📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

វជិរពុទ្ធិ-ដីកា

គន្ថារម្ភកថា

បញ្ញាវិសុទ្ធាយ ទយាយ សព្ពេ;

វិមោចិតា យេន វិនេយ្យសត្តា;

តំ ចក្ខុភូតំ សិរសា នមិត្វា;

លោកស្ស លោកន្តគតស្ស ធម្មំ.

សង្ឃញ្ច សីលាទិគុណេហិ យុត្ត-

មាទាយ សព្ពេសុ បទេសុ សារំ;

សង្ខេបកាមេន មមាសយេន;

សញ្ចោទិតោ ភិក្ខុហិតញ្ច ទិស្វា.

សមន្តបាសាទិកសញ្ញិតាយ;

សម្ពុទ្ធឃោសាចរិយោទិតាយ;

សមាសតោ លីនបទេ លិខិស្សំ;

សមាសតោ លីនបទេ លិខីតំ.

សញ្ញា និមិត្តំ កត្តា ច, បរិមាណំ បយោជនំ;

សព្ពាគមស្ស បុព្ពេវ, វត្តព្ពំ វត្តុមិច្ឆតាតិ. –

វចនតោ សមន្តបាសាទិកេតិ សញ្ញា. ទីបន្តរេ ភិក្ខុជនស្ស អត្ថំ នាភិសម្ភុណាតីតិ និមិត្តំ. ពុទ្ធឃោសោតិ គរូហិ គហិតនាមធេយ្យេនាតិ កត្តា. សមធិកសត្តវីសតិសហស្សមត្តេន តស្ស គន្ថេនាតិ បរិមាណំ. ចិរដ្ឋិតត្ថំ ធម្មស្សាតិ បយោជនំ.

តត្រាហ – ‘‘វត្តព្ពំ វត្តុមិច្ឆតាតិ យំ វុត្តំ, តត្ថ កថំវិធោ វត្តា’’តិ? ឧច្ចតេ –

បាឋត្ថវិទូសំហីរោ, វត្តា សុចិ អមច្ឆរោ;

ចតុក្កមបរិច្ចាគី, ទេសកស្ស ហិតុស្សុកោតិ. (មហានិ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា);

តត្រ បឋីយតេតិ បាឋោ. សោ ហិ អនេកប្បការោ អត្ថានុរូបោ អត្ថាននុរូបោ ចេតិ. កថំ? សន្ធាយភាសិតោ ព្យញ្ជនភាសិតោ សាវសេសបាឋោ និរវសេសបាឋោ នីតោ នេយ្យោតិ. តត្រ អនេកត្ថវត្តា សន្ធាយភាសិតោ នាម ‘‘មាតរំ បិតរំ ហន្ត្វា’’តិអាទិ (ធ. ប. ២៩៤). ឯកត្ថវត្តា ព្យញ្ជនភាសិតោ នាម ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’ត្យាទិ (ធ. ប. ១, ២; នេត្តិ. ៩០, ៩២; បេដកោ. ១៤). សាវសេសោ នាម ‘‘សព្ពំ, ភិក្ខវេ, អាទិត្ត’’មិត្យាទិ (មហាវ. ៥៤; សំ. និ. ៤.២៨). វិបរីតោ និរវសេសោ នាម ‘‘សព្ពេ ធម្មា សព្ពាការេន ពុទ្ធស្ស ភគវតោ ញាណមុខេ អាបាថំ អាគច្ឆន្តី’’ត្យាទិ (មហានិ. ១៥៦; បដិ. ម. ៣.៥). យថា វចនំ, តថា អវគន្តព្ពោ នីតោ នាម ‘‘អនិច្ចំ ទុក្ខមនត្តា’’ត្យាទិ. យុត្តិយា អនុស្សរិតព្ពោ នេយ្យោ នាម ‘‘ឯកបុគ្គលោ, ភិក្ខវេ’’ត្យាទិ (អ. និ. ១.១៧០).

អត្ថោបិ អនេកប្បការោ បាឋត្ថោ សភាវត្ថោ ញេយ្យត្ថោ បាឋានុរូបោ បាឋាននុរូបោ សាវសេសត្ថោ និរវសេសត្ថោ នីតត្ថោ នេយ្យត្ថោត្យាទិ. តត្ថ យោ តំតំសញ្ញាបនត្ថមុច្ចារីយតេ បាឋោ, ស បាឋត្ថោ ‘‘សាត្ថំ សព្យញ្ជន’’មិត្យាទីសុ (បារា. ១; ទី. និ. ១.១៩០) វិយ. រូបារូបធម្មានំ លក្ខណរសាទិ សភាវត្ថោ ‘‘សម្មាទិដ្ឋិំ ភាវេតី’’ត្យាទីសុ (វិភ. ៤៨៩; សំ. និ. ៥.៣) វិយ. យោ ញាយមានោ ហិតាយ ភវតិ, ស ញាតុមរហត្តា ញេយ្យត្ថោ ‘‘អត្ថវាទី ធម្មវាទី’’ត្យេវមាទីសុ (ទី. និ. ១.៩, ១៩៤; ៣.២៣៨; ម. និ. ១.៤១១) វិយ. យថាបាឋំ ភាសិតោ បាឋានុរូបោ ‘‘ចក្ខុ, ភិក្ខវេ, បុរាណកម្ម’’ន្តិ (សំ. និ. ៤.១៤៦) ភគវតា វុត្តមតោ ចក្ខុមបិ កម្មន្តិ. ព្យញ្ជនច្ឆាយាយ អត្ថំ បដិពាហយមានេន វុត្តោ បាឋាននុរូបោ. វជ្ជេតព្ពំ កិញ្ចិ អបរិច្ចជិត្វា បរិសេសំ កត្វា វុត្តោ សាវសេសត្ថោ ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតី’’តិ (សំ. និ. ៤.៦០; មហានិ. ១០៧) ច, ‘‘សព្ពេ តសន្តិ ទណ្ឌស្ស, សព្ពេ ភាយន្តិ មច្ចុនោ’’ត្យាទីសុ (ធ. ប. ១២៩) វិយ. វិបរីតោ និរវសេសត្ថោ ‘‘សន្ធាវិតំ សំសរិតំ មមញ្ចេវ តុម្ហាកញ្ច (ទី. និ. ២.១៥៥; មហា. ២៨៧; នេត្តិ. ១១៤). តត្រ, ភិក្ខវេ, កោ មន្តា កោ សទ្ធាតា…បេ… អញ្ញត្រ ទិដ្ឋបទេហី’’ត្យាទិ (អ. និ. ៧.៦៦). សទ្ទវសេនេវ វេទនីយោ នីតត្ថោ ‘‘រូបា សទ្ទា រសា គន្ធា, ផោដ្ឋព្ពា ច មនោរមា’’ត្យាទីសុ (សំ. និ. ១.១៥១, ១៦៥; មហាវ. ៣៣) វិយ. សម្មុតិវសេន វេទិតព្ពោ នេយ្យត្ថោ ‘‘ចត្តារោមេ, ភិក្ខវេ, វលាហកូបមាបុគ្គលា’’ត្យាទីសុ វិយ (អ. និ. ៤.១០១; បុ. ប. ១៥៧). អាហ ច –

‘‘យោ អត្ថោ សទ្ទតោ ញេយ្យោ, នីតត្ថំ ឥតិ តំ វិទូ;

អត្ថស្សេវាភិសាមគ្គី, នេយ្យត្ថោ ឥតិ កថ្យតេ’’តិ.

ឯវំ បភេទគតេ បាឋត្ថេ វិជានាតីតិ បាឋត្ថវិទូ. ន សំហីរតេ បរបវាទីហិ ទីឃរត្តំ តិត្ថវាសេនេត្យសំហីរោ. ភាវនាយាគមាធិគមសម្បន្នត្តា វត្តុំ សក្កោតីតិ វត្តា, សង្ខេបវិត្ថារនយេន ហេតុទាហរណាទីហិ អវពោធយិតុំ សមត្ថោត្យត្ថោ. សោចយត្យត្តានំ បរេ ចេតិ សុចិ, ទុស្សីល្យទុទ្ទិដ្ឋិមលវិរហិតោត្យត្ថោ. ទុស្សីលោ ហិ អត្តានមុបហន្តុនាទេយ្យវាចោ ច ភវត្យបត្តាហារាចារោ ឥវ និច្ចាតុរោ វេជ្ជោ. ទុទ្ទិដ្ឋិ បរំ ឧបហន្តិ, នាវស្សំ និស្សយោ ច ភវត្យហិវាឡគហាកុលោ ឥវ កមលសណ្ឌោ. ឧភយវិបន្នោ សព្ពថាប្យនុបាសនីយោ ភវតិ គូថគតមិវ ឆវាលាតំ គូថគតោ វិយ ច កណ្ហសប្បោ. ឧភយសម្បន្នោ បន សុចិ សព្ពថាប្យុបាសនីយោ សេវិតព្ពោ ច វិញ្ញូហិ, និរុបទ្ទវោ ឥវ រតនាករោ. នាស្ស មច្ឆរោត្យមច្ឆរោ, អហីនាចរិយមុដ្ឋីត្យត្ថោ. សុត្តសុត្តានុលោមាចរិយវាទអត្តនោមតិសង្ខាតស្ស ចតុក្កស្សាបរិច្ចាគី, តទត្ថស្សេវ ព្យាខ្យាតេត្យត្ថោ. អថ វា បច្ចក្ខានុមានសទ្ទត្ថាបត្តិប្បភេទស្ស បមាណចតុក្កស្សាបរិច្ចាគី.

‘‘ឯកំសវចនំ ឯកំ, វិភជ្ជវចនាបរំ;

តតិយំ បដិបុច្ឆេយ្យ, ចតុត្ថំ បន ឋាបយេ’’តិ. –

ឯវំ វុត្តចតុក្កស្ស វា អបរិច្ចាគី; ហិតុស្សុកោ ឥតិ សោតូនំ ហិតាយោស្សុកោ, តេសមវពោធនំ បតិ បត្ថេតី ត្យត្ថោ; សោ ឯសោ សុចិត្តា បិយោ; ចតុក្កស្ស អបរិច្ចាគិត្តា គរុ; អសំហីរត្តា ភាវនីយោ; ទេសកត្តា វត្តា; ហិតុស្សុកត្តា វចនក្ខមោ; បាឋត្ថវិទុត្តា គម្ភីរកថំ កត្តា; អមច្ឆរត្តា នោ ចដ្ឋានេ និយោជកោតិ;

‘‘បិយោ គរុ ភាវនីយោ, វត្តា ច វចនក្ខមោ;

គម្ភីរញ្ច កថំ កត្តា, នោ ចដ្ឋានេ និយោជកោ’’. (អ. និ. ៧.៣៧; នេត្តិ. ១១៣) –

ឥតិអភិហិតោ ទេសកោ;

សោតា ឥទានិ អភិធីយតេ –

ធម្មាចរិយគរុ សទ្ធា-បញ្ញាទិគុណមណ្ឌិតោ;

អសឋាមាយោ សោតាស្ស, សុមេធោ អមតាមុខោ.

តត្ថ ធម្មគរុត្តា កថំ ន បរិភវតិ, អាចរិយគរុត្តា កថិកំ ន បរិភវតិ, សទ្ធាបញ្ញាទិគុណបដិមណ្ឌិតត្តា អត្តានំ ន បរិភវតិ, អសឋាមាយត្តា អមតាភិមុខត្តា ច អវិក្ខិត្តចិត្តោ ភវតិ, សុមេធត្តា យោនិសោមនសិករោតីត្យត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, ធម្មេហិ សមន្នាគតោ សុណន្តោ សទ្ធម្មំ ភព្ពោ និយាមំ ឱក្កមិតុំ កុសលេសុ ធម្មេសុ សម្មត្តំ. កតមេហិ បញ្ចហិ? ន កថំ បរិភោតិ, ន កថិកំ បរិភោតិ, ន អត្តានំ បរិភោតិ, អវិក្ខិត្តចិត្តោ ធម្មំ សុណាតិ ឯកគ្គចិត្តោ, យោនិសោ ច មនសិ ករោតី’’តិ (អ. និ. ៥.១៥១).

តំលក្ខណប្បត្តត្តា ភាវនា ភវតិ សវនស្សេត្យុត្តោ សោតា.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

ឥទានិ អស្សារម្ភោ – តត្ថ យោតិ អនិយមនិទ្ទេសោ, តេន វិសុទ្ធជាតិកុលគោត្តាទីនំ កិលេសមលវិសុទ្ធិយា, បូជារហតាយ វា អការណតំ ទស្សេត្វា យោ កោចិ ឥមិស្សា សមន្តបាសាទិកាយ អាទិគាថាយ និទ្ទិដ្ឋលោកនាថត្តហេតុំ យថាវុត្តហេតុមូលេន ថិរតរំ អចលំ កត្វា យថាវុត្តហេតុកាលំ អច្ចន្តមេវ បូរេន្តោ អវសានេ យថាវុត្តហេតុផលំ សម្បាទេត្វា យថាវុត្តហេតុផលប្បយោជនំ សាធេតិ, សោវ បរមបូជារហោតិ និយមេតិ.

ឯត្តាវតា –

ភយសម្មោហទុទ្ទិដ្ឋិ-បណាមោ នេស សព្ពថា;

បញ្ញាបុព្ពង្គមោ ឯសោ, បណាមោតិ និទស្សិតោ.

តត្រ ហេតូតិ អតិទុក្ករានិ តិំសបារមិតាសង្ខាតានិ បុញ្ញកម្មានិ. តានិ ហិ អច្ចន្តទុក្ខេន កសិរេន វចនបថាតីតានុភាវេន មហតា ឧស្សាហេន ករីយន្តីតិ អតិទុក្ករានិ នាម. អតិទុក្ករត្តា ឯវ ហិ តេសំ អតិទុល្លភំ លោកេ អនញ្ញសាធារណំ នាថត្តសង្ខាតំ ផលំ ផលន្តិ, តំ តត្ថ ហេតុផលំ; ហេតុមូលំ នាម យថាវុត្តស្ស ហេតុនោ និប្ផាទនសមត្ថា មហាករុណា, សា អាទិបណិធានតោ បដ្ឋាយ ‘‘មុត្តោ មោចេស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន យាវ ហេតុផលប្បយោជនា, តាវ អព្ពោច្ឆិន្នំ បវត្តតិ. យំ សន្ធាយ វុត្តំ –

‘‘សកាននា សគ្រិវរា សសាគរា,

គតា វិនាសំ ពហុសោ វសុន្ធរា;

យុគន្តកាលេ សលិលានលានិលេ,

ន ពោធិសត្តស្ស មហាតបា កុតោ’’តិ.

យាយ សមន្នាគតត្តា ‘‘នមោ មហាការុណិកស្ស តស្សា’’តិ អាហ. ហេតុកាលំ នាម ចតុអដ្ឋសោឡសអសង្ខ្យេយ្យាទិប្បភេទោ កាលោ, យំ សន្ធាយាហ ‘‘កប្បកោដីហិបិ អប្បមេយ្យំ កាល’’ន្តិ. តត្ថ អច្ចន្តសំយោគត្ថេ ឧបយោគវចនំ វេទិតព្ពំ ‘‘មាសំ អធីតេ, ទិវសំ ចរតី’’តិអាទីសុ វិយ. កាមញ្ច សោ កាលោ អសង្ខ្យេយ្យវសេន បមេយ្យោ វិញ្ញេយ្យោ, តថាបិ កប្បកោដិវសេន អវិញ្ញេយ្យតំ សន្ធាយ ‘‘កប្បកោដីហិបិ អប្បមេយ្យំ កាល’’ន្តិ អាហ. តត្ថ កាលយតីតិ កាលោ, ខិបតិ វិទ្ធំសយតិ សត្តានំ ជីវិតមិតិ អត្ថោ. កល វិក្ខេបេ. តត្ថ កប្បីយតិ សំកប្បីយតិ សាសបបព្ពតាទីហិ ឧបមាហិ កេវលំ សំកប្បីយតិ, ន មនុស្សទិវសមាសសំវច្ឆរាទិគណនាយ គណីយតីតិ កប្បោ. ឯកន្តិអាទិគណនបថស្ស កោដិភូតត្តា កោដិ, កប្បានំ កោដិយោ កប្បកោដិយោ. តាហិបិ ន បមីយតីតិ អប្បមេយ្យោ, តំ អប្បមេយ្យំ. ករោន្តោតិ នានត្ថត្តា ធាតូនំ ទានំ ទេន្តោ, សីលំ រក្ខន្តោ, លោភក្ខន្ធតោ និក្ខមន្តោ, អត្តហិតបរហិតាទិភេទំ តំ តំ ធម្មំ បជានន្តោ, វិវិធេន វាយាមេន ឃដេន្តោ វាយមន្តោ, តំ តំ សត្តាបរាធំ ខមន្តោ, បដិញ្ញាសម្មុតិបរមត្ថសច្ចានិ សច្ចាយន្តោ, តំ តំ សត្តហិតំ អធិដ្ឋហន្តោ, សកលលោកំ មេត្តាយន្តោ, មិត្តាមិត្តាទិភេទំ បក្ខបាតំ បហាយ តំ តំ សត្តំ អជ្ឈុបេក្ខន្តោ ចាតិ អត្ថោ. ខេទំ គតោតិ អនន្តប្បភេទំ មហន្តំ សំសារទុក្ខំ អនុភវនដ្ឋេន គតោ, សម្បត្តោត្យត្ថោ. សំសារទុក្ខញ្ហិ សារីរិកំ មានសិកញ្ច សុខំ ខេទយតិ បាតយតីតិ ‘‘ខេទោ’’តិ វុច្ចតិ. លោកហិតាយាតិ ឥទំ យថាវុត្តហេតុផលប្បយោជននិទស្សនំ, ‘‘សំសារទុក្ខានុភវនការណនិទស្សន’’ន្តិបិ ឯកេ –

‘‘‘ជាតិសំសារទុក្ខានំ, គន្តុំ សក្កោបិ និព្ពុតិំ;

ចិរល្លិដ្ឋោបិ សំសារេ, ករុណាយេវ កេវល’ន្តិ. –

ច វុត្ត’’ន្តិ, តមយុត្តំ. ន ហិ ភគវា លោកហិតាយ សំសារទុក្ខមនុភវតិ. ន ហិ កស្សចិ ទុក្ខានុភវនំ លោកស្ស ឧបការំ អាវហតិ. ឯវំ បនេតំ ទស្សេតិ តិំសបារមិតាបភេទំ ហេតុំ, បារមិតាផលភូតំ នាថត្តសង្ខាតំ ផលញ្ច. យថា ចាហ ‘‘មមញ្ហិ, អានន្ទ, កល្យាណមិត្តំ អាគម្ម ជាតិធម្មា សត្តា ជាតិយា បរិមុច្ចន្តី’’តិអាទិ (សំ. និ. ១.១២៩; ៥.២). តត្ថ ភគវា យថាវុត្តហេតូហិ សត្តានំ វិនេយ្យភាវនិប្ផាទនបញ្ញាពីជានិ វបិ, ហេតុផលេន បរិបក្កិន្ទ្រិយភាវេន បរិនិប្ផន្នវិនេយ្យភាវេ សត្តេ វិនយិ, សំសារទុក្ខតោ មោចយីតិ អត្ថោ. ន ឯវំ សំសារទុក្ខេន លោកស្ស ឧបការំ កិញ្ចិ អកាសិ, តស្មា ករោន្តោ អតិទុក្ករានិ លោកហិតាយាតិ សម្ពន្ធោ. ឥមិស្សា យោជនាយ សព្ពបឋមស្ស ពោធិសត្តស្ស ឧប្បត្តិកាលតោ បដ្ឋាយ ពោធិសត្តស្ស នាថត្តសង្ខាតបារមិតាហេតុផលាធិគមោ វេទិតព្ពោ. យោ នាថោតិ ហិ សម្ពន្ធោ អធិប្បេតោ. ឥមស្ស បនត្ថស្ស –

‘‘យទេវ បឋមំ ចិត្ត-មុប្បន្នំ តវ ពោធយេ;

ត្វំ តទេវស្ស លោកស្ស, បូជិកេ បរិវសិត្ថ’’. –

ឥតិ វចនំ សាធកំ. បឋមចិត្តស្ស បារមិតាភាវោ រុក្ខស្ស អង្កុរតោ បដ្ឋាយ ឧប្បត្តិឧបមាយ សាធេតព្ពោ. ឯត្ថាហ – ‘‘ខេទំ គតោតិ វចនំ និរត្ថកំ, យថាវុត្តនយេន គុណសាធនាសម្ភវតោ’’តិ? ន, អន្តរា អនិវត្តនកភាវទីបនតោ. ទុក្ករានិ ករោន្តោ ខេទំ គតោ ឯវ, ន អន្តរា ខេទំ អសហន្តោ និវត្តតីតិ ទីបេតិ. លោកទុក្ខាបនយនកាមស្ស វា ភគវតោ អត្តនោ ទុក្ខានុភវនសមត្ថតំ ទស្សេតិ.

‘‘យស្ស កស្សចិ វរទោស្សំ, យាវាហំ សព្ពសត្តទុក្ខានិ;

សព្ពានិ សព្ពកាលំ យុគំ, បទ្មស្សេវ ពុជ្ឈន្តោម្ហី’’តិ. –

ឯវំអធិប្បាយស្ស អត្តមត្តទុក្ខានុភវនសមត្ថតាយ កាយេវ កថាតិ អតិសយំ អត្ថំ ទស្សេតីតិ អត្ថោ. អថ វា ខេទំ គតោតិ ព្យាបារំ បរិចយំ គតោតិបិ អត្ថោ សម្ភវតិ. កម្មាទីសុ សព្យាបារំ បុរិសំ ទិស្វា សន្តិ ហិ លោកេ វត្តារោ ‘‘ខិន្នោយំ កម្មេ, ខិន្នោយំ សត្តេ’’តិអាទិ. ឥមិស្សា យោជនាយ នាថោតិ ឥមិនា ពុទ្ធត្តាធិគមសិទ្ធំ កោដិប្បត្តំ នាថភាវំ បត្វា ឋិតកាលោ ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពោ. កេចិ ‘‘មហាការុណិកស្សាតិ វទន្តោ ពុទ្ធភូតស្សាតិ ទស្សេតី’’តិ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ វិយ, ពោធិសត្តកាលេបិ តព្ពោហារសព្ភាវតោ. តស្មា សោ ឯត្តកំ កាលំ ទុក្ករានិ ករោន្តោ អវសានេ ទុក្ករបារមិតាបារិបូរិយា តាសំ ផលភូតំ នាថភាវំ បត្វា លោកហិតាយ ព្យាបារំ គតោតិ អយមត្ថោ និទស្សិតោ ហោតិ. ‘‘ពោធិំ គតោ’’តិ វុត្តេបិ សុព្យត្តំ ហេតុផលំ ទស្សិតំ ហោតិ. ពុទ្ធភាវប្បត្តស្សេវ ច នាថស្ស នមោ កតោ ហោតិ វិសេសវចនសព្ភាវតោ, ន ពោធិសត្តស្ស. ឯវំ សន្តេបិ វិនយាធិការោ ឥធាធិប្បេតោ. សោ ច បព្ពជិតកាលតោ បដ្ឋាយ យាវមរណកាលា ហោតិ. តំ អតិវិយ បរិត្តំ កាលំ លជ្ជិនោ អតិសុករំ សីលមត្តំ ឯកកស្ស អត្តនោ ហិតាយ អត្តមត្តទុក្ខាបនយនាធិប្បាយេន បរិបូរេន្តោ កោ នាម ឥធលោកបរលោកាតិក្កមសុខំ ន គច្ឆេយ្យ, ននុ ភគវា សកលលោកទុក្ខាបនយនាធិប្បាយេន កប្បកោដីហិបិ អប្បមេយ្យំ កាលំ ករោន្តោ អតិទុក្ករនិរស្សាទំ ខេទំ គតោតិ អញ្ញាបទេសេន គុណំ វណ្ណេតិ អាចរិយោ.

លោកហិតាយាតិ ឯត្ថ លោកិយតិ ឯត្ថ ទុក្ខន្តិ លោកោ, លុយតេ វា ជាតិជរាមរណទុក្ខេហីតិ លោកោ, ឥមិនា សត្តលោកំ ជាតិលោកញ្ច សង្គណ្ហាតិ. តស្មា តស្ស សត្តលោកស្ស ឥធលោកបរលោកហិតំ អតិក្កន្តបរលោកានំ វា ឧច្ឆិន្នលោកសមុទយានំ លោកានំ, ឥធ ជាតិលោកេ ឱកាសលោកេ វា ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសង្ខាតញ្ច ហិតំ សម្បិណ្ឌេត្វា លោកស្ស, លោកានំ, លោកេ វា ហិតន្តិ សរូបេកទេសេកសេសំ កត្វា ‘‘លោកហិត’’មិច្ចេវាហ. នាថោតិ សព្ពសត្តានំ អាសយានុសយចរិយាធិមុត្តិភេទានុរូបធម្មទេសនសមត្ថតាយ ‘‘ធម្មំ វោ, ភិក្ខវេ, ទេសេស្សាមិ…បេ… តំ សុណាថា’’តិ (ម. និ. ៣.៤២០) ឯវំ យាចនដ្ឋេនាបិ នាថតេតិ នាថោ. ភិក្ខូនំ វីតិក្កមានុរូបំ សិក្ខាបទបញ្ញាបនេន ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកាយ ច ករុណាយ ឧបគន្ត្វា តបតិ, សុត្តន្តវសេន វា តេសំ សព្ពសត្តានំ អនុសយិតេ កិលេសេ ករុណាយ ច បញ្ញាយ ច ឧបគន្ត្វា តបតិ, អភិធម្មវសេន វា តេ តេ សង្ខារេ អនិច្ចាទិលក្ខណវសេន ឧបបរិក្ខិត្វា អត្តនោ កិលេសេ បញ្ញាយ ឧបេច្ច បរិច្ឆិន្ទិត្វា តបតីតិ តបនដ្ឋេនាបិ នាថតេតិ នាថោ. សទេវកេ លោកេ អប្បដិបុគ្គលត្តា កេនចិ អប្បដិហតធម្មទេសនត្តា បរមចិត្តិស្សរិយប្បវត្តិតោ ច ឥស្សរិយដ្ឋេនាបិ នាថតេតិ នាថោ. ‘‘ធម្មិយា កថាយ សន្ទស្សេសិ សមាទបេសិ សមុត្តេជេសិ សម្បហំសេសី’’តិ (មហាវ. ៩០) វចនតោ សម្បហំសនសង្ខាតេន អាសីសដ្ឋេន, បណិធានតោ បដ្ឋាយ ‘‘កថំ នាមាហំ មុត្តោ មោចយិស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន អាសីសដ្ឋេន វា នាថតេតិ នាថោតិ វេទិតព្ពោ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ. ចតូហិបិ នាថង្គេហិ ចតុវេសារជ្ជចតុបដិសម្ភិទាទយោ សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា យោជេតព្ពា, អតិវិត្ថារិកភយា បន ន យោជិតា.

នមោតិ បរមត្ថតោ ពុទ្ធគុណពហុមានបព្ភារា ចិត្តនតិ, ចិត្តនតិប្បភវា ច វចីកាយនតិ. អត្ថុ មេតិ បាឋសេសេន សម្ពន្ធោ. មហាការុណិកស្សាតិ ឯត្ថ សព្ពសត្តវិសយត្តា មហុស្សាហប្បភវត្តា ច មហតី ករុណា មហាករុណា. តត្ថ បណិធានតោ បដ្ឋាយ យាវអនុបាទិសេសនិព្ពានបុរប្បវេសា និយុត្តោតិ មហាការុណិកោ, ភគវា. ឯត្ថ ច មហាការុណិកស្សាតិ ឥមិនា យថាវុត្តហេតុមូលំ ទស្សេតិ. និក្ករុណោ ហិ បរទុក្ខេសុ ឧទាសិនោ ពុទ្ធត្ថាយ បណិធានមត្តម្បិ អតិភារិយន្តិ មញ្ញន្តោ អប្បមេយ្យំ កាលំ អតិទុក្ករំ ហេតុំ បូរេត្វា នាថត្តសង្ខាតំ ហេតុផលប្បយោជនភូតំ លោកហិតំ កថំ ករិស្សតិ. តស្មា សព្ពគុណមូលភូតត្តា មហាករុណាគុណមេវ វណ្ណេន្តោ ‘‘នមោ មហាការុណិកស្សា’’តិ អាហ. ឯត្តាវតា ហេតុអនុរូបំ ផលំ, ផលានុរូបោ ហេតុ, ទ្វិន្នម្បិ អនុរូបំ មូលំ, តិណ្ណម្បិ អនុរូបំ បយោជនន្តិ អយមត្ថោ ទស្សិតោ ហោតិ.

ឯវំ អច្ឆរិយបុរិសោ, នាថោ នាថគុណេ ឋិតោ;

នមោរហោ អនាថស្ស, នាថមានស្ស សម្បទំ.

ឯត្ថ សិយា ‘‘អនេកេសុ ភគវតោ គុណេសុ វិជ្ជមានេសុ កស្មា ‘មហាការុណិកស្សា’តិ ឯកមេវ គហិត’’ន្តិ? ឧច្ចតេ –

ទោសហីនស្ស សត្ថស្ស, ចោទនា តុ ន វិជ្ជតេ;

ទោសយុត្តមសត្ថញ្ច, តស្មា ចោទនា អបត្តកាតិ.

ន មយា ចោទនា កតា, កិន្តុ បុច្ឆា ឯវ កតា. អបិច –

‘‘ផលំ សតិបិ រុក្ខេឌ្ឍេ, ន បតត្យវិកម្បិតេ;

ចោទនា យា’ត្ថុ សត្ថានំ, បុច្ឆនាត្យត្ថផលំ មហតា.

‘‘នភោត្តុំ កុរុតេ សម្មា, គហិតុំ នាឌ្ឍតេ ឃដំ;

អក្ខេបេ ហិ កតេ តទិ-ច្ឆិស្សាណាពុទ្ធិពន្ធនំ.

‘‘យថា ហិមបទោ បទ្ធោ, បពុទ្ធោ គន្ធលិម្បិយា;

ភិន្នត្ថវិរមស្សេវំ, សត្ថកតាត្ថលិម្បិយា’’តិ. –

ឯវំ ចេកំ –

សម្មាបិ ចោទនា តំ ខលុ, គុរវោ វិវាក្យា វិវទ្ធ;

យតិសិស្សា អាឃដ្ដិតាតិ-វាក្យេនាភ្យធិកំ គោបយ.

សរវតី អាចេរំ កិលិដ្ឋា, តទិច្ឆិស្សជិតាត្តានំ;

ជយត្យត្តានមាចេរោ, សទស្សស្សេវ សារថីតិ. –

អត្រោច្ចតេ –

យស្ស ហិ វាក្យសហស្សំ, វាក្យេ វាក្យេ សតញ្ច ជិវ្ហា;

នាមំ ទសពលគុណបទេសំ, វត្តុំ កប្បេនបិ ន សក្កា.

យថា –

ពុទ្ធោបិ ពុទ្ធស្ស ភណេយ្យ វណ្ណំ,

កប្បម្បិ ចេ អញ្ញមភាសមានោ;

ខីយេថ កប្បោ ចិរទីឃមន្តរេ,

វណ្ណោ ន ខីយេថ តថាគតស្សាតិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣០៤; ៣.១៤១; ម. និ. អដ្ឋ. ២.៤២៥; ឧទា. អដ្ឋ. ៥៣; ចរិយា. អដ្ឋ. និទានកថា) –

ចោត្តត្តា ន សក្កា ភគវតំ គុណានមវសេសាភិធាតុំ.

អបិច –

យថា ត្វំ សត្តានំ, ទសពល តថា ញាណករុណា;

គុណទ្វន្ទំ សេដ្ឋំ, តវ គុណគណា នាម តិគុណាតិ. –

សព្ពគុណសេដ្ឋត្តា មូលត្តា ច ឯកមេវ វុត្តំ. អថ វា ‘‘ឆសុ អសាធារណញាណេសុ អញ្ញតរត្តា តគ្គហណេន សេសាបិ គហិតាវ សហចរណលក្ខណេនា’’តិ ច វទន្តិ. វិសេសតោ បនេត្ថ អភិធម្មស្ស កេវលំ បញ្ញាវិសយត្តា អភិធម្មដ្ឋកថារម្ភេ អាចរិយេន ‘‘ករុណា វិយ សត្តេសុ, បញ្ញា យស្ស មហេសិនោ’’តិ បញ្ញាគុណោ វណ្ណិតោ តេសំ តេសំ សត្តានំ អាសយានុសយចអយាធិមុត្តិភេទានុរូបបរិច្ឆិន្ទនបញ្ញាយ, សត្តេសុ មហាករុណាយ ច អធិការត្តា. សុត្តន្តដ្ឋកថារម្ភេ ‘‘ករុណាសីតលហទយំ, បញ្ញាបជ្ជោតវិហតមោហតម’’ន្តិ ភគវតោ ឧភោបិ បញ្ញាករុណាគុណា វណ្ណិតា. ឥធ បន វិនយេ អាសយាទិនិរបេក្ខំ កេវលំ ករុណាយ បាកតិកសត្តេនាបិ អសោតព្ពារហំ សុណន្តោ, អបុច្ឆិតព្ពារហំ បុច្ឆន្តោ, អវត្តព្ពារហញ្ច វទន្តោ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសីតិ ករុណាគុណោយេវេកោ វណ្ណិតោតិ វេទិតព្ពោ.

បញ្ញាទយា អត្តបរត្ថហេតូ,

តទន្វយា សព្ពគុណា ជិនស្ស;

ឧភោ គុណា តេ គុណសាគរស្ស,

វុត្តា ឥធាចរិយវរេន តស្មា.

ឯត្តាវតា អដ្ឋកថាទិគាថា,

សមាសតោ វុត្តបទត្ថសោភា;

អយម្បិ វិត្ថារនយោតិ ចាហំ,

ឧទ្ធំ ឥតោ តេ បដិសំខិបាមិ.

ទុតិយគាថាយ អសម្ពុធន្តិ ធម្មានំ យថាសភាវំ អពុជ្ឈន្តោ. ពុទ្ធនិសេវិតន្តិ ពុទ្ធានុពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធេហិ គោចរភាវនាសេវនាហិ យថារហំ និសេវិតំ. ភវា ភវន្តិ វត្តមានភវតោ អញ្ញំ ភវំ គច្ឆតិ ឧបគច្ឆតិ, បដិបជ្ជតីតិ អត្ថោ. អថ វា ភវោតិ សស្សតទិដ្ឋិ. តស្ស បដិបក្ខត្តា អភវោតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ. ភវោតិ វា វុទ្ធិ. អភវោតិ ហានិ. ភវោតិ វា ទុគ្គតិ. អភវោតិ សុគតិ. ‘‘អប្បមាណា ធម្មា, អសេក្ខា ធម្មា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១៣, ១១) វិយ ហិ វុទ្ធិអត្ថត្តា អការស្ស. ភាវយតីតិ ភវោ, ជាតិ. ភវតីតិ វា ភវោ. សវិការា ពហុវិធខន្ធុប្បត្តិ ទីបិតា. អភវោតិ វិនាសោ, ជាតិភាវំ មរណភាវញ្ច គច្ឆតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ អរហន្តានំ មរណម្បិ ខណិកវសេន គហេតព្ពំ. ភវេសុ អភវោ ភវាភវោ, តំ ភវាភវំ, ភវេសុ អភាវបញ្ញត្តិំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. ជីវលោកោតិ សត្តលោកោ, សង្ខារលោកឱកាសលោកានំ ភវាភវគមនាសម្ភវតោ សត្តលោកំ ជីវលោកោតិ វិសេសេតិ. អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសិនោតិ ឯត្ថ នវបិ លោកុត្តរធម្មា សង្គហំ គច្ឆន្តិ. អបចយគាមិតា ហិ ចតុមគ្គធម្មស្ស ឱធិសោ អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសោ, សោ អស្ស អត្ថិ, តទារម្មណំ ហុត្វា តត្ថ សហាយភាវូបគមនេន និព្ពានស្សាបិ. យថាហ ‘‘យោ ខោ, អាវុសោ, រាគក្ខយោ…បេ… ឥទំ វុច្ចតិ និព្ពាន’’ន្តិ. អរហត្តស្សាបិ តថា រាគាទិក្ខយវចនសព្ភាវតោ. ផលសាមញ្ញេន តិណ្ណម្បិ ផលានំ អត្ថីតិ នវវិធោបេស ‘‘អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសី’’តិ វុច្ចតិ. អថ វា សហចរណលក្ខណកអារណតាយ បដិបក្ខគោចរគ្គហណតា. អនភិហិតោបិ ហិ ធម្មស្ស តត្រាភិហិតោវ ពុជ្ឈិតព្ពោ ឥតិ វចនតោ ការណគោចរគ្គហណេន ចត្តារិបិ ផលានិ គហិតានិ. នរកាទីសុ អបតមានំ ធារេតិ សុគតិយំ ឧប្បាទនេនាតិ ធម្មោ. បុន សុគតិម្ហិ អជននការី អកុសលធម្មេ និវារេត្វា បោសេតិ បវត្តេតិ វឌ្ឍេតីតិ ធម្មោ. សោ បន កាមរូបារូបភេទតោ តិវិធោ អច្ចន្តសុខាវហនតោ, តតោបិ ឧត្តមត្តា ធម្មវរោ.

ឯត្ថាហ – ‘‘ចតុន្នំ, ភិក្ខវេ, អរិយសច្ចានំ អននុពោធា អប្បដិវេធា ឯវមិទំ ទីឃមទ្ធានំ សន្ធាវិតំ សំសរិត’ន្តិ (ទី. និ. ២.១៥៥; មហាវ. ២៨៧) វចនតោ ចតុសច្ចធម្មំ អសម្ពុធំ ភវា ភវំ គច្ឆតិ ជីវលោកោតិ សិទ្ធំ. តស្មា យំ អសម្ពុធំ គច្ឆតិ, តស្សេវ ‘‘តស្សា’’តិ អន្តេ តំនិទ្ទេសេន និយមនតោ ចតុសច្ចធម្មោបិ អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសី ធម្មវរោតិ ចាបជ្ជតិ. អញ្ញថា ‘‘នមោ អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសិនោ ធម្មវរស្ស តស្សា’’តិ តំនិទ្ទេសេន សមានវិភត្តិករណំ ន យុជ្ជតិ អតិប្បសង្គនិយមនតោ, ‘‘អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសិនោ ធម្មវរស្សា’’តិ វចនំ វិសេសនវចនំ. តស្មា ទុក្ខសមុទយសច្ចានំ តព្ភាវប្បសង្គោ នត្ថីតិ ចេ? ន, តំនិទ្ទេសេន សមានវិភត្តិដ្ឋានេ អវិសេសិតត្តា. អបិ ច មគ្គសច្ចនិរោធសច្ចេសុ ផលានំ អបរិយាបន្នត្តា នវ លោកុត្តរធម្មា សង្គហិតាតិ វចនវិរោធោ, ផលានំ អសង្គហេ វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនាយំ ន កេវលំ អរិយមគ្គោ ចេវ និព្ពានញ្ច, អបិ ច អរិយផលធម្មេហិ សទ្ធិំ បរិយត្តិធម្មោបិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘រាគវិរាគមនេជមសោកំ…បេ… ធម្មមិមំ សរណត្ថមុបេហី’’តិ (វិ. វ. ៨៨៧) វចនវិរោធោ ចាតិ បុព្ពាបរវិរុទ្ធា ឯសា គាថា សាសនវិរុទ្ធា ចា’’តិ? វុច្ចតេ – សព្ពមេតមយុត្តំ វុត្តគាថត្ថាជាននតោ. ឯត្ថ ហិ អាចរិយេន បវត្តិបវត្តិហេតុវិសយវិភាគោ ច ទស្សិតោ. កថំ? តត្ថ អសម្ពុធន្តិ អសម្ពោធោ, សោ អត្ថតោ អវិជ្ជា, តាយ ច តណ្ហុបាទានានិ គហិតានិ, តយោបិ តេ ធម្មា សមុទយសច្ចំ, ភវាភវន្តិ ឯត្ថ ទុក្ខសច្ចំ វុត្តំ. សុគតិទុគ្គតិប្បភេទោ ហិ ភវោ អត្ថតោ បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ហោន្តិ. ‘‘ឯវមេតស្ស កេវលស្ស ទុក្ខក្ខន្ធស្ស សមុទយោ ហោតី’’តិ (មហាវ. ១) វចនតោ ទុក្ខប្បវត្តិ បវត្តិ នាម, ទុក្ខសមុទយោ បវត្តិហេតុ នាម, អវិជ្ជាសង្ខាតស្ស ច បវត្តិហេតុស្ស អគ្គហិតគ្គហណេន និរោធមគ្គសច្ចទ្វយំ វិសយោ នាម. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘តត្ថ កតមា អវិជ្ជា? ទុក្ខេ អញ្ញាណំ…បេ… ទុក្ខនិរោធគាមិនិយា បដិបទាយ អញ្ញាណ’’ន្តិ (វិភ. ២២៦).

ឯត្ថ ច និរោធសច្ចំ ពុទ្ធេន គោចរាសេវនាយ អាសេវិតំ, មគ្គសច្ចំ ភាវនាសេវនាយ. ឯត្តាវតា អសម្ពុធំ ពុទ្ធនិសេវិតំ យន្តិ ឧបយោគប្បត្តោ យោ វិសយោ និរោធោ ច មគ្គោ ច, តស្ស យថាវុត្តាវិជ្ជាទិកិលេសជាលត្តយវិទ្ធំសិនោ នមោ ធម្មវរស្សាតិ អយំ គាថាយ អត្ថោ. បរិយត្តិធម្មោបិ កិលេសវិទ្ធំសនស្ស សុត្តន្តនយេន ឧបនិស្សយបច្ចយត្តា កិលេសវិទ្ធំសនសីលតាយ ‘‘អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសី’’តិ វត្តុំ សម្ភវតិ. ឯវញ្ហិ សតិ រាគវិរាគាតិ គាថត្ថោ, សោ ធម្មំ ទេសេតិ…បេ… ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតីតិ សុត្តត្ថោ ច អសេសតោ គហិតោ ហោតិ. អថ វា ឥមាយ គាថាយ កេវលំ បរិយត្តិធម្មោវ គហិតោ ហោតិ, យំ សន្ធាយាហ ‘‘សោ ធម្មំ ទេសេតិ អាទិកល្យាណំ…បេ… ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតី’’តិ (ទី. និ. ១.១៩០; បារា. ១), តម្បិ អសម្ពុធំ ពុទ្ធេហេវ និសេវិតំ គោចរាសេវនាយ អនញ្ញនិសេវិតំ. យថាហ ‘‘ភគវំមូលកា នោ, ភន្តេ, ធម្មា ភគវំនេត្តិកា ភគវំបដិសរណា…បេ… ភគវតោ សុត្វា ភិក្ខូ ធារេស្សន្តី’’តិ (សំ. និ. ២.១៤៦).

តតិយគាថាយ សីលាទយោ កិញ្ចាបិ លោកិយលោកុត្តរា យថាសម្ភវំ លព្ភន្តិ, តថាបិ អន្តេ ‘‘អរិយសង្ឃ’’ន្តិ វចនតោ សីលាទយោ ចត្តារោ ធម្មក្ខន្ធា លោកុត្តរាវ. ឯត្ថ ច ‘‘សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណប្បភុតីហី’’តិ វត្តព្ពេ សរូបេកសេសំ កត្វា ‘‘វិមុត្តិញាណប្បភុតីហី’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ វិមុត្តីតិ ផលធម្មាវ សុត្តេ អធិប្បេតា, តថាបិ ‘‘មគ្គា វុដ្ឋហិត្វា មគ្គំ បច្ចវេក្ខតិ. បហីនេ កិលេសេ បច្ចវេក្ខតិ. ផលំ បច្ចវេក្ខតិ. និព្ពានំ បច្ចវេក្ខតី’’តិ (បដ្ឋា. ១.១.៤១០) វចនតោ មគ្គាទិបច្ចវេក្ខណញាណំ វិមុត្តិញាណន្តិ វេទិតព្ពំ. វិមុត្តិ វិមោក្ខោ ខយោតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ. ‘‘ខយេ ញាណំ អនុប្បាទេ ញាណន្តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ១៤២; ទី. និ. ៣.៣០៤) ឯត្ថ ខយោ នាម មគ្គោ, រាគក្ខយោ ទោសក្ខយោតិ ផលនិព្ពានានំ អធិវចន’’ន្តិ សុត្តេ អាគតមេវ. បហីនកិលេសានំ ខយោ បាកតិកោ ខយោ ឯវ. បភុតិ-សទ្ទេន តិស្សោ វិជ្ជា ឆ អភិញ្ញា ចតស្សោ បដិសម្ភិទាតិ ឯវមាទយោ គុណា សង្គហិតា. សមន្នាគមដ្ឋេន អបរិហីនដ្ឋេន ច យុត្តោ. ខេត្តំ ជនានំ កុសលត្ថិកានន្តិ ‘‘អនុត្តរំ បុញ្ញក្ខេត្តំ លោកស្សា’’តិ សុត្តតោ កុសលស្ស វិរុហនដ្ឋានត្តា, សុត្តន្តនយេន ឧបនិស្សយបច្ចយត្តា ច កាមំ កុសលស្ស ខេត្តំ ហោតិ សង្ឃោ, ន កុសលត្ថិកានំ ជនានំ. តស្មា ន យុជ្ជតីតិ ចេ? ន, សុត្តត្ថសម្ភវតោ. សុត្តេ ‘‘អនុត្តរំ បុញ្ញក្ខេត្តំ លោកស្សា’’តិ (សំ. និ. ៤.៣៤១) ហិ វុត្តំ. កស្ស លោកស្ស? បុញ្ញត្ថិកស្ស ខេត្តំ សង្ឃោ, បុញ្ញុបនិស្សយត្តា បុញ្ញក្ខេត្តំ ហោតិ សង្ឃោ, កុសលត្ថិកានន្តិ ច វុច្ចន្តិ. លោកេបិ ហិ ទេវទត្តស្ស ខេត្តំ យញ្ញទត្តស្ស ខេត្តំ សាលិយវុបនិស្សយត្តា សាលិខេត្តំ យវខេត្តន្តិ ច វុច្ចតិ. អរិយសង្ឃន្តិ វិគតកិលេសត្តា អរិយំ បរិសុទ្ធំ អរិយានំ, អរិយភាវំ វា បត្តំ សីលទិដ្ឋិសាមញ្ញេន សង្ឃតត្តា សង្ឃំ. ‘‘អរិយ-សទ្ទេន សម្មុតិសង្ឃំ និវារេតី’’តិ កេចិ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ វិមុត្តិញាណគុណគ្គហណេន វិសេសិតត្តា. សិរសាតិ ឥមិនា កាមំ កាយនតិំ ទស្សេតិ, តថាបិ ឧត្តមសង្ឃេ គុណគារវេន ឧត្តមង្គមេវ និទ្ទិសន្តោ ‘‘សិរសា នមាមី’’ត្យាហ. សិរស្ស បន ឧត្តមតា ឧត្តមានំ ចក្ខុសោតិន្ទ្រិយានំ និស្សយត្តា, តេសំ ឧត្តមតា ច ទស្សនានុត្តរិយសវនានុត្តរិយហេតុតាយ វេទិតព្ពា. ឯត្ថាហ – អនុសន្ធិកុសលោ

‘‘ឧបោគ្ឃាតោ បទញ្ចេវ, បទត្ថោ បទវិគ្គហោ;

ចោទនាប្រត្យវជ្ជានំ, ព្យាខ្យា តន្តស្ស ឆព្ពិធា’’តិ. –

ឯវមវត្វា កស្មា រតនត្តយបណាមំ បឋមំ វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – សតាចារត្តា. អាចារោ កិរេស សប្បុរិសានំ, យទិទំ សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបូជាវិធានំ. តស្មា ‘‘សតាចារតោ ភដ្ឋា មា មយំ ហោមា’’តិ ករីយតិ, ចតុគម្ភីរភាវយុត្តញ្ច វិនយបិដកំ សំវណ្ណេតុកាមស្ស មហាសមុទ្ទំ ឱគាហន្តស្ស វិយ បញ្ញាវេយ្យត្តិយសមន្នាគតស្សាបិ មហន្តំ ភយំ ហោតិ, ភយក្ខយាវហញ្ចេតំ រតនត្តយគុណានុស្សរណជនិតំ បណាមបូជាវិធានំ. យថាហ ‘‘ឯវំ ពុទ្ធំ សរន្តាន’’ន្តិអាទិ (សំ. និ. ១.២៤៩). អបិចាចរិយោ សត្ថុបូជាវិធានេន អសត្ថរិ សត្ថាភិនិវេសស្ស លោកស្ស យថាភូតំ សត្ថរិ ឯវ សម្មាសម្ពុទ្ធេ សត្ថុសម្ភាវនំ ឧប្បាទេតិ, អសត្ថរិ សត្ថុសម្ភាវនំ បរិច្ចជាបេតិ, ‘‘តថាគតប្បវេទិតំ ធម្មវិនយំ អត្តនោ ទហតី’’តិ វុត្តទោសំ បរិហរតិ. អន្តរាយពហុលត្តា ខន្ធសន្តតិយា វិប្បកតាយ វិនយសំវណ្ណនាយ អត្តនោ អាយុវណ្ណសុខពលានំ បរិក្ខយសម្ភវាសង្កាយ ‘‘អភិវាទនសីលិស្ស…បេ… អាយុ វណ្ណោ សុខំ ពល’’ន្តិ (ធ. ប. ១០៩) វុត្តានិសំសេ យាវ សំវណ្ណនាបរិយោសានា បត្ថេតិ. អបិ ចេត្ថ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ បណាមបូជាវិធានំ សម្មាសម្ពុទ្ធភាវាធិគមត្ថំ ពុទ្ធយានំ បដិបជ្ជន្តានំ ឧស្សាហំ ជនេតិ. លោកិយលោកុត្តរភេទស្ស, លោកុត្តរស្សេវ វា សទ្ធម្មស្ស បូជាវិធានំ បច្ចេកពុទ្ធភាវាធិគមត្ថំ បច្ចេកពុទ្ធយានំ បដិបជ្ជន្តានំ ឧស្សាហំ ជនេតិ. សទ្ធម្មបដិវេធមត្តាភិលាសិនោ ហិ តេ. បរមត្ថសង្ឃបូជាវិធានំ បរមត្ថសង្ឃភាវាធិគមត្ថំ សាវកយានំ បដិបជ្ជន្តានំ ឧស្សាហំ ជនេតិ, មង្គលាទីនិ វា សាត្ថានិ អនន្តរាយានិ ចិរដ្ឋិតិកានិ ពហុមតានិ ច ភវន្តីតិ ឯវំលទ្ធិកានំ ចិត្តបរិតោសនត្ថំ ‘‘បូជា ច បូជនេយ្យាន’’ន្តិ ភគវតា បសត្ថមង្គលំ ករោតិ. វុច្ចតេ ច –

‘‘មង្គលំ ភគវា ពុទ្ធោ, ធម្មោ សង្ឃោ ច មង្គលំ;

មង្គលាទីនិ សាត្ថានិ, សីឃំ សិជ្ឈន្តិ សព្ពសោ.

‘‘សត្ថុ បូជាវិធានេន, ឯវមាទី ពហូ គុណេ;

លភតីតិ វិជានន្តោ, សត្ថុបូជាបរោ សិយា’’តិ.

ឯត្ថ ច សត្ថុបធានត្តា ធម្មសង្ឃានំ បូជាវិធានំ សត្ថុបូជាវិធានមិច្ចេវ ទដ្ឋព្ពំ សាសនតោ លោកតោ ច. តេនេតំ វុច្ចតិ –

‘‘សត្ថា’’តិ ធម្មោ សុគតេន វុត្តោ;

និព្ពានកាលេ យមតោ ស សត្ថា;

សុវត្ថិគាថាសុ ‘‘តថាគតោ’’តិ;

សង្ឃោ ច វុត្តោ យមតោ ស សត្ថា.

កិញ្ច ភិយ្យោ –

ធម្មកាយោ យតោ សត្ថា, ធម្មោ សត្ថា តតោ មតោ;

ធម្មដ្ឋិតោ សោ សង្ឃោ ច, សត្ថុសង្ខ្យំ និគច្ឆតិ.

សន្តិ ហិ លោកេ វត្តារោ កោសគតំ អសិំ គហេត្វា ឋិតំ បុរិសំ វិសុំ អបរាមសិត្វា ‘‘អសិំ គហេត្វា ឋិតោ ឯសោ’’តិ. តេនេវាហ ចារិយមាត្រច្ចេវា –

‘‘នមត្ថុ ពុទ្ធរត្នាយ, ធម្មរត្នាយ តេ នមោ;

នមត្ថុ សង្ឃរត្នាយ, តិរត្នសមវានយី’’តិ.

អបិច សព្ពធម្មេសុ អប្បដិហតញាណនិមិត្តានុត្តរវិមោក្ខបាតុភាវាភិសង្ខាតំ ខន្ធសន្តានមុបាទាយ ‘‘ពុទ្ធោ’’តិ យទិ បញ្ញាបិយតិ, ធម្មោ បណាមារហោតិ កា ឯវ កថា, សង្ឃោ ច ‘‘សង្ឃេ គោតមិ ទេហិ, សង្ឃេ តេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ សង្ឃោ ចា’’តិ វុត្តត្តា ភាជនន្តិ ទីបេតិ. អថ វា ‘‘ពុទ្ធសុពោធិតោ ធម្មោ អាចរិយបរម្បរាយ សុវណ្ណភាជនេ បក្ខិត្តតេលមិវ អបរិហាបេត្វា យាវជ្ជតនា អាភតត្តា ឯវ មាទិសានម្បិ សោតទ្វារមនុប្បត្តោ’’តិ សង្ឃស្ស អាចរិយោ អតីវ អាទរេន បណាមំ ករោតិ ‘‘សិរសា នមាមី’’តិ.

ឯវំ អនេកវិធំ បណាមប្បយោជនំ វទន្តិ, អាចរិយេន បន អធិប្បេតប្បយោជនំ អត្តនា ឯវ វុត្តំ ‘‘ឥច្ចេវមច្ចន្តនមស្សនេយ្យ’’ន្តិអាទិនា ចតុត្ថគាថាយ. ឥច្ចេវន្តិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ រតនត្តយបូជាវិធានបរិសមត្តត្ថោ. យទិ ឯវំ យថាវិហិតមត្តមេវ បូជាវិធានំ អរហតិ រតនត្តយំ, ន តតោ ឧទ្ធន្តិ អាបជ្ជតីតិ អនិដ្ឋប្បសង្គនិវារណត្ថំ ‘‘ឯវមច្ចន្តនមស្សនេយ្យ’’ន្តិ អាហ. តត្ថ ឯវន្តិ ឥមិនា យថាវុត្តវិធិំ ទស្សេតិ. យថាវុត្តេន វិធិនា, អញ្ញេន វា តាទិសេន អច្ចន្តមេវ មុហុត្តមបិ អដ្ឋត្វា អភិក្ខណំ និរន្តរំ និយមេន នមស្សនារហំ នមស្សមានស្ស ហិតមហប្ផលករណតោតិ អត្ថោ. ឯវំវិធំ ទុល្លភដ្ឋេន មហប្ផលដ្ឋេន ច សិទ្ធំ រតនភាវំ រតនត្តយំ នមស្សមានោ យំ បុញ្ញាភិសន្ទំ អលត្ថំ អលភិំ. អកុសលមលំ តទង្គាទិប្បហានេន បុនាតីតិ បុញ្ញំ. កិលេសទរថប្បដិប្បស្សទ្ធិយា សីតលត្តា ចិត្តំ អភិសន្ទេតីតិ អភិសន្ទោ. បុញ្ញញ្ច តំ អភិសន្ទោ ចាតិ បុញ្ញាភិសន្ទោ, តំ បុញ្ញាភិសន្ទំ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘បុញ្ញមហត្តំ’’ន្តិ ភណន្តិ, ‘‘វិបុល’’ន្តិ វចនតោ សោ អត្ថោ ន យុជ្ជតីតិ អាចរិយោ. អថ វា បុញ្ញានំ អភិសន្ទោ បុញ្ញាភិសន្ទោ, តំ បុញ្ញាភិសន្ទំ. សន្ទ សវនេតិ ធាតុ. តស្មា បុញ្ញសោតំ បុញ្ញុស្សយន្តិ អត្ថោ យុជ្ជតិ, តំ បន វិបុលំ, ន បរិត្តន្តិ ទស្សិតំ វិបុល-សទ្ទេន.

បញ្ចមគាថា យស្មិំ វិនយបិដកេ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច អនូនំ លជ្ជីបុគ្គលេសុ បវត្តនដ្ឋេន ឋិតេ សកលំ តិវិធម្បិ សាសនំ តេស្វេវ បុគ្គលេសុ បតិដ្ឋិតំ ហោតិ. កស្ស សាសនន្តិ ចេ? អដ្ឋិតស្ស ភគវតោ. ភគវា ហិ ឋិតិហេតុភូតាយ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា អភាវេន អដ្ឋិតោតិ វុច្ចតិ. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិកោ ហិ បរលោកេ និរបេក្ខោ កេវលំ កាមសុខល្លិកានុយោគមនុយុញ្ជន្តោ តិដ្ឋតិ, ន បរលោកហិតានិ បុញ្ញានិ កត្តុំ ព្យាវដោ ហោតិ, សស្សតទិដ្ឋិកោ តានិ កត្តុំ អាយូហតិ. ភគវា បន តថា អតិដ្ឋន្តោ អនាយូហន្តោ មជ្ឈិមំ បដិបទំ បដិបជ្ជន្តោ សយញ្ច ឱឃំ តរិ, បរេ ច តារេសិ. យថាហ ‘‘អប្បតិដ្ឋំ ខ្វាហំ, អាវុសោ, អនាយូហំ ឱឃមតរិ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.១). ចតុព្រហ្មវិហារវសេន សត្តេសុ សុដ្ឋុ សម្មា ច ឋិតស្សាតិ អត្ថវសេន វា សុសណ្ឋិតស្ស. សុសណ្ឋិតត្តា ហេស កេវលំ សត្តានំ ទុក្ខំ អបនេតុកាមោ ហិតំ ឧបសំហរិតុកាមោ សម្បត្តិយា ច បមោទិតោ អបក្ខបតិតោ ច ហុត្វា វិនយំ ទេសេតិ, តស្មា ឥមស្មិំ វិនយសំវណ្ណនាធិការេ សារុប្បាយ ថុតិយា ថោមេន្តោ អាហ ‘‘សុសណ្ឋិតស្សា’’តិ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘មនាបិយេ ច ខោ, ភិក្ខវេ, កម្មវិបាកេ បច្ចុបដ្ឋិតេ’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៥; ម. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៦) សុត្តស្ស, ‘‘សុសណ្ឋានា សុរូបតា’’តិ (ខុ. បា. ៨.១១) សុត្តស្ស ច វសេន សុសណ្ឋិតស្សាតិ អត្ថោ វុត្តោ, សោ អធិប្បេតាធិការានុរូបោ ន ហោតិ. អមិស្សន្តិ កិំ វិនយំ អមិស្សំ, ឧទាហុ បុព្ពាចរិយានុភាវន្តិ? នោភយម្បិ. អមិស្សា ឯវ ហិ វិនយដ្ឋកថា. តស្មា ភាវនបុំសកវសេន អមិស្សំ តំ វណ្ណយិស្សន្តិ សម្ពន្ធោ. បុព្ពាចរិយានុភាវន្តិ អដ្ឋកថា ‘‘យស្មា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសូ’’តិ វចនតោ តេសំ អានុភាវោ នាម ហោតិ. កិញ្ចិ អបុព្ពំ ទិស្វា សន្តិ ហិ លោកេ វត្តារោ ‘‘កស្សេស អានុភាវោ’’តិ. អថ វា ភគវតោ អធិប្បាយំ អនុគន្ត្វា តំតំបាឋេ អត្ថំ ភាវយតិ វិភាវយតិ, តស្ស តស្ស វា អត្ថស្ស ភាវនា វិភាវនាតិ អានុភាវោ វុច្ចតិ អដ្ឋកថា.

បុព្ពាចរិយានុភាវេ សតិ កិំ បុន តំ វណ្ណយិស្សន្តិ ឥមិនា អារម្ភេនាតិ តតោ វុច្ចន្តិ ឆដ្ឋសត្តមដ្ឋមនវមគាថាយោ. តត្ថ អរិយមគ្គញាណម្ពុនា និទ្ធោតមលត្តា វិសុទ្ធវិជ្ជេហិ, តេនេវ និទ្ធោតាសវត្តា វិសុទ្ធបដិសម្ភិទេហិ, វិសុទ្ធបដិសម្ភិទត្តា ច សទ្ធម្មសំវណ្ណនកោវិទេហីតិ យោជនា វេទិតព្ពា. កេចិ ‘‘បុព្ពាចរិយាតិ វុត្តេ លោកាចរិយាបិ, សាសនេ រាហុលាចរិយាទយោបិ សង្គយ្ហន្តិ, តេ អបនេតុំ កាមញ្ចាតិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. ‘‘តំ វណ្ណយិស្ស’’ន្តិ វុត្តត្តា បុព្ពដ្ឋកថាយ ឩនភាវោ ទស្សិតោតិ ចេ? ន, ចិត្តេហិ នយេហិ សំវណ្ណិតោតិ ទស្សេតុំ ‘‘កាមញ្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. សទ្ធម្មំ សំវណ្ណេតុំ កោវិទេហិ, តាយ សំវណ្ណនាយ វា កោវិទេហិ សទ្ធម្មសំវណ្ណនកោវិទេហិ.

សល្លេខិយេតិ កិលេសជាតំ ពាហុល្លំ វា សល្លិខតិ តនុំ ករោតីតិ សល្លេខោ, សល្លេខស្ស ភាវោ សល្លេខិយំ, តស្មិំ សល្លេខិយេ. នោសុលភូបមេហីតិ អសុលភូបមេហិ. មហាវិហារស្សាតិ មហាវិហារវំសស្ស. បញ្ញាយ អច្ចុគ្គតដ្ឋេន ធជោ ឧបមា ឯតេសន្តិ ធជូបមា, តេហិ ធជូបមេហិ. សម្ពុទ្ធវរំ អនុអយេហិ អនុគតេហិ សម្ពុទ្ធវរន្វយេហិ, ពុទ្ធាធិប្បាយានុគេហីតិ អធិប្បាយោ. ឥធ វរ-សទ្ទោ ‘‘សាមំ សច្ចានិ ពុទ្ធត្តា សម្ពុទ្ធោ’’តិ វចនតោ បច្ចេកពុទ្ធាបិ សង្គយ្ហន្តិ. តស្មា តេ អបនេតុំ វុត្តោ.

អដ្ឋកថាយ ឩនភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនោ ករណវិសេសំ តស្ស បយោជនញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘សំវណ្ណនា’’តិអាទិមាហ. ន កិញ្ចិ អត្ថំ អភិសម្ភុណាតីតិ កិញ្ចិ បយោជនំ ផលំ ហិតំ ន សាធេតីតិ អត្ថោ ‘‘ន តំ តស្ស ភិក្ខុនោ កិញ្ចិ អត្ថំ អនុភោតី’’តិអាទីសុ (បារា. ៥៣៨) វិយ. អជ្ឈេសនំ ពុទ្ធសិរិវ្ហយស្សាតិ ឥមិនា យស្មា សហម្បតិព្រហ្មុនា អជ្ឈិដ្ឋេន ធម្មោ ទេសិតោ ភគវតា, សារិបុត្តស្ស អជ្ឈេសនំ និស្សាយ វិនយោ បញ្ញត្តោ, តស្មា អយម្បិ អាចរិយោ តំ អាចរិយវត្តំ បូជេន្តោ ឥមំ សំវណ្ណនំ ពុទ្ធសិរិត្ថេរស្ស យាចនំ និស្សាយ អកាសីតិ ទស្សេតិ. សមនុស្សរន្តោតិ តស្សាភាវំ ទីបេតិ អាទរញ្ច.

តតោ បរំ ទ្វេ គាថាយោ កត្តព្ពវិធិទស្សនត្ថំ វុត្តា. តេន តាសុ អដ្ឋកថាសុ វុត្តវិនិច្ឆយបច្ចយវិមតិំ វិនោទេតិ, ឯកដ្ឋកថាយ កុសលស្ស វា ‘‘អយំ នយោ អដ្ឋកថាយំ នត្ថី’’តិ បដិក្ខេបំ និវារេតិ, អយុត្តត្ថបរិច្ចាគេន តត្ថ អភិនិវិដ្ឋានំ អភិនិវេសំ បរិច្ចជាបេតិ, ថេរវាទទស្សនេន វិនយវិនិច្ឆយំ បតិ វិនយធរានំ ការណោបបត្តិតោ ឧហាបោហក្កមំ ទស្សេតិ, អយុត្តត្ថេរវាទបដិក្ខេបេន បុគ្គលប្បមាណតំ បដិក្ខិបតីតិ ឥមេ ចានិសំសា កត្តព្ពវិធិទស្សនេន ទស្សិតា ហោន្តិ. សំវណ្ណនំ តញ្ច សមារភន្តោ តស្សា សំវណ្ណនាយ មហាអដ្ឋកថំ សរីរំ កត្វា សមារភិស្សំ, មហាបច្ចរិយម្បិ យោ វុត្តោ វិនិច្ឆយោ, តថេវ កុរុន្ទីនាមាទីសុ លោកេ វិស្សុតាសុ អដ្ឋកថាសុ ច យោ វុត្តោ វិនិច្ឆយោ, តតោបិ វិនិច្ឆយតោ មហាអដ្ឋកថានយេន, វិនយយុត្តិយា វា យុត្តមត្ថំ តស្ស សរីរស្ស អលង្ការំ វិយ គណ្ហន្តោ សមារភិស្សំ. កិំ សំវណ្ណនមេវ, ន អញ្ញន្តិ ទស្សនត្ថំ បុន សំវណ្ណនាគ្គហណំ. អថ វា អន្តោគធត្ថេរវាទំ សំវណ្ណនំ កត្វា សមារភិស្សន្តិ យោជនា វេទិតព្ពា. ថេរវាទា ហិ ពហិអដ្ឋកថាយ វិចរន្តិ. ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ចូឡបច្ចរិអន្ធកអរិយដ្ឋកថាបន្នវារាទយោបិ សង្គហិតា. តត្ថ បច្ចរី នាម សីហឡភាសាយ ឧឡុម្បំ កិរ, តស្មិំ និសីទិត្វា កតត្តា តមេវ នាមំ ជាតំ. កុរុន្ទីវល្លិវិហារោ នាម អត្ថិ, តត្ថ កតត្តា កុរុន្ទី នាម ជាតា.

សម្ម សមារភិស្សន្តិ កត្តព្ពវិធានំ សជ្ជេត្វា អហំ ឋិតោ, តស្មា តំ មេ និសាមេន្តូតិ គាថាយ តំ សំវណ្ណនំ មេ មម, មយា វា វុច្ចមានន្តិ បាឋសេសោ. និសាមេន្តុ បស្សន្តុ បញ្ញាចក្ខុនា សុណន្តុ វា សទ្ធាវីរិយបីតិបាមោជ្ជាភិសង្ខារេន សង្ខរិត្វា បូជយន្តា សក្កច្ចំ ធម្មំ. កស្ស ធម្មំ? ធម្មប្បទីបស្ស តថាគតស្ស. កិំ ទស្សេតិ? បទីបដ្ឋានិយោ ហិ ធម្មោ ហិតាហិតប្បកាសនតោ, បទីបធរដ្ឋានិយោ ធម្មធរោ តថាគតោ, តស្មា បរិនិព្ពុតេបិ តស្មិំ តថាគតេ តត្ថ សោកំ អកត្វា សក្កច្ច ធម្មំ បដិមានយន្តា និសាមេន្តូតិ ទស្សេតិ. អថ វា ‘‘ធម្មកាយា តថាគតា’’តិ (ទី. និ. ៣.១១៨) វចនតោ ធម្មោ ច សោ បទីបោ ចាតិ ធម្មប្បទីបោ, ភគវា.

យោ ធម្មវិនយោ យថា ពុទ្ធេន វុត្តោ, សោ តថេវ ពុទ្ធបុត្តេហិ សាវកេហិ ញាតោ អវពុទ្ធោ, យេហិ តេសំ ពុទ្ធបុត្តានំ មតិំ អធិប្បាយំ អច្ចជន្តា និរវសេសំ គណ្ហន្តា. បុរេតិ បុរា, បោរាណត្ថេរា វា. អដ្ឋកថាតិ អដ្ឋកថាយោ, ឧបយោគពហុវចនំ.

យំ អត្ថជាតំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ, តំ សព្ពម្បិ បមាទលេខកានំ បមាទលេខមត្តំ វជ្ជយិត្វា. កិំ សព្ពេសម្បិ បមាណំ? ន, កិន្តុ សិក្ខាសុ សគារវានំ ឥធ វិនយម្ហិ បណ្ឌិតានំ, មហាអដ្ឋកថាយំ បន សច្ចេបិ អលិកេបិ ទុក្កដមេវ វុត្តំ, តំ បមាទលេខន្តិ វេទិតព្ពំ. បមាទលេខំ វជ្ជយិត្វា បមាណំ ហេស្សតីតិ សម្ពន្ធោ.

តតោ ចាតិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តអត្ថជាតតោ តន្តិក្កមំ បាឡិក្កមំ. សុត្តន្តា សុត្តាវយវា. អន្តោតិ ហិទំ អព្ភន្តរាវយវសម្ភាវនាទីសុ ទិស្សតិ. សុត្តន្តេសុ ភវា សុត្តន្តិកា, តេសំ សុត្តន្តិកានំ, សុត្តន្តគន្ថេសុ អាគតវចនានន្តិ អត្ថោ. អថ វា អមីយតីតិ អន្តោ, សាធីយតីតិ អធិប្បាយោ. កេន សាធីយតិ? សុត្តេន, សុត្តស្ស អន្តោ សុត្តន្តោ, កោ សោ? សោ សោ អត្ថវិកប្បោ, តស្មិំ សុត្តន្តេ និយុត្តានិ វចនានិ សុត្តន្តិកានិ. តេសំ សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ. តស្ស តស្ស អាគមសុត្តស្ស អភិធម្មវិនយសុត្តស្ស ចានុរូបំ បរិទីបយន្តី, អយំ តាវេត្ថ សមាសតោ អត្ថវិភាវនា – ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា’’តិអាទីនំ (សំ. និ. ២.៤១; ៥.៤៧៩; អ. និ. ៦.១០; បារា. ១) សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ អាគមសុត្តន្តានុរូបំ. ‘‘វិវាទាធិករណំ សិយា កុសលំ សិយា អកុសលំ សិយា អព្យាកត’’ន្តិ (ចូឡវ. ២២០) ឯវមាទីនំ អភិធម្មសុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ អភិធម្មសុត្តន្តានុរូបន្តិ ឯវមាទិ. ហេស្សតីតិ ភវិស្សតិ, ករីយិស្សតីតិ អធិប្បាយោ. វណ្ណនាបីតិ ឯត្ថ អបិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, សោ តស្មាតិ បទេន យោជេតព្ពោ. កថំ? បណ្ឌិតានំ បមាណត្តាបិ វិត្ថារមគ្គស្ស សមាសិតត្តាបិ វិនិច្ឆយស្ស អសេសិតត្តាបិ តន្តិក្កមស្ស អវោក្កមិតត្តាបិ សុត្តន្តិកវចនានំ សុត្តន្តដ្ឋកថានុរូបំ ទីបនតោបិ តស្មាបិ សក្កច្ចំ អនុសិក្ខិតព្ពាតិ. ឯត្ថ ‘‘តន្តិក្កមំ អវោក្កមិត្វា’’តិ វចនេន សិទ្ធេបិ ‘‘អដ្ឋកថាចរិយា វេរញ្ជកណ្ឌាទីសុ ‘សុត្តន្តិកានំ ភារោ’តិ គតា, មយំ បន វត្វាវ គមិស្សាមា’’តិ ទស្សេតុំ ‘‘សុត្តន្តិកាន’’ន្តិ វុត្តំ កិរ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ពាហិរនិទានកថាវណ្ណនា

តទង្គវិនយាទិភេទេន វិនយស្សពហុត្តា វិនយោ តាវ វវត្ថបេតព្ពោ. ‘‘ពុទ្ធេន ធម្មោ វិនយោ ច វុត្តោ’’តិ បុព្ពេ វុត្តត្តា ឥទានិ ‘‘វុត្តំ យេនា’’តិ ន វត្តព្ពន្តិ ចេ? តស្ស ឯវមាទិវចនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ធារិតំ យេន ចាភតំ. យត្ថប្បតិដ្ឋិតញ្ចេតន្តិ វចនំ សកលម្បិ វិនយបិដកំ សន្ធាយ វុត្តំ. អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតីតិ អាហច្ច ភាសិតំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ន ហិ ភគវតោ អតីតាទីសុ អប្បច្ចក្ខំ កិញ្ចិ អត្ថិ. យទិ អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតិ, បទសោធម្មាបត្តិំ ន ជនេយ្យាតិ ចេ? ន, សាវកភាសិតស្សបិ បទសោធម្មាបត្តិជននតោ. និយមាភាវា អតិប្បសង្គោតិ ចេ? ន, បទសោធម្មសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ ‘‘សង្គីតិត្តយំ អារុឡ្ហោ’’តិ វិសេសិតត្តា. តថា អដ្ឋកថាយម្បិ សង្គីតិំ អារុឡ្ហត្តា ‘‘ខន្ធានញ្ច បដិបាដិ…បេ… សំសារោតិ បវុច្ចតី’’តិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; វិភ. អដ្ឋ. ២២៦ សង្ខារបទនិទ្ទេស) ឯវមាទិវចនំ, យញ្ច សង្គីតិអារុឡ្ហក្កមានុគតំ, តំ បទសោធម្មាបត្តិំ ជនេតីតិ អាយស្មា ឧបតិស្សោ.

បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា

បឋមមហាសង្គីតិ នាម ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ អតិរេកត្ថោ, តេន អញ្ញាបិ អត្ថីតិ ទីបេតិ. តម្បិ សាលវនំ ឧបគន្ត្វា មិត្តសុហជ្ជេ អបលោកេត្វា និវត្តនតោ ឧបវត្តនន្តិ បាកដំ ជាតំ កិរ. យមកសាលានន្តិ ឯកា កិរ សាលបន្តិ សីសភាគេ, ឯកា បាទភាគេ. តត្រាបិ ឯកោ តរុណសាលោ សីសភាគស្ស អាសន្នេ ហោតិ, ឯកោ បាទភាគស្ស, មូលខន្ធវិដបបត្តេហិ អញ្ញមញ្ញំ សំសិព្ពិត្វា ឋិតសាលានន្តិបិ វុត្តំ. អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយាតិ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ ‘‘កតកិច្ចោ បីតិជ ហាស ចេតោ អវេរមុខេនាភតកុណ្ឌលេនា’’តិអាទីសុ វិយ. បរិនិព្ពានេ បរិនិព្ពានហេតុ, តស្មិំ ឋានេ វា មា សោចិត្ថ ចិត្តេន, មា បរិទេវិត្ថ វាចាយ ‘‘បរិទេវនំ វិលាប’’ន្តិ វចនតោ. មហាសមណេនាតិ និស្សក្កត្ថេ ករណវចនំ. សូរិយំ’សូភិ បដុករា’ភា’រិណស្ស តាណា ឥត្យត្រេវ. យញ្ច ភគវតោ អនុគ្គហំ, តស្ស អនុគ្គហស្សាតិ អាចរិយា. ឯកច្ចេ បន ‘‘យំ យស្មា អហំ អនុគ្គហិតោ’’តិ វទន្តិ. និព្ពសនានីតិ និដ្ឋិតវសនកិច្ចានិ, មយា បរិភុញ្ជិត្វា អបនីតានិ. យទិ សុយុត្តានិ ធារេស្សសីតិ បុច្ឆតិ, កវចសទិសានិ សាណានិ. ឥស្សរិយសទិសា នវ អនុបុព្ពវិហារាទយោ. អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និរោធសមាបត្តិ ច បដិលាភក្កមេន ‘‘អនុបុព្ពវិហារា’’តិ វុត្តា.

អនាគតេ សន្និកដ្ឋេ, តថាតីតេ ចិរន្តនេ;

កាលទ្វយេបិ កវីហិ, បុរាសទ្ទោ បយុជ្ជតេ.

សត្ថុសាសនមេវ បរិយត្តិ សត្ថុសាសនបរិយត្តិ, សា សុត្តគេយ្យាទិវសេន នវង្គា. តិបិដកមេវ សព្ពបរិយត្តិប្បភេទំ ធារេន្តីតិ តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរា. ‘‘វិនា ន សក្កា’’តិ ន វត្តព្ពំ ‘‘តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរេ’’តិ វុត្តត្តា, ឯវំ សន្តេបិ អត្ថិ វិសេសោ តេហិ សម្មុខាបិ អសម្មុខាបិ សុតំ, ថេរេន បន អសម្មុខាបដិគ្គហិតំ នាម នត្ថីតិ. ន វាយន្តិ ឯត្ថ វាតិ វិភាសា, អញ្ញាសិបិ ន អញ្ញាសិបីតិ អត្ថោ. តត្រ ឧច្ចិននេ. ពហុសទ្ទោ វិបុល្លត្ថោ ‘‘អនន្តបារំ ពហុ វេទិតព្ពមិត្យ’’ត្រេវ. បុព្ពេ ‘‘តិបិដកសព្ពបអយត្តិប្បភេទធរេ’’តិ វុត្តត្តា ‘‘ពហុ ចានេន…បេ… បរិយត្តោ’’តិ ន យុជ្ជតីតិ ចេ? ន, តិបិដកស្ស អនន្តត្តា, តស្មា អម្ហេ ឧបាទាយ តេន ពហុ បរិយត្តោតិ អធិប្បាយោ. ឥតរថា អានន្ទត្ថេរោ តេហិ អប្បស្សុតោតិ អាបជ្ជតិ, ‘‘អសម្មុខា បដិគ្គហិតំ នាម នត្ថី’’តិ វចនវិរោធោ ច. អឌ្ឍមាសោ អតិក្កន្តោតិ ឯត្ថ ឯកោ ទិវសោ នដ្ឋោ, សោ បាដិបទទិវសោ, កោលាហលទិវសោ នាម សោ, តស្មា ឥធ ន គហិតោ. សំវេគវត្ថុំ កិត្តេត្វា កីឡនតោ សាធុកីឡនំ នាម. ស្វេបីតិ អបិ-សទ្ទោ អបេក្ខាមន្តានុញ្ញាយ. សុភសុត្តំ ‘‘អចិរបរិនិព្ពុតេ ភគវតី’’តិ (ទី. និ. ១.៤៤៤) វុត្តត្តា ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សេសុ អន្តោគធំ ន ហោតីតិ ចេ? ន, ភគវតោ កាលេ លទ្ធនយត្តា កថាវត្ថុ វិយ. ឆឌ្ឌិតា បតិតា ឧក្លាបា ឆឌ្ឌិតបតិតឧក្លាបា. អាណា ឯវ អប្បដិហតដ្ឋេន ចក្កន្តិ អាណាចក្កំ. ឯកតោ ឯត្ថ និបតន្តីតិ ឯកនិបាតនំ. អាកាសេន អាគន្ត្វា និសីទីតិ ឯកេតិ ឯតំ ទុតិយវារេ គមនំ សន្ធាយាតិ អាយស្មា ឧបតិស្សោ. បឋមំ វា អាកាសេន គន្ត្វា បរិសំ បត្វា ភិក្ខុបន្តិំ អបីឡេន្តោ បថវិយំ និមុជ្ជិត្វា អាសនេ ឯវ អត្តានំ ទស្សេសិ. ឧភយថា ច អាបាថំ គតោ, តេន ឧភយម្បិ យុជ្ជតិ, អញ្ញថា ទ្វីសុ ឯកំ អភូតំ អាបជ្ជតិ.

អថ ខោ អាយស្មា មហាកស្សបោ អាយស្មន្តំ ឧបាលិំ បុច្ឆិ…បេ… អាយស្មា ឧបាលិត្ថេរោ វិស្សជ្ជេសីតិ ឥទំ បុព្ពេ ‘‘បឋមំ អាវុសោ ឧបាលី’’តិអាទិនា (ចូឡវ. ៤៣៩) វុត្តបុច្ឆាវិស្សជ្ជនំ សង្ខិបិត្វា សង្គីតិការកេហិ ទស្សិតវចនន្តិ គណ្ឋិបទេ លិខិតំ. តថា ហោតុ, កិមត្ថំ បនេត្ថ ‘‘និទានម្បិ បុច្ឆិ, បុគ្គលម្បិ បុច្ឆិ, វត្ថុម្បិ បុច្ឆី’’តិ ឯវំ បុព្ពេ ទស្សិតានុក្កមេន អវត្វា ‘‘វត្ថុម្បិ បុច្ឆិ, និទានម្បិ បុច្ឆិ, បុគ្គលម្បិ បុច្ឆី’’តិ ឯវំ អនុក្កមោ កតោតិ? ‘‘វត្ថុមូលកត្តា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ឧប្បដិបាដិយា វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ ឯកេ. ឯត្ថ បន វិចារណា វេរញ្ជកណ្ឌេ សម្បត្តេ ករីយតិ. រាជាគារកេតិ ឯវំនាមកេ ឧយ្យានេ. អភិរមនារហំ កិរ រាជាគារម្បិ. តត្ថ, យស្ស វសេនេតំ ឯវំ នាមំ លភតិ. អថ ខោ ‘‘អាយស្មា មហាកស្សបោ’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តមេវ សង្ខិបិត្វា ទស្សេតិ សង្គីតិការកោ វសីគណោ. យទិ ឯវំ យថា និទានម្បិ បុច្ឆិ, បុគ្គលម្បិ បុច្ឆីតិ ឯត្ថ បុច្ឆាក្កមោ ទស្សិតោ, តថា អានន្ទត្ថេរស្ស វិស្សជ្ជនក្កមោបិ កិមត្ថំ ន ទស្សិតោតិ ចេ? ឥមិនានុក្កមេន សង្គហំ បញ្ចបិ និកាយា អនារុឡ្ហាតិ ទស្សនត្ថំ. កថំ បន អារុឡ្ហាតិ? អាយស្មា មហាកស្សបោ បញ្ចបិ និកាយេ អនុក្កមេនេវ បុច្ឆិ, អានន្ទត្ថេរោ បន អនុក្កមេនេវ បុច្ឆិតម្បិ អបុច្ឆិតម្បិ តស្ស តស្ស សុត្តស្ស សភាវំ អន្តរា ឧប្បន្នំ វត្ថុំ ឧទ្ទេសនិទ្ទេសក្កមំ មាតិកាវិភង្គក្កមន្តិ ឯវមាទិសព្ពំ អនុរូបវចនំ បក្ខិបិត្វា វិស្សជ្ជេសិ, តេនេវាហ ‘‘ឯតេនេវ ឧបាយេន បញ្ចបិ និកាយេ បុច្ឆី’’តិ. អថ វា ‘‘អម្ពលដ្ឋិកាយំ រាជាគារកេ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘រាជាគារកេ អម្ពលដ្ឋិកាយ’’ន្តិ ឧប្បដិបាដិវចនេនបិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ. ‘‘អម្ពលដ្ឋិកាយំ វិហរតិ រាជាគារកេ’’តិ ហិ វុត្តំ.

គហការន្តិ ឥមស្ស អត្តភាវគេហស្ស ការកំ តណ្ហាវឌ្ឍកិំ គវេសន្តោ យេន ញាណេន សក្កា សោ ទដ្ឋុំ, តស្សត្ថាយ ទីបង្ករបាទមូលេ កតាភិនីហារោ ឯត្តកំ កាលំ អនេកជាតិសំសារំ តំ ញាណំ អវិន្ទន្តោ វិចរិន្តិ អត្ថោ. ទុក្ខា ជាតិ បុនប្បុនន្តិ ឥទំ គហការកគវេសនស្ស ការណវចនំ. សព្ពា តេ ផាសុកាតិ តវ សព្ពា អនវសេសកិលេសផាសុកា មយា ភគ្គា. គហកូដំ នាម អវិជ្ជា. សោមនស្សសហគតំ ញាណំ សោមនស្សមយំ. ន ហិ សោមនស្សមយំ ញាណំ ខន្ធសភាវភេទតោ. ទឡ្ហីកម្មសិថិលករណប្បយោជនាតិ យេភុយ្យតាយ វុត្តំ, តំ បន តត្ថ តត្ថ បកាសយិស្សាម. អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហិតេ ធម្មេ ច វិនយេ ចាតិ ឯត្ថ បាណាតិបាតោ អកុសលន្តិ ឯវមាទីសុ មរណាធិប្បាយស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកប្បយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា អកុសលំ, ន បាណសង្ខាតជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឧបច្ឆេទកសង្ខាតោ អតិបាតោ. តថា អទិន្នស្ស បរសន្តកស្ស អាទានសង្ខាតា វិញ្ញត្តិ អព្យាកតោ ធម្មោ, តព្ពិញ្ញត្តិសមុដ្ឋាបិកា ថេយ្យចេតនា អកុសលោ ធម្មោតិ (បដ្ឋា. ១.១.២៧) ឯវមាទិនា អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហិតេ ធម្មេ បដិពលោ វិនេតុំ. ជាតរូបរជតំ បរសន្តកំ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តស្ស យថាវត្ថុំ បារាជិកថុល្លច្ចយទុក្កដេសុ អញ្ញតរំ, ភណ្ឌាគារិកសីសេន ទិយ្យមានំ គណ្ហន្តស្ស បាចិត្តិយំ, អត្តត្ថាយ គណ្ហន្តស្ស និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, កេវលំ លោលតាយ គណ្ហន្តស្ស អនាមាសទុក្កដំ, រូបិយឆឌ្ឌកសម្មតស្ស អនាបត្តីតិ ឯវំ អញ្ញមញ្ញសង្ករវិរហិតេ វិនយេបិ បដិពលោ វិនេតុន្តិ អត្ថោ. ភាវេតីតិ វឌ្ឍេតិ, ឯតេន ផលវសេន ជវនវសេន ច ចិត្តស្ស វុទ្ធិំ ទស្សេតិ. ‘‘អវិសិដ្ឋ’’ន្តិ បាឋោ, សាធារណន្តិ អត្ថោ.

ទេសេន្តស្ស វសេនេត្ថ, ទេសនា បិដកត្តយំ;

សាសិតព្ពវសេនេតំ, សាសនន្តិបិ វុច្ចតិ.

កថេតព្ពស្ស អត្ថស្ស, វសេនាបិ កថាតិ ច;

ទេសនា សាសនា កថា, ភេទម្បេវំ បកាសយេ.

សាសនស្ស នបុំសកត្តា ‘‘យថា…បេ… ធម្មសាសនានី’’តិ វុត្តំ. ទុច្ចរិតសំកិលេសំ នាម អត្ថតោ ចេតនា, តថាការប្បវត្តចិត្តុប្បាទោ វា. អនិច្ចាទិលក្ខណំ បដិវិជ្ឈិត្វា បវត្តត្តា វិបស្សនាចិត្តានិ វិសយតោ លោកិយា’ភិសមយោ អសម្មោហតោ លោកុត្តរោ, លោកុត្តរោ ឯវ វា អភិសមយោ វិសយតោ និព្ពានសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស, ឥតរស្ស មគ្គាទិកស្ស អសម្មោហតោតិបិ ឯកេ. ឯត្ថ ‘‘បដិវេធោ’’តិ វុត្តំ ញាណំ, តំ កថំ គម្ភីរន្តិ ចេ? គម្ភីរស្ស ឧទកស្ស បមាណគ្គហណកាលេ ទីឃេន បមាណេន ភវិតព្ពំ, ឯវំ អលព្ភនេយ្យភាវទស្សនត្ថំ ឥទានីតិ វុត្តន្តិ ឯកេ. យស្ស ចត្ថាយ មគ្គផលត្ថាយ. តញ្ច អត្ថំ នានុភោន្តិ នាធិគច្ឆន្តិ កញ្ចិ អត្តនា អធិប្បេតំ, ឥតិវាទបមោក្ខញ្ច. កស្មា? អត្ថស្ស អនុបបរិក្ខិត្វា គហិតត្តា. អធិគតផលត្តា បដិវិទ្ធាកុប្បោ. បុន ខីណាសវគ្គហណេន អរហន្តមេវ ទស្សេតិ, ន សេក្ខំ. សោ ហិ យថា ភណ្ឌាគារិកោ រញ្ញោ កដកមកុដាទិំ គោបេត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ ឧបនេតិ, ឯវំ សហេតុកានំ សត្តានំ មគ្គផលត្ថាយ ធម្មំ ទេសេសិ. តាសំយេវ តត្ថ វិនយបិដកេ បភេទតោ វុត្តត្តា, វាយមិត្វា តា ឯវ បាបុណាតីតិ អាចរិយា. កិមត្ថំ តិស្សោវ វិជ្ជា តត្ថ វិភត្តាតិ? សីលសម្បត្តិយា ឯតបរមុបនិស្សយភាវតោ. ‘‘អបរេហិបិ សត្តហង្គេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ វិនយធរោ ហោតិ. អាបត្តិំ ជានាតិ, អនាបត្តិំ, លហុកំ អាបត្តិំ, គរុកំ អាបត្តិំ, អនេកវិហិតំ បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ…បេ… ទិព្ពេន ចក្ខុនា វិសុទ្ធេន អតិក្កន្តមានុសកេន សត្តេ បស្សតិ…បេ… អាសវានញ្ច ខយា…បេ… ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ (បរិ. ៣២៧) សុត្តមេត្ថ សាធកំ. វិនយំ បរិយាបុណិត្វា សីលសម្បត្តិំ និស្សាយ អាសវក្ខយញាណេន សហេវ វិយ ទិព្ពចក្ខុបុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណានិ បដិលភតិ. វិសុំ ឯតេសំ បរិកម្មកិច្ចំ នត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ តាសំយេវាតិ វុត្តន្តិ ច វទន្តិ ឯកេ. អភិធម្មេ បន តិស្សោវិជ្ជា ឆ អភិញ្ញា ចតស្សោ ច បដិសម្ភិទា អញ្ញេ ច សម្មប្បធានាទយោ គុណវិសេសា វិភត្តា. កិញ្ចាបិ វិភត្តា, តថាបិ វិសេសតោ បញ្ញាជាតិកត្តា ចតស្សោ បដិសម្ភិទា បាបុណាតីតិ ទស្សនត្ថំ តាសំ តត្ថេវាតិ អវធារណវិបល្លាសោ កតោ. អត្តនា ទុគ្គហិតេន ធម្មេនាតិ បាឋសេសោ. កត្តរិ ចេតំ ករណវចនំ, ហេតុត្ថេ ច, អត្តនា ទុគ្គហិតហេតូតិ អធិប្បាយោ. កស្មា បនាតិ ‘‘អនុលោមិកោ’’តិ វុត្តត្ថំ ទីបេតិ.

បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនានយោ.

ទុតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា

បន្នភារាតិ បតិតក្ខន្ធភារា. ‘‘ភារា ហវេ បញ្ចក្ខន្ធា’’តិ (សំ. និ. ៣.២២) ហិ វុត្តំ. ‘‘សម្មុខា ភវិស្សាម ន ភវិស្សាមា’’តិ វត្តារោ. តេសុ ទហរា កិរ. ជម្មិន្តិ លាមកំ.

ទុតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនានយោ.

តតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា

ព្រហ្មលោកា ចវិត្វាតិ ឯត្ថ ចត្តារោ មគ្គា បញ្ចានន្តរិយានិ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ឥមេយេវ និយតា, ន មហគ្គតា, តស្មា បណិធិវសេន ហេដ្ឋុបបត្តិបិ ហោតិ. អតិច្ឆថាតិ អតិច្ច ឥច្ឆថ, គន្ត្វា ភិក្ខំ បរិយេសថាតិ អធិប្បាយោ. កេដុភំ នាម កព្យករណវិធិយុត្តំ សត្ថំ. កិរិយាកប្បំ ឥត្យេកេ, កត្តាខ្យាទិលក្ខណយុត្តសត្ថំ. អសន្ធិមិត្តាតិ តស្សា នាមំ. តស្សា កិរ សរីរេ សន្ធយោ ន បញ្ញាយន្តិ, មធុសិត្ថកេន កតំ វិយ សរីរំ ហោតិ. តស្មា ‘‘ឯវំនាមិកា ជាតា’’តិបិ វទន្តិ. មាគធកេន បត្ថេន ចត្តារោ បត្ថា អាឡ្ហកំ, ចត្តារិ អាឡ្ហកានិ ទោណំ, ចតុទោណា មានិកា, ចតុមានិកា ខារិកា, វីសតិខារិកោ វាហោតិ. កេថុមាលាតិ ‘‘សីសតោ ឧដ្ឋហិត្វា ឋិតោ ឱភាសបុញ្ជោ’’តិ វទន្តិ. រាជិទ្ធិអធិការប្បសង្គេនេតំ វត្ថុ វុត្តំ, នានុក្កមេន. អនុក្កមេន បន ពុទ្ធសាសនាវហារំ វត្ថុំ ទីបេន្តោ ‘‘រាជា កិរា’’តិអាទិមាហ. កិលេសទមនេន ទន្តំ. កាយវាចាហិ គុត្តំ. ‘‘បាចីនមុខោ’’តិបិ បាឋោ អត្ថិ. បុព្ពេ ជេដ្ឋភាតិកត្តា តេនេវ បរិចយេន បត្តគ្គហណត្ថាយ អាការំ ទស្សេតិ. អភាសីតិ ‘‘ភាសិស្សាមី’’តិ វិតក្កេសិ. អបរេ ‘‘អញ្ញាតន្តិ វុត្តេបិ សព្ពំ អភណី’’តិ វទន្តិ. អមតន្តិ និព្ពានសង្ខាតាយ និវត្តិយា សគុណាធិវចនំ, តស្សា អប្បមាទោ បទំ មគ្គោ. មច្ចូតិ បវត្តិយា សទោសាធិវចនំ, តស្សា បមាទោ បទំ មគ្គោតិ ឯវំ ចត្តារិ សច្ចានិ សន្ទស្សិតានិ ហោន្តិ. សង្ឃសរណគតត្តា សង្ឃនិស្សិតា បព្ពជ្ជា, ភណ្ឌុកម្មស្ស វា តទាយត្តត្តា. និគ្រោធត្ថេរស្សានុភាវកិត្តនាធិការត្តា បុព្ពេ វុត្តម្បិ បច្ឆា វត្តព្ពម្បិ សម្បិណ្ឌេត្វា អាហ ‘‘បុន រាជា អសោការាមំ នាម មហាវិហារំ ការេត្វា សដ្ឋិសហស្សានិ…បេ… ចតុរាសីតិវិហារសហស្សានិ ការាបេសី’’តិ. ‘‘បុថុជ្ជនកល្យាណកស្ស វា បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ’’តិ វចនតោ សេក្ខាវ បរមត្ថតោ ទាយាទា, តថាបិ ថេរោ មហិន្ទកុមារស្ស បព្ពជ្ជត្ថំ ឯកេន បរិយាយេន លោកធម្មសិទ្ធេន ឯវមាហ ‘‘យោ កោចិ មហារាជ…បេ… ឱរសំ បុត្ត’’ន្តិ. វុត្តញ្ហិ វេទេ –

‘‘អង្គា អង្គា សម្ភវសិ, ហទយា អធិជាយសេ;

អត្តា វេ បុត្តោ នាមាសិ, ស ជីវ សរទោសត’’ន្តិ.

តស្មា ឥមិនា បរិយាយេន ឱរសោ បុត្តោ មាតាបិតូហិ បព្ពជិតោ ចេ, អត្ថតោ តេ សយំ បព្ពជិតា វិយ ហោន្តិ. ធម្មកថិកា កស្មា នារោចេន្តិ? រាជា ‘‘ថេរំ គណ្ហិត្វា អាគច្ឆថា’’តិ អមច្ចេ បេសេសិ, ធម្មកថិកា ថេរស្ស អាគមនកាលេ បរិវារត្ថាយ បេសិតា, តស្មា. អបិច តេន វុត្តវិធិនាវ វទន្តិ ចណ្ឌត្តា, ចណ្ឌភាវោ ចស្ស ‘‘អម្ពំ ឆិន្ទិត្វា វេឡុយា វតិំ ករោហី’’តិ វុត្តអមច្ចវត្ថុនា វិភាវេតព្ពោ. កស្មា បន ធម្មកថិកា រាជាណាបនំ ករោន្តីតិ? ‘‘សាសនំ បគ្គហេតុំ សមត្ថោ’’តិ វុត្តត្តា. ទីបកតិត្តិរោតិ កូដតិត្តិរោ. អយំ បន កូដតិត្តិរកម្មេ និយុត្តោបិ សុទ្ធចិត្តោ, តស្មា តាបសំ បុច្ឆិ. សាណិបាការន្តិ សាណិបាការេន. វិភជិត្វា វទតីតិ វិភជ្ជវាទី ‘‘អត្ថិ ខ្វេស ព្រាហ្មណ បរិយាយោ’’តិអាទិនា (បារា. ៥). អបិច សស្សតវាទី ច ភគវា ‘‘អត្ថិ, ភិក្ខវេ, អជាតំ អភូតំ អសង្ខត’’ន្តិអាទិ (ឥតិវុ. ៤៣)-វចនតោ. ឯកច្ចសស្សតិកោ ច ‘‘សប្បច្ចយា ធម្មា, អប្បច្ចយា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. ទុកមាតិកា ៧) វចនតោ. អន្តានន្តិកោ ច –

‘‘គមនេន ន បត្តព្ពោ, លោកស្សន្តោ កុទាចនំ;

ន ច អប្បត្វា លោកន្តំ, ទុក្ខា អត្ថិ បមោចនំ’’. (សំ. និ. ១.១០៧; អ. និ. ៤.៤៥);

‘‘អនមតគ្គោយំ, ភិក្ខវេ, សំសារោ បុព្ពកោដិ ន បញ្ញាយតី’’តិ (សំ. និ. ២.១២៤; ចូឡនិ. កប្បមាណវបុច្ឆានិទ្ទេស ៦១) វចនតោ. អមរាវិក្ខេបិកបក្ខម្បិ ឦសកំ ភជតិ ភគវា ‘‘សស្សតោ លោកោតិ អព្យាកតមេតំ អសស្សតោ លោកោតិ អព្យាកតមេត’’ន្តិអាទិអព្យាកតវត្ថុទីបនតោ សម្មុតិសច្ចទីបនតោ ច. តញ្ហិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធាទិវសេន ន វត្តព្ពំ. យថាហ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនំ ន វត្តព្ពំ អជ្ឈត្តារម្មណន្តិបី’’តិអាទិ (ធ. ស. ១៤៣៧). តថា អធិច្ចសមុប្បន្និកបក្ខម្បិ ភជតិ ‘‘លទ្ធា មុធា និព្ពុតិំ ភុញ្ជមានា’’តិ (ខុ. បា. ៦.៧; សុ. និ. ២៣០) វចនតោ. តត្ថ ហិ មុធាតិ អធិច្ចសមុប្បន្នវេវចនំ. សញ្ញីវាទាទិកោ ច ភគវា សញ្ញីភវអសញ្ញីភវនេវសញ្ញីនាសញ្ញីភវវសេន. ឧច្ឆេទវាទី ច ‘‘អហញ្ហិ, ព្រាហ្មណ, ឧច្ឆេទំ វទាមិ រាគស្សា’’តិ (បារា. ៦) វចនតោ. ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទី ច ‘‘ខីណា ជាតិ, វុសិតំ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ (មហាវ. ២៣; ទី. និ. ២.២១៥; សំ. និ. ៣.៣៥) វចនតោ, ‘‘នត្ថិ ទានិ បុនព្ភវោ’’តិ (មហាវ. ១៦) វចនតោ, ទិដ្ឋេវ ធម្មេ និរោធសមាបត្តិទីបនតោ ច. ឯវំ តេន តេន បរិយាយេន តថា តថា វេនេយ្យជ្ឈាសយានុរូបំ វិភជិត្វា វទតីតិ វិភជ្ជវាទី ភគវាតិ.

តតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនានយោ.

បុប្ផនាមោ សុមនត្ថេរោ. មហាបទុមត្ថេរោតិ ឯកេ. មហិំសកមណ្ឌលំ អន្ធរដ្ឋន្តិ វទន្តិ. ធម្មចក្ខុ នាម តយោ មគ្គា. សោតាបត្តិមគ្គន្តិ ច ឯកេ. បញ្ចបិ រដ្ឋានិ បញ្ច ចីនរដ្ឋានិ នាម. រាជគហេតិ ទេវិយា កតវិហារេ. សិលកូដម្ហីតិ បព្ពតកូដេ. វឌ្ឍមានន្តិ អលង្ករណចុណ្ណំ. អរិយទេសេ អតីវ សម្មតំ កិរ. ឯករសេន នាថករណា ឥតិ ទមិឡា. សារបាមង្គន្តិ ឧត្តមំ បាមង្គំ. បេតវត្ថុអាទិនា សំវេជេត្វា អភិសមយត្ថំ សច្ចសំយុត្តញ្ច. មេឃវនុយ្យានំ នាម មហាវិហារដ្ឋានំ. ‘‘ទ្វាសដ្ឋិយា លេណេសូ’’តិ បាឋោ. ទសភាតិកន្តិ អភយកុមារាទយោ ទស, តេ ឥធ ន វុត្តា. វុត្ថវស្សោ បវារេត្វាតិ ចាតុមាសិនិយា បវារណាយាតិ អត្ថោ. បឋមបវារណាយ វា បវារេត្វា ឯកមាសំ តត្ថេវ វសិត្វា កត្តិកបុណ្ណមាសិយំ អវោច, អញ្ញថា ‘‘បុណ្ណមាយំ មហាវីរោ’’តិ វុត្តត្តា ន សក្កា គហេតុំ. មហាវីរោតិ ពុទ្ធោបចារេន ធាតុយោ វទតិ. ជង្ឃប្បមាណន្តិ ‘‘ថូបស្ស ជង្ឃប្បមាណ’’ន្តិ វទន្តិ. មាតុលភាគិនេយ្យា ចូឡោទរមហោទរា. ធរមានស្ស វិយ ពុទ្ធស្ស រស្មិ សរសរស្មិ, រញ្ញោ លេខាសាសនំ អប្បេសិ, ឯវញ្ច មុខសាសនមវោច. ទោណមត្តា មគធនាឡិយា ទ្វាទសនាឡិមត្តា កិរ. ‘‘បរិច្ឆិន្នដ្ឋានេ ឆិជ្ជិត្វា’’តិ បាឋោ. សព្ពទិសាហិ បញ្ច រស្មិយោ អាវដ្ដេត្វាតិ បញ្ចហិ ផលេហិ និក្ខន្តត្តា បញ្ច, តា បន ឆព្ពណ្ណាវ. កត្តិកជុណ្ហបក្ខស្ស បាដិបទទិវសេតិ ជុណ្ហបក្ខស្ស បឋមទិវសេតិ អត្ថោ. មហាពោធិដ្ឋានេ បរិវារេត្វា ឋិតនាគយក្ខាទិទេវតាកុលានិ. គោបកា នាម រាជបរិកម្មិនោ តថាភាវកិច្ចា. តេសំ កុលានំ នាមន្តិបិ កេចិ. ឧទកាទិវាហា កាលិង្គា. កាលិង្គេសុ ជនបទេសុ ជាតិសម្បន្នំ កុលំ កាលិង្គកុលន្តិ កេចិ.

បឋមបាដិបទទិវសេតិ ទុតិយឧបោសថស្ស បាដិបទទិវសេតិ អត្ថោ. តត្ថ ឋិតេហិ សមុទ្ទស្ស ទិដ្ឋត្តា តំ ឋានំ សមុទ្ទសាលវត្ថុ. សោឡស ជាតិសម្បន្នកុលានិ អដ្ឋ ព្រាហ្មណាមច្ចកុលានិ. មហាអរិដ្ឋត្ថេរោ ចេតិយគិរិម្ហិ បព្ពជិតោ. អមច្ចស្ស បរិវេណដ្ឋានេតិ សម្បតិកាលវសេនាហ. មហិន្ទត្ថេរោ ទ្វាទសវស្សិកោ ហុត្វា តម្ពបណ្ណិទីបំ សម្បត្តោ, តត្ថ ទ្វេ វស្សានិ វសិត្វា វិនយំ បតិដ្ឋាបេសិ, ទ្វាសដ្ឋិវស្សិកោ ហុត្វា បរិនិព្ពុតោ. វិនយោ សំវរត្ថាយាតិ វិនយបិដកំ, តស្ស បរិយាបុណនំ វា. យថាភូតញាណទស្សនំ សប្បច្ចយនាមរូបបរិគ្គហោ. មគ្គាទិបច្ចវេក្ខណេ អសតិ អន្តរា បរិនិព្ពានំ នាម នត្ថិ សេក្ខស្ស មរណំ វា, សតិយេវ ហោតិ. តស្មា អាហ ‘‘វិមុត្តិញាណទស្សន’’ន្តិ. អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយាតិ កញ្ចិ ធម្មំ អនុបាទាយ អគ្គហេត្វា ឦសកម្បិ អនវសេសេត្វា បរិនិព្ពានត្ថាយាតិ អត្ថោ. ឧបនិសាតិ ‘‘វិនយោ សំវរត្ថាយា’’តិអាទិកា ការណបរម្បរា. ឯត្តាវតា អត្តហិតនិប្ផត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បរហិតនិប្ផត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯតទត្ថំ សោតាវធាន’’ន្តិ អាហ. តស្សត្ថោ – អត្តនោ វិនយកថនំ វិនយមន្តនញ្ច ឧគ្គហេតុំ បរេសំ សោតស្ស ឱទហនំ សោតាវធានំ. តតោ ឧគ្គហិតវិនយកថាមន្តនានំ តេសំ ឧបនិសា យថាវុត្តការណបរម្បរា សិទ្ធាយេវាតិ ន បុន ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា. អញ្ញថា ឯតទត្ថា ឧបនិសាតិ ឥមិនា វចនេនេវ អនុបាទាបរិនិព្ពានស្ស សង្គហិតត្តា អនុបាទាបរិនិព្ពានតោ ឧទ្ធំ សោតាវធានាសម្ភវតោ ឯតទត្ថំ សោតាវធានន្តិ អន្តេ ន សម្ភវតីតិ និរត្ថកំ ភវេយ្យ, ន ច និរត្ថកំ បរហិតនិប្ផត្តិយា មូលការណទស្សនត្ថត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ យថា យថា យំ យំ, សម្ភវេយ្យ បទំ ឥធ;

តំ តំ តថា តថា សព្ពំ, បយោជេយ្យ វិចក្ខណោតិ.

ពាហិរនិទានកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បារាជិកវណ្ណនា

វេរញ្ជកណ្ឌោ

វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា

‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេសាលិយំ វិហរតិ មហាវនេ កូដាគារសាលាយំ. តេន ខោ បន សមយេន វេសាលិយា អវិទូរេ កលន្ទគាមោ នាម ហោតី’’តិ វិនយនិទានេ អារភិតព្ពេ វេរញ្ជកណ្ឌស្ស អារម្ភោ កិមត្ថោតិ ចេ? វុច្ចតេ – មូលតោ បភុតិ វិនយនិទានំ ទស្សេតុំ. យទិ ឯវំ ‘‘បឋមំ អាវុសោ ឧបាលិ បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្តន្តិ, វេសាលិយ’’ន្តិ វចនេន វិរុជ្ឈតីតិ ចេ? ន វិរុជ្ឈតិ. កស្មា? កត្ថ បញ្ញត្តន្តិ ហិ និទានបុច្ឆា. ឯវំ សន្តេបិ ‘‘បឋមស្ស បារាជិកស្ស កិំនិទាន’’ន្តិ បុច្ឆិតេ សាធារណមហានិទានវិស្សជ្ជនំ អយុត្តំ វិយាតិ? នាយុត្តំ, សព្ពេសំ សិក្ខាបទានំ បាដេក្កំ និទានស្ស បុដ្ឋត្តា តស្ស វិស្សជ្ជេតព្ពត្តា ច សព្ពសាធារណមហានិទានំ បឋមមាហ. ឯកន្តេន បុច្ឆាវិស្សជ្ជនក្កមេន បារាជិកាទីនិ សង្គហំ អារោបិតានិ. កថំ អារោបិតានីតិ ចេ? អាយស្មតា មហាកស្សបេន អនុក្កមេន សព្ពោបិ វិនយោ បុច្ឆិតោ, បុដ្ឋេន ច អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន យថាសម្ភវំ និរន្តរំ វិស្សជ្ជិតមេវ. អបុច្ឆិតានិបិ វិនីតវត្ថុអាទីនិ យុជ្ជមានានិ វត្ថូនិ អន្តោកត្វា វិស្សជ្ជនក្កមេនេវ គណសជ្ឈាយមកំសូតិ វេទិតព្ពំ. អញ្ញថា វេរញ្ជកណ្ឌំ បឋមបារាជិកស្សេវ និទានន្តិ វា អនធិការិកំ វា និប្បយោជនំ វា បាដេក្កំ សិក្ខាបទនិទានបុច្ឆានន្តរំ តទេវ វិស្សជ្ជេតព្ពន្តិ វា អាបជ្ជតិ, តស្មា អាទិតោ បភុតិ វិនយនិទានំ ទស្សេតុំ ‘‘តេន សមយេនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ.

ឥទានិ និទានភណនេ បយោជនំ វក្ខាម – វិនយស្សអាណាទេសនត្តា ភគវតោ តាវ អាណារហភាវទីបនំ, អាណាភូតស្ស ច វិនយស្ស អនញ្ញវិសយភាវទីបនំ, អាណាយ ឋិតានំ សាវកានំ មហានុភាវទីបនញ្ចាតិ តិវិធមស្ស បយោជនំ. កថំ? អាណាសាសនារហោ ហិ ភគវា បហីនកិលេសត្តា, អធិគតគុណវិសេសត្តា, លោកជេដ្ឋសេដ្ឋត្តា, តាទិភាវប្បត្តត្តា ច, អរសរូបតាទីហិ អដ្ឋហិ អក្កោសវត្ថូហិ អកម្បនតោ ភគវតោ តាទិភាវប្បត្តិ វេទិតព្ពា, អដ្ឋន្នម្បិ តេសំ អក្កោសវត្ថូនំ អត្តនិ សម្ភវបរិយាយទីបនបាឡិយា បហីនកិលេសតា វេទិតព្ពា. ចតុន្នំ ឈានានំ តិស្សន្នញ្ច វិជ្ជានំ អធិគមបរិទីបនេន អធិគតគុណវិសេសតា វេទិតព្ពា. ‘‘នាហំ តំ ព្រាហ្មណ បស្សាមិ សទេវកេ…បេ… មុទ្ធាបិ តស្ស វិបតេយ្យា’’តិ ច ‘‘ជេដ្ឋោ សេដ្ឋោ លោកស្សា’’តិ ច វចនេន ជេដ្ឋសេដ្ឋតា វេទិតព្ពា, ឥទញ្ច ភគវតោ អាណារហភាវទីបនប្បយោជនំ. ‘‘អាគមេហិ ត្វំ សារិបុត្ត, អាគមេហិ ត្វំ សារិបុត្ត, តថាគតោវ តត្ថ កាលំ ជានិស្សតី’’តិ វចនំ អនញ្ញវិសយភាវទីបនំ. ‘‘សាធាហំ, ភន្តេ, បថវិំ បរិវត្តេយ្យ’’ន្តិ ច ‘‘ឯកាហំ, ភន្តេ, បាណិំ អភិនិម្មិនិស្សាមី’’តិ ច ‘‘សាធុ, ភន្តេ, សព្ពោ ភិក្ខុសង្ឃោ ឧត្តរកុរុំ បិណ្ឌាយ គច្ឆេយ្យា’’តិ ច ឥមេហិ ថេរស្ស តីហិ សីហនាទេហិ អាណាយ ឋិតានំ សាវកានំ មហានុភាវតាទីបនំ វេទិតព្ពំ. សាវត្ថិយាទីសុ អវិហរិត្វា កិមត្ថំ ភគវា វេរញ្ជាយមេវ តទា វិហាសីតិ ចេ? នឡេរុយក្ខស្ស បីតិសញ្ជននត្ថំ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ភិក្ខាវសេន អកិលមនត្ថំ, វេរញ្ជព្រាហ្មណស្ស បសាទសញ្ជននត្ថំ, មហាមោគ្គល្លានត្ថេរស្ស អានុភាវទីបនដ្ឋានភូតត្តា, សារិបុត្តត្ថេរស្ស វិនយបញ្ញត្តិយាចនហេតុភូតបរិវិតក្កនដ្ឋានភូតត្តា ច. តេសុ បច្ឆិមំ ពលវការណំ, តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តេន សមយេនាតិ យេន កាលេន អាយស្មតោ…បេ… តេន កាលេនា’’តិ. បុរិមេសុ ចតូសុ អសង្គហការណេសុ បឋមេន ភគវា មេត្តាភាវនាទិនា អមនុស្សានំ ចិត្តសំរក្ខណេន ភិក្ខូនំ អាទរំ ជនេតិ. ទុតិយេន បរិសាវចរេន ភិក្ខុនា ឯវំ បរិសា សង្គហេតព្ពា, ឯវំ អប្បិច្ឆេន សន្តុដ្ឋេន ច ភវិតព្ពន្តិ វា ទស្សេតិ. តតិយេន បច្ចយេ និរបេក្ខេន កុលានុគ្គហោ កាតព្ពោតិ. ចតុត្ថេន ឯវំ មហានុភាវេនាបិ បច្ចយត្ថំ ន លោលុប្បំ កាតព្ពំ, កេវលំ បរទត្តុបជីវិនា ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘តេនាតិអាទិបាឋស្ស…បេ… វិនយស្សត្ថវណ្ណន’’ន្តិ វចនតោ អញ្ញោ តេនាតិអាទិបាឋោ, អញ្ញោ វិនយោ អាបជ្ជតិ.

‘‘តេនាតិអាទិបាឋម្ហា, កោ អញ្ញោ វិនយោ ឥធ;

តស្សត្ថំ ទស្សយន្តោវ, ករេ វិនយវណ្ណន’’ន្តិ. –

ចេ? ននុ វុត្តំ បុព្ពេវ ‘‘ឥទញ្ហិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតី’’តិអាទិ, តស្មា ឧបាលិត្ថេរេន វុត្តស្ស តេនាតិអាទិបាឋស្ស អត្ថំ នានប្បការតោ ទស្សយន្តោ ករិស្សាមិ វិនយស្ស ភគវតោ អត្តបច្ចក្ខវចនភូតស្ស អត្ថវណ្ណនន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. យទិ ឯវំ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតីតិ ឯវមាទិវចនបដិមណ្ឌិតនិទានំ វិនយបិដកំ កេន ធារិត’’ន្តិអាទិវចនំ វិរុជ្ឈតិ ‘‘តេន សមយេនា’’តិអាទិវចនស្ស វិនយបិដកបរិយាបន្នភាវទីបនតោតិ ចេ? ន, អញ្ញត្ថេបិ តព្ពោហារសិទ្ធិតោ ‘‘នានាវិធភិត្តិកម្មបដិមណ្ឌិតវសនោ បុរិសោ’’តិអាទីសុ វិយ. វិនយស្សាទិភាវេន សង្គីតិការកេហិ អនុញ្ញាតត្តា វិនយបរិយាបន្នតាបិ យុជ្ជតិ តស្ស វចនស្ស. ឯត្ថាហ – យថា សុត្តន្តេ ‘‘ឯកំ សមយ’’ន្តិ ច, អភិធម្មេ ច ‘‘យស្មិំ សមយេ’’តិ អនិយមតោ វុត្តំ, តថា អវត្វា ឥធ ‘‘តេន សមយេនា’’តិ បឋមំ តំនិទ្ទេសោវ កស្មា វុត្តោតិ? វុច្ចតេ – តស្ស តស្ស សិក្ខាបទបញ្ញត្តិសមយស្ស, យស្ស វា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុភូតស្ស សមយស្ស ហេតុ ភគវា តត្ថ តត្ថ វិហាសិ, តស្ស ច សមយស្ស អតីតស្ស តេសំ សង្គីតិការកានំ វសីនំ សុវិទិតត្តា. កថំ? ‘‘យេ តេ ភិក្ខូ អប្បិច្ឆា តេ ឧជ្ឈាយន្តី’’តិអាទិវចនតោ, ‘‘អថ ខោ តេ ភិក្ខូ ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុ’’ន្តិ ច ‘‘អថ ខោ ភគវា ឯតស្មិំ និទានេ សន្និបាតាបេត្វា’’តិ ច ‘‘ភិក្ខូនំ តទនុច្ឆវិកំ តទនុ…បេ… ទស អត្ថវសេ បដិច្ច សង្ឃសុដ្ឋុតាយា’’តិ ច ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, ឥមំ សិក្ខាបទំ ឧទ្ទិសេយ្យាថា’’តិ ច ខន្ធកេសុ ច ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តីហិ សរណគមនេហិ បព្ពជ្ជ’’ន្តិអាទិវិនយក្កមស្ស វចនតោ យោ សោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិសមយោ, តស្ស តស្ស វិនយក្កមស្ស សោ បញ្ញត្តិសមយោ ច សុវិទិតោ តេសំ បញ្ចសតានំ ធម្មធរានំ ភិក្ខូនំ, នាយំ នយោ សុត្តន្តាភិធម្មេសុ សម្ភវតិ. តស្មា សុវិទិតត្តា តេន សមយេន ហេតុភូតេន វិហរតីតិ វិហរតិបទេន ឯកសម្ពន្ធត្តា ច បឋមំ យំនិទ្ទេសាទិនោ អសម្ភវតោ ច វិនយបិដកេ តំនិទ្ទេសោវ បឋមំ វុត្តោ. កថំ? ឯត្ថ ‘‘យេន ខោ បន សមយេន វេសាលិយា អវិទូរេ កលន្ទគាមោ នាម ហោតី’’តិ វា ‘‘យេន ខោ បន សមយេន វេសាលី…បេ… ហោតី’’តិ វា អសម្ភវតោ យំនិទ្ទេសេន អវត្វា តំនិទ្ទេសស្សេវ សម្ភវតោ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន…បេ… កលន្ទគាមោ នាម ហោតី’’តិ វុត្តន្តិ, កេវលំ សុវិទិតត្តា វា. អនិយមនិទ្ទេសវចនន្តិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ យថាវុត្តនយេន និយមនិទ្ទេសវចនមេវេតំ តំនិទ្ទេសត្តា, តថាបិ សម្បតិកាលវសេន តទិតរេសំ ភិក្ខូនំ អវិទិតត្តា ‘‘អនិយមនិទ្ទេសវចន’’ន្តិ វុត្តំ. យំ បន វុត្តំ ‘‘អយញ្ហិ សព្ពស្មិម្បិ វិនយេ យុត្តី’’តិ, តំ តព្ពហុលេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

យទិ សព្ពំ តេនាតិ បទំ អនិយមនិទ្ទេសវចនំ ភវេយ្យ, តេន ហិ ភិក្ខវេ ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទន្តិ ឯត្ថ ឥទម្បិ បុព្ពេ សិទ្ធត្ថំ តេនាតិ បទំ អនិយមនិទ្ទេសវចនំ ភវេយ្យ. ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា ឧរុវេលាយំ វិហរតី’’តិអាទីសុ វុត្តំ តេនាតិ បទញ្ច អនិយមនិទ្ទេសវចនំ ភវេយ្យ, ន ច ហោតិ, តស្មា យេសំ តេន តំនិទ្ទេសេន និទ្ទិដ្ឋត្ថោ អវិទិតោ, តេសំ វសេនាហ ‘‘អនិយមនិទ្ទេសវចនមេត’’ន្តិ. អថ វា តតោ បឋមំ តទត្ថាទស្សនតោ បច្ឆាបិ តំសម្ពន្ធេន យំនិទ្ទេសទស្សនតោ ច ‘‘អនិយមនិទ្ទេសវចនមេត’’ន្តិ វុត្តំ. អថ វា បុព្ពណ្ហាទីសុ អយំ នាមាតិ អនិយមេត្វា កាលបរិទីបនស្ស សមយសទ្ទស្ស ឧបបទភាវេនបិ ឯវំ វត្តុមរហតិ ‘‘យទិទំ អនិយមនិទ្ទេសវចន’’ន្តិ. អថ វា ‘‘តេនា’’តិ វុត្តេ តេន ឃដេន បដេនាតិ សព្ពត្ថប្បសង្គនិវារណត្ថំ និយមំ ករោតិ ‘‘សមយេនា’’តិ. កេន បន សមយេន? បរភាគេ អត្ថតោ សិទ្ធេន សារិបុត្តស្ស បរិវិតក្កសមយេន. ឯត្ថាហ – វិតក្កសមយោ ចេ ឥធាធិប្បេតោ, ‘‘បរតោ ឥធ បន ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតិ. យោ ហិ សោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិសមយោ សារិបុត្តាទីហិបិ ទុព្ពិញ្ញេយ្យោ, តេន សមយេន ហេតុភូតេន ករណភូតេន ចា’’តិអាទិវចនំ វិរុជ្ឈតីតិ? ន, ពាហុល្លេន វុត្តត្តា. សុត្តន្តាភិធម្មេសុ វិយ អវត្វា ឥធ វិនយបិដកេ ករណវចនេន កស្មា និទ្ទេសោតិ ហិ ចោទនា. តស្មា តស្សា វិស្សជ្ជនេ ពាហុល្លេន ករណវចនប្បយោជនំ វត្តុកាមោ អាចរិយោ អាហ ‘‘យោ សោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិសមយោ’’តិអាទិ. ន សម្បតិ វុច្ចមានស្សេវ ករណវចនស្ស បយោជនំ វត្តុកាមោ, ឥមស្ស បន ហេតុអត្ថោវ សម្ភវតិ, ន ករណត្ថោ, តស្មា អាហ ‘‘អបរភាគេ អត្ថតោ សិទ្ធេនា’’តិអាទិ. សមយញ្ចាតិ អាគមនបច្ចយសមវាយំ តទនុរូបកាលញ្ច ឧបាទាយាតិ អត្ថោ. បច្ចយសាមគ្គិញ្ច អាគមនកាលញ្ច លភិត្វា ជានិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ.

ឯត្ថាហ – យថា ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ សមយោ ចា’’តិ ឯត្ថ ខណសមយានំ ឯកោ អត្ថោ, តថា កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយាតិ កាលសមយានំ ឯកោ អត្ថោ សិយា, អបិច អាគមនបច្ចយសមវាយោ ចេត្ថ សមយោ កាលស្សាបិ អាគមនបច្ចយត្តា សមយគ្គហណេនេវ សោ គហិតោតិ វិសុំ កាលោ កិមត្ថំ គហិតោតិ ច? វុច្ចតេ – អប្បេវ នាម ស្វេបីតិ កាលស្ស បឋមំ និយមិតត្តា ន សមយោ កាលត្ថោ. តស្មិំ ស្វេតិ និយមិតកាលេ ឥតរេសំ អាគមនបច្ចយានំ សមវាយំ បដិច្ច ឧបសង្កមេយ្យាម យថានិយមិតកាលេបិ បុព្ពណ្ហាទិប្បភេទំ យថាវុត្តសមវាយានុរូបំ កាលញ្ច ឧបាទាយាតិ ស្វេតិ បរិច្ឆិន្នទិវសេ បុព្ពណ្ហាទិកាលនិយតភាវំ ទស្សេតិ, តស្មា កាលសមយានំ ន ឯកត្ថត្តា កាលស្ស វិសុំ គហណម្បិ សាត្ថកន្តិ វេទិតព្ពំ. យស្មា ខណេ ខណេ ត្វំ ភិក្ខុ ជាយសិ ច ជីយសិ ច មីយសិ ចេតិ ភិក្ខុនិយា សន្តិកេ អភិក្ខណំ គច្ឆតីតិ (បាចិ. ១៩៨) ច ខណេ ខណេ ភាសតិ សត្ថុសាសនន្តិ ច ខណសទ្ទោ អនេកត្ថោ, តថា សមយសទ្ទោ ច, តស្មា ឯកមេកេន និយមេន្តោ ‘‘ឯកោវ ខោ, ភិក្ខវេ, ខណោ ច សមយោ ចា’’តិ អាហ. ខណសមយានំ អត្ថោ ឯកត្ថោ យុជ្ជតិ ខណោ ឱកាសលាភោ, អដ្ឋក្ខណវជ្ជិតោ នវមោ ខណោតិ អត្ថោ. អត្តនោ អត្តនោ ឧច្ឆេទាទយោ ទិដ្ឋិគតសង្ខាតេ សមយេ ឯត្ថ បវទន្តីតិ សមយប្បវាទកោ. ស្វេវ តិន្ទុកាចីរសង្ខាតាយ តិម្ពរុរុក្ខបន្តិយា បរិក្ខិត្តត្តា តិន្ទុកាចីរំ. ឯកសាលកេតិ ឯកោ សាលរុក្ខោ. ‘‘កុដិកា’’តិបិ វទន្តិ. អត្ថាភិសមយាតិ អត្តនោ ហិតបដិលាភា. ធីរោតិ ច បណ្ឌិតោ វុច្ចតិ, នាញ្ញោ. សម្មា មានាភិសមយាតិ សុដ្ឋុ មានស្ស បហានេន, សមុច្ឆេទវសេន សុដ្ឋុ មានប្បហានេនាតិ អត្ថោ. ទុក្ខស្ស បីឡនដ្ឋោតិអាទីសុ ‘‘ចតុន្នំ សច្ចានំ ចតូហិ អាការេហិ បដិវេធោ’’តិអាទីសុ ខន្ធបញ្ចកសង្ខាតស្ស ទុក្ខស្ស ទុក្ខាការតាយដ្ឋោ. សង្ខតដ្ឋោ ការណុប្បត្តិអត្ថោ, ទុក្ខាយ វេទនាយ សន្តាបដ្ឋោ. សុខាយ វេទនាយ វិបរិណាមដ្ឋោ. បីឡនដ្ឋាទិកោវ អភិសមយដ្ឋោតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. គព្ភោក្កន្តិសមយោតិអាទីសុបិ បថវីកម្បនអាលោកបាតុភាវាទីហិ ទេវមនុស្សេសុ បាកដោ. ទុក្ករការិកសមយោបិ កាឡោ សមណោ គោតមោ ន កាឡោតិអាទិនា បាកដោ. សត្តសត្តាហានិ ច អញ្ញានិ ច ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារសមយោ.

អច្ចន្តមេវ តំ សមយន្តិ អារម្ភតោ បដ្ឋាយ យាវ បត្តសន្និដ្ឋានា, តាវ អច្ចន្តសម្បយោគេន តស្មិំ សមយេ. ករុណាវិហារេន វិហាសីតិ ករុណាកិច្ចវិហារេន តស្មិំ សមយេ វិហាសីតិ អត្ថោ. តំ សមយញ្ហិ ករុណាកិច្ចសមយំ. ញាណកិច្ចំ ករុណាកិច្ចន្តិ ទ្វេ ភគវតោ កិច្ចានិ, អភិសម្ពោធិ ញាណកិច្ចំ, មហាករុណាសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិត្វា វេនេយ្យសត្តាវលោកនំ កត្វា តទនុរូបករណំ ករុណាកិច្ចំ. ‘‘សន្និបតិតានំ វោ, ភិក្ខវេ, ទ្វយំ ករណីយ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២៧៣; ឧទា. ១២, ២៨) ហិ វុត្តំ, តំ ភគវាបិ ករោតិយេវ. អថ វា អាគន្តុកេហិ ភិក្ខូហិ អាទិសមាយោគញ្ច. តត្ថ ករុណាកិច្ចំ វិហារំ ទស្សេន្តោ ‘‘ករុណាវិហារេន វិហាសី’’តិ អាហ. អធិករណញ្ហិ កាលត្ថោតិ ឯត្ថ ហិ-ការោ ការណត្ថោ. តត្ថ ហិ អភិធម្មេ កាលសមូហខណសមវាយហេតុសង្ខាតវសេន បញ្ចវិធោ សមយដ្ឋោ ទដ្ឋព្ពោ. កាលសមូហដ្ឋោ សមយោ កថំ អធិករណំ ហោតិ? អធិករណមុប្បត្តិដ្ឋានំ បុព្ពណ្ហេ ជាតោតិ យថា, ឯវំ កាលដ្ឋោ សមយសទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. កថំ រាសដ្ឋោ? យវរាសិម្ហិ ជាតោតិ យថា. តស្មា យស្មិំ កាលេ បុញ្ជេ វា ចិត្តំ សមុប្បន្នំ, តស្មិំ កាលេ បុញ្ជេ វា ផស្សាទយោ ឧប្បជ្ជន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. អធិករណញ្ហីតិ ឯត្ថ អភិធម្មេ និទ្ទិដ្ឋំ អធិករណំ កាលដ្ឋោ សមូហដ្ឋោ ច ហោតិ, ‘‘យស្មិំ សមយេ’’តិ វុត្តំ អធិករណំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥទានិ ភាវេនភាវលក្ខណញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ វុត្តាន’’មិច្ចាទិមាហ. តត្ថ អភិធម្មេ វុត្តានំ ភាវោ នាម កិន្តិ? ឧប្បត្តិ វិជ្ជមានតា, សា តេសំ តត្ថ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ, សា បន សមយស្ស ភាវេន ភាវោ លក្ខីយតិ ញាយតិ, តស្មា តត្ថ ភុម្មវចននិទ្ទេសោ កតោតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ ខណោ នាម អដ្ឋក្ខណវិនិមុត្តោ នវមោ ខណោ, តស្មិំ សតិ ឧប្បជ្ជតិ. សមវាយោ នាម ចក្ខុន្ទ្រិយាទិការណសាមគ្គី, តស្មិំ សតិ ឧប្បជ្ជតិ. ហេតុ នាម រូបាទិអារម្មណំ. តស្មា តស្មិំ ខណការណសមវាយហេតុម្ហិ សតិ តេសំ ផស្សាទីនំ ភាវោ វិជ្ជមានតា ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥធ បន ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតីតិ ឯត្ថ អត្ថទ្វយមេកស្ស សម្ភវតីតិ ឥធ វិនយេ វុត្តស្ស សមយសទ្ទស្ស កត្តុករណត្ថេ តតិយា ហេតុម្ហិ ច ឥត្យុត្តត្តា. សោ ទុព្ពិញ្ញេយ្យោតិ ‘‘តថាគតោវ តត្ថ កាលំ ជានិស្សតី’’តិ វុត្តត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេន សមយេនាតិ តស្ស សមយស្ស ការណា ‘‘អន្នេន វសតិ វិជ្ជាយ វសតី’’តិ យថា, អន្នំ វា វិជ្ជំ វា លភាមីតិ តទត្ថំ វសតីត្យត្ថោ. ឯវំ ‘‘តេន សមយេន វិហរតី’’តិ វុត្តេ ហេត្វត្ថេ តតិយា ទដ្ឋព្ពា, តស្មា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា សមយញ្ច វីតិក្កមញ្ច ឱលោកយមានោ តត្ថ តត្ថ វិហាសីតិ វុត្តំ ហោតិ. តតិយបារាជិកាទីសុ ‘‘ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ, អទ្ធមាសំ, បដិសល្លីយិតុ’’ន្តិ (បារា. ១៦២) ឯវមាទីសុ ទដ្ឋព្ពា, តស្មា ទុតិយា កាលទ្ធានេ អច្ចន្តសំយោគេតិ ទុតិយាត្រ សម្ភវតិ ‘‘មាសមធីតេ ទិវសមធីតេ’’តិ យថា. ឥធ បន ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតីតិ ឯត្ថ យស្ស ករណវចនស្ស ហេតុអត្ថោ សម្ភវតិ, តេន សមយេន ហេតុភូតេន តំ តំ វត្ថុវីតិក្កមសង្ខាតំ វីតិក្កមសមយសង្ខាតំ វា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុញ្ច អបេក្ខមានោ ភគវា តត្ថ តត្ថ វិហាសិ. យស្ស ករណត្ថោ សម្ភវតិ, តេន ករណភូតេន សមយេន សម្បត្តេន សិក្ខាបទានិ បញ្ញាបយន្តោ ភគវា តត្ថ តត្ថ វិហាសីតិ អធិប្បាយោ.

គណ្ឋិបទេ បន ‘‘សុទិន្នាទីនំ វីតិក្កមោវ ការណំ នាម, តស្ស និយមភូតោ កាលោ បន ករណមេវ តំ កាលំ អនតិក្កមិត្វាវ សិក្ខាបទស្ស បញ្ញបេតព្ពត្តា’’តិ វុត្តំ, តំ និទ្ទោសំ. យំ បន វុត្តំ ‘‘ឥទំ ករណំ បុព្ពភាគត្តា បឋមំ វត្តព្ពម្បិ បច្ឆា វុត្ត’’ន្តិ, តំ ទុវុត្តំ. ហេតុអត្ថតោ ហិ យថា បច្ឆា ករណត្ថោ យោជិយមានោ អនុក្កមេនេវ យោគំ គច្ឆតិ, តថា ច យោជិតោ. យំ បន អដ្ឋកថាចរិយោ បច្ឆា វុត្តំ ឥទំ ករណត្ថំ បឋមំ យោជេត្វា បឋមំ វុត្តំ ហេតុអត្ថំ បច្ឆា យោជេសិ, តំ យោជនាសុខត្តាតិ វេទិតព្ពន្តិ អាចរិយេន លិខិតំ. ឥតោ បដ្ឋាយ យត្ថ យត្ថ ‘‘អាចរិយេន លិខិត’’ន្តិ វា ‘‘អាចរិយស្ស តក្កោ’’តិ វា វុច្ចតិ, តត្ថ តត្ថ អាចរិយោ នាម អានន្ទាចរិយោ កលសបុរវាសីតិ គហេតព្ពោ. ឯត្ថាហ – យថា សុត្តន្តេ ‘‘ឯកំ សមយំ ភគវា’’តិ វុច្ចតិ, តថា ‘‘តេន សមយេន ភគវា វេរញ្ជាយ’’ន្តិ វត្តព្ពំ, អថ សវេវចនំ វត្តុកាមោ ថេរោ, តថាគតោ សុគតោតិអាទីនិបិ វត្តព្ពានិ, អថ ឥមស្សេវ បទទ្វយស្ស គហណេ កិញ្ចិ បយោជនំ អត្ថិ, តំ វត្តព្ពន្តិ? វុច្ចតេ – កេសញ្ចិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ បរមគម្ភីរំ អជ្ឈាសយក្កមំ អជានតំ ‘‘អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេ អនាទីនវទស្សោ…បេ… អភិវិញ្ញាបេសី’’តិអាទិកំ (បារា. ៣៦) ‘‘អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ សុទិន្នំ បដិបុច្ឆី’’តិអាទិកញ្ច (បារា. ៣៩) ‘‘សាទិយិ ត្វំ ភិក្ខូតិ. នាហំ ភគវា សាទិយិ’’ន្តិអាទិកញ្ច (បារា. ៧២) តថា បុរាណវោហារិកំ ភិក្ខុំ បុច្ឆិត្វា តេន វុត្តបរិច្ឆេទេន ទុតិយបារាជិកបញ្ញាបនញ្ច ទេវទត្តស្ស បព្ពជ្ជានុជាននញ្ចាតិ ឯវមាទិកំ វិនយបរិយត្តិំ ទិស្វា ពុទ្ធសុពុទ្ធតំ បដិច្ច សង្កា សម្ភវេយ្យ, ‘‘តថា កិំ បន តុយ្ហំ ឆវស្ស ខេឡាសកស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣៣៦) ឯវមាទិកំ ផរុសវចនបដិសំយុត្តំ វិនយបរិយត្តិំ និស្សាយ ខីណាសវត្តំ បដិច្ច សង្កា សម្ភវេយ្យ, តទុភយសង្កាវិនោទនត្ថំ អាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន ឥទមេវ បទទ្វយគ្គហណំ សព្ពត្ថ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេតំ ទីបេតិ – កាមំ សព្ពញេយ្យពុទ្ធត្តា ពុទ្ធោយេវ, ភគ្គសព្ពទោសត្តា ភគវាវ, សោ សត្ថាតិ. បរតោបិ វុត្តំ ‘‘ជានន្តាបិ តថាគតា បុច្ឆន្តិ…បេ… អនត្ថសំហិតេ សេតុឃាតោ តថាគតាន’’ន្តិ (បារា. ១៦). សុត្តន្តេ ច វុត្តំ ‘‘សណ្ហេនបិ កេសិ វិនេមិ ផរុសេនបី’’តិអាទិ (អ. និ. ៤.១១១).

អសាធារណហេតុម្ហីតិ ឯត្ថ កុសលមូលានិ ន អកុសលានំ កទាចិ មូលានិ ហោន្តិ, តថា អកុសលមូលានិ កុសលានំ, អព្យាកតមូលានិ ន កទាចិ កុសលានន្តិ អយមេវ នយោ លព្ភតិ, យស្មា កុសលា ហេតូ តំសមុដ្ឋានានំ រូបានំ ហេតុបច្ចយេន បច្ចយោ (បដ្ឋា. ១.១.៤០១ អាទយោ), តស្មា កុសលានិ កុសលានំយេវាតិអាទិនយោ ន លព្ភតិ. បុចិ វុច្ចតេ កុដ្ឋា, តេ មន្ទយតិ នាសយតីតិ បុចិមន្ទោ. សត្តានំ ហិតសុខនិប្ផាទនាធិមុត្តតន្តិ ឯត្ថ សាមញ្ញតោ វុត្តសត្តេ ទ្វិធា ភិន្ទិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘មនុស្សានំ ឧបការពហុលត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ពហុជនហិតាយាតិ ពហុនោ ជនស្ស ហិតត្ថាយ. បញ្ញាសម្បត្តិយា ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកហិតូបទេសកោ ហិ ភគវា. សុខាយាតិ សុខត្ថាយ. ចាគសម្បត្តិយា ឧបការកសុខសម្បទាយកោ ហិ ឯស. មេត្តាករុណាសម្បត្តិយា លោកានុកម្បាយ មាតាបិតរោ វិយ. លោកស្ស រក្ខិតគោបិតា ហិ ឯស. ទេវមនុស្សានន្តិ ឯត្ថ ភព្ពបុគ្គលេ វេនេយ្យសត្តេយេវ គហេត្វា តេសំ និព្ពានមគ្គផលាធិគមាយ អត្តនោ ឧប្បត្តិំ ទស្សេតិ. ‘‘អត្ថាយា’’តិ ហិ វុត្តេ បរមត្ថត្ថាយ និព្ពានាយ, ‘‘ហិតាយា’’តិ វុត្តេ តំសម្បាបកមគ្គត្ថាយាតិ វុត្តំ ហោតិ, មគ្គតោ ឧត្តរិ ហិតំ នាម នត្ថីតិ. សុខាយាតិ ផលសមាបត្តិសុខត្ថាយ តតោ ឧត្តរិ សុខាភាវតោ. ទិដ្ឋិសីលសង្ឃាតេនាតិ ឯត្ថ សមាធិំ បញ្ញញ្ច អគ្គហេត្វា ទិដ្ឋិសីលមត្តគ្គហណំ សព្ពសេក្ខាសេក្ខសាមញ្ញត្តា. កោសម្ពកសុត្តេបិ (ម. និ. ១.៤៩២) ‘‘សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតិ, ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ វុត្តំ. ទិដ្ឋិគ្គហណេន បញ្ញាបិ គហិតាតិ ចេ? ន, សោតាបន្នាទីនម្បិ បញ្ញាយ បរិបូរការិភាវប្បសង្គតោ, តស្មា ឯកលក្ខណានម្បិ តាសំ បញ្ញាទិដ្ឋីនំ អវត្ថន្តរភេទោ អត្ថិ ធិតិសមាធិន្ទ្រិយសម្មាសមាធីនំ វិយ. អញ្ញាសីតិ ឯត្ថ សោតទ្វារានុសារេន ញាតា, អត្ថា សុតាតិ ហិ វុច្ចន្តិ ‘‘សុតមេតំ, ភោ គោតម, បាបកា សមាចារា ទិស្សន្តិ ចេវ សុយ្យន្តិ ចា’’តិអាទីសុ វិយ. ‘‘ភិក្ខុ ខោ, ឧបាលិ, សង្ឃំ ភិន្ទតី’’តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៣៥៤) វិយ អវធារណត្ថេ វា. វេរញ្ជាយំ ភវោ វិជ្ជមានោ. ឥត្ថម្ភូតស្ស ឯវំ ភូតស្ស. កថំ ភូតស្ស? សក្យបុត្តស្ស សក្យកុលា បព្ពជិតស្ស, ឯវំ ហុត្វា ឋិតស្ស កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោតិ អភិសទ្ទេន យោគេ ឧបយោគវចនានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ.

កាមុបាទានបច្ចយា ឯវ មេត្តំ ភាវេតិ, ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តតីតិ ឥមិនា កាមុបាទានហេតុ កម្មំ កត្វា កាមភវេ ឯវ និព្ពត្តតីតិវាទីនំ វាទោ បដិក្ខិត្តោតិ វទន្តិ, ‘‘ព្រហ្មលោកេ បណីតា កាមា’’តិ សុត្វា, កប្បេត្វា វា បច្ឆា ‘‘តត្ថ សម្បត្តិំ អនុភវិស្សាមី’’តិ កាមុបាទានបច្ចយា តទុបគំ ករោតីតិ ព្រហ្មលោកេបិ កាមនីយដ្ឋេន កាមា, ‘‘តទារម្មណត្តា តណ្ហា កាមុបាទានន្តិ វុត្តា’’តិ ច វទន្តិ, វីមំសិតព្ពំ. កម្មញ្ច ចក្ខុស្ស ជនកការណំ, កម្មស្ស មូលការណំ តណ្ហា, តស្មា ន មូលការណំ ហោតិ ជនកំ. រូបតណ្ហាទយោ ទុក្ខសច្ចំ ខន្ធបរិយាបន្នត្តា, ‘‘យម្បិច្ឆំ ន លភតិ, តម្បិ ទុក្ខ’’ន្តិ (ទី. និ. ២.៣៨៧; ម. និ. ១.១៣១; វិភ. ១៩០) វចនតោ ច. តស្ស មូលការណភាវេន សមុដ្ឋាបិកាតិ តស្ស ការណភូតស្ស ឥមស្ស ខន្ធបញ្ចកស្ស សមុដ្ឋាបិកាតិ យោជេតព្ពំ. ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) វចនតោ តស្ស ឯវ ការណន្តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. អបិច ‘‘រូបាទិ វិយ តណ្ហាបិ តណ្ហាយ ឧប្បត្តិប្បហានដ្ឋាន’’ន្តិ វចនតោ រូបាទិ វិយ តណ្ហាបិ ទុក្ខសច្ចំ កតំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘រូបតណ្ហា លោកេ បិយរូបំ សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតី’’តិ (ទី. និ. ២.៤០០; វិភ. ២០៣) ច ‘‘ឯត្ថេសា តណ្ហា បហីយមានា បហីយតី’’តិ (ទី. និ. ២.៤០១; ម. និ. ១.១៣៤) ច. វិសុទ្ធិមគ្គេ ‘‘សព្ពាការេន បន ឧបាទានក្ខន្ធបញ្ចកំ ទុក្ខញ្ចេវ អរិយសច្ចញ្ច អញ្ញត្រ តណ្ហាយា’’តិ វចនតោ ឥធ រូបតណ្ហាទយោ ទុក្ខសច្ចន្តិ វចនំ វិរុជ្ឈតីតិ ចេ? ន, អញ្ញមញ្ញាសង្ករភាវេន ទស្សេតុំ តត្ថ តត្ថ វុត្តត្តា. យទិ តណ្ហា ឧបាទានក្ខន្ធបរិយាបន្នា ន ភវេយ្យ, សច្ចវិភង្គេ ‘‘តត្ថ កតមេ សំខិត្តេន បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា ទុក្ខា. សេយ្យថិទំ, រូបុបាទានក្ខន្ធោ ..បេ… វិញ្ញាណុបាទានក្ខន្ធោ’’តិ (វិភ. ២០២) ឯត្ថ ‘‘ឋបេត្វា តណ្ហំ សង្ខារុបាទានក្ខន្ធោ’’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, ន ច វុត្តំ, តស្មា ទុក្ខសច្ចបរិយាបន្នា តណ្ហាតិ ចេ? ន, ហេតុផលសង្ករទោសប្បសង្គតោ. ន សង្ករទោសោតិ ចេ? សច្ចវិភង្គបាឡិយញ្ហិ បញ្ចហិ កោដ្ឋាសេហិ សមុទយសច្ចំ និទ្ទិដ្ឋំ.

កថំ? តណ្ហាតិ ឯកោ វារោ, តណ្ហា ច អវសេសា ច កិលេសាតិ ទុតិយោ, តណ្ហា ច អវសេសា ច កិលេសា អវសេសា ច អកុសលា ធម្មាតិ តតិយោ, តណ្ហា ច អវសេសា ច កិលេសា អវសេសា ច អកុសលា ធម្មា តីណិ ច កុសលមូលានិ សាសវានីតិ ចតុត្ថោ, តណ្ហា ច អវសេសា ច កិលេសា អវសេសា ច អកុសលា ធម្មា តីណិ ច កុសលមូលានិ សាសវានិ អវសេសា ច សាសវា កុសលា ធម្មាតិ បញ្ចមោ វារោតិ. អាម និទ្ទិដ្ឋំ, តថាបិ អភិធម្មភាជនិយេយេវ, ន អញ្ញស្មិំ, សោ ច នយោ អរិយសច្ចនិទ្ទេសេ ន លព្ភតិ. តថា ហិ តត្ថ ‘‘ចត្តារិ សច្ចានិ’’ច្ចេវាហ, សុត្តន្តភាជនិយបញ្ហបុច្ឆកេសុ វិយ ‘‘ចត្តារិ អរិយសច្ចានី’’តិ ន វុត្តំ, តស្មា សុត្តន្តភាជនិយោវ បមាណំ តត្ថ ច តណ្ហាយ វុត្តត្តា. យថាហ ‘‘តត្ថ កតមំ ទុក្ខសមុទយំ អរិយសច្ចំ, យាយំ តណ្ហា បោនោភវិកា…បេ… សេយ្យថិទំ, កាមតណ្ហា’’តិអាទិ (វិភ. ២០៣). ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១៥) ឥមិនា បរិយាយេន វុត្តត្តា តត្ថ វុត្តម្បិ បមាណមេវ. ‘‘បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតិ បថវីកសិណ’’ន្តិ (ធ. ស. ១៨៦ អាទយោ) វចនតោ ‘‘កសិណានី’’តិ ឈានានិ វុត្តានិ. កេចិ ‘‘ឧគ្គហនិមិត្តបដិភាគនិមិត្តេ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. ‘‘ទ្វត្តិំសាការាបិ បណ្ណត្តិំ វិស្សជ្ជេត្វា បដិកូលាតិ សតិ បដ្ឋបេតព្ពា’’តិ វចនតោ សតិគោចរា រូបាទយោ ច វេទិតព្ពា.

សទ្ធាហិរោត្តប្បពាហុសច្ចវីរិយារម្ភោបដ្ឋិតសតិសម្បជញ្ញតាតិ ឥមេ សត្ត សទ្ធម្មា នាម. សភាវតោតិ ទុក្ខតោ. ន ចវតីតិ ទេវេ សន្ធាយ. ញាតេយ្យន្តិ ញាតព្ពំ. ទដ្ឋេយ្យន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា បន ‘‘នាហំ គមនេន លោកស្ស អន្តំ ញាតេយ្យ’’ន្តិ វទាមីតិ អត្ថោ. លោកន្តិ ខន្ធលោកំ. គមនេន ន បត្តព្ពោតិ សរីរគមនេន, អគតិគមនេន វា ន បត្តព្ពោ, អរិយគមនេន លោកន្តំ បត្វាវ ទុក្ខា អត្ថិ បមោចនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សមិតាវីតិ សមិតកិលេសោ. អាហារដ្ឋិតិកាតិ បច្ចយដ្ឋិតិកា. យេ កេចិ បច្ចយដ្ឋិតិកា, សព្ពេ តេ លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន ឯកោ លោកោតិ អធិប្បាយោ. សង្ខារា ហិ សកសកបច្ចយាយត្តតាយ សត្តា វិសត្តា សត្តា នាម. បរិហរន្តិ បរិចរន្តិ. ទិសាតិ ឧបយោគពហុវចនំ. ភន្តិ បដិភន្តិ. កេ តេ? តេយេវ វិរោចមានា បភស្សរា ចន្ទិមសូរិយា. អដ្ឋ លោកធម្មា សង្ខារាវ. ‘‘សិនេរុស្ស សមន្តតោ’’តិ វចនតោ យុគន្ធរាទយោ សិនេរុំ បរិក្ខិបិត្វា បរិមណ្ឌលាការេន ឋិតាតិ វទន្តិ. បរិក្ខិបិត្វា អច្ចុគ្គតោ លោកធាតុ អយំ. ‘‘ម-ការោ បទសន្ធិករោ’’តិ វទន្តិ. អញ្ញថាបិ លក្ខណាទិភេទតោ សង្ខារលោកំ, អាសយានុសយភេទតោ សត្តលោកំ, ចក្កវាឡាទិបរិមាណតោ ឱកាសលោកញ្ច សព្ពថាបិ វិទិតត្តា លោកវិទូ.

វិមុត្តិញាណទស្សនំ កាមាវចរំ បរិត្តំ លោកិយំ, តេន សព្ពំ លោកំ កថំ អភិវតិ? អសទិសានុភាវត្តា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ វិយ. តញ្ហិ អត្តនោ វិសយេ ភគវតោ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណគតិកំ, លហុតរប្បវត្តិ ច ភវង្គចិត្តទ្វយានន្តរំ ឧប្បត្តិតោ. ន កស្សចិ ឯវំលហុតរំ ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, អបិ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស, តស្ស កិរេស ចិត្តវារោ បញ្ចទសភវង្គានន្តរន្តិ. អគ្គិសិខធូមសិខា ច នាគា កិរ សីហឡទីបេ. អត្ថស្ស ទីបកំ បទំ អត្ថបទំ. ឯកត្ថទីបកំ បទំ, សព្ពមេតំ វាក្យន្តិ អត្ថោ. អដ្ឋ ទិសា នាម អដ្ឋ វិមោក្ខា, សមាបត្តិយោ វា. សត្ថវាហោ សត្ថាតិ និបាតិតោ យថា បិសិតាសោ បិសាចោ. ឧទកេ មណ្ឌូកោ អហំ អាសិំ, ន ថលេ មណ្ឌូកោ, វារិមត្តមេវ គោចរោ, តស្ស មេ តវ ធម្មំ សុណន្តស្ស សីសំ ទណ្ឌេន សន្និរុម្ភិត្វាតិ បាឋសេសោ. អនាទរត្ថេ វា សាមិវចនំ. ‘‘ឯត្តកេនបិ ឯវរូបា ឥទ្ធិ ភវិស្សតី’’តិ សិតំ កត្វា. វិមោក្ខោតិ ចេត្ថ មគ្គោ, តទនន្តរិកំ ញាណំ នាម ផលញាណំ, តស្មិំ ខណេ ពុទ្ធោ នាម. សព្ពស្ស ពុទ្ធត្តាតិ កត្តរិ. ពោធេតាតិ ហេតុកត្តរិ. សេដ្ឋត្ថទីបកំ វចនំ សេដ្ឋំ នាម, តថា ឧត្តមំ. សច្ឆិកាបញ្ញត្តីតិ សព្ពធម្មានំ សច្ឆិករណវសេន សយម្ភុតា បញ្ញត្តិ, អត្តនា ឯវ វា ញាតា សច្ឆិកតាតិបិ សច្ឆិកាបញ្ញត្តិ. ភគី ភគវា ចីវរបិណ្ឌបាតាទីនំ. ភជី អរញ្ញវនបត្ថានិ បន្តានិ សេនាសនានិ. ភាគី អត្ថធម្មវិមុត្តិរសស្ស. រាគាទិកិលេសគណភគ្គមកាសិ. ភាវិតត្តនោ ភាវិតកាយោ. ភវស្ស អន្តំ និព្ពានំ មគ្គាធិគមេន តំ គតោតិ ភវន្តគោ.

‘‘លោភំ, ភិក្ខវេ, ឯកំ ធម្មំ បជហថា’’តិអាទិនា (ឥតិវុ. ១) នយេន ឯកកាទិវសេនាគតេ គហេត្វា វទតិ. សំកិលេសតណ្ហាទិដ្ឋិទុច្ចរិតសំកិលេសវសេន អនិច្ចទុក្ខមនត្តាសុភេសុ និច្ចន្តិអាទិវិបរិយេសា. ចីវរហេតុ វា, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ តណ្ហា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បជ្ជតិ, បិណ្ឌបាត សេនាសនឥតិភវាភវហេតុ វា (អ. និ. ៤.៩). ចេតោខិលា សត្ថរិ កង្ខតិ, ធម្មេ, សង្ឃេ, សិក្ខាយ, សព្រហ្មចារីសុ កុបិតោតិ (ទី. និ. ៣.៣១៩; វិភ. ៩៤១) អាគតា បញ្ច. កាមេ អវីតរាគោ ហោតិ…បេ… កាយេ, រូបេ, យាវទត្ថំ ឧទរាវទេហកំ ភុញ្ជិត្វា, អញ្ញតរំ ទេវនិកាយំ បណិធាយ ព្រហ្មចរិយំ ចរតីតិ (ទី. និ. ៣.៣២០; វិភ. ៩៤១) អាគតា បញ្ច វិនិពន្ធា. វិវាទមូលានិ កោធោ ឧបនាហោ មក្ខោ បឡាសោ ឥស្សា មច្ឆរិយំ មាយា សាឋេយ្យំ ថម្ភោ សារម្ភោ សន្ទិដ្ឋិបរាមាសិតា អាធានគ្គាហី ទុប្បដិនិស្សគ្គិតា (អ. និ. ៦.៣៦; ទី. និ. ៣.៣២៥). វិភង្គេ បន ‘‘កោធោ មក្ខោ ឥស្សា សាឋេយ្យំ បាបិច្ឆតា សន្ទិដ្ឋិបរាមាសិតា’’តិ (វិភ. ៩៤៤) អាគតំ. តណ្ហំ បដិច្ច បរិយេសនា, បរិយេសនំ បដិច្ច លាភោ, លាភំ បដិច្ច វិនិច្ឆយោ, ឯវំ ឆន្ទរាគោ, អជ្ឈោសានំ, បរិគ្គហោ, មច្ឆរិយំ, អារក្ខោ, អារក្ខាធិករណំ, ទណ្ឌាទានសត្ថាទាន…បេ… អកុសលា ធម្មា សម្ភវន្តីតិ (ទី. និ. ២.១០៤; ៣.៣៥៩; អ. និ. ៩.២៣; វិភ. ៩៦៣) វុត្តានំ. រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពធម្មតណ្ហាតិ ឆ, តា កាមភវវិភវតណ្ហាវសេនេវ អដ្ឋារស, តា ឯវ អជ្ឈត្តិកស្សុបាទាយ អដ្ឋារស, ពាហិរស្សុបាទាយ អដ្ឋារសាតិ ឆត្តិំស, តា អតីតេ ឆត្តិំស, អនាគតេ ឆត្តិំស, បច្ចុប្បន្នេ ឆត្តិំសាតិ ឯវំ អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានីតិ. មារេតីតិ មារោ, បមាទោ ‘‘បមាទោ មច្ចុនោ បទ’’ន្តិ (ធ. ប. ២១) វចនតោ. សម្មាអាជីវវិនាសនតោ វា កិលេសា វុច្ចន្តិ ‘‘មារោ’’តិ, វធកូបមត្តា ខន្ធាវ មារា. អភិសង្ខារា ជាតិទុក្ខាភិនិព្ពត្តាបនតោ, ជាតស្ស ជរាទិសម្ភវតោ ច មារា. ឯកភវបរិយាបន្នជីវិតមារណតោ មច្ចុ មារោ. អណិមតា នាម បរមាណុ វិយ អទស្សនូបគមនំ. លឃិមតា សរីរេន, ចិត្តេន វា សីឃគមនំ. មហិមតា ចន្ទិមសូរិយាទីនម្បិបាណិនា បរាមសនាទិ. បត្តិ នាម យថិច្ឆិតទេសប្បត្តិ. បកាសនតា, លាភកស្សត្ថសាធនំ វា បាកម្មំ. ឦសត្តំ នាម សយំវសិតា. វសិត្តំ នាម អបរវសិតា. យត្ថកាមាវសាយិតំ នាម យត្ថិច្ឆតិ យទិច្ឆតិ យាវទិច្ឆតិ, តត្ថ តាវ តទត្ថសាធនំ. បីឡនសង្ខតសន្តាបវិបរិណាមដ្ឋេន វា ទុក្ខមរិយសច្ចន្តិអាទិម្ហិ ឥទំ ចោទនាបុព្ពង្គមំ អត្ថវិស្សជ្ជនំ – ទុក្ខាទីនំ អញ្ញេបិ រូបតណ្ហាទយោ អត្ថា អត្ថិ, អថ កស្មា ចត្តារោ ឯវ វុត្តាតិ ចេ? អញ្ញសច្ចទស្សនវសេន អាវិភាវតោ.

‘‘តត្ថ កតមំ ទុក្ខេញាណំ, ទុក្ខំ អារព្ភ យា ឧប្បជ្ជតិ បញ្ញា’’តិអាទិនាបិ (វិភ. ៧៩៤) នយេន ឯកេកសច្ចារម្មណវសេនាបិ សច្ចញាណំ វុត្តំ. ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, ទុក្ខំ បស្សតិ, ទុក្ខសមុទយម្បិ សោ បស្សតី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.១១០០) នយេន ឯកំ សច្ចំ អារម្មណំ កត្វា សេសេសុ កិច្ចនិប្ផត្តិវសេនាបិ វុត្តំ. តត្ថ យទា ឯកេកំ សច្ចំ អារម្មណំ ករោតិ, តទា សមុទយទស្សនេន តាវ សភាវតោ បីឡនលក្ខណស្សាបិ ទុក្ខស្ស យស្មា តំ អាយូហនលក្ខណេន សមុទយេន អាយូហិតំ សង្ខតំ, តស្មាស្ស សោ សង្ខតដ្ឋោ អាវិ ភវតិ. យស្មា បន មគ្គោ កិលេសសន្តាបហរោ សុសីតលោ, តស្មាស្ស មគ្គទស្សនេន សន្តាបដ្ឋោ អាវិ ភវតិ នន្ទស្ស អច្ឆរាទស្សនេន សុន្ទរិយា អនភិរូបភាវោ វិយ. អវិបរិណាមធម្មស្ស បន និរោធស្ស ទស្សនេន តស្ស វិបរិណាមដ្ឋោ អាវិ ភវតីតិ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. សភាវតោ អាយូហនលក្ខណស្សបិ សមុទយស្ស ទុក្ខទស្សនេន និទានដ្ឋោ អាវិ ភវតិ អសប្បាយភោជនតោ ឧប្បន្នព្យាធិទស្សនេន ភោជនស្ស ព្យាធិនិទានភាវោ វិយ. វិសំយោគភូតស្ស និរោធស្ស ទស្សនេន សំយោគដ្ឋោ. និយ្យានភូតស្ស ច មគ្គស្ស ទស្សនេន បលិពោធដ្ឋោតិ. តថា និស្សរណស្សាបិ និរោធស្ស អវិវេកភូតស្ស សមុទយស្ស ទស្សនេន វិវេកដ្ឋោ អាវិ ភវតិ. មគ្គទស្សនេន អសង្ខតដ្ឋោ. ឥមិនា ហិ អនមតគ្គេ សំសារេ មគ្គោ ន ទិដ្ឋបុព្ពោ, សោបិ ច សប្បច្ចយត្តា សង្ខតោ ឯវាតិ អប្បច្ចយធម្មស្ស អសង្ខតភាវោ អតិវិយ បាកដោ ហោតិ. ទុក្ខទស្សនេន បនស្ស អមតដ្ឋោ អាវិ ភវតិ. ទុក្ខញ្ហិ វិសំ, អមតំ និព្ពានន្តិ. តថា និយ្យានលក្ខណស្សាបិ មគ្គស្ស សមុទយទស្សនេន ‘‘នាយំ ហេតុ និព្ពានស្ស បត្តិយា, អយំ ហេតូ’’តិ ហេត្វត្ថោ អាវិ ភវតិ. និរោធទស្សនេន ទស្សនដ្ឋោ បរមសុខុមរូបានិ បស្សតោ ‘‘វិប្បសន្នំ វត មេ ចក្ខូ’’តិ ចក្ខុស្ស វិប្បសន្នភាវោ វិយ. ទុក្ខទស្សនេន អធិបតេយ្យដ្ឋោ អនេករោគាតុរកបណជនទស្សនេន ឥស្សរជនស្ស ឧឡារភាវោ វិយាតិ ឯវមេត្ថ លក្ខណវសេន, ឯកស្ស អញ្ញសច្ចទស្សនវសេន ច ឥតរេសំ តិណ្ណំ អាវិភាវតោ ឯកេកស្ស ចត្តារោ អត្ថា វុត្តា. ឧបធិវិវេកោ និក្កិលេសតា.

បដិបក្ខំ អត្ថយន្តីតិ បច្ចត្ថិកា. បតិ វិរុទ្ធា អមិត្តា បច្ចាមិត្តា. សច្ឆិកត្វា បវេទេតីតិ ឯត្តាវតា ភគវតោ សព្ពញ្ញុតំ ទីបេតិ. តេន ញាណសម្បត្តិំ ទីបេត្វា ឥទានិ ករុណាសម្បត្តិំ ទីបេតុំ ‘‘សោ ធម្មំ ទេសេសី’’តិអាទិមាហ. អថ វា កិំ សោ បវេទេសីតិ? ញាណំ, តំ សព្ពំ តិលោកហិតភូតមេវ. សោ ធម្មំ ទេសេសីតិ កីទិសំ? ‘‘អាទិកល្យាណ’’ន្តិអាទិ. អនេន វចនេន វត្តុំ អរហភាវំ ទីបេតិ. សាសនធម្មោតិ ឱវាទបរិយត្តិ. កិច្ចសុទ្ធិយាតិ កិលេសប្បហាននិព្ពានារម្មណកិច្ចសុទ្ធិយា. សាសនព្រហ្មចរិយំ នាម សិក្ខត្តយំ, នវកោដិសហស្សានីតិអាទិកំ វា. មគ្គមេវ ព្រហ្មចរិយំ មគ្គព្រហ្មចរិយំ. តស្ស បកាសកំ បិដកត្តយំ ឥធ សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ នាម. ឆសុ អត្ថបទេសុ សង្ខេបតោ កាសនំ សង្កាសនំ. អាទិតោ កាសនំ បកាសនំ. ឧភយម្បិ វិត្ថារេត្វា ទេសនំ វិវរណំ. បុន វិភាគករណំ វិភជនំ. ឱបម្មាទិនា បាកដករណំ ឧត្តានីករណំ. សោតូនំ ចិត្តបរិតោសជននេន, ចិត្តនិសានេន ច បញ្ញាបនំ វេទិតព្ពំ. ព្យញ្ជនបទេសុ អក្ខរណតោ អក្ខរំ, ‘‘ឯកក្ខរបទមក្ខរ’’ន្តិ ឯកេ. វិភត្តិអន្តំ បទំ. ព្យញ្ជយតីតិ ព្យញ្ជនំ, វាក្យំ. បទសមុទាយោ វា វាក្យំ. វិភាគបកាសោ អាការោ នាម. ផុសតីតិ ផស្សោតិអាទិ និព្ពចនំ និរុត្តិ, និរុត្តិយា និទ្ទិដ្ឋស្ស អបទេសោ និទ្ទេសោ នាម. ផុសតីតិ ផស្សោ, សោ តិវិធោ – សុខវេទនីយោ ទុក្ខវេទនីយោ អទុក្ខមសុខវេទនីយោតិ. ឯតេសុ អយំ យោជនា – អក្ខរេហិ សង្កាសយតិ, បទេហិ បកាសយតិ, ព្យញ្ជនេហិ វិវរតិ, អាការេហិ វិភជតិ, និរុត្តីហិ ឧត្តានិំ ករោតិ, និទ្ទេសេហិ បញ្ញាបេតិ. អក្ខរេហិ វា សង្កាសយិត្វា បទេហិ បកាសេតិ, ព្យញ្ជនេហិ វិវរិត្វា អាការេហិ វិភជតិ, និរុត្តីហិ ឧត្តានិំ កត្វា និទ្ទេសេហិ បញ្ញាបេតិ. អក្ខរេហិ វា ឧគ្ឃាដេត្វា បទេហិ វិនេតិ ឧគ្ឃដិតញ្ញុំ, ព្យញ្ជនេហិ វិវរិត្វា អាការេហិ វិនេតិ វិបញ្ចិតញ្ញុំ, និរុត្តីហិ នេត្វា និទ្ទេសេហិ វិនេតិ នេយ្យន្តិ វេទិតព្ពំ. អត្ថោតិ ភាសិតត្ថោ. តស្សេវត្ថស្ស បដិវិជ្ឈិតព្ពោ សកោ សកោ ភាវោ បដិវេធោ នាម. តំ ឧភយម្បិ អត្ថោ នាម. តេន វុត្តំ ‘‘អត្ថគម្ភីរតាបដិវេធគម្ភីរតាហិ សាត្ថ’’ន្តិ. ធម្មោតិ វា ទេសនាតិ វា ព្យញ្ជនមេវ. និទ្ទោសភាវេន បរិសុទ្ធំ សាសនព្រហ្មចរិយំ, សិក្ខត្តយបរិគ្គហិតោ មគ្គោ ច, ឧភយម្បិ ព្រហ្មចរិយបទេន សង្គហិតំ. បដិបត្តិយាតិ បដិបត្តិហេតុ. អាគមព្យត្តិតោតិ បុនប្បុនំ អធីយមានា ខន្ធាទយោ បាកដា ហោន្តិ. ទុរុត្តសត្ថានិ អធីយមានានិ សម្មោហមេវាវាហន្តិ.

២-៣. កច្ចិ ខមនីយំ សីតុណ្ហាទិ. កច្ចិ យាបនីយំ យថាលទ្ធេហិ ជីវិតសាធនេហិ ជីវិតំ. អប្បាពាធន្តិ អប្បោបសគ្គំ, អប្បាតង្កន្តិ អប្បរោគំ. កច្ចិ លហុដ្ឋានំ សរីរកិច្ចេ. កច្ចិ ពលំ សមណកិច្ចេ. កច្ចិ ផាសុវិហារោ យថាវុត្តនយេន អប្បាពាធតាយ, អនុក្កណ្ឋនាទិវសេន វា. សត្តសដ្ឋិតោ បដ្ឋាយ បច្ឆិមវយោ, ឧត្តរាមុខោតិ វុត្តំ ហោតិ. លោកវិវរណេ ជាតេ ឥធ កិំ ឱលោកេសិ, នត្ថេត្ថ តយា សទិសោបីតិ អាហ ‘‘ត្វំ សទេវកស្ស លោកស្ស អគ្គោ’’តិអាទិ. អាសភិំ ឧត្តមំ. ឧបបត្តិវសេន ទេវា. រូបានំ បរិភោគវសេន, បត្ថនាវសេន វា ឧប្បន្នា រាគសម្បយុត្តា សោមនស្សវេទនានុរូបតោ ឧប្បជ្ជិត្វា ហទយតប្បនតោ អម្ពរសាទយោ វិយ ‘‘រូបរសា’’តិ វុច្ចន្តិ. តថាគតស្ស បហីនាតិ អធិការវសេនាហ. តថាគតស្សបិ ហិ កស្សចិ តេ បហីនាតិ មត្ថកច្ឆិន្នតាលោ វិយ កតា. កថំ? រូបរសាទិវចនេន វិបាកធម្មធម្មា គហិតា, តេ វិជ្ជមានាបិ មត្ថកសទិសានំ តណ្ហាវិជ្ជានំ មគ្គសត្ថេន ឆិន្នត្តា អាយតិំ តាលបន្តិសទិសេ វិបាកក្ខន្ធេ និព្ពត្តេតុំ អសមត្ថា ជាតា. តស្មា តាលាវត្ថុ វិយ កតា. ‘‘កុសលសោមនស្សាបិ ឯត្ថ សង្គហិតា’’តិ វទន្តិ. បឋមមគ្គេន បហីនា កម្មបថដ្ឋានិយា, ទុតិយេន ឧច្ឆិន្នមូលា ឱឡារិកា, តតិយេន តាលាវត្ថុកតា កាមរាគដ្ឋានិយា. ចតុត្ថេន អនភាវំកតា រូបរាគារូបរាគដ្ឋានិយា. អបរិហានធម្មតំ បន ទីបេន្តោ ‘‘អាយតិំ អនុប្បាទធម្មា’’តិ អាហ. តទង្គប្បហានេន វា បហីនា វិបស្សនាក្ខណេ, ឈានស្ស បុព្ពភាគក្ខណេ វា, វិក្ខម្ភនប្បហានេន ឧច្ឆិន្នមូលា ឈានក្ខណេ. ‘‘វិវិច្ចេវ កាមេហី’’តិ (បារា. ១១) ហិ វុត្តំ. សមុច្ឆេទប្បហានេន តាលាវត្ថុកតា តតិយវិជ្ជាធិគមក្ខណេ. ឥត្ថម្ភូតា បន តេ រូបរសាទយោ អនភាវំកតា អាយតិមនុប្បាទធម្មាតិ ឯកមេវិទំ អត្ថបទំ. បឋមាយ វា អភិនិព្ភិទាយ បហីនា, ទុតិយាយ ឧច្ឆិន្នមូលា, តតិយាយ តាលាវត្ថុកតា. ឥត្ថម្ភូតា យស្មា អនភាវំកតា នាម ហោន្តិ, តស្មា អាយតិំអនឧប្បាទធម្មាតិ វេទិតព្ពា. អថ វា ទុក្ខញាណេន បហីនា, សមុទយញាណេន ឧច្ឆិន្នមូលា, និរោធញាណេន តាលាវត្ថុកតា, មគ្គញាណេន អនភាវំកតា, បច្ចវេក្ខណញាណេន អាយតិំ អនុប្បាទធម្មាតិ វេទិតព្ពា. លោកិយមគ្គេន វា បហីនា, ទស្សនមគ្គេន ឧច្ឆិន្នមូលា, តិវិធេន ភាវនាមគ្គេន តាលាវត្ថុកតាតិអាទិ. ព្រាហ្មណស្ស អវិសយត្តា ធម្មរសា ន ឧទ្ធដា.

១១. ធម្មធាតុន្តិ ឯត្ថ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ ធម្មធាតុ នាម. អនុកម្បវចនានុរូបំ ‘‘បុណ្ណចន្ទោ វិយា’’តិ វុត្តំ, សូរិយវចនំ ‘‘សុប្បដិវិទ្ធត្តា’’តិវចនានុរូបំ, បថវីសមចិត្តតាយ ការណំ ‘‘ករុណាវិប្ផារ’’ន្តិ វទន្តិ. បដិច្ឆាទេតព្ពេ ហិ អត្តនោ គុណេ ‘‘អារទ្ធំ ខោ បន មេ វីរិយ’’ន្តិអាទិនា បកាសេន្តោ អត្តនោ ករុណាវិប្ផារំ បកាសេតីតិ គហេតព្ពោ. វរភូរិមេធសោ វរបុថុលញាណោ, ភូរីតិ វា ភូមិ, ភូមិ វិយ បត្ថដវរបញ្ញោតិ អត្ថោ. អពុជ្ឈិ ឯត្ថាតិបិ អធិករណេន រុក្ខោ ពោធិ. សយំ ពុជ្ឈតិ, ពុជ្ឈន្តិ វា តេន តំសមង្គិនោតិ មគ្គោ ពោធិ, ឯវំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណម្បិ. ពុជ្ឈីយតីតិ និព្ពានំ ពោធិ. តិស្សន្នំ វិជ្ជានំ ឧបនិស្សយវតោ យថាសម្ភវំ តិស្សោ វិជ្ជា វេទិតព្ពា. ឯកគ្គតាវសេន តិក្ខភាវោ. តិក្ខោបិ ឯកច្ចោ សរោ លក្ខំ បត្វា កុណ្ឋោ ហោតិ, ន តថា ឥទំ. សតិន្ទ្រិយវសេនស្ស ខរភាវោ, សទ្ធិន្ទ្រិយវសេន វិប្បសន្នភាវោ, អន្តរា អនោសក្កិត្វា កិលេសបច្ចត្ថិកានំ សុដ្ឋុ អភិភវនតោ វីរិយិន្ទ្រិយវសេនស្ស សូរភាវោ ច វេទិតព្ពោ. មគ្គវិជាយនត្ថំ គព្ភគ្គហណកាលោ សង្ខារុបេក្ខានន្តរមនុលោមត្តា.

ឆន្ទោតិ ច សង្កប្បោតិ ច អវត្ថន្តរភេទភិន្នោ រាគោវ –

‘‘សេនហាត្ថ្យង្គមុបេតិ,

រត្តហទយោ រាគេន;

សម្មគតេ រត្តកាមមុបេតិ,

កាមបតិតំ លោកស្ស មាត្រាលមតី’’តិ –

អាទីសុ វិយ –

វិភង្គេយេវ កិញ្ចាបិ អត្ថោ វុត្តោតិ ឯត្ថ អយមធិប្បាយោ – វិភង្គបាឡិំ អានេត្វា ឥធ វុត្តោបិ សព្ពេសំ ឧបការាយ ន ហោតិ, តស្មា តំ អដ្ឋកថានយេនេវ បកាសយិស្សាមីតិ. ឥតោតិ កាមេហិ. កាយវិវេកាទីសុ ឧបធិវិវេកោ តតិយោ, តស្មា តតិយំ ឆឌ្ឌេត្វា ទ្វេ គហេត្វា តទង្គាទីសុ វិក្ខម្ភនវិវេកំ គហេត្វា ‘‘តយោ ឯវា’’តិ វុត្តា. ឯវំ សតិ ចិត្តវិក្ខម្ភនា ឯកត្ថា ឯវាតិ វិសេសោ ន សិយាតិ ចេ? អប្បនាវារត្តា ន បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ. កាយវិវេកគ្គហណេន បុព្ពភាគគ្គហណំ ញាយតិ, តស្មា ចិត្តវិវេកោតិ តទង្គវិវេកោ វុត្តោ, វិក្ខម្ភនេន អប្បនាកាលេតិ គហេតព្ពំ អសង្ករតោ. អថ វា ចិត្តវិវេកេន តទង្គវិក្ខម្ភនា គហិតា, ឥតរេន វិក្ខម្ភនវិវេកោ ឯវាតិបិ យុត្តំ, កិលេសកាមត្តា វា ទ្វីសុ កម្មេសុ បរិយាបន្នោ បុរិសោ វិយ. យថា អវិជ្ជមានេន អវិជ្ជមានបញ្ញត្តិវសេន លោកេ ‘‘សផលោ រុក្ខោ’’តិ វុច្ចតិ, តថេវ វិជ្ជមានេន វិជ្ជមានបញ្ញត្តិវសេន សាសនេ ‘‘សវិតក្កំ សវិចារំ ឈាន’’ន្តិ វុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ.

វូបសមាតិ ឯត្ថ កេសំ វូបសមាតិ, កិំ បឋមជ្ឈានិកានំ, ឧទាហុ ទុតិយជ្ឈានិកានន្តិ? ឯត្ថ យទិ បឋមជ្ឈានិកានំ, នត្ថិ តេសំ វូបសមោ. ន ហិ បឋមជ្ឈានំ វិតក្កវិចាររហិតំ អត្ថិ. យទិ ទុតិយជ្ឈានិកានំ, នត្ថេវ វូបសមោ តត្ថ តទភាវាតិ ចេ? តេនេតំ វុច្ចតិ ‘‘សមតិក្កមា’’តិ, សមតិក្កមោបិ ន តេសំយេវ. កិន្តុ សកលស្សបិ បឋមជ្ឈានធម្មរាសិស្សាតិ ចេ? តេនេតំ វុច្ចតិ ‘‘ឱឡារិកស្ស បន សមតិក្កមា’’តិអាទិ. សព្ពេបិ បឋមជ្ឈានធម្មា ឱឡារិកាវ ទុតិយជ្ឈានតោ, ន កេវលំ វិតក្កវិចារទ្វយមេវាតិ ចេ? ន វិតក្កវិចារាយេវ តេហិ សម្បយុត្តានំ ឱឡារិកភាវតោតិ តេស្វេវ អាទីនវទស្សនេន ទុតិយជ្ឈានក្ខណេ តេសំ អភាវោ ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ទុតិយជ្ឈានក្ខណេ អបាតុភាវា’’តិ, យស្ស ធម្មស្សានុភាវេន, យោគេន វា ឥទំ ឈានំ ‘‘សម្បសាទន’’ន្តិ វុច្ចតិ ‘‘ឯកោទិភាវ’’ន្តិ ច, តស្ស ទស្សនត្ថំ សទ្ធាសមាធយោ វិភង្គេ វុត្តា. បណីតភោជនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ២៥៧ អាទយោ) សប្បិអាទយោ វិយាតិ វុត្តេ អយំ អត្ថវណ្ណនា ន វិរុជ្ឈតិ. សមំ បស្សតីតិ លីនុទ្ធច្ចំ បហាយ ខីណាសវស្ស ឆសុ ទ្វារេសុ ឥដ្ឋានិដ្ឋឆឡារម្មណាបាថេ បរិសុទ្ធបកតិភាវាវិជហនាការភូតា ឧបេក្ខា ឆឡង្គុបេក្ខា. នីវរណាទិបដិសង្ខាសន្តិដ្ឋនាគហណេ មជ្ឈត្តភូតា ឧបេក្ខា, អយំ សង្ខារុបេក្ខា នាម. វិចិននេ មជ្ឈត្តភូតា ឧបេក្ខា វិបស្សនុបេក្ខា នាម. តត្ថ ឆឡង្គុបេក្ខា ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា ឈានុបេក្ខា បារិសុទ្ធុបេក្ខា ច អត្ថតោ ឯកា តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាវ, អវត្ថាភេទេន ភេទោ នេសំ. សង្ខារុបេក្ខាវិបស្សនុបេក្ខានម្បិ ឯកតា បញ្ញាវសេន, កិច្ចវសេន បន ទុវិធតា វេទិតព្ពា.

ឆឡង្គុបេក្ខា កាមាវចរា, ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា រូបាវចរាតិអាទិនា ភូមិវសេន. ឆឡង្គុបេក្ខា ខីណាសវស្សេវ, ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា តិណ្ណម្បិ បុថុជ្ជនសេក្ខាសេក្ខានន្តិ ឯវំ បុគ្គលវសេន. ឆឡង្គុបេក្ខា សោមនស្សុបេក្ខាសហគតចិត្តសម្បយុត្តា, ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា ឧបេក្ខាសហគតចិត្តសម្បយុត្តា ឯវាតិ ឯវំ ចិត្តវសេន. ឆឡង្គុបេក្ខា ឆឡារម្មណា, ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា ធម្មារម្មណាវាតិ អារម្មណវសេន. វេទនុបេក្ខា វេទនាក្ខន្ធេន សង្គហិតា, ឥតរា នវ សង្ខារក្ខន្ធេនាតិ ខន្ធសង្គហវសេន. ឆឡង្គុបេក្ខា ព្រហ្មវិហារពោជ្ឈង្គឈានុបេក្ខា បារិសុទ្ធិតត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា ច អត្ថតោ ឯកា, តស្មា ឯកក្ខណេ ឯកាវ សិយា, ន ឥតរា, តថា សង្ខារុបេក្ខាវិបស្សនុបេក្ខាបិ. វេទនាវីរិយុបេក្ខានំ ឯកក្ខណេ សិយា ឧប្បត្តីតិ. ឆឡង្គុបេក្ខា អព្យាកតា, ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា កុសលាព្យាកតា, តថា សេសា. វេទនុបេក្ខា បន សិយា អកុសលាបិ. ឯវំ កុសលត្តិកវសេន. ទសបេតា សង្ខេបេន ចត្តារោវ ធម្មា វីរិយវេទនាតត្រមជ្ឈត្តញាណវសេន. ‘‘ទុក្ខទោមនស្សសុខសោមនស្សាន’’ន្តិ ឯវំ បហានក្កមេន អវត្វា វិភង្គេ វុត្តនយេន កស្មា វុត្តានីតិ ចេ? សុត្តានុរក្ខណត្ថំ. ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបរីតន្តិ ឯត្ថ ‘‘អារម្មណវសេន អគ្គហេត្វា ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបរីតាការេន អនុភវតីតិ គហេតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ. កស្មា? ឯកំយេវ កសិណំ អារព្ភ សព្ពេសំ បវត្តិតោ. តតិយជ្ឈានតោ បដ្ឋាយ ឧបការា ហុត្វា អាគតាតិ សតិសីសេន ទេសនា កតា, វិគតវលាហកាទិនា សោម្មតាយ រត្តិយា វលាហកាទិនា កាលុស្សិយេ សតិបិ ទិវា វិយ អនុបការិកា ន ហោតិ រត្តិំ, តស្មា ‘‘អត្តនោ ឧបការកត្តេន វា’’តិ វុត្តំ. ‘‘សូរិយប្បភាភិភវា, រត្តិយា អលាភាតិ ឥមេ ទ្វេ ហេតូ អបរិសុទ្ធតាយ ការណំ. សោម្មភាវេន, អត្តនោ ឧបការកត្តេន ចាតិ ឥមេ ទ្វេ សភាគតាយ ការណ’’ន្តិ វទន្តិ, តស្សា អបរិសុទ្ធាយ ជាតិយាតិ វុត្តំ ហោតិ, តស្មា ការណវចនន្តិ ឯកេ.

ឈានកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បុព្ពេនិវាសកថាវណ្ណនា

១២. ចិត្តេកគ្គតាសភាគត្តា ឈានានំ ‘‘កេសញ្ចិ ចិត្តេកគ្គតត្ថានី’’តិ អាហ. កុសលានំ ភវោក្កមនសភាគត្តា ‘‘កេសញ្ចិ ភវោក្កមនត្ថានី’’តិ. អសភាគត្តា សេសដ្ឋានេសុ ‘‘បាទកត្ថានី’’តិ អវត្វា ‘‘បាទកានី’’តិ អាហ. តេន បាទកភូតានម្បិ យថាសម្ភវំ ចិត្តេកគ្គតា ភវោក្កមនតាវហតំ, ឥតរេសំ យថាសម្ភវំ បាទកតាវហតញ្ច ទីបេតិ. អសភាគត្តា ជវនវិបស្សនាបាទកានិ សមានានិ អភិញ្ញាបាទកានិ ច ហោន្តិ, អភិញ្ញាបាទកានិ ច វិបស្សនាបាទកានិ ហោន្តីតិបិ ទីបេតិ, តថា បាទកាភាវំ ទីបេតិ. អភិញ្ញាយ ហិ ចតុត្ថមេវ បាទកំ, ន ឥតរានិ. តេសុ ចតុត្ថស្ស តតិយំ បាទកំ, តតិយស្ស ទុតិយំ, ទុតិយស្ស បឋមន្តិ. អថ វា ‘‘ចត្តារិ ឈានានី’’តិ យថាលាភតោ វុត្តំ.

វិនយនិទាននិមិត្តំ, វេរញ្ជនិវាសកប្បនំ;

សត្ថុ យស្មា តស្មា ភគវា, វិជ្ជត្តយមាហ វេរញ្ជេ.

វុត្តញ្ហេតំ ‘‘វិនយេ សុប្បដិបន្នោ ភិក្ខុ សីលសម្បត្តិំ និស្សាយា’’តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា). សីលវតោ ហិ សីលបច្ចវេក្ខណត្ថំ រត្តិដ្ឋានទិវាឋានេសុ និសិន្នស្ស និសជ្ជនតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ អតីតកិរិយានុស្សរណពហុលតាយ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិវិជ្ជា អប្បកសិរេន សមិជ្ឈតិ. តថា អត្តានំ បដិច្ច សត្តានំ ចុតិបរិគ្គហណសីលតាយ ចុតូបបាតញាណំ អប្បកសិរេន សមិជ្ឈតិ, ឧទកាទីសុ សុខុមត្ត ទស្សនសីលតាយ ទិព្ពចក្ខុញាណំ សមិជ្ឈតិ. យស្មា សត្តវិធមេថុនសំយោគបរិវជ្ជនេន, កាមាសវាទិបរិវជ្ជនេន វា ព្រហ្មចរិយំ អខណ្ឌាទិភាវំ បាបុណាតិ, តស្មាស្ស អាសវក្ខយញាណំ អប្បកសិរេន សមិជ្ឈតីតិ ឯត្ថ វិនយនិទានេ វិជ្ជត្តយមេវ ទស្សិតំ, តស្មា អាហ ‘‘យេសញ្ច គុណានំ ទាយកំ អហោសិ, តេសំ ឯកទេសំ ទស្សេន្តោ’’តិ, អញ្ញថា វិជ្ជត្តយបដិលាភមត្តប្បសង្គោ សិយាតិ.

សោ ឯវន្តិ ឥមិនា កិញ្ចាបិ ចតុន្នំ ឈានានំ បុព្ពភាគបដិបទាបិ សង្គហំ គច្ឆតិ, ន កេវលំ បុរិមជ្ឈានត្តិកមេវ, តថាបិ កេវលំ បុរិមជ្ឈានត្តិកមេវ គណ្ហន្តោ ‘‘ឯវន្តិ ចតុត្ថជ្ឈានក្កមនិទស្សនមេតំ, ឥមិនា បឋមជ្ឈានាធិគមាទិនា កមេន ចតុត្ថជ្ឈានំ បដិលភិត្វាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ អាហ, តំ កស្មាតិ ចេ? សម្ភារភូមិត្តា. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៨១) ‘‘ឯត្ថ ច បុរិមានិ តីណិ ឈានានិ យស្មា បីតិផរណេន ច សុខផរណេន ច សុខសញ្ញញ្ច លហុសញ្ញញ្ច ឱក្កមិត្វា លហុមុទុកម្មញ្ញកាយោ ហុត្វា ឥទ្ធិំ បាបុណាតិ, តស្មា ឥមិនា បរិយាយេន ឥទ្ធិលាភាយ សំវត្តនតោ សម្ភារភូមិយោតិ វេទិតព្ពានិ. ចតុត្ថជ្ឈានំ បន ឥទ្ធិលាភាយ បកតិភូមិ ឯវា’’តិ. ឥទមេវ វា អត្ថំ សន្ធាយាហ ‘‘បុព្ពេ ឥមានិ ចត្តារិ ឈានានិ កេសញ្ចិ អភិញ្ញាបាទកានី’’តិ. យទិ ឯវំ ចតុត្ថជ្ឈានម្បិ អន្តោកត្វា ឯវន្តិ កិមត្ថំ ន វុត្តំ. តញ្ហិ បកតិភូមីតិ ចេ? ន វត្តព្ពំ, ចតុត្ថជ្ឈានតោ បរស្ស សមាហិតាទិភាវប្បត្តស្ស ចិត្តស្ស អត្ថិភាវប្បសង្គតោ. យស្មា យស្មិំ សតិ ‘‘បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណាយ ចិត្តំ អភិនិន្នាមេសិ’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា តស្មិំ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តេ បកតិភូមិភាវប្បត្តេ អភិញ្ញាបាទកេ ជាតេ បរិកម្មចិត្តំ ‘‘បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណាយ អភិនិន្នាមេសិ’’ន្តិ អាហ. អភិនីហារក្ខមំ ហោតីតិ ឯត្ថ តំ ឥទ្ធិវិធាធិគមត្ថាយ បរិកម្មចិត្តំ អភិនីហរតិ. កសិណារម្មណតោ អបនេត្វា ឥទ្ធិវិធាភិមុខំ បេសេសិ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘អភិញ្ញាបាទកជ្ឈានតោ ឥទ្ធិវិធញាណាទីនំ នីហរណត្ថ’’ន្តិ វុត្តត្តា អភិនីហារក្ខមន្តិ អត្ថោ បកប្បិតោ.

សោ ឯវំ សមាហិតេ ឯវំ អានេញ្ជប្បត្តេតិ យោជនា វេទិតព្ពា ទុតិយវិកប្បេ, នីវរណទូរីភាវេន វិតក្កាទិសមតិក្កមេនាតិ បឋមជ្ឈានាទីនំ កិច្ចសង្គណ្ហនតោ. អយំ យោជនា បឋមវិកប្បេ ន សម្ភវតិ ‘‘បរិសុទ្ធេតិអាទីសុ បនា’’តិ វចនេន ‘‘ឯវ’’ន្តិ បទស្ស អនុប្បពន្ធនិវារណតោ. តេនេវ ‘‘ឧបេក្ខាសតិបារិសុទ្ធិភាវេន បរិសុទ្ធេ’’តិអាទិមាហ. ឥច្ឆាវចរានន្តិ ‘‘អហោ វតាហំ អាបត្តិញ្ចេវ អាបន្នោ អស្សំ, ន ច មំ ភិក្ខូ ជានេយ្យុ’’ន្តិអាទិនា (ម. និ. ១.៦០) នយេន ឧប្បន្នឥច្ឆាវសេន បវត្តានំ កោបអបច្ចយានំ អភាវេន អនង្គណេតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច បន យថាវុត្តប្បការា ឥច្ឆាបិ បឋមជ្ឈានាទីនំ អធិគមាយ អន្តរាយិកា ‘‘សម្បជានមុសាវាទោ ខោ បនាយស្មន្តោ អន្តរាយិកោ ធម្មោ’’តិ (មហាវ. ១៣៤) វុត្តត្តា, បគេវ ឥច្ឆាវចរា កោបអបច្ចយា, តស្មា វុត្តំ ‘‘ឈានបដិលាភបច្ចនីកានំ បាបកានំ ឥច្ឆាវចរាន’’ន្តិអាទិ. កត្ថចិ បន ‘‘ឈានបដិលាភបច្ចយានំ ឥច្ឆាវចរាន’’ន្តិ បោត្ថកេសុ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ បមាទលេខោ, គណ្ឋិបទេ ច ‘‘អហោ វត សត្ថា មមញ្ញេវ បដិបុច្ឆិត្វា ធម្មំ ទេសេយ្យា’’តិ យោ តទត្ថោ លិខិតោ, សោ ទុល្លិខិតោ. ន ហិ ឈានបដិលាភបច្ចយា កោបាទយោ អនង្គណសុត្តេ (ម. និ. ១.៥៧ អាទយោ) វុត្តា, ‘‘ន ច យុត្តិតោ សម្ភវន្តិ ឈានលាភិនោ តទភាវា’’តិ អាចរិយោ វទតិ, តំ វីមំសិតព្ពំ. ឯត្ថ វិជ្ជត្តយស្ស ឧត្តរុត្តរវិសេសទស្សនត្ថំ ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេ’’តិអាទិនា បុនប្បុនំ អដ្ឋង្គនិទស្សនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឧត្តរុត្តរវិសេសា ចេភាសំ អត្តទុក្ខបរទុក្ខទស្សនតទុបសមត្តទីបនតោ វេទិតព្ពា. ភគវា ហិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណេន អត្តនោ អនន្តសំសារទុក្ខំ បស្សិត្វា, ចុតូបបាតញាណេន បរស្ស ច លោកស្ស អាសវក្ខយញាណេន តទុភយវូបសមត្តញ្ច បស្សិត្វា តំ ទេសេតិ, បឋមេន វា អត្តទុក្ខទស្សនតោ អត្តសិនេហបរិច្ចាគំ ទីបេតិ. ទុតិយេន បរទុក្ខទស្សនតោ បរេសុ កោបបរិច្ចាគំ, តតិយេន អរិយមគ្គទស្សនតោ មោហបរិច្ចាគញ្ច ទីបេតិ. ឯវំ នានាគុណវិសេសទីបនតោ ឥមស្សេវ លោកិយាភិញ្ញាទ្វយស្ស ឥធ គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ.

យស្មា អតីតជាតិ ឯវ និវាសោ, តស្មា ‘‘អតីតជាតីសូ’’តិ ន វត្តព្ពន្តិ ចេ? ន, ជាតិយា ឯកទេសេបិ និវាសវោហារសិទ្ធិទស្សនតោ. បាឡិយំ កិញ្ចាបិ ‘‘ឯកម្បិ ជាតិំ ទ្វេបិ ជាតិយោ’’តិអាទិវចនេន សកលជាតិយា អនុស្សរណមេវ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិ វិយ ទិស្សតិ, ន ឯវំ ទដ្ឋព្ពំ. តទេកទេសានុស្សរណម្បិ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិ ឯវាតិ ទស្សនត្ថំ, ភុម្មវចនំ កតំ ឱកាសាទិសង្គហត្ថញ្ច. ‘‘ឆិន្នវដុមកានុស្សរណាទីសូ’’តិ អាទិ-សទ្ទេន អនិវុត្ថលោកធាតុទីបរដ្ឋនគរគាមាទិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘តេសំ ឆិន្នវដុមកានំ លោកុត្តរសីលាទីនិ ន ភគវតា ពោធិសត្តកាលេ វិញ្ញាតានី’’តិ វុត្តំ. អត្ថាបត្តិតោ លោកិយានិ វិញ្ញាតានីតិ អាបជ្ជតិ, តំ ទិព្ពចក្ខុញាណាធិការេ ‘‘អរិយានំ ឧបវាទកា’’តិ វចនេន សមេន្តំ វិយ ទិស្សតិ. ន ហិ អរិយេ អបស្សន្តស្ស ឯវំ ហោតិ. កិមត្ថំ បនេត្ថ អនុស្សតិ វុត្តា, ននុ ឯស វិជ្ជាធិការោតិ ចេ? អាទិកម្មិកស្ស សតិវសេន និព្ពត្តិតោ, អតីតធម្មានំ សតិយា វិសេសាធិការត្តា ច. វុត្តញ្ហិ ‘‘អនុស្សរាមី’’តិ.

‘‘វត្តមានេសុ វិជ្ជាន-មតីតេស្វស្ស សរតិ;

អនាគតេសុ ធម្មេសុ, សរតិ វិជ្ជាន បណិធី’’តិ.

អាចរិយកុមារិតេន សិលោកោបិ វុត្តោ.

តត្ថ រាគេ ឧស្សន្នតរេ តេជោសំវដ្ដោ. ទោសេ អាបោសំវដ្ដោ. មោហេ វាយោសំវដ្ដោ. កេចិ ‘‘ទោសេ តេជោសំវដ្ដោ, រាគេ អាបោសំវដ្ដោ, មោហេ វាយោសំវដ្ដោ’’តិ វទន្តិ. យស្មា អមុត្រាតិ ចិត្តំ, វចនំ វា ភវាទិនិយមេន ហោតិ, តស្មា ‘‘ភវេ វា’’តិអាទិ. ឯវំនាមោ ឯវំគោត្តោតិ បទទ្វយេន អជ្ឈត្តពហិទ្ធាមូលកំ បញ្ញត្តិសង្ខាតំ គោចរនិវាសំ ទីបេតិ. បវត្តផលភោជនោ សយំបតិតផលាហារោ. ចតុរាសីតិកប្បសហស្សបរមាយុបរិយន្តោ វាតិ បណិធានតោ បុព្ពេ. បដិនិវត្តន្តស្ស បច្ចវេក្ខណំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណំ ន ហោតិ. ‘‘បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណលាភីនំ បនេតំ អានុភាវបរិទីបន’’ន្តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. អមុត្រាតិ ឯត្ថ បឋមយោជនាយំ សីហោក្កន្តវសេន អនុស្សរណំ វុត្តំ, តញ្ច ខោ អនុលោមវសេន. ‘‘បដិលោមវសេនា’’តិបិ លិខន្តិ, តំ ទុវិញ្ញេយ្យំ. សីហោក្កន្តំ ទស្សេតុំ ‘‘អនេកាសុ កប្បកោដីសូ’’តិអាទិ វុត្តំ. យថា តន្តិ និទស្សនេន បដិបត្តិសាធារណេន ផលសាធារណតំ ទស្សេន្តោ ព្រាហ្មណស្ស អាទរំ ជនេតិ, អត្តានមេវេកំ ឧក្កំសេតីតិ វចនំ និវារេតិ. ‘‘សាធុ ខោ បន តថារូបានំ អរហតំ ទស្សនំ ហោតី’’តិ តស្ស បុព្ពេ ឧប្បន្នចិត្តេ ឯវ និយោជេតិ. បឋមា អភិនិព្ភិទាតិ វចនេន អវិជ្ជណ្ឌកោសស្ស ពហុបដលភាវំ ទស្សេតិ, តេន អដ្ឋគុណិស្សរិយាទិនា អនភិនិព្ភិទំ ទីបេតិ.

បុព្ពេនិវាសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទិព្ពចក្ខុញាណកថាវណ្ណនា

១៣. ‘‘ចុតូបបាតញាណាយា’’តិ ផលូបចារេន វុត្តំ. ឥទញ្ហិ ទិព្ពចក្ខុញាណំ រូបារម្មណត្តា បរិត្តបច្ចុប្បន្នអជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណំ ហោតិ. ន ចុតិំ វា បដិសន្ធិំ វា អារម្មណំ ករោតិ. តស្មា ‘‘យថាកម្មូបគេ សត្តេ បជានាមី’’តិ (បារា. ១៣) វចនំ វិយ ផលូបចារេនេវ វុត្តមិទន្តិ វេទិតព្ពំ. ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តា ការណោបចារេន ទិព្ពំ. ឥមិនា បន កេចិ អាចរិយា ‘‘កុសលាកុសលា ចក្ខូ ទិព្ពចក្ខុ កាមាវចរ’’ន្តិ វទន្តិ, តេ បដិសេធិតា ហោន្តិ. ចតុត្ថជ្ឈានបញ្ញា ហិ ឯត្ថ អធិប្បេតា. មហាជុតិកត្តា មហាគតិកត្តាតិ ឯតេសុ ‘‘សទ្ទសត្ថានុសារេនា’’តិ វុត្តំ. ឯកាទសន្នំ ឧបក្កិលេសានំ ឯវំ ឧប្បត្តិក្កមោ ឧបក្កិលេសភាវោ ច វេទិតព្ពោ, មហាសត្តស្ស អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទិព្ពចក្ខុនា នានាវិធានិ រូបានិ ទិស្វា ‘‘ឥទំ នុ ខោ កិ’’ន្តិ វិចិកិច្ឆា ឧទបាទិ, សោ ឧបក្កិលេសោ ឧបក្កិលេសសុត្តេ (ម. និ. ៣.២៣៦ អាទយោ) ‘‘វិចិកិច្ឆាធិករណញ្ច បន មេ សមាធិម្ហិ ចវិ, សមាធិម្ហិ ចុតេ ឱភាសោ អន្តរធាយតិ ទស្សនញ្ច រូបាន’’ន្តិ វចនតោ. តតោ ‘‘រូបានិ មេ បស្សតោ វិចិកិច្ឆា ឧប្បជ្ជតិ, ឥទានិ ន កិញ្ចិ មនសិ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តយតោ អមនសិការោ, តតោ កិញ្ចិ អមនសិករោន្តស្ស ថិនមិទ្ធំ ឧទបាទិ, តតោ តស្ស បហានត្ថំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា រូបានិ បស្សតោ ហិមវន្តាទីសុ ទានវរក្ខសាទយោ បស្សន្តស្ស ឆម្ភិតត្តំ ឧទបាទិ, តតោ តស្ស បហានត្ថំ ‘‘មយា ទិដ្ឋភយំ បកតិយា ឱលោកិយមានំ នត្ថិ, អទិដ្ឋេ កិំ នាម ភយ’’ន្តិ ចិន្តយតោ ឧប្បិលាវិតត្តំ ឧទបាទិ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘ឧប្បិលំ ទិព្ពរូបទស្សេនេនា’’តិ វុត្តំ, ‘‘តំ ទុវុត្តំ បរតោ អភិជប្បាវចនេន តទត្ថសិទ្ធិតោ’’តិ អាចរិយោ វទតិ. តតោ ឆម្ភិតត្តប្បហានត្ថំ ‘‘មយា វីរិយំ ទឡ្ហំ បគ្គហិតំ, តេន មេ ឥទំ ឧប្បិលំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ វីរិយំ សិថិលំ ករោន្តស្ស កាយទុដ្ឋុល្លំ កាយទរថោ កាយាលសិយំ ឧទបាទិ, តតោ តំ ចជន្តស្ស អច្ចារទ្ធវីរិយំ ឧទបាទិ, តត្ថ ទោសំ បស្សតោ អតិលីនវីរិយំ ឧបទាទិ, តតោ តំ បហាយ សមប្បវត្តេន វីរិយេន ឆម្ភិតត្តភយា ហិមវន្តាទិដ្ឋានំ បហាយ ទេវលោកាភិមុខំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា ទេវសង្ឃំ បស្សតោ តណ្ហាសង្ខាតា អភិជប្បា ឧទបាទិ, តតោ ‘‘មយ្ហំ ឯកជាតិករូបំ មនសិ ករោន្តស្ស អភិជប្បា ឧប្បន្នា, តស្មា ទានិ នានាវិធំ រូបំ មនសិ ករិស្សាមី’’តិ កាលេន ទេវលោកាភិមុខំ, កាលេន មនុស្សលោកាភិមុខំ អាលោកំ វឌ្ឍេត្វា នានាវិធានិ រូបានិ មនសិ ករោតោ នានត្តសញ្ញា ឧទបាទិ, តតោ ‘‘នានាវិធរូបានិ មេ មនសិ ករោន្តស្ស នានត្តសញ្ញា ឧទបាទិ, តស្មា ទានិ អភិជប្បាទិភយា ឥដ្ឋាទិនិមិត្តគ្គាហំ បហាយ ឯកជាតិកមេវ រូបំ មនសិ ករិស្សាមី’’តិ តថា ករោតោ អភិនិជ្ឈាយិតត្តំ រូបានំ ឧទបាទិ ឯវំ បហីនឧបក្កិលេសស្សាបិ អនធិដ្ឋិតត្តា. ឱភាសញ្ហិ ខោ ជានាមិ, ន ច រូបានិ បស្សាមីតិអាទិ ជាតំ.

តស្សត្ថោ – យទា បរិកម្មោភាសមេវ មនសិ ករោមិ, តទា ឱភាសំ សញ្ជានាមិ, ទិព្ពេន ចក្ខុនា រូបានិ ន ច បស្សាមិ, រូបទស្សនកាលេ ច ឱភាសំ ន ជានាមីតិ. កិមត្ថមិទំ វុត្តំ, ន ហិ ឯតំ ឧបក្កិសេសគតន្តិ? ន កេវលំ ឧបក្កិលេសប្បជហនមេវេត្ថ កត្តព្ពំ, យេន ឥទំ វិសុទ្ធំ ហោតិ, អញ្ញម្បិ តទុត្តរិ កត្តព្ពំ អត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ. វិចិកិច្ឆា ចិត្តស្ស ឧបក្កិលេសោតិអាទីសុ ‘‘ឥមេ ធម្មា ឧបក្កិលេសាតិ អាទីនវទស្សនេន បជហិំ, ន មយ្ហំ តទា ឧប្បន្នត្តា’’តិ កេចិ វទន្តិ. មានុសកំ វាតិ ឥមិនា សភាវាតិក្កមំ ទស្សេតិ. មំសចក្ខុនា វិយាតិ ឥមិនា បរិយត្តិគ្គហណំ, វណ្ណមត្តារម្មណតញ្ច ឧបមេតិ. វណ្ណមត្តេ ហេត្ថ សត្ត-សទ្ទោ, ន ‘‘សព្ពេ សត្តា អាហារដ្ឋិតិកា’’តិ (អ. និ. ១០.២៧) ឯត្ថ វិយ សព្ពសង្ខតេសុ, ហីនជាតិអាទយោ មោហស្ស និស្សន្ទោ វិបាកោ. កាយទុច្ចរិតេន សមន្នាគតា បុព្ពេ អតីតភវេ អហេសុំ, សម្បតិ និរយំ ឧបបន្នាតិ ឯវំ បាឋសេសេន សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ‘‘យថាកម្មូបគញាណញ្ហិ ឯកន្តមតីតារម្មណំ, ទិព្ពចក្ខុ បច្ចុប្បន្នារម្មណ’’ន្តិ ឧភិន្នំ កិច្ចវសេន វុត្តំ. មហល្លកោតិ សមណានំ សារុប្បមសារុប្បំ, លោកាចារំ វា ន ជានាតីតិ អធិប្បាយេន វុត្តត្តា គុណបរិធំសនេន គរហតីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘និយតោ សម្ពោធិបរាយនោ’’តិ (សំ. និ. ២.៤១; ៥.៩៩៨, ១០០៤) វុត្តោ អរិយបុគ្គលោ មគ្គាវរណំ កាតុំ សមត្ថំ ផរុសវចនំ យទិ កថេយ្យ, អបាយគមនីយម្បិ ករេយ្យ, តេន សោ អបាយុបគោបិ ភវេយ្យ, តស្មា ឧបបរិក្ខិតព្ពន្តិ ឯកេ. ‘‘វាយាមំ មា អកាសីតិ ថេរេន វុត្តត្តា មគ្គាវរណំ ករោតី’’តិ វទន្តិ. បុព្ពេវ សោតាបន្នេន អបាយទ្វារោ បិហិតោ, តស្មាស្ស សគ្គាវរណំ នត្ថិ. ‘‘បាកតិកន្តិ បវត្តិវិបាកំ អហោសី’’តិ វទន្តិ. ‘‘វុទ្ធិ ហេសា, ភិក្ខវេ, អរិយស្ស វិនយេ, យោ អច្ចយំ អច្ចយតោ ទិស្វា យថាធម្មំ បដិករោតី’’តិ (ម. និ. ៣.៣៧០; ទី. និ. ១.២៥១) វចនតោ បាកតិកំ អហោសីតិ ឯកេ. សចេ សោ ន ខមតីតិ សោតាបន្នាទីនំ ខន្តិគុណស្ស មន្ទតាយ វា អាយតិំ តស្ស សុដ្ឋុ សំវរត្ថាយ វា អក្ខមនំ សន្ធាយ វុត្តំ. សុខានំ វា អាយស្ស អារម្មណាទិនោ អភាវា កាលកញ្ចិកា អសុរា ហោន្តិ. ‘‘ឥតោ ភោ សុគតិំ គច្ឆា’’តិ (ឥតិវុ. ៨៣) វចនតោ មនុស្សគតិបិ. ទិព្ពចក្ខុញាណវិជ្ជាតិ ទិព្ពចក្ខុមេវ ទស្សនដ្ឋេន ញាណំ, តស្ស តស្ស អត្ថស្ស វិន្ទនដ្ឋេន វិជ្ជាតិ អត្ថោ.

ទិព្ពចក្ខុញាណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាសវក្ខយញាណកថាវណ្ណនា

១៤. សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិ កិំ បុរិមស្មិំយេវ, ឧទាហុ អញ្ញស្មិំយេវ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តេ. អដ្ឋកថាយម្បិ យតោ វុដ្ឋាយ បុរិមវិជ្ជាទ្វយំ អធិគតំ, តទេវ បុន សមាបជ្ជនវសេន អភិនវំ អភិណ្ហំ កតន្តិ ទស្សនត្ថំ ‘‘សោ ឯវំ សមាហិតេ ចិត្តេតិ ឥធ វិបស្សនាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តំ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថាហ – យទិ តទេវ បុន សមាបជ្ជនវសេន អភិនវំ កតំ, អថ កស្មា បុព្ពេ វិយ ‘‘វិបស្សនាបាទកំ អភិញ្ញាបាទកំ និរោធបាទកំ សព្ពកិច្ចសាធកំ សព្ពលោកិយលោកុត្តរគុណទាយកំ ឥធ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តំ វេទិតព្ព’’ន្តិ អវត្វា ‘‘ឥធ វិបស្សនាបាទកំ ចតុត្ថជ្ឈានចិត្តំ វេទិតព្ព’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ននុ ឥធ តថាវចនដ្ឋានមេវ តំ អរហត្តមគ្គេន សទ្ធិំ សព្ពគុណនិប្ផាទនតោ, ន បឋមវិជ្ជាទ្វយមត្តនិប្ផាទនតោតិ? វុច្ចតេ – អរិយមគ្គស្ស ពោជ្ឈង្គមគ្គង្គឈានង្គបដិបទាវិមោក្ខវិសេសនិយមោ បុព្ពភាគវុដ្ឋានគាមិនីវិបស្សនាយ សង្ខារុបេក្ខាសង្ខាតាយ និយមេន អហោសីតិ ទស្សនត្ថំ វិបស្សនាបាទកមិធ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ បរិយាបន្នត្តា, ន តទារម្មណមត្តេន. បរិយាយតោតិ អញ្ញេនបិ បការេន. ‘‘ឥមេ អាសវា’’តិ អយំ វារោ កិមត្ថំ អារទ្ធោ? ‘‘អាសវានំ ខយញាណាយា’’តិ អធិការានុលោមនត្ថំ. មគ្គក្ខណេ ហិ ចិត្តំ វិមុច្ចតិ, ផលក្ខណេ វិមុត្តំ ហោតីតិ ឥទំ ឯកត្តនយេន វុត្តំ. យញ្ហិ វិមុច្ចមានំ, តទេវ អបរភាគេ វិមុត្តំ នាម ហោតិ. យញ្ច វិមុត្តំ, តទេវ បុព្ពភាគេ វិមុច្ចមានំ នាម ហោតិ. ភុញ្ជមានោ ឯវ ហិ ភោជនបរិយោសានេ ភុត្តាវី នាម. ‘‘ឥមិនា បច្ចវេក្ខណញាណំ ទស្សេតី’’តិ បច្ចវេក្ខណញាណស្ស ច បដ្ឋានេ ‘‘មគ្គា វុដ្ឋហិត្វា មគ្គំ បច្ចវេក្ខតិ, ផលំ, និព្ពានំ, បហីនេ កិលេសេ បច្ចវេក្ខតី’’តិ អយមុប្បត្តិក្កមោ វុត្តោ. បវត្តិក្កមោ បនេត្ថ សរូបតោ អត្ថតោតិ ទ្វិធា វុត្តោ. តត្ថ ‘‘វិមុត្តមិតិ ញាណំ អហោសី’’តិ សរូបតោ ចតុព្ពិធស្សបិ បច្ចវេក្ខណញាណស្ស បវត្តិក្កមនិទស្សនំ. ‘‘ខីណា ជាតី’’តិអាទិ អត្ថតោ. តេនេវ អន្តេ ‘‘អព្ភញ្ញាសិ’’ន្តិ បុគ្គលាធិដ្ឋានំ ទេសនំ អកាសិ បច្ចវេក្ខណញាណស្ស តថា អប្បវត្តិតោ. អប្បដិសន្ធិកំ ហោតីតិ ជានន្តោ ‘‘ខីណា ជាតី’’តិ ជានាតិ នាម. ‘‘ទិព្ពចក្ខុនា បច្ចុប្បន្នានាគតំសញាណ’’ន្តិ អនាគតំសញាណស្ស ច ទិព្ពចក្ខុសន្និស្សិតត្តា វុត្តំ.

អាសវក្ខយញាណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧបាសកត្តបដិវេទនាកថាវណ្ណនា

១៥. កណ្ណសុខតោ ហទយង្គមតោតិ វចនមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. អនត្តុក្កំសនតោតិអាទិ បុគ្គលវសេន, កណ្ណសុខតោតិ សោតិន្ទ្រិយំ សន្ធាយ. អាបាថារមណីយតោតិ ញាណាបាថារមណីយតោ. សយមេវ ហេដ្ឋាមុខជាតំ វា, មគ្គោ បន អសោកោ ហោតិ. តទា ហិ សោកោ បហីយមានោ. ចរិយាទិអនុកូលតោ អប្បដិកូលំ. ‘‘មធុរមិម’’ន្តិ វុត្តត្តា ‘‘ធម្មមិម’’ន្តិ វចនំ អធិកំ វិយ ទិស្សតិ. តស្មា ‘‘រាគវិរាគមិម’’ន្តិ ឯវំ វិសុំ វិសុំ យោជេត្វា បុន បិណ្ឌេត្វា ធម្មមិមំ ឧបេហីតិ យោជេតព្ពំ, ‘‘ធម្មមេវ សរណត្ថមុបេហី’’តិ បឋន្តិ កិរាតិ ទីបេតិ. សរណគតានំ តេនេវ សរណគមនេន ភយំ សន្តាសំ ទុគ្គតិំ បរិក្កិលេសំ ទុក្ខំ ហិំសតីតិ រតនត្តយំ សរណំ នាម. តប្បសាទតគ្គរុតាទីហិ វិហតកិលេសោ តប្បរាយនតាការប្បវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ សរណគមនំ. តំសមង្គីសត្តោ សរណំ គច្ឆតិ. បភេទេន បន ទុវិធំ សរណគមនំ លោកុត្តរំ លោកិយន្តិ. តត្ថ លោកុត្តរំ ទិដ្ឋសច្ចានំ មគ្គក្ខណេ សរណគមនុបក្កិលេសសមុច្ឆេទេន និព្ពានារម្មណំ ហុត្វា កិច្ចតោ សកលេបិ រតនត្តយេ ឥជ្ឈតិ. លោកិយំ បុថុជ្ជនានំ សរណគមនុបក្កិលេសំ តទង្គវិក្ខម្ភនេន អារម្មណតោ ពុទ្ធាទិគុណារម្មណំ ហុត្វា ឥជ្ឈតិ. តំ អត្ថតោ រតនត្តយេ សទ្ធាបដិលាភោ សទ្ធាមូលិកា ច សម្មាទិដ្ឋិ. លោកុត្តរស្ស ចត្តារិ សាមញ្ញផលានិ វិបាកផលំ, សព្ពទុក្ខក្ខយោ អានិសំសផលំ. ‘‘យោ ច ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច…បេ… សព្ពទុក្ខា បមុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ១៩០-១៩២) ហិ វុត្តំ. លោកិយស្ស ភវភោគសម្បទា. ‘‘យេ កេចិ ពុទ្ធំ សរណំ គតាសេ’’តិ (ទី. និ. ២.៣៣២; សំ. និ. ១.៣៧) ហិ វុត្តំ. លោកិយសរណគមនំ តីសុ វត្ថូសុ អញ្ញាណសំសយមិច្ឆាញាណាទីហិ សំកិលិស្សតិ, ន មហាជុតិកំ ហោតិ, ន មហាវិប្ផារំ. លោកុត្តរស្ស នត្ថិ សំកិលេសោ. លោកិយស្ស សាវជ្ជោ អនវជ្ជោតិ ទុវិធោ ភេទោ. តត្ថ អញ្ញសត្ថារាទីសុ អត្តសន្និយ្យាតនាទីហិ សាវជ្ជោ ហោតិ, សោ អនិដ្ឋផលោ. អនវជ្ជោ កាលកិរិយាយ, សោ អវិបាកត្តា អផលោ. លោកុត្តរស្ស នេវត្ថិ ភេទោ. ភវន្តរេបិ ហិ អរិយសាវកោ អញ្ញំ សត្ថារំ ន ឧទ្ទិសតិ. យោ កោចិ សរណគតោ គហដ្ឋោ ឧបាសកោ. រតនត្តយឧបាសនតោ ឧបាសកោ. បញ្ច វេរមណិយោ សីលំ. សត្ថសត្តមំសមជ្ជវិសវាណិជ្ជារហិតំ ធម្មេន ជីវិកំ អាជីវោ. វុត្តសីលាជីវវិបត្តិ វិបត្តិ នាម. វិបរីតា សម្បត្តិ.

១៦. លច្ឆាម នុ ខោតិ ទុគ្គតេ សន្ធាយ វុត្តំ. សក្ខិស្សាម នុខោ នោតិ សមិទ្ធេ សន្ធាយ. តត្ថ វេរញ្ជាយំ. បគ្គយ្ហតីតិ បត្តំ បគ្គហោ, តេន បគ្គហេន បត្តេនាតិ អត្ថោ. សមាទាយេវាតិ និទស្សនំ. ន ច វដ្ដតីតិ បុន បាកំ កិញ្ចាបិ វដ្ដតិ, តថាបិ ន សុដ្ឋុ បក្កត្តា វុត្តំ, ‘‘ឧត្តណ្ឌុលភត្តំ លភិត្វាបិ បិធេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាវចនញ្ចេត្ថ សាធកំ. ‘‘សាវកានំ វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមី’’តិ ឥមិនា វចនេន អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ សន្ធាយ ‘‘បច្ឆា សីល’’ន្តិ វុត្តំ. ឧបាលិត្ថេរោបិ តំ តំ វត្ថុំ បដិច្ច ភគវតា ពហូនិ សិក្ខាបទានិ បញ្ញត្តានិ អត្ថីតិ ទីបេតិ. យទិ ឯវំ វេរញ្ជាយំ ‘‘ឯតស្ស ភគវា កាលោ’’តិ វចនំ ន សមេតីតិ ចេ? ន, តតោ បុព្ពេ សិក្ខាបទាភាវប្បសង្គតោ. ថេរោ បន បញ្ញត្តានិ ឋបេត្វា ឥទានិ បញ្ញបេតព្ពានិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសប្បហោនកានិ សន្ធាយាហ. ភគវាបិ ‘‘ន តាវ សារិបុត្ត សត្ថា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតី’’តិ ភទ្ទាលិសុត្តេ (ម. និ. ២.១៣៤; អាទយោ) វិយ ឯកច្ចេសុ បញ្ញត្តេសុបិ តតោ បរំ បញ្ញបេតព្ពានិ សន្ធាយាហ. ឥធេវ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សាមម្បិ បចនំ សមណសារុប្បំ ន ហោតិ ន ច វដ្ដតី’’តិ វចនញ្ច, តថា ‘‘រត្តិច្ឆេទោ វា វស្សច្ឆេទោ វា’’តិអាទិវចនានិ ច អត្ថិ. អញ្ញថា ‘‘ទ្វីហាការេហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ ភិក្ខូ បដិបុច្ឆន្តី’’តិ ឥធេវេទំ បាឡិឋបនំ វិរុជ្ឈតីតិ អាចរិយេន វិចារិតំ, តំ សុន្ទរំ បុព្ពេបិ បញ្ញត្តសិក្ខាបទសម្ភវតោ. កិន្តុ ឥធ បាឡិឋបនវិរោធវិចារណា បន និប្បយោជនា វិយ មម ទិស្សតិ. កស្មា? ឧបាលិត្ថេរេន សង្គីតិកាលេ វុត្តបាឋត្តា. រត្តិច្ឆេទោតិ សត្តាហកិច្ចំ សន្ធាយ វុត្តោ. ‘‘សត្តាហករណីយេន គន្ត្វា រត្តិច្ឆេទោ វា វស្សច្ឆេទោ វា ឯកភិក្ខុនាបិ ន កតោ’’តិ វុត្តំ កិរ មហាអដ្ឋកថាយំ, តស្មា វស្សច្ឆេទស្ស ការណេ សតិ សត្តាហកិច្ចំ កាតុំ វដ្ដតីតិ ឯកេ. វិនយធរា បន និច្ឆន្តិ, តស្មា អដ្ឋកថាធិប្បាយោ វីមំសិតព្ពោ, ឥមាយ វេរញ្ជាយំ អប្បិច្ឆតាទិបដិបទាយ បសន្នា. សាលីនំ វិកតិ សាលិវិកតិ.

១៧-៨. ឧបបន្នផលោតិ ពហុផលោ. ‘‘ខុទ្ទំ មធុ’’ន្តិ បាឋោ. ថេរំ សីហនាទំ នទាបេតុំ បុច្ឆីតិ ឥមិនា អាចរិយោ យំ បុព្ពេ អាណាយ ឋិតានំ សាវកានំ មហានុភាវតាទស្សនំ ‘‘វេរញ្ជាយំ និវាសប្បយោជន’’ន្តិ អម្ហេហិ វុត្តំ, តំ សម្បាទេតិ, រាជគហេ វេរញ្ជាយញ្ចាតិ ឧភយត្ថ វិតក្កុប្បាទេ ឯកតោ បិណ្ឌេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្សា’’តិអាទិមាហ. កាលំ សន្ធាយ ចិរំ, ឋិតិំ សន្ធាយ ចិរាតិ វិគ្គហោ.

កាមំ ហិនោតិ អត្តនោ ផលនិព្ពត្តិយា សហាយំ គច្ឆតីតិ កត្តរិ ហេតុ, តថាបិ ឥធ តេន ករណភូតេន តស្ស ផលំ ហិនោតិ បវត្តតីតិ ហេតុ. តថា ឃដន្តិ តេនាតិ ឃដោ. កិលាសុនោតិ បយោជនាភាវេន អវាវដា. អព្ពោកិណ្ណានិ វិសភាគេហិ. អាគាមិនិយា អនាគតេតិ អត្ថោ. ឥមេសំយេវ នោតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘សព្ពពុទ្ធានំ ហី’’តិ វុត្តំ. យាវសាសនបរិយន្តាតិ យាវ ពុទ្ធា ធរន្តិ, តាវាតិ អត្ថោ. ខត្តិយព្រាហ្មណាវ ឧច្ចា, តត្ថាបិ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧច្ចនីចឧឡារុឡារភោគា’’តិ. ‘‘មនសិ កត្វា’’តិបិ បាឋោ. ឧបសម្បាទ្យឧបសម្បាទ្យឥច្ចេតំ ទ្វយំ មាគធេ ‘‘ឧបសម្បជ្ជា’’តិ វុច្ចតិ. អនុបាទាយាតិ អារម្មណករណវសេន អគ្គហេត្វា. អាសវេហីតិ កត្តរិ តតិយាវិភត្តិ. ចិត្តានីតិ បច្ចត្តពហុវចនំ. វិមុច្ចិំសូតិ កម្មការកេ. វិមោចិតានីតិ អធិប្បាយោតិ អាចរិយោ. អាសវេហីតិ បទញ្ច បច្ចត្តេ ករណវចនំ កត្វា គណ្ឋិបទេ អត្ថោ បកាសិតោ. យទិ អរិយមគ្គេន និរុទ្ធានំ អាសវានំ វសេន អនាសវតា, លោកេ ចិត្តានិបិ អនាសវា សិយុំ. ន ហិ និរុទ្ធានិ ចិត្តានិ អារម្មណានិ ករោន្តីតិ តានិ អនិរុទ្ធាសវវសេន សាសវានីតិ ចេ. សោតាបន្នស្ស មគ្គចិត្តំ ឧបរិមគ្គវជ្ឈាសវវសេន សាសវំ, អវសិដ្ឋាសវសមុច្ឆិន្ទនានុភាវត្តា ផលានិ សាសវានិ សិយុន្តិ? ន, អាសវសមុច្ឆិន្ទនានុភាវាគតផលត្តា. ភិំសនស្ស ករណំ ភិំសនកតំ, តស្មិំ ភិំសនកតស្មិំ, ភិំសនកិរិយាយាតិ អត្ថោ. ឥត្ថិលិង្គំ វិបល្លាសំ កត្វា នបុំសកលិង្គំ, បុរិសលិង្គំ វា កត្វា. និមិត្តត្ថេតិ ឯត្ថ –

‘‘ចម្មនិ ទីបិនំ ហន្តិ, ទន្តេសុ ហន្តិ កុញ្ជរំ;

វាលេសុ ចាមរិំ ហន្តិ, សិង្គេសុ សរភោ ហតោ’’តិ. –

អធិករណំ.

២០-២១. នចិរដ្ឋិតិកការណេ កថិតេ ចិរដ្ឋិតិកការណំ អត្ថតោ វុត្តបដិបក្ខវសេន កិញ្ចាបិ សិទ្ធំ, តថាបិ តំ ថេរស្ស វិនយបញ្ញត្តិយាចនាយ ឱកាសការណាធិប្បាយតោ វិនយបញ្ញត្តិយាចនោកាសំ បាបេតុំ បុន ភគវន្តំ ‘‘កោ បន, ភន្តេ, ហេតូ’’តិ បុច្ឆិ. ភគវាបិ យាចនំ សម្បដិច្ឆិតុកាមោ ព្យាកាសិ. ‘‘អាសវដ្ឋានីយា សង្ឃេ បាតុភវន្តី’’តិ បុគ្គលស្ស សង្ឃបរិយាបន្នត្តា វុត្តំ. អាទរត្ថវសេនេវេត្ថ ទ្វិក្ខត្តុំ វុត្តន្តិ យស្មា ថេរោ បុព្ពេ រាជគហេ, សម្បតិ វេរញ្ជាយន្តិ ទ្វិក្ខត្តុំ កាចិ, តស្មា អាទរេន បុនប្បុនំ យាចយមានំ បស្សិត្វា សយម្បិ ភគវា អាទរេនេវ ‘‘អាគមេហិ ត្វំ សារិបុត្តា’’តិ អាហ. តេនេតំ ទីបេតិ ‘‘មា ត្វំ បុនប្បុនំ យាចាហិ, សម្បដិច្ឆិតាវ មយា តេ យាចនា, បុព្ពេននុ តវយាចនំ សម្បដិច្ឆតាវ មយា ឯត្តកេ កាលេ ឯត្តកានិ សិក្ខាបទានិ បញ្ញត្តានិ, ន តាវ មេ សាវកានំ អាណាបាតិមោក្ខុទ្ទេសានុជាននកាលោ សម្បត្តោ, តក្កានុមានវសេន តយា ‘ឯតស្ស ភគវា កាលោ’តិ បុនប្បុនំ និទ្ទិសិយមានោបិ នេស សោ កាលោ, កិន្តុ តថាគតោវ តត្ថ កាលំ ជានិស្សតី’’តិ. យស្មា បន ‘‘សិក្ខាបទបញ្ញត្តិកាលតោ បភុតិ អាណាបាតិមោក្ខមេវ ឧទ្ទិសិយតី’’តិ វុត្តំ, តស្មា បាតិមោក្ខុទ្ទេសប្បហោនកសិក្ខាបទមេវ សន្ធាយាហ. ‘‘តត្ថាតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយាចនាបេក្ខំ ភុម្មវចន’’ន្តិ ឯកមេវ បទំ វុត្តំ តស្សា សិទ្ធិយា ឥតរស្ស សិទ្ធិតោ. ‘‘សាវកានំ វិសយភាវន្តិ ឥមិនា មហាបទុមត្ថេរវាទោ បដិក្ខិត្តោ’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ, តំ សុន្ទរំ វិយ. សម្មុខេ គរហា. បរម្មុខេ ឧបវាទោ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឩនទសវស្សេន…បេ… ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៧៥) ឥទំ សិក្ខាបទំ ភគវា ពុទ្ធត្តេន ទសវស្សិកោ ហុត្វា បញ្ញបេសិ ឩនទសវស្សិកស្ស តស្ស តថា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា អភាវតោ. ន តទា អតិរេកទសវស្សិកោវ ទសវស្សិកានំ រត្តញ្ញុមហត្តប្បត្តិតោ, តស្មា តំ សិក្ខាបទំ វេរញ្ជាយំ វស្សាវាសតោ បុព្ពេ រាជគហេ ឯវ បញ្ញត្តន្តិ សិទ្ធំ, តស្មិំ សិទ្ធេ សិទ្ធមេវ ‘‘យាវ ន សង្ឃោ រត្តញ្ញុមហត្តំ បត្តោតិ វចនំ ឥតោ បុព្ពេ បឋមយាចនាយបិ វុត្ត’’ន្តិ. អដ្ឋកថាយម្បិ រត្តញ្ញុមហត្តប្បត្តកាលេ ‘‘ទ្វេ សិក្ខាបទានី’’តិ គណនបរិច្ឆេទវចនំ បឋមយាចនាយ វុត្តវចនំ សន្ធាយ វុត្តំ. អញ្ញថា រត្តញ្ញុមហត្តប្បត្តកាលេ ទ្វេ ឯវ, ន អញ្ញន្តិ អាបជ្ជតិ.

‘‘អថ ខោ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្សា’’តិអាទិម្ហិ អយមាទិតោ បដ្ឋាយ អត្ថវិភាវនា – អយំ កិរាយស្មា អស្សជិត្ថេរតោ បដិលទ្ធំ ឯកគាថាមត្តកំ ធម្មបរិយាយំ នយសតសហស្សេហិ វិវេចេន្តោ អរហត្តំ បត្វា សាវកបារមីញាណេ ឋិតោ ‘‘អហោ វត មហានុភាវោយំ សទ្ធម្មោ, យោ វិនាបិ ធម្មសាមិនា បរម្មុខតោ សុតមត្តេបិ មយ្ហំ មហន្តំ គុណវិសេសំ ជនេសិ, សាធុ វតាយំ សទ្ធម្មោ ចិរំ តិដ្ឋេយ្យា’’តិ ចិន្តេន្តោ ‘‘កតមេសានំ នុ ខោ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ…បេ… ន ចិរដ្ឋិតិក’’ន្តិ តមត្ថំ, ការណញ្ច អត្តនោ អគ្គសាវកញាណេន បដិវិជ្ឈិត្វា ‘‘សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តន្តិអាទិចិរដ្ឋិតិការណ’’ន្តិ និដ្ឋំ កត្វា វិនយបញ្ញត្តិយាចនោកាសករណត្ថំ ភគវន្តំ បុច្ឆិ. តតោ បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនេ វិនយបញ្ញត្តិយាចនោកាសេ សម្បត្តេ ‘‘ឯតស្ស ភគវា កាលោ, ឯតស្ស សុគត កាលោ’’តិ វិនយបញ្ញត្តិំ យាចិ. តតោ ភគវា តស្សា យាចនាយ សម្បដិច្ឆិតភាវំ, ‘‘ឯតស្ស ភគវា កាលោ’’តិ វុត្តកាលស្ស អកាលតំ, កាលស្ស ច អនញ្ញវិសយតំ ទីបេន្តោ ‘‘អាគមេហិ ត្វ’’ន្តិអាទិមាហ, តតោ ភគវា តស្ស យាចនំ, សត្តេសុ ការុញ្ញតញ្ច បដិច្ច ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ អនុបជ្ឈាយកា អនាចរិយកា អនោវទិយមានា’’តិអាទិនា (មហាវ. ៦៤) នយេន វេបុល្លមហត្តតំ បដិច្ច សត្ថា សាវកានំ ឧបជ្ឈាយវត្តាទីនិ វិនយកម្មានិ, តទនុរូបសិក្ខាបទានិ ច បញ្ញបេសិ. តតោ អនុក្កមេន ទ្វាទសមវស្សំ វេរញ្ជាយំ វសិ. តទា ច អាយស្មា សារិបុត្តោ សត្ថារា និទ្ទិដ្ឋេសុ ចិរដ្ឋិតិហេតូសុ ជាតេសុ ‘‘នវង្គសត្ថុសាសនមហត្តតា ច សម្បតិ ជាតា, វិនយបញ្ញត្តិ ច ពហុតរា ជាតា, បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ ឯវេកោ ន តាវ សាវកានំ អនុញ្ញាតោ, សោ ច បរិសុទ្ធេន សង្ឃេន ករីយតិ. សង្ឃោបិ ឯតរហិ បរិសុទ្ធោ បច្ឆិមកស្ស សោតាបន្នត្តា’’តិ ចិន្តេត្វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អនុជានាបេតុកាមោ យត្តកេហិ ច សិក្ខាបទេហិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ អនុជានីយតិ, តត្តកានំ បញ្ញត្តិយាចនបុព្ពង្គមំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ យាចន្តោ បុព្ពុប្បន្នវិតក្កសូចនបុច្ឆាវិស្សជ្ជនក្កមវសេន យាចនោកាសេ សម្បត្តេ ‘‘ឯតស្ស ភគវា កាលោ’’តិអាទិមាហ.

តត្ថ ‘‘យំ ភគវា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេយ្យា’’តិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសប្បហោនកសិក្ខាបទំ សន្ធាយាហ, អយមត្ថោ ភទ្ទាលិសុត្តេន (ម. និ. ២.១៣៤ អាទយោ) ទីបេតព្ពោ. តត្ថ ហិ ពហូសុ សិក្ខាបទេសុ បញ្ញត្តេសុ, បញ្ញបិយមានេសុ ច ‘‘ន តាវ ភទ្ទាលិ សត្ថា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតី’’តិអាទិ (ម. និ. ២.១៤៥) វុត្តំ អបញ្ញត្តំ ឧបាទាយ, តថា ឥធាបិ អបញ្ញត្តំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. បរិសុទ្ធត្តា សង្ឃស្ស សម្បតិ សាវកានំ អាណាបាតិមោក្ខុទ្ទេសំ នានុជានាមីតិ ទស្សេន្តោ ‘‘និរព្ពុទោ’’តិអាទិមាហ. ន ហិ បរិសុទ្ធេ សង្ឃេ ឱវាទបាតិមោក្ខុទ្ទេសស្ស អនុទ្ទេសការណំ អត្ថិ, តស្មិំ សតិ អាណាបាតិមោក្ខុទ្ទេសានុជាននាធិប្បាយតោ. តថា ច សោ តតោ អដ្ឋន្នំវស្សានំ អច្ចយេន អនុញ្ញាតោ. យថាហ បាតិមោក្ខឋបនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៨៦) ‘‘ន ទានាហំ, ភិក្ខវេ, ឥតោ បរំ ឧបោសថំ ករិស្សាមិ…បេ… បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យាថា’’តិ. យំ បន ឧបសម្បទក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១២៩) ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ អញ្ញតរំ ភិក្ខុំ ឧបសម្បាទេត្វា ឯកកំ ឱហាយ បក្កមិំសុ…បេ… សោ តស្សា មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា ចិរេន អគមាសី’’តិ វត្ថុ អាគតំ, តំ សុទិន្នវត្ថុតោ បរតោ ឧប្បន្នម្បិ តត្ថ យថាធិការំ សមោធានេតុំ វុត្តំ. តថា តត្ថេវ ‘‘ឧភយានិ ខោ បនស្ស បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ស្វាគតានិ ហោន្តី’’តិអាទិនា (បាចិ. ១៤៧; អ. និ. ៨.៥២; ១០.៣៣) អង្គានិបិ វេទិតព្ពានិ. ន ហិ អាទិតោ ឯវ ឧភតោបាតិមោក្ខានិ សិទ្ធានីតិ. អបិច អាទិតោ បដ្ឋាយ អយមនុក្កមោ វេទិតព្ពោ, សេយ្យថិទំ – រាហុលកុមារេ ឧប្បន្នេ ពោធិសត្តោ និក្ខមិត្វា ឆព្ពស្សានិ ទុក្ករំ កត្វា សត្តមេ អភិសម្ពុទ្ធោ, តស្មិំ ឯវ សំវច្ឆរេ កបិលវត្ថុំ គន្ត្វា រាហុលកុមារំ បព្ពាជេសិ. អម្ពលដ្ឋិករាហុលោវាទសុត្តដ្ឋកថាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.១០៧ អាទយោ) ‘‘អយញ្ហិ អាយស្មា សត្តវស្សិកកាលេ ភគវន្តំ ចីវរកណ្ណេ គហេត្វា ‘ទាយជ្ជំ មេ សមណ ទេហិ, ទាយជ្ជំ មេ សមណ ទេហី’តិ ទាយជ្ជំ យាចមានោ ភគវតា ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរស្ស និយ្យាទេត្វា បព្ពាជិតោ’’តិ ច វុត្តំ, តស្មា រាហុលកុមារំ អារព្ភ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តីហិ សរណគមនេហិ សាមណេរបព្ពជ្ជ’’ន្តិ (មហាវ. ១០៥) វុត្តត្តា សរណគមនូបសម្បទា បឋមវស្សព្ភន្តរេ ឯវ បដិក្ខិត្តា, ញត្តិចតុត្ថកម្មវសេន ឧបសម្បទា អនុញ្ញាតាតិ បញ្ញាយតិ. អបិច រាហុលវត្ថុម្ហិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អននុញ្ញាតោ មាតាបិតូហិ បុត្តោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១០៥) សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តស្មា ឥតោ បុព្ពេបិ សិក្ខាបទានិ បញ្ញត្តានីតិ សិទ្ធំ.

សុត្វា ច យោ ហេតុនិរោធមគ្គំ,

និរោធុបាយំ បដិវិជ្ឈិ ខិប្បំ;

ជាតោវបេក្ខេន អសេសមេតំ,

លោកំ វិបស្សី សុគតគ្គសិស្សោ.

សោ ធម្មសេនាបតិ អគ្គសិស្សោ,

សទ្ធម្មរាជស្ស តថាគតស្ស;

សយំ មុនិន្ទេន យសស្ស បត្តោ,

អនេកសោ សោឡសធា បសត្ថោ.

តស្មា ហិ សិក្ខាបទពន្ធកាលោ,

ញាតុម្បិ លោកេ អតិភារិយោវ;

បគេវ សិក្ខាបទភាវភេទោ,

បគេវ អញ្ញោ ឧភយត្ថ តត្ថ.

បច្ចេកពុទ្ធា អបិ តំ ទ្វយន្តុ,

ញាតុំ ន សក្កាវ បគេវ នេតុំ;

និស្សំសយំ តត្ថ តថាគតោវ,

ជានិស្សតិច្ចាហ តថាគតោតិ.

ឥច្ចេតមត្ថំ ឥធ ភិក្ខុ ញត្វា,

សិក្ខាបទានំ កមភាវភេទំ;

ញាតុំ សយំ នោ ន បរេ ច នេតុំ,

បរិយេសិតព្ពោ ឥធ យុត្តិមគ្គោ.

តត្ថ កមភេទោ សិក្ខាបទានំ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ. ភាវភេទោ តាវ ឧក្ខិត្តកានុវត្តនបច្ចយា ភិក្ខុ អនាបត្តិកោ, ភិក្ខុនី បន សមនុភដ្ឋា បារាជិកា ហោតិ. បារាជិកាបត្តិបដិច្ឆាទនេ ភិក្ខុស្ស ទុក្កដំ, ភិក្ខុនិយា បារាជិកំ. ទុដ្ឋុល្លំ អារោចេន្តស្ស, បដិច្ឆាទេន្តស្ស ច បាចិត្តិយំ. មហាសាវជ្ជំ បារាជិកំ អារោចេន្តស្ស, បដិច្ឆាទេន្តស្ស ច ភិក្ខុស្ស ទុក្កដំ. ឥច្ចេវមាទីហិ អភាវភេទសិក្ខាបទានំ ឥធ ភាវភេទេន យុត្តិបរិយេសនំ សាធយមានោបិ សិយា អនុម្មាទវិឃាតភាគីតិ. ឯត្តាវតា សកលស្សបិ វិនយបិដកស្ស វិតក្កយាចនកាលកាលញ្ញូការណផលបយោជនេហិ សត្តហិ អង្គេហិ បដិមណ្ឌិតំ និទានមាយស្មតា ឧបាលិត្ថេរេន និទស្សិតំ ហោតិ. តត្ថ ថេរស្ស វិនយបញ្ញត្តិយាចនហេតុភូតោ វិតក្កោ នាម. តស្សេវ ‘‘ឯតស្ស ភគវា កាលោ’’តិអាទិនា បវត្តា យាចនា នាម. រត្តញ្ញូវេបុល្លលាភគ្គពាហុសច្ចមហត្តប្បត្តិ កាលោ នាម. សព្ពញ្ញូ ឯវ កាលញ្ញូ នាម. អាសវដ្ឋានីយានំ ធម្មានំ បាតុភាវោ ការណំ នាម. ‘‘តេសំយេវ អាសវដ្ឋានីយានំ ធម្មានំ បដិឃាតាយា’’តិ វចនតោ អាសវដ្ឋានីយធម្មបដិឃាតោ ផលំ នាម. ‘‘យថយិទំ ព្រហ្មចរិយំ អទ្ធនិយំ អស្សា’’តិ វចនតោ សាសនព្រហ្មចរិយស្ស ចិរដ្ឋិតិ បយោជនន្តិ វេទិតព្ពំ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘វិតក្កោ យាចនា កាលោ, កាលញ្ញូ ការណំ ផលំ;

បយោជនន្តិ សត្តង្គំ, និទានំ វិនយស្សិធា’’តិ.

២២. អន្តិមមណ្ឌលន្តិ អព្ភន្តរមណ្ឌលំ. តញ្ហិ ឥតរេសំ អន្តោ ហោតិ, ខុទ្ទកមណ្ឌលំ វា. អនុមតិទានវសេន តេសំ ភិក្ខូនំ ទត្វា. តេសំ ពុទ្ធានំ ចារិកាយ វិនេតព្ពា វេនេយ្យសត្តា. ឱចិនន្តា វិយាតិ ពហុបុប្ផំ គច្ឆំ មាលាការា ចិរំ ឱចិនន្តិ, ឯវំ ពហុវេនេយ្យេសុ គាមាទីសុ ចិរំ វសន្តា វេនេយ្យបុញ្ញំ បរិហរន្តា ចរន្តិ. សន្តំ សុខំ, ន វេទនាសុខំ វិយ សបរិប្ផន្ទំ. ទសសហស្សចក្កវាឡេតិ ទេវានំ វសេន វុត្តំ. មនុស្សា បន ឥមស្មិំយេវ ចក្កវាឡេ ពោធនេយ្យា ឧប្បជ្ជន្តិ. មហាករុណាយ ធុវំ សត្តសមវលោកនំ. ឱតិណ្ណេតិ បរិសមជ្ឈំ អាគតេ, អារោចិតេ វា. យេន ការណេន មយំ តុម្ហាកំ ទេយ្យធម្មំ ទទេយ្យាម, តំ កុតោ សក្កា លទ្ធុំ. ពហុកិច្ចា ហិ ឃរាវាសាតិ. ទុតិយវិកប្បេ តន្តិ ទេយ្យធម្មំ. ‘‘តុម្ហេហិ តំ កុតោ លទ្ធា’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘បឋមំ កិរិយំ បេក្ខតិ, ទុតិយំ ទេយ្យធម្ម’’ន្តិ វទន្តិ. អាចរិយោ បន ‘‘បឋមយោជនាយ យំ ទានបុញ្ញំ, តំ កុតោ លព្ភា. បុញ្ញន្តរាយពហុលា ហិ ឃរាវាសាតិ. ទុតិយយោជនាយ តេមាសព្ភន្តរេ យមហំ ទទេយ្យំ, អតិក្កន្តកាលត្តា តមហំ សម្បតិ កុតោ ទទេយ្យន្តិ ទស្សេតី’’តិ វទតិ. សីលាទិកុសលធម្មសន្ទស្សនាទិធម្មរតនវស្សំ.

២៣. បត្តុណ្ណទេសេ បត្តុណ្ណំ បដវរំ. មហាយាគន្តិ មហាទានំ. បរិបុណ្ណសង្កប្បន្តិ តេមាសំ សោតព្ពំ អជ្ជ សុណិន្តិ.

តត្រិទន្តិ ឥទំ ការណំ.

ឧបាលិ ទាសកោតិ អាចរិយបរម្បរតោ. ពាហិរព្ភន្តរនិទានំ, សិក្ខាបទានំ បញ្ញត្តិដ្ឋានសង្ខាតំ អាវេណិកនិទានញ្ច សន្ធាយាហ ‘‘និទានស្ស បភេទទីបនតោ’’តិ. ថេរវាទាទិ វត្ថុប្បភេទោ. សកាយ បដិញ្ញាយ មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថាតិអាទិ បរសមយវិវជ្ជនតោតិអាទិ. វិភង្គនយភេទទស្សនតោតិ តិស្សោ ឥត្ថិយោ ភូមដ្ឋំ ថលដ្ឋន្តិអាទិ. ឯត្ថាហ – កិំ ភគវតោ មារាវដ្ដនបដិឃាតាយ សត្តិ នត្ថីតិ? អត្ថិ, តថាបិស្ស បច្ឆា ឧបគុត្តកាលេ បសាទហេតុត្តា អធិវាសេតិ. ឯត្ថ ឧបគុត្តាធិដ្ឋានំ វត្តព្ពំ. ពុទ្ធានំ អាចិណ្ណន្តិ ទិជទស្សនេន កិំបយោជនន្តិ ចេ? មារាវដ្ដនហេតុ ព្រាហ្មណស្ស បុញ្ញន្តរាយោតិ បយោជនំ.

ទិជោបិ សោ មារមនោរថស្ស,

ភង្គំ ករោន្តោ ជិនបុង្គវស្ស;

សស្សិស្សសង្ឃស្ស អទាសិ ទានំ,

អសេសកំ កប្បិយភណ្ឌភេទំ.

កិំ ភគវា សសិស្សោ តាវ មហន្តំ កប្បិយភណ្ឌំ ឧព្ភណ្ឌិកំ កត្វា អគមាសីតិ? ន អគមាសិ, តេមាសិភាគិយំ បន បុញ្ញរាសិកំ ទេយ្យធម្មំ អប្បដិក្ខិបន្តោ ព្រាហ្មណស្ស ឧបាយតោ សត្ថា អទាសិ.

តទញ្ញថា មារមនោរថោវ,

បូរោ សិយា នេវ ទិជស្ស ភិយ្យោ;

បាបំ មហន្តំ អបិ បាបុណេយ្យ,

មិច្ឆាភិមានេន តថាគតេ សោ.

តស្មា ភគវា អស្សាទិយន្តោ តំ ទេយ្យធម្មំ អប្បដិក្ខិបន្តោ ឧបាយេន ព្រាហ្មណស្ស បុញ្ញពុទ្ធិំ កត្វា, មារស្ស ច មនោរថវិឃាតំ កត្វា អគមាសីតិ, ‘‘អយំ នយោ អដ្ឋកថំ វិនាបិ បាឡិនយានុលោមតោ សិទ្ធោ’’តិ វទន្តិ. កថំ? –

‘‘សត្ថា សសិស្សោ យទិ អគ្គហេសិ,

ទិជស្ស តំ ចីវរមាទិតោវ;

នាថស្ស នោ វីសតិវស្សកាលេ,

វិរុជ្ឈតេ ជីវកយាចនាបិ;

តថាបិ សព្ពំ សុវិចារយិត្វា,

យុត្តំ នយំ ចិន្តយិតុំវ យុត្ត’’ន្តិ.

ឥទានិ អាយស្មា ឧបាលិត្ថេរោ វិនយបញ្ញត្តិយា សាធារណនិទានំ ទស្សេត្វា សិក្ខាបទានំ បាដេក្កំ បញ្ញត្តិដ្ឋានសង្ខាតំ និទានមាទិំ កត្វា បុគ្គលបញ្ញត្តិអនុបញ្ញត្តិវិភាគាបត្តិភេទន្តរាបត្តិអាទិកំ នានប្បការំ វិធិំ និជ្ជដំ និគ្គុម្ពំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អថ ខោ ភគវា វេរញ្ជាយំ យថាភិរន្តំ វិហរិត្វា’’តិអាទិមាហាតិ. ឥធ ឋត្វា –

សិក្ខាបទាន សព្ពេសំ, កមភេទំ បកាសយេ;

តស្មិំ សិទ្ធេ និទានានំ, កមសិទ្ធិ យតោ ភវេ.

តត្ថ សព្ពសិក្ខាបទានំ យថាសម្ភវំ ទេសនាក្កមោ បហានក្កមោ បដិបត្តិក្កមោ ឧប្បត្តិក្កមោតិ ចតុព្ពិធោ កមោ លព្ភតិ. តត្ថ ភគវតា រាជគហេ ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អនុជានន្តេន បាតិមោក្ខុទ្ទេសស្ស យោ ទេសនាក្កមោ អនុញ្ញាតោ, តំ ទេសនាក្កមមនុលោមេន្តោ អាយស្មា មហាកស្សបោ បឋមំ បារាជិកុទ្ទេសំ បុច្ឆិ, តទនន្តរំ សង្ឃាទិសេសុទ្ទេសំ, តតោ អនិយតុទ្ទេសំ វិត្ថារុទ្ទេសញ្ច បុច្ឆិត្វា តទនន្តរំ ភិក្ខុនីវិភង្គញ្ច តេនេវ អនុក្កមេន បុច្ឆិ, និទានុទ្ទេសន្តោគធានញ្ច សរូបេន អនុទ្ទិដ្ឋានំ បុច្ឆនត្ថំ ខន្ធកេបិ បុច្ឆិ. ឯតេន ច ខន្ធកេ បញ្ញត្តា ថុល្លច្ចយា សង្គហិតា ហោន្តិ. បុច្ឆិតានុក្កមេនេវ ឧបាលិត្ថេរោ តំ សព្ពំ សាបត្តិភេទាទិកំ ទេសេន្តោ ថុល្លច្ចយទុព្ភាសិតអាបត្តិសមុដ្ឋានាទិទីបកំ អន្តោកត្វា ទេសេសិ, អយមេត្ថ ទេសនាក្កមោ. ឧភតោវិភង្គខន្ធកតោ បន ឧច្ចិនិត្វា តទា បរិវារបាឡិ វិសុំ កតា. ឥមមេវ នយំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘ឯតេនេវ ឧបាយេន ខន្ធកបរិវារេបិ អារោបេសុ’’ន្តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា). អបិច បាឡិយា ‘‘ឯតេនេវុបាយេន ឧភតោវិនយេ បុច្ឆិ. បុដ្ឋោ បុដ្ឋោ អាយស្មា ឧបាលិ វិស្សជ្ជេសី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, តស្មា មហាកស្សបោ ឧភតោវិភង្គេ ឯវ បុច្ឆិ. វិស្សជ្ជេន្តោ បន អាយស្មា ឧបាលិ និវរសេសំ ទេសេន្តោ ខន្ធកបរិវារេ អន្តោកត្វា ទេសេសិ. តទា ច ខន្ធកបរិវារបាឡិ វិសុំ កតាតិ អយំ ទេសនាក្កមោ. យទិ ឯវំ និទានុទ្ទេសោ បឋមំ ទេសេតព្ពោតិ ចេ? ន, តទសម្ភវតោ. សោ ហិ ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តី’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៣៤) នយេន បវត្តត្តា បឋមំ សិក្ខាបទសង្គហិតាសុ អាបត្តីសុ អទស្សិតាសុ ន សម្ភវតិ. ‘‘យានិ មយា ភិក្ខូនំ បញ្ញត្តានិ សិក្ខាបទានិ, តានិ នេសំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អនុជានេយ្យ’’ន្តិ វចនតោ សិក្ខាបទានេវ បឋមំ ទេសេតព្ពានីតិ បារាជិកុទ្ទេសក្កមោ សម្ភវតិ.

បារាជិកុទ្ទេសាទិសង្គហិតានំ អាបត្តិអកុសលានំ យថោឡារិកក្កមេន បហាតព្ពត្តា បហានក្កមោបេត្ថ សម្ភវតិ. ឧបសម្បន្នសមនន្តរំ ‘‘តាវទេវ ចត្តារិ អករណីយានិ អាចិក្ខិតព្ពានី’’តិ (មហាវ. ១២៩) វចនតោ ‘‘សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសូ’’តិ (ទី. និ. ១.១៩៣) វចនតោ ច យថា គរុកំ អាចិក្ខណំ សិក្ខនេន បដិបត្តិក្កមោបេត្ថ សម្ភវតិ, ឯវមិមេហិ តីហិ កមេហិ ទេសេតព្ពានម្បេតេសំ សិក្ខាបទានំ យថាសម្ភវំ ឧប្បត្តិក្កមោ សម្ភវតិ. តថា ហិ យំ យំ សាធារណំ, តំ តំ ភិក្ខុំ អារព្ភ ឧប្បន្នេ ឯវ វត្ថុស្មិំ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី ឆន្ទសោ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យា’’តិ ភិក្ខុនីនម្បិ បញ្ញត្តំ. អញ្ញថា តំ ភិក្ខុនីនំ អនុប្បន្នបញ្ញត្តិ សិយា. តតោ ‘‘អនុប្បន្នបញ្ញត្តិ តស្មិំ នត្ថី’’តិ (បរិ. ២៤៧) បរិវារេ ឯតំ វចនំ វិរុជ្ឈតិ, ឯត្តាវតា បុរិមេន កមត្តយេន បឋមំ ទេសេតព្ពតំ បត្តេ បារាជិកុទ្ទេសេ បឋមុប្បន្នត្តា មេថុនធម្មបារាជិកំ សព្ពបឋមំ ទេសេតុកាមោ ឧបាលិត្ថេរោ ‘‘តត្រ សុទំ ភគវា វេសាលិយ’’ន្តិ វេសាលិមេវ បាបេត្វា ឋបេសិ. អញ្ញថា ពារាណសិយំ បញ្ញត្តានំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មនុស្សមំសំ បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ២៨០) ឯវមាទីនំ ទេសនាធិប្បាយេ សតិ ពារាណសិំ បាបេត្វា ឋបេយ្យាតិ.

អព្ភន្តរនិទានកថា និដ្ឋិតា.

វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. បារាជិកកណ្ឌោ

១. បឋមបារាជិកំ

សុទិន្នភាណវារវណ្ណនា

បឋមស្សេត្ថ និទានេ, ឋត្វា បារាជិកស្ស វិញ្ញេយ្យោ;

ចោទនាបរិហារនយោ, បុគ្គលវត្ថុប្បកាសនេយេវ.

តត្ថ ភគវា វេរញ្ជាយំ វុត្ថវស្សោ អនុបុព្ពេន ចារិកំ ចរន្តោ កត្តិកជុណ្ហបក្ខេ ឯវ វេសាលិំ បាបុណិត្វា យាវ បឋមបារាជិកសិក្ខាបទបញ្ញាបនំ, តាវ អដ្ឋ វស្សានិ វេសាលិយំយេវ វិហរន្តោ វិយ បាឡិក្កមេន ទិស្សតិ, ន ច ភគវា តាវត្តកំ កាលំ តត្ថេវ វិហាសិ. សោ ហិ សុទិន្នស្ស សាវកានំ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ ឧបសម្បទញ្ច អនុជានិត្វា យថាភិរន្តំ តត្ថ វិហរិត្វា ចារិកំ ចរន្តោ ភេសកឡាវនំ បត្វា តត្ថ តេរសមំ វស្សំ វសិ, តេនេវ អនុក្កមេន សាវត្ថិំ បត្វា ចុទ្ទសមំ វស្សំ វសិ, បន្នរសមំ កបិលវត្ថុម្ហិ, សោឡសមំ អាឡវិយំ, តតោ វុត្ថវស្សោ ចារិកំ ចរន្តោ រាជគហំ បត្វា សត្តរសមំ វសិ, ឥមិនា អនុក្កមេន អបរានិបិ តីណិ វស្សានិ តត្ថេវ វសិ. ឯត្តាវតា ភគវា បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោ រាជគហតោ អនុបុព្ពេន វេសាលិំ បាបុណិ, តតោ ឧបសម្បទាយ អដ្ឋវស្សិកោ សុទិន្នោ វេសាលិយំយេវ មេថុនំ ធម្មំ អភិវិញ្ញាបេសិ, តតោ ភគវា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ បឋមំ បារាជិកំ បញ្ញបេសីតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ យស្មា ឧបាលិត្ថេរោ ឥតោ បឋមតរំ តត្ថ វេសាលិយញ្ច បញ្ញត្តសិក្ខាបទានិ អទស្សេតុកាមោ, វិនយនិទានានន្តរំ បឋមបារាជិកមេវ ទស្សេតុកាមោ, តស្មា វេសាលិយំ បឋមំ និវាសំ, បច្ឆា ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស បញ្ញត្តិកាលេ និវាសញ្ច ឯកតោ កត្វា ‘‘តត្រ សុទំ ភគវា វេសាលិយ’’ន្តិអាទិមាហ, តេន វុត្តំ ‘‘បឋមស្សេត្ថ និទានេ, ឋត្វា …បេ… បកាសនេយេវា’’តិ. តស្មា ឥមស្មិំ បឋមបារាជិកស្ស បញ្ញត្តិដ្ឋានសង្ខាតេ និទានេ ឋត្វា ‘‘តេន ខោ បន សមយេន វេសាលិយា អវិទូរេ កលន្ទគាមោ នាម ហោតិ…បេ… អញ្ញតរំ វជ្ជិគាមំ ឧបនិស្សាយ វិហរតី’’តិ ឯតស្មិំ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស បុគ្គលប្បកាសនេ, ‘‘តេន ខោ បន សមយេន វជ្ជី ទុព្ភិក្ខា ហោតិ…បេ… តិក្ខត្តុំ មេថុនំ ធម្មំ អភិវិញ្ញាបេសី’’តិ (បារា. ៣០) ឥមស្មិំ វត្ថុប្បកាសនេ ច ចោទនានយោ, បរិហារនយោ ច វេទិតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្រាយំ បកាសនា – កិមត្ថំ ថេរេន អញ្ញេសំ សិក្ខាបទានំ បុគ្គលវត្ថូនិ វិយ សង្ខេបតោ អវត្វា យត្ថ ច សោ ឧប្បន្នោ, យថា ច ធម្មេ បសន្នោ, យថា ច បព្ពជិតោ, យថា ច ឥមំ វត្ថុំ ឧប្បាទេតិ, តំ សព្ពំ អនវសេសេត្វា បុគ្គលវត្ថូនិ វិត្ថារតោ វុត្តានីតិ ចេ? វុច្ចតេ –

ឯវំ សទ្ធាយ កិច្ឆេន, មហន្តេ ភោគញាតកេ;

ហិត្វា បព្ពជិតានម្បិ, បេសលានម្បិ សព្ពសោ.

សព្ពលាមកធម្មាយំ, មេថុនោ យទិ សម្ភវេ;

ន ធម្មទេសនាយេវ, សិទ្ធា វិរតិ សព្ពសោ.

តស្មា នវង្គសទ្ធម្មេ, សត្ថារា ទេសិតេបិ ច;

វិនយោ បញ្ញបេតព្ពោ, តតោ ធម្មវិសុទ្ធិហិ.

វិនយាភាវតោ ឯវំ, អជ្ឈាចារោ ភវិស្សតិ;

តស្មា វិនយបញ្ញត្តិ, សាត្ថិកា បេសលស្សបិ.

អនាទីនវទស្សាវី, យស្មា យំ បាបមាចរិ;

វិនយោយេវ សទ្ធានំ, អាទីនវវិភាវិនោ.

តស្មា សទ្ធានុសារីនំ, វិនយោ សាត្ថកោវ យំ;

ធម្មោ ធម្មានុសារីនំ, តតោ ឧភយទេសនា.

អបិ ច យទិ បណ្ណត្តិវីតិក្កមំ អករោន្តស្សាបិ យាវ ព្រហ្មលោកា អយសោ បត្ថដោ, បគេវញ្ញេសន្តិ ទស្សនត្ថំ អជ្ឈាចារស្ស បាកដភាវទីបនំ. កថំ? –

អភព្ពោ អរហត្តស្ស, សុទិន្នោ បុត្តមាតរោ;

ភព្ពានុប្បន្នបញ្ញត្តិ, តទត្ថំ ន កតា អយំ.

ននុ មាគណ្ឌិកំ អជ្ឈុបេក្ខិត្វា មាតាបិតូនមស្សា ហិតត្ថំ ធម្មំ ទេសេតីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ពីជកពីជកមាតូនំ អរហត្តុប្បត្តិ ថេរេន ទីបិតា. ‘‘តេន ខោ បន សមយេន វេសាលិយា អវិទូរេ កលន្ទគាមោ នាម ហោតិ, យេន សមយេន សុទិន្នោ បុរាណទុតិយិកាយ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវី’’តិ វា ‘‘យេន សមយេន ភគវា បឋមបារាជិកំ បញ្ញបេសី’’តិ វា វចនំ ឥធ ន យុជ្ជតិ. កស្មា? ‘‘ឥធ បន ហេតុអត្ថោ ករណត្ថោ ច សម្ភវតី’’តិ វុត្តំ អដ្ឋកថាវចនញ្ហិ ឥធ ន លព្ភតិ. ចិរនិវិដ្ឋោ ហិ សោ គាមោ, ន តស្មិំយេវ សមយេតិ. យស្មា បន សោ ចិរនិវិដ្ឋោបិ ច គាមោ អត្តនោ និវិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ សព្ពកាលមត្ថីតិ វត្តព្ពតំ អរហតិ, តេន បរិយាយេន ‘‘តេន ខោ បន សមយេន វេសាលិយា អវិទូរេ កលន្ទគាមោ នាម ហោតី’’តិ វុត្តំ.

២៥-៦. អនុញ្ញាតោសិ បន ត្វន្តិ សមណវត្តទស្សនត្ថំ ភគវា បុច្ឆតិ. មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតន្តិ ឯត្ថ ជនកេហេវ អននុញ្ញាតទស្សនត្ថំ បុច្ឆីតិ វុត្តំ. ន ខោ សុទិន្ន តថាគតាតិ ‘‘បព្ពាជេតុ មំ ភគវា’’តិ យាចនាវសេន បនេវមាហ, ន ភគវា សយំ សរណានិ ទត្វា បព្ពាជេសិ. ទុក្ខស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘កលភាគម្បី’’តិ បាឋសេសោ. វិកប្បទ្វយេបីតិ ទុតិយតតិយវិកប្បេសុ. បុរិមបទស្សាតិ កិញ្ចីតិ បទស្ស. ឧត្តរបទេនាតិ ទុក្ខស្សាតិ បទេន. សមានវិភត្តីតិ សាមិវចនំ. យថា កិំ? ‘‘កស្សចិ ទុក្ខស្សា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘កិញ្ចិ ទុក្ខស្សា’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អកាមកា វិនា ភវិស្សាមាតិ តយា សទ្ធិំ អមរិត្វា អកាមា ជីវិស្សាម. សចេបិ ន មរាម, អកាមកាវ តយា វិយោគំ បាបុណិស្សាម, តយិ ជីវមានេ ឯវ នោ មរណំ ភវេយ្យ, មរណេនបិ នោ តយា វិយោគំ មយំ អកាមកាវ បាបុណិស្សាម.

៣០. កតិបាហំ ពលំ គាហេត្វាតិ កស្មា បនាយំ តថា បព្ពជ្ជាយ តិព្ពច្ឆន្ទោ អនុញ្ញាតោ សមានោ កតិបាហំ ឃរេយេវ វិលម្ពិត្វា កាយពលញ្ច អគ្គហេសីតិ? អនុមតិទានេន មាតាបិតូសុ សហាយកេសុ ច តុដ្ឋោ តេសំ ចិត្តតុដ្ឋត្ថំ. កេសុចិ អដ្ឋកថាបោត្ថកេសុ កេចិ អាចរិយា ‘‘អយំ សុទិន្នោ ជីវកវត្ថុតោ បច្ឆា បំសុកូលិកធុតង្គវសេន បំសុកូលិកោ ជាតោ’’តិ សញ្ញាយ ‘‘គហបតិចីវរំ បដិក្ខិបិត្វា បំសុកូលិកធុតង្គវសេន បំសុកូលិកោ ហោតី’’តិ លិខន្តិ, តំ ‘‘អចិរូបសម្បន្នោ’’តិ វចនេន វិរុជ្ឈតិ. ‘‘តថា សុទិន្នោ ហិ ភគវតោ ទ្វាទសមេ វស្សេ បព្ពជិតោ, វីសតិមេ វស្សេ ញាតិកុលំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ សយំ បព្ពជ្ជាយ អដ្ឋវស្សិកោ ហុត្វា’’តិ, ‘‘ភគវតោ ហិ ពុទ្ធត្តំ បត្តតោ បដ្ឋាយ យាវ ឥទំ វត្ថំ, ឯត្ថន្តរេ វីសតិ វស្សានិ ន កោចិ គហបតិចីវរំ សាទិយិ, សព្ពេ បំសុកូលិកាវ អហេសុ’’ន្តិ ច វុត្តេន អដ្ឋកថាវចនេន វិរុជ្ឈតិ, បព្ពជ្ជាយ អដ្ឋវស្សិកោ, ន ឧបសម្បទាយ. ឧបសម្បទំ បន ជីវកវត្ថុតោ (មហាវ. ៣២៦) បច្ឆា អលត្ថ, តស្មា អវស្សិកោ ញាតិកុលំ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋោ សិយាតិ ចេ? ន, ‘‘អលត្ថ ខោ សុទិន្នោ កលន្ទបុត្តោ ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ, អលត្ថ ឧបសម្បទ’’ន្តិ ឯកតោ អនន្តរំ វុត្តត្តា. បព្ពជ្ជានន្តរមេវ ហិ សោ ឧបសម្បន្នោ តេរសធុតង្គគុណេ សមាទាយ វត្តន្តោ អដ្ឋ វស្សានិ វជ្ជិគាមេ វិហរិត្វា និស្សយមុត្តត្តា សយំវសី ហុត្វា ‘‘ឯតរហិ ខោ វជ្ជី ទុព្ភិក្ខា’’តិអាទិតក្កវសេន យេន វេសាលី តទវសរិ, តស្មា ‘‘បំសុកូលិកធុតង្គវសេន បំសុកូលិកោ ហោតី’’តិ ឯត្តកោយេវ បាឋោ យេសុ បោត្ថកេសុ ទិស្សតិ, សោវ បមាណតោ គហេតព្ពោ. ‘‘អារញ្ញិកោ ហោតី’’តិ ឥមិនា បញ្ច សេនាសនបដិសំយុត្តានិ សង្គហិតានិ នេសជ្ជិកង្គញ្ច វិហារសភាគត្តា, ‘‘បិណ្ឌបាតិកោ’’តិ ឥមិនា បញ្ច បិណ្ឌបាតបដិសំយុត្តានិ, ‘‘បំសុកូលិកោ’’តិ ឥមិនា ទ្វេ ចីវរបដិសំយុត្តានិ សង្គហិតានីតិ. ញាតិឃរូបគមនការណទីបនាធិប្បាយតោ សបទានចារិកង្គំ វិសុំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘មា អតិហរាបេសុ’’ន្តិ កាលព្យត្តយវសេន វុត្តំ. ធម្មស្សន្តរាយករតរត្តា ‘‘ឥមំ នយ’’ន្តិ អនយោយេវ.

យេភុយ្យេន ហិ សត្តានំ, វិនាសេ បច្ចុបដ្ឋិតេ;

អនយោ នយរូបេន, ពុទ្ធិមាគម្ម តិដ្ឋតិ.

៣៦. អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេតិ ឯត្ថ ទុវិធំ សិក្ខាបទបញ្ញាបនំ. កថំ? ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, ឥមំ សិក្ខាបទំ ឧទ្ទិសេយ្យាថា’’តិ ឯវំ សឧទ្ទេសានុទ្ទេសភេទតោ ទុវិធំ. តត្ថ បាតិមោក្ខេ សរូបតោ អាគតា បញ្ច អាបត្តិក្ខន្ធា សឧទ្ទេសបញ្ញត្តិ នាម. សាបិ ទុវិធា សបុគ្គលាបុគ្គលនិទ្ទេសភេទតោ. តត្ថ យស្សា បញ្ញត្តិយា អន្តោ អាបត្តិយា សហ, វិនា វា បុគ្គលោ ទស្សិតោ, សា សបុគ្គលនិទ្ទេសា. ឥតរា អបុគ្គលនិទ្ទេសាតិ វេទិតព្ពា. សបុគ្គលនិទ្ទេសាបិ ទុវិធា ទស្សិតាទស្សិតាបត្តិភេទតោ. តត្ថ អទស្សិតាបត្តិកា នាម អដ្ឋ បារាជិកា ធម្មា. ‘‘បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ’’តិ ហិ បុគ្គលោវ តត្ថ ទស្សិតោ, នាបត្តិ. ទស្សិតាបត្តិកា នាម ភិក្ខុនីបាតិមោក្ខេ ‘‘សត្តរស សង្ឃាទិសេសា ធម្មា និស្សារណីយំ សង្ឃាទិសេស’’ន្តិ ហិ តត្ថ អាបត្តិ ទស្សិតា សទ្ធិំ បុគ្គលេន, តថា អបុគ្គលនិទ្ទេសាបិ ទស្សិតាទស្សិតាបត្តិតោវ ទុវិធា. តត្ថ អទស្សិតាបត្តិកា នាម សេខិយា ធម្មា. សេសា ទស្សិតាបត្តិកាតិ វេទិតព្ពា. សាបិ ទុវិធា អនិទ្ទិដ្ឋការកនិទ្ទិដ្ឋការកភេទតោ. តត្ថ អនិទ្ទិដ្ឋការកា នាម សុក្កវិស្សដ្ឋិ មុសាវាទ ឱមសវាទ បេសុញ្ញ ភូតគាម អញ្ញវាទក ឧជ្ឈាបនក គណភោជន បរម្បរភោជន សុរាមេរយ អង្គុលិបតោទក ហសធម្ម អនាទរិយ តលឃាតកជតុមដ្ឋក សិក្ខាបទានំ វសេន បញ្ចទសវិធា ហោន្តិ. សេសានំ បុគ្គលនិទ្ទេសានំ វសេន និទ្ទិដ្ឋការកា វេទិតព្ពា.

អនុទ្ទេសបញ្ញត្តិបិ បទភាជនន្តរាបត្តិវិនីតវត្ថុបដិក្ខេបបញ្ញត្តិអវុត្តសិទ្ធិវសេន ឆព្ពិធា ហោន្តិ. តត្ថ ‘‘យេភុយ្យេន ខាយិតំ អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ៦១) ឯវមាទិកា បទភាជនិយេ សន្ទិស្សមានាបត្តិ បទភាជនសិក្ខាបទំ នាម. ‘‘ន ត្វេវ នគ្គេន អាគន្តព្ពំ, យោ អាគច្ឆេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិកា (បារា. ៥១៧) អន្តរាបត្តិសិក្ខាបទំ នាម. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទិវា បដិសល្លីយន្តេន ទ្វារំ សំវរិត្វា បដិសល្លីយិតុ’’ន្តិ (បារា. ៧៥) ឯវមាទិកា វិនីតវត្ថុសិក្ខាបទំ នាម. ‘‘លោហិតុប្បាទកោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១១៤) ឯវមាទិកា បដិក្ខេបសិក្ខាបទំ នាម. ខន្ធកេសុ បញ្ញត្តទុក្កដថុល្លច្ចយានិ បញ្ញត្តិសិក្ខាបទំ នាម. ‘‘យា បន ភិក្ខុនី នច្ចំ វា គីតំ វា វាទិតំ វា ទស្សនាយ គច្ឆេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៨៣៤) ឥមិនា វុត្តេន ‘‘យា បន ភិក្ខុនី នច្ចេយ្យ វា គាយេយ្យ វា វាទេយ្យ វា បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឯវមាទិកំ យំ កិញ្ចិ អដ្ឋកថាយ ទិស្សមានំ អាបត្តិជាតំ, វិនយកម្មំ វា អវុត្តសិទ្ធិសិក្ខាបទំ នាម. ឆព្ពិធម្បេតំ ឆហិ ការណេហិ ឧទ្ទេសារហំ ន ហោតីតិ អនុទ្ទេសសិក្ខាបទំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ. សេយ្យថិទំ – បញ្ចហិ ឧទ្ទេសេហិ យថាសម្ភវំ វិសភាគត្តា ថុល្លច្ចយទុព្ភាសិតានំ, សភាគវត្ថុកម្បិ ទុក្កដថុល្លច្ចយទ្វយំ អសភាគាបត្តិកត្តា, អន្តរាបត្តិបញ្ញត្តិសិក្ខាបទានំ នានាវត្ថុកាបត្តិកត្តា, បដិក្ខេបសិក្ខាបទានំ កេសញ្ចិ វិនីតវត្ថុបញ្ញត្តិសិក្ខាបទានញ្ច អទស្សិតាបត្តិកត្តា, អទស្សិតវត្ថុកត្តា ភេទានុវត្តកថុល្លច្ចយស្ស, អទស្សិតាបត្តិវត្ថុកត្តា អវុត្តសិទ្ធិសិក្ខាបទានន្តិ. ឯត្តាវតា ‘‘ទុវិធំ សិក្ខាបទបញ្ញាបនំ ឧទ្ទេសានុទ្ទេសភេទតោ’’តិ យំ វុត្តំ, តំ សមាសតោ បកាសិតំ ហោតិ.

តត្ថ អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេតិ សឧទ្ទេសសិក្ខាបទំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯកច្ចេ អាចរិយា ឯវំ កិរ វណ្ណយន្តិ ‘‘ចត្តារោ បារាជិកា កតិវស្សាភិសម្ពុទ្ធេន ភគវតា បញ្ញត្តាតិអាទិនា បុច្ឆំ កត្វា តេសុ បឋមបារាជិកោ វេសាលិយំ បញ្ញត្តោ បញ្ចវស្សាភិសម្ពុទ្ធេន ហេមន្តានំ បឋមេ មាសេ ទុតិយេ បក្ខេ ទសមេ ទិវសេ អឌ្ឍតេយ្យបោរិសាយ ឆាយាយ បុរត្ថាភិមុខេន និសិន្នេន អឌ្ឍតេរសានំ ភិក្ខុសតានំ មជ្ឈេ សុទិន្នំ កលន្ទបុត្តំ អារព្ភ បញ្ញត្តោ’’តិ, តំ ន យុជ្ជតិ, កស្មា? –

យស្មា ទ្វាទសមំ វស្សំ, វេរញ្ជាយំ វសិ ជិនោ;

តស្មិញ្ច សុទ្ធោ សង្ឃោតិ, នេវ បារាជិកំ តទា.

ថេរស្ស សារិបុត្តស្ស, សិក្ខាបញ្ញត្តិយាចនា;

តស្មិំ សិទ្ធាតិ សិទ្ធាវ, គរុកាបត្តិ នោ តទា.

ឱវាទបាតិមោក្ខញ្ច, កិំ សត្ថា ចតុវស្សិកោ;

បដិក្ខិបិ កិមាណញ្ច, សមត្តំ អនុជានិ សោ.

អជាតសត្តុំ និស្សាយ, សង្ឃភេទមកាសិ យំ;

ទេវទត្តោ តតោ សង្ឃ-ភេទោ បច្ឆិមពោធិយំ.

អារាធយិំសុ មំ បុព្ពេ, ភិក្ខូតិ មុនិភាសិតំ;

សុត្តមេវ បមាណំ នោ, សោវ កាលោ អនប្បកោតិ.

យំ បន វុត្តំ ‘‘អថ ភគវា អជ្ឈាចារំ អបស្សន្តោ បារាជិកំ វា សង្ឃាទិសេសំ វា ន បញ្ញបេសី’’តិ, តំ សកលសិក្ខាបទំ សន្ធាយាហ. ន កេវលំ សឧទ្ទេសសិក្ខាបទមត្តំ, តេន សឧទ្ទេសានុទ្ទេសបញ្ញត្តិភេទំ សកលំ បារាជិកំ សន្ធាយាហាតិ វុត្តំ ហោតិ. កិញ្ចាបិ នាភិបរាមសនម្បិ កាយសំសគ្គោ, តថាបិ ឯតំ វិសេសនិយមនតោ, អច្ឆន្ទរាគាធិប្បាយតោ ច វិសុំ វុត្តំ. ឆន្ទរាគរត្តស្សេវ ហិ កាយសំសគ្គោ ឥធាធិប្បេតោ. អសុចិបានេ បន ហត្ថិនិយា តាបសបស្សាវបានេន វាលកាព្យោ នាម ឧប្បជ្ជតិ, វាលកាព្យស្ស វត្ថុ វត្តព្ពំ. មណ្ឌព្យស្ស នាភិយា បរាមសនេនេវ កិរ. រូបទស្សនេ បន វេជ្ជកា អាហុ –

‘‘ថីនំ សន្ទស្សនា សុក្កំ, កទាចិ ចលិតោវរេ;

តំ គាមធម្មករណំ, ទ្វយសមំ សង្គមិយ;

គព្ភាទីតិ អយំ នយោ, ថីនំ បុរិសទស្សនាសីត្យូបនេយ្យ’’.

តថាប្យាហុ –

‘‘បុប្ផិកេ ឯធិយ្យ សុទ្ធេ, បស្សំ នរញ្ច ឥត្ថិ តំ;

គព្ភញ្ច នយេត្យុត្ត-មិតិ តស្មា កាសោ ឥតី’’តិ.

រាជោរោធោ វិយាតិ សីហឡទីបេ ឯកិស្សា ឥត្ថិយា តថា អហោសិ, តស្មា កិរ ឯវំ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ យាវ ព្រហ្មលោកា សទ្ទោ អព្ភុគ្គច្ឆិ, ន តំ មនុស្សានំ វិសយោ អហោសិ តេសំ រូបំ វិយ. តេនេវ ភិក្ខូ បុច្ឆិំសុ ‘‘កច្ចិ នោ ត្វំ អាវុសោ សុទិន្ន អនភិរតោ’’តិ.

៣៩. កលីតិ កោធោ, តស្ស សាសនំ កលិសាសនំ, កលហោ. គាមធម្មន្តិ ឯត្ថ ជនបទធម្មំ ជនបទវាសីនំ សិទ្ធិំ. អត្តាតិ ចិត្តំ, សរីរញ្ច. អសុត្តន្តវិនិពទ្ធន្តិ វិនយសុត្តេ អនាគតំ, សុត្តាភិធម្មេសុបិ អនាគតំ, បាឡិវិនិមុត្តន្តិ អត្ថោ. កុសុមមាលន្តិ នានាគុណំ សន្ធាយាហ. រតនទាមន្តិ អត្ថសម្បត្តិំ សន្ធាយ វទតិ. បដិក្ខិបនាធិប្បាយា ភទ្ទាលិ វិយ. បទនិរុត្តិព្យញ្ជនានិ នាមវេវចនានេវ ‘‘នាមំ នាមកម្មំ នាមធេយ្យំ និរុត្តី’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ១៣១៥) វិយ. និប្បរិយាយេន វិរតិ សិក្ខាបទំ នាម. អកុសលបក្ខេ ទុស្សីល្យំ នាម ចេតនា. កុសលបក្ខេបិ ចេតនាបរិយាយតោ វិភង្គេ ‘‘សិក្ខាបទ’’ន្តិ វុត្តំ. សង្ឃសុដ្ឋុតាយាតិ ឯត្ថ លោកវជ្ជស្ស បញ្ញាបនេ សង្ឃសុដ្ឋុតា ហោតិ បាកដាទីនវតោ. បញ្ញត្តិវជ្ជស្ស បញ្ញាបនេ សង្ឃផាសុតា ហោតិ បាកដានិសំសត្តា. តត្ថ បឋមេន ទុម្មង្កូនំ និគ្គហោ, ទុតិយេន បេសលានំ ផាសុវិហារោ. បឋមេន សម្បរាយិកានំ អាសវានំ បដិឃាតោ, ទុតិយេន ទិដ្ឋធម្មិកានំ. តថា បឋមេន អប្បសន្នានំ បសាទោ, ទុតិយេន បសន្នានំ ភិយ្យោភាវោ. ‘‘បុព្ពេ កតបុញ្ញតាយ ចោទិយមានស្ស ភព្ពកុលបុត្តស្សា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘សុទិន្នោ តំ កុក្កុច្ចំ វិនោទេត្វា អរហត្តំ សច្ឆាកាសិ, តេនេវ បព្ពជ្ជា អនុញ្ញាតា’’តិ វទន្តិ, ឧបបរិក្ខិតព្ពំ. តថា បឋមេន សទ្ធម្មដ្ឋិតិ, ទុតិយេន វិនយានុគ្គហោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

អបិចេត្ថ វត្ថុវីតិក្កមេ យត្ថ ឯកន្តាកុសលភាវេន, តំ សង្ឃសុដ្ឋុភាវាយ បញ្ញត្តំ លោកវជ្ជតោ, យត្ថ បញ្ញត្តិជាននេ ឯវ អត្ថាបត្តិ, ន អញ្ញទា, តំ សទ្ធម្មដ្ឋិតិយា វាបិ បសាទុប្បាទពុទ្ធិយា ធម្មទេសនាបដិសំយុត្តំ, ឥតរញ្ច សេខិយំ, ឥទំ លោកវជ្ជំ នាម. វត្ថុនោ បញ្ញត្តិយា វា វីតិក្កមចេតនាយាភាវេបិ បដិក្ខិត្តស្ស ករណេ, កត្តព្ពស្ស អករណេ វា សតិ យត្ថ អាបត្តិប្បសង្គោ, តំ សព្ពំ ឋបេត្វា សុរាបានំ បណ្ណត្តិវជ្ជន្តិ វេទិតព្ពំ. អាគន្តុកវត្តំ, អាវាសិក, គមិក, អនុមោទន, ភត្តគ្គ, បិណ្ឌចារិក, អារញ្ញក, សេនាសន, ជន្តាឃរ, វច្ចកុដិ, សទ្ធិវិហារិក, ឧបជ្ឈាយ, អន្តេវាសិក, អាចរិយវត្តន្តិ ឯតានិ អគ្គហិតគ្គហណនយេន គណិយមានានិ ចុទ្ទស, ឯតានិ បន វិត្ថារតោ ទ្វេអសីតិ មហាវត្តានិ នាម ហោន្តិ. សត្តហិ អាបត្តិក្ខន្ធេហិ សំវរោ សំវរវិនយោ បញ្ញត្តិសិក្ខាបទមេវ. តត្ថ បញ្ញត្តិវិនយោ សមថវិនយត្ថាយ សមថវិនយោ សំវរវិនយត្ថាយ សំវរវិនយោ បហានវិនយត្ថាយាតិ យោជនា វេទិតព្ពា. យំ សង្ឃសុដ្ឋុ, តំ សង្ឃផាសូតិ ឯកមិវ វុត្តំ សង្ឃសុដ្ឋុតាយ សតិ សង្ឃផាសុ ភវិស្សតីតិ ទីបនត្ថំ. បករីយន្តិ ឯត្ថ តេ តេ បយោជនវិសេសសង្ខាតា អត្ថវសាតិ អត្ថវសំ ‘‘បករណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ទសសុ បទេសុ ឯកេកំ មូលំ កត្វា ទសក្ខត្តុំ យោជនាយ បទសតំ វុត្តំ. តត្ថ បច្ឆិមស្ស បទស្ស វសេន អត្ថសតំ បុរិមស្ស វសេន ធម្មសតំ អត្ថជោតិកានំ និរុត្តីនំ វសេន និរុត្តិសតំ, ធម្មភូតានំ និរុត្តីនំ វសេន និរុត្តិសតន្តិ ទ្វេ និរុត្តិសតានិ, អត្ថសតេ ញាណសតំ, ធម្មសតេ ញាណសតំ ទ្វីសុ និរុត្តិសតេសុ ទ្វេ ញាណសតានីតិ ចត្តារិ ញាណសតានិ វេទិតព្ពានិ. ឯត្ថ សង្ឃសុដ្ឋុតាតិ ធម្មសង្ឃស្ស សុដ្ឋុភាវោតិ អត្ថោ. ‘‘អត្ថបទានីតិ អដ្ឋកថា. ធម្មបទានីតិ បាឡី’’តិ វុត្តំ កិរ.

មេថុនំ ធម្មន្តិ ឯវំ ពហុលនយេន លទ្ធនាមកំ សកសម្បយោគេន, បរសម្បយោគេន វា អត្តនោ និមិត្តស្ស សកមគ្គេ វា បរមគ្គេ វា បរនិមិត្តស្ស សកមគ្គេ ឯវ បវេសបវិដ្ឋឋិតុទ្ធរណេសុ យំ កិញ្ចិ ឯកំ បដិសាទិយនវសេន សេវេយ្យ បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោតិ. កេចិ បន ‘‘បវេសាទីនិ ចត្តារិ វា តីណិ វា ទ្វេ វា ឯកំ វា បដិសេវេយ្យ, បារាជិកោ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘សោ ចេ បវេសនំ សាទិយតិ, បវិដ្ឋំ, ឋិតំ, ឧទ្ធរណំ សាទិយតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’តិអាទី’’តិ (បារា. ៥៩) វទន្តិ, តេសំ មតេន ចតូសុបិ ចតស្សោ បារាជិកាបត្តិយោ អាបជ្ជតិ. តេយេវ ឯវំ វទន្តិ ‘‘អាបជ្ជតុ មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តិ មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តិយា តព្ភាគិយា’’តិ, ‘‘អត្តនោ វីតិក្កមេ បារាជិកាបត្តិំ, សង្ឃាទិសេសាបត្តិញ្ច អាបជ្ជិត្វា សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ គហដ្ឋកាលេ មេថុនាទិបារាជិកំ អាបជ្ជិត្វា បុន បព្ពជិត្វា ឧបសម្បជ្ជិត្វា ឯកំ សង្ឃាទិសេសាបត្តិំ ឯកមនេកំ វា បដិករិត្វាវ សោ បុគ្គលោ យស្មា និរាបត្តិកោ ហោតិ, តស្មា សោ គហដ្ឋកាលេ សាបត្តិកោវាតិ អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នស្សាបិ អត្ថេវ អាបត្តិវុដ្ឋានំ. វុដ្ឋានទេសនាហិ បន អសុជ្ឈនតោ ‘បយោគេ បយោគេ អាបត្តិ បារាជិកស្សា’តិ ន វុត្តំ គណនបយោជនាភាវតោ. កិញ្ចាបិ ន វុត្តំ, អថ ខោ បទភាជនេ ‘អាបត្តិ បារាជិកស្សា’តិ វចនេនាយមត្ថោ សិទ្ធោ’’តិ យុត្តិញ្ច វទន្តិ. យទិ ឯវំ មាតិកាយម្បិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យ បារាជិក’’ន្តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, បារាជិកស្ស អនវសេសវចនម្បិ ន យុជ្ជេយ្យ. សព្ពេបិ ហិ អាបត្តិក្ខន្ធេ ភិក្ខុគណនញ្ច អនវសេសេត្វា តិដ្ឋតីតិ អនវសេសវចនន្តិ កត្វា បវេសេវ អាបត្តិ, ន បវិដ្ឋាទីសុ, តមេវេកំ សន្ធាយ ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តី’’តិ បារាជិកាបត្តិម្បិ អន្តោ កត្វា និទានុទ្ទេសេ វចនំ វេទិតព្ពំ. តស្មា មាតិកាយំ ‘‘បារាជិក’’ន្តិ អវត្វា ‘‘បារាជិកោ ហោតី’’តិ បុគ្គលនិទ្ទេសវចនំ តេន សរីរពន្ធនេន ឧបសម្បទាយ អភព្ពភាវទីបនត្ថំ. ‘‘អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ បទភាជនេ វចនំ អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នស្សាបិ បារាជិកស្ស អសំវាសស្ស សតោ បុគ្គលស្ស អថេយ្យសំវាសកភាវទីបនត្ថំ. ន ហិ សោ សំវាសំ សាទិយន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ, តស្មា ‘‘ឧបសម្បន្នោ ភិក្ខុ’’ត្វេវ វុច្ចតិ. តេនេវាហ ‘‘អសុទ្ធោ ហោតិ បុគ្គលោ អញ្ញតរំ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ, តញ្ចេ សុទ្ធទិដ្ឋិ សមានោ អនោកាសំ ការាបេត្វា អក្កោសាធិប្បាយោ វទេតិ, អាបត្តិ ឱមសវាទេន ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៣៨៩). អនុបសម្បន្នស្ស តទភាវតោ សិទ្ធោ សោ ‘‘ឧបសម្បន្នោ ភិក្ខុ’’ត្វេវ វុច្ចតីតិ. តេន បទសោធម្មំ សហសេយ្យញ្ច ន ជនេតិ, ភិក្ខុបេសុញ្ញាទិញ្ច ជនេតីតិ វេទិតព្ពំ. ភិក្ខុនីនំ សង្ឃាទិសេសេសុ បន ភិក្ខុសង្ឃាទិសេសតោ វុដ្ឋានវិធិវិសេសទស្សនត្ថំ ‘‘អយម្បិ ភិក្ខុនី…បេ… អាបន្នា’’តិ (បាចិ. ៦៧៩) បុគ្គលនិទ្ទេសំ កត្វាបិ បារាជិកតោ អធិប្បាយន្តរទស្សនត្ថំ ‘‘និស្សារណីយំ សង្ឃាទិសេស’’ន្តិ (បាចិ. ៦៧៩) អាបត្តិនាមគ្គហណញ្ច កតំ. ឯត្តាវតា សបុគ្គលនិទ្ទេសេ ទស្សិតាទស្សិតាបត្តិទុកំ វិត្ថារិតំ ហោតិ. អបុគ្គលនិទ្ទេសេសុ សេខិយេសុ អាបត្តិយា ទស្សនការណំ សេខិយានំ អដ្ឋកថាយមេវ វុត្តំ. តទភាវតោ ឥតរេសុ អាបត្តិទស្សនំ កតំ. អបុគ្គលនិទ្ទេសេសុបិ ទស្សិតាទស្សិតាបត្តិទុកញ្ច វិត្ថារិតំ ហោតីតិ.

បឋមបញ្ញត្តិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សុទិន្នភាណវារំ និដ្ឋិតំ.

មក្កដីវត្ថុកថាវណ្ណនា

៤០-១. ទុតិយបញ្ញត្តិយំ ‘‘ឥធ មល្លា យុជ្ឈន្តី’’តិអាទីសុ វិយ បដិសេវតីតិ វត្តមានវចនំ បចុរបដិសេវនវសេន វុត្តំ, ‘‘តញ្ច ខោ មនុស្សិត្ថិយា, នោ តិរច្ឆានគតាយា’’តិ បរិបុណ្ណត្ថម្បិ បឋមំ បញ្ញត្តិំ អត្តនោ មិច្ឆាគាហេន វា លេសឱឌ្ឌនត្ថាយ វា ឯវមាហ. បរិបុណ្ណត្ថតំយេវ និយមេតុំ ‘‘ននុ អាវុសោ តថេវ តំ ហោតី’’តិ វុត្តំ, តេនេវ មក្កដីវត្ថុ វិនីតវត្ថូសុ បក្ខិត្តំ អវិសេសត្តា, តថា វជ្ជិបុត្តកវត្ថុ. វិចារណា បនេត្ថ តតិយបញ្ញត្តិយំ អាវិ ភវិស្សតិ. ‘‘ននុ, អាវុសោ, ភគវតា អនេកបរិយាយេនា’’តិអាទិ ន កេវលំ សឧទ្ទេសសិក្ខាបទេនេវ សិទ្ធំ, ‘‘តិរច្ឆានគតាទីសុបិ បារាជិក’’ន្តិ អនុទ្ទេសសិក្ខាបទេនបិ សិទ្ធន្តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អថ វា យទិ សឧទ្ទេសសិក្ខាបទំ សាវសេសន្តិ បញ្ញបេសិ, ឥមិនា អនុទ្ទេសសិក្ខាបទេនាបិ កិំ ន សិទ្ធន្តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមី’’តិ តទេវ សិក្ខាបទំ បឋមបញ្ញត្តមេវ លេសត្ថិកានំ អលេសោកាសំ កត្វា អាមេឌិតត្ថំ កត្វា បញ្ញបេស្សាមីតិ អត្ថោ. អញ្ញថា ‘‘អញ្ញវាទកេ វិហេសកេ បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទីសុ (បាចិ. ១០១) វិយ វត្ថុទ្វយេន អាបត្តិទ្វយំ អាបជ្ជតិ, ន ចាបជ្ជតិ, សោ ឯវត្ថោ អញ្ញេនាបិ វចនេន សុប្បកាសិតោ, សុបរិព្យត្តករណត្ថេន ទឡ្ហតរោ កតោតិ អធិប្បាយោ. តតិយបញ្ញត្តិយម្បិ អញ្ញេសុ ច ឯវំ វិសុទ្ធោ.

យស្ស សចិត្តកបក្ខេតិអាទិម្ហិ បន គណ្ឋិបទនយោ តាវ បឋមំ វុច្ចតិ, សចិត្តកបក្ខេតិ សុរាបានាទិអចិត្តកេ សន្ធាយ វុត្តំ. សចិត្តកេសុ បន យំ ឯកន្តមកុសលេនេវ សមុដ្ឋាបិតញ្ច. ឧភយំ លោកវជ្ជំ នាម. សុរាបានស្មិញ្ហិ ‘‘សុរា’’តិ វា ‘‘បាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វា ជានិត្វា បិវនេ អកុសលមេវ, តថា ភិក្ខុនីនំ គន្ធវណ្ណកត្ថាយ លេបនេ, ភេសជ្ជត្ថាយ លេបនេ អទោសត្តា ‘‘អវិចារណីយ’’ន្តិ ឯត្តកំ វុត្តំ. តត្ថ ន វដ្ដតីតិ ‘‘ជានិត្វា’’តិ វុត្តវចនំ ន យុជ្ជតិ បណ្ណត្តិវជ្ជស្សាបិ លោកវជ្ជភាវប្បសង្គតោ. ឥមំ អនិដ្ឋប្បសង្គំ បរិហរិតុកាមតាយ វជិរពុទ្ធិត្ថេរស្ស គណ្ឋិបទេ វុត្តំ ‘‘ឥធ សចិត្តកន្តិ ច អចិត្តកន្តិ ច វិចារណា វត្ថុវិជាននេយេវ ហោតិ, ន បញ្ញត្តិវិជាននេ. យទិ បញ្ញត្តិវិជាននេ ហោតិ, សព្ពសិក្ខាបទានិ លោកវជ្ជានេវ សិយុំ, ន ច សព្ពសិក្ខាបទានិ លោកវជ្ជានិ, តស្មា វត្ថុវិជាននេយេវ ហោតី’’តិ, ឥទំ យុជ្ជតិ. កស្មា? យស្មា សេខិយេសុ បញ្ញត្តិជាននមេវ បមាណំ, ន វត្ថុមត្តជាននន្តិ, យំ បន តត្ថេវ វុត្តំ ‘‘បសុត្តស្ស មុខេ កោចិ សុរំ បក្ខិបេយ្យ, អន្តោ ចេ បវិសេយ្យ, អាបត្តិ, តត្ថ យថា ភិក្ខុនិយា អធក្ខកំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលំ បរស្ស អាមសនាទិកាលេ កាយំ អចាលេត្វា ចិត្តេនេវ សាទិយន្តិយា អាបត្តិ ‘កិរិយាវ ហោតី’តិ វុត្តា យេភុយ្យេន កិរិយសម្ភវតោ, តថា អយម្បិ តទា កិរិយាវ ហោតី’’តិ, តំ សុវិចារិតំ អនេកន្តាកុសលភាវសាធនតោ. សុរាបានាបត្តិយា ឯកន្តាកុសលតា បន មជ្ជសញ្ញិនោបិ សកិំ បយោគេន បិវតោ ហោតីតិ កត្វា វុត្តា.

អយំ បនេត្ថ អត្ថោ – សិក្ខាបទសីសេន អាបត្តិំ គហេត្វា យស្ស សិក្ខាបទស្ស សចិត្តកស្ស ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, តំ លោកវជ្ជំ. សចិត្តកាចិត្តកសង្ខាតស្ស អចិត្តកស្ស ច សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, តម្បិ សុរាបានាទិ លោកវជ្ជន្តិ ឥមមត្ថំ សម្បិណ្ឌេត្វា ‘‘យស្ស សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, តំ លោកវជ្ជ’’ន្តិ វុត្តំ. សចិត្តកបក្ខេតិ ហិ ឥទំ វចនំ អចិត្តកំ សន្ធាយាហ. ន ហិ ឯកំសតោ សចិត្តកស្ស សចិត្តកបក្ខេតិ វិសេសនេ បយោជនំ អត្ថិ. យស្មា បនេត្ថ បណ្ណត្តិវជ្ជស្ស បញ្ញត្តិជាននចិត្តេន សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ, វត្ថុជាននចិត្តេន សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ សិយា កុសលំ សិយា អកុសលំ សិយា អព្យាកតំ, តស្មា ‘‘តស្ស សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវា’’តិ ន វុច្ចតីតិ ‘‘សេសំ បណ្ណត្តិវជ្ជ’’ន្តិ វុត្តំ. អធិមានេ វីតិក្កមាភាវា, សុបិនន្តេ អព្ពោហារិកត្តា សុបិនន្តេ វិជ្ជមានាបិ វីតិក្កមឆាយា អព្ពោហារិកភាវេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទំ បន វចនំ ទឡ្ហីកម្មសិថិលករណប្បយោជនត្តា ច វុត្តំ, តេន យំ វុត្តំ ពាហិរនិទានកថាធិការេ ‘‘ទឡ្ហីកម្មសិថិលករណប្បយោជនាតិ យេភុយ្យតាយ វុត្ត’’ន្តិអាទិ, តំ សុវុត្តមេវាតិ វេទិតព្ពំ.

មក្កដីវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វជ្ជិបុត្តកវត្ថុវណ្ណនា

៤៣-៤. វជ្ជីសុ ជនបទេសុ វសន្តា វជ្ជិនោ នាម, តេសំ បុត្តា. យាវទត្ថន្តិ យាវតា អត្ថោ អធិប្បាយោតិ វុត្តំ ហោតិ, តត្ថ យំ វុត្តំ ‘‘សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំអនាវិកត្វា’’តិ, តំ កាមំ សិក្ខាបច្ចក្ខានេ, តទេកដ្ឋេ ច ទុព្ពល្យាវិករណេ បញ្ញត្តេ សតិ យុជ្ជតិ, ន អញ្ញថា. តថាបិ ឥទានិ បញ្ញបេតព្ពំ ឧបាទាយ វុត្តំ, កថញ្ហិ នាម ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ អតិរេកចីវរំ ធារេស្សន្តិ (បារា. ៤៥៩), អាឡវកា ភិក្ខូ កុដិយោ ការាបេន្តិ អប្បមាណិកាយោ (បារា. ៣៤២), ភិក្ខុនិយោ ទ្វេ វស្សានិ ឆសុ ធម្មេសុ អសិក្ខិតសិក្ខំ សិក្ខមានំ វុដ្ឋាបេន្តិ (បាចិ. ១០៧៧), សង្ឃេន អសម្មតំ វុដ្ឋាបេន្តីតិអាទិ (បាចិ. ១០៨៤) វិយ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ តតោ បុព្ពេ អធិដ្ឋានំ វិកប្បនំ វា អនុញ្ញាតំ. យទភាវា អតិរេកចីវរន្តិ វទេយ្យ, បមាណំ វា ន បញ្ញត្តំ, យទភាវា អប្បមាណិកាយោតិ វទេយ្យ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ឧល្លុម្បតុ មំ, ភន្តេ, សង្ឃោ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ (មហាវ. ៧១, ១២៦) ឧបសម្បទំ យាចិត្វា ឧបសម្បន្នេន ឧបសម្បន្នសមនន្តរមេវ ‘‘ឧបសម្បន្នេន ភិក្ខុនា មេថុនោ ធម្មោ ន បដិសេវិតព្ពោ, អសក្យបុត្តិយោ’’តិ (មហាវ. ១២៩) ច បញ្ញត្តេន អស្សមណាទិភាវំ ឧបគន្តុកាមេន ននុ បឋមំ អជ្ឈុបគតា សិក្ខា បច្ចក្ខាតព្ពា, តត្ថ ទុព្ពល្យំ វា អាវិកាតព្ពំ សិយា, តេ បន ‘‘សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិំសូ’’តិ អនុបញ្ញត្តិយា ឱកាសករណត្ថំ វា តំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘សោ អាគតោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ កិញ្ចាបិ ឯត្ថេវ វុត្តំ, តថាបិ ឥតរេសុបិ បារាជិកេសុ យថាសម្ភវំ វេទិតព្ពំ. ន ហិ សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា យោ បារាជិកវត្ថុំ អទិន្នំ ថេយ្យសង្ខាតំ អាទិយតិ, មនុស្សវិគ្គហំ វា ជីវិតា វោរោបេតិ, បដិវិជានន្តស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ វា ឧល្លបតិ, សោ អាគតោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ. អនុបញ្ញត្តិ ហិ ទឡ្ហីកម្មសិថិលកម្មករណប្បយោជនា. សា ហិ យស្ស បារាជិកំ ហោតិ អញ្ញា វា អាបត្តិ, តស្ស និយមទស្សនប្បយោជនាតិលក្ខណានុបញ្ញត្តិកត្តា. ឯវញ្ហិ អន្តេ អវត្វា អាទិម្ហិ វុត្តា ‘‘គាមា វា អរញ្ញា វា’’តិ (បារា. ៩១) អនុបញ្ញត្តិ វិយ. បរិបុណ្ណេ បនេតស្មិំ សិក្ខាបទេ –

‘‘និទានា មាតិកាភេទោ, វិភង្គោ តំនិយាមកោ;

តតោ អាបត្តិយា ភេទោ, អនាបត្តិ តទញ្ញថា’’តិ. –

អយំ នយោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ សុទិន្នវត្ថុ មក្កដិវត្ថុ វជ្ជិបុត្តកវត្ថុ ចាតិ តិប្បភេទំ វត្ថុ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស និទានំ នាម, តតោ និទានា ‘‘យោ បន, ភិក្ខុ, ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ…បេ… អសំវាសោ’’តិ ឥមិស្សា មាតិកាយ ភេទោ ជាតោ. តត្ថ ហិ ‘‘អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយា’’តិ ឥត្ថិលិង្គវចនេន ‘‘សច្ចំ, អាវុសោ, ភគវតា សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តញ្ច ខោ ឥត្ថិយា នោ បុរិសេ នោ បណ្ឌកេ នោ ឧភតោព្យញ្ជនកេ ចា’’តិ មក្កដិបារាជិកោ វិយ អញ្ញោបិ លេសំ ឱឌ្ឌេតុំ សក្កោតិ, តស្មា តាទិសស្ស អលេសោកាសស្ស ទស្សនត្ថំ ឥទំ វុច្ចតិ. មក្កដិវត្ថុសង្ខាតា និទានា ‘‘អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយបី’’តិ មាតិកាវចនភេទោ ន ឥត្ថិយា ឯវ មេថុនសិទ្ធិទស្សនតោ កតោ, តស្មា វិភង្គោ តំនិយាមកោ តស្សា មាតិកាយ អធិប្បេតត្ថនិយាមកោ វិភង្គោ. វិភង្គេ ហិ ‘‘តិស្សោ ឥត្ថិយោ. តយោ ឧភតោព្យញ្ជនកា. តយោ បណ្ឌកា. តយោ បុរិសា. មនុស្សិត្ថិយា តយោ មគ្គេ…បេ… តិរច្ឆានគតបុរិសស្ស ទ្វេ មគ្គេ’’តិអាទិនា (បារា. ៥៦) នយេន សព្ពលេសោកាសំ បិទហិត្វា និយមោ កតោ.

ឯត្ថាហ – យទិ ឯវំ សាធារណសិក្ខាបទវសេន វា លិង្គបរិវត្តនវសេន វា ន កេវលំ ភិក្ខូនំ, ភិក្ខុនីនម្បិ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ វិភង្គេ វត្តព្ពំ សិយា. តទវចនេន ភិក្ខុនី បុរិសលិង្គបាតុភាវេន ភិក្ខុភាវេ ឋិតា ឯវំ វទេយ្យ ‘‘នាហំ ឧបសម្បទកាលេ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នា, តស្មា ន អប្បច្ចក្ខាតសិក្ខាបិ មេថុនធម្មេន បារាជិកា ហោមី’’តិ? វុច្ចតេ – តថា ន វត្តព្ពំ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ. ភិក្ខុនីនម្បិ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ វុត្តេ ភិក្ខុនីនម្បិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ អត្ថីតិ អាបជ្ជតិ, តញ្ចានិដ្ឋំ. ឥទំ អបរំ អនិដ្ឋប្បសង្គោតិ ‘‘សព្ពសិក្ខាបទានិ សាធារណានេវ, នាសាធារណានី’’តិ. អបិចាយំ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោវាតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តំយេវ ឧបជ្ឈ’’ន្តិអាទិ (បារា. ៦៩) វុត្តំ, អបិច យោ តថា លេសំ ឱឌ្ឌេត្វា មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោ វជ្ជិបុត្តកា វិយ បារាជិកោ ហោតិ. តេ ហិ ‘‘ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ វចនាភាវេ សតិ ‘‘អាបត្តិំ តុម្ហេ, ភិក្ខវេ, អាបន្នា បារាជិក’’ន្តិ វុត្តា ភគវតា. ឯត្ថ បន ‘‘ភិក្ខវេ’’តិ វុត្តត្តា កេចិ ភិក្ខុលិង្គេ ឋិតា, ‘‘ឥទានិ ចេបិ មយំ, ភន្តេ អានន្ទ, លភេយ្យាម ភគវតោ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ លភេយ្យាម ឧបសម្បទ’’ន្តិ វុត្តត្តា កេចិ វិព្ភន្តាតិ វេទិតព្ពា. តតោ អាបត្តិយា ភេទោតិ តតោ វិភង្គតោ ‘‘អក្ខាយិតេ សរីរេ បារាជិកំ, យេភុយ្យេន ខាយិតេ ថុល្លច្ចយ’’ន្តិអាទិ អាបត្តិយា ភេទោ ហោតិ. អនាបត្តិ តទញ្ញថាតិ តតោ ឯវ វិភង្គតោ យេនាការេន អាបត្តិ វុត្តា, តតោ អញ្ញេនាការេន អនាបត្តិភេទោវ ហោតិ. ‘‘សាទិយតិ អាបត្តិ បារាជិកស្ស, ន សាទិយតិ អនាបត្តី’’តិ ហិ វិភង្គេ អសតិ ន បញ្ញាយតិ. ឯត្តាវតា សមាសតោ គាថាត្ថោ វុត្តោ ហោតិ. ឯត្ថ ច បន –

‘‘និទានមាតិកាភេទោ, វិភង្គស្ស បយោជនំ;

អនាបត្តិបការោ ច, បឋមោ និប្បយោជនោ’’តិ. –

ឥមំ នយំ ទស្សេត្វាវ សព្ពសិក្ខាបទានំ អត្ថោ បកាសិតព្ពោ. កថំ? ភគវតា បន យេនាការេន យំ សិក្ខាបទំ បញ្ញាបិតំ, តស្ស អាការស្ស សមត្ថំ វា អសមត្ថំ វាតិ ទុវិធំ និទានំ, អយំ និទានភេទោ. មាតិកាបិ និទានាបេក្ខា និទានានបេក្ខាតិ ទុវិធា. តត្ថ ចតុត្ថបារាជិកាទិសិក្ខាបទានិ និទានាបេក្ខានិ. ន ហិ វគ្គុមុទាតីរិយា ភិក្ខូ សយមេវ អត្តនោ អត្តនោ អសន្តំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ មុសាវាទលក្ខណំ បាបេត្វា ភាសិំសុ. អញ្ញមញ្ញស្ស ហិ តេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស គិហីនំ វណ្ណំ ភាសិំសុ, ន ច តាវតា បារាជិកវត្ថុ ហោតិ. តត្ថ តេន លេសេន ភគវា តំ វត្ថុំ និទានំ កត្វា បារាជិកំ បញ្ញបេសិ, តេន វុត្តំ ‘‘និទានាបេក្ខ’’ន្តិ. ឥមិនា នយេន និទានាបេក្ខានិ ញត្វា តព្ពិបរីតានិ សិក្ខាបទានិ និទានានបេក្ខានីតិ វេទិតព្ពានិ, អយំ មាតិកាភេទោ.

នានប្បការតោ មូលាបត្តិប្បហោនកវត្ថុបយោគចិត្តនិយាមទស្សនវសេន មាតិកាយ វិភជនភាវទីបនត្ថំ តេសំ អប្បហោនកតាយ វា តទញ្ញតរវេកល្លតាយ វា វីតិក្កមេ សតិ អាបត្តិភេទទស្សនត្ថំ, អសតិ អនាបត្តិទស្សនត្ថញ្ចាតិ សព្ពត្ថ តយោ អត្ថវសេ បដិច្ច មាតិកាយ វិភជនំ វិភង្គោ អារភីយតីតិ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ បន ‘‘ភិក្ខកោតិ ភិក្ខុ, ភិក្ខាចរិយំ អជ្ឈុបគតោតិ ភិក្ខុ, ភិន្នបដធរោតិ ភិក្ខូ’’តិ កេវលំ ព្យញ្ជនត្ថទីបនវសេន បវត្តោ វា, ‘‘សមញ្ញាយ ភិក្ខូ’’តិ ភិក្ខុភាវសម្ភវំ អនបេក្ខិត្វាបិ កេវលំ ភិក្ខុ នាម បវត្តិដ្ឋានទីបនវសេន បវត្តោ វា, ‘‘ឯហិ ភិក្ខូតិ ភិក្ខុ, សរណគមនេហិ ឧបសម្បន្នោតិ ភិក្ខុ, ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន ឧបសម្បន្នោតិ ភិក្ខូ’’តិ ឧបសម្បទានន្តរេនាបិ ភិក្ខុភាវសិទ្ធិទីបនវសេន បវត្តោ វា, ‘‘ភទ្រោ ភិក្ខុ, សារោ ភិក្ខុ, សេក្ខោ ភិក្ខុ, អសេក្ខោ ភិក្ខូ’’តិ ភិក្ខុករណេហិ ធម្មេហិ សមន្នាគតភិក្ខុទីបនវសេន បវត្តោ វា វិភង្គោ អជ្ឈុបេក្ខិតោ សព្ពសាមញ្ញបទត្តា, តថា អញ្ញភាគិយសិក្ខាបទាទីសុ សទ្វារវសេន, អធិករណទស្សនាទិវសេន បវត្តោ ច អជ្ឈុបេក្ខិតោ ឥតរត្ថ តទភាវតោតិ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ តិស្សោ ឥត្ថិយោតិអាទិ វត្ថុនិយមទស្សនវសេន បវត្តោ, មនុស្សិត្ថិយា តយោ មគ្គេ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស អាបត្តិ បារាជិកស្សាតិអាទិ បយោគនិយមទស្សនវសេន បវត្តោ, ភិក្ខុស្ស សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋិតេតិអាទិ ចិត្តនិយមទស្សនវសេន បវត្តោ, សាទិយតិ អាបត្តិ បារាជិកស្ស, ន សាទិយតិ អនាបត្តីតិអាទិ វត្ថុបយោគនិយមេ សតិ ចិត្តនិយមភាវាភាវវសេន អាបត្តានាបត្តិទស្សនត្ថំ បវត្តោ, មតំ យេភុយ្យេន ខាយិតំ អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សាតិអាទិ វត្ថុស្ស អប្បហោនកតាយ វីតិក្កមេ អាបត្តិភេទទស្សនត្ថំ បវត្តោ, ន សាទិយតិ អនាបត្តីតិ ចិត្តនិយមវេកល្យេន វីតិក្កមាភាវា អនាបត្តិទស្សនត្ថំ បវត្តោតិ. ឯវំ ឥតរេសុបិ សិក្ខាបទេសុ យថាសម្ភវនយោ អយន្តិ បយោជនោ វិភង្គោ.

អនាបត្តិវារោ បន មូលាបត្តិតោ, តទញ្ញេកទេសតោ, សព្ពាបត្តិតោ ច អនាបត្តិទីបនវសេន តិវិធោ. តត្ថ យោ បឋមោ, សោ វិភង្គោ វិយ តយោ អត្ថវសេ បដិច្ច បវត្តោ. កតមេ តយោ? មាតិកាបទានំ សាត្ថកនិរត្ថកានំ តទញ្ញថា ឧទ្ធរណានុទ្ធរណវសេន សប្បយោជននិប្បយោជនភាវទីបនត្ថំ, តទញ្ញថា បដិបត្តិក្កមទស្សនត្ថំ, អាបត្តិប្បហោនកដ្ឋានេបិ វិស្សជ្ជនត្ថញ្ចាតិ. កថំ? ឯឡកលោមសិក្ខាបទេ ‘‘ភិក្ខុនោ បនេវ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នស្ស ឯឡកលោមានិ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ, អាកង្ខមានេន ភិក្ខុនា បដិគ្គហេតព្ពានី’’តិ (បារា. ៥៧២) ឯតានិ កេវលំ វត្ថុមត្តទីបនបទានីតិ និរត្ថកានិ នាម, តេសំ អនាបត្តិ. ‘‘អទ្ធានមគ្គំ អប្បដិបន្នស្ស ឧប្បន្នេ ឯឡកលោមេ អនាបត្តិ, អាកង្ខមានេន បដិគ្គហិតេ’’តិអាទិនា នយេន តទញ្ញថា អនុទ្ធរណេន និប្បយោជនភាវោ ទីបិតោ ហោតិ, យទិទំ មាតិកាយំ ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យា’’តិ, ឥទំ សាត្ថកំ. តស្ស សប្បយោជនភាវទីបនត្ថំ ‘‘អនាបត្តិ អជានន្តស្ស អសាទិយន្តស្សា’’តិ វុត្តំ. យស្មា ជាននសាទិយនភាវេន អាបត្តិ, អសេវន្តស្ស អនាបត្តិ, តស្មា វុត្តំ មាតិកាយំ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យ, បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ’’តិ អធិប្បាយោ. ‘‘បរបរិគ្គហិតំ បរបរិគ្គហិតសញ្ញិតា គរុបរិក្ខារោ ថេយ្យចិត្តំ អវហរណ’’ន្តិ វុត្តានំ បញ្ចន្នម្បិ អង្គានំ បារិបូរិយា បេតតិរច្ឆានគតបរិគ្គហិតេ អាបត្តិប្បហោនកដ្ឋានេបិ វិស្សជ្ជនត្ថំ ‘‘អនាបត្តិ បេតបរិគ្គហិតេ’’តិអាទិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា) វុត្តំ. អនាបត្តិ ឥមំ ជាន, ឥមំ ទេហិ, ឥមំ អាហរ, ឥមិនា អត្ថោ, ឥមំ កប្បិយំ ករោហីតិ ភណតីតិអាទិ បន តទញ្ញថា បដិបត្តិក្កមទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯត្តាវតា ‘‘និទានមាតិកាភេទោ’’តិអាទិនា វុត្តគាថាយ អត្ថោ បកាសិតោ ហោតិ.

ឯត្ថ បឋមបញ្ញត្តិ តាវ បឋមពោធិំ អតិក្កមិត្វា បញ្ញត្តត្តា, អាយស្មតោ សុទិន្នស្ស អដ្ឋវស្សិកកាលេ បញ្ញត្តត្តា ច រត្តញ្ញុមហត្តំ បត្តកាលេ បញ្ញត្តា. ទុតិយអនុបញ្ញត្តិ ពាហុសច្ចមហត្តំ បត្តកាលេ ឧប្បន្នា. សោ ហាយស្មា មក្កដិបារាជិកោ យថា មាតុគាមបដិសំយុត្តេសុ សិក្ខាបទេសុ តិរច្ឆានគតិត្ថី អនធិប្បេតា, តថា ឥធាបីតិ សញ្ញាយ ‘‘សច្ចំ, អាវុសោ, ភគវតា សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តញ្ច ខោ មនុស្សិត្ថិយា, នោ តិរច្ឆានគតិត្ថិយា’’តិ អាហ. តតិយានុបញ្ញត្តិ លាភគ្គមហត្តំ បត្តកាលេ ឧប្បន្នា. តេ ហិ វជ្ជិបុត្តកា លាភគ្គមហត្តំ បត្តា ហុត្វា យាវទត្ថំ ភុញ្ជិត្វា ន្ហាយិត្វា វរសយនេសុ សយិត្វា តតិយានុបញ្ញត្តិយា វត្ថុំ ឧប្បាទេសុំ, តេ ច វេបុល្លមហត្តំ បត្តេ សង្ឃេ ឧប្បន្នា, សយញ្ច វេបុល្លមហត្តំ បត្តាតិ ‘‘វេបុល្លមហត្តម្បេត្ថ លព្ភតី’’តិ វុត្តំ. ឥទំ បឋមបារាជិកសិក្ខាបទំ តិវិធម្បិ វត្ថុំ ឧបាទាយ ចតុព្ពិធម្បិ តំ កាលំ បត្វា បញ្ញត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ យោ បនាតិ អនវសេសបរិយាទានបទំ. ភិក្ខូតិ តស្ស អតិប្បសង្គនិយមបទំ. ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោតិ តស្ស វិសេសនវចនំ. ន ហិ សព្ពោបិ ភិក្ខុនាមកោ យា ភគវតា យាយ កាយចិ ឧបសម្បទាយ ឧបសម្បន្នភិក្ខូនំ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន សិក្ខិតព្ពសិក្ខា វិហិតា, ‘‘ឯត្ថ សហ ជីវន្តី’’តិ យោ ច អាជីវោ វុត្តោ, តំ ឧភយំ សមាបន្នោវ ហោតិ. កទា បន សមាបន្នោ អហោសិ? យាយ កាយចិ ឧបសម្បទាយ ឧបសម្បន្នសមនន្តរមេវ តទុភយំ ជានន្តោបិ អជានន្តោបិ តទជ្ឈុបគតត្តា សមាបន្នោ នាម ហោតិ. សហ ជីវន្តីតិ យាវ សិក្ខំ ន បច្ចក្ខាតិ, បារាជិកភាវញ្ច ន បាបុណាតិ, យំ បន វុត្តំ អន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សិក្ខាសមាបន្នោ សាជីវំ អវីតិក្កមន្តោ សាជីវសមាបន្នោ ហោតី’’តិ, តំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន វុត្តំ. ន ហិ សិក្ខំ អបរិបូរេន្តោ កាមវិតក្កាទិពហុលោ វា ឯកច្ចំ សាវសេសំ សាជីវំ វីតិក្កមន្តោ វា សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ នាម ន ហោតិ. ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន បន ចតុក្កំ លព្ភតិ អត្ថិ ភិក្ខុ សិក្ខាសមាបន្នោ សីលានិ បច្ចវេក្ខន្តោ ន សាជីវសមាបន្នោ អចិត្តកំ សិក្ខាបទំ វីតិក្កមន្តោ, អត្ថិ ន សិក្ខាសមាបន្នោ កាមវិតក្កាទិពហុលោ សាជីវសមាបន្នោ និរាបត្តិកោ, អត្ថិ ន សិក្ខាសមាបន្នោ ន ច សាជីវសមាបន្នោ អនវសេសំ អាបត្តិំ អាបន្នោ, អត្ថិ សិក្ខាសមាបន្នោ ច សាជីវសមាបន្នោ ច សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សាជីវញ្ច អវីតិក្កមន្តោ, អយមេវ ចតុត្ថោ ភិក្ខុ ឧក្កដ្ឋោ ឥធ អធិប្បេតោ សិយា. ន ហិ ភគវា អនុក្កដ្ឋំ វត្តុំ យុត្តោតិ ចេ? ន, ‘‘តត្រ យាយំ អធិសីលសិក្ខា, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា សិក្ខា’’តិវចនវិរោធតោ. ឧក្កដ្ឋគ្គហណាធិប្បាយេ សតិ ‘‘សិក្ខាតិ តិស្សោ សិក្ខា’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. សិក្ខត្តយសមាបន្នោ ហិ សព្ពុក្កដ្ឋោតិ.

‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យា’’តិ បរតោ វចនំ អបេក្ខិត្វា អធិសីលសិក្ខាវ វុត្តាតិ ចេ? ន, តស្សាបិ អភព្ពត្តា. ន ហិ អធិសីលសិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សាជីវញ្ច អវីតិក្កមន្តោ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិតុំ ភព្ពោ, តំ សិក្ខំ អបរិបូរេន្តោ សាជីវញ្ច វីតិក្កមន្តោ ឯវ ហិ បដិសេវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោ. យស្មា សិក្ខាបទសង្ខាតោ សាជីវោ អធិសីលសិក្ខមេវ សង្គណ្ហាតិ, នេតរំ អធិចិត្តសិក្ខំ អធិបញ្ញាសិក្ខំ វា, តស្មា ‘‘តត្រ យាយំ អធិសីលសិក្ខា, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា សិក្ខា’’តិ វុត្តំ, តស្មា អធិសីលសិក្ខាយ សង្គាហកោ សាជីវោ សិក្ខាសាជីវោតិ វុត្តោ. ឥតិ សាជីវវិសេសនត្ថំ សិក្ខាគ្គហណំ កតំ. តទត្ថទីបនត្ថមេវ វិភង្គេ សិក្ខំ អបរាមសិត្វា ‘‘តស្មិំ សិក្ខតិ, តេន វុច្ចតិ សាជីវសមាបន្នោ’’តិ វុត្តំ, តេន ឯកមេវិទំ អត្ថបទន្តិ ទីបិតំ ហោតិ. តញ្ច ឧបសម្បទូបគមនន្តរតោ បដ្ឋាយ សិក្ខនាធិការត្តា ‘‘សិក្ខតី’’តិ ច ‘‘សមាបន្នោ’’តិ ច វុច្ចតិ. យោ ឯវំ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ សង្ខ្យំ គតោ, តាទិសំ បច្ចយំ បដិច្ច អបរភាគេ សាជីវសង្ខាតមេវ សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ, តស្មិំយេវ ច ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យាតិ អយមត្ថោ យុជ្ជតិ. កិន្តុ អដ្ឋកថានយោ បដិក្ខិត្តោ ហោតិ. សោ ច ន បដិក្ខេបារហោតិ តេន តទនុសារេន ភវិតព្ពំ.

អធិប្បាយោ បនេត្ថ បរិយេសិតព្ពោ, សោ ទានិ វុច្ចតិ – សព្ពេសុបិ សិក្ខាបទេសុ ឥទមេវ ភិក្ខុលក្ខណំ សាធារណំ, យទិទំ ‘‘ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ. ខីណាសវោបិ សាវកោ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ អចិត្តកំ, តថា សេក្ខោ. បុថុជ្ជនោ បន សចិត្តកម្បិ, តស្មា សេក្ខាសេក្ខបុថុជ្ជនភិក្ខូនំ សាមញ្ញមិទំ ភិក្ខុលក្ខណន្តិ កត្វា កេវលំ សិក្ខាសមាបន្នោ, កេវលំ សាជីវសមាបន្នោ ច ឧភយសមាបន្នោ ចាតិ សរូបេកទេសេកសេសនយេន ‘‘សិក្ខាសាជីវសមអាបន្នោ’’ត្វេវ សម្បិណ្ឌេត្វា ឧក្កដ្ឋគ្គហណេន អនុក្កដ្ឋានំ គហណសិទ្ធិតោ អដ្ឋកថាយំ ឧក្កដ្ឋោវ វុត្តោ. តមេវ សម្បាទេតុំ ‘‘តស្មិំ សិក្ខតិ, តេន វុច្ចតិ សាជីវសមាបន្នោ’’តិ ឯត្ថ សិក្ខាបទស្ស អវចនេ បរិហារំ វត្វា យស្មា បន សោ អសិក្ខម្បិ សមាបន្នោ, តស្មា សិក្ខាសមាបន្នោតិបិ អត្ថតោ វេទិតព្ពោតិ ច វត្វា ‘‘យំ សិក្ខំ សមាបន្នោ តំ អប្បច្ចក្ខាយ យញ្ច សាជីវំ សមាបន្នោ តត្ថ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ វុត្តន្តិ អយមដ្ឋកថាយំ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. ឯតស្មិំ បន អធិប្បាយេ អធិសីលសិក្ខាយ ឯវ គហណំ សព្ពត្ថិកត្តា, សីលាធិការតោ ច វិនយស្សាតិ វេទិតព្ពំ. យថា ច សិក្ខាបទំ សមាទិយន្តោ សីលំ សមាទិយតីតិ វុច្ចតិ, ឯវំ សិក្ខាបទំ បច្ចក្ខន្តោ សីលសង្ខាតំ សិក្ខំ បច្ចក្ខាតីតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ, តស្មា តត្ថ វុត្តំ ‘‘យំ សិក្ខំ សមាបន្នោ, តំ អប្បច្ចក្ខាយា’’តិ. សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ បដិសេវិតមេថុនស្ស ឧបសម្បទំ អនុជានន្តោ ន សមូហនតិ នាម. ន ហិ សោ ភិក្ខុ ហុត្វា បដិសេវិ, ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិ ច បញ្ញត្តំ. ឯត្តាវតា សមាសតោ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាន្នោ’’តិ ឯត្ថ វត្តព្ពំ វុត្តំ.

កិំ ឥមិនា វិសេសវចនេន បយោជនំ, ននុ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា…បេ… អសំវាសោ’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពន្តិ ចេ? ន វត្តព្ពំ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ. យោ បន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ ថេយ្យសំវាសាទិកោ កេវលេន សមញ្ញាមត្តេន, បដិញ្ញាមត្តេន វា ភិក្ខុ, តស្សាបិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ អត្ថិ. សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ ច មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស បារាជិកាបត្តិ. យោ វា បច្ឆា បារាជិកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ តស្ស ច, យោ វា បក្ខបណ្ឌកត្តា បណ្ឌកភាវូបគមនេន ន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ តស្ស ច តទុភយំ អត្ថីតិ អាបជ្ជតិ. ‘‘បណ្ឌកភាវបក្ខេ ច បក្ខបណ្ឌកោ ឧបសម្បទាយ ន វត្ថូ’’តិ វុត្តំ, តស្មា ឥតរស្មិំ បក្ខេ វត្ថូតិ សិទ្ធំ, តស្មិំ បក្ខេ ឧបសម្បន្នោ បណ្ឌកភាវបក្ខេ បណ្ឌកត្តា ន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ, សោ បរិច្ចជិតព្ពសិក្ខាយ អភាវេន សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ មុខេន បរស្ស អង្គជាតគ្គហណាទយោ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យ, តស្ស កុតោ បារាជិកាបត្តីតិ អធិប្បាយោ. អយំ នយោ អបណ្ឌកបក្ខំ អលភមានស្សេវ បរតោ យុជ្ជតិ, លភន្តស្ស បន អរូបសត្តានំ កុសលានំ សមាបត្តិក្ខណេ ភវង្គវិច្ឆេទេ សតិបិ អមរណំ វិយ បណ្ឌកភាវបក្ខេបិ ភិក្ខុភាវោ អត្ថិ. សំវាសំ វា សាទិយន្តស្ស ន ថេយ្យសំវាសកភាវោ អត្ថិ អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នស្ស វិយ. ន ច សហសេយ្យាទិកំ ជនេតិ. គណបូរកោ បន ន ហោតិ អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោ វិយ, ន សោ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ, ឥតរស្មិំ បន បក្ខេ ហោតិ, អយំ ឥមស្ស តតោ វិសេសោ. កិមយំ សហេតុកោ, ឧទាហុ អហេតុកោតិ? ន អហេតុកោ. យតោ ឧបសម្បទា តស្ស អបណ្ឌកបក្ខេ អនុញ្ញាតា សហេតុកបដិសន្ធិកត្តា. បណ្ឌកភាវបក្ខេបិ កិស្ស នានុញ្ញាតាតិ ចេ? បណ្ឌកភូតត្តា ឱបក្កមិកបណ្ឌកស្ស វិយ.

អបិច សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោតិ ឥមិនា តស្ស សិក្ខាសមាទានំ ទីបេត្វា តំ សមាទិន្នសិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ តត្ថ ច ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ, ន អញ្ញថាតិ ឥមិនា ការណេន យថាវុត្តានិដ្ឋប្បសង្គតោ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយា’’តិអាទិ វុត្តំ. យថា ចេត្ថ, តថា ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា គាមា វា អរញ្ញា វា អទិន្នំ ថេយ្យសង្ខាតំ អាទិយេយ្យ (បារា. ៨៩), សុគតចីវរប្បមាណំ ចីវរំ ការាបេយ្យ អតិរេកំ វា, ឆេទនកំ បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទិនា (បាចិ. ៥៤៨) នយេន សព្ពត្ថ យោជេតព្ពំ. អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយបីតិ មនុស្សិត្ថិំ ឧបាទាយ វុត្តំ. ន ហិ ‘‘បគេវ បណ្ឌកេ បុរិសេ វា’’តិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. សេសំ តត្ថ តត្ថ វុត្តនយមេវ.

អយំ បឋមបារាជិកស្ស មាតិកាយ តាវ វិនិច្ឆយោ.

ចតុព្ពិធវិនយកថាវណ្ណនា

៤៥. នីហរិត្វាតិ ឯត្ថ សាសនតោ នីហរិត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘បញ្ចហុបាលិ, អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា នានុយុញ្ជិតព្ពំ. កតមេហិ បញ្ចហិ? សុត្តំ ន ជានាតិ, សុត្តានុលោមំ ន ជានាតី’’តិ (បរិ. ៤៤២) ឯវមាទិតោ ហិ បរិយត្តិសាសនតោ សុត្តំ, សុត្តានុលោមញ្ច នីហរិត្វា បកាសេសុំ. ‘‘អនាបត្តិ ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បរិបុច្ឆាតិ ភណតី’’តិ ឯវមាទិតោ បរិយត្តិសាសនតោ អាចរិយវាទំ នីហរិត្វា បកាសេសុំ. ភារុកច្ឆកវត្ថុស្មិំ ‘‘អាយស្មា ឧបាលិ ឯវមាហ – អនាបត្តិ, អាវុសោ, សុបិនន្តេនា’’តិ (បារា. ៧៨) ឯវមាទិតោ បរិយត្តិសាសនតោ ឯវ អត្តនោមតិំ នីហរិត្វា បកាសេសុំ. តាយ ហិ អត្តនោមតិយា ថេរោ ឯតទគ្គដ្ឋានំ លភិ. អបិ ច វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុបសម្បន្នេន បញ្ញត្តេន វា អបញ្ញត្តេន វា វុច្ចមានោ…បេ… អនាទរិយំ ករោតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៣៤៣). តត្ថ ហិ បញ្ញត្តំ នាម សុត្តំ. សេសត្តយំ អបញ្ញត្តំ នាម. តេនាយំ ‘‘ចតុព្ពិធញ្ហិ វិនយំ, មហាថេរា’’តិ គាថា សុវុត្តា. យំ សន្ធាយ វុត្តំ នាគសេនត្ថេរេន. អាហច្ចបទេនាតិ អដ្ឋ វណ្ណដ្ឋានានិ អាហច្ច វុត្តេន បទនិកាយេនាតិ អត្ថោ, ឧទាហដេន កណ្ឋោក្កន្តេន បទសមូហេនាតិ អធិប្បាយោ. រសេនាតិ តស្ស អាហច្ចភាសិតស្ស រសេន, តតោ ឧទ្ធដេន វិនិច្ឆយេនាតិ អត្ថោ. សុត្តច្ឆាយា វិយ ហិ សុត្តានុលោមំ. អាចរិយវាទោ ‘‘អាចរិយវំសោ’’តិ វុត្តោ បាឡិយំ វុត្តានំ អាចរិយានំ បរម្បរាយ អាភតោវ បមាណន្តិ ទស្សនត្ថំ. អធិប្បាយោតិ ការណោបបត្តិសិទ្ធោ ឧហាបោហនយប្បវត្តោ បច្ចក្ខាទិបមាណបតិរូបកោ. អធិប្បាយោតិ ឯត្ថ ‘‘អត្តនោមតី’’តិ កេចិ អត្ថំ វទន្តិ.

បរិវារដ្ឋកថាយំ, ឥធ ច កិញ្ចាបិ ‘‘សុត្តានុលោមំ នាម ចត្តារោ មហាបទេសា’’តិ វុត្តំ, អថ ខោ មហាបទេសនយសិទ្ធំ បដិក្ខិត្តាបដិក្ខិត្តំ អនុញ្ញាតាននុញ្ញាតំ កប្បិយាកប្បិយន្តិ អត្ថតោ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ យស្មា ឋានំ ឱកាសោ បទេសោតិ ការណវេវចនានិ ‘‘អដ្ឋានមេតំ, អានន្ទ, អនវកាសោ’’តិអាទិ (បារា. ៤៣) សាសនតោ, ‘‘និគ្គហដ្ឋាន’’ន្តិ ច ‘‘អសន្ទិដ្ឋិដ្ឋាន’’ន្តិ ច ‘‘អសន្ទិដ្ឋិ ច បន បទេសោ’’តិ ច លោកតោ, តស្មា មហាបទេសាតិ មហាការណានីតិ អត្ថោ. ការណំ នាម ញាបកោ ហេតុ ឥធាធិប្បេតំ. មហន្តភាវោ បន តេសំ មហាវិសយត្តា មហាភូតានំ វិយ. តេ ទុវិធា វិនយមហាបទេសា សុត្តន្តិកមហាបទេសា ចាតិ. តត្ថ វិនយមហាបទេសា វិនយេ បយោគំ គច្ឆន្តិ, ឥតរេ ឧភយត្ថាបិ, តេនេវ បរិវារេ អនុយោគវត្តេ ‘‘ធម្មំ ន ជានាតិ, ធម្មានុលោមំ ន ជានាតី’’តិ (បរិ. ៤៤២) វុត្តំ. តត្ថ ធម្មន្តិ ឋបេត្វា វិនយបិដកំ អវសេសបិដកទ្វយំ. ធម្មានុលោមន្តិ សុត្តន្តិកេ ចត្តារោ មហាបទេសេ. តត្ថ យោ ធម្មំ ធម្មានុលោមញ្ចេវ ជានាតិ, ន វិនយំ វិនយានុលោមញ្ច, សោ ‘‘ធម្មំ រក្ខាមី’’តិ វិនយំ ឧព្ពិនយំ ករោតិ, ឥតរោ ‘‘វិនយំ រក្ខាមី’’តិ ធម្មំ ឧទ្ធម្មំ ករោតិ, ឧភយំ ជានន្តោ ឧភយម្បិ សម្បាទេតិ.

តត្រិទំ មុខមត្តំ – តត្ថ បឋមោ ‘‘សោ ចេ បវេសនំ សាទិយតិ, បវិដ្ឋំ, ឋិតំ, ឧទ្ធរណំ សាទិយតិ អាបត្តិ, ន សាទិយតិ អនាបត្តី’’តិ ឯត្ថ វិប្បដិបជ្ជតិ. សោ ហាយស្មា សុខវេទនីយស្ស ឧបាទិន្នផោដ្ឋព្ពស្ស, កាយិន្ទ្រិយស្ស ច សមាយោគេ សតិ បដិវិជានន្តោ កាយិកសុខវេទនុប្បត្តិមត្តេន សាទិយតិ នាមាតិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា តស្ស អាបត្តិ បារាជិកស្សាតិ អសេវនាធិប្បាយស្សបិ អាបត្តិប្បសង្គំ ករោតិ, តថា យស្ស សន្ថតត្តា វា យោនិទោសវសេន វា ទុក្ខា អសាតា វេទនា, វាតោបហដគត្តតាយ វា នេវ កាយិកវេទនា, តស្ស ជានតោ អជានតោបិ ‘‘អនាបត្តិ អសាទិយន្តស្សា’’តិ (បារា. ៧៦) សុត្តន្តំ ទស្សេត្វា សេវនាធិប្បាយស្សាបិ អនាបត្តិប្បសង្គំ ករោតិ, តថា យទិ មោចនរាគេន ឧបក្កមតោ មុត្តេ សង្ឃាទិសេសោ, បគេវ មេថុនរាគេនាតិ ទុក្កដដ្ឋានំ គហេត្វា សង្ឃាទិសេសដ្ឋានំ ករោតិ, ឯវំ វិនយំ ឧព្ពិនយំ ករោតិ នាម. ឥតរោ ‘‘អនាបត្តិ អជានន្តស្សាតិ វុត្តត្តា ជានតោ ជាននេនេវ សុខវេទនា ហោតុ វា មា វា សាទិយនា ហោតី’’តិ វត្វា អសេវនាធិប្បាយស្សបិ ជានតោ អនាបត្តិដ្ឋានេ អាបត្តិំ ករោតិ, អនវជ្ជំ សាវជ្ជំ ករោតីតិ ឯវំ ធម្មំ ឧទ្ធម្មំ ករោតិ. ឧភយំ បន ជានន្តោ ‘‘ភិក្ខុស្ស សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋិតេតិ (បារា. ៥៧) វចនតោ សេវនចិត្តមេវេត្ថ បមាណំ, តស្ស ភាវេន អាបត្តិ បារាជិកស្ស, អភាវេន អនាបត្តី’’តិ វត្វា ឧភយម្បិ រក្ខតិ សម្បាទេតិ. ឥមិនា នយេន សព្ពសិក្ខាបទេសុ យថាសម្ភវំ សប្បយោជនា កាតព្ពា.

សង្គីតិំ អារោបេត្វា ឋបិតបាឡិតោ វិនិមុត្តំ កត្វា ឋបិតត្តា បាឡិវិនិមុត្តា អត្ថតោ, នយតោ, អនុលោមតោ ច បាឡិឱក្កន្តវិនិច្ឆយប្បវត្តា អនុបវិដ្ឋវិនិច្ឆយវសេន បវត្តាតិ អត្ថោ. ‘‘ន សមូហនិស្សតី’’តិ ជានន្តោបិ ភគវា កេវលំ ‘‘តេសំ មតំ បច្ឆិមា ជនតា មម វចនំ វិយ បមាណំ ករោតូ’’តិ ទស្សនត្ថញ្ច បរិនិព្ពានកាលេ ឯវមាហ ‘‘អាកង្ខមានោ, អានន្ទ, សង្ឃោ មមច្ចយេន ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ សិក្ខាបទានិ សមូហនតូ’’តិ (ទី. និ. ២.២១៦), តេនេតំ សិទ្ធំ ‘‘បញ្ញត្តម្បិ ចេ សិក្ខាបទំ សមូហនិតុំ យស្ស សង្ឃស្ស អនុញ្ញាតំ ភគវតា, តស្ស បញ្ញត្តានុលោមំ អតិរេកត្ថទីបនំ, បគេវានុញ្ញាតំ ភគវតា’’តិ. កិញ្ច ភិយ្យោ ឩនាតិរិត្តសិក្ខាបទេសុ អាចរិយកុលេសុ វិវាទោ អញ្ញមញ្ញំ ន កាតព្ពោតិ ទស្សនត្ថញ្ច. កស្មា សង្ឃោ ន សមូហនីតិ? អញ្ញមញ្ញំ វិវាទប្បសង្គទស្សនតោ. ភគវតា ច ‘‘សព្ពេហេវ សមគ្គេហិ សម្មោទមានេហិ អវិវទមានេហិ សិក្ខិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ ច ឯកច្ចេ ថេរា ឯវមាហំសូតិ ច អញ្ញវាទទស្សនតោ វិវទមានេហិ សិក្ខិតព្ពំ ជាតំ, តទភាវត្តម្បិ ញត្តិទុតិយកម្មវាចំ សាវេត្វា អវិវទមានេហេវ សិក្ខិតព្ពំ អកាសិ.

អបិចាតិ អត្តនោ មតិយា បាកដករណត្ថំ អារម្ភោ. តត្ថ ‘‘សុត្តន្តាភិធម្មវិនយដ្ឋកថាសូ’’តិ វចនតោ បិដកត្តយស្សបិ សាធារណា ឯសា កថាតិ វេទិតព្ពា, ‘‘អថ បនាយំ កប្បិយ’’ន្តិអាទិ វិនយស្សេវ. ការកសង្ឃសទិសន្តិ សង្គីតិការកសង្ឃសទិសំ. ‘‘សុត្តាទិចតុក្កំ អប្បច្ចក្ខាយ តេន អវិរុទ្ធស្ស កម្មស្ស ការកសង្ឃសទិស’’ន្តិ ធម្មសិរិត្ថេរស្ស គណ្ឋិបទេ វុត្តំ, តំ អយុត្តំ, ‘‘សុត្តមេវ ពលវតរំ. សុត្តញ្ហិ អប្បដិវត្តិយំ ការកសង្ឃសទិស’’ន្តិ ឯតេហិ បទេហិ អយុត្តត្តា. បាកតិកេ បន គណ្ឋិបទេ ‘‘តមត្ថំ វិនិច្ឆិនិត្វា តស្ស ការកសង្ឃសទិស’’ន្តិ វុត្តំ. បរវាទីតិ អម្ហាកំ សមយវិជាននកោ អញ្ញនិកាយិកោតិ វុត្តំ. បរវាទី សុត្តានុលោមន្តិ កថំ? ‘‘អញ្ញត្រ ឧទកទន្តបោនា’’តិ (បាចិ. ២៦៦) សុត្តំ សកវាទិស្ស, តទនុលោមតោ នាឡិកេរផលស្ស ឧទកម្បិ ឧទកមេវ ហោតីតិ បរវាទី ច.

‘‘នាឡិកេរស្ស យំ តោយំ, បុរាណំ បិត្តពន្ធនំ;

តមេវ តរុណំ តោយំ, បិត្តឃំ ពលពន្ធន’’ន្តិ. –

ឯវំ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ធញ្ញផលស្ស គតិកត្តា, អាហារត្ថស្ស ច ផរណតោ ‘‘យាវកាលិកមេវ ត’’ន្តិ វទន្តោ បដិក្ខិបតិ. បរោ អាចរិយវាទន្តិ ‘‘សុង្កំ បរិហរតីតិ ឯត្ថ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា កិញ្ចាបិ បរិហរតិ, អវហារោ ឯវា’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ ‘‘តថា ករោន្តោ បារាជិកមាបជ្ជតី’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘សុង្កំ បរិហរតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ សុត្តំ តត្ថេវ អាគតមហាអដ្ឋកថាវចនេន សទ្ធិំ ទស្សេត្វា បដិសេធេតិ, តថា ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវាតិ. បរោ អត្តនោមតីតិ ឯត្ថ ‘‘បុរេភត្តំ បរសន្តកំ អវហរាតិ បុរេភត្តមេវ ហរិស្សាមីតិ វាយមន្តស្ស បច្ឆាភត្តំ ហោតិ, បុរេភត្តបយោគោវ សោ, តស្មា មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតីតិ តុម្ហាកំ ថេរវាទត្តា មូលដ្ឋស្ស បារាជិកមេវា’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘តំ សង្កេតំ បុរេ វា បច្ឆា វា តំ ភណ្ឌំ អវហរតិ, មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តី’’តិ (បារា. ១១៩) សុត្តំ ទស្សេត្វា បដិក្ខិបតិ.

បរោ សុត្តន្តិ ‘‘អនិយតហេតុធម្មោ សម្មត្តនិយតហេតុធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ សុត្តំ បដ្ឋានេ លិខិតំ ទស្សេត្វា ‘‘អរិយមគ្គស្ស ន និព្ពានមេវារម្មណ’’ន្តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘អារម្មណត្តិកាទិសុត្តានុលោមេ ន ឱតរតី’’តិ បដិក្ខិបតិ. សុត្តានុលោមេ ឱតរន្តំយេវ ហិ សុត្តំ នាម, នេតរំ. តេន វុត្តំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតីតិ ឯត្តកេនបិ សិទ្ធេ តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហបាឡិអាគតំ បញ្ញាយតី’’តិអាទិ. តាទិសញ្ហិ បមាទលេខន្តិ អាចរិយោ. ‘‘អប្បមាទោ អមតំ បទំ, បមាទោ មច្ចុនោ បទ’’ន្តិ (ធ. ប. ២១; នេត្តិ. ២៦) វចនតោ ទិន្នភោជនេ ភុញ្ជិត្វា បរិស្សយានិ បរិវជ្ជិត្វា សតិំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា វិហរន្តោ និច្ចោ ហោតីតិ. ឯវរូបស្ស អត្ថស្ស វសេន អារុឡ្ហម្បិ សុត្តំ ន គហេតព្ពំ, តេន វុត្តំ នោ ចេ តថា បញ្ញាយតីតិ សិទ្ធេបិ ‘‘នោ ចេ តថា បញ្ញាយតិ, ន ឱតរតិ ន សមេតី’’តិ. ‘‘ពាហិរកសុត្តំ វា’’តិ វុត្តត្តា អត្តនោ សុត្តម្បិ អត្ថេន អសមេន្តំ ន គហេតព្ពំ. បរោ អាចរិយវាទន្តិអាទីសុ ទ្វីសុ នយេសុ បមាទលេខវសេន តត្ថ តត្ថ អាគតដ្ឋកថាវចនំ ថេរវាទេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ.

អថ បនាយំ អាចរិយវាទំ. បរោ សុត្តន្តិ បរវាទិនា ‘‘មូលពីជំ នាម ហលិទ្ទិ សិង្គិវេរំ វចា…បេ… ពីជេ ពីជសញ្ញី ឆិន្ទតិ វា ឆេទាបេតិ វា ភិន្ទតិ វា…បេ… អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សាតិ (បាចិ. ៩១) តុម្ហាកំ បាឋត្តា ហលិទ្ទិគណ្ឋិំ ឆិន្ទន្តស្ស បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តេ សកវាទី ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិ អត្ថិ មូលេ សញ្ជាយន្តី’’តិអាទិំ ទស្សេត្វា តស្ស អដ្ឋកថាសង្ខាតេន អាចរិយវាទេន បដិក្ខិបតិ. ន ហិ គណ្ឋិម្ហិ គណ្ឋិ ជាយតីតិ. បរោ សុត្តានុលោមន្តិ បរវាទិនា ‘‘អនាបត្តិ ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយានំ ឧគ្គហោតិ វចនស្សានុលោមតោ ‘អម្ហាកំ បោរាណភិក្ខូ ឯកបាសាទេ គព្ភំ ថកេត្វា អនុបសម្បន្នេន សយិតុំ វដ្ដតីតិ តថា កត្វា អាគតា, តស្មា អម្ហាកំ វដ្ដតី’តិ តុម្ហេសុ ឯវ ឯកច្ចេសុ វទន្តេសុ តុម្ហាកំ ន កិញ្ចិ វត្តុំ សក្កា’’តិ វុត្តេ សកវាទី ‘‘សុត្តំ សុត្តានុលោមញ្ច ឧគ្គហិតកានំយេវ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បមាណ’’ន្តិអាទិអដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា បដិសេធេតិ. បរោ អត្តនោមតិន្តិ ‘‘ទ្វារំ វិវរិត្វា អនាបុច្ឆា សយិតេសុ កេ មុច្ចន្តី’’តិ ឯត្ថ បន ទ្វេបិ ជនា មុច្ចន្តិ យោ ច យក្ខគហិតកោ, យោ ច ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោតិ តុម្ហាកំ ថេរវាទត្តា អញ្ញេ សព្ពេបិ យថា តថា វា និបន្នាទយោបិ មុច្ចន្តីតិ បដិសេធេតិ.

អថ បនាយំ អត្តនោមតិំ. បរោ សុត្តន្តិ ‘‘អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តី’’តិ បរវាទិនា គុត្តេ សកវាទី ‘‘ទិវា កិលន្តរូបោ មញ្ចេ និសិន្នោ បាទេ ភូមិតោ អមោចេត្វាវ និទ្ទាវសេន និបជ្ជតិ, តស្ស អនាបត្តី’’តិអាទិអដ្ឋកថាវចនំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៧៧) ទស្សេត្វា ឯកភង្គេន និបន្នាទយោបិ មុច្ចន្តីតិ បដិសេធេតិ. អថាយំ អត្តនោមតិំ. បរោ សុត្តានុលោមន្តិ ‘‘ទោមនស្សំ បាហំ, ទេវានមិន្ទ, ទុវិធេន វទាមិ សេវិតព្ពម្បិ អសេវិតព្ពម្បីតិអាទិវចនេហិ (ទី. និ. ២.៣៦០) សំសន្ទនតោ សទារបោសេ ទោសោ តុម្ហាកំ នត្ថិ, តេន វុត្តំ ‘បុត្តទារស្ស សង្គហោ’’’តិ (ខុ. បា. ៥.៦; សុ. និ. ២៦៥) បរវាទិនា វុត្តេ កិញ្ចាបិ សកវាទី ពហុស្សុតោ ន ហោតិ, អថ ខោ រាគសហិតេនេវ អកុសលេន ភវិតព្ពន្តិ បដិក្ខិបតិ. សេសេសុបិ ឥមិនា នយេន អញ្ញថាបិ អនុរូបតោ យោជេតព្ពំ. ឥទំ សព្ពំ ឧបតិស្សត្ថេរាទយោ អាហុ. ធម្មសិរិត្ថេរោ បន ‘‘ឯត្ថ បរោតិ វុត្តោ អញ្ញនិកាយិកោ, សោ បន អត្តនោ សុត្តាទីនិយេវ អាហរតិ. តានិ សកវាទី អត្តនោ សុត្តាទិម្ហិ ឱតារេត្វា សចេ សមេតិ គណ្ហាតិ, នោ ចេ បដិក្ខិបតី’’តិ វទតិ.

ចតុព្ពិធវិនយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បទភាជនីយវណ្ណនា

សិក្ខាបទវិភង្គេ បន កិញ្ចាបិ យោ បនាតិ អនវសេសបរិយាទានបទំ, តថាបិ ភិក្ខូតិ ឥមិនា បរបទេន សមានាធិករណត្តា តទនុរូបានេវស្ស វិភង្គបទានិ វុត្តានិ. ភិក្ខុនិព្ពចនបទានិ តីណិ កិញ្ចាបិ សភិក្ខុភាវស្ស, អភិក្ខុភាវស្ស ចាតិ យស្ស កស្សចិ បព្ពជិតស្ស សាធារណានិ, តថាបិ ‘‘អសុទ្ធោ ហោតិ បុគ្គលោ អញ្ញតរំ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ, តញ្ចេ សុទ្ធទិដ្ឋិ សមានោ អនោកាសំ ការាបេត្វា ចាវនាធិប្បាយោ វទេតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសេន ទុក្កដស្សា’’តិ ឯវមាទិសុត្តំ និព្ពចនត្ថយុត្តោវ បុគ្គលោ ‘‘អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសេន ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៣៨៩) ឯត្ថ វត្ថុ, ន ឥតរោ គិហិភូតោតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. សព្ពស្សបិ វិនយបិដកស្ស សាធារណំ ភិក្ខុលក្ខណំ វត្ថុញ្ហិ ភគវា អារភិ. យោ បន សុទ្ធោ ឯវ សមានោ កេនចិ ការណេន គិហិលិង្គេ ឋិតោ, សោ អត្តនោ សភិក្ខុភាវត្តា ឯវ វត្ថុ ហោតិ, អសុទ្ធោបិ ភិក្ខុលិង្គេ ឋិតត្តាតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោ ហោតិ. អសុទ្ធោបិ ញាតកេហិ, បច្ចត្ថិកេហិ វា រាជភយាទិការណេន វា កាសាវេសុ សឧស្សាហោវ អបនីតកាសាវោ វត្ថុ ឯវ បុន កាសាវគ្គហណេន ថេយ្យសំវាសកភាវានុបគមនតោ, ភិក្ខុនិព្ពចនត្ថេ អនិក្ខិត្តធុរត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. យោ បន លិង្គត្ថេនកោ ភិក្ខុនិព្ពចនត្ថំ សយញ្ច អជ្ឈុបគតោ, សំវាសំ ថេនេន្តោ, តញ្ចេ សុទ្ធទិដ្ឋិ សមានោ អនោកាសំ ការាបេត្វា ចាវនាធិប្បាយោ វទេតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសេន ទុក្កដស្សាតិ អយម្បិ អត្ថោ ទស្សិតោ ហោតិ.

‘‘សមញ្ញាយ ភិក្ខុ បដិញ្ញាយ ភិក្ខូ’’តិ វចនទ្វយំ យថាវុត្តញ្ច អត្ថំ ឧបព្រូហេតិ, អន្តរា ឧប្បន្នាយ និយតាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា ឧបច្ឆិន្នកុសលមូលោ កេវលាយ សមញ្ញាយ, បដិញ្ញាយ ច ‘‘ភិក្ខូ’’តិ វុច្ចតិ, ន បរមត្ថតោតិ ឥមំ អតិរេកត្ថំ ទីបេតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘នាហំ, ភិក្ខវេ, អញ្ញំ ឯកធម្មម្បិ សមនុបស្សាមិ, យំ ឯវំ មហាសាវជ្ជំ យថយិទំ, ភិក្ខវេ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ. មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមានិ, ភិក្ខវេ, មហាវជ្ជានី’’តិ អាហច្ចភាសិតំ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ សុត្តំ, អដ្ឋកថាយម្បិស្ស ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមា ឯតេសន្តិ មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមានី’’តិ (អ. និ. ១.៣១០) វុត្តំ. បញ្ច អានន្តរិយកម្មានិ មហាសាវជ្ជានិ, មិច្ឆាទិដ្ឋិ បន មហាសាវជ្ជតរាតិ អធិប្បាយោតិ. កស្មា? តេសញ្ហិ បរិច្ឆេទោ អត្ថិ, សព្ពពលវម្បិ កប្បដ្ឋិតិកមេវ ហោតិ, និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិយា បន បរិច្ឆេទោ នត្ថិ, តាយ សមន្នាគតស្ស ភវតោ វុដ្ឋានំ នត្ថិ, តស្មា ‘‘ឥមស្ស ភិក្ខុករណា កុសលា ធម្មា សំវិជ្ជន្តី’’តិ វា ‘‘សុទ្ធោវាយ’’ន្តិ វា ន សក្កា វត្តុំ. ‘‘ទិដ្ឋិវិបត្តិបច្ចយា ទ្វេ អាបត្តិយោ អាបជ្ជតី’’តិ វុត្តត្តា ន សក្កា ‘‘អសុទ្ធោ’’តិ វា ‘‘អញ្ញតរំ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ’’តិ វា វត្តុំ. ឯស ហិ ឧភោបិ បក្ខេ ន ភជតិ, តេន វុត្តំ ‘‘សមញ្ញាយ, បដិញ្ញាយ ច ភិក្ខុ, ន បរមត្ថតោ’’តិ.

កិមត្ថំ បនេវំ មហាសាវជ្ជាយ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិយា បារាជិកំ ភគវា ន បញ្ញបេសីតិ? ទុព្ពិជានត្តា. បកតិយាបេសា ទិដ្ឋិ នាម ‘‘សម្មា’’តិ វា ‘‘មិច្ឆា’’តិ វា ទុវិញ្ញេយ្យា, បគេវ ‘‘និយតា’’តិ វា ‘‘អនិយតា’’តិ វាតិ. តត្ថ បារាជិកាបត្តិយា បញ្ញត្តាយ ភិក្ខូ អញ្ញមញ្ញំ អសមទិដ្ឋិកំ បារាជិកំ មញ្ញមានា ឧបោសថាទីនិ អកត្វា អចិរេនេវ សាសនំ វិនាសេយ្យុំ, សយញ្ច អបុញ្ញំ បសវេយ្យុំ សុទ្ធេសុបិ ភិក្ខូសុ វិប្បដិបត្តិយា បដិបជ្ជនេន. តស្មា ឧបាយកុសលតាយ បារាជិកំ អបញ្ញាបេត្វា តស្ស ឧក្ខេបនីយកម្មំ, សម្មាវត្តញ្ច បញ្ញាបេត្វា តំ សង្ឃេន អសម្ភោគំ, អសំវាសញ្ច អកាសិ. ភគវា ហិ តស្ស ចេ ឯសា ទិដ្ឋិ អនិយតា, សម្មាវត្តំ បូរេត្វា ឱសារណំ លភិត្វា បកតត្តោ ភវេយ្យ. និយតា ចេ, អដ្ឋានមេតំ អនវកាសោ, យំ សោ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិកោ សម្មាវត្តំ បូរេត្វា ឱសារណំ លភិត្វា បកតត្តោ ភវេយ្យ. កេវលំ ‘‘សមញ្ញាយភិក្ខុ បដិញ្ញាយភិក្ខូ’’តិ នាមមត្តធារកោ ហុត្វា បរំ មរណា អរិដ្ឋោ វិយ សំសារខាណុកោវ ភវិស្សតីតិ ឥមំ នយំ អទ្ទស.

អដ្ឋសុ ឧបសម្បទាសុ តិស្សោវេត្ថ វុត្តា, ន ឥតរា បាដិបុគ្គលត្តា, ភិក្ខូនំ អសន្តកត្តា ច. តត្ថ ហិ ឱវាទបដិគ្គហណបញ្ហព្យាករណូបសម្បទា ទ្វិន្នំ ថេរានំ ឯវ, សេសា តិស្សោ ភិក្ខុនីនំ សន្តកាតិ ឥធ នាធិប្បេតា, តិស្សន្នម្បិ ឧបសម្បទានំ មជ្ឈេ ‘‘ភទ្រោ ភិក្ខូ’’តិអាទីនិ ចត្តារិ បទានិ វុត្តានិ តិស្សន្នំ សាធារណត្តា. ឯហិភិក្ខុភាវេន វា សរណគមនញត្តិចតុត្ថេន វា ឧបសម្បន្នោ ហិ ភទ្រោ ច សារោ ច សេក្ខោ ច អសេក្ខោ ច ហោតិ, ឧបសម្បទវចនំ បន នេសំ សាវកភាវទីបនត្ថំ. ឥមេ ឯវ ហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តិ, ន សម្មាសម្ពុទ្ធា, បច្ចេកពុទ្ធា ច.

អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោតិ ឯត្ថ ច អាបត្តិំ អាបជ្ជិតុំ ភព្ពា ញត្តិចតុត្ថេនេវ កម្មេន ឧបសម្បន្នា. ន ហិ អញ្ញេ ឯហិភិក្ខុសរណគមនឱវាទបដិគ្គហណបញ្ហព្យាករណាហិ ឧបសម្បន្នា អាបត្តិំ អាបជ្ជិតុំ ភព្ពា, តេនេតេ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូ’’តិ អន្តិមោវ វុត្តោតិ កិរ ធម្មសិរិត្ថេរោ, តំ អយុត្តំ. ‘‘ទ្វេ បុគ្គលា អភព្ពា អាបត្តិំ អាបជ្ជិតុំ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ចា’’តិ (បរិ. ៣២២) ឯត្តកមេវ វុត្តន្តិ. អញ្ញថា ឯហិភិក្ខុអាទយោបិ វត្តព្ពា សិយុំ. កិញ្ច ភិយ្យោ ‘‘ទ្វេ បុគ្គលា ភព្ពា អាបត្តិំ អាបជ្ជិតុំ ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ចា’’តិ សាមញ្ញេន វុត្តត្តា ច, អបិច អាបត្តិភយដ្ឋានទស្សនតោ ច. កថំ? អាយស្មា សារិបុត្តោ អាវសថបិណ្ឌំ កុក្កុច្ចាយន្តោ ន បដិគ្គហេសិ, ចីវរវិប្បវាសភយា ច សព្ពំ តិចីវរំ គហេត្វា នទិំ តរន្តោ មនំ វុឡ្ហោ អហោសិ មហាកស្សបោ. កិញ្ច សរណគមនូបសម្បទាយ ឧបសម្បន្នេ អារព្ភ សទ្ធិវិហារិកវត្តាទីនិ អសម្មាវត្តន្តានំ នេសំ ទុក្កដានិ ច បញ្ញត្តានិ ទិស្សន្តិ, តស្មា ទុព្ពិចារិតមេតំ. អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូតិ បដិក្ខិត្តាយ សរណគមនូបសម្បទាយ អនុញ្ញាតប្បសង្គភយាតិ ឧបតិស្សត្ថេរោ, អាបត្តិយា ភព្ពតំ សន្ធាយ តស្មិម្បិ វុត្តេ បុព្ពេ បដិក្ខិត្តាបិ សា បុន ឯវំ វទន្តេន អនុញ្ញាតាតិ ភិក្ខូនំ មិច្ឆាគាហោ វា វិមតិ វា ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា ន វុត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ, តំ ‘‘ភិក្ខុនី នាម ឧភតោសង្ឃេ ឧបសម្បន្នា’’តិ (បាចិ. ១៦១) ឥមិនា សមេតិ. ឥទញ្ហិ សាកិយាទីនំ អនុញ្ញាតឧបសម្បទាយ អនុប្បពន្ធភយា វុត្តំ.

អយំ បនេត្ថ អម្ហាកំ ខន្តិ – ភិក្ខុ-បទនិទ្ទេសត្តា យត្តកានិ តេន បទេន សង្គហំ គច្ឆន្តិ, យេ ច វិនយបិដកេ តត្ថ តត្ថ សន្ទិស្សន្តិ សយំ អាបត្តាបជ្ជនដ្ឋេន វា ទុដ្ឋុល្លារោចនបដិច្ឆាទនាទីសុ បរេសំ អាបត្តិករណដ្ឋេន វា, តេ សព្ពេបិ ទស្សេត្វា ឥទានិ យទិទំ តស្ស ភិក្ខុ-បទស្ស វិសេសនត្ថំ វុត្តំ បរបទំ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ, តស្ស វសេន ឥទំ វុត្តំ ‘‘អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូ’’តិ. សោ ឯវ ហិ កម្មវាចានន្តរមេវ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ ហោតិ តតោ បដ្ឋាយ សឧទ្ទេសសិក្ខាបទានំ ឧប្បត្តិទស្សនតោ, តស្សេវ ច សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ទិស្សតិ, នេតរស្ស. តស្សេវ ច សិក្ខាបច្ចក្ខានំ សម្ភវតិ ‘‘ឧល្លុម្បតុ មំ, ភន្តេ, សង្ឃោ អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ (មហាវ. ៧១, ១២៦) វត្វា សមាទិន្នត្តា, តស្សេវ ច ឧបសម្បន្នសមនន្តរមេវ អករណីយនិស្សយាចិក្ខនទស្សនតោ, វិនយំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទេសំ បច្ចក្ខាមីតិអាទិសិក្ខាបច្ចក្ខានលក្ខណបារិបូរិតោ ចាតិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ឧបាទាយ សោ ឯវ ឥធាធិប្បេតោតិ វុត្តំ ហោតិ.

យស្មា បនស្ស សិក្ខាបច្ចក្ខានំ សព្ពថា យុជ្ជតិ, តស្មា ‘‘សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ តំ តំ វត្ថុំ វីតិក្កមន្តស្ស តតោ តតោ អាបត្តិតោ អនាបត្តិ, ឥតរស្ស អាបត្តី’’តិ វត្តុំ យុជ្ជតិ, តស្មា ‘‘យត្ថ យត្ថ សាវជ្ជបញ្ញត្តិ, អនវជ្ជបញ្ញត្តិ វា, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូតិ វុច្ចតិ, តត្ថ តត្ថ តទជ្ឈាចារត្ថេនាយមេវ ញត្តិចតុត្ថេន ឧបសម្បន្នោ អធិប្បេតោ នាមា’’តិ វត្តុំ យុជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ សន្តេ យំ វុត្តំ ‘‘យាយ កាយចិ ឧបសម្បទាយ អយំ ឥមស្មិំ ‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិត្វា បារាជិកោ ហោតី’តិ អត្ថេ ភិក្ខូតិ អធិប្បេតោ’’តិ, តម្បិ ន វត្តព្ពមេវ. កថំ ហោតិ? វិរោធទោសោបិ បរិហតោ ហោតិ. កថំ? សចេ ញត្តិចតុត្ថេន ឧបសម្បន្នោ ឯវ ឥធាធិប្បេតោ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ ច ‘‘ឧបសម្បន្នោ’’តិ ច, តេន ន ឧបសម្បន្នោ អនុបសម្បន្នោ នាមាតិ កត្វា ញត្តិចតុត្ថកម្មតោ អញ្ញថា ឧបសម្បន្នា នាម មហាកស្សបត្ថេរាទយោ ឥតរេសំ អនុបសម្បន្នដ្ឋានេ ឋត្វា សហសេយ្យបទសោធម្មាបត្តិំ ជនេយ្យុំ, ឱមសនាទិកាលេ ច ទុក្កដមេវ ជនេយ្យុន្តិ ឯវមាទិកោ វិរោធទោសោ បរិហតោ ហោតីតិ សព្ពំ អាចរិយោ វទតិ. មង្គុរច្ឆវិ នាម សាមោ.

យស្មា តេ អតិមហន្តោ ជាតិមទោ ចិត្តំ បរិយុដ្ឋាតិ, តស្មា តុម្ហេហិ មម សាសនេ ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ. ‘‘សាតសហគតា បឋមជ្ឈានសុខសហគតា អសុភេ ច អានាបានេ ចា’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ឧទ្ធុមាតកសញ្ញាតិ ឧទ្ធុមាតកនិមិត្តេ បដិលទ្ធបឋមជ្ឈានសញ្ញា. រូបសញ្ញាតិ បថវីកសិណាទិរូបាវចរជ្ឈានសញ្ញា. សោ តំ ព្យាកាសិ ‘‘អវិភូតា, ភន្តេ, ឧទ្ធុមាតកសញ្ញា អវឌ្ឍិតព្ពត្តា អសុភានំ, វិភូតា, ភន្តេ, រូបសញ្ញា វឌ្ឍិតព្ពត្តា កសិណាន’’ន្តិ. បញ្ចឧបសម្បទក្កមោ មហាវគ្គា គហិតោ. ញត្តិចតុត្ថេនាតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ញត្តិ សព្ពបឋមំ វុច្ចតិ, តិស្សន្នំ បន អនុស្សាវនានំ អត្ថព្យញ្ជនភេទាភាវតោ អត្ថព្យញ្ជនភិន្នា ញត្តិតាសំ ចតុត្ថាតិ កត្វា ‘‘ញត្តិចតុត្ថ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ព្យញ្ជនានុរូបមេវ អដ្ឋកថាយ ‘‘តីហិ អនុស្សាវនាហិ ឯកាយ ច ញត្តិយា’’តិ វុត្តំ, អត្ថបវត្តិក្កមេន បទេន បន ‘‘ឯកាយ ញត្តិយា តីហិ អនុស្សាវនាហី’’តិ វត្តព្ពំ. យស្មា បនេត្ថ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, កម្មានិ (មហាវ. ៣៨៤), ឆ ឥមានិ, ភិក្ខវេ, កម្មានិ អធម្មកម្មំ វគ្គកម្ម’’ន្តិ (មហាវ. ៣៨៧) វចនតោ កុប្បកម្មម្បិ កត្ថចិ ‘‘កម្ម’’ន្តិ វុច្ចតិ តស្មា ‘‘អកុប្បេនា’’តិ វុត្តំ.

យស្មា អកុប្បម្បិ ឯកច្ចំ ន ឋានារហំ, យេន អប្បត្តោ ឱសារណំ ‘‘សោសារិតោ’’តិ ចម្បេយ្យក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៩៥ អាទយោ) វុច្ចតិ, តស្មា ‘‘ឋានារហេនា’’តិ វុត្តំ. យទិ ឯវំ ‘‘ឋានារហេនា’’តិ ឥទមេវ បទំ វត្តព្ពំ, ន បុព្ពបទំ ឥមិនា អកុប្បសិទ្ធិតោតិ ចេ? តំ ន, អដ្ឋានារហេន អកុប្បេន ឧបសម្បន្នោ ឥមស្មិំ អត្ថេ អនធិប្បេតោតិ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ. ទ្វីហិ បនេតេហិ ឯកតោ វុត្តេហិ អយមត្ថោ បញ្ញាយតិ ‘‘កេវលំ តេន អកុប្បេន ឧបសម្បន្នោ អយម្បិ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ‘ភិក្ខូ’តិ, ឋានារហេន ច ឧបសម្បន្នោ អយម្បិ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ‘ភិក្ខូ’តិ, កុប្បេន ឧបសម្បន្នោ នាធិប្បេតោ’’តិ. តេនាយម្បិ អត្ថោ សាធិតោ ហោតិ ‘‘យោ បន, ភិក្ខុ, ជានំ ឩនវីសតិវស្សំ បុគ្គលំ ឧបសម្បាទេយ្យ, សោ ច បុគ្គលោ អនុបសម្បន្នោ’’តិ (បាចិ. ៤០៣) វចនតោ យាវ ន ញាយតិ, តាវ សមញ្ញាយភិក្ខុបដិញ្ញាយភិក្ខុភាវំ ឧបគតោបិ ន បុព្ពេ ទស្សិតសមញ្ញាយភិក្ខុបដិញ្ញាយភិក្ខុ វិយ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ ឧបសម្បន្នដ្ឋានេ ឋត្វា ឱមសនបាចិត្តិយាទិវត្ថុ ហោតិ, កេវលំ អនុបសម្បន្នដ្ឋានេ ឋត្វា ‘‘អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី បទសោ ធម្មំ វាចេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិអាទិ (បាចិ. ៤៧) អាបត្តិវត្ថុមេវ ហុត្វា តិដ្ឋតិ. អកុប្បេន ឧបសម្បន្នោ បន បច្ឆា បារាជិកោបិ ជាតិតោ ឧបសម្បន្នដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ ‘‘បណ្ឌកោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ១០៩) នយេន វុត្តេសុ បន វជ្ជនីយបុគ្គលេសុ កោចិ បុគ្គលោ ‘‘ឧបសម្បន្នោ’’តិ វុច្ចតិ, នោបិ ឧបសម្បន្នដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ, កោចិ តិដ្ឋតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឯត្ថ បន អត្ថិ កម្មំ អកុប្បំ ឋានារហំ, អត្ថិ ឋានារហំ នាកុប្បំ, អត្ថិ អកុប្បញ្ចេវ ន ឋានារហញ្ច, អត្ថិ នាកុប្បំ ន ច ឋានារហន្តិ ឥទំ ចតុក្កំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ បឋមំ តាវ វុត្តំ, តតិយចតុត្ថានិ បាកដានិ. ទុតិយំ បរិយាយេន ភិក្ខុនិសង្ឃតោ ឯកតោឧបសម្បន្នាយ លិង្គបរិវត្តេ សតិ លព្ភតិ. តស្ស ហិ បុគ្គលស្ស បុព្ពេ សិក្ខមានកាលេ លទ្ធំ ញត្តិចតុត្ថឧបសម្បទាកម្មំ កិញ្ចាបិ អកុប្បញ្ចេវ ឋានារហញ្ច, បុរិសលិង្គេ បន បាតុភូតេ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តំយេវ ឧបជ្ឈំ តមេវ ឧបសម្បទ’’ន្តិ (បារា. ៦៩) ឯត្ថ អបរិយាបន្នត្តា តស្ស បុគ្គលស្ស កេវលំ សាមណេរភាវាបត្តិតោ កម្មំ ទានិ កុប្បំ ជាតន្តិ វុច្ចតិ. លិង្គបរិវត្តេន ចីវរស្ស អធិដ្ឋានវិជហនំ វិយ តស្ស បុគ្គលស្ស ភិក្ខុនិសង្ឃេន កតាយ ឧបសម្បទាយ វិជហនំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ, អញ្ញថា សោ បុគ្គលោ ឧបសម្បន្នោ ភិក្ខូតិ អាបជ្ជតិ. អថ វា លិង្គបរិវត្តេ អសតិបិតំ ឯកតោឧបសម្បទាកម្មំ កុប្បតិ, យថាឋានេ ន តិដ្ឋតិ. តស្មា ន តាវ សា ‘‘ភិក្ខុនី’’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. យស្មា អញ្ញតរំ បារាជិកំ ធម្មំ អាបជ្ជិត្វាបិ អនាបជ្ជិត្វាបិ ឧប្បព្ពជិតុកាមតាយ គិហិលិង្គំ សាទិយន្តិយា បុនបិ ឧបសម្បទា ឧភតោសង្ឃេ លព្ភតិ, តស្មា តេន បរិយាយេន ‘‘កុប្បតីតិ កុប្ប’’ន្តិ វុច្ចតិ, យថាវុត្តកម្មទោសាភាវតោ បន ‘‘ឋានារហ’’ន្តិ. ភិក្ខុនី បន គិហិលិង្គំ សាទិយន្តិកាលេ ន បុរិសលិង្គបាតុភាវេ សតិ ភិក្ខូសុ ឧបសម្បទំ លព្ភតីតិ សាធកំ ការណំ ន ទិស្សតិ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ឧប្បព្ពជិតា ចេ, លភតីតិ ឯកេ, តំ បនាយុត្តំ ភិក្ខុនិយា សិក្ខាបច្ចក្ខនាភាវតោតិ អម្ហាកំ ខន្តីតិ អាចរិយោ. ‘‘យថា ‘កត្តព្ព’ន្តិ វុត្តំ, តថា អកតេ កុប្បតីតិ កត្វា ករណំ សត្ថុសាសន’’ន្តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. យត្ថ យត្ថ ‘‘គណ្ឋិបទេ’’តិ វុច្ចតិ, តត្ថ តត្ថ ‘‘ធម្មសិរិត្ថេរស្ស គណ្ឋិបទេ’’តិ គហេតព្ពំ.

សាជីវបទភាជនីយវណ្ណនា

‘‘មហាពោធិសត្តា និយតា’’តិ វុត្តំ អនុគណ្ឋិបទេ. យត្ថ ‘‘អនុគណ្ឋិបទេ’’តិ, តត្ថ ‘‘វជិរពុទ្ធិត្ថេរស្សា’’តិ គហេតព្ពំ. សាវកពោធិបច្ចេកពោធិសម្មាសម្ពោធីតិ វា តីសុ ពោធីសុ សម្មាសម្ពោធិយំ សត្តា ពោធិសត្តា មហាពោធិសត្តា នាម. បាតិមោក្ខសីលពហុកត្តា, ភិក្ខុសីលត្តា, កិលេសបិទហនវសេន វត្តនតោ, ឧត្តមេន ភគវតា បញ្ញត្តត្តា ច អធិកំ, ពុទ្ធុប្បាទេយេវ បវត្តនតោ ឧត្តមន្តិ អញ្ញតរស្មិំ គណ្ឋិបទេ. កិញ្ចាបិ បច្ចេកពុទ្ធាបិ ធម្មតាវសេន បាតិមោក្ខសំវរសីលេន សមន្នាគតាវ ហោន្តិ, តថាបិ ‘‘ពុទ្ធុប្បាទេយេវ បវត្តតី’’តិ និយមិតំ តេន បរិយាយេនាតិ. តេនាហ ‘‘ន ហិ តំ បញ្ញត្តិំ ឧទ្ធរិត្វា’’តិអាទិ. បាតិមោក្ខសំវរតោបិ ច មគ្គផលសម្បយុត្តមេវ សីលំ អធិសីលំ, តំ បន ឥធ អនធិប្បេតំ. ន ហិ តំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេន សង្គហិតន្តិ. សមន្តភទ្រកំ ការណវចនំ សព្ពសិក្ខាបទានំ សាធារណលក្ខណត្តា ឥមិស្សា អនុបញ្ញត្តិយា អរិយបុគ្គលា ច ឯកច្ចំ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តីតិ សាធិតមេតំ, តស្មា ‘‘ន ហិ តំ សមាបន្នោ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតី’’តិ អដ្ឋកថាវចនំ អសមត្ថំ វិយ ទិស្សតីតិ? នាសមត្ថំ, សមត្ថមេវ យស្មិំ យស្មិំ សិក្ខាបទេ សាសា វិចារណា, តស្ស តស្សេវ វសេន អដ្ឋកថាយ បវត្តិតោ. តថា ហិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ឧទកុក្ខេបសីមាធិការេ ‘‘តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេត្វា អន្តរវាសកំ អនុក្ខិបិត្វា ឧត្តរន្តិយា ភិក្ខុនិយា’’តិ វុត្តំ ភិក្ខុនិវិភង្គេ អាគតត្តា. ឯសេវ នយោ អញ្ញេបិ ឯវរូបេសុ. កិមត្ថន្តិ ចេ តំ? បាឡិក្កមានុវត្តនេន បាឡិក្កមទស្សនត្ថំ. តត្រិទំ សមាសតោ អធិប្បាយទីបនំ – បទសោធម្មសិក្ខាបទស្ស តិកបរិច្ឆេទេ ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី, អនាបត្តិ, អកដានុធម្មសិក្ខាបទវសេន ឧបសម្បន្នេ ឧក្ខិត្តកេ សិយា អាបត្តិ, តថា សហសេយ្យសិក្ខាបទេតិ ឯវមាទិ. អត្ថោ បនេត្ថ បរតោ អាវិ ភវិស្សតិ.

យំ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តតោបិ ច មគ្គផលចិត្តមេវ អធិចិត្តំ, តំ បន ឥធ អនធិប្បេត’’ន្តិ ច, ‘‘តតោបិ ច មគ្គផលបញ្ញាវ អធិបញ្ញា, សា បន ឥធ អនធិប្បេតា. ន ហិ តំសមាបន្នោ ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតី’’តិ. ‘‘តត្រ យាយំ អធិសីលសិក្ខា, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា សិក្ខា’’តិ ឥមាយ បាឡិយា វិរុជ្ឈតិ. អយញ្ហិ បាឡិ អធិសីលសិក្ខាវ ឥធ អធិប្បេតា, ន ឥតរាតិ ទីបេតិ. អដ្ឋកថាវចនំ តាសម្បិ តិណ្ណំ លោកិយានំ អធិប្បេតតំ ទីបេតិ. អយំ បនេត្ថ អដ្ឋកថាធិប្បាយោ – តិស្សោបិ លោកិយា សិក្ខា ឥមស្មិំ បឋមបារាជិកេ សម្ភវន្តិ, កាលេនាបិ អធិចិត្តបញ្ញាលាភី ភិក្ខុ តថារូបំ អសប្បាយំ បច្ចយំ បដិច្ច តតោ តតោ អធិចិត្តតោ, អធិបញ្ញាតោ ច អាវត្តិត្វា សីលភេទំ បាបុណេយ្យាតិ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ, ន លោកុត្តរចិត្តបញ្ញាលាភី, អយំ នយោ ឥតរេសុបិ សព្ពេសុ អទិន្នាទានាទីសុ សចិត្តកេសុ លព្ភតិ, អចិត្តកេសុ បន ឥតរោបិ. តថាបិ កេវលំ វិនយបិដកស្ស, បាតិមោក្ខសីលស្ស ច សង្គាហកត្តា ‘‘សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយា’’តិ ឥមស្មិំ ឧត្តរបទេ បច្ចក្ខានារហា អធិសីលសិក្ខាវ លោកិយាតិ ទស្សនត្ថំ បាឡិយំ ‘‘តត្រ យាយំ អធិសីលសិក្ខា, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា សិក្ខា’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯត្ថ សិក្ខាតិ កាយវចីទុច្ចរិតតោ វិរតី ច ចេតនា ច, អញ្ញត្រ ចេតនាយេវ វេទិតព្ពា. សិក្ខាបទន្តិ សឧទ្ទេសសិក្ខាបទំ, ឯកច្ចំ អនុទ្ទេសសិក្ខាបទញ្ច លព្ភតិ. ចិត្តស្ស អធិករណំ កត្វាតិ តស្មិំ សិក្ខតីតិ អធិករណត្ថេ ភុម្មន្តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. យថាសិក្ខាបទន្តិ បច្ចវេក្ខណវសេន វុត្តំ. សីលបច្ចវេក្ខណាបិ ហិ សីលមេវ, តស្មា សុប្បដិច្ឆន្នាទិចារិត្តេសុ វិរតិវិប្បយុត្តចេតនំ បវត្តេន្តោបិ សិក្ខំ បរិបូរេន្តោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. ‘‘សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២) វុត្តមរិយាទំ អវីតិក្កមន្តោ ‘‘តស្មិញ្ច សិក្ខាបទេ សិក្ខតី’’តិ វុច្ចតិ. អញ្ញតរស្មិំ បន គណ្ឋិបទេ វុត្តំ ‘‘សិក្ខាតិ តំ សិក្ខាបទំ សិក្ខនភាវេន បវត្តចិត្តុប្បាទោ. សាជីវន្តិ បញ្ញត្តិ. តទត្ថទស្សនត្ថំ បុព្ពេ មេថុនសំវរស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ. យស្មា សិក្ខាយ គុណសម្មតាយ បុញ្ញសម្មតាយ តន្តិយា អភាវតោ លោកស្ស ទុព្ពល្យាវិកម្មំ តត្ថ ន សម្ភវតិ. បត្ថនីយា ហិ សា, តស្មា ‘‘យញ្ច សាជីវំ សមាបន្នោ, តត្ថ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ វុត្តំ. អាណាយ ហិ ទុព្ពល្យំ សម្ភវតីតិ អាយស្មា ឧបតិស្សោ.

សិក្ខាបច្ចក្ខានកថាវណ្ណនា

ឯត្ថ យាមីតិ អមុកស្មិំ តិត្ថាយតនេ, ឃរាទិម្ហិ វា. ភាវវិកប្បាការេនាតិ ‘‘អហំ អស្ស’’ន្តិ អាគតត្តា យំ យំ ភវិតុកាមោ, តស្ស តស្ស ភាវស្ស វិកប្បាការេន, ភិក្ខុភាវតោ អញ្ញភាវវិកប្បាការេនាតិ អធិប្បាយោ.

៤៦. ហន្ទាតិ វចសាយេវ. គិហិភាវំ បត្ថយមានោតិអាទិបទេហិ ចិត្តនិយមំ ទស្សេតិ. ឯកេនេវ ចិត្តេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេនាតិ.

៥១. ពុទ្ធំ ធម្មន្តិអាទិបទេហិ ខេត្តនិយមំ ទស្សេតិ. តត្ថ អាទិតោ ចុទ្ទសហិ បទេហិ សភាវបរិច្ចាគោ, បច្ឆិមេហិ អដ្ឋហិ ភាវន្តរាទានញ្ច ទស្សិតំ ហោតិ. បច្ចក្ខាមិ ធារេហីតិ ឯតេហិ កាលនិយមំ ទស្សេតិ. វទតីតិ ឥមិនា បទេន បយោគនិយមំ ទស្សេតិ. វិញ្ញាបេតីតិ ឥមិនា វិជានននិយមំ ទស្សេតិ. ឧម្មត្តកោ សិក្ខំ បច្ចក្ខាតិ, ឧម្មត្តកស្ស សន្តិកេ សិក្ខំ បច្ចក្ខាតីតិអាទីហិ បុគ្គលនិយមំ ទស្សេតិ. អរិយកេន មិលក្ខស្ស សន្តិកេ សិក្ខំ បច្ចក្ខាតីតិអាទីហិ បន បុគ្គលាទិនិយមេបិ សតិ វិជានននិយមាសម្ភវំ ទស្សេតិ. តត្ថ ‘‘យាយ មិលក្ខភាសាយ កាលនិយមោ នត្ថិ, តាយបិ ភាសាយ កាលនិយមត្ថទីបនេ សតិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ រុហតីតិ នោ មតី’’តិ អាចរិយោ. ទវាយាតិអាទីហិ ខេត្តាទិនិយមេ សតិបិ ចិត្តនិយមាភាវេន ន រុហតីតិ ទស្សេតិ. សាវេតុកាមោ ន សាវេតីតិ ចិត្តនិយមេបិ សតិ បយោគនិយមាភាវេន ន រុហតីតិ ទស្សេតិ. អវិញ្ញុស្សសាវេតិ, វិញ្ញុស្ស ន សាវេតីតិ ចិត្តខេត្តកាលបយោគបុគ្គលវិជានននិយមេបិ សតិ យំ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស សាវេតិ, តស្សេវ សវនេ ន រុហតិ, ន អញ្ញស្សាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ, តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យទិ អយមេវ ជានាតូតិ ឯកំ និយមេត្វា អារោចេតិ, តញ្ចេ សោ ឯវ ជានាតិ, បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខា. អថ សោ ន ជានាតិ…បេ… អប្បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខា’’តិ. សព្ពសោ វា បន ន សាវេតិ, អប្បច្ចក្ខា ហោតិ សិក្ខាតិ ចិត្តាទិនិយមេនេវ សិក្ខា បច្ចក្ខាតា ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឯត្តាវតា ‘‘សិក្ខា…បេ… ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ បទស្ស បទភាជនំ តីហិ អាការេហិ ទស្សិតំ ហោតិ. តត្ថ ទ្វេ អមិស្សា, បច្ឆិមោ ឯកោ មិស្សោតិ វេទិតព្ពោ. តេនេវ វចីភេទេនាតិ តទត្ថទីបនមត្តំ វចនំ សុត្វាវ តេនេវ វចីភេទេន ជានាបេតីតិ អត្ថោ. ចិត្តសម្បយុត្តន្តិ បច្ចក្ខាតុកាមតាចិត្តសម្បយុត្តំ. សមយញ្ញូ នាម តទធិប្បាយជាននមត្តេន ហោតិ.

៥៣. វណ្ណបដ្ឋានំ ពុទ្ធគុណទីបកំ សុត្តំ. ឧបាលិគហបតិនា វុត្តា កិរ ឧបាលិគាថា. បញ្ញាណំ សញ្ញាណន្តិ អត្ថតោ ឯកំ, តស្មា ពោធិបញ្ញាណន្តិ ពោធិសញ្ញាណំ, ពោធិពីជន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

ទ្វិន្នម្បិ និយមេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ទ្វីសុបិ ជានន្តេសុ ឯវ បច្ចក្ខាមីតិ អធិប្បាយេន វុត្តេ តេសុ ឯកោ ចេ ជានាតិ, ន បច្ចក្ខាតា ហោតី’’តិ អញ្ញតរស្មិម្បិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ. ‘‘គិហី ហោមី’’តិ វា ‘‘គិហិម្ហី’’តិ វា វុត្តេ កិញ្ចាបិ វត្តមានវចនំ ហោតិ. ‘‘ធារេហី’’តិ អត្ថាភាវា ច ‘‘ធារេហី’’តិ វុត្តេ ច បរស្សុបរិ គច្ឆតិ, តស្មា ន ហោតិ. សន្ទិដ្ឋិកំ ធម្មន្តិ សព្ពត្ថ ធម្មវចនំ វុត្តំ យំ សន្ធាយ ‘‘សន្ទិដ្ឋិក’’ន្តិ វទតិ, តំ បកាសេតុំ. អញ្ញថា ‘‘វិជិតវិជយំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វុត្តេ ចក្កវត្តិអាទីសុបិ តប្បសង្គតោ ពុទ្ធសទ្ទោបិ អវសានេ វត្តព្ពោ ភវេយ្យ. អាចរិយវេវចនេសុ បន យោ មំ បព្ពាជេសីតិអាទិ ឧបជ្ឈំ អគ្គហេត្វា, បរំ វា ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ. ឱកល្លកោតិ កបណាធិវចនំ. មោឡិពទ្ធោតិ សិខាពទ្ធោ, ឱមុក្កមកុដោ វា. ចេល្លកោ អថេរោ. ចេដកោ មជ្ឈិមោ. មោឡិគល្លោ មហាសាមណេរោ. មនុស្សវិគ្គហនាគាទីនំ នាគរូបាទីនំ វា សន្តិកេ, ភាសាជាននកិន្នរាទីនំ វា. ‘‘ទេវតា នាម មហាបញ្ញា’’តិ កិរ បាឋោ. ទវាយាតិ សហសា. រវាភញ្ញេនាតិ ខលិតភញ្ញេន. អក្ខរសមយានញ្ហិ នាភិញ្ញាតាយ វា ករណានំ អវិសទតាយ វា ហោតិ រវាភញ្ញំ. អវិធេយ្យិន្ទ្រិយតាយ ‘‘បោត្ថករូបសទិសស្សា’’តិ វុត្តំ, គរុមេធស្ស មន្ទបញ្ញស្ស. កិត្តាវតា បន គរុមេធោ ហោតីតិ ចេ? សមយេ អកោវិទតាយ.

សិក្ខាបច្ចក្ខានកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មូលបញ្ញត្តិកថាវណ្ណនា

៥៥. ‘‘បដិសេវតិនាមា’’តិ បទំ មាតិកាយំ នត្ថិ, តស្មា ‘‘បដិសេវេយ្យាតិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. ‘‘ឯសោ មេថុនធម្មោ នាមា’’តិ សព្ពបាឡិបោត្ថកេសុ, អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯសោ វុច្ចតិ មេថុនធម្មោ នាមា’’តិ ឧទ្ធដា. ឥត្ថិយា និមិត្តេន អត្តនោ និមិត្តន្តិ ទុវិញ្ញេយ្យមេតំ ទស្សិតំ. អត្តនោ និមិត្តេន ឥត្ថិយា និមិត្តំ សុវិញ្ញេយ្យត្តា ន ទស្សិតំ. ចត្តារិ ឋានានិ មុញ្ចិត្វាតិ ឯត្ថ អព្ភន្តរតលំ ឆុបន្តំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ, អច្ឆុបន្តំ នីហរន្តស្ស អនាបត្តិ. មជ្ឈន្តិ អគ្គប្បទេសំ. ឧបរិភាគមជ្ឈន្តិ ឧបរិភាគស្ស អគ្គប្បទេសំ. នដ្ឋកាយប្បសាទន្តិ ឯត្ថ ឧបហតិន្ទ្រិយស្ស អាបត្តិសម្ភវតោ ឥធាបិ អាបត្តីតិ ចេ? នេតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘មតចម្មំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. មតចម្មញ្ហិ អនុបាទិន្នំ, ឧបាទិន្នេ ឯវ បារាជិកាបត្តិ. អបិធាយ អប្បដិច្ឆាទេត្វា. យថា ទន្តា ន ទិស្សន្តិ, តថា បិធាយេវ និសីទិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

គោនសោតិ គោណបិដ្ឋិកោ មណ្ឌលសប្បោ, យស្ស បិដ្ឋេ លោហិតកានិ មណ្ឌលានិ ទិស្សន្តិ. កលលបរិចយវារិចារមច្ឆគ្គហណេន កិញ្ចាបិ សមុទ្ទេ មហាមុខា ហត្ថិសរីរម្បិ ឯកប្បហារេន គិលិតុំ សមត្ថា តតោ មហន្តតរា ច គហិតា ហោន្តិ, តេសំ មុខាទីសុ មេថុនធម្មោ ន សម្ភវតីតិ តត្ថ ឋានបរិច្ឆេទោ នត្ថីតិ ឯកេ, វិចារេត្វា គហេតព្ពំ. ឯតមេវ ហីតិ អនន្តរំ សន្ធាយ. សទ្ធិំ យោជនាយ អក្ខរយោជនាយ. ‘‘បញ្ញត្តំ បន សិក្ខាបទំ សព្ពេហិបិ លជ្ជីបុគ្គលេហិ សមំ សិក្ខិតព្ពភាវតោ សមសិក្ខតា នាមាតិ វុត្តត្តា សព្ពសិក្ខាបទំ សព្ពភិក្ខូហិ សិក្ខិតព្ពំ. ន ហិ កស្សចិ ឩនមធិកំ វា អត្ថី’’តិ តស្ស គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. បរិវារេ បន –

‘‘ន ឧក្ខិត្តកោ ន ច បន បារិវាសិកោ,

ន សង្ឃភិន្នោ ន ច បន បក្ខសង្កន្តោ;

សមានសំវាសកភូមិយា ឋិតោ,

កថំ នុ សិក្ខាយ អសាធារណោ សិយា’’តិ. (បរិ. ៤៧៩) –

វុត្តំ. តទដ្ឋកថាយ ច ‘‘អយំ បញ្ហា នហាបិតបុព្ពកំ សន្ធាយ វុត្តា. អយញ្ហិ ខុរភណ្ឌំ បរិហរិតុំ ន លភតិ, អញ្ញេ លភន្តិ. តស្មា សិក្ខាយ អសាធារណោ’’តិ វុត្តំ. តំ សព្ពំ យថា សំសន្ទតិ សមេតិ, តថា វេទិតព្ពំ. ភិក្ខុនីនំយេវ សាធារណានិ សិក្ខាបទានិបិ ភិក្ខុ សិក្ខតិ, ឯវមញ្ញោបិ អន្ហាបិតបុព្ពកោ ភិក្ខុ តំ សិក្ខាបទំ សិក្ខតិ ឯវ តទត្ថកោសល្លត្ថន្តិ កត្វា សព្ពម្បិ សិក្ខាបទំ សមសិក្ខតា នាមាតិ. យំ តំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘តិស្សោ ឥត្ថិយោ’’តិអាទិវិភង្គោតំនិយាមកោតិលក្ខណត្តា វត្ថុនិយមនត្ថំ វុត្តំ. តេន អមនុស្សិត្ថិប្បសង្គេន កតេ សុវណ្ណរជតាទិមយេ បដិក្ខិបតិ. ឥតោ បដ្ឋាយ យេ ច ‘‘តយោ អត្ថវសេ បដិច្ច វិភង្គោ បវត្តតី’’តិ បុព្ពេ វុត្តា, តេ យថាសម្ភវំ យោជេត្វា វេទិតព្ពា.

បឋមចតុក្កកថាវណ្ណនា

៥៧. អាបត្តិ បារាជិកា អស្ស ហោតីតិ ឯត្ថ យស្មា សា អកុសលា អាបត្តិ តស្ស ភិក្ខុនោ សីលសម្ភវំ អភិភវតិ, រាគាភិភវេ តស្មិំ បារាជិកាតិ លទ្ធនាមា បុព្ពភាគេ អាបន្នា ទុក្កដថុល្លច្ចយាទយោ អាបត្តិយោ អភិភវិត្វា វិនាសេត្វា សយមេវេកា អស្ស. វត្ថុនា សភាគាហិ វា អសភាគាហិ វា អញ្ញាហិ បារាជិកត្តេន សមានជាតិកាហិ អាបត្តីហិ សយំ នាភិភវីយតីតិ ឯកេ. តំ តំ បុព្ពេ វិចារិតមេវ. យទា បន ចតស្សោបិ បារាជិកាបត្តិយោ ឯកតោ ហោន្តិ, តទា តា តស្ស ភិក្ខុនោ ភិក្ខុភាវំ អភិភវន្តិ, អភិក្ខុំ ករោន្តិ, អនុបសម្បន្នំ ករោន្តិ, សមញ្ញាយបិ ភិក្ខុ ន ហោតិ. ឱមសវាទបាចិត្តិយំ ន ជនេតីតិ ឯកេ. ទុតិយេន អត្ថវិកប្បេន បារាជិកស្ស ធម្មស្ស បត្តិ សម្បត្តិ អាបត្តីតិ អត្ថោ សង្គហិតោ ហោតីតិ កត្វា អាបត្តិសម្បត្តិវាទីនំ សង្គហិតោ ហោតិ, យុជ្ជតិ ចេសា បរសាបេក្ខា. សាបត្តិកោ នាម សោ ភិក្ខុ ហោតិ, អញ្ញថា តស្ស ខណភង្គេន អនាបត្តិកោ ភវេយ្យ, ន ច ហោតីតិ. កទា បន ហោតីតិ? យទា កាលំ ករោតិ, យទា ច សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ សាមណេរាទិភូមិយំ តិដ្ឋតិ. យទិ ឯវំ សិក្ខាយ បច្ចក្ខាតាយ បារាជិកាបត្តិ បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខា ចាតិ ឧភយំ តស្ស ឯកតោ អត្ថិ, សង្ឃាទិសេសាទិអាបត្តិ សិក្ខាបច្ចក្ខានេន កិំ ន បច្ចក្ខាតា, បុន ឧបសម្បន្នេន ទេសាបេតព្ពា. សិក្ខាបច្ចក្ខានំ អាបត្តិវុដ្ឋានំ ជាតំ, អភិក្ខុ អាបត្តិតោ វុដ្ឋាតិ, គហដ្ឋោ វុដ្ឋាតិ, សាមណេរោ វុដ្ឋាតិ, តតោ វិនយវិរោធា ន វុដ្ឋាតិ. ហញ្ចិ បន វុដ្ឋាតិ គហដ្ឋោ, សាមណេរោ វា សីលសម្បន្នោវ ឈានលាភី អស្ស, សោតាបត្តិផលស្ស វា អរហត្តផលស្ស វា លាភី អស្ស, បារាជិកាបត្តិយា សាបត្តិកោ អរហា អស្ស. ឧក្ខិត្តកោ ឧប្បព្ពជិតោ វា បរិវាសារហោ មានត្តារហោ ឧប្បព្ពជិតោ វា សីលសម្បន្នោ ឈានលាភី អស្ស, សោតាបត្តិផលស្ស, អរហត្តផលស្ស វា លាភី អស្ស, សាបត្តិកោ សន្តរាយិកោ អរហា អស្ស, សោ បុន ឧបសម្បន្នោ បរិវាសំ, មានត្តំ វា ទត្វា អព្ភេតព្ពោ ឧក្ខិត្តកោ ឱសារេតព្ពោតិ សមានោ អយំ ឧបលព្ភោតិ.

អយំ បនេត្ថ វិនិច្ឆយោ – បារាជិកំ ធម្មំ អាបន្នោ យាវ ភិក្ខុភាវំ បដិជានាតិ សាទិយតិ សំវាសំ, សន្តរាយិកត្តា ឧបោសថទិវសាទីសុ គហដ្ឋស្ស វិយ សយមេវ សីលំ សមាទិយន្តស្សបិ ន សីលសមាទានំ រុហតិ, បគេវ ឈានាទីនិ. សោ ចេ ភិក្ខុភាវំ ន សាទិយតិ ន បដិជានាតិ សំវាសំ ន សាទិយតិ, កេវលំ ភិក្ខូនំ អាវិកត្វា រាជវេរិចោរាទិភយេន កាសាវំ ន បរិច្ចជតិ, អនុបសម្បន្នោវ ហោតិ សហសេយ្យាទិំ ជនេតិ, សីលស្ស ច ឈានាទីនញ្ច ភាគី ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘អាបន្នេន វិសុទ្ធាបេក្ខេន សន្តី អាបត្តិ អាវិកាតព្ពា, អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតិ, បឋមស្ស ឈានស្ស អធិគមាយា’’តិអាទិ (មហាវ. ១៣៤-១៣៥).

តត្ថ សន្តី អាបត្តីតិ សាវសេសានវសេសប្បភេទា សព្ពាបិ អាបត្តិ អាបន្នា អធិប្បេតា. ឯវំ សន្តេបិ បគេវ គហដ្ឋាទិភូមិយំ ឋិតោ ឈានាទីនំ ភាគី អស្ស សុទ្ធន្តេ ឋិតត្តា, យោ បន ឧក្ខិត្តកោ អនោសារិតោ, គរុធម្មំ វា អាបជ្ជិត្វា អវុដ្ឋិតោ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ គហដ្ឋាទិភូមិយំ ឋិតោ, ន សោ ឈានាទីនំ ភាគីយេវ ភវតិ ន សុទ្ធន្តេ ឋិតត្តា, សករណីយត្តា ច, តេនេវ ភគវតា ‘‘សោ បុន ឧបសម្បន្នោ ឱសារេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ, តស្មា តស្ស បុគ្គលស្ស តេ ភិក្ខុកាលេ អាបន្នា អន្តរាយិកា ធម្មា វិប្បដិសារំ ជនយិត្វា អវិប្បដិសារមូលកានំ បាមោជ្ជាទីនំ សម្ភវំ និវារេន្តិ, នោ សកាសាវេសុយេវ. នោ ចេ និវារេន្តិ, សម្ភវតិ. គរុកំ អាបជ្ជិត្វា ភិក្ខូនំ អាវិកត្វា ចេ ឧប្បព្ពជិតោ, បកតត្តោ ហុត្វា ឧប្បព្ពជិតោតិ កត្វា ឈានាទីនំ ភាគី អស្ស ‘‘អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា. បគេវ ភិក្ខុកាលេ, ន ត្វេវ ឧក្ខិត្តកោ សករណីយត្តាតិ ឯកេ. តទនុវត្តនកោ បន តំ លទ្ធិំ បហាយ ភាគី អស្ស. ន, ភិក្ខវេ, សគហដ្ឋាយ បរិសាយ (មហាវ. ១៥៤) សិក្ខាបច្ចក្ខាតកស្ស អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នកស្ស និសិន្នបរិសាយាតិ (មហាវ. ១៨៣) ឯត្ថ គហដ្ឋោ នាម បកតិយា គិហិលិង្គេ ឋិតោ. សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ភិក្ខុលិង្គេ ឋិតោ សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ. សោ សកាសាវេសុ សាបេក្ខត្តា សាមណេរភាវំ បត្ថយមានោ តេនេវ លិង្គេន តីហិ សរណគមនេហិ សាមណេរោ ហោតិ. អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោ សំវាសំ សាទិយន្តោបិ បច្ឆា បុព្ពេ វុត្តក្កមេន អសាទិយិត្វា សាមណេរភាវំ បត្ថយមានោ សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ វិយ តីហិ សរណគមនេហិ សាមណេរោ ហោតិ, ន បុន កាសាវំ បដិគ្គាហាបេតព្ពោ ភិក្ខូហិ បឋមំ ទិន្នលិង្គេយេវ ឋិតត្តា. យោ បន បារាជិកោ ចោទិយមានោ បរាជិត្វា ‘‘ហន្ទ, ភន្តេ, សាមណេរោ ភវាមិ, សរណានិ ទេថា’’តិ វទតិ, ‘‘សាធុ គណ្ហាហី’’តិ ន វត្តព្ពោ, គិហិលិង្គេ ឋបេត្វា បុន កាសាយានិ បដិគ្គាហាបេត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. ‘‘ឥទំ បន សព្ពំ អត្តនោ មតិយា វុត្តត្តា វិចារេត្វា គហេតព្ព’’ន្តិ អាចរិយោ វទតិ. បវេសនំ នាម អង្គជាតំ បវេសេន្តស្ស អង្គជាតេន សម្ផុសនំ. បវិដ្ឋំ នាម យាវ មូលា បវេសេន្តស្ស វិប្បកតកាលេ វាយាមកាលោ. សុក្កវិស្សដ្ឋិសមយេ អង្គជាតំ ឋិតំ នាម. ឧទ្ធរណំ នាម នីហរណកាលោ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘វាយាមតោ ឱរមិត្វា ឋានំ ឋិតំ នាមា’’តិ វុត្តំ, តំ អសង្ករតោ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បវេសនបវិដ្ឋឧទ្ធរណកាលេសុបិ សុក្កវិស្សដ្ឋិ ហោតិយេវ.

បឋមចតុក្កកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឯកូនសត្តតិទ្វិសតចតុក្កកថាវណ្ណនា

៥៩-៦០. ‘‘មតំ យេភុយ្យេន អក្ខាយិត’’ន្តិ វចនតោ អមតំ យេភុយ្យេន ខាយិតម្បិ បារាជិកវត្ថុមេវាតិ ទស្សេតិ. សព្ពសោ ខាយិតំ, ឧប្បាដិតំ វា ថុល្លច្ចយវត្ថុមេវាតិ ទស្សេតិ, តថា ‘‘យេភុយ្យេន ខាយិត’’ន្តិ វចនតោ មតំ សព្ពខាយិតំ, ឧប្បាដិតំ វា ទុក្កដវត្ថូតិ ទស្សេតិ. ន ច សាវសេសំ បញ្ញបេន្តិ. កិំ ការណា? ឥទញ្ហិ សិក្ខាបទំ លោកវជ្ជំ, ន បណ្ណត្តិវជ្ជំ. តត្ថ សិក្ខាបទន្តិ បារាជិកំ អធិប្បេតំ. តត្ថ ថុល្លច្ចយម្បិ ហិ លោកវជ្ជំ, ន បណ្ណត្តិវជ្ជំ. អថ វា ឧភយម្បិ អនវសេសំ បញ្ញត្តំ. បារាជិកខេត្តេ ហិ ហេដ្ឋិមកោដិំ បាបេត្វា ឋបិតេ តតោ បរំ ថុល្លច្ចយន្តិ បញ្ញត្តមេវ ហោតិ. តត្ថ ថុល្លច្ចយខេត្តម្បិ បារាជិកខេត្តំ វិយ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឧបឌ្ឍក្ខាយិតេ ថុល្លច្ចយន្តិ យត្ថ និមិត្តំ ខាយិតំ, តំ ទុក្កដវត្ថូតិ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថាហ – បណ្ណត្តិវជ្ជំ កិំ សាវសេសមេវ ភគវា បញ្ញាបេតីតិ? ន. ឯកំសតោ បន យថាសម្ភវំ តត្ថ តត្ថ បកាសយិស្សាម, កិមត្ថំ បន ភគវា ឧបឌ្ឍក្ខាយិតេ បារាជិកំ ន បញ្ញាបេសីតិ អយំ តាវ អបុច្ឆា ពុទ្ធវិសយត្តា វិនយបញ្ញត្តិយា. ឥទំ បនេត្ថ ការណបតិរូបកំ ‘‘ឧបឌ្ឍភាវស្ស ទុព្ពិនិច្ឆយត្តា’’តិ. យេភុយ្យេន ខាយិតំ នាម វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គមុខានំ ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ អតិក្កម្ម យាវ តតិយកោដ្ឋាសបរិយោសានា ខាទិតំ, តតិយកោដ្ឋាសំ អតិក្កម្ម យាវ ចតុត្ថកោដ្ឋាសបរិយោសានា ទុក្កដវត្ថុ.

យទិបិ និមិត្តំ សព្ពសោ ខាយិតន្តិ ‘‘ជីវមានកសរីរំយេវ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. អល្លសរីរេតិ អភិនវេ, អកុថិតេ វា មនុស្សានំ ជីវមានសរីរេ អក្ខិនាសាទីសុ ថុល្លច្ចយមេវ. តិរច្ឆានគតានំ ហត្ថិអស្សាទីនំ នាសាយ វត្ថិកោសេ ច ថុល្លច្ចយន្តិ ‘‘អមគ្គេន អមគ្គំ បវេសេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ ឥមាយ បាឡិយា អត្ថវិសេសេនេត្ថ វុត្តំ. ឧបកច្ឆកាទីសុ ទុក្កដំ, សព្ពេសម្បិ តិរច្ឆានគតានំ អក្ខិកណ្ណវណេសុ ទុក្កដំ, អវសេសសរីរេបិ ទុក្កដមេវាតិ ឥទំ វិនីតវត្ថុស្មិំ ‘‘ឯហិ, ភន្តេ, មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវា’’តិ. ‘‘អលំ ភគិនិ នេតំ កប្បតី’’តិ (បារា. ៧៩) ឥមិនា តាវ មេថុនរាគាភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ. ‘‘ឯហិ, ភន្តេ, ឩរុន្តរិកាយ ឃដ្ដេហិ…បេ… សោ ភិក្ខុ តថា អកាសី’’តិ ឥមិនា តាវ មោចនស្សាទោ ទស្សិតោ ហោតិ, តេនេវាហ ភគវា ‘‘អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ. ‘‘យោ បន មេថុនរាគេន ឩរុន្តរិកាយ ឃដ្ដេតិ, តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ សិទ្ធន្តិ កត្វា វុត្តំ.

មនុស្សានំ អក្ខិកណ្ណវណាទិ ថុល្លច្ចយវត្ថុ, តិរច្ឆានគតានំ ទុក្កដវត្ថូតិ ឯត្ថ ទុវិញ្ញេយ្យោ បាឡិលេសោ, តស្មា ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, រត្តចិត្តេន អង្គជាតំ ឆុបិតព្ពំ, យោ ឆុបេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ វចនតោ រត្តចិត្តេន អក្ខិកណ្ណវណំ ឆុបន្តស្ស ទុក្កដន្តិ សិទ្ធន្តិ អយំ ចម្មក្ខន្ធកេ បាឡិលេសោតិ វេទិតព្ពោ. ‘‘ជីវមានកបុរិសស្សាតិ ជីវមានកសទ្ទោ មតេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ញាបនត្ថំ វុត្តោ’’តិ វទន្តិ. មហាអដ្ឋកថាយំ បនាតិ ឥទំ កិញ្ចាបិ ‘‘កត្វា មហាអដ្ឋកថំ សរីរ’’ន្តិ វុត្តំ, អថ ខោ សេសអដ្ឋកថាសុ ‘‘មេថុនរាគេន មុខេនា’’តិ វចនាភាវតោ តត្ថេវ ភាវតោ តំ វចនំ បាឡិវចនេន សំសន្ទិត្វា ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អនុគណ្ឋិបទេ បន ‘‘តំ សព្ពម្បីតិ មហាអដ្ឋកថាយមេវ មេថុនរាគេន ឥត្ថិយា និមិត្តំ អប្បវេសេន្តោ ឆុបតិ, ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ ច វុត្តំ. ‘‘មេថុនរាគេន មុខេនា’’តិបិ កត្ថចិ, បាឡិយំ អវិសេសេន ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, រត្តចិត្តេន អង្គជាតំ ឆុបិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា ‘‘តំ សព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. បុរិមំ បសំសន្តីតិ តិរច្ឆានគតិ…បេ… វុត្តនយេនេវ ថុល្លច្ចយំ, កាយសំសគ្គរាគេន ទុក្កដន្តិអាទិអដ្ឋកថាវចនេហិ សំសន្ទនតោ. ‘‘តំ សព្ពម្បិ…បេ… បុរិមំ បសំសន្តី’’តិ ឥទំ សង្គីតិតោ បច្ឆា សីហឡទីបកេហិ អាចរិយេហិ បាឡិយា, អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តវចនំ សំសន្ទិត្វា វុត្តវិនិច្ឆយោតិ វុត្តំ. ឯត្ថ ឥតរថា ហីតិ បកតិមុខេន. កស្មា ទុក្កដន្តិ ចេ? ‘‘អង្គុលិពីជាទីនិ បវេសេន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ វុត្តត្តា យុត្តំ. តិរច្ឆានគតិត្ថិយា បស្សាវមគ្គន្តិ ឯត្ថ មហាអដ្ឋកថាយម្បិ បុព្ពេ ‘‘និមិត្ត’’ន្តិ វត្វា ឯត្ថ ‘‘បស្សាវមគ្គ’’ន្តិ វុត្តត្តា អវសេសនិមិត្តេ ទុក្កដន្តិ យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. វុត្តនយេនេវាតិ មេថុនរាគេន. ថុល្លច្ចយន្តិ ច ខន្ធកេ បស្សាវនិមិត្តវសេនេវាគតត្តា ឧបបរិក្ខិត្វា គហេតព្ពំ.

ឯកូនសត្តតិទ្វិសតចតុក្កកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សន្ថតចតុក្កភេទកកថាវណ្ណនា

៦១-២. ឥត្ថិនិមិត្តំ ខាណុំ កត្វាតិ ឥត្ថិនិមិត្តស្ស អន្តោ ខាណុំ បវេសេត្វា សមតលំ វា កត្វា អតិរិត្តំ វា ខាណុំ ឃដ្ដេន្តស្ស ទុក្កដំ បវេសាភាវា. ឦសកំ អន្តោ បវេសេត្វា ឋិតំ ខាណុមេវ ចេ អង្គជាតេន ឆុបតិ, បារាជិកំ. ‘‘ឧប្បលគន្ធា ឧប្បលភាវា’’តិបិ ទីបវាសិនោ បឋន្តិ កិរ. សុត្តំ ភិក្ខុម្ហីតិ សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋិតេតិ (បារា. ៥៧) ឯត្ថ វិយ. ‘‘សុត្តភិក្ខុម្ហី’’តិ ច បឋន្តិ, តំ ឧជុកមេវ.

សន្ថតចតុក្កភេទកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា

បកិណ្ណកេ យានិ សិក្ខាបទានិ ‘‘កិរិយានី’’តិ វុច្ចន្តិ, តេសំ វសេន កាយោ, វាចា ច សហ វិញ្ញត្តិយា វេទិតព្ពា. អកិរិយានំ វសេន វិនា វិញ្ញត្តិយា វេទិតព្ពា, ចិត្តំ បនេត្ថ អប្បមាណំ ភូតារោចនសមុដ្ឋានស្ស កិរិយត្តា, អចិត្តកត្តា ច. តត្ថ កិរិយា អាបត្តិយា អនន្តរចិត្តសមុដ្ឋានា វេទិតព្ពា. អវិញ្ញត្តិជនកម្បិ ឯកច្ចំ ពាហុល្លនយេន ‘‘កិរិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ, យថយិទំ បឋមបារាជិកំ វិញ្ញត្តិយា អភាវេបិ ‘‘សោ ចេ សាទិយតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ ហិ វុត្តំ ‘‘ន សាទិយតិ អនាបត្តី’’តិ ច. វិញ្ញត្តិសង្ខាតាបិ កិរិយា វិនា សេវនចិត្តេន ន ហោតិ ចិត្តជត្តា, វិការរូបត្តា, ចិត្តានុបរិវត្តិកត្តា ច. តស្មា កិរិយាសង្ខាតមិទំ វិញ្ញត្តិរូបំ ឥតរំ ចិត្តជរូបំ វិយ ជនកចិត្តេន វិនា ន តិដ្ឋតិ, ឥតរំ សទ្ទាយតនំ តិដ្ឋតិ, តស្មា កិរិយាយ សតិ ឯកន្តតោ តជ្ជនកំ សេវនចិត្តំ អត្ថិយេវាតិ កត្វា ន សាទិយតិ អនាបត្តីតិ ន យុជ្ជតិ. យស្មា វិញ្ញត្តិជនកម្បិ សមានំ សេវនចិត្តំ ន សព្ពកាលំ វិញ្ញត្តិំ ជនេតិ, តស្មា វិនាបិ វិញ្ញត្តិយា សយំ ឧប្បជ្ជតីតិ កត្វា ‘‘សាទិយតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ វុត្តំ. នុប្បជ្ជតិ ចេ, ន សាទិយតិ នាម, តស្ស អនាបត្តិ, តេនេវ ភគវា ‘‘កិំចិត្តោ ត្វំ ភិក្ខូ’’តិ ចិត្តេនេវ អាបត្តិំ បរិច្ឆិន្ទតិ, ន កិរិយាយាតិ វេទិតព្ពំ. ឯត្តាវតា ឆ អាបត្តិសមុដ្ឋានានិ, តានិ ឯវ អាបត្តិករា ធម្មា នាមាតិ ច, ចតូហាការេហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ កាយេន វាចាយ កាយវាចាហិ កម្មវាចាយ អាបជ្ជតីតិ ច ឯតានិ សុត្តបទានិ អវិរោធិតានិ ហោន្តិ, អញ្ញថា វិរោធិតានិ. កថំ? យញ្ហិ អាបត្តិំ កម្មវាចាយ អាបជ្ជតិ, ន តត្ថ កាយាទយោតិ អាបន្នំ, តតោ កម្មវាចាយ សទ្ធិំ អាបត្តិករា ធម្មា សត្តាតិ អាបជ្ជតិ, អថ តត្ថាបិ កាយាទយោ ឯកតោ វា នានាតោ វា លព្ភន្តិ. ‘‘ចតូហិ អាការេហី’’តិ ន យុជ្ជតិ, ‘‘តីហាការេហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិ វត្តព្ពំ សិយាតិ ឯវំ វិរោធិតានិ ហោន្តិ. កថំ អវិរោធិតានីតិ? សវិញ្ញត្តិកាវិញ្ញត្តិកភេទភិន្នត្តា កាយាទីនំ. យា កិរិយា អាបត្តិ, តំ ឯកច្ចំ កាយេន សវិញ្ញត្តិកេន អាបជ្ជតិ, ឯកច្ចំ សវិញ្ញត្តិយា វាចាយ, ឯកច្ចំ សវិញ្ញត្តិកាហិ កាយវាចាហិ អាបជ្ជតិ. យា បន អកិរិយា អាបត្តិ, តំ ឯកច្ចំ កម្មវាចាយ អាបជ្ជតិ, តញ្ច ខោ អវសិដ្ឋាហិ អវិញ្ញត្តិកាហិ កាយវាចាហិយេវ, ន វិនា ‘‘នោ ចេ កាយេន វាចាយ បដិនិស្សជ្ជតិ, កម្មវាចាបរិយោសានេ អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ (បារា. ៤១៤, ៤២១) វចនតោ. អវិសេសេន វា ឯកច្ចំ អាបត្តិំ កាយេន អាបជ្ជតិ, ឯកច្ចំ វាចាយ, ឯកច្ចំ កាយវាចាហិ. យំ បនេត្ថ កាយវាចាហិ, តំ ឯកច្ចំ កេវលាហិ កាយវាចាហិ អាបជ្ជតិ, ឯកច្ចំ កម្មវាចាយ អាបជ្ជតីតិ អយមត្ថោ វេទិតព្ពោតិ ឯវំ អវិរោធិតានិ ហោន្តិ.

តត្រាយំ សមាសតោ អត្ថវិភាវនា – កាយេន អាបជ្ជតីតិ កាយេន សវិញ្ញត្តិកេន អកត្តព្ពំ កត្វា ឯកច្ចំ អាបជ្ជតិ, អវិញ្ញត្តិកេន កត្តព្ពំ អកត្វា អាបជ្ជតិ, តទុភយម្បិ កាយកម្មំ នាម. អកតម្បិ ហិ លោកេ ‘‘កត’’ន្តិ វុច្ចតិ ‘‘ឥទំ ទុក្កដំ មយា, យំ មយា បុញ្ញំ ន កត’’ន្តិ ឯវមាទីសុ, សាសនេ ច ‘‘ឥទំ តេ, អាវុសោ អានន្ទ, ទុក្កដំ, យំ ត្វំ ភគវន្តំ ន បុច្ឆី’’តិអាទីសុ (ចូឡវ. ៤៤៣), ឯវមិធ វិនយបរិយាយេ កាយេន អករណីយម្បិ ‘‘កាយកម្ម’’ន្តិ វុច្ចតិ, អយមេវ នយោ វាចាយ អាបជ្ជតីតិអាទីសុ. តត្ថ សមុដ្ឋានគ្គហណំ កត្តព្ពតោ វា អកត្តព្ពតោ វា កាយាទិភេទាបេក្ខមេវ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, ន អញ្ញថាតិ ទស្សនត្ថំ. កិរិយាគ្គហណំ កាយាទីនំ សវិញ្ញត្តិកាវិញ្ញត្តិកភេទទស្សនត្ថំ. សញ្ញាគ្គហណំ អាបត្តិយា អង្គានង្គចិត្តវិសេសទស្សនត្ថំ, តេន យំ ចិត្តំ កិរិយាលក្ខណេ, អកិរិយាលក្ខណេ វា សន្និហិតំ, យតោ វា កិរិយា វា អកិរិយា វា ហោតិ, ន តំ អវិសេសេន អាបត្តិយា អង្គំ វា អនង្គំ វា ហោតិ, កិន្តុ យាយ សញ្ញាយ ‘‘សញ្ញាវិមោក្ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តាយ សម្បយុត្តំ ចិត្តំ អង្គំ, ឥតរំ អនង្គន្តិ ទស្សិតំ ហោតិ. ឥទានិ យេន ចិត្តេន សិក្ខាបទំ សចិត្តកំ ហោតិ, យទភាវា អចិត្តកំ, តេន តស្ស អវិសេសេន សាវជ្ជត្តា លោកវជ្ជភាវោវ វុច្ចតិ, កិន្តុ សាវជ្ជំយេវ សមានំ ឯកច្ចំ លោកវជ្ជំ ឯកច្ចំ បណ្ណត្តិវជ្ជន្តិ ទស្សនត្ថំ លោកវជ្ជគ្គហណំ. ចិត្តមេវ យស្មា ‘‘លោកវជ្ជ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្មា មនោកម្មម្បិ សិយា អាបត្តីតិ អនិដ្ឋប្បសង្គនិវារណត្ថំ កម្មគ្គហណំ. យំ បនេត្ថ អកិរិយាលក្ខណំ កម្មំ, តំ កុសលត្តិកវិនិមុត្តំ សិយាតិ អនិដ្ឋប្បសង្គនិវារណត្ថំ កុសលត្តិកគ្គហណំ. យា បនេត្ថ អព្យាកតា អាបត្តិ, តំ ឯកច្ចំ អវេទនម្បិ សញ្ញាវេទយិតនិរោធសមាបន្នោ អាបជ្ជតីតិ កត្វា វេទនាត្តិកំ ឯត្ថ ន លព្ភតីតិ អនិដ្ឋប្បសង្គនិវារណត្ថំ វេទនាត្តិកគ្គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. សិក្ខាបទញ្ហិ សចិត្តកបុគ្គលវសេន ‘‘តិចិត្តំ តិវេទន’’ន្តិ លទ្ធវោហារំ អចិត្តកេនាបន្នម្បិ ‘‘តិចិត្តំ តិវេទន’’មិច្ចេវ វុច្ចតិ. តត្រិទំ សុត្តំ ‘‘អត្ថាបត្តិ អចិត្តកោ អាបជ្ជតិ អចិត្តកោ វុដ្ឋាតិ (បរិ. ៣២៤). អត្ថាបត្តិ កុសលចិត្តោ អាបជ្ជតិ កុសលចិត្តោ វុដ្ឋាតី’’តិអាទិ (បរិ. ៤៧០). អនុគណ្ឋិបទេ បន ‘‘សញ្ញា សទា អនាបត្តិមេវ ករោតិ, ចិត្តំ អាបត្តិមេវ, អចិត្តកំ នាម វត្ថុអវិជាននំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ វីតិក្កមជាននំ, ឥទមេតេសំ នានត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

សព្ពសង្គាហកវសេនាតិ សព្ពសិក្ខាបទានំ សង្គហវសេន. ភិក្ខុនិយា ចីវរទានាទិ កិរិយាកិរិយតោ. ជាតរូបរជតបដិគ្គហណាទិ សិយា កិរិយតោ. ឧបនិក្ខិត្តាបដិក្ខេបេ សិយា អកិរិយតោ. ទេសិតវត្ថុកបមាណាតិក្កន្តកុដិករណេ សិយា កិរិយតោ, អទេសិតវត្ថុកបមាណាតិក្កន្តករណេ សិយា កិរិយាកិរិយតោ. យំ ចិត្តង្គំ លភតិយេវាតិ កាយចិត្តំ វាចាចិត្តន្តិ ឯវំ. វិនាបិ ចិត្តេនាតិ ឯត្ថ វិនាបិ ចិត្តេន សហាបិ ចិត្តេនាតិ អធិប្បាយោ. យោ សោ សវិញ្ញត្តិកោ, អវិញ្ញត្តិកោ ច វុត្តោ កាយោ, តស្ស កម្មំ កាយកម្មំ, តថា វចីកម្មំ. តត្ថ សវិញ្ញត្តិកោ កាយោ ឧប្បត្តិយា កម្មំ សាធេតិ, ឥតរោ អនុប្បត្តិយា. តថា វាចាតិ វេទិតព្ពំ, សិក្ខាបទន្តិ ‘‘យោ តត្ថ នាមកាយោ បទកាយោ’’តិ វចនតោ វីតិក្កមេ យុជ្ជតីតិ វុត្តំ. ‘‘ហសិតុប្បាទវោដ្ឋព្ពនានិបិ អាបត្តិសមុដ្ឋាបកចិត្តានិ. ឥទម្បិ ន មយា បរិច្ឆិន្នន្តិ ហសមានោ បស្សតិ យទា, តទា វោដ្ឋព្ពនំ ជវនគតិក’’ន្តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. អភិញ្ញាចិត្តានិ បញ្ញត្តិំ អជានិត្វា ឥទ្ធិវិកុព្ពនាទិកាលេ គហេតព្ពានិ.

ឯត្ថ បន យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ…បេ… មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោ អត្ថិ កោចិ បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ, អត្ថិ កោចិ ន បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ. ទុក្កដថុល្លច្ចយវត្ថូសុ បដិសេវន្តោ អត្ថិ កោចិ ន បារាជិកោ. បក្ខបណ្ឌកោ អបណ្ឌកបក្ខេ ឧបសម្បន្នោ បណ្ឌកបក្ខេ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោ សោ បារាជិកំ អាបត្តិំ នាបជ្ជតីតិ ន បារាជិកោ នាម. ន ហិ អភិក្ខុនោ អាបត្តិ នាម អត្ថិ. សោ អនាបត្តិកត្តា អបណ្ឌកបក្ខេ អាគតោ កិំ អសំវាសោ ហោតិ ន ហោតីតិ? ហោតិ, ‘‘អភព្ពោ តេន សរីរពន្ធនេនា’’តិ (បារា. ៥៥; មហាវ. ១២៩) ហិ វុត្តំ. ‘‘យោ បន, ភិក្ខុ, ភិក្ខូនំ…បេ… អសំវាសោ’’តិ (បារា. ៤៤) វុត្តត្តា យោ បន ភិក្ខុភាវេន មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតិ, សោ ឯវ អភព្ពោ. នាយំ អបារាជិកត្តាតិ ចេ? ន, ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ៨៦) វុត្តដ្ឋានេ យថា អភិក្ខុនា កម្មវាចាយ សាវិតាយបិ កម្មំ រុហតិ កម្មវិបត្តិយា អសម្ភវតោ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. តត្រិទំ យុត្តិ – ឧបសម្បន្នបុព្ពោ ឯវ ចេ កម្មវាចំ សាវេតិ, សង្ឃោ ច តស្មិំ ឧបសម្បន្នសញ្ញី, ឯវញ្ចេ កម្មំ រុហតិ, ន អញ្ញថាតិ នោ ខន្តីតិ អាចរិយោ. គហដ្ឋោ វា តិត្ថិយោ វា បណ្ឌកោ វា អនុបសម្បន្នសញ្ញី កម្មវាចំ សាវេតិ, សង្ឃេន កម្មវាចា ន វុត្តា ហោតិ, ‘‘សង្ឃោ ឧបសម្បាទេយ្យ, សង្ឃោ ឧបសម្បាទេតិ, ឧបសម្បន្នោ សង្ឃេនា’’តិ (មហាវ. ១២៧) ហិ វចនតោ សង្ឃេន កម្មវាចាយ វត្តព្ពាយ សង្ឃបរិយាបន្នេន, សង្ឃបរិយាបន្នសញ្ញិតេន វា ឯកេន វុត្តា សង្ឃេន វុត្តាវ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ, អយមេវ សព្ពកម្មេសុ យុត្តិ. តថា អត្ថិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោ កោចិ នាសេតព្ពោ ‘‘យោ ភិក្ខុនីទូសកោ, អយំ នាសេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា ឯវ, សោ អនុបសម្បន្នោវ, សហសេយ្យាបត្តិអាទិំ ជនេតិ, តស្ស ឱមសនេ ច ទុក្កដំ ហោតិ. អភិក្ខុនិយា មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោ ន នាសេតព្ពោ ‘‘អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ…បេ… នាសេតព្ពោ’’តិ បាឡិយា អភាវតោ. តេនេវ សោ ឧបសម្បន្នសង្ខ្យំ គច្ឆតិ, ន សហសេយ្យាបត្តាទិំ ជនេតិ, កេវលំ អសំវាសោតិ កត្វា គណបូរកោ ន ហោតិ, ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោបិ ហិ សំវាសោតិ វុត្តោ. សមសិក្ខតាបិ សំវាសោតិ កត្វា សោ តេន សទ្ធិំ នត្ថីតិ បទសោធម្មាបត្តិំ បន ជនេតីតិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតិ. យថា ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឯកកម្មាទិនោ សំវាសស្ស អភាវា ភិក្ខុនី អសំវាសា ភិក្ខុស្ស, តថា ភិក្ខុ ច ភិក្ខុនិយា, បទសោធម្មាបត្តិំ បន ជនេតិ. តថា ‘‘អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោបិ ឯកច្ចោ យោ នាសេតព្ពោ’’តិ អវុត្តោតិ ឥមិនា និទស្សនេន សា ការណច្ឆាយា គហណំ ន គច្ឆតិ.

អបិ ច ‘‘ភិក្ខុ សុត្តភិក្ខុម្ហិ វិប្បដិបជ្ជតិ, បដិពុទ្ធោ សាទិយតិ, ឧភោ នាសេតព្ពា’’តិ (បារា. ៦៦) ច, ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថា’’តិ (បារា. ៣៨៤) ច វចនតោ យោ សង្ឃមជ្ឈំ បវិសិត្វា អនុវិជ្ជកេន អនុវិជ្ជិយមានោ បរាជាបិតោ, សោបិ អនុបសម្បន្នោវ, ន ឱមសវាទបាចិត្តិយំ ជនេតីតិ វេទិតព្ពំ. កិញ្ចាបិ ‘‘ឧបសម្បន្នំ ឧបសម្បន្នសញ្ញី ខុំសេតុកាមោ’’តិ បាឡិ នត្ថិ, កិញ្ចាបិ កង្ខាវិតរណិយំ ‘‘យំ អក្កោសតិ, តស្ស ឧបសម្បន្នតា, អនញ្ញាបទេសេន ជាតិអាទីហិ អក្កោសនំ, ‘មំ អក្កោសតី’តិ ជាននា, អត្ថបុរេក្ខារតាទីនំ អភាវោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ឱមសវាទសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តំ, តថាបិ ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទេ ‘‘អសុទ្ធោ ហោតិ បុគ្គលោ អញ្ញតរំ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ, តញ្ចេ សុទ្ធទិដ្ឋិ សមានោ ឱកាសំ ការាបេត្វា អក្កោសាធិប្បាយោ វទេតិ, អាបត្តិ ឱមសវាទស្សា’’តិ (បារា. ៣៨៩) វចនតោ អសុទ្ធេ ឧបសម្បន្នសញ្ញាយ ឯវ ឱមសន្តស្ស បាចិត្តិយំ. អសុទ្ធទិដ្ឋិស្ស ទុក្កដំ. ‘‘សុទ្ធោ ហោតិ បុគ្គលោ, អញ្ញតរំ បារាជិកំ ធម្មំ អនជ្ឈាបន្នោ, តញ្ចេ សុទ្ធទិដ្ឋិ សមានោ ឱកាសំ ការាបេត្វា អក្កោសាធិប្បាយោ វទេតិ, អាបត្តិ ឱមសវាទស្សា’’តិ (បារា. ៣៨៩) វចនតោ បន កង្ខាវិតរណិយំ ‘‘តស្ស ឧបសម្បន្នតា ឧបសម្បន្នសញ្ញិតា’’តិ ន វុត្តំ អនេកំសិកត្តា តស្ស អង្គស្សាតិ វេទិតព្ពំ.

អបិ ចេត្ថ សិក្ខាបច្ចក្ខាតកចតុក្កំ វេទិតព្ពំ, អត្ថិ បុគ្គលោ សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ ន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ, អត្ថិ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ ន សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ, អត្ថិ សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ ចេវ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ ច, អត្ថិ នេវ សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ ន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ. តត្ថ តតិយោ ភិក្ខុនីសិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ វេទិតព្ពោ. សា ហិ យាវ ន លិង្គំ បរិច្ចជតិ, កាសាវេ សឧស្សាហាវ សមានា សាមញ្ញា ចវិតុកាមា សិក្ខំ បច្ចក្ខន្តីបិ ភិក្ខុនី ឯវ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នាវ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនិយា សិក្ខាបច្ចក្ខាន’’ន្តិ (ចូឡវ. ៤៣៤). កទា ច បន សា អភិក្ខុនី ហោតីតិ? យទា សាមញ្ញា ចវិតុកាមា គិហិនិវាសនំ និវាសេតិ, សា ‘‘វិព្ភន្តា’’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘យទេវ សា វិព្ភន្តា, តទេវ អភិក្ខុនី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៤). កិត្តាវតា បន វិព្ភន្តា ហោតីតិ? សាមញ្ញា ចវិតុកាមា កាសាវេសុ អនាលយា កាសាវំ វា អបនេតិ, នគ្គា វា គច្ឆតិ, តិណបណ្ណាទិនា វា បដិច្ឆាទេត្វា គច្ឆតិ, កាសាវំយេវ វា គិហិនិវាសនាការេន និវាសេតិ, ឱទាតំ វា វត្ថំ និវាសេតិ, សលិង្គេនេវ វា សទ្ធិំ តិត្ថិយេសុ បវិសិត្វា កេសលុញ្ចនាទិវតំ សមាទិយតិ, តិត្ថិយលិង្គំ វា សមាទិយតិ, តទា វិព្ភន្តា នាម ហោតិ. តត្ថ យា ភិក្ខុនិលិង្គេ ឋិតាវ តិត្ថិយវតំ សមាទិយតិ, សា តិត្ថិយបក្កន្តកោ ភិក្ខុ វិយ បច្ឆា បព្ពជ្ជម្បិ ន លភតិ, សេសា បព្ពជ្ជមេវេកំ លភន្តិ, ន ឧបសម្បទំ. បាឡិយំ កិញ្ចាបិ ‘‘យា សា, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនី សកាសាវា តិត្ថាយតនំ សង្កន្តា, សា អាគតា ន ឧបសម្បាទេតព្ពា’’តិ វចនតោ យា បឋមំ វិព្ភមិត្វា បច្ឆា តិត្ថាយតនំ សង្កន្តា, សា អាគតា ឧបសម្បាទេតព្ពាតិ អនុញ្ញាតំ វិយ ទិស្សតិ. សង្គីតិអាចរិយេហិ បន ‘‘ចតុវីសតិ បារាជិកានី’’តិ វុត្តត្តា ន បុន សា ឧបសម្បាទេតព្ពា, តស្មា ឯវ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ នានុញ្ញាតំ ភគវតា. អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នា បន ភិក្ខុនី ឯវ. បក្ខបណ្ឌកីបិ ភិក្ខុនី ឯវ. កិន្តិ បុច្ឆា.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

៦៧. វិនីតានិ វិនិច្ឆិតានិ វត្ថូនិ វិនីតវត្ថូនិ. តេសំ តេសំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខូ’’តិអាទីនំ វត្ថូនំ បាដេក្កំ នាមគណនំ ឧទ្ធរិត្វា ឧទ្ធរិត្វា ឩនាធិកទោសសោធនដ្ឋេន ឧទ្ទានា ច តា មត្រាទិសិទ្ធិគាថាហិ ឆន្ទោវិចិតិលក្ខណេន គាថា ចាតិ ‘‘ឧទ្ទានគាថា នាមា’’តិ វុត្តំ, ទេ, សោធនេ ឥតិ ធាតុស្ស រូបំ ឧទ្ទានាតិ វេទិតព្ពំ. ឥមា បន ឧទ្ទានគាថា ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ សង្គីតិកាលេ ឋបិតា, កត្ថាតិ ចេ? បទភាជនីយាវសានេ. ‘‘វត្ថុគាថា នាម ‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខូ’តិអាទីនំ ឥមេសំ វិនីតវត្ថូនំ និទានានី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេន វិនីតវត្ថូនិ ឯវ ‘‘វត្ថុគាថា’’តិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. ឥទមេត្ថ សមាសតោ អធិប្បាយនិទស្សនំ – ‘‘អាបត្តិំ ត្វំ, ភិក្ខុ, អាបន្នោ បារាជិក’’ន្តិ មូលាបត្តិទស្សនវសេន វា, ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខុ, បារាជិកស្ស, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្ស, ទុក្កដស្សា’’តិ អាបត្តិភេទទស្សនវសេន វា, ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខុ, អសាទិយន្តស្សា’’តិ អនាបត្តិទស្សនវសេន វា យានិ វត្ថូនិ វិនីតានិ វិនិច្ឆិតានិ, តានិ វិនីតវត្ថូនិ នាម. តេសំ វិនីតវត្ថូនំ និទានវត្ថុទីបិកា តន្តិ វត្ថុគាថា នាម. ឧទ្ទានគាថាវ ‘‘វត្ថុគាថា’’តិ វុត្តាតិ ឯកេ. តេសំ ‘‘ឥមិនា លក្ខណេន អាយតិំ វិនយធរា វិនយំ វិនិច្ឆិនិស្សន្តី’’តិ វចនេន វិរុជ្ឈតិ. ន ហិ ឧទ្ទានគាថាយំ កិញ្ចិបិ វិនិច្ឆយលក្ខណំ ទិស្សតិ, ឧទ្ទានគាថានំ វិសុំ បយោជនំ វុត្តំ ‘‘សុខំ វិនយធរា ឧគ្គណ្ហិស្សន្តី’’តិ, តស្មា បយោជននានត្តតោបេតំ នានត្តំ វេទិតព្ពំ. តត្ថាយំ វិគ្គហោ – វត្ថូនិ ឯវ គាថា វត្ថុគាថា. វិនីតវត្ថុតោ វិសេសនត្ថមេត្ថ គាថាគ្គហណំ. ឧទ្ទានគាថាតោ វិសេសនត្ថំ វត្ថុគ្គហណន្តិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘គាថានំ វត្ថូនីតិ វត្តព្ពេ វត្ថុគាថាតិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. មក្កដិវត្ថុំ អញ្ញេ តត្ថ ភិក្ខូ អារោចេសុំ, ឥធ សយមេវ. តត្ថ ការណស្ស ‘‘ភគវតា សិក្ខាបទំ បញ្ញត្ត’’ន្តិ វុត្តត្តា វជ្ជិបុត្តកាបិ អញ្ញេ ឯវ. ‘‘តត្ថ អានន្ទត្ថេរោ, ឥធ តេ ឯវា’’តិ អញ្ញតរស្មិំ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. អាចរិយស្ស អធិប្បាយោ បុព្ពេ វុត្តោ, តស្មា ឧបបរិក្ខិតព្ពំ.

៦៧-៨. ញត្វាតិ អបុច្ឆិត្វា សយមេវ ញត្វា. បោក្ខរន្តិ សរីរំ ភេរិបោក្ខរំ វិយ. លោកិយា អវិកលំ ‘‘សុន្ទរ’’ន្តិ វទន្តិ, តស្មា វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ បឋមេនត្ថេន វិសិដ្ឋកាយច្ឆវិតាយាតិ អត្ថោ, ទុតិយេន វណ្ណសុន្ទរតាយាតិ. ‘‘ឧប្បលគព្ភវណ្ណត្តា សុវណ្ណវណ្ណា, តស្មា ឧប្បលវណ្ណាតិ នាមំ លភី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. នីលុប្បលវណ្ណា កាយច្ឆវីតិ វចនំ បន សាមច្ឆវិំ ទីបេតិ. លោកេ បន ‘‘ឧប្បលសមា បសត្ថសាមា’’តិ វចនតោ ‘‘យា សាមា សាមវណ្ណា សាមតនុមជ្ឈា, សា បារិចរិយា សគ្គេ មម វាសោ’’តិ វចនតោ សាមច្ឆវិកា ឥត្ថីនំ បសត្ថា. ‘‘យាវស្សា នំ អន្ធការ’’ន្តិបិ បាឋោ. កិលេសកាមេហិ វត្ថុកាមេសុ យោ ន លិម្បតិ.

៦៩. ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភូតន្តិ ឥត្ថិសណ្ឋានំ បាតុភូតំ, តញ្ច ខោ បុរិសិន្ទ្រិយស្ស អន្តរធានេន ឥត្ថិន្ទ្រិយស្ស បាតុភាវេន. ឯវំ បុរិសិន្ទ្រិយបាតុភាវេបិ. ឯតេន យថា ព្រហ្មានំ បុរិសិន្ទ្រិយំ នុប្បជ្ជតិ, កេវលំ បុរិសសណ្ឋានមេវ ឧប្បជ្ជតិ, យថា ច កស្សចិ បណ្ឌកស្ស វិនាបិ បុរិសិន្ទ្រិយេន បុរិសសណ្ឋានំ ឧប្បជ្ជតិ, ន តថា តេសន្តិ ទស្សិតំ ហោតិ, តំ បន ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, បុរិសិន្ទ្រិយំ វា អន្តរធាយន្តំ មរន្តានំ វិយ បដិលោមក្កមេន សត្តរសមចិត្តក្ខណតោ បដ្ឋាយ អន្តរធាយតិ. បច្ចុប្បន្នេ ឥន្ទ្រិយេ និរុទ្ធេ ឥតរំ វិសភាគិន្ទ្រិយំ បាតុភវតិ. យស្មា មហានិទ្ទំ ឱក្កន្តស្សេវ កិរស្ស វិសភាគិន្ទ្រិយំ បាតុភវតិ, តស្មា ‘‘រត្តិភាគេ និទ្ទំ ឱក្កន្តស្សា’’តិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តំយេវ ឧបជ្ឈំ តមេវ ឧបសម្បទ’’ន្តិ វចនតោ បវត្តិនីយេវ ឧបជ្ឈាយា, ឧបសម្បទាចរិយា ភិក្ខុនីយេវ អាចរិយាតិ កត្វា តាសំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ, អាចរិយវត្តញ្ច ឥមិនា ភិក្ខុនាសទាសាយំ បាតំ ភិក្ខុនុបស្សយំ គន្ត្វា កាតព្ពំ, តាហិ ច ឥមស្ស វិហារំ អាគម្ម សទ្ធិវិហារិកវត្តាទិ កាតព្ពំ នុ ខោតិ ចេ? ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនីហិ សង្គមិតុ’’ន្តិ វចនេន វិនាភាវទីបនតោ កេវលំ ន បុន ឧបជ្ឈា គហេតព្ពា, ន ច ឧបសម្បទា កាតព្ពាតិ ទស្សនត្ថមេវ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តំយេវ ឧបជ្ឈ’’ន្តិអាទិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ភិក្ខុនីហិ សង្គមិតុន្តិ ភិក្ខូហិ វិនា ហុត្វា ភិក្ខុនីហិ ឯវ សទ្ធិំ សមង្គី ភវិតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ, តស្មា ឥមិនា បាឡិលេសេន ‘‘តស្សា ឯវ គាមន្តរាទីហិ អនាបត្តី’’តិ អដ្ឋកថាវចនំ សិទ្ធំ ហោតិ, អាគន្ត្វា សង្គមិតុំ សក្កា, យញ្ច ភគវតា គមនំ អនុញ្ញាតំ, តំ និស្សាយ កុតោ គាមន្តរាទិបច្ចយា អាបត្តិ. ន ហិ ភគវា អាបត្តិយំ និយោជេតីតិ យុត្តមេវ តំ, អញ្ញថា ‘‘យា អាបត្តិយោ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីហិ អសាធារណា, តាហិ អាបត្តីហិ អនាបត្តី’’តិ បាឡិវចនតោ ន គាមន្តរាទីហិ អនាបត្តីតិ អាបជ្ជតិ. សាធារណតា អាបត្តិយេវ ‘‘យា អាបត្តិយោ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីហិ អសាធារណា, យា ច ភិក្ខុនីហិ សង្គមន្តិយា គាមន្តរនទីបាររត្តិវិប្បវាសគណឱហីយនាបត្តិយោ, តាហិ អាបត្តីហិ អនាបត្តី’’តិ ន វុត្តត្តាតិ ចេ? ន វុត្តំ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ. ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ សង្កន្តាយបិ តស្សា តា បហាយ អញ្ញាហិ សង្គមន្តិយា គាមន្តរាទីហិ អនាបត្តិ ឯវ សព្ពកាលន្តិ ឥមស្ស អនិដ្ឋប្បសង្គតោ តថា ន វុត្តន្តិ អត្ថោ. តត្ថ គាមន្តរាបត្តាទិវត្ថុំ សញ្ចិច្ច តស្មិំ កាលេ អជ្ឈាចរន្តីបិ សា លិង្គបាតុភាវេន ការណេន អនាបជ្ជនតោ អនាបត្តិ. អនាបជ្ជនដ្ឋេនេវ វុដ្ឋាតិ នាមាតិ វេទិតព្ពា. តថា យោគី អនុប្បន្នេ ឯវ កិលេសេ និរោធេតិ. អពន្ធនោបិ បត្តោ ‘‘ឩនបញ្ចពន្ធនោ’’តិ វុច្ចតិ, សព្ពសោ វា បន ន សាវេតិ អប្បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខា, ឯវមិធ អនាបន្នាបិ អាបត្តិ វុដ្ឋិតា នាម ហោតីតិ វេទិតព្ពា.

យស្មា បន សា បុរិសេន សហសេយ្យាបត្តិំ អនាបជ្ជន្តីបិ សក្កោតិ ភិក្ខុនីហិ សង្គមិតុំ, តស្មា អនាបត្តីតិ កត្វា អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧភិន្នម្បិ សហសេយ្យាបត្តិ ហោតី’’តិ វុត្តំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ ‘‘អបរេហិបិ ចតូហាការេហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ សង្ឃមជ្ឈេ គណមជ្ឈេ បុគ្គលស្ស សន្តិកេ លិង្គបាតុភាវេនា’’តិ (បរិ. ៣២៤). យំ បន វុត្តំ បរិវារេ ‘‘អត្ថាបត្តិ អាបជ្ជន្តោ វុដ្ឋាតិ វុដ្ឋហន្តោ អាបជ្ជតី’’តិ (បរិ. ៣២៤), តស្ស សហសេយ្យាទិំ អាបជ្ជតិ អសាធារណាបត្តីហិ វុដ្ឋាតិ, តទុភយម្បិ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ទូរេ វិហារោ ហោតិ បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិមំ, វិហារតោ បដ្ឋាយ គាមំ បវិសន្តិយា គាមន្តរំ ហោតីតិ អត្ថោ. សំវិទហនំ បរិមោចេត្វាតិ អទ្ធានគមនសំវិទហនំ អកត្វាតិ អត្ថោ. តា កោបេត្វាតិ បរិច្ចជិត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘បរិបុណ្ណវស្សសាមណេរេនាបី’’តិ វចនតោ អបរិបុណ្ណវស្សស្ស ឧបជ្ឈាយគ្គហណំ នត្ថីតិ វិយ ទិស្សតិ. វិនយកម្មំ កត្វា ឋបិតោតិ វិកប្បេត្វា ឋបិតោ. អវិកប្បិតានំ ទសាហាតិក្កមេ និស្សគ្គិយតា វេទិតព្ពា. បុន បដិគ្គហេត្វា សត្តាហំ វដ្ដតីតិ បន ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូនំ សន្និធិំ ភិក្ខុនីហិ បដិគ្គាហាបេត្វា បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៤២១) វចនតោ វុត្តំ. អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេនាតិ វត្ថុំ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេន វា បដិគ្គហណេន វា បុន បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិស្សាមីតិ. បក្ខមានត្តកាលេ បុនទេវ លិង្គំ បរិវត្តតិ ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពន្តិ សចេ, ភិក្ខុកាលេ អប្បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា, នោ បដិច្ឆន្នាយាតិ នោ លទ្ធីតិ អាចរិយោ.

បរិវាសទានំ បន នត្ថីតិ ភិក្ខុនិយា ឆាទនាសម្ភវតោ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សចេ ភិក្ខុនី អសាធារណំ បារាជិកាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា បុរិសលិង្គំ បដិលភតិ, ភិក្ខូសុ ឧបសម្បទំ ន លភតិ, បព្ពជ្ជំ លភតិ, អនុបព្ពជិត្វា ភិក្ខុភាវេ ឋិតោ សហសេយ្យាបត្តិំ ន ជនេតិ. វិព្ភន្តាយ ភិក្ខុនិយា បុរិសលិង្គេ បាតុភូតេ ភិក្ខូសុ ឧបសម្បទំ ន លភតិ, បារាជិកំ. អវិព្ភន្តមានស្ស គហដ្ឋស្សេវ សតោ ភិក្ខុនីទូសកស្ស សចេ ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភវតិ, នេវ ភិក្ខុនីសុ ឧបសម្បទំ លភតិ, ន បុន លិង្គបរិវត្តេ ជាតេ ភិក្ខូសុ វាតិ. ភិក្ខុនិយា លិង្គបរិវត្តេ សតិ ភិក្ខុ ហោតិ, សោ ចេ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ វិព្ភមិត្វា ឥត្ថិលិង្គំ បដិលភេយ្យ, ភិក្ខុនីសុ ឧបសម្បទំ បដិលភតិ ឧភយត្ថ បុព្ពេ បារាជិកភាវំ អប្បត្តត្តា. យា បន ភិក្ខុនី បរិបុណ្ណទ្វាទសវស្សា បុរិសលិង្គំ បដិលភេយ្យ, ឧបសម្បន្នោ ភិក្ខុ ឯវ. បុន សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ អាគតោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ អបរិបុណ្ណវីសតិវស្សត្តា. បុន លិង្គបរិវត្តេ សតិ ភិក្ខុនីសុ ឧបសម្បទំ លភតិ. ឯវំ ចេ កតទ្វាទសសង្គហស្ស ទារកស្ស លិង្គបរិវត្តេ សតិ គិហិគតា ឥត្ថី ហោតិ, បរិបុណ្ណទ្វាទសវស្សា ឧបសម្បាទេតព្ពា កិរ. ភិក្ខុនិយា ឥត្ថិលិង្គន្តរធានេន, ភិក្ខុស្ស វា បុរិសលិង្គន្តរធានេន បក្ខបណ្ឌកភាវោ ភវេយ្យ, ន សា ភិក្ខុនី ភិក្ខុនីហិ នាសេតព្ពា ភិក្ខុ វា ភិក្ខូហិ បុន បកតិភាវាបត្តិសម្ភវា. បកតិបណ្ឌកំ បន សន្ធាយ ‘‘បណ្ឌកោ នាសេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. បក្ខបណ្ឌកោ ហិ សំវាសនាសនាយ នាសេតព្ពោ, ឥតរោ ឧភយនាសនាយាតិ អត្ថោ. យទិ តេសំ បុន បកតិភាវោ ភវេយ្យ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តំយេវ ឧបជ្ឈំ តមេវ ឧបសម្បទំ តានិយេវ វស្សានិ ភិក្ខុនីហិ សង្គមិតុ’’ន្តិ អយំ វិធិ សម្ភវតិ. សចេ នេសំ លិង្គន្តរំ បាតុភវេយ្យ, សោ ច វិធិ, យា អាបត្តិយោ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីហិ សាធារណា, តា អាបត្តិយោ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ វុដ្ឋាតុំ អសាធារណាហិ អនាបត្តីតិ អយម្បិ វិធិ សម្ភវតិ. យំ វុត្តំ បរិវារេ ‘‘សហ បដិលាភេន បុរិមំ ជហតិ, បច្ឆិមេ បតិដ្ឋាតិ, វិញ្ញត្តិយោ បដិប្បស្សម្ភន្តិ, បញ្ញត្តិយោ និរុជ្ឈន្តិ, សហ បដិលាភេន បច្ឆិមំ ជហតិ, បុរិមេ បតិដ្ឋាតិ, វិញ្ញត្តិយោ’’តិអាទិ, តំ យថាវុត្តវិធិំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អម្ហាកំ ខន្តីតិ អាចរិយោ. ឥត្ថិលិង្គំ, បុរិសលិង្គំ វា អន្តរធាយន្តំ កិំ សកលម្បិ សរីរំ គហេត្វា អន្តរធាយតិ, ឧទាហុ សយមេវ. កិញ្ចេត្ថ – យទិ តាវ សកលំ សរីរំ គហេត្វា អន្តរធាយតិ, អយំ បុគ្គលោ ចុតោ ភវេយ្យ. តស្មា សាមញ្ញា ចុតោ ភវេយ្យ, បុន ឧបសម្បជ្ជន្តោ ឱបបាតិកោ ភវេយ្យ. អថ សយមេវ អន្តរធាយតិ, សោបិ ភាវោ តស្ស វិរុជ្ឈតិ. ឥត្ថិន្ទ្រិយាទីនិ ហិ សកលម្បិ សរីរំ ព្យាបេត្វា ឋិតានីតិ ខណនិរោធោ វិយ តេសំ អន្តរធានំ វេទិតព្ពំ, តស្មា យថាវុត្តទោសប្បសង្គាភាវោ វេទិតព្ពោ. អញ្ញមញ្ញំ សំសដ្ឋប្បភានំ ទីបានំ ឯកប្បភានិរោធេបិ ឥតរិស្សា ឋានំ វិយ សេសសរីរដ្ឋានំ តត្ថ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

៧១-២. មុច្ចតុ វា មា វា ទុក្កដមេវាតិ មោចនរាគាភាវតោ. អវិសយោតិ អសាទិយនំ នាម ឯវរូបេ ឋានេ ទុក្ករន្តិ អត្ថោ. មេថុនធម្មោ នាម ឧភិន្នំ វាយាមេន និបជ្ជតិ ‘‘តស្ស ទ្វយំទ្វយសមាបត្តី’’តិ វុត្តត្តា, តស្មា ត្វំ មា វាយាម, ឯវំ តេ អនាបត្តិ ភវិស្សតិ, កិរិយញ្ហេតំ សិក្ខាបទន្តិ វុត្តំ ហោតិ, ‘‘អាបត្តិំ ត្វំ ភិក្ខុ អាបន្នោ បារាជិក’’ន្តិ វចនតោ អកិរិយម្បេតំ សិក្ខាបទំ យេភុយ្យេន ‘‘កិរិយ’’ន្តិ វុច្ចតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ.

៧៣-៤. ‘‘បារាជិកភយេន អាកាសគតមេវ កត្វា បវេសនាទីនិ ករោន្តស្ស សហសា តាលុកំ វា បស្សំ វា អង្គជាតំ ឆុបតិ ចេ, ទុក្កដមេវា’’តិ វទន្តិ. កស្មា? ន មេថុនរាគត្តាតិ, វីមំសិតព្ពំ. ទន្តានំ ពាហិរភាវោ ឱដ្ឋានំ ពាហិរភាវោ វិយ ថុល្លច្ចយវត្ថុ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ពហិ និក្ខន្តទន្តេ ជិវ្ហាយ ច ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ. តំ បុគ្គលំ វិសញ្ញិំ កត្វាតិ វចនេន សោ បុគ្គលោ ខិត្តចិត្តោ នាម ហោតីតិ ទស្សិតំ ហោតិ. យោ បន បុគ្គលោ ន វិសញ្ញីកតោ, សោ ចេ អត្តនោ អង្គជាតស្ស ធាតុឃដ្ដនចរិណិជ្ឈិណិកាទិសញ្ញាយ សាទិយតិ, មេថុនសញ្ញាយ អភាវតោ វិសញ្ញីបក្ខមេវ ភជតីតិ តស្ស អនាបត្តិច្ឆាយា ទិស្សតិ. ‘‘មេថុនមេតំ មញ្ញេ កស្សចិ អមនុស្សស្សា’’តិ ញត្វា សាទិយន្តស្ស អាបត្តិ ឯវ. បណ្ឌកស្ស មេថុនធម្មន្តិ បណ្ឌកស្ស វច្ចមគ្គេ វា មុខេ វា, ភុម្មត្ថេ វា សាមិវចនំ. អវេទយន្តស្សបិ សេវនចិត្តវសេន អាបត្តិ សន្ថតេនេវ សេវនេ វិយ.

ឧបហតិន្ទ្រិយវត្ថុស្មិំ ‘‘ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ, សោ អារោចេសី’’តិ ទុវិធោ បាឋោ អត្ថិ. តត្ថ ‘‘អារោចេសុ’’ន្តិ វុត្តបាឋោ ‘‘វេទិយិ វា សោ ភិក្ខវេ’’តិ វុត្តត្តា សុន្ទរំ, អញ្ញថា ‘‘អាបត្តិំ ត្វំ ភិក្ខូ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា. ‘‘វេទិយា វា’’តិ ទីបវាសិនោ បឋន្តិ កិរ, មេថុនធម្មស្ស បុព្ពបយោគា ហត្ថគ្គាហាទយោ, តស្មា ‘‘ទុក្កដមេវស្ស ហោតី’’តិ ឥមិនា បុរិមបទេន សម្ពន្ធោ. យស្មា បន ទុក្កដមេវស្ស ហោតិ, តស្មា យាវ សីសំ ន បាបុណាតិ បុគ្គលោ, តាវ ទុក្កដេ តិដ្ឋតីតិ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. សីសំ នាម មគ្គបដិបាទនំ. ‘‘សីសំ ន បាបុណាតីតិ បារាជិកំ ន ហោតិ តាវ បុព្ពបយោគទុក្កដេ តិដ្ឋតី’’តិ អញ្ញតរស្មិំ គណ្ឋិបទេ លិខិតំ. ឧច្ចាលិង្គបាណកទដ្ឋេនាតិ ឯត្ថ ភាវនិដ្ឋាបច្ចយោ វេទិតព្ពោ. ទដ្ឋេន ទំសេន ខាទនេនាតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ.

៧៦-៧. សង្គាមសីសេ យុទ្ធមុខេ យោធបុរិសោ វិយាយំ ភិក្ខូតិ ‘‘សង្គាមសីសយោធោ ភិក្ខូ’’តិ វុច្ចតិ. រុក្ខសូចិទ្វារំ ឧបិលវាយ, ឯកេន វា ពហូហិ វា កណ្ដកេហិ ថកិតព្ពំ កណ្ដកទ្វារំ. ទុស្សទ្វារំ សាណិទ្វារញ្ច ទុស្សសាណិទ្វារំ. ‘‘កិលញ្ជសាណី’’តិអាទិនា វុត្តំ សព្ពម្បិ ទុស្សសាណិយមេវ សង្គហេត្វា វុត្តំ. ឯកសទិសត្តា ‘‘ឯក’’ន្តិ វុត្តំ. អាកាសតលេតិ ហម្មិយតលេតិ អត្ថោ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបោតិ ឥទានិ វត្តព្ពំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘កិញ្ចិ ករោន្តា និសិន្នា ហោន្តីតិ វុត្តត្តា និបន្នានំ អាបុច្ឆនំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. ‘‘យថាបរិច្ឆេទមេវ ច ន ឧដ្ឋាតិ, តស្ស អាបត្តិយេវា’’តិ កិញ្ចាបិ អវិសេសេន វុត្តំ, អនាទរិយទុក្កដាបត្តិ ឯវ តត្ថ អធិប្បេតា. កថំ បញ្ញាយតីតិ? ‘‘រត្តិំ ទ្វារំ វិវរិត្វា និបន្នោ អរុណេ ឧគ្គតេ ឧដ្ឋហតិ, អនាបត្តី’’តិ វុត្តត្តា, មហាបច្ចរិយំ វិសេសេត្វា ‘‘អនាទរិយទុក្កដាបិ ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តត្តា ច, តេន ឥតរស្មា ទុក្កដា មុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ. យថាបរិច្ឆេទមេវ ច ន ឧដ្ឋាតិ, តស្ស អាបត្តិយេវាតិ ឯត្ថ ន អនាទរិយទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ. យថាបរិច្ឆេទមេវាតិ អវធារណត្តា បរិច្ឆេទតោ អព្ភន្តរេ ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. បុន ‘‘សុបតី’’តិ វុត្តដ្ឋានេ វិយ សន្និដ្ឋានំ គហេត្វា វុត្តំ. ឯវំ និបជ្ជន្តោតិ និបជ្ជនកាលេ អាបជ្ជិតព្ពទុក្កដមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, តស្មា យថាបរិច្ឆេទេន ឧដ្ឋហន្តស្ស ទ្វេ ទុក្កដានីតិ វុត្តំ ហោតីតិ. អន្ធកដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘យទិ រត្តិំ ទ្វារំ អសំវរិត្វា និបន្នោ ‘ទិវា វុដ្ឋហិស្សាមី’តិ, អនាទរិយេ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តំ, ឯត្ថាបិ ‘‘និបន្នោ’’តិ វុត្តត្តា ‘‘អរុណេ ឧដ្ឋិតេ ឧដ្ឋាហី’’តិ ន វុត្តត្តា ច ជានិតព្ពំ. ‘‘មហាបច្ចរិយំ អនាទរិយទុក្កដមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន អដ្ឋកថាយំ វុត្តទុក្កដ’’ន្តិ ឯកេ វទន្តិ. តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថតោ អនិបន្នត្តា វុត្តំ. ‘‘សចេ បន រត្តិំ សំវរិត្វា និបន្នោ, អរុណុដ្ឋានសមយេ កោចិ វិវរតិ, ទ្វារជគ្គនាទីនិ អកត្វា និបន្នស្ស អាបត្តិយេវ. កស្មា? អាបត្តិខេត្តត្តា’’តិ វទន្តិ.

យស្មា យក្ខគហិតកោបិ វិសញ្ញីភូតោ វិយ ខិត្តចិត្តោ នាម ហោតិ, អស្ស បារាជិកាបត្តិតោ អនាបត្តិ, បគេវ អញ្ញតោ, តស្មា ‘‘យក្ខគហិតកោ វិយ វិសញ្ញីភូតោបិ ន មុច្ចតី’’តិ យំ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ, តំ បុព្ពេ សញ្ចិច្ច ទិវា និបន្នោ បច្ឆា យក្ខគហិតកោបិ វិសញ្ញីភូតោបិ ន មុច្ចតិ និបជ្ជនបយោគក្ខណេ ឯវ អាបន្នត្តាតិ អធិប្បាយេន វុត្តំ. ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោវ មុច្ចតីតិ ន យក្ខគហិតកាទីស្វេវ, សោបិ យាវ សយមេវ សយនាធិប្បាយោ ន ហោតិ, តាវ មុច្ចតិ. យទា កិលន្តោ ហុត្វា និទ្ទាយិតុកាមតាយ សយនាធិប្បាយោ ហោតិ, តទា សំវរាបេត្វា, ជគ្គាបេត្វា វា អាភោគំ វា កត្វា និទ្ទាយិតព្ពំ, អញ្ញថា អាបត្តិ. សភាគោ ចេ នត្ថិ, ន បស្សតិ វា, ន គន្តុំ វា សក្កោតិ. ចិរម្បិ អធិវាសេត្វា បច្ឆា វេទនាដ្ដោ ហុត្វា អនាភោគេនេវ សយតិ, តស្ស ‘‘អនាបត្តិ វេទនាដ្ដស្សា’’តិ វចនេន អនាបត្តិ, តស្សាបិ អវិសយត្តា អាបត្តិ ន ទិស្សតីតិ វិសញ្ញីភាវេនេវ សុបន្តស្ស ‘‘អនាបត្តិ ខិត្តចិត្តស្សា’’តិ វចនេន ន ទិស្សតិ. អាចរិយា បន ឯវំ ន កថយន្តីតិ អវិសេសេន ‘‘ន ទិស្សតី’’តិ ន កថយន្តិ, យទិ សញ្ញំ អប្បដិលភិត្វា សយតិ, អវសវត្តត្តា អាបត្តិ ន ទិស្សតិ, សចេ សញ្ញំ បដិលភិត្វាបិ កិលន្តកាយត្តា សយនំ សាទិយន្តោ សុបតិ, តស្ស យស្មា អវសវត្តត្តំ ន ទិស្សតិ, តស្មា អាបត្តិ ឯវាតិ កថយន្តីតិ អធិប្បាយោ.

មហាបទុមត្ថេរវាទេ យក្ខគហិតកោ ខិត្តចិត្តកោ មុច្ចតិ. ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោ អសយនាធិប្បាយត្តា, វេទនាដ្ដត្តា ច មុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ សន្តេ បាឡិអដ្ឋកថា, ថេរវាទោ ច សមេតិ, តស្មា តេសំ តេសំ វិនិច្ឆយានំ អយមេវ អធិប្បាយោតិ នោ ខន្តីតិ អាចរិយោ, អនុគណ្ឋិបទេ បន យក្ខគហិតកោបិ វិសញ្ញីភូតោបិ ន មុច្ចតិ នាម, បារាជិកំ អាបជ្ជិតុំ ភព្ពោ សោ អន្តរន្តរា សញ្ញាបដិលាភតោតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោ វា’’តិ កុរុន្ទីវចនេន ឯកភង្គេន និបន្នោបិ ន មុច្ចតីតិ ចេ? មុច្ចតិយេវ. កស្មា? អត្ថតោ អនិបន្នត្តា. កុរុន្ទីវាទេន មហាអដ្ឋកថាវាទោ សមេតិ. កស្មា? អវសវត្តសាមញ្ញតោ. កិញ្ចាបិ សមេតិ, អាចរិយា បន ឯវំ ន កថយន្តិ. ន កេវលំ តេយេវ, មហាបទុមត្ថេរោបីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘មហាបទុមត្ថេរេនា’’តិ វុត្តំ. មហាបទុមត្ថេរវាទេ ‘‘បារាជិកំ អាបជ្ជិតុំ អភព្ពោ យក្ខគហិតកោ នាមា’’តិ ច វុត្តំ, តត្ថ អាចរិយា បន ឯវំ វទន្តិ ‘‘សចេ ឱក្កន្តនិទ្ទោ អជានន្តោបិ បាទេ មញ្ចកំ អារោបេតិ, អាបត្តិយេវាតិ វុត្តត្តា យោ បន បតិត្វា តត្ថេវ សយតិ ន វុដ្ឋាតិ, តស្ស អាបត្តិ អន្តរន្តរា ជានន្តស្សាបិ អជានន្តស្សាបិ ហោតី’’តិ. សព្ពដ្ឋកថាសុ វុត្តវចនានិ សម្បិណ្ឌេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឥធ កោ មុច្ចតិ កោ ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ. យក្ខគហិតកោ វា វិសញ្ញីភូតោ វា ន កេវលំ បារាជិកំ អាបជ្ជិតុំ ភព្ពោ ឯវ, សព្ពោបិ អាបជ្ជតិ. ឯវំ ‘‘ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោវ មុច្ចតី’’តិ វចនេន តស្សបិ អវសវត្តត្តា ‘‘អាបត្តិ ន ទិស្សតី’’តិ ឯវំ ន កថយន្តិ. យស្មា ឧម្មត្តកខិត្តចិត្តវេទនាដ្ដេសុ អញ្ញតរោ ន ហោតិ, តស្មា ‘‘អាបត្តិយេវា’’តិ កថយន្តិ. ឥទំ កិរ សព្ពំ ន សង្គីតិំ អារុឡ្ហំ. ‘‘បវេសនំ សាទិយតីតិអាទិនា វុត្តត្តា អកិរិយាបិ ហោតីតិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ, យទា បន សាទិយតិ, តទា សុខុមាបិ វិញ្ញត្តិ ហោតិ ឯវាតិ ឥធ កិរិយា ឯវា’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

បឋមបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយបារាជិកំ

ធនិយវត្ថុវណ្ណនា

៨៤. ទុតិយេ រាជូហិ ឯវ បរិគ្គហិតត្តា ‘‘រាជគហ’’ន្តិ លទ្ធនាមកេ សមីបត្ថេន, អធិករណត្ថេន ច បដិលទ្ធភុម្មវិភត្តិកេ គិជ្ឈកូដេ បព្ពតេ ចតូហិ វិហារេហិ វិហរន្តោតិ អធិប្បាយោ. តស្ស ‘‘វស្សំ ឧបគច្ឆិំសូ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. តយោ ឯវ ហិ ញត្តិំ ឋបេត្វា គណកម្មំ ករោន្តិ, ន តតោ ឩនា អធិកា វា អកិរិយត្តា. តត្ថ វិនយបរិយាយេន សង្ឃគណបុគ្គលកម្មកោសល្លត្ថំ ឥទំ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ – អត្ថិ សង្ឃកម្មំ សង្ឃោ ឯវ ករោតិ, ន គណោ ន បុគ្គលោ, តំ អបលោកនកម្មស្ស កម្មលក្ខណេកទេសំ ឋបេត្វា ឥតរំ ចតុព្ពិធម្បិ កម្មំ វេទិតព្ពំ. អត្ថិ សង្ឃកម្មំ សង្ឃោ ច ករោតិ, គណោ ច ករោតិ, បុគ្គលោ ច ករោតិ. កិញ្ចាតិ? យំ បុព្ពេ ឋបិតំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារដ្ឋកថាយំ ‘‘យស្មិំ វិហារេ ទ្វេ តយោ ជនា វសន្តិ, តេហិ និសីទិត្វា កតម្បិ សង្ឃេន កតសទិសមេវ. យស្មិំ បន វិហារេ ឯកោ ភិក្ខុ ហោតិ, តេន ភិក្ខុនា ឧបោសថទិវសេ បុព្ពករណបុព្ពកិច្ចំ កត្វា និសិន្នេន កតម្បិ កតិកវត្តំ សង្ឃេន កតសទិសមេវ ហោតី’’តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦). បុនបិ វុត្តំ ‘‘ឯកភិក្ខុកេ បន វិហារេ ឯកេន សាវិតេបិ បុរិមកតិកា បដិប្បស្សម្ភតិ ឯវា’’តិ. អត្ថិ គណកម្មំ សង្ឃោ ករោតិ, គណោ ករោតិ, បុគ្គលោ ករោតិ, តំ តយោ បារិសុទ្ធិឧបោសថា អញ្ញេសំ សន្តិកេ ករីយន្តិ, តស្ស វសេន វេទិតព្ពំ. អត្ថិ គណកម្មំ គណោវ ករោតិ, ន សង្ឃោ ន បុគ្គលោ, តំ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ អញ្ញមញ្ញំ អារោចនវសេន ករីយតិ, តស្ស វសេន វេទិតព្ពំ. អត្ថិ បុគ្គលកម្មំ បុគ្គលោវ ករោតិ, ន សង្ឃោ ន គណោ, តំ អធិដ្ឋានុបោសថវសេន វេទិតព្ពំ. អត្ថិ គណកម្មំ ឯកច្ចោវ គណោ ករោតិ, ឯកច្ចោ ន ករោតិ, តត្ថ អញត្តិកំ ទ្វេ ឯវ ករោន្តិ, ន តយោ. សញត្តិកំ តយោវ ករោន្តិ, ន តតោ ឩនា អធិកា វា, តេន វុត្តំ ‘‘តយោ ឯវ ហិ ញត្តិំ ឋបេត្វា គណកម្មំ ករោន្តិ, ន តតោ ឩនា អធិកា វា អកិរិយត្តា’’តិ. តស្មា តយោវ វិនយបរិយាយេន សម្បហុលា, ន តតោ ឧទ្ធន្តិ វេទិតព្ពំ. អនុគណ្ឋិបទេ បន ‘‘កិញ្ចាបិ កម្មលក្ខណំ តយោវ ករោន្តិ, អថ ខោ តេហិ កតំ សង្ឃេន កតសទិសន្តិ វុត្តត្តា ឯកេន បរិយាយេន តយោ ជនា វិនយបរិយាយេនបិ សង្ឃោ’’តិ វុត្តំ, ឥទំ សព្ពម្បិ វិនយកម្មំ ឧបាទាយ វុត្តំ, លាភំ បន ឧបាទាយ អន្តមសោ ឯកោបិ អនុបសម្បន្នោបិ ‘‘សង្ឃោ’’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ កិរ. បវារណាទិវសស្ស អរុណុគ្គមនសមនន្តរមេវ ‘‘វុត្ថគស្សា’’តិ វុច្ចន្តិ, ឧក្កំសនយេន ‘‘បាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយា’’តិ វុត្តំ, តេនេវ ‘‘មហាបវារណាយ បវារិតា’’តិ វុត្តំ. អញ្ញថា អន្តរាយេន អបវារិតា ‘‘វុត្ថវស្សា’’តិ ន វុច្ចន្តីតិ អាបជ្ជតិ. ថម្ភាទិ កដ្ឋកម្មន្តិ វេទិតព្ពំ. កេចិ តនុកំ ទារុត្ថម្ភំ អន្តោកត្វា មត្តិកាមយំ ថម្ភំ ករោន្តិ, អយំ បន តថា ន អកាសិ, តេន វុត្តំ ‘‘សព្ពមត្តិកាមយំ កុដិកំ ករិត្វា’’តិ. តេលមិស្សាយ តម្ពមត្តិកាយ.

៨៥. ‘‘មា បច្ឆិមា ជនតា បាណេសុ បាតព្យតំ អាបជ្ជី’’តិ ឥមិនា អនុទ្ទេសសិក្ខាបទេន យត្ថ ឥដ្ឋកបចន បត្តបចន កុដិករណ វិហារការាបន នវកម្មករណ ខណ្ឌផុល្លបដិសង្ខរណ វិហារសម្មជ្ជន បដគ្គិទាន កូបបោក្ខរណីខណាបនាទីសុ បាតព្យតំ ជានន្តេន ភិក្ខុនា កប្បិយវចនម្បិ ន វត្តព្ពន្តិ ទស្សេតិ, តេនេវ បរិយាយំ អវត្វា តេសំ សិក្ខាបទានំ អនាបត្តិវារេសុ ‘‘អនាបត្តិ អសតិយា អជានន្តស្សា’’តិ វុត្តំ. ‘‘អន្តរាបត្តិសិក្ខាបទ’’ន្តិបិ ឯតស្ស នាមមេវ. ‘‘គច្ឆថេតំ, ភិក្ខវេ, កុដិកំ ភិន្ទថា’’តិ ឥមិនា កតំ លភិត្វា តត្ថ វសន្តានម្បិ ទុក្កដមេវាតិ ច សិទ្ធំ. អញ្ញថា ហិ ភគវា ន ភិន្ទាបេយ្យ. ឯស នយោ ភេទនកំ ឆេទនកំ ឧទ្ទាលនកន្តិ ឯត្ថាបិ, អាបត្តិភេទាវ. តតោ ឯវ ហិ ភេទនកសិក្ខាបទាទីសុ វិយ ‘‘អញ្ញេន កតំ បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ន វុត្តំ, តថា អញ្ញស្សត្ថាយ ករោតិ, ចេតិយាទីនំ អត្ថាយ ករោតិ, ទុក្កដមេវាតិ ច សិទ្ធំ, អញ្ញថា កុដិការសិក្ខាបទាទីសុ វិយ ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយ វាសាគារំ ឋបេត្វា សព្ពត្ថ, អនាបត្តី’’តិ នយមេវ វទេយ្យ, ន ភិន្ទាបេយ្យ. សព្ពមត្តិកាមយភាវំ បន មោចេត្វា កដ្ឋបាសាណាទិមិស្សំ កត្វា បរិភុញ្ជតិ, អនាបត្តិ. តថា ហិ ឆេទនកសិក្ខាបទាទីសុ ភគវតា នយោ ទិន្នោ ‘‘អញ្ញេន កតំ បមាណាតិក្កន្តំ បដិលភិត្វា ឆិន្ទិត្វា បរិភុញ្ជតី’’តិអាទីសុ. កេចិ បន ‘‘វយកម្មម្បីតិ ឯតេន មូលំ ទត្វា ការាបិតម្បិ អត្ថិ, តេន តំ អញ្ញេន កតម្បិ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធ’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. កស្មា? សម្ភារេ កិណិត្វា សយមេវ ករោន្តស្សាបិ វយកម្មសម្ភវតោ. កិំ វា បាឡិលេសេ សតិ អដ្ឋកថាលេសនយោ. ឥដ្ឋកាហិ គិញ្ជកាវសថសង្ខេបេន កតា វដ្ដតីតិ ឯត្ថ បកតិឥដ្ឋកាហិ ចិនិត្វា កត្តព្ពាវសថោ គិញ្ជកាវសថោ នាម. សា ហិ ‘‘មត្តិកាមយា’’តិ ន វុច្ចតិ, ‘‘ឥដ្ឋកកុដិកា’’ត្វេវ វុច្ចតិ, តស្មា ថុសគោមយតិណបលាលមិស្សា មត្តិកាមយាបិ អបក្កិដ្ឋកមយាបិ ‘‘សព្ពមត្តិកាមយា’’ត្វេវ វុច្ចតីតិ នោ ខន្តីតិ អាចរិយោ, ភស្មាទយោ ហិ មត្តិកាយ ទឡ្ហិភាវត្ថមេវ អាទីយន្តិ, អបក្កិដ្ឋកមយាបិ គិញ្ជកាវសថសង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ, ន ច អាយស្មា ធនិយោ ឯកប្បហារេនេវ កុម្ភការោ វិយ កុម្ភំ តំ កុដិកំ និដ្ឋាបេសិ, អនុក្កមេន បន សុក្ខាបេត្វា សុក្ខាបេត្វា មត្តិកាបិណ្ឌេហិ ចិនិត្វា និដ្ឋាបេសិ, អបក្កិដ្ឋកមយា កុដិ វិយ សព្ពមត្តិកាមយា កុដិ ឯកាពទ្ធា ហោតិ, ន តថា បក្កិដ្ឋកមយា, តស្មា សា កប្បតីតិ ឯកេ. សព្ពមត្តិកាមយាយ កុដិយា ពហិ ចេ តិណកុដិកាទិំ កត្វា អន្តោ វសតិ, ទុក្កដមេវ. សចេ តត្ថ តត្ថ ឆិទ្ទំ កត្វា ពន្ធិត្វា ឯកាពទ្ធំ ករោតិ, វដ្ដតិ. អន្តោ ចេ តិណកុដិកាទិំ កត្វា អន្តោ វសតិ, វដ្ដតិ. ការកោ ឯវ ចេ វសតិ, ករណបច្ចយា ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ, ន វសនបច្ចយា. សចេ អន្តោ វា ពហិ វា ឧភយត្ថ វា សុធាយ លិម្បតិ, វដ្ដតិ. យស្មា សព្ពមត្តិកាមយា កុដិ សុករា ភិន្ទិតុំ, តស្មា តត្ថ ឋបិតំ បត្តចីវរាទិ អគុត្តំ ហោតិ, ចោរាទីហិ អវហរិតុំ សក្កា, តេន វុត្តំ ‘‘បត្តចីវរគុត្តត្ថាយា’’តិ.

បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយវណ្ណនា

តេន ខោ បន សមយេន ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ ឧច្ចាវចេ បត្តេ ធារេន្តិ, ឧច្ចាវចានិ បត្តមណ្ឌលានិ ធារេន្តី’’តិ (ចុឡវ. ២៥៣) ឯវមាទីនិ វត្ថូនិ និស្សាយ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឧច្ចាវចា បត្តា ធារេតព្ពា, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិនា នយេន អកប្បិយបរិក្ខារេសុ ច ទុក្កដំ បញ្ញត្តំ. កស្មា? តទនុលោមត្តា. យត្ថាបិ ន បញ្ញត្តំ, តត្ថ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឧច្ចាវចានិ ឆត្តានិ ធារេតព្ពានិ, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិនា (ចូឡវ. ២៦៩-២៧០) នយេន ទុក្កដំ សម្ភវតិ, តស្មា ‘‘តត្រាយំ បាឡិមុត្តកោ’’តិ អារភិត្វា សព្ពបរិក្ខារេសុ វណ្ណមដ្ឋំ, សវិការំ វា ករោន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដន្តិ ទីបេន្តេន ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថាហ – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឋបេត្វា បហរណិំ សព្ពំ លោហភណ្ឌំ, ឋបេត្វា អាសន្ទិំ បល្លង្កំ ទារុបត្តំ ទារុបាទុកំ សព្ពំ ទារុភណ្ឌំ, ឋបេត្វា កតកញ្ច កុម្ភការិកញ្ច សព្ពំ មត្តិកាភណ្ឌ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៣) វុត្តត្តា យថាឋបិតំ វជ្ជេត្វា ឥតរំ សព្ពំ វណ្ណមដ្ឋម្បិ សវិការម្បិ អវិសេសេន វដ្ដតីតិ? វុច្ចតេ – តំ ន យុត្តំ យថាទស្សិតបាឡិវិរោធតោ, តស្មា ‘‘ឋបេត្វា បហរណិ’’ន្តិ ឯវំ ជាតិវសេន អយំ បាឡិ បវត្តា, យថាទស្សិតា បាឡិ វណ្ណមដ្ឋាទិវិការបដិសេធនវសេន បវត្តាតិ ឯវំ ឧភយម្បិ ន វិរុជ្ឈតិ, តស្មា យថាវុត្តមេវ. អារគ្គេន និខាទនគ្គេន, ‘‘អារគ្គេរិវ សាសបោ’’តិ (ម. និ. ២.៤៥៨; ធ. ប. ៤០១; សុ. និ. ៦៣០) ឯត្ថ វុត្តនយតោ អារគ្គេន.

បដ្ដមុខេ វាតិ បដ្ដកោដិយំ. បរិយន្តេតិ ចីវរបរិយន្តេ. វេណិឧហុមុនិយុបេញ្ញាម. អគ្ឃិយន្តិ ចេតិយំ. គយមុគ្គរន្តិ តុលាទណ្ឌសណ្ឋានំ, គយា សីសេ សូចិកា ហោតិ, មុខបត្តា លទ្រា. ឧក្កិរន្តិ នីហរន្តិ ករោន្តិ ឋបេន្តិ. កោណសុត្តបិឡកា នាម គណ្ឋិកបដ្ដាទិកោណេសុ សុត្តមយបិឡកា. យំ ឯត្ថ ចីវរំ វា បត្តោ វា ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តោ, តត្ថ អធិដ្ឋានំ រុហតិ, វិកប្បនាបិ រុហតីតិ វេទិតព្ពំ. ទេឌ្ឌុភោតិ ឧទកសប្បោ. អច្ឆីតិ កុញ្ជរក្ខិ. គោមុត្តកន្តិ គោមុត្តសណ្ឋានា រាជិយោ. កុញ្ចិកាយ សេនាសនបរិក្ខារត្តា សុវណ្ណរូបិយមយាបិ វដ្ដតីតិ ឆាយា ទិស្សតិ, ‘‘កុញ្ចិកាយ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ ន វដ្ដតី’’តិ វចនតោ អញ្ញេ កប្បិយលោហាទិមយាវ កុញ្ចិកា កប្បន្តិ បរិហរណីយបរិក្ខារត្តា. អារកណ្ដកោ បោត្ថកាទិករណសត្ថកជាតិ. ‘‘អាមណ្ឌកសារកោ អាមលកផលមយោ’’តិ វទន្តិ. តាលបណ្ណពីជនីអាទីសុ ‘‘វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ តានិ កុញ្ចិកា វិយ បរិហរណីយានិ, អថ ខោ ‘‘ឧច្ចាវចានិ ន ធារេតព្ពានី’’តិ បដិក្ខេបាភាវតោ វុត្តំ. កេវលញ្ហិ តានិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិធូបនញ្ច តាលវណ្ដញ្ចា’’តិអាទិនា (ចូឡវ. ២៦៩) វុត្តានិ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘តេលភាជនេសុ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតីតិ សេនាសនបរិក្ខារត្តា’’តិ វុត្តំ. រាជវល្លភាតិ រាជកុលូបកា. សីមាតិ ឥធាធិប្បេតា ភូមិ, ពទ្ធសីមា ច. ‘‘យេសំ សន្តកា តេសំ សីមា, តត្ថ បរេហិ ន កត្តព្ព’’ន្តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘ភូមិ ច សីមា ច យេសំ សន្តកា, តេហិ ឯវ វារេតព្ពា. យេសំ បន អញ្ញេសំ ភូមិយំ សីមា កតា, តេ វារេតុំ ន ឥស្សរា’’តិ វទន្តិ. ‘‘សង្ឃភេទាទីនំ ការណត្តា ‘មា ករោថា’តិ បដិសេធេតព្ពា ឯវា’’តិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តំ កិរ.

៨៦-៧. ទារុកុដិកំ កាតុំ, កត្តុន្តិ ច អត្ថិ. ខណ្ឌាខណ្ឌិកន្តិ ផលាផលំ វិយ ទដ្ឋព្ពំ. អាណាបេហីតិ វចនំ អនិដ្ឋេ ឯវ វុច្ចតីតិ កត្វា ពន្ធំ អាណាបេសិ. ឥស្សរិយមត្តាយាតិ សមិទ្ធិយំ មត្តាសទ្ទោតិ ញាបេតិ.

៨៨. ‘‘ឯវរូបំ វាចំ ភាសិត្វា’’តិ ច បាឋោ. លោមេន ត្វំ មុត្តោ, មា បុនបិ ឯវរូបមកាសីតិ ឥទំ កិំ ព្យាបាទទីបកំ, ទារូសុបិ លោភក្ខន្ធទីបកំ វចនំ សោតាបន្នស្ស សតោ តស្ស រាជស្ស បតិរូបំ. ននុ នាម ‘‘បុព្ពេ កតំ សុកតំ ភន្តេ, វទេយ្យាថ បុនបិ យេនត្ថោ’’តិ បវារេត្វា អតីវ បីតិបាមោជ្ជំ ឧប្បាទេតព្ពំ តេន សិយាតិ? សច្ចមេតំ សោតាបន្នត្តា អតីវ ពុទ្ធមាមកោ ធម្មមាមកោ សង្ឃមាមកោ ច, តស្មា ភិក្ខូនំ អកប្បិយំ អសហន្តោ, សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ច ឱកាសំ កត្តុកាមោ ‘‘សុបយុត្តានិ មេ ទារូនី’’តិ តុដ្ឋចិត្តោបិ ឯវមាហាតិ វេទិតព្ពំ. ឥមេហិ នាម ឯវរូបេ ឋានេ. ‘‘អាគតបទានុរូបេនាតិ អញ្ញេហិ វា បទេហិ, ឥតោ ថោកតរេហិ វា អាគតកាលេ តទនុរូបា យោជនា កាតព្ពា’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘ន កេវលំ ឥមស្មិំយេវ សិក្ខាបទេ, អញ្ញេសុបិ អាគច្ឆន្តិ, តស្មា តត្ថ តត្ថ អាគតបទានុរូបេន យោជនា វេទិតព្ពា’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ឧជ្ឈាយនត្ថោ អទិន្នស្សាទិន្នត្តាវ, តេ ឧជ្ឈាយិំសុ.

រុទ្រទាមកោ នាម រុទ្រទាមកាទីហិ ឧប្បាទិតោ. ពារាណសិនគរាទីសុ តេហិ តេហិ រាជូហិ បោរាណសត្ថានុរូបំ លក្ខណសម្បន្នា ឧប្បាទិតា នីលកហាបណា. តេសំ កិរ តិភាគំ អគ្ឃតិ រុទ្រទាមកោ, តស្មា តស្ស បាទោ ថុល្លច្ចយវត្ថុ ហោតិ. មាសកោ បន ឥធ អប្បមាណំ. កហាបណោ កិញ្ចិកាលេ ឩនវីសតិមាសកោ ហោតិ, កិញ្ចិ កាលេ អតិរេកវីសតិមាសកោ. តស្មា តស្ស កហាបណស្ស ចតុត្ថភាគោ បញ្ចមាសកោ វិយ អតិរេកបញ្ចមាសកោ វា ឩនបញ្ចមាសកោ វា បាទោតិ វេទិតព្ពំ. ឥមស្សត្ថស្ស ទីបនត្ថំ ‘‘តទា រាជគហេ វីសតិមាសកោ កហាបណោ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ រជតមយោ សុវណ្ណមយោ តម្ពមយោ ច កហាបណោ ហោតិ. សុវណ្ណភូមិយំ វិយ បាទោបិ យត្ថ តម្ពមយោវ កតោ ហោតិ, តត្ថ សោវ បាទោតិ អាចរិយោ. យស្មា បាទោ ឯកនីលកហាបណគ្ឃនកោ, តស្មា តស្ស បាទស្ស ចតុត្ថភាគោវ សិយា បាទោតិ ឯកេ. ឥទំ ន យុជ្ជតិ. យោ ច តត្ថ បាទារហោ ភណ្ឌោ, តស្ស ចតុត្ថភាគស្សេវ បារាជិកវត្ថុភាវប្បសង្គតោ. យទិ បាទារហំ ភណ្ឌំ បារាជិកវត្ថុ, សិទ្ធំ ‘‘សោវ បាទោ បច្ឆិមំ បារាជិកវត្ថូ’’តិ. ន ហិ សព្ពត្ថ ភណ្ឌំ គហេត្វា នីលកហាបណគ្ឃេន អគ្ឃាបេន្តិ. យស្មា តស្ស តស្សេវ កហាបណគ្ឃេន អគ្ឃាបេន្តិ, តស្មា តស្ស តស្ស ជនបទស្ស បាទោវ បាទោតិ តទគ្ឃនកមេវ បាទគ្ឃនកន្តិ សិទ្ធំ, ‘‘សោ ច ខោ បោរាណស្ស នីលកហាបណស្ស វសេន, ន ឥតរេសន្តិ យត្ថ បន នីលកហាបណា វឡញ្ជំ គច្ឆន្តិ, តត្ថេវា’’តិ កេចិ វទន្តិ, ឧបបរិក្ខិត្វា គហេតព្ពំ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

៩២. គាមា វា អរញ្ញា វាតិ លក្ខណានុបញ្ញត្តិកត្តា បឋមបញ្ញត្តិយា អាទិម្ហិ វុត្តា. យតោ វា អបក្កន្តា, សោ អមនុស្សោ នាម. ‘‘អមនុស្សគាមំ អបារុបិត្វា, គាមប្បវេសនញ្ច អនាបុច្ឆា បវិសិតុំ វដ្ដតី’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘យតោ គាមតោ អាគន្តុកាមា ឯវ អបក្កន្តា, តំ គាមំ ឯវំ បវិសិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ ឯកេ. កេចិ បន ‘‘យក្ខបរិគ្គហភូតោបិ អាបណាទីសុ ទិស្សមានេសុ ឯវ ‘គាមោ’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ, អទិស្សមានេសុ បវេសនេ អនាបត្តី’’តិ វទន្តិ. ‘‘គាមោ ឯវ ឧបចារោ គាមូបចារោតិ ឯវំ កម្មធារយវសេន គហិតេ កុរុន្ទដ្ឋកថាទីសុ វុត្តម្បិ សុវុត្តមេវ ហោតី’’តិ វទន្តិ. ‘‘តស្ស ឃរូបចារោ គាមោតិ អាបជ្ជតី’’តិ វចនំ បដិក្ខិបតិ. ‘‘គាមស្សុបចារោ ច គាមោ ច គាមូបចារោ ចា’’តិ វទន្តិ, តំ វិរុជ្ឈតិ, ន. ‘‘ឥមេសំ លាភាទីសុ លក្ខណំ សន្ធាយ មហាអដ្ឋកថាយំ ‘ឃរំ ឃរូបចារោ’តិអាទិ វុត្តំ, តំ ន មយំ បដិក្ខិបាមា’’តិ ច វទន្តិ. ‘‘កតបរិក្ខេបោ ចាតិ ឃរស្ស សមន្តតោ តត្តកោ ឧបចារោ នាមា’’តិ គណ្ឋិបទេ លិខិតំ. អនុគណ្ឋិបទេ បន ‘‘យោ យោ អដ្ឋកថាវាទោ វា ថេរវាទោ វា បច្ឆា វុច្ចតីតិ ឥតោ អនាគតំ សន្ធាយ វុត្តំ, នាតីតំ. យទិ អតីតម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ, មហាបទុមថេរវាទោវ បមាណំ ជាតន្តិ អាបជ្ជតិ, តស្មា អនាគតមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អាចរិយា កថយន្តី’’តិ វុត្តំ. សេសម្បីតិ គាមូបចារលក្ខណម្បិ.

តត្រាយំ នយោតិ តស្ស គាមូបចារស្ស គហណេ អយំ នយោ. វិកាលេគាមប្បវេសនាទីសូតិ ឯត្ថ ‘‘គាមប្បវេសនញ្ហិ ពហិ ឯវ អាបុច្ឆិតព្ព’’ន្តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតី’’តិ វទន្តិ. ‘‘គាមសង្ខាតូបចារំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ គហិតេ សមេតីតិ មម តក្កោ. ‘‘អាទិ-សទ្ទតោ ឃរេ ឋិតានំ ទិន្នលាភភាជនាទីនី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘គាមូបចារេ ឋិតានំ បាបុណិតព្ពលាភំ សញ្ចិច្ច អទេន្តានំ បារាជិក’’ន្តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ កុរុន្ទិអាទីសុ បាឡិយំ វុត្តវចនានុលោមវសេន វុត្តត្តា ‘‘បមាទលេខា’’តិ ន វត្តព្ពំ, មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តវិនិច្ឆយោ សង្គីតិតោ បដ្ឋាយ អាគតោ. ‘‘យញ្ចេតំ មហាអដ្ឋកថាយ’’ន្តិអាទិ សីហឡទីបេ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តំ ‘‘វិនិច្ឆយនយោ’’តិ ច. លេឌ្ឌុបាតេនេវ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោតិ បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ, ន ឧបចារំ. សោ ហិ តតោ អបរេន លេឌ្ឌុបាតេន បរច្ឆិន្នោ. ឥមស្មិំ អទិន្នាទានសិក្ខាបទេតិ និយមេន អញ្ញត្ថ អញ្ញថាតិ អត្ថតោ វុត្តំ ហោតិ. តេន វា និយមេន យថារុតវសេនាបិ អត្ថោ ឥធ យុជ្ជតិ. អភិធម្មេ បនាតិអាទិនា អញ្ញថាបិ អត្ថាបត្តិសិទ្ធំ ទស្សេតិ.

‘‘បរិច្ចាគាទិម្ហិ អកតេ ‘ឥទំ មម សន្តក’ន្តិ អវិទិតម្បិ បរបរិគ្គហិតមេវ បុត្តកានំ បិតុ អច្ចយេន សន្តកំ វិយ, តំ អត្ថតោ អបរិច្ចត្តេ សង្គហំ គច្ឆតី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘ថេនស្ស កម្មំ ថេយ្យំ, ថេនេន គហេតព្ពភូតំ ភណ្ឌំ. ថេយ្យន្តិ សង្ខាតន្តិ ថេយ្យសង្ខាត’’ន្តិ បោរាណគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. តំ ថេយ្យំ យស្ស ថេនស្ស កម្មំ, សោ យស្មា ថេយ្យចិត្តោ អវហរណចិត្តោ ហោតិ, តស្មា ‘‘ថេយ្យសង្ខាត’’ន្តិ បទំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘ថេយ្យចិត្តោ អវហរណចិត្តោ’’តិ បទភាជនម្បិ តេសំ បោរាណានំ យុជ្ជតេវ, តថាបិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ. ‘‘យញ្ច បុព្ពភាគេ ‘អវហរិស្សាមី’តិ បវត្តំ ចិត្តំ, យញ្ច គមនាទិសាធកំ, បរាមសនាទិសាធកំ វា មជ្ឈេ បវត្តំ, យញ្ច ឋានាចាវនបយោគសាធកំ, តេសុ អយមេវេកោ បច្ឆិមោ ចិត្តកោដ្ឋាសោ ឥធ អធិប្បេតោ ‘ថេនោ’តិ អបរេ’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ឩនមាសកមាសបាទាទីសុ ‘‘អវហរណចិត្តេសុ ឯកចិត្តកោដ្ឋាសោតិ អាចរិយា វទន្តី’’តិ វុត្តំ.

បញ្ចវីសតិអវហារកថាវណ្ណនា

បញ្ចវីសតិ អវហារា នាម វចនភេទេនេវ ភិន្នា, អត្ថតោ បន អភិន្នា. អាកុលា ទុវិញ្ញេយ្យវិនិច្ឆយាតិ អាចរិយានំ មុខេ សន្តិកេ សព្ពាការេន អគ្គហិតវិនិច្ឆយានំ ទុវិញ្ញេយ្យា. ទុកតិកបដ្ឋានបាឡិ (បដ្ឋា. ៥.១.១ អាទយោ, ទុកតិកបដ្ឋានបាឡិ) វិយ អាកុលា ទុវិញ្ញេយ្យវិនិច្ឆយា, កេវលំ តំ អាចរិយា បុព្ពាបរវិរោធមកត្វា សង្គីតិតោ បដ្ឋាយ អាគតនយមវិនាសេត្វា វណ្ណយន្តីតិ ‘‘បដ្ឋានបាឡិមិវាតិ អបរេ វទន្តី’’តិ ច វុត្តា. បោរាណាតិ សង្គីតិអាចរិយា. អយមេត្ថ សាមីចិ ឯវ, សចេ ន ទេតិ, អាបត្តិ នត្ថិ, បារាជិកភយា បន យថា សិក្ខាកាមោ ទេតិ, ឯវំ ទាតព្ពមេវ. យានិ បនេត្ថ វត្ថូនិ, តានិ សីហឡទីបេ អាចរិយេហិ សង្ឃាទីនមនុមតិយា អដ្ឋកថាសុ បក្ខិត្តានិ, ‘‘អនាគតេ ព្រហ្មចារីនំ ហិតត្ថាយ បោត្ថការុឡ្ហកាលតោ បច្ឆាបី’’តិ វុត្តំ. អាណត្តិកំ អាណត្តិក្ខណេបិ គណ្ហាតិ, កាលន្តរេនាបិ អត្ថសាធកោ, កាលន្តរំ សន្ធាយាតិ ឥទមេតេសំ នានត្តំ. ភដ្ឋេតិ អបគតេ. អន្តរសមុទ្ទេ អតុរុមុហុទេ. ផរតិ សាធេតិ. នវធោតោតិ នវកតោ. បាសាណសក្ខរន្តិ បាសាណញ្ច សក្ខរញ្ច.

ភូមដ្ឋកថាទិវណ្ណនា

៩៤. មហាអដ្ឋកថាយំ បន សច្ចេបិ អលិកេបិ ទុក្កដមេវ វុត្តំ, តំ បមាទលិខិតន្តិ វេទិតព្ពន្តិ យថេតរហិ យុត្តិយា គហេតព្ពា. តត្ថ ‘‘ចតុវគ្គេន ឋបេត្វា ឧបសម្បទបវារណអព្ភានាទិសព្ពំ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ’’ច្ចេវ វត្តព្ពេ ‘‘ឧបសម្បទបវារណកថិនព្ភានាទីនី’’តិ លិខន្តីតិ វេទិតព្ពំ. តំ អាចរិយា ‘‘បមាទលេខា’’ត្វេវ វណ្ណយន្តិ, តេន វុត្តំ ‘‘បមាទលិខិត’’ន្តិ. យំ យំ វចនំ មុសា, តត្ថ តត្ថ បាចិត្តិយន្តិ វុត្តំ. ទុក្កដស្ស វចនេ បយោជនាភាវា ‘‘អទិន្នាទានស្ស បុព្ពបយោគេ’’តិ វុត្តំ. អញ្ញេសម្បិ បុព្ពបយោគេ បាចិត្តិយដ្ឋានេ បាចិត្តិយមេវ. បមាទលិខិតន្តិ ឯត្ថ ឥធ អធិប្បេតមេវ គហេត្វា អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ គហិតេ សមេតិ វិយ. អាចរិយា បន ‘‘បាចិត្តិយដ្ឋានេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ វត្វា ទុក្កដេ វិសុំ វត្តព្ពេ ‘‘សច្ចាលិកេ’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា ‘‘បមាទលេខា’’តិ វទន្តីតិ វេទិតព្ពាតិ. ‘‘កុសលចិត្តេន គមនេ អនាបត្តី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘ទានញ្ច ទស្សាមី’’តិ វចនេន អនាបត្តិ វិយ.

បាចិត្តិយដ្ឋានេ ទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ បាចិត្តិយេន សទ្ធិំ ទុក្កដមាបជ្ជតិ. ពហុកាបិ អាបត្តិយោ ហោន្តូតិ ខណនព្យូហនុទ្ធរណេសុ ទស ទស កត្វា អាបត្តិយោ អាបន្នោ, តេសុ ឧទ្ធរណេ ទស បាចិត្តិយោ ទេសេត្វា មុច្ចតិ, ជាតិវសេន ‘‘ឯកមេវ ទេសេត្វា មុច្ចតី’’តិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ, តស្មា បុរិមេន សមេតិ. ‘‘សមោធានេត្វា ទស្សិតបយោគេ ‘‘ទុក្កដ’’ន្តិ វុត្តត្តា សមានបយោគា ពហុទុក្កដត្តំ ញាបេតិ. ខណនេ ពហុកានីតិ សមានបយោគត្តា ន បដិប្បស្សម្ភតិ. អដ្ឋកថាចរិយប្បមាណេនាតិ យថា បនេត្ថ, ឯវំ អញ្ញេសុបិ ឯវរូបានិ អដ្ឋកថាយ អាគតវចនានិ សង្គីតិតោ បដ្ឋាយ អាគតត្តា គហេតព្ពានីតិ អត្ថោ. ‘‘ឥធ ទុតិយបារាជិកេ គហេតព្ពា, ន អញ្ញេសូ’’តិ ធម្មសិរិត្ថេរោ កិរាហ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘បុរិមខណនំ បច្ឆិមំ បត្វា បដិប្បស្សម្ភតិ, តេនេវ ឯកមេវ ទេសេត្វា មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ, ‘‘វិសភាគកិរិយំ វា បត្វា បុរិមំ បដិប្បស្សម្ភតី’’តិ ច វុត្តំ.

ឯវំ ឯកដ្ឋានេ ឋិតាយ កុម្ភិយា ឋានាចាវនញ្ចេត្ថ ឆហាការេហិ វេទិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. កុម្ភិយាតិ ភុម្មវចនំ. ឧទ្ធំ ឧក្ខិបន្តោ កេសគ្គមត្តម្បិ ភូមិតោ មោចេតិ, បារាជិកន្តិ ឯត្ថ មុខវដ្ដិយា ផុដ្ឋោកាសំ ពុន្ទេន មោចិតេ ‘‘ឋានាចាវនញ្ចេត្ថ ឆហាការេហិ វេទិតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា សមេតិ, តថា អវត្វា ‘‘ភូមិតោ មុត្តេ កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កន្តេ ភូមិតោ មោចិតំ នាម ហោតី’’តិ ទឡ្ហំ កត្វា វទន្តិ, ឧបបរិក្ខិត្វា គហេតព្ពំ. ឯត្ថ ឯកច្ចេ ឯវំ អត្ថំ វទន្តិ ‘‘បុព្ពេ ខណន្តេន អវសេសដ្ឋានានិ វិយោជិតានិ, តស្មិំ វិមុត្តេ បារាជិក’’ន្តិ. សង្ខេបមហាបច្ចរិយាទីសុ វុត្តវចនស្ស បមាទលេខភាវោ ‘‘អត្តនោ ភាជនគតំ វា ករោតិ, មុដ្ឋិំ វា ឆិន្ទតី’’តិ វចនេន ទីបិតោ.

យំ បន ‘‘បីតមត្តេ បារាជិក’’ន្តិ វុត្តំ, តំ យថេតរហិ ‘‘បញ្ចវិញ្ញាណា ឧប្បន្នវត្ថុកា ឧប្បន្នារម្មណា’’តិ បទស្ស ‘‘ឧប្បន្នវត្ថុកាហិ អនាគតបដិក្ខេបោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនំ ‘‘អសម្ភិន្នវត្ថុកា អសម្ភិន្នារម្មណា បុរេជាតវត្ថុកា បុរេជាតារម្មណា’’តិ វចនមបេក្ខិត្វា អតីតានាគតបដិក្ខេបោតិ បរិវត្តេតិ, តថា តាទិសេហិ បរិវត្ត’ន្តិ វេទិតព្ពំ. ន ហិ អដ្ឋកថាចរិយា បុព្ពាបរវិរុទ្ធំ វទន្តិ. យំ បន អាចរិយា ‘‘ឥទំ បមាទលិខិត’’ន្តិ អបនេត្វា បដិក្ខិបិត្វា វចនកាលេ វាចេន្តិ, ឧទ្ទិសន្តិ, តមេវ ច ឥមិនាបិ អាចរិយេន ‘‘បមាទលិខិត’’ន្តិ បដិក្ខិត្តំ. យញ្ច សុត្តំ ទស្សេត្វា តេ បដិក្ខិបន្តិ, តមេវ ច ទស្សេន្តេន ឥមិនា បដិក្ខិត្តំ, តេន វុត្តំ ‘‘តំ បន តត្ថេវា’’តិអាទិ.

អនាបត្តិមត្តមេវ វុត្តន្តិ នេវ អវហារោ ន គីវា អនាបត្តីតិ ព្យញ្ជនតោវ ភេទោ, ន អត្ថតោតិ ទស្សនត្ថំ. តំ បមាទលិខិតំ កតរេហីតិ ចេ? បុព្ពេ វុត្តប្បការេហិ, លេខកេហិ វា, ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ‘‘ន ហិ តទេវ ពហូសុ ឋានេសុ យុត្តតោ បារាជិកមហុត្វា កត្ថចិ ហោតី’’តិ សព្ពំ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ទុដ្ឋបិតំ វា ឋបេតីតិ ឯត្ថ តតោ បគ្ឃរិស្សតីតិ ឋានាចាវនំ សន្ធាយ កតត្តា បារាជិកំ តំ បន គណ្ហតុ វា មា វា តត្ថេវ ‘‘ភិន្ទតី’’តិអាទិវចនតោ វេទិតព្ពំ. ‘‘តត្ថេវាតិ ឋានាចាវនំ អករោន្តោវ ឋានា អចាវេតុកាមោវ កេវលំ ‘ភិន្ទតី’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ ច ញាបេតព្ព’’ន្តិ អញ្ញតរស្មិំ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. តថា ‘‘បគ្ឃរិតេហិ តិន្តបំសុំ គហេត្វា ឧទកេ បក្ខិបិត្វា បចិត្វា គហេតុំ សក្កា, តស្មា គហណមេវ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ អបរេ. ‘‘រិត្តកុម្ភិយា ឧបរិ ករោតិ, ភណ្ឌទេយ្យ’’ន្តិ វុត្តំ, តំ អាណត្តិយា វិរុជ្ឈតិ, ‘‘យទា សក្កោសិ, តទា តំ ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ អត្ថសាធកោ អាណត្តិកាលេ ឯវ បារាជិកំ. អបិច អាវាដកាទីនិ ថាវរបយោគានិ ច ឯត្ថ សាធកានិ. នត្ថិ កាលកតបយោគានិ បារាជិកវត្ថូនីតិ តស្មា ឧបបរិក្ខិតព្ពន្តិ ឯកេ. យត្ថ យត្ថ ‘‘អបរេ’’តិ វា ‘‘ឯកេ’’តិ វា វុច្ចតិ, តត្ថ តត្ថ សុដ្ឋុ ឧបបរិក្ខិត្វា យុត្តំ គហេតព្ពំ, ឥតរំ ឆឌ្ឌេតព្ពំ. វទន្តីតិ អាចរិយា វទន្តិ. ន, អញ្ញថា គហេតព្ពត្ថតោតិ បាឡិបរិហរណត្ថំ វុត្តំ. ឯវមេកេ វទន្តីតិ តំ ន គហេតព្ពំ. កស្មា? ‘‘បស្សាវំ វា ឆឌ្ឌេតី’’តិ ច ‘‘អបរិភោគំ វា ករោតី’’តិ ច អត្ថតោ ឯកត្តា, អដ្ឋកថាយ ‘‘មុគ្គរេន បោថេត្វា ភិន្ទតី’’តិ វុត្តត្តាបិ.

អយំ បនេត្ថ សារោតិអាទិកថាយ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយស្ស វចន’’ន្តិ ធម្មសិរិត្ថេរោ អាហ. សង្គហាចរិយានំ វាទោតិ ឯកេ. បុព្ពេ វុត្តាបិ តេ ឯវ, តស្មា វោហារវសេនាតិ អឆឌ្ឌេតុកាមម្បិ តថា ករោន្តំ ‘‘ឆឌ្ឌេតី’’តិ វោហរន្តិ. ឯវមេតេសំ បទានំ អត្ថោ គហេតព្ពោតិ ឯវំ សន្តេ ‘‘ឋានាចាវនស្ស នត្ថិតាយ ទុក្កដ’’ន្តិ អដ្ឋកថាវចនេន អតិវិយ សមេតិ, តត្ថ ឋានាចាវនចិត្តស្ស នត្ថិតាយ ឋានា ចុតម្បិ ន ‘‘ឋានា ចុត’’ន្តិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ឥតរថាបីតិ ថេយ្យចិត្តាភាវា ឋានា ចាវេតុកាមស្សបិ ទុក្កដំ យុជ្ជតិ.

៩៦. សយមេវ បតិតមោរស្សេវ ឥតោ ចិតោ ច ករោតោ ថុល្លច្ចយំ. អាកាសដ្ឋវិនិច្ឆយេ តប្បសង្គេន តស្មិំ វេហាសាទិគតេបិ អសម្មោហត្ថំ ឯវំ គហេតព្ពន្តិ វុត្តំ. ‘‘ឯវមញ្ញត្រាបិ សាមិសេ’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘ឋានាចាវនំ អករោន្តោ ចាលេតី’’តិ វចនតោ ឋានាចាវនេ ថុល្លច្ចយំ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. កេចិ អផន្ទាបេត្វា ឋានាចាវនាចាវនេហិបិ ទុក្កដថុល្លច្ចយេ វទន្តិ. ‘‘តេ ឋានាចាវនំ អករោន្តោតិ ឥមំ អដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា បដិសេធេតព្ពា’’តិ កេចិ វទន្តិ, វីមំសិតព្ពំ.

៩៧. ឆេទនមោចនាទិ ឧបរិភាគំ សន្ធាយ វុត្តំ. អវស្សំ ឋានតោ អាកាសគតំ ករោតិ. ឯត្ថ ‘‘ឯកកោដិំ នីហរិត្វា ឋបិតេ វំសេ ឋិតស្ស អាកាសករណំ សន្ធាយា’’តិ កេចិ វទន្តិ. តេ បន អថ ‘‘មូលំ អច្ឆេត្វា វលយំ ឥតោ ចិតោ ច សារេតិ, រក្ខតិ. សចេ បន មូលតោ អនីហរិត្វាបិ ហត្ថេន គហេត្វា អាកាសគតំ ករោតិ, បារាជិក’’ន្តិ អដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា បដិសេធេតព្ពា. ភិត្តិនិស្សិតន្តិ ភិត្តិយា ឧបត្ថម្ភិតំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ឯកេ. ភិត្តិំ និស្សាយ ឋបិតន្តិ នាគទន្តាទីសុ ឋិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឆិន្នមត្តេតិ ឧបរិ ឧគ្គន្ត្វា ឋិតំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៩៨. ឧបរិ ឋិតស្ស បិដ្ឋិយាតិ ឯត្ថ អធោ ឱសារណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ហេដ្ឋា ឱសារេន្តស្ស ឧបរិមស្ស បិដ្ឋិយា ហេដ្ឋិមេន ឋិតោកាសំ អតិក្កន្តមត្តេ បារាជិកំ, ឧទ្ធំ ឧក្ខិបន្តស្ស ឧទកតោ មុត្តមត្តេ. ‘‘ឯវំ គហិតេ ភូមដ្ឋេ វុត្តេន សមេតី’’តិ វទន្តិ. មតមច្ឆានំ ឋិតដ្ឋានមេវ ឋានំ កិរ. ថេយ្យចិត្តេន មារេត្វា គណ្ហតោ ឩនបាទគ្ឃនកេ ទុក្កដំ, សហបយោគត្តា បាចិត្តិយំ នត្ថីតិ ឯកេ. មទនផលវសាទីនីតិ ឯត្ថ សីហឡភាសា កិរ វស ឥតិ វិសន្តិ អត្ថោ, គរុឡាការេន កតុប្បេយិតំ វា.

៩៩. បុព្ពេ បាសេ ពទ្ធសូករឧបមាយ វុត្តា ឯវ. ‘‘ថលេ ឋបិតាយ នាវាយ ន ផុដ្ឋោកាសមត្តមេវា’’តិ បាឋោ. ‘‘វាតោ អាគម្មាតិ វចនតោ វាតស្ស នត្ថិកាលេ បយោគស្ស កតត្តា អវហារោ នត្ថិ, អត្ថិកាលេ ចេ កតោ, អវហារោវា’’តិ វទន្តិ. ‘‘ភណ្ឌទេយ្យំ បន កេសន្តិ ចេ? យេសំ ហត្ថេ កហាបណានិ គហិតានិ, តេសំ វា, នាវាសាមិនា នាវាយ អគ្គហិតាយ នាវាសាមិកស្ស វា’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

១០៤. និរម្ពិត្វា ឧបរិ. អកតំ វា បន បតិដ្ឋបេតីតិ អបុព្ពំ វា បដ្ឋបេតីតិ អត្ថោ.

១០៦. គាមដ្ឋេ វា ‘‘គាមោ នាមា’’តិ ន វុត្តំ បឋមំ គាមលក្ខណស្ស សព្ពសោ វុត្តត្តា.

១០៧. អរញ្ញដ្ឋេ អរញ្ញំ នាមាតិ បុន ន កេវលំ បុព្ពេ វុត្តលក្ខណញ្ញេវ អរញ្ញន្តិ ឥធាធិប្បេតំ, កិន្តុ បរបរិគ្គហិតមេវ ចេតំ ហោតិ, តំ ឥធាធិប្បេតន្តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តេនេវ អត្ថេបិ អរញ្ញគ្គហណំ កតំ. អគ្គេបិ មូលេបិ ឆិន្នាតិ ឯត្ថ ‘‘ន វេឋេត្វា ឋិតា, ឆិន្នមត្តេ បតនកំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. តច្ឆេត្វា ឋបិតោតិ អរញ្ញសាមិកេហិ បរេហិ លទ្ធេហិ តច្ឆេត្វា ឋបិតោ. អទ្ធគតោបីតិ ចិរកាលិកោបិ. ‘‘ន គហេតព្ពោតិ អរញ្ញសាមិកេហិ អនុញ្ញាតេនបី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ឆល្លិយា បរិយោនទ្ធំ ហោតីតិ ឥមិនា សាមិកានំ និរបេក្ខតំ ទីបេតិ. តេន វុត្តំ ‘‘គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ. យទិ សាមិកានំ សាបេក្ខតា អត្ថិ, ន វដ្ដតិ.

១០៨. តត្ថ ‘‘ភាជនេសុ បោក្ខរណីតឡាកេសុ ច គាវោ បក្កោសតីតិ ឥតោ បដ្ឋាយ តយោ ទស វារា អាទិមេវ ទស្សេត្វា សំខិត្តា’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. និព្ពហនឧទកំ នាម តឡាករក្ខណត្ថាយ អធិកោទកនិក្ខមនទ្វារេន និក្ខមនឧទកំ. ‘‘គហេតុំ ន លភតីតិ សាមីចិកម្មំ ន ហោតី’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ឥតោ បដ្ឋាយ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ វុត្តេ អនុគណ្ឋិបទេតិ គហេតព្ពំ. អនិក្ខន្តេ ឧទកេតិ បាឋសេសោ, សុក្ខមាតិកាបយោគត្តា ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តឡាកំ និស្សាយ ខេត្តស្ស កតត្តាតិ ‘‘សព្ពសាធារណំ តឡាកំ ហោតី’’តិ បឋមំ វុត្តត្តា តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘យស្មា តឡាកគតំ ឧទកំ សព្ពសាធារណម្បិ មាតិកាយ សតិ តំ អតិក្កមិត្វា គហេតុំ ន វដ្ដតិ, តស្មា តំ សន្ធាយ កុរុន្ទិយាទីសុ អវហារោតិ វុត្ត’’ន្តិ អបរេ អាហូតិ. ឥមិនា លក្ខណេន ន សមេតីតិ យស្មា សព្ពសាធារណទេសោ នាម តញ្ច តឡាកំ សព្ពសាធារណំ, កតិកាភាវា ច មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តមេវ យុត្តន្តិ អាហាចរិយោ.

១០៩. ‘‘តតោ បដ្ឋាយ អវហារោ នត្ថីតិ ថេយ្យាយបិ គណ្ហតោ, តស្មា យថាមុណ្ឌមហាជេតព្ពត្តា, អរក្ខិតព្ពត្តា, សព្ពសាធារណត្តា ច អញ្ញម្បិ សង្ឃសន្តកំ ឥទំ ន ហោតី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

១១០. ឧជុកមេវ តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ ‘‘សមីបេ រុក្ខសាខាទីហិ សន្ធារិតត្តា ឦសកំ ខលិត្វា ឧជុកមេវ តិដ្ឋតិ ចេ, អវហារោ. ឆិន្នវេណុ វិយ តិដ្ឋតិ ចេ, អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ, តំ សុវុត្តំ, តស្ស វិនិច្ឆយេ ‘‘សចេ តានិ រក្ខន្តី’’តិ វុត្តត្តា. នោ អញ្ញថាតិ សម្បត្តេ ចេ វាតេ វាតមុខសោធនំ ករោតិ, បារាជិកន្តិ អត្ថោ.

១១១. អញ្ញេសុ បន វិចារណា ឯវ នត្ថីតិ តេសុ អប្បដិក្ខិបិតត្តា អយមេវ វិនិច្ឆយោតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ឯតេន ធុរនិក្ខេបំ កត្វាបិ ចោរេហិ អាហដំ ចោទេត្វា គណ្ហតោ អនាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតី’’តិ វុត្តំ.

១១២. ឯសេវ នយោតិ ឧទ្ធារេយេវ បារាជិកំ, កស្មា? អញ្ញេហិ បត្តេហិ សាធារណស្ស សញ្ញាណស្ស វុត្តត្តា. បទវារេនាតិ ចោរេន នីហរិត្វា ទិន្នំ គហេត្វា គច្ឆតោ. គាមទ្វារន្តិ វោហារមត្តមេវ, គាមន្តិ អត្ថោ អាណត្តិយា ទដ្ឋព្ពត្តា, ទ្វិន្នម្បិ ឧទ្ធារេ ឯវ បារាជិកំ. អសុកំ នាម គាមំ គន្ត្វាតិ វចនេន យាវ តស្ស គាមស្ស បរតោ ឧបចារោ, សព្ពមេតំ អាណត្តមេវ ហោតិ. ‘‘ឋត្វា វា និសីទិត្វា វា វិស្សមិត្វា បុរិមថេយ្យចិត្តំ វូបសមិត្វា គមនត្ថញ្ចេ ភណ្ឌំ ន និក្ខិត្តំ, យថាគហិតមេវ, បទវារេន ការេតព្ពោតិ, និក្ខិត្តញ្ចេ, ឧទ្ធារេនា’’តិ ច លិខិតំ. កេវលំ ‘‘លិខិត’’ន្តិ វុត្តេ គណ្ឋិបទេ គហេតព្ពំ. ថេយ្យចិត្តេន បរិភុញ្ជន្តោតិ ឋានាចាវនំ អកត្វា និវត្ថបារុតនីហារេន ‘‘បុព្ពេវេទំ មយា គហិត’’ន្តិ ថេយ្យចិត្តេន បរិភុញ្ជន្តោ. ‘‘នដ្ឋេ ភណ្ឌទេយ្យំ កិរា’’តិ លិខិតំ. ‘‘អញ្ញោ វា’’តិ វចនេន យេន ឋបិតំ, តេន ទិន្នេ អនាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតិ គោបកស្ស ទានេ វិយ, ‘‘កេវលំ ឥធ ភណ្ឌទេយ្យន្តិ អបរេ’’តិ វុត្តំ. ‘‘អញ្ញោ វា’’តិ វចនតោ យេន ឋបិតំ. សោ វាតិបិ លព្ភតីតិ វិចារេត្វា គហេតព្ពោ. វា-សទ្ទេន យស្ស ហត្ថេ ឋបិតំ, សោ វា ទេតិ រាជគហេ គណកោ វិយ ធនិយស្ស, តស្មា បារាជិកំ យុត្តំ វិយ.

តវ ថូលសាដកោ លទ្ធោតិ វុត្តក្ខណេ មុសាវាទេ ទុក្កដំ. តស្ស នាមំ លិខិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘តេន ‘គហេត្វា ឋបេយ្យាសី’តិ អាណត្តត្តា នាមលេខនកាលេ អនាបត្តិ កុសសង្កមនសទិសំ ន ហោតី’’តិ វុត្តំ. ន ជានន្តីតិ ន សុណន្តីតិ អត្ថោ. សចេ ជានិត្វាបិ ចិត្តេន ន សម្បដិច្ឆន្តិ ឯសេវ នយោ. ជានន្តេន បន រក្ខិតុំ អនិច្ឆន្តេ បដិក្ខិបិតព្ពមេវ ឯតន្តិ វត្តំ ជានិតព្ពំ. ឧម្មគ្គេនាតិ បុរាបាណំ ខណិត្វា កតមគ្គេនាតិ អត្ថោ.

និស្សិតវារិកស្ស បន សភាគា ភត្តំ ទេន្តិ, តស្មា យថា វិហារេ បន្តិ, តថេវ កាតព្ពន្តិ សម្បត្តវារំ អគ្គហេតុំ ន លភន្តិ, ‘‘តស្ស វា សភាគា អទាតុំ ន លភន្តី’’តិ វុត្តំ. អត្តទុតិយស្សាតិ ន ហិ ឯកេនានីតំ ទ្វិន្នំ បហោតិ, សចេ បហោតិ បាបេតព្ពោតិ ទស្សេតុំ ‘‘យស្ស វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘បរិបុច្ឆំ ទេតីតិ បុច្ឆិតបញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនំ ករោតី’’តិ លិខិតំ. សង្ឃស្ស ភារំ នាម ‘‘សទ្ធម្មវាចនា ឯវា’’តិ វុត្តំ, ‘‘នវកម្មិកោបិ វុច្ចតី’’តិ ច, ‘‘ឥតោ ភណ្ឌតោ វដ្ដន្តំ បុន អន្តោ បវិសតីតិ មហាអដ្ឋកថាបទស្ស កុរុន្ទីសង្ខេបដ្ឋកថាហិ អធិប្បាយោ វិវរិតោ’’តិ លិខិតំ.

១១៣. គច្ឆន្តេ យានេ វាតិ ឯត្ថ ‘‘សុង្កដ្ឋានស្ស ពហិ ឋិតំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ ឧបតិស្សត្ថេរោ វទតិ កិរ. ‘‘គច្ឆន្តេ យានេ វាតិអាទិ សុង្កដ្ឋានព្ភន្តរេ គហេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ពហិ ឋិតស្ស វត្តព្ពមេវ នត្ថិ, ‘‘អន្តោ ឋត្វា’’តិ អធិការេ វុត្តត្តា ចេតិ យុត្តំ – យានាទីសុ ឋបិតេ តស្ស បយោគំ វិនាយេវ គតេសុ បារាជិកោ ន ហោតិ. កស្មា ន ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ចេ? សុង្កដ្ឋានស្ស ពហិ ឋិតត្តា. អរញ្ញដ្ឋេ ‘‘អស្សតិយា អតិក្កមន្តស្សបិ ភណ្ឌទេយ្យមេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៧) វុត្តំ តេសំ សបរិគ្គហិតត្តា. ឥធ បន ‘‘អត្រ បវិដ្ឋស្សា’’តិ វចនតោ ន ពហិ ឋិតស្ស, តំ កិរ សុង្កសង្កេតំ. អញ្ញំ ហរាបេតីតិ តត្ថ ‘‘សហត្ថា’’តិ វចនតោ អនាបត្តិ. និស្សគ្គិយានិ ហោន្តីតិ អដ្ឋកថាតោ បាចិត្តិយំ, ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា បរិហរណេ សាទីនវត្តា ទុក្កដំ.

សុង្កដ្ឋានេ សុង្កំ ទត្វាវ គន្តុំ វដ្ដតីតិ ឥទំ ទានិ វត្តព្ពានំ មាតិកាតិ ធម្មសិរិត្ថេរោ. ‘‘អនុរាធបុរស្ស ចតូសុ ទ្វារេសុ សុង្កំ គណ្ហន្តិ, តេសុ ទក្ខិណទ្វារស្ស បុរតោ មគ្គោ ថូបារាមតោ អានន្ទចេតិយំ បទក្ខិណំ កត្វា ជេតវនវិហារស្សន្តរបាការស្សាសន្នេ និវិដ្ឋោ, យោ ន គាមំ បវិសន្តោ ឧបចារំ ឱក្កន្តោ ហោតិ. ថូបារាមតោ ច មហាចេតិយំ បទក្ខិណំ កត្វា រាជវិហារំ គច្ឆន្តោ ន ឱក្កមតី’’តិ កិរ មហាអដ្ឋកថាយំ អាគតំ. ឯត្ថ ចាតិ សុង្កឃាតេ ‘‘ទ្វីហិ លេឌ្ឌុបាតេហីតិ អាចរិយបរម្បរាភតា’’តិ លិខិតំ. ទ្វីហិ លេឌ្ឌុបាតេហីតិ សុង្កឃាតស្ស បរិច្ឆេទេ អដ្ឋបិតេ យុជ្ជតិ, ឋបិតេ បន អតិរេកយោជនម្បិ សុង្កឃាតំ ហោតីតិ តតោ បរំ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតា ឧបចារោតិ គហេតព្ពោ. សោ បនេត្ថាបិ ទុវិធោ ពាហិរព្ភន្តរភេទតោ. តត្ថ ទុតិយលេឌ្ឌុបាតសង្ខាតំ ពាហិរោបចារំ សន្ធាយ បាឡិយំ, មហាអដ្ឋកថាយញ្ច ទុក្កដំ វុត្តំ. អព្ភន្តរំ សន្ធាយ កុរុន្ទិយន្តិ នោ ខន្តិ. ‘‘អត្រ បវិដ្ឋស្ស សុង្កំ គណ្ហន្តូតិ ហិ និយមិតដ្ឋានំ ឯកន្តតោ បារាជិកខេត្តំ ហោតិ, តញ្ច បរិក្ខិត្តំ, ឯកោ លេឌ្ឌុបាតោ ទុក្កដខេត្តំ, អបរិក្ខិត្តញ្ចេ, ទុតិយោ លេឌ្ឌុបាតោតិ នោ អធិប្បាយោ’’តិ អាចរិយោ វទតិ.

១១៤. ធនំ បន គតដ្ឋានេ វឌ្ឍតីតិ ឯត្ថ ‘‘វឌ្ឍិយា សហ អវហារកស្ស ភណ្ឌទេយ្យ’’ន្តិ លិខិតំ. ‘‘តំ វឌ្ឍិំ ទស្សាមី’’តិ អគ្គហេសិ, តត្ថ កម្មំ អករោន្តស្ស វឌ្ឍតីតិ កត្វា វុត្តំ. កេវលំ អាឋបិតខេត្តស្ស ន វឌ្ឍតិ. ‘‘យំ ធនំ វឌ្ឍិ, តំ ទេន្តស្ស អវហារកស្ស វឌ្ឍិយា អទានេ បារាជិកំ ហោតី’’តិ វទន្តិ.

នាមេនាតិ សប្បនាមេន វា សាមិកេន កតេន វា.

១១៦. រាជឃរស្ស អន្តោវត្ថុម្ហិ, បរិក្ខិត្តរាជង្គណំ វា អន្តោវត្ថុ. អបរិក្ខិត្តេ រាជង្គណេ ឋិតស្ស សកលនគរំ ឋានំ. គោណស្ស ‘‘អបរិក្ខិត្តេ ឋិតស្ស អក្កន្តដ្ឋានមេវ ឋាន’’ន្តិ វុត្តត្តា ខណ្ឌទ្វារន្តិ អត្តនា ខណ្ឌិតច្ឆិទ្ទំ. តត្ថេវ ឃាតេតីតិ ‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយារម្មណត្តា វធកចិត្តស្ស បាចិត្តិយំ ហោតីតិ? ន ហោតិ. កស្មា? អទិន្នាទានបយោគត្តា. តម្បិ ថេយ្យចិត្តំ សង្ខារារម្មណំវ ហោតិ. ឥធ តទុភយំ លភតិ សទ្ធិំ បុព្ពភាគាបរភាគេហី’’តិ វុត្តំ.

១១៨. តស្សុទ្ធារេ សព្ពេសំ បារាជិកន្តិ យទិ យោ អាណត្តោ អវស្សំ តំ ភណ្ឌំ ហរតិ, អាណត្តិក្ខណេ ឯវ បារាជិកំ. ‘‘ឥធ តិណ្ណំ កស្មា បារាជិកំ, ននុ ‘តុម្ហេ, ភន្តេ, តយោ ហរថា’តិ វុត្តត្តា ថុល្លច្ចយំ, ឥតរេសញ្ច បដិបាដិយា ឯកេកស្សាណត្តត្តា ឯកេកេន ច ទុក្កដេន ភវិតព្ពំ. កថំ, ឯកោ កិរ មាសគ្ឃនកំ បរិស្សាវនំ ថេនេត្វា ទេសេត្វា និរុស្សាហោ ឯវ វា ហុត្វា បុន មាសគ្ឃនកំ សូចិំ តថេវ កត្វា បុន មាសគ្ឃនកន្តិ ឯវំ សិយាតិ? ន ឯវំ, តំ យថា ឧប្បលថេនកោ យេន វត្ថុ បូរតិ តាវ សឧស្សាហត្តា បារាជិកោ អាសិ, ឯវមិមេ សឧស្សាហាវ ន ទេសយិំសុ វា’’តិ លិខិតំ, បាឡិយំ, អដ្ឋកថាយញ្ច សំវិទហិត្វា គតេសុ ឯកស្សុទ្ធារេ សព្ពេសំ បារាជិកំ វិនា វិយ អាណត្តិយា កិញ្ចាបិ វុត្តំ, អថ ខោ ‘‘តស្សាយំ អត្ថោ’’តិ វត្វា បច្ឆា វុត្តវិនិច្ឆយេសុ ច ឯកភណ្ឌឯកដ្ឋានាទីសុ ច សម្ពហុលា ឯកំ អាណាបេន្តីតិ អាណត្តិមេវ និយមេត្វា វុត្តំ, តស្មា អាណត្តិ ឥច្ឆិតព្ពា វិយ, វីមំសិតព្ពំ. ‘‘‘ឯកភណ្ឌំ ឯកដ្ឋាន’ន្តិ ច បាឋោ ‘ឯកកុលស្ស ភណ្ឌ’ន្តិ វចនតោ’’តិ វទន្តិ.

១១៩-១២០. ឱចរកេ វុត្តនយេនេវាតិ អវស្សំហារិយេ ភណ្ឌេ. តំ សង្កេតន្តិ តស្ស សង្កេតស្ស. អថ វា តំ សង្កេតំ អតិក្កមិត្វា បច្ឆា វា. អបត្វា បុរេ វា. ឯស នយោ តំ និមិត្តន្តិ ឯត្ថាបិ. អក្ខិនិខណនាទិកម្មំ លហុកំ ឥត្តរកាលំ, តង្ខណេ ឯវ ភណ្ឌំ អវហរិតុំ ន សក្កា, កិញ្ចិ ភណ្ឌំ ទូរំ ហោតិ, កិញ្ចិ ភារិយំ, តំ គហេតុំ យាវ គច្ឆតិ យាវ ឧក្ខិបតិ, តាវ និមិត្តស្ស បច្ឆា ហោតិ. សចេ តំ ភណ្ឌំ អធិគតំ វិយ អាសន្នំ, លហុកញ្ច, សក្កា និមិត្តក្ខណេ អវហរិតុំ, តមេវ សន្ធាយ វុត្តំ កិន្តិ? ន, បុព្ពេ វុត្តម្បិ ‘‘តតោ បដ្ឋាយ តេនេវ និមិត្តេន អវហរតី’’តិ វុច្ចតិ អារទ្ធត្តា. យទិ ឯវំ ‘‘បុរេភត្តបយោគោ ឯសោ’’តិ វារោ បមាណំ ហោតិ, ន ច តំ បមាណំ មហាបទុមត្ថេរវាទស្ស បច្ឆា វុត្តត្តា, ន សង្កេតកម្មំ វិយ និមិត្តកម្មំ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថ ហិ កាលបរិច្ឆេទោ អត្ថិ, ឥធ នត្ថិ, ឥទមេវ តេសំ នានត្តំ.

១២១. តញ្ច អសម្មោហត្ថន្តិ ឯកោ ‘‘បុរេភត្តាទីសុ វា, អក្ខិនិខណនាទីនិ វា ទិស្វា គណ្ហា’’តិ, ឯកោ គហេតព្ពំ ភណ្ឌនិស្សិតំ កត្វា ‘‘បុរេភត្តំ ឯវំ វណ្ណសណ្ឋានំ ភណ្ឌំ គណ្ហា’’តិ វទតិ, ឯវំវិធេសុ អសម្មោហត្ថំ ឯវំវិធំ សង្កេតំ និមិត្តញ្ច ទស្សេតុន្តិ ច, យថាធិប្បាយន្តិ ទុតិយោ តតិយស្ស តតិយោ ចតុត្ថស្សាតិ ឯវំ បដិបាដិយា ចេ វទន្តីតិ អត្ថោ. សចេ ទុតិយោ ចតុត្ថស្ស វទេតិ, ន យថាធិប្បាយោតិ ច. ‘‘បដិគ្គហិតមត្តេតិ អវស្សំ ចេ បដិគ្គណ្ហាតិ, បុព្ពេវ ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ ច លិខិតំ. បដិគ្គណ្ហកានំ ទុក្កដំ សព្ពត្ថោកាសាភាវតោ ន វុត្តំ. បារាជិកាបជ្ជនេនេតំ ទុក្កដំ អាបជ្ជិត្វា អាបជ្ជន្តិ កិរ. អត្ថសាធកាណត្តិចេតនាខណេ ឯវ បារាជិកោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ មគ្គដ្ឋានិយំ កតរំ, កតរំ ផលដ្ឋានិយន្តិ ‘‘អត្ថសាធកចេតនា នាម មគ្គានន្តរផលសទិសា’’តិ វុត្តត្តា ផលដ្ឋានិយា ចេតនាតិ សិទ្ធំ. អាណត្តិ ចេ មគ្គដ្ឋានិយា សិយា, ចេតនាសហជត្តា ន សម្ភវតិ, តថា ភណ្ឌស្ស អវស្សំហារិតា ច ន សម្ភវតិ. អាណត្តិក្ខណេ ឯវ ហិ តំ អវស្សំហារិតំ ជាតន្តិ អវហារកស្ស បដិគ្គណ្ហញ្ចេ, តម្បិ ន សម្ភវតិ អនាគតត្តា. ចេតនា ចេ មគ្គដ្ឋានិយា ហោតិ, អាណត្តិអាទីសុ អញ្ញតរំ, ភណ្ឌស្ស អវស្សំហារិតា ឯវ វា ផលដ្ឋានិយា ចេ, អត្ថោ ន សម្ភវតិ. បារាជិកាបត្តិ ឯវ ហិ ផលដ្ឋានិយា ភវិតុមរហតិ, ន អញ្ញន្តិ ឯវំ តាវ ឥធ ឱបម្មសំសន្ទនំ សម្ភវតិ ចេតនា មគ្គដ្ឋានិយា, តស្សា បារាជិកាបត្តិភាវោ ផលដ្ឋានិយោ. យថា កិំ? យថា បដិសម្ភិទាមគ្គេ ‘‘សទ្ធាយ ញាណំ ធម្មបដិសម្ភិទា. សទ្ធាយ សទ្ទត្ថេ ញាណំ អត្ថបដិសម្ភិទា’’តិ ឯត្ថ អញ្ញោ សទ្ធោ, អញ្ញោ សទ្ធាយ សទ្ទត្ថោតិ សិទ្ធំ, យថា ច ‘‘ឯកោ អមោហសង្ខាតោ ធម្មោ សម្បយុត្តកានំ ធម្មានំ ហេតុបច្ចយេន បច្ចយោ អធិបតិសហជាតអញ្ញមញ្ញនិស្សយឥន្ទ្រិយមគ្គសម្បយុត្តអត្ថិអវិគតបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ ឯត្ថ អមោហោ ធម្មោ អញ្ញោ, អញ្ញេ តស្ស ហេតុបច្ចយតាទយោតិ សិទ្ធំ. យថា ច វិនយបិដកេ យានិ ឆ អាបត្តិសមុដ្ឋានានិ, ឯវំ យថាសម្ភវំ ‘‘សត្ត អាបត្តិក្ខន្ធា’’តិ វុច្ចន្តិ, តេសំ អញ្ញា អាបត្តិសមុដ្ឋានតា, អញ្ញោ អាបត្តិក្ខន្ធភាវោតិ សិទ្ធំ. ឥមិនា អាបត្តិក្ខន្ធនយេន អាបត្តាធិករណស្ស កតិ ឋានានីតិ? សត្ត អាបត្តិក្ខន្ធា ឋានានីតិ. កតិ វត្ថូនីតិ? សត្ត អាបត្តិក្ខន្ធា វត្ថូនីតិ. កតិ ភូមិយោតិ? សត្ត អាបត្តិក្ខន្ធា ភូមិយោតិ ឯវមាទយោបិ ទស្សេតព្ពា. តថា ហិ តស្សា ឯវំ មគ្គដ្ឋានិយាយ អត្ថសាធិកាយ ចេតនាយ យស្មា អញ្ញា បារាជិកាបត្តិតា អនត្ថន្តរភូតា អាការវិសេសសង្ខាតា ផលដ្ឋានិយា អត្ថិ, តស្មា ‘‘អត្ថសាធកចេតនា នាម មគ្គានន្តរផលសទិសា’’តិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. អថ វា កេវលំ ធម្មនិយាមត្តំយេវ ឧបមត្តេន អាចរិយេន ឯវំ វុត្តន្តិបិ សម្ភវតីតិ ន តត្ថ ឱបម្មសំសន្ទនំ បរិយេសិតព្ពំ, ‘‘ឥទំ សព្ពំ កេវលំ តក្កវសេន វុត្តត្តា វិចារេត្វា គហេតព្ព’’ន្តិ អាចរិយោ.

ភូមដ្ឋកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាបត្តិភេទវណ្ណនា

១២២. ‘‘វិភង្គនយទស្សនតោ’’តិ វុត្តត្តា តំ សម្បាទេតុំ ‘‘ឥទានិ តត្ថ តត្ថា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ អង្គវត្ថុភេទេន ចាតិ អវហារង្គជាននភេទេន វត្ថុស្ស ហរិតព្ពភណ្ឌស្ស គរុកលហុកភាវភេទេនាតិ អត្ថោ. អថ វា អង្គញ្ច វត្ថុភេទេន អាបត្តិភេទញ្ច ទស្សេន្តោតិ អត្ថោ. អតិរេកមាសកោ ឩនបញ្ចមាសកោតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ ន វុត្តោ, តីហិបិ ឯកោ ឯវ បរិច្ឆេទោ វុត្តោតិ. អនជ្ឈាវុដ្ឋកំ នាម អរញ្ញបាលកាទិនា ន កេនចិ មមាយិតំ. ឆឌ្ឌិតំ នាម អនត្ថិកភាវេន អតិរេកមត្តាទិនា សាមិកេន ឆឌ្ឌិតំ. នដ្ឋំ បរិយេសិត្វា ឆិន្នាលយត្តា ឆិន្នមូលកំ. អស្សាមិកវត្ថូតិ អច្ឆិន្នមូលកម្បិ យស្ស សាមិកោ កោចិ នោ ហោតិ, និរបេក្ខា វា បរិច្ចជន្តិ, យំ វា បរិច្ចត្តំ ទេវតាទីនំ, ឥទំ សព្ពំ អស្សាមិកវត្ថុ នាម. ទេវតាទីនំ វា ពុទ្ធធម្មានំ វា បរិច្ចត្តំ បរេហិ ចេ អារក្ខកេហិ បរិគ្គហិតំ, បរបរិគ្គហិតមេវ. តថារូបេ ហិ អទិន្នាទានេ រាជានោ ចោរំ គហេត្វា ហននាទិកំ ករេយ្យុំ, អនារក្ខកេ បន អាវាសេ, អភិក្ខុកេ អនារាមិកាទិកេ ច យំ ពុទ្ធធម្មស្ស សន្តកំ, តំ ‘‘អាគតាគតេហិ ភិក្ខូហិ រក្ខិតព្ពំ គោបេតព្ពំ មមាយិតព្ព’’ន្តិ វចនតោ អភិក្ខុកាវាសសង្ឃសន្តកំ វិយ បរបរិគ្គហិតសង្ខ្យមេវ គច្ឆតីតិ ឆាយា ទិស្សតិ. ឥស្សរោ ហិ យោ កោចិ ភិក្ខុ តាទិសេ បរិក្ខារេ ចោរេហិបិ គយ្ហមានេ វារេតុំ បដិពលោ ចេ, ពលក្ការេន អច្ឆិន្ទិត្វា យថាឋានេ ឋបេតុន្តិ. អបរិគ្គហិតេ បរសន្តកសញ្ញិស្ស ឆសុ អាការេសុ វិជ្ជមានេសុបិ អនាបត្តិ វិយ ទិស្សតិ, ‘‘យំ បរបរិគ្គហិតញ្ច ហោតី’’តិ អង្គភាវោ កិញ្ចាបិ ទិស្សតិ, បរសន្តកេ តថា បដិបន្នកេ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. អត្តនោ សន្តកំ ចោរេហិ ហដំ, ចោរបរិគ្គហិតត្តា បរបរិគ្គហិតំ ហោតិ, តស្មា បរោ ចេតំ ថេយ្យចិត្តោ គណ្ហតិ, បារាជិកំ. សាមិកោ ឯវ ចេ គណ្ហតិ, ន បារាជិកំ, យស្មា ចោទេត្វា, អច្ឆិន្ទិត្វា ច សោ ‘‘មម សន្តកំ គណ្ហាមី’’តិ គហេតុំ លភតិ. បឋមំ ធុរំ និក្ខិបិត្វា ចេ បច្ឆា ថេយ្យចិត្តោ គណ្ហតិ, ឯស នយោ. សាមិកេន ធុរំ និក្ខិត្តកាលេ សោ ចេ ចោរោ កាលំ ករោតិ, អញ្ញោ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតិ, ន បារាជិកោ. អនិក្ខិត្តកាលេ ឯវ ចេ កាលំ ករោតិ, តំ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តស្ស ភិក្ខុនោ បារាជិកំ មូលភិក្ខុស្ស សន្តកភាវេ ឋិតត្តា. ចោរភិក្ខុម្ហិ មតេ ‘‘មតកបរិក្ខារ’’ន្តិ សង្ឃោ វិភជិត្វា ចេ តំ គណ្ហតិ, មូលសាមិកោ ‘‘មម សន្តកមិទ’’ន្តិ គហេតុំ លភតិ.

ឯត្ថាហ – ភូមដ្ឋាទិនិមិត្តកម្មបរិយោសានា ឯវ អវហារភេទា, ឧទាហុ អញ្ញេបិ សន្តីតិ. កិញ្ចេត្ថ យទិ អញ្ញេបិ សន្តិ, តេបិ វត្តព្ពា. ន ហិ ភគវា សាវសេសំ បារាជិកំ បញ្ញបេតិ. នោ ចេ សន្តិ, យេ ឥមេ តុលាកូដកំសកូដមានកូដឧក្កោដនវញ្ចននិកតិសាចិយោគវិបរាមោសអាលោបសាហសាការា ច សុត្តង្គេសុ សន្ទិស្សមានា, តេ ឥធ អាគតេសុ ឯត្ថ សមោធានំ គច្ឆន្តីតិ ច លក្ខណតោ វា តេសំ សមោធានគតភាវោ វត្តព្ពោតិ? វុច្ចតេ – លក្ខណតោ សិទ្ធោវ. កថំ? ‘‘បញ្ចហិ អាការេហី’’តិអាទិនា នយេន អង្គវត្ថុភេទេន. អាបត្តិភេទោ ហិ បាឡិយំ (បារា. ១២៨-១៣០) វុត្តោ ឯវ, អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘កូដមានកូដកហាបណាទីហិ វា វញ្ចេត្វា គណ្ហតិ, តស្សេវំ គណ្ហតោ អវហារោ ថេយ្យាវហារោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៣៨; កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា) អាគតត្តា តុលាកូដគហណាទយោ ថេយ្យាវហារេ សមោធានំ គតាតិ សិទ្ធំ. វិបរាមោសអាលោបសាហសាការា ច អដ្ឋកថាយាគតេ បសយ្ហាវហារេ សមោធានំ គច្ឆន្តិ. ឥមំយេវ វា បសយ្ហាវហារំ ទស្សេតុំ ‘‘គាមដ្ឋំ អរញ្ញដ្ឋ’’ន្តិ មាតិកំ និក្ខិបិត្វា ‘‘គាមដ្ឋំ នាម ភណ្ឌំ ចតូហិ ឋានេហិ និក្ខិត្តំ ហោតី’’តិអាទិនា នយេន វិភាគោ វុត្តោ. តេនេទំ វុត្តំ ហោតិ – គហណាការភេទសន្ទស្សនត្ថំ វិសុំ កតំ. ន ហិ ភូមិតលាទីហិ គាមារញ្ញដ្ឋំ យំ កិញ្ចីតិ. តត្ថ យំ តុលាកូដំ, តំ រូបកូដង្គគហណបដិច្ឆន្នកូដវសេន ចតុព្ពិធម្បិ វេហាសដ្ឋេ សមោធានំ គច្ឆតិ. ហទយភេទសិខាភេទរជ្ជុភេទវសេន តិវិធេ មានកូដេ ‘‘ស្វាយំ ហទយភេទោ មរិយាទំ ឆិន្ទតី’’តិ ឯត្ថ សមោធានំ គច្ឆតិ. ហទយភេទោ ហិ សប្បិតេលាទិមិននកាលេ លព្ភតិ. ‘‘ផន្ទាបេតិ អត្តនោ ភាជនគតំ ករោតី’’តិ ឯត្ថ សិខាភេទោបិ លព្ភតិ. សោ ‘‘តិលតណ្ឌុលាទិមិននកាលេ លព្ភតី’’តិ វុត្តំ. ខេត្តមិននកាលេ រជ្ជុភេទោ សមោធានំ គច្ឆតិ. ‘‘ធម្មំ ចរន្តោ សាមិកំ បរាជេតី’’តិ ឯត្ថ ឧក្កោដនំ សមោធានំ គច្ឆតីតិ តេ ច តថា វញ្ចននិកតិយោបិ.

អាបត្តិភេទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនាបត្តិភេទវណ្ណនា

១៣១. ន ច គហិតេ អត្តមនោ ហោតិ, តស្ស សន្តកំ វិស្សាសគាហេន គហិតម្បិ បុន ទាតព្ពន្តិ ឥទំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ទ្វេ ភិក្ខូ សហាយកា ហោន្តិ. ឯកោ គាមំ បិណ្ឌាយ បាវិសិ…បេ… អនាបត្តិ, ភិក្ខុ, វិស្សាសគ្គាហេ’’តិ (បារា. ១៤៦) ឥមិនា អសមេន្តំ វិយ ទិស្សតិ. ឯត្ថ ហិ ‘‘សោ ជានិត្វា តំ ចោទេសិ អស្សមណោសិ ត្វ’’ន្តិ វចនេន អនត្តមនតា ទីបិតា. បុន ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខុ, វិស្សាសគ្គាហេ’’តិ វចនេន អត្តមនតាយបិ សតិ វិស្សាសគ្គាហោ រុហតីតិ ទីបិតន្តិ ចេ? តំ ន, អញ្ញថា គហេតព្ពត្ថតោ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – បារាជិកាបត្តិយា អនាបត្តិ វិស្សាសសញ្ញាយ គាហេ សតិ, សោបិ ភិក្ខុ សហាយកត្តា ន កុទ្ធោ ចោទេសិ, បិយោ ឯវ សមានោ ‘‘កច្ចិ អស្សមណោសិ ត្វំ, គច្ឆ, វិនិច្ឆយំ កត្វា សុទ្ធន្តេ តិដ្ឋាហី’’តិ ចោទេសិ. សចេបិ សោ កុទ្ធោ ឯវ ចោទេយ្យ, ‘‘អនាបត្តី’’តិ ឥទំ កេវលំ បារាជិកាភាវំ ទីបេតិ, ន វិស្សាសគ្គាហសិទ្ធំ. យោ បន បរិសមជ្ឈេ លជ្ជាយ អធិវាសេតិ, ន កិញ្ចិ វទតីតិ អត្ថោ. ‘‘បុនវត្តុកាមតាធិប្បាយេ បន សោបិ បច្ចាហរាបេតុំ លភតី’’តិ វុត្តំ. សចេ ចោរោ បសយ្ហ គហេតុកាមោបិ ‘‘អធិវាសេថ, ភន្តេ, ឥធ មេ ចីវរានី’’តិ វត្វា ចីវរានិ ថេរេន ទិន្នានិ, អទិន្នានិ វា សយំ គហេត្វា គច្ឆតិ, ថេរោ បុន បក្ខំ លភិត្វា ចោទេតុំ លភតិ, បុព្ពេ អធិវាសនា អធិវាសនសង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ ភយេន តុណ្ហីភូតត្តា, ‘‘យំ ចីវរំ ឥធ សាមិកោ បច្ចាហរាបេតុំ លភតី’’តិ វុត្តំ. សាមិកស្ស បាកតិកំ កាតព្ពំ, ‘‘ឥទំ កិរ វត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. សចេ សង្ឃស្ស សន្តកំ កេនចិ ភិក្ខុនា គហិតំ, តស្ស តេន សង្ឃស្ស វា ធម្មស្ស វា ឧបការិតា អត្ថិ, គហិតប្បមាណំ អបលោកេត្វា ទាតព្ពំ. ‘‘សោ តេន យថាគហិតំ បាកតិកំ កត្វា អនណោ ហោតិ, គិលានាទីនម្បិ ឯសេវ នយោ’’តិ វុត្តំ.

បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា

សាហត្ថិកាណត្តិកន្តិ ឯកភណ្ឌំ ឯវ. ‘‘ភារិយញ្ហិទំ ត្វម្បិ ឯកបស្សំ គណ្ហ, អហម្បិ ឯកបស្សំ គណ្ហាមីតិ សំវិទហិត្វា ឧភយេសំ បយោគេន ឋានាចាវនេ កតេ កាយវាចាចិត្តេហិ ហោតិ. អញ្ញថា ‘សាហត្ថិកំ វា អាណត្តិកស្ស អង្គំ ន ហោតិ, អាណត្តិកំ វា សាហត្ថិកស្សា’តិ ឥមិនា វិរុជ្ឈតី’’តិ លិខិតំ. ធម្មសិរិត្ថេរោ បន ‘‘ន កេវលំ ភារិយេ ឯវ វត្ថុម្ហិ អយំ នយោ លព្ភតិ, បញ្ចមាសកមត្តម្បិ ទ្វេ ចេ ជនា សំវិទហិត្វា គណ្ហន្តិ, ទ្វិន្នម្បិ បាដេក្កំ, សាហត្ថិកំ នាម តំ កម្មំ, សាហត្ថិកបយោគត្តា ឯកស្មិំយេវ ភណ្ឌេ, តស្មា ‘សាហត្ថិកំ អាណត្តិកស្ស អង្គំ ន ហោតី’តិ វចនមិមំ នយំ ន បដិពាហតិ. ‘សាហត្ថិកវត្ថុអង្គន្តិ សាហត្ថិកស្ស វត្ថុស្ស អង្គំ ន ហោតី’តិ តត្ថ វុត្តំ. ឥធ បន បយោគំ សន្ធាយ វុត្តត្តា យុជ្ជតី’’តិ អាហ កិរ, តំ អយុត្តំ កាយវចីកម្មន្តិ វចនាភាវា, តស្មា សាហត្ថិកាណត្តិកេសុ បយោគេសុ អញ្ញតរេន វាយមាបត្តិ សមុដ្ឋាតិ, តថាបិ តុរិតតុរិតា ហុត្វា វិលោបនាទីសុ គហណគាហាបនវសេនេតំ វុត្តំ. យថា កាលេន អត្តនោ កាលេន បរស្ស ធម្មំ អារព្ភ សីឃំ សីឃំ ឧប្បត្តិំ សន្ធាយ ‘‘អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា ធម្មា’’តិ (ធ. ស. តិកមាតិកា ២១) វុត្តា, ឯវំសម្បទមិទន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

តត្ថបិ យេ អនុត្តរាទយោ ឯកន្តពហិទ្ធារម្មណា វិញ្ញាណញ្ចាយតនាទយោ ឯកន្តអជ្ឈត្តារម្មណា, ឥតរេ អនិយតារម្មណត្តា ‘‘អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា’’តិ វុច្ចន្តិ, ន ឯកក្ខណេ ឧភយារម្មណត្តា. អយំ បន អាបត្តិ យថាវុត្តនយេន សាហត្ថិកា អាណត្តិកាបិ ហោតិយេវ, តស្មា អនិទស្សនមេតន្តិ អយុត្តំ. ‘‘យថា អនិយតារម្មណត្តា ‘អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា’តិ វុត្តា, តថា អនិយតបយោគត្តា អយម្បិ អាបត្តិ ‘សាហត្ថិកាណត្តិកា’តិ វុត្តាតិ និទស្សនមេវេត’’ន្តិ ឯកច្ចេ អាចរិយា អាហុ. ‘‘ឥមេ បនាចរិយា ឧភិន្នំ ឯកតោ អារម្មណករណំ នត្ថិ. អត្ថិ ចេ, ‘អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណំ ធម្មំ បដិច្ច អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណោ ធម្មោ ឧប្បជ្ជតិ ហេតុបច្ចយា’តិអាទិនា (បដ្ឋា. ២.២១.១ អជ្ឈត្តារម្មណតិក) បដ្ឋានបាឋេន ភវិតព្ពន្តិ សញ្ញាយ អាហំសុ, តេសំ មតេន ‘សិយា អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា’តិ វចនំ និរត្ថកំ សិយា, ន ច និរត្ថកំ, តស្មា អត្ថេវ ឯកតោ អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណោ ធម្មោ. បុន ‘អយំ សោ’តិ និយមេន អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា ធម្មា វិយ និទ្ទិសិតព្ពាភាវតោ ន ឧទ្ធដោ សិយា. តត្ថ អនុទ្ធដត្តា ឯវ ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ ឧភិន្នម្បិ អជ្ឈត្តពហិទ្ធាធម្មានំ ឯកតោ អារម្មណករណធម្មវសេន ‘អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណា’តិ អវត្វា ‘កាលេន អជ្ឈត្តពហិទ្ធា បវត្តិយំ អជ្ឈត្តពហិទ្ធារម្មណ’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា គណ្ឋិបទេ វុត្តនយោវ សារោតិ នោ តក្កោ’’តិ អាចរិយោ. តត្ថ ‘‘កាយវចីកម្ម’’ន្តិ អវចនំ បនស្ស សាហត្ថិកបយោគត្តា ឯកបយោគស្ស អនេកកម្មត្តាវ, យទិ ភវេយ្យ, មនោកម្មម្បិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, យថា តត្ថ មនោកម្មំ វិជ្ជមានម្បិ អព្ពោហារិកំ ជាតំ, ឯវំ តស្មិំ សាហត្ថិកាណត្តិកេ វចីកម្មំ អព្ពោហារិកន្តិ វេទិតព្ពំ, តំ បន កេវលំ កាយកម្មស្ស ឧបនិស្សយំ ជាតំ, ចិត្តំ វិយ តត្ថ អង្គមេវ ជាតំ, តស្មា វុត្តំ ‘‘សាហត្ថិកបយោគត្តា’’តិ, ‘‘អង្គភាវមត្តមេវ ហិ សន្ធាយ ‘សាហត្ថិកាណត្តិក’ន្តិ វុត្តន្តិ នោ តក្កោ’’តិ ច, វិចារេត្វា គហេតព្ពំ.

កាយវាចា សមុដ្ឋានា, យស្សា អាបត្តិយា សិយុំ;

តត្ថ កម្មំ ន តំ ចិត្តំ, កម្មំ នស្សតិ ខីយតិ.

កិរិយាកិរិយាទិកំ យញ្ច, កម្មាកម្មាទិកំ ភវេ;

ន យុត្តំ តំ វិរុទ្ធត្តា, កម្មមេកំវ យុជ្ជតិ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

១៣២. អនាបត្តិ, ភិក្ខុ, ចិត្តុប្បាទេតិ ឯត្ថ កេវលំ ចិត្តំ, តស្សេវ ឧប្បាទេតព្ពាបត្តីហិ អនាបត្តីតិ អត្ថោ. ឯត្ថាហ – ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនាទីសុ, សព្ពេសុ ច អកិរិយសិក្ខាបទេសុ ន កាយង្គចោបនំ វា វាចង្គចោបនំ វា, អបិចាបត្តិ, កស្មា ឥមស្មិំយេវ សិក្ខាបទេ អនាបត្តិ, ន សព្ពាបត្តីហីតិ? ន, កស្មា.

កត្តព្ពា សាធិកំ សិក្ខា, វិញ្ញត្តិំ កាយវាចិកំ;

អកត្វា កាយវាចាហិ, អវិញ្ញត្តីហិ តំ ផុសេ.

ន លេសភាវត្តា. សប្បាយេ អារម្មណេ អដ្ឋត្វា បដិលទ្ធាសេវនំ ហុត្វា តតោ បរំ សុដ្ឋុ ធាវតីតិ សន្ធាវតិ. តតោ អភិជ្ឈាយ សហគតំ, ព្យាបាទសហគតំ វា ហុត្វា វិសេសតោ ធាវតីតិ វិធាវតិ.

១៣៧. វណំ កត្វា គហេតុន្តិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ឥមិនា សិក្ខាបទេន អនាបត្តិ, ឥត្ថិរូបស្ស នាម យត្ថ អាមសន្តស្ស ទុក្កដន្តិ កេចិ. ‘‘កាយបដិពទ្ធគ្គហណំ យុត្តំ, តំ សន្ធាយ វដ្ដតីតិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. ឧភយំ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ.

កុសសង្កាមនវត្ថុកថាវណ្ណនា

១៣៨. មហាបច្ចរិយាទីសុ យំ វុត្តំ ‘‘បទុទ្ធារេនេវ ការេតព្ពោ’’តិ, តំ សុវុត្តំ. កិន្តុ តស្ស បរិកប្បាវហារកមត្តំ ន ទិស្សតីតិ ទស្សនត្ថំ ឥទំ វុត្តំ. ឧទ្ធារេ វាយំ អាបន្នោ, តស្មា ទិស្វា គច្ឆន្តោ ‘‘បទុទ្ធារេនេវ ការេតព្ពោ’’តិ ឥទំ តត្ថ ទុវុត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កថំ? ‘‘សាដកត្ថិកោ សាដកបសិព្ពកមេវ គហេត្វា ពហិ និក្ខមិត្វា សាដកភាវំ ញត្វា ‘បច្ឆា គណ្ហិស្សាមី’តិ ឯវំ បរិកប្បេត្វា គណ្ហតិ, ន ឧទ្ធារេ ឯវាបជ្ជតិ. យទា ពហិ ឋត្វា ‘សាដកោ អយ’ន្តិ ទិស្វា គច្ឆតិ, តទា បទុទ្ធារេនេវ ការេតព្ពោ’’តិ ន វុត្តមេតំ, កិន្តុ កិញ្ចាបិ បរិកប្បោ ទិស្សតិ, បុព្ពភាគេ អវហារក្ខណេ ន ទិស្សតីតិ ន សោ បរិកប្បាវហារោ, អយមត្ថោ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តោវ, តស្មា ‘‘ញាយមេវា’’តិ វទន្តិ. កម្មន្តសាលា នាម កស្សកានំ វនច្ឆេទកានំ គេហានិ. អយំ តាវាតិ សចេ ឧបចារសីមន្តិអាទិ យាវ ថេរវាទោ មហាអដ្ឋកថានយោ, តត្ថ កេចិ បនាតិអាទិ ន គហេតព្ពំ ថេរវាទត្តា យុត្តិអភាវតោ, ន ហិ សាហត្ថិកេ ឯវំវិធា អត្ថសាធកចេតនា ហោតិ. អាណត្តិកេ ឯវ អត្ថសាធកចេតនា. ‘‘សេសំ មហាបច្ចរិយំ វុត្តេនត្ថេន សមេតី’’តិ វុត្តំ.

កុសសង្កាមនករណេ សចេ បរោ ‘‘នាយំ មម សន្តកោ’’តិ ជានាតិ, ឥតរស្ស ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកាបត្តិ ខីលសង្កាមនេ វិយ. ‘‘អត្តនោ សន្តកំ សចេ ជានាតិ, ន ហោតី’’តិ វទន្តិ. ឯវំ សន្តេ បញ្ចកានិ សង្ករានិ ហោន្តីតិ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ.

១៤០. បរានុទ្ទយតាយាតិ ឯត្ថ បរានុទ្ទយតាយ កោដិប្បត្តេន ភគវតា កស្មា ‘‘អនាបត្តិ បេតបរិគ្គហេ តិរច្ឆានគតបរិគ្គហេ’’តិ (បារា. ១៣១) វុត្តន្តិ ចេ? បរានុទ្ទយតាយ ឯវ. យស្ស ហិ បរិក្ខារស្ស អាទានេ រាជានោ ចោរំ គហេត្វា ន ហននាទីនិ ករេយ្យុំ, តស្មិម្បិ នាម សមណោ គោតមោ បារាជិកំ បញ្ញបេត្វា ភិក្ខុំ អភិក្ខុំ ករោតីតិ មហាជនោ ភគវតិ បសាទញ្ញថត្តំ អាបជ្ជិត្វា អបាយុបគោ ហោតិ. អបេតបរិគ្គហិតា រុក្ខាទី ច ទុល្លភា, ន ច សក្កា ញាតុន្តិ រុក្ខាទីហិ បាបភីរុកោ ឧបាសកជនោ បដិមាឃរចេតិយពោធិឃរវិហារាទីនិ អកត្វា មហតោ បុញ្ញក្ខន្ធតោ បរិហាយេយ្យ. ‘‘រុក្ខមូលសេនាសនំ បំសុកូលចីវរំ និស្សាយ បព្ពជ្ជា’’តិ (មហាវ. ១២៨) វុត្តនិស្សយា ច អនិស្សយា ហោន្តិ. បរបរិគ្គហិតសញ្ញិនោ ហិ ភិក្ខូ រុក្ខមូលបំសុកូលានិ ន សាទិយិស្សន្តីតិ, បព្ពជ្ជា ច ន សម្ភវេយ្យុំ, សប្បទដ្ឋកាលេ ឆារិកត្ថាយ រុក្ខំ អគ្គហេត្វា មរណំ វា និគច្ឆេយ្យុំ, អច្ឆិន្នចីវរាទិកាលេ សាខាភង្គាទិំ អគ្គហេត្វា នគ្គា ហុត្វា តិត្ថិយលទ្ធិមេវ សុលទ្ធិ វិយ ទីបេន្តា វិចរេយ្យុំ, តតោ តិត្ថិយេស្វេវ លោកោ បសីទិត្វា ទិដ្ឋិគ្គហណំ បត្វា សំសារខាណុកោ ភវេយ្យ, តស្មា ភគវា បរានុទ្ទយតាយ ឯវ ‘‘អនាបត្តិ បេតបរិគ្គហេ’’តិអាទិមាហាតិ វេទិតព្ពំ.

១៤១. អបរម្បិ ភាគំ ទេហីតិ ‘‘គហិតំ វិញ្ញត្តិសទិសត្តា នេវ ភណ្ឌទេយ្យំ ន បារាជិក’’ន្តិ លិខិតំ, ឥទំ បកតិជនេ យុជ្ជតិ. ‘‘សចេ បន សាមិកោ វា តេន អាណត្តោ វា ‘អបរស្ស សហាយភិក្ខុស្ស ភាគំ ឯស គណ្ហាតិ យាចតិ វា’តិ យំ អបរភាគំ ទេតិ, តំ ភណ្ឌទេយ្យ’’ន្តិ វទន្តិ.

១៤៨-៩. ខាទន្តស្ស ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ចោរស្ស វា សាមិកស្ស វា សម្បត្តស្ស ទិន្នំ សុទិន្នមេវ កិរ. អវិសេសេនាតិ ‘‘ឧស្សាហគតានំ វា’’តិ អវត្វា វុត្តំ, ន ហិ កតិបយានំ អនុស្សាហតាយ សង្ឃិកមសង្ឃិកំ ហោតិ. មហាអដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘យទិ សឧស្សាហាវ គច្ឆន្តិ, ថេយ្យចិត្តេន បរិភុញ្ជតោ អវហារោ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា តទុភយមេកំ. ឆឌ្ឌិតវិហារេ ឧបចារសីមាយ បមាណំ ជានិតុំ ន សក្កា, អយំ បន ភិក្ខុ ឧបចារសីមាយ ពហិ ឋត្វា ឃណ្ដិបហរណាទិំ កត្វា បរិភុញ្ជតិ ខាទតិ, តេន ឯវំ ខាទិតំ សុខាទិតន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឥតរវិហារេ តត្ថ ទិត្តវិធិនាវ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘សុខាទិតំ អន្តោវិហារត្តា’’តិ លិខិតំ, អាគតានាគតានំ សន្តកត្តាតិ ‘‘ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទេមី’’តិ ទិន្នត្តា វុត្តំ. ឯវំ អវត្វា ‘‘សង្ឃស្ស ទេមី’’តិ ទិន្នម្បិ តាទិសមេវ. តថា ហិ ពហិ ឋិតោ លាភំ ន លភតិ ភគវតោ វចនេនាតិ វេទិតព្ពំ.

១៥៣. ‘‘មតសូករោ’’តិ វចនតោ តមេវ ជីវន្តំ ភណ្ឌទេយ្យន្តិ កត្វា ទាតុំ ន លភតិ. វជ្ឈំ វដ្ដតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. មទ្ទន្តោ គច្ឆតិ, ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ឯត្ថ កិត្តកំ ភណ្ឌទេយ្យំ, ន ហិ សក្កា ‘‘ឯត្តកា សូករា មទ្ទិត្វា គតា គមិស្សន្តី’’តិ ជានិតុន្តិ? យត្តកេ សាមិកានំ ទិន្នេ តេ ‘‘ទិន្នំ មម ភណ្ឌ’’ន្តិ តុស្សន្តិ, តត្តកំ ទាតព្ពំ. នោ ចេ តុស្សន្តិ, អតិក្កន្តសូករមូលំ ទត្វា កិំ ឱបាតោ ខណិត្វា ទាតព្ពោតិ? ន ទាតព្ពោ. អថ កិំ ចោទិយមានស្ស ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន បារាជិកំ ហោតីតិ? ន ហោតិ, កេវលំ កប្បិយបរិក្ខារំ ទត្វា តោសេតព្ពោវ សាមិកោ, ឯសេវ នយោ អញ្ញេសុបិ ឯវរូបេសូតិ នោ តក្កោតិ អាចរិយោ. ‘‘តទហេវ វា ទុតិយទិវសេ វា មទ្ទន្តោ គច្ឆតី’’តិ វុត្តំ. គុម្ពេ ខិបតិ, ភណ្ឌទេយ្យមេវាតិ អវស្សំ បវិសនកេ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯត្ថ ឯកស្មិំ វិហារេ បរចក្កាទិភយំ អាគតំ. មូលវត្ថុច្ឆេទន្តិ ‘‘សព្ពសេនាសនំ ឯតេ ឥស្សរា’’តិ វចនតោ ឥតរេ អនិស្សរាតិ ទីបិតំ ហោតិ.

១៥៦. អារាមរក្ខកាតិ វិស្សដ្ឋវសេន គហេតព្ពំ. អធិប្បាយំ ញត្វាតិ ឯត្ថ យស្ស ទានំ បដិគ្គណ្ហន្តំ ភិក្ខុំ, ភាគំ វា សាមិកា ន រក្ខន្តិ ន ទណ្ឌេន្តិ, តស្ស ទានំ អប្បដិច្ឆាទេត្វា គហេតុំ វដ្ដតីតិ ឥធ សន្និដ្ឋានំ. តម្បិ ‘‘ន វដ្ដតិ សង្ឃិកេ’’តិ វុត្តំ. អយមេវ ភិក្ខុ ឥស្សរោតិ យត្ថ សោ ឥច្ឆតិ, តត្ថ អត្តញាតហេតុំ លភតិ កិរ អត្ថោ. អបិច ‘‘ទហរោ’’តិ វទន្តិ. សវត្ថុកន្តិ សហ ភូមិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘គរុភណ្ឌំ ហោតី’’តិ វត្វា ‘‘តិណមត្តំ បន ន ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តំ កិន្តុ គរុភណ្ឌន្តិ ចេ, អរក្ខិយអគោបិយដ្ឋានេ, វិនស្សនកភាវេ ច ឋិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. កប្បិយេបិ ចាតិ វត្វា, អវត្វា វា គហណយុត្តេ មាតាទិសន្តកេបិ ថេយ្យចិត្តុប្បាទេន. ឥទំ បន សិក្ខាបទំ ‘‘រាជាបិមេសំ អភិប្បសន្នោ’’តិ (បារា. ៨៦) វចនតោ លាភគ្គមហត្តំ, វេបុល្លមហត្តញ្ច បត្តកាលេ បញ្ញត្តន្តិ សិទ្ធំ.

ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. តតិយបារាជិកំ

បឋមបញ្ញត្តិនិទានវណ្ណនា

១៦២. តីហិ សុទ្ធេនាតិ ឯត្ថ តីហីតិ និស្សក្កវចនំ វា ហោតិ, ករណវចនំ វា. និស្សក្កបក្ខេ កាយវចីមនោទ្វារេហិ សុទ្ធេន. តថា ទុច្ចរិតមលេហិ វិសមេហិ បបញ្ចេហីតិអាទិនា នយេន សព្ពកិលេសត្តិកេហិ ពោធិមណ្ឌេ ឯវ សុទ្ធេនាតិ យោជេតព្ពំ. ករណបក្ខេ តីហីតិ កាយវចីមនោទ្វារេហិ សុទ្ធេន. តថា តីហិ សុចរិតេហិ, តីហិ វិមោក្ខេហិ, តីហិ ភាវនាហិ, តីហិ សីលសមាធិបញ្ញាហិ សុទ្ធេនាតិ សព្ពគុណត្តិកេហិ យោជេតព្ពំ. វិភាវិតន្តិ ទេសនាយ វិត្ថារិតំ, វិភូតំ វា កតំ វិហិតំ, បញ្ញត្តំ វា ហោតិ. សំវណ្ណនាតិ វត្តមានសមីបេ វត្តមានវចនំ.

ន កេវលំ រាជគហមេវ, ឥទម្បិ នគរំ. សបរិច្ឆេទន្តិ សបរិយន្តន្តិ អត្ថោ. សបរិក្ខេបន្តិ ឯកេ. ‘‘ហំសវដ្ដកច្ឆទនេនាតិ ហំសបរិក្ខេបសណ្ឋានេនា’’តិ លិខិតំ. កាយវិច្ឆិន្ទនិយកថន្តិ អត្តនោ អត្តភាវេ, បរស្ស វា អត្តភាវេ ឆន្ទរាគប្បហានករំ វិច្ឆិន្ទនករំ ធម្មកថំ កថេតិ. អសុភា ចេវ សុភាការវិរហិតត្តា. អសុចិនោ ច ទោសនិស្សន្ទនបភវត្តា. បដិកូលា ច ជិគុច្ឆនីយត្តា បិត្តសេម្ហាទីសុ អាសយតោ. អសុភាយ វណ្ណន្តិ អសុភាការស្ស, អសុភកម្មដ្ឋានស្ស វា វិត្ថារំ ភាសតិ. សាមិអត្ថេ ហេតំ សម្បទានវចនំ. អសុភន្តិ អសុភនិមិត្តស្ស អាវិភាវាយ បច្ចុបដ្ឋានាយ វិត្ថារកថាសង្ខាតំ វណ្ណំ ភាសភីតិ អត្ថោ. តេសំយេវ អាទិមជ្ឈបរិយោសានានំ ទសហិ លក្ខណេហិ សម្បន្នំ កិលេសចោរេហិ អនភិភវនីយត្តា ឈានចិត្តំ មញ្ជូសំ នាម.

តត្រិមានីតិ ឯត្ថាយំ បិណ្ឌត្ថោ – យស្មិំ វារេ បឋមំ ឈានំ ឯកចិត្តក្ខណិកំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ សកលម្បិ ជវនវារំ អនុលោមបរិកម្មឧបចារគោត្រភុអប្បនាប្បភេទំ ឯកត្តនយេន ‘‘បឋមំ ឈាន’’ន្តិ គហេត្វា តស្ស បឋមជ្ឈានស្ស អប្បនាបដិបាទិកាយ ខិប្បាទិភេទាយ អភិញ្ញាយ អធិគតាយ កិច្ចនិប្ផត្តិំ ឧបាទាយ អាគមនវសេន បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទីតិ វេទិតព្ពា. តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ កិច្ចនិប្ផត្តិវសេន ឧបេក្ខានុព្រូហនា មជ្ឈេតិ វេទិតព្ពា. បរិយោទាបកញាណស្ស កិច្ចនិប្ផត្តិវសេន សម្បហំសនា បរិយោសានន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ អាទិចិត្តតោ បដ្ឋាយ យាវ បឋមជ្ឈានស្ស ឧប្បាទក្ខណំ, ឯតស្មិំ អន្តរេ បដិបទាវិសុទ្ធីតិ វេទិតព្ពា. ឧប្បាទឋិតិក្ខណេសុ ឧបេក្ខានុព្រូហនា, ឋិតិភង្គក្ខណេសុ សម្បហំសនាតិ វេទិតព្ពា. លក្ខីយតិ ឯតេនាតិ លក្ខណន្តិ កត្វា ‘‘វិសុទ្ធិបដិបត្តិបក្ខន្ទនេ’’តិអាទិនា បុព្ពភាគោ លក្ខីយតិ, តិវិធេន អជ្ឈុបេក្ខនេន មជ្ឈំ លក្ខីយតិ, ចតុព្ពិធាយ សម្បហំសនាយ បរិយោសានំ លក្ខីយតីតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ទស លក្ខណានី’’តិ.

បារិពន្ធកតោតិ នីវរណសង្ខាតបារិពន្ធកតោ វិសុទ្ធត្តា គោត្រភុបរិយោសានំ បុព្ពភាគជវនចិត្តំ ‘‘ចិត្តវិសុទ្ធី’’តិ វុច្ចតិ. តថា វិសុទ្ធត្តា តំ ចិត្តំ មជ្ឈិមំ សមាធិនិមិត្តសង្ខាតំ អប្បនាសមាធិំ តទត្ថាយ ឧបគច្ឆមានំ ឯកសន្តតិវសេន បរិណាមេន្តំ បដិបជ្ជតិ នាម. ឯវំ បដិបន្នស្ស តស្ស តត្ថ សមថនិមិត្តេ បក្ខន្ទនំ តព្ភាវូបគមនំ ហោតីតិ កត្វា ‘‘តត្ថ ចិត្តបក្ខន្ទន’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឯវំ តាវ បឋមជ្ឈានុប្បាទក្ខណេ ឯវ អាគមនវសេន បដិបទាវិសុទ្ធិ វេទិតព្ពា. ឯវំ វិសុទ្ធស្ស អប្បនាប្បត្តស្ស បុន វិសោធនេ ព្យាបារាភាវា អជ្ឈុបេក្ខនំ ហោតិ. សមថប្បដិបន្នត្តា បុន សមាធានេ ព្យាបារាភាវា ច សមថប្បដិបន្នស្ស អជ្ឈុបេក្ខនំ ហោតិ. កិលេសសំសគ្គំ បហាយ ឯកន្តេន ឧបដ្ឋិតត្តា បុន ឯកត្តុបដ្ឋានេ ព្យាបារាសម្ភវតោ ឯកត្តុបដ្ឋានស្ស អជ្ឈុបេក្ខនំ ហោតិ. តត្ថ ជាតានន្តិ តស្មិំ ចិត្តេ ជាតានំ សមាធិបញ្ញានំ យុគនទ្ធភាវេន អនតិវត្តនដ្ឋេន នានាកិលេសេហិ វិមុត្តត្តា. សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ វិមុត្តិរសេនេករសដ្ឋេន អនតិវត្តនេកសភាវានំ តេសំ ទ្វិន្នំ ឧបគតំ តជ្ជំ តស្សារុប្បំ តទនុរូបំ វីរិយំ តថា ចិត្តំ យោគី វាហេតិ បវត្តេតីតិ កត្វា តទុបគវីរិយវាហនដ្ឋេន ច វិសេសភាគិយភាវត្តា អាសេវនដ្ឋេន ច សម្បហំសនា ហោតីតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អបិចេត្ថ ‘‘អនន្តរាតីតំ គោត្រភុចិត្តំ ឯកសន្តតិវសេន បរិណាមេន្តំ បដិបជ្ជតិ នាមា’’តិ លិខិតំ. តត្ថ ហិ បរិណាមេន្តំ បដិបជ្ជតីតិ ឯតានិ វចនានិ អតីតស្ស ន សម្ភវន្តិ, យញ្ច តទនន្តរំ លិខិតំ ‘‘អប្បនាសមាធិចិត្តំ ឧបគច្ឆមានំ គោត្រភុចិត្តំ តត្ថ បក្ខន្ទតិ នាមា’’តិ. ឥមិនាបិ តំ ន យុជ្ជតិ, ‘‘បដិបត្តិក្ខណេ ឯវ អតីត’’ន្តិ វុត្តត្តា ‘‘គោត្រភុចិត្តំ តត្ថ បក្ខន្ទតី’’តិ វចនមេវ វិរុជ្ឈតីតិ អាចរិយោ. ‘‘ឯកចិត្តក្ខណិកម្បិ លោកុត្តរចិត្តំ អាសេវតិ ភាវេតិ ពហុលីករោតី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘ឯកចិត្តក្ខណិកស្សាបិ ឈានស្ស ឯតានិ ទស លក្ខណានី’’តិ វុត្តំ. ‘‘តតោ បដ្ឋាយ អាសេវនា ភាវនា ឯវា’’តិបិ វុត្តំ. ‘‘អធិដ្ឋានសម្បន្នន្តិ អធិដ្ឋានេន សហគត’’ន្តិ លិខិតំ. តស្សត្ថោ – យញ្ច ‘‘អាទិមជ្ឈបរិយោសានសង្ខាត’’ន្តិ វុត្តំ, តំ តេសំ តិណ្ណម្បិ កល្យាណកតាយ សមន្នាគតត្តា តិវិធកល្យាណកតញ្ច. ឯវំ តិវិធចិត្តំ តទធិគមមូលកានំ គុណានំ, ឧបរិឈានាធិគមស្ស វា បទដ្ឋានដ្ឋេន អធិដ្ឋានំ ហោតិ, តស្មា ចិត្តស្ស អធិដ្ឋានភាវេន សម្បន្នត្តា អធិដ្ឋានសម្បន្នំ នាមាតិ.

អទ្ធមាសំ បដិសល្លីយិតុន្តិ ឯត្ថ អាចរិយា ឯវមាហុ ‘‘ភិក្ខូនំ អញ្ញមញ្ញវធទស្សនសវនសម្ភវេ សត្ថុនោ សតិ តស្ស ឧបទ្ទវស្ស អភាវេ ឧបាយាជាននតោ ‘អយំ អសព្ពញ្ញូ’តិ ហេតុបតិរូបកមហេតុំ វត្វា ធម្មិស្សរស្សាបិ តថាគតស្ស កម្មេស្វនិស្សរិយំ អសម្ពុជ្ឈមានា អសព្ពទស្សិតមធិច្ចមោហា ពហុជនា អវីចិបរាយនា ភវេយ្យុំ, តស្មា សោ ភគវា បគេវ តេសំ ភិក្ខូនំ អញ្ញមញ្ញំ វធមានភាវំ ញត្វា តទភាវោបាយាភាវំ បន សុវិនិច្ឆិនិត្វា តត្ថ បុថុជ្ជនានំ សុគតិលាភហេតុមេវេកំ កត្វា អសុភទេសនាយ វា រូបសទ្ទទស្សនសវនេហិ និប្បយោជនេហិ វិរមិត្វា បគេវ តតោ វិរមណតោ, សុគតិលាភហេតុករណតោ, អវស្សំ បញ្ញាបិតព្ពាយ តតិយបារាជិកបញ្ញត្តិយា វត្ថាគមទស្សនតោ ច អត្តនោ សព្ពទស្សិតំ បរិក្ខកានំ បកាសេន្តោ វិយ តមទ្ធមាសំ វេនេយ្យហិតនិប្ផត្តិយា ផលសមាបត្តិយា អវកាសំ កត្វា វិហរិតុកាមោ ‘ឥច្ឆាមហំ, ភិក្ខវេ, អទ្ធមាសំ បដិសល្លីយិតុ’ន្តិអាទិមាហា’’តិ. អាចរិយា នាម ពុទ្ធមិត្តត្ថេរធម្មសិរិត្ថេរឧបតិស្សត្ថេរាទយោ គណបាមោក្ខា, អដ្ឋកថាចរិយស្ស ច សន្តិកេ សុតបុព្ពា. តតោ អញ្ញេ ឯកេតិ វេទិតព្ពា. ‘‘សកេន កាយេន អដ្ដីយន្តិ…បេ… ភវិស្សន្តី’’តិ ឥទំ បរតោ ‘‘យេ តេ ភិក្ខូ អវីតរាគា, តេសំ តស្មិំ សមយេ ហោតិ ឯវ ភយំ, ហោតិ លោមហំសោ, ហោតិ ឆម្ភិតត្ត’’ន្តិ ឥមិនា ន យុជ្ជតិ, ឥទញ្ច ភគវតោ អសុភកថារម្មណប្បយោជនេន ន សមេតីតិ ចេ? ន, តទត្ថាជាននតោ. សកេន កាយេន អដ្ដីយន្តានម្បិ តេសំ អរិយមគ្គេន អប្បហីនសិនេហត្តា ខីណាសវានំ វិយ មរណំ បដិច្ច អភយំ ន ហោតិ, ភយញ្ច បន អសុភភាវនានុយោគានុភាវេន មន្ទីភូតំ អនដ្ដីយន្តានំ វិយ ន មហន្តំ ហុត្វា ចិត្តំ មោហេសិ. អបាយុបគេ តេ សត្តេ នាកាសីតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. អថ វា ឥទំ បុរិមស្ស ការណវចនំ, យស្មា តេសំ តស្មិំ សមយេ ហោតិ ឯវ ភយំ, ឆម្ភិតត្តំ, លោមហំសោ ច, តស្មា ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភគវា អសុភកថំ កថេតី’’តិអាទិ វុត្តន្តិ.

អថ វា សកេន កាយេន អដ្ដីយន្តានម្បិ តេសំ ហោតិ ឯវ ភយំ, មហានុភាវា វីតរាគាតិ ខីណាសវានំ មហន្តំ វិសេសំ ទស្សេតិ, អតិទុប្បសហេយ្យមិទំ មរណភយំ, យតោ ឯវំវិធានម្បិ អវីតរាគត្តា ភយំ ហោតីតិបិ ទស្សេតិ. តទញ្ញេ តេសំ ភិក្ខូនំ បញ្ចសតានំ អញ្ញតរា. តេនេទំ ទីបេតិ ‘‘តំ តថា អាគតំ អសិហត្ថំ វធកំ បស្សិត្វា តទញ្ញេសម្បិ ហោតិ ឯវ ភយំ, បគេវ តេសន្តិ កត្វា ភគវា បឋមមេវ តេសំ អសុភកថំ កថេសិ, បរតោ តេសំ នាហោសិ. ឯវំ មហានិសំសា នេសំ អសុភកថា អាសី’’តិ. យោ បនេត្ថ បច្ឆិមោ នយោ, សោ ‘‘តេសុ កិរ ភិក្ខូសុ កេនចិបិ កាយវិការោ វា វចីវិការោ វា ន កតោ, សព្ពេ សតា សម្បជានា ទក្ខិណេន បស្សេន និបជ្ជិំសូ’’តិ ឥមិនា អដ្ឋកថាវចនេន សមេតិ.

អបរេ បនាហូតិ កុលទ្ធិបដិសេធនត្ថំ វុត្តំ. ‘‘អយំ កិរ លទ្ធី’’តិ វចនំ ‘‘មារធេយ្យំនាតិក្កមិស្សតី’’តិ វចនេន វិរុជ្ឈតីតិ ចេ? ន វិរុជ្ឈតិ. កថំ? អយំ ភិក្ខូ អឃាតេន្តោ មារវិសយំ អតិក្កមិស្សតិ អកុសលករណតោ ច. ឃាតេន្តោ បន មារធេយ្យំ នាតិក្កមិស្សតិ ពលវត្តា កម្មស្សាតិ សយំ មារបក្ខិកត្តា ឯវំ ចិន្តេត្វា បន ‘‘យេ ន មតា, តេ សំសារតោ ន មុត្តា’’តិ អត្តនោ ច លទ្ធិ, តស្មា តំ តត្ថ ឧភយេសំ មគ្គេ និយោជេន្តី ឯវមាហ, តេនេវ ‘‘មារបក្ខិកា មារេន សមានលទ្ធិកា’’តិ អវត្វា ‘‘មារស្សា នុវត្តិកា’’តិ វុត្តា. ‘‘ឥមិនា កិំ វុត្តំ ហោតិ? យស្មា មារស្ស អនុវត្តិ, តស្មា ឯវំ ចិន្តេត្វាបិ អត្តនោ លទ្ធិវសេន ឯវមាហា’’តិ កេចិ លិខន្តិ. មម សន្តិកេ ឯកតោ ឧបដ្ឋានមាគច្ឆន្តិ, អត្តនោ អត្តនោ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកេ ឧទ្ទេសាទិំ គណ្ហាតិ.

អានាបានស្សតិសមាធិកថាវណ្ណនា

១៦៥. អយម្បិ ខោ, ភិក្ខវេតិ ឥមិនា កិំ ទស្សេតិ? យេសំ ឯវមស្ស ‘‘ភគវតា អាចិក្ខិតកម្មដ្ឋានានុយោគបច្ចយា តេសំ ភិក្ខូនំ ជីវិតក្ខយោ អាសី’’តិ, តេសំ តំ មិច្ឆាគាហំ និសេធេតិ. កេវលំ តេសំ ភិក្ខូនំ បុព្ពេ កតកម្មបច្ចយាវ ជីវិតក្ខយោ អាសិ, ឥទំ បន កម្មដ្ឋានំ តេសំ កេសញ្ចិ អរហត្តប្បត្តិយា, កេសញ្ចិ អនាគាមិសកទាគាមិសោតាបត្តិផលប្បត្តិយា, កេសញ្ចិ បឋមជ្ឈានាធិគមាយ, កេសញ្ចិ វិក្ខម្ភនតទង្គប្បហានេន អត្តសិនេហបអយាទានាយ ឧបនិស្សយោ ហុត្វា, កេសញ្ចិ សុគតិយំ ឧប្បត្តិយា ឧបនិស្សយោ អហោសីតិ សាត្ថិកាវ មេ អសុភកថា, កិន្តុ ‘‘សាធុ, ភន្តេ ភគវា, អញ្ញំ បរិយាយំ អាចិក្ខតូ’’តិ អានន្ទេន យាចិតត្តា អញ្ញំ បរិយាយំ អាចិក្ខាមិ, យថា វោ បុព្ពេ អាចិក្ខិតអសុភកម្មដ្ឋានានុយោគា, ឯវំ អយម្បិ ខោ ភិក្ខវេតិ យោជនា វេទិតព្ពា. ‘‘អស្សាសវសេន ឧបដ្ឋានំ សតី’’តិ វុត្តំ. សា ហិ តំ អស្សាសំ, បស្សាសំ វា អារម្មណំ កត្វា បុព្ពភាគេ, អបរភាគេ បន អស្សាសបស្សាសបភវនិមិត្តំ អារម្មណំ កត្វា ឧបដ្ឋាតីតិ ច តថា វុត្តា.

អសុភេ បវត្តំ អសុភន្តិ វា បវត្តំ ភាវនាកម្មំ អសុភកម្មំ, តទេវ អញ្ញស្ស បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនកស្ស ការណដ្ឋេន ឋានត្តា អសុភកម្មដ្ឋានំ, អារម្មណំ វា អសុភកម្មស្ស បទដ្ឋានដ្ឋេន ឋានន្តិ អសុភកម្មដ្ឋានន្តិ ឥធ អសុភជ្ឈានំ, តេនេវ ‘‘ឱឡារិការម្មណត្តា’’តិ វុត្តំ. បដិវេធវសេនាតិ វិតក្កាទិអង្គបដិលាភវសេន. អារម្មណសន្តតាយាតិ អនុក្កមេន សន្តកាលំ ឧបាទាយ វុត្តកាយទរថប្បដិបស្សទ្ធិវសេន និព្ពុតោ. បរិកម្មំ វាតិ កសិណបរិកម្មំ កិរ និមិត្តុប្បាទបរិយោសានំ. តទា ហិ និរស្សាទត្តា អសន្តំ, អប្បណិហិតញ្ច. យថា ឧបចារេ នីវរណវិគមេន, អង្គបាតុភាវេន ច សន្តតា ហោតិ, ន តថា ឥធ, ឥទំ បន ‘‘អាទិសមន្នាហារតោ’’តិ វុត្តំ. ទុតិយវិកប្បេ អសេចនកោតិ អតិត្តិករោ, តេន វុត្តំ ‘‘ឱជវន្តោ’’តិ. ចេតសិកសុខំ ឈានក្ខណេបិ អត្ថិ, ឯវំ សន្តេបិ ‘‘ឧភោបិ ឈានា វុដ្ឋិតស្សេវ គហេតព្ពា’’តិ វុត្តំ. សមថេន សកសន្តានេ អវិក្ខម្ភិតេ. ឥតរថា បាបកានំ ឈានេន សហុប្បត្តិ សិយា. ខន្ធាទីនំ លោកុត្តរបាទកត្តា និព្ពេធភាគិយំ, វិសេសេន យស្ស និព្ពេធភាគិយំ ហោតិ, តំ សន្ធាយ វា. ‘‘អនិច្ចានុបស្សីតិអាទិចតុក្កវសេន អនុបុព្ពេន អរិយមគ្គវុឌ្ឍិប្បត្តោ សមុច្ឆិន្ទតិ, សេសានមេតំ នត្ថី’’តិ លិខិតំ.

តថាភាវបដិសេធនោ ចាតិ សោឡសវត្ថុកស្ស តិត្ថិយានំ នត្ថិតាយ វុត្តំ. សព្ពបឋមានំ បន ចតុន្នំ បទានំ វសេន លោកិយជ្ឈានមេវ តេសំ អត្ថិ, តស្មិំ លោកុត្តរបទដ្ឋានំ នត្ថិ ឯវ. ‘‘ផលមុត្តមន្តិ ផលេ ឧត្តម’’ន្តិ វុត្តំ. ឧតុត្តយានុកូលន្តិ គិម្ហេ អរញ្ញេ, ហេមន្តេ រុក្ខមូលេ, វសន្តកាលេ សុញ្ញាគារេ គតោ. សេម្ហធាតុកស្ស អរញ្ញំ, បិត្តធាតុកស្ស រុក្ខមូលំ, វាតធាតុកស្ស សុញ្ញាគារំ អនុកូលំ. មោហចរិតស្ស អរញ្ញំ អនុកូលំ មហាអរញ្ញេ ចិត្តំ ន សង្កុដតិ, ទោសចរិតស្ស រុក្ខមូលំ, រាគចរិតស្ស សុញ្ញាគារំ. ឋានចង្កមានិ ឧទ្ធច្ចបក្ខិកានិ, សយនំ លីនបក្ខិកំ, បល្លង្កាភុជនេន និសជ្ជាយ ទឡ្ហភាវំ, ឧជុកាយំ បណិធានេន អស្សាសបស្សាសានំ បវត្តនសុខំ ‘‘បរិមុខំ សតិ’’ន្តិ ឥមិនា អារម្មណបរិគ្គហូបាយំ ទស្សេតិ. ការីតិ ករណសីលោ. ឯតស្ស វិភង្គេ ‘‘អស្សសតិ បស្សសតី’’តិ អវត្វា ‘‘សតោ ការី’’តិ វុត្តំ. តស្មា ‘‘អស្សសតិ បស្សសតី’’តិ វុត្តេ ‘‘បឋមចតុក្កំ ឯវ លព្ភតិ, ន សេសានី’’តិ ច ‘‘ទីឃំអស្សាសវសេនាតិ អលោបសមាសំ កត្វា’’ឥតិ ច ‘‘ឯកត្ថតាយ អវិក្ខេប’’ន្តិ ច ‘‘អសម្ភោគវសេន បជានតោ’’តិ ច ‘‘តេន ញាណេនា’’តិ ច ‘‘បជានតោតិ វុត្តញាណេនា’’តិ ច ‘‘សតោការីតិ សតិសម្បជញ្ញាហិការី’’តិ ច ‘‘បដិនិស្សគ្គានុបស្សិនោ អស្សាសាវ បដិនិស្សគ្គានុបស្សិអស្សាសា’’តិ ច លិខិតំ. ឧប្បដិបាដិយា អាគតម្បិ យុជ្ជតេវ, តេន ឋានេន បដិសិទ្ធំ. តាលុំ អាហច្ច និព្ពាយនតោ កិរ បោតកោ សម្បតិជាតោវ ខិបិតសទ្ទំ ករោតិ, ឆន្ទបាមោជ្ជវសេន ឆ បុរិមា តយោតិ នវ. ឯកេនាការេនាតិ អស្សាសវសេន វា បស្សាសវសេន វា ឯវំ អានាបានស្សតិំ ភាវយតោ កាយេ កាយានុបស្សនាសតិកម្មដ្ឋានភាវនា សម្បជ្ជតិ.

កាយោតិ អស្សាសបស្សាសា. ឧបដ្ឋានំ សតិ. ទីឃន្តិ សីឃំ គតំ អស្សាសបស្សាសំ. អទ្ធានសង្ខាតេតិ កាលសង្ខាតេ វិយ កាលកោដ្ឋាសេតិ អត្ថោ, ទីឃកាលេ វាតិ អត្ថោ. ឯកោ ហិ អស្សាសមេវូបលក្ខេតិ, ឯកោ បស្សាសំ, ឯកោ ឧភយំ, តស្មា ‘‘វិភាគំ អកត្វា’’តិ វា វុត្តំ, ឆន្ទោតិ ឯវំ អស្សាសតោ, បស្សាសតោ ច អស្សាទោ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស វសេន កត្តុកម្យតាឆន្ទោ ឧប្បជ្ជតិ. តតោ បាមោជ្ជន្តិ. អស្សាសបស្សាសានំ ទុវិញ្ញេយ្យវិសយត្តា ចិត្តំ វិវត្តតិ, គណនំ បហាយ ផុដ្ឋដ្ឋានមេវ មនសិ ករោន្តស្ស កេវលំ ឧបេក្ខាវ សណ្ឋាតិ. ចត្តារោ វណ្ណាតិ ‘‘បត្តស្ស តយោ វណ្ណា’’តិអាទីសុ វិយ ចត្តារោ សណ្ឋានាតិ អត្ថោ.

តថាភូតស្សាតិ អានាបានស្សតិំ ភាវយតោ. សំវរោតិ សតិសំវរោ. អថ វា បឋមេន ឈានេន នីវរណានំ, ទុតិយេន វិតក្កវិចារានំ, តតិយេន បីតិយា, ចតុត្ថេន សុខទុក្ខានំ, អាកាសានញ្ចាយតនសមាបត្តិយា រូបសញ្ញាយ, បដិឃសញ្ញាយ, នានត្តសញ្ញាយ វា បហានំ. ‘‘សីលន្តិ វេរមណិ សីលំ, ចេតនា សីលំ, សំវរោ សីលំ, អវីតិក្កមោ សីល’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.៣៩ ថោកំ វិសទិសំ) វុត្តវិធិនាបេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘អត្ថតោ តថា តថា បវត្តធម្មា ឧបធារណសមាធានសង្ខាតេន សីលនដ្ឋេន សីលន្តិ វុច្ចន្តី’’តិ វុត្តំ. តថា ‘‘អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា សិក្ខា’’តិ ឯត្ថាបិ ចេតនាសីលមេវ, កត្ថចិ វិរតិសីលម្បីតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អញ្ញថា បណ្ណត្តិវជ្ជេសុបិ សិក្ខាបទេសុ វិរតិប្បសង្គោ អហោសិ, បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតីតិ កត្វា តស្សាបិ វិរតិប្បសង្គោ. តស្មិំ អារម្មណេតិ អានាបានារម្មណេ. តាយ សតិយាតិ តត្ថ ឧប្បន្នសតិយា. ‘‘តេន មនសិការេនាតិ អាវជ្ជនេនា’’តិ លិខិតំ. ឯតេន នានាវជ្ជនប្បវត្តិទីបនតោ នានាជវនវារេហិបិ សិក្ខតិ នាមាតិ ទីបិតំ ហោតិ, យេន បន មនសិការេន វា. ញាណុប្បាទនាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន យាវ បរិយោសានំ វេទិតព្ពំ. ‘‘តត្រាតិ តស្មិំ អានាបានារម្មណេ. ឯវន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពនយេនា’’តិ លិខិតំ. តត្រាតិ តេសំ អស្សាសបស្សាសានំ វា. តញ្ហិ ‘‘បុព្ពេ អបរិគ្គហិតកាលេ’’តិ ឥមិនា សុដ្ឋុ សមេតិ. ‘‘បឋមវាទោ ទីឃភាណកានំ. តេ ហិ ‘បឋមជ្ឈានំ លភិត្វា នានាសនេ និសីទិត្វា ទុតិយត្ថាយ វាយាមតោ ឧបចារេ វិតក្កវិចារវសេន ឱឡារិកចិត្តប្បវត្តិកាលេ បវត្តអស្សាសបស្សាសវសេន ឱឡារិកា’តិ វទន្តិ. ‘មជ្ឈិមភាណកា ឈានលាភិស្ស សមាបជ្ជនកាលេ, ឯកាសនបដិលាភេ ច ឧបរូបរិ ចិត្តប្បវត្តិយា សន្តភាវតោ បឋមតោ ទុតិយស្សុបចារេ សុខុមតំ វទន្តី’’’តិ លិខិតំ.

វិបស្សនាយំ បនាតិ ចតុធាតុវវត្ថានមុខេន អភិនិវិដ្ឋស្ស អយំ កមោ, អញ្ញស្ស ចាតិ វេទិតព្ពំ. ឯត្តកំ រូបំ, ន ឥតោ អញ្ញន្តិ ទស្សនំ សន្ធាយ ‘‘សកលរូបបរិគ្គហេ’’តិ វុត្តំ. រូបារូបបរិគ្គហេតិ ឯត្ថ អនិច្ចតាទិលក្ខណារម្មណិកភង្គានុបស្សនតោ បភុតិ ពលវតី វិបស្សនា. បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ សព្ពេសំយេវ បន មតេន អបរិគ្គហិតកាលេតិអាទិនា. សោធនា នាម វិស្សជ្ជនំ. អស្សាតិ ‘‘បស្សម្ភយំ កាយសង្ខារ’’ន្តិ បទស្ស.

បុរតោ នមនា អានមនា. តិរិយំ នមនា វិនមនា. សុដ្ឋុ នមនា សន្នមនា. បច្ឆា នមនា បណមនា. ជាណុកេ គហេត្វា ឋានំ វិយ ឥញ្ជនាតិ អានមនាទីនំ អាវិភាវត្ថមុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យថារូបេហិ អានមនាទិ វា កម្បនាទិ វា ហោតិ, តថារូបេ បស្សម្ភយន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥតិ កិរាតិ ឥតិ ចេ. ឯវំ សន្តេតិ សន្តសុខុមម្បិ ចេ បស្សម្ភតិ. បភាវនាតិ ឧប្បាទនំ. អស្សាសបស្សាសានំ វូបសន្តត្តា អានាបានស្សតិសមាធិស្ស ភាវនា ន ហោតិ. យស្មា តំ នត្ថិ, តស្មា ន សមាបជ្ជតិ, សមាបត្តិយា អភាវេន ន វុដ្ឋហន្តិ. ឥតិ កិរាតិ ឯវមេតំ តាវ វចនន្តិ តទេតំ. សទ្ទោវ សទ្ទនិមិត្តំ, ‘‘សតោ អស្សសតិ សតោ បស្សសតី’’តិ បទានិ បតិដ្ឋបេត្វា ទ្វត្តិំសបទានិ ចត្តារិ ចតុក្កានិ វេទិតព្ពានិ.

អប្បដិបីឡនន្តិ តេសំ កិលេសានំ អនុប្បាទនំ កិញ្ចាបិ ចេតិយង្គណវត្តាទីនិបិ អត្ថតោ បាតិមោក្ខសំវរសីលេ សង្គហំ គច្ឆន្តិ ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តី’’តិ (មហាវ. ១៣៤) វចនតោ. តថាបិ ‘‘ន តាវ, សារិបុត្ត, សត្ថា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតិ ឧទ្ទិសតិ បាតិមោក្ខំ, យាវ ន ឥធេកច្ចេ អាសវដ្ឋានីយា ធម្មា សង្ឃេ បាតុភវន្តី’’តិ ឯត្ថ អនធិប្បេតត្តា ‘‘អាភិសមាចារិក’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘យំ បនេត្ថ អាបត្តិដ្ឋានិយំ ន ហោតិ, តំ អមិស្សមេវា’’តិ វុត្តំ.

យថាវុត្តេនាតិ យោគានុយោគកម្មស្ស បទដ្ឋានត្តា. សល្លហុកវុត្តិ អដ្ឋបរិក្ខារិកោ. បញ្ចសន្ធិកំ កម្មដ្ឋានន្តិ ឯត្ថ ឈានម្បិ និមិត្តម្បិ តទត្ថជោតិកាបិ បរិយត្តិ ឥធ កម្មដ្ឋានំ នាម. គមនាគមនសម្បន្នតាទិ សេនាសនំ. សំកិលិដ្ឋចីវរធោវនាទយោ ខុទ្ទកបលិពោធា. ‘‘អន្តរា បតិតំ នុ ខោ’’តិ វិកម្បតិ.

អជ្ឈត្តំ វិក្ខេបគតេនាតិ និយកជ្ឈត្តេ វិក្ខេបគតេន. សារទ្ធា អសមាហិតត្តា. ឧបនិពន្ធនថម្ភមូលំ នាម នាសិកគ្គំ, មុខនិមិត្តំ វា. តត្ថេវាតិ នាសិកគ្គាទិនិមិត្តេ. ‘‘ទោលាផលកស្ស ឯកបស្សេ ឯវ ឧភោ កោដិយោ មជ្ឈញ្ច បស្សតី’’តិ វទន្តិ.

ឥធ បនាតិ កកចូបមេ. ទេសតោតិ ផុសនកដ្ឋានតោ. ‘‘និមិត្តំ បដ្ឋបេតព្ពន្តិ និមិត្តេ សតិ បដ្ឋបេតព្ពា’’តិ វុត្តំ. គរូហិ ភាវេតព្ពត្តា គរុកភាវនំ. ឯកច្ចេ អាហូតិ ឯកច្ចេ ឈាយិនោ អាហុ.

‘‘សញ្ញានានតាយា’’តិ វចនតោ ឯកច្ចេហិ វុត្តម្បិ បមាណមេវ, សង្គីតិតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋកថាយ អនាគតត្តា តថា វុត្តំ. ‘‘មយ្ហំ តារករូបំ នុ ខោ ឧបដ្ឋាតី’’តិអាទិបរិកប្បេ អសតិបិ ធាតុនានត្តេន ឯតាសំ ធាតូនំ ឧប្បត្តិ វិយ កេវលំ ភាវយតោ តថា តថា ឧបដ្ឋាតិ. ‘‘ន និមិត្ត’ន្តិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ សម្បជានមុសាវាទត្តា’’តិ វុត្តំ. កម្មដ្ឋានន្តិ ឥធ វុត្តបដិភាគនិមិត្តមេវ.

និមិត្តេ បដិភាគេ. នានាការន្តិ ‘‘ចត្តារោ វណ្ណា វត្តន្តី’’តិ វុត្តនានាវិធតំ. វិភាវយន្តិ ជានំ បកាសយំ. អស្សាសបស្សាសេតិ តតោ សម្ភូតេ និមិត្តេ, អស្សាសបស្សាសេ វា នានាការំ. និមិត្តេ ហិ ចិត្តំ ឋបេន្តោវ នានាការតញ្ច វិភាវេតិ, អស្សាសបស្សាសេ វា សកំ ចិត្តំ និពន្ធតីតិ វុច្ចតិ. តារករូបាទិវណ្ណតោ. កក្ខឡត្តាទិលក្ខណតោ.

អដ្ឋកថាសុ បដិក្ខិត្តន្តិ អាសន្នភវង្គត្តាតិ ការណំ វត្វា សីហឡដ្ឋកថាសុ បដិក្ខិត្តំ. កស្មា? យស្មា ឆដ្ឋេ, សត្តមេ វា អប្បនាយ សតិ មគ្គវីថិយំ ផលស្ស ឱកាសោ ន ហោតិ, តស្មា. ឥធ ហោតូតិ ចេ? ន, លោកិយប្បនាបិ ហិ អប្បនាវីថិម្ហិ លោកុត្តរេន សមានគតិកាវាតិ បដិលទ្ធជ្ឈានោបិ ភិក្ខុ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារត្ថាយ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា សត្តាហំ និសីទិតុកាមោ ចតុត្ថេ, បញ្ចមេ វា អប្បេត្វា និសីទតិ, ន ឆដ្ឋេ, សត្តមេ វា. តត្ថ ហិ អប្បនា. តតោ បរំ អប្បនាយ អាធារភាវំ ន គច្ឆតិ. អាសន្នភវង្គត្តា ចតុត្ថំ, បញ្ចមំ វា គច្ឆតិ ថលេ ឋិតឃដោ វិយ ជវនានមន្តរេ ឋិតត្តាតិ កិរ អាចរិយោ.

បុថុត្តារម្មណានិ អនាវជ្ជិត្វា ឈានង្គានេវ អាវជ្ជនំ អាវជ្ជនវសី នាម. តតោ បរំ ចតុន្នំ, បញ្ចន្នំ វា បច្ចវេក្ខណចិត្តានំ ឧប្បជ្ជនំ, តំ បច្ចវេក្ខណវសី នាម. តេនេវ ‘‘បច្ចវេក្ខណវសី បន អាវជ្ជនវសិយា ឯវ វុត្តា’’តិ វុត្តំ. សមាបជ្ជនវសី នាម យត្តកំ កាលំ ឥច្ឆតិ តត្តកំ សមាបជ្ជនំ, តំ បន ឥច្ឆិតកាលបរិច្ឆេទំ បតិដ្ឋាបេតុំ សមត្ថតាតិ. ‘‘អធិដ្ឋានវសិយា វុដ្ឋានវសិនោ អយំ នានត្តំ អធិដ្ឋានានុភាវេន ជវនំ ជវតិ, វុដ្ឋានានុភាវេន បន អធិប្បេតតោ អធិកំ ជវតី’’តិបិ វទន្តិ. អបិច បថវីកសិណាទិអារម្មណំ អាវជ្ជិត្វា ជវនញ្ច ជវិត្វា បុន អាវជ្ជិត្វា តតោ បញ្ចមំ ឈានំ ចិត្តំ ហោតិ, អយំ កិរ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ. ភគវតោ បន អាវជ្ជនសមនន្តរមេវ ឈានំ ហោតីតិ សព្ពំ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

‘‘វត្ថុន្តិ ហទយវត្ថុំ. ទ្វារន្តិ ចក្ខាទិ. អារម្មណន្តិ រូបាទី’’តិ លិខិតំ. យថាបរិគ្គហិតរូបារម្មណំ វា វិញ្ញាណំ បស្សតិ, អញ្ញថាបិ បស្សតិ. កថំ? ‘‘យថាបរិគ្គហិតរូបវត្ថុទ្វារារម្មណំ វា’’តិ វុត្តំ. យថាបរិគ្គហិតរូបេសុ វត្ថុទ្វារារម្មណានិ យស្ស វិញ្ញាណស្ស, តំ វិញ្ញាណំ យថាបរិគ្គហិតរូបវត្ថុទ្វារារម្មណំ តម្បិ បស្សតិ, ឯកស្ស វា អារម្មណសទ្ទស្ស លោបោ ទដ្ឋព្ពោតិ ច មម តក្កោ វិចារេត្វាវ គហេតព្ពោ.

តតោ បរំ តីសុ ចតុក្កេសុ ទ្វេ ទ្វេ បទានិ ឯកមេកំ កត្វា គណេតព្ពំ. សមថេន អារម្មណតោ វិបស្សនាវសេន អសម្មោហតោ បីតិបដិសំវេទនមេត្ថ វេទិតព្ពំ. ‘‘ទុក្ខមេតំ ញាណ’’ន្តិអាទីសុ បន ‘‘អារម្មណតោ អសម្មោហតោ’’តិ យំ វុត្តំ, ឥធ តតោ វុត្តនយតោ ឧប្បដិបាដិយា វុត្តំ. តត្ថ ហិ យេន មោហេន តំ ទុក្ខំ បដិច្ឆន្នំ, ន ឧបដ្ឋាតិ, តស្ស វិហតត្តា វា ឯវំ បវត្តេ ញាណេ យថារុចិ បច្ចវេក្ខិតុំ ឥច្ឆិតិច្ឆិតកាលេ សមត្ថភាវតោ វា ទុក្ខាទីសុ តីសុ អសម្មោហតោ ញាណំ វុត្តំ. និរោធេ អារម្មណតោ តំសម្បយុត្តា បីតិបដិសំវេទនា អសម្មោហតោ ន សម្ភវតិ មោហប្បហានាភាវា, បដិសម្ភិទាបាឡិវិរោធតោ ច. តត្ថ ‘‘ទីឃំ អស្សាសវសេនា’’តិអាទិ អារម្មណតោ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តាយ សតិយា តេន ញាណេន សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ តទារម្មណស្ស បដិសំវិទិតត្តាតិ ឯត្ថ អធិប្បាយោ. ‘‘អាវជ្ជតោ’’តិអាទិ អសម្មោហតោ បីតិបដិសំវេទនំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. អនិច្ចាទិវសេន ជានតោ, បស្សតោ, បច្ចវេក្ខតោ ច. តទធិមុត្តតាវសេន អធិដ្ឋហតោ, អធិមុច្ចតោ, តថា វីរិយាទិំ សមាទហតោ ខណិកសមាធិនា.

អភិញ្ញេយ្យន្តិ ញាតបរិញ្ញាយ. បរិញ្ញេយ្យន្តិ តីរណបរិញ្ញាយ. សព្ពញ្ហិ ទុក្ខសច្ចំ អភិញ្ញេយ្យំ, បរិញ្ញេយ្យញ្ច. តត្រ ចាយំ បីតីតិ លិខិតំ. អភិញ្ញេយ្យន្តិអាទិ មគ្គក្ខណំ សន្ធាយាហាតិ វុត្តំ. មគ្គេន អសម្មោហសង្ខាតវិបស្សនាកិច្ចនិប្ផត្តិតោ មគ្គោបិ អភិញ្ញេយ្យាទិអារម្មណំ ករោន្តោ វិយ វុត្តោ. វិបស្សនាភូមិទស្សនត្ថន្តិ សមថេ កាយិកសុខាភាវា វុត្តំ. ទ្វីសុ ចិត្តសង្ខារបទេសូតិ ចិត្តសង្ខារបដិសំវេទី…បេ… សិក្ខតិ បស្សម្ភយំ ចិត្តសង្ខារបដិសំវេទី…បេ… សិក្ខតីតិ ឯតេសុ. មោទនាទិ សព្ពំ បីតិវេវចនំ. អនិច្ចានុបស្សនាទិ កិលេសេ, តម្មូលកេ ខន្ធាភិសង្ខារេ. ឯវំ ភាវិតោតិ ន ចតុក្កបញ្ចកជ្ឈាននិព្ពត្តនេន ភាវិតោ. ឯវំ សព្ពាការបរិបុណ្ណំ កត្វា ភាវិតោ. វិបស្សនាមគ្គបច្ចវេក្ខណកាលេសុបិ បវត្តអស្សាសមុខេនេវ សព្ពំ ទស្សិតំ ឧបាយកុសលេន ភគវតា.

១៦៨. កស្មា ឥទំ វុច្ចតិ អម្ហេហីតិ អធិប្បាយោ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

១៧២. ឧស្សុក្កវចនន្តិ បាកដសទ្ទសញ្ញា កិរ, សមានកបទន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សុត្វា ភុញ្ជន្តី’’តិ ឯត្ថ វិយ សញ្ចិច្ច វោរោបេតុកាមស្ស សញ្ចិច្ចបទំ វោរោបនបទស្ស ឧស្សុក្កំ, សញ្ចេតនា ច ជីវិតា វោរោបនញ្ច ឯកស្សេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ន កេវលំ ចេតសិកមត្តេនេវ ហោតិ, បយោគោបិ ឥច្ឆិតព្ពោ ឯវាតិ ទស្សេតុំ វុត្តានីតិ កិរ ឧបតិស្សត្ថេរោ. ‘‘ជានិត្វា សញ្ជានិត្វា ចេច្ច អភិវិតរិត្វា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ជានន្តោ…បេ… វីតិក្កមោ’’តិ វោរោបនម្បិ ទស្សិតំ, តស្មា ព្យញ្ជនេ អាទរំ អកត្វា អត្ថោ ទស្សិតោ. វីតិក្កមសង្ខាតត្ថសិទ្ធិយា ហិ បុរិមចេតនា អត្ថសាធិកា ហោតិ. សព្ពសុខុមអត្តភាវន្តិ រូបំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន អរូបំ. អត្តសង្ខាតានញ្ហិ អរូបានំ ខន្ធវិភង្គេ (វិភ. ១ អាទយោ) វិយ ឥធ ឱឡារិកសុខុមតា អនធិប្បេតា. មាតុកុច្ឆិស្មិន្តិ យេភុយ្យវចនំ, ឱបបាតិកមនុស្សេបិ បារាជិកមេវ, អរូបកាយេ ឧបក្កមាភាវា តគ្គហណំ កស្មាតិ ចេ? អរូបក្ខន្ធេន សទ្ធិំ តស្សេវ រូបកាយស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយសម្ភវតោ. តេន សជីវកោវ មនុស្សវិគ្គហោបិ នាម ហោតីតិ សិទ្ធំ. ឯត្ថ មាតុកុច្ឆិស្មិន្តិ មនុស្សមាតុយា វា តិរច្ឆានមាតុយា វា. វុត្តញ្ហិ បរិវារេ (បរិ. ៤៨០) –

‘‘ឥត្ថិំ ហនេ ច មាតរំ, បុរិសញ្ច បិតរំ ហនេ;

មាតរំ បិតរំ ហន្ត្វា, ន តេនានន្តរំ ផុសេ;

បញ្ហា មេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ.

បឋមន្តិ បដិសន្ធិចិត្តមេវ. ឯកភវបរិយាបន្នាយ ហិ ចិត្តសន្តតិយា បដិសន្ធិចិត្តំ បឋមចិត្តំ នាម. ចុតិចិត្តំ បច្ឆិមំ នាម. អញ្ញថា អនមតគ្គេ សំសារេ បឋមចិត្តំ នាម នត្ថិ វិនា អនន្តរសមនន្តរនត្ថិវិគតបច្ចយេហិ ចិត្តុប្បត្តិយា អភាវតោ. ភាវេ វា នវសត្តបាតុភាវទោសប្បសង្គោ. អយំ សព្ពបឋមោ មនុស្សវិគ្គហោតិ កិញ្ចាបិ ឥមំ ជីវិតា វោរោបេតុំ ន សក្កា, តំ អាទិំ កត្វា សន្តតិយា យាវ មរណា ឧប្បជ្ជនកមនុស្សវិគ្គហេសុ អបរិមាណេសុ ‘‘សព្ពបឋមោ’’តិ ទិស្សតិ. យទា បន យោ មនុស្សវិគ្គហោ បុព្ពាបរិយវសេន សន្តតិប្បត្តោ ហោតិ, តទា តំ ជីវិតា វោរោបេតុំ សក្កា. សន្តតិំ វិកោបេន្តោ ហិ ជីវិតា វោរោបេតិ នាម. ឯត្ថ ច នានត្តនយេ អធិប្បេតេ សតិ ‘‘សព្ពបឋមោ’’តិ វចនំ យុជ្ជតិ, ន បន ឯកត្តនយេ សន្តតិយា ឯកត្តា. ឯកត្តនយោ ច ឥធាធិប្បេតោ ‘‘សន្តតិំ វិកោបេតី’’តិ វចនតោ, តស្មា ‘‘សព្ពបឋមោ’’តិ វចនំ ន យុជ្ជតីតិ ចេ? ន, សន្តតិបច្ចុប្បន្នពហុត្តា. យស្មា បន សន្តតិ នាម អនេកេសំ បុព្ពាបរិយុប្បត្តិ វុច្ចតិ, តស្មា ‘‘អយំ សព្ពបឋមោ’’តិ វុត្តោ, ឯវមេត្ថ ទ្វេបិ នយា សង្គហំ គច្ឆន្តិ, អញ្ញថា ‘‘សន្តតិំ វិកោបេតី’’តិ ឥទំ វចនំ ន សិជ្ឈតិ. កិញ្ចាបិ ឯត្ថ ‘‘សន្តតិំ វិកោបេតី’’តិ វចនតោ សន្តតិបច្ចុប្បន្នមេវ អធិប្បេតំ, ន អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ វិយ ទិស្សតិ, តថាបិ យស្មា សន្តតិបច្ចុប្បន្នេ វិកោបិតេ អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ វិកោបិតមេវ ហោតិ, អទ្ធាបច្ចុប្បន្នេ បន វិកោបិតេ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ វិកោបិតំ ហោតីតិ ឯត្ថ វត្តព្ពំ នត្ថិ. តស្មា អដ្ឋកថាយំ ‘‘តទុភយម្បិ វោរោបេតុំ សក្កា, តស្មា តទេវ សន្ធាយ ‘សន្តតិំ វិកោបេតី’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ អាហ. ‘‘សន្តតិំ វិកោបេតី’’តិ វចនតោ បកតិយា អាយុបរិយន្តំ បត្វា មរណកសត្តេ វីតិក្កមេ សតិ អនាបត្តិ វីតិក្កមបច្ចយា សន្តតិយា អកោបិតត្តា. វីតិក្កមបច្ចយា ចេ អាយុបរិយន្តំ អប្បត្វា អន្តរាវ មរណកសត្តេ វីតិក្កមបច្ចយា អាបត្តិ, កម្មពទ្ធោ ចាតិ នោ តក្កោតិ អាចរិយោ. ‘‘មរណវណ្ណំ វា សំវណ្ណេយ្យ, មរណាយ វា សមាទបេយ្យ, អយម្បិ បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ’’តិ វចនតោ វា ចេតនាក្ខណេ ឯវ បារាជិកាបត្តិ ឯកន្តាកុសលត្តា, ទុក្ខវេទនត្តា, កាយកម្មត្តា, វចីកម្មត្តា, កិរិយត្តា ចាតិ វេទិតព្ពំ.

សត្តដ្ឋជវនវារមត្តន្តិ សភាគារម្មណវសេន វុត្តំ, តេនេវ ‘‘សភាគសន្តតិវសេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. អត្តនោ បដិបក្ខេន សមន្នាគតត្តា សមនន្តរស្ស បច្ចយំ ហោន្តំ យថា បុរេ វិយ អហុត្វា ទុព្ពលស្ស. តន្តិ ជីវិតិន្ទ្រិយវិកោបនំ.

ឦតិន្តិ សត្តវិធវិច្ឆិកាទីនិ យុទ្ធេ ឌំសិត្វា មារណត្ថំ វិស្សជ្ជេន្តិ. បជ្ជរកន្តិ សរីរឌាហំ. សូចិកន្តិ សូលំ. វិសូចិកន្តិ សុក្ខមាតិសារំវសយំ. បក្ខន្ទិយន្តិ រត្តាតិសារំ. ទ្វត្តិព្យាមសតប្បមាណេ មហាកាយេ និម្មិនិត្វា ឋិតនាគុទ្ធរណំ, កុជ្ឈិត្វា ឱលោកិតេ បរេសំ កាយេ វិសមរណំ វា ឌាហុប្បាទនំ វា បយោគោ នាម.

កេចីតិ មហាសង្ឃិកា. អយំ ឥត្ថី. កុលុម្ពស្សាតិ គព្ភស្ស. កថំ សា ឥតរស្សាតិ ចេ? តស្ស ទុដ្ឋេន មនសានុបក្ខិតេ សោ ច គព្ភោ សា ច ឥទ្ធីតិ ឧភយម្បិ សហេវ នស្សតិ, ឃដគ្គីនំ ភេទនិព្ពាយនំ វិយ ឯកក្ខណេ ហោតិ. ‘‘តេសំ សុត្តន្តិកេសុ ឱចរិយមានំ ន សមេតី’’តិ លិខិតំ, ‘‘តេសំ មតំ គហេត្វា ‘ថាវរីនម្បិ អយំ យុជ្ជតី’តិ វុត្តេ តិកវសេន បដិសេធិតព្ពន្តិ អបរេ’’តិ វុត្តំ. សាហត្ថិកនិស្សគ្គិយបយោគេសុ សន្និដ្ឋាបកចេតនាយ សត្តមាយ សហុប្បន្នកាយវិញ្ញត្តិយា សាហត្ថិកតា វេទិតព្ពា. អាណត្តិកេ បន សត្តហិបិ ចេតនាហិ សហ វចីវិញ្ញត្តិសម្ភវតោ សត្តសត្ត សទ្ទា ឯកតោ ហុត្វា ឯកេកក្ខរភាវំ គន្ត្វា យត្តកេហិ អក្ខរេហិ អត្តនោ អធិប្បាយំ វិញ្ញាបេតិ, តទវសានក្ខរសមុដ្ឋាបិកាយ សត្តមចេតនាយ សហជាតវចីវិញ្ញត្តិយា អាណត្តិកតា វេទិតព្ពា. តថា វិជ្ជាមយបយោគេ. កាយេនាណត្តិយំ បន សាហត្ថិកេ វុត្តនយោវ. ថាវរបយោគេ យាវតា បរស្ស មរណំ ហោតិ, តាវតា កម្មពទ្ធោ, អាបត្តិ ច. តតោ បរំ អតិសញ្ចរណេ កម្មពទ្ធាតិពហុត្តំ វេទិតព្ពំ សតិ បរំ មរណេ. បារាជិកាបត្តិ បនេត្ថ ឯកា. អត្ថសាធកចេតនា យស្មា ឯត្ថ ច ទុតិយបារាជិកេ ច លព្ភតិ, ន អញ្ញត្ថ, តស្មា ទ្វិន្នម្បិ សាធារណា ឥមា គាថាយោ –

‘‘ភូតធម្មនិយាមា យេ, តេ ធម្មា និយតា មតា;

ភាវិធម្មនិយាមា យេ, តេវ អនិយតា ឥធ.

‘‘ភូតធម្មនិយាមានំ, ឋិតាវ សា បច្ចយដ្ឋិតិ;

ភាវិធម្មនិយាមានំ, សាបេក្ខា បច្ចយដ្ឋិតិ.

‘‘តេនញ្ញា ហេតុយា អត្ថិ, សាបិ ធម្មនិយាមតា;

តស្សា ផលំ អនិយតំ, ផលាបេក្ខា និយាមតា.

‘‘ឯវញ្ហិ សព្ពធម្មានំ, ឋិតា ធម្មនិយាមតា;

លទ្ធធម្មនិយាមា យា, សាត្ថសាធកចេតនា.

‘‘ចេតនាសិទ្ធិតោ បុព្ពេ, បច្ឆា តស្សាត្ថសិទ្ធិតោ;

អវិសេសេន សព្ពាបិ, ឆព្ពិធា អត្ថសាធិកា.

‘‘អាណត្តិយំ យតោ សក្កា, វិភាវេតុំ វិភាគតោ;

តស្មា អាណត្តិយំយេវ, វុត្តា សា អត្ថសាធិកា.

‘‘មិច្ឆត្តេ វាបិ សម្មត្តេ, និយតានិយតា មតា;

អភិធម្មេ ន សព្ពត្ថិ, តត្ថ សា និយតា សិយា.

‘‘យា ថេយ្យចេតនា សព្ពា, សហត្ថាណត្តិកាបិ វា;

អភិធម្មនយេនាយំ, ឯកន្តនិយតា សិយា.

‘‘បាណាតិបាតំ និស្សាយ, សហត្ថាណត្តិកាទិកា;

អភិធម្មវសេនេសា, បច្ចេកំ តំ ទុកំ ភជេ.

‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទោ, ចេតនា ចេតិ តំ ទ្វយំ;

ន សាហត្ថិកកម្មេន, បគេវាណត្តិកាសមំ.

‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទោ, ចេតនា ចេតិ តំ ទ្វយំ;

ន សាហត្ថិកកម្មេន, បគេវាណត្តិកាសមំ.

‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទក្ខណេ វធកចេតនា;

ចិរាឋិតាតិ កោ ធម្មោ, និយាមេតិ អាបត្តិកំ.

‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទក្ខណេ ចេ វធកោ សិយា;

មតោ សុត្តោ បពុទ្ធោ វា, កុសលោ វធកោ សិយា.

‘‘កុសលត្តិកភេទោ ច, វេទនាត្តិកភេទោបិ;

សិយា តថា គតោ សិទ្ធោ, សហត្ថា វធកចេតនា’’តិ.

យានិ បន ពីជឧតុកម្មធម្មចិត្តនិយាមានិ បញ្ច អដ្ឋកថាយ អានេត្វា និទស្សិតានិ, តេសុ អយមត្ថសាធកចេតនា យោគំ គច្ឆតីតិ មញ្ញេ ‘‘អយំ អត្ថសាធកចេតនានិយមោ នត្ថី’’តិ ចេតនានំ មិច្ឆត្តសម្មត្តនិយតានម្បិ នត្ថិភាវប្បសង្គតោ. ភជាបិយមានា យេន, តេន សព្ពេបិ យថាសម្ភវំ កម្មចិត្តនិយាមេ ភជន្តិ គច្ឆន្តីតិ វេទិតព្ពំ. ជីវិតេ អាទីនវោ មរណវណ្ណទស្សនេ ន វិភត្តោវ, ឥធ បន សង្កប្បបទេ អត្ថតោ ‘‘មរណសញ្ញី មរណចេតនោ មរណាធិប្បាយោ’’តិ ឯវំ អវិភូតត្តា វិភត្តោ, អបាកដត្តា, អនោឡារិកត្តា វា អវិភាគា ការិតា វា. នយិទំ វិតក្កស្ស នាមន្តិ ន វិតក្កស្សេវ នាមំ, កិន្តុ សញ្ញាចេតនានម្បិ នាមន្តិ គហេតព្ពំ. កង្ខាវិតរណិយម្បិ ឯវមេវ វុត្តំ.

១៧៤. កាយតោតិ វុត្តត្តា ‘‘សត្តិញសូ’’តិ វត្តព្ពេ វចនសិលិដ្ឋត្ថំ ‘‘ឧសុសត្តិអាទិនា’’តិ វុត្តំ. អនុទ្ទេសិកេ កម្មស្សារម្មណំ សោ វា ហោតិ, អញ្ញោ វា. ឧភយេហីតិ កិញ្ចាបិ បឋមប្បហារោ ន សយមេវ សក្កោតិ, ទុតិយំ លភិត្វា បន សក្កោន្តោ ជីវិតវិនាសនហេតុ អហោសិ, តទត្ថមេវ ហិ វធកេន សោ ទិន្នោ, ទុតិយោ បន អញ្ញេន ចិត្តេន ទិន្នោ, តេន សុដ្ឋុ វុត្តំ ‘‘បឋមប្បហារេនេវា’’តិ, ‘‘ចេតនា នាម ទារុណាតិ គរុំ វត្ថុំ អារព្ភ បវត្តបុព្ពភាគចេតនា បកតិសភាវវធកចេតនា, នោ ទារុណា ហោតី’’តិ អាចរិយេន លិខិតំ. ‘‘បុព្ពភាគចេតនា បរិវារា, វធកចេតនាវ ទារុណា ហោតី’’តិ វុត្តំ. យថាធិប្បាយន្តិ ឧភោបិ បដិវិជ្ឈតិ, សាហត្ថិកោបិ សង្កេតត្តា ន មុច្ចតិ កិរ.

កិរិយាវិសេសោ អដ្ឋកថាសុ អនាគតោ. ‘‘ឯវំ វិជ្ឈ, ឯវំ បហរ, ឯវំ ឃាហេហី’តិ បាឡិយា សមេតីតិ អាចរិយេន គហិតោ’’តិ វទន្តិ. បុរតោ បហរិត្វាតិអាទិ វត្ថុវិសង្កេតមេវ កិរ. ឯតំ គាមេ ឋិតន្តិ បុគ្គលោវ និយមិតោ. យោ បន លិង្គវសេន ‘‘ទីឃំ…បេ… មារេហី’’តិ អាណាបេតិ អនិយមេត្វា. យទិ និយមេត្វា វទតិ, ‘‘ឯតំ ទីឃ’’ន្តិ វទេយ្យាតិ អបរេ. អាចរិយា បន ‘‘ទីឃន្តិ វុត្តេ និយមិតំ ហោតិ, ឯវំ អនិយមេត្វា វទតិ, ន បន អាណាបកោ ទីឃាទីសុ អញ្ញតរំ មារេហីតិ អធិប្បាយោ’’តិ វទន្តិ កិរ. ‘‘អត្ថោ បន ចិត្តេន ឯកំ សន្ធាយបិ អនិយមេត្វា អាណាបេតី’’តិ លិខិតំ. ‘‘ឥតរោ អញ្ញំ តាទិសំ មារេតិ, អាណាបកោ មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ យថាធិប្បាយំ ន គតត្តា. ‘‘ឯវំ ទីឃាទិវសេនាបិ ចិត្តេន អនិយមិតស្សេវាតិ យុត្តំ វិយ ទិស្សតី’’តិ អញ្ញតរស្មិំ គណ្ឋិបទេ លិខិតំ, សុដ្ឋុ វីមំសិត្វា សព្ពំ គហេតព្ពំ, ឱកាសស្ស និយមិតត្តាតិ ឯត្ថ ឱកាសនិយមំ កត្វា និទ្ទិសន្តោ តស្មិំ ឱកាសេ និសិន្នំ មារេតុកាមោវ ហោតិ, សយំ បន តទា តត្ថ នត្ថិ. តស្មា ឱកាសេន សហ អត្តនោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ អារម្មណំ ន ហោតិ, តេន អត្តនា មារាបិតោ បរោ ឯវ មារាបិតោ. កថំ? សយំ រស្សោ ច តនុកោ ច ហុត្វា បុព្ពភាគេ អត្តានំ សន្ធាយ អាណត្តិក្ខណេ ‘‘ទីឃំ រស្សំ ថូលំ ពលវន្តំ មារេហី’’តិ អាណាបេន្តស្ស ចិត្តំ អត្តនិ តស្សាការស្ស នត្ថិតាយ អញ្ញស្ស តាទិសស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តតិ, តេន មូលដ្ឋស្ស កម្មពទ្ធោ. ឯវំសម្បទមិទន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ទូតបរម្បរានិទ្ទេសេ អាណាបេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ឥតរស្ស អារោចេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ អាចរិយន្តេវាសីនំ យថាសម្ភវំ អារោចនេ, បដិគ្គណ្ហនេ ទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ. ន វធកោ បដិគ្គណ្ហាតិ, តស្ស ទុក្កដន្តិ សិទ្ធំ ហោតិ. តំ បន ឱកាសាភាវតោ ន វុត្តំ. មូលដ្ឋេន អាបជ្ជិតព្ពាបត្តិយា ហិ តស្ស ឱកាសោ អបរិច្ឆិន្នោ, តេនស្ស តស្មិំ ឱកាសេ ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ. វធកោ ចេ បដិគ្គណ្ហាតិ, មូលដ្ឋោ អាចរិយោ បុព្ពេ អាបន្នទុក្កដេន សហ ថុល្លច្ចយម្បិ អាបជ្ជតិ. កស្មា? មហាជនោ ហិ តេន បាបេ និយោជិតោតិ. ឥទំ បន ទុក្កដថុល្លច្ចយំ វធកោ ចេ តមត្ថំ ន សាវេតិ អាបជ្ជតិ. យទិ សាវេតិ, បារាជិកមេវាបជ្ជតិ. កស្មា? អត្ថសាធកចេតនាយ អភាវា. អនុគណ្ឋិបទេ បន ‘‘បដិគ្គណ្ហតិ, តំ ទុក្កដំ ហោតិ. យទិ ឯវំ កស្មា បាឋេ ន វុត្តន្តិ ចេ? វធកោ បន ‘សាធុ ករោមី’តិ បដិគ្គណ្ហិត្វា តំ ន ករោតិ. ឯវញ្ហិ និយមេ ‘មូលដ្ឋស្ស កិំ នាម ហោតិ, កិមស្ស ទុក្កដាបត្តី’តិ សញ្ជាតកង្ខានំ តទត្ថទីបនត្ថំ ‘មូលដ្ឋស្ស អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’’តិ វុត្តំ. ‘‘វធកោ បដិគ្គណ្ហាតិ អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, មូលដ្ឋស្ស ច អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ វុត្តំ ន សិលិស្សតិ, មូលដ្ឋេន អាបជ្ជិតព្ពាបត្តិទស្សនាធិការត្តា វធកោ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ វុត្តំ.

វិសក្កិយទូតបទនិទ្ទេសេ ‘‘វត្តុកាមតាយ ច កិច្ឆេនេត្ថ វត្វា បយោជនំ នត្ថីតិ ភគវតា ន វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. យំ បន ‘‘មូលដ្ឋស្សេវ ទុក្កដ’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តត្រាយំ វិចារណា – អាចរិយេន អាណត្តេន ពុទ្ធរក្ខិតេន តទត្ថេ សង្ឃរក្ខិតស្សេវ អារោចិតេ កិញ្ចាបិ យោ ‘‘សាធូ’’តិ បដិគ្គណ្ហាតិ, អថ ខោ អាចរិយស្សេវេតំ ទុក្កដំ វិសង្កេតត្តា, ន ពុទ្ធរក្ខិតស្ស, កស្មា? អត្ថសាធកចេតនាយ អាបន្នត្តា. តេនេវ ‘‘អាណាបកស្ស ច វធកស្ស ច អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ បាឡិយំ វុត្តំ, តំ បន មូលដ្ឋេន អាបជ្ជិតព្ពទុក្កដំ ‘‘មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តី’’តិ ឥមិនា អបរិច្ឆិន្នោកាសត្តា ន វុត្តំ.

អវិសង្កេតេ ‘‘មូលដ្ឋស្ស អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ វុត្តត្តា វិសង្កេតេ អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ សិទ្ធន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘វធកោ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឥទំ បន ទុក្កដំ វធកស្សេវ. សោ ហិ បឋមំ អាណាបកំ ពុទ្ធរក្ខិតំ បារាជិកាបត្តិំ បាបេត្វា សយំ ជីវិតា វោរោបេត្វា អាបជ្ជិស្សតីតិ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ‘‘សោ តំ ជីវិតា វោរោបេតិ, អាណាបកស្ស ច វធកស្ស ច អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ ន វុត្តំ, តថាបិ តំ អត្ថតោ វុត្តមេវ, ‘‘យតោ បារាជិកំ បញ្ញត្ត’’ន្តិ បុព្ពេ វុត្តនយត្តា ច តំ ន វុត្តំ. ‘‘សោ តំ ជីវិតា វោរោបេតិ, អាបត្តិ សព្ពេសំ បារាជិកស្សា’’តិ ហិ បុព្ពេ វុត្តំ. ឯត្ថ បុព្ពេ អាចរិយន្តេវាសិកានំ វុត្តទុក្កដថុល្លច្ចយាបត្តិយោ បឋមមេវ អនាបន្នា បារាជិកាបត្តិយា អាបន្នត្តា. តថាបិ វធកស្ស បារាជិកាបត្តិយា តេសំ បារាជិកភាវោ បាកដោ ជាតោតិ កត្វា ‘‘អាបត្តិ សព្ពេសំ បារាជិកស្សា’’តិ ឯកតោ វុត្តំ, ន តថា ‘‘អាណាបកស្ស, វធកស្ស ច អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ ឯត្ថ. កស្មា? វធកស្ស ទុក្កដាបត្តិយា អាបន្នត្តា. សោ ហិ បឋមំ ទុក្កដាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា បច្ឆា បារាជិកំ អាបជ្ជតិ. យទិ បន អន្តេវាសិកា កេវលំ អាចរិយស្ស គរុកតាយ សាសនំ អារោចេន្តិ សយំ អមរណាធិប្បាយា សមានា បារាជិកេន អនាបត្តិ. អកប្បិយសាសនហរណបច្ចយា ទុក្កដាបត្តិ ហោតិ ឯវ, ឥមស្សត្ថស្ស សាធនត្ថំ ធម្មបទវត្ថូហិ មិគលុទ្ទកស្ស ភរិយាយ សោតាបន្នាយ ធនុឧសុសូលាទិទានំ និទស្សនំ វទន្តិ ឯកេ. តំ តិត្តិរជាតកេន (ជា. ១.៤.៧៣ អាទយោ) សមេតិ, តស្មា សុត្តញ្ច អដ្ឋកថញ្ច អនុលោមេតីតិ នោ តក្កោតិ អាចរិយោ. ឥធ បន ទូតបរម្បរាយ ច ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទ, ឥត្ថន្នាមោ ឥត្ថន្នាមំ បាវទតូ’’តិ ឯត្ថ អវិសេសេត្វា វុត្តត្តា វាចាយ វា អារោចេតុ, ហត្ថមុទ្ទាយ វា, បណ្ណេន វា, ទូតេន វា អារោចេតុ, វិសង្កេតោ នត្ថិ. សចេ វិសេសេត្វា មូលដ្ឋោ, អន្តរាទូតោ វា វទតិ, តទតិក្កមេ វិសង្កេតោតិ វេទិតព្ពំ.

ឥទានិ ឥមស្មិំយេវ អធិការទ្វយេ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តនយោ វុច្ចតិ – ‘‘វធកោ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វធកស្សេវ អាបត្តិ, ន អាណាបកស្ស ពុទ្ធរក្ខិតស្ស. យទិ បន សោ វជ្ឈមរណាមរណេសុ អវស្សមញ្ញតរំ ករោតិ, ពុទ្ធរក្ខិតស្សាណត្តិក្ខណេ ឯវ បារាជិកទុក្កដេសុ អញ្ញតរំ សិយា. ‘‘ឥតិ ចិត្តមនោ’’តិ អធិការតោ ‘‘ចិត្តសង្កប្បោ’’តិ ឯត្ថាបិ ឥតិ-សទ្ទោ វិយ ‘‘វធកោ បដិគ្គណ្ហាតិ, មូលដ្ឋស្ស អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ អធិការតោ ‘‘មូលដ្ឋស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តមេវ ហោតិ. កស្មា សរូបេន ន វុត្តន្តិ ចេ? តតោ ចុត្តរិ នយទានត្ថំ. ‘‘មូលដ្ឋស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ហិ វុត្តេ មូលដ្ឋស្សេវ វសេន និយមិតត្តា ‘‘បដិគ្គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ ហោតី’’តិ ន ញាយតិ. ‘‘វធកោ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ហិ អនិយមេត្វា វុត្តេ សក្កា ឧភយេសំ វសេន ទុក្កដេ យោជេតុំ. តស្មា ឯវ ហិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ អធិការំ គហេត្វា ‘‘សង្ឃរក្ខិតេន សម្បដិច្ឆិតេ មូលដ្ឋស្សេវ ទុក្កដន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. បដិគ្គណ្ហន្តស្ស នេវ អនុញ្ញាតំ, ន បដិក្ខិត្តំ, កេវលន្តុ ពុទ្ធរក្ខិតស្ស អនិយមិតត្តា បដិក្ខិត្តំ, តស្ស បន បារាជិកទុក្កដេសុ អញ្ញតរំ ភវេយ្យាតិ អយមត្ថោ ទីបិតោ, តស្មា តម្បិ សុវុត្តំ. យស្មា ឧភយេសំ វសេន យោជេតុំ សក្កា, តស្មា អាចរិយេហិ ‘‘បដិគ្គណ្ហន្តស្សេវេតំ ទុក្កដ’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ មូលដ្ឋោ នេវ អនុញ្ញាតោ ‘‘មូលដ្ឋស្សា’’តិ វចនាភាវតោ, ន ច បដិក្ខិត្តោ ‘‘បដិគ្គណ្ហន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ បាឡិយា អភាវតោ, បដិគ្គណ្ហនបច្ចយា វធកស្ស ទុក្កដំ សិយាតិ នយំ ទាតុំ ‘‘មូលដ្ឋស្សា’’តិ បាឡិយំ អវុត្តត្តា ‘‘តំ បដិគ្គណ្ហន្តស្សេវេតំ ទុក្កដ’’ន្តិ យំ វុត្តំ, តម្បិ សុវុត្តំ. តត្រ ហិ ពុទ្ធរក្ខិតស្ស បដិក្ខិត្តំ, វុត្តនយេន បន តស្ស អាបត្តិ អនិយតាតិ. កស្មា បន អដ្ឋកថាយំ អនុត្តានំ បដិគ្គណ្ហនបច្ចយា វធកស្ស ទុក្កដំ អវត្វា មូលដ្ឋស្សេវ វសេន ទុក្កដំ វុត្តន្តិ ចេ? អនិដ្ឋនិវារណត្ថំ. ‘‘សង្ឃរក្ខិតេន សម្បដិច្ឆិតេ បដិគ្គណ្ហនបច្ចយា តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ ហិ វុត្តេ អនន្តរនយេន សរូបេន វុត្តត្តា ឥធាបិ មូលដ្ឋស្ស ថុល្លច្ចយំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តមេវ ហោតីតិ អាបជ្ជតិ. ឥតិ តំ ឯវំ អាបន្នំ ថុល្លច្ចយំ ឧត្តានន្តិ តំ អវត្វា បដិគ្គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ វុត្តំ. អនុត្តានត្តា អដ្ឋកថាយន្តិ ឥមំ អនិដ្ឋគ្គហណំ និវារេតុំ ‘‘មូលដ្ឋស្សេវេតំ ទុក្កដ’’ន្តិ វុត្តំ. អាចរិយេន ហិ វុត្តនយេន បដិគ្គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដម្បិ ឧត្តានមេវ. ឧត្តានញ្ច កស្មា អម្ហាកំ ខន្តីតិ វុត្តន្តិ ចេ? បដិបត្តិទីបនត្ថំ. ‘‘បិដកត្តយាទីសុ អប្បដិហតពុទ្ធិយោបិ អាចរិយា សរូបេន បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច អវុត្តត្តា ឯវរូបេសុ នាម ឋានេសុ ឯវំ បដិបជ្ជន្តិ, កិមង្គំ បន មាទិសោតិ សុហទយា កុលបុត្តា អនាគតេ វុត្តនយមនតិក្កមិត្វា សង្ករទោសំ វិវជ្ជេត្វា វណ្ណនាវេលញ្ច អនតិក្កម្ម បដិបជ្ជន្តី’’តិ ច អបរេហិ វុត្តំ. អយំ បន អដ្ឋកថាយ វា អវុត្តត្តា ឯវរូបេសុ នាម បាឋោ អាចរិយេន បច្ឆា និក្ខិត្តត្តា កេសុចិ បោត្ថកេសុ ន ទិស្សតីតិ កត្វា សព្ពំ លិខិស្សាម. ឯវំ សន្តេ បដិគ្គហណេ អាបត្តិយេវ ន សិយា, សញ្ចរិត្តបដិគ្គហណមរណាភិនន្ទនេសុបិ ច អាបត្តិ ហោតិ, មារណបដិគ្គហណេ កថំ ន សិយា, តស្មា បដិគ្គណ្ហន្តស្សេវេតំ ទុក្កដំ, តេនេវេត្ថ ‘‘មូលដ្ឋស្សា’’តិ ន វុត្តំ. បុរិមនយេបិ ចេតំ បដិគ្គណ្ហន្តស្ស វេទិតព្ពមេវ, ឱកាសាភាវេន បន ន វុត្តំ. តស្មា យោ យោ បដិគ្គណ្ហាតិ, តស្ស តស្ស តប្បច្ចយា អាបត្តិយេវាតិ អយមេត្ថ អម្ហាកំ ខន្តិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ អទិន្នាទានេបីតិ.

១៧៥. អរហោ រហោសញ្ញីនិទ្ទេសាទីសុ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ, អដ្ឋកថាយញ្ច ទុក្កដមេវ វុត្តំ, តថាបិ តត្ថ បរម្បរាយ សុត្វា មរតូតិ អធិប្បាយេន ឧល្លបន្តស្ស ឧទ្ទេសេ សតិ ឧទ្ទិដ្ឋស្ស មរណេន អាបត្តិ បារាជិកស្ស, អសតិ យស្ស កស្សចិ មរណេន អាបត្តិ បារាជិកស្ស. ‘‘ឥត្ថន្នាមោ សុត្វា មេ វជ្ឈស្ស អារោចេតូ’’តិ ឧទ្ទិសិត្វា ឧល្លបន្តស្ស វិសង្កេតតា ទូតបរម្បរាយ វុត្តត្តា វេទិតព្ពា. សចេ ‘‘យោ កោចិ សុត្វា វទតូ’’តិ ឧល្លបតិ, វជ្ឈោ សយមេវ សុត្វា មរតិ, វិសង្កេតត្តា ន បារាជិកំ. យោ កោចិ សុត្វា វទតិ, សោ ចេ មរតិ, បារាជិកំ. ‘‘យោ កោចិ មម វចនំ សុត្វា តំ មារេតូ’’តិ ឧល្លបតិ, យោ កោចិ សុត្វា មារេតិ, បារាជិកំ, សយមេវ សុត្វា មារេតិ, វិសង្កេតត្តា ន បារាជិកន្តិ ឯវំ យថាសម្ភវោ វេទិតព្ពោ.

១៧៦. មូលំ ទត្វា មុច្ចតីតិ ឯត្ថ ភិន្ទិត្វា, ភញ្ជិត្វា, ចវិត្វា, ចុណ្ណេត្វា, អគ្គិម្ហិ បក្ខិបិត្វា វា បគេវ មុច្ចតីតិ អត្ថតោ វុត្តមេវ ហោតិ. យេសំ ហត្ថតោ មូលំ គហិតន្តិ យេសំ ញាតកបរិវារិតានំ ហត្ថតោ មូលំ តេន ភិក្ខុនា គហិតំ, បោត្ថកសាមិកហត្ថតោ បុព្ពេ ទិន្នមូលំ បុន គហេត្វា តេសញ្ញេវ ញាតកាទីនំ ទត្វា មុច្ចតិ, ឯវំ បោត្ថកសាមិកស្សេវ សន្តកំ ជាតំ ហោតិ. អនុគណ្ឋិបទេ បន ‘‘សចេបិ សោ វិប្បដិសារី ហុត្វា សីឃំ តេសំ មូលំ ទត្វា មុច្ចតី’’តិ វុត្តំ, តំ យេន ធនេន បោត្ថកោ កីតោ, តញ្ច ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ. កស្មា? បោត្ថកសាមិកហត្ថតោ ធនេ គហិតេ បោត្ថកេ អទិន្នេបិ មុច្ចនតោ. សចេ អញ្ញំ ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន យុត្តំ បោត្ថកស្ស អត្តនិយភាវតោ អមោចិតត្តា. សចេ បោត្ថកំ សាមិកានំ ទត្វា មូលំ ន គណ្ហាតិ, ន មុច្ចតិ អត្តនិយភាវតោ អមោចិតត្តា. សចេ បោត្ថកំ មូលដ្ឋេន ទិយ្យមានំ ‘‘តវេវ ហោតូ’’តិ អប្បេតិ, មុច្ចតិ អត្តនិយភាវតោ មោចិតត្តា. ឯត្ថាយំ វិចារណា – យថា ចេតិយំ វា បដិមំ បោក្ខរណិំ សេតុំ វា កិណិត្វា គហិតម្បិ ការកស្សេវេតំ បុញ្ញំ, ន កិណិត្វា គហិតស្ស, តថា បាបម្បិ យេន បោត្ថកោ លិខិតោ, តស្សេវ យុជ្ជតិ, ន ឥតរស្សាតិ ចេ? ន, ‘‘សត្ថហារកំ វាស្ស បរិយេសេយ្យា’’តិ វចនតោ. បរេន ហិ កតសត្ថំ លភិត្វា ឧបនិក្ខិបន្តស្ស បារាជិកន្តិ សិទ្ធំ. ឯវំ បរេន លិខិតម្បិ បោត្ថកំ លភិត្វា យថា វជ្ឈោ តំ បស្សិត្វា មរតិ, តថា ឧបនិក្ខិបេយ្យ បារាជិកន្តិ សិទ្ធំ ហោតីតិ. ចេតិយាទីតិ ឯតមនិទស្សនំ ករណបច្ចយំ ហិ តំ កម្មំ ឥទំមរណបច្ចយន្តិ ឯវំ អាចរិយេន វិចារិតំ. មម បន ចេតិយាទិនិទស្សនេនេវ សោបិ អត្ថោ សាធេតព្ពោ វិយ បដិភាតិ.

តត្តកា បាណាតិបាតាតិ ‘‘ឯកាបិ ចេតនា កិច្ចវសេន ‘តត្តកា’តិ វុត្តា សតិបដ្ឋានសម្មប្បធានានំ ចតុក្កតា វិយា’’តិ លិខិតំ. បមាណេ ឋបេត្វាតិ អត្តនា អធិប្បេតប្បមាណេ. ‘‘កតំ មយា ឯវរូបេ អាវាដេ ខណិតេ តស្មិំ បតិត្វា មរតូ’’តិ អធិប្បាយេន វធកោ អាវាដប្បមាណំ និយមេត្វា សចេ ខណិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឥមស្មិំ អាវាដេ’’តិ. ឥទានិ ខណិតព្ពំ សន្ធាយ ឯត្តកប្បមាណស្ស អនិយមិតត្តា ‘‘ឯកស្មិម្បិ កុទាលប្បហារេ’’តិអាទិ វុត្តំ, សុត្តន្តិកត្ថេរេហិ កិញ្ចាបិ ឧបឋតំ, តថាបិ សន្និដ្ឋាបកចេតនា ឧភយត្ថ អត្ថេវាតិ អាចរិយា. ពហូនំ មរណេ អារម្មណនិយមេ កថន្តិ ចេ? វជ្ឈេសុ ឯកស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយេ អាលម្ពិតេ សព្ពេសមាលម្ពិតមេវ ហោតិ. ឯកស្ស មរណេបិ ន តស្ស សកលំ ជីវិតំ សក្កា អាលម្ពិតុំ ន ឧប្បជ្ជមានំ, ឧប្បន្នំ, និរុជ្ឈមានំ, អត្ថិតាយបាណាតិបាតចេតនាវ បច្ចុប្បន្នារម្មណា, បុរេជាតារម្មណា ច ហោតិ, តស្មា តម្បិ យុជ្ជតិ. បច្ឆិមកោដិយា ឯកចិត្តក្ខណេ បុរេជាតំ ហុត្វា ឋិតំ តំ ជីវិតមាលម្ពណំ កត្វា សត្តមជវនបរិយាបន្នចេតនាយ ឱបក្កមេ កតេ អត្ថតោ តស្ស សត្តស្ស សព្ពំ ជីវិតិន្ទ្រិយមាលម្ពិតំ, វោរោបិតញ្ច ហោតិ, ឥតោ បនញ្ញថា ន សក្កា; ឯវមេវ បុព្ពភាគេ ‘‘ពហូបិសត្តេ មារេមី’’តិ ចិន្តេត្វា សន្និដ្ឋានកាលេ វិសបក្ខិបនាទីសុ ឯកំ បយោគំ សាធយមានា វុត្តប្បការចេតនា តេសុ ឯកស្ស វុត្តប្បការំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ អាលម្ពណំ កត្វា ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ ឧប្បន្នាយ បនេកាយ សព្ពេបិ តេ មារិតា ហោន្តិ តាយ ឯវ សព្ពេសំ មរណសិទ្ធិតោ, អញ្ញថា ន សក្កា វោរោបេតុំ, អាលម្ពិតុំ វា. តត្ថ ឯកាយ ចេតនាយ ពហូនំ មរណេ អកុសលរាសិ កថន្តិ ចេ? វិសុំ វិសុំ មរណេ បវត្តចេតនានំ កិច្ចករណតោ. កថំ? តា បន សព្ពា ឧបបជ្ជវេទនីយាវ ហោន្តិ, តស្មា តាសុ យាយ កាយចិ ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា ឥតរា សព្ពាបិ ‘‘តតោ ពលវតរកុសលបដិពាហិតា អហោសិកម្ម’’ន្តិអាទិកោដ្ឋាសំ ភជន្តិ, បុនបិ វិបាកំ ជនិតុំ ន សក្កោន្តិ. អបរាបរិយវេទនីយាបិ វិយ តំ បដិពាហិត្វា កុសលចេតនា បដិសន្ធិំ ទេតិ, តថា អយម្បិ ចេតនា អនន្តរភវេ ឯវ បដិសន្ធិទានាទិវសេន តាសំ កិច្ចលេសករណតោ ឯកាបិ សមានា ‘‘រាសី’’តិ វុត្តា. តាយ បន ទិន្នាយ បដិសន្ធិយា អតិតិក្ខោ វិបាកោ ហោតិ. អយមេត្ថ វិសេសោតិអាទិ អនុគណ្ឋិបទេ បបញ្ចិតំ.

អមរិតុកាមា វាតិ អធិប្បាយត្តា ឱបបាតិកមរណេបិ អាបត្តិ. ‘‘‘និព្ពត្តិត្វា’តិ វុត្តត្តា បតនំ ន ទិស្សតីតិ ចេ? ឱបបាតិកត្តំ, បតនញ្ច ឯកមេវា’’តិ លិខិតំ. អថ វា ‘‘សព្ពថាបិ អនុទ្ទិស្សេវា’’តិ វចនតោ ឯត្ថ មរតូតិ អធិប្បាយសម្ភវតោ ‘‘ឧត្តរិតុំ អសក្កោន្តោ មរតិ បារាជិកមេវា’’តិ សុវុត្តំ. សចេ ‘‘បតិត្វា មរតូ’’តិ និយមេត្វា ខណិតោ ហោតិ, ឱបបាតិកមនុស្សោ ច និព្ពត្តិត្វា ឋិតនិយមេនេវ ‘‘ឧត្តរិតុំ ន សក្កា’’តិ ចិន្តេត្វា មរតីតិ បារាជិកច្ឆាយា ន ទិស្សតិ, តេន វុត្តំ ‘‘ឧត្តរិតុំ អសក្កោន្តោ’’តិ. សោ ហិ ឧត្តរិតុំ អសក្កោន្តោ បុនប្បុនំ បតិត្វា មរតិ, តេន បាតោបិ តស្ស សិទ្ធោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ សិយា – យោ បន ‘‘ឧត្តរិតុំ អសក្កោន្តោ មរតី’’តិ វុត្តោ, សោ ឱបាតខណនក្ខណេ អរូបលោកេ ជីវតិ. វធកចេតនា ច ‘‘អនិយតោ ធម្មោ មិច្ឆត្តនិយតស្ស ធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ, រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ មាតុឃាតិកម្មស្ស បិតុឃាតិកម្មស្ស អរហន្តឃាតិកម្មស្ស រុហិរុប្បាទកម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៥.៣៨ មិច្ឆត្តនិយតត្តិក) វចនតោ រូបជីវិតិន្ទ្រិយារម្មណំ ហោតិ, ន ច តំ អរូបាវចរសត្តស្សត្ថិ, ន ច សា ចេតនា ‘‘អនិយតោ ធម្មោ មិច្ឆត្តនិយតស្ស ធម្មស្ស បុរេជាតបច្ចយេន បច្ចយោ, អារម្មណបុរេជាតំ វត្ថុបុរេជាតំ អារម្មណបុរេជាតំ. រូបជីវិតិន្ទ្រិយំ មាតុឃាតិកម្មស្ស បុរេជាតបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ (បដ្ឋា. ២.១៥.៤៨ មិច្ឆត្តនិយតត្តិក) វចនតោ អនាគតារម្មណា ហោតិ. អញ្ញោ ឥធ បតិត្វា មរណកសត្តោ នត្ថិ, ឯវំ សន្តេ វធកចេតនាយ កិំ អារម្មណន្តិ ចេ? យស្ស កស្សចិ ឥធ ជីវនកសត្តស្ស បច្ចុប្បន្នំ ជីវិតិន្ទ្រិយំ អារម្មណំ. កិញ្ចាបិ សោ ន មរតិ, អថ ខោ បាណាតិបាតោ ហោតិ ឯវ. យថា កិំ ‘‘យថាក្កមេន ឋិតេ សត្ត ជនេ ឯកេន កណ្ឌេន វិជ្ឈិត្វា មារេមី’’តិ បុព្ពភាគេ ចិន្តេត្វា សន្និដ្ឋានកាលេ តេសុ ឯកស្ស ជីវិតមារម្មណំ កត្វា កណ្ឌំ វិស្សជ្ជេតិ, កណ្ឌោ តំ វិរជ្ឈិត្វា ឥតរេ ឆ ជនេ មារេតិ, ឯវំ សន្តេបិ អយំ បាណាតិបាតី ឯវ ហោតិ, ឯវមិធាបិ ‘‘យោ កោចី’’តិ វិកប្បេន្តស្ស វធកចេតនា យស្ស កស្សចិ ជីវិតារម្មណំ កត្វា បវត្តតិ, តស្មិំ អមតេបិ ឥតរស្ស វសេន បាណាតិបាតី. សចេ អរហា ហុត្វា បរិនិព្ពាយតិ, អរហន្តឃាតកោវ ហោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ ឯវរូបេសុ. អយមេវ ហេត្ថ អាចរិយបរម្បរាគតា យុត្តិ វិនិច្ឆយកថាតិ វុត្តំ.

បតនរូបំ បមាណន្តិ ឯត្ថ យថា មាតុយា បតិត្វា បរិវត្តលិង្គាយ មតាយ សោ មាតុឃាតកោ ហោតិ, ន កេវលំ បុរិសឃាតកោ, តស្មា បតនស្សេវ វសេន អាបត្តិ. កស្មា? បតនរូបមរណរូបានំ ឯកសន្តានត្តា, តទេវ ហិស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយំ, តស្ស ហិ បរិវត្តនំ នត្ថិ, ឥត្ថិបុរិសិន្ទ្រិយានេវ បវត្តិយំ និរុជ្ឈនុប្បជ្ជនកានិ, ឥត្ថិបុរិសោតិ ច តត្ថ វោហារមត្តមេវ, តស្មា មាតុឃាតកោវ, ន បុរិសឃាតកោតិ, យថា តស្ស បតនរូបវសេនាបត្តិ, តថា ឥធាបិ បតនរូបវសេន ថុល្លច្ចយំ ឯកសន្តានត្តាតិ អយំ បឋមថេរវាទេ យុត្តិ. ទុតិយេ កិញ្ចាបិ បេតោ បតិតោ, យក្ខោ ច, អថ ខោ អហេតុកបដិសន្ធិកត្តា អកុសលវិបាកស្ស ‘‘វាមេន សូករោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២៩៦; មហានិ. អដ្ឋ. ១៦៦) ឯត្ថ វុត្តយក្ខានំ បដិសន្ធិ វិយ សព្ពរូបានំ សាធារណត្តា, អមនុស្សជាតិកត្តា ច តិរច្ឆានរូបេន មតេ មរណរូបវសេន បាចិត្តិយំ, វត្ថុវសេន លហុកាបត្តិយា បរិវត្តនា ហោតិ ឯវ តត្ថជាតករុក្ខាទិឆេទនបាចិត្តិយបរិវត្តនំ វិយ. អយមេវ យុត្តតរោ, តស្មា បច្ឆា វុត្តោ. បារាជិកស្ស បន មនុស្សជាតិកោ យថា តថា វា បតិត្វា យថា តថា វា មរតុ, បារាជិកមេវ គរុកត្តា. គរុកាបត្តិយា ហិ វិបរិវត្តនា នត្ថីតិ វុត្តំ.

ថុល្លច្ចយំ តិរច្ឆានេ, មតេ ភេទស្ស ការណំ;

សរូបមរណំ តិស្សោ, ផុស្សោ មញ្ញេតិ អញ្ញថា.

គណ្ឋិបទេ បន ‘‘ទុតិយវាទេ បុថុជ្ជនស្ស បតិត្វា អរហត្តំ បត្វា មរន្តស្ស វសេន វុត្តោ’’តិ លិខិតំ. ‘‘តិរច្ឆានេ’’តិ ឯត្ថ កេចិ វទន្តិ ‘‘ទេវា អធិប្បេតា’’តិ. ‘‘សកសករូបេនេវ មរណំ ភវតិ នាញ្ញថា’’តិ ច វទន្តិ. យក្ខបេតរូបេន មតេបិ ឯសេវ នយោតិ ថុល្លច្ចយន្តិ អត្ថោ. ‘‘តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហមរណេ វិយា’’តិ លិខិតំ. បហារំ លទ្ធាតិ សត្តានំ មារណត្ថាយ កតត្តា វុត្តំ.

១៧៧. សាធុ សុដ្ឋុ មរតូតិ វចីភេទំ ករោតិ. វិសភាគរោគោតិ សរីរដ្ឋោ គណ្ឌបីឡកាទិ.

១៧៨. កាឡានុសារីតិ ឯកិស្សា លតាយ មូលំ កិរ. មហាកច្ឆបេន កតបុប្ផំ វា. ហំសបុប្ផន្តិ ហំសានំ បក្ខបត្តំ. ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សាហត្ថិកាណត្តិកនយញ្ហេត្ថ យោជេត្វា កាយវាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋានវិធិ ទស្សេតព្ពោ.

បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

១៨០. មរណត្ថិកាវ ហុត្វាតិ ឥមស្ស កាយស្ស ភេទេន សគ្គបាបនាធិប្បាយត្តា អត្ថតោ មរណត្ថិកាវ ហុត្វា ឯវំអធិប្បាយិនោ មរណត្ថិកា នាម ហោន្តីតិ អត្តនោ មរណត្ថិកភាវំ អជានន្តា អាបន្នា បារាជិកំ. ន ហិ តេ ‘‘អត្តនោ ចិត្តប្បវត្តិំ ន ជានន្តី’’តិ វុច្ចន្តិ. វោហារវសេនាតិ បុព្ពភាគវោហារវសេន. សន្និដ្ឋានេ បនេតំ នត្ថិ. បាសេ ពទ្ធសូករមោចនេ វិយ ន ហោតិ. យថានុសន្ធិនាតិ អន្តរា អមរិត្វាតិ អត្ថោ. អប្បដិវេក្ខិត្វាតិ អវិចារេត្វា. ហេដ្ឋិមភាគេ ហិ កិស្មិញ្ចិ វិជ្ជមានេ វលិ បញ្ញាយតិ. ទស្សិតេតិ ឧទ្ធរិត្វា ឋបិតេ. បដិពន្ធន្តិ តយា បដិពន្ធំ, បរិភោគន្តរាយំ សង្ឃស្ស មា អកាសីតិ អត្ថោ.

១៨១-២. យស្មា កិរិយំ ទាតុំ ន សក្កា, តស្មា ‘‘បឋមំ លទ្ធ’’ន្តិ វុត្តំ. បុព្ពេបិ អត្តនា លទ្ធបិណ្ឌបាតតោ បណីតបណីតំ ទេន្តោ តត្ថបិ អត្តការិយំ អទាសិ. អសញ្ចិច្ចាតិ ឯត្ថ អញ្ញំ អាកឌ្ឍន្តស្ស អញ្ញស្ស បតនេ សព្ពេន សព្ពំ អភិសន្ធិ នត្ថិ. ន មរណាធិប្បាយស្សាតិ បដិឃោ ច បយោគោ ច អត្ថិ, វធកចេតនា នត្ថិ. អជានន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘វត្ថុអជាននវសេន អជានន្តស្ស ទោសោ នត្ថិ, ឥទំ កិរ តេសំ នានត្តំ. ‘អសញ្ចិច្ចោ អហ’ន្តិ បាឡិយំ ន ទិស្សតិ. អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា តថារូបាយ បាឡិយា ភវិតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ. នោ ចេ, ថុល្លច្ចយន្តិ ឯត្ថ ‘‘ទុក្ខវេទនា ចេ នុប្បជ្ជតិ, ទុក្កដមេវា’’តិ វទន្តិ, វីមំសិតព្ពំ. ‘‘មុគ្គរា នាម ខាទនទណ្ឌកា. វេមា នាម តេសំ ខាទនទណ្ឌកានំ ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច តិរិយំ ពន្ធិតព្ពទណ្ឌា’’តិ លិខិតំ. ហេដ្ឋាវ ទុវិធាបិ បឋន្តិ. ហត្ថប្បត្តោ វិយ ទិស្សតិ ‘‘តស្ស វិក្ខេបោ មា ហោតូ’’តិ ឧបច្ឆិន្ទតិ. វិសេសាធិគមំ ព្យាករិត្វា តប្បភវំ សក្ការំ លជ្ជីយន្តោ អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទតិ សភាគានំ ព្យាកតត្តា. តេ ហិ កប្បិយខេត្តំ អារោចេន្តិ.

១៨៦. អកតវិញ្ញត្តិយាតិ ន វិញ្ញត្តិយា. សា ហិ អនុញ្ញាតត្តា កតាបិ អកតា វិយាតិ អកតវិញ្ញត្តិ. ‘‘‘វទេយ្យាថ, ភន្តេ យេនត្ថោ’តិ ឯវំ អកតដ្ឋានេ វិញ្ញត្តិ អកតវិញ្ញត្តី’’តិ លិខិតំ. តិត្ថិយភូតានំ មាតាបិតូនំ សហត្ថា ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ. បិតុច្ឆា នាម បិតុភគិនី. សចេបិ ន យាចន្តិ ‘‘យាចិតុំ ទុក្ខ’’ន្តិ, សយំ វា ឯវំ វត្តុមសក្កោន្តា. ‘‘យទា តេសំ អត្ថោ ភវិស្សតី’’តិ អាភោគំ កត្វា វា. ‘‘‘វេជ្ជកម្មំ វា ន ហោតី’តិ វចនតោ យាវ សត្តមោ កុលបរិវដ្ដោ, តាវ ភេសជ្ជំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. សព្ពបទេសូតិ មហាមាតុយាចូឡមាតុយាតិអាទីនំ.

វុត្តនយេន បរិយេសិត្វាតិ ‘‘សាមណេរេហិ វា’’តិអាទិនា. ‘‘ន អកតវិញ្ញត្តិយា’’តិ វទន្តិ. ‘‘បច្ចាសីសតិ សចេ, ទុក្កដ’’ន្តិ វទន្តិ. កប្បិយវសេនាតិ បុប្ផំ អានេថាតិអាទិនា. ‘‘បូជំ អកាសី’តិ វុត្តត្តា សយំ គហេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ.

‘‘ភណថា’’តិ វុត្តេ បន កាតព្ពំ. ធម្មញ្ហិ វត្តុំ វដ្ដតិ. នោ ចេ ជានន្តិ, ន បាទា អបនេតព្ពា. អវមង្គលន្តិ ហិ គណ្ហន្តិ.

ចោរនាគស្ស ហិ អាមដ្ឋំ ទិន្នេ កុជ្ឈិស្សតិ, អនាមដ្ឋំ ន វដ្ដតីតិ អង្គុលន្តរេ ថោកំ ភត្តំ គហេត្វា បត្តេ ភត្តំ សព្ពំ អទាសិ, សោ តេន តុស្សិ. វរបោត្ថកចិត្តត្ថរណន្តិ សិព្ពិត្វា កាតព្ពត្ថរណវិកតិ. បិតុរាជា ទមិឡស្ស បរាជិតោ រោហណេ សោឡសវស្សានិ វសិត្វា មិត្តាមច្ចបរិវុតោ ‘‘រជ្ជំ គណ្ហាមី’’តិ អាគន្ត្វា អន្តរាមគ្គេ អប្បមត្តកស្ស ការណា ឯកំ អមច្ចំ ឃាតាបេសិ. សេសា ភយេន បលាយន្តា អរញ្ញេ អន្តរាមគ្គេ ចោរេហិ វិលុត្តា ហម្ពុគល្លកវិហារំ គន្ត្វា តត្ថ ចាតុនិកាយិកតិស្សត្ថេរោ តេសំ សង្គហំ កត្វា បុន អានេត្វា រញ្ញោ ទស្សេសិ, តេហិ សទ្ធិំ រជ្ជំ គហេត្វា រាជា ហម្ពុគល្លកតិស្សត្ថេរស្ស អភយគិរិវិហារំ អកាសិ. សេសាបិ ឯកេកវិហារំ ការាបេសុំ កិរ.

១៨៧. ចោរសមីបំ បេសេន្តោ ‘‘វាឡយក្ខវិហារំ បេសេតី’’តិ ឥមិនា សទិសោ. កស្មា? មរណាធិប្បាយត្តា. តឡាកាទីសុ មច្ឆាទិគ្គហណត្ថំ កេវដ្ដំ អញ្ញាបទេសេន ‘‘តឡាកតីរំ គច្ឆា’’តិ បហិណន្តស្ស បាណាតិបាតេន ភវិតព្ពំ, ‘‘វាឡយក្ខវិហារំ បាហេសី’’តិ ឥមស្ស សទិសោ. កស្មា? ‘‘មរណាធិប្បាយត្តា’’តិ វចនស្សានុលោមតោ, អដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘ឯវំ វាឡយក្ខម្បី’’តិ វុត្តត្តា.

១៨៩. តំ តត្រដ្ឋិតំ ឆិន្ទន្តន្តិ តំ-សទ្ទោ ឯកច្ចេសុ នត្ថិ. ឥតរេសុ បារាជិកថុល្លច្ចយំ អាបន្នាតិ អត្ថោ. ‘‘ឥមំ ឆិន្ទិត្វា សីឃំ គន្ត្វា សង្ឃស្ស បត្តចីវរំ ទស្សាមី’’តិ កុសលចិត្តេនបិ ឆិន្ទិតុំ ន វដ្ដតិ អននុញ្ញាតត្តា. អញ្ញស្ស បន ភិក្ខុនោ វដ្ដតិ អនុញ្ញាតត្តា.

១៩០. កថំ? កុដិរក្ខណត្ថញ្ហិ ភគវតា បដគ្គិទានាទិ អនុញ្ញាតំ, កុដិ នាមេសា ភិក្ខូនំ អត្ថាយ. តស្មា ‘‘ភិក្ខុរក្ខណត្ថំ អញ្ញស្ស ភិក្ខុស្ស វដ្ដតី’តិ វត្តព្ពមេត្ថ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. យទិ ឯវំ អច្ឆិន្នចីវរស្ស នគ្គភាវប្បដិច្ឆាទនត្ថំ ភូតគាមបាតព្យតា ភគវតា អនុញ្ញាតា, ជីវិតរក្ខណត្ថញ្ច សប្បទដ្ឋកាលេ អនុញ្ញាតំ, តស្មា ‘‘អបិ ជីវិតំ បរិច្ចជិតព្ពំ, ន ច រុក្ខោ វា ឆិន្ទិតព្ពោ’’តិអាទិ ន វត្តព្ពំ សិយា, តស្មា តំ និទស្សនំ អប្បមាណំ, អដ្ឋកថាចរិយោ ឯវេត្ថ បមាណំ. ឯត្ថ បនាយំ អាចរិយស្ស តក្កោ – អរិយបុគ្គលេសុបិ សត្តា នគ្គិយំ បស្សិត្វា អប្បសាទំ កត្វា និរយូបគា ភវិស្សន្តិ, តថា សប្បា ច ឌំសិត្វា, តេសំ បាបវិមោចនត្ថំ ភូតគាមបាតព្យតា អនុញ្ញាតា. ទានបតីនំ ចិត្តរក្ខណត្ថំ បដគ្គិទានាទិ. អញ្ញថា លោកស្ស បុញ្ញន្តរាយោ, សង្ឃស្ស ច លាភន្តរាយោ ហោតិ. វធកស្ស បន ចិត្តហិតករណំ នត្ថិ, តំ បន អវីតិក្កមំ, ជីវិតបរិច្ចជនំ បស្សិត្វា វា ‘‘អហោ ទុក្ករំ កត’’ន្តិ បសាទមេវ លភេយ្យុន្តិ អត្តនោ ន វដ្ដតិ, អញ្ញស្ស វដ្ដតិ. អញ្ញថា តិត្ថិយានំ អសទ្ធម្មសិទ្ធិយាតិ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘ជីវិតត្ថាយ រុក្ខំ ឆិន្ទន្តស្ស អត្តសិនេហវសេន ឆិន្ទនតោ អកុសលត្តា ន វដ្ដតិ, អញ្ញស្ស វដ្ដតី’’តិ លិខិតំ. អនេកេសុ រុក្ខេន ឱត្ថតេសុ, ឱបាតេ វា បតិតេសុ អញ្ញេន អញ្ញស្សត្ថាយ រុក្ខឆេទនាទិ កាតុំ វដ្ដតិ, កស្មា? បរបរិត្តាណាធិប្បាយតោតិ. បរិត្តន្តិ រក្ខណំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សមន្តា ភូមិតច្ឆន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

១៩១. តីហិ មារិតេ បន វិសង្កេតន្តិ ឯត្ថ តីសុ ឯកេន មារិតេបិ ‘‘ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណត្តា បារាជិក’’ន្តិ វុត្តត្តា តយោបិ ឯកតោ ហុត្វា មារេន្តិ ចេ, អាបជ្ជតិ, តេនេវ វុត្តំ ‘‘បរិច្ឆេទព្ភន្តរេ វា អវិសង្កេត’’ន្តិ. ‘‘បរិច្ឆេទាតិក្កមេ បន សព្ពត្ថ វិសង្កេតំ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា ទ្វិន្នំ ពលំ គហេត្វា តតិយោ ចេ មារេតិ អាបជ្ជតិ វិយ ទិស្សតិ, វីមំសិតព្ពំ. ‘‘ទ្វេ មារេន្តូ’’តិ វុត្តេ ឯកេន វា ទ្វីហិ វា មារិតេ បារាជិកន្តិ ‘‘ទ្វិន្នំ បហារានំ មរណេ សតិ ទ្វេ មារិតា នាម ហោន្តិ, អសតិ ឯកោវ ហោតិ, តស្មា វិជានិតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ.

តតិយបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចតុត្ថបារាជិកំ

វគ្គុមុទាតីរិយភិក្ខុវត្ថុវណ្ណនា

១៩៣. ចតុត្ថេ វគ្គុ ច សា មោទយតិ ច សត្តេតិ វគ្គុមុទា. ‘‘វគ្គុមទា’’តិបិ បាឋោ, តស្ស វគ្គុ ច សា បសន្នសុទ្ធតរង្គសមិទ្ធត្តា សុខុមា ចាតិ អត្ថោ ជីវិតវគ្គុត្ថនិតា ជីវិតត្ថន្តិ នីលុប្បលន្តិអាទីសុ វិយ. មទស្សាតិ ច ពហុខជ្ជភោជ្ជបានាទិសមិទ្ធា នទី ឆណទិវសេសូតិ និរុត្តិ វេទិតព្ពា. វគ្គុ បរិសុទ្ធាតិ លោកេន សម្មតាតិ កិរ អត្ថោ. ភាសិតោ ភវិស្សតីតិ បាឋសេសោ.

១៩៤-៥. វណ្ណវា វណ្ណវន្តោ វណ្ណវន្តានីតិបិ សិជ្ឈតិ កិរ ពហុវចនេន. យស្មា ឥន្ទ្រិយានំ ឩនត្តំ, បូរត្តំ វា នត្ថិ, តស្មា ‘‘អភិនិវិដ្ឋោកាសស្ស បរិបុណ្ណត្តា’’តិ វុត្តំ. ឆដ្ឋស្ស អភិនិវិដ្ឋោកាសោ ហទយវត្ថុ. ចតុឥរិយាបថចក្កេ បាកតិន្ទ្រិយេ. អត្តនោ ទហតីតិ អត្តនា ទហតិ, អត្តនា បដិវិទ្ធំ កត្វា បវេទេតីតិ អធិប្បាយោ. សន្តន្តិ វត្តមានំ. គោត្រភុនោតិ គោត្តមត្តំ អនុភវត្តា នាមមត្តកមេវាតិ អត្ថោ.

សវិភង្គសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៩៧. បទភាជនេ ‘‘តិស្សោ វិជ្ជា’’តិ វុត្តត្តា អរូបាវចរជ្ឈានានិ បដិក្ខិត្តានីតិ ចេ? ន, តត្ថេវ ‘‘យំ ញាណំ, តំ ទស្សនំ, យំ ទស្សនំ, តំ ញាណ’’ន្តិ ទស្សនបទេន វិសេសេត្វា វុត្តត្តា, តស្មា ឯវ អដ្ឋកថាយំ ‘‘វិជ្ជាសីសេន បទភាជនំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ធុរំ កត្វាតិ បុរិមំ កត្វា.

បទភាជនីយវណ្ណនា

១៩៩. អនាគតេ ឧប្បជ្ជនករាគាទីនំ ការណត្តា រាគាទយោវ និមិត្តំ នាម. តិស្សន្នញ្ច វិជ្ជានំ អញ្ញតរំ សន្ធាយ ‘‘វិជ្ជានំ លាភីម្ហី’’តិ ភណតិ, បារាជិកំ, ន វត្ថុវិជ្ជាទីនំ កិលេសនហានមេវ វុត្តំ, តំខណត្តា ឧត្តរិមនុស្សធម្មប្បវត្តិ ន ហោតីតិ ចេ? ន, មគ្គកិច្ចទីបនតោ. តេនេវ ‘‘មគ្គេន វិនា នត្ថី’’តិអាទិ វុត្តំ. ចិត្តន្តិ ចិត្តស្ស វិគតនីវរណតាតិ អត្ថោ. ‘‘យាវញ្ច វិជ្ជា អនាគតា, តាវ វិបស្សនាញាណស្ស លាភីម្ហី’តិ វទន្តោ យទិ លោកុត្តរំ សន្ធាយ វទតិ, សោបិ ច តថា ជានាតិ, បារាជិកមេវ លោកុត្តរស្សបិ តំនាមត្តា’’តិ វទន្តិ. ‘‘អវិសេសេនាបិ វទតោ បារាជិកំ វុត្តន្តិ លោកុត្តរំ សន្ធាយ វទតោ ‘បារាជិក’ន្តិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. យថា កិំ ‘វិជ្ជានំ លាភីម្ហី’តិ ភណន្តោបិ បារាជិកមេវា’តិ វុត្តដ្ឋានេ វត្ថុវិជ្ជាទីនំ សម្ភវេបិ តាសំ អនធិប្បេតត្តា បារាជិកំ ហោតិ, ឯវមិធាបិ. ន សក្កា អញ្ញំ បមាណំ កាតុន្តិ អត្តនោ គុណមារោចេតុកាមោ លោកិយេន សម្មិស្សំ អត្ថបដិសម្ភិទំ វទតោ បារាជិកន្តិ បមាណំ កាតុំ ន សក្កា, ឥតរថា ហោតី’’តិ អបរេហិ វុត្តំ, ‘‘តំ បុព្ពាបរវិរុទ្ធំ, តស្មា វិជ្ជានិទស្សនំ ឥធ អនិទស្សនំ សាសនេ វត្ថុវិជ្ជាទីនំ វិជ្ជាវិធានាភាវា. ភគវតា វិភត្តខេត្តបទេ វា តេសំ បរិយាយវចនានំ អនាមដ្ឋត្តា ន សក្កា អញ្ញំ បមាណំ កាតុ’’ន្តិ លិខិតំ. ‘‘បដិសម្ភិទានំ លាភីម្ហី’តិ វុត្តេ បរិយាយេន វុត្តត្តា ថុល្លច្ចយំ យុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, វិចារេតព្ពំ. វីមំសិត្វា គហេតព្ពន្តិ ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតី’’តិអាទីហិ សំសន្ទនតោ បរិយាយវចនត្តា ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ. ‘‘និរោធសមាបត្តិំ សមាបជ្ជាមី’តិ វា ‘លាភីម្ហាហំ តស្សា’តិ វា វទតោបី’’តិ វុត្តវចនម្បិ ‘‘សចេ បនស្សេវំ ហោតី’’តិអាទិវចនម្បិ អត្ថតោ ឯកមេវ, សោបិ ហិ អត្តនោ វិសេសំ អារោចេតុមេវ វទតិ. ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតី’តិអាទីសុ អហំ-វចនាភាវា បរិយាយោ យុជ្ជតិ, ឥធ បន ‘លាភីម្ហាហំ តស្សា’តិ អត្តានំ និទ្ទិសតិ, តស្មា បារាជិកំ អាបជ្ជិតុំ យុត្តំ វិយា’’តិ វទន្តិ. ‘‘មហាបច្ចរិយាទិវចនំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេសុ ឯកោបិ ន ហោតិ, តស្មា បរិយាយេន វុត្តត្តា ន ហោតី’’តិ វទន្តិ, សុដ្ឋុ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ. ផលសច្ឆិកិរិយា-បទតោ បដ្ឋាយ ឯវ បាឋោ គហេតព្ពោ, ផលសច្ឆិកិរិយាយបិ ឯកេកម្បិ ឯកេកផលវសេន បារាជិកំ វេទិតព្ពំ.

រាគស្ស បហានន្តិអាទិត្តិកេ កិលេសប្បហានមេវ វុត្តំ, តំ បន យស្មា មគ្គេន វិនា នត្ថិ. តតិយមគ្គេន ហិ រាគទោសានំ បហានំ, ចតុត្ថេន មោហស្ស, តស្មា ‘‘រាគោ មេ បហីនោ’’តិអាទីនិ វទតោបិ បារាជិកំ. រាគា ចិត្តំ វិនីវរណតាតិអាទិត្តិកេ លោកុត្តរមេវ វុត្តំ, តស្មា ‘‘រាគា មេ ចិត្តំ វិនីវរណ’’ន្តិអាទីនិ វទតោ បារាជិកមេវាតិ. អកុប្បធម្មត្តាតិ កេចិ ឧត្តរវិហារវាសិនោ. កស្មា ន ហោតីតិ ចេ? ‘‘ឥតិ ជានាមិ, ឥតិ បស្សាមី’’តិ វត្តមានវចនេនេវ មាតិកាយំ វុត្តត្តា. យទិ ឯវំ បទភាជនេ ‘‘សមាបជ្ជិំ, សមាបន្នោ’’តិអាទិនា វុត្តត្តា ‘‘អតីតត្តភាវេ សោតាបន្នោម្ហី’’តិ វទតោបិ ហោតូតិ ចេ? ន, អញ្ញថា អត្ថសម្ភវតោ. កថំ? អទ្ធាបច្ចុប្បន្នវសេន វត្តមានតា គហេតព្ពាតិ ញាបនត្ថំ វុត្តំ, ន អតីតត្តភាវំ. អតីតត្តភាវោ ហិ បរិយាយេន វុត្តត្តា ‘‘ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ វុត្តន្តិ អាចរិយា.

២០០. ‘‘សចេបិ ន ហោតិ, បារាជិកមេវា’’តិ អដ្ឋានបរិកប្បវសេន វុត្តំ កិរ. ‘‘ឥតិ វាចា តិវង្គិកា’’តិ វក្ខតិ. នត្ថេតន្តិ បុរិមេ សតិ បច្ឆិមស្សាភាវា សមាបជ្ជិំ, សមាបន្នោតិ ឥមេសំ កិញ្ចាបិ អត្ថតោ កាលវិសេសោ នត្ថិ, វចនវិសេសោ បន អត្ថិ ឯវ.

២០៧. ឧក្ខេដិតោតិ ឧត្តាសិតោ. ខិដ ឧត្រាសនេ.

សុទ្ធិកវារកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វត្តុកាមវារកថាវណ្ណនា

វិញ្ញត្តិបថេតិ វិជាននដ្ឋានេ, តេន ‘‘វិញ្ញត្តិបថមតិក្កមិត្វា ឋិតោ ភិក្ខុ ទិព្ពាយ សោតធាតុយា សុត្វា ជានាតិ, ន បារាជិកន្តិ ទីបេតី’’តិ វុត្តំ. ឈានំ កិរ សមាបជ្ជិន្តិ ឯត្ថ សោ ចេ ‘‘ឯស ភិក្ខុ អត្តនោ គុណទីបនាធិប្បាយេន ឯវំ វទតី’’តិ ជានាតិ, បារាជិកមេវ. អញ្ញថា ជានាតីតិ ចេ? បារាជិកច្ឆាយា ន ទិស្សតីតិ អាចរិយោ.

វត្តុកាមវារកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនាបត្តិភេទកថាវណ្ណនា

អនុល្លបនាធិប្បាយោតិ យទិ ឧល្លបនាធិប្បាយោ ភវេយ្យ, ទុក្កដមេវាតិ អបរេ. ‘‘តំ បរតោ ‘នាវុសោ, សក្កា បុថុជ្ជនេន អធិវាសេតុ’ន្តិ វត្ថុនា សំសន្ទិត្វា គហេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

បទភាជនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

២២៥-៦. ទុក្ករ អាគារ អាវដកាម អភិរតិវត្ថូសុ ‘‘យទិ ឧល្លបនាធិប្បាយោ ភវេយ្យ, បារាជិក’’ន្តិ វទន្តិ, ការណំ បន ទុទ្ទសំ, ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ វិយ, វីមំសិតព្ពំ. យានេន វា ឥទ្ធិយា វា គច្ឆន្តោបិ បារាជិកំ នាបជ្ជតីតិ បទសា គមនវសេនេវ កតិកាយ កតាយ យុជ្ជតិ. ‘‘អបុព្ពំអចរិមំ គច្ឆន្តោតិ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា អញ្ញមញ្ញស្ស ហត្ថំ គណ្ហន្តោ វិយ គច្ឆន្តោ’’តិ វុត្តំ. ឧដ្ឋេថ ឯថ គច្ឆាមាតិ ឯវំ សហគមនេ បុព្ពាបរា គច្ឆន្តោបិ នាបជ្ជតីតិ អាចរិយស្ស តក្កោ. វសន្តស្សាតិ តថា វសន្តោ ចេ ឧបាសកេន ទិស្សតិ, បារាជិកោ ហោតិ. ‘‘រត្តិំ វសិត្វា គច្ឆន្តោ ន បារាជិកោ’’តិ វុត្តំ. នានាវេរជ្ជកាតិ នានាជនបទវាសិនោ. សង្ឃលាភោតិ យថាវុឌ្ឍំ អត្តនោ បាបុណនកោដ្ឋាសោ.

២២៨. ឥធាតិ ‘‘កោ នុ ខោ’’តិអាទិនា វុត្តេ បញ្ហាកម្មេ. ធម្មធាតុ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ.

២៣២. ន ឧប្បដិបាដិយាតិ ន សីហោក្កន្តវសេន អនុស្សរិ. តស្មា អន្តរាភវភូតា ឯកា ឯវ ជាតីតិ បដិវិជ្ឈតីតិ អត្ថោ.

និគមនវណ្ណនា

២៣៣. ចតុវីសតីតិ ឯត្ថ មាតុឃាតកបិតុឃាតកអរហន្តឃាតកា តតិយបារាជិកំ អាបន្នា. ភិក្ខុនិទូសកោ, លម្ពិអាទយោ ច ចត្តារោ បឋមបារាជិកំ អាបន្នា ឯវាតិ កត្វា កុតោ ចតុវីសតីតិ ចេ? ន, អធិប្បាយាជាននតោ. មាតុឃាតកាទយោ ហិ ចត្តារោ ឥធានុបសម្បន្នា ឯវ អធិប្បេតា, លម្ពិអាទយោ ចត្តារោ កិញ្ចាបិ បឋមបារាជិកេន សង្គហិតា, យស្មា ឯកេន បរិយាយេន មេថុនធម្មបដិសេវិនោ ន ហោន្តិ, តស្មា វិសុំ វុត្តា. ‘‘ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ សមសិក្ខតា’’តិ ឯវំ វុត្តសំវាសស្ស អភព្ពតាមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘យថា បុរេ តថា បច្ឆា’’តិ. អញ្ញថា នេសំ សមញ្ញាយបដិញ្ញាយភិក្ខុភាវោបិ នត្ថីតិ អាបជ្ជតិ.

ចតុត្ថបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បារាជិកកណ្ឌវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សង្ឃាទិសេសកណ្ឌោ

១. សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៣៥. ‘‘ឱក្កមន្តាន’’ន្តិ បាឋោ. ឯត្ថាហ – ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិ ការកោ ឥធ កស្មា ន និទ្ទិដ្ឋោតិ? អភិ-និទ្ទេសេន ឥមស្ស សាបេក្ខាភាវទស្សនត្ថំ. កថំ? កណ្ឌុវនាទិអធិប្បាយចេតនាវសេន ចេតេន្តស្ស កណ្ឌុវនាទិឧបក្កមេន ឧបក្កមន្តស្ស, មេថុនរាគវសេន ឩរុអាទីសុ ទុក្កដវត្ថូសុ, វណាទីសុ ថុល្លច្ចយវត្ថូសុ ច ឧបក្កមន្តស្ស សុក្កវិស្សដ្ឋិយា សតិបិ ន សង្ឃាទិសេសោ. មោចនស្សាទសង្ខាតាធិប្បាយាបេក្ខាវ សុក្កវិស្សដ្ឋិ សតិ ឧបក្កមេ, ន អញ្ញថា ‘‘អនាបត្តិ ន មោចនាធិប្បាយស្សា’’តិ វចនតោ. តស្មា តទត្ថទស្សនត្ថំ ឥធ ការកោ ន និទ្ទិដ្ឋោ, អញ្ញថា ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សញ្ចេតនិកំ សុក្កវិស្សដ្ឋិំ អាបជ្ជេយ្យា’’តិ ការកេ និទ្ទិដ្ឋេ ‘‘ចេតេតិ ន ឧបក្កមតិ មុច្ចតិ, អនាបត្តី’’តិ វុត្តវចនវិរោធោ. ‘‘សញ្ចេតនិកាយ សុក្កវិស្សដ្ឋិយា អញ្ញត្រ សុបិនន្តា’’តិ ភុម្មេ និទ្ទិដ្ឋេបិ សោវ វិរោធោ អាបជ្ជតិ, តស្មា តទុភយវចនក្កមំ អវត្វា ‘‘សញ្ចេតនិកា សុក្កវិស្សដ្ឋិ អញ្ញត្រ សុបិនន្តា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ និមិត្តត្ថេ ភុម្មវចនាភាវតោ ហេតុត្ថនិយមោ ន កតោ ហោតិ. តស្មិំ អកតេ សញ្ចេតនិកា សុក្កវិស្សដ្ឋិ អញ្ញត្រ សុបិនន្តា សង្ឃាទិសេសាបត្តិ, ឧបក្កមេ អសតិ អនាបត្តីតិ អយមត្ថោ ទីបិតោតិ វេទិតព្ពំ.

២៣៦-៧. សញ្ចេតនិកាតិ ឯត្ថ បឋមវិគ្គហេន ឧបសគ្គស្ស សាត្ថកតា ទស្សិតា, ទុតិយេន ឥកបច្ចយស្ស. វាតបិត្តសេម្ហរុហិរាទិអាសយភេទតោតិ អត្ថោ. ធាតូតិ ឯត្ថ ‘‘បថវីធាតុអាទយោ ចតស្សោ, ចក្ខុធាតុអាទយោ វា អដ្ឋារសា’’តិ គណ្ឋិបទេ លិខិតំ. វត្ថិសីសន្តិ វត្ថិបុដស្ស សីសំ. ‘‘អង្គជាតស្ស មូលំ អធិប្បេតំ, ន អគ្គសីស’’ន្តិ វទន្តិ. តថេវាតិ ‘‘និមិត្តេ ឧបក្កមតោ’’តិអាទិំ គណ្ហាតិ. តតោ មុច្ចិត្វាតិ ‘‘ន សកលកាយតោ, តស្មា បន ឋានា ចុតមត្តេ ហោតូ’’តិ គណ្ឋិបទេ លិខិតំ. ‘‘ទកសោតំ ឱតិណ្ណមត្តេ’’តិ ឥមិនា ន សមេតីតិ ចេ? តតោ ទកសោតោរោហណញ្ចេត្ថាតិអាទិ វុច្ចតិ. តស្សត្ថោ – និមិត្តេ ឧបក្កមំ កត្វា សុក្កំ ឋានា ចាវេត្វា បុន វិប្បដិសារវសេន ទកសោតោរោហណំ និវារេតុំ អធិវាសេមីតិ. តតោ ពហិ និក្ខមន្តេ អធិវាសេតុំ ន សក្កា, តថាបិ អធិវាសនាធិប្បាយេន អធិវាសេត្វា អន្តរា ទកសោតតោ ឧទ្ធំ និវារេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ‘‘អនិក្ខន្តេ វា’’តិ វុត្តំ. កស្មា? ឋានា ចុតញ្ហិ អវស្សំ ទកសោតំ ឱតរតីតិ អដ្ឋកថាធិប្បាយោ គណ្ឋិបទាធិប្បាយេន សមេតិ. តតោ មុច្ចិត្វាតិ សកដ្ឋានតោ. សកសរីរតោ ហិ ពហិ និក្ខន្តមេវ ហោតិ, តតោ ‘‘ពហិ និក្ខន្តេ វា អនិក្ខន្តេ វា’’តិ វចនំ វិរុជ្ឈេយ្យ. យស្មា បន តម្ហា តម្ហា សរីរបទេសា ចុតំ អវស្សំ ទកសោតំ ឱតរតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ទកសោតំ ឱតិណ្ណមត្តេ’’តិ, ឥមិនា ច អាបត្តិយា បាកដកាលំ ទស្សេតិ, កិំ វុត្តំ ហោតិ? មោចនស្សាទេន និមិត្តេ ឧបក្កមតោ សុក្កំ ពហុតរម្បិ សរីរបទេសា ចុតំ តត្ថ តត្ថ លគ្គាវសេសំ យត្តកំ ឯកា ខុទ្ទកមក្ខិកា បិវេយ្យ, តត្តកេ ទកសោតំ ឱតិណ្ណមត្តេ សង្ឃាទិសេសាបត្តិ. វុត្តញ្ហិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ទកសោតំ អនោតិណ្ណេបិ សង្ឃាទិសេសោ’’តិអាទិ. តត្តកស្ស ពហិ និក្ខមនំ អសល្លក្ខេន្តោ ‘‘ចេតេតិ ឧបក្កមតិ ន មុច្ចតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ វចនតោ ថុល្លច្ចយន្តិ សញ្ញាយ ទេសេន្តោបិ ន មុច្ចតិ, បស្សាវម្បិ វណ្ណតំ បស្សិត្វា វត្ថិកោសគតស្ស បិច្ឆិលតាយ វា ញត្វា សង្ឃាទិសេសតោ វុដ្ឋាតព្ពំ. អយមេត្ថ តតិយត្ថេរវាទេ យុត្តិ. សព្ពាចរិយា ឥមេ ឯវ តយោ ថេរា, តេសម្បិ ទកសោតោរោហណំ និមិត្តេ ឧបក្កមនន្តិ អយំ ទុតិយោ វិនិច្ឆយោ សាធារណតោ ឯត្ថ, ឯវំ ឧបតិស្សត្ថេរោ វទតិ កិរ.

ឋានា ចុតញ្ហិ អវស្សំ ទកសោតំ ឱតរតីតិ កត្វា ‘‘ឋានា ចាវនមត្តេនេវេត្ថ អាបត្តិ វេទិតព្ពា’’តិ វុត្តំ. ទកសោតំ ឱតិណ្ណេ ឯវ អាបត្តិ. សុក្កស្ស ហិ សកលំ សរីរំ ឋានំ, អនោតិណ្ណេ ឋានា ចុតំ នាម ន ហោតីតិ វីមំសិតព្ពំ. អាភិធម្មិកត្តា ថេរស្ស ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិ នាម រាគសមុដ្ឋានា ហោតី’’តិ (កថា. អដ្ឋ. ៣០៧) កថាវត្ថុដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា សម្ភវោ ចិត្តសមុដ្ឋានោ, ‘‘តំ អសុចិំ ឯកទេសំ មុខេន អគ្គហេសិ, ឯកទេសំ អង្គជាតេ បក្ខិបី’’តិ (បារា. ៥០៣) វចនតោ ឧតុសមុដ្ឋានោ ច ទិស្សតិ, សោ ច ខោ អវីតរាគស្សេវ ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ យំ អរហតោ អសុចិ មុច្ចេយ្យា’’តិ (មហាវ. ៣៥៣; កថា. ៣១៣) វចនតោ. បរូបាហារដ្ឋកថាយំ ‘‘អត្ថិ តស្ស អាសយោតិ តស្ស សុក្កស្ស ឧច្ចារបស្សាវានំ វិយ បតិដ្ឋានោកាសោ អត្ថី’’តិ (កថា. អដ្ឋ. ៣០៩) ចនតោ តស្ស អាសយោតិ សិទ្ធំ. បាកតិកចិត្តសមុដ្ឋានរូបំ វិយ អសំសដ្ឋត្តា, និក្ខមនតោ ច ‘‘វត្ថិសីសំ, កដិ, កាយោ’’តិ តិធា សុក្កស្ស ឋានំ បកប្បេន្តិ អាចរិយា. សប្បវិសំ វិយ តំ ទដ្ឋព្ពំ, ន ច វិសស្ស ឋាននិយមោ, កោធវសេន ផុសន្តស្ស ហោតិ, ឯវមស្ស ន ច ឋាននិយមោ, រាគវសេន ឧបក្កមន្តស្ស ហោតីតិ តក្កោ.

ខោភករណបច្ចយោ នាម ភេសជ្ជសេនាសនាហារាទិបច្ចយោ. សំសគ្គភេទតោបីតិ ឯតេសុ ទ្វីហិបិ តីហិបិ. បហីនវិបល្លាសត្តាតិ ឯត្ថ យំ កិញ្ចិ សុបិនន្តេន សេក្ខបុថុជ្ជនា បស្សន្តិ, តំ សព្ពំ វិបល្លត្ថំ អភូតមេវាតិ អាបជ្ជតិ. តតោ ‘‘យំ បន បុព្ពនិមិត្តតោ បស្សតិ. តំ ឯកន្តសច្ចមេវ ហោតី’’តិ ឥទំ វិរុជ្ឈតិ, តស្មា ន វិសយំ សន្ធាយ វុត្តំ. សោ ហិ សច្ចោ វា ហោតិ, អលិកោ វាតិ កត្វា តញ្ចេ សន្ធាយ វុត្តំ សិយា, ‘‘អសេក្ខា បហីនវិបល្លាសត្តា សច្ចមេវ បស្សន្តិ, នាសច្ច’’ន្តិ វត្តព្ពំ សិយា. កិន្តុ ទស្សនំ សន្ធាយ វុត្តំ. តញ្ហិ អភូតំ, អបស្សន្តោបិ ហិ បស្សន្តោ វិយ អសុណន្តោបិ សុណន្តោ វិយ អមុនន្តោបិ មុនន្តោ វិយ ហោតិ. សច្ចម្បិ វិបស្សតីតិ នោ តក្កោតិ អាចរិយោ. តំ រូបនិមិត្តាទិអារម្មណំ ន ហោតិ, អាគន្តុកបច្ចុប្បន្នំ រូបនិមិត្តាទិអារម្មណំ សន្ធាយ វុត្តំ. កម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តភូតានិ ហិ រូបនិមិត្តាទីនិ ភវង្គស្ស អារម្មណានិ ហោន្តិ ឯវ. តត្ថ កម្មនិមិត្តមតីតមេវ, គតិនិមិត្តំ ថោកំ កាលំ បច្ចុប្បន្នំ សិយា.

ឦទិសានីតិ បច្ចក្ខតោ អនុភូតបុព្ពបរិកប្បិតាគន្តុកបច្ចុប្បន្នរូបនិមិត្តាទិអារម្មណានិ, រាគាទិសម្បយុត្តានិ ចាតិ អត្ថោ. មក្កដស្ស និទ្ទា លហុបរិវត្តា ហោតិ. សោ ហិ រុក្ខសាខតោ បតនភយា អភិក្ខណំ ឧម្មីលតិ ច សុបតិ ច. មនុស្សា កិញ្ចាបិ បុនប្បុនំ ឧម្មីលន្តិ សុព្យត្តតរំ បដិពុទ្ធា វិយ បស្សន្តិ, អថ ខោ បដិពុទ្ធានំ បុនប្បុនំ ភវង្គោតរណំ វិយ សុបិនកាលេបិ តេសំ ភវង្គោតរណំ ហោតិ, យេន ‘‘សុបតី’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘ភវង្គចិត្តេន ហិ សុបតី’’តិ វចនតោ ភវង្គោតរណំ ករជកាយស្ស និរុស្សាហសន្តភាវូបនិស្សយត្តា ‘‘និទ្ទា’’តិ វុច្ចតិ. សា ករជកាយស្ស ទុព្ពលភាវេន សុបិនទស្សនកាលេ ភវង្គតោ ឧត្តរណេ សតិបិ និរុស្សាហសន្តភាវប្បត្តិយា ‘‘បវត្តតី’’តិ ច វុច្ចតិ, យតោ សត្តា ‘‘បដិពុទ្ធា’’តិ ន វុច្ចន្តិ, ករជកាយស្ស និរុស្សាហសន្តសភាវប្បត្តិតោ ច តន្និស្សិតំ ហទយវត្ថុ ន សុប្បសន្នំ ហោតិ, តតោ តន្និស្សិតាបិ ចិត្តប្បវត្តិ អសុប្បសន្នវដ្ដិនិស្សិតទីបប្បភា វិយ. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ស្វាយំ ទុព្ពលវត្ថុកត្តា ចេតនាយ បដិសន្ធិំ អាកឌ្ឍិតុំ អសមត្ថោ’’តិអាទិ វុត្តំ.

គណ្ឋិបទេ បន ‘‘ទុព្ពលវត្ថុកត្តាតិ សុបិនេ ឧបដ្ឋិតំ និមិត្តម្បិ ទុព្ពល’’ន្តិ លិខិតំ. តំ អនេកត្ថំ សព្ពម្បិ និមិត្តំ ហោតិ, ន ច ទុព្ពលារម្មណវត្ថុកត្តា ចេតនា, តាយ ចិត្តប្បវត្តិ ទុព្ពលា អតីតានាគតារម្មណាយ, បញ្ញត្តារម្មណាយ វា អទុព្ពលត្តា, អវត្ថុកាយ ទុព្ពលភាវោ ន យុជ្ជតិ ចេតនាយ អវត្ថុកាយ ភាវនាបភាវាយាតិរេកពលសព្ភាវតោ. ភាវនាពលសមប្បិតញ្ហិ ចិត្តំ អរូបម្បិ សមានំ អតិភារិយម្បិ ករជកាយំ គហេត្វា ឯកចិត្តក្ខណេនេវ ព្រហ្មលោកំ បាបេត្វា ឋបេតិ. តប្បដិភាគំ អនប្បិតម្បិ កាមាវចរចិត្តំ ករជកាយំ អាកាសេ លង្ឃនសមត្ថំ ករោតិ, បគេវេតរំ. កិំ បនេត្ថ តំ អនុមានការណំ, យេន ចិត្តស្សេវ អានុភាវោតិ បញ្ញាយេយ្យ ចិត្តានុភាវេន វា លទ្ធាសេវនាទិកិរិយាវិសេសនិព្ពត្តិទស្សនតោ, តស្មា ទុព្ពលវត្ថុកត្តាតិ ទុព្ពលហទយវត្ថុកត្តាតិ អាចរិយស្ស តក្កោ. អត្តនោ មន្ទតិក្ខាការេន តន្និស្សិតស្ស ចិត្តស្ស មន្ទតិក្ខភាវនិប្ផាទនសមត្ថញ្ចេ, ហទយវត្ថុ ចក្ខុសោតាទិវត្ថុ វិយ ឥន្ទ្រិយំ ភវេយ្យ, ន ចេតំ ឥន្ទ្រិយំ. យតោ ធម្មសង្គហេ ឧបាទាយរូបបាឡិយំ ឧទ្ទេសារហំ ន ជាតំ. អនិន្ទ្រិយត្តា ហិ តំ កាយិន្ទ្រិយស្ស អនន្តរំ ន ឧទ្ទិដ្ឋំ, វត្ថុរូបត្តា ច អវត្ថុរូបស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស អនន្តរម្បិ ន ឧទ្ទិដ្ឋំ, តស្មា យំ វុត្តំ ‘‘តស្ស អសុប្បសន្នត្តា តន្និស្សិតា ច ចិត្តប្បវត្តិ អសុប្បសន្នា ហោតី’’តិ, តំ ន សិទ្ធន្តិ ចេ? សិទ្ធមេវ អនិន្ទ្រិយានម្បិ សប្បាយាសប្បាយឧតុអាហារាទីនំ បច្ចយានំ សមាយោគតោ, ចិត្តប្បវត្តិយា វិការទស្សនតោ, បច្ចក្ខត្តា ច. យស្មា អប្បដិពុទ្ធោបិ បដិពុទ្ធំ វិយ អត្តានំ មញ្ញតីតិ. ឯត្តាវតា ករជកាយស្ស និរុស្សាហសន្តភាវាការវិសេសោ និទ្ទា នាម. សា ចិត្តស្ស ភវង្គោតរណាការវិសេសេន ហោតិ, តាយ សមន្នាគតោ សត្តោ ភវង្គតោ ឧត្តិណ្ណោ សុបិនំ បស្សតិ, សោ ‘‘កបិមិទ្ធបរេតោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ សុត្តោ អប្បដិពុទ្ធោ ហោតីតិ អយមត្ថោ សាធិតោ ហោតិ.

យស្មា ភវង្គវារនិរន្តរតាយ អច្ចន្តសុត្តោ នាម ហោតិ, តស្មា ‘‘យទិ តាវ សុត្តោ បស្សតិ, អភិធម្មវិរោធោ អាបជ្ជតី’’តិអាទិ វុត្តំ. យស្មា បន និទ្ទាក្ខណេ ន បដិពុទ្ធោ នាម ហោតិ, តស្មា ‘‘អថ បដិពុទ្ធោ បស្សតិ, វិនយវិរោធោ’’តិអាទិ វុត្តំ, យស្មា ច អខីណនិទ្ទោ, អនោតិណ្ណភវង្គោ ច អត្ថិ, តស្មា ‘‘កបិមិទ្ធបរេតោ បស្សតី’’តិ វុត្តំ. អញ្ញថា អយំ នេវ សុត្តោ ន បដិពុទ្ធោ, អត្តនា តំ និទ្ទំ អនោក្កន្តោ អាបជ្ជេយ្យ. ឯត្តាវតា ច អភិធម្មោ, វិនយោ, នាគសេនត្ថេរវចនំ យុត្តិ ចាតិ សព្ពំ អញ្ញមញ្ញសំសន្ទិតំ ហោតិ. តត្ថ កបិមិទ្ធបរេតោតិ ភវង្គតោ ឧត្តិណ្ណនិទ្ទាបរេតោ. សា ហិ ឥធ កបិមិទ្ធំ នាម. ‘‘តត្ថ កតមំ មិទ្ធំ? យា កាយស្ស អកល្យតា អកម្មញ្ញតា…បេ… សុបនំ, ឥទំ វុច្ចតិ មិទ្ធ’’ន្តិ (ធ. ស. ១១៦៣) ឯវមាគតំ. ឥទញ្ហិ អរូបំ, ឥមស្ស ផលភូតោ ករជកាយស្ស អកល្យតា’បចលាយិកាសុបិ និទ្ទាវិសេសោ ការណោបចារេន ‘‘កបិមិទ្ធ’’ន្តិ បវុច្ចតិ. យញ្ចេវ ‘‘កបិមិទ្ធបរេតោ ខោ, មហារាជ, សុបិនំ បស្សតី’’តិ (មិ. ប. ៥.៣.៥ ថោកំ វិសទិសំ) វុត្តន្តិ.

យំ តំ អាបត្តិវុដ្ឋានន្តិ ឯត្ថ យេន វិនយកម្មេន តតោ វុដ្ឋានំ ហោតិ, តំ ឥធ អាបត្តិវុដ្ឋានំ នាម. អវយវេ សមូហវោហារេន វាតិ ឯត្ថ សាខច្ឆេទកោ រុក្ខច្ឆេទកោតិ វុច្ចតីតិអាទិ និទស្សនំ, វេទនាក្ខន្ធាទិ រុឡ្ហីសទ្ទស្ស និទស្សនំ. ន ច មយាតិ វីមំសនបទស្ស តស្ស កិរិយំ សន្ធាយ, មោចនេ ច សន្និដ្ឋានំ សន្ធាយ មុច្ចនបកតិយា ចាតិ វុត្តំ.

២៤០. គេហន្តិ បញ្ចកាមគុណា. វនភង្គិយន្តិ បាភតិកំ. សម្បយុត្តសុខវេទនាមុខេន រាគោវ ‘‘អស្សាទោ’’តិ វុត្តោ. សុបន្តស្ស ចាតិ ឥទំ កបិមិទ្ធបរេតោ វិយ ភវង្គសន្តតិំ អវិច្ឆិន្ទិត្វា សុបន្តំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ, វីមំសិតព្ពំ. ជគ្គនត្ថាយាតិ សោធនត្ថាយ.

២៦៦. ‘‘ទារុធីតលិកលេបចិត្តានំ អង្គជាតបដិនិជ្ឈានេបិ ទុក្កដ’’ន្តិ វទន្តិ. ‘‘ឧប្បន្នេ បរិឡាហេ មោចនរាគជោ’’តិ លិខន្តិ. វាលិកាយ វា ‘‘ហត្ថិកាមំ នស្សតី’’តិ ឯត្ថ វិយ ‘‘អាបត្តិ ត្វ’’ន្តិ សព្ពត្ថ បាឋោ. ‘‘ឯហិ មេ ត្វំ, អាវុសោ សាមណេរ, អង្គជាតំ គណ្ហាហី’’តិ អាគតត្តា ‘‘វចីកម្ម’’ន្តិបិ វត្តុំ យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. ឯវំ សន្តេ អញ្ញំ ‘‘ឯវំ ករោហី’’តិ អាណត្តិយាបិ អាបត្តិ សិយាតិ សង្ករំ ហោតិ. តស្មា ន វុត្តន្តិ គហេតព្ពន្តិ កេចិ.

២៦៧. ‘‘បុប្ផាវលិយំ សាសវឡិយ’’ន្តិ ទុវិធោ កិរ.

សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. កាយសំសគ្គសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៧០. ‘‘ឱតិណ្ណោ’’តិ ឥមិនាស្ស សេវនាធិប្បាយតា ទស្សិតា. ‘‘វិបរិណតេន ចិត្តេន មាតុគាមេន សទ្ធិ’’ន្តិ ឥមិនាស្ស វាយាមោ ទស្សិតោ. ‘‘សទ្ធិ’’ន្តិ ហិ បទំ សំយោគំ ទីបេតិ, សោ ច បយោគោ សមាគមោ អល្លីយនំ. កេន ចិត្តេន? វិបរិណតេន ចិត្តេន, ន បត្តបដិគ្គហណាធិប្បាយាទិនាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យា’’តិ ឥមិនាស្ស វាយមតោ ផស្សបដិវិជាននា ទស្សិតា ហោតិ. វាយមិត្វា ផស្សំ បដិវិជានន្តោ ហិ សមាបជ្ជតិ នាម. ឯវមស្ស តិវង្គសម្បត្តិ ទស្សិតា ហោតិ. អថ វា ឱតិណ្ណោ. កេន? វិបរិណតេន ចិត្តេន យក្ខាទិនា សត្តោ វិយ. ឧបយោគត្ថេ វា ឯតំ ករណវចនំ. ឱតិណ្ណោ វិបរិណតំ ចិត្តំ កូបាទិំ វិយ សត្តោ. អថ វា ‘‘រាគតោ ឧត្តិណ្ណោ ភវិស្សាមី’’តិ ភិក្ខុភាវំ ឧបគតោ, តតោ ឧត្តិណ្ណាធិប្បាយតោ វិបរិណតេន ចិត្តេន ហេតុភូតេន តមេវ រាគំ ឱតិណ្ណោ. មាតុគាមេន អត្តនោ សមីបំ អាគតេន, អត្តនា ឧបគតេន វា. ឯតេន មាតុគាមស្ស សារត្តតា វា ហោតុ វិរត្តតា វា, សា ឥធ អប្បមាណា, ន ភិក្ខុនីនំ កាយសំសគ្គេ វិយ ឧភិន្នំ សារត្តតាយ បយោជនំ អត្ថិ.

កាយសំសគ្គន្តិ ឧភិន្នំ កាយានំ សម្បយោគំ. បទភាជនេ បន ‘‘សមាបជ្ជេយ្យាតិ អជ្ឈាចារោ វុច្ចតី’’តិ វុត្តំ, តំ សមាបជ្ជនំ សន្ធាយ, ន កាយសំសគ្គំ. កាយសំសគ្គស្ស សមាបជ្ជនា ហិ ‘‘អជ្ឈាចារោ’’តិ វុច្ចតិ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘យោ សោ កាយសំសគ្គោ នាម, សោ អត្ថតោ អជ្ឈាចារោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ បរតោ បាឡិយំ ‘‘សេវនាធិប្បាយោ, ន ច កាយេន វាយមតិ, ផស្សំ បដិវិជានាតិ, អនាបត្តី’’តិ (បារា. ២៧៩) វុត្តលក្ខណេន វិរុជ្ឈតីតិ. ផស្សបដិវិជាននាយ ហិ សំសគ្គោ ទីបិតោ. សោ ចេ អជ្ឈាចារោ ហោតិ, កថំ អនាបត្តិ ហោតីតិ. សុវុត្តមេតំ, កិន្តុ ‘‘កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យា’’តិ បទំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘អជ្ឈាចារោ វុច្ចតី’’តិ ឧភិន្នម្បិ បទានំ សាមញ្ញភាជនីយត្តា, សមាបជ្ជិតព្ពាភាវេ សមាបជ្ជនាភាវេន ‘‘សោ អត្ថតោ អជ្ឈាចារោ ហោតី’’តិ វុត្តំ សិយា.

‘‘ហត្ថគ្គាហំ វា’’តិ ឯត្ថ ហត្ថេន សព្ពោបិ ឧបាទិន្នកោ កាយោ សង្គហិតោ, ន ភិន្នសន្តានោ តប្បដិពទ្ធោ ហត្ថាលង្ការាទិ. វេណិគ្គហណេន អនុបាទិន្នកោ អភិន្នសន្តានោ កេសលោមនខទន្តាទិកោ កម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានោ គហិតោតិ វេទិតព្ពំ. តេនេវាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អនុបាទិន្នកេនបិ កេនចិ កេសាទិនា ឧបាទិន្នកំ វា អនុបាទិន្នកំ វា ផុសន្តោបិ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតិយេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៧៤). តេន អនុបាទិន្នកានម្បិ កេសលោមាទីនំ អង្គភាវោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ សន្តេបិ ‘‘ផស្សំ បដិជានាតីតិ តិវង្គសម្បត្តិយា សង្ឃាទិសេសោ. ផស្សស្ស អប្បដិវិជាននតោ ទុវង្គសម្បត្តិយា ទុក្កដ’’ន្តិ ឥមិនា បាឡិអដ្ឋកថានយេន វិរុជ្ឈតីតិ ចេ? ន, តទត្ថជាននតោ. ផុដ្ឋភាវញ្ហិ បដិវិជានន្តោបិ ផស្សំ បដិវិជានាតិ នាម, អយមេកោ អត្ថោ, តស្មា មាតុគាមស្ស, អត្តនោ ច កាយបរិយាបន្នានំ កេសាទីនំ អញ្ញមញ្ញំ ផុដ្ឋភាវំ ផុសិត្វា តំ សាទិយនំ ផស្សំ បដិវិជានាតិ នាម, ន កាយវិញ្ញាណុប្បត្តិយា ឯវ. អនេកន្តិកញ្ហេត្ថ កាយវិញ្ញាណំ. មាតុគាមស្ស ឧបាទិន្នកេន កាយេន, អនុបាទិន្នកេន វា កាយេន ភិក្ខុនោ ឧបាទិន្នកកាយេ ផុដ្ឋេ បសន្នកាយិន្ទ្រិយោ ចេ ហោតិ, តស្ស កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, តេនេវ ផស្សំ បដិវិជានាតិ នាម សោ ហោតិ. អនុបាទិន្នកកាយោ, លោលុប្បោ អប្បសន្នកាយិន្ទ្រិយោ វា ហោតិ, តិមិរវាតេន ឧបហតកាយោ វា តស្ស កាយវិញ្ញាណំ នុប្បជ្ជតិ. ន ច តេន ផស្សំ បដិវិជានាតិ នាម, កេវលំ សេវនាធិប្បាយេន វាយមិត្វា កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជន្តោ ផស្សំ បដិវិជានាតិ នាម មនោវិញ្ញាណេន, តេន វុត្តំ ‘‘កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យាតិ ឥមិនាស្ស វាយមតោ ផស្សបដិវិជាននា ទស្សិតា’’តិ. អបរោបិ ភិក្ខុ មាតុគាមស្ស កាយបដិពទ្ធេន វា និស្សគ្គិយេន វា ផុដ្ឋោ កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បាទេន្តេន ផស្សំ បដិវិជានាតិ នាម, តស្មា វុត្តំ ‘‘អនេកន្តិកញ្ហេត្ថ កាយវិញ្ញាណ’’ន្តិ. អបរោ វត្ថំ បារុបិត្វា និទ្ទាយន្តំ មាតុគាមំ កាយសំសគ្គរាគេន វត្ថស្ស ឧបរិភាគេ សណិកំ ផុសន្តោ វត្ថន្តរេន និក្ខន្តលោមសម្ផស្សំ អប្បដិវិជានន្តោបិ សេវនាធិប្បាយោ កាយេន វាយមិត្វា ផស្សំ បដិវិជានាតិ នាម, សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតិ. ‘‘នីលំ ឃដ្ដេស្សាមីតិ កាយំ ឃដ្ដេតិ, សង្ឃាទិសេសោ’’តិ ហិ វុត្តំ. អយំ ទុតិយោ អត្ថោ. ឯវំ អនេកត្ថត្តា, ឯវំ ទុវិញ្ញេយ្យាធិប្បាយតោ ច មាតិកាដ្ឋកថាយំ ផស្សបដិវិជាននំ អង្គន្ត្វេវ ន វុត្តំ. តស្មិញ្ហិ វុត្តេ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ, យំ ភិក្ខុ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជិត្វាបិ នខេន លោមេន សំសគ្គោ ទិដ្ឋោ, ន ច មេ លោមឃដ្ដនេន កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ, តិមិរវាតថទ្ធគត្តោ ចាហំ ន ផស្សំ បដិវិជានាមីតិ អនាបន្នសញ្ញី សិយាតិ ន វុត្តំ, អបិច ‘‘ផស្សំ បដិវិជានាតិ, ន ច ផស្សំ បដិវិជានាតី’’តិ ច ឯតេសំ បទានំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយំ ទស្សេត្វា សោ បញ្ញាបេតព្ពោ. ឯត្តាវតា ន តទត្ថជាននតោតិ ការណំ វិត្ថារិតំ ហោតិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

២៧១. ‘‘រត្តំ ចិត្តំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតំ វិបរិណត’’ន្តិ កិញ្ចាបិ សាមញ្ញេន វុត្តំ, វិនីតវត្ថូសុ ‘‘មាតុយា មាតុបេមេន អាមសតិ…បេ… អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តត្តា កាយសំសគ្គរាគេនេវ រត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តថា ‘‘មាតុគាមោ នាម មនុស្សិត្ថី’’តិ កិញ្ចាបិ អវិសេសេន វុត្តំ, អថ ខោ អវិនដ្ឋិន្ទ្រិយាវ មនុស្សិត្ថី ឥធាធិប្បេតា ‘‘មតិត្ថិយា កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជិ…បេ… អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ វុត្តត្តា. ‘‘មនុស្សិត្ថី’’តិ ឯត្តាវតា សិទ្ធេ ‘‘ន យក្ខី ន បេតី ន តិរច្ឆានគតា’’តិ វចនំ អវិនដ្ឋិន្ទ្រិយាបិ ន សព្ពា មនុស្សវិគ្គហា ឥត្ថី ឥធ មនុស្សិត្ថី នាម. យក្ខិអាទយោ ហិ អត្តនោ ជាតិសិទ្ធេន ឥទ្ធិវិសេសេន ឥជ្ឈន្តិយោ មនុស្សវិគ្គហាបិ ហោន្តីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តាសុ យក្ខី ថុល្លច្ចយវត្ថុ ហោតិ វិនីតវត្ថូសុ យក្ខិយា កាយសំសគ្គេន ថុល្លច្ចយស្ស វុត្តត្តា. តទនុលោមត្តា បេតិត្ថី, ទេវិត្ថី ច ថុល្លច្ចយវត្ថុ. តិរច្ឆានគតិត្ថី ទុក្កដវត្ថុ. តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហិត្ថី ច ថុល្លច្ចយវត្ថុមេវាតិ ឯកេ. វិភង្គេ បន ‘‘មនុស្សិត្ថី ច ហោតិ មនុស្សិត្ថិសញ្ញី’’តិ បាឡិយា អភាវេន ‘‘ឥត្ថី ច ហោតិ យក្ខិសញ្ញី’’តិអាទិវចនេ សតិ យក្ខិអាទីនំ អនិត្ថិតាបសង្គតោ, ‘‘ឥត្ថី ច ហោតិ ឥត្ថិសញ្ញី’’តិអាទិម្ហិ យក្ខិអាទីនំ អន្តោករណេ សតិ តាសំ សង្ឃាទិសេសវត្ថុភាវប្បសង្គតោ ច យក្ខិអាទយោ ន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. ឯកេ បន ‘‘វិនីតវត្ថុម្ហិ ‘អញ្ញតរោ ភិក្ខុ តិរច្ឆានគតិត្ថិយា កាយ…បេ… ទុក្កដស្សា’តិ ឯត្ថ អមនុស្សវិគ្គហា បាកតិកតិរច្ឆានគតិត្ថី អធិប្បេតា, តស្មា ទុក្កដំ វុត្តំ. ‘ឥត្ថី ច ហោតិ តិរច្ឆានគតសញ្ញីតិ តិរច្ឆានគតា ច ហោតិ ឥត្ថិសញ្ញី’តិអាទិវារេសុបិ បាកតិកតិរច្ឆានគតោវ អធិប្បេតោ, សោ ច តិរច្ឆានគតបុរិសោវ. តេនេវ ទុដ្ឋុល្លវាចាអត្តកអាមបារិចរិយសិក្ខាបទេសុ មនុស្សបុរិសបដិសំយុត្តវារា វិយ តិរច្ឆានបដិសំយុត្តវារាបិ នាគតា’’តិ វទន្តិ. តថា បណ្ឌកោតិ ឥធ មនុស្សបណ្ឌកោវ, បុរិសោតិ ច ឥធ មនុស្សបុរិសោវ អាគតោ, តស្មា អមនុស្សិត្ថី អមនុស្សបណ្ឌកោ អមនុស្សបុរិសោ តិរច្ឆានគតិត្ថី តិរច្ឆានគតបណ្ឌកោ មនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតឧភតោព្យញ្ជនកា ចាតិ អដ្ឋ ជនា ឥធ នាគតា, តេសំ វសេន វត្ថុសញ្ញាវិមតិភេទវសេន អាបត្តិភេទាភេទវិនិច្ឆយោ, អនាគតវារគណនា ច អសម្មុយ្ហន្តេន វេទិតព្ពា, តថា តេសំ ទុកមិស្សកាទិវារា, អាបត្តិអនាបត្តិភេទវិនិច្ឆយោ ច. ‘‘តត្ថ អមនុស្សបណ្ឌកអមនុស្សបុរិសតិរច្ឆានគតិត្ថិតិរច្ឆានគតបណ្ឌកាតិ ចត្តារោ ទុក្កដវត្ថុកា, អមនុស្សិត្ថិមនុស្សឧភតោព្យញ្ជនកា ថុល្លច្ចយវត្ថុកា, អមនុស្សឧភតោព្យញ្ជនកា តិរច្ឆានគតឧភតោព្យញ្ជនកា ទុក្កដវត្ថុកា, បាឡិយំ បន អមនុស្សិត្ថិយា អនាគតត្តា អមនុស្សបណ្ឌកា, ឧភតោព្យញ្ជនកា បុរិសា ច នាគតា. តិរច្ឆានគតិត្ថិបណ្ឌកឧភតោព្យញ្ជនកា តិរច្ឆានគតបុរិសេន សមានគតិកត្តា នាគតា, មនុស្សឧភតោព្យញ្ជនកោ មនុស្សបណ្ឌកេន សមានគតិកត្តា អនាគតោ’’តិ វទន្តិ. អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨១) បន ‘‘នាគមាណវិកាយបិ សុបណ្ណមាណវិកាយបិ កិន្នរិយាបិ គាវិយាបិ ទុក្កដមេវា’’តិ វុត្តត្តា តទេវ បមាណតោ គហេតព្ពំ.

តត្រាយំ វិចារណា – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តិរច្ឆានគតស្ស និសិន្នបរិសាយ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ១៨៣) ឯត្ថ ‘‘តិរច្ឆានគតោតិ យស្ស ឧបសម្បទា បដិក្ខិត្តា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហោ បាកតិកតិរច្ឆានគតតោ វិសិដ្ឋោ, តថា យក្ខបេតតិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហានំ ‘‘តិរច្ឆានគតស្ស ច ទុក្ខុប្បត្តិយំ អបិច ទុក្កដមេវា’’តិ ឯត្ថ វិសេសេត្វា វុត្តត្តា ច ‘‘បតនរូបំ បមាណំ, ន មរណរូប’’ន្តិ ឯត្ថ អាបត្តិវិសេសវចនតោ ច ‘‘ឧភតោ អវស្សុតេ យក្ខស្ស វា បេតស្ស វា បណ្ឌកស្ស វា តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហស្ស វា អធក្ខកំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលំ កាយេន កាយំ អាមសតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បាចិ. ៦៦១) សាមញ្ញេន វចនតោ ច សោ វិសិដ្ឋោតិ សិទ្ធំ. វិសិដ្ឋត្តា ច តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហិត្ថិយា កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជន្តស្សាតិ វិសេសោ ហោតិ, តស្មា តត្ថ អាបត្តិវិសេសេន ភវិតព្ពំ. យទិ កាយសំសគ្គសិក្ខាបទេ តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហិត្ថីបិ អធិប្បេតា, រូបសាមញ្ញេន សញ្ញាវិរាគត្តាសម្ភវតោ ទុដ្ឋុល្លវាចាអត្តកាមបារិចរិយសិក្ខាបទេសុបិ សា វត្តព្ពា ភវេយ្យ, សា ចានាគតា. សរូបេន សំខិត្តវារត្តា នាគតាតិ ចេ? ឥត្ថី ច ហោតិ តិរច្ឆានគតោ ច ឧភិន្នំ ឥត្ថិសញ្ញីតិ ឥធ អាគតត្តា បុរិសលិង្គនិទ្ទេសោ ន យុជ្ជតិ, តស្មា តិរច្ឆានគតបុរិសោ ច ឥធ អាគតោ, តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហិត្ថិយា បាឡិយំ អនាគតាយបិ ទុក្កដមេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តាតិ ឥមស្ស វចនស្ស ការណច្ឆាយា បរិយេសិតព្ពាតិ អធិប្បាយោ. ឥទំ ន យុជ្ជតិ. កស្មា? ឥត្ថីនំ, បុរិសានញ្ច ឯកតោ វចនេ បុរិសលិង្គសព្ភាវតោ. ឥធ តិរច្ឆានគតបុរិសបណ្ឌកិត្ថិយោ តិស្សោបិ ឯកតោ សម្បិណ្ឌេត្វា ‘‘តិរច្ឆានគតោ’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ ច មនុស្សវិគ្គហាមនុស្សវិគ្គហេសុ ឥត្ថិបណ្ឌកបុរិសសញ្ញិតា យថាសម្ភវំ វេទិតព្ពា. ទុដ្ឋុល្លវាចាទិសិក្ខាបទទ្វយេ វារានំ សំខិត្តត្តា បុរិសតិរច្ឆានគតាទយោ នាគតា. យថាវុត្តេសុ អាបត្តិ, តថា តត្ថាបិ. អញ្ញថា បុរិសំ ឱភាសន្តស្ស ច អនាបត្តីតិ បណ្ឌកំ ឱភាសន្តស្ស ច ថុល្លច្ចយន្តិ មាតិកាដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តស្មា តេ វារា សំខិត្តាតិ បញ្ញាយន្តីតិ. វិសេសោ ច បណ្ឌកេ, បុរិសេ, តិរច្ឆានគតេ ច ឥត្ថិសញ្ញិស្ស អត្ថិ, តថាបិ តត្ថ ទុក្កដំ វុត្តំ, តស្មា អដ្ឋកថាយំ វុត្តមេវ បមាណន្តិ ទ្វិន្នមេតេសំ វាទានំ យត្ថ យុត្តិ វា ការណំ វា អតិរេកំ ទិស្សតិ, តំ វិចារេត្វា គហេតព្ពន្តិ អារិចយោ. ឯវរូបេសុ ឋានេសុ សុដ្ឋុ វិចារេត្វា កថេតព្ពំ.

តត្ថ បាឡិយំ អាគតវារគណនា តាវ ឯវំ សង្ខេបតោ វេទិតព្ពា – ឥត្ថិមូលកា បញ្ច វារា បណ្ឌកបុរិសតិរច្ឆានគតមូលកា ច បញ្ច បញ្ចាតិ វីសតិ វារា ឯកមូលកា, តថា ទុមូលកា វីសតិ, មិស្សកមូលកា វីសតីតិ សដ្ឋិ វារា, តានិ តីណិ វីសតិកានិ ហោន្តិ. ឯកេកស្មិំ វីសតិកេ ឯកេកមូលវារំ គហេត្វា កាយេន កាយបដិពទ្ធវារា តយោ វុត្តា. សេសា សត្តបញ្ញាស វារា សំខិត្តា, តថា កាយបដិពទ្ធេន កាយវារា តយោ វុត្តា, សេសា សំខិត្តា, ឯវំ កាយបដិពទ្ធេន កាយបដិពទ្ធវារេបិ និស្សគ្គិយេន កាយវារេបិ និស្សគ្គិយេន កាយបដិពទ្ធវារេបិ និស្សគ្គិយេន និស្សគ្គិយវារេបិ តយោ តយោ វារា វុត្តា, សេសា សំខិត្តា. ឯវំ ឆន្នំ តិកានំ វសេន អដ្ឋារស វារា អាគតាតិ សរូបតោ វុត្តា, សេសា ទ្វេចត្តាលីសាធិកានិ តីណិ វារសតានិ សំខិត្តានិ. តតោ បរំ មាតុគាមស្ស សារត្តបក្ខេ កាយេន កាយន្តិ ឯកមេកំ វឌ្ឍេត្វា បុព្ពេ វុត្តា អដ្ឋារស វារា អាគតាតិ ឯកវីសតិ វារា សរូបេន អាគតា, នវនវុតាធិកានិ តីណិ វារសតានិ សំខិត្តានិ. តតោ បរំ អាបត្តានាបត្តិទីបកា ចត្តារោ សេវនាធិប្បាយមូលកា ចត្តារោ មោក្ខាធិប្បាយមូលកាតិ ទ្វេ ចតុក្កា អាគតា.

តត្ថាយំ វិសេសោ – យទិទំ មាតិកាយ បរាមសនបទំ, តេន យស្មា អាមសនាទីនិ ឆុបនបរិយោសានានិ ទ្វាទសបិ បទានិ គហិតានិ, តស្មា បទុទ្ធារំ អកត្វា ‘‘អាមសនា បរាមសនំ ឆុបន’’ន្តិ អាហ. បរាមសនំ នាម អាមសនា. ‘‘ឆុបន’’ន្តិ ហិ វុត្តេ បរាមសនម្បិ វិសុំ ឯកត្តំ ភវេយ្យាតិ វេទិតព្ពំ. ឥត្ថី ច ហោតិ ឥត្ថិសញ្ញី ចាតិ ឥមស្មិំ បឋមវារេ ឯវ ទ្វាទសបិ អាមសនាទីនិ យោជេត្វា ទស្សិតានិ. តតោ បរំ អាទិម្ហិ ទ្វេ បទានីតិ ចត្តារិ បទានិ អាគតានិ, ឥតរានិ សំខិត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ. និស្សគ្គិយេន កាយវារាទីសុ បន សព្ពាការេន អលាភតោ អាមសនមេវេកំ អាគតំ, នេតរានិ. ‘‘សញ្ចោបេតិ ហរតី’’តិ បាឋោ, សញ្ចោបេតិ ច. គណ្ឋិបទេសុ បន ‘‘បុរិមនយេនេវាតិ រជ្ជុវត្ថាទីហិ បរិក្ខិបនេ’’តិ ច បច្ឆា ‘‘បុរិមនយេនេវាតិ សម្មសនា ហោតី’’តិ ច ‘‘វេណិគ្គាហេ អាបត្តិយា បញ្ញត្តត្តា លោមផុសនេបិ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ ច ‘‘តំ បកាសេតុំ ឧបាទិន្នកេន ហីតិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ ច លិខិតំ.

យថានិទ្ទិដ្ឋនិទ្ទេសេតិ ឥមស្មិំយេវ យថានិទ្ទិដ្ឋេ និទ្ទេសេ. ‘‘សទិសំ អគ្គហេសី’’តិ វុត្តេ តាទិសំ អគ្គហេសីតិ គរុកំ តត្ថ ការយេតិ អត្ថោ, កាយសំសគ្គវិភង្គេ វាតិ អត្ថោ. ឥតរោបិ កាយបដិពទ្ធឆុបនកោ. គហណេ ចាតិ គហណំ វា. វិរាគិតេតិ វិរទ្ធេ. សារត្តន្តិ កាយសំសគ្គរាគេន រត្តំ, អត្តនា អធិប្បេតន្តិ អត្ថោ. ‘‘មាតុភគិនិអាទិវិរត្តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ វិរត្តំ ញាតិបេមវសេន គណ្ហិ, ឯត្ថ ទុក្កដំ យុត្តំ. ‘‘កាយសំសគ្គរាគំ វា សារត្តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ វិរត្តំ មាតរំ គណ្ហិ, អនធិប្បេតំ គណ្ហិ. ឯត្ថ មហាសុមត្ថេរវាទេន ថុល្លច្ចយំ ‘‘កាយំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ កាយប្បដិពទ្ធំ គណ្ហាតិ, ថុល្លច្ចយន្តិ លទ្ធិកត្តា. ‘‘ឥត្ថី ច ហោតិ ឥត្ថិសញ្ញី សារត្តោ ច, ភិក្ខុ ច នំ ឥត្ថិយា កាយេន កាយំ អាមសតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ (បារា. ២៧៣) វចនតោ សង្ឃាទិសេសោបិ ខាយតិ. ‘‘វិរត្តំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ សារត្តំ គណ្ហាតិ, ឯត្ថបិ សង្ឃាទិសេសោវ ខាយតិ ‘‘នីលំ ឃដ្ដេស្សាមី’តិ កាយំ ឃដ្ដេតិ, សង្ឃាទិសេសោ’’តិ វចនតោ. ឯត្ថ បន ‘‘ន បុព្ពភាគេ កាយសំសគ្គរាគត្តា’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ ការណំ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘គរុកាបត្តិភយេន ‘នីលមេវ ឃដ្ដេស្សាមី’តិ វាយាមន្តោ កាយំ ឃដ្ដេតិ, បុព្ពភាគេ តស្ស ‘កាយបដិពទ្ធំ ឃដ្ដេស្សាមី’តិ បវត្តត្តា ទុក្កដេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ. ធម្មសិរិត្ថេរោ ‘‘ឯវរូបេ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ វទតិ កិរ. ‘‘ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកឥត្ថិយា បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកបុរិសេ វុត្តនយេន អាបត្តិភេទោ, ឥត្ថិលិង្គស្ស បដិច្ឆន្នកាលេបិ ឥត្ថិវសេនេវ អាបត្តី’’តិ វទន្តិ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

២៨១. តិណណ្ឌុបកន្តិ ហិរិវេរាទិមូលានិ គហេត្វា កត្តព្ពំ. តាលបណ្ណមុទ្ទិកន្តិ តាលបណ្ណមយំ អង្គុលិមុទ្ទិកំ, តេន តាលបណ្ណមយំ កដំ, កដិសុត្តកំ, កណ្ណបិឡន្ធនាទិ សព្ពំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. តម្ពបណ្ណិវាសិនោ ឥត្ថិរូបំ លិខិតំ, កដិកបដញ្ច ន ឆុបន្តិ កិរ. អាករតោ មុត្តមត្តោ. រតនមិស្សោតិ អលង្ការត្ថំ កតោ កញ្ចនលតាទិវិនទ្ធោ. សុវណ្ណេន សទ្ធិំ យោជេត្វា បចិត្វាតិ សុវណ្ណរសំ បក្ខិបិត្វា បចិត្វា. ពីជតោ ធាតុបាសាណតោ បដ្ឋាយ. ថេរោ ន កប្បតីតិ ‘‘តុម្ហាកំ បេសិត’’ន្តិ វុត្តត្តា. ‘‘ចេតិយស្ស បូជំ ករោថា’’តិ វុត្តេ វដ្ដតិ កិរ. ពុព្ពុឡកំ តារកំ. អារកូដលោហម្បិ ជាតរូបគតិកមេវ.

វុត្តញ្ហេតំ អន្ធកដ្ឋកថាយំ –

‘‘អារកូដលោហំ សុវណ្ណសទិសមេវ, សុវណ្ណំ អនុលោមេតិ, អនាមាស’’ន្តិ.

‘‘ភេសជ្ជត្ថាយ បន វដ្ដតី’’តិ វចនតោ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេកទេសោបិ អនុញ្ញាតោ ហោតីតិ តត្ថ តត្ថ អធិប្បាយំ ញត្វា វិភាវេតព្ពំ.

កាយសំសគ្គសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៨៣. តតិយេ តយោ សង្ឃាទិសេសវារា តយោ ថុល្លច្ចយវារា តយោ ទុក្កដវារា តយោ កាយបដិពទ្ធវារាតិ ទ្វាទស វារា សរូបេន អាគតា. តត្ថ តយោ សង្ឃាទិសេសវារា ទុតិយសិក្ខាបទេ វុត្តាតិ តិណ្ណំ វីសតិកានំ ឯកេកមូលា វារាតិ វេទិតព្ពា, តស្មា ឥធ វិសេសាតិ បណ្ណាស វារា សំខិត្តា ហោន្តិ, អញ្ញថា ឥត្ថី ច ហោតិ វេមតិកោ សារត្តោ ច, ភិក្ខុ ច នំ ឥត្ថិយា វច្ចមគ្គំ បស្សាវមគ្គំ អាទិស្ស វណ្ណម្បិ ភណតិ…បេ… អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. ឥត្ថី ច ហោតិ បណ្ឌកបុរិសសញ្ញី តិរច្ឆានគតសញ្ញី សារត្តោ ច, ភិក្ខុ ច នំ ឥត្ថិយា វច្ចមគ្គំ បស្សាវមគ្គំ អាទិស្ស វណ្ណម្បិ ភណតិ អក្កោសតិបិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. បណ្ឌកោ ច ហោតិ បណ្ឌកសញ្ញី សារត្តោ ច, ភិក្ខុ ច នំ បណ្ឌកស្ស វច្ចមគ្គំ អាទិស្ស វណ្ណម្បិ ភណតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សាតិ ឯវមាទីនំ អាបត្តិដ្ឋានានំ អនាបត្តិដ្ឋានតា អាបជ្ជេយ្យ, ន ចាបជ្ជតិ, បណ្ឌកេ ឥត្ថិសញ្ញិស្ស ទុក្កដន្តិ ទីបេតុំ ‘‘ឥត្ថី ច បណ្ឌកោ ច ឧភិន្នំ ឥត្ថិសញ្ញី អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសេន ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘បណ្ឌកេ បណ្ឌកសញ្ញិស្ស ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ វុត្តមេវ ហោតិ, តស្មា សព្ពត្ថ សំខិត្តវារេសុ ថុល្លច្ចយដ្ឋានេ ថុល្លច្ចយំ, ទុក្កដដ្ឋានេ ទុក្កដម្បិ វុត្តមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. តថា ‘‘ឥត្ថី ច ហោតិ វេមតិកោ សារត្តោ ច, ភិក្ខុ ច នំ ឥត្ថិយា វច្ចមគ្គំ បស្សាវមគ្គំ ឋបេត្វា អធក្ខកំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលំ អាទិស្ស វណ្ណម្បិ ភណតិ…បេ… ថុល្លច្ចយស្សា’’តិអាទិនា នយេន ថុល្លច្ចយខេត្តេបិ យថាសម្ភវំ ឧទ្ធរិតព្ពា. តថា ‘‘ឥត្ថី ច ហោតិ វេមតិកោ សារត្តោ ច, ភិក្ខុ ច នំ ឥត្ថិយា កាយបដិពទ្ធំ អាទិស្ស វណ្ណម្បិ ភណតិ…បេ… ទុក្កដស្សា’’តិអាទិនា នយេន កាយបដិពទ្ធវារាបិ យថាសម្ភវំ ឧទ្ធរិតព្ពា. កាយប្បដិពទ្ធវារត្តិកំ វិយ និស្សគ្គិយវារត្តិកំ លព្ភមានម្បិ អាបត្តិវិសេសាភាវតោ ន ឧទ្ធដំ. កាយប្បដិពទ្ធវារត្តិកេ បន ទិន្ននយត្តា តម្បិ តទនុលោមា វារា ច ឧទ្ធរិតព្ពា. សព្ពត្ថ ន-វិញ្ញូ តរុណទារិកា, មហល្លិកា ឧម្មត្តិកាទិកា ច អនធិប្បេតា, បគេវ បាកតិកា តិរច្ឆានគតិត្ថីនំ, តថា បណ្ឌកាទយោបីតិ វេទិតព្ពា. សេសំ ទុតិយេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

២៨៥. វុត្តនយមេវាតិ ‘‘កាយសំសគ្គេ ឥត្ថិលក្ខណេនា’’តិ លិខិតំ. ‘‘ឥត្ថិលក្ខណេនា’’តិ កិរ មហាអដ្ឋកថាបាឋោ. សីសំ ន ឯតីតិ អក្កោសនំ ន ហោតិ, ឃដិតេ បន ហោតិ. តត្រាយំ វិសេសោ – ឥមេហិ តីហិ ឃដិតេ ឯវ សង្ឃាទិសេសោ វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គានំ និយតវចនត្តា, អច្ចោឡារិកត្តា វា, ន អញ្ញេហិ អនិមិត្តាសីតិអាទីហិ អដ្ឋហិ. តត្ថ អលោហិតាសិ, ធុវលោហិតាសិ, ធុវចោឡាសិ, បគ្ឃរណីសិ, ឥត្ថិបណ្ឌកាសិ, វេបុរិសិកាសីតិ ឯតានិ ឆ មគ្គានំ អនិយតវចនានិ, អនិមិត្តាសិ, និមិត្តមត្តាសីតិ ទ្វេ បទានិ អនច្ចោឡារិកានិ ច, យតោ អដ្ឋបទានិ ‘‘សង្ឃាទិសេសំ ន ជនេន្តី’’តិ វុត្តានិ, តស្មា តានិ ថុល្លច្ចយវត្ថូនិ. បរិព្ពាជកវត្ថុម្ហិ វិយ អក្កោសមត្តត្តា ទុក្កដវត្ថូនីតិ ឯកេ. ឥត្ថិបណ្ឌកាសិ, វេបុរិសិកាសីតិ ឯតានេវ បទានិ សកលសរីរសណ្ឋានភេទទីបកានិ សុទ្ធានិ សង្ឃាទិសេសំ ន ជនេន្តិ សកលសរីរសាមញ្ញត្តា, ឥតរានិ ជនេន្តិ អសាមញ្ញត្តា. តានិ ហិ បស្សាវមគ្គមេវ ទីបេន្តិ សិខរណី-បទំ វិយ. ឧភតោព្យញ្ជនាសីតិ វចនំ បន បុរិសនិមិត្តេន អសង្ឃាទិសេសវត្ថុនា មិស្សវចនំ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ច ឥត្ថិនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ, បុរិសនិមិត្តំ បាកដំ ហោតិ. យទិ តម្បិ ជនេតិ, កថំ អនិមិត្តាសីតិអាទិបទានិ ន សង្ឃាទិសេសំ ជនេន្តីតិ ឯកេ, តំ ន យុត្តំ. បុរិសស្សបិ និមិត្តាធិវចនតោ, ‘‘មេថុនុបសំហិតាហិ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ មាតិកាយ លក្ខណស្ស វុត្តត្តា ច មេថុនុបសំហិតាហិបិ ឱភាសនេ បដិវិជានន្តិយា សង្ឃាទិសេសោ, អប្បដិវិជានន្តិយា ថុល្លច្ចយំ, ឥតរេហិ ឱភាសនេ បដិវិជានន្តិយា ថុល្លច្ចយំ, អប្បដិវិជានន្តិយា ទុក្កដន្តិ ឯកេ, សព្ពំ សុដ្ឋុ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ.

២៨៧. ហសន្តោតិ យំ ឧទ្ទិស្ស ភណតិ, សា ចេ បដិវិជានាតិ, សង្ឃាទិសេសោ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

២៨៩. ‘‘បដិវុត្តំ នាមា’’តិ បាឋោ. នោ-សទ្ទោ អធិកោ. ‘‘អក្ខរលិខនេនបិ ហោតី’’តិ វទន្តិ, តំ អាវជ្ជនសមនន្តរវិធិនា សមេតិ ចេ, គហេតព្ពំ.

ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. អត្តកាមបារិចរិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៩០. ចតុត្ថេ តយោ សង្ឃាទិសេសវារា អាគតា, សេសា សត្តបញ្ញាស វារា ថុល្លច្ចយទុក្កដាបត្តិកាយ សំខិត្តាតិ វេទិតព្ពា, តតោ អញ្ញតរោ អសម្ភវតោ ឥធ ន ឧទ្ធដោ. សេសយោជនក្កមោ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ. នគរបរិក្ខារេហីតិ បាការបរិខាទីហិ នគរបរិវារេហិ. សេតបរិក្ខារោតិ សេតាលង្ការោ, សីលាលង្ការោតិ អត្ថោ (សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.៤). ចក្កវីរិយោតិ វីរិយចក្កោ. វសលំ ទុគ្គន្ធន្តិ និមិត្តំ សន្ធាយាហ, តទេវ សន្ធាយ ‘‘កិំ មេ បាបកំ, កិំ មេ ទុគ្គន្ធ’’ន្តិ វុត្តំ.

២៩១. សន្តិកេតិ យត្ថ ឋិតោ វិញ្ញាបេតិ. ‘‘បឋមវិគ្គហេ សចេ បាឡិវសេន យោជេតីតិ កាមហេតុបារិចរិយាអត្ថោ. សេសន្តិ ‘អធិប្បាយោ’តិ បទំ ព្យញ្ជនំ អត្ថាភាវតោ. ទុតិយេ បាឡិវសេន កាមហេតុ-បទានិ ព្យញ្ជនានិ តេសំ តត្ថ អត្ថាភាវតោ. ឯវំ ចត្តារិ បទានិ ទ្វិន្នំ វិគ្គហានំ វសេន យោជិតានីតិ អបរេ វទន្តី’’តិ វុត្តំ.

២៩៥. ឯតេសុ សិក្ខាបទេសុ មេថុនរាគេន វីតិក្កមេ សតិ សង្ឃាទិសេសេន អនាបត្តិ. តស្មា ‘‘កិំ ភន្តេ អគ្គទានន្តិ. មេថុនធម្ម’’ន្តិ ឥទំ កេវលំ មេថុនធម្មស្ស វណ្ណភណនត្ថំ វុត្តំ, ន មេថុនធម្មាធិប្បាយេន តទត្ថិយា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ, បរស្ស ភិក្ខុនោ កាមបារិចរិយាយ វណ្ណភណនេ ទុក្កដំ. ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, តស្ស អគ្គទានំ ទេហី’’តិ បរិយាយវចនេនបិ ទុក្កដំ. ‘‘អត្តកាមបារិចរិយាយ វណ្ណំ ភាសេយ្យ. យា មាទិសំ សីលវន្ត’’ន្តិ ច វុត្តត្តាតិ ឯកេ. បញ្ចសុ អង្គេសុ សព្ភាវា សង្ឃាទិសេសោវាតិ ឯកេ. វិចារេត្វា គហេតព្ពំ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘ឥមស្មិំ សិក្ខាបទទ្វយេ កាយសំសគ្គេ វិយ យក្ខិបេតីសុ ទុដ្ឋុល្លត្តកាមវចនេ ថុល្លច្ចយ’ន្តិ វទន្តិ. អដ្ឋកថាសុ បន នាគត’’ន្តិ លិខិតំ. ‘‘ឧភតោព្យញ្ជនកោ បន បណ្ឌកគតិកោវា’’តិ វទន្តិ.

អត្តកាមបារិចរិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៩៧. អហម្ហិ ទុគ្គតាតិ អហំ អម្ហិ ទុគ្គតា. អហំ ខ្វយ្យោតិ ឯត្ថ អយ្យោតិ ពហុវចនំ ហោតិ.

២៩៨. ឱយាចន្តីតិ នីចំ កត្វា ទេវេ យាចន្តិ. អាយាចន្តីតិ ឧច្ចំ កត្វា អាទរេន យាចន្តិ. អលង្ការាទីហិ មណ្ឌិតោ កេសសំវិធានាទីហិ បសាធិតោ. ‘‘មណ្ឌិតករណេ ទុក្កដ’’ន្តិ វទន្តិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

៣០៣. សហ បរិទណ្ឌេន វត្តមានាតិ អត្ថោ. ឆន្ទវាសិនី នាម ‘‘បិយា បិយំ វសេតី’’តិ បាឡិ, បុរិសំ វាសេតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘បិយោ បិយំ វាសេតី’’តិ អដ្ឋកថា.

តំ កិរិយំ សម្បាទេស្សតីតិ អវស្សំ អារោចេន្តិយា ចេ អារោចេតីតិ អត្ថោ. ទ្វិន្នំ មាតាបិតូនំ ចេ អារោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោតិ វិនយវិនិច្ឆយេ ‘‘វត្ថុ ឱលោកេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. វត្ថុម្ហិ ច ‘‘ឧទាយិត្ថេរោ គណិកាយ អារោចេសី’’តិ វុត្តំ. តំ ‘‘មាតាទីនម្បិ វទតោ វិសង្កេតោ នត្ថី’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ និប្បយោជនំ. តំ បនេតន្តិ អាចរិយស្ស វចនំ. មាតុរក្ខិតំ ព្រូហីតិ បេសិតស្ស គន្ត្វា មាតាបិតុរក្ខិតំ វទតោ តស្ស តស្សា មាតុរក្ខិតភាវេបិ សតិ វិសង្កេតមេវ, កស្មា? ‘‘បិតុរក្ខិតាទីសុ អញ្ញតរំ វទន្តស្ស វិសង្កេត’’ន្តិ វុត្តត្តា ឥតរថា អាទិ-សទ្ទោ និរត្ថកោ សិយា. ឯកំ ទសកំ ឥតរេន ទសកេន យោជេត្វា បុព្ពេ សុក្កវិស្សដ្ឋិយំ វុត្តនយត្តា មាតុរក្ខិតាយ មាតា អត្តនោ ធីតុសន្តិកំ បហិណតីតិ គហេតព្ពំ.

៣៣៨. អនភិនន្ទិត្វាតិ វចនមត្តមេវ, យទិបិ អភិនន្ទតិ, យាវ សាសនំ នារោចេតិ, តាវ ‘‘វីមំសិតោ’’តិ ន វុច្ចតិ. សាសនារោចនកាលេតិ អាណាបកស្ស សាសនវចនក្ខណេ. តតិយបទេ វុត្តនយេនាតិ ឯកង្គសម្បត្តិយា ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. វត្ថុគណនាយ សង្ឃាទិសេសោតិ ឧភយវត្ថុគណនាយ កិរ.

៣៣៩. ចតុត្ថេ អនាបត្តីតិ ឯត្ថ បន ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ ន វីមំសតិ ន បច្ចាហរតិ, អនាបត្តីតិ ឯត្ថ វិយ ‘គច្ឆន្តោ ន សម្បាទេតិ, អាគច្ឆន្តោ វិសំវាទេតី’តិ អនាបត្តិបាឡិយាបិ ភវិតព្ពន្តិ ទស្សនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, ឯកច្ចេសុ បោត្ថកេសុ ‘‘អត្ថី’’តិបិ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

៣៤១. អលំវចនីយាតិ ន វចនីយា, និវារណេ អលំ-សទ្ទោ. ថេរបិតា វទតីតិ ជិណ្ណបិតា វទតីតិ អត្ថោ. កិញ្ចាបិ ឯត្ថ ‘‘ឥត្ថី នាម មនុស្សិត្ថី ន យក្ខី ន បេតី ន តិរច្ឆានគតា, បុរិសោ នាម មនុស្សបុរិសោ ន យក្ខោ’’តិអាទិ នត្ថិ, តថាបិ កាយសំសគ្គាទីសុ ‘‘មនុស្សិត្ថី’’តិ ឥត្ថីវវត្ថានស្ស កតត្តា ឥធាបិ មនុស្សិត្ថី ឯវាតិ បញ្ញាយតិ. មេថុនបុព្ពភាគត្តា មនុស្សឧភតោព្យញ្ជនកោ ច ថុល្លច្ចយវត្ថុកោវ ហោតិ, សេសា មនុស្សបណ្ឌកឧភតោព្យញ្ជនកតិរច្ឆានគតបុរិសាទយោ ទុក្កដវត្ថុកាវ មិច្ឆាចារសាសនង្គសម្ភវតោតិ វេទិតព្ពំ. យថាសម្ភវំ បន វារា ឧទ្ធរិតព្ពា. បញ្ញត្តិអជាននេ វិយ អលំវចនីយភាវាជាននេបិ អចិត្តកតា វេទិតព្ពា. ទុដ្ឋុល្លាទីសុបីតិ ‘‘ឥមស្មិម្បី’’តិ វុត្តមេវ ហោតិ. ‘‘លេខំ នេត្វា បដិលេខំ អារោចិតស្សាបិ សញ្ចរិត្តំ នត្ថិ សញ្ចរិត្តភាវមជានន្តស្សា’’តិ វទន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. កុដិការសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៤២. យាចនាតិ ‘‘ទេថ ទេថា’’តិ ចោទនា. វិញ្ញត្តីតិ ឥមិនា នោ អត្ថោតិ វិញ្ញាបនា. ‘‘ហត្ថកម្មំ យាចិតោ ឧបករណំ, មូលំ វា ទស្សតី’’តិ យាចតិ, ន វដ្ដតីតិ. វដ្ដតិ សេនាសនេ ឱភាសបរិកថាទីនំ លទ្ធត្តាតិ ឯកេ. អនជ្ឈាវុត្ថកន្តិ អស្សាមិកំ. ន អាហដំ បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ ‘‘សូបោទនវិញ្ញត្តិទុក្កដំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘កិញ្ចាបិ គរុភណ្ឌប្បហោនកេសូតិ វុត្តំ, តថាបិ យំ វត្ថុវសេន អប្បំ ហុត្វា អគ្ឃវសេន មហា ហរិតាលហិង្គុលិកាទិ, តំ យាចិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ.

៣៤៤. សោ កិរាតិ ឥសិ. តទា អជ្ឈគមា តទជ្ឈគមា.

៣៤៨-៩. ន ហិ សក្កា យាចនាយ កាតុំ, តស្មា សយំ យាចិតកេហិ ឧបករណេហីតិ អធិប្បាយោ. ព្យញ្ជនំ សមេតិ, ន អត្ថោ. កស្មា? ឥធ ឧភយេសំ អធិប្បេតត្តា, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិមាហ. ឥធ វុត្តនយេនាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទវិភង្គេ វុត្តនយេន. ‘‘សញ្ញាចិកាយា’’តិ វចនតោ ករោន្តេនាបិ, ‘‘បរេហិ បរិយោសាបេតី’’តិ វចនតោ ការាបេន្តេនាបិ បដិបជ្ជិតព្ពំ. ឧភោបេតេ ការកការាបកា. ព្យញ្ជនំ វិលោមិតំ ភវេយ្យ, ‘‘ការយមានេនា’’តិ ហិ ព្យញ្ជនំ ‘‘ករោន្តេនា’’តិ វុត្តេ វិលោមិតំ ហោតិ អតទត្ថត្តា. ន ហិ ការាបេន្តោ នាម ហោតិ. ‘‘ឥធ វុត្តនយេនាតិ ទេសិតវត្ថុកបមាណិកនយេន. ឯវំ សន្តេ ‘ករោន្តេន វា ការាបេន្តេន វា’តិ វចនតោ ករោន្តេនាបិ បរេហិ វិប្បកតំ វត្តព្ពន្តិ ចេ, តទត្ថវិស្សជ្ជនត្ថំ ‘យទិ បនាតិអាទិមាហា’’’តិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘សញ្ញាចិកាយ កុដិំ ករោន្តោ’’តិ វចនវសេន វុត្តំ. ‘‘អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ចា’’តិ អវត្វា វិកប្បត្ថស្ស វា-សទ្ទស្ស គហិតត្តា ឯកតោភាគេបិ វឌ្ឍិតេ អាបត្តិ ឯវ. បមាណយុត្តមញ្ចោ កិរ នវវិទត្ថិ. ‘‘‘ចតុហត្ថវិត្ថារា’តិ វចនេន ‘តិរិយំ តិហត្ថា វា’តិ វចនម្បិ សមេតិ ‘យត្ថ បមាណយុត្តោ’តិអាទិសន្និដ្ឋានវចនាសម្ភវតោ’’តិ វុត្តំ. បមាណតោ ឩនតរម្បីតិ វិត្ថារតោ ចតុបញ្ចហត្ថម្បិ ទីឃតោ អនតិក្កមិត្វា វុត្តបមាណមេវ ទេសិតវត្ថុ. អទេសិតវត្ថុញ្ហិ ករោតោ អាបត្តិ. បមាណាតិក្កន្តា កុដិ ឯវ បមាណាតិក្កន្តំ កុដិំ ករេយ្យាតិ វុត្តត្តា. ‘‘ថម្ភតុលា’’តិ បាឋោ. អនុស្សាវនានយេនាតិ ឯត្ថ ‘‘ទមិឡភាសាយបិ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ.

៣៥៣. ចារភូមិ គោចរភូមិ. ន គហិតាតិ ន វារិតា. អដ្ឋកថាយំ ‘‘ការណាយ គុត្តិពន្ធនាគារំ, អករណដ្ឋានំ វា ធម្មគន្ធិកា ហត្ថបាទច្ឆិន្ទនកា គន្ធិកា’’តិ លិខិតំ. ទ្វីហិ ពលិពទ្ទេហីតិ ហេដ្ឋិមកោដិយា កិរ វុត្តតោ អាវិជ្ជិតុំ ន សក្កា ឆិន្នាវដត្តា, និគមនស្សាបិ អត្ថប្បកាសនត្ថំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. បាចិនន្តិ វត្ថុ អធិដ្ឋានំ. តទត្ថាយាតិ តច្ឆនត្ថាយ. បណ្ណសាលម្បីតិ ឧល្លិត្តាវលិត្តកុដិមេវ បណ្ណច្ឆទនំ. តេនេវ ‘‘សភិត្តិច្ឆទន’’ន្តិ វុត្តំ, អលិត្តំ កិរ សព្ពំ វដ្ដតិ. បុព្ពេ ថោកំ ឋបិតំ បុន វឌ្ឍេត្វា. តស្មិន្តិ ទ្វារពន្ធនេ វា វាតបានេ វា ឋបិតេ. បឋមមេវាតិ ឯត្ថ បត្តកាលេ ឯវាតិ កិរ ធម្មសិរិត្ថេរោ. ឧបតិស្សត្ថេរោ ឋបិតកាលេវាតិ កិរ. បុរិមេន លេបស្ស អឃដិតត្តា ទុតិយេន វត្តសីសេន កតត្តា ឧភិន្នម្បិ អនាបត្តិ. សចេ អាណត្តេន កតំ, ‘‘ករោតិ វា ការាបេតិ វា’’តិ វចនតោ អាបត្តិ ឧភិន្នំ សតិ អត្តុទ្ទេសិកតាយ, អសតិ មូលដ្ឋស្សេវ. ហេដ្ឋិមប្បមាណសម្ភវេ សតិ សព្ពមត្តិកាមយំ កុដិំ ករោតោ អាបត្តិ ទុក្កដេន សង្ឃាទិសេសោតិ អាចរិយស្ស តក្កោ.

៣៥៤. ឆត្តិំស ចតុក្កានិ នាម អទេសិតវត្ថុកចតុក្កំ ទេសិតវត្ថុកចតុក្កំ បមាណាតិក្កន្តចតុក្កំ បមាណិកចតុក្កំ អទេសិតវត្ថុកបមាណាតិក្កន្តចតុក្កំ ទេសិតវត្ថុកបមាណិកចតុក្កន្តិ ឆ ចតុក្កានិ, ឯវំ សមាទិសតិវារាទីសុបិ បញ្ចសូតិ ឆត្តិំស. អាបត្តិភេទទស្សនត្ថន្តិ ឯត្ថ យស្មា ‘‘សារម្ភេ ចេ, ភិក្ខុ, វត្ថុស្មិំ អបរិក្កមនេ…បេ… សង្ឃាទិសេសោ’’តិ មាតិកាយំ អវិសេសេន វុត្តត្តា សារម្ភអបរិក្កមនេបិ សង្ឃាទិសេសោវាតិ មិច្ឆាគាហវិវជ្ជនត្ថំ អាបត្តិភេទោ ទស្សិតោ, តស្មា វុត្តានីតិ អធិប្បាយោ. វិភង្គេ ឯវំ អវត្វា កិមត្ថំ មាតិកាយំ ទុក្កដវត្ថុ វុត្តន្តិ ចេ? ភិក្ខូ អភិនេតព្ពា វត្ថុទេសនាយ, តេហិ ភិក្ខូហិ វត្ថុ ទេសេតព្ពំ. កីទិសំ? អនារម្ភំ សបរិក្កមនំ, នេតរំ, ឥតរស្មិំ ‘‘សារម្ភេ ចេ ភិក្ខុ វត្ថុស្មិំ អបរិក្កមនេ’’តិ ឯវំ អានិសំសវសេន អាគតត្តា វុត្តំ. យស្មា វត្ថុ នាម អត្ថិ សារម្ភំ, អត្ថិ អនារម្ភំ, អត្ថិ សបរិក្កមនំ, អត្ថិ អបរិក្កមនំ, អត្ថិ សារម្ភំ សបរិក្កមនំ, អត្ថិ សារម្ភំ អបរិក្កមនំ, អត្ថិ អនារម្ភំ សបរិក្កមនំ, អត្ថិ អនារម្ភំ អបរិក្កមនន្តិ ពហុវិធត្តា វត្ថុ ទេសេតព្ពំ អនារម្ភំ សបរិក្កមនំ, នេតរន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កិមត្ថិកា បនេសា ទេសនាតិ ចេ? គរុកាបត្តិបញ្ញាបនហេតុបរិវជ្ជនុបាយត្ថា. វត្ថុទេសនាយ ហិ គរុកាបត្តិបញ្ញាបនហេតុត្តា អកតវិញ្ញត្តិ គិហីនំ បីឡាជននេន អត្តទុក្ខបរទុក្ខហេតុភូតោ ច សារម្ភភាវោតិ ឯតេ វត្ថុទេសនាបទេសេន ឧបាយេន បរិវជ្ជិតា ហោន្តិ. ន ហិ ភិក្ខុ អកប្បិយកុដិករណត្ថំ គិហីនំ វា បីឡានិមិត្តំ សារម្ភវត្ថុ. កុដិករណត្ថំ វា វត្ថុំ ទេសេន្តីតិ បឋមមេវ សាធិតមេតំ. វោមិស្សកាបត្តិយោតិ ទុក្កដសង្ឃាទិសេសមិស្សកាបត្តិយោ.

៣៥៥. តត្ថ ‘‘ទ្វីហិ សង្ឃាទិសេសេហី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ទ្វិន្នំ សង្ឃាទិសេសេនា’’តិ វិភត្តិព្យត្តយេន, វចនព្យត្តយេន ច វុត្តំ. ‘‘អាបត្តិ ទ្វិន្នំ សង្ឃាទិសេសាន’’ន្តិបិ បាឋោ.

៣៦៤. ន ឃដយតិ ឆទនលេបាភាវតោ, អនាបត្តិ, តំ បរតោ សាធិយតិ. ឆទនមេវ សន្ធាយ ឧល្លិត្តាវលិត្តតា វុត្តាតិ. ‘‘កុក្កុដច្ឆិកគេហំ វដ្ដតីតិ វត្វា បុន ឆទនំ ទណ្ឌកេហីតិអាទិនា នយេន តំ ទស្សេន្តេហិ តិណបណ្ណច្ឆទនាកុដិកាវ វុត្តា. តត្ថ ឆទនំ ទណ្ឌកេហិ ទីឃតោ តិរិយញ្ច ជាលំ វិយ ពន្ធិត្វា តិណេហិ វា បណ្ណេហិ វា ឆាទេតុំ ឧល្លិត្តាទិភាវោ ឆទនមេវ សន្ធាយ វុត្តោតិ យុត្តមិទំ. តស្មា មត្តិកាមយំ ភិត្តិំ វឌ្ឍាបេត្វា ឧបរិ ឧល្លិត្តំ វា អវលិត្តំ វា ឧភយំ វា ភិត្តិយា ឃដិតំ ករោន្តស្ស អាបត្តិ ឯវ វិនាបិ ភិត្តិលេបេនា’’តិ លិខិតំ. ‘‘‘សោ ច ឆទនមេវ សន្ធាយា’តិ បធានវសេន វុត្តំ, ន ហេដ្ឋាភាគំ បដិក្ខិត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, វីមំសិតព្ពំ. ឯត្ថាតិ តិណកុដិកាយ. យថាសមាទិដ្ឋាយាតិ យថាវុត្តប្បការន្តិ អធិប្បាយោ. ‘‘អាបត្តិ ការុកានំ តិណ្ណំ ទុក្កដាន’’ន្តិអាទិម្ហិ សោ សុណាតិឆក្កម្បិ លព្ភតិ. ឧភយត្ថ សមាទិដ្ឋត្តា អាណាបកស្ស អនាបត្តិ. អាណត្តស្ស យថា សមាទិដ្ឋំ អាណាបកេន, តថា អករណបច្ចយា ទុក្កដំ. សចេ ‘‘អហម្បេត្ថ វសាមី’’តិ អត្តុទ្ទេសម្បិ ករោតិ, សង្ឃាទិសេសោវ. ‘‘កុដិំ ករោថា’’តិ អវិសេសេន វុត្តដ្ឋានេ បន អាណាបកស្សាបិ សង្ឃាទិសេសោ អចិត្តកត្តា សិក្ខាបទស្ស.

អហញ្ច វសិស្សាមីតិ ឯត្ថ បរស្ស យស្ស កស្សចិ ឧទ្ទិដ្ឋស្ស អភាវា អាបត្តិ ឯវ ‘‘ករោន្តស្ស វា’’តិ និយមិតត្តា, អនាបត្តិ អវិភត្តត្តា. ‘‘ឥធ បញ្ញត្តិជាននមត្តមេវ ចិត្ត’’ន្តិ ច លិខិតំ. អនុគណ្ឋិបទេ បន អហញ្ច វសិស្សាមីតិ ឯត្ថ យោ ‘‘មយ្ហំ វាសាគារញ្ច ភវិស្សតី’’តិ ឥច្ឆតិ, តស្សាបត្តិ. យោ បន ឧបោសថាគារំ ឥច្ឆតិ, តស្ស អនាបត្តិ, តស្មា ‘‘ឧភយំ សមេតី’’តិ វត្វា ច ‘‘វិនយវិនិច្ឆយេ អាគតេ គរុកេ ឋាតព្ព’’ន្តិ វចនតោ មហាបច្ចរិវាទតោ ឥតរោ បច្ឆា វត្តព្ពោតិ ចេ? ន, ពលវត្តា. ‘‘វាសាគារំ ឋបេត្វា សព្ពត្ថ, អនាបត្តី’’តិ វចនតោ, ភោជនសាលាទីនម្បិ អត្ថាយ ឥមិនា កតត្តា សង្ករា ជាតា. យថា – ទ្វេ តយោ ‘‘ឯកតោ វសិស្សាមា’’តិ ករោន្តិ, រក្ខតិ តាវាតិ ឯត្ថ វិយ. ‘‘ឥទំ ឋានំ វាសាគារំ ភវិស្សតិ, ឥទំ ឧបោសថាគារ’’ន្តិ វិភជិត្វា កតេបិ អាបត្តិ ឯវ. ទ្វីសុ មហាបច្ចរិវាទោ ពលវា, តស្មា ‘‘បច្ឆា វុត្តោ’’តិអាទិនា អតីវ បបញ្ចិតំ. កិំ តេន. ‘‘អត្តនា វិប្បកតំ អត្តនា ច បរេហិ ច បរិយោសាបេតី’’តិអាទិនា នយេន អបរានិបិ ចតុក្កានិ យថាសម្ភវំ យោជេត្វា ទស្សេតព្ពានិ, លេណាទីសុ កិញ្ចាបិ សង្ឃាទិសេសេន អនាបត្តិ, អកតវិញ្ញត្តិយា សតិ តប្បច្ចយា អាបត្តិ ឯវ.

កុដិការសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. វិហារការសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៦៦. សត្តមេ វា-សទ្ទោ អវធារណត្ថោតិ វេទិតព្ពោ.

វិហារការសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. បឋមទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៨០. សាវកេន បត្តព្ពន្តិ បកតិសាវកំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន អគ្គសាវកំ. យថូបនិស្សយយថាបុគ្គលវសេន ‘‘តិស្សោ វិជ្ជា’’តិអាទិ វុត្តំ. កេនចិ សាវកេន តិស្សោ វិជ្ជា, កេនចិ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា, កេនចិ ឆ អភិញ្ញា, កេនចិ កេវលោ នវលោកុត្តរធម្មោតិ ឯវំ វិសុំ វិសុំ យថាសម្ភវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

៣៨២. ‘‘យេ តេ ភិក្ខូ សុត្តន្តិកា’’តិអាទិវចនតោ ធរមានេបិ ភគវតិ បិដកត្តយបរិច្ឆេទោ អត្ថីតិ សិទ្ធំ. ធម្មកថិកាតិ អាភិធម្មិកា រតិយា អច្ឆិស្សន្តីតិអាទិ អាយស្មតោ ទព្ពស្ស នេសំ តិរច្ឆានកថាយ រតិនិយោជនំ វិយ ទិស្សតិ, ន តថា ទដ្ឋព្ពំ. សុត្តន្តិកាទិសំសគ្គតោ តេសំ សុត្តន្តិកាទីនំ ផាសុវិហារន្តរាយំ, តេសម្បិ តិរច្ឆានកថារតិយា អភាវេន អនភិរតិវាសំ, តតោ នេសំ សាមញ្ញា ចាវនញ្ច បរិវជ្ជន្តោ ឯវំ ចិន្តេសីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘និម្មិតានំ ធម្មតាតិ សាវកេហិ និម្មិតានំយេវ, ន ពុទ្ធេហី’’តិ វទន្តិ. ‘‘សាធកតមំ ករណ’’ន្តិ ឯវំ វុត្តេ ករណត្ថេយេវ តតិយាវិភត្តីតិ អត្ថោ.

៣៨៣-៤. យន្តិ យេន. ‘‘កត្តាតិ កត្តា, ន កត្តា’’តិ លិខិតំ. ‘‘ភរិយំ វិយ មំ អជ្ឈាចរតី’’តិ វទន្តិយា ពលវតី ចោទនា. តេន ហីតិ ឯត្ថ យថា ឆុបនមត្តេ វិប្បដិសារីវត្ថុស្មិំ កាយសំសគ្គរាគសម្ភវា អបុច្ឆិត្វា ឯវ សង្ឃាទិសេសំ បញ្ញាបេសិ, តថេវ បុព្ពេវស្សា ទុស្សីលភាវំ ញត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យទិ តាវ ភូតាយ បដិញ្ញាយ នាសិតា, ថេរោ ការកោ ហោតិ. អថ អភូតាយ, ភគវតា ‘‘នាសេថា’’តិ ន វត្តព្ពំ, វុត្តញ្ច, តស្មា វុត្តំ ‘‘យទិ តាវ បដិញ្ញាយ នាសិតា, ថេរោ ការកោ ហោតី’’តិ.

អថ អប្បដិញ្ញាយាតិ ‘‘អយ្យេនម្ហិ ទូសិតា’’តិ ឥមំ បដិញ្ញំ វិនា ឯវ តស្សា បកតិទុស្សីលភាវំ សន្ធាយ នាសិតា, ថេរោ អការកោ ហោតិ. អភយគិរិវាសិនោបិ អត្តនោ សុត្តំ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ វាទេ ថេរោ ការកោ’’តិ វទន្តិ, កស្មា? ទុក្កដំ មុសាវាទបច្ចយា លិង្គនាសនាយ អនាសេតព្ពត្តា. បារាជិកស្សេវ ហិ លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពា. ‘‘នាសេថា’’តិ ច វុត្តត្តា បារាជិកាវ ជាតា, សា កិំ សន្ធាយ, តតោ ថេរោ ការកោ អាបជ្ជតិ. ‘‘សកាយ បដិញ្ញាយ នាសេថា’’តិ វុត្តេ បន អបារាជិកាបិ អត្តនោ វចនេន នាសេតព្ពា ជាតាតិ អធិប្បាយោ. មហាវិហារវាសិនោបិ អត្តនោ សុត្តំ វត្វា ‘‘តុម្ហាកំ វាទេ ថេរោ ការកោ’’តិ ច វទន្តិ. កស្មា? ‘‘សកាយ បដិញ្ញាយ នាសេថា’’តិ ហិ វុត្តេ បដិញ្ញាយ ភូតតា អាបជ្ជតិ ‘‘នាសេថា’’តិ វចនតោ. ភូតាយេវ ហិ បដិញ្ញាយ នាសេតព្ពា ហោតិ, នាភូតាយាតិ អធិប្បាយោ. បុរិមនយេតិ ទុក្កដវាទេ. បុរិមោ យុត្តិវសេន បវត្តោ, បច្ឆិមោ បាឡិវចនវសេន បវត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

៣៨៥-៦. បីតិសុខេហីតិ ឯត្ថ ‘‘សុខេនា’’តិ វត្តព្ពេ បីតិគ្គហណំ តតិយជ្ឈានសុខំ, កាយិកញ្ច អបនេតុំ សម្បយុត្តបីតិយា វុត្តំ. សចេ ចុទិតកវសេន កតំ អមូលកំ នាម, ‘‘អនជ្ឈាបន្នំ អកត’’ន្តិ វទេយ្យ, ឥមេ ករិស្សន្តិ, តស្មា ‘‘តាទិសំ ទិដ្ឋសញ្ញី ហុត្វា ចោទេតី’’តិ បាឋោ. ‘‘ឯតេន នយេន សុតមុតបរិសង្កិតានិបិ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពានី’’តិ បាឋោ. ‘‘ចតុន្នំ អញ្ញតរេនា’’តិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ ឯវ អាគតេ គហេត្វា វុត្តំ, ឥតរេសំ អញ្ញតរេនាបិ អនុទ្ធំសេន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោវាតិ នោ តក្កោតិ អាចរិយោ. ភិក្ខុភាវា ហិ ចាវនសមត្ថតោ. ‘‘សមីបេ ឋត្វា’’តិ វចនតោ បរម្មុខា ចោទេន្តស្ស, ចោទាបេន្តស្ស វា សីសំ ន ឯតិ. ទិដ្ឋញ្ចេ សុតេន បរិសង្កិតេន ចោទេតិ ចោទាបេតិ, សុតបរិសង្កិតំ វា ទិដ្ឋាទីហិ ចោទិតេ វា ចោទាបិតេ វា សីសំ ឯតិ ឯវ អមូលកេន ចោទិតត្តា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ទិដ្ឋស្ស ហោតិ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ, តញ្ចេ ចោទេតិ ‘សុតោ មយា…បេ… សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ (បារា. ៣៨៧). ‘‘អសុទ្ធោ ហោតិ បុគ្គលោ អញ្ញតរំ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ, តញ្ចេ អសុទ្ធទិដ្ឋិ សមានោ អនោកាសំ ការាបេត្វា ចាវនាធិប្បាយោ វទេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ឱកាសំ ការាបេត្វា ចាវនាធិប្បាយោ វទេតិ, អនាបត្តី’’តិ (បារា. ៣៨៩) ឥមិនា ន-សមេន្តំ វិយ ខាយតិ, កថំ? ទិដ្ឋស្ស ហោតិ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ នាម អសុទ្ធោ បុគ្គលោ ហោតិ, ‘‘អញ្ញតរស្មិំ អសុទ្ធទិដ្ឋិ សមានោ តញ្ចេ ចោទេតិ ‘សុតោ មយា បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោសី’តិ, អាបត្តិ វាចាយ វាចាយ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ វចនតោ បុរិមនយេនាបត្តិ. ‘‘ចាវនាធិប្បាយោ វទេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វចនតោ បច្ឆិមនយេន សង្ឃាទិសេសេន អាបត្តីតិ ទ្វេ បាឡិនយា អញ្ញមញ្ញំ វិរុទ្ធា វិយ ទិស្សន្តិ, ន ច វិរុទ្ធំ ពុទ្ធា កថយន្តិ, តស្មា ឯត្ថ យុត្តិ បរិយេសិតព្ពា. អដ្ឋកថាចរិយា តាវាហុ ‘‘សមូលកេន វា សញ្ញាសមូលកេន វា ចោទេន្តស្ស អនាបត្តិ, អមូលកេន វា បន សញ្ញាអមូលកេន វា ចោទេន្តស្ស អាបត្តី’’តិ. តស្សត្ថោ – ទស្សនសវនបរិសង្កនមូលេន សមូលកេន វា តទភាវេន អមូលកេនាបិ សញ្ញាសមូលកេន វា ចោទេន្តស្ស អនាបត្តិ, ទស្សនាទិមូលាភាវេន អមូលកេន វា តព្ភាវេន សមូលកេនាបិ សញ្ញាអមូលកេន វា ចោទេន្តស្ស អាបត្តិ, តស្មា ទិដ្ឋស្ស ហោតិ.

បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោតិអាទិម្ហិ ទស្សនមូលេន សមូលកេនាបិ ‘‘សុតោ មយា’’តិ វចនតោ សញ្ញាអមូលកេន វា ចោទេតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្ស. តទត្ថស្ស អាវិភាវត្ថំ ‘‘ទិដ្ឋេ វេមតិកោ’’តិអាទិ វារា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា.

អសុទ្ធោ ហោតិ បុគ្គលោភិអាទិម្ហិ បន សមូលកេន, សញ្ញាសមូលកេន វា ចោទិតត្តា អនាបត្តីតិ. ឯវមេវំ បន តទត្ថទីបនត្ថំ តេ វារា វុត្តា. តត្ថ ហិ ‘‘អទិដ្ឋស្ស ហោតី’’តិអាទិវារា អមូលកេន ចោទេន្តស្ស អាបត្តិ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តា. ‘‘ទិដ្ឋេ វេមតិកោ’’តិអាទិនា សញ្ញាអមូលកេន ចោទេន្តស្ស អាបត្តិ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តា. អញ្ញថា ‘‘ទិដ្ឋស្ស ហោតិ, ទិដ្ឋេ វេមតិកោ’’តិអាទិវារា និព្ពិសេសា ភវេយ្យុំ. ឥទំ បនេត្ថ សន្និដ្ឋានំ-យថា អសុទ្ធំ បុគ្គលំ អនោកាសំ ការាបេត្វា ចោទេន្តស្ស ទុក្កដំ, អក្កោសាធិប្បាយស្ស ច ឱមសវាទេន ទុក្កដស្ស, តថា អសុទ្ធទិដ្ឋិកោបិ អសុទ្ធំ អសុទ្ធទិដ្ឋិ អមូលកេន ចោទេតិ, អាបត្តិ. សមូលកេន វា ចោទេតិ, អនាបត្តីតិ តំ សន្និដ្ឋានំ យថា ‘‘អនាបត្តិ សុទ្ធេ អសុទ្ធទិដ្ឋិស្ស អសុទ្ធេ អសុទ្ធទិដ្ឋិស្សា’’តិ ឥមិនា សំសន្ទតិ, តថា គហេតព្ពំ. អញ្ញថា យុត្តិ បរិយេសិតព្ពា.

សីលសម្បន្នោតិ ឯត្ថ ‘‘ទុស្សីលស្ស វចនំ អប្បមាណំ. ភិក្ខុនី ហិ ភិក្ខុម្ហិ អនិស្សរា, តស្មា ឧក្កដ្ឋនយេ វិធិំ សន្ធាយ ថេរេន វុត្តំ. ទុតិយត្ថេរេន ភិក្ខុនី អជានិត្វាបិ ចោទេតិ, សិក្ខមានាទយោ វា ចោទេន្តិ, តេសំ សុត្វា ភិក្ខូ ឯវ វិចារេត្វា តស្ស បដិញ្ញាយ ការេន្តិ. កោ ឯត្ថ ទោសោតិ ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ. តតិយេន តិត្ថិយានំ វចនំ សុត្វាបិ ភិក្ខូ ឯវ វិចារេន្តិ, តស្មា ន កោចិ ន លភតីតិ ឯវំ សព្ពំ សមេតីតិ អបរេ’’តិ វុត្តំ. តិំសានិ តិំសវន្តានិ. អនុយោគោតិ បដិវចនំ. ឯហិតីតិ អាគមិស្សតិ. ទិដ្ឋសន្តានេនាតិ ទិដ្ឋនយេន, ទិដ្ឋវិធានេនាតិ អធិប្បាយោ. បតិដ្ឋាយាតិ បតិដ្ឋំ លភិត្វា. ឋានេតិ លជ្ជិដ្ឋានេ.

គាហន្តិ ‘‘អហំ ចោទេស្សាមី’’តិ អត្តាទានគ្គហណំ. ចេតនា