📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

វិនយសង្គហ-អដ្ឋកថា

គន្ថារម្ភកថា

វត្ថុត្តយំ ¶ ¶ នមស្សិត្វា, សរណំ សព្ពបាណិនំ;

វិនយេ បាដវត្ថាយ, យោគាវចរភិក្ខុនំ.

វិប្បកិណ្ណមនេកត្ថ, បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយំ;

សមាហរិត្វា ឯកត្ថ, ទស្សយិស្សមនាកុលំ.

តត្រាយំ មាតិកា –

‘‘ទិវាសេយ្យា បរិក្ខារោ, ភេសជ្ជករណម្បិ ច;

បរិត្តំ បដិសន្ថារោ, វិញ្ញត្តិ កុលសង្គហោ.

‘‘មច្ឆមំសំ ¶ អនាមាសំ, អធិដ្ឋានវិកប្បនំ;

ចីវរេនវិនាវាសោ, ភណ្ឌស្ស បដិសាមនំ.

‘‘កយវិក្កយសមាបត្តិ, រូបិយាទិបដិគ្គហោ;

ទានវិស្សាសគ្គាហេហិ, លាភស្ស បរិណាមនំ.

‘‘បថវី ភូតគាមោ ច, ទុវិធំ សហសេយ្យកំ;

វិហារេ សង្ឃិកេ សេយ្យំ, សន្ថរិត្វាន បក្កមោ.

‘‘កាលិកានិបិ ចត្តារិ, កប្បិយា ចតុភូមិយោ;

ខាទនីយាទិបដិគ្គាហោ, បដិក្ខេបបវារណា.

‘‘បព្ពជ្ជា និស្សយោ សីមា, ឧបោសថបវារណំ;

វស្សូបនាយិកា វត្តំ, ចតុបច្ចយភាជនំ.

‘‘កថិនំ គរុភណ្ឌានិ, ចោទនាទិវិនិច្ឆយោ;

គរុកាបត្តិវុដ្ឋានំ, កម្មាកម្មំ បកិណ្ណក’’ន្តិ.

១. ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយកថា

១. តត្ថ ¶ ¶ ទិវាសេយ្យាតិ ទិវានិបជ្ជនំ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទិវា បដិសល្លីយន្តេន ទ្វារំ សំវរិត្វា បដិសល្លីយិតុ’’ន្តិ (បារា. ៧៧) វចនតោ ទិវា និបជ្ជន្តេន ទ្វារំ សំវរិត្វា និបជ្ជិតព្ពំ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ‘‘អយំ នាម អាបត្តី’’តិ ន វុត្តា, វិវរិត្វា និបន្នទោសេន បន ឧប្បន្នេ វត្ថុស្មិំ ទ្វារំ សំវរិត្វា និបជ្ជិតុំ អនុញ្ញាតត្តា អសំវរិត្វា និបជ្ជន្តស្ស អដ្ឋកថាយំ ទុក្កដំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៧៧) វុត្តំ. ភគវតោ ហិ អធិប្បាយំ ញត្វា ឧបាលិត្ថេរាទីហិ អដ្ឋកថា ឋបិតា. ‘‘អត្ថាបត្តិ ទិវា អាបជ្ជតិ, នោ រត្តិ’’ន្តិ (បរិ. ៣២៣) ឥមិនាបិ ចេតំ សិទ្ធំ.

២. កីទិសំ បន ទ្វារំ សំវរិតព្ពំ, កីទិសំ ន សំវរិតព្ពំ? រុក្ខបទរវេឡុបទរកិលញ្ជបណ្ណាទីនំ យេន កេនចិ កវាដំ កត្វា ហេដ្ឋា ឧទុក្ខលេ ឧបរិ ឧត្តរបាសកេ ច បវេសេត្វា កតំ បរិវត្តកទ្វារមេវ សំវរិតព្ពំ. អញ្ញំ គោរូបានំ វជេសុ វិយ រុក្ខសូចិកណ្ដកទ្វារំ, គាមថកនកំ ចក្កលកយុត្តទ្វារំ, ផលកេសុ វា កិដិកាសុ វា ទ្វេ តីណិ ចក្កលកានិ យោជេត្វា កតំ សំសរណកិដិកទ្វារំ, អាបណេសុ វិយ កតំ ឧគ្ឃាដនកិដិកទ្វារំ, ទ្វីសុ តីសុ ឋានេសុ វេឡុសលាកា គោប្ផេត្វា បណ្ណកុដីសុ កតំ សលាកហត្ថកទ្វារំ, ទុស្សសាណិទ្វារន្តិ ឯវរូបំ ទ្វារំ ន សំវរិតព្ពំ. បត្តហត្ថស្ស កវាដប្បណាមនេ បន ឯកំ ទុស្សសាណិទ្វារមេវ អនាបត្តិករំ, អវសេសានិ បណាមេន្តស្ស អាបត្តិ. ទិវា បដិសល្លីយន្តស្ស បន បរិវត្តកទ្វារមេវ អាបត្តិករំ, សេសានិ សំវរិត្វា វា អសំវរិត្វា វា និបជ្ជន្តស្ស អាបត្តិ នត្ថិ, សំវរិត្វា បន និបជ្ជិតព្ពំ, ឯតំ វត្តំ.

៣. បរិវត្តកទ្វារំ កិត្តកេន សំវុតំ ហោតិ? សូចិឃដិកាសុ ទិន្នាសុ សំវុតមេវ ហោតិ. អបិច ខោ សូចិមត្តេបិ ទិន្នេ វដ្ដតិ, ឃដិកាមត្តេបិ ទិន្នេ វដ្ដតិ, ទ្វារពាហំ ផុសិត្វា ឋបិតមត្តេបិ វដ្ដតិ, ឦសកំ អផុសិតេបិ វដ្ដតិ, សព្ពន្តិមេន វិធិនា យាវតា សីសំ នប្បវិសតិ, តាវតា អផុសិតេបិ វដ្ដតិ. សចេ ពហូនំ វឡញ្ជនដ្ឋានំ ហោតិ, ភិក្ខុំ វា សាមណេរំ វា ‘‘ទ្វារំ, អាវុសោ, ជគ្គាហី’’តិ វត្វាបិ និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. អថ ភិក្ខូ ចីវរកម្មំ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ ករោន្តា និសិន្នា ហោន្តិ, ‘‘ឯតេ ទ្វារំ ជគ្គិស្សន្តី’’តិ ¶ អាភោគំ កត្វាបិ និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឧបាសកម្បិ អាបុច្ឆិត្វា វា ‘ឯស ¶ ជគ្គិស្សតី’តិ អាភោគំ កត្វា វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ, កេវលំ ភិក្ខុនិំ វា មាតុគាមំ វា អាបុច្ឆិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, តំ យុត្តំ. ឯវំ សព្ពត្ថបិ យោ យោ ថេរវាទោ វា អដ្ឋកថាវាទោ វា បច្ឆា វុច្ចតិ, សោ សោវ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ.

៤. អថ ទ្វារស្ស ឧទុក្ខលំ វា ឧត្តរបាសកោ វា ភិន្នោ ហោតិ អដ្ឋបិតោ វា, សំវរិតុំ ន សក្កោតិ, នវកម្មត្ថំ វា បន ឥដ្ឋកបុញ្ជោ វា មត្តិកាទីនំ វា រាសិ អន្តោទ្វារេ កតោ ហោតិ, អដ្ដំ វា ពន្ធន្តិ, យថា សំវរិតុំ ន សក្កោតិ. ឯវរូបេ អន្តរាយេ សតិ អសំវរិត្វាបិ និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. យទិ បន កវាដំ នត្ថិ, លទ្ធកប្បមេវ. ឧបរិ សយន្តេន និស្សេណិំ អារោបេត្វា និបជ្ជិតព្ពំ. សចេ និស្សេណិមត្ថកេ ថកនកំ ហោតិ, ថកេត្វាបិ និបជ្ជិតព្ពំ. គព្ភេ និបជ្ជន្តេន គព្ភទ្វារំ វា បមុខទ្វារំ វា យំ កិញ្ចិ សំវរិត្វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. សចេ ឯកកុដ្ដកេ គេហេ ទ្វីសុ បស្សេសុ ទ្វារានិ កត្វា វឡញ្ជន្តិ, ទ្វេបិ ទ្វារានិ ជគ្គិតព្ពានិ, តិភូមកេបិ បាសាទេ ទ្វារំ ជគ្គិតព្ពមេវ. សចេ ភិក្ខាចារា បដិក្កម្ម លោហបាសាទសទិសំ បាសាទំ ពហូ ភិក្ខូ ទិវាវិហារត្ថំ បវិសន្តិ, សង្ឃត្ថេរេន ទ្វារបាលស្ស ‘‘ទ្វារំ ជគ្គាហី’’តិ វត្វា វា ‘‘ទ្វារជគ្គនំ នាម ឯតស្ស ភារោ’’តិ អាភោគំ កត្វា វា បវិសិត្វា និបជ្ជិតព្ពំ. យាវ សង្ឃនវកេន ឯវមេវ កាតព្ពំ. បុរេ បវិសន្តានំ ‘‘ទ្វារជគ្គនំ នាម បច្ឆិមានំ ភារោ’’តិ ឯវំ អាភោគំ កាតុម្បិ វដ្ដតិ. អនាបុច្ឆា វា អាភោគំ អកត្វា វា អន្តោគព្ភេ វា អសំវុតទ្វារេ ពហិ វា និបជ្ជន្តានំ អាបត្តិ. គព្ភេ វា ពហិ វា និបជ្ជនកាលេបិ ‘‘ទ្វារជគ្គនំ នាម មហាទ្វារេ ទ្វារបាលស្ស ភារោ’’តិ អាភោគំ កត្វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិយេវ. ឯវំ លោហបាសាទាទីសុ អាកាសតលេ និបជ្ជន្តេនបិ ទ្វារំ សំវរិតព្ពមេវ.

អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបោ – ឥទំ ទិវាបដិសល្លីយនំ យេន កេនចិ បរិក្ខិត្តេ សទ្វារពន្ធេ ឋានេ កថិតំ, តស្មា អព្ភោកាសេ វា រុក្ខមូលេ វា មណ្ឌបេ វា យត្ថ កត្ថចិ សទ្វារពន្ធេ និបជ្ជន្តេន ទ្វារំ សំវរិត្វាវ និបជ្ជិតព្ពំ. សចេ មហាបរិវេណំ ហោតិ មហាពោធិយង្គណលោហបាសាទង្គណសទិសំ ពហូនំ ឱសរណដ្ឋានំ, យត្ថ ទ្វារំ សំវុតម្បិ សំវុតដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, ទ្វារំ អលភន្តា បាការំ អារុហិត្វាបិ វិចរន្តិ, តត្ថ សំវរណកិច្ចំ នត្ថិ. រត្តិំ ទ្វារំ វិវរិត្វា និបន្នោ អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋាតិ, អនាបត្តិ. សចេ បន បពុជ្ឈិត្វា ¶ បុន សុបតិ, អាបត្តិ. យោ បន ‘‘អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វាវ ទ្វារំ អសំវរិត្វា រត្តិំ និបជ្ជតិ, យថាបរិច្ឆេទមេវ វុដ្ឋាតិ, តស្ស អាបត្តិយេវ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ឯវំ និបជ្ជន្តោ អនាទរិយទុក្កដាបិ ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ.

៥. យោ ¶ បន ពហុទេវ រត្តិំ ជគ្គិត្វា អទ្ធានំ វា គន្ត្វា ទិវា កិលន្តរូបោ មញ្ចេ និសិន្នោ បាទេ ភូមិតោ អមោចេត្វាវ និទ្ទាវសេន និបជ្ជតិ, តស្ស អនាបត្តិ. សចេ ឱក្កន្តនិទ្ទោ អជានន្តោបិ បាទេ មញ្ចកំ អារោបេតិ, អាបត្តិយេវ. និសីទិត្វា អបស្សាយ សុបន្តស្ស អនាបត្តិ. យោបិ ច ‘‘និទ្ទំ វិនោទេស្សាមី’’តិ ចង្កមន្តោ បតិត្វា សហសា វុដ្ឋាតិ, តស្សបិ អនាបត្តិ. យោ បន បតិត្វា តត្ថេវ សយតិ, ន វុដ្ឋាតិ, តស្ស អាបត្តិ.

កោ មុច្ចតិ, កោ ន មុច្ចតីតិ? មហាបច្ចរិយំ តាវ ‘‘ឯកភង្គេន និបន្នកោ ឯវ មុច្ចតិ. បាទេ បន ភូមិតោ មោចេត្វា និបន្នោបិ យក្ខគហិតកោបិ វិសញ្ញីភូតោបិ ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ. កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោវ មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘យោ ចង្កមន្តោ មុច្ឆិត្វា បតិតោ តត្ថេវ សុបតិ, តស្សបិ អវិសយតាយ អាបត្តិ ន ទិស្សតិ. អាចរិយា បន ឯវំ ន កថយន្តិ, តស្មា អាបត្តិយេវាតិ មហាបទុមត្ថេរេន វុត្តំ. ទ្វេ បន ជនា អាបត្តិតោ មុច្ចន្តិយេវ, យោ ច យក្ខគហិតកោ, យោ ច ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោ’’តិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

២. បរិក្ខារវិនិច្ឆយកថា

៦. បរិក្ខារោតិ ¶ សមណបរិក្ខារោ. តត្រាយំ កប្បិយាកប្បិយបរិក្ខារវិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥) – កេចិ តាលបណ្ណច្ឆត្តំ អន្តោ វា ពហិ វា បញ្ចវណ្ណេន សុត្តេន សិព្ពិត្វា វណ្ណមដ្ឋំ ករោន្តិ, តំ ន វដ្ដតិ. ឯកវណ្ណេន បន នីលេន វា បីតកេន វា យេន កេនចិ សុត្តេន អន្តោ វា ពហិ វា សិព្ពិតុំ ¶ , ឆត្តទណ្ឌគ្គាហកំ សលាកបញ្ជរំ វា វិនន្ធិតុំ វដ្ដតិ, តញ្ច ខោ ថិរករណត្ថំ វដ្ដតិ, ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយ. ឆត្តបណ្ណេសុ មករទន្តកំ វា អឌ្ឍចន្ទកំ វា ឆិន្ទិតុំ ន វដ្ដតិ. ឆត្តទណ្ឌេ គេហត្ថម្ភេសុ វិយ ឃដកោ វា វាឡរូបកំ វា ន វដ្ដតិ. សចេបិ សព្ពត្ថ អារគ្គេន លេខា ទិន្នា ហោតិ, សាបិ ន វដ្ដតិ. ឃដកំ វា វាឡរូបកំ វា ភិន្ទិត្វា ធារេតព្ពំ, លេខាបិ ឃំសិត្វា វា អបនេតព្ពា, សុត្តកេន វា ទណ្ឌោ វេឋេតព្ពោ. ទណ្ឌពុន្ទេ បន អហិច្ឆត្តកសណ្ឋានំ វដ្ដតិ. វាតប្បហារេន អចលនត្ថំ ឆត្តមណ្ឌលិកំ រជ្ជុកេហិ គាហេត្វា ទណ្ឌេ ពន្ធន្តិ, តស្មិំ ពន្ធនដ្ឋានេ វលយមិវ ឧក្កិរិត្វា លេខំ ឋបេន្តិ, សា វដ្ដតិ.

៧. ចីវរមណ្ឌនត្ថាយ នានាសុត្តកេហិ សតបទិសទិសំ សិព្ពន្តា អាគន្តុកបដ្ដំ ឋបេន្តិ, អញ្ញម្បិ យំ កិញ្ចិ សូចិកម្មវិការំ ករោន្តិ, បដ្ដមុខេ វា បរិយន្តេ វា វេណិំ វា សង្ខលិកំ វា មុគ្គរំ វា ឯវមាទិ សព្ពំ ន វដ្ដតិ, បកតិសូចិកម្មមេវ វដ្ដតិ. គណ្ឋិកបដ្ដកញ្ច បាសកបដ្ដកញ្ច អដ្ឋកោណម្បិ សោឡសកោណម្បិ ករោន្តិ, តត្ថ អគ្ឃិយគយមុគ្គរាទីនិ ទស្សេន្តិ, កក្កដក្ខីនិ ឧក្កិរន្តិ, សព្ពំ ន វដ្ដតិ, ចតុកោណមេវ វដ្ដតិ, កោណសុត្តបីឡកា ច ចីវរេ រត្តេ ទុវិញ្ញេយ្យរូបា វដ្ដន្តិ. កញ្ជិកបិដ្ឋខលិអអលកាទីសុ ចីវរំ បក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ, ចីវរកម្មកាលេ បន ហត្ថមលសូចិមលាទីនំ ធោវនត្ថំ កិលិដ្ឋកាលេ ច ធោវនត្ថំ វដ្ដតិ, គន្ធំ វា លាខំ វា តេលំ វា រជនេ បក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ.

រជនេសុ ច ហលិទ្ទិំ ឋបេត្វា សព្ពំ មូលរជនំ វដ្ដតិ, មញ្ជិដ្ឋិញ្ច តុង្គហារញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ ខន្ធរជនំ វដ្ដតិ. តុង្គហារោ នាម ឯកោ សកណ្ដករុក្ខោ, តស្ស ហរិតាលវណ្ណំ ខន្ធរជនំ ហោតិ. លោទ្ទញ្ច កណ្ឌុលញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ តចរជនំ វដ្ដតិ. អល្លិបត្តញ្ច នីលិបត្តញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ បត្តរជនំ វដ្ដតិ. គិហិបរិភុត្តកំ បន អល្លិបត្តេន ឯកវារំ រជិតុំ ¶ វដ្ដតិ. កិំសុកបុប្ផញ្ច កុសុម្ភបុប្ផញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ បុប្ផរជនំ វដ្ដតិ. ផលរជនេ បន ន កិញ្ចិ ន វដ្ដតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៤).

៨. ចីវរំ រជិត្វា សង្ខេន វា មណិនា វា យេន កេនចិ ន ឃដ្ដេតព្ពំ, ភូមិយំ ជាណុកានិ និហន្ត្វា ហត្ថេហិ គហេត្វា ទោណិយម្បិ ន ឃំសិតព្ពំ. ទោណិយំ វា ផលកេ វា ឋបេត្វា អន្តេ គាហាបេត្វា ហត្ថេន បហរិតុំ បន ¶ វដ្ដតិ, តម្បិ មុដ្ឋិនា ន កាតព្ពំ. បោរាណកត្ថេរា បន ទោណិយម្បិ ន ឋបេសុំ. ឯកោ ចីវរំ គហេត្វា តិដ្ឋតិ, អបរោ ហត្ថេ កត្វា ហត្ថេន បហរតិ. ចីវរស្ស កណ្ណសុត្តកំ ន វដ្ដតិ, រជិតកាលេ ឆិន្ទិតព្ពំ. យំ បន ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កណ្ណសុត្តក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) ឯវំ អនុញ្ញាតំ, តំ អនុវាតេ បាសកំ កត្វា ពន្ធិតព្ពំ រជនកាលេ លគ្គនត្ថាយ. គណ្ឋិកេបិ សោភាករណត្ថំ លេខា វា បីឡកា វា ន វដ្ដតិ, នាសេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ.

៩. បត្តេ វា ថាលកេ វា អារគ្គេន លេខំ ករោន្តិ អន្តោ វា ពហិ វា, ន វដ្ដតិ. បត្តំ ភមំ អារោបេត្វា មជ្ជិត្វា បចន្តិ ‘‘មណិវណ្ណំ ករិស្សាមា’’តិ, ន វដ្ដតិ, តេលវណ្ណោ បន វដ្ដតិ. បត្តមណ្ឌលេ ភិត្តិកម្មំ ន វដ្ដតិ, មករទន្តកំ បន វដ្ដតិ.

ធមករណឆត្តកស្ស ឧបរិ វា ហេដ្ឋា វា ធមករណកុច្ឆិយំ វា លេខា ន វដ្ដតិ, ឆត្តមុខវដ្ដិយំ បនស្ស លេខា វដ្ដតិ.

១០. កាយពន្ធនស្ស សោភនត្ថំ តហិំ តហិំ ទិគុណំ សុត្តំ កោដ្ដេន្តិ, កក្កដក្ខីនិ ឧដ្ឋាបេន្តិ, ន វដ្ដតិ, ឧភោសុ បន អន្តេសុ ទសាមុខស្ស ថិរភាវាយ ទិគុណំ កោដ្ដេតុំ វដ្ដតិ. ទសាមុខេ បន ឃដកំ វា មករមុខំ វា ទេឌ្ឌុភសីសំ វា យំ កិញ្ចិ វិការរូបំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, តត្ថ តត្ថ អច្ឆីនិ ទស្សេត្វា មាលាកម្មាទីនិ វា កត្វា កោដ្ដិតកាយពន្ធនម្បិ ន វដ្ដតិ, ឧជុកមេវ បន មច្ឆកណ្ដកំ វា ខជ្ជូរិបត្តកំ វា មដ្ឋកបដ្ដិកំ វា កត្វា កោដ្ដេតុំ វដ្ដតិ. កាយពន្ធនស្ស ទសា ឯកា វដ្ដតិ, ទ្វេ តីណិ ចត្តារិបិ វដ្ដន្តិ, តតោ បរំ ន វដ្ដន្តិ. រជ្ជុកកាយពន្ធនំ ឯកមេវ វដ្ដតិ, បាមង្គសណ្ឋានំ បន ឯកម្បិ ន វដ្ដតិ, ទសា បន បាមង្គសណ្ឋានាបិ វដ្ដតិ, ពហុរជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វា ឯកេន និរន្តរំ វេឋេត្វា កតំ ពហុរជ្ជុកន្តិ ន វត្តព្ពំ, តំ វដ្ដតិ.

កាយពន្ធនវិធេ ¶ អដ្ឋមង្គលាទិកំ យំ កិញ្ចិ វិការរូបំ ន វដ្ដតិ, បរិច្ឆេទលេខាមត្តំ វដ្ដតិ. វិធកស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ថិរករណត្ថាយ ឃដកំ ករោន្តិ, អយម្បិ វដ្ដតិ.

១១. អញ្ជនិយំ ឥត្ថិបុរិសចតុប្បទសកុណរូបំ វា មាលាកម្មលតាកម្មមករទន្តកគោមុត្តកអឌ្ឍចន្ទកាទិភេទំ វា វិការរូបំ ន វដ្ដតិ, ឃំសិត្វា វា ¶ ភិន្ទិត្វា វា យថា វា ន បញ្ញាយតិ, តថា សុត្តកេន វេឋេត្វា វឡញ្ជេតព្ពា. ឧជុកមេវ បន ចតុរំសា វា អដ្ឋំសា វា សោឡសំសា វា អញ្ជនី វដ្ដតិ. ហេដ្ឋតោបិស្សា ទ្វេ វា តិស្សោ វា វដ្ដលេខាយោ វដ្ដន្តិ, គីវាយម្បិស្សា បិធានកពន្ធនត្ថំ ឯកា វដ្ដលេខា វដ្ដតិ.

អញ្ជនីសលាកាយបិ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ ន វដ្ដតិ, អញ្ជនីថវិកាយបិ យំ កិញ្ចិ នានាវណ្ណេន សុត្តេន វណ្ណមដ្ឋកម្មំ ន វដ្ដតិ. ឯសេវ នយោ កុញ្ចិកកោសកេបិ. កុញ្ចិកាយ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ ន វដ្ដតិ, តថា សិបាដិកាយ. ឯកវណ្ណសុត្តេន បន យេន កេនចិ យំ កិញ្ចិ សិព្ពិតុំ វដ្ដតិ.

១២. អារកណ្ដកេបិ វដ្ដមណិកំ វា អញ្ញំ វា វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ, គីវាយំ បន បរិច្ឆេទលេខា វដ្ដតិ. បិប្ផលិកេបិ មណិកំ វា បីឡកំ វា យំ កិញ្ចិ ឧដ្ឋាបេតុំ ន វដ្ដតិ, ទណ្ឌកេ បន បរិច្ឆេទលេខា វដ្ដតិ. នខច្ឆេទនំ វលិតកំយេវ ករោន្តិ, តស្មា តំ វដ្ដតិ. ឧត្តរារណិយំ វាបិ អរណិធនុកេ វា ឧបរិបេល្លនទណ្ឌកេ វា មាលាកម្មាទិ យំ កិញ្ចិ វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ. បេល្លនទណ្ឌកស្ស បន វេមជ្ឈេ មណ្ឌលំ ហោតិ, តត្ថ បរិច្ឆេទលេខាមត្តំ វដ្ដតិ. សូចិសណ្ឌាសំ ករោន្តិ, យេន សូចិំ ឌំសាបេត្វា ឃំសន្តិ, តត្ថ មករមុខាទិកំ យំ កិញ្ចិ វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ, សូចិឌំសនត្ថំ បន មុខមត្តំ ហោតិ, តំ វដ្ដតិ.

ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនវាសិយម្បិ យំ កិញ្ចិ វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ, ឧជុកមេវ កប្បិយលោហេន ឧភោសុ វា បស្សេសុ ចតុរំសំ វា អដ្ឋំសំ វា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. កត្តរទណ្ឌេបិ យំ កិញ្ចិ វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ, ហេដ្ឋា ឯកា វា ទ្វេ វា វដ្ដលេខា ឧបរិ អហិច្ឆត្តកមកុឡមត្តញ្ច វដ្ដតិ.

១៣. តេលភាជនេសុ វិសាណេ វា នាឡិយំ វា អលាពុកេ វា អាមណ្ឌសារកេ វា ឋបេត្វា ឥត្ថិរូបំ បុរិសរូបញ្ច អវសេសំ សព្ពម្បិ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតិ. មញ្ចបីឋេ ភិសិពិម្ពោហនេ ភូមត្ថរណេ បាទបុញ្ឆនេ ចង្កមនភិសិយា សម្មុញ្ជនិយំ កចវរឆឌ្ឌនកេ រជនទោណិកាយ បានីយឧឡុង្កេ ¶ បានីយឃដេ បាទកថលិកាយ ផលកបីឋកេ វលយាធារកេ ទណ្ឌាធារកេ បត្តបិធានេ តាលវណ្ដេ ពីជនេតិ ឯតេសុ សព្ពំ មាលាកម្មាទិ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតិ.

១៤. សេនាសនេ បន ទ្វារកវាដវាតបានកវាដាទីសុ សព្ពរតនមយម្បិ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតិ. សេនាសនេ កិញ្ចិ បដិសេធេតព្ពំ នត្ថិ អញ្ញត្រ វិរុទ្ធសេនាសនា ¶ . វិរុទ្ធសេនាសនំ នាម អញ្ញេសំ សីមាយ រាជវល្លភេហិ កតសេនាសនំ វុច្ចតិ. តស្មា យេ តាទិសំ សេនាសនំ ករោន្តិ, តេ វត្តព្ពា ‘‘មា អម្ហាកំ សីមាយ សេនាសនំ ករោថា’’តិ. អនាទិយិត្វា ករោន្តិយេវ, បុនបិ វត្តព្ពា ‘‘មា ឯវំ អកត្ថ, មា អម្ហាកំ ឧបោសថបវារណានំ អន្តរាយមកត្ថ, មា សាមគ្គិំ ភិន្ទិត្ថ, តុម្ហាកំ សេនាសនំ កតម្បិ កតដ្ឋានេ ន ឋស្សតី’’តិ. សចេ ពលក្ការេន ករោន្តិយេវ, យទា តេសំ លជ្ជិបរិសា ឧស្សន្នា ហោតិ, សក្កា ច ហោតិ លទ្ធុំ ធម្មិកោ វិនិច្ឆយោ, តទា តេសំ បេសេតព្ពំ ‘‘តុម្ហាកំ អាវាសំ ហរថា’’តិ. សចេ យាវតតិយំ បេសិតេ ហរន្តិ, សាធុ. នោ ចេ ហរន្តិ, ឋបេត្វា ពោធិញ្ច ចេតិយញ្ច អវសេសសេនាសនានិ ភិន្ទិតព្ពានិ, នោ ច ខោ អបរិភោគំ ករោន្តេហិ, បដិបាដិយា បន ឆទនគោបានសីឥដ្ឋកាទីនិ អបនេត្វា តេសំ បេសេតព្ពំ ‘‘តុម្ហាកំ ទព្ពសម្ភារេ ហរថា’’តិ. សចេ ហរន្តិ, សាធុ. នោ ចេ ហរន្តិ, អថ តេសុ ទព្ពសម្ភារេសុ ហិមវស្សវាតាតបាទីហិ បូតិភូតេសុ វា ចោរេហិ វា ហដេសុ អគ្គិនា វា ទឌ្ឍេសុ សីមសាមិកា ភិក្ខូ អនុបវជ្ជា, ន លព្ភា ចោទេតុំ ‘‘តុម្ហេហិ អម្ហាកំ ទព្ពសម្ភារា នាសិតា’’តិ វា ‘‘តុម្ហាកំ គីវា’’តិ វា. យំ បន សីមសាមិកេហិ ភិក្ខូហិ កតំ, តំ សុកតមេវ ហោតិ. យោបិ ភិក្ខុ ពហុស្សុតោ វិនយញ្ញូ អញ្ញំ ភិក្ខុំ អកប្បិយបរិក្ខារំ គហេត្វា វិចរន្តំ ទិស្វា ឆិន្ទាបេយ្យ វា ភិន្ទាបេយ្យ វា, អនុបវជ្ជោ, សោ នេវ ចោទេតព្ពោ ន សារេតព្ពោ, ន តំ លព្ភា វត្តុំ ‘‘អយំ នាម មម បរិក្ខារោ តយា នាសិតោ, តំ មេ ទេហី’’តិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

បរិក្ខារវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

៣. ភេសជ្ជាទិករណវិនិច្ឆយកថា

១៥. ភេសជ្ជករណបរិត្តបដិសន្ថារេសុ ¶ បន ភេសជ្ជករណេ តាវ អយំ វិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៨៥-៧) – អាគតាគតស្ស បរជនស្ស ភេសជ្ជំ ន កាតព្ពំ, ករោន្តោ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. បញ្ចន្នំ បន សហធម្មិកានំ កាតព្ពំ ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុនិយា ¶ សិក្ខមានាយ សាមណេរស្ស សាមណេរិយាតិ. សមសីលសទ្ធាបញ្ញានញ្ហិ ឯតេសំ តីសុ សិក្ខាសុ យុត្តានំ ភេសជ្ជំ អកាតុំ ន លព្ភតិ. ករោន្តេន ច សចេ តេសំ អត្ថិ, តេសំ សន្តកំ គហេត្វា យោជេត្វា ទាតព្ពំ, សចេ នត្ថិ, អត្តនោ សន្តកំ កាតព្ពំ. សចេ អត្តនោបិ នត្ថិ, ភិក្ខាចារវត្តេន វា ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ វា បរិយេសិតព្ពំ, អលភន្តេន គិលានស្ស អត្ថាយ អកតវិញ្ញត្តិយាបិ អាហរិត្វា កាតព្ពំ.

១៦. អបរេសម្បិ បញ្ចន្នំ កាតុំ វដ្ដតិ មាតុ បិតុ តទុបដ្ឋាកានំ អត្តនោ វេយ្យាវច្ចករស្ស បណ្ឌុបលាសស្ស ចាតិ. បណ្ឌុបលាសោ នាម យោ បព្ពជ្ជាបេក្ខោ យាវ បត្តចីវរំ បដិយាទិយតិ, តាវ វិហារេ វសតិ. តេសុ សចេ មាតាបិតរោ ឥស្សរា ហោន្តិ ន បច្ចាសីសន្តិ, អកាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន រជ្ជេបិ ឋិតា បច្ចាសីសន្តិ, អកាតុំ ន វដ្ដតិ. ភេសជ្ជំ បច្ចាសីសន្តានំ ភេសជ្ជំ ទាតព្ពំ, យោជេតុំ អជានន្តានំ យោជេត្វា ទាតព្ពំ. សព្ពេសំ អត្ថាយ សហធម្មិកេសុ វុត្តនយេនេវ បរិយេសិតព្ពំ. សចេ បន មាតរំ វិហារំ អានេត្វា ជគ្គតិ, សព្ពំ បរិកម្មំ អនាមសន្តេន កាតព្ពំ, ខាទនីយភោជនីយំ សហត្ថា ទាតព្ពំ. បិតា បន យថា សាមណេរោ, ឯវំ សហត្ថេន ន្ហាបនសម្ពាហនាទីនិ កត្វា ឧបដ្ឋាតព្ពោ. យេ ច មាតាបិតរោ ឧបដ្ឋហន្តិ បដិជគ្គន្តិ, តេសម្បិ ឯវមេវ កាតព្ពំ. វេយ្យាវច្ចករោ នាម យោ វេតនំ គហេត្វា អរញ្ញេ ទារូនិ វា ឆិន្ទតិ, អញ្ញំ វា កិញ្ចិ កម្មំ ករោតិ, តស្ស រោគេ ឧប្បន្នេ យាវ ញាតកា ន បស្សន្តិ, តាវ ភេសជ្ជំ កាតព្ពំ. យោ បន ភិក្ខុនិស្សិតកោវ ហុត្វា សព្ពកម្មានិ ករោតិ, តស្ស ភេសជ្ជំ កាតព្ពមេវ. បណ្ឌុបលាសេបិ សាមណេរេ វិយ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

១៧. អបរេសម្បិ ទសន្នំ កាតុំ វដ្ដតិ ជេដ្ឋភាតុ កនិដ្ឋភាតុ ជេដ្ឋភគិនិយា កនិដ្ឋភគិនិយា ចូឡមាតុយា មហាមាតុយា ចូឡបិតុនោ មហាបិតុនោ បិតុច្ឆាយ មាតុលស្សាតិ. តេសំ បន សព្ពេសម្បិ ករោន្តេន តេសំយេវ សន្តកំ ភេសជ្ជំ គហេត្វា កេវលំ យោជេត្វា ទាតព្ពំ. សចេ ¶ បន នប្បហោន្តិ យាចន្តិ ច ‘‘ទេថ នោ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ បដិទស្សាមា’’តិ, តាវកាលិកំ ទាតព្ពំ. សចេបិ ន យាចន្តិ, ‘‘អម្ហាកំ ភេសជ្ជំ អត្ថិ, តាវកាលិកំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា វា ¶ ‘‘យទា តេសំ ភវិស្សតិ, តទា ទស្សន្តី’’តិ អាភោគំ វា កត្វា ទាតព្ពំ. សចេ បដិទេន្តិ, គហេតព្ពំ. នោ ចេ ទេន្តិ, ន ចោទេតព្ពា. ឯតេ ទស ញាតកេ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ ន កាតព្ពំ.

ឯតេសំ បុត្តបរម្បរាយ បន យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា, តាវ ចត្តារោ បច្ចយេ អាហរាបេន្តស្ស អកតវិញ្ញត្តិ វា ភេសជ្ជំ ករោន្តស្ស វេជ្ជកម្មំ វា កុលទូសកាបត្តិ វា ន ហោតិ. សចេ ភាតុ ជាយា, ភគិនិយា សាមិកោ វា គិលានោ ហោតិ, ញាតកា ចេ, តេសម្បិ វដ្ដតិ. អញ្ញាតកា ចេ, ភាតុ ច ភគិនិយា ច កត្វា ទាតព្ពំ ‘‘តុម្ហាកំ ជគ្គនដ្ឋានេ ទេថា’’តិ. អថ វា តេសំ បុត្តានំ កត្វា ទាតព្ពំ ‘‘តុម្ហាកំ មាតាបិតូនំ ទេថា’’តិ. ឯតេនុបាយេន សព្ពបទេសុ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

តេសំ អត្ថាយ ច សាមណេរេហិ អរញ្ញតោ ភេសជ្ជំ អាហរាបេន្តេន ញាតិសាមណេរេហិ វា អាហរាបេតព្ពំ, អញ្ញាតកេហិ អត្តនោ អត្ថាយ វា អាហរាបេត្វា ទាតព្ពំ. តេហិបិ ‘‘ឧបជ្ឈាយស្ស អាហរាមា’’តិ វត្តសីសេន អាហរិតព្ពំ. ឧបជ្ឈាយស្ស មាតាបិតរោ គិលានា វិហារំ អាគច្ឆន្តិ, ឧបជ្ឈាយោ ច ទិសាបក្កន្តោ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តកំ ភេសជ្ជំ ទាតព្ពំ. នោ ចេ អត្ថិ, អត្តនោ ភេសជ្ជំ ឧបជ្ឈាយស្ស បរិច្ចជិត្វា ទាតព្ពំ. អត្តនោបិ អសន្តេ វុត្តនយេនេវ បរិយេសិត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តកំ កត្វា ទាតព្ពំ. ឧបជ្ឈាយេនបិ សទ្ធិវិហារិកស្ស មាតាបិតូសុ ឯវមេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ. ឯសេវ នយោ អាចរិយន្តេវាសិកេសុបិ. អញ្ញោបិ យោ អាគន្តុកោ វា ចោរោ វា យុទ្ធបរាជិតោ ឥស្សរោ វា ញាតកេហិ បរិច្ចត្តោ កបណោ វា គមិយមនុស្សោ វា គិលានោ ហុត្វា វិហារំ បវិសតិ, សព្ពេសំ អបច្ចាសីសន្តេន ភេសជ្ជំ កាតព្ពំ.

១៨. សទ្ធំ កុលំ ហោតិ ចតូហិ បច្ចយេហិ ឧបដ្ឋាយកំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស មាតាបិតុដ្ឋានិយំ, តត្រ ចេ កោចិ គិលានោ ហោតិ, តស្សត្ថាយ វិស្សាសេន ‘‘ភេសជ្ជំ កត្វា ភន្តេ ទេថា’’តិ វទន្តិ, នេវ ទាតព្ពំ ន កាតព្ពំ. អថ បន កប្បិយំ ញត្វា ឯវំ បុច្ឆន្តិ ‘‘ភន្តេ, អសុកស្ស នាម រោគស្ស កិំ ភេសជ្ជំ ករោន្តី’’តិ, ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច គហេត្វា ករោន្តី’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ‘‘ភន្តេ, មយ្ហំ មាតា គិលានា, ភេសជ្ជំ តាវ អាចិក្ខថា’’តិ ឯវំ បុច្ឆិតេ បន ន អាចិក្ខិតព្ពំ, អញ្ញមញ្ញំ បន កថា កាតព្ពា ¶ ‘‘អាវុសោ, អសុកស្ស នាម ភិក្ខុនោ ឥមស្មិំ ¶ រោគេ កិំ ភេសជ្ជំ ករិំសូ’’តិ. ឥទញ្ចិទញ្ច ភេសជ្ជំ ភន្តេតិ. តំ សុត្វា ឥតរោ មាតុ ភេសជ្ជំ ករោតិ, វដ្ដតិ. មហាបទុមត្ថេរោ កិរ វសភរញ្ញោបិ ទេវិយា រោគេ ឧប្បន្នេ ឯកាយ ឥត្ថិយា អាគន្ត្វា បុច្ឆិតោ ‘‘ន ជានាមី’’តិ អវត្វា ឯវមេវ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សមុល្លបេសិ. តំ សុត្វា តស្សា ភេសជ្ជមកំសុ. វូបសន្តេ ច រោគេ តិចីវរេន តីហិ ច កហាបណសតេហិ សទ្ធិំ ភេសជ្ជចង្កោដកំ បូរេត្វា អាហរិត្វា ថេរស្ស បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘ភន្តេ, បុប្ផបូជំ ករោថា’’តិ អាហំសុ. ថេរោ ‘‘អាចរិយភាគោ នាម អយ’’ន្តិ កប្បិយវសេន គាហាបេត្វា បុប្ផបូជមកាសិ. ឯវំ តាវ ភេសជ្ជេ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

១៩. បរិត្តេ បន ‘‘គិលានស្ស បរិត្តំ ករោថ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ន កាតព្ពំ, ‘‘បរិត្តំ ភណថា’’តិ វុត្តេ បន ភណិតព្ពំ. សចេបិស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘មនុស្សា នាម ន ជានន្តិ, អករិយមានេ វិប្បដិសារិនោ ភវិស្សន្តី’’តិ, កាតព្ពំ. ‘‘បរិត្តោទកំ បរិត្តសុត្តំ កត្វា ទេថា’’តិ វុត្តេ បន តេសំយេវ ឧទកំ ហត្ថេន ចាលេត្វា សុត្តំ បរិមជ្ជិត្វា ទាតព្ពំ. សចេ វិហារតោ ឧទកំ អត្តនោ សន្តកំ វា សុត្តំ ទេតិ, ទុក្កដំ. មនុស្សា ឧទកញ្ច សុត្តញ្ច គហេត្វា និសីទិត្វា ‘‘បរិត្តំ ភណថា’’តិ វទន្តិ, កាតព្ពំ. នោ ចេ ជានន្តិ, អាចិក្ខិតព្ពំ. ភិក្ខូនំ និសិន្នានំ បាទេសុ ឧទកំ អាកិរិត្វា សុត្តញ្ច ឋបេត្វា គច្ឆន្តិ ‘‘បរិត្តំ ករោថ, បរិត្តំ ភណថា’’តិ, ន បាទា អបនេតព្ពា. មនុស្សា ហិ វិប្បដិសារិនោ ហោន្តិ. អន្តោគាមេបិ គិលានស្ស អត្ថាយ វិហារំ បេសេន្តិ ‘‘បរិត្តំ ភណន្តូ’’តិ, ភណិតព្ពំ. អន្តោគាមេ រាជគេហាទីសុ រោគេ វា ឧបទ្ទវេ វា ឧប្បន្នេ បក្កោសាបេត្វា ភណាបេន្តិ, អាដានាដិយសុត្តាទីនិ ភណិតព្ពានិ. ‘‘អាគន្ត្វា គិលានស្ស សិក្ខាបទានិ ទេន្តុ, ធម្មំ កថេន្តុ, រាជន្តេបុរេ វា អមច្ចគេហេ វា អាគន្ត្វា សិក្ខាបទានិ ទេន្តុ, ធម្មំ កថេន្តូ’’តិ បេសិតេបិ គន្ត្វា សិក្ខាបទានិ ទាតព្ពានិ, ធម្មោ កថេតព្ពោ. ‘‘មតានំ បរិវារត្ថំ អាគច្ឆន្តូ’’តិ បក្កោសន្តិ, ន គន្តព្ពំ. ‘‘សីវថិកទស្សនេ អសុភទស្សនេ ច មរណស្សតិំ បដិលភិស្សាមា’’តិ កម្មដ្ឋានសីសេន គន្តុំ វដ្ដតិ. ‘‘បហារេទិន្នេ មតេបិ អមរណាធិប្បាយស្ស អនាបត្តិ វុត្តា’’តិ ន ឯត្តកេនេវ អមនុស្សគហិតស្ស បហារោ ទាតព្ពោ ¶ , តាលបណ្ណំ បន បរិត្តសុត្តំ វា ហត្ថេ វា បាទេ វា ពន្ធិតព្ពំ, រតនសុត្តាទីនិ បរិត្តានិ ភណិតព្ពានិ, ‘‘មា សីលវន្តំ ភិក្ខុំ វិហេឋេហី’’តិ ធម្មកថា កាតព្ពា, អាដានាដិយបរិត្តំ វា ភណិតព្ពំ.

ឥធ បន អាដានាដិយបរិត្តស្ស បរិកម្មំ វេទិតព្ពំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២៨២). បឋមមេវ ហិ អាដានាដិយសុត្តំ ន ភណិតព្ពំ, មេត្តសុត្តំ (ខុ. បា. ៩.១ អាទយោ; សុ. និ. ១៤៣ អាទយោ) ធជគ្គសុត្តំ (សំ. និ. ១.២៤៩) រតនសុត្តន្តិ (ខុ. បា. ៦.១ អាទយោ; សុ. និ. ២២៤ អាទយោ) ឥមានិ ¶ សត្តាហំ ភណិតព្ពានិ. សចេ មុញ្ចតិ, សុន្ទរំ. នោ ចេ មុញ្ចតិ, អាដានាដិយសុត្តំ ភណិតព្ពំ. តំ ភណន្តេន ច ភិក្ខុនា បិដ្ឋំ វា មំសំ វា ន ខាទិតព្ពំ, សុសានេ ន វសិតព្ពំ. កស្មា? អមនុស្សា ឱតារំ លភន្តិ. បរិត្តករណដ្ឋានំ ហរិតូបលិត្តំ ការេត្វា តត្ថ បរិសុទ្ធំ អាសនំ បញ្ញបេត្វា និសីទិតព្ពំ. បរិត្តការកោ ភិក្ខុ វិហារតោ ឃរំ នេន្តេហិ ផលកាវុធេហិ បរិវារេត្វា នេតព្ពោ. អព្ភោកាសេ និសីទិត្វា ន វត្តព្ពំ, ទ្វារវាតបានានិ បិទហិត្វា និសិន្នេន អាវុធហត្ថេហិ សម្បរិវារិតេន មេត្តចិត្តំ បុរេចារិកំ កត្វា វត្តព្ពំ, បឋមំ សិក្ខាបទានិ គាហាបេត្វា សីលេ បតិដ្ឋិតស្ស បរិត្តំ កាតព្ពំ. ឯវម្បិ មោចេតុំ អសក្កោន្តេន វិហារំ នេត្វា ចេតិយង្គណេ និបជ្ជាបេត្វា អាសនបូជំ ការេត្វា ទីបេ ជាលាបេត្វា ចេតិយង្គណំ សម្មជ្ជិត្វា មង្គលកថា វត្តព្ពា, សព្ពសន្និបាតោ ឃោសេតព្ពោ, វិហារស្ស ឧបវនេ ជេដ្ឋករុក្ខោ នាម ហោតិ, តត្ថ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ តុម្ហាកំ អាគមនំ បតិមានេតី’’តិ បហិណិតព្ពំ. សព្ពសន្និបាតដ្ឋានេ អនាគន្តុំ នាម ន លភតិ, តតោ អមនុស្សគហិតកោ ‘‘ត្វំ កោនាមោសី’’តិ បុច្ឆិតព្ពោ, នាមេ កថិតេ នាមេនេវ អាលបិតព្ពោ, ‘‘ឥត្ថន្នាម តុយ្ហំ មាលាគន្ធាទីសុ បត្តិ, អាសនបូជាយំ បត្តិ, បិណ្ឌបាតេ បត្តិ, ភិក្ខុសង្ឃេន តុយ្ហំ បណ្ណាការត្ថាយ មហាមង្គលកថា វុត្តា, ភិក្ខុសង្ឃេ គារវេន ឯតំ មុញ្ចាហី’’តិ មោចេតព្ពោ. សចេ ន មុញ្ចតិ, ទេវតានំ អារោចេតព្ពំ ‘‘តុម្ហេ ជានាថ, អយំ អមនុស្សោ អម្ហាកំ វចនំ ន ករោតិ, មយំ ពុទ្ធអាណំ ករិស្សាមា’’តិ បរិត្តំ កាតព្ពំ. ឯតំ តាវ គិហីនំ បរិកម្មំ. សចេ បន ភិក្ខុ អមនុស្សេន គហិតោ ហោតិ, អាសនានិ ធោវិត្វា សព្ពសន្និបាតំ ឃោសាបេត្វា គន្ធមាលាទីសុ ¶ បត្តិំ ទត្វា បរិត្តំ ភណិតព្ពំ, ឥទំ ភិក្ខូនំ បរិកម្មំ. ឯវំ បរិត្តេ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

២០. បដិសន្ថារេ បន អយំ វិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៨៥-៧) – អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតោ កស្ស ទាតព្ពោ, កស្ស ន ទាតព្ពោ? មាតាបិតូនំ តាវ ទាតព្ពោ. សចេបិ កហាបណគ្ឃនកោ ហោតិ, សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ នត្ថិ. មាតាបិតុឧបដ្ឋាកានំ វេយ្យាវច្ចករស្ស បណ្ឌុបលាសស្ស ចាតិ ឯតេសម្បិ ទាតព្ពោ. តត្ថ បណ្ឌុបលាសស្ស ថាលកេ បក្ខិបិត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតិ, តំ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ អគារិកានំ មាតាបិតូនម្បិ ន វដ្ដតិ. បព្ពជិតបរិភោគោ ហិ អគារិកានំ ចេតិយដ្ឋានិយោ. អបិច អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាថោ នាមេស សម្បត្តស្ស ទាមរិកចោរស្សបិ ឥស្សរិយស្សបិ ទាតព្ពោ. កស្មា? តេ ហិ អទីយមានេបិ ‘‘ន ទេន្តី’’តិ អាមសិត្វា ទីយមានេបិ ‘‘ឧច្ឆិដ្ឋកំ ទេន្តី’’តិ កុជ្ឈន្តិ, កុទ្ធា ជីវិតាបិ វោរោបេន្តិ, សាសនស្សបិ អន្តរាយំ ករោន្តិ. រជ្ជំ បត្ថយមានស្ស វិចរតោ ចោរនាគស្ស វត្ថុ ចេត្ថ កថេតព្ពំ. ឯវំ អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតេ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

បដិសន្ថារោ ¶ ច នាមាយំ កស្ស កាតព្ពោ, កស្ស ន កាតព្ពោ? បដិសន្ថារោ នាម វិហារំ សម្បត្តស្ស យស្ស កស្សចិ អាគន្តុកស្ស វា ទលិទ្ទស្ស វា ចោរស្ស វា ឥស្សរស្ស វា កាតព្ពោយេវ. កថំ? អាគន្តុកំ តាវ ខីណបរិព្ពយំ វិហារំ សម្បត្តំ ទិស្វា ‘‘បានីយំ បិវា’’តិ ទាតព្ពំ, បាទមក្ខនតេលំ ទាតព្ពំ, កាលេ អាគតស្ស យាគុភត្តំ, វិកាលេ អាគតស្ស សចេ តណ្ឌុលា អត្ថិ, តណ្ឌុលា ទាតព្ពា. អវេលាយ សម្បត្តោបិ ‘‘គច្ឆាហី’’តិ ន វត្តព្ពោ, សយនដ្ឋានំ ទាតព្ពំ. សព្ពំ អបច្ចាសីយន្តេនេវ កាតព្ពំ. ‘‘មនុស្សា នាម ចតុបច្ចយទាយកា, ឯវំ សង្គហេ ករិយមានេ បុនប្បុនំ បសីទិត្វា ឧបការំ ករិស្សន្តី’’តិ ចិត្តំ ន ឧប្បាទេតព្ពំ. ចោរានំ បន សង្ឃិកម្បិ ទាតព្ពំ. បដិសន្ថារានិសំសទីបនត្ថញ្ច ចោរនាគវត្ថុ, ភាតរា សទ្ធិំ ជម្ពុទីបគតស្ស មហានាគរញ្ញោ វត្ថុ, បិតុរាជស្ស រជ្ជេ ចតុន្នំ អមច្ចានំ វត្ថុ, អភយចោរវត្ថូតិ ឯវមាទីនិ ពហូនិ វត្ថូនិ មហាអដ្ឋកថាយំ វិត្ថារតោ វុត្តានិ.

តត្រាយំ ឯកវត្ថុទីបនា – សីហឡទីបេ កិរ អភយោ នាម ចោរោ បញ្ចសតបរិវារោ ឯកស្មិំ ឋានេ ខន្ធាវារំ ពន្ធិត្វា សមន្តា តិយោជនំ ឧព្ពាសេត្វា ¶ វសតិ. អនុរាធបុរវាសិនោ កទម្ពនទិំ ន ឧត្តរន្តិ, ចេតិយគិរិមគ្គេ ជនសញ្ចារោ ឧបច្ឆិន្នោ. អថេកទិវសំ ចោរោ ‘‘ចេតិយគិរិំ វិលុម្បិស្សាមី’’តិ អគមាសិ. អារាមិកា ទិស្វា ទីឃភាណកអភយត្ថេរស្ស អារោចេសុំ. ថេរោ ‘‘សប្បិផាណិតាទីនិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិ. ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’តិ. ‘‘ចោរានំ ទេថ’’. ‘‘តណ្ឌុលា អត្ថី’’តិ. ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ, សង្ឃស្សត្ថាយ អាហដា តណ្ឌុលា ច បក្កសាកញ្ច គោរសោ ចា’’តិ. ‘‘ភត្តំ សម្បាទេត្វា ចោរានំ ទេថា’’តិ. អារាមិកា តថា ករិំសុ. ចោរា ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ‘‘កេនាយំ បដិសន្ថារោ កតោ’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘អម្ហាកំ អយ្យេន អភយត្ថេរេនា’’តិ. ចោរា ថេរស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វន្ទិត្វា អាហំសុ ‘‘មយំ ‘សង្ឃស្ស ច ចេតិយស្ស ច សន្តកំ អច្ឆិន្ទិត្វា គហេស្សាមា’តិ អាគតា, តុម្ហាកំ បន ឥមិនា បដិសន្ថារេន មយំ បសន្នា, អជ្ជ បដ្ឋាយ វិហារេ ធម្មិការក្ខា អម្ហាកំ អាយត្តា ហោតុ, នាគរា អាគន្ត្វា ទានំ ទេន្តុ, ចេតិយំ វន្ទន្តូ’’តិ. តតោ បដ្ឋាយ ច នាគរេ ទានំ ទាតុំ អាគច្ឆន្តេ នទីតីរេយេវ បច្ចុគ្គន្ត្វា រក្ខន្តា វិហារំ នេន្តិ, វិហារេបិ ទានំ ទេន្តានំ រក្ខំ កត្វា តិដ្ឋន្តិ. តេបិ ភិក្ខូនំ ភុត្តាវសេសំ ចោរានំ ទេន្តិ. គមនកាលេបិ តេ ចោរា នទីតីរំ បាបេត្វា និវត្តន្តិ.

អថេកទិវសំ ភិក្ខុសង្ឃេ ខីយនកកថា ឧប្បន្នា ‘‘ថេរោ ឥស្សរវតាយ សង្ឃសន្តកំ ចោរានំ អទាសី’’តិ. ថេរោ សន្និបាតំ ការាបេត្វា អាហ ‘‘ចោរា ‘សង្ឃស្ស បកតិវដ្ដញ្ច ចេតិយសន្តកញ្ច អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិស្សាមា’តិ អាគមិំសុ, អថ តេសំ មយា ‘ឯតំ ន ហរិស្សន្តី’តិ ឯត្តកោ នាម បដិសន្ថារោ កតោ, តំ សព្ពម្បិ ឯកតោ សម្បិណ្ឌេត្វា អគ្ឃាបេថ, តេន ¶ ការណេន អវិលុត្តំ ភណ្ឌំ ឯកតោ សម្បិណ្ឌេត្វា អគ្ឃាបេថា’’តិ. តតោ សព្ពម្បិ ថេរេន ទិន្នកំ ចេតិយឃរេ ឯកំ វរបោត្ថកចិត្តត្ថរណំ ន អគ្ឃតិ. តតោ អាហំសុ ‘‘ថេរេន កតោ បដិសន្ថារោ សុកតោ, ចោទេតុំ វា សារេតុំ វា ន លព្ភតិ, គីវា វា អវហារោ វា នត្ថី’’តិ. ឯវំ មហានិសំសោ បដិសន្ថារោតិ សល្លក្ខេត្វា កត្តព្ពោ បណ្ឌិតេន ភិក្ខុនាតិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

ភេសជ្ជាទិករណវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

៤. វិញ្ញត្តិវិនិច្ឆយកថា

២១. វិញ្ញត្តីតិ ¶ ¶ យាចនា. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤២) – មូលច្ឆេជ្ជាយ បុរិសំ យាចិតុំ ន វដ្ដតិ, ‘‘សហាយត្ថាយ កម្មករណត្ថាយ បុរិសំ ទេថា’’តិ យាចិតុំ វដ្ដតិ, បុរិសេន កត្តព្ពំ ហត្ថកម្មសង្ខាតំ បុរិសត្តករំ យាចិតុំ វដ្ដតិយេវ. ហត្ថកម្មញ្ហិ កិញ្ចិ វត្ថុ ន ហោតិ, តស្មា តំ ឋបេត្វា មិគលុទ្ទកមច្ឆពន្ធនកាទីនំ សកកម្មំ អវសេសំ សព្ពំ កប្បិយំ. ‘‘កិំ, ភន្តេ, អាគតាត្ថ កេន កម្មេនា’’តិ បុច្ឆិតេ វា អបុច្ឆិតេ វា យាចិតុំ វដ្ដតិ, វិញ្ញត្តិបច្ចយា ទោសោ នត្ថិ. មិគលុទ្ទកាទយោ បន សកកម្មំ ន យាចិតព្ពា, ‘‘ហត្ថកម្មំ ទេថា’’តិ អនិយមេត្វាបិ ន យាចិតព្ពា. ឯវំ យាចិតា ហិ តេ ‘‘សាធុ, ភន្តេ’’តិ ភិក្ខូ ឧយ្យោជេត្វា មិគេបិ មារេត្វា អាហរេយ្យុំ. និយមេត្វា បន ‘‘វិហារេ កិញ្ចិ កត្តព្ពំ អត្ថិ, តត្ថ ហត្ថកម្មំ ទេថា’’តិ យាចិតព្ពា, ផាលនង្គលាទីនិ ឧបករណានិ គហេត្វា កសិតុំ វា វបិតុំ វា លាយិតុំ វា គច្ឆន្តំ សកកិច្ចបសុតម្បិ កស្សកំ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ ហត្ថកម្មំ យាចិតុំ វដ្ដតេវ. យោ បន វិឃាសាទោ វា អញ្ញោ វា កោចិ និក្កម្មោ និរត្ថកកថំ កថេន្តោ និទ្ទាយន្តោ វា វិហរតិ, ឯវរូបំ អយាចិត្វាបិ ‘‘ឯហិ រេ ឥទំ វា ឥទំ វា ករោហី’’តិ យទិច្ឆកំ ការាបេតុំ វដ្ដតិ.

ហត្ថកម្មស្ស បន សព្ពកប្បិយភាវទីបនត្ថំ ឥមំ នយំ កថេន្តិ. សចេ ហិ ភិក្ខុ បាសាទំ ការេតុកាមោ ហោតិ, ថម្ភត្ថាយ បាសាណកោដ្ដកានំ ឃរំ គន្ត្វា វត្តព្ពំ ‘‘ហត្ថកម្មំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ ឧបាសកា’’តិ. ‘‘កិំ កាតព្ពំ, ភន្តេ’’តិ? ‘‘បាសាណត្ថម្ភា ឧទ្ធរិត្វា ទាតព្ពា’’តិ. សចេ តេ ឧទ្ធរិត្វា វា ទេន្តិ, ឧទ្ធរិត្វា និក្ខិត្តេ អត្តនោ ថម្ភេ វា ទេន្តិ, វដ្ដតិ. អថាបិ វទន្តិ ‘‘អម្ហាកំ, ភន្តេ, ហត្ថកម្មំ កាតុំ ខណោ នត្ថិ, អញ្ញំ ឧទ្ធរាបេថ, តស្ស មូលំ ទស្សាមា’’តិ, ឧទ្ធរាបេត្វា ‘‘បាសាណត្ថម្ភេ ឧទ្ធដមនុស្សានំ មូលំ ទេថា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ឯតេនេវ ឧបាយេន បាសាទទារូនំ អត្ថាយ វឌ្ឍកីនំ សន្តិកំ, ឥដ្ឋកត្ថាយ ឥដ្ឋកវឌ្ឍកីនំ, ឆទនត្ថាយ គេហច្ឆាទកានំ, ចិត្តកម្មត្ថាយ ចិត្តការានន្តិ យេន យេន អត្ថោ ហោតិ, តស្ស តស្ស អត្ថាយ តេសំ តេសំ សិប្បការកានំ សន្តិកំ គន្ត្វា ហត្ថកម្មំ យាចិតុំ វដ្ដតិ, ហត្ថកម្មយាចនវសេន ច មូលច្ឆេជ្ជាយ វា ភត្តវេតនានុប្បទានេន វា លទ្ធម្បិ សព្ពំ គហេតុំ វដ្ដតិ. អរញ្ញតោ អាហរាបេន្តេន ច សព្ពំ អនជ្ឈាវុត្ថកំ អាហរាបេតព្ពំ.

២២. ន ¶ ¶ កេវលញ្ច បាសាទំ ការេតុកាមេន, មញ្ចបីឋបត្តបរិស្សាវនធមករណចីវរាទីនិ ការាបេតុកាមេនបិ ទារុលោហសុត្តាទីនិ លភិត្វា តេ តេ សិប្បការកេ ឧបសង្កមិត្វា វុត្តនយេនេវ ហត្ថកម្មំ យាចិតព្ពំ. ហត្ថកម្មយាចនវសេន ច មូលច្ឆេជ្ជាយ វា ភត្តវេតនានុប្បទានេន វា លទ្ធម្បិ សព្ពំ គហេតព្ពំ. សចេ បន កាតុំ ន ឥច្ឆន្តិ, ភត្តវេតនំ បច្ចាសីសន្តិ, អកប្បិយកហាបណាទិ ន ទាតព្ពំ, ភិក្ខាចារវត្តេន តណ្ឌុលាទីនិ បរិយេសិត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ. ហត្ថកម្មវសេន បត្តំ ការេត្វា តថេវ បាចេត្វា នវបក្កស្ស បត្តស្ស បុញ្ឆនតេលត្ថាយ អន្តោគាមំ បវិដ្ឋេន ‘‘ភិក្ខាយ អាគតោ’’តិ សល្លក្ខេត្វា យាគុយា វា ភត្តេ វា អានីតេ ហត្ថេន បត្តោ បិធាតព្ពោ. សចេ ឧបាសិកា ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆតិ, ‘‘នវបក្កោ បត្តោ, បុញ្ឆនតេលេន អត្ថោ’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ សា ‘‘ទេហិ, ភន្តេ’’តិ បត្តំ គហេត្វា តេលេន បុញ្ឆិត្វា យាគុយា វា ភត្តស្ស វា បូរេត្វា ទេតិ, វិញ្ញត្តិ នាម ន ហោតិ, គហេតុំ វដ្ដតិ.

២៣. ភិក្ខូ បគេវ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អាសនសាលំ គន្ត្វា អាសនំ អបស្សន្តា តិដ្ឋន្តិ. តត្រ ចេ ឧបាសកា ភិក្ខូ ឋិតេ ទិស្វា សយមេវ អាសនានិ អាហរាបេន្តិ, និសីទិត្វា គច្ឆន្តេហិ អាបុច្ឆិត្វា គន្តព្ពំ, អនាបុច្ឆា គតានម្បិ នដ្ឋំ គីវា ន ហោតិ, អាបុច្ឆិត្វា គមនំ បន វត្តំ. សចេ ភិក្ខូហិ ‘‘អាសនានិ អាហរថា’’តិ វុត្តេហិ អាហដានិ ហោន្តិ, អាបុច្ឆិត្វាវ គន្តព្ពំ, អនាបុច្ឆា គតានំ វត្តភេទោ ច នដ្ឋញ្ច គីវា. អត្ថរណកោជវកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

មក្ខិកា ពហុកា ហោន្តិ, ‘‘មក្ខិកពីជនិំ អាហរថា’’តិ វត្តព្ពំ, បុចិមន្ទសាខាទីនិ អាហរន្តិ, កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គហេតព្ពានិ. អាសនសាលាយំ ឧទកភាជនំ រិត្តំ ហោតិ, ‘‘ធមករណំ គណ្ហាហី’’តិ ន វត្តព្ពំ. ធមករណញ្ហិ រិត្តភាជនេ បក្ខិបន្តោ ភិន្ទេយ្យ, ‘‘នទិំ វា តឡាកំ វា គន្ត្វា ឧទកំ អាហរា’’តិ បន វត្តុំ វដ្ដតិ, ‘‘គេហតោ អាហរា’’តិ នេវ វត្តុំ វដ្ដតិ, ន អាហដំ បរិភុញ្ជិតុំ. អាសនសាលាយ វា អរញ្ញេ វា ភត្តកិច្ចំ ករោន្តេហិ តត្ថ ជាតកំ អនជ្ឈាវុត្ថកំ យំ កិញ្ចិ ឧត្តរិភង្គារហំ បត្តំ វា ផលំ វា សចេ កិញ្ចិ កម្មំ ករោន្តំ អាហរាបេតិ, ហត្ថកម្មវសេន អាហរាបេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, អលជ្ជីហិ បន ភិក្ខូហិ វា សាមណេរេហិ វា ហត្ថកម្មំ ន ការេតព្ពំ. អយំ តាវ បុរិសត្តករេ នយោ.

២៤. គោណំ ¶ បន អញ្ញាតកអប្បវារិតដ្ឋានតោ អាហរាបេតុំ ន វដ្ដតិ, អាហរាបេន្តស្ស ទុក្កដំ. ញាតកបវារិតដ្ឋានតោបិ មូលច្ឆេជ្ជាយ យាចិតុំ ន វដ្ដតិ, តាវកាលិកនយេន សព្ពត្ថ វដ្ដតិ. ឯវំ អាហរាបិតញ្ច គោណំ រក្ខិត្វា ជគ្គិត្វា សាមិកា បដិច្ឆាបេតព្ពា. សចស្ស បាទោ ¶ វា សិង្គំ វា ភិជ្ជតិ វា នស្សតិ វា, សាមិកា ចេ សម្បដិច្ឆន្តិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ សម្បដិច្ឆន្តិ, គីវា ហោតិ. សចេ ‘‘តុម្ហាកំយេវ ទេមា’’តិ វទន្តិ, ន សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ‘‘វិហារស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេ បន ‘‘អារាមិកានំ អាចិក្ខថ ជគ្គនត្ថាយា’’តិ វត្តព្ពា.

២៥. ‘‘សកដំ ទេថា’’តិបិ អញ្ញាតកអប្បវារិតេ វត្តុំ ន វដ្ដតិ, វិញ្ញត្តិ ឯវ ហោតិ, ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. ញាតកបវារិតដ្ឋានេ បន វដ្ដតិ, តាវកាលិកំ វដ្ដតិ, កម្មំ បន កត្វា បុន ទាតព្ពំ. សចេ នេមិអាទីនិ ភិជ្ជន្តិ, បាកតិកានិ កត្វា ទាតព្ពំ, នដ្ឋេ គីវា ហោតិ. ‘‘តុម្ហាកមេវ ទេមា’’តិ វុត្តេ ទារុភណ្ឌំ នាម សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. ឯស នយោ វាសិផរសុកុឋារីកុទាលនិខាទនេសុ វល្លិអាទីសុ ច បរបរិគ្គហិតេសុ. គរុភណ្ឌប្បហោនកេសុយេវ វល្លិអាទីសុ វិញ្ញត្តិ ហោតិ, ន តតោ ឱរំ.

២៦. អនជ្ឈាវុត្ថកំ បន យំ កិញ្ចិ អាហរាបេតុំ វដ្ដតិ. រក្ខិតគោបិតដ្ឋានេយេវ ហិ វិញ្ញត្តិ នាម វុច្ចតិ. សា ទ្វីសុ បច្ចយេសុ សព្ពេន សព្ពំ ន វដ្ដតិ. សេនាសនបច្ចយេ បន ‘‘អាហរ ទេហី’’តិ វិញ្ញត្តិមត្តមេវ ន វដ្ដតិ, បរិកថោភាសនិមិត្តកម្មានិ វដ្ដន្តិ. តត្ថ ឧបោសថាគារំ វា ភោជនសាលំ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ សេនាសនំ ឥច្ឆតោ ‘‘ឥមស្មិំ វត ឱកាសេ ឯវរូបំ សេនាសនំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វា ‘‘យុត្ត’’ន្តិ វា ‘‘អនុរូប’’ន្តិ វាតិអាទិនា នយេន វចនំ បរិកថា នាម. ឧបាសកា តុម្ហេ កុហិំ វសថាតិ. បាសាទេ, ភន្តេតិ. ‘‘កិំ ភិក្ខូនំ បន ឧបាសកា បាសាទោ ន វដ្ដតី’’តិ ឯវមាទិវចនំ ឱភាសោ នាម. មនុស្សេ ទិស្វា រជ្ជុំ បសារេតិ, ខីលេ អាកោដាបេតិ, ‘‘កិំ ឥទំ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥធ អាវាសំ ករិស្សាមា’’តិ ឯវមាទិករណំ បន និមិត្តកម្មំ នាម. គិលានបច្ចយេ បន វិញ្ញត្តិបិ វដ្ដតិ, បគេវ បរិកថាទីនិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

វិញ្ញត្តិវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

៥. កុលសង្គហវិនិច្ឆយកថា

២៧. កុលសង្គហោតិ ¶ ¶ បុប្ផផលាទីហិ កុលានំ សង្គហោ កុលសង្គហោ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) – កុលសង្គហត្ថាយ មាលាវច្ឆាទីនិ រោបេតុំ វា រោបាបេតុំ វា សិញ្ចិតុំ វា សិញ្ចាបេតុំ វា បុប្ផានិ ឱចិនិតុំ វា ឱចិនាបេតុំ វា គន្ថិតុំ វា គន្ថាបេតុំ វា ន វដ្ដតិ. តត្ថ អកប្បិយវោហារោ កប្បិយវោហារោ បរិយាយោ ឱភាសោ និមិត្តកម្មន្តិ ឥមានិ បញ្ច ជានិតព្ពានិ.

២៨. តត្ថ អកប្បិយវោហារោ នាម អល្លហរិតានំ កោដ្ដនំ កោដ្ដាបនំ, អាវាដស្ស ខណនំ ខណាបនំ, មាលាវច្ឆស្ស រោបនំ រោបាបនំ, អាឡិយា ពន្ធនំ ពន្ធាបនំ, ឧទកស្ស សេចនំ សេចាបនំ, មាតិកាយ សម្មុខករណំ, កប្បិយឧទកសិញ្ចនំ, ហត្ថបាទមុខធោវននហានោទកសិញ្ចនំ. កប្បិយវោហារោ នាម ‘‘ឥមំ រុក្ខំ ជាន, ឥមំ អាវាដំ ជាន, ឥមំ មាលាវច្ឆំ ជាន, ឯត្ថ ឧទកំ ជានា’’តិអាទិវចនំ សុក្ខមាតិកាយ ឧជុករណញ្ច. បរិយាយោ នាម ‘‘បណ្ឌិតេន មាលាវច្ឆាទយោ រោបាបេតព្ពា, នចិរស្សេវ ឧបការាយ សំវត្តន្តី’’តិអាទិវចនំ. ឱភាសោ នាម កុទាលខណិត្តាទីនិ ច មាលាវច្ឆេ ច គហេត្វា ឋានំ. ឯវំ ឋិតញ្ហិ សាមណេរាទយោ ទិស្វា ‘‘ថេរោ ការាបេតុកាមោ’’តិ គន្ត្វា ករោន្តិ. និមិត្តកម្មំ នាម កុទាលខណិត្តិវាសិផរសុឧទកភាជនានិ អាហរិត្វា សមីបេ ឋបនំ.

២៩. ឥមានិ បញ្ចបិ កុលសង្គហត្ថាយ រោបនរោបាបនាទីសុ ន វដ្ដន្តិ. ផលបរិភោគត្ថាយ កប្បិយាកប្បិយវោហារទ្វយមេវ ន វដ្ដតិ, ឥតរត្តយំ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘កប្បិយវោហារោបិ វដ្ដតិ, យញ្ច អត្តនោ បរិភោគត្ថាយ វដ្ដតិ, តំ អញ្ញបុគ្គលស្ស វា សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា អត្ថាយបិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. អារាមត្ថាយ បន វនត្ថាយ ឆាយត្ថាយ ច អកប្បិយវោហារមត្តមេវ ន វដ្ដតិ, សេសំ វដ្ដតិ. ន កេវលញ្ច សេសំ, យំ កិញ្ចិ មាតិកម្បិ ឧជុំ កាតុំ កប្បិយឧទកំ សិញ្ចិតុំ នហានកោដ្ឋកំ កត្វា នហាយិតុំ ហត្ថបាទមុខធោវនឧទកានិ ច តត្ថ ឆឌ្ឌេតុម្បិ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន កុរុន្ទិយញ្ច ‘‘កប្បិយបថវិយំ សយំ រោបេតុម្បិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. អារាមាទិអត្ថាយ បន រោបិតស្ស វា រោបាបិតស្ស វា ផលំ បរិភុញ្ជិតុម្បិ វដ្ដតិ.

៣០. អយំ ¶ ¶ បន អាទិតោ បដ្ឋាយ វិត្ថារេន អាបត្តិវិនិច្ឆយោ – កុលទូសនត្ថាយ អកប្បិយបថវិយំ មាលាវច្ឆំ រោបេន្តស្ស បាចិត្តិយញ្ចេវ ទុក្កដញ្ច, តថា អកប្បិយវោហារេន រោបាបេន្តស្ស. កប្បិយបថវិយំ រោបនេបិ រោបាបនេបិ ទុក្កដមេវ. ឧភយត្រាបិ សកិំ អាណត្តិយា ពហូនម្បិ រោបនេ ឯកមេវ សបាចិត្តិយទុក្កដំ វា សុទ្ធទុក្កដំ វា ហោតិ. បរិភោគត្ថាយ កប្បិយភូមិយំ វា អកប្បិយភូមិយំ វា កប្បិយវោហារេន រោបាបនេ អនាបត្តិ. អារាមាទិអត្ថាយបិ អកប្បិយបថវិយំ រោបេន្តស្ស វា អកប្បិយវចនេន រោបាបេន្តស្ស វា បាចិត្តិយំ. អយំ បន នយោ មហាអដ្ឋកថាយំ ន សុដ្ឋុ វិភត្តោ, មហាបច្ចរិយំ បន វិភត្តោតិ.

សិញ្ចនសិញ្ចាបនេ បន អកប្បិយឧទកេន សព្ពត្ថ បាចិត្តិយំ, កុលទូសនបរិភោគត្ថាយ ទុក្កដម្បិ. កប្បិយេន តេសំយេវ ទ្វិន្នំ អត្ថាយ ទុក្កដំ, បរិភោគត្ថាយ ចេត្ថ កប្បិយវោហារេន សិញ្ចាបនេ អនាបត្តិ. អាបត្តិដ្ឋានេ បន ធារាវច្ឆេទវសេន បយោគពហុលតាយ ច អាបត្តិពហុលតា វេទិតព្ពា.

កុលសង្គហត្ថាយ ឱចិននេ បុប្ផគណនាយ ទុក្កដបាចិត្តិយានិ, អញ្ញត្ថ បាចិត្តិយានេវ. ពហូនិ បន បុប្ផានិ ឯកបយោគេន ឱចិនន្តោ បយោគវសេន ការេតព្ពោ. ឱចិនាបនេ កុលទូសនត្ថាយ សកិំ អាណត្តោ ពហុម្បិ ឱចិនាតិ, ឯកមេវ សបាចិត្តិយទុក្កដំ, អញ្ញត្រ បាចិត្តិយមេវ.

៣១. គន្ថនគន្ថាបនេសុ បន សព្ពាបិ ឆ បុប្ផវិកតិយោ វេទិតព្ពា – គន្ថិមំ គោប្ផិមំ វេធិមំ វេឋិមំ បូរិមំ វាយិមន្តិ. តត្ថ គន្ថិមំ នាម សទណ្ឌកេសុ វា ឧប្បលបទុមាទីសុ អញ្ញេសុ វា ទីឃវណ្ដេសុ បុប្ផេសុ ទដ្ឋព្ពំ. ទណ្ឌកេន វា ទណ្ឌកំ, វណ្ដេន វា វណ្ដំ គន្ថេត្វា កតមេវ ហិ គន្ថិមំ. តំ ភិក្ខុស្ស វា ភិក្ខុនិយា វា កាតុម្បិ អកប្បិយវចនេន ការាបេតុម្បិ ន វដ្ដតិ, ‘‘ឯវំ ជាន, ឯវំ កតេ សោភេយ្យ, យថា ឯតានិ បុប្ផានិ ន វិកិរិយន្តិ, តថា ករោហី’’តិអាទិនា បន កប្បិយវចនេន ការាបេតុំ វដ្ដតិ.

គោប្ផិមំ នាម សុត្តេន វា វាកាទីហិ វា វស្សិកបុប្ផាទីនំ ឯកតោវណ្ដិកឧភតោវណ្ដិកមាលាវសេន គោប្ផនំ, វាកំ វា រជ្ជុំ វា ទិគុណំ កត្វា តត្ថ អវណ្ដកានិ នីបបុប្ផាទីនិ បវេសេត្វា បដិបាដិយា ពន្ធន្តិ, ឯតម្បិ គោប្ផិមមេវ. សព្ពំ បុរិមនយេនេវ ន វដ្ដតិ.

វេធិមំ ¶ ¶ នាម សវណ្ដកានិ វស្សិកបុប្ផាទីនិ វណ្ដេ, អវណ្ដកានិ វកុលបុប្ផាទីនិ អត្តនោ ឆិទ្ទេសុ សូចិតាលហីរាទីហិ វិនិវិជ្ឈិត្វា អាវុនន្តិ, ឯតំ វេធិមំ នាម. តំ បុរិមនយេនេវ ន វដ្ដតិ. កេចិ បន កទលិក្ខន្ធម្ហិ កណ្ដកេ វា តាលហីរាទីនិ វា បវេសេត្វា តត្ថ បុប្ផានិ វិនិវិជ្ឈិត្វា ឋបេន្តិ, កេចិ កណ្ដកសាខាសុ, កេចិ បុប្ផឆត្តបុប្ផកូដាគារករណត្ថំ ឆត្តេ ច ភិត្តិយញ្ច បវេសេត្វា ឋបិតកណ្ដកេសុ, កេចិ ធម្មាសនវិតានេ ពទ្ធកណ្ដកេសុ, កេចិ កណិការបុប្ផាទីនិ សលាកាហិ វិជ្ឈន្តិ, ឆត្តាធិឆត្តំ វិយ ករោន្តិ, តំ អតិឱឡារិកមេវ. បុប្ផវិជ្ឈនត្ថំ បន ធម្មាសនវិតានេ កណ្ដកម្បិ ពន្ធិតុំ កណ្ដកាទីហិ វា ឯកបុប្ផម្បិ វិជ្ឈិតុំ បុប្ផេយេវ វា បុប្ផំ បវេសេតុំ ន វដ្ដតិ. ជាលវិតានវេទិកនាគទន្តកបុប្ផបដិច្ឆកតាលបណ្ណគុឡកាទីនំ បន ឆិទ្ទេសុ អសោកបិណ្ឌិយា វា អន្តរេសុ បុប្ផានិ បវេសេតុំ ន ទោសោ. ន ហេតំ វេធិមំ ហោតិ. ធម្មរជ្ជុយម្បិ ឯសេវ នយោ.

វេឋិមំ នាម បុប្ផទាមបុប្ផហត្ថកេសុ ទដ្ឋព្ពំ. កេចិ ហិ មត្ថកទាមំ ករោន្តា ហេដ្ឋា ឃដកាការំ ទស្សេតុំ បុប្ផេហិ វេឋេន្តិ, កេចិ អដ្ឋ អដ្ឋ វា ទស ទស វា ឧប្បលបុប្ផាទីនិ សុត្តេន វា វាកេន វា ទណ្ឌកេសុ ពន្ធិត្វា ឧប្បលហត្ថកេ វា បទុមហត្ថកេ វា ករោន្តិ, តំ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ ន វដ្ដតិ. សាមណេរេហិ ឧប្បាដេត្វា ថលេ ឋបិតឧប្បលាទីនិ កាសាវេន ភណ្ឌិកម្បិ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ. តេសំយេវ បន វាកេន វា ទណ្ឌកេន វា ពន្ធិតុំ អំសភណ្ឌិកំ វា កាតុំ វដ្ដតិ. អំសភណ្ឌិកំ នាម ខន្ធេ ឋបិតកាសាវស្ស ឧភោ អន្តេ អាហរិត្វា ភណ្ឌិកំ កត្វា តស្មិំ បសិព្ពកេ វិយ បុប្ផានិ បក្ខិបន្តិ, អយំ វុច្ចតិ អំសភណ្ឌិកា, ឯតំ កាតុំ វដ្ដតិ. ទណ្ឌកេហិ បទុមិនិបណ្ណំ វិជ្ឈិត្វា ឧប្បលាទីនិ បណ្ណេន វេឋេត្វា គណ្ហន្តិ, តត្រាបិ បុប្ផានំ ឧបរិ បទុមិនិបណ្ណមេវ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ, ហេដ្ឋា ទណ្ឌកំ បន ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ.

បូរិមំ នាម មាលាគុណេ ច បុប្ផបដេ ច ទដ្ឋព្ពំ. យោ ហិ មាលាគុណេន ចេតិយំ វា ពោធិំ វា វេទិកំ វា បរិក្ខិបន្តោ បុន អានេត្វា បុរិមដ្ឋានំ អតិក្កាមេតិ, ឯត្តាវតា បូរិមំ នាម ហោតិ, កោ បន វាទោ អនេកក្ខត្តុំ បរិក្ខិបន្តស្ស. នាគទន្តកន្តរេហិ បវេសេត្វា ហរន្តោ ឱលម្ពកំ កត្វា បុន នាគទន្តកំ បរិក្ខិបតិ, ឯតម្បិ បូរិមំ នាម. នាគទន្តកេ ¶ បន បុប្ផវលយំ បវេសេតុំ វដ្ដតិ. មាលាគុណេហិ បុប្ផបដំ ករោន្តិ, តត្រាបិ ឯកមេវ មាលាគុណំ ហរិតុំ វដ្ដតិ. បុន បច្ចាហរតោ បូរិមមេវ ហោតិ. តំ សព្ពំ បុរិមនយេនេវ ន វដ្ដតិ. មាលាគុណេហិ បន ពហូហិបិ កតំ បុប្ផទាមំ លភិត្វា អាសនមត្ថកាទីសុ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. អតិទីឃំ បន មាលាគុណំ ឯកវារំ ហរិត្វា បរិក្ខិបិត្វា បុន ឥតរស្ស ភិក្ខុនោ ទាតុំ វដ្ដតិ, តេនបិ តថេវ កាតុំ វដ្ដតិ.

វាយិមំ ¶ នាម បុប្ផជាលបុប្ផបដបុប្ផរូបេសុ ទដ្ឋព្ពំ. ចេតិយេ បុប្ផជាលំ ករោន្តស្ស ឯកមេកម្ហិ ជាលឆិទ្ទកេ ទុក្កដំ. ភិត្តិឆត្តពោធិត្ថម្ភាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. បុប្ផបដំ បន បរេហិ បូរិតម្បិ វាយិតុំ ន លព្ភតិ. គោប្ផិមបុប្ផេហេវ ហត្ថិអស្សាទិរូបកានិ ករោន្តិ, តានិបិ វាយិមដ្ឋានេ តិដ្ឋន្តិ. បុរិមនយេនេវ សព្ពំ ន វដ្ដតិ. អញ្ញេហិ កតបរិច្ឆេទេ បន បុប្ផានិ ឋបេន្តេន ហត្ថិអស្សាទិរូបកម្បិ កាតុំ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន កឡម្ពកេន អឌ្ឍចន្ទកេន ច សទ្ធិំ អដ្ឋ បុប្ផវិកតិយោ វុត្តា.

៣២. តត្ថ កឡម្ពកោតិ អឌ្ឍចន្ទកន្តរេ ឃដិកទាមឱលម្ពកោ វុត្តោ. អឌ្ឍចន្ទកោតិ អឌ្ឍចន្ទាការេន មាលាគុណបរិក្ខេបោ. តទុភយម្បិ បូរិមេយេវ បវិដ្ឋំ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘ទ្វេ តយោ មាលាគុណេ ឯកតោ កត្វា បុប្ផទាមករណម្បិ វាយិមំយេវា’’តិ វុត្តំ. តម្បិ ឥធ បូរិមដ្ឋានេយេវ បវិដ្ឋំ. ន កេវលញ្ច បុប្ផទាមមេវ, បិដ្ឋមយទាមម្បិ គេណ្ឌុកបុប្ផទាមម្បិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. ខរបត្តទាមម្បិ សិក្ខាបទស្ស សាធារណត្តា ភិក្ខូនម្បិ ភិក្ខុនីនម្បិ នេវ កាតុំ, ន ការាបេតុំ វដ្ដតិ, បូជានិមិត្តំ បន កប្បិយវចនំ សព្ពត្ថ វត្តុំ វដ្ដតិ. បរិយាយឱភាសនិមិត្តកម្មានិ វដ្ដន្តិយេវ.

យោ ហរិត្វា វា ហរាបេត្វា វា បក្កោសិត្វា វា បក្កោសាបេត្វា វា សយំ វា ឧបគតានំ យំ កិញ្ចិ អត្តនោ សន្តកំ បុប្ផំ កុលសង្គហត្ថាយ ទេតិ, តស្ស ទុក្កដំ, បរសន្តកំ ទេតិ, ទុក្កដមេវ. ថេយ្យចិត្តេន ទេតិ, ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ. ឯស នយោ សង្ឃិកេបិ. អយំ បន វិសេសោ – សេនាសនត្ថាយ និយមិតំ ឥស្សរវតាយ ទទតោ ថុល្លច្ចយន្តិ.

៣៣. បុប្ផំ នាម កស្ស ទាតុំ វដ្ដតិ, កស្ស ន វដ្ដតីតិ? មាតាបិតូនំ តាវ ហរិត្វាបិ ហរាបេត្វាបិ បក្កោសិត្វាបិ បក្កោសាបេត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតិ ¶ , សេសញាតកានំ បក្កោសាបេត្វាវ. តញ្ច ខោ វត្ថុបូជនត្ថាយ, មណ្ឌនត្ថាយ បន សិវលិង្គាទិបូជនត្ថាយ វា កស្សចិបិ ទាតុំ ន វដ្ដតិ. មាតាបិតូនញ្ច ហរាបេន្តេន ញាតិសាមណេរេហេវ ហរាបេតព្ពំ. ឥតរេ បន យទិ សយមេវ ឥច្ឆន្តិ, វដ្ដតិ. សម្មតេន បុប្ផភាជកេន បុប្ផភាជនកាលេ សម្បត្តានំ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍភាគំ ទាតុំ វដ្ដតិ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘សម្បត្តគិហីនំ ឧបឌ្ឍភាគំ’’, មហាបច្ចរិយំ ‘‘ចូឡកំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. អសម្មតេន អបលោកេត្វា ទាតព្ពំ. អាចរិយុបជ្ឈាយេសុ សគារវា សាមណេរា ពហូនិ បុប្ផានិ អាហរិត្វា រាសិំ កត្វា ឋបេន្តិ, ថេរា បាតោវ សម្បត្តានំ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ឧបាសកាទីនំ វា ‘‘ត្វំ ឥទំ គណ្ហ, ត្វំ ឥទំ គណ្ហា’’តិ ទេន្តិ, បុប្ផទានំ នាម ន ហោតិ. ‘‘ចេតិយំ បូជេស្សាមា’’តិ គហេត្វា គច្ឆន្តាបិ បូជំ ករោន្តាបិ តត្ថ តត្ថ សម្បត្តានំ ¶ ចេតិយបូជនត្ថាយ ទេន្តិ, ឯតម្បិ បុប្ផទានំ នាម ន ហោតិ. ឧបាសកេ អក្កបុប្ផាទីហិ បូជេន្តេ ទិស្វា ‘‘វិហារេ កណិការបុប្ផាទីនិ អត្ថិ, ឧបាសកា តានិ គហេត្វា បូជេថា’’តិ វត្តុម្បិ វដ្ដតិ. ភិក្ខូ បុប្ផបូជំ កត្វា ទិវាតរំ គាមំ បវិដ្ឋេ ‘‘កិំ, ភន្តេ, អតិទិវា បវិដ្ឋត្ថា’’តិ បុច្ឆន្តិ, ‘‘វិហារេ បុប្ផានិ ពហូនិ, បូជំ អករិម្ហា’’តិ វទន្តិ. មនុស្សា ‘‘ពហូនិ កិរ វិហារេ បុប្ផានី’’តិ បុនទិវសេ បហូតំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ គហេត្វា វិហារំ គន្ត្វា បុប្ផបូជញ្ច ករោន្តិ ទានញ្ច ទេន្តិ, វដ្ដតិ.

៣៤. មនុស្សា ‘‘មយំ, ភន្តេ, អសុកទិវសំ នាម បូជេស្សាមា’’តិ បុប្ផវារំ យាចិត្វា អនុញ្ញាតទិវសេ អាគច្ឆន្តិ, សាមណេរេហិ ច បគេវ បុប្ផានិ ឱចិនិត្វា ឋបិតានិ ហោន្តិ, តេ រុក្ខេសុ បុប្ផានិ អបស្សន្តា ‘‘កុហិំ, ភន្តេ, បុប្ផានី’’តិ វទន្តិ, សាមណេរេហិ ឱចិនិត្វា ឋបិតានិ, តុម្ហេ បន បូជេត្វា គច្ឆថ, សង្ឃោ អញ្ញំ ទិវសំ បូជេស្សតីតិ. តេ បូជេត្វា ទានំ ទត្វា គច្ឆន្តិ, វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន កុរុន្ទិយញ្ច ‘‘ថេរា សាមណេរេហិ ទាបេតុំ ន លភន្តិ, សចេ សយមេវ តានិ បុប្ផានិ តេសំ ទេន្តិ, វដ្ដតិ. ថេរេហិ បន ‘សាមណេរេហិ ឱចិនិត្វា ឋបិតានី’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សចេ បន បុប្ផវារំ យាចិត្វា អនោចិតេសុ បុប្ផេសុ យាគុភត្តាទីនិ អាទាយ អាគន្ត្វា សាមណេរេ ‘‘ឱចិនិត្វា ទេថា’’តិ វទន្តិ, ញាភិសាមណេរានំយេវ ឱចិនិត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ. អញ្ញាតកេ ឧក្ខិបិត្វា រុក្ខសាខាយ ឋបេន្តិ, ន ឱរោហិត្វា បលាយិតព្ពំ, ឱចិនិត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ ¶ . សចេ បន កោចិ ធម្មកថិកោ ‘‘ពហូនិ ឧបាសកា វិហារេ បុប្ផានិ, យាគុភត្តាទីនិ អាទាយ គន្ត្វា បុប្ផបូជំ ករោថា’’តិ វទតិ, តស្សេវ ន កប្បតីតិ មហាបច្ចរិយញ្ច កុរុន្ទិយញ្ច វុត្តំ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯតំ អកប្បិយំ ន វដ្ដតី’’តិ អវិសេសេន វុត្តំ.

៣៥. ផលម្បិ អត្តនោ សន្តកំ វុត្តនយេនេវ មាតាបិតូនញ្ច សេសញាតីនញ្ច ទាតុំ វដ្ដតិ. កុលសង្គហត្ថាយ បន ទេន្តស្ស វុត្តនយេនេវ អត្តនោ សន្តកេ បរសន្តកេ សង្ឃិកេ សេនាសនត្ថាយ និយមិតេ ច ទុក្កដាទីនិ វេទិតព្ពានិ. អត្តនោ សន្តកំយេវ គិលានមនុស្សានំ វា សម្បត្តឥស្សរានំ វា ខីណបរិព្ពយានំ វា ទាតុំ វដ្ដតិ, ផលទានំ ន ហោតិ. ផលភាជកេនបិ សម្មតេន សង្ឃស្ស ផលភាជនកាលេ សម្បត្តមនុស្សានំ ឧបឌ្ឍភាគំ ទាតុំ វដ្ដតិ, អសម្មតេន អបលោកេត្វា ទាតព្ពំ. សង្ឃារាមេបិ ផលបរិច្ឆេទេន វា រុក្ខបរិច្ឆេទេន វា កតិកា កាតព្ពា ‘‘តតោ គិលានមនុស្សានំ វា អញ្ញេសំ វា ផលំ យាចន្តានំ យថាបរិច្ឆេទេន ចត្តារិ បញ្ច ផលានិ ទាតព្ពានិ, រុក្ខា វា ទស្សេតព្ពា ‘ឥតោ គហេតុំ លព្ភតី’’’តិ. ‘‘ឥធ ផលានិ សុន្ទរានិ, ឥតោ គណ្ហថា’’តិ ឯវំ បន ន វត្តព្ពំ. អត្តនោ សន្តកំ សិរីសចុណ្ណំ វា ¶ អញ្ញំ វា យំ កិញ្ចិ កសាវំ កុលសង្គហត្ថាយ ទេតិ, ទុក្កដំ. បរសន្តកាទីសុបិ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. អយំ បន វិសេសោ – សង្ឃស្ស រក្ខិតគោបិតាបិ រុក្ខឆល្លិ គរុភណ្ឌមេវាតិ. មត្តិកទន្តកដ្ឋវេឡុបណ្ណេសុបិ គរុភណ្ឌូបគំ ញត្វា ចុណ្ណេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៣៦. ជង្ឃបេសនិយន្តិ គិហីនំ ទូតេយ្យំ សាសនហរណកម្មំ វុច្ចតិ, តំ ន កាតព្ពំ. គិហីនញ្ហិ សាសនំ គហេត្វា គច្ឆន្តស្ស បទេ បទេ ទុក្កដំ. តំ កម្មំ និស្សាយ លទ្ធភោជនំ ភុញ្ជន្តស្សបិ អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ ទុក្កដំ. បឋមំ សាសនំ អគ្គហេត្វាបិ បច្ឆា ‘‘អយំ ទានិ សោ គាមោ, ហន្ទ នំ សាសនំ អារោចេមី’’តិ មគ្គា ឱក្កមន្តស្សបិ បទេ បទេ ទុក្កដំ. សាសនំ អារោចេត្វា លទ្ធភោជនំ ភុញ្ជតោ បុរិមនយេនេវ ទុក្កដំ. សាសនំ អគ្គហេត្វា អាគតេន បន ‘‘ភន្តេ, តស្មិំ គាមេ ឥត្ថន្នាមស្ស កា បវត្តី’’តិ បុច្ឆិយមានេន កថេតុំ វដ្ដតិ, បុច្ឆិតបញ្ហេ ទោសោ នត្ថិ. បញ្ចន្នំ បន សហធម្មិកានំ មាតាបិតូនំ បណ្ឌុបលាសស្ស អត្តនោ វេយ្យាវច្ចករស្ស ¶ សាសនំ ហរិតុំ វដ្ដតិ, គិហីនញ្ច កប្បិយសាសនំ, តស្មា ‘‘មម វចនេន ភគវតោ បាទេ វន្ទថា’’តិ វា ‘‘ចេតិយំ បដិមំ ពោធិំ សង្ឃត្ថេរំ វន្ទថា’’តិ វា ‘‘ចេតិយេ គន្ធបូជំ ករោថា’’តិ វា ‘‘បុប្ផបូជំ ករោថា’’តិ វា ‘‘ភិក្ខូ សន្និបាតេថ, ទានំ ទស្សាម, ធម្មំ ទេសាបយិស្សាមា’’តិ វា ឦទិសេសុ សាសនេសុ កុក្កុច្ចំ ន កាតព្ពំ. កប្បិយសាសនានិ ហិ ឯតានិ, ន គិហីនំ គិហិកម្មបដិសំយុត្តានីតិ. ឥមេហិ បន អដ្ឋហិ កុលទូសកកម្មេហិ ឧប្បន្នបច្ចយា បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន កប្បន្តិ. អភូតារោចនរូបិយសំវោហារេហិ ឧប្បន្នបច្ចយសទិសាវ ហោន្តិ.

បព្ពាជនីយកម្មកតោ បន យស្មិំ គាមេ វា និគមេ វា កុលទូសកកម្មំ កតំ, យស្មិញ្ច វិហារេ វសតិ, នេវ តស្មិំ គាមេ វា និគមេ វា ចរិតុំ លភតិ, ន វិហារេ វសិតុំ. បដិប្បស្សទ្ធកម្មេនបិ ច តេន យេសុ កុលេសុ បុព្ពេ កុលទូសកកម្មំ កតំ, តតោ ឧប្បន្នបច្ចយា ន គហេតព្ពា, អាសវក្ខយបត្តេនបិ ន គហេតព្ពា, អកប្បិយាវ ហោន្តិ. ‘‘កស្មា ន គណ្ហថា’’តិ បុច្ឆិតេន ‘‘បុព្ពេ ឯវំ កតត្តា’’តិ វុត្តេ សចេ វទន្តិ ‘‘ន មយំ តេន ការណេន ទេម, ឥទានិ សីលវន្តតាយ ទេមា’’តិ, គហេតព្ពា. បកតិយា ទានដ្ឋានេយេវ កុលទូសកកម្មំ កតំ ហោតិ, តតោ បកតិទានមេវ គហេតុំ វដ្ដតិ. យំ វឌ្ឍេត្វា ទេន្តិ, តំ ន វដ្ដតិ. យស្មា ច បុច្ឆិតបញ្ហេ ទោសោ នត្ថិ, តស្មា អញ្ញម្បិ ភិក្ខុំ បុព្ពណ្ហេ វា សាយន្ហេ វា អន្តរឃរំ បវិដ្ឋំ កោចិ បុច្ឆេយ្យ ‘‘កស្មា, ភន្តេ, ចរថា’’តិ. យេនត្ថេន ចរតិ, តំ អាចិក្ខិត្វា ‘‘លទ្ធំ ន លទ្ធ’’ន្តិ វុត្តេ សចេ ន លទ្ធំ, ‘‘ន លទ្ធ’’ន្តិ វត្វា យំ សោ ទេតិ, តំ គហេតុំ វដ្ដតិ.

៣៧. ‘‘ន ¶ ច, ភិក្ខវេ, បណិធាយ អរញ្ញេ វត្ថព្ពំ, យោ វសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ន ច, ភិក្ខវេ, បណិធាយ បិណ្ឌាយ ចរិតព្ពំ…បេ… ន ច, ភិក្ខវេ, បណិធាយ ចង្កមិតព្ពំ…បេ… ន ច, ភិក្ខវេ, បណិធាយ ឋាតព្ពំ…បេ… ន ច, ភិក្ខវេ, បណិធាយ និសីទិតព្ពំ…បេ… ន ច, ភិក្ខវេ, បណិធាយ សេយ្យា កប្បេតព្ពា, យោ កប្បេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ២២៣ អាទយោ) វុត្តត្តា ‘‘ឯវំ (បារា. អដ្ឋ. ២.២២៣) អរញ្ញេ វសន្តំ មំ ជនោ អរហត្តេ វា សេក្ខភូមិយំ វា សម្ភាវេស្សតិ, តតោ លោកស្ស សក្កតោ ភវិស្សាមិ គរុកតោ មានិតោ បូជិតោ’’តិ ឯវំ បត្ថនំ កត្វា អរញ្ញេ ន វសិតព្ពំ. ឯវំ បណិធាយ ‘‘អរញ្ញេ វសិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តស្ស ¶ បទវារេ បទវារេ ទុក្កដំ, តថា អរញ្ញេ កុដិករណចង្កមននិសីទននិវាសនបារុបនាទីសុ សព្ពកិច្ចេសុ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ, តស្មា ឯវំ អរញ្ញេ ន វសិតព្ពំ. ឯវំ វសន្តោ ហិ សម្ភាវនំ លភតុ វា មា វា, ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. យោ បន សមាទិន្នធុតង្គោ ‘‘ធុតង្គំ រក្ខិស្សាមី’’តិ វា ‘‘គាមន្តេ មេ វសតោ ចិត្តំ វិក្ខិបតិ, អរញ្ញំ សប្បាយ’’ន្តិ ចិន្តេត្វា វា ‘‘អទ្ធា អរញ្ញេ តិណ្ណំ វិវេកានំ អញ្ញតរំ បាបុណិស្សាមី’’តិ វា ‘‘អរញ្ញំ បវិសិត្វា អរហត្តំ អបាបុណិត្វា ន និក្ខមិស្សាមី’’តិ វា ‘‘អរញ្ញវាសោ នាម ភគវតា បសត្ថោ, មយិ ច អរញ្ញេ វសន្តេ ពហូ សព្រហ្មចារី គាមន្តំ ហិត្វា អារញ្ញកា ភវិស្សន្តី’’តិ វា ឯវំ អនវជ្ជវាសំ វសិតុកាមោ ហោតិ, តេនេវ វសិតព្ពំ. បិណ្ឌាយ ចរន្តស្សបិ ‘‘អភិក្កន្តាទីនិ សណ្ឋបេត្វា បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមី’’តិ និវាសនបារុបនកិច្ចតោ បភុតិ យាវ ភោជនបរិយោសានំ, តាវ បយោគេ បយោគេ ទុក្កដំ, សម្ភាវនំ លភតុ វា មា វា, ទុក្កដមេវ. ខន្ធកវត្តសេខិយវត្តបរិបូរណត្ថំ បន សព្រហ្មចារីនំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនត្ថំ វា បាសាទិកេហិ អភិក្កមបដិក្កមាទីហិ បិណ្ឌាយ បវិសន្តោ អនុបវជ្ជោ វិញ្ញូនំ. ចង្កមនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

កុលសង្គហវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

៦. មច្ឆមំសវិនិច្ឆយកថា

៣៨. មច្ឆមំសេសុ ¶ បន មច្ឆគ្គហណេន សព្ពម្បិ ជលជំ វុត្តំ. តត្ថ អកប្បិយំ នាម នត្ថិ. មំសេសុ បន មនុស្សហត្ថិអស្សសុនខអហិសីហព្យគ្ឃទីបិអច្ឆតរច្ឆានំ វសេន ទស មំសានិ អកប្បិយានិ. តត្ថ មនុស្សមំសេ ថុល្លច្ចយំ, សេសេសុ ទុក្កដំ. ឥតិ ឥមេសំ មនុស្សាទីនំ ទសន្នំ មំសម្បិ អដ្ឋិបិ លោហិតម្បិ ចម្មម្បិ លោមម្បិ សព្ពំ ន វដ្ដតិ. វសាសុ បន ឯកា មនុស្សវសាវ ន វដ្ដតិ. ខីរាទីសុ អកប្បិយំ នាម នត្ថិ. ឥមេសុ បន អកប្បិយមំសេសុ អដ្ឋិអាទីសុ វា យំ កិញ្ចិ ញត្វា វា អញត្វា វា ខាទន្តស្ស អាបត្តិយេវ. យទា ជានាតិ, តទា ទេសេតព្ពា. ‘‘អបុច្ឆិត្វាវ ខាទិស្សាមី’’តិ គណ្ហតោ បដិគ្គហណេបិ ទុក្កដំ, ‘‘បុច្ឆិត្វា ខាទិស្សាមី’’តិ គណ្ហតោ ¶ អនាបត្តិ. ឧទ្ទិស្សកតំ បន ជានិត្វា ខាទន្តស្សេវ អាបត្តិ, បច្ឆា ជានន្តោ អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៨១).

តត្ថ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤១០) ឧទ្ទិស្សកតំ នាម ភិក្ខូនំ អត្ថាយ វធិត្វា សម្បាទិតំ មច្ឆមំសំ. ឧភយម្បិ ហិ ឧទ្ទិស្សកតំ ន វដ្ដតិ. តម្បិ អទិដ្ឋំ អសុតំ អបរិសង្កិតំ វដ្ដតិ. តិកោដិបរិសុទ្ធញ្ហិ មច្ឆមំសំ ភគវតា អនុញ្ញាតំ អទិដ្ឋំ អសុតំ អបរិសង្កិតំ. តត្ថ អទិដ្ឋំ នាម ភិក្ខូនំ អត្ថាយ មិគមច្ឆេ វធិត្វា គយ្ហមានំ អទិដ្ឋំ. អសុតំ នាម ភិក្ខូនំ អត្ថាយ មិគមច្ឆេ វធិត្វា គហិតន្តិ អសុតំ. អបរិសង្កិតំ បន ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ សុតបរិសង្កិតំ តទុភយវិនិមុត្តបរិសង្កិតញ្ច ញត្វា តព្ពិបក្ខតោ ជានិតព្ពំ. កថំ? ឥធ ភិក្ខូ បស្សន្តិ មនុស្សេ ជាលវាគុរាទិហត្ថេ គាមតោ វា និក្ខមន្តេ អរញ្ញេ វា វិចរន្តេ. ទុតិយទិវសេ ច នេសំ តំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋានំ សមច្ឆមំសំ បិណ្ឌបាតំ អភិហរន្តិ. តេ តេន ទិដ្ឋេន បរិសង្កន្តិ ‘‘ភិក្ខូនំ នុ ខោ អត្ថាយ កត’’ន្តិ, ឥទំ ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ, ឯតំ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. យំ ឯវំ អបរិសង្កិតំ, តំ វដ្ដតិ. សចេ បន តេ មនុស្សា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, ន គណ្ហថា’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘នយិទំ, ភន្តេ, ភិក្ខូនំ អត្ថាយ កតំ, អម្ហេហិ អត្តនោ អត្ថាយ វា រាជយុត្តាទីនំ វា អត្ថាយ កត’’ន្តិ វទន្តិ, កប្បតិ.

ន ហេវ ខោ ភិក្ខូ បស្សន្តិ, អបិច ខោ សុណន្តិ ‘‘មនុស្សា កិរ ជាលវាគុរាទិហត្ថា គាមតោ វា និក្ខមន្តិ, អរញ្ញេ វា វិចរន្តី’’តិ. ទុតិយទិវសេ ច តេសំ តំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋានំ សមច្ឆមំសំ បិណ្ឌបាតំ អភិហរន្តិ. តេ តេន សុតេន បរិសង្កន្តិ ‘‘ភិក្ខូនំ នុ ¶ ខោ អត្ថាយ កត’’ន្តិ, ឥទំ សុតបរិសង្កិតំ នាម, ឯតំ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. យំ ឯវំ អបរិសង្កិតំ, តំ វដ្ដតិ. សចេ បន តេ មនុស្សា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, ន គណ្ហថា’’តិ បុច្ឆិត្វា តមត្ថំ សុត្វា ‘‘នយិទំ, ភន្តេ, ភិក្ខូនំ អត្ថាយ កតំ, អម្ហេហិ អត្តនោ អត្ថាយ វា រាជយុត្តាទីនំ វា អត្ថាយ កត’’ន្តិ វទន្តិ, កប្បតិ.

ន ហេវ ខោ បន ភិក្ខូ បស្សន្តិ ន សុណន្តិ, អបិច ខោ តេសំ តំ គាមំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋានំ បត្តំ គហេត្វា សមច្ឆមំសំ បិណ្ឌបាតំ អភិសង្ខរិត្វា អភិហរន្តិ. តេ បរិសង្កន្តិ ‘‘ភិក្ខូនំ នុ ខោ អត្ថាយ កត’’ន្តិ, ឥទំ តទុភយវិនិមុត្តបរិសង្កិតំ នាម, ឯតម្បិ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. យំ ឯវំ អបរិសង្កិតំ, តំ វដ្ដតិ. សចេ បន តេ មនុស្សា ‘‘កស្មា, ភន្តេ, ន គណ្ហថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ¶ តមត្ថំ សុត្វា ‘‘នយិទំ, ភន្តេ, ភិក្ខូនំ អត្ថាយ កតំ, អម្ហេហិ អត្តនោ អត្ថាយ វា រាជយុត្តាទីនំ វា អត្ថាយ កតំ, បវត្តមំសំ វា កប្បិយមេវ លភិត្វា ភិក្ខូនំ អត្ថាយ សម្បាទិត’’ន្តិ វទន្តិ, កប្បតិ. មតានំ បេតកិច្ចត្ថាយ មង្គលាទីនំ វា អត្ថាយ កតេបិ ឯសេវ នយោ. យំ យញ្ហិ ភិក្ខូនំយេវ អត្ថាយ អកតំ, យត្ថ ច និព្ពេមតិកោ ហោតិ, តំ សព្ពំ កប្បតិ.

៣៩. សចេ បន ឯកស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូនំ ឧទ្ទិស្សកតំ ហោតិ, តេ ច អត្តនោ អត្ថាយ កតភាវំ ន ជានន្តិ, អញ្ញេ ជានន្តិ. យេ ជានន្តិ, តេសំ ន វដ្ដតិ, ឥតរេសំ បន វដ្ដតិ. អញ្ញេ ន ជានន្តិ, តេយេវ ជានន្តិ, តេសំយេវ ន វដ្ដតិ, អញ្ញេសំ វដ្ដតិ. តេបិ ‘‘អម្ហាកំ អត្ថាយ កត’’ន្តិ ជានន្តិ, អញ្ញេបិ ‘‘ឯតេសំ អត្ថាយ កត’’ន្តិ ជានន្តិ, សព្ពេសម្បិ ន វដ្ដតិ. សព្ពេ ន ជានន្តិ, សព្ពេសម្បិ វដ្ដតិ. បញ្ចសុ ហិ សហធម្មិកេសុ យស្ស វា តស្ស វា អត្ថាយ ឧទ្ទិស្សកតំ សព្ពេសំ ន កប្បតិ.

សចេ បន កោចិ ឯកំ ភិក្ខុំ ឧទ្ទិស្ស បាណំ វធិត្វា តស្ស បត្តំ បូរេត្វា ទេតិ, សោ ច អត្តនោ អត្ថាយ កតភាវំ ជានំយេវ គហេត្វា អញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ, សោ តំ តស្ស សទ្ធាយ បរិភុញ្ជតិ, កស្ស អាបត្តីតិ? ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តិ. យញ្ហិ ឧទ្ទិស្ស កតំ, តស្ស អភុត្តតាយ អនាបត្តិ, ឥតរស្ស អជាននតាយ. កប្បិយមំសស្ស ហិ បដិគ្គហណេ អាបត្តិ នត្ថិ, ឧទ្ទិស្សកតញ្ច អជានិត្វា ភុត្តស្ស បច្ឆា ញត្វា អាបត្តិទេសនាកិច្ចំ នាម នត្ថិ. អកប្បិយមំសំ បន អជានិត្វា ភុត្តេន បច្ឆា ញត្វាបិ អាបត្តិ ទេសេតព្ពា. ឧទ្ទិស្សកតញ្ហិ ញត្វា ភុញ្ជតោវ អាបត្តិ, អកប្បិយមំសំ អជានិត្វា ភុញ្ជន្តស្សបិ អាបត្តិយេវ, តស្មា អាបត្តិភីរុកេន រូបំ សល្លក្ខេន្តេនបិ បុច្ឆិត្វាវ មំសំ បដិគ្គហេតព្ពំ. បរិភោគកាលេ ‘‘បុច្ឆិត្វា ¶ បរិភុញ្ជិស្សាមី’’តិ វា គហេត្វា បុច្ឆិត្វាវ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. កស្មា? ទុវិញ្ញេយ្យត្តា. អច្ឆមំសម្បិ ហិ សូករមំសសទិសំ ហោតិ, ទីបិមំសាទីនិ ច មិគមំសាទិសទិសានិ, តស្មា បុច្ឆិត្វា គហណមេវ វត្តន្តិ វទន្តិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

មច្ឆមំសវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

៧. អនាមាសវិនិច្ឆយកថា

៤០. អនាមាសន្តិ ¶ ¶ ន បរាមសិតព្ពំ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨១) – យស្មា មាតា វា ហោតុ ធីតា វា ភគិនី វា, ឥត្ថី នាម សព្ពាបិ ព្រហ្មចរិយស្ស បារិពន្ថិកាវ អនាមាសា ច, តស្មា ‘‘អយំ មេ មាតា, អយំ មេ ធីតា, អយំ មេ ភគិនី’’តិ គេហស្សិតបេមេន អាមសតោបិ ទុក្កដមេវ វុត្តំ. ឥមំ បន ភគវតោ អាណំ អនុស្សរន្តេន សចេបិ នទីសោតេន វុយ្ហមានំ មាតរំ បស្សតិ, នេវ ហត្ថេន បរាមសិតព្ពា, បណ្ឌិតេន បន ភិក្ខុនា នាវា វា ផលកំ វា កទលិក្ខន្ធោ វា ទារុក្ខន្ធោ វា ឧបសំហរិតព្ពោ. តស្មិំ អសតិ កាសាវម្បិ ឧបសំហរិត្វា បុរតោ ឋបេតព្ពំ, ‘‘ឯត្ថ គណ្ហាហី’’តិ បន ន វត្តព្ពា. គហិតេ ‘‘បរិក្ខារំ កឌ្ឍាមី’’តិ កឌ្ឍន្តេន គន្តព្ពំ. សចេ បន ភាយតិ, បុរតោ បុរតោ គន្ត្វា ‘‘មា ភាយី’’តិ សមស្សាសេតព្ពា. សចេ ភាយមានា បុត្តស្ស សហសា ខន្ធេ វា អភិរុហតិ, ហត្ថេ វា គណ្ហាតិ, ន ‘‘អបេហិ មហល្លិកេ’’តិ និទ្ធុនិតព្ពា, ថលំ បាបេតព្ពា. កទ្ទមេ លគ្គាយបិ កូបេ បតិតាយបិ ឯសេវ នយោ. តត្រាបិ ហិ យោត្តំ វា វត្ថំ វា បក្ខិបិត្វា ហត្ថេន គហិតភាវំ ញត្វា ឧទ្ធរិតព្ពា, ន ត្វេវ អាមសិតព្ពា.

ន កេវលញ្ច មាតុគាមស្ស សរីរមេវ អនាមាសំ, និវាសនបារុបនម្បិ អាភរណភណ្ឌម្បិ អន្តមសោ តិណណ្ឌុបកំ វា តាលបណ្ណមុទ្ទិកំ វា ឧបាទាយ អនាមាសមេវ. តញ្ច ខោ និវាសនបាវុរណំ បិឡន្ធនត្ថាយ ឋបិតមេវ. សចេ បន និវាសនំ វា បារុបនំ វា បរិវត្តេត្វា ចីវរត្ថាយ បាទមូលេ ឋបេតិ, វដ្ដតិ. អាភរណភណ្ឌេសុ បន សីសបសាធនទន្តសូចិអាទិកប្បិយភណ្ឌំ ‘‘ឥមំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទេម, គណ្ហថា’’តិ ទីយមានំ សិបាដិកាសូចិអាទិឧបករណត្ថាយ គហេតព្ពំ. សុវណ្ណរជតមុត្តាទិមយំ បន អនាមាសមេវ, ទីយមានម្បិ ន គហេតព្ពំ. ន កេវលញ្ច ឯតាសំ សរីរូបគមេវ អនាមាសំ, ឥត្ថិសណ្ឋានេន កតំ កដ្ឋរូបម្បិ ទន្តរូបម្បិ អយរូបម្បិ លោហរូបម្បិ តិបុរូបម្បិ បោត្ថករូបម្បិ សព្ពរតនរូបម្បិ អន្តមសោ បិដ្ឋមយរូបម្បិ អនាមាសមេវ. បរិភោគត្ថាយ បន ‘‘ឥទំ តុម្ហាកំ ហោតូ’’តិ លភិត្វា ឋបេត្វា សព្ពរតនមយំ អវសេសំ ភិន្ទិត្វា ឧបករណារហំ ឧបករណេ, បរិភោគារហំ បរិភោគេ ឧបនេតុំ វដ្ដតិ.

៤១. យថា ¶ ច ឥត្ថិរូបកំ, ឯវំ សត្តវិធំ ធញ្ញម្បិ អនាមាសមេវ. តស្មា ខេត្តមជ្ឈេន គច្ឆន្តេន តត្ថជាតកម្បិ ធញ្ញផលំ ន អាមសន្តេន គន្តព្ពំ. សចេ ឃរទ្វារេ វា អន្តរាមគ្គេ វា ¶ ធញ្ញំ បសារិតំ ហោតិ, បស្សេន ច មគ្គោ អត្ថិ, ន មទ្ទន្តេន គន្តព្ពំ. គមនមគ្គេ អសតិ មគ្គំ អធិដ្ឋាយ គន្តព្ពំ. អន្តរឃរេ ធញ្ញស្ស ឧបរិ អាសនំ បញ្ញបេត្វា ទេន្តិ, និសីទិតុំ វដ្ដតិ. កេចិ អាសនសាលាយ ធញ្ញំ អាកិរន្តិ, សចេ សក្កា ហោតិ ហរាបេតុំ, ហរាបេតព្ពំ. នោ ចេ, ឯកមន្តំ ធញ្ញំ អមទ្ទន្តេន បីឋកំ បញ្ញបេត្វា និសីទិតព្ពំ. សចេ ឱកាសោ ន ហោតិ, មនុស្សា ធញ្ញមជ្ឈេយេវ បញ្ញបេត្វា ទេន្តិ, និសីទិតព្ពំ. តត្ថជាតកានិ មុគ្គមាសាទីនិ អបរណ្ណានិបិ តាលបនសាទីនិ វា ផលានិ កីឡន្តេន ន អាមសិតព្ពានិ. មនុស្សេហិ រាសិកតេសុបិ ឯសេវ នយោ. អរញ្ញេ បន រុក្ខតោ បតិតានិ ផលានិ ‘‘អនុបសម្បន្នានំ ទស្សាមី’’តិ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ.

៤២. មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ សង្ខោ សិលា បវាឡំ រជតំ ជាតរូបំ លោហិតង្កោ មសារគល្លន្តិ ឥមេសុ ទសសុ រតនេសុ មុត្តា អធោតា អវិទ្ធា យថាជាតាវ អាមសិតុំ វដ្ដតិ, សេសា អនាមាសាតិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘មុត្តា ធោតាបិ អធោតាបិ អនាមាសា, ភណ្ឌមូលត្ថាយ ច សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ, កុដ្ឋរោគស្ស ភេសជ្ជត្ថាយ បន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, តំ យុត្តំ. អន្តមសោ ជាតិផលិកំ ឧបាទាយ សព្ពោបិ នីលបីតាទិវណ្ណភេទោ មណិ ធោតវិទ្ធវដ្ដិតោ អនាមាសោ, យថាជាតោ បន អាករមុត្តោ បត្តាទិភណ្ឌមូលត្ថំ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ, តម្បិ មហាបច្ចរិយំ បដិក្ខិត្តំ. បចិត្វា កតោ កាចមណិយេវេកោ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. វេឡុរិយេបិ មណិសទិសោវ វិនិច្ឆយោ.

សង្ខោ ធមនសង្ខោ ច ធោតវិទ្ធោ ច រតនមិស្សោ អនាមាសោ, បានីយសង្ខោ ធោតោបិ អធោតោបិ អាមាសោវ. សេសញ្ច អញ្ជនាទិភេសជ្ជត្ថាយបិ ភណ្ឌមូលត្ថាយបិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. សិលា ធោតវិទ្ធា រតនសំយុត្តា មុគ្គវណ្ណាវ អនាមាសា, សេសា សត្ថកនិឃំសនាទិអត្ថាយ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. ឯត្ថ ច រតនសំយុត្តាតិ សុវណ្ណេន សទ្ធិំ យោជេត្វា បចិត្វា កតាតិ វទន្តិ. បវាឡំ ធោតវិទ្ធំ អនាមាសំ, សេសំ អាមាសញ្ច ភណ្ឌមូលត្ថញ្ច សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ ¶ . មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ធោតម្បិ អធោតម្បិ សព្ពំ អនាមាសញ្ច ន ច សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, តំ យុត្តំ.

រជតញ្ច ជាតរូបញ្ច កតភណ្ឌម្បិ អកតភណ្ឌម្បិ សព្ពេន សព្ពំ ពីជតោ បដ្ឋាយ អនាមាសញ្ច អសម្បដិច្ឆនីយញ្ច. ឧត្តររាជបុត្តោ កិរ សុវណ្ណចេតិយំ ការាបេត្វា មហាបទុមត្ថេរស្ស បេសេសិ. ថេរោ ‘‘ន កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបិ. ចេតិយឃរេ សុវណ្ណបទុមសុវណ្ណពុព្ពុឡកាទីនិ ហោន្តិ, ឯតានិបិ អនាមាសានិ. ចេតិយឃរគោបកា បន រូបិយឆឌ្ឌកដ្ឋានេ ឋិតា ¶ , តស្មា តេសំ កេឡាបយិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. កុរុន្ធិយំ បន តម្បិ បដិក្ខិត្តំ, សុវណ្ណចេតិយេ កចវរមេវ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្តកមេវ អនុញ្ញាតំ. អារកូដលោហម្បិ ជាតរូបគតិកមេវ អនាមាសន្តិ សព្ពដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. សេនាសនបរិភោគេ បន សព្ពោបិ កប្បិយោ, តស្មា ជាតរូបរជតមយា សព្ពេបិ សេនាសនបរិក្ខារា អាមាសា, ភិក្ខូនំ ធម្មវិនយវណ្ណនដ្ឋានេ រតនមណ្ឌបេ ករោន្តិ ផលិកត្ថម្ភេ រតនទាមបដិមណ្ឌិតេ, តត្ថ សព្ពូបករណានិ ភិក្ខូនំ បដិជគ្គិតុំ វដ្ដន្តិ. លោហិតង្កមសារគល្លា ធោតវិទ្ធា អនាមាសា, ឥតរេ អាមាសា, ភណ្ឌមូលត្ថាយ ច សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ធោតាបិ អធោតាបិ សព្ពសោ អនាមាសា, ន ច សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដន្តី’’តិ បដិក្ខិត្តំ.

៤៣. សព្ពំ អាវុធភណ្ឌំ អនាមាសំ, ភណ្ឌមូលត្ថាយ ទីយមានម្បិ ន សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. សត្ថវណិជ្ជា នាម ន វដ្ដតិ. សុទ្ធធនុទណ្ឌោបិ ធនុជិយាបិ បតោទោបិ តោមរោបិ អង្កុសោបិ អន្តមសោ វាសិផរសុអាទីនិបិ អាវុធសង្ខេបេន កតានិ អនាមាសានិ. សចេ កេនចិ វិហារេ សត្តិ វា តោមរោ វា ឋបិតោ ហោតិ, វិហារំ ជគ្គន្តេន ‘‘ហរន្តូ’’តិ សាមិកានំ បេសេតព្ពំ. សចេ ន ហរន្តិ, តំ អចាលេន្តេន វិហារោ បដិជគ្គិតព្ពោ. យុទ្ធភូមិយំ បន បតិតំ អសិំ វា សត្តិំ វា តោមរំ វា ទិស្វា បាសាណេន វា កេនចិ វា អសិំ ភិន្ទិត្វា សត្ថកត្ថាយ គហេតុំ វដ្ដតិ. ឥតរានិបិ វិយោជេត្វា កិញ្ចិ សត្ថកត្ថាយ, កិញ្ចិ កត្តរទណ្ឌាទិអត្ថាយ គហេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘ឥទំ គណ្ហថា’’តិ ទីយមានំ បន វិនាសេត្វា ‘‘កប្បិយភណ្ឌំ ករិស្សាមី’’តិ សព្ពម្បិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ.

មច្ឆជាលបក្ខិជាលាទីនិបិ ¶ ផលកជាលិកាទីនិបិ សរបរិត្តាណានិបិ សព្ពានិ អនាមាសានិ, បរិភោគត្ថាយ លព្ភមានេសុ បន ជាលំ តាវ ‘‘អាសនស្ស វា ចេតិយស្ស វា ឧបរិ ពន្ធិស្សាមិ, ឆត្តំ វា វេឋេស្សាមី’’តិ គហេតុំ វដ្ដតិ. សរបរិត្តាណំ សព្ពម្បិ ភណ្ឌមូលត្ថាយ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. បរូបរោធនិវារណញ្ហិ ឯតំ, ន ឧបរោធករន្តិ. ផលកំ ‘‘ទន្តកដ្ឋភាជនំ ករិស្សាមី’’តិ គហេតុំ វដ្ដតិ.

ចម្មវិនទ្ធានិ វីណាភេរិអាទីនិ អនាមាសានិ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘ភេរិសង្ឃាដោបិ វីណាសង្ឃាដោបិ តុច្ឆបោក្ខរម្បិ មុខវដ្ដិយំ អារោបិតចម្មម្បិ វីណាទណ្ឌកោបិ សព្ពំ អនាមាស’’ន្តិ វុត្តំ. ឱនហិតុំ វា ឱនហាបេតុំ វា វាទេតុំ វា វាទាបេតុំ វា ន លព្ភតិយេវ. ចេតិយង្គណេ បូជំ កត្វា មនុស្សេហិ ឆឌ្ឌិតំ ទិស្វាបិ អចាលេត្វាវ អន្តរន្តរេ សម្មជ្ជិតព្ពំ, កចវរឆឌ្ឌនកាលេ បន កចវរនិយាមេនេវ ហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ ¶ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. ភណ្ឌមូលត្ថាយ សម្បដិច្ឆិតុម្បិ វដ្ដតិ, បរិភោគត្ថាយ លព្ភមានេសុ បន វីណាទោណិកញ្ច ភេរិបោក្ខរញ្ច ទន្តកដ្ឋភាជនំ ករិស្សាម, ចម្មំ សត្ថកកោសកន្តិ ឯវំ តស្ស តស្ស បរិក្ខារស្ស ឧបករណត្ថាយ គហេត្វា តថា តថា កាតុំ វដ្ដតិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

អនាមាសវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

៨. អធិដ្ឋានវិកប្បនវិនិច្ឆយកថា

៤៤. អធិដ្ឋានវិកប្បនេសុ ¶ បន – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ, វស្សិកសាដិកំ វស្សានំ ចាតុមាសំ អធិដ្ឋាតុំ តតោ បរំ វិកប្បេតុំ, និសីទនំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ, បច្ចត្ថរណំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ, កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិំ យាវ អាពាធា អធិដ្ឋាតុំ តតោ បរំ វិកប្បេតុំ, មុខបុញ្ឆនចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ, បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) វចនតោ តិចីវរាទិនិយាមេនេវ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតុកអាមេន ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិអាទិនា នាមំ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. វិកប្បេន្តេន បន នាមំ អគ្គហេត្វាវ ‘‘ឥមំ ចីវរំ តុយ្ហំ វិកប្បេមី’’តិ ¶ វត្វា វិកប្បេតព្ពំ. តត្ថ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) តិចីវរំ អធិដ្ឋហន្តេន រជិត្វា កប្បពិន្ទុំ ទត្វា បមាណយុត្តមេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. អស្ស បមាណំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន សុគតចីវរតោ ឩនកំ វដ្ដតិ, លាមកបរិច្ឆេទេន សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គស្ស ច ទីឃតោ មុដ្ឋិបញ្ចកំ, តិរិយំ មុដ្ឋិត្តិកំ បមាណំ វដ្ដតិ. អន្តរវាសកោ ទីឃសោ មុដ្ឋិបញ្ចកោ, តិរិយំ ទ្វិហត្ថោបិ វដ្ដតិ. បារុបនេនបិ ហិ សក្កា នាភិំ បដិច្ឆាទេតុន្តិ. វុត្តប្បមាណតោ បន អតិរេកញ្ច ឩនកញ្ច ‘‘បរិក្ខារចោឡក’’ន្តិ អធិដ្ឋាតព្ពំ.

តត្ថ យស្មា ‘‘ទ្វេ ចីវរស្ស អធិដ្ឋានា កាយេន វា អធិដ្ឋេតិ, វាចាយ វា អធិដ្ឋេតី’’តិ (បរិ. ៣២២) វុត្តំ, តស្មា បុរាណសង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ បច្ចុទ្ធរិត្វា នវំ សង្ឃាដិំ ហត្ថេន គហេត្វា ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ចិត្តេន អាភោគំ កត្វា កាយវិការំ ករោន្តេន កាយេន អធិដ្ឋាតព្ពា. ឥទំ កាយេន អធិដ្ឋានំ, តំ យេន កេនចិ សរីរាវយវេន អផុសន្តស្ស ន វដ្ដតិ. វាចាយ អធិដ្ឋានេ បន វចីភេទំ កត្វា វាចាយ អធិដ្ឋាតព្ពា. តត្រ ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ – សចេ ហត្ថបាសេ ហោតិ, ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. អថ អន្តោគព្ភេ វា ឧបរិបាសាទេ វា សាមន្តវិហារេ វា ហោតិ, ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯតំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. ឯស នយោ ឧត្តរាសង្គេ អន្តរវាសកេ ច. នាមមត្តមេវ ហិ វិសេសោ, តស្មា សព្ពានិ សង្ឃាដិំ ឧត្តរាសង្គំ អន្តរវាសកន្តិ ឯវំ អត្តនោ នាមេនេវ អធិដ្ឋាតព្ពានិ. សចេ អធិដ្ឋហិត្វា ឋបិតវត្ថេហិ សង្ឃាដិអាទីនិ ករោតិ, និដ្ឋិតេ រជនេ ច កប្បេ ច ‘‘ឥមំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ បច្ចុទ្ធរិត្វា បុន អធិដ្ឋាតព្ពានិ. អធិដ្ឋិតេន បន ¶ សទ្ធិំ មហន្តតរមេវ ទុតិយបដ្ដំ វា ខណ្ឌំ វា សិព្ពន្តេន បុន អធិដ្ឋាតព្ពំ. សមេ វា ខុទ្ទកេ វា អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិ.

តិចីវរំ បន បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតិ, ន វដ្ដតីតិ? មហាបទុមត្ថេរោ កិរាហ ‘‘តិចីវរំ តិចីវរមេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ, សចេ បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានំ លភេយ្យ, ឧទោសិតសិក្ខាបទេ បរិហារោ និរត្ថកោ ភវេយ្យា’’តិ. ឯវំ វុត្តេ កិរ អវសេសា ភិក្ខូ អាហំសុ ‘‘បរិក្ខារចោឡម្បិ ភគវតាវ ‘អធិដ្ឋាតព្ព’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា វដ្ដតី’’តិ. មហាបច្ចរិយម្បិ វុត្តំ ‘‘បរិក្ខារចោឡំ នាម បាដេក្កំ និធានមុខមេតំ. តិចីវរំ ‘បរិក្ខារចោឡ’ន្តិ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, ឧទោសិតសិក្ខាបទេ (បារា. ៤៧១ អាទយោ) បន តិចីវរំ អធិដ្ឋហិត្វា បរិហរន្តស្ស ¶ បរិហារោ វុត្តោ’’តិ. ឧភតោវិភង្គភាណកោ បុណ្ណវាលិកវាសី មហាតិស្សត្ថេរោបិ កិរាហ ‘‘មយំ បុព្ពេ មហាថេរានំ អស្សុម្ហា ‘អរញ្ញវាសិនោ ភិក្ខូ រុក្ខសុសិរាទីសុ ចីវរំ ឋបេត្វា បធានំ បទហនត្ថាយ គច្ឆន្តិ, សាមន្តវិហារេ ធម្មស្សវនត្ថាយ គតានញ្ច តេសំ សូរិយេ ឧដ្ឋិតេ សាមណេរា វា ទហរភិក្ខូ វា បត្តចីវរំ គហេត្វា គច្ឆន្តិ, តស្មា សុខបរិភោគត្ថំ តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតី’’’តិ. មហាបច្ចរិយម្បិ វុត្តំ ‘‘បុព្ពេ អារញ្ញិកា ភិក្ខូ អពទ្ធសីមាយ ទុប្បរិហារន្តិ តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡមេវ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិំសូ’’តិ.

៤៥. វស្សិកសាដិកា អនតិរិត្តប្បមាណា នាមំ គហេត្វា វុត្តនយេនេវ ចត្តារោ វស្សិកេ មាសេ អធិដ្ឋាតព្ពា, តតោ បរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពា. វណ្ណភេទមត្តរត្តាបិ ចេសា វដ្ដតិ, ទ្វេ បន ន វដ្ដន្តិ. និសីទនំ វុត្តនយេន អធិដ្ឋាតព្ពមេវ, តញ្ច ខោ បមាណយុត្តំ ឯកមេវ, ទ្វេ ន វដ្ដន្តិ. បច្ចត្ថរណម្បិ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ, តំ បន មហន្តម្បិ វដ្ដតិ, ឯកម្បិ វដ្ដតិ, ពហូនិបិ វដ្ដន្តិ, នីលម្បិ បីតកម្បិ សទសម្បិ បុប្ផទសម្បីតិ សព្ពប្បការំ វដ្ដតិ. កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិ យាវ អាពាធោ អត្ថិ, តាវ បមាណិកា អធិដ្ឋាតព្ពា. អាពាធេ វូបសន្តេ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពា, ឯកាវ វដ្ដតិ. មុខបុញ្ឆនចោឡំ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ, យាវ ឯកំ ធោវីយតិ, តាវ អញ្ញំ បរិភោគត្ថាយ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ ទ្វេបិ វដ្ដន្តិ. អបរេ បន ថេរា ‘‘និធានមុខមេតំ, ពហូនិបិ វដ្ដន្តី’’តិ វទន្តិ. បរិក្ខារចោឡេ គណនា នត្ថិ, យត្តកំ ឥច្ឆតិ, តត្តកំ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. ថវិកាបិ បរិស្សាវនម្បិ វិកប្បនូបគបច្ឆិមចីវរប្បមាណំ ‘‘បរិក្ខារចោឡ’’ន្តិ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. តស្ស បមាណំ ទីឃតោ ទ្វេ វិទត្ថិយោ តិរិយំ វិទត្ថិ, តំ បន ទីឃតោ វឌ្ឍកីហត្ថប្បមាណំ, វិត្ថារតោ តតោ ឧបឌ្ឍប្បមាណំ ហោតិ. តត្រាយំ បាឡិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាយាមេន អដ្ឋង្គុលំ សុគតង្គុលេន ចតុរង្គុលវិត្ថតំ បច្ឆិមំ ចីវរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ ¶ (មហាវ. ៣៥៨). ពហូនិបិ ឯកតោ កត្វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានិ បរិក្ខារចោឡានិ អធិដ្ឋាមី’’តិ អធិដ្ឋាតុម្បិ វដ្ដតិយេវ. ភេសជ្ជនវកម្មមាតាបិតុអាទីនំ អត្ថាយ ឋបេន្តេន អនធិដ្ឋិតេបិ នត្ថិ អាបត្តិ. មញ្ចភិសិ បីឋភិសិ ពិម្ពោហនំ បាវារោ កោជវោតិ ឯតេសុ បន សេនាសនបរិក្ខារត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណេ ច អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិយេវ.

សចេ ¶ បន (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៣៦-៣៨) ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ សុត្តំ លភិត្វា ញាតកបវារិតេនេវ តន្តវាយេន អញ្ញេន វា មូលំ ទត្វា ចីវរំ វាយាបេតិ, វាយាបនបច្ចយា អនាបត្តិ. ទសាហាតិក្កមនបច្ចយា បន អាបត្តិំ រក្ខន្តេន វិកប្បនុបគប្បមាណមត្តេ វីតេ តន្តេ ឋិតំយេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. ទសាហាតិក្កមេន និដ្ឋាបិយមានញ្ហិ និស្សគ្គិយំ ភវេយ្យាតិ. ញាតកាទីហិ តន្តំ អារោបាបេត្វា ‘‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ, ឥទំ ចីវរំ គណ្ហេយ្យាថា’’តិ និយ្យាតិតេបិ ឯសេវ នយោ.

សចេ តន្តវាយោ ឯវំ បយោជិតោ វា សយំ ទាតុកាមោ វា ហុត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ចីវរំ អសុកទិវសេ នាម វាយិត្វា ឋបេស្សាមី’’តិ វទតិ, ភិក្ខុ ច តេន បរិច្ឆិន្នទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសាហំ អតិក្កាមេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. សចេ បន តន្តវាយោ ‘‘អហំ តុម្ហាកំ ចីវរំ វាយិត្វា សាសនំ បេសេស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ករោតិ, តេន បេសិតភិក្ខុ បន តស្ស ភិក្ខុនោ ន អារោចេតិ, អញ្ញោ ទិស្វា វា សុត្វា វា ‘‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ, ចីវរំ និដ្ឋិត’’ន្តិ អារោចេតិ, ឯតស្ស អារោចនំ ន បមាណំ. យទា បន តេន បេសិតោយេវ អារោចេតិ, តស្ស វចនំ សុតទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសាហំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ.

សចេ តន្តវាយោ ‘‘អហំ តុម្ហាកំ ចីវរំ វាយិត្វា កស្សចិ ហត្ថេ បហិណិស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ករោតិ, ចីវរំ គហេត្វា គតភិក្ខុ បន អត្តនោ បរិវេណេ ឋបេត្វា តស្ស ន អារោចេតិ, អញ្ញោ កោចិ ភណតិ ‘‘អបិ, ភន្តេ, អធុនា អាភតំ ចីវរំ សុន្ទរ’’ន្តិ. កុហិំ, អាវុសោ, ចីវរន្តិ. ឥត្ថន្នាមស្ស ហត្ថេ បេសិតន្តិ. ឯតស្សបិ វចនំ ន បមាណំ. យទា បន សោ ភិក្ខុ ចីវរំ ទេតិ, លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសាហំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. សចេ បន វាយាបនមូលំ អទិន្នំ ហោតិ, យាវ កាកណិកមត្តម្បិ អវសិដ្ឋំ, តាវ រក្ខតិ.

៤៦. អធិដ្ឋិតចីវរំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) បន បរិភុញ្ជតោ កថំ អធិដ្ឋានំ វិជហតីតិ ¶ ? អញ្ញស្ស ទានេន អច្ឆិន្ទិត្វា គហណេន វិស្សាសគ្គាហេន ហីនាយាវត្តនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានេន កាលកិរិយាយ លិង្គបរិវត្តនេន បច្ចុទ្ធរណេន ឆិទ្ទភាវេនាតិ ឥមេហិ នវហិ ការណេហិ វិជហតិ. តត្ថ បុរិមេហិ អដ្ឋហិ ¶ សព្ពចីវរានិ អធិដ្ឋានំ វិជហន្តិ, ឆិទ្ទភាវេន បន តិចីវរស្សេវ សព្ពដ្ឋកថាសុ អធិដ្ឋានវិជហនំ វុត្តំ, តញ្ច នខបិដ្ឋិប្បមាណេន ឆិទ្ទេន. តត្ថ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ កនិដ្ឋង្គុលិនខវសេន វេទិតព្ពំ, ឆិទ្ទញ្ច វិនិវិទ្ធឆិទ្ទមេវ. ឆិទ្ទស្ស ហិ អព្ភន្តរេ ឯកតន្តុ ចេបិ អច្ឆិន្នោ ហោតិ, រក្ខតិ. តត្ថ សង្ឃាដិយា ច ឧត្តរាសង្គស្ស ច ទីឃន្តតោ វិទត្ថិប្បមាណស្ស, តិរិយន្តតោ អដ្ឋង្គុលប្បមាណស្ស បទេសស្ស ឱរតោ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ, អន្តរវាសកស្ស បន ទីឃន្តតោ វិទត្ថិប្បមាណស្សេវ, តិរិយន្តតោ ចតុរង្គុលប្បមាណស្ស បទេសស្ស ឱរតោ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ, បរតោ ន ភិន្ទតិ, តស្មា ជាតេ ឆិទ្ទេ តិចីវរំ អតិរេកចីវរដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ, សូចិកម្មំ កត្វា បុន អធិដ្ឋាតព្ពំ. យោ បន ទុព្ពលដ្ឋានេ បឋមំ អគ្គឡំ ទត្វា បច្ឆា ទុព្ពលដ្ឋានំ ឆិន្ទិត្វា អបនេតិ, អធិដ្ឋានំ ន ភិជ្ជតិ. មណ្ឌលបរិវត្តនេបិ ឯសេវ នយោ. ទុបដ្ដស្ស ឯកស្មិំ បដលេ ឆិទ្ទេ វា ជាតេ គឡិតេ វា អធិដ្ឋានំ ន ភិជ្ជតិ, ខុទ្ទកំ ចីវរំ មហន្តំ ករោតិ, មហន្តំ វា ខុទ្ទកំ ករោតិ, អធិដ្ឋានំ ន ភិជ្ជតិ. ឧភោ កោដិយោ មជ្ឈេ ករោន្តោ សចេ បឋមំ ឆិន្ទិត្វា បច្ឆា ឃដេតិ, អធិដ្ឋានំ ភិជ្ជតិ. អថ ឃដេត្វា ឆិន្ទតិ, ន ភិជ្ជតិ. រជកេហិ ធោវាបេត្វា សេតំ ការាបេន្តស្សបិ អធិដ្ឋានំ អធិដ្ឋានមេវាតិ. អយំ តាវ អធិដ្ឋានេ វិនិច្ឆយោ.

៤៧. វិកប្បនេ បន ទ្វេ វិកប្បនា សម្មុខាវិកប្បនា បរម្មុខាវិកប្បនា ច. កថំ សម្មុខាវិកប្បនា ហោតិ? ចីវរានំ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា ‘‘ឥមំ ចីវរ’’ន្តិ វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានី’’តិ វា ‘‘ឯតំ ចីវរ’’ន្តិ វា ‘‘ឯតានិ ចីវរានី’’តិ វា វត្វា ‘‘តុយ្ហំ វិកប្បេមី’’តិ វត្តព្ពំ, អយមេកា សម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភុញ្ជិតុំ បន វិស្សជ្ជេតុំ វា អធិដ្ឋាតុំ វា ន វដ្ដតិ. ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ, មយ្ហំ សន្តកានិ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ ឯវំ បន វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ, តតោ បភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

អបរោ នយោ – តថេវ ចីវរានំ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា តស្សេវ ភិក្ខុនោ សន្តិកេ ‘‘ឥមំ ចីវរ’’ន្តិ វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានី’’តិ វា ‘‘ឯតំ ចីវរ’’ន្តិ វា ‘‘ឯតានិ ចីវរានី’’តិ វា វត្វា បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ អញ្ញតរស្ស អត្តនា អភិរុចិតស្ស យស្ស កស្សចិ នាមំ គហេត្វា ‘‘តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ វិកប្បេមី’’តិ វា ‘‘តិស្សាយ ភិក្ខុនិយា, តិស្សាយ សិក្ខមានាយ, តិស្សស្ស សាមណេរស្ស, តិស្សាយ សាមណេរិយា ¶ វិកប្បេមី’’តិ ¶ វា វត្តព្ពំ, អយំ អបរាបិ សម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភោគាទីសុ បន ឯកម្បិ ន វដ្ដតិ. តេន បន ភិក្ខុនា ‘‘តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ សន្តកំ…បេ… តិស្សាយ សាមណេរិយា សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ, តតោ បភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

កថំ បរម្មុខាវិកប្បនា ហោតិ? ចីវរានំ តថេវ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា ‘‘ឥមំ ចីវរ’’ន្តិ វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានី’’តិ វា ‘‘ឯតំ ចីវរ’’ន្តិ វា ‘‘ឯតានិ ចីវរានី’’តិ វា វត្វា ‘‘តុយ្ហំ វិកប្បនត្ថាយ ទម្មី’’តិ វត្តព្ពំ. តេន វត្តព្ពោ ‘‘កោ តេ មិត្តោ វា សន្ទិដ្ឋោ វា’’តិ. តតោ ឥតរេន បុរិមនយេនេវ ‘‘តិស្សោ ភិក្ខូ’’តិ វា…បេ… ‘‘តិស្សា សាមណេរី’’តិ វា វត្តព្ពំ. បុន តេន ភិក្ខុនា ‘‘អហំ តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ ទម្មី’’តិ វា…បេ… ‘‘តិស្សាយ សាមណេរិយា ទម្មី’’តិ វា វត្តព្ពំ, អយំ បរម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភោគាទីសុ បន ឯកម្បិ ន វដ្ដតិ. តេន បន ភិក្ខុនា ទុតិយសម្មុខាវិកប្បនាយំ វុត្តនយេនេវ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ, តតោ បភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

ទ្វិន្នំ វិកប្បនានំ កិំ នានាករណំ? សម្មុខាវិកប្បនាយំ សយំ វិកប្បេត្វា បរេន បច្ចុទ្ធរាបេតិ, បរម្មុខាវិកប្បនាយំ បរេនេវ វិកប្បាបេត្វា បរេនេវ បច្ចុទ្ធរាបេតិ, ឥទមេត្ថ នានាករណំ. សចេ បន យស្ស វិកប្បេតិ, សោ បញ្ញត្តិកោវិទោ ន ហោតិ, ន ជានាតិ បច្ចុទ្ធរិតុំ, តំ ចីវរំ គហេត្វា អញ្ញស្ស ព្យត្តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា បុន វិកប្បេត្វា បរេន បច្ចុទ្ធរាបេតព្ពំ. វិកប្បិតវិកប្បនា នាមេសា វដ្ដតិ. ឯវំ តាវ ចីវរេ អធិដ្ឋានវិកប្បនានយោ វេទិតព្ពោ.

៤៨. បត្តេ បន អយំ នយោ – បត្តំ អធិដ្ឋហន្តេន ឧក្កដ្ឋមជ្ឈិមោមកានំ អញ្ញតរោ បមាណយុត្តោវ អធិដ្ឋាតព្ពោ. តស្ស បមាណំ ‘‘អឌ្ឍាឡ្ហកោទនំ គណ្ហាតី’’តិអាទិនា (បារា. ៦០២) នយេន បាឡិយំ វុត្តំ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០២ អាទយោ) – អនុបហតបុរាណសាលិតណ្ឌុលានំ សុកោដ្ដិតបរិសុទ្ធានំ ទ្វេ មគធនាឡិយោ គហេត្វា តេហិ តណ្ឌុលេហិ អនុត្តណ្ឌុលមកិលិន្នមបិណ្ឌិតំ សុវិសទំ កុន្ទមកុឡរាសិសទិសំ អវស្សាវិតោទនំ បចិត្វា និរវសេសំ ¶ បត្តេ បក្ខិបិត្វា តស្ស ឱទនស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណោ នាតិឃនោ នាតិតនុកោ ហត្ថហារិយោ សព្ពសម្ភារសង្ខតោ មុគ្គសូបោ បក្ខិបិតព្ពោ, តតោ អាលោបស្ស អាលោបស្ស អនុរូបំ យាវចរិមាលោបប្បហោនកំ ¶ មច្ឆមំសាទិព្យញ្ជនំ បក្ខិបិតព្ពំ, សប្បិតេលតក្ករសកញ្ជិកាទីនិ បន គណនូបគានិ ន ហោន្តិ. តានិ ហិ ឱទនគតិកានិ ហោន្តិ, នេវ ហាបេតុំ, ន វឌ្ឍេតុំ សក្កោន្តិ. ឯវមេតំ សព្ពម្បិ បក្ខិត្តំ សចេ បត្តស្ស មុខវដ្ដិយា ហេដ្ឋិមរាជិសមំ តិដ្ឋតិ, សុត្តេន វា ហីរេន វា ឆិន្ទន្តស្ស សុត្តស្ស វា ហីរស្ស វា ហេដ្ឋិមន្តំ ផុសតិ, អយំ ឧក្កដ្ឋោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ អតិក្កម្ម ថូបីកតំ តិដ្ឋតិ, អយំ ឧក្កដ្ឋោមកោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ ន សម្បាបុណាតិ អន្តោគធមេវ ហោតិ, អយំ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ នាម បត្តោ.

ឧក្កដ្ឋតោ ឧបឌ្ឍប្បមាណោ មជ្ឈិមោ នាម បត្តោ. មជ្ឈិមតោ ឧបឌ្ឍប្បមាណោ ឱមកោ. តស្មា សចេ មគធនាឡិយា នាឡិកោទនាទិសព្ពម្បិ បក្ខិត្តំ វុត្តនយេនេវ ហេដ្ឋិមរាជិសមំ តិដ្ឋតិ, អយំ មជ្ឈិមោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ អតិក្កម្ម ថូបីកតំ តិដ្ឋតិ, អយំ មជ្ឈិមោមកោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ ន សម្បាបុណាតិ អន្តោគធមេវ ហោតិ, អយំ មជ្ឈិមុក្កដ្ឋោ នាម បត្តោ. សចេ មគធនាឡិយា ឧបឌ្ឍនាឡិកោទនាទិសព្ពម្បិ បក្ខិត្តំ ហេដ្ឋិមរាជិសមំ តិដ្ឋតិ, អយំ ឱមកោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ អតិក្កម្ម ថូបីកតំ តិដ្ឋតិ, អយំ ឱមកោមកោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ ន សម្បាបុណាតិ អន្តោគធមេវ ហោតិ, អយំ ឱមកុក្កដ្ឋោ នាម បត្តោ. ឯវមេតេ នវ បត្តា. តេសុ ទ្វេ អបត្តា ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ ច ឱមកោមកោ ចាតិ. តស្មា ឯតេ ភាជនបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពា, ន អធិដ្ឋានូបគា ន វិកប្បនូបគា. ឥតរេ បន សត្ត អធិដ្ឋហិត្វា វា វិកប្បេត្វា វា បរិភុញ្ជិតព្ពា.

បមាណយុត្តានម្បិ ឯតេសំ អធិដ្ឋានវិកប្បនូបគត្តំ ឯវំ វេទិតព្ពំ – អយោបត្តោ បញ្ចហិ បាកេហិ, មត្តិកាបត្តោ ទ្វីហិ បាកេហិ បក្កោ អធិដ្ឋានូបគោ. ឧភោបិ យំ មូលំ ទាតព្ពំ, តស្មិំ ទិន្នេយេវ. សចេ ឯកោបិ បាកោ ឩនោ ហោតិ, កាកណិកមត្តម្បិ វា មូលំ អទិន្នំ, ន អធិដ្ឋានូបគោ. សចេ បត្តសាមិកោ វទតិ ‘‘យទា តុម្ហាកំ មូលំ ភវិស្សតិ, តទា ទស្សថ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ, នេវ អធិដ្ឋានូបគោ ហោតិ, បាកស្ស ហិ ឩនត្តា បត្តសង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ, មូលស្ស សកលស្ស វា ឯកទេសស្ស ¶ វា អទិន្នត្តា សកភាវំ ន ឧបេតិ, អញ្ញស្សេវ សន្តកោ ហោតិ, តស្មា បាកេ ច មូលេ ច សុនិដ្ឋិតេយេវ អធិដ្ឋានូបគោ ហោតិ. យោ អធិដ្ឋានូបគោ, ស្វេវ វិកប្បនូបគោ. សោ ហត្ថំ អាគតោបិ អនាគតោបិ អធិដ្ឋាតព្ពោ វិកប្បេតព្ពោ វា. យទិ ហិ បត្តការកោ មូលំ លភិត្វា សយំ វា ទាតុកាមោ ហុត្វា ‘‘អហំ ភន្តេ តុម្ហាកំ បត្តំ កត្វា អសុកទិវសេ នាម បចិត្វា ឋបេស្សាមី’’តិ វទតិ, ភិក្ខុ ច តេន បរិច្ឆិន្នទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសាហំ អតិក្កាមេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. សចេ បន បត្តការកោ ‘‘អហំ តុម្ហាកំ បត្តំ កត្វា បចិត្វា សាសនំ បេសេស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ករោតិ, តេន ¶ បេសិតភិក្ខុ បន តស្ស ភិក្ខុនោ ន អារោចេតិ, អញ្ញោ ទិស្វា វា សុត្វា វា ‘‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ, បត្តោ និដ្ឋិតោ’’តិ អារោចេតិ, ឯតស្ស អារោចនំ ន បមាណំ. យទា បន តេន បេសិតោយេវ អារោចេតិ, តស្ស វចនំ សុតទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសាហំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. សចេ បន បត្តការកោ ‘‘អហំ តុម្ហាកំ បត្តំ កត្វា បចិត្វា កស្សចិ ហត្ថេ បហិណិស្សាមី’’តិ វត្វា តថេវ ករោតិ, បត្តំ គហេត្វា អាគតភិក្ខុ បន អត្តនោ បរិវេណេ ឋបេត្វា តស្ស ន អារោចេតិ, អញ្ញោ កោចិ ភណតិ ‘‘អបិ, ភន្តេ, អធុនា អាភតោ បត្តោ សុន្ទរោ’’តិ. ‘‘កុហិំ, អាវុសោ, បត្តោ’’តិ? ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ហត្ថេ បេសិតោ’’តិ. ឯតស្សបិ វចនំ ន បមាណំ. យទា បន សោ ភិក្ខុ បត្តំ ទេតិ, លទ្ធទិវសតោ បដ្ឋាយ ទសាហំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, តស្មា ទសាហំ អនតិក្កាមេត្វាវ អធិដ្ឋាតព្ពោ វិកប្បេតព្ពោ វា.

តត្ថ ទ្វេ បត្តស្ស អធិដ្ឋានា កាយេន វា អធិដ្ឋាតិ, វាចាយ វា អធិដ្ឋាតិ. តេសំ វសេន អធិដ្ឋហន្តេន ‘‘ឥមំ បត្តំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វា ‘‘ឯតំ បត្តំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វា វត្វា ឯវំ សម្មុខេ វា បរម្មុខេ វា ឋិតំ បុរាណបត្តំ បច្ចុទ្ធរិត្វា អញ្ញស្ស វា ទត្វា នវំ បត្តំ យត្ថ កត្ថចិ ឋិតំ ហត្ថេន បរាមសិត្វា ‘‘ឥទំ បត្តំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ចិត្តេន អាភោគំ កត្វា កាយវិការំ ករោន្តេន កាយេន វា អធិដ្ឋាតព្ពោ. វចីភេទំ កត្វា វាចាយ វា អធិដ្ឋាភព្ពោ. តត្រ ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ – សចេ ហត្ថបាសេ ហោតិ, ‘‘ឥមំ បត្តំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ¶ វាចា ភិន្ទិតព្ពា, អថ អន្តោគព្ភេ វា ឧបរិបាសាទេ វា សាមន្តវិហារេ វា ហោតិ, ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯតំ បត្តំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. អធិដ្ឋហន្តេន បន ឯកកេន អធិដ្ឋាតុម្បិ វដ្ដតិ, អញ្ញស្ស សន្តិកេ អធិដ្ឋាតុម្បិ វដ្ដតិ. អញ្ញស្ស សន្តិកេ អយមានិសំសោ – សចស្ស ‘‘អធិដ្ឋិតោ នុ ខោ មេ, នោ’’តិ វិមតិ ឧប្បជ្ជតិ, ឥតរោ សារេត្វា វិមតិំ ឆិន្ទិស្សតីតិ. សចេ កោចិ ទស បត្តេ លភិត្វា សព្ពេ អត្តនាវ បរិភុញ្ជិតុកាមោ ហោតិ, ន សព្ពេ អធិដ្ឋាតព្ពា, ឯកំ បត្តំ អធិដ្ឋាយ បុនទិវសេ តំ បច្ចុទ្ធរិត្វា អញ្ញោ អធិដ្ឋាតព្ពោ. ឯតេនេវ ឧបាយេន វស្សសតម្បិ បរិហរិតុំ សក្កា.

ឯវំ អប្បមត្តស្ស សិយា អធិដ្ឋានវិជហនន្តិ? សិយា. សចេ ហិ សយំ បត្តំ អញ្ញស្ស ទេតិ, វិព្ភមតិ វា, សិក្ខំ វា បច្ចក្ខាតិ, កាលំ វា ករោតិ, លិង្គំ វាស្ស បរិវត្តតិ, បច្ចុទ្ធរតិ វា, បត្តេ វា ឆិទ្ទំ ហោតិ, អធិដ្ឋានំ វិជហតិ. វុត្តញ្ចេតំ –

‘‘ទិន្នវិព្ភន្តបច្ចក្ខា ¶ , កាលកិរិយាកតេន ច;

លិង្គបច្ចុទ្ធរា ចេវ, ឆិទ្ទេន ភវតិ សត្តម’’ន្តិ. (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០៨) –

ចោរគហណវិស្សាសគ្គាហេហិបិ វិជហតិយេវ. កិត្តកេន ឆិទ្ទេន អធិដ្ឋានំ ភិជ្ជតិ? យេន កង្គុសិត្ថំ និក្ខមតិ ចេវ បវិសតិ ច. ឥទញ្ហិ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ លាមកធញ្ញសិត្ថំ. តស្មិំ ឆិទ្ទេ អយចុណ្ណេន វា អាណិយា វា បដិបាកតិកេ កតេ ទសាហព្ភន្តរេ បុន អធិដ្ឋាតព្ពោ. អយំ តាវេត្ថ អធិដ្ឋានេ វិនិច្ឆយោ.

៤៩. វិកប្បនេ បន ទ្វេ វិកប្បនា សម្មុខាវិកប្បនា ចេវ បរម្មុខាវិកប្បនា ច. កថំ សម្មុខាវិកប្បនា ហោតិ? បត្តានំ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា ‘‘ឥមំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឥមេ បត្តេ’’តិ វា ‘‘ឯតំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឯតេ បត្តេ’’តិ វា វត្វា ‘‘តុយ្ហំ វិកប្បេមី’’តិ វត្តព្ពំ, អយមេកា សម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភុញ្ជិតុំ បន វិស្សជ្ជេតុំ វា អធិដ្ឋាតុំ វា ន វដ្ដតិ. ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ ឯវំ បន វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ, តតោ បភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

អបរោ នយោ – តថេវ បត្តានំ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា តស្សេវ ភិក្ខុនោ សន្តិកេ ‘‘ឥមំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឥមេ បត្តេ’’តិ វា ‘‘ឯតំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឯតេ បត្តេ’’តិ វា វត្វា បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ ¶ អញ្ញតរស្ស អត្តនា អភិរុចិតស្ស យស្ស កស្សចិ នាមំ គហេត្វា ‘‘តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ វិកប្បេមី’’តិ វា ‘‘តិស្សាយ ភិក្ខុនិយា, សិក្ខមានាយ, សាមណេរស្ស, តិស្សាយ សាមណេរិយា វិកប្បេមី’’តិ វា វត្តព្ពំ, អយំ អបរាបិ សម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ. បរិភោគាទីសុ បន ឯកម្បិ ន វដ្ដតិ. តេន បន ភិក្ខុនា តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ សន្តកំ…បេ… តិស្សាយ សាមណេរិយា សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហីតិ វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ, តតោ បភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ.

កថំ បរម្មុខាវិកប្បនា ហោតិ? បត្តានំ តថេវ ឯកពហុភាវំ សន្និហិតាសន្និហិតភាវញ្ច ញត្វា ‘‘ឥមំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឥមេ បត្តេ’’តិ វា ‘‘ឯតំ បត្ត’’ន្តិ វា ‘‘ឯតេ បត្តេ’’តិ វា វត្វា ‘‘តុយ្ហំ វិកប្បនត្ថាយ ទម្មី’’តិ វត្តព្ពំ. តេន វត្តព្ពោ ‘‘កោ តេ មិត្តោ វា សន្ទិដ្ឋោ វា’’តិ ¶ . តតោ ឥតរេន បុរិមនយេន ‘‘តិស្សោ ភិក្ខូ’’តិ វា…បេ… ‘‘តិស្សា សាមណេរី’’តិ វា វត្តព្ពំ. បុន តេន ភិក្ខុនា ‘‘អហំ តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ ទម្មី’’តិ វា…បេ… ‘‘តិស្សាយ សាមណេរិយា ទម្មី’’តិ វា វត្តព្ពំ, អយំ បរម្មុខាវិកប្បនា. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតិ, បរិភោគាទីសុ បន ឯកម្បិ ន វដ្ដតិ. តេន បន ភិក្ខុនា ទុតិយសម្មុខាវិកប្បនាយំ វុត្តនយេនេវ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ វុត្តេ បច្ចុទ្ធារោ នាម ហោតិ, តតោ បភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តិ. អយំ វិកប្បនេ នយោ.

៥០. ឯវំ អធិដ្ឋហិត្វា វិកប្បេត្វា ច បរិភុញ្ជន្តេន បត្តេ ភិន្នេ កិំ កាតព្ពន្តិ? យស្ស បត្តេ រាជិមុខវដ្ដិតោ ហេដ្ឋា ទ្វង្គុលប្បមាណា ន ហោតិ តេន ន កិញ្ចិ កាតព្ពំ. យស្ស (បារា. អដ្ឋ. ២.៦១២-៣) បន តាទិសា ឯកាបិ រាជិ ហោតិ, តេន តស្សា រាជិយា ហេដ្ឋិមបរិយន្តេ បត្តវេធកេន វិជ្ឈិត្វា បចិត្វា សុត្តរជ្ជុកមកចិរជ្ជុកាទីហិ វា តិបុសុត្តកេន វា ពន្ធិត្វា តំ ពន្ធនំ អាមិសស្ស អលគ្គនត្ថំ តិបុបដ្ដេន វា កេនចិ វា ពទ្ធសិលេសេន បដិច្ឆាទេតព្ពំ. សោ ច បត្តោ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពោ. សុខុមំ វា ឆិទ្ទំ កត្វា ពន្ធិតព្ពោ. សុទ្ធេហិ បន មធុកសិត្ថកលាខាសជ្ជុរសាទីហិ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ, ផាណិតំ ឈាបេត្វា បាសាណចុណ្ណេន ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. មុខវដ្ដិសមីបេ បន បត្តវេធកេន វិជ្ឈិយមានោ កបាលស្ស ពហលត្តា ¶ ភិជ្ជតិ, តស្មា ហេដ្ឋា វិជ្ឈិតព្ពោ. យស្ស បន ទ្វេ រាជិយោ, ឯកាយេវ វា ចតុរង្គុលា, តស្ស ទ្វេ ពន្ធនានិ ទាតព្ពានិ. យស្ស តិស្សោ, ឯកាយេវ វា ឆឡង្គុលា, តស្ស តីណិ. យស្ស ចតស្សោ, ឯកាយេវ វា អដ្ឋង្គុលា, តស្ស ចត្តារិ. យស្ស បញ្ច, ឯកាយេវ វា ទសង្គុលា, សោ ពទ្ធោបិ អពទ្ធោបិ អបត្តោយេវ, អញ្ញោ វិញ្ញាបេតព្ពោ. ឯស តាវ មត្តិកាបត្តេ វិនិច្ឆយោ.

អយោបត្តេ បន សចេបិ បញ្ច វា អតិរេកានិ វា ឆិទ្ទានិ ហោន្តិ, តានិ ច អយចុណ្ណេន វា អាណិយា វា លោហមណ្ឌលកេន វា ពទ្ធានិ មដ្ឋានិ ហោន្តិ, ស្វេវ បត្តោ បរិភុញ្ជិតព្ពោ, អញ្ញោ ន វិញ្ញាបេតព្ពោ. អថ បន ឯកម្បិ ឆិទ្ទំ មហន្តំ ហោតិ, លោហមណ្ឌលកេន ពទ្ធម្បិ មដ្ឋំ ន ហោតិ, បត្តេ អាមិសំ លគ្គតិ, អកប្បិយោ ហោតិ, អយំ អបត្តោ, អញ្ញោ វិញ្ញាបេតព្ពោ. វិញ្ញាបេន្តេន ច សង្ឃវសេន បវារិតដ្ឋានេ បញ្ចពន្ធនេនេវ បត្តេន អញ្ញំ បត្តំ វិញ្ញាបេតុំ វដ្ដតិ, បុគ្គលវសេន បន បវារិតដ្ឋានេ ឩនបញ្ចពន្ធនេនាបិ វដ្ដតិ. បត្តំ លភិត្វា បរិភុញ្ជន្តេន ច យាគុរន្ធនរជនបចនាទិនា អបរិភោគេន ន បរិភុញ្ជិតព្ពោ, អន្តរាមគ្គេ បន ព្យាធិម្ហិ ឧប្បន្នេ អញ្ញស្មិំ ភាជនេ អសតិ មត្តិកាយ លិម្បេត្វា យាគុំ វា បចិតុំ ឧទកំ វា តាបេតុំ វដ្ដតិ. មញ្ចបីឋឆត្តនាគទន្តកាទិកេ អទេសេបិ ន ¶ និក្ខិបិតព្ពោ. បត្តស្ស ហិ និក្ខិបនទេសោ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បត្តាធារក’’ន្តិអាទិនា (ចូឡវ. ២៥៤) នយេន ខន្ធកេ វុត្តោយេវ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

អធិដ្ឋានវិកប្បនវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

៩. ចីវរវិប្បវាសវិនិច្ឆយកថា

៥១. ចីវរេនវិនាវាសោតិ ¶ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតានំ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរេន វិប្បវាសោ. ឯវំ អធិដ្ឋិតេសុ ហិ តីសុ ចីវរេសុ ឯកេនបិ វិនា វសិតុំ ន វដ្ដតិ, វសន្តស្ស សហ អរុណុគ្គមនា ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ¶ ហោតិ, តស្មា អរុណុគ្គមនសមយេ ចីវរំ អឌ្ឍតេយ្យរតនប្បមាណេ ហត្ថបាសេ កត្វា វសិតព្ពំ. គាមនិវេសនឧទោសិតអឌ្ឌមាឡបាសាទហម្មិយនាវាសត្ថខេត្តធញ្ញករណអារាមវិហាររុក្ខមូលអជ្ឈោកាសេសុ បន អយំ វិសេសោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៧៧-៨) – សចេ ឯកស្ស រញ្ញោ គាមភោជកស្ស វា សន្តកោ គាមោ ហោតិ, យេន កេនចិ បាការេន វា វតិយា វា បរិខាយ វា បរិក្ខិត្តោ ច, ឯវរូបេ គាមេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា គាមព្ភន្តរេ យត្ថ កត្ថចិ យថារុចិតដ្ឋានេ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន អបរិក្ខិត្តោ ហោតិ, ឯវរូបេ គាមេ យស្មិំ ឃរេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តស្មិំ វត្ថព្ពំ, តស្ស វា ឃរស្ស ហត្ថបាសេ សមន្តា អឌ្ឍតេយ្យរតនព្ភន្តរេ វសិតព្ពំ. តំ បមាណំ អតិក្កមិត្វា សចេបិ ឥទ្ធិមា ភិក្ខុ អាកាសេ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតិ, ចីវរំ និស្សគ្គិយមេវ ហោតិ.

សចេ នានារាជូនំ វា ភោជកានំ វា គាមោ ហោតិ វេសាលីកុសិនារាទិសទិសោ បរិក្ខិត្តោ ច, ឯវរូបេ គាមេ យស្មិំ ឃរេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តត្ថ វា វត្ថព្ពំ, តត្ថ សទ្ទសង្ឃដ្ដនេន វា ជនសម្ពាធេន វា វសិតុំ អសក្កោន្តេន សភាយេ វា វត្ថព្ពំ នគរទ្វារមូលេ វា. តត្រាបិ វសិតុំ អសក្កោន្តេន យត្ថ កត្ថចិ ផាសុកដ្ឋានេ វសិត្វា អន្តោអរុណេ អាគម្ម តេសំយេវ សភាយនគរទ្វារមូលានំ ហត្ថបាសេ វសិតព្ពំ. ឃរស្ស បន ចីវរស្ស វា ហត្ថបាសេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ.

សចេ ឃរេ អដ្ឋបេត្វា ‘‘សភាយេ ឋបេស្សាមី’’តិ សភាយំ គច្ឆន្តោ ហត្ថំ បសារេត្វា ‘‘ហន្ទិមំ ចីវរំ ឋបេហី’’តិ ឯវំ និក្ខេបសុខេ ហត្ថបាសគតេ កិស្មិញ្ចិ អាបណេ ចីវរំ និក្ខិបតិ, តេន បុរិមនយេនេវ សភាយេ វា វត្ថព្ពំ, ទ្វារមូលេ វា តេសំ ហត្ថបាសេ វា វសិតព្ពំ.

សចេ នគរស្ស ពហូនិបិ ទ្វារានិ ហោន្តិ ពហូនិ ច សភាយានិ, សព្ពត្ថ វសិតុំ ន វដ្ដតិ. យស្សា បន វីថិយា ចីវរំ ឋបិតំ, យំ តស្សា សម្មុខដ្ឋានេ សភាយញ្ច ទ្វារញ្ច, តស្ស សភាយស្ស ច ទ្វារស្ស ច ហត្ថបាសេ វសិតព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ សក្កា ចីវរស្ស បវត្តិំ ជានិតុំ ¶ . សភាយំ បន គច្ឆន្តេន យស្ស អាបណិកស្ស ហត្ថេ និក្ខិត្តំ, សចេ សោ តំ ចីវរំ អតិហរិត្វា ឃរេ និក្ខិបតិ, វីថិហត្ថបាសោ ន រក្ខតិ, ឃរស្ស ហត្ថបាសេ ¶ វត្ថព្ពំ. សចេ មហន្តំ ឃរំ ហោតិ ទ្វេ វីថិយោ ផរិត្វា ឋិតំ, បុរតោ វា បច្ឆតោ វា ហត្ថបាសេយេវ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតព្ពំ. សភាយេ និក្ខិបិត្វា បន សភាយេ វា តស្ស សម្មុខេ នគរទ្វារមូលេ វា តេសំយេវ ហត្ថបាសេ វា អរុណំ ឧដ្ឋាបេតព្ពំ. សចេ បន គាមោ អបរិក្ខិត្តោ ហោតិ, យស្មិំ ឃរេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តស្មិំ ឃរេ តស្ស ឃរស្ស វា ហត្ថបាសេ វត្ថព្ពំ.

សចេ (បារា. ៤៨០) ឯកកុលស្ស សន្តកំ និវេសនំ ហោតិ បរិក្ខិត្តញ្ច នានាគព្ភំ នានាឱវរកំ, អន្តោនិវេសនេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោនិវេសនេ វត្ថព្ពំ. សចេ អបរិក្ខិត្តំ, យស្មិំ គព្ភេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ ហោតិ, តស្មិំ គព្ភេ វត្ថព្ពំ គព្ភស្ស ហត្ថបាសេ វា. សចេ នានាកុលស្ស និវេសនំ ហោតិ បរិក្ខិត្តញ្ច នានាគព្ភំ នានាឱវរកំ, យស្មិំ គព្ភេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ ហោតិ, តស្មិំ គព្ភេ វត្ថព្ពំ, សព្ពេសំ សាធារណេ ឃរទ្វារមូលេ វា គព្ភស្ស វា ឃរទ្វារមូលស្ស វា ហត្ថបាសេ. សចេ អបរិក្ខិត្តំ ហោតិ, យស្មិំ គព្ភេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តស្មិំ គព្ភេ វត្ថព្ពំ គព្ភស្ស វា ហត្ថបាសេ. ឧទោសិតអឌ្ឌមាឡបាសាទហម្មិយេសុបិ និវេសនេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

សចេ ឯកកុលស្ស នាវា ហោតិ, អន្តោនាវាយំ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោនាវាយំ វត្ថព្ពំ. សចេ នានាកុលស្ស នាវា ហោតិ នានាគព្ភា នានាឱវរកា, យស្មិំ ឱវរកេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ ហោតិ, តស្មិំ ឱវរកេ វត្ថព្ពំ ឱវរកស្ស ហត្ថបាសេ វា.

សចេ ឯកកុលស្ស សត្ថោ ហោតិ, តស្មិំ សត្ថេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា បុរតោ វា បច្ឆតោ វា សត្តព្ភន្តរា ន វិជហិតព្ពា, បស្សតោ អព្ភន្តរំ ន វិជហិតព្ពំ. ឯកំ អព្ភន្តរំ អដ្ឋវីសតិហត្ថំ ហោតិ. សចេ នានាកុលស្ស សត្ថោ ហោតិ, សត្ថេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា ចីវរស្ស ហត្ថបាសេ វសិតព្ពំ. សចេ សត្ថោ គច្ឆន្តោ គាមំ វា នទិំ វា បរិយាទិយិត្វា តិដ្ឋតិ, អន្តោបវិដ្ឋេន សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធោ ហុត្វា ឱរញ្ច បារញ្ច ផរិត្វា ឋិតោ ហោតិ, សត្ថបរិហារោ លព្ភតិ. អថ គាមេ វា នទិយា វា បរិយាបន្នោ ហោតិ, គាមបរិហារោ ចេវ នទីបរិហារោ ច លព្ភតិ. សចេ វិហារសីមំ អតិក្កមិត្វា តិដ្ឋតិ, អន្តោសីមាយ ច ចីវរំ ហោតិ, វិហារំ គន្ត្វា ¶ វសិតព្ពំ. សចេ ពហិសីមាយ ចីវរំ ហោតិ, សត្ថសមីបេយេវ វសិតព្ពំ. សចេ គច្ឆន្តោ សត្ថោ សកដេ វា ភគ្គេ គោណេ វា នដ្ឋេ អន្តរា ឆិជ្ជតិ, យស្មិំ កោដ្ឋាសេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តត្ថ វសិតព្ពំ.

សចេ ¶ ឯកកុលស្ស ខេត្តំ ហោតិ បរិក្ខិត្តញ្ច, អន្តោខេត្តេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោខេត្តេ វត្ថព្ពំ. សចេ អបរិក្ខិត្តំ ហោតិ, ចីវរស្ស ហត្ថបាសេ វសិតព្ពំ. សចេ នានាកុលស្ស ខេត្តំ ហោតិ បរិក្ខិត្តញ្ច, អន្តោខេត្តេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា ទ្វារមូលេ វត្ថព្ពំ ទ្វារមូលស្ស ហត្ថបាសេ វា. សចេ អបរិក្ខិត្តំ ហោតិ, ចីវរស្ស ហត្ថបាសេ វសិតព្ពំ.

សចេ ឯកកុលស្ស ធញ្ញករណំ ហោតិ បរិក្ខិត្តញ្ច, អន្តោធញ្ញករណេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោធញ្ញករណេ វត្ថព្ពំ. សចេ អបរិក្ខិត្តំ ហោតិ, ចីវរស្ស ហត្ថបាសេ វសិតព្ពំ. សចេ នានាកុលស្ស ធញ្ញករណំ ហោតិ បរិក្ខិត្តញ្ច, អន្តោធញ្ញករណេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា ទ្វារមូលេ វា វត្ថព្ពំ ទ្វារមូលស្ស វា ហត្ថបាសេ. សចេ អបរិក្ខិត្តំ ហោតិ, ចីវរស្ស ហត្ថបាសេ វសិតព្ពំ. បុប្ផារាមផលារាមេសុបិ ខេត្តេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

សចេ ឯកកុលស្ស វិហារោ ហោតិ បរិក្ខិត្តោ ច, អន្តោវិហារេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោវិហារេ វត្ថព្ពំ. សចេ អបរិក្ខិត្តោ ហោតិ, យស្មិំ វិហារេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តស្មិំ វត្ថព្ពំ តស្ស វិហារស្ស វា ហត្ថបាសេ.

សចេ ឯកកុលស្ស រុក្ខមូលំ ហោតិ, យំ មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ សមន្តា ឆាយា ផរតិ, អន្តោឆាយាយ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោឆាយាយ វត្ថព្ពំ. វិរឡសាខស្ស បន រុក្ខស្ស អាតបេន ផុដ្ឋោកាសេ ឋបិតំ និស្សគ្គិយមេវ ហោតិ, តស្មា តាទិសស្ស រុក្ខស្ស សាខច្ឆាយាយ វា ខន្ធច្ឆាយាយ វា ឋបេតព្ពំ. សចេ សាខាយ វា វិដបេ វា ឋបេតិ, ឧបរិ អញ្ញសាខច្ឆាយាយ ផុដ្ឋោកាសេយេវ ឋបេតព្ពំ. ខុជ្ជរុក្ខស្ស ឆាយា ទូរំ គច្ឆតិ, ឆាយាយ គតដ្ឋានេ ឋបេតុំ វដ្ដតិយេវ. សចេ នានាកុលស្ស រុក្ខមូលំ ហោតិ, ចីវរស្ស ហត្ថបាសេ វសិតព្ពំ.

អជ្ឈោកាសេ បន អគាមកេ អរញ្ញេ ចីវរំ ឋបេត្វា តស្ស សមន្តា សត្តព្ភន្តរេ វសិតព្ពំ. អគាមកំ នាម អរញ្ញំ វិញ្ឈាដវីអាទីសុ វា សមុទ្ទមជ្ឈេ វា មច្ឆពន្ធានំ អគមនបថេ ទីបកេសុ លព្ភតិ. តាទិសេ អរញ្ញេ មជ្ឈេ ¶ ឋិតស្ស សមន្តា សត្តព្ភន្តរបរិច្ឆេទោ, វិនិព្ពេធេន ចុទ្ទស ហោន្តិ. មជ្ឈេ និសិន្នោ បុរត្ថិមាយ វា បច្ឆិមាយ វា ទិសាយ បរិយន្តេ ឋបិតចីវរំ រក្ខតិ. សចេ បន អរុណុគ្គមនសមយេ កេសគ្គមត្តម្បិ បុរត្ថិមំ ទិសំ គច្ឆតិ, បច្ឆិមាយ ទិសាយ ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ. ឯស នយោ ឥតរស្មិំ. និស្សគ្គិយំ បន ចីវរំ អនិស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជន្តោ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ.

៥២. សចេ ¶ បធានិកោ ភិក្ខុ សព្ពរត្តិំ បធានមនុយុញ្ជិត្វា បច្ចូសសមយេ ‘‘នហាយិស្សាមី’’តិ តីណិ ចីវរានិ តីរេ ឋបេត្វា នទិំ ឱតរតិ, នហាយន្តស្សេវ ចស្ស អរុណំ ឧដ្ឋហតិ, កិំ កាតព្ពំ? សោ ហិ យទិ ឧត្តរិត្វា ចីវរំ និវាសេតិ, និស្សគ្គិយំ ចីវរំ, អនិស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជនបច្ចយា ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. អថ នគ្គោ គច្ឆតិ, ឯវម្បិ ទុក្កដំ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ. សោ ហិ យាវ អញ្ញំ ភិក្ខុំ ទិស្វា វិនយកម្មំ ន ករោតិ, តាវ តេសំ ចីវរានំ អបរិភោគារហត្តា នដ្ឋចីវរដ្ឋានេ ឋិតោ ហោតិ, នដ្ឋចីវរស្ស ច អកប្បិយំ នាម នត្ថិ, តស្មា ឯកំ និវាសេត្វា ទ្វេ ហត្ថេន គហេត្វា វិហារំ គន្ត្វា វិនយកម្មំ កាតព្ពំ. សចេ ទូរេ វិហារោ ហោតិ, អន្តរាមគ្គេ មនុស្សា សញ្ចរន្តិ, ឯកំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា ឯកំ អំសកូដេ ឋបេត្វា គន្តព្ពំ. សចេ វិហារេ សភាគំ ភិក្ខុំ ន បស្សតិ, ភិក្ខាចារំ គតា ហោន្តិ, សង្ឃាដិំ ពហិគាមេ ឋបេត្វា សន្តរុត្តរេន អាសនសាលំ គន្ត្វា វិនយកម្មំ កាតព្ពំ. សចេ ពហិគាមេ ចោរភយំ ហោតិ, បារុបិត្វា គន្តព្ពំ. សចេ អាសនសាលា សម្ពាធា ហោតិ, ជនាកិណ្ណា ន សក្កា ឯកមន្តេ ចីវរំ អបនេត្វា វិនយកម្មំ កាតុំ, ឯកំ ភិក្ខុំ អាទាយ ពហិគាមំ គន្ត្វា វិនយកម្មំ កត្វា ចីវរានិ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ.

សចេ ថេរា ភិក្ខូ ទហរានំ ហត្ថេ បត្តចីវរំ ទត្វា មគ្គំ គច្ឆន្តា បច្ឆិមយាមេ សយិតុកាមា ហោន្តិ, អត្តនោ អត្តនោ ចីវរំ ហត្ថបាសេ កត្វាវ សយិតព្ពំ. សចេ គច្ឆន្តានំយេវ អសម្បត្តេសុ ទហរេសុ អរុណំ ឧគ្គច្ឆតិ, ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, និស្សយោ បន ន បដិប្បស្សម្ភតិ. ទហរានម្បិ បុរតោ គច្ឆន្តានំ ថេរេសុ អសម្បត្តេសុ ឯសេវ នយោ. មគ្គំ វិរជ្ឈិត្វា អរញ្ញេ អញ្ញមញ្ញំ អបស្សន្តេសុបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បន ទហរា ‘‘មយំ, ភន្តេ, មុហុត្តំ សយិត្វា អសុកស្មិំ នាម ឱកាសេ តុម្ហេ សម្បាបុណិស្សាមា’’តិ វត្វា យាវ អរុណុគ្គមនា សយន្តិ, ចីវរញ្ច និស្សគ្គិយំ ហោតិ, និស្សយោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ. ទហរេ ឧយ្យោជេត្វា ថេរេសុ សយន្តេសុបិ ឯសេវ នយោ. ទ្វេធាបថំ ទិស្វា ថេរា ‘‘អយំ មគ្គោ’’ ¶ , ទហរា ‘‘អយំ មគ្គោ’’តិ វត្វា អញ្ញមញ្ញស្ស វចនំ អគ្គហេត្វា គតា, សហ អរុណស្ស ឧគ្គមនា ចីវរានិ ច និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ ទហរា មគ្គតោ ឱក្កម្ម ‘‘អន្តោអរុណេយេវ និវត្តិស្សាមា’’តិ ភេសជ្ជត្ថាយ គាមំ បវិសិត្វា អាគច្ឆន្តិ, អសម្បត្តានំយេវ ច នេសំ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោ បន ន បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ បន ធេនុភយេន វា សុនខភយេន វា មុហុត្តំ ឋត្វា ‘‘គមិស្សាមា’’តិ ឋត្វា វា និសីទិត្វា វា គច្ឆន្តិ, អន្តរា អរុណេ ឧគ្គតេ ចីវរានិ ច និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ.

សចេ ¶ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ អាគមិស្សាមា’’តិ អន្តោសីមាយំ គាមំ បវិដ្ឋានំ អន្តរា អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, នេវ ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, ន និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ បន ‘‘វិភាយតុ តាវា’’តិ និសីទន្តិ, អរុណេ ឧគ្គតេ ន ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោ បន បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ យេបិ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ អាគមិស្សាមា’’តិ សាមន្តវិហារំ ធម្មស្សវនត្ថាយ សឧស្សាហា គច្ឆន្តិ, អន្តរាមគ្គេយេវ ច នេសំ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោ បន ន បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ ធម្មគារវេន ‘‘យាវបរិយោសានំ សុត្វាវ គមិស្សាមា’’តិ និសីទន្តិ, សហ អរុណស្ស ឧគ្គមនា ចីវរានិបិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, និស្សយោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ. ថេរេន ទហរំ ចីវរធោវនត្ថាយ គាមកំ បេសេន្តេន អត្តនោ ចីវរំ បច្ចុទ្ធរិត្វាវ ទាតព្ពំ, ទហរស្សបិ ចីវរំ បច្ចុទ្ធរាបេត្វាវ ឋបេតព្ពំ. សចេ អសតិយា គច្ឆតិ, អត្តនោ ចីវរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា ទហរស្ស ចីវរំ វិស្សាសេន គហេត្វា ឋបេតព្ពំ. សចេ ថេរោ ន សរតិ, ទហរោវ សរតិ, ទហរេន អត្តនោ ចីវរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា ថេរស្ស ចីវរំ វិស្សាសេន គហេត្វា គន្ត្វា វត្តព្ពំ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ចីវរំ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ. អត្តនោបិ ចីវរំ អធិដ្ឋាតព្ពំ. ឯវំ ឯកស្ស សតិយាបិ អាបត្តិមោក្ខោ ហោតិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

ចីវរវិប្បវាសវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

១០. ភណ្ឌបដិសាមនវិនិច្ឆយកថា

៥៣. ភណ្ឌស្ស ¶ ¶ បដិសាមនន្តិ បរេសំ ភណ្ឌស្ស គោបនំ. បរេសញ្ហិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥០៦) កប្បិយវត្ថុ វា ហោតុ អកប្បិយវត្ថុ វា, អន្តមសោ មាតុ កណ្ណបិឡន្ធនំ កាលបណ្ណម្បិ គិហិសន្តកំ ភណ្ឌាគារិកសីសេន បដិសាមេន្តស្ស បាចិត្តិយំ. សចេ បន មាតាបិតូនំ សន្តកំ អវស្សំ បដិសាមេតព្ពំ កប្បិយភណ្ឌំ ហោតិ, អត្តនោ អត្ថាយ គហេត្វា បដិសាមេតព្ពំ. ‘‘ឥទំ បដិសាមេត្វា ទេហី’’តិ បន វុត្តេ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពំ. សចេ ‘‘បដិសាមេហី’’តិ បាតេត្វា គច្ឆន្តិ, បលិពោធោ នាម ហោតិ, បដិសាមេតុំ វដ្ដតិ. វិហារេ កម្មំ ករោន្តា វឌ្ឍកីអាទយោ វា រាជវល្លភា វា ‘‘អត្តនោ ឧបករណភណ្ឌំ វា សយនភណ្ឌំ វា បដិសាមេត្វា ទេថា’’តិ វទន្តិ, ឆន្ទេនបិ ភយេនបិ ន កាតព្ពមេវ, គុត្តដ្ឋានំ បន ទស្សេតុំ វដ្ដតិ, ពលក្ការេន បាតេត្វា គតេសុ ច បដិសាមេតុំ.

សចេ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១១) អត្តនោ ហត្ថេ បដិសាមនត្ថាយ ឋបិតំ ភណ្ឌំ សាមិកេន ‘‘ទេហិ មេ ភណ្ឌ’’ន្តិ យាចិតោ អទាតុកាមោ ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិ ភណតិ, សម្បជានមុសាវាទេបិ អទិន្នាទានស្ស បយោគត្តា ទុក្កដំ. ‘‘កិំ តុម្ហេ ភណថ, នេវិទំ មយ្ហំ អនុរូបំ, ន តុម្ហាក’’ន្តិអាទីនិ វទន្តស្សបិ ទុក្កដមេវ. ‘‘រហោ មយា ឯតស្ស ហត្ថេ ឋបិតំ, ន អញ្ញោ កោចិ ជានាតិ, ទស្សតិ នុ ខោ មេ, នោ’’តិ សាមិកោ វិមតិំ ឧប្បាទេតិ, ភិក្ខុស្ស ថុល្លច្ចយំ. តស្ស ផរុសាទិភាវំ ទិស្វា សាមិកោ ‘‘ន មយ្ហំ ទស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, តត្រ សចាយំ ភិក្ខុ ‘‘កិលមេត្វា នំ ទស្សាមី’’តិ ទានេ សឧស្សាហោ, រក្ខតិ តាវ. សចេបិ សោ ទានេ និរុស្សាហោ, ភណ្ឌសាមិកោ បន គហណេ សឧស្សាហោ, រក្ខតិយេវ. យទិ បន តស្មិំ ទានេ និរុស្សាហោ ភណ្ឌសាមិកោ ‘‘ន មយ្ហំ ទស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, ឯវំ ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន ភិក្ខុនោ បារាជិកំ. យទិបិ មុខេន ‘‘ទស្សាមី’’តិ វទតិ, ចិត្តេន បន អទាតុកាមោ, ឯវម្បិ សាមិកស្ស ធុរនិក្ខេបេ បារាជិកំ. តំ បន សង្គោបនត្ថាយ អត្តនោ ហត្ថេ បរេហិ ឋបិតំ ភណ្ឌំ អគុត្តទេសតោ ឋានា ចាវេត្វា គុត្តដ្ឋានេ ឋបនត្ថាយ ហរតោ អនាបត្តិ. ថេយ្យចិត្តេនបិ ឋានា ចាវេន្តស្ស អវហារោ នត្ថិ. កស្មា? អត្តនោ ហត្ថេ និក្ខិត្តត្តា, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតិ. ថេយ្យចិត្តេន បរិភុញ្ជតោបិ ឯសេវ នយោ.

៥៤. បញ្ចន្នំ ¶ សហធម្មិកានំ សន្តកំ បន យំ កិញ្ចិ បរិក្ខារំ បដិសាមេតុំ វដ្ដតិ. សចេ ¶ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ អាវាសិកានំ ចីវរកម្មំ ករោន្តានំ សមីបេ បត្តចីវរំ ឋបេត្វា ‘‘ឯតេ សង្គោបេស្សន្តី’’តិ មញ្ញមានោ នហាយិតុំ វា អញ្ញត្រ វា គច្ឆតិ, សចេ តំ អាវាសិកា សង្គោបេន្តិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ, នដ្ឋេ គីវា ន ហោតិ. សចេបិ សោ ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, ឋបេថា’’តិ វត្វា គច្ឆតិ, ឥតរេ ច កិច្ចបសុតត្តា ន ជានន្តិ, ឯសេវ នយោ. អថាបិ តេ ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, ឋបេថា’’តិ វុត្តា ‘‘មយំ ព្យាវដា’’តិ បដិក្ខិបន្តិ, ឥតរោ ច ‘‘អវស្សំ ឋបេស្សន្តី’’តិ អនាទិយិត្វា គច្ឆតិ, ឯសេវ នយោ. សចេ បន តេ តេន យាចិតា វា អយាចិតា វា ‘‘មយំ ឋបេស្សាម, ត្វំ គច្ឆា’’តិ វទន្តិ, តំ សង្គោបិតព្ពំ. នោ ចេ សង្គោបេន្តិ, នដ្ឋេ គីវា. កស្មា? សម្បដិច្ឆិតត្តា.

យោ ភិក្ខុ ភណ្ឌាគារិកោ ហុត្វា បច្ចូសសមយេ ឯវ ភិក្ខូនំ បត្តចីវរានិ ហេដ្ឋាបាសាទំ ឱរោបេត្វា ទ្វារំ អបិទហិត្វា តេសម្បិ អនារោចេត្វាវ ទូរេ ភិក្ខាចារំ គច្ឆតិ, តានិ ចេ ចោរា ហរន្តិ, តស្សេវ គីវា. យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ ‘‘ឱរោបេថ, ភន្តេ, បត្តចីវរានិ, កាលោ សលាកគ្គហណស្សា’’តិ វុត្តោ ‘‘សមាគតាត្ថា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម សមាគតាម្ហា’’តិ វុត្តេ បត្តចីវរានិ នីហរិត្វា និក្ខិបិត្វា ភណ្ឌាគារទ្វារំ ពន្ធិត្វា ‘‘តុម្ហេ បត្តចីវរានិ គហេត្វា ហេដ្ឋាបាសាទទ្វារំ បដិជគ្គិត្វា គច្ឆេយ្យាថា’’តិ វត្វា គច្ឆតិ. តត្រ ចេកោ អលសជាតិកោ ភិក្ខុ ភិក្ខូសុ គតេសុ បច្ឆា អក្ខីនិ បុញ្ឆន្តោ ឧដ្ឋហិត្វា ឧទកដ្ឋានំ មុខធោវនត្ថំ គច្ឆតិ, តំ ខណំ ទិស្វា ចោរា តស្ស បត្តចីវរំ ហរន្តិ, សុហដំ, ភណ្ឌាគារិកស្ស គីវា ន ហោតិ.

សចេបិ កោចិ ភណ្ឌាគារិកស្ស អនារោចេត្វាវ ភណ្ឌាគារេ អត្តនោ បរិក្ខារំ ឋបេតិ, តស្មិម្បិ នដ្ឋេ ភណ្ឌាគារិកស្ស គីវា ន ហោតិ. សចេ បន ភណ្ឌាគារិកោ តំ ទិស្វា ‘‘អដ្ឋានេ ឋបិត’’ន្តិ គហេត្វា ឋបេតិ, នដ្ឋេ តស្សេវ គីវា. សចេបិ ឋបិតភិក្ខុនា ‘‘មយា, ភន្តេ, ឦទិសោ នាម បរិក្ខារោ ឋបិតោ, ឧបធារេយ្យាថា’’តិ វុត្តោ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតិ, ទុន្និក្ខិត្តំ វា មញ្ញមានោ អញ្ញស្មិំ ឋានេ ឋបេតិ, នដ្ឋេ តស្សេវ គីវា. ‘‘នាហំ ជានាមី’’តិ បដិក្ខិបន្តស្ស បន នត្ថិ គីវា. យោបិ តស្ស បស្សន្តស្សេវ ឋបេតិ, ភណ្ឌាគារិកញ្ច ន សម្បដិច្ឆាបេតិ, នដ្ឋំ សុនដ្ឋមេវ. សចេ បន នំ ភណ្ឌាគារិកោ អញ្ញត្រ ឋបេតិ, នដ្ឋេ គីវា ¶ . សចេ ភណ្ឌាគារំ សុគុត្តំ, សព្ពោ សង្ឃស្ស ចេតិយស្ស ច បរិក្ខារោ តត្ថេវ ឋបីយតិ, ភណ្ឌាគារិកោ ច ពាលោ អព្យត្តោ ទ្វារំ វិវរិត្វា ធម្មកថំ វា សោតុំ អញ្ញំ វា កិញ្ចិ កាតុំ កត្ថចិ គច្ឆតិ, តំ ខណំ ទិស្វា យត្តកំ ចោរា ហរន្តិ, សព្ពំ តស្ស គីវា. ភណ្ឌាគារតោ និក្ខមិត្វា ពហិ ចង្កមន្តស្ស វា ទ្វារំ វិវរិត្វា សរីរំ ឧតុំ គាហាបេន្តស្ស វា តត្ថេវ ¶ សមណធម្មានុយោគេន និសិន្នស្ស វា តត្ថេវ និសីទិត្វា កេនចិ កម្មេន ព្យាវដស្ស វា ឧច្ចារបស្សាវបីឡិតស្សបិ សតោ តត្ថេវ ឧបចារេ វិជ្ជមានេ ពហិ គច្ឆតោ វា អញ្ញេន វា កេនចិ អាការេន បមត្តស្ស សតោ ទ្វារំ វិវរិត្វា វា វិវដមេវ បវិសិត្វា វា សន្ធិំ ឆិន្ទិត្វា វា យត្តកំ តស្ស បមាទបច្ចយា ចោរា ហរន្តិ, សព្ពំ តស្សេវ គីវា. ‘‘ឧណ្ហសមយេ បន វាតបានំ វិវរិត្វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. ឧច្ចារបីឡិតស្ស បន តស្មិំ ឧបចារេ អសតិ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តស្ស គិលានបក្ខេ ឋិតត្តា អវិសយោ, តស្មា គីវា ន ហោតិ.

៥៥. យោ បន អន្តោ ឧណ្ហបីឡិតោ ទ្វារំ សុគុត្តំ កត្វា ពហិ និក្ខមតិ, ចោរា តំ គហេត្វា ‘‘ទ្វារំ វិវរា’’តិ វទន្តិ, យាវតតិយំ ន វិវរិតព្ពំ. យទិ បន តេ ចោរា ‘‘សចេ ន វិវរសិ, តញ្ច មារេស្សាម, ទ្វារញ្ច ភិន្ទិត្វា បរិក្ខារំ ហរិស្សាមា’’តិ ផរសុអាទីនិ ឧក្ខិបន្តិ, ‘‘មយិ ច មតេ សង្ឃស្ស ច សេនាសនេ វិនដ្ឋេ គុណោ នត្ថី’’តិ វិវរិតុំ វដ្ដតិ. ឥធាបិ ‘‘អវិសយត្តា គីវា នត្ថី’’តិ វទន្តិ. សចេ កោចិ អាគន្តុកោ កុញ្ចិកំ វា ទេតិ, ទ្វារំ វា វិវរតិ, យត្តកំ ចោរា ហរន្តិ, សព្ពំ តស្ស គីវា. សង្ឃេន ភណ្ឌាគារំ គុត្តត្ថាយ សូចិយន្តកញ្ច កុញ្ចិកមុទ្ទិកា ច យោជេត្វា ទិន្នា ហោតិ, ភណ្ឌាគារិកោ ឃដិកមត្តំ ទត្វា និបជ្ជតិ, ចោរា វិវរិត្វា បរិក្ខារំ ហរន្តិ, តស្សេវ គីវា. សូចិយន្តកញ្ច កុញ្ចិកមុទ្ទិកញ្ច យោជេត្វា និបន្នំ បនេតំ សចេ ចោរា អាគន្ត្វា ‘‘ទ្វារំ វិវរាហី’’តិ វទន្តិ, តត្ថ បុរិមនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ. ឯវំ សុគុត្តំ កត្វា និបន្នេ បន សចេ ភិត្តិំ វា ឆទនំ វា ភិន្ទិត្វា ឧមង្គេន វា បវិសិត្វា ហរន្តិ, ន តស្ស គីវា.

សចេ ភណ្ឌាគារេ អញ្ញេបិ ថេរា វសន្តិ, វិវដេ ទ្វារេ អត្តនោ អត្តនោ បរិក្ខារំ គហេត្វា គច្ឆន្តិ, ភណ្ឌាគារិកោ តេសុ គតេសុ ទ្វារំ ន ជគ្គតិ, សចេ តត្ថ កិញ្ចិ អវហរីយតិ, ភណ្ឌាគារិកស្ស ឥស្សរវតាយ ភណ្ឌាគារិកស្សេវ គីវា, ថេរេហិ បន សហាយេហិ ភវិតព្ពំ. អយញ្ហិ សាមីចិ. យទិ ភណ្ឌាគារិកោ ‘‘តុម្ហេ ពហិ ឋត្វា តុម្ហាកំ បរិក្ខារំ គណ្ហថ ¶ , មា បវិសិត្ថា’’តិ វទតិ, តេសញ្ច ឯកោ លោលមហាថេរោ សាមណេរេហិ ចេវ ឧបដ្ឋាកេហិ ច សទ្ធិំ ភណ្ឌាគារំ បវិសិត្វា និសីទតិ ចេវ និបជ្ជតិ ច, យត្តកំ ភណ្ឌំ នស្សតិ, សព្ពំ តស្ស គីវា, ភណ្ឌាគារិកេន បន អវសេសថេរេហិ ច សហាយេហិ ភវិតព្ពំ. អថ ភណ្ឌាគារិកោវ លោលសាមណេរេ ច ឧបដ្ឋាកេ ច គហេត្វា ភណ្ឌាគារេ និសីទតិ ចេវ និបជ្ជតិ ច, យត្តកំ នស្សតិ, សព្ពំ តស្សេវ គីវា. តស្មា ភណ្ឌាគារិកេនេវ តត្ថ វសិតព្ពំ, អវសេសេហិ អប្បេវ រុក្ខមូលេ វសិតព្ពំ, ន ច ភណ្ឌាគារេតិ.

៥៦. យេ ¶ បន អត្តនោ អត្តនោ សភាគភិក្ខូនំ វសនគព្ភេសុ បរិក្ខារំ ឋបេន្តិ, បរិក្ខារេ នដ្ឋេ យេហិ ឋបិតោ, តេសំយេវ គីវា, ឥតរេហិ បន សហាយេហិ ភវិតព្ពំ. យទិ បន សង្ឃោ ភណ្ឌាគារិកស្ស វិហារេយេវ យាគុភត្តំ ទាបេតិ, សោ ច ភិក្ខាចារត្ថាយ គាមំ គច្ឆតិ, នដ្ឋំ តស្សេវ គីវា. ភិក្ខាចារំ បវិសន្តេហិ អតិរេកចីវរំ រក្ខណត្ថាយ ឋបិតវិហារវារិកស្សបិ យាគុភត្តំ វា និវាបំ វា លភមានស្សេវ ភិក្ខាចារំ គច្ឆតោ យំ តត្ថ នស្សតិ, សព្ពំ គីវា. ន កេវលញ្ច ឯត្តកមេវ, ភណ្ឌាគារិកស្ស វិយ យំ តស្ស បមាទបច្ចយា នស្សតិ, សព្ពំ គីវា.

សចេ វិហារោ មហា ហោតិ, អញ្ញំ បទេសំ រក្ខិតុំ គច្ឆន្តស្ស អញ្ញស្មិំ បទេសេ និក្ខិត្តំ ហរន្តិ, អវិសយត្តា គីវា ន ហោតិ. ឦទិសេ បន វិហារេ វេមជ្ឈេ សព្ពេសំ ឱសរណដ្ឋានេ បរិក្ខារេ ឋបេត្វា និសីទិតព្ពំ, វិហារវារិកា វា ទ្វេ តយោ ឋបេតព្ពា. សចេ តេសម្បិ អប្បមត្តានំ ឥតោ ចិតោ ច រក្ខតំយេវ កិញ្ចិ នស្សតិ, គីវា ន ហោតិ. វិហារវារិកេ ពន្ធិត្វា ហរិតភណ្ឌម្បិ ចោរានំ បដិបថំ គតេសុ អញ្ញេន មគ្គេន ហរិតភណ្ឌម្បិ ន តេសំ គីវា. សចេ វិហារវារិកានំ វិហារេ ទាតព្ពំ យាគុភត្តំ វា និវាបោ វា ន ហោតិ, តេហិ បត្តព្ពលាភតោ អតិរេកា ទ្វេ តិស្សោ យាគុសលាកា តេសំ បហោនកភត្តសលាកា ច ឋបេតុំ វដ្ដតិ, និពទ្ធំ កត្វា បន ន ឋបេតព្ពា. មនុស្សា ហិ វិប្បដិសារិនោ ហោន្តិ ‘‘វិហារវារិកាយេវ អម្ហាកំ ភត្តំ ភុញ្ជន្តី’’តិ, តស្មា បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា ឋបេតព្ពា. សចេ តេសំ សភាគា សលាកភត្តាទីនិ អាហរិត្វា ទេន្តិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ ¶ . នោ ចេ ទេន្តិ, វារំ គាហាបេត្វា នីហរាបេតព្ពានិ. សចេ វិហារវារិកោ ទ្វេ តិស្សោ យាគុសលាកា ច ចត្តារិ បញ្ច សលាកភត្តានិ ច លភមានោ ភិក្ខាចារំ គច្ឆតិ, ភណ្ឌាគារិកស្ស វិយ សព្ពំ នដ្ឋំ គីវា ហោតិ. សចេ សង្ឃស្ស វិហារបាលានំ ទាតព្ពំ ភត្តំ វា និវាបោ វា នត្ថិ, ភិក្ខូ វិហារវារំ គហេត្វា អត្តនោ អត្តនោ និស្សិតកេ វិហារំ ជគ្គាបេន្តិ, សម្បត្តវារំ អគ្គហេតុំ ន លភតិ. យថា អញ្ញេ ភិក្ខូ ករោន្តិ, តថេវ កាតព្ពំ. ភិក្ខូហិ បន អសហាយស្ស វា អទុតិយស្ស វា យស្ស សភាគោ ភិក្ខុ ភត្តំ អានេត្វា ទាតា នត្ថិ, ឯវរូបស្ស វារោ ន បាបេតព្ពោ.

យម្បិ បាកវដ្ដត្ថាយ វិហារេ ឋបេន្តិ, តំ គហេត្វា ឧបជីវន្តេន ឋាតព្ពំ. យោ តំ ន ឧបជីវតិ, សោ វារំ ន គាហាបេតព្ពោ. ផលាផលត្ថាយបិ វិហារេ ភិក្ខុំ ឋបេន្តិ, ជគ្គិត្វា គោបេត្វា ផលវារេន ភាជេត្វា ខាទន្តិ. យោ តានិ ខាទតិ, តេន ឋាតព្ពំ, អនុបជីវន្តោ ន គាហាបេតព្ពោ. សេនាសនមញ្ចបីឋបច្ចត្ថរណរក្ខណត្ថាយបិ ឋបេន្តិ, អាវាសេ វសន្តេន ឋាតព្ពំ, អព្ភោកាសិកោ បន រុក្ខមូលិកោ វា ន គាហាបេតព្ពោ. ឯកោ នវកោ ហោតិ, ពហុស្សុតោ បន ពហូនំ ¶ ធម្មំ វាចេតិ, បរិបុច្ឆំ ទេតិ, បាឡិំ វណ្ណេតិ, ធម្មកថំ កថេតិ, សង្ឃស្ស ភារំ និត្ថរតិ, អយំ លាភំ បរិភុញ្ជន្តោបិ អាវាសេ វសន្តោបិ វារំ ន គាហាបេតព្ពោ. ‘‘បុរិសវិសេសោ នាម ញាតព្ពោ’’តិ វទន្តិ. ឧបោសថាគារបដិមាឃរជគ្គនកស្ស បន ទិគុណំ យាគុភត្តំ, ទេវសិកំ តណ្ឌុលនាឡិ, សំវច្ឆរេ តិចីវរំ ទសវីសគ្ឃនកំ កប្បិយភណ្ឌញ្ច ទាតព្ពំ. សចេ បន តស្ស តំ លភមានស្សេវ បមាទេន តត្ថ កិញ្ចិ នស្សតិ, សព្ពំ គីវា. ពន្ធិត្វា ពលក្ការេន អច្ឆិន្នំ, ន គីវា. តត្ថ ចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា សន្តកេន ចេតិយស្ស សន្តកំ រក្ខាបេតុំ វដ្ដតិ, ចេតិយស្ស សន្តកេន សង្ឃស្ស សន្តកំ រក្ខាបេតុំ ន វដ្ដតិ. យំ បន ចេតិយស្ស សន្តកេន សទ្ធិំ សង្ឃស្ស សន្តកំ ឋបិតំ ហោតិ, តំ ចេតិយសន្តកេ រក្ខាបិតេ រក្ខិតមេវ ហោតីតិ ឯវំ វដ្ដតិ. បក្ខវារេន ឧបោសថាគារាទីនិ រក្ខតោបិ បមាទវសេន នដ្ឋំ គីវាយេវាតិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

ភណ្ឌបដិសាមនវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

១១. កយវិក្កយសមាបត្តិវិនិច្ឆយកថា

៥៧. កយវិក្កយសមាបត្តីតិ ¶ ¶ កយវិក្កយសមាបជ្ជនំ. ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៩៥) ហិ នយេន បរស្ស កប្បិយភណ្ឌំ គណ្ហន្តោ កយំ សមាបជ្ជតិ, អត្តនោ កប្បិយភណ្ឌំ ទេន្តោ វិក្កយំ. អយំ បន កយវិក្កយោ ឋបេត្វា បញ្ច សហធម្មិកេ អវសេសេហិ គិហិបព្ពជិតេហិ អន្តមសោ មាតាបិតូហិបិ សទ្ធិំ ន វដ្ដតិ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – វត្ថេន វា វត្ថំ ហោតុ, ភត្តេន វា ភត្តំ, យំ កិញ្ចិ កប្បិយំ ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិ វទតិ, ទុក្កដំ. ឯវំ វត្វា មាតុយាបិ អត្តនោ ភណ្ឌំ ទេតិ, ទុក្កដំ, ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិ វុត្តោ វា ‘‘ឥមំ ទេហិ, ឥមំ តេ ទស្សាមី’’តិ តំ វត្វា វា មាតុយាបិ ភណ្ឌំ អត្តនា គណ្ហាតិ, ទុក្កដំ, អត្តនោ ភណ្ឌេ បរហត្ថំ, បរភណ្ឌេ ច អត្តនោ ហត្ថំ សម្បត្តេ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. មាតរំ វា បន បិតរំ វា ‘‘ឥមំ ទេហី’’តិ វទតោ វិញ្ញត្តិ ន ហោតិ, ‘‘ឥមំ គណ្ហាហី’’តិ ទទតោ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ ន ហោតិ. អញ្ញាតកំ ‘‘ឥមំ ទេហី’’តិ វទតោ វិញ្ញត្តិ, ‘‘ឥមំ គណ្ហាហី’’តិ ទទតោ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ, ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិ កយវិក្កយំ អាបជ្ជតោ និស្សគ្គិយំ. តស្មា កប្បិយភណ្ឌំ បរិវត្តន្តេន មាតាបិតូហិបិ សទ្ធិំ កយវិក្កយំ, អញ្ញាតកេហិ សទ្ធិំ តិស្សោ អាបត្តិយោ មោចេន្តេន បរិវត្តេតព្ពំ.

តត្រាយំ បរិវត្តនវិធិ – ភិក្ខុស្ស បាថេយ្យតណ្ឌុលា ហោន្តិ, សោ អន្តរាមគ្គេ ភត្តហត្ថំ បុរិសំ ទិស្វា ‘‘អម្ហាកំ តណ្ឌុលា អត្ថិ, ន ច នោ ឥមេហិ អត្ថោ, ភត្តេន បន អត្ថោ’’តិ វទតិ, បុរិសោ តណ្ឌុលេ គហេត្វា ភត្តំ ទេតិ, វដ្ដតិ. តិស្សោបិ អាបត្តិយោ ន ហោន្តិ, អន្តមសោ និមិត្តកម្មមត្តម្បិ ន ហោតិ. កស្មា? មូលស្ស អត្ថិតាយ. យោ បន ឯវំ អកត្វា ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិ បរិវត្តេតិ, យថាវត្ថុកមេវ. វិឃាសាទំ ទិស្វា ‘‘ឥមំ ឱទនំ ភុញ្ជិត្វា រជនំ វា ទារូនិ វា អាហរា’’តិ វទតិ, រជនឆល្លិគណនាយ ទារុគណនាយ ច និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ. ‘‘ឥមំ ឱទនំ ភុញ្ជិត្វា ឥមំ នាម ករោថា’’តិ ទន្តការាទីហិ សិប្បិកេហិ ធម្មករណាទីសុ តំ តំ បរិក្ខារំ ការេតិ, រជកេហិ វា វត្ថំ ធោវាបេតិ, យថាវត្ថុកមេវ. នហាបិតេន កេសេ ឆិន្ទាបេតិ ¶ , កម្មការេហិ នវកម្មំ ការេតិ, យថាវត្ថុកមេវ. សចេ បន ‘‘ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ឥទំ ករោថា’’តិ ន វទតិ, ‘‘ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជ, ភុត្តោសិ, ភុញ្ជិស្សសិ, ឥទំ នាម ករោហី’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ វត្ថធោវនេ វា កេសច្ឆេទនេ ¶ វា ភូមិសោធនាទិនវកម្មេ វា បរភណ្ឌំ អត្តនោ ហត្ថគតំ និស្សជ្ជិតព្ពំ នាម នត្ថិ, មហាអដ្ឋកថាយំ បន ទឡ្ហំ កត្វា វុត្តត្តា ន សក្កា ឯតំ បដិក្ខិបិតុំ, តស្មា យថា និស្សគ្គិយវត្ថុម្ហិ បរិភុត្តេ វា នដ្ឋេ វា បាចិត្តិយំ ទេសេតិ, ឯវមិធាបិ ទេសេតព្ពំ.

យំ កិញ្ចិ កប្បិយភណ្ឌំ គណ្ហិតុកាមតាយ អគ្ឃំ បុច្ឆិតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ‘‘អយំ តវ បត្តោ កិំ អគ្ឃតី’’តិ បុច្ឆិតេ ‘‘ឥទំ នាមា’’តិ វទតិ, សចេ អត្តនោ កប្បិយភណ្ឌំ មហគ្ឃំ ហោតិ, ឯវញ្ច នំ បដិវទតិ ‘‘ឧបាសក មម ឥទំ វត្ថុ មហគ្ឃំ, តវ បត្តំ អញ្ញស្ស ទេហី’’តិ. តំ សុត្វា ឥតរោ ‘‘អញ្ញំ ថាលកម្បិ ទស្សាមី’’តិ វទតិ, គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. សចេ សោ បត្តោ មហគ្ឃោ, ភិក្ខុនោ វត្ថុ អប្បគ្ឃំ, បត្តសាមិកោ ចស្ស អប្បគ្ឃភាវំ ន ជានាតិ, បត្តោ ន គហេតព្ពោ, ‘‘មម វត្ថុ អប្បគ្ឃ’’ន្តិ អាចិក្ខិតព្ពំ. មហគ្ឃភាវំ ញត្វា វញ្ចេត្វា គណ្ហន្តោបិ ហិ ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពតំ អាបជ្ជតិ. សចេ បត្តសាមិកោ ‘‘ហោតុ, ភន្តេ, សេសំ មម បុញ្ញំ ភវិស្សតី’’តិ ទេតិ, វដ្ដតិ. កប្បិយការកស្ស បន ‘‘ឥមិនា ឥមំ គហេត្វា ទេហី’’តិ អាចិក្ខិតុំ វដ្ដតិ, តស្មា យស្ស ហត្ថតោ ភណ្ឌំ គណ្ហាតិ, តំ ឋបេត្វា អញ្ញំ អន្តមសោ តស្ស បុត្តភាតិកម្បិ កប្បិយការកំ កត្វា ‘‘ឥមិនា ឥមំ នាម គហេត្វា ទេហី’’តិ អាចិក្ខតិ, សោ ចេ ឆេកោ ហោតិ, បុនប្បុនំ អបនេត្វា វិវទិត្វា គណ្ហាតិ, តុណ្ហីភូតេន ឋាតព្ពំ. នោ ចេ ឆេកោ ហោតិ, ន ជានាតិ គហេតុំ, វាណិជកោ ច តំ វញ្ចេតិ, ‘‘មា គណ្ហាហី’’តិ វត្តព្ពោ.

‘‘ឥទំ បដិគ្គហិតំ តេលំ វា សប្បិ វា អម្ហាកំ អត្ថិ, អម្ហាកញ្ច អញ្ញេន អប្បដិគ្គហិតកេន អត្ថោ’’តិ វុត្តេ បន សចេ សោ តំ គហេត្វា អញ្ញំ ទេតិ, បឋមំ អត្តនោ តេលំ ន មិនាបេតព្ពំ. កស្មា? នាឡិយញ្ហិ អវសិដ្ឋតេលំ ហោតិ, តំ បច្ឆា មិនន្តស្ស អប្បដិគ្គហិតំ ទូសេយ្យ. អយញ្ច កយវិក្កយោ នាម កប្បិយភណ្ឌវសេន វុត្តោ. កប្បិយេន ហិ កប្បិយំ បរិវត្តេន្តស្ស កយវិក្កយសិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ វុត្តំ, អកប្បិយេន បន អកប្បិយំ បរិវត្តេន្តស្ស, កប្បិយេន វា អកប្បិយំ អកប្បិយេន វា កប្បិយំ បរិវត្តេន្តស្ស ¶ រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ, តស្មា ឧភោសុ វា ឯកស្មិំ វា អកប្បិយេ សតិ រូបិយសំវោហារោ នាម ហោតិ.

៥៨. រូបិយសំវោហារស្ស ច គរុភាវទីបនត្ថំ ឥទំ បត្តចតុក្កំ វេទិតព្ពំ. យោ ហិ រូបិយំ ឧគ្គណ្ហិត្វា តេន អយពីជំ សមុដ្ឋាបេតិ, តំ កោដ្ដាបេត្វា តេន លោហេន បត្តំ ការេតិ, អយំ បត្តោ មហាអកប្បិយោ នាម, ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេន កប្បិយោ កាតុំ. សចេបិ តំ វិនាសេត្វា ¶ ថាលកំ ការេតិ, តម្បិ អកប្បិយំ. វាសិំ ការេតិ, តាយ ឆិន្នទន្តកដ្ឋម្បិ អកប្បិយំ. ពឡិសំ ការេតិ, តេន មារិតា មច្ឆាបិ អកប្បិយា. វាសិំ តាបេត្វា ឧទកំ វា ខីរំ វា ឧណ្ហាបេតិ, តម្បិ អកប្បិយមេវ.

យោ បន រូបិយំ ឧគ្គណ្ហិត្វា តេន បត្តំ កិណាតិ, អយម្បិ បត្តោ អកប្បិយោ. ‘‘បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន កប្បតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. សក្កា បន កប្បិយោ កាតុំ. សោ ហិ មូលេ មូលសាមិកានំ, បត្តេ ច បត្តសាមិកានំ ទិន្នេ កប្បិយោ ហោតិ, កប្បិយភណ្ឌំ ទត្វា គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

យោបិ រូបិយំ ឧគ្គណ្ហាបេត្វា កប្បិយការកេន សទ្ធិំ កម្មារកុលំ គន្ត្វា បត្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ មយ្ហំ រុច្ចតី’’តិ វទតិ, កប្បិយការកោ ច តំ រូបិយំ ទត្វា កម្មារំ សញ្ញាបេតិ, អយម្បិ បត្តោ កប្បិយវោហារេន គហិតោបិ ទុតិយបត្តសទិសោយេវ, មូលស្ស សម្បដិច្ឆិតត្តា អកប្បិយោ. កស្មា សេសានំ ន កប្បតីតិ? មូលស្ស អនិស្សដ្ឋត្តា.

យោ បន រូបិយំ អសម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ថេរស្ស បត្តំ កិណិត្វា ទេហី’’តិ បហិតកប្បិយការកេន សទ្ធិំ កម្មារកុលំ គន្ត្វា បត្តំ ទិស្វា ‘‘ឥមេ កហាបណេ គហេត្វា ឥមំ ទេហី’’តិ កហាបណេ ទាបេត្វា គហិតោ, អយំ បត្តោ ឯតស្សេវ ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតិ ទុព្ពិចារិតត្តា, អញ្ញេសំ បន វដ្ដតិ មូលស្ស អសម្បដិច្ឆិតត្តា. មហាសុមត្ថេរស្ស កិរ ឧបជ្ឈាយោ អនុរុទ្ធត្ថេរោ នាម អហោសិ. សោ អត្តនោ ឯវរូបំ បត្តំ សប្បិស្ស បូរេត្វា សង្ឃស្ស និស្សជ្ជិ. តិបិដកចូឡនាគត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកានំ ឯវរូបោ បត្តោ អហោសិ. តំ ថេរោបិ សប្បិស្ស បូរេត្វា សង្ឃស្ស និស្សជ្ជាបេសីតិ. ឥទំ អកប្បិយបត្តចតុក្កំ.

សចេ ¶ បន រូបិយំ អសម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ថេរស្ស បត្តំ កិណិត្វា ទេហី’’តិ បហិតកប្បិយការកេន សទ្ធិំ កម្មារកុលំ គន្ត្វា បត្តំ ទិស្វា ‘‘អយំ មយ្ហំ រុច្ចតី’’តិ វា ‘‘ឥមាហំ គហេស្សាមី’’តិ វា វទតិ, កប្បិយការកោ ច តំ រូបិយំ ទត្វា កម្មារំ សញ្ញាបេតិ, អយំ បត្តោ សព្ពកប្បិយោ ពុទ្ធានម្បិ បរិភោគារហោ. ឥមំ បន រូបិយសំវោហារំ ករោន្តេន ‘‘ឥមិនា ឥមំ គហេត្វា ទេហី’’តិ កប្បិយការកម្បិ អាចិក្ខិតុំ ន វដ្ដតិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

កយវិក្កយសមាបត្តិវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

១២. រូបិយាទិបដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថា

៥៩. រូបិយាទិបដិគ្គហោតិ ¶ ជាតរូបាទិបដិគ្គណ្ហនំ. តត្ថ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៤) ជាតរូបំ រជតំ ជាតរូបមាសកោ រជតមាសកោតិ ចតុព្ពិធំ និស្សគ្គិយវត្ថុ. តម្ពលោហាទីហិ កតោ លោហមាសកោ. សារទារុនា វា វេឡុបេសិកាយ វា អន្តមសោ តាលបណ្ណេនបិ រូបំ ឆិន្ទិត្វា កតោ ទារុមាសកោ. លាខាយ វា និយ្យាសេន វា រូបំ សមុដ្ឋាបេត្វា កតោ ជតុមាសកោ. យោ យោ យត្ថ យត្ថ ជនបទេ យទា យទា វោហារំ គច្ឆតិ, អន្តមសោ អដ្ឋិមយោបិ ចម្មមយោបិ រុក្ខផលពីជមយោបិ សមុដ្ឋាបិតរូបោបិ អសមុដ្ឋាបិតរូបោបីតិ អយំ សព្ពោបិ រជតមាសកេនេវ សង្គហិតោ. មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ សង្ខោ សិលា បវាឡំ លោហិតង្កោ មសារគល្លំ សត្ត ធញ្ញានិ ទាសិទាសខេត្តវត្ថុបុប្ផារាមផលារាមាទយោតិ ឥទំ ទុក្កដវត្ថុ. តត្ថ និស្សគ្គិយវត្ថុំ អត្តនោ វា សង្ឃគណបុគ្គលចេតិយានំ វា អត្ថាយ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ. អត្តនោ អត្ថាយ សម្បដិច្ឆតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ ហោតិ, សេសានំ អត្ថាយ ទុក្កដំ. ទុក្កដវត្ថុំ សព្ពេសម្បិ អត្ថាយ សម្បដិច្ឆតោ ទុក្កដមេវ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៩) – សចេ កោចិ ជាតរូបរជតំ អាហរិត្វា ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស ទម្មិ, អារាមំ វា ករោថ ចេតិយំ វា ភោជនសាលាទីនំ វា អញ្ញតរ’’ន្តិ វទតិ, ឥទំ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ បន ‘‘នយិទំ ភិក្ខូនំ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តេ ‘‘វឌ្ឍកីនំ វា កម្មការានំ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ ¶ , កេវលំ តុម្ហេ សុកតទុក្កដំ ជានាថា’’តិ វត្វា តេសំ ហត្ថេ ទត្វា បក្កមតិ, វដ្ដតិ. អថាបិ ‘‘មម មនុស្សានំ ហត្ថេ ភវិស្សតិ, មយ្ហមេវ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, កេវលំ តុម្ហេ យំ យស្ស ទាតព្ពំ, តទត្ថាយ បេសេថា’’តិ វទតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ. សចេ បន សំឃំ វា គណំ វា បុគ្គលំ វា អនាមសិត្វា ‘‘ឥទំ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ ចេតិយស្ស ទេម, វិហារស្ស ទេម, នវកម្មស្ស ទេមា’’តិ វទន្តិ, បដិក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ, ‘‘ឥមេ ឥទំ ភណន្តី’’តិ កប្បិយការកានំ អាចិក្ខិតព្ពំ. ‘‘ចេតិយាទីនំ អត្ថាយ តុម្ហេ គហេត្វា ឋបេត្វា’’តិ វុត្តេ បន ‘‘អម្ហាកំ គហេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពំ.

សចេ បន កោចិ ពហុំ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ អានេត្វា ‘‘ឥទំ សំឃស្ស ទម្មិ, ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ វទតិ, តញ្ចេ សំឃោ សម្បដិច្ឆតិ, បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ អាបត្តិ. តត្រ ចេកោ ¶ ភិក្ខុ ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបតិ, ឧបាសកោ ច ‘‘យទិន កប្បតិ, មយ្ហមេវ ភវិស្សតី’’តិ តំ អាទាយ គច្ឆតិ. សោ ភិក្ខុ ‘‘តយា សំឃស្ស លាភន្តរាយោ កតោ’’តិ ន កេនចិ កិញ្ចិ វត្តព្ពោ. យោ ហិ តំ ចោទេតិ, ស្វេវ សាបត្តិកោ ហោតិ. តេន បនេកេន ពហូ អនាបត្តិកា កតា. សចេ បន ភិក្ខូហិ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តេ ‘‘កប្បិយការកានំ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, មម បុរិសានំ វា មយ្ហំ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, កេវលំ តុម្ហេ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ.

ចតុបច្ចយត្ថាយ ច ទិន្នំ យេន យេន បច្ចយេន អត្ថោ ហោតិ, តំ តទត្ថំ ឧបនេតព្ពំ. ចិវរត្ថាយ ទិន្នំ ចីវរេយេវ ឧបនេតព្ពំ. សចេ ចីវរេន តាទិសោ អត្ថោ នត្ថិ, បិណ្ឌបាតាទីហិ សំឃោ កិលមតិ, សំឃសុដ្ឋុតាយ អបលោកេត្វា តទត្ថាយបិ ឧបនេតព្ពំ. ឯស នយោ បិណ្ឌបាតគិលានបច្ចយត្ថាយ ទិន្នេបិ. សេនាសនត្ថាយ ទិន្នំ បន សេនាសនស្ស គរុភណ្ឌត្តា សេនាសនេយេវ ឧបនេតព្ពំ. សចេ បន ភិក្ខូសុ សេនាសនំ ឆឌ្ឌេត្វា គតេសុ សេនាសនំ វិនស្សតិ, ឦទិសេ កាលេ សេនាសនំ វិស្សជ្ជេត្វាបិ ភិក្ខូនំ បរិភោគោ អនុញ្ញាតោ, តស្មា សេនាសនជគ្គនត្ថំ មូលច្ឆេជ្ជំ អកត្វា យាបនមត្តំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ.

៦០. សចេ កោចិ ‘‘មយ្ហំ តិសស្សសម្បាទនកំ មហាតឡាកំ អត្ថិ, តំ សំឃស្ស ទម្មី’’តិ វទតិ, តញ្ចេ សំឃោ សម្បដិច្ឆតិ, បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ អាបត្តិយេវ. យោ បន តំ បដិក្ខិបតិ, សោ បុរិមនយេនេវ ន កេនចិ កិញ្ចិ វត្តព្ពោ. យោ ហិ តំ ចោទេតិ, ស្វេវ សាបត្តិកោ ហោតិ ¶ . តេន បនេកេន ពហូ អនាបត្តិកា កតា. យោ បន ‘‘តាទិសំយេវ តឡាកំ ទម្មី’’តិ វត្វា ភិក្ខូហិ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តោ វទតិ ‘‘អសុកញ្ច អសុកញ្ច សង្ឃស្ស តឡាកំ អត្ថិ, តំ កថំ វដ្ដតី’’តិ. សោ វត្តព្ពោ ‘‘កប្បិយំ កត្វា ទិន្នំ ភវិស្សតី’’តិ. កថំ ទិន្នំ កប្បិយំ ហោតីតិ. ‘‘ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ វត្វា ទិន្នន្តិ. សោ សចេ ‘‘សាធុ, ភន្តេ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ ទេតិ, វដ្ដតិ. អថាបិ ‘‘តឡាកំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តោ ‘‘កប្បិយការកោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘នត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘ឥទំ អសុកោ នាម វិចារេស្សតិ, អសុកស្ស វា ហត្ថេ មយ្ហំ វា ហត្ថេ ភវិស្សតិ, សង្ឃោ កប្បិយភណ្ឌំ បរិភុញ្ជតូ’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ. សចេបិ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តោ ‘‘ឧទកំ បរិភុញ្ជិស្សតិ, ភណ្ឌកំ ធោវិស្សតិ, មិគបក្ខិនោ បិវិស្សន្តី’’តិ វទតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ. អថាបិ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តោ វទតិ ‘‘កប្បិយសីសេន គណ្ហថា’’តិ. ‘‘សាធុ ឧបាសក, សង្ឃោ បានីយំ បិវិស្សតិ, ភណ្ឌកំ ធោវិស្សតិ, មិគបក្ខិនោ បិវិស្សន្តី’’តិ វត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. អថាបិ ‘‘មម តឡាកំ វា បោក្ខរណិំ វា សង្ឃស្ស ¶ ទម្មី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ ឧបាសក, សង្ឃោ បានីយំ បិវិស្សតី’’តិអាទីនិ វត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិយេវ.

យទិ បន ភិក្ខូហិ ហត្ថកម្មំ យាចិត្វា សហត្ថេន ច កប្បិយបថវិំ ខណិត្វា ឧទកបរិភោគត្ថាយ តឡាកំ ការិតំ ហោតិ, តញ្ចេ និស្សាយ សស្សំ និប្ផាទេត្វា មនុស្សា វិហារេ កប្បិយភណ្ឌំ ទេន្តិ, វដ្ដតិ. អថ មនុស្សា ឯវ សង្ឃស្ស ឧបការត្ថាយ សង្ឃិកភូមិំ ខណិត្វា តំ និស្សាយ និប្ផន្នសស្សតោ កប្បិយភណ្ឌំ ទេន្តិ, ឯតម្បិ វដ្ដតិ. ‘‘អម្ហាកំ ឯកំ កប្បិយការកំ ឋបេថា’’តិ វុត្តេ ច ឋបេតុម្បិ លព្ភតិ. អថ តេ មនុស្សា រាជពលិនា ឧបទ្ទុតា បក្កមន្តិ, អញ្ញេ បដិបជ្ជន្តិ, ន ច ភិក្ខូនំ កិញ្ចិ ទេន្តិ, ឧទកំ វារេតុំ លព្ភតិ, តញ្ច ខោ កសិកម្មកាលេយេវ, ន សស្សកាលេ. សចេ តេ វទន្តិ ‘‘ននុ, ភន្តេ, បុព្ពេបិ មនុស្សា ឥមំ និស្សាយ សស្សំ អកំសូ’’តិ, តតោ វត្តព្ពា ‘‘តេ សង្ឃស្ស ឥមញ្ច ឥមញ្ច ឧបការំ អកំសុ, ឥទញ្ចិទញ្ច កប្បិយភណ្ឌកំ អទំសូ’’តិ. សចេ តេ វទន្តិ ‘‘មយម្បិ ទស្សាមា’’តិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ.

សចេ បន កោចិ អព្យត្តោ អកប្បិយវោហារេន តឡាកំ បដិគ្គណ្ហាតិ វា ការេតិ វា, តំ ភិក្ខូហិ ន បរិភុញ្ជិតព្ពំ, តំ និស្សាយ លទ្ធកប្បិយភណ្ឌម្បិ អកប្បិយមេវ ¶ . សចេ ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តភាវំ ញត្វា សាមិកោ វា តស្ស បុត្តធីតរោ វា អញ្ញោ វា កោចិ វំសេ ឧប្បន្នោ បុន កប្បិយវោហារេន ទេតិ, វដ្ដតិ. បច្ឆិន្នេ កុលវំសេ យោ តស្ស ជនបទស្ស សាមិកោ, សោ អច្ឆិន្ទិត្វា កប្បិយវោហារេន បុន ទេតិ ចិត្តលបព្ពតេ ភិក្ខុនា នីហដឧទកវាហកំ អឡនាគរាជមហេសី វិយ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ. កប្បិយវោហារេបិ ឧទកវសេន បដិគ្គហិតតឡាកេ សុទ្ធចិត្តានំ មត្តិកុទ្ធរណបាឡិពន្ធនាទីនិ ច កាតុំ វដ្ដតិ. តំ និស្សាយ បន សស្សំ ករោន្តេ ទិស្វា កប្បិយការកំ ឋបេតុំ ន វដ្ដតិ. យទិ តេ សយមេវ កប្បិយភណ្ឌំ ទេន្តិ, គហេតព្ពំ. នោ ចេ ទេន្តិ, ន ចោទេតព្ពំ. បច្ចយវសេន បដិគ្គហិតតឡាកេ កប្បិយការកំ ឋបេតុំ វដ្ដតិ, មត្តិកុទ្ធរណបាឡិពន្ធនាទីនិ ការេតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ កប្បិយការកា សយមេវ ករោន្តិ, វដ្ដតិ. អព្យត្តេន បន លជ្ជិភិក្ខុនា ការាបិតេសុ កិញ្ចាបិ បដិគ្គហណំ កប្បិយំ, ភិក្ខុស្ស បន បយោគបច្ចយា ឧប្បន្នេន មិស្សត្តា វិសគតបិណ្ឌបាតោ វិយ អកប្បិយមំសរសមិស្សភោជនំ វិយ ច ទុព្ពិនិភោគំ ហោតិ, សព្ពេសំ អកប្បិយមេវ.

៦១. សចេ បន ឧទកស្ស ឱកាសោ អត្ថិ, តឡាកស្ស បាឡិ ថិរា, ‘‘យថា ពហុំ ឧទកំ គណ្ហាតិ, ឯវំ ករោហិ, តីរសមីបេ ឧទកំ ករោហី’’តិ ឯវំ ឧទកមេវ វិចារេតិ, វដ្ដតិ. ឧទ្ធនេ ¶ អគ្គិំ ន បាតេន្តិ, ‘‘ឧទកកម្មំ លព្ភតុ ឧបាសកា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ, ‘‘សស្សំ កត្វា អាហរថា’’តិ វត្តុំ បន ន វដ្ដតិ. សចេ បន តឡាកេ អតិពហុំ ឧទកំ ទិស្វា បស្សតោ វា បិដ្ឋិតោ វា មាតិកំ នីហរាបេតិ, វនំ ឆិន្ទាបេត្វា កេទារេ ការាបេតិ, បោរាណកេទារេសុ វា បកតិភាគំ អគ្គហេត្វា អតិរេកំ គណ្ហាតិ, នវសស្សេ វា អបរិច្ឆិន្នភាគេ ‘‘ឯត្តកេ កហាបណេ ទេថា’’តិ កហាបណេ ឧដ្ឋាបេតិ, សព្ពេសំ អកប្បិយំ.

យោ បន ‘‘កសថ វបថា’’តិ អវត្វា ‘‘ឯត្តកាយ ភូមិយា ឯត្តកោ នាម ភាគោ’’តិ ឯវំ ភូមិំ វា បតិដ្ឋាបេតិ, ‘‘ឯត្តកេ ភូមិភាគេ អម្ហេហិ សស្សំ កតំ, ឯត្តកំ នាម ភាគំ គណ្ហថា’’តិ វទន្តេសុ កស្សកេសុ ភូមិប្បមាណគហណត្ថំ រជ្ជុយា វា ទណ្ឌេន វា មិនាតិ, ខលេ វា ឋត្វា រក្ខតិ, ខលតោ វា នីហរាបេតិ, កោដ្ឋាគារេ វា បដិសាមេតិ, តស្សេវ តំ អកប្បិយំ. សចេ កស្សកា កហាបណេ អាហរិត្វា ‘‘ឥមេ សង្ឃស្ស អាហដា’’តិ វទន្តិ, អញ្ញតរោ ច ភិក្ខុ ‘‘ន សង្ឃោ កហាបណេ ខាទតី’’តិ សញ្ញាយ ‘‘ឯត្តកេហិ កហាបណេហិ សាដកេ អាហរថ ¶ , ឯត្តកេហិ យាគុអាទីនិ សម្បាទេថា’’តិ វទតិ, យំ តេ អាហរន្តិ, តំ សព្ពេសំ អកប្បិយំ. កស្មា? កហាបណានំ វិចារិតត្តា. សចេ ធញ្ញំ អាហរិត្វា ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស អាហដ’’ន្តិ វទន្តិ, អញ្ញតរោ ច ភិក្ខុ បុរិមនយេនេវ ‘‘ឯត្តកេហិ វីហីហិ ឥទញ្ចិទញ្ច អាហរថា’’តិ វទតិ, យំ តេ អាហរន្តិ, តំ តស្សេវ អកប្បិយំ. កស្មា? ធញ្ញស្ស វិចារិតត្តា. សចេ តណ្ឌុលំ វា អបរណ្ណំ វា អាហរិត្វា ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស អាហដ’’ន្តិ វទន្តិ, អញ្ញតរោ ច ភិក្ខុ បុរិមនយេនេវ ‘‘ឯត្តកេហិ តណ្ឌុលេហិ ឥទញ្ចិទញ្ច អាហរថា’’តិ វទតិ, យំ តេ អាហរន្តិ, តំ សព្ពេសំ កប្បិយំ. កស្មា? កប្បិយានំ តណ្ឌុលាទីនំ វិចារិតត្តា. កយវិក្កយេបិ អនាបត្តិ កប្បិយការកស្ស អាចិក្ខិតត្តា.

៦២. បុព្ពេ បន ចិត្តលបព្ពតេ ឯកោ ភិក្ខុ ចតុសាលទ្វារេ ‘‘អហោ វត ស្វេ សង្ឃស្ស ឯត្តកប្បមាណេ បូវេ បចេយ្យុ’’ន្តិ អារាមិកានំ សញ្ញាជននត្ថំ ភូមិយំ មណ្ឌលំ អកាសិ. តំ ទិស្វា ឆេកោ អារាមិកោ តថេវ កត្វា ទុតិយទិវសេ ភេរិយា អាកោដិតាយ សន្និបតិតេ សង្ឃេ បូវំ គហេត្វា សង្ឃត្ថេរំ អាហ – ‘‘ភន្តេ, អម្ហេហិ ឥតោ បុព្ពេ នេវ បិតូនំ, ន បិតាមហានំ ឯវរូបំ សុតបុព្ពំ, ឯកេន អយ្យេន ចតុសាលទ្វារេ បូវត្ថាយ សញ្ញា កតា, ឥតោ ទានិ បភុតិ អយ្យា អត្តនោ អត្តនោ ចិត្តានុរូបំ វទន្តុ, អម្ហាកម្បិ ផាសុវិហារោ ភវិស្សតី’’តិ. មហាថេរោ តតោវ និវត្តិ, ឯកភិក្ខុនាបិ បូវោ ន គហិតោ. ឯវំ បុព្ពេ តត្រុប្បាទំ ន បរិភុញ្ជិំសុ. តស្មា –

សល្លេខំ ¶ អច្ចជន្តេន, អប្បមត្តេន ភិក្ខុនា;

កប្បិយេបិ ន កាតព្ពា, អាមិសត្ថាយ លោលតាតិ. (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៩);

យោ ចាយំ តឡាកេ វុត្តោ, បោក្ខរណីឧទកវាហកមាតិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

៦៣. បុព្ពណ្ណាបរណ្ណឧច្ឆុផលាផលាទីនំ វិរុហនដ្ឋានំ យំ កិញ្ចិ ខេត្តំ វា វត្ថុំ វា ‘‘ទម្មី’’តិ វុត្តេបិ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិបិត្វា តឡាកេ វុត្តនយេនេវ យទា កប្បិយវោហារេន ‘‘ចតុបច្ចយបរិភោគត្ថាយ ទម្មី’’តិ វទតិ, តទា សម្បដិច្ឆិតព្ពំ, ‘‘វនំ ទម្មិ អរញ្ញំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ បន វដ្ដតិ. សចេ មនុស្សា ភិក្ខូហិ អនាណត្តាយេវ តត្ថ រុក្ខេ ឆិន្ទិត្វា អបរណ្ណាទីនិ សម្បាទេត្វា ¶ ភិក្ខូនំ ភាគំ ទេន្តិ, វដ្ដតិ, អទេន្តា ន ចោទេតព្ពា. សចេ កេនចិទេវ អន្តរាយេន តេសុ បក្កន្តេសុ អញ្ញេ ករោន្តិ, ន ច ភិក្ខូនំ កិញ្ចិ ទេន្តិ, តេ វារេតព្ពា. សចេ វទន្តិ ‘‘ននុ, ភន្តេ, បុព្ពេ មនុស្សា ឥធ សស្សានិ អកំសូ’’តិ, តតោ វត្តព្ពា ‘‘តេ សង្ឃស្ស ឥទញ្ចិទញ្ច កប្បិយភណ្ឌំ អទំសូ’’តិ. សចេ វទន្តិ ‘‘មយម្បិ ទស្សាមា’’តិ, ឯវំ វដ្ដតិ.

កិញ្ចិ សស្សុដ្ឋានកំ ភូមិប្បទេសំ សន្ធាយ ‘‘សីមំ ទេមា’’តិ វទន្តិ, វដ្ដតិ. សីមបរិច្ឆេទនត្ថំ បន ថម្ភា វា បាសាណា វា សយំ ន ឋបេតព្ពា, ភូមិ នាម អនគ្ឃា, អប្បកេនបិ បារាជិកោ ភវេយ្យ. អារាមិកានំ បន វត្តព្ពំ ‘‘ឥមិនា ឋានេន អម្ហាកំ សីមា គតា’’តិ. សចេបិ ហិ តេ អធិកំ គណ្ហន្តិ, បរិយាយេន កថិតត្តា អនាបត្តិ. យទិ បន រាជរាជមហាមត្តាទយោ សយមេវ ថម្ភេ ឋបាបេត្វា ‘‘ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ ទេន្តិ, វដ្ដតិយេវ.

សចេ ¶ កោចិ អន្តោសីមាយំ តឡាកំ វា ខណតិ, វិហារមជ្ឈេន វា មាតិកំ នេតិ, ចេតិយង្គណពោធិយង្គណាទីនិ ទុស្សន្តិ, វារេតព្ពោ. សចេ សង្ឃោ កិញ្ចិ លភិត្វា អាមិសគរុកតាយ ន វារេតិ, ឯកោ ភិក្ខុ វារេតិ, សោវ ភិក្ខុ ឥស្សរោ. សចេ ឯកោ ភិក្ខុ ន វារេតិ ‘‘នេថ តុម្ហេ’’តិ, តេសំយេវ បក្ខោ ហោតិ. សង្ឃោ វារេតិ, សង្ឃោវ ឥស្សរោ. សង្ឃិកេសុ ហិ កម្មេសុ យោ ធម្មកម្មំ ករោតិ, សោវ ឥស្សរោ. សចេ វារិយមានោបិ ករោតិ, ហេដ្ឋា គហិតំ បំសុំ ហេដ្ឋា បក្ខិបិត្វា, ឧបរិ គហិតំ បំសុំ ឧបរិ បក្ខិបិត្វា បូរេតព្ពា.

សចេ កោចិ យថាជាតមេវ ឧច្ឆុំ វា អបរណ្ណំ វា អលាពុកុម្ភណ្ឌាទិកំ វា វល្លិផលំ ទាតុកាមោ ‘‘ឯតំ សព្ពំ ឧច្ឆុខេត្តំ អបរណ្ណវត្ថុំ វល្លិផលាវាដំ ទម្មី’’តិ វទតិ, សហ វត្ថុនា បរាមដ្ឋត្តា ន វដ្ដតីតិ មហាសុមត្ថេរោ អាហ. មហាបទុមត្ថេរោ បន ‘‘អភិលាបមត្តមេតំ, សាមិកានំយេវ ហិ សោ ភូមិភាគោ, តស្មា វដ្ដតី’’តិ អាហ. ‘‘ទាសំ ទម្មី’’តិ វទតិ, ន វដ្ដតិ. ‘‘អារាមិកំ ទម្មិ, វេយ្យាវច្ចករំ ទម្មិ, កប្បិយការកំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ វដ្ដតិ. សចេ អារាមិកោ បុរេភត្តម្បិ បច្ឆាភត្តម្បិ សង្ឃស្សេវ កម្មំ ករោតិ, សាមណេរស្ស វិយ សព្ពំ ភេសជ្ជំ បដិជគ្គនម្បិ តស្ស កាតព្ពំ. សចេ បុរេភត្តមេវ សង្ឃស្ស កម្មំ ករោតិ, បច្ឆាភត្តំ អត្តនោ ករោតិ, សាយំ និវាបោ ន ទាតព្ពោ. យេបិ បញ្ចទិវសវារេន ¶ វា បក្ខវារេន វា សង្ឃស្ស កម្មំ កត្វា សេសកាលេ អត្តនោ កម្មំ ករោន្តិ, តេសម្បិ ករណកាលេយេវ ភត្តញ្ច និវាបោ ច ទាតព្ពោ. សចេ សង្ឃស្ស កម្មំ នត្ថិ, អត្តនោយេវ កម្មំ កត្វា ជីវន្តិ, តេ ចេ ហត្ថកម្មមូលំ អានេត្វា ទេន្តិ, គហេតព្ពំ. នោ ចេ ទេន្តិ, ន កិញ្ចិ វត្តព្ពា. យំ កិញ្ចិ រជកទាសម្បិ បេសការទាសម្បិ អារាមិកនាមេន សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ.

សចេ ‘‘គាវោ ទេមា’’តិ វទន្តិ, ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពា. ឥមា គាវោ កុតោតិ. បណ្ឌិតេហិ បញ្ចគោរសបរិភោគត្ថាយ ទិន្នាតិ. ‘‘មយម្បិ បញ្ចគោរសបរិភោគត្ថាយ ទេមា’’តិ វុត្តេ វដ្ដន្តិ. អជិកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘ហត្ថិំ ទេម, អស្សំ, មហិំសំ, កុក្កុដំ, សូករំ ទេមា’’តិ វទន្តិ, សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ កេចិ មនុស្សា ‘‘អប្បោស្សុក្កា, ភន្តេ, តុម្ហេ ហោថ, មយំ ឥមេ គហេត្វា តុម្ហាកំ កប្បិយភណ្ឌំ ទស្សាមា’’តិ គណ្ហន្តិ, វដ្ដតិ. កុក្កុដសូករេ ‘‘សុខំ ជីវន្តូ’’តិ អរញ្ញេ វិស្សជ្ជាបេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘ឥមំ តឡាកំ, ឥមំ ខេត្តំ, ឥមំ វត្ថុំ វិហារស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេ បដិក្ខិបិតុំ ន លព្ភតិ.

៦៤. សចេ កោចិ ភិក្ខុំ ឧទ្ទិស្ស ទូតេន ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិចីវរចេតាបន្នំ បហិណេយ្យ ‘‘ឥមិនា ចីវរចេតាបន្នេន ចីវរំ ចេតាបេត្វា ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ ចីវរេន អច្ឆាទេហី’’តិ, សោ ចេ ទូតោ តំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទេយ្យ ‘‘ឥទំ ខោ, ភន្តេ, អាយស្មន្តំ ឧទ្ទិស្ស ចីវរចេតាបន្នំ អាភតំ, បដិគ្គណ្ហតុ អាយស្មា ចីវរចេតាបន្ន’’ន្តិ, តេន ភិក្ខុនា សោ ទូតោ ឯវមស្ស វចនីយោ ‘‘ន ខោ មយំ, អាវុសោ, ចីវរចេតាបន្នំ បដិគ្គណ្ហាម, ចីវរញ្ច ខោ មយំ បដិគ្គណ្ហាម កាលេន កប្បិយ’’ន្តិ. សោ ចេ ទូតោ តំ ភិក្ខុំ ឯវំ វទេយ្យ ‘‘អត្ថិ បនាយស្មតោ កោចិ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ, ចីវរត្ថិកេន ភិក្ខុនា វេយ្យាវច្ចករោ និទ្ទិសិតព្ពោ អារាមិកោ វា ឧបាសកោ វា ‘‘ឯសោ ខោ, អាវុសោ, ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ. ន វត្តព្ពោ ‘‘តស្ស ទេហី’’តិ វា ‘‘សោ វា និក្ខិបិស្សតិ, សោ វា បរិវត្តេស្សតិ, សោ វា ចេតាបេស្សតី’’តិ ¶ . សោ ចេ ទូតោ តំ វេយ្យាវច្ចករំ សញ្ញាបេត្វា តំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ វទេយ្យ ‘‘យំ ខោ, ភន្តេ, អាយស្មា វេយ្យាវច្ចករំ និទ្ទិសិ, អាណត្តោ សោ មយា, ឧបសង្កមតុ អាយស្មា កាលេន, ចីវរេន តំ អច្ឆាទេស្សតី’’តិ. ចីវរត្ថិកេន ភិក្ខុនា វេយ្យាវច្ចករោ ឧបសង្កមិត្វា ទ្វត្តិក្ខត្តុំ ចោទេតព្ពោ សារេតព្ពោ ¶ ‘‘អត្ថោ មេ, អាវុសោ, ចីវរេនា’’តិ. ន វត្តព្ពោ ‘‘ទេហិ មេ ចីវរំ, អាហរ មេ ចីវរំ, បរិវត្តេហិ មេ ចីវរំ, ចេតាបេហិ មេ ចីវរ’’ន្តិ. សចេ ទ្វត្តិក្ខត្តុំ ចោទយមានោ សារយមានោ តំ ចីវរំ អភិនិប្ផាទេតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ អភិនិប្ផាទេតិ, តត្ថ គន្ត្វា ចតុក្ខត្តុំ បញ្ចក្ខត្តុំ ឆក្ខត្តុបរមំ តុណ្ហីភូតេន ឧទ្ទិស្ស ឋាតព្ពំ, ន អាសនេ និសីទិតព្ពំ, ន អាមិសំ បដិគ្គហេតព្ពំ, ន ធម្មោ ភាសិតព្ពោ. ‘‘កិំ ការណា អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិយមានេន ‘‘ជានាហិ, អាវុសោ’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ.

សចេ អាសនេ វា និសីទតិ, អាមិសំ វា បដិគ្គណ្ហាតិ, ធម្មំ វា ភាសតិ, ឋានំ ភញ្ជតិ. សចេ ចតុក្ខត្តុំ ចោទេតិ, ចតុក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ. បញ្ចក្ខត្តុំ ចោទេតិ, ទ្វិក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ. ឆក្ខត្តុំ ចោទេតិ, ន ឋាតព្ពំ. ឯកាយ ហិ ចោទនាយ ឋានទ្វយំ ភញ្ជតិ. យថា ឆក្ខត្តុំ ចោទេត្វា ន ឋាតព្ពំ, ឯវំ ទ្វាទសក្ខត្តុំ ឋត្វា ន ចោទេតព្ពំ. តស្មា សចេ ចោទេតិយេវ ន តិដ្ឋតិ, ឆ ចោទនា លព្ភន្តិ. សចេ តិដ្ឋតិយេវ ន ចោទេតិ, ទ្វាទស ឋានានិ លព្ភន្តិ. សចេ ចោទេតិបិ តិដ្ឋតិបិ, ឯកាយ ចោទនាយ ទ្វេ ឋានានិ ហាបេតព្ពានិ. តត្ថ យោ ឯកទិវសមេវ បុនប្បុនំ គន្ត្វា ឆក្ខត្តុំ ចោទេតិ, សកិំយេវ វា គន្ត្វា ‘‘អត្ថោ មេ, អាវុសោ, ចីវរេនា’’តិ ឆក្ខត្តុំ វទតិ, តត្ថ ឯកទិវសមេវ បុនប្បុនំ គន្ត្វា ទ្វាទសក្ខត្តុំ តិដ្ឋតិ, សកិមេវ វា គន្ត្វា តត្រ តត្រ ឋានេ តិដ្ឋតិ, សោបិ សព្ពចោទនាយោ សព្ពដ្ឋានានិ ច ភញ្ជតិ, កោ បន វាទោ នានាទិវសេសុ. តតោ ចេ ឧត្តរិ វាយមមានោ តំ ចីវរំ អភិនិប្ផាទេតិ, បយោគេ ទុក្កដំ, បដិលាភេន និស្សគ្គិយំ ហោតិ. នោ ចេ សក្កោតិ តំ អភិនិប្ផាទេតុំ, យតោ រាជតោ រាជមហាមត្តតោ វា អស្ស ភិក្ខុនោ តំ ចីវរចេតាបន្នំ អានីតំ, តស្ស សន្តិកំ សាមំ វា គន្តព្ពំ, ទូតោ វា បាហេតព្ពោ ‘‘យំ ខោ តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ភិក្ខុំ ឧទ្ទិស្ស ចីវរចេតាបន្នំ បហិណិត្ថ, ន តំ តស្ស ភិក្ខុនោ កិញ្ចិ អត្ថំ អនុភោតិ, យុញ្ជន្តាយស្មន្តោ សកំ, មា តុម្ហាកំ សន្តកំ វិនស្សតូ’’តិ. អយំ តត្ថ សាមីចិ. យោ បន នេវ សាមំ គច្ឆតិ, ន ទូតំ បាហេតិ, វត្តភេទេ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ.

៦៥. កិំ បន (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៩) សព្ពកប្បិយការកេសុ ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? ន បដិបជ្ជិតព្ពំ. អយញ្ហិ កប្បិយការកោ នាម សង្ខេបតោ ទុវិធោ និទ្ទិដ្ឋោ ¶ អនិទ្ទិដ្ឋោ ច. តត្ថ និទ្ទិដ្ឋោ ទុវិធោ ភិក្ខុនា និទ្ទិដ្ឋោ ទូតេន និទ្ទិដ្ឋោតិ. អនិទ្ទិដ្ឋោបិ ទុវិធោ ¶ មុខវេវដិកកប្បិយការកោ បរម្មុខកប្បិយការកោតិ. តេសុ ភិក្ខុនា និទ្ទិដ្ឋោ សម្មុខាសម្មុខវសេន ចតុព្ពិធោ ហោតិ, តថា ទូតេន និទ្ទិដ្ឋោបិ. កថំ? ឥធេកច្ចោ ភិក្ខុស្ស ចីវរត្ថាយ ទូតេន អកប្បិយវត្ថុំ បហិណតិ, ទូតោ តំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមេន តុម្ហាកំ ចីវរត្ថាយ បហិតំ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ វទតិ, ភិក្ខុ ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបតិ, ទូតោ ‘‘អត្ថិ បន តេ, ភន្តេ, វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ បុច្ឆតិ, បុញ្ញត្ថិកេហិ ច ឧបាសកេហិ ‘‘ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចំ ករោថា’’តិ អាណត្តា វា, ភិក្ខូនំ វា សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តា កេចិ វេយ្យាវច្ចករា ហោន្តិ, តេសំ អញ្ញតរោ តស្មិំ ខណេ ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ និសិន្នោ ហោតិ, ភិក្ខុ តំ និទ្ទិសតិ ‘‘អយំ ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ, ទូតោ តស្ស ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា ‘‘ថេរស្ស ចីវរំ កិណិត្វា ទេហី’’តិ គច្ឆតិ, អយំ ភិក្ខុនា សម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ.

នោ ចេ ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ និសិន្នោ ហោតិ, អបិច ខោ ភិក្ខុ និទ្ទិសតិ ‘‘អសុកស្មិំ នាម គាមេ ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ, សោ គន្ត្វា តស្ស ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា ‘‘ថេរស្ស ចីវរំ កិណិត្វា ទទេយ្យាសី’’តិ អាគន្ត្វា ភិក្ខុស្ស អារោចេត្វា គច្ឆតិ, អយមេកោ ភិក្ខុនា អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ.

ន ហេវ ខោ សោ ទូតោ អត្តនា អាគន្ត្វា អារោចេតិ, អបិច ខោ អញ្ញំ បហិណតិ ‘‘ទិន្នំ មយា, ភន្តេ, តស្ស ហត្ថេ ចីវរចេតាបន្នំ, តុម្ហេ ចីវរំ គណ្ហេយ្យាថា’’តិ, អយំ ទុតិយោ ភិក្ខុនា អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ.

ន ហេវ ខោ អញ្ញំ បហិណតិ, អបិច គច្ឆន្តោវ ភិក្ខុំ វទតិ ‘‘អហំ តស្ស ហត្ថេ ចីវរចេតាបន្នំ ទស្សាមិ, តុម្ហេ ចីវរំ គណ្ហេយ្យាថា’’តិ, អយំ តតិយោ ភិក្ខុនា អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោតិ ឯវំ ឯកោ សម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ តយោ អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋាតិ ឥមេ ចត្តារោ ភិក្ខុនា និទ្ទិដ្ឋវេយ្យាវច្ចករា នាម. ឯតេសុ ឥធ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

អបរោ ភិក្ខុ បុរិមនយេនេវ ទូតេន បុច្ឆិតោ នត្ថិតាយ វា អវិចារេតុកាមតាយ វា ‘‘នត្ថម្ហាកំ កប្បិយការកោ’’តិ វទតិ, តស្មិំ ខណេ កោចិ មនុស្សោ អាគច្ឆតិ, ទូតោ តស្ស ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា ‘‘ឥមស្ស ហត្ថតោ ចីវរំ គណ្ហេយ្យាថា’’តិ វត្វា គច្ឆតិ, អយំ ទូតេន សម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោតិ ឯវំ ឯកោ សម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ.

អបរោ ¶ ¶ ទូតោ គាមំ បវិសិត្វា អត្តនា អភិរុចិតស្ស កស្សចិ ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា បុរិមនយេនេវ អាគន្ត្វា វា អារោចេតិ, អញ្ញំ វា បហិណតិ ‘‘អហំ អសុកស្ស នាម ហត្ថេ ចីវរចេតាបន្នំ ទស្សាមិ, តុម្ហេ ចីវរំ គណ្ហេយ្យាថា’’តិ វត្វា វា គច្ឆតិ, អយំ តតិយោ ទូតេន អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោតិ ឯវំ ឯកោ សម្មុខានិទ្ទិដ្ឋោ តយោ អសម្មុខានិទ្ទិដ្ឋាតិ ឥមេ ចត្តារោ ទូតេន និទ្ទិដ្ឋវេយ្យាវច្ចករា នាម. ឯតេសុ មេណ្ឌកសិក្ខាបទេ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, មនុស្សា សទ្ធា បសន្នា, តេ កប្បិយការកានំ ហត្ថេ ហិរញ្ញំ ឧបនិក្ខិបន្តិ ‘ឥមិនា យំ អយ្យស្ស កប្បិយំ, តំ ទេថា’តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ តតោ កប្បិយំ, តំ សាទិតុំ, ន ត្វេវាហំ, ភិក្ខវេ, ‘កេនចិ បរិយាយេន ជាតរូបរជតំ សាទិតព្ពំ បរិយេសិតព្ព’ន្តិ វទាមី’’តិ (មហាវ. ២៩៩).

ឯត្ថ ចោទនាយ បរិមាណំ នត្ថិ, មូលំ អសាទិយន្តេន សហស្សក្ខត្តុម្បិ ចោទនាយ វា ឋានេន វា កប្បិយភណ្ឌំ សាទិតុំ វដ្ដតិ. នោ ចេ ទេតិ, អញ្ញំ កប្បិយការកំ ឋបេត្វាបិ អាហរាបេតព្ពំ. សចេ ឥច្ឆតិ, មូលសាមិកានម្បិ កថេតព្ពំ. នោ ចេ ឥច្ឆតិ, ន កថេតព្ពំ.

អបរោ ភិក្ខុ បុរិមនយេនេវ ទូតេន បុច្ឆិតោ ‘‘នត្ថម្ហាកំ កប្បិយការកោ’’តិ វទតិ, តទញ្ញោ សមីបេ ឋិតោ សុត្វា ‘‘អាហរ ភោ, អហំ អយ្យស្ស ចីវរំ ចេតាបេត្វា ទស្សាមី’’តិ វទតិ. ទូតោ ‘‘ហន្ទ ភោ ទទេយ្យាសី’’តិ តស្ស ហត្ថេ ទត្វា ភិក្ខុស្ស អនារោចេត្វាវ គច្ឆតិ, អយំ មុខវេវដិកកប្បិយការកោ. អបរោ ភិក្ខុនោ ឧបដ្ឋាកស្ស វា អញ្ញស្ស វា ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា ‘‘ថេរស្ស ចីវរំ ទទេយ្យាសី’’តិ ឯត្តោវ បក្កមតិ, អយំ បរម្មុខាកប្បិយការកោតិ ឥមេ ទ្វេ អនិទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកា នាម. ឯតេសុ អញ្ញាតកអប្បវារិតេសុ វិយ បដិបជ្ជិតព្ពំ. សចេ សយមេវ ចីវរំ អានេត្វា ទទន្តិ, គហេតព្ពំ. នោ ចេ, ន កិញ្ចិ វត្តព្ពា. យថា ច ទូតស្ស ហត្ថេ ចីវរត្ថាយ អកប្បិយវត្ថុម្ហិ បេសិតេ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, ឯវំ បិណ្ឌបាតាទីនម្បិ អត្ថាយ បេសិតេ សយំ អាគន្ត្វា ទីយមានេ ច វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

៦៦. ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនេ ¶ បន អយំ វិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៤) – កិញ្ចិ អកប្បិយវត្ថុំ បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘ឥទំ អយ្យស្ស ហោតូ’’តិ វុត្តេ សចេបិ ចិត្តេន សាទិយតិ, គណ្ហិតុកាមោ ហោតិ, កាយេន វា វាចាយ វា ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបតិ, អនាបត្តិ ¶ . កាយវាចាហិ វា អប្បដិក្ខិបិត្វាបិ សុទ្ធចិត្តោ ហុត្វា ‘‘នយិទំ អម្ហាកំ កប្បតី’’តិ ន សាទិយតិ, អនាបត្តិយេវ. តីសុ ទ្វារេសុ ហិ យេន កេនចិ បដិក្ខិត្តំ បដិក្ខិត្តមេវ ហោតិ. សចេ បន កាយវាចាហិ អប្បដិក្ខិបិត្វា ចិត្តេន អធិវាសេតិ, កាយវាចាហិ កត្តព្ពស្ស បដិក្ខេបស្ស អករណតោ អកិរិយសមុដ្ឋានំ កាយទ្វារេ ច វចីទ្វារេ ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, មនោទ្វារេ បន អាបត្តិ នាម នត្ថិ.

ឯកោ សតំ វា សហស្សំ វា បាទមូលេ ឋបេតិ ‘‘តុយ្ហិទំ ហោតូ’’តិ, ភិក្ខុ ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ បដិក្ខិបតិ, ឧបាសកោ ‘‘បរិច្ចត្តំ មយា តុម្ហាក’’ន្តិ គតោ, អញ្ញោ តត្ថ អាគន្ត្វា បុច្ឆតិ ‘‘កិំ, ភន្តេ, ឥទ’’ន្តិ, យំ តេន ច អត្តនា ច វុត្តំ, តំ អាចិក្ខិតព្ពំ. សោ ចេ វទតិ ‘‘គោបយិស្សាមហំ, ភន្តេ, គុត្តដ្ឋានំ ទស្សេថា’’តិ, សត្តភូមិកម្បិ បាសាទំ អភិរុហិត្វា ‘‘ឥទំ គុត្តដ្ឋាន’’ន្តិ អាចិក្ខិតព្ពំ, ‘‘ឥធ និក្ខិបាហី’’តិ ន វត្តព្ពំ. ឯត្តាវតា កប្បិយញ្ច អកប្បិយញ្ច និស្សាយ ឋិតំ ហោតិ, ទ្វារំ បិទហិត្វា រក្ខន្តេន វសិតព្ពំ. សចេ កិញ្ចិ វិក្កាយិកភណ្ឌំ បត្តំ វា ចីវរំ វា គហេត្វា អាគច្ឆតិ, ‘‘ឥទំ គហេស្សថ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឧបាសក, អត្ថិ អម្ហាកំ ឥមិនា អត្ថោ, វត្ថុ ច ឯវរូបំ នាម សំវិជ្ជតិ, កប្បិយការកោ នត្ថី’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ សោ វទតិ ‘‘អហំ កប្បិយការកោ ភវិស្សាមិ, ទ្វារំ វិវរិត្វា ទេថា’’តិ, ទ្វារំ វិវរិត្វា ‘‘ឥមស្មិំ ឱកាសេ ឋបិត’’ន្តិ វត្តព្ពំ, ‘‘ឥទំ គណ្ហា’’តិ ន វត្តព្ពំ. ឯវម្បិ កប្បិយញ្ច អកប្បិយញ្ច និស្សាយ ឋិតមេវ ហោតិ. សោ ចេ តំ គហេត្វា តស្ស កប្បិយភណ្ឌំ ទេតិ, វដ្ដតិ. សចេ អធិកំ គណ្ហាតិ, ‘‘ន មយំ តវ ភណ្ឌំ គណ្ហាម, និក្ខមាហី’’តិ វត្តព្ពោ.

៦៧. យេន បន ជាតរូបាទិចតុព្ពិធំ និស្សគ្គិយវត្ថុ បដិគ្គហិតំ, តេន កិំ កាតព្ពន្តិ? សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជិតព្ពំ. កថំ? តេន ភិក្ខុនា (បារា. ៥៨៤) សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវមស្ស វចនីយោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, រូបិយំ ¶ បដិគ្គហេសិំ, ឥទំ មេ និស្សគ្គិយំ, ឥមាហំ និស្សជ្ជាមី’’តិ និស្សជ្ជិត្វា អាបត្តិ ទេសេតព្ពា. ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន អាបត្តិ បដិគ្គហេតព្ពា. សចេ តត្ថ អាគច្ឆតិ អារាមិកោ វា ឧបាសកោ វា, សោ វត្តព្ពោ ‘‘អាវុសោ, ឥទំ ជានាហី’’តិ. សចេ សោ ភណតិ ‘‘ឥមិនា កិំ អាហរិស្សាមី’’តិ, ន វត្តព្ពោ ‘‘ឥមំ វា ឥមំ វា អាហរា’’តិ, កប្បិយំ អាចិក្ខិតព្ពំ សប្បិំ វា តេលំ វា មធុំ វា ផាណិតំ វា. អាចិក្ខន្តេន ច ‘‘ឥមិនា សប្បិំ វា តេលំ វា មធុំ វា ផាណិតំ វា អាហរា’’តិ ន វត្តព្ពំ, ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច សង្ឃស្ស កប្បិយ’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ. សចេ សោ តេន ¶ បរិវត្តេត្វា កប្បិយំ អាហរតិ, រូបិយបដិគ្គាហកំ ឋបេត្វា សព្ពេហេវ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ, រូបិយបដិគ្គាហកេន ភាគោ ន គហេតព្ពោ.

អញ្ញេសំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៤) ភិក្ខូនំ វា អារាមិកានំ វា បត្តភាគម្បិ លភិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ, អន្តមសោ មក្កដាទីហិ តតោ ហរិត្វា អរញ្ញេ ឋបិតំ វា តេសំ ហត្ថតោ គឡិតំ វា តិរច្ឆានបដិគ្គហិតម្បិ បំសុកូលម្បិ ន វដ្ដតិយេវ. តតោ អាហដេន ផាណិតេន សេនាសនធូបនម្បិ ន វដ្ដតិ. សប្បិនា វា តេលេន វា បទីបំ កត្វា ទីបាលោកេ និបជ្ជិតុំ, កសិណបរិកម្មំ កាតុំ, បោត្ថកម្បិ វាចេតុំ ន វដ្ដតិ. តេលមធុផាណិតេហិ បន សរីរេ វណំ មក្ខេតុំ ន វដ្ដតិយេវ. តេន វត្ថុនា មញ្ចបីឋាទីនិ វា គណ្ហន្តិ, ឧបោសថាគារំ វា ភោជនសាលំ វា ករោន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. ឆាយាបិ គេហបរិច្ឆេទេន ឋិតាវ ន វដ្ដតិ, បរិច្ឆេទាតិក្កន្តា អាគន្តុកត្តា វដ្ដតិ. តំ វត្ថុំ វិស្សជ្ជេត្វា កតេន មគ្គេនបិ សេតុនាបិ នាវាយបិ ឧឡុម្បេនាបិ គន្តុំ ន វដ្ដតិ. តេន វត្ថុនា ខណាបិតាយ បោក្ខរណិយា ឧព្ភិទោទកំ បាតុំ វា បរិភុញ្ជិតុំ វា ន វដ្ដតិ. អន្តោ ឧទកេ បន អសតិ អញ្ញំ អាគន្តុកំ ឧទកំ វា វស្សោទកំ វា បវិដ្ឋំ វដ្ដតិ. កីតាយ យេន សទ្ធិំ កីតា, តំ អាគន្តុកម្បិ ន វដ្ដតិ. តំ វត្ថុំ ឧបនិក្ខេបំ ឋបេត្វា សង្ឃោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតិ, តេបិ បច្ចយា តស្ស ន វដ្ដន្តិ. អារាមោ គហិតោ ហោតិ, សោបិ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. យទិ ភូមិបិ ពីជម្បិ អកប្បិយំ, នេវ ភូមិំ, ន ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. សចេ ភូមិំយេវ កិណិត្វា អញ្ញានិ ពីជានិ រោបិតានិ, ផលំ វដ្ដតិ. អថ ពីជានិ កិណិត្វា កប្បិយភូមិយំ រោបិតានិ, ផលំ ន វដ្ដតិ, ភូមិយំ និសីទិតុំ វា និបជ្ជិតុំ វា វដ្ដតិ.

សចេ ¶ បន តត្ថ អាគតោ កប្បិយការកោ តំ បរិវត្តេត្វា សង្ឃស្ស កប្បិយំ សប្បិតេលាទិំ អាហរិតុំ ន ជានាតិ, សោ វត្តព្ពោ ‘‘អាវុសោ, ឥមំ ឆឌ្ឌេហី’’តិ. សចេ សោ ឆឌ្ឌេតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ ឆឌ្ឌេតិ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ រូបិយឆឌ្ឌកោ សម្មន្និតព្ពោ យោ ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ទោសាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន មោហាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ភយាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ឆឌ្ឌិតាឆឌ្ឌិតញ្ច ជានេយ្យ. ឯវញ្ច បន សម្មន្និតព្ពោ, បឋមំ ភិក្ខុ យាចិតព្ពោ, យាចិត្វា ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ រូបិយឆឌ្ឌកំ សម្មន្នេយ្យ, ឯសា ញត្តិ. សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ រូបិយឆឌ្ឌកំ សម្មន្នតិ, យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ រូបិយឆឌ្ឌកស្ស សម្មុតិ ¶ , សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ. សម្មតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ រូបិយឆឌ្ឌកោ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (បារា. ៥៨៥).

៦៨. តេន សម្មតេន (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៥) ភិក្ខុនា និមិត្តំ អកត្វា អក្ខីនិ និមីលេត្វា នទិយា វា បបាតេ វា វនគហនេ វា គូថំ វិយ អនបេក្ខេន បតិតោកាសំ អសមន្នារហន្តេន ឆឌ្ឌេតព្ពំ. សចេ និមិត្តំ កត្វា បាតេតិ, ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. ឯវំ ជិគុច្ឆិតព្ពេបិ រូបិយេ ភគវា បរិយាយេន ភិក្ខូនំ បរិភោគំ អាចិក្ខិ. រូបិយបដិគ្គាហកស្ស បន កេនចិ បរិយាយេន តតោ ឧប្បន្នបច្ចយបរិភោគោ ន វដ្ដតិ. យថា ចាយំ ឯតស្ស ន វដ្ដតិ, ឯវំ អសន្តសម្ភាវនាយ វា កុលទូសកកម្មេន វា កុហនាទីហិ វា ឧប្បន្នបច្ចយា នេវ តស្ស, ន អញ្ញស្ស វដ្ដន្តិ, ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នាបិ អបច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដន្តិ. ចត្តារោ ហិ បរិភោគា – ថេយ្យបរិភោគោ ឥណបរិភោគោ ទាយជ្ជបរិភោគោ សាមិបរិភោគោតិ. តត្ថ សង្ឃមជ្ឈេបិ និសីទិត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ទុស្សីលស្ស បរិភោគោ ថេយ្យបរិភោគោ នាម. សីលវតោ អបច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ ឥណបរិភោគោ នាម. តស្មា ចីវរំ បរិភោគេ បរិភោគេ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ, បិណ្ឌបាតោ អាលោបេ អាលោបេ ¶ , តថា អសក្កោន្តេន បុរេភត្តបច្ឆាភត្តបុរិមយាមមជ្ឈិមយាមបច្ឆិមយាមេសុ. សចស្ស អបច្ចវេក្ខតោ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ. សេនាសនម្បិ បរិភោគេ បរិភោគេ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ. ភេសជ្ជស្ស បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ សតិបច្ចយតា វដ្ដតិ, ឯវំ សន្តេបិ បដិគ្គហណេ សតិំ កត្វា បរិភោគេ អករោន្តស្សេវ អាបត្តិ, បដិគ្គហណេ បន សតិំ អកត្វា បរិភោគេ ករោន្តស្ស អនាបត្តិ. ចតុព្ពិធា ហិ សុទ្ធិ – ទេសនាសុទ្ធិ សំវរសុទ្ធិ បរិយេដ្ឋិសុទ្ធិ បច្ចវេក្ខណសុទ្ធីតិ.

តត្ថ ទេសនាសុទ្ធិ នាម បាតិមោក្ខសំវរសីលំ. តញ្ហិ ទេសនាយ សុជ្ឈនតោ ‘‘ទេសនាសុទ្ធី’’តិ វុច្ចតិ. សំវរសុទ្ធិ នាម ឥន្ទ្រិយសំវរសីលំ. តញ្ហិ ‘‘ន បុនេវំ ករិស្សាមី’’តិ ចិត្តាធិដ្ឋានសំវរេនេវ សុជ្ឈនតោ ‘‘សំវរសុទ្ធី’’តិ វុច្ចតិ. បរិយេដ្ឋិសុទ្ធិ នាម អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ. តញ្ហិ អនេសនំ បហាយ ធម្មេន សមេន បច្ចយេ ឧប្បាទេន្តស្ស បរិយេសនាយ សុទ្ធត្តា ‘‘បរិយេដ្ឋិសុទ្ធី’’តិ វុច្ចតិ. បច្ចវេក្ខណសុទ្ធិ នាម បច្ចយបរិភោគសន្និស្សិតសីលំ. តញ្ហិ ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវាមី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៣; អ. និ. ៦.៥៨) នយេន វុត្តេន បច្ចវេក្ខណេន សុជ្ឈនតោ ‘‘បច្ចវេក្ខណសុទ្ធី’’តិ ¶ វុច្ចតិ, តេន វុត្តំ ‘‘បដិគ្គហណេ បន សតិំ អកត្វា បរិភោគេ ករោន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ.

សត្តន្នំ សេក្ខានំ បច្ចយបរិភោគោ ទាយជ្ជបរិភោគោ នាម. តេ ហិ ភគវតោ បុត្តា, តស្មា បិតុសន្តកានំ បច្ចយានំ ទាយាទា ហុត្វា តេ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តិ. កិំ បន តេ ភគវតោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តិ, គិហីនំ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តីតិ? គិហីហិ ទិន្នាបិ ភគវតា អនុញ្ញាតត្តា ភគវតោ សន្តកា ហោន្តិ, តស្មា ភគវតោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពំ. ធម្មទាយាទសុត្ត (ម. និ. ១.២៩ អាទយោ) ញ្ចេត្ថ សាធកំ. ខីណាសវានំ បរិភោគោ សាមិបរិភោគោ នាម. តេ ហិ តណ្ហាយ ទាសព្យំ អតីតត្តា សាមិនោ ហុត្វា បរិភុញ្ជន្តិ. ឥតិ ឥមេសុ បរិភោគេសុ សាមិបរិភោគោ ច ទាយជ្ជបរិភោគោ ច សព្ពេសម្បិ វដ្ដតិ, ឥណបរិភោគោ ន វដ្ដតិ, ថេយ្យបរិភោគេ កថាយេវ នត្ថិ.

អបរេបិ ចត្តារោ បរិភោគា – លជ្ជិបរិភោគោ អលជ្ជិបរិភោគោ ធម្មិយបរិភោគោ អធម្មិយបរិភោគោតិ. តត្ថ អលជ្ជិនោ លជ្ជិនា សទ្ធិំ ¶ បរិភោគោ វដ្ដតិ, អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោ. លជ្ជិនោ អលជ្ជិនា សទ្ធិំ យាវ ន ជានាតិ, តាវ វដ្ដតិ. អាទិតោ បដ្ឋាយ ហិ អលជ្ជី នាម នត្ថិ, តស្មា យទាស្ស អលជ្ជិភាវំ ជានាតិ, តទា វត្តព្ពោ ‘‘តុម្ហេ កាយទ្វារេ វចីទ្វារេ ច វីតិក្កមំ ករោថ, តំ អប្បតិរូបំ, មា ឯវមកត្ថា’’តិ. សចេ អនាទិយិត្វា ករោតិយេវ, យទិ តេន សទ្ធិំ បរិភោគំ ករោតិ, សោបិ អលជ្ជីយេវ ហោតិ. យោបិ អត្តនោ ភារភូតេន អលជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគំ ករោតិ, សោបិ និវារេតព្ពោ. សចេ ន ឱរមតិ, អយម្បិ អលជ្ជីយេវ ហោតិ. ឯវំ ឯកោ អលជ្ជី អលជ្ជិសតម្បិ ករោតិ. អលជ្ជិនោ បន អលជ្ជិនាវ សទ្ធិំ បរិភោគេ អាបត្តិ នាម នត្ថិ. លជ្ជិនោ លជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគោ ទ្វិន្នំ ខត្តិយកុមារានំ សុវណ្ណបាតិយំ ភោជនសទិសោ. ធម្មិយាធម្មិយបរិភោគោ បច្ចយវសេនេវ វេទិតព្ពោ. តត្ថ សចេ បុគ្គលោបិ អលជ្ជី, បិណ្ឌបាតោបិ អធម្មិយោ, ឧភោ ជេគុច្ឆា. បុគ្គលោ អលជ្ជី, បិណ្ឌបាតោ ធម្មិយោ, បុគ្គលំ ជិគុច្ឆិត្វា បិណ្ឌបាតោ ន គហេតព្ពោ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ទុស្សីលោ សង្ឃតោ ឧទ្ទេសភត្តាទីនិ លភិត្វា សង្ឃស្សេវ ទេតិ, ឯតានិ យថាទានមេវ គហិតត្តា វដ្ដន្តី’’តិ វុត្តំ. បុគ្គលោ លជ្ជី, បិណ្ឌបាតោ អធម្មិយោ, បិណ្ឌបាតោ ជេគុច្ឆោ ន គហេតព្ពោ. បុគ្គលោ លជ្ជី, បិណ្ឌបាតោបិ ធម្មិយោ, វដ្ដតិ.

អបរេ ទ្វេ បគ្គហា ទ្វេ ច បរិភោគា – លជ្ជិបគ្គហោ អលជ្ជិបគ្គហោ, ធម្មបរិភោគោ អាមិសបរិភោគោតិ. តត្ថ អលជ្ជិនោ លជ្ជិំ បគ្គហេតុំ វដ្ដតិ, ន សោ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ ¶ . សចេ បន លជ្ជី អលជ្ជិំ បគ្គណ្ហាតិ, អនុមោទនាយ អជ្ឈេសតិ, ធម្មកថាយ អជ្ឈេសតិ, កុលេសុ ឧបត្ថម្ភេតិ, ឥតរោបិ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយោ ឦទិសោ ច ឦទិសោ ចា’’តិ តស្ស បរិសតិ វណ្ណំ ភាសតិ, អយំ សាសនំ ឱសក្កាបេតិ អន្តរធាបេតីតិ វេទិតព្ពោ. ធម្មបរិភោគអាមិសបរិភោគេសុ បន យត្ថ អាមិសបរិភោគោ វដ្ដតិ, ធម្មបរិភោគោបិ តត្ថ វដ្ដតិ. យោ បន កោដិយំ ឋិតោ, គន្ថោ តស្ស បុគ្គលស្ស អច្ចយេន នស្សិស្សតិ, តំ ធម្មានុគ្គហេន ឧគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. តត្រិទំ វត្ថុ – មហាភយេ កិរ ឯកស្សេវ ភិក្ខុនោ មហានិទ្ទេសោ បគុណោ អហោសិ. អថ ចតុនិកាយិកតិស្សត្ថេរស្ស ឧបជ្ឈាយោ មហាតិបិដកត្ថេរោ នាម ¶ មហារក្ខិតត្ថេរំ អាហ ‘‘អាវុសោ មហារក្ខិត, ឯតស្ស សន្តិកេ មហានិទ្ទេសំ គណ្ហាហី’’តិ. ‘‘បាបោ កិរាយំ, ភន្តេ, ន គណ្ហាមី’’តិ. ‘‘គណ្ហាវុសោ, អហំ តេ សន្តិកេ និសីទិស្សាមី’’តិ. ‘‘សាធុ, ភន្តេ, តុម្ហេសុ និសិន្នេសុ គណ្ហិស្សាមី’’តិ បដ្ឋបេត្វា រត្តិន្ទិវំ និរន្តរំ បរិយាបុណន្តោ ឱសានទិវសេ ហេដ្ឋាមញ្ចេ ឥត្ថិំ ទិស្វា ‘‘ភន្តេ, សុតំយេវ មេ បុព្ពេ, សចាហំ ឯវំ ជានេយ្យំ, ន ឦទិសស្ស សន្តិកេ ធម្មំ បរិយាបុណេយ្យ’’ន្តិ អាហ. តស្ស បន សន្តិកេ ពហូ មហាថេរា ឧគ្គណ្ហិត្វា មហានិទ្ទេសំ បតិដ្ឋាបេសុន្តិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

រូបិយាទិបដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

១៣. ទានលក្ខណាទិវិនិច្ឆយកថា

៦៩. ទានវិស្សាសគ្គាហេហិ ¶ លាភស្ស បរិណាមនន្តិ ឯត្ថ តាវ ទានន្តិ អត្តនោ សន្តកស្ស ចីវរាទិបរិក្ខារស្ស សទ្ធិវិហារិកាទីសុ យស្ស កស្សចិ ទានំ. តត្រិទំ ទានលក្ខណំ – ‘‘ឥទំ តុយ្ហំ ទេមិ ទទាមិ ទជ្ជាមិ ឱណោជេមិ បរិច្ចជាមិ វិស្សជ្ជាមី’’តិ វា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ទេមិ…បេ… វិស្សជ្ជាមី’’តិ វា វទតិ, សម្មុខាបិ បរម្មុខាបិ ទិន្នំយេវ ហោតិ. ‘‘តុយ្ហំ គណ្ហាហី’’តិ វុត្តេ ‘‘មយ្ហំ គណ្ហាមី’’តិ វទតិ, សុទិន្នំ សុគ្គហិតញ្ច. ‘‘តវ សន្តកំ ករោហិ, តវ សន្តកំ ហោតុ, តវ សន្តកំ ហោតី’’តិ វុត្តេ ‘‘មម សន្តកំ ករោមិ, មម សន្តកំ ហោតុ, មម សន្តកំ ករិស្សាមី’’តិ វទតិ, ទុទិន្នំ ទុគ្គហិតញ្ច. នេវ ទាតា ទាតុំ ជានាតិ, ន ឥតរោ គហេតុំ, សចេ បន ‘‘តវ សន្តកំ ករោហី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ, ភន្តេ, មយ្ហំ គណ្ហាមី’’តិ គណ្ហាតិ, សុគ្គហិតំ. សចេ បន ឯកោ ‘‘ឥទំ ចីវរំ គណ្ហាហី’’តិ វទតិ, ឥតរោ ‘‘ន គណ្ហាមី’’តិ វទតិ, បុន សោ ‘‘ទិន្នំ មយា តុយ្ហំ, គណ្ហាហី’’តិ វទតិ, ឥតរោបិ ‘‘ន មយ្ហំ ឥមិនា អត្ថោ’’តិ វទតិ, តតោ បុរិមោបិ ‘‘មយា ទិន្ន’’ន្តិ ទសាហំ អតិក្កាមេតិ, បច្ឆិមោបិ ‘‘មយា បដិក្ខិត្ត’’ន្តិ, កស្ស អាបត្តីតិ? ន កស្សចិ. យស្ស បន រុច្ចតិ, តេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ទេហី’’តិ ទិន្នំ យាវ បរស្ស ហត្ថំ ន បាបុណាតិ, តាវ យោ បហិណតិ, តស្សេវ សន្តកំ, ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នំ បន យស្ស បហីយតិ, តស្ស សន្តកំ. តស្មា ភិក្ខុ ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ ចីវរំ បហិណតិ ‘‘ឥទំ ¶ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទេហី’’តិ. សោ អន្តរាមគ្គេ យោ បហិណតិ, តស្ស វិស្សាសា គណ្ហាតិ, សុគ្គហិតំ. យស្ស បហីយតិ, តស្ស វិស្សាសា គណ្ហាតិ, ទុគ្គហិតំ.

ភិក្ខុ (មហាវ. ៣៧៨-៣៧៩) ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ ចីវរំ បហិណតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទេហី’’តិ. សោ អន្តរាមគ្គេ សុណាតិ ‘‘យោ បហិណតិ, សោ កាលកតោ’’តិ, តស្ស មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតិ, ស្វាធិដ្ឋិតំ. យស្ស បហីយតិ, តស្ស វិស្សាសា គណ្ហាតិ, ទុគ្គហិតំ. ភិក្ខុ ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ ចីវរំ បហិណតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទេហី’’តិ. សោ អន្តរាមគ្គេ សុណាតិ ‘‘យស្ស បហីយតិ, សោ កាលកតោ’’តិ, តស្ស មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតិ, ទ្វាធិដ្ឋិតំ. យោ បហិណតិ, តស្ស វិស្សាសា គណ្ហាតិ, សុគ្គហិតំ. ភិក្ខុ ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ ចីវរំ បហិណតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទេហី’’តិ. សោ អន្តរាមគ្គេ សុណាតិ ‘‘ឧភោ កាលកតា’’តិ, យោ បហិណតិ, តស្ស មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតិ, ស្វាធិដ្ឋិតំ. យស្ស បហីយតិ, តស្ស មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតិ, ទ្វាធិដ្ឋិតំ. ភិក្ខុ ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ ចីវរំ បហិណតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ. សោ អន្តរាមគ្គេ យោ បហិណតិ, តស្ស វិស្សាសា គណ្ហាតិ, ទុគ្គហិតំ. យស្ស បហីយតិ, តស្ស វិស្សាសា គណ្ហាតិ, សុគ្គហិតំ. ភិក្ខុ ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ ចីវរំ បហិណតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ. សោ អន្តរាមគ្គេ សុណាតិ ‘‘យោ បហិណតិ, សោ កាលកតោ’’តិ, តស្ស ¶ មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតិ, ទ្វាធិដ្ឋិតំ. យស្ស បហីយតិ, តស្ស វិស្សាសា គណ្ហាតិ, សុគ្គហិតំ. ភិក្ខុ ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ ចីវរំ បហិណតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ. សោ អន្តរាមគ្គេ សុណាតិ ‘‘យស្ស បហីយតិ, សោ កាលកតោ’’តិ, តស្ស មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតិ, ស្វាធិដ្ឋិតំ. យោ បហិណតិ, តស្ស វិស្សាសា គណ្ហាតិ, ទុគ្គហិតំ. ភិក្ខុ ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ ចីវរំ បហិណតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ. សោ អន្តរាមគ្គេ សុណាតិ ‘‘ឧភោ កាលកតា’’តិ. យោ បហិណតិ, តស្ស មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតិ, ទ្វាធិដ្ឋិតំ. យស្ស បហីយតិ, តស្ស មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតិ, ស្វាធិដ្ឋិតំ.

បរិច្ចជិត្វា ទិន្នំ បុន កេនចិ ការណេន កុបិតោ អាហរាបេតុំ ន លភតិ. អត្តនា ទិន្នម្បិ ហិ ចីវរំ សកសញ្ញាយ អច្ឆិន្ទតោ និស្សគ្គិយំ, អញ្ញំ បរិក្ខារំ អន្តមសោ សូចិម្បិ អច្ឆិន្ទតោ ទុក្កដំ. សចេ បន ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំ ¶ ឥទំ សារុប្ប’’ន្តិ សយមេវ ទេតិ, គហេតុំ វដ្ដតិ. អថ បន ‘‘អាវុសោ, មយំ តុយ្ហំ ‘វត្តបដិវត្តំ ករិស្សតិ, អម្ហាកំ សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហិស្សតិ, ធម្មំ បរិយាបុណិស្សតី’តិ ចីវរំ អទម្ហា, សោ ទានិ ត្វំ ន វត្តំ ករោសិ, ន ឧបជ្ឈំ គណ្ហាសិ, ន ធម្មំ បរិយាបុណាសី’’តិ ឯវមាទីនិ វុត្តោ ‘‘ភន្តេ, ចីវរត្ថាយ មញ្ញេ ភណថ, ឥទំ វោ ចីវរ’’ន្តិ ទេតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ. ទិសាបក្កមន្តំ វា បន ទហរំ ‘‘និវត្តេថ ន’’ន្តិ ភណតិ, សោ ន និវត្តតិ, ចីវរេ គហេត្វា និរុន្ធថាតិ, ឯវញ្ចេ និវត្តតិ, សាធុ. សចេ ‘‘បត្តចីវរត្ថាយ មញ្ញេ តុម្ហេ ភណថ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ ទេតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ. វិព្ភមន្តំ វា ទិស្វា ‘‘មយំ តុយ្ហំ ‘វត្តំ ករិស្សតី’តិ បត្តចីវរំ អទម្ហា, សោ ទានិ ត្វំ វិព្ភមិត្វា ចរសី’’តិ វទតិ, ឥតរោ ‘‘គណ្ហថ តុម្ហាកំ បត្តចីវរ’’ន្តិ ទេតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ. ‘‘មម សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហន្តស្សេវ ទេមិ, អញ្ញត្ថ គណ្ហន្តស្ស ន ទេមិ, វត្តំ ករោន្តស្សេវ ទេមិ, អករោន្តស្ស ន ទេមិ, ធម្មំ បរិយាបុណន្តស្សេវ ទេមិ, អបរិយាបុណន្តស្ស ន ទេមិ, អវិព្ភមន្តស្សេវ ទេមិ, វិព្ភមន្តស្ស ន ទេមី’’តិ ឯវំ បន ទាតុំ ន វដ្ដតិ, ទទតោ ទុក្កដំ, អាហរាបេតុំ បន វដ្ដតិ, វិស្សជ្ជេត្វា ទិន្នំ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ. អយំ តាវ ទានេ វិនិច្ឆយោ.

៧០. វិស្សាសគ្គាហលក្ខណំ បន ឥមិនា សុត្តេន ជានិតព្ពំ –

‘‘អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស វិស្សាសំ គហេតុំ សន្ទិដ្ឋោ ច ហោតិ, សម្ភត្តោ ច, អាលបិតោ ច, ជីវតិ ច, គហិតេ ច អត្តមនោ ហោតី’’តិ (មហាវ. ៣៥៦).

តត្ថ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៣១) សន្ទិដ្ឋោតិ ទិដ្ឋមត្តកមិត្តោ. សម្ភត្តោតិ ទឡ្ហមិត្តោ. អាលបិតោតិ ‘‘មម សន្តកំ យំ ឥច្ឆសិ, តំ គណ្ហេយ្យាសិ, អាបុច្ឆិត្វា គហណេ ការណំ នត្ថី’’តិ វុត្តោ. ជីវតីតិ អនុដ្ឋានសេយ្យាយ សយិតោបិ យាវជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទំ ន បាបុណាតិ. គហិតេ ច អត្តមនោតិ គហិតេ តុដ្ឋចិត្តោ ហោតិ. ‘‘ឯវរូបស្ស សន្តកំ គហិតេ មេ អត្តមនោ ភវិស្សតី’’តិ ជានន្តេន គហេតុំ វដ្ដតិ. អនវសេសបរិយាទានវសេន ចេតានិ បញ្ចង្គានិ វុត្តានិ, វិស្សាសគ្គាហោ បន តីហិ អង្គេហិ រុហតិ សន្ទិដ្ឋោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោ, សម្ភត្តោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោ, អាលបិតោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោតិ. យោ បន ន ជីវតិ, ន ច ¶ គហិតេ អត្តមនោ ហោតិ, តស្ស សន្តកំ វិស្សាសគ្គាហេន គហិតម្បិ បុន ទាតព្ពំ. ទទមានេន ច មតកធនំ តាវ យេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ពំ. អនត្តមនស្ស សន្តកំ តស្សេវ ទាតព្ពំ, យោ បន បឋមំយេវ ‘‘សុដ្ឋុ កតំ តយា មម សន្តកំ គណ្ហន្តេនា’’តិ វចីភេទេន វា ចិត្តុប្បាទមត្តេន វា អនុមោទិត្វា បច្ឆា កេនចិ ការណេន កុបិតោ, បច្ចាហរាបេតុំ ន លភតិ, យោបិ អទាតុកាមោ, ចិត្តេន បន អធិវាសេតិ, ន កិញ្ចិ វទតិ, សោបិ បុន បច្ចាហរាបេតុំ ន លភតិ. យោ បន ‘‘មយា តុម្ហាកំ សន្តកំ គហិតំ វា បរិភុត្តំ វា’’តិ វុត្តេ ‘‘គហិតំ វា ហោតុ បរិភុត្តំ វា, មយា បន តំ កេនចិទេវ ករណីយេន ឋបិតំ, តំ បាកតិកំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទតិ, អយំ បច្ចាហរាបេតុំ លភតិ. អយំ វិស្សាសគ្គាហេ វិនិច្ឆយោ.

៧១. លាភស្ស បរិណាមនន្តិ ឥទំ បន អញ្ញេសំ អត្ថាយ បរិណតលាភស្ស អត្តនោ អញ្ញស្ស វា បរិណាមនំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥៩-៦៦០) – សង្ឃស្ស បរិណតំ សហធម្មិកានំ វា គិហីនំ វា អន្តមសោ មាតុសន្តកម្បិ ‘‘ឥទំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ សង្ឃស្ស បរិណតភាវំ ញត្វា អត្តនោ បរិណាមេត្វា គណ្ហន្តស្ស និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, ‘‘ឥមស្ស ភិក្ខុនោ ទេហី’’តិ ឯវំ អញ្ញស្ស បរិណាមេន្តស្ស សុទ្ធិកបាចិត្តិយំ. តស្មា យោបិ វស្សិកសាដិកសមយេ មាតុឃរេបិ សង្ឃស្ស បរិណតំ វស្សិកសាដិកំ ញត្វា អត្តនោ បរិណាមេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, បរស្ស បរិណាមេតិ, សុទ្ធិកបាចិត្តិយំ. មនុស្សា ‘‘សង្ឃភត្តំ ករិស្សាមា’’តិ សប្បិតេលាទីនិ អាហរន្តិ, គិលានោ ចេបិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បរិណតភាវំ ញត្វា កិញ្ចិ យាចតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយមេវ. សចេ បន សោ ‘‘តុម្ហាកំ សប្បិអាទីនិ ¶ អាភតានិ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, អត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘មយ្ហម្បិ ទេថា’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ. អថាបិ នំ កុក្កុច្ចាយន្តំ ឧបាសកា វទន្តិ ‘‘សង្ឃោបិ អម្ហេហិ ទិន្នមេវ លភតិ, គណ្ហថ, ភន្តេ’’តិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ.

ឯកស្មិំ វិហារេ សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញវិហារំ ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘អសុកស្មិំ នាម វិហារេ សង្ឃស្ស ទេថា’’តិ បរិណាមេតិ, ‘‘កិំ សង្ឃស្ស ទានេន, ចេតិយស្ស បូជំ ករោថា’’តិ ឯវំ ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតិ, ទុក្កដំ. ចេតិយស្ស បរិណតំ អញ្ញចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, ទុក្កដមេវ. និយមេត្វា អញ្ញចេតិយស្ស អត្ថាយ ¶ រោបិតមាលាវច្ឆតោ អញ្ញចេតិយម្ហិ បុប្ផម្បិ អារោបេតុំ ន វដ្ដតិ, ឯកស្ស ចេតិយស្ស បន ឆត្តំ វា បដាកំ វា អារោបេត្វា ឋិតំ ទិស្វា សេសំ អញ្ញចេតិយស្ស ទាបេតុំ វដ្ដតិ. អន្តមសោ សុនខស្សបិ បរិណតំ ‘‘ឥមស្ស សុនខស្ស មា ទេហិ, ឯតស្ស ទេហី’’តិ ឯវំ អញ្ញបុគ្គលស្ស បរិណាមេតិ, ទុក្កដំ. សចេ បន ទាយកា ‘‘មយំ សង្ឃភត្តំ កាតុកាមា, ចេតិយបូជំ កាតុកាមា, ឯកស្ស ភិក្ខុនោ បរិក្ខារំ ទាតុកាមា, តុម្ហាកំ រុចិយា ទស្សាម, ភណថ កត្ថ ទេមា’’តិ វទន្តិ, ឯវំ វុត្តេ តេន ភិក្ខុនា ‘‘យត្ថ ឥច្ឆថ, តត្ថ ទេថា’’តិ វត្តព្ពា. សចេ បន កេវលំ ‘‘កត្ថ ទេមា’’តិ បុច្ឆន្តិ, ‘‘យត្ថ តុម្ហាកំ ទេយ្យធម្មោ បរិភោគំ វា លភេយ្យ, បដិសង្ខារំ វា លភេយ្យ, ចិរដ្ឋិតិកោ វា អស្ស, យត្ថ វា បន តុម្ហាកំ ចិត្តំ បសីទតិ, តត្ថ ទេថា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

ទានលក្ខណាទិវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

១៤. បថវីខណនវិនិច្ឆយកថា

៧២. បថវីតិ ¶ ទ្វេ បថវី ជាតា ច បថវី អជាតា ច បថវីតិ. តត្ថ ជាតា នាម បថវី សុទ្ធបំសុកា សុទ្ធមត្តិកា អប្បបាសាណា អប្បសក្ខរា អប្បកឋលា អប្បមរុម្ពា អប្បវាលុកា យេភុយ្យេនបំសុកា យេភុយ្យេនមត្តិកា, អទឌ្ឍាបិ វុច្ចតិ ‘‘ជាតា បថវី’’តិ. យោបិ បំសុបុញ្ជោ វា មត្តិកាបុញ្ជោ វា អតិរេកចាតុមាសំ ឱវដ្ឋោ, សោបិ វុច្ចតិ ‘‘ជាតា បថវី’’តិ. អជាតា នាម បថវី សុទ្ធបាសាណា សុទ្ធសក្ខរា សុទ្ធកឋលា សុទ្ធមរុម្ពា សុទ្ធវាលុកា អប្បបំសុកា អប្បមត្តិកា យេភុយ្យេនបាសាណា យេភុយ្យេនសក្ខរា យេភុយ្យេនកឋលា យេភុយ្យេនមរុម្ពា យេភុយ្យេនវាលុកា, ទឌ្ឍាបិ វុច្ចតិ ‘‘អជាតា បថវី’’តិ. យោបិ បំសុបុញ្ជោ វា មត្តិកាបុញ្ជោ វា ឱមកចាតុមាសំ ឱវដ្ឋោ, សោបិ វុច្ចតិ ‘‘អជាតា បថវី’’តិ (បាចិ. ៨៤-៨៦).

តត្ថ ជាតបថវិំ ខណន្តស្ស ខណាបេន្តស្ស វា បាចិត្តិយំ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៦) – សចេ សយំ ខណតិ, បហារេ បហារេ បាចិត្តិយំ. សចេ ¶ អញ្ញំ អាណាបេតិ, សកិំ អាណត្តោ សចេបិ សកលទិវសំ ខណតិ, អាណាបកស្ស ឯកមេវ បាចិត្តិយំ. សចេ បន កុសីតោ ហោតិ, បុនប្បុនំ អាណាបេតព្ពោ, តំ អាណាបេត្វា ខណាបេន្តស្ស វាចាយ វាចាយ បាចិត្តិយំ. សចេ ‘‘បោក្ខរណិំ ខណាហី’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ. ខតាយេវ ហិ បោក្ខរណី នាម ហោតិ. តស្មា អយំ កប្បិយវោហារោ. ឯស នយោ ‘‘វាបិំ តឡាកំ អាវាដំ ខណា’’តិអាទីសុបិ. ‘‘ឥមំ ឱកាសំ ខណ, ឥមស្មិំ ឱកាសេ បោក្ខរណិំ ខណា’’តិ វត្តុំ បន ន វដ្ដតិ. ‘‘កន្ទំ ខណ, មូលំ ខណា’’តិ អនិយមេត្វា វត្តុំ វដ្ដតិ, ‘‘ឥមំ វល្លិំ ខណ, ឥមស្មិំ ឱកាសេ កន្ទំ វា មូលំ វា ខណា’’តិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ.

៧៣. បោក្ខរណិំ សោធេន្តេហិ យោ កុដេហិ ឧស្សិញ្ចិតុំ សក្កា ហោតិ តនុកកទ្ទមោ, តំ អបនេតុំ វដ្ដតិ, ពហលោ ន វដ្ដតិ. អាតបេន សុក្ខកទ្ទមោ ផលតិ, តត្រ យោ ហេដ្ឋា បថវិយា អសម្ពន្ធោ, តមេវ អបនេតុំ វដ្ដតិ. ឧទកេន គតដ្ឋានេ ឧទកបប្បដកោ នាម ហោតិ, វាតបហារេន ចលតិ, តំ អបនេតុំ វដ្ដតិ. បោក្ខរណីអាទីនំ តដំ ភិជ្ជិត្វា ឧទកសាមន្តា បតតិ. សចេ ឱមកចាតុមាសំ ឱវដ្ឋំ, ឆិន្ទិតុំ ភិន្ទិតុំ វា វដ្ដតិ, ចាតុមាសតោ ឧទ្ធំ ន វដ្ដតិ. សចេ បន ¶ ឧទកេយេវ បតតិ, ទេវេន អតិរេកចាតុមាសំ ឱវដ្ឋេបិ ឧទកេយេវ ឧទកស្ស បតិតត្តា វដ្ដតិ.

បាសាណបិដ្ឋិយំ សោណ្ឌិំ ខណន្តិ, សចេ តត្ថ បឋមមេវ សុខុមរជំ បតតិ, តំ ទេវេន ឱវដ្ឋំ ហោតិ, ចាតុមាសច្ចយេន អកប្បិយបថវីសង្ខ្យំ គច្ឆតិ. ឧទកេ បរិយាទិន្នេ សោណ្ឌិំ សោធេន្តេហិ វិកោបេតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ បឋមមេវ ឧទកេន បូរតិ, បច្ឆា រជំ បតតិ, តំ វិកោបេតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ហិ ទេវេ វស្សន្តេបិ ឧទកេយេវ ឧទកំ បតតិ. បិដ្ឋិបាសាណេ សុខុមរជំ ហោតិ, ទេវេ ផុសាយន្តេ អល្លីយតិ, តម្បិ ចាតុមាសច្ចយេន វិកោបេតុំ ន វដ្ដតិ. អកតបព្ភារេ វម្មិកោ ឧដ្ឋិតោ ហោតិ, យថាសុខំ វិកោបេតុំ វដ្ដតិ. សចេ អព្ភោកាសេ ឧដ្ឋហតិ, ឱមកចាតុមាសំ ឱវដ្ឋោយេវ វដ្ដតិ. រុក្ខាទីសុ អារុឡ្ហឧបចិកមត្តិកាយម្បិ ឯសេវ នយោ. គណ្ឌុប្បាទគូថមូសិកុក្ករគោកណ្ដកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. គោកណ្ដកោ នាម គាវីនំ ខុរច្ឆិន្នកទ្ទមោ វុច្ចតិ. សចេ បន ហេដ្ឋិមតលេន ភូមិសម្ពន្ធោ ហោតិ, ឯកទិវសម្បិ ន វដ្ដតិ. កសិតដ្ឋានេ នង្គលច្ឆិន្នមត្តិកាបិណ្ឌំ គណ្ហន្តស្ស ឯសេវ នយោ.

បុរាណសេនាសនំ ¶ ហោតិ អច្ឆទនំ វា វិនដ្ឋច្ឆទនំ វា អតិរេកចាតុមាសំ ឱវដ្ឋំ ជាតបថវីសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ, តតោ អវសេសំ ឆទនិដ្ឋកំ វា គោបានសីអាទិកំ ឧបករណំ វា ‘‘ឥដ្ឋកំ គណ្ហាមិ, គោបានសិំ ភិត្តិបាទំ បទរត្ថរណំ បាសាទត្ថម្ភំ គណ្ហាមី’’តិ សញ្ញាយ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ, តេន សទ្ធិំ មត្តិកា បតតិ, អនាបត្តិ, ភិត្តិមត្តិកំ គណ្ហន្តស្ស បន អាបត្តិ. សចេ យា យា អតិន្តា, តំ តំ គណ្ហាតិ, អនាបត្តិ. អន្តោគេហេ មត្តិកាបុញ្ជោ ហោតិ, តស្មិំ ឯកទិវសំ ឱវដ្ឋេ គេហំ ឆាទេន្តិ. សចេ សព្ពោ តិន្តោ, ចាតុមាសច្ចយេន ជាតបថវីយេវ. អថស្ស ឧបរិភាគោយេវ តិន្តោ, អន្តោ អតិន្តោ, យត្តកំ តិន្តំ, តំ កប្បិយការកេហិ កប្បិយវោហារេន អបនាមេត្វា សេសំ យថាសុខំ វឡញ្ជេតុំ វដ្ដតិ ឧទកេន តេមិតត្តា. ឯកាពទ្ធាយេវ ហិ ជាតបថវី ហោតិ, ន ឥតរាតិ. អព្ភោកាសេ មត្តិកាបាការោ ហោតិ, អតិរេកចាតុមាសំ ឱវដ្ឋោ ជាតបថវីសង្ខ្យំ គច្ឆតិ, តត្ថ លគ្គបំសុំ បន អល្លហត្ថេន ឆុបិត្វា គហេតុំ វដ្ដតិ. សចេ ឥដ្ឋកបាការោ ហោតិ, យេភុយ្យេនកឋលដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ, យថាសុខំ វិកោបេតុំ វដ្ដតិ. អព្ភោកាសេ ឋិតមណ្ឌបត្ថម្ភំ ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចាលេត្វា បថវិំ វិកោបេន្តេន គហេតុំ ន វដ្ដតិ, ឧជុកមេវ ឧទ្ធរិតុំ វដ្ដតិ. អញ្ញម្បិ សុក្ខរុក្ខំ សុក្ខខាណុកំ វា គណ្ហន្តស្ស ឯសេវ នយោ.

៧៤. នវកម្មត្ថំ ថម្ភំ វា បាសាណំ វា រុក្ខំ វា ទណ្ឌកេហិ ឧច្ចាលេត្វា បវដ្ដេន្តា គច្ឆន្តិ ¶ , តត្ថ ជាតបថវី ភិជ្ជតិ, សចេ សុទ្ធចិត្តា បវដ្ដេន្តិ, អនាបត្តិ. អថ បន តេន អបទេសេន បថវិំ ភិន្ទិតុកាមាយេវ ហោន្តិ, អាបត្តិ. សាខាទីនិ កឌ្ឍន្តានម្បិ បថវិយំ ទារូនិ ផាលេន្តានម្បិ ឯសេវ នយោ. បថវិយំ អដ្ឋិសូចិកណ្ដកាទីសុបិ យំ កិញ្ចិ អាកោដេតុំ វា បវេសេតុំ វា ន វដ្ដតិ, ‘‘បស្សាវធារាយ វេគេន បថវិំ ភិន្ទិស្សាមី’’តិ ឯវំ បស្សាវម្បិ កាតុំ ន វដ្ដតិ. ករោន្តស្ស ភិជ្ជតិ, អាបត្តិ, ‘‘វិសមភូមិំ សមំ ករិស្សាមី’’តិ សម្មជ្ជនិយា ឃំសិតុម្បិ ន វដ្ដតិ. វត្តសីសេនេវ ហិ សម្មជ្ជិតព្ពំ. កេចិ កត្តរយដ្ឋិយា ភូមិំ កោដ្ដេន្តិ, បាទង្គុដ្ឋកេន វិលិខន្តិ, ‘‘ចង្កមិតដ្ឋានំ ទស្សេស្សាមា’’តិ បុនប្បុនំ ភូមិំ ភិន្ទន្តា ចង្កមន្តិ, សព្ពំ ន វដ្ដតិ, វីរិយសម្បគ្គហត្ថំ បន សមណធម្មំ ករោន្តេន សុទ្ធចិត្តេន ចង្កមិតុំ ¶ វដ្ដតិ. ‘‘ហត្ថំ ខោវិស្សាមា’’តិ បថវិយំ ឃំសន្តិ, ន វដ្ដតិ, អឃំសន្តេន បន អល្លហត្ថំ បថវិយំ ឋបេត្វា រជំ គហេតុំ វដ្ដតិ.

កេចិ កណ្ឌុកច្ឆុអាទីហិ អាពាធិកា ឆិន្នតដាទីសុ អង្គបច្ចង្គានិ ឃំសន្តិ, ន វដ្ដតិ. ជាតបថវិំ ទហតិ វា ទហាបេតិ វា, បាចិត្តិយំ, អន្តមសោ បត្តម្បិ បចន្តោ យត្តកេសុ ឋានេសុ អគ្គិំ ទេតិ វា ទាបេតិ វា, តត្តកានិ បាចិត្តិយានិ, តស្មា បត្តំ បចន្តេនបិ បុព្ពេ បក្កដ្ឋានេយេវ បចិតព្ពោ. អទឌ្ឍាយ បថវិយា អគ្គិំ ឋបេតុំ ន វដ្ដតិ, បត្តបចនកបាលស្ស បន ឧបរិ អគ្គិំ ឋបេតុំ វដ្ដតិ. ទារូនំ ឧបរិ ឋបេតិ, សោ អគ្គិ តានិ ទហន្តោ គន្ត្វា បថវិំ ទហតិ, ន វដ្ដតិ. ឥដ្ឋកកបាលាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្រាបិ ហិ ឥដ្ឋកាទីនំយេវ ឧបរិ ឋបេតុំ វដ្ដតិ. កស្មា? តេសំ អនុបាទានត្តា. ន ហិ តានិ អគ្គិស្ស ឧបាទានសង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ, សុក្ខខាណុសុក្ខរុក្ខាទីសុបិ អគ្គិំ ទាតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ បន ‘‘បថវិំ អប្បត្តមេវ និព្ពាបេត្វា គមិស្សាមី’’តិ ទេតិ, វដ្ដតិ. បច្ឆា និព្ពាបេតុំ ន សក្កោតិ, អវិសយត្តា អនាបត្តិ. តិណុក្កំ គហេត្វា គច្ឆន្តោ ហត្ថេ ឌយ្ហមានេ ភូមិយំ បាតេតិ, អនាបត្តិ. បតិតដ្ឋានេយេវ ឧបាទានំ ទត្វា អគ្គិំ កាតុំ វដ្ដតិ. ទឌ្ឍបថវិយា ច យត្តកំ ឋានំ ឧសុមាយ អនុគតំ, សព្ពំ វិកោបេតុំ វដ្ដតិ.

យោ បន អជាននកោ ភិក្ខុ អរណិសហិតេន អគ្គិំ និព្ពត្តេត្វា ហត្ថេន ឧក្ខិបិត្វា ‘‘កិំ ករោមី’’តិ វទតិ, ‘‘ជាលេហី’’តិ វត្តព្ពោ. ‘‘ហត្ថោ ឌយ្ហតី’’តិ វទតិ, ‘‘យថា ន ឌយ្ហតិ, តថា ករោហី’’តិ វត្តព្ពោ. ‘‘ភូមិយំ បាតេហី’’តិ បន ន វត្តព្ពោ. សចេ ហត្ថេ ឌយ្ហមានេ បាតេតិ, ‘‘បថវិំ ទហិស្សាមី’’តិ អបាតិតត្តា អនាបត្តិ, បតិតដ្ឋានេ បន អគ្គិំ កាតុំ វដ្ដតិ. ‘‘ឥមស្ស ថម្ភស្ស អាវាដំ ជាន, មហាមត្តិកំ ជាន, ថុសមត្តិកំ ជាន, មហាមត្តិកំ ទេហិ, ថុសមត្តិកំ ទេហិ, មត្តិកំ អាហរ, បំសុំ អាហរ, មត្តិកាយ អត្ថោ, បំសុនា អត្ថោ ¶ , ឥមស្ស ថម្ភស្ស អាវាដំ កប្បិយំ ករោហិ, ឥមំ មត្តិកំ កប្បិយំ ករោហិ, ឥមំ បំសុំ កប្បិយំ ករោហី’’តិ ឯវំ កប្បិយវោហារេន យំ កិញ្ចិ ការាបេតុំ វដ្ដតិ. អញ្ញវិហិតោ កេនចិ សទ្ធិំ កិញ្ចិ កថេន្តោ បាទង្គុដ្ឋកេន កត្តរយដ្ឋិយា វា បថវិំ វិលិខន្តោ តិដ្ឋតិ, ឯវំ អសតិយា វិលិខន្តស្ស ភិន្ទន្តស្ស វា អនាបត្តិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

បថវីខណនវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

១៥. ភូតគាមវិនិច្ឆយកថា

៧៥. ភូតគាមោតិ ¶ ¶ បញ្ចហិ ពីជេហិ ជាតានំ រុក្ខលតាទីនមេតំ អធិវចនំ. តត្រិមានិ បញ្ច ពីជានិ – មូលពីជំ ខន្ធពីជំ ផឡុពីជំ អគ្គពីជំ ពីជពីជន្តិ. តត្ថ មូលពីជំ នាម ហលិទ្ទិ សិង្គិវេរំ វចា វចត្តំ អតិវិសំ កដុករោហិណី ឧសីរំ ភទ្ទមុត្តកំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ មូលេ ជាយន្តិ មូលេ សញ្ជាយន្តិ, ឯតំ មូលពីជំ នាម. ខន្ធពីជំ នាម អស្សត្ថោ និគ្រោធោ បិលក្ខោ ឧទុម្ពរោ កច្ឆកោ កបិត្ថនោ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ ខន្ធេ ជាយន្តិ ខន្ធេ សញ្ជាយន្តិ, ឯតំ ខន្ធពីជំ នាម. ផឡុពីជំ នាម ឧច្ឆុ វេឡុ នឡោ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ បព្ពេ ជាយន្តិ បព្ពេ សញ្ជាយន្តិ, ឯតំ ផឡុពីជំ នាម. អគ្គពីជំ នាម អជ្ជុកំ ផណិជ្ជកំ ហិរិវេរំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ អគ្គេ ជាយន្តិ អគ្គេ សញ្ជាយន្តិ, ឯតំ អគ្គពីជំ នាម. ពីជពីជំ នាម បុព្ពណ្ណំ អបរណ្ណំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ ពីជេ ជាយន្តិ ពីជេ សញ្ជាយន្តិ, ឯតំ ពីជពីជំ នាម (បាចិ. ៩១). តត្ថ ភូតគាមេ ភូតគាមសញ្ញី ឆិន្ទតិ វា ឆិន្ទាបេតិ វា ភិន្ទតិ វា ភិន្ទាបេតិ វា បចតិ វា បចាបេតិ វា, បាចិត្តិយំ. ភូតគាមញ្ហិ វិកោបេន្តស្ស បាចិត្តិយំ, ភូតគាមបរិមោចិតំ បញ្ចវិធម្បិ ពីជគាមំ វិកោបេន្តស្ស ទុក្កដំ.

៧៦. ពីជគាមភូតគាមោ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២២) នាមេស អត្ថិ ឧទកដ្ឋោ, អត្ថិ ថលដ្ឋោ. តត្ថ ឧទកដ្ឋោ សាសបមត្តិកតិលពីជកាទិភេទា សបណ្ណិកា ច អបណ្ណិកា ច សព្ពា សេវាលជាតិ, អន្តមសោ ឧទកបប្បដកំ ឧបាទាយ ‘‘ភូតគាមោ’’តិ វេទិតព្ពោ. ឧទកបប្បដកោ នាម ឧបរិ ថទ្ធោ ផរុសវណ្ណោ ហេដ្ឋា មុទុ នីលវណ្ណោ ហោតិ. តត្ថ យស្ស សេវាលស្ស មូលំ ឱរុហិត្វា បថវិយំ បតិដ្ឋិតំ, តស្ស បថវី ឋានំ. យោ ឧទកេ សញ្ចរតិ, តស្ស ឧទកំ. បថវិយំ បតិដ្ឋិតំ យត្ថ កត្ថចិ វិកោបេន្តស្ស, ឧទ្ធរិត្វា វា ឋានន្តរំ សង្កាមេន្តស្ស បាចិត្តិយំ, ឧទកេ សញ្ចរន្តំ វិកោបេន្តស្សេវ បាចិត្តិយំ. ហត្ថេហិ បន ឥតោ ចិតោ ច វិយូហិត្វា នហាយិតុំ វដ្ដតិ. សកលញ្ហិ ឧទកំ តស្ស ឋានំ, តស្មា ន សោ ឯត្តាវតា ឋានន្តរំ សង្កាមិតោ ហោតិ. ឧទកតោ បន ឧទកេន វិនា សញ្ចិច្ច ឧក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ, ឧទកេន សទ្ធិំ ឧក្ខិបិត្វា បុន ឧទកេ បក្ខិបិតុំ វដ្ដតិ. ឧប្បលិនិបទុមិនិអាទីនិ ជលជវល្លិតិណានិ ឧទកតោ ឧទ្ធរន្តស្ស វា តត្ថេវ វិកោបេន្តស្ស វា បាចិត្តិយំ, បរេហិ ឧប្បាដិតានិ វិកោបេន្តស្ស ទុក្កដំ. តានិ ហិ ពីជគាមេ សង្គហំ ¶ គច្ឆន្តិ, តិលពីជកសាសបមត្តិកសេវាលោបិ ¶ ឧទកតោ ឧទ្ធដោ អមិលាតោ អគ្គពីជសង្គហំ គច្ឆតិ. មហាបច្ចរិយាទីសុ ‘‘អនន្តកតិលពីជកឧទកបប្បដកាទីនិ ទុក្កដវត្ថូនី’’តិ វុត្តំ, តត្ថ ការណំ ន ទិស្សតិ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘សម្បុណ្ណភូតគាមំ ន ហោតិ, តស្មា ទុក្កដ’’ន្តិ វុត្តំ, តម្បិ ន សមេតិ. ភូតគាមេ ហិ បាចិត្តិយំ ពីជគាមេ ទុក្កដំ វុត្តំ. អសម្បុណ្ណភូតគាមោ នាម តតិយោ កោដ្ឋាសោ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាសុ អាគតោ, អថេតំ ពីជគាមសង្គហំ គមិស្សតីតិ, តម្បិ ន យុត្តំ អភូតគាមមូលត្តា តាទិសស្ស ពីជគាមស្សាតិ. អបិច ‘‘គរុកលហុកេសុ គរុកេ ឋាតព្ព’’ន្តិ ឯតំ វិនយលក្ខណំ.

ថលដ្ឋេ ឆិន្នរុក្ខានំ អវសិដ្ឋោ ហរិតខាណុ នាម ហោតិ, តត្ថ កកុធករញ្ជបិយង្គុបនសាទីនំ ខាណុ ឧទ្ធំ វឌ្ឍតិ, សោ ភូតគាមេន សង្គហិតោ. តាលនាឡិកេរាទីនំ ខាណុ ឧទ្ធំ ន វឌ្ឍតិ, សោ ពីជគាមេន សង្គហិតោ. កទលិយា បន អផលិតាយ ខាណុ ភូតគាមេន សង្គហិតោ, ផលិតាយ ពីជគាមេន. កទលី បន ផលិតា យាវ នីលបណ្ណា, តាវ ភូតគាមេនេវ សង្គហិតា, តថា ផលិតោ វេឡុ. យទា បន អគ្គតោ បដ្ឋាយ សុស្សតិ, តទា ពីជគាមេន សង្គហំ គច្ឆតិ. កតរពីជគាមេន? ផឡុពីជគាមេន. កិំ តតោ និព្ពត្តតិ? ន កិញ្ចិ. យទិ ហិ និព្ពត្តេយ្យ, ភូតគាមេន សង្គហំ គច្ឆេយ្យ. ឥន្ទសាលាទិរុក្ខេ ឆិន្ទិត្វា រាសិំ ករោន្តិ, កិញ្ចាបិ រាសិកតទណ្ឌកេហិ រតនប្បមាណាបិ សាខា និក្ខមន្តិ, ពីជគាមេនេវ បន សង្គហំ គច្ឆន្តិ. មណ្ឌបត្ថាយ វា វតិអត្ថាយ វា វល្លិអារោបនត្ថាយ វា ភូមិយំ និខណន្តិ, មូលេសុ ចេវ បណ្ណេសុ ច និគ្គតេសុ បុន ភូតគាមសង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ, មូលមត្តេសុ បន បណ្ណមត្តេសុ វា និគ្គតេសុបិ ពីជគាមេន សង្គហិតា ឯវ.

យានិ កានិចិ ពីជានិ បថវិយំ វា ឧទកេន សិញ្ចិត្វា ឋបិតានិ, កបាលាទីសុ វា អល្លបំសុំ បក្ខិបិត្វា និក្ខិត្តានិ ហោន្តិ, សព្ពានិ មូលមត្តេ វា បណ្ណមត្តេ វា និគ្គតេបិ ពីជានិយេវ. សចេបិ មូលានិ ច ឧបរិ អង្កុរោ ច និគ្គច្ឆតិ, យាវ អង្កុរោ ហរិតោ ន ហោតិ, តាវ ពីជានិយេវ. មុគ្គាទីនំ បន បណ្ណេសុ ឧដ្ឋិតេសុ, វីហិអាទីនំ វា អង្កុរេ ហរិតេ នីលវណ្ណេ ជាតេ ភូតគាមសង្គហំ គច្ឆន្តិ. តាលដ្ឋីនំ បឋមំ សូករទាឋា វិយ មូលំ និគ្គច្ឆតិ, និគ្គតេបិ យាវ ឧបរិ បត្តវដ្ដិ ន និគ្គច្ឆតិ, តាវ ពីជគាមោ នាមយេវ. នាឡិកេរស្ស តចំ ភិន្ទិត្វា ទន្តសូចិ វិយ អង្កុរោ និគ្គច្ឆតិ, យាវ មិគសិង្គសទិសា ¶ នីលបត្តវដ្ដិ ន ហោតិ, តាវ ពីជគាមោយេវ. មូលេ អនិគ្គតេបិ តាទិសាយ បត្តវដ្ដិយា ជាតាយ អមូលកភូតគាមេ សង្គហំ គច្ឆតិ.

អម្ពដ្ឋិអាទីនិ ¶ វីហិអាទីហិ វិនិច្ឆិនិតព្ពានិ. វន្ទាកា វា អញ្ញា វា យា កាចិ រុក្ខេ ជាយិត្វា រុក្ខំ ឱត្ថរតិ, រុក្ខោវ តស្សា ឋានំ, តំ វិកោបេន្តស្ស វា តតោ ឧទ្ធរន្តស្ស វា បាចិត្តិយំ. ឯកា អមូលិកា លតា ហោតិ, អង្គុលិវេឋកោ វិយ វនប្បគុម្ពទណ្ឌកេ វេឋេតិ, តស្សាបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ. គេហបមុខបាការវេទិកា ចេតិយាទីសុ នីលវណ្ណោ សេវាលោ ហោតិ, យាវ ទ្វេ តីណិ បត្តានិ ន សញ្ជាយន្តិ, តាវ អគ្គពីជសង្គហំ គច្ឆតិ. បត្តេសុ ជាតេសុ បាចិត្តិយវត្ថុ, តស្មា តាទិសេសុ ឋានេសុ សុធាលេបម្បិ ទាតុំ ន វដ្ដតិ, អនុបសម្បន្នេន លិត្តស្ស ឧបរិ សិនេហលេបោ ទាតុំ វដ្ដតិ. សចេ និទាឃសមយេ សុក្ខសេវាលោ តិដ្ឋតិ, តំ សម្មុញ្ជនីអាទីហិ ឃំសិត្វា អបនេតុំ វដ្ដតិ. បានីយឃដាទីនំ ពហិ សេវាលោ ទុក្កដវត្ថុ, អន្តោ អព្ពោហារិកោ, ទន្តកដ្ឋបូវាទីសុ កណ្ណកម្បិ អព្ពោហារិកមេវ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘សចេ គេរុកបរិកម្មកតា ភិត្តិ កណ្ណកិតា ហោតិ, ចោឡកំ តេមេត្វា បីឡេត្វា បមជ្ជិតព្ពា’’តិ (មហាវ. ៦៦).

៧៧. បាសាណជាតិ បាសាណទទ្ទុសេវាលសេលេយ្យកាទីនិ អហរិតវណ្ណានិ អបត្តកានិ ច ទុក្កដវត្ថុកានិ. អហិច្ឆត្តកំ យាវ មកុដំ ហោតិ, តាវ ទុក្កដវត្ថុ, បុប្ផិតកាលតោ បដ្ឋាយ អព្ពោហារិកំ, អល្លរុក្ខតោ បន អហិច្ឆត្តកំ គណ្ហន្តោ រុក្ខតចំ វិកោបេតិ, តស្មា តត្ថ បាចិត្តិយំ. រុក្ខបបដិកាយបិ ឯសេវ នយោ. យា បន ឥន្ទសាលកកុធាទីនំ បបដិកា រុក្ខតោ មុច្ចិត្វា តិដ្ឋតិ, តំ គណ្ហន្តស្ស អនាបត្តិ. និយ្យាសម្បិ រុក្ខតោ មុច្ចិត្វា ឋិតំ សុក្ខរុក្ខេ វា លគ្គំ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ, អល្លរុក្ខតោ ន វដ្ដតិ. លាខាយបិ ឯសេវ នយោ. រុក្ខំ ចាលេត្វា បណ្ឌុបលាសំ វា បរិណតកណិការាទិបុប្ផំ វា បាតេន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ. ហត្ថកុក្កុច្ចេន មុទុកេសុ ឥន្ទសាលនុហីខន្ធាទីសុ វា តត្ថជាតកតាលបណ្ណាទីសុ វា អក្ខរំ ឆិន្ទន្តស្សបិ ឯសេវ នយោ. សាមណេរានំ បុប្ផំ ឱចិនន្តានំ សាខំ ឱនាមេត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ. តេហិ បន បុប្ផេហិ បានីយំ ន វាសេតព្ពំ, បានីយវាសត្ថិកេន សាមណេរំ ឧក្ខិបិត្វា ឱចិនាបេតព្ពានិ. ផលសាខាបិ អត្តនា ¶ ខាទិតុកាមេន ន ឱនាមេតព្ពា, សាមណេរំ ឧក្ខិបិត្វា ផលំ គាហាបេតព្ពំ. កិញ្ចិ គច្ឆំ វាលតំ វា ឧប្បាដេន្តេហិ សាមណេរេហិ សទ្ធិំ គហេត្វា អាកឌ្ឍិតុំ ន វដ្ដតិ, តេសំ បន ឧស្សាហជននត្ថំ អនាកឌ្ឍន្តេន កឌ្ឍនាការំ ទស្សេន្តេន វិយ អគ្គេ គហេតុំ វដ្ដតិ. យេសំ រុក្ខានំ សាខា រុហតិ, តេសំ សាខំ មក្ខិកពីជនាទីនំ អត្ថាយ កប្បិយំ អការាបេត្វា គហិតំ, តចេ វា បត្តេ វា អន្តមសោ នខេនបិ វិលេខន្តស្ស ទុក្កដំ. អល្លសិង្គិវេរាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បន កប្បិយំ ការាបេត្វា សីតលេ បទេសេ ឋបិតស្ស មូលំ សញ្ជាយតិ, ឧបរិភាគេ ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិ. សចេ អង្កុរោ ជាយតិ, ហេដ្ឋាភាគេ ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិ, មូលេ ច អង្កុរេ ច ជាតេ ន វដ្ដតិ.

‘‘សម្មុញ្ជនីសលាកាយបិ ¶ តិណានិ ឆិន្ទិស្សាមី’’តិ ភូមិយំ សម្មជ្ជន្តោ សយំ វា ឆិន្ទតិ, អញ្ញេន វា ឆេទាបេតិ, ន វដ្ដតិ. ចង្កមន្តោបិ ‘‘ឆិជ្ជនកំ ឆិជ្ជតុ, ភិជ្ជនកំ ភិជ្ជតុ, ចង្កមិតដ្ឋានំ ទស្សេស្សាមី’’តិ សញ្ចិច្ច បាទេហិ អក្កមន្តោ តិណវល្លិអាទីនិ សយំ វា ឆិន្ទតិ, អញ្ញេន វា ឆេទាបេតិ, ន វដ្ដតិ. សចេបិ ហិ តិណំ វា លតំ វា គន្ថិំ ករោន្តស្ស ភិជ្ជតិ, គន្ថិម្បិ កាតុំ ន វដ្ដតិ. តាលរុក្ខាទីសុ បន ចោរានំ អនារុហណត្ថាយ ទារុមក្កដកំ អាកោដេន្តិ, កណ្ដកេ ពន្ធន្តិ, ភិក្ខុស្ស ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ ទារុមក្កដកោ រុក្ខេ អល្លីនមត្តោវ ហោតិ, រុក្ខំ ន បីឡេតិ, វដ្ដតិ. ‘‘រុក្ខំ ឆិន្ទ, លតំ ឆិន្ទ, កន្ទំ វា មូលំ វា ឧប្បាដេហី’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ អនិយមិតត្តា. និយមេត្វា បន ‘‘ឥមំ រុក្ខំ ឆិន្ទា’’តិអាទិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ. នាមំ គហេត្វាបិ ‘‘អម្ពរុក្ខំ ចតុរំសវល្លិំ អាលុវកន្ទំ មុញ្ជតិណំ អសុករុក្ខច្ឆល្លិំ ឆិន្ទ ភិន្ទ ឧប្បាដេហី’’តិអាទិវចនម្បិ អនិយមិតមេវ ហោតិ. ‘‘ឥមំ អម្ពរុក្ខ’’ន្តិអាទិវចនមេវ ហិ និយមិតំ នាម, តំ ន វដ្ដតិ. បត្តម្បិ បចិតុកាមោ តិណាទីនំ ឧបរិ សញ្ចិច្ច អគ្គិំ ករោន្តោ សយំ វា បចតិ, អញ្ញេន វា បចាបេតិ, ន វដ្ដតិ. អនិយមេត្វា បន ‘‘មុគ្គេ បច, មាសេ បចា’’តិអាទិ វត្តុំ វដ្ដតិ, ‘‘ឥមេ មុគ្គេ បចា’’តិ ឯវំ វត្តុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘ឥមំ មូលភេសជ្ជំ ជាន, ឥមំ មូលំ វា បណ្ណំ វា ទេហិ, ឥមំ រុក្ខំ វា លតំ វា អាហរ, ឥមិនា បុប្ផេន ផលេន វា អត្ថោ, ឥមំ រុក្ខំ វា លតំ វា ផលំ វា កប្បិយំ ករោហី’’តិ ឯវំ បន វត្តុំ វដ្ដតិ. ឯត្តាវតា ភូតគាមបរិមោចិតំ កតំ ហោតិ.

៧៨. បរិភុញ្ជន្តេន ¶ បន ពីជគាមបរិមោចនត្ថំ បុន កប្បិយំ ការាបេតព្ពំ. កប្បិយករណញ្ចេត្ថ ឥមិនា សុត្តានុសារេន វេទិតព្ពំ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហិ សមណកប្បេហិ ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ អគ្គិបរិជិតំ សត្ថបរិជិតំ នខបរិជិតំ អពីជំ និព្ពដ្ដពីជញ្ញេវ បញ្ចម’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥០).

តត្ថ អគ្គិបរិជិតន្តិ អគ្គិនា បរិជិតំ អធិភូតំ ទឌ្ឍំ ផុដ្ឋន្តិ អត្ថោ. សត្ថបរិជិតន្តិ សត្ថេន បរិជិតំ អធិភូតំ ឆិន្នំ វិទ្ធំ វាតិ អត្ថោ. ឯស នយោ នខបរិជិតេ. អពីជនិព្ពដ្ដពីជានិ សយមេវ កប្បិយានិ. អគ្គិនា កប្បិយំ ករោន្តេន កដ្ឋគ្គិគោមយគ្គិអាទីសុ យេន កេនចិ អន្តមសោ លោហខណ្ឌេនបិ អាទិត្តេន កប្បិយំ កាតព្ពំ, តញ្ច ខោ ឯកទេសេ ផុសន្តេន ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វាវ កាតព្ពំ. សត្ថេន ករោន្តេន យស្ស កស្សចិ លោហមយសត្ថស្ស អន្តមសោ សូចិនខច្ឆេទនានម្បិ តុណ្ឌេន វា ធារាយ វា ឆេទំ វា វេធំ ¶ វា ទស្សេន្តេន ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វាវ កាតព្ពំ. នខេន កប្បិយំ ករោន្តេន បូតិនខេន ន កាតព្ពំ, មនុស្សានំ បន សីហព្យគ្ឃទីបិមក្កដានំ សកុន្តានញ្ច នខា តិខិណា ហោន្តិ, តេហិ កាតព្ពំ. អស្សមហិំសសូករមិគគោរូបាទីនំ ខុរា អតិខិណា, តេហិ ន កាតព្ពំ, កតម្បិ អកតំ ហោតិ. ហត្ថិនខា បន ខុរា ន ហោន្តិ, តេហិ ច វដ្ដតិ. យេហិ បន កាតុំ វដ្ដតិ, តេហិ តត្ថជាតកេហិបិ ឧទ្ធរិត្វា គហិតកេបិ ឆេទំ វា វេធំ វា ទស្សេន្តេន ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វាវ កាតព្ពំ.

តត្ថ សចេបិ ពីជានំ បព្ពតមត្តោ រាសិ, រុក្ខសហស្សំ វា ឆិន្ទិត្វា ឯកាពទ្ធំ កត្វា ឧច្ឆូនំ វា មហាភារោ ពន្ធិត្វា ឋបិតោ ហោតិ, ឯកស្មិំ ពីជេ វា រុក្ខសាខាយ វា ឧច្ឆុម្ហិ វា កប្បិយេ កតេ សព្ពំ កតំ ហោតិ. ឧច្ឆូ ច ទារូនិ ច ឯកតោ ពទ្ធានិ ហោន្តិ, ‘‘ឧច្ឆុំ កប្បិយំ ករិស្សាមី’’តិ ទារុំ វិជ្ឈតិ, វដ្ដតិយេវ. សចេ បន យាយ រជ្ជុយា វា វល្លិយា វា ពទ្ធានិ, តំ វិជ្ឈតិ, ន វដ្ដតិ. ឧច្ឆុខណ្ឌានំ បច្ឆិំ បូរេត្វា អាហរន្តិ, ឯកស្មិំ ខណ្ឌេ កប្បិយេ កតេ សព្ពំ កតមេវ. មរីចបក្កាទីហិ ច មិស្សេត្វា ភត្តំ អាហរន្តិ, ‘‘កប្បិយំ ករោហី’’តិ វុត្តេ សចេបិ ភត្តសិត្ថេ វិជ្ឈតិ, វដ្ដតិយេវ. តិលតណ្ឌុលាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យាគុយា បក្ខិត្តានិ បន ឯកាពទ្ធានិ ¶ ហុត្វា ន សន្តិដ្ឋន្តិ, តត្ថ ឯកមេកំ វិជ្ឈិត្វា កប្បិយំ កាតព្ពមេវ. កបិត្ថផលាទីនំ អន្តោ មិញ្ជំ កដាហំ មុញ្ចិត្វា សញ្ចរតិ, ភិន្ទាបេត្វា កប្បិយំ ការាបេតព្ពំ, ឯកាពទ្ធំ ហោតិ, កដាហេបិ កាតុំ វដ្ដតិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

ភូតគាមវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

១៦. សហសេយ្យវិនិច្ឆយកថា

៧៩. ទុវិធំ ¶ សហសេយ្យកន្តិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អនុបសម្បន្នេន ឧត្តរិទិរត្តតិរត្តំ សហសេយ្យំ កប្បេយ្យ, បាចិត្តិយំ (បាចិ. ៤៩). យោ បន ភិក្ខុ មាតុគាមេន សហសេយ្យំ កប្បេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៥៦) ឯវំ វុត្តំ សហសេយ្យសិក្ខាបទទ្វយំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥០-៥១) – អនុបសម្បន្នេន សទ្ធិំ តិណ្ណំ រត្តីនំ ឧបរិ ចតុត្ថទិវសេ អត្ថង្គតេ សូរិយេ សព្ពច្ឆន្នសព្ពបរិច្ឆន្នេ យេភុយ្យច្ឆន្នយេភុយ្យបរិច្ឆន្នេ វា សេនាសនេ បុព្ពាបរិយេន វា ឯកក្ខណេ វា និបជ្ជន្តស្ស បាចិត្តិយំ. តត្ថ ឆទនំ អនាហច្ច ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធេន បាការាទិនា យេន កេនចិ បរិច្ឆន្នម្បិ សព្ពបរិច្ឆន្នមិច្ចេវ វេទិតព្ពំ. យំ សេនាសនំ ឧបរិ បញ្ចហិ ឆទនេហិ អញ្ញេន វា កេនចិ សព្ពមេវ បរិច្ឆន្នំ, ឥទំ សព្ពច្ឆន្នំ នាម សេនាសនំ. អដ្ឋកថាសុ បន បាកដវោហារំ គហេត្វា វាចុគ្គតវសេន ‘‘សព្ពច្ឆន្នំ នាម បញ្ចហិ ឆទនេហិ ឆន្ន’’ន្តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ វុត្តំ, អថ ខោ ទុស្សកុដិយំ សយន្តស្សបិ ន សក្កា អនាបត្តិ កាតុំ, តស្មា យំ កិញ្ចិ បដិច្ឆាទនសមត្ថំ ឥធ ឆទនញ្ច បរិច្ឆន្នញ្ច វេទិតព្ពំ. បញ្ចវិធច្ឆទនេយេវ ហិ គយ្ហមានេ បទរច្ឆន្នេបិ សហសេយ្យា ន ភវេយ្យ, តស្មា យំ សេនាសនំ ភូមិតោ បដ្ឋាយ យាវឆទនំ អាហច្ច បាការេន វា អញ្ញេន វា កេនចិ អន្តមសោ វត្ថេនបិ បរិក្ខិត្តំ, ឥទំ សព្ពបរិច្ឆន្នំ នាម សេនាសនំ. ឆទនំ អនាហច្ច សព្ពន្តិមេន បរិយាយេន ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធេន បាការាទិនា បរិក្ខិត្តម្បិ សព្ពបរិច្ឆន្នមេវ. យស្ស បន ឧបរិ ពហុតរំ ឋានំ ឆន្នំ, អប្បំ អច្ឆន្នំ, សមន្តតោ វា ពហុតរំ បរិក្ខិត្តំ, អប្បំ អបរិក្ខិត្តំ, ឥទំ យេភុយ្យេនឆន្នំ យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នំ នាម.

ឥមិនា ¶ លក្ខណេន សមន្នាគតោ សចេបិ សត្តភូមិកោ បាសាទោ ឯកូបចារោ ហោតិ, សតគព្ភំ វា ចតុសាលំ, ឯកំ សេនាសនមិច្ចេវ សង្ខំ គច្ឆតិ. ឯវរូបេ សេនាសនេ អនុបសម្បន្នេន សទ្ធិំ ចតុត្ថទិវសេ អត្ថង្គតេ សូរិយេ និបជ្ជន្តស្ស បាចិត្តិយំ វុត្តំ. សចេ បន សម្ពហុលា សាមណេរា, ឯកោ ភិក្ខុ, សាមណេរគណនាយ បាចិត្តិយា. តេ ចេ ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ និបជ្ជន្តិ, តេសំ បយោគេ បយោគេ ភិក្ខុស្ស អាបត្តិ, ភិក្ខុស្ស ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ និបជ្ជនេ បន ភិក្ខុស្សេវ បយោគេន ភិក្ខុស្ស អាបត្តិ. សចេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ, ឯកោ សាមណេរោ, ឯកោបិ សព្ពេសំ អាបត្តិំ ករោតិ. តស្ស ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ និបជ្ជនេនបិ ភិក្ខូនំ អាបត្តិយេវ. ឧភយេសំ សម្ពហុលភាវេបិ ឯសេវ នយោ.

៨០. អបិចេត្ថ ¶ ឯកាវាសាទិកម្បិ ចតុក្កំ វេទិតព្ពំ. យោ ហិ ឯកស្មិំ អាវាសេ ឯកេនេវ អនុបសម្បន្នេន សទ្ធិំ តិរត្តំ សហសេយ្យំ កប្បេតិ, តស្ស ចតុត្ថទិវសតោ បដ្ឋាយ ទេវសិកា អាបត្តិ. យោបិ ឯកស្មិំយេវ អាវាសេ នានាអនុបសម្បន្នេហិ សទ្ធិំ តិរត្តំ សហសេយ្យំ កប្បេតិ, តស្សបិ. យោបិ នានាអាវាសេសុ ឯកេនេវ អនុបសម្បន្នេន សទ្ធិំ តិរត្តំ សហសេយ្យំ កប្បេតិ, តស្សបិ. យោបិ នានាអាវាសេសុ នានាអនុបសម្បន្នេហិ សទ្ធិំ យោជនសតម្បិ គន្ត្វា សហសេយ្យំ កប្បេតិ, តស្សបិ ចតុត្ថទិវសតោ បដ្ឋាយ ទេវសិកា អាបត្តិ.

អយញ្ច សហសេយ្យាបត្តិ នាម ‘‘ភិក្ខុំ ឋបេត្វា អវសេសោ អនុបសម្បន្នោ នាមា’’តិ វចនតោ អន្តមសោ បារាជិកវត្ថុភូតេន តិរច្ឆានគតេនបិ សទ្ធិំ ហោតិ, តស្មា សចេបិ គោធាពិឡាលមង្គុសាទីសុ កោចិ បវិសិត្វា ភិក្ខុនោ វសនសេនាសនេ ឯកូបចារដ្ឋានេ សយតិ, សហសេយ្យាវ ហោតិ. យទិ បន ថម្ភានំ ឧបរិ កតបាសាទស្ស ឧបរិមតលេន សទ្ធិំ អសម្ពទ្ធភិត្តិកស្ស ភិត្តិយា ឧបរិឋិតសុសិរតុលាសីសស្ស សុសិរេន បវិសិត្វា តុលាយ អព្ភន្តរេ សយិត្វា តេនេវ សុសិរេន និក្ខមិត្វា គច្ឆតិ, ហេដ្ឋាបាសាទេ សយិតភិក្ខុស្ស អនាបត្តិ. សចេ ឆទនេ ឆិទ្ទំ ហោតិ, តេន បវិសិត្វា អន្តោឆទនេ វសិត្វា តេនេវ បក្កមតិ, នានូបចារេ ឧបរិមតលេ ឆទនព្ភន្តរេ សយិតស្ស អាបត្តិ, ហេដ្ឋិមតលេ សយិតស្ស អនាបត្តិ. សចេ អន្តោបាសាទេនេវ អារោហិត្វា សព្ពតលានិ បរិភុញ្ជន្តិ, ឯកូបចារានិ ហោន្តិ, តេសុ យត្ថ កត្ថចិ ¶ សយិតស្ស អាបត្តិ, សភាសង្ខេបេន កតេ អឌ្ឍកុដ្ដកេ សេនាសនេ សយិតស្ស តុលាវាឡសឃាដាទីសុ កបោតាទយោ សយន្តិ, អាបត្តិយេវ. បរិក្ខេបស្ស ពហិគតេ និព្ពកោសព្ភន្តរេ សយន្តិ, អនាបត្តិ. បរិមណ្ឌលំ វា ចតុរស្សំ វា ឯកច្ឆទនាយ គព្ភមាលាយ សតគព្ភំ ចេបិ សេនាសនំ ហោតិ, តត្រ ចេ ឯកេន សាធារណទ្វារេន បវិសិត្វា វិសុំ បាការេន អបរិច្ឆិន្នគព្ភូបចារេ សព្ពគព្ភេបិ បវិសន្តិ, ឯកគព្ភេបិ អនុបសម្បន្នេ និបន្នេ សព្ពគព្ភេសុ និបន្នានំ អាបត្តិ. សចេ សបមុខា គព្ភា ហោន្តិ, បមុខញ្ច ឧបរិ អច្ឆន្នំ, បមុខេ សយិតោ គព្ភេ សយិតានំ អាបត្តិំ ន ករោតិ. សចេ បន គព្ភច្ឆទនេនេវ សទ្ធិំ សម្ពន្ធឆទនំ, តត្រ សយិតោ សព្ពេសំ អាបត្តិំ ករោតិ. កស្មា? សព្ពច្ឆន្នត្តា ច សព្ពបរិច្ឆន្នត្តា ច. គព្ភបរិក្ខេបោយេវ ហិស្ស បរិក្ខេបោ.

៨១. យេបិ ឯកសាលទ្វិសាលតិសាលចតុសាលសន្និវេសា មហាបាសាទា ឯកស្មិំ ឱកាសេ បាទេ ធោវិត្វា បវិដ្ឋេន សក្កា ហោន្តិ សព្ពត្ថ អនុបរិគន្តុំ, តេសុបិ សហសេយ្យាបត្តិយា ន មុច្ចតិ. សចេ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ ឧបចារំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា កតា ហោន្តិ, ឯកូបចារដ្ឋានេយេវ អាបត្តិ. ទ្វីហិ ទ្វារេហិ យុត្តស្ស សុធាឆទនមណ្ឌបស្ស មជ្ឈេ បាការំ ករោន្តិ, ឯកេន ទ្វារេន បវិសិត្វា ¶ ឯកស្មិំ បរិច្ឆេទេ អនុបសម្បន្នោ សយតិ, ឯកស្មិំ ភិក្ខុ, អនាបត្តិ. បាការេ គោធាទីនំ បវិសនមត្តំ ឆិទ្ទំ ហោតិ, ឯកស្មិញ្ច បរិច្ឆេទេ គោធា សយន្តិ, អនាបត្តិយេវ. ន ហិ ឆិទ្ទេន គេហំ ឯកូបចារំ នាម ហោតិ. សចេ បាការមជ្ឈេ ឆិន្ទិត្វា ទ្វារំ យោជេន្តិ, ឯកូបចារតាយ អាបត្តិ. តំ ទ្វារំ កវាដេន បិទហិត្វា សយន្តិ, អាបត្តិយេវ. ន ហិ ទ្វារបិទហនេន គេហំ នានូបចារំ នាម ហោតិ, ទ្វារំ វា អទ្វារំ. កវាដញ្ហិ សំវរណវិវរណេហិ យថាសុខំ វឡញ្ជនត្ថាយ កតំ, ន វឡញ្ជុបច្ឆេទនត្ថាយ. សចេ តំ ទ្វារំ បុន ឥដ្ឋកាហិ បិទហន្តិ, អទ្វារំ ហោតិ, បុរិមេ នានូបចារភាវេយេវ តិដ្ឋតិ. ទីឃបមុខំ ចេតិយឃរំ ហោតិ, ឯកំ កវាដំ អន្តោ, ឯកំ ពហិ, ទ្វិន្នំ កវាដានំ អន្តរេ អនុបសម្បន្នោ អន្តោចេតិយឃរេ សយន្តស្ស អាបត្តិំ ករោតិ ឯកូបចារត្តា.

អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបោ – សេនាសនំ ខុទ្ទកំ វា ហោតុ មហន្តំ វា, អញ្ញេន សទ្ធិំ សម្ពន្ធំ វា អសម្ពន្ធំ វា, ទីឃំ វា វដ្ដំ វា ចតុរស្សំ វា, ឯកភូមិកំ ¶ វា អនេកភូមិកំ វា, យំ យំ ឯកូបចារំ, សព្ពត្ថ សហសេយ្យាបត្តិ ហោតីតិ. ឯត្ថ ច យេន កេនចិ បដិច្ឆទនេន សព្ពច្ឆន្នេ សព្ពបរិច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, យេភុយ្យេនឆន្នេ យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, សព្ពច្ឆន្នេ យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, សព្ពច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, យេភុយ្យេនឆន្នេ ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, សព្ពបរិច្ឆន្នេ យេភុយ្យេនឆន្នេ បាចិត្តិយំ, សព្ពបរិច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ បាចិត្តិយំ, យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ បាចិត្តិយន្តិ អដ្ឋ បាចិត្តិយានិ. ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ ទុក្កដំ, សព្ពច្ឆន្នេ ចូឡកបរិច្ឆន្នេ ទុក្កដំ, យេភុយ្យេនឆន្នេ ចូឡកបរិច្ឆន្នេ ទុក្កដំ, សព្ពបរិច្ឆន្នេ ចូឡកច្ឆន្នេ ទុក្កដំ, យេភុយ្យេនបរិច្ឆន្នេ ចូឡកច្ឆន្នេ ទុក្កដន្តិ បញ្ច ទុក្កដានិ វេទិតព្ពានិ. សព្ពច្ឆន្នេ សព្ពអបរិច្ឆន្នេ, សព្ពបរិច្ឆន្នេ សព្ពអច្ឆន្នេ, យេភុយ្យេនអច្ឆន្នេ យេភុយ្យេនអបរិច្ឆន្នេ, ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ ចូឡកបរិច្ឆន្នេ, ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ ចូឡកច្ឆន្នេ ចូឡកបរិច្ឆន្នេ ច អនាបត្តិ. មាតុគាមេន សហ និបជ្ជន្តស្សបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ. អយញ្ហេត្ថ វិសេសោ – អនុបសម្បន្នេន សទ្ធិំ និបជ្ជន្តស្ស ចតុត្ថទិវសេ អាបត្តិ, មាតុគាមេន សទ្ធិំ បឋមទិវសេតិ. យក្ខិបេតីហិ បន ទិស្សមានករូបាហិ តិរច្ឆានគតិត្ថិយា ច មេថុនធម្មវត្ថុភូតាយ ឯវ ទុក្កដំ, សេសាហិ អនាបត្តិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

សហសេយ្យវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

១៧. មញ្ចបីឋាទិសង្ឃិកសេនាសនេសុ បដិបជ្ជិតព្ពវិនិច្ឆយកថា

៨២. វិហារេ ¶ សង្ឃិកេ សេយ្យំ, សន្ថរិត្វាន បក្កមោតិ សង្ឃិកេ វិហារេ សេយ្យំ សន្ថរិត្វាន អញ្ញត្ថ វសិតុកាមតាយ វិហារតោ បក្កមនំ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ –

‘‘យោ បន ភិក្ខុ សង្ឃិកេ វិហារេ សេយ្យំ សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា តំ បក្កមន្តោ នេវ ឧទ្ធរេយ្យ ន ឧទ្ធរាបេយ្យ អនាបុច្ឆំ វា គច្ឆេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១១៥) –

វចនតោ ¶ សង្ឃិកេ វិហារេ សេយ្យំ សយំ សន្ថរិត្វា អញ្ញេន វា សន្ថរាបេត្វា ឧទ្ធរណាទីនិ អកត្វា បរិក្ខិត្តស្ស អារាមស្ស បរិក្ខេបំ, អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារំ អតិក្កមន្តស្ស បាចិត្តិយំ.

តត្ថ សេយ្យា នាម ភិសិ ចិមិលិកា ឧត្តរត្ថរណំ ភូមត្ថរណំ តដ្ដិកា ចម្មខណ្ឌោ និសីទនំ បច្ចត្ថរណំ តិណសន្ថារោ បណ្ណសន្ថារោតិ ទសវិធា. តត្ថ ភិសីតិ មញ្ចកភិសិ វា បីឋកភិសិ វា. ចិមិលិកា នាម សុធាទិបរិកម្មកតាយ ភូមិយា វណ្ណានុរក្ខណត្ថំ កតា, តំ ហេដ្ឋា បត្ថរិត្វា ឧបរិ កដសារកំ បត្ថរន្តិ. ឧត្តរត្ថរណំ នាម មញ្ចបីឋានំ ឧបរិ អត្ថរិតព្ពកបច្ចត្ថរណំ. ភូមត្ថរណំ នាម ភូមិយំ អត្ថរិតព្ពា កដសារកាទិវិកតិ. តដ្ដិកា នាម តាលបណ្ណេហិ វា វាកេហិ វា កតតដ្ដិកា. ចម្មខណ្ឌោ នាម សីហព្យគ្ឃទីបិតរច្ឆចម្មាទីសុបិ យំ កិញ្ចិ ចម្មំ. អដ្ឋកថាសុ ហិ សេនាសនបរិភោគេ បដិក្ខិត្តចម្មំ ន ទិស្សតិ, តស្មា សីហព្យគ្ឃចម្មាទីនំ បរិហរណេយេវ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ. និសីទនន្តិ សទសំ វេទិតព្ពំ. បច្ចត្ថរណន្តិ បាវារោ កោជវោតិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. តិណសន្ថារោតិ យេសំ កេសញ្ចិ តិណានំ សន្ថារោ. ឯស នយោ បណ្ណសន្ថារេបិ. ឯវំ បន ឥមំ ទសវិធំ សេយ្យំ សង្ឃិកេ វិហារេ សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា បក្កមន្តេន អាបុច្ឆិត្វា បក្កមិតព្ពំ, អាបុច្ឆន្តេន ច ភិក្ខុម្ហិ សតិ ភិក្ខុ អាបុច្ឆិតព្ពោ, តស្មិំ អសតិ សាមណេរោ, តស្មិំ អសតិ អារាមិកោ, តស្មិំ អសតិ យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារសាមិកោ, តស្ស វា កុលេ យោ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពោ, តស្មិម្បិ អសតិ ចតូសុ បាសាណេសុ មញ្ចំ ឋបេត្វា មញ្ចេ អវសេសមញ្ចបីឋានិ ¶ អារោបេត្វា ឧបរិ ភិសិអាទិកំ ទសវិធម្បិ សេយ្យំ រាសិំ កត្វា ទារុភណ្ឌំ មត្តិកាភណ្ឌំ បដិសាមេត្វា ទ្វារវាតបានានិ បិទហិត្វា គមិយវត្តំ បូរេត្វា គន្តព្ពំ.

សចេ បន សេនាសនំ ឱវស្សតិ, ឆទនត្ថញ្ច តិណំ វា ឥដ្ឋកា វា អានីតា ហោន្តិ, សចេ ឧស្សហតិ, ឆាទេតព្ពំ. នោ ចេ សក្កោតិ, យោ ឱកាសោ អនោវស្សកោ, តត្ថ មញ្ចបីឋាទីនិ និក្ខិបិត្វា គន្តព្ពំ. សចេ សព្ពម្បិ ឱវស្សតិ, ឧស្សហន្តេន អន្តោគាមេ ឧបាសកានំ ឃរេ ឋបេតព្ពំ. សចេ តេបិ ‘‘សង្ឃិកំ នាម, ភន្តេ, ភារិយំ, អគ្គិទាហាទីនំ ភាយាមា’’តិ ន សម្បដិច្ឆន្តិ, អព្ភោកាសេបិ បាសាណានំ ឧបរិ មញ្ចំ ឋបេត្វា សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ និក្ខិបិត្វា តិណេហិ ច បណ្ណេហិ ច បដិច្ឆាទេត្វា គន្តុំ វដ្ដតិ. យញ្ហិ តត្ថ អង្គមត្តម្បិ អវសិស្សតិ, តំ អញ្ញេសំ តត្ថ ¶ អាគតភិក្ខូនំ ឧបការំ ភវិស្សតីតិ. ឧទ្ធរិត្វា គច្ឆន្តេន បន មញ្ចបីឋកវាដំ សព្ពំ អបនេត្វា សំហរិត្វា ចីវរវំសេ លគ្គេត្វាវ គន្តព្ពំ. បច្ឆា អាគន្ត្វា វសនកភិក្ខុនាបិ បុន មញ្ចបីឋំ ឋបយិត្វា គច្ឆន្តេន តថេវ កាតព្ពំ. អន្តោកុដ្ដតោ សេយ្យំ ពហិកុដ្ដេ បញ្ញបេត្វា វសន្តេន គមនកាលេ បុន គហិតដ្ឋានេយេវ បដិសាមេតព្ពំ. ឧបរិបាសាទតោ ឱរោបេត្វា ហេដ្ឋាបាសាទេ វសន្តស្សបិ ឯសេវ នយោ. រត្តិដ្ឋានទិវាដ្ឋានេសុ មញ្ចបីឋំ បញ្ញបេត្វា ពហិគមនកាលេ បុន គហិតដ្ឋានេយេវ ឋបេតព្ពំ.

៨៣. សេនាសនេសុ បន អយំ អាបុច្ឆិតព្ពានាបុច្ឆិតព្ពវិនិច្ឆយោ – យា តាវ ភូមិយំ ទីឃសាលា វា បណ្ណសាលា វា ហោតិ, យំ វា រុក្ខត្ថម្ភេសុ កតគេហំ ឧបចិកានំ ឧដ្ឋានដ្ឋានំ ហោតិ, តតោ បក្កមន្តេន តាវ អាបុច្ឆិត្វាវ បក្កមិតព្ពំ. តស្មិញ្ហិ កតិបយានិ ទិវសានិ អជគ្គិយមានេ វម្មិកាវ សន្តិដ្ឋន្តិ. យំ បន បាសាណបិដ្ឋិយំ វា បាសាណត្ថម្ភេសុ វា កតសេនាសនំ សិលុច្ចយលេណំ វា សុធាលិត្តសេនាសនំ វា, យត្ថ យត្ថ ឧបចិកាសង្កា នត្ថិ, តតោ បក្កមន្តស្ស អាបុច្ឆិត្វាបិ អនាបុច្ឆិត្វាបិ គន្តុំ វដ្ដតិ, អាបុច្ឆនំ បន វត្តំ. សចេ តាទិសេបិ សេនាសនេ ឯកេន បស្សេន ឧបចិកា អារោហន្តិ, អាបុច្ឆិត្វាវ គន្តព្ពំ. យោ បន អាគន្តុកោ ភិក្ខុ សង្ឃិកសេនាសនំ គហេត្វាវ សន្តំ ភិក្ខុំ អនុវត្តន្តោ អត្តនោ សេនាសនំ អគ្គហេត្វា វសតិ, យាវ សោ ន គណ្ហាតិ, តាវ តំ សេនាសនំ បុរិមភិក្ខុស្សេវ បលិពោធោ. យទា បន សោ សេនាសនំ គហេត្វា អត្តនោ ឥស្សរិយេន វសតិ, តតោ បដ្ឋាយ អាគន្តុកស្សេវ បលិពោធោ. សចេ ឧភោបិ វិភជិត្វា គណ្ហន្តិ, ឧភិន្នម្បិ បលិពោធោ.

មហាបច្ចរិយំ បន វុត្តំ – សចេ ទ្វេ តយោ ឯកតោ ហុត្វា បញ្ញបេន្តិ, គមនកាលេ សព្ពេហិ អាបុច្ឆិតព្ពំ. តេសុ ចេ បឋមំ គច្ឆន្តោ ‘‘បច្ឆិមោ ជគ្គិស្សតី’’តិ អាភោគំ កត្វា គច្ឆតិ, វដ្ដតិ ¶ , បច្ឆិមស្ស អាភោគេន មុត្តិ នត្ថិ. ពហូ ឯកំ បេសេត្វា សន្ថរាបេន្តិ, គមនកាលេ សព្ពេហិ វា អាបុច្ឆិតព្ពំ, ឯកំ វា បេសេត្វា អាបុច្ឆិតព្ពំ. អញ្ញតោ មញ្ចបីឋាទីនិ អានេត្វា អញ្ញត្រ វសិត្វា គមនកាលេ តត្ថេវ នេតព្ពានិ. សចេ អញ្ញតោ អានេត្វា វសមានស្ស អញ្ញោ វុឌ្ឍតរោ អាគច្ឆតិ, ន បដិពាហិតព្ពោ ¶ , ‘‘មយា, ភន្តេ, អញ្ញាវាសតោ អានីតំ, បាកតិកំ ករេយ្យាថា’’តិ វត្តព្ពំ. តេន ‘‘ឯវំ ករិស្សាមី’’តិ សម្បដិច្ឆិតេ ឥតរស្ស គន្តុំ វដ្ដតិ. ឯវំ អញ្ញត្ថ ហរិត្វាបិ សង្ឃិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជន្តស្ស ហិ នដ្ឋំ វា ជិណ្ណំ វា ចោរេហិ វា ហដំ គីវា នេវ ហោតិ, បុគ្គលិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជន្តស្ស បន គីវា ហោតិ. អញ្ញស្ស មញ្ចបីឋំ បន សង្ឃិកបរិភោគេន វា បុគ្គលិកបរិភោគេន វា បរិភុញ្ជន្តស្ស នដ្ឋំ គីវាយេវ. អន្តោវិហារេ សេយ្យំ សន្ថរិត្វា ‘‘អជ្ជេវ អាគន្ត្វា បដិជគ្គិស្សាមី’’តិ ឯវំ សាបេក្ខោ នទីបារំ គាមន្តរំ វា គន្ត្វា យត្ថស្ស គមនចិត្តំ ឧប្បន្នំ, តត្ថេវ ឋិតោ កញ្ចិ បេសេត្វា អាបុច្ឆតិ, នទីបូររាជចោរាទីសុ វា កេនចិ បលិពោធោ ហោតិ ឧបទ្ទុតោ, ន សក្កោតិ បច្ចាគន្តុំ, ឯវំភូតស្ស អនាបត្តិ.

វិហារស្ស ឧបចារេ បន ឧបដ្ឋានសាលាយ វា មណ្ឌបេ វា រុក្ខមូលេ វា សេយ្យំ សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា តំ បក្កមន្តោ នេវ ឧទ្ធរតិ ន ឧទ្ធរាបេតិ អនាបុច្ឆំ វា គច្ឆតិ, ទុក្កដំ. វុត្តប្បការញ្ហិ ទសវិធំ សេយ្យំ អន្តោគព្ភាទិម្ហិ គុត្តដ្ឋានេ បញ្ញបេត្វា គច្ឆន្តស្ស យស្មា សេយ្យាបិ សេនាសនម្បិ ឧបចិកាហិ បលុជ្ជតិ, វម្មិករាសិយេវ ហោតិ, តស្មា បាចិត្តិយំ វុត្តំ. ពហិ បន ឧបដ្ឋានសាលាទីសុ បញ្ញបេត្វា គច្ឆន្តស្ស សេយ្យាមត្តមេវ នស្សេយ្យ ឋានស្ស អគុត្តតាយ, ន សេនាសនំ, តស្មា ឯត្ថ ទុក្កដំ វុត្តំ. មញ្ចបីឋំ បន យស្មា ន សក្កា សហសា ឧបចិកាហិ ខាយិតុំ, តស្មា តំ វិហារេបិ សន្ថរិត្វា គច្ឆន្តស្ស ទុក្កដំ. វិហារស្សូបចារេ ឧបដ្ឋានសាលាយំ មណ្ឌបេ រុក្ខមូលេបិ សន្ថរិត្វា បក្កមន្តស្ស ទុក្កដមេវ.

៨៤. ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សង្ឃិកំ មញ្ចំ វា បីឋំ វា ភិសិំ វា កោច្ឆំ វា អជ្ឈោកាសេ សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា តំ បក្កមន្តោ នេវ ឧទ្ធរេយ្យ ន ឧទ្ធរាបេយ្យ អនាបុច្ឆំ វា គច្ឆេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១០៩) វចនតោ សង្ឃិកានិ បន មញ្ចបីឋាទីនិ ចត្តារិ អជ្ឈោកាសេ សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា ឧទ្ធរណាទីនិ អកត្វា ‘‘អជ្ជេវ អាគមិស្សាមី’’តិ គច្ឆន្តស្សបិ ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតាតិក្កមេ បាចិត្តិយំ. ឯត្ថ កោច្ឆំ នាម វាកមយំ វា ឧសីរមយំ វា មុញ្ជមយំ វា បព្ពជមយំ វា ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច វិត្ថតំ មជ្ឈេ សំខិត្តំ បណវសណ្ឋានំ កត្វា ពទ្ធំ. តំ កិរ មជ្ឈេ សីហព្យគ្ឃចម្មបរិក្ខិត្តម្បិ ¶ ករោន្តិ, អកប្បិយចម្មំ នាមេត្ថ នត្ថិ. សេនាសនញ្ហិ សោវណ្ណមយម្បិ វដ្ដតិ, តស្មា តំ មហគ្ឃំ ហោតិ.

‘‘អនុជានាមិ, ¶ ភិក្ខវេ, អដ្ឋ មាសេ អវស្សិកសង្កេតេ មណ្ឌបេ វា រុក្ខមូលេ វា យត្ថ កាកា វា កុលលា វា ន ឩហទន្តិ, តត្ថ សេនាសនំ និក្ខិបិតុ’’ន្តិ (បាចិ. ១១០) វចនតោ បន វស្សិកវស្សានមាសាតិ ឯវំ អបញ្ញាតេ ចត្តារោ ហេមន្តិកេ, ចត្តារោ គិម្ហិកេតិ អដ្ឋ មាសេ សាខាមណ្ឌបេ វា បទរមណ្ឌបេ វា រុក្ខមូលេ វា និក្ខិបិតុំ វដ្ដតិ. យស្មិំ បន កាកា វា កុលលា វា អញ្ញេ វា សកុន្តា ធុវនិវាសេន កុលាវកេ កត្វា វសន្តិ, តស្ស រុក្ខស្ស មូលេ ន និក្ខិបិតព្ពំ. ‘‘អដ្ឋ មាសេ’’តិ វចនតោ យេសុ ជនបទេសុ វស្សកាលេ ន វស្សតិ, តេសុ ចត្តារោ មាសេ និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិយេវ. ‘‘អវស្សិកសង្កេតេ’’តិ វចនតោ យត្ថ ហេមន្តេ ទេវោ វស្សតិ, តត្ថ ហេមន្តេបិ អជ្ឈោកាសេ និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ. គិម្ហេ បន សព្ពត្ថ វិគតវលាហកំ វិសុទ្ធំ នតំ ហោតិ, ឯវរូបេ កាលេ កេនចិទេវ ករណីយេន អជ្ឈោកាសេ មញ្ចបីឋំ និក្ខិបិតុំ វដ្ដតិ.

៨៥. អព្ភោកាសិកេនបិ វត្តំ ជានិតព្ពំ. តស្ស ហិ សចេ បុគ្គលិកមញ្ចកោ អត្ថិ, តត្ថេវ សយិតព្ពំ. សង្ឃិកំ គណ្ហន្តេន វេត្តេន វា វាកេន វា វីតមញ្ចកោ គហេតព្ពោ, តស្មិំ អសតិ បុរាណមញ្ចកោ គហេតព្ពោ, តស្មិំ អសតិ នវវាយិមោ វា ឱនទ្ធកោ វា គហេតព្ពោ. គហេត្វា បន ‘‘អហំ ឧក្កដ្ឋរុក្ខមូលិកោ ឧក្កដ្ឋអព្ភោកាសិកោ’’តិ ចីវរកុដិម្បិ អកត្វា អសមយេ អជ្ឈោកាសេ វា រុក្ខមូលេ វា បញ្ញបេត្វា និបជ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ បន ចតុគ្គុណេនបិ ចីវរេន កតា កុដិ អតេមេន្តំ រក្ខិតុំ ន សក្កោតិ, សត្តាហវទ្ទលិកាទីនិ ភវន្តិ, ភិក្ខុនោ កាយានុគតិកត្តា វដ្ដតិ. អរញ្ញេ បណ្ណកុដីសុ វសន្តានំ សីលសម្បទាយ បសន្នចិត្តា មនុស្សា នវំ មញ្ចបីឋំ ទេន្តិ ‘‘សង្ឃិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជថា’’តិ, វសិត្វា គច្ឆន្តេហិ សាមន្តវិហារេ សភាគភិក្ខូនំ បេសេត្វា គន្តព្ពំ, សភាគានំ អភាវេន អនោវស្សកេ និក្ខិបិត្វា គន្តព្ពំ, អនោវស្សកេ អសតិ រុក្ខេ លគ្គេត្វា គន្តព្ពំ. ចេតិយង្គណេ សម្មជ្ជនិំ គហេត្វា ភោជនសាលង្គណំ វា ឧបោសថាគារង្គណំ វា បរិវេណទិវាដ្ឋានអគ្គិសាលាទីសុ វា អញ្ញតរំ សម្មជ្ជិត្វា ធោវិត្វា បុន សម្មជ្ជនិមាឡកេយេវ ឋបេតព្ពា. ឧបោសថាគារាទីសុ អញ្ញតរស្មិំ គហេត្វា អវសេសានិ សម្មជ្ជន្តស្សបិ ឯសេវ នយោ.

យោ ¶ បន ភិក្ខាចារមគ្គំ សម្មជ្ជន្តោ គន្តុកាមោ ហោតិ, តេន សម្មជ្ជិត្វា សចេ អន្តរាមគ្គេ សាលា អត្ថិ, តត្ថ ឋបេតព្ពា. សចេ នត្ថិ, វលាហកានំ អនុដ្ឋិតភាវំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘យាវាហំ ¶ គាមតោ និក្ខមាមិ, តាវ ន វស្សិស្សតី’’តិ ជានន្តេន យត្ថ កត្ថចិ និក្ខិបិត្វា បុន បច្ចាគច្ឆន្តេន បាកតិកដ្ឋានេ ឋបេតព្ពា. ‘‘សចេ វស្សិស្សតីតិ ជានន្តោ អជ្ឈោកាសេ ឋបេតិ, ទុក្កដ’’ន្តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. សចេ បន តត្រ តត្រេវ សម្មជ្ជនត្ថាយ សម្មជ្ជនី និក្ខិត្តា ហោតិ, តំ តំ ឋានំ សម្មជ្ជិត្វា តត្រ តត្រេវ និក្ខិបិតុំ វដ្ដតិ, អាសនសាលំ សម្មជ្ជន្តេន វត្តំ ជានិតព្ពំ. តត្រិទំ វត្តំ – មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ បាទដ្ឋានាភិមុខា វាលិកា ហរិតព្ពា, កចវរំ ហត្ថេហិ គហេត្វា ពហិ ឆឌ្ឌេតព្ពំ.

៨៦. សចេ វុត្តប្បការំ ចតុព្ពិធម្បិ សង្ឃិកំ សេនាសនំ អជ្ឈោកាសេ វា រុក្ខមូលេ វា មណ្ឌបេ វា អនុបសម្បន្នេន សន្ថរាបេតិ, យេន សន្ថរាបិតំ, តស្ស បលិពោធោ. សចេ បន ឧបសម្បន្នេន សន្ថរាបេតិ, យេន សន្ថតំ, តស្ស បលិពោធោ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១១) – ថេរោ ភោជនសាលាយំ ភត្តកិច្ចំ កត្វា ទហរំ អាណាបេតិ ‘‘គច្ឆ ទិវាដ្ឋានេ មញ្ចបីឋំ បញ្ញបេហី’’តិ. សោ តថា កត្វា និសិន្នោ, ថេរោ យថារុចិ វិចរិត្វា តត្ថ គន្ត្វា ថវិកំ វា ឧត្តរាសង្គំ វា ឋបេតិ, តតោ បដ្ឋាយ ថេរស្ស បលិពោធោ. និសីទិត្វា សយំ គច្ឆន្តោ នេវ ឧទ្ធរតិ ន ឧទ្ធរាបេតិ, លេឌ្ឌុបាតាតិក្កមេ បាចិត្តិយំ. សចេ បន ថេរោ តត្ថ ថវិកំ វា ឧត្តរាសង្គំ វា អដ្ឋបេត្វា ចង្កមន្តោវ ទហរំ ‘‘គច្ឆ ត្វ’’ន្តិ ភណតិ, តេន ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, មញ្ចបីឋ’’ន្តិ អាចិក្ខិតព្ពំ. សចេ ថេរោ វត្តំ ជានាតិ, ‘‘ត្វំ គច្ឆ, អហំ បាកតិកំ ករិស្សាមី’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ ពាលោ ហោតិ អនុគ្គហិតវត្តោ, ‘‘គច្ឆ, មា ឥធ តិដ្ឋ, នេវ និសីទិតុំ ន និបជ្ជិតុំ ទេមី’’តិ ទហរំ តជ្ជេតិយេវ. ទហរេន ‘‘ភន្តេ, សុខំ សយថា’’តិ កប្បំ លភិត្វា វន្ទិត្វា គន្តព្ពំ. តស្មិំ គតេ ថេរស្សេវ បលិពោធោ, បុរិមនយេនេវ ចស្ស អាបត្តិ វេទិតព្ពា.

អថ បន អាណត្តិក្ខណេយេវ ទហរោ ‘‘មយ្ហំ ភណ្ឌេ ភណ្ឌធោវនាទិ កិញ្ចិ ករណីយំ អត្ថី’’តិ វទតិ, ថេរោ បន តំ ‘‘បញ្ញបេត្វា គច្ឆាហី’’តិ វត្វា ភោជនសាលតោ និក្ខមិត្វា អញ្ញត្ថ គច្ឆតិ, បាទុទ្ធារេន ការេតព្ពោ ¶ . សចេ តត្ថេវ គន្ត្វា និសីទតិ, បុរិមនយេនេវ ចស្ស លេឌ្ឌុបាតាតិក្កមេ អាបត្តិ. សចេ បន ថេរោ សាមណេរំ អាណាបេតិ, សាមណេរេ តត្ថ មញ្ចបីឋំ បញ្ញបេត្វា និសិន្នេបិ ភោជនសាលតោ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តោ បាទុទ្ធារេន ការេតព្ពោ. គន្ត្វា និសិន្នោ បុន គមនកាលេ លេឌ្ឌុបាតាតិក្កមេ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ. សចេ បន អាណាបេន្តោ ‘‘មញ្ចបីឋំ បញ្ញបេត្វា តត្ថេវ និសីទា’’តិ អាណាបេតិ, យត្រិច្ឆតិ, តត្រ គន្ត្វា អាគន្តុំ លភតិ. សយំ បន បាកតិកំ អកត្វា គច្ឆន្តស្ស លេឌ្ឌុបាតាតិក្កមេ បាចិត្តិយំ. អន្តរសន្និបាតេ ¶ មញ្ចបីឋាទីនិ បញ្ញបេត្វា និសិន្នេហិ គមនកាលេ អារាមិកានំ ‘‘ឥទំ បដិសាមេថា’’តិ វត្តព្ពំ, អវត្វា គច្ឆន្តានំ លេឌ្ឌុបាតាតិក្កមេ អាបត្តិ.

៨៧. មហាធម្មស្សវនំ នាម ហោតិ, តត្ថ ឧបោសថាគារតោបិ ភោជនសាលតោបិ អាហរិត្វា មញ្ចបីឋានិ បញ្ញបេន្តិ, អាវាសិកានំយេវ បលិពោធោ. សចេ អាគន្តុកា ‘‘ឥទំ អម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយស្ស, ឥទំ អាចរិយស្សា’’តិ គណ្ហន្តិ, តតោ បដ្ឋាយ តេសំ បលិពោធោ. គមនកាលេ បាកតិកំ អកត្វា លេឌ្ឌុបាតំ អតិក្កមន្តានំ អាបត្តិ. មហាបច្ចរិយំ បន វុត្តំ ‘‘យាវ អញ្ញេ ន និសីទន្តិ, តាវ យេហិ បញ្ញត្តំ, តេសំ ភារោ, អញ្ញេសុ អាគន្ត្វា និសិន្នេសុ និសិន្នកានំ ភារោ. សចេ តេ អនុទ្ធរិត្វា វា អនុទ្ធរាបេត្វា វា គច្ឆន្តិ, ទុក្កដំ. កស្មា? អនាណត្តិយា បញ្ញបិតត្តា’’តិ. ធម្មាសនេ បញ្ញត្តេ យាវ ឧស្សារកោ វា ធម្មកថិកោ វា នាគច្ឆតិ, តាវ បញ្ញាបកានំ បលិពោធោ. តស្មិំ អាគន្ត្វា និសិន្នេ តស្ស បលិពោធោ. សកលំ អហោរត្តំ ធម្មស្សវនំ ហោតិ, អញ្ញោ ឧស្សារកោ វា ធម្មកថិកោ វា ឧដ្ឋាតិ, អញ្ញោ និសីទតិ, យោ យោ អាគន្ត្វា និសីទតិ, តស្ស តស្សេវ ភារោ. ឧដ្ឋហន្តេន បន ‘‘ឥទមាសនំ តុម្ហាកំ ភារោ’’តិ វត្វា គន្តព្ពំ. សចេបិ ឥតរស្មិំ អនាគតេ បឋមំ និសិន្នោ ឧដ្ឋាយ គច្ឆតិ, តស្មិញ្ច អន្តោឧបចារដ្ឋេយេវ ឥតរោ អាគន្ត្វា និសីទតិ, ឧដ្ឋាយ គតោ អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោ. សចេ បន ឥតរស្មិំ អនាគតេយេវ បឋមំ និសិន្នោ ឧដ្ឋាយាសនា លេឌ្ឌុបាតំ អតិក្កមតិ, អាបត្តិយា ការេតព្ពោ. ‘‘សព្ពត្ថ លេឌ្ឌុបាតាតិក្កមេ បឋមបាទេ ទុក្កដំ, ទុតិយបាទេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ អយំ នយោ មហាបច្ចរិយំ វុត្តោតិ.

៨៨. សចេ ¶ បន វុត្តប្បការសេនាសនតោ អញ្ញំ សង្ឃិកំ ចិមិលិកំ វា ឧត្តរត្ថរណំ វា ភូមត្ថរណំ វា តដ្ដិកំ វា ចម្មខណ្ឌំ វា បាទបុញ្ឆនិំ វា ផលកបីឋំ វា អជ្ឈោកាសេ សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា តំ បក្កមន្តោ នេវ ឧទ្ធរតិ ន ឧទ្ធរាបេតិ អនាបុច្ឆំ វា គច្ឆតិ, ទុក្កដំ. អាធារកំ បត្តបិធានកំ បាទកឋលិកំ តាលវណ្ដំ ពីជនិបត្តកំ យំ កិញ្ចិ ទារុភណ្ឌំ អន្តមសោ បានីយឧឡុង្កំ បានីយសង្ខំ អជ្ឈោកាសេ និក្ខិបិត្វា គច្ឆន្តស្សបិ ទុក្កដំ. អជ្ឈោកាសេ រជនំ បចិត្វា រជនភាជនំ រជនឧឡុង្កោ រជនទោណិកាតិ សព្ពំ អគ្គិសាលាយ បដិសាមេតព្ពំ. សចេ អគ្គិសាលា នត្ថិ, អនោវស្សកេ បព្ភារេ និក្ខិបិតព្ពំ. តស្មិម្បិ អសតិ យត្ថ ឱលោកេន្តា ភិក្ខូ បស្សន្តិ, តាទិសេ ឋានេ ឋបេត្វា គន្តុំ វដ្ដតិ. អញ្ញបុគ្គលិកេ បន មញ្ចបីឋាទិសេនាសនេបិ ទុក្កដមេវ. ឯត្ថ បន ‘‘យស្មិំ វិស្សាសគ្គាហោ ន រុហតិ, តស្ស សន្តកេ ទុក្កដំ. យស្មិំ បន វិស្សាសគ្គាហោ រុហតិ, តស្ស សន្តកំ អត្តនោ បុគ្គលិកមេវ ហោតី’’តិ មហាបច្ចរិយាទីសុ វុត្តំ. អត្តនោ បុគ្គលិកេ បន អនាបត្តិយេវ. យោ ភិក្ខុ ¶ វា សាមណេរោ វា អារាមិកោ វា លជ្ជី ហោតិ, អត្តនោ បលិពោធំ វិយ មញ្ញតិ, តថារូបំ អនាបុច្ឆិត្វា គច្ឆន្តស្សបិ អនាបត្តិ. យោ បន អាតបេ ឱតាបេន្តោ ‘‘អាគន្ត្វា ឧទ្ធរិស្សាមី’’តិ គច្ឆតិ, តស្សបិ អនាបត្តិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

មញ្ចបីឋាទិសង្ឃិកសេនាសនេសុ

បដិបជ្ជិតព្ពវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

១៨. កាលិកវិនិច្ឆយកថា

៨៩. កាលិកានិបិ ¶ ចត្តារីតិ ឯត្ថ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៥-២៥៦) យាវកាលិកំ យាមកាលិកំ សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកន្តិ ឥមានិ ចត្តារិ កាលិកានិ វេទិតព្ពានិ. តត្ថ បុរេភត្តំ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ យំ កិញ្ចិ ខាទនីយភោជនីយំ យាវ មជ្ឈន្ហិកសង្ខតោ កាលោ, តាវ បរិភុញ្ជិតព្ពតោ យាវកាលិកំ. សទ្ធិំ អនុលោមបានេហិ អដ្ឋវិធំ បានំ យាវ រត្តិយា បច្ឆិមយាមសង្ខាតោ ¶ យាមោ, តាវ បរិភុញ្ជិតព្ពតោ យាមោ កាលោ អស្សាតិ យាមកាលិកំ. សប្បិអាទិ បញ្ចវិធំ ភេសជ្ជំ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហំ និធេតព្ពតោ សត្តាហោ កាលោ អស្សាតិ សត្តាហកាលិកំ. ឋបេត្វា ឧទកំ អវសេសំ សព្ពម្បិ បដិគ្គហិតំ យាវជីវំ បរិហរិត្វា សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតព្ពតោ យាវជីវិកន្តិ វុច្ចតិ.

៩០. តត្ថ យាវកាលិកេសុ ភោជនីយំ នាម ឱទនោ កុម្មាសោ សត្តុ មច្ឆោ មំសន្តិ. បញ្ច ភោជនានិ យាមកាលិកំ សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ ខាទនីយំ នាម. ឯត្ថ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៤៨-៩) បន យំ តាវ សក្ខលិមោទកាទិ បុព្ពណ្ណាបរណ្ណមយំ ខាទនីយំ, តត្ថ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. យម្បិ វនមូលាទិប្បភេទំ អាមិសគតិកំ ហោតិ. សេយ្យថិទំ – មូលខាទនីយំ កន្ទខាទនីយំ មុឡាលខាទនីយំ មត្ថកខាទនីយំ ខន្ធខាទនីយំ តចខាទនីយំ បត្តខាទនីយំ បុប្ផខាទនីយំ ផលខាទនីយំ អដ្ឋិខាទនីយំ បិដ្ឋខាទនីយំ និយ្យាសខាទនីយន្តិ, ឥទម្បិ ខាទនីយសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ.

តត្ថ បន អាមិសគតិកសល្លក្ខណត្ថំ ឥទំ មុខមត្តនិទស្សនំ – មូលខាទនីយេ តាវ មូលកមូលំ ខារកមូលំ ចច្ចុមូលំ តម្ពកមូលំ តណ្ឌុលេយ្យកមូលំ វត្ថុលេយ្យកមូលំ វជកលិមូលំ ជជ្ឈរិមូលន្តិ ឯវមាទីនិ សូបេយ្យបណ្ណមូលានិ អាមិសគតិកានិ. ឯត្ថ ច វជកលិមូលេ ជរដ្ឋំ ឆិន្ទិត្វា ឆឌ្ឌេន្តិ, តំ យាវជីវិកំ ហោតិ. អញ្ញម្បិ ឯវរូបំ ឯតេនេវ នយេន វេទិតព្ពំ. មូលកខារកជជ្ឈរិមូលានំ បន ជរដ្ឋានិបិ អាមិសគតិកានេវាតិ វុត្តំ. យានិ បន បាឡិយំ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មូលានិ ភេសជ្ជានិ ហលិទ្ទិំ សិង្គិវេរំ វចំ វចត្តំ អតិវិសំ កដុករោហិណិំ ឧសីរំ ភទ្ទមុត្តកំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ មូលានិ ភេសជ្ជានិ ¶ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តី’’តិ (មហាវ. ២៦៣) –

វុត្តានិ, តានិ យាវជីវិកានិ. តេសំ ចូឡបញ្ចមូលំ មហាបញ្ចមូលន្តិអាទិនា នយេន គណិយមានានំ គណនាយ អន្តោ នត្ថិ, ខាទនីយត្ថញ្ច ភោជនីយត្ថញ្ច អផរណភាវោយេវ បនេតេសំ លក្ខណំ. តស្មា យំ កិញ្ចិ មូលំ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ បកតិអាហារវសេន មនុស្សានំ ខាទនីយត្ថំ ភោជនីយត្ថញ្ច ផរតិ, តំ យាវកាលិកំ, ឥតរំ យាវជីវិកន្តិ វេទិតព្ពំ ¶ . សុពហុំ វត្វាបិ ហិ ឥមស្មិំយេវ លក្ខណេ ឋាតព្ពំ. នាមសញ្ញាសុ បន វុច្ចមានាសុ តំ តំ នាមំ អជានន្តានំ សម្មោហោយេវ ហោតិ, តស្មា នាមសញ្ញាយ អាទរំ អកត្វា លក្ខណមេវ ទស្សិតំ. យថា ច មូលេ, ឯវំ កន្ទាទីសុបិ លក្ខណំ ទស្សយិស្សាម, តស្សេវ វសេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. យញ្ច តំ បាឡិយំ ហលិទ្ទាទិ អដ្ឋវិធំ វុត្តំ, តស្ស ខន្ធតចបុប្ផផលាទិ សព្ពំ យាវជីវិកន្តិ វុត្តំ.

កន្ទខាទនីយេ ទុវិធោ កន្ទោ ទីឃោ ច ភិសកិំសុកកន្ទាទិ, វដ្ដោ ច ឧប្បលកសេរុកកន្ទាទិ, យំ គណ្ឋីតិបិ វទន្តិ. តត្ថ សព្ពេសំ កន្ទានំ ជិណ្ណជរដ្ឋដ្ឋានញ្ច ឆល្លិ ច សុខុមមូលានិ ច យាវជីវិកានិ, តរុណោ បន សុខខាទនីយោ សាលកល្យាណិបោតកកន្ទោ កិំសុកបោតកកន្ទោ អម្ពាដកកន្ទោ កេតកកន្ទោ មាលុវកន្ទោ ភិសសង្ខាតោ បទុមបុណ្ឌរីកកន្ទោ បិណ្ឌាលុមសាលុអាទយោ ច ខីរវល្លិកន្ទោ អាលុវកន្ទោ សិគ្គុកន្ទោ តាលកន្ទោ នីលុប្បលរត្តុប្បលកុមុទសោគន្ធិកានំ កន្ទា កទលិកន្ទោ វេឡុកន្ទោ កសេរុកកន្ទោតិ ឯវមាទយោ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ បកតិអាហារវសេន មនុស្សានំ ខាទនីយត្ថញ្ច ភោជនីយត្ថញ្ច ផរណកកន្ទា យាវកាលិកា. ខីរវល្លិកន្ទោ អធោតោ យាវជីវិកោ, ធោតោ យាវកាលិកោ. ខីរកាកោលិជីវិកឧសភកលសុណាទិកន្ទា បន យាវជីវិកា. តេ បាឡិយំ ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ មូលានិ ភេសជ្ជានី’’តិ ឯវំ (មហាវ. ២៦៣) មូលភេសជ្ជសង្គហេនេវ សង្គហិតា.

មុឡាលខាទនីយេ បទុមមុឡាលំ បុណ្ឌរីកមុឡាលំ មូលសទិសំយេវ. ឯរកមុឡាលំ កន្ទុលមុឡាលន្តិ ឯវមាទិ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ បកតិអាហារវសេន មនុស្សានំ ខាទនីយត្ថំ ភោជនីយត្ថញ្ច ផរណកមុឡាលំ យាវកាលិកំ, ហលិទ្ទិសិង្គិវេរមកចិចតុរស្សវល្លិកេតកតាលហិន្តាលកុន្តាលនាឡិកេរបូគរុក្ខាទិមុឡាលំ បន យាវជីវិកំ. តំ សព្ពម្បិ បាឡិយំ ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ មូលានិ ភេសជ្ជានី’’តិ ឯវំ មូលភេសជ្ជសង្គហេនេវ សង្គហិតំ.

មត្ថកខាទនីយេ ¶ តាលហិន្តាលកុន្តាលកេតកនាឡិកេរបូគរុក្ខខជ្ជូរិវេត្តឯរកកទលីនំ កឡីរសង្ខាតា មត្ថកា, វេណុកឡីរោ នឡកឡីរោ ឧច្ឆុកឡីរោ ¶ មូលកកឡីរោ សាសបកឡីរោ សតាវរិកឡីរោ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ កឡីរាតិ ឯវមាទិ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ បកតិអាហារវសេន មនុស្សានំ ខាទនីយត្ថំ ភោជនីយត្ថញ្ច ផរណកោ រុក្ខវល្លិអាទីនំ មត្ថកោ យាវកាលិកោ, ហលិទ្ទិសិង្គិវេរវចមកចិលសុណានំ កឡីរា, តាលហិន្តាលកុន្តាលនាឡិកេរកឡីរានញ្ច ឆិន្ទិត្វា បាតិតោ ជរដ្ឋពុន្ទោ យាវជីវិកោ.

ខន្ធខាទនីយេ អន្តោបថវីគតោ សាលកល្យាណីខន្ធោ ឧច្ឆុខន្ធោ នីលុប្បលរត្តុប្បលកុមុទសោគន្ធិកានំ ទណ្ឌកខន្ធាតិ ឯវមាទិ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ បកតិអាហារវសេន មនុស្សានំ ខាទនីយត្ថំ ភោជនីយត្ថញ្ច ផរណកោ ខន្ធោ យាវកាលិកោ, ឧប្បលជាតីនំ បណ្ណទណ្ឌកោ បទុមជាតីនំ សព្ពោបិ ទណ្ឌកោ ករវិន្ទទណ្ឌាទយោ ច អវសេសសព្ពខន្ធា យាវជីវិកា.

តចខាទនីយេ ឧច្ឆុតចោវ ឯកោ យាវកាលិកោ, សោបិ សរសោ, សេសោ សព្ពោ យាវជីវិកោ. តេសំ បន មត្ថកខន្ធតចានំ តិណ្ណម្បិ បាឡិយំ កសាវភេសជ្ជេន សង្គហោ វេទិតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កសាវានិ ភេសជ្ជានិ និម្ពកសាវំ កុដជកសាវំ បដោលកសាវំ ផគ្គវកសាវំ នត្តមាលកសាវំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ កសាវានិ ភេសជ្ជានិ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តី’’តិ (មហាវ. ២៦៣).

ឯត្ថ ហិ ឯតេសម្បិ សង្គហោ សិជ្ឈតិ. វុត្តកសាវានិ ច សព្ពកប្បិយានីតិ វេទិតព្ពានិ.

បត្តខាទនីយេ មូលកំ ខារកោ ចច្ចុ តម្ពកោ តណ្ឌុលេយ្យកោ បបុន្នាគោ វត្ថុលេយ្យកោ វជកលិ ជជ្ឈរិ សេល្លុ សិគ្គុ កាសមទ្ទកោ ឧម្មាចីនមុគ្គោ មាសោ រាជមាសោ ឋបេត្វា មហានិប្ផាវំ អវសេសនិប្ផាវោ អគ្គិមន្ថោ សុនិសន្នកោ សេតវរណោ នាឡិកា ភូមិយំ ជាតលោណីតិ ឯតេសំ បត្តានិ, អញ្ញានិ ច ឯវរូបានិ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ បកតិអាហារវសេន មនុស្សានំ ខាទនីយត្ថញ្ច ភោជនីយត្ថញ្ច ផរណកានិ បត្តានិ ឯកំសេន យាវកាលិកានិ ¶ , យា បនញ្ញា ¶ មហានខបិដ្ឋិមត្តបណ្ណា លោណិរុក្ខេ ច គច្ឆេ ច អារោហតិ, តស្សា បត្តំ យាវជីវិកំ. ព្រហ្មិបត្តញ្ច យាវកាលិកន្តិ ទីបវាសិនោ វទន្តិ. អម្ពបល្លវំ យាវកាលិកំ, អសោកបល្លវំ បន យាវជីវិកំ. យានិ ចញ្ញានិ បាឡិយំ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បណ្ណានិ ភេសជ្ជានិ និម្ពបណ្ណំ កុដជបណ្ណំ បដោលបណ្ណំ សុលសិបណ្ណំ កប្បាសបណ្ណំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ បណ្ណានិ ភេសជ្ជានិ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តី’’តិ (មហាវ. ២៦៣) –

វុត្តានិ, តានិ យាវជីវិកានិ. ន កេវលញ្ច បណ្ណានិ, តេសំ បុប្ផផលានិបិ. យាវជីវិកបណ្ណានំ បន ផគ្គវបណ្ណំ អជ្ជុកបណ្ណំ ផណិជ្ជកបណ្ណំ តម្ពូលបណ្ណំ បទុមិនិបណ្ណន្តិ ឯវំ គណនវសេន អន្តោ នត្ថិ.

បុប្ផខាទនីយេ មូលកបុប្ផំ ខារកបុប្ផំ ចច្ចុបុប្ផំ តម្ពកបុប្ផំ វជកលិបុប្ផំ ជជ្ឈរិបុប្ផំ ចូឡនិប្ផាវបុប្ផំ មហានិប្ផាវបុប្ផំ កសេរុកបុប្ផំ នាឡិកេរតាលកេតកានំ តរុណបុប្ផានិ សេតវរណបុប្ផំ សិគ្គុបុប្ផំ ឧប្បលបទុមជាតិកានំ បុប្ផានំ កណ្ណិកាមត្តំ អគន្ធិបុប្ផំ ករីរបុប្ផំ ជីវន្តី បុប្ផន្តិ ឯវមាទិ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ បកតិអាហារវសេន មនុស្សានំ ខាទនីយត្ថំ ភោជនីយត្ថញ្ច ផរណបុប្ផំ យាវកាលិកំ, អសោកពកុលកុយ្យកបុន្នាគចម្បកជាតិករវីរកណិការកុន្ទនវមាលិកមល្លិកាទីនំ បន បុប្ផំ យាវជីវិកំ, តស្ស គណនាយ អន្តោ នត្ថិ. បាឡិយំ បនស្ស កសាវភេសជ្ជេន សង្គហោ វេទិតព្ពោ.

ផលខាទនីយេ បនសលពុជតាលនាឡិកេរអម្ពជម្ពុអម្ពាដកតិន្តិណិកមាតុលុង្គកបិត្ថលាពុកុម្ភណ្ឌបុស្សផលតិម្ពរូសកតិបុសវាតិង្គណចោចមោចមធុកាទីនំ ផលានិ, យានិ លោកេ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ បកតិអាហារវសេន មនុស្សានំ ខាទនីយត្ថំ ភោជនីយត្ថញ្ច ផរន្តិ, សព្ពានិ តានិ យាវកាលិកានិ, នាមគណនវសេន តេសំ ន សក្កា បរិយន្តំ ទស្សេតុំ. យានិ បន បាឡិយំ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ផលានិ ភេសជ្ជានិ ពិលង្គំ បិប្បលិំ មរីចំ ហរីតកំ វិភីតកំ អាមលកំ គោដ្ឋផលំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ ¶ អត្ថិ ផលានិ ភេសជ្ជានិ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តី’’តិ (មហាវ. ២៦៣) –

វុត្តានិ ¶ , តានិ យាវជីវិកានិ. តេសម្បិ អបរិបក្កានិ អច្ឆិវពិម្ពវរណកេតកកាស្មរីអាទីនំ ផលានិ ជាតិផលំ កដុកផលំ ឯឡា តក្កោលន្តិ ឯវំ នាមវសេន ន សក្កា បរិយន្តំ ទស្សេតុំ.

អដ្ឋិខាទនីយេ លពុជដ្ឋិ បនសដ្ឋិ អម្ពាដកដ្ឋិ សាលដ្ឋិ ខជ្ជូរីកេតកតិម្ពរូសកានំ តរុណផលដ្ឋិ តិន្តិណិកដ្ឋិ ពិម្ពផលដ្ឋិ ឧប្បលបទុមជាតីនំ បោក្ខរដ្ឋីតិ ឯវមាទីនិ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ មនុស្សានំ បកតិអាហារវសេន ខាទនីយត្ថំ ភោជនីយត្ថញ្ច ផរណកានិ អដ្ឋីនិ យាវកាលិកានិ, មធុកដ្ឋិ បុន្នាគដ្ឋិ ហរីតកាទីនំ អដ្ឋីនិ សិទ្ធត្ថកដ្ឋិ រាជិកដ្ឋីតិ ឯវមាទីនិ អដ្ឋីនិ យាវជីវិកានិ. តេសំ បាឡិយំ ផលភេសជ្ជេនេវ សង្គហោ វេទិតព្ពោ.

បិដ្ឋខាទនីយេ សត្តន្នំ តាវ ធញ្ញានំ ធញ្ញានុលោមានំ អបរណ្ណានញ្ច បិដ្ឋំ បនសបិដ្ឋំ លពុជបិដ្ឋំ អម្ពាដកបិដ្ឋំ សាលបិដ្ឋំ ធោតកតាលបិដ្ឋំ ខីរវល្លិបិដ្ឋញ្ចាតិ ឯវមាទីនិ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ បកតិអាហារវសេន មនុស្សានំ ខាទនីយត្ថំ ភោជនីយត្ថញ្ច ផរណកានិ បិដ្ឋានិ យាវកាលិកានិ, អធោតកំ តាលបិដ្ឋំ ខីរវល្លិបិដ្ឋំ អស្សគន្ធាទិបិដ្ឋានិ ច យាវជីវិកានិ. តេសំ បាឡិយំ កសាវេហិ មូលផលេហិ ច សង្គហោ វេទិតព្ពោ.

និយ្យាសខាទនីយេ – ឯកោ ឧច្ឆុនិយ្យាសោវ សត្តាហកាលិកោ, សេសា –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ជតូនិ ភេសជ្ជានិ ហិង្គុំ ហិង្គុជតុំ ហិង្គុសិបាដិកំ តកំ តកបត្តិំ តកបណ្ណិំ សជ្ជុលសំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ ជតូនិ ភេសជ្ជានី’’តិ (មហាវ. ២៦៣) –

ឯវំ បាឡិយំ វុត្តា និយ្យាសា យាវជីវិកា. តត្ថ យេវាបនកវសេន សង្គហិតានំ អម្ពនិយ្យាសោ កណិការនិយ្យាសោតិ ឯវំ នាមវសេន ន សក្កា បរិយន្តំ ទស្សេតុំ. ឯវំ ឥមេសុ មូលខាទនីយាទីសុ យំ កិញ្ចិ យាវកាលិកំ, សព្ពម្បិ ឥមស្មិំ អត្ថេ អវសេសំ ខាទនីយំ នាមាតិ សង្គហិតំ.

៩១. យាមកាលិកេសុ ¶ បន អដ្ឋ បានានិ នាម អម្ពបានំ ជម្ពុបានំ ចោចបានំ មោចបានំ មធុកបានំ មុទ្ទិកបានំ សាលូកបានំ ផារុសកបានន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ បានានិ. តត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០០) អម្ពបានន្តិ អាមេហិ វា បក្កេហិ វា អម្ពេហិ កតបានំ. តត្ថ អាមេហិ ករោន្តេន ¶ អម្ពតរុណានិ ភិន្ទិត្វា ឧទកេ បក្ខិបិត្វា អាតបេ អាទិច្ចបាកេន បចិត្វា បរិស្សាវេត្វា តទហុបដិគ្គហិតកេហិ មធុសក្ការកប្បូរាទីហិ យោជេត្វា កាតព្ពំ, ឯវំ កតំ បុរេភត្តមេវ កប្បតិ. អនុបសម្បន្នេហិ កតំ លភិត្វា បន បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសបរិភោគេនបិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តំ និរាមិសបរិភោគេន យាវ អរុណុគ្គមនា វដ្ដតិ. ឯស នយោ សព្ពបានេសុ. ជម្ពុបានន្តិ ជម្ពុផលេហិ កតបានំ. ចោចបានន្តិ អដ្ឋិកកទលិផលេហិ កតបានំ. មោចបានន្តិ អនដ្ឋិកេហិ កទលិផលេហិ កតបានំ. មធុកបានន្តិ មធុកានំ ជាតិរសេន កតបានំ. តំ បន ឧទកសម្ភិន្នំ វដ្ដតិ, សុទ្ធំ ន វដ្ដតិ. មុទ្ទិកបានន្តិ មុទ្ទិកា ឧទកេ មទ្ទិត្វា អម្ពបានំ វិយ កតបានំ. សាលូកបានន្តិ រត្តុប្បលនីលុប្បលាទីនំ សាលូកេ មទ្ទិត្វា កតបានំ. ផារុសកបានន្តិ ផារុសកផលេហិ អម្ពបានំ វិយ កតបានំ. ឥមានិ អដ្ឋ បានានិ សីតានិបិ អាទិច្ចបាកានិបិ វដ្ដន្តិ, អគ្គិបាកានិ ន វដ្ដន្តិ.

អវសេសានិ វេត្តតិន្តិណិកមាតុលុង្គកបិត្ថកោសម្ពករមន្ទាទិខុទ្ទកផលបានានិ អដ្ឋបានគអកានេវ. តានិ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ន វុត្តានិ, អថ ខោ កប្បិយំ អនុលោមេន្តិ, តស្មា កប្បន្តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពំ ផលរសំ ឋបេត្វា ធញ្ញផលរស’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០០) វុត្តត្តា ឋបេត្វា សានុលោមធញ្ញផលរសំ អញ្ញំ ផលបានំ នាម អកប្បិយំ នត្ថិ, សព្ពំ យាមកាលិកមេវ. តត្ថ សានុលោមធញ្ញផលរសោ នាម សត្តន្នញ្ចេវ ធញ្ញានំ តាលនាឡិកេរបនសលពុជអលាពុកុម្ភណ្ឌបុស្សផលតិបុសឯឡាលុកាតិ នវន្នញ្ច មហាផលានំ សព្ពេសញ្ច បុព្ពណ្ណាបរណ្ណានំ អនុលោមធញ្ញានំ រសោ យាវកាលិកោ, តស្មា បច្ឆាភត្តំ ន វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពំ បត្តរសំ ឋបេត្វា ឌាករស’’ន្តិ (មហាវ. ៣០០) វុត្តត្តា បក្កឌាករសំ ឋបេត្វា យាវកាលិកបត្តានម្បិ សីតោទកេន មទ្ទិត្វា កតរសោ វា អាទិច្ចបាកោ វា វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពំ បុប្ផរសំ ឋបេត្វា មធុកបុប្ផរស’’ន្តិ វុត្តត្តា មធុកបុប្ផរសំ ឋបេត្វា សព្ពោបិ បុប្ផរសោ វដ្ដតិ.

៩២. សត្តាហកាលិកំ ¶ នាម សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិតន្តិ ឥមានិ បញ្ច ភេសជ្ជានិ. តត្ថ សប្បិ នាម គោសប្បិ វា អជិកាសប្បិ វា មហិំសសប្បិ វា យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ សប្បិ. នវនីតំ នាម តេសំយេវ នវនីតំ. តេលំ នាម តិលតេលំ សាសបតេលំ មធុកតេលំ ឯរណ្ឌតេលំ វសាតេលំ. មធុ នាម មក្ខិកាមធុ. ផាណិតំ នាម ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្តំ (បចិ. ២៦០). យាវជីវិកំ បន ហេដ្ឋា យាវកាលិកេ មូលខាទនីយាទីសុ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៩៣. តត្ថ ¶ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៦) អរុណោទយេ បដិគ្គហិតំ យាវកាលិកំ សតក្ខត្តុម្បិ និទហិត្វា យាវ កាលោ នាតិក្កមតិ, តាវ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, យាមកាលិកំ ឯកំ អហោរត្តំ, សត្តាហកាលិកំ សត្តរត្តំ, ឥតរំ សតិ បច្ចយេ យាវជីវម្បិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. បដិគ្គហេត្វា ឯករត្តំ វីតិនាមិតំ បន យំ កិញ្ចិ យាវកាលិកំ វា យាមកាលិកំ វា អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ គណ្ហន្តស្ស បដិគ្គហណេ តាវ ទុក្កដំ, អជ្ឈោហរតោ បន ឯកមេកស្មិំ អជ្ឈោហារេ សន្និធិបច្ចយា បាចិត្តិយំ. សចេបិ បត្តោ ទុទ្ធោតោ ហោតិ, យំ អង្គុលិយា ឃំសន្តស្ស លេខា បញ្ញាយតិ, គណ្ឋិកបត្តស្ស វា គណ្ឋិកន្តរេ ស្នេហោ បវិដ្ឋោ ហោតិ, សោ ឧណ្ហេ ឱតាបេន្តស្ស បគ្ឃរតិ, ឧណ្ហយាគុយា វា គហិតាយ សន្ទិស្សតិ, តាទិសេ បត្តេបិ បុនទិវសេ ភុញ្ជន្តស្ស បាចិត្តិយំ, តស្មា បត្តំ ធោវិត្វា បុន តត្ថ អច្ឆោទកំ វា អាសិញ្ចិត្វា អង្គុលិយា វា ឃំសិត្វា និស្នេហភាវោ ជានិតព្ពោ. សចេ ហិ ឧទកេ វា ស្នេហភាវោ, បត្តេ វា អង្គុលិលេខា បញ្ញាយតិ, ទុទ្ធោតោ ហោតិ, តេលវណ្ណបត្តេ បន អង្គុលិលេខា បញ្ញាយតិ, សា អព្ពោហារិកា. យម្បិ ភិក្ខូ និរបេក្ខា សាមណេរានំ បរិច្ចជន្តិ, តញ្ចេ សាមណេរា និទហិត្វា ទេន្តិ, សព្ពំ វដ្ដតិ. សយំ បដិគ្គហេត្វា អបរិច្ចត្តមេវ ហិ ទុតិយទិវសេ ន វដ្ដតិ. តតោ ហិ ឯកសិត្ថម្បិ អជ្ឈោហរតោ បាចិត្តិយមេវ. អកប្បិយមំសេសុ មនុស្សមំសេ ថុល្លច្ចយេន សទ្ធិំ បាចិត្តិយំ, អវសេសេសុ ទុក្កដេន សទ្ធិំ.

យាមកាលិកំ សតិ បច្ចយេ អជ្ឈោហរតោ បាចិត្តិយំ, អាហារត្ថាយ អជ្ឈោហរតោ ទុក្កដេន សទ្ធិំ បាចិត្តិយំ. សចេ បវារិតោ ហុត្វា អនតិរិត្តកតំ អជ្ឈោហរតិ, បកតិអាមិសេ ទ្វេ បាចិត្តិយានិ, មនុស្សមំសេ ថុល្លច្ចយេន សទ្ធិំ ទ្វេ, សេសអកប្បិយមំសេ ទុក្កដេន សទ្ធិំ. យាមកាលិកំ សតិ ¶ បច្ចយេ សាមិសេន មុខេន អជ្ឈោហរតោ ទ្វេ, និរាមិសេន ឯកមេវ. អាហារត្ថាយ អជ្ឈោហរតោ វិកប្បទ្វយេបិ ទុក្កដំ វឌ្ឍតិ. សចេ វិកាលេ អជ្ឈោហរតិ, បកតិភោជនេ សន្និធិបច្ចយា ច វិកាលភោជនបច្ចយា ច ទ្វេ បាចិត្តិយានិ, អកប្បិយមំសេ ថុល្លច្ចយំ ទុក្កដញ្ច វឌ្ឍតិ. យាមកាលិកេ វិកាលបច្ចយា អនាបត្តិ. អនតិរិត្តបច្ចយា បន វិកាលេ សព្ពវិកប្បេសុ អនាបត្តិ.

សត្តាហកាលិកំ បន យាវជីវិកញ្ច អាហារត្ថាយ បដិគ្គណ្ហតោ បដិគ្គណ្ហនបច្ចយា តាវ ទុក្កដំ, អជ្ឈោហរតោ បន សចេ និរាមិសំ ហោតិ, អជ្ឈោហារេ ទុក្កដំ. អថ អាមិសសំសដ្ឋំ បដិគ្គហេត្វា ឋបិតំ ហោតិ, យថាវត្ថុកំ បាចិត្តិយមេវ.

៩៤. សត្តាហកាលិកេសុ បន សប្បិអាទីសុ អយំ វិនិច្ឆយោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២២) – សប្បិ ¶ តាវ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ តទហុបុរេភត្តំ សាមិសម្បិ និរាមិសម្បិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. សត្តាហាតិក្កមេ សចេ ឯកភាជនេ ឋបិតំ, ឯកំ និស្សគ្គិយំ. សចេ ពហូសុ, វត្ថុគណនាយ និស្សគ្គិយានិ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ, បុរេភត្តំ វា បច្ឆាភត្តំ វា ឧគ្គហិតកំ កត្វា និក្ខិត្តំ អជ្ឈោហរិតុំ ន វដ្ដតិ, អព្ភញ្ជនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ អនជ្ឈោហរណីយតំ អាបន្នត្តា. សចេ អនុបសម្បន្នោ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតនវនីតេន សប្បិំ កត្វា ទេតិ, បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, សចេ សយំ ករោតិ, សត្តាហម្បិ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតនវនីតេន យេន កេនចិ កតសប្បិ សត្តាហម្បិ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ, ឧគ្គហិតកេន កតេ បុព្ពេ វុត្តសុទ្ធសប្បិនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតខីរេន វា ទធិនា វា កតសប្បិ អនុបសម្បន្នេន កតំ សាមិសម្បិ តទហុបុរេភត្តំ វដ្ដតិ, សយំកតំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ.

៩៥. នវនីតំ តាបេន្តស្ស ហិ សាមំបាកោ ន ហោតិ, សាមំបក្កេន បន តេន សទ្ធិំ អាមិសំ ន វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ ច ន វដ្ដតិយេវ. សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ សវត្ថុកស្ស បដិគ្គហិតត្តា. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតកេហិ កតំ បន អព្ភញ្ជនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. បុរេភត្តម្បិ ច ឧគ្គហិតកេហិ កតំ, ឧភយេសម្បិ សត្តាហាតិក្កមេ អនាបត្តិ. ឯស ¶ នយោ អកប្បិយមំសសប្បិម្ហិ. អយំ បន វិសេសោ – យត្ថ បាឡិយំ អាគតសប្បិនា និស្សគ្គិយំ, តត្ថ ឥមិនា ទុក្កដំ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ ការណបតិរូបកំ វត្វា មនុស្សសប្បិ ច នវនីតញ្ច បដិក្ខិត្តំ, តំ ទុប្បដិក្ខិត្តំ សព្ពអដ្ឋកថាសុ អនុញ្ញាតត្តា. បរតោ ចស្ស វិនិច្ឆយោបិ អាគច្ឆិស្សតិ. បាឡិយំ អាគតនវនីតម្បិ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ តទហុបុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ និរាមិសមេវ. សត្តាហាតិក្កមេ នានាភាជនេសុ ឋបិតេ ភាជនគណនាយ, ឯកភាជនេបិ អមិស្សេត្វា បិណ្ឌបិណ្ឌវសេន ឋបិតេ បិណ្ឌគណនាយ និស្សគ្គិយានិ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតំ សប្បិនយេន វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ បន ទធិគុឡិកាយោបិ តក្កពិន្ទូនិបិ ហោន្តិ, តស្មា ធោតំ វដ្ដតីតិ ឧបឌ្ឍត្ថេរា អាហំសុ. មហាសិវត្ថេរោ បន ‘‘ភគវតា អនុញ្ញាតកាលតោ បដ្ឋាយ តក្កតោ ឧទ្ធដមត្តមេវ ខាទិំសូ’’តិ អាហ. តស្មា នវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេន ធោវិត្វា ទធិតក្កមក្ខិកាកិបិល្លិកាទីនិ អបនេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. បចិត្វា សប្បិំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុកាមេន អធោតម្បិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. យំ តត្ថ ទធិគតំ វា តក្កគតំ វា, តំ ខយំ គមិស្សតិ. ឯត្តាវតា ហិ សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ន ហោតីតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ. អាមិសេន សទ្ធិំ បក្កត្តា បន តស្មិម្បិ កុក្កុច្ចាយន្តិ កុក្កុច្ចកា. ឥទានិ ឧគ្គហេត្វា ឋបិតនវនីតេ ច បុរេភត្តំ ខីរទធីនិ បដិគ្គហេត្វា កតនវនីតេ ¶ ច បច្ឆាភត្តំ តានិ បដិគ្គហេត្វា កតនវនីតេ ច ឧគ្គហិតកេហិ កតនវនីតេ ច អកប្បិយមំសនវនីតេ ច សព្ពោ អាបត្តានាបត្តិបរិភោគាបរិភោគនយោ សប្បិម្ហិ វុត្តក្កមេនេវ គហេតព្ពោ. តេលភិក្ខាយ បវិដ្ឋានំ បន ភិក្ខូនំ តត្ថេវ សប្បិម្បិ នវនីតម្បិ បក្កតេលម្បិ អបក្កតេលម្បិ អាកិរន្តិ. តត្ថ តក្កទធិពិន្ទូនិបិ ភត្តសិត្ថានិបិ តណ្ឌុលកណាបិ មក្ខិកាទយោបិ ហោន្តិ, អាទិច្ចបាកំ កត្វា បរិស្សាវេត្វា គហិតំ សត្តាហកាលិកំ ហោតិ. បដិគ្គហេត្វា ច ឋបិតភេសជ្ជេហិ សទ្ធិំ បចិត្វា នត្ថុបានម្បិ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ វទ្ទលិសមយេ លជ្ជី សាមណេរោ យថា តត្ថ បតិតតណ្ឌុលកណាទយោ ន បច្ចន្តិ, ឯវំ អគ្គិម្ហិ វិលីយាបេត្វា បរិស្សាវេត្វា បុន បចិត្វា ទេតិ, បុរិមនយេនេវ សត្តាហំ វដ្ដតិ.

៩៦. តេលេសុ តិលតេលំ តាវ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. សត្តាហាតិក្កមេ ¶ តស្ស ភាជនគណនាយ និស្សគ្គិយភាវោ វេទិតព្ពោ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតំ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ, ឧគ្គហិតកំ កត្វា និក្ខិត្តំ អជ្ឈោហរិតុំ ន វដ្ដតិ, សីសមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. បុរេភត្តំ តិលេ បដិគ្គហេត្វា កតតេលំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ អនជ្ឈោហរណីយំ ហោតិ, សីសមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. បច្ឆាភត្តំ តិលេ បដិគ្គហេត្វា កតតេលំ អនជ្ឈោហរណីយមេវ សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា. សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ, សីសមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. បុរេភត្តំ វា បច្ឆាភត្តំ វា ឧគ្គហិតកតិលេហិ កតតេលេបិ ឯសេវ នយោ. បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតតិលេ ភជ្ជិត្វា វា តិលបិដ្ឋំ វា សេទេត្វា ឧណ្ហោទកេន វា តេមេត្វា កតតេលំ សចេ អនុបសម្បន្នេន កតំ, បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, អត្តនា កតំ និព្ពដ្ដិតត្តា បុរេភត្តំ និរាមិសំ វដ្ដតិ, សាមំបក្កត្តា សាមិសំ ន វដ្ដតិ. សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា បន បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ ឧភយម្បិ អនជ្ឈោហរណីយំ, សីសមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. យទិ បន អប្បំ ឧណ្ហោទកំ ហោតិ អព្ភុក្កិរណមត្តំ, អព្ពោហារិកំ ហោតិ សាមំបាកគណនំ ន គច្ឆតិ. សាសបតេលាទីសុបិ អវត្ថុកបដិគ្គហិតេសុ អវត្ថុកតិលតេលេ វុត្តសទិសោវ វិនិច្ឆយោ.

សចេ បន បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតានំ សាសបាទីនំ ចុណ្ណេហិ អាទិច្ចបាកេន សក្កា តេលំ កាតុំ, តំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ, សត្តាហាតិក្កមេ និស្សគ្គិយំ. យស្មា បន សាសបមធុកចុណ្ណានិ សេទេត្វា ឯរណ្ឌកដ្ឋីនិ ច ភជ្ជិត្វា ឯវ តេលំ ករោន្តិ, តស្មា ឯតេសំ តេលំ អនុបសម្បន្នេហិ កតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, វត្ថូនំ យាវជីវិកត្តា បន សវត្ថុកបដិគ្គហណេ ទោសោ នត្ថិ. អត្តនា កតំ សត្តាហំ និរាមិសបរិភោគេនេវ ¶ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. ឧគ្គហិតកេហិ កតំ អនជ្ឈោហរណីយំ, ពាហិរបរិភោគេ វដ្ដតិ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. តេលករណត្ថាយ សាសបមធុកឯរណ្ឌកដ្ឋីនិ បដិគ្គហេត្វា កតតេលំ សត្តាហកាលិកំ, ទុតិយទិវសេ កតំ ឆាហំ វដ្ដតិ, តតិយទិវសេ កតំ បញ្ចាហំ វដ្ដតិ, ចតុត្ថ, បញ្ចម, ឆដ្ឋ, សត្តមទិវសេ កតំ តទហេវ វដ្ដតិ. សចេ យាវ អរុណស្ស ឧគ្គមនា តិដ្ឋតិ, និស្សគ្គិយំ, អដ្ឋមទិវសេ កតំ អនជ្ឈោហរណីយំ, អនិស្សគ្គិយត្តា បន ពាហិរបរិភោគេ ¶ វដ្ដតិ. សចេបិ ន ករោតិ, តេលត្ថាយ គហិតសាសបាទីនំ សត្តាហាតិក្កមេ ទុក្កដមេវ. បាឡិយំ បន អនាគតានិ អញ្ញានិបិ នាឡិកេរនិម្ពកោសម្ពករមន្ទាទីនំ តេលានិ អត្ថិ, តានិ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហំ អតិក្កាមយតោ ទុក្កដំ ហោតិ. អយមេតេសុ វិសេសោ – សេសំ យាវកាលិកវត្ថុំ យាវជីវិកវត្ថុញ្ច សល្លក្ខេត្វា សាមំបាកសវត្ថុកបុរេភត្តបច្ឆាភត្តបដិគ្គហិតឧគ្គហិតវត្ថុវិធានំ សព្ពំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

វសាតេលំ នាម ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ច វសានិ អច្ឆវសំ មច្ឆវសំ សុសុកាវសំ សូករវសំ គទ្រភវស’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២) ឯវំ អនុញ្ញាតវសានំ តេលំ. ឯត្ថ ច ‘‘អច្ឆវស’’ន្តិ វចនេន ឋបេត្វា មនុស្សវសំ សព្ពេសំ អកប្បិយមំសានំ វសា អនុញ្ញាតា. មច្ឆគ្គហណេន ច សុសុកាបិ គហិតា ហោន្តិ, វាឡមច្ឆត្តា បន វិសុំ វុត្តំ. មច្ឆាទិគ្គហណេន ចេត្ថ សព្ពេសម្បិ កប្បិយមំសានំ វសា អនុញ្ញាតា. មំសេសុ ហិ ទស មនុស្សហត្ថិអស្សសុនខអហិសីហព្យគ្ឃទីបិអច្ឆតរច្ឆានំ មំសានិ អកប្បិយានិ, វសាសុ ឯកា មនុស្សវសា. ខីរាទីសុ អកប្បិយំ នាម នត្ថិ. អនុបសម្បន្នេហិ កតំ និព្ពដ្ដិតំ វសាតេលំ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. យំ បន តត្ថ សុខុមរជសទិសំ មំសំ វា ន្ហារុ វា អដ្ឋិ វា លោហិតំ វា ហោតិ, តំ អព្ពោហារិកំ. សចេ បន វសំ បដិគ្គហេត្វា សយំ ករោតិ, បុរេភត្តំ បដិគ្គហេត្វា បចិត្វា បរិស្សាវេត្វា សត្តាហំ និរាមិសបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពំ. និរាមិសបរិភោគញ្ហិ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ ‘‘កាលេ បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ កាលេ សំសដ្ឋំ តេលបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២). តត្រាបិ អព្ពោហារិកំ អព្ពោហារិកមេវ, បច្ឆាភត្តំ បន បដិគ្គហេតុំ វា កាតុំ វា ន វដ្ដតិយេវ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘វិកាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ វិកាលេ និប្បក្កំ វិកាលេ សំសដ្ឋំ, តំ ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ តិណ្ណំ ទុក្កដានំ. កាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ វិកាលេ និប្បក្កំ វិកាលេ សំសដ្ឋំ, តំ ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. កាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ វិកាលេ សំសដ្ឋំ, តំ ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស ¶ . កាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ កាលេ សំសដ្ឋំ, តំ ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អនាបត្តី’’តិ (មហាវ. ២៦២).

ឧបតិស្សត្ថេរំ ¶ បន អន្តេវាសិកា បុច្ឆិំសុ ‘‘ភន្តេ, សប្បិនវនីតវសានិ ឯកតោ បចិត្វា និព្ពដ្ដិតានិ វដ្ដន្តិ, ន វដ្ដន្តី’’តិ? ‘‘ន វដ្ដន្តិ, អាវុសោ’’តិ. ថេរោ កិរេត្ថ បក្កតេលកសដេ វិយ កុក្កុច្ចាយតិ. តតោ នំ ឧត្តរិ បុច្ឆិំសុ ‘‘ភន្តេ, នវនីតេ ទធិគុឡិកា វា តក្កពិន្ទុ វា ហោតិ, ឯតំ វដ្ដតី’’តិ? ‘‘ឯតម្បិ, អាវុសោ, ន វដ្ដតី’’តិ. តតោ នំ អាហំសុ ‘‘ភន្តេ, ឯកតោ បចិត្វា ឯកតោ សំសដ្ឋានិ តេជវន្តានិ ហោន្តិ, រោគំ និគ្គណ្ហន្តី’’តិ. ‘‘សាធាវុសោ’’តិ ថេរោ សម្បដិច្ឆិ. មហាសុមត្ថេរោ បនាហ ‘‘កប្បិយមំសវសាវ សាមិសបរិភោគេ វដ្ដតិ, ឥតរា និរាមិសបរិភោគេ វដ្ដតី’’តិ. មហាបទុមត្ថេរោ បន ‘‘ឥទំ កិ’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ននុ វាតាពាធិកា ភិក្ខូ បញ្ចមូលកសាវយាគុយំ អច្ឆសូករតេលាទីនិ បក្ខិបិត្វា យាគុំ បិវន្តិ, សា តេជុស្សទត្តា រោគំ និគ្គណ្ហាតី’’តិ វត្វា ‘‘វដ្ដតី’’តិ អាហ.

៩៧. មធុ នាម មធុករីហិ មធុមក្ខិកាហិ ខុទ្ទកមក្ខិកាហិ ភមរមក្ខិកាហិ ច កតំ មធុ. តំ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសបរិភោគម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសបរិភោគមេវ វដ្ដតិ, សត្តាហាតិក្កមេ និស្សគ្គិយំ. សចេ សិលេសសទិសំ មហាមធុំ ខណ្ឌំ កត្វា ឋបិតំ, ឥតរំ វា នានាភាជនេសុ, វត្ថុគណនាយ និស្សគ្គិយានិ. សចេ ឯកមេវ ខណ្ឌំ, ឯកភាជនេ វា ឥតរំ, ឯកមេវ និស្សគ្គិយំ. ឧគ្គហិតកំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ, អរុមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. មធុបដលំ វា មធុសិត្ថកំ វា សចេ មធុនា អមក្ខិតំ បរិសុទ្ធំ, យាវជីវិកំ, មធុមក្ខិតំ បន មធុគតិកមេវ. ចីរិកា នាម សបក្ខា ទីឃមក្ខិកា តុម្ពឡនាមិកា ច អដ្ឋិបក្ខិកា កាឡមហាភមរា ហោន្តិ, តេសំ អាសយេសុ និយ្យាសសទិសំ មធុ ហោតិ, តំ យាវជីវិកំ.

៩៨. ផាណិតំ នាម ឧច្ឆុរសំ ឧបាទាយ អបក្កា វា អវត្ថុកបក្កា វា សព្ពាបិ អវត្ថុកា ឧច្ឆុវិកតិ. តំ ផាណិតំ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ, សត្តាហាតិក្កមេ វត្ថុគណនាយ និស្សគ្គិយំ. ពហូ បិណ្ឌា ចុណ្ណេ កត្វា ឯកភាជនេ បក្ខិត្តា ហោន្តិ ឃនសន្និវេសា, ឯកមេវ និស្សគ្គិយំ. ឧគ្គហិតកំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ, ឃរធូបនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. បុរេភត្តំ ¶ បដិគ្គហិតេន អបរិស្សាវិតឧច្ឆុរសេន កតផាណិតំ សចេ អនុបសម្បន្នេន កតំ, សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, សយំកតំ និរាមិសមេវ ¶ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ បន សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា អនជ្ឈោហរណីយំ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. បច្ឆាភត្តំ អបរិស្សាវិតបដិគ្គហិតេន កតម្បិ អនជ្ឈោហរណីយមេវ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តិ. ឯស នយោ ឧច្ឆុំ បដិគ្គហេត្វា កតផាណិតេបិ. បុរេភត្តំ បន បរិស្សាវិតបដិគ្គហិតេន កតំ សចេ អនុបសម្បន្នេន កតំ, បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសមេវ. សយំកតំ បុរេភត្តម្បិ និរាមិសមេវ, បច្ឆាភត្តំ បរិស្សាវិតបដិគ្គហិតេន កតំ បន និរាមិសមេវ សត្តាហំ វដ្ដតិ. ឧគ្គហិតកតំ វុត្តនយមេវ. ‘‘ឈាមឧច្ឆុផាណិតំ វា កោដ្ដិតឧច្ឆុផាណិតំ វា បុរេភត្តមេវ វដ្ដតី’’តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ឯតំ សវត្ថុកបក្កំ វដ្ដតិ, នោ វដ្ដតី’’តិ បុច្ឆំ កត្វា ‘‘ឧច្ឆុផាណិតំ បច្ឆាភត្តំ នោ វដ្ដនកំ នាម នត្ថី’’តិ វុត្តំ, តំ យុត្តំ. សីតោទកេន កតំ មធុកបុប្ផផាណិតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ, សត្តាហាតិក្កមេ វត្ថុគណនាយ ទុក្កដំ, ខីរំ បក្ខិបិត្វា កតំ មធុកផាណិតំ យាវកាលិកំ. ខណ្ឌសក្ខរំ បន ខីរជល្លិកំ អបនេត្វា សោធេន្តិ, តស្មា វដ្ដតិ.

៩៩. មធុកបុប្ផំ បន បុរេភត្តម្បិ អល្លំ វដ្ដតិ. ភជ្ជិតម្បិ វដ្ដតិ, ភជ្ជិត្វា តិលាទីហិ មិស្សំ វា អមិស្សំ វា កត្វា កោដ្ដិតំ វដ្ដតិ. យទិ បន តំ គហេត្វា មេរយត្ថាយ យោជេន្តិ, យោជិតំ ពីជតោ បដ្ឋាយ ន វដ្ដតិ. កទលីខជ្ជូរីអម្ពលពុជបនសចិញ្ចាទីនំ សព្ពេសំ យាវកាលិកផលានំ ផាណិតំ យាវកាលិកមេវ. មរិចបក្កេហិ ផាណិតំ ករោន្តិ, តំ យាវជីវិកំ. ឯវំ យថាវុត្តានិ សត្តាហកាលិកានិ សប្បិអាទីនិ បញ្ច ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ច ភេសជ្ជានី’’តិ (មហាវ. ២៦០) ភេសជ្ជនាមេន អនុញ្ញាតត្តា ភេសជ្ជកិច្ចំ ករោន្តុ វា មា វា, អាហារត្ថំ ផរិតុំ សមត្ថានិបិ បដិគ្គហេត្វា តទហុបុរេភត្តំ យថាសុខំ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សតិ បច្ចយេ វុត្តនយេន សត្តាហំ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ, សត្តាហាតិក្កមេ បន ភេសជ្ជសិក្ខាបទេន និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. សចេបិ សាសបមត្តំ ហោតិ, សកិំ វា អង្គុលិយា គហេត្វា ជិវ្ហាយ សាយនមត្តំ, និស្សជ្ជិតព្ពមេវ បាចិត្តិយញ្ច ទេសេតព្ពំ. និស្សដ្ឋំ បដិលភិត្វា ន អជ្ឈោហរិតព្ពំ, ន កាយិកេន បរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពំ ¶ , កាយោ វា កាយេ អរុ វា ន មក្ខេតព្ពំ. តេហិ មក្ខិតានិ កាសាវកត្តរយដ្ឋិឧបាហនបាទកឋលិកមញ្ចបីឋាទីនិបិ អបរិភោគានិ. ‘‘ទ្វារវាតបានកវាដេសុបិ ហត្ថេន គហណដ្ឋានំ ន មក្ខេតព្ព’’ន្តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. ‘‘កសាវេ បន បក្ខិបិត្វា ទ្វារវាតបានកវាដានិ មក្ខេតព្ពានី’’តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. បទីបេ វា កាឡវណ្ណេ វា ឧបនេតុំ វដ្ដតិ. អញ្ញេន បន ភិក្ខុនា កាយិកេន បរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពំ, ន អជ្ឈោហរិតព្ពំ. ‘‘អនាបត្តិ អន្តោសត្តាហំ អធិដ្ឋេតី’’តិ (បារា. ៦២៥) វចនតោ ¶ បន សត្តាហព្ភន្តរេ សប្បិញ្ច តេលញ្ច វសញ្ច មុទ្ធនិ តេលំ វា អព្ភញ្ជនំ វា មធុំ អរុមក្ខនំ ផាណិតំ ឃរធូបនំ អធិដ្ឋេតិ អនាបត្តិ, នេវ និស្សគ្គិយំ ហោតិ. សចេ អធិដ្ឋិតតេលំ អនធិដ្ឋិតតេលភាជនេ អាកិរិតុកាមោ ហោតិ, ភាជនេ ចេ សុខុមំ ឆិទ្ទំ, បវិដ្ឋំ បវិដ្ឋំ តេលំ បុរាណតេលេន អជ្ឈោត្ថរីយតិ, បុន អធិដ្ឋាតព្ពំ. អថ មហាមុខំ ហោតិ, សហសាវ ពហុ តេលំ បវិសិត្វា បុរាណតេលំ អជ្ឈោត្ថរតិ, បុន អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិ. អធិដ្ឋិតគតិកមេវ ហិ តំ ហោតិ. ឯតេន នយេន អធិដ្ឋិតតេលភាជនេ អនធិដ្ឋិតតេលអាកិរណម្បិ វេទិតព្ពំ.

សចេ បន សត្តាហាតិក្កន្តំ អនុបសម្បន្នស្ស បរិច្ចជិត្វា ទេតិ, បុន តេន អត្តនោ សន្តកំ កត្វា ទិន្នំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. សចេ ហិ សោ អភិសង្ខរិត្វា វា អនភិសង្ខរិត្វា វា តស្ស ភិក្ខុនោ នត្ថុកម្មត្ថំ ទទេយ្យ, គហេត្វា នត្ថុកម្មំ កាតព្ពំ. សចេ ពាលោ ហោតិ, ទាតុំ ន ជានាតិ, អញ្ញេន ភិក្ខុនា វត្តព្ពោ ‘‘អត្ថិ តេ សាមណេរ តេល’’ន្តិ? ‘‘អាម, ភន្តេ, អត្ថី’’តិ. អាហរ ថេរស្ស ភេសជ្ជំ ករិស្សាមាតិ. ឯវម្បិ វដ្ដតិ. សចេ ទ្វិន្នំ សន្តកំ ឯកេន បដិគ្គហិតំ អវិភត្តំ ហោតិ, សត្តាហាតិក្កមេ ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ បន ន វដ្ដតិ. សចេ យេន បដិគ្គហិតំ, សោ ឥតរំ ភណតិ ‘‘អាវុសោ, ឥមំ តេលំ សត្តាហមត្តំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ, សោ ច បរិភោគំ ន ករោតិ, កស្ស អាបត្តិ? ន កស្សចិ. កស្មា? យេន បដិគ្គហិតំ, តេន វិស្សជ្ជិតត្តា, ឥតរស្ស អប្បដិគ្គហិតត្តា.

១០០. ឥមេសុ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៥) បន ចតូសុ កាលិកេសុ យាវកាលិកំ យាមកាលិកន្តិ ឥទមេវ ទ្វយំ អន្តោវុត្ថកញ្ចេវ សន្និធិការកញ្ច ហោតិ, សត្តាហកាលិកញ្ច យាវជីវិកញ្ច អកប្បិយកុដិយំ និក្ខិបិតុម្បិ វដ្ដតិ, សន្និធិម្បិ ន ¶ ជនេតិ. យាវកាលិកំ បន អត្តនា សទ្ធិំ សម្ភិន្នរសានិ តីណិបិ យាមកាលិកាទីនិ អត្តនោ សភាវំ ឧបនេតិ. យាមកាលិកំ ទ្វេបិ សត្តាហកាលិកាទីនិ អត្តនោ សភាវំ ឧបនេតិ, សត្តាហកាលិកម្បិ អត្តនា សទ្ធិំ សំសដ្ឋំ យាវជីវិកំ អត្តនោ សភាវញ្ញេវ ឧបនេតិ, តស្មា យាវកាលិកេន តទហុបដិគ្គហិតេន សទ្ធិំ សំសដ្ឋំ សម្ភិន្នរសំ សេសកាលិកត្តយំ តទហុបុរេភត្តមេវ វដ្ដតិ. យាមកាលិកេន សំសដ្ឋំ បន ឥតរទ្វយំ តទហុបដិគ្គហិតំ យាវ អរុណុគ្គមនា វដ្ដតិ. សត្តាហកាលិកេន បន តទហុបដិគ្គហិតេន សទ្ធិំ សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ សត្តាហំ កប្បតិ. ទ្វីហបដិគ្គហិតេន ឆាហំ. តីហបដិគ្គហិតេន បញ្ចាហំ…បេ… សត្តាហបដិគ្គហិតេន តទហេវ កប្បតីតិ វេទិតព្ពំ. កាលយាមសត្តាហាតិក្កមេសុ ចេត្ថ វិកាលភោជនសន្និធិភេសជ្ជសិក្ខាបទានំ វសេន អាបត្តិយោ វេទិតព្ពា.

សចេ ¶ បន ឯកតោ បដិគ្គហិតានិបិ ចត្តារិ កាលិកានិ សម្ភិន្នរសានិ ន ហោន្តិ, តស្ស តស្សេវ កាលស្ស វសេន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដន្តិ. សចេ ហិ ឆល្លិម្បិ អនបនេត្វា សកលេនេវ នាឡិកេរផលេន សទ្ធិំ អម្ពបានាទិបានកំ បដិគ្គហិតំ ហោតិ, នាឡិកេរំ អបនេត្វា តំ វិកាលេបិ កប្បតិ. ឧបរិ សប្បិបិណ្ឌំ ឋបេត្វា សីតលបាយាសំ ទេន្តិ, យំ បាយាសេន អសំសដ្ឋំ សប្បិ, តំ អបនេត្វា សត្តាហំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ថទ្ធមធុផាណិតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តក្កោលជាតិផលាទីហិ អលង្ករិត្វា បិណ្ឌបាតំ ទេន្តិ, តានិ ឧទ្ធរិត្វា ធោវិត្វា យាវជីវំ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ. យាគុយំ បក្ខិបិត្វា ទិន្នសិង្គិវេរាទីសុបិ តេលាទីសុ បក្ខិបិត្វា ទិន្នលដ្ឋិមធុកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ យំ យំ អសម្ភិន្នរសំ ហោតិ, តំ តំ ឯកតោ បដិគ្គហិតម្បិ យថា សុទ្ធំ ហោតិ, តថា ធោវិត្វា តច្ឆេត្វា វា តស្ស តស្ស កាលស្ស វសេន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. សចេ សម្ភិន្នរសំ ហោតិ សំសដ្ឋំ, ន វដ្ដតិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

កាលិកវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

១៩. កប្បិយភូមិវិនិច្ឆយកថា

១០១. កប្បិយាចតុភូមិយោតិ ¶ ¶ ឯត្ថ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចតស្សោ កប្បិយភូមិយោ ឧស្សាវនន្តិកំ គោនិសាទិកំ គហបតិំ សម្មុតិ’’ន្តិ (មហាវ. ២៩៥) វចនតោ ឧស្សាវនន្តិកា គោនិសាទិកា គហបតិ សម្មុតីតិ ឥមា ចតស្សោ កប្បិយភូមិយោ វេទិតព្ពា. តត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៩៥) ឧស្សាវនន្តិកា តាវ ឯវំ កាតព្ពា – យោ ថម្ភានំ វា ឧបរិ ភិត្តិបាទេ វា និខនិត្វា វិហារោ ករីយតិ, តស្ស ហេដ្ឋា ថម្ភបដិច្ឆកា បាសាណា ភូមិគតិកា ឯវ. បឋមត្ថម្ភំ បន បឋមភិត្តិបាទំ វា បតិដ្ឋាបេន្តេហិ ពហូហិ សម្បរិវារេត្វា ‘‘កប្បិយកុដិំ ករោម, កប្បិយកុដិំ ករោមា’’តិ វាចំ និច្ឆារេន្តេហិ មនុស្សេសុ ឧក្ខិបិត្វា បតិដ្ឋាបេន្តេសុ អាមសិត្វា វា សយំ ឧក្ខិបិត្វា វា ថម្ភោ វា ភិត្តិបាទោ វា បតិដ្ឋាបេតព្ពោ. កុរុន្ទិមហាបច្ចរីសុ បន ‘‘កប្បិយកុដិ កប្បិយកុដីតិ វត្វា បតិដ្ឋាបេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘សង្ឃស្ស កប្បិយកុដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វុត្តំ, តំ បន អវត្វាបិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តនយេន វុត្តេ ទោសោ នត្ថិ. ឥទំ បនេត្ថ សាធារណលក្ខណំ ‘‘ថម្ភបតិដ្ឋាបនញ្ច វចនបរិយោសានញ្ច សមកាលំ វដ្ដតី’’តិ. សចេ ហិ អនិដ្ឋិតេ វចនេ ថម្ភោ បតិដ្ឋាតិ, អប្បតិដ្ឋិតេ វា តស្មិំ វចនំ និដ្ឋាតិ, អកតា ហោតិ កប្បិយកុដិ. តេនេវ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ ‘‘ពហូហិ សម្បរិវារេត្វា វត្តព្ពំ, អវស្សញ្ហិ ឯត្ថ ឯកស្សបិ វចននិដ្ឋានញ្ច ថម្ភបតិដ្ឋានញ្ច ឯកតោ ភវិស្សតី’’តិ. ឥដ្ឋកាសិលាមត្តិកាកុដ្ដកាសុ បន កុដីសុ ហេដ្ឋា ចយំ ពន្ធិត្វា វា អពន្ធិត្វា វា ករោន្តុ, យតោ បដ្ឋាយ ភិត្តិំ ឧដ្ឋាបេតុកាមា ហោន្តិ, តំ សព្ពបឋមំ ឥដ្ឋកំ វា សិលំ វា មត្តិកាបិណ្ឌំ វា គហេត្វា វុត្តនយេនេវ កប្បិយកុដិ កាតព្ពា, ឥដ្ឋកាទយោ ភិត្តិយំ បឋមិដ្ឋកាទីនំ ហេដ្ឋា ន វដ្ដន្តិ, ថម្ភា បន ឧបរិ ឧគ្គច្ឆន្តិ, តស្មា វដ្ដន្តិ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘ថម្ភេហិ ករិយមានេ ចតូសុ កោណេសុ ចត្តារោ ថម្ភា, ឥដ្ឋកាទិកុដ្ដេ ចតូសុ កោណេសុ ទ្វេ តិស្សោ ឥដ្ឋកា អធិដ្ឋាតព្ពា’’តិ វុត្តំ. តថា បន អកតាយបិ ទោសោ នត្ថិ, អដ្ឋកថាសុ ហិ វុត្តមេវ បមាណំ.

គោនិសាទិកា ទុវិធា អារាមគោនិសាទិកា វិហារគោនិសាទិកាតិ. តាសុ យត្ថ នេវ អារាមោ, ន សេនាសនានិ បរិក្ខិត្តានិ ហោន្តិ, អយំ អារាមគោនិសាទិកា នាម. យត្ថ សេនាសនានិ សព្ពានិ ¶ វា ឯកច្ចានិ វា បរិក្ខិត្តានិ, អារាមោ អបរិក្ខិត្តោ, អយំ វិហារគោនិសាទិកា នាម. ឥតិ ឧភយត្រាបិ អារាមស្ស អបរិក្ខិត្តភាវោយេវ បមាណំ. ‘‘អារាមោ ¶ បន ឧបឌ្ឍបរិក្ខិត្តោបិ ពហុតរំ បរិក្ខិត្តោបិ បរិក្ខិត្តោយេវ នាមា’’តិ កុរុន្ទិមហាបច្ចរីសុ វុត្តំ, ឯត្ថ កប្បិយកុដិំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ.

គហបតីតិ មនុស្សា អាវាសំ កត្វា ‘‘កប្បិយកុដិំ ទេម, បរិភុញ្ជថា’’តិ វទន្តិ, ឯសា គហបតិ នាម, ‘‘កប្បិយកុដិំ កាតុំ ទេមា’’តិ វុត្តេបិ វដ្ដតិយេវ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ បន ‘‘យស្មា ភិក្ខុំ ឋបេត្វា សេសសហធម្មិកានំ សព្ពេសញ្ច ទេវមនុស្សានំ ហត្ថតោ បដិគ្គហោ ច សន្និធិ ច អន្តោវុត្ថញ្ច តេសំ សន្តកំ ភិក្ខុស្ស វដ្ដតិ, តស្មា តេសំ គេហានិ វា តេហិ ទិន្នកប្បិយកុដិ វា គហបតីតិ វុច្ចតី’’តិ វុត្តំ, បុនបិ វុត្តំ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស វិហារំ ឋបេត្វា ភិក្ខុនុបស្សយោ វា អារាមិកានំ វា តិត្ថិយានំ វា ទេវតានំ វា នាគានំ វា អបិ ព្រហ្មានំ វិមានំ កប្បិយកុដិ ហោតី’’តិ, តំ សុវុត្តំ. សង្ឃសន្តកមេវ ហិ ភិក្ខុសន្តកំ វា គេហំ គហបតិកុដិកា ន ហោតិ.

សម្មុតិ នាម ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សាវេត្វា សម្មតា. ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, សម្មន្និតព្ពា, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ វិហារំ កប្បិយភូមិំ សម្មន្នេយ្យ, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ. សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ វិហារំ កប្បិយភូមិំ សម្មន្នតិ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឥត្ថន្នាមស្ស វិហារស្ស កប្បិយភូមិយា សម្មុតិ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.

‘‘សម្មតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ វិហារោ កប្បិយភូមិ ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (មហាវ. ២៩៥).

កម្មវាចំ អវត្វា អបលោកនកម្មវសេន សាវេត្វា កតាបិ សម្មតា ឯវ.

១០២. យំ ¶ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៩៥) ឥមាសុ ចតូសុ កប្បិយភូមីសុ វុត្តំ អាមិសំ, តំ សព្ពំ អន្តោវុត្ថសង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ. ភិក្ខូនញ្ច ភិក្ខុនីនញ្ច អន្តោវុត្ថអន្តោបក្កមោចនត្ថញ្ហិ កប្បិយកុដិយោ អនុញ្ញាតា. យំ បន អកប្បិយភូមិយំ សហសេយ្យប្បហោនកេ គេហេ វុត្តំ ¶ សង្ឃិកំ វា បុគ្គលិកំ វា ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុនិយា វា សន្តកំ ឯករត្តម្បិ ឋបិតំ, តំ អន្តោវុត្ថំ, តត្ថ បក្កញ្ច អន្តោបក្កំ នាម ហោតិ, ឯតំ ន កប្បតិ. សត្តាហកាលិកំ បន យាវជីវិកញ្ច វដ្ដតិ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – សាមណេរោ ភិក្ខុស្ស តណ្ឌុលាទិកំ អាមិសំ អាហរិត្វា កប្បិយកុដិយំ និក្ខិបិត្វា បុនទិវសេ បចិត្វា ទេតិ, អន្តោវុត្ថំ ន ហោតិ. តត្ថ អកប្បិយកុដិយំ និក្ខិត្តសប្បិអាទីសុ កិញ្ចិ បក្ខិបិត្វា ទេតិ. មុខសន្និធិ នាម ហោតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘អន្តោវុត្ថំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ នាមមត្តមេវ នានាករណំ, ភិក្ខុ អកប្បិយកុដិយំ ឋបិតសប្បិញ្ច យាវជីវិកបណ្ណញ្ច ឯកតោ បចិត្វា បរិភុញ្ជតិ, សត្តាហំ និរាមិសំ វដ្ដតិ. សចេ អាមិសសំសដ្ឋំ កត្វា បរិភុញ្ជតិ, អន្តោវុត្ថញ្ចេវ សាមំបក្កញ្ច ហោតិ. ឯតេនុបាយេន សព្ពសំសគ្គា វេទិតព្ពា. យំ កិញ្ចិ អាមិសំ ភិក្ខុនោ បចិតុំ ន វដ្ដតិ. សចេបិស្ស ឧណ្ហយាគុយា សុលសិបណ្ណានិ វា សិង្គិវេរំ វា លោណំ វា បក្ខិបន្តិ, តម្បិ ចាលេតុំ ន វដ្ដតិ, ‘‘យាគុំ និព្ពាបេមី’’តិ បន ចាលេតុំ វដ្ដតិ. ឧត្តណ្ឌុលភត្តំ លភិត្វា បិទហិតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ បន មនុស្សា បិទហិត្វា ទេន្តិ, វដ្ដតិ. ‘‘ភត្តំ មា និព្ពាយតូ’’តិ បិទហិតុំ វដ្ដតិ, ខីរតក្កាទីសុ បន សកិំ កុថិតេសុ អគ្គិំ កាតុំ វដ្ដតិ បុនបាកស្ស អនុញ្ញាតត្តា.

ឥមា បន កប្បិយកុដិយោ កទា ជហិតវត្ថុកា ហោន្តិ? ឧស្សាវនន្តិកា តាវ យា ថម្ភានំ ឧបរិ ភិត្តិបាទេ វា និខនិត្វា កតា, សា សព្ពេសុ ថម្ភេសុ ច ភិត្តិបាទេសុ ច អបនីតេសុ ជហិតវត្ថុកា ហោតិ. សចេ បន ថម្ភេ វា ភិត្តិបាទេ វា បរិវត្តេន្តិ, យោ យោ ឋិតោ, តត្ថ តត្ថ បតិដ្ឋាតិ, សព្ពេសុបិ បរិវត្តិតេសុ អជហិតវត្ថុកាវ ហោតិ. ឥដ្ឋកាទីហិ កតា ចយស្ស ឧបរិ ភិត្តិអត្ថាយ ឋបិតំ ឥដ្ឋកំ វា សិលំ វា មត្តិកាបិណ្ឌំ វា អាទិំ កត្វា វិនាសិតកាលេ ជហិតវត្ថុកាវ ហោតិ. យេហិ បន ឥដ្ឋកាទីហិ អធិដ្ឋិតា, តេសុ អបនីតេសុបិ តទញ្ញេសុ បតិដ្ឋាតីតិ អជហិតវត្ថុកាវ ហោតិ. គោនិសាទិកា ¶ បាការាទីហិ បរិក្ខេបេ កតេ ជហិតវត្ថុកាវ ហោតិ. បុន តស្មិំ អារាមេ កប្បិយកុដិំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ. សចេ បន បុនបិ បាការាទយោ តត្ថ តត្ថ ខណ្ឌា ហោន្តិ, តតោ តតោ គាវោ បវិសន្តិ, បុន កប្បិយកុដិ ហោតិ. ឥតរា បន ទ្វេ គោបានសីមត្តំ ឋបេត្វា សព្ពស្មិំ ឆទនេ វិនដ្ឋេ ជហិតវត្ថុកាវ ហោន្តិ. សចេ គោបានសីនំ ឧបរិ ឯកម្បិ បក្ខបាសកមណ្ឌលំ អត្ថិ, រក្ខតិ.

១០៣. យត្រ ¶ បនិមា ចតស្សោបិ កប្បិយភូមិយោ នត្ថិ, តត្ថ កិំ កាតព្ពន្តិ? អនុបសម្បន្នស្ស ទត្វា តស្ស សន្តកំ កត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. តត្រិទំ វត្ថុ – ករវិកតិស្សត្ថេរោ កិរ វិនយធរបាមោក្ខោ មហាសីវត្ថេរស្ស សន្តិកំ អគមាសិ. សោ ទីបាលោកេន សប្បិកុម្ភំ បស្សិត្វា ‘‘ភន្តេ, កិមេត’’ន្តិ បុច្ឆិ. ថេរោ ‘‘អាវុសោ, គាមតោ សប្បិកុម្ភោ អាភតោ លូខទិវសេ សប្បិនា ភុញ្ជនត្ថាយា’’តិ អាហ. តតោ នំ តិស្សត្ថេរោ ‘‘ន វដ្ដតិ, ភន្តេ’’តិ អាហ. ថេរោ បុនទិវសេ បមុខេ និក្ខិបាបេសិ. តិស្សត្ថេរោ បុន ឯកទិវសំ អាគតោ តំ ទិស្វា តថេវ បុច្ឆិត្វា ‘‘ភន្តេ, សហសេយ្យប្បហោនកដ្ឋានេ ឋបេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អាហ. ថេរោ បុនទិវសេ ពហិ នីហរាបេត្វា និក្ខិបាបេសិ, តំ ចោរា ហរិំសុ. សោ បុន ឯកទិវសំ អាគតំ តិស្សត្ថេរមាហ ‘‘អាវុសោ, តយា ‘ន វដ្ដតី’តិ វុត្តេ សោ កុម្ភោ ពហិ និក្ខិត្តោ ចោរេហិ ហដោ’’តិ. តតោ នំ តិស្សត្ថេរោ អាហ ‘‘ននុ, ភន្តេ, អនុបសម្បន្នស្ស ទាតព្ពោ អស្ស, អនុបសម្បន្នស្ស ហិ ទត្វា តស្ស សន្តកំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

កប្បិយភូមិវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

២០. បដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថា

១០៤. ខាទនីយាទិបដិគ្គាហោតិ ¶ អជ្ឈោហរិតព្ពស្ស យស្ស កស្សចិ ខាទនីយស្ស វា ភោជនីយស្ស វា បដិគ្គហណំ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – បញ្ចហិ អង្គេហិ បដិគ្គហណំ រុហតិ, ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ឧច្ចារណមត្តំ ហោតិ, ហត្ថបាសោ បញ្ញាយតិ, អភិហារោ បញ្ញាយតិ, ទេវោ វា មនុស្សោ ¶ វា តិរច្ឆានគតោ វា កាយេន កាយបដិពទ្ធេន និស្សគ្គិយេន វា ទេតិ, តញ្ចេ ភិក្ខុ កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា បដិគ្គណ្ហាតិ. ឯវំ បញ្ចហង្គេហិ បដិគ្គហណំ រុហតិ.

តត្ថ ឋិតនិសិន្ននិបន្នានំ វសេន ឯវំ ហត្ថបាសោ វេទិតព្ពោ – សចេ ភិក្ខុ និសិន្នោ ហោតិ, អាសនស្ស បច្ឆិមន្តតោ បដ្ឋាយ, សចេ ឋិតោ, បណ្ហិអន្តតោ បដ្ឋាយ, សចេ និបន្នោ, យេន បស្សេន និបន្នោ, តស្ស បារិមន្តតោ បដ្ឋាយ, ទាយកស្ស និសិន្នស្ស វា ឋិតស្ស វា និបន្នស្ស វា ឋបេត្វា បសារិតហត្ថំ យំ អាសន្នតរំ អង្គំ, តស្ស ឱរិមន្តេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា អឌ្ឍតេយ្យហត្ថោ ហត្ថបាសោ នាម.

សចេ បន ទាយកបដិគ្គាហកេសុ ឯកោ អាកាសេ ហោតិ, ឯកោ ភូមិយំ, ភូមដ្ឋស្ស ច សីសេន, អាកាសដ្ឋស្ស ច ឋបេត្វា ទាតុំ វា គហេតុំ វា បសារិតហត្ថំ យំ អាសន្នតរំ អង្គំ, តស្ស ឱរិមន្តេន ហត្ថបាសបមាណំ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពំ. សចេបិ ឯកោ កូបេ ហោតិ, ឯកោ កូបតដេ, ឯកោ វា បន រុក្ខេ, ឯកោ បថវិយំ, វុត្តនយេនេវ ហត្ថបាសបមាណំ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពំ. ឯវរូបេ ហត្ថបាសេ ឋត្វា សចេបិ បក្ខី មុខតុណ្ឌកេន វា ហត្ថី វា សោណ្ឌាយ គហេត្វា បុប្ផំ វា ផលំ វា ទេតិ, បដិគ្គហណំ រុហតិ. សចេ បន អឌ្ឍដ្ឋមរតនស្សបិ ហត្ថិនោ ខន្ធេ និសិន្នោ តេន សោណ្ឌាយ ទីយមានំ គណ្ហាតិ, វដ្ដតិយេវ. ហត្ថាទីសុ យេន កេនចិ សរីរាវយវេន អន្តមសោ បាទង្គុលិយាបិ ទីយមានំ កាយេន ទិន្នំ នាម ហោតិ. បដិគ្គហណេបិ ឯសេវ នយោ. យេន កេនចិ ហិ សរីរាវយវេន គហិតំ កាយេន គហិតមេវ ហោតិ. សចេបិ នត្ថុករណិយំ ទីយមានំ នាសាបុដេន អកល្លកោ វា មុខេន បដិគ្គណ្ហាតិ, អាភោគមេវ ហេត្ថ បមាណំ.

១០៥. កដច្ឆុអាទីសុ បន យេន កេនចិ ឧបករណេន ទិន្នំ កាយបដិពទ្ធេន ទិន្នំ នាម ហោតិ. បដិគ្គហណេបិ ឯសេវ នយោ. យេន កេនចិ ហិ សរីរសម្ពទ្ធេន បត្តថាលកាទិនា គហិតំ កាយបដិពទ្ធេន ¶ គហិតមេវ ហោតិ. កាយតោ បន កាយបដិពទ្ធតោ ច មោចេត្វា ហត្ថបាសេ ឋិតស្ស កាយេ វា កាយបដិពទ្ធេ វា បាតិយមានម្បិ និស្សគ្គិយេន បយោគេន ទិន្នំ នាម ហោតិ. ឯកោ ពហូនិ ភត្តព្យញ្ជនភាជនានិ សីសេ កត្វា ¶ ភិក្ខុស្ស សន្តិកំ អាគន្ត្វា ឋិតកោវ ‘‘គណ្ហថា’’តិ វទតិ, ន តាវ អភិហារោ បញ្ញាយតិ, តស្មា ន គហេតព្ពំ. សចេ បន ឦសកម្បិ ឱនមតិ, ភិក្ខុនា ហត្ថំ បសារេត្វា ហេដ្ឋិមភាជនំ ឯកទេសេនបិ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ឯត្តាវតា សព្ពភាជនានិ បដិគ្គហិតានិ ហោន្តិ. តតោ បដ្ឋាយ ឱរោបេត្វា ឧគ្ឃាដេត្វា វា យំ ឥច្ឆតិ, តំ គហេតុំ វដ្ដតិ. ភត្តបច្ឆិអាទិម្ហិ បន ឯកភាជនេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ.

កាជេន ភត្តំ ហរន្តោបិ សចេ កាជំ ឱនមេត្វា ទេតិ, វដ្ដតិ. តិំសហត្ថោ វេណុ ហោតិ, ឯកស្មិំ អន្តេ គុឡកុម្ភោ ពទ្ធោ, ឯកស្មិំ សប្បិកុម្ភោ, តញ្ចេ បដិគ្គណ្ហាតិ, សព្ពំ បដិគ្គហិតមេវ. ឧច្ឆុយន្តទោណិតោ បគ្ឃរន្តមេវ ‘‘រសំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, អភិហារោ ន បញ្ញាយតីតិ ន គហេតព្ពោ. សចេ បន កសដំ ឆឌ្ឌេត្វា ហត្ថេន ឧស្សិញ្ចិត្វា ទេតិ, វដ្ដតិ. ពហូ បត្តា មញ្ចេ វា បីឋេ វា កដសារេ វា ទោណិយំ វា ផលកេ វា ឋបិតា ហោន្តិ, យត្ថ ឋិតស្ស ទាយកោ ហត្ថបាសេ ហោតិ, តត្ថ ឋត្វា បដិគ្គហណសញ្ញាយ មញ្ចាទីនិ អង្គុលិយាបិ ផុសិត្វា ឋិតេន វា និសិន្នេន វា និបន្នេន វា យំ តេសុ បត្តេសុ ទីយតិ, តំ សព្ពំ បដិគ្គហិតំ ហោតិ. សចេបិ ‘‘បដិគ្គហេស្សាមី’’តិ មញ្ចាទីនិ អភិរុហិត្វា និសីទតិ, វដ្ដតិយេវ.

បថវិយំ បន សចេបិ កុច្ឆិយា កុច្ឆិំ អាហច្ច ឋិតា ហោន្តិ, យំ យំ អង្គុលិយា វា សូចិយា វា ផុសិត្វា និសិន្នោ ហោតិ, តត្ថ តត្ថ ទីយមានមេវ បដិគ្គហិតំ ហោតិ. យត្ថ កត្ថចិ មហាកដសារហត្ថត្ថរណាទីសុ ឋបិតបត្តេ បដិគ្គហណំ ន រុហតីតិ វុត្តំ, តំ ហត្ថបាសាតិក្កមំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ, ហត្ថបាសេ បន សតិ យត្ថ កត្ថចិ វដ្ដតិ អញ្ញត្រ តត្ថជាតកា. តត្ថជាតកេ បន បទុមិនិបណ្ណេ វា កិំសុកបណ្ណាទិម្ហិ វា ន វដ្ដតិ. ន ហិ តំ កាយបដិពទ្ធសង្ខ្យំ គច្ឆតិ. យថា ច តត្ថជាតកេ, ឯវំ ខាណុកេ ពន្ធិត្វា ឋបិតមញ្ចាទិម្ហិ អសំហារិមេ ផលកេ វា បាសាណេ វា ន រុហតិយេវ. តេបិ ហិ តត្ថជាតកសង្ខ្យុបគា ហោន្តិ. ភូមិយំ អត្ថតេសុ សុខុមេសុ តិន្តិណិកាទិបណ្ណេសុ បដិគ្គហណំ ន រុហតិ. ន ហិ តានិ សន្ធារេតុំ សមត្ថានីតិ. មហន្តេសុ បន បទុមិនិបណ្ណាទីសុ រុហតិ. សចេ ហត្ថបាសំ អតិក្កម្មឋិតោ ទីឃទណ្ឌកេន ឧឡុង្កេន ទេតិ, ‘‘អាគន្ត្វា ទេហី’’តិ វត្តព្ពោ. វចនំ អសុត្វា វា អនាទិយិត្វា វា បត្តេ អាកិរតិយេវ, បុន បដិគ្គហេតព្ពំ. ទូរេ ឋត្វា ភត្តបិណ្ឌំ ខិបន្តេបិ ឯសេវ នយោ.

១០៦. សចេ ¶ ¶ បត្តថវិកតោ នីហរិយមានេ បត្តេ រជនចុណ្ណានិ ហោន្តិ, សតិ ឧទកេ ធោវិតព្ពោ, អសតិ រជនចុណ្ណំ បុញ្ឆិត្វា បដិគ្គហេត្វា វា បិណ្ឌាយ ចរិតព្ពំ. សចេ បិណ្ឌាយ ចរន្តស្ស បត្តេ រជំ បតតិ, បដិគ្គហេត្វា ភិក្ខា គណ្ហិតព្ពា, អប្បដិគ្គហេត្វា គណ្ហតោ វិនយទុក្កដំ, តំ បន បុន បដិគ្គហេត្វា ភុញ្ជតោ អនាបត្តិ. សចេ បន ‘‘បដិគ្គហេត្វា ទេថា’’តិ វុត្តេ វចនំ អសុត្វា វា អនាទិយិត្វា វា ភិក្ខំ ទេន្តិយេវ, វិនយទុក្កដំ នត្ថិ, បុន បដិគ្គហេត្វា អញ្ញា ភិក្ខា គហេតព្ពា. សចេ មហាវាតោ តតោ តតោ រជំ បាតេតិ, ន សក្កា ហោតិ ភិក្ខំ គហេតុំ, ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទស្សាមី’’តិ សុទ្ធចិត្តេន អាភោគំ កត្វា គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. ឯវំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា វិហារំ វា អាសនសាលំ វា គន្ត្វា តំ អនុបសម្បន្នស្ស ទត្វា បុន តេន ទិន្នំ វា តស្ស វិស្សាសេន វា បដិគ្គហេត្វា ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. សចេ ភិក្ខាចារេ សរជំ បត្តំ ភិក្ខុស្ស ទេតិ, សោ វត្តព្ពោ ‘‘ឥមំ បដិគ្គហេត្វា ភិក្ខំ វា គណ្ហេយ្យាសិ បរិភុញ្ជេយ្យាសិ វា’’តិ, តេន តថា កាតព្ពំ. សចេ រជំ ឧបរិ ឧប្បិលវតិ, កញ្ជិកំ បវាហេត្វា សេសំ ភុញ្ជិតព្ពំ. សចេ អន្តោបវិដ្ឋំ ហោតិ, បដិគ្គហេតព្ពំ. អនុបសម្បន្នេ អសតិ ហត្ថតោ អមោចេន្តេនេវ យត្ថ អនុបសម្បន្នោ អត្ថិ, តត្ថ នេត្វា បដិគ្គហេតព្ពំ. សុក្ខភត្តេ បតិតរជំ អបនេត្វា ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. សចេ អតិសុខុមំ ហោតិ, ឧបរិ ភត្តេន សទ្ធិំ អបនេតព្ពំ, បដិគ្គហេត្វា វា ភុញ្ជិតព្ពំ. យាគុំ វា សូបំ វា បុរតោ ឋបេត្វា អាលុឡេន្តានំ ភាជនតោ ផុសិតានិ ឧគ្គន្ត្វា បត្តេ បតន្តិ, បត្តោ បដិគ្គហេតព្ពោ.

១០៧. ឧឡុង្កេន អាហរិត្វា ទេន្តានំ បឋមតរំ ឧឡុង្កតោ ថេវា បត្តេ បតន្តិ, សុបតិតា, អភិហដត្តា ទោសោ នត្ថិ. សចេបិ ចរុកេន ភត្តេ អាកិរិយមានេ ចរុកតោ មសិ វា ឆារិកា វា បតតិ, អភិហដត្តា នេវត្ថិ ទោសោ. អនន្តរស្ស ភិក្ខុនោ ទីយមានំ បត្តតោ ឧប្បតិត្វា ឥតរស្ស បត្តេ បតតិ, សុបតិតំ. បដិគ្គហិតមេវ ហិ តំ ហោតិ. សចេ ជជ្ឈរិសាខាទិំ ផាលេត្វា ឯកស្ស ភិក្ខុនោ ទេន្តានំ សាខតោ ផុសិតានិ អញ្ញស្ស បត្តេ បតន្តិ, បត្តោ បដិគ្គហេតព្ពោ, យស្ស បត្តស្ស ឧបរិ ផាលេន្តិ, តស្ស បត្តេ បតិតេសុ ទាតុកាមតាយ អភិហដត្តា ទោសោ នត្ថិ. បាយាសស្ស បូរេត្វា បត្តំ ទេន្តិ, ឧណ្ហត្តា ហេដ្ឋា គហេតុំ ន សក្កោតិ, មុខវដ្ដិយាបិ គហេតុំ វដ្ដតិ. សចេ ¶ តថាបិ ន សក្កោតិ, អាធារកេន គហេតព្ពោ. អាសនសាលាយ បត្តំ គហេត្វា និសិន្នោ ភិក្ខុ និទ្ទំ ឱក្កន្តោ ហោតិ, នេវ អាហរិយមានំ, ន ទីយមានំ ជានាតិ, អប្បដិគ្គហិតំ ហោតិ. សចេ បន អាភោគំ កត្វា និសិន្នោ ហោតិ, វដ្ដតិ. សចេបិ សោ ហត្ថេន អាធារកំ មុញ្ចិត្វា បាទេន បេល្លេត្វា និទ្ទាយតិ, វដ្ដតិយេវ. បាទេន អាធារកំ អក្កមិត្វា បដិគ្គណ្ហន្តស្ស បន ជាគរន្តស្សបិ អនាទរបដិគ្គហណំ ហោតិ, តស្មា ន កត្តព្ពំ. កេចិ ‘‘ឯវំ អាធារកេន បដិគ្គហណំ កាយបដិពទ្ធបដិពទ្ធេន បដិគ្គហណំ នាម ហោតិ ¶ , តស្មា ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ វចនមត្តមេវ, អត្ថតោ បន សព្ពម្បេតំ កាយបដិពទ្ធមេវ ហោតិ. កាយសំសគ្គេបិ ចេស នយោ ទស្សិតោ. យម្បិ ភិក្ខុស្ស ទីយមានំ បតតិ, តម្បិ សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

តត្រិទំ សុត្តំ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ ទីយមានំ បតតិ, តំ សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ, បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហី’’តិ (ចូឡវ. ២៧៣).

ឥទញ្ច បន សុត្តំ នេយ្យត្ថំ, តស្មា ឯវមេត្ថ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ – យំ ទីយមានំ ទាយកស្ស ហត្ថតោ បរិគឡិត្វា សុទ្ធាយ វា ភូមិយា បទុមិនិបណ្ណេ វា វត្ថកដសារកាទីសុ វា បតតិ, តំ សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. យំ បន សរជាយ ភូមិយំ បតតិ, តំ រជំ បុញ្ឆិត្វា វា ធោវិត្វា វា បដិគ្គហេត្វា វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. សចេ បវដ្ដន្តំ អញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកំ គច្ឆតិ, តេន អាហរាបេតុម្បិ វដ្ដតិ. សចេ តំ ភិក្ខុំ វទតិ ‘‘ត្វំយេវ ខាទា’’តិ, តស្សបិ ខាទិតុំ វដ្ដតិ, អនាណត្តេន បន តេន ន គហេតព្ពំ. ‘‘អនាណត្តេនបិ ឥតរស្ស ទស្សាមីតិ គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. កស្មា បនេតំ ឥតរស្ស ភិក្ខុនោ គហេតុំ ន វដ្ដតីតិ? ភគវតា អននុញ្ញាតត្តា. ភគវតា ហិ ‘‘សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ វទន្តេន យស្សេវ តំ ទីយមានំ បតតិ, តស្ស អប្បដិគ្គហិតកម្បិ តំ គហេត្វា បរិភោគោ អនុញ្ញាតោ. ‘‘បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហី’’តិ វចនេន បនេត្ថ បរសន្តកភាវោ ទីបិតោ, តស្មា អញ្ញស្ស សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ, តស្ស បន អាណត្តិយា វដ្ដតីតិ អយំ កិរេត្ថ អធិប្បាយោ. យស្មា ច ឯតំ អប្បដិគ្គហិតកត្តា ¶ អនុញ្ញាតំ, តស្មា យថាឋិតំយេវ អនាមសិត្វា កេនចិ បិទហិត្វា ឋបិតំ ទុតិយទិវសេបិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, សន្និធិបច្ចយា អនាបត្តិ, បដិគ្គហេត្វា បន បរិភុញ្ជិតព្ពំ. តំ ទិវសំយេវ ហិ តស្ស សាមំ គហេត្វា បរិភោគោ អនុញ្ញាតោ, ន តតោ បរន្តិ អយម្បិ កិរេត្ថ អធិប្បាយោ.

១០៨. ឥទានិ អព្ពោហារិកនយោ វុច្ចតិ. ភុញ្ជន្តានញ្ហិ ទន្តា ខីយន្តិ, នខា ខីយន្តិ, បត្តស្ស វណ្ណោ ខីយតិ, សព្ពំ អព្ពោហារិកំ. សត្ថកេន ឧច្ឆុអាទីសុ ផាលិតេសុ មលំ បញ្ញាយតិ, ឯតំ នវសមុដ្ឋិតំ នាម, បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. សត្ថកំ ធោវិត្វា ផាលិតេសុ មលំ ន បញ្ញាយតិ, លោហគន្ធមត្តំ ហោតិ, តំ អព្ពោហារិកំ. យម្បិ សត្ថកំ គហេត្វា បរិហរន្តិ ¶ , តេន ផាលិតេបិ ឯសេវ នយោ. ន ហិ តំ បរិភោគត្ថាយ បរិហរន្តីតិ. មូលភេសជ្ជាទីនិ បិសន្តានំ វា កោដ្ដេន្តានំ វា និសទនិសទបោតកឧទុក្ខលមុសលាទីនិ ខីយន្តិ, បរិហរណកវាសិំ តាបេត្វា ភេសជ្ជត្ថាយ តក្កេ វា ខីរេ វា បក្ខិបន្តិ, តត្ថ នីលិកា បញ្ញាយតិ, សត្ថកេ វុត្តសទិសោវ វិនិច្ឆយោ. អាមកតក្កាទីសុ បន សយំ ន បក្ខិបិតព្ពា, បក្ខិបតិ ចេ, សាមំបាកតោ ន មុច្ចតិ. ទេវេ វស្សន្តេ បិណ្ឌាយ ចរន្តស្ស សរីរតោ វា ចីវរតោ វា កិលិដ្ឋឧទកំ បត្តេ បតតិ, បដិគ្គហេតព្ពំ. រុក្ខមូលាទីសុ ភុញ្ជន្តស្ស បតិតេបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បន សត្តាហំ វស្សន្តេ ទេវេ សុទ្ធំ ឧទកំ ហោតិ, អព្ភោកាសតោ វា បតតិ, វដ្ដតិ.

១០៩. សាមណេរស្ស ឱទនំ ទេន្តេន តស្ស បត្តគតំ អច្ឆុបន្តេនេវ ទាតព្ពោ, បត្តោ វាស្ស បដិគ្គហេតព្ពោ. អប្បដិគ្គហិតេ ឱទនំ ឆុបិត្វា បុន អត្តនោ បត្តេ ឱទនំ គណ្ហន្តស្ស ឧគ្គហិតកោ ហោតិ. សចេ បន ទាតុកាមោ ហុត្វា ‘‘អាហរ, សាមណេរ, បត្តំ, ឱទនំ គណ្ហាហី’’តិ វទតិ, ឥតរោ ‘‘អលំ មយ្ហ’’ន្តិ បដិក្ខិបតិ, បុន ‘‘តវេតំ មយា បរិច្ចត្ត’’ន្តិ ច វុត្តេ ‘‘ន មយ្ហំ ឯតេនត្ថោ’’តិ វទតិ, សតក្ខត្តុម្បិ បរិច្ចជតុ, យាវ អត្តនោ ហត្ថគតំ, តាវ បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ. សចេ បន អាធារកេ ឋិតំ និរបេក្ខោ ‘‘គណ្ហាហី’’តិ វទតិ, បុន បដិគ្គហេតព្ពំ. សាបេក្ខោ អាធារកេ បត្តំ ឋបេត្វា ‘‘ឯត្តោ បូវំ វា ភត្តំ វា គណ្ហាហី’’តិ សាមណេរំ វទតិ, សាមណេរោ ហត្ថំ ធោវិត្វា សចេបិ សតក្ខត្តុំ គហេត្វា អត្តនោ បត្តគតំ អផុសន្តោវ អត្តនោ បត្តេ ¶ បក្ខិបតិ, បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. យទិ បន អត្តនោ បត្តគតំ ផុសិត្វា តតោ គណ្ហាតិ, សាមណេរសន្តកេន សំសដ្ឋំ ហោតិ, បុន បដិគ្គហេតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘សចេបិ គយ្ហមានំ ឆិជ្ជិត្វា តត្ថ បតតិ, បុន បដិគ្គហេតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ. តំ ‘‘ឯកំ ភត្តបិណ្ឌំ គណ្ហ, ឯកំ បូវំ គណ្ហ, ឥមស្ស គុឡបិណ្ឌស្ស ឯត្តកំ បទេសំ គណ្ហា’’តិ ឯវំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វុត្តេ វេទិតព្ពំ, ឥធ បន បរិច្ឆេទោ នត្ថិ, តស្មា យំ សាមណេរស្ស បត្តេ បតតិ, តទេវ បដិគ្គហណំ វិជហតិ, ហត្ថគតំ បន យាវ សាមណេរោ វា ‘‘អល’’ន្តិ ន ឱរមតិ, ភិក្ខុ វា ន វារេតិ, តាវ ភិក្ខុស្សេវ សន្តកំ, តស្មា បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ. សចេ អត្តនោ វា ភិក្ខូនំ វា យាគុបចនកភាជនេ កេសញ្ចិ អត្ថាយ ភត្តំ បក្ខិបតិ, ‘‘សាមណេរ, ភាជនស្ស ឧបរិ ហត្ថំ ករោហី’’តិ វត្វា តស្ស ហត្ថេ បក្ខិបិតព្ពំ. តស្ស ហត្ថតោ ភាជនេ បតិតញ្ហិ ទុតិយទិវសេ ភាជនស្ស អកប្បិយភាវំ ន ករោតិ បរិច្ចត្តត្តា. សចេ ឯវំ អកត្វា បក្ខិបតិ, បត្តមិវ ភាជនំ និរាមិសំ កត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ.

១១០. ទាយកា ¶ យាគុកុដំ ឋបេត្វា គតា, តំ ទហរសាមណេរោ បដិគ្គណ្ហាបេតុំ ន សក្កោតិ, ភិក្ខុ បត្តំ ឧបនាមេតិ, សាមណេរោ កុដស្ស គីវំ បត្តស្ស មុខវដ្ដិយំ ឋបេត្វា អាវជ្ជេតិ, បត្តគតា យាគុ បដិគ្គហិតាវ ហោតិ. អថ វា ភិក្ខុ ភូមិយំ ហត្ថំ ឋបេតិ, សាមណេរោ បវដ្ដេត្វា ហត្ថំ អារោបេតិ, វដ្ដតិ. បូវបច្ឆិភត្តបច្ឆិឧច្ឆុភារាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បដិគ្គហណូបគំ ភារំ ទ្វេ តយោ សាមណេរា ទេន្តិ, ឯកេន វា ពលវតា ឧក្ខិត្តំ ទ្វេ តយោ ភិក្ខូ គណ្ហន្តិ, វដ្ដតិ. មញ្ចស្ស វា បីឋស្ស វា បាទេ តេលឃដំ វា ផាណិតឃដំ វា លគ្គេន្តិ, ភិក្ខុស្ស មញ្ចេបិ បីឋេបិ និសីទិតុំ វដ្ដតិ, ឧគ្គហិតកំ នាម ន ហោតិ.

នាគទន្តកេ វា អង្កុសកេ វា ទ្វេ តេលឃដា លគ្គិតា ហោន្តិ ឧបរិ បដិគ្គហិតកោ, ហេដ្ឋា អប្បដិគ្គហិតកោ. ឧបរិមំ គហេតុំ វដ្ដតិ, ហេដ្ឋា បដិគ្គហិតកោ, ឧបរិ អប្បដិគ្គហិតកោ, ឧបរិមំ គហេត្វា ឥតរំ គណ្ហតោ ឧបរិមោ ឧគ្គហិតកោ ហោតិ. ហេដ្ឋាមញ្ចេ អប្បដិគ្គហិតកំ តេលថាលកំ ហោតិ, តញ្ចេ សម្មជ្ជន្តោ សម្មុញ្ជនិយា ឃដ្ដេតិ, ឧគ្គហិតកំ ន ហោតិ, ‘‘បដិគ្គហិតកំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ អប្បដិគ្គហិតកំ គហេត្វា ញត្វា បុន ឋបេតិ, ឧគ្គហិតកំ ន ហោតិ, ពហិ នីហរិត្វា សញ្ជានាតិ, ពហិ អដ្ឋបេត្វា ហរិត្វា តត្ថេវ ឋបេតព្ពំ, នត្ថិ ទោសោ. សចេ ¶ បន បុព្ពេ វិវរិត្វា ឋបិតំ, ន បិទហិតព្ពំ. យថា បុព្ពេ ឋិតំ, តថេវ ឋបេតព្ពំ. សចេ ពហិ ឋបេតិ, បុន ន ឆុបិតព្ពំ.

១១១. បដិគ្គហិតកេ តេលាទិម្ហិ កណ្ណិកា ឧដ្ឋេតិ, សិង្គិវេរាទិម្ហិ ឃនចុណ្ណំ, តំសមុដ្ឋានមេវ នាម តំ, បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. តាលំ វា នាឡិកេរំ វា អារុឡ្ហោ យោត្តេន ផលបិណ្ឌិំ ឱតារេត្វា ឧបរិ ឋិតោវ ‘‘គណ្ហថា’’តិ វទតិ, ន គហេតព្ពំ. សចេ អញ្ញោ ភូមិយំ ឋិតោ យោត្តបាសកេ គហេត្វា ឧក្ខិបិត្វា ទេតិ, វដ្ដតិ. សផលំ មហាសាខំ កប្បិយំ ការេត្វា បដិគ្គណ្ហាតិ, ផលានិ បដិគ្គហិតានេវ ហោន្តិ, យថាសុខំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. អន្តោវតិយំ ឋត្វា វតិំ ឆិន្ទិត្វា ឧច្ឆុំ វា តិម្ពរូសកំ វា ទេន្តិ, ហត្ថបាសេ សតិ វដ្ដតិ. ទណ្ឌកេសុ អបហរិត្វា និគ្គតំ គណ្ហន្តស្ស វដ្ដតិ, បហរិត្វា និគ្គតេ អដ្ឋកថាសុ ទោសោ ន ទស្សិតោ. មយំ បន ‘‘យំ ឋានំ បហដំ, តតោ សយំបតិតមិវ ហោតី’’តិ តក្កយាម, តម្បិ ឋត្វា គច្ឆន្តេ យុជ្ជតិ សុង្កឃាតតោ បវដ្ដេត្វា ពហិបតិតភណ្ឌំ វិយ. វតិំ វា បាការំ វា លង្ឃាបេត្វា ទេន្តិ, សចេ បន អបុថុលោ បាការោ, អន្តោបាការេ ពហិបាការេ ច ឋិតស្ស ហត្ថបាសោ បហោតិ, ហត្ថសតម្បិ ឧទ្ធំ គន្ត្វា សម្បត្តំ គហេតុំ វដ្ដតិ.

ភិក្ខុ គិលានំ សាមណេរំ ខន្ធេន វហតិ, សោ ផលាផលំ ទិស្វា គហេត្វា ខន្ធេ និសិន្នោវ ទេតិ ¶ , វដ្ដតិ. អបរោ ភិក្ខុំ វហន្តោ ខន្ធេ និសិន្នស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ, វដ្ដតិយេវ. ភិក្ខុ ផលិនិំ សាខំ ឆាយត្ថាយ គហេត្វា គច្ឆតិ, ផលានិ ខាទិតុំ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ បដិគ្គហាបេត្វា ខាទិតុំ វដ្ដតិ. មច្ឆិកវារណត្ថំ កប្បិយំ ការេត្វា បដិគ្គណ្ហាតិ, ខាទិតុកាមោ ចេ ហោតិ, មូលបដិគ្គហណមេវ វដ្ដតិ, ខាទន្តស្ស នត្ថិ ទោសោ. ភិក្ខុ បដិគ្គហណារហំ ភណ្ឌំ មនុស្សានំ យានេ ឋបេត្វា មគ្គំ គច្ឆតិ, យានំ កទ្ទមេ លគ្គតិ, ទហរោ ចក្កំ គហេត្វា ឧក្ខិបតិ, វដ្ដតិ, ឧគ្គហិតកំ នាម ន ហោតិ. នាវាយ ឋបេត្វា នាវំ អរិត្តេន វា បាជេតិ, ហត្ថេន វា កឌ្ឍតិ, វដ្ដតិ. ឧឡុម្បេបិ ឯសេវ នយោ. ចាដិយំ វា កុណ្ឌកេ វា ឋបេត្វាបិ តំ អនុបសម្បន្នេន គាហាបេត្វា អនុបសម្បន្នំ ពាហាយំ គហេត្វា តរិតុំ វដ្ដតិ. តស្មិម្បិ អសតិ អនុបសម្បន្នំ គាហាបេត្វា តំ ពាហាយំ គហេត្វា តរិតុំ វដ្ដតិ.

ឧបាសកា ¶ គមិកភិក្ខូនំ បាថេយ្យតណ្ឌុលេ ទេន្តិ, សាមណេរា ភិក្ខូនំ តណ្ឌុលេ គហេត្វា អត្តនោ តណ្ឌុលេ គហេតុំ ន សក្កោន្តិ, ភិក្ខូ តេសំ តណ្ឌុលេ គណ្ហន្តិ, សាមណេរា អត្តនា គហិតតណ្ឌុលេសុ ខីណេសុ ឥតរេហិ តណ្ឌុលេហិ យាគុំ បចិត្វា សព្ពេសំ បត្តានិ បដិបាដិយា ឋបេត្វា យាគុំ អាកិរន្តិ, បណ្ឌិតោ សាមណេរោ អត្តនោ បត្តំ គហេត្វា ថេរស្ស ទេតិ, ថេរស្ស បត្តំ ទុតិយត្ថេរស្សាតិ ឯវំ សព្ពានិបិ បរិវត្តេតិ, សព្ពេហិ សាមណេរស្ស សន្តកំ ភុត្តំ ហោតិ, វដ្ដតិ. សចេបិ សាមណេរោ អបណ្ឌិតោ ហោតិ, អត្តនោ បត្តេ យាគុំ សយមេវ បាតុំ អារភតិ, ‘‘អាវុសោ, តុយ្ហំ យាគុំ មយ្ហំ ទេហី’’តិ ថេរេហិ បដិបាដិយា យាចិត្វាបិ បិវិតុំ វដ្ដតិ, សព្ពេហិ សាមណេរស្ស សន្តកមេវ ភុត្តំ ហោតិ, នេវ ឧគ្គហិតបច្ចយា, ន សន្និធិបច្ចយា វជ្ជំ ផុសន្តិ. ឯត្ថ បន មាតាបិតូនំ តេលាទីនិ, ឆាយាទីនំ អត្ថាយ សាខាទីនិ ច ហរន្តានំ ឥមេសញ្ច វិសេសោ ន ទិស្សតិ, តស្មា ការណំ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ.

១១២. សាមណេរោ ភត្តំ បចិតុកាមោ តណ្ឌុលេ ធោវិត្វា និច្ចាលេតុំ ន សក្កោតិ, ភិក្ខុនា តណ្ឌុលេ ច ភាជនញ្ច បដិគ្គហេត្វា តណ្ឌុលេ ធោវិត្វា និច្ចាលេត្វា ភាជនំ ឧទ្ធនំ អារោបេតព្ពំ, អគ្គិ ន កាតព្ពោ, បក្កកាលេ វិវរិត្វា បក្កភាវោ ជានិតព្ពោ. សចេ ទុប្បក្កំ ហោតិ, បាកត្ថាយ បិទហិតុំ ន វដ្ដតិ, រជស្ស វា ឆារិកាយ វា អបតនត្ថាយ វដ្ដតិ, បក្កកាលេ ឱរោបិតុំ ភុញ្ជិតុម្បិ វដ្ដតិ, បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. សាមណេរោ បដិពលោ បចិតុំ, ខណោ បនស្ស នត្ថិ កត្ថចិ គន្តុកាមោ, ភិក្ខុនា សតណ្ឌុលោទកំ ភាជនំ បដិគ្គហេត្វា ឧទ្ធនំ អារោបេត្វា ‘‘អគ្គិំ ជាលេត្វា គច្ឆា’’តិ វត្តព្ពោ. តតោ បរំ បុរិមនយេនេវ សព្ពំ កាតុំ វដ្ដតិ. ភិក្ខុ យាគុអត្ថាយ សុទ្ធភាជនំ អារោបេត្វា ឧទកំ តាបេតិ, វដ្ដតិ. តត្តេ ឧទកេ សាមណេរោ តណ្ឌុលេ បក្ខិបតិ, តតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខុនា អគ្គិ ន ¶ កាតព្ពោ, បក្កយាគុំ បដិគ្គហេត្វា បាតុំ វដ្ដតិ. សាមណេរោ យាគុំ បចតិ, ហត្ថកុក្កុច្ចកោ ភិក្ខុ កីឡន្តោ ភាជនំ អាមសតិ, បិធានំ អាមសតិ, ឧគ្គតំ ផេណំ ឆិន្ទិត្វា បហរតិ, តស្សេវ បាតុំ ន វដ្ដតិ, ទុរុបចិណ្ណំ នាម ហោតិ. សចេ បន ទព្ពិំ វា ឧឡុង្កំ វា គហេត្វា អនុក្ខិបន្តោ ¶ អាលោឡេតិ, សព្ពេសំ ន វដ្ដតិ, សាមំបាកញ្ចេវ ហោតិ ទុរុបចិណ្ណញ្ច. សចេ ឧក្ខិបតិ, ឧគ្គហិតកម្បិ ហោតិ.

១១៣. ភិក្ខុនា បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អាធារកេ បត្តោ ឋបិតោ ហោតិ. តត្រ ចេ អញ្ញោ លោលភិក្ខុ កីឡន្តោ បត្តំ អាមសតិ, បត្តបិធានំ អាមសតិ, តស្សេវ តតោ លទ្ធភត្តំ ន វដ្ដតិ. សចេ ន បត្តំ ឧក្ខិបិត្វា ឋបេតិ, សព្ពេសំ ន វដ្ដតិ. តត្ថជាតកផលិនិសាខាយ វា វល្លិយា វា គហេត្វា ចាលេតិ, តស្សេវ តតោ លទ្ធផលំ ន វដ្ដតិ, ទុរុបចិណ្ណទុក្កដញ្ច អាបជ្ជតិ. ‘‘ផលរុក្ខំ បន អបស្សយិតុំ វា តត្ថ កណ្ដកំ វា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ, ទុរុបចិណ្ណំ ន ហោតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. អរញ្ញេ បតិតំ បន អម្ពផលាទិំ ទិស្វា ‘‘សាមណេរស្ស ទស្សាមី’’តិ អាហរិត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ. សីហវិឃាសាទិំ ទិស្វាបិ ‘‘សាមណេរស្ស ទស្សាមី’’តិ បដិគ្គហេត្វា វា អប្បដិគ្គហេត្វា វា អាហរិត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន សក្កោតិ វិតក្កំ សោធេតុំ, តតោ លទ្ធំ ខាទិតុម្បិ វដ្ដតិ, នេវ អាមកមំសបដិគ្គហណបច្ចយា, ន ឧគ្គហិតកបច្ចយា វជ្ជំ ផុសតិ. មាតាបិតូនំ អត្ថាយ តេលាទីនិ គហេត្វា គច្ឆតោ អន្តរាមគ្គេ ព្យាធិ ឧប្បជ្ជតិ, តតោ យំ ឥច្ឆតិ, តំ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន មូលេបិ បដិគ្គហិតំ ហោតិ, បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. មាតាបិតូនំ តណ្ឌុលេ អាហរិត្វា ទេតិ, តេ តតោយេវ យាគុអាទីនិ សម្បាទេត្វា តស្ស ទេន្តិ, វដ្ដតិ, សន្និធិបច្ចយា ឧគ្គហិតបច្ចយា វា ទោសោ នត្ថិ.

១១៤. ភិក្ខុ បិទហិត្វា ឧទកំ តាបេតិ, យាវ បរិក្ខយា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. សចេ បនេត្ថ ឆារិកា បតតិ, បដិគ្គហេតព្ពំ. ទីឃសណ្ឌាសេន ថាលកំ គហេត្វា តេលំ បចន្តស្ស ឆារិកា បតតិ, ហត្ថេន អមុញ្ចន្តេនេវ បចិត្វា ឱតារេត្វា បដិគ្គហេតព្ពំ. សចេ អង្គារាបិ ទារូនិបិ បដិគ្គហេត្វា ឋបិតានិ, មូលបដិគ្គហណមេវ វដ្ដតិ. ភិក្ខុ ឧច្ឆុំ ខាទតិ, សាមណេរោ ‘‘មយ្ហម្បិ ទេថា’’តិ វទតិ, ‘‘ឥតោ ឆិន្ទិត្វា គណ្ហា’’តិ វុត្តោ គណ្ហាតិ, អវសេសេ បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. គុឡបិណ្ឌំ ខាទន្តស្សបិ ឯសេវ នយោ. វុត្តោកាសតោ ឆិន្ទិត្វា គហិតាវសេសញ្ហិ អជហិតបដិគ្គហណមេវ ហោតិ. ភិក្ខុ គុឡំ ភាជេន្តោ បដិគ្គហេត្វា កោដ្ឋាសេ ករោតិ, ភិក្ខូបិ សាមណេរាបិ អាគន្ត្វា ឯកគ្គហណេនេវ ឯកមេកំ កោដ្ឋាសំ គណ្ហន្តិ, គហិតាវសេសំ ¶ បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ. សចេ លោលសាមណេរោ ¶ គណ្ហិត្វា គណ្ហិត្វា បុន ឋបេតិ, តស្ស គហិតាវសេសំ អប្បដិគ្គហិតកមេវ ហោតិ.

ភិក្ខុ ធូមវដ្ដិំ បដិគ្គហេត្វា ធូមំ បិវតិ, មុខញ្ច កណ្ឋោ ច មនោសិលាយ លិត្តោ វិយ ហោតិ, យាវកាលិកំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, យាវកាលិកេន យាវជីវិកសំសគ្គេ ទោសោ នត្ថិ. បត្តំ វា រជនំ វា បចន្តស្ស កណ្ណនាសច្ឆិទ្ទេហិ ធូមោ បវិសតិ, ព្យាធិបច្ចយា បុប្ផំ វា ផលំ វា ឧបសិង្ឃតិ, អព្ពោហារិកត្តា វដ្ដតិ. ភត្តុគ្គារោ តាលុំ អាហច្ច អន្តោយេវ បវិសតិ, អវិសយត្តា វដ្ដតិ, មុខំ បវិដ្ឋំ បន អជ្ឈោហរតោ វិកាលេ អាបត្តិ. ទន្តន្តរេ លគ្គស្ស អាមិសស្ស រសោ បវិសតិ, អាបត្តិយេវ. សចេ សុខុមំ អាមិសំ ហោតិ, រសោ ន បញ្ញាយតិ, អព្ពោហារិកបក្ខំ ភជតិ. ឧបកដ្ឋេ កាលេ និរុទកដ្ឋានេ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា កក្ខារេត្វា ទ្វេ តយោ ខេឡបិណ្ឌេ បាតេត្វា ឧទកដ្ឋានំ គន្ត្វា មុខំ វិក្ខាលេតព្ពំ. បដិគ្គហេត្វា ឋបិតសិង្គិវេរាទីនំ អង្កុរា និក្ខមន្តិ, បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. លោណេ អសតិ សមុទ្ទោទកេន លោណកិច្ចំ កាតុំ វដ្ដតិ, បដិគ្គហេត្វា ឋបិតលោណោទកំ លោណំ ហោតិ, លោណំ វា ឧទកំ ហោតិ, រសោ វា ផាណិតំ ហោតិ, ផាណិតំ វា រសោ ហោតិ, មូលបដិគ្គហណមេវ វដ្ដតិ.

ហិមករកា ឧទកគតិកា ឯវ. បារិហារិកេន កតកដ្ឋិនា ឧទកំ បសាទេន្តិ, តំ អព្ពោហារិកំ, អាមិសេន សទ្ធិំ វដ្ដតិ. អាមិសគតិកេហិ កបិត្ថផលាទីហិ បសាទិតំ បុរេភត្តមេវ វដ្ដតិ. បោក្ខរណីអាទីសុ ឧទកំ ពហលំ ហោតិ, វដ្ដតិ. សចេ បន មុខេ ហត្ថេ ច លគ្គតិ, ន វដ្ដតិ, បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. ខេត្តេសុ កសិតដ្ឋានេ ពហលំ ឧទកំ ហោតិ, បដិគ្គហេតព្ពំ. សចេ សន្ទិត្វា កន្ទរាទីនិ បវិសិត្វា នទិំ បូរេតិ, វដ្ដតិ. កកុធសោព្ភាទយោ ហោន្តិ រុក្ខតោ បតិតេហិ បុប្ផេហិ សញ្ឆន្នោទកា. សចេ បុប្ផរសោ ន បញ្ញាយតិ, បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. បរិត្តំ ឧទកំ ហោតិ, រសោ បញ្ញាយតិ, បដិគ្គហេតព្ពំ. បព្ពតកន្ទរាទីសុ កាឡវណ្ណបណ្ណច្ឆន្នឧទកេបិ ឯសេវ នយោ.

បានីយឃដេ សរេណុកានិ វា សវណ្ដខីរានិ វា បុប្ផានិ បក្ខិត្តានិ ហោន្តិ, បដិគ្គហេតព្ពំ, បុប្ផានិ វា បដិគ្គហេត្វា បក្ខិបិតព្ពានិ. បាដលិមល្លិកា បក្ខិត្តា ហោន្តិ, វាសមត្តំ តិដ្ឋតិ, តំ អព្ពោហារិកំ. ទុភិយទិវសេបិ ¶ អាមិសេន សទ្ធិំ វដ្ដតិ. ភិក្ខុនា ឋបិតបុប្ផវាសិតកបានីយតោ សាមណេរោ បានីយំ គហេត្វា បីតាវសេសកំ តត្ថេវ អាកិរតិ, បដិគ្គហេតព្ពំ. បទុមសរាទីសុ ឧទកំ សន្ថរិត្វា ឋិតំ បុប្ផរេណុំ ឃដេន វិក្ខម្ភេត្វា ឧទកំ គហេតុំ វដ្ដតិ. កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គហេត្វា ឋបិតំ ទន្តកដ្ឋំ ហោតិ, សចេ តស្ស រសំ បិវិតុកាមោ ¶ , មូលបដិគ្គហណមេវ វដ្ដតិ, អប្បដិគ្គហេត្វា ឋបិតំ បដិគ្គហេតព្ពំ. អជានន្តស្ស រសេ បវិដ្ឋេបិ អាបត្តិយេវ. អចិត្តកញ្ហិ ឥទំ សិក្ខាបទំ.

១១៥. មហាភូតេសុ កិំ វដ្ដតិ, កិំ ន វដ្ដតីតិ? ខីរំ តាវ វដ្ដតិ, កប្បិយមំសខីរំ វា ហោតុ អកប្បិយមំសខីរំ វា, បិវន្តស្ស អនាបត្តិ. អស្សុ ខេឡោ សិង្ឃាណិកា មុត្តំ ករីសំ សេម្ហំ ទន្តមលំ អក្ខិគូថកោ កណ្ណគូថកោ សរីរេ ឧដ្ឋិតលោណន្តិ ឥទំ សព្ពំ វដ្ដតិ. យំ បនេត្ថ ឋានតោ ចវិត្វា បត្តេ វា ហត្ថេ វា បតតិ, តំ បដិគ្គហេតព្ពំ, អង្គលគ្គំ បដិគ្គហិតកមេវ. ឧណ្ហបាយាសំ ភុញ្ជន្តស្ស សេទោ អង្គុលិអនុសារេន ឯកាពទ្ធោវ ហុត្វា បាយាសេ សន្តិដ្ឋតិ, បិណ្ឌាយ វា ចរន្តស្ស ហត្ថតោ បត្តស្ស មុខវដ្ដិតោ វា បត្តតលំ ឱរោហតិ, ឯត្ថ បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ, ឈាមមហាភូតេ ឥទំ នាម ន វដ្ដតីតិ នត្ថិ, ទុជ្ឈាបិតំ បន ន វដ្ដតិ. សុជ្ឈាបិតំ បន មនុស្សដ្ឋិម្បិ ចុណ្ណំ កត្វា លេហេ ឧបនេតុំ វដ្ដតិ. ចត្តារិ មហាវិកដានិ អសតិ កប្បិយការកេ សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដន្តិ. ឯត្ថ ច ទុព្ពចោបិ អសមត្ថោបិ កប្បិយការកោ អសន្តបក្ខេយេវ តិដ្ឋតិ. ឆារិកាយ អសតិ សុក្ខទារុំ ឈាបេត្វា ឆារិកា គហេតព្ពា. សុក្ខទារុម្ហិ អសតិ អល្លទារុំ រុក្ខតោ ឆិន្ទិត្វាបិ កាតុំ វដ្ដតិ. ឥទំ បន ចតុព្ពិធម្បិ មហាវិកដំ កាលោទិស្សំ នាម, សប្បទដ្ឋក្ខណេយេវ វដ្ដតិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

បដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

២១. បវារណាវិនិច្ឆយកថា

១១៦. បដិក្ខេបបវារណាតិ ¶ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភុញ្ជមានេន យស្ស កស្សចិ អភិហដភោជនស្ស បដិក្ខេបសង្ខាតា បវារណា. សា ច ន កេវលំ បដិក្ខេបមត្តេន ហោតិ, អថ ខោ បញ្ចង្គវសេន. តត្រិមានិ ¶ បញ្ចង្គានិ – អសនំ, ភោជនំ, ទាយកស្ស ហត្ថបាសេ ឋានំ, អភិហារោ, អភិហដស្ស បដិក្ខេបោតិ. តត្ថ អសនន្តិ វិប្បកតភោជនំ, ភុញ្ជមានោ ចេស បុគ្គលោ ហោតីតិ អត្ថោ. ភោជនន្តិ បវារណប្បហោនកំ ភោជនំ, ឱទនាទីនញ្ច អញ្ញតរំ បដិក្ខិបិតព្ពំ ភោជនំ ហោតីតិ អត្ថោ. ទាយកស្ស ហត្ថបាសេ ឋានន្តិ បវារណប្បហោនកំ ភោជនំ គណ្ហិត្វា ទាយកស្ស អឌ្ឍតេយ្យហត្ថប្បមាណេ ឱកាសេ អវដ្ឋានំ. អភិហារោតិ ហត្ថបាសេ ឋិតស្ស ទាយកស្ស កាយេន អភិហារោ. អភិហដស្ស បដិក្ខេបោតិ ឯវំ អភិហដស្ស កាយេន វា វាចាយ វា បដិក្ខេបោ. ឥតិ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ អង្គានំ វសេន បវារណា ហោតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘បញ្ចហិ, ឧបាលិ, អាការេហិ បវារណា បញ្ញាយតិ, អសនំ បញ្ញាយតិ, ភោជនំ បញ្ញាយតិ, ហត្ថបាសេ ឋិតោ, អភិហរតិ, បដិក្ខេបោ បញ្ញាយតី’’តិ (បរិ. ៤២៨).

១១៧. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-៩) – ‘‘អសន’’ន្តិអាទីសុ តាវ យំ អស្នាតិ, យញ្ច ភោជនំ ហត្ថបាសេ ឋិតេន អភិហដំ បដិក្ខិបតិ, តំ ឱទនោ កុម្មាសោ សត្តុ មច្ឆោ មំសន្តិ ឥមេសំ អញ្ញតរមេវ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ឱទនោ នាម សាលិ វីហិ យវោ គោធុមោ កង្គុ វរកោ កុទ្រូសកោតិ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ តណ្ឌុលេហិ និព្ពត្តោ. តត្រ សាលីតិ អន្តមសោ នីវារំ ឧបាទាយ សព្ពាបិ សាលិជាតិ. វីហីតិ សព្ពាបិ វីហិជាតិ. យវគោធុមេសុ ភេទោ នត្ថិ. កង្គូតិ សេតរត្តកាឡភេទា សព្ពាបិ កង្គុជាតិ. វរកោតិ អន្តមសោ វរកចោរកំ ឧបាទាយ សព្ពាបិ សេតវណ្ណា វរកជាតិ. កុទ្រូសកោតិ កាឡកុទ្រូសកោ ចេវ សាមាកាទិភេទា ច សព្ពាបិ តិណធញ្ញជាតិ. នីវារវរកចោរកា ចេត្ថ ធញ្ញានុលោមាតិ វទន្តិ, ធញ្ញានិ ហោន្តុ ធញ្ញានុលោមានិ វា, ឯតេសំ វុត្តប្បភេទានំ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ តណ្ឌុលេ គហេត្វា ‘‘ភត្តំ បចិស្សាមា’’តិ វា ‘‘យាគុំ បចិស្សាមា’’តិ វា ‘‘អម្ពិលបាយាសាទីសុ អញ្ញតរំ បចិស្សាមា’’តិ វា យំ កិញ្ចិ សន្ធាយ បចន្តុ, សចេ ឧណ្ហំ សីតលំ វា ភុញ្ជន្តានំ ភោជនកាលេ គហិតគហិតដ្ឋានេ ឱធិ បញ្ញាយតិ, ឱទនសង្គហមេវ គច្ឆតិ, បវារណំ ជនេតិ. សចេ ឱធិ ន បញ្ញាយតិ, យាគុសង្គហំ គច្ឆតិ, បវារណំ ន ជនេតិ.

យោបិ ¶ ¶ បាយាសោ វា បណ្ណផលកឡីរមិស្សកា អម្ពិលយាគុ វា ឧទ្ធនតោ ឱតារិតមត្តា អព្ភុណ្ហា ហោតិ អាវជ្ជិត្វា បិវិតុំ សក្កា, ហត្ថេន គហិតោកាសេបិ ឱធិំ ន ទស្សេតិ, បវារណំ ន ជនេតិ. សចេ បន ឧសុមាយ វិគតាយ សីតលភូតា ឃនភាវំ គច្ឆតិ, ឱធិំ ទស្សេតិ, បុន បវារណំ ជនេតិ, បុព្ពេ តនុភាវោ ន រក្ខតិ. សចេបិ ទធិតក្កាទីនិ អារោបេត្វា ពហូ បណ្ណផលកឡីរេ បក្ខិបិត្វា មុដ្ឋិមត្តាបិ តណ្ឌុលា បក្ខិត្តា ហោន្តិ, ភោជនកាលេ ចេ ឱធិ បញ្ញាយតិ, បវារណំ ជនេតិ. អយាគុកេ និមន្តនេ ‘‘យាគុំ ទស្សាមា’’តិ ភត្តេ ឧទកកញ្ជិកខីរាទីនិ អាកិរិត្វា ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ ទេន្តិ. កិញ្ចាបិ តនុកោ ហោតិ, បវារណំ ជនេតិយេវ. សចេ បន បក្កុថិតេសុ ឧទកាទីសុ បក្ខិបិត្វា បចិត្វា ទេន្តិ, យាគុសង្គហមេវ គច្ឆតិ. យាគុសង្គហំ គតេបិ តស្មិំ វា អញ្ញស្មិំ វា យត្ថ មច្ឆមំសំ បក្ខិបន្តិ, សចេ សាសបមត្តម្បិ មច្ឆមំសខណ្ឌំ វា ន្ហារុ វា បញ្ញាយតិ, បវារណំ ជនេតិ, សុទ្ធរសកោ បន រសកយាគុ វា ន ជនេតិ. ឋបេត្វា វុត្តធញ្ញតណ្ឌុលេ អញ្ញេហិ វេណុតណ្ឌុលាទីហិ វា កណ្ឌមូលផលេហិ វា យេហិ កេហិចិ កតំ ភត្តម្បិ បវារណំ ន ជនេតិ, បគេវ ឃនយាគុ. សចេ បនេត្ថ មច្ឆមំសំ បក្ខិបន្តិ, ជនេតិ. មហាបច្ចរិយំ ‘‘បុប្ផិអត្ថាយ ភត្តម្បិ បវារណំ ជនេតី’’តិ វុត្តំ. បុប្ផិអត្ថាយ ភត្តំ នាម បុប្ផិខជ្ជកត្ថាយ កុថិតុទកេ បក្ខិបិត្វា សេទិតតណ្ឌុលា វុច្ចន្តិ. សចេ បន តេ តណ្ឌុលេ សុក្ខាបេត្វា ខាទន្តិ, វដ្ដតិ, នេវ សត្តុសង្ខ្យំ, ន ភត្តសង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ. បុន តេហិ កតភត្តំ បវារេតិយេវ. តេ តណ្ឌុលេ សប្បិតេលាទីសុ វា បចន្តិ, បូវំ វា ករោន្តិ, ន បវារេន្តិ. បុថុកា វា តាហិ កតសត្តុភត្តាទីនិ វា ន បវារេន្តិ.

កុម្មាសោ នាម យវេហិ កតកុម្មាសោ. អញ្ញេហិ បន មុគ្គាទីហិ កតកុម្មាសោ បវារណំ ន ជនេតិ.

សត្តុ នាម សាលិវីហិយវេហិ កតសត្តុ. កង្គុវរកកុទ្រូសកសីសានិបិ ភជ្ជិត្វា ឦសកំ កោដ្ដេត្វា ថុសេ បលាបេត្វា បុន ទឡ្ហំ កោដ្ដេត្វា ចុណ្ណំ ករោន្តិ. សចេបិ តំ អល្លត្តា ឯកពទ្ធំ ហោតិ, សត្តុសង្គហមេវ គច្ឆតិ. ខរបាកភជ្ជិតានំ វីហីនំ តណ្ឌុលេ កោដ្ដេត្វា ទេន្តិ, តម្បិ ចុណ្ណំ សត្តុសង្គហមេវ គច្ឆតិ. សមបាកភជ្ជិតានំ បន វីហីនំ វា វីហិបលាសានំ វា តណ្ឌុលា ភជ្ជិតតណ្ឌុលា ឯវ វា ន បវារេន្តិ. តេសំ ¶ បន តណ្ឌុលានំ ចុណ្ណំ បវារេតិ, ខរបាកភជ្ជិតានំ វីហីនំ កុណ្ឌកម្បិ បវារេតិ. សមបាកភជ្ជិតានំ បន អាតបសុក្ខានំ វា កុណ្ឌកំ ន បវារេតិ. លាជា វា តេហិ កតភត្តសត្តុអាទីនិ វា ន បវារេន្តិ, ភជ្ជិតបិដ្ឋំ វា ¶ យំ កិញ្ចិ សុទ្ធខជ្ជកំ វា ន បវារេតិ. មច្ឆមំសបូរិតខជ្ជកំ បន សត្តុមោទកោ វា បវារេតិ. មច្ឆោ មំសញ្ច បាកដមេវ.

អយំ បន វិសេសោ – សចេ យាគុំ បិវន្តស្ស យាគុសិត្ថមត្តានេវ ទ្វេ មច្ឆខណ្ឌានិ វា មំសខណ្ឌានិ វា ឯកភាជនេ វា នានាភាជនេ វា ទេន្តិ, តានិ ចេ អខាទន្តោ អញ្ញំ យំ កិញ្ចិ បវារណប្បហោនកំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. តតោ ឯកំ ខាទិតំ, ឯកំ ហត្ថេ វា បត្តេ វា ហោតិ, សោ ចេ អញ្ញំ បដិក្ខិបតិ, បវារេតិ. ទ្វេបិ ខាទិតានិ ហោន្តិ, មុខេ សាសបមត្តម្បិ អវសិដ្ឋំ នត្ថិ, សចេបិ អញ្ញំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. កប្បិយមំសំ ខាទន្តោ កប្បិយមំសំ បដិក្ខិបតិ, បវារេតិ. កប្បិយមំសំ ខាទន្តោ អកប្បិយមំសំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. កស្មា? អវត្ថុតាយ. យញ្ហិ ភិក្ខុនោ ខាទិតុំ វដ្ដតិ, តំយេវ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតិ. ឥទំ បន ជានន្តោ អកប្បិយត្តា បដិក្ខិបតិ, អជានន្តោបិ បដិក្ខិបិតព្ពដ្ឋានេ ឋិតមេវ បដិក្ខិបតិ នាម, តស្មា ន បវារេតិ. សចេ បន អកប្បិយមំសំ ខាទន្តោ កប្បិយមំសំ បដិក្ខិបតិ, បវារេតិ. កស្មា? វត្ថុតាយ. យញ្ហិ តេន បដិក្ខិត្តំ, តំ បវារណាយ វត្ថុ, យំ បន ខាទតិ, តំ កិញ្ចាបិ បដិក្ខិបិតព្ពដ្ឋានេ ឋិតំ, ខាទិយមានំ បន មំសភាវំ ន ជហតិ, តស្មា បវារេតិ. អកប្បិយមំសំ វា ខាទន្តោ អកប្បិយមំសំ បដិក្ខិបតិ, បុរិមនយេនេវ ន បវារេតិ. កប្បិយមំសំ វា អកប្បិយមំសំ វា ខាទន្តោ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ យំ កិញ្ចិ កប្បិយភោជនំ បដិក្ខិបតិ, បវារេតិ. កុលទូសកវេជ្ជកម្មឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនសាទិតរូបិយាទីហិ និព្ពត្តំ ពុទ្ធបដិកុដ្ឋំ អនេសនាយ ឧប្បន្នំ អកប្បិយភោជនំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. កប្បិយភោជនំ វា អកប្បិយភោជនំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. កប្បិយភោជនំ វា អកប្បិយភោជនំ វា ភុញ្ជន្តោបិ កប្បិយភោជនំ បដិក្ខិបតិ, បវារេតិ. អកប្បិយភោជនំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតីតិ សព្ពត្ថ វុត្តនយេនេវ ការណំ វេទិតព្ពំ.

១១៨. ឯវំ ‘‘អសន’’ន្តិអាទីសុ យញ្ច អស្នាតិ, យញ្ច ភោជនំ ហត្ថបាសេ ឋិតេន អភិហដំ បដិក្ខិបន្តោ បវារណំ អាបជ្ជតិ, តំ ឧត្វា ឥទានិ យថា អាបជ្ជតិ, តស្ស ជាននត្ថំ អយំ វិនិច្ឆយោ – អសនំ ភោជនន្តិ ឯត្ថ តាវ យេន ឯកសិត្ថម្បិ អជ្ឈោហដំ ហោតិ សោ ¶ សចេ បត្តមុខហត្ថានំ យត្ថ កត្ថចិ បញ្ចសុ ភោជនេសុ ឯកស្មិម្បិ សតិ អញ្ញំ បញ្ចសុ ភោជនេសុ ឯកម្បិ បដិក្ខិបតិ, បវារេតិ. កត្ថចិ ភោជនំ នត្ថិ, អាមិសគន្ធមត្តំ បញ្ញាយតិ, ន បវារេតិ. មុខេ ច ហត្ថេ ច ភោជនំ នត្ថិ, បត្តេ អត្ថិ, តស្មិំ បន អាសនេ អភុញ្ជិតុកាមោ, វិហារំ វា បវិសិត្វា ភុញ្ជិតុកាមោ, អញ្ញស្ស វា ទាតុកាមោ តស្មិំ ចេ អន្តរេ ¶ ភោជនំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. កស្មា? វិប្បកតភោជនភាវស្ស ឧបច្ឆិន្នត្តា. ‘‘យោបិ អញ្ញត្រ គន្ត្វា ភុញ្ជិតុកាមោ មុខេ ភត្តំ គិលិត្វា សេសំ អាទាយ គច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ អញ្ញំ ភោជនំ បដិក្ខិបតិ, តស្សបិ បវារណា ន ហោតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. យថា ច បត្តេ, ឯវំ ហត្ថេបិ. មុខេបិ វា វិជ្ជមានំ ភោជនំ សចេ អនជ្ឈោហរិតុកាមោ ហោតិ, តស្មិញ្ច ខណេ អញ្ញំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. ឯកស្មិញ្ហិ បទេ វុត្តំ លក្ខណំ សព្ពត្ថ វេទិតព្ពំ ហោតិ. អបិច កុរុន្ទិយំ ឯស នយោ ទស្សិតោយេវ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘មុខេ ភត្តំ គិលិតំ, ហត្ថេ ភត្តំ វិឃាសាទស្ស ទាតុកាមោ, បត្តេ ភត្តំ ភិក្ខុស្ស ទាតុកាមោ, សចេ តស្មិំ ខណេ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតី’’តិ.

ហត្ថបាសេ ឋិតោតិ ឯត្ថ បន សចេ ភិក្ខុ និសិន្នោ ហោតិ, អាសនស្ស បច្ឆិមន្តតោ បដ្ឋាយ, សចេ ឋិតោ, បណ្ហិអន្តតោ បដ្ឋាយ, សចេ និបន្នោ, យេន បស្សេន និបន្នោ, តស្ស បារិមន្តតោ បដ្ឋាយ, ទាយកស្ស និសិន្នស្ស វា ឋិតស្ស វា និបន្នស្ស វា ឋបេត្វា បសារិតហត្ថំ យំ អាសន្នតរំ អង្គំ, តស្ស ឱរិមន្តេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា អឌ្ឍតេយ្យហត្ថោ ‘‘ហត្ថបាសោ’’តិ វេទិតព្ពោ. តស្មិំ ឋត្វា អភិហដំ បដិក្ខិបន្តស្សេវ បវារណា ហោតិ, ន តតោ បរំ.

អភិហរតីតិ ហត្ថបាសព្ភន្តរេ ឋិតោ គហណត្ថំ ឧបនាមេតិ. សចេ បន អនន្តរនិសិន្នោបិ ភិក្ខុ ហត្ថេ វា ឩរូសុ វា អាធារកេ វា ឋិតំ បត្តំ អនភិហរិត្វា ‘‘ភត្តំ គណ្ហាហី’’តិ វទតិ, តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា នត្ថិ. ភត្តបច្ឆិំ អានេត្វា បុរតោ ភូមិយំ ឋបេត្វា ‘‘គណ្ហាហី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. ឦសកំ បន ឧទ្ធរិត្វា វា អបនាមេត្វា វា ‘‘គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតិ. ថេរាសនេ និសិន្នោ ថេរោ ទូរេ និសិន្នស្ស ទហរភិក្ខុស្ស បត្តំ បេសេត្វា ‘‘ឥតោ ឱទនំ គណ្ហាហី’’តិ វទតិ, គណ្ហិត្វា បន គតោ តុណ្ហី តិដ្ឋតិ, ទហរោ ‘‘អលំ មយ្ហ’’ន្តិ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. កស្មា? ថេរស្ស ទូរភាវតោ ទូតស្ស ¶ ច អនភិហរណតោ. សចេ បន គហេត្វា អាគតោ ភិក្ខុ ‘‘ឥទំ ភត្តំ គណ្ហា’’តិ វទតិ, តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតិ. បរិវេសនាយឯកោ ឯកេន ហត្ថេន ឱទនបច្ឆិំ, ឯកេន កដច្ឆុំ គហេត្វា ភិក្ខុំ បរិវិសតិ, តត្រ ចេ អញ្ញោ អាគន្ត្វា ‘‘អហំ បច្ឆិំ ធារេស្សាមិ, ត្វំ ឱទនំ ទេហី’’តិ វត្វា គហិតមត្តមេវ ករោតិ, បរិវេសកោ ឯវ បន តំ ធារេតិ, តស្មា សា អភិហដាវ ហោតិ, តតោ ទាតុកាមតាយ គណ្ហន្តំ បដិក្ខិបន្តស្ស បវារណា ហោតិ. សចេ បន បរិវេសកេន ផុដ្ឋមត្តាវ ហោតិ, ឥតរោវ នំ ធារេតិ, តតោ ទាតុកាមតាយ គណ្ហន្តំ បដិក្ខិបន្តស្ស បវារណា ន ហោតិ, កដច្ឆុនា ឧទ្ធដភត្តេ បន ហោតិ. កដច្ឆុនា អភិហារោយេវ ហិ តស្ស អភិហារោ. ‘‘ទ្វិន្នំ សមភារេបិ បដិក្ខិបន្តោ បវារេតិយេវា’’តិ មហាបច្ចរិយំ ¶ វុត្តំ. អនន្តរស្ស ភិក្ខុនោ ភត្តេ ទីយមានេ ឥតរោ បត្តំ ហត្ថេន បិទហតិ, បវារណា នត្ថិ. កស្មា? អញ្ញស្ស អភិហដេ បដិក្ខិត្តត្តា.

បដិក្ខេបោ បញ្ញាយតីតិ ឯត្ថ វាចាយ អភិហដំ បដិក្ខិបតោ បវារណា នត្ថិ, កាយេន អភិហដំ បន យេន កេនចិ អាការេន កាយេន វា វាចាយ វា បដិក្ខិបន្តស្ស បវារណា ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. តត្រ កាយេន បដិក្ខេបោ នាម អង្គុលិំ វា ហត្ថំ វា មក្ខិកាពីជនិំ វា ចីវរកណ្ណំ វា ចាលេតិ, ភមុកាយ វា អាការំ ករោតិ, កុទ្ធោ វា ឱលោកេតិ. វាចាយ បដិក្ខេបោ នាម ‘‘អល’’ន្តិ វា ‘‘ន គណ្ហាមី’’តិ វា ‘‘មា អាកិរា’’តិ វា ‘‘អបគច្ឆា’’តិ វា វទតិ. ឯវំ យេន កេនចិ អាការេន កាយេន វា វាចាយ វា បដិក្ខិត្តេ បវារណា ហោតិ.

១១៩. ឯកោ អភិហដេ ភត្តេ បវារណាយ ភីតោ ហត្ថេ អបនេត្វា បុនប្បុនំ បត្តេ ឱទនំ អាកិរន្តំ ‘‘អាកិរ អាកិរ, កោដ្ដេត្វា កោដ្ដេត្វា បូរេហី’’តិ វទតិ, ឯត្ថ កថន្តិ? មហាសុមត្ថេរោ តាវ ‘‘អនាកិរណត្ថាយ វុត្តត្តា បវារណា ហោតី’’តិ អាហ. មហាបទុមត្ថេរោ បន ‘‘អាកិរ បូរេហីតិ វទន្តស្ស នាម កស្សចិ បវារណា អត្ថី’’តិ វត្វា ‘‘ន បវារេតី’’តិ អាហ.

អបរោ ភត្តំ អភិហរន្តំ ភិក្ខុំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘កិំ, អាវុសោ, ឥតោបិ កិញ្ចិ គណ្ហិស្សសិ, ទម្មិ តេ កិញ្ចី’’តិ អាហ, តត្រាបិ ‘‘ឯវំ នាគមិស្សតីតិ វុត្តត្តា បវារណា ហោតី’’តិ មហាសុមត្ថេរោ អាហ. មហាបទុមត្ថេរោ ¶ បន ‘‘គណ្ហិស្សសីតិ វទន្តស្ស នាម កស្សចិ បវារណា អត្ថី’’តិ វត្វា ‘‘ន បវារេតី’’តិ អាហ.

ឯកោ សមំសកំ រសំ អភិហរិត្វា ‘‘រសំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, តំ សុត្វា បដិក្ខិបតោ បវារណា នត្ថិ. ‘‘មច្ឆមំសរស’’ន្តិ វុត្តេ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតិ, ‘‘ឥទំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេបិ ហោតិយេវ. មំសំ វិសុំ កត្វា ‘‘មំសរសំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, ‘‘តត្ថ ចេ សាសបមត្តម្បិ មំសខណ្ឌំ អត្ថិ, តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតិ. សចេ បន បរិស្សាវិតោ ហោតិ, វដ្ដតី’’តិ អភយត្ថេរោ អាហ.

មំសរសេន អាបុច្ឆន្តំ មហាថេរោ ‘‘មុហុត្តំ អាគមេហី’’តិ វត្វា ‘‘ថាលកំ, អាវុសោ, អាហរា’’តិ អាហ, ឯត្ថ កថន្តិ? មហាសុមត្ថេរោ តាវ ‘‘អភិហារកស្ស គមនំ ឧបច្ឆិន្នំ, តស្មា ¶ បវារេតី’’តិ អាហ. មហាបទុមត្ថេរោ បន ‘‘អយំ កុហិំ គច្ឆតិ, កីទិសំ ឯតស្ស គមនំ, គណ្ហន្តស្សបិ នាម កស្សចិ បវារណា អត្ថី’’តិ វត្វា ‘‘ន បវារេតី’’តិ អាហ.

កឡីរបនសាទីហិ មិស្សេត្វា មំសំ បចន្តិ, តំ គហេត្វា ‘‘កឡីរសូបំ គណ្ហថ, បនសព្យញ្ជនំ គណ្ហថា’’តិ វទន្តិ, ឯវម្បិ ន បវារេតិ. កស្មា? អបវារណារហស្ស នាមេន វុត្តត្តា. សចេ បន ‘‘មច្ឆសូបំ មំសសូប’’ន្តិ វា ‘‘ឥទំ គណ្ហថា’’តិ វា វទន្តិ, បវារេតិ, មំសករម្ពកោ នាម ហោតិ. តំ ទាតុកាមោបិ ‘‘ករម្ពកំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ, ន បវារេតិ, ‘‘មំសករម្ពក’’ន្តិ វា ‘‘ឥទ’’ន្តិ វា វុត្តេ បន បវារេតិ. ឯស នយោ សព្ពេសុ មច្ឆមំសមិស្សកេសុ.

១២០. ‘‘យោ បន និមន្តនេ ភុញ្ជមានោ មំសំ អភិហដំ ‘ឧទ្ទិស្សកត’ន្តិ មញ្ញមានោ បដិក្ខិបតិ, បវារិតោវ ហោតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. មិស្សកកថា បន កុរុន្ទិយំ សុដ្ឋុ វុត្តា. ឯវញ្ហិ តត្ថ វុត្តំ – បិណ្ឌចារិកោ ភិក្ខុ ភត្តមិស្សកំ យាគុំ អាហរិត្វា ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, ន បវារេតិ, ‘‘ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ បវារេតិ. កស្មា? យេនាបុច្ឆិតោ, តស្ស អត្ថិតាយ. អយមេត្ថ អធិប្បាយោ – ‘‘យាគុមិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, តត្រ ចេ យាគុ ពហុតរា វា ហោតិ សមសមា វា, ន បវារេតិ. យាគុ មន្ទា, ភត្តំ ពហុតរំ, បវារេតិ. ឥទញ្ច សព្ពអដ្ឋកថាសុ វុត្តត្តា ន សក្កា បដិក្ខិបិតុំ, ការណំ បនេត្ថ ទុទ្ទសំ. ‘‘ភត្តមិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, ភត្តំ ពហុតរំ វា សមំ វា អប្បតរំ វា ហោតិ, បវារេតិយេវ ¶ . ភត្តំ វា យាគុំ វា អនាមសិត្វា ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, តត្រ ចេ ភត្តំ ពហុតរំ វា សមកំ វា ហោតិ, បវារេតិ, អប្បតរំ ន បវារេតិ, ឥទញ្ច ករម្ពកេន ន សមានេតព្ពំ. ករម្ពកោ ហិ មំសមិស្សកោបិ ហោតិ អមំសមិស្សកោបិ, តស្មា ករម្ពកន្តិ វុត្តេ បវារណា នត្ថិ, ឥទំ បន ភត្តមិស្សកមេវ. ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ បវារណា ហោតិ. ពហុរសេ ភត្តេ រសំ, ពហុខីរេ ខីរំ, ពហុសប្បិម្ហិ ច បាយាសេ សប្បិំ គណ្ហថាតិ វិសុំ កត្វា ទេតិ, តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា នត្ថិ.

យោ បន គច្ឆន្តោ បវារេតិ, សោ គច្ឆន្តោវ ភុញ្ជិតុំ លភតិ. កទ្ទមំ វា ឧទកំ វា បត្វា ឋិតេន អតិរិត្តំ ការេតព្ពំ. សចេ អន្តរា នទី បូរា ហោតិ, នទីតីរេ គុម្ពំ អនុបរិយាយន្តេន ភុញ្ជិតព្ពំ. អថ នាវា វា សេតុ វា អត្ថិ, តំ អភិរុហិត្វាបិ ចង្កមន្តេនេវ ភុញ្ជិតព្ពំ, គមនំ ន ឧបច្ឆិន្ទិតព្ពំ. យានេ វា ហត្ថិអស្សបិដ្ឋេ វា ចន្ទមណ្ឌលេ វា សូរិយមណ្ឌលេ វា និសីទិត្វា បវារិតេន យាវ មជ្ឈន្ហិកំ, តាវ តេសុ គច្ឆន្តេសុបិ និសិន្នេនេវ ¶ ភុញ្ជិតព្ពំ. យោ ឋិតោ បវារេតិ, ឋិតេនេវ, យោ និសិន្នោ បវារេតិ, និសិន្នេនេវ បរិភុញ្ជិតព្ពំ, តំ តំ ឥរិយាបថំ វិកោបេន្តេន អតិរិត្តំ ការេតព្ពំ. យោ ឧក្កុដិកោ និសីទិត្វា បវារេតិ, តេន ឧក្កុដិកេនេវ ភុញ្ជិតព្ពំ. តស្ស បន ហេដ្ឋា បលាលបីឋំ វា កិញ្ចិ វា និសីទនកំ ទាតព្ពំ. បីឋកេ និសីទិត្វា បវារិតេន អាសនំ អចាលេត្វាវ ចតស្សោ ទិសា បរិវត្តន្តេន ភុញ្ជិតុំ លព្ភតិ. មញ្ចេ និសីទិត្វា បវារិតេន ឥតោ វា ឯត្តោ វា សញ្ចរិតុំ ន លព្ភតិ. សចេ បន នំ សហ មញ្ចេន ឧក្ខិបិត្វា អញ្ញត្រ នេន្តិ, វដ្ដតិ. និបជ្ជិត្វា បវារិតេន និបន្នេនេវ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. បរិវត្តន្តេន យេន បស្សេន និបន្នោ, តស្ស ឋានំ នាតិក្កមេតព្ពំ.

១២១. បវារិតេន បន កិំកាតព្ពន្តិ? យេន ឥរិយាបថេន បវារិតោ ហោតិ, តំ វិកោបេត្វា អញ្ញេន ឥរិយាបថេន ចេ ភុញ្ជតិ, អតិរិត្តំ ការាបេត្វា ភុញ្ជិតព្ពំ. អនតិរិត្តំ បន យំ កិញ្ចិ យាវកាលិកសង្គហិតំ ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា ខាទតិ វា ភុញ្ជតិ វា, អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ បាចិត្តិយំ.

តត្ថ អនតិរិត្តំ នាម នាតិរិត្តំ, ន អធិកន្តិ អត្ថោ. តំ បន យស្មា កប្បិយកតាទីហិ សត្តហិ វិនយកម្មាការេហិ អកតំ វា គិលានស្ស អនធិកំ វា ហោតិ, តស្មា បទភាជនេ វុត្តំ –

‘‘អនតិរិត្តំ ¶ នាម អកប្បិយកតំ ហោតិ, អប្បដិគ្គហិតកតំ ហោតិ, អនុច្ចារិតកតំ ហោតិ, អហត្ថបាសេ កតំ ហោតិ, អភុត្តាវិនា កតំ ហោតិ, ភុត្តាវិនា ច បវារិតេន អាសនា វុដ្ឋិតេន កតំ ហោតិ, ‘អលមេតំ សព្ព’ន្តិ អវុត្តំ ហោតិ, ន គិលានាតិរិត្តំ ហោតិ, ឯតំ អនតិរិត្តំ នាមា’’តិ (បាចិ. ២៣៩).

តត្ថ អកប្បិយកតន្តិ យំ តត្ថ ផលំ វា កន្ទមូលាទិំ វា បញ្ចហិ សមណកប្បេហិ កប្បិយំ អកតំ, យញ្ច អកប្បិយមំសំ វា អកប្បិយភោជនំ វា, ឯតំ អកប្បិយំ នាម. តំ អកប្បិយំ ‘‘អលមេតំ សព្ព’’ន្តិ ឯវំ អតិរិត្តំ កតម្បិ ‘‘អកប្បិយកត’’ន្តិ វេទិតព្ពំ. អប្បដិគ្គហិតកតន្តិ ភិក្ខុនា អប្បដិគ្គហិតំយេវ បុរិមនយេន អតិរិត្តំ កតំ. អនុច្ចារិតកតន្តិ កប្បិយំ ការេតុំ អាគតេន ភិក្ខុនា ឦសកម្បិ អនុក្ខិត្តំ វា អនបនាមិតំ វា កតំ. អហត្ថបាសេ កតន្តិ កប្បិយំ ការេតុំ អាគតស្ស ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋិតេន កតំ. អភុត្តាវិនា កតន្តិ យោ ‘‘អលមេតំ សព្ព’’ន្តិ អតិរិត្តំ ករោតិ, តេន បវារណប្បហោនកភោជនំ ¶ អភុត្តេន កតំ. ភុត្តាវិនា បវារិតេន អាសនា វុដ្ឋិតេន កតន្តិ ឥទំ ឧត្តានមេវ. ‘‘អលមេតំ សព្ព’’ន្តិ អវុត្តន្តិ វចីភេទំ កត្វា ឯវំ អវុត្តំ ហោតិ. ឥតិ ឥមេហិ សត្តហិ វិនយកម្មាការេហិ យំ អតិរិត្តំ កប្បិយំ អកតំ, យញ្ច ន គិលានាតិរិត្តំ, តទុភយម្បិ ‘‘អនតិរិត្ត’’ន្តិ វេទិតព្ពំ.

១២២. អតិរិត្តំ បន តស្សេវ បដិបក្ខនយេន វេទិតព្ពំ. តេនេវ វុត្តំ បទភាជនេ –

‘‘អតិរិត្តំ នាម កប្បិយកតំ ហោតិ, បដិគ្គហិតកតំ ហោតិ, ឧច្ចារិតកតំ ហោតិ, ហត្ថបាសេ កតំ ហោតិ, ភុត្តាវិនា កតំ ហោតិ, ភុត្តាវិនា បវារិតេន អាសនា អវុដ្ឋិតេន កតំ ហោតិ, ‘អលមេតំ សព្ព’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ, គិលានាតិរិត្តំ ហោតិ, ឯតំ អតិរិត្តំ នាមា’’តិ (បាចិ. ២៣៩).

អបិចេត្ថ ភុត្តាវិនា កតំ ហោតីតិ អនន្តរនិសិន្នស្ស សភាគស្ស ភិក្ខុនោ បត្តតោ ឯកម្បិ សិត្ថំ វា មំសហីរំ វា ខាទិត្វា កតម្បិ ‘‘ភុត្តាវិនាវ កតំ ហោតី’’តិ វេទិតព្ពំ. អាសនា អវុដ្ឋិតេនាតិ ឯត្ថ បន អសម្មោហត្ថំ ¶ អយំ វិនិច្ឆយោ – ទ្វេ ភិក្ខូ បាតោយេវ ភុញ្ជមានា បវារិតា ហោន្តិ, ឯកេន តត្ថេវ និសីទិតព្ពំ, ឥតរេន និច្ចភត្តំ វា សលាកភត្តំ វា អានេត្វា ឧបឌ្ឍំ តស្ស ភិក្ខុនោ បត្តេ អាកិរិត្វា ហត្ថំ ធោវិត្វា សេសំ តេន ភិក្ខុនា កប្បិយំ ការាបេត្វា ភុញ្ជិតព្ពំ. កស្មា? យញ្ហិ តស្ស ហត្ថេ លគ្គំ, តំ អកប្បិយំ ហោតិ. សចេ បន បឋមំ និសិន្នោ ភិក្ខុ សយមេវ តស្ស បត្តតោ ហត្ថេន គណ្ហាតិ, ហត្ថធោវនកិច្ចំ នត្ថិ. សចេ បន ឯវំ ‘កប្បិយំ ការេត្វា ភុញ្ជន្តស្ស បុន កិញ្ចិ ព្យញ្ជនំ វា ខាទនីយំ វា បត្តេ អាកិរ’ន្តិ យេន បឋមំ កប្បិយំ កតំ ហោតិ, សោ បុន កាតុំ ន លភតិ. យេន អកតំ, តេន កាតព្ពំ, យញ្ច អកតំ, តំ កាតព្ពំ. យេន អកតន្តិ អញ្ញេន ភិក្ខុនា យេន បឋមំ ន កតំ, តេន កាតព្ពំ. យញ្ច អកតន្តិ យេន បឋមំ កប្បិយំ កតំ, តេនបិ យំ អកតំ, តំ កាតព្ពំ. បឋមភាជនេ បន កាតុំ ន លព្ភតិ. តត្ថ ហិ ករិយមានេ បឋមំ កតេន សទ្ធិំ កតំ ហោតិ, តស្មា អញ្ញស្មិំ ភាជនេ កាតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ កតំ បន តេន ភិក្ខុនា បឋមំ កតេន សទ្ធិំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

កប្បិយំ ករោន្តេន ច ន កេវលំ បត្តេយេវ, កុណ្ឌេបិ បច្ឆិយម្បិ យត្ថ កត្ថចិ បុរតោ ឋបេត្វា ឱនាមិតភាជនេ កាតព្ពំ. តំ សចេ ភិក្ខុសតំ បវារិតំ ហោតិ, សព្ពេសំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, អប្បវារិតានម្បិ វដ្ដតិ. យេន បន កប្បិយំ កតំ, តស្ស ន វដ្ដតិ. សចេបិ បវារេត្វា ¶ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋំ ភិក្ខុំ បត្តំ គហេត្វា អវស្សំ ភុញ្ជនកេ មង្គលនិមន្តនេ និសីទាបេន្តិ, អតិរិត្តំ ការាបេត្វាវ ភុញ្ជិតព្ពំ. សចេ តត្ថ អញ្ញោ ភិក្ខុ នត្ថិ, អាសនសាលំ វា វិហារំ វា បត្តំ បេសេត្វា ការេតព្ពំ, កប្បិយំ ករោន្តេន បន អនុបសម្បន្នស្ស ហត្ថេ ឋិតំ ន កាតព្ពំ. សចេ អាសនសាលាយំ អព្យត្តោ ភិក្ខុ ហោតិ, សយំ គន្ត្វា កប្បិយំ ការាបេត្វា អានេត្វា ភុញ្ជិតព្ពំ.

គិលានាតិរិត្តន្តិ ឯត្ថ ន កេវលំ យំ គិលានស្ស ភុត្តាវសេសំ ហោតិ, តំ គិលានាតិរិត្តំ, អថ ខោ យំ កិញ្ចិ គិលានំ ឧទ្ទិស្ស ‘‘អជ្ជ វា យទា វា ឥច្ឆតិ, តទា ខាទិស្សតី’’តិ អាហដំ, តំ សព្ពំ គិលានាតិរិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យាមកាលិកំ បន សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកំ វា យំ ¶ កិញ្ចិ អនតិរិត្តំ អាហារត្ថាយ បរិភុញ្ជន្តស្ស អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ ទុក្កដំ. សចេ បន យាមកាលិកាទីនិ អាមិសសំសដ្ឋានិ ហោន្តិ, អាហារត្ថាយបិ អនាហារត្ថាយបិ បដិគ្គហេត្វា អជ្ឈោហរន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ, អសំសដ្ឋានិ បន សតិ បច្ចយេ ភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

បវារណាវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

២២. បព្ពជ្ជាវិនិច្ឆយកថា

១២៣. បព្ពជ្ជាតិ ¶ ឯត្ថ បន បព្ពជ្ជាបេក្ខំ កុលបុត្តំ បព្ពាជេន្តេន យេ បាឡិយំ ‘‘ន ភិក្ខវេ បញ្ចហិ អាពាធេហិ ផុដ្ឋោ បព្ពាជេតព្ពោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ៨៩) បដិក្ខិត្តា បុគ្គលា, តេ វជ្ជេត្វា បព្ពជ្ជាទោសវិរហិតោ បុគ្គលោ បព្ពាជេតព្ពោ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៨) – កុដ្ឋំ គណ្ឌោ កិលាសោ សោសោ អបមារោតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ អាពាធេហិ ផុដ្ឋោ ន បព្ពាជេតព្ពោ, បព្ពាជេន្តោ បន ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ ‘‘យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តត្តា. តត្ថ កុដ្ឋន្តិ រត្តកុដ្ឋំ វា ហោតុ កាឡកុដ្ឋំ វា, យំ កិញ្ចិ កិដិភទទ្ទឧកច្ឆុអាទិប្បភេទម្បិ សព្ពំ កុដ្ឋមេវាតិ វុត្តំ. តញ្ចេ នខបិដ្ឋិប្បមាណម្បិ វឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ហោតិ, ន បព្ពាជេតព្ពោ. សចេ បន និវាសនបាវុរណេហិ បកតិបដិច្ឆន្នដ្ឋានេ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ហោតិ, វដ្ដតិ. ‘‘មុខេ បន ហត្ថបាទបិដ្ឋីសុ វា សចេបិ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ, នខបិដ្ឋិតោ ច ខុទ្ទកតរម្បិ ន វដ្ដតិយេវា’’តិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. តិកិច្ឆាបេត្វា បព្ពាជេន្តេនបិ បកតិវណ្ណេ ជាតេយេវ បព្ពាជេតព្ពោ, គោធាបិដ្ឋិសទិសចុណ្ណឱកិរណសរីរម្បិ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ.

គណ្ឌោតិ មេទគណ្ឌោ វា ហោតុ អញ្ញោ វា, យោ កោចិ កោលដ្ឋិមត្តកោបិ ចេ វឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតោ គណ្ឌោ ហោតិ, ន បព្ពាជេតព្ពោ. បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ បន កោលដ្ឋិមត្តេ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតេ វដ្ដតិ, មុខាទិកេ អប្បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតេបិ ន វដ្ដតិ. តិកិច្ឆាបេត្វា បព្ពាជេន្តេនបិ សរីរំ សច្ឆវិំ ការាបេត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. ឧណ្ណិគណ្ឌា នាម ¶ ហោន្តិ គោថនកា វិយ អង្គុលិកា វិយ ច តត្ថ តត្ថ លម្ពន្តិ, ឯតេបិ គណ្ឌាយេវ, តេសុ សតិ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ. ទហរកាលេ ខីរបីឡកា យោព្ពន្នកាលេ ច មុខេ ខរបីឡកា នាម ហោន្តិ, មហល្លកកាលេ នស្សន្តិ, ន តា គណ្ឌសង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ, តាសុ សតិ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. អញ្ញា បន សរីរេ ខរបីឡកា នាម, អបរា បទុមកណ្ណិកា នាម ហោន្តិ, អញ្ញា សាសបពីជកា នាម សាសបមត្តាយេវ សកលសរីរំ ផរន្តិ, សព្ពា កុដ្ឋជាតិកាវ, តាសុ សតិ ន បព្ពាជេតព្ពោ.

កិលាសោតិ ន ភិជ្ជនកំ ន បគ្ឃរណកំ បទុមបុណ្ឌរីកបត្តវណ្ណំ កុដ្ឋំ. យេន គុន្នំ វិយ សពលំ សរីរំ ហោតិ, តស្មិំ កុដ្ឋេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. សោសោតិ សោសព្យាធិ. តស្មិំ ¶ សតិ ន បព្ពាជេតព្ពោ. អបមារោតិ បិត្តុម្មាទោ វា យក្ខុម្មាទោ វា. តត្ថ បុព្ពវេរិកេន អមនុស្សេន គហិតោ ទុត្តិកិច្ឆោ ហោតិ, អប្បមត្តកេបិ បន អបមារេ សតិ ន បព្ពាជេតព្ពោ.

១២៤. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, រាជភដោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៩០) វចនតោ រាជភដោបិ ន បព្ពាជេតព្ពោ. ឯត្ថ ច អមច្ចោ វា ហោតុ មហាមត្តោ វា សេវកោ វា កិញ្ចិ ឋានន្តរំ បត្តោ វា អប្បត្តោ វា, យោ កោចិ រញ្ញោ ភត្តវេតនភដោ, សព្ពោ រាជភដោតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ, សោ ន បព្ពាជេតព្ពោ. តស្ស បន បុត្តនត្តភាតុកា យេ រាជតោ ភត្តវេតនំ ន គណ្ហន្តិ, តេ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. យោ បន រាជតោ លទ្ធំ និពទ្ធភោគំ វា មាសសំវច្ឆរបរិព្ពយំ វា រញ្ញោយេវ និយ្យាទេតិ, បុត្តភាតុកេ វា តំ ឋានំ សម្បដិច្ឆាបេត្វា រាជានំ ‘‘ន ទានាហំ ទេវស្ស ភដោ’’តិ អាបុច្ឆតិ, យេន វា យំការណា វេតនំ គហិតំ, តំ កម្មំ កតំ ហោតិ, យោ វា ‘‘បព្ពជស្សូ’’តិ រញ្ញា អនុញ្ញាតោ ហោតិ, តម្បិ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ.

១២៥. ចោរោបិ ធជពន្ធោ ន បព្ពាជេតព្ពោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ធជពន្ធោ ចោរោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៩១) វុត្តត្តា. តត្ថ ធជំ ពន្ធិត្វា វិយ វិចរតីតិ ធជពន្ធោ, មូលទេវាទយោ វិយ លោកេ បាកដោតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មា យោ គាមឃាតំ វា បន្ថទុហនំ វា នគរេ សន្ធិច្ឆេទាទិកម្មំ វា ករោន្តោ វិចរតិ, បញ្ញាយតិ ¶ ច ‘‘អសុកោ នាម ឥទំ ឥទំ ករោតី’’តិ, សោ ន បព្ពាជេតព្ពោ. យោ បន រាជបុត្តោ រជ្ជំ បត្ថេន្តោ គាមឃាតាទីនិ ករោតិ, សោ បព្ពាជេតព្ពោ. រាជានោ ហិ តស្មិំ បព្ពជិតេ តុស្សន្តិ, សចេ បន ន តុស្សន្តិ, ន បព្ពាជេតព្ពោ. បុព្ពេ មហាជនេ បាកដោ ចោរោ បច្ឆា ចោរកម្មំ បហាយ បញ្ច សីលានិ សមាទិយតិ, តញ្ចេ មនុស្សា ឯវំ ជានន្តិ, បព្ពាជេតព្ពោ. យេ បន អម្ពលពុជាទិចោរកា សន្ធិច្ឆេទាទិចោរា ឯវ វា អទិស្សមានា ថេយ្យំ ករោន្តិ, បច្ឆាបិ ‘‘ឥមិនា នាម ឥទំ កត’’ន្តិ ន បញ្ញាយន្តិ, តេបិ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ.

១២៦. ការភេទកោ បន ចោរោ ន បព្ពាជេតព្ពោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ការភេទកោ ចោរោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៩២) វុត្តត្តា. តត្ថ ការោ វុច្ចតិ ពន្ធនាគារំ. ឥធ បន អន្ទុពន្ធនំ វា ហោតុ សង្ខលិកពន្ធនំ វា រជ្ជុពន្ធនំ វា គាមពន្ធនំ វា និគមពន្ធនំ វា នគរពន្ធនំ វា បុរិសគុត្តិ វា ជនបទពន្ធនំ វា ទីបពន្ធនំ វា, យោ ឯតេសុ យំ កិញ្ចិ ពន្ធនំ ភិន្ទិត្វា វា ឆិន្ទិត្វា វា មុញ្ចិត្វា វា វិវរិត្វា វា ¶ អបស្សមានានំ វា បលាយតិ, សោ ការភេទកោតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. តស្មា ឦទិសោ ការភេទកោ ចោរោ ទីបពន្ធនំ ភិន្ទិត្វា ទីបន្តរំ គតោបិ ន បព្ពាជេតព្ពោ. យោ បន ន ចោរោ, កេវលំ ហត្ថកម្មំ អករោន្តោ ‘‘ឯវំ នោ អបលាយន្តោ ករិស្សតី’’តិ រាជយុត្តាទីហិ ពទ្ធោ, សោ ការំ ភិន្ទិត្វា បលាតោបិ បព្ពាជេតព្ពោ. យោ បន គាមនិគមបដ្ដនាទីនិ កេណិយា គហេត្វា តំ អសម្បាទេន្តោ ពន្ធនាគារំ បវេសិតោ ហោតិ, សោបិ បលាយិត្វា អាគតោ ន បព្ពាជេតព្ពោ. យោបិ កសិកម្មាទីហិ ធនំ សម្បាទេត្វា ជីវន្តោ ‘‘និធានំ ឥមិនា លទ្ធ’’ន្តិ បេសុញ្ញំ ឧបសំហរិត្វា កេនចិ ពន្ធាបិតោ ហោតិ, តំ តត្ថេវ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ, បលាយិត្វា គតំ បន គតដ្ឋានេ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ.

១២៧. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, លិខិតកោ ចោរោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៩៣) វចនតោ បន លិខិតកោ ចោរោ ន បព្ពាជេតព្ពោ. តត្ថ លិខិតកោ នាម យោ កោចិ ចោរិកំ វា អញ្ញំ វា គរុំ រាជាបរាធំ កត្វា បលាតោ, រាជា ច នំ ¶ បណ្ណេ វា បោត្ថកេ វា ‘‘ឥត្ថន្នាមោ យត្ថ ទិស្សតិ, តត្ថ គហេត្វា មារេតព្ពោ’’តិ វា ‘‘ហត្ថបាទាទីនិ អស្ស ឆិន្ទិតព្ពានី’’តិ វា ‘‘ឯត្តកំ នាម ទណ្ឌំ អាហរាបេតព្ពោ’’តិ វា លិខាបេតិ, អយំ លិខិតកោ នាម, សោ ន បព្ពាជេតព្ពោ.

១២៨. កសាហតោ កតទណ្ឌកម្មោបិ ន បព្ពាជេតព្ពោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, កសាហតោ កតទណ្ឌកម្មោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៩៤) វចនតោ. ឯត្ថ បន យោ វចនបេសនាទីនិ អករោន្តោ ហញ្ញតិ, ន សោ កតទណ្ឌកម្មោ. យោ បន កេណិយា វា អញ្ញថា វា កិញ្ចិ គហេត្វា ខាទិត្វា បុន ទាតុំ អសក្កោន្តោ ‘‘អយមេវ តេ ទណ្ឌោ ហោតូ’’តិ កសាហិ ហញ្ញតិ, អយមេវ កសាហតោ កតទណ្ឌកម្មោ. សោ ច កសាហិ វា ហតោ ហោតុ អឌ្ឍទណ្ឌកាទីនំ វា អញ្ញតរេន, យាវ អល្លវណោ ហោតិ, ន តាវ បព្ពាជេតព្ពោ, វណេ បន បាកតិកេ កត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. សចេ បន ជាណូហិ វា កប្បរេហិ វា នាឡិកេរបាសាណាទីហិ វា ឃាតេត្វា មុត្តោ ហោតិ, សរីរេ ចស្ស គណ្ឋិយោ បញ្ញាយន្តិ, ន បព្ពាជេតព្ពោ, ផាសុកំ កត្វា ឯវ គណ្ឋីសុ សន្និសិន្នាសុ បព្ពាជេតព្ពោ.

១២៩. លក្ខណាហតោ បន កតទណ្ឌកម្មោ ន បព្ពាជេតព្ពោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, លក្ខណហតោ កតទណ្ឌកម្មោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៩៥) វចនតោ. ឯត្ថបិ កតទណ្ឌកម្មភាវោ បុរិមនយេនេវ វេទិតព្ពោ. យស្ស បន នលាដេ វា ឩរុអាទីសុ វា តត្តេន លោហេន លក្ខណំ អាហតំ ហោតិ, សោ សចេ ភុជិស្សោ, យាវ អល្លវណោ ហោតិ ¶ , តាវ ន បព្ពាជេតព្ពោ. សចេបិស្ស វណា រុឡ្ហា ហោន្តិ ឆវិយា សមបរិច្ឆេទា, លក្ខណំ ន បញ្ញាយតិ, តិមណ្ឌលំ និវត្ថស្ស ឧត្តរាសង្គេ កតេ បដិច្ឆន្នោកាសេ ចេ ហោតិ, បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ, អប្បដិច្ឆន្នោកាសេ ចេ, ន វដ្ដតិ.

១៣០. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឥណាយិកោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៩៦) វចនតោ ឥណាយិកោបិ ន បព្ពាជេតព្ពោ. តត្ថ ឥណាយិកោ នាម យស្ស បិតិបិតាមហេហិ វា ឥណំ គហិតំ ហោតិ ¶ , សយំ វា ឥណំ គហិតំ ហោតិ, យំ វា អាឋបេត្វា មាតាបិតូហិ កិញ្ចិ គហិតំ ហោតិ, សោ តំ ឥណំ បរេសំ ធារេតីតិ ឥណាយិកោ. យំ បន អញ្ញេ ញាតកា អាឋបេត្វា កិញ្ចិ គណ្ហន្តិ, សោ ន ឥណាយិកោ. ន ហិ តេ តំ អាឋបេតុំ ឥស្សរា, តស្មា តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ, ឥតរំ ន វដ្ដតិ. សចេ បនស្ស ញាតិសាលោហិតា ‘‘មយំ ទស្សាម, បព្ពាជេថ ន’’ន្តិ ឥណំ អត្តនោ ភារំ ករោន្តិ, អញ្ញោ វា កោចិ តស្ស អាចារសម្បត្តិំ ទិស្វា ‘‘បព្ពាជេថ នំ, អហំ ឥណំ ទស្សាមី’’តិ វទតិ, បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. តេសុ អសតិ ភិក្ខុនា តថារូបស្ស ឧបដ្ឋាកស្សបិ អារោចេតព្ពំ ‘‘សហេតុកោ សត្តោ ឥណបលិពោធេន ន បព្ពជតី’’តិ. សចេ សោ បដិបជ្ជតិ, បព្ពាជេតព្ពោ. សចេបិ អត្តនោ កប្បិយភណ្ឌំ អត្ថិ, ‘‘ឯតំ ទស្សាមី’’តិ បព្ពាជេតព្ពោ. សចេ បន នេវ ញាតកាទយោ បដិបជ្ជន្តិ, ន អត្តនោ ធនំ អត្ថិ, ‘‘បព្ពាជេត្វា ភិក្ខាយ ចរិត្វា មោចេស្សាមី’’តិ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ បព្ពាជេតិ, ទុក្កដំ. បលាតោបិ អានេត្វា ទាតព្ពោ. នោ ចេ ទេតិ, សព្ពំ ឥណំ គីវា ហោតិ. អជានិត្វា បព្ពាជយតោ អនាបត្តិ, បស្សន្តេន បន អានេត្វា ឥណសាមិកានំ ទស្សេតព្ពោ, អបស្សន្តស្ស គីវា ន ហោតិ.

សចេ ឥណាយិកោ អញ្ញំ ទេសំ គន្ត្វា បុច្ឆិយមានោបិ ‘‘នាហំ កស្សចិ កិញ្ចិ ធារេមី’’តិ វត្វា បព្ពជតិ, ឥណសាមិកោ ច តំ បរិយេសន្តោ តត្ថ គច្ឆតិ, ទហរោ តំ ទិស្វា បលាយតិ, សោ ថេរំ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘អយំ, ភន្តេ, កេន បព្ពាជិតោ, មម ឯត្តកំ នាម ធនំ គហេត្វា បលាតោ’’តិ វទតិ, ថេរេន វត្តព្ពំ ‘‘មយា, ឧបាសក, ‘អណណោ អហ’ន្តិ វទន្តោ បព្ពាជិតោ, កិំ ទានិ ករោមិ, បស្ស មេ បត្តចីវរ’’ន្តិ. អយំ តត្ថ សាមីចិ. បលាតេ បន គីវា ន ហោតិ. សចេ បន នំ ថេរស្ស សម្មុខាវ ទិស្វា ‘‘អយំ មម ឥណាយិកោ’’តិ វទតិ, ‘‘តវ ឥណាយិកំ ត្វមេវ ជានាហី’’តិ វត្តព្ពោ, ឯវម្បិ គីវា ន ហោតិ. សចេបិ សោ ‘‘បព្ពជិតោ អយំ ទានិ កុហិំ គមិស្សតី’’តិ វទតិ, ថេរេន ‘‘ត្វំយេវ ជានាហី’’តិ វត្តព្ពោ. ឯវម្បិស្ស បលាតេ គីវា ន ហោតិ. សចេ បន ថេរោ ‘‘កុហិំ ទានិ អយំ គមិស្សតិ, ឥធេវ អច្ឆតូ’’តិ វទតិ, សោ ចេ បលាយតិ, គីវា ហោតិ. សចេ សោ សហេតុកោ សត្តោ ហោតិ វត្តសម្បន្នោ ¶ ¶ , ថេរេន ‘‘ឦទិសោ អយ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. ឥណសាមិកោ ចេ ‘‘សាធូ’’តិ វិស្សជ្ជេតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ, ‘‘ឧបឌ្ឍុបឌ្ឍំ ទេថា’’តិ វទតិ, ទាតព្ពំ. អបរេន សមយេន អតិអារាធកោ ហោតិ, ‘‘សព្ពំ ទេថា’’តិ វុត្តេបិ ទាតព្ពមេវ. សចេ បន ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីសុ កុសលោ ហោតិ ពហូបការោ ភិក្ខូនំ, ភិក្ខាចារវត្តេន បរិយេសិត្វាបិ ឥណំ ទាតព្ពមេវ.

១៣១. ទាសោបិ ន បព្ពាជេតព្ពោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ទាសោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៩៧) វចនតោ. តត្ថ ចត្តារោ ទាសា អន្តោជាតោ ធនក្កីតោ ករមរានីតោ សាមំ ទាសព្យំ ឧបគតោតិ. តត្ថ អន្តោជាតោ នាម ជាតិយា ទាសោ ឃរទាសិយា បុត្តោ. ធនក្កីតោ នាម មាតាបិតូនំ សន្តិកា បុត្តោ វា សាមិកានំ សន្តិកា ទាសោ វា ធនំ ទត្វា ទាសចារិត្តំ អារោបេត្វា កីតោ. ឯតេ ទ្វេបិ ន បព្ពាជេតព្ពា. បព្ពាជេន្តេន តត្ថ តត្ថ ចារិត្តវសេន អទាសេ កត្វា បព្ពាជេតព្ពា. ករមរានីតោ នាម តិរោរដ្ឋំ វិលោបំ វា កត្វា ឧបលាបេត្វា វា តិរោរដ្ឋតោ ភុជិស្សមានុសកានិ អាហរន្តិ, អន្តោរដ្ឋេយេវ វា កតាបរាធំ កិញ្ចិ គាមំ រាជា ‘‘វិលុម្បថា’’តិ ច អាណាបេតិ, តតោ មានុសកានិបិ អាហរន្តិ, តត្ថ សព្ពេ បុរិសា ទាសា, ឥត្ថិយោ ទាសិយោ. ឯវរូបោ ករមរានីតោ ទាសោ យេហិ អានីតោ, តេសំ សន្តិកេ វសន្តោ វា ពន្ធនាគារេ ពទ្ធោ វា បុរិសេហិ រក្ខិយមានោ វា ន បព្ពាជេតព្ពោ, បលាយិត្វា បន គតោ គតដ្ឋានេ បព្ពាជេតព្ពោ. រញ្ញា តុដ្ឋេន ‘‘ករមរានីតកេ មុញ្ចថា’’តិ វត្វា វា សព្ពសាធារណេន វា នយេន ពន្ធនមោក្ខេ កតេ បព្ពាជេតព្ពោវ.

សាមំ ទាសព្យំ ឧបគតោ នាម ជីវិតហេតុ វា អារក្ខហេតុ វា ‘‘អហំ តេ ទាសោ’’តិ សយមេវ ទាសភាវំ ឧបគតោ រាជូនំ ហត្ថិអស្សគោមហិំសគោបកាទយោ វិយ. តាទិសោ ទាសោ ន បព្ពាជេតព្ពោ. រញ្ញោ វណ្ណទាសីនំ បុត្តា ហោន្តិ អមច្ចបុត្តសទិសា, តេបិ ន បព្ពាជេតព្ពា. ភុជិស្សិត្ថិយោ អសញ្ញតា វណ្ណទាសីហិ សទ្ធិំ វិចរន្តិ, តាសំ បុត្តេ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. សចេ សយមេវ បណ្ណំ អារោបេន្តិ, ន វដ្ដតិ. ភដិបុត្តគណាទីនំ ទាសាបិ តេហិ អទិន្នា ន បព្ពាជេតព្ពា. វិហារេសុ ¶ រាជូហិ អារាមិកទាសា នាម ទិន្នា ហោន្តិ, តេបិ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ, ភុជិស្សេ កត្វា បន បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ ‘‘អន្តោជាតធនក្កីតកេ អានេត្វា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ‘អារាមិកេ ទេមា’តិ ទេន្តិ, តក្កំ សីសេ អាសិត្តកសទិសាវ ហោន្តិ, តេ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘អារាមិកំ ទេមាតិ កប្បិយវោហារេន ទេន្តិ, យេន កេនចិ វោហារេន ទិន្នោ ហោតុ, នេវ បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ទុគ្គតមនុស្សា ‘‘សង្ឃំ និស្សាយ ជីវិស្សាមា’’តិ វិហារេ កប្បិយការកា ហោន្តិ, ឯតេ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. យស្ស មាតាបិតរោ ទាសា ¶ , មាតា ឯវ វា ទាសី, បិតា អទាសោ, តំ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ. យស្ស បន មាតា អទាសី, បិតា ទាសោ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. ភិក្ខុស្ស ញាតកា វា ឧបដ្ឋាកា វា ទាសំ ទេន្តិ ‘‘ឥមំ បព្ពាជេថ, តុម្ហាកំ វេយ្យាវច្ចំ ករិស្សតី’’តិ, អត្តនោ វាស្ស ទាសោ អត្ថិ, ភុជិស្សោ កតោវ បព្ពាជេតព្ពោ. សាមិកា ទាសំ ទេន្តិ ‘‘ឥមំ បព្ពាជេថ, សចេ អភិរមិស្សតិ, អទាសោ. វិព្ភមិស្សតិ ចេ, អម្ហាកំ ទាសោវ ភវិស្សតី’’តិ, អយំ តាវកាលិកោ នាម, តំ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតីតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. និស្សាមិកទាសោ ហោតិ, សោបិ ភុជិស្សោ កតោវ បព្ពាជេតព្ពោ. អជានន្តោ បព្ពាជេត្វា ឧបសម្បាទេត្វា វា បច្ឆា ជានន្តិ, ភុជិស្សំ កាតុមេវ វដ្ដតិ.

ឥមស្ស ច អត្ថស្ស បកាសនត្ថំ ឥទំ វត្ថុំ វទន្តិ – ឯកា កិរ កុលទាសី ឯកេន សទ្ធិំ អនុរាធបុរា បលាយិត្វា រោហណេ វសមានា បុត្តំ បដិលភិ, សោ បព្ពជិត្វា ឧបសម្បន្នកាលេ លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ អហោសិ. អថេកទិវសំ មាតរំ បុច្ឆិ ‘‘កិំ ឧបាសិកេ តុម្ហាកំ ភាតា វា ភគិនី វា នត្ថិ, ន កិញ្ចិ ញាតកំ បស្សាមី’’តិ. តាត, អហំ អនុរាធបុរេ កុលទាសី, តវ បិតរា សទ្ធិំ បលាយិត្វា ឥធ វសាមីតិ. សីលវា ភិក្ខុ ‘‘អសុទ្ធា កិរ មេ បព្ពជ្ជា’’តិ សំវេគំ លភិត្វា មាតរំ តស្ស កុលស្ស នាមគោត្តំ បុច្ឆិត្វា អនុរាធបុរំ អាគម្ម តស្ស កុលស្ស ឃរទ្វារេ អដ្ឋាសិ, ‘‘អតិច្ឆថ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេបិ នាតិក្កមិ. តេ អាគន្ត្វា ‘‘កិំ, ភន្តេ’’តិ បុច្ឆិំសុ. ‘‘តុម្ហាកំ ឥត្ថន្នាមា ទាសី បលាតា អត្ថី’’តិ? ‘‘អត្ថិ, ភន្តេ’’. អហំ តស្សា បុត្តោ, សចេ មំ តុម្ហេ អនុជានាថ, បព្ពជ្ជំ លភាមិ, តុម្ហេ មយ្ហំ សាមិកាតិ. តេ ហដ្ឋតុដ្ឋា ហុត្វា ‘‘សុទ្ធា, ភន្តេ, តុម្ហាកំ បព្ពជ្ជា’’តិ តំ ភុជិស្សំ កត្វា មហាវិហារេ ¶ វសាបេសុំ ចតូហិ បច្ចយេហិ បដិជគ្គន្តា. ថេរោ តំ កុលំ និស្សាយ វសមានោយេវ អរហត្តំ បាបុណីតិ.

១៣២. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ហត្ថច្ឆិន្នោ បព្ពាជេតព្ពោ. ន បាទច្ឆិន្នោ, ន ហត្ថបាទច្ឆិន្នោ, ន កណ្ណច្ឆិន្នោ, ន កណ្ណនាសច្ឆិន្នោ, ន អង្គុលិច្ឆិន្នោ, ន អឡច្ឆិន្នោ, ន កណ្ឌរច្ឆិន្នោ, ន ផណហត្ថកោ, ន ខុជ្ជោ, ន វាមនោ ន គលគណ្ឌី, ន លក្ខណាហតោ, ន កសាហតោ, ន លិខិតកោ, ន សីបទី, ន បាបរោគី, ន បរិសទូសកោ, ន កាណោ, ន កុណី, ន ខញ្ជោ, ន បក្ខហតោ, ន ឆិន្និរិយាបថោ, ន ជរាទុព្ពលោ, ន អន្ធោ, ន មូគោ, ន ពធិរោ, ន អន្ធមូគោ, ន អន្ធពធិរោ, ន មូគពធិរោ, ន អន្ធមូគពធិរោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១១៩) វចនតោ បន ហត្ថច្ឆិន្នាទយោបិ ន បព្ពាជេតព្ពា.

តត្ថ ¶ ហត្ថច្ឆិន្នោតិ យស្ស ហត្ថតលេ វា មណិពន្ធេ វា កប្បរេ វា យត្ថ កត្ថចិ ឯកោ វា ទ្វេ វា ហត្ថា ឆិន្នា ហោន្តិ. បាទច្ឆិន្នោតិ យស្ស អគ្គបាទេ វា គោប្ផកេសុ វា ជង្ឃាយ វា យត្ថ កត្ថចិ ឯកោ វា ទ្វេ វា បាទា ឆិន្នា ហោន្តិ. ហត្ថបាទច្ឆិន្នោតិ យស្ស វុត្តប្បការេនេវ ចតូសុ ហត្ថបាទេសុ ទ្វេ វា តយោ វា សព្ពេ វា ហត្ថបាទា ឆិន្នា ហោន្តិ. កណ្ណច្ឆិន្នោតិ យស្ស កណ្ណមូលេ វា កណ្ណសក្ខលិកាយ វា ឯកោ វា ទ្វេ វា កណ្ណា ឆិន្នា ហោន្តិ. យស្ស បន កណ្ណាវដ្ដេ ឆិជ្ជន្តិ, សក្កា ច ហោតិ សង្ឃាដេតុំ, សោ កណ្ណំ សង្ឃាដេត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. នាសច្ឆិន្នោតិ យស្ស អជបទកេ វា អគ្គេ វា ឯកបុដេ វា យត្ថ កត្ថចិ នាសា ឆិន្នា ហោតិ. យស្ស បន នាសិកា សក្កា ហោតិ សន្ធេតុំ, សោ តំ ផាសុកំ កត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. កណ្ណនាសច្ឆិន្នោ ឧភយវសេន វេទិតព្ពោ. អង្គុលិច្ឆិន្នោតិ យស្ស នខសេសំ អទស្សេត្វា ឯកា វា ពហូ វា អង្គុលិយោ ឆិន្នា ហោន្តិ. យស្ស បន សុត្តតន្តុមត្តម្បិ នខសេសំ បញ្ញាយតិ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. អឡច្ឆិន្នោតិ យស្ស ចតូសុ អង្គុដ្ឋកេសុ អង្គុលិយំ វុត្តនយេនេវ ឯកោ វា ពហូ វា អង្គុដ្ឋកា ឆិន្នា ហោន្តិ. កណ្ឌរច្ឆិន្នោតិ យស្ស កណ្ឌរនាមកា មហាន្ហារូ បុរតោ វា បច្ឆតោ វា ឆិន្នា ហោន្តិ, យេសុ ឯកស្សបិ ឆិន្នត្តា អគ្គបាទេន វា ចង្កមតិ, មូលេន វា ចង្កមតិ, ន បាទំ បតិដ្ឋាបេតុំ សក្កោតិ.

ផណហត្ថកោតិ ¶ យស្ស វគ្គុលិបក្ខកា វិយ អង្គុលិយោ សម្ពទ្ធា ហោន្តិ, ឯតំ បព្ពាជេតុកាមេន អង្គុលន្តរិកាយោ ផាលេត្វា សព្ពំ អន្តរចម្មំ អបនេត្វា ផាសុកំ កត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. យស្សបិ ឆ អង្គុលិយោ ហោន្តិ, តំ បព្ពាជេតុកាមេន អធិកំ អង្គុលិំ ឆិន្ទិត្វា ផាសុកំ កត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. ខុជ្ជោតិ យោ ឧរស្ស វា បិដ្ឋិយា វា បស្សស្ស វា និក្ខន្តត្តា ខុជ្ជសរីរោ. យស្ស បន កិញ្ចិ កិញ្ចិ អង្គបច្ចង្គំ ឦសកំ វង្កំ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. មហាបុរិសោ ឯវ ហិ ព្រហ្មុជុគត្តោ, អវសេសោ សត្តោ អខុជ្ជោ នាម នត្ថិ. វាមនោតិ ជង្ឃវាមនោ វា កដិវាមនោ វា ឧភយវាមនោ វា. ជង្ឃវាមនស្ស កដិតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋិមកាយោ រស្សោ ហោតិ, ឧបរិមកាយោ បរិបុណ្ណោ. កដិវាមនស្ស កដិតោ បដ្ឋាយ ឧបរិមកាយោ រស្សោ ហោតិ, ហេដ្ឋិមកាយោ បរិបុណ្ណោ. ឧភយវាមនស្ស ឧភោបិ កាយា រស្សា ហោន្តិ, យេសំ រស្សត្តា ភូតានំ វិយ បរិវដុមោ មហាកុច្ឆិឃដសទិសោ អត្តភាវោ ហោតិ, តំ តិវិធម្បិ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ.

គលគណ្ឌីតិ យស្ស កុម្ភណ្ឌំ វិយ គលេ គណ្ឌោ ហោតិ. ទេសនាមត្តមេវ ចេតំ, យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ បន បទេសេ គណ្ឌេ សតិ ន បព្ពាជេតព្ពោ. តត្ថ វិនិច្ឆយោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បញ្ចហិ អាពាធេហិ ផុដ្ឋោ បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ៨៩) ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. លក្ខណាហតកសាហតលិខិតកេសុ ¶ យំ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. សីបទីតិ ភារបាទោ វុច្ចតិ. យស្ស បាទោ ថូលោ ហោតិ សញ្ជាតបីឡកោ ខរោ, សោ ន បព្ពាជេតព្ពោ. យស្ស បន ន តាវ ខរភាវំ គណ្ហាតិ, សក្កា ហោតិ ឧបនាហំ ពន្ធិត្វា ឧទកអាវាដេ បវេសេត្វា ឧទកវាលិកាយ បូរេត្វា យថា សិរា បញ្ញាយន្តិ, ជង្ឃា ច តេលនាឡិកា វិយ ហោតិ, ឯវំ មិលាបេតុំ, តស្ស បាទំ ឦទិសំ កត្វា តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. សចេ បុន វឌ្ឍតិ, ឧបសម្បាទេន្តេនបិ តថា កត្វាវ ឧបសម្បាទេតព្ពោ. បាបរោគីតិ អរិសភគន្ទរបិត្តសេម្ហកាសសោសាទីសុ យេន កេនចិ រោគេន និច្ចាតុរោ អតេកិច្ឆរោគោ ជេគុច្ឆោ អមនាបោ, អយំ ន បព្ពាជេតព្ពោ.

១៣៣. បរិសទូសកោតិ យោ អត្តនោ វិរូបតាយ បរិសំ ទូសេតិ, អតិទីឃោ វា ហោតិ អញ្ញេសំ សីសប្បមាណនាភិប្បទេសោ, អតិរស្សោ វា ឧភយវាមនភូតរូបំ វិយ, អតិកាឡោ វា ឈាបិតក្ខេត្តេ ខាណុកោ ¶ វិយ, អច្ចោទាតោ វា ទធិតក្កាទីហិ បមជ្ជិតតម្ពលោហវណ្ណោ, អតិកិសោ វា មន្ទមំសលោហិតោ អដ្ឋិសិរាចម្មសរីរោ វិយ, អតិថូលោ វា ភារិយមំសោ មហោទរោ មហាភូតសទិសោ, អភិមហន្តសីសោ វា បច្ឆិំ សីសេ កត្វា ឋិតោ វិយ, អតិខុទ្ទកសីសោ វា សរីរស្ស អននុរូបេន អតិខុទ្ទកេន សីសេន សមន្នាគតោ, កូដកូដសីសោ វា តាលផលបិណ្ឌិសទិសេន សីសេន សមន្នាគតោ, សិខរសីសោ វា ឧទ្ធំ អនុបុព្ពតនុកេន សីសេន សមន្នាគតោ, នាឡិសីសោ វា មហាវេណុបព្ពសទិសេន សីសេន សមន្នាគតោ, កប្បសីសោ វា បព្ភារសីសោ វា ចតូសុ បស្សេសុ យេន កេនចិ បស្សេន ឱនតេន សីសេន សមន្នាគតោ, វណសីសោ វា បូតិសីសោ វា កណ្ណិកកេសោ វា បាណកេហិ ខាយិតកេទារេ សស្សសទិសេហិ តហិំ តហិំ ឧដ្ឋិតេហិ កេសេហិ សមន្នាគតោ, និល្លោមសីសោ វា ថូលថទ្ធកេសោ វា តាលហីរសទិសេហិ កេសេហិ សមន្នាគតោ, ជាតិបលិតេហិ បណ្ឌរកេសោ វា បកតិតម្ពកេសោ វា អាទិត្តេហិ វិយ កេសេហិ សមន្នាគតោ, អាវដ្ដសីសោ វា គុន្នំ សរីរេ អាវដ្ដសទិសេហិ ឧទ្ធគ្គេហិ កេសាវដ្ដេហិ សមន្នាគតោ, សីសលោមេហិ សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធភមុកលោមោ វា ជាលពទ្ធេន វិយ នលាដេន សមន្នាគតោ.

សម្ពទ្ធភមុកោ វា និល្លោមភមុកោ វា មក្កដភមុកោ វា អតិមហន្តក្ខិ វា អតិខុទ្ទកក្ខិ វា មហិំសចម្មេ វាសិកោណេន បហរិត្វា កតឆិទ្ទសទិសេហិ អក្ខីហិ សមន្នាគតោ, វិសមក្ខិ វា ឯកេន មហន្តេន, ឯកេន ខុទ្ទកេន អក្ខិនា សមន្នាគតោ, វិសមចក្កលោ វា ឯកេន ឧទ្ធំ, ឯកេន អធោតិ ឯវំ វិសមជាតេហិ អក្ខិចក្កេហិ សមន្នាគតោ, កេករោ វា គម្ភីរក្ខិ វា យស្ស គម្ភីរេ ឧទបានេ ឧទកតារកា វិយ អក្ខិតារកា បញ្ញាយន្តិ, និក្ខន្តក្ខិ វា យស្ស កក្កដស្សេវ អក្ខិតារកា និក្ខន្តា ហោន្តិ, ហត្ថិកណ្ណោ វា មហន្តាហិ កណ្ណសក្ខលីហិ សមន្នាគតោ, មូសិកកណ្ណោ វា ជតុកកណ្ណោ ¶ វា ខុទ្ទកាហិ កណ្ណសក្ខលីហិ សមន្នាគតោ, ឆិទ្ទមត្តកណ្ណោ វា យស្ស វិនា កណ្ណសក្ខលីហិ កណ្ណច្ឆិទ្ទមត្តមេវ ហោតិ, អវិទ្ធកណ្ណោ វា, យោនកជាតិកោ បន បរិសទូសកោ ន ហោតិ, សភាវោយេវ ហិ សោ តស្ស. កណ្ណភគន្ទរិកោ វា និច្ចបូតិនា កណ្ណេន សមន្នាគតោ, គណ្ឌកណ្ណោ ¶ វា សទា បគ្ឃរិតបុព្ពេន កណ្ណេន សមន្នាគតោ, ដង្កិតកណ្ណោ វា គោភត្តនាឡិកាយ អគ្គសទិសេហិ កណ្ណេហិ សមន្នាគតោ, អតិបិង្គលក្ខិ វា, មធុបិង្គលំ បន បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. និប្បខុមក្ខិ វា អស្សុបគ្ឃរណក្ខិ វា បុប្ផិតក្ខិ វា អក្ខិបាកេន សមន្នាគតក្ខិ វា.

អតិមហន្តនាសិកោ វា អតិខុទ្ទកនាសិកោ វា ចិបិដនាសិកោ វា មជ្ឈេ អប្បតិដ្ឋហិត្វា ឯកបស្សេ ឋិតវង្កនាសិកោ វា ទីឃនាសិកោ វា សុកតុណ្ឌសទិសាយ ជិវ្ហាយ លេហិតុំ សក្កុណេយ្យាយ នាសិកាយ សមន្នាគតោ, និច្ចំ បគ្ឃរិតសិង្ឃាណិកនាសោ វា, មហាមុខោ វា យស្ស បដង្គមណ្ឌូកស្សេវ មុខនិមិត្តំយេវ មហន្តំ ហោតិ, មុខំ បន លាពុសទិសំ អតិខុទ្ទកំ, ភិន្នមុខោ វា វង្កមុខោ វា មហាឱដ្ឋោ វា ឧក្ខលិមុខវដ្ដិសទិសេហិ ឱដ្ឋេហិ សមន្នាគតោ, តនុកឱដ្ឋោ វា ភេរិចម្មសទិសេហិ ទន្តេ បិទហិតុំ អសមត្ថេហិ ឱដ្ឋេហិ សមន្នាគតោ, មហាធរោដ្ឋោ វា តនុកឧត្តរោដ្ឋោ វា តនុកអធរោដ្ឋោ វា មហាឧត្តរោដ្ឋោ វា ឱដ្ឋឆិន្នកោ វា ឯឡមុខោ វា ឧប្បក្កមុខោ វា សង្ខតុណ្ឌកោ វា ពហិ សេតេហិ អន្តោ អតិរត្តេហិ ឱដ្ឋេហិ សមន្នាគតោ, ទុគ្គន្ធកុណបមុខោ វា, មហាទន្តោ វា អដ្ឋកទន្តសទិសេហិ ទន្តេហិ សមន្នាគតោ, អសុរទន្តោ វា ហេដ្ឋា វា ឧបរិ វា ពហិ និក្ខន្តទន្តោ, យស្ស បន សក្កា ហោតិ ឱដ្ឋេហិ បិទហិតុំ, កថេន្តស្សេវ បញ្ញាយតិ, នោ អកថេន្តស្ស, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. បូតិទន្តោ វា និទ្ទន្តោ វា អតិខុទ្ទកទន្តោ វា យស្ស បន ទន្តន្តរេ កលន្ទកទន្តោ វិយ សុខុមទន្តោ ហោតិ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ.

មហាហនុកោ វា គោហនុសទិសេន ហនុនា សមន្នាគតោ, ទីឃហនុកោ វា ចិបិដហនុកោ វា អន្តោបវិដ្ឋេន វិយ អតិរស្សេន ហនុកេន សមន្នាគតោ, ភិន្នហនុកោ វា វង្កហនុកោ វា និម្មស្សុទាឋិកោ វា ភិក្ខុនីសទិសមុខោ, ទីឃគលោ វា ពកគលសទិសេន គលេន សមន្នាគតោ, រស្សគលោ វា អន្តោបវិដ្ឋេន វិយ គលេន សមន្នាគតោ, ភិន្នគលោ វា ភដ្ឋអំសកូដោ វា អហត្ថោ វា ឯកហត្ថោ វា អតិរស្សហត្ថោ វា អតិទីឃហត្ថោ វា ភិន្នឧរោ វា ភិន្នបិដ្ឋិ វា កច្ឆុគត្តោ វា កណ្ឌុគត្តោ វា ទទ្ទុគត្តោ វា គោធាគត្តោ វា យស្ស គោធាយ វិយ គត្តតោ ចុណ្ណានិ បតន្តិ. សព្ពញ្ចេតំ វិរូបករណំ សន្ធាយ វិត្ថារិតវសេន ¶ វុត្តំ, វិនិច្ឆយោ បនេត្ថ បញ្ចាពាធេសុ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ.

ភដ្ឋកដិកោ ¶ វា មហាអានិសទោ វា ឧទ្ធនកូដសទិសេហិ អានិសទមំសេហិ អច្ចុគ្គតេហិ សមន្នាគតោ, មហាឩរុកោ វា វាតណ្ឌិកោ វា មហាជាណុកោ វា សង្ឃដ្ដនជាណុកោ វា ទីឃជង្ឃោ វា យដ្ឋិសទិសជង្ឃោ, វិកដោ វា សង្ឃដ្ដោ វា ឧព្ពទ្ធបិណ្ឌិកោ វា, សោ ទុវិធោ ហេដ្ឋា ឱរុឡ្ហាហិ វា ឧបរិ អារុឡ្ហាហិ វា មហតីហិ ជង្ឃបិណ្ឌិកាហិ សមន្នាគតោ, មហាជង្ឃោ វា ថូលជង្ឃបិណ្ឌិកោ វា មហាបាទោ វា មហាបណ្ហិ វា បិដ្ឋិកបាទោ វា បាទវេមជ្ឈតោ ឧដ្ឋិតជង្ឃោ, វង្កបាទោ វា, សោ ទុវិធោ អន្តោ វា ពហិ វា បរិវត្តបាទោ, គណ្ឋិកង្គុលិ វា សិង្គិវេរផណសទិសាហិ អង្គុលីហិ សមន្នាគតោ, អន្ធនខោ វា កាឡវណ្ណេហិ បូតិនខេហិ សមន្នាគតោ, សព្ពោបិ ឯស បរិសទូសកោ. ឯវរូបោ បរិសទូសកោ ន បព្ពាជេតព្ពោ.

១៣៤. កាណោតិ បសន្នន្ធោ វា ហោតុ បុប្ផាទីហិ វា ឧបហតបសាទោ, ទ្វីហិ វា ឯកេន វា អក្ខិនា ន បស្សតិ, សោ ន បព្ពាជេតព្ពោ. មហាបច្ចរិយំ បន ឯកក្ខិកាណោ ‘‘កាណោ’’តិ វុត្តោ, ទ្វិអក្ខិកាណោ អន្ធេន សង្គហិតោ. មហាអដ្ឋកថាយំ ជច្ចន្ធោ ‘‘អន្ធោ’’តិ វុត្តោ. តស្មា ឧភយម្បិ បរិយាយេន យុជ្ជតិ. កុណីតិ ហត្ថកុណី វា បាទកុណី វា អង្គុលិកុណី វា, យស្ស ឯតេសុ ហត្ថាទីសុ យំ កិញ្ចិ វង្កំ បញ្ញាយតិ. ខញ្ជោតិ នតជាណុកោ វា ភិន្នជង្ឃោ វា មជ្ឈេ សំកុដិតបាទត្តា កុណ្ឋបាទកោ វា បិដ្ឋិបាទមជ្ឈេន ចង្កមន្តោ, អគ្គេ សំកុដិតបាទត្តា កុណ្ឋបាទកោ វា បិដ្ឋិបាទគ្គេន ចង្កមន្តោ, អគ្គបាទេនេវ ចង្កមនខញ្ជោ វា បណ្ហិកាយ ចង្កមនខញ្ជោ វា បាទស្ស ពាហិរន្តេន ចង្កមនខញ្ជោ វា បាទស្ស អព្ភន្តរេន ចង្កមនខញ្ជោ វា គោប្ផកានំ ឧបរិ ភគ្គត្តា សកលេន បិដ្ឋិបាទេន ចង្កមនខញ្ជោ វា. សព្ពោបេស ខញ្ជោយេវ, ន បព្ពាជេតព្ពោ.

បក្ខហតោតិ យស្ស ឯកោ ហត្ថោ វា បាទោ វា អទ្ធសរីរំ វា សុខំ ន វហតិ. ឆិន្និរិយាបថោតិ បីឋសប្បី វុច្ចតិ. ជរាទុព្ពលោតិ ជិណ្ណភាវេន ¶ ទុព្ពលោ អត្តនោ ចីវររជនាទិកម្មម្បិ កាតុំ អសមត្ថោ. យោ បន មហល្លកោបិ ពលវា ហោតិ, អត្តានំ បដិជគ្គិតុំ សក្កោតិ, សោ បព្ពាជេតព្ពោ. អន្ធោតិ ជច្ចន្ធោ វុច្ចតិ. មូគោតិ យស្ស វចីភេទោ ន បវត្តតិ, យស្សបិ បវត្តតិ, សរណគមនំ បន បរិបុណ្ណំ ភាសិតុំ ន សក្កោតិ, តាទិសំ មម្មនម្បិ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ. យោ បន សរណគមនមត្តំ បរិបុណ្ណំ ភាសិតុំ សក្កោតិ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. ពធិរោតិ យោ សព្ពេន សព្ពំ ន សុណាតិ. យោ បន មហាសទ្ទំ សុណាតិ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. អន្ធមូគាទយោ ឧភយទោសវសេន វុត្តា. យេសញ្ច បព្ពជ្ជា បដិក្ខិត្តា, ឧបសម្បទាបិ តេសំ បដិក្ខិត្តាវ. សចេ បន នេ សង្ឃោ ឧបសម្បាទេតិ, សព្ពេបិ សូបសម្បន្នា, ការកសង្ឃោ បន អាចរិយុបជ្ឈាយា ច អាបត្តិតោ ន មុច្ចន្តិ.

១៣៥. បណ្ឌកោ ¶ ឧភតោព្យញ្ជនកោ ថេយ្យសំវាសកោ តិត្ថិយបក្កន្តកោ តិរច្ឆានគតោ មាតុឃាតកោ បិតុឃាតកោ អរហន្តឃាតកោ លោហិតុប្បាទកោ សង្ឃភេទកោ ភិក្ខុនីទូសកោតិ ឥមេ បន ឯកាទស បុគ្គលា ‘‘បណ្ឌកោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១០៩) អាទិវចនតោ អភព្ពា, នេវ នេសំ បព្ពជ្ជា, ន ឧបសម្បទា ច រុហតិ, តស្មា ន បព្ពាជេតព្ពា ន ឧបសម្បាទេតព្ពា, ជានិត្វា បព្ពាជេន្តោ ឧបសម្បាទេន្តោ ច ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. អជានិត្វាបិ បព្ពាជិតា ឧបសម្បាទិតា ច ជានិត្វា លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពា.

តត្ថ បណ្ឌកោតិ អាសិត្តបណ្ឌកោ ឧសូយបណ្ឌកោ ឱបក្កមិកបណ្ឌកោ បក្ខបណ្ឌកោ នបុំសកបណ្ឌកោតិ បញ្ច បណ្ឌកា. តេសុ យស្ស បរេសំ អង្គជាតំ មុខេន គហេត្វា អសុចិនា អាសិត្តស្ស បរិឡាហោ វូបសម្មតិ, អយំ អាសិត្តបណ្ឌកោ. យស្ស បរេសំ អជ្ឈាចារំ បស្សតោ ឧសូយាយ ឧប្បន្នាយ បរិឡាហោ វូបសម្មតិ, អយំ ឧសូយបណ្ឌកោ. យស្ស ឧបក្កមេន ពីជានិ អបនីតានិ, អយំ ឱបក្កមិកបណ្ឌកោ. ឯកច្ចោ បន អកុសលវិបាកានុភាវេន កាឡបក្ខេ បណ្ឌកោ ហោតិ, ជុណ្ហបក្ខេ បនស្ស បរិឡាហោ វូបសម្មតិ, អយំ បក្ខបណ្ឌកោ. យោ បន បដិសន្ធិយំយេវ អភាវកោ ឧប្បន្នោ, អយំ ន បុំសកបណ្ឌកោ. តេសុ អាសិត្តបណ្ឌកស្ស ¶ ច ឧសូយបណ្ឌកស្ស ច បព្ពជ្ជា ន វារិតា, ឥតរេសំ តិណ្ណំ វារិតា. ‘‘តេសុបិ បក្ខបណ្ឌកស្ស យស្មិំ បក្ខេ បណ្ឌកោ ហោតិ, តស្មិំយេវស្ស បក្ខេ បព្ពជ្ជា វារិតា’’តិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ.

១៣៦. ឧភតោព្យញ្ជនកោតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៦) ឥត្ថិនិមិត្តុប្បាទនកម្មតោ ច បុរិសនិមិត្តុប្បាទនកម្មតោ ច ឧភតោព្យញ្ជនមស្ស អត្ថីតិ ឧភតោព្យញ្ជនកោ. សោ ទុវិធោ ហោតិ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោតិ. តត្ថ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឥត្ថិនិមិត្តំ បាកដំ ហោតិ, បុរិសនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសនិមិត្តំ បាកដំ, ឥត្ថិនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឥត្ថីសុ បុរិសត្តំ ករោន្តស្ស ឥត្ថិនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ ហោតិ, បុរិសនិមិត្តំ បាកដំ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសានំ ឥត្ថិភាវំ ឧបគច្ឆន្តស្ស បុរិសនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ ហោតិ, ឥត្ថិនិមិត្តំ បាកដំ ហោតិ. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ សយញ្ច គព្ភំ គណ្ហាតិ, បរញ្ច គណ្ហាបេតិ, បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោ បន សយំ ន គណ្ហាតិ, បរំ បន គណ្ហាបេតីតិ ឥទមេតេសំ នានាករណំ. ឥមស្ស បន ទុវិធស្សបិ ឧភតោព្យញ្ជនកស្ស នេវ បព្ពជ្ជា អត្ថិ, ន ឧបសម្បទា.

១៣៧. ថេយ្យសំវាសកោតិ តយោ ថេយ្យសំវាសកា លិង្គត្ថេនកោ សំវាសត្ថេនកោ ឧភយត្ថេនកោតិ ¶ . តត្ថ យោ សយំ បព្ពជិត្វា វិហារំ គន្ត្វា ន ភិក្ខុវស្សានិ គណេតិ, ន យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនំ សាទិយតិ, ន អាសនេន បដិពាហតិ, ន ឧបោសថបវារណាទីសុ សន្ទិស្សតិ, អយំ លិង្គមត្តស្សេវ ថេនិតត្តា លិង្គត្ថេនកោ នាម. យោ បន ភិក្ខូហិ បព្ពាជិតោ សាមណេរោ សមានោ វិទេសំ គន្ត្វា ‘‘អហំ ទសវស្សោ វា វីសតិវស្សោ វា’’តិ មុសា វត្វា ភិក្ខុវស្សានិ គណេតិ, យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនំ សាទិយតិ, អាសនេន បដិពាហតិ, ឧបោសថបវអារណាទីសុ សន្ទិស្សតិ, អយំ សំវាសមត្តស្សេវ ថេនិតត្តា សំវាសត្ថេនកោ នាម. ភិក្ខុវស្សគណនាទិកោ ហិ សព្ពោបិ កិរិយភេទោ ឥមស្មិំ អត្ថេ ‘‘សំវាសោ’’តិ វេទិតព្ពោ. សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ‘‘ន មំ កោចិ ជានាតី’’តិ បុន ឯវំ បដិបជ្ជន្តេបិ ឯសេវ នយោ. យោ បន សយំ បព្ពជិត្វា វិហារំ គន្ត្វា ភិក្ខុវស្សានិ គណេតិ, យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនំ សាទិយតិ, អាសនេន បដិពាហតិ, ឧបោសថបវារណាទីសុ សន្ទិស្សតិ, អយំ លិង្គស្ស ចេវ ¶ សំវាសស្ស ច ថេនិតត្តា ឧភយត្ថេនកោ នាម. អយំ តិវិធោបិ ថេយ្យសំវាសកោ អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ, បុន បព្ពជ្ជំ យាចន្តោបិ ន បព្ពាជេតព្ពោ.

១៣៨. ឯត្ថ ច អសម្មោហត្ថំ ឥទំ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ –

‘‘រាជទុព្ភិក្ខកន្តារ, រោគវេរិភយេន វា;

ចីវរាហរណត្ថំ វា, លិង្គំ អាទិយតីធ យោ.

‘‘សំវាសំ នាធិវាសេតិ, យាវ សោ សុទ្ធមានសោ;

ថេយ្យសំវាសកោ នាម, តាវ ឯស ន វុច្ចតី’’តិ. (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០);

តត្រាយំ វិត្ថារនយោ – ឥធេកច្ចស្ស រាជា កុទ្ធោ ហោតិ, សោ ‘‘ឯវំ មេ សោត្ថិ ភវិស្សតី’’តិ សយមេវ លិង្គំ គហេត្វា បលាយតិ. តំ ទិស្វា រញ្ញោ អារោចេន្តិ, រាជា ‘‘សចេ បព្ពជិតោ, ន តំ លព្ភា កិញ្ចិ កាតុ’’ន្តិ តស្មិំ កោធំ បដិវិនេតិ. សោ ‘‘វូបសន្តំ មេ រាជភយ’’ន្តិ សង្ឃមជ្ឈំ អនោសរិត្វាវ គិហិលិង្គំ គហេត្វា អាគតោ បព្ពាជេតព្ពោ. អថាបិ ‘‘សាសនំ និស្សាយ មយា ជីវិតំ លទ្ធំ, ហន្ទ ទានិ អហំ បព្ពជាមី’’តិ ឧប្បន្នសំវេគោ តេនេវ លិង្គេន អាគន្ត្វា អាគន្តុកវត្តំ ន សាទិយតិ, ភិក្ខូហិ បុដ្ឋោ វា អបុដ្ឋោ វា យថាភូតមត្តានំ អាវិកត្វា បព្ពជ្ជំ យាចតិ, លិង្គំ អបនេត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. សចេ បន សោ វត្តំ សាទិយតិ, បព្ពជិតាលយំ ¶ ទស្សេតិ, សព្ពំ បុព្ពេ វុត្តំ វស្សគណនាទិភេទំ វិធិំ បដិបជ្ជតិ, អយំ ន បព្ពាជេតព្ពោ.

ឥធ បនេកច្ចោ ទុព្ភិក្ខេ ជីវិតុំ អសក្កោន្តោ សយមេវ លិង្គំ គហេត្វា សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានិ ភុញ្ជន្តោ ទុព្ភិក្ខេ វីតិវត្តេ សង្ឃមជ្ឈំ អនោសរិត្វាវ គិហិលិង្គំ គហេត្វា អាគតោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ.

អបរោ មហាកន្តារំ និត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, សត្ថវាហោ ច បព្ពជិតេ គហេត្វា គច្ឆតិ. សោ ‘‘ឯវំ មំ សត្ថវាហោ គហេត្វា គមិស្សតី’’តិ សយមេវ លិង្គំ គហេត្វា សត្ថវាហេន សទ្ធិំ កន្តារំ និត្ថរិត្វា ខេមន្តំ បត្វា សង្ឃមជ្ឈំ អនោសរិត្វាវ គិហិលិង្គំ គហេត្វា អាគតោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ.

អបរោ ¶ រោគភយេ ឧប្បន្នេ ជីវិតុំ អសក្កោន្តោ សយមេវ លិង្គំ គហេត្វា សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានិ ភុញ្ជន្តោ រោគភយេ វូបសន្តេ សង្ឃមជ្ឈំ អនោសរិត្វាវ គិហិលិង្គំ គហេត្វា អាគតោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ.

អបរស្ស ឯកោ វេរិកោ កុទ្ធោ ហោតិ, ឃាតេតុកាមោ នំ វិចរតិ. សោ ‘‘ឯវំ មេ សោត្ថិ ភវិស្សតី’’តិ សយមេវ លិង្គំ គហេត្វា បលាយតិ. វេរិកោ ‘‘កុហិំ សោ’’តិ បរិយេសន្តោ ‘‘បព្ពជិត្វា បលាតោ’’តិ សុត្វា ‘‘សចេ បព្ពជិតោ, ន តំ លព្ភា កិញ្ចិ កាតុ’’ន្តិ តស្មិំ កោធំ បដិវិនេតិ. សោ ‘‘វូបសន្តំ មេ វេរិភយ’’ន្តិ សង្ឃមជ្ឈំ អនោសរិត្វាវ គិហិលិង្គំ គហេត្វា អាគតោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ.

អបរោ ញាតិកុលំ គន្ត្វា សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ គិហី ហុត្វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានិ ឥធ នស្សិស្សន្តិ, សចេបិ ឥមានិ គហេត្វា វិហារំ គមិស្សាមិ, អន្តរាមគ្គេ មំ ‘ចោរោ’តិ គហេស្សន្តិ, យំនូនាហំ កាយបរិហារិយានិ កត្វា គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ ចីវរាហរណត្ថំ និវាសេត្វា ច បារុបិត្វា ច វិហារំ គច្ឆតិ. តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា សាមណេរា ច ទហរា ច អព្ភុគ្គច្ឆន្តិ, វត្តំ ទស្សេន្តិ. សោ ន សាទិយតិ, យថាភូតមត្តានំ អាវិករោតិ. សចេ ភិក្ខូ ‘‘ន ទានិ មយំ តំ មុញ្ចិស្សាមា’’តិ ពលក្ការេន បព្ពាជេតុកាមា ហោន្តិ, កាសាយានិ អបនេត្វា បុន បព្ពាជេតព្ពោ. សចេ បន ‘‘នយិមេ មំ ហីនាយាវត្តភាវំ ជានន្តី’’តិ តំយេវ ភិក្ខុភាវំ ¶ បដិជានិត្វា សព្ពំ បុព្ពេ វុត្តំ វស្សគណនាទិភេទំ វិធិំ បដិបជ្ជតិ, អយំ ន បព្ពាជេតព្ពោ.

អបរោ មហាសាមណេរោ ញាតិកុលំ គន្ត្វា ឧប្បព្ពជិត្វា កម្មន្តានុដ្ឋានេន ឧព្ពាឡ្ហោ បុន ‘‘ទានិ អហំ សាមណេរោ ភវិស្សាមិ, ថេរោបិ មេ ឧប្បព្ពជិតភាវំ ន ជានាតី’’តិ តទេវ បត្តចីវរំ អាទាយ វិហារំ គច្ឆតិ, តមត្ថំ ភិក្ខូនំ ន អារោចេតិ, សាមណេរភាវំ បដិជានាតិ, អយំ ថេយ្យសំវាសកោយេវ, បព្ពជ្ជំ ន លភតិ. សចេបិស្ស លិង្គគ្គហណកាលេ ឯវំ ហោតិ ‘‘នាហំ កស្សចិ អារោចេស្សាមី’’តិ, វិហារញ្ច គតោ អារោចេតិ, គហណេនេវ ថេយ្យសំវាសកោ. អថាបិស្ស គហណកាលេ ‘‘អាចិក្ខិស្សាមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, វិហារញ្ច គន្ត្វា ‘‘កុហិំ ត្វំ, អាវុសោ, គតោ’’តិ វុត្តោ ‘‘ន ទានិ មំ ឥមេ ជានន្តី’’តិ វញ្ចេត្វា ¶ នាចិក្ខតិ, ‘‘នាចិក្ខិស្សាមី’’តិ សហ ធុរនិក្ខេបេន អយម្បិ ថេយ្យសំវាសកោវ. សចេ បនស្ស គហណកាលេបិ ‘‘អាចិក្ខិស្សាមី’’តិ ហោតិ, វិហារំ គន្ត្វាបិ អាចិក្ខតិ, អយំ បុន បព្ពជ្ជំ លភតិ.

អបរោ ទហរសាមណេរោ មហន្តោ វា បន អព្យត្តោ. សោ បុរិមនយេនេវ ឧប្បព្ពជិត្វា ឃរេ វច្ឆកគោរក្ខណាទីនិ កម្មានិ កាតុំ ន ឥច្ឆតិ. តមេនំ ញាតកា តានិយេវ កាសាយានិ អច្ឆាទេត្វា ថាលកំ វា បត្តំ វា ហត្ថេ ទត្វា ‘‘គច្ឆ, សមណោវ ហោហី’’តិ ឃរា នីហរន្តិ. សោ វិហារំ គច្ឆតិ, នេវ នំ ភិក្ខូ ជានន្តិ ‘‘អយំ ឧប្បព្ពជិត្វា បុន សយមេវ បព្ពជិតោ’’តិ, នាបិ សយំ ជានាតិ ‘‘យោ ឯវំ បព្ពជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតី’’តិ. សចេ បន តំ បរិបុណ្ណវស្សំ ឧបសម្បាទេន្តិ, សូបសម្បន្នោ. សចេ បន អនុបសម្បន្នកាលេយេវ វិនយវិនិច្ឆយេ វត្តមានេ សុណាតិ ‘‘យោ ឯវំ បព្ពជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតី’’តិ, តេន ‘‘មយា ឯវំ កត’’ន្តិ ភិក្ខូនំ អាចិក្ខិតព្ពំ. ឯវំ បុន បព្ពជ្ជំ លភតិ. សចេ បន ‘‘ទានិ ន មំ កោចិ ជានាតី’’តិ នារោចេតិ, ធុរំ និក្ខិត្តមត្តេយេវ ថេយ្យសំវាសកោ.

ភិក្ខុ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ លិង្គំ អនបនេត្វា ទុស្សីលកម្មំ កត្វា វា អកត្វា វា បុន សព្ពំ បុព្ពេ វុត្តំ វស្សគណនាទិភេទំ វិធិំ បដិបជ្ជតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ. សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ សលិង្គេ ឋិតោ មេថុនំ បដិសេវិត្វា វស្សគណនាទិភេទំ វិធិំ អាបជ្ជន្តោ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ, បព្ពជ្ជាមត្តំ លភតិ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឯសោ ថេយ្យសំវាសកោ’’តិ វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ពំ.

ឯកោ ¶ ភិក្ខុ កាសាយេ សឧស្សាហោវ ឱទាតំ និវាសេត្វា មេថុនំ បដិសេវិត្វា បុន កាសាយានិ និវាសេត្វា វស្សគណនាទិភេទំ វិធិំ អាបជ្ជតិ, អយម្បិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ, បព្ពជ្ជាមត្តំ លភតិ. សចេ បន កាសាយេ ធុរំ និក្ខិបិត្វា ឱទាតំ និវាសេត្វា មេថុនំ បដិសេវិត្វា បុន កាសាយានិ និវាសេត្វា វស្សគណនាទិភេទំ វិធិំ អាបជ្ជតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ. សាមណេរោ សលិង្គេ ឋិតោ មេថុនាទិអស្សមណករណធម្មំ អាបជ្ជិត្វាបិថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ. សចេបិ កាសាយេ សឧស្សាហោវ កាសាយានិ អបនេត្វា មេថុនំ បដិសេវិត្វា បុន កាសាយានិ និវាសេតិ, នេវ ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ. សចេ បន កាសាយេ ធុរំ និក្ខិបិត្វា នគ្គោ វា ឱទាតវត្ថោ វា ¶ មេថុនសេវនាទីហិ អស្សមណោ ហុត្វា កាសាយំ និវាសេតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ.

សចេ គិហិភាវំ បត្ថយមានោ កាសាយំ ឱវដ្ដិកំ កត្វា អញ្ញេន វា អាការេន គិហិនិវាសនេន និវាសេតិ ‘‘សោភតិ នុ ខោ មេ គិហិលិង្គំ, ន សោភតី’’តិ វីមំសនត្ថំ, រក្ខតិ តាវ. ‘‘សោភតី’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បន បុន លិង្គំ សាទិយន្តោ ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ. ឱទាតំ និវាសេត្វា វីមំសនសម្បដិច្ឆនេសុបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បន និវត្ថកាសាវស្ស ឧបរិ ឱទាតំ និវាសេត្វា វីមំសតិ វា សម្បដិច្ឆតិ វា, រក្ខតិយេវ. ភិក្ខុនិយាបិ ឯសេវ នយោ. សាបិ គិហិភាវំ បត្ថយមានា សចេ កាសាយំ គិហិនិវាសនំ និវាសេតិ ‘‘សោភតិ នុ ខោ មេ គិហិលិង្គំ, ន សោភតី’’តិ វីមំសនត្ថំ, រក្ខតិយេវ. សចេ ‘‘សោភតី’’តិ សម្បដិច្ឆតិ, ន រក្ខតិ. ឱទាតំ និវាសេត្វា វីមំសនសម្បដិច្ឆនេសុបិ ឯសេវ នយោ. និវត្ថកាសាយស្ស បន ឧបរិ ឱទាតំ និវាសេត្វា វីមំសតុ វា សម្បដិច្ឆតុ វា, រក្ខតិយេវ.

សចេ កោចិ វុឌ្ឍបព្ពជិតោ វស្សានិ អគណេត្វា បាឡិយម្បិ អដ្ឋត្វា ឯកបស្សេន គន្ត្វា មហាបេឡាទីសុ កដច្ឆុនា ឧក្ខិត្តេ ភត្តបិណ្ឌេ បត្តំ ឧបនាមេត្វា សេនោ វិយ មំសបេសិំ គហេត្វា គច្ឆតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ, ភិក្ខុវស្សានិ បន គណេត្វា គណ្ហន្តោ ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ. សយំ សាមណេរោវ សាមណេរបដិបាដិយា កូដវស្សានិ គណេត្វា គណ្ហន្តោ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ. ភិក្ខុ ភិក្ខុបដិបាដិយា កូដវស្សានិ គណេត្វា គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ.

១៣៩. តិត្ថិយបក្កន្តកោតិ តិត្ថិយេសុ បក្កន្តោ បវិដ្ឋោតិ តិត្ថិយបក្កន្តកោ, សោបិ ន បព្ពាជេតព្ពោ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – ឧបសម្បន្នោ ភិក្ខុ ‘‘តិត្ថិយោ ភវិស្សាមី’’តិ សលិង្គេនេវ តេសំ ឧបស្សយំ គច្ឆតិ, បទវារេ បទវារេ ទុក្កដំ, តេសំ លិង្គេ អាទិន្នមត្តេ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ¶ ហោតិ. យោបិ សយមេវ ‘‘តិត្ថិយោ ភវិស្ស’’ន្តិ កុសចីរាទីនិ និវាសេតិ, តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិយេវ. យោ បន នគ្គោ នហាយន្តោ អត្តានំ ឱលោកេត្វា ‘‘សោភតិ មេ អាជីវកភាវោ, អាជីវកោ ភវិស្ស’’ន្តិ កាសាយានិ អនាទាយ នគ្គោ អាជីវកានំ ¶ ឧបស្សយំ គច្ឆតិ, បទវារេ បទវារេ ទុក្កដំ. សចេ បនស្ស អន្តរាមគ្គេ ហិរោត្តប្បំ ឧប្បជ្ជតិ, ទុក្កដានិ ទេសេត្វា មុច្ចតិ. តេសំ ឧបស្សយំ គន្ត្វាបិ តេហិ វា ឱវទិតោ អត្តនា វា ‘‘ឥមេសំ បព្ពជ្ជា អតិទុក្ខា’’តិ ទិស្វា និវត្តន្តោបិ មុច្ចតិយេវ. សចេ បន ‘‘កិំ តុម្ហាកំ បព្ពជ្ជាយ ឧក្កដ្ឋ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘កេសមស្សុលុញ្ចនាទីនី’’តិ វុត្តោ ឯកកេសម្បិ លុញ្ចាបេតិ, ឧក្កុដិកប្បធានាទីនិ វា វត្តានិ អាទិយតិ, មោរបិញ្ឆាទីនិ វា និវាសេតិ, តេសំ លិង្គំ គណ្ហាតិ, ‘‘អយំ បព្ពជ្ជា សេដ្ឋា’’តិ សេដ្ឋភាវំ វា ឧបគច្ឆតិ, ន មុច្ចតិ, តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិ. សចេ បន ‘‘សោភតិ នុ ខោ មេ តិត្ថិយបព្ពជ្ជា, ននុ ខោ សោភតី’’តិ វីមំសនត្ថំ កុសចីរាទីនិ វា និវាសេតិ, ជដំ វា ពន្ធតិ, ខារិកាជំ វា អាទិយតិ, យាវ ន សម្បដិច្ឆតិ លទ្ធិំ, តាវ រក្ខតិ, សម្បដិច្ឆិតមត្តេ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិ. អច្ឆិន្នចីវរោ បន កុសចីរាទីនិ និវាសេន្តោ រាជភយាទីហិ វា តិត្ថិយលិង្គំ គណ្ហន្តោ លទ្ធិយា អភាវេន នេវ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិ. ‘‘អយញ្ច តិត្ថិយបក្កន្តកោ នាម ឧបសម្បន្នភិក្ខុនា កថិតោ, តស្មា សាមណេរោ សលិង្គេន តិត្ថិយាយតនំ គតោបិ បុន បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច លភតី’’តិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. បុរិមោ បន ថេយ្យសំវាសកោ អនុបសម្បន្នេន កថិតោ, តស្មា ឧបសម្បន្នោ កូដវស្សំ គណេន្តោបិ អស្សមណោ ន ហោតិ. លិង្គេ សឧស្សាហោ បារាជិកំ អាបជ្ជិត្វា ភិក្ខុវស្សាទីនិ គណ្ហន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ.

១៤០. តិរច្ឆានគតោតិ នាគោ វា ហោតុ សុបណ្ណមាណវកាទីនំ វា អញ្ញតរោ អន្តមសោ សក្កំ ទេវរាជានំ ឧបាទាយ យោ កោចិ អមនុស្សជាតិយោ, សព្ពោវ ឥមស្មិំ អត្ថេ ‘‘តិរច្ឆានគតោ’’តិ វេទិតព្ពោ. សោ ច នេវ ឧបសម្បាទេតព្ពោ ន បព្ពាជេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោបិ នាសេតព្ពោ.

១៤១. មាតុឃាតកាទីសុ បន យេន មនុស្សិត្ថិភូតា ជនិកា មាតា សយម្បិ មនុស្សជាតិកេនេវ សភា សញ្ចិច្ច ជីវិតា វោរោបិតា, អយំ អានន្តរិយេន មាតុឃាតកកម្មេន មាតុឃាតកោ. ឯតស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច បដិក្ខិត្តា. យេន បន មនុស្សិត្ថិភូតាបិ អជនិកា បោសាវនិកា មាតា វា ចូឡមាតា វា ជនិកាបិ វា ន មនុស្សិត្ថិភូតា មាតា ¶ ឃាតិតា, តស្ស បព្ពជ្ជា ន វារិតា, ន ច អានន្តរិកោ ហោតិ. យេន សយំ តិរច្ឆានភូតេន មនុស្សិត្ថិភូតា មាតា ឃាតិតា, សោបិ អានន្តរិកោ ន ហោតិ, តិរច្ឆានគតត្តា បនស្ស បព្ពជ្ជា ¶ បដិក្ខិត្តា. បិតុឃាតកេបិ ឯសេវ នយោ. សចេបិ ហិ វេសិយា បុត្តោ ហោតិ, ‘‘អយំ មេ បិតា’’តិ ន ជានាតិ, យស្ស សម្ភវេន និព្ពត្តោ, សោ ចេ អនេន ឃាតិតោ, បិតុឃាតកោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ, អានន្តរិយញ្ច ផុសតិ.

អរហន្តឃាតកោបិ មនុស្សអរហន្តវសេនេវ វេទិតព្ពោ. មនុស្សជាតិយញ្ហិ អន្តមសោ អបព្ពជិតម្បិ ខីណាសវំ ទារកំ វា ទារិកំ វា សញ្ចិច្ច ជីវិតា វោរោបេន្តោ អរហន្តឃាតកោវ ហោតិ, អានន្តរិយញ្ច ផុសតិ, បព្ពជ្ជា ចស្ស វារិតា. អមនុស្សជាតិកំ បន អរហន្តំ មនុស្សជាតិកំ វា អវសេសំ អរិយបុគ្គលំ ឃាតេត្វា អានន្តរិកោ ន ហោតិ, បព្ពជ្ជាបិស្ស ន វារិតា, កម្មំ បន ពលវំ ហោតិ. តិរច្ឆានោ មនុស្សអរហន្តម្បិ ឃាតេត្វា អានន្តរិកោ ន ហោតិ, កម្មំ បន ភារិយន្តិ អយមេត្ថ វិនិច្ឆយោ.

យោ បន ទេវទត្តោ វិយ ទុដ្ឋចិត្តេន វធកចិត្តេន តថាគតស្ស ជីវមានកសរីរេ ខុទ្ទកមក្ខិកាយ បិវនមត្តម្បិ លោហិតំ ឧប្បាទេតិ, អយំ លោហិតុប្បាទកោ នាម. ឯតស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច វារិតា. យោ បន រោគវូបសមត្ថំ ជីវកោ វិយ សត្ថេន ផាលេត្វា បូតិមំសលោហិតំ ហរិត្វា ផាសុកំ ករោតិ, ពហុំ សោ បុញ្ញំ បសវតីតិ.

យោ ទេវទត្តោ វិយ សាសនំ ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ កត្វា ចតុន្នំ កម្មានំ អញ្ញតរវសេន សង្ឃំ ភិន្ទតិ, អយំ សង្ឃភេទកោ នាម. ឯតស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច វារិតា.

យោ បន បកតត្តំ ភិក្ខុនិំ តិណ្ណំ មគ្គានំ អញ្ញតរស្មិំ ទូសេតិ, អយំ ភិក្ខុនីទូសកោ នាម. ឯតស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច វារិតា. យោ បន កាយសំសគ្គេន សីលវិនាសំ បាបេតិ, តស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច ន វារិតា. ពលក្ការេន ឱទាតវត្ថវសនំ កត្វា អនិច្ឆមានំយេវ ទូសេន្តោបិ ភិក្ខុនីទូសកោយេវ, ពលក្ការេន បន ឱទាតវត្ថវសនំ កត្វា ឥច្ឆមានំ ទូសេន្តោ ភិក្ខុនីទូសកោ ន ហោតិ. កស្មា? យស្មា គិហិភាវេ សម្បដិច្ឆិ តមត្តេយេវ សា អភិក្ខុនី ហោតិ. សកិំសីលវិបន្នំ បច្ឆា ¶ ទូសេន្តោ សិក្ខមានសាមណេរីសុ ច វិប្បដិបជ្ជន្តោ នេវ ភិក្ខុនីទូសកោ ហោតិ, បព្ពជ្ជម្បិ ឧបសម្បទម្បិ លភតិ. ឥតិ ឥមេ ឯកាទស អភព្ពបុគ្គលា វេទិតព្ពា.

១៤២. ឩនវីសតិវស្សស្ស បន ឧបសម្បទាយេវ បដិក្ខិត្តា, ន បព្ពជ្ជា, តស្មា បដិសន្ធិគ្គហណតោ ¶ បដ្ឋាយ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ. គព្ភវីសោបិ ហិ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. យថាហ ភគវា –

‘‘យំ, ភិក្ខវេ, មាតុកុច្ឆិស្មិំ បឋមំ ចិត្តំ ឧប្បន្នំ, បឋមំ វិញ្ញាណំ បាតុភូតំ, តទុបាទាយ សាវស្ស ជាតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គព្ភវីសំ ឧបសម្បាទេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១២៤).

តត្ថ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤០៤) យោ ទ្វាទស មាសេ មាតុកុច្ឆិស្មិំ វសិត្វា មហាបវារណាយ ជាតោ, សោ តតោ បដ្ឋាយ យាវ ឯកូនវីសតិមេ វស្សេ មហាបវារណា, តំ អតិក្កមិត្វា បាដិបទេ ឧបសម្បាទេតព្ពោ. ឯតេនុបាយេន ហាយនវឌ្ឍនំ វេទិតព្ពំ. បោរាណកត្ថេរា បន ឯកូនវីសតិវស្សំ សាមណេរំ និក្ខមនីយបុណ្ណមាសិំ អតិក្កម្ម បាដិបទទិវសេ ឧបសម្បាទេន្តិ. កស្មា? ឯកស្មិំ វស្សេ ឆ ចាតុទ្ទសិកឧបោសថា ហោន្តិ, ឥតិ វីសតិយា វស្សេសុ ចត្តារោ មាសា បរិហាយន្តិ, រាជានោ តតិយេ តតិយេ គស្សេ វស្សំ ឧក្កឌ្ឍន្តិ, ឥតិ អដ្ឋារសវស្សេសុ ឆ មាសា វឌ្ឍន្តិ, តតោ ឧបោសថវសេន បរិហីនេ ចត្តារោ មាសេ អបនេត្វា ទ្វេ មាសា អវសេសា ហោន្តិ, តេ ទ្វេ មាសេ គហេត្វា វីសតិ វស្សានិ បរិបុណ្ណានិ ហោន្តីតិ និក្កង្ខា ហុត្វា និក្ខមនីយបុណ្ណមាសិំ អតិក្កម្ម បាដិបទេ ឧបសម្បាទេន្តិ.

ឯត្ថ បន យោ បវារេត្វា វីសតិវស្សោ ភវិស្សតិ, តំ សន្ធាយ ‘‘ឯកូនវីសតិវស្ស’’ន្តិ វុត្តំ. តស្មា យោ មាតុកុច្ឆិស្មិំ ទ្វាទស មាសេ វសិ, សោ ឯកវីសតិវស្សោ ហោតិ. យោ សត្ត មាសេ វសិ, សោ សត្តមាសាធិកវីសតិវស្សោ. ឆមាសជាតោ បន ន ជីវតិ, ឩនវីសតិវស្សំ បន ‘‘បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោ’’តិ សញ្ញាយ ឧបសម្បាទេន្តស្ស អនាបត្តិ, បុគ្គលោ បន អនុបសម្បន្នោវ ហោតិ. សចេ បន សោ ទសវស្សច្ចយេន អញ្ញំ ឧបសម្បាទេតិ, តញ្ចេ មុញ្ចិត្វា គណោ បូរតិ, សូបសម្បន្នោ. សោបិ ¶ ច យាវ ន ជានាតិ, តាវស្ស នេវ សគ្គន្តរាយោ ន មោក្ខន្តរាយោ, ញត្វា បន បុន ឧបសម្បជ្ជិតព្ពំ.

១៤៣. ឥតិ ឥមេហិ បព្ពជ្ជាទោសេហិ វិរហិតោបិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អននុញ្ញាតោ មាតាបិតូហិ បុត្តោ បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១០៥) វចនតោ មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតោ ន បព្ពាជេតព្ពោ. តត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ១០៥) មាតាបិតូហីតិ ជនកេ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ ទ្វេបិ អត្ថិ, ទ្វេបិ អាបុច្ឆិតព្ពា. សចេ បិតា មតោ ហោតិ មាតា វា, យោ ជីវតិ, សោ អាបុច្ឆិ តព្ពោ, បព្ពជិតាបិ អាបុច្ឆិតព្ពាវ. អាបុច្ឆន្តេន សយំ វា គន្ត្វា អាបុច្ឆិតព្ពំ, អញ្ញោ វា ¶ បេសេតព្ពោ. សោ ឯវ វា បេសេតព្ពោ ‘‘គច្ឆ មាតាបិតរោ អាបុច្ឆិត្វា ឯហី’’តិ. សចេ ‘‘អនុញ្ញាតោម្ហី’’តិ វទតិ, សទ្ទហន្តេន បព្ពាជេតព្ពោ. បិតា សយំ បព្ពជិតោ បុត្តម្បិ បព្ពាជេតុកាមោ ហោតិ, មាតរំ អាបុច្ឆិត្វា បព្ពាជេតុ. មាតា វា ធីតរំ បព្ពាជេតុកាមា បិតរំ អាបុច្ឆិត្វាវ បព្ពាជេតុ. បិតា បុត្តទារេន អនត្ថិកោ បលាយិ, មាតា ‘‘ឥមំ បព្ពជេថា’’តិ បុត្តំ ភិក្ខូនំ ទេតិ, ‘‘បិតាស្ស កុហិ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ចិត្តកេឡិំ កីឡិតុំ បលាតោ’’តិ វទតិ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. មាតា កេនចិ បុរិសេន សទ្ធិំ បលាតា ហោតិ, បិតា បន ‘‘បព្ពាជេថា’’តិ វទតិ, ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. បិតា វិប្បវុត្ថោ ហោតិ, មាតា បុត្តំ ‘‘បព្ពាជេថា’’តិ អនុជានាតិ, ‘‘បិតាស្ស កុហិ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘កិំ តុម្ហាកំ បិតរា, អហំ ជានិស្សាមី’’តិ វទតិ, បព្ពាជេតុំ វដ្ដតីតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ.

មាតាបិតរោ មតា, ទារកោ ចូឡមាតាទីនំ សន្តិកេ សំវទ្ធោ, តស្មិំ បព្ពាជិយមានេ ញាតកា កលហំ វា ករោន្តិ ខិយ្យន្តិ វា, តស្មា វិវាទុបច្ឆេទនត្ថំ អាបុច្ឆិត្វា បព្ពាជេតព្ពោ, អនាបុច្ឆិត្វា បព្ពាជេន្តស្ស បន អាបត្តិ នត្ថិ. ទហរកាលេ គហេត្វា បោសកា មាតាបិតរោ នាម ហោន្តិ, តេសុបិ ឯសេវ នយោ. បុត្តោ អត្តានំ និស្សាយ ជីវតិ, ន មាតាបិតរោ. សចេបិ រាជា ហោតិ, អាបុច្ឆិត្វាវ បព្ពាជេតព្ពោ. មាតាបិតូហិ អនុញ្ញាតោ បព្ពជិត្វា បុន វិព្ភមតិ, សចេបិ សតក្ខត្តុំ បព្ពជិត្វា វិព្ភមតិ, អាគតាគតកាលេ បុនប្បុនំ អាបុច្ឆិត្វាវ បព្ពាជេតព្ពោ. សចេបិ ឯវំ វទន្តិ ‘‘អយំ វិព្ភមិត្វា គេហំ អាគតោ, អម្ហាកំ កម្មំ ន ករោតិ, បព្ពជិត្វា តុម្ហាកំ វត្តំ ន បូរេតិ, នត្ថិ ឥមស្ស អាបុច្ឆនកិច្ចំ ¶ , អាគតាគតំ នំ បព្ពាជេយ្យាថា’’តិ, ឯវំ និស្សដ្ឋំ បុន អនាបុច្ឆាបិ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ.

យោបិ ទហរកាលេយេវ ‘‘អយំ តុម្ហាកំ ទិន្នោ, យទា ឥច្ឆថ, តទា បព្ពាជេយ្យាថា’’តិ ឯវំ ទិន្នោ ហោតិ, សោបិ អាគតាគតោ បុន អនាបុច្ឆិត្វាវ បព្ពាជេតព្ពោ. យំ បន ទហរកាលេយេវ ‘‘ឥមំ, ភន្តេ, បព្ពាជេយ្យាថា’’តិ អនុជានិត្វា បច្ឆា វុឌ្ឍិប្បត្តកាលេ នានុជានន្តិ, អយំ ន អនាបុច្ឆា បព្ពាជេតព្ពោ. ឯកោ មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ ភណ្ឌិត្វា ‘‘បព្ពាជេថ ម’’ន្តិ អាគច្ឆតិ, ‘‘អាបុច្ឆិត្វា ឯហី’’តិ ច វុត្តោ ‘‘នាហំ គច្ឆាមិ, សចេ មំ ន បព្ពាជេថ, វិហារំ វា ឈាបេមិ, សត្ថេន វា តុម្ហេ បហរាមិ, តុម្ហាកំ ញាតកានំ វា ឧបដ្ឋាកានំ វា អារាមច្ឆេទនាទីហិ អនត្ថំ ឧប្បាទេមិ, រុក្ខា វា បតិត្វា មរាមិ, ចោរមជ្ឈំ វា បវិសាមិ, ទេសន្តរំ វា គច្ឆាមី’’តិ វទតិ, តំ តស្សេវ រក្ខណត្ថាយ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. សចេ បនស្ស មាតាបិតរោ អាគន្ត្វា ‘‘កស្មា អម្ហាកំ បុត្តំ បព្ពាជយិត្ថា’’តិ វទន្តិ, តេសំ តមត្ថំ អារោចេត្វា ¶ ‘‘រក្ខណត្ថាយ នំ បព្ពាជយិម្ហ, បញ្ញាយថ តុម្ហេ បុត្តេនា’’តិ វត្តព្ពា. ‘‘រុក្ខា បតិស្សាមី’’តិ អភិរុហិត្វា បន ហត្ថបាទេ មុញ្ចន្តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិយេវ.

ឯកោ វិទេសំ គន្ត្វា បព្ពជ្ជំ យាចតិ, អាបុច្ឆិត្វា ចេ គតោ, បព្ពាជេតព្ពោ. នោ ចេ, ទហរភិក្ខុំ បេសេត្វា អាបុច្ឆាបេត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. អតិទូរញ្ចេ ហោតិ, បព្ពាជេត្វាបិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បេសេត្វា ទស្សេតុំ វដ្ដតិ. កុរុន្ទិយំ បន វុត្តំ ‘‘សចេ ទូរំ ហោតិ, មគ្គោ ច មហាកន្តារោ, ‘គន្ត្វា អាបុច្ឆិស្សាមី’តិ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតី’’តិ. សចេ បន មាតាបិតូនំ ពហូ បុត្តា ហោន្តិ, ឯវញ្ច វទន្តិ ‘‘ភន្តេ, ឯតេសំ ទារកានំ យំ ឥច្ឆថ, តំ បព្ពាជេយ្យាថា’’តិ, ទារកេ វីមំសិត្វា យំ ឥច្ឆតិ, សោ បព្ពាជេតព្ពោ. សចេបិ សកលេន កុលេន វា គាមេន វា អនុញ្ញាតោ ហោតិ ‘‘ភន្តេ, ឥមស្មិំ កុលេ វា គាមេ វា យំ ឥច្ឆថ, តំ បព្ពាជេយ្យាថា’’តិ, យំ ឥច្ឆតិ, សោ បព្ពាជេតព្ពោតិ.

១៤៤. ឯវំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤) បព្ពជ្ជាទោសវិរហិតំ មាតាបិតូហិ អនុញ្ញាតំ បព្ពាជេន្តេនបិ ច សចេ អច្ឆិន្នកេសោ ហោតិ, ឯកសីមាយញ្ច អញ្ញេបិ ភិក្ខូ ¶ អត្ថិ, កេសច្ឆេទនត្ថាយ ភណ្ឌុកម្មំ អាបុច្ឆិតព្ពំ. តត្រាយំ អាបុច្ឆនវិធិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៩៨) – សីមាបរិយាបន្នេ ភិក្ខូ សន្និបាតេត្វា បព្ពជ្ជាបេក្ខំ តត្ថ នេត្វា ‘‘សង្ឃំ, ភន្តេ, ឥមស្ស ទារកស្ស ភណ្ឌុកម្មំ អាបុច្ឆាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា សកិំ វា វត្តព្ពំ. ឯត្ថ ច ‘‘ឥមស្ស ទារកស្ស ភណ្ឌុកម្មំ អាបុច្ឆាមី’’តិបិ ‘‘ឥមស្ស សមណករណំ អាបុច្ឆាមី’’តិបិ ‘‘អយំ សមណោ ហោតុកាមោ’’តិបិ ‘‘អយំ បព្ពជិតុកាមោ’’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិយេវ. សចេ សភាគដ្ឋានំ ហោតិ, ទស វា វីសតិ វា តិំសំ វា ភិក្ខូ វសន្តីតិ បរិច្ឆេទោ បញ្ញាយតិ, តេសំ ឋិតោកាសំ វា និសិន្នោកាសំ វា គន្ត្វាបិ បុរិមនយេនេវ អាបុច្ឆិតព្ពំ. បព្ពជ្ជាបេក្ខំ វិនាវ ទហរភិក្ខូ វា សាមណេរេ វា បេសេត្វាបិ ‘‘ឯកោ, ភន្តេ, បព្ពជ្ជាបេក្ខោ អត្ថិ, តស្ស ភណ្ឌុកម្មំ អាបុច្ឆាមា’’តិអាទិនា នយេន អាបុច្ឆាបេតុំ វដ្ដតិ. សចេ កេចិ ភិក្ខូ សេនាសនំ វា គុម្ពាទីនិ វា បវិសិត្វា និទ្ទាយន្តិ វា សមណធម្មំ វា ករោន្តិ, អាបុច្ឆកា ច បរិយេសន្តាបិ អទិស្វា ‘‘សព្ពេ អាបុច្ឆិតា អម្ហេហី’’តិ សញ្ញិនោ ហោន្តិ, បព្ពជ្ជា នាម លហុកកម្មំ, តស្មា បព្ពជិតោ សុបព្ពជិតោ, បព្ពាជេន្តស្សបិ អនាបត្តិ.

សចេ បន វិហារោ មហា ហោតិ អនេកភិក្ខុសហស្សាវាសោ, សព្ពេ ភិក្ខូ សន្និបាតាបេតុម្បិ ទុក្ករំ, បគេវ បដិបាដិយា អាបុច្ឆិតុំ, ខណ្ឌសីមាយ វា ឋត្វា នទីសមុទ្ទាទីនិ វា គន្ត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. យោ បន នវមុណ្ឌោ វា ហោតិ វិព្ភន្តកោ វា និគណ្ឋាទីសុ ¶ អញ្ញតរោ វា ទ្វង្គុលកេសោ វា ឩនទ្វង្គុលកេសោ វា, តស្ស កេសច្ឆេទនកិច្ចំ នត្ថិ, តស្មា ភណ្ឌុកម្មំ អនាបុច្ឆិត្វាបិ តាទិសំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. ទ្វង្គុលាតិរិត្តកេសោ បន យោ ហោតិ អន្តមសោ ឯកសិខាមត្តធរោបិ, សោ ភណ្ឌុកម្មំ អាបុច្ឆិត្វាវ បព្ពាជេតព្ពោ.

១៤៥. ឯវំ អាបុច្ឆិត្វា បព្ពាជេន្តេន ច បរិបុណ្ណបត្តចីវរោវ បព្ពាជេតព្ពោ. សចេ តស្ស នត្ថិ, យាចិតកេនបិ បត្តចីវរេន បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ, សភាគដ្ឋានេ វិស្សាសេន គហេត្វាបិ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. សចេ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៨) បន អបក្កំ បត្តំ ចីវរូបគានិ ច វត្ថានិ គហេត្វា អាគតោ ហោតិ, យាវ បត្តោ បច្ចតិ, ចីវរានិ ច ករីយន្តិ, តាវ វិហារេ វសន្តស្ស អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតំ ទាតុំ វដ្ដតិ, ថាលកេសុ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. បុរេភត្តំ សាមណេរភាគសមកោ ¶ អាមិសភាគោ ទាតុំ វដ្ដតិ, សេនាសនគ្គាហោ បន សលាកភត្តឧទ្ទេសភត្តនិមន្តនាទីនិ ច ន វដ្ដន្តិ. បច្ឆាភត្តម្បិ សាមណេរភាគសមោ តេលតណ្ឌុលមធុផាណិតាទិភេសជ្ជភាគោ វដ្ដតិ. សចេ គិលានោ ហោតិ, ភេសជ្ជមស្ស កាតុំ វដ្ដតិ, សាមណេរស្ស វិយ សព្ពំ បដិជគ្គនកម្មំ. ឧបសម្បទាបេក្ខំ បន យាចិតកេន បត្តចីវរេន ឧបសម្បាទេតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, យាចិតកេន បត្តចីវរេន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១១៨) វុត្តំ. តស្មា សោ បរិបុណ្ណបត្តចីវរោយេវ ឧបសម្បាទេតព្ពោ. សចេ តស្ស នត្ថិ, អាចរិយុបជ្ឈាយា ចស្ស ទាតុកាមា ហោន្តិ, អញ្ញេ វា ភិក្ខូ និរបេក្ខេហិ និស្សជ្ជិត្វា អធិដ្ឋានុបគំ បត្តចីវរំ ទាតព្ពំ. យាចិតកេន បន បត្តេន វា ចីវរេន វា ឧបសម្បាទេន្តស្សេវ អាបត្តិ ហោតិ, កម្មំ បន ន កុប្បតិ.

១៤៦. បរិបុណ្ណបត្តចីវរំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤) បព្ពាជេន្តេនបិ សចេ ឱកាសោ ហោតិ, សយំ បព្ពាជេតព្ពោ. សចេ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ព្យាវដោ ហោតិ, ឱកាសំ ន លភតិ, ឯកោ ទហរភិក្ខុ វត្តព្ពោ ‘‘ឯតំ បព្ពាជេហី’’តិ. អវុត្តោបិ ចេ ទហរភិក្ខុ ឧបជ្ឈាយំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពាជេតិ, វដ្ដតិ. សចេ ទហរភិក្ខុ នត្ថិ, សាមណេរោបិ វត្តព្ពោ ‘‘ឯតំ ខណ្ឌសីមំ នេត្វា បព្ពាជេត្វា កាសាយានិ អច្ឆាទេត្វា ឯហី’’តិ. សរណានិ បន សយំ ទាតព្ពានិ. ឯវំ ភិក្ខុនាវ បព្ពាជិតោ ហោតិ. បុរិសញ្ហិ ភិក្ខុតោ អញ្ញោ បព្ពាជេតុំ ន លភតិ, មាតុគាមំ ភិក្ខុនីតោ អញ្ញោ, សាមណេរោ បន សាមណេរី វា អាណត្តិយា កាសាយានិ ទាតុំ លភន្តិ, កេសោរោបនំ យេន កេនចិ កតំ សុកតំ.

សចេ បន ភព្ពរូបោ ហោតិ សហេតុកោ ញាតោ យសស្សី កុលបុត្តោ, ឱកាសំ កត្វាបិ សយមេវ បព្ពាជេតព្ពោ, ‘‘មត្តិកាមុដ្ឋិំ គហេត្វា នហាយិត្វា អាគច្ឆាហី’’តិ ច ន បន វិស្សជ្ជេតព្ពោ ¶ . បព្ពជិតុកាមានញ្ហិ បឋមំ ពលវឧស្សាហោ ហោតិ, បច្ឆា បន កាសាយានិ ច កេសហរណសត្ថកញ្ច ទិស្វា ឧត្រសន្តិ, ឯត្តោយេវ បលាយន្តិ, តស្មា សយមេវ នហានតិត្ថំ នេត្វា សចេ នាតិទហរោ, ‘‘នហាហី’’តិ វត្តព្ពោ, កេសា បនស្ស សយមេវ មត្តិកំ គហេត្វា ធោវិតព្ពា ¶ . ទហរកុមារកោ បន សយំ ឧទកំ ឱតរិត្វា គោមយមត្តិកាហិ ឃំសិត្វា នហាបេតព្ពោ. សចេបិស្ស កច្ឆុ វា បិឡកា វា ហោន្តិ, យថា មាតា បុត្តំ ន ជិគុច្ឆតិ, ឯវមេវំ អជិគុច្ឆន្តេន សាធុកំ ហត្ថបាទតោ ច សីសតោ ច បដ្ឋាយ ឃំសិត្វា ឃំសិត្វា នហាបេតព្ពោ. កស្មា? ឯត្តកេន ហិ ឧបការេន កុលបុត្តា អាចរិយុបជ្ឈាយេសុ ច សាសនេ ច ពលវសិនេហា តិព្ពគារវា អនិវត្តិធម្មា ហោន្តិ, ឧប្បន្នំ អនភិរតិំ វិនោទេត្វា ថេរភាវំ បាបុណន្តិ, កតញ្ញុកតវេទិនោ ហោន្តិ.

ឯវំ នហាបនកាលេ បន កេសមស្សុំ ឱរោបនកាលេ វា ‘‘ត្វំ ញាតោ យសស្សី, ឥទានិ មយំ តំ និស្សាយ បច្ចយេហិ ន កិលមិស្សាមា’’តិ ន វត្តព្ពោ, អញ្ញាបិ អនិយ្យានិកកថា ន វត្តព្ពា, អថ ខ្វស្ស ‘‘អាវុសោ, សុដ្ឋុ ឧបធារេហិ, សតិំ ឧបដ្ឋាបេហី’’តិ វត្វា តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិតព្ពំ. អាចិក្ខន្តេន ច វណ្ណសណ្ឋានគន្ធាសយោកាសវសេន អសុចិជេគុច្ឆបដិក្កូលភាវំ និជ្ជីវនិស្សត្តភាវំ វា បាកដំ ករោន្តេន អាចិក្ខិតព្ពំ. សចេ ហិ សោ បុព្ពេ មទ្ទិតសង្ខារោ ហោតិ ភាវិតភាវនោ កណ្ដកវេធាបេក្ខោ វិយ បរិបក្កគណ្ឌោ សូរិយុគ្គមនាបេក្ខំ វិយ ច បរិណតបទុមំ, អថស្ស អារទ្ធមត្តេ កម្មដ្ឋានំ មនសិការេ ឥន្ទាសនិ វិយ បព្ពតេ កិលេសបព្ពតេ ចុណ្ណយមានំយេវ ញាណំ បវត្តតិ, ខុរគ្គេយេវ អរហត្តំ បាបុណាតិ. យេ ហិ កេចិ ខុរគ្គេ អរហត្តំ បត្តា, សព្ពេ តេ ឯវរូបំ សវនំ លភិត្វា កល្យាណមិត្តេន អាចរិយេន ទិន្ននយំ និស្សាយ, នោ អនិស្សាយ. តស្មាស្ស អាទិតោវ ឯវរូបី កថា កថេតព្ពាតិ.

កេសេសុ បន ឱរោបិតេសុ ហលិទ្ទិចុណ្ណេន វា គន្ធចុណ្ណេន វា សីសញ្ច សរីរញ្ច ឧព្ពដ្ដេត្វា គិហិគន្ធំ អបនេត្វា កាសាយានិ តិក្ខត្តុំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា សកិំ វា បដិគ្គាហាបេតព្ពោ. អថាបិស្ស ហត្ថេ អទត្វា អាចរិយោ វា ឧបជ្ឈាយោ វា សយមេវ អច្ឆាទេតិ, វដ្ដតិ. សចេ អញ្ញំ ទហរំ វា សាមណេរំ វា ឧបាសកំ វា អាណាបេតិ ‘‘អាវុសោ, ឯតានិ កាសាយានិ គហេត្វា ឯតំ អច្ឆាទេហី’’តិ, តញ្ញេវ វា អាណាបេតិ ‘‘ឯតានិ គហេត្វា អច្ឆាទេហី’’តិ, សព្ពំ តំ វដ្ដតិ, សព្ពំ តេន ភិក្ខុនាវ ទិន្នំ ហោតិ. យំ បន និវាសនំ វា បារុបនំ ¶ វា អនាណត្តិយា និវាសេតិ វា បារុបតិ វា, តំ អបនេត្វា បុន ទាតព្ពំ. ភិក្ខុនា ¶ ហិ សហត្ថេន វា អាណត្តិយា វា ទិន្នមេវ កាសាយំ វដ្ដតិ, អទិន្នំ ន វដ្ដតិ. សចេបិ តស្សេវ សន្តកំ ហោតិ, កោ បន វាទោ ឧបជ្ឈាយមូលកេ.

១៤៧. ឯវំ បន ទិន្នានិ កាសាយានិ អច្ឆាទាបេត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ការាបេត្វា យេ តត្ថ សន្និបតិតា ភិក្ខូ, តេសំ បាទេ វន្ទាបេត្វា អថ សរណគហណត្ថំ ឧក្កុដិកំ និសីទាបេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហាបេត្វា ‘‘ឯវំ វទេហី’’តិ វត្តព្ពោ, ‘‘យមហំ វទាមិ, តំ វទេហី’’តិ វត្តព្ពោ. អថស្ស ឧបជ្ឈាយេន វា អាចរិយេន វា ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិអាទិនា នយេន សរណានិ ទាតព្ពានិ យថាវុត្តបដិបាដិយាវ, ន ឧប្បដិបាដិយា. សចេ ហិ ឯកបទម្បិ ឯកក្ខរម្បិ ឧប្បដិបាដិយា ទេតិ, ពុទ្ធំ សរណំយេវ វា តិក្ខត្តុំ ទត្វា បុន ឥតរេសុ ឯកេកំ តិក្ខត្តុំ ទេតិ, អទិន្នានិ ហោន្តិ សរណានិ.

ឥមញ្ច បន សរណគមនុបសម្បទំ បដិក្ខិបិត្វា អនុញ្ញាតឧបសម្បទា ឯកតោសុទ្ធិយា វដ្ដតិ, សាមណេរបព្ពជ្ជា បន ឧភតោសុទ្ធិយាវ វដ្ដតិ, នោ ឯកតោសុទ្ធិយា. តស្មា ឧបសម្បទាយ សចេ អាចរិយោ ញត្តិទោសញ្ចេវ កម្មវាចាទោសញ្ច វជ្ជេត្វា កម្មំ ករោតិ, សុកតំ ហោតិ. បព្ពជ្ជាយ បន ឥមានិ តីណិ សរណានិ ពុ-ការ ធ-ការាទីនំ ព្យញ្ជនានំ ឋានករណសម្បទំ អហាបេន្តេន អាចរិយេនបិ អន្តេវាសិកេនបិ វត្តព្ពានិ. សចេ អាចរិយោ វត្តុំ សក្កោតិ, អន្តេវាសិកោ ន សក្កោតិ, អន្តេវាសិកោ វា សក្កោតិ, អាចរិយោ ន សក្កោតិ, ឧភោបិ វា ន សក្កោន្តិ, ន វដ្ដតិ. សចេ បន ឧភោបិ សក្កោន្តិ, វដ្ដតិ. ឥមានិ ច បន ទទមានេន ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ ឯវំ ឯកសម្ពន្ធានិ អនុនាសិកន្តានិ វា កត្វា ទាតព្ពានិ, ‘‘ពុទ្ធម សរណម គច្ឆាមី’’តិ ឯវំ វិច្ឆិន្ទិត្វា មការន្តានិ វា កត្វា ទាតព្ពានិ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘នាមំ សាវេត្វា ‘អហំ, ភន្តេ, ពុទ្ធរក្ខិតោ យាវជីវំ ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ វុត្តំ, តំ ឯកដ្ឋកថាយម្បិ នត្ថិ, បាឡិយម្បិ ន វុត្តំ, តេសំ រុចិមត្តមេវ, តស្មា ន គហេតព្ពំ. ន ហិ តថា អវទន្តស្ស សរណំ កុប្បតិ. ឯត្តាវតា ច សាមណេរភូមិយំ បតិដ្ឋិតោ ហោតិ.

១៤៨. សចេ បនេស គតិមា ហោតិ បណ្ឌិតជាតិកោ, អថស្ស តស្មិំយេវ ឋានេ សិក្ខាបទានិ ឧទ្ទិសិតព្ពានិ. កថំ? យថា ភគវតា ឧទ្ទិដ្ឋានិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, សាមណេរានំ ទស សិក្ខាបទានិ, តេសុ ច សាមណេរេហិ សិក្ខិតុំ. បាណាតិបាតា វេរមណិ, អទិន្នាទានា វេរមណិ, អព្រហ្មចរិយា វេរមណិ, មុសាវាទា ¶ វេរមណិ, សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានា វេរមណិ, វិកាលភោជនា វេរមណិ, នច្ចគីតវាទិត វិសូកទស្សនា វេរមណិ, មាលាគន្ធ វិលេបន ធារណ មណ្ឌន វិភូសនដ្ឋានា វេរមណិ, ឧច្ចាសយនមហាសយនា វេរមណិ, ជាតរូបរជតបដិគ្គហណា វេរមណី’’តិ (មហាវ. ១០៦).

អន្ធកដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមោ យាវជីវំ បាណាតិបាតា វេរមណិសិក្ខាបទំ សមាទិយាមី’’តិ ឯវំ សរណទានំ វិយ សិក្ខាបទទានម្បិ វុត្តំ, តំ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាសុ អត្ថិ, តស្មា យថាបាឡិយាវ ឧទ្ទិសិតព្ពានិ. បព្ពជ្ជា ហិ សរណគមនេហេវ សិទ្ធា, សិក្ខាបទានិ បន កេវលំ សិក្ខាបទបូរណត្ថំ ជានិតព្ពានិ, តស្មា បាឡិយា អាគតនយេនេវ ឧគ្គហេតុំ អសក្កោន្តស្ស យាយ កាយចិ ភាសាយ អត្ថវសេនបិ អាចិក្ខិតុំ វដ្ដតិ. យាវ បន អត្តនា សិក្ខិតព្ពសិក្ខាបទានិ ន ជានាតិ, សង្ឃាដិបត្តចីវរធារណដ្ឋាននិសជ្ជាទីសុ បានភោជនាទិវិធិម្ហិ ច ន កុសលោ ហោតិ, តាវ ភោជនសាលំ វា សលាកភាជនដ្ឋានំ វា អញ្ញំ វា តថារូបដ្ឋានំ ន បេសេតព្ពោ, សន្តិកាវចរោយេវ កាតព្ពោ, ពាលទារកោ វិយ បដិបជ្ជិតព្ពោ, សព្ពមស្ស កប្បិយាកប្បិយំ អាចិក្ខិតព្ពំ, និវាសនបារុបនាទីសុ អភិសមាចារិកេសុ វិនេតព្ពោ. តេនបិ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទសហង្គេហិ សមន្នាគតំ សាមណេរំ នាសេតុំ. បាណាតិបាតី ហោតិ, អទិន្នាទាយី ហោតិ, អព្រហ្មចារី ហោតិ, មុសាវាទី ហោតិ, មជ្ជបាយី ហោតិ, ពុទ្ធស្ស អវណ្ណំ ភាសតិ, ធម្មស្ស អវណ្ណំ ភាសតិ, សង្ឃស្ស អវណ្ណំ ភាសតិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ហោតិ, ភិក្ខុនីទូសកោ ហោតី’’តិ (មហាវ. ១០៨) –

ឯវំ វុត្តានិ ទស នាសនង្គានិ អារកា បរិវជ្ជេត្វា អាភិសមាចារិកំ បរិបូរេន្តេន ទសវិធេ សីលេ សាធុកំ សិក្ខិតព្ពំ.

១៤៩. យោ ¶ បន (មហាវ. អដ្ឋ. ១០៨) បាណាតិបាតាទីសុ ទសសុ នាសនង្គេសុ ឯកម្បិ កម្មំ ករោតិ, សោ លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោ. តីសុ ហិ នាសនាសុ លិង្គនាសនាយេវ ឥធាធិប្បេតា. យថា ច ភិក្ខូនំ បាណាតិបាតាទីសុ តា តា អាបត្តិយោ ហោន្តិ, ន តថា សាមណេរានំ. សាមណេរោ ហិ កុន្ថ កិបិល្លិកម្បិ មារេត្វា មង្គុលណ្ឌកម្បិ ភិន្ទិត្វា នាសេតព្ពតំយេវ បាបុណាតិ, តាវទេវស្ស សរណគមនានិ ច ឧបជ្ឈាយគ្គហណញ្ច សេនាសនគ្គាហោ ច បដិប្បស្សម្ភន្តិ, សង្ឃលាភំ ន លភតិ, លិង្គមត្តមេវ ឯកំ អវសិដ្ឋំ ហោតិ. សោ សចេ អាកិណ្ណទោសោវ ¶ ហោតិ, អាយតិំ សំវរេ ន តិដ្ឋតិ, និក្កឌ្ឍិតព្ពោ. អថ សហសា វិរជ្ឈិត្វា ‘‘ទុដ្ឋុ មយា កត’’ន្តិ បុន សំវរេ ឋាតុកាមោ ហោតិ, លិង្គនាសនកិច្ចំ នត្ថិ, យថានិវត្ថបារុតស្សេវ សរណានិ ទាតព្ពានិ, ឧបជ្ឈាយោ ទាតព្ពោ. សិក្ខាបទានិ បន សរណគមនេនេវ ឥជ្ឈន្តិ. សាមណេរានញ្ហិ សរណគមនំ ភិក្ខូនំ ឧបសម្បទកម្មវាចាសទិសំ, តស្មា ភិក្ខូនំ វិយ ចតុបារិសុទ្ធិសីលំ ឥមិនាបិ ទស សីលានិ សមាទិន្នានេវ ហោន្តិ, ឯវំ សន្តេបិ ទឡ្ហីករណត្ថំ អាយតិំ សំវរេ បតិដ្ឋាបនត្ថំ បុន ទាតព្ពានិ. សចេ បុរិមិកាយ បុន សរណានិ គហិតានិ, បច្ឆិមិកាយ វស្សាវាសិកំ លច្ឆតិ. សចេ បច្ឆិមិកាយ គហិតានិ, សង្ឃេន អបលោកេត្វា លាភោ ទាតព្ពោ. អទិន្នាទានេ តិណសលាកមត្តេនបិ វត្ថុនា, អព្រហ្មចរិយេ តីសុ មគ្គេសុ យត្ថ កត្ថចិ វិប្បដិបត្តិយា, មុសាវាទេ ហសាធិប្បាយតាយបិ មុសា ភណិតេ អស្សមណោ ហោតិ, នាសេតព្ពតំ អាបជ្ជតិ, មជ្ជបានេ បន ភិក្ខុនោ អជានិត្វាបិ ពីជតោ បដ្ឋាយ មជ្ជំ បិវន្តស្ស បាចិត្តិយំ. សាមណេរោ ជានិត្វា បិវន្តោវ សីលភេទំ អាបជ្ជតិ, ន អជានិត្វា. យានិ បនស្ស ឥតរានិ បញ្ច សិក្ខាបទានិ, ឯតេសុ ភិន្នេសុ ន នាសេតព្ពោ, ទណ្ឌកម្មំ កាតព្ពំ. សិក្ខាបទេ បន បុន ទិន្នេបិ អទិន្នេបិ វដ្ដតិ, ទណ្ឌកម្មេន បន បីឡេត្វា អាយតិំ សំវរេ ឋបនត្ថាយ ទាតព្ពមេវ.

អវណ្ណភាសនេ បន ‘‘អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិអាទីនំ បដិបក្ខវសេន ពុទ្ធស្ស វា ‘‘ស្វាក្ខាតោ’’តិអាទីនំ បដិបក្ខវសេន ធម្មស្ស វា ‘‘សុប្បដិបន្នោ’’តិអាទីនំ បដិបក្ខវសេន សង្ឃស្ស វា អវណ្ណំ ភាសន្តោ រតនត្តយំ និន្ទន្តោ គរហន្តោ អាចរិយុបជ្ឈាយាទីហិ ‘‘មា ឯវំ អវចា’’តិ អវណ្ណភាសនេ អាទីនវំ ទស្សេត្វា និវារេតព្ពោ. ‘‘សចេ យាវតតិយំ វុច្ចមានោ ¶ ន ឱរមតិ, កណ្ដកនាសនាយ នាសេតព្ពោ’’តិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សចេ ឯវំ វុច្ចមានោ តំ លទ្ធិំ និស្សជ្ជតិ, ទណ្ឌកម្មំ ការេត្វា អច្ចយំ ទេសាបេតព្ពោ. សចេ ន និស្សជ្ជតិ, តថេវ អាទាយ បគ្គយ្ហ តិដ្ឋតិ, លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ, តំ យុត្តំ. អយមេវ ហិ នាសនា ឥធាធិប្បេតាតិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកេបិ ឯសេវ នយោ. សស្សតុច្ឆេទានញ្ហិ អញ្ញតរទិដ្ឋិកោ សចេ អាចរិយាទីហិ ឱវទិយមានោ និស្សជ្ជតិ, ទណ្ឌកម្មំ ការេត្វា អច្ចយំ ទេសាបេតព្ពោ, អបដិនិស្សជ្ជន្តោវ នាសេតព្ពោ. ភិក្ខុនីទូសកោ ចេត្ថ កាមំ អព្រហ្មចារិគ្គហណេន គហិតោវ, អព្រហ្មចារិំ បន អាយតិំ សំវរេ ឋាតុកាមំ សរណានិ ទត្វា ឧបសម្បាទេតុំ វដ្ដតិ. ភិក្ខុនីទូសកោ អាយតិំ សំវរេ ឋាតុកាមោបិ បព្ពជ្ជម្បិ ន លភតិ, បគេវ ឧបសម្បទន្តិ ឯតមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ភិក្ខុនីទូសកោ’’តិ ឥទំ វិសុំ ទសមំ អង្គំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

១៥០. ‘‘អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស សាមណេរស្ស ទណ្ឌកម្មំ កាតុំ. ភិក្ខូនំ អលាភាយ បរិសក្កតិ, ភិក្ខូនំ អនត្ថាយ បរិសក្កតិ, ភិក្ខូនំ អវាសាយ បរិសក្កតិ, ភិក្ខូ អក្កោសតិ, បរិភាសតិ, ភិក្ខូ ភិក្ខូហិ ភេទេតី’’តិ (មហាវ. ១០៧) ‘‘វចនតោ បន ឥមានិ បញ្ច អង្គានិ, សិក្ខាបទេសុ ច បច្ឆិមានិ វិកាលភោជនាទីនិ បញ្ចាតិ ទស ទណ្ឌកម្មវត្ថូនិ. កិំបនេត្ថ ទណ្ឌកម្មំ កត្តព្ព’’ន្តិ? ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យត្ថ វា វសតិ, យត្ថ វា បដិក្កមតិ, តត្ថ អាវរណំ កាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១០៧) វចនតោ យត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ១០៧) វសតិ វា បវិសតិ វា, តត្ថ អាវរណំ កាតព្ពំ ‘‘មា ឥធ បវិសា’’តិ. ឧភយេនបិ អត្តនោ បរិវេណញ្ច វស្សគ្គេន បត្តសេនាសនញ្ច វុត្តំ. តស្មា ន សព្ពោ សង្ឃារាមោ អាវរណំ កាតព្ពោ, ករោន្តោ ច ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សព្ពោ សង្ឃារាមោ អាវរណំ កាតព្ពោ, យោ ករេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តត្តា. ន ច មុខទ្វារិកោ អាហារោ អាវរណំ កាតព្ពោ, ករោន្តោ ច ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មុខទ្វារិកោ អាហារោ អាវរណំ កាតព្ពោ, យោ ករេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តត្តា. តស្មា ‘‘អជ្ជ មា ខាទ មា ភុញ្ជា’’តិ វទតោបិ ‘‘អាហារម្បិ និវារេស្សាមី’’តិ បត្តចីវរំ អន្តោ និក្ខិបតោបិ សព្ពបយោគេសុ ទុក្កដំ. អនាចារស្ស បន ទុព្ពចសាមណេរស្ស ទណ្ឌកម្មំ កត្វា យាគុំ វា ភត្តំ វា បត្តចីវរំ វា ទស្សេត្វា ‘‘ឯត្តកេ ¶ នាម ទណ្ឌកម្មេ អាហដេ ឥទំ លច្ឆសី’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ភគវតា ហិ អាវរណមេវ ទណ្ឌកម្មំ វុត្តំ. ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ បន ‘‘អបរាធានុរូបំ ឧទកទារុវាលិកាទីនំ អាហរាបនម្បិ កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា តម្បិ កាតព្ពំ, តញ្ច ខោ ‘‘ឱរមិស្សតិ វិរមិស្សតី’’តិ អនុកម្បាយ, ន ‘‘នស្សិស្សតិ វិព្ភមិស្សតី’’តិអាទិនយប្បវត្តេន បាបជ្ឈាសយេន. ‘‘ទណ្ឌកម្មំ ករោមី’’តិ ច ឧណ្ហបាសាណេ វា និបជ្ជាបេតុំ បាសាណិដ្ឋកាទីនិ វា សីសេ និក្ខិបាបេតុំ ឧទកំ វា បវេសេតុំ ន វដ្ដតិ.

ឧបជ្ឈាយំ អនាបុច្ឆាបិ ទណ្ឌកម្មំ ន ការេតព្ពំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឧបជ្ឈាយំ អនាបុច្ឆា អាវរណំ កាតព្ពំ, យោ ករេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១០៨) វចនតោ. ឯត្ថ បន ‘‘តុម្ហាកំ សាមណេរស្ស អយំ នាម អបរាធោ, ទណ្ឌកម្មមស្ស ករោថា’’តិ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ សចេ សោ ឧបជ្ឈាយោ ទណ្ឌកម្មំ ន ករោតិ, សយំ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេបិ អាទិតោ ឧបជ្ឈាយោ វទតិ ‘‘មយ្ហំ សាមណេរានំ ទោសេ សតិ តុម្ហេ ទណ្ឌកម្មំ ករោថា’’តិ, កាតុំ វដ្ដតិយេវ. យថា ច សាមណេរានំ, ឯវំ សទ្ធិវិហារិកន្តេវាសិកានម្បិ ទណ្ឌកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, អញ្ញេសំ បន បរិសា ន អបលាឡេតព្ពា, អបលាឡេន្តោ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អញ្ញស្ស បរិសា អបលាឡេតព្ពា, យោ អបលាឡេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១០៨) វចនតោ ¶ . តស្មា ‘‘តុម្ហាកំ បត្តំ ទេម, ចីវរំ ទេមា’’តិ អត្តនោ ឧបដ្ឋានករណត្ថំ សង្គណ្ហិត្វា សាមណេរា វា ហោន្តុ ឧបសម្បន្នា វា, អន្តមសោ ទុស្សីលភិក្ខុស្សបិ បរស្ស បរិសភូតេ ភិន្ទិត្វា គណ្ហិតុំ ន វដ្ដតិ, អាទីនវំ បន វត្តុំ វដ្ដតិ ‘‘តយា នហាយិតុំ អាគតេន គូថមក្ខនំ វិយ កតំ ទុស្សីលំ និស្សាយ វិហរន្តេនា’’តិ. សចេ សោ សយមេវ ជានិត្វា ឧបជ្ឈំ វា និស្សយំ វា យាចតិ, ទាតុំ វដ្ដតិ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

បព្ពជ្ជាវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

២៣. និស្សយវិនិច្ឆយកថា

១៥១. និស្សយោតិ ¶ ¶ ឯត្ថ បន អយំ និស្សយោ នាម កេន ទាតព្ពោ, កេន ន ទាតព្ពោ, កស្ស ទាតព្ពោ, កស្ស ន ទាតព្ពោ, កថំ គហិតោ ហោតិ, កថំ បដិប្បស្សម្ភតិ, និស្សាយ កេន វសិតព្ពំ, កេន ច ន វសិតព្ពន្តិ? តត្ថ កេន ទាតព្ពោ, កេន ន ទាតព្ពោតិ ឯត្ថ តាវ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន ទសវស្សេន វា អតិរេកទសវស្សេន វា ឧបសម្បាទេតុំ, និស្សយំ ទាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៧៦, ៨២) ច វចនតោ យោ ព្យត្តោ ហោតិ បដិពលោ ឧបសម្បទាយ ទសវស្សោ វា អតិរេកទសវស្សោ វា, តេន ទាតព្ពោ, ឥតរេន ន ទាតព្ពោ. សចេ ទេតិ, ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ.

ឯត្ថ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៤៥-១៤៧) ច ‘‘ព្យត្តោ’’តិ ឥមិនា បរិសុបដ្ឋាបកពហុស្សុតោ វេទិតព្ពោ. បរិសុបដ្ឋាបកេន ហិ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន បរិសំ អភិវិនយេ វិនេតុំ ទ្វេ វិភង្គា បគុណា វាចុគ្គតា កាតព្ពា, អសក្កោន្តេន តីហិ ជនេហិ សទ្ធិំ បរិវត្តនក្ខមា កាតព្ពា, កម្មាកម្មញ្ច ខន្ធកវត្តញ្ច ឧគ្គហេតព្ពំ, បរិសាយ បន អភិធម្មេ វិនយនត្ថំ សចេ មជ្ឈិមភាណកោ ហោតិ, មូលបណ្ណាសកោ ឧគ្គហេតព្ពោ, ទីឃភាណកេន មហាវគ្គោ, សំយុត្តភាណកេន ហេដ្ឋិមា វា តយោ វគ្គា មហាវគ្គោ វា, អង្គុត្តរភាណកេន ហេដ្ឋា វា ឧបរិ វា ឧបឌ្ឍនិកាយោ ឧគ្គហេតព្ពោ, អសក្កោន្តេន តិកនិបាតតោ បដ្ឋាយ ឧគ្គហេតុម្បិ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ឯកំ គណ្ហន្តេន ចតុក្កនិបាតំ វា បញ្ចកនិបាតំ វា ឧគ្គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ជាតកភាណកេន សាដ្ឋកថំ ជាតកំ ឧគ្គហេតព្ពំ, តតោ ឱរំ ន វដ្ដតិ. ‘‘ធម្មបទម្បិ សហ វត្ថុនា ឧគ្គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. តតោ តតោ សមុច្ចយំ កត្វា មូលបណ្ណាសកមត្តំ វដ្ដតិ, ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បដិក្ខិត្តំ, ឥតរាសុ វិចារណាយេវ នត្ថិ. អភិធម្មេ កិញ្ចិ គហេតព្ពន្តិ ន វុត្តំ. យស្ស បន សាដ្ឋកថម្បិ វិនយបិដកំ អភិធម្មបិដកញ្ច បគុណំ, សុត្តន្តេ ច វុត្តប្បការោ គន្ថោ នត្ថិ, បរិសំ ឧបដ្ឋាបេតុំ ន លភតិ. យេន បន សុត្តន្តតោ ច វិនយតោ ច វុត្តប្បមាណោ គន្ថោ ឧគ្គហិតោ, អយំ បរិសុបដ្ឋាកោ ពហុស្សុតោវ ហោតិ, ទិសាបាមោក្ខោ យេនកាមំគមោ បរិសំ ឧបដ្ឋាបេតុំ លភតិ, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ ‘‘ព្យត្តោ’’តិ អធិប្បេតោ.

យោ ¶ ¶ បន អន្តេវាសិនោ វា សទ្ធិវិហារិកស្ស វា គិលានស្ស សក្កោតិ ឧបដ្ឋានាទីនិ កាតុំ, អយំ ឥធ ‘‘បដិពលោ’’តិ អធិប្បេតោ. យំ បន វុត្តំ –

‘‘បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. ន អសេក្ខេន សីលក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ន អសេក្ខេន សមាធិក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ន អសេក្ខេន បញ្ញាក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ន អសេក្ខេន វិមុត្តិក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ន អសេក្ខេន វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ.

‘‘អបរេហិបិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. អត្តនា ន អសេក្ខេន សីលក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ន បរំ អសេក្ខេ សីលក្ខន្ធេ សមាទបេតា. អត្តនា ន អសេក្ខេន សមាធិក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ន បរំ អសេក្ខេ សមាធិក្ខន្ធេ សមាទបេតា. អត្តនា ន អសេក្ខេន បញ្ញាក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ន បរំ អសេក្ខេ បញ្ញាក្ខន្ធេ សមាទបេតា. អត្តនា ន អសេក្ខេន វិមុត្តិក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ន បរំ អសេក្ខេ វិមុត្តិក្ខន្ធេ សមាទបេតា. អត្តនា ន អសេក្ខេន វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ន បរំ អសេក្ខេ វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេ សមាទបេតា. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ.

‘‘អបរេហិបិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. អស្សទ្ធោ ហោតិ, អហិរិកោ ហោតិ, អនោត្តប្បី ហោតិ, កុសីតោ ហោតិ, មុដ្ឋស្សតិ ហោតិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ ¶ , ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ.

‘‘អបរេហិបិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. អធិសីលេ សីលវិបន្នោ ហោតិ, អជ្ឈាចារេ ¶ អាចារវិបន្នោ ហោតិ, អតិទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិវិបន្នោ ហោតិ, អប្បស្សុតោ ហោតិ, ទុប្បញ្ញោ ហោតិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ.

‘‘អបរេហិបិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. ន បដិពលោ ហោតិ អន្តេវាសិំ វា សទ្ធិវិហារិំ វា គិលានំ ឧបដ្ឋាតុំ វា ឧបដ្ឋាបេតុំ វា, អនភិរតំ វូបកាសេតុំ វា វូបកាសាបេតុំ វា, ឧប្បន្នំ កុក្កុច្ចំ ធម្មតោ វិនោទេតុំ, អាបត្តិំ ន ជានាតិ, អាបត្តិយា វុដ្ឋានំ ន ជានាតិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ.

‘‘អបរេហិបិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. ន បដិពលោ ហោតិ អន្តេវាសិំ វា សទ្ធិវិហារិំ វា អាភិសមាចារិកាយ សិក្ខាយ សិក្ខាបេតុំ, អាទិព្រហ្មចរិយកាយ សិក្ខាយ វិនេតុំ, អភិធម្មេ វិនេតុំ, អភិវិនយេ វិនេតុំ, ឧប្បន្នំ ទិដ្ឋិគតំ ធម្មតោ វិវេចេតុំ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ.

‘‘អបរេហិបិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ ¶ . អាបត្តិំ ន ជានាតិ, អនាបត្តិំ ន ជានាតិ, លហុកំ អាបត្តិំ ន ជានាតិ, គរុកំ អាបត្តិំ ន ជានាតិ, ឧភយានិ ខោ បនស្ស បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ន ស្វាគតានិ ហោន្តិ ន សុវិភត្តានិ ន សុប្បវត្តីនិ ន សុវិនិច្ឆិតានិ សុត្តសោ អនុព្យញ្ជនសោ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ.

‘‘អបរេហិបិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. អាបត្តិំ ន ជានាតិ, អនាបត្តិំ ន ជានាតិ, លហុកំ អាបត្តិំ ន ជានាតិ, គរុកំ អាបត្តិំ ន ជានាតិ, ឩនទសវស្សោ ហោតិ ¶ . ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិអាទិ (មហាវ. ៨៤). តម្បិ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន ទសវស្សេន វា អតិរេកទសវស្សេន វា ឧបសម្បាទេតុំ, និស្សយំ ទាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៧៦, ៨២) ច ឯវំ សង្ខេបតោ វុត្តស្សេវ ឧបជ្ឈាយាចរិយលក្ខណស្ស វិត្ថារទស្សនត្ថំ វុត្តំ.

តត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៤) កិញ្ចិ អយុត្តវសេន បដិក្ខិត្តំ, កិញ្ចិ អាបត្តិអង្គវសេន. តថា ហិ ‘‘ន អសេក្ខេន សីលក្ខន្ធេនា’’តិ ច ‘‘អត្តនា ន អសេក្ខេនា’’តិ ច ‘‘អស្សទ្ធោ’’តិ ច អាទីសុ តីសុ បញ្ចកេសុ អយុត្តវសេន បដិក្ខេបោ កតោ, ន អាបត្តិអង្គវសេន. យោ ហិ អសេក្ខេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ អសមន្នាគតោ បរេ ច តត្ថ សមាទបេតុំ អសក្កោន្តោ អស្សទ្ធិយាទិទោសយុត្តោវ ហុត្វា បរិសំ បរិហរតិ, តស្ស បរិសា សីលាទីហិ បរិយាយតិយេវ ន វឌ្ឍតិ, តស្មា ‘‘តេន ន ឧបសម្បាទេតព្ព’’ន្តិអាទិ អយុត្តវសេន វុត្តំ, ន អាបត្តិអង្គវសេន. ន ហិ ខីណាសវស្សេវ ឧបជ្ឈាចរិយភាវោ ភគវតា អនុញ្ញាតោ, យទិ តស្សេវ អនុញ្ញាតោ អភវិស្ស, ‘‘សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស អនភិរតិ ឧប្បន្នា ហោតី’’តិអាទិំ ន វទេយ្យ, យស្មា បន ខីណាសវស្ស បរិសា សីលាទីហិ ន បរិហាយតិ, តស្មា ‘‘បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ឧបសម្បាទេតព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

អធិសីលេ ¶ សីលវិបន្នោតិអាទីសុ បារាជិកញ្ច សង្ឃាទិសេសញ្ច អាបន្នោ អធិសីលេ សីលវិបន្នោ នាម. ឥតរេ បញ្ចាបត្តិក្ខន្ធេ អាបន្នោ អជ្ឈាចារេ អាចារវិបន្នោ នាម. សម្មាទិដ្ឋិំ បហាយ អន្តគ្គាហិកាយ ទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ អតិទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិវិបន្នោ នាម. យត្តកំ សុតំ បរិសំ បរិហរន្តស្ស ឥច្ឆិតព្ពំ, តេន វិរហិតត្តា អប្បស្សុតោ. យំ តេន ជានិតព្ពំ អាបត្តាទិ, តស្ស អជាននតោ ទុប្បញ្ញោ. ឥមស្មិំ បញ្ចកេ បុរិមានិ តីណិ បទានិ អយុត្តវសេន វុត្តានិ, បច្ឆិមានិ ទ្វេ អាបត្តិអង្គវសេន.

អាបត្តិំ ន ជានាតីតិ ‘‘ឥទំ នាម មយា កត’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ឥមំ នាម អាបត្តិំ អយំ អាបន្នោ’’តិ ន ជានាតិ. វុដ្ឋានំ ន ជានាតីតិ ‘‘វុដ្ឋានគាមិនិតោ វា ទេសនាគាមិនិតោ វា អាបត្តិតោ ឯវំ នាម វុដ្ឋានំ ហោតី’’តិ ន ជានាតិ. ឥមស្មិញ្ហិ បញ្ចកេ បុរិមានិ ទ្វេ បទានិ អយុត្តវសេន វុត្តានិ, បច្ឆិមានិ តីណិ អាបត្តិអង្គវសេន.

អាភិសមាចារិកាយ ¶ សិក្ខាយាតិ ខន្ធកវត្តេ វិនេតុំ ន បដិពលោ ហោតីតិ អត្ថោ. អាទិព្រហ្មចរិយកាយាតិ សេក្ខបណ្ណត្តិយំ វិនេតុំ ន បដិពលោតិ អត្ថោ. អភិធម្មេតិ នាមរូបបរិច្ឆេទេ វិនេតុំ ន បដិពលោតិ អត្ថោ. អភិវិនយេតិ សកលេ វិនយបិដកេ វិនេតុំ ន បដិពលោតិ អត្ថោ. វិនេតុំ ន បដិពលោតិ ច សព្ពត្ថ សិក្ខាបេតុំ ន សក្កោតីតិ អត្ថោ. ធម្មតោ វិវេចេតុន្តិ ធម្មេន ការណេន វិស្សជ្ជាបេតុំ. ឥមស្មិំ បញ្ចកេ សព្ពបទេសុ អាបត្តិ.

‘‘អាបត្តិំ ន ជានាតី’’តិអាទិបញ្ចកស្មិំ វិត្ថារេនាតិ ឧភតោវិភង្គេន សទ្ធិំ. ន ស្វាគតានីតិ ន សុដ្ឋុ អាគតានិ. សុវិភត្តានីតិ សុដ្ឋុ វិភត្តានិ បទបច្ចាភដ្ឋសង្ករទោសរអតានិ. សុប្បវត្តីនីតិ បគុណានិ វាចុគ្គតានិ សុវិនិច្ឆិតានិ. សុត្តសោតិ ខន្ធកបរិវារតោ អាហរិតព្ពសុត្តវសេន សុដ្ឋុ វិនិច្ឆិតានិ. អនុព្យញ្ជនសោតិ អក្ខរបទបារិបូរិយា ច សុវិនិច្ឆិតានិ អខណ្ឌានិ អវិបរីតក្ខរានិ. ឯតេន អដ្ឋកថា ទីបិតា. អដ្ឋកថាតោ ហិ ឯស វិនិច្ឆយោ ហោតីតិ. ឥមស្មិំ បញ្ចកេបិ សព្ពបទេសុ អាបត្តិ. ឩនទសវស្សបរិយោសានបញ្ចកេបិ ឯសេវ នយោ. ឥតិ អាទិតោ តយោ បញ្ចកា, ចតុត្ថេ តីណិ បទានិ, បញ្ចមេ ទ្វេ បទានីតិ សព្ពេបិ ចត្តារោ បញ្ចកា អយុត្តវសេន វុត្តា, ចតុត្ថេ បញ្ចកេ ទ្វេ ¶ បទានិ, បញ្ចមេ តីណិ, ឆដ្ឋសត្តមដ្ឋមា តយោ បញ្ចកាតិ សព្ពេបិ ចត្តារោ បញ្ចកា អាបត្តិអង្គវសេន វុត្តា.

សុក្កបក្ខេ បន វុត្តវិបរិយាយេន ‘‘បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ឧបសម្បាទេតព្ពំ, និស្សយោ ទាតព្ពោ, សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. អសេក្ខេន សីលក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតី’’តិអាទិនា (មហាវ. ៨៤) អដ្ឋ បញ្ចកា អាគតាយេវ. តត្ថ សព្ពត្ថេវ អនាបត្តិ.

១៥២. កស្ស ទាតព្ពោ, កស្ស ន ទាតព្ពោតិ ឯត្ថ បន យោ លជ្ជី ហោតិ, តស្ស ទាតព្ពោ. ឥតរស្ស ន ទាតព្ពោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អលជ្ជីនំ និស្សយោ ទាតព្ពោ, យោ ទទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១២០) វចនតោ. និស្សាយ វសន្តេនបិ អលជ្ជី និស្សាយ ន វសិតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អលជ្ជីនំ និស្សាយ វត្ថព្ពំ, យោ វសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១២០). ឯត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ១២០) ច អលជ្ជីនន្តិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, អលជ្ជិបុគ្គលេ និស្សាយ ន វសិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មា នវំ ឋានំ គតេន ‘‘ឯហិ, ភិក្ខុ, និស្សយំ គណ្ហាហី’’តិ វុច្ចមានេនបិ ចតូហបញ្ចាហំ និស្សយទាយកស្ស លជ្ជិភាវំ ឧបបរិក្ខិត្វា និស្សយោ គហេតព្ពោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចតូហបញ្ចាហំ អាគមេតុំ យាវ ភិក្ខុសភាគតំ ជានាមី’’តិ (មហាវ. ១២០) ហិ វុត្តំ. សចេ ‘‘ថេរោ ¶ លជ្ជី’’តិ ភិក្ខូនំ សន្តិកេ សុត្វា អាគតទិវសេយេវ គហេតុកាមោ ហោតិ, ថេរោ បន ‘‘អាគមេហិ តាវ, វសន្តោ ជានិស្សសី’’តិ កតិបាហំ អាចារំ ឧបបរិក្ខិត្វា និស្សយំ ទេតិ, វដ្ដតិ, បកតិយា និស្សយគហណដ្ឋានំ គតេន បន តទហេវ គហេតព្ពោ, ឯកទិវសម្បិ បរិហារោ នត្ថិ. សចេ បឋមយាមេ អាចរិយស្ស ឱកាសោ នត្ថិ, ឱកាសំ អលភន្តោ ‘‘បច្ចូសសមយេ គហេស្សាមី’’តិ សយតិ, អរុណំ ឧគ្គតម្បិ ន ជានាតិ, អនាបត្តិ. សចេ បន ‘‘គណ្ហិស្សាមី’’តិ អាភោគំ អកត្វា សយតិ, អរុណុគ្គមនេ ទុក្កដំ. អគតបុព្ពំ ឋានំ គតេន ទ្វេ តីណិ ទិវសានិ វសិត្វា គន្តុកាមេន អនិស្សិតេន វសិតព្ពំ. ‘‘សត្តាហំ វសិស្សាមី’’តិ អាលយំ ករោន្តេន បន និស្សយោ គហេតព្ពោ. សចេ ថេរោ ‘‘កិំ សត្តាហំ វសន្តស្ស និស្សយេនា’’តិ វទតិ, បដិក្ខិត្តកាលតោ បដ្ឋាយ លទ្ធបរិហារោ ហោតិ.

‘‘អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នេន ភិក្ខុនា និស្សយំ អលភមានេន អនិស្សិតេន វត្ថុ’’ន្តិ វចនតោ បន អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ សចេ អត្តនា សទ្ធិំ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នំ និស្សយទាយកំ ន លភតិ, ឯវំ និស្សយំ អលភមានេន អនិស្សិតេន ពហូនិបិ ទិវសានិ គន្តុំ វដ្ដតិ. សចេ បុព្ពេ និស្សយំ គហេត្វា វុត្ថបុព្ពំ កិញ្ចិ អាវាសំ បវិសតិ, ឯករត្តំ វសន្តេនបិ និស្សយោ គហេតព្ពោ. អន្តរាមគ្គេ វិស្សមន្តោ វា សត្ថំ វា បរិយេសន្តោ កតិបាហំ វសតិ, អនាបត្តិ. អន្តោវស្សេ បន និពទ្ធវាសំ វសិតព្ពំ, និស្សយោ ច គហេតព្ពោ. នាវាយ គច្ឆន្តស្ស បន វស្សានេ អាគតេបិ និស្សយំ អលភន្តស្ស អនាបត្តិ. សចេ អន្តរាមគ្គេ គិលានោ ហោតិ, និស្សយំ អលភមានេន អនិស្សិតេន វសិតុំ វដ្ដតិ.

គិលានុបដ្ឋាកោបិ គិលានេន យាចិយមានោ អនិស្សិតោ ឯវ វសិតុំ លភតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានេន ភិក្ខុនា និស្សយំ អលភមានេន អនិស្សិតេន វត្ថុំ, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានុបដ្ឋាកេន ភិក្ខុនា និស្សយំ អលភមានេន យាចិយមានេន អនិស្សិតេន វត្ថុ’’ន្តិ (មហាវ. ១២១). សចេ បន ‘‘យាចាហិ ម’’ន្តិ វុច្ចមានោបិ គិលានោ មានេន ន យាចតិ, គន្តព្ពំ.

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អារញ្ញិកេន ភិក្ខុនា ផាសុវិហារំ សល្លក្ខេន្តេន និស្សយំ អលភមានេន អនិស្សិតេន វត្ថុំ ‘យទា បតិរូបោ និស្សយទាយកោ អាគច្ឆិស្សតិ, តទា តស្ស និស្សាយ វសិស្សាមី’’’តិ វចនតោ បន យត្ថ វសន្តស្ស សមថវិបស្សនានំ បដិលាភវសេន ផាសុ ហោតិ, តាទិសំ ផាសុវិហារំ សល្លក្ខេន្តេន និស្សយំ អលភមានេន អនិស្សិតេន វត្ថព្ពំ. ឥមញ្ច បន បរិហារំ នេវ សោតាបន្នោ, ន សកទាគាមិអនាគាមិអរហន្តោ លភន្តិ, ន ថាមគតស្ស ¶ សមាធិនោ វា វិបស្សនាយ វា លាភី, វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានេ បន ពាលបុថុជ្ជនេ កថាវ នត្ថិ. យស្ស ខោ បន សមថោ វា វិបស្សនា វា តរុណា ហោតិ, អយំ ឥមំ បរិហារំ លភតិ, បវារណាសង្គហោបិ ឯតស្សេវ អនុញ្ញាតោ. តស្មា ឥមិនា បុគ្គលេន អាចរិយេ បវារេត្វា គតេបិ ‘‘យទា បតិរូបោនិស្សយទាយកោ អាគច្ឆិស្សតិ, តំ និស្សាយ វសិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា បុន យាវ អាសាឡ្ហីបុណ្ណមា, តាវ អនិស្សិតេន វត្ថុំ វដ្ដតិ. សចេ បន អាសាឡ្ហីមាសេ អាចរិយោ នាគច្ឆតិ, យត្ថ និស្សយោ លព្ភតិ, តត្ថ គន្តព្ពំ.

១៥៣. កថំ ¶ គហិតោ ហោតីតិ ឯត្ថ ឧបជ្ឈាយស្ស សន្តិកេ តាវ ឧបជ្ឈំ គណ្ហន្តេន ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មេ, ភន្តេ, ហោហី’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពំ. ឯវំ សទ្ធិវិហារិកេន វុត្តេ សចេ ឧបជ្ឈាយោ ‘‘សាហូ’’តិ វា ‘‘លហូ’’តិ វា ‘‘ឱបាយិក’’ន្តិ វា ‘‘បតិរូប’’ន្តិ វា ‘‘បាសាទិកេន សម្បាទេហី’’តិ វា កាយេន វិញ្ញាបេតិ, វាចាយ វិញ្ញាបេតិ, កាយេន វាចាយ វិញ្ញាបេតិ, គហិតោ ហោតិ ឧបជ្ឈាយោ. ឥទមេវ ហេត្ថ ឧបជ្ឈាយគ្គហណំ, យទិទំ ឧបជ្ឈាយស្ស ឥមេសុ បញ្ចសុ បទេសុ យស្ស កស្សចិ បទស្ស វាចាយ សាវនំ កាយេន វា អត្ថវិញ្ញាបនន្តិ. កេចិ បន ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆនំ សន្ធាយ វទន្តិ, ន តំ បមាណំ. អាយាចនទានមត្តេន ហិ គហិតោ ហោតិ ឧបជ្ឈាយោ, ន ឯត្ថ សម្បដិច្ឆនំ អង្គំ. សទ្ធិវិហារិកេនបិ ន កេវលំ ‘‘ឥមិនា មេ បទេន ឧបជ្ឈាយោ គហិតោ’’តិ ញាតុំ វដ្ដតិ, ‘‘អជ្ជតគ្គេ ទានិ ថេរោ មយ្ហំ ភារោ, អហម្បិ ថេរស្ស ភារោ’’តិ ឥទម្បិ ញាតុំ វដ្ដតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៦៤). វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ឧបជ្ឈាយោ, ភិក្ខវេ, សទ្ធិវិហារិកម្ហិ បុត្តចិត្តំ ឧបដ្ឋបេស្សតិ, សទ្ធិវិហារិកោ ឧបជ្ឈាយម្ហិ បិតុចិត្តំ ឧបដ្ឋបេស្សតិ, ឯវំ តេ អញ្ញមញ្ញំ សគារវា សប្បតិស្សា សភាគវុត្តិនោ វិហរន្តា ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ វុឌ្ឍិំ វិរូឡ្ហិំ វេបុល្លំ អាបជ្ជិស្សន្តី’’តិ (មហាវ. ៦៥).

អាចរិយស្ស សន្តិកេ និស្សយគ្គហណេបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ. អយំ បនេត្ថ វិសេសោ – អាចរិយស្ស សន្តិកេ និស្សយំ គណ្ហន្តេន ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ, ភន្តេ, ហោហិ, អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមី’’តិ (មហាវ. ៧៧) តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពំ, សេសំ វុត្តនយមេវ.

១៥៤. កថំ ¶ បដិប្បស្សម្ភតីតិ ឯត្ថ តាវ ឧបជ្ឈាយម្ហា បញ្ចហាការេហិ និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិ វេទិតព្ពា, អាចរិយម្ហា ឆហិ អាការេហិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘បញ្ចិមា, ភិក្ខវេ, និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិយោ ឧបជ្ឈាយម្ហា. ឧបជ្ឈាយោ បក្កន្តោ វា ហោតិ, វិព្ភន្តោ វា, កាលកតោ វា, បក្ខសង្កន្តោ វា, អាណត្តិយេវ បញ្ចមី. ឥមា ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ច និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិយោ ឧបជ្ឈាយម្ហា.

ឆយិមា ¶ , ភិក្ខវេ, និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិយោ អាចរិយម្ហា. អាចរិយោ បក្កន្តោ វា ហោតិ, វិព្ភន្តោ វា, កាលកតោ វា, បក្ខសង្កន្តោ វា, អាណត្តិយេវ បញ្ចមី, ឧបជ្ឈាយេន វា សមោធានគតោ ហោតិ. ឥមា ខោ, ភិក្ខវេ, ឆ និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិយោ អាចរិយម្ហា’’តិ (មហាវ. ៨៣).

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៣) – បក្កន្តោតិ ទិសំ គតោ. ឯវំ គតេ ច បន តស្មិំ សចេ វិហារេ និស្សយទាយកោ អត្ថិ, យស្ស សន្តិកេ អញ្ញទាបិ និស្សយោ វា គហិតបុព្ពោ ហោតិ, យោ វា ឯកសម្ភោគបរិភោគោ, តស្ស សន្តិកេ និស្សយោ គហេតព្ពោ, ឯកទិវសម្បិ បរិហារោ នត្ថិ. សចេ តាទិសោ នត្ថិ, អញ្ញោ លជ្ជី បេសលោ អត្ថិ, តស្ស បេសលភាវំ ជានន្តេន តទហេវ និស្សយោ យាចិតព្ពោ. សចេ ទេតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. អថ បន ‘‘តុម្ហាកំ ឧបជ្ឈាយោ លហុំ អាគមិស្សតី’’តិ បុច្ឆតិ, ឧបជ្ឈាយេន ចេ តថា វុត្តំ, ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ វទតិ ‘‘តេន ហិ ឧបជ្ឈាយស្ស អាគមនំ អាគមេថា’’តិ, វដ្ដតិ. អថ បនស្ស បកតិយា បេសលភាវំ ន ជានាតិ, ចត្តារិ បញ្ច ទិវសានិ តស្ស ភិក្ខុស្ស សភាគតំ ឱលោកេត្វា ឱកាសំ ការេត្វា និស្សយោ គហេតព្ពោ. សចេ បន វិហារេ និស្សយទាយកោ នត្ថិ, ឧបជ្ឈាយោ ច ‘‘អហំ កតិបាហេន អាគមិស្សាមិ, មា ឧក្កណ្ឋិត្ថា’’តិ វត្វា គតោ, យាវ អាគមនា បរិហារោ លព្ភតិ, អថាបិ នំ តត្ថ មនុស្សា បរិច្ឆិន្នកាលតោ ឧត្តរិបិ បញ្ច វា ទស វា ទិវសានិ វាសេន្តិយេវ, តេន វិហារំ បវត្តិ បេសេតព្ពា ‘‘ទហរា មា ឧក្កណ្ឋន្តុ, អហំ អសុកទិវសំ នាម អាគមិស្សាមី’’តិ, ឯវម្បិ បរិហារោ លព្ភតិ. អថ អាគច្ឆតោ អន្តរាមគ្គេ នទីបូរេន វា ចោរាទីហិ វា ឧបទ្ទវោ ហោតិ, ថេរោ ឧទកោសក្កនំ វា អាគមេតិ, សហាយេ វា បរិយេសតិ, តំ ចេ បវត្តិំ ទហរា សុណន្តិ, យាវ អាគមនា បរិហារោ លព្ភតិ. សចេ បន សោ ‘‘ឥធេវាហំ វសិស្សាមី’’តិ បហិណតិ, បរិហារោ នត្ថិ. យត្ថ និស្សយោ លព្ភតិ, តត្ថ គន្តព្ពំ. វិព្ភន្តេ បន កាលកតេ បក្ខសង្កន្តេ វា ឯកទិវសម្បិ បរិហារោ នត្ថិ, យត្ថ និស្សយោ លព្ភតិ, តត្ថ គន្តព្ពំ.

អាណត្តីតិ ¶ ¶ បន និស្សយបណាមនា វុច្ចតិ, តស្មា ‘‘បណាមេមិ ត’’ន្តិ វា ‘‘មា ឥធ បដិក្កមី’’តិ វា ‘‘នីហរ តេ បត្តចីវរ’’ន្តិ វា ‘‘នាហំ តយា ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ វាតិ ឥមិនា បាឡិនយេន ‘‘មា មំ គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆី’’តិអាទិនា បាឡិមុត្តកនយេន វា យោ និស្សយបណាមនាយ បណាមិតោ ហោតិ, តេន ឧបជ្ឈាយោ ខមាបេតព្ពោ. សចេ អាទិតោវ ន ខមតិ, ទណ្ឌកម្មំ អាហរិត្វា តិក្ខត្តុំ តាវ សយមេវ ខមាបេតព្ពោ. នោ ចេ ខមតិ, តស្មិំ វិហារេ មហាថេរេ គហេត្វា ខមាបេតព្ពោ. នោ ចេ ខមតិ, សាមន្តវិហារេ ភិក្ខូ គហេត្វា ខមាបេតព្ពោ. សចេ ឯវម្បិ ន ខមតិ, អញ្ញត្ថ គន្ត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស សភាគានំ សន្តិកេ វសិតព្ពំ ‘‘អប្បេវ នាម ‘សភាគានំ មេ សន្តិកេ វសតី’តិ ញត្វាបិ ខមេយ្យា’’តិ. សចេ ឯវម្បិ ន ខមតិ, តត្រេវ វសិតព្ពំ. តត្រ ចេ ទុព្ភិក្ខាទិទោសេន ន សក្កា ហោតិ វសិតុំ, តំយេវ វិហារំ អាគន្ត្វា អញ្ញស្ស សន្តិកេ និស្សយំ គហេត្វា វសិតុំ វដ្ដតិ. អយមាណត្តិយំ វិនិច្ឆយោ.

អាចរិយម្ហា និស្សយបដិប្បស្សទ្ធីសុ អាចរិយោ បក្កន្តោ វា ហោតីតិ ឯត្ថ កោចិ អាចរិយោ អាបុច្ឆិត្វា បក្កមតិ, កោចិ អនាបុច្ឆិត្វា, អន្តេវាសិកោបិ ឯវមេវ. តត្រ សចេ អន្តេវាសិកោ អាចរិយំ អាបុច្ឆតិ ‘‘អសុកំ នាម, ភន្តេ, ឋានំ គន្តុំ ឥច្ឆាមិ កេនចិទេវ ករណីយេនា’’តិ, អាចរិយេន ច ‘‘កទា គមិស្សសី’’តិ វុត្តោ ‘‘សាយន្ហេ វា រត្តិំ វា ឧដ្ឋហិត្វា គមិស្សាមី’’តិ វទតិ, អាចរិយោបិ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតិ, តំ ខណំយេវ និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ បន ‘‘ភន្តេ, អសុកំ នាម ឋានំ គន្តុកាមោម្ហី’’តិ វុត្តេ អាចរិយោ ‘‘អសុកស្មិំ នាម គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បច្ឆា ជានិស្សសី’’តិ វទតិ, សោ ច ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតិ, តតោ ចេ គតោ សុគតោ. សចេ បន ន គច្ឆតិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. អថាបិ ‘‘គច្ឆាមី’’តិ វុត្តេ អាចរិយេន ‘‘មា តាវ គច្ឆ, រត្តិំ មន្តេត្វា ជានិស្សាមា’’តិ វុត្តោ មន្តេត្វា គច្ឆតិ, សុគតោ. នោ ចេ គច្ឆតិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. អាចរិយំ អនាបុច្ឆា បក្កមន្តស្ស បន ឧបចារសីមាតិក្កមេ និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ, អន្តោឧបចារសីមតោ បដិនិវត្តន្តស្ស ន បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ បន អាចរិយោ អន្តេវាសិកំ អាបុច្ឆតិ ‘‘អាវុសោ, អសុកំ នាម ឋានំ គមិស្សាមី’’តិ, អន្តេវាសិកេន ច ‘‘កទា’’តិ ¶ វុត្តេ ‘‘សាយន្ហេ វា រត្តិភាគេ វា’’តិ វទតិ, អន្តេវាសិកោបិ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតិ, តំ ខណំយេវ និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ, សចេ បន អាចរិយោ ‘‘ស្វេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា គមិស្សាមី’’តិ វទតិ, ឥតរោ ច ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតិ, ឯកទិវសំ តាវ និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ, បុនទិវសេ បដិប្បស្សទ្ធោ ហោតិ. ‘‘អសុកស្មិំ នាម គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជានិស្សាមិ មម គមនំ វា អគមនំ វា’’តិ វត្វា ¶ បន សចេ ន គច្ឆតិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. អថាបិ ‘‘គច្ឆាមី’’តិ វុត្តេ អន្តេវាសិកេន ‘‘មា តាវ គច្ឆថ, រត្តិំ មន្តេត្វា ជានិស្សថា’’តិ វុត្តោ មន្តេត្វាបិ ន គច្ឆតិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ ឧភោបិ អាចរិយន្តេវាសិកា កេនចិទេវ ករណីយេន ពហិសីមំ គច្ឆន្តិ, តតោ ចេ អាចរិយោ គមិយចិត្តេ ឧប្បន្នេ អនាបុច្ឆាវ គន្ត្វា ទ្វិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អន្តោយេវ និវត្តតិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា និវត្តតិ, បដិប្បស្សទ្ធោ ហោតិ. អាចរិយុបជ្ឈាយា ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កម្ម អញ្ញស្មិំ វិហារេ វសន្តិ, និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ. អាចរិយេ វិព្ភន្តេ កាលកតេ បក្ខសង្កន្តេ ច តំ ខណំយេវ បដិប្បស្សម្ភតិ.

អាណត្តិយំ បន អាចរិយោ មុញ្ចិតុកាមោវ ហុត្វា និស្សយបណាមនាយ បណាមេតិ, អន្តេវាសិកោ ច ‘‘កិញ្ចាបិ មំ អាចរិយោ បណាមេតិ, អថ ខោ ហទយេន មុទុកោ’’តិ សាលយោ ហោតិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេបិ អារិយោ សាលយោ, អន្តេវាសិកោ និរាលយោ ‘‘ន ទានិ ឥមំ និស្សាយ វសិស្សាមី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, ឯវម្បិ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. ឧភិន្នំ សាលយភាវេ បន ន បដិប្បស្សម្ភតិយេវ, ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន បដិប្បស្សម្ភតិ, បណាមិតេន ទណ្ឌកម្មំ អាហរិត្វា តិក្ខត្តុំ ខមាបេតព្ពោ. នោ ចេ ខមតិ, ឧបជ្ឈាយេ វុត្តនយេន បដិបជ្ជិតព្ពំ. យថាបញ្ញត្តំ បន អាចរិយុបជ្ឈាយវត្តំ បរិបូរេន្តំ អធិមត្តបេមាទិបញ្ចង្គសមន្នាគតំ អន្តេវាសិកំ សទ្ធិវិហារិកំ វា បណាមេន្តស្ស ទុក្កដំ, ឥតរំ អបណាមេន្តស្សបិ ទុក្កដមេវ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ន, ភិក្ខវេ, សម្មាវត្តន្តោ បណាមេតព្ពោ, យោ បណាមេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ន ច, ភិក្ខវេ, អសម្មាវត្តន្តោ ន បណាមេតព្ពោ, យោ ន បណាមេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស (មហាវ. ៨០).

‘‘បញ្ចហិ ¶ , ភិក្ខវេ, អង្គេហិ សមន្នាគតំ អន្តេវាសិកំ អបណាមេន្តោ អាចរិយោ សាតិសារោ ហោតិ, បណាមេន្តោ អនតិសារោ ហោតិ. អាចរិយម្ហិ នាធិមត្តំ បេមំ ហោតិ, នាធិមត្តោ បសាទោ ហោតិ, នាធិមត្តា ហិរី ហោតិ, នាធិមត្តោ គារវោ ហោតិ, នាធិមត្តា ភាវនា ហោតិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ អន្តេវាសិកំ អបណាមេន្តោ អាចរិយោ សាតិសារោ ហោតិ, បណាមេន្តោ អនតិសារោ ហោតិ (មហាវ. ៨១).

‘‘បញ្ចហិ ¶ , ភិក្ខវេ, អង្គេហិ សមន្នាគតំ សទ្ធិវិហារិកំ អបណាមេន្តោ ឧបជ្ឈាយោ សាតិសារោ ហោតិ, បណាមេន្តោ អនតិសារោ ហោតិ. ឧបជ្ឈាយម្ហិ នាធិមត្តំ បេមំ ហោតិ, នាធិមត្តោ បសាទោ ហោតិ, នាធិមត្តា ហិរី ហោតិ, នាធិមត្តោ គារវោ ហោតិ, នាធិមត្តា ភាវនា ហោតិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ សទ្ធិវិហារិកំ អបណាមេន្តោ ឧបជ្ឈាយោ សាតិសារោ ហោតិ, បណាមេន្តោ អនតិសារោ ហោតី’’តិអាទិ (មហាវ. ៦៨).

តត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ៦៨) នាធិមត្តំ បេមំ ហោតីតិ ឧបជ្ឈាយម្ហិ អធិមត្តំ គេហស្សិតបេមំ ន ហោតិ. នាធិមត្តា ភាវនា ហោតីតិ អធិមត្តា មេត្តាភាវនា ន ហោតីតិ អត្ថោ.

ឧបជ្ឈាយេន វា សមោធានគតោតិ ឯត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៣) ទស្សនសវនវសេន សមោធានំ វេទិតព្ពំ. សចេ ហិ អាចរិយំ និស្សាយ វសន្តោ សទ្ធិវិហារិកោ ឯកវិហារេ ចេតិយំ វា វន្ទន្តំ, ឯកគាមេ វា បិណ្ឌាយ ចរន្តំ ឧបជ្ឈាយំ បស្សតិ, និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ. ឧបជ្ឈាយោ បស្សតិ, សទ្ធិវិហារិកោ ន បស្សតិ, ន បដិប្បស្សម្ភតិ. មគ្គប្បដិបន្នំ វា អាកាសេន វា គច្ឆន្តំ ឧបជ្ឈាយំ ទិស្វា ទូរត្តា ‘‘ភិក្ខូ’’តិ ជានាតិ, ‘‘ឧបជ្ឈាយោ’’តិ ន ជានាតិ, ន បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ ជានាតិ, បដិប្បស្សម្ភតិ. ឧបរិបាសាទេ ឧបជ្ឈាយោ វសតិ, ហេដ្ឋា សទ្ធិវិហារិកោ, តំ អទិស្វាវ យាគុំ បិវិត្វា បដិក្កមតិ, អាសនសាលាយ វា និសិន្នំ អទិស្វាវ ឯកមន្តេ ភុញ្ជិត្វា បក្កមតិ, ធម្មស្សវនមណ្ឌបេ វា និសិន្នម្បិ ¶ តំ អទិស្វាវ ធម្មំ សុត្វា បក្កមតិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. ឯវំ តាវ ទស្សនវសេន សមោធានំ វេទិតព្ពំ. សវនវសេន បន សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស វិហារេ វា អន្តរឃរេ វា ធម្មំ វា កថេន្តស្ស អនុមោទនំ វា ករោន្តស្ស សទ្ទំ សុត្វា ‘‘ឧបជ្ឈាយស្ស មេ សទ្ទោ’’តិ សញ្ជានាតិ, និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ, អសញ្ជានន្តស្ស ន បដិប្បស្សម្ភតិ. អយំ សមោធានេ វិនិច្ឆយោ.

១៥៥. និស្សាយ កេន វសិតព្ពំ, កេន ន វសិតព្ពន្តិ ឯត្ថ បន ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន បញ្ច វស្សានិ និស្សាយ វត្ថុំ, អព្យត្តេន យាវជីវ’’ន្តិ (មហាវ. ១០៣) វចនតោ យោ អព្យត្តោ ហោតិ, តេន យាវជីវំ និស្សាយេវ វសិតព្ពំ. សចាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១០៣) វុឌ្ឍតរំ អាចរិយំ ន លភតិ, ឧបសម្បទាយ សដ្ឋិវស្សោ វា សត្តតិវស្សោ វា ហោតិ, នវកតរស្សបិ ព្យត្តស្ស សន្តិកេ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ, អាវុសោ, ហោតិ, អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមី’’តិ ¶ ឯវំ តិក្ខត្តុំ វត្វា និស្សយោ គហេតព្ពោវ. គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆន្តេនបិ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆាមិ អាចរិយា’’តិ វត្តព្ពំ. ឯស នយោ សព្ពអាបុច្ឆនេសុ.

យោ បន ព្យត្តោ ហោតិ ឧបសម្បទាយ បញ្ចវស្សោ, តេន អនិស្សិតេន វត្ថុំ វដ្ដតិ. តស្មា និស្សយមុច្ចនកេន (បាចិ. អដ្ឋ. ១៤៥-១៤៧) ឧបសម្បទាយ បញ្ចវស្សេន សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ទ្វេ មាតិកា បគុណា វាចុគ្គតា កត្តព្ពា, បក្ខទិវសេសុ ធម្មស្សវនត្ថាយ សុត្តន្តតោ ចត្តារោ ភាណវារា, សម្បត្តានំ បរិសានំ បរិកថនត្ថាយ អន្ធកវិន្ទ(អ. និ. ៥.១១៤) មហារាហុលោវាទ(ម. និ. ២.១១៣ អាទយោ) អម្ពដ្ឋ(ទឦ. និ. ១.២៥៤ អាទយោ) សទិសោ ឯកោ កថាមគ្គោ, សង្ឃភត្តមង្គលាមង្គលេសុ អនុមោទនត្ថាយ តិស្សោ អនុមោទនា, ឧបោសថបវារណាទិជាននត្ថំ កម្មាកម្មវិនិច្ឆយោ, សមណធម្មករណត្ថំ សមាធិវសេន វា វិបស្សនាវសេន វា អរហត្តបរិយោសានមេកំ កម្មដ្ឋានំ, ឯត្តកំ ឧគ្គហេតព្ពំ. ឯត្តាវតា ហិ អយំ ពហុស្សុតោ ហោតិ ចាតុទ្ទិសោ, យត្ថ កត្ថចិ អត្តនោ ឥស្សរិយេន វសិតុំ លភតិ. យំ បន វុត្តំ –

‘‘បញ្ចហិ ¶ , ភិក្ខវេ, អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន អនិស្សិតេន វត្ថព្ពំ. ន អសេក្ខេន សីលក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ, ន អសេក្ខេន សមាធិក្ខន្ធេន… ន អសេក្ខេន បញ្ញាក្ខន្ធេន… ន អសេក្ខេន វិមុត្តិក្ខន្ធេន… ន អសេក្ខេន វិមុត្តិញាណទស្សនក្ខន្ធេន សមន្នាគតោ ហោតិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន អនិស្សិតេន វត្ថព្ពំ.

‘‘អបរេហិបិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន អនិស្សិតេន វត្ថព្ពំ. អស្សទ្ធោ ហោតិ, អហិរិកោ ហោតិ, អនោត្តប្បី ហោតិ, កុសីតោ ហោតិ, មុដ្ឋស្សតិ ហោតិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន អនិស្សិតេន វត្ថព្ពំ.

‘‘អបរេហិបិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន អនិស្សិតេន វត្ថព្ពំ. អធិសីលេ សីលវិបន្នោ ហោតិ, អជ្ឈាចារេ អាចារវិបន្នោ ហោតិ, អតិទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិវិបន្នោ ហោតិ, អប្បស្សុតោ ហោតិ, ទុប្បញ្ញោ ហោតិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន អនិស្សិតេន វត្ថព្ពំ.

‘‘អបរេហិបិ ¶ , ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន អនិស្សិតេន វត្ថព្ពំ. អាបត្តិំ ន ជានាតិ, អនាបត្តិំ ន ជានាតិ, លហុកំ អាបត្តិំ ន ជានាតិ, គរុកំ អាបត្តិំ ន ជានាតិ, ឧភយានិ ខោ បនស្ស បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ន ស្វាគតានិ ហោន្តិ ន សុវិភត្តានិ ន សុប្បវត្តីនិ ន សុវិនិច្ឆិតានិ សុត្តសោ អនុព្យញ្ជនសោ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន អនិស្សិតេន វត្ថព្ពំ.

‘‘អបរេហិបិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន អនិស្សិតេន វត្ថព្ពំ. អាបត្តិំ ន ជានាតិ, អនាបត្តិំ ន ជានាតិ, លហុកំ អាបត្តិំ ន ជានាតិ, គរុកំ អាបត្តិំ ន ជានាតិ, ឩនបញ្ចវស្សោ ហោតិ. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា ន អនិស្សិតេន វត្ថព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ១០៣). ឯត្ថាបិ ¶ បុរិមនយេនេវ អយុត្តវសេន អាបត្តិអង្គវសេន ច បដិក្ខេបោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ពាលានំ បន អព្យត្តានំ ទិសំគមិកានំ អន្តេវាសិកសទ្ធិវិហារិកានំ អនុញ្ញា ន ទាតព្ពា. សចេ ទេន្តិ, អាចរិយុបជ្ឈាយានំ ទុក្កដំ. តេ ចេ អននុញ្ញាតា គច្ឆន្តិ, តេសម្បិ ទុក្កដំ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, សម្ពហុលា ភិក្ខូ ពាលា អព្យត្តា ទិសំគមិកា អាចរិយុបជ្ឈាយេ អាបុច្ឆន្តិ. តេ, ភិក្ខវេ, អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ បុច្ឆិតព្ពា ‘‘កហំ គមិស្សថ, កេន សទ្ធិំ គមិស្សថា’’តិ. តេ ចេ, ភិក្ខវេ, ពាលា អព្យត្តា អញ្ញេ ពាលេ អព្យត្តេ អបទិសេយ្យុំ. ន, ភិក្ខវេ, អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ អនុជានិតព្ពា, អនុជានេយ្យុំ ចេ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. តេ ចេ, ភិក្ខវេ, ពាលា អព្យត្តា អននុញ្ញាតា អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ គច្ឆេយ្យុំ ចេ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៣).

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

និស្សយវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

២៤. សីមាវិនិច្ឆយកថា

១៥៦. សីមាតិ ¶ ឯត្ថ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) សីមា នាមេសា ពទ្ធសីមា អពទ្ធសីមាតិ ទុវិធា ហោតិ. តត្ថ ឯកាទស វិបត្តិសីមាយោ អតិក្កមិត្វា តិវិធសម្បត្តិយុត្តា និមិត្តេន និមិត្តំ ពន្ធិត្វា សម្មតា សីមា ពទ្ធសីមា នាម. អតិខុទ្ទកា, អតិមហតី, ខណ្ឌនិមិត្តា, ឆាយានិមិត្តា, អនិមិត្តា, ពហិសីមេ ឋិតសម្មតា, នទិយា សម្មតា, សមុទ្ទេ សម្មតា, ជាតស្សរេ សម្មតា, សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា, សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតាតិ ឥមេហិ ឯកាទសហិ អាការេហិ សីមតោ កម្មានិ វិបជ្ជន្តីតិ វចនតោ ឯតា វិបត្តិសីមាយោ នាម.

តត្ថ អតិខុទ្ទកា នាម យត្ថ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ និសីទិតុំ ន សក្កោន្តិ. អតិមហតី នាម យា កេសគ្គមត្តេនបិ តិយោជនំ អតិក្កមិត្វា សម្មតា. ខណ្ឌនិមិត្តា ¶ នាម អឃដិតនិមិត្តា វុច្ចតិ. បុរត្ថិមាយ ទិសាយ និមិត្តំ កិត្តេត្វា អនុក្កមេន ទក្ខិណាយ ទិសាយ បច្ឆិមាយ ឧត្តរាយ ទិសាយ កិត្តេត្វា បុន បុរត្ថិមាយ ទិសាយ បុព្ពកិត្តិតំ បដិកិត្តេត្វា ឋបេតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ អខណ្ឌនិមិត្តា ហោតិ. សចេ បន អនុក្កមេន អាហរិត្វា ឧត្តរាយ ទិសាយ និមិត្តំ កិត្តេត្វា តត្ថេវ ឋបេតិ, ខណ្ឌនិមិត្តា ហោតិ. អបរាបិ ខណ្ឌនិមិត្តា នាម យា អនិមិត្តុបគំ តចសាររុក្ខំ វា ខាណុកំ វា បំសុបុញ្ជំ វា វាលុកបុញ្ជំ វា អញ្ញតរំ អន្តរា ឯកនិមិត្តំ កត្វា សម្មតា. ឆាយានិមិត្តា នាម បព្ពតឆាយាទីនំ យំ កិញ្ចិ ឆាយំ និមិត្តំ កត្វា សម្មតា. អនិមិត្តា នាម សព្ពេន សព្ពំ និមិត្តានិ អកិត្តេត្វា សម្មតា. ពហិសីមេ ឋិតសម្មតា នាម និមិត្តានិ កិត្តេត្វា និមិត្តានំ ពហិ ឋិតេន សម្មតា. នទិយា, សមុទ្ទេ, ជាតស្សរេ សម្មតា នាម ឯតេសុ នទិអាទីសុ សម្មតា. សា ហិ ឯវំ សម្មតាបិ ‘‘សព្ពា, ភិក្ខវេ, នទី អសីមា, សព្ពោ សមុទ្ទោ អសីមោ, សព្ពោ ជាតស្សរោ អសីមោ’’តិ (មហាវ. ១៤៧) វចនតោ អសម្មតាវ ហោតិ. សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៨) នាម អត្តនោ សីមាយ បរេសំ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា. សចេ ហិ បោរាណកស្ស វិហារស្ស បុរត្ថិមាយ ទិសាយ អម្ពោ ចេវ ជម្ពុ ចាតិ ទ្វេ រុក្ខា អញ្ញមញ្ញំ សំសដ្ឋវិដបា ហោន្តិ, តេសុ អម្ពស្ស បច្ឆិមទិសាភាគេ ជម្ពុ, វិហារសីមា ច ជម្ពុំ អន្តោកត្វា អម្ពំ កិត្តេត្វា ពទ្ធា ហោតិ. អថ បច្ឆា តស្ស វិហារស្ស បុរត្ថិមាយ ទិសាយ វិហារេ កតេ សីមំ ពន្ធន្តា ភិក្ខូ តំ អម្ពំ អន្តោកត្វា ជម្ពុំ កិត្តេត្វា ពន្ធន្តិ ¶ , សីមាយ សីមំ សម្ភិន្នា ហោតិ. តស្មា សចេ បឋមតរំ កតស្ស វិហារស្ស សីមា អសម្មតា ហោតិ, សីមាយ ឧបចារោ ឋបេតព្ពោ. សចេ សម្មតា ហោតិ, បច្ឆិមកោដិយា ហត្ថមត្តា សីមន្តរិកា ឋបេតព្ពា. កុរុន្ទិយំ ‘‘វិទត្ថិមត្តម្បិ’’, មហាបច្ចរិយំ ‘‘ចតុរង្គុលមត្តម្បិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ឯករុក្ខោបិ ច ទ្វិន្នំ សីមានំ និមិត្តំ ហោតិ. សោ បន វឌ្ឍន្តោ សីមសង្ករំ ករោតិ, តស្មា ន កាតព្ពោ. សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតា នាម អត្តនោ សីមាយ បរេសំ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតា. សចេ ហិ បរេសំ ពទ្ធសីមំ សកលំ វា តស្សា បទេសំ វា អន្តោកត្វា អត្តនោ សីមំ សម្មន្នន្តិ, សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរិតា នាម ហោតិ. ភិក្ខុនីនំ បន សីមំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អន្តោបិ ភិក្ខូនំ សីមំ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ. ភិក្ខុនីនម្បិ ភិក្ខូនំ សីមាយ ឯសេវ ¶ នយោ. ន ហិ តេ អញ្ញមញ្ញស្ស កម្មេ គណបូរកា ហោន្តិ, ន កម្មវាចំ វគ្គំ ករោន្តិ. ឥតិ ឥមា ឯកាទស វិបត្តិសីមាយោ អតិក្កមិត្វា សីមា សម្មន្និតព្ពា.

១៥៧. តិវិធសម្បត្តិយុត្តា នាម និមិត្តសម្បត្តិយា បរិសសម្បត្តិយា កម្មវាចាសម្បត្តិយា ច យុត្តា. តត្ថ និមិត្តសម្បត្តិយា យុត្តា នាម បព្ពតនិមិត្តំ បាសាណនិមិត្តំ វននិមិត្តំ រុក្ខនិមិត្តំ មគ្គនិមិត្តំ វម្មិកនិមិត្តំ នទីនិមិត្តំ ឧទកនិមិត្តន្តិ ឯវំ វុត្តេសុ អដ្ឋសុ និមិត្តេសុ តស្មិំ តស្មិំ ទិសាភាគេ យថាលទ្ធានិ និមិត្តុបគានិ និមិត្តានិ ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្តំ. បព្ពតោ, ភន្តេ. ឯសោ បព្ពតោ និមិត្ត’’ន្តិអាទិនា នយេន សម្មា កិត្តេត្វា សម្មតា.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) – វិនយធរេន បុច្ឆិតព្ពំ ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ? ‘‘បព្ពតោ, ភន្តេ’’តិ. ឥទំ បន ឧបសម្បន្នោ វា អាចិក្ខតុ អនុបសម្បន្នោ វា, វដ្ដតិយេវ. បុន វិនយធរេន ‘‘ឯសោ បព្ពតោ និមិត្ត’’ន្តិ ឯវំ និមិត្តំ កិត្តេតព្ពំ, ‘‘ឯតំ បព្ពតំ និមិត្តំ ករោម, ករិស្សាម, និមិត្តំ កតោ, និមិត្តំ ហោតុ, ហោតិ, ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ បន កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. បាសាណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. បុរត្ថិមាយ ទិសាយ, បុរត្ថិមាយ អនុទិសាយ, ទក្ខិណាយ ទិសាយ, ទក្ខិណាយ អនុទិសាយ, បច្ឆិមាយ ទិសាយ, បច្ឆិមាយ អនុទិសាយ, ឧត្តរាយ ទិសាយ, ឧត្តរាយ អនុទិសាយ កិំ និមិត្តំ? ឧទកំ, ភន្តេ. ឯតំ ឧទកំ និមិត្តន្តិ កិត្តេតព្ពំ. ឯត្ថ បន អដ្ឋបេត្វា បុន ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្តំ? បព្ពតោ, ភន្តេ. ឯសោ បព្ពតោ និមិត្ត’’ន្តិ ឯវំ បឋមំ កិត្តិតនិមិត្តំ កិត្តេត្វាវ ឋបេតព្ពំ. ឯវញ្ហិ និមិត្តេន និមិត្តំ ឃដិតំ ហោតិ, និមិត្តានិ សកិំ ¶ កិត្តិតានិបិ កិត្តិតានេវ ហោន្តិ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ បន ‘‘តិក្ខត្តុំ សីមមណ្ឌលំ ពន្ធន្តេន និមិត្តំ កិត្តេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

១៥៨. ឥទានិ និមិត្តុបគានិ បព្ពតាទីនិ វេទិតព្ពានិ – តិវិធោ បព្ពតោ សុទ្ធបំសុបព្ពតោ សុទ្ធបាសាណបព្ពតោ ឧភយមិស្សកោតិ. សោ តិវិធោបិ វដ្ដតិ, វាលិករាសិ បន ន វដ្ដតិ. ឥតរោបិ ហត្ថិប្បមាណតោ ឱមកតរោ ន វដ្ដតិ, ហត្ថិប្បមាណតោ បដ្ឋាយ សិនេរុប្បមាណោបិ វដ្ដតិ. សចេ ចតូសុ ទិសាសុ ចត្តារោ តីសុ វា តយោ បព្ពតា ហោន្តិ ¶ , ចតូហិ វា តីហិ វា បព្ពតនិមិត្តេហិ សម្មន្និតុម្បិ វដ្ដតិ, ទ្វីហិ បន និមិត្តេហិ ឯកេន វា សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតិ. ឥតោ បរេសុ បាសាណនិមិត្តាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា បព្ពតនិមិត្តំ ករោន្តេន បុច្ឆិតព្ពំ ‘‘ឯកាពទ្ធោ, ន ឯកាពទ្ធោ’’តិ. សចេ ឯកាពទ្ធោ ហោតិ, ន កាតព្ពោ. តញ្ហិ ចតូសុ វា អដ្ឋសុ វា ទិសាសុ កិត្តេន្តេនបិ ឯកមេវ និមិត្តំ កិត្តិតំ ហោតិ, តស្មា យោ ឯវំ ចក្កសណ្ឋានេន វិហារម្បិ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតោ បព្ពតោ, តំ ឯកទិសាយ កិត្តេត្វា អញ្ញាសុ ទិសាសុ តំ ពហិទ្ធា កត្វា អន្តោ អញ្ញានិ និមិត្តានិ កិត្តេតព្ពានិ. សចេ បព្ពតស្ស តតិយភាគំ វា ឧបឌ្ឍំ វា អន្តោសីមាយ កត្តុកាមា ហោន្តិ, បព្ពតំ អកិត្តេត្វា យត្តកំ បទេសំ អន្តោ កត្តុកាមា, តស្ស បរតោ តស្មិំយេវ បព្ពតេ ជាតរុក្ខវម្មិកាទីសុ អញ្ញតរំ និមិត្តំ កិត្តេតព្ពំ. សចេ ឯកយោជនទ្វិយោជនប្បមាណំ សព្ពំ បព្ពតំ អន្តោ កត្តុកាមា ហោន្តិ, បព្ពតស្ស បរតោ ភូមិយំ ជាតរុក្ខវម្មិកាទីនិ និមិត្តានិ កិត្តេតព្ពានិ.

បាសាណនិមិត្តេ អយគុឡោបិ បាសាណសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ, តស្មា យោ កោចិ បាសាណោ វដ្ដតិ. បមាណតោ បន ហត្ថិប្បមាណោ បព្ពតសង្ខ្យំ គតោ, តស្មា សោ ន វដ្ដតិ, មហាគោណមហាមហិំសប្បមាណោ បន វដ្ដតិ. ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ទ្វត្តិំសបលគុឡបិណ្ឌប្បមាណោ វដ្ដតិ, តតោ ខុទ្ទកតរោ ឥដ្ឋកា វា មហន្តីបិ ន វដ្ដតិ, អនិមិត្តុបគបាសាណានំ រាសិបិ ន វដ្ដតិ, បគេវ បំសុវាលុករាសិ. ភូមិសមោ ខលមណ្ឌលសទិសោ បិដ្ឋិបាសាណោ វា ភូមិតោ ខាណុកោ វិយ ឧដ្ឋិតបាសាណោ វា ហោតិ, សោបិ បមាណុបគោ ចេ, វដ្ដតិ. បិដ្ឋិបាសាណោ អតិមហន្តោបិ បាសាណសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ, តស្មា សចេ មហតោ បិដ្ឋិបាសាណស្ស ឯកប្បទេសំ អន្តោសីមាយ កត្តុកាមា ហោន្តិ, តំ អកិត្តេត្វា តស្សុបរិ អញ្ញោ បាសាណោ កិត្តេតព្ពោ. សចេ បិដ្ឋិបាសាណុបរិ វិហារំ ករោន្តិ, វិហារមជ្ឈេន វា បិដ្ឋិបាសាណោ វិនិវិជ្ឈិត្វា គច្ឆតិ, ឯវរូបោ បិដ្ឋិបាសាណោ ន វដ្ដតិ. សចេ ហិ តំ កិត្តេន្តិ, និមិត្តស្ស ឧបរិ វិហារោ ហោតិ, និមិត្តញ្ច ¶ នាម ពហិសីមាយ ហោតិ, វិហារោបិ ពហិសីមាយំ អាបជ្ជតិ. វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតបិដ្ឋិបាសាណោ ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ ន កិត្តេតព្ពោ.

វននិមិត្តេ ¶ តិណវនំ វា តចសារតាលនាឡិកេរាទិរុក្ខវនំ វា ន វដ្ដតិ, អន្តោសារានំ បន សាកសាលាទីនំ អន្តោសារមិស្សកានំ វា រុក្ខានំ វនំ វដ្ដតិ, តញ្ច ខោ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ចតុបញ្ចរុក្ខមត្តម្បិ, តតោ ឱរំ ន វដ្ដតិ, បរំ យោជនសតិកម្បិ វដ្ដតិ. សចេ បន វនមជ្ឈេ វិហារំ ករោន្តិ, វនំ ន កិត្តេតព្ពំ. ឯកទេសំ អន្តោសីមាយ កាតុកាមេហិបិ វនំ អកិត្តេត្វា តត្ថ រុក្ខបាសាណាទយោ កិត្តេតព្ពា. វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតវនំ ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ ន កិត្តេតព្ពំ.

រុក្ខនិមិត្តេ តចសារោ តាលនាឡិកេរាទិរុក្ខោ ន វដ្ដតិ, អន្តោសារោ ជីវមានកោ អន្តមសោ ឧព្ពេធតោ អដ្ឋង្គុលោ បរិណាហតោ សូចិទណ្ឌកប្បមាណោបិ វដ្ដតិ. តតោ ឱរំ ន វដ្ដតិ, បរំ ទ្វាទសយោជនោ សុប្បតិដ្ឋិតនិគ្រោធោបិ វដ្ដតិ. វំសនឡកសរាវាទីសុ ពីជំ រោបេត្វា វឌ្ឍាបិតោ បមាណុបគោបិ ន វដ្ដតិ, តតោ អបនេត្វា បន តំ ខណម្បិ ភូមិយំ រោបេត្វា កោដ្ឋកំ កត្វា ឧទកំ អាសិញ្ចិត្វា កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. នវមូលសាខានិគ្គមនំ អការណំ, ខន្ធំ ឆិន្ទិត្វា រោបិតេ បន ឯតំ យុជ្ជតិ. កិត្តេន្តេន ច ‘‘រុក្ខោ’’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ ‘‘សាករុក្ខោ’’តិបិ ‘‘សាលរុក្ខោ’’តិបិ. ឯកាពទ្ធំ បន សុប្បតិដ្ឋិតនិគ្រោធសទិសំ ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ.

មគ្គនិមិត្តេ អរញ្ញខេត្តនទីតឡាកមគ្គាទយោ ន វដ្ដន្តិ, ជង្ឃមគ្គោ វា សកដមគ្គោ វា វដ្ដតិ. យោ និព្ពិជ្ឈិត្វា ទ្វេ តីណិ គាមន្តរានិ គច្ឆតិ, យោ បន ជង្ឃមគ្គសកដមគ្គតោ ឱក្កមិត្វា បុន សកដមគ្គមេវ ឱតរតិ, យេ វា ជង្ឃមគ្គសកដមគ្គា អវឡញ្ជា, តេ ន វដ្ដន្តិ, ជង្ឃសត្ថសកដសត្ថេហិ វឡញ្ជិយមានាយេវ វដ្ដន្តិ. សចេ ទ្វេ មគ្គា និក្ខមិត្វា បច្ឆា សកដធុរមិវ ឯកីភវន្តិ, ទ្វេធា ភិន្នដ្ឋានេ វា សម្ពន្ធដ្ឋានេ វា សកិំ កិត្តេត្វា បុន ន កិត្តេតព្ពា. ឯកាពទ្ធនិមិត្តញ្ហេតំ ហោតិ. សចេ វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា ចត្តារោ មគ្គា ចតូសុ ទិសាសុ គច្ឆន្តិ, មជ្ឈេ ឯកំ កិត្តេត្វា អបរំ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. ឯកាពទ្ធនិមិត្តញ្ហេតំ. កោណំ និព្ពិជ្ឈិត្វា គតំ បន បរភាគេ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. វិហារមជ្ឈេន និព្ពិជ្ឈិត្វា គតមគ្គោ បន ន កិត្តេតព្ពោ, កិត្តិតេ និមិត្តស្ស ឧបរិ វិហារោ ហោតិ. សចេ សកដមគ្គស្ស អន្តិមចក្កមគ្គំ និមិត្តំ ករោន្តិ, មគ្គោ ពហិសីមាយ ហោតិ, សចេ ពាហិរចក្កមគ្គំ និមិត្តំ ករោន្តិ, ពាហិរចក្កមគ្គោ ពហិសីមាយ ហោតិ ¶ , សេសំ អន្តោសីមំ ភជតិ. មគ្គំ កិត្តេន្តេន ‘‘មគ្គោ ¶ បន្ថោ បថោ បជ្ជោ’’តិអាទីសុ ទសសុ យេន កេនចិ នាមេន ច កិត្តេតុំ វដ្ដតិ, បរិខាសណ្ឋានេន វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា គតមគ្គោ ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ.

វម្មិកនិមិត្តេ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន តំ ទិវសំ ជាតោ អដ្ឋង្គុលុព្ពេធោ គោវិសាណប្បមាណោបិ វម្មិកោ វដ្ដតិ, តតោ ឱរំ ន វដ្ដតិ. បរំ ហិមវន្តបព្ពតសទិសោបិ វដ្ដតិ, វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតំ បន ឯកាពទ្ធំ ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ.

នទីនិមិត្តេ យស្សា ធម្មិកានំ រាជូនំ កាលេ អន្វឌ្ឍមាសំ អនុទសាហំ អនុបញ្ចាហន្តិ ឯវំ ទេវេ វស្សន្តេ វលាហកេសុ វិគតមត្តេសុ សោតំ បច្ឆិជ្ជតិ, អយំ នទីសង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ. យស្សា បន ឦទិសេ សុវុដ្ឋិកាលេ វស្សានស្ស ចាតុមាសេ សោតំ ន បច្ឆិជ្ជតិ, យត្ថ តិត្ថេន វា អតិត្ថេន វា សិក្ខាករណីយេ អាគតលក្ខណេន តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេត្វា អន្តរវាសកំ អនុក្ខិបិត្វា ឧត្តរន្តិយា ភិក្ខុនិយា ឯកង្គុលទ្វង្គុលមត្តម្បិ អន្តរវាសកោ តេមិយតិ, អយំ នទី សីមំ ពន្ធន្តានំ និមិត្តំ ហោតិ. ភិក្ខុនិយា នទីបារគមនេបិ ឧបោសថាទិសង្ឃកម្មករណេបិ នទីបារសីមាសម្មន្ននេបិ អយមេវ នទី. យា បន មគ្គោ វិយ សកដធុរសណ្ឋានេន វា បរិខាសណ្ឋានេន វា វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា គតា, តំ ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. វិហារស្ស ចតូសុ ទិសាសុ អញ្ញមញ្ញំ វិនិព្ពិជ្ឈិត្វា គតេ នទីចតុក្កេបិ ឯសេវ នយោ. អសម្មិស្សា នទិយោ បន ចតស្សោបិ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. សចេ វតិំ ករោន្តោ វិយ រុក្ខបាទេ និខណិត្វា វល្លិបលាលាទីហិ នទីសោតំ រុន្ធន្តិ, ឧទកំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អាវរណំ បវត្តតិយេវ, និមិត្តំ កាតុំ វដ្ដតិ. យថា បន ឧទកំ ន បវត្តតិ, ឯវំ សេតុម្ហិ កតេ អបវត្តមានា នទីនិមិត្តំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, បវត្តនដ្ឋានេ នទីនិមិត្តំ, អប្បវត្តនដ្ឋានេ ឧទកនិមិត្តំ កាតុំ វដ្ដតិ. យា បន ទុព្ពុដ្ឋិកាលេ វា គិម្ហេ វា និរុទកភាវេន ន បវត្តតិ, សា វដ្ដតិ. មហានទិតោ ឧទកមាតិកំ នីហរន្តិ, សា កុន្នទីសទិសា ហុត្វា តីណិ សស្សានិ សម្បាទេន្តី និច្ចំ បវត្តតិ, កិញ្ចាបិ បវត្តតិ, និមិត្តំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. យា បន មូលេ មហានទិតោ នីហតាបិ កាលន្តរេន តេនេវ នីហតមគ្គេន នទិំ ភិន្ទិត្វា សយំ គច្ឆតិ, គច្ឆន្តី បរតោ សុសុមារាទិសមាកិណ្ណា នាវាទីហិ សញ្ចរិតព្ពា នទី ហោតិ, តំ និមិត្តំ កាតុំ វដ្ដតិ.

ឧទកនិមិត្តេ ¶ និរុទកដ្ឋានេ នាវាយ វា ចាដិអាទីសុ វា ឧទកំ បូរេត្វា ឧទកនិមិត្តំ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ, ភូមិគតមេវ វដ្ដតិ. តញ្ច ខោ អប្បវត្តនឧទកំ អាវាដបោក្ខរណីតឡអាកជាតស្សរលោណិសមុទ្ទាទីសុ ឋិតំ, អដ្ឋិតំ បន ឱឃនទីឧទកវាហកមាតិកាទីសុ ឧទកំ ន វដ្ដតិ ¶ . អន្ធកដ្ឋកថាយំ បន ‘‘គម្ភីរេសុ អាវាដាទីសុ ឧក្ខេបិមំ ឧទកំ និមិត្តំ ន កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តំ ទុវុត្តំ, អត្តនោមតិមត្តមេវ. ឋិតំ បន អន្តមសោ សូករខតាយបិ គាមទារកានំ កីឡនវាបិយម្បិ តំ ខណញ្ញេវ បថវិយំ អាវាដំ កត្វា កុដេហិ អាហរិត្វា បូរិតឧទកម្បិ សចេ យាវ កម្មវាចាបរិយោសានា តិដ្ឋតិ, អប្បំ វា ហោតុ ពហុំ វា, វដ្ដតិ. តស្មិំ បន ឋានេ និមិត្តសញ្ញាករណត្ថំ បាសាណវាលិកាបំសុអាទិរាសិ វា បាសាណត្ថម្ភោ វា ទារុត្ថម្ភោ វា កាតព្ពោ. តំ កាតុំ ការេតុញ្ច ភិក្ខុស្ស វដ្ដតិ, លាភសីមាយំ បន ន វដ្ដតិ. សមានសំវាសកសីមា កស្សចិ បីឡនំ ន ករោតិ, កេវលំ ភិក្ខូនំ វិនយកម្មមេវ សាធេតិ, តស្មា ឯត្ថ វដ្ដតិ.

ឥមេហិ ច អដ្ឋហិ និមិត្តេហិ អសម្មិស្សេហិបិ អញ្ញមញ្ញំ សម្មិស្សេហិបិ សីមា សម្មន្និតុំ វដ្ដតិយេវ. សា ឯវំ សម្មន្និត្វា ពជ្ឈមានា ឯកេន ទ្វីហិ វា និមិត្តេហិ អពទ្ធា ហោតិ, តីណិ បន អាទិំ កត្វា វុត្តប្បការានំ និមិត្តានំ សតេនបិ ពទ្ធា ហោតិ. សា តីហិ សិង្ឃាដកសណ្ឋានា ហោតិ, ចតូហិ ចតុរស្សា វា សិង្ឃាដកអឌ្ឍចន្ទមុទិង្គាទិសណ្ឋានា វា, តតោ អធិកេហិ នានាសណ្ឋានា. ឯវំ វុត្តនយេន និមិត្តានិ កិត្តេត្វា សម្មតា ‘‘និមិត្តសម្បត្តិយុត្តា’’តិ វេទិតព្ពា.

១៥៩. បរិសសម្បត្តិយុត្តា នាម សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតូហិ ភិក្ខូហិ សន្និបតិត្វា យាវតិកា តស្មិំ គាមខេត្តេ ពទ្ធសីមំ វា នទីសមុទ្ទជាតស្សរេ វា អនោក្កមិត្វា ឋិតា ភិក្ខូ, តេ សព្ពេ ហត្ថបាសេ វា កត្វា ឆន្ទំ វា អាហរិត្វា សម្មតា.

១៦០. កម្មវាចាសម្បត្តិយុត្តា នាម –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យាវតា សមន្តា និមិត្តា កិត្តិតា, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឯតេហិ និមិត្តេហិ សីមំ សម្មន្នេយ្យ សមានសំវាសំ ឯកូបោសថំ, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យាវតា សមន្តា និមិត្តា កិត្តិតា, សង្ឃោ ឯតេហិ និមិត្តេហិ សីមំ សម្មន្នតិ សមានសំវាសំ ¶ ឯកូបោសថំ, យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឯតេហិ និមិត្តេហិ សីមាយ សម្មុតិ សមានសំវាសាយ ឯកូបោសថាយ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.

‘‘សម្មតា ¶ សីមា សង្ឃេន ឯតេហិ និមិត្តេហិ សមានសំវាសា ឯកូបោសថា, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (មហាវ. ១៣៩) –

ឯវំ វុត្តាយ បរិសុទ្ធាយ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សម្មតា. កម្មវាចាបរិយោសានេ និមិត្តានំ អន្តោ សីមា ហោតិ, និមិត្តានិ សីមតោ ពហិ ហោន្តិ.

១៦១. ឯវំ ពទ្ធាយ ច សីមាយ តិចីវរេន វិប្បវាសសុខត្ថំ ទឡ្ហីកម្មត្ថញ្ច អវិប្បវាសសម្មុតិ កាតព្ពា. សា បន ឯវំ កត្តព្ពា –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យា សា សង្ឃេន សីមា សម្មតា សមានសំវាសា ឯកូបោសថា, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ តំ សីមំ តិចីវរេន អវិប្បវាសំ សម្មន្នេយ្យ ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យា សា សង្ឃេន សីមា សម្មតា សមានសំវាសា ឯកូបោសថា, សង្ឃោ តំ សីមំ តិចីវរេន អវិប្បវាសំ សម្មន្នតិ ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច, យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឯតិស្សា សីមាយ តិចីវរេន អវិប្បវាសាយ សម្មុតិ ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.

‘‘សម្មតា សា សីមា សង្ឃេន តិចីវរេន អវិប្បវាសា ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (មហាវ. ១៤៣).

ឯត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៤) ច និគមនគរានម្បិ គាមេនេវ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. គាមូបចារោតិ បរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបោ, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបោកាសោ. ឥមេសុ បន គាមគាមូបចារេសុ អធិដ្ឋិតតេចីវរិកោ ភិក្ខុ បរិហារំ ន លភតិ. អយញ្ហិ អវិប្បវាសសីមា ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ វុត្តត្តា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ¶ ន ឱត្ថរតិ, សមានសំវាសកសីមាវ ឱត្ថរតិ. សមានសំវាសកសីមា ចេត្ថ អត្តនោ ធម្មតាយ គច្ឆតិ, អវិប្បវាសសីមា បន យត្ថ សមានសំវាសកសីមា, តត្ថេវ គច្ឆតិ. ន ហិ តស្សា វិសុំ និមិត្តកិត្តនំ អត្ថិ, តត្ថ សចេ អវិប្បវាសាយ សម្មុតិកាលេ គាមោ អត្ថិ, តំ សា ន ឱត្ថរតិ ¶ . សចេ បន សម្មតាយ សីមាយ បច្ឆា គាមោ និវិសតិ, សោបិ សីមសង្ខ្យំយេវ គច្ឆតិ. យថា ច បច្ឆា និវិដ្ឋោ, ឯវំ បឋមំ និវិដ្ឋស្ស បច្ឆា វឌ្ឍិតប្បទេសោបិ សីមសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ. សចេ សីមាសម្មុតិកាលេ គេហានិ កតានិ, ‘‘បវិសិស្សាមា’’តិ អាលយោបិ អត្ថិ, មនុស្សា បន អប្បវិដ្ឋា, បោរាណកគាមំ វា សចេ គេហមេវ ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ញត្ថ គតា, អគាមោយេវ ឯស, សីមា ឱត្ថរតិ. សចេ បន ឯកម្បិ កុលំ បវិដ្ឋំ វា អគតំ វា អត្ថិ, គាមោយេវ, សីមា ន ឱត្ថរតិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ.

១៦២. អយំ បន វិត្ថារោ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) សីមំ ពន្ធិតុកាមេន ហិ សាមន្តវិហារេសុ ភិក្ខូ តស្ស តស្ស វិហារស្ស សីមាបរិច្ឆេទំ បុច្ឆិត្វា ពទ្ធសីមវិហារានំ សីមាយ សីមន្តរិកំ, អពទ្ធសីមវិហារានំ សីមាយ ឧបចារំ ឋបេត្វា ទិសាចារិកភិក្ខូនំ និស្សញ្ចារសមយេ សចេ ឯកស្មិំ គាមខេត្តេ សីមំ ពន្ធិតុកាមា, យេ តត្ថ ពទ្ធសីមវិហារា, តេសុ ភិក្ខូនំ ‘‘មយំ អជ្ជ សីមំ ពន្ធិស្សាម, តុម្ហេ សកសីមាយ បរិច្ឆេទតោ មា និក្ខមិត្ថា’’តិ បេសេតព្ពំ. យេ អពទ្ធសីមវិហារា, តេសុ ភិក្ខូ ឯកជ្ឈំ សន្និបាតេតព្ពា, ឆន្ទារហានំ ឆន្ទោ អាហរាបេតព្ពោ. ‘‘សចេ អញ្ញានិបិ គាមខេត្តានិ អន្តោកាតុកាមា, តេសុ គាមេសុ យេ ភិក្ខូ វសន្តិ, តេហិបិ អាគន្តព្ពំ, អនាគច្ឆន្តានំ ឆន្ទោ អាហរិតព្ពោ’’តិ មហាសុមត្ថេរោ អាហ. មហាបទុមត្ថេរោ បន ‘‘នានាគាមខេត្តានិ នាម បាដិយេក្កំ ពទ្ធសីមសទិសានិ, ន តតោ ឆន្ទបារិសុទ្ធិ អាគច្ឆតិ, អន្តោនិមិត្តគតេហិ បន ភិក្ខូហិ អាគន្តព្ព’’ន្តិ វត្វា បុន អាហ ‘‘សមានសំវាសកសីមាសម្មន្ននកាលេ អាគមនម្បិ អនាគមនម្បិ វដ្ដតិ, អវិប្បវាសសីមាសម្មន្ននកាលេ បន អន្តោនិមិត្តគតេហិ អាគន្តព្ពំ, អនាគច្ឆន្តានំ ឆន្ទោ អាហរិតព្ពោ’’តិ.

ឯវំ សន្និបតិតេសុ ភិក្ខូសុ ឆន្ទារហានំ ឆន្ទេ អាហដេ តេសុ តេសុ មគ្គេសុ នទីតិត្ថគាមទ្វារាទីសុ ច អាគន្តុកភិក្ខូនំ សីឃំ សីឃំ ហត្ថបាសនយនត្ថញ្ចេវ ពហិសីមករណត្ថញ្ច អារាមិកេ ចេវ សមណុទ្ទេសេ ច ¶ ឋបេត្វា ភេរិសញ្ញំ វា សង្ខសញ្ញំ វា កត្វា និមិត្តកិត្តនានន្តរំ វុត្តាយ ‘‘សុណាតុ មេ ភន្តេ សង្ឃោ’’តិអាទិកាយ កម្មវាចាយ សីមា ពន្ធិតព្ពា. កម្មវាចាបរិយោសានេយេវ និមិត្តានិ ពហិកត្វា ហេដ្ឋា បថវីសន្ធារកំ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា សីមា គតា ហោតិ.

១៦៣. ឥមំ បន សមានសំវាសកសីមំ សម្មន្នន្តេហិ បព្ពជ្ជូបសម្បទាទីនំ សង្ឃកម្មានំ សុខករណត្ថំ បឋមំ ខណ្ឌសីមា ពន្ធិតព្ពា. តំ បន ពន្ធន្តេហិ វត្តំ ជានិតព្ពំ. សចេ ហិ ពោធិចេតិយភត្តសាលាទីនិ ¶ សព្ពវត្ថូនិ បតិដ្ឋាបេត្វា កតវិហារេ ពន្ធន្តិ, វិហារមជ្ឈេ ពហូនំ សមោសរណដ្ឋានេ អពន្ធិត្វា វិហារបច្ចន្តេ វិវិត្តោកាសេ ពន្ធិតព្ពា. អកតវិហារេ ពន្ធន្តេហិ ពោធិចេតិយាទីនំ សព្ពវត្ថូនំ ឋានំ សល្លក្ខេត្វា យថា បតិដ្ឋិតេសុ វត្ថូសុ វិហារបច្ចន្តេ វិវិត្តោកាសេ ហោតិ, ឯវំ ពន្ធិតព្ពា. សា ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន សចេ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ គណ្ហាតិ, វដ្ដតិ, តតោ ឱរំ ន វដ្ដតិ, បរំ ភិក្ខុសហស្សំ គណ្ហន្តីបិ វដ្ដតិ. តំ ពន្ធន្តេហិ សីមមាឡកស្ស សមន្តា និមិត្តុបគា បាសាណា ឋបេតព្ពា, ន ខណ្ឌសីមាយ ឋិតេហិ មហាសីមា ពន្ធិតព្ពា, ន មហាសីមាយ ឋិតេហិ ខណ្ឌសីមា, ខណ្ឌសីមាយមេវ បន ឋត្វា ខណ្ឌសីមា ពន្ធិតព្ពា.

តត្រាយំ ពន្ធនវិធិ – សមន្តា ‘‘ឯសោ បាសាណោ និមិត្ត’’ន្តិ ឯវំ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា កម្មវាចាយ សីមា សម្មន្និតព្ពា. អថ តស្សា ឯវ ទឡ្ហីកម្មត្ថំ អវិប្បវាសកម្មវាចា កាតព្ពា. ឯវញ្ហិ ‘‘សីមំ សមូហនិស្សាមា’’តិ អាគតា សមូហនិតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. សីមំ សម្មន្និត្វា ពហិ សីមន្តរិកបាសាណា ឋបេតព្ពា. សីមន្តរិកា បច្ឆិមកោដិយា ឯករតនប្បមាណា វដ្ដតិ. ‘‘វិទត្ថិប្បមាណាបិ វដ្ដតី’’តិ កុរុន្ទិយំ, ‘‘ចតុរង្គុលប្បមាណាបិ វដ្ដតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. សចេ បន វិហារោ មហា ហោតិ, ទ្វេបិ តិស្សោបិ តតុត្តរិម្បិ ខណ្ឌសីមាយោ ពន្ធិតព្ពា.

ឯវំ ខណ្ឌសីមំ សម្មន្និត្វា មហាសីមសម្មុតិកាលេ ខណ្ឌសីមតោ និក្ខមិត្វា មហាសីមាយំ ឋត្វា សមន្តា អនុបរិយាយន្តេហិ សីមន្តរិកបាសាណា កិត្តេតព្ពា, តតោ អវសេសនិមិត្តានិ កិត្តេត្វា ហត្ថបាសំ អវិជហន្តេហិ កម្មវាចាយ សមានសំវាសកសីមំ សម្មន្និត្វា តស្សា ទឡ្ហីកម្មត្ថំ អវិប្បវាសកម្មវាចាបិ កាតព្ពា. ឯវញ្ហិ ‘‘សីមំ សមូហនិស្សាមា’’តិ អាគតា សមូហនិតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. សចេ បន ខណ្ឌសីមាយ ¶ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា តតោ សីមន្តរិកាយ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា មហាសីមាយ និមិត្តានិ កិត្តេន្តិ, ឯវំ តីសុ ឋានេសុ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា យំ សីមំ ឥច្ឆន្តិ, តំ បឋមំ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ឯវំ សន្តេបិ យថាវុត្តនយេន ខណ្ឌសីមតោវ បដ្ឋាយ ពន្ធិតព្ពា. ឯវំ ពទ្ធាសុ បន សីមាសុ ខណ្ឌសីមាយ ឋិតា ភិក្ខូ មហាសីមាយ កម្មំ ករោន្តានំ ន កោបេន្តិ, មហាសីមាយ វា ឋិតា ខណ្ឌសីមាយ ករោន្តានំ, សីមន្តរិកាយ បន ឋិតា ឧភិន្នម្បិ ន កោបេន្តិ. គាមខេត្តេ ឋត្វា កម្មំ ករោន្តានំ បន សីមន្តរិកាយ ឋិតា កោបេន្តិ. សីមន្តរិកា ហិ គាមខេត្តំ ភជតិ.

សីមា ¶ ច នាមេសា ន កេវលា បថវីតលេយេវ ពទ្ធា ពទ្ធា នាម ហោតិ, អថ ខោ បិដ្ឋិបាសាណេបិ កុដិគេហេបិ លេណេបិ បាសាទេបិ បព្ពតមត្ថកេបិ ពទ្ធា ពទ្ធាយេវ ហោតិ. តត្ថ បិដ្ឋិបាសាណេ ពន្ធន្តេហិ បាសាណបិដ្ឋិយំ រាជិំ វា កោដ្ដេត្វា ឧទុក្ខលំ វា ខណិត្វា និមិត្តំ ន កាតព្ពំ, និមិត្តុបគបាសាណេ ឋបេត្វា និមិត្តានិ កិត្តេតព្ពានិ. កម្មវាចាបរិយោសានេ សីមា បថវីសន្ធារកំ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា ឱតរតិ. និមិត្តបាសាណា យថាឋានេ ន តិដ្ឋន្តិ, តស្មា សមន្តតោ រាជិ វា ឧបដ្ឋាបេតព្ពា, ចតូសុ វា កោណេសុ បាសាណា វិជ្ឈិតព្ពា, ‘‘អយំ សីមាបរិច្ឆេទោ’’តិ វត្វា អក្ខរានិ វា ឆិន្ទិតព្ពានិ. កេចិ ឧសូយកា ‘‘សីមំ ឈាបេស្សាមា’’តិ អគ្គិំ ទេន្តិ, បាសាណាវ ឈាយន្តិ, ន សីមា.

កុដិគេហេបិ ភិត្តិំ អកិត្តេត្វា ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ ឱកាសដ្ឋានំ អន្តោករិត្វា បាសាណនិមិត្តានិ ឋបេត្វា សីមា សម្មន្និតព្ពា, អន្តោកុដ្ដមេវ សីមា ហោតិ. សចេ អន្តោកុដ្ដេ ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ ឱកាសោ នត្ថិ, បមុខេ និមិត្តបាសាណេ ឋបេត្វា សម្មន្និតព្ពា. សចេ ឯវម្បិ នប្បហោតិ, ពហិ និព្ពោទកបតនដ្ឋានេបិ និមិត្តានិ ឋបេត្វា សម្មន្និតព្ពា. ឯវំ សម្មតាយ បន សព្ពំ កុដិគេហំ សីមដ្ឋមេវ ហោតិ.

ចតុភិត្តិយលេណេបិ ពន្ធន្តេហិ កុដ្ដំ អកិត្តេត្វា បាសាណាវ កិត្តេតព្ពា, អន្តោ ឱកាសេ អសតិ បមុខេបិ និមិត្តានិ ឋបេតព្ពានិ, ឯវំ លេណស្ស អន្តោ ច ពហិ ច សីមា ហោតិ.

ឧបរិបាសាទេបិ ¶ ភិត្តិំ អកិត្តេត្វា អន្តោបាសាណេ ឋបេត្វា សីមា សម្មន្និតព្ពា. សចេ នប្បហោតិ, បមុខេបិ បាសាណេ ឋបេត្វា សម្មន្និតព្ពា. ឯវំ សម្មតា ឧបរិបាសាទេយេវ ហោតិ, ហេដ្ឋា ន ឱតរតិ. សចេ បន ពហូសុ ថម្ភេសុ តុលានំ ឧបរិ កតបាសាទស្ស ហេដ្ឋិមតលេ កុដ្ដោ យថា និមិត្តានំ អន្តោ ហោតិ, ឯវំ ឧដ្ឋហិត្វា តុលារុក្ខេហិ ឯកសម្ពន្ធោ ឋិតោ, ហេដ្ឋាបិ ឱតរតិ, ឯកថម្ភបាសាទស្ស បន ឧបរិតលេ ពទ្ធា សីមា. សចេ ថម្ភមត្ថកេ ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ ឱកាសោ ហោតិ, ហេដ្ឋា ឱតរតិ. សចេ បាសាទភិត្តិតោ និគ្គតេសុ និយ្យូហកាទីសុ បាសាណេ ឋបេត្វា សីមំ ពន្ធន្តិ, បាសាទភិត្តិ អន្តោសីមាយ ហោតិ. ហេដ្ឋា បនស្សា ឱតរណានោតរណំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

ហេដ្ឋាបាសាទេ កិត្តេន្តេហិបិ ភិត្តិ ច រុក្ខត្ថម្ភា ច ន កិត្តេតព្ពា, ភិត្តិលគ្គេ បន បាសាណត្ថម្ភេ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. ឯវំ កិត្តិតា សីមា ហេដ្ឋាបាសាទស្ស បរិយន្តថម្ភានំ អន្តោយេវ ហោតិ. សចេ បន ហេដ្ឋាបាសាទស្ស កុដ្ដោ ឧបរិមតលេន សម្ពទ្ធោ ហោតិ, ឧបរិបាសាទម្បិ ¶ អភិរុហតិ. សចេ បាសាទស្ស ពហិ និព្ពោទកបតនដ្ឋានេ និមិត្តានិ ករោន្តិ, សព្ពោ បាសាទោ សីមដ្ឋោ ហោតិ.

បព្ពតមត្ថកេ តលំ ហោតិ ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ ឱកាសារហំ, តត្ថ បិដ្ឋិបាសាណេ វិយ សីមំ ពន្ធន្តិ, ហេដ្ឋាបព្ពតេបិ តេនេវ បរិច្ឆេទេន សីមា ឱតរតិ. តាលមូលកបព្ពតេបិ ឧបរិ សីមា ពទ្ធា ហេដ្ឋា ឱតរតេវ. យោ បន វិតានសណ្ឋានោ ហោតិ, ឧបរិ ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ ឱកាសោ អត្ថិ, ហេដ្ឋា នត្ថិ, តស្សុបរិ ពទ្ធា សីមា ហេដ្ឋា ន ឱតរតិ. ឯវំ មុទិង្គសណ្ឋានោ វា ហោតុ បណវសណ្ឋានោ វា, យស្ស ហេដ្ឋា វា មជ្ឈេ វា សីមប្បមាណំ នត្ថិ, តស្ស ឧបរិ ពទ្ធា សីមា ហេដ្ឋា ន ឱតរតិ. យស្ស បន ទ្វេ កូដានិ អាសន្នេ ឋិតានិ, ឯកស្សបិ ឧបរិ សីមប្បមាណំ នប្បហោតិ, តស្ស កូដន្តរំ ចិនិត្វា វា បូរេត្វា វា ឯកាពទ្ធំ កត្វា ឧបរិ សីមា សម្មន្និតព្ពា. ឯកោ សប្បផណសទិសោ បព្ពតោ, តស្ស ឧបរិ សីមប្បមាណស្ស អត្ថិតាយ សីមំ ពន្ធន្តិ, តស្ស ចេ ហេដ្ឋា អាកាសបព្ភារំ ហោតិ, សីមា ន ឱតរតិ. សចេ បនស្ស វេមជ្ឈេ សីមប្បមាណោ សុសិរបាសាណោ ហោតិ, ឱតរតិ, សោ ច បាសាណោ សីមដ្ឋោយេវ ហោតិ. អថាបិស្ស ហេដ្ឋាលេណស្ស កុដ្ដោ អគ្គកោដិំ អាហច្ច តិដ្ឋតិ ¶ , ឱតរតិ, ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច សីមាយេវ ហោតិ. សចេ បន ហេដ្ឋា ឧបរិមស្ស សីមាបរិច្ឆេទស្ស បារតោ អន្តោលេណំ ហោតិ, ពហិ សីមា ន ឱតរតិ. អថាបិ ឧបរិមស្ស សីមាបរិច្ឆេទស្ស ឱរតោ ពហិ លេណំ ហោតិ, អន្តោ សីមា ន ឱតរតិ. អថាបិ ឧបរិ សីមាបរិច្ឆេទោ ខុទ្ទកោ, ហេដ្ឋា លេណំ មហន្តំ សីមាបរិច្ឆេទមតិក្កមិត្វា ឋិតំ, សីមា ឧបរិយេវ ហោតិ, ហេដ្ឋា ន ឱតរតិ. យទិ បន លេណំ ខុទ្ទកំ សព្ពបច្ឆិមសីមាបរិមាណំ, ឧបរិ សីមា មហតី នំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា ឋិតា, សីមា ឱតរតិ. អថ លេណំ អតិខុទ្ទកំ សីមប្បមាណំ ន ហោតិ, សីមា ឧបរិយេវ ហោតិ, ហេដ្ឋា ន ឱតរតិ. សចេ តតោ ឧបឌ្ឍំ ភិជ្ជិត្វា បតតិ, សីមប្បមាណំ ចេបិ ហោតិ, ពហិ បតិតំ អសីមា. អបតិតំ បន យទិ សីមប្បមាណំ, សីមា ហោតិយេវ.

ខណ្ឌសីមា ច នីចវត្ថុកា ហោតិ, តំ បូរេត្វា ឧច្ចវត្ថុកំ ករោន្តិ, សីមាយេវ. សីមាយ គេហំ ករោន្តិ, សីមដ្ឋកមេវ ហោតិ. សីមាយ បោក្ខរណិំ ខណន្តិ, សីមាយេវ. ឱឃោ សីមាមណ្ឌលំ ឱត្ថរិត្វា គច្ឆតិ, សីមាមាឡកេ អដ្ដំ ពន្ធិត្វា កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. សីមាយ ហេដ្ឋា ឧមង្គនទី ហោតិ, ឥទ្ធិមា ភិក្ខុ តត្ថ និសីទតិ. សចេ សា នទី បឋមំ គតា, សីមា បច្ឆា ពទ្ធា, កម្មំ ន កោបេតិ. អថ បឋមំ សីមា ពទ្ធា, បច្ឆា នទី គតា, កម្មំ កោបេតិ, ហេដ្ឋាបថវីតលេ ឋិតោ បន កោបេតិយេវ.

សីមាមាឡកេ ¶ វដរុក្ខោ ហោតិ, តស្ស សាខា វា តតោ និគ្គតបារោហោ វា មហាសីមាយ បថវីតលំ វា តត្ថជាតរុក្ខាទីនិ វា អាហច្ច តិដ្ឋតិ, មហាសីមំ វា សោធេត្វា កម្មំ កាតព្ពំ, តេ វា សាខាបារោហា ឆិន្ទិត្វា ពហិដ្ឋកា កាតព្ពា. អនាហច្ច ឋិតសាខាទីសុ អារុឡ្ហភិក្ខូ ហត្ថបាសំ អានេតព្ពា. ឯវំ មហាសីមាយ ជាតរុក្ខស្ស សាខា វា បារោហោ វា វុត្តនយេនេវ សីមាមាឡកេ បតិដ្ឋាតិ, វុត្តនយេនេវ សីមំ សោធេត្វា វា កម្មំ កាតព្ពំ, តេ វា សាខាបារោហា ឆិន្ទិត្វា ពហិដ្ឋកា កាតព្ពា. សចេ មាឡកេ កម្មេ ករិយមានេ កោចិ ភិក្ខុ មាឡកស្ស អន្តោ បវិសិត្វា វេហាសំ ឋិតសាខាយ និសីទតិ, បាទា វាស្ស ភូមិគតា ហោន្តិ, និវាសនបារុបនំ វា ភូមិំ ផុសតិ, កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. បាទេ បន និវាសនបារុបនញ្ច ឧក្ខិបាបេត្វា កាតុំ កម្មំ វដ្ដតិ, ឥទញ្ច ¶ លក្ខណំ បុរិមនយេបិ វេទិតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ – តត្រ ឧក្ខិបាបេត្វា កាតុំ ន វដ្ដតិ, ហត្ថបាសមេវ អានេតព្ពោ. សចេ អន្តោសីមតោ បព្ពតោ អព្ភុគ្គច្ឆតិ, តត្រដ្ឋោ ភិក្ខុ ហត្ថបាសំ អានេតព្ពោ. ឥទ្ធិយា អន្តោបព្ពតំ បវិដ្ឋេបិ ឯសេវ នយោ. ពជ្ឈមានា ឯវ ហិ សីមា បមាណរហិតំ បទេសំ ន ឱតរតិ, ពទ្ធាយ សីមាយ ជាតំ យំ កិញ្ចិ យត្ថ កត្ថចិ ឯកសម្ពន្ធេន គតំ សីមាសង្ខ្យមេវ គច្ឆតីតិ.

តិយោជនបរមំ បន សីមំ សម្មន្នន្តេន មជ្ឈេ ឋត្វា យថា ចតូសុបិ ទិសាសុ ទិយឌ្ឍទិយឌ្ឍយោជនំ ហោតិ, ឯវំ សម្មន្និតព្ពា. សចេ បន មជ្ឈេ ឋត្វា ឯកេកទិសតោ តិយោជនំ ករោន្តិ, ឆយោជនំ ហោតីតិ ន វដ្ដតិ. ចតុរស្សំ វា តិកោណំ វា សម្មន្នន្តេន យថា កោណតោ កោណំ តិយោជនំ ហោតិ, ឯវំ សម្មន្និតព្ពា. សចេ ហិ យេន កេនចិ បរិយន្តេន កេសគ្គមត្តម្បិ តិយោជនំ អតិក្កាមេតិ, អាបត្តិញ្ច អាបជ្ជតិ, សីមា ច អសីមា ហោតិ.

១៦៤. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, នទីបារសីមា សម្មន្និតព្ពា, យោ សម្មន្នេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៤០) វចនតោ នទីបារសីមា ន សម្មន្និតព្ពា. យត្រ បន ធុវនាវា វា ធុវសេតុ វា អភិមុខតិត្ថេយេវ អត្ថិ, ឯវរូបំ នទីបារសីមំ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យត្ថស្ស ធុវនាវា វា ធុវសេតុ វា, ឯវរូបំ នទីបារសីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. សចេ ធុវនាវា វា ធុវសេតុ វា អភិមុខតិត្ថេ នត្ថិ, ឦសកំ ឧទ្ធំ អភិរុហិត្វា អធោ វា ឱរោហិត្វា អត្ថិ, ឯវម្បិ វដ្ដតិ. ករវិកតិស្សត្ថេរោ បន ‘‘គាវុតមត្តព្ភន្តរេបិ វដ្ដតី’’តិ អាហ.

ឥមញ្ច បន នទីបារសីមំ សម្មន្នន្តេន ឯកស្មិញ្ច តីរេ ឋត្វា ឧបរិសោតេ នទីតីរេ និមិត្តំ កិត្តេត្វា តតោ បដ្ឋាយ អត្តានំ បរិក្ខិបន្តេន យត្តកំ បរិច្ឆេទំ ឥច្ឆតិ, តស្ស បរិយោសានេ ¶ អធោសោតេបិ នទីតីរេ និមិត្តំ កិត្តេត្វា បរតីរេ សម្មុខដ្ឋានេ នទីតីរេ និមិត្តំ កិត្តេតព្ពំ. តតោ បដ្ឋាយ យត្តកំ បរិច្ឆេទំ ឥច្ឆតិ, តស្ស វសេន យាវ ឧបរិសោតេ បឋមំ កិត្តិតនិមិត្តស្ស សម្មុខា នទីតីរេ និមិត្តំ, តាវ កិត្តេត្វា បច្ចាហរិត្វា បឋមកិត្តិតនិមិត្តេន សទ្ធិំ ឃដេតព្ពំ. អថ សព្ពនិមិត្តានំ អន្តោ ឋិតេ ភិក្ខូ ហត្ថបាសគតេ កត្វា កម្មវាចាយ ¶ សីមា សម្មន្និតព្ពា. នទិយា ឋិតា អនាគតាបិ កម្មំ ន កោបេន្តិ, សម្មុតិបរិយោសានេ ឋបេត្វា នទិំ និមិត្តានំ អន្តោ បរតីរេ ច ឱរិមតីរេ ច ឯកសីមា ហោតិ, នទី បន ពទ្ធសីមាសង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ. វិសុំ នទីសីមា ឯវ ហិ សា.

សចេ អន្តោនទិយំ ទីបកោ ហោតិ, តំ អន្តោសីមាយ កាតុកាមេន បុរិមនយេនេវ អត្តនា ឋិតតីរេ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា ទីបកស្ស ឱរិមន្តេ ច បារិមន្តេ ច និមិត្តំ កិត្តេតព្ពំ. អថ បរតីរេ នទិយា ឱរិមតីរេ និមិត្តស្ស សម្មុខដ្ឋានេ និមិត្តំ កិត្តេត្វា តតោ បដ្ឋាយ បុរិមនយេនេវ យាវ ឧបរិសោតេ បឋមំ កិត្តិតនិមិត្តស្ស សម្មុខា និមិត្តំ, តាវ កិត្តេតព្ពំ. អថ ទីបកស្ស បារិមន្តេ ច ឱរិមន្តេ ច និមិត្តំ កិត្តេត្វា បច្ចាហរិត្វា បឋមំ កិត្តិតនិមិត្តេន សទ្ធិំ ឃដេតព្ពំ. អថ ទ្វីសុ តីរេសុ ទីបកេសុ ច ភិក្ខូ សព្ពេ ហត្ថបាសគតេ កត្វា កម្មវាចាយ សីមា សម្មន្និតព្ពា, នទិយំ ឋិតា អនាគច្ឆន្តាបិ កម្មំ ន កោបេន្តិ, សម្មុតិបរិយោសានេ ឋបេត្វា នទិំ និមិត្តានំ អន្តោ តីរទ្វយញ្ច ទីបកោ ច ឯកសីមា ហោតិ, នទី បន នទីសីមាយេវ.

សចេ បន ទីបកោ វិហារសីមាបរិច្ឆេទតោ ឧទ្ធំ វា អធោ វា អធិកតរោ ហោតិ, អថ វិហារសីមាបរិច្ឆេទនិមិត្តស្ស ឧជុកមេវ សម្មុខីភូតេ ទីបកស្ស ឱរិមន្តេ និមិត្តំ កិត្តេត្វា តតោ បដ្ឋាយ ទីបកសិខរំ បរិក្ខិបន្តេន បុន ទីបកស្ស ឱរិមន្តេ និមិត្តសម្មុខេ បារិមន្តេ និមិត្តំ កិត្តេតព្ពំ. តតោ បរំ បុរិមនយេនេវ បរតីរេ សម្មុខនិមិត្តមាទិំ កត្វា បរតីរេ និមិត្តានិ ច ទីបកស្ស បារិមន្តឱរិមន្តេ និមិត្តានិ ច កិត្តេត្វា បឋមកិត្តិតនិមិត្តេន សទ្ធិំ ឃដនា កាតព្ពា. ឯវំ កិត្តេត្វា សម្មតា សីមា បព្ពតសណ្ឋានា ហោតិ. សចេ បន ទីបកោ វិហារសីមាបរិច្ឆេទតោ ឧទ្ធម្បិ អធោបិ អធិកតរោ ហោតិ, បុរិមនយេនេវ ទីបកស្ស ឧភោបិ សិខរានិ បរិក្ខិបិត្វា និមិត្តានិ កិត្តេន្តេន និមិត្តឃដនា កាតព្ពា. ឯវំ កិត្តេត្វា សម្មតា សីមា មុទិង្គសណ្ឋានា ហោតិ. សចេ ទីបកោ វិហារសីមាបរិច្ឆេទស្ស អន្តោ ខុទ្ទកោ ហោតិ, សព្ពបឋមេន នយេន ទីបកេ និមិត្តានិ កិត្តេតព្ពានិ. ឯវំ កិត្តេត្វា សម្មតា សីមា បណវសណ្ឋានា ហោតិ. ឯវំ តាវ សីមាពន្ធនំ វេទិតព្ពំ.

១៦៥. ឯវំ ¶ ពទ្ធា បន សីមា កទា អសីមា ហោតីតិ? យទា សង្ឃោ សីមំ សមូហនតិ, តទា អសីមា ហោតិ. កថំ បនេសា សមូហនិតព្ពាតិ? ‘‘សីមំ ¶ , ភិក្ខវេ, សម្មន្នន្តេន បឋមំ សមានសំវាសសីមា សម្មន្និតព្ពា, បច្ឆា តិចីវរេន អវិប្បវាសោ សម្មន្និតព្ពោ. សីមំ, ភិក្ខវេ, សមូហនន្តេន បឋមំ តិចីវរេន អវិប្បវាសោ សមូហន្តព្ពោ, បច្ឆា សមានសំវាសសីមា សមូហន្តព្ពា’’តិ វចនតោ បឋមំ អវិប្បវាសោ សមូហនិតព្ពោ, បច្ឆា សីមា សមូហនិតព្ពាតិ. កថំ? ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យោ សោ សង្ឃេន តិចីវរេន អវិប្បវាសោ សម្មតោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ តំ តិចីវរេន អវិប្បវាសំ សមូហនេយ្យ, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យោ សោ សង្ឃេន តិចីវរេន អវិប្បវាសោ សម្មតោ, សង្ឃោ តំ តិចីរេន អវិប្បវាសំ សមូហនតិ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឯតស្ស តិចីវរេន អវិប្បវាសស្ស សមុគ្ឃាតោ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.

‘‘សមូហតោ សោ សង្ឃេន តិចីវរេន អវិប្បវាសោ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (មហាវ. ១៤៥) –

ឯវំ តាវ អវិប្បវាសោ សមូហនិតព្ពោ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យា សា សង្ឃេន សីមា សម្មតា សមានសំវាសា ឯកូបោសថា, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ តំ សីមំ សមូហនេយ្យ សមានសំវាសំ ឯកូបោសថំ, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យា សា សង្ឃេន សីមា សម្មតា សមានសំវាសា ឯកូបោសថា, សង្ឃោ តំ សីមំ សមូហនតិ សមានសំវាសំ ឯកូបោសថំ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឯតិស្សា សីមាយ សមានសំវាសាយ ឯកូបោសថាយ សមុគ្ឃាតោ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.

‘‘សមូហតា ¶ សា សីមា សង្ឃេន សមានសំវាសា ឯកូបោសថា, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (មហាវ. ១៤៦) –

ឯវំ ¶ សីមា សមូហនិតព្ពា.

សមូហនន្តេន បន ភិក្ខុនា វត្តំ ជានិតព្ពំ. តត្រិទំ វត្តំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៤) – ខណ្ឌសីមាយ ឋត្វា អវិប្បវាសសីមា ន សមូហន្តព្ពា, តថា អវិប្បវាសសីមាយ ឋត្វា ខណ្ឌសីមាបិ. ខណ្ឌសីមាយ បន ឋិតេន ខណ្ឌសីមាវ សមូហនិតព្ពា, តថា ឥតរាយ ឋិតេន ឥតរា. សីមំ នាម ទ្វីហិ ការណេហិ សមូហនន្តិ បកតិយា ខុទ្ទកំ បុន អាវាសវឌ្ឍនត្ថាយ មហតិំ វា កាតុំ, បកតិយា មហតិំ បុន អញ្ញេសំ វិហារោកាសទានត្ថាយ ខុទ្ទកំ វា កាតុំ. តត្ថ សចេ ខណ្ឌសីមញ្ច អវិប្បវាសសីមញ្ច ជានន្តិ, សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តិ. ខណ្ឌសីមំ បន ជានន្តា អវិប្បវាសំ អជានន្តាបិ សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តិ. ខណ្ឌសីមំ អជានន្តា អវិប្បវាសំយេវ ជានន្តា ចេតិយង្គណពោធិយង្គណឧបឱសថាគារាទីសុ និរាសង្កដ្ឋានេសុ ឋត្វា អប្បេវ នាម សមូហនិតុំ សក្ខិស្សន្តិ, បដិពន្ធិតុំ បន ន សក្ខិស្សន្តេវ. សចេ ពន្ធេយ្យុំ, សីមាសម្ភេទំ កត្វា វិហារំ អវិហារំ ករេយ្យុំ, តស្មា ន សមូហនិតព្ពា. យេ បន ឧភោបិ ន ជានន្តិ, តេ នេវ សមូហនិតុំ, ន ពន្ធិតុំ សក្ខិស្សន្តិ. អយញ្ហិ សីមា នាម កម្មវាចាយ វា អសីមា ហោតិ សាសនន្តរធានេន វា, ន ច សក្កា សីមំ អជានន្តេហិ កម្មវាចា កាតុំ, តស្មា ន សមូហនិតព្ពា, សាធុកំ បន ញត្វាយេវ សមូហនិតព្ពា ចេវ ពន្ធិតព្ពា ចាតិ. អយំ តាវ ពទ្ធសីមាយ វិនិច្ឆយោ.

១៦៦. អពទ្ធសីមា បន គាមសីមា សត្តព្ភន្តរសីមា ឧទកុក្ខេបសីមាតិ តិវិធា. តត្ថ យាវតា ឯកំ គាមខេត្តំ, អយំ គាមសីមា នាម, គាមគ្គហណេន ចេត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) នគរម្បិ និគមម្បិ គហិតមេវ ហោតិ. តត្ថ យត្តកេ បទេសេ តស្ស តស្ស គាមស្ស គាមភោជកា ពលិំ លភន្តិ, សោ បទេសោ អប្បោ វា ហោតុ មហន្តោ វា, គាមសីមាត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. នគរនិគមសីមាសុបិ ឯសេវ នយោ. យម្បិ ឯកស្មិំយេវ គាមខេត្តេ ឯកំ បទេសំ ‘‘អយំ វិសុំគាមោ ហោតូ’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា រាជា កស្សចិ ទេតិ, សោបិ វិសុំគាមសីមា ហោតិយេវ, តស្មា សា ច ឥតរា ច បកតិគាមនគរនិគមសីមា ¶ ពទ្ធសីមាសទិសាយេវ ហោន្តិ, កេវលំ បន តិចីវរវិប្បវាសបរិហារំ ន លភន្តិ.

អគាមកេ បន អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរា សត្តព្ភន្តរសីមា នាម. តត្ថ អគាមកំ នាម អរញ្ញំ វិញ្ឈាដវីអាទីសុ វា សមុទ្ទមជ្ឈេ វា មច្ឆពន្ធានំ អគមនបថេ ទីបកេសុ លព្ភតិ. សមន្តា សត្តព្ភន្តរាតិ មជ្ឈេ ឋិតានំ សព្ពទិសាសុ សត្តព្ភន្តរា វិនិព្ពេធេន ចុទ្ទស ហោន្តិ. តត្ថ ឯកំ អព្ភន្តរំ អដ្ឋវីសតិហត្ថប្បមាណំ ហោតិ. អយញ្ច សីមា បរិសវសេន វឌ្ឍតិ ¶ , តស្មា សមន្តា បរិសបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ អព្ភន្តរបរិច្ឆេទោ កាតព្ពោ. សចេ បន ទ្វេ សង្ឃា វិសុំ ឧបោសថំ ករោន្តិ, ទ្វិន្នំ សត្តព្ភន្តរានំ អន្តរេ អញ្ញមេកំ អព្ភន្តរំ ឧបចារត្ថាយ ឋបេតព្ពំ.

១៦៧. យា បនេសា ‘‘សព្ពា, ភិក្ខវេ, នទី អសីមា, សព្ពោ សមុទ្ទោ អសីមោ, សព្ពោ ជាតស្សរោ អសីមោ’’តិ (មហាវ. ១៤៧) ឯវំ នទីអាទីនំ ពទ្ធសីមភាវំ បដិក្ខិបិត្វា បុន ‘‘នទិយា វា, ភិក្ខវេ, សមុទ្ទេ វា ជាតស្សរេ វា យំ មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស សមន្តា ឧទកុក្ខេបា, អយំ តត្ថ សមានសំវាសា ឯកូបោសថា’’តិ (មហាវ. ១៤៧) វុត្តា, អយំ ឧទកុក្ខេបសីមា នាម. តត្ថ នទី នទីនិមិត្តេ វុត្តលក្ខណាវ, សមុទ្ទោបិ បាកដោយេវ. យោ បន យេន កេនចិ ខណិត្វា អកតោ សយំជាតោ សោព្ភោ សមន្តតោ អាគតេន ឧទកេន បូរិតោ តិដ្ឋតិ, យត្ថ នទិយំ វុត្តប្បការេ វស្សកាលេ ឧទកំ សន្តិដ្ឋតិ, អយំ ជាតស្សរោ នាម. យោបិ នទិំ វា សមុទ្ទំ វា ភិន្ទិត្វា និក្ខន្តឧទកេន ខតោ សោព្ភោ ឯតំ លក្ខណំ បាបុណាតិ, អយម្បិ ជាតស្សរោយេវ. ឯតេសុ នទីអាទីសុ យំ ឋានំ ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស សមន្តតោ ឧទកុក្ខេបេន បរិច្ឆិន្នំ, អយំ ឧទកុក្ខេបសីមា នាម.

កថំ បន ឧទកុក្ខេបោ កាតព្ពោតិ? យថា អក្ខធុត្តា ទារុគុឡំ ខិបន្តិ, ឯវំ ឧទកំ វា វាលុកំ វា ហត្ថេន គហេត្វា ថាមមជ្ឈិមេន បុរិសេន សព្ពថាមេន ខិបិតព្ពំ. យត្ថ ឯវំ ខិត្តំ ឧទកំ វា វាលុកា វា បតតិ, អយមេកោ ឧទកុក្ខេបោ, តស្ស អន្តោហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតោ កម្មំ កោបេតិ. យាវ បរិសា វឌ្ឍតិ, តាវ សីមាបិ វឌ្ឍតិ, បរិសបរិយន្តតោ ឧទកុក្ខេបោយេវ បមាណំ, អយំ បន ឯតេសំ នទីអាទីនំ ¶ អន្តោយេវ លព្ភតិ, ន ពហិ. តស្មា នទិយា វា ជាតស្សរេ វា យត្តកំ បទេសំ បកតិវស្សកាលេ ចតូសុ មាសេសុ ឧទកំ ឱត្ថរតិ, សមុទ្ទេ យស្មិំ បទេសេ បកតិវីចិយោ ឱសរិត្វា សណ្ឋហន្តិ, តតោ បដ្ឋាយ កប្បិយភូមិ, តត្ថ ឋត្វា ឧបោសថាទិកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, ទុព្ពុដ្ឋិកាលេ វា គិម្ហេ វា នទីជាតស្សរេសុ សុក្ខេសុបិ សា ឯវ កប្បិយភូមិ. សចេ បន សុក្ខេ ជាតស្សរេ វាបិំ វា ខណន្តិ, វប្បំ វា ករោន្តិ, តំ ឋានំ គាមខេត្តំ ហោតិ. យា បនេសា ‘‘កប្បិយភូមី’’តិ វុត្តា, តតោ ពហិ ឧទកុក្ខេបសីមា ន គច្ឆតិ, អន្តោ គច្ឆតិ, តស្មា តេសំ អន្តោ បរិសបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ សមន្តា ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទោ កាតព្ពោ, អយមេត្ថ សង្ខេបោ.

អយំ បន វិត្ថារោ – សចេ នទី នាតិទីឃា ហោតិ, បភវតោ បដ្ឋាយ យាវ មុខទ្វារា សព្ពត្ថ សង្ឃោ និសីទតិ, ឧទកុក្ខេបសីមាយ កម្មំ នត្ថិ, សកលាបិ នទី ឯតេសំយេវ ភិក្ខូនំ បហោតិ ¶ . យំ បន មហាសុមត្ថេរេន វុត្តំ ‘‘យោជនំ បវត្តមានាយេវ នទី, តត្រាបិ ឧបរិ អឌ្ឍយោជនំ បហាយ ហេដ្ឋា អឌ្ឍយោជនេ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ, តំ មហាបទុមត្ថេរេនេវ បដិក្ខិត្តំ. ភគវតា ហិ ‘‘តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេត្វា យត្ថ កត្ថចិ ឧត្តរន្តិយា ភិក្ខុនិយា អន្តរវាសកោ តេមិយតី’’តិ (បាចិ. ៦៩២) ឥទំ នទិយា បមាណំ វុត្តំ, ន យោជនំ វា អឌ្ឍយោជនំ វា, តស្មា យា ឥមស្ស សុត្តស្ស វសេន បុព្ពេ វុត្តលក្ខណា នទី, តស្សា បភវតោ បដ្ឋាយ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បនេត្ថ ពហូ ភិក្ខូ វិសុំ វិសុំ កម្មំ ករោន្តិ, សព្ពេហិ អត្តនោ ច អញ្ញេសញ្ច ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទស្ស អន្តរា អញ្ញោ ឧទកុក្ខេបោ សីមន្តរិកត្ថាយ ឋបេតព្ពោ, តតោ អធិកំ វដ្ដតិយេវ, ឩនំ បន ន វដ្ដតីតិ វុត្តំ. ជាតស្សរសមុទ្ទេបិ ឯសេវ នយោ.

នទិយា បន ‘‘កម្មំ ករិស្សាមា’’តិ គតេហិ សចេ នទី បរិបុណ្ណា ហោតិ សមតិត្តិកា, ឧទកសាដិកំ និវាសេត្វា អន្តោនទិយំយេវ កម្មំ កាតព្ពំ. សចេ ន សក្កោន្តិ, នាវាយបិ ឋត្វា កាតព្ពំ. គច្ឆន្តិយា បន នាវាយ កាតុំ ន វដ្ដតិ. កស្មា? ឧទកុក្ខេបមត្តមេវ ហិ សីមា. តំ នាវា សីឃមេវ អតិក្កមតិ, ឯវំ សតិ អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អនុសាវនា ហោតិ, តស្មា នាវំ អរិត្តេន វា ឋបេត្វា បាសាណេ ¶ វា លម្ពេត្វា អន្តោនទិយំ ជាតរុក្ខេ វា ពន្ធិត្វា កម្មំ កាតព្ពំ. អន្តោនទិយំ ពទ្ធអដ្ដកេបិ អន្តោនទិយំ ជាតរុក្ខេបិ ឋិតេហិ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន រុក្ខស្ស សាខា វា តតោ និក្ខន្តបារោហោ វា ពហិនទីតីរេ វិហារសីមាយ វា គាមសីមាយ វា បតិដ្ឋិតោ, សីមំ វា សោធេត្វា សាខំ វា ឆិន្ទិត្វា កម្មំ កាតព្ពំ. ពហិនទីតីរេ ជាតរុក្ខស្ស អន្តោនទិយំ បវិដ្ឋសាខាយ វា បារោហេ វា នាវំ ពន្ធិត្វា កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, ករោន្តេហិ សីមា វា សោធេតព្ពា, ឆិន្ទិត្វា វាស្ស ពហិបតិដ្ឋិតភាវោ នាសេតព្ពោ. នទីតីរេ បន ខាណុកំ កោដ្ដេត្វា តត្ថ ពទ្ធនាវាយ ន វដ្ដតិយេវ. នទិយំ សេតុំ ករោន្តិ, សចេ អន្តោនទិយំយេវ សេតុ ច សេតុបាទា ច ហោន្តិ, សេតុម្ហិ ឋិតេហិ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន សេតុ វា សេតុបាទា វា ពហិតីរេ បតិដ្ឋិតា, កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, សីមំ សោធេត្វា កាតព្ពំ. អថ សេតុបាទា អន្តោ, សេតុ បន ឧភិន្នម្បិ តីរានំ ឧបរិអាកាសេ ឋិតោ, វដ្ដតិ.

អន្តោនទិយំ បាសាណោ វា ទីបកោ វា ហោតិ, តត្ថ យត្តកំ បទេសំ បុព្ពេ វុត្តប្បការេ បកតិវស្សកាលេ វស្សានស្ស ចតូសុ មាសេសុ ឧទកំ ឱត្ថរតិ, សោ នទីសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ. អតិវុដ្ឋិកាលេ ឱឃេន ឱត្ថតោកាសោ ន គហេតព្ពោ. សោ ហិ គាមសីមាសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ. នទិតោ មាតិកំ នីហរន្តា នទិយំ អាវរណំ ករោន្តិ, តំ ចេ ឱត្ថរិត្វា វា វិនិព្ពិជ្ឈិត្វា វា ឧទកំ គច្ឆតិ, សព្ពត្ថ បវត្តនដ្ឋានេ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន អាវរណេន វា កោដ្ដកពន្ធនេន ¶ វា សោតំ បច្ឆិន្ទតិ, ឧទកំ នប្បវត្តតិ, អប្បវត្តនដ្ឋានេ កាតុំ ន វដ្ដតិ, អាវរណមត្តកេបិ កាតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ កោចិ អាវរណប្បទេសោ បុព្ពេ វុត្តបាសាណទីបកប្បទេសោ វិយ ឧទកេន អជ្ឈោត្ថរីយតិ, តត្ថ វដ្ដតិ. សោ ហិ នទីសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ. នទិំ វិនាសេត្វា តឡាកំ ករោន្តិ, ហេដ្ឋា បាឡិពទ្ធា ឧទកំ អាគន្ត្វា តឡាកំ បូរេត្វា តិដ្ឋតិ, ឯត្ថ កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, ឧបរិ បវត្តនដ្ឋានេ ហេដ្ឋា ច ឆឌ្ឌិតោទកំ នទិំ ឱតរិត្វា សន្ទនដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ វដ្ដតិ. ទេវេ អវស្សន្តេ ហេមន្តគិម្ហេសុ វា សុក្ខនទិយាបិ វដ្ដតិ, នទិតោ នីហដមាតិកាយ ន វដ្ដតិ. សចេ សា កាលន្តរេន ភិជ្ជិត្វា នទី ហោតិ, វដ្ដតិ. កាចិ នទី ឧប្បតិត្វា គាមនិគមសីមំ ឱត្ថរិត្វា បវត្តតិ, នទីយេវ ហោតិ, កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន វិហារសីមំ ឱត្ថរតិ, វិហារសីមាត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ.

សមុទ្ទេបិ ¶ កម្មំ ករោន្តេហិ យំ បទេសំ ឧទ្ធំ វឌ្ឍនឧទកំ វា បកតិវីចិ វា វេគេន អាគន្ត្វា ឱត្ថរតិ, តត្ថ កាតុំ ន វដ្ដតិ. យស្មិំ បន បទេសេ បកតិវីចិយោ ឱសរិត្វា សណ្ឋហន្តិ, សោ ឧទកន្តតោ បដ្ឋាយ អន្តោ សមុទ្ទោ នាម, តត្ថ ឋិតេហិ កម្មំ កាតព្ពំ. សចេ ឩមិវេគោ ពាធតិ, នាវាយ វា អដ្ដកេ វា ឋត្វា កាតព្ពំ. តេសុ វិនិច្ឆយោ នទិយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. សមុទ្ទេ បិដ្ឋិបាសាណោ ហោតិ, តំ កទាចិ ឩមិយោ អាគន្ត្វា ឱត្ថរន្តិ, កទាចិ ន ឱត្ថរន្តិ, តត្ថ កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. សោ ហិ គាមសីមាសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ. សចេ បន វីចីសុ អាគតាសុបិ អនាគតាសុបិ បកតិឧទកេនេវ ឱត្ថរីយតិ, វដ្ដតិ. ទីបកោ វា បព្ពតោ វា ហោតិ, សោ ចេ ទូរេ ហោតិ មច្ឆពន្ធានំ អគមនបថេ, អរញ្ញសីមាសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ. តេសំ គមនបរិយន្តស្ស ឱរតោ បន គាមសីមាសង្ខ្យំ គច្ឆតិ, តត្ថ គាមសីមំ អសោធេត្វា កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. សមុទ្ទោ គាមសីមំ វា និគមសីមំ វា ឱត្ថរិត្វា តិដ្ឋតិ, សមុទ្ទោវ ហោតិ, តត្ថ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន វិហារសីមំ ឱត្ថរតិ, វិហារសីមាត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ.

ជាតស្សរេ កម្មំ ករោន្តេហិ យត្ថ បុព្ពេ វុត្តប្បការេ វស្សកាលេ វស្សេ បច្ឆិន្នមត្តេ បិវិតុំ វា ហត្ថបាទេ វា ធោវិតុំ ឧទកំ ន ហោតិ, សុក្ខតិ, អយំ ន ជាតស្សរោ, គាមខេត្តសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ, តត្ថ កម្មំ ន កាតព្ពំ. យត្ថ បន វុត្តប្បការេ វស្សកាលេ ឧទកំ សន្តិដ្ឋតិ, អយមេវ ជាតស្សរោ. តស្ស យត្តកេ បទេសេ វស្សានំ ចាតុមាសេ ឧទកំ តិដ្ឋតិ, តត្ថ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ គម្ភីរំ ឧទកំ, អដ្ដកំ ពន្ធិត្វា តត្ថ ឋិតេហិបិ ជាតស្សរស្ស អន្តោជាតរុក្ខម្ហិ ពទ្ធអដ្ដកេបិ កាតុំ វដ្ដតិ. បិដ្ឋិបាសាណទីបកេសុ បនេត្ថ នទិយំ វុត្តសទិសោវ វិនិច្ឆយោ. សមវស្សទេវកាលេ បហោនកជាតស្សរោ បន ចេបិ ទុព្ពុដ្ឋិកកាលេ វា ¶ គិម្ហហេមន្តេសុ វា សុក្ខតិ, និរុទកោ ហោតិ, តត្ថ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. យំ អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘សព្ពោ ជាតស្សរោ សុក្ខោ អនោទកោ គាមខេត្តំយេវ ភជតី’’តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. សចេ បនេត្ថ ឧទកត្ថាយ អាវាដំ វា បោក្ខរណីអាទីនិ វា ខណន្តិ, តំ ឋានំ អជាតស្សរោ ហោតិ, គាមសីមាសង្ខ្យំ គច្ឆតិ. លាពុតិបុសកាទិវប្បេ កតេបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បន នំ បូរេត្វា ថលំ វា ករោន្តិ, ឯកស្មិំ ¶ ទិសាភាគេ បាឡិំ ពន្ធិត្វា សព្ពមេវ នំ មហាតឡាកំ វា ករោន្តិ, សព្ពោបិ អជាតស្សរោ ហោតិ, គាមសីមាសង្ខ្យំ គច្ឆតិ. លោណីបិ ជាតស្សរសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ. វស្សិកេ ចត្តារោ មាសេ ឧទកដ្ឋានោកាសេ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ. អយំ អពទ្ធសីមាយ វិនិច្ឆយោ.

ឥតិ បាឡិមុត្តកវិនយវិនិច្ឆយសង្គហេ

សីមាវិនិច្ឆយកថា សមត្តា.

២៥. ឧបោសថបវារណាវិនិច្ឆយកថា

១៦៨. ឧបោសថបវារណាតិ ¶ ឯត្ថ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ទិវសវសេន តយោ ឧបោសថា ចាតុទ្ទសិកោ បន្នរសិកោ សាមគ្គីឧបោសថោតិ. តត្ថ ហេមន្តគិម្ហវស្សានានំ តិណ្ណំ ឧតូនំ តតិយសត្តមបក្ខេសុ ទ្វេ ទ្វេ កត្វា ឆ ចាតុទ្ទសិកា, សេសា បន្នរសិកាតិ ឯវំ ឯកសំវច្ឆរេ ចតុវីសតិ ឧបោសថា. ឥទំ តាវ បកតិចារិត្តំ. តថារូបបច្ចយេ សតិ អញ្ញស្មិម្បិ ចាតុទ្ទសេ ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតិ. បុរិមវស្សំវុដ្ឋានំ បន បុព្ពកត្តិកបុណ្ណមា, តេសំយេវ សចេ ភណ្ឌនការកេហិ ឧបទ្ទុតា បវារណំ បច្ចុក្កឌ្ឍន្តិ, អថ កត្តិកមាសស្ស កាឡបក្ខចាតុទ្ទសោ វា បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមា វា បច្ឆិមវស្សំវុដ្ឋានញ្ច បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមា ឯវ វាតិ ឥមេ តយោ បវារណាទិវសាបិ ហោន្តិ. ឥទម្បិ បកតិចារិត្តមេវ. តថារូបបច្ចយេ សតិ ទ្វិន្នំ កត្តិកបុណ្ណមានំ បុរិមេសុ ចាតុទ្ទសេសុបិ បវារណំ កាតុំ វដ្ដតិ. យទា បន កោសម្ពកក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៤៥១ អាទយោ) អាគតនយេន ភិន្នេ ភិក្ខុសង្ឃេ ឱសារិតេ តស្មិំ ភិក្ខុស្មិំ សង្ឃោ តស្ស វត្ថុស្ស វូបសមាយ សង្ឃសាមគ្គិំ ករោតិ, តទា តាវទេវ ឧបោសថោ កាតព្ពោ. ‘‘បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’’ន្តិ វចនតោ ឋបេត្វា ចាតុទ្ទសបន្នរសេ អញ្ញោបិ យោ កោចិ ទិវសោ ឧបោសថទិវសោ នាម ហោតិ, វស្សំវុដ្ឋានំ បន កត្តិកមាសព្ភន្តរេ អយមេវ សាមគ្គីបវារណាទិវសោ នាម ហោតិ. ឥតិ ឥមេសុ តីសុ ទិវសេសុ ឧបោសថោ កាតព្ពោ. ករោន្តេន បន សចេ ចាតុទ្ទសិកោ ហោតិ, ‘‘អជ្ជុបោសថោ ចាតុទ្ទសោ’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ សាមគ្គីឧបោសថោ ហោតិ, ‘‘អជ្ជុបោសថោ ¶ សាមគ្គី’’តិ វត្តព្ពំ. បន្នរសិយំ បន បាឡិយំ អាគតនយេនេវ ‘‘អជ្ជុបោសថោ បន្នរសោ’’តិ វត្តព្ពំ.

១៦៩. សង្ឃេ ឧបោសថោ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា), គណេ ឧបោសថោ, បុគ្គលេ ឧបោសថោតិ ឯវំ ការកវសេន អបរេបិ តយោ ឧបោសថា វុត្តា, កត្តព្ពាការវសេន បន សុត្តុទ្ទេសោ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ អធិដ្ឋានុបោសថោតិ អបរេបិ តយោ ឧបោសថា. តត្ថ សុត្តុទ្ទេសោ នាម ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ’’តិអាទិនា នយេន វុត្តោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. យេ បនិតរេ ទ្វេ ឧបោសថា, តេសុ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ តាវ អញ្ញេសញ្ច សន្តិកេ អញ្ញមញ្ញញ្ច អារោចនវសេន ទុវិធោ. តត្ថ យ្វាយំ អញ្ញេសំ សន្តិកេ ករីយតិ, សោបិ បវារិតានញ្ច អប្បវារិតានញ្ច សន្តិកេ ករណវសេន ទុវិធោ. តត្ថ មហាបវារណាយ បវារិតានំ សន្តិកេ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតេន វា អនុបគតេន វា ឆិន្នវស្សេន វា ចាតុមាសិនិយំ បន បវារិតានំ សន្តិកេ អនុបគតេន វា ឆិន្នវស្សេន ¶ វា កាយសាមគ្គិំ ទត្វា ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ ភន្តេ, បរិសុទ្ធោតិ មំ ធារេថា’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្វា កាតព្ពោ. ឋបេត្វា បន បវារណាទិវសំ អញ្ញស្មិំ កាលេ អាវាសិកេហិ ឧទ្ទិដ្ឋមត្តេ បាតិមោក្ខេ អវុដ្ឋិតាយ វា ឯកច្ចាយ វុដ្ឋិតាយ វា សព្ពាយ វា វុដ្ឋិតាយ បរិសាយ យេ អញ្ញេ សមសមា វា ថោកតរា វា អាគច្ឆន្តិ, តេហិ តេសំ សន្តិកេ វុត្តនយេនេវ បារិសុទ្ធិ អារោចេតព្ពា.

យោ បនាយំ អញ្ញមញ្ញំ អារោចនវសេន ករីយតិ, សោ ញត្តិំ ឋបេត្វា ករណវសេន ច អដ្ឋបេត្វា ករណវសេន ច ទុវិធោ. តត្ថ យស្មិំ អាវាសេ តយោ ភិក្ខូ វិហរន្តិ, តេសុ ឧបោសថទិវសេ សន្និបតិតេសុ ឯកេន ភិក្ខុនា ‘‘សុណន្តុ មេ អាយស្មន្តា, អជ្ជុបោសថោ ចាតុទ្ទសោ’’តិ វា ‘‘បន្នរសោ’’តិ វា វត្វា ‘‘យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, មយំ អញ្ញមញ្ញំ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករេយ្យាមា’’តិ ញត្តិយា ឋបិតាយ ថេរេន ភិក្ខុនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ, អាវុសោ, បរិសុទ្ធោតិ មំ ធារេថា’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពំ. ឥតរេហិ ‘‘ភន្តេ’’តិ វត្វា ឯវមេវ វត្តព្ពំ. ឯវំ ញត្តិំ ឋបេត្វា កាតព្ពោ. យត្រ បន ទ្វេ ភិក្ខូ វិហរន្តិ, តត្រ ញត្តិំ អដ្ឋបេត្វា វុត្តនយេនេវ បារិសុទ្ធិ អារោចេតព្ពាតិ អយំ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ.

សចេ ¶ បន ឯកោវ ភិក្ខុ ហោតិ, សព្ពំ បុព្ពករណីយំ កត្វា អញ្ញេសំ អនាគមនំ ញត្វា ‘‘អជ្ជ មេ ឧបោសថោ ចាតុទ្ទសោ’’តិ វា ‘‘បន្នរសោ’’តិ វា វត្វា ‘‘អធិដ្ឋាមី’’តិ វត្តព្ពំ. អយំ អធិដ្ឋានុបោសថោតិ ឯវំ កត្តព្ពាការវសេន តយោ ឧបោសថា វេទិតព្ពា. ឯត្តាវតា នវ ឧបោសថា ទីបិតា ហោន្តិ. តេសុ ទិវសវសេន បន្នរសិកោ, ការកវសេន សង្ឃុបោសថោ, កត្តព្ពាការវសេន សុត្តុទ្ទេសោតិ ឯវំ តិលក្ខណសម្បន្នេ ឧបោសថេ បវត្តមានេ ឧបោសថំ អកត្វា តទហុបោសថេ អញ្ញំ អភិក្ខុកំ នានាសំវាសកេហិ វា សភិក្ខុកំ អាវាសំ វា អនាវាសំ វា វាសត្ថាយ អញ្ញត្រ សង្ឃេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា គច្ឆន្តស្ស ទុក្កដំ ហោតិ.

១៧០. ឧបោសថករណត្ថំ សន្និបតិតេ សង្ឃេ ពហិ ឧបោសថំ កត្វា អាគតេន សន្និបាតដ្ឋានំ គន្ត្វា កាយសាមគ្គិំ អទេន្តេន ឆន្ទោ ទាតព្ពោ. យោបិ គិលានោ វា ហោតិ កិច្ចបសុតោ វា, តេនបិ បារិសុទ្ធិំ ទេន្តេន ឆន្ទោបិ ទាតព្ពោ. កថំ? ឯកស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកេ ‘‘ឆន្ទំ ទម្មិ, ឆន្ទំ មេ ហរ, ឆន្ទំ មេ អារោចេហី’’តិ អយមត្ថោ កាយេន វា វាចាយ វា ឧភយេន វា វិញ្ញាបេតព្ពោ, ឯវំ ទិន្នោ ហោតិ ឆន្ទោ. អកតុបោសថេន គិលានេន វា កិច្ចបសុតេន វា បារិសុទ្ធិ ទាតព្ពា. កថំ? ឯកស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកេ ‘‘បារិសុទ្ធិំ ទម្មិ, បារិសុទ្ធិំ មេ ហរ ¶ , បារិសុទ្ធិំ មេ អារោចេហី’’តិ អយមត្ថោ កាយេន វា វាចាយ វា ឧភយេន វា វិញ្ញាបេតព្ពោ, ឯវំ ទិន្នា ហោតិ បារិសុទ្ធិ. តំ បន ទេន្តេន ឆន្ទោបិ ទាតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តទហុបោសថេ បារិសុទ្ធិំ ទេន្តេន ឆន្ទម្បិ ទាតុំ, សន្តិ សង្ឃស្ស ករណីយ’’ន្តិ (មហាវ. ១៦៥). តត្ថ បារិសុទ្ធិទានំ សង្ឃស្សបិ អត្តនោបិ ឧបោសថករណំ សម្បាទេតិ, ន អវសេសំ សង្ឃកិច្ចំ, ឆន្ទទានំ សង្ឃស្សេវ ឧបោសថករណញ្ច សេសកិច្ចញ្ច សម្បាទេតិ, អត្តនោ បនស្ស ឧបោសថោ អកតោយេវ ហោតិ, តស្មា បារិសុទ្ធិំ ទេន្តេន ឆន្ទោបិ ទាតព្ពោ. បុព្ពេ វុត្តំ បន សុទ្ធិកច្ឆន្ទំ វា បារិសុទ្ធិំ វា ឥមំ វា ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ ឯកេន ពហូនម្បិ អាហរិតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន សោ អន្តរាមគ្គេ អញ្ញំ ភិក្ខុំ បស្សិត្វា យេសំ តេន ឆន្ទោ វា បារិសុទ្ធិ វា គហិតា, តេសញ្ច អត្តនោ ច ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ ទេតិ, តស្សេវ អាគច្ឆតិ. ឥតរា ¶ បន ពិឡាលសង្ខលិកា ឆន្ទបារិសុទ្ធិ នាម ហោតិ, សា ន អាគច្ឆតិ, តស្មា សយមេវ សន្និបាតដ្ឋានំ គន្ត្វា អារោចេតព្ពំ. សចេ បន សញ្ចិច្ច នារោចេតិ, ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ, ឆន្ទបារិសុទ្ធិ បន តស្មិំ ហត្ថបាសំ ឧបគតមត្តេយេវ អាគតា ហោតិ.

១៧១. បារិវាសិយេន បន ឆន្ទទានេន យំ កិញ្ចិ សង្ឃកម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. តត្ថ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦៧) ចតុព្ពិធំ បារិវាសិយំ បរិសបារិវាសិយំ រត្តិបារិវាសិយំ ឆន្ទបារិវាសិយំ អជ្ឈាសយបារិវាសិយន្តិ. តេសុ បរិសបារិវាសិយំ នាម ភិក្ខូ កេនចិទេវ ករណីយេន សន្និបតិតា ហោន្តិ, អថ មេឃោ វា ឧដ្ឋេតិ, ឧស្សារណា វា ករីយតិ, មនុស្សា វា អជ្ឈោត្ថរន្តា អាគច្ឆន្តិ, ភិក្ខូ ‘‘អនោកាសា មយំ, អញ្ញត្ថ គច្ឆាមា’’តិ ឆន្ទំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ ឧដ្ឋហន្តិ. ឥទំ បរិសបារិវាសិយំ. កិញ្ចាបិ បរិសបារិវាសិយំ, ឆន្ទស្ស បន អវិស្សដ្ឋត្តា កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ.

បុន ភិក្ខូ ‘‘ឧបោសថាទីនិ ករិស្សាមា’’តិ រត្តិំ សន្និបតិត្វា ‘‘យាវ សព្ពេ សន្និបតន្តិ, តាវ ធម្មំ សុណិស្សាមា’’តិ ឯកំ អជ្ឈេសន្តិ, តស្មិំ ធម្មកថំ កថេន្តេយេវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ. សចេ ‘‘ចាតុទ្ទសិកំ ឧបោសថំ ករិស្សាមា’’តិ និសិន្នា, បន្នរសោតិ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន្នរសិកំ កាតុំ និសិន្នា, បាដិបទេ អនុបោសថេ ឧបោសថំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, អញ្ញំ បន សង្ឃកិច្ចំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឥទំ រត្តិបារិវាសិយំ នាម.

បុន ភិក្ខូ ‘‘កិញ្ចិទេវ អព្ភានាទិសង្ឃកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ និសិន្នា ហោន្តិ, តត្រេកោ នក្ខត្តបាឋកោ ភិក្ខុ ឯវំ វទតិ ‘‘អជ្ជ នក្ខត្តំ ទារុណំ, មា ឥមំ ករោថា’’តិ. តេ តស្ស ¶ វចនេន ឆន្ទំ វិស្សជ្ជេត្វា តត្ថេវ និសិន្នា ហោន្តិ. អថញ្ញោ អាគន្ត្វា ‘‘នក្ខត្តំ បតិមានេន្តំ, អត្ថោ ពាលំ ឧបច្ចគា’’តិ (ជា. ១.១.៤៩) វត្វា ‘‘កិំ នក្ខត្តេន, ករោថា’’តិ វទតិ. ឥទំ ឆន្ទបារិវាសិយញ្ចេវ អជ្ឈាសយបារិវាសិយញ្ច. ឯតស្មិំ បារិវាសិយេ បុន ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ អនានេត្វា កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ.

១៧២. សចេ កោចិ ភិក្ខុ គិលានោ ន សក្កោតិ ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ ទាតុំ, សោ មញ្ចេន វា បីឋេន វា សង្ឃមជ្ឈំ អានេតព្ពោ. សចេ គិលានុបដ្ឋាកានំ ភិក្ខូនំ ឯវំ ហោតិ ‘‘សចេ ខោ មយំ គិលានំ ឋានា ចាវេស្សាម, អាពាធោ វា អភិវឌ្ឍិស្សតិ, កាលកិរិយា វា ភវិស្សតី’’តិ, ន ¶ សោ ភិក្ខុ ឋានា ចាវេតព្ពោ, សង្ឃេន តត្ថ គន្ត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ ពហូ តាទិសា គិលានា ហោន្តិ, សង្ឃេន បដិបាដិយា ឋត្វា សព្ពេ ហត្ថបាសេ កាតព្ពា. សចេ ទូរេ ហោន្តិ, សង្ឃោ នប្បហោតិ, តំ ទិវសំ ឧបោសថោ ន កាតព្ពោ. ន ត្វេវ វគ្គេន សង្ឃេន ឧបោសថោ កាតព្ពោ, ករេយ្យ ចេ, ទុក្កដំ.

សចេ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៩) ឯកស្មិំ វិហារេ ចតូសុ ភិក្ខូសុ វសន្តេសុ ឯកស្ស ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ អាហរិត្វា តយោ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករោន្តិ, តីសុ វា វសន្តេសុ ឯកស្ស ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ អាហរិត្វា ទ្វេ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ, អធម្មេន វគ្គំ ឧបោសថកម្មំ ហោតិ. សចេ បន ចត្តារោបិ សន្និបតិត្វា បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករោន្តិ, តយោ វា ទ្វេ វា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ, អធម្មេន សមគ្គំ នាម ហោតិ. សចេ ចតូសុ ជនេសុ ឯកស្ស បារិសុទ្ធិំ អាហរិត្វា តយោ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ, តីសុ វា ជនេសុ ឯកស្ស បារិសុទ្ធិំ អាហរិត្វា ទ្វេ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករោន្តិ, ធម្មេន វគ្គំ នាម ហោតិ. សចេ បន ចត្តារោ ឯកត្ថ វសន្តា សព្ពេ សន្និបតិត្វា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ, តយោ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករោន្តិ, ទ្វេ អញ្ញមញ្ញំ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករោន្តិ, ធម្មេន សមគ្គំ នាម ហោតិ.

១៧៣. បវារណាកម្មេសុ (មហាវ. អដ្ឋ. ២១២) បន សចេ ឯកស្មិំ វិហារេ បញ្ចសុ ភិក្ខូសុ វសន្តេសុ ឯកស្ស បវារណំ អាហរិត្វា ចត្តារោ គណញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេន្តិ, ចតូសុ វា តីសុ វា វសន្តេសុ ឯកស្ស បវារណំ អាហរិត្វា តយោ វា ទ្វេ វា សង្ឃញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេន្តិ, សព្ពមេតំ អធម្មេន វគ្គំ បវារណាកម្មំ. សចេ បន សព្ពេបិ បញ្ច ជនា ឯកតោ សន្និបតិត្វា គណញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេន្តិ, ចត្តារោ វា តយោ វា ទ្វេ វា វសន្តា ឯកតោ សន្និបតិត្វា សង្ឃញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេន្តិ, សព្ពមេតំ អធម្មេន សមគ្គំ បវារណាកម្មំ. សចេ បញ្ចសុ ជនេសុ ឯកស្ស បវារណំ អាហរិត្វា ចត្តារោ សង្ឃញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេន្តិ, ចតូសុ វា តីសុ ¶ វា ឯកស្ស បវារណំ អាហរិត្វា តយោ វា ទ្វេ វា គណញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេន្តិ, សព្ពមេតំ ធម្មេន វគ្គំ បវារណាកម្មំ. សចេ បន សព្ពេបិ បញ្ច ជនា ឯកតោ សន្និបតិត្វា សង្ឃញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេន្តិ, ចត្តារោ វា តយោ វា ឯកតោ សន្និបតិត្វា គណញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេន្តិ, ទ្វេ អញ្ញមញ្ញំ ¶ បវារេន្តិ, ឯកកោ វសន្តោ អធិដ្ឋានបវារណំ ករោតិ, សព្ពមេតំ ធម្មេន សមគ្គំ នាម បវារណាកម្មន្តិ.

ឯត្ថ សចេ ចាតុទ្ទសិកា ហោតិ, ‘‘អជ្ជ មេ បវារណា ចាតុទ្ទសី’’តិ, សចេ បន្នរសិកា, ‘‘អជ្ជ មេ បវារណា បន្នរសី’’តិ ឯវំ អធិដ្ឋាតព្ពំ. បវារណំ ទេន្តេន បន ‘‘បវារណំ ទម្មិ, បវារណំ មេ ហរ, មមត្ថាយ បវារេហី’’តិ កាយេន វា វាចាយ វា កាយវាចាហិ វា អយមត្ថោ វិញ្ញាបេតព្ពោ. ឯវំ ទិន្នាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ២១៣) បវារណាយ បវារណាហារកេន សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ បវារេតព្ពំ ‘‘តិស្សោ, ភន្តេ, ភិក្ខុ សង្ឃំ បវារេតិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទតុ តំ, ភន្តេ, សង្ឃោ អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សតិ. ទុតិយម្បិ, ភន្តេ…បេ… តតិយម្បិ, ភន្តេ, តិស្សោ ភិក្ខុ សង្ឃំ បវារេតិ…បេ… បដិករិស្សតី’’តិ. សចេ បន វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, ‘‘អាយស្មា, ភន្តេ, តិស្សោ’’តិ វត្តព្ពំ. ឯវញ្ហិ តេន តស្សត្ថាយ បវារិតំ ហោតិ. បវារណំ ទេន្តេន បន ឆន្ទោបិ ទាតព្ពោ, ឆន្ទទានំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. ឥធាបិ ឆន្ទទានំ អវសេសកម្មត្ថាយ. តស្មា សចេ បវារណំ ទេន្តោ ឆន្ទំ ទេតិ, វុត្តនយេន អាហដាយ បវារណាយ តេន ច ភិក្ខុនា សង្ឃេន ច បវារិតមេវ ហោតិ. អថ បវារណមេវ ទេតិ, ន ឆន្ទំ, តស្ស ច បវារណាយ អារោចិតាយ សង្ឃេន ច បវារិតេ សព្ពេសំ សុប្បវារិតំ ហោតិ, អញ្ញំ បន កម្មំ កុប្បតិ. សចេ ឆន្ទមេវ ទេតិ, ន បវារណំ, សង្ឃស្ស បវារណា ច សេសកម្មានិ ច ន កុប្បន្តិ, តេន បន ភិក្ខុនា អប្បវារិតំ ហោតិ, បវារណាទិវសេ បន ពហិសីមាយ បវារណំ អធិដ្ឋហិត្វា អាគតេនបិ ឆន្ទោ ទាតព្ពោ តេន សង្ឃស្ស បវារណាកម្មំ ន កុប្បតិ.

សចេ បុរិមិកាយ បញ្ច ភិក្ខូ វស្សំ ឧបគតា, បច្ឆិមិកាយបិ បញ្ច, បុរិមេហិ ញត្តិំ ឋបេត្វា បវារិតេ បច្ឆិមេហិ តេសំ សន្តិកេ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ, ន ឯកស្មិំ ឧបោសថគ្គេ ទ្វេ ញត្តិយោ ឋបេតព្ពា. សចេបិ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា ចត្តារោ តយោ ទ្វេ ឯកោ វា ហោតិ, ឯសេវ នយោ. អថ បុរិមិកាយ ចត្តារោ, បច្ឆិមិកាយបិ ចត្តារោ តយោ ទ្វេ ឯកោ វា, ឯសេវ នយោ. អថាបិ បុរិមិកាយ តយោ, បច្ឆិមិកាយបិ តយោ ទ្វេ ឯកោ វា, ឯសេវ នយោ. ឥទញ្ហេត្ថ លក្ខណំ.

សចេ ¶ ¶ បុរិមិកាយ ឧបគតេហិ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា ថោកតរា ចេវ ហោន្តិ សមសមា ច, សង្ឃបវារណាយ ច គណំ បូរេន្តិ, សង្ឃបវារណាវសេន ញត្តិ ឋបេតព្ពា. សចេ បន បច្ឆិមិកាយ ឯកោ ហោតិ, តេន សទ្ធិំ តេ ចត្តារោ ហោន្តិ, ចតុន្នំ សង្ឃញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេតុំ ន វដ្ដតិ. គណញត្តិយា បន សោ គណបូរកោ ហោតិ, តស្មា គណវសេន ញត្តិំ ឋបេត្វា បុរិមេហិ បវារេតព្ពំ, ឥតរេន តេសំ សន្តិកេ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោតិ. បុរិមិកាយ ទ្វេ, បច្ឆិមិកាយ ទ្វេ វា ឯកោ វា ឯសេវ នយោ. បុរិមិកាយ ឯកោ បច្ឆិមិកាយ ឯកោតិ ឯកេន ឯកស្ស សន្តិកេ បវារេតព្ពំ, ឯកេន បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ បុរិមេហិ វស្សូបគតេហិ បច្ឆា វស្សូបគតា ឯកេនបិ អធិកតរា ហោន្តិ, បឋមំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិត្វា បច្ឆា ថោកតរេហិ តេសំ សន្តិកេ បវារេតព្ពំ.

កត្តិកាយ ចាតុមាសិនិបវារណាយ បន សចេ បឋមវស្សូបគតេហិ មហាបវារណាយ បវារិតេហិ បច្ឆា ឧបគតា អធិកតរា វា សមសមា វា ហោន្តិ, បវារណាញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេតព្ពំ. តេហិ បវារិតេ បច្ឆា ឥតរេហិ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ. អថ មហាបវារណាយំ បវារិតា ពហូ ហោន្តិ, បច្ឆា វស្សូបគតា ថោកា វា ឯកោ វា, បាតិមោក្ខេ ឧទ្ទិដ្ឋេ បច្ឆា តេសំ សន្តិកេ តេន បវារេតព្ពំ. កិំ បនេតំ បាតិមោក្ខំ សកលមេវ ឧទ្ទិសិតព្ពំ, ឧទាហុ ឯកទេសម្បីតិ? ឯកទេសម្បិ ឧទ្ទិសិតុំ វដ្ដតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, បាតិមោក្ខុទ្ទេសា, និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ បឋមោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា ចត្តារិ បារាជិកានិ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ ទុតិយោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា ចត្តារិ បារាជិកានិ ឧទ្ទិសិត្វា តេរស សង្ឃាទិសេសេ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ តតិយោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា ចត្តារិ បារាជិកានិ ឧទ្ទិសិត្វា តេរស សង្ឃាទិសេសេ ឧទ្ទិសិត្វា ទ្វេ អនិយតេ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ ភុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ ចតុត្ថោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. វិត្ថារេនេវ បញ្ចមោ’’តិ (មាហាវ. ១៥០).

តត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៥០) ¶ និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពន្តិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតី’’តិ ឥមំ និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទានំ, តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមិ កច្ចិត្ថ បរិសុទ្ធា. ទុតិយម្បិ បុច្ឆាមិ…បេ… ឯវមេតំ ធារយាមិ. សុតា ខោ បនាយស្មន្តេហិ ចត្តារោ បារាជិកា ធម្មា ¶ …បេ… អវិវទមានេហិ សិក្ខិតព្ព’’ន្តិ ឯវំ អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ. ឯតេន នយេន សេសាបិ ចត្តារោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសា វេទិតព្ពា.

១៧៤. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សតិ អន្តរាយេ សំខិត្តេន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ. ន, ភិក្ខវេ, អសតិ អន្តរាយេ សំខិត្តេន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ពំ, យោ ឧទ្ទិសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៥០) វចនតោ បន វិនា អន្តរាយា សំខិត្តេន បាតិមោក្ខំ ន ឧទ្ទិសិតព្ពំ. តត្រិមេ អន្តរាយា – រាជន្តរាយោ ចោរន្តរាយោ អគ្យន្តរាយោ ឧទកន្តរាយោ មនុស្សន្តរាយោ អមនុស្សន្តរាយោ វាឡន្តរាយោ សរីសបន្តរាយោ ជីវិតន្តរាយោ ព្រហ្មចរិយន្តរាយោតិ.

តត្ថ សចេ ភិក្ខូសុ ឧបោសថំ ករិស្សាមាតិ និសិន្នេសុ រាជា អាគច្ឆតិ, អយំ រាជន្តរាយោ. ចោរា អាគច្ឆន្តិ, អយំ ចោរន្តរាយោ. ទវឌាហោ អាគច្ឆតិ, អាវាសេ វា អគ្គិ ឧដ្ឋាតិ, អយំ អគ្យន្តរាយោ. មេឃោ វា ឧដ្ឋេតិ, ឱឃោ វា អាគច្ឆតិ, អយំ ឧទកន្តរាយោ. ពហូ មនុស្សា អាគច្ឆន្តិ, អយំ មនុស្សន្តរាយោ. ភិក្ខុំ យក្ខោ គណ្ហាតិ, អយំ អមនុស្សន្តរាយោ. ព្យគ្ឃាទយោ ចណ្ឌមិគា អាគច្ឆន្តិ, អយំ វាឡន្តរាយោ. ភិក្ខុំ សប្បាទយោ ឌំសន្តិ, អយំ សរីសបន្តរាយោ. ភិក្ខុ គិលានោ វា ហោតិ, កាលំ វា ករោតិ, វេរិនោ វា តំ មារេតុកាមា គណ្ហន្តិ, អយំ ជីវិតន្តរាយោ. មនុស្សា ឯកំ វា ពហូ វា ភិក្ខូ ព្រហ្មចរិយា ចាវេតុកាមា គណ្ហន្តិ, អយំ ព្រហ្មចរិយន្តរាយោ. ឯវរូបេសុ អន្តរាយេសុ សំខិត្តេន បាតិមោក្ខោ ឧទ្ទិសិតព្ពោ, បឋមោ វា ឧទ្ទេសោ ឧទ្ទិសិតព្ពោ. អាទិម្ហិ ទ្វេ តយោ ចត្តារោ វា. ឯត្ថ ទុតិយាទីសុ ឧទ្ទេសេសុ យស្មិំ អបរិយោសិតេ អន្តរាយោ ហោតិ, សោបិ សុតេនេវ សាវេតព្ពោ. និទានុទ្ទេសេ បន អនិដ្ឋិតេ សុតេន សាវេតព្ពំ នាម នត្ថិ.

បវារណាកម្មេបិ ¶ សតិ អន្តរាយេ ទ្វេវាចិកំ ឯកវាចិកំ សមានវស្សិកំ វា បវារេតុំ វដ្ដតិ. ឯត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៣៤) ញត្តិំ ឋបេន្តេនបិ ‘‘យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ទ្វេវាចិកំ បវារេយ្យា’’តិ វត្តព្ពំ. ឯកវាចិកេ ‘‘ឯកវាចិកំ បវារេយ្យា’’តិ, សមានវស្សិកេបិ ‘‘សមានវស្សិកំ បវារេយ្យា’’តិ វត្តព្ពំ. ឯត្ថ ច ពហូបិ សមានវស្សា ឯកតោ បវារេតុំ លភន្តិ. ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អជ្ជ បវារណា បន្នរសី, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ បវារេយ្យា’’តិ ឥមាយ បន សព្ពសង្គាហិកាយ ញត្តិយា ឋបិតាយ តេវាចិកំ ទ្វេវាចិកំ ឯកវាចិកញ្ច បវារេតុំ វដ្ដតិ, សមានវស្សិកំ ន វដ្ដតិ. ‘‘តេវាចិកំ បវារេយ្យា’’តិ វុត្តេ បន តេវាចិកមេវ វដ្ដតិ, អញ្ញំ ន វដ្ដតិ. ‘‘ទ្វេវាចិកំ បវារេយ្យា’’តិ វុត្តេ ទ្វេវាចិកំ តេវាចិកញ្ច ¶ វដ្ដតិ, ឯកវាចិកញ្ច សមានវស្សិកញ្ច ន វដ្ដតិ. ‘‘ឯកវាចិកំ បវារេយ្យា’’តិ វុត្តេ បន ឯកវាចិកទ្វេវាចិកតេវាចិកានិ វដ្ដន្តិ, សមានវស្សិកមេវ ន វដ្ដតិ. ‘‘សមានវស្សិក’’ន្តិ វុត្តេ សព្ពំ វដ្ដតិ.

១៧៥. កេន បន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ពន្តិ? ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ថេរាធិកំ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ (មហាវ. ១៥៤) វចនតោ ថេរេន វា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ពំ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យោ តត្ថ ភិក្ខុ ព្យត្តោ បដិពលោ, តស្សាធេយ្យំ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ (មហាវ. ១៥៥) វចនតោ នវកតរេន វា. ឯត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៥៥) ច កិញ្ចាបិ នវកតរស្សបិ ព្យត្តស្ស បាតិមោក្ខំ អនុញ្ញាតំ, អថ ខោ ឯត្ថ អយំ អធិប្បាយោ – សចេ ថេរស្ស បញ្ច វា ចត្តារោ វា តយោ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសា នាគច្ឆន្តិ, ទ្វេ បន អខណ្ឌា សុវិសទា វាចុគ្គតា ហោន្តិ, ថេរាយត្តំវ បាតិមោក្ខំ. សចេ បន ឯត្តកម្បិ វិសទំ កាតុំ ន សក្កោតិ, ព្យត្តស្ស ភិក្ខុនោ អាយត្ថំ ហោតិ, តស្មា សយំ វា ឧទ្ទិសិតព្ពំ, អញ្ញោ វា អជ្ឈេសិតព្ពោ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សង្ឃមជ្ឈេ អនជ្ឈិដ្ឋេន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ពំ, យោ ឧទ្ទិសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៥៤) វចនតោ អនជ្ឈិដ្ឋេន បាតិមោក្ខំ ន ឧទ្ទិសិតព្ពំ. ន កេវលំ បាតិមោក្ខំយេវ, ធម្មោបិ ន ភាសិតព្ពោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សង្ឃមជ្ឈេ អនជ្ឈិដ្ឋេន ធម្មោ ភាសិតព្ពោ, យោ ភាសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៥០) វចនតោ.

អជ្ឈេសនា ¶ ចេត្ថ សង្ឃេន សម្មតធម្មជ្ឈេសកាយត្តា វា សង្ឃត្ថេ រាយត្តា វា, តស្មា ធម្មជ្ឈេសកេ អសតិ សង្ឃត្ថេរំ អាបុច្ឆិត្វា វា តេន យាចិតោ វា ភាសិតុំ លភតិ. សង្ឃត្ថេរេនបិ សចេ វិហារេ ពហូ ធម្មកថិកា ហោន្តិ, វារបដិបាដិយា វត្តព្ពោ. ‘‘ត្វំ ធម្មំ ភណ, ធម្មទានំ ទេហី’’តិ វា វុត្តេន តីហិបិ វិធីហិ ធម្មោ ភាសិតព្ពោ, ‘‘ឱសារេហី’’តិ វុត្តោ បន ឱសារេតុមេវ លភតិ, ‘‘កថេហី’’តិ វុត្តោ កថេតុមេវ, ‘‘សរភញ្ញំ ភណាហី’’តិ វុត្តោ សរភញ្ញមេវ. សង្ឃត្ថេរោបិ ច ឧច្ចតរេ អាសនេ និសិន្នោ យាចិតុំ ន លភតិ. សចេ ឧបជ្ឈាយោ ចេវ សទ្ធិវិហារិកោ ច ហោតិ, ឧបជ្ឈាយោ ច នំ ឧច្ចាសនេ និសិន្នោ ‘‘ភណា’’តិ វទតិ, សជ្ឈាយំ អធិដ្ឋហិត្វា ភណិតព្ពំ. សចេ បនេត្ថ ទហរភិក្ខូ ហោន្តិ, ‘‘តេសំ ភណាមី’’តិ ភណិតព្ពំ. សចេ វិហារេ សង្ឃត្ថេរោ អត្តនោយេវ និស្សិតកេ ភណាបេតិ, អញ្ញេ មធុរភាណកេបិ នាជ្ឈេសតិ, សោ អញ្ញេហិ វត្តព្ពោ – ‘‘ភន្តេ, អសុកំ នាម ភណាបេមា’’តិ. សចេ ‘‘ភណាបេថា’’តិ វទតិ, តុណ្ហី វា ហោតិ, ភណាបេតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន បដិពាហតិ, ន ភណាបេតព្ពំ. យទិ បន អនាគតេយេវ សង្ឃត្ថេរេ ធម្មស្សវនំ អារទ្ធំ, បុន អាគតេ ឋបេត្វា អាបុច្ឆនកិច្ចំ ¶ នត្ថិ. ឱសារេត្វា បន កថេន្តេន អាបុច្ឆិត្វា អដ្ឋបេត្វាយេវ វា កថេតព្ពំ. កថេន្តស្ស បុន អាគតេបិ ឯសេវ នយោ.

ឧបនិសិន្នកថាយម្បិ សង្ឃត្ថេរោវ សាមី, តស្មា តេន សយំ វា កថេតព្ពំ, អញ្ញោ វា ភិក្ខុ ‘‘កថេហី’’តិ វត្តព្ពោ, នោ ច ខោ ឧច្ចតរេ អាសន្នេ និសិន្នេន, មនុស្សានំ បន ‘‘ភណាហី’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. មនុស្សា អត្តនោ ជាននកំ ភិក្ខុំ បុច្ឆន្តិ, តេន ថេរំ អាបុច្ឆិត្វាបិ កថេតព្ពំ. សចេ សង្ឃត្ថេរោ ‘‘ភន្តេ, ឥមេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘កថេហី’’តិ វា ភណតិ, តុណ្ហី វា ហោតិ, កថេតុំ វដ្ដតិ. អន្តរឃរេ អនុមោទនាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. សចេ សង្ឃត្ថេរោ ‘‘វិហារេ វា អន្តរឃរេ វា មំ អនាបុច្ឆិត្វាបិ កថេយ្យាសី’’តិ អនុជានាតិ, លទ្ធកប្បិយំ ហោតិ, សព្ពត្ថ វត្តុំ វដ្ដតិ. សជ្ឈាយំ ករោន្តេនាបិ ថេរោ អាបុច្ឆិតព្ពោយេវ. ឯកំ អាបុច្ឆិត្វា សជ្ឈាយន្តស្ស អបរោ អាគច្ឆតិ, បុន អាបុច្ឆនកិច្ចំ នត្ថិ. សចេបិ ‘‘វិស្សមិស្សាមី’’តិ ឋបិតស្ស អាគច្ឆតិ, បុន អារភន្តេន អាបុច្ឆិតព្ពំ. សង្ឃត្ថេរេ អនាគតេយេវ អារទ្ធំ សជ្ឈាយន្តស្សាបិ ¶ ឯសេវ នយោ. ឯកេន សង្ឃត្ថេរេន ‘‘មំ អនាបុច្ឆាបិ យថាសុខំ សជ្ឈាយាហី’’តិ អនុញ្ញាតេ យថាសុខំ សជ្ឈាយិតុំ វដ្ដតិ, អញ្ញស្មិំ បន អាគតេ តំ អាបុច្ឆិត្វាវ សជ្ឈាយិតព្ពំ.

យស្មិំ បន វិហារេ សព្ពេវ ភិក្ខូ ពាលា ហោន្តិ អព្យត្តា ន ជានន្តិ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ, តត្ថ កិំ កាតព្ពន្តិ? តេហិ ភិក្ខូហិ ឯកោ ភិក្ខុ សាមន្តា អាវាសា សជ្ជុកំ បាហេតព្ពោ ‘‘គច្ឆាវុសោ, សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆាហី’’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, តេហិ ភិក្ខូហិ សព្ពេហេវ យត្ថ តាទិសា ភិក្ខូ ហោន្តិ, សោ អាវាសោ ឧបោសថករណត្ថាយ អន្វឌ្ឍមាសំ គន្តព្ពោ, អគច្ឆន្តានំ ទុក្កដំ. ឥទញ្ច ឧតុវស្សេយេវ, វស្សានេ បន បុរិមិកាយ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន វិនា ន វស្សំ ឧបគច្ឆិតព្ពំ. សចេ សោ វស្សូបគតានំ បក្កមតិ វា វិព្ភមតិ វា កាលំ វា ករោតិ, អញ្ញស្មិំ សតិយេវ បច្ឆិមិកាយ វសិតុំ វដ្ដតិ, អសតិ អញ្ញត្ថ គន្តព្ពំ, អគច្ឆន្តានំ ទុក្កដំ. សចេ បន បច្ឆិមិកាយ បក្កមតិ វា វិព្ភមតិ វា កាលំ វា ករោតិ, មាសទ្វយំ វសិតព្ពំ.

យត្ថ បន តេ ពាលា ភិក្ខូ វិហរន្តិ អព្យត្តា, សចេ តត្ថ កោចិ ភិក្ខុ អាគច្ឆតិ ពហុស្សុតោ អាគតាគមោ ធម្មធរោ វិនយធរោ មាតិកាធរោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ មេធាវី លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ, តេហិ ភិក្ខូហិ សោ ភិក្ខុ សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោ ឧបលាបេតព្ពោ ¶ , ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ ចុណ្ណេន មត្តិកាយ ទន្តកដ្ឋេន មុខោទកេន. នោ ចេ សង្គហេយ្យុំ អនុគ្គហេយ្យុំ ឧបលាបេយ្យុំ, ឧបដ្ឋាបេយ្យុំ ចុណ្ណេន មត្តិកាយ ទន្តកដ្ឋេន មុខោទកេន, សព្ពេសំ ទុក្កដំ. ឥធ នេវ ថេរា, ន ទហរា មុច្ចន្តិ, សព្ពេហិ វារេន ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. អត្តនោ វារេ អនុបដ្ឋហន្តស្ស អាបត្តិ. តេន បន មហាថេរានំ បរិវេណសម្មជ្ជនទន្តកដ្ឋទានាទីនិ ន សាទិតព្ពានិ, ឯវម្បិ សតិ មហាថេរេហិ សាយំបាតំ ឧបដ្ឋានំ អាគន្តព្ពំ, តេន បន តេសំ អាគមនំ ញត្វា បឋមតរំ មហាថេរានំ ឧបដ្ឋានំ គន្តព្ពំ. សចស្ស សទ្ធិញ្ចរា ភិក្ខូ ឧបដ្ឋាកា អត្ថិ, ‘‘មយ្ហំ ឧបដ្ឋាកា អត្ថិ, តុម្ហេ អប្បោស្សុក្កា វិហរថា’’តិ វត្តព្ពំ. អថាបិស្ស សទ្ធិញ្ចរា នត្ថិ, តស្មិំយេវ វិហារេ ឯកោ វា ទ្វេ វា វត្តសម្បន្នា វទន្តិ ‘‘មយំ ថេរស្ស កត្តព្ពំ ករិស្សាម, អវសេសា ផាសុ វិហរន្តូ’’តិ, សព្ពេសំ អនាបត្តិ.

១៧៦. ‘‘យស្ស ¶ សិយា អាបត្តិ, សោ អាវិករេយ្យា’’តិ(មហាវ. ១៣៤) អាទិវចនតោ ន សាបត្តិកេន ឧបោសថោ កាតព្ពោ, តស្មា តទហុបោសថេ អាបត្តិំ សរន្តេន ទេសេតព្ពា. ទេសេន្តេន ច ឯកំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវំ វត្តព្ពោ ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោ, តំ បដិទេសេមី’’តិ. សចេ នវកតរោ ហោតិ, ‘‘អហំ, ភន្តេ’’តិ វត្តព្ពំ. ‘‘តំ បដិទេសេមី’’តិ ឥទំ បន អត្តនោ អត្តនោ អនុរូបវសេន ‘‘តំ តុយ្ហមូលេ, តំ តុម្ហមូលេ បដិទេសេមី’’តិ វុត្តេបិ សុវុត្តមេវ ហោតិ. បដិគ្គាហកេនបិ អត្តនោ អត្តនោ អនុរូបវសេន ‘‘បស្សថ, ភន្តេ, តំ អាបត្តិំ, បស្សសិ, អាវុសោ, តំ អាបត្តិ’’ន្តិ វា វត្តព្ពំ, បុន ទេសកេន ‘‘អាម, អាវុសោ, បស្សាមិ, អាម, ភន្តេ, បស្សាមី’’តិ វា វត្តព្ពំ. បុន បដិគ្គាហកេន ‘‘អាយតិំ, ភន្តេ, សំវរេយ្យាថ, អាយតិំ, អាវុសោ, សំវរេយ្យាសី’’តិ វា វត្តព្ពំ. ឯវំ វុត្តេ ទេសកេន ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ អាវុសោ សំវរិស្សាមិ, សាធុ សុដ្ឋុ, ភន្តេ, សំវរិស្សាមី’’តិ វា វត្តព្ពំ. សចេ អាបត្តិយា វេមតិកោ ហោតិ, ឯកំ ភិក្ខុំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវំ វត្តព្ពោ ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឥត្ថន្នាមាយ អាបត្តិយា វេមតិកោ, យទា និព្ពេមតិកោ ភវិស្សាមិ, តទា តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សាមី’’តិ វត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ, បាតិមោក្ខំ សោតព្ពំ, ន ត្វេវ តប្បច្ចយា ឧបោសថស្ស អន្តរាយោ កាតព្ពោ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សភាគា អាបត្តិ ទេសេតព្ពា, យោ ទេសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ន, ភិក្ខវេ, សភាគា អាបត្តិ បដិគ្គហេតព្ពា, យោ បដិគ្គណ្ហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៩) វចនតោ យំ ទ្វេបិ ជនា វិកាលភោជនាទិនា សភាគវត្ថុនា អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តិ, ឯវរូបា វត្ថុសភាគា អាបត្តិ នេវ ទេសេតព្ពា, ន ច បដិគ្គហេតព្ពា. វិកាលភោជនបច្ចយា ¶ អាបន្នំ បន អាបត្តិសភាគំ អនតិរិត្តភោជនបច្ចយា អាបន្នស្ស សន្តិកេ ទេសេតុំ វដ្ដតិ.

សចេ បន សព្ពោ សង្ឃោ វិកាលភោជនាទិនា សភាគវត្ថុនា លហុកាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, តត្ថ កិំ កាតព្ពន្តិ? តេហិ ភិក្ខូហិ ឯកោ ភិក្ខុ សាមន្តា អាវាសា សជ្ជុកំ បាហេតព្ពោ ‘‘គច្ឆាវុសោ, តំ អាបត្តិំ ¶ បដិករិត្វា អាគច្ឆ, មយំ តេ សន្តិកេ អាបត្តិំ បដិករិស្សាមា’’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ – ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អយំ សព្ពោ សង្ឃោ សភាគំ អាបត្តិំ អាបន្នោ, យទា អញ្ញំ ភិក្ខុំ សុទ្ធំ អនាបត្តិកំ បស្សិស្សតិ, តទា តស្ស សន្តិកេ តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សតី’’តិ (មហាវ. ១៧១) វត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ បន វេមតិកោ ហោតិ, ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អយំ សព្ពោ សង្ឃោ សភាគាយ អាបត្តិយា វេមតិកោ, យទា និព្ពេមតិកោ ភវិស្សតិ, តទា តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សតី’’តិ (មហាវ. ១៧១) វត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ បនេត្ថ កោចិ ‘‘តំ សភាគំ អាបត្តិំ ទេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ មញ្ញមានោ ឯកស្ស សន្តិកេ ទេសេតិ, ទេសិតា សុទេសិតាវ. អញ្ញំ បន ទេសនាបច្ចយា ទេសកោ បដិគ្គហណបច្ចយា បដិគ្គាហកោ ចាតិ ឧភោបិ ទុក្កដំ អាបជ្ជន្តិ, តំ នានាវត្ថុកំ ហោតិ, តស្មា អញ្ញមញ្ញំ ទេសេតព្ពំ. ឯត្តាវតា តេ និរាបត្តិកា ហោន្តិ, តេសំ សន្តិកេ សេសេហិ សភាគាបត្តិយោ ទេសេតព្ពា វា អារោចេតព្ពា វា. សចេ តេ ឯវំ អកត្វា ឧបោសថំ ករោន្តិ, ‘‘បារិសុទ្ធិំ អាយស្មន្តោ អារោចេថា’’តិអាទិនា នយេន សាបត្តិកស្ស ឧបោសថករណេ បញ្ញត្តំ ទុក្កដំ អាបជ្ជន្តិ.

សចេ កោចិ ភិក្ខុ បាតិមោក្ខេ ឧទ្ទិស្សមានេ អាបត្តិំ សរតិ, តេន ភិក្ខុនា សាមន្តោ ភិក្ខុ ឯវំ វត្តព្ពោ ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឥត្ថន្នាមំ អាបត្តិំ អាបន្នោ, ឥតោ វុដ្ឋហិត្វា តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សាមី’’តិ. សាមន្តោ ច ភិក្ខុ សភាគោយេវ វត្តព្ពោ. វិសភាគស្ស ហិ វុច្ចមានេ ភណ្ឌនកលហសង្ឃភេទាទីនិបិ ហោន្តិ, តស្មា តស្ស អវត្វា ‘‘ឥតោ វុដ្ឋហិត្វា បដិករិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ បន កោចិ បាតិមោក្ខេ ឧទ្ទិស្សមានេ អាបត្តិយា វេមតិកោ ហោតិ, តេនបិ សភាគោយេវ សាមន្តោ ភិក្ខុ ឯវំ វត្តព្ពោ ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឥត្ថន្នាមាយ អាបត្តិយា វេមតិកោ, យទា និព្ពេមតិកោ ភវិស្សាមិ, តទា តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សាមី’’តិ. ឯវញ្ច វត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ, បាតិមោក្ខំ សោតព្ពំ, ន ត្វេវ តប្បច្ចយា ឧបោសថស្ស អន្តរាយោ កាតព្ពោ.

១៧៧. ‘‘អនុជានាមិ ¶ ¶ , ភិក្ខវេ, ឧបោសថាគារំ សម្មជ្ជិតុ’’ន្តិ(មហាវ. ១៥៩) អាទិវចនតោ –

‘‘សម្មជ្ជនី បទីបោ ច, ឧទកំ អាសនេន ច;

ឧបោសថស្ស ឯតានិ, បុព្ពករណន្តិ វុច្ចតី’’តិ. (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៨) –

ឯវំ វុត្តំ ចតុព្ពិធំ បុព្ពករណំ កត្វាវ ឧបោសថោ កាតព្ពោ. កេន បន តំ កាតព្ពន្តិ? ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ថេរេន ភិក្ខុនា នវំ ភិក្ខុំ អាណាបេតុំ, ន, ភិក្ខវេ, ថេរេន អាណត្តេន អគិលានេន ន សម្មជ្ជិតព្ពំ, យោ ន សម្មជ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិវចនតោ យោ ថេរេន អាណត្តោ, តេន កាតព្ពំ. អាណាបេន្តេន ច កិញ្ចិ កម្មំ ករោន្តោ វា សទាកាលមេវ ឯកោ វា ភារនិត្ថរណកោ វា សរភាណកធម្មកថិកាទីសុ អញ្ញតរោ វា ន ឧបោសថាគារសម្មជ្ជនត្ថំ អាណាបេតព្ពោ, អវសេសា បន វារេន អាណាបេតព្ពា. សចេ អាណត្តោ សម្មុញ្ជនិំ តាវកាលិកម្បិ ន លភតិ, សាខាភង្គំ កប្បិយំ ការេត្វា សម្មជ្ជិតព្ពំ, តម្បិ អលភន្តស្ស លទ្ធកប្បិយំ ហោតិ.

អាសនបញ្ញាបនត្ថំ អាណត្តេន ច សចេ ឧបោសថាគារេ អាសនានិ នត្ថិ, សង្ឃិកាវាសតោ អាហរិត្វា បញ្ញបេត្វា បុន អាហរិតព្ពានិ, អាសនេសុ អសតិ កដសារកេបិ តដ្ដិកាយោបិ បញ្ញាបេតុំ វដ្ដតិ, តដ្ដិកាសុបិ អសតិ សាខាភង្គានិ កប្បិយំ ការេត្វា បញ្ញបេតព្ពានិ, កប្បិយការកំ អលភន្តស្ស លទ្ធកប្បិយំ ហោតិ.

បទីបករណត្ថំ អាណាបេន្តេន បន ‘‘អសុកស្មិំ នាម ឱកាសេ តេលំ វា វដ្ដិ វា កបល្លិកា វា អត្ថិ, តំ គហេត្វា ករោហី’’តិ វត្តព្ពោ. សចេ តេលាទីនិ នត្ថិ, បរិយេសិតព្ពានិ, បរិយេសិត្វា អលភន្តស្ស លទ្ធកប្បិយំ ហោតិ. អបិច កបាលេ អគ្គិបិ ជាលេតព្ពោ.

‘‘ឆន្ទបារិសុទ្ធិឧតុក្ខានំ, ភិក្ខុគណនាច ឱវាទោ;

ឧបោសថស្ស ឯតានិ, បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតី’’តិ. (មហាវ. ១៦៨) –

ឯវំ ¶ វុត្តំ បន ចតុព្ពិធម្បិ បុព្ពកិច្ចំ បុព្ពករណតោ បច្ឆា កាតព្ពំ. តម្បិ ហិ អកត្វា ឧបោសថោ ន កាតព្ពោ.

១៧៨. យទិ ¶ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឧបោសថំ ករេយ្យា’’តិ (មហាវ. ១៤៣) វចនតោ យទា សង្ឃស្ស ឧបោសថកម្មំ បត្តកល្លំ ហោតិ, តទា តំ កាតព្ពំ, បត្តកល្លញ្ច នាមេតំ ចតូហិ អង្គេហិ សង្គហិតំ. តេនាហុ អដ្ឋកថាចរិយា –

‘‘ឧបោសថោ យាវតិកា ច ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា,

សភាគាបត្តិយោ ច ន វិជ្ជន្តិ;

វជ្ជនីយា ច បុគ្គលា តស្មិំ ន ហោន្តិ,

បត្តកល្លន្តិ វុច្ចតី’’តិ. (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៨);

តត្ថ ឧបោសថោតិ តីសុ ឧបោសថទិវសេសុ អញ្ញតរទិវសោ. តស្មិញ្ហិ សតិ ឥទំ សង្ឃស្ស ឧបោសថកម្មំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ. យថាហ ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, អនុបោសថេ ឧបោសថោ កាតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១៨៣).

យាវតិកា ច ភិក្ខូ កម្មប្បត្តាតិ យត្តកា ភិក្ខូ តស្ស ឧបោសថកម្មស្ស បត្តា យុត្តា អនុរូបា សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចត្តារោ បកតត្តា, តេ ច ខោ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឯកសីមាយំ ឋិតា. តេសុ ហិ ចតូសុ ភិក្ខូសុ ឯកសីមាយំ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឋិតេស្វេវ តំ សង្ឃស្ស ឧបោសថកម្មំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, ន ឥតរថា. យថាហ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៦៨).

សភាគាបត្តិយោ ច ន វិជ្ជន្តីតិ ឯត្ថ យំ សព្ពោ សង្ឃោ វិកាលភោជនាទិនា សភាគវត្ថុនា លហុកាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, ឯវរូបា វត្ថុសភាគា សភាគាតិ វុច្ចតិ. ឯតាសុ អវិជ្ជមានាសុបិ សភាគាសុ វិជ្ជមានាសុបិ បត្តកល្លំ ហោតិយេវ.

វជ្ជនីយា ច បុគ្គលា តស្មិំ ន ហោន្តីតិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សគហដ្ឋាយ បរិសាយ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ១៥៤) វចនតោ គហដ្ឋោ ច, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនិយា និសិន្នបរិសាយ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ១៨៣) នយេន វុត្តា ភិក្ខុនី, សិក្ខមានា, សាមណេរោ, សាមណេរី, សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ, អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នកោ ¶ , អាបត្តិយា អទស្សនេ ឧក្ខិត្តកោ, អាបត្តិយា អប្បដិកម្មេ ឧក្ខិត្តកោ, បាបិកាយ ទិដ្ឋិយា អប្បដិនិស្សគ្គេ ឧក្ខិត្តកោ, បណ្ឌកោ, ថេយ្យសំវាសកោ, តិត្ថិយបក្កន្តកោ, តិរច្ឆានគតោ, មាតុឃាតកោ ¶ , បិតុឃាតកោ, អរហន្តឃាតកោ, ភិក្ខុនីទូសកោ, សង្ឃភេទកោ, លោហិតុប្បាទកោ, ឧភតោព្យញ្ជនកោតិ ឥមេ វីសតិ ចាតិ ឯកវីសតិ បុគ្គលា វជ្ជនីយា នាម. តេ ហត្ថបាសតោ ពហិករណវសេន វជ្ជេតព្ពា. ឯតេសុ ហិ តិវិធេ ឧក្ខិត្តកេ សតិ ឧបោសថំ ករោន្តោ សង្ឃោ បាចិត្តិយំ អាបជ្ជតិ, សេសេសុ ទុក្កដំ, ឯត្ថ ច តិរច្ឆានគតោតិ យស្ស ឧបសម្បទា បដិក្ខិត្តា. តិត្ថិយា គហដ្ឋេនេវ សង្គហិតា. ឯតេបិ ហិ វជ្ជនីយា. ឯវំ បត្តកល្លំ ឥមេហិ ចតូហិ អង្គេហិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥទញ្ច សព្ពំ បវារណាកម្មេបិ យោជេត្វា ទស្សេតព្ពំ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន សញ្ចិច្ច ន សាវេតព្ពំ, យោ ន សាវេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បាតិមោក្ខុ�