📜
នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
វិនយបិដកេ
សារត្ថទីបនី-ដីកា (បឋមោ ភាគោ)
គន្ថារម្ភកថា
មហាការុណិកំ ¶ ¶ ពុទ្ធំ, ធម្មញ្ច វិមលំ វរំ;
វន្ទេ អរិយសង្ឃញ្ច, ទក្ខិណេយ្យំ និរង្គណំ.
ឧឡារបុញ្ញតេជេន, កត្វា សត្តុវិមទ្ទនំ;
បត្តរជ្ជាភិសេកេន, សាសនុជ្ជោតនត្ថិនា.
និស្សាយ ¶ សីហឡិន្ទេន, យំ បរក្កមពាហុនា;
កត្វា និកាយសាមគ្គិំ, សាសនំ សុវិសោធិតំ.
កស្សបំ តំ មហាថេរំ, សង្ឃស្ស បរិណាយកំ;
ទីបស្មិំ តម្ពបណ្ណិម្ហិ, សាសនោទយការកំ.
បដិបត្តិបរាធីនំ, សទារញ្ញនិវាសិនំ;
បាកដំ គគនេ ចន្ទ-មណ្ឌលំ វិយ សាសនេ.
សង្ឃស្ស បិតរំ វន្ទេ, វិនយេ សុវិសារទំ;
យំ និស្សាយ វសន្តោហំ, វុទ្ធិប្បត្តោស្មិ សាសនេ.
អនុថេរំ មហាបុញ្ញំ, សុមេធំ សុតិវិស្សុតំ;
អវិខណ្ឌិតសីលាទិ-បរិសុទ្ធគុណោទយំ.
ពហុស្សុតំ សតិមន្តំ, ទន្តំ សន្តំ សមាហិតំ;
នមាមិ សិរសា ធីរំ, គរុំ មេ គណវាចកំ.
អាគតាគមតក្កេសុ ¶ , សទ្ទសត្ថនយញ្ញុសុ;
យស្សន្តេវាសិភិក្ខូសុ, សាសនំ សុប្បតិដ្ឋិតំ.
វិនយដ្ឋកថាយាហំ, លីនសារត្ថទីបនិំ;
ករិស្សាមិ សុវិញ្ញេយ្យំ, បរិបុណ្ណមនាកុលំ.
បោរាណេហិ កតំ យំ តុ, លីនត្ថស្ស បកាសនំ;
ន តំ សព្ពត្ថ ភិក្ខូនំ, អត្ថំ សាធេតិ សព្ពសោ.
ទុវិញ្ញេយ្យសភាវាយ, សីហឡាយ និរុត្តិយា;
គណ្ឋិបទេស្វនេកេសុ, លិខិតំ កិញ្ចិ កត្ថចិ.
មាគធិកាយ ¶ ភាសាយ, អារភិត្វាបិ កេនចិ;
ភាសន្តរេហិ សម្មិស្សំ, លិខិតំ កិញ្ចិទេវ ច.
អសារគន្ថភារោបិ, តត្ថេវ ពហុ ទិស្សតិ;
អាកុលញ្ច កតំ យត្ថ, សុវិញ្ញេយ្យម្បិ អត្ថតោ.
តតោ អបរិបុណ្ណេន, តាទិសេនេត្ថ សព្ពសោ;
កថមត្ថំ វិជានន្តិ, នានាទេសនិវាសិនោ.
ភាសន្តរំ តតោ ហិត្វា, សារមាទាយ សព្ពសោ;
អនាកុលំ ករិស្សាមិ, បរិបុណ្ណវិនិច្ឆយន្តិ.
គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា
វិនយសំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយំ នមស្សិតុកាមោ តស្ស វិសិដ្ឋគុណយោគសន្ទស្សនត្ថំ ‘‘យោ កប្បកោដីហិបី’’តិអាទិមាហ. វិសិដ្ឋគុណយោគេន ហិ វន្ទនារហភាវោ, វន្ទនារហេ ច កតា វន្ទនា យថាធិប្បេតមត្ថំ សាធេតិ. ឯត្ថ ច សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមករណប្បយោជនំ តត្ថ តត្ថ ពហុធា បបញ្ចេន្តិ អាចរិយា. តថា ហិ វណ្ណយន្តិ –
‘‘សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយវន្ទនា សំវណ្ណេតព្ពស្ស ធម្មស្ស បភវនិស្សយវិសុទ្ធិបដិវេទនត្ថំ, តំ បន ធម្មសំវណ្ណនាសុ វិញ្ញូនំ ពហុមានុប្បាទនត្ថំ, តំ សម្មទេវ តេសំ ឧគ្គហណធារណាទិក្កមលទ្ធព្ពាយ សម្មាបដិបត្តិយា សព្ពហិតសុខនិប្ផាទនត្ថំ. អថ វា មង្គលភាវតោ ¶ , សព្ពកិរិយាសុ បុព្ពកិច្ចភាវតោ, បណ្ឌិតេហិ សមាចរិតភាវតោ, អាយតិំ បរេសំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនតោ ច សំវណ្ណនាយំ រតនត្តយបណាមកិរិយា’’តិ.
មយំ បន ឥធាធិប្បេតមេវ បយោជនំ ទស្សយិស្សាម. តស្មា សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមករណំ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥទមេវ ហិ បយោជនំ អាចរិយេន ឥធាធិប្បេតំ. តថា ហិ វក្ខតិ –
‘‘ឥច្ចេវមច្ចន្តនមស្សនេយ្យំ ¶ ,
នមស្សមានោ រតនត្តយំ យំ;
បុញ្ញាភិសន្ទំ វិបុលំ អលត្ថំ,
តស្សានុភាវេន ហតន្តរាយោ’’តិ.
រតនត្តយបណាមករណេន ចេត្ថ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនំ រតនត្តយបូជាយ បញ្ញាបាដវភាវតោ, តាយ បញ្ញាបាដវញ្ច រាគាទិមលវិធមនតោ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោសបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ឧជុគតមេវស្ស តស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ១១.១១).
តស្មា រតនត្តយបូជនេន វិក្ខាលិតមលាយ បញ្ញាយ បាដវសិទ្ធិ.
អថ វា រតនត្តយបូជនស្ស បញ្ញាបទដ្ឋានសមាធិហេតុត្តា បញ្ញាបាដវំ. វុត្តញ្ហិ តស្ស សមាធិហេតុត្តំ –
‘‘ឯវំ ឧជុគតចិត្តោ ខោ, មហានាម, អរិយសាវកោ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជំ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតិ, បីតិមនស្ស កាយោ បស្សម្ភតិ, បស្សទ្ធកាយោ សុខំ វេទិយតិ, សុខិនោ ចិត្តំ សមាធិយតី’’តិ (អ. និ. ១១.១១.).
សមាធិស្ស ច បញ្ញាយ បទដ្ឋានភាវោ វុត្តោយេវ ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ (សំ. និ. ៤.៩៩; មិ. ប. ២.១.១៤). តតោ ឯវំ បដុភូតាយ បញ្ញាយ បដិញ្ញាមហត្តកតំ ¶ ខេទមភិភុយ្យ អនន្តរាយេន សំវណ្ណនំ សមាបយិស្សតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថ’’ន្តិ.
អថ វា រតនត្តយបូជាយ អាយុវណ្ណសុខពលវឌ្ឍនតោ អនន្តរាយេន បរិសមាបនំ វេទិតព្ពំ. រតនត្តយបណាមេន ហិ អាយុវណ្ណសុខពលានិ វឌ្ឍន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អភិវាទនសីលិស្ស ¶ , និច្ចំ វុឌ្ឍាបចាយិនោ;
ចត្តារោ ធម្មា វឌ្ឍន្តិ, អាយុ វណ្ណោ សុខំ ពល’’ន្តិ. (ធ. ប. ១០៩);
តតោ អាយុវណ្ណសុខពលវុឌ្ឍិយា ហោតេវ ការិយនិដ្ឋានមិតិ វុត្តំ ‘‘អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថ’’ន្តិ.
អថ វា រតនត្តយគារវស្ស បដិភានាបរិហានាវហត្តា. អបរិហានាវហញ្ហិ តីសុបិ រតនេសុ គារវំ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘សត្តិមេ, ភិក្ខវេ, អបរិហានិយា ធម្មា. កតមេ សត្ត? សត្ថុគារវតា ធម្មគារវតា សង្ឃគារវតា សិក្ខាគារវតា សមាធិគារវតា កល្យាណមិត្តតា សោវចស្សតា’’តិ (អ. និ. ៧.៣៤).
ហោតេវ ច តតោ បដិភានាបរិហានេន យថាបដិញ្ញាតបរិសមាបនំ.
អថ វា បសាទវត្ថូសុ បូជាយ បុញ្ញាតិសយភាវតោ. វុត្តញ្ហិ តស្ស បុញ្ញាតិសយត្តំ –
‘‘បូជារហេ បូជយតោ, ពុទ្ធេ យទិវ សាវកេ;
បបញ្ចសមតិក្កន្តេ, តិណ្ណសោកបរិទ្ទវេ.
‘‘តេ តាទិសេ បូជយតោ, និព្ពុតេ អកុតោភយេ;
ន សក្កា បុញ្ញំ សង្ខាតុំ, ឥមេត្តមបិ កេនចី’’តិ. (ធ. ប. ១៩៥-១៩៦; អប. ថេរ ១.១០.១-២);
បុញ្ញាតិសយោ ច យថាធិប្បេតបរិសមាបនុបាយោ. យថាហ –
‘‘ឯស ទេវមនុស្សានំ, សព្ពកាមទទោ និធិ;
យំ យទេវាភិបត្ថេន្តិ, សព្ពមេតេន លព្ភតី’’តិ. (ខុ. បា. ៨.១០);
ឧបាយេសុ ¶ ច បដិបន្នស្ស ហោតេវ ការិយនិដ្ឋានំ. រតនត្តយបូជា ហិ និរតិសយបុញ្ញក្ខេត្តសំពុទ្ធិយា អបរិមេយ្យប្បភវោ បុញ្ញាតិសយោតិ ពហុវិធន្តរាយេបិ ¶ លោកសន្និវាសេ អន្តរាយនិពន្ធនសកលសំកិលេសវិទ្ធំសនាយ បហោតិ, ភយាទិឧបទ្ទវញ្ច និវារេតិ. តស្មា សុវុត្តំ ‘‘សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមករណំ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ.
ឯវំ បន សប្បយោជនំ រតនត្តយវន្ទនំ កត្តុកាមោ បឋមំ តាវ ភគវតោ វន្ទនំ កាតុំ តម្មូលកត្តា សេសរតនានំ ‘‘យោ កប្ប…បេ… មហាការុណិកស្ស តស្សា’’តិ អាហ. ឯត្ថ បន យស្សា ទេសនាយ សំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ, សា យស្មា ករុណាប្បធានា, ន សុត្តន្តទេសនា វិយ ករុណាបញ្ញាប្បធានា, នាបិ អភិធម្មទេសនា វិយ បញ្ញាប្បធានា, តស្មា ករុណាប្បធានមេវ ភគវតោ ថោមនំ អារទ្ធំ. ឯសា ហិ អាចរិយស្ស បកតិ, យទិទំ អារម្ភានុរូបថោមនា. តេនេវ សុត្តន្តទេសនាយ សំវណ្ណនារម្ភេ ‘‘ករុណាសីតលហទយំ, បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ករុណាបញ្ញាប្បធានំ, អភិធម្មទេសនាយ សំវណ្ណនារម្ភេ ‘‘ករុណា វិយ សត្តេសុ, បញ្ញា យស្ស មហេសិនោ’’តិ បញ្ញាប្បធានញ្ច ថោមនំ អារទ្ធំ. ករុណាបញ្ញាប្បធានា ហិ សុត្តន្តទេសនា តេសំ តេសំ សត្តានំ អាសយានុសយាធិមុត្តិចរិយាទិភេទបរិច្ឆិន្ទនសមត្ថាយ បញ្ញាយ សត្តេសុ ច មហាករុណាយ តត្ថ សាតិសយប្បវត្តិតោ. សុត្តន្តទេសនាយ ហិ មហាករុណាសមាបត្តិពហុលោ វេនេយ្យសន្តានេសុ តទជ្ឈាសយានុលោមេន គម្ភីរមត្ថបទំ បតិដ្ឋាបេសិ. អភិធម្មទេសនា ច កេវលំ បញ្ញាប្បធានា បរមត្ថធម្មានំ យថាសភាវបដិវេធសមត្ថាយ បញ្ញាយ តត្ថ សាតិសយប្បវត្តិតោ.
វិនយទេសនា បន អាសយាទិនិរបេក្ខំ កេវលំ ករុណាយ បាកតិកសត្តេនបិ អសោតព្ពារហំ សុណន្តោ អបុច្ឆិតព្ពារហំ បុច្ឆន្តោ អវត្តព្ពារហញ្ច វទន្តោ ភគវា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសីតិ ករុណាប្បធានា. តថា ហិ ឧក្កំសបរិយន្តគតហិរោត្តប្បោបិ ភគវា លោកិយសាធុជនេហិបិ បរិហរិតព្ពានិ ‘‘សិខរណីសី’’តិអាទីនិ វចនានិ យថាបរាធញ្ច គរហវចនានិ វិនយបិដកទេសនាយ មហាករុណាសញ្ចោទិតមានសោ មហាបរិសមជ្ឈេ អភាសិ, តំតំសិក្ខាបទបញ្ញត្តិការណាបេក្ខាយ វេរញ្ជាទីសុ សារីរិកញ្ច ខេទមនុភោសិ. តស្មា កិញ្ចាបិ ភូមន្តរបច្ចយាការសមយន្តរកថានំ វិយ វិនយបញ្ញត្តិយាបិ សមុដ្ឋាបិកា បញ្ញា អនញ្ញសាធារណតាយ អតិសយកិច្ចវតី, ករុណាយ កិច្ចំ បន តតោបិ អធិកន្តិ ¶ ករុណាប្បធានា វិនយទេសនា. ករុណាព្យាបារាធិកតាយ ហិ ទេសនាយ ករុណាប្បធានតា. តស្មា អារម្ភានុរូបំ ករុណាប្បធានមេវ ឯត្ថ ថោមនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ.
ករុណាគ្គហណេន ¶ ច អបរិមេយ្យប្បភាវា សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា តំមូលកត្តា សេសពុទ្ធគុណានំ. មហាករុណាយ វា ឆសុ អសាធារណញាណេសុ អញ្ញតរត្តា តំសហចរិតសេសាសាធារណញាណានម្បិ គហណសព្ភាវតោ សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា នយតោ ទស្សិតាវ ហោន្តិ. ឯសោយេវ ហិ និរវសេសតោ ពុទ្ធគុណានំ ទស្សនុបាយោ យទិទំ នយគ្គាហោ. អញ្ញថា កោ នាម សមត្ថោ ភគវតោ គុណេ អនុបទំ និរវសេសតោ ទស្សេតុំ. តេនេវាហ –
‘‘ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ,
កប្បម្បិ ចេ អញ្ញមភាសមានោ;
ខីយេថ កប្បោ ចិរទីឃមន្តរេ,
វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សា’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០៤; ៣.១៤១; ម. និ. អដ្ឋ. ២.៤២៥);
តេនេវ ច អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេនបិ ពុទ្ធគុណបរិច្ឆេទនំ បតិអនុយុត្តេន ‘‘នោ ហេតំ, ភន្តេ’’តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘អបិច មេ, ភន្តេ, ធម្មន្វយោ វិទិតោ’’តិ (ទី. និ. ២.១៤៦) វុត្តំ. តស្មា ‘‘យោ កប្បកោដីហិបី’’តិអាទិនា ករុណាមុខេន សង្ខេបតោ សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ ភគវន្តំ អភិត្ថវីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយមេត្ថ សមុទាយត្ថោ.
អយំ បន អវយវត្ថោ – យោតិ អនិយមវចនំ. តស្ស ‘‘នាថោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ‘‘កប្បកោដីហិបី’’តិអាទិនា បន យាយ ករុណាយ សោ ‘‘មហាការុណិកោ’’តិ វុច្ចតិ, តស្សា វសេន កប្បកោដិគណនាយបិ អប្បមេយ្យំ កាលំ លោកហិតត្ថាយ អតិទុក្ករំ ករោន្តស្ស ភគវតោ ទុក្ខានុភវនំ ទស្សេតិ. ករុណាយ ពលេនេវ ហិ សោ ភគវា ហត្ថគតម្បិ និព្ពានំ បហាយ សំសារបង្កេ និមុគ្គំ សត្តនិកាយំ តតោ សមុទ្ធរណត្ថំ ចិន្តេតុម្បិ អសក្កុណេយ្យំ នយនជីវិតបុត្តភរិយទានាទិកំ អតិទុក្ករមកាសិ. កប្បកោដីហិបិ អប្បមេយ្យំ កាលន្តិ កប្បកោដិគណនាយបិ ‘‘ឯត្តកា កប្បកោដិយោ’’តិ បមេតុំ អសក្កុណេយ្យំ កាលំ, កប្បកោដិគណនវសេនបិ បរិច្ឆិន្ទិតុមសក្កុណេយ្យត្តា អបរិច្ឆិន្នានិ កប្បសតសហស្សាធិកានិ ¶ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានីតិ វុត្តំ ហោតិ. កប្បកោដិវសេនេវ ហិ សោ កាលោ អប្បមេយ្យោ, អសង្ខ្យេយ្យវសេន បន បរិច្ឆិន្នោយេវ. ‘‘កប្បកោដីហិបី’’តិ អបិសទ្ទោ កប្បកោដិវសេនបិ តាវ បមេតុំ ន សក្កា, បគេវ វស្សគណនាយាតិ ទស្សេតិ. ‘‘អប្បមេយ្យំ កាល’’ន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ ‘‘មាសមធីតេ, ទិវសំ ចរតី’’តិអាទីសុ វិយ. ករោន្តោ អតិទុក្ករានីតិ បញ្ចមហាបរិច្ចាគាទីនិ អតិទុក្ករានិ ករោន្តោ. ឯវមតិទុក្ករានិ ¶ ករោន្តោ កិំ វិន្ទីតិ ចេ? ខេទំ គតោ, កាយិកំ ខេទមុបគតោ, បរិស្សមំ បត្តោតិ អត្ថោ, ទុក្ខមនុភវីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទុក្ខញ្ហិ ខិជ្ជតិ សហិតុមសក្កុណេយ្យន្តិ ‘‘ខេទោ’’តិ វុច្ចតិ. លោកហិតាយាតិ ‘‘អនមតគ្គេ សំសារេ វដ្ដទុក្ខេន អច្ចន្តបីឡិតំ សត្តលោកំ តម្ហា ទុក្ខតោ មោចេត្វា និព្ពានសុខភាគិយំ ករិស្សាមី’’តិ ឯវំ សត្តលោកស្ស ហិតករណត្ថាយាតិ អត្ថោ. អស្ស ច ‘‘អតិទុក្ករានិ ករោន្តោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. លោកហិតាយ ខេទំ គតោតិ យោជនាយបិ នត្ថិ ទោសោ. មហាគណ្ឋិបទេបិ ហិ ‘‘អតិទុក្ករានិ ករោន្តោ ខេទំ គតោ, កិមត្ថន្តិ ចេ? លោកហិតាយា’’តិ វុត្តំ.
យំ បន ឯវំ យោជនំ អសម្ភាវេន្តេន កេនចិ វុត្តំ ‘‘ន ហិ ភគវា លោកហិតាយ សំសារទុក្ខមនុភវតិ. ន ហិ កស្សចិ ទុក្ខានុភវនំ លោកស្ស ឧបការំ អាវហតី’’តិ, តំ តស្ស មតិមត្តំ. ឯវំ យោជនាយបិ អតិទុក្ករានិ ករោន្តស្ស ភគវតោ ទុក្ខានុភវនំ លោកហិតករណត្ថាយាតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ, ន តុ ទុក្ខានុភវនេនេវ លោកហិតសិទ្ធីតិ. បឋមំ វុត្តយោជនាយបិ ហិ ន ទុក្ករករណមត្តេន លោកហិតសិទ្ធិ. ន ហិ ទុក្ករំ ករោន្តោ កញ្ចិ សត្តំ មគ្គផលាទីសុ បតិដ្ឋាបេតិ, អថ ខោ តាទិសំ អតិទុក្ករំ កត្វា សព្ពញ្ញុភាវំ សច្ឆិកត្វា និយ្យានិកធម្មទេសនាយ មគ្គផលាទីសុ សត្តេ បតិដ្ឋាបេន្តោ លោកស្ស ហិតំ សាធេតិ.
កាមញ្ចេត្ថ សត្តសង្ខារភាជនវសេន តិវិធោ លោកោ, ហិតករណស្ស បន អធិប្បេតត្តា តំវិសយស្សេវ សត្តលោកស្ស វសេន អត្ថោ គហេតព្ពោ. សោ ហិ លោកីយន្តិ ឯត្ថ បុញ្ញបាបានិ តំវិបាកោ ចាតិ ‘‘លោកោ’’តិ វុច្ចតិ. កត្ថចិ បន ‘‘សនរាមរលោកគរុ’’ន្តិអាទីសុ សមូហត្ថោបិ លោកសទ្ទោ សមុទាយវសេន លោកីយតិ បញ្ញាបីយតីតិ. យំ ¶ បនេត្ថ កេនចិ វុត្តំ ‘‘ឥមិនា សត្តលោកញ្ច ជាតិលោកញ្ច សង្គណ្ហាតិ, តស្មា តស្ស សត្តលោកស្ស ឥធលោកបរលោកហិតំ, អតិក្កន្តបរលោកានំ វា ឧច្ឆិន្នលោកសមុទយានំ ឥធ ជាតិលោកេ ឱកាសលោកេ វា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសង្ខាតញ្ច ហិតំ សម្បិណ្ឌេត្វា លោកស្ស, លោកានំ, លោកេ វា ហិតន្តិ សរូបេកសេសំ កត្វា លោកហិតមិច្ចេវាហា’’តិ, ន តំ សារតោ បច្ចេតព្ពំ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសង្ខអាតហិតស្សបិ សត្តលោកវិសយត្តា, សត្តលោកគ្គហណេនេវ ឧច្ឆិន្នមូលានំ ខីណាសវានម្បិ សង្គហិតត្តា.
សព្ពត្ថ ‘‘កេនចី’’តិ វុត្តេ ‘‘វជិរពុទ្ធិដីកាការេនា’’តិ គហេតព្ពំ. ‘‘មហាគណ្ឋិបទេ’’តិ វា ‘‘មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ’’តិ វា ‘‘ចូឡគណ្ឋិបទេ’’តិ វា វុត្តេ ‘‘សីហឡគណ្ឋិបទេសូ’’តិ ¶ គហេតព្ពំ. កេវលំ ‘‘គណ្ឋិបទេ’’តិ វុត្តេ ‘‘មាគធភាសាយ លិខិតេ គណ្ឋិបទេ’’តិ គហេតព្ពំ.
នាថោតិ លោកបដិសរណោ, លោកសាមី លោកនាយកោតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ហិ សព្ពានត្ថបអហារបុព្ពង្គមាយ និរវសេសហិតសុខវិធានតប្បរាយ និរតិសយាយ បយោគសម្បត្តិយា សទេវមនុស្សាយ បជាយ អច្ចន្តុបការិតាយ អបរិមិតនិរុបមប្បភាវគុណវិសេសសមង្គិតាយ ច សព្ពសត្តុត្តមោ ភគវា អបរិមាណាសុ លោកធាតូសុ អបរិមាណានំ សត្តានំ ឯកបដិសរណោ បតិដ្ឋា. អថ វា នាថតីតិ នាថោ, វេនេយ្យានំ ហិតសុខំ មេត្តាយនវសេន អាសីសតិ បត្ថេតីតិ អត្ថោ. អថ វា នាថតិ វេនេយ្យគតេ កិលេសេ ឧបតាបេតីតិ អត្ថោ, នាថតីតិ វា យាចតីតិ អត្ថោ. ភគវា ហិ ‘‘សាធុ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ កាលេន កាលំ អត្តសម្បត្តិំ បច្ចវេក្ខេយ្យា’’តិអាទិនា (អ. និ. ៨.៧) សត្តានំ តំ តំ ហិតបដិបត្តិំ យាចិត្វាបិ ករុណាយ សមុស្សាហិតោ តេ តត្ថ និយោជេតិ. បរមេន វា ចិត្តិស្សរិយេន សមន្នាគតោ សព្ពសត្តេ ឦសតិ អភិភវតីតិ បរមិស្សរោ ភគវា ‘‘នាថោ’’តិ វុច្ចតិ. សព្ពោបិ ចាយមត្ថោ សទ្ទសត្ថានុសារតោ វេទិតព្ពោ.
មហាការុណិកស្សាតិ យោ ករុណាយ កម្បិតហទយត្តា លោកហិតត្ថំ អតិទុក្ករកិរិយាយ អនេកប្បការំ តាទិសំ សំសារទុក្ខមនុភវិត្វា អាគតោ, តស្ស មហាការុណិកស្សាតិ អត្ថោ. តត្ថ កិរតីតិ ¶ ករុណា, បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ អបនេតីតិ អត្ថោ. ទុក្ខិតេសុ វា កិរីយតិ បសារីយតីតិ ករុណា. អថ វា កិណាតីតិ ករុណា, បរទុក្ខេ សតិ ការុណិកំ ហិំសតិ វិពាធេតិ, វិនាសេតិ វា បរស្ស ទុក្ខន្តិ អត្ថោ. បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ កម្បនំ ហទយខេទំ ករោតីតិ វា ករុណា. អថ វា កមិតិ សុខំ, តំ រុន្ធតីតិ ករុណា. ឯសា ហិ បរទុក្ខាបនយនកាមតាលក្ខណា អត្តសុខនិរបេក្ខតាយ ការុណិកានំ សុខំ រុន្ធតិ វិពាធេតីតិ. ករុណាយ និយុត្តោតិ ការុណិកោ យថា ‘‘ទោវារិកោ’’តិ. យថា ហិ ទ្វារដ្ឋានតោ អញ្ញត្ថ វត្តមានោបិ ទ្វារបដិពទ្ធជីវិកោ បុរិសោ ទ្វារានតិវត្តវុត្តិតាយ ទ្វារេ និយុត្តោតិ ‘‘ទោវារិកោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំ ភគវា មេត្តាទិវសេន ករុណាវិហារតោ អញ្ញត្ថ វត្តមានោបិ ករុណានតិវត្តវុត្តិតាយ ករុណាយ និយុត្តោតិ ‘‘ការុណិកោ’’តិ វុច្ចតិ. មហាភិនីហារតោ បដ្ឋាយ ហិ យាវ មហាបរិនិព្ពានា លោកហិតត្ថមេវ លោកនាថា តិដ្ឋន្តិ. មហន្តោ ការុណិកោតិ មហាការុណិកោ. សតិបិ ភគវតោ តទញ្ញគុណានម្បិ វសេន មហន្តភាវេ ការុណិកសទ្ទសន្និធានេន វុត្តត្តា ករុណាវសេនេត្ថ មហន្តភាវោ វេទិតព្ពោ យថា ‘‘មហាវេយ្យាករណោ’’តិ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘មហាការុណិកស្សា’’តិ ឥមិនា បទេន បុគ្គលាធិដ្ឋានេន សត្ថុ មហាករុណា វុត្តា ហោតិ.
អថ ¶ វា ករុណា ករុណាយនំ សីលំ បកតិ ឯតស្សាតិ ការុណិកោ, បថវីផស្សាទយោ វិយ កក្ខឡផុសនាទិសភាវា ករុណាយនសភាវោ សភាវភូតករុណោតិ អត្ថោ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ. អថ វា មហាវិសយតាយ មហានុភាវតាយ មហាពលតាយ ច មហតី ករុណាតិ មហាករុណា. ភគវតោ ហិ ករុណា និរវសេសេសុ សត្តេសុ បវត្តតិ, បវត្តមានា ច អនញ្ញសាធារណា បវត្តតិ, ទិដ្ឋធម្មិកាទិភេទញ្ច មហន្តមេវ សត្តានំ ហិតសុខំ ឯកន្តតោ និប្ផាទេតិ, មហាករុណាយ និយុត្តោតិ មហាការុណិកោតិ សព្ពំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. អថ វា មហតី បសត្ថា ករុណា អស្ស អត្ថីតិ មហាការុណិកោ. បូជាវចនោ ហេត្ថ មហន្តសទ្ទោ ‘‘មហាបុរិសោ’’តិអាទីសុ វិយ. បសត្ថា ច ភគវតោ ករុណា មហាករុណាសមាបត្តិវសេនបិ បវត្តិតោ អនញ្ញសាធារណត្តាតិ.
ឯវំ ¶ ករុណាមុខេន សង្ខេបតោ សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ ភគវន្តំ ថោមេត្វា ឥទានិ សទ្ធម្មំ ថោមេតុំ ‘‘អសម្ពុធ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អសម្ពុធន្តិ បុព្ពកាលកិរិយានិទ្ទេសោ, តស្ស អសម្ពុជ្ឈន្តោ អប្បដិវិជ្ឈន្តោតិ អត្ថោ, យថាសភាវំ អប្បដិវិជ្ឈនតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ហេតុអត្ថោ ហេត្ថ អន្តសទ្ទោ ‘‘បឋន្តោ និសីទតី’’តិអាទីសុ វិយ. យន្តិ បុព្ពកាលកិរិយាយ អនិយមតោ កម្មនិទ្ទេសោ. ពុទ្ធនិសេវិតន្តិ តស្ស វិសេសនំ. តត្ថ ពុទ្ធសទ្ទស្ស តាវ ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩២) និទ្ទេសនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អថ វា សវាសនាយ អញ្ញាណនិទ្ទាយ អច្ចន្តវិគមតោ, ពុទ្ធិយា វា វិកសិតភាវតោ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ ជាគរណវិកសនត្ថវសេន. អថ វា កស្សចិបិ ញេយ្យធម្មស្ស អនវពុទ្ធស្ស អភាវេន ញេយ្យវិសេសស្ស កម្មភាវេន អគ្គហណតោ កម្មវចនិច្ឆាយ អភាវេន អវគមនត្ថវសេនេវ កត្តុនិទ្ទេសោ លព្ភតីតិ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ. អត្ថតោ បន បារមិតាបរិភាវិតោ សយម្ភូញាណេន សហ វាសនាយ វិហតវិទ្ធំសិតនិរវសេសកិលេសោ មហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិអបរិមេយ្យគុណគណាធារោ ខន្ធសន្តានោ ពុទ្ធោ. យថាហ ‘‘ពុទ្ធោតិ យោ សោ ភគវា សយម្ភូ អនាចរិយកោ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ ពលេសុ ច វសីភាវ’’ន្តិ (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦១). តេន ឯវំ និរុបមប្បភាវេន ពុទ្ធេន និសេវិតំ គោចរាសេវនាភាវនាសេវនាហិ យថារហំ និសេវិតំ អនុភូតន្តិ អត្ថោ.
តត្ថ និព្ពានំ គោចរាសេវនាវសេនេវ និសេវិតំ, មគ្គោ បន អត្តនា ភាវិតោ ច ភាវនាសេវនាវសេន សេវិតោ, បរេហិ ឧប្បាទិតានិ បន មគ្គផលានិ ចេតោបរិយញាណាទិនា យទា បរិជានាតិ, អត្តនា ឧប្បាទិតានិ វា បច្ចវេក្ខណញាណេន បរិច្ឆិន្ទតិ, តទា គោចរាសេវនាវសេនបិ ¶ សេវិតានិ ហោន្តិយេវ. ឯត្ថ ច បរិយត្តិធម្មស្សបិ បរិយាយតោ ធម្មគ្គហណេន គហណេ សតិ សោបិ ទេសនាសម្មសនញាណគោចរតាយ គោចរាសេវនាយ សេវិតោតិ សក្កា គហេតុំ. ‘‘អភិធម្មនយសមុទ្ទំ អធិគច្ឆតិ, តីណិ បិដកានិ សម្មសី’’តិ ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា បរិយត្តិធម្មស្សបិ សច្ឆិកិរិយាយ សម្មសនបរិយាយោ លព្ភតីតិ យំ អសម្ពុធំ អសម្ពុជ្ឈន្តោ អសច្ឆិករោន្តោតិ អត្ថសម្ភវតោ សោបិ ឥធ វុត្តោ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តម្បិ ¶ ច អប្បដិវិជ្ឈន្តោ ភវាភវំ គច្ឆតិ, បរិញ្ញាតធម្មវិនយោ បន តទត្ថបដិបត្តិយា សម្មាបដិបន្នោ ន ចិរស្សេវ ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘យោ ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ, អប្បមត្តោ វិហស្សតិ;
បហាយ ជាតិសំសារំ, ទុក្ខស្សន្តំ ករិស្សតី’’តិ. (ទី. និ. ២.១៨៥; សំ. និ. ១.១៨៥);
ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ មគ្គផលនិព្ពានានិ បច្ចេកពុទ្ធពុទ្ធសាវកេហិបិ គោចរាសេវនាទិនា សេវិតានិ ហោន្តិ, តថាបិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន ‘‘ពុទ្ធនិសេវិត’’ន្តិ វុត្តំ. កេនចិ បន ពុទ្ធសទ្ទស្ស សាមញ្ញតោ ពុទ្ធានុពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធានម្បិ ឯត្ថេវ សង្គហោ វុត្តោ.
ភវាភវន្តិ អបរកាលកិរិយាយ កម្មនិទ្ទេសោ, ភវតោ ភវន្តិ អត្ថោ. អថ វា ភវាភវន្តិ សុគតិទុគ្គតិវសេន ហីនបណីតវសេន ច ខុទ្ទកំ មហន្តញ្ច ភវន្តិ អត្ថោ. វុទ្ធត្ថោបិ ហិ អ-ការោ ទិស្សតិ ‘‘អសេក្ខា ធម្មា’’តិអាទីសុ វិយ. តស្មា អភវោតិ មហាភវោ វុច្ចតិ. អថ វា ភវោតិ វុទ្ធិ, អភវោតិ ហានិ. ភវោតិ វា សស្សតទិដ្ឋិ, អភវោតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. វុត្តប្បការោ ភវោ ច អភវោ ច ភវាភវោ. តំ ភវាភវំ. គច្ឆតីតិ អបរកាលកិរិយានិទ្ទេសោ. ជីវលោកោតិ សត្តលោកោ. ជីវគ្គហណេន ហិ សង្ខារភាជនលោកំ និវត្តេតិ តស្ស ភវាភវគមនាសម្ភវតោ. នមោ អត្ថូតិ បាឋសេសោ ទដ្ឋព្ពោ.
អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសិនោតិ ធម្មវិសេសនំ. តត្ថ អវិន្ទិយំ វិន្ទតីតិ អវិជ្ជា. បូរេតុំ អយុត្តដ្ឋេន កាយទុច្ចរិតាទិ អវិន្ទិយំ នាម, អលទ្ធព្ពន្តិ អត្ថោ. តព្ពិបរីតតោ កាយសុចរិតាទិ វិន្ទិយំ នាម, តំ វិន្ទិយំ ន វិន្ទតីតិ វា អវិជ្ជា, ខន្ធានំ រាសដ្ឋំ, អាយតនានំ អាយតនដ្ឋំ, ធាតូនំ សុញ្ញតដ្ឋំ, ឥន្ទ្រិយានំ អធិបតិយដ្ឋំ, សច្ចានំ តថដ្ឋំ អវិទិតំ ករោតីតិ វា អវិជ្ជា, ទុក្ខាទីនំ បីឡនាទិវសេន វុត្តំ ចតុព្ពិធំ អត្ថំ អវិទិតំ ករោតីតិបិ អវិជ្ជា, អន្តវិរហិតេ សំសារេ សព្ពយោនិគតិភវវិញ្ញាណដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ សត្តេ ជវាបេតីតិ ¶ វា អវិជ្ជា, បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានេសុបិ ឥត្ថិបុរិសាទីសុ ជវតិ, វិជ្ជមានេសុបិ ខន្ធាទីសុ ន ជវតីតិ វា អវិជ្ជា. សា អាទិ យេសំ តណ្ហាទីនំ តេ អវិជ្ជាទយោ, តេយេវ ¶ កិលិស្សន្តិ ឯតេហិ សត្តាតិ កិលេសា, តេយេវ ច សត្តានំ ពន្ធនដ្ឋេន ជាលសទិសាតិ ជាលំ, តំ វិទ្ធំសេតិ សព្ពសោ វិនាសេតិ សីលេនាតិ អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសី. ននុ ចេត្ថ សបរិយត្តិកោ នវលោកុត្តរធម្មោ អធិប្បេតោ, តត្ថ ច មគ្គោយេវ កិលេសេ វិទ្ធំសេតិ, នេតរេតិ ចេ? វុច្ចតេ. មគ្គស្សបិ និព្ពានមាគម្ម កិលេសវិទ្ធំសនតោ និព្ពានម្បិ កិលេសេ វិទ្ធំសេតិ នាម, មគ្គស្ស កិលេសវិទ្ធំសនកិច្ចំ ផលេន និប្ផន្នន្តិ ផលម្បិ ‘‘កិលេសវិទ្ធំសី’’តិ វុច្ចតិ. បរិយត្តិធម្មោបិ កិលេសវិទ្ធំសនស្ស បច្ចយត្តា ‘‘កិលេសវិទ្ធំសី’’តិ វត្តុមរហតីតិ ន កោចិ ទោសោ.
ធម្មវរស្ស តស្សាតិ បុព្ពេ អនិយមិតស្ស និយមវចនំ. តត្ថ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ចតូសុ អបាយេសុ អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោ.
‘‘យេ កេចិ ធម្មំ សរណំ គតាសេ, ន តេ គមិស្សន្តិ អបាយភូមិំ;
បហាយ មានុសំ ទេហំ, ទេវកាយំ បរិបូរេស្សន្តី’’តិ. (ទី. និ. ២.៣៣២; សំ. និ. ១.៣៧) –
ហិ វុត្តំ. សំសារទុក្ខេ វា អបតមានេ កត្វា ធារេតីតិ ធម្មោ មគ្គផលុប្បត្តិយា សត្តក្ខត្តុបរមតាទិវសេន សំសារស្ស បរិច្ឆិន្នត្តា. អបាយាទិនិព្ពត្តកកិលេសវិទ្ធំសនញ្ចេត្ថ ធារណំ. ឯវញ្ច កត្វា អរិយមគ្គោ តស្ស តទត្ថសិទ្ធិហេតុតាយ និព្ពានញ្ចាតិ ឧភយមេវ និប្បរិយាយតោ ធារេតិ, អរិយផលំ បន តំសមុច្ឆិន្នកិលេសបដិប្បស្សម្ភនេន តទនុគុណតាយ, បរិយត្តិធម្មោ តទធិគមហេតុតាយាតិ ឧភយំ បរិយាយតោ ធារេតីតិ វេទិតព្ពំ. វុត្តប្បការោ ធម្មោយេវ អត្តនោ ឧត្តរិតរាភាវេន វរោ បវរោ អនុត្តរោតិ ធម្មវរោ, តស្ស ធម្មវរស្ស នមោ អត្ថូតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្តាវតា ចេត្ថ អម្ហេហិ សារត្ថោ បកាសិតោ. យំ បនេត្ថ កេនចិ បបញ្ចិតំ, អម្ហេហិ ច ឥធ ន ទស្សិតំ, ន តំ សារតោ បច្ចេតព្ពំ. ឥតោ បរេសុបិ ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពំ. តស្មា ឥតោ បដ្ឋាយ ឯត្តកម្បិ អវត្វា សារត្ថមេវ ទស្សយិស្សាម. យត្ថ បន កេនចិ អច្ចន្តវិរុទ្ធំ លិខិតំ, តម្បិ កត្ថចិ ទស្សយិស្សាម. ឯត្ថ ច ‘‘អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសិនោ’’តិ ឯតេន ស្វាក្ខាតតាទីហិ ធម្មំ ថោមេតិ, ‘‘ធម្មវរស្សា’’តិ ឯតេន អញ្ញស្ស វិសិដ្ឋស្ស អភាវទីបនតោ បរិបុណ្ណតាយ. បឋមេន វា បហានសម្បទំ ធម្មស្ស ទស្សេតិ, ទុតិយេន បភាវសម្បទំ.
ឯវំ ¶ ¶ សង្ខេបេនេវ សព្ពធម្មគុណេហិ សទ្ធម្មំ ថោមេត្វា ឥទានិ អរិយសង្ឃំ ថោមេតុំ ‘‘គុណេហី’’តិអាទិមាហ. ‘‘គុណេហី’’តិ បទស្ស ‘‘យុត្តោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ឥទានិ យេហិ គុណេហិ យុត្តោ, តេ ទស្សេន្តោ ‘‘សីលសមាធី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ចតុបារិសុទ្ធិសីលាទិ ‘‘សីល’’ន្តិ វុច្ចតិ. សមាធីតិ បឋមជ្ឈានាទិ. សមាធិសីសេន ហិ បឋមជ្ឈានាទយោ វុត្តា. បញ្ញាតិ មគ្គបញ្ញា. វិមុត្តិ ច វិមុត្តិញាណញ្ច វិមុត្តិវិមុត្តិញាណន្តិ វត្តព្ពេ ឯកទេសសរូបេកសេសនយេន ‘‘វិមុត្តិញាណ’’ន្តិ វុត្តំ. អាទិសទ្ទបរិយាយេន បភុតិសទ្ទេន វា វិមុត្តិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ វិមុត្តីតិ ផលំ. វិមុត្តិញាណន្តិ បច្ចវេក្ខណញាណំ. បភុតិ-សទ្ទេន ឆឡភិញ្ញាចតុបដិសម្ភិទាទយោ គុណា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច សីលាទយោ គុណា លោកិយា លោកុត្តរា ច យថាសម្ភវំ និទ្ទិដ្ឋាតិ វេទិតព្ពា. យំ បនេត្ថ កេនចិ វុត្តំ ‘‘សីលាទយោ កិញ្ចាបិ លោកិយលោកុត្តរា យថាសម្ភវំ លព្ភន្តិ, តថាបិ អន្តេ ‘អរិយសង្ឃ’ន្តិ វចនតោ សីលាទយោ ចត្តារោ ធម្មក្ខន្ធា លោកុត្តរាវា’’តិ, តំ តស្ស មតិមត្តំ. ន ហិ អរិយសង្ឃស្ស លោកិយគុណេហិបិ ថោមនាយ កោចិ ទោសោ ទិស្សតិ, សព្ពញ្ញុពុទ្ធស្សបិ តាវ លោកិយលោកុត្តរគុណេហិ ថោមនា ហោតិ, កិមង្គំ បន អរិយសង្ឃស្សាតិ.
កុសលត្ថិកានំ ជនានំ បុញ្ញស្ស វុទ្ធិយា ខេត្តសទិសត្តា ខេត្តន្តិ អាហ ‘‘ខេត្តំ ជនានំ កុសលត្ថិកាន’’ន្តិ. ខិត្តំ ពីជំ មហប្ផលភាវករណេន តាយតីតិ ហិ ខេត្តំ, បុព្ពណ្ណាបរណ្ណវិរុហនភូមិ, តំសទិសត្តា អរិយសង្ឃោបិ ‘‘ខេត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥមិនា អរិយសង្ឃស្ស អនុត្តរបុញ្ញក្ខេត្តភាវំ ទីបេតិ. ‘‘អនុត្តរំ បុញ្ញក្ខេត្តំ លោកស្សា’’តិ ហិ វុត្តំ. តន្តិ បុព្ពេ ‘‘យោ’’តិ អនិយមេន វុត្តស្ស និយមវចនំ. អរិយសង្ឃន្តិ ឯត្ថ អារកត្តា កិលេសេហិ, អនយេ ន ឥរិយនតោ, អយេ ច ឥរិយនតោ អរិយា និរុត្តិនយេន. អថ វា សទេវកេន លោកេន សរណន្តិ អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ ឧបគតានញ្ច តទត្ថសិទ្ធិតោ អរិយា. អរិយានំ សង្ឃោ សមូហោតិ អរិយសង្ឃោ. អថ វា អរិយោ ច សោ យថាវុត្តនយេន សង្ឃោ ច ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតភាវតោតិ អរិយសង្ឃោ, អដ្ឋ អរិយបុគ្គលា. តំ អរិយសង្ឃំ. ភគវតោ អបរភាគេ ពុទ្ធធម្មរតនានម្បិ សមធិគមោ សង្ឃរតនាធីនោតិ អរិយសង្ឃស្ស ពហូបការតំ ទស្សេតុំ ឥធេវ ‘‘សិរសា នមាមី’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.
ឯវំ ¶ គាថាត្តយេន សង្ខេបតោ សកលគុណសំកិត្តនមុខេន រតនត្តយស្ស បណាមំ កត្វា ឥទានិ តំ និបច្ចការំ យថាធិប្បេតេ បយោជនេ បរិណាមេន្តោ អាហ ‘‘ឥច្ចេវ’’មិច្ចាទិ. ឥច្ចេវំ យថាវុត្តនយេន អច្ចន្តំ ឯកន្តេន នមស្សនេយ្យំ នមស្សិតព្ពំ រតនត្តយំ នមស្សមានោ កាយវាចាចិត្តេហិ វន្ទមានោ អហំ វិបុលំ យំ បុញ្ញាភិសន្ទំ អលត្ថន្តិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ពុទ្ធាទយោ ¶ រតិជននដ្ឋេន រតនំ. តេសញ្ហិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា យថាភូតគុណេ អាវជ្ជេន្តស្ស អមតាធិគមហេតុភូតំ អនប្បកំ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ. យថាហ –
‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន ទោសបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ន មោហបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតិ, ឧជុគតមេវស្ស តស្មិំ សមយេ ចិត្តំ ហោតិ, ឧជុគតចិត្តោ ខោ បន, មហានាម, អរិយសាវកោ លភតិ អត្ថវេទំ, លភតិ ធម្មវេទំ, លភតិ ធម្មូបសំហិតំ បាមោជ្ជំ, បមុទិតស្ស បីតិ ជាយតី’’តិអាទិ (អ. និ. ១១.១១).
ចិត្តីកតាទិភាវោ វា រតនដ្ឋោ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;
អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣);
ចិត្តីកតភាវាទយោ ច អនញ្ញសាធារណា ពុទ្ធាទីសុយេវ លព្ភន្តីតិ.
‘‘បុញ្ញាភិសន្ទន្តិ បុញ្ញរាសិំ បុញ្ញប្បវត្តំ វា’’តិ មហាគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ បន ចូឡគណ្ឋិបទេ ច ‘‘បុញ្ញាភិសន្ទន្តិ បុញ្ញាភិនិសំស’’ន្តិបិ អត្ថោ វុត្តោ. បុញ្ញាភិសន្ទន្តិ បុញ្ញនទិំ, បុញ្ញប្បវាហន្តិ ឯវំ បនេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អវិច្ឆេទេន បវត្តិយមានញ្ហិ បុញ្ញំ អភិសន្ទនដ្ឋេន ‘‘បុញ្ញាភិសន្ទោ’’តិ វុច្ចតិ. តេនេវ សារត្ថបកាសិនិយា សំយុត្តនិកាយដ្ឋកថាយ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.១០២៧) –
‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, បុញ្ញាភិសន្ទា កុសលាភិសន្ទា សុខស្សាហារា. កតមេ ចត្តារោ? ឥធ, ភិក្ខវេ, អរិយសាវកោ ពុទ្ធេ អវេច្ចប្បសាទេន សមន្នាគតោ ហោតិ ‘ឥតិបិ ¶ សោ ភគវា…បេ… ពុទ្ធោ ភគវា’តិ, អយំ បឋមោ បុញ្ញាភិសន្ទោ កុសលាភិសន្ទោ សុខស្សាហារោ’’តិ (សំ. និ. ៥.១០២៧) –
ឯវមាទិកាយ បាឡិយា អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘បុញ្ញាភិសន្ទា កុសលាភិសន្ទាតិ បុញ្ញនទិយោ កុសលនទិយោ’’តិ វុត្តំ. យំ បន គណ្ឋិបទេ វុត្តំ ‘‘បុញ្ញាភិសន្ទន្តិ បុញ្ញផល’’ន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ ¶ . ន ហិ រតនត្តយំ នមស្សមានោ តស្មិំ ខណេ បុញ្ញផលំ អលត្ថ, កិន្តុ អនប្បកំ បុញ្ញរាសិំ តទា អលភិ, តស្ស ច ផលំ បរលោកភាគី, ទិដ្ឋធម្មេ តុ អន្តរាយវិឃាតោ តស្ស ច បុញ្ញស្ស អានិសំសមត្តកំ, ‘‘តស្សានុភាវេន ហតន្តរាយោ’’តិ ច វុត្តំ, ន ច បុញ្ញផលេ អនុប្បន្នេ តស្សានុភាវេន ហតន្តរាយភាវោ ន សិជ្ឈតិ, ន ចេតំ តស្មិំយេវ ខណេ ទិដ្ឋធម្មវេទនីយំ អហោសិ. តស្មា តស្ស មហតោ បុញ្ញប្បវាហស្ស អានុភាវេន ហតន្តរាយោតិ អយមេវ អត្ថោ យុជ្ជតិ. អថាបិ បណាមកិរិយាយ ជនិតត្តា បុញ្ញមេវ បុញ្ញផលន្តិ តស្សាធិប្បាយោ សិយា, ឯវំ សតិ យុជ្ជេយ្យ. សោ ច បុញ្ញប្បវាហោ ន អប្បមត្តកោ, អថ ខោ មហន្តោយេវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិបុល’’ន្តិ, មហន្តំ អនប្បកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អលត្ថន្តិ អលភិំ, បាបុណិន្តិ អត្ថោ.
តស្សានុភាវេនាតិ តស្ស យថាវុត្តស្ស បុញ្ញប្បវាហស្ស អានុភាវេន ពលេន. ហតន្តរាយោតិ តំតំសម្បត្តិយា វិពន្ធនវសេន សត្តសន្តានស្ស អន្តរេ វេមជ្ឈេ ឯតិ អាគច្ឆតីតិ អន្តរាយោ, ទិដ្ឋធម្មិកាទិអនត្ថោ. បណាមបយោជនេ វុត្តវិធិនា ហតោ វិទ្ធស្តោ អន្តរាយោ ឧបទ្ទវោ អស្សាតិ ហតន្តរាយោ. អស្ស ‘‘វណ្ណយិស្សំ វិនយ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, ហតន្តរាយោ ហុត្វា វិនយំ វណ្ណយិស្សន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតេន តស្ស បុញ្ញប្បវាហស្ស អត្តនោ បសាទសម្បត្តិយា រតនត្តយស្ស ច ខេត្តភាវសម្បត្តិយា អត្ថសំវណ្ណនាយ ឧបឃាតកឧបទ្ទវានំ ហននេ សមត្ថតំ ទីបេតិ.
ឯវំ រតនត្តយស្ស និបច្ចការករណេ បយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្ស វិនយបិដកស្ស អត្ថំ សំវណ្ណេតុកាមោ, តស្ស តាវ ភគវតោ សាសនស្ស មូលបតិដ្ឋានភាវំ ទស្សេត្វា តម្បិ ថោមេន្តោ អាហ ‘‘យស្មិំ ឋិតេ’’តិអាទិ. អដ្ឋិតស្ស សុសណ្ឋិតស្ស ភគវតោ សាសនំ យស្មិំ ¶ ឋិតេ បតិដ្ឋិតំ ហោតីតិ យោជេតព្ពំ. តត្ថ យស្មិន្តិ យស្មិំ វិនយបិដកេ. ឋិតេតិ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច អនូនំ ហុត្វា លជ្ជីបុគ្គលេសុ បវត្តនដ្ឋេន ឋិតេតិ អត្ថោ. សាសនន្តិ អធិសីលអធិចិត្តអធិបញ្ញាសង្ខាតសិក្ខត្តយសង្គហិតំ សាសនំ. អដ្ឋិតស្សាតិ កាមសុខល្លិកត្តកិលមថានុយោគសង្ខាតេ អន្តទ្វយេ អដ្ឋិតស្សាតិ អត្ថោ. ‘‘អប្បតិដ្ឋំ ខ្វាហំ, អាវុសោ, អនាយូហំ ឱឃមតរិ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១) ហិ វុត្តំ. អយញ្ចត្ថោ តីសុបិ សីហឡគណ្ឋិបទេសុ វុត្តោយេវ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘អដ្ឋិតស្សាតិ បរិនិព្ពុតស្សបិ ភគវតោ’’តិ វុត្តំ.
បតិដ្ឋិតំ ហោតីតិ តេសុយេវ លជ្ជីបុគ្គលេសុ បវត្តនដ្ឋេន បតិដ្ឋិតំ ហោតិ. សុសណ្ឋិតស្សាតិ ឯត្ថ តាវ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ ឥទំ វុត្តំ ‘‘ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណអសីតិអនុព្យញ្ជនេហិ សមន្នាគមនវសេន ¶ សុសណ្ឋានស្សាតិ អត្ថោ. អនេន អស្ស រូបកាយសម្បត្តិំ និទស្សេតី’’តិ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘យថាឋានេ បតិដ្ឋិតេហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតត្តា រូបកាយេន សុសណ្ឋិតោ, កាយវង្កាទិរហិតត្តា តាទិលក្ខណសមន្នាគតត្តា ច នាមកាយេនបី’’តិ វុត្តំ. កេនចិ បន ‘‘ចតុព្រហ្មវិហារវសេន សត្តេសុ សុដ្ឋុ សម្មា ច ឋិតស្សាតិ អត្ថវសេន វា សុសណ្ឋិតស្ស. សុសណ្ឋិតត្តា ហេស កេវលំ សត្តានំ ទុក្ខំ អបនេតុកាមោ ហិតំ ឧបសំហរិតុកាមោ សម្បត្តិយា ច បមុទិតោ អបក្ខបតិតោ ច ហុត្វា វិនយំ ទេសេតិ. តស្មា ឥមស្មិំ វិនយសំវណ្ណនាធិការេ សារុប្បាយ ថុតិយា ថោមេន្តោ អាហ ‘សុសណ្ឋិតស្សា’’’តិ វត្វា ‘‘គណ្ឋិបទេសុ វុត្តត្ថោ អធិប្បេតាធិការានុរូបោ ន ហោតី’’តិ វុត្តំ. អយំ បនេត្ថ អម្ហាកំ ខន្តិ – យថាវុត្តកាមសុខល្លិកាទិអន្តទ្វយេ អដ្ឋិតត្តាយេវ មជ្ឈិមាយ បដិបទាយ សម្មា ឋិតត្តា សុសណ្ឋិតស្សាតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោតិ. ឯវញ្ហិ សតិ អារម្ភានុរូបថោមនា កតា ហោតិ យថាវុត្តអន្តទ្វយំ វិវជ្ជេត្វា មជ្ឈិមាយ បដិបទាយ វិនយបញ្ញត្តិយាយេវ យេភុយ្យេន បកាសនតោ.
តន្តិ បុព្ពេ ‘‘យស្មិ’’ន្តិ អនិយមេត្វា វុត្តស្ស និយមវចនំ, តស្ស ‘‘វិនយ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អសម្មិស្សន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, និកាយន្តរលទ្ធីហិ អសម្មិស្សំ កត្វា អនាកុលំ កត្វា វណ្ណយិស្សន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា អនុរូបស្ស កាលមត្តស្សបិ ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរសទិសេនបិ ទុវិញ្ញេយ្យភាវតោ កេវលំ ពុទ្ធវិសយំ វិនយបិដកំ អត្តនោ ¶ ពលេន វណ្ណយិស្សាមីតិ វចនមត្តម្បិ អញ្ញេហិ វត្តុមសក្កុណេយ្យត្តា ‘‘និស្សាយ បុព្ពាចរិយានុភាវ’’ន្តិ អាហ. បុព្ពាចរិយានុភាវោ នាម អត្ថតោ បុព្ពាចរិយេហិ សំវណ្ណិតា អដ្ឋកថា, តតោយេវ ច ‘‘បុព្ពាចរិយានុភាវោ អដ្ឋកថា’’តិ សព្ពត្ថ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. តស្មា បុព្ពាចរិយេហិ សំវណ្ណិតំ អដ្ឋកថំ និស្សាយ វណ្ណយិស្សំ, ន អត្តនោយេវ ពលំ និស្សាយាតិ វុត្តំ ហោតិ.
អថ ‘‘បោរាណដ្ឋកថាសុ វិជ្ជមានាសុ បុន វិនយសំវណ្ណនាយ កិំ បយោជន’’ន្តិ យោ វទេយ្យ, តស្ស បោរាណដ្ឋកថាយ អនូនភាវំ អត្តនោ ច សំវណ្ណនាយ បយោជនំ ទស្សេន្តោ ‘‘កាមញ្ចា’’តិអាទិមាហ. កាមន្តិ ឯកន្តេន, យថិច្ឆកំ វា, សព្ពសោតិ វុត្តំ ហោតិ, តស្ស ‘‘សំវណ្ណិតោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. កាមំ សំវណ្ណិតោយេវ, នោ ន សំវណ្ណិតោតិ អត្ថោ. កេហិ បន សោ វិនយោ សំវណ្ណិតោតិ អាហ ‘‘បុព្ពាចរិយាសភេហី’’តិ. មហាកស្សបត្ថេរាទយោ បុព្ពាចរិយា ឯវ អកម្បិយដ្ឋេន ឧត្តមដ្ឋេន ច អាសភា, តេហិ បុព្ពាចរិយាសភេហីតិ វុត្តំ ហោតិ. កីទិសា បនេតេ បុព្ពាចរិយាតិ អាហ ‘‘ញាណម្ពូ’’តិអាទិ. អគ្គមគ្គញាណសង្ខាតេន អម្ពុនា ¶ សលិលេន និទ្ធោតានិ និស្សេសតោ អាយតិំ អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនេន ធោតានិ វិក្ខាលិតានិ វិសោធិតានិ រាគាទីនិ តីណិ មលានិ កាមាសវាទយោ ច ចត្តារោ អាសវា យេហិ តេ ញាណម្ពុនិទ្ធាតមលាសវា, តេហីតិ អត្ថោ. ឥមិនា ច ន កេវលំ ឯតេសុ អាចរិយភាវោយេវ, អថ ខោ រាគាទិមលរហិតា ខីណាសវា វិសុទ្ធសត្តា ឯតេតិ ទស្សេតិ.
ខីណាសវភាវេបិ ន ឯតេ សុក្ខវិបស្សកា, អថ ខោ ឯវរូបេហិបិ អានុភាវេហិ សមន្នាគតាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិសុទ្ធវិជ្ជាបដិសម្ភិទេហី’’តិ. វិសុទ្ធា អច្ចន្តបរិសុទ្ធា វិជ្ជា ចតស្សោ ច បដិសម្ភិទា យេសំ តេ វិសុទ្ធវិជ្ជាបដិសម្ភិទា, តេហិ. ឯកទេសេន បដិសម្ភិទំ អប្បត្តានំ អរិយានមេវ អភាវតោ ឯតេហិ អធិគតបដិសម្ភិទា បដុតរលទ្ធប្បភេទាតិ ទស្សេតុំ វិសុទ្ធគ្គហណំ កតំ. វិជ្ជាតិ តិស្សោ វិជ្ជា, អដ្ឋ វិជ្ជា វា. តត្ថ ទិព្ពចក្ខុញាណំ បុព្ពេនិវាសញាណំ អាសវក្ខយញាណញ្ចាតិ ឥមា តិស្សោ វិជ្ជា. អដ្ឋ វិជ្ជា បន –
‘‘វិបស្សនាញាណមនោមយិទ្ធិ ¶ ,
ឥទ្ធិប្បភេទោបិ ច ទិព្ពសោតំ;
បរស្ស ចេតោបរិយាយញាណំ,
បុព្ពេនិវាសានុគតញ្ច ញាណំ;
ទិព្ពញ្ច ចក្ខាសវសង្ខយោ ច,
ឯតានិ ញាណានិ ឥធដ្ឋ វិជ្ជា’’តិ. –
ឯវំ វិបស្សនាញាណមនោមយិទ្ធីហិ សទ្ធិំ បរិគ្គហិតា ឆ អភិញ្ញាយេវ. អត្ថបដិសម្ភិទា ធម្មបដិសម្ភិទា និរុត្តិបដិសម្ភិទា បដិភានបដិសម្ភិទាតិ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា. តត្ថ សង្ខេបតោ ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា, ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា, ហេតុហេតុផលានុរូបំ វោហារេសុ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា, ឥទំ ញាណំ ឥមមត្ថំ ជោតយតីតិ ឥមិនា អាការេន ហេដ្ឋា វុត្តេសុ តីសុ ញាណេសុ បវត្តញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា. ឯតាសំ បន វិត្ថារកថា អតិបបញ្ចភាវតោ ឥធ ន វុច្ចតិ. បដិសម្ភិទាប្បត្តានំ សទ្ធម្មេសុ ឆេកភាវតោ អាហ ‘‘សទ្ធម្មសំវណ្ណនកោវិទេហី’’តិ. ‘‘បដិសម្ភិទាប្បត្តានម្បិ ធម្មេសុ អភិយោគវសេន វិសេសោ ហោតីតិ លទ្ធបដិសម្ភិទាសុ សាតិសយតំ ទស្សេតុំ អាហា’’តិបិ វទន្តិ. សទ្ធម្មសំវណ្ណនកោវិទេហីតិ បិដកត្តយសង្ខាតស្ស សទ្ធម្មស្ស សំវណ្ណនេ សព្ពសោ អត្ថប្បកាសនេ កោវិទេហិ ឆេកេហិ, កុសលេហីតិ អត្ថោ.
កិលេសជាលំ ¶ បរិក្ខារពាហុល្លំ វា សំលិខតិ តនុំ ករោតីតិ សល្លេខោ. ឥធ បន ខីណាសវាធិការត្តា បរិក្ខារពាហុល្លស្ស សល្លិខនវសេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ, តតោយេវ ច គណ្ឋិបទេ ‘‘សល្លេខិយេ បរិមិតបរិក្ខារវុត្តិយា’’តិ អត្ថោ វុត្តោ. សល្លេខស្ស ភាវោ សល្លេខិយំ, តស្មិំ សល្លេខិយេ, សល្លេខបដិបត្តិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. នោសុលភូបមេហីតិ អសុលភូបមេហិ សល្លេខបដិបត្តិយា អសុកសទិសាតិ តេសំ ឧបមាយ អនុច្ឆវិកបុគ្គលានំ ទុល្លភត្តា នត្ថិ សុលភា ឧបមា ឯតេសន្តិ នោសុលភូបមា. មហាវិហារស្សាតិ ចិត្តលបព្ពតអភយគិរិសេសនិកាយទ្វយំ បដិក្ខិបតិ. ធជូបមេហីតិ រថស្ស សញ្ជាននហេតុកំ រថេ ពទ្ធធជំ វិយ អជានន្តានំ ‘‘អសុកេហិ ច អសុកេហិ ច ថេរេហិ និវាសិតោ ¶ មហាវិហារោ នាមា’’តិ ឯវំ មហាវិហារស្ស សញ្ជាននហេតុត្តា មហាវិហារស្ស ធជូបមេហិ. សំវណ្ណិតោតិ សម្មា អនូនំ កត្វា វណ្ណិតោ. សំវណ្ណិតោ អយំ វិនយោតិ បទច្ឆេទោ កាតព្ពោ. ចិត្តេហិ នយេហីតិ អនេកប្បភេទនយត្តា វិចិត្តេហិ នយេហិ. សម្ពុទ្ធវរន្វយេហីតិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធវរំ អនុគតេហិ, ភគវតោ អធិប្បាយានុគតេហិ នយេហីតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា ពុទ្ធវរំ អនុគតេហិ បុព្ពាចរិយាសភេហីតិ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ.
ឯវំ បោរាណដ្ឋកថាយ អនូនភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ បយោជនវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘សំវណ្ណនា’’តិអាទិមាហ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កិញ្ចាបិ បុព្ពាចរិយាសភេហិ យថាវុត្តគុណវិសិដ្ឋេហិ អយំ វិនយោ សព្ពសោ វណ្ណិតោ, តថាបិ តេសំ ឯសា សំវណ្ណនា សីហឡទីបវាសីនំ ភាសាយ សង្ខតត្តា រចិតត្តា ទីបន្តរេ ភិក្ខុជនស្ស សីហឡទីបតោ អញ្ញទីបវាសិនោ ភិក្ខុគណស្ស កិញ្ចិ អត្ថំ បយោជនំ យស្មា នាភិសម្ភុណាតិ ន សម្បាទេតិ ន សាធេតិ, តស្មា ឥមំ សំវណ្ណនំ បាឡិនយានុរូបំ កត្វា ពុទ្ធសិរិត្ថេរេន អជ្ឈិដ្ឋោ ឥទានិ សមារភិស្សន្តិ. តត្ថ សំវណ្ណិយតិ អត្ថោ ឯតាយាតិ សំវណ្ណនា, អដ្ឋកថា. សា បន ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ បឋមំ តីណិ បិដកានិ សង្គាយិត្វា តស្ស អត្ថវណ្ណនានុរូបេនេវ វាចនាមគ្គំ អារោបិតត្តា តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហោយេវ ពុទ្ធវចនស្ស អត្ថសំវណ្ណនាភូតោ កថាមគ្គោ. សោយេវ ច មហាមហិន្ទត្ថេរេន តម្ពបណ្ណិទីបំ អាភតោ, បច្ឆា តម្ពបណ្ណិយេហិ មហាថេរេហិ និកាយន្តរលទ្ធីហិ សង្ករបរិហរណត្ថំ សីហឡភាសាយ ឋបិតោ. តេនាហ ‘‘សីហឡទីបកេនា’’តិអាទិ. សីហស្ស លានតោ គហណតោ សីហឡោ, សីហកុមារោ. តំវំសជាតតាយ តម្ពបណ្ណិទីបេ ខត្តិយានំ តេសំ និវាសតាយ តម្ពបណ្ណិទីបស្សបិ សីហឡភាវោ វេទិតព្ពោ, តស្មិំ សីហឡទីបេ ភូតត្តា សីហឡទីបកេន វាក្យេន វចនេន, សីហឡភាសាយាតិ វុត្តំ ហោតិ.
បាឡិនយានុរូបន្តិ បាឡិនយស្ស អនុរូបំ កត្វា, មាគធភាសាយ បរិវត្តិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ ¶ . អជ្ឈេសនន្តិ គរុដ្ឋានិយំ បយិរុបាសិត្វា គរុតរំ បយោជនំ ឧទ្ទិស្ស អភិបត្ថនា អជ្ឈេសនា, តំ អជ្ឈេសនំ, អាយាចនន្តិ អត្ថោ. តស្ស ‘‘សមនុស្សរន្តោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. កស្ស អជ្ឈេសនន្តិ ¶ អាហ ‘‘ពុទ្ធសិរិវ្ហយស្ស ថេរស្សា’’តិ. ពុទ្ធសិរីតិ អវ្ហយោ នាមំ យស្ស សោយំ ពុទ្ធសិរិវ្ហយោ, តស្ស, ឥត្ថន្នាមស្ស ថេរស្ស អជ្ឈេសនំ សម្មា អាទរេន សមនុស្សរន្តោ ហទយេ ឋបេន្តោតិ អត្ថោ.
ឥទានិ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ ករណប្បការំ ទស្សេន្តោ ‘‘សំវណ្ណនំ តញ្ចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តញ្ច ឥទានិ វុច្ចមានំ សំវណ្ណនំ សមារភន្តោ សកលាយបិ មហាអដ្ឋកថាយ ឥធ គហេតព្ពតោ មហាអដ្ឋកថំ តស្សា ឥទានិ វុច្ចមានាយ សំវណ្ណនាយ សរីរំ កត្វា មហាបច្ចរិយំ យោ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, តថេវ កុរុន្ទីនាមាទីសុ វិស្សុតាសុ អដ្ឋកថាសុ យោ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, តតោបិ វិនិច្ឆយតោ យុត្តមត្ថំ អបរិច្ចជន្តោ អន្តោគធត្ថេរវាទំ កត្វា សំវណ្ណនំ សមារភិស្សន្តិ បទត្ថសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច អត្ថោ កថិយតិ ឯតាយាតិ អត្ថកថា, សាយេវ អដ្ឋកថា ត្ថការស្ស ដ្ឋការំ កត្វា ‘‘ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោ’’តិអាទីសុ (បដិ. ម. ១.១៧; ២.៨) វិយ. មហាបច្ចរិយន្តិ ឯត្ថ បច្ចរីតិ ឧឡុម្បំ វុច្ចតិ, តស្មិំ និសីទិត្វា កតត្តា តមេវ នាមំ ជាតំ. កុរុន្ទិវល្លិវិហារោ នាម អត្ថិ, តត្ថ កតត្តា កុរុន្ទីតិ នាមំ ជាតន្តិ វទន្តិ. អាទិសទ្ទេន អន្ធកដ្ឋកថំ សង្ខេបដ្ឋកថញ្ច សង្គណ្ហាតិ. វិស្សុតាសូតិ សព្ពត្ថ បត្ថដាសុ, បាកដាសូតិ វុត្តំ ហោតិ.
យុត្តមត្ថន្តិ ឯត្ថ តាវ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ចូឡគណ្ឋិបទេ ច ឥទំ វុត្តំ ‘‘យុត្តមត្ថន្តិ សំវណ្ណេតព្ពដ្ឋានស្ស យុត្តមត្ថំ, ន បន តត្ថ អយុត្តម្បិ អត្ថីតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ. មហាគណ្ឋិបទេ បនេត្ថ ន កិញ្ចិ វុត្តំ. កេនចិ បន ‘‘មហាអដ្ឋកថានយេន វិនយយុត្តិយា វា យុត្តមត្ថ’’ន្តិ វុត្តំ, តំ យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ មហាបច្ចរិអាទីសុបិ កត្ថចិ អយុត្តស្សាបិ អត្ថស្ស ឧបរិ វិភាវនតោ. ‘‘អដ្ឋកថំយេវ គហេត្វា សំវណ្ណនំ ករិស្សាមី’’តិ វុត្តេ អដ្ឋកថាសុ វុត្តត្ថេរវាទានំ ពាហិរភាវោ សិយាតិ តេបិ អន្តោកត្តុកាមោ ‘‘អន្តោគធថេរវាទ’’ន្តិ អាហ, ថេរវាទេបិ អន្តោកត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. សំវណ្ណនន្តិ អបរកាលកិរិយាយ កម្មនិទ្ទេសោ. បុព្ពេ វុត្តំ តុ ‘‘សំវណ្ណន’’ន្តិ វចនំ តត្ថេវ ‘‘សមារភន្តោ’’តិ បុព្ពកាលកិរិយាយ កម្មភាវេន យោជេតព្ពំ. សម្មាតិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន រស្សភាវោ កតោតិ វេទិតព្ពោ.
ឯវំ ¶ ករណប្បការំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សោតូហិ បដិបជ្ជិតព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘តំ មេ’’តិអាទិមាហ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឥទានិ វុច្ចមានំ តំ មម សំវណ្ណនំ ធម្មបទីបស្ស តថាគតស្ស ¶ ធម្មំ សាសនធម្មំ បាឡិធម្មំ វា សក្កច្ចំ បដិមានយន្តា បូជេន្តា ថិរេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគតត្តា ថេរា, អចិរបព្ពជិតត្តា នវា, តេសំ មជ្ឈេ ភវត្តា មជ្ឈិមា ច ភិក្ខូ បសន្នចិត្តា យថាវុត្តនយេន សប្បយោជនត្តា ឧបរិ វក្ខមានវិធិនា បមាណត្តា ច សទ្ទហិត្វា បីតិសោមនស្សយុត្តចិត្តា ឥស្សាបកតា អហុត្វា និសាមេន្តុ សុណន្តូតិ. តត្ថ ធម្មប្បទីបស្សាតិ ធម្មោយេវ សត្តសន្តានេសុ មោហន្ធការវិធមនតោ បទីបសទិសត្តា បទីបោ អស្សាតិ ធម្មបទីបោ, ភគវា. តស្ស ធម្មបទីបស្ស.
ឥទានិ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ អាគមវិសុទ្ធិំ ទស្សេត្វា បមាណភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ពុទ្ធេនា’’តិអាទិមាហ. យថេវ ពុទ្ធេន យោ ធម្មោ ច វិនយោ ច វុត្តោ, សោ តស្ស ពុទ្ធស្ស យេហិ បុត្តេហិ ធម្មសេនាបតិអាទីហិ តថេវ ញាតោ, តេសំ ពុទ្ធបុត្តានំ មតិមច្ចជន្តា សីហឡដ្ឋកថាចរិយា យស្មា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសូតិ អយមេត្ថ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ធម្មោតិ សុត្តាភិធម្មេ សង្គណ្ហាតិ, វិនយោតិ សកលំ វិនយបិដកំ. ឯត្តាវតា ច សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ និទ្ទិដ្ឋំ ហោតិ. សកលញ្ហិ ពុទ្ធវចនំ ធម្មវិនយវសេន ទុវិធំ ហោតិ. វុត្តោតិ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច ពុទ្ធេន ភគវតា វុត្តោ. ន ហិ ភគវតា អព្យាកតំ នាម តន្តិបទំ អត្ថិ, សព្ពេសំយេវ អត្ថោ កថិតោ, តស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធេនេវ តិណ្ណំ បិដកានំ អត្ថវណ្ណនាក្កមោបិ ភាសិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថ តត្ថ ភគវតា បវត្តិតា បកិណ្ណកទេសនាយេវ ហិ អដ្ឋកថា. តថេវ ញាតោតិ យថេវ ពុទ្ធេន វុត្តោ, តថេវ ឯកបទម្បិ ឯកក្ខរម្បិ អវិនាសេត្វា អធិប្បាយញ្ច អវិកោបេត្វា ញាតោ វិទិតោតិ អត្ថោ. តេសំ មតិមច្ចជន្តាតិ តេសំ ពុទ្ធបុត្តានំ អធិប្បាយំ អបរិច្ចជន្តា. អដ្ឋកថា អកំសូតិ អដ្ឋកថាយោ អកំសុ. កត្ថចិ ‘‘អដ្ឋកថាមកំសូ’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, តត្ថាបិ សោយេវត្ថោ, ម-ការោ បន បទសន្ធិវសេន អាគតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘អដ្ឋកថា’’តិ ពហុវចននិទ្ទេសេន មហាបច្ចរិយាទិកំ សង្គណ្ហាតិ.
តស្មាតិ យស្មា តេសំ ពុទ្ធបុត្តានំ អធិប្បាយំ អវិកោបេត្វា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសុ, តស្មាតិ អត្ថោ. ហីតិ និបាតមត្តំ ហេតុអត្ថស្ស ¶ ‘‘តស្មា’’តិ ឥមិនាយេវ បកាសិតត្តា. យទិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ សព្ពម្បិ បមាណំ, ឯវំ សតិ តត្ថ បមាទលេខាបិ បមាណំ សិយាតិ អាហ ‘‘វជ្ជយិត្វាន បមាទលេខ’’ន្តិ. តត្ថ បមាទលេខន្តិ អបរភាគេ បោត្ថការុឡ្ហកាលេ បមជ្ជិត្វា លិខនវសេន បវត្តំ បមាទបាឋំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បមាទេន សតិំ អបច្ចុបដ្ឋបេត្វា អទិន្នាទានស្ស បុព្ពបយោគេ ‘‘សច្ចេបិ អលិកេបិ ទុក្កដ’’ន្តិ វុត្តវចនសទិសំ យំ លិខិតំ, តំ វជ្ជយិត្វា អបនេត្វា សព្ពំ បមាណន្តិ. វក្ខតិ ហិ តត្ថ –
‘‘មហាអដ្ឋកថាយំ ¶ បន សច្ចេបិ អលិកេបិ ទុក្កដមេវ វុត្តំ, តំ បមាទលិខិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ន ហិ អទិន្នាទានស្ស បុព្ពបយោគេ បាចិត្តិយដ្ឋានេ ទុក្កដំ នាម អត្ថី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៤).
កេសំ បមាណន្តិ អាហ ‘‘សិក្ខាសុ សគារវានំ ឥធ បណ្ឌិតាន’’ន្តិ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. បុន ‘‘យស្មា’’តិ វចនស្ស កោ សម្ពន្ធោតិ ចេ? ឯត្ថ តាវ មហាគណ្ឋិបទេ គណ្ឋិបទេ ច ន កិញ្ចិ វុត្តំ, មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ បន ចូឡគណ្ឋិបទេ ច ឥទំ វុត្តំ ‘‘យស្មា បមាណំ, តស្មា និសាមេន្តុ បសន្នចិត្តា’’តិ. ឯវមស្ស សម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ. យស្មា អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ បមាណំ, តស្មា ឥធ វុត្តម្បិ បមាណមេវាតិ បាឋសេសំ កត្វា វជិរពុទ្ធិត្ថេរោ វទតិ. តត្ថ ឥធាតិ ឥមិស្សា សមន្តបាសាទិកាយាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ.
តត្ថ ‘‘យស្មា’’តិ វចនស្ស បឋមំ វុត្តសម្ពន្ធវសេន អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ សព្ពម្បិ បមាណន្តិ សាធិតត្តា ឥទានិ វុច្ចមានាបិ សំវណ្ណនា កេវលំ វចនមត្តេនេវ ភិន្នា, អត្ថតោ បន អដ្ឋកថាយេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘តតោ ច ភាសន្តរមេវា’’តិអាទិមាហ. បច្ឆា វុត្តសម្ពន្ធវសេន បន ឥធ វុត្តម្បិ កស្មា បមាណន្តិ ចេ? យស្មា វចនមត្តំ ឋបេត្វា ឯសាបិ អដ្ឋកថាយេវ, តស្មា បមាណន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘តតោ ច ភាសន្តរមេវា’’តិអាទិមាហ. ឯវមាកុលំ ទុព្ពិញ្ញេយ្យសភាវញ្ច កត្វា គណ្ឋិបទេសុ សម្ពន្ធោ ទស្សិតោ, អនាកុលវចនោ ច ភទន្តពុទ្ធឃោសាចរិយោ. ន ហិ សោ ឯវមាកុលំ កត្វា វត្តុមរហតិ, តស្មា យថាធិប្បេតមត្ថមនាកុលំ សុវិញ្ញេយ្យញ្ច កត្វា យថាឋិតស្ស សម្ពន្ធវសេនេវ ទស្សយិស្សាម. កថំ? យស្មា អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ បមាណំ, តស្មា សក្កច្ចំ អនុសិក្ខិតព្ពាតិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ. យទិ នាម អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ បមាណំ, អយំ បន ¶ ឥទានិ វុច្ចមានា កស្មា សក្កច្ចំ អនុសិក្ខិតព្ពាតិ អាហ ‘‘តតោ ច ភាសន្តរមេវ ហិត្វា’’តិអាទិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ បមាណំ, យស្មា ច អយំ សំវណ្ណនាបិ ភាសន្តរបរិច្ចាគាទិមត្តវិសិដ្ឋា, អត្ថតោ បន អភិន្នាវ, តតោយេវ ច បមាណភូតា ហេស្សតិ, តស្មា សក្កច្ចំ អាទរំ កត្វា អនុសិក្ខិតព្ពាតិ. តថា ហិ បោរាណដ្ឋកថានំ បមាណភាវោ, ឥមិស្សា ច សំវណ្ណនាយ ភាសន្តរបរិច្ចាគាទិមត្តវិសិដ្ឋាយ អត្ថតោ តតោ អភិន្នភាវោតិ ឧភយម្បេតំ សក្កច្ចំ អនុសិក្ខិតព្ពភាវហេតូតិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ កេវលំ បោរាណដ្ឋកថានំ សតិបិ បមាណភាវេ អយំ សំវណ្ណនា តតោ ភិន្នា អត្ថតោ អញ្ញាយេវ ច សក្កច្ចំ អនុសិក្ខិតព្ពាតិ វត្តុមរហតិ, នាបិ ឥមិស្សា សំវណ្ណនាយ តតោអភិន្នភាវេបិ បោរាណដ្ឋកថានំ អសតិ បមាណភាវេ អយំ សំវណ្ណនា សក្កច្ចំ អនុសិក្ខិតព្ពាតិ ¶ វត្តុំ យុត្តរូបា ហោតិ, តស្មា យថាវុត្តនយេន ឧភយម្បេតំ សក្កច្ចំ អនុសិក្ខិតព្ពភាវហេតូតិ ទដ្ឋព្ពំ.
តតោតិ អដ្ឋកថាតោ. ភាសន្តរមេវ ហិត្វាតិ កញ្ចុកសទិសំ សីហឡភាសំ អបនេត្វា. វិត្ថារមគ្គញ្ច សមាសយិត្វាតិ បោរាណដ្ឋកថាសុ ឧបរិ វុច្ចមានម្បិ អានេត្វា តត្ថ តត្ថ បបញ្ចិតំ ‘‘ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន អកុប្បេន ឋានារហេន ឧបសម្បន្នោតិ ភិក្ខូ’’តិ (បារា. ៤៥) ឯត្ថ អបលោកនាទីនំ ចតុន្នម្បិ កម្មានំ វិត្ថារកថា វិយ តាទិសំ វិត្ថារមគ្គំ សង្ខិបិត្វា វណ្ណយិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. តថា ហិ វក្ខតិ –
‘‘ឯត្ថ ច ញត្តិចតុត្ថកម្មំ ឯកមេវ អាគតំ, ឥមស្មិំ បន ឋានេ ឋត្វា ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ នីហរិត្វា វិត្ថារតោ កថេតព្ពានីតិ សព្ពអដ្ឋកថាសុ វុត្តំ, តានិ ច ‘អបលោកនកម្មំ ញត្តិកម្មំ ញត្តិទុតិយកម្មំ ញត្តិចតុត្ថកម្ម’ន្តិ បដិបាដិយា ឋបេត្វា វិត្ថារេន ខន្ធកតោ បរិវារាវសានេ កម្មវិភង្គតោ ច បាឡិំ អាហរិត្វា កថិតានិ. តានិ មយំ បរិវារាវសានេ កម្មវិភង្គេយេវ វណ្ណយិស្សាម. ឯវញ្ហិ សតិ បឋមបារាជិកវណ្ណនា ច ន ភារិយា ភវិស្សតិ, យថាឋិតាយ ច បាឡិយា វណ្ណនា សុវិញ្ញេយ្យា ភវិស្សតិ, តានិ ច ឋានានិ អសុញ្ញានិ ភវិស្សន្តិ, តស្មា អនុបទវណ្ណនមេវ ករោមា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥ ភិក្ខុបទភាជនីយវណ្ណនា).
វិនិច្ឆយំ ¶ សព្ពមសេសយិត្វាតិ តំតំអដ្ឋកថាសុ វុត្តំ សព្ពម្បិ វិនិច្ឆយំ អសេសយិត្វា សេសំ អកត្វា, កិញ្ចិមត្តម្បិ អបរិច្ចជិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. វណ្ណិតុំ យុត្តរូបំ ហុត្វា អនុក្កមេន អាគតំ បាឡិំ អបរិច្ចជិត្វា សំវណ្ណនតោ សីហឡដ្ឋកថាសុ អយុត្តដ្ឋានេ វណ្ណិតំ យថាឋានេយេវ សំវណ្ណនតោ ច វុត្តំ ‘‘តន្តិក្កមំ កិញ្ចិ អវោក្កមិត្វា’’តិ, កិញ្ចិ បាឡិក្កមំ អនតិក្កមិត្វា អនុក្កមេនេវ វណ្ណយិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ.
សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថន្តិ សុត្តន្តបាឡិយំ អាគតានម្បិ វចនានមត្ថំ. សីហឡដ្ឋកថាសុ ‘‘សុត្តន្តិកានំ ភារោ’’តិ វត្វា អវុត្តានម្បិ វេរញ្ជកណ្ឌាទីសុ ឈានកថាអានាបានស្សតិសមអាធិអាទីនំ សុត្តន្តវចនានមត្ថំ តំតំសុត្តានុរូបំ សព្ពសោ បរិទីបយិស្សាមីតិ អធិប្បាយោ. ហេស្សតីតិ ភវិស្សតិ, ករិយិស្សតីតិ វា អត្ថោ. ឯត្ថ ច បឋមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ ភាសន្តរបរិច្ចាគាទិកំ ចតុព្ពិធំ កិច្ចំ និប្ផាទេត្វា សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ បរិទីបយន្តី អយំ វណ្ណនា ភវិស្សតីតិ វណ្ណនាយ វសេន សមានកត្តុកតា វេទិតព្ពា. បច្ឆិមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ ¶ បន ហេដ្ឋាវុត្តភាសន្តរបរិច្ចាគាទិំ កត្វា សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ បរិទីបយន្តី អយំ វណ្ណនា អម្ហេហិ ករិយិស្សតីតិ ឯវំ អាចរិយវសេន សមានកត្តុកតា វេទិតព្ពា. វណ្ណនាបីតិ ឯត្ថ អបិសទ្ទំ គហេត្វា ‘‘តស្មាបិ សក្កច្ចំ អនុសិក្ខិតព្ពាតិ យោជេតព្ព’’ន្តិ ចូឡគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. តត្ថ បុព្ពេ វុត្តប្បយោជនវិសេសំ បមាណភាវញ្ច សម្បិណ្ឌេតីតិ អធិប្បាយោ. មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ បន ‘‘តស្មា សក្កច្ចំ អនុសិក្ខិតព្ពាបី’’តិ សម្ពន្ធោ វុត្តោ. ឯត្ថ បន ន កេវលំ អយំ វណ្ណនា ហេស្សតិ, អថ ខោ អនុសិក្ខិតព្ពាបីតិ ឥមមត្ថំ សម្បិណ្ឌេតីតិ អធិប្បាយោ. ឯត្ថាបិ យថាឋិតវសេនេវ អបិសទ្ទស្ស អត្ថោ គហេតព្ពោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ បមាណំ, យស្មា ច អយំ វណ្ណនាបិ តតោ អភិន្នត្តា បមាណភូតាយេវ ហេស្សតិ, តស្មា សក្កច្ចំ អនុសិក្ខិតព្ពាតិ.
គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
ពាហិរនិទានកថា
ឥទានិ ¶ ¶ ‘‘តំ វណ្ណយិស្សំ វិនយ’’ន្តិ បដិញ្ញាតត្តា យថាបដិញ្ញាតវិនយសំវណ្ណនំ កត្តុកាមោ សំវរវិនយបហានវិនយាទិវសេន វិនយស្ស ពហុវិធត្តា ឥធ សំវណ្ណេតព្ពភាវេន អធិប្បេតោ តាវ វិនយោ វវត្ថបេតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថ តត្ថាតិ តាសុ គាថាសុ. តាវ-សទ្ទោ បឋមន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ. តេន បឋមំ វិនយំ វវត្ថបេត្វា បច្ឆា តស្ស វណ្ណនំ ករិស្សាមីតិ ទីបេតិ. វវត្ថបេតព្ពោតិ និយមេតព្ពោ. តេនេតំ វុច្ចតីតិ យស្មា វវត្ថបេតព្ពោ, តេន ហេតុនា ឯតំ ‘‘វិនយោ នាមា’’តិអាទិកំ និយាមកវចនំ វុច្ចតីតិ អត្ថោ. អស្សាតិ វិនយស្ស. មាតិកាតិ ឧទ្ទេសោ. សោ ហិ និទ្ទេសបទានំ ជននីឋានេ ឋិតត្តា មាតា វិយាតិ មាតិកាតិ វុច្ចតិ.
ឥទានិ វណ្ណេតព្ពមត្ថំ មាតិកំ ឋបេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វុត្តំ យេនា’’តិអាទិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯតំ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតី’’តិអាទិនិទានវចនបដិមណ្ឌិតំ វិនយបិដកំ យេន បុគ្គលេន វុត្តំ, យស្មិំ កាលេ វុត្តំ, យស្មា ការណា វុត្តំ, យេន ធារិតំ, យេន ច អាភតំ, យេសុ បតិដ្ឋិតំ, ឯតំ យថាវុត្តវិធានំ វត្វា តតោ ‘‘តេន សមយេនា’’តិអាទិបាឋស្ស អត្ថំ អនេកប្បការតោ ទស្សយន្តោ វិនយស្ស អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាមីតិ. ឯត្ថ ច ‘‘វុត្តំ យេន យទា យស្មា’’តិ ឥទំ វចនំ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា’’តិអាទិនិទានវចនមត្តំ អបេក្ខិត្វា វត្តុកាមោបិ វិសុំ អវត្វា ‘‘និទានេន អាទិកល្យាណំ, ‘ឥទមវោចា’តិ និគមនេន បរិយោសានកល្យាណ’’ន្តិ ច វចនតោ និទាននិគមនានិបិ សត្ថុទេសនាយ អនុវិធានត្តា តទន្តោគធានេវាតិ និទានស្សបិ វិនយបាឡិយំយេវ អន្តោគធត្តា ‘‘វុត្តំ យេន យទា យស្មា’’តិ ឥទម្បិ វិនយបិដកសម្ពន្ធំយេវ កត្វា មាតិកំ ឋបេសិ. មាតិកាយ ហិ ‘‘ឯត’’ន្តិ វុត្តំ វិនយបិដកំយេវ សាមញ្ញតោ សព្ពត្ថ សម្ពន្ធមុបគច្ឆតិ.
ឥទានិ បន តំ វិសុំ នីហរិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ វុត្តំ យេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ មាតិកាបទេសុ. អថ កស្មា ឥទមេវ វចនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឥទញ្ហី’’តិអាទិ. ឥទន្តិ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា’’តិអាទិវចនំ ¶ . ហិ-សទ្ទោ យស្មាតិ អត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ, យស្មា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតិ, តស្មាតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតីតិ អត្តនោ បច្ចក្ខំ កត្វា វុត្តវចនំ ន ហោតិ, ភគវតា វុត្តវចនំ ¶ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតីតិ អាហច្ច ភាសិតំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ’’តិ កេនចិ វុត្តំ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតីតិ អត្តនោ ធរមានកាលេ វុត្តវចនំ ន ហោតី’’តិ លិខិតំ. តទុភយម្បិ អត្ថតោ សមានមេវ. ឥទានិ បញ្ហករណំ វត្វា អនុក្កមេន យថាវុត្តបញ្ហវិស្សជ្ជនំ ករោន្តោ ‘‘អាយស្មតា’’តិអាទិមាហ. ឥមិនា បុគ្គលំ និយមេតិ, ‘‘តញ្ចា’’តិអាទិនា កាលំ និយមេតិ. តញ្ច ឧបាលិត្ថេរេន វុត្តវចនំ កាលតោ បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តន្តិ អត្ថោ.
បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា
ឥទានិ តំ បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេតុកាមោ តស្សា តន្តិអារុឡ្ហាយ ឥធ វចនេ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘បឋមមហាសង្គីតិ នាម ចេសា…បេ… វេទិតព្ពា’’តិ អាហ. បឋមមហាសង្គីតិ នាម ចេសាតិ ច-សទ្ទោ ឦទិសេសុ ឋានេសុ វត្តព្ពសម្បិណ្ឌនត្ថោ, តញ្ច បឋមមហាសង្គីតិកាលេ វុត្តំ, ឯសា ច បឋមមហាសង្គីតិ ឯវំ វេទិតព្ពាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបញ្ញាសត្ថោ វា ច-សទ្ទោ. ឧបញ្ញាសោតិ ច វាក្យារម្ភោ វុច្ចតិ. ឯសា ហិ គន្ថការានំ បកតិ, យទិទំ កិញ្ចិ វត្វា បុន បរំ វត្តុមារភន្តានំ ចសទ្ទប្បយោគោ. យំ បន កេនចិ វុត្តំ ‘‘បឋមមហាសង្គីតិ នាម ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ អតិរេកត្ថោ, តេន អញ្ញាបិ អត្ថីតិ ទីបេតី’’តិ. តទេវ តស្ស គន្ថក្កមេ អកោវិទតំ ទស្សេតិ. ន ហេត្ថ ចសទ្ទេន អតិរេកត្ថោ វិញ្ញាយតិ. យទិ ចេត្ថ ឯតទត្ថោយេវ ច-ការោ អធិប្បេតោ សិយា, ឯវំ សតិ ន កត្តព្ពោយេវ បឋមសទ្ទេនេវ អញ្ញាសំ ទុតិយាទិសង្គីតីនម្បិ អត្ថិភាវស្ស ទីបិតត្តា. ទុតិយាទិំ ឧបាទាយ ហិ បឋមសទ្ទប្បយោគោ ទីឃាទិំ ឧបាទាយ រស្សាទិសទ្ទប្បយោគោ វិយ. យថាបច្ចយំ តត្ថ តត្ថ ទេសិតត្តា បញ្ញត្តត្តា ច វិប្បកិណ្ណានំ ធម្មវិនយានំ សង្គហេត្វា គាយនំ កថនំ សង្គីតិ. ឯតេន តំតំសិក្ខាបទានំ សុត្តានញ្ច អាទិបរិយោសានេសុ អន្តរន្តរា ច សម្ពន្ធវសេន ឋបិតំ សង្គីតិការវចនំ ¶ សង្គហិតំ ហោតិ. មហាវិសយត្តា បូជនីយត្តា ច មហតី សង្គីតិ មហាសង្គីតិ, បឋមា មហាសង្គីតិ បឋមមហាសង្គីតិ. និទានកោសល្លត្ថន្តិ និទទាតិ ទេសនំ ទេសកាលាទិវសេន អវិទិតំ វិទិតំ កត្វា និទស្សេតីតិ និទានំ, តត្ថ កោសល្លំ និទានកោសល្លំ, តទត្ថន្តិ អត្ថោ.
សត្តានំ ទស្សនានុត្តរិយសរណាទិបដិលាភហេតុភូតាសុ វិជ្ជមានាសុបិ អញ្ញាសុ ភគវតោ កិរិយាសុ ‘‘ពុទ្ធោ ពោធេយ្យ’’ន្តិ បដិញ្ញាយ អនុលោមនតោ វេនេយ្យានំ មគ្គផលុប្បត្តិហេតុភូតា កិរិយា ¶ និប្បរិយាយេន ពុទ្ធកិច្ចន្តិ អាហ ‘‘ធម្មចក្កប្បវត្តនញ្ហិ អាទិំ កត្វា’’តិ. តត្ថ សទ្ធិន្ទ្រិយាទិធម្មោយេវ បវត្តនដ្ឋេន ចក្កន្តិ ធម្មចក្កំ. អថ វា ចក្កន្តិ អាណា, ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មញ្ច តំ ចក្កញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មេន ញាយេន ចក្កន្តិបិ ធម្មចក្កំ. យថាហ –
‘‘ធម្មញ្ច បវត្តេតិ ចក្កញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ, ចក្កញ្ច បវត្តេតិ ធម្មញ្ចាតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មេន បវត្តេតីតិ ធម្មចក្កំ, ធម្មចរិយាយ បវត្តេតីតិ ធម្មចក្ក’’ន្តិអាទិ (បដិ. ម. ២.៤០).
កតពុទ្ធកិច្ចេតិ កតំ បរិនិដ្ឋាបិតំ ពុទ្ធកិច្ចំ យេន, តស្មិំ កតពុទ្ធកិច្ចេ ភគវតិ លោកនាថេតិ សម្ពន្ធោ. ឯតេន ពុទ្ធកត្តព្ពស្ស កស្សចិបិ អសេសិតភាវំ ទស្សេតិ. តតោយេវ ហិ សោ ភគវា បរិនិព្ពុតោតិ. ននុ ច សាវកេហិ វិនីតាបិ វិនេយ្យា ភគវតាយេវ វិនីតា ហោន្តិ, តថា ហិ សាវកភាសិតំ សុត្តំ ពុទ្ធវចនន្តិ វុច្ចតិ, សាវកវិនេយ្យា ច ន តាវ វិនីតាតិ? នាយំ ទោសោ តេសំ វិនយនូបាយស្ស សាវកេសុ ឋបិតត្តា. តេនេវាហ –
‘‘ន តាវាហំ បាបិម បរិនិព្ពាយិស្សាមិ, យាវ ន ភិក្ខូ វិយត្តា វិនីតា វិសារទា ពហុស្សុតា អាគតាគមា ធម្មធរា វិនយធរា មាតិកាធរា ឧប្បន្នំ បរប្បវាទំ សហធម្មេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គហេត្វា សប្បាដិហារិយំ ធម្មំ ទេសេស្សន្តី’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.១៦៨).
‘‘កុសិនារាយ’’ន្តិអាទិនា ភគវតោ បរិនិព្ពុតទេសកាលវិសេសទស្សនំ, ‘‘អបរិនិព្ពុតោ ភគវា’’តិ គាហស្ស មិច្ឆាភាវទស្សនត្ថំ លោកេ ¶ ជាតសំវឌ្ឍភាវទស្សនត្ថញ្ច. តថា ហិ មនុស្សភាវស្ស សុបាកដករណត្ថំ មហាពោធិសត្តា ចរិមភវេ ទារបរិគ្គហាទីនិបិ ករោន្តីតិ. កុសិនារាយន្តិ ឯវំនាមកេ នគរេ. សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. ឧបវត្តនេ មល្លានំ សាលវនេតិ តស្ស នគរស្ស ឧបវត្តនភូតំ មល្លរាជូនំ សាលវនុយ្យានំ ទស្សេតិ. តត្ថ នគរំ បវិសិតុកាមា ឧយ្យានតោ ឧបេច្ច វត្តន្តិ គច្ឆន្តិ ឯតេនាតិ ឧបវត្តនន្តិ សាលវនំ វុច្ចតិ. យថា ហិ អនុរាធបុរស្ស ថូបារាមោ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយំ, ឯវំ តំ ឧយ្យានំ កុសិនារាយ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយ ហោតិ. យថា ច ថូបារាមតោ ទក្ខិណទ្វារេន នគរំ បវិសនមគ្គោ បាចីនមុខោ គន្ត្វា ឧត្តរេន និវត្តតិ, ឯវំ ឧយ្យានតោ សាលបន្តិ បាចីនមុខា គន្ត្វា ឧត្តរេន និវត្តា, តស្មា តំ ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ វុច្ចតិ. យមកសាលានមន្តរេតិ យមកសាលានំ វេមជ្ឈេ. តត្ថ ¶ កិរ ភគវតោ បញ្ញត្តស្ស បរិនិព្ពានមញ្ចស្ស ឯកា សាលបន្តិ សីសភាគេ ហោតិ, ឯកា បាទភាគេ, តត្រាបិ ឯកោ តរុណសាលោ សីសភាគស្ស អាសន្នោ ហោតិ, ឯកោ បាទភាគស្ស, តស្មា ‘‘យមកសាលានមន្តរេ’’តិ វុត្តំ. អបិ ច ‘‘យមកសាលា នាម មូលក្ខន្ធវិដបបត្តេហិ អញ្ញមញ្ញំ សំសិព្ពេត្វា ឋិតសាលា’’តិបិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.
អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយាតិ ឧបាទីយតេ កម្មកិលេសេហីតិ ឧបាទិ, វិបាកក្ខន្ធា កដត្តា ច រូបំ. សោ បន ឧបាទិ កិលេសាភិសង្ខារមារនិម្មថនេន និព្ពានប្បត្តិយំ អនោស្សដ្ឋោ, ឥធ ខន្ធមច្ចុមារនិម្មថនេន ឱស្សដ្ឋោ និសេសិតោតិ អយំ អនុបាទិសេសា និព្ពានធាតុ នត្ថិ ឯតិស្សា ឧបាទិសេសោតិ កត្វា. និព្ពានធាតូតិ ចេត្ថ និព្ពុតិមត្តំ អធិប្បេតំ, ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ចាយំ ករណនិទ្ទេសោ. បរិនិព្ពានេតិ បរិនិព្ពានដ្ឋានេ, និមិត្តត្ថេ វា ភុម្មវចនំ, បរិនិព្ពានហេតុ សន្និបតិតានន្តិ អត្ថោ. សង្ឃស្ស ថេរោ សង្ឃត្ថេរោ. សោ បន សង្ឃោ កិំបរិមាណោតិ អាហ ‘‘សត្តន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សាន’’ន្តិ. និច្ចសាបេក្ខត្តា ហិ ឦទិសេសុ សមាសោ ហោតិយេវ យថា ‘‘ទេវទត្តស្ស គរុកុល’’ន្តិ. សត្តន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សានន្តិ ច សង្ឃត្ថេរានំយេវ សត្តន្នំ ភិក្ខុសតសហស្សានំ. តទា ហិ ‘‘សន្និបតិតា ភិក្ខូ ឯត្តកា’’តិ បមាណរហិតា. តថា ហិ វេឡុវគាមេ វេទនាវិក្ខម្ភនតោ បដ្ឋាយ ‘‘ន ចិរេន ភគវា បរិនិព្ពាយិស្សតី’’តិ សុត្វា តតោ តតោ អាគតេសុ ភិក្ខូសុ ឯកភិក្ខុបិ បក្កន្តោ នាម នត្ថិ, តស្មា គណនំ វីតិវត្តោ សង្ឃោ អហោសិ. អាយស្មា ¶ មហាកស្សបោ ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ សម្ពន្ធោ.
តត្ថ មហាកស្សបោតិ មហន្តេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគតត្តា មហន្តោ កស្សបោតិ មហាកស្សបោ, អបិច កុមារកស្សបត្ថេរំ ឧបាទាយ អយំ មហាថេរោ ‘‘មហាកស្សបោ’’តិ វុច្ចតិ. អថ កិមត្ថំ អាយស្មា មហាកស្សបោ ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ អាហ ‘‘សត្តាហបរិនិព្ពុតេ’’តិអាទិ. សត្ត អហានិ សមាហដានិ សត្តាហំ, សត្តាហំ បរិនិព្ពុតស្ស អស្សាតិ សត្តាហបរិនិព្ពុតោ, ភគវា, តស្មិំ សត្តាហបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ, ភគវតោ បរិនិព្ពានទិវសតោ បដ្ឋាយ សត្តាហេ វីតិវត្តេតិ វុត្តំ ហោតិ. សុភទ្ទេន វុឌ្ឍបព្ពជិតេន វុត្តវចនំ សមនុស្សរន្តោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ សុភទ្ទោតិ តស្ស នាមំ, វុឌ្ឍកាលេ បន បព្ពជិតត្តា វុឌ្ឍបព្ពជិតោតិ វុច្ចតិ. ‘‘អលំ អាវុសោ’’តិអាទិនា តេន វុត្តវចនំ និទស្សេតិ. សោ ហិ សត្តាហបរិនិព្ពុតេ ភគវតិ អាយស្មតា មហាកស្សបត្ថេរេន សទ្ធិំ បាវាយ កុសិនារំ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នេសុ បញ្ចមត្តេសុ ភិក្ខុសតេសុ អវីតរាគេ ភិក្ខូ អន្តរាមគ្គេ ទិដ្ឋអាជីវកស្ស ¶ សន្តិកា ភគវតោ បរិនិព្ពានំ សុត្វា បត្តចីវរានិ ឆឌ្ឌេត្វា ពាហា បគ្គយ្ហ នានប្បការំ បរិទេវន្តេ ទិស្វា ឯវមាហ.
កស្មា បន សោ ឯវមាហ? ភគវតិ អាឃាតេន. អយំ កិរ សោ ខន្ធកេ (មហាវ. ៣០៣) អាគតេ អាតុមាវត្ថុស្មិំ នហាបិតបុព្ពកោ វុឌ្ឍបព្ពជិតោ ភគវតិ កុសិនារតោ និក្ខមិត្វា អឌ្ឍតេឡសេហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ អាតុមំ គច្ឆន្តេ ‘‘ភគវា អាគច្ឆតី’’តិ សុត្វា អាគតកាលេ ‘‘យាគុទានំ ករិស្សាមី’’តិ សាមណេរភូមិយំ ឋិតេ ទ្វេ បុត្តេ ឯតទវោច ‘‘ភគវា កិរ តាតា អាតុមំ អាគច្ឆតិ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ អឌ្ឍតេឡសេហិ ភិក្ខុសតេហិ, គច្ឆថ តុម្ហេ តាតា ខុរភណ្ឌំ អាទាយ នាឡិយាវាបកេន អនុឃរកំ អនុឃរកំ អាហិណ្ឌថ, លោណម្បិ តេលម្បិ តណ្ឌុលម្បិ ខាទនីយម្បិ សំហរថ, ភគវតោ អាគតស្ស យាគុទានំ ករិស្សាមី’’តិ. តេ តថា អកំសុ. អថ ភគវតិ អាតុមំ អាគន្ត្វា ភុសាគារកំ បវិដ្ឋេ សុភទ្ទោ សាយន្ហសមយំ គាមទ្វារំ គន្ត្វា មនុស្សេ អាមន្តេត្វា ‘‘ហត្ថកម្មមត្តំ មេ ទេថា’’តិ ហត្ថកម្មំ យាចិត្វា ‘‘កិំ ភន្តេ ¶ ករោមា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច គណ្ហថា’’តិ សព្ពូបករណានិ គាហាបេត្វា វិហារេ ឧទ្ធនានិ ការេត្វា ឯកំ កាឡកំ កាសាវំ និវាសេត្វា តាទិសមេវ បារុបិត្វា ‘‘ឥទំ ករោថ, ឥទំ ករោថា’’តិ សព្ពរត្តិំ វិចារេន្តោ សតសហស្សំ វិស្សជ្ជេត្វា ភោជ្ជយាគុញ្ច មធុគោឡកញ្ច បដិយាទាបេសិ. ភោជ្ជយាគុ នាម ភុញ្ជិត្វា បាតព្ពយាគុ, តត្ថ សប្បិមធុផាណិតមច្ឆមំសបុប្ផផលរសាទិ យំ កិញ្ចិ ខាទនីយំ នាម អត្ថិ, តំ សព្ពំ បវិសតិ, កីឡិតុកាមានំ សីសមក្ខនយោគ្គា ហោតិ សុគន្ធគន្ធា.
អថ ភគវា កាលស្សេវ សរីរបដិជគ្គនំ កត្វា ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ បិណ្ឌាយ ចរិតុំ អាតុមាភិមុខោ បាយាសិ. មនុស្សា តស្ស អារោចេសុំ ‘‘ភគវា បិណ្ឌាយ គាមំ បវិសតិ, តយា កស្ស យាគុ បដិយាទិតា’’តិ. សោ យថានិវត្ថបារុតេហេវ តេហិ កាឡកកាសាវេហិ ឯកេន ហត្ថេន ទព្ពិញ្ច កដច្ឆុញ្ច គហេត្វា ព្រហ្មា វិយ ទក្ខិណជាណុមណ្ឌលំ ភូមិយំ បតិដ្ឋាបេត្វា វន្ទិត្វា ‘‘បដិគ្គណ្ហតុ មេ ភន្តេ ភគវា យាគុ’’ន្តិ អាហ. តតោ ‘‘ជានន្តាបិ តថាគតា បុច្ឆន្តី’’តិ ខន្ធកេ (មហាវ. ៣០៣) អាគតនយេន ភគវា បុច្ឆិត្វា ច សុត្វា ច តំ វុឌ្ឍបព្ពជិតំ វិគរហិត្វា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ អកប្បិយសមាទាបនសិក្ខាបទំ ខុរភណ្ឌបរិហរណសិក្ខាបទញ្ចាតិ ទ្វេ សិក្ខាបទានិ បញ្ញបេត្វា ‘‘ភិក្ខវេ អនេកកប្បកោដិយោ ភោជនំ បរិយេសន្តេហេវ វីតិនាមិតា, ឥទំ បន តុម្ហាកំ អកប្បិយំ, អធម្មេន ឧប្បន្នភោជនំ ឥមំ បរិភុញ្ជិត្វា អនេកានិ អត្តភាវសហស្សានិ អបាយេស្វេវ និព្ពត្តិស្សន្តិ, អបេថ មា គណ្ហថា’’តិ ភិក្ខាចារាភិមុខោ អគមាសិ, ឯកភិក្ខុនាបិ ន កិញ្ចិ គហិតំ.
សុភទ្ទោ ¶ អនត្តមនោ ហុត្វា ‘‘អយំ ‘សព្ពំ ជានាមី’តិ អាហិណ្ឌតិ, សចេ ន គហេតុកាមោ បេសេត្វា អារោចេតព្ពំ អស្ស, បក្កាហារោ នាម សព្ពចិរំ តិដ្ឋន្តោ សត្តាហមត្តំ តិដ្ឋេយ្យ, ឥទញ្ច មម យាវជីវំ បរិយត្តំ អស្ស, សព្ពំ តេន នាសិតំ, អហិតកាមោ អយំ មយ្ហ’’ន្តិ ភគវតិ អាឃាតំ ពន្ធិត្វា ទសពលេ ធរមានេ កិញ្ចិ វត្តុំ នាសក្ខិ. ឯវំ កិរស្ស អហោសិ ‘‘អយំ ឧច្ចកុលា បព្ពជិតោ មហាបុរិសោ, សចេ កិញ្ចិ វក្ខាមិ, មមំយេវ សន្តជ្ជេស្សតី’’តិ. ស្វាយំ អជ្ជ មហាកស្សបត្ថេរេន សទ្ធិំ អាគច្ឆន្តោ ‘‘បរិនិព្ពុតោ ភគវា’’តិ សុត្វា លទ្ធស្សាសោ ¶ វិយ ហដ្ឋតុដ្ឋោ ឯវមាហ. ថេរោ បន តំ សុត្វា ហទយេ បហារំ វិយ មត្ថកេ បតិតសុក្កាសនិំ វិយ មញ្ញិ, ធម្មសំវេគោ ចស្ស ឧប្បជ្ជិ ‘‘សត្តាហមត្តបរិនិព្ពុតោ ភគវា, អជ្ជាបិស្ស សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ ធរតិយេវ, ទុក្ខេន ភគវតា អារាធិតសាសនេ នាម ឯវំ លហុំ មហន្តំ បាបកសដំ កណ្ដកោ ឧប្បន្នោ, អលំ ខោ បនេស បាបោ វឌ្ឍមានោ អញ្ញេបិ ឯវរូបេ សហាយេ លភិត្វា សាសនំ ឱសក្កាបេតុ’’ន្តិ.
តតោ ថេរោ ចិន្តេសិ ‘‘សចេ ខោ បនាហំ ឥមំ មហល្លកំ ឥធេវ បិលោតិកំ និវាសេត្វា ឆារិកាយ ឱកិរាបេត្វា នីហរាបេស្សាមិ, មនុស្សា ‘សមណស្ស គោតមស្ស សរីរេ ធរមានេយេវ សាវកា វិវទន្តី’តិ អម្ហាកំ ទោសំ ទស្សេស្សន្តិ, អធិវាសេមិ តាវ. ភគវតា ហិ ទេសិតធម្មោ អសង្គហិតបុប្ផរាសិសទិសោ, តត្ថ យថា វាតេន បហដបុប្ផានិ យតោ វា តតោ វា គច្ឆន្តិ, ឯវមេវ ឯវរូបានំ វសេន គច្ឆន្តេ គច្ឆន្តេ កាលេ វិនយេ ឯកំ ទ្វេ សិក្ខាបទានិ នស្សិស្សន្តិ វិនស្សិស្សន្តិ, សុត្តេ ឯកោ ទ្វេ បញ្ហវារា នស្សិស្សន្តិ, អភិធម្មេ ឯកំ ទ្វេ ភូមន្តរានិ នស្សិស្សន្តិ, ឯវំ អនុក្កមេន មូលេ នដ្ឋេ បិសាចសទិសា ភវិស្សាម, តស្មា ធម្មវិនយសង្គហំ ករិស្សាមិ, ឯវំ សតិ ទឡ្ហសុត្តេន សង្គហិតបុប្ផានិ វិយ អយំ ធម្មវិនយោ និច្ចលោ ភវិស្សតិ. ឯតទត្ថញ្ហិ ភគវា មយ្ហំ តីណិ គាវុតានិ បច្ចុគ្គមនំ អកាសិ, តីហិ ឱវាទេហិ ឧបសម្បទំ អកាសិ, កាយតោ ចីវរបរិវត្តនំ អកាសិ, អាកាសេ បាណិំ ចាលេត្វា ចន្ទោបមបដិបទំ កថេន្តោ មញ្ញេវ សក្ខិំ កត្វា កថេសិ, តិក្ខត្តុំ សកលសាសនរតនំ បដិច្ឆាបេសិ, មាទិសេ ភិក្ខុម្ហិ តិដ្ឋមានេ អយំ បាបោ សាសនេ វឌ្ឍិំ មា អលត្ថុ, យាវ អធម្មោ ន ទិប្បតិ, ធម្មោ ន បដិពាហីយតិ, អវិនយោ ន ទិប្បតិ, វិនយោ ន បដិពាហីយតិ, អធម្មវាទិនោ ន ពលវន្តោ ហោន្តិ, ធម្មវាទិនោ ន ទុព្ពលា ហោន្តិ, អវិនយវាទិនោ ន ពលវន្តោ ហោន្តិ, វិនយវាទិនោ ន ទុព្ពលា ហោន្តិ, តាវ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិស្សាមិ, តតោ ភិក្ខូ អត្តនោ អត្តនោ បហោនកំ គហេត្វា កប្បិយាកប្បិយេ កថេស្សន្តិ, អថាយំ បាបោ សយមេវ និគ្គហំ បាបុណិស្សតិ, បុន សីសំ ឧក្ខិបិតុំ ន សក្ខិស្សតិ, សាសនំ ឥទ្ធញ្ចេវ ផីតញ្ច ភវិស្សតី’’តិ. ចិន្តេត្វា សោ ‘‘ឯវំ នាម មយ្ហំ ចិត្តំ ¶ ឧប្បន្ន’’ន្តិ កស្សចិ អនារោចេត្វា ¶ ភិក្ខុសង្ឃំ សមស្សាសេត្វា អថ បច្ឆា ធាតុភាជនទិវសេ ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘អាយស្មា មហាកស្សបោ សត្តាហបរិនិព្ពុតេ…បេ… ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសី’’តិ.
តត្ថ អលន្តិ បដិក្ខេបវចនំ. អាវុសោតិ បរិទេវន្តេ ភិក្ខូ អាលបតិ. មា សោចិត្ថាតិ ចិត្តេ ឧប្បន្នពលវសោកេន មា សោចិត្ថ. មា បរិទេវិត្ថាតិ វាចាយ មា បរិទេវិត្ថ ‘‘បរិទេវនំ វិលាបោ’’តិ វចនតោ. ឥទានិ អសោចនាទីសុ ការណំ ទស្សេន្តោ ‘‘សុមុត្តា មយ’’ន្តិអាទិមាហ. តេន មហាសមណេនាតិ និស្សក្កេ ករណវចនំ, តតោ មហាសមណតោ សុដ្ឋុ មុត្តា មយន្តិ អត្ថោ, ឧបទ្ទុតា ច ហោម តទាតិ អធិប្បាយោ. ហោមាតិ វា អតីតត្ថេ វត្តមានវចនំ, អហុម្ហាតិ អត្ថោ, អនុស្សរន្តោ ធម្មសំវេគវសេនាតិ អធិប្បាយោ. ធម្មសភាវចិន្តាវសេន បវត្តំ សហោត្តប្បញាណំ ធម្មសំវេគោ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘សព្ពសង្ខតធម្មេសុ, ឱត្តប្បាការសណ្ឋិតំ;
ញាណមោហិតភារានំ, ធម្មសំវេគសញ្ញិត’’ន្តិ.
ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតីតិ តិដ្ឋតិ ឯត្ថ ផលំ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ឋានំ, ហេតុ. ខោតិ អវធារណេ, ឯតំ ការណំ វិជ្ជតេវ, នោ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. កិំ តំ ការណន្តិ អាហ ‘‘យំ បាបភិក្ខូ’’តិអាទិ. ឯត្ថ យន្តិ និបាតមត្តំ, ការណនិទ្ទេសោ វា, យេន ការណេន អន្តរធាបេយ្យុំ, តទេតំ ការណំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. បាបភិក្ខូតិ បាបិកាយ លាមិកាយ ឥច្ឆាយ សមន្នាគតា ភិក្ខូ. អតីតោ អតិក្កន្តោ សត្ថា ឯត្ថ, ឯតស្សាតិ វា អតីតសត្ថុកំ, បាវចនំ. បធានំ វចនំ បាវចនំ, ធម្មវិនយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បក្ខំ លភិត្វាតិ អលជ្ជីបក្ខំ លភិត្វា. ន ចិរស្សេវាតិ ន ចិរេនេវ. យាវ ច ធម្មវិនយោ តិដ្ឋតីតិ យត្តកំ កាលំ ធម្មោ ច វិនយោ ច លជ្ជីបុគ្គលេសុ តិដ្ឋតិ.
វុត្តញ្ហេតំ ភគវតាតិ បរិនិព្ពានមញ្ចកេ និបន្នេន ភគវតា ភិក្ខូ ឱវទន្តេន ឯតំ វុត្តន្តិ អត្ថោ. ទេសិតោ បញ្ញត្តោតិ ធម្មោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ច. សុត្តាភិធម្មសង្គហិតស្ស ហិ ធម្មស្ស អភិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា, តស្សេវ បការតោ ញាបនំ វិនេយ្យសន្តានេ ឋបនំ បញ្ញាបនំ, តស្មា ធម្មោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ចាតិ ¶ វុត្តោ. បញ្ញត្តោតិ ច ឋបិតោតិ អត្ថោ. វិនយោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ច. វិនយតន្តិសង្គហិតស្ស ហិ អត្ថស្ស កាយវាចានំ វិនយនតោ ¶ វិនយោតិ លទ្ធាធិវចនស្ស អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា, តស្សេវ បការតោ ញាបនំ អសង្ករតោ ឋបនំ បញ្ញាបនំ, តស្មា វិនយោបិ ទេសិតោ ចេវ បញ្ញត្តោ ចាតិ វុច្ចតិ.
សោ វោ មមច្ចយេនាតិ សោ ធម្មវិនយោ តុម្ហាកំ មមច្ចយេន សត្ថា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – មយា វោ ឋិតេនេវ ‘‘ឥទំ លហុកំ, ឥទំ គរុកំ, ឥទំ សតេកិច្ឆំ, ឥទំ អតេកិច្ឆំ, ឥទំ លោកវជ្ជំ, ឥទំ បណ្ណត្តិវជ្ជំ. អយំ អាបត្តិ បុគ្គលស្ស សន្តិកេ វុដ្ឋាតិ, អយំ គណស្ស, អយំ សង្ឃស្ស សន្តិកេ វុដ្ឋាតី’’តិ សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានំ អវីតិក្កមនីយតាវសេន ឱតិណ្ណវត្ថុស្មិំ សខន្ធកបរិវារោ ឧភតោវិភង្គោ មហាវិនយោ នាម ទេសិតោ, តំ សកលម្បិ វិនយបិដកំ មយិ បរិនិព្ពុតេ តុម្ហាកំ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ ‘‘ឥទំ វោ កត្តព្ពំ, ឥទំ វោ ន កត្តព្ព’’ន្តិ កត្តព្ពាកត្តព្ពស្ស វិភាគេន អនុសាសនតោ. ឋិតេនេវ ច មយា ‘‘ឥមេ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, ចត្តារោ សម្មប្បធានា, ចត្តារោ ឥទ្ធិបាទា, បញ្ចិន្ទ្រិយានិ, បញ្ច ពលានិ, សត្ត ពោជ្ឈង្គានិ, អរិយោ អដ្ឋង្គិកោ មគ្គោ’’តិ តេន តេន វិនេយ្យានំ អជ្ឈាសយានុរូបេន បការេន ឥមេ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មេ វិភជិត្វា សុត្តន្តបិដកំ ទេសិតំ, តំ សកលម្បិ សុត្តន្តបិដកំ មយិ បរិនិព្ពុតេ តុម្ហាកំ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ តំតំចរិយានុរូបំ សម្មាបដិបត្តិយា អនុសាសនតោ. ឋិតេនេវ ច មយា ‘‘បញ្ចក្ខន្ធា, ទ្វាទសាយតនានិ, អដ្ឋារស ធាតុយោ, ចត្តារិ សច្ចានិ, ពាវីសតិន្ទ្រិយានិ, នវ ហេតូ, ចត្តារោ អាហារា, សត្ត ផស្សា, សត្ត វេទនា, សត្ត សញ្ញា, សត្ត ចេតនា, សត្ត ចិត្តានិ, តត្រាបិ ឯត្តកា ធម្មា កាមាវចរា, ឯត្តកា រូបាវចរា, ឯត្តកា អរូបាវចរា, ឯត្តកា បរិយាបន្នា, ឯត្តកា អបរិយាបន្នា, ឯត្តកា លោកិយា, ឯត្តកា លោកុត្តរា’’តិ ឥមេ ធម្មេ វិភជិត្វា អភិធម្មបិដកំ ទេសិតំ, តំ សកលម្បិ អភិធម្មបិដកំ មយិ បរិនិព្ពុតេ តុម្ហាកំ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ, ខន្ធាទិវិភាគេន ញាយមានំ ចតុសច្ចសម្ពោធាវហត្តា សត្ថារា សម្មាសម្ពុទ្ធេន កត្តព្ពកិច្ចំ និប្ផាទេស្សតិ. ឥតិ សព្ពម្បេតំ អភិសម្ពោធិតោ យាវ បរិនិព្ពានា បញ្ចចត្តាលីស វស្សានិ ភាសិតំ លបិតំ, តីណិ បិដកានិ, បញ្ច និកាយា, នវង្គានិ, ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានីតិ ឯវំ មហប្បភេទំ ហោតិ. ឥតិ ឥមានិ ចតុរាសីតិ ¶ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ តិដ្ឋន្តិ, អហំ ឯកោវ បរិនិព្ពាយាមិ, អហញ្ច បនិទានិ ឯកោវ ឱវទាមិ អនុសាសាមិ, មយិ បរិនិព្ពុតេ ឥមានិ ចតុរាសីតិ ពុទ្ធសហស្សានិ តុម្ហេ ឱវទិស្សន្តិ អនុសាសិស្សន្តិ ឱវាទានុសាសនីកិច្ចស្ស និប្ផាទនតោតិ.
សាសនន្តិ បរិយត្តិបដិបត្តិបដិវេធវសេន តិវិធំ សាសនំ, និប្បរិយាយតោ បន សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា. អទ្ធនិយន្តិ អទ្ធានមគ្គគាមីតិ អទ្ធនិយំ, អទ្ធានក្ខមន្តិ អត្ថោ. ចិរដ្ឋិតិកន្តិ ¶ ចិរំ ឋិតិ ឯតស្សាតិ ចិរដ្ឋិតិកំ, សាសនំ, អស្ស ភវេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា យេន បការេន ឥទំ សាសនំ ទីឃមទ្ធានំ បវត្តិតុំ សមត្ថំ, តតោយេវ ចិរដ្ឋិតិកំ អស្ស, តថា តេន បការេន ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យន្តិ.
ឥទានិ សម្មាសម្ពុទ្ធេន អត្តនោ កតំ អនុគ្គហវិសេសំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘យញ្ចាហំ ភគវតា’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘យញ្ចាហ’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘អនុគ្គហិតោ’’តិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. តត្ថ យន្តិ យស្មា, យេន ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. កិរិយាបរាមសនំ វា ឯតំ, តេន ‘‘អនុគ្គហិតោ’’តិ ឯត្ថ អនុគ្គណ្ហនំ បរាមសតិ. ធារេស្សសីតិអាទិកំ បន ភគវា អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ មហាកស្សបត្ថេរេន បញ្ញត្តសង្ឃាដិយំ និសិន្នោ តំ ចីវរំ វិកសិតបទុមបុប្ផវណ្ណេន បាណិនា អន្តរេ បរាមសន្តោ អាហ. វុត្តញ្ហេតំ កស្សបសំយុត្តេ (សំ. និ. ២.១៥៤) មហាកស្សបត្ថេរេនេវ អានន្ទត្ថេរំ អាមន្តេត្វា កថេន្តេន –
‘‘អថ ខោ, អាវុសោ, ភគវា មគ្គា ឱក្កម្ម យេន អញ្ញតរំ រុក្ខមូលំ តេនុបសង្កមិ, អថ ខ្វាហំ, អាវុសោ, បដបិលោតិកានំ សង្ឃាដិំ ចតុគ្គុណំ បញ្ញាបេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោចំ ‘ឥធ, ភន្តេ, ភគវា និសីទតុ, យំ មមស្ស ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយា’តិ. និសីទិ ខោ, អាវុសោ, ភគវា បញ្ញត្តេ អាសនេ, និសជ្ជ ខោ មំ, អាវុសោ, ភគវា ឯតទវោច ‘មុទុកា ខោ ត្យាយំ កស្សប បដបិលោតិកានំ សង្ឃាដី’តិ. ‘បដិគ្គណ្ហាតុ មេ, ភន្តេ, ភគវា បដបិលោតិកានំ សង្ឃាដិំ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’តិ. ‘ធារេស្សសិ បន មេ ត្វំ កស្សប សាណានិ បំសុកូលានិ និព្ពសនានី’តិ. ‘ធារេស្សាមហំ, ភន្តេ, ភគវតោ សាណានិ បំសុកូលានិ ¶ និព្ពសនានី’តិ. សោ ខ្វាហំ, អាវុសោ, បដបិលោតិកានំ សង្ឃាដិំ ភគវតោ បាទាសិំ, អហំ បន ភគវតោ សាណានិ បំសុកូលានិ និព្ពសនានិ បដិបជ្ជិ’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១៥៤).
តត្ថ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៥៤) មុទុកា ខោ ត្យាយន្តិ មុទុកា ខោ តេ អយំ. កស្មា ភគវា ឯវមាហាតិ? ថេរេន សហ ចីវរំ បរិវត្តេតុកាមតាយ. កស្មា បរិវត្តេតុកាមោ ជាតោតិ? ថេរំ អត្តនោ ឋានេ ឋបេតុកាមតាយ. កិំ សារិបុត្តមោគ្គល្លានា នត្ថីតិ? អត្ថិ, ឯវំ បនស្ស អហោសិ ‘‘ឥមេ ន ចិរំ ឋស្សន្តិ, កស្សបោ បន វីសវស្សសតាយុកោ, ‘សោ មយិ បរិនិព្ពុតេ សត្តបណ្ណិគុហាយំ វសិត្វា ធម្មវិនយសង្គហំ កត្វា មម សាសនំ បញ្ចវស្សសហស្សបរិមាណំ កាលំ បវត្តនកំ ករិស្សតី’តិ អត្តនោ នំ ឋានេ ឋបេមិ, ឯវំ ភិក្ខូ កស្សបស្ស សុស្សូសិតព្ពំ មញ្ញិស្សន្តី’’តិ, តស្មា ឯវមាហ. ថេរោ បន យស្មា ចីវរស្ស ¶ វា បត្តស្ស វា វណ្ណេ កថិតេ ‘‘ឥមំ តុម្ហាកំ គណ្ហថា’’តិ ចារិត្តមេវ, តស្មា ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ មេ ភន្តេ ភគវា’’តិ អាហ. ធារេស្សសិ បន មេ ត្វំ កស្សបាតិ កស្សប ត្វំ ឥមានិ បរិភោគជិណ្ណានិ បំសុកូលានិ បារុបិតុំ សក្ខិស្សសីតិ វទតិ. តញ្ច ខោ ន កាយពលំ សន្ធាយ, បដិបត្តិបូរណំ បន សន្ធាយ ឯវមាហ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – អហំ ឥមំ ចីវរំ បុណ្ណំ នាម ទាសិំ បារុបិត្វា អាមកសុសានេ ឆឌ្ឌិតំ តុម្ពមត្តេហិ បាណកេហិ សម្បរិកិណ្ណំ តេ បាណកេ វិធុនិត្វា មហាអរិយវំសេ ឋត្វា អគ្គហេសិំ, តស្ស មេ ឥមំ ចីវរំ គហិតទិវសេ ទសសហស្សចក្កវាឡេ មហាបថវី មហារវំ វិរវមានា កម្បិត្ថ, អាកាសំ តដតដាយិ, ចក្កវាឡទេវតា សាធុការំ អទំសុ ‘‘ឥមំ ចីវរំ គណ្ហន្តេន ភិក្ខុនា ជាតិបំសុកូលិកេន ជាតិអារញ្ញិកេន ជាតិឯកាសនិកេន ជាតិសបទានចារិកេន ភវិតុំ វដ្ដតិ, ត្វំ ឥមស្ស ចីវរស្ស អនុច្ឆវិកំ កាតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ. ថេរោបិ អត្តនា បញ្ចន្នំ ហត្ថីនំ ពលំ ធារេតិ. សោ តំ អតក្កយិត្វា ‘‘អហមេតំ បដិបត្តិំ បូរេស្សាមី’’តិ ឧស្សាហេន សុគតចីវរស្ស អនុច្ឆវិកំ កាតុកាមោ ‘‘ធារេស្សាមហំ ភន្តេ’’តិ អាហ. បដិបជ្ជិន្តិ បដិបន្នោសិំ. ឯវំ បន ចីវរបរិវត្តនំ កត្វា ថេរេន បារុតចីវរំ ភគវា បារុបិ, សត្ថុ ចីវរំ ថេរោ. តស្មិំ សមយេ មហាបថវី ឧទកបរិយន្តំ កត្វា ឧន្នទន្តី កម្បិត្ថ.
សាណានិ ¶ បំសុកូលានីតិ មតកឡេវរំ បរិវេឋេត្វា ឆឌ្ឌិតានិ តុម្ពមត្តេ កិមី បប្ផោដេត្វា គហិតានិ សាណវាកមយានិ បំសុកូលចីវរានិ. រថិកសុសានសង្ការកូដាទីនំ យត្ថ កត្ថចិ បំសូនំ ឧបរិ ឋិតត្តា អព្ភុគ្គតដ្ឋេន តេសុ បំសុកូលមិវាតិ បំសុកូលំ. អថ វា បំសុ វិយ កុច្ឆិតភាវំ ឧលតិ គច្ឆតីតិ បំសុកូលន្តិ បំសុកូលសទ្ទស្ស អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. និព្ពសនានីតិ និដ្ឋិតវសនកិច្ចានិ, បរិភោគជិណ្ណានីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ‘‘កិញ្ចាបិ ឯកមេវ តំ ចីវរំ, អនេកាវយវត្តា បន ពហុវចនំ កត’’ន្តិ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ចីវរេ សាធារណបរិភោគេនាតិ ឯត្ថ អត្តនា សាធារណបរិភោគេនាតិ វិញ្ញាយមានត្តា វិញ្ញាយមានត្ថស្ស ច-សទ្ទស្ស បយោគេ កាមាចារត្តា ‘‘អត្តនា’’តិ ន វុត្តំ. ‘‘ធារេស្សសិ បន មេ ត្វំ, កស្សប, សាណានិ បំសុកូលានី’’តិ ហិ វុត្តត្តា អត្តនាវ សាធារណបរិភោគោ វិញ្ញាយតិ, នាញ្ញេន. ន ហិ កេវលំ សទ្ទតោយេវ សព្ពត្ថ អត្ថនិច្ឆយោ ភវិស្សតិ អត្ថបករណាទិនាបិ យេភុយ្យេន អត្ថស្ស និយមេតព្ពត្តា. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បនេត្ថ ឥទំ វុត្តំ ‘‘ចីវរេ សាធារណបរិភោគេនាតិ ឯត្ថ អត្តនា សមសមដ្ឋបនេនាតិ ឥធ អត្តនាសទ្ទំ អានេត្វា ចីវរេ អត្តនា សាធារណបរិភោគេនា’’តិ យោជេតព្ពំ.
‘‘យស្ស ¶ យេន ហិ សម្ពន្ធោ, ទូរដ្ឋម្បិ ច តស្ស តំ;
អត្ថតោ ហ្យសមានានំ, អាសន្នត្តមការណ’’ន្តិ.
អថ វា ភគវតា ចីវរេ សាធារណបរិភោគេន ភគវតា អនុគ្គហិតោតិ យោជនីយំ ឯកស្សបិ ករណនិទ្ទេសស្ស សហយោគកត្តុត្ថជោតកត្តសម្ភវតោតិ. សព្ពត្ថ ‘‘អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេនា’’តិ វុត្តេ សុត្តន្តដីកាការេនាតិ គហេតព្ពំ. សមានំ ធារណមេតស្សាតិ សាធារណោ, បរិភោគោ. សាធារណបរិភោគេន ចេវ សមសមដ្ឋបនេន ច អនុគ្គហិតោតិ សម្ពន្ធោ.
ឥទានិ (សំ. និ. ២.១៥២) –
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ សវិតក្កំ សវិចារំ វិវេកជំ បីតិសុខំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ ¶ អាកង្ខតិ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហិ ធម្មេហិ សវិតក្កំ សវិចារំ វិវេកជំ បីតិសុខំ បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ.
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ វិតក្កវិចារានំ វូបសមា អជ្ឈត្តំ សម្បសាទនំ ចេតសោ ឯកោទិភាវំ អវិតក្កំ អវិចារំ សមាធិជំ បីតិសុខំ ទុតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ វិតក្កវិចារានំ វូបសមា…បេ… ទុតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ.
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ បីតិយា ច វិរាគា ឧបេក្ខកោ ច វិហរាមិ, សតោ ច សម្បជានោ សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេមិ, យំ តំ អរិយា អាចិក្ខន្តិ ‘ឧបេក្ខកោ សតិមា សុខវិហារី’តិ, តតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ បីតិយា ច វិរាគា ឧបេក្ខកោ ច វិហរតិ…បេ… តតិយំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ.
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ សុខស្ស ច បហានា ទុក្ខស្ស ច បហានា បុព្ពេវ សោមនស្សទោមនស្សានំ អត្ថង្គមា អទុក្ខមសុខំ ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិំ ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ សុខស្ស ច បហានា ទុក្ខស្ស ច បហានា បុព្ពេវ…បេ… ចតុត្ថំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ.
‘‘អហំ ¶ , ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា បដិឃសញ្ញានំ អត្ថង្គមា នានត្តសញ្ញានំ អមនសិការា ‘អនន្តោ អាកាសោ’តិ អាកាសានញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា…បេ… អាកាសានញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ.
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ សព្ពសោ អាកាសានញ្ចាយតនំ សមតិក្កម ‘អនន្តំ វិញ្ញាណ’ន្តិ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ សព្ពសោ អាកាសានញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម…បេ… វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ.
‘‘អហំ ¶ , ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ សព្ពសោ វិញ្ញាណញ្ចាយតនំ សមតិក្កម្ម ‘នត្ថិ កិញ្ចី’តិ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ…បេ… អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ.
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ សព្ពសោ អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ…បេ… នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ.
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ សព្ពសោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ. កស្សបោបិ…បេ… សញ្ញាវេទយិតនិរោធំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ.
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ អនេកវិហិតំ ឥទ្ធិវិធំ បច្ចនុភោមិ, ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោមិ, ពហុធាបិ ហុត្វា ឯកោ ហោមិ, អាវិភាវំ តិរោភាវំ តិរោកុដ្ដំ តិរោបាការំ តិរោបព្ពតំ អសជ្ជមានោ គច្ឆាមិ សេយ្យថាបិ អាកាសេ, បថវិយាបិ ឧម្មុជ្ជនិមុជ្ជំ ករោមិ សេយ្យថាបិ ឧទកេ, ឧទកេបិ អភិជ្ជមានេ គច្ឆាមិ សេយ្យថាបិ បថវិយំ, អាកាសេបិ បល្លង្កេន កមាមិ សេយ្យថាបិ បក្ខី សកុណោ, ឥមេបិ ចន្ទិមសូរិយេ ឯវំមហិទ្ធិកេ ឯវំមហានុភាវេ បាណិនា បរិមសាមិ បរិមជ្ជាមិ, យាវ ព្រហ្មលោកាបិ កាយេន វសំ វត្តេមិ. កស្សបោបិ ភិក្ខវេ យាវទេ អាកង្ខតិ អនេកវិហិតំ ឥទ្ធិវិធំ បច្ចនុភោតិ…បេ… យាវ ព្រហ្មលោកាបិ កាយេន វសំ វត្តេតិ.
‘‘អហំ ¶ , ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា វិសុទ្ធាយ អតិក្កន្តមានុសិកាយ ឧភោ សទ្ទេ សុណាមិ ទិព្ពេ ច មានុសេ ច យេ ទូរេ សន្តិកេ ច. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា…បេ… យេ ទូរេ សន្តិកេ ច.
‘‘អហំ ¶ , ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ បរសត្តានំ បរបុគ្គលានំ ចេតសា ចេតោ បរិច្ច បជានាមិ, សរាគំ វា ចិត្តំ ‘សរាគំ ចិត្ត’ន្តិ បជានាមិ, វីតរាគំ វា ចិត្តំ ‘វីតរាគំ ចិត្ត’ន្តិ បជានាមិ, សទោសំ វា ចិត្តំ…បេ… វីតទោសំ វា ចិត្តំ…បេ… សមោហំ វា ចិត្តំ…បេ… វីតមោហំ វា ចិត្តំ…បេ… សំខិត្តំ វា ចិត្តំ…បេ… វិក្ខិត្តំ វា ចិត្តំ…បេ… មហគ្គតំ វា ចិត្តំ…បេ… អមហគ្គតំ វា ចិត្តំ…បេ… សឧត្តរំ វា ចិត្តំ…បេ… អនុត្តរំ វា ចិត្តំ…បេ… សមាហិតំ វា ចិត្តំ…បេ… អសមាហិតំ វា ចិត្តំ…បេ… វិមុត្តំ វា ចិត្តំ…បេ… អវិមុត្តំ វា ចិត្តំ ‘អវិមុត្តំ ចិត្ត’ន្តិ បជានាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ បរសត្តានំ បរបុគ្គលានំ ចេតសា ចេតោ បរិច្ច បជានាតិ, សរាគំ វា ចិត្តំ ‘សរាគំ ចិត្ត’ន្តិ បជានាតិ…បេ… អវិមុត្តំ វា ចិត្តំ ‘អវិមុត្តំ ចិត្ត’ន្តិ បជានាតិ.
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរាមិ. សេយ្យថិទំ – ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោ តិស្សោបិ ជាតិយោ ចតស្សោបិ ជាតិយោ បញ្ចបិ ជាតិយោ ទសបិ ជាតិយោ វីសម្បិ ជាតិយោ តិំសម្បិ ជាតិយោ ចត្តាលីសម្បិ ជាតិយោ បញ្ញាសម្បិ ជាតិយោ ជាតិសតម្បិ ជាតិសហស្សម្បិ ជាតិសតសហស្សម្បិ អនេកេបិ សំវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ វិវដ្ដកប្បេ អនេកេបិ សំវដ្ដវិវដ្ដកប្បេ ‘អមុត្រាសិំ ឯវំនាមោ ឯវំគោត្តោ ឯវំវណ្ណោ ឯវមាហារោ ឯវំសុខទុក្ខប្បដិសំវេទី ឯវមាយុបរិយន្តោ, សោ តតោ ចុតោ អមុត្រ ឧទបាទិំ, តត្រាបាសិំ ឯវំនាមោ ឯវំគោត្តោ ឯវំវណ្ណោ ឯវមាហារោ ឯវំសុខទុក្ខប្បដិសំវេទី ឯវមាយុបរិយន្តោ, សោ តតោ ចុតោ ឥធូបបន្នោ’តិ. ឥតិ សាការំ សឧទ្ទេសំ អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ. សេយ្យថិទំ – ឯកម្បិ ជាតិំ…បេ… ឥតិ សាការំ សឧទ្ទេសំ អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ.
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខាមិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន សត្តេ បស្សាមិ ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេ ហីនេ ¶ បណីតេ សុវណ្ណេ ទុព្ពណ្ណេ ¶ សុគតេ ទុគ្គតេ, យថាកម្មូបគេ សត្តេ បជានាមិ ‘ឥមេ វត ភោន្តោ សត្តា កាយទុច្ចរិតេន សមន្នាគតា វចីទុច្ចរិតេន សមន្នាគតា មនោទុច្ចរិតេន សមន្នាគតា អរិយានំ ឧបវាទកា មិច្ឆាទិដ្ឋិកា មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មសមាទានា, តេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា អបាយំ ទុគ្គតិំ វិនិបាតំ និរយំ ឧបបន្នា. ឥមេ វា បន ភោន្តោ សត្តា កាយសុចរិតេន សមន្នាគតា វចីសុចរិតេន សមន្នាគតា មនោសុចរិតេន សមន្នាគតា អរិយានំ អនុបវាទកា សម្មាទិដ្ឋិកា សម្មាទិដ្ឋិកម្មសមាទានា, តេ កាយស្ស ភេទា បរំ មរណា សុគតិំ សគ្គំ លោកំ ឧបបន្នា’តិ. ឥតិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន សត្តេ បស្សាមិ ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេ ហីនេ បណីតេ សុវណ្ណេ ទុព្ពណ្ណេ សុគតេ ទុគ្គតេ, យថាកម្មូបគេ សត្តេ បជានាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, យាវទេ អាកង្ខតិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន សត្តេ បស្សតិ ចវមានេ ឧបបជ្ជមានេ ហីនេ បណីតេ សុវណ្ណេ ទុព្ពណ្ណេ សុគតេ ទុគ្គតេ, យថាកម្មូបគេ សត្តេ បជានាតិ.
‘‘អហំ, ភិក្ខវេ, អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរាមិ. កស្សបោបិ, ភិក្ខវេ, អាសវានំ ខយា អនាសវំ ចេតោវិមុត្តិំ បញ្ញាវិមុត្តិំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ (សំ. និ. ២.១៥២) –
ឯវំ នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាប្បភេទេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមដ្ឋបនត្ថាយ ភគវតា វុត្តំ កស្សបសំយុត្តេ អាគតំ បាឡិមិមំ បេយ្យាលមុខេន អាទិគ្គហណេន ច សង្ខិបិត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អហំ ភិក្ខវេ’’តិអាទិ.
តត្ថ យាវទេ អាកង្ខាមីតិ យាវទេវ ឥច្ឆាមីតិ អត្ថោ. តតោយេវ ហិ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ចូឡគណ្ឋិបទេ ច ‘‘យាវទេតិ យាវទេវាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ លិខិតំ. សំយុត្តនិកាយដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘យាវទេ អាកង្ខាមីតិ ¶ យាវទេវ ឥច្ឆាមី’’តិ អត្ថោ វុត្តោ. តថា ហិ តត្ថ លីនត្ថបកាសនិយំ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេនេវ វុត្តំ ‘‘យាវទេវាតិ ឥមិនា សមានត្ថំ យាវទេតិ ឥទំ បទ’’ន្តិ. បោត្ថកេសុ បន កត្ថចិ ‘‘យាវទេវា’’តិ អយមេវ បាឋោ ទិស្សតិ. យានិ បន ឥតោ បរំ ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិអាទិនា នយេន ចត្តារិ រូបាវចរកិរិយឈានានិ, ‘‘សព្ពសោ រូបសញ្ញានំ សមតិក្កមា’’តិអាទិនា នយេន ចតស្សោ អរូបសមាបត្តិយោ, ‘‘សព្ពសោ នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ សមតិក្កម្ម សញ្ញាវេទយិតនិរោធ’’ន្តិអាទិនា នយេន និរោធសមាបត្តិ, ‘‘អនេកវិហិតំ ¶ ឥទ្ធិវិធ’’ន្តិអាទិនា នយេន អភិញ្ញា ច វុត្តា. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ សិយា, តំ អនុបទវណ្ណនាយ ចេវ ភាវនាវិធានេន ច សទ្ធិំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៦៩-៧០) សព្ពសោ វិត្ថារិតំ. ឥធាបិ ច វេរញ្ជកណ្ឌេ ចត្តារិ រូបាវចរឈានានិ តិស្សោ ច វិជ្ជា អាវិ ភវិស្សន្តិ, តស្មា តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ តត្ថេវ វណ្ណយិស្សាម.
នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាប្បភេទេតិ ឯត្ថ នវានុបុព្ពវិហារា នាម អនុបដិបាដិយា សមាបជ្ជិតព្ពភាវតោ ឯវំសញ្ញិតា និរោធសមាបត្តិយា សហ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. ឆឡភិញ្ញា នាម អាសវក្ខយញាណេន សទ្ធិំ បញ្ចាភិញ្ញាយោតិ ឯវំ លោកិយលោកុត្តរភេទា សព្ពា អភិញ្ញាយោ. ឧត្តរិមនុស្សធម្មេតិ ឧត្តរិមនុស្សានំ ឈាយីនញ្ចេវ អរិយានញ្ច ធម្មោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ. អថ វា ឧត្តរិ មនុស្សធម្មាតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ, មនុស្សធម្មោ នាម ទសកុសលកម្មបថធម្មោ. សោ ហិ វិនា ភាវនាមនសិការេន បកតិយាវ មនុស្សេហិ និព្ពត្តេតព្ពតោ មនុស្សត្តភាវាវហតោ វា ‘‘មនុស្សធម្មោ’’តិ វុច្ចតិ, តតោ ឧត្តរិ បន ឈានាទីនិ ‘‘ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ’’តិ វេទិតព្ពានិ. អត្តនា សមសមដ្ឋបនេនាតិ អហំ យត្តកំ កាលំ យត្តកេ វា សមាបត្តិវិហារេ អភិញ្ញាយោ ច វឡញ្ជេមិ, តថា កស្សបោបីតិ ឯវំ យថាវុត្តឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមំ កត្វា ឋបនេន. ឥទញ្ច នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាទិភាវសាមញ្ញេន បសំសាមត្តំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភគវា វិយ ទេវសិកំ ចតុវីសតិកោដិសតសហស្សសង្ខា សមាបត្តិយោ សមាបជ្ជតិ, យមកបាដិហារិយាទិវសេន វា អភិញ្ញាយោ វឡញ្ជេតិ. ឯត្ថ ច ‘‘ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមដ្ឋបនេនា’’តិ ឥទំ និទស្សនមត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ –
‘‘ឱវទ ¶ កស្សប ភិក្ខូ, ករោហិ កស្សប ភិក្ខូនំ ធម្មិំ កថំ, អហំ វា កស្សប ភិក្ខូ ឱវទេយ្យំ ត្វំ វា, អហំ វា កស្សប ភិក្ខូនំ ធម្មិំ កថំ ករេយ្យំ ត្វំ វា’’តិ (សំ. និ. ២.១៤៩).
ឯវម្បិ អត្តនា សមសមដ្ឋានេ ឋបេតិយេវ, តស្ស កិមញ្ញំ អាណណ្យំ ភវិស្សតិ អញ្ញត្រ ធម្មវិនយសង្គាយនាតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ ‘‘តស្សាតិ តស្ស អនុគ្គហស្សា’’តិ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. តស្ស មេតិ វា អត្ថោ គហេតព្ពោ. បោត្ថកេសុ ហិ កត្ថចិ ‘‘តស្ស មេ’’តិ បាឋោយេវ ទិស្សតិ, ធម្មវិនយសង្គាយនំ ឋបេត្វា អញ្ញំ កិំ នាម តស្ស មេ អាណណ្យំ អណណភាវោ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. ‘‘ននុ មំ ភគវា’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ ឧបមាវសេន វិភាវេតិ. សកកវចឥស្សរិយានុប្បទានេនាតិ ឯត្ថ ចីវរស្ស និទស្សនវសេន កវចស្ស គហណំ កតំ, សមាបត្តិយា ¶ និទស្សនវសេន ឥស្សរិយំ គហិតំ. កុលវំសប្បតិដ្ឋាបកន្តិ កុលវំសស្ស កុលប្បវេណិយា បតិដ្ឋាបកំ. ‘‘មេ សទ្ធម្មវំសប្បតិដ្ឋាបកោ’’តិ និច្ចសាបេក្ខត្តា សមាសោ ទដ្ឋព្ពោ, មេ សទ្ធម្មវំសស្ស បតិដ្ឋាបកោ បវត្តកោតិ វុត្តំ ហោតិ. វុត្តវចនមនុស្សរន្តោ អនុគ្គហេសីតិ ចិន្តយន្តោ ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ សម្ពន្ធោ, ធាតុភាជនទិវសេ តត្ថ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ អត្ថោ.
ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ បាឡិយា វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘យថាហា’’តិអាទិ. តត្ថ ឯកមិទាហន្តិ ឯត្ថ ឥទន្តិ និបាតមត្តំ. ឯកំ សមយន្តិ ច ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ, ឯកស្មិំ សមយេតិ វុត្តំ ហោតិ. បាវាយាតិ បាវានគរតោ, តត្ថ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា កុសិនារំ គមិស្សាមីតិ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ. អទ្ធានមគ្គោតិ ច ទីឃមគ្គោ វុច្ចតិ. ទីឃបរិយាយោ ហេត្ថ អទ្ធានសទ្ទោ. មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិន្តិ គុណមហត្តេនបិ សង្ខ្យាមហត្តេនបិ មហតា. ភិក្ខូនំ សង្ឃេន ភិក្ខុសង្ឃេន, សមណគណេន សទ្ធិំ ឯកតោតិ អត្ថោ. ‘‘បញ្ចមត្តេហី’’តិអាទិនា សង្ខ្យាមហត្តំ វិភាវេតិ. មត្ត-សទ្ទោ ចេត្ថ បមាណវចនោ ‘‘ភោជនេ មត្តញ្ញុតា’’តិអាទីសុ វិយ. សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពន្តិ សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ ឥធ អានេត្វា វិត្ថារតោ ទស្សេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.
‘‘តតោ ¶ បរន្តិ តតោ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហជននតោ បរ’’ន្តិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ. មហាគណ្ឋិបទេ បន ‘‘តតោ បរន្តិ សុភទ្ទកណ្ឌតោ បរ’’ន្តិ វុត្តំ. ឥទមេវេត្ថ សារតោ បច្ចេតព្ពន្តិ នោ តក្កោ. អយមេវ ហិ ឧស្សាហជននប្បការោ, យទិទំ ‘‘ហន្ទ មយំ, អាវុសោ, ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យាម, បុរេ អធម្មោ ទិប្បតី’’តិអាទិ, តស្មា ឧស្សាហជននតោ បរន្តិ ន វត្តព្ពំ ហេដ្ឋា ឧស្សាហជននប្បការស្ស បាឡិយំ អវុត្តត្តា. អយញ្ហេត្ថ បាឡិក្កមោ –
‘‘អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ, ឯកមិទាហំ, អាវុសោ, សមយំ បាវាយ កុសិនារំ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ មហតា ភិក្ខុសង្ឃេន សទ្ធិំ បញ្ចមត្តេហិ ភិក្ខុសតេហិ. អថ ខ្វាហំ, អាវុសោ, មគ្គា ឱក្កម្ម អញ្ញតរស្មិំ រុក្ខមូលេ និសីទិំ.
‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ អាជីវកោ កុសិនារាយ មន្ទារវបុប្ផំ គហេត្វា បាវំ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ ហោតិ. អទ្ទសំ ខោ អហំ, អាវុសោ, តំ អាជីវកំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ, ទិស្វាន តំ អាជីវកំ ឯតទវោចំ ‘អបាវុសោ, អម្ហាកំ សត្ថារំ ជានាសី’តិ ¶ ? ‘អាម, អាវុសោ, ជានាមិ. អជ្ជ សត្តាហបរិនិព្ពុតោ សមណោ គោតមោ, តតោ មេ ឥទំ មន្ទារវបុប្ផំ គហិតន្តិ. តត្រាវុសោ, យេ តេ ភិក្ខូ អវីតរាគា, អប្បេកច្ចេ ពាហា បគ្គយ្ហ កន្ទន្តិ, ឆិន្នបាតំ បបតន្តិ អាវដ្ដន្តិ វិវដ្ដន្តិ, ‘អតិខិប្បំ ភគវា បរិនិព្ពុតោ, អតិខិប្បំ សុគតោ បរិនិព្ពុតោ, អតិខិប្បំ ចក្ខុំ លោកេ អន្តរហិត’ន្តិ. យេ បន តេ ភិក្ខូ វីតរាគា, តេ សតា សម្បជានា អធិវាសេន្តិ ‘អនិច្ចា សង្ខារា, តំ កុតេត្ថ លព្ភា’’’តិ.
‘‘អថ ខ្វាហំ, អាវុសោ, តេ ភិក្ខូ ឯតទវោចំ – ‘អលំ, អាវុសោ, មា សោចិត្ថ មា បរិទេវិត្ថ, នន្វេតំ, អាវុសោ, ភគវតា បដិកច្ចេវ អក្ខាតំ ‘សព្ពេហេវ បិយេហិ មនាបេហិ នានាភាវោ វិនាភាវោ អញ្ញថាភាវោ. តំ កុតេត្ថ, អាវុសោ, លព្ភា, យំ តំ ជាតំ ភូតំ សង្ខតំ បលោកធម្មំ, តំ វត មា បលុជ្ជី’តិ នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ.
‘‘តេន ¶ ខោ បន សមយេន, អាវុសោ, សុភទ្ទោ នាម វុឌ្ឍបព្ពជិតោ តស្សំ បរិសាយំ និសិន្នោ ហោតិ. អថ ខោ អាវុសោ សុភទ្ទោ វុឌ្ឍបព្ពជិតោ តេ ភិក្ខូ ឯតទវោច ‘អលំ, អាវុសោ, មា សោចិត្ថ មា បរិទេវិត្ថ, សុមុត្តា មយំ តេន មហាសមណេន, ឧបទ្ទុតា ច មយំ ហោម’ ‘ឥទំ វោ កប្បតិ, ឥទំ វោ ន កប្បតី’តិ, ‘ឥទានិ បន មយំ យំ ឥច្ឆិស្សាម, តំ ករិស្សាម, យំ ន ឥច្ឆិស្សាម, ន តំ ករិស្សាមា’តិ. ហន្ទ មយំ អាវុសោ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយេយ្យាម, បុរេ អធម្មោ ទិប្បតិ, ធម្មោ បដិពាហីយតិ, អវិនយោ បុរេ ទិប្បតិ, វិនយោ បដិពាហីយតិ, បុរេ អធម្មវាទិនោ ពលវន្តោ ហោន្តិ, ធម្មវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តិ, បុរេ អវិនយវាទិនោ ពលវន្តោ ហោន្តិ, វិនយវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តី’’តិ.
‘‘‘តេន ហិ, ភន្តេ, ថេរោ ភិក្ខូ ឧច្ចិនតូ’តិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ ឯកេនូនបញ្ចអរហន្តសតានិ ឧច្ចិនិ. ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ មហាកស្សបំ ឯតទវោចុំ ‘អយំ, ភន្តេ, អាយស្មា អានន្ទោ កិញ្ចាបិ សេក្ខោ, អភព្ពោ ឆន្ទា ទោសា មោហា ភយា អគតិំ គន្តុំ, ពហុ ចានេន ភគវតោ សន្តិកេ ធម្មោ ច វិនយោ ច បរិយត្តោ. តេន ហិ, ភន្តេ, ថេរោ អាយស្មន្តម្បិ អានន្ទំ ឧច្ចិនតូ’’’តិអាទិ (ចូឡវ. ៤៣៧).
តស្មា តតោ បរន្តិ ឯត្ថ សុភទ្ទកណ្ឌតោ បរន្តិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ វិត្ថារតោ វេទិតព្ព’’ន្តិ ហិ ឥមិនា ‘‘យំ ន ឥច្ឆិស្សាម, ន តំ ករិស្សាមា’’តិ ឯតំ បរិយន្តំ ¶ សុភទ្ទកណ្ឌបាឡិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អវសេសំ ឧស្សាហជននប្បការប្បវត្តំ បាឡិមេវ ទស្សេន្តោ ‘‘ហន្ទ មយំ អាវុសោ’’តិអាទិមាហ.
តត្ថ បុរេ អធម្មោ ទិប្បតីតិ ឯត្ថ អធម្មោ នាម ទសកុសលកម្មបថធម្មបដិបក្ខភូតោ អធម្មោ. បុរេ ទិប្បតីតិ អបិ នាម ទិប្បតិ. អថ វា យាវ អធម្មោ ធម្មំ បដិពាហិតុំ សមត្ថោ ហោតិ, តតោ បុរេតរមេវាតិ អត្ថោ. អាសន្នេ ហិ អនាគតេ អយំ បុរេសទ្ទោ. ទិប្បតីតិ ¶ ទិប្បិស្សតិ. បុរេ-សទ្ទយោគេន ហិ អនាគតត្ថេ អយំ វត្តមានបយោគោ យថា ‘‘បុរា វស្សតិ ទេវោ’’តិ. កេចិ បនេត្ថ ឯវំ វណ្ណយន្តិ ‘‘បុរេតិ បច្ឆា អនាគតេ យថា អទ្ធានំ គច្ឆន្តស្ស គន្តព្ពមគ្គោ ‘បុរេ’តិ វុច្ចតិ, តថា ឥធ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ. អវិនយោតិ បហានវិនយសំវរវិនយានំ បដិបក្ខភូតោ អវិនយោ. ‘‘វិនយវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តី’’តិ ឯវំ ឥតិ-សទ្ទោបិ ឯត្ថ ទដ្ឋព្ពោ, ‘‘តតោ បរំ អាហា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. បោត្ថកេសុ បន កត្ថចិ ឥតិ-សទ្ទោ ន ទិស្សតិ, បាឡិយំ បន ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយញ្ច អត្ថេវ ឥតិ-សទ្ទោ.
តេន ហីតិ ឧយ្យោជនត្ថេ និបាតោ. ឧច្ចិននេ ឧយ្យោជេន្តា ហិ តំ មហាកស្សបត្ថេរំ ឯវមាហំសុ. ភិក្ខូ ឧច្ចិនតូតិ សង្គីតិយា អនុរូបេ ភិក្ខូ ឧច្ចិនិត្វា គណ្ហាតូតិ អត្ថោ. ‘‘សកលនវង្គ…បេ… បរិគ្គហេសី’’តិ ឯតេន សុក្ខវិបស្សកខីណាសវបរិយន្តានំ យថាវុត្តបុគ្គលានំ សតិបិ អាគមាធិគមសព្ភាវេ សហ បដិសម្ភិទាហិ តេវិជ្ជាទិគុណយុត្តានំ អាគមាធិគមសម្បត្តិយា ឧក្កំសគតត្តា សង្គីតិយា ពហូបការតំ ទស្សេតិ. តត្ថ សកលនវង្គសត្ថុសាសនបរិយត្តិធរេតិ សកលំ សុត្តគេយ្យាទិ នវង្គំ ឯត្ថ, ឯតស្ស វា អត្ថីតិ សកលនវង្គំ, សត្ថុសាសនំ. អត្ថកាមេន បរិយាបុណិតព្ពតោ ទិដ្ឋធម្មិកាទិបុរិសត្តបរិយត្តភាវតោ ច បរិយត្តីតិ តីណិ បិដកានិ វុច្ចន្តិ, តំ សកលនវង្គសត្ថុសាសនសង្ខាតំ បរិយត្តិំ ធារេន្តីតិ សកលនវង្គសត្ថុសាសនបរិយត្តិធរា, តាទិសេតិ អត្ថោ. ពហូនំ នានប្បការានំ កិលេសានំ សក្កាយទិដ្ឋិយា ច អវិហតត្តា តា ជនេន្តិ, តាហិ វា ជនិតាតិ បុថុជ្ជនា. ទុវិធា បុថុជ្ជនា អន្ធបុថុជ្ជនា កល្យាណបុថុជ្ជនាតិ. តត្ថ យេសំ ខន្ធធាតុអាយតនាទីសុ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាសវនធារណបច្ចវេក្ខណានិ នត្ថិ, តេ អន្ធបុថុជ្ជនា. យេសំ តានិ អត្ថិ, តេ កល្យាណបុថុជ្ជនា. តេ ឥធ ‘‘បុថុជ្ជនា’’តិ អធិប្បេតា. សមថភាវនាសិនេហាភាវេន សុក្ខា លូខា អសិនិទ្ធា វិបស្សនា ឯតេសន្តិ សុក្ខវិបស្សកា.
តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរេតិ តិណ្ណំ បិដកានំ សមាហារោ តិបិដកំ, តិបិដកសង្ខាតំ នវង្គាទិវសេន អនេកធា ភិន្នំ សព្ពបរិយត្តិប្បភេទំ ធារេន្តីតិ តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរា, តាទិសេតិ ¶ អត្ថោ. អនុ អនុ តំសមង្គីនំ ភាវេតិ វឌ្ឍេតីតិ អនុភាវោ, អនុភាវោ ¶ ឯវ អានុភាវោ, បភាវោ. មហន្តោ អានុភាវោ យេសំ តេ មហានុភាវា. តេវិជ្ជាទិភេទេតិ តិស្សោ វិជ្ជាយេវ តេវិជ្ជា, តា អាទិ យេសំ ឆឡភិញ្ញាទីនំ តេ តេវិជ្ជាទយោ, តេ ភេទា អនេកប្បការា ភិន្នា ឯតេសន្តិ តេវិជ្ជាទិភេទា, ខីណាសវា, តាទិសេតិ អត្ថោ. អថ វា តិស្សោ វិជ្ជា ឯតស្ស អត្ថីតិ តេវិជ្ជោ, សោ អាទិ យេសំ ឆឡភិញ្ញាទីនំ តេ តេវិជ្ជាទយោ, តេ ភេទា យេសំ ខីណាសវានំ តេ តេវិជ្ជាទិភេទា, តាទិសេតិ អត្ថោ. យេ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តន្តិ យេ ភិក្ខូ សន្ធាយ ឥទំ ‘‘អថ ខោ អាយស្មា’’តិអាទិវចនំ សង្គីតិក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៤៣៧) វុត្តន្តិ អត្ថោ.
កិស្ស បនាតិ កស្មា បន. សិក្ខតីតិ សេក្ខោ, អថ វា សិក្ខនំ សិក្ខា, សាយេវ តស្ស សីលន្តិ សេក្ខោ. សោ ហិ អបរិយោសិតសិក្ខត្តា ច តទធិមុត្តត្តា ច ឯកន្តេន សិក្ខនសីលោ ន អសេក្ខោ វិយ បរិនិដ្ឋិតសិក្ខោ តត្ថ បដិបស្សទ្ធុស្សាហោ, នាបិ វិស្សដ្ឋសិក្ខោ បចុរជនោ វិយ តត្ថ អនធិមុត្តោ. អថ វា អរិយាយ ជាតិយា តីសុ សិក្ខាសុ ជាតោ, តត្ថ វា ភវោតិ សេក្ខោ. អថ វា ឥក្ខតិ ឯតាយាតិ ឥក្ខា, មគ្គផលសម្មាទិដ្ឋិ. សហ ឥក្ខាយាតិ សេក្ខោ. ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចស្ស អបរិយោសិតត្តា សហ ករណីយេនាតិ សករណីយោ. អស្សាតិ អនេន. អសម្មុខា បដិគ្គហិតំ នាម នត្ថីតិ ននុ ច –
‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ;
ចតុរាសីតិ សហស្សានិ, យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោ’’តិ. (ថេរគា. ១០២៧) –
វុត្តត្តា កថមេតំ យុជ្ជតីតិ? ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោតិ វុត្តម្បិ ភគវតោ សន្តិកេ បដិគ្គហិតមេវាតិ កត្វា វុត្តន្តិ នាយំ វិរោធោ. ពហុការត្តាតិ ពហុឧបការត្តា. ឧបការវចនោ ហេត្ថ ការសទ្ទោ. អស្សាតិ ភវេយ្យ.
អតិវិយ វិស្សត្ថោតិ អតិវិយ វិស្សាសិកោ. នន្តិ អានន្ទត្ថេរំ, ‘‘ឱវទតី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អានន្ទត្ថេរស្ស យេភុយ្យេន នវកាយ បរិសាយ វិព្ភមនេន មហាកស្សបត្ថេរោ ឯវមាហ ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ. តថា ហិ បរិនិព្ពុតេ សត្ថរិ មហាកស្សបត្ថេរោ សត្ថុបរិនិព្ពានេ សន្និបតិតស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មជ្ឈេ និសីទិត្វា ¶ ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ បញ្ចសតេ ភិក្ខូ ឧច្ចិនិត្វា ‘‘អាវុសោ, រាជគហេ វស្សំ វសន្តា ធម្មវិនយំ សង្គាយេយ្យាម, តុម្ហេ បុរេ វស្សូបនាយិកាយ អត្តនោ អត្តនោ បលិពោធំ បច្ឆិន្ទិត្វា រាជគហេ សន្និបតថា’’តិ វត្វា ¶ អត្តនា រាជគហំ គតោ. អានន្ទត្ថេរោបិ ភគវតោ បត្តចីវរមាទាយ មហាជនំ សញ្ញាបេន្តោ សាវត្ថិំ គន្ត្វា តតោ និក្ខម្ម រាជគហំ គច្ឆន្តោ ទក្ខិណគិរិស្មិំ ចារិកំ ចរិ. តស្មិំ សមយេ អានន្ទត្ថេរស្ស តិំសមត្តា សទ្ធិវិហារិកា យេភុយ្យេន កុមារភូតា ឯកវស្សិកទុវស្សិកភិក្ខូ ចេវ អនុបសម្បន្នា ច វិព្ភមិំសុ. កស្មា បនេតេ បព្ពជិតា, កស្មា វិព្ភមិំសូតិ? តេសំ កិរ មាតាបិតរោ ចិន្តេសុំ ‘‘អានន្ទត្ថេរោ សត្ថុវិស្សាសិកោ អដ្ឋ វរេ យាចិត្វា ឧបដ្ឋហតិ, ឥច្ឆិតិច្ឆិតដ្ឋានំ សត្ថារំ គហេត្វា គន្តុំ សក្កោតិ, អម្ហាកំ ទារកេ ឯតស្ស សន្តិកេ បព្ពាជេស្សាម, សោ សត្ថារំ គហេត្វា អាគមិស្សតិ, តស្មិំ អាគតេ មយំ មហាសក្ការំ កាតុំ លភិស្សាមា’’តិ ឥមិនា តាវ ការណេន នេសំ ញាតកា តេ បព្ពាជេសុំ. សត្ថរិ បន បរិនិព្ពុតេ តេសំ សា បត្ថនា ឧបច្ឆិន្នា, អថ នេ ឯកទិវសេនេវ ឧប្បព្ពាជេសុំ.
អថ អានន្ទត្ថេរំ ទក្ខិណគិរិស្មិំ ចារិកំ ចរិត្វា រាជគហមាគតំ ទិស្វា មហាកស្សបត្ថេរោ ឯវមាហ ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ. វុត្តញ្ហេតំ កស្សបសំយុត្តេ –
‘‘អថ កិញ្ចរហិ ត្វំ, អាវុសោ អានន្ទ, ឥមេហិ នវេហិ ភិក្ខូហិ ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារេហិ ភោជនេ អមត្តញ្ញូហិ ជាគរិយំ អននុយុត្តេហិ សទ្ធិំ ចារិកំ ចរសិ, សស្សឃាតំ មញ្ញេ ចរសិ, កុលូបឃាតំ មញ្ញេ ចរសិ, ឱលុជ្ជតិ ខោ តេ, អាវុសោ អានន្ទ, បរិសា, បលុជ្ជន្តិ ខោ តេ អាវុសោ នវប្បាយា, ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសីតិ.
‘‘អបិ មេ ភន្តេ កស្សប សិរស្មិំ បលិតានិ ជាតានិ, អថ ច បន មយំ អជ្ជាបិ អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស កុមារកវាទា ន មុច្ចាមាតិ. តថា ហិ បន ត្វំ, អាវុសោ អានន្ទ, ឥមេហិ នវេហិ ភិក្ខូហិ ឥន្ទ្រិយេសុ អគុត្តទ្វារេហិ ភោជនេ អមត្តញ្ញូហិ ជាគរិយំ អននុយុត្តេហិ សទ្ធិំ ចារិកំ ចរសិ, សស្សឃាតំ មញ្ញេ ចរសិ, កុលូបឃាតំ មញ្ញេ ចរសិ, ឱលុជ្ជតិ ខោ ¶ តេ, អាវុសោ អានន្ទ, បរិសា, បលុជ្ជន្តិ ខោ តេ អាវុសោ នវប្បាយា, ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ (សំ. និ. ២.១៥៤).
តត្ថ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៥៤) សស្សឃាតំ មញ្ញេចរសីតិ សស្សំ ឃាតេន្តោ វិយ អាហិណ្ឌសិ. កុលូបឃាតំ មញ្ញេ ចរសីតិ កុលានិ ឧបឃាតេន្តោ វិយ ហនន្តោ វិយ អាហនន្តោ វិយ អាហិណ្ឌសិ. ឱលុជ្ជតីតិ បលុជ្ជតិ ភិជ្ជតិ. បលុជ្ជន្តិ ខោ តេ អាវុសោ នវប្បាយាតិ, អាវុសោ, ឯវំ ឯតេ តុយ្ហំ បាយេន យេភុយ្យេន នវកា ឯកវស្សិកទុវស្សិកទហរា ចេវ សាមណេរា ច ¶ បលុជ្ជន្តិ. ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសីតិ អយំ កុមារកោ អត្តនោ បមាណំ ន វត ជានាតីតិ ថេរំ តជ្ជេន្តោ អាហ. កុមារកវាទា ន មុច្ចាមាតិ កុមារកវាទតោ ន មុច្ចាម. តថា ហិ បន ត្វន្តិ ឥទមស្ស ឯវំ វត្តព្ពតាយ ការណទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – យស្មា ត្វំ ឥមេហិ នវកេហិ ភិក្ខូហិ ឥន្ទ្រិយសំវររហិតេហិ សទ្ធិំ វិចរសិ, តស្មា កុមារកេហិ សទ្ធិំ ចរន្តោ ‘‘កុមារកោ’’តិ វត្តព្ពតំ អរហសីតិ.
‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ បទបូរណេ. វា-សទ្ទោ ហិ ឧបមានសមុច្ចយសំសយវវស្សគ្គបទបូរណវិកប្បាទីសុ ពហូសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. តថា ហេស ‘‘បណ្ឌិតោ វាបិ តេន សោ’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ៦៣) ឧបមានេ ទិស្សតិ, សទិសភាវេតិ អត្ថោ. ‘‘តំ វាបិ ធីរា មុនិ វេទយន្តី’’តិអាទីសុ (សុ. និ. ២១៣) សមុច្ចយេ. ‘‘កេ វា ឥមេ កស្ស វា’’តិអាទីសុ (បារា. ២៩៦) សំសយេ. ‘‘អយំ វា ឥមេសំ សមណព្រាហ្មណានំ សព្ពពាលោ សព្ពមូឡ្ហោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១៨១) វវស្សគ្គេ. ‘‘យេ ហិ កេចិ, ភិក្ខវេ, សមណា វា ព្រាហ្មណា វា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៧០; សំ. និ. ២.១៣) វិកប្បេតិ. ឥធ បន បទបូរណេ ទដ្ឋព្ពោ. តេនេវ ច អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘វាសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារំ ករោន្តេន ‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១៥៤) បទបូរណេ’’តិ. អដ្ឋកថាយម្បិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៥៤) ឯត្តកមេវ វុត្តំ ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសីតិ អយំ កុមារកោ អត្តនោ បមាណំ ន វត ជានាតីតិ ថេរំ តជ្ជេន្តោ អាហា’’តិ. ឯត្ថាបិ វតាតិ វចនសិលិដ្ឋតាយ វុត្តំ. យំ បនេត្ថ កេនចិ វុត្តំ ‘‘ន វាយន្តិ ឯត្ថ វាតិ វិភាសា, អញ្ញាសិបិ ន អញ្ញាសិបីតិ អត្ថោ’’តិ ¶ . តំ តស្ស មតិមត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហេត្ថ អយមត្ថោ សម្ភវតិ, តស្មា អត្តនោ បមាណំ នាញ្ញាសីតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. តត្រាតិ ឯវំ សតិ. ឆន្ទាគមនំ វិយាតិ ឯត្ថ ឆន្ទា អាគមនំ វិយាតិ បទច្ឆេទោ កាតព្ពោ, ឆន្ទេន អាគមនំ បវត្តនំ វិយាតិ អត្ថោ, ឆន្ទេន អកត្តព្ពករណំ វិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឆន្ទំ វា អាគច្ឆតិ សម្បយោគវសេនាតិ ឆន្ទាគមនំ, តថា បវត្តោ អបាយគមនីយោ អកុសលចិត្តុប្បាទោ. អថ វា អននុរូបំ គមនំ អគមនំ, ឆន្ទេន អគមនំ ឆន្ទាគមនំ, ឆន្ទេន សិនេហេន អននុរូបំ គមនំ បវត្តនំ អកត្តព្ពករណំ វិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. អសេក្ខបដិសម្ភិទាប្បត្តេតិ អសេក្ខភូតា បដិសម្ភិទា អសេក្ខបដិសម្ភិទា, តំ បត្តេ, បដិលទ្ធអសេក្ខបដិសម្ភិទេតិ អត្ថោ. អនុមតិយាតិ អនុញ្ញាយ, យាចនាយាតិ វុត្តំ ហោតិ.
‘‘កិញ្ចាបិ សេក្ខោ’’តិ ឥទំ ន សេក្ខានំ អគតិគមនសព្ភាវេន វុត្តំ, អសេក្ខានំយេវ បន ឧច្ចិនិតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បឋមមគ្គេនេវ ហិ ចត្តារិ អគតិគមនានិ បហីយន្តិ, តស្មា កិញ្ចាបិ ¶ សេក្ខោ, តថាបិ ថេរោ អាយស្មន្តម្បិ អានន្ទំ ឧច្ចិនតូតិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ន បន កិញ្ចាបិ សេក្ខោ, តថាបិ អភព្ពោ អគតិំ គន្តុន្តិ យោជេតព្ពំ. ‘‘អភព្ពោ’’តិអាទិនា បន ធម្មសង្គីតិយា តស្ស អរហភាវំ ទស្សេន្តា វិជ្ជមានេ គុណេ កថេន្តិ. តត្ថ ឆន្ទាតិ ឆន្ទេន, សិនេហេនាតិ អត្ថោ. អគតិំ គន្តុន្តិ អគន្តព្ពំ គន្តុំ, អកត្តព្ពំ កាតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមានិ បន ចត្តារិ អគតិគមនានិ ភណ្ឌភាជនីយេ ច វិនិច្ឆយដ្ឋានេ ច លព្ភន្តិ. តត្ថ ភណ្ឌភាជនីយេ តាវ អត្តនោ ភារភូតានំ ភិក្ខូនំ អមនាបេ ភណ្ឌេ សម្បត្តេ តំ បរិវត្តិត្វា មនាបំ ទេន្តោ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតិ នាម. អត្តនោ បន អភារភូតានំ មនាបេ ភណ្ឌេ សម្បត្តេ តំ បរិវត្តិត្វា អមនាបំ ទេន្តោ ទោសាគតិំ គច្ឆតិ នាម. ភណ្ឌេសុ ភាជនីយវត្ថុញ្ច ឋិតិកញ្ច អជានន្តោ មោហាគតិំ គច្ឆតិ នាម. មុខរានំ វា រាជាទិនិស្សិតានំ វា ‘‘ឥមេ មេ អមនាបេ ភណ្ឌេ ទិន្នេ អនត្ថំ ករេយ្យុ’’ន្តិ ភយេន បរិវត្តិត្វា មនាបំ ទេន្តោ ភយាគតិំ គច្ឆតិ នាម. យោ បន ឯវំ ន គច្ឆតិ, សព្ពេសំ តុលាភូតោ បមាណភូតោ មជ្ឈត្តោវ ហុត្វា យំ យស្ស បាបុណាតិ, តទេវ តស្ស ទេតិ, អយំ ចតុព្ពិធម្បិ អគតិំ ន គច្ឆតិ នាម. វិនិច្ឆយដ្ឋានេ បន អត្តនោ ភារភូតស្ស គរុកាបត្តិំ លហុកាបត្តិំ កត្វា កថេន្តោ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតិ នាម. ឥតរស្ស លហុកាបត្តិំ គរុកាបត្តិំ ¶ កត្វា កថេន្តោ ទោសាគតិំ គច្ឆតិ នាម. អាបត្តិវុដ្ឋានំ បន សមុច្ចយក្ខន្ធកញ្ច អជានន្តោ មោហាគតិំ គច្ឆតិ នាម. មុខរស្ស វា រាជបូជិតស្ស វា ‘‘អយំ មេ គរុកំ កត្វា អាបត្តិំ កថេន្តស្ស អនត្ថម្បិ ករេយ្យា’’តិ គរុកមេវ លហុកាបត្តិំ កថេន្តោ ភយាគតិំ គច្ឆតិ នាម. យោ បន សព្ពេសំ យថាភូតមេវ កថេសិ, អយំ ចតុព្ពិធម្បិ អគតិគមនំ ន គច្ឆតិ នាម. ថេរោបិ តាទិសោ ចតុន្នម្បិ អគតិគមនានំ បឋមមគ្គេនេវ បហីនត្តា, តស្មា សង្គាយនវសេន ធម្មវិនយវិនិច្ឆយេ សម្បត្តេ ឆន្ទាទិវសេន អញ្ញថា អកថេត្វា យថាភូតមេវ កថេតីតិ វុត្តំ ‘‘អភព្ពោ…បេ… អគតិំ គន្តុ’’ន្តិ. បរិយត្តោតិ អធីតោ, ឧគ្គហិតោតិ អត្ថោ.
ឧច្ចិនិតេនាតិ ឧច្ចិនិត្វា គហិតេន. ឯតទហោសីតិ ឯតំ បរិវិតក្កនំ អហោសិ. រាជគហំ ខោ មហាគោចរន្តិ ឯត្ថ ‘‘រាជគហន្តិ រាជគហសាមន្តំ គហេត្វា វុត្ត’’ន្តិ ចូឡគណ្ឋិបទេ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ច វុត្តំ. គាវោ ចរន្តិ ឯត្ថាតិ គោចរោ, គោចរោ វិយ គោចរោ, ភិក្ខាចរណដ្ឋានំ. សោ មហន្តោ អស្ស, ឯត្ថាតិ វា មហាគោចរំ, រាជគហំ. ថាវរកម្មន្តិ ចិរដ្ឋាយិកម្មំ. វិសភាគបុគ្គលោ សុភទ្ទសទិសោ. ឧក្កោដេយ្យាតិ និវារេយ្យាតិ អត្ថោ. ញត្តិទុតិយេន កម្មេន សាវេសីតិ –
‘‘សុណាតុ មេ, អាវុសោ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥមានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ ¶ សម្មន្នេយ្យ ‘រាជគហេ វស្សំ វសន្តានិ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិតុំ, ន អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ រាជគហេ វស្សំ វសិតព្ព’ន្តិ, ឯសា ញត្តិ.
‘‘សុណាតុ មេ, អាវុសោ, សង្ឃោ, សង្ឃោ ឥមានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ សម្មន្នតិ ‘រាជគហេ វស្សំ វសន្តានិ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិតុំ, ន អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ រាជគហេ វស្សំ វសិតព្ព’ន្តិ, យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ ភិក្ខុសតានំ សម្មុតិ ‘រាជគហេ វស្សំ វសន្តានំ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិតុំ, ន អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ រាជគហេ វស្សំ វសិតព្ព’ន្តិ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.
‘‘សម្មតានិ សង្ឃេន ឥមានិ បញ្ច ភិក្ខុសតានិ ‘រាជគហេ វស្សំ វសន្តានិ ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិតុំ, ន អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ រាជគហេ វស្សំ ¶ វសិតព្ព’ន្តិ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៧) –
ឯវំ ញត្តិទុតិយេន កម្មេន សាវេសិ. ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘តំ សង្គីតិក្ខន្ធកេ វុត្តនយេនេវ ញាតព្ព’’ន្តិ.
អយំ បន កម្មវាចា តថាគតស្ស បរិនិព្ពានតោ ឯកវីសតិមេ ទិវសេ កតា. វុត្តញ្ហេតំ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមសង្គីតិកថា) ‘‘អយំ បន កម្មវាចា តថាគតស្ស បរិនិព្ពានតោ ឯកវីសតិមេ ទិវសេ កតា. ភគវា ហិ វិសាខបុណ្ណមាយំ បច្ចូសសមយេ បរិនិព្ពុតោ, អថស្ស សត្តាហំ សុវណ្ណវណ្ណំ សរីរំ គន្ធមាលាទីហិ បូជយិំសុ. ឯវំ សត្តាហំ សាធុកីឡនទិវសា នាម អហេសុំ. តតោ សត្តាហំ ចិតកាយ អគ្គិនា ឈាយិ, សត្តាហំ សត្តិបញ្ជរំ កត្វា សន្ថាគារសាលាយំ ធាតុបូជំ ករិំសូតិ ឯកវីសតិ ទិវសា គតា. ជេដ្ឋមូលសុក្កបក្ខបញ្ចមិយំ បន ធាតុយោ ភាជយិំសុ. ឯតស្មិំ ធាតុភាជនទិវសេ សន្និបតិតស្ស មហាភិក្ខុសង្ឃស្ស សុភទ្ទេន វុឌ្ឍបព្ពជិតេន កតំ អនាចារំ អារោចេត្វា វុត្តនយេនេវ ភិក្ខូ ឧច្ចិនិត្វា អយំ កម្មវាចា កតា. ឥមញ្ច បន កម្មវាចំ កត្វា ថេរោ ភិក្ខូ អាមន្តេសិ ‘អាវុសោ ឥទានិ តុម្ហាកំ ចត្តាលីសទិវសា ឱកាសោ, តតោ បរំ អយំ នាម នោ បលិពោធោ អត្ថីតិ វត្តុំ ន លព្ភា, តស្មា ឯត្ថន្តរេ យស្ស រោគបលិពោធោ វា អាចរិយុបជ្ឈាយបលិពោធោ វា មាតាបិតុបលិពោធោ វា អត្ថិ, បត្តំ វា បន បចិតព្ពំ ចីវរំ វា កាតព្ពំ, សោ តំ បលិពោធំ ឆិន្ទិត្វា ករណីយំ ករោតូ’តិ. ឯវញ្ច បន វត្វា ថេរោ អត្តនោ បញ្ចសតាយ បរិសាយ បរិវុតោ រាជគហំ គតោ, អញ្ញេបិ មហាថេរា អត្តនោ អត្តនោ បរិវារំ គហេត្វា សោកសល្លសមប្បិតំ ¶ មហាជនំ អស្សាសេតុកាមា តំ តំ ទិសំ បក្កន្តា. បុណ្ណត្ថេរោ បន សត្តសតភិក្ខុបរិវារោ ‘តថាគតស្ស បរិនិព្ពានដ្ឋានំ អាគតាគតំ មហាជនំ អស្សាសេស្សាមី’តិ កុសិនារាយមេវ អដ្ឋាសិ. អាយស្មា អានន្ទោ យថា បុព្ពេ អបរិនិព្ពុតស្ស, ឯវំ បរិនិព្ពុតស្សបិ ភគវតោ សយមេវ បត្តចីវរមាទាយ បញ្ចហិ ភិក្ខុសតេហិ សទ្ធិំ យេន សាវត្ថិ តេន ចារិកំ បក្កាមិ. គច្ឆតោ បនស្ស បរិវារា ភិក្ខូ គណនបថំ វីតិវត្តា’’តិ. តស្មា តថាគតស្ស បរិនិព្ពានតោ ¶ តីសុ សត្តាហេសុ អតិក្កន្តេសុ ឯកវីសតិមេ ទិវសេ ឥមំ កម្មវាចំ សាវេត្វា ថេរោ រាជគហំ បក្កន្តោតិ វេទិតព្ពំ.
យទិ ឯវំ កស្មា បន ឥធ មង្គលសុត្តដ្ឋកថាយញ្ច (ខុ. បា. អដ្ឋ. ៥.បឋមមហាសង្គីតិកថា) ‘‘សត្តសុ សាធុកីឡនទិវសេសុ សត្តសុ ច ធាតុបូជាទិវសេសុ វីតិវត្តេសូ’’តិ វុត្តំ? សត្តសុ ធាតុបូជាទិវសេសុ គហិតេសុ តទវិនាភាវតោ មជ្ឈេ ចិតកាយ ឈាបនសត្តាហម្បិ គហិតមេវាតិ កត្វា វិសុំ ន វុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. យទិ ឯវំ អថ កស្មា ‘‘អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោ, ទិយឌ្ឍមាសោ សេសោ’’តិ ច វុត្តន្តិ? នាយំ ទោសោ. អប្បកញ្ហិ ឩនមធិកំ វា គណនូបគំ ន ហោតិ, តស្មា សមុទាយោ អប្បកេន អធិកោបិ អនធិកោ វិយ ហោតីតិ កត្វា អឌ្ឍមាសតោ អធិកេបិ បញ្ច ទិវសេ ‘‘អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោ’’តិ វុត្តំ ‘‘ទ្វាសីតិខន្ធកវត្តានំ កត្ថចិ អសីតិខន្ធកវត្តានី’’តិ វចនំ វិយ. តថា អប្បកេន ឩនោបិ ច សមុទាយោ អនូនោ វិយ ហោតីតិ កត្វា ‘‘ទិយឌ្ឍមាសតោ ឩនេបិ បញ្ច ទិវសេ ទិយឌ្ឍមាសោ សេសោ’’តិ ច វុត្តំ. សតិបដ្ឋានវិភង្គដ្ឋកថាយញ្ហិ (វិភ. អដ្ឋ. ៣៥៦) ឆមាសតោ ឩនេបិ អឌ្ឍមាសេ ‘‘ឆ មាសេ សជ្ឈាយោ កាតព្ពោ’’តិ វុត្តវចនំ វិយ. តត្ថ ហិ តចបញ្ចកាទីសុ ចតូសុ បញ្ចកេសុ ទ្វីសុ ច ឆក្កេសុ ឯកេកស្មិំ អនុលោមតោ បញ្ចាហំ, បដិលោមតោ បញ្ចាហំ, អនុលោមបដិលោមតោ បញ្ចាហំ, តថា បុរិមបុរិមេហិ បញ្ចកឆក្កេហិ សទ្ធិំ អនុលោមតោ បញ្ចាហំ, បដិលោមតោ បញ្ចាហំ, អនុលោមបដិលោមតោ បញ្ចាហន្តិ ឯវំ វិសុំ តិបញ្ចាហំ ឯកតោ តិបញ្ចាហញ្ច សជ្ឈាយំ កត្វា ឆមាសំ សជ្ឈាយោ កាតព្ពោតិ វចនំ វិយ. តត្ថ ហិ វក្កបញ្ចកាទីសុ តីសុ បញ្ចកេសុ ទ្វីសុ ច ឆក្កេសុ វិសុំ ហេដ្ឋិមេហិ ឯកតោ ច សជ្ឈាយេ បញ្ចន្នំ បញ្ចន្នំ បញ្ចកានំ វសេន បញ្ចមាសបរិបុណ្ណា លព្ភន្តិ, តចបញ្ចកេ បន វិសុំ តិបញ្ចាហមេវាតិ អឌ្ឍមាសោយេវេកោ លព្ភតីតិ អឌ្ឍមាសាធិកបញ្ចមាសា លព្ភន្តិ.
ឯវំ សតិ យថា តត្ថ អឌ្ឍមាសេ ឩនេបិ មាសបរិច្ឆេទេន បរិច្ឆិជ្ជមានេ សជ្ឈាយេ ឆ មាសា បរិច្ឆេទកា ហោន្តីតិ បរិច្ឆិជ្ជមានស្ស សជ្ឈាយស្ស សត្តមាសាទិមាសន្តរគមននិវារណត្ថំ ឆមាសគ្គហណំ កតំ, ន សកលឆមាសេ សជ្ឈាយប្បវត្តិទស្សនត្ថំ, ឯវមិធាបិ មាសវសេន ¶ កាលេ បរិច្ឆិជ្ជមានេ ឩនេបិ បញ្ចទិវសេ ទិយឌ្ឍមាសោ បរិច្ឆេទកោ ហោតីតិ បរិច្ឆិជ្ជមានស្ស ¶ កាលស្ស ទ្វិមាសាទិមាសន្តរគមននិវារណត្ថំ ‘‘ទិយឌ្ឍមាសោ សេសោ’’តិ ទិយឌ្ឍមាសគ្គហណំ កតន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោ. អញ្ញថា ច អដ្ឋកថាវចនានំ អញ្ញមញ្ញវិរោធោ អាបជ្ជតិ. ឯកាហមេវ វា ភគវតោ សរីរំ ចិតកាយ ឈាយីតិ ខុទ្ទកភាណកានំ អធិប្បាយោតិ គហេតព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ បរិនិព្ពានតោ សត្តសុ សាធុកីឡនទិវសេសុ វីតិវត្តេសុ អដ្ឋមិយំ ចិតកាយ ភគវតោ សរីរំ ឈាបេត្វា តតោ បរំ សត្តសុ ទិវសេសុ ធាតុបូជំ អកំសូតិ អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោ, គិម្ហានំ ទិយឌ្ឍោ ច មាសោ សេសោ ហោតិ. បរិនិព្ពានសុត្តន្តបាឡិយម្បិ ហិ ចិតកាយ ឈាបនសត្តាហំ ន អាគតំ, ទ្វេយេវ សត្តាហានិ អាគតានិ, ឧបបរិក្ខិត្វា បន យំ រុច្ចតិ, តំ គហេតព្ពំ. ឥតោ អញ្ញេន វា បការេន យថា ន វិរុជ្ឈតិ, តថា ការណំ បរិយេសិតព្ពំ. យំ បនេត្ថ កេនចិ វុត្តំ ‘‘អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោតិ ឯត្ថ ឯកោ ទិវសោ នដ្ឋោ. សោ បាដិបទទិវសោ កោលាហលទិវសោ នាម, តស្មា ឥធ ន គហិតោ’’តិ. តំ ន សុន្ទរំ បរិនិព្ពានសុត្តន្តបាឡិយំ បាដិបទទិវសតោយេវ បដ្ឋាយ សត្តាហស្ស វុត្តត្តា អដ្ឋកថាយញ្ច បរិនិព្ពានទិវសេនបិ សទ្ធិំ តិណ្ណំ សត្តាហានំ គហិតត្តា. តថា ហិ បរិនិព្ពានទិវសេន សទ្ធិំ តិណ្ណំ សត្តាហានំ គហិតត្តា ជេដ្ឋមូលសុក្កបញ្ចមី ឯកវីសតិមោ ទិវសោ ហោតិ.
សត្តសុ សាធុកីឡនទិវសេសូតិ ឯត្ថ សាធុកីឡនំ នាម សំវេគវត្ថុំ កិត្តេត្វា កិត្តេត្វា អនិច្ចតាបដិសំយុត្តានិ គីតានិ គាយិត្វា បូជាវសេន កីឡនតោ សុន្ទរំ កីឡនន្តិ សាធុកីឡនំ. អថ វា សបរហិតសាធនដ្ឋេន សាធុ, តេសំ សំវេគវត្ថុំ កិត្តេត្វា កិត្តេត្វា កីឡនំ សាធុកីឡនំ, ឧឡារបុញ្ញបសវនតោ សម្បរាយិកត្ថាវិរោធិកីឡាវិហារោតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច បុរិមស្មិំ សត្តាហេ សាធុកីឡាយ ឯកទេសេន កតត្តា សាធុកីឡនទិវសា នាម តេ ជាតា. វិសេសតោ បន ធាតុបូជាទិវសេសុយេវ សាធុកីឡនំ អកំសុ. តតោយេវ ច មហាបរិនិព្ពានសុត្តន្តបាឡិយំ –
‘‘អថ ខោ កោសិនារកា មល្លា ភគវតោ សរីរានិ សត្តាហំ សន្ថាគារេ សត្តិបញ្ជរំ ករិត្វា ធនុបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វា ¶ នច្ចេហិ គីតេហិ វាទិតេហិ មាលេហិ គន្ធេហិ សក្ករិំសុ គរុំ ករិំសុ មានេសុំ បូជេសុ’’ន្តិ (ទី. និ. ២.២៣៥).
ឯតស្ស អដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២៣៥) វុត្តំ –
‘‘កស្មា ¶ បនេតេ ឯវមកំសូតិ? ឥតោ បុរិមេសុ ទ្វីសុ សត្តាហេសុ តេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឋាននិសជ្ជោកាសំ ករោន្តា ខាទនីយភោជនីយាទីនិ សំវិទហន្តា សាធុកីឡិកាយ ឱកាសំ ន លភិំសុ. តតោ នេសំ អហោសិ ‘ឥមំ សត្តាហំ សាធុកីឡិតំ កីឡិស្សាម, ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតិ, យំ អម្ហាកំ បមត្តភាវំ ញត្វា កោចិទេវ អាគន្ត្វា ធាតុយោ គណ្ហេយ្យ, តស្មា អារក្ខំ ឋបេត្វា កីឡិស្សាមា’តិ, តេន តេ ឯវមកំសូ’’តិ.
តស្មា វិសេសតោ សាធុកីឡិកា ធាតុបូជាទិវសេសុយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេ បន ធាតុបូជាយ កតត្តា ‘‘ធាតុបូជាទិវសា’’តិ បាកដា ជាតាតិ អាហ ‘‘សត្តសុ ច ធាតុបូជាទិវសេសូ’’តិ. ឧបកដ្ឋាតិ អាសន្នា. វស្សំ ឧបនេន្តិ ឧបគច្ឆន្តិ ឯត្ថាតិ វស្សូបនាយិកា. ឯកំ មគ្គំ គតោតិ ចារិកំ ចរិត្វា មហាជនំ អស្សាសេតុំ ឯកេន មគ្គេន គតោ. ឯវំ អនុរុទ្ធត្ថេរាទយោបិ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ ចារិកំ ចរិត្វា មហាជនំ អស្សាសេន្តា គតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យេន សាវត្ថិ, តេន ចារិកំ បក្កាមីតិ យត្ថ សាវត្ថិ, តត្ថ ចារិកំ បក្កាមិ, យេន វា ទិសាភាគេន សាវត្ថិ បក្កមិតព្ពា ហោតិ, តេន ទិសាភាគេន ចារិកំ បក្កាមីតិ អត្ថោ.
តត្រាតិ តស្សំ សាវត្ថិយំ. សុទន្តិ និបាតមត្តំ. អនិច្ចតាទិបដិសំយុត្តាយាតិ ‘‘សព្ពេ សង្ខារា អនិច្ចា’’តិអាទិនយប្បវត្តាយ. អសមុច្ឆិន្នតណ្ហានុសយត្តា អវិជ្ជាតណ្ហាភិសង្ខតេន កម្មុនា ភវយោនិគតិឋិតិសត្តាវាសេសុ ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតំ អត្តភាវំ ជនេតិ អភិនិព្ពត្តេតីតិ ជនោ, កិលេសេ ជនេតិ, អជនិ, ជនិស្សតីតិ វា ជនោ, មហន្តោ ជនោតិ មហាជនោ, តំ មហាជនំ, ពហុជនន្តិ អត្ថោ. សញ្ញាបេត្វាតិ សមស្សាសេត្វា. គន្ធកុដិយា ទ្វារំ វិវរិត្វាតិ បរិភោគចេតិយភាវតោ គន្ធកុដិំ វន្ទិត្វា គន្ធកុដិយា ទ្វារំ វិវរីតិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា) ‘‘គន្ធកុដិំ វន្ទិត្វា’’តិ វុត្តំ. មិលាតំ មាលាកចវរំ មិលាតមាលាកចវរំ. យថាឋានេ ឋបេត្វាតិ បឋមឋិតដ្ឋានំ អនតិក្កមិត្វា ¶ យថាឋិតដ្ឋានេយេវ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. ភគវតោ ឋិតកាលេ ករណីយំ វត្តំ សព្ពមកាសីតិ សេនាសនេ កត្តព្ពវត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ករោន្តោ ច ន្ហានកោដ្ឋកេ សម្មជ្ជនឧទកូបដ្ឋានាទិកាលេសុ គន្ធកុដិំ គន្ត្វា ‘‘ននុ ភគវា អយំ តុម្ហាកំ ន្ហានកាលោ, អយំ ធម្មទេសនាកាលោ, អយំ ភិក្ខូនំ ឱវាទទានកាលោ, អយំ សីហសេយ្យំ កប្បនកាលោ, អយំ មុខធោវនកាលោ’’តិអាទិនា នយេន បរិទេវមានោវ អកាសិ. តមេនំ អញ្ញតរា ទេវតា ‘‘ភន្តេ អានន្ទ, តុម្ហេ ឯវំ បរិទេវមានា កថំ អញ្ញេ អស្សាសយិស្សថា’’តិ សំវេជេសិ. សោ តស្សា វចនេន សំវិគ្គហទយោ សន្ថម្ភិត្វា តថាគតស្ស បរិនិព្ពានតោ បភុតិ ឋាននិសជ្ជពហុលតាយ ឧស្សន្នធាតុកំ ¶ កាយំ សមស្សាសេតុំ ខីរវិរេចនំ បិវិ. ឥទានិ តំ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ ថេរោ’’តិអាទិមាហ.
ឧស្សន្នធាតុកន្តិ ឧបចិតសេម្ហាទិធាតុកំ កាយំ. សមស្សាសេតុន្តិ សន្តប្បេតុំ. ទុតិយទិវសេតិ ទេវតាយ សំវេជិតទិវសតោ. ‘‘ជេតវនវិហារំ បវិដ្ឋទិវសតោ វា ទុតិយទិវសេ’’តិ វទន្តិ. វិរិច្ចតិ ឯតេនាតិ វិរេចនំ, ឱសធបរិភាវិតំ ខីរមេវ វិរេចនន្តិ ខីរវិរេចនំ. យំ សន្ធាយាតិ យំ ភេសជ្ជបានំ សន្ធាយ. អង្គសុភតាយ សុភោតិ ឯវំ លទ្ធនាមត្តា សុភេន មាណវេន. បហិតំ មាណវកន្តិ ‘‘សត្ថា បរិនិព្ពុតោ អានន្ទត្ថេរោ កិរស្ស បត្តចីវរំ គហេត្វា អាគតោ, មហាជនោ ច តំ ទស្សនាយ ឧបសង្កមតី’’តិ សុត្វា ‘‘វិហារំ ខោ បន គន្ត្វា មហាជនមជ្ឈេ ន សក្កា សុខេន បដិសន្ថារំ វា កាតុំ ធម្មកថំ វា សោតុំ, គេហំ អាគតំយេវ នំ ទិស្វា សុខេន បដិសន្ថារំ ករិស្សាមិ, ឯកា ច មេ កង្ខា អត្ថិ, តម្បិ នំ បុច្ឆិស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា សុភេន មាណវេន បេសិតំ មាណវកំ. ឯតទវោចាតិ ឯតំ ‘‘អកាលោ ខោ’’តិអាទិកំ អានន្ទត្ថេរោ អវោច. អកាលោ ខោតិ អជ្ជ គន្តុំ យុត្តកាលោ ន ហោតិ. កស្មាតិ ចេ អាហ ‘‘អត្ថិ មេ អជ្ជា’’តិអាទិ. ភេសជ្ជមត្តាតិ អប្បមត្តកំ ភេសជ្ជំ. អប្បត្ថោ ហិ អយំ មត្តាសទ្ទោ ‘‘មត្តា សុខបរិច្ចាគា’’តិអាទីសុ វិយ.
ទុតិយទិវសេតិ ខីរវិរេចនំ បីតទិវសតោ ទុតិយទិវសេ. ចេតកត្ថេរេនាតិ ចេតិយរដ្ឋេ ជាតត្តា ‘‘ចេតកោ’’តិ ឯវំលទ្ធនាមេន. សុភេន មាណវេន បុដ្ឋោតិ ‘‘យេសុ ធម្មេសុ ភវំ គោតមោ ឥមំ លោកំ ¶ បតិដ្ឋាបេសិ, តេ តស្ស អច្ចយេន នដ្ឋា នុ ខោ, ធរន្តិ, សចេ ធរន្តិ, អានន្ទោ ជានិស្សតិ, ហន្ទ នំ បុច្ឆាមី’’តិ ឯវំ ចិន្តេត្វា ‘‘យេសំ សោ ភវំ គោតមោ ធម្មានំ វណ្ណវាទី អហោសិ, យត្ថ ច ឥមំ ជនតំ សមាទបេសិ និវេសេសិ បតិដ្ឋាបេសិ, កតមេសានំ ខោ ភោ អានន្ទ ធម្មានំ សោ ភវំ គោតមោ វណ្ណវាទី អហោសី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៤៤៨) សុភេន មាណវេន បុដ្ឋោ. អថស្ស ថេរោ តីណិ បិដកានិ សីលក្ខន្ធាទីហិ តីហិ ខន្ធេហិ សង្គហេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘តិណ្ណំ ខោ, មាណវ, ខន្ធានំ សោ ភគវា វណ្ណវាទី’’តិអាទិនា សុភសុត្តមភាសិ. តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ទីឃនិកាយេ សុភសុត្តំ នាម ទសមំ សុត្តមភាសី’’តិ.
ខណ្ឌផុល្លបដិសង្ខរណន្តិ ឯត្ថ ខណ្ឌន្តិ ឆិន្នំ. ផុល្លន្តិ ភិន្នំ. តេសំ បដិសង្ខរណំ បុន សម្មា បាកតិកករណំ, អភិនវករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. រាជគហន្តិ ឯវំនាមកំ នគរំ. តញ្ហិ មន្ធតុមហាគោវិន្ទាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា ‘‘រាជគហ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឆឌ្ឌិតបតិតឧក្លាបាតិ ឆឌ្ឌិតា ច បតិតា ច ឧក្លាបា ច អហេសុន្តិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ភគវតោ បរិនិព្ពានដ្ឋានំ គច្ឆន្តេហិ ¶ ភិក្ខូហិ ឆឌ្ឌិតា វិស្សដ្ឋា, តតោយេវ ច ឧបចិកាទីហិ ខាទិតត្តា ឥតោ ចិតោ ច បតិតា, សម្មជ្ជនាភាវេន អាកិណ្ណកចវរត្តា ឧក្លាបា ច អហេសុន្តិ. ឥមមេវត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភគវតោ ហី’’តិអាទិ. បរិច្ឆេទវសេន វេណិយតិ ទិស្សតីតិ បរិវេណំ. តត្ថាតិ តេសុ វិហារេសុ. ខណ្ឌផុល្លបដិសង្ខរណន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. បឋមំ មាសន្តិ វស្សានស្ស បឋមំ មាសំ, អច្ចន្តសំយោគេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. សេនាសនវត្តានំ បញ្ញត្តត្តា សេនាសនក្ខន្ធកេ ច សេនាសនបដិពទ្ធានំ ពហូនំ វចនតោ ‘‘ភគវតា…បេ… វណ្ណិត’’ន្តិ វុត្តំ.
ទុតិយទិវសេតិ ‘‘ខណ្ឌផុល្លបដិសង្ខរណំ ករោមា’’តិ ចិន្តិតទិវសតោ ទុតិយទិវសេ. សោ ច វស្សូបនាយិកទិវសតោ ទុតិយទិវសោតិ វេទិតព្ពោ. តេ ហិ ថេរា អាសាឡ្ហីបុណ្ណមាយ ឧបោសថំ កត្វា បាដិបទេ សន្និបតិត្វា វស្សំ ឧបគន្ត្វា ឯវំ ចិន្តេសុំ. អជាតសត្តុ រាជាតិ អជាតោ ហុត្វា បិតុនោ បច្ចត្ថិកោ ជាតោតិ ‘‘អជាតសត្តូ’’តិ លទ្ធវោហារោ រាជា. តស្មិំ កិរ កុច្ឆិគតេ ទេវិយា ឯវរូបោ ទោហឡោ ឧប្បជ្ជិ ‘‘អហោ វតាហំ រញ្ញោ ទក្ខិណពាហុតោ លោហិតំ បិវេយ្យ’’ន្តិ ¶ . អថ តស្សា កថេតុំ អសក្កោន្តិយា កិសភាវំ ទុព្ពណ្ណភាវញ្ច ទិស្វា រាជា សយមេវ បុច្ឆិត្វា ញត្វា ច វេជ្ជេ បក្កោសាបេត្វា សុវណ្ណសត្ថកេន ពាហុំ ផាលេត្វា សុវណ្ណសរកេន លោហិតំ គហេត្វា ឧទកេន សម្ភិន្ទិត្វា បាយេសិ. នេមិត្តកា តំ សុត្វា ‘‘ឯស គព្ភោ រញ្ញោ សត្តុ ភវិស្សតិ, ឥមិនា រាជា ហញ្ញិស្សតី’’តិ ព្យាករិំសុ, តស្មា ‘‘អជាតោយេវ រញ្ញោ សត្តុ ភវិស្សតី’’តិ នេមិត្តកេហិ និទ្ទិដ្ឋត្តា អជាតសត្តុ នាម ជាតោ. កិន្តិ ការណបុច្ឆនត្ថេ និបាតោ, កស្មាតិ អត្ថោ. បដិវេទេសុន្តិ និវេទេសុំ, ជានាបេសុន្តិ អត្ថោ. វិស្សត្ថាតិ និរាសង្កចិត្តា. អាណាចក្កន្តិ អាណាយេវ អប្បដិហតវុត្តិយា បវត្តនដ្ឋេន ចក្កន្តិ អាណាចក្កំ. សន្និសជ្ជដ្ឋានន្តិ សន្និបតិត្វា និសីទនដ្ឋានំ.
រាជភវនវិភូតិន្តិ រាជភវនសម្បត្តិំ. អវហសន្តមិវាតិ អវហាសំ កុរុមានំ វិយ. សិរិយា និកេតមិវាតិ សិរិយា វសនដ្ឋានមិវ. ឯកនិបាតតិត្ថមិវ ច ទេវមនុស្សនយនវិហង្គានន្តិ ឯកស្មិំ បានីយតិត្ថេ សន្និបតន្តា បក្ខិនោ វិយ សព្ពេសំ ជនានំ ចក្ខូនិ មណ្ឌបេយេវ និបតន្តីតិ ទេវមនុស្សានំ នយនសង្ខាតវិហង្គានំ ឯកនិបាតតិត្ថមិវ ច. លោករាមណេយ្យកមិវ សម្បិណ្ឌិតន្តិ ឯកត្ថ សម្បិណ្ឌិតំ រាសិកតំ លោកេ រមណីយភាវំ វិយ. យទិ លោកេ វិជ្ជមានំ រមណីយត្តំ សព្ពមេវ អានេត្វា ឯកត្ថ សម្បិណ្ឌិតំ សិយា, តំ វិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌន្តិ ផេគ្គុរហិតសារំ វិយ កសដវិនិមុត្តំ បសន្នភូតំ វិយ ច ទដ្ឋព្ពេសុ ទដ្ឋុំ អរហរូបេសុ សារភូតំ បសន្នភូតញ្ចា’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ទដ្ឋព្ពោ ទស្សនីយោ ¶ សារភូតោ វិសិដ្ឋតរោ មណ្ឌោ មណ្ឌនំ អលង្ការោ ឯតស្សាតិ ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌោ, មណ្ឌបោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ, ឧបបរិក្ខិត្វា យុត្តតរំ គហេតព្ពំ. មណ្ឌំ សូរិយរស្មិំ បាតិ និវារេតីតិ មណ្ឌបោ. វិវិធ…បេ… ចារុវិតានន្តិ ឯត្ថ កុសុមទាមានិ ច តានិ ឱលម្ពកានិ ចាតិ កុសុមទាមឱលម្ពកានិ. ឯត្ថ ច វិសេសនស្ស បរនិបាតោ ទដ្ឋព្ពោ, ឱលម្ពកកុសុមទាមានីតិ អត្ថោ. តានិ វិវិធានិ អនេកប្បការានិ វិនិគ្គលន្តំ វមេន្តំ និក្ខាមេន្តមិវ ចារុ សោភនំ វិតានំ ឯត្ថាតិ វិវិធកុសុមទាមឱលម្ពកវិនិគ្គលន្តចារុវិតានោ, មណ្ឌបោ, តំ អលង្ករិត្វាតិ យោជេតព្ពំ. រតនវិចិត្រមណិកឱដ្ដិមតលមិវាតិ នានាបុប្ផូបហារវិចិត្តសុបរិនិដ្ឋិតភូមិកម្មត្តាយេវ នានារតនេហិ ¶ វិចិត្តភូតមណិកោដ្ដិមតលមិវាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច រតនវិចិត្តគ្គហណំ នានាបុប្ផូបហារវិចិត្តតាយ និទស្សនំ, មណិកោដ្ដិមតលគ្គហណំ សុបរិនិដ្ឋិតភូមិបរិកម្មតាយាតិ វេទិតព្ពំ. មណិយោ កោដ្ដេត្វា កតតលត្តា មណិកោដ្ដនេន និព្ពត្តតលន្តិ មណិកោដ្ដិមតលំ. នន្តិ មណ្ឌបំ. បុប្ផូបហារោ បុប្ផបូជា. ឧត្តរាភិមុខន្តិ ឧត្តរទិសាភិមុខំ. អាសនារហន្តិ និសីទនារហំ. ទន្តខចិតន្តិ ទន្តេហិ រចិតំ, ទន្តេហិ កតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថាតិ អាសនេ. និដ្ឋិតំ ភន្តេ មម កិច្ចន្តិ មយា កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋិតន្តិ អត្ថោ.
តស្មិំ បន ទិវសេ ឯកច្ចេ ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ សន្ធាយ ឯវមាហំសុ ‘‘ឥមស្មិំ ភិក្ខុសង្ឃេ ឯកោ ភិក្ខុ វិស្សគន្ធំ វាយន្តោ វិចរតី’’តិ. ថេរោ តំ សុត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ភិក្ខុសង្ឃេ អញ្ញោ វិស្សគន្ធំ វាយន្តោ វិចរណកភិក្ខុ នាម នត្ថិ, អទ្ធា ឯតេ មំ សន្ធាយ វទន្តី’’តិ សំវេគំ អាបជ្ជិ. ឯកច្ចេ នំ អាហំសុយេវ ‘‘ស្វេ, អាវុសោ, សន្និបាតោ’’តិអាទិ. ឥទានិ តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភិក្ខូ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាហំសូ’’តិអាទិ. តេនាតិ តស្មា. អាវជ្ជេសីតិ ឧបនាមេសិ. អនុបាទាយាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន កញ្ចិ ធម្មំ អគហេត្វា, យេហិ វា កិលេសេហិ សព្ពេហិ វិមុច្ចតិ, តេសំ លេសមត្តម្បិ អគហេត្វាតិ អត្ថោ. អាសវេហីតិ ភវតោ អាភវគ្គំ ធម្មតោ វា អាគោត្រភុំ សវនតោ បវត្តនតោ អាសវសញ្ញិតេហិ កិលេសេហិ. លក្ខណវចនញ្ចេតំ អាសវេហីតិ, តទេកដ្ឋតាយ បន សព្ពេហិបិ កិលេសេហិ, សព្ពេហិបិ បាបធម្មេហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិយេវ. ចិត្តំ វិមុច្ចីតិ ចិត្តំ អរហត្តមគ្គក្ខណេ អាសវេហិ វិមុច្ចមានំ កត្វា អរហត្តផលក្ខណេ វិមុច្ចីតិ អត្ថោ. ចង្កមេនាតិ ចង្កមនកិរិយាយ. វិវដ្ដូបនិស្សយភូតំ កតំ ឧបចិតំ បុញ្ញំ ឯតេនាតិ កតបុញ្ញោ, អរហត្តាធិគមាយ កតាធិការោតិ អត្ថោ. បធានមនុយុញ្ជាតិ វីរិយំ អនុយុញ្ជ, អរហត្តាធិគមាយ អនុយោគំ ករោហីតិ អត្ថោ. កថាទោសោ នាម នត្ថីតិ កថាយ អបរជ្ឈំ នាម នត្ថិ. អច្ចារទ្ធំ វីរិយន្តិ អតិវិយ អារទ្ធំ វីរិយំ. ឧទ្ធច្ចាយាតិ ¶ ឧទ្ធតភាវាយ. វីរិយសមតំ យោជេមីតិ ចង្កមនវីរិយស្ស អធិមត្តត្តា តស្ស បហានវសេន សមាធិនា សមរសតាបាទនេន វីរិយសមតំ យោជេមិ.
ទុតិយទិវសេតិ ¶ ថេរេន អរហត្តប្បត្តទិវសតោ ទុតិយទិវសេ. ធម្មសភាយំ សន្និបតិតាតិ បក្ខស្ស បញ្ចមិយំ សន្និបតិំសុ. អត្តនោ អរហត្តប្បត្តិំ ញាបេតុកាមោតិ ‘‘សេក្ខតាយ ធម្មសង្គីតិយា គហេតុំ អយុត្តម្បិ ពហុស្សុតត្តា គណ្ហិស្សាមា’’តិ ចិន្តេត្វា និសិន្នានំ ថេរានំ ‘‘ឥទានិ អរហត្តប្បត្តោ’’តិ សោមនស្សុប្បាទនត្ថំ ‘‘អប្បមត្តោ ហោហី’’តិ ទិន្នឱវាទស្ស សផលតាទីបនត្ថំ អត្តុបនាយិកំ អកត្វា អញ្ញព្យាករណស្ស ភគវតា សំវណ្ណិតត្តា ច ថេរោ អត្តនោ អរហត្តប្បត្តិំ ញាបេតុកាមោ អហោសីតិ វេទិតព្ពំ. យថាវុឌ្ឍន្តិ វុឌ្ឍបដិបាដិំ អនតិក្កមិត្វា. ឯកេតិ មជ្ឈិមភាណកានំយេវ ឯកេ. បុព្ពេ វុត្តម្បិ ហិ សព្ពំ មជ្ឈិមភាណកា វទន្តិយេវាតិ វេទិតព្ពំ. ទីឃភាណកា (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា) បនេត្ថ ឯវំ វទន្តិ –
‘‘អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ អរហា សមានោ សន្និបាតំ អគមាសិ. កថំ អគមាសិ? ‘ឥទានិម្ហិ សន្និបាតមជ្ឈំ បវិសនារហោ’តិ ហដ្ឋតុដ្ឋចិត្តោ ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា ពន្ធនា មុត្តតាលបក្កំ វិយ បណ្ឌុកម្ពលេ និក្ខិត្តជាតិមណិ វិយ វិគតវលាហកេ នភេ សមុគ្គតបុណ្ណចន្ទោ វិយ ពាលាតបសម្ផស្សវិកសិតរេណុបិញ្ជរគព្ភំ បទុមំ វិយ ច បរិសុទ្ធេន បរិយោទាតេន សប្បភេន សស្សិរិកេន មុខវរេន អត្តនោ អរហត្តប្បត្តិំ អារោចយមានោ វិយ ច អគមាសិ. អថ នំ ទិស្វា អាយស្មតោ មហាកស្សបស្ស ឯតទហោសិ ‘សោភតិ វត ភោ អរហត្តប្បត្តោ អានន្ទោ, សចេ សត្ថា ធរេយ្យ, អទ្ធា អជ្ជ អានន្ទស្ស សាធុការំ ទទេយ្យ, ហន្ទ ឥមស្សាហំ ឥទានិ សត្ថារា ទាតព្ពំ សាធុការំ ទទាមី’តិ តិក្ខត្តុំ សាធុការមទាសី’’តិ.
អាកាសេន អាគន្ត្វា និសីទីតិបិ ឯកេតិ ឯត្ថ បន តេសំ តេសំ តថា តថា គហេត្វា អាគតមត្តំ ឋបេត្វា វិសុំ វិសុំ វចនេ អញ្ញំ វិសេសការណំ នត្ថីតិ វទន្តិ. ឧបតិស្សត្ថេរោ បនាហ ‘‘សត្តមាសំ កតាយ ធម្មសង្គីតិយា កទាចិ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា អាគតត្តា តំ គហេត្វា ឯកេ វទន្តិ. កទាចិ អាកាសេន អាគតត្តា តំ គហេត្វា ឯកេ វទន្តី’’តិ.
ភិក្ខូ ¶ អាមន្តេសីតិ ភិក្ខូ អាលបិ អភាសិ សម្ពោធេសីតិ អយមេត្ថ អត្ថោ. អញ្ញត្រ បន ញាបនេបិ ហោតិ. យថាហ – ‘‘អាមន្តយាមិ វោ, ភិក្ខវេ, (ទី. និ. ២.២១៨) បដិវេទយាមិ ¶ វោ, ភិក្ខវេ’’តិ (អ. និ. ៧.៧២). បក្កោសនេបិ ទិស្សតិ. យថាហ ‘‘ឯហិ ត្វំ, ភិក្ខុ, មម វចនេន សារិបុត្តំ អាមន្តេហី’’តិ (អ. និ. ៩.១១). អាវុសោតិ អាមន្តនាការទីបនំ. កំ ធុរំ កត្វាតិ កំ ជេដ្ឋកំ កត្វា. កិំ អានន្ទោ នប្បហោតីតិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ឋបិតបុច្ឆា. នប្បហោតីតិ ន សក្កោតិ. ឯតទគ្គន្តិ ឯសោ អគ្គោ. លិង្គវិបល្លាសេន ហិ អយំ និទ្ទេសោ. យទិទន្តិ ច យោ អយន្តិ អត្ថោ, យទិទំ ខន្ធបញ្ចកន្តិ វា យោជេតព្ពំ. សម្មន្នីតិ សម្មតំ អកាសិ. ឧបាលិំ វិនយំ បុច្ឆេយ្យន្តិ បុច្ឆធាតុស្ស ទ្វិកម្មកត្តា វុត្តំ. ពីជនិំ គហេត្វាតិ ឯត្ថ ពីជនីគហណំ ធម្មកថិកានំ ធម្មតាតិ វេទិតព្ពំ. ភគវាបិ ហិ ធម្មកថិកានំ ធម្មតាទស្សនត្ថមេវ វិចិត្តពីជនិំ គណ្ហាតិ. ន ហិ អញ្ញថា សព្ពស្សបិ លោកស្ស អលង្ការភូតំ បរមុក្កំសគតសិក្ខាសំយមានំ ពុទ្ធានំ មុខចន្ទមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេតព្ពំ ហោតិ. ‘‘បឋមំ, អាវុសោ ឧបាលិ, បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ តស្ស សង្គីតិយា បុរិមកាលេ បឋមភាវោ ន យុត្តោតិ? នោ ន យុត្តោ ភគវតា បញ្ញត្តានុក្កមេន បាតិមោក្ខុទ្ទេសានុក្កមេន ច បឋមភាវស្ស សិទ្ធត្តា. យេភុយ្យេន ហិ តីណិ បិដកានិ ភគវតោ ធរមានកាលេ ឋិតានុក្កមេនេវ សង្គីតានិ, វិសេសតោ វិនយាភិធម្មបិដកានីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កិស្មិំ វត្ថុស្មិំ មេថុនធម្មេតិ ច និមិត្តត្ថេ ភុម្មវចនំ.
វត្ថុម្បិ បុច្ឆីតិអាទិ ‘‘កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិអាទិនា ទស្សិតេន សហ តតោ អវសិដ្ឋម្បិ សង្គហេត្វា ទស្សនវសេន វុត្តំ. កិំ បនេត្ថ បឋមបារាជិកបាឡិយំ កិញ្ចិ អបនេតព្ពំ វា បក្ខិបិតព្ពំ វា អាសិ នាសីតិ? ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ភាសិតេ អបនេតព្ពំ នាម នត្ថិ. ន ហិ តថាគតា ឯកព្យញ្ជនម្បិ និរត្ថកំ វទន្តិ, សាវកានំ បន ទេវតានំ វា ភាសិតេ អបនេតព្ពម្បិ ហោតិ, តំ ធម្មសង្គាហកត្ថេរា អបនយិំសុ, បក្ខិបិតព្ពំ បន សព្ពត្ថាបិ អត្ថិ, តស្មា យំ យត្ថ បក្ខិបិតុំ យុត្តំ, តំ តត្ថ បក្ខិបិំសុយេវ. កិំ បន តន្តិ ចេ? ‘‘តេន សមយេនា’’តិ វា ‘‘តេន ខោ បន សមយេនា’’តិ វា ‘‘អថ ខោ’’ឥតិ វា ‘‘ឯវំ វុត្តេ’’តិ វា ‘‘ឯតទវោចា’’តិ វា ឯវមាទិកំ សម្ពន្ធវចនមត្តំ. ឯវំ បក្ខិបិតព្ពយុត្តំ បក្ខិបិត្វា បន ឥទំ បឋមបារាជិកន្តិ ឋបេសុំ ¶ . បឋមបារាជិកេ សង្គហមារុឡ្ហេ បញ្ច អរហន្តសតានិ សង្គហំ អារោបិតនយេនេវ គណសជ្ឈាយមកំសុ. ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតី’’តិ ច នេសំ សជ្ឈាយារម្ភកាលេយេវ សាធុការំ ទទមានា វិយ មហាបថវី ឧទកបរិយន្តំ កត្វា កម្បិត្ថ. តេ ឯតេនេវ នយេន សេសបារាជិកានិបិ សង្គហំ អារោបេត្វា ‘‘ឥទំ បារាជិកកណ្ឌ’’ន្តិ ឋបេសុំ. ឯវំ តេរស សង្ឃាទិសេសានិ ‘‘តេរសក’’ន្តិអាទីនិ វត្វា វីសាធិកានិ ទ្វេ សិក្ខាបទសតានិ ‘‘មហាវិភង្គោ’’តិ កិត្តេត្វា ឋបេសុំ. មហាវិភង្គាវសានេបិ បុរិមនយេនេវ មហាបថវី អកម្បិត្ថ. តតោ ភិក្ខុនិវិភង្គេ អដ្ឋ សិក្ខាបទានិ ‘‘បារាជិកកណ្ឌំ ¶ នាមា’’តិអាទីនិ វត្វា តីណិ សិក្ខាបទសតានិ ចត្តារិ ច សិក្ខាបទានិ ‘‘ភិក្ខុនិវិភង្គោ’’តិ កិត្តេត្វា ‘‘អយំ ឧភតោវិភង្គោ នាម ចតុសដ្ឋិភាណវារោ’’តិ ឋបេសុំ. ឧភតោវិភង្គាវសានេបិ វុត្តនយេនេវ បថវី អកម្បិត្ថ. ឯតេនេវុបាយេន អសីតិភាណវារបរិមាណំ ខន្ធកំ បញ្ចវីសតិភាណវារបរិមាណំ បរិវារញ្ច សង្គហំ អារោបេត្វា ‘‘ឥទំ វិនយបិដកំ នាមា’’តិ ឋបេសុំ. វិនយបិដកាវសានេបិ វុត្តនយេនេវ បថវីកម្បោ អហោសិ. តំ អាយស្មន្តំ ឧបាលិត្ថេរំ បដិច្ឆាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ឥទំ តុយ្ហំ និស្សិតកេ វាចេហី’’តិ ឯវមេត្ថ អវុត្តោបិ វិសេសោ វេទិតព្ពោ.
ឯវំ វិនយបិដកំ សង្គហមារោបេត្វា សុត្តន្តបិដកំ សង្គាយិំសុ. ឥទានិ តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិនយំ សង្គាយិត្វា’’តិអាទិ. មហាកស្សបត្ថេរោ អានន្ទត្ថេរំ ធម្មំ បុច្ឆីតិ ឯត្ថ អយមនុក្កមោ វេទិតព្ពោ – អានន្ទត្ថេរេ ទន្តខចិតំ ពីជនិំ គហេត្វា ធម្មាសនេ និសិន្នេ អាយស្មា មហាកស្សបត្ថេរោ ភិក្ខូ បុច្ឆិ ‘‘កតរំ, អាវុសោ, បិដកំ បឋមំ សង្គាយាមា’’តិ? ‘‘សុត្តន្តបិដកំ, ភន្តេតិ. សុត្តន្តបិដកេ ចតស្សោ សង្គីតិយោ, តាសុ បឋមំ កតរំ សង្គីតិន្តិ? ទីឃសង្គីតិំ, ភន្តេតិ. ទីឃសង្គីតិយំ ចតុត្តិំស សុត្តានិ, តយោ ច វគ្គា, តេសុ បឋមំ កតរំ វគ្គន្តិ. សីលក្ខន្ធវគ្គំ, ភន្តេតិ. សីលក្ខន្ធវគ្គេ តេរស សុត្តន្តា, តេសុ បឋមំ កតរំ សុត្តន្តិ? ព្រហ្មជាលសុត្តំ នាម ភន្តេ តិវិធសីលាលង្កតំ នានាវិធមិច្ឆាជីវកុហនលបនាទិវិទ្ធំសនំ ទ្វាសដ្ឋិទិដ្ឋិជាលវិនិវេឋនំ ទសសហស្សិលោកធាតុបកម្បនំ, តំ បឋមំ សង្គាយាមា’’តិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ អាយស្មន្តំ អានន្ទំ ឯតទវោច ‘‘ព្រហ្មជាលំ, អាវុសោ អានន្ទ, កត្ថ ភាសិត’’ន្តិ?
អន្តរា ¶ ច ភន្តេ រាជគហំ អន្តរា ច នាឡន្ទន្តិ ឯត្ថ អន្តរា-សទ្ទោ ការណខណចិត្តវេមជ្ឈវិវរាទីសុ ទិស្សតិ. តថា ហិ ‘‘តទន្តរំ កោ ជានេយ្យ អញ្ញត្រ តថាគតា’’តិ (អ. និ. ៦.៤៤; ១០.៧៥) ច, ‘‘ជនា សង្គម្ម មន្តេន្តិ, មញ្ច តញ្ច កិមន្តរ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២២៨) ច អាទីសុ ការណេ អន្តរាសទ្ទោ វត្តតិ. ‘‘អទ្ទស មំ ភន្តេ អញ្ញតរា ឥត្ថី វិជ្ជន្តរិកាយ ភាជនំ ធោវន្តី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៤៩) ខណេ. ‘‘យស្សន្តរតោ ន សន្តិ កោបា’’តិអាទីសុ (ឧទា. ២០) ចិត្តេ. ‘‘អន្តរា វោសានមាបាទី’’តិអាទីសុ វេមជ្ឈេ. ‘‘អបិ ចាយំ តបោទា ទ្វិន្នំ មហានិរយានំ អន្តរិកាយ អាគច្ឆតី’’តិអាទីសុ (បារា. ២៣១) វិវរេ. ស្វាយមិធ វិវរេ វត្តតិ, តស្មា រាជគហស្ស ច នាឡន្ទាយ ច វិវរេតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, អន្តរាសទ្ទេន បន យុត្តត្តា ឧបយោគវចនំ កតំ. ឦទិសេសុ ច ឋានេសុ អក្ខរចិន្តកា ‘‘អន្តរា គាមញ្ច នទិញ្ច យាតី’’តិ ឯវំ ឯកមេវ ¶ អន្តរាសទ្ទំ បយុជ្ជន្តិ, សោ ទុតិយបទេនបិ យោជេតព្ពោ ហោតិ. អយោជិយមានេ ឧបយោគវចនំ ន បាបុណាតិ សាមិវចនប្បសង្គេ អន្តរាសទ្ទយោគេន ឧបយោគវចនស្ស ឥច្ឆិតត្តា. ឥធ បន យោជេត្វា ឯវំ វុត្តោ. រាជាគារកេតិ តត្ថ រញ្ញោ កីឡនត្ថំ បដិភានចិត្តវិចិត្រំ អគារំ អកំសុ, តំ រាជាគារកន្តិ បវុច្ចតិ, តស្មិំ. អម្ពលដ្ឋិកាតិ រញ្ញោ ឧយ្យានំ. តស្ស កិរ ទ្វារសមីបេ តរុណោ អម្ពរុក្ខោ អត្ថិ, តំ អម្ពលដ្ឋិកាតិ វទន្តិ. តស្ស អវិទូរភវត្តា ឧយ្យានម្បិ អម្ពលដ្ឋិកាត្វេវ សង្ខ្យំ គតំ ‘‘វរុណានគរ’’ន្តិអាទីសុ វិយ.
សុប្បិយញ្ច បរិព្ពាជកន្តិ ឯត្ថ សុប្បិយោតិ តស្ស នាមំ, បរិព្ពាជកោតិ សញ្ជយស្ស អន្តេវាសី ឆន្នបរិព្ពាជកោ. ព្រហ្មទត្តញ្ច មាណវកន្តិ ឯត្ថ ព្រហ្មទត្តោតិ តស្ស នាមំ. មាណវោតិ សត្តោបិ ចោរោបិ តរុណោបិ វុច្ចតិ. តថា ហិ –
‘‘ចោទិតា ទេវទូតេហិ, យេ បមជ្ជន្តិ មាណវា;
តេ ទីឃរត្តំ សោចន្តិ, ហីនកាយូបគា នរា’’តិ. (ម. និ. ៣.២៧១; អ. និ. ៣.៣៦) –
អាទីសុ សត្តោ មាណវោតិ វុត្តោ. ‘‘មាណវេហិបិ សមាគច្ឆន្តិ កតកម្មេហិបិ អកតកម្មេហិបី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១៤៩) ចោរោ. ‘‘អម្ពដ្ឋមាណវោ អង្គកោ មាណវោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២៥៨-២៦១, ៣១៦) តរុណោ មាណវោតិ វុត្តោ. ឥធាបិ អយមេវ ¶ អធិប្បេតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ ‘‘ព្រហ្មទត្តំ នាម តរុណបុរិសំ អារព្ភា’’តិ. ជីវកម្ពវនេតិ ជីវកស្ស កោមារភច្ចស្ស អម្ពវនេ. អថ ‘‘កំ អារព្ភា’’តិ អវត្វា ‘‘កេនសទ្ធិ’’ន្តិ កស្មា វុត្តំ? ន ឯតំ សុត្តំ ភគវតា ឯវ វុត្តំ, រញ្ញាបិ ‘‘យថា នុ ខោ ឥមានិ បុថុសិប្បាយតនានី’’តិអាទិនា កិញ្ចិ កិញ្ចិ វុត្តំ អត្ថិ, តស្មា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វេទេហិបុត្តេនាតិ អយំ កោសលរញ្ញោ ធីតាយ បុត្តោ, ន វិទេហរញ្ញោ, ‘‘វេទេហី’’តិ បន បណ្ឌិតាធិវចនមេតំ. វិទន្តិ ឯតេនាតិ វេទោ, ញាណស្សេតំ អធិវចនំ. វេទេន ឦហតិ ឃដតិ វាយមតីតិ វេទេហី, វេទេហិយា បុត្តោ វេទេហិបុត្តោ, តេន.
ឯតេនេវុបាយេន បញ្ច និកាយេ បុច្ឆីតិ ឯត្ថ អយមនុក្កមោ វេទិតព្ពោ. វុត្តនយេន ព្រហ្មជាលស្ស បុច្ឆាវិសជ្ជនាវសានេ បញ្ច អរហន្តសតានិ សជ្ឈាយមកំសុ. វុត្តនយេនេវ ច បថវីកម្បោ អហោសិ. ឯវំ ព្រហ្មជាលំ សង្គាយិត្វា តតោ បរំ ‘‘សាមញ្ញផលំ បនាវុសោ អានន្ទ, កត្ថ ភាសិត’’ន្តិអាទិនា បុច្ឆាវិសជ្ជនានុក្កមេន សទ្ធិំ ព្រហ្មជាលេន តេរសសុត្តន្តំ សង្គាយិត្វា ‘‘អយំ ¶ សីលក្ខន្ធវគ្គោ នាមា’’តិ កិត្តេត្វា ឋបេសុំ. តទនន្តរំ មហាវគ្គំ, តទនន្តរំ បាថិកវគ្គន្តិ ឯវំ តិវគ្គសង្គហំ ចតុត្តិំសសុត្តន្តបដិមណ្ឌិតំ ចតុសដ្ឋិភាណវារបរិមាណំ តន្តិំ សង្គាយិត្វា ‘‘អយំ ទីឃនិកាយោ នាមា’’តិ វត្វា អាយស្មន្តំ អានន្ទត្ថេរំ បដិច្ឆាបេសុំ ‘‘អាវុសោ, ឥមំ តុយ្ហំ និស្សិតកេ វាចេហី’’តិ. តតោ អនន្តរំ អសីតិភាណវារបរិមាណំ មជ្ឈិមនិកាយំ សង្គាយិត្វា ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរស្ស និស្សិតកេ បដិច្ឆាបេសុំ ‘‘ឥមំ តុម្ហេ បរិហរថា’’តិ. តទនន្តរំ ភាណវារសតបរិមាណំ សំយុត្តនិកាយំ សង្គាយិត្វា មហាកស្សបត្ថេរំ បដិច្ឆាបេសុំ ‘‘ភន្តេ, ឥមំ តុម្ហាកំ និស្សិតកេ វាចេថា’’តិ. តទនន្តរំ វីសតិភាណវារសតបអមាណំ អង្គុត្តរនិកាយំ សង្គាយិត្វា អនុរុទ្ធត្ថេរំ បដិច្ឆាបេសុំ ‘‘ឥមំ តុម្ហាកំ និស្សិតកេ វាចេថា’’តិ.
តទនន្តរំ –
‘‘ធម្មសង្គណិំ វិភង្គញ្ច, កថាវត្ថុញ្ច បុគ្គលំ;
ធាតុយមកំ បដ្ឋានំ, អភិធម្មោតិ វុច្ចតី’’តិ. –
ឯវំ ¶ សំវណ្ណិតំ សុខុមញាណគោចរំ តន្តិំ សង្គាយិត្វា ‘‘ឥទំ អភិធម្មបិដកំ នាមា’’តិ វត្វា បញ្ច អរហន្តសតានិ សជ្ឈាយមកំសុ. វុត្តនយេនេវ បថវីកម្បោ អហោសិ. តតោ បរំ ជាតកំ មហានិទ្ទេសោ បដិសម្ភិទាមគ្គោ អបទានំ សុត្តនិបាតោ ខុទ្ទកបាឋោ ធម្មបទំ ឧទានំ ឥតិវុត្តកំ វិមានវត្ថុ បេតវត្ថុ ថេរគាថា ថេរីគាថាតិ ឥមំ តន្តិំ សង្គាយិត្វា ‘‘ខុទ្ទកគន្ថោ នាម អយ’’ន្តិ ច វត្វា អភិធម្មបិដកស្មិំយេវ សង្គហំ អារោបយិំសូតិ ទីឃភាណកា វទន្តិ. មជ្ឈិមភាណកា បន ‘‘ចរិយាបិដកពុទ្ធវំសេហិ សទ្ធិំ សព្ពម្បិ តំ ខុទ្ទកគន្ថំ សុត្តន្តបិដកេ បរិយាបន្ន’’ន្តិ វទន្តិ. អយមេត្ថ អធិប្បាយោ – ជាតកាទិកេ ខុទ្ទកនិកាយបរិយាបន្នេ យេភុយ្យេន ច ធម្មនិទ្ទេសភូតេ តាទិសេ អភិធម្មបិដកេ សង្គណ្ហិតុំ យុត្តំ, ន បន ទីឃនិកាយាទិប្បការេ សុត្តន្តបិដកេ, នាបិ បញ្ញត្តិនិទ្ទេសភូតេ វិនយបិដកេតិ. ទីឃភាណកា ‘‘ជាតកាទីនំ អភិធម្មបិដកេ សង្គហោ’’តិ វទន្តិ. ចរិយាបិដកពុទ្ធវំសានញ្ចេត្ថ អគ្គហណំ ជាតកគតិកត្តា. មជ្ឈិមភាណកា បន អដ្ឋុប្បត្តិវសេន ទេសិតានំ ជាតកាទីនំ យថានុលោមទេសនាភាវតោ តាទិសេ សុត្តន្តបិដកេ សង្គហោ យុត្តោ, ន បន សភាវធម្មនិទ្ទេសភូតេ យថាធម្មសាសនេ អភិធម្មបិដកេតិ ជាតកាទីនំ សុត្តបរិយាបន្នតំ វទន្តិ. តត្ថ យុត្តំ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ. ខុទ្ទកនិកាយស្ស សេសនិកាយានំ វិយ អបាកដត្តា សេសេ ឋបេត្វា ខុទ្ទកនិកាយំ បាកដំ កត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ ខុទ្ទកនិកាយោ នាមា’’តិអាទិមាហ. តត្ថាតិ តេសុ និកាយេសុ. តត្ថាតិ ខុទ្ទកនិកាយេ.
ឯវំ ¶ និមិត្តបយោជនកាលទេសការកករណប្បការេហិ បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តត្ថ វវត្ថាបិតេសុ ធម្មវិនយេសុ នានប្បការកោសល្លត្ថំ ឯកវិធាទិភេទេ ទស្សេតុំ ‘‘តទេតំ សព្ពម្បី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិន្តិ ឯត្ថ អនាវរណញាណបទដ្ឋានំ មគ្គញាណំ មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច អនាវរណញាណំ ‘‘សម្មាសម្ពោធី’’តិ វុច្ចតិ. បច្ចវេក្ខន្តេន វាតិ ឧទានាទិវសេន បវត្តធម្មំ សន្ធាយាហ. វិមុត្តិរសន្តិ អរហត្តផលស្សាទំ វិមុត្តិសម្បត្តិកំ វា អគ្គផលនិប្ផាទនតោ, វិមុត្តិកិច្ចំ វា កិលេសានំ អច្ចន្តវិមុត្តិសម្បាទនតោ.
កិញ្ចាបិ អវិសេសេន សព្ពម្បិ ពុទ្ធវចនំ កិលេសវិនយនេន វិនយោ, យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយបតនាទិតោ ធារណេន ធម្មោ ច ហោតិ ¶ , ឥធាធិប្បេតេ បន ធម្មវិនយេ និទ្ធារេតុំ ‘‘តត្ថ វិនយបិដក’’ន្តិអាទិមាហ. ខន្ធាទិវសេន សភាវធម្មទេសនាពាហុល្លតោ អាហ ‘‘អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ ធម្មោ’’តិ. អថ វា យទិបិ ធម្មោយេវ វិនយោ បរិយត្តិអាទិភាវតោ, តថាបិ វិនយសទ្ទសន្និធានោ អភិន្នាធិករណភាវេន បយុត្តោ ធម្មសទ្ទោ វិនយតន្តិវិបរីតំ តន្តិំ ទីបេតិ យថា ‘‘បុញ្ញញាណសម្ភារោ, គោពលីពទ្ទ’’ន្តិអាទិ.
អនេកជាតិសំសារន្តិ អយំ គាថា ភគវតា អត្តនោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានំ អរហត្តប្បត្តិំ បច្ចវេក្ខន្តេន ឯកូនវីសតិមស្ស បច្ចវេក្ខណញាណស្ស អនន្តរំ ភាសិតា. តេនាហ ‘‘ឥទំ បឋមពុទ្ធវចន’’ន្តិ. ឥទំ កិរ សព្ពពុទ្ធេហិ អវិជហិតឧទានំ. អយមស្ស សង្ខេបត្ថោ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.១៥៤) – អហំ ឥមស្ស អត្តភាវគេហស្ស ការកំ តណ្ហាវឌ្ឍកិំ គវេសន្តោ យេន ញាណេន តំ ទដ្ឋុំ សក្កា, តស្ស ពោធិញាណស្សត្ថាយ ទីបង្ករបាទមូលេ កតាភិនីហារោ ឯត្តកំ កាលំ អនេកជាតិសំសារំ អនេកជាតិសតសហស្សសង្ខ្យំ សំសារវដ្ដំ អនិព្ពិសំ អនិព្ពិសន្តោ តំ ញាណំ អវិន្ទន្តោ អលភន្តោយេវ សន្ធាវិស្សំ សំសរិំ. យស្មា ជរាព្យាធិមរណមិស្សតាយ ជាតិ នាមេសា បុនប្បុនំ ឧបគន្តុំ ទុក្ខា, ន ច សា តស្មិំ អទិដ្ឋេ និវត្តតិ, តស្មា តំ គវេសន្តោ សន្ធាវិស្សន្តិ អត្ថោ.
ទិដ្ឋោសីតិ ឥទានិ មយា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈន្តេន ទិដ្ឋោ អសិ. បុន គេហន្តិ បុន ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ មម គេហំ ន កាហសិ ន ករិស្សសិ. តវ សព្ពា អនវសេសា កិលេសផាសុកា មយា ភគ្គា. ឥមស្ស តយា កតស្ស អត្តភាវគេហស្ស កូដំ អវិជ្ជាសង្ខាតំ កណ្ណិកមណ្ឌលំ វិសង្ខតំ វិទ្ធំសិតំ. វិសង្ខារំ និព្ពានំ អារម្មណករណវសេន គតំ អនុបវិដ្ឋំ ឥទានិ មម ចិត្តំ, អហញ្ច តណ្ហានំ ខយសង្ខាតំ អរហត្តមគ្គំ អរហត្តផលំ វា អជ្ឈគា អធិគតោ បត្តោស្មីតិ អត្ថោ. គណ្ឋិបទេសុ បន ‘‘វិសង្ខារគតន្តិ ចិត្តមេវ តណ្ហានំ ខយសង្ខាតំ អរហត្តមគ្គំ ¶ អរហត្តផលំ វា អជ្ឈគា អធិគតោ បត្តោ’’តិ ឯវម្បិ អត្ថោ វុត្តោ. អយំ មនសា បវត្តិតធម្មានំ អាទិ. ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មាតិ អយំ បន វាចាយ បវត្តិតធម្មានំ អាទី’’តិ វទន្តិ. អន្តោជប្បនវសេន កិរ ភគវា ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិអាទិមាហ.
កេចីតិ ¶ ខន្ធកភាណកា. បឋមំ វុត្តោ បន ធម្មបទភាណកានំ អធិប្បាយោតិ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច ខន្ធកភាណកា វទន្តិ ‘‘ធម្មបទភាណកានំ គាថា មនសា ទេសិតត្តា តទា មហតោ ជនស្ស ឧបការាយ ន ហោតិ, អម្ហាកំ បន គាថា វចីភេទំ កត្វា ទេសិតត្តា តទា សុណន្តានំ ទេវព្រហ្មានំ ឧបការាយ អហោសិ, តស្មា ឥទមេវ បឋមពុទ្ធវចន’’ន្តិ. ធម្មបទភាណកា បន ‘‘ទេសនាយ ជនស្ស ឧបការានុបការភាវោ លក្ខណំ ន ហោតិ, ភគវតា មនសា ទេសិតត្តាយេវ ឥទំ បឋមពុទ្ធវចន’’ន្តិ វទន្តិ, តស្មា ឧភយម្បិ អញ្ញមញ្ញំ វិរុទ្ធំ ន ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ននុ ច យទិ ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិ មនសា ទេសិតំ, អថ កស្មា ធម្មបទអដ្ឋកថាយំ (ធ. ប. អដ្ឋ. ២.១៥៣-១៥៤) ‘‘អនេកជាតិសំសារន្តិ ឥមំ ធម្មទេសនំ សត្ថា ពោធិរុក្ខមូលេ និសិន្នោ ឧទានវសេន ឧទានេត្វា អបរភាគេ អានន្ទត្ថេរេន បុដ្ឋោ កថេសី’’តិ វុត្តន្តិ? តត្ថាបិ មនសា ឧទានេត្វាតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ. អថ វា មនសាវ ទេសិតន្តិ ឯវំ គហណេ កិំ ការណន្តិ ចេ? យទិ វចីភេទំ កត្វា ទេសិតំ សិយា, ឧទានបាឡិយំ អារុឡ្ហំ ភវេយ្យ, តស្មា ឧទានបាឡិយំ អនារុឡ្ហភាវោយេវ វចីភេទំ អកត្វា មនសា ទេសិតភាវេ ការណន្តិ វទន្តិ.
យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មាតិ ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ អាទិអត្ថោ. តេន ‘‘អាតាបិនោ ឈាយតោ ព្រាហ្មណស្ស, អថស្ស កង្ខា វបយន្តិ សព្ពា. យតោ បជានាតិ សហេតុធម្ម’’ន្តិ អាទិគាថាត្តយំ សង្គណ្ហាតិ. ឧទានគាថន្តិ បន ជាតិយា ឯកវចនំ, តត្ថាបិ បឋមគាថំយេវ វា គហេត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ បន យំ វត្តព្ពំ, តំ ខន្ធកេ អាវិ ភវិស្សតិ. បាដិបទទិវសេតិ ឥទំ ‘‘សព្ពញ្ញុភាវប្បត្តស្សា’’តិ ន ឯតេន សម្ពន្ធិតព្ពំ, ‘‘បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នា’’តិ ឯតេន បន សម្ពន្ធិតព្ពំ. វិសាខបុណ្ណមាយមេវ ហិ ភគវា បច្ចូសសមយេ សព្ពញ្ញុតំ បត្តោតិ. សោមនស្សមយញាណេនាតិ សោមនស្សសម្បយុត្តញាណេន. អាមន្តយាមីតិ និវេទយាមិ, ពោធេមីតិ អត្ថោ. វយធម្មាតិ អនិច្ចលក្ខណមុខេន ទុក្ខានត្តលក្ខណម្បិ សង្ខារានំ វិភាវេតិ ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខំ, យំ ទុក្ខំ តទនត្តា’’តិ (សំ. និ. ៣.១៥) វចនតោ. លក្ខណត្តយវិភាវននយេនេវ តទារម្មណំ វិបស្សនំ ទស្សេន្តោ សព្ពតិត្ថិយានំ អវិសយភូតំ ពុទ្ធាវេណិកំ ចតុសច្ចកម្មដ្ឋានាធិដ្ឋានំ អវិបរីតំ និព្ពានគាមិនិំ បដិបទំ បកាសេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ ¶ . ឥទានិ ¶ តត្ថ សម្មាបដិបត្តិយំ និយោជេតិ ‘‘អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ. អថ វា ‘‘វយធម្មា សង្ខារា’’តិ ឯតេន សង្ខេបេន សំវេជេត្វា ‘‘អប្បមាទេន សម្បាទេថា’’តិ សង្ខេបេនេវ និរវសេសំ សម្មាបដិបត្តិំ ទស្សេតិ. អប្បមាទបទញ្ហិ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ កេវលបរិបុណ្ណំ សាសនំ បរិយាទិយិត្វា តិដ្ឋតីតិ. អន្តរេតិ អន្តរាឡេ, វេមជ្ឈេតិ អត្ថោ.
សុត្តន្តបិដកន្តិ ឯត្ថ យថា កម្មមេវ កម្មន្តំ, ឯវំ សុត្តមេវ សុត្តន្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អសង្គីតន្តិ សង្គីតិក្ខន្ធកកថាវត្ថុប្បករណាទិ. កេចិ បន ‘‘សុភសុត្តម្បិ បឋមសង្គីតិយំ អសង្គីត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុជ្ជតិ. ‘‘បឋមសង្គីតិតោ បុរេតរមេវ ហិ អាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេន ជេតវនេ វិហរន្តេន សុភស្ស មាណវស្ស ទេសិត’’ន្តិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ. សុភសុត្តំ បន ‘‘ឯវំ មេ សុតំ – ឯកំ សមយំ អាយស្មា អានន្ទោ សាវត្ថិយំ វិហរតិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ អចិរបរិនិព្ពុតេ ភគវតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៤៤៤) អាគតំ. តត្ថ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិវចនំ បឋមសង្គីតិយំ អាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេនេវ វត្តុំ យុត្តរូបំ ន ហោតិ. ន ហិ អានន្ទត្ថេរោ សយមេវ សុភសុត្តំ ទេសេត្វា ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទីនិ វទតិ. ឯវំ បន វត្តព្ពំ សិយា ‘‘ឯកមិទាហំ, ភន្តេ, សមយំ សាវត្ថិយំ វិហរាមិ ជេតវនេ អនាថបិណ្ឌិកស្ស អារាមេ’’តិ, តស្មា ទុតិយតតិយសង្គីតិការកេហិ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិនា សុភសុត្តំ សង្គីតិមារោបិតំ វិយ ទិស្សតិ. អថ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរស្ស ឯវមធិប្បាយោ សិយា ‘‘អានន្ទត្ថេរេនេវ វុត្តម្បិ សុភសុត្តំ បឋមសង្គីតិំ អារោបេត្វា តន្តិំ ឋបេតុកាមេហិ មហាកស្សបត្ថេរាទីហិ អញ្ញេសុ សុត្តេសុ អាគតនយេនេវ ‘ឯវំ មេ សុត’ន្តិអាទិនា តន្តិ ឋបិតា’’តិ, ឯវំ សតិ យុជ្ជេយ្យ. អថ វា អាយស្មា អានន្ទត្ថេរោ សុភសុត្តំ សយំ ទេសេន្តោបិ សាមញ្ញផលាទីសុ ភគវតា ទេសិតនយេនេវ ទេសេសីតិ ភគវតោ សម្មុខា លទ្ធនយេ ឋត្វា ទេសិតត្តា ភគវតា ទេសិតំ ធម្មំ អត្តនិ អទហន្តោ ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិអាទិមាហាតិ ឯវមធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ.
ឧភយានិ បាតិមោក្ខានីតិ ភិក្ខុភិក្ខុនីបាតិមោក្ខវសេន. ទ្វេ វិភង្គានីតិ ភិក្ខុភិក្ខុនីវិភង្គវសេនេវ ទ្វេ វិភង្គានិ. ទ្វាវីសតិ ខន្ធកានីតិ មហាវគ្គចូឡវគ្គេសុ អាគតានិ ទ្វាវីសតិ ខន្ធកានិ. សោឡសបរិវារាតិ សោឡសហិ ¶ បរិវារេហិ ឧបលក្ខិតត្តា សោឡសបរិវារាតិ វុត្តំ. តថា ហិ បរិវារបាឡិយំ ‘‘យំ តេន ភគវតា ជានតា បស្សតា អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន បឋមំ បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិអាទិនា (បរិ. ១) បញ្ញត្តិវារោ, តតោ បរំ ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោ កតិ អាបត្តិយោ អាបជ្ជតី’’តិអាទិនា (បរិ. ១៥៧) កតាបត្តិវារោ, ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស អាបត្តិយោ ចតុន្នំ វិបត្តីនំ កតិ វិបត្តិយោ ¶ ភជន្តី’’តិអាទិប្បភេទោ (បរិ. ១៨២) វិបត្តិវារោ, ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស អាបត្តិយោ សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានំ កតិហិ អាបត្តិក្ខន្ធេហិ សង្គហិតា’’តិអាទិប្បភេទោ (បរិ. ១៨៣) សង្គហវារោ, ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស អាបត្តិយោ ឆន្នំ អាបត្តិសមុដ្ឋានានំ កតិហិ សមុដ្ឋានេហិ សមុដ្ឋន្តី’’តិអាទិនា (បរិ. ១៨៤) សមុដ្ឋានវារោ, ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស អាបត្តិយោ ចតុន្នំ អធិករណានំ កតមំ អធិករណ’’ន្តិអាទិនា (បរិ. ១៨៥) អធិករណវារោ, ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស អាបត្តិយោ សត្តន្នំ សមថានំ កតិហិ សមថេហិ សម្មន្តី’’តិអាទិប្បភេទោ (បរិ. ១៨៦) សមថវារោ, តទនន្តរំ សមុច្ចយវារោ ចាតិ អដ្ឋ វារា វុត្តា. តតោ បរំ ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវនបច្ចយា បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិអាទិនា (បរិ. ១៨៨) នយេន បុន បច្ចយវសេន ឯកោ បញ្ញត្តិវារោ, តស្ស វសេន បុរិមសទិសា ឯវ កតាបត្តិវារាទយោ សត្ត វារាតិ ឯវំ អបរេបិ អដ្ឋ វារា វុត្តា. ឥតិ ឥមានិ អដ្ឋ, បុរិមានិបិ អដ្ឋាតិ មហាវិភង្គេ សោឡស វារា ទស្សិតា. តតោ បរំ តេនេវ នយេន ភិក្ខុនិវិភង្គេបិ សោឡស វារា អាគតាតិ ឥមេហិ សោឡសហិ វារេហិ ឧបលក្ខិតត្តា សោឡសបរិវារាតិ វុច្ចតិ. បោត្ថកេសុ បន កត្ថចិ ‘‘បរិវារោ’’តិ ឯត្តកមេវ ទិស្សតិ, ពហូសុ បន បោត្ថកេសុ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ អភិធម្មដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘សោឡសបរិវារា’’តិ ឯវមេវ វុត្តត្តា អយម្បិ បាឋោ ន សក្កា បដិពាហិតុន្តិ តស្សេវត្ថោ វុត្តោ.
ព្រហ្មជាលាទិចតុត្តិំសសុត្តសង្គហោតិ ព្រហ្មជាលសុត្តាទីនិ ចតុត្តិំស សុត្តានិ សង្គយ្ហន្តិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា ព្រហ្មជាលាទិចតុត្តិំសសុត្តសង្គហោ. វុត្តប្បមាណានំ វា សុត្តានំ សង្គហោ ឯតស្សាតិ ព្រហ្មជាលាទិចតុត្តិំសសុត្តសង្គហោតិ. ឯវំ សេសេសុបិ វេទិតព្ពំ.
វិវិធវិសេសនយត្តាតិ ¶ ឥមិស្សា គាថាយ អត្ថំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘វិវិធា ហី’’តិអាទិ. ទឡ្ហីកម្មសិថិលករណប្បយោជនាតិ យថាក្កមំ លោកវជ្ជេសុ សិក្ខាបទេសុ ទឡ្ហីកម្មប្បយោជនា, បណ្ណត្តិវជ្ជេសុ សិថិលករណប្បយោជនាតិ វេទិតព្ពំ. អជ្ឈាចារនិសេធនតោតិ សញ្ញមវេលំ អតិភវិត្វា បវត្តោ អាចារោ អជ្ឈាចារោ, វីតិក្កមោ, តស្ស និសេធនតោតិ អត្ថោ. តេនាតិ វិវិធនយត្តាទិហេតុនា. ឯតន្តិ ‘‘វិវិធវិសេសនយត្តា’’តិអាទិគាថាវចនំ. ឯតស្សាតិ វិនយស្ស. ឥតរំ បនាតិ សុត្តំ.
ឥទានិ អត្ថានំ សូចនតោតិអាទិគាថាយ អត្ថំ បកាសេន្តោ អាហ ‘‘តញ្ហី’’តិអាទិ. អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទេតិ យោ តំ សុត្តំ សជ្ឈាយតិ សុណាតិ វាចេតិ ចិន្តេតិ ទេសេតិ ច, សុត្តេន សង្គហិតោ សីលាទិអត្ថោ តស្សបិ ហោតិ, តេន បរស្ស សាធេតព្ពតោ បរស្សបិ ហោតីតិ តទុភយំ តំ ¶ សុត្តំ សូចេតិ ទីបេតិ. តថា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថេ លោកិយលោកុត្តរត្ថេ ចាតិ ឯវមាទិភេទេ អត្ថេ អាទិសទ្ទេន សង្គណ្ហាតិ. អត្ថសទ្ទោ ចាយំ ហិតបរិយាយវចនោ, ន ភាសិតត្ថវចនោ. យទិ សិយា, សុត្តំ អត្តនោបិ ភាសិតត្ថំ សូចេតិ បរស្សបីតិ អយមត្ថោ វុត្តោ សិយា, សុត្តេន ច យោ អត្ថោ បកាសិតោ, សោ តស្សេវ ហោតិ, ន តេន បរត្ថោ សូចិតោ ហោតីតិ. តេន សូចេតព្ពស្ស បរត្ថស្ស និវត្តេតព្ពស្ស អភាវា អត្តគ្គហណញ្ច ន កត្តព្ពំ. អត្តត្ថបរត្ថវិនិមុត្តស្ស ភាសិតត្ថស្ស អភាវា អាទិគ្គហណញ្ច ន កត្តព្ពំ, តស្មា យថាវុត្តស្ស ហិតបរិយាយស្ស អត្ថស្ស សុត្តេ អសម្ភវតោ សុត្តាធារស្ស បុគ្គលស្ស វសេន អត្តត្ថបរត្ថា វុត្តា.
អថ វា សុត្តំ អនបេក្ខិត្វា យេ អត្តត្ថាទយោ អត្ថប្បភេទា ‘‘ន ហញ្ញទត្ថត្ថិ បសំសលាភា’’តិ ឯតស្ស បទស្ស និទ្ទេសេ (មហានិ. ៦៣) វុត្តា អត្តត្ថោ, បរត្ថោ, ឧភយត្ថោ, ទិដ្ឋធម្មិកោ អត្ថោ, សម្បរាយិកោ អត្ថោ, ឧត្តានោ អត្ថោ, គម្ភីរោ អត្ថោ, គុឡ្ហោ អត្ថោ, បដិច្ឆន្នោ អត្ថោ, នេយ្យោ អត្ថោ, នីតោ អត្ថោ, អនវជ្ជោ អត្ថោ, និក្កិលេសោ អត្ថោ, វោទានោ អត្ថោ, បរមត្ថោតិ, តេ អត្ថេ សុត្តំ សូចេតីតិ អត្ថោ ¶ គហេតព្ពោ. តថា ហិ កិញ្ចាបិ សុត្តនិរបេក្ខំ អត្តត្ថាទយោ វុត្តា សុត្តត្ថភាវេន អនិទ្ទិដ្ឋត្តា, តេសុ បន ឯកោបិ អត្ថប្បភេទោ សុត្តេន ទីបេតព្ពតំ នាតិក្កមតិ, តស្មា តេ អត្ថេ សុត្តំ សូចេតីតិ វុច្ចតិ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថវិកប្បេ អត្ថ-សទ្ទោយំ ភាសិតត្ថបរិយាយោបិ ហោតិ. ឯត្ថ ហិ បុរិមកា បញ្ច អត្ថប្បភេទា ហិតបរិយាយា, តតោ បរេ ឆ ភាសិតត្ថភេទា, បច្ឆិមកា បន ឧភយសភាវា. តត្ថ ទុរធិគមតាយ វិភាវនេ អគាធភាវោ គម្ភីរោ, ន វិវដោ គុឡ្ហោ, មូលុទកាទយោ វិយ បំសុនា អក្ខរសន្និវេសាទិនា តិរោហិតោ បដិច្ឆន្នោ. និទ្ធារេត្វា ញាបេតព្ពោ នេយ្យោ, យថារុតវសេន វេទិតព្ពោ នីតោ. អនវជ្ជនិក្កិលេសវោទានា បរិយាយវសេន វុត្តា, កុសលវិបាកកិរិយធម្មវសេន វា. បរមត្ថោ និព្ពានំ, ធម្មានំ អវិបរីតសភាវោ ឯវ វា.
អថ វា អត្តនា ច អប្បិច្ឆោ ហោតីតិ អត្តត្ថំ, អប្បិច្ឆាកថញ្ច បរេសំ កត្តា ហោតីតិ បរត្ថំ សូចេតិ. ឯវំ ‘‘អត្តនា ច បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតី’’តិអាទីនិ (អ. និ. ៤.៩៩) សុត្តានិ យោជេតព្ពានិ. វិនយាភិធម្មេហិ ច វិសេសេត្វា សុត្តសទ្ទស្ស អត្ថោ វត្តព្ពោ, តស្មា វេនេយ្យជ្ឈាសយវសប្បវត្តាយ ទេសនាយ អត្តហិតបរហិតាទីនិ សាតិសយំ បកាសិតានិ ហោន្តិ តប្បធានភាវតោ, ន អាណាធម្មសភាវវសប្បវត្តាយាតិ ឥទមេវ អត្ថានំ សូចនតោ សុត្តន្តិ វុត្តំ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ឯត្តកំ តស្ស ភគវតោ សុត្តាគតំ សុត្តបរិយាបន្ន’’ន្តិ (បាចិ. ៦៥៥) ច ‘‘សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា) ច ឯវមាទីសុ សុត្តសទ្ទោ ឧបចរិតោតិ គហេតព្ពោ.
សុត្តេសុ ¶ អាណាធម្មសភាវា ច វេនេយ្យជ្ឈាសយំ អនុវត្តន្តិ, ន វិនយាភិធម្មេសុ វិយ វេនេយ្យជ្ឈាសយោ អាណាធម្មសភាវេ, តស្មា វេនេយ្យានំ ឯកន្តហិតបដិលាភសំវត្តនិកា សុត្តន្តទេសនា ហោតីតិ ‘‘សុវុត្តា ចេត្ថ អត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ឯកន្តហិតបដិលាភសំវត្តនិកា សុត្តន្តទេសនា’’តិ ឥទម្បិ វេនេយ្យានំ ហិតសម្បាបនេ សុត្តន្តទេសនាយ តប្បរភាវំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តប្បរភាវោ ច វេនេយ្យជ្ឈាសយានុលោមតោ ទដ្ឋព្ពោ. តេនេវាហ ‘‘វេនេយ្យជ្ឈាសយានុលោមេន វុត្តត្តា’’តិ ¶ . វិនយទេសនំ វិយ ឥស្សរភាវតោ អាណាបតិដ្ឋាបនវសេន អទេសេត្វា វេនេយ្យានំ អជ្ឈាសយានុលោមេន ចរិយានុរូបំ វុត្តត្តា ទេសិតត្តាតិ អត្ថោ.
អនុបុព្ពសិក្ខាទិវសេន កាលន្តរេ អភិនិប្ផត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សស្សមិវ ផល’’ន្តិ. បសវតីតិ ផលតិ, និប្ផាទេតីតិ អត្ថោ. ឧបាយសមង្គីនំយេវ និប្ផជ្ជនភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ធេនុ វិយ ខីរ’’ន្តិ អាហ. ធេនុតោបិ ហិ ឧបាយវន្តានំយេវ ខីរបដិលាភោ ហោតិ. អនុបាយេន ហិ អកាលេ អជាតវច្ឆំ ធេនុំ ទោហន្តោ កាលេបិ វា វិសាណំ គហេត្វា ទោហន្តោ នេវ ខីរំ បដិលភតិ. ‘‘សុត្តាណា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ បកាសេតុំ ‘‘សុដ្ឋុ ច នេ តាយតី’’តិ វុត្តំ.
សុត្តសភាគន្តិ សុត្តសទិសំ. សុត្តសភាគតំយេវ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យថា ហី’’តិអាទិ. តច្ឆកានំ សុត្តន្តិ វឌ្ឍកីនំ កាឡសុត្តំ. បមាណំ ហោតីតិ តទនុសារេន តច្ឆនតោ. ឯវមេតម្បិ វិញ្ញូនន្តិ យថា កាឡសុត្តំ បសារេត្វា សញ្ញាណេ កតេ គហេតព្ពំ វិស្សជ្ជេតព្ពញ្ច បញ្ញាយតិ, ឯវំ វិវាទេសុ ឧប្បន្នេសុ សុត្តេ អានីតមត្តេ ‘‘ឥទំ គហេតព្ពំ, ឥទំ វិស្សជ្ជេតព្ព’’ន្តិ វិញ្ញូនំ បាកដត្តា វិវាទោ វូបសម្មតីតិ ឯតម្បិ សុត្តំ វិញ្ញូនំ បមាណំ ហោតីតិ អត្ថោ. ឥទានិ អញ្ញថាបិ សុត្តសភាគតំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យថា ចា’’តិអាទិ. សុត្តំ វិយ បមាណត្តា សង្គាហកត្តា ច សុត្តមិវ សុត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ ច អត្តត្ថាទិវិធានេ សុត្តស្ស បមាណភាវោ អត្តត្ថាទីនំយេវ ច សង្គាហកត្តំ យោជេតព្ពំ តទត្ថប្បកាសនបធានត្តា សុត្តស្ស. វិនយាភិធម្មេហិ វិសេសត្តញ្ច បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ យោជេតព្ពំ. ឯតន្តិ ‘‘អត្ថានំ សូចនតោ’’តិអាទិកំ អត្ថវចនំ. ឯតស្សាតិ សុត្តស្ស.
យន្តិ យស្មា. ឯត្ថាតិ អភិធម្មេ. អភិក្កមន្តីតិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ កមនកិរិយាយ វុឌ្ឍិភាវំ អតិរេកតំ ទីបេតីតិ អាហ ‘‘អភិក្កមន្តីតិអាទីសុ វុឌ្ឍិយំ អាគតោ’’តិ. អភិញ្ញាតាតិ អឌ្ឍចន្ទាទិនា កេនចិ សញ្ញាណេន ញាតា បញ្ញាតា បាកដាតិ អត្ថោ. អឌ្ឍចន្ទាទិភាវោ ហិ រត្តិយា ឧបលក្ខណវសេន សញ្ញាណំ ហោតិ, យស្មា អឌ្ឍោ ចន្ទោ, តស្មា អដ្ឋមី, យស្មា ឩនោ, តស្មា ចាតុទ្ទសី, យស្មា បុណ្ណោ, តស្មា ¶ បន្នរសីតិ. អភិលក្ខិតាតិ ឯត្ថាបិ ¶ អយមេវត្ថោ វេទិតព្ពោ. អភិលក្ខិតសទ្ទបរិយាយោ អភិញ្ញាតសទ្ទោតិ អាហ ‘‘អភិញ្ញាតា អភិលក្ខិតាតិអាទីសុ លក្ខណេ’’តិ. ឯត្ថ ច វាចកសទ្ទន្តរសន្និធានេន និបាតានំ តទត្ថជោតកមត្តត្តា លក្ខិតសទ្ទត្ថជោតកោ អភិសទ្ទោ លក្ខណេ វត្តតីតិ វុត្តោ. រាជាភិរាជាតិ រាជូហិ បូជេតុំ អរហោ រាជា. បូជិតេតិ បូជារហេ.
អភិធម្មេតិ ‘‘សុបិនន្តេន សុក្កវិស្សដ្ឋិយា អនាបត្តិភាវេបិ អកុសលចេតនា ឧបលព្ភតី’’តិអាទិនា វិនយបញ្ញត្តិយា សង្ករវិរហិតេ ធម្មេ. ‘‘បុព្ពាបរវិរោធាភាវតោ ធម្មានំយេវ ច អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហិតេ ធម្មេ’’តិបិ វទន្តិ. ‘‘បាណាតិបាតោ អកុសល’’ន្តិ ឯវមាទីសុ ច មរណាធិប្បាយស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា អកុសលំ, ន បាណសង្ខាតជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឧបច្ឆេទសង្ខាតោ អតិបាតោ, តថា អទិន្នស្ស បរសន្តកស្ស អាទានសង្ខាតា វិញ្ញត្តិ អព្យាកតោ ធម្មោ, តំវិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបិកា ថេយ្យចេតនា អកុសលោ ធម្មោតិ ឯវមាទិនាបិ អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហិតេ ធម្មេតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អភិវិនយេតិ ឯត្ថ ‘‘ជាតរូបរជតំ ន បដិគ្គហេតព្ព’’ន្តិ វទន្តោ វិនយេ វិនេតិ នាម. ឯត្ថ ‘‘ឯវំ បដិគ្គណ្ហតោ បាចិត្តិយំ, ឯវំ ទុក្កដន្តិ វទន្តោ ច អភិវិនយេ វិនេតិ នាមា’’តិ វទន្តិ. តស្មា ជាតរូបរជតំ ថេយ្យចិត្តេន បរសន្តកំ គណ្ហន្តស្ស យថាវត្ថុ បារាជិកថុល្លច្ចយទុក្កដេសុ អញ្ញតរំ, ភណ្ឌាគារិកសីសេន គណ្ហន្តស្ស បាចិត្តិយំ, អត្តត្ថាយ គណ្ហន្តស្ស និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. កេវលំ លោលតាយ គណ្ហន្តស្ស អនាមាសទុក្កដំ, រូបិយឆឌ្ឌកស្ស សម្មតស្ស អនាបត្តីតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហិតេ វិនយេ បដិពលោ វិនេតុន្តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អភិក្កន្តេនាតិ ឯត្ថ កន្តិយា អធិកត្តំ អភិសទ្ទោ ទីបេតីតិ អាហ ‘‘អធិកេ’’តិ.
ននុ ច ‘‘អភិក្កមន្តី’’តិ ឯត្ថ អភិសទ្ទោ កមនកិរិយាយ វុឌ្ឍិភាវំ អតិរេកតំ ទីបេតិ, ‘‘អភិញ្ញាតា អភិលក្ខិតា’’តិ ឯត្ថ ញាណលក្ខណកិរិយានំ សុបាកដត្តា វិសេសំ, ‘‘អភិក្កន្តេនា’’តិ ឯត្ថ កន្តិយា អធិកត្តំ វិសិដ្ឋតំ ទីបេតីតិ ឥទំ តាវ យុត្តំ កិរិយាវិសេសកត្តា ឧបសគ្គស្ស, ‘‘អភិរាជា អភិវិនយោ’’តិ បន បូជិតបរិច្ឆិន្នេសុ រាជវិនយេសុ អភិសទ្ទោ វត្តតីតិ កថមេតំ យុជ្ជេយ្យាតិ ចេ? ឥធាបិ នត្ថិ ¶ ទោសោ បូជនបរិច្ឆេទនកិរិយាទីបនតោ, តាហិ ច កិរិយាហិ រាជវិនយានំ យុត្តត្តា, តស្មា ឯត្ថ អតិមាលាទីសុ អតិសទ្ទោ វិយ អភិសទ្ទោ សហ សាធនេន កិរិយំ វទតីតិ អភិរាជអភិវិនយសទ្ទា សិទ្ធា, ឯវំ អភិធម្មសទ្ទេ អភិសទ្ទោ សហ សាធនេន វុឌ្ឍិយាទិកិរិយំ ទីបេតីតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.
ឯត្ថ ¶ ចាតិ អភិធម្មេ. ភាវេតីតិ ចិត្តស្ស វឌ្ឍនំ វុត្តំ. ផរិត្វាតិ អារម្មណស្ស វឌ្ឍនំ វុត្តំ. វុឌ្ឍិមន្តោតិ ភាវនាផរណវុឌ្ឍីហិ វុឌ្ឍិមន្តោបិ ធម្មា វុត្តាតិ អត្ថោ. អារម្មណាទីហីតិ អារម្មណសម្បយុត្តកម្មទ្វារបដិបទាទីហិ. លក្ខណីយត្តាតិ សញ្ជានិតព្ពត្តា. ឯកន្តតោ លោកុត្តរធម្មានំយេវ បូជារហត្តា ‘‘សេក្ខា ធម្មា’’តិអាទិនា លោកុត្តរាយេវ បូជិតាតិ ទស្សិតា. សភាវបរិច្ឆិន្នត្តាតិ ផុសនាទិសភាវេន បរិច្ឆិន្នត្តា. អធិកាបិ ធម្មា វុត្តាតិ ឯត្ថ កាមាវចរេហិ មហន្តភាវតោ មហគ្គតា ធម្មាបិ អធិកា នាម ហោន្តីតិ តេហិ សទ្ធិំ អធិកា ធម្មា វុត្តា.
យំ បនេត្ថ អវិសិដ្ឋន្តិ ឯត្ថ វិនយាទីសុ តីសុ អញ្ញមញ្ញវិសិដ្ឋេសុ យំ អវិសិដ្ឋំ សមានំ, តំ បិដកសទ្ទន្តិ អត្ថោ. វិនយាទយោ ហិ តយោ សទ្ទា អញ្ញមញ្ញំ អសាធារណត្តា វិសិដ្ឋា នាម, បិដកសទ្ទោ បន តេហិ តីហិបិ សាធារណត្តា អវិសិដ្ឋោតិ វុច្ចតិ. មា បិដកសម្បទានេនាតិ បាឡិសម្បទានវសេន មា គណ្ហថាតិ វុត្តំ ហោតិ. កុទាលញ្ច បិដកញ្ច កុទាលបិដកំ. តត្ថ កុ វុច្ចតិ បថវី, តស្សា ទាលនតោ វិទាលនតោ អយោមយោ ឧបករណវិសេសោ កុទាលំ នាម, តាលបណ្ណវេត្តលតាទីហិ កតោ ភាជនវិសេសោ បិដកំ នាម, តំ អាទាយ គហេត្វាតិ អត្ថោ. យថាវុត្តេនាតិ ‘‘ឯវំ ទុវិធត្ថេនា’’តិអាទិនា វុត្តប្បការេន.
ទេសនាសាសនកថាភេទន្តិ ឯត្ថ កថេតព្ពានំ អត្ថានំ ទេសកាយត្តេន អាណាទិវិធិនា អភិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា. សាសិតព្ពបុគ្គលគតេន យថាបរាធាទិនា សាសិតព្ពភាវេន អនុសាសនំ វិនយនំ សាសនំ ¶ . កថេតព្ពស្ស សំវរាសំវរាទិនោ អត្ថស្ស កថនំ វចនបដិពទ្ធតាករណំ កថាតិ វុច្ចតិ. តស្មា ទេសិតារំ ភគវន្តមបេក្ខិត្វា ទេសនា, សាសិតព្ពបុគ្គលវសេន សាសនំ, កថេតព្ពស្ស អត្ថស្ស វសេន កថាតិ ឯវមេត្ថ ទេសនាទីនំ នានាករណំ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ទេសនាទយោ ទេសេតព្ពាទិនិរបេក្ខា ន ហោន្តិ, អាណាទយោ បន វិសេសតោ ទេសកាទិអធីនាតិ តំតំវិសេសយោគវសេន ទេសនាទីនំ ភេទោ វុត្តោ. តថា ហិ អាណាវិធានំ វិសេសតោ អាណារហាធីនំ តត្ថ កោសល្លយោគតោ. ឯវំ វោហារបរមត្ថវិធានានិ ច វិធាយកាធីនានីតិ អាណាទិវិធិនោ ទេសកាយត្តតា វុត្តា. អបរាធជ្ឈាសយានុរូបំ វិយ ធម្មានុរូបម្បិ សាសនំ វិសេសតោ, តថា វិនេតព្ពបុគ្គលាបេក្ខន្តិ សាសិតព្ពបុគ្គលវសេន សាសនំ វុត្តំ. សំវរាសំវរនាមរូបានំ វិយ វិនិវេឋេតព្ពាយ ទិដ្ឋិយាបិ កថនំ សតិ វាចាវត្ថុស្មិំ នាសតីតិ វិសេសតោ តទធីនន្តិ កថេតព្ពស្ស អត្ថស្ស វសេន កថា វុត្តា. ភេទសទ្ទោ វិសុំ វិសុំ យោជេតព្ពោ ‘‘ទេសនាភេទំ សាសនភេទំ កថាភេទញ្ច យថារហំ បរិទីបយេ’’តិ. ភេទន្តិ ច នានត្តន្តិ អត្ថោ. តេសុ បិដកេសុ សិក្ខា ច បហានានិ ច គម្ភីរភាវោ ¶ ច សិក្ខាបហានគម្ភីរភាវំ, តញ្ច យថារហំ បរិទីបយេតិ អត្ថោ. បរិយត្តិភេទញ្ច វិភាវយេតិ សម្ពន្ធោ.
បរិយត្តិភេទន្តិ ច បរិយាបុណនភេទន្តិ អត្ថោ. យហិន្តិ យស្មិំ វិនយាទិកេ បិដកេ. យំ សម្បត្តិញ្ច វិបត្តិញ្ច យថា បាបុណាតិ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេតិ សម្ពន្ធោ. អថ វា យំ បរិយត្តិភេទំ សម្បត្តិញ្ច វិបត្តិញ្ចាបិ យហិំ យថា បាបុណាតិ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេតិ យោជេតព្ពំ. ឯត្ថ យថាតិ យេហិ ឧបារម្ភាទិហេតុបរិយាបុណនាទិប្បការេហិ ឧបារម្ភនិស្សរណធម្មកោសករក្ខណហេតុបរិយាបុណនំ សុប្បដិបត្តិ ទុប្បដិបត្តីតិ ឯតេហិ បការេហីតិ វុត្តំ ហោតិ.
បរិទីបនា វិភាវនា ចាតិ ហេដ្ឋា វុត្តស្ស អនុរូបតោ វុត្តំ, អត្ថតោ បន ឯកមេវ. អាណារហេនាតិ អាណំ ឋបេតុំ អរហតីតិ អាណារហោ, ភគវា. សោ ហិ សម្មាសម្ពុទ្ធតាយ មហាការុណិកតាយ ច អវិបរីតហិតោបទេសកភាវេន បមាណវចនត្តា អាណំ បណេតុំ អរហតិ, វោហារបរមត្ថានម្បិ សម្ភវតោ អាហ ‘‘អាណាពាហុល្លតោ’’តិ. ឥតោ បរេសុបិ ឯសេវ នយោ.
បឋមន្តិ ¶ វិនយបិដកំ. បចុរាបរាធា សេយ្យសកត្ថេរាទយោ. តេ ហិ ទោសពាហុល្លតោ ‘‘បចុរាបរាធា’’តិ វុត្តា. បចុរោ ពហុកោ ពហុលោ អបរាធោ ទោសោ វីតិក្កមោ យេសំ តេ បចុរាបរាធា. អនេកជ្ឈាសយាតិអាទីសុ អាសយោវ អជ្ឈាសយោ. សោ ច អត្ថតោ ទិដ្ឋិ ញាណញ្ច, បភេទតោ បន ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តថា ហិ បុព្ពចរិយវសេន អាយតិំ សតិ បច្ចយេ ឧប្បជ្ជមានារហា សស្សតុច្ឆេទសង្ខាតា មិច្ឆាទិដ្ឋិ សច្ចានុលោមិកញាណកម្មស្សកតញ្ញាណសង្ខាតា សម្មាទិដ្ឋិ ច ‘‘អាសយោ’’តិ វុច្ចតិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិ ច, ខន្តិ ចេវានុលោមិកា;
យថាភូតញ្ច យំ ញាណំ, ឯតំ អាសយសញ្ញិត’’ន្តិ.
ឥទញ្ច ចតុព្ពិធំ អាសយន្តិ ឯត្ថ សត្តា និវសន្តីតិ អាសយោតិ វុច្ចតិ. អនុសយា កាមរាគភវរាគទិដ្ឋិបដិឃវិចិកិច្ឆាមានាវិជ្ជាវសេន សត្ត. មូសិកវិសំ វិយ ការណលាភេ ឧប្បជ្ជនារហា អនាគតា កិលេសា, អតីតា បច្ចុប្បន្នា ច តថេវ វុច្ចន្តិ. ន ហិ កាលភេទេន ធម្មានំ សភាវភេទោ អត្ថីតិ. ចរិយាតិ រាគចរិយាទិកា ឆ មូលចរិយា, អន្តរភេទេន អនេកវិធា, សំសគ្គវសេន បន តេសដ្ឋិ ហោន្តិ. អថ វា ចរិយាតិ ចរិតំ, តំ សុចរិតទុច្ចរិតវសេន ទុវិធំ. ‘‘អធិមុត្តិ នាម ‘អជ្ជេវ បព្ពជិស្សាមិ, អជ្ជេវ អរហត្តំ គណ្ហិស្សាមី’តិអាទិនា ¶ តន្និន្នភាវេន បវត្តមានំ សន្និដ្ឋាន’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន ‘‘សត្តានំ បុព្ពចរិយវសេន អភិរុចី’’តិ វុត្តំ. សា ទុវិធា ហីនបណីតភេទេន. យថានុលោមន្តិ អជ្ឈាសយាទីនំ អនុរូបំ. អហំ មមាតិ សញ្ញិនោតិ ទិដ្ឋិមានតណ្ហាវសេន អហំ មមាតិ ឯវំ បវត្តសញ្ញិនោ. យថាធម្មន្តិ នត្ថេត្ថ អត្តា អត្តនិយំ វា, កេវលំ ធម្មមត្តមេតន្តិ ឯវំ ធម្មសភាវានុរូបន្តិ អត្ថោ.
សំវរាសំវរោតិ ឯត្ថ សំវរណំ សំវរោ, កាយវាចាហិ អវីតិក្កមោ. មហន្តោ សំវរោ អសំវរោ. វុឌ្ឍិអត្ថោ ហិ អយំ អ-ការោ យថា ‘‘អសេក្ខា ធម្មា’’តិ, តស្មា ខុទ្ទកោ មហន្តោ ច សំវរោតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋិវិនិវេឋនាតិ ទិដ្ឋិយា វិមោចនំ. អធិសីលសិក្ខាទីនំ វិភាគោ បរតោ បឋមបារាជិកសំវណ្ណនាយ អាវិ ភវិស្សតិ. សុត្តន្តបាឡិយំ ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិអាទិនា ¶ សមាធិទេសនាពាហុល្លតោ ‘‘សុត្តន្តបិដកេ អធិចិត្តសិក្ខា’’តិ វុត្តំ. វីតិក្កមប្បហានំ កិលេសានន្តិ សំកិលេសធម្មានំ កម្មកិលេសានំ វា យោ កាយវចីទ្វារេហិ វីតិក្កមោ, តស្ស បហានំ. អនុសយវសេន សន្តានេ អនុវត្តន្តា កិលេសា ការណលាភេ បរិយុដ្ឋិតាបិ សីលភេទវសេន វីតិក្កមិតុំ ន លភន្តីតិ អាហ ‘‘វីតិក្កមបដិបក្ខត្តា សីលស្សា’’តិ. បរិយុដ្ឋានប្បហានន្តិ ឱកាសទានវសេន កិលេសានំ ចិត្តេ កុសលប្បវត្តិំ បរិយាទិយិត្វា ឧដ្ឋានំ បរិយុដ្ឋានំ, តស្ស បហានំ ចិត្តសន្តានេសុ ឧប្បត្តិវសេន កិលេសានំ បរិយុដ្ឋានស្ស បហានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អនុសយប្បហានន្តិ អប្បហីនភាវេន សន្តានេ អនុ អនុ សយនកា ការណលាភេ ឧប្បត្តិអរហា អនុសយា. តេ បន អនុរូបំ ការណំ លទ្ធា ឧប្បជ្ជនារហា ថាមគតា កាមរាគាទយោ សត្ត កិលេសា, តេសំ បហានំ អនុសយប្បហានំ. តេ ច សព្ពសោ អរិយមគ្គបញ្ញាយ បហីយន្តីតិ អាហ ‘‘អនុសយបដិបក្ខត្តា បញ្ញាយា’’តិ.
តទង្គប្បហានន្តិ ទីបាលោកេនេវ តមស្ស ទានាទិបុញ្ញកិរិយវត្ថុគតេន តេន តេន កុសលង្គេន តស្ស តស្ស អកុសលង្គស្ស បហានំ ‘‘តទង្គប្បហាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥធ បន តេន តេន សុសីល្យង្គេន តស្ស តស្ស ទុស្សីល្យង្គស្ស បហានំ ‘‘តទង្គប្បហាន’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. វិក្ខម្ភនសមឧច្ឆេទប្បហានានីតិ ឯត្ថ ឧបចារប្បនាភេទេន សមាធិនា បវត្តិនិវារណេន ឃដប្បហារេនេវ ជលតលេ សេវាលស្ស តេសំ តេសំ នីវរណានំ ធម្មានំ វិក្ខម្ភនវសេន បហានំ វិក្ខម្ភនប្បហានំ. ចតុន្នំ អរិយមគ្គានំ ភាវិតត្តា តំតំមគ្គវតោ សន្តានេ សមុទយបក្ខិកស្ស កិលេសគណស្ស អច្ចន្តំ អប្បវត្តិសង្ខាតសមុច្ឆេទវសេន បហានំ សមុច្ឆេទប្បហានំ. ទុច្ចរិតសំកិលេសស្ស បហានន្តិ កាយទុច្ចរិតាទិ ទុដ្ឋុ ចរិតំ, កិលេសេហិ វា ទូសិតំ ចរិតន្តិ ទុច្ចរិតំ. តទេវ យត្ថ ឧប្បន្នំ, តំ សន្តានំ សម្មា កិលេសេតិ ពាធយតិ ឧបតាបេតិ ចាតិ សំកិលេសោ, តស្ស បហានំ, កាយវចីទុច្ចរិតវសេន ¶ បវត្តសំកិលេសស្ស តទង្គវសេន បហានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សមាធិស្ស កាមច្ឆន្ទបដិបក្ខត្តា សុត្តន្តបិដកេ តណ្ហាសំកិលេសស្ស បហានំ វុត្តំ. អត្តាទិវិនិមុត្តសភាវធម្មប្បកាសនតោ អភិធម្មបិដកេ ទិដ្ឋិសំកិលេសស្ស បហានំ វុត្តំ.
ឯកមេកស្មិញ្ចេត្ថាតិ ¶ ឯតេសុ តីសុ បិដកេសុ ឯកមេកស្មិំ បិដកេតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ធម្មោតិ បាឡីតិ ឯត្ថ បកដ្ឋានំ ឧក្កដ្ឋានំ សីលាទិអត្ថានំ ពោធនតោ សភាវនិរុត្តិភាវតោ ពុទ្ធាទីហិ ភាសិតត្តា ច បកដ្ឋានំ វចនប្បពន្ធានំ អាឡីតិ បាឡិ, បរិយត្តិធម្មោ. ‘‘ធម្មោតិ បាឡីតិ ឯត្ថ ភគវតា វុច្ចមានស្ស អត្ថស្ស វោហារស្ស ច ទីបនោ សទ្ទោយេវ បាឡិ នាមា’’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អភិធម្មដ្ឋកថាយ លិខិតេ សីហឡគណ្ឋិបទេ បន ឥទំ វុត្តំ – សភាវត្ថស្ស សភាវវោហារស្ស ច អនុរូបវសេន ភគវតា មនសា វវត្ថាបិតា បណ្ឌត្តិ បាឡីតិ វុច្ចតិ. យទិ សទ្ទោយេវ បាឡិ សិយា, បាឡិយា ទេសនាយ ច នានត្តេន ភវិតព្ពំ. មនសា វវត្ថាបិតាយ ច បាឡិយា វចីភេទករណមត្តំ ឋបេត្វា ទេសនាយ នានត្តំ នត្ថិ. តថា ហិ ទេសនំ ទស្សេន្តេន មនសា វវត្ថាបិតាយ បាឡិយា ទេសនាតិ វចីភេទករណមត្តំ វិនា បាឡិយា សហ ទេសនាយ អនញ្ញថា វុត្តា. តថា ច ឧបរិ ‘‘ទេសនាតិ បញ្ញត្តី’’តិ វុត្តត្តា ទេសនាយ អនញ្ញភាវេន បាឡិយា បណ្ណត្តិភាវោ កថិតោ ហោតិ. អបិច យទិ បាឡិយា អញ្ញាយេវ ទេសនា សិយា, ‘‘បាឡិយា ច បាឡិអត្ថស្ស ច ទេសនាយ ច យថាភូតាវពោធោ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា, ឯវំ បន អវត្វា ‘‘បាឡិយា ច បាឡិអត្ថស្ស ច យថាភូតាវពោធោ’’តិ វុត្តត្តា បាឡិយា ទេសនាយ ច អនញ្ញភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ. ឯវញ្ច កត្វា ឧបរិ ‘‘ទេសនា នាម បញ្ញត្តី’’តិ ទស្សេន្តេន ទេសនាយ អនញ្ញភាវតោ បាឡិយា បណ្ណត្តិភាវោ កថិតោវ ហោតីតិ.
ឯត្ថ ច ‘‘សទ្ទោយេវ បាឡិ នាមា’’តិ ឥមស្មិំ បក្ខេ ធម្មស្សបិ សទ្ទសភាវត្តា ធម្មទេសនានំ កោ វិសេសោតិ ចេ? តេសំ តេសំ អត្ថានំ ពោធកភាវេន ញាតោ ឧគ្គហណាទិវសេន ច បុព្ពេ វវត្ថាបិតោ សទ្ទប្បពន្ធោ ធម្មោ, បច្ឆា បរេសំ អវពោធនត្ថំ បវត្តិតោ តទត្ថប្បកាសកោ សទ្ទោ ទេសនាតិ វេទិតព្ពំ. អថ វា យថាវុត្តសទ្ទសមុដ្ឋាបកោ ចិត្តុប្បាទោ ទេសនា ‘‘ទេសីយតិ សមុដ្ឋាបីយតិ សទ្ទោ ឯតេនា’’តិ កត្វា មុសាវាទាទយោ វិយ. តត្ថាបិ ហិ មុសាវាទាទិសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា មុសាវាទាទិសទ្ទេន វោហរីយតិ.
តីសុបិ ចេតេសុ ឯតេ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធាតិ ឯត្ថ បាឡិអត្ថោ បាឡិទេសនា បាឡិអត្ថបដិវេធោ ចាតិ ឥមេ តយោ បាឡិវិសយា ហោន្តីតិ ¶ វិនយបិដកាទីនំ អត្ថស្ស ទេសនាយ បដិវេធស្ស ច អាធារភាវោ យុត្តោ, បិដកានិ បន បាឡិយោយេវាតិ តេសំ ធម្មស្ស អាធារភាវោ ¶ កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ ចេ? បាឡិសមុទាយស្ស អវយវបាឡិយា អាធារភាវតោ. អវយវស្ស ហិ សមុទាយោ អាធារភាវេន វុច្ចតិ យថា ‘‘រុក្ខេ សាខា’’តិ. ឯត្ថ ច ធម្មាទីនំ ទុក្ខោគាហភាវតោ តេហិ ធម្មាទីហិ វិនយាទយោ គម្ភីរាតិ វិនយាទីនម្បិ ចតុព្ពិធោ គម្ភីរភាវោ វុត្តោយេវ, តស្មា ធម្មាទយោ ឯវ ទុក្ខោគាហត្តា គម្ភីរា, ន វិនយាទយោតិ ន ចោទេតព្ពមេតំ សម្មុខេន វិសយវិសយីមុខេន ច វិនយាទីនំយេវ គម្ភីរភាវស្ស វុត្តត្តា. ធម្មោ ហិ វិនយាទយោ, តេសំ វិសយោ អត្ថោ, ធម្មត្ថវិសយា ច ទេសនាបដិវេធាតិ. តត្ថ បដិវេធស្ស ទុក្ករភាវតោ ធម្មត្ថានំ, ទេសនាញាណស្ស ទុក្ករភាវតោ ទេសនាយ ច ទុក្ខោគាហភាវោ វេទិតព្ពោ. បដិវេធស្ស បន ឧប្បាទេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា តំវិសយញាណុប្បត្តិយា ច ទុក្ករភាវតោ ទុក្ខោគាហតា វេទិតព្ពា. ទុក្ខេន ឱគយ្ហន្តីតិ ទុក្ខោគាហា. ឯកទេសេន ឱគាហន្តេហិបិ មន្ទពុទ្ធីហិ បតិដ្ឋា លទ្ធុំ ន សក្កាតិ អាហ ‘‘អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋា ចា’’តិ. ឯកមេកស្មិន្តិ ឯកេកស្មិំ បិដកេ. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ បិដកេសុ. និទ្ធារណេ ចេតំ ភុម្មវចនំ.
ឥទានិ ហេតុហេតុផលាទីនំ វសេនបិ គម្ភីរភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អបរោ នយោ’’តិអាទិ. ហេតូតិ បច្ចយោ. សោ ហិ អត្តនោ ផលំ ទហតិ វិទហតីតិ ធម្មោតិ វុច្ចតិ. ធម្មសទ្ទស្ស ចេត្ថ ហេតុបរិយាយតា កថំ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិ. ននុ ច ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ ឯតេន វចនេន ធម្មស្ស ហេតុភាវោ កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ធម្មបដិសម្ភិទាតិ ឯតស្ស សមាសបទស្ស អវយវបទត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ហេតុម្ហិ ញាណ’’ន្តិ វុត្តត្តា. ‘‘ធម្មេ បដិសម្ភិទា ធម្មបដិសម្ភិទា’’តិ ឯត្ថ ហិ ‘‘ធម្មេ’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ហេតុម្ហី’’តិ វុត្តំ, ‘‘បដិសម្ភិទា’’តិ ឯតស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តេន ‘‘ញាណ’’ន្តិ, តស្មា ហេតុធម្មសទ្ទា ឯកត្ថា ញាណបដិសម្ភិទាសទ្ទា ចាតិ ឥមមត្ថំ វទន្តេន សាធិតោ ធម្មស្ស ហេតុភាវោ. ហេតុផលេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទាតិ ឯតេន វចនេន សាធិតោ អត្ថស្ស ហេតុផលភាវោបិ ឯវមេវ ទដ្ឋព្ពោ. ហេតុនោ ផលំ ហេតុផលំ. តញ្ច យស្មា ហេតុអនុសារេន ¶ អរីយតិ អធិគមីយតិ សម្បាបុណីយតិ, តស្មា អត្ថោតិ វុច្ចតិ.
យថាធម្មន្តិ ឯត្ថ ធម្មសទ្ទោ ហេតុំ ហេតុផលញ្ច សព្ពំ សង្គណ្ហាតិ. សភាវវាចកោ ហេស ធម្មសទ្ទោ, ន បរិយត្តិហេតុភាវវាចកោ, តស្មា យថាធម្មន្តិ យោ យោ អវិជ្ជាទិសង្ខារាទិធម្មោ, តស្មិំ តស្មិន្តិ អត្ថោ. ធម្មានុរូបំ វា យថាធម្មំ. ទេសនាបិ ហិ បដិវេធោ វិយ អវិបរីតវិសយវិភាវនតោ ធម្មានុរូបំ បវត្តតិ, តតោយេវ ច អវិបរីតាភិលាបោតិ វុច្ចតិ. ធម្មាភិលាបោតិ អត្ថព្យញ្ជនកោ អវិបរីតាភិលាបោ. ឯត្ថ ច អភិលប្បតីតិ អភិលាបោតិ សទ្ទោ វុច្ចតិ. ឯតេន ‘‘តត្រ ធម្មនិរុត្តាភិលាបេ ញាណំ និរុត្តិបដិសម្ភិទា’’តិ (វិភ. ៧១៨) ឯត្ថ ¶ វុត្តំ ធម្មនិរុត្តិំ ទស្សេតិ សទ្ទសភាវត្តា ទេសនាយ. តថា ហិ និរុត្តិបដិសម្ភិទាយ បរិត្តារម្មណាទិភាវោ បដិសម្ភិទាវិភង្គបាឡិយំ (វិភ. ៧១៨ អាទយោ) វុត្តោ. អដ្ឋកថាយញ្ច (វិភ. អដ្ឋ. ៧១៨) ‘‘តំ សភាវនិរុត្តិំ សទ្ទំ អារម្មណំ កត្វា’’តិអាទិនា សទ្ទារម្មណតា ទស្សិតា. តថា ហិ ឥមស្ស អត្ថស្ស អយំ សទ្ទោ វាចកោតិ វចនវចនត្ថេ វវត្ថបេត្វា តំតំវចនត្ថវិភាវនវសេន បវត្តិតោ សទ្ទោ ទេសនាតិ វុច្ចតិ. អធិប្បាយោតិ ឯតេន ‘‘ទេសនាតិ បញ្ញត្តី’’តិ ឯតំ វចនំ ធម្មនិរុត្តាភិលាបំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន តតោ វិនិមុត្តំ បញ្ញត្តិំ សន្ធាយាតិ អធិប្បាយំ ទស្សេតិ. ទេសីយតិ អត្ថោ ឯតេនាតិ ហិ ទេសនា, បការេន ញាបីយតិ ឯតេន, បការតោ ញាបេតីតិ វា បញ្ញត្តីតិ ធម្មនិរុត្តាភិលាបោ វុច្ចតិ. ឯវំ ‘‘ទេសនា នាម សទ្ទោ’’តិ ឥមស្មិំ បក្ខេ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ. ‘‘ទេសនាតិ បញ្ញត្តី’’តិ ឯត្ថ បញ្ញត្តិវាទិនោ បន ឯវំ វទន្តិ – កិញ្ចាបិ ‘‘ធម្មាភិលាបោ’’តិ ឯត្ថ អភិលប្បតីតិ អភិលាបោតិ សទ្ទោ វុច្ចតិ, ន បណ្ណត្តិ, តថាបិ សទ្ទេ វុច្ចមានេ តទនុរូបំ វោហារំ គហេត្វា តេន វោហារេន ទីបិតស្ស អត្ថស្ស ជាននតោ សទ្ទេ កថិតេ តទនុរូបា បណ្ណត្តិបិ ការណូបចារេន កថិតាយេវ ហោតិ. អថ វា ‘‘ធម្មាភិលាបោតិ អត្ថោ’’តិ អវត្វា ‘‘ធម្មាភិលាបោតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តត្តា ទេសនា នាម សទ្ទោ ន ហោតីតិ ទីបិតមេវាតិ.
ឥទានិ បដិវេធំ និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘បដិវេធោតិ អភិសមយោ’’តិ. បដិវិជ្ឈតីតិ ញាណំ បដិវេធោតិ វុច្ចតិ. បដិវិជ្ឈន្តិ ឯតេនាតិ វា បដិវេធោ ¶ , អភិសមេតីតិ អភិសមយោ, អភិសមេន្តិ ឯតេនាតិ វា អភិសមយោ. ឥទានិ អភិសមយប្បភេទតោ អភិសមយប្បការតោ អារម្មណតោ សភាវតោ ច បាកដំ កាតុំ ‘‘សោ ច លោកិយលោកុត្តរោ’’តិអាទិមាហ. វិសយតោ អសម្មោហតោ ច អវពោធោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ វិសយតោ អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ នាម អវិជ្ជាទិធម្មារម្មណោ សង្ខារាទិអត្ថារម្មណោ តទុភយបញ្ញាបនារម្មណោ លោកិយោ អវពោធោ. អសម្មោហតោ អត្ថាទិអនុរូបំ ធម្មាទីសុ អវពោធោ បន និព្ពានារម្មណោ មគ្គយុត្តោ យថាវុត្តធម្មត្ថបញ្ញត្តីសុ សម្មោហវិទ្ធំសនោ លោកុត្តរោ អភិសមយោ. តថា ហិ ‘‘អយំ ហេតុ, ឥទមស្ស ផលំ, អយំ តទុភយានុរូបោ វោហារោ’’តិ ឯវំ អារម្មណករណវសេន លោកិយញាណំ វិសយតោ បដិវិជ្ឈតិ, លោកុត្តរញាណំ បន ហេតុហេតុផលាទីសុ សម្មោហស្ស មគ្គញាណេន សមុច្ឆិន្នត្តា អសម្មោហតោ បដិវិជ្ឈតិ. អត្ថានុរូបំ ធម្មេសូតិ អវិជ្ជា ហេតុ, សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នា, សង្ខារេ ឧប្បាទេតិ អវិជ្ជាតិ ឯវំ ការិយានុរូបំ ការណេសូតិ អត្ថោ. អថ វា បុញ្ញាភិសង្ខារអបុញ្ញាភិសង្ខារអានេញ្ជាភិសង្ខារេសុ តីសុ អបុញ្ញាភិសង្ខារស្ស សម្បយុត្តអវិជ្ជា បច្ចយោ, ឥតរេសំ យថានុរូបន្តិអាទិនា ការិយានុរូបំ ការណេសុ បដិវេធោតិ អត្ថោ. ធម្មានុរូបំ អត្ថេសូតិ ¶ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា ការណានុរូបំ ការិយេសុ អវពោធោតិ អត្ថោ. បញ្ញត្តិបថានុរូបំ បញ្ញត្តីសូតិ បញ្ញត្តិយា វុច្ចមានធម្មានុរូបំ បណ្ណត្តីសុ អវពោធោតិ អត្ថោ.
យថាវុត្តេហិ ធម្មាទីហិ បិដកានំ គម្ភីរភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានិ យស្មា ឯតេសុ បិដកេសូ’’តិអាទិមាហ. ធម្មជាតន្តិ ការណប្បភេទោ ការណមេវ វា. អត្ថជាតន្តិ ការិយប្បភេទោ ការិយមេវ វា. យា ចាយំ ទេសនាតិ សម្ពន្ធោ. យោ ចេត្ថាតិ ឯតាសុ តំតំបិដកគតាសុ ធម្មត្ថទេសនាសុ យោ បដិវេធោតិ អត្ថោ. ទុក្ខោគាហន្តិ ឯត្ថ អវិជ្ជាសង្ខារាទីនំ ធម្មត្ថានំ ទុប្បដិវិជ្ឈតាយ ទុក្ខោគាហតា. តេសំ បញ្ញាបនស្ស ទុក្ករភាវតោ ទេសនាយ បដិវេធនសង្ខាតស្ស បដិវេធស្ស ច ឧប្បាទនវិសយីករណានំ អសក្កុណេយ្យតាយ ទុក្ខោគាហតា វេទិតព្ពា. ឯវម្បីតិ បិសទ្ទោ បុព្ពេ វុត្តប្បការន្តរំ សម្បិណ្ឌេតិ. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ តីសុ បិដកេសុ. វុត្តត្ថាតិ វុត្តោ សំវណ្ណិតោ អត្ថោ អស្សាតិ វុត្តត្ថា.
តីសុ ¶ បិដកេសូតិ ឯត្ថ ‘‘ឯកេកស្មិ’’ន្តិ អធិការតោ បករណតោ វា វេទិតព្ពំ. បរិយត្តិភេទោតិ បរិយាបុណនំ បរិយត្តិ. បរិយាបុណនវាចកោ ហេត្ថ បរិយត្តិសទ្ទោ, ន បាឡិបរិយាយោ, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘តីសុ បិដកេសុ ឯកេកស្មិំ បរិយាបុណនប្បការោ ទដ្ឋព្ពោ ញាតព្ពោ’’តិ. តតោយេវ ច ‘‘បរិយត្តិយោ បរិយាបុណនប្បការា’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អថ វា តីហិ បការេហិ បរិយាបុណិតព្ពា បាឡិយោ ឯវ បរិយត្តីតិ វុច្ចន្តិ, តតោយេវ ច ‘‘បរិយត្តិយោ បាឡិក្កមា’’តិ អភិធម្មដ្ឋកថាយ លិខិតេ សីហឡគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ឯវម្បិ ហិ អលគទ្ទូបមាបរិយាបុណនយោគតោ អលគទ្ទូបមា បរិយត្តីតិ បាឡិបិ សក្កា វត្តុំ, ឯវញ្ច កត្វា ‘‘ទុគ្គហិតា ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុដា អលគទ្ទូបមា’’តិ បរតោ និទ្ទេសវចនម្បិ ឧបបន្នំ ហោតិ. តត្ថ ហិ បាឡិយេវ ទុគ្គហិតា បរិយាបុដាតិ វត្តុំ វដ្ដតិ. អលគទ្ទូបមាតិ អលគទ្ទោ អលគទ្ទគ្គហណំ ឧបមា ឯតិស្សាតិ អលគទ្ទូបមា. អលគទ្ទស្ស គហណញ្ហេត្ថ អលគទ្ទសទ្ទេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘អាបូបិកោ’’តិ ឯត្ថ អបូបសទ្ទេន អបូបខាទនំ វិយ អលគទ្ទគ្គហណេន គហិតបរិយត្តិ ឧបមីយតិ, ន បន អលគទ្ទេន. ‘‘អលគទ្ទគ្គហណូបមា’’តិ វា វត្តព្ពេ មជ្ឈេបទលោបំ កត្វា ‘‘អលគទ្ទូបមា’’តិ វុត្តំ ‘‘ឱដ្ឋមុខោ’’តិអាទីសុ វិយ. អលគទ្ទោតិ ចេត្ថ អាសីវិសោ វុច្ចតិ. គទោតិ ហិ វិសស្ស នាមំ. តញ្ច តស្ស អលំ បរិបុណ្ណំ អត្ថិ, តស្មា អលំ បរិយត្តោ បរិបុណ្ណោ គទោ អស្សាតិ អនុនាសិកលោបំ ទការាគមញ្ច កត្វា ‘‘អលគទ្ទោ’’តិ វុច្ចតិ. អថ វា អលំ ជីវិតហរណេ សមត្ថោ គទោ អស្សាតិ អលគទ្ទោ. និស្សរណត្ថាតិ វដ្ដទុក្ខតោ និស្សរណំ អត្ថោ បយោជនំ ឯតិស្សាតិ និស្សរណត្ថា. ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តីតិ ¶ ឯត្ថ ភណ្ឌាគារេ និយុត្តោ ភណ្ឌាគារិកោ, ភណ្ឌាគារិកោ វិយ ភណ្ឌាគារិកោ, ធម្មរតនានុបាលកោ. អញ្ញំ អត្ថំ អនបេក្ខិត្វា ភណ្ឌាគារិកស្សេវ សតោ បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ.
ទុគ្គហិតាតិ ទុដ្ឋុ គហិតា. ទុគ្គហិតភាវមេវ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុដា’’តិ, ឧបារម្ភា ឥតិវាទប្បមោក្ខាទិហេតុ ឧគ្គហិតាតិ អត្ថោ. លាភសក្ការាទិហេតុ បរិយាបុណនម្បិ ឯត្ថេវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ អលគទ្ទសុត្តដ្ឋកថាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.២៣៩) –
‘‘យោ ¶ ហិ ពុទ្ធវចនំ ‘ឯវំ ចីវរាទីនិ វា លភិស្សាមិ, ចតុបរិសមជ្ឈេ វា មំ ជានិស្សន្តី’តិ លាភសក្ការាទិហេតុ បរិយាបុណាតិ, តស្ស សា បរិយត្តិ អលគទ្ទបរិយត្តិ នាម. ឯវំ បរិយាបុណនតោ ហិ ពុទ្ធវចនំ អបរិយាបុណិត្វា និទ្ទោក្កមនំ វរតរ’’ន្តិ.
ននុ ច អលគទ្ទគ្គហណូបមា បរិយត្តិ អលគទ្ទូបមាតិ វុច្ចតិ, ឯវញ្ច សតិ សុគ្គហិតាបិ បរិយត្តិ អលគទ្ទូបមាតិ វត្តុំ វដ្ដតិ តត្ថាបិ អលគទ្ទគ្គហណស្ស ឧបមាភាវេន បាឡិយំ វុត្តត្តា. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘សេយ្យថាបិ, ភិក្ខវេ, បុរិសោ អលគទ្ទត្ថិកោ អលគទ្ទគវេសី អលគទ្ទបរិយេសនំ ចរមានោ, សោ បស្សេយ្យ មហន្តំ អលគទ្ទំ, តមេនំ អជបទេន ទណ្ឌេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គណ្ហេយ្យ, អជបទេន ទណ្ឌេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គហេត្វា គីវាយ សុគ្គហិតំ គណ្ហេយ្យ. កិញ្ចាបិ សោ, ភិក្ខវេ, អលគទ្ទោ តស្ស បុរិសស្ស ហត្ថំ វា ពាហំ វា អញ្ញតរំ វា អង្គបច្ចង្គំ ភោគេហិ បលិវេឋេយ្យ, អថ ខោ សោ នេវ តតោនិទានំ មរណំ វា និគច្ឆេយ្យ មរណត្តំ វា ទុក្ខំ. តំ កិស្ស ហេតុ, សុគ្គហិតត្តា, ភិក្ខវេ, អលគទ្ទស្ស, ឯវមេវ ខោ, ភិក្ខវេ, ឥធេកច្ចេ កុលបុត្តា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ សុត្តំ គេយ្យ’’ន្តិអាទិ (ម. និ. ១.២៣៩).
តស្មា ឥធ ទុគ្គហិតា ឯវ បរិយត្តិ អលគទ្ទូបមាតិ អយំ វិសេសោ កុតោ វិញ្ញាយតិ, យេន ទុគ្គហិតា ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុដា អលគទ្ទូបមាតិ វុច្ចតីតិ? សច្ចមេតំ, ឥទំ បន បារិសេសញាយេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ហិ និស្សរណត្ថភណ្ឌាគារិកបរិយត្តីនំ វិសុំ គហិតត្តា បារិសេសតោ ¶ អលគទ្ទស្ស ទុគ្គហណូបមា បរិយត្តិ អលគទ្ទូបមាតិ វិញ្ញាយតិ. សុគ្គហណូបមា ហិ បរិយត្តិ និស្សរណត្ថា វា ហោតិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ វា, តស្មា សុវុត្តមេតំ ‘‘ទុគ្គហិតា ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុដា អលគទ្ទូបមា’’តិ. យំ សន្ធាយាតិ យំ បរិយត្តិទុគ្គហណំ សន្ធាយ. វុត្តន្តិ អលគទ្ទសុត្តេ វុត្តំ.
អលគទ្ទត្ថិកោតិ អាសីវិសត្ថិកោ. អលគទ្ទំ គវេសតិ បរិយេសតិ សីលេនាតិ អលគទ្ទគវេសី. អលគទ្ទបរិយេសនំ ចរមានោតិ អលគទ្ទបរិយេសនត្ថំ ចរមានោ. ភោគេតិ សរីរេ. ហត្ថេ វា ពាហាយ ¶ វាតិ ឯត្ថ មណិពន្ធកោ យាវ អគ្គនខា ‘‘ហត្ថោ’’តិ វេទិតព្ពោ, សទ្ធិំ អគ្គពាហាយ អវសេសា ‘‘ពាហា’’តិ. កត្ថចិ បន ‘‘កប្បរតោ បដ្ឋាយបិ យាវ អគ្គនខា ហត្ថោ’’តិ វុច្ចតិ. អញ្ញតរស្មិំ វា អង្គបច្ចង្គេតិ វុត្តលក្ខណំ ហត្ថញ្ច ពាហញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ សរីរំ ‘‘អង្គបច្ចង្គ’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. តតោនិទានន្តិ តំនិទានំ, តំការណាតិ វុត្តំ ហោតិ. បុរិមបទេ ហិ វិភត្តិអលោបំ កត្វា និទ្ទេសោ. តំ ហត្ថាទីសុ ឌំសនំ និទានំ ការណំ ឯតស្សាតិ តំនិទានន្តិ ហិ វត្តព្ពេ ‘‘តតោនិទាន’’ន្តិ បុរិមបទេ បច្ចត្តេ និស្សក្កវចនំ កត្វា តស្ស ច លោបំ អកត្វា និទ្ទេសោ. តំ កិស្ស ហេតូតិ យំ វុត្តំ ហត្ថាទីសុ ឌំសនំ តំនិទានញ្ច មរណាទិឧបគមនំ, តំ កិស្ស ហេតុ កេន ការណេនាតិ ចេ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. ឯកច្ចេ មោឃបុរិសាតិ ឯកច្ចេ តុច្ឆបុរិសា. ធម្មន្តិ បាឡិធម្មំ. បរិយាបុណន្តីតិ ឧគ្គណ្ហន្តីតិ អត្ថោ, សជ្ឈាយន្តិ ចេវ វាចុគ្គតា ករោន្តា ធារេន្តិ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្ថន្តិ យថាភូតំ ភាសិតត្ថំ បយោជនត្ថញ្ច. ន ឧបបរិក្ខន្តីតិ ន បរិគ្គណ្ហន្តិ ន វិចារេន្តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ សីលំ កថិតំ, ឥធ សមាធិ, ឥធ បញ្ញា កថិតា, មយញ្ច តំ បូរេស្សាមា’’តិ ឯវំ ភាសិតត្ថំ បយោជនត្ថញ្ច ‘‘សីលំ សមាធិស្ស ការណំ, សមាធិ វិបស្សនាយា’’តិអាទិនា ន បរិគ្គណ្ហន្តីតិ. អនុបបរិក្ខតន្តិ អនុបបរិក្ខន្តានំ. ន និជ្ឈានំ ខមន្តីតិ និជ្ឈានបញ្ញំ នក្ខមន្តិ, និជ្ឈាយិត្វា បញ្ញាយ ទិស្វា រោចេត្វា គហេតព្ពា ន ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ. តេន ឥមមត្ថំ ទីបេតិ ‘‘តេសំ បញ្ញាយ អត្ថំ អនុបបរិក្ខន្តានំ តេ ធម្មា ន ឧបដ្ឋហន្តិ, ‘ឥមស្មិំ ឋានេ សីលំ, សមាធិ, វិបស្សនា, មគ្គោ, ផលំ, វដ្ដំ, វិវដ្ដំ កថិត’ន្តិ ឯវំ ជានិតុំ ន សក្កា ហោន្តី’’តិ.
តេ ឧបារម្ភានិសំសា ចេវាតិ តេ បរេសំ វាទេ ទោសារោបនានិសំសា ហុត្វា បរិយាបុណន្តីតិ អត្ថោ. ឥតិវាទប្បមោក្ខានិសំសា ចាតិ ឥតិ ឯវំ ឯតាយ បរិយត្តិយា វាទប្បមោក្ខានិសំសា, អត្តនោ ឧបរិ បរេហិ អារោបិតវាទស្ស និគ្គហស្ស បមោក្ខប្បយោជនា ហុត្វា ធម្មំ បរិយាបុណន្តីតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បរេហិ សកវាទេ ទោសេ អារោបិតេ តំ ទោសំ ឯវញ្ច ¶ ឯវញ្ច មោចេស្សាមាតិ ឥមិនា ច ការណេន បរិយាបុណន្តីតិ. អថ វា សោ សោ វាទោ ឥតិវាទោ, ឥតិវាទស្ស បមោក្ខោ ឥតិវាទប្បមោក្ខោ, ឥតិវាទប្បមោក្ខោ អានិសំសោ ឯតេសន្តិ ឥតិវាទប្បមោក្ខានិសំសា, តំតំវាទប្បមោចនានិសំសា ចាតិ អត្ថោ ¶ . យស្ស ចត្ថាយ ធម្មំ បរិយាបុណន្តីតិ យស្ស ច សីលាទិបូរណស្ស មគ្គផលនិព្ពានស្ស វា អត្ថាយ ឥមស្មិំ សាសនេ កុលបុត្តា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ. តញ្ចស្ស អត្ថំ នានុភោន្តីតិ តញ្ច អស្ស ធម្មស្ស សីលាទិបរិបូរណសង្ខាតំ អត្ថំ ឯតេ ទុគ្គហិតគាហិនោ នានុភោន្តិ ន វិន្ទន្តិ.
អថ វា យស្ស ឧបារម្ភស្ស ឥតិវាទប្បមោក្ខស្ស វា អត្ថាយ យេ មោឃបុរិសា ធម្មំ បរិយាបុណន្តិ, តេ បរេហិ ‘‘អយមត្ថោ ន ហោតី’’តិ វុត្តេ ទុគ្គហិតត្តាយេវ សោយេវត្ថោតិ បដិបាទនក្ខមា ន ហោន្តីតិ បរស្ស វាទេ ឧបារម្ភំ អារោបេតុំ អត្តនោ វាទា តំ មោចេតុញ្ច អសក្កោន្តាបិ តំ អត្ថំ នានុភោន្តិយេវាតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តីតិ តេសំ តេ ធម្មា ទុគ្គហិតត្តា ឧបារម្ភមានទប្បមក្ខបលាសាទិហេតុភាវេន ទីឃរត្តំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ. ឯត្ថ ហិ ការណេ ផលវោហារេន ‘‘តេ ធម្មា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តី’’តិ វុត្តំ. តថា ហិ កិញ្ចាបិ ន តេ ធម្មា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តិ, តថាបិ វុត្តនយេន បរិយាបុណន្តានំ សជ្ឈាយកាលេ វិវាទសមយេ ច តំមូលកានំ ឧបារម្ភាទីនំ អនេកេសំ អកុសលានំ ឧប្បត្តិសព្ភាវតោ ‘‘តេ ធម្មា អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តន្តី’’តិ ការណេ ផលវោហារេន វុត្តំ. តំ កិស្ស ហេតូតិ ឯត្ថ តន្តិ យថាវុត្តស្សត្ថស្ស អនភិសម្ភុណនំ តេសញ្ច ធម្មានំ អហិតាយ ទុក្ខាយ សំវត្តនំ បរាមសតិ.
សីលក្ខន្ធាទិបារិបូរិំយេវាតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន សមាធិវិបស្សនាទីនំ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. យោ ហិ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហិត្វា សីលស្ស អាគតដ្ឋានេ សីលំ បូរេត្វា សមាធិនោ អាគតដ្ឋានេ សមាធិគព្ភំ គណ្ហាបេត្វា វិបស្សនាយ អាគតដ្ឋានេ វិបស្សនំ បដ្ឋបេត្វា មគ្គផលានំ អាគតដ្ឋានេ មគ្គំ ភាវេស្សាមិ, ផលំ សច្ឆិករិស្សាមីតិ ឧគ្គណ្ហាតិ, តស្សេវ សា បរិយត្តិ និស្សរណត្ថា នាម ហោតិ. យំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ យំ បរិយត្តិសុគ្គហណំ សន្ធាយ អលគទ្ទសុត្តេ វុត្តំ. ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តន្តីតិ សីលាទីនំ អាគតដ្ឋានេ សីលាទីនិ បូរេន្តានម្បិ អរហត្តំ បត្វា បរិសមជ្ឈេ ធម្មំ ទេសេត្វា ធម្មទេសនាយ បសន្នេហិ ឧបនីតេ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តានម្បិ បរេសំ វាទេ សហធម្មេន ឧបារម្ភំ អារោបេន្តានម្បិ សកវាទតោ ទោសំ ហរន្តានម្បិ ទីឃរត្តំ ហិតាយ សុខាយ សំវត្តន្តិ. តថា ហិ ¶ ន កេវលំ សុគ្គហិតបរិយត្តិំ និស្សាយ មគ្គភាវនាផលសច្ឆិកិរិយាទីនេវ, បរវាទនិគ្គហសកវាទបតិដ្ឋាបនានិបិ ឥជ្ឈន្តិ. តថា ច វុត្តំ ‘‘ឧប្បន្នំ បរប្បវាទំ សហធម្មេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គហេត្វា’’តិអាទិ (ទី. និ. ២.១៦៨).
បរិញ្ញាតក្ខន្ធោតិ ¶ ទុក្ខបរិជាននេន បរិញ្ញាតក្ខន្ធោ. បហីនកិលេសោតិ សមុទយប្បហានេន បហីនកិលេសោ. បដិវិទ្ធាកុប្បោតិ បដិវិទ្ធអរហត្តផលោ. ន កុប្បតីតិ អកុប្បន្តិ ហិ អរហត្តផលស្សេតំ នាមំ. សតិបិ ហិ ចតុន្នំ មគ្គានំ ចតុន្នញ្ច ផលានំ អកុប្បសភាវេ សត្តន្នំ សេក្ខានំ សកសកនាមបរិច្ចាគេន ឧបរូបរិ នាមន្តរប្បត្តិតោ តេសំ មគ្គផលានិ ‘‘អកុប្បានី’’តិ ន វុច្ចន្តិ, អរហា បន សព្ពទាបិ អរហាយេវ នាមាតិ តស្សេវ ផលំ ‘‘អកុប្ប’’ន្តិ វុត្តំ. ឥមិនា ច ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘ខីណាសវស្សេវ បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ នាមា’’តិ. តស្ស ហិ អបរិញ្ញាតំ អប្បហីនំ អភាវិតំ អសច្ឆិកតំ វា នត្ថិ, តស្មា ពុទ្ធវចនំ បរិយាបុណន្តោ តន្តិធារកោ បវេណីបាលកោ វំសានុរក្ខកោ ច ហុត្វា ឧគ្គណ្ហាតិ. តេនេវាហ ‘‘បវេណីបាលនត្ថាយា’’តិអាទិ. តត្ថ បវេណីតិ ធម្មសន្តតិ, ធម្មស្ស អវិច្ឆេទេន បវត្តីតិ អត្ថោ. វំសានុរក្ខណត្ថាយាតិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ វំសានុរក្ខណត្ថំ. តស្ស វំសោបិ អត្ថតោ បវេណីយេវាតិ វេទិតព្ពំ.
ននុ ច យទិ បវេណីបាលនត្ថាយ ពុទ្ធវចនស្ស បរិយាបុណនំ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ, កស្មា ‘‘ខីណាសវោ’’តិ វិសេសេត្វា វុត្តំ. ឯកច្ចស្ស បុថុជ្ជនស្សបិ ហិ អយំ នយោ លព្ភតិ. តថា ហិ ឯកច្ចោ ភិក្ខុ ឆាតកភយាទីសុ គន្ថធរេសុ ឯកស្មិំ ឋានេ វសិតុំ អសក្កោន្តេសុ សយំ ភិក្ខាចារេន អកិលមមានោ អតិមធុរំ ពុទ្ធវចនំ មា នស្សតុ, តន្តិំ ធារេស្សាមិ, វំសំ ឋបេស្សាមិ, បវេណិំ បាលេស្សាមីតិ បរិយាបុណាតិ, តស្មា តស្សបិ បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ នាម កស្មា ន ហោតីតិ? វុច្ចតេ – ឯវំ សន្តេបិ បុថុជ្ជនស្ស បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ នាម ន ហោតិ. កិញ្ចាបិ ហិ បុថុជ្ជនោ ‘‘បវេណិំ បាលេស្សាមី’’តិ អជ្ឈាសយេន បរិយាបុណាតិ, អត្តនោ បន ភវកន្តារតោ អនិត្តិណ្ណត្តា តស្ស បរិយត្តិ និស្សរណបរិយត្តិ នាម ហោតិ, តស្មា បុថុជ្ជនស្ស បរិយត្តិ អលគទ្ទូបមា វា ហោតិ និស្សរណត្ថា វា, សត្តន្នំ សេក្ខានំ និស្សរណត្ថាវ, ខីណាសវានំ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិយេវាតិ វេទិតព្ពំ. ខីណាសវោ ¶ ច ភណ្ឌាគារិកសទិសត្តា ភណ្ឌាគារិកោតិ វុច្ចតិ. យថា ហិ ភណ្ឌាគារិកោ អលង្ការភណ្ឌំ បដិសាមេត្វា បសាធនកាលេ តទុបិយំ អលង្ការភណ្ឌំ រញ្ញោ ឧបនាមេត្វា អលង្ករោតិ, ឯវំ ខីណាសវោបិ ធម្មរតនភណ្ឌំ សម្បដិច្ឆិត្វា មោក្ខាធិគមស្ស ភព្ពរូបេ សហេតុកេ សត្តេ បស្សិត្វា តទនុរូបំ ធម្មទេសនំ វឌ្ឍេត្វា មគ្គង្គពោជ្ឈង្គាទិសង្ខាតេន លោកុត្តរេន អលង្ការេន អលង្ករោតីតិ ភណ្ឌាគារិកោតិ វុច្ចតិ.
ឯវំ តិស្សោ បរិយត្តិយោ វិភជិត្វា ឥទានិ តីសុបិ បិដកេសុ យថារហំ សម្បត្តិវិបត្តិយោ វិត្ថារេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិនយេ បនា’’តិអាទិ. សីលសម្បត្តិំ និស្សាយ តិស្សោ វិជ្ជា បាបុណាតីតិអាទីសុ ¶ យស្មា សីលំ វិសុជ្ឈមានំ សតិសម្បជញ្ញពលេន កម្មស្សកតញ្ញាណពលេន ច សំកិលេសមលតោ វិសុជ្ឈតិ, បារិបូរិញ្ច គច្ឆតិ, តស្មា សីលសម្បទា សិជ្ឈមានា ឧបនិស្សយសម្បត្តិភាវេន សតិពលំ ញាណពលញ្ច បច្ចុបដ្ឋបេតីតិ តស្សា វិជ្ជត្តយូបនិស្សយតា វេទិតព្ពា សភាគហេតុសម្បទានតោ. សតិពលេន ហិ បុព្ពេនិវាសវិជ្ជាសិទ្ធិ, សម្បជញ្ញេន សព្ពកិច្ចេសុ សុទិដ្ឋការិតាបរិចយេន ចុតូបបាតញាណានុពទ្ធាយ ទុតិយវិជ្ជាយ សិទ្ធិ, វីតិក្កមាភាវេន សំកិលេសប្បហានសព្ភាវតោ វិវដ្ដូបនិស្សយតាវសេន អជ្ឈាសយសុទ្ធិយា តតិយវិជ្ជាសិទ្ធិ. បុរេតរសិទ្ធានំ សមាធិបញ្ញានំ បារិបូរិំ វិនា សីលស្ស អាសវក្ខយញាណូបនិស្សយតា សុក្ខវិបស្សកខីណាសវេហិ ទីបេតព្ពា. ‘‘សមាហិតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិ (សំ. និ. ៤.៩៩; ៣.៥; នេត្តិ. ៤០; មិ. ប. ២.១.១៤) វចនតោ សមាធិសម្បទា ឆឡភិញ្ញតាយ ឧបនិស្សយោ. ‘‘យោគា វេ ជាយតិ ភូរី’’តិ (ធ. ប. ២៨២) វចនតោ បុព្ពយោគេន គរុវាសទេសភាសាកោសល្លឧគ្គហណបរិបុច្ឆាទីហិ ច បរិភាវិតា បញ្ញាសម្បត្តិ បដិសម្ភិទាប្បភេទស្ស ឧបនិស្សយោ. ឯត្ថ ច ‘‘សីលសម្បត្តិំ និស្សាយា’’តិ វុត្តត្តា យស្ស សមាធិវិជម្ភនភូតា អនវសេសា ឆ អភិញ្ញា ន ឥជ្ឈន្តិ, តស្ស ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន ន សមាធិសម្បទា អត្ថីតិ សតិបិ វិជ្ជានំ អភិញ្ញេកទេសភាវេ សីលសម្បត្តិសមុទាគតា ឯវ តិស្សោ វិជ្ជា គហិតា. យថា ហិ បញ្ញាសម្បត្តិសមុទាគតា ចតស្សោ បដិសម្ភិទា ឧបនិស្សយសម្បន្នស្ស មគ្គេនេវ ឥជ្ឈន្តិ មគ្គក្ខណេ ឯវ តាសំ បដិលភិតព្ពតោ. ឯវំ សីលសម្បត្តិសមុទាគតា តិស្សោ វិជ្ជា សមាធិសម្បត្តិសមុទាគតា ច ឆ អភិញ្ញា ឧបនិស្សយសម្បន្នស្ស ¶ មគ្គេនេវ ឥជ្ឈន្តីតិ មគ្គាធិគមេនេវ តាសំ អធិគមោ វេទិតព្ពោ. បច្ចេកពុទ្ធានំ សម្មាសម្ពុទ្ធានញ្ច បច្ចេកពោធិសម្មាសម្ពោធិធម្មសមធិគមសទិសា ហិ ឥមេសំ អរិយានំ ឥមេ វិសេសាធិគមាតិ.
តាសំយេវ ច តត្ថ បភេទវចនតោតិ ឯត្ថ តាសំយេវាតិ អវធារណំ បាបុណិតព្ពានំ ឆឡភិញ្ញាចតុបដិសម្ភិទានំ វិនយេ បភេទវចនាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. វេរញ្ជកណ្ឌេ ហិ តិស្សោ វិជ្ជាវ វិភត្តាតិ. ទុតិយេ តាសំយេវាតិ អវធារណំ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា អបេក្ខិត្វា កតំ, ន តិស្សោ វិជ្ជា. តា ហិ ឆសុ អភិញ្ញាសុ អន្តោគធត្តា សុត្តេ វិភត្តាយេវាតិ. តាសញ្ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន សេសានម្បិ តត្ថ អត្ថិភាវំ ទីបេតិ. អភិធម្មបិដកេ ហិ តិស្សោ វិជ្ជា ឆ អភិញ្ញា ចតស្សោ ច បដិសម្ភិទា វុត្តាយេវ. បដិសម្ភិទានំ បន អញ្ញត្ថ បភេទវចនាភាវំ តត្ថេវ ច សម្មា វិភត្តភាវំ ទីបេតុកាមោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន អវធារណំ អកត្វា ‘‘តត្ថេវា’’តិ បរិវត្តេត្វា អវធារណំ ឋបេសិ.
ឥទានិ ¶ ‘‘វិនយេ ទុប្បដិបន្នោ ‘មុទុកានំ អត្ថរណាទីនំ សម្ផស្សោ វិយ ឥត្ថិសម្ផស្សោបិ វដ្ដតី’តិ មេថុនវីតិក្កមេ ទោសំ អទិស្វា សីលវិបត្តិំ បាបុណាតី’’តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិនយេ បន ទុប្បដិបន្នោ’’តិអាទិ. តត្ថ សុខោ សម្ផស្សោ ឯតេសន្តិ សុខសម្ផស្សានិ, អត្ថរណបាវុរណាទីនិ. ឧបាទិន្នផស្សោ ឥត្ថិផស្សោ, មេថុនធម្មោតិ វុត្តំ ហោតិ. វុត្តម្បិ ហេតន្តិ អរិដ្ឋេន ភិក្ខុនា វុត្តំ. សោ ហិ ពហុស្សុតោ ធម្មកថិកោ កម្មកិលេសវិបាកឧបវាទអាណាវីតិក្កមវសេន បញ្ចវិធេសុ អន្តរាយិកេសុ សេសន្តរាយិកេ ជានាតិ, វិនយេ បន អកោវិទត្តា បណ្ណត្តិវីតិក្កមន្តរាយិកេ ន ជានាតិ, តស្មា រហោគតោ ឯវំ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ អគារិកា បញ្ច កាមគុណេ បរិភុញ្ជន្តា សោតាបន្នាបិ សកទាគាមិនោបិ អនាគាមិនោបិ ហោន្តិ. ភិក្ខូបិ មនាបិកានិ ចក្ខុវិញ្ញេយ្យានិ រូបានិ បស្សន្តិ…បេ… កាយវិញ្ញេយ្យេ ផោដ្ឋព្ពេ ផុសន្តិ, មុទុកានិ អត្ថរណបាវុរណាទីនិ បរិភុញ្ជន្តិ, ឯតំ សព្ពំ វដ្ដតិ, កស្មា ឥត្ថីនំយេវ រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពា ន វដ្ដន្តិ, ឯតេបិ វដ្ដន្តី’’តិ អនវជ្ជេន បច្ចយបរិភុញ្ជនរសេន សាវជ្ជកាមគុណបរិភោគរសំ សំសន្ទិត្វា សច្ឆន្ទរាគបរិភោគញ្ច និច្ឆន្ទរាគបរិភោគញ្ច ឯកំ កត្វា ថូលវាកេហិ សទ្ធិំ អតិសុខុមសុត្តំ ឃដេន្តោ វិយ សាសបេន សទ្ធិំ សិនេរុនោ សទិសតំ ឧបសំហរន្តោ ¶ វិយ បាបកំ ទិដ្ឋិគតំ ឧប្បាទេត្វា ‘‘កិំ ភគវតា មហាសមុទ្ទំ ពន្ធន្តេន វិយ មហតា ឧស្សាហេន បឋមបារាជិកំ បញ្ញត្តំ, នត្ថិ ឯត្ថ ទោសោ’’តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ បដិវិរុជ្ឈន្តោ វេសារជ្ជញាណំ បដិពាហន្តោ អរិយមគ្គេ ខាណុកណ្ដកាទីនិ បក្ខិបន្តោ ‘‘មេថុនធម្មេ ទោសោ នត្ថី’’តិ ជិនស្ស អាណាចក្កេ បហារមទាសិ. តេនាហ ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមី’’តិអាទិ.
តត្ថ អន្តរាយិកាតិ តំតំសម្បត្តិយា វិពន្ធនវសេន សត្តសន្តានស្ស អន្តរេ វេមជ្ឈេ ឯតិ អាគច្ឆតីតិ អន្តរាយោ, ទិដ្ឋធម្មិកាទិអនត្ថោ. អនតិក្កមនដ្ឋេន តស្មិំ អន្តរាយេ និយុត្តា, អន្តរាយំ វា ផលំ អរហន្តិ, អន្តរាយស្ស វា ករណសីលាតិ អន្តរាយិកា, សគ្គមោក្ខានំ អន្តរាយករាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេ ច កម្មកិលេសវិបាកឧបវាទអាណាវីតិក្កមវសេន បញ្ចវិធា. តេសំ វិត្ថារកថា បរតោ អរិដ្ឋសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៤១៧) អាវិ ភវិស្សតិ. អយំ បនេត្ថ បទត្ថសម្ពន្ធោ – យេ ឥមេ ធម្មា អន្តរាយិកា អន្តរាយករាតិ ភគវតា វុត្តា ទេសិតា ចេវ បញ្ញត្តា ច, តេ ធម្មេ បដិសេវតោ បដិសេវន្តស្ស យថា យេន បការេន តេ ធម្មា អន្តរាយាយ សគ្គមោក្ខានំ អន្តរាយករណត្ថំ នាលំ សមត្ថា ន ហោន្តិ, តថា តេន បការេនាហំ ភគវតា ទេសិតំ ធម្មំ អាជានាមីតិ. តតោ ទុស្សីលភាវំ បាបុណាតីតិ តតោ អនវជ្ជសញ្ញីភាវហេតុតោ វីតិក្កមិត្វា ទុស្សីលភាវំ បាបុណាតិ.
ចត្តារោមេ ¶ , ភិក្ខវេតិអាទិនា –
‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, បុគ្គលា សន្តោ សំវិជ្ជមានា លោកស្មិំ. កតមេ ចត្តារោ, អត្តហិតាយ បដិបន្នោ ហោតិ, នោ បរហិតាយ, បរហិតាយ បដិបន្នោ ហោតិ, នោ អត្តហិតាយ, នេវ អត្តហិតាយ បដិបន្នោ ហោតិ នោ បរហិតាយ, អត្តហិតាយ ចេវ បដិបន្នោ ហោតិ បរហិតាយ ចា’’តិ (អ. និ. ៤.៩៦; បុ. ប. មាតិកា, ចតុក្កឧទ្ទេស ២៤) –
អាទិនា បុគ្គលទេសនាបដិសំយុត្តសុត្តន្តបាឡិំ និទស្សេតិ. អធិប្បាយំ អជានន្តោតិ ‘‘អយំ បុគ្គលទេសនា វោហារវសេន, ន បរមត្ថតោ’’តិ ឯវំ ភគវតោ អធិប្បាយំ អជានន្តោ. ពុទ្ធស្ស ហិ ភគវតោ ទុវិធា ទេសនា ¶ សម្មុតិទេសនា បរមត្ថទេសនា ចាតិ. តត្ថ ‘‘បុគ្គលោ សត្តោ ឥត្ថី បុរិសោ ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ ទេវោ មារោ’’តិ ឯវរូបា សម្មុតិទេសនា. ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខំ អនត្តា ខន្ធា ធាតុយោ អាយតនានិ សតិបដ្ឋានា’’តិ ឯវរូបា បរមត្ថទេសនា. តត្ថ ភគវា យេ សម្មុតិវសេន ទេសនំ សុត្វា អត្ថំ បដិវិជ្ឈិត្វា មោហំ បហាយ វិសេសមធិគន្តុំ សមត្ថា, តេសំ សម្មុតិទេសនំ ទេសេតិ. យេ បន បរមត្ថវសេន ទេសនំ សុត្វា អត្ថំ បដិវិជ្ឈិត្វា មោហំ បហាយ វិសេសមធិគន្តុំ សមត្ថា, តេសំ បរមត្ថទេសនំ ទេសេតិ.
តត្រាយំ ឧបមា – យថា ហិ ទេសភាសាកុសលោ តិណ្ណំ វេទានំ អត្ថសំវណ្ណកោ អាចរិយោ យេ ទមិឡភាសាយ វុត្តេ អត្ថំ ជានន្តិ, តេសំ ទមិឡភាសាយ អាចិក្ខតិ, យេ អន្ធកភាសាទីសុ អញ្ញតរាយ, តេសំ តាយ ភាសាយ, ឯវំ តេ មាណវា ឆេកំ ព្យត្តំ អាចរិយមាគម្ម ខិប្បមេវ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហន្តិ. តត្ថ អាចរិយោ វិយ ពុទ្ធោ ភគវា, តយោ វេទា វិយ កថេតព្ពភាវេ ឋិតានិ តីណិ បិដកានិ, ទេសភាសាយ កោសល្លមិវ សម្មុតិបរមត្ថកោសល្លំ, នានាទេសភាសាមាណវកា វិយ សម្មុតិបរមត្ថវសេន បដិវិជ្ឈនសមត្ថា វេនេយ្យសត្តា, អាចរិយស្ស ទមិឡភាសាទិអាចិក្ខនំ វិយ ភគវតោ សម្មុតិបរមត្ថវសេនបិ ទេសនា វេទិតព្ពា. អាហ ចេត្ថ –
‘‘ទុវេ សច្ចានិ អក្ខាសិ, សម្ពុទ្ធោ វទតំ វរោ;
សម្មុតិំ បរមត្ថញ្ច, តតិយំ នូបលព្ភតិ.
‘‘សង្កេតវចនំ ¶ សច្ចំ, លោកសម្មុតិការណា;
បរមត្ថវចនំ សច្ចំ, ធម្មានំ ភូតការណា.
‘‘តស្មា វោហារកុសលស្ស, លោកនាថស្ស សត្ថុនោ;
សម្មុតិំ វោហរន្តស្ស, មុសាវាទោ ន ជាយតី’’តិ. (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៥៧; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០);
អបិច អដ្ឋហិ ការណេហិ ភគវា បុគ្គលកថំ កថេតិ – ហិរោត្តប្បទីបនត្ថំ កម្មស្សកតាទីបនត្ថំ បច្ចត្តបុរិសការទីបនត្ថំ អានន្តរិយទីបនត្ថំ ព្រហ្មវិហារទីបនត្ថំ បុព្ពេនិវាសទីបនត្ថំ ទក្ខិណាវិសុទ្ធិទីបនត្ថំ លោកសម្មុតិយា អប្បហានត្ថញ្ចាតិ. ‘‘ខន្ធា ធាតុយោ អាយតនានិ ហិរិយន្តិ ឱត្តប្បន្តី’’តិ វុត្តេ មហាជនោ ន ជានាតិ, សម្មោហមាបជ្ជតិ, បដិសត្តុ ហោតិ ¶ ‘‘កិមិទំ ខន្ធា ធាតុយោ អាយតនានិ ហិរិយន្តិ ឱត្តប្បន្តិ នាមា’’តិ. ‘‘ឥត្ថី ហិរិយតិ ឱត្តប្បតិ, បុរិសោ ខត្តិយោ ព្រាហ្មណោ ទេវោ មារោ’’តិ វុត្តេ មហាជនោ ជានាតិ, ន សម្មោហមាបជ្ជតិ, ន បដិសត្តុ ហោតិ, តស្មា ភគវា ហិរោត្តប្បទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ. ‘‘ខន្ធា កម្មស្សកា ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា កម្មស្សកតាទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ. ‘‘វេឡុវនាទយោ មហាវិហារា ខន្ធេហិ ការាបិតា, ធាតូហិ អាយតនេហី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា បច្ចត្តបុរិសការទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ. ‘‘ខន្ធា មាតរំ ជីវិតា វោរោបេន្តិ, បិតរំ អរហន្តំ, រុហិរុប្បាទកម្មំ សង្ឃភេទំ ករោន្តិ, ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា អានន្តរិយទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ.
‘‘ខន្ធា មេត្តាយន្តិ, ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា ព្រហ្មវិហារទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ. ‘‘ខន្ធា បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរន្តិ, ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា ភគវា បុព្ពេនិវាសទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ. ‘‘ខន្ធា ទានំ បដិគ្គណ្ហន្តិ, ធាតុយោ អាយតនានី’’តិ វុត្តេបិ មហាជនោ ន ជានាតិ, សម្មោហមាបជ្ជតិ, បដិសត្តុ ហោតិ ‘‘កិមិទំ ខន្ធា ធាតុយោ អាយតនានិ បដិគ្គណ្ហន្តិ នាមា’’តិ. ‘‘បុគ្គលា បដិគ្គណ្ហន្តិ សីលវន្តោ កល្យាណធម្មា’’តិ វុត្តេ បន ជានាតិ, ន សម្មោហមាបជ្ជតិ, ន បដិសត្តុ ហោតិ. តស្មា ភគវា ទក្ខិណាវិសុទ្ធិទីបនត្ថំ បុគ្គលកថំ កថេតិ. លោកសម្មុតិញ្ច ពុទ្ធា ភគវន្តោ ន វិជហន្តិ, លោកសមញ្ញាយ លោកនិរុត្តិយា លោកាភិលាបេ ឋិតាយេវ ធម្មំ ទេសេន្តិ. តស្មា ភគវា លោកសម្មុតិយា អប្បហានត្ថម្បិ បុគ្គលកថំ កថេតិ ¶ , តស្មា ឥមិនា ច អធិប្បាយេន ភគវតោ បុគ្គលទេសនា, ន បរមត្ថទេសនាតិ ឯវំ អធិប្បាយំ អជានន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ.
ទុគ្គហិតំ គណ្ហាតីតិ ‘‘តថាហំ ភគវតា ធម្មំ ទេសិតំ អាជានាមិ, យថា តទេវិទំ វិញ្ញាណំ សន្ធាវតិ សំសរតិ, អនញ្ញ’’ន្តិអាទិនា ទុគ្គហិតំ កត្វា គណ្ហាតិ, វិបរីតំ គណ្ហាតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទុគ្គហិតន្តិ ហិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ. យំ សន្ធាយាតិ យំ ទុគ្គហិតគាហំ សន្ធាយ. អត្តនា ទុគ្គហិតេន ធម្មេនាតិ បាឋសេសោ វេទិតព្ពោ. អថ វា ទុគ្គហណំ ទុគ្គហិតំ. អត្តនាតិ ច សាមិអត្ថេ ករណវចនំ, តស្មា អត្តនោ ទុគ្គហណេន ¶ វិបរីតគាហេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. អម្ហេ ចេវ អព្ភាចិក្ខតីតិ អម្ហាកញ្ច អព្ភាចិក្ខនំ ករោតិ. អត្តានញ្ច ខនតីតិ អត្តនោ កុសលមូលានិ ខនន្តោ អត្តានំ ខនតិ នាម.
ធម្មចិន្តន្តិ ធម្មសភាវវិជាននំ. អតិធាវន្តោតិ ឋាតព្ពមរិយាទាយំ អដ្ឋត្វា ‘‘ចិត្តុប្បាទមត្តេន ទានំ ហោតិ, សយមេវ ចិត្តំ អត្តនោ អារម្មណំ ហោតិ, សព្ពំ ចិត្តំ អសភាវធម្មារម្មណ’’ន្តិ ឯវមាទិនា អតិធាវន្តោ អតិក្កមិត្វា បវត្តមានោ. ចត្តារីតិ ពុទ្ធវិសយឥទ្ធិវិសយកម្មវិបាកលោកវិសយសង្ខាតានិ ចត្តារិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, អចិន្តេយ្យានិ ន ចិន្តេតព្ពានិ, យានិ ចិន្តេន្តោ ឧម្មាទស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្ស. កតមានិ ចត្តារិ? ពុទ្ធានំ ភិក្ខវេ ពុទ្ធវិសយោ អចិន្តេយ្យោ ន ចិន្តេតព្ពោ, យំ ចិន្តេន្តោ ឧម្មាទស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្ស. ឈាយិស្ស, ភិក្ខវេ, ឈានវិសយោ អចិន្តេយ្យោ ន ចិន្តេតព្ពោ…បេ… កម្មវិបាកោ, ភិក្ខវេ, អចិន្តេយ្យោ ន ចិន្តេតព្ពោ…បេ… លោកចិន្តា ភិក្ខវេ អចិន្តេយ្យា ន ចិន្តេតព្ពា…បេ… ឥមានិ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អចិន្តេយ្យានិ ន ចិន្តេតព្ពានិ, យានិ ចិន្តេន្តោ ឧម្មាទស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្សា’’តិ (អ. និ. ៤.៧៧).
តត្ថ ‘‘អចិន្តេយ្យានី’’តិ តេសំ សភាវនិទស្សនំ. ‘‘ន ចិន្តេតព្ពានី’’តិ តត្ថ កត្តព្ពតានិទស្សនំ. តត្ថ អចិន្តេយ្យានីតិ ចិន្តេតុមសក្កុណេយ្យានិ, ចិន្តេតុំ អរហរូបានិ ន ហោន្តីតិ អត្ថោ. អចិន្តេយ្យត្តា ឯវ ន ចិន្តេតព្ពានិ, កាមំ អចិន្តេយ្យានិបិ ឆ អសាធារណាទីនិ អនុស្សរន្តស្ស កុសលុប្បត្តិហេតុភាវតោ តានិ ចិន្តេតព្ពានិ, ឥមានិ បន ឯវំ ន ¶ ហោន្តីតិ អផលភាវតោ ន ចិន្តេតព្ពានីតិ អធិប្បាយោ. តេនេវាហ ‘‘យានិ ចិន្តេន្តោ ឧម្មាទស្ស វិឃាតស្ស ភាគី អស្សា’’តិ. តេសន្តិ តេសំ បិដកានំ.
ឯតន្តិ ឯតំ ពុទ្ធវចនំ. តិវគ្គសង្គហានីតិ សីលក្ខន្ធវគ្គមហាវគ្គបាថិកវគ្គសង្ខាតេហិ តីហិ វគ្គេហិ សង្គហោ ឯតេសន្តិ តិវគ្គសង្គហានិ. ចតុត្តិំសេវ សុត្តន្តាតិ គាថាយ ឯវមត្ថយោជនា វេទិតព្ពា – យស្ស ¶ និកាយស្ស សុត្តគណនាតោ ចតុត្តិំសេវ ច សុត្តន្តា វគ្គសង្គហវសេន តយោ វគ្គា អស្ស សង្គហស្សាតិ តិវគ្គោ សង្គហោ. ឯស បឋមោ និកាយោ ទីឃនិកាយោតិ អនុលោមិកោ អបច្ចនីកោ, អត្ថានុលោមនតោ អន្វត្ថនាមោតិ វុត្តំ ហោតិ.
អត្ថានុលោមនតោ អនុលោមិកោ, អនុលោមិកត្តំយេវ វិភាវេតុំ ‘‘កស្មា បនា’’តិអាទិមាហ. ឯកនិកាយម្បីតិ ឯកសមូហម្បិ. ឯវំ ចិត្តន្តិ ឯវំ វិចិត្តំ. យថយិទន្តិ យថា ឥមេ. បោណិកា ចិក្ខល្លិកា ច ខត្តិយា, តេសំ និវាសោ បោណិកនិកាយោ ចិក្ខល្លិកនិកាយោតិ វុច្ចតិ. ឯវមាទីនិ ចេត្ថ សាធកានិ សាសនតោ ច លោកតោ ចាតិ ឯវមាទីនិ ឧទាហរណានិ ឯត្ថ និកាយសទ្ទស្ស សមូហនិវាសានំ វាចកភាវេ សាសនតោ ច វោហារតោ ច សាធកានិ បមាណានីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បឋមមុទាហរណំ សាសនតោ សាធកវចនំ, ទុតិយំ លោកតោតិ វេទិតព្ពំ.
បញ្ចទសវគ្គសង្គហានីតិ មូលបរិយាយវគ្គាទីហិ បញ្ចទសហិ វគ្គេហិ សង្គហោ ឯតេសន្តិ បញ្ចទសវគ្គសង្គហានិ. ទិយឌ្ឍសតំ ទ្វេ ច សុត្តានីតិ អឌ្ឍេន ទុតិយំ ទិយឌ្ឍំ, ឯកំ សតំ ទ្វេ បញ្ញាសសុត្តានិ ចាតិ អត្ថោ. យត្ថាតិ យស្មិំ និកាយេ. បញ្ចទសវគ្គបរិគ្គហោតិ បញ្ចទសហិ វគ្គេហិ បរិគ្គហិតោ សង្គហិតោតិ អត្ថោ.
សុត្តន្តានំ សហស្សានិ សត្តសុត្តសតានិ ចាតិ បាឋេ សុត្តន្តានំ សត្ត សហស្សានិ សត្ត សតានិ ចាតិ យោជេតព្ពំ. កត្ថចិ បន ‘‘សត្ត សុត្តសហស្សានិ សត្ត សុត្តសតានិ ចា’’តិបិ បាឋោ. សំយុត្តសង្គហោតិ សំយុត្តនិកាយស្ស សង្គហោ.
បុព្ពេ និទស្សិតាតិ សុត្តន្តបិដកនិទ្ទេសេ និទស្សិតា. វុត្តមេវ បការន្តរេន សង្ខិបិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឋបេត្វា ចត្តារោ និកាយេ អវសេសំ ពុទ្ធវចន’’ន្តិ វុត្តំ. សកលំ វិនយបិដកន្តិអាទិនា និទ្ទិដ្ឋមេវ ហិ ឥមិនា បការន្តរេន សង្ខិបិត្វា វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘ឋបេត្វា ចតុរោបេតេ’’តិអាទិ. តទញ្ញន្តិ តេហិ ចតូហិ និកាយេហិ អញ្ញំ អវសេសន្តិ អត្ថោ.
សព្ពមេវ ¶ ២ ហិទន្តិ សព្ពមេវ ឥទំ ពុទ្ធវចនំ. នវប្បភេទន្តិ ឯត្ថ កថំ បនេតំ នវប្បភេទំ ហោតិ. តថា ហិ នវហិ អង្គេហិ វវត្ថិតេហិ អញ្ញមញ្ញសង្កររហិតេហិ ភវិតព្ពំ, តថា ច សតិ អសុត្តសភាវានេវ គេយ្យង្គាទីនិ ¶ សិយុំ, អថ សុត្តសភាវានេវ គេយ្យង្គាទីនិ, ឯវំ សតិ សុត្តន្តិ វិសុំ សុត្តង្គមេវ ន សិយា, ឯវំ សន្តេ អដ្ឋង្គំ សាសនន្តិ អាបជ្ជតិ. អបិច ‘‘សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ វេយ្យាករណ’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សុត្តញ្ច នាម សគាថកំ វា សិយា និគ្គាថកំ វាតិ អង្គទ្វយេនេវ តទុភយំ សង្គហិតន្តិ តទុភយវិនិមុត្តញ្ច សុត្តំ ឧទានាទិវិសេសសញ្ញារហិតំ នត្ថិ, យំ សុត្តង្គំ សិយា, អថាបិ កថញ្ចិ វិសុំ សុត្តង្គំ សិយា, មង្គលសុត្តាទីនំ សុត្តង្គសង្គហោ វា ន សិយា គាថាភាវតោ ធម្មបទាទីនំ វិយ, គេយ្យង្គសង្គហោ វា សិយា សគាថកត្តា សគាថកវគ្គស្ស វិយ, តថា ឧភតោវិភង្គាទីសុ សគាថកប្បទេសានន្តិ? វុច្ចតេ –
សុត្តន្តិ សាមញ្ញវិធិ, វិសេសវិធយោ បរេ;
សនិមិត្តា និរុឡ្ហត្តា, សហតាញ្ញេន នាញ្ញតោ.
យថាវុត្តស្ស ទោសស្ស, នត្ថិ ឯត្ថាវគាហណំ;
តស្មា អសង្ករំយេវ, នវង្គំ សត្ថុសាសនំ.
សព្ពស្សបិ ហិ ពុទ្ធវចនស្ស សុត្តន្តិ អយំ សាមញ្ញវិធិ. តថា ហិ ‘‘ឯត្តកំ តស្ស ភគវតោ សុត្តាគតំ សុត្តបរិយាបន្នំ, សាវត្ថិយា សុត្តវិភង្គេ, សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានី’’តិអាទិវចនតោ វិនយាភិធម្មបរិយត្តិវិសេសេសុបិ សុត្តវោហារោ ទិស្សតិ. តេនេវ ច អាយស្មា មហាកច្ចានោ នេត្តិយំ (នេត្តិ. សង្គហវារ) អាហ – ‘‘នវវិធសុត្តន្តបរិយេដ្ឋី’’តិ. តត្ថ ហិ សុត្តាទិវសេន នវង្គស្ស សាសនស្ស បរិយេដ្ឋិ បរិយេសនា អត្ថវិចារណា ‘‘នវវិធសុត្តន្តបរិយេដ្ឋី’’តិ វុត្តា. តទេកទេសេសុ បន គេយ្យាទយោ វិសេសវិធយោ តេន តេន និមិត្តេន បតិដ្ឋិតា. តថា ហិ គេយ្យស្ស សគាថកត្តំ តព្ភាវនិមិត្តំ. លោកេបិ ហិ សសិលោកំ សគាថកំ វា ចុណ្ណិយគន្ថំ ‘‘គេយ្យ’’ន្តិ វទន្តិ. គាថាវិរហេ បន សតិ បុច្ឆំ កត្វា វិសជ្ជនភាវោ វេយ្យាករណស្ស តព្ភាវនិមិត្តំ. បុច្ឆាវិសជ្ជនញ្ហិ ‘‘ព្យាករណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ព្យាករណមេវ វេយ្យាករណំ. ឯវំ សន្តេ សគាថកាទីនម្បិ បុច្ឆំ កត្វា វិសជ្ជនវសេន បវត្តានំ វេយ្យាករណភាវោ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ. គេយ្យាទិសញ្ញានំ អនោកាសភាវតោ សឱកាសតោ អនោកាសវិធិ ពលវាតិ ‘‘គាថាវិរហេ សតី’’តិ វិសេសិតត្តា ច. តថា ហិ ¶ ធម្មបទាទីសុ កេវលំ គាថាពន្ធេសុ សគាថកត្តេបិ សោមនស្សញាណមយិកគាថាយុត្តេសុ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិវចនសម្ពន្ធេសុ ¶ អព្ភុតធម្មបដិសំយុត្តេសុ ច សុត្តវិសេសេសុ យថាក្កមំ គាថាឧទានឥតិវុត្តកអព្ភុតធម្មសញ្ញា បតិដ្ឋិតា. ឯត្ថ ហិ សតិបិ សញ្ញន្តរនិមិត្តយោគេ អនោកាសសញ្ញានំ ពលវភាវេនេវ គាថាទិសញ្ញា បតិដ្ឋិតា, តថា សតិបិ គាថាពន្ធភាវេ ភគវតោ អតីតាសុ ជាតីសុ ចរិយានុភាវប្បកាសកេសុ ជាតកសញ្ញា បតិដ្ឋិតា, សតិបិ បញ្ហាវិសជ្ជនភាវេ សគាថកត្តេ ច កេសុចិ សុត្តន្តេសុ វេទស្ស លភាបនតោ វេទល្លសញ្ញា បតិដ្ឋិតាតិ ឯវំ តេន តេន សគាថកត្តាទិនា និមិត្តេន តេសុ តេសុ សុត្តវិសេសេសុ គេយ្យាទិសញ្ញា បតិដ្ឋិតាតិ វិសេសវិធយោ សុត្តង្គតោ បរេ គេយ្យាទយោ. យំ បនេត្ថ គេយ្យង្គាទិនិមិត្តរហិតំ, តំ សុត្តង្គំ វិសេសសញ្ញាបរិហារេន សាមញ្ញសញ្ញាយ បវត្តនតោ.
ននុ ច ឯវំ សន្តេបិ សគាថកំ សុត្តំ គេយ្យំ, និគ្គាថកំ សុត្តំ វេយ្យាករណន្តិ សុត្តង្គំ ន សម្ភវតីតិ ចោទនា តទវត្ថា ឯវាតិ? ន តទវត្ថា. សោធិតត្តា. សោធិតញ្ហិ បុព្ពេ គាថាវិរហេ សតិ បុច្ឆាវិសជ្ជនភាវោ វេយ្យាករណស្ស តព្ភាវនិមិត្តន្តិ. យញ្ច វុត្តំ ‘‘គាថាភាវតោ មង្គលសុត្តាទីនំ សុត្តង្គសង្គហោ ន សិយា’’តិ, តំ ន, និរុឡ្ហត្តាតិ. និរុឡ្ហោ ហិ មង្គលសុត្តាទីនំ សុត្តភាវោ. ន ហិ តានិ ធម្មបទពុទ្ធវំសាទយោ វិយ គាថាភាវេន បញ្ញាតានិ, អថ ខោ សុត្តភាវេនេវ. តេនេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ សុត្តនាមកន្តិ នាមគ្គហណំ កតំ. យំ បន វុត្តំ ‘‘សគាថកត្តា គេយ្យង្គសង្គហោ សិយា’’តិ, តម្បិ នត្ថិ. យស្មា សហតាញ្ញេន. សហភាវោ ហិ នាម អត្ថតោ អញ្ញេន ហោតិ, សហ គាថាហីតិ ច សគាថកំ. ន ច មង្គលសុត្តាទីសុ គាថាវិនិមុត្តោ កោចិ សុត្តប្បទេសោ អត្ថិ, យោ ‘‘សហ គាថាហី’’តិ វុច្ចេយ្យ. ននុ ច គាថាសមុទាយោ គាថាហិ អញ្ញោ ហោតិ, តថា ច តស្ស វសេន សហ គាថាហីតិ សគាថកន្តិ សក្កា វត្តុន្តិ? តំ ន. ន ហិ អវយវវិនិមុត្តោ សមុទាយោ នាម កោចិ អត្ថិ. យម្បិ វុត្តំ ‘‘ឧភតោវិភង្គាទីសុ សគាថកប្បទេសានំ គេយ្យង្គសង្គហោ សិយា’’តិ, តម្បិ ន អញ្ញតោ. អញ្ញាយេវ ហិ តា គាថា ជាតកាទិបរិយាបន្នត្តា. អថោ ន តាហិ ឧភតោវិភង្គាទីនំ គេយ្យង្គភាវោតិ ឯវំ សុត្តាទីនំ អង្គានំ អញ្ញមញ្ញសង្ករាភាវោ វេទិតព្ពោ.
ឥទានិ ¶ សុត្តាទីនិ នវង្គានិ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តត្ថ ឧភតោវិភង្គនិទ្ទេសខន្ធកបរិវារា’’តិអាទិ. តត្ថ និទ្ទេសោ នាម សុត្តនិបាតេ –
‘‘កាមំ កាមយមានស្ស, តស្ស ចេតំ សមិជ្ឈតិ;
អទ្ធា បីតិមនោ ហោតិ, លទ្ធា មច្ចោ យទិច្ឆតី’’តិ. (សុ. និ. ៧៧២) –
អាទិនា ¶ អាគតស្ស អដ្ឋកវគ្គស្ស,
‘‘កេនស្សុ និវុតោ លោកោ, (ឥច្ចាយស្មា អជិតោ;)
កេនស្សុ នប្បកាសតិ;
កិស្សាភិលេបនំ ព្រូសិ,
កិំសុ តស្ស មហព្ភយ’’ន្តិ. (សុ. និ. ១០៣៨) –
អាទិនា អាគតស្ស បារាយនវគ្គស្ស,
‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ,
អវិហេឋយំ អញ្ញតរម្បិ តេសំ;
ន បុត្តមិច្ឆេយ្យ កុតោ សហាយំ,
ឯកោ ចរេ ខគ្គវិសាណកប្បោ’’តិ. (សុ. និ. ៣៥) –
អាទិនា អាគតស្ស ខគ្គវិសាណសុត្តស្ស ច តទត្ថវិភាគវសេន សត្ថុកប្បេន អាយស្មតា ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរេន កតោ និទ្ទេសោ មហានិទ្ទេសោ ចូឡនិទ្ទេសោតិ ច វុច្ចតិ. ឯវមិធ និទ្ទេសស្ស សុត្តង្គសង្គហោ ភទន្តពុទ្ធឃោសាចរិយេន ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពោ. អញ្ញត្ថាបិ ច ទីឃនិកាយដ្ឋកថាទីសុ សព្ពត្ថ ឧភតោវិភង្គនិទ្ទេសខន្ធកបរិវារាតិ និទ្ទេសស្ស សុត្តង្គសង្គហោ ឯវ ទស្សិតោ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេនបិ នេត្តិបករណដ្ឋកថាយំ ឯវមេតស្ស សុត្តង្គសង្គហោវ កថិតោ. កេចិ បន និទ្ទេសស្ស គាថាវេយ្យាករណង្គេសុ ទ្វីសុ សង្គហំ វទន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ និទ្ទេសអដ្ឋកថាយំ ឧបសេនត្ថេរេន –
‘‘តទេតំ វិនយបិដកំ សុត្តន្តបិដកំ អភិធម្មបិដកន្តិ តីសុ បិដកេសុ សុត្តន្តបិដកបរិយាបន្នំ, ទីឃនិកាយោ មជ្ឈិមនិកាយោ សំយុត្តនិកាយោ អង្គុត្តរនិកាយោ ខុទ្ទកនិកាយោតិ បញ្ចសុ មហានិកាយេសុ ខុទ្ទកមហានិកាយេ បរិយាបន្នំ, សុត្តំ គេយ្យំ វេយ្យាករណំ ¶ គាថា ឧទានំ ឥតិវុត្តកំ ជាតកំ អព្ភុតធម្មំ វេទល្លន្តិ នវសុ សត្ថុសាសនង្គេសុ យថាសម្ភវំ គាថាវេយ្យាករណង្គទ្វយសង្គហិត’’ន្តិ (មហានិ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា).
ឯត្ថ តាវ កត្ថចិ បុច្ឆាវិសជ្ជនសភាវតោ និទ្ទេសេកទេសស្ស វេយ្យាករណង្គសង្គហោ យុជ្ជតុ នាម ¶ , គាថង្គសង្គហោ បន កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ ឥទមេត្ថ វីមំសិតព្ពំ. ធម្មបទាទីនំ វិយ ហិ កេវលំ គាថាពន្ធភាវោ គាថង្គស្ស តព្ភាវនិមិត្តំ. ធម្មបទាទីសុ ហិ កេវលំ គាថាពន្ធេសុ គាថាសមញ្ញា បតិដ្ឋិតា, និទ្ទេសេ ច ន កោចិ កេវលោ គាថាពន្ធប្បទេសោ ឧបលព្ភតិ. សម្មាសម្ពុទ្ធេន ភាសិតានំយេវ ហិ អដ្ឋកវគ្គាទិសង្គហិតានំ គាថានំ និទ្ទេសមត្តំ ធម្មសេនាបតិនា កតំ. អត្ថវិភជនត្ថំ អានីតាបិ ហិ តា អដ្ឋកវគ្គាទិសង្គហិតា និទ្ទិសិតព្ពា មូលគាថាយោ សុត្តនិបាតបរិយាបន្នត្តា អញ្ញាយេវាតិ ន និទ្ទេសសង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ ឧភតោវិភង្គាទីសុ អាគតភាវេបិ តំ វោហារំ អលភមានា ជាតកាទិគាថាបរិយាបន្នា គាថាយោ វិយ, តស្មា ការណន្តរមេត្ថ គវេសិតព្ពំ, យុត្តតរំ វា គហេតព្ពំ.
នាលកសុត្តតុវដ្ដកសុត្តានីតិ ឯត្ថ នាលកសុត្តំ នាម បទុមុត្តរស្ស ភគវតោ សាវកំ មោនេយ្យបដិបទំ បដិបន្នំ ទិស្វា តទត្ថំ អភិកង្ខមានេន តតោ បភុតិ កប្បសតសហស្សំ បារមិយោ បូរេត្វា អាគតេន អសិតស្ស ឥសិនោ ភាគិនេយ្យេន នាលកត្ថេរេន ធម្មចក្កប្បវត្តិតទិវសតោ សត្តមេ ទិវសេ ‘‘អញ្ញាតមេត’’ន្តិអាទីហិ ទ្វីហិ គាថាហិ មោនេយ្យបដិបទំ បុដ្ឋេន ភគវតា ‘‘មោនេយ្យំ តេ ឧបញ្ញិស្ស’’ន្តិអាទិនា (សុ. និ. ៧០៦) នាលកត្ថេរស្ស ភាសិតំ មោនេយ្យបដិបទាបរិទីបកំ សុត្តំ. តុវដ្ដកសុត្តំ បន មហាសមយសុត្តន្តទេសនាយ សន្និបតិតេសុ ទេវេសុ ‘‘កា នុ ខោ អរហត្តប្បត្តិយា បដិបត្តី’’តិ ឧប្បន្នចិត្តានំ ឯកច្ចានំ ទេវតានំ តមត្ថំ បកាសេតុំ ‘‘បុច្ឆាមិ តំ អាទិច្ចពន្ធូ’’តិអាទិនា (សុ. និ. ៩២១; មហានិ. ១៥០ ) និម្មិតពុទ្ធេន អត្តានំ បុច្ឆាបេត្វា ‘‘មូលំ បបញ្ចសង្ខាយា’’តិអាទិនា (សុ. និ. ៩២២) ភាសិតំ សុត្តំ. ឯវមិធសុត្តនិបាតេ អាគតានំ មង្គលសុត្តាទីនំ សុត្តង្គសង្គហោ ទស្សិតោ, តត្ថេវ អាគតានំ អសុត្តនាមិកានំ សុទ្ធិកគាថានំ គាថង្គសង្គហញ្ច ទស្សយិស្សតិ, ឯវំ សតិ សុត្តនិបាតដ្ឋកថារម្ភេ –
‘‘គាថាសតសមាកិណ្ណោ ¶ , គេយ្យព្យាករណង្កិតោ;
កស្មា សុត្តនិបាតោតិ, សង្ខមេស គតោតិ ចេ’’តិ. (សុ. និ. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា) –
សកលស្សបិ សុត្តនិបាតស្ស គេយ្យវេយ្យាករណង្គសង្គហោ កស្មា ចោទិតោតិ? នាយំ វិរោធោ. កេវលញ្ហិ តត្ថ ចោទកេន សគាថកត្តំ កត្ថចិ បុច្ឆាវិសជ្ជនមត្តញ្ច គហេត្វា ចោទនាមត្តំ កតន្តិ គហេតព្ពំ. អញ្ញថា សុត្តនិបាតេ និគ្គាថកស្ស សុត្តស្សេវ អភាវតោ វេយ្យាករណង្គសង្គហោ ន ចោទេតព្ពោ សិយាតិ. សគាថាវគ្គោ គេយ្យន្តិ យោជេតព្ពំ. ‘‘អដ្ឋហិ អង្គេហិ អសង្គហិតំ នាម បដិសម្ភិទាទី’’តិ ¶ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន បដិសម្ភិទាមគ្គស្ស គេយ្យវេយ្យាករណង្គទ្វយសង្គហំ វទន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាមគ្គដ្ឋកថាយំ (បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា) ‘‘នវសុ សត្ថុសាសនង្គេសុ យថាសម្ភវំ គេយ្យវេយ្យាករណង្គទ្វយសង្គហិត’’ន្តិ.
នោសុត្តនាមិកាតិ អសុត្តនាមិកា. ‘‘សុទ្ធិកគាថា នាម វត្ថុគាថា’’តិ តីសុ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. តត្ថ វត្ថុគាថាតិ –
‘‘កោសលានំ បុរា រម្មា, អគមា ទក្ខិណាបថំ;
អាកិញ្ចញ្ញំ បត្ថយានោ, ព្រាហ្មណោ មន្តបារគូ’’តិ. (សុ. និ. ៩៨២) –
អាទិនា បារាយនវគ្គស្ស និទានំ អារោបេន្តេន អាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេន សង្គីតិកាលេ វុត្តា ឆប្បញ្ញាស ច គាថាយោ, អានន្ទត្ថេរេនេវ សង្គីតិកាលេ នាលកសុត្តស្ស និទានំ អារោបេន្តេន វុត្តា –
‘‘អានន្ទជាតេ តិទសគណេ បតីតេ,
សក្កញ្ច ឥន្ទំ សុចិវសនេ ច ទេវេ;
ទុស្សំ គហេត្វា អតិរិវ ថោមយន្តេ,
អសិតោ ឥសិ អទ្ទស ទិវាវិហារេ’’តិ. (សុ. និ. ៦៨៤) –
អាទិកា វីសតិមត្តា គាថាយោ ច វុច្ចន្តិ. តត្ថ ‘‘នាលកសុត្តស្ស វត្ថុគាថាយោ នាលកសុត្តសង្ខ្យំយេវ គច្ឆន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. វុត្តញ្ហេតំ សុត្តនិបាតដ្ឋកថាយំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ២.៦៨៥) –
‘‘បរិនិព្ពុតេ បន ភគវតិ សង្គីតិំ ករោន្តេន អាយស្មតា មហាកស្សបេន អាយស្មា អានន្ទោ តមេវ មោនេយ្យបដិបទំ បុដ្ឋោ ¶ យេន យទា ច សមាទបិតោ នាលកោ ភគវន្តំ បុច្ឆិ, តំ សព្ពំ បាកដំ កត្វា ទស្សេតុកាមោ ‘អានន្ទជាតេ’តិអាទិកា វីសតិ វត្ថុគាថាយោ វត្វា អភាសិ. តំ សព្ពម្បិ នាលកសុត្តន្តិ វុច្ចតី’’តិ.
តស្មា នាលកសុត្តស្ស វត្ថុគាថាយោ នាលកសុត្តគ្គហណេនេវ សង្គហិតាតិ បារាយនិកវគ្គស្ស វត្ថុគាថាយោ ឥធ សុទ្ធិកគាថាតិ គហេតព្ពំ. តត្ថេវ បនស្ស បារាយនិយវគ្គេ អជិតមាណវកាទីនំ សោឡសន្នំ ¶ ព្រាហ្មណានំ បុច្ឆាគាថា ភគវតោ វិសជ្ជនគាថា ច ឥធ សុទ្ធិកគាថាតិ ឯវម្បិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. តាបិ ហិ បាឡិយំ សុត្តនាមេន អវត្វា ‘‘អជិតមាណវកបុច្ឆា តិស្សមេត្តយ្យមាណវកបុច្ឆា’’តិអាទិនា (សុ. និ. ១០៣៨-១០៤៨) អាគតត្តា ចុណ្ណិយគន្ថេហិ អមិស្សត្តា ច នោសុត្តនាមិកា សុទ្ធិកគាថា នាមាតិ វត្តុំ វដ្ដតិ.
ឥទានិ ឧទានំ សរូបតោ វវត្ថបេន្តោ អាហ ‘‘សោមនស្សញាណមយិកគាថាបដិសំយុត្តា’’តិអាទិ. កេនដ្ឋេន (ឧទា. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) បនេតំ ‘‘ឧទាន’’ន្តិ វុច្ចតិ? ឧទាននដ្ឋេន. កិមិទំ ឧទានំ នាម? បីតិវេគសមុដ្ឋាបិតោ ឧទាហារោ. យថា ហិ យំ តេលាទិ មិនិតព្ពវត្ថុ មានំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, វិស្សន្ទិត្វា គច្ឆតិ, តំ ‘‘អវសេកោ’’តិ វុច្ចតិ, យញ្ច ជលំ តឡាកំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, អជ្ឈោត្ថរិត្វា គច្ឆតិ, តំ ‘‘មហោឃោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវមេវ យំ បីតិវេគសមុដ្ឋាបិតំ វិតក្កវិប្ផារំ ហទយំ សន្ធារេតុំ ន សក្កោតិ, សោ អធិកោ ហុត្វា អន្តោ អសណ្ឋហិត្វា ពហិ វចីទ្វារេន និក្ខន្តោ បដិគ្គាហកនិរបេក្ខោ ឧទាហារវិសេសោ ‘‘ឧទាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. ធម្មសំវេគវសេនបិ អយមាការោ លព្ភតេវ. តយិទំ កត្ថចិ គាថាពន្ធវសេន កត្ថចិ វាក្យវសេន បវត្តំ. តថា ហិ –
‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភគវា ភិក្ខូ និព្ពានបដិសំយុត្តាយ ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេតិ សមាទបេតិ សមុត្តេជេតិ សម្បហំសេតិ. តេធ ភិក្ខូ អដ្ឋិំ កត្វា មនសិ កត្វា សព្ពំ ចេតសា សមន្នាហរិត្វា ឱហិតសោតា ធម្មំ សុណន្តិ. អថ ខោ ភគវា ឯតមត្ថំ វិទិត្វា តាយំ វេលាយំ ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ ¶ ‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, តទាយតនំ, យត្ថ នេវ បថវី ន អាបោ’’’តិ (ឧទា. ៧១-៧២) –
អាទីសុ សោមនស្សញាណសមុដ្ឋិតវាក្យវសេន បវត្តំ.
ននុ ច ឧទានំ នាម បីតិសោមនស្សសមុដ្ឋាបិតោ ធម្មសំវេគសមុដ្ឋាបិតោ វា ធម្មបដិគ្គាហកនិរបេក្ខោ ឧទាហារោ តថា ចេវ សព្ពត្ថ អាគតំ, ឥធ កស្មា ភគវា ឧទានេន្តោ ភិក្ខូ អាមន្តេសីតិ? តេសំ ភិក្ខូនំ សញ្ញាបនត្ថំ. និព្ពានបដិសំយុត្តញ្ហិ ភគវា តេសំ ភិក្ខូនំ ធម្មំ ទេសេត្វា និព្ពានគុណានុស្សរណេន ឧប្បន្នបីតិសោមនស្សេន ឧទានំ ឧទានេន្តោ ‘‘ឥធ និព្ពានវជ្ជោ សព្ពោ សភាវធម្មោ បច្ចយាយត្តវុត្តិកោវ ឧបលព្ភតិ, ន បច្ចយនិរបេក្ខោ, អយំ បន និព្ពានធម្មោ កថមប្បច្ចយោ ឧបលព្ភតី’’តិ តេសំ ភិក្ខូនំ ចេតោបរិវិតក្កមញ្ញាយ តេសំ ¶ ញាបេតុកាមោ ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, តទាយតន’’ន្តិ (ឧទា. ៧១)-អាទិមាហ. ន ឯកន្តតោ តេ បដិគ្គាហកេ កត្វាតិ វេទិតព្ពំ.
‘‘សចេ ភាយថ ទុក្ខស្ស, សចេ វោ ទុក្ខមប្បិយំ;
មាកត្ថ បាបកំ កម្មំ, អាវិ វា យទិ វា រហោ’’តិ. (ឧទា. ៤៤) –
ឯវមាទិកំ បន ធម្មសំវេគវសប្បវត្តំ ឧទានន្តិ វេទិតព្ពំ.
‘‘សុខកាមានិ ភូតានិ, យោ ទណ្ឌេន វិហិំសតិ;
អត្តនោ សុខមេសានោ, បេច្ច សោ ន លភតេ សុខ’’ន្តិ. (ធ. ប. ១៣១; ឧទា. ១៣) –
ឥទម្បិ ធម្មសំវេគវសប្បវត្តំ ឧទានន្តិ វទន្តិ. តថា ហិ ឯកស្មិំ សមយេ សម្ពហុលា គោបាលកា អន្តរា ច សាវត្ថិំ អន្តរា ច ជេតវនំ អហិំ ទណ្ឌេហិ ហនន្តិ. តេន ច សមយេន ភគវា សាវត្ថិំ បិណ្ឌាយ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ តេ ទារកេ អហិំ ទណ្ឌេន ហនន្តេ ទិស្វា ‘‘កស្មា កុមារកា ឥមំ អហិំ ទណ្ឌេន ហនថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឌំសនភយេន ភន្តេ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘ឥមេ ‘អត្តនោ សុខំ ករិស្សាមា’តិ ឥមំ បហរន្តា និព្ពត្តដ្ឋានេ ទុក្ខំ អនុភវិស្សន្តិ, អហោ អវិជ្ជាយ និកតិកោសល្ល’’ន្តិ ធម្មសំវេគំ ឧប្បាទេសិ. តេនេវ ច ធម្មសំវេគេន ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសិ. ឯវមេតំ កត្ថចិ គាថាពន្ធវសេន កត្ថចិ វាក្យវសេន កត្ថចិ សោមនស្សវសេន កត្ថចិ ធម្មសំវេគវសេន ¶ បវត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តស្មា អដ្ឋកថាយំ ‘‘សោមនស្សញាណមយិកគាថាបដិសំយុត្តានី’’តិ យំ ឧទានលក្ខណំ វុត្តំ, តំ យេភុយ្យវសេន វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. យេភុយ្យេន ហិ ឧទានំ គាថាពន្ធវសេន ភាសិតំ បីតិសោមនស្សសមុដ្ឋាបិតញ្ច.
តយិទំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធភាសិតំ បច្ចេកពុទ្ធភាសិតំ សាវកភាសិតន្តិ តិវិធំ ហោតិ. តត្ថ បច្ចេកពុទ្ធភាសិតំ –
‘‘សព្ពេសុ ភូតេសុ និធាយ ទណ្ឌំ,
អវិហេឋយំ អញ្ញតរម្បិ តេស’’ន្តិ. –
អាទិនា ខគ្គវិសាណសុត្តេ (សុ. និ. ៣៥) អាគតមេវ. សាវកភាសិតានិបិ –
‘‘សព្ពោ រាគោ ¶ បហីនោ មេ, សព្ពោ ទោសោ សមូហតោ;
សព្ពោ មេ វិហតោ មោហោ, សីតិភូតោស្មិ និព្ពុតោ’’តិ. –
អាទិនា ថេរគាថាសុ (ថេរគា. ៧៩),
‘‘កាយេន សំវុតា អាសិំ, វាចាយ ឧទ ចេតសា;
សមូលំ តណ្ហមព្ភុយ្ហ, សីតិភូតាម្ហិ និព្ពុតា’’តិ. –
ថេរិគាថាសុ (ថេរីគា. ១៥) ច អាគតានិ. អញ្ញានិបិ សក្កាទីហិ ទេវេហិ ភាសិតានិ ‘‘អហោ ទានំ បរមទានំ កស្សបេ សុបតិដ្ឋិត’’ន្តិអាទីនិ (ឧទា. ២៧), សោណទណ្ឌព្រាហ្មណាទីហិ មនុស្សេហិ ច ភាសិតានិ ‘‘នមោ តស្ស ភគវតោ’’តិអាទីនិ (ទី. និ. ២.៣៧១; ម. និ. ១.២៩០) តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហានិ ឧទានានិ សន្តិ ឯវ, ន តានិ ឥធ អធិប្បេតានិ. យានិ បន សម្មាសម្ពុទ្ធេន សាមំ អាហច្ចភាសិតានិ ជិនវចនភូតានិ, តានេវ ច ធម្មសង្គាហកេហិ ‘‘ឧទាន’’ន្តិ សង្គីតំ. ឯតានិយេវ ច សន្ធាយ ភគវតោ បរិយត្តិធម្មំ នវវិធា វិភជិត្វា ឧទ្ទិសន្តេន ឧទានន្តិ វុត្តំ.
យា បន ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិអាទិគាថា ភគវតា ពោធិយា មូលេ ឧទានវសេន បវត្តិតា អនេកសតសហស្សានំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ ឧទានភូតា ច, តា អបរភាគេ ធម្មភណ្ឌាគារិកស្ស ភគវតា ទេសិតត្តា ¶ ធម្មសង្គាហកេហិ ឧទានបាឡិយំ សង្គហំ អនារោបេត្វា ធម្មបទេ សង្គហិតា. យញ្ច ‘‘អញ្ញាសិ វត ភោ កោណ្ឌញ្ញោ’’តិ ឧទានវចនំ ទសសហស្សិលោកធាតុយា ទេវមនុស្សានំ បវេទនសមត្ថនិគ្ឃោសវិប្ផារំ ភគវតា ភាសិតំ, តទបិ បឋមពោធិយំ សព្ពេសំ ឯវ ភិក្ខូនំ សម្មាបដិបត្តិបច្ចវេក្ខណហេតុកំ ‘‘អារាធយិំសុ វត មំ ភិក្ខូ ឯកំ សមយ’’ន្តិអាទិវចនំ (ម. និ. ១.២២៥) វិយ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តទេសនាបរិយោសានេ អត្តនា អធិគតធម្មេកទេសស្ស យថាទេសិតស្ស អរិយមគ្គស្ស សាវកេសុ សព្ពបឋមំ ថេរេន អធិគតត្តា អត្តនោ បរិស្សមស្ស សផលភាវបច្ចវេក្ខណហេតុកំ បីតិសោមនស្សជនិតំ ឧទាហារមត្តាំ, ន ‘‘យទា ហវេ បាតុភវន្តិ ធម្មា’’តិអាទិវចនំ (មហាវ. ១-៣; ឧទា. ១-៣) វិយ បវត្តិយា និវត្តិយា វា បកាសនន្តិ ន ធម្មសង្គាហកេហិ ឧទានបាឡិយំ សង្គីតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.
ឧទានបាឡិយញ្ច ពោធិវគ្គាទីសុ អដ្ឋសុ វគ្គេសុ ទស ទស កត្វា អសីតិយេវ សុត្តន្តា សង្គីតា ¶ , តតោយេវ ច ឧទានដ្ឋកថាយំ (ឧទា. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ –
‘‘អសីតិ ឯវ សុត្តន្តា, វគ្គា អដ្ឋ សមាសតោ;
គាថា ច បញ្ចនវុតិ, ឧទានស្ស បកាសិតា.
‘‘អឌ្ឍូននវមត្តា ច, ភាណវារា បមាណតោ;
ឯកាធិកា តថាសីតិ, ឧទានស្សានុសន្ធយោ.
‘‘ឯកវីសសហស្សានិ, សតមេវ វិចក្ខណោ;
បទានេតានុទានស្ស, គណិតានិ វិនិទ្ទិសេ. –
គាថាបាទតោ បន –
‘‘អដ្ឋសហស្សមត្តានិ, ចត្តារេវ សតានិ ច;
បទានេតានុទានស្ស, តេវីសតិ ច និទ្ទិសេ.
‘‘អក្ខរានំ សហស្សានិ, សដ្ឋិ សត្ត សតានិ ច;
តីណិ ទ្វាសីតិ ច តថា, ឧទានស្ស បវេទិតា’’តិ.
ឥធ បន ‘‘ទ្វាសីតិ សុត្តន្តា’’តិ វុត្តំ, តំ ន សមេតិ, តស្មា ‘‘អសីតិ សុត្តន្តា’’តិ បាឋេន ភវិតព្ពំ.
វុត្តញ្ហេតំ ¶ ភគវតា – ‘‘វុត្តមរហតាតិ មេ សុតំ. ឯកធម្មំ, ភិក្ខវេ, បជហថ, អហំ វោ បាដិភោគោ អនាគាមិតាយ. កតមំ ឯកធម្មំ? លោភំ, ភិក្ខវេ, ឯកធម្មំ បជហថ, អហំ វោ បាដិភោគោ អនាគាមិតាយា’’តិ ឯវមាទិនា ឯកកទុកតិកចតុក្កវសេន ឥតិវុត្តកបាឡិយំ (ឥតិវុ. ១) សង្គហមារោបិតានិ ទ្វាទសុត្តរសតសុត្តន្តានិ ឥតិវុត្តកំ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិ. ទសុត្តរសតសុត្តន្តាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘ទ្វាទសុត្តរសតសុត្តន្តា’’តិ បាឋេន ភវិតព្ពំ. តថា ហិ ឯកកនិបាតេ តាវ សត្តវីសតិ សុត្តានិ, ទុកនិបាតេ ទ្វាវីសតិ, តិកនិបាតេ ¶ បញ្ញាស, ចតុក្កនិបាតេ តេរសាតិ ទ្វាទសុត្តរសតសុត្តន្តានេវ ឥតិវុត្តកបាឡិយំ អាគតានិ. តតោយេវ ច បាឡិយំ –
‘‘លោភោ ទោសោ ច មោហោ ច,
កោធោ មក្ខេន បញ្ចមំ;
មានោ សព្ពំ បុន មានោ,
លោភោ ទោសេន តេរស.
‘‘មោហោ កោធោ បុន មក្ខោ,
នីវរណា តណ្ហាយ បញ្ចមំ;
ទ្វេ សេក្ខភេទា សាមគ្គី,
បទុដ្ឋនិរយេន តេរស.
‘‘បសន្នា ឯកមាភាយិ, បុគ្គលំ អតីតេន បញ្ចមំ;
ឯវញ្ចេ ឱបធិកំ បុញ្ញំ, សត្តវីស បកាសិតា’’តិ. –
ឯវមាទិនា ឧទ្ទានគាថាហិ ទ្វាទសុត្តរសតសុត្តានិ គណេត្វា ទស្សិតានិ. តេនេវ ច អដ្ឋកថាយម្បិ (ឥតិវុ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) –
‘‘សុត្តតោ ឯកកនិបាតេ តាវ សត្តវីសតិ សុត្តានិ, ទុកនិបាតេ ទ្វាវីសតិ, តិកនិបាតេ បញ្ញាស, ចតុក្កនិបាតេ តេរសាតិ ទ្វាទសាធិកសតសុត្តសង្គហ’’ន្តិ –
វុត្តំ. កាមញ្ចេត្ថ អប្បកំ ឩនមធិកំ វា គណនូបគំ ន ហោតីតិ កត្វា ‘‘ទ្វាសីតិ ខន្ធកវត្តានី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘អសីតិ ខន្ធកវត្តានី’’តិ វុត្តវចនំ វិយ ‘‘ទ្វាទសុត្តរសតសុត្តន្តា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ទសុត្តរសតសុត្តន្តា’’តិ វុត្តន្តិបិ សក្កា ¶ វត្តុំ, តថាបិ ឦទិសេ ឋានេ បមាណំ ទស្សេន្តេន យាថាវតោវ និយមេត្វា ទស្សេតព្ពន្តិ ‘‘ទ្វាទសុត្តរសតសុត្តន្តា’’ ឥច្ចេវ បាឋេន ភវិតព្ពំ.
ជាតំ ភូតំ បុរាវុត្ថំ ភគវតោ បុព្ពចរិតំ កាយតិ កថេតិ បកាសេតីតិ ជាតកំ.
‘‘ចត្តារោមេ ¶ , ភិក្ខវេ, អច្ឆរិយា អព្ភុតា ធម្មា អានន្ទេ. កតមេ ចត្តារោ? សចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុបរិសា អានន្ទំ ទស្សនាយ ឧបសង្កមតិ, ទស្សនេនបិ សា អត្តមនា ហោតិ. តត្ថ ចេ អានន្ទោ ធម្មំ ភាសតិ, ភាសិតេនបិ សា អត្តមនា ហោតិ, អតិត្តាវ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុបរិសា ហោតិ, អថ អានន្ទោ តុណ្ហី ភវតិ. សចេ ភិក្ខុនីបរិសា…បេ… ឧបាសកបរិសា…បេ… ឧបាសិកា បរិសា អានន្ទំ ទស្សនាយ ឧបសង្កមតិ, ទស្សនេនបិ សា អត្តមនា ហោតិ. តត្ថ ចេ អានន្ទោ ធម្មំ ភាសតិ, ភាសិតេនបិ សា អត្តមនា ហោតិ, អតិត្តាវ, ភិក្ខវេ, ឧបាសិកាបរិសា ហោតិ, អថ អានន្ទោ តុណ្ហី ភវតិ. ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារោ អច្ឆរិយា អព្ភុតា ធម្មា អានន្ទេ’’តិ (អ. និ. ៤.១២៩) ឯវមាទិនយប្បវត្តា សព្ពេបិ អច្ឆរិយអព្ភុតធម្មបដិសំយុត្តា សុត្តន្តា អព្ភុតធម្មំ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិ.
ចូឡវេទល្លាទីសុ (ម. និ. ១.៤៦០ អាទយោ) វិសាខេន នាម ឧបាសកេន បុដ្ឋាយ ធម្មទិន្នាយ នាម ភិក្ខុនិយា ភាសិតំ សុត្តំ ចូឡវេទល្លន្តិ វេទិតព្ពំ. មហាវេទល្លំ (ម. និ. ១.៤៤៩ អាទយោ) បន មហាកោដ្ឋិកត្ថេរេន បុច្ឆិតេន អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេន ភាសិតំ. សម្មាទិដ្ឋិសុត្តម្បិ (ម. និ. ១.៨៩ អាទយោ) ភិក្ខូហិ បុដ្ឋេន តេនេវាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេន ភាសិតំ. ឯតានិ មជ្ឈិមនិកាយបរិយាបន្នានិ. សក្កបញ្ហំ (ទី. និ. ២.៣៤៤ អាទយោ) បន សក្កេន បុដ្ឋោ ភគវា អភាសិ, តញ្ច ទីឃនិកាយបរិយាបន្នន្តិ វេទិតព្ពំ. មហាបុណ្ណមសុត្តម្បិ (ម. និ. ៣.៨៥ អាទយោ) តទហុបោសថេ បន្នរសេ បុណ្ណមាយ រត្តិយា អញ្ញតរេន ភិក្ខុនា បុដ្ឋេន ភគវតា ភាសិតំ, តំ បន មជ្ឈិមនិកាយបរិយាបន្នន្តិ វេទិតព្ពំ. វេទន្តិ ញាណំ. តុដ្ឋិន្តិ យថាភាសិតធម្មទេសនំ វិទិត្វា ‘‘សាធុ អយ្យេ, សាធាវុសោ’’តិអាទិនា អព្ភនុមោទនវសប្បវត្តំ បីតិសោមនស្សំ. លទ្ធា លទ្ធាតិ លភិត្វា លភិត្វា, បុនប្បុនំ លភិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.
ឯវំ ¶ អង្គវសេន សកលម្បិ ពុទ្ធវចនំ វិភជិត្វា ឥទានិ ធម្មក្ខន្ធវសេន វិភជិត្វា កថេតុកាមោ អាហ ‘‘កថំ ធម្មក្ខន្ធវសេនា’’តិអាទិ. តត្ថ ធម្មក្ខន្ធវសេនាតិ ធម្មរាសិវសេន. ទ្វាសីតិ សហស្សានិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ គណ្ហិន្តិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ពុទ្ធតោ គណ្ហិន្តិ សម្មាសម្ពុទ្ធតោ ឧគ្គណ្ហិំ, ទ្វេសហស្សាធិកានិ អសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ សត្ថុ សន្តិកា អធិគណ្ហិន្តិ អត្ថោ. ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោតិ ទ្វេ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានិ ភិក្ខុតោ ឧគ្គណ្ហិំ, ធម្មសេនាបតិអាទីនំ ភិក្ខូនំ សន្តិកា អធិគណ្ហិំ. សារិបុត្តត្ថេរាទីហិ ភាសិតានំ សម្មាទិដ្ឋិសុត្តន្តាទីនំ វសេន ហិ ‘‘ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោ’’តិ វុត្តំ. ចតុរាសីតិ សហស្សានីតិ ¶ តទុភយំ សមោធានេត្វា ចតុសហស្សាធិកានិ អសីតិ សហស្សានិ. យេ មេ ធម្មា បវត្តិនោតិ យេ ធម្មា មម បវត្តិនោ បវត្តមានា បគុណា វាចុគ្គតា ជិវ្ហគ្គេ បរិវត្តន្តិ, តេ ធម្មា ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានីតិ វុត្តំ ហោតិ. កេចិ បន ‘‘យេ ឥមេ’’តិ បទច្ឆេទំ កត្វា ‘‘យេ ឥមេ ធម្មា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ភិក្ខូនញ្ច បវត្តិនោ, តេហិ បវត្តិតា, តេស្វាហំ ទ្វាសីតិ សហស្សានិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិំ, ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោតិ ឯវំ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធំ វទន្តិ.
ឯត្ថ ច សុភសុត្តំ (ទី. និ. ១.៤៤៤ អាទយោ) គោបកមោគ្គល្លានសុត្តញ្ច (ម. និ. ៣.៧៩ អាទយោ) បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ អានន្ទត្ថេរេន វុត្តត្តា ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ អន្តោគធំ ហោតិ, ន ហោតីតិ? តត្ថ បដិសម្ភិទាគណ្ឋិបទេ តាវ ឥទំ វុត្តំ ‘‘សយំ វុត្តធម្មក្ខន្ធានំ ភិក្ខុតោ គហិតេយេវ សង្គហេត្វា ឯវមាហាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ. ភគវតា បន ទិន្ននយេ ឋត្វា ភាសិតត្តា សយំ វុត្តធម្មក្ខន្ធានម្បិ ‘‘ពុទ្ធតោ គណ្ហិ’’ន្តិ ឯត្ថ សង្គហំ កត្វា វុត្តន្តិ ឯវមេត្ថ វត្តុំ យុត្តតរំ វិយ ទិស្សតិ. ភគវតាយេវ ហិ ទិន្ននយេ ឋត្វា សាវកា ធម្មំ ទេសេន្តិ. តេនេវ ហិ តតិយសង្គីតិយញ្ច មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរេន ភាសិតម្បិ កថាវត្ថុប្បករណំ ពុទ្ធភាសិតំ នាម ជាតំ, តតោយេវ ច អត្តនា ភាសិតម្បិ សុភសុត្តាទិ សង្គីតិំ អារោបេន្តេន អាយស្មតា អានន្ទត្ថេរេន ‘‘ឯវំ មេ សុត’’ន្តិ វុត្តំ.
ឯវំ បរិទីបិតធម្មក្ខន្ធវសេនាតិ គោបកមោគ្គល្លានេន ព្រាហ្មណេន ‘‘ត្វំ ពហុស្សុតោតិ ពុទ្ធសាសនេ បាកដោ, កិត្តកា ធម្មា តេ សត្ថារា ភាសិតា, តយា ធារិតា’’តិ បុច្ឆិតេ តស្ស បដិវចនំ ទេន្តេន អាយស្មតា ¶ អានន្ទត្ថេរេន ឯវំ ‘‘ទ្វាសីតិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិ’’ន្តិអាទិនា បរិទីបិតធម្មក្ខន្ធានំ វសេន. ឯកានុសន្ធិកំ សុត្តំ សតិបដ្ឋានាទិ. សតិបដ្ឋានសុត្តញ្ហិ ‘‘ឯកាយនោ អយំ, ភិក្ខវេ, មគ្គោ សត្តានំ វិសុទ្ធិយា’’តិអាទិនា (ទី. និ. ២.៣៧៣) ចត្តារោ សតិបដ្ឋានេ អារភិត្វា តេសំយេវ វិភាគទស្សនវសេន បវត្តត្តា ‘‘ឯកានុសន្ធិក’’ន្តិ វុច្ចតិ. អនេកានុសន្ធិកន្តិ នានានុសន្ធិកំ បរិនិព្ពានសុត្តាទិ. បរិនិព្ពានសុត្តញ្ហិ នានាឋានេសុ នានាធម្មទេសនានំ វសេន បវត្តត្តា ‘‘អនេកានុសន្ធិក’’ន្តិ វុច្ចតិ. គាថាពន្ធេសុ បញ្ហបុច្ឆនន្តិ –
‘‘កតិ ឆិន្ទេ កតិ ជហេ, កតិ ចុត្តរិ ភាវយេ;
កតិ សង្គាតិគោ ភិក្ខុ, ‘ឱឃតិណ្ណោ’តិ វុច្ចតី’’តិ. (សំ. និ. ១.៥) –
ឯវមាទិនយប្បវត្តំ ¶ បញ្ហបុច្ឆនំ ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោតិ អត្ថោ.
‘‘បញ្ច ឆិន្ទេ បញ្ច ជហេ, បញ្ច ចុត្តរិ ភាវយេ;
បញ្ច សង្គាតិគោ ភិក្ខុ, ‘ឱឃតិណ្ណោ’តិ វុច្ចតី’’តិ. (សំ. និ. ១.៥) –
ឯវមាទិនយប្បវត្តំ វិសជ្ជនន្តិ វេទិតព្ពំ. តិកទុកភាជនំ និក្ខេបកណ្ឌអដ្ឋកថាកណ្ឌវសេន វេទិតព្ពំ. តស្មា ‘‘កុសលា ធម្មា, អកុសលា ធម្មា, អព្យាកតា ធម្មា, សុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មា, ទុក្ខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មា, អទុក្ខមសុខាយ វេទនាយ សម្បយុត្តា ធម្មា’’តិ ឯវមាទីសុ តិកេសុ កុសលត្តិកស្ស វិភជនវសេន យំ វុត្តំ និក្ខេបកណ្ឌេ (ធ. ស. ៩៨៥-៩៨៧) –
‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? តីណិ កុសលមូលានិ អលោភោ អទោសោ អមោហោ, តំសម្បយុត្តោ វេទនាក្ខន្ធោ សញ្ញាក្ខន្ធោ សង្ខារក្ខន្ធោ វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, តំសមុដ្ឋានំ កាយកម្មំ វចីកម្មំ មនោកម្មំ. ឥមេ ធម្មា កុសលា.
‘‘កតមេ ធម្មា អកុសលា? តីណិ អកុសលមូលានិ លោភោ ទោសោ មោហោ, តទេកដ្ឋា ច កិលេសា, តំសម្បយុត្តោ វេទនាក្ខន្ធោ…បេ… មនោកម្មំ. ឥមេ ធម្មា អកុសលា.
‘‘កតមេ ធម្មា អព្យាកតា? កុសលាកុសលានំ ធម្មានំ វិបាកា កាមាវចរា រូបាវចរា អរូបាវចរា អបរិយាបន្នា វេទនាក្ខន្ធោ ¶ …បេ… វិញ្ញាណក្ខន្ធោ, យេ ច ធម្មា កិរិយា នេវ កុសលា នាកុសលា ន ច កម្មវិបាកា សព្ពញ្ច រូបំ អសង្ខតា ច ធាតុ. ឥមេ ធម្មា អព្យាកតា’’តិ –
អយមេកោ ធម្មក្ខន្ធោ. ឯវំ សេសត្តិកានម្បិ ឯកេកស្ស តិកស្ស វិភជនំ ឯកេកោ ធម្មក្ខន្ធោតិ វេទិតព្ពំ.
តថា ‘‘ហេតូ ធម្មា’’តិ ឯវមាទិកេសុ ទុកេសុ ឯកេកស្ស ទុកស្ស វិភជនវសេន យំ វុត្តំ –
‘‘កតមេ ¶ ធម្មា ហេតូ? តយោ កុសលា ហេតូ, តយោ អកុសលា ហេតូ, តយោ អព្យាកតា ហេតូ’’តិ (ធ. ស. ១០៥៩) –
អាទិ, តត្ថាបិ ឯកេកស្ស ទុកស្ស វិភជនំ ឯកេកោ ធម្មក្ខន្ធោ. បុន អដ្ឋកថាកណ្ឌេ (ធ. ស. ១៣៨៤-១៣៨៦) –
‘‘កតមេ ធម្មា កុសលា? ចតូសុ ភូមីសុ កុសលំ. ឥមេ ធម្មា កុសលា. កតមេ ធម្មា អកុសលា? ទ្វាទស អកុសលចិត្តុប្បាទា. ឥមេ ធម្មា អកុសលា. កតមេ ធម្មា អព្យាកតា? ចតូសុ ភូមីសុ វិបាកោ តីសុ ភូមីសុ កិរិយាព្យាកតំ រូបញ្ច និព្ពានញ្ច. ឥមេ ធម្មា អព្យាកតា’’តិ –
ឯវមាទិនា កុសលត្តិកាទិវិភជនវសេន បវត្តេសុ តិកភាជនេសុ ឯកេកស្ស តិកស្ស ភាជនំ ឯកេកោ ធម្មក្ខន្ធោ. តថា –
‘‘កតមេ ធម្មា ហេតូ? តយោ កុសលា ហេតូ, តយោ អកុសលា ហេតូ, តយោ អព្យាកតា ហេតូ’’តិ (ធ. ស. ១៤៤១) –
អាទិនយប្បវត្តេសុ ទុកភាជនេសុ ឯកមេកំ ទុកភាជនំ ឯកេកោ ធម្មក្ខន្ធោតិ ឯវមេត្ថ តិកទុកភាជនវសេន ធម្មក្ខន្ធវិភាគោ វេទិតព្ពោ.
ឯកមេកញ្ច ចិត្តវារភាជនន្តិ ឯត្ថ បន –
‘‘យស្មិំ សមយេ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ សោមនស្សសហគតំ ញាណសម្បយុត្តំ រូបារម្មណំ វា…បេ… តស្មិំ សមយេ ផស្សោ ហោតិ…បេ… អវិក្ខេបោ ហោតី’’តិ (ធ. ស. ១) –
ឯវមាទិនយប្បវត្តេ ¶ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌេ ឯកមេកំ ចិត្តវារភាជនំ ឯកេកោ ធម្មក្ខន្ធោតិ គហេតព្ពំ. ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោតិ ឯត្ថ ‘‘ឯកេកតិកទុកភាជនំ ឯកមេកំ ចិត្តវារភាជន’’ន្តិ វុត្តត្តា ឯកេកោ ធម្មក្ខន្ធោតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ‘‘ឯកេកោ’’តិ អវុត្តេបិ ហិ អយមត្ថោ អត្ថតោ វិញ្ញាយមានោវ ហោតីតិ ‘‘ឯកោ ធម្មក្ខន្ធោ’’តិ វុត្តំ. អត្ថិ វត្ថូតិអាទីសុ វត្ថុ នាម សុទិន្នកណ្ឌាទិ ¶ . មាតិកាតិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិអាទិនា (បារា. ៤៤) តស្មិំ តស្មិំ អជ្ឈាចារេ បញ្ញត្តសិក្ខាបទំ. បទភាជនីយន្តិ តស្ស តស្ស សិក្ខាបទស្ស ‘‘យោ បនាតិ យោ យាទិសោ’’តិអាទិនយប្បវត្តំ (បារា. ៤៥) វិភជនំ. អន្តរាបត្តីតិ ‘‘បដិលាតំ ឧក្ខិបតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៥៥) ឯវមាទិនា សិក្ខាបទន្តរេសុ បញ្ញត្តា អាបត្តិ. អនាបត្តីតិ ‘‘អនាបត្តិ អជានន្តស្ស អសាទិយន្តស្ស ឧម្មត្តកស្ស ខិត្តចិត្តស្ស វេទនាដ្ដស្ស អាទិកម្មិកស្សា’’តិអាទិនយប្បវត្តោ កច្ឆេទោតិ ‘‘ទសាហាតិក្កន្តេ អតិក្កន្តសញ្ញី និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, ទសាហាតិក្កន្តេ វេមតិកោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, ទសាហាតិក្កន្តេ អនតិក្កន្តសញ្ញី និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. ៤៦៨) ឯវមាទិនយប្បវត្តោ តិកបាចិត្តិយតិកទុក្កដាទិភេទោ តិកបរិច្ឆេទោ.
ឥទានិ ឯវមេតំ អភេទតោ រសវសេន ឯកវិធន្តិអាទិនា ‘‘អយំ ធម្មោ, អយំ វិនយោ…បេ… ឥមានិ ចតុរាសីតិ ធម្មក្ខន្ធសហស្សានី’’តិ ពុទ្ធវចនំ ធម្មវិនយាទិភេទេន វវត្ថបេត្វា សង្គាយន្តេន មហាកស្សបបមុខេន វសីគណេន អនេកច្ឆរិយបាតុភាវបដិមណ្ឌិតាយ សង្គីតិយា ឥមស្ស បិដកស្ស វិនយភាវោ មជ្ឈិមពុទ្ធវចនាទិភាវោ ច វវត្ថាបិតោតិ ទស្សេតិ. ន កេវលំ ឥមមេវិមស្ស យថាវុត្តប្បភេទំ វវត្ថបេត្វា សង្គីតំ, អថ ខោ អញ្ញម្បីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ន កេវលញ្ច ឥមមេវា’’តិអាទិ. តត្ថ ឧទ្ទានសង្គហោ បឋមបារាជិកាទីសុ អាគតានំ វិនីតវត្ថុអាទីនំ សង្ខេបតោ សង្គហទស្សនវសេន ធម្មសង្គាហកេហិ កថិតា –
‘‘មក្កដី វជ្ជិបុត្តា ច, គិហី នគ្គោ ច តិត្ថិយា;
ទារិកុប្បលវណ្ណា ច, ព្យញ្ជនេហិបរេ ទុវេ’’តិ. (បារា. ៦៦) –
អាទិកា ¶ គាថាយោ. សីលក្ខន្ធវគ្គមូលបរិយាយវគ្គាទិវសេន សង្គហោ វគ្គសង្គហោ. ឧត្តរិមនុស្សធម្មបេយ្យាលនីលចក្កបេយ្យាលាទិវវត្ថាបនវសេន បេយ្យាលសង្គហោ. អង្គុត្តរនិកាយាទីសុ ឯកកនិបាតាទិសង្គហោ. សំយុត្តនិកាយេ ទេវតាសំយុត្តាទិវសេន សំយុត្តសង្គហោ. មជ្ឈិមនិកាយាទីសុ មូលបណ្ណាសកាទិវសេន បណ្ណាសកសង្គហោ.
អស្ស ពុទ្ធវចនស្ស សង្គីតិបរិយោសានេ សាធុការំ ទទមានា វិយាតិ សម្ពន្ធោ. សង្កម្បីតិ ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ គច្ឆន្តី សុដ្ឋុ កម្បិ. សម្បកម្បីតិ ឧទ្ធំ អធោ ច គច្ឆន្តី សម្បកម្បិ. សម្បវេធីតិ ចតូសុ ទិសាសុ គច្ឆន្តី សុដ្ឋុ បវេធិ. អច្ឆរំ បហរិតុំ យុត្តានិ អច្ឆរិយានិ, បុប្ផវស្សចេលុក្ខេបាទីនិ ¶ . យា បឋមមហាសង្គីតិ ធម្មសង្គាហកេហិ មហាកស្សបាទីហិ បញ្ចហិ សតេហិ យេន កតា សង្គីតា, តេន បញ្ចសតានិ ឯតិស្សា អត្ថីតិ ‘‘បញ្ចសតា’’តិ ច, ថេរេហេវ កតត្តា ថេរា មហាកស្សបាទយោ ឯតិស្សា អត្ថីតិ ‘‘ថេរិកា’’តិ ច លោកេ វុច្ចតិ, អយំ បឋមមហាសង្គីតិ នាមាតិ សម្ពន្ធោ.
ឯវំ បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេត្វា យទត្ថំ សា ឥធ និទស្សិតា, តំ និគមនវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមិស្សា’’តិអាទិមាហ. អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន វុត្តន្តិ ‘‘តេន សមយេនា’’តិអាទិ វក្ខមានំ សព្ពំ និទានវចនំ វុត្តំ. កិមត្ថំ បនេត្ថ ធម្មវិនយសង្គហេ កថិយមានេ និទានវចនំ វុត្តំ, ននុ ច ភគវតា ភាសិតវចនស្សេវ សង្គហោ កាតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – ទេសនាយ ឋិតិអសម្មោសសទ្ធឯយ្យភាវសម្បាទនត្ថំ. កាលទេសទេសកបរិសាបទេសេហិ ឧបនិពន្ធិត្វា ឋបិតា ហិ ទេសនា ចិរដ្ឋិតិកា ហោតិ អសម្មោសធម្មា សទ្ធេយ្យា ច, ទេសកាលកត្តុហេតុនិមិត្តេហិ ឧបនិពន្ធោ វិយ វោហារវិនិច្ឆយោ. តេនេវ ច អាយស្មតា មហាកស្សបេន ‘‘បឋមបារាជិកំ អាវុសោ, ឧបាលិ, កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិអាទិនា ទេសាទិបុច្ឆាសុ កតាសុ តាសំ វិសជ្ជនំ ករោន្តេន អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន ‘‘តេន សមយេនា’’តិអាទិនា បឋមបារាជិកស្ស និទានំ ភាសិតំ.
អបិច សាសនសម្បត្តិបកាសនត្ថំ និទានវចនំ. ញាណករុណាបរិគ្គហិតសព្ពកិរិយស្ស ហិ ភគវតោ នត្ថិ និរត្ថកា បដិបត្តិ អត្តហិតត្ថា វា, តស្មា ¶ បរេសំយេវត្ថាយ បវត្តសព្ពកិរិយស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សកលម្បិ កាយវចីមនោកម្មំ យថាបវត្តំ វុច្ចមានំ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកបរមត្ថេហិ យថារហំ សត្តានំ អនុសាសនដ្ឋេន សាសនំ, ន កព្ពរចនា. តយិទំ សត្ថុរចិតំ កាលទេសទេសកបរិសាបទេសេហិ សទ្ធិំ តត្ថ តត្ថ និទានវចនេហិ យថារហំ បកាសីយតិ.
អបិច សត្ថុនោ បមាណភាវប្បកាសនេន សាសនស្ស បមាណភាវទស្សនត្ថំ និទានវចនំ, តញ្ចស្ស បមាណភាវទស្សនំ ‘‘ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ ឥមិនា បទទ្វយេន វិភាវិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ពុទ្ធោតិ ហិ ឥមិនា តថាគតស្ស អនញ្ញសាធារណសុបរិសុទ្ធញាណាទិគុណវិសេសយោគបរិទីបនេន, ភគវាតិ ច ឥមិនា រាគទោសមោហាទិសព្ពកិលេសមលទុច្ចរិតាទិទោសប្បហានទីបនេន, តតោ ឯវ ច សព្ពសត្តុត្តមភាវទីបនេន អយមត្ថោ សព្ពថា បកាសិតោ ហោតីតិ ឥទមេត្ថ និទានវចនប្បយោជនស្ស មុខមត្តនិទស្សនំ.
តត្រាយំ អាចរិយបរម្បរាតិ តស្មិំ ជម្ពុទីបេ អយំ អាចរិយានំ បរម្បរា បវេណី បដិបាដិ. ឧបាលិ ទាសកោតិអាទីសុ ឧបាលិត្ថេរោ បាកដោយេវ, ទាសកត្ថេរាទយោ បន ឯវំ វេទិតព្ពា ¶ . វេសាលិយំ កិរ ឯកោ ទាសកោ នាម ព្រាហ្មណមាណវោ តិណ្ណំ អន្តេវាសិកសតានំ ជេដ្ឋន្តេវាសិកោ ហុត្វា អាចរិយស្ស សន្តិកេ សិប្បំ ឧគ្គណ្ហន្តោ ទ្វាទសវស្សិកោយេវ តិណ្ណំ វេទានំ បារគូ អហោសិ. សោ ឯកទិវសំ អន្តេវាសិកបរិវុតោ ធម្មវិនយំ សង្គាយិត្វា វាលិការាមេ និវសន្តំ អាយស្មន្តំ ឧបាលិត្ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា អត្តនោ វេទេសុ សព្ពានិ គណ្ឋិដ្ឋានានិ ថេរំ បុច្ឆិ. ថេរោបិ សព្ពំ ព្យាករិត្វា សយម្បិ ឯកំ បញ្ហំ បុច្ឆន្តោ នាមំ សន្ធាយ ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆិ ‘‘ឯកធម្មោ ខោ, មាណវ, សព្ពេសុ ធម្មេសុ អនុបតតិ, សព្ពេបិ, មាណវ, ធម្មា ឯកធម្មស្មិំ ឱសរន្តិ, កតមោ នុ ខោ សោ, មាណវក, ធម្មោ’’តិ. សោបិ ខោ មាណវោ បញ្ហស្ស អត្ថំ អជានន្តោ ‘‘កិមិទំ ភោ បព្ពជិតា’’តិ អាហ. ពុទ្ធមន្តោយំ មាណវាតិ. សក្កា បនាយំ ភោ មយ្ហម្បិ ទាតុន្តិ. សក្កា, មាណវ, អម្ហេហិ គហិតបព្ពជ្ជំ គណ្ហន្តស្ស ទាតុន្តិ. ‘‘សាធុ ខោ ភោ បព្ពជិតា’’តិ មាណវោ សម្បដិច្ឆិត្វា អត្តនោ មាតរំ បិតរំ អាចរិយញ្ច អនុជានាបេត្វា តីហិ អន្តេវាសិកសតេហិ សទ្ធិំ ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោ ឧបសម្បទំ ¶ លភិត្វា អរហត្តំ បាបុណិ. ថេរោ តំ ធុរំ កត្វា ខីណាសវសហស្សស្ស បិដកត្តយំ វាចេសិ.
សោណកោ បន ទាសកត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកោ. សោ កិរ កាសីសុ ឯកស្ស វាណិជកស្ស បុត្តោ ហុត្វា បញ្ចទសវស្សុទ្ទេសិកោ ឯកំ សមយំ មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ វាណិជ្ជាយ គិរិព្ពជំ គតោ. តតោ បញ្ចបញ្ញាសទារកេហិ សទ្ធិំ វេឡុវនំ គន្ត្វា តត្ថ ទាសកត្ថេរំ សបរិសំ ទិស្វា អតិវិយ បសន្នោ បព្ពជ្ជំ យាចិត្វា ថេរេន មាតាបិតរោ អនុជានាបេត្វា ‘‘បព្ពជាហី’’តិ វុត្តោ មាតាបិតុសន្តិកំ គន្ត្វា តមត្ថំ អារោចេត្វា តេសុ អនិច្ឆន្តេសុ ឆិន្នភត្តោ ហុត្វា មាតាបិតរោ អនុជានាបេត្វា បញ្ចបញ្ញាសាយ ទារកេហិ សទ្ធិំ ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា លទ្ធូបសម្បទោ អរហត្តំ បាបុណិ. តំ ថេរោ សកលំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហាបេសិ. សោបិ គណបាមោក្ខោ ហុត្វា ពហូនំ ធម្មវិនយំ វាចេសិ.
សិគ្គវត្ថេរោ បន សោណកត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកោ អហោសិ. សោ កិរ បាដលិបុត្តេ សិគ្គវោ នាម អមច្ចបុត្តោ ហុត្វា តិណ្ណំ ឧតូនំ អនុច្ឆវិកេសុ តីសុ បាសាទេសុ សម្បត្តិំ អនុភវមានោ ឯកទិវសំ អត្តនោ សហាយេន ចណ្ឌវជ្ជិនា សេដ្ឋិបុត្តេន សទ្ធិំ សបរិវារោ កុក្កុដារាមំ គន្ត្វា តត្ថ សោណកត្ថេរំ និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា និសិន្នំ ទិស្វា វន្ទិត្វា អត្តនា សទ្ធិំ អនាលបន្តំ ញត្វា គន្ត្វា តំ ការណំ ភិក្ខុសង្ឃំ បុច្ឆិត្វា ភិក្ខូហិ ‘‘សមាបត្តិំ សមាបន្នា នាលបន្តី’’តិ វុត្តោ ‘‘កថំ, ភន្តេ, សមាបត្តិតោ វុដ្ឋហន្តី’’តិ បុន បុច្ឆិត្វា តេហិ ច ភិក្ខូហិ ‘‘សត្ថុនោ ចេវ សង្ឃស្ស ច បក្កោសនាយ យថាបរិច្ឆិន្នកាលតោ អាយុសង្ខយា ¶ ច វុដ្ឋហន្តី’’តិ វត្វា តស្ស សបរិវារស្ស ឧបនិស្សយំ ទិស្វា សង្ឃស្ស វចនេន និរោធា វុដ្ឋាបិតំ សោណកត្ថេរំ ទិស្វា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, មយា សទ្ធិំ នាលបិត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ថេរេន ‘‘ភុញ្ជិតព្ពកំ កុមារ ភុញ្ជិម្ហា’’តិ វុត្តេ ‘‘សក្កា នុ ខោ, ភន្តេ, អម្ហេហិបិ តំ ភោជេតុ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘សក្កា, កុមារ, អម្ហាទិសេ កត្វា ភោជេតុ’’ន្តិ វុត្តេ តមត្ថំ មាតាបិតូនំ អារោចេត្វា តេហិ អនុញ្ញាតោ អត្តនោ សហាយេន ចណ្ឌវជ្ជិនា តេហិ ច បញ្ចហិ បុរិសសតេហិ សទ្ធិំ សោណកត្ថេរស្ស សន្តិកេ បព្ពជិត្វា ឧបសម្បន្នោ អហោសិ. តត្ថ សិគ្គវោ ច ចណ្ឌវជ្ជី ច ទ្វេ ¶ ឧបជ្ឈាយស្សេវ សន្តិកេ ធម្មវិនយំ បរិយាបុណិត្វា អបរភាគេ ឆឡភិញ្ញា អហេសុំ.
តិស្សស្ស បន មោគ្គលិបុត្តស្ស អនុបុព្ពកថា បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. វិជិតាវិនោតិ វិជិតសព្ពកិលេសបដិបក្ខត្តា វិជិតវន្តោ. បរម្បរាយាតិ បដិបាដិយា, អនុក្កមេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ជម្ពុសិរិវ្ហយេតិ ជម្ពុសទិសនាមេ, ជម្ពុនាមកេតិ វុត្តំ ហោតិ. មហន្តេន ហិ ជម្ពុរុក្ខេន អភិលក្ខិតត្តា ទីបោបិ ‘‘ជម្ពូ’’តិ វុច្ចតិ. អច្ឆិជ្ជមានំ អវិនស្សមានំ កត្វា.
វិនយវំសន្តិអាទីហិ តីហិ វិនយបាឡិយេវ កថិតា បរិយាយវចនត្តា. បកតញ្ញុតន្តិ វេយ្យត្តិយំ, បដុភាវន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ធុរគ្គាហោ អហោសីតិ បធានគ្គាហី អហោសិ, សព្ពេសំ បាមោក្ខោ ហុត្វា គណ្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ. ភិក្ខូនំ សមុទាយោ សមូហោ ភិក្ខុសមុទាយោ, សមណគណោតិ អត្ថោ.
ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ សារត្ថទីបនិយំ
បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា សមត្តា.
ទុតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា
‘‘យទា និព្ពាយិំសូ’’តិ សម្ពន្ធោ. ជោតយិត្វា ច សព្ពធីតិ តមេវ សទ្ធម្មំ សព្ពត្ថ បកាសយិត្វា. ‘‘ជុតិមន្តោ’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន ‘‘ជុតីមន្តោ’’តិ វុត្តំ, បញ្ញាជោតិសម្បន្នាតិ អត្ថោ, តេជវន្តោតិ វា, មហានុភាវាតិ វុត្តំ ហោតិ. និព្ពាយិំសូតិ អនុបាទិសេសាយ ¶ និព្ពានធាតុយា បរិនិព្ពាយិំសុ. បហីនសព្ពកិលេសត្តា នត្ថិ ឯតេសំ កត្ថចិ អាលយោ តណ្ហាតិ អនាលយា, វីតរាគាតិ វុត្តំ ហោតិ.
វស្សសតបរិនិព្ពុតេ ភគវតីតិ វស្សសតំ បរិនិព្ពុតស្ស អស្សាតិ វស្សសតបរិនិព្ពុតោ, ភគវា, តស្មិំ បរិនិព្ពានតោ វស្សសតេ អតិក្កន្តេតិ វុត្តំ ហោតិ. វេសាលិកាតិ វេសាលីនិវាសិនោ. វជ្ជិបុត្តកាតិ វជ្ជិរដ្ឋេ វេសាលិយំ កុលានំ បុត្តា. កប្បតិ សិង្គីលោណកប្បោតិ សិង្គេន លោណំ បរិហរិត្វា បរិហរិត្វា អលោណកបិណ្ឌបាតេន សទ្ធិំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតិ, ន សន្និធិំ ករោតីតិ អធិប្បាយោ. កប្បតិ ទ្វង្គុលកប្បោតិ ទ្វង្គុលំ ¶ អតិក្កន្តាយ ឆាយាយ វិកាលេ ភោជនំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ គាមន្តរកប្បោតិ ‘‘គាមន្តរំ គមិស្សាមី’’តិ បវារិតេន អនតិរិត្តភោជនំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ អាវាសកប្បោតិ ឯកសីមាយំ នានាសេនាសនេសុ វិសុំ វិសុំ ឧបោសថាទីនិ សង្ឃកម្មានិ កាតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ អនុមតិកប្បោតិ ‘‘អនាគតានំ អាគតកាលេ អនុមតិំ គហេស្សាមី’’តិ តេសុ អនាគតេសុយេវ វគ្គេន សង្ឃេន កម្មំ កត្វា បច្ឆា អនុមតិំ គហេតុំ កប្បតិ, វគ្គកម្មំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. កប្បតិ អាចិណ្ណកប្បោតិ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ អាចិណ្ណោ កប្បតីតិ អត្ថោ. សោ បន ឯកច្ចោ កប្បតិ ធម្មិកោ, ឯកច្ចោ ន កប្បតិ អធម្មិកោតិ វេទិតព្ពោ. កប្បតិ អមថិតកប្បោតិ យំ ខីរំ ខីរភាវំ វិជហិតំ ទធិភាវំ អសម្បត្តំ, តំ ភុត្តាវិនា បវារិតេន អនតិរិត្តំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ ជលោគិំ បាតុន្តិ ឯត្ថ ជលោគីតិ តរុណសុរា. យំ មជ្ជសម្ភារំ ឯកតោ កតំ មជ្ជភាវមសម្បត្តំ, តំ បាតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. ជាតរូបរជតន្តិ សរសតោ វិការំ អនាបជ្ជិត្វា សព្ពទា ជាតំ រូបមេវ ហោតីតិ ជាតំ រូបមេតស្សាតិ ជាតរូបំ, សុវណ្ណំ. ធវលសភាវតាយ រាជតីតិ រជតំ, រូបិយំ. សុសុនាគបុត្តោតិ សុសុនាគស្ស បុត្តោ.
កាកណ្ឌកបុត្តោតិ កាកណ្ឌកព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ. វជ្ជីសូតិ ជនបទវចនត្តា ពហុវចនំ កតំ. ឯកោបិ ហិ ជនបទោ រុឡ្ហីសទ្ទត្តា ពហុវចនេន វុច្ចតិ. យេន វេសាលី, តទវសរីតិ យេន ទិសាភាគេន វេសាលី អវសរិតព្ពា, យស្មិំ វា បទេសេ វេសាលី, តទវសរិ, តំ បត្តោតិ អត្ថោ. មហាវនេ កូដាគារសាលាយន្តិ ឯត្ថ មហាវនំ នាម សយំជាតមរោបិមំ សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនំ. កបិលវត្ថុសាមន្តា បន មហាវនំ ហិមវន្តេន សហ ឯកាពទ្ធំ អបរិច្ឆេទំ ហុត្វា មហាសមុទ្ទំ អាហច្ច ឋិតំ, ឥទំ តាទិសំ ន ហោតីតិ សបរិច្ឆេទំ មហន្តំ វនន្តិ មហាវនំ. កូដាគារសាលា បន មហាវនំ និស្សាយ កតេ អារាមេ កូដាគារំ អន្តោ កត្វា ហំសវដ្ដកច្ឆន្នេន ហំសមណ្ឌលាការេន កតា.
តទហុបោសថេតិ ¶ ឯត្ថ តទហូតិ តស្មិំ អហនិ, តស្មិំ ទិវសេតិ អត្ថោ. ឧបវសន្តិ ឯត្ថាតិ ឧបោសថោ, ឧបវសិតព្ពទិវសោ. ឧបវសន្តីតិ ច សីលេន វា សព្ពសោ អាហារស្ស ច អភុញ្ជនសង្ខាតេន អនសនេន ¶ វា ខីរបានមធុបានាទិមត្តេន វា ឧបេតា ហុត្វា វសន្តីតិ អត្ថោ. សោ បនេស ទិវសោ អដ្ឋមីចាតុទ្ទសីបន្នរសីភេទេន តិវិធោ. កត្ថចិ បន បាតិមោក្ខេបិ សីលេបិ ឧបវាសេបិ បញ្ញត្តិយម្បិ ឧបោសថសទ្ទោ អាគតោ. តថា ហេស ‘‘អាយាមាវុសោ កប្បិន, ឧបោសថំ គមិស្សាមា’’តិអាទីសុ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ អាគតោ. ‘‘ឯវំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតោ ខោ វិសាខេ ឧបោសថោ ឧបវុត្ថោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.៤៣) សីលេ. ‘‘សុទ្ធស្ស វេ សទា ផេគ្គុ, សុទ្ធស្សុបោសថោ សទា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៧៩) ឧបវាសេ. ‘‘ឧបោសថោ នាម នាគរាជា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៤៦; ម. និ. ៣.២៥៨) បញ្ញត្តិយញ្ច អាគតោ. តត្ថ ឧបេច្ច វសិតព្ពតោ ឧបោសថោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. ឧបេតេន សមន្នាគតេន ហុត្វា វសិតព្ពតោ សន្តានេ វាសេតព្ពតោ ឧបោសថោ សីលំ. អសនាទិសំយមាទិំ វា ឧបេច្ច វសន្តីតិ ឧបោសថោ ឧបវាសោ. តថារូបេ ហត្ថិអស្សវិសេសេ ឧបោសថោតិ សមញ្ញាមត្តតោ ឧបោសថោ បញ្ញត្តិ. ឥធ បន ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តទហុបោសថេ សភិក្ខុកា អាវាសា’’តិអាទីសុ (មហាវ. ១៨១) វិយ ឧបោសថទិវសោ អធិប្បេតោ, តស្មា តទហុបោសថេតិ តស្មិំ ឧបោសថទិវសេតិ អត្ថោ. កំសបាតិន្តិ សុវណ្ណបាតិំ. កហាបណម្បីតិអាទីសុ កហាបណស្ស សមភាគោ អឌ្ឍោ. បាទោ ចតុត្ថភាគោ. មាសកោយេវ មាសករូបំ. សព្ពំ តាវ វត្តព្ពន្តិ ឥមិនា សត្តសតិកក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៤៤៦ អាទយោ) អាគតា សព្ពាបិ បាឡិ ឥធ អានេត្វា វត្តព្ពាតិ ទស្សេតិ. សា កុតោ វត្តព្ពាតិ អាហ ‘‘យាវ ឥមាយ បន វិនយសង្គីតិយា’’តិអាទិ. សង្គាយិតសទិសមេវ សង្គាយិំសូតិ សម្ពន្ធោ.
បុព្ពេ កតំ ឧបាទាយាតិ បុព្ពេ កតំ បឋមសង្គីតិមុបាទាយ. សា បនាយំ សង្គីតីតិ សម្ពន្ធោ. តេសូតិ តេសុ សង្គីតិការកេសុ ថេរេសុ. វិស្សុតាតិ គណបាមោក្ខតាយ វិស្សុតា សព្ពត្ថ បាកដា. តស្មិញ្ហិ សន្និបាតេ អដ្ឋេវ គណបាមោក្ខា មហាថេរា អហេសុំ, តេសុ ច វាសភគាមី សុមនោតិ ទ្វេ ថេរា អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកា, អវសេសា ឆ អានន្ទត្ថេរស្ស. ឯតេ បន សព្ពេបិ អដ្ឋ មហាថេរា ភគវន្តំ ទិដ្ឋបុព្ពា. ឥទានិ តេ ថេរេ សរូបតោ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សព្ពកាមី ចា’’តិអាទិ. សាណសម្ភូតោតិ សាណទេសវាសី សម្ភូតត្ថេរោ ¶ . ទុតិយោ សង្គហោតិ សម្ពន្ធោ. បន្នភារាតិ បតិតក្ខន្ធភារា. ‘‘ភារា ហវេ បញ្ចក្ខន្ធា’’តិ (សំ. និ. ៣.២២) ហិ វុត្តំ. កតកិច្ចាតិ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ កត្តព្ពស្ស បរិញ្ញាបហានសអឆកិរិយាភាវនាសង្ខាតស្ស សោឡសវិធស្សបិ កិច្ចស្ស បរិនិដ្ឋិតត្តា កតកិច្ចា.
អព្ពុទន្តិ ឧបទ្ទវំ វទន្តិ ចោរកម្មម្បិ ភគវតោ វចនំ ថេនេត្វា អត្តនោ វចនស្ស ទីបនតោ ¶ . គណ្ឋិបទេ បន ‘‘អព្ពុទំ គណ្ឌោ’’តិ វុត្តំ. ឥមន្តិ វក្ខមាននិទស្សនំ. សន្ទិស្សមានា មុខា សម្មុខា. ឧបរិព្រហ្មលោកូបបត្តិយា ភាវិតមគ្គន្តិ ឧបរិព្រហ្មលោកេ ឧបបត្តិយា ឧប្បាទិតជ្ឈានំ. ឈានញ្ហិ តត្រូបបត្តិយា ឧបាយភាវតោ ឥធ ‘‘មគ្គោ’’តិ វុត្តំ. ឧបាយោ ហិ ‘‘មគ្គោ’’តិ វុច្ចតិ. វចនត្ថោ បនេត្ថ – តំ តំ ឧបបត្តិំ មគ្គតិ គវេសតិ ជនេតិ និប្ផាទេតីតិ មគ្គោតិ ឯវំ វេទិតព្ពោ. អត្ថតោ ចាយំ មគ្គោ នាម ចេតនាបិ ហោតិ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មាបិ តទុភយម្បិ. ‘‘និរយញ្ចាហំ, សារិបុត្ត, ជានាមិ និរយគាមិញ្ច មគ្គ’’ន្តិ (ម. និ. ១.១៥៣) ហិ ឯត្ថ ចេតនា មគ្គោ នាម.
‘‘សទ្ធា ហិរិយំ កុសលញ្ច ទានំ,
ធម្មា ឯតេ សប្បុរិសានុយាតា;
ឯតញ្ហិ មគ្គំ ទិវិយំ វទន្តិ,
ឯតេន ហិ គច្ឆតិ ទេវលោក’’ន្តិ. (អ. និ. ៨.៣២; កថា. ៤៧៩) –
ឯត្ថ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មា មគ្គោ នាម. ‘‘អយំ ភិក្ខវេ មគ្គោ អយំ បដិបទា’’តិ សង្ខារូបបត្តិសុត្តាទីសុ (ម. និ. ៣.១៦១) ចេតនាបិ ចេតនាសម្បយុត្តធម្មាបិ មគ្គោ នាម. ឥមស្មិំ ឋានេ ឈានស្ស អធិប្បេតត្តា ចេតនាសម្បយុត្តធម្មា គហេតព្ពា.
មោគ្គលិព្រាហ្មណស្សាតិ លោកសម្មតស្ស អបុត្តកស្ស មោគ្គលិនាមព្រាហ្មណស្ស. ននុ ច កថមេតំ នាម វុត្តំ ‘‘មោគ្គលិព្រាហ្មណស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ គហេស្សតី’’តិ. កិំ ឧបរូបបត្តិយា បដិលទ្ធសមាបត្តីនម្បិ កាមាវចរេ ឧប្បត្តិ ហោតីតិ? ហោតិ. សា ច កតាធិការានំ មហាបុញ្ញានំ ចេតោបណិធិវសេន ហោតិ, ន សព្ពេសន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ មហគ្គតស្ស គរុកកម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា បរិត្តកម្មំ កថមត្តនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតីតិ? ឯត្ថ ច តាវ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ ឥទំ ¶ វុត្តំ ‘‘និកន្តិពលេនេវ ឈានា បរិហាយតិ, តតោ បរិហីនជ្ឈានា និព្ពត្តន្តី’’តិ. កេចិ បន ‘‘អនីវរណាវត្ថាយ និកន្តិយា ឈានស្ស បរិហានិ វីមំសិត្វា គហេតព្ពា’’តិ វត្វា ឯវមេត្ថ ការណំ វទន្តិ ‘‘សតិបិ មហគ្គតកម្មុនោ វិបាកបដិពាហនសមត្ថស្ស បរិត្តកម្មស្សបិ អភាវេ ‘ឥជ្ឈតិ, ភិក្ខវេ, សីលវតោ ចេតោបណិធិ វិសុទ្ធត្តា’តិ (ទី. និ. ៣.៣៣៧; អ. និ. ៨.៣៥; សំ. និ. ៤.៣៥២) វចនតោ កាមភវេ ចេតោបណិធិ មហគ្គតកម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហិត្វា បរិត្តកម្មុនោ វិបាកស្ស ឱកាសំ ករោតី’’តិ.
សាធុ ¶ សប្បុរិសាតិ ឯត្ថ សាធូតិ អាយាចនត្ថេ និបាតោ, តំ យាចាមាតិ អត្ថោ. ហដ្ឋបហដ្ឋោតិ ចិត្តបីណនវសេន បុនប្បុនំ សន្តុដ្ឋោ. ឧទគ្គុទគ្គោតិ សរីរវិការុប្បាទនបីតិវសេន ឧទគ្គុទគ្គោ. បីតិមា ហិ បុគ្គលោ កាយចិត្តានំ ឧគ្គតត្តា អព្ភុគ្គតត្តា ‘‘ឧទគ្គោ’’តិ វុច្ចតិ. សាធូតិ បដិស្សុណិត្វាតិ ‘‘សាធូ’’តិ បដិវចនំ ទត្វា. តីរេត្វាតិ និដ្ឋបេត្វា. បុន បច្ចាគមិំសូតិ បុន អាគមិំសុ. តេន ខោ បន សមយេនាតិ យស្មិំ សមយេ ទុតិយសង្គីតិំ អកំសុ, តស្មិំ សមយេតិ អត្ថោ. នវកាតិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘ទហរភិក្ខូ’’តិ វុត្តំ. តំ អធិករណំ ន សម្បាបុណិំសូតិ តំ វជ្ជិបុត្តកេហិ ឧប្បាទិតំ អធិករណំ វិនិច្ឆិនិតុំ ន សម្បាបុណិំសុ នាគមិំសុ. នោ អហុវត្ថាតិ សម្ពន្ធោ. ឥទំ ទណ្ឌកម្មន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ សន្ធាយ វុត្តំ. យាវតាយុកំ ឋត្វា បរិនិព្ពុតាតិ សម្ពន្ធោ, យាវ អត្តនោ អត្តនោ អាយុបរិមាណំ, តាវ ឋត្វា បរិនិព្ពុតាតិ អត្ថោ.
កិំ បន កត្វា តេ ថេរា បរិនិព្ពុតាតិ អាហ ‘‘ទុតិយំ សង្គហំ កត្វា’’តិអាទិ. អនាគតេបិ សទ្ធម្មវុឌ្ឍិយា ហេតុំ កត្វា បរិនិព្ពុតាតិ សម្ពន្ធោ. ឥទានិ ‘‘តេបិ នាម ឯវំ មហានុភាវា ថេរា អនិច្ចតាយ វសំ គតា, កិមង្គំ បន អញ្ញេ’’តិ សំវេជេត្វា ឱវទន្តោ អាហ ‘‘ខីណាសវា’’តិអាទិ. អនិច្ចតាវសន្តិ អនិច្ចតាវសត្តំ, អនិច្ចតាយត្តភាវំ អនិច្ចតាធីនភាវន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ជម្មិំ លាមកំ ទុរភិសម្ភវំ អនភិភវនីយំ អតិក្កមិតុំ អសក្កុណេយ្យំ អនិច្ចតំ ឯវំ ញត្វាតិ សម្ពន្ធោ. កេចិ បន ‘‘ទុរភិសម្ភវ’’ន្តិ ឯត្ថ ‘‘បាបុណិតុំ អសក្កុណេយ្យ’’ន្តិ ឥមមត្ថំ គហេត្វា ‘‘យំ ទុរភិសម្ភវំ និច្ចំ អមតំ បទំ, តំ បត្តុំ វាយមេ ធីរោ’’តិ សម្ពន្ធំ ¶ វទន្តិ. សព្ពាការេនាតិ សព្ពប្បការេន វត្តព្ពំ កិញ្ចិបិ អសេសេត្វា ទុតិយសង្គីតិ សំវណ្ណិតាតិ អធិប្បាយោ.
ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ សារត្ថទីបនិយំ
ទុតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា សមត្តា.
តតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា
ឥមិស្សា បន សង្គីតិយា ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ និក្កឌ្ឍិតា តេ ទសសហស្សា វជ្ជិបុត្តកា ភិក្ខូ បក្ខំ បរិយេសមានា អត្តនោ អត្តនោ អនុរូបំ ទុព្ពលបក្ខំ លភិត្វា វិសុំ មហាសង្ឃិកំ អាចរិយកុលំ ¶ នាម អកំសុ, តតោ ភិជ្ជិត្វា អបរានិ ទ្វេ អាចរិយកុលានិ ជាតានិ គោកុលិកា ច ឯកព្យោហារិកា ច. គោកុលិកនិកាយតោ ភិជ្ជិត្វា អបរានិ ទ្វេ អាចរិយកុលានិ ជាតានិ បណ្ណត្តិវាទា ច ពាហុលិយា ច. ពហុស្សុតិកាតិបិ តេសំយេវ នាមំ, តេសំយេវ អន្តរា ចេតិយវាទា នាម អបរេ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា. ឯវំ មហាសង្ឃិកាចរិយកុលតោ ទុតិយេ វស្សសតេ បញ្ចាចរិយកុលានិ ឧប្បន្នានិ, តានិ មហាសង្ឃិកេហិ សទ្ធិំ ឆ ហោន្តិ.
តស្មិំយេវ ទុតិយេ វស្សសតេ ថេរវាទតោ ភិជ្ជិត្វា ទ្វេ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា មហិសាសកា ច វជ្ជិបុត្តកា ច. តត្ថ វជ្ជិបុត្តកវាទតោ ភិជ្ជិត្វា អបរេ ចត្តារោ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា ធម្មុត្តរិកា ភទ្ទយានិកា ឆន្នាគារិកា សមិតិកាតិ. បុន តស្មិំយេវ ទុតិយេ វស្សសតេ មហិសាសកវាទតោ ភិជ្ជិត្វា សព្ពត្ថិវាទា ធម្មគុត្តិកាតិ ទ្វេ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា. បុន សព្ពត្ថិវាទកុលតោ ភិជ្ជិត្វា កស្សបិកា នាម ជាតា, កស្សបិកេសុបិ ភិន្នេសុ អបរេ សង្កន្តិកា នាម ជាតា, សង្កន្តិកេសុ ភិន្នេសុ សុត្តវាទា នាម ជាតាតិ ថេរវាទតោ ភិជ្ជិត្វា ឥមេ ឯកាទស អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា, តេ ថេរវាទេន សទ្ធិំ ទ្វាទស ហោន្តិ. ឥតិ ឥមេ ច ទ្វាទស មហាសង្ឃិកានញ្ច ឆ អាចរិយវាទាតិ សព្ពេ អដ្ឋារស អាចរិយវាទា ទុតិយេ វស្សសតេ ¶ ឧប្បន្នា. អដ្ឋារស និកាយាតិបិ អដ្ឋារសាចរិយកុលានីតិបិ ឯតេសំយេវ នាមំ. ឯតេសុ បន សត្តរស វាទា ភិន្នកា, ថេរវាទោវេកោ អសម្ភិន្នកោតិ វេទិតព្ពោ. វុត្តម្បិ ចេតំ ទីបវំសេ –
‘‘និក្កឌ្ឍិតា បាបភិក្ខូ, ថេរេហិ វជ្ជិបុត្តកា;
អញ្ញំ បក្ខំ លភិត្វាន, អធម្មវាទី ពហូ ជនា.
‘‘ទសសហស្សា សមាគន្ត្វា, អកំសុ ធម្មសង្គហំ;
តស្មាយំ ធម្មសង្គីតិ, មហាសង្គីតិ វុច្ចតិ.
‘‘មហាសង្គីតិកា ភិក្ខូ, វិលោមំ អកំសុ សាសនេ;
ភិន្ទិត្វា មូលសង្គហំ, អញ្ញំ អកំសុ សង្គហំ.
‘‘អញ្ញត្រ សង្គហិតំ សុត្តំ, អញ្ញត្រ អករិំសុ តេ;
អត្ថំ ធម្មញ្ច ភិន្ទិំសុ, វិនយេ និកាយេសុ ច បញ្ចសុ.
‘‘បរិយាយទេសិតញ្ចាបិ ¶ , អថោ និប្បរិយាយទេសិតំ;
នីតត្ថញ្ចេវ នេយ្យត្ថំ, អជានិត្វាន ភិក្ខវោ.
‘‘អញ្ញំ សន្ធាយ ភណិតំ, អញ្ញំ អត្ថំ ឋបយិំសុ តេ;
ព្យញ្ជនច្ឆាយាយ តេ ភិក្ខូ, ពហុំ អត្ថំ វិនាសយុំ.
‘‘ឆឌ្ឌេត្វាន ឯកទេសំ, សុត្តំ វិនយគម្ភិរំ;
បតិរូបំ សុត្តំ វិនយំ, តញ្ច អញ្ញំ ករិំសុ តេ.
‘‘បរិវារំ អត្ថុទ្ធារំ, អភិធម្មំ ឆប្បករណំ;
បដិសម្ភិទញ្ច និទ្ទេសំ, ឯកទេសញ្ច ជាតកំ;
ឯត្តកំ វិស្សជ្ជេត្វាន, អញ្ញានិ អករិំសុ តេ.
‘‘នាមំ លិង្គំ បរិក្ខារំ, អាកប្បករណានិ ច;
បកតិភាវំ វិជហិត្វា, តញ្ច អញ្ញំ អកំសុ តេ.
‘‘បុព្ពង្គមា ភិន្នវាទា, មហាសង្គីតិការកា;
តេសញ្ច អនុការេន, ភិន្នវាទា ពហូ អហុ.
‘‘តតោ អបរកាលម្ហិ, តស្មិំ ភេទោ អជាយថ;
គោកុលិកា ឯកព្យោហារិ, ទ្វិធា ភិជ្ជិត្ថ ភិក្ខវោ.
‘‘គោកុលិកានំ ¶ ទ្វេ ភេទា, អបរកាលម្ហិ ជាយថ;
ពហុស្សុតិកា ច បញ្ញត្តិ, ទ្វិធា ភិជ្ជិត្ថ ភិក្ខវោ.
‘‘ចេតិយា ច បុនវាទី, មហាសង្គីតិភេទកា;
បញ្ច វាទា ឥមេ សព្ពេ, មហាសង្គីតិមូលកា.
‘‘អត្ថំ ធម្មញ្ច ភិន្ទិំសុ, ឯកទេសញ្ច សង្គហំ;
គន្ថញ្ច ឯកទេសញ្ហិ, ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ញំ អកំសុ តេ.
‘‘នាមំ ¶ លិង្គំ បរិក្ខារំ, អាកប្បករណានិ ច;
បកតិភាវំ វិជហិត្វា, តញ្ច អញ្ញំ អកំសុ តេ.
‘‘វិសុទ្ធត្ថេរវាទម្ហិ, បុន ភេទោ អជាយថ;
មហិសាសកា វជ្ជិបុត្តកា, ទ្វិធា ភិជ្ជិត្ថ ភិក្ខវោ.
‘‘វជ្ជិបុត្តកវាទម្ហិ, ចតុធា ភេទោ អជាយថ;
ធម្មត្តុរិកា ភទ្ទយានិកា, ឆន្នាគារិកា ច សមិតិ.
‘‘មហិសាសកានំ ទ្វេ ភេទា, អបរកាលម្ហិ អជាយថ;
សព្ពត្ថិវាទា ធម្មគុត្តា, ទ្វិធា ភិជ្ជិត្ថ ភិក្ខវោ.
‘‘សព្ពត្ថិវាទានំ កស្សបិកា, សង្កន្តិ កស្សបិកេន ច;
សង្កន្តិកានំ សុត្តវាទី, អនុបុព្ពេន ភិជ្ជថ.
‘‘ឥមេ ឯកាទស វាទា, បភិន្នា ថេរវាទតោ;
អត្ថំ ធម្មញ្ច ភិន្ទិំសុ, ឯកទេសញ្ច សង្គហំ;
គន្ថញ្ច ឯកទេសញ្ហិ, ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ញំ អកំសុ តេ.
‘‘នាមំ លិង្គំ បរិក្ខារំ, អាកប្បករណានិ ច;
បកតិភាវំ វិជហិត្វា, តញ្ច អញ្ញំ អកំសុ តេ.
‘‘សត្តរស ភិន្នវាទា, ឯកវាទោ អភិន្នកោ;
សព្ពេវដ្ឋារស ហោន្តិ, ភិន្នវាទេន តេ សហ;
និគ្រោធោវ មហារុក្ខោ, ថេរវាទានមុត្តមោ.
‘‘អនូនំ អនធិកញ្ច, កេវលំ ជិនសាសនំ;
កណ្ដកា វិយ រុក្ខម្ហិ, និព្ពត្តា វាទសេសកា.
‘‘បឋមេ ¶ ¶ វស្សសតេ នត្ថិ, ទុតិយេ វស្សសតន្តរេ;
ភិន្នា សត្តរស វាទា, ឧប្បន្នា ជិនសាសនេ’’តិ.
អបរាបរំ បន ហេមវតា រាជគិរិកា សិទ្ធត្ថិកា បុព្ពសេលិយា អបរសេលិយា វាជិរិយាតិ អញ្ញេបិ ឆ អាចរិយវាទា ឧប្បន្នា. បុរិមកានំ បន អដ្ឋារសន្នំ អាចរិយវាទានំ វសេន បវត្តមានេ សាសនេ អសោកោ ធម្មរាជា បដិលទ្ធសទ្ធោ ទិវសេ ទិវសេ ពុទ្ធបូជាយ សតសហស្សំ, ធម្មបូជាយ សតសហស្សំ, សង្ឃបូជាយ សតសហស្សំ, អត្តនោ អាចរិយស្ស និគ្រោធត្ថេរស្ស សតសហស្សំ, ចតូសុ ទ្វារេសុ ភេសជ្ជត្ថាយ សតសហស្សន្តិ បញ្ច សតសហស្សានិ បរិច្ចជន្តោ សាសនេ ឧឡារំ លាភសក្ការំ បវត្តេសិ. តទា ហតលាភសក្ការេហិ តិត្ថិយេហិ ឧប្បាទិតំ អនេកប្បការំ សាសនមលំ វិសោធេត្វា មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរោ តិបិដកបរិយត្តិធរានំ បភិន្នបដិសម្ភិទានំ ភិក្ខូនំ សហស្សមេកំ គហេត្វា យថា មហាកស្សបត្ថេរោ ច យសត្ថេរោ ច ធម្មញ្ច វិនយញ្ច សង្គាយិំសុ, ឯវមេវ សង្គាយន្តោ តតិយសង្គីតិំ អកាសិ. ឥទានិ តំ តតិយសង្គីតិំ មូលតោ បភុតិ វិត្ថារេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តិស្សោបិ ខោ មហាព្រហ្មា ព្រហ្មលោកតោ ចវិត្វា មោគ្គលិព្រាហ្មណស្ស គេហេ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសី’’តិអាទិ.
តត្ថ គេហេ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសីតិ មោគ្គលិព្រាហ្មណស្ស គេហេ ព្រាហ្មណិយា កុច្ឆិម្ហិ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសីតិ អត្ថោ. គេហស្ស បន តន្និស្សយត្តា និស្សិតេ និស្សយវោហារវសេន ‘‘គេហេ បដិសន្ធិំ អគ្គហេសី’’តិ វុត្តំ យថា ‘‘មញ្ចា ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តិ, សព្ពោ គាមោ អាគតោ’’តិ. សត្តវស្សានីតិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. អតិច្ឆថាតិ អតិក្កមិត្វា ឥច្ឆថ, ឥធ ភិក្ខា ន លព្ភតិ, ឥតោ អញ្ញត្ថ គន្ត្វា ភិក្ខំ បរិយេសថាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ភោ បព្ពជិតា’’តិអាទិ ព្រាហ្មណោ អត្តនោ គេហេ ភិក្ខាលាភំ អនិច្ឆន្តោ អាហ. បដិយាទិតភត្តតោតិ សម្បាទេត្វា ឋបិតភត្តតោ. តទុបិយន្តិ តទនុរូបំ. ឧបសមំ ទិស្វាតិ ថេរស្ស កាយចិត្តវូបសមំ បុនប្បុនំ ទិស្វា, ញត្វាតិ អត្ថោ. ឥរិយាបថវូបសមសន្ទស្សនេន ហិ តន្និពន្ធិនោ ចិត្តស្ស យោនិសោ បវត្តិឧបសមោបិ វិញ្ញាយតិ. ភិយ្យោសោ មត្តាយ បសីទិត្វាតិ ¶ បុនប្បុនំ វិសេសតោ អធិកតរំ បសីទិត្វា. ភត្តវិស្សគ្គករណត្ថាយាតិ ភត្តកិច្ចករណត្ថាយ. អធិវាសេត្វាតិ សម្បដិច្ឆិត្វា.
សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោតិ សោឡសវស្សោតិ ឧទ្ទិសិតព្ពោ វោហរិតព្ពោតិ សោឡសវស្សុទ្ទេសោ, សោយេវ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ. សោឡសវស្សោតិ វា ឧទ្ទិសិតព្ពតំ អរហតីតិ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ, សោឡសវស្សានិ វា ឧទ្ទិសិតព្ពានិ អស្សាតិ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ, សោឡសវស្សោតិ ឧទ្ទេសោ វា អស្ស ¶ អត្ថីតិ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ, អត្ថតោ បន សោឡសវស្សិកោតិ វុត្តំ ហោតិ. តិណ្ណំ វេទានំ បារគូតិ ឥរុវេទយជុវេទសាមវេទសង្ខាតានំ តិណ្ណំ វេទានំ បគុណករណវសេន បារំ គតោតិ បារគូ. បារគូតិ ចេត្ថ និច្ចសាបេក្ខតាយ សមាសាទិកំ វេទិតព្ពំ. លគ្គេត្វាតិ ឱលម្ពេត្វា. ន ច កាចីតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ អវធារណេ, កាចិ កថា នេវ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ. បល្លង្កន្តិ និសីទិតព្ពាសនំ. ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ ឯត្ថាបិ ‘‘កថា’’តិ ឥទំ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. កុបិតោ អនត្តមនោតិ កោបេន កុបិតោ, អនត្តមនោ ទោមនស្សេន. ទោមនស្សសមង្គី ហិ បុគ្គលោ បីតិសុខេហិ ន អត្តមនោ ន អត្តចិត្តោតិ អនត្តមនោតិ វុច្ចតិ. ន សកមនោតិ វា អនត្តមនោ អត្តនោ វសេ អដ្ឋិតចិត្តត្តា.
ចណ្ឌិក្កភាវេតិ ចណ្ឌិកោ វុច្ចតិ ចណ្ឌោ ថទ្ធបុគ្គលោ, តស្ស ភាវោ ចណ្ឌិក្កំ, ថទ្ធភាវោតិ អត្ថោ. ឥធ បន ‘‘ចណ្ឌិក្កភាវេ’’តិ វុត្តត្តា ចណ្ឌិកោយេវ ចណ្ឌិក្កន្តិ គហេតព្ពំ, តេន ‘‘ចណ្ឌិក្កភាវេ’’តិ ឯត្ថ ថទ្ធភាវេតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កិញ្ចិ មន្តន្តិ កិញ្ចិ វេទំ. អញ្ញេ កេ ជានិស្សន្តីតិ ន កេចិ ជានិស្សន្តីតិ អធិប្បាយោ. បុច្ឆិត្វា សក្កា ជានិតុន្តិ អត្តនោ បទេសញាណេ ឋិតត្តា ថេរោ ឯវមាហ. សព្ពញ្ញុពុទ្ធា ឯវ ហិ ‘‘បុច្ឆ, មាណវ, យទាកង្ខសី’’តិអាទិនា បច្ចេកពុទ្ធាទីហិ អសាធារណំ សព្ពញ្ញុបវារណំ បវារេន្តិ. សាវកា បន បទេសញាណេ ឋិតត្តា ‘‘សុត្វា វេទិស្សាមា’’តិ វា ‘‘បុច្ឆិត្វា សក្កា ជានិតុ’’ន្តិ វា វទន្តិ.
តីសុ វេទេសូតិអាទីសុ តយោ វេទា បុព្ពេ វុត្តនយា ឯវ. និឃណ្ឌូតិ នាមនិឃណ្ឌុរុក្ខាទីនំ វេវចនប្បកាសកំ សត្ថំ, វេវចនប្បកាសកន្តិ ច បរិយាយសទ្ទទីបកន្តិ អត្ថោ, ឯកេកស្ស អត្ថស្ស អនេកបរិយាយវចនវិភាវកន្តិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. និទស្សនមត្តញ្ចេតំ អនេកេសំ អត្ថានំ ឯកសទ្ទស្ស វចនីយតាវិភាវនវសេនបិ តស្ស គន្ថស្ស បវត្តត្តា. វចនីយវាចកភាវេន អត្ថំ សទ្ទញ្ច និខណ្ឌេតិ ភិន្ទតិ វិភជ្ជ ទស្សេតីតិ និខណ្ឌុ, សោ ឯវ ឥធ ខ-ការស្ស ឃ-ការំ កត្វា និឃណ្ឌូតិ វុត្តោ. កេដុភន្តិ កិរិយាកប្បវិកប្បោ កវីនំ ឧបការសត្ថំ. ឯត្ថ ច កិរិយាកប្បវិកប្បោតិ វចីភេទាទិលក្ខណា កិរិយា កប្បីយតិ វិកប្បីយតិ ឯតេនាតិ កិរិយាកប្បោ, សោ បន វណ្ណបទពន្ធបទត្ថាទិវិភាគតោ ពហុវិកប្បោតិ កិរិយាកប្បវិកប្បោតិ វុច្ចតិ. ឥទញ្ច មូលកិរិយាកប្បគន្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. សោ ហិ សតសហស្សបរិមាណោ នយាទិចរិយាទិកំ បករណំ. វចនត្ថតោ បន កិដតិ គមេតិ កិរិយាទិវិភាគំ, តំ វា អនវសេសបរិយាទានតោ គមេន្តោ បូរេតីតិ កេដុភន្តិ វុច្ចតិ, សហ និឃណ្ឌុនា កេដុភេន ច សនិឃណ្ឌុកេដុភា, តយោ វេទា. តេសុ សនិឃណ្ឌុកេដុភេសុ. ឋានករណាទិវិភាគតោ ¶ និព្ពចនវិភាគតោ ច អក្ខរា បភេទីយន្តិ ឯតេនាតិ អក្ខរប្បភេទោ, សិក្ខា ច និរុត្តិ ច. សហ អក្ខរប្បភេទេនាតិ សាក្ខរប្បភេទា, តេសុ សាក្ខរប្បភេទេសុ. ឥតិហាសបញ្ចមេសូតិ អថព្ពនវេទំ ចតុត្ថំ កត្វា ‘‘ឥតិហ អាស ឥតិហ អាសា’’តិ ឦទិសវចនបដិសំយុត្តោ បុរាណកថាសង្ខាតោ ឥតិហាសោ បញ្ចមោ ឯតេសន្តិ ឥតិហាសបញ្ចមា, តយោ វេទា. តេសុ ឥតិហាសបញ្ចមេសុ. នេវ អត្តនា បស្សតីតិ នេវ សយំ បស្សតិ, នេវ ជានាតីតិ អត្ថោ. បុច្ឆ, ព្យាករិស្សាមីតិ ‘‘សព្ពាបិ បុច្ឆា វេទេសុយេវ អន្តោគធា’’តិ សល្លក្ខេន្តោ ឯវមាហ.
យស្ស ចិត្តន្តិអាទិបញ្ហទ្វយំ ចុតិចិត្តសមង្គិនោ ខីណាសវស្ស ចុតិចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ បឋមបញ្ហេ ឧប្បជ្ជតីតិ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិតាយ ឧប្បជ្ជតិ. ន និរុជ្ឈតីតិ និរោធក្ខណំ អប្បត្តតាយ ន និរុជ្ឈតិ. តស្ស ចិត្តន្តិ តស្ស បុគ្គលស្ស តតោ បដ្ឋាយ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ នុប្បជ្ជិស្សតីតិ បុច្ឆតិ. យស្ស វា បនាតិអាទិកេ បន ទុតិយបញ្ហេ និរុជ្ឈិស្សតីតិ យស្ស ចិត្តំ ភង្គក្ខណំ បត្វា និរុជ្ឈិស្សតិ. នុប្បជ្ជិស្សតីតិ ភង្គតោ បរភាគេ សយំ វា អញ្ញំ វា នុប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស បុគ្គលស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតីតិ បុច្ឆតិ. ឥមេសំ បន បញ្ហានំ បឋមោ បញ្ហោ វិភជ្ជព្យាករណីយោ, តស្មា ‘‘យស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ, តស្ស ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ នុប្បជ្ជិស្សតី’’តិ (យម. ២.ចិត្តយមក.៦៣) ឯវំ ¶ បុដ្ឋេន សតា ឯវមយំ បញ្ហោ ច វិស្សជ្ជេតព្ពោ ‘‘បច្ឆិមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ តេសំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ និរុជ្ឈិស្សតិ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, ឥតរេសំ ចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ តេសំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតិ, និរុជ្ឈិស្សតិ ចេវ ឧប្បជ្ជិស្សតិ ចា’’តិ (យម. ២.ចិត្តយមក.៦៣). យេសញ្ហិ បរិច្ឆិន្នវដ្ដទុក្ខានំ ខីណាសវានំ សព្ពបច្ឆិមស្ស ចុតិចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ វត្តតិ, តេសំ តទេវ ចុតិចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ នុប្បជ្ជិស្សតីតិ. ឧប្បាទប្បត្តតាយ ឧប្បជ្ជតិ នាម, ភង្គំ អប្បត្តតាយ ន និរុជ្ឈតិ. ភង្គំ បន បត្វា តំ តេសំ ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ, តតោ អប្បដិសន្ធិកត្តា អញ្ញំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ. ឋបេត្វា បន បច្ឆិមចិត្តសមង្គិខីណាសវំ ឥតរេសំ សេក្ខាសេក្ខបុថុជ្ជនានំ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិចិត្តំ ឧប្បាទប្បត្តតាយ ឧប្បជ្ជតិ នាម, ភង្គំ អប្បត្តតាយ ន និរុជ្ឈតិ. ភង្គំ បន បត្វា និរុជ្ឈិស្សតេវ, អញ្ញំ បន តស្មិំ វា អញ្ញស្មិំ វា អត្តភាវេ ឧប្បជ្ជិស្សតិ ចេវ និរុជ្ឈិស្សតិ ច. ទុតិយោ បន បញ្ហោ អរហតោ ចុតិចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ និយមិតត្តា ឯកំសព្យាករណីយោ, តស្មា ‘‘យស្ស វា បន ចិត្តំ និរុជ្ឈិស្សតិ ន ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតី’’តិ បុដ្ឋេន ‘‘អាមន្តា’’តិ វត្តព្ពំ. ខីណាសវស្ស ហិ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិចុតិចិត្តំ ភង្គំ បត្វា និរុជ្ឈិស្សតិ ¶ នាម, តតោ បរំ នុប្បជ្ជិស្សតិ. ឧប្បាទក្ខណសមង្គិតាយ បន ឧប្បជ្ជតិ ចេវ ភង្គំ អប្បត្តតាយ ន និរុជ្ឈតិ ចាតិ វុច្ចតិ.
អយំ បន មាណវោ ឯវមិមេ បញ្ហេ វិស្សជ្ជេតុមសក្កោន្តោ វិឃាតំ បាបុណិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘មាណវោ ឧទ្ធំ វា អធោ វា ហរិតុំ អសក្កោន្តោ’’តិអាទិ. តត្ថ ឧទ្ធំ វា អធោ វា ហរិតុំ អសក្កោន្តោតិ ឧបរិមបទេ វា ហេដ្ឋិមបទំ, ហេដ្ឋិមបទេ វា ឧបរិមបទំ អត្ថតោ សមន្នាហរិតុំ អសក្កោន្តោតិ អត្ថោ, បុព្ពេនាបរំ យោជេត្វា បញ្ហស្ស អត្ថំ បរិច្ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. ទ្វត្តិំសាការកម្មដ្ឋានំ តាវ អាចិក្ខីតិ ‘‘អត្ថិ ឥមស្មិំ កាយេ’’តិអាទិកំ ទ្វត្តិំសាការកម្មដ្ឋានំ ‘‘មន្តស្ស ឧបចារោ អយ’’ន្តិ បឋមំ អាចិក្ខិ. សោតាបន្នានំ សីលេសុ បរិបូរការិតាយ សមាទិន្នសីលតោ នត្ថិ បរិហានីតិ អាហ ‘‘អភព្ពោ ទានិ សាសនតោ និវត្តិតុ’’ន្តិ. វឌ្ឍេត្វាតិ ឧបរិមគ្គត្ថាយ កម្មដ្ឋានំ វឌ្ឍេត្វា. អប្បោស្សុក្កោ ភវេយ្យ ពុទ្ធវចនំ គហេតុន្តិ អរហត្តប្បត្តិយា កតកិច្ចភាវតោតិ ¶ អធិប្បាយោ. វោហារវិធិម្ហិ ឆេកភាវត្ថំ ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មំ ភន្តេ តុម្ហាកំ សន្តិកំ បហិណី’’តិអាទិ វុត្តំ.
ឧទកទន្តបោនំ ឧបដ្ឋាបេសីតិ បរិភោគត្ថាយ ឧទកញ្ច ទន្តកដ្ឋញ្ច បដិយាទេត្វា ឋបេសិ. ទន្តេ បុនន្តិ វិសោធេន្តិ ឯតេនាតិ ទន្តបោនំ វុច្ចតិ ទន្តកដ្ឋំ. គុណវន្តានំ សង្គហេតព្ពភាវតោ ថេរោ សាមណេរស្ស ច ខន្តិវីរិយឧបដ្ឋានាទិគុណេ បច្ចក្ខករណត្ថំ វិនាវ អភិញ្ញាយ បកតិយា វីមំសមានោ បុន សម្មជ្ជនាទិំ អកាសិ. ‘‘សាមណេរស្ស ចិត្តទមនត្ថំ អកាសី’’តិបិ វទន្តិ. ពុទ្ធវចនំ បដ្ឋបេសីតិ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហាបេតុំ អារភិ. ឋបេត្វា វិនយបិដកន្តិ ឯត្ថ ‘‘សាមណេរានំ វិនយបរិយាបុណនំ ចារិត្តំ ន ហោតីតិ ឋបេត្វា វិនយបិដកំ អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហាបេសី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អវស្សិកោវ សមានោតិ ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ អបរិបុណ្ណឯកវស្សោតិ អធិប្បាយោ. មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស ហទយេ បតិដ្ឋាបិតម្បិ ពុទ្ធវចនំ វោហារវសេន តស្ស ហត្ថេ បតិដ្ឋាបិតំ នាម ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘ហត្ថេ សកលំ ពុទ្ធវចនំ បតិដ្ឋាបេត្វា’’តិ. យាវតាយុកំ ឋត្វា បរិនិព្ពាយិំសូតិ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស ហត្ថេ សកលសាសនបតិដ្ឋាបនេន ទុតិយសង្គីតិការការោបិតទណ្ឌកម្មតោ មុត្តា ហុត្វា យាវតាយុកំ ឋត្វា បរិនិព្ពាយិំសុ.
ពិន្ទុសារស្ស រញ្ញោ ឯកសតបុត្តាតិ ឯត្ថ ពិន្ទុសារោ នាម សក្យកុលប្បសុតោ ចន្ទគុត្តស្ស នាម រញ្ញោ បុត្តោ. តថា ហិ វិដដូភសង្គាមេ កបិលវត្ថុតោ និក្ខន្តសក្យបុត្តេហិ មាបិតេ មោរិយនគរេ ខត្តិយកុលសម្ភវោ ចន្ទគុត្តកុមារោ បាដលិបុត្តេ រាជា អហោសិ. តស្ស បុត្តោ ពិន្ទុសារោ ¶ នាម រាជកុមារោ បិតុ អច្ចយេន រាជា ហុត្វា ឯកសតបុត្តកានំ ជនកោ អហោសិ. ឯកសតន្តិ ឯកញ្ច សតញ្ច ឯកសតំ, ឯកេនាធិកំ សតន្តិ អត្ថោ. ឯកាវ មាតា អស្សាតិ ឯកមាតិកំ, អត្តនា សហោទរន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ន តាវ ឯករជ្ជំ កតន្តិ អាហ ‘‘អនភិសិត្តោវ រជ្ជំ ការេត្វា’’តិ. ឯករជ្ជាភិសេកន្តិ សកលជម្ពុទីបេ ឯកាធិបច្ចវសេន ករិយមានំ អភិសេកំ. បុញ្ញប្បភាវេន បាបុណិតព្ពាបិ រាជិទ្ធិយោ អរហត្តមគ្គេន អាគតា បដិសម្ភិទាទយោ ¶ អវសេសវិសេសា វិយ បយោគសម្បត្តិភូតា អភិសេកានុភាវេនេវ អាគតាតិ អាហ ‘‘អភិសេកានុភាវេន ចស្ស ឥមា រាជិទ្ធិយោ អាគតា’’តិ.
តត្ថ រាជិទ្ធិយោតិ រាជភាវានុគតប្បភាវា. យតោតិ យតោ សោឡសឃដតោ. សាសនេ ឧប្បន្នសទ្ធោតិ ពុទ្ធសាសនេ បដិលទ្ធសទ្ធោ. អសន្ធិមិត្តាតិ តស្សាវ នាមំ. តស្សា កិរ សរីរេ សន្ធយោ ន បញ្ញាយន្តិ, តស្មា ឯវំនាមិកា ជាតាតិបិ វទន្តិ. ទេវតា ឯវ ទិវសេ ទិវសេ អាហរន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ទេវសិកន្តិ ទិវសេ ទិវសេ. អគទាមលកន្តិ អប្បកេនេវ សរីរសោធនាទិសមត្ថំ សព្ពទោសហរណំ ឱសធាមលកំ. អគទហរីតកម្បិ តាទិសមេវ ហរីតកំ. តេសុ កិរ ទ្វីសុ យថាកាមមេកំ បរិភុញ្ជតិ. ឆទ្ទន្តទហតោតិ ឆទ្ទន្តទហសមីបេ ឋិតទេវវិមានតោ កប្បរុក្ខតោ វា. ‘‘ឆទ្ទន្តទហេ តាទិសា រុក្ខវិសេសា សន្តិ, តតោ អាហរន្តី’’តិបិ វទន្តិ. ទិព្ពញ្ច បានកន្តិ ទិព្ពផលរសបានកញ្ច. អសុត្តមយិកន្តិ កប្បរុក្ខតោ និព្ពត្តទិព្ពទុស្សត្តា សុត្តេហិ ន កតន្តិ អសុត្តមយិកំ. សុមនបុប្ផបដន្តិ សព្ពត្ថ សុខុមំ ហុត្វា ឧគ្គតបុប្ផានំ អត្ថិតាយ សុមនបុប្ផបដំ នាម ជាតំ. ឧដ្ឋិតស្ស សាលិនោតិ សយំជាតសាលិនោ. សមុទាយាបេក្ខញ្ចេត្ថ ឯកវចនំ, សាលីនន្តិ អត្ថោ. នវ វាហសហស្សានីតិ ឯត្ថ ‘‘ចតស្សោ មុដ្ឋិយោ ឯកោ កុឌុវោ, ចត្តារោ កុឌុវា ឯកោ បត្ថោ, ចត្តារោ បត្ថា ឯកោ អាឡ្ហកោ, ចត្តារោ អាឡ្ហកា ឯកំ ទោណំ, ចត្តារោ ទោណា ឯកមានិកា, ចតស្សោ មានិកា ឯកខារី, វីសតិ ខារិយោ ឯកោ វាហោ, តទេវ ឯកំ សកដ’’ន្តិ សុត្តនិបាតដ្ឋកថាទីសុ (សុ. និ. អដ្ឋ. ២.កោកាលិកសុត្តវណ្ណនា; សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៨១; អ. និ. ៣.១០; ៨៩) វុត្តំ. ឥធ បន ‘‘ទ្វេ សកដានិ ឯកោ វាហោ’’តិ វទន្តិ. និត្ថុសកណេ ករោន្តីតិ ថុសកុណ្ឌករហិតេ ករោន្តិ. មធុំ ករោន្តីតិ អាគន្ត្វា សមីបដ្ឋានេ មធុំ ករោន្តិ. ពលិកម្មំ ករោន្តីតិ សព្ពត្ថ ពលិកម្មការកា រដ្ឋវាសិនោ វិយ មធុរសរំ វិកូជន្តា ពលិំ ករោន្តិ. ‘‘អាគន្ត្វា អាកាសេយេវ សទ្ទំ កត្វា អត្តានំ អជានាបេត្វា គច្ឆន្តី’’តិ វទន្តិ.
សុវណ្ណសង្ខលិកាយេវ ពន្ធនំ សុវណ្ណសង្ខលិកពន្ធនំ. ចតុន្នំ ពុទ្ធានន្តិ កកុសន្ធាទីនំ ចតុន្នំ ពុទ្ធានំ. អធិគតរូបទស្សនន្តិ បដិលទ្ធរូបទស្សនំ. អយំ កិរ កប្បាយុកត្តា ចតុន្នម្បិ ពុទ្ធានំ ¶ រូបសម្បត្តិំ បច្ចក្ខតោ អទ្ទក្ខិ. កាឡំ នាម ¶ នាគរាជានំ អានយិត្វាតិ ឯត្ថ សោ បន នាគរាជា គង្គាយំ និក្ខិត្តសុវណ្ណសង្ខលិកាយ គន្ត្វា អត្តនោ បាទេសុ បតិតសញ្ញាយ អាគតោតិ វេទិតព្ពោ. ននុ ច អសោកស្ស រញ្ញោ អាណា ហេដ្ឋា យោជនតោ ឧបរិ បវត្តតិ, ឥមស្ស ច វិមានំ យោជនបរិច្ឆេទតោ ហេដ្ឋា បតិដ្ឋិតំ, តស្មា កថំ អយំ នាគរាជា រញ្ញោ អាណាយ អាគតោតិ? កិញ្ចាបិ អត្តនោ វិមានំ យោជនបរិច្ឆេទតោ ហេដ្ឋា បតិដ្ឋិតំ, តថាបិ រញ្ញោ អាណាបវត្តិដ្ឋានេន សហ ឯកាពទ្ធតាយ តស្ស អាណំ អកាសិ. យថា ហិ រជ្ជសីមន្តរវាសិនោ មនុស្សា តេហិ តេហិ រាជូហិ និប្បីឡិយមានា តេសំ តេសំ អាណាយ បវត្តន្តិ, ឯវំសម្បទមិទន្តិ វទន្តិ.
អាបាថំ ករោហីតិ សម្មុខំ ករោហិ, គោចរំ ករោហីតិ អត្ថោ. តេន និម្មិតំ ពុទ្ធរូបំ បស្សន្តោតិ សម្ពន្ធោ. កីទិសំ តំ ពុទ្ធរូបន្តិ អាហ ‘‘សកលសរីរវិប្បកិណ្ណា’’តិអាទិ. តត្ថ បុញ្ញប្បភាវនិព្ពត្តគ្គហណំ តេន និម្មិតានម្បិ អសីតិអនុព្យញ្ជនបដិមណ្ឌិតានំ ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណានំ ភគវតោ បុញ្ញប្បភាវនិព្ពត្តអសីតិអនុព្យញ្ជនាទីហិ សទិសត្តា កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ តេន តទា និម្មិតំ អនេកាការបរិបុណ្ណំ ពុទ្ធរូបំ ភគវតោ បុញ្ញប្បភាវេន និព្ពត្តន្តិ សក្កា វត្តុំ. អសីតិអនុព្យញ្ជនំ តម្ពនខតុង្គនាសាទិ. ទ្វត្តិំសមហាបុរិសលក្ខណំ សុប្បតិដ្ឋិតបាទតាទិ. វិកសិត…បេ… សលិលតលន្តិ សូរិយរស្មិសម្ផស្សេន វិកសិតេហិ វិកាសមុបគតេហិ កំ អលង្ករោតីតិ ‘‘កមល’’ន្តិ លទ្ធនាមេហិ រត្តបទុមេហិ នីលុប្បលាទិភេទេហិ ឧប្បលេហិ ចេវ សេតបទុមសង្ខាតេហិ បុណ្ឌរីកេហិ ច បដិមណ្ឌិតំ សមន្តតោ សជ្ជិតំ ជលតលមិវ. តារាគណ…បេ… គគនតលន្តិ សព្ពត្ថ វិប្បកិណ្ណតារកគណស្ស រស្មិជាលវិសទេហិ វិប្ផុរិតាយ ភាសមានាយ សោភាយ កន្តិយា សមុជ្ជលំ សម្មា ភាសមានំ គគនតលមិវ អាកាសតលមិវ. សញ្ឈាប្បភា…បេ… កនកគិរិសិខរន្តិ សញ្ឈាកាលសញ្ជាតប្បភានុរាគេហិ ឥន្ទចាបេហិ វិជ្ជុលតាហិ ច បរិក្ខិត្តំ សមន្តតោ បរិវារិតំ កនកគិរិសិខរមិវ សុវណ្ណបព្ពតកូដមិវ. វិមលកេតុមាលាតិ ឯត្ថ ‘‘កេតុមាលា នាម សីសតោ និក្ខមិត្វា ឧបរិ មុទ្ធនិ បុញ្ជោ ហុត្វា ទិស្សមានរស្មិរាសី’’តិ វទន្តិ. ‘‘មុទ្ធនិ មជ្ឈេ បញ្ញាយមានោ ឧន្នតប្បទេសោតិបិ វទន្តី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. យស្មា បន អសោកោ ¶ ធម្មរាជា សញ្ជាតបីតិសោមនស្សោ សត្តាហំ និរាហារោ ហុត្វា យថាឋិតោវ អវិក្ខិត្តចិត្តោ បសាទសោម្មេហិ ចក្ខូហិ និរន្តរំ ពុទ្ធរូបមេវ ឱលោកេសិ, តស្មា អក្ខីហិ បូជា កតា នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘អក្ខិបូជំ នាម អកាសី’’តិ. អថ វា ចក្ខូនំ តាទិសស្ស ឥដ្ឋារម្មណស្ស ឧបដ្ឋាបនេន អក្ខីនំ បូជា កតា នាម ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អក្ខិបូជំ នាម អកាសី’’តិ.
ឥទ្ធិវិភាវនាធិការប្បសង្គេន ¶ ចេតំ វត្ថុ វុត្តំ, នានុក្កមេន. អយញ្ហេត្ថ អនុក្កមោ – អសោកោ កិរ មហារាជា ឧបរិ វក្ខមានានុក្កមេន សីហបញ្ជរេន ឱលោកេន្តោ និគ្រោធសាមណេរំ ឥរិយាបថសម្បន្នំ នាគរជននយនានិ អាកឌ្ឍន្តំ យុគមត្តំ បេក្ខមានំ ទិស្វា បសីទិត្វា សញ្ជាតបេមោ សពហុមានោ អាមន្តាបេត្វា សេតច្ឆត្តស្ស ហេដ្ឋា សីហាសនេ និសីទាបេត្វា ភោជេត្វា សាមណេរស្ស វចនាទាសេ ទិស្សមានំ ទសពលស្ស ធម្មកាយំ ទិស្វា រតនត្តយេ បសីទិត្វា សបរិសោ សរណសីលេសុ បតិដ្ឋាយ តតោ បដ្ឋាយ អភិវឌ្ឍមានសទ្ធោ បុព្ពេ ភោជិយមានានិ តិត្ថិយសដ្ឋិសហស្សានិ នីហរិត្វា ភិក្ខូនំ សដ្ឋិសហស្សានំ សុវកាហតសាលិសម្បាទិតភត្តំ បដ្ឋបេត្វា ទេវតោបនីតំ អនោតត្តសលិលំ នាគលតាទន្តកដ្ឋញ្ច ឧបនាមេត្វា និច្ចសង្ឃុបដ្ឋានំ ករោន្តោ ឯកទិវសំ សុវណ្ណសង្ខលិកពន្ធនំ វិស្សជ្ជេត្វា កាឡំ នាគរាជានំ អានយិត្វា តេន និម្មិតំ វុត្តប្បការំ សិរីសោភគ្គសម្បន្នំ ពុទ្ធរូបំ បស្សន្តោ ទីឃបុថុលនិច្ចលនយនប្បភាហិ សត្តាហំ អក្ខិបូជមកាសិ.
ឥទានិ បន យថានុសន្ធិំ ឃដេត្វា អនុក្កមេន តស្ស សាសនាវតារំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘រាជា កិរ អភិសេកំ បាបុណិត្វា’’តិអាទិ. ពាហិរកបាសណ្ឌន្តិ ពាហិរកប្បវេទិតំ សមយវាទំ. ពាហិរកប្បវេទិតា ហិ សមយវាទា សត្តានំ តណ្ហាបាសំ ទិដ្ឋិបាសញ្ច ឌេន្តិ ឱឌ្ឌេន្តីតិ ‘‘បាសណ្ឌា’’តិ វុច្ចន្តិ. បរិគ្គណ្ហីតិ វីមំសមានោ បរិគ្គហេសិ. ពិន្ទុសារោ ព្រាហ្មណភត្តោ អហោសីតិ អត្តនោ បិតុ ចន្ទគុត្តស្ស កាលតោ បដ្ឋាយ ព្រាហ្មណេសុ សម្ភត្តោ អហោសិ. ចន្ទកេន នាម កិរ ព្រាហ្មណេន សមុស្សាហិតោ ចន្ទគុត្តកុមារោ តេន ទិន្ននយេ ឋត្វា សកលជម្ពុទីបេ ឯករជ្ជមកាសិ, តស្មា តស្មិំ ព្រាហ្មណេ សញ្ជាតពហុមានវសេន ចន្ទគុត្តកាលតោ បដ្ឋាយ សដ្ឋិសហស្សមត្តា ព្រាហ្មណជាតិកា តស្មិំ រាជកុលេ ¶ និច្ចភត្តិកា អហេសុំ. ព្រាហ្មណានន្តិ បណ្ឌរង្គបរិព្ពាជកាទិភាវមនុបគតេ ទស្សេតិ. បណ្ឌរង្គបរិព្ពាជកាទយោ ច ព្រាហ្មណជាតិវន្តោតិ អាហ ‘‘ព្រាហ្មណជាតិយបាសណ្ឌាន’’ន្តិ. ឯត្ថ បន ទិដ្ឋិបាសាទីនំ ឱឌ្ឌនតោ បណ្ឌរង្គាទយោវ ‘‘បាសណ្ឌា’’តិ វុត្តា. សីហបញ្ជរេតិ មហាវាតបានេ. ឧបសមបរិពាហិរេនាតិ ឧបសមតោ បរិពាហិរេន, ឧបសមរហិតេនាតិ អត្ថោ. អន្តេបុរំ អតិហរថាតិ អន្តេបុរំ បវេសេថ, អានេថាតិ វុត្តំ ហោតិ.
អមា សហ ភវន្តិ កិច្ចេសូតិ អមច្ចា, រជ្ជកិច្ចវោសាបនកា. ទេវាតិ រាជានំ អាលបន្តិ. រាជានោ ហិ ទិព្ពន្តិ កាមគុណេហិ កីឡន្តិ, តេសុ វា វិហរន្តិ វិជយសមត្ថតាយោគេន បច្ចត្ថិកេ វិជេតុំ ឥច្ឆន្តិ, ឥស្សរិយឋានាទិសក្ការទានគហណំ តំ តំ អត្ថានុសាសនំ វា ករោន្តិ វោហរន្តិ, បុញ្ញានុភាវប្បត្តាយ ជុតិយា ជោតន្តីតិ វា ‘‘ទេវា’’តិ វុច្ចន្តិ ¶ . តថា ហិ តេ ចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ ជនំ រញ្ជេន្តា សយំ យថាវុត្តេហិ វិសេសេហិ រាជន្តិ ទិប្បន្តិ សោភន្តីតិ ‘‘រាជានោ’’តិ ច វុច្ចន្តិ. និគណ្ឋាទយោតិ ឯត្ថ និគណ្ឋោ នាម ‘‘អម្ហាកំ គណ្ឋនកិលេសោ សំសារេ បលិពុទ្ធនកិច្ចោ រាគាទិកិលេសោ ខេត្តវត្ថុបុត្តទារាទិវិសយោ នត្ថិ, កិលេសគណ្ឋិរហិតា មយ’’ន្តិ ឯវំ វាទិតាយ ‘‘និគណ្ឋា’’តិ លទ្ធនាមា តិត្ថិយា.
ឧច្ចាវចានីតិ ឧច្ចានិ ច អវចានិ ច, មហន្តានិ ចេវ ខុទ្ទកានិ ច, អថ វា វិសិដ្ឋានិ ចេវ លាមកានិ ចាតិ អត្ថោ. ភទ្ទបីឋកេសូតិ វេត្តមយបីឋេសុ. សារោតិ សីលាទិគុណសារោ. រាជង្គណេនាតិ រាជនិវេសនទ្វារេ វិវដេន ភូមិប្បទេសេន. អង្គណន្តិ ហិ កត្ថចិ កិលេសា វុច្ចន្តិ ‘‘រាគោ អង្គណ’’ន្តិអាទីសុ (វិភ. ៩២៤). រាគាទយោ ហិ អង្គន្តិ ឯតេហិ តំសមង្គីបុគ្គលា និហីនភាវំ គច្ឆន្តីតិ អង្គណានីតិ វុច្ចន្តិ. កត្ថចិ មលំ វា បង្កោ វា ‘‘តស្សេវ រជស្ស វា អង្គណស្ស វា បហានាយ វាយមតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.១៨៤). អញ្ជតិ សម្មក្ខេតីតិ ហិ អង្គណំ, មលាទិ. កត្ថចិ តថារូបោ វិវដប្បទេសោ ‘‘ចេតិយង្គណំ ពោធិយង្គណ’’ន្តិអាទីសុ. អញ្ជតិ តត្ថ ឋិតំ អតិសុន្ទរតាយ អភិព្យញ្ជេតីតិ ហិ អង្គណំ, វិវដោ ភូមិប្បទេសោ. ឥធាបិ សោយេវ អធិប្បេតោ. ទន្តន្តិអាទីសុ កិលេសវិប្ផន្ទរហិតចិត្តតាយ ទន្តំ, និច្ចំ បច្ចុបដ្ឋិតសតារក្ខតាយ គុត្តំ, ចក្ខាទិឥន្ទ្រិយានំ ¶ សន្តតាយ សន្តិន្ទ្រិយំ, បាសាទិកេន ឥរិយាបថេន សមន្នាគតត្តា សម្បន្នឥរិយាបថំ. ឥទានិ និគ្រោធសាមណេរំ សរូបតោ វិភាវេតុកាមោ អាហ ‘‘កោ បនាយំ និគ្រោធោ នាមា’’តិអាទិ.
តត្រាយំ អនុបុព្ពិកថាតិ ឯត្ថ ពិន្ទុសារស្ស កិរ ឯកសតបុត្តេសុ មោរិយវំសជាយ ធម្មទេវិយា អសោកតិស្សនាមានំ ទ្វិន្នំ បុត្តានំ មជ្ឈេ ជេដ្ឋោ អសោកកុមារោ អវន្តិរដ្ឋំ ភុញ្ជតិ. បិតរា បេសិតោ បាដលិបុត្តតោ បញ្ញាសយោជនមត្ថកេ វិដដូភភយាគតានំ សាកិយានមាវាសំ វេដិសំ នាម នគរំ បត្វា តត្ថ វេដិសំ នាម សេដ្ឋិធីតរំ អាទាយ ឧជ្ជេនីរាជធានិយំ រជ្ជំ ករោន្តោ មហិន្ទំ នាម កុមារំ សង្ឃមិត្តញ្ច កុមារិកំ លភិត្វា តេហិ សទ្ធិំ រជ្ជសុខមនុភវន្តោ បិតុនោ គិលានភាវំ សុត្វា ឧជ្ជេនិំ បហាយ សីឃំ បាដលិបុត្តំ ឧបគន្ត្វា បិតុ ឧបដ្ឋានំ កត្វា តស្ស អច្ចយេន រជ្ជំ អគ្គហេសិ. តំ សុត្វា យុវរាជា សុមនាភិធានោ កុជ្ឈិត្វា ‘‘អជ្ជ មេ មរណំ វា ហោតុ រជ្ជំ វា’’តិ អដ្ឋនវុតិភាតិកបរិវុតោ សំវដ្ដសាគរេ ជលតរង្គសង្ឃាតោ វិយ អជ្ឈោត្ថរន្តោ ឧបគច្ឆតិ. តតោ អសោកោ ឧជ្ជេនីរាជា សង្គាមំ បក្ខន្ទិត្វា សត្តុមទ្ទនំ ករោន្តោ សុមនំ នាម រាជកុមារំ គហេត្វា ឃាតេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘ពិន្ទុសាររញ្ញោ កិរ ទុព្ពលកាលេយេវ អសោកកុមារោ អត្តនា លទ្ធំ ឧជ្ជេនីរជ្ជំ ¶ បហាយ អាគន្ត្វា សព្ពនគរំ អត្តនោ ហត្ថគតំ កត្វា សុមនំ នាម រាជកុមារំ អគ្គហេសី’’តិ.
បរិបុណ្ណគព្ភាតិ បរិបក្កគព្ភា. ឯកំ សាលន្តិ សព្ពបរិច្ឆន្នំ ឯកំ បាសាទំ. ‘‘ទេវតាយ បន អានុភាវេន តស្មិំ បាសាទេ មហាជនេន អទិស្សមានា ហុត្វា វាសំ កប្បេសី’’តិ វទន្តិ. និពទ្ធវត្តន្តិ ‘‘ឯកស្ស ទិវសស្ស ឯត្តក’’ន្តិ និយាមេត្វា ឋបិតវត្តំ. ហេតុសម្បទន្តិ អរហត្តូបនិស្សយបុញ្ញសម្បទំ. ខុរគ្គេយេវាតិ ខុរកម្មបរិយោសានេយេវ, តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ គហេត្វា តំ បរិគ្គណ្ហន្តោ អន្តិមាយ កេសវដ្ដិយា វោរោបនាយ សមកាលមេវ ច អរហត្តំ បាបុណីតិ វុត្តំ ហោតិ. សរីរំ ជគ្គិត្វាតិ ទន្តកដ្ឋខាទនមុខធោវនាទីហិ សរីរបរិកម្មំ កត្វា.
សីហបញ្ជរេ ចង្កមតីតិ សីហបញ្ជរសមីបេ អបរាបរំ ចង្កមតិ. តង្ខណញ្ញេវាតិ តស្មិំ ខណេយេវ. អយំ ជនោតិ រាជង្គណេ ចរមានំ ជនំ ទិស្វា ¶ វទតិ. ភន្តមិគប្បដិភាគោតិ អនវដ្ឋិតត្តា កាយចាបល្លេន សមន្នាគតត្តា ភន្តមិគសទិសោ. អតិវិយ សោភតីតិ សម្ពន្ធោ. អាលោកិតវិលោកិតន្តិ ឯត្ថ អាលោកិតំ នាម បុរតោបេក្ខនំ. អភិមុខោលោកនញ្ហិ ‘‘អាលោកិត’’ន្តិ វុច្ចតិ. វិលោកិតន្តិ អនុទិសាបេក្ខនំ, យំ ទិសាភិមុខំ ឱលោកេតិ, តទនុគតទិសាបេក្ខនន្តិ អត្ថោ. សមិញ្ជនំ បព្ពសង្កោចនំ. បសារណញ្ច តេសំយេវ បសារណំ. លោកុត្តរធម្មោតិ សេសជនេសុ អវិជ្ជមានោ វិសិដ្ឋធម្មោ. បេមំ សណ្ឋហីតិ បេមំ បតិដ្ឋាសិ, ឧប្បជ្ជីតិ អត្ថោ. វាណិជកោ អហោសីតិ មធុវាណិជកោ អហោសិ.
អតីតេ កិរ តយោ ភាតរោ មធុវាណិជកា អហេសុំ. តេសុ កនិដ្ឋោ មធុំ វិក្កិណាតិ, ឥតរេ អរញ្ញតោ អាហរន្តិ. តទា ឯកោ បច្ចេកពុទ្ធោ បណ្ឌុករោគាតុរោ អហោសិ. អបរោ បន បច្ចេកពុទ្ធោ តទត្ថំ មធុភិក្ខាយ ចរមានោ នគរំ បាវិសិ. បវិដ្ឋញ្ច តំ ឯកា កុម្ភទាសី ឧទកហរណត្ថំ តិត្ថំ គច្ឆមានា អទ្ទស. ទិស្វា ច បុច្ឆិត្វា អាគតការណញ្ច ញត្វា ‘‘ឯត្ថ, ភន្តេ, មធុវាណិជកា វសន្តិ, តត្ថ គច្ឆថា’’តិ ហត្ថំ បសារេត្វា មធុអាបណំ ទស្សេសិ. សោ ច តត្ថ អគមាសិ. តំ ទិស្វា កនិដ្ឋោ មធុវាណិជោ សញ្ជាតបីតិសោមនស្សោ ‘‘កេនាគតាត្ថ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ វិទិត្វា បត្តំ គហេត្វា មធុនោ បូរេត្វា ទទមានោ បត្តបុណ្ណំ មធុំ ឧគ្គន្ត្វា មុខតោ វិស្សន្ទិត្វា ភូមិយំ បតមានំ ទិស្វា បសន្នមានសោ ‘‘ឥមិនាហំ, ភន្តេ, បុញ្ញកម្មេន ជម្ពុទីបេ ឯករជ្ជំ ករេយ្យំ, អាណា ច មេ អាកាសេ បថវិយញ្ច យោជនប្បមាណេ ឋានេ ផរតូ’’តិ បត្ថនមកាសិ. បច្ចេកពុទ្ធោ ច ‘‘ឯវំ ហោតុ ឧបាសកា’’តិ វត្វា គន្ធមាទនំ គន្ត្វា បច្ចេកពុទ្ធស្ស ភេសជ្ជមកាសិ.
កនិដ្ឋោ ¶ បន មធុវាណិជោ មធុំ ទត្វា គេហេ និសិន្នោ ឥតរេ អរញ្ញតោ អាគតេ ទិស្វា ឯវមាហ ‘‘តុម្ហាកំ ភាតរោ ចិត្តំ បសាទេថ, មមញ្ច តុម្ហាកញ្ច មធុំ គហេត្វា ឦទិសស្ស នាម បច្ចេកពុទ្ធស្ស បត្តំ បូរេត្វា អទាសិ’’ន្តិ. តេសុ ជេដ្ឋោ កុជ្ឈិត្វា ឯវមាហ ‘‘ចណ្ឌាលាបិ កាសាវនិវាសិនោ ហោន្តិ, ននុ តវ ហត្ថតោ មធុំ បដិគ្គហេត្វា គតោ ចណ្ឌាលោ ភវិស្សតី’’តិ. មជ្ឈិមោ បន កុជ្ឈិត្វា ‘‘តវ បច្ចេកពុទ្ធំ គហេត្វា បរសមុទ្ទេ និក្ខិបាហី’’តិ អាហ. បច្ឆា បន តេបិ ទ្វេ ភាតរោ កនិដ្ឋេន វុច្ចមានំ ¶ ទានានិសំសបដិសំយុត្តកថំ សុត្វា អនុមោទិំសុយេវ. សាបិ ច កុម្ភទាសី ‘‘តស្ស មធុទាយកស្ស អគ្គមហេសី ភវេយ្យ’’ន្តិ បត្ថនមកាសិ. តេសុ កនិដ្ឋោ អសោកោ ធម្មរាជា អហោសិ, សា ច កុម្ភទាសី អតិវិយ រូបសោភគ្គប្បត្តា អសន្ធិមិត្តា នាម តស្ស អគ្គមហេសី អហោសិ. បរសមុទ្ទវាទី បន មជ្ឈិមោ ឥមស្មិំយេវ តម្ពបណ្ណិទីបេ ទេវានំបិយតិស្សោ នាម មហានុភាវោ រាជា អហោសិ. ជេដ្ឋោ បន ចណ្ឌាលវាទិតាយ ចណ្ឌាលគាមេ ជាតោ និគ្រោធោ នាម សាមណេរោ អហោសិ. តេន វុត្តំ ‘‘បុព្ពេ ហិ កិរ បុញ្ញករណកាលេ ឯស រញ្ញោ ជេដ្ឋភាតា វាណិជកោ អហោសី’’តិ.
បុព្ពេ វ សន្និវាសេនាតិ ឯត្ថ (ជា. អដ្ឋ. ២.២.១៧៤) គាថាពន្ធវសេន វា-សទ្ទស្ស រស្សត្តំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ, បុព្ពេ សន្និវាសេន វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ បុព្ពេតិ អតីតជាតិយំ. សន្និវាសេនាតិ សហវាសេន. សហសទ្ទត្ថោ ហិ អយំ សំសទ្ទោ. បច្ចុប្បន្នហិតេន វាតិ បច្ចុប្បន្នេ វត្តមានភវេ ហិតចរណេន វា. ឯវំ ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ សិនេហសង្ខាតំ បេមំ ជាយតេ ឧប្បជ្ជតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បេមំ នាមេតំ ទ្វីហិបិ ការណេហិ ជាយតិ, បុរិមភវេ មាតា វា បិតា វា ធីតា វា បុត្តោ វា ភាតា វា ភគិនី វា បតិ វា ភរិយា វា សហាយោ វា មិត្តោ វា ហុត្វា យោ យេន សទ្ធិំ ឯកដ្ឋានេ និវុត្ថបុព្ពោ, តស្ស ឥមិនា បុព្ពេ វា សន្និវាសេន ភវន្តរេបិ អនុពន្ធន្តោ សោ សិនេហោ ន វិជហតិ, ឥមស្មិំ អត្តភាវេ កតេន បច្ចុប្បន្នេន ហិតេន វាតិ ឯវំ ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ តំ បេមំ នាម ជាយតីតិ. កិំ វិយាតិ អាហ ‘‘ឧប្បលំ វ យថោទកេ’’តិ. ឯត្ថាបិ វា-សទ្ទស្ស វុត្តនយេនេវ រស្សត្តំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ ចេត្ថ វាសទ្ទោ. តេន បទុមាទយោ សង្គណ្ហាតិ. យថា-សទ្ទោ ឧបមាយំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ឧប្បលញ្ច សេសញ្ច បទុមាទិ ឧទកេ ជាយមានំ ទ្វេ ការណានិ និស្សាយ ជាយតិ ឧទកញ្ចេវ កលលញ្ច, តថា ឯតេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ បេមំ ជាយតីតិ.
រញ្ញោ ហត្ថេតិ សន្តិកំ ឧបគតស្ស រញ្ញោ ហត្ថេ. រញ្ញោ អនុរូបន្តិ ឯកូនសតភាតុកានំ ឃាតិតត្តា ចណ្ឌបកតិតាយ រជ្ជេ ឋិតត្តា ច ‘‘បមាទវិហារី អយ’’ន្តិ មញ្ញមានោ តទនុរូបំ ធម្មបទេ អប្បមាទវគ្គំ ទេសេតុំ ¶ អារភិ. តត្ថ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.២៣) អប្បមាទោតិ សតិយា ¶ អវិប្បវាសោ, និច្ចំ ឧបដ្ឋិតាយ សតិយា ឯតំ អធិវចនំ. អមតបទន្តិ អមតំ វុច្ចតិ និព្ពានំ. តញ្ហិ អជាតត្តា ន ជីយតិ ន មីយតិ, តស្មា ‘‘អមត’’ន្តិ វុច្ចតិ. អមតស្ស បទំ អមតបទំ, អមតស្ស អធិគមុបាយោតិ វុត្តំ ហោតិ. បមាទោតិ បមជ្ជនភាវោ, មុដ្ឋស្សច្ចសង្ខាតស្ស សតិយា វោស្សគ្គស្សេតំ នាមំ. មច្ចុនោតិ មរណស្ស. បទន្តិ ឧបាយោ មគ្គោ. បមត្តោ ហិ ជាតិំ នាតិវត្តតិ, ជាតោ បន ជីយតិ ចេវ មីយតិ ចាតិ បមាទោ មច្ចុនោ បទំ នាម ហោតិ, មរណំ ឧបនេតីតិ វុត្តំ ហោតិ.
អញ្ញាតំ តាត, បរិយោសាបេហីតិ ឥមិនា ‘‘សទា អប្បមាទេន ហុត្វា វត្តិតព្ពន្តិ ឯត្តកេនេវ មយា ញាតំ, តុម្ហេ ធម្មទេសនំ និដ្ឋបេថា’’តិ តស្មិំ ធម្មេ អត្តនោ បដិបជ្ជិតុកាមតំ ទីបេន្តោ ធម្មទេសនាយ បរិយោសានំ បាបេត្វា កថនេ ឧស្សាហំ ជនេតិ. កេចិ បន ‘‘អភាសីតិ ឯត្ថ ‘ភាសិស្សាមិ វិតក្កេមី’តិ អត្ថំ គហេត្វា ‘សព្ពំ អប្បមាទវគ្គំ ភាសិស្សាមី’តិ សល្លក្ខិតត្តា អភាសីតិ វុត្តំ, រញ្ញា បន អឌ្ឍគាថំ សុត្វាវ ‘អញ្ញាតំ តាត, បរិយោសាបេហី’តិ វុត្តត្តា ‘ឧបរិ ន កថេសី’’’តិ វទន្តិ. ‘‘តំ បន យុត្តំ ន ហោតី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ធុវភត្តានីតិ និច្ចភត្តានិ. វជ្ជាវជ្ជំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ ឧបជ្ឈាយោតិ អាហ ‘‘វជ្ជាវជ្ជំ ទិស្វា ចោទេតា សារេតា ចា’’តិ. តត្ថ វជ្ជាវជ្ជន្តិ ខុទ្ទកំ មហន្តញ្ច វជ្ជំ. ចោទេតាតិ ‘‘ឥទំ តយា ទុក្កដំ, ឥទំ ទុព្ភាសិត’’ន្តិអាទីនិ វត្វា ចោទេតា. សារេតាតិ អត្តនោ វជ្ជំ អស្សរន្តស្ស សតិំ ឧប្បាទេតា, សម្មាបដិបត្តិយំ វា សារេតា, បវត្តេតាតិ អត្ថោ.
‘‘ឯវំ តយា ពុទ្ធវចនំ សជ្ឈាយិតព្ពំ, ឯវំ អភិក្កមិតព្ពំ, ឯវំ បដិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទិនា អាចារស្ស សិក្ខាបនតោ អាចរិយោ នាមាតិ អាហ ‘‘ឥមស្មិំ សាសនេ សិក្ខិតព្ពកធម្មេសុ បតិដ្ឋាបេតា’’តិ. តត្ថ សិក្ខិតព្ពកធម្មោ នាម សកលំ ពុទ្ធវចនំ សីលាទយោ ច ធម្មា. ‘‘បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ចា’’តិ ឥទំ លព្ភមានវសេន វុត្តំ ¶ . អាចរិយុបជ្ឈាយានន្តិ ឥមិនា បព្ពជ្ជា ឧបសម្បទា ច យោជេតព្ពា, មម ចាតិ ឥមិនា បន បព្ពជ្ជាវ. តទា សាមណេរភូមិយំ ឋិតត្តា និគ្រោធស្ស ភាវិនិំ វា ឧបសម្បទំ សន្ធាយ ឧភយម្បិ យោជេតព្ពំ. សរណគមនវសេន បព្ពជ្ជាសិទ្ធិតោ ភិក្ខុសង្ឃស្សបិ បព្ពជ្ជាយ និស្សយភាវោ វេទិតព្ពោ. ភណ្ឌុកម្មវសេនបិ និស្សយភាវោ លព្ភតេវាតិ គហេតព្ពំ. ទិវសេ ទិវសេ វឌ្ឍាបេន្តោតិ វុត្តនយេនេវ ទិវសេ ទិវសេ តតោ តតោ ទិគុណំ កត្វា វឌ្ឍាបេន្តោ. បោថុជ្ជនិកេនាតិ បុថុជ្ជនភាវានុរូបេន. និគ្រោធត្ថេរស្ស អានុភាវកិត្តនាធិការត្តា បុព្ពេ វុត្តម្បិ បច្ឆា វត្តព្ពម្បិ សម្បិណ្ឌេត្វា អាហ ‘‘បុន រាជា អសោការាមំ នាម មហាវិហារំ ការេត្វា’’តិអាទិ ¶ . ចេតិយបដិមណ្ឌិតានីតិ ឯត្ថ ចយិតព្ពំ បូជេតព្ពន្តិ ចេតិយំ, ឥដ្ឋកាទីហិ ចិតត្តា វា ចេតិយំ, ចេតិយេហិ បដិមណ្ឌិតានិ វិភូសិតានីតិ ចេតិយបដិមណ្ឌិតានិ. ធម្មេនាតិ ធម្មតោ អនបេតេន.
វុត្តមេវត្ថំ វិត្ថារតោ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘ឯកទិវសំ កិរា’’តិអាទិ. អសោការាមេ មហាទានំ ទត្វាតិ ឯត្ថ កតេ អារាមេ បច្ឆា ការាបកស្ស រញ្ញោ នាមវសេន និរុឡ្ហំ នាមបណ្ណត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អសោការាមេ’’តិ. កេចិ បន ‘‘តស្មិំ ទិវសេ រាជា អត្តនោ ឃរេយេវ សព្ពំ ភិក្ខុសង្ឃំ និសីទាបេត្វា ភោជេត្វា ឥមំ បញ្ហំ បុច្ឆី’’តិ វទន្តិ. មហាទានំ ទត្វាតិ ភោជេត្វា សព្ពបរិក្ខារទានវសេន មហាទានំ ទត្វា. វុត្តញ្ហេតំ ទីបវំសេ –
‘‘និវេសនំ បវេសេត្វា, និសីទាបេត្វាន អាសនេ;
យាគុំ នានាវិធំ ខជ្ជំ, ភោជនញ្ច មហារហំ;
អទាសិ បយតបាណិ, យាវទត្ថំ យទិច្ឆកំ.
‘‘ភុត្តាវិភិក្ខុសង្ឃស្ស, ឱនីតបត្តបាណិនោ;
ឯកមេកស្ស ភិក្ខុនោ, អទាសិ យុគសាដកំ.
‘‘បាទអព្ភញ្ជនំ តេលំ, ឆត្តញ្ចាបិ ឧបាហនំ;
សព្ពំ សមណបរិក្ខារំ, អទាសិ ផាណិតំ មធុំ.
‘‘អភិវាទេត្វា ¶ និសីទិ, អសោកធម្មោ មហីបតិ;
និសជ្ជ រាជា បវារេសិ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស បច្ចយំ.
‘‘យាវតា ភិក្ខូ ឥច្ឆន្តិ, តាវ ទេមិ យទិច្ឆកំ;
សន្តប្បេត្វា បរិក្ខារេន, បវារេត្វាន បច្ចយេ;
តតោ អបុច្ឆិ គម្ភីរំ, ធម្មក្ខន្ធំ សុទេសិត’’ន្តិ.
អង្គតោ, មហារាជ, នវ អង្គានីតិអាទិ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរេន វុត្តន្តិ វទន្តិ. នវកម្មាធិដ្ឋាយកំ អទាសីតិ ចតុរាសីតិវិហារសហស្សេសុ កត្តព្ពស្ស នវកម្មស្ស អធិដ្ឋាយកំ វិធាយកំ កត្វា អទាសិ. ឯកទិវសមេវ សព្ពនគរេហិ បណ្ណានិ អាគមិំសូតិ សព្ពវិហារេសុ កិរ រាហុនា ¶ ចន្ទស្ស គហណទិវសេ នវកម្មំ អារភិត្វា បុន រាហុនា ចន្ទស្ស គហណទិវសេយេវ និដ្ឋាបេសុំ, តស្មា ឯកទិវសមេវ បណ្ណានិ អាគមិំសូតិ វទន្តិ. អដ្ឋ សីលង្គានីតិ អដ្ឋ ឧបោសថង្គសីលានិ. ‘‘សព្ពាលង្ការវិភូសិតាយា’’តិ ឥទំ អសមាទិន្នុបោសថង្គានំ វសេន វុត្តំ. អមរវតិយា រាជធានិយាតិ តាវតិំសទេវនគរេ. អលង្កតបដិយត្តន្តិ អលង្កតករណវសេន សព្ពសជ្ជិតំ.
អធិកំ ការំ អធិការំ, អធិកំ កិរិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. លោកវិវរណំ នាម បាដិហារិយំ អកំសូតិ ឯត្ថ អនេកសហស្សសង្ខ្យស្ស ឱកាសលោកស្ស តន្និវាសីសត្តលោកស្ស ច វិវដភាវករណបាដិហារិយំ លោកវិវរណំ នាម. តំ បន ករោន្តោ ឥទ្ធិមា អន្ធការំ វា អាលោកំ ករោតិ, បដិច្ឆន្នំ វា វិវដំ, អនាបាថំ វា អាបាថំ ករោតិ. កថំ? អយញ្ហិ យថា បដិច្ឆន្នោបិ ទូរេ ឋិតោបិ អត្តា វា បរោ វា ទិស្សតិ, ឯវំ អត្តានំ វា បរំ វា បាកដំ កាតុកាមោ បាទកជ្ឈានតោ វុដ្ឋាយ ‘‘ឥទំ អន្ធការដ្ឋានំ អាលោកជាតំ ហោតូ’’តិ វា ‘‘ឥទំ បដិច្ឆន្នំ វិវដំ ហោតូ’’តិ វា ‘‘ឥទំ អនាបាថំ អាបាថំ ហោតូ’’តិ វា អាវជ្ជេត្វា បុន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋាតិ. សហ អធិដ្ឋានេន យថាធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ. អបរេ ទូរេ ឋិតាបិ បស្សន្តិ, សយម្បិ បស្សិតុកាមោ បស្សតិ ភគវា វិយ ទេវោរោហណេ. ភគវា ហិ ទេវលោកេ អភិធម្មទេសនំ និដ្ឋបេត្វា សង្កស្សនគរំ ឱតរន្តោ សិនេរុមុទ្ធនិ ឋត្វា បុរត្ថិមំ លោកធាតុំ ឱលោកេសិ, អនេកានិ ចក្កវាឡសហស្សានិ វិវដានិ វិយ ហុត្វា ឯកង្គណំ ¶ វិយ ហុត្វា បកាសិំសុ. យថា ច បុរត្ថិមេន, ឯវំ បច្ឆិមេនបិ ឧត្តរេនបិ ទក្ខិណេនបិ សព្ពំ វិវដមទ្ទស. ហេដ្ឋាបិ យាវ អវីចិ ឧបរិ ច យាវ អកនិដ្ឋភវនំ, តាវ អទ្ទស. មនុស្សាបិ ទេវេ បស្សន្តិ, ទេវាបិ មនុស្សេ. តត្ថ នេវ មនុស្សា ឧទ្ធំ ឧល្លោកេន្តិ, ន ទេវា អធោ ឱលោកេន្តិ, សព្ពេ សម្មុខសម្មុខាវ អញ្ញមញ្ញំ បស្សន្តិ, តំ ទិវសំ លោកវិវរណំ នាម អហោសិ.
អបិច តម្ពបណ្ណិទីបេ តឡង្គរវាសី ធម្មទិន្នត្ថេរោបិ ឥមំ បាដិហារិយំ អកាសិ. សោ កិរ ឯកទិវសំ តិស្សមហាវិហារេ ចេតិយង្គណម្ហិ និសីទិត្វា ‘‘តីហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ អបណ្ណកបដិបទំ បដិបន្នោ ហោតី’’តិ អបណ្ណកសុត្តំ (អ. និ. ៣.១៦) កថេន្តោ ហេដ្ឋាមុខំ ពីជនិំ អកាសិ, យាវ អវីចិតោ ឯកង្គណំ អហោសិ, តតោ ឧបរិមុខំ អកាសិ, យាវ ព្រហ្មលោកា ឯកង្គណំ អហោសិ. ថេរោ និរយភយេន តជ្ជេត្វា សគ្គសុខេន ច បលោភេត្វា ធម្មំ ទេសេសិ. កេចិ សោតាបន្នា អហេសុំ, កេចិ សកទាគាមី អនាគាមី អរហន្តោតិ ឯវំ តស្មិំ ទិវសេបិ លោកវិវរណំ នាម អហោសិ. ឥមេ បន ភិក្ខូ យថា ¶ អសោកោ ធម្មរាជា អសោការាមេ ឋិតោ ចតុទ្ទិសា អនុវិលោកេន្តោ សមន្តតោ សមុទ្ទបរិយន្តំ ជម្ពុទីបំ បស្សតិ, ចតុរាសីតិ ច វិហារសហស្សានិ ឧឡារាយ វិហារមហបូជាយ វិរោចមានានិ, ឯវំ អធិដ្ឋហិត្វា លោកវិវរណំ នាម បាដិហារិយំ អកំសុ.
វិហារមហបូជាយាតិ វិហារមហសង្ខាតាយ បូជាយ. វិភូតិន្តិ សម្បត្តិំ. ឯវរូបំ បីតិបាមោជ្ជន្តិ ឦទិសំ បរិច្ចាគមូលកំ បីតិបាមោជ្ជំ. មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស ភារមកាសីតិ ថេរស្ស មហានុភាវត្តា ‘‘ឧត្តរិបិ ចេ កថេតព្ពំ អត្ថិ, តម្បិ សោយេវ កថេស្សតី’’តិ មញ្ញមានោ ភិក្ខុសង្ឃោ រញ្ញា បុច្ឆិតបញ្ហស្ស វិសជ្ជនំ ថេរស្ស ភារមកាសិ. សាសនស្ស ទាយាទោ ហោមិ, ន ហោមីតិ សាសនស្ស ញាតកោ អព្ភន្តរោ ហោមិ, ន ហោមីតិ អត្ថោ. យេសំ សាសនេ បព្ពជិតា បុត្តធីតរោ ន សន្តិ, ន តេ សាសនេ កត្តព្ពកិច្ចំ អត្តនោ ភារំ កត្វា វហន្តីតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ថេរោ ឯវមាហ ‘‘ន ខោ, មហារាជ, ឯត្តាវតា សាសនស្ស ទាយាទោ ហោតី’’តិ. កថញ្ចរហិ, ភន្តេ, សាសនស្ស ទាយាទោ ហោតីតិ ឯត្ថ ចរហីតិ និបាតោ អក្ខន្តិំ ¶ ទីបេតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យទិ ឯវរូបំ បរិច្ចាគំ កត្វាបិ សាសនស្ស ទាយាទោ ន ហោតិ, អញ្ញំ កិំ នាម កត្វា ហោតីតិ.
តិស្សកុមារស្ស បព្ពជិតកាលតោ បភុតីតិ យទា ច តិស្សកុមារោ បព្ពជិតោ, យេន ច ការណេន បព្ពជិតោ, តំ សព្ពំ វិត្ថារតោ ឧត្តរិ អាវិ ភវិស្សតិ. សក្ខសីតិ សក្ខិស្សសិ. បាមោជ្ជជាតោតិ សញ្ជាតបាមោជ្ជោ. បុត្តានំ មនំ លភិត្វាតិ ឯត្ថ បុត្តីបិ សាមញ្ញតោ បុត្តសទ្ទេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា, បុត្តោ ច ធីតា ច បុត្តាតិ ឯវំ ឯកសេសនយេន វា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ធីតុសទ្ទេន សហ បយុជ្ជមានោ ហិ បុត្តសទ្ទោ ឯកោវ អវសិស្សតិ, ធីតុសទ្ទោ និវត្តតីតិ សទ្ទសត្ថវិទូ វទន្តិ. សិក្ខាយ បតិដ្ឋាបេសុន្តិ តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ សិក្ខាសម្មុតិំ ទត្វា បាណាតិបាតាវេរមណិអាទីសុ វិកាលភោជនាវេរមណិបរិយោសានាសុ ឆសុ សិក្ខាសុ សមាទបនវសេន សិក្ខាយ បតិដ្ឋាបេសុំ. សដ្ឋិវស្សាយបិ ហិ សាមណេរិយា ‘‘បាណាតិបាតាវេរមណិំ ទ្វេ វស្សានិ អវីតិក្កម្ម សមាទានំ សមាទិយាមី’’តិអាទិនា (បាចិ. ១០៧៨-១០៧៩) ឆ សិក្ខាយោ សមាទិយិត្វា សិក្ខិតព្ពាយេវ. ន ហិ ឯតាសុ ឆសុ សិក្ខាបទេសុ ទ្វេ វស្សានិ អសិក្ខិតសិក្ខំ សាមណេរិំ ឧបសម្បាទេតុំ វដ្ដតិ. ឆ វស្សានិ អភិសេកស្ស អស្សាតិ ឆព្ពស្សាភិសេកោ, អភិសេកតោ បដ្ឋាយ អតិក្កន្តឆវស្សោតិ វុត្តំ ហោតិ.
សព្ពំ ថេរវាទន្តិ ទ្វេ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហា បាឡិយេវេត្ថ ‘‘ថេរវាទោ’’តិ វេទិតព្ពា. សា ហិ ¶ មហាកស្សបបភុតីនំ មហាថេរានំ វាទត្តា ‘‘ថេរវាទោ’’តិ វុច្ចតិ. កោន្តបុត្តតិស្សត្ថេរោតិ ឯត្ថ កោន្តសកុណិយោ នាម កិន្នរជាតិយោ. ‘‘តាសុ ឯកិស្សា កុច្ឆិយំ សយិតោ មនុស្សជាតិកោ រញ្ញា បោសិតោ កោន្តបុត្តតិស្សត្ថេរោ នាមា’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. មហាវំសេបិ ចេតំ វុត្តំ –
‘‘បុរេ បាដលិបុត្តម្ហា, វនេ វនចរោ ចរំ;
កោន្តកិន្នរិយា សទ្ធិំ, សំវាសំ កិរ កប្បយិ.
‘‘តេន សំវាសមន្វាយ, សា បុត្តេ ជនយី ទុវេ;
តិស្សោ ជេដ្ឋោ កនិដ្ឋោ តុ, សុមិត្តោ នាម នាមតោ.
‘‘មហាវរុណត្ថេរស្ស ¶ , កាលេ បព្ពជិ សន្តិកេ;
អរហត្តំ បាបុណិំសុ, ឆឡភិញ្ញាគុណំ ឧភោ’’តិ.
កេចិ បន ឯវំ វទន្តិ ‘‘កោន្តា នាម កដ្ឋវាហនរញ្ញោ វំសេ ជាតា ឯកា រាជធីតា. តំ គរុឡយន្តេន អរញ្ញគតំ ឯកោ វនចរកោ អានេត្វា តាយ សទ្ធិំ សំវាសំ កប្បេសិ. សា តស្ស ឧភោ បុត្តេ វិជាយិ. តត្រាយំ ជេដ្ឋកោ មាតុនាមេន កោន្តបុត្តោ នាម ជាតោ’’តិ. កដ្ឋវាហនរញ្ញោ កិរ នគរេ សព្ពេបិ វិភវសម្បន្នា នទីបព្ពតកីឡាទីសុ គរុឡសកុណសទិសំ យន្តំ ការេត្វា កដ្ឋវាហនរាជា វិយ គរុឡវាហនេន វិចរន្តិ.
ព្យាធិបដិកម្មត្ថំ ភិក្ខាចារវត្តេន អាហិណ្ឌន្តោ បសតមត្តំ សប្បិំ អលភិត្វាតិ តទា កិរ ជេដ្ឋស្ស កោន្តបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស កុច្ឆិវាតោ សមុដ្ឋាសិ. តំ ពាឡ្ហាយ ទុក្ខវេទនាយ បីឡិតំ កនិដ្ឋោ សុមិត្តោ នាម ថេរោ ទិស្វា ‘‘កិមេត្ថ, ភន្តេ, លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ បុច្ឆិ. តិស្សត្ថេរោ, ‘‘អាវុសោ, បសតមត្តំ សប្បិំ លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ វត្វា រញ្ញោ និវេទនំ តស្ស គិលានបច្ចយំ បច្ឆាភត្តំ សប្បិអត្ថាយ ចរណញ្ច បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ភិក្ខាចារវេលាយមេវ បិណ្ឌាយ ចរន្តេន តយា យទិ សក្កា លទ្ធុំ, ឯវំ វិចរិត្វា យំ លទ្ធំ, តំ អាហរា’’តិ អាហ. កនិដ្ឋោបិ វុត្តនយេនេវ ភិក្ខាចារវត្តេន ចរន្តោ បសតមត្តម្បិ សប្បិំ នាលត្ថ. សោ បន កុច្ឆិវាតោ ពលវតរោ សប្បិឃដសតេនបិ វូបសមេតុំ អសក្កុណេយ្យោ អហោសិ. ថេរោ តេនេវ ព្យាធិពលេន កាលមកាសិ. កេចិ បន ‘‘វិច្ឆិកនាមកេន កីដវិសេន ឌដ្ឋោ ថេរោ តស្ស វិសវេគេន អធិមត្តាយ ¶ ទុក្ខវេទនាយ សមន្នាគតោ តំ វូបសមេតុំ វុត្តនយេនេវ បសតមត្តំ សប្បិំ អលភិត្វា បរិនិព្ពុតោ’’តិ វទន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ មហាវំសេ –
‘‘បាទេ កីដវិសេនាសិ, ឌដ្ឋោ ជេដ្ឋោ សវេទនោ;
អាហ បុដ្ឋោ កនិដ្ឋេន, ភេសជ្ជំ បសតំ ឃតំ.
‘‘រញ្ញោ និវេទនំ ថេរោ, គិលានបច្ចយេបិ ច;
សប្បិអត្ថញ្ច ចរណំ, បច្ឆាភត្តំ បដិក្ខិបិ.
‘‘បិណ្ឌាយ ¶ ចេ ចរំ សប្បិំ, លភសេ ត្វំ តមាហរ;
ឥច្ចាហ តិស្សត្ថេរោ សោ, សុមិត្តំ ថេរមុត្តមំ.
‘‘បិណ្ឌាយ ចរតា តេន, ន លទ្ធំ បសតំ ឃតំ;
សប្បិកុម្ភសតេនាបិ, ព្យាធិ ជាតោ អសាធិយោ.
‘‘តេនេវ ព្យាធិនា ថេរោ, បត្តោ អាយុក្ខយន្តិកំ;
ឱវទិត្វប្បមាទេន, និព្ពាតុំ មានសំ អកា.
‘‘អាកាសម្ហិ និសីទិត្វា, តេជោធាតុវសេន សោ;
យថារុចិ អធិដ្ឋាយ, សរីរំ បរិនិព្ពុតោ.
‘‘ជាលា សរីរា និក្ខម្ម, និមំសឆារិកំ ឌហិ;
ថេរស្ស សកលំ កាយំ, អដ្ឋិកានិ តុ នោ ឌហី’’តិ.
អប្បមាទេន ឱវទិត្វាតិ ‘‘អម្ហាទិសានម្បិ ឯវំ បច្ចយា ទុល្លភា, តុម្ហេ លភមានេសុ បច្ចយេសុ អប្បមជ្ជិត្វា សមណធម្មំ ករោថា’’តិ ឯវំ អប្បមាទេន ឱវទិត្វា. បល្លង្កេនាតិ សមន្តតោ ឩរុពទ្ធាសនេន. ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ចេតំ ករណវចនំ. តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វាតិ តេជោធាតុកសិណារម្មណំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា. ថេរស្ស សក្ការំ កត្វាតិ ថេរស្ស ធាតុសក្ការំ កត្វា. ចតូសុ ទ្វារេសុ បោក្ខរណិយោ ការាបេត្វា ភេសជ្ជស្ស បូរាបេត្វាតិ ឯកស្មិំ ទ្វារេ ចតស្សោ បោក្ខរណិយោ ¶ ការាបេត្វា តត្ថ ឯកំ បោក្ខរណិំ សប្បិស្ស បូរាបេត្វា ឯកំ មធុនោ, ឯកំ ផាណិតស្ស, ឯកំ សក្ករាយ បូរាបេសិ. សេសទ្វារេសុបិ ឯវមេវ ការាបេសីតិ វទន្តិ.
សភាយំ សតសហស្សន្តិ នគរមជ្ឈេ វិនិច្ឆយសាលាយំ សតសហស្សំ. ឥមិនា សកលនគរតោ សមុដ្ឋិតំ អាយំ និទស្សេតិ. បញ្ចសតសហស្សានិ រញ្ញោ ឧប្បជ្ជន្តីតិ ច រដ្ឋតោ ឧប្បជ្ជនកំ អាយំ ឋបេត្វា វុត្តំ. តតោតិ យថាវុត្តបញ្ចសតសហស្សតោ. និគ្រោធត្ថេរស្ស ទេវសិកំ សតសហស្សំ វិសជ្ជេសីតិ កថំ បន ថេរស្ស សតសហស្សំ វិសជ្ជេសិ? រាជា កិរ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ សាដកេ បរិវត្តេន្តោ ‘‘ថេរស្ស ចីវរំ នីត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម នីត’’ន្តិ សុត្វាវ បរិវត្តេតិ. ថេរោបិ ទិវសស្ស តិក្ខត្តុំ តិចីវរំ បរិវត្តេតិ. តស្ស ហិ តិចីវរំ ហត្ថិក្ខន្ធេ ឋបេត្វា បញ្ចហិ ច ¶ គន្ធសមុគ្គសតេហិ បញ្ចហិ ច មាលាសមុគ្គសតេហិ សទ្ធិំ បាតោវ អាហរីយិត្ថ, តថា ទិវា ចេវ សាយញ្ច. ថេរោបិ ន ភណ្ឌិកំ ពន្ធិត្វា ឋបេសិ, សម្បត្តសព្រហ្មចារីនំ អទាសិ. តទា កិរ ជម្ពុទីបេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស យេភុយ្យេន និគ្រោធត្ថេរស្សេវ សន្តកំ ចីវរំ អហោសិ. ឯវំ ថេរស្ស ទិវសេ ទិវសេ សតសហស្សំ វិសជ្ជេសិ. ឧឡារោ លាភសក្ការោតិ ឯត្ថ លព្ភតិ បាបុណីយតីតិ លាភោ, ចតុន្នំ បច្ចយានមេតំ អធិវចនំ. សក្កច្ចំ កាតព្ពោ ទាតព្ពោតិ សក្ការោ, ចត្តារោ បច្ចយាយេវ. បច្ចយា ឯវ ហិ បណីតបណីតា សុន្ទរសុន្ទរា អភិសង្ខរិត្វា កតា ‘‘សក្ការោ’’តិ វុច្ចន្តិ. អថ វា បរេហិ កាតព្ពគារវកិរិយា បុប្ផាទីហិ បូជា វា សក្ការោ.
ទិដ្ឋិគតានីតិ ឯត្ថ ទិដ្ឋិយេវ ទិដ្ឋិគតំ ‘‘គូថគតំ មុត្តគតំ (ម. និ. ២.១១៩), សង្ខារគត’’ន្តិអាទីសុ (មហានិ. ៤១) វិយ. គន្តព្ពាភាវតោ វា ទិដ្ឋិយា គតមត្តំ ទិដ្ឋិគតំ, ទិដ្ឋិយា គហណមត្តន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋិប្បការោ វា ទិដ្ឋិគតំ, ទិដ្ឋិភេទោតិ វុត្តំ ហោតិ. លោកិយា ហិ វិធយុត្តគតប្បការសទ្ទេ សមានត្ថេ ឥច្ឆន្តិ. ន ខោ បនេតំ សក្កា ឥមេសំ មជ្ឈេ វសន្តេន វូបសមេតុន្តិ តេសញ្ហិ មជ្ឈេ វសន្តោ តេសុយេវ អន្តោគធត្តា អាទេយ្យវចនោ ន ហោតិ, តស្មា ឯវំ ចិន្តេសិ. តទា តស្មិំ ឋានេ វសន្តស្ស សុខវិហារាភាវតោ តំ បហាយ ឥច្ឆិតព្ពសុខវិហារមត្តំ គហេត្វា វុត្តំ ‘‘អត្តនា ផាសុកវិហារេន វិហរិតុកាមោ’’តិ. អហោគង្គបព្ពតន្តិ ឯវំនាមកំ បព្ពតំ. ធម្មេន វិនយេន សត្ថុសាសនេនាតិ ឯត្ថ ធម្មោតិ ភូតំ វត្ថុ. វិនយោតិ ចោទនា សារណា ច. សត្ថុសាសនន្តិ ញត្តិសម្បទា អនុសាវនសម្បទា ច, តស្មា ភូតេន វត្ថុនា ចោទេត្វា សារេត្វា ញត្តិសម្បទាយ អនុសាវនសម្បទាយ ច ឧក្ខេបនីយាទិកម្មវសេន និគ្គយ្ហមានាបីតិ វុត្តំ ហោតិ. អព្ពុទំ ថេននដ្ឋេន, មលំ កិលិដ្ឋភាវករណដ្ឋេន, កណ្ដកំ វិជ្ឈនដ្ឋេន. អគ្គិំ បរិចរន្តីតិ អគ្គិហុត្តកា វិយ អគ្គិំ បូជេន្តិ ¶ . បញ្ចាតបេ តប្បន្តីតិ ចតូសុ ឋានេសុ អគ្គិំ កត្វា មជ្ឈេ ឋត្វា សូរិយាតបេន តប្បន្តិ. អាទិច្ចំ អនុបរិវត្តន្តីតិ ឧទយកាលតោ បភុតិ សូរិយំ ឱលោកយមានា យាវត្ថង្គមនា សូរិយាភិមុខាវ បរិវត្តន្តិ. វោភិន្ទិស្សាមាតិ បគ្គណ្ហិំសូតិ វិនាសេស្សាមាតិ ឧស្សាហមកំសុ. អវិសហន្តោតិ អសក្កោន្តោ.
សត្តទិវសេន ¶ រជ្ជំ សម្បដិច្ឆាតិ សត្តទិវសេ រជ្ជសុខំ តាវ អនុភវ. តមត្ថំ សញ្ញាបេសីតិ កុក្កុច្ចាយិតមត្ថំ ពោធេសិ. កថំ សញ្ញាបេសីតិ អាហ ‘‘សោ កិរា’’តិអាទិ. ចិត្តរូបន្តិ ចិត្តានុរូបំ, យថាកាមន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កិស្សាតិ កេន ការណេន. អរេ ត្វំ នាម បរិច្ឆិន្នមរណន្តិ សត្តហិ ទិវសេហិ បរិច្ឆិន្នមរណំ. វិស្សត្ថោតិ និរាសង្កចិត្តោ, មរណសង្ការហិតោ និព្ភយោតិ វុត្តំ ហោតិ. អស្សាសបស្សាសនិពទ្ធំ មរណំ បេក្ខមានាតិ ‘‘អហោ វតាហំ តទន្តរំ ជីវេយ្យំ, យទន្តរំ អស្សសិត្វា បស្សសាមិ បស្សសិត្វា វា អស្សសាមិ, ភគវតោ សាសនំ មនសិ ករេយ្យំ, ពហុ វត មេ កតំ អស្សា’’តិ ឯវំ មរណស្សតិយា អនុយុញ្ជនតោ អស្សាសបស្សាសប្បវត្តិកាលបដិពទ្ធំ មរណំ បេក្ខមានា. តត្ថ អស្សាសោតិ ពហិនិក្ខមននាសវាតោ. បស្សាសោតិ អន្តោបវិសនវាតោ. វុត្តវិបរិយាយេនបិ វទន្តិ.
មិគវំ និក្ខមិត្វាតិ មិគមារណត្ថាយ ‘‘អរញ្ញេ មិគបរិយេសនំ ចរិស្សាមី’’តិ និក្ខមិត្វា. តត្ថ មិគវន្តិ មិគានំ វាននតោ ហេសនតោ ពាធនតោ ‘‘មិគវ’’ន្តិ លទ្ធសមញ្ញំ មិគវំ. យោនកមហាធម្មរក្ខិតត្ថេរន្តិ យោនកវិសយេ ជាតំ ឥធាគន្ត្វា បព្ពជិតំ ធម្មរក្ខិតនាមធេយ្យំ មហាថេរំ. ហត្ថិនាគេនាតិ មហាហត្ថិនា. មហន្តបរិយាយោបិ ហិ នាគសទ្ទោតិ វទន្តិ. អហិនាគាទិតោ វា វិសេសនត្ថំ ‘‘ហត្ថិនាគេនា’’តិ វុត្តំ. តស្សាសយំ តស្ស អជ្ឈាសយំ. តស្ស បស្សន្តស្សេវាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, តស្មិំ បស្សន្តេយេវាតិ អត្ថោ. អាកាសេ ឧប្បតិត្វាតិ ឯត្ថ អយំ វិកុព្ពនិទ្ធិ ន ហោតីតិ គិហិស្សបិ ឥមំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ ទស្សេសិ. សា ហិ ‘‘បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា កុមារកវណ្ណំ វា ទស្សេតិ នាគវណ្ណំ វា, វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេតី’’តិ ឯវំ អាគតា ឥទ្ធិ បកតិវណ្ណវិជហនវិការវសេន បវត្តត្តា វិកុព្ពនិទ្ធិ នាម. អធិដ្ឋានិទ្ធិយា បន បដិក្ខេបោ នត្ថិ. តថា ច វក្ខតិ ខុទ្ទកវត្ថុក្ខន្ធកវណ្ណនាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥២) ‘‘ឥទ្ធិបាដិហារិយន្តិ ឯត្ថ វិកុព្ពនិទ្ធិបាដិហារិយំ បដិក្ខិត្តំ, អធិដ្ឋានិទ្ធិ បន អប្បដិក្ខិត្តាតិ វេទិតព្ពា’’តិ. លគ្គេត្វាតិ អាកាសេ កាយពន្ធនំ បសារេត្វា តត្ថ ចីវរំ លគ្គេត្វា.
ឆណវេសន្តិ ¶ តុដ្ឋិជននវេសំ, ឧស្សវវេសន្តិ អត្ថោ. បដិយាទេសុន្តិ ‘‘អាគតកាលេ ចីវរាទីនំ ¶ បរិយេសនំ ភារិយ’’ន្តិ បឋមមេវ បត្តចីវរានិ សម្បាទេសុំ. បធានឃរន្តិ ភាវនានុយោគវសេន វីរិយារម្ភស្ស អនុរូបំ វិវិត្តសេនាសនំ. សោបីតិ រញ្ញោ ភាគិនេយ្យំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនុបព្ពជិតោតិ ឧឡារវិភវេន ខត្តិយជនេន អនុគន្ត្វា បព្ពជិតោ. គន្ត្វាតិ ឥទ្ធិយា គន្ត្វា. កុសលាធិប្បាយោតិ មនាបជ្ឈាសយោ. ទ្វេឡ្ហកជាតោតិ ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ ន ឯកមគ្គេន កថេន្តី’’តិ សំសយមាបន្នោ. ឯកេកំ ភិក្ខុសហស្សបរិវារន្តិ ឯកេកស្ស ឯកេកសហស្សបរិច្ឆិន្នំ ភិក្ខុបរិវារញ្ច. គណ្ហិត្វា អាគច្ឆថាតិ វុត្តេបិ ‘‘សាសនំ បគ្គណ្ហិតុំ សមត្ថោ’’តិ វុត្តត្តា ថេរា ភិក្ខូ ‘‘ធម្មកម្ម’’ន្តិ មញ្ញមានា គតា. ឦទិសេសុ ហិ ឋានេសុ កុក្កុច្ចំ ន កាតព្ពំ. កប្បិយសាសនញ្ហេតំ ន គិហិកម្មបដិសំយុត្តំ. ថេរោ នាគច្ឆីតិ កិញ្ចាបិ ‘‘រាជា បក្កោសតី’’តិ វុត្តេបិ ធម្មកម្មត្ថាយ អាគន្តុំ វដ្ដតិ, ទ្វិក្ខត្តុំ បន បេសិតេបិ ន អាគតោ កិរ. ថេរោ ហិ សព្ពត្ថ វិខ្យាតវសេន សម្ភាវនុប្បត្តិតោ សម្ភាវិតស្ស ច ឧទ្ធំ កត្តព្ពកិច្ចសិទ្ធិតោ អសារុប្បវចនលេសេន ន អាគច្ឆីតិ. មហល្លកោ នុ ខោ ភន្តេ ថេរោតិ កិញ្ចាបិ រាជា ថេរំ ទិដ្ឋបុព្ពោ, នាមំ បន សល្លក្ខេតុំ អសក្កោន្តោ ឯវំ បុច្ឆីតិ វទន្តិ. វយ្ហន្តិ ឧបរិ មណ្ឌបសទិសំ បទរច្ឆន្នំ, សព្ពបលិគុណ្ឋិមំ វា ឆាទេត្វា កតំ សកដវិសេសំ វយ្ហន្តិ វទន្តិ. នាវាសង្ឃាដំ ពន្ធិត្វាតិ ឯត្ថ នាវាតិ បោតោ. សោ ហិ ឱរតោ បារំ បតតិ គច្ឆតីតិ បោតោ, សត្តេ នេតីតិ នាវាតិ ច វុច្ចតិ. ឯកតោ សង្ឃដិតា នាវា នាវាសង្ឃាដំ, តថា តំ ពន្ធិត្វាតិ អត្ថោ.
សាសនបច្ចត្ថិកានំ ពហុភាវតោ អាហ ‘‘អារក្ខំ សំវិធាយា’’តិ. យន្តិ យស្មា, យេន ការណេនាតិ អត្ថោ. ‘‘អាគុំ ន ករោតីតិ នាគោ’’តិ (ចូឡវ. មេត្តគូមាណវបូច្ឆានិទ្ទេស ២៧) វចនតោ បាបករណាភាវតោ សមណោ ឥធ នាគោ នាមាតិ មញ្ញមានា ‘‘ឯកោ តំ មហារាជ សមណនាគោ ទក្ខិណហត្ថេ គណ្ហិស្សតី’’តិ ព្យាករិំសុ. អព្ពាហិំសូតិ អាកឌ្ឍិំសុ. ‘‘រញ្ញោ ហត្ថគ្គហណំ លីឡាវសេន កតំ វិយ ហោតីតិ កស្មាតិអាទិចោទនំ កត’’ន្តិ វទន្តិ. ពាហិរតោតិ ឧយ្យានស្ស ពាហិរតោ. បស្សន្តានំ អតិទុក្ករំ ហុត្វា បញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘បទេសបថវីកម្បនំ ទុក្ករ’’ន្តិ. អធិដ្ឋានេ បនេត្ថ វិសុំ ទុក្ករតា នាម នត្ថិ. សីមំ អក្កមិត្វាតិ អន្តោសីមំ សីមាយ ¶ អព្ភន្តរំ អក្កមិត្វា. អភិញ្ញាបាទកន្តិ អភិញ្ញាយ បតិដ្ឋាភូតំ. វិកុព្ពនិទ្ធិយា ឯវ បដិក្ខិត្តត្តា បថវីចលនំ អធិដ្ឋហិ. រថស្ស អន្តោសីមាយ ឋិតោ បាទោវ ចលីតិ ឯត្ថ បាទោតិ រថចក្កំ សន្ធាយ វុត្តំ. តញ្ហិ រថស្ស គមនកិច្ចសាធនតោ បាទសទិសត្តា ឥធ ‘‘បាទោ’’តិ វុត្តំ. សក្ខតីតិ សក្ខិស្សតិ. ឯតមត្ថន្តិ វិនា ចេតនាយ បាបស្ស អសម្ភវសង្ខាតំ អត្ថំ. ចេតនាហន្តិ ឯត្ថ ‘‘ចេតនំ អហ’’ន្តិ បទច្ឆេទោ កាតព្ពោ. ចេតយិត្វាតិ ចេតនំ បវត្តយិត្វា. ទីបកតិត្តិរោតិ អត្តនោ និសិន្នភាវស្ស ទីបនតោ ឯវំលទ្ធនាមោ ¶ តិត្តិរោ. យំ អរញ្ញំ នេត្វា សាកុណិកោ តស្ស សទ្ទេន អាគតាគតេ តិត្តិរេ គណ្ហាតិ.
តាបសំ បុច្ឆីតិ អតីតេ កិរ ឯកស្មិំ បច្ចន្តគាមេ ឯកោ សាកុណិកោ ឯកំ ទីបកតិត្តិរំ គហេត្វា សុដ្ឋុ សិក្ខាបេត្វា បញ្ជរេ បក្ខិបិត្វា បដិជគ្គតិ. សោ តំ អរញ្ញំ នេត្វា តស្ស សទ្ទេន អាគតាគតេ តិត្តិរេ គណ្ហាតិ. តិត្តិរោ ‘‘មំ និស្សាយ ពហូ មម ញាតកា នស្សន្តិ, មយ្ហេតំ បាប’’ន្តិ និស្សទ្ទោ អហោសិ. សោ តស្ស និស្សទ្ទភាវំ ញត្វា វេឡុបេសិកាយ តំ សីសេ បហរតិ. តិត្តិរោ ទុក្ខាតុរតាយ សទ្ទំ ករោតិ. ឯវំ សោ សាកុណិកោ តំ និស្សាយ តិត្តិរេ គហេត្វា ជីវិកំ កប្បេសិ. អថ សោ តិត្តិរោ ចិន្តេសិ ‘‘ឥមេ មរន្តូតិ មយ្ហំ ចេតនា នត្ថិ, បដិច្ច កម្មំ បន មំ ផុសតិ. មយិ សទ្ទំ អករោន្តេ ហិ ឯតេ នាគច្ឆន្តិ, ករោន្តេយេវាគច្ឆន្តិ, អាគតាគតេ អយំ គហេត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេតិ, អត្ថិ នុ ខោ ឯត្ថ មយ្ហំ បាបំ, នត្ថី’’តិ. សោ តតោ បដ្ឋាយ ‘‘កោ នុ ខោ មេ ឥមំ កង្ខំ ឆិន្ទេយ្យា’’តិ តថារូបំ បណ្ឌិតំ ឧបធារេន្តោ ចរតិ. អថេកទិវសំ សោ សាកុណិកោ ពហុកេ តិត្តិរេ គហេត្វា បច្ឆិំ បូរេត្វា ‘‘បានីយំ បិវិស្សាមី’’តិ ពោធិសត្តស្ស តាបសបព្ពជ្ជាយ បព្ពជិត្វា ឈានាភិញ្ញាយោ និព្ពត្តេត្វា អរញ្ញេ វសន្តស្ស អស្សមំ គន្ត្វា តំ បញ្ជរំ ពោធិសត្តស្ស សន្តិកេ ឋបេត្វា បានីយំ បិវិត្វា វាលិកាតលេ និបន្នោ និទ្ទំ ឱក្កមិ. តិត្តិរោ តស្ស និទ្ទមោក្កន្តភាវំ ញត្វា ‘‘មម កង្ខំ ឥមំ តាបសំ បុច្ឆិស្សាមិ, ជានន្តោ មេ កថេស្សតី’’តិ បញ្ជរេ និសិន្នោយេវ –
‘‘ញាតកោ នោ និសិន្នោតិ, ពហុ អាគច្ឆតេ ជនោ;
បដិច្ច កម្មំ ផុសតិ, តស្មិំ មេ សង្កតេ មនោ’’តិ. (ជា. ១.៤.៧៥) –
តាបសំ ¶ បុច្ឆិ. តស្សត្ថោ (ជា. អដ្ឋ. ៣.៧៥) – ភន្តេ, សចាហំ សទ្ទំ ន ករេយ្យំ, អយំ តិត្តិរជនោ ន អាគច្ឆេយ្យ, មយិ បន សទ្ទំ ករោន្តេ ‘‘ញាតកោ នោ និសិន្នោ’’តិ អយំ ពហុជនោ អាគច្ឆតិ, តំ អាគតាគតំ លុទ្ទោ គហេត្វា ជីវិតក្ខយំ បាបេន្តោ មំ បដិច្ច មំ និស្សាយ ឯតំ បាណាតិបាតកម្មំ ផុសតិ បដិលភតិ វិន្ទតិ, តស្មិំ មំ បដិច្ច កតេ បាបេ ‘‘មម នុ ខោ ឯតំ បាប’’ន្តិ ឯវំ មេ មនោ សង្កតិ បរិសង្កតិ កុក្កុច្ចំ អាបជ្ជតីតិ.
ន បដិច្ច កម្មំ ផុសតីតិអាទិកាយ បន តាបសេន វុត្តគាថាយ អយមត្ថោ – យទិ តវ បាបកិរិយាយ មនោ ន បទុស្សតិ, តន្និន្នោ តប្បោណោ ន ហោតិ, ឯវំ សន្តេ លុទ្ទេន តំ បដិច្ច កតម្បិ ¶ បាបកម្មំ តំ ន ផុសតិ ន អល្លីយតិ. បាបកិរិយាយ ហិ អប្បោស្សុក្កស្ស និរាលយស្ស ភទ្រស្ស បរិសុទ្ធស្ស សតោ តវ បាណាតិបាតចេតនាយ អភាវា តំ បាបំ ន ឧបលិម្បតិ, តវ ចិត្តំ ន អល្លីយតីតិ.
សមយំ ឧគ្គណ្ហាបេសីតិ អត្តនោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស លទ្ធិំ ឧគ្គណ្ហាបេសិ. សាណិបាការំ បរិក្ខិបាបេត្វាតិ ឯត្ថ សាណិបាការន្តិ ករណត្ថេ ឧបយោគវចនំ, អត្តានញ្ច ថេរញ្ច យថា តេ ភិក្ខូ ន បស្សន្តិ, ឯវំ សាណិបាការេន សមន្តតោ បរិក្ខិបាបេត្វាតិ អត្ថោ, សាណិបាការំ វា សមន្តតោ បរិក្ខិបាបេត្វាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោ. សាណិបាការន្តរេតិ សាណិបាការស្ស អព្ភន្តរេ. ឯកលទ្ធិកេតិ សមានលទ្ធិកេ. កិំ វទតិ សីលេនាតិ កិំវាទី. អថ វា កោ កតមោ វាទោ កិំវាទោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ កិំវាទី. សស្សតំ អត្តានញ្ច លោកញ្ច វទន្តិ បញ្ញបេន្តិ សីលេនាតិ សស្សតវាទិនោ. អថ វា វទន្តិ ឯតេនាតិ វាទោ, ទិដ្ឋិយា ឯតំ អធិវចនំ. សស្សតោ វាទោ សស្សតវាទោ, សោ ឯតេសំ អត្ថីតិ សស្សតវាទិនោ, សស្សតទិដ្ឋិនោតិ អត្ថោ. អថ សស្សតោ វាទោ ឯតេសមត្ថីតិ កស្មា វុត្តំ, តេសញ្ហិ អត្តា លោកោ ច សស្សតោតិ អធិប្បេតោ, ន វាទោតិ? សច្ចមេតំ. សស្សតសហចរិតតាយ បន វាទោបិ សស្សតោតិ វុត្តោ យថា ‘‘កុន្តា បចរន្តី’’តិ. សស្សតោតិ វាទោ ឯតេសន្តិ វា ឥតិសទ្ទលោបោ ទដ្ឋព្ពោ. យេ រូបាទីសុ អញ្ញតរំ អត្តាតិ ច លោកោតិ ច គហេត្វា តំ សស្សតំ អមតំ និច្ចំ ធុវំ បញ្ញបេន្តិ, តេ សស្សតវាទិនោតិ វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ និទ្ទេសេ បដិសម្ភិទាយញ្ច –
‘‘រូបំ ¶ អត្តា ចេវ លោកោ ច សស្សតោ ចាតិ អត្តានញ្ច លោកញ្ច បញ្ញបេន្តិ. វេទនំ… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ អត្តា ចេវ លោកោ ច សស្សតោ ចាតិ អត្តានញ្ច លោកញ្ច បញ្ញបេន្តី’’តិ.
អយញ្ច អត្ថោ ‘‘រូបំ អត្តតោ សមនុបស្សតិ, វេទនំ… សញ្ញំ… សង្ខារេ… វិញ្ញាណំ អត្តតោ សមនុបស្សតី’’តិ ឥមិស្សា បញ្ចវិធាយ សក្កាយទិដ្ឋិយា វសេន វុត្តោ. ‘‘រូបវន្តំ អត្តាន’’ន្តិអាទិកាយ បន បញ្ចទសវិធាយ សក្កាយទិដ្ឋិយា វសេន ចត្តារោ ចត្តារោ ខន្ធេ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា តទញ្ញោ លោកោតិ បញ្ញបេន្តីតិ អយញ្ច អត្ថោ លព្ភតិ. តថា ឯកំ ខន្ធំ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា អញ្ញោ អត្តនោ ឧបភោគភូតោ លោកោតិ, សសន្តតិបតិតេ វា ខន្ធេ ‘‘អត្តា’’តិ គហេត្វា តទញ្ញោ លោកោតិ បញ្ញបេន្តីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. សត្តេសុ សង្ខារេសុ វា ឯកច្ចំ សស្សតំ ឯតស្សាតិ ឯកច្ចសស្សតោ, ឯកច្ចសស្សតវាទោ. សោ ឯតេសមត្ថីតិ ឯកច្ចសស្សតិកា, ឯកច្ចសស្សតវាទិនោ. តេ ទុវិធា ហោន្តិ សត្តេកច្ចសស្សតិកា សង្ខារេកច្ចសស្សតិកាតិ ¶ . តត្ថ ‘‘ឥស្សរោ និច្ចោ, អញ្ញេ សត្តា អនិច្ចា’’តិ ឯវំ បវត្តវាទា សត្តេកច្ចសស្សតិកា សេយ្យថាបិ ឥស្សរវាទា. ‘‘និច្ចោ ព្រហ្មា, អញ្ញេ សត្តា អនិច្ចា’’តិ ឯវំ បវត្តវាទាបិ សត្តេកច្ចសស្សតិកាតិ វេទិតព្ពា. ‘‘បរមាណវោ និច្ចា, ទ្វិអណុកាទយោ អនិច្ចា’’តិ ឯវំ បវត្តវាទា សង្ខារេកច្ចសស្សតិកា សេយ្យថាបិ កណាទវាទាទយោ. ‘‘ចក្ខាទយោ អនិច្ចា, វិញ្ញាណំ និច្ច’’ន្តិ ឯវំវាទិនោបិ សង្ខារេកច្ចសស្សតិកាតិ វេទិតព្ពា.
ននុ ‘‘ឯកច្ចេ ធម្មា សស្សតា, ឯកច្ចេ អសស្សតា’’តិ ឯតស្មិំ វាទេ ចក្ខាទីនំ អសស្សតភាវសន្និដ្ឋានំ យថាសភាវាវពោធោ ឯវ, តយិទំ កថំ មិច្ឆាទស្សនន្តិ? កោ វា ឯវមាហ – ‘‘ចក្ខាទីនំ អសស្សតភាវសន្និដ្ឋានំ មិច្ឆាទស្សន’’ន្តិ, អសស្សតេសុយេវ បន កេសញ្ចិ ធម្មានំ សស្សតភាវាភិនិវេសោ ឥធ មិច្ឆាទស្សនំ. តេន បន ឯកវារេ បវត្តមានេន ចក្ខាទីនំ អសស្សតភាវាវពោធោ វិទូសិតោ សំសដ្ឋភាវតោ, វិសសំសដ្ឋោ វិយ សព្ពោ សប្បិមណ្ឌោ សកិច្ចករណាសមត្ថតាយ សម្មាទស្សនបក្ខេ ¶ ឋបេតព្ពតំ នារហតីតិ. អសស្សតភាវេន និច្ឆិតាបិ វា ចក្ខុអាទយោ សមារោបិតជីវសភាវា ឯវ ទិដ្ឋិគតិកេហិ គយ្ហន្តីតិ តទវពោធស្ស មិច្ឆាទស្សនភាវោ ន សក្កា និវារេតុំ. ឯវញ្ច កត្វា អសង្ខតាយ ច សង្ខតាយ ច ធាតុយា វសេន យថាក្កមំ ឯកច្ចេ ធម្មា សស្សតា, ឯកច្ចេ អសស្សតាតិ ឯវំ បវត្តោ វិភជ្ជវាទោបិ ឯកច្ចសស្សតវាទោ អាបជ្ជតីតិ ឯវំបការា ចោទនា អនវកាសា ហោតិ អវិបរីតធម្មសភាវសម្បដិបត្តិភាវតោ. កាមញ្ចេត្ថ បុរិមសស្សតវាទេបិ អសស្សតានំ ធម្មានំ សស្សតាតិ គហណំ វិសេសតោ មិច្ឆាទស្សនំ, សស្សតានំ បន សស្សតាតិ គាហោ ន មិច្ឆាទស្សនំ យថាសភាវគ្គហណភាវតោ. អសស្សតេសុយេវ បន កេចិទេវ ធម្មា សស្សតាតិ គហេតព្ពធម្មេសុ វិភាគប្បវត្តិយា ឥមស្ស វាទស្ស វាទន្តរតា វុត្តា. ន ចេត្ថ សមុទាយន្តោគធត្តា ឯកទេសស្ស សប្បទេសសស្សតគ្គាហោ និប្បទេសសស្សតគ្គាហេ សមោធានំ គច្ឆតីតិ សក្កា វត្តុំ វាទិតព្ពិសយវិសេសវសេន វាទទ្វយស្ស បវត្តត្តា. អញ្ញេ ឯវ ហិ ទិដ្ឋិគតិកា ‘‘សព្ពេ ធម្មា សស្សតា’’តិ អភិនិវិដ្ឋា, អញ្ញេ ឯកច្ចសស្សតាតិ សង្ខារានំ អនវសេសបរិយាទានំ ឯកទេសបរិគ្គហោ ច វាទទ្វយស្ស បរិព្យត្តោយេវាតិ.
អន្តានន្តិកាតិ ឯត្ថ អមតិ គច្ឆតិ ឯត្ថ សភាវោ ឱសានន្តិ អន្តោ, មរិយាទា. តប្បដិសេធេន អនន្តោ. កស្ស បនាយំ អន្តានន្តោតិ? លោកីយតិ សំសារនិស្សរណត្ថិកេហិ ទិដ្ឋិគតិកេហិ, លោកីយតិ វា ឯត្ថ តេហិ បុញ្ញាបុញ្ញំ តព្ពិបាកោ ចាតិ លោកោតិ សង្ខ្យំ គតស្ស បដិភាគនិមិត្តាទិសភាវស្ស អត្តនោ. អន្តោ ច អនន្តោ ច អន្តានន្តោ ច នេវន្តនានន្តោ ចាតិ អន្តានន្តោ សាមញ្ញនិទ្ទេសេន, ឯកសេសេន វា ‘‘នាមរូបបច្ចយា សឡាយតន’’ន្តិអាទីសុ ¶ វិយ. អន្តានន្តសហចរិតោ វាទោ អន្តានន្តោ យថា ‘‘កុន្តា បចរន្តី’’តិ. អន្តានន្តសន្និស្សយោ វា យថា ‘‘មញ្ចា ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តី’’តិ. សោ ឯតេសមត្ថីតិ អន្តានន្តិកា, អន្តានន្តវាទិនោ. ‘‘អន្តវា អយំ លោកោ, អនន្តោ អយំ លោកោ, អន្តវា ច អយំ លោកោ អនន្តោ ច, នេវាយំ លោកោ អន្តវា ន បនានន្តោ’’តិ ឯវំ អន្តំ វា អនន្តំ វា អន្តានន្តំ វា នេវន្តនានន្តំ វា អារព្ភ បវត្តវាទាតិ អត្ថោ. ចតុព្ពិធា ¶ ហិ អន្តានន្តវាទិនោ អន្តវាទី អនន្តវាទី អន្តានន្តវាទី នេវន្តនានន្តវាទីតិ. តថា ហិ កោចិ បដិភាគនិមិត្តំ ចក្កវាឡបរិយន្តំ អវឌ្ឍេត្វា តំ ‘‘លោកោ’’តិ គហេត្វា អន្តសញ្ញី លោកស្មិំ ហោតិ. ចក្កវាឡបរិយន្តំ កត្វា វឌ្ឍិតកសិណេ បន អនន្តសញ្ញី ហោតិ. ឧទ្ធមធោ អវឌ្ឍេត្វា បន តិរិយំ វឌ្ឍេត្វា ឧទ្ធមធោ អន្តសញ្ញី តិរិយំ អនន្តសញ្ញី ហោតិ. កោចិ បន យស្មា លោកសញ្ញិតោ អត្តា អធិគតវិសេសេហិ មហេសីហិ កទាចិ អនន្តោ សក្ខិទិដ្ឋោ អនុសុយ្យតិ, តស្មា នេវន្តវា. យស្មា បន តេហិយេវ កទាចិ អន្តវា សក្ខិទិដ្ឋោ អនុសុយ្យតិ, តស្មា ន បន អនន្តោតិ ឯវំ នេវន្តនានន្តសញ្ញី លោកស្មិំ ហោតិ. កេចិ បន យទិ បនាយំ អត្តា អន្តវាសិយា, ទូរទេសេ ឧបបជ្ជមានានុស្សរណាទិកិច្ចនិប្ផត្តិ ន សិយា. អថ អនន្តោ ឥធ ឋិតស្ស ទេវលោកនិរយាទីសុ សុខទុក្ខានុភវនម្បិ សិយា. សចេ បន អន្តវា ច អនន្តោ ច, តទុភយបដិសេធទោសសមាយោគោ, តស្មា អន្តវា អនន្តោតិ ច អព្យាករណីយោ អត្តាតិ ឯវំ តក្កនវសេន នេវន្តនានន្តសញ្ញី ហោតីតិ វណ្ណយន្តិ.
ឯត្ថ ច យុត្តំ តាវ បុរិមានំ តិណ្ណំ វាទីនំ អន្តញ្ច អនន្តញ្ច អន្តានន្តញ្ច អារព្ភ បវត្តវាទត្តា អន្តានន្តិកត្តំ, បច្ឆិមស្ស បន តទុភយបដិសេធនវសេន បវត្តវាទត្តា កថំ អន្តានន្តិកត្តន្តិ? តទុភយបដិសេធនវសេន បវត្តវាទត្តា ឯវ. យស្មា អន្តានន្តបអសេធវាទោបិ អន្តានន្តវិសយោ ឯវ តំ អារព្ភ បវត្តត្តា. ឯតទត្ថមេវ ហិ អារព្ភ ‘‘បវត្តវាទា’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តំ, ឯវំ សន្តេបិ យុត្តំ តាវ បច្ឆិមវាទទ្វយស្ស អន្តានន្តិកត្តំ, អន្តានន្តានំ វសេន ឧភយវិសយត្តា ឯតេសំ វាទស្ស, បុរិមវាទទ្វយស្ស បន កថំ វិសុំ អន្តានន្តិកត្តន្តិ? ឧបចារវុត្តិយា. សមុទិតេសុ ហិ អន្តានន្តវាទេសុ បវត្តមានោ អន្តានន្តិកសទ្ទោ តត្ថ និរុឡ្ហតាយ បច្ចេកម្បិ អន្តានន្តវាទីសុ បវត្តតិ យថា អរូបជ្ឈានេសុ បច្ចេកំ អដ្ឋវិមោក្ខបរិយាយោ, យថា ច លោកេ សត្តិសយោតិ.
អមរាវិក្ខេបិកាតិ ឯត្ថ ន មរតិ ន ឧបច្ឆិជ្ជតីតិ អមរា. កា សា? ‘‘ឯវន្តិបិ មេ នោ, តថាតិបិ មេ នោ, អញ្ញថាតិបិ មេ នោ, នោតិបិ មេ នោ, នោ នោតិបិ មេ ¶ នោ’’តិ (ទី. និ. ១.៦២) ឯវំ បវត្តវាទវសេន បរិយន្តរហិតា ទិដ្ឋិគតិកស្ស ទិដ្ឋិ ចេវ វាចា ច. ‘‘ឯវន្តិបិ មេ នោ’’តិអាទិនា វិវិធោ នានប្បការោ ខេបោ បរវាទីនំ ខិបនំ វិក្ខេបោ, អមរាយ ទិដ្ឋិយា វាចាយ វា វិក្ខេបោ ¶ អមរាវិក្ខេបោ, សោ ឯតេសមត្ថីតិ អមរាវិក្ខេបិកា. អថ វា អមរាយ ទិដ្ឋិយា វាចាយ វិក្ខិបន្តីតិ អមរាវិក្ខេបិនោ, អមរាវិក្ខេបិនោ ឯវ អមរាវិក្ខេបិកា. អថ វា អមរា នាម មច្ឆជាតិ, សា ឧម្មុជ្ជននិមុជ្ជនាទិវសេន ឧទកេ សន្ធាវមានា គហេតុំ ន សក្កា, ឯវមេវ អយម្បិ វាទោ ឯកស្មិំ សភាវេ អនវដ្ឋានតោ ឥតោ ចិតោ ច សន្ធាវតិ, គាហំ ន ឧបគច្ឆតីតិ អមរាយ វិក្ខេបោ វិយាតិ អមរាវិក្ខេបោតិ វុច្ចតិ. អយញ្ហិ អមរាវិក្ខេបិកោ ‘‘ឥទំ កុសល’’ន្តិ វា ‘‘អកុសល’’ន្តិ វា បុដ្ឋោ ន កិញ្ចិ ព្យាករោតិ. ‘‘ឥទំ កុសល’’ន្តិ វា បុដ្ឋោ ‘‘ឯវន្តិបិ មេ នោ’’តិ វទតិ. តតោ ‘‘កិំ អកុសល’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘តថាតិបិ មេ នោ’’តិ វទតិ. ‘‘កិំ ឧភយតោ អញ្ញថា’’តិបិ វុត្តេ ‘‘អញ្ញថាតិបិ មេ នោ’’តិ វទតិ. តតោ ‘‘តិវិធេនបិ ន ហោតិ, កិំ តេ លទ្ធី’’តិ វុត្តេ ‘‘នោតិបិ មេ នោ’’តិ វទតិ. តតោ ‘‘កិំ នោ នោ តេ លទ្ធី’’តិ វុត្តេ ‘‘នោ នោតិបិ មេ នោ’’តិ វទតិ. ឯវំ វិក្ខេបមេវ អាបជ្ជតិ, ឯកមេកស្មិម្បិ បក្ខេ ន តិដ្ឋតិ. តតោ ‘‘អត្ថិ បរោ លោកោ’’តិអាទិនា បុដ្ឋោបិ ឯវមេវ វិក្ខិបតិ, ន ឯកស្មិំ បក្ខេ តិដ្ឋតិ. សោ វុត្តប្បការោ អមរាវិក្ខេបោ ឯតេសមត្ថីតិ អមរាវិក្ខេបិកា.
ននុ ចាយំ សព្ពោបិ អមរាវិក្ខេបិកោ កុសលាទយោ ធម្មេ បរលោកត្ថិកាទីនិ ច យថាភូតំ អនវពុជ្ឈមានោ តត្ថ តត្ថ បញ្ហំ បុដ្ឋោ បុច្ឆាយ វិក្ខេបនមត្តំ អាបជ្ជតិ, តស្ស កថំ ទិដ្ឋិគតិកភាវោ. ន ហិ អវត្តុកាមស្ស វិយ បុច្ឆិតំ អជានន្តស្ស វិក្ខេបករណមត្តេន ទិដ្ឋិគតិកតា យុត្តាតិ? វុច្ចតេ – ន ហេវ ខោ បុច្ឆាយ វិក្ខេបករណមត្តេន តស្ស ទិដ្ឋិគតិកតា, អថ ខោ មិច្ឆាភិនិវេសវសេន សស្សតាភិនិវេសតោ. មិច្ឆាភិនិវិដ្ឋោយេវ ហិ បុគ្គលោ មន្ទពុទ្ធិតាយ កុសលាទិធម្មេ បរលោកត្ថិកាទីនិ ច យាថាវតោ អសម្បដិបជ្ជមានោ អត្តនា អវិញ្ញាតស្ស អត្ថស្ស បរំ វិញ្ញាបេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ មុសាវាទាទិភយេន ច វិក្ខេបំ អាបជ្ជតីតិ. តថា ច វុត្តំ ‘‘សត្តេវ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយោ, សេសា សស្សតទិដ្ឋិយោ’’តិ. អថ វា បុញ្ញបាបានំ តព្ពិបាកានញ្ច អនវពោធេន អសទ្ទហនេន ច តព្ពិសយាយ បុច្ឆាយ វិក្ខេបករណំយេវ សុន្ទរន្តិ ខន្តិំ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា អភិនិវិសន្តស្ស ឧប្បន្នា វិសុំយេវ ចេសា ឯកា ទិដ្ឋិ សត្តភង្គទិដ្ឋិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តតោយេវ ច វុត្តំ ‘‘បរិយន្តរហិតា ទិដ្ឋិគតិកស្ស ទិដ្ឋិ ចេវ វាចា ចា’’តិ.
អធិច្ចសមុប្បន្និកាតិ ¶ ¶ ឯត្ថ អធិច្ច យទិច្ឆកំ យំ កិញ្ចិ ការណំ វិនា សមុប្បន្នោ អត្តា ច លោកោ ចាតិ ទស្សនំ អធិច្ចសមុប្បន្នំ. អត្តលោកសញ្ញិតានញ្ហិ ខន្ធានំ អធិច្ចុប្បត្តិអាការារម្មណំ ទស្សនំ តទាការសន្និស្សយវសេន បវត្តិតោ តទាការសហចរិតតាយ ច អធិច្ចសមុប្បន្នន្តិ វុច្ចតិ យថា ‘‘មញ្ចា ឃោសន្តិ, កុន្តា បចរន្តី’’តិ ច. តំ ឯតេសមត្ថីតិ អធិច្ចសមុប្បន្និកា.
សញ្ញីវាទាតិ សញ្ញី វាទោ ឯតេសមត្ថីតិ សញ្ញីវាទា ‘‘ពុទ្ធំ អស្ស អត្ថីតិ ពុទ្ធោ’’តិ យថា. អថ វា សញ្ញីតិ បវត្តោ វាទោ សញ្ញីសហចរណនយេន. សញ្ញី វាទោ យេសំ តេ សញ្ញីវាទា. ‘‘រូបី អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា, សញ្ញីតិ នំ បញ្ញបេន្តិ, អរូបី អត្តា ហោតិ, រូបី ច អរូបី ច អត្តា ហោតិ, នេវ រូបី នារូបី ច អត្តា ហោតិ. អន្តវា អត្តា ហោតិ, អនន្តវា អត្តា ហោតិ, អន្តវា ច អនន្តវា ច អត្តា ហោតិ, នេវន្តវា នានន្តវា អត្តា ហោតិ. ឯកត្តសញ្ញី អត្តា ហោតិ, នានត្តសញ្ញី អត្តា ហោតិ. បរិត្តសញ្ញី អត្តា ហោតិ, អប្បមាណសញ្ញី អត្តា ហោតិ. ឯកន្តសុខី អត្តា ហោតិ, ឯកន្តទុក្ខី អត្តា ហោតិ. សុខទុក្ខី អត្តា ហោតិ, អទុក្ខមសុខី អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា, សញ្ញីតិ នំ បញ្ញបេន្តី’’តិ (ទី. និ. ១.៧៦) ឯវំ សោឡសវិធេន វិភត្តវាទានមេតំ អធិវចនំ.
អសញ្ញីវាទា នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា ច សញ្ញីវាទេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពា. កេវលញ្ហិ ‘‘សញ្ញី អត្តា’’តិ គណ្ហន្តានំ វសេន សញ្ញីវាទា វុត្តា, ‘‘អសញ្ញី’’តិ ច ‘‘នេវសញ្ញីនាសញ្ញី’’តិ ច គណ្ហន្តានំ វសេន អសញ្ញីវាទា ច នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា ច វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. តត្ថ អសញ្ញីវាទា ‘‘រូបី អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា, អសញ្ញីតិ នំ បញ្ញបេន្តិ, អរូបី អត្តា ហោតិ, រូបី ច អរូបី ច អត្តា ហោតិ, នេវ រូបី នារូបី អត្តា ហោតិ. អន្តវា អត្តា ហោតិ, អនន្តវា អត្តា ហោតិ, អន្តវា ច អនន្តវា ច អត្តា ហោតិ, នេវន្តវា នានន្តវា អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា, អសញ្ញីតិ នំ បញ្ញបេន្តី’’តិ ឯវំ អដ្ឋវិធេន វិភត្តា. នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទាបិ ឯវមេវ ‘‘រូបី អត្តា ហោតិ អរោគោ បរំ មរណា, នេវសញ្ញីនាសញ្ញីតិ នំ បញ្ញបេន្តី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.៨២) អដ្ឋវិធេន វិភត្តាតិ វេទិតព្ពា.
ឧច្ឆេទវាទាតិ ¶ ‘‘អយំ អត្តា រូបី ចាតុមហាភូតិកោ មាតាបេត្តិកសម្ភវោ កាយស្ស ភេទា ឧច្ឆិជ្ជតិ វិនស្សតិ, ន ហោតិ បរំ មរណា’’តិ (ទី. និ. ១.៨៥) ឯវមាទិនា នយេន បវត្តំ ¶ ឧច្ឆេទទស្សនំ ឧច្ឆេទោ សហចរណនយេន. ឧច្ឆេទោ វាទោ យេសំ តេ ឧច្ឆេទវាទា, ឧច្ឆេទវាទោ វា ឯតេសមត្ថីតិ ឧច្ឆេទវាទា, ឧច្ឆេទំ វទន្តីតិ វា ឧច្ឆេទវាទា.
ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទាតិ ឯត្ថ ទិដ្ឋធម្មោ នាម ទស្សនភូតេន ញាណេន ឧបលទ្ធធម្មោ, បច្ចក្ខធម្មោតិ អត្ថោ. តត្ថ តត្ថ បដិលទ្ធត្តភាវស្សេតំ អធិវចនំ. ទិដ្ឋធម្មេ និព្ពានំ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានំ, ឥមស្មិំយេវ អត្តភាវេ ទុក្ខវូបសមន្តិ អត្ថោ. តំ វទន្តីតិ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទា. តេ បន ‘‘យតោ ខោ ភោ អយំ អត្តា បញ្ចហិ កាមគុណេហិ សមប្បិតោ សមង្គីភូតោ បរិចារេតិ, ឯត្តាវតា ខោ ភោ អយំ អត្តា បរមទិដ្ឋធម្មនិព្ពានប្បត្តោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.៩៤) ឯវមាទិនា នយេន ទិដ្ឋេវ ធម្មេ និព្ពានំ បញ្ញបេន្តិ. តេ ហិ មន្ធាតុកាមគុណសទិសេ មានុសកេ កាមគុណេ, បរនិម្មិតវសវត្តិទេវរាជស្ស កាមគុណសទិសេ ទិព្ពេ ច កាមគុណេ ឧបគតានំ ទិដ្ឋេវ ធម្មេ និព្ពានប្បត្តិំ វទន្តិ.
វិភជ្ជវាទីតិ វេរញ្ជកណ្ឌេ អាគតនយេនេវ វេនយិកាទិភាវំ វិភជ្ជ វទតីតិ វិភជ្ជវាទី.
តត្ថ ហិ ភគវតា ‘‘អហញ្ហិ, ព្រាហ្មណ, វិនយាយ ធម្មំ ទេសេមិ រាគស្សា’’តិអាទិំ វត្វា ‘‘នោ ច ខោ យំ ត្វំ សន្ធាយ វទេសី’’តិអាទិនា វេរញ្ជព្រាហ្មណស្ស អត្តនោ វេនយិកាទិភាវោ វិភជ្ជ វុត្តោតិ. អបិច សោមនស្សាទីនំ ចីវរាទីនញ្ច សេវិតព្ពាសេវិតព្ពភាវំ វិភជ្ជ វទតីតិ វិភជ្ជវាទី, សស្សតុច្ឆេទវាទេ វា វិភជ្ជ វទតីតិ វិភជ្ជវាទី, ‘‘សស្សតោ អត្តា ច លោកោ ចា’’តិអាទីនំ ឋបនីយានំ បញ្ហានំ ឋបនតោ រាគាទិខយសង្ខាតស្ស សស្សតស្ស រាគាទិកាយទុច្ចរិតាទិឧច្ឆេទស្ស វចនតោ វិភជ្ជវាទី, សស្សតុច្ឆេទភូតេ ឧភោ អន្តេ អនុបគ្គម្ម មជ្ឈិមបដិបទាភូតស្ស បដិច្ចសមុប្បាទស្ស ទេសនតោ វិភជ្ជវាទី, ភគវា. បរប្បវាទំ មទ្ទន្តោតិ តស្មិំ តតិយសង្គីតិកាលេ ឧប្បន្នំ វាទំ, តតោ បដ្ឋាយ យាវ សទ្ធម្មន្តរធានា អាយតិំ ឧប្បជ្ជនកវាទញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. តស្មិញ្ហិ សមាគមេ អយំ ថេរោ យានិ ច តទា ឧប្បន្នានិ វត្ថូនិ, យានិ ច អាយតិំ ឧប្បជ្ជិស្សន្តិ, សព្ពេសម្បិ តេសំ បដិពាហនត្ថំ ¶ សត្ថារា ទិន្ននយវសេនេវ តថាគតេន ឋបិតមាតិកំ វិភជន្តោ សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានិ, បរវាទេ បញ្ចាតិ សុត្តសហស្សំ អាហរិត្វា តទា ឧប្បន្នវាទស្ស មទ្ទនតោ បរប្បវាទមទ្ទនំ អាយតិំ ឧប្បជ្ជនកវាទានំ បដិសេធនលក្ខណភាវតោ អាយតិំ បដិសេធលក្ខណំ កថាវត្ថុប្បករណំ អកាសិ.
ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ សារត្ថទីបនិយំ
តតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា សមត្តា.
អាចរិយបរម្បរកថាវណ្ណនា
‘‘កេនាភត’’ន្តិ ¶ ឥមំ បញ្ហំ វិសជ្ជេន្តេន ជម្ពុទីបេ តាវ អាចរិយបរម្បរា យាវ តតិយសង្គីតិ, តាវ ទស្សេត្វា ឥទានិ សីហឡទីបេ អាចរិយបរម្បរំ ទស្សេតុំ ‘‘តតិយសង្គហតោ បន ឧទ្ធ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. ឥមំ ទីបន្តិ ឥមំ តម្ពបណ្ណិទីបំ. កញ្ចិ កាលន្តិ កិស្មិញ្ចិ កាលេ. បោរាណាតិ អដ្ឋកថាចរិយា. ភទ្ទនាមោតិ ភទ្ទសាលត្ថេរោ. នាមស្ស ឯកទេសេនបិ ហិ វោហារោ ទិស្សតិ ‘‘ទេវទត្តោ ទត្តោ’’តិ យថា. អាគុំ ន ករោន្តីតិ នាគា. វិនយបិដកំ វាចយិំសូតិ សម្ពន្ធោ. តម្ពបណ្ណិយាតិ ភុម្មវចនំ. និកាយេ បញ្ច វាចេសុន្តិ វិនយាភិធម្មវជ្ជេ ទីឃនិកាយាទិកេ បញ្ច និកាយេ ច វាចេសុំ. សត្ត ចេវ បករណេតិ ធម្មសង្គណីវិភង្គាទិកេ សត្ត អភិធម្មប្បករណេ ច វាចេសុន្តិ អត្ថោ. អសនិ វិយ សិលុច្ចយេ កិលេសេ មេធតិ ហិំសតីតិ មេធា, ខិប្បំ គហណធារណដ្ឋេន វា មេធា, បញ្ញា, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ មេធាវី. តិបេដកោតិ តីណិ បិដកានិ ឯតស្ស អត្ថីតិ តិបេដកោ, តេបិដកោតិ វុត្តំ ហោតិ, តិបិដកបរិយត្តិធរោតិ អត្ថោ. តារកានំ រាជាតិ តារករាជា, ចន្ទិមា. អតិរោចថាតិ អតិវិយ វិរោចិត្ថ. បុប្ផនាមោតិ មហាបទុមត្ថេរោ. សទ្ធម្មវំសកោវិទោតិ សទ្ធម្មតន្តិយា កោវិទោ. បុប្ផនាមោតិ សុមនត្ថេរោ. ជម្ពុទីបេ បតិដ្ឋិតោតិ សុមនត្ថេរោ កិរ ឯកស្មិំ សមយេ សីហឡទីបម្ហិ សាសនេ ឱសក្កមានេ ជម្ពុទីបំ គន្ត្វា ឧគ្គណ្ហិត្វា សាសនំ អនុរក្ខន្តោ តត្ថេវ បតិដ្ឋាសិ. មគ្គកោវិទាតិ សគ្គមគ្គមោក្ខមគ្គេសុ កោវិទា.
ភារំ ¶ កត្វាតិ តេសំ តេសំ ភិក្ខូនំ សាសនំ ភារំ កត្វា, បដិពទ្ធំ កត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘តេ តេ ភិក្ខូ តត្ថ តត្ថ បេសេសី’’តិ សង្ខេបតោ វុត្តមេវត្ថំ វិត្ថារេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មជ្ឈន្តិកត្ថេរំ កស្មីរគន្ធាររដ្ឋំ បេសេសី’’តិអាទិ. មហិំសកមណ្ឌលន្តិ អន្ធករដ្ឋំ វទន្តិ. វនវាសិន្តិ វនវាសិរដ្ឋំ. អត្តា បញ្ចមោ ឯតេសន្តិ អត្តបញ្ចមា, តំ តំ ទិសាភាគំ បញ្ច បញ្ចេវ ភិក្ខូ អគមំសូតិ វុត្តំ ហោតិ.
ឥទានិ តត្ថ តត្ថ គតានំ ថេរានំ កិច្ចានុភាវំ ទស្សេតុកាមោ មជ្ឈន្តិកត្ថេរស្ស គតដ្ឋានេ កិច្ចំ តាវ ទស្សេន្តោ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន កស្មីរគន្ធាររដ្ឋេ’’តិអាទិមាហ. ករកវស្សន្តិ ហិមបាតនកវស្សំ. ហរាបេត្វាតិ ឧទកោឃេន ហរាបេត្វា. អរវាឡទហបិដ្ឋិយន្តិ អរវាឡទហស្ស ឧទកបិដ្ឋិយំ. ឆិន្នភិន្នបដធរោតិ សត្ថកេន ឆិន្នំ រង្គេន ភិន្នំ វណ្ណវិការមាបន្នំ បដំ ធារេតីតិ ឆិន្នភិន្នបដធរោ. អថ វា សត្ថកេន ឆិន្នានំ គិហិវត្ថវិសភាគានំ កាសាវានំ ធារណតោ ឆិន្នភិន្នបដធរោ. ភណ្ឌូតិ មុណ្ឌកោ. កាសាវវសនោតិ កាសាវវត្ថនិវត្ថោ. មក្ខំ អសហមានោតិ ថេរំ ¶ បដិច្ច អត្តនោ សន្តានេ ឧប្បន្នំ បរេសំ គុណមក្ខនលក្ខណំ មក្ខំ អសហមានោ សន្ធារេតុំ អធិសហិតុំ វូបសមេតុំ អសក្កោន្តោ. ភិំសនកានីតិ ភេរវារម្មណានិ. តានិ ទស្សេតុំ ‘‘តតោ តតោ ភុសា វាតា វាយន្តី’’តិអាទិមាហ. ភុសា វាតាតិ រុក្ខភេទនបព្ពតកូដនិបាតនសមត្ថា ពលវវាតា. អសនិយោ ផលន្តីតិ អសនិយោ ភិជ្ជន្តិ, បតន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. បហរណវុដ្ឋិយោតិ អនេកប្បការា អាវុធវុដ្ឋិយោ. និទ្ធមថាតិ គហេត្វា អបនេថ. ភិំសនកន្តិ នាគរាជស្ស កាយិកវាចសិកបយោគជនិតភយនិមិត្តំ វិប្បការំ.
មេ ភយភេរវំ ជនេតុំ បដិពលោ ន អស្ស ន ភវេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ភយភេរវំ នាម ខុទ្ទានុខុទ្ទកំ ភយំ. អថ វា ភយន្តិ ចិត្តុត្រាសភយំ, បដិឃភយស្សេតំ អធិវចនំ. ភេរវន្តិ ភយជនកមារម្មណំ. សចេបិ ត្វំ មហិំ សព្ពន្តិ សចេបិ ត្វំ មហានាគ សព្ពំ មហិំ សមុទ្ទេន សហ សសមុទ្ទំ បព្ពតេន សហ សបព្ពតំ ឧក្ខិបិត្វា មមូបរិ មយ្ហំ សីសោបរិ ខិបេយ្យាសីតិ អត្ថោ. មេ ភយភេរវំ ជនេតុំ នេវ សក្កុណេយ្យាសីតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញទត្ថូតិ ឯកំសេន. តវេវស្ស វិឃាតោ ឧរគាធិបាតិ ឧរគានំ ¶ នាគានំ អធិបតិ រាជ តវ ឯវ វិឃាតោ ទុក្ខំ វិហិំសា អស្ស ភវេយ្យាតិ អត្ថោ.
ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេត្វាតិអាទីសុ តង្ខណានុរូបាយ ធម្មទេសនាយ ទិដ្ឋធម្មសម្បរាយិកំ អត្ថំ សន្ទស្សេត្វា កុសលេ ធម្មេ សមាទបេត្វា គណ្ហាបេត្វា តត្ថ ច នំ សមុត្តេជេត្វា សឧស្សាហំ កត្វា តាយ ច សឧស្សាហតាយ អញ្ញេហិ ច វិជ្ជមានគុណេហិ សម្បហំសេត្វា តោសេត្វាតិ អត្ថោ. ថេរេន កតំ នាគានុសាសនំ ទស្សេន្តោ ‘‘អថាយស្មា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥតោ ឧទ្ធំ យថា បុរេតិ យថា តុម្ហេ ឥតោ បុរេ សទ្ធម្មសវនុប្បត្តិវិរហិតកាលេ បរស្ស កោធំ ឧប្បាទយិត្ថ, ឥទានិ ឥតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ អនាគតេ កោធញ្ច មា ជនយិត្ថ, វិជាតមាតុយាបិ បុត្តេ សិនេហច្ឆេទនំ សព្ពវិនាសមូលកំ សស្សឃាតកញ្ច មា ករិត្ថាតិ អត្ថោ. សុខកាមា ហិ បាណិនោតិ ឯត្ថ ហិ-សទ្ទោ ការណោបទេសេ, យស្មា សព្ពេ សត្តា សុខកាមា, តស្មា ហិតសុខឧបច្ឆេទករំ សស្សឃាតញ្ច មា ករោថាតិ វុត្តំ ហោតិ.
យថានុសិដ្ឋន្តិ យំ យំ អនុសិដ្ឋំ យថានុសិដ្ឋំ, អនុសិដ្ឋំ អនតិក្កម្ម វា យថានុសិដ្ឋំ, ថេរេន ទិន្នោវាទំ អនតិក្កម្មាតិ វុត្តំ ហោតិ. ធម្មាភិសមយោ អហោសីតិ បឋមមគ្គផលាធិគមោ អហោសីតិ វទន្តិ. កុលសតសហស្សន្តិ ឥមិនា បុរិសានំ សតសហស្សំ ទស្សេតិ. កស្មីរគន្ធារាតិ កស្មីរគន្ធាររដ្ឋវាសិនោ. កាសាវបជ្ជោតាតិ ភិក្ខូនំ និវត្ថបារុតកាសាវវត្ថេហិ ឱភាសិតា. ឥសិវាតបដិវាតាតិ ¶ ភិក្ខូនំ និវាសនបារុបនវាតេន ចេវ ហត្ថបាទានំ សមិញ្ជនបសារណាទិវាតេន ច សមន្តតោ ពីជិយមានា អហេសុំ. ទុដ្ឋន្តិ កុបិតំ. ពន្ធនាតិ សំសារពន្ធនតោ.
ធម្មចក្ខុន្តិ ហេដ្ឋាមគ្គត្តយេ ញាណំ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘បឋមមគ្គញាណមេវ តេ បដិលភិំសូ’’តិ វទន្តិ. ចោទេត្វា ទេវទូតេហីតិ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.២៦៣ អាទយោ) ទេវទូតសុត្តន្តទេសនាវសេន (ម. និ. ៣.២៦១ អាទយោ) ទហរកុមារោ ជរាជិណ្ណសត្តោ គិលានសត្តោ កម្មការណា កម្មការណិកា វា មតសត្តោតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ ទេវទូតេហិ ចោទេត្វា ឱវទិត្វា, សំវេគំ ឧប្បាទេត្វាតិ អត្ថោ. ទហរកុមារាទយោ ¶ ហិ តត្ថ ‘‘ទេវទូតា’’តិ វុច្ចន្តិ. តថា ហិ ទហរកុមារោ អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម ‘‘បស្សថ ភោ មយ្ហម្បិ តុម្ហាកំ វិយ ហត្ថបាទា អត្ថិ, សកេ បនម្ហិ មុត្តករីសេ បលិបន្នោ, អត្តនោ ធម្មតាយ ឧដ្ឋហិត្វា នហាយិតុំ ន សក្កោមិ, ‘អហំ កិលិដ្ឋោ, នហាបេថ ម’ន្តិ វត្តុម្បិ ន សក្កោមិ, ជាតិតោម្ហិ អបរិមុត្តតាយ ឯទិសោ ជាតោ, ន ខោ បនាហមេវ, តុម្ហេបិ ជាតិតោ អបរិមុត្តាវ. យថេវ ហិ មយ្ហំ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ ជាតិ អាគមិស្សតិ, ឥតិ តស្សា បុរេ អាគមនាវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ. តេនេស ទេវទូតោ នាម ជាតោ.
ជរាជិណ្ណសត្តោបិ អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម ‘‘បស្សថ ភោ អហម្បិ តុម្ហេ វិយ តរុណោ អហោសិំ ឩរុពលពាហុពលជវសម្បន្នោ, តស្ស មេ តា ពលជវសម្បត្តិយោ អន្តរហិតា, ហត្ថបាទា ហត្ថបាទកិច្ចញ្ច ន ករោន្តិ, ជរាយម្ហិ អបរិមុត្តតាយ ឯទិសោ ជាតោ, ន ខោ បនាហមេវ, តុម្ហេបិ ជរាយ អបរិមុត្តាវ. យថេវ ហិ មយ្ហំ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ ជរា អាគមិស្សតិ, ឥតិ តស្សា បុរេ អាគមនាវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ. តេនេស ទេវទូតោ នាម ជាតោ.
គិលានសត្តោបិ អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម ‘‘បស្សថ ភោ អហម្បិ តុម្ហេ វិយ និរោគោ អហោសិំ, សោម្ហិ ឯតរហិ ព្យាធិនា អភិហតោ សកេ មុត្តករីសេ បលិបន្នោ, ឧដ្ឋាតុម្បិ ន សក្កោមិ, វិជ្ជមានាបិ មេ ហត្ថបាទា ហត្ថបាទកិច្ចំ ន ករោន្តិ, ព្យាធិតោម្ហិ អបរិមុត្តតាយ ឯទិសោ ជាតោ, ន ខោ បនាហមេវ, តុម្ហេបិ ព្យាធិតោ អបរិមុត្តាវ. យថេវ ហិ មយ្ហំ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ ព្យាធិ អាគមិស្សតិ, ឥតិ តស្ស បុរេ អាគមនាវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ. តេនេស ទេវទូតោ នាម ជាតោ.
កម្មការណា កម្មការណិកា វា ចតុត្ថោ ទេវទូតោតិ វេទិតព្ពា. តត្ថ កម្មការណបក្ខេ ទ្វត្តិំស តាវ កម្មការណា អត្ថតោ ឯវំ វទន្តិ នាម ‘‘មយំ និព្ពត្តមានា ន រុក្ខេ វា បាសាណេ ¶ វា និព្ពត្តាម, តុម្ហាទិសានំ សរីរេ និព្ពត្តាម, ឥតិ អម្ហាកំ បុរេ និព្ពត្តិតោវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ. តេនេតា ទេវទូតា នាម ជាតា. កម្មការណិកាបិ អត្ថតោ ឯវំ វទន្តិ នាម ‘‘មយំ ទ្វត្តិំស កម្មការណា ករោន្តា ន រុក្ខាទីសុ ¶ ករោម, តុម្ហាទិសេសុ សត្តេសុយេវ ករោម, ឥតិ អម្ហាកំ តុម្ហេសុ បុរេ កម្មការណាការណតោវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ. តេនេតេបិ ទេវទូតា នាម ជាតា.
មតកសត្តោបិ អត្ថតោ ឯវំ វទតិ នាម ‘‘បស្សថ ភោ មំ អាមកសុសានេ ឆឌ្ឌិតំ ឧទ្ធុមាតកាទិភាវំ បត្តំ, មរណតោម្ហិ អបរិមុត្តតាយ ឯទិសោ ជាតោ, ន ខោ បនាហមេវ, តុម្ហេបិ មរណតោ អបរិមុត្តាវ. យថេវ ហិ មយ្ហំ, ឯវំ តុម្ហាកម្បិ មរណំ អាគមិស្សតិ, ឥតិ តស្ស បុរេ អាគមនាវ កល្យាណំ ករោថា’’តិ. តេនេស ទេវទូតោ នាម ជាតោ. តស្មា ទហរកុមារាទយោ ឯត្ថ ‘‘ទេវទូតា’’តិ វេទិតព្ពា.
អនមតគ្គិយន្តិ អនមតគ្គសំយុត្តំ (សំ. និ. ២.១២៤). ធម្មាមតំ បាយេសីតិ លោកុត្តរធម្មាមតំ បានំ បដិលាភករណវសេន បាយេសីតិ អត្ថោ. សមធិកានីតិ សហាធិកានិ. សហត្ថោ ហេត្ថ សំសទ្ទោ. ឥសីតិ សីលក្ខន្ធាទយោ ធម្មក្ខន្ធេ ឯសិ គវេសិ បរិយេសីតិ ឥសីតិ វុច្ចតិ. បញ្ច រដ្ឋានីតិ បញ្ចវិធចីនរដ្ឋានិ. ហិមវន្តំ គន្ត្វា ធម្មចក្កប្បវត្តនំ បកាសេន្តោ យក្ខសេនំ បសាទយីតិ យោជេតព្ពំ.
តេន ច សមយេនាតិ តស្មិំ សមយេ តេសំ គមនតោ បុព្ពភាគកាលេ. លទ្ធំ ភវិស្សតីតិ វេស្សវណសន្តិកា លទ្ធំ ភវិស្សតិ. វេគសាតិ វេគេន. សមន្តតោ អារក្ខំ ឋបេសីតិ ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ មា បវិសន្តូ’’តិ អធិដ្ឋានវសេន សមន្តា អារក្ខំ ឋបេសិ. អឌ្ឍុឌ្ឍានិ សហស្សានីតិ អឌ្ឍេន ចតុត្ថានិ អឌ្ឍុឌ្ឍានិ, អតិរេកបញ្ចសតានិ តីណិ សហស្សានីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទិយឌ្ឍសហស្សន្តិ អឌ្ឍេន ទុតិយំ ទិយឌ្ឍំ, អតិរេកបញ្ចសតំ ឯកំ សហស្សន្តិ អត្ថោ. សោណុត្តរាតិ សោណោ ច ឧត្តរោ ច សោណុត្តរា. និទ្ធមេត្វានាតិ បលាបេត្វាន. អទេសិសុន្តិ អទេសយុំ.
អជ្ឈិដ្ឋោតិ អាណត្តោ. បុន ទានីតិ ឯត្ថ ទានីតិ និបាតមត្តំ, បុន អាគច្ឆេយ្យាម វា ន វាតិ អត្ថោ. រាជគហនគរបរិវត្តកេនាតិ រាជគហនគរំ បរិវជ្ជេត្វា តតោ ពហិ តំ បទក្ខិណំ កត្វា គតមគ្គេន គមនេន វា. ឥទានិ ថេរមាតុយា វេដិសនគរេ និវាសការណំ ទស្សេតុំ តស្ស នគរស្ស តស្សា ជាតិភូមិភាវំ ថេរស្ស ច អដ្ឋុប្បត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘អសោកោ កិរ កុមារកាលេ’’តិអាទិមាហ.
អយំ ¶ ¶ បនេត្ថ អនុបុព្ពិកថា – បុព្ពេ កិរ មោរិយវំសេ ជាតស្ស ចន្ទគុត្តស្ស នាម រញ្ញោ បុត្តោ ពិន្ទុសារោ នាម កុមារោ បិតុ អច្ចយេន បាដលិបុត្តម្ហិ នគរេ រាជា អហោសិ. តស្ស ទ្វេ បុត្តា សឧទរិយា អហេសុំ, តេសំ ឯកូនសតមត្តា វេមាតិកភាតរោ អហេសុំ. រាជា បន តេសំ សព្ពជេដ្ឋកស្ស អសោកកុមារស្ស ឧបរជ្ជដ្ឋានញ្ច អវន្តិរដ្ឋញ្ច ទត្វា អថេកទិវសំ អត្តនោ ឧបដ្ឋានំ អាគតំ ទិស្វា ‘‘តាត, ឧបរាជ, តវ រដ្ឋំ គន្ត្វា តត្ថ ឧជ្ជេនីនគរេ វសាហី’’តិ អាណាបេសិ. សោ បិតុ វចនេន តំ ឧជ្ជេនិំ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ វេដិសគិរិនគរេ វេដិសនាមកស្ស សេដ្ឋិស្ស ឃរេ និវាសំ ឧបគន្ត្វា តស្ស សេដ្ឋិស្ស ធីតរំ លក្ខណសម្បន្នំ យោព្ពនប្បត្តំ វេដិសគិរិំ នាម កុមារិំ ទិស្វា តាយ បដិពទ្ធចិត្តោ មាតាបិតូនំ កថាបេត្វា តំ តេហិ ទិន្នំ បដិលភិត្វា តាយ សទ្ធិំ សំវាសំ កប្បេសិ. សា តេន សំវាសេន សញ្ជាតគព្ភា ហុត្វា តតោ ឧជ្ជេនិំ នីតា មហិន្ទកុមារំ ជនយិ. តតោ វស្សទ្វយេ អតិក្កន្តេ សង្ឃមិត្តញ្ច ធីតរំ ឧបលភិត្វា ឧបរាជេន សទ្ធិំ តត្ថ វសតិ. ឧបរាជស្ស បន បិតា ពិន្ទុសារោ មរណមញ្ចេ និបន្នោ បុត្តំ អសោកកុមារំ សរិត្វា តំ បក្កោសាបេតុំ ឧជ្ជេនិំ មនុស្សេ បេសេសិ. តេ តតោ ឧជ្ជេនិំ គន្ត្វា អសោកស្ស តំ បវត្តិំ អារោចេសុំ. តេសំ វចនេន សោ បិតុ សន្តិកំ តុរិតគមនេនាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ វេដិសគិរិនគរម្ហិ បុត្តទារេ ឋបេត្វា បិតុ សន្តកំ បាដលិបុត្តនគរំ គន្ត្វា គតសមនន្តរមេវ កាលកតស្ស បិតុនោ សរីរកិច្ចំ ការាបេត្វា តតោ ឯកូនសតមត្តេ វេមាតិកភាតរោ ច ឃាតាបេត្វា វិហតកណ្ដកោ ហុត្វា តត្ថ ឆត្តំ ឧស្សាបេត្វា អភិសេកំ គណ្ហិ. តទាបិ ថេរមាតា ទារកេ រញ្ញោ សន្តិកំ បេសេត្វា សយំ តត្ថេវ វេដិសគិរិនគរេ វសិ. តេន វុត្តំ ‘‘សា តស្ស មាតា តេន សមយេន ញាតិឃរេ វសី’’តិ.
អារោបេសីតិ បដិបាទេសិ. អម្ហាកំ ឥធ កត្តព្ពកិច្ចំ និដ្ឋិតន្តិ មាតុ ទស្សនស្ស កតភាវំ សន្ធាយាហ. អនុភវតុ តាវ មេ បិតរា បេសិតំ អភិសេកន្តិអាទីសុ អភិសេកបេសនាទិកថា វិត្ថារេន ឧត្តរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. ឆណត្ថន្តិ ឆណនិមិត្តំ, ឆណហេតូតិ អត្ថោ, សយំ ឆណកីឡំ អកាតុកាមោតិ វុត្តំ ហោតិ. តទា កិរ ទេវានំបិយតិស្សោ ជេដ្ឋមូលមាសបុណ្ណមិយំ នក្ខត្តំ ឃោសាបេត្វា ‘‘សលិលកីឡាឆណំ ¶ ករោថា’’តិ អមច្ចេ អាណាបេត្វា សយំ មិគវំ កីឡិតុកាមោ មិស្សកបព្ពតំ អគមាសិ. មិស្សកបព្ពតន្តិ បំសុបាសាណមិស្សកត្តា ឯវំលទ្ធនាមំ បព្ពតំ. ទិដ្ឋសច្ចោតិ អនាគាមិមគ្គេន បដិវិទ្ធសច្ចោ, អនាគាមិផលំ បត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. សោ កិរ ថេរេន អត្តនោ មាតុទេវិយា ទេសិតំ ធម្មំ សុត្វា អនាគាមិផលំ សច្ឆាកាសិ, សោ ច ថេរស្ស ភាគិនេយ្យោតិ វេទិតព្ពោ. តថា ហិ ថេរស្ស មាតុទេវិយា ភគិនី តស្សា ធីតា, តស្សា អយំ បុត្តោ. វុត្តញ្ហេតំ មហាវំសេ –
‘‘ទេវិយា ¶ ភគិនី ធីតុ, បុត្តោ ភណ្ឌុកនាមកោ;
ថេរេន ទេវិយា ធម្មំ, សុត្វា ទេសិតមេវ តុ;
អនាគាមិផលំ បត្វា, វសិ ថេរស្ស សន្តិកេ’’តិ.
សម្មាសម្ពុទ្ធេន ច តុម្ហេ ព្យាកតាតិ ពោធិមូលេ ឯវ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ វោលោកេត្វា តម្ពបណ្ណិទីបំ ទិស្វា អនាគតេ តស្ស ទីបស្ស សម្បត្តិំ ទិដ្ឋេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន ‘‘អនាគតេ មហិន្ទោ នាម ភិក្ខុ តម្ពបណ្ណិទីបំ បសាទេស្សតី’’តិ តុម្ហេ ព្យាកតា. តត្ថ តម្ពបណ្ណិទីបន្តិ ទីបវាសិនោ វុត្តា. ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណំ អាសយានុសយញាណញ្ច ‘‘ពុទ្ធចក្ខូ’’តិ វុច្ចតិ. តេន បន ឥន្ទ្រិយបរោបរាទិំ វិនា អញ្ញំ ន សក្កា ទដ្ឋុន្តិ ‘‘វោលោកេន្តោ’’តិ អវត្វា ‘‘វោលោកេត្វា’’តិ វុត្តំ. ឯតមត្ថន្តិ ‘‘អនាគតេ មហិន្ទោ នាម ភិក្ខុ តម្ពបណ្ណិទីបំ បសាទេស្សតី’’តិ ឥមមត្ថំ.
វេដិសគិរិម្ហិ រាជគហេតិ ទេវិយា កតវិហារេ. កាលោវ គមនស្ស, គច្ឆាម ទីបមុត្តមន្តិ យោជេតព្ពំ. ឥទញ្ច តេសំ បរិវិតក្កនិទស្សនំ. បឡិនាតិ អាកាសំ បក្ខន្ទិំសុ. អម្ពរេតិ អាកាសេ. ឯវមាកាសំ បក្ខន្ទិត្វា កិំ តេ អកំសូតិ ចេតិយបព្ពតេ និបតិំសូតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯវមុប្បតិតា ថេរា, និបតិំសុ នគុត្តមេ’’តិ. ឥទានិ តស្ស បព្ពតស្ស បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ ថេរានញ្ច តត្ថ និបតិតដ្ឋានំ ទស្សេតុំ ‘‘បុរតោ បុរសេដ្ឋស្សា’’តិអាទិគាថមាហ. បុរតោតិ បាចីនទិសាភាគេ. បុរសេដ្ឋស្សាតិ អនុរាធបុរសង្ខាតស្ស បុរវរស្ស. មេឃសន្និភេតិ សមន្តតោ នីលវណ្ណត្តា នីលមហាមេឃសទិសេ. សីលកូដម្ហីតិ ឯវំនាមកេ បព្ពតកូដេ. ហំសាវ នគមុទ្ធនីតិ បព្ពតមុទ្ធនិ ហំសា វិយ.
តត្ថ ¶ បន បតិដ្ឋហន្តោ កទា បតិដ្ឋហីតិ អាហ ‘‘ឯវំ ឥដ្ដិយាទីហិ សទ្ធិ’’ន្តិអាទិ. បរិនិព្ពានតោតិ បរិនិព្ពានវស្សតោ តំ អវធិភូតំ មុញ្ចិត្វា តតោ ឧទ្ធំ ទ្វិន្នំ វស្សសតានំ ឧបរិ ឆត្តិំសតិមេ វស្សេតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. កថំ វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘អជាតសត្តុស្ស ហី’’តិអាទិ. តស្មិំយេវ វស្សេតិ ឯត្ថ យស្មិំ សំវច្ឆរេ យស្មិញ្ច ទិវសេ ភគវា បរិនិព្ពុតោ, តស្មិំ សំវច្ឆរេ តស្មិំយេវ ច ទិវសេ វិជយកុមារោ ឥមំ ទីបមាគតោតិ វទន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘លង្កាយំ វិជយសនាមកោ កុមារោ,
ឱតិណ្ណោ ថិរមតិ តម្ពបណ្ណិទីបេ;
សាលានំ ¶ យមកគុណានមន្តរស្មិំ,
និព្ពាតុំ សយិតទិនេ តថាគតស្សា’’តិ.
សីហកុមារស្ស បុត្តោតិ ឯត្ថ កាលិង្គរាជធីតុ កុច្ឆិស្មិំ សីហស្ស ជាតោ កុមារោ សីហកុមារោតិ វេទិតព្ពោ, បុព្ពេ អមនុស្សាវាសត្តា អាហ ‘‘មនុស្សាវាសំ អកាសី’’តិ. ចុទ្ទសមេ វស្សេតិ ចុទ្ទសមេ វស្សេ សម្បត្តេ. ឥធ វិជយោ កាលមកាសីតិ ឥមស្មិំ តម្ពបណ្ណិទីបេ វិជយរាជកុមារោ អដ្ឋតិំស វស្សានិ រជ្ជំ ការេត្វា កាលមកាសិ. តថា ហិ អជាតសត្តុ រាជា ទ្វត្តិំស វស្សានិ រជ្ជំ ការេសិ, ឧទយភទ្ទោ សោឡស វស្សានិ, តស្មា អជាតសត្តុស្ស អដ្ឋមវស្សំ ឥធ វិជយស្ស បឋមវស្សន្តិ កត្វា តតោ ឧទ្ធំ អជាតសត្តុស្ស ចតុវីសតិ វស្សានិ ឧទយភទ្ទស្ស ចុទ្ទស វស្សានីតិ វិជយស្ស អដ្ឋតិំស វស្សានិ បរិបូរិំសុ. តថា ច វុត្តំ –
‘‘វិជយោ លង្កមាគម្ម, សត្ថុ និព្ពានវាសរេ;
អដ្ឋតិំស សមាកាសិ, រជ្ជំ យក្ខវិមទ្ទកោ’’តិ.
‘‘ឧទយភទ្ទស្ស បញ្ចទសមេ វស្សេ បណ្ឌុវាសុទេវោ នាម ឥមស្មិំ ទីបេ រជ្ជំ បាបុណី’’តិ វុត្តត្តា ឧទយភទ្ទស្ស ចុទ្ទសមវស្សសង្ខាតំ ឯកំ វស្សំ ឥមស្មិំ ទីបេ វិជយស្ស បណ្ឌុវាសុទេវស្ស ច អន្តរេ សីហឡំ អរាជិកំ ហុត្វា ឋិតន្តិ វេទិតព្ពំ. តស្មិញ្ហិ វស្សេ វិជយរាជស្ស អមច្ចា ឧបតិស្សំ នាម អមច្ចំ ជេដ្ឋកំ កត្វា តស្ស នាមេន កតេ ឧបតិស្សគាមេ វសន្តា អរាជិកំ រជ្ជមនុសាសិំសុ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘តស្មិំ ¶ មតេ អមច្ចា តេ, បេក្ខន្តា ខត្តិយាគមំ;
ឧបតិស្សគាមេ ឋត្វាន, រដ្ឋំ សមនុសាសិសុំ.
‘‘មតេ វិជយរាជម្ហិ, ខត្តិយាគមនា បុរា;
ឯកំ វស្សំ អយំ លង្កា-ទីបោ អាសិ អរាជិកោ’’តិ.
តត្ថាតិ ជម្ពុទីបេ. ឥធ បណ្ឌុវាសុទេវោ កាលមកាសីតិ ឥមស្មិំ សីហឡទីបេ បណ្ឌុវាសុទេវោ តិំស វស្សានិ រជ្ជមនុសាសិត្វា កាលមកាសិ. តថា ហិ ឧទយភទ្ទស្ស អនន្តរំ អនុរុទ្ធោ ច មុណ្ឌោ ច អដ្ឋ វស្សានិ រជ្ជមនុសាសិំសុ, តទនន្តរំ នាគទាសកោ ចតុវីសតិ វស្សានិ, តស្មា ¶ ឧទយភទ្ទស្ស បញ្ចទសមសោឡសមវស្សេហិ សទ្ធិំ អនុរុទ្ធស្ស ច មុណ្ឌស្ស ច អដ្ឋ វស្សានិ, នាគទាសកស្ស ច ចតុវីសតិវស្សេសុ វីសតិ វស្សានីតិ បណ្ឌុវាសុទេវស្ស រញ្ញោ តិំស វស្សានិ បរិបូរិំសុ. តេនេវ វុត្តំ –
‘‘តតោ បណ្ឌុវាសុទេវោ, រជ្ជំ តិំស សមា អកា’’តិ;
តត្ថាតិ ជម្ពុទីបេ. សត្តរសមេ វស្សេតិ សត្តរសមេ វស្សេ សម្បត្តេ. តថា ហិ នាគទាសកស្ស អនន្តរា សុសុនាគោ អដ្ឋារស វស្សានិ រជ្ជំ ការេសិ, តស្មា នាគទាសកស្ស ចតុវីសតិវស្សេសុ វីសតិ វស្សានិ ឋបេត្វា សេសេហិ ចតូហិ វស្សេហិ សទ្ធិំ សុសុនាគស្ស អដ្ឋារសសុ វស្សេសុ សោឡស វស្សានីតិ ឥធ អភយរញ្ញោ វីសតិ វស្សានិ បរិបូរិំសុ. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘អភយោ វីសតិ វស្សានិ, លង្ការជ្ជមការយី’’តិ;
ទាមរិកោតិ យុទ្ធការកោ ចោរោ. បណ្ឌុកាភយោ បន អភយស្ស ភាគិនេយ្យោ រាជាយេវ, ន ចោរោ, ពលក្ការេន បន រជ្ជស្ស គហិតត្តា ‘‘ទាមរិកោ’’តិ វុត្តំ. រជ្ជំ អគ្គហេសីតិ ឯកទេសស្ស គហិតត្តា វុត្តំ. អភយស្ស ហិ វីសតិមេ វស្សេ ន តាវ សព្ពំ រជ្ជមគ្គហេសីតិ. តថា ហិ វីសតិមវស្សតោ បដ្ឋាយ អភយស្ស នវ ភាតិកេ ¶ អត្តនោ មាតុលេ តត្ថ តត្ថ យុទ្ធំ កត្វា ឃាតេន្តស្ស អនភិសិត្តស្សេវ សត្តរស វស្សានិ អតិក្កមិំសុ, តតោយេវ ច តានិ រាជសុញ្ញានិ នាម អហេសុំ. តថា ច វុត្តំ –
‘‘បណ្ឌុកាភយរញ្ញោ ច, អភយស្ស ច អន្តរេ;
រាជសុញ្ញានិ វស្សានិ, អហេសុំ ទស សត្ត ចា’’តិ.
តត្ថាតិ ជម្ពុទីបេ. បណ្ឌុកស្សាតិ បណ្ឌុកាភយស្ស. ភវតិ ហិ ឯកទេសេនបិ វោហារោ ‘‘ទេវទត្តោ ទត្តោ’’តិ យថា. សត្តរស វស្សានិ បរិបូរិំសូតិ អនភិសិត្តស្សេវ បរិបូរិំសុ. ឯត្ថ ច កាឡាសោកស្ស សោឡសមវស្សំ ឋបេត្វា បន្នរស វស្សានិ ហេដ្ឋា សុសុនាគស្ស សត្តរសមអដ្ឋារសមវស្សានិ ច ទ្វេ គហេត្វា សត្តរស វស្សានិ គណិតព្ពានិ. តានិ ហេដ្ឋា ឯកេន វស្សេន សហ អដ្ឋារស ហោន្តីតិ តានិ រាជសុញ្ញានិ សត្តរស វស្សានិ ហេដ្ឋា វិជយបណ្ឌុវាសុទេវរាជូនមន្តរេ អរាជិកេន ឯកេន វស្សេន សទ្ធិំ អដ្ឋារស រាជសុញ្ញវស្សានិ នាម ហោន្តិ.
ចន្ទគុត្តស្ស ¶ ចុទ្ទសមេ វស្សេ ឥធ បណ្ឌុកាភយោ កាលមកាសីតិ ចន្ទគុត្តស្ស ចុទ្ទសមេ វស្សេ ឥមស្មិំ តម្ពបណ្ណិទីបេ បណ្ឌុកាភយោ នាម រាជា សត្តតិ វស្សានិ រជ្ជមនុសាសិត្វា កាលមកាសិ. តថា ហិ សុសុនាគស្ស បុត្តោ កាឡាសោកោ អដ្ឋវីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេសិ. តតោ តស្ស បុត្តា ទស ភាតុកា ទ្វេវីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេសុំ, តេសំ បច្ឆា នវ នន្ទា ទ្វេវីសតិ, ចន្ទគុត្តោ ចតុវីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេសិ. តត្ថ កាឡាសោកស្ស អដ្ឋវីសតិវស្សេសុ បន្នរស វស្សានិ ហេដ្ឋា គហិតានីតិ តានិ ឋបេត្វា សេសានិ តេរស វស្សានិ, ទសភាតុកានំ ទ្វេវីសតិ, តថា នវនន្ទានំ ទ្វេវីសតិ, ចន្ទគុត្តស្ស ចុទ្ទសមវស្សំ ឋបេត្វា តេរស វស្សានីតិ បណ្ឌុកាភយស្ស សត្តតិ វស្សានិ បរិបូរិំសុ. តថា ច វុត្តំ –
‘‘បណ្ឌុកាភយនាមស្ស, រញ្ញោ វស្សានិ សត្តតី’’តិ;
តត្ថ អសោកធម្មរាជស្ស សត្តរសមេ វស្សេ ឥធ មុដសិវរាជា កាលមកាសីតិ តស្មិំ ជម្ពុទីបេ អសោកធម្មរាជស្ស សត្តរសមេ វស្សេ ឥធ មុដសិវោ នាម រាជា សដ្ឋិ វស្សានិ រជ្ជមនុសាសិត្វា កាលមកាសិ ¶ . តថា ហិ ចន្ទគុត្តស្ស បុត្តោ ពិន្ទុសារោ អដ្ឋវីសតិ វស្សានិ រជ្ជំ ការេសិ, តតោ តស្ស បុត្តោ អសោកធម្មរាជា រជ្ជំ បាបុណិ, តស្មា ចន្ទគុត្តស្ស ហេដ្ឋា វុត្តេសុ ចតុវីសតិវស្សេសុ តេរស វស្សានិ គហិតានីតិ តានិ ឋបេត្វា សេសានិ ឯកាទស វស្សានិ, ពិន្ទុសារស្ស អដ្ឋវីសតិ វស្សានិ, អសោកស្ស អនភិសិត្តស្ស ចត្តារិ វស្សានិ, អភិសិត្តស្ស សត្តរស វស្សានីតិ ឯវំ សដ្ឋិ វស្សានិ ឥធ មុដសិវស្ស បរិបូរិំសុ. តថា ច វុត្តំ –
‘‘មុដសិវោ សដ្ឋិ វស្សានិ, លង្ការជ្ជមការយី’’តិ;
ទេវានំបិយតិស្សោ រជ្ជំ បាបុណីតិ អសោកធម្មរាជស្ស អដ្ឋារសមេ វស្សេ បាបុណិ. ឥទានិ បរិនិព្ពុតេ ភគវតិ អជាតសត្តុអាទីនំ វស្សគណនាវសេន បរិនិព្ពានតោ ទ្វិន្នំ វស្សសតានំ ឧបរិ ឆត្តិំសតិ វស្សានិ ឯកតោ គណេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បរិនិព្ពុតេ ច សម្មាសម្ពុទ្ធេ’’តិអាទិ. តត្ថ អជាតសត្តុស្ស ចតុវីសតីតិ បរិនិព្ពានវស្សសង្ខាតំ អដ្ឋមវស្សំ មុញ្ចិត្វា វុត្តំ. អសោកស្ស បុត្តកា ទស ភាតុករាជានោតិ កាឡាសោកស្ស បុត្តា ភទ្ទសេនោ កោរណ្ឌវណ្ណោ មង្កុរោ សព្ពញ្ជហោ ជាលិកោ ឧភកោ សញ្ចយោ កោរព្យោ នន្ទិវឌ្ឍនោ បញ្ចមកោតិ ឥមេ ទស ភាតុករាជានោតិ វេទិតព្ពា. ឧគ្គសេននន្ទោ បណ្ឌុកនន្ទោ បណ្ឌុគតិនន្ទោ ភូតបាលនន្ទោ រដ្ឋបាលនន្ទោ គោវិសាណកនន្ទោ សវិទ្ធកនន្ទោ កេវដ្ដកនន្ទោ ធននន្ទោតិ ឥមេ នវ នន្ទាតិ ¶ វេទិតព្ពា. ឯតេន រាជវំសានុសារេនាតិ ឯតេន ជម្ពុទីបវាសិរាជូនំ វំសានុសារេន វេទិតព្ពមេតន្តិ អត្ថោ.
តម្ពបណ្ណិទីបវាសីនម្បិ បុន រាជូនំ វសេន ឯវំ គណនា វេទិតព្ពា – សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បរិនិព្ពានវស្សំ ឥធ វិជយស្ស បឋមំ វស្សន្តិ កត្វា តំ អបនេត្វា បរិនិព្ពានវស្សតោ ឧទ្ធំ វិជយស្ស សត្តតិំស វស្សានិ, តតោ អរាជិកមេកវស្សំ, បណ្ឌុវាសុទេវស្ស តិំស វស្សានិ, អភយស្ស វីសតិ វស្សានិ, បណ្ឌុកាភយស្ស អភិសេកតោ បុព្ពេ សត្តរស វស្សានិ, អភិសិត្តស្ស សត្តតិ វស្សានិ, មុដសិវស្ស សដ្ឋិ វស្សានិ, ទេវានំបិយតិស្សស្ស បឋមំ វស្សន្តិ ឯវំ បរិនិព្ពានតោ ទ្វិន្នំ វស្សសតានំ ឧបរិ ឆត្តិំស វស្សានិ វេទិតព្ពានិ.
ជេដ្ឋមាសស្ស ¶ បុណ្ណមិយំ ជេដ្ឋនក្ខត្តំ មូលនក្ខត្តំ វា ហោតីតិ អាហ ‘‘ជេដ្ឋមូលនក្ខត្តំ នាម ហោតី’’តិ. តស្មិំ បន នក្ខត្តេ កត្តព្ពឆណម្បិ តន្និស្សយត្តា តមេវ នាមំ លភតីតិ វេទិតព្ពំ. មិគវន្តិ មិគានំ វាននតោ ហេសនតោ ពាធនតោ មិគវន្តិ លទ្ធសមញ្ញំ មិគវំ. រោហិតមិគរូបន្តិ គោកណ្ណមិគវេសំ. ជិយន្តិ ធនុជិយំ. អនុពន្ធន្តោតិ បទសា អនុធាវន្តោ. មមំយេវ រាជា បស្សតូតិ ឯត្ថ ‘‘អម្ហេសុ ពហូសុ ទិដ្ឋេសុ រាជា អតិវិយ ភាយិស្សតី’’តិ ឥមិនា ការណេន អត្តានមេវ ទស្សេតុំ ‘‘មមំយេវ បស្សតូ’’តិ អធិដ្ឋាសីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ចិន្តេសី’’តិ វត្វា តស្ស ចិន្តនាការំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥមស្មិំ ទីបេ ជាតោ’’តិអាទិ. ថេរោ តស្ស បរិវិតក្កំ ជានិត្វា អត្តនោ សភាវំ កថេត្វា តំ អស្សាសេតុកាមោ ‘‘សមណា មយំ មហារាជា’’តិអាទិមាហ. មហារាជ មយំ សមណា នាម, ត្វំ បរិវិតក្កំ មា អកាសីតិ វុត្តំ ហោតិ. តវេវ អនុកម្បាយាតិ តវ អនុកម្បត្ថាយ ឯវ អាគតា, ន វិមុខភាវត្ថាយាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ឥមេ សមណា នាមា’’តិ អជានន្តស្ស ‘‘សមណា មយំ, មហារាជា’’តិ កស្មា ថេរោ អាហាតិ ចេ? អសោកធម្មរាជេន បេសិតសាសនេនេវ បុព្ពេ គហិតសមណសញ្ញំ សារេតុំ ឯវមាហាតិ. ឥមមត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘តេន ច សមយេនា’’តិអាទិ វុត្តំ.
អទិដ្ឋា ហុត្វា សហាយកាតិ អទិដ្ឋសហាយកា, អញ្ញមញ្ញំ អទិស្វាវ សហាយកភាវំ ឧបគតាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឆាតបព្ពតបាទេតិ ឆាតវាហស្ស នាម បព្ពតស្ស បាទេ. តំ កិរ បព្ពតំ អនុរាធបុរា បុព្ពទក្ខិណទិសាភាគេ អតិរេកយោជនទ្វយមត្ថកេ តិដ្ឋតិ. តម្ហិ ឋានេ បច្ឆា សទ្ធាតិស្សោ នាម មហារាជា វិហារំ ការាបេសិ, តំ ‘‘ឆាតវិហារ’’ន្តិ វោហរិំសុ. ‘‘រថយដ្ឋិប្បមាណាតិ អាយាមតោ ច អាវដ្ដតោ ច រថបតោទេន សមប្បមាណា’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. មហាវំសេបិ វុត្តំ –
‘‘ឆាតបព្ពតបាទម្ហិ ¶ , តិស្សោ ច វេឡុយដ្ឋិយោ;
ជាតា រថបតោទេន, សមានា បរិមាណតោ’’តិ.
គណ្ឋិបទេ បន ‘‘រថយដ្ឋិប្បមាណាតិ រថស្ស ធជយដ្ឋិប្បមាណា’’តិ វុត្តំ. ឧប្បជ្ជិំសូតិ តស្ស អភិសេកសមកាលមេវ ឧប្បជ្ជិំសុ. ឯវមុត្តរិបិ វក្ខមានានំ ¶ អច្ឆរិយានំ បាតុភាវោ វេទិតព្ពោ. តថា ច វុត្តំ មហាវំសេ –
‘‘ទេវានំបិយតិស្សោ សោ, រាជាសិ បិតុអច្ចយេ;
តស្សាភិសេកេន សមំ, ពហូនច្ឆរិយានហូ’’តិ.
ឯកា លតា យដ្ឋិ នាមាតិ កញ្ចនលតាយ បដិមណ្ឌិតត្តា ឯវំលទ្ធនាមា ឯកា យដ្ឋិ អហោសិ. តំ អលង្ករិត្វា ឧប្បន្នលតាតិ តំ រជតវណ្ណំ យដ្ឋិំ អលង្ករិត្វា តត្ថេវ ចិត្តកម្មកតា វិយ ឧប្បន្នលតា. ខាយតីតិ ទិស្សតិ. កិញ្ជក្ខានីតិ កេសរានិ. ឯតានិ ច បុប្ផយដ្ឋិយំ នីលបុប្ផាទីនិ សកុណយដ្ឋិយញ្ច នានប្បការា មិគបក្ខិនោ តត្ថេវ ចិត្តកម្មកតា វិយ បញ្ញាយន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សេតា រជតយដ្ឋីវាតិ រជតមយយដ្ឋិ វិយ ឯកា យដ្ឋិ សេតវណ្ណាតិ អត្ថោ. លតាតិ តត្ថេវ ចិត្តកម្មកតា វិយ ទិស្សមានលតា. នីលាទិ យាទិសំ បុប្ផន្តិ យាទិសំ លោកេ នីលាទិបុប្ផំ អត្ថិ, តាទិសំ បុប្ផយដ្ឋិម្ហិ ខាយតីតិ អត្ថោ.
អនេកវិហិតំ រតនំ ឧប្បជ្ជីតិ អនេកប្បការំ រតនំ សមុទ្ទតោ សយមេវ តីរំ អារុហិត្វា វេលន្តេ ឩមិវេគាភិជាតមរិយាទវដ្ដិ វិយ ឧប្បជ្ជិ, ឧដ្ឋហិត្វា អដ្ឋាសីតិ អត្ថោ. តម្ពបណ្ណិយំ បន អដ្ឋ មុត្តា ឧប្បជ្ជិំសូតិ ឯត្ថាបិ តម្ពបណ្ណិយំ សមុទ្ទតោ សយមេវ ឧដ្ឋហិត្វា ជាតិតោ អដ្ឋ មុត្តា សមុទ្ទតីរេ វុត្តនយេនេវ ឋិតាតិ វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ មហាវំសេ –
‘‘លង្កាទីបម្ហិ សកលេ, និធយោ រតនានិ ច;
អន្តោឋិតានិ ឧគ្គន្ត្វា, បថវីតលមារុហុំ.
‘‘លង្កាទីបសមីបម្ហិ, ភិន្ននាវាគតានិ ច;
តត្រ ជាតានិ ច ថលំ, រតនានិ សមារុហុំ.
‘‘ហយគជា ¶ រថាមលកា, វលយង្គុលិវេឋកា;
កកុធផលា បាកតិកា, ឥច្ចេតា អដ្ឋ ជាតិតោ.
‘‘មុត្តា សមុទ្ទា ឧគ្គន្ត្វា, តីរេ វដ្ដិ វិយ ឋិតា;
ទេវានំបិយតិស្សស្ស, សព្ពបុញ្ញវិជម្ភិត’’ន្តិ.
ហយមុត្តាតិ ¶ អស្សរូបសណ្ឋានមុត្តា. គជមុត្តាតិ ហត្ថិរូបសណ្ឋានា. ឯវំ សព្ពត្ថ តំតំសណ្ឋានវសេន មុត្តាភេទោ វេទិតព្ពោ. អង្គុលិវេឋកមុត្តាតិ អង្គុលីយកសណ្ឋានា, មុទ្ទិកាសណ្ឋានាតិ អត្ថោ. កកុធផលមុត្តាតិ កកុធរុក្ខផលាការា ពហូ អសាមុទ្ទិកា មុត្តា. រាជកកុធភណ្ឌានីតិ រាជារហឧត្តមភណ្ឌានិ. តានិ សរូបេន ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឆត្តំ ចាមរ’’ន្តិអាទិ. អញ្ញញ្ច ពហុវិធំ បណ្ណាការំ បហិណីតិ សម្ពន្ធោ. សង្ខន្តិ អភិសេកាសិញ្ចនកំ សាមុទ្ទិកំ ទក្ខិណាវដ្ដំ សង្ខំ. អនោតត្តោទកមេវ ‘‘គង្គោទក’’ន្តិ វុត្តំ. វឌ្ឍមានន្តិ អលង្ការចុណ្ណំ. ‘‘នហានចុណ្ណ’’ន្តិ កេចិ. វដំសកន្តិ កណ្ណបិឡន្ធនវដំសកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘វដំសកំ កណ្ណចូឡិកដ្ឋានេ ឱលម្ពក’’ន្តិបិ វទន្តិ. ភិង្គារន្តិ សុវណ្ណមយំ មហាភិង្គារំ. ‘‘មករមុខសណ្ឋានា ពលិកម្មាទិករណត្ថំ កតា ភាជនវិកតី’’តិបិ វទន្តិ. នន្ទិយាវដ្ដន្តិ កាកបទសណ្ឋានា មង្គលត្ថំ កតា សុវណ្ណភាជនវិកតិ. កញ្ញន្តិ ខត្តិយកុមារិំ. អធោវិមំ ទុស្សយុគន្តិ កិលិដ្ឋេ ជាតេ អគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តមត្តេ បរិសុទ្ធភាវមុបគច្ឆន្តំ អធោវិមំ ទុស្សយុគំ. ហត្ថបុញ្ឆនន្តិ បីតវណ្ណំ មហគ្ឃំ ហត្ថបុញ្ឆនបដំ. ហរិចន្ទនន្តិ ហរិវណ្ណចន្ទនំ, សុវណ្ណវណ្ណចន្ទនន្តិ អត្ថោ. លោហិតចន្ទនំ វា, គោសិតចន្ទនន្តិ អត្ថោ. តំ កិរ ឧទ្ធនេ កុថិតតេលម្ហិ បក្ខិត្តមត្តំ សកលម្បិ តេលំ អគ្គិញ្ច និព្ពាបនសមត្ថំ ចន្ទនំ. តេនេវ ‘‘គោសិតចន្ទន’’ន្តិ វុច្ចតិ. គោសទ្ទេន ហិ ជលំ វុច្ចតិ, តំ វិយ សិតំ ចន្ទនំ គោសិតចន្ទនំ. នាគភវនសម្ភវំ អរុណវណ្ណមត្តិកំ. ហរីតកំ អាមលកន្តិ អគទហរីតកំ អគទាមលកំ. តំ ខិប្បមេវ សរីរមលសោធនាទិករណសមត្ថំ ហោតិ.
ឧណ្ហីសន្តិ ឧណ្ហីសបដ្ដំ. វេឋនន្តិ សីសវេឋនំ. សារបាមង្គន្តិ ឧត្តមំ រតនបាមង្គសុត្តំ. វត្ថកោដិកន្តិ វត្ថយុគមេវ. នាគមាហដន្តិ នាគេហិ អាហដំ. ម-ការោ បទសន្ធិករោ. អមតោសធន្តិ ឯវំនាមិកា គុឡិកជាតិ, អមតសទិសកិច្ចត្តា ឯវំ វុច្ចតិ. តំ កិរ បរិបន្ថំ វិធមេត្វា សព្ពត្ថ សាធេន្តេហិ អគទោសធសម្ភារេហិ យោជេត្វា វដ្ដេត្វា កតំ គុឡិកំ. តំ បន រាជូនំ មុខសោធននហានបរិយោសានេ មហតា បរិហារេន ឧបនេន្តិ. តេន តេ អង្គរាគំ នាម ករោន្តិ, ករោន្តា ច យថារហំ ទ្វីហិ តីហិ អគទោសធរង្គតិលកាហិ នលាដកអំសកូដឧរមជ្ឈសង្ខាតំ ¶ អង្គំ ¶ សជ្ជេត្វា អង្គរាគំ ករោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. សា បន គុឡិកា អហិវិច្ឆិកាទីនម្បិ វិសំ ហនតិ, តេនបិ តំ វុច្ចតិ ‘‘អមតោសធ’’ន្តិ.
អហំ ពុទ្ធញ្ចាតិអាទីសុ សព្ពធម្មេ យាថាវតោ អពុជ្ឈិ បដិពុជ្ឈីតិ ពុទ្ធោតិ សង្ខ្យំ គតំ សម្មាសម្ពុទ្ធញ្ច, អធិគតមគ្គេ សច្ឆិកតនិរោធេ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ច អបាយេសុ អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោតិ សង្ខ្យំ គតំ បរិយត្តិយា សទ្ធិំ នវ លោកុត្តរធម្មញ្ច, ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតត្តា សង្ឃោតិ សង្ខ្យំ គតំ អរិយសាវកសង្ឃញ្ច អហំ សរណំ គតោ បរាយណន្តិ ឧបគតោ, ភជិំ សេវិន្តិ អត្ថោ. អថ វា ហិំសតិ តប្បសាទតគ្គរុកតាហិ វិហតកិលេសេន តប្បរាយណតាការប្បវត្តេន ចិត្តុប្បាទេន សរណគតានំ តេនេវ សរណគមនេន ភយំ សន្តាសំ ទុក្ខំ ទុគ្គតិំ បរិកិលេសំ ហនតិ វិនាសេតីតិ សរណំ, រតនត្តយស្សេតំ អធិវចនំ. អបិច សម្មាសម្ពុទ្ធោ ហិតេ បវត្តនេន អហិតា ច និវត្តនេន សត្តានំ ភយំ ហិំសតីតិ សរណន្តិ វុច្ចតិ. ធម្មោបិ ភវកន្តារា ឧត្តារណេន អស្សាសទានេន ច សត្តានំ ភយំ ហិំសតីតិ សរណន្តិ វុច្ចតិ. សង្ឃោបិ អប្បកានម្បិ ការានំ វិបុលផលបដិលាភករណេន សត្តានំ ភយំ ហិំសតីតិ សរណន្តិ វុច្ចតិ. ឥមិនា អត្ថេន សរណភូតំ រតនត្តយំ តេនេវ ការណេន សរណន្តិ គតោ អវគតោ, ជានិន្តិ អត្ថោ. ឧបាសកត្តំ ទេសេសិន្តិ រតនត្តយំ ឧបាសតីតិ ឧបាសកោតិ ឯវំ ទស្សិតំ ឧបាសកភាវំ មយិ អភិនិវិដ្ឋំ វាចាយ បកាសេសិន្តិ អត្ថោ, ‘‘ឧបាសកោហំ អជ្ជតគ្គេ បាណុបេតំ សរណំ គតោ’’តិ ឯវំ ឧបាសកត្តំ បដិវេទេសិន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សក្យបុត្តស្ស សាសនេតិ សក្យស្ស សុទ្ធោទនស្ស បុត្តោ សោ ភគវា សក្យបុត្តោ, តស្ស សក្យបុត្តស្ស សាសនេតិ អត្ថោ. សទ្ធាតិ សទ្ធាយ, ‘‘សយំ អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វា’’តិអាទីសុ វិយ យការលោបោ ទដ្ឋព្ពោ. ឧបេហីតិ ឧបគច្ឆ.
អសោករញ្ញា បេសិតេន អភិសេកេនាតិ អសោករញ្ញា បេសិតេន អភិសេកុបករណេន. យទា ហិ ទេវានំបិយតិស្សោ មហារាជា អត្តនោ សហាយស្ស ធម្មាសោករញ្ញោ ឥតោ វេឡុយដ្ឋិយាទយោ មហារហេ បណ្ណាការេ បេសេសិ. តទា សោបិ តេ ទិស្វា បសីទិត្វា អតិវិយ តុដ្ឋោ ‘‘ឥមេហិ អតិរេកតរំ កិំ នាម មហគ្ឃំ បដិបណ្ណាការំ សហាយស្ស មេ បេសេស្សាមី’’តិ អមច្ចេហិ សទ្ធិំ ¶ មន្តេត្វា លង្កាទីបេ អភិសេកបរិហារំ បុច្ឆិត្វា ‘‘ន តត្ថ ឦទិសោ អភិសេកបរិហារោ អត្ថី’’តិ សុត្វា ‘‘សាធុ វត មេ សហាយស្ស អភិសេកបរិហារំ បេសេស្សាមី’’តិ វត្វា សាមុទ្ទិកសង្ខាទីនិ តីណិ សង្ខានិ ច គង្គោទកញ្ច អរុណវណ្ណមត្តិកញ្ច អដ្ឋដ្ឋ ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិកញ្ញាយោ ច សុវណ្ណរជតលោហមត្តិកាមយឃដេ ច អដ្ឋហិ សេដ្ឋិកុលេហិ សទ្ធិំ អដ្ឋ អមច្ចកុលានិ ចាតិ ឯវំ សព្ពដ្ឋកំ នាម ឥធ បេសេសិ ‘‘ឥមេហិ មេ សហាយស្ស បុន អភិសេកំ ករោថា’’តិ, អញ្ញញ្ច អភិសេកត្ថាយ ¶ ពហុំ បណ្ណាការំ បេសេសិ. តេន វុត្តំ ‘‘អសោករញ្ញា បេសិតេន អភិសេកេនា’’តិ. ឯកោ មាសោ អភិសិត្តស្ស អស្សាតិ ឯកមាសាភិសិត្តោ. កថំ បន តស្ស តទា ឯកមាសាភិសិត្តតា វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘វិសាខបុណ្ណមាយំ ហិស្ស អភិសេកមកំសូ’’តិ, បុព្ពេ កតាភិសេកស្សបិ អសោករញ្ញា បេសិតេន អនគ្ឃេន បរិហារេន វិសាខបុណ្ណមាយំ បុន អភិសេកមកំសូតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ មហាវំសេ –
‘‘តេ មិគសិរមាសស្ស, អាទិចន្ទោទយំ ទិនេ;
អភិសិត្តញ្ច លង្កិន្ទំ, អមច្ចា សាមិភត្តិនោ.
‘‘ធម្មាសោកស្ស វចនំ, សុត្វា សាមិហិតេ រតា;
បុនាបិ អភិសេចិំសុ, លង្កាហិតសុខេ រត’’ន្តិ.
ទីបវំសេបិ ចេតំ វុត្តំ –
‘‘វិសាខមាសេ ទ្វាទសិយំ, ជម្ពុទីបា ឥធាគតា;
អភិសេកំ សបរិវារំ, អសោកធម្មេន បេសិតំ.
‘‘ទុតិយំ អភិសិញ្ចិត្ថ, រាជានំ ទេវានំបិយំ;
អភិសិត្តោ ទុតិយាភិសេកេន, វិសាខមាសេ ឧបោសថេ.
‘‘តតោ មាសេ អតិក្កម្ម, ជេដ្ឋមាសេ ឧបោសថេ;
មហិន្ទោ សត្តមោ ហុត្វា, ជម្ពុទីបា ឥធាគតោ’’តិ.
តទា បន តស្ស រញ្ញោ វិសាខបុណ្ណមាយ អភិសេកស្ស កតត្តា តតោ បភុតិ យាវជ្ជតនា វិសាខបុណ្ណមាយមេវ អភិសេកករណមាចិណ្ណំ. អភិសេកវិធានញ្ចេត្ថ ឯវំ វេទិតព្ពំ – អភិសេកមង្គលត្ថំ អលង្កតប្បដិយត្តស្ស ¶ មណ្ឌបស្ស អន្តោ កតស្ស ឧទុម្ពរសាខមណ្ឌបស្ស មជ្ឈេ សុប្បតិដ្ឋិតេ ឧទុម្ពរភទ្ទបីឋម្ហិ អភិសេការហំ អភិជច្ចំ ខត្តិយំ និសីទាបេត្វា បឋមំ តាវ មង្គលាភរណភូសិតា ជាតិសម្បន្នា ខត្តិយកញ្ញា គង្គោទកបុណ្ណំ សាមុទ្ទិកំ ទក្ខិណាវដ្ដសង្ខំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ សក្កច្ចំ គហេត្វា សីសោបរិ ឧស្សាបេត្វា តេន តស្ស មុទ្ធនិ អភិសេកោទកំ អភិសិញ្ចតិ, ឯវញ្ច វទេតិ ‘‘ទេវ, តំ សព្ពេបិ ខត្តិយគណា អត្តានមារក្ខណត្ថំ ¶ ឥមិនា អភិសេកេន អភិសេកិកំ មហារាជំ ករោន្តិ, ត្វំ រាជធម្មេសុ ឋិតោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេហិ, ឯតេសុ ខត្តិយគណេសុ ត្វំ បុត្តសិនេហានុកម្បាយ សហិតចិត្តោ ហិតសមមេត្តចិត្តោ ច ភវ, រក្ខាវរណគុត្តិយា តេសំ រក្ខិតោ ច ភវាហី’’តិ.
តតោ បុន បុរោហិតោបិ បុរោហិច្ចដ្ឋានានុរូបាលង្ការេហិ អលង្កតប្បដិយត្តោ គង្គោទកបុណ្ណំ រជតមយសង្ខំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ សក្កច្ចំ គហេត្វា តស្ស សីសោបរិ ឧស្សាបេត្វា តេន តស្ស មុទ្ធនិ អភិសេកោទកំ អភិសិញ្ចតិ, ឯវញ្ច វទេតិ ‘‘ទេវ, តំ សព្ពេបិ ព្រាហ្មណគណា អត្តានមារក្ខណត្ថំ ឥមិនា អភិសេកេន អភិសេកិកំ មហារាជំ ករោន្តិ, ត្វំ រាជធម្មេសុ ឋិតោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេហិ, ឯតេសុ ព្រាហ្មណេសុ ត្វំ បុត្តសិនេហានុកម្បាយ សហិតចិត្តោ ហិតសមមេត្តចិត្តោ ច ភវ, រក្ខាវរណគុត្តិយា តេសំ រក្ខិតោ ច ភវាហី’’តិ.
តតោ បុន សេដ្ឋិបិ សេដ្ឋិដ្ឋានានុរូបភូសនភូសិតោ គង្គោទកបុណ្ណំ រតនមយសង្ខំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ សក្កច្ចំ គហេត្វា តស្ស សីសោបរិ ឧស្សាបេត្វា តេន តស្ស មុទ្ធនិ អភិសេកោទកំ អភិសិញ្ចតិ, ឯវញ្ច វទេតិ ‘‘ទេវ តំ សព្ពេបិ គហបតិគណា អត្តានមារក្ខណត្ថំ ឥមិនា អភិសេកេន អភិសេកិកំ មហារាជំ ករោន្តិ, ត្វំ រាជធម្មេសុ ឋិតោ ធម្មេន សមេន រជ្ជំ ការេហិ, ឯតេសុ គហបតិគណេសុ ត្វំ បុត្តសិនេហានុកម្បាយ សហិតចិត្តោ ហិតសមមេត្តចិត្តោ ច ភវ, រក្ខាវរណគុត្តិយា តេសំ រក្ខិតោ ច ភវាហី’’តិ.
តេ បន តស្ស ឯវំ វទន្តា ‘‘សចេ ត្វំ អម្ហាកំ វចនានុរូបេន រជ្ជំ ការេស្សសិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ ការេស្សសិ, តវ មុទ្ធា សត្តធា ផលតូ’’តិ ឯវំ រញ្ញោ អភិសបន្តិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមស្មិំ បន ទីបេ ទេវានំបិយតិស្សស្ស ¶ មុទ្ធនិ ធម្មាសោកេនេវ ឥធ បេសិតា ខត្តិយកញ្ញាយេវ អនោតត្តោទកបុណ្ណេន សាមុទ្ទិកទក្ខិណាវដ្ដសង្ខេន អភិសេកោទកំ អភិសិញ្ចីតិ វទន្តិ. ឥទញ្ច យថាវុត្តំ អភិសេកវិធានំ មជ្ឈិមនិកាយេ ចូឡសីហនាទសុត្តវណ្ណនាយំ សីហឡដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘បឋមំ តាវ អភិសេកំ គណ្ហន្តានំ រាជូនំ សុវណ្ណមយាទីនិ តីណិ សង្ខានិ ច គង្គោទកញ្ច ខត្តិយកញ្ញញ្ច លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិអាទិនា វុត្តន្តិ វទន្តិ.
សម្មោទនីយំ កថំ កថយមានោតិ បីតិបាមោជ្ជសង្ខាតសម្មោទជននតោ សម្មោទិតុំ យុត្តភាវតោ ច សម្មោទនីយំ ‘‘កច្ចិ ភន្តេ ខមនីយំ, កច្ចិ យាបនីយំ, កច្ចិ វោ អប្បាពាធំ អប្បាតង្កំ លហុដ្ឋានំ ពលំ ផាសុវិហារោ’’តិ ឯវមាទិកថំ កថយមានោ. ឆ ជនេ ទស្សេសីតិ រញ្ញា សទ្ធិំ អាគតានំ ‘‘ន ឥមេ យក្ខា, មនុស្សា ឥមេ’’តិ សញ្ជាននត្ថំ ភណ្ឌុកស្ស ¶ ឧបាសកស្ស អានីតត្តា តេន សទ្ធិំ ឆ ជនេ ទស្សេសិ. តេវិជ្ជាតិ បុព្ពេនិវាសទិព្ពចក្ខុអាសវក្ខយសង្ខាតាហិ តីហិ វិជ្ជាហិ សមន្នាគតា. ឥទ្ធិប្បត្តាតិ ឥទ្ធិវិធញាណំ បត្តា. ចេតោបរិយកោវិទាតិ បរេសំ ចិត្តាចារេ កុសលា. ឯវមេត្ថ បញ្ច អភិញ្ញា សរូបេន វុត្តា, ទិព្ពសោតំ បន តាសំ វសេន អាគតមេវ ហោតិ. ពហូតិ ឯវរូបា ឆឡភិញ្ញា ពុទ្ធសាវកា ពហូ គណនបថំ អតិក្កន្តា សកលជម្ពុទីបំ កាសាវបជ្ជោតំ កត្វា វិចរន្តីតិ. កេចិ បន ‘‘តេវិជ្ជា ឥទ្ធិប្បត្តា ច ខីណាសវា ចេតោបរិយកោវិទា កេចិ ខីណាសវាតិ វិសុំ យោជេត្វា ‘អរហន្តោ’តិ ឥមិនា សុក្ខវិបស្សកា វុត្តា’’តិ វទន្តិ.
បញ្ញាវេយ្យត្តិយន្តិ បញ្ញាបាដវំ, បញ្ញាយ តិក្ខវិសទភាវន្តិ អត្ថោ. អាសន្នន្តិ អាសន្នេ ឋិតំ. សាធុ មហារាជ បណ្ឌិតោសីតិ រាជានំ បសំសតិ. បុន វីមំសន្តោ ‘‘អត្ថិ បន តេ មហារាជា’’តិអាទិមាហ. ចូឡហត្ថិបទោបមសុត្តន្តំ កថេសីតិ ‘‘អយំ រាជា ‘ឥមេ សមណា នាម ឦទិសា, សីលាទិបដិបត្តិ ច តេសំ ឦទិសី’តិ ច ន ជានាតិ, ហន្ទ នំ ឥមាយ ចូឡហត្ថិបទោបមសុត្តន្តទេសនាយ សមណភាវូបគមនំ សមណបដិបត្តិញ្ច វិញ្ញាបេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បឋមំ ចូឡហត្ថិបទោបមសុត្តន្តំ កថេសិ. តត្ថ ហិ –
‘‘ឯវមេវ ខោ, ព្រាហ្មណ, ឥធ តថាគតោ លោកេ ឧប្បជ្ជតិ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ…បេ… សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតិ, តំ ធម្មំ សុណាតិ គហបតិ ¶ វា គហបតិបុត្តោ វា អញ្ញតរស្មិំ វា កុលេ បច្ចាជាតោ, សោ តំ ធម្មំ សុត្វា តថាគតេ សទ្ធំ បដិលភតិ, សោ តេន សទ្ធាបដិលាភេន សមន្នាគតោ ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខតិ ‘សម្ពាធោ ឃរាវាសោ រជោបថោ, អព្ភោកាសោ បព្ពជ្ជា, នយិទំ សុករំ អគារំ អជ្ឈាវសតា ឯកន្តបរិបុណ្ណំ ឯកន្តបរិសុទ្ធំ សង្ខលិខិតំ ព្រហ្មចរិយំ ចរិតុំ, យន្នូនាហំ កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជេយ្យ’ន្តិ. សោ អបរេន សមយេន អប្បំ វា ភោគក្ខន្ធំ បហាយ មហន្តំ វា ភោគក្ខន្ធំ បហាយ អប្បំ វា ញាតិបរិវដ្ដំ បហាយ មហន្តំ វា ញាតិបរិវដ្ដំ បហាយ កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា កាសាយានិ វត្ថានិ អច្ឆាទេត្វា អគារស្មា អនគារិយំ បព្ពជតិ.
‘‘សោ ឯវំ បព្ពជិតោ សមានោ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ បាណាតិបាតំ បហាយ បាណាតិបាតា បដិវិរតោ ហោតិ និហិតទណ្ឌោ និហិតសត្ថោ, លជ្ជី ទយាបន្នោ សព្ពបាណភូតហិតានុកម្បី វិហរតិ.
‘‘អទិន្នាទានំ ¶ បហាយ អទិន្នាទានា បដិវិរតោ ហោតិ ទិន្នាទាយី ទិន្នបាដិកង្ខី, អថេនេន សុចិភូតេន អត្តនា វិហរតី’’តិ (ម. និ. ១.២៩១-២៩២) –
ឯវមាទិនា សាសនេ សទ្ធាបដិលាភំ បដិលទ្ធសទ្ធេហិ ច បព្ពជ្ជុបគមនំ បព្ពជិតេហិ ច បដិបជ្ជិតព្ពា សីលក្ខន្ធាទយោ ធម្មា បកាសិតា.
រាជា សុត្តន្តំ សុណន្តោយេវ អញ្ញាសីតិ ‘‘សោ ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភា បដិវិរតោ ហោតិ, ឯកភត្តិកោ ហោតិ រត្តុបរតោ វិរតោ វិកាលភោជនា’’តិ ឯវំ តស្មិំ សុត្តន្តេ (ម. និ. ១.២៩៣) អាគតត្តា តំ សុណន្តោយេវ អញ្ញាសិ. ឥធេវ វសិស្សាមាតិ ន តាវ រត្តិយា ឧបដ្ឋិតត្តា អនាគតវចនមកាសិ. អាគតផលោតិ អនាគាមិផលំ សន្ធាយាហ, សម្បត្តអនាគាមិផលោតិ អត្ថោ. តតោយេវ ច វិសេសតោ អវិបរីតវិទិតសត្ថុសាសនត្តា វិញ្ញាតសាសនោ. ឥទានិ បព្ពជិស្សតីតិ គិហិលិង្គេន អានីតកិច្ចស្ស និដ្ឋិតត្តា ឯវមាហ. អចិរបក្កន្តស្ស រញ្ញោតិ រញ្ញេ ¶ អចិរបក្កន្តេតិ អត្ថោ. អធិដ្ឋហិត្វាតិ អន្តោតម្ពបណ្ណិទីបេ សមាគតា សុណន្តូតិ អធិដ្ឋហិត្វា.
ភូមត្ថរណសង្ខេបេនាតិ ភូមត្ថរណាការេន. ឧប្បាតបាឋកាតិ និមិត្តបាឋកា, នេមិត្តកាតិ អត្ថោ. គហិតា ទានិ ឥមេហិ បថវីតិ អាសនានំ បថវិយំ អត្ថតត្តា ឯវមាហំសុ. បតិដ្ឋហិស្សតីតិ ចិន្តេន្តោតិ ឯត្ថ តេន ការណេន សាសនបតិដ្ឋានស្ស អភាវតោ អវស្សំ បតិដ្ឋហន្តស្ស សាសនស្ស បុព្ពនិមិត្តមិទន្តិ ឯវំ បុព្ពនិមិត្តភាវេន សល្លក្ខេសីតិ វេទិតព្ពំ. បណីតេនាតិ ឧត្តមេន. សហត្ថាតិ សហត្ថេន សន្តប្បេត្វាតិ សុដ្ឋុ តប្បេត្វា, បរិបុណ្ណំ សុហិតំ យាវទត្ថំ កត្វាតិ អត្ថោ. បេតវត្ថុំ វិមានវត្ថុំ សច្ចសំយុត្តញ្ច កថេសីតិ ទេសនាវិធិកុសលោ ថេរោ ជនស្ស សំវេគំ ជនេតុំ បឋមំ បេតវត្ថុំ កថេត្វា តទនន្តរំ សំវេគជាតំ ជនំ អស្សាសេតុំ សគ្គកថាវសេន វិមានវត្ថុញ្ច កថេត្វា តទនន្តរំ បដិលទ្ធស្សាសានំ ‘‘មា ឯត្ថ អស្សាទំ ករោថ និព្ពានំ វិនា ន អញ្ញំ កិញ្ចិ សង្ខារគតំ ធុវំ នាម អត្ថិ, តស្មា បរមស្សាសកំ និព្ពានមធិគន្តុំ វាយមថា’’តិ សច្ចបដិវេធត្ថាយ ឧស្សាហំ ជនេន្តោ អន្តេ សច្ចសំយុត្តំ កថេសីតិ វេទិតព្ពំ.
តេសំ សុត្វាតិ តេសំ សន្តិកា ថេរានំ គុណកថំ សុត្វា. រញ្ញោ សំវិទិតំ កត្វាតិ រញ្ញោ និវេទនំ កត្វា, រាជានំ បដិវេទយិត្វាតិ អត្ថោ. អលំ គច្ឆាមាតិ បុរស្ស អច្ចាសន្នត្តា សារុប្បំ ន ហោតីតិ បដិបក្ខិបន្តោ អាហ. មេឃវនំ នាម ឧយ្យានន្តិ មហាមេឃវនុយ្យានំ. តស្ស កិរ ¶ ឧយ្យានស្ស ភូមិគ្គហណទិវសេ អកាលមហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា សព្ពតឡាកបោក្ខរណិយោ បូរេន្តោ គិម្ហាភិហតរុក្ខលតាទីនំ អនុគ្គណ្ហន្តោវ បាវស្សិ, តេន ការណេន តំ មហាមេឃវនំ នាម ឧយ្យានំ ជាតំ. វុត្តញ្ហេតំ មហាវំសេ –
‘‘ឧយ្យានដ្ឋានគ្គហណេ, មហាមេឃោ អកាលជោ;
បាវស្សិ តេន ឧយ្យានំ, មហាមេឃវនំ អហូ’’តិ.
សុខសយិតភាវំ បុច្ឆិត្វាតិ ‘‘កច្ចិ, ភន្តេ, ឥធ សុខំ សយិត្ថ, តុម្ហាកំ ឥធ និវាសោ សុខ’’ន្តិ ឯវំ សុខសយិតភាវំ បុច្ឆិត្វា តតោ ថេរេន ‘‘សុខសយិតម្ហិ, មហារាជ, ភិក្ខូនំ ផាសុកមិទំ ឧយ្យាន’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ឯវំ សតិ ¶ ឥទំ នោ ឧយ្យានំ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘កប្បតិ, ភន្តេ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារាមោ’’តិ បុច្ឆិ. ឥមំ សុត្តន្តិ វេឡុវនារាមបដិគ្គហណេ វុត្តមិមំ សុត្តំ. ឧទកន្តិ ទក្ខិណោទកំ. មហាមេឃវនុយ្យានំ អទាសីតិ ‘‘ឥមំ មហាមេឃវនុយ្យានំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វត្វា ជេដ្ឋមាសស្ស កាឡបក្ខេ ទុតិយទិវសេ អទាសិ. មហាវិហារស្ស ទក្ខិណោទកបាតេនេវ សទ្ធិំ បតិដ្ឋិតភាវេបិ ន តាវ តត្ថ វិហារកម្មំ និដ្ឋិតន្តិ អាហ ‘‘ឥទញ្ច បឋមំ វិហារដ្ឋានំ ភវិស្សតី’’តិ. បុនទិវសេបីតិ កាឡបក្ខស្ស ទុតិយទិវសេយេវ. អឌ្ឍនវមានំ បាណសហស្សានន្តិ អឌ្ឍេន នវមានំ បាណសហស្សានំ, បញ្ចសតាធិកានំ អដ្ឋសហស្សានន្តិ អត្ថោ. ជោតិបាតុភាវដ្ឋានន្តិ ញាណាលោកស្ស បាតុភាវដ្ឋានំ. អប្បមាទសុត្តន្តិ អង្គុត្តរនិកាយេ មហាអប្បមាទសុត្តំ, រាជោវាទសុត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ.
មហច្ចន្តិ ករណត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, មហតា រាជានុភាវេនាតិ អត្ថោ. តុម្ហេ ជាននត្ថន្តិ សម្ពន្ធោ. អរិដ្ឋោ នាម អមច្ចោតិ រញ្ញោ ភាគិនេយ្យោ អរិដ្ឋោ នាម អមច្ចោ. បញ្ចបណ្ណាសាយាតិ ឯត្ថ ‘‘ចតុបណ្ណាសាយា’’តិ វត្តព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ ឧបរិ វុច្ចមានំ ‘‘ទ្វាសដ្ឋិ អរហន្តោ’’តិ វចនំ សមេតិ. តេនេវ ច សីហឡភាសាយ លិខិតេ មហាវំសេ ‘‘ចតុបណ្ណាសាយ សទ្ធិ’’ន្តិ វុត្តំ. ទសភាតិកសមាកុលំ រាជកុលន្តិ មុដសិវស្ស បុត្តេហិ អភយោ ទេវានំបិយតិស្សោ មហានាគោ ឧត្តិយោ មត្តាភយោ សូរតិស្សោតិ ឯវមាទីហិ ទសហិ ភាតិកេហិ សមាកិណ្ណំ រាជកុលំ. ចេតិយគិរិម្ហិ វស្សំ វសិំសូតិ អាសាឡ្ហីបុណ្ណមទិវសេ រញ្ញា ទិន្នវិហារេយេវ បដិគ្គហេត្វា បាដិបទទិវសេ វស្សំ វសិំសុ. បវារេត្វាតិ មហាបវារណាយ បវារេត្វា. កត្តិកបុណ្ណមាយន្តិ អបរកត្តិកបុណ្ណមាយំ. មហាមហិន្ទត្ថេរោ ហិ បុរិមិកាយំ ឧបគន្ត្វា វុត្ថវស្សោ មហាបវារណាយ បវារេត្វា តតោ ឯកមាសំ អតិក្កម្ម ចាតុមាសិនិយំ បុណ្ណមទិវសេ អរិយគណបរិវុតោ រាជកុលំ គន្ត្វា ភោជនាវសានេ ‘‘មហារាជ, អម្ហេហិ ចិរទិដ្ឋោ ¶ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទិវចនមព្រ្វិ. ឯវញ្ច កត្វា វក្ខតិ ‘‘បុណ្ណមាយំ មហាវីរោ, ចាតុមាសិនិយា ឥធា’’តិ. យំ បនេត្ថ កេនចិ វុត្តំ ‘‘វុត្ថវស្សោ បវារេត្វាតិ ចាតុមាសិនិយា បវារណាយាតិ អត្ថោ, បឋមបវារណាយ វា បវារេត្វា ឯកមាសំ តត្ថេវ វសិត្វា កត្តិកបុណ្ណមិយំ អវោច, អញ្ញថា ‘បុណ្ណមាយំ ¶ មហាវីរោ’តិ វុត្តត្តា ន សក្កា គហេតុ’’ន្តិ, តត្ថ ចាតុមាសិនិយា បវារណាយាតិ អយមត្ថវិកប្បោ ន យុជ្ជតិ. ន ហិ បុរិមិកាយ វស្សូបគតា ចាតុមាសិនិយំ បវារេន្តិ. ចិរទិដ្ឋោ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ សត្ថុស្ស សរីរាវយវោ ច សម្មាសម្ពុទ្ធោយេវាតិ កត្វា អវយវេ សមុទាយវោហារវសេន ឯវមាហាតិ ទដ្ឋព្ពំ យថា ‘‘សមុទ្ទោ ទិដ្ឋោ’’តិ.
ថេរេន វុត្តម្បិ គមនការណំ ឋបេត្វា ឥធ វាសេ បយោជនមេវ ទស្សេត្វា គមនំ បដិសេធេតុកាមោ អាហ ‘‘អហំ ភន្តេ តុម្ហេ’’តិអាទិ. អភិវាទនាទីសុ អាចរិយំ ទិស្វា អភិវាទនករណំ អភិវាទនំ នាម. យស្មិំ វា ទិសាភាគេ អាចរិយោ វសតិ ឥរិយាបថេ កប្បេន្តោ, តតោ អភិមុខោវ វន្ទិត្វា គច្ឆតិ, វន្ទិត្វា តិដ្ឋតិ, វន្ទិត្វា និសីទតិ, វន្ទិត្វា និបជ្ជតិ, ឥទំ អភិវាទនំ នាម. អាចរិយំ បន ទូរតោវ ទិស្វា បច្ចុដ្ឋាយ បច្ចុគ្គមនករណំ បច្ចុដ្ឋានំ នាម. អាចរិយំ បន ទិស្វា អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សីសេ ឋបេត្វា អាចរិយំ នមស្សតិ, យស្មិំ ទិសាភាគេ សោ វសតិ, តទភិមុខោបិ តថេវ នមស្សតិ, គច្ឆន្តោបិ ឋិតោបិ និសិន្នោបិ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ នមស្សតិយេវាតិ ឥទំ អញ្ជលិកម្មំ នាម. អនុច្ឆវិកកម្មស្ស បន ករណំ សាមីចិករណំ នាម. ចីវរាទីសុ ហិ ចីវរំ ទេន្តោ ន យំ វា តំ វា ទេតិ, មហគ្ឃំ សតមូលគ្ឃម្បិ បញ្ចសតមូលគ្ឃម្បិ សតសហស្សមូលគ្ឃម្បិ ទេតិយេវ. បិណ្ឌបាតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឥទំ សាមីចិករណំ នាម. សរីរធាតុយោតិ សរីរាវយវា. អញ្ញាតន្តិ អញ្ញាតំ, វិទិតំ មយាតិ អត្ថោ. កុតោ លច្ឆាមាតិ កុតោ លភិស្សាម. សុមនេន សទ្ធិំ មន្តេហីតិ បឋមមេវ សាមណេរស្ស កថិតត្តា វា ‘‘ជានាតិ ឯស អម្ហាកមធិប្បាយ’’ន្តិ ញត្វា វា ឯវមាហាតិ ទដ្ឋព្ពំ.
អប្បោស្សុក្កោ ត្វំ មហារាជាតិ មហារាជ ត្វំ ធាតូនំ បដិលាភេ មា ឧស្សុក្កំ ករោហិ, មា ត្វំ តត្ថ វាវដោ ភវ, អញ្ញំ តយា កត្តព្ពំ ករោហីតិ អធិប្បាយោ. ឥទានិ តទេវ រញ្ញា កត្តព្ពកិច្ចំ ទស្សេន្តោ ‘‘វីថិយោ សោធាបេត្វា’’តិអាទិមាហ. សព្ពតាឡាវចរេ ឧបដ្ឋាបេត្វាតិ កំសតាឡាទិតាឡំ អវចរតិ ឯត្ថាតិ តាឡាវចរំ វុច្ចតិ អាតតវិតតាទិ ¶ សព្ពំ តូរិយភណ្ឌំ. តេនេវ បរិនិព្ពានសុត្តដ្ឋកថាយំ ‘‘សព្ពញ្ច តាឡាវចរំ សន្និបាតេថាតិ ឯត្ថ សព្ពញ្ច តាឡាវចរន្តិ សព្ពំ តូរិយភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថ បន សហចរណនយេន សព្ពតូរិយភណ្ឌានំ វាទកាបិ ¶ គហេតុំ វដ្ដន្តីតិ តេ សព្ពេ ឧបដ្ឋាបេត្វា សន្និបាតេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. លច្ឆសីតិ លភិស្សសិ. ថេរា ចេតិយគិរិមេវ អគមំសូតិ រាជនិវេសនតោ និក្ខមិត្វា បុន ចេតិយគិរិមេវ អគមំសុ.
តាវទេវាតិ តំ ខណំយេវ. បាដលិបុត្តទ្វារេតិ បាដលិបុត្តនគរទ្វារេ. កិំ ភន្តេ សុមន អាហិណ្ឌសីតិ សុមន ត្វំ សមណធម្មំ អកត្វា កស្មា វិចរសីតិ បុច្ឆតិ. ចេតិយគិរិម្ហិយេវ បតិដ្ឋាបេត្វាតិ បច្ឆា តត្ថ វិហារត្ថាយ អាកង្ខិតព្ពភាវតោ ចេតិយគិរិម្ហិយេវ បតិដ្ឋាបេត្វា. វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយាតិ បច្ឆាភត្តន្តិ អត្ថោ. បច្ឆាភត្តមេវ ហិ ឆាយា វឌ្ឍតិ. អថស្ស ឯតទហោសីតិ ធាតុចង្កោដកំ ទិស្វា ឯវំ ចិន្តេសិ. ឆត្តំ អបនមតូតិ ឥទំ សេតច្ឆត្តំ សយមេវ មេ សីសោបរិតោ ធាតុចង្កោដកាភិមុខំ ហុត្វា នមតូតិ អត្ថោ. មយ្ហំ មត្ថកេ បតិដ្ឋាតូតិ ឥទំ ធាតុចង្កោដកំ ថេរស្ស ហត្ថតោ ធាតុយា សហ អាគន្ត្វា សិរស្មិំ មេ បតិដ្ឋាតូតិ អត្ថោ. បោក្ខរវស្សំ នាម បោក្ខរបត្តប្បមាណំ វលាហកមជ្ឈេ ឧដ្ឋហិត្វា កមេន ផរិត្វា តេមេតុកាមេយេវ តេមយមានំ មហន្តំ ហុត្វា វស្សតិ. មហាវីរោតិ មហាបរក្កមោ. មហាវីរាវយវត្តា ចេត្ថ សត្ថុវោហារេន ធាតុយោ ឯវ និទ្ទិដ្ឋា. ធាតុសរីរេនាគមនញ្ហិ សន្ធាយ អយំ គាថា វុត្តា.
បច្ឆិមទិសាភិមុខោវ ហុត្វា អបសក្កន្តោតិ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោយេវ បច្ឆិមទិសាភិមុខោ ហុត្វា ឱសក្កន្តោ, គច្ឆន្តោតិ អត្ថោ. កិញ្ចាបិ ឯស បច្ឆិមទិសំ ន ឱលោកេតិ, តថាបិ បច្ឆិមទិសំ សន្ធាយ គច្ឆតីតិ ‘‘បច្ឆិមទិសាភិមុខោ’’តិ វុត្តំ. បុរត្ថិមេន ទ្វារេន នគរំ បវិសិត្វាតិ ឯត្ថ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោយេវ អាគន្ត្វា ទ្វារេ សម្បត្តេ បរិវត្តេត្វា ឧជុកេនេវ នគរំ បាវិសីតិ វេទិតព្ពំ. មហេជវត្ថុ នាមាតិ មហេជនាមកេន យក្ខេន បរិគ្គហិតំ ឯកំ ទេវដ្ឋានន្តិ វេទិតព្ពំ ¶ . បរិភោគចេតិយដ្ឋានន្តិ ឯត្ថ បរិភុត្តូបករណានិ និទហិត្វា កតំ ចេតិយំ បរិភោគចេតិយន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តិវិធញ្ហិ ចេតិយំ វទន្តិ បរិភោគចេតិយំ ធាតុចេតិយំ ធម្មចេតិយន្តិ. តត្ថ បរិភោគចេតិយំ វុត្តនយមេវ. ធាតុចេតិយំ បន ធាតុយោ និទហិត្វា កតំ. បដិច្ចសមុប្បាទាទិលិខិតបោត្ថកំ និទហិត្វា កតំ បន ធម្មចេតិយំ នាម. សារីរិកំ បរិភោគិកំ ឧទ្ទិស្សកន្តិ ឯវម្បិ តិប្បភេទំ ចេតិយំ វទន្តិ. អយំ បន បភេទោ បដិមារូបស្សបិ ឧទ្ទិស្សកចេតិយេនេវ សង្គហិតត្តា សុដ្ឋុតរំ យុជ្ជតិ.
កថំ បន ឥទំ ឋានំ តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ បរិភោគចេតិយដ្ឋានំ អហោសីតិ អាហ ‘‘អតីតេ កិរា’’តិអាទិ. បជ្ជរកេនាតិ ឯត្ថ បជ្ជរកោ នាម រោគោ វុច្ចតិ. សោ ច យក្ខានុភាវេន សមុប្បន្នោតិ ¶ វេទិតព្ពោ. តទា កិរ បុណ្ណកាឡោ នាម យក្ខោ អត្តនោ អានុភាវេន មនុស្សានម្បិ សរីរេ បជ្ជរកំ នាម រោគំ សមុដ្ឋាបេសិ. វុត្តញ្ហេតំ មហាវំសេ –
‘‘រក្ខសេហិ ជនស្សេត្ថ, រោគោ បជ្ជរកោ អហូ’’តិ;
ទីបវំសេបិ ចេតំ វុត្តំ –
‘‘រក្ខសា ច ពហូ តត្ថ, បជ្ជរា ច សមុដ្ឋិតា;
បជ្ជរេន ពហូ សត្តា, នស្សន្តិ ទីបមុត្តមេ’’តិ.
អនយព្យសនន្តិ ឯត្ថ អនយោតិ អវឌ្ឍិ. កាយិកំ ចេតសិកញ្ច សុខំ ព្យសតិ វិក្ខិបតិ វិនាសេតីតិ ព្យសនន្តិ ទុក្ខំ វុច្ចតិ. កិញ្ចាបិ ‘‘ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ ឱលោកេន្តោ’’តិ វុត្តំ, តថាបិ ‘‘តេ សត្តេ អនយព្យសនមាបជ្ជន្តេ ទិស្វា’’តិ វចនតោ បឋមំ ពុទ្ធចក្ខុនា លោកំ ឱលោកេត្វា បច្ឆា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន លោកំ ឱលោកេន្តោ តេ សត្តេ អនយព្យសនមាបជ្ជន្តេ ទិស្វាតិ គហេតព្ពំ. ន ហិ អាសយានុសយាទិពុទ្ធចក្ខុស្ស តេ សត្តា អនយព្យសនំ អាបជ្ជន្តា ទិស្សន្តិ. ទុព្ពុដ្ឋិកាតិ វិសមវស្សាទិវសេន ទុដ្ឋា អសោភនា វុដ្ឋិយេវ ទុព្ពុដ្ឋិកា, សស្សុប្បត្តិហេតុភូតា កាយសុខុប្បត្តិសប្បាយា សត្តុបការា សម្មា វុដ្ឋិ តត្ថ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តតោយេវ ច ‘‘ទុព្ភិក្ខំ ទុស្សស្ស’’ន្តិ វុត្តំ. ភិក្ខាយ អភាវោ ¶ , ទុល្លភភាវោ វា ទុព្ភិក្ខំ, សុលភា តត្ថ ភិក្ខា ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សស្សានំ អភាវោ, អសម្បន្នតា វា ទុស្សស្សំ. ទេវោតិ មេឃស្សេតំ នាមំ. សម្មាធារមនុបវេច្ឆីតិ ឧទកធារំ សម្មា វិមុញ្ចិ, សម្មា អនុបវស្សីតិ វុត្តំ ហោតិ.
មហាវិវាទោ ហោតីតិ តស្មិំ កិរ កាលេ ជយន្តមហារាជេន ច តស្ស រញ្ញោ កនិដ្ឋភាតុកេន សមិទ្ធកុមារនាមកេន ឧបរាជេន ច សទ្ធិំ ឥមស្មិំ ទីបេ មហាយុទ្ធំ ឧបដ្ឋិតំ. តេនេតំ វុត្តំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន មណ្ឌទីបេ មហាវិវាទោ ហោតី’’តិ. ហោតីតិ កិរិយា កាលមបេក្ខិត្វា វត្តមានបយោគោ, វិវាទស្ស បន អតីតកាលិកត្តំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេនា’’តិ ឥមិនាវ វិញ្ញាយតិ. សទ្ទន្តរសន្និធានេន ហេត្ថ អតីតកាលាវគមោ យថា ‘‘ភាសតេ វឌ្ឍតេ តទា’’តិ. ឯវំ សព្ពត្ថ ឦទិសេសុ ឋានេសុ វត្តមានបយោគោ ទដ្ឋព្ពោ. កលហវិគ្គហជាតាតិ ឯត្ថ កលហោ នាម មត្ថកប្បត្តោ កាយកលហោបិ វាចាកលហោបិ. តត្ថ ហត្ថបរាមាសាទិវសេន កាយេន កាតព្ពោ កលហោ កាយកលហោ. មម្មឃដ្ដនាទិវសេន វាចាយ កាតព្ពោ កលហោ វាចាកលហោ ¶ . វិបច្ចនីកគហណំ វិគ្គហោ. កលហស្ស បុព្ពភាគេ ឧប្បន្នោ អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធគាហោ. អថ វា កលហោ នាម វាចាកលហោ. អញ្ញមញ្ញំ ហត្ថបរាមាសាទិវសេន វិរូបំ វិរុទ្ធំ វា គហណំ វិគ្គហោ កាយកលហោ. យថាវុត្តោ កលហោ ច វិគ្គហោ ច ជាតោ សញ្ជាតោ ឯតេសន្តិ កលហវិគ្គហជាតា, សញ្ជាតកលហវិគ្គហាតិ អត្ថោ.
តានិ សាសនន្តរធានេន នស្សន្តីតិ បរិយត្តិបដិវេធបដិបត្តិសង្ខាតស្ស តិវិធស្សបិ សាសនស្ស អន្តរធានេន ធាតុបរិនិព្ពានេ សតិ តានិ ចេតិយានិ វិនស្សន្តិ. តីណិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.១៦១; វិភ. អដ្ឋ. ៨០៩) ហិ បរិនិព្ពានានិ កិលេសបរិនិព្ពានំ ខន្ធបរិនិព្ពានំ ធាតុបរិនិព្ពានន្តិ, តានិ បន អម្ហាកំ ភគវតោ វសេន ឯវំ វេទិតព្ពានិ. តស្ស ហិ កិលេសបរិនិព្ពានំ ពោធិបល្លង្កេ អហោសិ, ខន្ធបរិនិព្ពានំ កុសិនារាយំ. ធាតុបរិនិព្ពានំ អនាគតេ ភវិស្សតិ. សាសនស្ស កិរ ឱសក្កនកាលេ ឥមស្មិំ តម្ពបណ្ណិទីបេ ធាតុយោ សន្និបតិត្វា ¶ មហាចេតិយំ គមិស្សន្តិ, មហាចេតិយតោ នាគទីបេ រាជាយតនចេតិយំ, តតោ មហាពោធិបល្លង្កំ គមិស្សន្តិ, នាគភវនតោបិ ទេវលោកតោបិ ព្រហ្មលោកតោបិ ធាតុយោ មហាពោធិបល្លង្កមេវ គមិស្សន្តិ, សាសបមត្តាបិ ធាតុ ន អន្តរា នស្សិស្សតិ. សព្ពា ធាតុយោ មហាពោធិបល្លង្កេ រាសិភូតា សុវណ្ណក្ខន្ធោ វិយ ឯកគ្ឃនា ហុត្វា ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ វិស្សជ្ជេស្សន្តិ, តា ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិស្សន្តិ. តតោ ទសសហស្សចក្កវាឡេ ទេវតា សន្និបតិត្វា ‘‘អជ្ជ សត្ថា បរិនិព្ពាតិ, អជ្ជ សាសនំ ឱសក្កតិ, បច្ឆិមទស្សនំ ទានិ ឥទំ អម្ហាក’’ន្តិ ទសពលស្ស បរិនិព្ពុតទិវសតោ មហន្តតរំ ការុញ្ញំ ករិស្សន្តិ, ឋបេត្វា អនាគាមិខីណាសវេ អវសេសា សកភាវេន សណ្ឋាតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. ធាតូសុ តេជោធាតុ ឧដ្ឋហិត្វា យាវ ព្រហ្មលោកា ឧគ្គច្ឆិស្សតិ, សាសបមត្តិយាបិ ធាតុយា សតិ ឯកជាលាវ ភវិស្សតិ, ធាតូសុ បរិយាទានំ គតាសុ បរិច្ឆិជ្ជិស្សតិ. ឯវំ មហន្តំ អានុភាវំ ទស្សេត្វា ធាតូសុ អន្តរហិតាសុ សាសនំ អន្តរហិតំ នាម ហោតិ.
ទិវា ពោធិរុក្ខដ្ឋានេ ហត្ថិសាលាយំ តិដ្ឋតីតិ ទិវា វត្ថុវិចិននាយ ឱកាសំ កុរុមានោ តតោ ធាតុំ គហេត្វា កុម្ភេ ឋបេត្វា សធាតុកោវ ហុត្វា តិដ្ឋតីតិ វទន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ មហាវំសេ –
‘‘រត្តិំ នាគោនុបរិយាតិ, តំ ឋានំ សោ សធាតុកំ;
ពោធិដ្ឋានម្ហិ សាលាយំ, ទិវា ឋាតិ សធាតុកោ’’តិ.
ថូបបតិដ្ឋានភូមិំ បរិយាយតីតិ មត្ថកតោ ធាតុំ តត្ថ បតិដ្ឋាបេត្វា សធាតុកំ ថូបបតិដ្ឋានភូមិំ រត្តិភាគេ ¶ បរិយាយតិ, សមន្តតោ វិចរតីតិ អត្ថោ. ជង្ឃប្បមាណន្តិ បុប្ផដ្ឋានប្បមាណំ. ថូបកុច្ឆិតោ ហេដ្ឋាភាគញ្ហិ ថូបស្ស ជង្ឃាតិ វទន្តិ. ធាតុឱរោបនត្ថាយាតិ ហត្ថិកុម្ភតោ ធាតុករណ្ឌកស្ស ឱរោបនត្ថាយ. សកលនគរញ្ច ជនបទោ ចាតិ នគរវាសិនោ ជនបទវាសិនោ ច អភេទតោ នគរជនបទសទ្ទេហិ វុត្តា ‘‘សព្ពោ គាមោ អាគតោ, មញ្ចា ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តី’’តិអាទីសុ វិយ. មហាជនកាយេតិ មហាជនសមូហេ. សមូហបរិយាយោ ហេត្ថ កាយសទ្ទោ. ឯកេកធាតុប្បទេសតោ តេជោទកនិក្ខមនាទិវសេន យមកយមកំ ហុត្វា បវត្តំ បាដិហារិយំ យមកបាដិហារិយំ ¶ . ឆន្នំ វណ្ណានំ រស្មិយោ ចាតិ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ. ឆន្នំ វណ្ណានំ ឧទកធារា ចាតិ ឯវម្បេត្ថ សម្ពន្ធំ វទន្តិ. បរិនិព្ពុតេបិ ភគវតិ តស្សានុភាវេន ឯវរូបំ បាដិហារិយមហោសិយេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ អចិន្តិយា’’តិអាទិគាថមាហ. ពុទ្ធធម្មាតិ ឯត្ថ ពុទ្ធគុណា.
ធរមានកាលេបិ តិក្ខត្តុំ អាគមាសីតិ ភគវា កិរ អភិសម្ពោធិតោ នវមេ មាសេ ផុស្សបុណ្ណមទិវសេ យក្ខាធិវាសំ លង្កាទីបមុបគន្ត្វា លង្កាមជ្ឈេ តិយោជនាយតេ យោជនវិត្ថតេ មហានាគវនុយ្យានេ មហាយក្ខសមាគមេ ឧបរិអាកាសេ ឋត្វា កប្បុដ្ឋានសមយេ សមុដ្ឋិតវុដ្ឋិវាតនិព្ពិសេសវស្សវាយុនា ច លោកន្តរិកនិរយន្ធការសទិសឃោរន្ធការនិកាយេន ច សីតនរកនិព្ពិសេសពហលសីតេន ច សំវដ្ដកាលសញ្ជាតវាតសង្ខុភិតេហិ មេឃនភគជ្ជិតសទិសេន គគនមេទនីនិន្នាទេន ច យក្ខានំ ភយំ សន្តាសំ ជនេត្វា តេហិ យាចិតាភយោ ‘‘ទេថ មេ សមគ្គា និសីទនដ្ឋាន’’ន្តិ វត្វា ‘‘ទេម តេ សកលទីបំ, ទេហិ នោ, មារិស, អភយ’’ន្តិ វុត្តេ សព្ពំ តំ ឧបទ្ទវំ អន្តរធាបេត្វា យក្ខទត្តភូមិយា ចម្មខណ្ឌំ បត្ថរិត្វា តត្ថ និសិន្នោ សមន្តតោ ជលមានំ ចម្មខណ្ឌំ បសារេត្វា កប្បុដ្ឋានគ្គិសទិសទហនាភិភូតានំ ជលធិសលិលភីតានំ សមន្តា វេលន្តេ ភមន្តានំ យក្ខានំ គិរិទីបំ ទស្សេត្វា តេសុ តត្ថ បតិដ្ឋិតេសុ តំ យថាឋានេ បតិដ្ឋាបេត្វា ចម្មខណ្ឌំ សង្ខិបិត្វា និសិន្នោ តទា សមាគតេ អនេកទេវតាសន្និបាតេ ធម្មំ ទេសេត្វា អនេកបាណកោដីនំ ធម្មាភិសមយំ កត្វា សុមនកូដវាសិនា មហាសុមនទេវរាជេន សមធិគតសោតាបត្តិផលេន យាចិតបូជនីយោ សីសំ បរាមសិត្វា មុដ្ឋិមត្តា នីលាមលកេសធាតុយោ តស្ស ទត្វា ជម្ពុទីបមគមាសិ.
ទុតិយំ អភិសម្ពោធិតោ បញ្ចមេ សំវច្ឆរេ ចូឡោទរមហោទរានំ ជលថលនិវាសីនំ មាតុលភាគិនេយ្យានំ នាគរាជូនំ មណិបល្លង្កំ និស្សាយ ឧបដ្ឋិតមហាសង្គាមេ នាគានំ មហាវិនាសំ ទិស្វា ចិត្តមាសកាឡបក្ខស្ស ឧបោសថទិវសេ បាតោវ សមិទ្ធសុមនេន នាម រុក្ខទេវបុត្តេន ឆត្តំ កត្វា ធារិតរាជាយតនោ នាគទីបំ សមាគន្ត្វា សង្គាមមជ្ឈេ អាកាសេ បល្លង្កេន និសិន្នោ ឃោរន្ធការេន ¶ នាគេ សន្តាសេត្វា អស្សាសេន្តោ អាលោកំ ទស្សេត្វា សញ្ជាតបីតិសោមនស្សានំ ឧបគតនាគានំ សាមគ្គិករណីយំ ធម្មំ ទេសេត្វា មាតុលភាគិនេយ្យេហិ ទ្វីហិ នាគរាជូហិ ¶ បូជិតេ បថវីតលគតេ មណិបល្លង្កេ និសិន្នោ នាគេហិ ទិព្ពន្នបានេហិ សន្តប្បិតោ ជលថលនិវាសិនោ អសីតិកោដិនាគេ សរណេសុ ច សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបេត្វា តេហិ នមស្សិតុំ បល្លង្កញ្ច រាជាយតនបាទបញ្ច តត្ថ បតិដ្ឋាបេត្វា ជម្ពុទីបមគមាសិ.
តតិយម្បិ អភិសម្ពោធិតោ អដ្ឋមេ សំវច្ឆរេ មហោទរមាតុលេន មណិអក្ខិកនាគរាជេនាភិយាចិតោ វិសាខបុណ្ណមទិវសេ បញ្ចភិក្ខុសតបរិវុតោ កល្យាណីបទេសេ មណិអក្ខិកស្ស ភវនមុបគន្ត្វា តត្ថ មាបិតរុចិររតនមណ្ឌបេ មនោហរវរបល្លង្កេ និសិន្នោ នាគរាជេន ទិព្ពន្នបានេហិ សន្តប្បេត្វា នាគមាណវិកគណបរិវុតេន ទិព្ពមាលាគន្ធាទីហិ បូជិតោ តត្ថ ធម្មំ ទេសេត្វា វុដ្ឋាយាសនា សុមនកូដេ បទំ ទស្សេត្វា បព្ពតបាទេ ទិវាវិហារំ កត្វា ទីឃវាបិចេតិយដ្ឋានេ ច មុភិយង្គណចេតិយដ្ឋានេ ច កល្យាណីចេតិយដ្ឋានេ ច មហាពោធិដ្ឋានេ ច ថូបារាមដ្ឋានេ ច មហាចេតិយដ្ឋានេ ច សសាវកោ និសីទិត្វា និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា សិលាចេតិយដ្ឋានេយេវ ឋត្វា ទេវនាគេ សមនុសាសិត្វា ជម្ពុទីបមគមាសិ. ឯវំ ភគវា ធរមានកាលេបិ ឥមំ ទីបំ តិក្ខត្តុំ អាគមាសីតិ វេទិតព្ពំ.
ឥទានិ តទេវ តិក្ខត្តុមាគមនំ សង្ខេបតោ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘បឋមំ យក្ខទមនត្ថ’’ន្តិអាទិ. រក្ខំ ករោន្តោតិ យក្ខានំ បុន អបវិសនត្ថាយ រក្ខំ ករោន្តោ. អាវិជ្ជីតិ សមន្តតោ វិចរិ. មាតុលភាគិនេយ្យានន្តិ ចូឡោទរមហោទរានំ. ឯត្ថ បន កិញ្ចាបិ ភគវា សមិទ្ធសុមនេន នាម ទេវបុត្តេន សទ្ធិំ អាគតោ, តថាបិ បច្ឆាសមណេន ឯកេនបិ ភិក្ខុនា សទ្ធិំ អនាគតត្តា ‘‘ឯកកោវ អាគន្ត្វា’’តិ វុត្តំ. តទនុរូបស្ស បរិបន្ថស្ស វិហតត្តា ‘‘បរិឡាហំ វូបសមេត្វា’’តិ វុត្តំ. រញ្ញោ ភាតាតិ រញ្ញោ កនិដ្ឋភាតា. អភយោតិ មត្តាភយោ.
អនុឡា ទេវីតិ រញ្ញោ ជេដ្ឋភាតុជាយា អនុឡា ទេវី. បុរិមកានំ តិណ្ណំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ ពោធិ បតិដ្ឋាសីតិ យទា ហិ សោ កកុសន្ធោ នាម ភគវា ឥមស្មិំ ទីបេ មនុស្សេ បជ្ជរកាភិភូតេ អនយព្យសនមាបជ្ជន្តេ ទិស្វា ករុណាយ សញ្ចោទិតហទយោ ឥមំ ទីបមាគតោ, តទា ¶ តំ រោគភយំ វូបសមេត្វា សន្និបតិតានំ ធម្មំ ទេសេន្តោ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សានំ ធម្មាភិសមយំ កត្វា សាយន្ហសមយេ ពោធិបតិដ្ឋានារហដ្ឋានំ គន្ត្វា តត្ថ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘មម សិរីសមហាពោធិតោ ទក្ខិណមហាសាខមាទាយ រុចនន្ទា ភិក្ខុនី ឥធាគច្ឆតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ ¶ . សា សត្ថុ ចិត្តំ ញត្វា តង្ខណញ្ញេវ ខេមវតីរាជធានិយា ខេមរាជានមាទាយ មហាពោធិមុបគន្ត្វា ទក្ខិណមហាសាខាយ មនោសិលាលេខំ ខេមរាជេន ទាបេត្វា តំ សយំ ឆិជ្ជិត្វា សុវណ្ណកដាហេ ឋិតំ ពោធិសាខមាទាយ បញ្ចសតភិក្ខុនីហិ ចេវ ទេវតាហិ ច បរិវារិតា ឥទ្ធិយា ឥធានេត្វា តថាគតេន បសារិតេ ទក្ខិណហត្ថេ សសុវណ្ណកដាហំ មហាពោធិំ ឋបេសិ. តំ តថាគតោ អភយស្ស នាម រញ្ញោ ទត្វា តេន តស្មិំ សមយេ ‘‘មហាតិត្ថវន’’ន្តិ បញ្ញាតេ មហាមេឃវនុយ្យានេ បតិដ្ឋាបេសិ.
កោណាគមនោ ច ភគវា ទុព្ពុដ្ឋិបីឡិតេ ទីបវាសិនោ ទិស្វា ឥមំ ទីបមាគតោ តំ ភយំ វូបសមេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ចតុរាសីតិ បាណសហស្សានិ មគ្គផលេសុ បតិដ្ឋាបេត្វា បុព្ពពោធិដ្ឋានំ គន្ត្វា សមាបត្តិបរិយោសានេ ‘‘មម ឧទុម្ពរមហាពោធិតោ ទក្ខិណមហាសាខមាទាយ ករកនត្តា ភិក្ខុនី ឥធាគច្ឆតូ’’តិ ចិន្តេសិ. សា ភគវតោ អធិប្បាយំ វិទិត្វា តង្ខណញ្ញេវ សោភរាជធានិយា សោភរាជានមាទាយ មហាពោធិមុបគន្ត្វា ទក្ខិណមហាសាខាយ មនោសិលាលេខំ សោភរាជេន ទាបេត្វា តំ សយំ ឆិជ្ជិត្វា ហេមកដាហេ បតិដ្ឋិតំ ពោធិសាខមាទាយ បញ្ចសតភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ សុរគណបរិវុតា ឥទ្ធិយា ឥធាហរិត្វា សត្ថារា បសារិតទក្ខិណបាណិតលេ សហេមកដាហំ មហាពោធិំ ឋបេសិ. តំ តថាគតោ សមិទ្ធស្ស រញ្ញោ ទត្វា តេន តស្មិំ សមយេ ‘‘មហានាគវន’’ន្តិ សង្ខ្យំ គតេ មហាមេឃវនុយ្យានេ មហាពោធិំ បតិដ្ឋាបេសិ.
កស្សបោបិ ច ភគវា ឧបដ្ឋិតរាជូបរាជយុទ្ធេន បាណិនោ វិនាសំ ទិស្វា ករុណាយ ចោទិតោ ឥមំ ទីបមាគន្ត្វា តំ កលហំ វូបសមេត្វា ធម្មំ ទេសេន្តោ ចតុរាសីតិ បាណសហស្សានិ មគ្គផលំ បាបេត្វា មហាពោធិដ្ឋានំ គន្ត្វា តត្ថ សមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ ‘‘មម និគ្រោធមហាពោធិតោ ទក្ខិណមហាសាខមាទាយ សុធម្មា ភិក្ខុនី ឥធាគច្ឆតូ’’តិ អធិដ្ឋាសិ. សា ភគវតោ ចិត្តំ វិទិត្វា តង្ខណញ្ញេវ ពារាណសីរាជធានិយា ¶ ព្រហ្មទត្តរាជានមាទាយ មហាពោធិមុបគន្ត្វា ទក្ខិណមហាសាខាយ មនោសិលាលេខំ ព្រហ្មទត្តេន ទាបេត្វា តំ សយំ ឆិជ្ជិត្វា កនកកដាហេ ឋិតំ ពោធិសាខមាទាយ បញ្ចសតភិក្ខុនីបរិវារា ទេវគណបរិវុតា ឥទ្ធិយា ឯត្ថ អានេត្វា មុនិន្ទេន បសារិតេ ទក្ខិណករតលេ សសុវណ្ណកដាហំ មហាពោធិំ ឋបេសិ. តំ ភគវា ជយន្តរញ្ញោ ទត្វា តេន តស្មិំ សមយេ ‘‘មហាសាលវន’’ន្តិ សង្ខ្យំ គតេ មហាមេឃវនុយ្យានេ មហាពោធិំ បតិដ្ឋាបេសិ. ឯវំ ឥមស្មិំ ទីបេ បុរិមកានំ តិណ្ណំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ ពោធិំ បតិដ្ឋាបេសិ. តំ សន្ធាយ ឯវមាហ ‘‘ឥមស្មិញ្ច មហារាជ ទីបេ បុរិមកានំ តិណ្ណំ សម្មាសម្ពុទ្ធានំ ពោធិ បតិដ្ឋាសី’’តិ.
សរសរំសិជាលវិស្សជ្ជនកេនាតិ ¶ សិនិទ្ធតាយ រសវន្តំ ឱជវន្តំ អភិនវរំសិជាលំ វិស្សជ្ជេន្តេន. អថ វា ឥតោ ចិតោ ច សំសរណតោ សរសំ សជីវំ ជីវមានំ វិយ រំសិជាលំ វិស្សជ្ជេន្តេន. អថ វា សរសកាលេ ធរមានកាលេ ពុទ្ធេន វិយ រំសិជាលំ មុញ្ចន្តេនាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថំ វណ្ណយន្តិ. ឯកទិវសេនេវ អគមាសីតិ សម្ពន្ធោ. បញ្ចហិ កញ្ញាសតេហីតិ អត្តនោ បរិចារិកេហិ បញ្ចហិ កញ្ញាសតេហិ. ឧបស្សយំ ការាបេត្វាតិ ភិក្ខុនុបស្សយំ ការាបេត្វា. អប្បេសីតិ លេខសាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ. ឯវញ្ច អវោចាតិ រាជសន្ទេសំ អប្បេត្វា ថេរស្ស មុខសាសនំ វិញ្ញាបេន្តោ ឯវំ អវោច. ឧទិក្ខតីតិ អបេក្ខតិ បត្ថេតិ.
ឆិន្នហត្ថំ វិយាតិ ឆិន្នហត្ថវន្តំ វិយ. ឆិន្នា ហត្ថា ឯតស្សាតិ ឆិន្នហត្ថោតិ អញ្ញបទត្ថសមាសោ ទដ្ឋព្ពោ. បព្ពជ្ជាបុរេក្ខារាតិ បព្ពជ្ជាភិមុខា, បព្ពជ្ជាយ សញ្ជាតាភិលាសា ‘‘កទា នុ ខោ បព្ពជិស្សាមី’’តិ តត្ថ ឧស្សុក្កមាបន្នាតិ វុត្តំ ហោតិ. មំ បដិមានេតីតិ មំ ឧទិក្ខតិ. សត្ថេន ឃាតំ ន អរហតីតិ អសត្ថឃាតារហំ. ហិមវលាហកគព្ភន្តិ ហិមបុណ្ណវលាហកគព្ភំ. បាដិហារិយវសេន ជាតំ ហិមមេវ ‘‘វលាហកគព្ភ’’ន្តិបិ វទន្តិ. ទោណមត្តាតិ មគធនាឡិយា សោឡសនាឡិប្បមាណា.
មគ្គន្តិ សត្តយោជនិកំ មគ្គំ. បដិជគ្គាបេត្វាតិ សោធាបេត្វា, ខាណុកណ្ដកាទីនិ ហរាបេត្វា តត្ថ ពហលវិបុលវាលុកំ ឱកិរាបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. កម្មារវណ្ណន្តិ រញ្ញោ បកតិសុវណ្ណការវណ្ណំ. នវហត្ថបរិក្ខេបន្តិ នវហត្ថប្បមាណោ បរិក្ខេបោ អស្សាតិ នវហត្ថបរិក្ខេបំ, បរិក្ខេបតោ ¶ នវហត្ថប្បមាណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘បញ្ចហត្ថុព្ពេធ’’ន្តិអាទីសុបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តិហត្ថវិក្ខម្ភន្តិ តិហត្ថប្បមាណវិត្ថារំ. សមុស្សិតធជបដាកន្តិ ឧស្សាបិតនីលបីតាទិវិវិធធជបដាកំ. នានារតនវិចិត្តន្តិ តត្ថ តត្ថ រចិតនានារតនេហិ សុវិចិត្តំ. អនេកាលង្ការបដិមណ្ឌិតន្តិ បសន្នជនបូជិតេហិ ហត្ថូបគាទីហិ នានាលង្ការេហិ សជ្ជិតំ. នានាវិធកុសុមសមាកិណ្ណន្តិ ឧបហារវសេន ឧបនីតេហិ នានប្បការេហិ វណ្ណគន្ធសម្បន្នេហិ ជលថលបុប្ផេហិ អាកិណ្ណំ. អនេកតូរិយសង្ឃុដ្ឋន្តិ អាតភវិតតាទិបញ្ចង្គិកតូរិយសង្ឃោសិតំ. អវសេសំ អទស្សនំ អគមាសីតិ ឯត្ថ ‘‘ហន្ទ, មហារាជ, តយា គហេតព្ពា អយំ សាខា, តស្ស ឧបនិស្សយភូតោ អយំ ខន្ធោ, ន មយំ តយា គហេតព្ពា’’តិ វទន្តា វិយ អវសេសា សាខា សត្ថុ តេជសា អទស្សនមគមំសូតិ វទន្តិ. គវក្ខជាលសទិសន្តិ ភាវនបុំសកំ, ជាលកវាដសទិសំ កត្វាតិ អត្ថោ. ចេលុក្ខេបសតសហស្សានិ បវត្តិំសូតិ តេសំ តេសំ ជនានំ សីសោបរិ ភមន្តានំ ឧត្តរាសង្គចេលានំ ឧក្ខេបសតសហស្សានិ បវត្តិំសូតិ ¶ អត្ថោ. មូលសតេនាតិ ទសសុ លេខាសុ ឯកេកាយ ទស ទស ហុត្វា និក្ខន្តមូលសតេន. ទស មហាមូលាតិ បឋមលេខាយ និក្ខន្តទសមហាមូលានិ.
ទេវទុន្ទុភិយោ ផលិំសូតិ ទេវទុន្ទុភិយោ ថនិំសុ. ទេវទុន្ទុភីតិ ច ន ឯត្ថ កាចិ ភេរី អធិប្បេតា, អថ ខោ ឧប្បាតភាវេន អាកាសគតោ និគ្ឃោសសទ្ទោ. ទេវោតិ ហិ មេឃោ. តស្ស ហិ អច្ឆភាវេន អាកាសវណ្ណស្ស ទេវស្សាភាវេន សុក្ខគជ្ជិតសញ្ញិតេ សទ្ទេ និច្ឆរន្តេ ទេវទុន្ទុភីតិ សមញ្ញា, តស្មា ទេវទុន្ទុភិយោ ផលិំសូតិ ទេវោ សុក្ខគជ្ជិតំ គជ្ជីតិ វុត្តំ ហោតិ. បព្ពតានំ នច្ចេហីតិ បថវីកម្បេន ឥតោ ចិតោ ច ភមន្តានំ បព្ពតានំ នច្ចេហិ. យក្ខានំ ហិង្ការេហីតិ វិម្ហយជាតានំ យក្ខានំ វិម្ហយប្បកាសនវសេន បវត្តេហិ ហិង្ការសទ្ទេហិ. យក្ខា ហិ វិម្ហយជាតា ‘‘ហិំ ហិ’’ន្តិ សទ្ទំ និច្ឆារេន្តិ. ថុតិជប្បេហីតិ បសំសាវចនេហិ. ព្រហ្មានំ អប្ផោដនេហីតិ បីតិសោមនស្សជាតានំ ព្រហ្មានំ ពាហាយំ បហរណសង្ខាតេហិ អប្ផោដនេហិ. បីតិសោមនស្សជាតា ហិ ព្រហ្មានោ វាមហត្ថំ សមិញ្ជិត្វា ទក្ខិណេន ហត្ថេន ពាហាយំ បហារំ ទេន្តិ. ឯកកោលាហលន្តិ ឯកតោ បវត្តកោលាហលំ ¶ . ឯកនិន្នាទន្តិ ឯកតោ បវត្តនិគ្ឃោសំ. ផលតោ និក្ខន្តា ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ ឧជុកំ ឧគ្គន្ត្វា ឱនមិត្វា ចក្កវាឡបព្ពតមុខវដ្ដិំ អាហច្ច តិដ្ឋន្តីតិ អាហ ‘‘សកលចក្កវាឡំ រតនគោបានសីវិនទ្ធំ វិយ កុរុមានា’’តិ. តង្ខណតោ ច បន បភុតីតិ វុត្តនយេន សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋិតស្ស មហាពោធិស្ស ឆព្ពណ្ណរស្មីនំ វិស្សជ្ជិតកាលតោ បភុតិ. ហិមវលាហកគព្ភំ បវិសិត្វា អដ្ឋាសីតិ សុវណ្ណកដាហេនេវ សទ្ធិំ ឧគ្គន្ត្វា ហិមោទកបុណ្ណំ វលាហកគព្ភំ បវិសិត្វា អដ្ឋាសិ. បឋមំ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋិតោយេវ ហិ ពោធិ បច្ឆា វុត្តប្បការអច្ឆរិយបដិមណ្ឌិតោ ហុត្វា ហិមវលាហកគព្ភំ បវិសិត្វា អដ្ឋាសិ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘បឋមំ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋហិ, តតោ ហិមគព្ភសត្តាហំ អភិសេកសត្តាហញ្ច វីតិនាមេត្វា’’តិអាទិ. តតោយេវ ច មហាវំសេបិ វុត្តំ –
‘‘ឯវំ សតេន មូលានំ, តត្ថេសា គន្ធកទ្ទមេ;
បតិដ្ឋាសិ មហាពោធិ, បសាទេន្តី មហាជនំ.
‘‘តស្សា ខន្ធោ ទសហត្ថោ, បញ្ច សាខា មនោរមា;
ចតុហត្ថា ចតុហត្ថា, ទសឌ្ឍផលមណ្ឌិតា.
‘‘សហស្សន្តុ បសាខានំ, សាខានំ តាសមាសិ ច;
ឯវំ អាសិ មហាពោធិ, មនោហរសិរិន្ធរា.
‘‘កដាហម្ហិ ¶ មហាពោធិ, បតិដ្ឋិតក្ខណេ មហី;
អកម្បិ បាដិហីរានិ, អហេសុំ វិវិធានិ ច.
‘‘សយំ នាទេហិ តូរិយានំ, ទេវេសុ មានុសេសុ ច;
សាធុការនិន្នាទេហិ, ទេវព្រហ្មគណស្ស ច.
‘‘មេឃានំ មិគបក្ខីនំ, យក្ខាទីនំ រវេហិ ច;
រវេហិ ច មហីកម្បេ, ឯកកោលាហលំ អហុ.
‘‘ពោធិយា ផលបត្តេហិ, ឆព្ពណ្ណរំសិយោ សុភា;
និក្ខមិត្វា ចក្កវាឡំ, សកលំ សោភយិំសុ ច.
‘‘សកដាហា មហាពោធិ, ឧគ្គន្ត្វាន តតោ នភំ;
អដ្ឋាសិ ហិមគព្ភម្ហិ, សត្តាហានិ អទស្សនា’’តិ.
តស្មា ¶ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋិតោយេវ ពោធិ កដាហេនេវ សទ្ធិ ឧគ្គន្ត្វា ហិមវលាហកគព្ភំ បវិសិត្វា អដ្ឋាសីតិ វេទិតព្ពំ.
ហេដ្ឋា បន ភគវតោ អធិដ្ឋានក្កមំ ទស្សេន្តេន យំ វុត្តំ –
‘‘ភគវា កិរ មហាបរិនិព្ពានមញ្ចេ និបន្នោ លង្កាទីបេ មហាពោធិបតិដ្ឋាបនត្ថាយ អសោកមហារាជា មហាពោធិគ្គហណត្ថំ គមិស្សតិ, តទា មហាពោធិស្ស ទក្ខិណសាខា សយមេវ ឆិជ្ជិត្វា សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋាតូតិ អធិដ្ឋាសិ, ឥទមេកមធិដ្ឋានំ.
‘‘តត្ថ បតិដ្ឋានកាលេ ច ‘មហាពោធិ ហិមវលាហកគព្ភំ បវិសិត្វា តិដ្ឋតូ’តិ អធិដ្ឋាសិ, ឥទំ ទុតិយមធិដ្ឋានំ.
‘‘សត្តមេ ទិវសេ ហិមវលាហកគព្ភតោ ឱរុយ្ហ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋហន្តោ បត្តេហិ ច ផលេហិ ច ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ មុញ្ចតូតិ អធិដ្ឋាសិ, ឥទំ តតិយមធិដ្ឋាន’’ន្តិ.
តំ ¶ ឥមិនា ន សមេតិ. តត្ថ ហិ បឋមំ ហិមវលាហកគព្ភំ បវិសិត្វា បច្ឆា សត្តមេ ទិវសេ ហិមវលាហកគព្ភតោ ឱរុយ្ហ ឆព្ពណ្ណរំសិវិស្សជ្ជនំ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋហនញ្ច វុត្តំ, តស្មា អដ្ឋកថាយ បុព្ពេនាបរំ ន សមេតិ. មហាវំសេ បន អធិដ្ឋានេបិ បឋមំ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋហនំ បច្ឆាយេវ ឆព្ពណ្ណរំសិវិស្សជ្ជនំ ហិមវលាហកគព្ភបវិសនញ្ច. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘បរិនិព្ពានមញ្ចម្ហិ, និបន្នេន ជិនេន ហិ;
កតំ មហាអធិដ្ឋានំ, បញ្ចកំ បញ្ចចក្ខុនា.
‘‘គយ្ហមានា មហាពោធិ-សាខាសោកេន ទក្ខិណា;
ឆិជ្ជិត្វាន សយំយេវ, បតិដ្ឋាតុ កដាហកេ.
‘‘បតិដ្ឋហិត្វា សា សាខា, ឆព្ពណ្ណរស្មិយោ សុភា;
រាជយន្តី ទិសា សព្ពា, ផលបត្តេហិ មុញ្ចតុ.
‘‘សសុវណ្ណកដាហា សា, ឧគ្គន្ត្វាន មនោរមា;
អទិស្សមានា សត្តាហំ, ហិមគព្ភម្ហិ តិដ្ឋតូ’’តិ.
ពោធិវំសេបិ ¶ ច អយមេវ អធិដ្ឋានក្កមោ វុត្តោ, តស្មា អដ្ឋកថាយំ វុត្តោ អធិដ្ឋានក្កមោ យថា បុព្ពេនាបរំ ន វិរុជ្ឈតិ, តថា វីមំសិត្វា គហេតព្ពោ.
ហិមញ្ច ឆព្ពណ្ណរំសិយោ ច អាវត្តិត្វា មហាពោធិមេវ បវិសិំសូតិ មហាពោធិំ បដិច្ឆាទេត្វា ឋិតំ ហិមញ្ច ពោធិតោ និក្ខន្តឆព្ពណ្ណរស្មិយោ ច អាវត្តិត្វា បទក្ខិណំ កត្វា ពោធិមេវ បវិសិំសុ, ពោធិបវិដ្ឋា វិយ ហុត្វា អន្តរហិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ បន ‘‘ហិមញ្ច រំសិយោ ចា’’តិ អយមេវ បាឋោ សតសោធិតសម្មតេ បោរាណបោត្ថកេ សេសេសុ ច សព្ពបោត្ថកេសុ ទិស្សតិ. មហាវំសេបិ ចេតំ វុត្តំ –
‘‘អតីតេ តម្ហិ សត្តាហេ, សព្ពេ ហិមវលាហកា;
បវិសិំសុ មហាពោធិំ, សព្ពា តា រំសិយោបិ ចា’’តិ.
កេនចិ បន ‘‘បញ្ច រំសិយោ’’តិ បាឋំ បរិកប្បេត្វា យំ វុត្តំ ‘‘សព្ពទិសាហិ បញ្ច រស្មិយោ អាវត្តិត្វាតិ ¶ បញ្ចហិ ផលេហិ និក្ខន្តត្តា បញ្ច, តា បន ឆព្ពណ្ណាវា’’តិ, តំ តស្ស សម្មោហវិជម្ភិតមត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បរិបុណ្ណខន្ធសាខាបសាខបញ្ចផលបដិមណ្ឌិតោតិ បរិបុណ្ណខន្ធសាខាបសាខាហិ ចេវ បញ្ចហិ ច ផលេហិ បដិមណ្ឌិតោ, សមន្តតោ វិភូសិតោតិ អត្ថោ. អភិសេកំ ទត្វាតិ អនោតត្តោទកេន អភិសេកំ ទត្វា. មហាពោធិដ្ឋានេយេវ អដ្ឋាសីតិ ពោធិសមីបេយេវ វសិ.
បុព្ពកត្តិកបវារណាទិវសេតិ អស្សយុជមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខបុណ្ណមិយំ. ចាតុទ្ទសីឧបោសថត្តា ទ្វិសត្តាហេ ជាតេ ឧបោសថោ សម្បត្តោតិ អាហ ‘‘កាឡបក្ខស្ស ឧបោសថទិវសេ’’តិ, អស្សយុជមាសកាឡបក្ខស្ស ចាតុទ្ទសីឧបោសថេតិ អត្ថោ. បាចីនមហាសាលមូលេ ឋបេសីតិ នគរស្ស បាចីនទិសាភាគេ ជាតស្ស មហាសាលរុក្ខស្ស ហេដ្ឋា មណ្ឌបំ ការេត្វា តត្ថ ឋបេសិ. សត្តរសមេ ទិវសេតិ បាដិបទទិវសតោ ទុតិយទិវសេ. កត្តិកឆណបូជំ អទ្ទសាតិ កត្តិកឆណវសេន ពោធិស្ស ករិយមានំ បូជំ សុមនសាមណេរោ អទ្ទស, ទិស្វា ច អាគតោ សព្ពំ តំ បវត្តិំ អារោចេសិ. តំ សន្ធាយេវ ច ថេរោ ពោធិអាហរណត្ថំ បេសេសិ.
អដ្ឋារស ទេវតាកុលានីតិ មហាពោធិំ បរិវារេត្វា ឋិតនាគយក្ខាទិទេវតាកុលានិ ទត្វាតិ សម្ពន្ធោ. អមច្ចកុលានិ ពោធិស្ស កត្តព្ពវិចារណត្ថាយ ¶ អទាសិ, ព្រាហ្មណកុលានិ លោកសម្មតត្តា ឧទកាសិញ្ចនត្ថាយ អទាសិ, កុដុម្ពិយកុលានិ ពោធិស្ស កត្តព្ពបូជោបករណគោបនត្ថាយ អទាសិ. ‘‘គោបកា រាជកម្មិនោ តថា តរច្ឆា’’តិ មហាគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘គោបកកុលានិ ពោធិសិញ្ចនត្ថំ ខីរធេនុបាលនត្ថាយ តរច្ឆកុលានិ កាលិង្គកុលានិ វិស្សាសិកានិ បធានមនុស្សកុលានី’’តិ វុត្តំ. កាលិង្គកុលានីតិ ឯត្ថ ‘‘ឧទកាទិគាហកា កាលិង្គា’’តិ មហាគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘កលិង្គេសុ ជនបទេ ជាតិសម្បន្នកុលំ កាលិង្គកុល’’ន្តិ កេចិ. ឥមិនា បរិវារេនាតិ សហត្ថេ ករណវចនំ, ឥមិនា វុត្តប្បការបរិវារេន សទ្ធិន្តិ អត្ថោ. វិញ្ឈាដវិំ សមតិក្កម្មាតិ រាជា សយម្បិ មហាពោធិស្ស បច្ចុគ្គមនំ ករោន្តោ សេនង្គបរិវុតោ ថលបថេន គច្ឆន្តោ វិញ្ឈាដវិំ នាម អដវិំ អតិក្កមិត្វា. តាមលិត្តិំ អនុប្បត្តោតិ តាមលិត្តិំ នាម តិត្ថំ សម្បត្តោ. ឥទមស្ស តតិយន្តិ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋិតមហាពោធិស្ស រជ្ជសម្បទានំ សន្ធាយ វុត្តំ. តតោ បុព្ពេ បនេស ឯកវារំ សទ្ធាយ សកលជម្ពុទីបរជ្ជេន មហាពោធិំ បូជេសិយេវ, តស្មា តេន សទ្ធិំ ចតុត្ថមិទំ រជ្ជសម្បទានំ. មហាពោធិំ បន យស្មិំ យស្មិំ ទិវសេ រជ្ជេន បូជេសិ, តស្មិំ តស្មិំ ទិវសេ សកលជម្ពុទីបរជ្ជតោ ឧប្បន្នំ អាយំ គហេត្វា មហាពោធិបូជំ ការេសិ.
មាគសិរមាសស្សាតិ ¶ មិគសិរមាសស្ស. បឋមបាដិបទទិវសេតិ សុក្កបក្ខបាដិបទទិវសេ. តញ្ហិ កណ្ហបក្ខបាដិបទទិវសំ អបេក្ខិត្វា ‘‘បឋមបាដិបទទិវស’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥទញ្ច ឥមស្មិំ ទីបេ បវត្តមានវោហារំ គហេត្វា វុត្តំ. តត្ថ បន បុណ្ណមិតោ បដ្ឋាយ យាវ អបរា បុណ្ណមី, តាវ ឯកោ មាសោតិ វោហារស្ស បវត្តត្តា តេន វោហារេន ‘‘ទុតិយបាដិបទទិវសេ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា. តត្ថ ហិ កណ្ហបក្ខបាដិបទទិវសំ ‘‘បឋមបាដិបទ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឧក្ខិបិត្វាតិ មហាសាលមូលេ ទិន្នេហិ សោឡសហិ ជាតិសម្បន្នកុលេហិ សទ្ធិំ ឧក្ខិបិត្វាតិ វទន្តិ. គច្ឆតិ វតរេតិ ឯត្ថ អរេតិ ខេទេ. តេនេវាហ ‘‘កន្ទិត្វា’’តិ, ពោធិយា អទស្សនំ អសហមានោ រោទិត្វា បរិទេវិត្វាតិ អត្ថោ. សរសរំសិជាលន្តិ ឯត្ថ បន ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. មហាពោធិសមារុឡ្ហាតិ មហាពោធិនា សមារុឡ្ហា. បស្សតោ បស្សតោតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, បស្សន្តស្សេវាតិ អត្ថោ ¶ . មហាសមុទ្ទតលំ បក្ខន្តាតិ មហាសមុទ្ទស្ស ឧទកតលំ បក្ខន្ទិ. សមន្តា យោជនន្តិ សមន្តតោ ឯកេកេន បស្សេន យោជនប្បមាណេ បទេសេ. អច្ចន្តសំយោគេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. វីចិយោ វូបសន្តាតិ វីចិយោ ន ឧដ្ឋហិំសុ, នាហេសុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បវជ្ជិំសូតិ វិរវិំសុ, នាទំ បវត្តយិំសូតិ អត្ថោ. រុក្ខាទិសន្និស្សិតាហីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បព្ពតាទិសន្និស្សិតា ទេវតា សង្គណ្ហាតិ.
សុបណ្ណរូបេនាតិ សុបណ្ណសទិសេន រូបេន. នាគកុលានិ សន្តាសេសីតិ មហាពោធិគ្គហណត្ថំ អាគតានិ នាគកុលានិ សន្តាសេសិ, តេសំ ភយំ ឧប្បាទេត្វា បលាបេសីតិ វុត្តំ ហោតិ. តទា ហិ សមុទ្ទវាសិនោ នាគា មហាពោធិំ គហេតុំ វាតវស្សន្ធការាទីហិ មហន្តំ វិកុព្ពនំ អកំសុ. តតោ សង្ឃមិត្តត្ថេរី គរុឡវណ្ណំ មាបេត្វា តេន គរុឡរូបេន អាកាសំ បូរយមានា សិខាមរីចិជាលេន គគនំ ឯកន្ធការំ កត្វា បក្ខប្បហារវាតេន មហាសមុទ្ទំ អាលោឡេត្វា សំវដ្ដជលធិនាទសទិសេន រវេន នាគានំ ហទយានិ ភិន្ទន្តី វិយ តាសេត្វា នាគេ បលាបេសិ. តេ ច ឧត្រស្តរូបា នាគា អាគន្ត្វាតិ តេ ច វុត្តនយេន ឧត្តាសិតា នាគា បុន អាគន្ត្វា. តំ វិភូតិន្តិ តំ ឥទ្ធិបាដិហារិយសង្ខាតំ វិភូតិំ, តំ អច្ឆរិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ថេរី យាចិត្វាតិ ‘‘អយ្យេ, អម្ហាកំ ភគវា មុចលិន្ទនាគរាជស្ស ភោគាវលិំ អត្តនោ គន្ធកុដិំ កត្វា សត្តាហំ តស្ស សង្គហំ អកាសិ. អភិសម្ពុជ្ឈនទិវសេ នេរញ្ជរានទីតីរេ អត្តនោ ឧច្ឆិដ្ឋបត្តំ មហាកាឡនាគស្ស វិស្សជ្ជេសិ. ឧរុវេលនាគេន មាបិតំ វិសធូមទហនំ អគណេត្វា តស្ស សរណសីលាភរណមទាសិ. មហាមោគ្គល្លានត្ថេរំ បេសេត្វា នន្ទោបនន្ទនាគរាជានំ ទមេត្វា និព្ពិសំ អកាសិ. ឯវំ សោ លោកនាយកោ អម្ហាកំ ឧបការកោ, ត្វម្បិ នោ ទោសមស្សរិត្វា មុហុត្តំ មហាពោធិំ វិស្សជ្ជេត្វា នាគលោកស្ស សគ្គមោក្ខមគ្គំ សម្បាទេហី’’តិ ឯវំ យាចិត្វា. មហាពោធិវិយោគទុក្ខិតោតិ មហាពោធិវិយោគេន ¶ ទុក្ខិតោ សញ្ជាតមានសិកទុក្ខោ. កន្ទិត្វាតិ ឥមស្ស បរិយាយវចនមត្តំ រោទិត្វាតិ, គុណកិត្តនវសេន វា បុនប្បុនំ រោទិត្វា, វិលាបំ កត្វាតិ អត្ថោ.
ឧត្តរទ្វារតោតិ អនុរាធបុរស្ស ឧត្តរទ្វារតោ. មគ្គំ សោធាបេត្វាតិ ខាណុកណ្ដកាទីនំ ឧទ្ធរាបនវសេន មគ្គំ សោធាបេត្វា. អលង្ការាបេត្វាតិ ¶ វាលុកាទីនំ ឱកិរាបនាទិវសេន សជ្ជេត្វា. សមុទ្ទសាលវត្ថុស្មិន្តិ សមុទ្ទាសន្នសាលាយ វត្ថុភូតេ បទេសេ. តស្មិំ កិរ បទេសេ ឋិតេហិ សមុទ្ទស្ស ទិដ្ឋត្តា តំ អច្ឆរិយំ បកាសេតុំ តត្ថ ឯកា សាលា កតា. សា នាមេន ‘‘សមុទ្ទាសន្នសាលា’’តិ បាកដា ជាតា. វុត្តញ្ហេតំ –
‘‘សមុទ្ទាសន្នសាលាយ, ឋានេ ឋត្វា មហណ្ណវេ;
អាគច្ឆន្តំ មហាពោធិំ, មហាថេរិទ្ធិយាទ្ទស.
‘‘តស្មិំ ឋានេ កតា សាលា, បកាសេតុំ តមព្ភុតំ;
‘សមុទ្ទាសន្នសាលា’តិ, នាមេនាសិធ បាកដា’’តិ.
តាយ វិភូតិយាតិ តាយ វុត្តប្បការាយ បូជាសក្ការាទិសម្បត្តិយា. ថេរស្សាតិ មហាមហិន្ទត្ថេរស្ស. មគ្គស្ស កិរ ឧភោសុ បស្សេសុ អន្តរន្តរា បុប្ផេហិ កូដាគារសទិសសណ្ឋានានិ បុប្ផចេតិយានិ ការាបេសិ. តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ ‘‘អន្តរន្តរេ បុប្ផអគ្ឃិយានិ ឋបេន្តោ’’តិ. អាគតោ វតរេតិ ឯត្ថ អរេតិ បសំសាយំ, សាធុ វតាតិ អត្ថោ. សោឡសហិ ជាតិសម្បន្នកុលេហីតិ អដ្ឋហិ អមច្ចកុលេហិ អដ្ឋហិ ច ព្រាហ្មណកុលេហីតិ ឯវំ សោឡសហិ ជាតិសម្បន្នកុលេហិ. សមុទ្ទតីរេ មហាពោធិំ ឋបេត្វាតិ សមុទ្ទវេលាតលេ អលង្កតប្បដិយត្តេ រមណីយេ មណ្ឌបេ មហាពោធិំ ឋបេត្វា. ឯវំ បន កត្វា សកលតម្ពបណ្ណិរជ្ជេន មហាពោធិំ បូជេត្វា សោឡសន្នំ កុលានំ រជ្ជំ និយ្យាតេត្វា សយំ ទោវារិកដ្ឋានេ ឋត្វា តយោ ទិវសេ អនេកប្បការំ បូជំ ការាបេសិ. តំ ទស្សេន្តោ ‘‘តីណិ ទិវសានី’’តិអាទិមាហ. រជ្ជំ វិចារេសីតិ រជ្ជំ វិចារេតុំ វិស្សជ្ជេសិ, សោឡសហិ វា ជាតិសម្បន្នកុលេហិ រជ្ជំ វិចារាបេសីតិ អត្ថោ. ចតុត្ថេ ទិវសេតិ មិគសិរមាសស្ស សុក្កបក្ខទសមិយំ. អនុបុព្ពេន អនុរាធបុរំ សម្បត្តោតិ ទសមិយំ អលង្កតប្បដិយត្តរថេ មហាពោធិំ ឋបេត្វា ឧឡារបូជំ កុរុមានោ បាចីនបស្សវិហារស្ស បតិដ្ឋាតព្ពដ្ឋានមានេត្វា តត្ថ សង្ឃស្ស បាតរាសំ បវត្តេត្វា មហិន្ទត្ថេរេន ភាសិតំ នាគទីបេ ទសពលេន កតំ នាគទមនំ សុត្វា ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធេន និសជ្ជាទិនា បរិភុត្តដ្ឋានេសុ ថូបាទីហិ សក្ការំ ករិស្សាមី’’តិ សញ្ញាណំ ការេត្វា តតោ អាហរិត្វា តវក្កព្រាហ្មណស្ស ¶ គាមទ្វារេ ឋបេត្វា បូជេត្វា ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ បូជំ កត្វា ឥមិនា អនុក្កមេន អនុរាធបុរំ ¶ សម្បត្តោ. ចាតុទ្ទសីទិវសេតិ មិគសិរមាសស្សេវ សុក្កបក្ខចាតុទ្ទសេ. វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយាតិ ឆាយាយ វឌ្ឍមានសមយេ, សាយន្ហសមយេតិ វុត្តំ ហោតិ. សមាបត្តិន្តិ ផលសមាបត្តិំ. តិលកភូតេតិ អលង្ការភូតេ. រាជវត្ថុទ្វារកោដ្ឋកដ្ឋានេតិ រាជុយ្យានស្ស ទ្វារកោដ្ឋកដ្ឋានេ. ‘‘សកលរជ្ជំ មហាពោធិស្ស ទិន្នបុព្ពត្តា ឧបចារត្ថំ រាជា ទោវារិកវេសំ គណ្ហី’’តិ វទន្តិ.
អនុបុព្ពវិបស្សនន្តិ ឧទយព្ពយាទិអនុបុព្ពវិបស្សនំ. បដ្ឋបេត្វាតិ អារភិត្វា. អត្ថង្គមិតេតិ អត្ថង្គតេ. ‘‘សហ ពោធិបតិដ្ឋានេនា’’តិ វត្តព្ពេ វិភត្តិវិបរិណាមំ កត្វា ‘‘សហ ពោធិបតិដ្ឋានា’’តិ និស្សក្កវចនំ កតំ. សតិ ហិ សហយោគេ ករណវចនេន ភវិតព្ពំ. មហាបថវី អកម្បីតិ ច ឥទំ មុខមត្តនិទស្សនំ, អញ្ញានិបិ អនេកានិ អច្ឆរិយានិ អហេសុំយេវ. តថា ហិ សហ ពោធិបតិដ្ឋានេន ឧទកបរិយន្តំ កត្វា មហាបថវី អកម្បិ, តានិ មូលានិ កដាហមុខវដ្ដិតោ ឧគ្គន្ត្វា តំ កដាហំ វិនន្ធន្តា បថវីតលមោតរិំសុ, សមន្តតោ ទិព្ពកុសុមានិ វស្សិំសុ, អាកាសេ ទិព្ពតូរិយានិ វជ្ជិំសុ, មហាមេឃោ ឧដ្ឋហិត្វា វុដ្ឋិធារមកាសិ, អាកាសបទេសា វិរវិំសុ, វិជ្ជុលតា និច្ឆរិំសុ. ទេវតា សាធុការមទំសុ, សមាគតា សកលទីបវាសិនោ គន្ធមាលាទីហិ បូជយិំសុ, គហិតមករន្ទា មន្ទមារុតា វាយិំសុ, សមន្តតោ ឃនសីតលហិមវលាហកា មហាពោធិំ ឆាទយិំសុ. ឯវំ ពោធិ បថវិយំ បតិដ្ឋហិត្វា ហិមគព្ភេ សន្និសីទិត្វា សត្តាហំ លោកស្ស អទស្សនំ អគមាសិ. ហិមគព្ភេ សន្និសីទីតិ ហិមគព្ភស្ស អន្តោ អដ្ឋាសិ. វិប្ផុរន្តាតិ វិប្ផុរន្តា ឥតោ ចិតោ ច សំសរន្តា. និច្ឆរិំសូតិ និក្ខមិំសុ. ទស្សិំសូតិ បញ្ញាយិំសុ. សព្ពេ ទីបវាសិនោតិ សព្ពេ តម្ពបណ្ណិទីបវាសិនោ. ឧត្តរសាខតោ ឯកំ ផលន្តិ ឧត្តរសាខាយ ឋិតំ ឯកំ ផលំ. ‘‘បាចីនសាខាយ ឯកំ ផល’’ន្តិបិ កេចិ. មហាអាសនដ្ឋានេតិ បុព្ពបស្សេ មហាសិលាសនេន បតិដ្ឋិតដ្ឋានេ. ឥស្សរនិម្មានវិហារេតិ ឥស្សរនិម្មានសង្ខាតេ កស្សបគិរិវិហារេ. ‘‘ឥស្សរនិម្មានវិហារេ’’តិ ហិ បុព្ពសង្កេតវសេន វុត្តំ, ឥទានិ បន សោ វិហារោ ‘‘កស្សបគិរី’’តិ បញ្ញាតោ. ‘‘ឥស្សរសមណារាមេ’’តិបិ កេចិ បឋន្តិ. តថា ច វុត្តំ –
‘‘តវក្កព្រាហ្មណគាមេ ¶ , ថូបារាមេ តថេវ ច;
ឥស្សរសមណារាមេ, បឋមេ ចេតិយង្គណេ’’តិ.
យោជនិយអារាមេសូតិ អនុរាធបុរស្ស សមន្តា យោជនស្ស អន្តោ កតអារាមេសុ. សមន្តា បតិដ្ឋិតេ ¶ មហាពោធិម្ហីតិ សម្ពន្ធោ. អនុរាធបុរស្ស សមន្តា ឯវំ បុត្តនត្តុបរម្បរាយ មហាពោធិម្ហិ បតិដ្ឋិតេតិ អត្ថោ. លោហបាសាទដ្ឋានំ បូជេសីតិ លោហបាសាទស្ស កត្តព្ពដ្ឋានំ បូជេសិ. ‘‘កិញ្ចាបិ លោហបាសាទំ ទេវានំបិយតិស្សោយេវ មហារាជា ការេស្សតិ, តថាបិ តស្មិំ សមយេ អភាវតោ ‘អនាគតេ’តិ វុត្ត’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘ទុដ្ឋគាមណិអភយេនេវ ការិតោ លោហបាសាទោ’’តិ វទន្តិ. មូលានិ បនស្ស ន តាវ ឱតរន្តីតិ ឥមិនា, មហារាជ, ឥមស្មិំ ទីបេ សត្ថុសាសនំ បតិដ្ឋិតមត្តមេវ អហោសិ, ន តាវ សុបតិដ្ឋិតន្តិ ទស្សេតិ, អស្ស សត្ថុសាសនស្ស មូលានិ បន ន តាវ ឱតិណ្ណានីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឱតរន្តីតិ ហិ អតីតត្ថេ វត្តមានវចនំ. តេនេវាហ ‘‘កទា បន ភន្តេ មូលានិ ឱតិណ្ណានិ នាម ភវិស្សន្តី’’តិ. យោ អមច្ចោ ចតុបណ្ណាសាយ ជេដ្ឋកកនិដ្ឋភាតុកេហិ សទ្ធិំ ចេតិយគិរិម្ហិ បព្ពជិតោ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘មហាអរិដ្ឋោ ភិក្ខូ’’តិ. មេឃវណ្ណាភយស្ស អមច្ចស្ស បរិវេណដ្ឋានេតិ មេឃវណ្ណាភយស្ស រញ្ញោ អមច្ចេន កត្តព្ពស្ស បរិវេណស្ស វត្ថុភូតេ ឋានេ. មណ្ឌបប្បការន្តិ មណ្ឌបសទិសំ. សទិសត្ថម្បិ ហិ បការសទ្ទំ វណ្ណយន្តិ. សាសនស្ស មូលានិ ឱតរន្តានិ បស្សិស្សាមីតិ ឥមិនា សាសនស្ស សុដ្ឋុ បតិដ្ឋានាការំ បស្សិស្សាមីតិ ទីបេតិ.
មេឃវិរហិតស្ស និម្មលស្សេវ អាកាសស្ស វិរវិតត្តា ‘‘អាកាសំ មហាវិរវំ រវី’’តិ វុត្តំ. បច្ចេកគណីហីតិ វិសុំ វិសុំ គណាចរិយេហិ. បច្ចេកំ គណំ ឯតេសំ អត្ថីតិ បច្ចេកគណិនោ. យថា វេជ្ជោ គិលានេសុ ករុណាយ តិកិច្ឆនមេវ បុរក្ខត្វា វិគតច្ឆន្ទទោសោ ជិគុច្ឆនីយេសុ វណេសុ គុយ្ហដ្ឋានេសុ ច ភេសជ្ជលេបនាទិនា តិកិច្ឆនមេវ ករោតិ, ឯវំ ភគវាបិ កិលេសព្យាធិបីឡិតេសុ សត្តេសុ ករុណាយ តេ សត្តេ កិលេសព្យាធិទុក្ខតោ មោចេតុកាមោ អវត្តព្ពារហានិ គុយ្ហដ្ឋាននិស្សិតានិបិ អសប្បាយានិ វទន្តោ វិនយបញ្ញត្តិយា សត្តានំ កិលេសព្យាធិំ ¶ តិកិច្ឆតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សត្ថុ ករុណាគុណបរិទីបក’’ន្តិ. អនុសិដ្ឋិករានន្តិ អនុសាសនីករានំ, យេ ភគវតោ អនុសាសនិំ សម្មា បដិបជ្ជន្តិ, តេសន្តិ អត្ថោ. កាយកម្មវចីកម្មវិប្ផន្ទិតវិនយនន្តិ កាយវចីទ្វារេសុ អជ្ឈាចារវសេន បវត្តស្ស កិលេសវិប្ផន្ទិតស្ស វិនយនករំ.
រាជិនោតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, រាជានមនុសាសិំសូតិ អត្ថោ. អាលោកន្តិ ញាណាលោកំ. និព្ពាយិំសុ មហេសយោតិ ឯត្ថ មហាមហិន្ទត្ថេរោ ទ្វាទសវស្សិកោ ហុត្វា តម្ពបណ្ណិទីបំ សម្បត្តោ, តត្ថ ទ្វេ វស្សានិ វសិត្វា វិនយំ បតិដ្ឋបេសិ. ទ្វាសដ្ឋិវស្សិកោ ហុត្វា បរិនិព្ពុតោតិ វទន្តិ.
តេសំ ¶ ថេរានំ អន្តេវាសិកាតិ តេសំ មហាមហិន្ទត្ថេរប្បមុខានំ ថេរានំ អន្តេវាសិកា. តិស្សទត្តាទយោ បន មហាអរិដ្ឋត្ថេរស្ស អន្តេវាសិកា, តស្មា តិស្សទត្តកាឡសុមនទីឃសុមនាទយោ មហាអរិដ្ឋត្ថេរស្ស អន្តេវាសិកា ចាតិ យោជេតព្ពំ. អន្តេវាសិកានំ អន្តេវាសិកាតិ ឧភយថា វុត្តអន្តេវាសិកានំ អន្តេវាសិកា. បុព្ពេ វុត្តប្បការាតិ –
‘‘តតោ មហិន្ទោ ឥដ្ដិយោ, ឧត្តិយោ សម្ពលោ តថា;
ភទ្ទនាមោ ច បណ្ឌិតោ.
‘‘ឯតេ នាគា មហាបញ្ញា, ជម្ពុទីបា ឥធាគតា;
វិនយំ តេ វាចយិំសុ, បិដកំ តម្ពបណ្ណិយា.
‘‘និកាយេ បញ្ច វាចេសុំ, សត្ត ចេវ បករណេ;
តតោ អរិដ្ឋោ មេធាវី, តិស្សទត្តោ ច បណ្ឌិតោ.
‘‘វិសារទោ កាឡសុមនោ, ថេរោ ច ទីឃនាមកោ’’តិ. –
ឯវមាទិនា បុព្ពេ វុត្តប្បការា អាចរិយបរម្បរា.
អាចរិយបរម្បរកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
វិនយានិសំសកថាវណ្ណនា
ឯត្តាវតា ¶ ច ‘‘កេនាភត’’ន្តិ ឥមំ បញ្ហំ វិត្ថារតោ វិភជិត្វា ឥទានិ ‘‘កត្ថ បតិដ្ឋិត’’ន្តិ ឥមំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តោ អាហ ‘‘កត្ថ បតិដ្ឋិត’’ន្តិអាទិ. តត្ថ តេលមិវាតិ សីហតេលមិវ. អធិមត្តសតិគតិធីតិមន្តេសូតិ ឯត្ថ សតីតិ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គហេត្វា ធារណកសតិ. គតីតិ ឧគ្គណ្ហនកគតិ. ធីតីតិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា គណ្ហនកញាណំ. គតីតិ វា បញ្ញាគតិ. ធីតីតិ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហនវីរិយំ សជ្ឈាយនវីរិយំ ធារណវីរិយញ្ច. លជ្ជីសូតិ បាបជិគុច្ឆនកលក្ខណាយ លជ្ជាយ សមន្នាគតេសុ. កុក្កុច្ចកេសូតិ អណុមត្តេសុបិ វជ្ជេសុ ទោសទស្សាវិតាយ ¶ កប្បិយាកប្បិយំ និស្សាយ កុក្កុច្ចការីសុ. សិក្ខាកាមេសូតិ អធិសីលអអចិត្តអធិបញ្ញាវសេន តិស្សោ សិក្ខា កាមយមានេសុ សម្បិយាយិត្វា សិក្ខន្តេសុ.
អកត្តព្ពតោ និវារេត្វា កត្តព្ពេសុ បតិដ្ឋាបនតោ មាតាបិតុដ្ឋានិយោតិ វុត្តំ. អាចារគោចរកុសលតាតិ វេឡុទានាទិមិច្ឆាជីវស្ស កាយបាគព្ភិយាទីនញ្ច អករណេន សព្ពសោ អនាចារំ វជ្ជេត្វា ‘‘កាយិកោ អវីតិក្កមោ វាចសិកោ អវីតិក្កមោ’’តិ (វិភ. ៥១១) ឯវំ វុត្តភិក្ខុសារុប្បអាចារសម្បត្តិយា វេសិយាទិអគោចរំ វជ្ជេត្វា បិណ្ឌបាតាទិអត្ថំ ឧបសង្កមិតុំ យុត្តដ្ឋានសង្ខាតគោចរេន ច សម្បន្នត្តា សមណាចារេសុ ចេវ សមណគោចរេសុ ច កុសលតា. អបិច យោ ភិក្ខុ សត្ថរិ សគារវោ សប្បតិស្សោ សព្រហ្មចារីសុ សគារវោ សប្បតិស្សោ ហិរោត្តប្បសម្បន្នោ សុនិវត្ថោ សុបារុតោ បាសាទិកេន អភិក្កន្តេន បដិក្កន្តេន អាលោកិតេន វិលោកិតេន សមិញ្ជិតេន បសារិតេន ឱក្ខិត្តចក្ខុ ឥរិយាបថសម្បន្នោ ឥន្ទ្រិយេសុ គុត្តទ្វារោ ភោជនេ មត្តញ្ញូ ជាគរិយមនុយុត្តោ សតិសម្បជញ្ញេន សមន្នាគតោ អប្បិច្ឆោ សន្តុដ្ឋោ អារទ្ធវីរិយោ បវិវិត្តោ អសំសដ្ឋោ អាភិសមាចារិកេសុ សក្កច្ចការី គរុចិត្តីការពហុលោ វិហរតិ, អយំ វុច្ចតិ អាចារោ.
គោចរោ បន ឧបនិស្សយគោចរោ អារក្ខគោចរោ ឧបនិពន្ធគោចរោតិ តិវិធោ. តត្ថ ទសកថាវត្ថុគុណសមន្នាគតោ កល្យាណមិត្តោ, យំ និស្សាយ អស្សុតំ សុណាតិ, សុតំ បរិយោទាបេតិ, កង្ខំ វិតរតិ ¶ , ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករោតិ, ចិត្តំ បសាទេតិ, យស្ស វា បន អនុសិក្ខមានោ សទ្ធាយ វឌ្ឍតិ, សីលេន, សុតេន, ចាគេន, បញ្ញាយ វឌ្ឍតិ, អយំ ឧបនិស្សយគោចរោ. យោ បន ភិក្ខុ អន្តរឃរំ បវិដ្ឋោ វីថិបដិបន្នោ ឱក្ខិត្តចក្ខុ យុគមត្តទស្សាវី សំវុតោ គច្ឆតិ, ន ហត្ថិំ ឱលោកេន្តោ, ន អស្សំ, ន រថំ, ន បត្តិំ, ន ឥត្ថិំ, ន បុរិសំ ឱលោកេន្តោ, ន ឧទ្ធំ ឱលោកេន្តោ, ន អធោ ឱលោកេន្តោ, ន ទិសាវិទិសម្បិ បេក្ខមានោ គច្ឆតិ, អយំ អារក្ខគោចរោ. ឧបនិពន្ធគោចរោ បន ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា, យត្ថ ភិក្ខុ អត្តនោ ចិត្តំ ឧបនិពន្ធតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា – ‘‘កោ ច, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ គោចរោ សកោ បេត្តិកោ វិសយោ, យទិទំ ចត្តារោ សតិបដ្ឋានា’’តិ. អយំ ឧបនិពន្ធគោចរោ. ឥតិ ឥមិនា ច អាចារេន ឥមិនា ច គោចរេន សមន្នាគតត្តា អាចារគោចរកុសលតា. ឯវំ អនាចារំ អគោចរញ្ច វជ្ជេត្វា សទ្ធាបព្ពជិតានំ យថាវុត្តអាចារគោចរេសុ កុសលភាវោ វិនយធរាយត្តោតិ អយមានិសំសោ វិនយបរិយត្តិយា ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពោ.
វិនយបរិយត្តិំ និស្សាយាតិ វិនយបរិយាបុណនំ និស្សាយ. អត្តនោ សីលក្ខន្ធោ សុគុត្តោ ហោតិ ¶ សុរក្ខិតោតិ កថមស្ស អត្តនោ សីលក្ខន្ធោ សុគុត្តោ ហោតិ សុរក្ខិតោ? អាបត្តិញ្ហិ អាបជ្ជន្តោ ឆហាការេហិ អាបជ្ជតិ អលជ្ជិតា, អញ្ញាណតា, កុក្កុច្ចបកតតា, អកប្បិយេ កប្បិយសញ្ញិតា, កប្បិយេ អកប្បិយសញ្ញិតា, សតិសម្មោសាតិ. វិនយធរោ បន ឥមេហិ ឆហាការេហិ អាបត្តិំ នាបជ្ជតិ.
កថំ អលជ្ជិតាយ នាបជ្ជតិ? សោ ហិ ‘‘បស្សថ ភោ, អយំ កប្បិយាកប្បិយំ ជានន្តោយេវ បណ្ណត្តិវីតិក្កមំ ករោតី’’តិ ឥមំ បរូបវាទំ រក្ខន្តោបិ អកប្បិយភាវំ ជានន្តោយេវ មទ្ទិត្វា វីតិក្កមំ ន ករោតិ. ឯវំ អលជ្ជិតាយ នាបជ្ជតិ. សហសា អាបន្នម្បិ ទេសនាគាមិនិំ ទេសេត្វា វុដ្ឋានគាមិនិយា វុដ្ឋហិត្វា សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋាតិ, តតោ –
‘‘សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ នាបជ្ជតិ, អាបត្តិំ ន បរិគូហតិ;
អគតិគមនញ្ច ន គច្ឆតិ, ឯទិសោ វុច្ចតិ លជ្ជិបុគ្គលោ’’តិ. (បរិ. ៣៥៩) –
ឥមស្មិំ លជ្ជិភាវេ បតិដ្ឋិតោវ ហោតិ.
កថំ ¶ អញ្ញាណតាយ នាបជ្ជតិ? សោ ហិ កប្បិយាកប្បិយំ ជានាតិ, តស្មា កប្បិយំយេវ ករោតិ, អកប្បិយំ ន ករោតិ. ឯវំ អញ្ញាណតាយ នាបជ្ជតិ.
កថំ កុក្កុច្ចបកតតាយ នាបជ្ជតិ? កប្បិយាកប្បិយំ និស្សាយ កុក្កុច្ចេ ឧប្បន្នេ វត្ថុំ ឱលោកេត្វា មាតិកំ បទភាជនំ អន្តរាបត្តិំ អនាបត្តិំ ឱលោកេត្វា កប្បិយំ ចេ ហោតិ, ករោតិ, អកប្បិយំ ចេ, ន ករោតិ. ឧប្បន្នំ បន កុក្កុច្ចំ អវិនិច្ឆិនិត្វាវ ‘‘វដ្ដតី’’តិ មទ្ទិត្វា ន វីតិក្កមតិ. ឯវំ កុក្កុច្ចបកតតាយ នាបជ្ជតិ.
កថំ អកប្បិយេ កប្បិយសញ្ញិតាទីហិ នាបជ្ជតិ? សោ ហិ កប្បិយាកប្បិយំ ជានាតិ, តស្មា អកប្បិយេ កប្បិយសញ្ញី ន ហោតិ, កប្បិយេ អកប្បិយសញ្ញី ន ហោតិ, សុបតិដ្ឋិតា ចស្ស សតិ ហោតិ, អធិដ្ឋាតព្ពំ អធិដ្ឋេតិ, វិកប្បេតព្ពំ វិកប្បេតិ. ឥតិ ឥមេហិ ឆហាការេហិ អាបត្តិំ នាបជ្ជតិ, អាបត្តិំ អនាបជ្ជន្តោ អខណ្ឌសីលោ ហោតិ បរិសុទ្ធសីលោ. ឯវមស្ស អត្តនោ សីលក្ខន្ធោ សុគុត្តោ ហោតិ សុរក្ខិតោ.
កុក្កុច្ចបកតានន្តិ ¶ កប្បិយាកប្បិយំ និស្សាយ ឧប្បន្នេន កុក្កុច្ចេន អភិភូតានំ. កថំ បន កុក្កុច្ចបកតានំ បដិសរណំ ហោតិ? តិរោរដ្ឋេសុ តិរោជនបទេសុ ច ឧប្បន្នកុក្កុច្ចា ភិក្ខូ ‘‘អសុកស្មិំ កិរ វិហារេ វិនយធរោ វសតី’’តិ ទូរតោបិ តស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា កុក្កុច្ចំ បុច្ឆន្តិ. សោ តេហិ កតកម្មស្ស វត្ថុំ ឱលោកេត្វា អាបត្តានាបត្តិំ គរុកលហុកាទិភេទំ សល្លក្ខេត្វា ទេសនាគាមិនិំ ទេសាបេត្វា វុដ្ឋានគាមិនិយា វុដ្ឋាបេត្វា សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋាបេតិ. ឯវំ កុក្កុច្ចបកតានំ បដិសរណំ ហោតិ.
វិសារទោ សង្ឃមជ្ឈេ វោហរតីតិ វិគតោ សារទោ ភយំ ឯតស្សាតិ វិសារទោ, អភីតោតិ អត្ថោ. អវិនយធរស្ស ហិ សង្ឃមជ្ឈេ កថេន្តស្ស ភយំ សារជ្ជំ ឱក្កមតិ, វិនយធរស្ស តំ ន ហោតិ. កស្មា? ‘‘ឯវំ កថេន្តស្ស ទោសោ ហោតិ, ឯវំ ន ទោសោ’’តិ ញត្វា កថនតោ.
បច្ចត្ថិកេ ¶ សហធម្មេន សុនិគ្គហិតំ និគ្គណ្ហាតីតិ ឯត្ថ ទ្វិធា បច្ចត្ថិកា នាម អត្តបច្ចត្ថិកា ច សាសនបច្ចត្ថិកា ច. តត្ថ មេត្តិយភុម្មជកា ច ភិក្ខូ វឌ្ឍោ ច លិច្ឆវី អមូលកេន អន្តិមវត្ថុនា ចោទេសុំ, ឥមេ អត្តបច្ចត្ថិកា នាម. យេ វា បនញ្ញេបិ ទុស្សីលា បាបធម្មា, សព្ពេ តេ អត្តបច្ចត្ថិកា. វិបរីតទស្សនា បន អរិដ្ឋភិក្ខុកណ្ដកសាមណេរវេសាលិកវជ្ជិបុត្តកា មហាសង្ឃិកាទយោ ច អពុទ្ធសាសនំ ‘‘ពុទ្ធសាសន’’ន្តិ វត្វា កតបគ្គហា សាសនបច្ចត្ថិកា នាម. តេ សព្ពេបិ សហធម្មេន សហការណេន វចនេន យថា តំ អសទ្ធម្មំ បតិដ្ឋាបេតុំ ន សក្កោន្តិ, ឯវំ សុនិគ្គហិតំ កត្វា និគ្គណ្ហាតិ.
សទ្ធម្មដ្ឋិតិយា បដិបន្នោ ហោតីតិ ឯត្ថ បន តិវិធោ សទ្ធម្មោ បរិយត្តិបដិបត្តិអធិគមវសេន. តត្ថ តិបិដកំ ពុទ្ធវចនំ បរិយត្តិសទ្ធម្មោ នាម. តេរស ធុតង្គគុណា ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិ ទ្វេអសីតិ មហាវត្តានីតិ អយំ បដិបត្តិសទ្ធម្មោ នាម. ចត្តារោ មគ្គា ច ចត្តារិ ផលានិ ច, អយំ អធិគមសទ្ធម្មោ នាម. តត្ថ កេចិ ថេរា ‘‘យោ វោ, អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ, សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’’តិ (ទី. និ. ២.២១៦) ឥមិនា សុត្តេន ‘‘សាសនស្ស បរិយត្តិ មូល’’ន្តិ វទន្តិ. កេចិ ថេរា ‘‘ឥមេ ច, សុភទ្ទ, ភិក្ខូ សម្មា វិហរេយ្យុំ, អសុញ្ញោ លោកោ អរហន្តេហិ អស្សា’’តិ ឥមិនា សុត្តេន (ទី. និ. ២.២១៤) ‘‘សាសនស្ស បដិបត្តិ មូល’’ន្តិ វត្វា ‘‘យាវ បញ្ច ភិក្ខូ សម្មា បដិបន្នា សំវិជ្ជន្តិ, តាវ សាសនំ ឋិតំ ហោតី’’តិ អាហំសុ. ឥតរេ បន ថេរា ‘‘បរិយត្តិយា អន្តរហិតាយ សុប្បដិបន្នស្សបិ ធម្មាភិសមយោ នត្ថី’’តិ វត្វា អាហំសុ. សចេបិ បញ្ច ភិក្ខូ ចត្តារិ បារាជិកានិ រក្ខណកា ហោន្តិ, តេ សទ្ធេ កុលបុត្តេ បព្ពាជេត្វា បច្ចន្តិមេ ជនបទេ ឧបសម្បាទេត្វា ¶ ទសវគ្គគណំ បូរេត្វា មជ្ឈិមជនបទេបិ ឧបសម្បទំ ករិស្សន្តិ. ឯតេនុបាយេន វីសតិវគ្គសង្ឃំ បូរេត្វា អត្តនោបិ អព្ភានកម្មំ កត្វា សាសនំ វុឌ្ឍិំ វិរុឡ្ហិំ គមយិស្សន្តិ. ឯវមយំ វិនយធរោ តិវិធស្សបិ សទ្ធម្មស្ស ចិរដ្ឋិតិយា បដិបន្នោ ហោតីតិ. ឯវមយំ វិនយធរោ ឥមេ បញ្ចានិសំសេ បដិលភតីតិ វេទិតព្ពោ.
វិនយោ សំវរត្ថាយាតិអាទីសុ (បរិ. អដ្ឋ. ៣៦៦) វិនយោតិ វិនយស្ស បរិយាបុណនំ, វិនយោតិ វា វិនយបញ្ញត្តិ វុត្តា, តស្មា សកលាបិ វិនយបញ្ញត្តិ វិនយបរិយាបុណនំ ¶ វា កាយវចីទ្វារសំវរត្ថាយាតិ អត្ថោ, អាជីវបារិសុទ្ធិបរិយោសានស្ស សីលស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អវិប្បដិសារោតិ បាបបុញ្ញានំ កតាកតានុសោចនវសេន បវត្តចិត្តវិប្បដិសារាភាវោ. បាមោជ្ជន្តិ ទុព្ពលា តរុណបីតិ. បីតីតិ ពលវបីតិ. បស្សទ្ធីតិ កាយចិត្តទរថបដិប្បស្សទ្ធិ. សុខន្តិ កាយិកំ ចេតសិកញ្ច សុខំ. តញ្ហិ ទុវិធម្បិ សមាធិស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតិ. សមាធីតិ ចិត្តេកគ្គតា. យថាភូតញាណទស្សនន្តិ សប្បច្ចយនាមរូបបរិគ្គហោ. និព្ពិទាតិ វិបស្សនា. អថ វា យថាភូតញាណទស្សនំ តរុណវិបស្សនា, ឧទយព្ពយញាណស្សេតំ អធិវចនំ. ចិត្តេកគ្គតា ហិ តរុណវិបស្សនាយ ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតិ. និព្ពិទាតិ សិខាប្បត្តា វុដ្ឋានគាមិនិពលវវិបស្សនា. វិរាគោតិ អរិយមគ្គោ. វិមុត្តីតិ អរហត្តផលំ. ចតុព្ពិធោបិ ហិ អរិយមគ្គោ អរហត្តស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយោ ហោតិ. វិមុត្តិញាណទស្សនន្តិ បច្ចវេក្ខណញាណំ. អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយាតិ កញ្ចិ ធម្មំ អគ្គហេត្វា អនវសេសេត្វា បរិនិព្ពានត្ថាយ, អប្បច្ចយបរិនិព្ពានត្ថាយាតិ អត្ថោ. អប្បច្ចយបរិនិព្ពានស្ស ហិ វិមុត្តិញាណទស្សនំ បច្ចយោ ហោតិ តស្មិំ អនុប្បត្តេ អវស្សំ បរិនិព្ពាយិតព្ពតោ, ន ច បច្ចវេក្ខណញាណេ អនុប្បន្នេ អន្តរា បរិនិព្ពានំ ហោតិ.
ឯតទត្ថា កថាតិ អយំ វិនយកថា នាម ឯតទត្ថាយ, អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយាតិ អត្ថោ. ឯវំ សព្ពត្ថបិ. មន្តនាបិ វិនយមន្តនាឯវ, ‘‘ឯវំ ករិស្សាម, ន ករិស្សាមា’’តិ វិនយបដិពទ្ធសំសន្ទនា. ឯតទត្ថា ឧបនិសាតិ ឧបនិសីទតិ ឯត្ថ ផលំ តប្បដិពទ្ធវុត្តិតាយាតិ ឧបនិសា វុច្ចតិ ការណំ បច្ចយោតិ. ‘‘វិនយោ សំវរត្ថាយា’’តិអាទិកា ការណបរម្បរា ឯតទត្ថាតិ អត្ថោ. ឯតទត្ថំ សោតាវធានន្តិ ឥមិស្សា បរម្បរបច្ចយកថាយ សោតាវធានំ ឥមំ កថំ សុត្វា យំ ឧប្បជ្ជតិ ញាណំ, តម្បិ ឯតទត្ថំ. យទិទំ អនុបាទាចិត្តស្ស វិមោក្ខោតិ យទិទន្តិ និបាតោ. សព្ពលិង្គវិភត្តិវចនេសុ តាទិសោវ តត្ថ តត្ថ អត្ថតោ បរិណាមេតព្ពោ, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ – យោ អយំ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អនុបាទិយិត្វា ចិត្តស្ស អរហត្តផលសង្ខាតោ វិមោក្ខោ, សោបិ ឯតទត្ថាយ អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយាតិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. យោ អយំ ¶ អនុបាទាចិត្តស្ស វិមោក្ខសង្ខាតោ មគ្គោ, ហេដ្ឋា វុត្តំ សព្ពម្បិ ឯតទត្ថមេវាតិ. ឯវញ្ច សតិ ឥមិនា មហុស្សាហតោ សាធិតព្ពំ ¶ និយតប្បយោជនំ ទស្សិតំ ហោតិ. ហេដ្ឋា ‘‘វិរាគោ…បេ… និព្ពានត្ថាយា’’តិ ឥមិនា បន លព្ភមានានិសំសផលំ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អាយោគោតិ ឧគ្គហណចិន្តនាទិវសេន បុនប្បុនំ អភិយោគោ.
វិនយានិសំសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ សារត្ថទីបនិយំ
ពាហិរនិទានវណ្ណនា សមត្តា.
វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា
១. សេយ្យថិទន្តិ ¶ ¶ តំ កតមំ, តំ កថន្តិ វា អត្ថោ. អនិយមនិទ្ទេសវចនន្តិ នត្ថិ ឯតស្ស និយមោតិ អនិយមោ, និទ្ទិសីយតិ អត្ថោ ឯតេនាតិ និទ្ទេសោ, វុច្ចតិ ឯតេនាតិ វចនំ, និទ្ទេសោយេវ វចនំ និទ្ទេសវចនំ, អនិយមស្ស និទ្ទេសវចនំ អនិយមនិទ្ទេសវចនំ, បឋមំ អនិយមិតស្ស សមយស្ស និទ្ទេសវចនន្តិ អត្ថោ. ‘‘យេនាតិ អវត្វា តេនាតិ វុត្តត្តា អនិយមំ កត្វា និទ្ទិដ្ឋវចនំ អនិយមនិទ្ទេសវចន’’ន្តិបិ វទន្តិ. យំតំសទ្ទានំ និច្ចសម្ពន្ធភាវតោ អាហ ‘‘តស្ស សរូបេន អវុត្តេនបី’’តិអាទិ. តត្ថ តស្សាតិ ‘‘តេនា’’តិ ឯតស្ស. សរូបេន អវុត្តេនបីតិ ‘‘យេនា’’តិ ឯវំ សរូបតោ បាឡិយំ អវុត្តេនបិ. អត្ថតោ សិទ្ធេនាតិ បរភាគេ សារិបុត្តត្ថេរស្ស ឧប្បជ្ជនកបរិវិតក្កសង្ខាតអត្ថតោ សិទ្ធេន. បរិវិតក្កេ ហិ សិទ្ធេ យេន សមយេន បរិវិតក្កោ ឧទបាទីតិ ឥទំ អត្ថតោ សិទ្ធមេវ ហោតិ. តេនេវាហ ‘‘អបរភាគេ ហិ វិនយបញ្ញត្តិយាចនហេតុភូតោ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស បរិវិតក្កោ សិទ្ធោ’’តិអាទិ. ‘‘តេនា’’តិ វត្វា តតោ តទត្ថមេវ ‘‘យេនា’’តិ អត្ថតោ វុច្ចមានត្តា ‘‘យេនា’’តិ អយំ ‘‘តេនា’’តិ ឯតស្ស បដិនិទ្ទេសោ នាម ជាតោ. បដិនិទ្ទេសោតិ ច វិត្ថារនិទ្ទេសោតិ អត្ថោ.
អបរភាគេ ហីតិ ឯត្ថ ហិ-សទ្ទោ ហេតុម្ហិ, យស្មាតិ អត្ថោ. វិនយបញ្ញត្តិយាចនហេតុភូតោតិ ‘‘ឯតស្ស ភគវា កាលោ, ឯតស្ស សុគត កាលោ, យំ ភគវា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេយ្យ, ឧទ្ទិសេយ្យ បាតិមោក្ខំ. យថយិទំ ព្រហ្មចរិយំ អទ្ធនិយំ អស្ស ចិរដ្ឋិតិក’’ន្តិ ឯវំ បវត្តស្ស វិនយបញ្ញត្តិយាចនស្ស ការណភូតោតិ អត្ថោ. បរិវិតក្កោតិ ‘‘កតមេសានំ ខោ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ព្រហ្មចរិយំ ន ចិរដ្ឋិតិកំ អហោសិ, កតមេសានំ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ព្រហ្មចរិយំ ចិរដ្ឋិតិកំ អហោសី’’តិ ឯវំ បវត្តោ បរិវិតក្កោ. យំតំសទ្ទានំ និច្ចសម្ពន្ធោតិ អាហ ‘‘តស្មា យេន សមយេនា’’តិអាទិ. បុព្ពេ វា បច្ឆា វា អត្ថតោ សិទ្ធេនាតិ បុព្ពេ វា បច្ឆា វា ឧប្បន្នអត្ថតោ សិទ្ធេន. បដិនិទ្ទេសោ កត្តព្ពោតិ ឯតស្ស ‘‘យទិទ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ‘‘បដិនិទ្ទេសោ កត្តព្ពោ’’តិ យទិទំ យំ ឥទំ វិធានំ, អយំ សព្ពស្មិំ វិនយេ យុត្តីតិ អត្ថោ. អថ ¶ វា ‘‘បដិនិទ្ទេសោ កត្តព្ពោ’’តិ យទិទំ យា អយំ យុត្តិ, អយំ សព្ពស្មិំ វិនយេ យុត្តីតិ អត្ថោ.
តត្រិទំ ¶ មុខមត្តនិទស្សនន្តិ តស្សា យថាវុត្តយុត្តិយា បរិទីបនេ ឥទំ មុខមត្តនិទស្សនំ, ឧបាយមត្តនិទស្សនន្តិ អត្ថោ. មុខំ ទ្វារំ ឧបាយោតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ. ‘‘តេន ហិ ភិក្ខវេ ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមី’’តិ បាឡិំ ទស្សេត្វា តត្ថ បដិនិទ្ទេសមាហ ‘‘យេន សុទិន្នោ’’តិអាទិនា. តេនាតិ ហេតុអត្ថេ ករណវចនត្តា តស្ស បដិនិទ្ទេសោបិ តាទិសោយេវាតិ អាហ ‘‘យស្មា បដិសេវី’’តិ. បុព្ពេ អត្ថតោ សិទ្ធេនាតិ បុព្ពេ ឧប្បន្នមេថុនធម្មបដិសេវនសង្ខាតអត្ថតោ សិទ្ធេន. បច្ឆា អត្ថតោ សិទ្ធេនាតិ រញ្ញា អទិន្នំ ទារូនំ អាទិយនសង្ខាតបច្ឆាឧប្បន្នអត្ថតោ សិទ្ធេន. សមយសទ្ទោតិ ឯតស្ស ‘‘ទិស្សតី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ.
សមវាយេតិ បច្ចយសាមគ្គិយំ, ការណសមវាយេតិ អត្ថោ. ខណេតិ ឱកាសេ. អស្សាតិ អស្ស សមយសទ្ទស្ស សមវាយោ អត្ថោតិ សម្ពន្ធោ. អប្បេវ នាម ស្វេបិ ឧបសង្កមេយ្យាម កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយាតិ ឯត្ថ កាលោ នាម ឧបសង្កមនស្ស យុត្តបយុត្តកាលោ. សមយោ នាម តស្សេវ បច្ចយសាមគ្គី, អត្ថតោ តទនុរូបំ សរីរពលញ្ចេវ តប្បច្ចយបរិស្សយាភាវោ ច. ឧបាទានំ នាម ញាណេន តេសំ គហណំ សល្លក្ខណំ, តស្មា កាលញ្ច សមយញ្ច បញ្ញាយ គហេត្វា ឧបធារេត្វាតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ អម្ហាកំ ស្វេ គមនស្ស យុត្តកាលោ ភវិស្សតិ, កាយេ ពលមត្តា ចេវ ផរិស្សតិ, គមនបច្ចយា ច អញ្ញោ អផាសុវិហារោ ន ភវិស្សតិ, អថេតំ កាលញ្ច គមនការណសមវាយសង្ខាតំ សមយញ្ច ឧបធារេត្វា អបិ ឯវ នាម ស្វេ អាគច្ឆេយ្យាមាតិ.
ខណោតិ ឱកាសោ. តថាគតុប្បាទាទិកោ ហិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស ឱកាសោ តប្បច្ចយបដិលាភហេតុត្តា, ខណោ ឯវ ច សមយោ. យោ ខណោតិ ច សមយោតិ ច វុច្ចតិ, សោ ឯកោវាតិ ហិ អត្ថោ. មហាសមយោតិ មហាសមូហោ. បវុទ្ធំ វនំ បវនំ, តស្មិំ បវនស្មិំ, វនសណ្ឌេតិ អត្ថោ. សមយោបិ ខោ តេ ភទ្ទាលិ អប្បដិវិទ្ធោ អហោសីតិ ឯត្ថ សមយោតិ សិក្ខាបទបូរណស្ស ហេតុ. ភទ្ទាលីតិ តស្ស ភិក្ខុនោ នាមំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ភទ្ទាលិ តយា បដិវិជ្ឈិតព្ពយុត្តកំ ឯតំ ការណំ អត្ថិ, តម្បិ តេ ន បដិវិទ្ធំ ន សល្លក្ខិតន្តិ. កិំ តំ ការណន្តិ អាហ ‘‘ភគវា ខោ’’តិអាទិ.
ឧគ្គាហមានោ ¶ តិអាទីសុ មានោតិ តស្ស បរិព្ពាជកស្ស បកតិនាមំ, កិញ្ចិ កិញ្ចិ បន ឧគ្គហេតុំ សមត្ថតាយ ‘‘ឧគ្គាហមានោ’’តិ នំ សញ្ជានន្តិ, តស្មា ‘‘ឧគ្គាហមានោ’’តិ វុច្ចតិ ¶ . សមណមុណ្ឌិកាយ បុត្តោ សមណមុណ្ឌិកាបុត្តោ. សោ កិរ ទេវទត្តស្ស ឧបដ្ឋាកោ. សមយំ ទិដ្ឋិំ បវទន្តិ ឯត្ថាតិ សមយប្បវាទកោ, តស្មិំ សមយប្បវាទកេ, ទិដ្ឋិប្បវាទកេតិ អត្ថោ. តស្មិំ កិរ ឋានេ ចង្កីតារុក្ខបោក្ខរសាតិបភុតយោ ព្រាហ្មណា និគណ្ឋាចេលកបរិព្ពាជកាទយោ ច បរិព្ពាជកា សន្និបតិត្វា អត្តនោ អត្តនោ សមយំ ទិដ្ឋិំ បវទន្តិ កថេន្តិ ទីបេន្តិ, តស្មា សោ អារាមោ ‘‘សមយប្បវាទកោ’’តិ វុច្ចតិ, ស្វេវ តិន្ទុកាចីរសង្ខាតាយ តិម្ពរុរុក្ខបន្តិយា បរិក្ខិត្តត្តា ‘‘តិន្ទុកាចីរ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឯកា សាលា ឯត្ថាតិ ឯកសាលកោ. យស្មា បនេត្ថ បឋមំ ឯកា សាលា កតា អហោសិ, បច្ឆា មហាបុញ្ញំ បោដ្ឋបាទបរិព្ពាជកំ និស្សាយ ពហូ សាលា កតា, តស្មា តមេវ ឯកំ សាលមុបាទាយ លទ្ធនាមវសេន ‘‘ឯកសាលកោ’’តិ វុច្ចតិ. មល្លិកាយ បន បសេនទិរញ្ញោ ទេវិយា ឧយ្យានភូតោ សោ បុប្ផផលសញ្ឆន្នោ អារាមោតិ កត្វា ‘‘មល្លិកាយ អារាមោ’’តិ សង្ខ្យំ គតោ. តស្មិំ សមយប្បវាទកេ តិន្ទុកាចីរេ ឯកសាលកេ មល្លិកាយ អារាមេ. បដិវសតីតិ តស្មិំ វាសផាសុតាយ វសតិ.
ទិដ្ឋេ ធម្មេតិ បច្ចក្ខេ អត្តភាវេ. អត្ថោតិ វុឌ្ឍិ. សម្បរាយិកោតិ កម្មកិលេសវសេន សម្បរេតព្ពតោ សម្បាបុណិតព្ពតោ សម្បរាយោ, បរលោកោ. តត្ថ និយុត្តោ សម្បរាយិកោ, បរលោកត្ថោ. អត្ថាភិសមយាតិ យថាវុត្តឧភយត្ថសង្ខាតហិតបដិលាភា. សម្បរាយិកោបិ ហិ អត្ថោ ការណស្ស និប្ផន្នត្តា បដិលទ្ធោ នាម ហោតីតិ តមត្ថទ្វយំ ឯកតោ កត្វា ‘‘អត្ថាភិសមយា’’តិ វុត្តំ. ធិយា បញ្ញាយ រាតិ គណ្ហាតីតិ ធីរោ. អថ វា ធី បញ្ញា ឯតស្ស អត្ថីតិ ធីរោ.
សម្មា មានាភិសមយាតិ មានស្ស សម្មា បហានេន. សម្មាតិ ឥមិនា មានស្ស អគ្គមគ្គញាណេន សមុច្ឆេទប្បហានំ វុត្តំ. ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោតិអាទីសុ ទុក្ខសច្ចស្ស បីឡនំ តំសមង្គិនោ ហិំសនំ អវិប្ផារិកតាករណំ, បីឡនមេវ អត្ថោ បីឡនដ្ឋោ, ត្ថការស្ស ដ្ឋការំ កត្វា វុត្តំ. ឯវំ សេសេសុបិ. សមេច្ច បច្ចយេហិ កតភាវោ សង្ខតដ្ឋោ. សន្តាបោ ទុក្ខទុក្ខតាទិវសេន សន្តាបនំ បរិទហនំ. វិបរិណាមោ ជរាយ មរណេន ¶ ចាតិ ទ្វិធា វិបរិណាមេតព្ពតា. អភិសមេតព្ពោ បដិវិជ្ឈិតព្ពោតិ អភិសមយោ, អភិសមយោវ អត្ថោ អភិសមយដ្ឋោ, បីឡនាទីនិ. តានិ ហិ អភិសមេតព្ពភាវេន ឯកីភាវំ ឧបនេត្វា ‘‘អភិសមយដ្ឋោ’’តិ វុត្តានិ, អភិសមយស្ស វា បដិវេធស្ស វិសយភូតោ អត្ថោ អភិសមយដ្ឋោតិ តានេវ បីឡនាទីនិ អភិសមយស្ស វិសយភាវូបគមនសាមញ្ញតោ ឯកត្តេន វុត្តានិ.
ឯត្ថ ច ឧបសគ្គានំ ជោតកមត្តត្តា តស្ស តស្ស អត្ថស្ស វាចកោ សមយសទ្ទោ ឯវាតិ សមយសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេបិ សឧបសគ្គោ អភិសមយសទ្ទោ វុត្តោ. តត្ថ សហការីការណសន្និជ្ឈំ សមេតិ ¶ សមវេតីតិ សមយោ, សមវាយោ. សមេតិ សមាគច្ឆតិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ ឯត្ថ តទាធារបុគ្គលេហីតិ សមយោ, ខណោ. សមេន្តិ ឯត្ថ, ឯតេន វា សំគច្ឆន្តិ ធម្មា សហជាតធម្មេហិ ឧប្បាទាទីហិ វាតិ សមយោ, កាលោ. ធម្មប្បវត្តិមត្តតាយ អត្ថតោ អភូតោបិ ហិ កាលោ ធម្មប្បវត្តិយា អធិករណំ ការណំ វិយ ច បរិកប្បនាមត្តសិទ្ធេន រូបេន វោហរីយតិ. សមំ, សហ វា អវយវានំ អយនំ បវត្តិ អវដ្ឋានន្តិ សមយោ, សមូហោ យថា ‘‘សមុទាយោ’’តិ. អវយវេន សហាវដ្ឋានមេវ ហិ សមូហោ. បច្ចយន្តរសមាគមេ ឯតិ ផលំ ឯតស្មា ឧប្បជ្ជតិ បវត្តតិ ចាតិ សមយោ, ហេតុ យថា ‘‘សមុទយោ’’តិ. សមេតិ សំយោជនភាវតោ សម្ពន្ធោ ឯតិ អត្តនោ វិសយេ បវត្តតិ, ទឡ្ហគ្គហណភាវតោ វា តំសំយុត្តា អយន្តិ បវត្តន្តិ សត្តា យថាភិនិវេសំ ឯតេនាតិ សមយោ, ទិដ្ឋិ. ទិដ្ឋិសំយោជនេន ហិ សត្តា អតិវិយ ពជ្ឈន្តិ. សមិតិ សង្គតិ សមោធានន្តិ សមយោ, បដិលាភោ. សមស្ស និរោធស្ស យានំ, សម្មា វា យានំ អបគមោ អប្បវត្តីតិ សមយោ, បហានំ. ញាណេន អភិមុខំ សម្មា ឯតព្ពោ អធិគន្តព្ពោតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ អវិបរីតោ សភាវោ. អភិមុខភាវេន សម្មា ឯតិ គច្ឆតិ ពុជ្ឈតីតិ អភិសមយោ, ធម្មានំ យថាភូតសភាវាវពោធោ. ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ សមយសទ្ទស្ស បវត្តិ វេទិតព្ពា.
ននុ ច អត្ថមត្តំ បដិច្ច សទ្ទា អភិនិវិសន្តិ, ន ឯកេន សទ្ទេន អនេកេ អត្ថា អភិធីយន្តីតិ? សច្ចមេតំ សទ្ទវិសេសេ អបេក្ខិតេ. សទ្ទវិសេសេ ហិ អបេក្ខិយមានេ ឯកេន សទ្ទេន អនេកត្ថាភិធានំ ន សម្ភវតិ. ន ហិ យោ កាលត្ថោ សមយសទ្ទោ, សោយេវ សមូហាទិអត្ថំ វទតិ. ឯត្ថ បន តេសំ តេសំ អត្ថានំ សមយសទ្ទវចនីយតាសាមញ្ញមុបាទាយ អនេកត្ថតា ¶ សមយសទ្ទស្ស វុត្តា. ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថុទ្ធារេ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. ឥធ បនស្ស កាលោ អត្ថោតិ អស្ស សមយសទ្ទស្ស ឥធ កាលោ អត្ថោ សមវាយាទីនំ អត្ថានំ ឥធ អសម្ភវតោ ទេសទេសកាទីនំ វិយ និទានភាវេន កាលស្ស អបទិសិតព្ពតោ ច.
ឧបយោគវចនេន ភុម្មវចនេន ច និទ្ទេសមកត្វា ឥធ ករណវចនេន និទ្ទេសេ បយោជនំ និទ្ធារេតុកាមោ បរម្មុខេន ចោទនំ សមុដ្ឋាបេតិ ‘‘ឯត្ថាហា’’តិអាទិ. ឯត្ថ ‘‘តេន សមយេនា’’តិ ឥមស្មិំ ឋានេ វិតណ្ឌវាទី អាហាតិ អត្ថោ. អថាតិ ចោទនាយ កត្តុកាមតំ ទីបេតិ, ននូតិ ឥមិនា សមានត្ថោ. កស្មា ករណវចនេន និទ្ទេសោ កតោតិ សម្ពន្ធោ. ភុម្មវចនេន និទ្ទេសោ កតោតិ យោជេតព្ពំ. ឯត្ថាបិ ‘‘យថា’’តិ ឥទំ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. តត្ថាតិ តេសុ សុត្តាភិធម្មេសុ. តថាតិ ឧបយោគភុម្មវចនេហិ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ វិនយេ. អញ្ញថាតិ ករណវចនេន. អច្ចន្តមេវាតិ អារម្ភតោ បដ្ឋាយ យាវ ទេសនានិដ្ឋានំ, តាវ អច្ចន្តមេវ, និរន្តរមេវាតិ ¶ អត្ថោ. ករុណាវិហារេនាតិ បរហិតបដិបត្តិសង្ខាតេន ករុណាវិហារេន. តថា ហិ ករុណានិទានត្តា ទេសនាយ ឥធ បរហិតបដិបត្តិ ‘‘ករុណាវិហារោ’’តិ វុត្តា, ន បន ករុណាសមអាបត្តិវិហារោ. ន ហិ ទេសនាកាលេ ទេសេតព្ពធម្មវិសយស្ស ទេសនាញាណស្ស សត្តវិសយាយ មហាករុណាយ សហុប្បត្តិ សម្ភវតិ ភិន្នវិសយត្តា, តស្មា ករុណាវសេន បវត្តោ បរហិតបអបត្តិសង្ខាតោ វិហារោ ឥធ ករុណាវិហារោតិ វេទិតព្ពោ. តទត្ថជោតនត្ថន្តិ អច្ចន្តសំយោគត្ថទីបនត្ថំ ឧបយោគនិទ្ទេសោ កតោ យថា ‘‘មាសំ អជ្ឈេតី’’តិ.
អធិករណត្ថោតិ អាធារត្ថោ. ភាវោ នាម កិរិយា, កិរិយាយ កិរិយន្តរលក្ខណំ ភាវេនភាវលក្ខណំ, សោយេវត្ថោ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថោ. កថំ បន អភិធម្មេ យថាវុត្តអត្ថទ្វយសម្ភវោតិ អាហ ‘‘អធិករណញ្ហី’’តិអាទិ. តត្ថ កាលសង្ខាតោ អត្ថោ កាលត្ថោ, សមូហសង្ខាតោ អត្ថោ សមូហត្ថោ. អថ វា កាលសទ្ទស្ស អត្ថោ កាលត្ថោ, សមូហសទ្ទស្ស អត្ថោ សមូហត្ថោ. កោ សោ? សមយោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – កាលត្ថោ សមូហត្ថោ ច សមយោ តត្ថ អភិធម្មេ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ អធិករណំ អាធារោតិ យស្មិំ កាលេ ធម្មបុញ្ជេ វា កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ កាលេ បុញ្ជេ ច ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ អយញ្ហិ តត្ថ អត្ថោ.
ននុ ¶ ចាយំ ឧបាទាយ បញ្ញត្តោ កាលោ សមូហោ ច វោហារមត្តកោ, សោ កថំ អាធារោ តត្ថ វុត្តធម្មានន្តិ? នាយំ ទោសោ. យថា ហិ កាលោ សភាវធម្មបរិច្ឆិន្នោ សយំ បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានោបិ អាធារភាវេន បញ្ញត្តោ តង្ខណប្បវត្តានំ តតោ បុព្ពេ បរតោ ច អភាវតោ ‘‘បុព្ពណ្ហេ ជាតោ សាយន្ហេ គច្ឆតី’’តិអាទីសុ, សមូហោ ច អវយវវិនិមុត្តោ អវិជ្ជមានោបិ កប្បនាមត្តសិទ្ធោ អវយវានំ អាធារភាវេន បញ្ញបីយតិ ‘‘រុក្ខេ សាខា, យវរាសិម្ហិ សម្ភូតោ’’តិអាទីសុ, ឯវមិធាបីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
អភិធម្មេ អាធារត្ថសម្ភវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថសម្ភវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ខណសមវាយហេតុសង្ខាតស្សា’’តិអាទិ. តត្ថ ខណោ នាម អដ្ឋក្ខណវិនិមុត្តោ នវមោ ពុទ្ធុប្បាទសង្ខាតោ ខណោ, យានិ វា បនេតានិ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ចក្កានិ យេហិ សមន្នាគតានំ ទេវមនុស្សានំ ចតុចក្កំ បវត្តតី’’តិ (អ. និ. ៤.៣១) ឯត្ថ បតិរូបទេសវាសោ, សប្បុរិសូបនិស្សយោ, អត្តសម្មាបណិធិ, បុព្ពេ ច កតបុញ្ញតាតិ ចត្តារិ ចក្កានិ វុត្តានិ, តានិ ឯកជ្ឈំ កត្វា ឱកាសដ្ឋេន ខណោតិ វេទិតព្ពោ. តានិ ហិ កុសលុប្បត្តិយា ឱកាសភូតានិ. សមវាយោ នាម ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិ ¶ (ម. និ. ១.២០៤; ៣.៤២១; សំ. និ. ៤.៦០) ឯវមាទិនា និទ្ទិដ្ឋា ចក្ខុវិញ្ញាណាទិសង្ខាតសាធារណផលនិប្ផាទកត្តេន សណ្ឋិតា ចក្ខុរូបាទិបច្ចយសាមគ្គី. ចក្ខុរូបាទីនញ្ហិ ចក្ខុវិញ្ញាណាទិសាធារណផលំ. ហេតូតិ ជនកហេតុ. យថាវុត្តខណសង្ខអាតស្ស សមវាយសង្ខាតស្ស ហេតុសង្ខាតស្ស ច សមយស្ស ភាវេន សត្តាយ តេសំ ផស្សាទិធម្មានំ ភាវោ សត្តា លក្ខីយតិ វិញ្ញាយតីតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ‘‘គាវីសុ ទុយ្ហមានាសុ គតោ, ទុទ្ធាសុ អាគតោ’’តិ ទោហនកិរិយាយ គមនកិរិយា លក្ខីយតិ, ឯវមិធាបិ ‘‘យស្មិំ សមយេ, តស្មិំ សមយេ’’តិ ច វុត្តេ ‘‘សតី’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយមានោ ឯវ ហោតិ អញ្ញកិរិយាយ សម្ពន្ធាភាវេ បទត្ថស្ស សត្តាវិរហាភាវតោតិ សមយស្ស សត្តាកិរិយាយ ចិត្តស្ស ឧប្បាទកិរិយា ផស្សាទិភវនកិរិយា ច លក្ខីយតីតិ. អយញ្ហិ តត្ថ អត្ថោ យស្មិំ យថាវុត្តេ ខណេ បច្ចយសមវាយេ ហេតុម្ហិ ច សតិ កាមាវចរំ កុសលំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, តស្មិំយេវ ខណេ បច្ចយសមវាយេ ហេតុម្ហិ ច សតិ ផស្សាទយោបិ ហោន្តីតិ ¶ . តទត្ថជោតនត្ថន្តិ អធិករណត្ថស្ស ភាវេនភាវលក្ខណត្ថស្ស ច ទីបនត្ថំ.
ឥធ បនាតិ ឥមស្មិំ វិនយេ. ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតីតិ ‘‘អន្នេន វសតិ, វិជ្ជាយ វសតី’’តិអាទីសុ វិយ ហេតុអត្ថោ ‘‘ផរសុនា ឆិន្ទតិ, កុទាលេន ខណតី’’តិអាទីសុ វិយ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ. កថំ សម្ភវតីតិ អាហ ‘‘យោ ហិ សោ’’តិអាទិ. តេន សមយេន ហេតុភូតេន ករណភូតេនាតិ ឯត្ថ បន តំតំវត្ថុវីតិក្កមោវ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហេតុ ចេវ ករណញ្ច. តថា ហិ យទា ភគវា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា បឋមមេវ តេសំ តេសំ តត្ថ តត្ថ តំតំសិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុភូតំ វីតិក្កមំ អបេក្ខមានោ វិហរតិ, តទា តំ តំ វីតិក្កមំ អបេក្ខិត្វា តទត្ថំ វសតីតិ សិទ្ធោ វត្ថុវីតិក្កមស្ស ហេតុភាវោ ‘‘អន្នេន វសតិ, អន្នំ អបេក្ខិត្វា តទត្ថាយ វសតី’’តិអាទីសុ វិយ. សិក្ខាបទបញ្ញត្តិកាលេ បន តេនេវ បុព្ពសិទ្ធេន វីតិក្កមេន សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតីតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា សាធកតមត្តា ករណភាវោបិ វីតិក្កមស្សេវ សិទ្ធោ ‘‘អសិនា ឆិន្ទតី’’តិអាទីសុ វិយ. វីតិក្កមំ បន អបេក្ខមានោ តេនេវ សទ្ធិំ តន្និស្សយកាលម្បិ អបេក្ខិត្វា វិហរតីតិ កាលស្សបិ ឥធ ហេតុភាវោ វុត្តោ, សិក្ខាបទំ បញ្ញបេន្តោ ច តំ តំ វីតិក្កមកាលំ អនតិក្កមិត្វា តេនេវ កាលេន សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតីតិ វីតិក្កមនិស្សយស្ស កាលស្សបិ ករណភាវោ វុត្តោ, តស្មា ឥមិនា បរិយាយេន កាលស្សបិ ហេតុភាវោ ករណភាវោ ច លព្ភតីតិ វុត្តំ ‘‘តេន សមយេន ហេតុភូតេន ករណភូតេនា’’តិ. និប្បរិយាយតោ បន វីតិក្កមោយេវ ហេតុភូតោ ករណភូតោ ច. សោ ហិ វីតិក្កមក្ខណេ ហេតុ ហុត្វា បច្ឆា សិក្ខាបទបញ្ញាបនេ ករណម្បិ ហោតីតិ.
សិក្ខាបទានិ ¶ បញ្ញាបយន្តោតិ វីតិក្កមំ បុច្ឆិត្វា ភិក្ខុសង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា ឱតិណ្ណវត្ថុកំ បុគ្គលំ បដិបុច្ឆិត្វា វិគរហិត្វា ច តំ តំ វត្ថុំ ឱតិណ្ណកាលំ អនតិក្កមិត្វា តេនេវ កាលេន ករណភូតេន សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ. សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោតិ តតិយបារាជិកាទីសុ វិយ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហេតុភូតំ តំ តំ វត្ថុំ វីតិក្កមសមយំ អបេក្ខមានោ តេន សមយេន ហេតុភូតេន ភគវា តត្ថ តត្ថ វិហាសីតិ អត្ថោ. ‘‘សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច ¶ អបេក្ខមានោ’’តិ វចនតោ ‘‘តេន សមយេន ករណភូតេន ហេតុភូតេនា’’តិ ឯវំ វត្តព្ពេបិ បឋមំ ‘‘ហេតុភូតេនា’’តិ វចនំ ឥធ ហេតុអត្ថស្ស អធិប្បេតត្តា វុត្តំ. ភគវា ហិ វេរញ្ជាយំ វិហរន្តោ ថេរស្ស សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយាចនហេតុភូតំ បរិវិតក្កសមយំ អបេក្ខមានោ តេន សមយេន ហេតុភូតេន វិហាសីតិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កិំ បនេត្ថ យុត្តិចិន្តាយ, អាចរិយស្ស ឥធ កមវចនិច្ឆា នត្ថីតិ ឯវមេតំ គហេតព្ពំ. តេនេវ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយម្បិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បរិព្ពាជកកថាវណ្ណនា) ‘‘តេន សមយេន ហេតុភូតេន ករណភូតេនា’’តិអាទិនា អយមេវ អនុក្កមោ វុត្តោ. ន ហិ តត្ថ បឋមំ ‘‘ហេតុភូតេនា’’តិ វចនំ ឥធ ‘‘តេន សមយេន វេរញ្ជាយំ វិហរតី’’តិ ឯត្ថ ហេតុអត្ថស្ស អធិប្បេតភាវទីបនត្ថំ វុត្តំ. ‘‘សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ ហេតុភូតេន ករណភូតេន សមយេន វិហាសិ, សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ ហេតុភូតេន សមយេន វិហាសីតិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ’’តិបិ វទន្តិ. តទត្ថជោតនត្ថន្តិ ហេតុអត្ថស្ស ករណត្ថស្ស វា ទីបនត្ថំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ វិនយេ. ហោតិ ចេត្ថាតិ ឯត្ថ ឥមស្មិំ បទេសេ យថាវុត្តត្ថសង្គហវសេន អយំ គាថា ហោតិ. អញ្ញត្រាតិ សុត្តាភិធម្មេសុ.
បោរាណាតិ អដ្ឋកថាចរិយា. អភិលាបមត្តភេទោតិ វចនមត្តេន វិសេសោ. តេន សុត្តវិនយេសុ វិភត្តិវិបរិណាមោ កតោតិ ទស្សេតិ. បរតោ អត្ថំ វណ្ណយិស្សាមាតិ បរតោ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិនា អាគតដ្ឋានេ វណ្ណយិស្សាម. វេរញ្ជាយន្តិ ឯត្ថ ‘‘ពលិករគ្គហណេន ជនស្ស បីឡាភាវតោ និទ្ទោសត្តា វិគតោ រជោ អស្សាតិ វេរញ្ជា, សេរិវាណិជជាតកេ ទេវទត្តស្ស វេរុប្បន្នបទេសេ កតត្តា វេរំ ឯត្ថ ជាតន្តិ វេរញ្ជា, បវិដ្ឋបវិដ្ឋេ នដសមជ្ជាទីហិ ខាទនីយភោជនីយាលង្ការាទីហិ ច វិវិធេហិ ឧបករណេហិ រញ្ជនតោ វិវិធេហិ រញ្ជយតីតិ វេរញ្ជា, បដិបក្ខេ អភិភវិត្វា កតភាវតោ វេរំ អភិភវិត្វា ជាតាតិ វេរញ្ជា, វេរញ្ជស្ស នាម ឥសិនោ អស្សមដ្ឋានេ កតត្តា វេរញ្ជា’’តិ ឯវមាទិនា កេចិ វណ្ណយន្តិ. កិំ ឥមិនា, នាមមត្តមេតំ តស្ស នគរស្សាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វេរញ្ជាតិ អញ្ញតរស្ស នគរស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ. សមីបត្ថេ ភុម្មវចនន្តិ ‘‘គង្គាយំ គាវោ ចរន្តិ, កូបេ គគ្គកុល’’ន្តិអាទីសុ វិយ. អវិសេសេនាតិ ¶ ¶ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ. បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. មេត្តាសហគតេន ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតិ. សព្ពនិមិត្តានំ អមនសិការា អនិមិត្តំ ចេតោសមាធិំ សមាបជ្ជិត្វា វិហរតី’’តិអាទីសុ វិយ សទ្ទន្តរសន្និធានសិទ្ធេន វិសេសបរាមសនេន វិនា. អថ វា អវិសេសេនាតិ ន វិសេសេន, វិហារភាវសាមញ្ញេនាតិ អត្ថោ.
ឥរិយាបថ…បេ… វិហារេសូតិ ឥរិយាបថវិហារោ ទិព្ពវិហារោ ព្រហ្មវិហារោ អរិយវិហារោតិ ឯតេសុ ចតូសុ វិហារេសុ. តត្ថ ឥរិយនំ បវត្តនំ ឥរិយា, កាយប្បយោគោ កាយិកកិរិយា. តស្សា បវត្តនុបាយភាវតោ ឥរិយាយ បថោតិ ឥរិយាបថោ, ឋាននិសជ្ជាទិ. ន ហិ ឋាននិសជ្ជាទីហិ អវត្ថាហិ វិនា កញ្ចិ កាយិកកិរិយំ បវត្តេតុំ សក្កា. ឋានសមង្គី វា ហិ កាយេន កិញ្ចិ ករេយ្យ គមនាទីសុ អញ្ញតរសមង្គី វាតិ. វិហរណំ, វិហរតិ ឯតេនាតិ វា វិហារោ, ឥរិយាបថោវ វិហារោ ឥរិយាបថវិហារោ, សោ ច អត្ថតោ ឋាននិសជ្ជាទិអាការប្បវត្តោ ចតុសន្តតិរូបប្បពន្ធោវ. ទិវិ ភវោ ទិព្ពោ, តត្ថ ពហុលប្បវត្តិយា ព្រហ្មបារិសជ្ជាទិទេវលោកភវោតិ អត្ថោ. តត្ថ យោ ទិព្ពានុភាវោ តទត្ថាយ សំវត្តតីតិ វា ទិព្ពោ, អភិញ្ញាភិនីហារវសេន មហាគតិកត្តា វា ទិព្ពោ, ទិព្ពោ ច សោ វិហារោ ចាតិ ទិព្ពវិហារោ, ទិព្ពភាវាវហោ វា វិហារោ ទិព្ពវិហារោ, មហគ្គតជ្ឈានានិ. អារុប្បសមាបត្តិយោបិ ហិ ឯត្ថេវ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. នេត្តិយំ បន ‘‘ចតស្សោ អារុប្បសមាបត្តិយោ អានេញ្ជវិហារោ’’តិ វុត្តំ, តំ មេត្តាឈានាទីនំ ព្រហ្មវិហារតា វិយ តាសំ ភាវនាវិសេសភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. អដ្ឋកថាសុ បន ទិព្ពភាវាវហសាមញ្ញតោ តាបិ ‘‘ទិព្ពវិហារា’’ត្វេវ វុត្តា. ព្រហ្មានំ វិហារា ព្រហ្មវិហារា, ព្រហ្មានោ វា វិហារា ព្រហ្មវិហារា, ហិតូបសំហរាទិវសេន បវត្តិយា ព្រហ្មភូតា សេដ្ឋភូតា វិហារាតិ អត្ថោ, មេត្តាឈានាទិកា ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ. អរិយា ឧត្តមា វិហារាតិ អរិយវិហារា, អនញ្ញសាធារណត្តា អរិយានំ វា វិហារា អរិយវិហារា, ចតស្សោ ផលសមាបត្តិយោ. វិសេសតោ បន រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ ចតស្សោ អប្បមញ្ញាយោ ចតុត្ថជ្ឈានិកផលសមាបត្តិ ច ភគវតោ ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារា.
អញ្ញតរវិហារសមង្គីបរិទីបនន្តិ ¶ យថាវុត្តវិហារេសុ អញ្ញតរវិហារសមង្គីភាវបរិទីបនំ. ភគវា ហិ លោភទោសមោហុស្សន្នកាលេ លោកេ តស្ស សកាយ បដិបត្តិយា វិនយនត្ថំ ទិព្ពព្រហ្មអអយវិហារេ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ. តថា ហិ យទា សត្តា កាមេសុ វិប្បដិបជ្ជន្តិ, តទា កិរ ភគវា ទិព្ពេន វិហារេន វិហរតិ តេសំ អលោភកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ ‘‘អប្បេវ ¶ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិំ ឧប្បាទេន្តា កាមេសុ វិរជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ. យទា បន ឥស្សរិយត្ថំ សត្តេសុ វិប្បដិបជ្ជន្តិ, តទា បន ព្រហ្មវិហារេន វិហរតិ តេសំ អទោសកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា ឯត្ថ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា អទោសេន ទោសំ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ. យទា បន បព្ពជិតា ធម្មាធិករណំ វិវទន្តិ, តទា អរិយវិហារេន វិហរតិ តេសំ អមោហកុសលមូលុប្បាទនត្ថំ ‘‘អប្បេវ នាម ឥមំ បដិបត្តិំ ទិស្វា តត្ថ រុចិំ ឧប្បាទេត្វា អមោហេន មោហំ វូបសមេយ្យុ’’ន្តិ. ឯវញ្ច កត្វា ឥមេហិ ទិព្ពព្រហ្មអរិយវិហារេហិ សត្តានំ វិវិធំ ហិតសុខំ ហរតិ ឧបហរតិ ឧបនេតិ ជនេតិ ឧប្បាទេតីតិ ‘‘វិហរតី’’តិ វុច្ចតិ.
ឥរិយាបថវិហារេន បន ន កទាចិ ន វិហរតិ តំ វិនា អត្តភាវបរិហរណាភាវតោ, តតោយេវ ច ទិព្ពវិហារាទីនម្បិ សាធារណោ ឥរិយាបថវិហារោតិ អាហ ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិ. ឥរិយាបថសមាយោគបរិទីបនន្តិ ឥតរវិហារសមាយោគបរិទីបនស្ស វិសេសវចនស្ស អភាវតោ ឥរិយាបថសមាយោគបរិទីបនស្ស ច អត្ថសិទ្ធត្តា វុត្តំ. អស្មិំ បន បក្ខេ វិហរតីតិ ឯត្ថ វិ-សទ្ទោ វិច្ឆេទត្ថជោតនោ, ហរតីតិ នេតិ បវត្តេតីតិ អត្ថោ, វិច្ឆិន្ទិត្វា ហរតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ កស្ស កេន វិច្ឆិន្ទនំ, កថំ កស្ស បវត្តនន្តិ អន្តោលីនចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ. សោតិ ភគវា. យទិបិ ភគវា ឯកេនបិ ឥរិយាបថេន ចិរតរំ កាលំ អត្តភាវំ បវត្តេតុំ សក្កោតិ, តថាបិ ឧបាទិន្នកសរីរស្ស នាម អយំ សភាវោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកំ ឥរិយាបថពាធន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អបរិបតន្តន្តិ អបតន្តំ. យស្មា បន ភគវា យត្ថ កត្ថចិ វសន្តោ វិនេយ្យានំ ធម្មំ ទេសេន្តោ នានាសមាបត្តីហិ ច កាលំ វីតិនាមេន្តោ វសតីតិ សត្តានំ អត្តនោ ច វិវិធំ ហិតសុខំ ហរតិ ឧបនេតិ, តស្មា វិវិធំ ហរតីតិ វិហរតីតិ ឯវម្បេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.
នឡេរុបុចិមន្ទមូលេតិ ¶ ឯត្ថ វណ្ណយន្តិ – នឡេរូតិ តស្មិំ រុក្ខេ អធិវត្ថយក្ខស្សេតំ អធិវចនំ, តស្មា តេន អធិវត្ថោ បុចិមន្ទោ ‘‘នឡេរុស្ស បុចិមន្ទោ នឡេរុបុចិមន្ទោ’’តិ វុច្ចតិ. អថ វា នឡេ រុហត្តា ជាតត្តា នឡេរុ. សុសិរមេត្ថ នឡសទ្ទេន វុច្ចតិ, តស្មា រុក្ខសុសិរេ ជាតត្តា នឡេរុ ច សោ បុចិមន្ទោ ចាតិ នឡេរុបុចិមន្ទោតិ វុច្ចតិ. នឡវនេ រុហត្តា ជាតត្តា វា នឡេរុ. នឡវនេ កិរ សោ បុចិមន្ទរុក្ខោ ជាតោ. ឧរុនឡោ បុចិមន្ទោ នឡេរុបុចិមន្ទោ. ឧរុសទ្ទោ ចេត្ថ មហន្តបរិយាយោ, នឡសទ្ទោ សុសិរបរិយាយោ, តស្មា មហន្តេន សុសិរេន សមន្នាគតោ បុចិមន្ទោ នឡេរុបុចិមន្ទោតិ វុច្ចតីតិ. អាចរិយោ បន កិមេត្ថ ពហុភាសិតេនាតិ ឯកមេវត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘នឡេរុ នាម យក្ខោ’’តិអាទិមាហ.
មូល-សទ្ទោ ឯត្ថ សមីបវចនោ អធិប្បេតោ, ន មូលមូលាទីសុ វត្តមានោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មូលន្តិ សមីប’’ន្តិអាទិ. និប្បរិយាយេន សាខាទិមតោ សង្ឃាតស្ស សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនេ អវយវវិសេសេ ¶ បវត្តមានោ មូលសទ្ទោ យស្មា តំសទិសេសុ តន្និស្សយេ បទេសេ ច រុឡ្ហីវសេន បរិយាយតោ បវត្តតិ, តស្មា ‘‘មូលានិ ឧទ្ធរេយ្យា’’តិ ឯត្ថ និប្បរិយាយតោ មូលំ អធិប្បេតន្តិ ឯកេន មូលសទ្ទេន វិសេសេត្វា អាហ ‘‘មូលមូលេ ទិស្សតី’’តិ យថា ‘‘ទុក្ខទុក្ខំ, រូបរូប’’ន្តិ ច. អសាធារណហេតុម្ហីតិ អសាធារណការណេ. លោភោ ហិ លោភសហគតអកុសលចិត្តុប្បាទស្សេវ ហេតុត្តា អសាធារណោ, តស្មា លោភសហគតចិត្តុប្បាទានមេវ អាវេណិកេ នេសំ សុប្បតិដ្ឋិតភាវសាធនតោ មូលដ្ឋេន ឧបការកេ បច្ចយធម្មវិសេសេតិ អត្ថោ. អថ វា យថា អលោភាទយោ កុសលាព្យាកតសាធារណា, លោភាទយោ បន តថា ន ហោន្តិ អកុសលស្សេវ សាធារណត្តាតិ អសាធារណការណំ. អថ វា អាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន អលោភាទីនម្បិ កុសលាព្យាកតមូលានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តេសុបិ ហិ អលោភាទិកុសលមូលំ អកុសលាព្យាកតេហិ អសាធារណត្តា អសាធារណការណំ, តថា អលោភាទិអព្យាកតមូលម្បិ ឥតរទ្វយេហិ អសាធារណត្តាតិ. និវាតេតិ វាតរហិតេ បទេសេ, វាតស្ស អភាវេ វា. បតន្តីតិ និបតន្តិ, អយមេវ វា បាឋោ. រមណីយោតិ មនុញ្ញោ. បាសាទិកោតិ បសាទាវហោ, បសាទជនកោតិ អត្ថោ. អាធិបច្ចំ កុរុមានោ វិយាតិ សម្ពន្ធោ.
តត្ថាតិ ¶ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលេ’’តិ យំ វុត្តំ, តត្ថ. សិយាតិ កស្សចិ ឯវំ បរិវិតក្កោ សិយា, វក្ខមានាការេន កទាចិ ចោទេយ្យ វាតិ អត្ថោ. យទិ តាវ ភគវាតិអាទីសុ ចោទកស្សាយមធិប្បាយោ – ‘‘បាដលិបុត្តេ បាសាទេ វសតី’’តិអាទីសុ វិយ អធិករណាធិករណំ យទិ ភវេយ្យ, តទា ‘‘វេរញ្ជាយំ វិហរតិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលេ’’តិ អធិករណទ្វយនិទ្ទេសោ យុត្តោ សិយា, ឥមេសំ បន ភិន្នទេសត្តា ន យុត្តោ ឧភយនិទ្ទេសោតិ. អថ តត្ថ វិហរតីតិ យទិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលេ វិហរតិ. ន វត្តព្ពន្តិ នានាឋានភូតត្តា វេរញ្ជានឡេរុបុចិមន្ទមូលានំ ‘‘តេន សមយេនា’’តិ ច វុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ. ឥទានិ ចោទកោ តមេវ អត្តនោ អធិប្បាយំ ‘‘ន ហិ សក្កា’’តិអាទិនា វិវរតិ. វេរញ្ជានឡេរុបុចិមន្ទមូលានំ ភូមិភាគវសេន ភិន្នត្តាយេវ ហិ ន សក្កា ឧភយត្ថ តេនេវ សមយេន វិហរិតុំ, ‘‘ឧភយត្ថ តេនេវ សមយេនា’’តិ ច វុត្តត្តា នានាសមយេ វិហារោ អវារិតោតិ វេទិតព្ពោ.
ឥតរោ សព្ពមេតំ អវិបរីតមត្ថំ អជានន្តេន តយា វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘ន ខោ បនេតំ ឯវំ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឯតន្តិ ‘‘វេរញ្ជាយំ វិហរតិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលេ’’តិ ឯតំ វចនំ. ឯវន្តិ ‘‘យទិ តាវ ភគវា’’តិអាទិនា យំ តំ ភវតា ចោទិតំ, តំ អត្ថតោ ឯវំ ន ខោ បន ទដ្ឋព្ពំ, ន ឧភយត្ថ អបុព្ពំ អចរិមំ វិហារទស្សនត្ថន្តិ អត្ថោ. ឥទានិ អត្តនា យថាធិប្បេតំ ¶ អវិបរីតមត្ថំ តស្ស ច បដិកច្ចេវ វុត្តភាវំ តេន ច អប្បដិវិទ្ធតំ បកាសេន្តោ ‘‘ននុ អវោចុម្ហ សមីបត្ថេ ភុម្មវចន’’ន្តិអាទិមាហ. គោយូថានីតិ គោមណ្ឌលានិ. ឯវម្បិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលេ វិហរតិច្ចេវ វត្តព្ពំ, ន វេរញ្ជាយន្តិ, តស្មា សមីបាធិករណត្ថវសេន ឧភយថា និទានកិត្តនេ កិំ បយោជនន្តិ ចោទនំ មនសិ និធាយាហ ‘‘គោចរគាមនិទស្សនត្ថ’’ន្តិអាទិ. អស្សាតិ ភគវតោ.
អវស្សញ្ចេត្ថ គោចរគាមកិត្តនំ កត្តព្ពំ. យថា ហិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលកិត្តនំ បព្ពជិតានុគ្គហករណាទិអនេកប្បយោជនំ, ឯវំ គោចរគាមកិត្តនម្បិ គហដ្ឋានុគ្គហករណាទិវិវិធប្បយោជនន្តិ ទស្សេន្តោ ‘‘វេរញ្ជាកិត្តនេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ គហដ្ឋានុគ្គហករណន្តិ តេសំ តត្ថ បច្ចយគ្គហណេន ឧបសង្កមនបយិរុបាសនាទីនំ ឱកាសទានេន ធម្មទេសនាយ សរណេសុ ¶ សីលេសុ ច បតិដ្ឋាបនេន យថូបនិស្សយំ ឧបរិវិសេសាធិគមាវហនេន ច គហដ្ឋានំ អនុគ្គហករណំ. បព្ពជិតានុគ្គហករណន្តិ ឧគ្គហបរិបុច្ឆានំ កម្មដ្ឋានានុយោគស្ស ច អនុរូបវសនដ្ឋានបរិគ្គហេនេត្ថ បព្ពជិតានំ អនុគ្គហករណំ.
បច្ចយគ្គហណេនេវ បច្ចយបរិភោគសិទ្ធិតោ អាហ ‘‘តថា បុរិមេន…បេ… វិវជ្ជនន្តិ. តត្ថ បុរិមេនាតិ វេរញ្ជាវចនេន. អាហិតោ អហំមានោ ឯត្ថាតិ អត្តា, អត្តភាវោ. តស្ស កិលមថោ កិលន្តភាវោ អត្តកិលមថោ, អត្តបីឡា អត្តទុក្ខន្តិ វុត្តំ ហោតិ, តស្ស អនុយោគោ ករណំ អត្តកិលមថានុយោគោ, ឧបវាសកណ្ដកាបស្សយសេយ្យាទិនា អត្តនោ ទុក្ខុប្បាទនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស វិវជ្ជនំ អត្តកិលមថានុយោគវិវជ្ជនំ. អន្តោគាមេ វសន្តានំ អនិច្ឆន្តានម្បិ វិសភាគរូបាទិអារម្មណទស្សនាទិសម្ភវតោ ពហិគាមេ បតិរូបដ្ឋានេ វសន្តានំ តទភាវតោ អាហ ‘‘បច្ឆិមេន វត្ថុកាមប្បហានតោ’’តិអាទិ. តត្ថ បច្ឆិមេនាតិ នឡេរុបុចិមន្ទមូលវចនេន. កិលេសកាមស្ស វត្ថុភូតត្តា រូបាទយោ បញ្ច កាមគុណា វត្ថុកាមោ, តស្ស បហានំ វត្ថុកាមប្បហានំ. កាមសុខល្លិកានុយោគវិវជ្ជនុបាយទស្សនន្តិ វត្ថុកាមេសុ កិលេសកាមសំយុត្តស្ស សុខស្ស យោគោ អនុយោគោ អនុភវោ, តស្ស បរិវជ្ជនេ ឧបាយទស្សនំ.
សយមេវ គោចរគាមំ ឧបសង្កមិត្វា អត្តនោ ធម្មស្សវនានុរូបភព្ពបុគ្គលានំ ទស្សនតោ ធម្មទេសនាយ កាលោ សម្បត្តោ នាម ហោតីតិ ធម្មទេសនាយ អភិយោគោ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘បុរិមេន ច ធម្មទេសនាភិយោគ’’ន្តិ. ធម្មទេសនាយ សឧស្សាហភាវោ ធម្មទេសនាភិយោគោ. ពហិគាមេ វិវិត្តោកាសេ វសន្តស្ស អាកិណ្ណវិហារាភាវតោ កាយវិវេកាទីសុ អធិមុត្តិ តប្បោណតា វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘បច្ឆិមេន វិវេកាធិមុត្តិ’’ន្តិ.
ធម្មទេសនាភិយោគវិវេកាធិមុត្តីនំ ¶ ហេតុភូតា ឯវ ករុណាបញ្ញា ធម្មទេសនាយ ឧបគមនស្ស តតោ អបគមនស្ស ការណភូតា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘បុរិមេន ករុណាយ ឧបគមន’’ន្តិអាទិ. ករុណាបញ្ញាយេវ ហិ អនន្តរទុកស្ស ហេតូ ហោន្តិ. ឯតេន ច ករុណាយ ឧបគមនំ ន លាភាទិនិមិត្តំ ¶ , បញ្ញាយ អបគមនំ ន វិរោធាទិនិមិត្តន្តិ ឧបគមនាបគមនានំ និរុបក្កិលេសតំ វិភាវិភន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អធិមុត្តតន្តិ តន្និន្នភាវំ. និរុបលេបនន្តិ អនុបលេបនំ អនល្លីយនំ.
ធម្មិកសុខាបរិច្ចាគនិមិត្តន្តិ ឯត្ថ ធម្មិកសុខំ នាម អនវជ្ជសុខំ. តញ្ហិ ធម្មិកំ លាភំ បដិច្ច ឧប្បន្នត្តា ‘‘ធម្មិកសុខ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឧត្តរិមនុស្សធម្មាភិយោគនិមិត្តំ ផាសុវិហារន្តិ សម្ពន្ធោ. មនុស្សានំ ឧបការពហុលតន្តិ បច្ចយបដិគ្គហណធម្មទេសនាទិវសេន ឧបការពហុលតំ. ទេវតានំ ឧបការពហុលតំ ជនវិវិត្តតាយ. បចុរជនវិវិត្តញ្ហិ ឋានំ ទេវា ឧបសង្កមិតព្ពំ មញ្ញន្តិ. លោកេ សំវឌ្ឍភាវន្តិ អាមិសោបភោគេន សំវឌ្ឍិតភាវំ.
ឯកបុគ្គលោតិ ឯត្ថ (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៧០) ឯកោតិ ទុតិយាទិបដិក្ខេបត្ថោ គណនបរិច្ឆេទោ. បុគ្គលោតិ សម្មុតិកថា, ន បរមត្ថកថា. ពុទ្ធស្ស ហិ ភគវតោ ទុវិធា ទេសនា សម្មុតិទេសនា បរមត្ថទេសនា ចាតិ. អយមត្ថោ បន ហេដ្ឋា វិត្ថារិតោវាតិ ឥធ ន វុច្ចតិ. ឯកោ ច សោ បុគ្គលោ ចាតិ ឯកបុគ្គលោ. កេនដ្ឋេន ឯកបុគ្គលោ? អសទិសដ្ឋេន គុណវិសិដ្ឋដ្ឋេន អសមសមដ្ឋេន. សោ ហិ ទសន្នំ បារមីនំ បដិបាដិយា អាវជ្ជនំ អាទិំ កត្វា ពោធិសម្ភារគុណេហិ ចេវ ពុទ្ធគុណេហិ ច សេសមហាជនេន អសទិសោតិ អសទិសដ្ឋេនបិ ឯកបុគ្គលោ. យេ ចស្ស តេ គុណា, តេបិ អញ្ញសត្តានំ គុណេហិ វិសិដ្ឋាតិ គុណវិសិដ្ឋដ្ឋេនបិ ឯកបុគ្គលោ. បុរិមកា សម្មាសម្ពុទ្ធា សព្ពសត្តេហិ អសមា, តេហិ សទ្ធិំ អយមេវ ឯកោ រូបកាយគុណេហិ ចេវ នាមកាយគុណេហិ ច សមោតិ អសមសមដ្ឋេនបិ ឯកបុគ្គលោ. លោកេតិ សត្តលោកេ.
ឧប្បជ្ជមានោ ឧប្បជ្ជតីតិ ឥទំ បន ឧភយម្បិ វិប្បកតវចនមេវ. ឧប្បជ្ជន្តោ ពហុជនហិតត្ថាយ ឧប្បជ្ជតិ, ន អញ្ញេន ការណេនាតិ ឯវំ បនេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវរូបញ្ចេត្ថ លក្ខណំ ន សក្កា ឯតំ អញ្ញេន សទ្ទលក្ខណេន បដិពាហិតុំ. អបិច ឧប្បជ្ជមានោ នាម, ឧប្បជ្ជតិ នាម, ឧប្បន្នោ នាមាតិ អយមេត្ថ ភេទោ វេទិតព្ពោ. ឯស ហិ ទីបង្ករបាទមូលតោ លទ្ធព្យាករណោ ពុទ្ធការកធម្មេ បរិយេសន្តោ ទស បារមិយោ ទិស្វា ‘‘ឥមេ ធម្មា មយា បូរេតព្ពា’’តិ កតសន្និដ្ឋានោ ទានបារមិំ ¶ បូរេន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. សីលបារមិំ…បេ… ឧបេក្ខាបារមិន្តិ ឥមា ទស បារមិយោ បូរេន្តោបិ, ទស ឧបបារមិយោ បូរេន្តោបិ ¶ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. ទស បរមត្ថបារមិយោ បូរេន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. បញ្ច មហាបរិច្ចាគេ បរិច្ចជន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. ញាតត្ថចរិយំ លោកត្ថចរិយំ ពុទ្ធត្ថចរិយំ បូរយមានោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. កប្បសតសហស្សាធិកានិ ចត្តារិ អសង្ខ្យេយ្យានិ ពុទ្ធការកេ ធម្មេ មត្ថកំ បាបេន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. វេស្សន្តរត្តភាវំ បហាយ តុសិតបុរេ បដិសន្ធិំ គហេត្វា សដ្ឋិវស្សសតសហស្សាធិកា សត្តបណ្ណាស វស្សកោដិយោ តិដ្ឋន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. ទេវតាហិ យាចិតោ បញ្ច មហាវិលោកនានិ វិលោកេត្វា មាយាទេវិយា កុច្ឆិស្មិំ បដិសន្ធិំ គណ្ហន្តោបិ, អនូនាធិកេ ទស មាសេ គព្ភវាសំ វសន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. ឯកូនតិំស វស្សានិ អគារមជ្ឈេ តិដ្ឋន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. កាមេសុ អាទីនវំ នេក្ខម្មេ ច អានិសំសំ ទិស្វា រាហុលភទ្ទស្ស ជាតទិវសេ ឆន្នសហាយោ កណ្ឌកំ អស្សវរមារុយ្ហ និក្ខមន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. តីណិ រជ្ជានិ អតិក្កមន្តោ អនោមនទិតីរេ បព្ពជន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. ឆព្ពស្សានិ មហាបធានំ ករោន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. បរិបាកគតេ ញាណេ ឱឡារិកំ អាហារំ អាហរន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. សាយន្ហសមយេ វិសាខបុណ្ណមាយំ មហាពោធិមណ្ឌំ អារុយ្ហ មារពលំ វិធមេត្វា បឋមយាមេ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរិត្វា មជ្ឈិមយាមេ ទិព្ពចក្ខុំ បរិសោធេត្វា បច្ឆិមយាមសមនន្តរេ ទ្វាទសង្គំ បដិច្ចសមុប្បាទំ អនុលោមបដិលោមតោ សម្មសិត្វា សោតាបត្តិមគ្គំ បដិវិជ្ឈន្តោបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. សោតាបត្តិផលក្ខណេបិ សកទាគាមិផលក្ខណេបិ អនាគាមិផលក្ខណេបិ ឧប្បជ្ជមានោ នាម. អរហត្តមគ្គក្ខណេ បន ឧប្បជ្ជតិ នាម. អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នោ នាម. ពុទ្ធានញ្ហិ សាវកានំ វិយ ន បដិបាដិយា ឥទ្ធិវិធញាណាទីនិ ឧប្បជ្ជន្តិ, សហេវ បន អរហត្តមគ្គេន សកលោបិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិ គុណរាសិ អាគតោវ នាម ហោតិ, តស្មា និព្ពត្តសព្ពកិច្ចត្តា អរហត្តផលក្ខណេ ឧប្បន្នោ នាម ហោតិ. ឥមស្មិម្បិ សុត្តេ អរហត្តផលក្ខណំយេវ សន្ធាយ ‘‘ឧប្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ. ឧប្បន្នោ ហោតីតិ អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ.
ពហុជនហិតាយាតិ មហាជនស្ស ហិតត្ថាយ ឧប្បជ្ជតិ. ពហុជនសុខាយាតិ មហាជនស្ស សុខត្ថាយ ឧប្បជ្ជតិ. លោកានុកម្បាយាតិ សត្តលោកស្ស ¶ អនុកម្បំ បដិច្ច ឧប្បជ្ជតិ. កតរសត្តលោកស្សាតិ? យោ តថាគតស្ស ធម្មទេសនំ សុត្វា អមតបានំ បិវិ, ធម្មំ បដិវិជ្ឈិ, តស្ស. ភគវតា ហិ មហាពោធិមណ្ឌេ សត្តសត្តាហំ វីតិនាមេត្វា ពោធិមណ្ឌា ឥសិបតនំ អាគម្ម ‘‘ទ្វេមេ, ភិក្ខវេ, អន្តា បព្ពជិតេន ន សេវិតព្ពា’’តិ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តេ (សំ. និ. ៣.៥; មហាវ. ១៣) ទេសិតេ អាយស្មតា អញ្ញាសិកោណ្ឌញ្ញត្ថេរេន សទ្ធិំ អដ្ឋារសកោដិសង្ខា ព្រហ្មានោ អមតបានំ បិវិំសុ, ឯតស្ស សត្តលោកស្ស អនុកម្បាយ ឧប្បន្នោ. បញ្ចមទិវសេ អនត្តលក្ខណសុត្តន្តបរិយោសានេ បញ្ចវគ្គិយត្ថេរា អរហត្តេ បតិដ្ឋហិំសុ, ឯតស្សបិ សត្តលោកស្ស អនុកម្បាយ ¶ ឧប្បន្នោ. តតោ យសទារកប្បមុខេ បញ្ចបណ្ណាស បុរិសេ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ, តតោ កប្បាសិកវនសណ្ឌេ តិំស ភទ្ទវគ្គិយេ តយោ មគ្គេ ច ផលានិ ច សម្បាបេសិ, ឯតស្សបិ សត្តលោកស្ស អនុកម្បាយ ឧប្បន្នោ. គយាសីសេ អាទិត្តបរិយាយបរិយោសានេ (សំ. និ. ៤.២៨; មហាវ. ៥៤) ជដិលសហស្សំ អរហត្តេ បតិដ្ឋាបេសិ, តតោ លដ្ឋិវនេ ពិម្ពិសារប្បមុខា ឯកាទស នហុតា ព្រាហ្មណគហបតិកា សត្ថុ ធម្មទេសនំ សុត្វា សោតាបត្តិផលេ បតិដ្ឋហិំសុ, ឯកំ នហុតំ សរណេសុ បតិដ្ឋិតំ. តិរោកុដ្ដអនុមោទនាវសានេ (ខុ. បា. ៧. ១ អាទយោ) ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សេហិ អមតបានំ បីតំ. សុមនមាលាការសមាគមេ ចតុរាសីតិយា, ធនបាលសមាគមេ ទសហិ បាណសហស្សេហិ, ខទិរង្គារជាតកសមាគមេ ចតុរាសីតិយា បាណសហស្សេហិ, ជម្ពុកអាជីវកសមាគមេ ចតុរាសីតិយាវ, អានន្ទសេដ្ឋិសមាគមេ ចតុរាសីតិយាវ បាណសហស្សេហិ អមតបានំ បីតំ. បាសាណកចេតិយេ បារាយនសុត្តកថាទិវសេ (សុ. និ. ៩៨២ អាទយោ) ចុទ្ទស កោដិយោ អមតបានំ បិវិំសុ. យមកបាដិហារិយទិវសេ វីសតិ បាណកោដិយោ, តាវតិំសភវនេ បណ្ឌុកម្ពលសិលាយំ និសីទិត្វា មាតរំ កាយសក្ខិំ កត្វា សត្តប្បករណំ អភិធម្មំ ទេសេន្តស្ស អសីតិ បាណកោដិយោ, ទេវោរោហណេ តិំស បាណកោដិយោ, សក្កបញ្ហសុត្តន្តេ (ទី. និ. ២.៣៤៤ អាទយោ) អសីតិ ទេវសហស្សានិ អមតបានំ បិវិំសុ. មហាសមយសុត្តន្តេ (ទី. និ. ២.៣៣១ អាទយោ) មង្គលសុត្តេ (ខុ. បា. ៥.១ អាទយោ; សុ. និ. មង្គលសុត្ត) ចូឡរាហុលោវាទេ (ម. និ. ៣.៤១៦ អាទយោ) សមចិត្តបដិបទាយាតិ (អ. និ. ២.៣៣) ឥមេសុ ចតូសុ ឋានេសុ អភិសមយប្បត្តសត្តានំ បរិច្ឆេទោ នត្ថិ, ឯតស្សបិ សត្តលោកស្ស អនុកម្បាយ ឧប្បន្នោតិ. យាវជ្ជទិវសា ឥតោ ¶ បរម្បិ អនាគតេ ឥមំ សាសនំ និស្សាយ សគ្គមោក្ខមគ្គេ បតិដ្ឋហន្តានំ វសេនបិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោ.
ទេវមនុស្សានន្តិ ន កេវលំ ទេវមនុស្សានំយេវ, អវសេសានំ នាគសុបណ្ណាទីនម្បិ អត្ថាយ ហិតាយ សុខាយេវ ឧប្បន្នោ. សហេតុកបដិសន្ធិកេ បន មគ្គផលសច្ឆិកិរិយាយ ភព្ពេ បុគ្គលេ ទស្សេតុំ ឯវំ វុត្តំ. តស្មា ឯតេសម្បិ អត្ថត្ថាយ ហិតត្ថាយ សុខត្ថាយេវ ឧប្បន្នោតិ វេទិតព្ពោ.
កតមោ ឯកបុគ្គលោតិ កថេតុកម្យតាបុច្ឆា. ឥទានិ តាយ បុច្ឆាយ បុដ្ឋំ ឯកបុគ្គលំ វិភាវេន្តោ ‘‘តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ អាហ. តទត្ថបរិនិប្ផាទនន្តិ លោកត្ថនិប្ផាទនំ, ពុទ្ធកិច្ចសម្បាទនន្តិ អត្ថោ. បឋមំ លុម្ពិនីវនេ ទុតិយំ ពោធិមណ្ឌេតិ លុម្ពិនីវនេ រូបកាយេន ជាតោ, ពោធិមណ្ឌេ ធម្មកាយេន. ឯវមាទិនាតិ អាទិ-សទ្ទេន វេរញ្ជាកិត្តនតោ រូបកាយស្ស អនុគ្គណ្ហនំ ទស្សេតិ, នឡេរុបុចិមន្ទមូលកិត្តនតោ ធម្មកាយស្ស. តថា បុរិមេន បរាធីនកិរិយាករណំ, ទុតិយេន អត្តាធីនកិរិយាករណំ. បុរិមេន វា ករុណាកិច្ចំ, ឥតរេន បញ្ញាកិច្ចំ ¶ , បុរិមេន ចស្ស បរមាយ អនុកម្បាយ សមន្នាគមំ, បច្ឆិមេន បរមាយ ឧបេក្ខាយ សមន្នាគមន្តិ ឯវមាទិំ សង្គណ្ហាតិ.
បច្ឆិមកោតិ គុណេន បច្ឆិមកោ. អានន្ទត្ថេរំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. សង្ខ្យាយបីតិ គណនតោបិ. ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតត្តា សង្ឃោតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញសង្ខាតសង្ឃាតេន សមណគណេនា’’តិ. ឯត្ថ បន ‘‘យាយំ ទិដ្ឋិ អរិយា និយ្យានិកា និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយ, តថារូបាយ ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦, ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤) ឯវំ វុត្តាយ ទិដ្ឋិយា, ‘‘យានិ តានិ សីលានិ អខណ្ឌានិ អច្ឆិទ្ទានិ អសពលានិ អកម្មាសានិ ភុជិស្សានិ វិញ្ញុប្បសត្ថានិ អបរាមដ្ឋានិ សមាធិសំវត្តនិកានិ, តថារូបេសុ សីលេសុ សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៤; ៣៥៦; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤) ឯវំ វុត្តានញ្ច សីលានំ សាមញ្ញសង្ខាតេន សង្ឃតោ សង្ឃដិតោ សមេតោតិ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញសង្ខាតសង្ឃាតោ, សមណគណោ. ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតោតិ វុត្តំ ហោតិ. តថា ហិ ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ ទិដ្ឋិសម្បន្នោ បុគ្គលោ សញ្ចិច្ច បាណំ ជីវិតា វោរោបេយ្យ, នេតំ ឋានំ វិជ្ជតី’’តិ ¶ អាទិវចនតោ ទិដ្ឋិសីលានំ និយតសភាវត្តា សោតាបន្នាបិ អញ្ញមញ្ញំ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតា, បគេវ សកទាគាមិអាទយោ. អរិយបុគ្គលា ហិ យត្ថ កត្ថចិ ទូរេ ឋិតាបិ អត្តនោ គុណសាមគ្គិយា សំហតាយេវ. ‘‘តថារូបាយ ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ វិហរតិ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤), តថារូបេសុ សីលេសុ សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤) វចនតោ បុថុជ្ជនានម្បិ ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតភាវោ លព្ភតិយេវ, ឥធ បន អរិយសង្ឃោយេវ អធិប្បេតោ ‘‘យោ តត្ថ បច្ឆិមកោ, សោ សោតាបន្នោ’’តិ វចនតោ. ឯតេនាតិ ‘‘បញ្ចមត្តេហិ ភិក្ខុសតេហី’’តិ ឯតេន វចនេន. អស្សាតិ បញ្ចមត្តស្ស ភិក្ខុសតស្ស. និរព្ពុទោតិអាទីនំ វចនត្ថោ បរតោ ឯវ អាវិ ភវិស្សតិ.
អស្សោសីតិ ឯត្ថ សវនមុបលព្ភោតិ អាហ ‘‘អស្សោសីតិ សុណិ ឧបលភី’’តិ, អញ្ញាសីតិ អត្ថោ. សោ ចាយមុបលព្ភោ សវនវសេនេវាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សោតទ្វារសម្បត្តវចននិគ្ឃោសានុសារេន អញ្ញាសី’’តិ. អវធារណផលត្តា សទ្ទប្បយោគស្ស សព្ពម្បិ វាក្យំ អន្តោគធាវធារណន្តិ អាហ ‘‘ខោតិ បទបូរណមត្តេ និបាតោ’’តិ. អវធារណត្ថេតិ បន ឥមិនា អន្តោគធាវធារណេបិ សព្ពស្មិំ វាក្យេ ឥដ្ឋតោវធារណត្ថំ ខោសទ្ទគ្គហណន្តិ ទស្សេតិ. តមេវ ឥដ្ឋតោវធារណំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តត្ថ អវធារណត្ថេនា’’តិអាទិ. អថ បទបូរណត្ថេន ខោសទ្ទេន កិំបយោជនន្តិ ¶ អាហ ‘‘បទបូរណេន បន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាមត្តមេវា’’តិ. ‘‘អស្សោសី’’តិ ហិ បទំ ខោសទ្ទេ គហិតេ តេន ផុល្លិតមណ្ឌិតវិភូសិតំ វិយ ហោន្តំ បូរិតំ នាម ហោតិ, តេន ច បុរិមបច្ឆិមបទានិ សិលិដ្ឋានិ ហោន្តិ, ន តស្មិំ អគ្គហិតេ, តស្មា បទបូរណេន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាមត្តមេវ បយោជនំ. មត្ត-សទ្ទោ ចេត្ថ វិសេសនិវត្តិអត្ថោ, តេនស្ស អនត្ថន្តរទីបនតំ ទស្សេតិ, ឯវ-សទ្ទេន បន ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាយ ឯកន្តិកតំ.
វេរញ្ជោតិ ឯត្ថ សទ្ទលក្ខណានុសារេន អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វេរញ្ជាយំ ជាតោ’’តិអាទិ. ព្រហ្មំ អណតីតិ ឯត្ថ ព្រហ្មន្តិ វេទោ វុច្ចតិ, សោ បន មន្តព្រហ្មកប្បវសេន តិវិធោ. តត្ថ មន្តា បធានមូលភាវតោយេវ អដ្ឋកាទីហិ បវុត្តា, ឥតរេ បន តន្និស្សយេន ជាតា, តេន ¶ បធានស្សេវ គហណំ. មន្តេ សជ្ឈាយតីតិ ឥរុវេទាទិកេ មន្តសត្ថេ សជ្ឈាយតីតិ អត្ថោ. ឥរុវេទាទយោ ហិ គុត្តភាសិតព្ពតាយ ‘‘មន្តា’’តិ វុច្ចន្តិ. ឥទមេវ ហីតិ អវធារណេន ព្រហ្មតោ ជាតោតិអាទិកំ និរុត្តិំ បដិក្ខិបតិ. ជាតិព្រាហ្មណានន្តិ ឥមិនា អញ្ញេបិ ព្រាហ្មណា អត្ថីតិ ទស្សេតិ. ទុវិធា ហិ ព្រាហ្មណា ជាតិព្រាហ្មណា វិសុទ្ធិព្រាហ្មណា ចាតិ. ឥទានិ តត្ថ វិសុទ្ធិព្រាហ្មណានំ និរុត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អរិយា បនា’’តិអាទិ.
សមិតបាបត្តាតិ អច្ចន្តំ អនវសេសតោ សវាសនំ សមិតបាបត្តា. ឯវញ្ហិ ពាហិរកអវីតរាគសេក្ខាសេក្ខបាបសមណតោ ភគវតោ បាបសមណំ វិសេសិតំ ហោតិ. វុត្តមេវត្ថំ ឧទាហរណេន វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិ. ឯត្ថ បន ‘‘ពាហិតបាបោតិ ព្រាហ្មណោ, សមិតបាបត្តា សមណោតិ វុច្ចតីតិ ឥទំ ភិន្នគាថាសន្និស្សិតបទទ្វយំ ឯកតោ គហេត្វា វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ ‘‘សមិតត្តា ហិ បាបានំ, សមណោតិ បវុច្ចតីតិ ឥទំ វចនំ គហេត្វា ‘សមិតត្តា សមណោតិ វុច្ចតី’តិ វុត្តំ. ពាហិតបាបោតិ ព្រាហ្មណោតិ ឥទំ បន អញ្ញស្មិំ គាថាពន្ធេ វុត្តវចន’’ន្តិ. អនេកត្ថត្តា និបាតានំ ឥធ អនុស្សវនត្ថេ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ខលូតិ អនុស្សវនត្ថេ និបាតោ’’តិ. ជាតិសមុទាគតន្តិ ជាតិយា អាគតំ, ជាតិសិទ្ធន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អាលបនមត្តន្តិ បិយាលាបវចនមត្តំ. បិយសមុទាហារា ហេតេ ភោតិ វា អាវុសោតិ វា ទេវានម្បិយាតិ វា. ភោវាទី នាម សោ ហោតីតិ យោ អាមន្តនាទីសុ ‘‘ភោ ភោ’’តិ វទន្តោ វិចរតិ, សោ ភោវាទី នាម ហោតីតិ អត្ថោ. សកិញ្ចនោតិ រាគាទីហិ កិញ្ចនេហិ សកិញ្ចនោ. រាគាទយោ ហិ សត្តេ កិញ្ចេន្តិ មទ្ទន្តិ បលិពុន្ធន្តីតិ ‘‘កិញ្ចនានី’’តិ វុច្ចន្តិ. មនុស្សា កិរ គោណេហិ ខលំ មទ្ទាបេន្តា ‘‘កិញ្ចេហិ កបិល, កិញ្ចេហិ កាឡកា’’តិ វទន្តិ, តស្មា មទ្ទនដ្ឋោ កិញ្ចនដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ.
គោត្តវសេនាតិ ¶ ឯត្ថ គំ តាយតីតិ គោត្តំ. គោសទ្ទេន ចេត្ថ អភិធានំ ពុទ្ធិ ច វុច្ចតិ, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. គោតមោតិ បវត្តមានំ អភិធានំ ពុទ្ធិញ្ច ឯកំសិកវិសយតាយ តាយតិ រក្ខតីតិ គោត្តំ. យថា ហិ ពុទ្ធិ អារម្មណភូតេន អត្ថេន វិនា ន វត្តតិ, ឯវំ អភិធានំ ¶ អភិធេយ្យភូតេន, តស្មា សោ គោត្តសង្ខាតោ អត្ថោ តានិ ពុទ្ធិអភិធានានិ តាយតិ រក្ខតីតិ វុច្ចតិ. សោ បន អញ្ញកុលបរម្បរាយ អសាធារណំ តស្ស កុលស្ស អាទិបុរិសសមុទាគតំ តំកុលបរិយាបន្នសាធារណំ សាមញ្ញរូបន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច សមណោតិ ឥមិនា សរិក្ខកជនេហិ ភគវតោ ពហុមតភាវោ ទស្សិតោ សមិតបាបតាកិត្តនតោ, គោតមោតិ ឥមិនា លោកិយជនេហិ ឧឡារកុលសម្ភូតតាទីបនតោ. សក្យស្ស សុទ្ធោទនមហារាជស្ស បុត្តោ សក្យបុត្តោ. ឥមិនា ច ឧទិតោទិតវិបុលខត្តិយកុលវិភាវនតោ វុត្តំ ‘‘ឥទំ បន ភគវតោ ឧច្ចាកុលបអទីបន’’ន្តិ. សព្ពខត្តិយានញ្ហិ អាទិភូតមហាសម្មតមហារាជតោ បដ្ឋាយ អសម្ភិន្នំ ឧឡារតមំ សក្យរាជកុលំ. កេនចិ បារិជុញ្ញេន អនភិភូតោតិ ញាតិបារិជុញ្ញភោគបារិជុញ្ញាទិនា កេនចិ បារិជុញ្ញេន បរិហានិយា អនភិភូតោ អនជ្ឈោត្ថដោ. តថា ហិ លោកនាថស្ស អភិជាតិយំ តស្ស កុលស្ស ន កិញ្ចិ បារិជុញ្ញំ, អថ ខោ វឌ្ឍិយេវ. អភិនិក្ខមនេ ច តតោ សមិទ្ធតមភាវោ លោកេ បាកដោ បញ្ញាតោ. តេន ‘‘សក្យកុលា បព្ពជិតោ’’តិ ឥទំ វចនំ ភគវតោ សទ្ធាបព្ពជិតភាវបរិទីបនត្ថំ វុត្តំ មហន្តំ ញាតិបរិវដ្ដំ មហន្តញ្ច ភោគក្ខន្ធំ បហាយ បព្ពជិតភាវសិទ្ធិតោ. តតោ បរន្តិ ‘‘វេរញ្ជាយំ វិហរតី’’តិអាទិ.
ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ ឥត្ថំ ឥមំ បការំ ភូតោ អាបន្នោតិ ឥត្តម្ភូតោ, តស្ស អាខ្យានំ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានំ, សោយេវ អត្ថោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថោ. អថ វា ឥត្ថំ ឯវំ បការោ ភូតោ ជាតោតិ ឯវំ កថនត្ថោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថោ, តស្មិំ ឧបយោគវចនន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច អព្ភុគ្គតោតិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថជោតកោ អភិភវិត្វា ឧគ្គមនប្បការស្ស ទីបនតោ. តេន យោគតោ ‘‘តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតម’’ន្តិ ឥទំ ឧបយោគវចនំ សាមិអត្ថេបិ សមានំ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានទីបនតោ ‘‘ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ’’តិ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘តស្ស ខោ បន ភោតោ គោតមស្សាតិ អត្ថោ’’តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ‘‘សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភី’’តិ ឯត្ថ អភិសទ្ទយោគតោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានេ ឧបយោគវចនំ កតំ, ឯវមិធាបិ តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតមំ អភិ ឯវំ កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ ឧគ្គតោតិ អភិសទ្ទយោគតោ ¶ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានេ ឧបយោគវចនន្តិ. ‘‘សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភី’’តិ ឯត្ថ ហិ ‘‘ទេវទត្តោ មាតរមភិ មាតរិ វិសយេ មាតុយា វា សាធូ’’តិ ឯវំ អធិករណត្ថេ សាមិអត្ថេ វា ភុម្មវចនស្ស វា សាមិវចនស្ស វា បសង្គេ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថជោតកេន អភិសទ្ទេន យោគេ ឧបយោគវចនំ កតំ. យថា ចេត្ថ ‘‘ទេវទត្តោ មាតុ វិសយេ មាតុសម្ពន្ធី វា សាធុត្តប្បការប្បត្តោ’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ ¶ , ឯវមិធាបិ ‘‘ភោតោ គោតមស្ស សម្ពន្ធី កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ អភិភវិត្វា ឧគ្គមនប្បការប្បត្តោ’’តិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. តត្ថ ហិ ទេវទត្តគ្គហណំ វិយ ឥធ កិត្តិសទ្ទគ្គហណំ, តថា តត្ថ ‘‘មាតរ’’ន្តិ វចនំ វិយ ឥធ ‘‘តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតម’’ន្តិ វចនំ, តត្ថ សាធុសទ្ទគ្គហណំ វិយ ឥធ ឧគ្គតសទ្ទគ្គហណំ វេទិតព្ពំ.
កល្យាណោតិ ភទ្ទកោ. កល្យាណភាវោ ចស្ស កល្យាណគុណវិសយតាយាតិ អាហ ‘‘កល្យាណគុណសមន្នាគតោ’’តិ, កល្យាណេហិ គុណេហិ សមន្នាគតោ តំវិសយតាយ យុត្តោតិ អត្ថោ. តំវិសយតា ហេត្ថ សមន្នាគមោ កល្យាណគុណវិសយតាយ តន្និស្សិតោតិ អធិប្បាយោ. សេដ្ឋោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សេដ្ឋគុណវិសយតាយ ឯវ ហិ កិត្តិសទ្ទស្ស សេដ្ឋតា ‘‘ភគវាតិ វចនំ សេដ្ឋ’’ន្តិអាទីសុ វិយ. ‘‘ភគវា អរហ’’ន្តិអាទិនា គុណានំ សំកិត្តនតោ សទ្ទនីយតោ ច កិត្តិសទ្ទោ វណ្ណោតិ អាហ ‘‘កិត្តិសទ្ទោតិ កិត្តិ ឯវា’’តិ. វណ្ណោយេវ ហិ កិត្តេតព្ពតោ កិត្តិសទ្ទនីយតោ សទ្ទោតិ ច វុច្ចតិ. កិត្តិបរិយាយោ ហិ សទ្ទសទ្ទោ យថា ‘‘ឧឡារសទ្ទា ឥសយោ, គុណវន្តោ តបស្សិនោ’’តិ. អភិត្ថវនវសេន បវត្តោ សទ្ទោ ថុតិឃោសោ, អភិត្ថវុទាហារោ.
‘‘អព្ភុគ្គតោ’’តិ បន ឯតស្ស អត្ថោ អដ្ឋកថាយំ ន ទស្សិតោ, តស្មា តស្សត្ថោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – អព្ភុគ្គតោតិ អភិភវិត្វា ឧគ្គតោ, អនញ្ញសាធារណគុណេ អារព្ភ បវត្តត្តា សទេវកំ លោកំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា បវត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. កិន្តិ សទ្ទោ អព្ភុគ្គតោតិ អាហ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទិ. ឥតោ បរំ បន ឦទិសេសុ ឋានេសុ យត្ថ យត្ថ បាឡិបាឋស្ស អត្ថោ វត្តព្ពោ សិយា, តត្ថ តត្ថ ‘‘បាឡិយំ បនា’’តិ វត្វា អត្ថំ ទស្សយិស្សាម, ឥទានិ តត្ថ បទយោជនាបុព្ពកំ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវាតិអាទីសុ បន ¶ អយំ តាវ យោជនា’’តិអាទិ. សោ ភគវាតិ យោ សោ សមតិំស បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពកិលេសេ ភញ្ជិត្វា អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ ទេវានំ អតិទេវោ សក្កានំ អតិសក្កោ ព្រហ្មានំ អតិព្រហ្មា លោកនាថោ ភាគ្យវន្តតាទីហិ ការណេហិ ភគវាតិ លទ្ធនាមោ, សោ ភគវា. ភគវាតិ ហិ ឥទំ សត្ថុ នាមកិត្តនំ. តេនាហ អាយស្មា ធម្មសេនាបតិ ‘‘ភគវាតិ នេតំ នាមំ មាតរា កត’’ន្តិអាទិ (មហានិ. ៨៤). បរតោ បន ភគវាតិ គុណកិត្តនមេវ. យថា កម្មដ្ឋានិកេន ‘‘អរហ’’ន្តិអាទីសុ នវសុ ឋានេសុ បច្ចេកំ ឥតិបិសទ្ទំ យោជេត្វា ពុទ្ធគុណា អនុស្សរីយន្តិ, ឯវំ ពុទ្ធគុណសំកិត្តកេនបីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥតិ