📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

វិមតិវិនោទនី-ដីកា (បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

ករុណាបុណ្ណហទយំ ¶ ¶ , សុគតំ ហិតទាយកំ;

នត្វា ធម្មញ្ច វិមលំ, សង្ឃញ្ច គុណសម្បទំ.

វណ្ណនា និបុណាហេសុំ, វិនយដ្ឋកថាយ យា;

បុព្ពកេហិ កតា នេកា, នានានយសមាកុលា.

តត្ថ ¶ កាចិ សុវិត្ថិណ្ណា, ទុក្ខោគាហា ច គន្ថតោ;

វិរទ្ធា អត្ថតោ ចាបិ, សទ្ទតោ ចាបិ កត្ថចិ.

កាចិ កត្ថចិ អបុណ្ណា, កាចិ សម្មោហការិនី;

តស្មា តាហិ សមាទាយ, សារំ សង្ខេបរូបតោ.

លីនត្ថញ្ច បកាសេន្តោ, វិរទ្ធញ្ច វិសោធយំ;

ឧបដ្ឋិតនយញ្ចាបិ, តត្ថ តត្ថ បកាសយំ.

វិនយេ វិមតិំ ឆេតុំ, ភិក្ខូនំ លហុវុត្តិនំ;

សង្ខេបេន លិខិស្សាមិ, តស្សា លីនត្ថវណ្ណនំ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

វិនយសំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយំ នមស្សិតុកាមោ តស្ស វិសិដ្ឋគុណយោគសន្ទស្សនត្ថំ យោ កប្បកោដីហិបីតិអាទិមាហ. វិសិដ្ឋគុណយោគេន ហិ វន្ទនារហភាវោ, វន្ទនារហេ ច កតា វន្ទនា យថាធិប្បេតមត្ថំ សាធេតិ ¶ . ឯត្ថ ច សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមករណប្បយោជនំ តត្ថ តត្ថ ពហុធា បបញ្ចេន្តិ អាចរិយា, មយំ បន ឥធាធិប្បេតមេវ បយោជនំ ទស្សយិស្សាម. តស្មា សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមករណំ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘តស្សានុភាវេន ហតន្តរាយោ’’តិ. រតនត្តយបណាមករណេន ហិ រាគាទិទោសវិគមតោ បញ្ញាទិគុណបាដវតោ អាយុអាទិវឌ្ឍនតោ បុញ្ញាតិសយភាវាទិតោ ច ហោតេវ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនំ.

តត្ថ បឋមំ តាវ ភគវតោ វន្ទនំ កត្តុកាមោ ‘‘យោ កប្បកោដីហិបិ…បេ… តស្សា’’តិ អាហ. ឥមិស្សា បន វិនយទេសនាយ ករុណាប្បធានញាណសមុដ្ឋិតតាយ ករុណាប្បធានមេវ ថោមនំ អារទ្ធំ. ឯសា ហិ អាចរិយស្ស បកតិ, យទិទំ អារម្ភានុរូបថោមនា. ករុណាគ្គហណេន ចេត្ថ អបរិមេយ្យប្បភាវា សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា នយតោ សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា តំមូលកត្តា សេសពុទ្ធគុណានំ. តត្ថ យោតិ ឥមស្ស អនិយមវចនស្ស នាថោតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. កប្បកោដីហិបិ អប្បមេយ្យំ កាលន្តិ ¶ កប្បកោដិគណនាវសេនបិ ‘‘ឯត្តកា កប្បកោដិយោ’’តិ បមេតុំ អសក្កុណេយ្យំ កាលំ. អបិ-សទ្ទេន បគេវ វស្សគណនាយាតិ ទស្សេតិ. អប្បមេយ្យំ កាលន្តិ ច អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ, តេន កប្បកោដិគណនាវសេន បរិច្ឆិន្ទិតុមសក្កុណេយ្យមបិ, អសង្ខ្យេយ្យវសេន បន បរិច្ឆិន្ទិតព្ពតោ សលក្ខំ ចតុរសង្ខ្យេយ្យកប្បកាលំ អច្ចន្តមេវ និរន្តរំ បញ្ចមហាបអច្ចាគាទិអតិទុក្ករានិ ករោន្តោ ខេទំ កាយិកំ បរិស្សមំ បត្តោតិ ទស្សេតិ.

លោកហិតាយាតិ សត្តលោកស្ស ហិតាយ. នាថតីតិ នាថោ, វេនេយ្យានំ ហិតសុខំ អាសីសតីតិ អត្ថោ. អថ វា នាថតិ វេនេយ្យគតេ កិលេសេ ឧបតាបេតិ, នាថតិ វា យាចតិ វេនេយ្យេ អត្តនោ ហិតករណេ យាចិត្វាបិ និយោជេតីតិ នាថោ, លោកបដិសរណោ លោកសាមី លោកនាយកោតិ វុត្តំ ហោតិ. មហាការុណិកស្សាតិ យោ ករុណាយ កម្បិតហទយត្តា លោកហិតត្ថំ អតិទុក្ករកិរិយាយ អនេកប្បការំ តាទិសំ ទុក្ខំ អនុភវិត្វា អាគតោ, តស្ស មហាការុណិកស្សាតិ អត្ថោ. តត្ថ កិរតីតិ ករុណា, បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ អបនេតីតិ អត្ថោ. ទុក្ខិតេសុ វា កិរិយតិ បសារិយតីតិ ករុណា. អថ វា កិណាតីតិ ករុណា, បរទុក្ខេ សតិ ការុណិកំ ¶ ហិំសតិ វិពាធេតិ, វិនាសេតិ វា បរស្ស ទុក្ខន្តិ អត្ថោ. បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ កម្បនំ ហទយខេទំ ករោតីតិ វា ករុណា. អថ វា កមិតិ សុខំ, តំ រុន្ធតីតិ ករុណា. ឯសា ហិ បរទុក្ខាបនយនកាមតាលក្ខណា អត្តសុខនិរបេក្ខតាយ ការុណិកានំ សុខំ រុន្ធតិ វិពាធេតិ. ករុណាយ និយុត្តោ ការុណិកោ, មហន្តោ ការុណិកោ មហាការុណិកោ, តស្ស នមោ អត្ថូតិ បាឋសេសោ.

ឯវំ ករុណាមុខេន សង្ខេបតោ សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ ភគវន្តំ ថោមេត្វា ឥទានិ សទ្ធម្មំ ថោមេតុំ អសម្ពុធន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ពុទ្ធនិសេវិតំ យំ អសម្ពុធំ ជីវលោកោ ភវា ភវំ គច្ឆតិ, តស្ស ធម្មវរស្ស នមោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ អសម្ពុធន្តិ អសម្ពុជ្ឈន្តោ, យថាសភាវំ អប្បដិវិជ្ឈនតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ហេតុអត្ថោ ហេត្ថ អន្តបច្ចយោ. យន្តិ អនិយមតោ សបរិយត្តិកោ នវលោកុត្តរធម្មោ កម្មភាវេន និទ្ទិដ្ឋោ. ពុទ្ធនិសេវិតន្តិ តស្សេវ វិសេសនំ, សម្មាសម្ពុទ្ធេន, បច្ចេកពុទ្ធសាវកពុទ្ធេហិបិ វា គោចរាសេវនភាវនាសេវនាហិ យថារហំ និសេវិតំ, អជហិតន្តិ អត្ថោ. តត្ថ បរិយត្តិផលនិព្ពានានិ គោចរាសេវនវសេនេវ និសេវិតានិ, មគ្គោ បន ភាវនាសេវនវសេនាបិ បច្ចវេក្ខណញាណាទិវសេន គោចរាសេវនវសេនាបិ និសេវិតោ. ភវាភវន្តិ ភវតោ ភវំ. អថ វា ហីនបណីតាទិវសេន ខុទ្ទកំ មហន្តញ្ច ភវន្តិ អត្ថោ. វុឌ្ឍត្ថោបិ ហិ អ-ការោ ទិស្សតិ អសេក្ខា ធម្មាតិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១១) វិយ. អថ វា ភវោតិ វុឌ្ឍិ, អភវោតិ ហានិ. ភវោតិ វា សស្សតទិដ្ឋិ, អភវោតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ ¶ . វុត្តប្បការោ ភវោ ច អភវោ ច ភវាភវោ, តំ ភវាភវំ. គច្ឆតីតិ ឧបគច្ឆតិ. ជីវលោកោតិ សត្តលោកោ. អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសិនោតិ ធម្មវិសេសនំ. តត្ថ ន វិទតិ ធម្មានំ យថាសភាវំ ន វិជានាតីតិ អវិជ្ជា, អញ្ញាណំ. សា អាទិ យេសំ តណ្ហាទីនំ, តេយេវ កិលិស្សន្តិ ឯតេហិ សត្តាតិ កិលេសា, តេយេវ ច សត្តានំ វិពាធនដ្ឋេន ជាលសទិសាតិ ជាលំ, តំ វិទ្ធំសេតិ សព្ពសោ វិនាសេតិ សីលេនាតិ អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសី, តស្ស.

ននុ ចេត្ថ សបរិយត្តិកោ នវលោកុត្តរធម្មោ អធិប្បេតោ, តត្ថ ច មគ្គោយេវ កិលេសេ វិទ្ធំសេតិ, នេតរេតិ ចេ? វុច្ចតេ – មគ្គស្សាបិ និព្ពានមាគម្ម ¶ កិលេសវិទ្ធំសនតោ និព្ពានម្បិ កិលេសេ វិទ្ធំសេតិ នាម, មគ្គស្ស កិលេសវិទ្ធំសនកិច្ចំ ផលេន និដ្ឋិតន្តិ ផលម្បិ ‘‘កិលេសវិទ្ធំសី’’តិ វុច្ចតិ, បរិយត្តិធម្មោបិ កិលេសវិទ្ធំសនស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយត្តា ‘‘កិលេសវិទ្ធំសី’’តិ វត្តុំ អរហតីតិ ន កោចិ ទោសោ. ធម្មវរស្ស តស្សាតិ បុព្ពេ អនិយមិតស្ស និយាមកវចនំ. តត្ថ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ចតូសុ អបាយេសុ សំសារទុក្ខេ ច អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោ. វុត្តប្បការោ ធម្មោ ឯវ អត្តនោ ឧត្តរិតរាភាវេន វរោ បវរោ អនុត្តរោតិ ធម្មវរោ, តស្ស ធម្មវរស្ស នមោ អត្ថូតិ អត្ថោ.

ឯវំ សង្ខេបនយេនេវ សព្ពធម្មគុណេហិ សទ្ធម្មំ ថោមេត្វា ឥទានិ អរិយសង្ឃំ ថោមេតុំ គុណេហីតិអាទិមាហ. តត្ថ គុណេហិ យោ យុត្តោ, តមរិយសង្ឃំ នមាមីតិ សម្ពន្ធោ. សីលាទយោ គុណា ចេត្ថ លោកិយលោកុត្តរា អធិប្បេតា. ‘‘វិមុត្តិវិមុត្តិញាណ’’ន្តិ វត្តព្ពេ ឯកទេសសរូបេកសេសនយេន ‘‘វិមុត្តិញាណ’’ន្តិ វុត្តំ, អាទិសទ្ទបរិយាយេន បភុតិសទ្ទេន វា វិមុត្តិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ វិមុត្តីតិ ផលំ. វិមុត្តិញាណន្តិ បច្ចវេក្ខណញាណំ. បភុតិ-សទ្ទេន ឆឡភិញ្ញាចតុបដិសម្ភិទាទយោ គុណា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. កុសលត្ថិកានំ ជនានំ បុញ្ញាតិសយវុឌ្ឍិយា ខេត្តសទិសត្តា ខេត្តន្តិ អាហ ‘‘ខេត្តំ ជនានំ កុសលត្ថិកាន’’ន្តិ. ខិត្តំ ពីជំ មហប្ផលភាវករណេន តាយតីតិ ហិ ខេត្តំ. អរិយសង្ឃន្តិ ឯត្ថ អារកត្តា កិលេសេហិ, អនយេ ន ឥរិយនតោ, អយេ ច ឥរិយនតោ, សទេវកេន លោកេន ‘‘សរណ’’ន្តិ អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ, ឧបគតានញ្ច តទត្ថសិទ្ធិតោ អរិយា, អដ្ឋ អរិយបុគ្គលា, អរិយានំ សង្ឃោ សមូហោតិ អរិយសង្ឃោ, តំ អរិយសង្ឃំ.

ឥទានិ រតនត្តយបណាមជនិតំ កុសលាភិសន្ទំ យថាធិប្បេតេ បយោជនេ និយោជេត្វា អត្តនា សំវណ្ណិយមានស្ស វិនយស្ស សកលសាសនមូលភាវទស្សនមុខេន សំវណ្ណនាករណស្សាបិ សាសនមូលតំ ¶ ទស្សេតុំ ឥច្ចេវមិច្ចាទិគាថាទ្វយមាហ. បុញ្ញាភិសន្ទន្តិ បុញ្ញោឃំ, បុញ្ញប្បវាហំ បុញ្ញរាសិន្តិ អត្ថោ. តស្សានុភាវេនាតិ តស្ស យថាវុត្តស្ស បុញ្ញប្បវាហស្ស អានុភាវេន ពលេន ហតន្តរាយោ វិនយំ វណ្ណយិស្សន្តិ សម្ពន្ធោ.

អដ្ឋិតស្ស សុសណ្ឋិតស្ស ភគវតោ សាសនំ យស្មិំ ឋិតេ បតិដ្ឋិតំ ហោតីតិ យោជេតព្ពំ. តត្ថ យស្មិន្តិ យស្មិំ វិនយបិដកេ. ឋិតេតិ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច អនូនំ ហុត្វា លជ្ជីបុគ្គលេសុ បវត្តនដ្ឋេន ឋិតេ. សាសនន្តិ ¶ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ សាសនំ. អដ្ឋិតស្សាតិ កាមសុខល្លិកត្តកិលមថានុយោគសង្ខាតេ អន្តទ្វយេ អដ្ឋិតស្ស, ‘‘បរិនិព្ពុតស្សបិ ភគវតោ’’តិបិ វទន្តិ. សុសណ្ឋិតស្សាតិ អន្តទ្វយវិរហិតាយ មជ្ឈិមាយ បដិបទាយ សុដ្ឋុ ឋិតស្ស. អមិស្សន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, និកាយន្តរលទ្ធីហិ អសម្មិស្សំ កត្វា អនាកុលំ កត្វា វណ្ណយិស្សន្តិ វុត្តំ ហោតិ. និស្សាយ បុព្ពាចរិយានុភាវន្តិ បុព្ពាចរិយេហិ សំវណ្ណិតំ អដ្ឋកថំ និស្សាយ, ន អត្តនោ ពលេនាតិ អធិប្បាយោ.

អថ បោរាណដ្ឋកថាសុ វិជ្ជមានាសុ បុន វិនយសំវណ្ណនា កិំបយោជនាតិ? អាហ កាមញ្ចាតិអាទិ. តត្ថ កាមន្តិ ឯកន្តេន, យថិច្ឆកំ វា, សព្ពសោតិ វុត្តំ ហោតិ, តស្ស សំវណ្ណិតោយំ វិនយោតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. បុព្ពាចរិយាសភេហីតិ មហាកស្សបត្ថេរាទយោ បុព្ពាចរិយា ឯវ អកម្បិយដ្ឋេន ឧត្តមដ្ឋេន ច អាសភា, តេហិ បុព្ពាចរិយវរេហីតិ វុត្តំ ហោតិ. កីទិសា បន តេ បុព្ពាចរិយាតិ? អាហ ញាណម្ពូតិអាទិ. អគ្គមគ្គញាណសង្ខាតេន អម្ពុនា សលិលេន និទ្ធោតានិ និស្សេសតោ អាយតិំ អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនេន ធោតានិ វិសោធិតានិ រាគាទីនិ តីណិ មលានិ កាមាសវាទយោ ច ចត្តារោ អាសវា យេហិ តេ ញាណម្ពុនិទ្ធោតមលាសវា, តេហិ ខីណាសវេហីតិ អត្ថោ. ខីណាសវភាវេបិ ន ឯតេ សុក្ខវិបស្សកាតិ អាហ ‘‘វិសុទ្ធវិជ្ជាបដិសម្ភិទេហី’’តិ. តត្ថ វិជ្ជាតិ តិស្សោ វិជ្ជា, អដ្ឋ វិជ្ជា វា. បដិសម្ភិទាប្បត្តេសុបិ មហាកស្សបត្ថេរាទីនំ ឧច្ចិនិត្វា គហិតតាយ តេសំ សទ្ធម្មសំវណ្ណនេ សាមត្ថិយំ សាតិសយន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សទ្ធម្មសំវណ្ណនកោវិទេហី’’តិ.

កិលេសជាតំ, បរិក្ខារពាហុល្លំ វា សល្លិខតិ តនុំ ករោតីតិ សល្លេខោ, អប្បិច្ឆតាទិគុណសមូហោ, ឥធ បន ខីណាសវាធិការត្តា បរិក្ខារពាហុល្លស្ស សល្លិខនវសេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. សល្លេខេន និព្ពត្តំ សល្លេខិយំ, តស្មិំ សល្លេខិយេ, ធុតង្គបរិហរណាទិសល្លេខបអបត្តិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. នោសុលភូបមេហីតិ សល្លេខបដិបត្តិយា ‘‘អសុកសទិសា’’តិ នត្ថិ សុលភា ឧបមា ឯតេសន្តិ នោសុលភូបមា, តេហិ. មហាវិហារស្សាតិ ឥមិនា និកាយន្តរំ បដិក្ខិបតិ ¶ . វិហារសីសេន ហេត្ថ តត្ថ និវាសីនញ្ចេវ តេហិ សមលទ្ធិកានញ្ច សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. តស្មា តេសំ មហាវិហារវាសីនំ ទិដ្ឋិសីលវិសុទ្ធិយា បភវត្តេន សញ្ញាណភូតត្តា ¶ ធម្មសង្គាហកា មហាកស្សបត្ថេរាទយោ ‘‘មហាវិហារស្ស ធជូបមា’’តិ វុត្តា, តេហិ អយំ វិនយោ សំវណ្ណិតោ សម្មា អនូនំ កត្វា វណ្ណិតោ. កថន្តិ អាហ ‘‘ចិត្តេហិ នយេហី’’តិ. វិចិត្តេហិ នយេហិ សម្ពុទ្ធវរន្វយេហិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធវរំ អនុគតេហិ, ភគវតោ អធិប្បាយានុគតេហិ នយេហីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវំ បោរាណដ្ឋកថាយ អនូនភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ បយោជនវិសេសំ អជ្ឈេសកញ្ច ទស្សេតុំ សំវណ្ណនាតិអាទិមាហ. តត្ថ សង្ខតត្តាតិ រចិតត្តា. ន កញ្ចិ អត្ថំ អភិសម្ភុណាតីតិ ន កញ្ចិ អត្ថំ សាធេតិ.

សំវណ្ណនំ តញ្ចាតិអាទិនា អត្តនោ សំវណ្ណនាយ ករណប្បការំ ទស្សេតិ. តត្ថ តញ្ច ឥទានិ វុច្ចមានំ សំវណ្ណនំ សមារភន្តោ សកលាយបិ មហាអដ្ឋកថាយ ឥធ គហេតព្ពតោ មហាអដ្ឋកថំ តស្សា ឥទានិ វុច្ចមានាយ សំវណ្ណនាយ សរីរំ កត្វា មហាបច្ចរិយំ យោ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, តថេវ កុរុន្ទីនាមាទីសុ វិស្សុតាសុ អដ្ឋកថាសុ យោ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, តតោបិ វិនិច្ឆយតោ យុត្តមត្ថំ អបរិច្ចជន្តោ អន្តោគធត្ថេរវាទំ កត្វា សំវណ្ណនំ សម្មា សមារភិស្សន្តិ បទត្ថសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច អត្ថោ កថីយតិ ឯតាយាតិ អដ្ឋកថា ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា. មហាបច្ចរិយន្តិ មហាបច្ចរីនាមិកំ. ឯត្ថ ច បច្ចរីតិ ឧឡុម្បំ វុច្ចតិ, តស្មិំ និសីទិត្វា កតត្តា តមេវ នាមំ ជាតំ. ‘‘កុរុន្ទីវល្លិវិហារោ នាម អត្ថិ, តត្ថ កតត្តា ‘កុរុន្ទី’តិ នាមំ ជាត’’ន្តិ វទន្តិ. អាទិសទ្ទេន អន្ធកដ្ឋកថំ សង្ខេបដ្ឋកថញ្ច សង្គណ្ហាតិ.

យុត្តមត្ថន្តិ មហាអដ្ឋកថានយេន, ចតុព្ពិធវិនយយុត្តិយា វា យុត្តមត្ថំ. ‘‘អដ្ឋកថំយេវ គហេត្វា សំវណ្ណនំ ករិស្សាមី’’តិ វុត្តេ អដ្ឋកថាសុ វុត្តត្ថេរវាទានំ ពាហិរភាវោ សិយាតិ តេបិ អន្តោកត្តុកាមោ ‘‘អន្តោគធថេរវាទ’’ន្តិ អាហ, ថេរវាទេបិ អន្តោកត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តំ មេតិ គាថាយ សោតូហិ បដិបជ្ជិតព្ពវិធិំ ទស្សេតិ. តត្ថ ធម្មប្បទីបស្សាតិ ធម្មោ ឯវ មោហន្ធការវិទ្ធំសនតោ បទីបសទិសត្តា បទីបោ អស្សាតិ ធម្មប្បទីបោ, ភគវា, តស្ស. បតិមានយន្តាតិ បូជេន្តា មនសា គរុំ ករោន្តា និសាមេន្តុ សុណន្តុ.

ពុទ្ធេនាតិអាទិនា ¶ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ អាគមនសុទ្ធិទស្សនមុខេន បមាណភាវំ ទស្សេត្វា អនុសិក្ខិតព្ពតំ ¶ ទស្សេតិ. តត្ថ យថេវ ពុទ្ធេន យោ ធម្មោ វិនយោ ច វុត្តោ, សោ តស្ស ពុទ្ធស្ស យេហិ បុត្តេហិ មហាកស្សបត្ថេរាទីហិ តថេវ ញាតោ, តេសំ ពុទ្ធបុត្តានំ មតិមច្ចជន្តា សីហឡដ្ឋកថាចរិយា យស្មា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសូតិ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ធម្មោតិ សុត្តាភិធម្មេ សង្គណ្ហាតិ. វិនយោតិ សកលំ វិនយបិដកំ. វុត្តោតិ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច ពុទ្ធេន ភគវតា វុត្តោ. ន ហិ ភគវតា អព្យាកតំ នាម តន្តិបទំ អត្ថិ, តត្ថ តត្ថ ភគវតា បវត្តិតបកិណ្ណកទេសនាយេវ ហិ អដ្ឋកថា. តថេវ ញាតោតិ យថេវ ពុទ្ធេន វុត្តោ, តថេវ ឯកបទម្បិ ឯកក្ខរម្បិ អវិនាសេត្វា អធិប្បាយញ្ច អវិកោបេត្វា ញាតោ វិទិតោតិ អត្ថោ. តេសំ មតិមច្ចជន្តាតិ តេសំ ពុទ្ធបុត្តានំ មតិសង្ខាតំ ថេរបរម្បរាយ ឧគ្គហេត្វា អាភតំ អព្ពោច្ឆិន្នំ បាឡិវណ្ណនាវសេន ចេវ បាឡិមុត្តកវសេន ច បវត្តំ សព្ពំ អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយំ អបរិច្ចជន្តា. អដ្ឋកថា អកំសូតិ មហាអដ្ឋកថាមហាបច្ចរិអាទិកា សីហឡដ្ឋកថាយោ អកំសុ. ‘‘អដ្ឋកថាមកំសូ’’តិបិ បាឋោ, តត្ថាបិ សោយេវត្ថោ.

តស្មាតិ យស្មា តេសំ ពុទ្ធបុត្តានំ អធិប្បាយំ អវិកោបេត្វា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសុ, តស្មា. យំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ, តំ សព្ពម្បិ បមាណន្តិ យោជនា. ហីតិ និបាតមត្តំ ហេតុអត្ថស្ស តស្មាតិ ឥមិនាយេវ បកាសិតត្តា, អវធារណត្ថោ វា, បមាណមេវាតិ. យទិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ សព្ពម្បិ បមាណំ, ឯវំ សតិ តត្ថ បមាទលេខាបិ បមាណំ សិយាតិ អាហ ‘‘វជ្ជយិត្វាន បមាទលេខ’’ន្តិ, អបរាបរំ លិខន្តេហិ បមាទេន សតិំ អបច្ចុបដ្ឋបេត្វា អញ្ញត្ថ លិខិតព្ពំ អញ្ញត្ថ លិខនាទិវសេន បវត្តិតា បមាទលេខា នាម, សា ច សមន្តបាសាទិកាយំ តត្ថ តត្ថ សយមេវ អាវិភវិស្សតិ. បុន យស្មាតិ បទស្ស សម្ពន្ធទស្សនវសេន អយំ អត្ថយោជនា – យស្មា អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ សិក្ខាសុ សគារវានំ បណ្ឌិតានំ បមាណមេវ, យស្មា ច អយំ វណ្ណនាបិ ភាសន្តរបរិច្ចាគាទិមត្តវិសិដ្ឋតាយ អត្ថតោ អភិន្នា, តតោ ឯវ បមាណភូតាវ ហេស្សតិ, តស្មា អនុសិក្ខិតព្ពាតិ.

តតោតិ តាហិ អដ្ឋកថាហិ. ភាសន្តរមេវ ហិត្វាតិ សីហឡភាសំយេវ អបនេត្វា. វិត្ថារមគ្គញ្ច សមាសយិត្វាតិ បោរាណដ្ឋកថាសុ យថាឋានេ ¶ វត្តព្ពម្បិ បទត្ថវិនិច្ឆយាទិកំ អតិវិត្ថិណ្ណេន វចនក្កមេន ចេវ វុត្តមេវ អត្ថនយំ អប្បមត្តកវិសេសេន បុនប្បុនំ កថនេន ច តត្ថ តត្ថ បបញ្ចិតំ តាទិសំ វិត្ថារមគ្គំ បហាយ សល្លហុកេន អត្ថវិញ្ញាបកេន បទក្កមេន ចេវ វុត្តនយសទិសំ វត្តព្ពំ អតិទិសិត្វា ច សង្ខេបនយេនេវ វណ្ណយិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. សារត្ថទីបនិយំ បន វិនយដីកាយំ ‘‘បោរាណដ្ឋកថាសុ ឧបរិ វុច្ចមានម្បិ អានេត្វា តត្ថ តត្ថ បបញ្ចិតំ ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន…បេ… ឧបសម្បន្នោតិ ភិក្ខូតិ ឯត្ថ អបលោកនាទីនំ ចតុន្នម្បិ ¶ កម្មានំ វិត្ថារកថា វិយ តាទិសំ វិត្ថារមគ្គំ សង្ខិបិត្វា’’តិ វុត្តំ, តំ តន្តិក្កមំ កញ្ចិ អវោក្កមិត្វាតិ ឯត្ថេវ វត្តុំ យុត្តំ. អញ្ញត្ថ បាឡិយា វត្តព្ពំ អញ្ញត្ថ កថនញ្ហិ តន្តិក្កមំ វោក្កមិត្វា កថនំ នាម. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘តថេវ វណ្ណិតុំ យុត្តរូបំ ហុត្វា អនុក្កមេន អាគតំ បាឡិំ បរិច្ចជិត្វា សំវណ្ណនតោ សីហឡដ្ឋកថាសុ អយុត្តដ្ឋានេ វណ្ណិតំ យថាឋានេយេវ វណ្ណនតោ ច វុត្តំ ‘តន្តិក្កមំ កញ្ចិ អវោក្កមិត្វា’’’តិ. តស្មា យថាវុត្តនយេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. កថំ បន វិត្ថារមគ្គស្ស សង្ខិបនេ វិនិច្ឆយោ ន ហីយតីតិ? អាហ ‘‘វិនិច្ឆយំ សព្ពមសេសយិត្វា’’តិ. សង្ខិបន្តោបិ បុនប្បុនំ វចនាទិមេវ សង្ខិបន្តោ, វិនិច្ឆយំ បន អដ្ឋកថាសុ សព្ពាសុបិ វុត្តំ សព្ពម្បិ អសេសយិត្វា, កិញ្ចិមត្តម្បិ អបរិហាបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តន្តិក្កមំ កញ្ចិ អវោក្កមិត្វាតិ កញ្ចិ បាឡិក្កមំ អនតិក្កមិត្វា, អនុក្កមេនេវ បាឡិំ វណ្ណយិស្សាមាតិ អត្ថោ.

សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថន្តិ វេរញ្ជកណ្ឌាទីសុ អាគតានំ ឈានកថាទីនំ សុត្តន្តវចនានំ សីហឡដ្ឋកថាសុ ‘‘សុត្តន្តិកានំ ភារោ’’តិ វត្វា អវណ្ណិតព្ពដ្ឋានំ អត្ថំ តំតំសុត្តានុរូបំ សព្ពសោ បរិទីបយិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. ហេស្សតីតិ ភវិស្សតិ, ករីយិស្សតីតិ វា អត្ថោ. ឯត្ថ ច បឋមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ ‘‘ភាសន្តរបរិច្ចាគាទិកំ ចតុព្ពិធំ កិច្ចំ និប្ផាទេត្វា សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ បរិទីបយន្តី អយំ វណ្ណនា ភវិស្សតី’’តិ វណ្ណនាវសេន សមានកត្តុកតា វេទិតព្ពា. បច្ឆិមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ បន ‘‘ហេដ្ឋា វុត្តភាសន្តរបរិច្ចាគាទិកំ កត្វា សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ បរិទីបយន្តី អយំ វណ្ណនា អម្ហេហិ ករីយិស្សតី’’តិ ឯវំ អាចរិយវសេន សមានកត្តុកតា វេទិតព្ពា.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

ពាហិរនិទានកថា

ឥទានិ ¶ សំវរវិនយបហានវិនយាទីសុ ពហូសុ វិនយេសុ អត្តនា ‘‘តំ វណ្ណយិស្សំ វិនយ’’ន្តិ ឯវំ សំវណ្ណេតព្ពភាវេន បដិញ្ញាតំ វិនយំ ទស្សេន្តោ អាហ តត្ថាតិអាទិ. តត្ថ តត្ថាតិ យថាវុត្តាសុ គាថាសុ. តាវ-សទ្ទោ បឋមន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ, តេន បឋមំ វិនយំ វវត្ថបេត្វា ¶ បច្ឆា តស្ស វណ្ណនំ ករិស្សាមាតិ ទីបេតិ. វវត្ថបេតព្ពោតិ និយមេតព្ពោ. តេនេតំ វុច្ចតីតិ យស្មា វវត្ថបេតព្ពោ, តេន ហេតុនា ឯតំ វិនយោ នាមាតិអាទិកំ និយាមកវចនំ វុច្ចតីតិ អត្ថោ. អស្សាតិ វិនយស្ស. មាតិកាតិ ឧទ្ទេសោ. សោ ហិ និទ្ទេសបទានំ ជននីឋានេ ឋិតត្តា មាតា វិយាតិ ‘‘មាតិកា’’តិ វុច្ចតិ.

ឥទានិ សំវណ្ណេតព្ពមត្ថំ មាតិកំ បដ្ឋបេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ វុត្តំ យេនាតិអាទិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯតំ តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតីតិអាទិនិទានវចនបដិមណ្ឌិតំ វិនយបិដកំ យេន បុគ្គលេន វុត្តំ, យស្មិំ កាលេ វុត្តំ, យស្មា ការណា វុត្តំ, យេន ធារិតំ, យេន ច អាភតំ, យេសុ បតិដ្ឋិតំ, ឯតំ យថាវុត្តវិធានំ វត្វា តតោ តេន សមយេនាតិអាទិបាឋស្ស អត្ថំ អនេកប្បការតោ ទស្សេន្តោ វិនយស្ស អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាមីតិ.

ឯត្ថ ច វុត្តំ យេន យទា យស្មាតិ ឥទំ វចនំ តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិអាទិនិទានវចនមត្តំ អបេក្ខិត្វា វត្តុកាមោបិ វិសុំ អវត្វា ‘‘និទានេន អាទិកល្យាណំ, ឥទមវោចាតិ និគមនេន បរិយោសានកល្យាណ’’ន្តិ វចនតោ និទាននិគមនានិបិ សត្ថុទេសនាយ អនុវិធានត្តា តទន្តោគធានេវាតិ និទានស្សាបិ វិនយបាឡិយំយេវ អន្តោគធត្តា វុត្តំ យេន យទា យស្មាតិ ឥទម្បិ វិនយបិដកសម្ពន្ធំយេវ កត្វា មាតិកំ ឋបេតិ. មាតិកាយ ហិ ឯតន្តិ វុត្តំ វិនយបិដកំយេវ សាមញ្ញតោ សព្ពត្ថ សម្ពន្ធមុបគច្ឆតិ.

ឥទានិ បន តំ វិសុំ នីហរិត្វា ទស្សេន្តោ តត្ថ វុត្តំ យេនាតិអាទិមាហ. តត្ថាតិ តេសុ មាតិកាបទេសុ. ឥទន្តិ តេន សមយេនាតិអាទិនិទានវចនំ. ហិ-សទ្ទោ យស្មាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, យស្មា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតិ, តស្មាតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតីតិ អត្តនា បច្ចក្ខំ កត្វា វុត្តវចនំ ន ហោតិ. អថ ¶ វា អត្តនោ បច្ចក្ខកាលេ ធរមានកាលេ វុត្តវចនំ ន ហោតិ. តទុភយេនាបិ ភគវតោ វុត្តវចនំ ន ហោតីតិ អត្ថោ.

បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា

បឋមមហាសង្គីតិ នាម ចេសាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ វត្តព្ពសម្បិណ្ឌនត្ថោ, ឧបញ្ញាសត្ថោ វា, ឧបញ្ញាសោតិ ច វាក្យារម្ភោ វុច្ចតិ. ឯសា ហិ គន្ថការានំ បកតិ, យទិទំ កិញ្ចិ វត្វា បុន អបរំ វត្តុមារភន្តានំ ច-សទ្ទប្បយោគោ. យថាបច្ចយំ តត្ថ តត្ថ ទេសិតត្តា វិប្បកិណ្ណានំ ធម្មវិនយានំ ¶ សភាគត្ថវសេន សង្គហេត្វា គាយនំ កថនំ សង្គីតិ, មហាវិសយត្តា បូជនីយត្តា ច មហតី សង្គីតិ មហាសង្គីតិ. ទុតិយាទិំ ឧបាទាយ ចេសា ‘‘បឋមមហាសង្គីតី’’តិ វុត្តា. និទទាតិ ទេសនំ ទេសកាលាទិវសេន អវិទិតំ វិទិតំ កត្វា និទស្សេតីតិ និទានំ, តត្ថ កោសល្លត្ថំ.

វេនេយ្យានំ មគ្គផលុប្បត្តិហេតុភូតាវ កិរិយា និប្បរិយាយេន ពុទ្ធកិច្ចន្តិ អាហ ‘‘ធម្មចក្កប្បវត្តនញ្ហិ អាទិំ កត្វា’’តិ. តត្ថ សតិបដ្ឋានាទិធម្មោ ឯវ បវត្តនដ្ឋេន ចក្កន្តិ ធម្មចក្កំ, ចក្កន្តិ វា អាណា, តំ ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មចក្កំ, ធម្មេន ញាយេន ចក្កន្តិបិ ធម្មចក្កំ. កតពុទ្ធកិច្ចេតិ និដ្ឋិតពុទ្ធកិច្ចេ ភគវតិ លោកនាថេតិ សម្ពន្ធោ. កុសិនារាយន្តិ សមីបត្ថេ ឯតំ ភុម្មវចនំ. ឧបវត្តនេ មល្លានំ សាលវនេតិ តស្ស នគរស្ស ឧបវត្តនភូតំ មល្លរាជូនំ សាលវនុយ្យានំ ទស្សេតិ. តត្ថ នគរំ បវិសន្តា ឧយ្យានតោ ឧបេច្ច វត្តន្តិ គច្ឆន្តិ ឯតេនាតិ ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ ឧយ្យានស្ស ច នគរស្ស ច មជ្ឈេ សាលវនំ វុច្ចតិ. កុសិនារាយ ហិ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយ តំ ឧយ្យានំ ហោតិ, តតោ ឧយ្យានតោ សាលវនរាជិវិរាជិតោ មគ្គោ បាចីនាភិមុខោ គន្ត្វា នគរស្ស ទក្ខិណទ្វារាភិមុខោ ឧត្តរេន និវត្តោ, តេន មគ្គេន មនុស្សា នគរំ បវិសន្តិ, តស្មា តំ ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ វុច្ចតិ. តត្ថ កិរ ឧបវត្តនេ អញ្ញមញ្ញសំសដ្ឋវិដបានំ សម្បន្នឆាយានំ សាលបន្តីនមន្តរេ ភគវតោ បរិនិព្ពានមញ្ចោ បញ្ញត្តោ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘យមកសាលានមន្តរេ’’តិ. ឧបាទីយតិ កម្មកិលេសេហីតិ ឧបាទិ, វិបាកក្ខន្ធា កដត្តា ច រូបំ. តទេវ កម្មកិលេសេហិ សម្មា អប្បហីនតាយ សេសោ, នត្ថិ ឯត្ថ ឧបាទិសេសោតិ អនុបាទិសេសា, និព្ពានធាតុ, តាយ. ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ¶ ចាយំ ករណនិទ្ទេសោ. បរិនិព្ពានេតិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ, បរិនិព្ពានហេតុ តស្មិំ ឋានេ សន្និបតិតានន្តិ អត្ថោ. សង្ឃស្ស ថេរោ ជេដ្ឋោ សង្ឃត្ថេរោ. ឯត្ថ ច សង្ឃសទ្ទស្ស ភិក្ខុសតសហស្សសទ្ទសាបេក្ខត្តេបិ គមកត្តា ថេរសទ្ទេន សមាសោ យថា ទេវទត្តស្ស គរុកុលន្តិ. អាយស្មា មហាកស្សបោ ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ សម្ពន្ធោ.

តថា ឧស្សាហំ ជននស្ស ការណមាហ សត្តាហបរិនិព្ពុតេតិអាទិ. សត្ត អហានិ សមាហដានិ សត្តាហំ, សត្តាហំ បរិនិព្ពុតស្ស អស្សាតិ សត្តាហបរិនិព្ពុតោ, សត្តាហបរិនិព្ពុតេ សុភទ្ទេន វុឌ្ឍបព្ពជិតេន វុត្តវចនមនុស្សរន្តោតិ សម្ពន្ធោ. អលំ, អាវុសោតិអាទិនា តេន វុត្តវចនំ ទស្សេតិ. តត្ថ អលន្តិ បដិក្ខេបវចនំ. តេន មហាសមណេនាតិ និស្សក្កេ ករណវចនំ, តតោ មហាសមណតោ សុដ្ឋុ មុត្តា មយន្តិ អត្ថោ, ឧបទ្ទុតា ច ហោម តទាតិ អធិប្បាយោ, ហោមាតិ វា អតីតត្ថេ វត្តមានវចនំ, អហុម្ហាតិ អត្ថោ. ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតីតិ តិដ្ឋតិ ឯត្ថ ផលំ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ¶ ឋានំ, ហេតុ. ខោតិ អវធារណេ, ឯតំ ការណំ វិជ្ជតេវ, នោ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. កិំ តំ ការណន្តិ? អាហ យំ បាបភិក្ខូតិអាទិ. ឯត្ថ យន្តិ និបាតមត្តំ, ការណនិទ្ទេសោ វា, យេន ការណេន អន្តរធាបេយ្យុំ, តទេតំ ការណំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. អតីតោ អតិក្កន្តោ សត្ថា ឯត្ថ, ឯតស្សាតិ វា អតីតសត្ថុកំ, បាវចនំ. បធានំ វចនំ បាវចនំ, ធម្មវិនយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បក្ខំ លភិត្វាតិ អលជ្ជីបក្ខំ លភិត្វា. ន ចិរស្សេវាតិ ន ចិរេនេវ. យាវ ច ធម្មវិនយោ តិដ្ឋតីតិ យត្តកំ កាលំ ធម្មោ ច វិនយោ ច លជ្ជីបុគ្គលេសុ តិដ្ឋតិ.

វុត្តញ្ហេតំ ភគវតាតិ បរិនិព្ពានមញ្ចេ និបន្នេន ភគវតា វុត្តន្តិ អត្ថោ. ទេសិតោ បញ្ញត្តោតិ សុត្តាភិធម្មបិដកសង្គហិតស្ស ធម្មស្ស ចេវ វិនយបិដកសង្គហិតស្ស វិនយស្ស ច អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា. តស្សេវ បការតោ ញាបនំ អសង្ករតោ ឋបនំ បញ្ញាបនំ. សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថាតិ សោ ធម្មវិនយោ តុម្ហាកំ មមច្ចយេន សត្ថា មយិ បរិនិព្ពុតេ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ. សាសនន្តិ បរិយត្តិបដិបត្តិបដិវេធវសេន តិវិធំ សាសនំ, និប្បរិយាយតោ បន សត្តត្តិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា. អទ្ធនិយន្តិ អទ្ធានក្ខមំ, តទេវ ចិរដ្ឋិតិកំ អស្ស ភវេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ.

ឥទានិ ¶ សម្មាសម្ពុទ្ធេន អត្តនោ កតំ អនុគ្គហវិសេសំ វិភាវេន្តោ អាហ យញ្ចាហំ ភគវតាតិអាទិ. តត្ថ យញ្ចាហន្តិ ឯតស្ស អនុគ្គហិតោតិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. តត្ថ យន្តិ យស្មា, យេន ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. កិរិយាបរាមសនំ វា ឯតំ, តេន អនុគ្គហិតោតិ ឯត្ថ អនុគ្គហណំ បរាមសតិ. ធារេស្សសីតិអាទិកំ ភគវតា មហាកស្សបត្ថេរេន សទ្ធិំ ចីវរបរិវត្តនំ កាតុកាមេន វុត្តវចនំ. ធារេស្សសិ បន មេ ត្វំ កស្សបាតិ ‘‘កស្សប, ត្វំ ឥមានិ បរិភោគជិណ្ណានិ បំសុកូលានិ បារុបិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ វទតិ, តញ្ច ខោ ន កាយពលំ សន្ធាយ, បដិបត្តិបូរណំ បន សន្ធាយ ឯវមាហ. សាណានិ បំសុកូលានីតិ មតកឡេវរំ បលិវេឋេត្វា ឆឌ្ឌិតានិ តុម្ពមត្តេ កិមយោ បប្ផោដេត្វា គហិតានិ សាណវាកមយានិ បំសុកូលចីវរានិ. រថិកាទីនំ យត្ថ កត្ថចិ បំសូនំ ឧបរិ ឋិតត្តា អព្ភុគ្គតដ្ឋេន តេសុ កូលមិវាតិ បំសុកូលំ. អថ វា បំសុ វិយ កុច្ឆិតភាវំ ឧលតិ គច្ឆតីតិ បំសុកូលន្តិ បំសុកូលសទ្ទស្ស អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. និព្ពសនានីតិ និដ្ឋិតវសនកិច្ចានិ, បរិភោគជិណ្ណានីតិ អត្ថោ. ឯកមេវ តំ ចីវរំ អនេកាវយវត្តា ពហុវចនំ កតំ. សាធារណបរិភោគេនាតិ អត្តនា សមានបរិភោគេន, សាធារណបរិភោគេន ច សមសមដ្ឋបនេន ច អនុគ្គហិតោតិ សម្ពន្ធោ.

ឥទានិ ¶ នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាប្បភេទេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមដ្ឋបនត្ថាយ ភគវតា វុត្តំ កស្សបសំយុត្តេ (សំ. និ. ២.១៥២) អាគតំ បាឡិំ បេយ្យាលមុខេន អាទិគ្គហណេន ច សង្ខិបិត្វា ទស្សេន្តោ អាហ អហំ, ភិក្ខវេតិអាទិ. តត្ថ យាវទេ អាកង្ខាមីតិ យាវទេវ អាកង្ខាមិ, យត្តកំ កាលំ ឥច្ឆាមីតិ អត្ថោ, ‘‘យាវទេវា’’តិបិ បាឋោ. នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាប្បភេទេតិ ឯត្ថ នវានុបុព្ពវិហារោ នាម អនុបដិបាដិយា សមាបជ្ជិតព្ពភាវតោ ឯវំសញ្ញិតា និរោធសមាបត្តិយា សហ អដ្ឋ រូបារូបសមាបត្តិយោ. ឆឡភិញ្ញា នាម អាសវក្ខយញាណេន សទ្ធិំ បញ្ចាភិញ្ញាយោ. អត្តនា សមសមដ្ឋបនេនាតិ ‘‘អហំ យត្តកំ កាលំ យត្តកេ សមាបត្តិវិហារេ អភិញ្ញាយោ ច វឡញ្ជេមិ, តថា កស្សបោបី’’តិ ឯវំ យថាវុត្តឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមំ កត្វា ឋបនេន, ឥទញ្ច ឧត្តរិមនុស្សធម្មសាមញ្ញេន ថេរស្ស បសំសាមត្តេន វុត្តំ, ន ¶ ភគវតា សទ្ធិំ សព្ពថា សមតាយ. ភគវតោ ហិ គុណវិសេសំ ឧបាទាយ សាវកា បច្ចេកពុទ្ធា ច កលម្បិ កលភាគម្បិ ន ឧបេន្តិ, តស្ស កិមញ្ញំ អាណណ្យំ ភវិស្សតិ អញ្ញត្រ ធម្មវិនយសង្គាយនាតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ តស្សាតិ តស្ស អនុគ្គហស្ស, តស្ស មេតិ វា អត្ថោ គហេតព្ពោ. បោត្ថកេសុ ហិ កេសុចិ ‘‘តស្ស មេ’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ. អាណណ្យំ អណណភាវោ. សកកវចឥស្សរិយានុប្បទានេនាតិ ឯត្ថ ចីវរស្ស និទស្សនវសេន កវចស្សេវ គហណំ កតំ, សមាបត្តិយា និទស្សនវសេន ឥស្សរិយំ គហិតំ.

ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ បាឡិយា វិភាវេន្តោ អាហ យថាហាតិអាទិ. តត្ថ ឯកមិទាហន្តិ ឯត្ថ ឥទន្តិ និបាតមត្តំ. ឯកំ សមយន្តិ ឯកស្មិំ សមយេតិ អត្ថោ. បាវាយាតិ បាវានគរតោ. អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោតិ ទីឃមគ្គប្បដិបន្នោ. ទីឃបរិយាយោ ហេត្ថ អទ្ធានសទ្ទោ. សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពន្តិ បញ្ចសតិកក្ខន្ធកេ អាគតំ សុភទ្ទកណ្ឌំ ឥធ អានេត្វា វិត្ថារេតព្ពំ.

តតោ បរន្តិ សុភទ្ទកណ្ឌតោ បរំ. សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពន្តិ ឥមិនា ‘‘យំ ន ឥច្ឆិស្សាម, ន តំ ករិស្សាមា’’តិ ឯតំ បរិយន្តំ សុភទ្ទកណ្ឌបាឡិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អវសេសំ ឧស្សាហជននប្បការប្បវត្តំ បាឡិមេវ ទស្សេន្តោ ហន្ទ មយំ អាវុសោតិអាទិមាហ. តត្ថ បុរេ អធម្មោ ទិប្បតីតិ ឯត្ថ ‘‘អធម្មោ នាម ទសកុសលកម្មបថបដិបក្ខភូតោ អធម្មោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វុត្តំ. ធម្មសង្គហណត្ថំ ឧស្សាហជននប្បសង្គត្តា បន ធម្មវិនយានំ អសង្គាយនហេតុទោសគណោ សម្ភវតិ, សោ ឯវ ឯត្ថ អធម្មោ ទិប្បតិ តប្បដិបក្ខោ ធម្មោ ច បដិពាហីយតីតិ វត្តព្ពំ. អបិ ច ‘‘អធម្មវាទិនោ ពលវន្តោ ហោន្តិ ធម្មវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តី’’តិ វុច្ចមានត្តា យេន អធម្មេន តេ សុភទ្ទវជ្ជិបុត្តកាទយោ អធម្មវាទិនោ, យេន ច ធម្មេន ឥតរេ ធម្មវាទិនោវ ហោន្តិ. តេយេវ ឥធ ‘‘អធម្មោ’’ ¶ ‘‘ធម្មោ’’តិ ច វត្តព្ពា. តស្មា សីលវិបត្តិអាទិហេតុកោ បាបិច្ឆតាទិទោសគណោ អធម្មោ, តប្បដិបក្ខោ សីលសម្បទាទិហេតុកោ អប្បិច្ឆតាទិគុណសមូហោ ធម្មោតិ ច គហេតព្ពំ. បុរេ ទិប្បតីតិ អបិ នាម ទិប្បតិ. អថ វា យាវ អធម្មោ ធម្មំ បដិពាហិតុំ សមត្ថោ ហោតិ, តតោ បុរេតរមេវាតិ ¶ អត្ថោ. ទិប្បតីតិ ទិប្បិស្សតិ. បុរេសទ្ទយោគេន ហិ អនាគតត្ថេ អយំ វត្តមានប្បយោគោ, យថា បុរា វស្សតិ ទេវោតិ. អវិនយោតិ បហានវិនយាទីនំ បដិបក្ខភូតោ អវិនយោ.

តេន ហីតិ ឧយ្យោជនត្ថេ និបាតោ. សកលនវង្គសត្ថុសាសនបរិយត្តិធរេតិ សកលំ សុត្តគេយ្យាទិនវង្គំ ឯត្ថ, ឯតស្ស វា អត្ថីតិ សកលនវង្គំ, សត្ថុសាសនំ. អត្ថកាមេន បរិយាបុណិតព្ពតោ ទិដ្ឋធម្មិកាទិបុរិសត្ថបរិយត្តិភាវតោ ច ‘‘បរិយត្តី’’តិ តីណិ បិដកានិ វុច្ចន្តិ, តំ សកលនវង្គសត្ថុសាសនសង្ខាតំ បរិយត្តិំ ធារេន្តីតិ សកលនវង្គសត្ថុសាសនបអយត្តិធរា, តាទិសេតិ អត្ថោ. សមថភាវនាសិនេហាភាវេន សុក្ខា លូខា អសិនិទ្ធា វិបស្សនា ឯតេសន្តិ សុក្ខវិបស្សកា. តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរេតិ តិណ្ណំ បិដកានំ សមាហារោ តិបិដកំ, តទេវ នវង្គាទិវសេន អនេកភេទភិន្នំ សព្ពំ បរិយត្តិប្បភេទំ ធារេន្តីតិ តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរា.

កិស្ស បនាតិ កស្មា បន. សិក្ខតីតិ សេក្ខោ. តមេវាហ ‘‘សករណីយោ’’តិ. ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចស្ស អបរិយោសិតត្តា សកិច្ចោតិ អត្ថោ. អស្សាតិ អនេន. ពហុការត្តាតិ ពហុបការត្តា. អស្សាតិ ភវេយ្យ. អតិវិយ វិស្សត្ថោតិ អតិវិយ វិស្សាសិកោ. នន្តិ អានន្ទត្ថេរំ ឱវទតីតិ សម្ពន្ធោ. អានន្ទត្ថេរស្ស កទាចិ អសញ្ញតាយ នវកាយ សទ្ធិវិហារិកបរិសាយ ជនបទចារិកាចរណំ, តេសញ្ច សទ្ធិវិហារិកានំ ឯកក្ខណេ ឧប្បព្ពជ្ជនញ្ច បដិច្ច មហាកស្សបត្ថេរោ តំ និគ្គណ្ហន្តោ ឯវមាហ ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ. ឯត្ថ ច វា-សទ្ទោ បទបូរណោ, អយំ កុមារោ អត្តនោ បមាណំ ន បដិជានាតីតិ ថេរំ តជ្ជេន្តោ អាហ. តត្រាតិ ឯវំ សតិ.

កិញ្ចាបិ សេក្ខោតិ ឥទំ ន សេក្ខានំ អគតិគមនសព្ភាវេន វុត្តំ, អសេក្ខានញ្ញេវ បន ឧច្ចិនិត្វា គហិតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តស្មា ‘‘កិញ្ចាបិ សេក្ខោ, តថាបិ ថេរោ អាយស្មន្តម្បិ អានន្ទំ ឧច្ចិនតូ’’តិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ, ន បន កិញ្ចាបិ សេក្ខោ, តថាបិ អភព្ពោ អគតិំ គន្តុន្តិ យោជេតព្ពំ. អភព្ពោតិអាទិ បនស្ស សភាវកថនំ. តត្ថ ¶ ឆន្ទាតិ ឆន្ទេន សិនេហេន. អគតិំ គន្តុន្តិ អកត្តព្ពំ កាតុំ. បរិយត្តោតិ អធីតោ ឧគ្គហិតោ.

រាជគហំ ¶ ខោ មហាគោចរន្តិ ឯត្ថ គាវោ ចរន្តិ ឯត្ថាតិ គោចរោ, គុន្នំ គោចរដ្ឋានំ. គោចរោ វិយាតិ គោចរោ, ភិក្ខាចរណដ្ឋានំ. សោ មហន្តោ អស្សាតិ មហាគោចរំ, រាជគហំ. ឧក្កោដេយ្យាតិ និវារេយ្យ.

សត្តសុ សាធុកីឡនទិវសេសូតិ ឯត្ថ សំវេគវត្ថុំ កិត្តេត្វា កិត្តេត្វា សាធុកំ ឯវ បូជាវសេន កីឡនតោ សាធុកីឡនំ. ឧបកដ្ឋាតិ អាសន្នា. វស្សំ ឧបនេតិ ឧបគច្ឆតិ ឯត្ថាតិ វស្សូបនាយិកា.

តត្រ សុទន្តិ តស្សំ សាវត្ថិយំ, សុទន្តិ និបាតមត្តំ. ឧស្សន្នធាតុកន្តិ ឧបចិតបិត្តសេម្ហាទិធាតុកំ. សមស្សាសេតុន្តិ សន្តប្បេតុំ. ទុតិយទិវសេតិ ជេតវនវិហារំ បវិដ្ឋទិវសតោ ទុតិយទិវសេតិ វទន្តិ. វិរិច្ចតិ ឯតេនាតិ វិរេចនំ. ឱសធបរិភាវិតំ ខីរមេវ វិរេចនន្តិ ខីរវិរេចនំ. យំ សន្ធាយាតិ យំ ភេសជ្ជបានំ សន្ធាយ វុត្តំ. ភេសជ្ជមត្តាតិ អប្បមត្តកំ ភេសជ្ជំ. អប្បត្ថោ ហិ អយំ មត្តា-សទ្ទោ មត្តា សុខបរិច្ចាគាតិអាទីសុ (ធ. ប. ២៩០) វិយ.

ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណន្តិ ឯត្ថ ខណ្ឌន្តិ ឆិន្នំ, ផុល្លន្តិ ភិន្នំ, តេសំ បដិសង្ខរណំ អភិនវករណំ.

បរិច្ឆេទវសេន វេទិយតិ ទិស្សតីតិ បរិវេណំ. តត្ថាតិ តេសុ វិហារេសុ ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណន្តិ សម្ពន្ធោ. បឋមំ មាសន្តិ វស្សានស្ស បឋមំ មាសំ, អច្ចន្តសំយោគេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. សេនាសនវត្តានំ ពហូនំ បញ្ញត្តត្តា, សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២៩៤ អាទយោ) សេនាសនបដិពទ្ធានំ ពហូនំ កម្មានំ វិហិតត្តា ‘‘ភគវតា…បេ… វណ្ណិត’’ន្តិ វុត្តំ.

ទុតិយទិវសេតិ ‘‘ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណំ ករោមា’’តិ ចិន្តិតទិវសតោ ទុតិយទិវសេ. វស្សូបនាយិកទិវសេយេវ តេ ឯវំ ចិន្តេសុំ. សិរិយា និកេតនមិវាតិ សិរិយា និវាសនដ្ឋានំ វិយ. ឯកស្មិំ បានីយតិត្ថេ សន្និបតន្តា បក្ខិនោ វិយ សព្ពេសំ ជនានំ ចក្ខូនិ មណ្ឌបេយេវ និបតន្តីតិ វុត្តំ ‘ឯកនិបាតតិត្ថមិវ ច ទេវមនុស្សនយនវិហង្គាន’’ន្តិ. លោករាមណេយ្យកន្តិ លោកេ រមណីយភាវំ, រមណំ អរហតីតិ វា លោករាមណេយ្យកំ ¶ . ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌន្តិ ទដ្ឋព្ពេសុ សារំ ទដ្ឋព្ពសារំ, តតោ វិប្បសន្នន្តិ ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌំ. អថ វា ទដ្ឋព្ពោ សារភូតោ វិសិដ្ឋតរោ មណ្ឌោ ¶ មណ្ឌនំ អលង្ការោ ឯតស្សាតិ ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌោ, មណ្ឌបោ. មណ្ឌំ សូរិយរស្មិំ បាតិ និវារេតីតិ មណ្ឌបោ. វិវិធានិ កុសុមទាមានិ ចេវ មុត្តោលម្ពកានិ ច វិនិគ្គលន្តំ វមេន្តំ និក្ខាមេន្តមិវ ចារុ សោភនំ វិតានំ ឯត្ថាតិ វិវិធកុសុមទាមោលម្ពកវិនិគ្គលន្តចារុវិតានោ. នានាបុប្ផូបហារវិចិត្តសុបរិនិដ្ឋិតភូមិកម្មត្តា ឯវ ‘‘រតនវិចិត្តមណិកោដ្ដិមតលមិវា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច មណិយោ កោដ្ដេត្វា កតតលំ មណិកោដ្ដិមតលំ នាម, តមិវាតិ វុត្តំ ហោតិ. អាសនារហន្តិ និសីទនារហំ. ទន្តខចិតន្តិ ទន្តេហិ ខចិតំ.

អាវជ្ជេសីតិ ឧបនាមេសិ. អនុបាទាយាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន កញ្ចិ ធម្មំ អគ្គហេត្វា. កថាទោសោតិ កថាយ អសច្ចំ នាម នត្ថិ.

យថាវុឌ្ឍន្តិ វុឌ្ឍបដិបាដិំ អនតិក្កមិត្វា. ឯកេតិ មជ្ឈិមភាណកានំយេវ ឯកេ. បុព្ពេ វុត្តម្បិ ហិ សព្ពំ មជ្ឈិមភាណកា វទន្តិយេវាតិ វេទិតព្ពំ. ទីឃភាណកា បន ‘‘បទសាវ ថេរោ សន្និបាតមាគតោ’’តិ វទន្តិ. តេសុ កេចិ ‘‘អាកាសេនា’’តិ, ‘‘តេ សព្ពេបិ តថា តថា អាគតទិវសានម្បិ អត្ថិតាយ ឯកមេកំ គហេត្វា តថា តថា វទិំសូ’’តិ វទន្តិ.

កំ ធុរំ កត្វាតិ កំ ជេដ្ឋកំ កត្វា. ពីជនិំ គហេត្វាតិ ឯត្ថ ពីជនីគហណំ បរិសាយ ធម្មកថិកានំ ហត្ថកុក្កុច្ចវិនោទនមុខវិការបដិច្ឆាទនត្ថំ ធម្មតាវសេន អាចិណ្ណន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ ហិ អច្ចន្តសញ្ញតប្បត្តា ពុទ្ធាបិ សាវកាបិ ធម្មកថិកានំ ធម្មតាទស្សនត្ថមេវ ចិត្តពីជនិំ គណ្ហន្តិ. បឋមំ, អាវុសោ ឧបាលិ, បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្តន្តិ ឯត្ថ កថំ សង្គីតិយា បុព្ពេ បឋមភាវោ សិទ្ធោតិ? បាតិមោក្ខុទ្ទេសានុក្កមាទិនា បុព្ពេ បឋមភាវស្ស សិទ្ធត្តា. យេភុយ្យេន ហិ តីណិ បិដកានិ ភគវតោ ធរមានកាលេយេវ ឥមិនា អនុក្កមេន សជ្ឈាយិតានិ, តេនេវ កមេន បច្ឆាបិ សង្គីតានិ វិសេសតោ វិនយាភិធម្មបិដកានីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កិស្មិំ វត្ថុស្មិន្តិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ. អន្តរា ច, ភន្តេ, រាជគហំ អន្តរា ច នាឡន្ទន្តិ រាជគហស្ស ច នាឡន្ទាយ ច អន្តរា, វិវរេ មជ្ឈេតិ អត្ថោ. អន្តរា-សទ្ទេន បន យុត្តត្តា ¶ ឧបយោគវចនំ កតំ. រាជាគារកេតិ រញ្ញោ កីឡនត្ថាយ កតេ អគារកេ. អម្ពលដ្ឋិកាយន្តិ រញ្ញោ ឯវំនាមកំ ឧយ្យានំ. កេន សទ្ធិន្តិ ឥធ កស្មា វុត្តន្តិ? យស្មា បនេតំ ន ភគវតា ឯវ វុត្តំ, រញ្ញាបិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ វុត្តមត្ថិ, តស្មា ‘‘កមារព្ភា’’តិ អវត្វា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វេទេហិបុត្តេនាតិ អយំ កោសលរញ្ញោ ធីតាយ បុត្តោ, ន វិទេហរញ្ញោ ធីតាយ. យស្មា មាតា បនស្ស បណ្ឌិតា, តស្មា សា វេទេន ញាណេន ឦហតិ ឃដតិ វាយមតីតិ ‘‘វេទេហី’’តិ បាកដនាមា ជាតាតិ វេទិតព្ពា.

ឯវំ ¶ និមិត្តបយោជនកាលទេសទេសកការកករណប្បការេហិ បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តត្ថ វវត្ថាបិតេសុ ធម្មវិនយេសុ នានប្បការកោសល្លត្ថំ ឯកវិធាទិភេទេ ទស្សេតុំ តទេតំ សព្ពម្បីតិអាទិមាហ. តត្ថ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិន្តិ ឯត្ថ អនាវរណញាណបទដ្ឋានំ មគ្គញាណំ, មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច អនាវរណញាណំ ‘‘សម្មាសម្ពោធី’’តិ វុច្ចតិ. បច្ចវេក្ខន្តេន វាតិ ឧទានាទិវសេន បវត្តធម្មំ សន្ធាយាហ. វិមុត្តិរសន្តិ អរហត្តផលស្សាទំ, វិមុត្តិសម្បត្តិកំ វា អគ្គផលនិប្ផាទនតោ, វិមុត្តិកិច្ចំ វា កិលេសានំ អច្ចន្តវិមុត្តិសម្បាទនតោ. អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ ធម្មោតិ ឯត្ថ យទិបិ ធម្មោ ឯវ វិនយោបិ បរិយត្តិយាទិភាវតោ, តថាបិ វិនយសទ្ទសន្និធានេន ភិន្នាធិករណភាវេន បយុត្តោ ធម្ម-សទ្ទោ វិនយតន្តិវិរហិតំ តន្តិំ ទីបេតិ, យថា បុញ្ញញាណសម្ភារោ គោពលិពទ្ទន្តិអាទិ.

អនេកជាតិសំសារន្តិ ឥមិស្សា គាថាយ អយំ សង្ខេបត្ថោ – អហំ ឥមស្ស អត្តភាវគេហស្ស ការកំ តណ្ហាវឌ្ឍកិំ គវេសន្តោ យេន ញាណេន តំ ទដ្ឋុំ សក្កា, តំ ពោធិញាណំ អនិព្ពិសំ អលភន្តោ ឯវ អភិនីហារតោ បភុតិ ឯត្តកំ កាលំ អនេកជាតិសតសហស្សសង្ខ្យំ ឥមំ សំសារវដ្ដំ សន្ធាវិស្សំ សំសរិំ, យស្មា ជរាព្យាធិមរណមិស្សតាយ ជាតិ នាមេសា បុនប្បុនំ ឧបគន្តុំ ទុក្ខា, ន ច សា តស្មិំ អទិដ្ឋេ និវត្តតិ, តស្មា តំ គវេសន្តោ សន្ធាវិស្សន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋោសីតិ ឥទានិ មយា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈន្តេន ទិដ្ឋោ អសិ. បុន គេហន្តិ បុន ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ មម គេហំ. ន កាហសីតិ ន ករិស្សសិ. ការណមាហ សព្ពា តេតិអាទិ. តវ សព្ពា អវសេសកិលេសផាសុកា មយា ភគ្គា. ឥមស្ស តយា កតស្ស អត្តភាវគេហស្ស អវិជ្ជាសង្ខាតំ កូដំ កណ្ណិកមណ្ឌលំ ¶ វិសង្ខតំ វិទ្ធំសិតំ. វិសង្ខារំ និព្ពានំ អារម្មណករណវសេន គតំ មម ចិត្តំ. អហញ្ច តណ្ហានំ ខយសង្ខាតំ អរហត្តមគ្គផលំ អជ្ឈគា បត្តោស្មីតិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘វិសង្ខារគតំ ចិត្តមេវ តណ្ហានំ ខយំ អជ្ឈគា’’តិ ឯវម្បិ អត្ថំ វទន្តិ.

កេចីតិ ខន្ធកភាណកា. បាដិបទទិវសេតិ ឥទំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នាតិ ឯតេន សម្ពន្ធិតព្ពំ, ន សព្ពញ្ញុភាវប្បត្តស្សាតិ ឯតេន. សោមនស្សមយញាណេនាតិ សោមនស្សសម្បយុត្តញាណេន. អាមន្តយាមីតិ និវេទយាមិ, ពោធេមីតិ អត្ថោ. អន្តរេតិ អន្តរាឡេ, វេមជ្ឈេតិ អត្ថោ.

សុត្តន្តបិដកន្តិ យថា កម្មមេវ កម្មន្តំ, ឯវំ សុត្តមេវ សុត្តន្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អសង្គីតន្តិ សង្គីតិក្ខន្ធក (ចូឡវ. ៤៣៧ អាទយោ) កថាវត្ថុប្បករណាទិកំ. សោឡសហិ វារេហិ ¶ ឧបលក្ខិតត្តា ‘‘សោឡស បរិវារា’’តិ វុត្តំ. តថា ហិ បរិវារបាឡិយំ (បរិ. ១ អាទយោ) បឋមំ បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្តន្តិអាទិនា វុត្តំ. បញ្ញត្តិវារោ កថាបត្តិវារោ វិបត្តិវារោ សង្គហវារោ សមុដ្ឋានវារោ អធិករណវារោ សមថវារោ សមុច្ចយវារោតិ ឥមេ អដ្ឋ វារា, តទនន្តរំ ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវនបច្ចយា បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ (បរិ. ១៨៨) ឯវំ បច្ចយមត្តវិសេសេន បុន វុត្តា តេយេវ អដ្ឋ វារា ចាតិ ឥមេសំ សោឡសន្នំ វារានំ វសេន ភិក្ខុវិភង្គស្ស ច ភិក្ខុនីវិភង្គស្ស ច បកាសិតត្តា សោឡសហិ វារេហិ ឧបលក្ខិតោ បរិវារោ ‘‘សោឡសបរិវារោ’’តិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

ទឡ្ហីកម្មសិថិលករណប្បយោជនាតិ ឥទំ លោកវជ្ជបណ្ណត្តិវជ្ជេសុ យថាក្កមំ យោជេតព្ពំ. សញ្ញមវេលំ អភិភវិត្វា បវត្តោ អាចារោ អជ្ឈាចារោ, វីតិក្កមោ. តេនាតិ វិវិធនយត្តាទិហេតុនា. ឯតន្តិ វិវិធវិសេសនយត្តាតិអាទិគាថាវចនំ. ឯតស្សាតិ វិនយស្ស.

ឥតរំ បនាតិ សុត្តំ. អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទេតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថេ លោកិយលោកុត្តរាទិអត្ថេ ច សង្គណ្ហាតិ. វេនេយជ្ឈាសយានុលោមេន វុត្តត្តាតិ វិនយំ វិយ ឥស្សរភាវតោ អាណាបតិដ្ឋាបនវសេន អទេសេត្វា វេនេយ្យានំ អជ្ឈាសយានុលោមេន ចរិតានុរូបំ វុត្តត្តា. អនុបុព្ពសិក្ខាទិវសេន អទេសេត្វា វេនេយ្យានំ ¶ កាលន្តរេ អភិនិព្ពត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សស្សមិវ ផល’’ន្តិ. ឧបាយសមង្គីនំយេវ និប្បជ្ជនភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ធេនុ វិយ ខីរ’’ន្តិ អាហ. ន ហិ ធេនុំ វិសាណាទីសុ, អកាលេ វា អវិជាតំ វា ទោហន្តោ ខីរំ បដិលភតិ.

យន្តិ យស្មា. ឯត្ថាតិ អភិធម្មេ. អភិធម្មេតិ សុបិនន្តេន សុក្កវិស្សដ្ឋិយា អនាបត្តិភាវេបិ អកុសលចេតនា ឧបលព្ភតីតិអាទិនា វិនយបញ្ញត្តិយា សង្ករវិរហិតេ ធម្មេ, ‘‘បុព្ពាបរវិរោធាភាវតោ សង្ករវិរហិតេ ធម្មេ’’តិបិ វទន្តិ. អារម្មណាទីហីតិ អារម្មណសម្បយុត្តកម្មទ្វារបដិបទាទីហិ. លក្ខណីយត្តាតិ សញ្ជានិតព្ពត្តា. យំ បនេត្ថ អវិសិដ្ឋន្តិ ឯត្ថ វិនយបិដកន្តិអាទីសុ តីសុ សទ្ទេសុ យំ អវិសិដ្ឋំ សមានំ, តំ បិដកសទ្ទន្តិ អត្ថោ. មា បិដកសម្បទានេនាតិ បាឡិសម្បទានវសេន មា គណ្ហិត្ថាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាវុត្តេនាតិ ឯវំ ទុវិធត្ថេនាតិអាទិនា វុត្តប្បការេន.

ទេសនាសាសនកថាភេទន្តិ ឯត្ថ ទេសនាភេទំ សាសនភេទំ កថាភេទន្តិ ភេទសទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. ភេទន្តិ ច នានត្តន្តិ អត្ថោ. តេសូតិ បិដកេសុ. សិក្ខា ច បហានានិ ច គម្ភីរភាវោ ¶ ច សិក្ខាបហានគម្ភីរភាវោ, តញ្ច យថារហំ បរិទីបយេតិ អត្ថោ. បរិយត្តិភេទន្តិ បរិយាបុណនភេទំ វិភាវយេតិ សម្ពន្ធោ. យហិំ យស្មិំ វិនយាទិកេ យំ សម្បត្តិញ្ច វិបត្តិញ្ច យថា បាបុណាតិ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេតិ សម្ពន្ធោ. អថ វា យំ បរិយត្តិភេទំ សម្បត្តិំ វិបត្តិញ្ច យហិំ យថា បាបុណាតិ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេតិ យោជេតព្ពំ. បរិទីបនា វិភាវនា ចាតិ ហេដ្ឋា គាថាសុ វុត្តស្ស អនុរូបតោ វុត្តំ, អត្ថតោ បន ឯកមេវ.

អាណារហេនាតិ អាណំ បណេតុំ អរហតីតិ អាណារហោ, ភគវា សម្មាសម្ពុទ្ធត្តា. សោ ហិ មហាការុណិកតាយ ច អវិបរីតតោ ទេសកភាវេន បមាណវចនត្តា ច អាណំ បណេតុំ អរហតិ. វោហារបរមត្ថានម្បិ សម្ភវតោ អាហ ‘‘អាណាពាហុល្លតោ’’តិ. ឥតោ បរេសុបិ ឯសេវ នយោ. បឋមន្តិ វិនយបិដកំ. បចុរាបរាធា សេយ្យសកត្ថេរាទយោ. តេ ហិ ទោសពាហុល្លតោ ‘‘បចុរាបរាធា’’តិ វុត្តា ¶ . បចុរោ ពហុកោ ពហុលោ អបរាធោ ទោសោ វីតិក្កមោ យេសន្តេ បចុរាបរាធា. អនេកជ្ឈាសយាតិអាទីសុ អាសយោវ អជ្ឈាសយោ, សោ ច អត្ថតោ ទិដ្ឋិ ញាណញ្ច. ចរិយាតិ រាគចរិយាទិកា ឆ មូលចរិយា. អថ វា ចរិយាតិ ចរិតំ, តំ សុចរិតទុច្ចរិតវសេន ទុវិធំ. អធិមុត្តិ នាម សត្តានំ បុព្ពបរិចយវសេន អភិរុចិ, សា ទុវិធា ហីនបណីតភេទេន. យថានុលោមន្តិ អជ្ឈាសយាទីនំ អនុរូបំ. យថាធម្មន្តិ ធម្មសភាវានុរូបំ.

សំវរាសំវរោតិ ឯត្ថ ខុទ្ទកោ មហន្តោ ច សំវរោតិ អត្ថោ. វុឌ្ឍិអត្ថោ ហេត្ថ អ-ការោ. ទិដ្ឋិវិនិវេឋនាតិ ទិដ្ឋិយា វិមោចនំ. សុត្តន្តបាឡិយំ វិវិច្ចេវ កាមេហីតិអាទិនា (ទី. និ. ១.២២៦; សំ. និ. ២.១៥២) សមាធិទេសនាពាហុល្លតោ សុត្តន្តបិដកេ ‘‘អធិចិត្តសិក្ខា’’តិ វុត្តំ. វីតិក្កមប្បហានំ កិលេសានន្តិ សំកិលេសធម្មានំ, កម្មកិលេសានំ វា យោ កាយវចីទ្វារេហិ វីតិក្កមោ, តស្ស បហានំ. អនុសយវសេន សន្តានមនុវត្តន្តា កិលេសា បរិយុដ្ឋិតាបិ សីលភេទវសេន វីតិក្កមិតុំ ន លភន្តីតិ អាហ ‘‘វីតិក្កមបដិបក្ខត្តា សីលស្សា’’តិ. បរិយុដ្ឋានប្បហានន្តិ ឱកាសទានវសេន ចិត្តេ កុសលប្បវត្តិំ បរិយាទិយិត្វា សមុប្បត្តិវសេន ឋានំ បរិយុដ្ឋានំ, តស្ស បហានំ. អនុសយប្បហានន្តិ អរិយមគ្គេន អប្បហីនភាវេន សន្តានេ ការណលាភេ ឧប្បជ្ជនារហា ថាមគតា កាមរាគាទយោ សត្ត កិលេសា សន្តានេ អនុ អនុ សយនតោ អនុសយា នាម, តេសំ បហានំ.

តទង្គប្បហានន្តិ តេន តេន ទានសីលាទិកុសលង្គេន តស្ស តស្ស អកុសលង្គស្ស បហានំ តទង្គប្បហានំ. ទុច្ចរិតសំកិលេសស្ស បហានន្តិ កាយវចីទុច្ចរិតមេវ យត្ថ ឧប្បជ្ជតិ, តំ សន្តានំ សម្មា ¶ កិលេសេតិ ឧបតាបេតីតិ សំកិលេសោ, តស្ស តទង្គវសេន បហានំ. សមាធិស្ស កាមច្ឆន្ទបដិបក្ខត្តា សុត្តន្តបិដកេ តណ្ហាសំកិលេសស្ស បហានំ វុត្តំ. អត្តាទិសុញ្ញសភាវធម្មប្បកាសនតោ អភិធម្មបិដកេ ទិដ្ឋិសំកិលេសស្ស បហានំ វុត្តំ.

ឯកមេកស្មិញ្ចេត្ថាតិ ឯត្ថ ឯតេសុ តីសុ បិដកេសុ ឯកេកស្មិំ បិដកេតិ អត្ថោ. ធម្មោតិ បាឡីតិ ឯត្ថ ធម្មស្ស សីលាទិវិសិដ្ឋត្ថយោគតោ, ពុទ្ធានំ សភាវនិរុត្តិភាវតោ ច បកដ្ឋានំ ឧក្កដ្ឋានំ វចនប្បពន្ធានំ ¶ អាឡិ បន្តីតិ បាឡិ, បរិយត្តិធម្មោ. សម្មុតិបរមត្ថភេទស្ស អត្ថស្ស អនុរូបវាចកភាវេន បរមត្ថសទ្ទេសុ ឯកន្តេន ភគវតា មនសា វវត្ថាបិតោ នាមបញ្ញត្តិប្បពន្ធោ បាឡិធម្មោ នាម. ទេសនាយ ធម្មស្ស ច កោ វិសេសោតិ ចេ? យថាវុត្តនយេន មនសា វវត្ថាបិតធម្មស្ស បរេសំ ពោធនភាវេន អតិសជ្ជនា វាចាយ បកាសនា ‘‘ទេសនា’’តិ វេទិតព្ពា. តេនាហ – ‘‘ទេសនាតិ តស្សា មនសា វវត្ថាបិតាយ បាឡិយា ទេសនា’’តិ. តទុភយម្បិ បន បរមត្ថតោ សទ្ទោ ឯវ បរមត្ថវិនិមុត្តាយ សម្មុតិយា អភាវា. ឥមមេវ នយំ គហេត្វា កេចិ អាចរិយា ‘‘ធម្មោ ច ទេសនា ច បរមត្ថតោ សទ្ទោ ឯវា’’តិ វោហរន្តិ, តេបិ អនុបវជ្ជាយេវ. យថា ‘‘កាមាវចរបដិសន្ធិវិបាកា បរិត្តារម្មណា’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ ‘‘កាមាវចរបដិសន្ធិវិបាកា និព្ពត្តិតបរមត្ថវិសយាយេវា’’តិ សក្កា វត្តុំ ឥត្ថិបុរិសាទិអាការបរិវិតក្កបុព្ពកានំ រាគាទិអកុសលានំ មេត្តាទិកុសលានញ្ច អារម្មណំ គហេត្វាបិ សមុប្បជ្ជនតោ. បរមត្ថធម្មមូលកត្តា បនស្ស បរិកប្បស្ស បរមត្ថវិសយតា សក្កា បញ្ញបេតុំ, ឯវមិធាបីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តីសុបិ ចេតេសុ ឯតេ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធា គម្ភីរាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ ច បិដកាវយវានំ ធម្មាទីនំ វុច្ចមានោ គម្ភីរភាវោ តំសមុទាយស្ស បិដកស្សាបិ វុត្តោ យេវាតិ ទដ្ឋព្ពោ. ទុក្ខេន ឱគយ្ហន្តិ, ទុក្ខោ វា ឱគាហោ ឱគាហនំ អន្តោបវិសនមេតេសូតិ ទុក្ខោគាហា. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ បិដកេសុ, និទ្ធារណេ ចេតំ ភុម្មវចនំ.

ហេតុនោ ផលំ ហេតុផលំ. ធម្មាភិលាបោតិ អត្ថព្យញ្ជនកោ អវិបរីតាភិលាបោ. វិសយតោ អសម្មោហតោ ចាតិ លោកិយលោកុត្តរានំ យថាក្កមំ អវពោធប្បការទស្សនំ, ឯតស្ស អវពោធោតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. លោកិយោ ហិ ធម្មត្ថាទិំ អាលម្ពិត្វាវ បវត្តនតោ វិសយតោ អវពោធោតិ វុច្ចតិ. លោកុត្តរោ បន និព្ពានារម្មណតាយ តំ អនាលម្ពមានោបិ តព្ពិសយមោហវិទ្ធំសនេន ធម្មាទីសុ បវត្តនតោ អសម្មោហតោ អវពោធោតិ វុច្ចតិ. អត្ថានុរូបំ ធម្មេសូតិ ការិយានុរូបំ ការណេសូតិ អត្ថោ. បញ្ញត្តិបថានុរូបំ បញ្ញត្តីសូតិ ឆព្ពិធនាមបញ្ញត្តិយា បថោ បញ្ញត្តិបថោ, តស្ស អនុរូបំ បញ្ញត្តីសូតិ អត្ថោ.

ធម្មជាតន្តិ ¶ ¶ ការណប្បភេទោ ការណមេវ វា. អត្ថជាតន្តិ ការិយប្បភេទោ, ការិយមេវ វា. យា ចាយំ ទេសនាតិ សម្ពន្ធោ. យោ ចេត្ថាតិ ឯតាសុ ធម្មត្ថទេសនាសុ យោ បដិវេធោតិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ តីសុ បិដកេសុ.

អលគទ្ទូបមាតិ ឯត្ថ អលគទ្ទសទ្ទេន អលគទ្ទគ្គហណំ វុច្ចតិ វីណាវាទនំ វីណាតិអាទីសុ វិយ, គហណញ្ចេត្ថ យថា ឌំសតិ, តថា ទុគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ, ឥតរគ្គហណេ វិរោធាភាវា. តស្មា អលគទ្ទស្ស គហណំ ឧបមា ឯតិស្សាតិ អលគទ្ទូបមា. អលគទ្ទោតិ ចេត្ថ អាសិវិសោ វុច្ចតិ. សោ ហិ អលំ បរិយត្តោ, ជីវិតហរណសមត្ថោ វា វិសសង្ខាតោ គទោ អស្សាតិ ‘‘អលំគទោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘អលគទ្ទោ’’តិ វុច្ចតិ.

វដ្ដតោ និស្សរណំ អត្ថោ បយោជនំ ឯតិស្សាតិ និស្សរណត្ថា. ភណ្ឌាគារិកោ វិយាតិ ភណ្ឌាគារិកោ, ធម្មរតនានុបាលកោ, តស្ស អត្ថនិរបេក្ខស្ស បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ. ទុគ្គហិតានីតិ ទុដ្ឋុ គហិតានិ. តេនាហ ‘‘ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុដា’’តិ. ឯត្ថ ច ឧបារម្ភោ នាម បរិយត្តិំ និស្សាយ បរវម្ភនំ. អាទិ-សទ្ទេន ឥតិវាទប្បមោក្ខលាភសក្ការាទិំ សង្គណ្ហាតិ. យំ សន្ធាយាតិ យំ បរិយត្តិទុគ្គហណំ សន្ធាយ. វុត្តន្តិ អលគទ្ទូបមសុត្តេ (ម. និ. ១.២៣៨) វុត្តំ. តញ្ចស្ស អត្ថំ នានុភោន្តីតិ តញ្ច អស្ស ធម្មស្ស សីលបរិបូរណាទិសង្ខាតំ អត្ថំ ឯតេ ទុគ្គហិតគាហិនោ នានុភោន្តិ ន វិន្ទន្តិ. បដិវិទ្ធាកុប្បោតិ បដិវិទ្ធអរហត្តផលោ.

ឥទានិ តីសុ បិដកេសុ យថារហំ សម្បត្តិវិបត្តិយោ និទ្ធារេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ វិនយេ បនាតិអាទិ. តត្ថ តាសំយេវាតិ អវធារណំ ឆឡភិញ្ញាចតុបដិសម្ភិទានំ វិនយេ បភេទវចនាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. វេរញ្ជកណ្ឌេ (បារា. ១២) ហិ តិស្សោ វិជ្ជាវ វិភត្តា. ទុតិយេ តាសំយេវាតិ អវធារណំ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា អបេក្ខិត្វា កតំ តិស្សន្នម្បិ វិជ្ជានំ ឆសុ អភិញ្ញាសុ អន្តោបវិដ្ឋត្តា. តាសញ្ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន សេសានម្បិ តត្ថ អត្ថិភាវំ ទីបេតិ. អភិធម្មបិដកេ ហិ តិស្សោ វិជ្ជា ឆ អភិញ្ញា ចតស្សោ បដិសម្ភិទា ច វុត្តា ឯវ. បដិសម្ភិទានំ តត្ថេវ សម្មា វិភត្តភាវំ ទីបេតុំ តត្ថេវាតិ អវធារណំ កតំ. ឧបាទិន្នផស្សោតិ មគ្គេន មគ្គបដិបាទនផស្សោ. តេសន្តិ តេសំ បិដកានំ. ឯតន្តិ ឯតំ ពុទ្ធវចនំ.

ចតុត្តិំសេវ ¶ សុត្តន្តាតិ គាថាយ អយមត្ថយោជនា – យស្ស និកាយស្ស សុត្តគណនតោ ចតុត្តិំសេវ សុត្តន្តា វគ្គសង្គហវសេន តយោ វគ្គា យស្ស សង្គហស្សាតិ តិវគ្គោ សង្គហោ, ឯស បឋមោ និកាយោ ឥធ ទីឃនិកាយោតិ. អនុលោមិកោតិ អបច្ចនីកោ, អត្ថានុលោមនតោ អន្វត្ថនាមោតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. ឯកនិកាយម្បីតិ ឯកសមូហម្បិ. ឯវំ ចិត្តន្តិ ឯវំ វិចិត្តំ. យថយិទន្តិ យថា ឥមេ. បោណិកចិក្ខល្លិកា ខត្តិយា, តេសំ និវាសោ ‘‘បោណិកនិកាយោ ចិក្ខល្លិកនិកាយោ’’តិ វុច្ចតិ. បញ្ចទសវគ្គបរិគ្គហោតិ បញ្ចទសហិ វគ្គេហិ បរិគ្គហិតោ. សុត្តន្តានំ សហស្សានិ សត្ត សុត្តសតានិ ចាតិ បាឋេ សុត្តន្តានំ សត្តសហស្សានិ សត្ត សុត្តសតានិ ចាតិ យោជេតព្ពំ. កត្ថចិ បន ‘‘សត្ត សុត្តសហស្សានិ, សត្ត សុត្តសតានិ ចា’’តិ បាឋោ. បុព្ពេ និទស្សិតាតិ សុត្តន្តបិដកនិទ្ទេសេ និទស្សិតា.

វេទន្តិ ញាណំ. តុដ្ឋិន្តិ បីតិំ. ធម្មក្ខន្ធវសេនាតិ ធម្មរាសិវសេន. ទ្វាសីតិសហស្សានិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិន្តិ សម្ពន្ធោ. ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោតិ ធម្មសេនាបតិអាទីនំ ភិក្ខូនំ សន្តិកា តេហិយេវ ទេសិតានិ ទ្វេ សហស្សានិ គណ្ហិំ. មេតិ មម ហទយេ, ឥតិ អានន្ទត្ថេរោ អត្តានំ និទ្ទិសតិ. យេ ធម្មា មម ហទយេ បវត្តិនោ, តេ ចតុរាសីតិសហស្សានីតិ យោជនា. ឥទញ្ច ភគវតោ ធរមានកាលេ ឧគ្គហិតធម្មក្ខន្ធវសេន វុត្តំ, បរិនិព្ពុតេ បន ភគវតិ អានន្ទត្ថេរេន ទេសិតានំ សុភសុត្ត(ទឦ. និ. ១.៤៤៤ អាទយោ) គោបកមោគ្គល្លានសុត្តានំ (ម. និ. ៣.៧៩ អាទយោ), តតិយសង្គីតិយំ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរេន កថិតកថាវត្ថុប្បករណស្ស ច វសេន ធម្មក្ខន្ធានំ ចតុរាសីតិសហស្សតោបិ អធិកតា វេទិតព្ពា.

ឯកានុសន្ធិកំ សុត្តន្តិ សតិបដ្ឋានាទិ (ទី. និ. ២.៣៧២ អាទយោ; ម. និ. ១.១០៥ អាទយោ). អនេកានុសន្ធិកន្តិ បរិនិព្ពានសុត្តាទិ (ទី. និ. ២.១៣៤ អាទយោ). តញ្ហិ នានាឋានេសុ នានាធម្មទេសនានំ វសេន បវត្តំ. តិកទុកភាជនំ ធម្មសង្គណិយំ និក្ខេបកណ្ឌ(ធ. ស. ៩៨៥ អាទយោ) អដ្ឋកថាកណ្ឌវសេន (ធ. ស. ១៣៨៤ អាទយោ) គហេតព្ពំ. ចិត្តវារភាជនន្តិ ឥទំ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌវសេន (ធ. ស. ១ អាទយោ) វុត្តំ. អត្ថិ វត្ថូតិអាទីសុ វត្ថុ នាម សុទិន្នកណ្ឌាទិ (បារា. ២៤ អាទយោ). មាតិកាតិ សិក្ខាបទំ. អន្តរាបត្តីតិ សិក្ខាបទន្តរេសុ អញ្ញស្មិំ វត្ថុស្មិំ បញ្ញត្តា អាបត្តិ. តិកច្ឆេទោតិ តិកបាចិត្តិយាទិតិកបរិច្ឆេទោ ¶ . ពុទ្ធវចនំ សង្គហិតន្តិ សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ ពុទ្ធវចនស្ស. សង្គីតិបរិយោសានេ សាធុការំ ទទមានា វិយាតិ សម្ពន្ធោ. អច្ឆរំ បហរិតុំ យុត្តានិ អច្ឆរិយានិ, បុប្ផវស្សចេលុក្ខេបាទីនិ. យា ‘‘បញ្ចសតា’’តិ ច ‘‘ថេរិកា’’តិ ច បវុច្ចតិ, អយំ បឋមមហាសង្គីតិ នាមាតិ សម្ពន្ធោ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

ទុតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា

ឯវំ ¶ បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេត្វា យទត្ថំ សា ឥធ ទស្សិតា, តំ និគមនវសេន ទស្សេន្តោ ឥមិស្សាតិអាទិមាហ. តត្រាយំ អាចរិយបរម្បរាតិ តស្មិំ ជម្ពុទីបេ អយំ អាចរិយានំ បវេណី បដិបាដិ. វិជិតាវិនោតិ វិជិតសព្ពកិលេសបដិបក្ខត្តា វិជិតវន្តោ. ជម្ពុសិរិវ្ហយេតិ ជម្ពុសទិសោ សិរិមន្តោ អវ្ហយោ នាមំ យស្ស ទីបស្ស, តស្មិំ ជម្ពុទីបេតិ វុត្តំ ហោតិ. មហន្តេន ហិ ជម្ពុរុក្ខេន អភិលក្ខិតត្តា ទីបោបិ ‘‘ជម្ពូ’’តិ វុច្ចតិ. អច្ឆិជ្ជមានំ អវិនស្សមានំ កត្វា. វិនយវំសន្តិអាទីហិ តីហិ វិនយបាឡិយេវ កថិតា បរិយាយវចនត្តា តេសំ. បកតញ្ញុតន្តិ វេយ្យត្តិយំ, បដុភាវន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ធុរគ្គាហោតិ បធានគ្គាហី, សព្ពេសំ បាមោក្ខោ ហុត្វា គណ្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ. ភិក្ខូនំ សមុទាយោ សមូហោ ភិក្ខុសមុទាយោ.

យទាតិ និព្ពាយិំសូតិ សម្ពន្ធោ. ជោតយិត្វា ច សព្ពធីតិ តមេវ សទ្ធម្មំ សព្ពត្ថ បកាសយិត្វា. ជុតិមន្តោតិ បញ្ញាជុតិយា យុត្តា, តេជវន្តោ វា, មហានុភាវាតិ អត្ថោ. និព្ពាយិំសូតិ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា និព្ពាយិំសុ. អនាលយាតិ អសង្គា.

អថាតិ បច្ឆា, យទា បរិនិព្ពាយិំសុ, តតោ បរន្តិ អត្ថោ. កប្បតិ សិង្គីលោណកប្បោតិ ឯត្ថ កប្ប-សទ្ទោ វិកប្បត្ថោ, តេន សិង្គីលោណវិកប្បោបិ កប្បតិ. ឥទម្បិ បក្ខន្តរំ កប្បតីតិ អត្ថោ, ឯវំ សព្ពត្ថ. តត្ថ សិង្គេន លោណំ បរិហរិត្វា អលោណកបិណ្ឌបាតេន សទ្ធិំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតិ ¶ , សន្និធិំ ន ករោតីតិ អធិប្បាយោ. កប្បតិ ទ្វង្គុលកប្បោតិ ទ្វង្គុលំ អតិក្កន្តាយ ឆាយាយ វិកាលេ ភោជនំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ គាមន្តរកប្បោតិ ‘‘គាមន្តរំ គមិស្សាមី’’តិ បវារិតេន អនតិរិត្តភោជនំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ អាវាសកប្បោតិ ឯកសីមាយ នានាសេនាសនេសុ វិសុំ វិសុំ ឧបោសថាទីនិ សង្ឃកម្មានិ កាតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ អនុមតិកប្បោតិ ‘‘អនាគតានំ អាគតកាលេ អនុមតិំ គហេស្សាមា’’តិ តេសុ អនាគតេសុយេវ វគ្គេន សង្ឃេន កម្មំ កត្វា បច្ឆា អនុមតិំ គហេតុំ កប្បតិ, វគ្គកម្មំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. កប្បតិ អាចិណ្ណកប្បោតិ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ អាចិណ្ណោ កប្បតីតិ អត្ថោ. សោ បន ឯកច្ចោ កប្បតិ ធម្មិកោ, ឯកច្ចោ ន កប្បតិ អធម្មិកោតិ វេទិតព្ពោ. កប្បតិ អមថិតកប្បោតិ យំ ខីរំ ខីរភាវំ វិជហិតំ ទធិភាវំ អសម្បត្តំ, តំ ភុត្តាវិនា បវារិតេន អនតិរិត្តំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ ជឡោគិំ បាតុន្តិ ឯត្ថ ជឡោគីតិ តរុណសុរា, យំ មជ្ជសម្ភារំ ឯកតោ កតំ មជ្ជភាវមសម្បត្តំ, តំ បាតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. ជាតរូបរជតន្តិ ឯត្ថ សរសតោ វិការំ អនាបជ្ជិត្វា សព្ពទា ជាតរូបមេវ ហោតីតិ ជាតំ រូបំ ¶ ឯតស្សាតិ ជាតរូបំ, សុវណ្ណំ. ធវលសភាវតាយ រាជតីតិ រជតំ, រូបិយំ. សុសុនាគបុត្តោតិ សុសុនាគស្ស បុត្តោ. កាកណ្ឌកបុត្តោតិ កាកណ្ឌកស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ. វជ្ជីសូតិ ជនបទនាមត្តា ពហុវចនំ កតំ.

តទហុបោសថេតិ ឯត្ថ តទហូតិ តស្មិំ អហនិ. ឧបវសន្តិ ឯត្ថាតិ ឧបោសថោ, ឧបវសន្តីតិ ច សីលសមាទានេន វា អនសនាទិនា វា ឧបេតា ហុត្វា វសន្តីតិ អត្ថោ. កំសបាតិន្តិ សុវណ្ណបាតិំ. មាសករូបន្តិ មាសកោ ឯវ. សព្ពំ តាវ វត្តព្ពន្តិ ឥមិនា សត្តសតិកក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៤៤៦ អាទយោ) អាគតា សព្ពាបិ បាឡិ ឥធ អានេត្វា វត្តព្ពាតិ ទស្សេតិ. សង្គាយិតសទិសមេវ សង្គាយិំសូតិ សម្ពន្ធោ.

សា បនាយំ សង្គីតីតិ សម្ពន្ធោ. តេសូតិ តេសុ សង្គីតិការកេសុ ថេរេសុ. វិស្សុតា ឯតេ សទ្ធិវិហារិកា ញេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. សាណសម្ភូតោតិ សាណទេសវាសី សម្ភូតត្ថេរោ. ទុតិយោ សង្គហោតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. បន្នភារាតិ បតិតក្ខន្ធភារា.

អព្ពុទន្តិ ¶ ឧបទ្ទវំ វទន្តិ. ‘‘ភគវតោ វចនំ ថេនេត្វា អត្តនោ វចនស្ស ទីបនតោ អព្ពុទន្តិ ចោរកម្ម’’ន្តិ ឯកេ. ឥទន្តិ វក្ខមាននិទស្សនំ. សន្ទិស្សមានា មុខា សម្មុខា. ភាវិតមគ្គន្តិ ឧប្បាទិតជ្ឈានំ. សាធុ សប្បុរិសាតិ ឯត្ថ សាធូតិ អាយាចនត្ថេ និបាតោ, តំ យាចាមីតិ អត្ថោ. ហដ្ឋបហដ្ឋោតិ បុនប្បុនំ សន្តុដ្ឋោ. ឧទគ្គុទគ្គោតិ សរីរវិការុប្បាទនបីតិវសេន ឧទគ្គុទគ្គោ, បីតិមា ហិ បុគ្គលោ កាយចិត្តានំ ឧគ្គតត្តា ‘‘ឧទគ្គុទគ្គោ’’តិ វុច្ចតិ.

តេន ខោ បន សមយេនាតិ យស្មិំ សមយេ ទុតិយំ សង្គីតិំ អករិំសុ, តស្មិំ សមយេតិ អត្ថោ. តំ អធិករណំ ន សម្បាបុណិំសូតិ តំ វជ្ជិបុត្តកេហិ ឧប្បាទិតំ អធិករណំ វិនិច្ឆិនិតុំ ន សម្បាបុណិំសុ នាគមិំសុ. នោ អហុវត្ថាតិ សម្ពន្ធោ. យាវតាយុកំ ឋត្វា បរិនិព្ពុតាតិ សម្ពន្ធោ. កិំ បន កត្វា ថេរា បរិនិព្ពុតាតិ? អាហ ទុតិយំ សង្គហំ កត្វាតិអាទិ. អនិច្ចតាវសន្តិ អនិច្ចតាធីនតំ. ជម្មិន្តិ លាមកំ. ទុរភិសម្ភវំ អនភិភវនីយំ អតិក្កមិតុំ អសក្កុណេយ្យំ អនិច្ចតំ ឯវំ ញត្វាតិ សម្ពន្ធោ.

ទុតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

តតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា

សត្ត ¶ វស្សានីតិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. អតិច្ឆថាតិ អតិក្កមិត្វា ឥច្ឆថ, ឥតោ អញ្ញត្ថ គន្ត្វា ភិក្ខំ បរិយេសថាតិ អត្ថោ. ភត្តវិស្សគ្គករណត្ថាយាតិ ភត្តស្ស អជ្ឈោហរណកិច្ចត្ថាយ, ភុញ្ជនត្ថាយាតិ អត្ថោ. ‘‘សោឡសវស្សោ’’តិ ឧទ្ទេសោ កថនំ អស្ស អត្ថីតិ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ, ‘‘សោឡសវស្សិកោ’’តិ អត្ថោ.

តីសុ វេទេសូតិអាទីសុ ឥរុវេទយជុវេទសាមវេទសង្ខាតេសុ តីសុ វេទេសុ. តយោ ឯវ កិរ វេទា អដ្ឋកាទីហិ ធម្មិកេហិ ឥសីហិ លោកស្ស សគ្គមគ្គវិភាវនត្ថាយ កតា. តេនេវ ហិ តេ តេហិ វុច្ចន្តិ. អាថព្ពណវេទោ បន បច្ឆា អធម្មិកេហិ ព្រាហ្មណេហិ បាណវធាទិអត្ថាយ កតោ. បុរិមេសុ ច តីសុ វេទេសុ តេហេវ ធម្មិកសាខាយោ អបនេត្វា យាគវធាទិទីបិកា អធម្មិកសាខា បក្ខិត្តាតិ វេទិតព្ពា. និឃណ្ឌូតិ រុក្ខាទីនំ វេវចនប្បកាសកំ បរិយាយនាមានុរូបំ សត្ថំ. តញ្ហិ លោកេ ‘‘និឃណ្ឌូ’’តិ ¶ វុច្ចតិ. កេដុភន្តិ កិដតិ គមេតិ កិរិយាទិវិភាគន្តិ កេដុភំ, កិរិយាកប្បវិកប្បោ កវីនំ ឧបការសត្ថំ. ឯត្ថ ច កិរិយាកប្បវិកប្បោតិ វចីភេទាទិលក្ខណា កិរិយា កប្បីយតិ វិកប្បីយតិ ឯតេនាតិ កិរិយាកប្បោ, សោ បន វណ្ណបទពន្ធបទត្ថាទិវិភាគតោ ពហុវិកប្បោតិ ‘‘កិរិយាកប្បវិកប្បោ’’តិ វុច្ចតិ. ឥទញ្ច មូលកិរិយាកប្បគន្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. សហ និឃណ្ឌុនា កេដុភេន ច សនិឃណ្ឌុកេដុភា, តយោ វេទា, តេសុ សនិឃណ្ឌុកេដុភេសុ. ឋានករណាទិវិភាគតោ ច និព្ពចនវិភាគតោ ច អក្ខរា បភេទីយន្តិ ឯតេនាតិ អក្ខរប្បភេទោ, សិក្ខា ច និរុត្តិ ច. សហ អក្ខរប្បភេទេនាតិ សាក្ខរប្បភេទា, តេសុ សាក្ខរប្បភេទេសុ. អាថព្ពណវេទំ ចតុត្ថំ កត្វា ‘‘ឥតិហ អាស ឥតិហ អាសា’’តិ ឦទិសវចនបដិសំយុត្តោ បោរាណកថាសង្ខាតោ ឥតិហាសោ បញ្ចមោ ឯតេសន្តិ ឥតិហាសបញ្ចមា, តយោ វេទា, តេសុ ឥតិហាសបញ្ចមេសុ.

យស្ស ចិត្តន្តិអាទិ បញ្ហទ្វយំ ខីណាសវានំ ចុតិចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ បឋមបញ្ហេ ឧប្បជ្ជតីតិ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិតាយ ឧប្បជ្ជតិ. ន និរុជ្ឈតីតិ និរោធក្ខណំ អប្បត្តតាយ ន និរុជ្ឈតិ. តស្ស ចិត្តន្តិ តស្ស បុគ្គលស្ស តំ ចិត្តំ កិំ និរុជ្ឈិស្សតិ អាយតិញ្ច នុប្បជ្ជិស្សតីតិ បុច្ឆា, តស្សា ច វិភជ្ជព្យាករណីយតាយ ឯវមេត្ថ វិស្សជ្ជនំ វេទិតព្ពំ. អរហតោ បច្ឆិមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ន និរុជ្ឈតិ, អាយតិញ្ច នុប្បជ្ជិស្សតិ, អវស្សមេវ និរោធក្ខណំ បត្វា និរុជ្ឈិស្សតិ, តតោ អប្បដិសន្ធិកត្តា អញ្ញំ នុប្បជ្ជិស្សតិ. ឋបេត្វា បន បច្ឆិមចិត្តសមង្គិំ ខីណាសវំ ឥតរេសំ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិចិត្តំ ¶ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិតាយ ឧប្បជ្ជតិ ភង្គំ អប្បត្តតាយ ន និរុជ្ឈតិ, ភង្គំ បន បត្វា និរុជ្ឈិស្សតេវ, អញ្ញំ បន តស្មិំ វា អញ្ញស្មិំ វា អត្តភាវេ ឧប្បជ្ជិស្សតិ ចេវ និរុជ្ឈិស្សតិ ចាតិ. យស្ស វា បនាតិអាទិ ទុតិយបញ្ហេ បន និរុជ្ឈិស្សតិ នុប្បជ្ជិស្សតីតិ យស្ស ចិត្តំ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិតាយ ភង្គក្ខណំ បត្វា និរុជ្ឈិស្សតិ អប្បដិសន្ធិកតាយ នុប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ខីណាសវស្ស តំ ចិត្តំ កិំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតីតិ បុច្ឆា, តស្សា ឯកំសព្យាករណីយតាយ ‘‘អាមន្តា’’តិ វិស្សជ្ជនំ វេទិតព្ពំ. ឧទ្ធំ វា អធោ វា ហរិតុំ អសក្កោន្តោតិ ឧបរិមបទេ វា ហេដ្ឋិមបទំ ហេដ្ឋិមបទេ វា ឧបរិមបទំ អត្ថតោ សមន្នាហរិតុំ ឃដេតុំ បុព្ពេនាបរំ យោជេត្វា អត្ថំ បរិច្ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តោតិ អត្ថោ.

សោតាបន្នានំ ¶ សីលេសុ បរិបូរការិតាយ សមាទិន្នសីលតោ នត្ថិ បរិហានីតិ អាហ ‘‘អភព្ពោ ទានិ សាសនតោ និវត្តិតុ’’ន្តិ. វឌ្ឍេត្វាតិ ឧបរិមគ្គត្ថាយ កម្មដ្ឋានំ វឌ្ឍេត្វា. ទន្តេ បុនន្តិ វិសោធេន្តិ ឯតេនាតិ ទន្តបោនំ វុច្ចតិ ទន្តកដ្ឋំ. អភិនវានំ អាគន្តុកានំ លជ្ជីសភាវំ ខន្តិមេត្តាទិគុណសមង្គិតញ្ច កតិបាហំ សុដ្ឋុ វីមំសិត្វាវ ហត្ថកម្មាទិសម្បដិច្ឆនំ សង្គហករណញ្ច យុត្តន្តិ សាមណេរស្ស ចេវ អញ្ញេសញ្ច ភិក្ខូនំ ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជន្តានំ ញាបនត្ថំ ថេរោ តស្ស ភព្ពរូបតំ អភិញ្ញាយ ញត្វាបិ បុន សម្មជ្ជនាទិំ អកាសិ. ‘‘តស្ស ចិត្តទមនត្ថ’’ន្តិបិ វទន្តិ. ពុទ្ធវចនំ បដ្ឋបេសីតិ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហាបេតុំ អារភិ. សកលវិនយាចារបដិបត្តិ ឧបសម្បន្នានមេវ វិហិតាតិ តប្បរិយាបុណនមបិ តេសញ្ញេវ អនុរូបន្តិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា វិនយបិដក’’ន្តិ. តស្ស ចិត្តេ ឋបិតម្បិ ពុទ្ធវចនំ សង្គោបនត្ថាយ និយ្យាតិតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ហត្ថេ បតិដ្ឋាបេត្វា’’តិ វុត្តំ.

ឯករជ្ជាភិសេកន្តិ សកលជម្ពុទីបេ ឯកាធិបច្ចវសេន ករិយមានំ អភិសេកំ. រាជិទ្ធិយោតិ រាជានុភាវានុគតប្បភាវា. យតោតិ យតោ សោឡសឃដតោ. ទេវតា ឯវ ទិវសេ ទិវសេ អាហរន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ទេវសិកន្តិ ទិវសេ ទិវសេ. អគទាមលកន្តិ អប្បកេនេវ សរីរសោធនាទិសមត្ថំ សព្ពទោសហរំ ឱសធាមលកំ. ឆទ្ទន្តទហតោតិ ឆទ្ទន្តទហសមីបេ ឋិតទេវវិមានតោ, កប្បរុក្ខតោ វា, តត្ថ តាទិសា កប្បរុក្ខវិសេសា សន្តិ, តតោ វា អាហរន្តីតិ អត្ថោ. អសុត្តមយិកន្តិ សុត្តេហិ អពទ្ធំ ទិព្ពសុមនបុប្ផេហេវ កតំ សុមនបុប្ផបដំ. ឧដ្ឋិតស្ស សាលិនោតិ សយំជាតសាលិនោ, សមុទាយាបេក្ខញ្ចេត្ថ ឯកវចនំ, សាលីនន្តិ អត្ថោ. នវ វាហសហស្សានីតិ ឯត្ថ ចតស្សោ មុដ្ឋិយោ ឯកោ កុឌុវោ, ចត្តារោ កុឌុវា ឯកោ បត្ថោ, ចត្តារោ បត្ថា ឯកោ អាឡ្ហកោ, ចត្តារោ អាឡ្ហកា ឯកំ ទោណំ, ចត្តារិ ទោណានិ ឯកា មានិកា ¶ , ចតស្សោ មានិកា ឯកា ខារី, វីសតិ ខារិកា ឯកោ វាហោ, តទេវ ‘‘ឯកំ សកដ’’ន្តិ សុត្តនិបាតដ្ឋកថាទីសុ (សុ. និ. អដ្ឋ. ២.កោកាលិកសុត្តវណ្ណនា) វុត្តំ. និត្ថុសកណេ ករោន្តីតិ ថុសកុណ្ឌករហិតេ ករោន្តិ. តេន និម្មិតំ ពុទ្ធរូបំ បស្សន្តោតិ សម្ពន្ធោ. បុញ្ញប្បភាវនិព្ពត្តគ្គហណំ នាគរាជនិម្មិតានំ បុញ្ញប្បភាវនិព្ពត្តេហិ សទិសតាយ កតំ. វិមលកេតុមាលាតិ ឯត្ថ កេតុមាលា នាម សីសតោ និក្ខមិត្វា ឧបរិមុទ្ធនិ បុញ្ជោ ហុត្វា ទិស្សមានរស្មិរាសីតិ វទន្តិ.

ពាហិរកបាសណ្ឌន្តិ ¶ ពាហិរកប្បវេទិតំ សមយវាទំ. បរិគ្គណ្ហីតិ វីមំសមានោ បរិគ្គហេសិ. ភទ្ទបីឋកេសូតិ វេត្តមយបីឋេសុ. សារោតិ គុណសារោ. សីហបញ្ជរេតិ មហាវាតបានសមីបេ. កិលេសវិប្ផន្ទរហិតចិត្តតាយ ទន្តំ. និច្ចំ បច្ចុបដ្ឋិតសតារក្ខតាយ គុត្តំ. ខុរគ្គេយេវាតិ កេសោរោបនាវសានេ. អតិវិយ សោភតីតិ សម្ពន្ធោ. វាណិជកោ អហោសីតិ មធុវាណិជកោ អហោសិ.

បុព្ពេ វ សន្និវាសេនាតិ បុព្ពេ វា បុព្ពជាតិយំ វា សហវាសេនាតិ អត្ថោ. បច្ចុប្បន្នហិតេន វាតិ វត្តមានភវេ ហិតចរណេន វា. ឯវំ ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ តំ សិនេហសង្ខាតំ បេមំ ជាយតេ. កិំ វិយាតិ? អាហ ‘‘ឧប្បលំ វ យថោទកេ’’តិ. ឧប្បលំ វាតិ រស្សកតោ វា-សទ្ទោ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ. យថា-សទ្ទោ ឧបមាយំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ឧប្បលញ្ច សេសញ្ច បទុមាទិ ឧទកេ ជាយមានំ ទ្វេ ការណានិ និស្សាយ ជាយតិ ឧទកញ្ចេវ កលលញ្ច, ឯវំ បេមម្បីតិ (ជា. អដ្ឋ. ២.២.១៧៤).

ធុវភត្តានីតិ និច្ចភត្តានិ. វជ្ជាវជ្ជន្តិ ខុទ្ទកំ មហន្តញ្ច វជ្ជំ. មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស ភារមកាសីតិ ថេរស្ស មហានុភាវតំ, តទា សាសនកិច្ចស្ស នាយកភាវេន សង្ឃបរិណាយកតញ្ច រញ្ញោ ញាបេតុំ សង្ឃោ តស្ស ភារមកាសីតិ វេទិតព្ពំ, ន អញ្ញេសំ អជាននតាយ. សាសនស្ស ទាយាទោតិ សាសនស្ស អព្ភន្តរោ ញាតកោ ហោមិ ន ហោមីតិ អត្ថោ. យេ សាសនេ បព្ពជិតុំ បុត្តធីតរោ បរិច្ចជន្តិ, តេ ពុទ្ធសាសនេ សាលោហិតញាតកា នាម ហោន្តិ, សកលសាសនធារណេ សមត្ថានំ អត្តនោ ឱរសបុត្តានំ បរិច្ចត្តត្តា ន បច្ចយមត្តទាយកាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ថេរោ ‘‘ន ខោ, មហារាជ, ឯត្តាវតា សាសនស្ស ទាយាទោ ហោតី’’តិ អាហ. កថញ្ចរហីតិ ឯត្ថ ចរហីតិ និបាតោ អក្ខន្តិំ ទីបេតិ. តិស្សកុមារស្សាតិ រញ្ញោ ឯកមាតុកស្ស កនិដ្ឋស្ស. សក្ខសីតិ សក្ខិស្សសិ. សិក្ខាយ បតិដ្ឋាបេសុន្តិ បាណាតិបាតា វេរមណិអាទីសុ វិកាលភោជនា វេរមណិបរិយោសានាសុ ឆសុ សិក្ខាសុ បាណាតិបាតា វេរមណិំ ទ្វេ ¶ វស្សានិ អវីតិក្កម្ម សមាទានំ សមាទិយាមីតិអាទិនា (បាចិ. ១០៧៩) សមាទានវសេន សិក្ខាសម្មុតិទានានន្តរំ សិក្ខាយ បតិដ្ឋាបេសុំ. ឆ វស្សានិ អភិសេកស្ស អស្សាតិ ឆវស្សាភិសេកោ.

សព្ពំ ¶ ថេរវាទន្តិ ទ្វេ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហា បាឡិ. សា ហិ មហាសង្ឃិកាទិភិន្នលទ្ធិកាហិ វិវេចេតុំ ‘‘ថេរវាទោ’’តិ វុត្តា. អយញ្ហិ វិភជ្ជវាទោ មហាកស្សបត្ថេរាទីហិ អសង្ករតោ រក្ខិតោ អានីតោ ចាតិ ‘‘ថេរវាទោ’’តិ វុច្ចតិ, ‘‘សថេរវាទ’’ន្តិបិ លិខន្តិ. តត្ថ ‘‘អដ្ឋកថាសុ អាគតថេរវាទសហិតំ សាដ្ឋកថំ តិបិដកសង្គហិតំ ពុទ្ធវចន’’ន្តិ អានេត្វា យោជេតព្ពំ. តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វាតិ តេជោកសិណារម្មណំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា.

សភាយន្តិ នគរមជ្ឈេ វិនិច្ឆយសាលាយំ. ទិដ្ឋិគតានីតិ ទិដ្ឋិយោវ. ន ខោ បនេតំ សក្កា ឥមេសំ មជ្ឈេ វសន្តេន វូបសមេតុន្តិ តេសញ្ហិ មជ្ឈេ វសន្តោ តេសុយេវ អន្តោគធត្តា អាទេយ្យវចនោ ន ហោតិ, តស្មា ឯវំ ចិន្តេសិ. អហោគង្គបព្ពតន្តិ ឯវំនាមកំ បព្ពតំ. ‘‘អធោគង្គាបព្ពត’’ន្តិបិ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. បញ្ចាតបេន តប្បេន្តីតិ ចតូសុ ឋានេសុ អគ្គិំ ជាលេត្វា មជ្ឈេ ឋត្វា សូរិយមណ្ឌលំ ឧល្លោកេន្តា សូរិយាតបេន តប្បេន្តិ. អាទិច្ចំ អនុបរិវត្តន្តីតិ ឧទយកាលតោ បភុតិ សូរិយំ ឱលោកយមានា យាវ អត្ថង្គមនា សូរិយាភិមុខាវ បរិវត្តន្តិ. វោភិន្ទិស្សាមាតិ បគ្គណ្ហិំសូតិ វិនាសេស្សាមាតិ ឧស្សាហមកំសុ.

វិស្សដ្ឋោតិ មរណសង្ការហិតោ, និព្ភយោតិ អត្ថោ. មិគវំ និក្ខមិត្វាតិ អរញ្ញេ វិចរិត្វា មិគមារណកីឡា មិគវំ, តំ ឧទ្ទិស្ស និក្ខមិត្វា មិគវធត្ថំ និក្ខមិត្វាតិ អត្ថោ. អហិនាគាទិតោ វិសេសនត្ថំ ‘‘ហត្ថិនាគេនា’’តិ វុត្តំ. តស្ស បស្សន្តស្សេវាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, តស្មិំ បស្សន្តេយេវាតិ អត្ថោ. អាកាសេ ឧប្បតិត្វាតិ ឯត្ថ អយំ វិកុព្ពនិទ្ធិ ន ហោតីតិ គិហិស្សាបិ ឥមំ ឥទ្ធិំ ទស្សេសិ អធិដ្ឋានិទ្ធិយា អប្បដិក្ខិត្តត្តា. បកតិវណ្ណញ្ហិ វិជហិត្វា នាគវណ្ណាទិទស្សនំ វិកុព្ពនិទ្ធិ. ឆណវេសន្តិ ឧស្សវវេសំ. បធានឃរន្តិ ភាវនានុយោគវសេន វីរិយារម្ភស្ស អនុរូបំ វិវិត្តសេនាសនំ. សោបីតិ រញ្ញោ ភាគិនេយ្យំ សន្ធាយ វុត្តំ.

កុសលាធិប្បាយោតិ មនាបជ្ឈាសយោ. ទ្វេឡ្ហកជាតោតិ សំសយមាបន្នោ. ឯកេកំ ភិក្ខុសហស្សបរិវារន្តិ ឯត្ថ ‘‘គណ្ហិត្វា អាគច្ឆថា’’តិ អាណាការេន វុត្តេបិ ថេរា ភិក្ខូ សាសនហិតត្តា គតា. កប្បិយសាសនញ្ហេតំ, ន គិហីនំ គិហិកម្មបដិសំយុត្តំ. ថេរោ នាគច្ឆីតិ កិញ្ចាបិ ¶ ‘‘រាជា ¶ បក្កោសតី’’តិ វុត្តេបិ ធម្មកម្មត្ថាយ អាគន្តុំ វដ្ដតិ, ទ្វិក្ខត្តុំ បន បេសិតេបិ ‘‘អននុរូបា យាចនា’’តិ នាគតោ, ‘‘មហានុភាវោ ថេរោ យថានុសិដ្ឋំ បដិបត្តិកោ បមាណភូតោ’’តិ រញ្ញោ ចេវ ឧភយបក្ខិកានញ្ច អត្តនិ ពហុមានុប្បាទនវសេន ឧទ្ធំ កត្តព្ពកម្មសិទ្ធិំ អាកង្ខន្តោ អសារុប្បវចនលេសេន នាគច្ឆិ. ឯកតោ សង្ឃដិតា នាវា នាវាសង្ឃាដំ. សាសនបច្ចត្ថិកានំ ពហុភាវតោ អាហ ‘‘អារក្ខំ សំវិធាយា’’តិ. យន្តិ យស្មា. អព្ពាហិំសូតិ អាកឌ្ឍិំសុ. ពាហិរតោតិ ឧយ្យានស្ស ពាហិរតោ. បស្សន្តានំ អតិទុក្ករភាវេន ឧបដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘បទេសបថវីកម្បនំ ទុក្ករ’’ន្តិ អាហ. អធិដ្ឋានេ បនេត្ថ វិសុំ ទុក្ករតា នាម នត្ថិ.

ទីបកតិត្តិរោតិ សាកុណិកេហិ សមជាតិកានំ គហណត្ថាយ បោសេត្វា សិក្ខេត្វា បាសដ្ឋានេ ឋបនកតិត្តិរោ. ន បដិច្ច កម្មំ ផុសតីតិ គាថាយ យទិ តវ បាបកិរិយាយ មនោ នប្បទុស្សតិ, លុទ្ទេន តំ និស្សាយ កតម្បិ បាបកម្មំ តំ ន ផុសតិ. បាបកិរិយាយ ហិ អប្បោស្សុក្កស្ស និរាលយស្ស ភទ្រស្ស សតោ តវ តំ បាបំ ន ឧបលិម្បតិ, តវ ចិត្តំ ន អល្លីយតីតិ អត្ថោ.

កិំ វទតិ សីលេនាតិ កិំវាទី. អថ វា កោ កតមោ វាទោ កិំវាទោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ កិំវាទី. អត្តានញ្ច លោកញ្ច សស្សតោតិ វាទោ ឯតេសន្តិ សស្សតវាទិនោ. សត្តេសុ សង្ខារេសុ វា ឯកច្ចំ សស្សតន្តិ បវត្តោ វាទោ ឯកច្ចសស្សតោ, តស្មិំ និយុត្តា ឯកច្ចសស្សតិកា. ‘‘អន្តោ, អនន្តោ, អន្តានន្តោ, នេវន្តោ នានន្តោ’’តិ ឯវំ អន្តានន្តំ អារព្ភ បវត្តា ចត្តារោ វាទា អន្តានន្តា, តេសុ និយុត្តា អន្តានន្តិកា. ន មរតិ ន ឧបច្ឆិជ្ជតីតិ អមរា, ឯវន្តិបិ មេ នោ, តថាតិបិ មេ នោតិអាទិនា (ទី. និ. ១.៦២) បវត្តា ទិដ្ឋិ ចេវ វាចា ច, តស្សា វិក្ខេបោ ឯតេសន្តិ អមរាវិក្ខេបិកា. អថ វា អមរា នាម មច្ឆជាតិ ទុគ្គហា ហោតិ, តស្សា អមរាយ វិយ វិក្ខេបោ ឯតេសន្តិ អមរាវិក្ខេបិកា. អធិច្ច យទិច្ឆកំ យំ កិញ្ចិ ការណំ អនបេក្ខិត្វា សមុប្បន្នោ អត្តា ច លោកោ ចាតិ វាទេ និយុត្តា អធិច្ចសមុប្បន្និកា. សញ្ញី អត្តាតិ វាទោ យេសន្តេ សញ្ញីវាទា. ឯវំ អសញ្ញីវាទា នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទាតិ ឯត្ថាបិ. ‘‘កាយស្ស ភេទា សត្តោ ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ (ទី. និ. ១.៨៥-៨៦) ឯវំ ¶ ឧច្ឆេទំ វទន្តីតិ ឧច្ឆេទវាទា. ទិដ្ឋធម្មោតិ បច្ចក្ខោ យថាសកំ អត្តភាវោ, តស្មិំយេវ យថាកាមំ បញ្ចកាមគុណបរិភោគេន និព្ពានំ ទុក្ខូបសមំ វទន្តីតិ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទា. វិភជិត្វា វាទោ ឯតស្សាតិ វិភជ្ជវាទី, ភគវា. សព្ពំ ឯករូបេន អវត្វា យថាធម្មំ វិភជិត្វា និជ្ជដំ និគុម្ពំ កត្វា យថា ទិដ្ឋិសន្ទេហាទយោ វិគច្ឆន្តិ, សម្មុតិបរមត្ថា ¶ ច ធម្មា អសង្ករា បដិភន្តិ, ឯវំ ឯកន្តវិភជនសីលោតិ វុត្តំ ហោតិ. បរប្បវាទំ មទ្ទមានោតិ តស្មិំ កាលេ ឧប្បន្នំ, អាយតិំ ឧប្បជ្ជនកញ្ច សព្ពំ បរវាទំ កថាវត្ថុមាតិកាវិវរណមុខេន និម្មទ្ទនំ ករោន្តោតិ អត្ថោ.

តតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

អាចរិយបរម្បរកថាវណ្ណនា

កេនាភតន្តិ ឥមំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តេន ជម្ពុទីបេ តាវ យាវ តតិយសង្គីតិ, តាវ ទស្សេត្វា ឥទានិ សីហឡទីបេ អាចរិយបរម្បរំ ទស្សេតុំ តតិយសង្គហតោ បន ឧទ្ធន្តិអាទិ អារទ្ធំ. ឥមំ ទីបន្តិ តម្ពបណ្ណិទីបំ. តស្មិំ ទីបេ និសីទិត្វា អាចរិយេន អដ្ឋកថាយ កតត្តា ‘‘ឥមំ ទីប’’ន្តិ វុត្តំ. កញ្ចិ កាលន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ, កិស្មិញ្ចិ កាលេតិ អត្ថោ. បោរាណាតិ សីហឡទីបេ សីហឡដ្ឋកថាការកា. ភទ្ទនាមោតិ ភទ្ទសាលត្ថេរោ. អាគុំ បាបំ ន ករោន្តីតិ នាគា. វិនយបិដកំ វាចយិំសូតិ សម្ពន្ធោ. តម្ពបណ្ណិយាតិ ភុម្មវចនំ. និកាយេ បញ្ចាតិ វិនយាភិធម្មានំ វិសុំ គហិតត្តា តព្ពិនិមុត្តា បញ្ច និកាយា គហេតព្ពា. បករណេតិ អភិធម្មបករណេ វាចេសុន្តិ យោជនា. តីណិ បិដកានិ ស្វាគតានិ អស្សាតិ ‘‘តេបិដកោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘តិបេដកោ’’តិ ឆន្ទានុរក្ខណត្ថំ វុត្តំ. តារករាជាតិ ចន្ទិមា. បុប្ផនាមោតិ ឯត្ថ មហាបទុមត្ថេរោ សុមនត្ថេរោ ច ញាតព្ពោតិ ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘បុប្ផនាមោ’’តិ វុត្តំ.

វនវាសិន្តិ វនវាសីរដ្ឋំ. ករកវស្សន្តិ ហិមបាតនកវស្សំ, ករកធារាសទិសំ វា វស្សំ. ហរាបេត្វាតិ ឧទកោឃេន ហរាបេត្វា. ឆិន្នភិន្នបដធរោតិ សត្ថកេន ឆិន្នំ រង្គេន ភិន្នំ បដំ ធារណកោ. ភណ្ឌូតិ មុណ្ឌកោ. មក្ខំ អសហមានោតិ ថេរស្ស អានុភាវំ បដិច្ច អត្តនោ ¶ ឧប្បន្នំ បរេសំ គុណមក្ខនលក្ខណំ មក្ខំ តថា បវត្តំ កោធំ អសហមានោ. អសនិយោ ផលន្តីតិ គជ្ជន្តា បតន្តិ. មេ មម ភយភេរវំ ជនេតុំ បដិពលោ ន អស្ស ន ភវេយ្យាតិ យោជនា. អញ្ញទត្ថូតិ ឯកំសេន. កស្មីរគន្ធារាតិ កស្មីរគន្ធាររដ្ឋវាសិនោ. ឥសិវាតបដិវាតាតិ ភិក្ខូនំ ចីវរចលនកាយចលនេហិ សញ្ជនិតវាតេហិ បរិតោ សមន្តតោ ពីជយមានា អហេសុំ. ធម្មចក្ខុន្តិ ហេដ្ឋាមគ្គត្តយេ ញាណំ. អនមតគ្គិយន្តិ អនមតគ្គសំយុត្តំ (សំ. និ. ២.១២៤ អាទយោ). សមធិកានីតិ សាធិកានិ. បញ្ច រដ្ឋានីតិ បញ្ច ចិនរដ្ឋានិ. វេគសាតិ វេគេន. សមន្តតោ រក្ខំ ឋបេសីតិ តេសំ អប្បវេសនត្ថាយ អធិដ្ឋានវសេន រក្ខំ ឋបេសិ. អឌ្ឍុឌ្ឍានិ សហស្សានីតិ អឌ្ឍេន ចតុត្ថានិ អឌ្ឍុឌ្ឍានិ, អតិរេកបញ្ចសតានិ តីណិ សហស្សានីតិ អត្ថោ. ទិយឌ្ឍសហស្សន្តិ ¶ អឌ្ឍេន ទុតិយំ ទិយឌ្ឍំ, អតិរេកបញ្ចសតិកំ សហស្សន្តិ អត្ថោ. និទ្ធមេត្វានាតិ បលាបេត្វា.

រាជគហនគរបរិវត្តកេនាតិ រាជគហនគរំ បរិវត្តេត្វា តតោ ពហិ តំ បទក្ខិណំ កត្វា គតមគ្គេន, គមនេន វា. អារោបេសីតិ បដិបាទេសិ. បឡិនាតិ អាកាសំ បក្ខន្ទិំសុ. នគុត្តមេតិ ចេតិយគិរិមាហ. បុរតោតិ បាចីនទិសាភាគេ. បុរសេដ្ឋស្សាតិ សេដ្ឋស្ស អនុរាធបុរស្ស. សិលកូដម្ហីតិ ឯវំនាមកេ បព្ពតកូដេ. សីហកុមារស្ស បុត្តោតិ ឯត្ថ ‘‘កលិង្គរាជធីតុ កុច្ឆិស្មិំ សីហស្ស ជាតោ សីហកុមារោ’’តិ វទន្តិ. ជេដ្ឋមាសស្ស បុណ្ណមិយំ ជេដ្ឋនក្ខត្តំ វា មូលនក្ខត្តំ វា ហោតីតិ អាហ ‘‘ជេដ្ឋមូលនក្ខត្តំ នាម ហោតី’’តិ. មិគានំ វានតោ ហិំសនតោ ពាធនតោ មិគវំ, មិគវិជ្ឈនកីឡា. រោហិតមិគរូបន្តិ គោកណ្ណមិគវេសំ. រថយដ្ឋិប្បមាណាតិ រថបតោទប្បមាណា. ឯកា លតាយដ្ឋិ នាមាតិ ឯកា រជតមយា កញ្ចនលតាយ បដិមណ្ឌិតត្តា ឯវំ លទ្ធនាមា. បុប្ផយដ្ឋិយំ នីលាទីនិ បុប្ផានិ, សកុណយដ្ឋិយំ នានប្បការា មិគបក្ខិនោ វិចិត្តកម្មកតា វិយ ខាយន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. រាជកកុធភណ្ឌានីតិ រាជារហឧត្តមភណ្ឌានិ. សង្ខន្តិ ទក្ខិណាវដ្ដំ អភិសេកសង្ខំ. វឌ្ឍមានន្តិ អលង្ការចុណ្ណំ, ‘‘នហានចុណ្ណ’’ន្តិ កេចិ. វដំសកន្តិ កណ្ណបិឡន្ធនំ វដំសកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. នន្ទិយាវដ្ដន្តិ នន្ទិយាវដ្ដបុប្ផាការេន មង្គលត្ថំ សុវណ្ណេន កតំ. កញ្ញន្តិ ខត្តិយកុមារិំ. ហត្ថបុញ្ឆនន្តិ បីតវណ្ណំ មហគ្ឃហត្ថបុញ្ឆនវត្ថំ. អរុណវណ្ណមត្តិកន្តិ នាគភវនសម្ភវំ. វត្ថកោដិកន្តិ វត្ថយុគមេវ. នាគមាហដន្តិ នាគេហិ ¶ អាហដំ. អមតោសធន្តិ ឯវំនាមិកា គុឡិកជាតិ. អមតសទិសកិច្ចត្តា ឯវំ វុច្ចតិ. ភូមត្ថរណសង្ខេបេនាតិ ភូមត្ថរណាការេន. ឧប្បាតបាឋកាតិ និមិត្តបាឋកា. អលំ គច្ឆាមាតិ ‘‘បុរស្ស អច្ចាសន្នត្តា សារុប្បំ ន ហោតី’’តិ បដិក្ខិបន្តោ អាហ. អឌ្ឍនវមានំ បាណសហស្សានន្តិ (អ. និ. ៦.៥៣) បញ្ចសតាធិកានំ អដ្ឋន្នំ បាណសហស្សានំ. អប្បមាទសុត្តន្តិ អង្គុត្តរនិកាយេ មហាអប្បមាទសុត្តំ, រាជោវាទសុត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

មហច្ចាតិ មហតា. ឧបសង្កមន្តោតិ អតិវិយ កិលន្តរូបោ ហុត្វា ឧបសង្កមីតិ អត្ថោ. តុម្ហេ ជាននត្ថន្តិ សម្ពន្ធោ. បញ្ចបណ្ណាសាយាតិ ឯត្ថ ‘‘ចតុបញ្ញាសាយាតិ វត្តព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ ឧបរិ វុច្ចមានំ ទ្វាសដ្ឋិ អរហន្តោតិ វចនំ សមេតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.អាចរិយបរម្បរកថាវណ្ណនា) វុត្តំ. ទសភាតិកសមាកុលន្តិ មុដសិវស្ស បុត្តេហិ ទេវានំបិយតិស្សាទីហិ ទសហិ ភាតិកេហិ សមាកិណ្ណំ. ចិរទិដ្ឋោ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ ធាតុយោ សន្ធាយាហ. សព្ពតាឡាវចរេតិ សព្ពានិ តុរិយភណ្ឌានិ, តំសហចរិតេ វា វាទកេ. ឧបដ្ឋាបេត្វាតិ ឧបហារការាបនវសេន សន្និបាតេត្វា. វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយាតិ បច្ឆាភត្តំ. បោក្ខរវស្សន្តិ បោក្ខរបត្តេ ¶ វិយ អតេមិតុកាមានំ ឧបរិ អតេមេត្វា បវត្តនកវស្សំ. មហាវីរោតិ សត្ថុវោហារេន ធាតុ ឯវ វុត្តា. បច្ឆិមទិសាភិមុខោវ ហុត្វា អបសក្កន្តោតិ ឯត្ថ បុរត្ថាភិមុខោ ឋិតោវ បិដ្ឋិតោ អបសក្កនេន បច្ឆិមទិសាយ គច្ឆន្តោ តាទិសោបសង្កមនំ សន្ធាយ ‘‘បច្ឆិមទិសាភិមុខោ’’តិ វុត្តោ. ‘‘មហេជវត្ថុ នាម ឯវំនាមកំ ទេវដ្ឋាន’’ន្តិ វទន្តិ.

បជ្ជរកេនាតិ អមនុស្សសមុដ្ឋាបិតេន បជ្ជរករោគេន. ទេវោតិ មេឃោ. អនុប្បវេច្ឆីតិ វិមុច្ចិ. វិវាទោ ហោតីតិ ឯត្ថ កិរិយាកាលមបេក្ខិត្វា វត្តមានប្បយោគោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ ឦទិសេសុ សព្ពត្ថ. តទេតន្តិ ឋានំ តិដ្ឋតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឆន្នំ វណ្ណានំ សម្ពន្ធភូតានំ រំសិយោ ចា’’តិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ, ‘‘ឆន្នំ វណ្ណានំ ឧទកធារា ចា’’តិ ឯវម្បេត្ថ សម្ពន្ធំ វទន្តិ. បរិនិព្ពុតេបិ ភគវតិ តស្សានុភាវេន ឯវរូបំ បាដិហារិយំ អហោសិ ឯវាតិ ទស្សេតុំ ឯវំ អចិន្តិយាតិអាទិគាថមាហ. រក្ខំ ករោន្តោតិ អត្តនា ឧបាយេន បលាបិតានំ យក្ខានំ បុន អប្បវិសនត្ថាយ បរិត្តានំ ករោន្តោ. អាវិជ្ជីតិ បរិយាយិ.

រញ្ញោ ¶ ភាតាតិ រញ្ញោ កនិដ្ឋភាតា. អនុឡាទេវី នាម រញ្ញោ ជេដ្ឋភាតុ ជាយា. សរសរំសិជាលវិស្សជ្ជនកេនាតិ សិនិទ្ធតាយ រសវន្តំ ឱជវន្តំ រំសិជាលំ វិស្សជ្ជេន្តេន. ឯកទិវសេន អគមាសីតិ សម្ពន្ធោ. អប្បេសីតិ លេខសាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ. ឧទិក្ខតីតិ អបេក្ខតិ បត្ថេតិ. ភារិយន្តិ គរុកំ, អនតិក្កមនីយន្តិ អត្ថោ. មំ បដិមានេតីតិ មំ ឧទិក្ខតិ. កម្មារវណ្ណន្តិ រញ្ញោ បកតិសុវណ្ណការវណ្ណំ. តិហត្ថវិក្ខម្ភន្តិ តិហត្ថវិត្ថារំ. សកលជម្ពុទីបរជ្ជេនាតិ ឯត្ថ រញ្ញោ ឥទន្តិ រជ្ជំ, សកលជម្ពុទីបតោ ឧប្បជ្ជនកអាយោ ចេវ អាណាទយោ ច, តេន បូជេមីតិ អត្ថោ, ន សកលបថវីបាសាទាទិវត្ថុនា តស្ស សត្តាហំ ទេមីតិអាទិនា កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា ទាតុំ អយុត្តត្តា. ឯវញ្ហិ ទេន្តោ តាវកាលិកំ ទេតិ នាម វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស, បថវាទិវត្ថុបរិច្ចាគេន ច បុន គហណស្ស អយុត្តត្តា. និយមិតកាលេ បន អាយាទយោ បរិច្ចត្តា ឯវាតិ តតោ បរំ អបរិច្ចត្តត្តា គហេតុំ វដ្ដតិ. តស្មា វុត្តនយេនេត្ថ ឥតោ បរម្បិ អាយាទិទានវសេនេវ រជ្ជទានំ វេទិតព្ពំ. បុប្ផុឡកា ហុត្វាតិ កេតកីបារោហង្កុរា វិយ ឧទកបុប្ផុឡកាការា ហុត្វា. គវក្ខជាលសទិសន្តិ ភាវនបុំសកំ, វាតបានេសុ ជាលាការេន ឋបិតទារុបដសទិសន្តិ អត្ថោ, គវក្ខេន ច សុត្តាទិមយជាលេន ច សទិសន្តិ វា អត្ថោ.

ទេវទុន្ទុភិយោតិ ឯត្ថ ទេវោតិ មេឃោ, តស្ស អច្ឆសុក្ខតាយ អាកាសមិវ ខាយមានស្ស អនិមិត្តគជ្ជិតំ ទេវទុន្ទុភិ នាម, យំ ‘‘អាកាសទុន្ទុភី’’តិបិ វទន្តិ. ផលិំសូតិ ថនិំសុ. បព្ពតានំ ¶ នច្ចេហីតិ បថវីកម្បេន ឥតោ ចិតោ ច ភមន្តានំ បព្ពតានំ នច្ចេហិ. វិម្ហយជាតា យក្ខា ‘‘ហិ’’ន្តិសទ្ទំ និច្ឆារេន្តីតិ អាហ ‘‘យក្ខានំ ហិង្ការេហី’’តិ. សកសកបដិភានេហីតិ អត្តនោ អត្តនោ សិប្បកោសល្លេហិ. អភិសេកំ ទត្វាតិ អនោតត្តទហោទកេន អភិសេកំ ទត្វា.

ទេវតាកុលានីតិ មហាពោធិំ បរិវារេត្វា ឋិតនាគយក្ខាទិទេវតាកុលានិ ទត្វាតិ សម្ពន្ធោ. គោបករាជកម្មិនោ តថា ‘‘តរច្ឆា’’តិ វទន្តិ. ឥមិនា បរិវារេនាតិ សហត្ថេ ករណវចនំ, ឥមិនា បរិវារេន សហាតិ អត្ថោ. តាមលិត្តិន្តិ ឯវំនាមកំ សមុទ្ទតីរេ បដ្ដនំ. ឥទមស្ស តតិយន្តិ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋិតសាខាពោធិយា រជ្ជសម្បទានំ សន្ធាយ វុត្តំ. តតោ បន បុព្ពេ ឯកវារំ រជ្ជសម្បទានំ អច្ឆិន្នាយ សាខាយ មហាពោធិយា ឯវ កតំ, តេន ¶ សទ្ធិំ ចតុក្ខត្តុំ រាជា រជ្ជេន បូជេសិ. រជ្ជេន បូជិតទិវសេសុ កិរ សកលទីបតោ ឧប្បន្នំ អាយំ គហេត្វា មហាពោធិមេវ បូជេសិ.

បឋមបាដិបទទិវសេតិ សុក្កបក្ខបាដិបទទិវសេ. តញ្ហិ កណ្ហបក្ខបាដិបទទិវសំ អបេក្ខិត្វា ‘‘បឋមបាដិបទទិវស’’ន្តិ វុត្តំ, ឥទញ្ច តស្មិំ តម្ពបណ្ណិទីបេ វោហារំ គហេត្វា វុត្តំ, ឥធ បន បុណ្ណមិតោ បដ្ឋាយ យាវ អបរា បុណ្ណមី, តាវ ឯកោ មាសោតិ វោហារោ. តស្មា ឥមិនា វោហារេន ‘‘ទុតិយបាដិបទទិវសេ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា កណ្ហបក្ខបាដិបទស្ស ឥធ បឋមបាដិបទត្តា. គច្ឆតិ វតរេតិ ឯត្ថ អរេតិ ខេទេ. សមន្តាយោជនន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ, យោជនប្បមាណេ បទេសេ សព្ពត្ថាតិ អត្ថោ. សុបណ្ណរូបេនាតិ មហាពោធិំ ពលក្ការេន គហេត្វា នាគភវនំ នេតុកាមានិ នាគរាជកុលានិ ឥទ្ធិយា គហិតេន គរុឡរូបេន សន្តាសេតិ. តំ វិភូតិំ បស្សិត្វាតិ ទេវតាទីហិ ករីយមានំ បូជាមហត្តំ, មហាពោធិយា ច អានុភាវមហត្តំ ទិស្វា សយម្បិ តថា បូជេតុកាមា ថេរិំ យាចិត្វាតិ យោជនា. សមុទ្ទសាលវត្ថុស្មិន្តិ យស្មិំ បទេសេ ឋត្វា រាជា សមុទ្ទេ អាគច្ឆន្តំ ពោធិំ ថេរានុភាវេន អទ្ទស, យត្ថ ច បច្ឆា សមុទ្ទស្ស ទិដ្ឋដ្ឋានន្តិ បកាសេតុំ សមុទ្ទសាលំ នាម សាលំ អកំសុ, តស្មិំ សមុទ្ទសាលាយ វត្ថុភូតេ បទេសេ. ថេរស្សាតិ មហាមហិន្ទត្ថេរស្ស. បុប្ផអគ្ឃិយានីតិ កូដាគារសទិសានិ បុប្ផចេតិយានិ. អាគតោ វតរេតិ ឯត្ថ អរេតិ បមោទេ. អដ្ឋហិ អមច្ចកុលេហិ អដ្ឋហិ ព្រាហ្មណកុលេហិ ចាតិ សោឡសហិ ជាតិសម្បន្នកុលេហិ. រជ្ជំ វិចារេសីតិ រជ្ជំ វិចារេតុំ វិស្សជ្ជេសិ. រាជវត្ថុទ្វារកោដ្ឋកដ្ឋានេតិ រាជុយ្យានស្ស ទ្វារកោដ្ឋកដ្ឋានេ. អនុបុព្ពវិបស្សនន្តិ ឧទយព្ពយាទិអនុបុព្ពវិបស្សនំ. ‘‘សហ ពោធិបតិដ្ឋានេនា’’តិ ករណវចនេន វត្តព្ពេ វិភត្តិបរិណាមេន ‘‘សហ ពោធិបតិដ្ឋានា’’តិ និស្សក្កវចនំ កតំ. សតិ ហិ សហសទ្ទប្បយោគេ ករណវចនេនេវ ភវិតព្ពំ. ទស្សិំសូតិ បញ្ញាយិំសុ. មហាអាសនដ្ឋានេតិ បុព្ពបស្សេ មហាសិលាសនេន បតិដ្ឋិតដ្ឋានេ. បូជេត្វា វន្ទីតិ អាគាមិនំ ¶ មហាចេតិយំ វន្ទិ. បុរិមេ បន មហាវិហារដ្ឋានេ បូជាមត្តស្សេវ កតត្តា អនាគតេ សង្ឃស្សបិ នវកតា អវន្ទិតព្ពតា ច បកាសិតាតិ វេទិតព្ពា. អនាគតេ បន មេត្តេយ្យាទិពុទ្ធា បច្ចេកពុទ្ធា ច ពុទ្ធភាវក្ខណំ ឧទ្ទិស្ស វន្ទិតព្ពាវ សភាវេន វិសិដ្ឋបុគ្គលត្តាតិ គហេតព្ពំ.

មហាអរិដ្ឋោតិ ¶ បញ្ចបញ្ញាសាយ ភាតុកេហិ សទ្ធិំ ចេតិយគិរិម្ហិ បព្ពជិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. មេឃវណ្ណាភយអមច្ចស្ស បរិវេណដ្ឋានេតិ មេឃវណ្ណអភយស្ស រញ្ញោ អមច្ចេន កត្តព្ពស្ស បរិវេណស្ស វត្ថុភូតេ ឋានេ. មង្គលនិមិត្តភាវេន អាកាសេ សមុប្បន្នោ មនោហរសទ្ទោ អាកាសស្ស រវោ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អាកាសំ មហាវិរវំ រវី’’តិ. ន ហិ អាកាសោ នាម កោចិ ធម្មោ អត្ថិ, យោ សទ្ទំ សមុដ្ឋាបេយ្យ, អាកាសគតឧតុវិសេសសមុដ្ឋិតោវ សោ សទ្ទោតិ គហេតព្ពោ. បឋមកត្តិកបវារណទិវសេ…បេ… វិនយបិដកំ បកាសេសីតិ ឥទំ វិនយំ វាចេតុំ អារទ្ធទិវសំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនុសិដ្ឋិករានន្តិ អនុសាសនីករានំ. រាជិនោតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, ទេវានំបិយតិស្សរាជានន្តិ អត្ថោ. អញ្ញេបីតិ មហិន្ទាទីហិ អដ្ឋសដ្ឋិមហាថេរេហិ អញ្ញេបិ, តេសំ សរូបំ ទស្សេន្តោ អាហ តេសំ ថេរានន្តិអាទិ. តត្ថ តេសំ ថេរានំ អន្តេវាសិកាតិ មហិន្ទត្ថេរាទីនំ អដ្ឋសដ្ឋិមហាថេរានំ អរិដ្ឋាទយោ អន្តេវាសិកា ច មហាអរិដ្ឋត្ថេរស្ស អន្តេវាសិកា តិស្សទត្តកាឡសុមនាទយោ ចាតិ យោជេតព្ពំ. អន្តេវាសិកានំ អន្តេវាសិកាតិ ឧភយត្ថ វុត្តអន្តេវាសិកានំ អន្តេវាសិកបរម្បរា ចាតិ អត្ថោ. បុព្ពេ វុត្តប្បការាតិ មហិន្ទោ ឥដ្ដិយោ ឧត្តិយោតិអាទិគាថាហិ (បារា. អដ្ឋ. ១.តតិយសង្គីតិកថា) បកាសិតា អាចរិយបរម្បរា.

ន បគ្ឃរតីតិ ន គឡតិ, ន បមុស្សតីតិ អត្ថោ. សតិគតិធិតិមន្តេសូតិ ឯត្ថ សតីតិ ឧគ្គហធារណេ សតិ. គតីតិ សទ្ទត្ថវិភាគគ្គហណេ ញាណំ. ធិតីតិ ឧគ្គហបរិហរណាទីសុ វីរិយំ. កុក្កុច្ចកេសូតិ ‘‘កប្បតិ ន កប្បតី’’តិ វីមំសកុក្កុច្ចការីសុ. មាតាបិតុដ្ឋានិយោតិ វត្វា តមេវត្ថំ សមត្ថេតុំ អាហ តទាយត្តាហីតិអាទិ. វិនយបរិយត្តិំ និស្សាយាតិ វិនយបិដកបរិយាបុណនំ និស្សាយ. អត្តនោ សីលក្ខន្ធោ សុគុត្តោតិ លជ្ជិនោ វិនយធារណស្ស អលជ្ជិអញ្ញាណតាទីហិ ឆហិ អាការេហិ អាបត្តិយា អនាបជ្ជនតោ អត្តនោ សីលក្ខន្ធោ ខណ្ឌាទិទោសវិរហិតោ សុគុត្តោ សុរក្ខិតោ ហោតិ. កុក្កុច្ចបកតានន្តិ កប្បិយាកប្បិយំ និស្សាយ ឧប្បន្នេន កុក្កុច្ចេន បកតានំ ឧបទ្ទុតានំ អភិភូតានំ យថាវិនយំ កុក្កុច្ចំ វិនោទេត្វា សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋាបនេន បដិសរណំ ហោតិ. វិគតោ សារទោ ភយមេតស្សាតិ វិសារទោ. ‘‘ឯវំ កថេន្តស្ស ទោសោ ឯវំ ន ទោសោ’’តិ ញត្វាវ កថនតោ និព្ភយោវ សង្ឃមជ្ឈេ វោហរតិ ¶ . បច្ចត្ថិកេតិ អត្តបច្ចត្ថិកេ ចេវ វជ្ជិបុត្តកាទិសាសនបច្ចត្ថិកេ ច. សហធម្មេនាតិ សការណេន វចនេន សិក្ខាបទំ ទស្សេត្វា យថា តេ អសទ្ធម្មំ បតិដ្ឋាបេតុំ ន សក្កោន្តិ, ឯវំ សុនិគ្គហិតំ កត្វា និគ្គណ្ហាតិ. សទ្ធម្មដ្ឋិតិយាតិ ¶ បរិយត្តិបដិបត្តិបដិវេធសង្ខាតស្ស តិវិធស្សាបិ សទ្ធម្មស្ស ឋិតិយា, បវត្តិយាតិ អត្ថោ.

វិនយោ សំវរត្ថាយាតិអាទីសុ វិនយបរិយាបុណនំ វិនយោ, វិនយបញ្ញត្តិ វា កាយវចីទ្វារសំវរត្ថាយ. អវិប្បដិសារោតិ កតាកតំ និស្សាយ វិប្បដិសារាភាវោ សន្តាបាភាវោ. បាមោជ្ជំ តរុណបីតិ. បីតិ នាម ពលវបីតិ. បស្សទ្ធីតិ កាយចិត្តបស្សទ្ធិ. យថាភូតញាណទស្សនន្តិ សប្បច្ចយនាមរូបបរិគ្គហោ. និព្ពិទាតិ វិបស្សនា. វិរាគោតិ អរិយមគ្គោ. វិមុត្តីតិ អគ្គផលំ. វិមុត្តិញាណទស្សនន្តិ បច្ចវេក្ខណញាណំ. អនុបាទាតិ កញ្ចិ ធម្មំ អនុបាទិយិត្វា បរិច្ចជិត្វា. បរិនិព្ពានត្ថាយាតិ បច្ចវេក្ខណញាណេ អនុប្បន្នេ អន្តរា បរិនិព្ពានាភាវេន តំបរិនិព្ពានត្ថាយាតិ បច្ចយត្តេន វុត្តំ អនន្តរាទិបច្ចយត្តា. ឯតទត្ថា កថាតិ អយំ វិនយកថា នាម ឯតស្ស អនុបាទាបរិនិព្ពានស្ស អត្ថាយាតិ អត្ថោ. មន្តនាតិ វិនយមន្តនាយេវ, ភិក្ខូនំ ‘‘ឯវំ ករិស្សាម, ឯវំ ន ករិស្សាមា’’តិ វិនយបដិពទ្ធមន្តនា. ឧបនិសាតិ ឧបនិសីទតិ ឯត្ថ ផលន្តិ ឧបនិសា, ការណំ. វិនយោ សំវរត្ថាយាតិអាទិការណបរម្បរាបិ ឯតទត្ថាតិ អត្ថោ. សោតាវធានន្តិ ឥមិស្សា បរម្បរបច្ចយកថាយ អត្តានំ សមនត្ថាយ សោតាវធានំ, តម្បិ ឯតមត្ថំ. យទិទន្តិ និបាតោ. យោ អយំ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អនុបាទិយិត្វា ចិត្តស្ស អរហត្តមគ្គសង្ខាតោ, តប្ផលសង្ខាតោ វា វិមោក្ខោ, សោបិ ឯតទត្ថាយ អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយ. អថ វា យោ អយំ កញ្ចិ ធម្មំ អនុបាទាចិត្តស្ស វិមោក្ខោ វិមុច្ចនំ វិគមោ បរិនិព្ពានំ ឯតទត្ថា កថាតិ ឯវំ ឧបសំហរណវសេន យោជេតុម្បិ វដ្ដតិ មគ្គផលវិមោក្ខស្ស បុព្ពេ វុត្តត្តា. អាយោគោតិ ឧគ្គហណាទិវសេន បុនប្បុនំ អភិយោគោ.

អាចរិយបរម្បរកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

ពាហិរនិទានកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា

សេយ្យថិទន្តិ ¶ ¶ តំ កតមំ, តំ កថន្តិ វា អត្ថោ. អនិយមនិទ្ទេសវចនន្តិ អត្តនោ អត្ថំ សរូបេន និយមេត្វា និទ្ទិសតីតិ និយមនិទ្ទេសោ, ន និយមនិទ្ទេសោ អនិយមនិទ្ទេសោ. សោវ វុច្ចតេ អនេនាតិ វចនន្តិ អនិយមនិទ្ទេសវចនំ. តស្សាតិ តេនាតិបទស្ស. បរិវិតក្កោតិ ‘‘កតមេសានំ ខោ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ព្រហ្មចរិយំ ន ចិរដ្ឋិតិកំ អហោសី’’តិអាទិនា (បារា. ១៨) បវត្តោ. បុព្ពេ វា បច្ឆា វាតិ តេនាតិបទតោ ហេដ្ឋា វុត្តបាឋេ វា ឧបរិ វក្ខមានបាឋេ វាតិ អត្ថោ. អត្ថតោ សិទ្ធេនាតិ សាមត្ថិយតោ សិទ្ធេន. តត្រិទំ មុខមត្តនិទស្សនន្តិ តស្សា យថាវុត្តយុត្តិយា បរិទីបនេ ឥទំ ឧបាយមត្តនិទស្សនំ. មុខំ ទ្វារំ ឧបាយោតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ.

សមយសទ្ទោ ទិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ សមយសទ្ទស្ស សមវាយោ អត្ថោតិ សម្ពន្ធោ. កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយាតិ ឯត្ថ កាលោ នាម ឧបសង្កមនស្ស យុត្តកាលោ, សមយោ នាម សរីរពលាទិការណសមវាយោ, តេ ឧបាទាយ បដិច្ចាតិ អត្ថោ. ខណោតិ ឱកាសោ. ពុទ្ធុប្បាទាទយោ ហិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស ឱកាសោ. សោ ឯវ សមយោ. តេនេវ ‘‘ឯកោវា’’តិ វុត្តំ. មហាសមយោតិ មហាសមូហោ. បវនស្មិន្តិ វនសណ្ឌេ. សមយោបិ ខោ តេ ភទ្ទាលីតិ ឯត្ថ សមយោតិ សិក្ខាបទាវិលង្ឃនស្ស ហេតុ, កោ សោ? អត្តនោ វិប្បដិបត្តិយា ភគវតោ ជាននំ, សោ សមយសង្ខាតោ ហេតុ តស្សា អប្បដិវិទ្ធោតិ អត្ថោ. ភគវាតិអាទិ តស្ស បដិវិជ្ឈនាការទស្សនំ. ឧគ្គហមានោតិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ ឧគ្គហេតុំ សមត្ថតាយ ឧគ្គហមានោ, សុមនបរិព្ពាជកស្សេវេតំ នាមំ. សមយំ ទិដ្ឋិំ បវទន្តិ ឯត្ថាតិ សមយប្បវាទកោ, មល្លិកាយ អារាមោ. ស្វេវ តិន្ទុកាចីរសង្ខាតាយ តិម្ពរុរុក្ខបន្តិយា បរិក្ខិត្តត្តា ‘‘តិន្ទុកាចីរ’’ន្តិ ច, ឯកាវ និវាសា សាលា ឯត្ថាតិ ‘‘ឯកសាលកោ’’តិ ច វុច្ចតិ. អត្ថាភិសមយាតិ យថាវុត្តស្ស ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកស្ស អត្ថស្ស ហិតស្ស បដិលាភតោ. មានាភិសមយាតិ មានប្បហានា. បីឡនដ្ឋោតិ បីឡនំ តំសមង្គិនោ ហិំសនំ, អវិប្ផារិកតាករណំ, បីឡនមេវ អត្ថោ បីឡនដ្ឋោ ¶ . សន្តាបោតិ ទុក្ខទុក្ខតាទិវសេន សន្តាបនំ. វិបរិណាមោតិ ជរាយ មរណេន ចាតិ ទ្វិធា ¶ វិបរិណាមេតព្ពតា អភិសមេតព្ពោ បដិវិជ្ឈិតព្ពោតិ អភិសមយោ, សោវ អភិសមយដ្ឋោ, បីឡនាទីនិ.

ឯត្ថ ច ឧបសគ្គានំ ជោតកមត្តត្តា សមយសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេបិ សឧបសគ្គោ អភិសមយសទ្ទោ ឧទ្ធដោ. តត្ថ សង្គមវសេន បច្ចយានំ ផលុប្បាទនំ បដិ អយនំ ឯកតោ បវត្តិ ឯត្ថាតិ សមយោ, សមវាយោ. វិវដ្ដូបនិស្សយសង្គមេ សតិ ឯន្តិ ឯត្ថ សត្តា បវត្តន្តីតិ សមយោ, ខណោ. សមេតិ ឯត្ថ សង្ខតធម្មោ, សយំ វា ឯតិ អាគច្ឆតិ វិគច្ឆតិ ចាតិ សមយោ, កាលោ. សមេន្តិ អវយវា ឯតស្មិំ, សយំ វា តេសូតិ សមយោ, សមូហោ. បច្ចយន្តរសង្គមេ ឯតិ អាគច្ឆតិ ឯតស្មា ផលន្តិ សមយោ, ហេតុ. សញ្ញាវសេន វិបល្លាសតោ ធម្មេសុ ឯតិ អភិនិវិសតីតិ សមយោ, ទិដ្ឋិ. សមីបំ អយនំ ឧបគមនំ សមយោ, បដិលាភោ. សម្មទេវ សហិតានំ វាចានំ អយនំ វិគមោតិ សមយោ, បហានំ. សម្មទេវ, សហិតានំ វា សច្ចានំ អយនំ ជាននន្តិ សមយោ, បដិវេធោ. ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ សមយសទ្ទស្ស បវត្តិ វេទិតព្ពា.

ឯត្ថ ច សមយសទ្ទស្ស សាមញ្ញេន អនេកត្ថតា វុត្តា. ន ហិ ឯកស្មិំ អត្ថវិសេសេ វត្តមានោ សទ្ទោ តទញ្ញេបិ វត្តតិ. តស្មា អត្ថា វិយ តំតំវាចកា សមយសទ្ទាបិ ភិន្នា ឯវាតិ គហេតព្ពា. ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថុទ្ធារេសុ.

តត្ថ តថាតិ តេសុ សុត្តាភិធម្មេសុ ឧបយោគភុម្មវចនេហិ. ឥធាតិ វិនយេ, អញ្ញថាតិ ករណវចនេន. អច្ចន្តមេវាតិ និរន្តរមេវ. ភាវោ នាម កិរិយា, កិរិយាយ កិរិយន្តរូបលក្ខណំ ភាវេនភាវលក្ខណំ, យថា ឧទយេ សតិ ចន្ទេ ជាតោ រាជបុត្តោតិ. អធិករណញ្ហីតិអាទិ អភិធម្មេ សមយសទ្ទោ កាលសមូហខណសមវាយហេតុសង្ខាតេសុ បញ្ចសុ អត្ថេសុ វត្តតិ, ន វិនយេ វិយ កាលេ ឯវ, តេសុ ច កាលសមូហត្ថា ទ្វេ តត្ថ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ អធិករណភាវេន និទ្ទិសិតុំ យុត្តា. ខណសមវាយហេតុអត្ថា បន តយោបិ អត្តនោ ភាវេន ផស្សាទីនំ ភាវស្ស ឧបលក្ខណភាវេន ¶ និទ្ទិសិតុំ យុត្តាតិ វិភាវនមុខេន យថាវុត្តមត្ថំ សមត្ថេតុំ វុត្តំ. តត្ថ យស្មិញ្ហិ កាលេ, ធម្មសមូហេ វា សមយេ អធិករណភូតេ កុសលំ ឧប្បន្នំ, តស្មិញ្ញេវ កាលេ, ធម្មសមូហេ វា សមយេ ផស្សាទយោ ហោន្តីតិ ឯវំ អធិករណត្ថយោជនា, យស្មិំ បន ខណេ, សមវាយេ ហេតុម្ហិ វា សមយេ សតិ វិជ្ជមានេ កុសលំ ឧប្បន្នំ, តស្មិញ្ញេវ ខណាទិម្ហិ សមយេបិ វិជ្ជមានេ ផស្សាទយោ ហោន្តីតិ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថយោជនា ច វេទិតព្ពា.

ហោតិ ¶ ចេត្ថាតិ ឯត្ថ យថាវុត្តអត្ថវិសយេ សង្គហគាថា ហោតិ. អញ្ញត្រាតិ សុត្តាភិធម្មេសុ. អភិលាបមត្តភេទោតិ ទេសនាវិលាសតោ សទ្ទមត្តេនេវ ភេទោ, ន អត្ថតោ.

អវិសេសេនាតិ សាមញ្ញេន. ឥរិយាបថោតិអាទីសុ ឥរិយាយ សព្ពទ្វារិកកិរិយាយ បថោ បវត្តនដ្ឋានំ តព្ពិនិមុត្តកម្មស្ស អភាវាតិ ឋានាទយោ ឥរិយាបថោ, សោវ វិហារោ. ព្រហ្មភូតា សេដ្ឋភូតា បរហិតចិត្តាទិវសប្បវត្តិតោ មេត្តាទយោ ព្រហ្មវិហារោ នាម. តទវសេសា បន មហគ្គតា សព្ពនីវរណវិគមនាទិសិទ្ធេន ជោតនាទិអត្ថេន ទិព្ពវិហារោ នាម. ព្រហ្មវិហារភាវេន វិសុំ គហិតត្តា មេត្តាទយោ ឥធ អសង្គហិតា. អរិយានមេវ វិហារោតិ ផលសមាបត្តិយោ អរិយវិហារោ នាម.

រុក្ខាទិមូលេយេវ មូលសទ្ទស្ស និរុឡ្ហភាវំ ទស្សេតុំ អបរេន មូលសទ្ទេន វិសេសេត្វា ‘‘មូលមូលេ’’តិ វុត្តំ, យថា ទុក្ខទុក្ខន្តិ (វិភ. អដ្ឋ. ១៩០). លោភាទីនំ ទោសមូលាទិចិត្តាសាធារណត្តា ‘‘អសាធារណហេតុម្ហី’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ សិយាតិ តត្ថ វេរញ្ជាយន្តិអាទីសុ បទេសុ កស្សចិ ចោទនា សិយាតិ អត្ថោ. ឧភយថា និទានកិត្តនស្ស បន កិំ បយោជនន្តិ? អាហ គោចរគាមនិទស្សនត្ថន្តិអាទិ. តត្ថ អស្សាតិ ភគវតោ.

កិលមោវ កិលមថោ, អត្តនោ អត្តភាវស្ស កិលមថោ អត្តកិលមថោ, តស្ស អនុ អនុ យោគោ បុនប្បុនំ បវត្តនំ អត្តកិលមថានុយោគោ. វត្ថុកាមារម្មណេ សុខេ សម្បយោគវសេន លីនា យុត្តា, កាមតណ្ហា ¶ , តំសហចរិតេ កាមេ សុខេ វា អារម្មណភូតេ អល្លីនា បវត្តតីតិ កាមសុខល្លិកា តណ្ហា, តស្សា កាមសុខល្លិកាយ អនុ អនុ យោគោ កាមសុខល្លិកានុយោគោ. លោកេ សំវឌ្ឍភាវន្តិ អាមិសោបភោគេន សំវឌ្ឍិតភាវំ. ឧប្បជ្ជមានោ ពហុជនហិតាទិអត្ថាយេវ ឧប្បជ្ជតីតិ យោជនា.

ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតត្តា សង្ឃោតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេន្តោ អាហ ទិដ្ឋីតិអាទិ. ឯត្ថ ច ‘‘យាយំ ទិដ្ឋិ អរិយា និយ្យានិកា និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយ, តថារូបាយ ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤; អ. និ. ៦.១២; បរិ. ២៧៤) ឯវំ វុត្តាយ ទិដ្ឋិយា. ‘‘យានិ តានិ សីលានិ អខណ្ឌានិ…បេ… សមាធិសំវត្តនិកានិ, តថារូបេសុ សីលេសុ សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ ¶ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤; អ. និ. ៦.១២; បរិ. ២៧៤) ឯវំ វុត្តានញ្ច សីលានំ សាមញ្ញសង្ខាតេន សង្ឃាតោ សង្ឃដិតោ សមណគណោ, តេនាតិ អត្ថោ. ‘‘ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញសង្ឃាតសង្ឃាតេនា’’តិ វា បាឋេនេត្ថ ភវិតព្ពំ, តស្ស ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញភូតេន សំហននេន សង្ឃាតោ សមណគណោ, តេនាតិ អត្ថោ. ឯវញ្ហិ បាឋេ សទ្ទតោ អត្ថោ យុត្តតរោ ហោតិ. អស្សាតិ មហតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស.

ព្រហ្មំ អណតីតិ ឯត្ថ ព្រហ្ម-សទ្ទេន វេទោ វុច្ចតិ, សោ មន្តព្រហ្មកប្បវសេន តិវិធោ. តត្ថ ឥរុវេទាទយោ តយោ វេទា មន្តា, តេ ច បធានា, ឥតរេ បន សន្និស្សិតា, តេន បធានស្សេវ គហណំ. មន្តេ សជ្ឈាយតីតិ ឥរុវេទាទិកេ មន្តសត្ថេ សជ្ឈាយតីតិ អត្ថោ. ឥរុវេទាទយោ ហិ គុត្តភាសិតព្ពតាយ ‘‘មន្តា’’តិ វុច្ចន្តិ. ‘‘ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណោ, សមិតបាបត្តា សមណោ’’តិ យថាវុត្តមត្ថទ្វយំ ឧទាហរណទ្វយេន វិភាវេតុំ វុត្តញ្ហេតន្តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘សមិតត្តា ហិ បាបានំ ‘សមណោ’តិ បវុច្ចតី’’តិ ហិ ឥទំ វចនំ គហេត្វា ‘‘សមិតបាបត្តា ‘សមណោ’តិ វុច្ចតី’’តិ វុត្តំ, ពាហិតបាបោតិ ឥទំ បន អញ្ញស្មិំ គាថាពន្ធេ វុត្តវចនំ. យថាភុច្ចគុណាធិគតន្តិ យថាភូតគុណាធិគតំ. សកិញ្ចនោតិ សទោសោ.

គោត្តវសេនាតិ ឯត្ថ គំ តាយតីតិ គោត្តំ, គោ-សទ្ទេន ចេត្ថ អភិធានំ ពុទ្ធិ ច វុច្ចតិ. កេនចិ បារិជុញ្ញេនាតិ ញាតិបារិជុញ្ញាទិនា កេនចិ បារិជុញ្ញេន ¶ , បរិហានិយាតិ អត្ថោ. តតោ បរន្តិ វេរញ្ជាយន្តិអាទិវចនំ. ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ ឥត្ថំ ឥមំ បការំ ភូតោ អាបន្នោតិ ឥត្ថម្ភូតោ, តស្ស អាខ្យានំ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានំ, សោយេវត្ថោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថោ. អថ វា ‘‘ឥត្ថំ ឯវំបការោ ភូតោ ជាតោ’’តិ ឯវំ កថនត្ថោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថោ, តស្មិំ ឧបយោគវចនន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច អព្ភុគ្គតោតិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថជោតកោ អភិភវិត្វា ឧគ្គមនប្បការស្ស ទីបនតោ, តេន យោគតោ តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតមន្តិ ឥទំ ឧបយោគវចនំ សាមិអត្ថេបិ សមានេ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានទីបនតោ ‘‘ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ’’តិ វុត្តំ, តេនេវាហ ‘‘តស្ស ខោ បន ភោតោ គោតមស្សាតិ អត្ថោ’’តិ.

ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភីតិ ឯត្ថ អភិសទ្ទយោគតោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានេ ឧបយោគវចនំ កតំ, ឯវមិធាបិ តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតមំ អភិ ឯវំ កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ ឧគ្គតោតិ អភិសទ្ទយោគតោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានេ ឧបយោគវចនន្តិ. សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភីតិ ឯត្ថ ហិ ‘‘ទេវទត្តោ មាតរមភិ មាតរិ វិសយេ មាតុយា វា សាធូ’’តិ ឯវំ អធិករណត្ថេ វា សាមិអត្ថេ វា ភុម្មវចនស្ស សាមិវចនស្ស វា បសង្គេ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថជោតកេន ¶ អភិសទ្ទេន យោគេ ឧបយោគវចនំ កតំ, យថា ចេត្ថ ទេវទត្តោ មាតុវិសយេ មាតុសម្ពន្ធី វា សោ វុត្តប្បការប្បត្តោតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ, ឯវមិធាបិ ភោតោ គោតមស្ស សម្ពន្ធី កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ អភិភវិត្វា ឧគ្គមនបការប្បត្តោតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. តត្ថ ហិ ទេវទត្តគ្គហណំ វិយ ឥធ កិត្តិសទ្ទគ្គហណំ, តត្ថ មាតរន្តិ វចនំ វិយ ឥធ តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតមន្តិ វចនំ, តត្ថ សាធុសទ្ទគ្គហណំ វិយ ឥធ ឧគ្គតសទ្ទគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. កិត្តិសទ្ទោតិ កិត្តិភូតោ សទ្ទោ, ន កេវលោតិ ទស្សនត្ថំ វិសេសិតន្តិ អាហ ‘‘កិត្តិ ឯវា’’តិ. តតោ កិត្តីតិ ថុតិ, តស្សា បកាសកោ សទ្ទោ កិត្តិសទ្ទោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ថុតិឃោសោ វា’’តិ វុត្តំ.

សោ ភគវាតិ ឯត្ថ សោតិ បសិទ្ធិយំ, យោ សោ សមត្តិំស បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពកិលេសេ ភញ្ជិត្វា ទសសហស្សិលោកធាតុំ កម្បេន្តោ អនុត្តរំ ¶ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, សោ លោកេ អតិបាកដោតិ ‘‘សោ ភគវា’’តិ វុត្តំ. ភគវាតិ ច ឥទំ សត្ថុ នាមកិត្តនំ, ន គុណកិត្តនំ. បរតោ បន ភគវាតិ គុណកិត្តនមេវ. ឥមិនា ច ឥមិនា ចាតិ ឯតេន អរហន្តិអាទិបទានំ បច្ចេកំ អនេកគុណគណំ បដិច្ច បវត្តភាវំ ទស្សេតិ.

សុវិទូរវិទូរេតិ ទ្វីហិ សទ្ទេហិ អតិវិយ ទូរេតិ ទស្សេតិ, សុវិទូរតា ឯវ ហិ វិទូរតា. សវាសនានំ កិលេសានំ វិទ្ធំសិតត្តាតិ ឥមិនា បច្ចេកពុទ្ធាទីហិ អសាធារណំ ភគវតោ អរហត្តន្តិ ទស្សេតិ តេសំ វាសនាយ អប្បហីនត្តា, វាសនា ច នាម និក្កិលេសស្សាបិ សកលញេយ្យានវពោធាទិទ្វារត្តយប្បយោគវិគុណតាហេតុភូតោ កិលេសនិហិតោ អាការោ ចិរនិគឡិតបាទានំ និគឡមោក្ខេបិ សង្កុចិតតាគមនហេតុកោ និគឡនិហិតោ អាការោ វិយ. យាយ បិលិន្ទវច្ឆាទីនំ វសលវោហារាទិវិគុណតា ហោតិ, អយំ វាសនាតិ គហេតព្ពា. អារកាតិ ឯត្ថ អាការស្ស រស្សត្តំ ក-ការស្ស ច ហ-ការំ សានុស្សរំ កត្វា និរុត្តិនយេន ‘‘អរហ’’ន្តិ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា. ឯវំ ឧបរិបិ យថារហំ និរុត្តិនយេន បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា. យញ្ចេតំ សំសារចក្កន្តិ សម្ពន្ធោ. បុញ្ញាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន អបុញ្ញាភិសង្ខារអានេញ្ជាភិសង្ខារេ សង្គណ្ហាតិ. អាសវា ឯវ អវិជ្ជាទីនំ ការណត្តា សមុទយោតិ អាហ ‘‘អាសវសមុទយមយេនា’’តិ. ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) ហិ វុត្តំ. វិបាកកដត្តារូបប្បភេទោ តិភវោ ឯវ រថោ, តស្មិំ តិភវរថេ. សំសារចក្កន្តិ យថាវុត្តកិលេសកម្មវិបាកសមុទយោ.

‘‘ខន្ធានញ្ច ¶ បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច;

អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, ‘សំសារោ’តិ បវុច្ចតី’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ២.៦១៨; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៩៥ អបសាទនាវណ្ណនា; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.៦០; អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.១៩៩; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; វិភ. អដ្ឋ. ២២៦ សង្ខារបទនិទ្ទេស; សុ. និ. អដ្ឋ. ២.៥២៣; ឧទា. អដ្ឋ. ៣៩; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ១៤, ៥៨; ថេរគា. អដ្ឋ. ១.៦៧, ៩៩; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៥៨; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១១៧; ចូឡនិ. អដ្ឋ. ៦) –

ឯវំ វុត្តោ សំសារោវ ចក្កំ វិយ បរិព្ភមនតោ ចក្កំ, តស្ស ចក្កស្ស សព្ពេ អរា ហតាតិ សម្ពន្ធោ. អនេនាតិ ភគវតា. ពោធីតិ ញាណំ, តំ ¶ ឯត្ថ មណ្ឌំ បសន្នំ ជាតន្តិ ពោធិមណ្ឌោ. កម្មក្ខយករំ ញាណផរសុន្តិ អរហត្តមគ្គញាណំ វុត្តំ, តំ ឆិន្ទិតព្ពំ អភិសង្ខារសង្ខាតំ កម្មំ បរិច្ឆិន្ទតីតិ ទស្សេតុំ កម្មក្ខយករវិសេសនវិសិដ្ឋំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ កតិបយង្គេហិ សំសារចក្កំ តទវសេសង្គេហិ ផលភូតនាមរូបធម្មេហិ តិភវរថញ្ច តស្មិំ រថេ យោជិតសំសារចក្ការានំ ហននប្បការញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ សព្ពេហិបិ ទ្វាទសហិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គេហិ រថវិរហិតមេវ កេវលំ សំសារចក្កំ, តស្ស អរឃាតនប្បការភេទញ្ច ទស្សេតុំ អថវាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អនមតគ្គន្តិ អនុ អនុ អមតគ្គំ, សព្ពថា អនុគច្ឆន្តេហិបិ អវិញ្ញាតកោដិកន្តិ អត្ថោ. អវិជ្ជាមូលកត្តា ជរាមរណបរិយោសានត្តាតិ ឥទំ សង្ខារាទីនំ ទសន្នំ អរភាវេន ឯកត្តំ សមារោបេត្វាតិ វុត្តំ. ន ហិ តេសំ បច្ចេកំ អវិជ្ជាមូលកតា ជរាមរណបរិយោសានតា ច អត្ថិ តថា បដិច្ចសមុប្បាទបាឡិយំ អវុត្តត្តា. អថ វា តេសម្បិ យថារហំ អត្ថតោ អវិជ្ជាមូលកត្តំ, អត្តនោ អត្តនោ លក្ខណភូតខណិកជរាមរណវសេន តប្បរិយោសានតញ្ច សន្ធាយេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវញ្ច តេសំ បច្ចេកំ អរភាវោ សិទ្ធោ ហោតិ.

ឯវំ សព្ពាការំ សំសារចក្កមេវ ទស្សេត្វា ឥទានិ យេន ញាណេន ឥមស្ស សំសារចក្កស្ស អរានំ ឆេទោ ភគវតោ សិទ្ធោ, តស្ស ធម្មដ្ឋិតិញាណស្ស ‘‘បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៤; ១.៤៥) មាតិកា វុត្តត្តា ភវចក្កាវយវេសុ អវិជ្ជាទីសុ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នត្តា បរិគ្គហវសេន បវត្តិអាការំ ទស្សេត្វា បរតោ តស្ស អត្ថស្ស និគមនវសេន វុត្តេន ឯវមយំ អវិជ្ជាហេតូតិអាទិកេន បដិសម្ភិទាបាឡិសហិតេន (បដិ. ម. ១.៤៥) បាឋេន ¶ សរូបតោ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ, តស្ស ច តេសុយេវ អវិជ្ជាទីសុ ចតុសង្ខេបាទិវសេន បវត្តិវិភាគញ្ច ទស្សេត្វា តតោ បរំ ឥតិ ភគវាតិអាទិបាឋេន ភគវតោ តេន ធម្មដ្ឋិតិញាណេន បដិច្ចសមុប្បាទស្ស សព្ពាការតោ បដិវិទ្ធភាវំ ទស្សេត្វា បុន ឥមិនា ធម្មដ្ឋិតិញាណេនាតិអាទិនា ភគវតោ តេន ញាណេន សំសារចក្ការានំ វិទ្ធំសិតភាវំ ទស្សេតុំ តត្ថ ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណំ អវិជ្ជាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តិណ្ណំ អាយតនានន្តិ ចក្ខុសោតមនាយតនានំ តិណ្ណំ. ឯស នយោ តិណ្ណំ ផស្សានន្តិអាទីសុបិ. រូបតណ្ហាទិវសេន ឆ តណ្ហាកាយា ឯវ វេទិតព្ពា.

សគ្គសម្បត្តិន្តិ ¶ កាមសុគតីសុ សម្បត្តិំ. តថេវាតិ កាមុបាទានបច្ចយា ឯវ. ព្រហ្មលោកសម្បត្តិន្តិ រូបីព្រហ្មលោកសម្បត្តិំ. តេភូមកធម្មវិសយស្ស សព្ពស្សាបិ រាគស្ស កិលេសកាមភាវតោ ភវរាគោបិ កាមុបាទានមេវាតិ អាហ ‘‘កាមុបាទានបច្ចយាយេវ មេត្តំ ភាវេតី’’តិ. សេសុបាទានមូលិកាសុបីតិ ទិដ្ឋុបាទានសីលព្ពតុបាទានអត្តវាទុបាទានមូលិកាសុបិ យោជនាសុ. តត្រាយំ យោជនានយោ – ឥធេកច្ចោ ‘‘នត្ថិ បរលោកោ ឧច្ឆិជ្ជតិ អត្តា’’តិ (ទី. និ. ១.៨៥-៨៦ អត្ថតោ សមានំ) ទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ, សោ ទិដ្ឋុបាទានបច្ចយា កាយេន ទុច្ចរិតំ ចរតីតិអាទិនា, អបរោ ‘‘អសុកស្មិំ ភវេ អត្តា ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ ទិដ្ឋិំ គហេត្វា កាមរូបារូបភវូបបត្តិយា តំ តំ កុសលំ ករោតីតិអាទិនា ច ទិដ្ឋុបាទានមូលិកា យោជនា, ឥមិនាវ នយេន អត្តវាទុបាទានមូលិកា យោជនា វេទិតព្ពា. អបរោ ‘‘សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធី’’តិ អសុទ្ធិមគ្គំ ‘‘សុទ្ធិមគ្គោ’’តិ បរាមសន្តោ សីលព្ពតុបាទានបច្ចយា កាយេន ទុច្ចរិតំ ចរតីតិអាទិនា សព្ពភវេសុ សីលព្ពតុបាទានមូលិកា យោជនា វេទិតព្ពា.

ឥទានិ យស្ស សំសារចក្ការានំ ឃាតនសមត្ថស្ស ធម្មដ្ឋិតិញាណស្ស អវិជ្ជាទិបច្ចយបអគ្គហាការំ ទស្សេតុំ កាមភវេ ច អវិជ្ជា កាមភវេ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតីតិអាទិនា អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវោ ទស្សិតោ, តមេវ ញាណំ អវិជ្ជាទីសុ បវត្តិអាការេន សទ្ធិំ បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិំ អានេត្វា និគមនវសេន ទស្សេន្តោ ឯវមយន្តិអាទិមាហ. វិសុទ្ធិមគ្គដីកាយំ បន ‘‘ឥទានិ យ្វាយំ សំសារចក្កំ ទស្សេន្តេន កាមភវេ អវិជ្ជា កាមភវេ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតីតិអាទិនា អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយភាវោ សង្ខារាទីនំ បច្ចយុប្បន្នភាវោ ទស្សិតោ, តមេវ បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិំ អានេត្វា និគមនវសេន ទស្សេន្តោ ឯវមយន្តិអាទិមាហា’’តិ វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយា វិនយដីកាយបិ អយមេវ បាឋោ លិខិតោ. តត្ថ ច កាមភវេ ច អវិជ្ជាតិអាទិនា អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវោ សំសារចក្កំ ទស្សេន្តេន វុត្តោ ន ហោតិ តស្ស ច អវិជ្ជា នាភិ, មូលត្តាតិអាទិនា បុព្ពេវ ទស្សិតត្តា ឧបរិ ចក្ករូបតោ ¶ បយោគត្តេន ឧបសំហារាភាវា ច. ‘‘អបិ ច តមេវ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវំ និគមនវសេន ទស្សេន្តោ’’តិ ច វុត្តំ, ន ចេត្ថ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវោ និគមនវសេន បធានត្តេន ទស្សិតោ, អថ ខោ បច្ចយបរិគ្គហវសប្បវត្តំ ធម្មដ្ឋិតិញាណមេវ ¶ យថាវុត្តបច្ចយបរិគ្គហាការស្ស និគមនវសេន ទស្សិតំ. តថា ហិ ‘‘ឯវមយំ អវិជ្ជា ហេតុ, សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នា, ឧភោបេតេ ធម្មា ហេតុសមុប្បន្នាតិ បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណំ. អតីតម្បិ អទ្ធានំ. អនាគតម្បិ អទ្ធានំ អវិជ្ជា ហេតុ…បេ… ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.៤៦) ធម្មដ្ឋិតិញាណមេវ បធានត្តេន ទស្សិតំ. ‘‘អវិជ្ជា ហេតុ, សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នា’’តិអាទិ បន បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណន្តិ (បដិ. ម. មាតិកា ៤; ១.៤៥) វុច្ចមានត្តា តស្ស បច្ចយបរិគ្គហាការបរិទីបនត្ថំ វិសយត្តេន វុត្តំ, ន បធានត្តេន.

អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ឯវន្តិ អនន្តរេ វុត្តនយេន អយំ អវិជ្ជា សង្ខារានំ ហេតុ, សង្ខារា ច តេន ហេតុនា សមុប្បន្នា. ឧភោបេតេតិ យស្មា អយំ អវិជ្ជា បរបរិកប្បិតបកតិឥស្សរាទិ វិយ អហេតុកា និច្ចា ធុវា ន ហោតិ, អថ ខោ ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) វចនតោ សយម្បិ សហេតុកា សង្ខតា អនិច្ចាយេវ ហោតិ, តស្មា ឧភោបេតេ អវិជ្ជាសង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នាយេវ. ឥតីតិ ឯវំ យថាវុត្តនយេន បច្ចយបរិគ្គណ្ហនេ យា បញ្ញា, តំ ធម្មានំ ឋិតិសង្ខាតេ ការណេ យាថាវតោ បវត្តត្តា ធម្មដ្ឋិតិញាណំ នាមាតិ.

ឯត្ថ ហិ ញាណស្ស វិសយវិភាវនវសេនេវ អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយាទិភាវោ វុត្តោ, ន បធានត្តេន, ញាណមេវ បនេត្ថ បធានតោ វុត្តំ, តស្មា ឯតស្ស ញាណស្ស បច្ចយបរិគ្គហាការទស្សនត្ថមេវ ហេដ្ឋាបិ កាមភវេ ច អវិជ្ជាតិអាទិនា អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយាទិភាវោ វុត្តោ, ឥធាបិ និគមនវសេន ឧបសំហដោ, ន ភវចក្កទស្សនត្ថន្តិ អយមេត្ថ អត្តនោ មតិ.

តត្ថ ច បច្ចយុប្បន្នធម្មេសុ អទិដ្ឋេសុ ហេតូនំ បច្ចយភាវោបិ ន សក្កា ទដ្ឋុន្តិ ‘‘សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នា’’តិ បច្ចយបរិគ្គហញាណនិទ្ទេសេ (បដិ. ម. ១.៤៥) បច្ចយុប្បន្នធម្មានម្បិ គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯតេន នយេនាតិ អវិជ្ជាយំ វុត្តនយេន សង្ខារា ហេតុ, វិញ្ញាណំ ហេតុសមុប្បន្នន្តិអាទិនា សព្ពានិ ជាតិបរិយោសានានិ បទានិ វិត្ថារេតព្ពានិ.

ឯវំ បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិយា ធម្មដ្ឋិតិញាណស្ស អវិជ្ជាទីសុ បវត្តិអាការំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្ស តេសុ បច្ចយេសុ អញ្ញេហិបិ អាការេហិ បវត្តិអាការំ ¶ ទស្សេតុំ តត្ថាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ បដិច្ចសមុប្បាទង្គេសុ. សង្ខិប្បន្តិ ឯត្ថ អវិជ្ជាទយោ ហេតុសាមញ្ញេន ផលសាមញ្ញេន ¶ វាតិ សង្ខេបោ, សង្គហោ, កោដ្ឋាសោ រាសីតិ អត្ថោ. សោ បន ជាតិតោ ទុវិធោបិ កាលភេទវសេន ចតុព្ពិធោ ជាតោ. បច្ចុប្បន្នោ អទ្ធាតិ អនុវត្តតិ. តណ្ហុបាទានភវា គហិតា កិលេសកម្មសាមញ្ញតោ តទវិនាភាវតោ ច. អវិជ្ជាទិកិលេសវដ្ដម្បិ វិបាកធម្មធម្មតាសរិក្ខតាយ ឥធ កម្មវដ្ដមេវាតិ អាហ ឥមេ បញ្ច ធម្មាតិអាទិ. វិបាកា ធម្មាតិអាទីសុ កម្មជអរូបក្ខន្ធានមេវ វិបាកសទ្ទវចនីយត្តេបិ នាមរូបាទិបទេសុ រូបមិស្សម្បិ ផលបញ្ចកំ អរូបប្បធានតាយ ច តព្ពហុលតាយ ច ‘‘វិបាកវដ្ដ’’ន្តិ វុត្តំ. វិបាកប្បធានំ វដ្ដំ, វិបាកពហុលំ វា វដ្ដន្តិ អត្ថោ. កម្មជបរិយាយោ វា ឯត្ថ វិបាក-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. ជាតិជរាមរណាបទេសេនាតិ បរមត្ថធម្មវិនិមុត្តជាតិជរាមរណំ នាម នត្ថីតិ តទបទេសេន តេសំ កថនេន តំមុខេនាតិ អត្ថោ. អាកិរីយន្តិ បកាសីយន្តីតិ អាការា, អវិជ្ជាទិសរូបា, តតោ បច្ចយាការតោតិ អត្ថោ. ឯកោ សន្ធីតិ អវិច្ឆេទប្បវត្តិហេតុភូតោ ហេតុផលសន្ធិ, ទុតិយោ ផលហេតុសន្ធិ, តតិយោ ហេតុផលសន្ធីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ធម្មដ្ឋិតិញាណស្ស អវិជ្ជាទីសុ អនេកេហិ បការេហិ បវត្តិអាការំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេហិ, អវុត្តេហិ ច សព្ពេហិ អាការេហិ ភគវតោ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស បដិវិទ្ធភាវំ, តស្ស ច ញាណស្ស ធម្មដ្ឋិតិញាណសទ្ទប្បវត្តិនិមិត្តតំ បដិសម្ភិទាបាឡិនយេន ទស្សេតុំ ឧបសំហារវសេន ឥតិ ភគវាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឥតីតិ វុត្តប្បការបរាមសនំ, តេនាហ ចតុសង្ខេបន្តិអាទិ. សព្ពាការតោតិ ឥធ កាមភវេ ច អវិជ្ជា កាមភវេ សង្ខារានំ បច្ចយោតិអាទិនា ឥធ វុត្តេហិ ច អវុត្តេហិ ច បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គាទីសុ (វិភ. ២២៥ អាទយោ) អាគតេហិ សព្ពេហិ បការេហិ បដិវិជ្ឈតិ. តន្តិ យេន ញាណេន ភគវា ឯវំ ជានាតិ, តំ ញាណំ. ញាតដ្ឋេនាតិ ជាននដ្ឋេន. បជាននដ្ឋេនាតិ បដិវិជ្ឈនដ្ឋេន.

ឥទានិ យមិទំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ បច្ចយបរិគ្គហាការភេទេហិ សទ្ធិំ បបញ្ចតោ ទស្សិតំ, តស្មិំ អរឃាតេ ឯតស្ស ឧបយោគិតំ ទស្សេតុំ ឥមិនា ធម្មដ្ឋិតិញាណេនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ធម្មដ្ឋិតិញាណេន អរេ ហនីតិ សម្ពន្ធោ. កថន្តិ? អាហ ‘‘តេ ធម្មេ’’តិអាទិ. តេ អវិជ្ជាទិកេ ធម្មេ មហាវជិរញាណាវុធេន ¶ តេន ធម្មដ្ឋិតិញាណេន យថាភូតំ ញត្វា តេន ពលវវិបស្សនាវុធេន និព្ពិន្ទន្តោ អរិយមគ្គាវុធេន វិរជ្ជន្តោ វិមុច្ចន្តោ អរេ ហនីតិ យោជនា. អរិយមគ្គញាណម្បិ ហិ កិច្ចតោ សមុទយសច្ចាទិពោធតោ ‘‘ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

ឯកេកំ ធម្មក្ខន្ធំ ឯកេកវិហារេន បូជេមីតិ ធម្មក្ខន្ធំ អារព្ភ បវត្តាបិ វិហារករណបូជា ភគវតិ បេមេនេវ បវត្តត្តា សធាតុកាទិចេតិយបដិមណ្ឌិតត្តា ច ភគវតោវ បូជាតិ ¶ អាហ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្សាតិអាទិ. កិលេសារីន សោ មុនីតិ ឯត្ថ និគ្គហីតលោបោ, កិលេសារីនំ ហតត្តាតិ អត្ថោ. បច្ចយាទីន ចារហោតិ ឯត្ថាបិ និគ្គហីតលោបោ ទដ្ឋព្ពោ.

សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ ឯត្ថ សំ-សទ្ទោ សយន្តិ អត្ថេ បវត្តតីតិ អាហ ‘‘សាម’’ន្តិ, អបរនេយ្យោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. សព្ពធម្មានន្តិ ឥទំ កស្សចិ វិសយវិសេសស្ស អគ្គហិតត្តា សិទ្ធំ. បទេសគ្គហណេ ហិ អសតិ គហេតព្ពស្ស និប្បទេសតាវ វិញ្ញាយតិ, យថា ទិក្ខិតោ ន ទទាតីតិ. ឯវញ្ច កត្វា អត្ថវិសេសានបេក្ខា កត្តរិយេវ ពុទ្ធ-សទ្ទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា កម្មវចនិច្ឆាយ អភាវតោ. ‘‘សម្មា សាមំ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ ឯត្តកមេវ ហិ ឥធ សទ្ទតោ លព្ភតិ. សព្ពធម្មានន្តិ ឥទំ បន អត្ថតោ លព្ភមានំ គហេត្វា វុត្តំ, ន ហិ ពុជ្ឈនកិរិយា អវិសយា យុជ្ជតិ. អភិញ្ញេយ្យេតិ លក្ខណាទិតោ អនិច្ចាទិតោ ច អភិវិសិដ្ឋេន លោកិយលោកុត្តរញាណេន ជានិតព្ពេ ចតុសច្ចធម្មេ. បរិញ្ញេយ្យេតិ អនិច្ចាទិវសេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ជានិតព្ពំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចមាហ. បហាតព្ពេតិ សមុទយសច្ចំ. សច្ឆិកាតព្ពេតិ និរោធសច្ចំ. ពហុវចននិទ្ទេសោ បនេត្ថ សោបាទិសេសាទិកំ បរិយាយសិទ្ធំ ភេទំ អបេក្ខិត្វា កតោ.

អភិញ្ញេយ្យន្តិ គាថាយ បហាតព្ពភាវេតព្ពានំ សមុទយមគ្គសច្ចានំ ហេតុធម្មានំ គហណេនេវ តប្ផលានំ ទុក្ខសច្ចនិរោធសច្ចានម្បិ សិទ្ធិតោ បរិញ្ញាតព្ពញ្ច បរិញ្ញាតំ សច្ឆិកាតព្ពញ្ច សច្ឆិកតន្តិ ឥទម្បេត្ថ សង្គហិតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ, តេនាហ ‘‘តស្មា ពុទ្ធោស្មី’’តិ. យស្មា ចត្តារិបិ សច្ចានិ មយា ពុទ្ធានិ, តស្មា សព្ពម្បិ ញេយ្យំ ពុទ្ធោស្មិ, អព្ភញ្ញាសិន្តិ អត្ថោ.

វិចិត្តវិសយបត្ថនាការប្បវត្តិយា តណ្ហា ទុក្ខវិចិត្តតាយ បធានការណន្តិ អាហ ‘‘មូលការណភាវេនា’’តិ. ឧភិន្នន្តិ ចក្ខុស្ស តំសមុទយស្ស ច. អប្បវត្តីតិ អប្បវត្តិនិមិត្តំ, ន អភាវមត្តំ. តស្ស អវត្ថុត្តា ¶ សប្បច្ចយត្តាទិអនេកភេទា សព្ពសង្គហិតា. និរោធប្បជាននាតិ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន និរោធស្ស បដិវិជ្ឈនា. ឯកេកបទុទ្ធារេនាបីតិ ចក្ខុ ចក្ខុសមុទយោតិអាទិនា ឯកេកកោដ្ឋាសនិទ្ធារណេនាបិ, ន ទុក្ខសច្ចាទិសាមញ្ញតោ ឯវាតិ អធិប្បាយោ. តណ្ហាយបិ សង្ខារទុក្ខបរិយាបន្នតាយ បរិញ្ញេយ្យត្តា ទុក្ខសច្ចភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ឆ តណ្ហាកាយា’’តិ វុត្តំ. យស្មិំ បន អត្តភាវេ សា ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស មូលការណភាវេន សមុដ្ឋាបិកា បុរិមភវសិទ្ធា តណ្ហា សមុទយសច្ចន្តិ គហេតព្ពា. កសិណានីតិ កសិណារម្មណានិ ឈានានិ. ទ្វត្តិំសាការាតិ កេសាទយោ តទារម្មណជ្ឈានានិ ច. នវ ភវាតិ កាមភវាទយោ តយោ សញ្ញីភវាទយោ តយោ ឯកវោការភវាទយោ តយោ ចាតិ នវ ភវា. ចត្តារិ ឈានានីតិ អារម្មណវិសេសំ អនបេក្ខិត្វា សាមញ្ញតោ ចត្តារិ ឈានានិ វុត្តានិ. វិបាកកិរិយានម្បិ យថារហំ ¶ សព្ពត្ថ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថ ច កុសលធម្មានំ ឧបនិស្សយភូតា តណ្ហាសមុដ្ឋាបិកាតិ វេទិតព្ពា, កិរិយធម្មានំ បន តស្ស អត្តភាវស្ស ការណភូតា តណ្ហា. អនុលោមតោតិ ឯត្ថ អវិជ្ជា ទុក្ខសច្ចំ, តំសមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា អាសវា សមុទយសច្ចន្តិ យោជេតព្ពំ. សង្ខារាទីសុ បន អវិជ្ជាទយោវ សមុទយសច្ចភាវេន យោជេតព្ពា. តេនាតិ តស្មា.

វិជ្ជាតិ អត្តនោ វិសយំ វិទិតំ ករោតីតិ វិជ្ជា. សម្បន្នត្តាតិ សមន្នាគតត្តា, សម្បុណ្ណត្តា វា. តត្រាតិ អម្ពដ្ឋសុត្តេ. មនោមយិទ្ធិយាតិ ឯត្ថ ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ឥមម្ហា កាយា អញ្ញំ កាយំ អភិនិម្មិនាតី’’តិ (ទី. និ. ១.២៣៦) វុត្តត្តា សរីរព្ភន្តរឈានមនេន អញ្ញស្ស សរីរស្ស និព្ពត្តិវសេន បវត្តា មនោមយិទ្ធិ នាម, សា អត្ថតោ ឈានសម្បយុត្តា បញ្ញាយេវ. សត្ត សទ្ធម្មា នាម សទ្ធា ហិរី ឱត្តប្បំ ពាហុសច្ចំ វីរិយំ សតិ បញ្ញា ច. គច្ឆតិ អមតំ ទិសន្តិ ទុក្ខនិត្ថរណត្ថិកេហិ ទដ្ឋព្ពតោ អមតំ និព្ពានមេវ ទិសំ គច្ឆតិ, ឥមិនា ច ចរណានំ សិក្ខត្តយសង្គហិតអរិយមគ្គភាវតោ និព្ពានត្ថិកេហិ ឯកំសេន ឥច្ឆិតព្ពតំ ទស្សេតិ. ឥទានិស្សា វិជ្ជាចរណសម្បទាយ សាវកាទិអសាធារណតំ ទស្សេតុំ តត្ថ វិជ្ជាសម្បទាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាសវក្ខយវិជ្ជាវសេន សព្ពញ្ញុតា សិជ្ឈតិ, ចរណធម្មភូតេសុ ឈានេសុ ¶ អន្តោគធាយ មហាករុណាសមាបត្តិយា វសេន មហាការុណិកតា សិជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘វិជ្ជា…បេ… មហាការុណិកត’’ន្តិ. យថា តន្តិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ, យថា អញ្ញោបិ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ ពុទ្ធោ និយោជេតិ, តថា អយម្បីតិ អត្ថោ. តេនាតិ អនត្ថបរិវជ្ជនអត្ថនិយោជនេន. អត្តន្តបាទយោតិ អាទិ-សទ្ទេន បរន្តបឧភយន្តបា គហិតា. អសជ្ជមានោ ភវេសុ អបច្ចាគច្ឆន្តោតិ បហីនានំ បុនានុប្បត្តិតោ ន បុន ឧបគច្ឆន្តោ.

តត្រាតិ យុត្តវាចាភាសនេ សាធេតព្ពេ ចេតំ ភុម្មំ. អភូតន្តិ អភូតត្ថំ. អតច្ឆន្តិ តស្សេវ វេវចនំ. អនត្ថសំហិតន្តិ បិសុណាទិទោសយុត្តំ. សម្មាគទត្តាតិ សុន្ទរវចនត្តា, គទនំ គទោ, កថនន្តិ អត្ថោ. សុន្ទរោ គទោ វចនមស្សាតិ ‘‘សុគទោ’’តិ វត្តព្ពេ និរុត្តិនយេន ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា ‘‘សុគតោ’’តិ វុត្តំ.

សភាវតោតិ ទុក្ខសភាវតោ. លោកន្តិ ខន្ធាទិលោកំ. យថាវុត្តមត្ថំ សុត្តតោ អាហ យត្ថាតិអាទិ. តត្ថ យត្ថាតិ យស្មិំ លោកន្តសង្ខាតេ និព្ពានេ. តន្តិ លោកស្សន្តំ, ឱកាសលោកេ កាយគមនេន ញាតព្ពំ បត្តព្ពន្តិ នាហំ វទាមីតិ យោជនា. ឥទញ្ច រោហិតទេវបុត្តេន លោកស្ស កាយគតិវសេន អន្តគមនស្ស បុច្ឆិតត្តា វុត្តំ. អប្បត្វា លោកស្សន្តន្តិ ខន្ធាទិលោកំ សន្ធាយ វុត្តំ.

កិន្តេ ¶ បទសា ឱកាសលោកបរិព្ភមនេន, បរិមិតដ្ឋានេ ឯវ តំ ញាណគមនេន គច្ឆន្តានំ ទស្សេមីតិ ទស្សេន្តោ អបិ ចាតិអាទិមាហ. តត្ថ ព្យាមមត្តេ កឡេវរេតិ សរីរេ. តេន រូបក្ខន្ធំ ទស្សេតិ. សសញ្ញិម្ហីតិ សញ្ញាសីសេន វេទនាទយោ តយោ ខន្ធេ. សមនកេតិ វិញ្ញាណក្ខន្ធំ. លោកន្តិ ខន្ធាទិលោកំ, ទុក្ខន្តិ អត្ថោ. លោកនិរោធន្តិ និព្ពានេន លោកស្ស និរុជ្ឈនំ, និព្ពានមេវ វា. អទេសម្បិ ហិ និព្ពានំ យេសំ និរោធាយ ហោតិ, ឧបចារតោ តន្និស្សិតំ វិយ ហោតីតិ ‘‘ព្យាមមត្តេ កឡេវរេ លោកនិរោធម្បិ បញ្ញបេមី’’តិ វុត្តំ, ចក្ខុ លោកេ បិយរូបំ, សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា និរុជ្ឈមានា និរុជ្ឈតីតិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៤០១; វិភ. ២០៤) វិយ. កុទាចនន្តិ កទាចិបិ. អប្បត្វាតិ អគ្គមគ្គេន អនធិគន្ត្វា. តស្មាតិ យស្មា តំ គមនេន បត្តុំ ន សក្កា, តស្មា. ហវេតិ និបាតមត្តំ, ឯកំសត្ថេ វា ¶ . លោកវិទូតិ សភាវាទិតោ ខន្ធាទិជាននកោ. ចតុសច្ចធម្មានំ អភិសមិតត្តា សមិតាវី, សមិតកិលេសោតិ វា អត្ថោ. នាសីសតិ ន បត្ថេតិ អប្បដិសន្ធិកត្តា.

ឯវំ សង្ខេបតោ លោកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិត្ថារតោ តំ ទស្សេតុំ អបិ ច តយោ លោកាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឥន្ទ្រិយពទ្ធានំ ខន្ធានំ សមូហសន្តានភូតោ សត្តលោកោ. សោ ហិ រូបាទីសុ សត្តវិសត្តតាយ ‘‘សត្តោ’’តិ ច, លោកិយន្តិ ឯត្ថ កម្មកិលេសា តព្ពិបាកា ចាតិ ‘‘លោកោ’’តិ ច វុច្ចតិ. អនិន្ទ្រិយពទ្ធានំ ឧតុជរូបានំ សមូហសន្តានភូតោ ឱកាសលោកោ. សោ ហិ សត្តសង្ខារានំ អាធារតោ ‘‘ឱកាសោ’’តិ ច, លោកិយន្តិ ឯត្ថ តស្សាធារា ច អាធេយ្យភូតាតិ ‘‘លោកោ’’តិ ច បវុច្ចតិ. ឥន្ទ្រិយានិន្ទ្រិយពទ្ធា បន សព្ពេវ ឧបាទានក្ខន្ធា បច្ចយេហិ សង្ខតដ្ឋេន លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន ច ‘‘សង្ខារលោកោ’’តិ ច វុច្ចតិ. អាហរតិ អត្តនោ ផលន្តិ អាហារោ, បច្ចយោ. តេន តិដ្ឋនសីលា ឧប្បជ្ជិត្វា យាវ ភង្គា បវត្តនសីលាតិ អាហារដ្ឋិតិកា, សព្ពេ សង្ខតធម្មា. សព្ពេ សត្តាតិ ច ឥមិនាបិ វេនេយ្យានុរូបតោ បុគ្គលាធិដ្ឋានត្តា ទេសនាយ សង្ខារាវ គហិតា.

យាវតា ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តីតិ យត្តកេ ឋានេ ចន្ទិមសូរិយា បរិវត្តន្តិ បវត្តន្តិ. វិរោចនាតិ តេសំ វិរោចនហេតុ ឱភាសនហេតូតិ ហេតុម្ហិ និស្សក្កវចនំ. ទិសា ភន្តីតិ សព្ពា ទិសា យាវតា វិគតន្ធការា បញ្ញាយន្តិ. អថ វា ទិសាតិ ឧបយោគពហុវចនំ. តស្មា វិរោចមានា ចន្ទិមសូរិយា យត្តកា ទិសា ភន្តិ ឱភាសេន្តីតិ អត្ថោ. តាវ សហស្សធា លោកោតិ តត្តកេន បមាណេន សហស្សប្បការោ ឱកាសលោកោ, សហស្សចក្កវាឡានីតិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ សហស្សចក្កវាឡេ. វសោតិ ឥទ្ធិសង្ខាតោ វសោ វត្តតីតិ អត្ថោ.

តម្បីតិ ¶ តិវិធម្បិ លោកំ. អស្សាតិ អនេន ភគវតា សង្ខារលោកោបិ សព្ពថា វិទិតោតិ សម្ពន្ធោ. ឯកោ លោកោតិ យ្វាយំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សព្ពសង្ខតានំ បច្ចយាយត្តវុត្តិតោ តេន សាមញ្ញេន សង្ខារលោកោ ឯកោ ឯកវិធោ, ឯស នយោ សេសេសុបិ. សព្ពត្ថាបិ លោកិយធម្មាវ លោកោតិ អធិប្បេតា លោកុត្តរានំ បរិញ្ញេយ្យត្តាភាវា. ឧបាទានានំ អារម្មណភូតា ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធា. សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោតិ ¶ តថា តថា សមុប្បន្នា បជាយេវ វុច្ចន្តិ. នានត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ, នានត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ, ឯកត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ, ឯកត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ, ហេដ្ឋិមា ច តយោ អារុប្បាតិ ឥមា សត្តវិធា បជាយេវ វិញ្ញាណំ តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ នាម. តត្ថ នានត្តំ កាយោ ឯតេសមត្ថីតិ នានត្តកាយា. នានត្តំ សញ្ញា ឯតេសន្តិ នានត្តសញ្ញិនោ. សញ្ញាសីសេនេត្ថ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ គហិតំ, ឯស នយោ សេសេសុបិ.

តត្ថ សព្ពមនុស្សា ច ឆ កាមាវចរទេវា ច នានត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ នាម. តេសញ្ហិ អញ្ញមញ្ញំ វិសទិសតាយ នានា កាយោ, បដិសន្ធិសញ្ញា ច នវវិធតាយ នានា. តីសុ បឋមជ្ឈានភូមីសុ ព្រហ្មកាយិកា ចេវ ចតូសុ អបាយេសុ សត្តា ច នានត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ នាម. តេសុ ហិ ព្រហ្មបារិសជ្ជាទីនំ តិណ្ណម្បិ សរីរំ អញ្ញមញ្ញំ វិសទិសំ, បដិសន្ធិសញ្ញា បន បឋមជ្ឈានវិបាកវសេន ឯកាវ, តថា អាបាយិកានម្បិ, តេសំ បន សព្ពេសំ អកុសលវិបាកាហេតុកាវ បដិសន្ធិសញ្ញា. ទុតិយជ្ឈានភូមិកា ច បរិត្តាភ អប្បមាណាភ អាភស្សរា ឯកត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ នាម. តេសញ្ហិ សព្ពេសំ ឯកប្បមាណោវ កាយោ, បដិសន្ធិសញ្ញា បន ទុតិយតតិយជ្ឈានវិបាកវសេន នានា ហោតិ. តតិយជ្ឈានភូមិយំ បរិត្តសុភាទយោ តយោ, ចតុត្ថជ្ឈានភូមិយំ អសញ្ញសត្តវជ្ជិតា វេហប្ផលា, បញ្ច ច សុទ្ធាវាសាតិ នវសុ ភូមីសុ សត្តា ឯកត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ នាម. អាភានានត្តេន បន សព្ពត្ថ កាយនានត្តំ ន គយ្ហតិ, សណ្ឋាននានត្តេនេវ គយ្ហតីតិ. អសញ្ញសត្តា វិញ្ញាណាភាវេន វិញ្ញាណដ្ឋិតិសង្ខ្យំ ន គច្ឆន្តិ. នេវសញ្ញា នាសញ្ញាយតនំ បន យថា សញ្ញាយ, ឯវំ វិញ្ញាណស្សាបិ សុខុមត្តា នេវវិញ្ញាណំ នាវិញ្ញាណំ, តស្មា បរិព្យត្តវិញ្ញាណកិច្ចវន្តេសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ ន គយ្ហតិ. តស្មា សេសានិ អាកាសានញ្ចាយតនាទីនិ តីណិយេវ គហិតានិ, តេហិ សទ្ធិំ ឥមា សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោតិ វេទិតព្ពា.

អដ្ឋ លោកធម្មាតិ លាភោ អលាភោ យសោ អយសោ និន្ទា បសំសា សុខំ ទុក្ខន្តិ ឥមេ អដ្ឋ លោកស្ស សភាវត្តា លោកធម្មា. លាភាលាភាទិបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកា បនេត្ថ អនុរោធវិរោធា វា លាភាទិសទ្ទេហិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. នវ សត្តាវាសាតិ ហេដ្ឋា វុត្តា សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ ¶ ឯវ ¶ អសញ្ញសត្តចតុត្ថារុប្បេហិ សទ្ធិំ ‘‘នវ សត្តាវាសា’’តិ វុច្ចន្តិ. សត្តា អាវសន្តិ ឯត្ថាតិ សត្តាវាសា, សត្តនិកាយោ, អត្ថតោ តថា បវត្តា បជា ឯវ ឥធ សង្ខារលោកភាវេន គយ្ហន្តីតិ វេទិតព្ពា. ទសាយតនានីតិ ធម្មាយតនមនាយតនវជ្ជិតានិ ទស.

ឯត្ថ ច តីសុ ភវេសុ អស្សាទទស្សនវសេន តិស្សោ វេទនាវ លោកភាវេន វុត្តា, តថា បច្ចយទស្សនវសេន ចត្តារោវ អាហារា. អត្តគ្គាហនិមិត្តទស្សនវសេន ឆ អជ្ឈត្តិកានេវ អាយតនានិ. ថូលសញ្ញីភវទស្សនវសេន សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោវ, អនុរោធវិរោធទស្សនវសេន អដ្ឋ លោកធម្មា វា, ថូលាយតនទស្សនវសេន ទសាយតនានេវ លោកភាវេន វុត្តានិ. តេសំ គហណេនេវ តន្និស្សយតប្បដិពទ្ធា តទារម្មណា សព្ពេ តេភូមកា នាមរូបធម្មា អត្ថតោ គហិតា ឯវ ហោន្តិ. សេសេហិ បន ឯកវិធាទិកោដ្ឋាសេហិ សរូបេនេវ តេ គហិតាតិ វេទិតព្ពំ.

អាសយំ ជានាតីតិអាទីសុ អាហច្ច ចិត្តំ ឯត្ថ សេតីតិ អាសយោ, អញ្ញស្មិំ វិសយេ បវត្តិត្វាបិ ចិត្តំ យត្ថ សរសេន បវិសិត្វា តិដ្ឋតិ, សោ វដ្ដាសយោ វិវដ្ដាសយោតិ ទុវិធោ. តត្ថ វដ្ដាសយោបិ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិវសេន ទុវិធោ. វិវដ្ដាសយោ បន វិបស្សនាសង្ខាតា អនុលោមិកា ខន្តិ, មគ្គសង្ខាតំ យថាភូតញាណញ្ចាតិ ទុវិធោ. យថាហ –

‘‘សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិ ច, ខន្តិ ចេវានុលោមិកំ;

យថាភូតញ្ច យំ ញាណំ, ឯតំ អាសយសទ្ទិត’’ន្តិ. (សារត្ថ. ដី. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា);

ឯតំ ទុវិធម្បិ អាសយំ សត្តានំ អប្បវត្តិក្ខណេយេវ ភគវា សព្ពថា ជានាតិ. អនុសយន្តិ កាមរាគានុសយាទិវសេន សត្តវិធំ អនុសយំ. ចរិតន្តិ ‘‘សុចរិតទុច្ចរិត’’ន្តិ និទ្ទេសេ វុត្តំ. អថ វា ចរិតន្តិ ចរិយា, តេ រាគាទយោ ឆ មូលចរិយា, សំសគ្គសន្និបាតវសេន អនេកវិធា ហោន្តិ. អធិមុត្តិន្តិ អជ្ឈាសយធាតុំ, តត្ថ តត្ថ ចិត្តស្ស អភិរុចិវសេន និន្នតា, សា ទុវិធា ហីនាធិមុត្តិ បណីតាធិមុត្តីតិ. យាយ ទុស្សីលាទិកេ ហីនាធិមុត្តិកេ ¶ សេវន្តិ, សា ហីនាធិមុត្តិ. យាយ បណីតាធិមុត្តិកេ សេវន្តិ, សា បណីតាធិមុត្តិ. តំ ទុវិធម្បិ អធិមុត្តិំ ភគវា សព្ពាការតោ ជានាតិ. អប្បំ រាគាទិរជំ ឯតេសន្តិ អប្បរជក្ខា, អនុស្សទរាគាទិទោសា. ឧស្សទរាគាទិទោសា មហារជក្ខា. ឧបនិស្សយភូតេហិ តិក្ខេហិ សទ្ធាទិឥន្ទ្រិយេហិ មុទុកេហិ ច សមន្នាគតា តិក្ខិន្ទ្រិយា មុទិន្ទ្រិយា ច. ហេដ្ឋា វុត្តេហិ អាសយាទីហិ សុន្ទរេហិ អសុន្ទរេហិ ច សមន្នាគតា ស្វាការា ទ្វាការា ច វេទិតព្ពា. សម្មត្តនិយាមំ ¶ វិញ្ញាបេតុំ សុករា សុវិញ្ញាបយា, វិបរីតា ទុវិញ្ញាបយា. មគ្គផលបដិវេធាយ ឧបនិស្សយសម្បន្នា ភព្ពា, វិបរីតា អភព្ពា. ឯវំ សត្តសន្តានគតធម្មវិសេសជាននេនេវ សត្តលោកោបិ វិទិតោ ធម្មវិនិមុត្តស្ស សត្តស្ស អភាវាតិ វេទិតព្ពំ.

ឯកំ ចក្កវាឡំ…បេ… បញ្ញាសញ្ច យោជនានីតិ ឯត្ថ ហោតីតិ សេសោ. បរិក្ខេបតោ បមាណំ វុច្ចតីតិ សេសោ. ចក្កវាឡស្ស សព្ពំ បរិមណ្ឌលំ ឆត្តិំស សតសហស្សានិ…បេ… សតានិ ច ហោន្តីតិ យោជេតព្ពំ. តត្ថាតិ ចក្កវាឡេ, ទ្វេ សតសហស្សានិ ចត្តារិ នហុតានិ ច យោជនានិ យានិ ឯត្តកំ ឯត្តកប្បមាណំ ពហលត្តេន អយំ វសុន្ធរា សង្ខាតាតិ យោជនា. តត្ថ ឯត្តកន្តិ កិរិយាវិសេសនំ ទដ្ឋព្ពំ. សន្ធារកំ ជលំ ឯត្តកំ ឯត្តកប្បមាណំ ហុត្វា បតិដ្ឋិតន្តិ យោជនា. ឯត្ថាតិ ចក្កវាឡេ. អជ្ឈោគាឡ្ហុគ្គតាតិ អជ្ឈោគាឡ្ហា ច ឧគ្គតា ច. ព្រហាតិ មហន្តា. យោជនានំ សតានុច្ចោ, ហិមវា បញ្ចាតិ យោជនានំ បញ្ចសតានិ ឧច្ចោ ឧព្ពេធោ. តិបញ្ចយោជនក្ខន្ធបរិក្ខេបាតិ បន្នរសយោជនប្បមាណក្ខន្ធបរិណាហា. នគវ្ហយាតិ រុក្ខាភិធានា ជម្ពូតិ យោជនា. សមន្តតោតិ សព្ពសោភាគេន, អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច សតយោជនវិត្ថារាតិ អត្ថោ. យស្សានុភាវេនាតិ យស្សា មហន្តតាកប្បដ្ឋាយិកាទិប្បការេន បភាវេន. បរិក្ខិបិត្វា តំ សព្ពំ, លោកធាតុមយំ ឋិតោតិ ហេដ្ឋា វុត្តំ សព្ពម្បិ តំ បរិក្ខិបិត្វា ចក្កវាឡសិលុច្ចយោ ឋិតោ, អយំ ឯកា លោកធាតុ នាមាតិ អត្ថោ, ម-ការោ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ. អថ វា តំ សព្ពំ លោកធាតុំ បរិក្ខិបិត្វា អយំ ចក្កវាឡសិលុច្ចយោ ឋិតោតិ យោជេតព្ពំ.

តត្ថាតិ ¶ តស្សំ លោកធាតុយំ. តាវតិំសភវនន្តិ តិទសបុរំ. អសុរភវនន្តិ អសុរបុរំ. អវីចិមហានិរយោ ច តថា ទសសហស្សយោជនោ, សោ បន ចតុន្នំ លោហភិត្តីនមន្តរា យោជនសតាយាមវិត្ថារោបិ សមន្តា សោឡសហិ ឧស្សទនិរយេហិ សទ្ធិំ ទសសហស្សយោជនោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. តទនន្តរេសូតិ តេសំ ចក្កវាឡានំ អន្តរេសុ. លោកានំ ចក្កវាឡានំ អន្តរេ វិវរេ ភវត្តា លោកន្តរិកា. តិណ្ណញ្ហិ សកដចក្កានំ បត្តានំ វា អាសន្នដ្ឋបិតានំ អន្តរសទិសេ តិណ្ណំ តិណ្ណំ ចក្កវាឡានំ អន្តរេសុ ឯកេកោ លោកន្តរិកនិរយោ អដ្ឋយោជនសហស្សប្បមាណោ សីតនរកោ សត្តានំ អកុសលវិបាកេន និព្ពត្តតិ. អនន្តានីតិ តិរិយំ អដ្ឋសុ ទិសាសុ ចក្កវាឡានិ អាកាសោ វិយ អនន្តានិ. ឧទ្ធំ បន អធោ ច អន្តានេវ. អនន្តេន ពុទ្ធញាណេនាតិ ឯត្ថ អនន្តញេយ្យបដិវេធសាមត្ថិយយោគតោវ ញាណំ ‘‘អនន្ត’’ន្តិ វេទិតព្ពំ.

អត្តនោតិ និស្សក្កេ សាមិវចនមេតំ, អត្តតោតិ អត្ថោ. គុណេហិ អត្តនោ វិសិដ្ឋតរស្សាតិ ¶ សម្ពន្ធោ, តរគ្គហណញ្ចេត្ថ អនុត្តរោតិ បទស្ស អត្ថនិទ្ទេសវសេន កតំ, ន វិសិដ្ឋស្ស កស្សចិ អត្ថិតាយ. សទេវកេ ហិ លោកេ សទិសកប្បោបិ នាម កោចិ តថាគតស្ស នត្ថិ, កុតោ សទិសោ, តេនាហ សីលគុណេនាបិ អសមោតិអាទិ. តត្ថ អសមេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ សមោ អសមសមោ. នត្ថិ បដិមា ឯតស្សាតិ អប្បដិមោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. តត្ថ ឧបមាមត្តំ បដិមា, សទិសូបមា បដិភាគោ. យុគគ្គាហវសេន ឋិតោ បដិមោ បុគ្គលោតិ វេទិតព្ពោ. អត្តនាតិ អត្តតោ. បុរិសទម្មេតិអាទីសុ ទមិតព្ពា ទម្មា, ‘‘ទម្មបុរិសា’’តិ វត្តព្ពេ វិសេសនស្ស បរនិបាតំ កត្វា ‘‘បុរិសទម្មា’’តិ វុត្តំ, បុរិសគ្គហណញ្ចេត្ថ ឧក្កដ្ឋវសេន ឥត្ថីនម្បិ ទមេតព្ពតោ. និព្ពិសា កតា ទោសវិសស្ស វិនោទនេន. អត្ថបទន្តិ អត្ថាភិព្យញ្ជនកំ បទំ, វាក្យន្តិ អត្ថោ. ឯកបទភាវេន ច អនញ្ញសាធារណោ សត្ថុ បុរិសទម្មសារថិភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ, តេនាហ ភគវា ហីតិអាទិ. អដ្ឋ ទិសាតិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. អសជ្ជមានាតិ វសីភាវប្បត្តិយា និស្សង្គចារា.

ទិដ្ឋធម្មោ វុច្ចតិ បច្ចក្ខោ អត្តភាវោ, តត្ថ និយុត្តោតិ ទិដ្ឋធម្មិកោ, ឥធលោកត្ថោ. កម្មកិលេសវសេន សម្បរេតព្ពតោ សមាគន្តព្ពតោ សម្បរាយោ ¶ , បរលោកោ, តត្ថ និយុត្តោតិ សម្បរាយិកោ, បរលោកត្ថោ. បរមោ ឧត្តមោ អត្ថោ បរមត្ថោ, និព្ពានំ. សហ អត្ថេន វត្តតីតិ សត្ថោ, ភណ្ឌមូលេន វាណិជ្ជាយ ទេសន្តរំ គច្ឆន្តោ ជនសមូហោ. សោ អស្ស អត្ថីតិ សត្ថា, សត្ថវាហោតិ និរុត្តិនយេន. សោ វិយ ភគវាតិ អាហ ‘‘សត្ថា, ភគវា សត្ថវាហោ’’តិ. ឥទានិ តមត្ថំ និទ្ទេសបាឡិនយេន ទស្សេតុំ យថា សត្ថវាហោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សត្ថេតិ សត្ថិកេ ជនេ. កំ ឧទកំ តារេន្តិ ឯត្ថាតិ កន្តារោ, និរុទកោ អរញ្ញប្បទេសោ. ចោរាទីហិ អធិដ្ឋិតអរញ្ញប្បទេសាបិ ទុគ្គមនដ្ឋេន តំសទិសតាយ កន្តារាត្វេវ និរុឡ្ហាតិ សាមញ្ញតោ ‘‘កន្តារំ តារេតី’’តិ វត្វា តំ វិវរន្តោ ចោរកន្តារន្តិអាទិមាហ.

ភគវតោតិ និស្សក្កេ សាមិវចនំ, ភគវន្តតោ ធម្មស្សវនេនាតិ អត្ថោ. យថា ‘‘ឧបជ្ឈាយតោ អជ្ឈេតី’’តិ, ភគវតោ សន្តិកេតិ វា អត្ថោ. សរេ និមិត្តំ អគ្គហេសីតិ បុព្ពពុទ្ធុប្បាទេសុ សទ្ធម្មស្សវនបរិចយេន ‘‘ធម្មោ ឯសោ វុច្ចតី’’តិ សរេ អាការំ គណ្ហិ. បុព្ពាភិយោគវសេនេវ ហិ ឦទិសានំ តិរច្ឆានានំ ធម្មស្សវនាទីសុ បសាទោ ឧប្បជ្ជតិ វគ្គុលិអាទីនំ វិយ. ឥតរថា សព្ពតិរច្ឆានានម្បិ តថា បសាទុប្បត្តិប្បសង្គតោ. យទិ ហិ ឧប្បជ្ជេយ្យ, ភគវា អនន្តចក្កវាឡេសុ សព្ពសត្តានម្បិ ឯកក្ខណេ សប្បាដិហារិយធម្មំ សាវេតុំ សក្កោតីតិ សព្ពសត្តានម្បិ ឥតោ បុព្ពេវ វិមុត្តិប្បសង្គោ សិយា. យេ បន ទេវមនុស្សនាគសុបណ្ណាទយោ បកតិយាវ កម្មស្សកតញ្ញាណាទិយុត្តា ហោន្តិ, តេយេវ បុព្ពេ អនុបនិស្សយាបិ ¶ ភគវតោ សទ្ធម្មស្សវនាទិនា បឋមំ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បសាទំ ឧប្បាទេតុំ សក្កោន្តិ, ន ឥតរេតិ គហេតព្ពំ. អរេ អហម្បិ នាមាតិ ឯត្ថ ‘‘កុតោហំ ឥធ និព្ពត្តោតិ ឱលោកេត្វា មណ្ឌូកភាវតោតិ ញត្វា’’តិ ឥទំ ឯត្តកម្បិ អរេ អហម្បិ នាមាតិ វិម្ហយវចនេនេវ សិជ្ឈតីតិ អវុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ជលន្តិ ជលន្តោ វិជ្ជោតមានោ. មណ្ឌូកោហន្តិ គាថាយ ឧទកេតិ សញ្ជាតដ្ឋានទស្សនំ, តេន ថលមណ្ឌូកតា និវត្តនំ កតំ ហោតិ. ឧទកេ ជាតានម្បិ កច្ឆបាទីនំ ថលគោចរតាបិ អត្ថីតិ តំ និវត្តនត្ថំ ‘‘វារិគោចរោ’’តិ វុត្តំ, ឧទកសញ្ចារីតិ អត្ថោ.

វិមោក្ខន្តិកញាណវសេនាតិ ឯត្ថ សព្ពសោ កិលេសេហិ វិមុច្ចតីតិ វិមោក្ខោ, អគ្គមគ្គោ, តស្ស អន្តោ, អគ្គផលំ, តត្ថ ភវំ វិមោក្ខន្តិកំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ សព្ពម្បិ ពុទ្ធញាណំ. ឥទានិ សម្មាសម្ពុទ្ធបទតោ ពុទ្ធបទស្ស ¶ វិសេសំ ទស្សេតុំ យស្មា វាតិអាទិ វុត្តំ. សម្មាសម្ពុទ្ធបទេន ហិ សត្ថុ បដិវេធញាណានុភាវោ វុត្តោ, ឥមិនា បន ពុទ្ធបទេន ទេសនាញាណានុភាវោបិ, តេនាហ អញ្ញេបិ សត្តេ ពោធេសីតិអាទិ.

គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគរុគារវាធិវចនន្តិ សព្ពេហិ សីលាទិគុណេហិ វិសិដ្ឋស្ស តតោ ឯវ សព្ពសត្តេហិ ឧត្តមស្ស គរុនោ គារវវសេន វុច្ចមានវចនមិទំ ភគវាតិ. សេដ្ឋន្តិ សេដ្ឋវាចកំ វចនំ សេដ្ឋគុណសហចរណតោ. អថ វា វុច្ចតីតិ វចនំ, អត្ថោ, សោ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ. ឧត្តមន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. គរុគារវយុត្តោតិ ឯត្ថ គរុភាវោ គារវំ, គរុគុណយោគតោ គរុករណំ វា គារវំ, តេន សាវកាទីនំ អសាធារណតាយ គរុភូតេន មហន្តេន គារវេន យុត្តោតិ គរុគារវយុត្តោ. អថ វា គរុ ច សព្ពលោកស្ស សិក្ខកត្តា តេនេវ គារវយុត្តោ ចាតិបិ យោជេតព្ពំ.

អវត្ថាយ វិទិតំ អាវត្ថិកំ. ឯវំ លិង្គិកំ. និមិត្តតោ អាគតំ នេមិត្តិកំ. អធិច្ច យំកិញ្ចិ និមិត្តំ អធិវចនវសេន អនបេក្ខិត្វា បវត្តំ អធិច្ចសមុប្បន្នំ, តេនាហ ‘‘វចនត្ថមនបេក្ខិត្វា’’តិ. យទិច្ឆាយ អាគតំ យាទិច្ឆកំ. ឯត្ថ ច ពាហិរំ ទណ្ឌាទិ លិង្គំ, អព្ភន្តរំ តេវិជ្ជាទិ និមិត្តំ. បចុរជនវិសយំ វា ទិស្សមានំ លិង្គំ, តព្ពិបរីតំ និមិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សច្ឆិកាបញ្ញត្តីតិ សព្ពធម្មានំ សច្ឆិកិរិយានិមិត្តា បញ្ញត្តិ. អថ វា សច្ឆិកាបញ្ញត្តីតិ បច្ចក្ខសិទ្ធា បញ្ញត្តិ. យំគុណនិមិត្តា ហិ សា, តេ គុណា សត្ថុ បច្ចក្ខភូតាតិ គុណា វិយ សាបិ សច្ឆិកតា ឯវ នាម ហោតិ, ន បរេសំ, វោហារមត្តេនាតិ អធិប្បាយោ. យំគុណនេមិត្តិកន្តិ យេហិ គុណេហិ និមិត្តភូតេហិ ឯតំ នាមំ នេមិត្តិកញ្ច ជាតំ. វទន្តីតិ ធម្មសេនាបតិស្ស គរុភាវតោ ពហុវចនេនាហ, សង្គីតិការេហិ វា កតមនុវាទំ សន្ធាយ.

ឥស្សរិយាទិភេទោ ¶ ភគោ អស្ស អត្ថីតិ ភគី. មគ្គផលាទិអរិយគុណំ អរញ្ញាទិវិវេកដ្ឋានញ្ច ភជិ សេវិ សីលេនាតិ ភជី. ចីវរាទិបច្ចយានំ អត្ថរសាទីនញ្ច សីលាទិគុណានញ្ច ភាគី, ទាយាទោតិ អត្ថោ. វិភជិ ឧទ្ទេសនិទ្ទេសាទិប្បការេហិ ធម្មរតនំ បវិភជីតិ វិភត្តវា. រាគាទិបាបធម្មំ ភគ្គំ អកាសីតិ ភគវាតិ វុច្ចតីតិ សព្ពត្ថ សម្ពន្ធោ. គរុបិ លោកេ ភគវាតិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘គរូ’’តិ, យស្មា គរុ, តស្មាបិ ភគវាតិ អត្ថោ. បារមិតាសង្ខាតំ ¶ ភគ្យមស្ស អត្ថីតិ ភគ្យវា. ពហូហិ ញាយេហីតិ កាយភាវនាទិកេហិ អនេកេហិ ភាវនាក្កមេហិ. សុភាវិតត្តនោតិ បច្ចត្តេ ឯតំ សាមិវចនំ, តេន សុភាវិតសភាវោតិ អត្ថោ. ភវានំ អន្តំ និព្ពានំ គតោតិ ភវន្តគោ. តត្ថ តត្ថ ភគវាតិ សទ្ទសិទ្ធិ និរុត្តិនយេនេវ វេទិតព្ពា.

ឥទានិ ភគី ភជីតិ និទ្ទេសគាថាយ នវហិ បទេហិ ទស្សិតមត្ថំ ភគ្យវាតិ គាថាយ ឆហិ បទេហិ សង្គហេត្វា បទសិទ្ធិំ អត្ថយោជនានយភេទេហិ សទ្ធិំ ទស្សេតុំ អយំ បន អបរោ នយោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ វណ្ណវិបរិយយោតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, តេនេវ វណ្ណវិការោ វណ្ណលោបោ ធាតុអត្ថេន និយោជនញ្ចាតិ ឥមំ តិវិធំ លក្ខណំ សង្គណ្ហាតិ. សទ្ទនយេនាតិ សទ្ទលក្ខណនយេន. បិសោទរាទីនំ សទ្ទានំ អាកតិគណភាវតោ វុត្តំ ‘‘បិសោទរាទិបក្ខេបលក្ខណំ គហេត្វា’’តិ. បក្ខិបនមេវ លក្ខណំ. តប្បរិយាបន្នតាករណញ្ហិ បក្ខិបនំ. ភគ្យន្តិ កុសលំ.

លោភាទយោ ចត្តារោ ទោសា ឯកកវសេន គហិតា. អហិរិកាទយោ ទុកវសេន. អក្កោច្ឆិមន្តិអាទិនា (ធ. ប. ៣-៤) បុនប្បុនំ កុជ្ឈនវសេន ចិត្តបរិយោនន្ធនោ កោធោវ ឧបនាហោ. បរេសំ បុព្ពការិតាលក្ខណស្ស គុណស្ស និបុញ្ឆនោ មក្ខោ នាម. ពហុស្សុតាទីហិ សទ្ធិំ យុគគ្គាហោ អត្តនោ សមករណំ បលាសោ. អត្តនោ វិជ្ជមានទោសបដិច្ឆាទនា មាយា. អវិជ្ជមានគុណប្បកាសនំ សាឋេយ្យំ. គរូសុបិ ថទ្ធតា អនោនតតា ថម្ភោ. តទុត្តរិករណលក្ខណោ សារម្ភោ. ជាតិអាទិំ និស្សាយ ឧន្នតិលក្ខណោ មានោ. អព្ភុន្នតិលក្ខណោ អតិមានោ. ជាតិអាទិំ និស្សាយ មជ្ជនាការប្បត្តោ មានោវ មទោ នាម. សោ សត្តវីសតិវិធោ. កាមគុណេសុ ចិត្តស្ស វោស្សគ្គោ បមាទោ. កាយទុច្ចរិតាទីនិ តិវិធទុច្ចរិតានិ. តណ្ហាទិដ្ឋិទុច្ចរិតវសេន តិវិធសំកិលេសា. រាគទោសមោហាវ មលានិ. តេយេវ កាយទុច្ចរិតាទយោ ច តិវិធវិសមានិ. កាមព្យាបាទវិហិំសាសញ្ញា តិវិធសញ្ញា នាម. តេយេវ វិតក្កា. តណ្ហាទិដ្ឋិមានា បបញ្ចា. សុភសុខនិច្ចអត្តវិបរិយេសា ចតុព្ពិធវិបរិយេសា. ឆន្ទាទយោ អគតិ. ចីវរាទីសុ បច្ចយេសុ លោភា ចត្តារោ តណ្ហុបាទា. ពុទ្ធធម្មសង្ឃសិក្ខាសុ កង្ខា, សព្រហ្មចារីសុ កោបោ ច ¶ បញ្ច ចេតោខីលា. កាមេ កាយេ រូបេ ច អវីតរាគតា, យាវទត្ថំ ភុញ្ជិត្វា សេយ្យសុខាទិអនុយោគោ, អញ្ញតរំ ¶ ទេវនិកាយំ បណិធាយ ព្រហ្មចរិយចរណញ្ច បញ្ច ចេតោវិនិពន្ធា. រូបាភិនន្ទនាទយោ បញ្ច អភិនន្ទនា. កោធមក្ខឥស្សាសាឋេយ្យបាបិច្ឆតាសន្ទិដ្ឋិបរាមាសា ឆ វិវាទមូលានិ. រូបតណ្ហាទយោ ឆ តណ្ហាកាយា. មិច្ឆាទិដ្ឋិអាទយោ អដ្ឋមគ្គង្គបដិបក្ខា មិច្ឆត្តា. តណ្ហំ បដិច្ច បរិយេសនា, បរិយេសនំ បដិច្ច លាភោ, លាភំ បដិច្ច វិនិច្ឆយោ, តំ បដិច្ច ឆន្ទរាគោ, តំ បដិច្ច អជ្ឈោសានំ, តំ បដិច្ច បរិគ្គហោ, តំ បដិច្ច មច្ឆរិយំ, តំ បដិច្ច អារក្ខា, អារក្ខាធិករណំ ទណ្ឌាទានាទិអនេកាកុសលរាសីតិ នវ តណ្ហាមូលកា ធម្មា. បាណាតិបាតាទយោ ទស អកុសលកម្មបថា. ចត្តារោ សស្សតវាទា តថា ឯកច្ចសស្សតវាទា អន្តានន្តិកា អមរាវិក្ខេបិកា ទ្វេ អធិច្ចសមុប្បន្និកា សោឡស សញ្ញីវាទា អដ្ឋ អសញ្ញីវាទា អដ្ឋ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា សត្ត ឧច្ឆេទវាទា បញ្ច ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទាតិ ឯតានិ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ. រូបតណ្ហាទិឆតណ្ហា ឯវ បច្ចេកំ កាមតណ្ហាភវតណ្ហាវិភវតណ្ហាវសេន អដ្ឋារស ហោន្តិ, តា អជ្ឈត្តពហិទ្ធរូបាទីសុ បវត្តិវសេន ឆត្តិំស, បុន កាលត្តយវសេន អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានិ ហោន្តិ. បភេទ-សទ្ទំ បច្ចេកំ សម្ពន្ធិត្វា លោភប្បភេទោតិអាទិនា យោជេតព្ពំ. សព្ពទរថបរិឡាហកិលេសសតសហស្សានីតិ សព្ពានិ សត្តានំ ទរថសង្ខាតបរិឡាហករានិ កិលេសានំ អនេកានិ សតសហស្សានិ, អារម្មណាទិវិភាគតោ បវត្តិអាការវិភាគតោ ច នេសំ ឯវំ បភេទោ វេទិតព្ពោ. បញ្ច មារេ អភញ្ជីតិ សម្ពន្ធោ. បរិស្សយានន្តិ ឧបទ្ទវានំ.

ឯវំ ភគ្យវា ភគ្គវាតិ ទ្វិន្នំ បទានំ អត្ថំ វិភជិត្វា ឥទានិ តេហិ ទ្វីហិ គហិតមត្ថំ ទស្សេតុំ ភគ្យវន្តតាយ ចស្សាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សតបុញ្ញជលក្ខណធរស្សាតិ អនេកសតបុញ្ញនិព្ពត្តមហាបុរិសលក្ខណធរស្ស ភគវតោ. សកចិត្តេ ឥស្សរិយំ នាម បដិក្កូលាទីសុ អប្បដិក្កូលសញ្ញិតាទិវសប្បវត្តិយា ចេវ ចេតោសមាធិវសេន ច អត្តនោ ចិត្តស្ស វសីភាវាបាទនមេវ. អណិមា លឃិមាទិកន្តិ អាទិ-សទ្ទេន មហិមា បត្តិ បាកម្មំ ឦសិតា វសិតា យត្ថកាមាវសាយិតាតិ ឥមេ ឆបិ សង្គហិតា. តត្ថ កាយស្ស អណុភាវករណំ អណិមា. អាកាសេ បទសា ¶ គមនាទិអរហភាវេន លហុភាវោ លឃិមា. កាយស្ស មហន្តតាបាទនំ មហិមា. ឥដ្ឋទេសស្ស បាបុណនំ បត្តិ. អធិដ្ឋានាទិវសេន ឥច្ឆិតត្ថនិប្ផាទនំ បាកម្មំ. សយំវសិតា ឥស្សរភាវោ ឦសិតា. ឥទ្ធិវិធេ វសីភាវោ វសិតា. អាកាសេន វា គច្ឆតោ, អញ្ញំ វា កិញ្ចិ ករោតោ យត្ថ កត្ថចិ វោសានប្បត្តិ យត្ថកាមាវសាយិតា, ‘‘កុមារករូបាទិទស្សន’’ន្តិបិ វទន្តិ. សព្ពង្គបច្ចង្គសិរីតិ សព្ពេសំ អង្គបច្ចង្គានំ សោភា. អត្ថីតិ អនុវត្តតិ. លហុសាធនំ តំ តំ កាលិកំ ឥច្ឆិតំ, គរុសាធនំ ចិរកាលិកំ ពុទ្ធត្តាទិបត្ថិតំ ¶ . ភគា អស្ស សន្តីតិ ភគវាតិ ឥទំ សទ្ទសត្ថនយេន សិទ្ធំ, សេសំ សព្ពំ និរុត្តិនយេន សិទ្ធន្តិ វេទិតព្ពំ.

បីឡនសង្ខតសន្តាបវិបរិណាមដ្ឋេនាតិអាទីសុ បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោតិអាទិនា អត្ថ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. តត្ថ អត្តនោ សភាវេន បីឡនលក្ខណំ ទុក្ខំ. តស្ស យោ បីឡនមេវ អត្ថោ ‘‘បីឡនដ្ឋោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ សភាវោ. យស្មា បន តំសមុទយេន សង្ខតំ, តស្មា សង្ខតដ្ឋោ សមុទយទស្សនេន អាវិភូតោ. យស្មា ច មគ្គោ កិលេសសន្តាបហរត្តា សុសីតលោ, តស្មាស្ស មគ្គទស្សនេន សន្តាបដ្ឋោ អាវិភូតោ តប្បដិយោគត្តា. អវិបរិណាមធម្មស្ស បន និរោធស្ស ទស្សនេន វិបរិណាមដ្ឋោ អាវិភូតោតិ. ឯកស្សេវ សភាវធម្មស្ស សកភាវតោ ឥតរសច្ចត្តយនិវត្តិតោ ច បរិកប្បេតព្ពត្តា ចត្តារោ អត្ថា វុត្តា. សមុទយស្ស បន រាសិករណតោ អាយូហនដ្ឋោ សភាវោ, តស្សេវ ទុក្ខទស្សនេន និទានដ្ឋោ អាវិភូតោ. វិសំយោគភូតស្ស និរោធស្ស ទស្សនេន សំយោគដ្ឋោ. និយ្យានភូតស្ស មគ្គស្ស ទស្សនេន បលិពោធដ្ឋោ អាវិភូតោ.

និរោធស្ស បន និស្សរណដ្ឋោ សភាវោ, តស្សេវ សមុទយទស្សនេន វិវេកដ្ឋោ អាវិភូតោ. សង្ខតស្ស មគ្គស្ស ទស្សនេន អសង្ខតដ្ឋោ, វិសយភូតស្ស មរណធម្មស្ស វា ទុក្ខស្ស ទស្សនេន អមតដ្ឋោ. មគ្គស្ស បន និយ្យានដ្ឋោ សភាវោ, តស្សេវ សមុទយទស្សនេន ទុក្ខស្សេវាយំ ហេតុ, និព្ពានប្បត្តិយា បន អយមេវ ហេតូតិ ហេត្វដ្ឋោ, អតិសុខុមនិរោធទស្សនេន ឥធមេវ ទស្សនន្តិ ទស្សនដ្ឋោ, អធិកបណស្ស ទុក្ខស្ស ទស្សនេន អធិបតេយ្យដ្ឋោ អាវិភូតោ. ឯតេ ឯវ ច បីឡនាទយោ សោឡស អាការាតិ វុច្ចន្តិ.

កាមេហិ ¶ វិវេកដ្ឋកាយតា កាយវិវេកោ. នីវរណាទីហិ វិវិត្តា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ចិត្តវិវេកោ. ឧបធីយន្តិ ឯត្ថ យថាសកំ ផលានីតិ ឧបធយោ, បញ្ចកាមគុណសង្ខាតកាមខន្ធកិលេសអភិសង្ខារា, តេហិ ចតូហិ វិវិត្តំ និព្ពានំ ឧបធិវិវេកោ នាម.

អនត្តានុបស្សនាយ បដិលទ្ធោ ទុក្ខានិច្ចានុបស្សនាហិ ច បដិលទ្ធោ អរិយមគ្គោ អាគមនវសេន យថាក្កមំ សុញ្ញតអប្បណិហិតអនិមិត្តវិមោក្ខសញ្ញំ បដិលភតិ, កិលេសេហិ វិមុត្តត្តា ហិ ឯស វិមោក្ខោតិ.

យថា លោកេ ឯកេកបទតោ ឯកេកមក្ខរំ គហេត្វា ‘‘មេខលា’’តិ វុត្តំ, ឯវមិធាបីតិ អត្ថោ. មេហនស្សាតិ គុយ្ហប្បទេសស្ស. ខស្សាតិ ឱកាសស្ស.

សហ ¶ ទេវេហីតិអាទីសុ សហ ទេវេហិ វត្តតីតិ សទេវកោ លោកោ. តំ សទេវកន្តិអាទិនា យោជនា វេទិតព្ពា. សទេវកវចនេនាតិ សទេវក-សទ្ទេ វិសេសនភាវេន ឋិតទេវវចនេន. តស្សាបិ សទេវកបទេ អន្តោភូតត្តា អវយវេ សមុទាយោបចារវសេន វោហារោ កតោ. ឥតរថា តេន ទេវវិសិដ្ឋលោកស្សេវ គហណតោ បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ ន សិយា, ឯវំ ឧបរិបិ. សមារកវចនេន មារសទ្ទេន តេន សហចរិតា សព្ពេ វសវត្តិទេវា ច គហិតាតិ អាហ ‘‘ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណ’’ន្តិ. ព្រហ្មកាយិកា នាម បឋមជ្ឈានភូមិកា. តេ អាទិ យេសំ អារុប្បបរិយន្តានំ ព្រហ្មានំ តេសំ ព្រហ្មានំ គហណំ ព្រហ្មកាយិកាទិព្រហ្មគ្គហណំ. លោក-សទ្ទស្ស ឱកាសលោកាទីនម្បិ សាធារណត្តា សត្តលោកាវេណិកមេវ បជាគហណំ កតន្តិ អាហ ‘‘បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណ’’ន្តិ. សទេវកាទិវចនេន ឧបបត្តិទេវានំ, សស្សមណវចនេន វិសុទ្ធិទេវានញ្ច គហិតត្តា អាហ ‘‘សទេវមនុស្សវចនេន សម្មុតិទេវអវសេសមនុស្សគ្គហណ’’ន្តិ. តត្ថ សម្មុតិទេវា រាជានោ, អវសេសមនុស្សា សម្មុតិទេវសមណព្រាហ្មណេហិ អវសិដ្ឋា. សត្តលោកាវេណិកស្ស បជាសទ្ទស្ស វិសុំ គហិតត្តា សទេវកំ លោកន្តិ ឯត្ថ លោកសទ្ទគ្គហណំ ឱកាសលោកមេវ និយមេតីតិ អាហ ‘‘តីហិ បទេហិ ឱកាសលោកោ’’តិ. ឥទញ្ច សទេវកាទិបទត្តយវចនីយស្ស បធានត្ថស្ស វសេន វុត្តំ. ឱកាសលោកវិសេសនស្ស បនេត្ថ ទេវមារាទិសត្តលោកស្សាបិ គហណំ វេទិតព្ពំ ¶ សាមត្ថិយតោ គម្យមានត្តា សបុត្តោ អាគតោតិអាទីសុ បុត្តាទីនំ វិយ. ឥមស្មិញ្ច នយេ សទេវកំ សមារកំ សព្រហ្មកំ ឱកាសលោកំ សស្សមណព្រាហ្មណិំ សទេវមនុស្សំ បជញ្ចាតិ ច-ការំ អានេត្វា យោជេតព្ពំ, ឱកាសសត្តលោកានំ គហណេន ចេត្ថ តទុភយសម្មុតិនិមិត្តភូតោ សង្ខារលោកោបិ តទវិនាភាវតោ គហិតោ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពោ. អបរេ បន ‘‘សទេវកន្តិអាទីហិ បញ្ចហិ បទេហិ សត្តលោកោវ អត្តនោ អវយវភូតទេវាទិវិសេសនេហិ វិសេសេត្វា គហិតោ, តគ្គហណេន តទាធារោ ឱកាសលោកោ, តទុភយបញ្ញត្តិវិសយោ សង្ខារលោកោ ច គហិតា ឯវ ហោន្តី’’តិ វទន្តិ. តេសញ្ច បជន្តិ ឥទំ លោកសទ្ទស្ស វិសេសនំ កត្វា សទេវកំ បជំ លោកំ…បេ… សទេវមនុស្សំ បជំ លោកន្តិ យោជេតព្ពំ.

អរូបាវចរលោកោ គហិតោ បារិសេសញាយេន ឥតរេសំ បទន្តរេហិ គហិតត្តា. មារគ្គហណេន តប្បធានា តំសទិសា ច ឧបបត្តិទេវា សង្គយ្ហន្តីតិ អាហ ‘‘ឆកាមាវចរទេវលោកោ’’តិ. ខត្តិយបរិសា ព្រាហ្មណគហបតិសមណចាតុមហារាជិកតាវតិំសមារព្រហ្មបរិសាតិ ឥមាសុ អដ្ឋសុ បរិសាសុ ចាតុមហារាជិកាទីនំ ចតុន្នំ បរិសានំ សទេវកាទិបទេហិ សង្គហិតត្តា ឥធ សស្សមណព្រាហ្មណិន្តិ ឥមិនា សមណបរិសា ព្រាហ្មណបរិសា ច, សទេវមនុស្សន្តិ ឥមិនា ខត្តិយបរិសា គហបតិបរិសា ច វុត្តាតិ អាហ ‘‘ចតុបរិសវសេនា’’តិ. តស្ស មនុស្សលោកោ គហិតោតិ ¶ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. តត្ថ មនុស្សលោកោតិ មនុស្សសមូហោ, តេនាហ ‘‘អវសេសសព្ពសត្តលោកោ វា’’តិ.

វិកប្បន្តរំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សម្មុតិទេវេហិ វា សហ មនុស្សលោកោ’’តិ. ទេវបទេន សម្មុតិទេវា, សមណព្រាហ្មណមនុស្សបទេហិ សេសមនុស្សា ច គហិតាតិ ឯវំ វិកប្បទ្វយេបិ មនុស្សំ បជំ មនុស្សិំ បជន្តិ បជា-សទ្ទំ មនុស្ស-សទ្ទេន វិសេសេត្វា តំ បុន សហ ទេវេហិ វត្តតីតិ សទេវា, បជា. សទេវា ច សា មនុស្សា ចាតិ សទេវមនុស្សា, តំ សទេវមនុស្សំ បជំ. បុន កិំ ភូតំ សស្សមណព្រាហ្មណិន្តិ ឯវំ យថា បជាសទ្ទេន មនុស្សានញ្ញេវ គហណំ សិយា, តថា និព្ពចនំ កាតព្ពំ, ឥតរថា មនុស្សានញ្ញេវ គហណំ ន សម្បជ្ជតិ សព្ពមនុស្សានំ វិសេសនភាវេន គហិតត្តា អញ្ញបទត្ថភូតស្ស កស្សចិ មនុស្សស្ស អភាវា. ឥទានិ បជន្តិ ឥមិនា ¶ អវសេសនាគាទិសត្តេបិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុកាមោ អាហ ‘‘អវសេសសព្ពសត្តលោកោ វា’’តិ. ឯត្ថាបិ ចតុបរិសវសេន អវសេសសព្ពសត្តលោកោ សម្មុតិទេវមនុស្សេហិ វា សហ អវសេសសព្ពសត្តលោកោតិ យោជេតព្ពំ.

ឯត្តាវតា ភាគសោ លោកំ គហេត្វា យោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឯកេកបទេន អភាគសោ សព្ពលោកានំ គហណបក្ខេបិ តស្ស តស្ស វិសេសនស្ស សប្ផលតំ ទស្សេតុំ អបិ ចេត្ថាតិអាទិ វុត្តំ. ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោតិ ឧក្កដ្ឋានំ ទេវគតិបរិយាបន្នានំ បរិច្ឆិន្នវសេន ជាននវសេន កិត្តិសទ្ទោ សយំ អត្តនោ អវយវភូតេន សទេវកវចនេន តំ សុណន្តានំ សាវេន្តោ អព្ភុគ្គតោតិ យោជនា. អនុសន្ធិក្កមោតិ អត្ថានញ្ចេវ បទានញ្ច អនុសន្ធានក្កមោ, ជាននក្កមោតិ អត្ថោ.

អភិញ្ញាតិ យ-ការលោបេន និទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘អភិញ្ញាយា’’តិ. សមន្តភទ្រកត្តាតិ សព្ពភាគេហិ សុន្ទរត្តា. សាសនធម្មោតិ បដិបត្តិបដិវេធសាសនស្ស បកាសកោ បរិយត្តិធម្មោ. ពុទ្ធសុពោធិតតាយាតិ ឥទំ តិកំ ធម្មស្ស ហេតុសរូបផលវសេន វុត្តំ, តថា នាថបភវត្តិកម្បិ. មជ្ឈេ តិកទ្វយំ ផលវសេនេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. កិច្ចសុទ្ធិយាតិ ធម្មំ សុត្វា យថាសុតវសេន បដិបជ្ជន្តានំ សុប្បដិបត្តិសង្ខាតកិច្ចសុទ្ធិយា.

ឥទានិ អាទិកល្យាណាទិប្បការមេវ ធម្មំ ទេសេន្តោ ភគវា សោតូនំ យំ សាសនព្រហ្មចរិយំ មគ្គព្រហ្មចរិយញ្ច បកាសេតិ, តប្បកាសកស្ស ព្រហ្មចរិយបទស្ស សាត្ថន្តិអាទីនិ បទានិ វិសេសនភាវេន វុត្តានិ, ន ធម្មបទស្សាតិ ទស្សនមុខេន នានប្បការតោ អត្ថំ វិវរិតុកាមោ សាត្ថំ សព្យញ្ជនន្តិ ឯវមាទីសុ បនាតិអាទិមាហ. តត្ថ តិស្សោ សិក្ខា សកលោ ច តន្តិធម្មោ សាសនព្រហ្មចរិយំ ¶ នាម. ភគវា ហិ ធម្មំ ទេសេន្តោ សីលាទិកេ វិយ តប្បកាសកំ តន្តិធម្មម្បិ បកាសេតិ ឯវ សទ្ទត្ថសមុទាយត្តា បរិយត្តិធម្មស្ស. យថានុរូបន្តិ យថារហំ. សិក្ខត្តយសង្គហិតញ្ហិ សាសនព្រហ្មចរិយំ មគ្គព្រហ្មចរិយញ្ច អត្ថសម្បត្តិយា សម្បន្នត្ថតាយ, ឧបរូបរិ អធិគន្តព្ពវិសេសសង្ខាតអត្ថសម្បត្តិយា ច សហ អត្ថេន បយោជនេន វត្តតីតិ សាត្ថមេវ, ន តុ សព្យញ្ជនំ, តន្តិធម្មសង្ខាតំ សាសនព្រហ្មចរិយំ យថាវុត្តេន អត្ថេន សាត្ថំ សព្យញ្ជនញ្ច. កិរាតាទិមិលក្ខវចនានម្បិ សាត្ថសព្យញ្ជនត្តេ សមានេបិ វិសិដ្ឋត្ថព្យញ្ជនយោគំ សន្ធាយ សហត្ថោ ¶ ទេវទត្តោ សវិត្តោតិអាទិ វិយ ‘‘សាត្ថំ សព្យញ្ជន’’ន្តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អត្ថសម្បត្តិយា សាត្ថំ, ព្យញ្ជនសម្បត្តិយា សព្យញ្ជន’’ន្តិ. តត្ថ យំ អត្ថំ សុត្វា តថា បដិបជ្ជន្តា សព្ពទុក្ខក្ខយំ បាបុណន្តិ, តស្ស តាទិសសម្បត្តិ អត្ថសម្បត្តិ នាម, សម្បន្នត្ថតាតិ អត្ថោ. ព្យញ្ជនសម្បត្តិ នាម សិថិលធនិតាទិព្យញ្ជនបរិបុណ្ណាយ មាគធិកាយ សភាវនិរុត្តិយា គម្ភីរម្បិ អត្ថំ ឧត្តានំ កត្វា ទស្សនសមត្ថតា សម្បន្នព្យញ្ជនតាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ នេត្តិប្បករណនយេនាបិ (នេត្តិ ៤ ទ្វាទសបទ) អត្ថំ ទស្សេតុំ សង្កាសនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សង្ខេបតោ កាសីយតិ ទីបីយតីតិ សង្កាសនន្តិ កម្មសាធនវសេន អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ឯវំ សេសេសុបិ. បឋមំ កាសនំ បកាសនំ. ឧភយម្បេតំ ឧទ្ទេសត្ថវចនសង្ខាតស្ស វិត្ថារវចនំ. សកិំ វុត្តស្ស បុន វចនញ្ច វិវរណវិភជនានិ. ឧភយម្បេតំ និទ្ទេសត្ថវចនំ. វិវដស្ស វិត្ថារតរាភិធានំ វិភត្តស្ស ច បការេហិ ញាបនំ ឧត្តានីករណបញ្ញត្តិយោ. ឧភយម្បេតំ បដិនិទ្ទេសត្ថវចនសង្ខាតស្ស វិត្ថារវចនំ. អត្ថបទសមាយោគតោតិ យថាវុត្តានិ ឯវ ឆ បទានិ បរិយត្តិយា អត្ថវិភាគត្តា អត្ថបទានិ, តេហិ សហិតតាយ អត្ថកោដ្ឋាសយុត្តត្តាតិ អត្ថោ. អបរិយោសិតេ បទេ អាទិមជ្ឈគតវណ្ណោ អក្ខរំ, ឯកក្ខរំ, បទំ វា អក្ខរំ. វិភត្តិយន្តំ បទំ. បទាភិហិតំ អត្ថំ ព្យញ្ជេតីតិ ព្យញ្ជនំ, វាក្យំ. កថិតស្សេវត្ថស្ស អនេកវិធេន វិភាគករណំ អាការោ នាម. អាការាភិហិតស្ស និព្ពចនំ និរុត្តិ. និព្ពចនត្ថវិត្ថារោ និទ្ទេសោ. អថ វា ‘‘អក្ខរេហិ សង្កាសេតិ, បទេហិ បកាសេតិ, ព្យញ្ជនេហិ វិវរតិ, អាការេហិ វិភជតិ, និរុត្តីហិ ឧត្តានិំ ករោតិ, និទ្ទេសេហិ បញ្ញបេតី’’តិ វចនតោ សង្កាសនបកាសនសង្ខអាតឧទ្ទេសត្ថវាចកានិ វចនានិ អក្ខរបទានិ នាម. វិវរណវិភជនសង្ខាតនិទ្ទេសត្ថវាចកានិ វចនានិ ព្យញ្ជនាការា នាម. ឧត្តានីករណបញ្ញត្តិសង្ខាតបដិនិទ្ទេសត្ថវាចកានិ វចនានិ និរុត្តិនិទ្ទេសា នាម, តេសំ សម្បត្តិយា សព្យញ្ជនន្តិ អត្ថោ.

អត្ថគម្ភីរតាតិអាទីសុ អត្ថោ នាម តន្តិអត្ថោ, ហេតុផលំ វា. ធម្មោ នាម តន្តិ, ហេតុ វា. ទេសនា នាម យថាធម្មំ ធម្មាភិលាបោ. បដិវេធោ នាម យថាវុត្តអត្ថាទីនំ អវិបរីតាវពោធោ. តេ ¶ បនេតេ អត្ថាទយោ យស្មា សសាទីហិ វិយ មហាសមុទ្ទោ មន្ទពុទ្ធីហិ ទុក្ខោគាហា អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋា ច, តស្មា គម្ភីរា. តេសុ បដិវេធស្សាបិ អត្ថសន្និស្សិតត្តា ¶ អត្ថសភាគត្តា ច វុត្តំ ‘‘អត្ថគម្ភីរតាបដិវេធគម្ភីរតាហិ សាត្ថ’’ន្តិ. ធម្មទេសនានំ អត្ថសន្និស្សិតត្តេបិ សយំ ព្យញ្ជនរូបត្តា វុត្តំ ‘‘ធម្មគម្ភីរតាទេសនាគម្ភីរតាហិ សព្យញ្ជន’’ន្តិ. យថាវុត្តអត្ថាទីសុ បភេទគតានិ ញាណានិ អត្ថបដិសម្ភិទាទយោ. តត្ថ និរុត្តីតិ តន្តិបទានំ និទ្ធារេត្វា វចនំ, និព្ពចនន្តិ អត្ថោ. តីសុ បដិសម្ភិទាសុ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា. លោកិយា សទ្ធេយ្យវចនមុខេនេវ អត្ថេសុ បសីទន្តិ, ន អត្ថមុខេនាតិ អាហ សទ្ធេយ្យតោតិអាទិ. កេវលសទ្ទោ សកលាធិវចនន្តិ អាហ ‘‘សកលបរិបុណ្ណភាវេនា’’តិ. ព្រហ្មចរិយ-សទ្ទោ ឥធ សិក្ខត្តយសង្គហំ សកលំ សាសនំ ទីបេតីតិ អាហ សិក្ខត្តយបរិគ្គហិតត្តាតិអាទិ.

យថាវុត្តមេវត្ថំ អបរេនាបិ បរិយាយេន ទស្សេតុំ អបិ ចាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សនិទានន្តិ ទេសកាលាទិទីបកេន និទានវចនេន សនិទានំ. សឧប្បត្តិកន្តិ អដ្ឋុប្បត្តិអាទិយុត្តិយុត្តំ. តត្រាយំ បាឡិយោជនាក្កមោ – ‘‘វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ សមណោ ខលុ ភោ…បេ… វិហរតី’’តិ ច, ‘‘តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតមំ ‘ឥតិបិ សោ…បេ… បវេទេតី’តិ ឯវំ កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ’’តិ ច, ‘‘សោ ធម្មំ ទេសេតិ…បេ… បរិយោសានកល្យាណំ, ទេសេន្តោ ច សាត្ថសព្យញ្ជនាទិគុណសំយុត្តំ ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតី’’តិ ច, ‘‘សាធុ ខោ បន តថារូបានំ អរហតំ ទស្សនំ ហោតី’’តិ ច អស្សោសិ, សុត្វា ច អថ ខោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ.

អដ្ឋកថាយំ បន កិញ្ចាបិ ‘‘ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតីតិ ឯវំ អជ្ឈាសយំ កត្វា អថ ខោ វេរញ្ជោ…បេ… ឧបសង្កមី’’តិ ឯវំ សាធុ ខោ បនាតិអាទិបាឋស្ស ព្រាហ្មណស្ស បរិវិតក្កនភាវេន វុត្តត្តា ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតីតិ បទានន្តរមេវ អស្សោសីតិ បទំ សម្ពន្ធិតព្ពំ វិយ បញ្ញាយតិ, តថាបិ ‘‘សាធុ ខោ បន តថារូបានំ អរហតំ ទស្សនំ ហោតី’’តិ ឯវំ យថាវុត្តនិទស្សនត្ថេន ឥតិ-សទ្ទេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា វុត្តត្តា បន អញ្ញត្ថ ឥតិ-សទ្ទស្ស អទស្សនតោ ច អថ ខោ វេរញ្ជោតិអាទិនា កត្តព្ពន្តរទស្សនមុខេន បាឡិយា បការន្តរេ បវត្តិតោ ច យថាវុត្តវសេនេវ ‘‘សាធុ ខោ បន តថារូបានំ អរហតំ ទស្សនំ ហោតី’’តិ វចនានន្តរមេវ អស្សោសីតិ បទំ អានេត្វា សម្ពន្ធនំ យុត្តំ. អដ្ឋកថាចរិយេន ហិ ព្រាហ្មណស្ស អត្តនា សុតវសេនេវ អជ្ឈាសយោ ឧប្បជ្ជតីតិ ¶ ឧបសង្កមនហេតុទស្សនមុខេន ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតីតិ ឯវំ អជ្ឈាសយំ កត្វាតិអាទិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

២. សីតោទកំ ¶ វិយ ឧណ្ហោទកេនាតិ ឥទំ ឧក្កមេន មុខារុឡ្ហវសេន វុត្តំ, អនុបសន្តសភាវតាយ ព្រាហ្មណស្សេវ ឧណ្ហោទកំ វិយ សីតោទកេនាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ, ញាណតេជយុត្តតាយ វា ភគវា ឧណ្ហោទកោបមោតិ កត្វា តព្ពិរហិតំ ព្រាហ្មណំ សីតោទកំ វិយ កត្វា តថា វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ឯកីភាវន្តិ សម្មោទនកិរិយាយ ឯករូបតំ. យាយាតិអាទីសុ យាយ កថាយ សម្មោទិ ព្រាហ្មណោ, តំ សម្មោទនីយំ កថន្តិ យោជនា. តត្ថ ខមនីយន្តិ ទុក្ខពហុលំ ឥទំ សរីរំ, កច្ចិ ខមិតុំ សក្កុណេយ្យំ. យាបនីយន្តិ ចិរប្បពន្ធសង្ខាតាយ យាបនាយ យាបេតុំ សក្កុណេយ្យំ. រោគាភាវេន អប្បាពាធំ. ទុក្ខជីវិតាភាវេន អប្បាតង្កំ. តំតំកិច្ចករណត្ថាយ លហុំ អកិច្ឆេន ឧដ្ឋាតុំ យោគ្គតាយ លហុដ្ឋានំ. ពលន្តិ សរីរស្ស សព្ពកិច្ចក្ខមំ ពលំ កច្ចិ អត្ថីតិ បុច្ឆតិ. ផាសុវិហារោតិ សុខវិហារោ. សរណីយមេវ ទីឃំ កត្វា ‘‘សារណីយ’’ន្តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘សរិតព្ពភាវតោ ច សារណីយ’’ន្តិ. បរិយាយេហីតិ ការណេហិ.

ភាវោតិ កិរិយា, តស្មិំ វត្តមានោ នបុំសក-សទ្ទោ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ នាម, កិរិយាវិសេសនសទ្ទោតិ អត្ថោ. ឯកមន្តេ ឯកស្មិំ អន្តេ យុត្តប្បទេសេតិ អត្ថោ. ខណ្ឌិច្ចាទិភាវន្តិ ខណ្ឌិតទន្តបលិតកេសាទិភាវំ. រាជបរិវដ្ដេតិ រាជូនំ បរិវត្តនំ, បដិបាដិយោតិ អត្ថោ. បុរាតនុច្ចកុលប្បសុតតាយ ជិណ្ណតា, ន វយសាតិ អាហ ‘‘ចិរកាលប្បវត្តកុលន្វយេ’’តិ. វិភវានំ មហន្តត្តំ លាតិ គណ្ហាតីតិ មហល្លកោតិ អាហ ‘‘វិភវមហត្តតាយ សមន្នាគតេ’’តិ. វិភាវនេ នាម អត្ថេតិ បកតិវិភាវនសង្ខាតេ អត្ថេ. ន អភិវាទេតិ វាតិ អភិវាទេតព្ពន្តិ ន សល្លក្ខេតិ, ឯវំ អសល្លក្ខណបកតិកោតិ វុត្តំ ហោតិ. រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វាតិ ឯត្ថាបិ និច្ចបកតិកំ អនិច្ចបកតិកំ វាតិ អត្ថោ. អនិច្ចំ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ អវធារណត្ថោ.

សម្បតិជាតោតិ មុហុត្តជាតោ, ជាតសមនន្តរមេវាតិ អត្ថោ. សត្តបទវីតិហារេន គន្ត្វា…បេ… ឱលោកេសីតិ ឯត្ថ ទ្វារំ បិធាយ និក្ខន្តោតិអាទីសុ វិយ គមនតោ បុរេ កតម្បិ ឱលោកនំ បច្ឆា កតំ ¶ វិយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឱលោកេសិន្តិ ច លោកវិវរណបាដិហារិយេ ជាតេ មំសចក្ខុនា វោលោកេសីតិ អត្ថោ. សេដ្ឋោតិ បសត្ថតរោ. បតិមានេសីតិ បូជេសិ. អាសភិន្តិ ឧត្តមំ.

៣. តំ វចនន្តិ នាហំ តំ ព្រាហ្មណាតិអាទិវចនំ. អញ្ញាយ សណ្ឋហេយ្យាតិ អរហត្តេ បតិដ្ឋហេយ្យ. ជាតិវសេនាតិ ខត្តិយាទិជាតិវសេន. ឧបបត្តិវសេនាតិ ទេវេសុ ឧបបត្តិវសេន. អាវិញ្ឆន្តីតិ ¶ អាកឌ្ឍន្តិ. យស្ស អភិវាទាទិករណសង្ខាតស្ស សាមគ្គិរសស្ស ភគវតិ អភាវំ មញ្ញមានោ ព្រាហ្មណោ ‘‘អរសរូបោ’’តិ អាហ, តព្ពិធុរស្ស រូបតណ្ហាទិកស្សេវ សាមគ្គិរសស្ស អភាវេន ភគវា ‘‘អរសរូបោ’’តិ ទស្សេតុំ សាមគ្គិរសសទ្ទស្ស រូបរសាទីសុ វត្តនប្បការំ ទស្សេន្តោ អាហ វត្ថារម្មណាទីតិអាទិ.

តាលាវត្ថុកតាតិ ឧច្ឆិន្នមូលានំ តាលានំ វត្ថុ វិយ នេសំ រូបរសាទីនំ វត្ថុ ចិត្តសន្តានំ កតន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ មជ្ឈេបទលោបំ ទីឃញ្ច កត្វា និទ្ទេសោតិ អាហ តាលវត្ថុ វិយាតិអាទិ. តាលវត្ថុ វិយ យេសំ វត្ថុ កតំ តេ តាលាវត្ថុកតាតិ វិសេសនស្ស បរនិបាតោ ទដ្ឋព្ពោ, កតតាលវត្ថុកាតិ អត្ថោ. មត្ថកច្ឆិន្នតាលោយេវ បត្តផលាទីនំ អការណតាយ អវត្ថូតិ តាលាវត្ថុ, តំ វិយ យេសំ វត្ថុ កតំ តេ រូបរសាទយោ តាលាវត្ថុកតា, អយំ អញ្ញបទត្ថវសេន អត្ថគ្គាហោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សុគមោតិ វិសេសមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មត្ថកច្ឆិន្នតាលោ វិយ កតា’’តិ. ឯវញ្ច មត្ថកសទិសេសុ រូបរសាទីសុ រាគេសុ ឆិន្នេសុបិ តព្ពត្ថុភូតស្ស តាលាវត្ថុសទិសស្ស ចិត្តសន្តានស្ស យាវ បរិនិព្ពានដ្ឋានំ ឧបបន្នមេវ ហោតិ. យថារុតតោ បន វិសេសនសមាសវសេន អត្ថេ គយ្ហមានេ រូបរសាទីនំ តាលាវត្ថុសទិសតាយ ឋានំ អាបជ្ជតិ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.៣) ឯតំ ទោសំ បរិហរិតុំ រូបរសាទីនំ កុសលាកុសលត្តំ វុត្តំ, តំ តេ តថាគតស្ស បហីនាតិអាទិបាឡិយា, កាមសុខស្សាទសង្ខាតា រូបរសាតិអាទិអដ្ឋកថាយ ច ន សមេតិ, ខីណាសវានម្បិ យាវ បរិនិព្ពានា កុសលាកុសលានំ ផលុប្បត្តិតោ តេសំ មត្ថកច្ឆិន្នតាលសទិសតាបិ ន យុត្តាតិ គហេតព្ពំ. អថ វា មត្ថកច្ឆិន្នតាលស្ស ឋិតំ អដ្ឋិតញ្ច អមនសិកត្វា បុន អនុប្បត្តិធម្មតាសទិសមត្តំ ឧបមេត្វា តាលាវត្ថុ វិយ កតាតិ វិសេសនសមាសវសេន ¶ អត្ថគ្គហណេបិ ន កោចិ ទោសោ. អនុ-សទ្ទោ បច្ឆាតិ អត្ថេ វត្តតីតិ អាហ បច្ឆាភាវោ ន ហោតីតិអាទិ. អនុ អភាវំ គតាតិ បច្ឆា អនុប្បត្តិធម្មតាវសេន អភាវំ គតា. អនច្ឆរិយាតិ អនុ អនុ ឧបរូបរិ វិម្ហយកតាតិ អត្ថោ. យញ្ច ខោ ត្វំ វទេសីតិ យំ វន្ទនាទិសាមគ្គីរសាភាវសង្ខាតំ ការណំ អរសរូបតាយ វទេសិ, តំ ការណំ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ.

៤. សន្ធាយ ភាសិតមត្ថន្តិ យំ អត្ថំ សន្ធាយ ព្រាហ្មណោ និព្ភោគោ ភវំ គោតមោតិអាទិមាហ, ភគវា ច យំ សន្ធាយ និព្ភោគតាទិំ អត្តនិ អនុជានាតិ, តំ សន្ធាយ ភាសិតមត្ថំ.

៥. កុលសមុទាចារកម្មន្តិ ¶ កុលាចារកម្មំ. កាយតោ កាយទ្វារតោ បវត្តំ ទុច្ចរិតំ កាយទុច្ចរិតំ. អនេកវិហិតាតិ អនេកប្បការា.

៦. បញ្ចកាមគុណិករាគស្សាតិ រូបាទីសុ បញ្ចសុ កាមកោដ្ឋាសេសុ អតិវិយ សង្គវសេន និយុត្តស្ស កាមរាគស្ស, ឯតេន អនាគាមីនំ វត្ថាភរណាទីសុ សង្គនិកន្តិវសេន ឧប្បជ្ជនកាមរាគស្ស កាមរាគតាភាវំ ទស្សេតិ តស្ស រូបរាគាទីសុ សង្គហតោ. អវសេសានន្តិ ឯត្ថ សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆានំ បឋមេន មគ្គេន, សេសានំ ចតូហិបិ ឧច្ឆេទំ វទតិ, តេនាហ ‘‘យថានុរូប’’ន្តិ.

៧. ជិគុច្ឆតិ មញ្ញេតិ ជិគុច្ឆតិ វិយ, ‘‘ជិគុច្ឆតី’’តិ វា សល្លក្ខេមិ. អកោសល្លសម្ភូតដ្ឋេនាតិ អញ្ញាណសម្ភូតដ្ឋេន.

៨-១០. តត្រាតិ យថាវុត្តេសុ ទ្វីសុ អត្ថវិកប្បេសុ. បដិសន្ធិបរិយាយោបិ ឥធ គព្ភសទ្ទោតិ អាហ ‘‘ទេវលោកបដិសន្ធិបដិលាភាយា’’តិ. អបុនព្ភវភូតាតិ ខណេ ខណេ ឧប្បជ្ជមានានំ ធម្មានំ អភិនិព្ពត្តិ.

១១. ធម្មធាតុន្តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. តញ្ហិ ធម្មេ យាថាវតោ ធារេតិ ឧបធារេតីតិ ‘‘ធម្មធាតូ’’តិ វុច្ចតិ. ទេសនាវិលាសប្បត្តោតិ អភិរុចិវសេន បរិវត្តេត្វា ទេសេតុំ សមត្ថតា ទេសនាវិលាសោ, តំ បត្តោ. ករុណាវិប្ផារន្តិ សព្ពសត្តេសុ មហាករុណាយ ផរណំ. តាទិគុណលក្ខណមេវ ឧបមាយ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘បថវីសមចិត្តត’’ន្តិ. តតោយេវ ¶ អកុជ្ឈនសភាវតោ អកុប្បធម្មតា. ជាតិយា អនុគតន្តិ ជាតិយា អនុពទ្ធំ. ជរាយ អនុសដន្តិ ជរាយ បលិវេឋិតំ. វដ្ដខាណុភូតន្តិ វដ្ដតោ ឧទ្ធរិតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ វដ្ដេ និច្ចលភាវេន ឋិតំ ខាណុ វិយ ភូតំ. ជាតានំ មច្ចានំ និច្ចំ មរណតោ ភយន្តិ អាហ អជ្ជ មរិត្វាតិអាទិ. អប្បដិសមំ បុរេជាតភាវន្តិ អសទិសំ អរិយាយ ជាតិយា បឋមជាតភាវំ, សព្ពជេដ្ឋភាវន្តិ អត្ថោ.

‘‘អបី’’តិ អវត្វា ‘‘បី’’តិ វទន្តោ បិ-សទ្ទោ វិសុំ អត្ថិ និបាតោតិ ទស្សេតិ. សម្មា អធិសយិតានីតិ បាទាទីហិ ឧបឃាតំ អករោន្តិយា សម្មទេវ ឧបរិ សយិតានិ, អកម្មកស្សាបិ សយតិធាតុនោ អធិបុព្ពតាយ សកម្មកតា ទដ្ឋព្ពា. នខសិខាតិ នខគ្គានិ. សកុណានំ ¶ បក្ខា ហត្ថបាទដ្ឋានិយាតិ អាហ ‘‘សង្កុដិតហត្ថបាទា’’តិ. ឯត្ថាតិ អាលោកដ្ឋានេ. និក្ខមន្តានន្តិ និក្ខមន្តេសុ, និទ្ធារណេ ហេតំ សាមិវចនំ. អណ្ឌកោសន្តិ អណ្ឌកបាលំ.

លោកោយេវ លោកសន្និវាសោ. អពុជ្ឈិ ឯត្ថាតិ រុក្ខោ ពោធិ, សយំ ពុជ្ឈតិ, ពុជ្ឈន្តិ វា តេនាតិ មគ្គោបិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណម្បិ ពោធិ. ពុជ្ឈីយតីតិ និព្ពានំ ពោធិ. អន្តរា ច ពោធិន្តិ ទុតិយមុទាហរណំ វិនាបិ រុក្ខ-សទ្ទេន ពោធិ-សទ្ទស្ស រុក្ខប្បវត្តិទស្សនត្ថំ. វរភូរិមេធសោតិ មហាបថវី វិយ បត្ថដបញ្ញោតិ អត្ថោ. តិស្សោ វិជ្ជាតិ អរហត្តមគ្គោ អត្តនា សហ វត្តមានំ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតំ អាសវក្ខយញាណញ្ចេវ ឥតរា ទ្វេ មហគ្គតវិជ្ជា ច តព្ពិនិពន្ធកកិលេសវិទ្ធំសនវសេន ឧប្បាទនតោ ‘‘តិស្សោ វិជ្ជា’’តិ វុច្ចតិ. ឆ អភិញ្ញាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សាវកបារមីញាណន្តិ អគ្គសាវកេហិ បដិលភិតព្ពំ សព្ពមេវ លោកិយលោកុត្តរញាណំ. បច្ចេកពោធិញាណន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

ឱបម្មសម្បដិបាទនន្តិ ឱបម្មត្ថស្ស ឧបមេយ្យេន សមំ បដិបាទនំ. អត្ថេនាតិ ឧបមេយ្យត្ថេន. តិក្ខខរវិប្បសន្នសូរភាវោតិ ឥមិនា សង្ខារុបេក្ខាបត្តតំ វិបស្សនាយ ទស្សេតិ. បរិណាមកាលោតិ ឥមិនា វុដ្ឋានគាមិនិភាវាបត្តិំ. តទា ច សា មគ្គញាណគព្ភំ ធារេន្តី វិយ ហោតីតិ អាហ ‘‘គព្ភគ្គហណកាលោ’’តិ. អនុបុព្ពាធិគតេនាតិ បឋមមគ្គាទិបដិបាដិយា អធិគតេន. ចតុរង្គសមន្នាគតន្តិ ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច អដ្ឋិ ច អវសិស្សតុ ¶ (ម. និ. ២.១៨៤; សំ. និ. ២.២២; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦), សរីរេ ឧបសុស្សតុ មំសលោហិត’’ន្តិ ឯវំ វុត្តចតុរង្គសមន្នាគតំ វីរិយំ.

ឆន្ទោ កាមោតិអាទីសុ បត្ថនាការេន បវត្តោ ទុព្ពលោ លោភោ ឥច្ឆនដ្ឋេន ឆន្ទោ. តតោ ពលវា រញ្ជនដ្ឋេន រាគោ. តតោបិ ពលវតរោ ឆន្ទរាគោ. និមិត្តានុព្យញ្ជនសង្កប្បវសេន បវត្តោ សង្កប្បោ. តតោបិ ពលវសង្កប្បវសេនេវ បវត្តោ រាគោ. តតោបិ ពលវតរោ សង្កប្បរាគោ. ស្វាយំ បភេទោ ឯកស្សេវ លោភស្ស បវត្តិអាការភេទេន អវត្ថាភេទេន ច វុត្តោ.

បឋមជ្ឈានកថាវណ្ណនា

សេយ្យថិទន្តិ តំ កថន្តិ អត្ថោ. ឯតន្តិ បុព្ពបទេយេវ អវធារណករណំ, ឯតំ អត្ថជាតំ វា. តន្និស្សរណតោតិ តេសំ កាមានំ និស្សរណត្តា. ឯសាតិ ឯវ-ការោ. កាមធាតុ នាម កាមភវោ, នេក្ខម្មន្តិ បឋមជ្ឈានំ. ឯសាតិ និយមោ. តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិវេកា ¶ តទង្គវិវេកាទយោ. កាយចិត្តឧបធិវិវេកា កាយវិវេកាទយោ, តយោ ឯវ ឥធ ឈានកថាយ, សមុច្ឆេទវិវេកាទីនំ អសម្ភវា. និទ្ទេសេតិ មហានិទ្ទេសេ. តត្ថេវាតិ មហានិទ្ទេសេ ឯវ. វិភង្គេតិ ឈានវិភង្គេ. ឯវញ្ហិ សតីតិ ឧភយេសម្បិ កាមានំ សង្គហេ សតិ.

បុរិមេនាតិ កាយវិវេកេន. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ កាយចិត្តវិវេកទ្វយេ. ទុតិយេនាតិ ចិត្តវិវេកេន. ឯតេសន្តិ យថាវុត្តនយេន វត្ថុកាមកិលេសកាមវិវេកទ្វយស្ស វាចកភូតានំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហីតិ ឥមេសំ បទានំ, និទ្ធារណេ ចេតំ សាមិវចនំ. ពាលភាវស្ស ហេតុបរិច្ចាគោតិ អនុវត្តតិ. អកុសលធម្មោ ហិ ពាលភាវស្ស ហេតុ. អាសយបោសនន្តិ អាសយស្ស វិសោធនំ វឌ្ឍនញ្ច. វិភង្គេ នីវរណានេវ វុត្តានីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘ឧបរិឈានង្គបច្ចនីកបដិបក្ខភាវទស្សនតោ’’តិ. តត្ថ ឧបរិ សវិតក្កន្តិអាទិនា វុច្ចមានានិ ឈានង្គានិ, តេសំ អត្តនោ បច្ចនីកានំ បដិបក្ខភាវទស្សនតោតិ អត្ថោ. ឧបរិឈានង្គានំ បច្ចនីកបដិបក្ខភាវស្ស ទស្សនតោតិបិ បាឋោ. តត្ថ ‘‘ឧបរិ វុច្ចមានឈានង្គានំ ឧជុវិបច្ចនីកវសេន បដិបក្ខភាវទស្សនតោ’’តិ ‘‘នីវរណានំ តានេវ វិភង្គេ វុត្តានី’’តិបិ អត្ថំ វទន្តិ ¶ . បេដកេតិ មហាកច្ចាយនត្ថេរេន កតំ នេត្តិប្បករណនយានុសារិបករណំ, តំ បន បិដកានំ វណ្ណនាភូតត្តា ‘‘បេដក’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មិន្តិ អត្ថោ.

វិតក្កនំ នាម អារម្មណបរិកប្បនន្តិ អាហ ‘‘ឩហន’’ន្តិ. រូបំ រូបន្តិអាទិនា វិសយេ អាកោដេន្តស្ស វិសយប្បវត្តិអាហននំ ឧបរិ អាហននន្តិ វេទិតព្ពំ. អារម្មណេ ចិត្តស្ស អានយនំ នាម អារម្មណាភិមុខករណំ. អនុសញ្ចរណន្តិ អនុបរិព្ភមនំ, តញ្ច ខណន្តរស្ស តថាការេន ឧប្បាទនមេវ, ន ហិ បរមត្ថតោ ឯកស្ស សញ្ចរណមត្ថិ, ឯវមញ្ញត្ថាបិ ឦទិសេសុ. អនុមជ្ជនន្តិ បរិមជ្ជនំ. តត្ថាតិ អារម្មណេ. សហជាតានុយោជនំ សកិច្ចានុវត្តិតាករណេន. កត្ថចីតិ ទុតិយជ្ឈានវិរហិតេសុ សវិចារចិត្តេសុ សព្ពត្ថាតិ អត្ថោ. វិចារេន សហ ឧប្បជ្ជមានោបិ វិតក្កោ អារម្មណេ អភិនិរោបនាការេន បវត្តិំ សន្ធាយ ‘‘បឋមាភិនិបាតោ’’តិ វុត្តោ. វិប្ផារវាតិ អវូបសន្តសភាវតាយ វេគវា, តេនេវេស ទុតិយជ្ឈានេ បហានង្គំ ជាតំ. បឋមទុតិយជ្ឈានេសូតិ បញ្ចកនយំ សន្ធាយ វុត្តំ. អង្គវិនិមុត្តស្ស ឈានស្ស អភាវំ ទស្សេន្តោ រុក្ខោ វិយាតិអាទិមាហ.

វិវេក-សទ្ទស្ស ភាវសាធនបក្ខេ ‘‘តស្មា វិវេកា’’តិ វុត្តំ, ឥតរបក្ខេ ‘‘តស្មិំ វិវេកេ’’តិ. បិនយតីតិ តប្បេតិ, វឌ្ឍេតិ វា. ផរណរសាតិ បណីតរូបេហិ កាយេ ព្យាបនរសា. សាតលក្ខណន្តិ ¶ ឥដ្ឋសភាវំ, មធុរន្តិ អត្ថោ. សម្បយុត្តានំ បីឡនជ្ឈុបេក្ខនំ អកត្វា អនុ អនុ គណ្ហនំ ឧបការិតា វា អនុគ្គហោ. វនមេវ វនន្តំ. ឧទកមេវ ឧទកន្តំ. តស្មិំ តស្មិំ សមយេ បាកដភាវតោតិ ឥមិនា ឥដ្ឋារម្មណាទិបដិលាភសមយេបិ សុខំ វិជ្ជមានម្បិ អបាកដំ, បីតិយេវ តត្ថ បាកដា, បដិលទ្ធរសានុភវនសមយេ ច វិជ្ជមានបីតិតោបិ សុខមេវ បាកដតរន្តិ ទស្សេតិ. ឯត្ថ ច ចេតសិកសុខវសេនេវ បដិលទ្ធរសានុភវនំ វេទិតព្ពំ, ន កាយិកសុខវសេន តស្ស បីតិសម្បយោគស្សេវ អភាវេន ឥធានធិប្បេតត្តា. អយញ្ច បីតីតិអាទិ អញ្ញបទត្ថសមអាសទស្សនំ, អស្សត្ថិបក្ខេ តទ្ធិតបច្ចយទស្សនំ វា. ទុតិយវិកប្បេន អញ្ញបទត្ថសមាសវសេនេវ ‘‘វិវេកជំ បីតិសុខ’’ន្តិ ឥទំ ឯកំ បទន្តិ ទស្សេតិ, វិភត្តិយា ច អលោបំ.

គណនានុបុព្ពតាតិ ¶ ទេសនាក្កមំ សន្ធាយ វុត្តំ. បឋមំ សមាបជ្ជតីតិ ឥទំ អាទិកម្មិកវសេន វុត្តំ, ចិណ្ណវសីនំ បន យោគីនំ ឧប្បដិបាដិយាបិ ឈានំ ឧប្បជ្ជតេវ. ឈាបេតីតិ ទហតិ. អនិច្ចាទិលក្ខណវិសយាយ វិបស្សនាយ ឧបនិជ្ឈាយនំ កថំ និព្ពានាលម្ពនស្ស មគ្គស្ស ហោតីតិ អាហ វិបស្សនាយាតិអាទិ. តត្ថ មគ្គេន សិជ្ឈតីតិ និច្ចាទិវិបល្លាសប្បហាយកេន សហ មគ្គេនេវ តំ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ អសម្មោហតោ អត្តនោ សិជ្ឈតិ. អថ វា មគ្គេនាតិ មគ្គកិច្ចេន, វិបល្លាសប្បហានេនាតិ អត្ថោ.

អញ្ញោតិ សត្តោ. អវុត្តត្តាតិ ‘‘សចិត្តេកគ្គត’’ន្តិ ឈានបាឡិយំ (វិភ. ៥០៨ អាទយោ) អវុត្តត្តា. វុត្តត្តាតិ តស្សា ឈានបាឡិយា វិភង្គេ វុត្តត្តា.

ទុតិយជ្ឈានកថាវណ្ណនា

អជ្ឈត្តន្តិ ឈានវិសេសនត្តា វុត្តំ ‘‘ឥធ និយកជ្ឈត្តមធិប្បេត’’ន្តិ. ឈានញ្ហិ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តំ ន ហោតិ ឆឡិន្ទ្រិយានមេវ តព្ភាវតោ. ខុទ្ទកា ឩមិយោ វីចិយោ. មហតិយោ តរង្គា. សន្តា ហោន្តិ សមិតាតិអាទីនិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ, ឈានពលេន សមតិក្កន្តាតិ អធិប្បាយោ. អប្បិតាតិ គមិតា វិនាសំ បាបិតា. បរិយាយោតិ ឈានបរិក្ខារេ ឈានវោហារត្តា អបរមត្ថតោ.

តតិយជ្ឈានកថាវណ្ណនា

តទធិគមាយាតិ តតិយមគ្គាធិគមាយ. ឧបបត្តិតោ ឥក្ខតីតិ បញ្ញាយ សហចរណបរិចយេន យថា ¶ សមវាហិភាវោ ហោតិ, ឯវំ យុត្តិតោ បស្សតិ. វិបុលាយាតិ មហគ្គតភាវប្បត្តាយ. ថាមគតាយាតិ វិតក្កវិចារបីតិវិគមេន ថិរភាវប្បត្តិយា, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘វិតក្កវិចារបីតីហិ អនភិភូតត្តា’’តិអាទិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.១១ តតិយជ្ឈានកថា). ឧបេក្ខាភេទំ ទស្សេត្វា ឥធាធិប្បេតំ ឧបេក្ខំ បកាសេតុំ ឧបេក្ខា បនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តត្រមជ្ឈត្តតាវ ខីណាសវានំ ឥដ្ឋានិដ្ឋឆឡារម្មណាបាថេ បរិសុទ្ធបកតិភាវាវិជហនាការេន អជ្ឈុបេក្ខនតោ ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខា’’តិ ច, សត្តេសុ មជ្ឈត្តាការប្បវត្តត្តា ‘‘ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា’’តិ ច, សហជាតធម្មានំ មជ្ឈត្តាការភូតា ‘‘ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា’’តិ ច, កេវលា ‘‘តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា’’តិ ¶ ច, តតិយជ្ឈានសហគតា អគ្គសុខេបិ តស្មិំ អបក្ខបាតភូតា ‘‘ឈានុបេក្ខា’’តិ ច, ចតុត្ថជ្ឈានសហគតា សព្ពបច្ចនីកបរិសុទ្ធិតាយ ‘‘បារិសុទ្ធុបេក្ខា’’តិ ច តេន តេន អវត្ថាភេទេន ឆធា វុត្តា.

វីរិយមេវ បន អនច្ចារទ្ធអនតិសិថិលេសុ សហជាតេសុ សង្ខារេសុ ឧបេក្ខនាការេន បវត្តំ ‘‘វីរិយុបេក្ខា’’តិ វុត្តំ. អដ្ឋន្នំ រូបារូបជ្ឈានានំ បដិលាភតោ បុព្ពភាគេ ឯវ នីវរណវិតក្កវិចារាទីនំ បហានាភិមុខីភូតត្តា តេសំ បហានេបិ អព្យាបារភាវូបគមនេន មជ្ឈត្តាការប្បវត្តា សមាធិវសេន ឧប្បន្នា អដ្ឋ បញ្ញា ចេវ ឧបាទានក្ខន្ធភូតេសុ សង្ខារេសុ អជ្ឈុបេក្ខនាការប្បវត្តា វិបស្សនាវសេន ឧប្បន្នា ចតុន្នំ មគ្គានំ បុព្ពភាគេ តស្ស តស្ស អធិគមាយ ចតស្សោ ចតុន្នំ ផលសមាបត្តីនំ បុព្ពភាគេ តស្ស តស្ស អធិគមាយ អប្បណិហិតវិមោក្ខវសេន បវត្តា ចតស្សោ សុញ្ញតអនិមិត្តវិមោក្ខវសេន ទ្វេតិ ទស បញ្ញា ចាតិ ឥមេ អដ្ឋារស បញ្ញា សង្ខារុបេក្ខា នាម. យថាវុត្តវិបស្សនាបញ្ញាវ លក្ខណវិចិននេបិ មជ្ឈត្តភូតា វិបស្សនុបេក្ខា នាម. អទុក្ខមសុខវេទនា វេទនុបេក្ខា នាម. ឥមាសំ បន ទសន្នម្បិ ឧបេក្ខានំ ‘‘តត្ថ តត្ថ អាគតនយតោ វិភាគោ ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ’’តិ ទស្សេន្តោ អាហ ឯវមយំ ទសវិធាបីតិអាទិ. តត្ថ តត្ថ អាគតនយតោតិ ឥទម្បិ ហិ តាសំ វិភាគទស្សនស្ស ភូមិបុគ្គលាទិបទំ វិយ វិសុំ មាតិកាបទវសេន វុត្តំ, ន បន ភូមិបុគ្គលាទិវសេន វិភាគទស្សនស្ស អាគតដ្ឋានបរាមសនំ អាគតដ្ឋានស្ស អដ្ឋសាលិនិយាតិអាទិនា វុត្តត្តា, តស្មា សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.១១ តតិយជ្ឈានកថា) យំ វុត្តំ ‘‘ឥមាសំ បន ទសន្នម្បិ ឧបេក្ខានំ ភូមិបុគ្គលាទិវសេន វិភាគោ តត្ថ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ឯវមយំ ទសវិធាតិអាទី’’តិ, តំ អមនសិកត្វា វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. តត្ថ តត្ថ អាគតនយតោតិ ‘‘ឥធ (ខីណាសវោ) ភិក្ខុ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា នេវ សុមនោ ហោតិ, ន ទុម្មនោ, ឧបេក្ខកោ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៣៤៨; អ. និ. ៦.១) ឆឡង្គុបេក្ខា អាគតា, ‘‘ឧបេក្ខាសហគតេន ¶ ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៨; ម. និ. ១.៧៧; ២.៣០៩; ៣.២៣០) ឯវំ ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា អាគតាតិ ឥមិនា នយេន ¶ ទសន្នម្បិ ឧបេក្ខានំ តត្ថ តត្ថ វុត្តបទេសេសុ អាគតនយទស្សនតោ ច អយំ ទសវិធាបិ ឧបេក្ខា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ.

ភូមីតិអាទីសុ បន ឆឡង្គុបេក្ខា កាមាវចរា, ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា រូបាវចរាតិអាទិនា ភូមិតោ ច, ឆឡង្គុបេក្ខា អសេក្ខានមេវ, ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា បុថុជ្ជនាទីនំ តិណ្ណម្បិ បុគ្គលានន្តិអាទិនា បុគ្គលតោ ច, ឆឡង្គុបេក្ខា សោមនស្សុបេក្ខាសហគតចិត្តសម្បយុត្តាតិអាទិនា ចិត្តតោ ច, ឆឡង្គុបេក្ខា ឆឡារម្មណាតិអាទិនា អារម្មណតោ ច, ‘‘វេទនុបេក្ខា វេទនាក្ខន្ធេន សង្គហិតា, ឥតរា នវ សង្ខារក្ខន្ធេនា’’តិ ខន្ធសង្គហវសេន ច, ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខា ព្រហ្មវិហារពោជ្ឈង្គឈាន បារិសុទ្ធិតត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា ច អត្ថតោ ឯកា. តស្មា ឯកក្ខណេ ច តាសុ ឯកាយ សតិ ឥតរា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, តថា សង្ខារុបេក្ខា វិបស្សនុបេក្ខាបិ វេទិតព្ពា. វេទនាវីរិយុបេក្ខានមេកក្ខណេ សិយា ឧប្បត្តី’’តិ ឯកក្ខណវសេន ច, ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខា អព្យាកតា ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា កុសលាព្យាកតា, តថា សេសា. វេទនុបេក្ខា បន សិយា អកុសលាបី’’តិ ឯវំ កុសលត្តិកវសេន ច, ‘‘សង្ខេបតោ ចត្តារោ ច ធម្មា វីរិយវេទនាតត្រមជ្ឈត្តតាញាណវសេនា’’តិ ឯវំ សង្ខេបវសេន ច អយំ ទសវិធាបិ ឧបេក្ខា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ យោជនា.

ឯត្ថ ចេតា កិញ្ចាបិ អដ្ឋសាលិនិយំ ភូមិបុគ្គលាទិវសេន សរូបតោ ឧទ្ធរិត្វា ន វុត្តា, តថាបិ តត្ថ វុត្តប្បការេហេវ តាសំ ភូមិបុគ្គលាទិវិភាគោ នយតោ ឧទ្ធរិត្វា សក្កា ញាតុន្តិ តត្ថ សរូបតោ វុត្តញ្ច អវុត្តញ្ច ឯកតោ សង្គហេត្វា តត្ថ តត្ថ អាគតនយតោតិអាទីហិ នវហិ បការេហិ អតិទេសោ កតោ, តេនេវ ‘‘ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វុត្តវសេនា’’តិ អវត្វា ‘‘វុត្តនយេនេវា’’តិ វុត្តំ. តថាហិ ខីណាសវោ ភិក្ខុ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ អាទិម្ហិ វុត្តេ ឆឡង្គុបេក្ខា រូបាទិអារម្មណតាយ ភូមិតោ កាមាវចរា ច បុគ្គលតោ អសេក្ខានមេវ ច ឧប្បជ្ជតិ, ចិត្តតោ សោមនស្សុបេក្ខាចិត្តសម្បយុត្តា, អារម្មណតោ ឆឡារម្មណា, កុសលត្តិកតោ អព្យាកតា ចាតិ បណ្ឌិតេហិ សក្កា ¶ ញាតុំ, តថា ឆឡង្គុបេក្ខា ច ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា ច តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា ច ឈានុបេក្ខា ច បារិសុទ្ធុបេក្ខា ច អត្ថតោ ឯកាតិអាទិម្ហិ វុត្តេ បនស្ស សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតត្តា ព្រហ្មវិហារុបេក្ខាទីហិ សហ ឯកក្ខណេ អនុប្បត្តិអាទយោ ច សក្កា ញាតុំ, យថា ច ឆឡង្គុបេក្ខា, ឯវំ សេសានម្បិ យថារហំ អដ្ឋសាលិនិយំ វុត្តនយតោ ភូមិអាទិវិភាគុទ្ធារនយោ ¶ ញាតព្ពោ. អនាភោគរសាតិ បណីតសុខេបិ តស្មិំ អវនតិបដិបក្ខកិច្ចាតិ អត្ថោ.

បុគ្គលេនាតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានេន. កិលេសេហិ សម្បយុត្តានំ អារក្ខា. តីរណំ កិច្ចស្ស បារគមនំ. បវិចយោ វីមំសា. ឥទន្តិ សតិសម្បជញ្ញំ. យស្មា តស្ស នាមកាយេន សម្បយុត្តំ សុខន្តិ ឥមស្ស តស្មា ឯតមត្ថន្តិអាទិនា សម្ពន្ធោ. តស្សាតិ ឈានសមង្គិនោ. តំសមុដ្ឋានេនាតិ តំ យថាវុត្តនាមកាយសម្បយុត្តំ សុខំ សមុដ្ឋានំ ការណំ យស្ស រូបស្ស តេន តំសមុដ្ឋានេន រូបេន. អស្សាតិ យោគិនោ. យស្សាតិ រូបកាយស្ស. ផុដត្តាតិ អតិបណីតេន រូបេន ផុដត្តា. ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោតិ កាយិកសុខហេតុភូតរូបសមុដ្ឋាបកនាមកាយសុខំ បដិសំវេទិយមានោ ឯវ ឈានសមង្គិតាករណេ ការិយោបចារតោ ‘‘សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេតី’’តិ វុច្ចតីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោតិ អត្ថោ. យន្តិ ហេតុអត្ថេ និបាតោតិ អាហ ‘‘យំឈានហេតូ’’តិ. សុខបារមិប្បត្តេតិ សុខស្ស ឧក្កំសបរិយន្តំ បត្តេ. ឯវមេតេសំ បហានំ វេទិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. អថ កស្មា ឈានេស្វេវ និរោធោ វុត្តោតិ សម្ពន្ធោ.

ចតុត្ថជ្ឈានកថាវណ្ណនា

កត្ថ ចុប្បន្នន្តិ ឯត្ថ កត្ថាតិ ហេតុម្ហិ ភុម្មំ, កស្មិំ ហេតុម្ហិ សតីតិ អត្ថោ. នានាវជ្ជនេតិ អប្បនាវីថិអាវជ្ជនតោ នានា ភិន្នំ បុរិមវីថីសុ អាវជ្ជនំ យស្ស ឧបចារស្ស, តស្មិំ នានាវជ្ជនេ. វិសមនិសជ្ជាយ ឧប្បន្នកិលមថោ វិសមាសនុបតាបោ. ឧបចារេ វាតិអាទិ បក្ខន្តរទស្សនំ ឯកាវជ្ជនូបចារេបិ វាតិ អត្ថោ. បីតិផរណេនាតិ ឥមិនា អប្បនាវីថិយា វិយ ឯកវីថិយម្បិ កាមាវចរបីតិយា ផរណមត្តស្ស អភាវំ ទស្សេតិ. ទោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស អស្ស សិយា ឧប្បត្តីតិ សម្ពន្ធោ. ឯតន្តិ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. វិតក្កវិចារប្បច្ចយេបីតិ បិ-សទ្ទោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ. សោ ‘‘បហីនស្សា’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តបទានន្តរំ យោជេតព្ពោ ¶ ‘‘បហីនស្សាបិ ទោមនស្សិន្ទ្រិយស្សា’’តិ. វិតក្កវិចារភាវេតិ ឯត្ថ ‘‘ឧប្បជ្ជតិ ទោមនស្សិន្ទ្រិយ’’ន្តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. និមិត្តត្ថេ ចេតំ ភុម្មំ, វិតក្កវិចារភាវហេតូតិ អត្ថោ. វិតក្កវិចារាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ តស្មាតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ, តេន យស្មា ឯតំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ វិតក្កវិចារបច្ចយេ…បេ… នេវ ឧប្បជ្ជតិ, យត្ថ បន ឧប្បជ្ជតិ, តត្ថ វិតក្កវិចារភាវេយេវ ឧប្បជ្ជតិ. យស្មា ច អប្បហីនាយេវ ទុតិយជ្ឈានូបចារេ វិតក្កវិចារា, តស្មា តត្ថស្ស សិយា ឧប្បត្តីតិ ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា.

តត្ថាតិ ¶ ទុតិយជ្ឈានូបចារេ. អស្សាតិ ទោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស. សិយា ឧប្បត្តីតិ ឥទញ្ច បច្ចយមត្តទស្សនេន សម្ភាវនមត្តតោ វុត្តំ. ទោមនស្សុប្បត្តិសម្ភាវនាបិ ហិ ឧបចារក្ខណេយេវ កាតុំ យុត្តា, វិតក្កវិចាររហិតេ បន ទុតិយជ្ឈានក្ខណេ តទុប្បត្តិសម្ភាវនាបិ ន យុត្តា កាតុន្តិ. ឥតរថា កុសលចិត្តក្ខណេ អកុសលទោមនស្សុប្បត្តិយា អសម្ភវតោ ‘‘តត្ថស្ស សិយា ឧប្បត្តី’’តិ ន វត្តព្ពំ សិយា. សមីបត្ថេ វា ឯតំ ភុម្មំ, ឧបចារជ្ឈានានន្តរវីថីសូតិ អត្ថោ. ទុតិយជ្ឈានេតិ ឯត្ថាបិ អនន្តរវីថីសុបិ ន ត្វេវ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ, ឯវំ ឧបរិ សុខិន្ទ្រិយេបិ. សោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស ឧប្បត្តីតិ សម្ពន្ធោ. បហីនាតិ វុត្តាតិ ឥទំ ‘‘បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា’’តិ វុត្តត្តា វុត្តំ. ទុក្ខាភាវេនាតិ ទុក្ខតាភាវេន. ឯវំ សុខាភាវេនាតិ ឯត្ថាបិ. ឯតេនាតិ ទុក្ខសុខបដិក្ខេបវចនេន. ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបរីតានុភវនលក្ខណាតិ អតិឥដ្ឋអតិអនិដ្ឋានំ វិបរីតស្ស មជ្ឈត្តារម្មណស្ស អនុភវនលក្ខណា, មជ្ឈត្តារម្មណម្បិ ហិ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ ឯវ បវិដ្ឋំ តព្ពិនិមុត្តស្ស អភាវា.

ឈានចតុក្កកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

បុព្ពេនិវាសកថាវណ្ណនា

១២. អរូបជ្ឈានានម្បិ អង្គសមតាយ ចតុត្ថជ្ឈានេ សង្គហោតិ អាហ កេសញ្ចិ អភិញ្ញាបាទកានីតិអាទិ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា’’តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១២). តេសុ ច ចតុត្ថជ្ឈានមេវ អភិញ្ញាបាទកំ និរោធបាទកំ ¶ ហោតិ, ន ឥតរានិ. ទូរការណតំ បន សន្ធាយ ‘‘ចត្តារិ ឈានានី’’តិ នេសម្បិ ឯកតោ គហណំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ចិត្តេកគ្គតត្ថានីតិ ឥទំ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អាហ ខីណាសវានន្តិអាទិ. សព្ពកិច្ចសាធកន្តិ ទិព្ពវិហារាទិសព្ពពុទ្ធកិច្ចសាធកំ. សព្ពលោកិយលោកុត្តរគុណទាយកន្តិ ឥមិនា យថាវុត្តំ វិបស្សនាបាទកត្តាទិសព្ពំ សម្បិណ្ឌេតិ. ឥទញ្ហិ ឈានំ ភគវតោ សព្ពពុទ្ធគុណទាយកស្ស មគ្គញាណស្ស បទដ្ឋានត្តា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យថយិទន្តិ យថា ឥទំ. អភិនីហារក្ខមន្តិ ឥទ្ធិវិធាទិអត្ថំ តទភិមុខំ នីហរណយោគ្គំ.

ឈានប្បដិលាភបច្ចយានន្តិ ឈានប្បដិលាភហេតុកានំ ឈានប្បដិលាភំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកានំ. បាបកានន្តិ លាមកានំ. ឥច្ឆាវចរានន្តិ ឥច្ឆាយ វសេន ឱតិណ្ណានំ នីវរណភាវំ តទេកដ្ឋតញ្ច អប្បត្តានំ អត្តុក្កំសនាទិវសប្បវត្តានំ អហោ វត មមេវ សត្ថា បដិបុច្ឆិត្វា ភិក្ខូនំ ឯវរូបំ ធម្មំ ទេសេយ្យាតិអាទិនយប្បវត្តានំ មានាទីនំ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘ឈានប្បដិលាភបច្ចនីកាន’’ន្តិបិ ¶ បាឋំ លិខន្តិ, សោ បមាទបាឋោតិ គហេតព្ពោ ‘‘ឈានប្បដិលាភបច្ចនីកានំ នីវរណានំ អភាវស្ស នីវរណទូរីភាវេន បរិសុទ្ធោ’’តិ ឯវំ បុព្ពេ បរិសុទ្ធបទេយេវ វុត្តត្តា. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.១២) បន ‘‘ឥច្ឆាវចរានន្តិ ឥច្ឆាយ អវចរានំ ឥច្ឆាវសេន ឱតិណ្ណានំ បវត្តានំ នានប្បការានំ កោបអប្បច្ចយានន្តិ អត្ថោតិ អយម្បិ បាឋោ អយុត្តោ ឯវាតិ គហេតព្ពំ. តតោ ឯវ ច វិសុទ្ធិមគ្គេ អយំ បាឋោ សព្ពេន សព្ពំ ន ទស្សិតោ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ច នានប្បការានំ កោបអប្បច្ចយានន្តិ ឯវំ នីវរណភាវប្បត្តទោសានំ បរាមដ្ឋត្តា អយំ បាឋោ បដិក្ខិត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

អភិជ្ឈាទីនន្តិ ឯត្ថ អភិជ្ឈា-សទ្ទេន ច អនីវរណសភាវស្សេវ លោភស្ស មានាទីនញ្ច គហណំ ឈានប្បដិលាភបច្ចយានន្តិ អនុវត្តមានត្តា. ឧភយម្បីតិ អនង្គណត្តំ វិគតូបក្កិលេសត្តញ្ចាតិ ឯតំ ឧភយម្បិ យថាក្កមំ អនង្គណសុត្តវត្ថសុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ. តេសុ ច សុត្តេសុ កិញ្ចាបិ នីវរណសភាវប្បត្តា ថូលទោសាបិ វុត្តា, តថាបិ អធិគតចតឧត្ថជ្ឈានស្ស វសេន វុត្តត្តា ឥធ សុខុមា ឯវ តេ គហិតា. អង្គណុបក្កិលេសសាមញ្ញេន បនេត្ថ សុត្តានំ អបទិសនំ. តថា ហិ ‘‘សុត្តានុសារេនា’’តិ វុត្តំ, ន បន សុត្តវសេនាតិ.

បុព្ពេនិវាសានុស្សតិយំ ¶ ញាណំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណន្តិ និព្ពចនំ ទស្សេន្តោ អាហ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិម្ហីតិអាទិ. ឥទានិ បុព្ពេនិវាសំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិំ តត្ថ ញាណញ្ច វិភាគតោ ទស្សេតុំ តត្ថាតិអាទិ វុត្តំ. បុព្ព-សទ្ទោ អតីតភវវិសយោ, និវាស-សទ្ទោ ច កម្មសាធនោតិ អាហ ‘‘បុព្ពេ អតីតជាតីសុ និវុត្ថក្ខន្ធា’’តិ. និវុត្ថតា ចេត្ថ សកសន្តានេ បវត្តតា, តេនាហ អនុភូតាតិអាទិ. ឥទានិ សបរសន្តានសាធនវសេន និវាស-សទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘និវុត្ថធម្មា វា និវុត្ថា’’តិ វត្វា តំ វិវរិតុំ គោចរនិវាសេនាតិអាទិ វុត្តំ. គោចរភូតាបិ ហិ ធម្មា ញាណេន និវុត្ថា នាម ហោន្តិ, តេ បន សបរវិញ្ញាណគោចរតាយ ទុវិធាតិ ទស្សេតុំ អត្តនោតិអាទិ វុត្តំ. បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតាបិ វា និវុត្ថាតិ សម្ពន្ធោ. ឥធាបិ បរិច្ឆិន្នាតិ បទំ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. អនមតគ្គេបិ ហិ សំសារេ អត្តនា អវិញ្ញាតបុព្ពានំ សត្តានំ ខន្ធា បរេហេវ កេហិចិ វិញ្ញាតត្តា បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតា នាម វុត្តា, តេសំ អនុស្សរណំ បុរិមតោ ទុក្ករំ យេហិ បរេហិ វិញ្ញាតតាយ តេ បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតា នាម ជាតា, តេសំ វត្តមានសន្តានានុសារេន វិញ្ញាតព្ពតោ. តេ ច បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតា ទុវិធា បរិនិព្ពុតា អបរិនិព្ពុតាតិ. តេសុ ច បរិនិព្ពុតានុស្សរណំ ទុក្ករំ សព្ពសោ សុសមុច្ឆិន្នសន្តានត្តា. តំ បន សិខាប្បត្តបរវិញ្ញាតំ បុព្ពេនិវាសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឆិន្នវដុមកានុស្សរណាទីសូ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ឆិន្នវដុមកា អតីតេ បរិនិព្ពុតា ខីណាសវា ឆិន្នសំសារមគ្គត្តា ¶ . អាទិ-សទ្ទេន អបរិនិព្ពុតានំ បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតានម្បិ សីហោក្កន្តិកវសឯន អនុស្សរណំ គហិតំ. យាយ សតិយា បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ, សា បុព្ពេនិវាសានុស្សតីតិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ.

វិហិត-សទ្ទោ វិធ-សទ្ទបរិយាយោតិ អាហ ‘‘អនេកវិធ’’ន្តិ, ភវយោនិអាទិវសេន ពហុវិធន្តិ អត្ថោ. វិហិតន្តិ វា បយុត្តំ វណ្ណិតន្តិ អត្ថំ គហេត្វា ‘‘អនេកេហិ បការេហិ វិហិត’’ន្តិ វត្តព្ពេ មជ្ឈេបទលោបំ កត្វា និទ្ទិដ្ឋន្តិ អាហ ‘‘អនេកេហិ…បេ… សំវណ្ណិត’’ន្តិ. បការេហីតិ នាមគោត្តាទិបការេហិ. សំវណ្ណិតន្តិ ពុទ្ធាទីហិ កថិតំ. អនុ-សទ្ទោ អនន្តរត្ថទីបកោតិ អាហ ‘‘អភិនិន្នាមិតមត្តេ ឯវា’’តិ, ឯតេន ច បរិកម្មស្ស អារទ្ធតំ ទស្សេតិ. បូរិតបារមីនញ្ហីតិអាទិនា បរិកម្មំ វិនាបិ សិទ្ធិំ ទស្សេតិ.

អារទ្ធប្បការទស្សនត្ថេតិ ¶ អនុស្សរិតុំ អារទ្ធានំ បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធានំ ទស្សនត្ថេ. ជាយតីតិ ជាតិ, ភវោ. សោ ឯកកម្មមូលកោ អាទាននិក្ខេបបរិច្ឆិន្នោ ខន្ធប្បពន្ធោ ឥធ ‘‘ជាតី’’តិ អធិប្បេតោតិ អាហ ឯកម្បីតិអាទិ. កប្បោតិ អសង្ខ្យេយ្យកប្បោ, សោ បន អត្ថតោ កាលោ តថាបវត្តធម្មមុបាទាយ បញ្ញត្តោ, តេសំ វសេនស្ស បរិហានិ ច វឌ្ឍិ ច វេទិតព្ពា. សំវដ្ដោ សំវដ្ដនំ វិនាសោ អស្ស អត្ថីតិ សំវដ្ដោ, អសង្ខ្យេយ្យកប្បោ. សំវដ្ដេន វិនាសេន សហ តិដ្ឋតិ សីលេនាតិ សំវដ្ដដ្ឋាយី. ឯវំ វិវដ្ដោតិអាទីសុបិ. តត្ថ វិវដ្ដនំ វិវដ្ដោ, ឧប្បត្តិ, វឌ្ឍិ វា. តេជេន វិនាសោ តេជោសំវដ្ដោ. វិត្ថារតោ បនាតិ បុថុលតោ បន សំវដ្ដសីមាភេទោ នត្ថិ, តេនាហ ‘‘សទាបី’’តិ. ឯកនគរិយា វិយ អស្ស ជាតក្ខណេ វិការាបជ្ជនតោ ជាតិក្ខេត្តវោហារោតិ ទស្សេតុំ ‘‘បដិសន្ធិអាទីសុ កម្បតី’’តិ វុត្តំ. អានុភាវោ បវត្តតីតិ តទន្តោគធានំ សព្ពេសំ សត្តានំ រោគាទិឧបទ្ទវោ វូបសម្មតីតិ អធិប្បាយោ. យំ យាវតា វា បន អាកង្ខេយ្យាតិ វុត្តន្តិ យំ វិសយក្ខេត្តំ សន្ធាយ ឯកស្មិំ ឯវ ខណេ សព្ពត្ថ សរេន អភិវិញ្ញាបនំ, អត្តនោ រូបកាយទស្សនញ្ច បដិជានន្តេន ភគវតា ‘‘យាវតា វា បន អាកង្ខេយ្យា’’តិ វុត្តំ.

ឯតេសូតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ. បវត្តផលភោជនោតិ សយំបតិតផលាហារោ, ឥទញ្ច តាបសកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥធូបបត្តិយាតិ ឥធ ចរិមភវេ ឧបបត្តិយា. ឯកគោត្តោតិ តុសិតគោត្តេន ឯកគោត្តោ. ឥតរេតិ វណ្ណាទយោ. តិត្ថិយាតិ កម្មផលវាទិនោ. អភិនីហារោតិ អភិនីហារោបលក្ខិតោ បុញ្ញញាណសម្ភរណកាលោ វុត្តោ. ចុតិបដិសន្ធិវសេនាតិ អត្តនោ បរស្ស វា តស្មិំ តស្មិំ អត្តភាវេ ចុតិំ ទិស្វា អន្តរា កិញ្ចិ អនាមសិត្វា បដិសន្ធិយា ឯវ គហណវសេន ឯវំ ជាននំ ឥច្ឆិតប្បទេសោក្កមនន្តិ អាហ តេសញ្ហីតិអាទិ. ឧភយថាបីតិ ខន្ធបដិបាដិយាបិ ¶ ចុតិបដិសន្ធិវសេនបិ. សីហោក្កន្តវសេនបីតិ សីហនិបាតវសេនបិ. កិលេសានំ អាតាបនបរិតាបនដ្ឋេន វីរិយំ អាតាបោតិ អាហ ‘‘វីរិយាតាបេនា’’តិ.

ទិព្ពចក្ខុញាណកថាវណ្ណនា

១៣. ទិវិ ¶ ភវត្តា ទិព្ពន្តិ ទេវានំ បសាទចក្ខុ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘ទិព្ពសទិសត្តា’’តិ. ទូរេបីតិ បិ-សទ្ទេន សុខុមស្សាបិ អារម្មណស្ស គហណំ. វីរិយារម្ភវសេន ឥជ្ឈនតោ សព្ពាបិ ភាវនា, បធានសង្ខារសមន្នាគតោ វា ឥទ្ធិបាទភាវនាវិសេសតោ វីរិយភាវនាតិ អាហ ‘‘វីរិយភាវនាពលនិព្ពត្ត’’ន្តិ. ទិព្ពវិហារវសេនាតិ កសិណាទិជ្ឈានចតឧក្កវសេន. ឥមិនា ទូរការណត្ថេ អស្ស ទិព្ពភាវមាហ. ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាតិ ឥមិនា អាសន្នការណភូតបាទកជ្ឈានតោ និព្ពត្តន្តិ ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាតិ ឥមស្ស ទិព្ពវិហារបអយាបន្នំ អត្តនា សម្បយុត្តំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ និស្សយបច្ចយភូតំ និស្សាយ ទិព្ពចក្ខុញាណស្ស បវត្តត្តាតិបិ អត្ថោ. ទិវុធាតុស្ស ជុតិគតិយោគំ សន្ធាយ អាលោកបអគ្គហេនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាលោកបរិគ្គហេនាតិ កសិណាលោកបរិគ្គហវសេន. ទស្សនដ្ឋេនាតិ រូបទស្សនភាវេន, ឥមិនា ‘‘ចក្ខតិ រូបំ វិភាវេតី’’តិ និព្ពចនតោ ចក្ខុត្តំ ទស្សេតិ. ចក្ខុកិច្ចករណេនាតិ ឥទំ ចក្ខុមិវ ចក្ខូតិ ឧបមាយ សទិសនិមិត្តទស្សនំ, សមវិសមាទិទស្សនសង្ខាតស្ស ចក្ខុកិច្ចស្ស ករណតោតិ អត្ថោ.

យថាហាតិ ឧបក្កិលេសសុត្តប្បទេសំ (ម. និ. ៣.២៤២) និទស្សេតិ. តត្ថ វិចិកិច្ឆាតិអាទីសុ ភគវតោ ពោធិមូលេ អនភិសម្ពុទ្ធស្សេវ ទិព្ពចក្ខុនា នានាវិធានិ រូបានិ បស្សន្តស្ស ‘‘ឥទំ នុ ខោ កិំ, ឥទំ នុ ខោ កិ’’ន្តិ វិចិកិច្ឆា ឧប្បន្នា, តតោ បន វិចិកិច្ឆានិវត្តនត្ថំ តានិ រូបានិ អមនសិករោតោ អមនសិករោន្តស្ស ថិនមិទ្ធំ ឧប្បន្នំ, តតោ និវត្តនត្ថំ បុន សព្ពរូបានិ មនសិករោតោ រក្ខសាទីសុ ឆម្ភិតត្តំ ឧប្បន្នំ, ‘‘កិមេត្ថ ភាយិតព្ព’’ន្តិ ភយវិនោទនវសេន មនសិករោតោ អត្តនោ មនសិការកោសល្លំ បដិច្ច ឧប្បិលសង្ខាតា សមាធិទូសិកា គេហសិតបីតិ ឧប្បន្នា, តន្និសេធាយ មនសិការវីរិយំ សិថិលំ ករោន្តស្ស កាយាលសិយសង្ខាតំ ទុដ្ឋុល្លំ, តន្និសេធាយ បុន វីរិយំ បគ្គណ្ហតោ អច្ចារទ្ធវីរិយំ, បុន តន្និសេធាយ វីរិយំ សិថិលយតោ អតិលីនវីរិយំ ឧប្បន្នំ, តន្និសេធេត្វា ទិព្ពរូបានិ បស្សតោ អភិជប្បាសង្ខាតា តណ្ហា ឧប្បន្នា, តន្និសេធាយ ហីនាទិនានារូបានិ មនសិករោតោ នានារម្មណវិក្ខេបសង្ខាតា នានត្តសញ្ញា ឧប្បន្នា. បុន តំ វិហាយ ឯកមេវ មនសិករោតោ អតិនិជ្ឈាយិតត្តំ រូបានំ អតិវិយ ¶ ចិន្តនំ ឧប្បន្នំ. ឱភាសន្តិ បរិកម្មសមុដ្ឋិតំ ឱភាសំ ¶ . ន ច រូបានិ បស្សាមីតិ ‘‘បរិកម្មោភាសមនសិការបសុតតាយ ទិព្ពចក្ខុនា រូបានិ ន បស្សាមី’’តិ ឯវំ ឧប្បត្តិក្កមសហិតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ, មនុស្សានំ ឥទន្តិ មានុសកំ មានុសកចក្ខុគោចរំ ថូលរូបំ វុច្ចតិ. តទេវ មនុស្សានំ ទស្សនូបចារត្តា មនុស្សូបចារោតិ អាហ ‘‘មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា’’តិ. រូបទស្សនេនាតិ ទូរសុខុមាទិរូបទស្សនេន.

យស្មា និយមេន បុរេជាតដ្ឋិតរូបារម្មណំ ទិព្ពចក្ខុញាណំ អាវជ្ជនបរិកម្មេហិ វិនា ន ឧប្បជ្ជតិ, ន ច ឧប្បជ្ជមានំ ភិជ្ជមានំ រូបមស្ស អារម្មណំ ហោតិ ទុព្ពលត្តា, ចុតិចិត្តញ្ច កម្មជរូបស្ស ភង្គក្ខណេ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ, បដិសន្ធិចិត្តញ្ច ឧបបត្តិក្ខណេ, តស្មា អាហ ចុតិក្ខណេតិអាទិ. រូបទស្សនមេវេត្ថ សត្តទស្សនន្តិ ចវមានេតិអាទិនា បុគ្គលាធិដ្ឋានេន វុត្តំ. អភិរូបេ វិរូបេតិបីតិ ឥទំ វណ្ណ-សទ្ទស្ស សណ្ឋានវាចកតំ សន្ធាយ វុត្តំ មហន្តំ ហត្ថិរាជវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វាតិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៣៨) វិយ. សុន្ទរំ គតិំ គតា សុគតាតិ អាហ ‘‘សុគតិគតេ’’តិ. ឥមិនា បន បទេនាតិ យថាកម្មុបគេតិ ឥមិនា បទេន.

នេរយិកានំ អគ្គិជាលសត្ថនិបាតាទីហិ វិភិន្នសរីរវណ្ណំ ទិស្វា តទនន្តរេហិ កាមាវចរជវនេហេវ ញាតំ តេសំ ទុក្ខានុភវនម្បិ ទស្សនផលាយត្តតាយ ‘‘ទិព្ពចក្ខុកិច្ចមេវា’’តិ វុត្តំ. ឯវំ មនសិករោតីតិ តេសំ កម្មស្ស ញាតុកាមតាវសេន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ បរិកម្មវសេន កិន្នុ ខោតិអាទិនា មនសិករោតិ. អថស្ស តំ កម្មំ អារម្មណំ កត្វា អាវជ្ជនបរិកម្មាទីនំ ឧបរិ ឧប្បន្នេន រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានេន សម្បយុត្តំ យំ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ យថាកម្មុបគញាណំ នាមាតិ យោជនា. ទេវានំ ទស្សនេបិ ឯសេវ នយោ. វិសុំ បរិកម្មន្តិ បុព្ពេនិវាសាទីនំ វិយ ទិព្ពចក្ខុញាណបរិកម្មំ វិនា វិសុំ បរិកម្មំ នត្ថិ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘បាទកជ្ឈានសមាបជ្ជនបរិកម្មេហិ កិច្ចំ នត្ថិ, កិន្នុ ខោ កម្មន្តិអាទិមនសិការានន្តរមេវ កម្មំ. កម្មសីសេន តំសម្បយុត្តេ ច ធម្មេ អារម្មណំ កត្វា អប្បនាវីថិ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវមនាគតំសញាណេបិ, តេនេវ វិសុំ បរិកម្មំ នាម នត្ថិ…បេ… ទិព្ពចក្ខុនា សហេវ ឥជ្ឈន្តីតិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. តំ ន គហេតព្ពំ វសីភូតានម្បិ អភិញ្ញានំ បាទកជ្ឈានាទិបរិកម្មំ វិនា អនុប្បត្តិតោ. បាទកជ្ឈានាទិមត្តេន ច វិសុំ បរិកម្មំ នាម ន ហោតីតិ ទិព្ពចក្ខុនាវ ឯតានិ ញាណានិ ¶ សិទ្ធានីតិ គហេតព្ពំ. ឯវំ អនាគតំសញាណស្សាបីតិ ទិព្ពចក្ខុនា ទិដ្ឋស្ស សត្តស្ស អនាគតេ បវត្តិំ ញាតុកាមតាយ បាទកជ្ឈានាទីនមនន្តរំ ញាណពលានុរូបំ អនាគតេសុ អនេកកប្បេសុ ឧប្បជ្ជនារហេ បុព្ពេ អត្តភាវបរិយាបន្នេ ¶ បញ្ចក្ខន្ធេ តប្បដិពទ្ធេ តទារម្មណេ ច សព្ពេ លោកិយលោកុត្តរធម្មេ សម្មុតិញ្ច ឯកក្ខណេ អាលម្ពិត្វា ឧប្បជ្ជនកស្ស ចតុត្ថជ្ឈានសម្បយុត្តស្ស អនាគតំសញអាណស្សាបិ វិសុំ បរិកម្មំ នាម នត្ថីតិ យោជនា.

កេចិ បនេត្ថ ‘‘បុព្ពេនិវាសានុស្សតិយំ វិយ នាមគោត្តាទិគហណម្បិ អត្ថេវ, តញ្ច ន អភិញ្ញាក្ខណេ, អថ ខោ តទនន្តរេសុ កាមាវចរជវនក្ខណេសុ ឯវ ហោតិ នាមបរិកប្បកាលេ ឥតរបរិកប្បាសម្ភវា កម្មេនុប្បត្តិយញ្ច បរិយន្តាភាវា. សព្ពបរិកម្មនិមិត្តេសុ បន ធម្មេសុ អត្ថេសុបិ ឯកក្ខណេ អភិញ្ញាយ ទិដ្ឋេសុ យថារុចិវសេន បច្ឆា ឯវំនាមោតិអាទិនា កាមាវចរចិត្តេន វិកប្បោ ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុនា ទិដ្ឋេសុ ពហូសុ រូបេសុ ថម្ភកុម្ភាទិវិកប្បោ វិយ. យញ្ច កត្ថ អវិកប្បិតំ, តម្បិ វិកប្បនារហន្តិ សព្ពំ នាមគោត្តាទិតោ វិកប្បិតមេវ ហោតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិយម្បិ បរិកប្បារហតម្បិ សន្ធាយ បាឡិយំ ឯវំនាមោតិអាទិនា អបទេសសហិតមេវ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘នាមគោត្តាទិកំ សព្ពម្បិ ឯកក្ខណេ បញ្ញាយតិ, អភិរុចិតំ បន វចសា វោហរន្តី’’តិ វទន្តិ, តេបិ អត្ថតោ បុរិមេហិ សទិសា ឯវ, បុព្ពេ ទិដ្ឋស្ស បុន វោហារកាលេបិ បរិកប្បេតព្ពតោ បរិកប្បារហធម្មទស្សនមេវ តេហិបិ អត្ថតោ ឧបគតំ. ឯកេ បន ‘‘សោ តតោ ចុតោ អមុត្រ ឧទបាទិន្តិអាទិវចនតោ កមេនេវ អតីតានាគតធម្មជាននេន នាមគោត្តាទីហិ សទ្ធិំ គហណំ សុករ’’ន្តិ វទន្តិ, តំ អយុត្តមេវ ពុទ្ធានម្បិ សព្ពំ ញាតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ សព្ពញ្ញុតាហានិប្បសង្គតោ. បាឡិយំ ឥមេ វត ភោន្តោតិអាទិ យថាកម្មុបគញាណស្ស បវត្តិអាការទស្សនំ. កាយវាចាទិ ចេត្ថ កាយវចីវិញ្ញត្តិយោ.

ភារិយន្តិ អានន្តរិយសទិសត្តា វុត្តំ. ខមាបនេ ហិ អសតិ អានន្តរិយមេវ. តស្សាតិ ភារិយសភាវស្ស ឧបវាទស្ស. មហល្លកោតិ កេវលំ វយសាវ មហល្លកោ, ន ញាណេន, ‘‘នាយំ កិញ្ចិ លោកវោហារមត្តម្បិ ជានាតិ, បរិសទូសកោ ឯវ អម្ហាកំ លជ្ជិតព្ពស្ស ករណតោ’’តិ អធិប្បាយេន ហីឡេត្វា វុត្តត្តា គុណបរិធំសនេន ឧបវទតីតិ វេទិតព្ពំ. អាវុសោតិអាទិនា ¶ ថេរោ ឧបរិមគ្គុប្បត្តិមស្ស អាកង្ខន្តោ ករុណាយ អត្តានមាវិកាសិ. បាកតិកំ អហោសីតិ មគ្គាវរណំ នាហោសីតិ អធិប្បាយោ. អត្តនា វុឌ្ឍតរោតិ សយម្បិ វុឌ្ឍោ. ឯត្ថាបិ ‘‘ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា’’តិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ. អនាគាមី អរហា ច អាយតិំ សំវរត្ថាយ ន ខមេយ្យុំ, សេសា ទោសេនបីតិ អាហ ‘‘សចេ សោ ន ខមតី’’តិ.

យេ ច…បេ… សមាទបេន្តិ, តេបិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មសមាទានាតិ យោជេតព្ពំ. សីលសម្បន្នោតិអាទីសុ ¶ និប្បរិយាយតោ អគ្គមគ្គដ្ឋោ អធិប្បេតោ តស្សេវ អញ្ញារាធនា និយមតោ, សេសាបិ វា បច្ឆិមភវិកា សីលាទីសុ ឋិតា តេសម្បិ អញ្ញុប្បត្តិនិយមតោ. អញ្ញន្តិ អរហត្តផលំ. ឯវំ សម្បទន្តិ ឯវំ និព្ពត្តិកំ. យថា តំ អវិរជ្ឈនកនិព្ពត្តិកំ, ឯវមិទម្បិ ឯតស្ស និរយេ និព្ពត្តនន្តិ អត្ថោ. យំ សន្ធាយ ‘‘ឯវំសម្បទមិទ’’ន្តិ និទ្ទិដ្ឋំ, តំ ទស្សេតុំ តំ វាចន្តិអាទិ វុត្តំ. តំ វាចន្តិ អរិយូបវាទំ. ចិត្តន្តិ អរិយូបវាទកចិត្តំ. ទិដ្ឋិន្តិ អរិយូបវាទេ ទោសាភាវទស្សនទិដ្ឋិំ. ‘‘សព្ពមេតំ បជហិស្សាមី’’តិ ចិត្តេន អច្ចយំ ទេសេត្វា ខមាបនវសេន អប្បហាយ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វា. យថាភតំ និក្ខិត្តោ ឯវំ និរយេតិ យថា និរយបាលេហិ អាហរិត្វា និរយេ ឋបិតោ, ឯវំ និរយេ ឋបិតោ ឯវ, អរិយូបវាទេនេវស្ស ឥទំ និយមេន និរយេ និព្ពត្តនំ យថា មគ្គេន ផលំ សម្បជ្ជតិ, ឯវំ សម្បជ្ជនកន្តិ អធិប្បាយោ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិ សព្ពបាបមូលត្តា បរមា បធានា យេសំ វជ្ជានំ តានិ មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមានិ វជ្ជានិ, សព្ពវជ្ជេហិ មិច្ឆាទិដ្ឋិយេវ បរមំ វជ្ជន្តិ អត្ថោ. អវីតរាគស្ស មរណតោ បរំ នាម ភវន្តរុបាទានមេវាតិ អាហ ‘‘បរំ មរណាតិ តទនន្តរំ អភិនិព្ពត្តក្ខន្ធគ្គហណេ’’តិ. យេន តិដ្ឋតិ, តស្ស ឧបច្ឆេទេនេវ កាយោ ភិជ្ជតីតិ អាហ ‘‘កាយស្ស ភេទាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្សុបច្ឆេទា’’តិ. ឯតិ ឯតស្មា សុខន្តិ អយោ, បុញ្ញំ. អាយស្សាតិ អាគមនស្ស, ហេតុស្ស វា. អយតិ ឥដ្ឋារម្មណាទីហិ បវត្តតីតិ អាយោ, អស្សាទោ. អសុរសទិសន្តិ បេតាសុរសទិសំ.

អាសវក្ខយញាណកថាវណ្ណនា

១៤. សរសលក្ខណបដិវេធេនាតិ ¶ សភាវសង្ខាតស្ស លក្ខណស្ស អសម្មោហតោ បដិវិជ្ឈនេន. និព្ពត្តិកន្តិ និប្ផាទនំ. យំ ឋានំ បត្វាតិ យំ និព្ពានំ មគ្គស្ស អារម្មណបច្ចយដ្ឋេន ឋានំ ការណភូតំ អាគម្ម. អប្បវត្តិន្តិ អប្បវត្តិហេតុំ. កិលេសវសេនាតិ យេសំ អាសវានំ ខេបនេន ឥទំ ញាណំ អាសវក្ខយញាណំ ជាតំ, តេសំ កិលេសានំ វសេន, តេសំ អាសវានំ វសេន សព្ពកិលេសានំ សង្គហណតោ បរិយាយតោ បការន្តរតោតិ អត្ថោ. បាឡិយំ អតីតកាលវសេន ‘‘អព្ភញ្ញាសិ’’ន្តិ វត្វាបិ អភិសមយកាលេ តស្ស តស្ស ជាននស្ស បច្ចុប្បន្នតំ ឧបាទាយ ‘‘ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោ’’តិ វត្តមានកាលេន និទ្ទេសោ កតោ. កាមាសវាទីនំ វិមុច្ចនេនេវ តទវិនាភាវតោ ទិដ្ឋាសវស្សាបិ វិមុត្តិ វេទិតព្ពា.

‘‘ខីណា ជាតី’’តិ ជាននំ កិលេសក្ខយបច្ចវេក្ខណវសេន, វុសិតំ ព្រហ្មចរិយន្តិអាទិជាននំ ¶ មគ្គផលនិព្ពានបច្ចវេក្ខណវសេន ហោតីតិ អាហ ‘‘ខីណា ជាតីតិអាទីហិ តស្ស ភូមិ’’ន្តិ. តត្ថ ភូមិន្តិ វិសយំ, តីសុ កាលេសុបិ ជាតិក្ខយំ បតិ ឧជុកមេវ វាយាមាសម្ភវេបិ តំ បតិ វាយាមករណស្ស សាត្ថកតំ, តស្ស អនាគតក្ខន្ធានុប្បត្តិផលតញ្ច ទស្សេតុំ យា បនាតិអាទិ វុត្តំ. យា បន មគ្គស្ស អភាវិតត្តាតិអាទិនា ហិ មគ្គេនាវិហតកិលេសេហេវ អាយតិំ ខន្ធានំ ជាតិ ហេស្សតិ, តេសញ្ច កិលេសានំ មគ្គេន វិនាសេ សតិ ខន្ធា ន ជាយិស្សន្តិ, កិលេសានញ្ច តេកាលិកតាយ ជាតិយំ វុត្តនយេន កេនចិ បច្ចយេន វិនាសយោគេបិ ចិត្តសន្តានេ កិលេសវិរុទ្ធអរិយមគ្គក្ខណុប្បាទនមេវ តព្ពិនាសោ វិរុទ្ធបច្ចយោបនិបាតេន អាយតិំ អនុប្បជ្ជនតោ ពីជសន្តានេ អគ្គិក្ខន្ធោបនិបាតេន អាយតិំ ពីជត្តានុប្បត្តិ វិយ, ឥតិ មគ្គក្ខណុប្បត្តិសង្ខាតកិលេសាភាវេន កិលេសផលានំ ខន្ធានំ អាយតិំ អនុប្បត្តិយេវ ជាតិក្ខយោតិ អយមត្ថោ វិភាវីយតិ, តេនាហ ‘‘មគ្គស្ស ភាវិតត្តា អនុប្បាទធម្មតំ អាបជ្ជនេន ខីណា’’តិ. ឯត្ថ ចាយមត្ថោ កិលេសាភាវសង្ខាតស្ស មគ្គស្ស ភាវិតត្តា ឧប្បាទិតត្តា បច្ចយាភាវេន អនុប្បជ្ជន្តី ខន្ធានំ ជាតិ តេន អាយតិំ អនុប្បជ្ជនសង្ខាតេន អនុប្បាទធម្មតំ អាបជ្ជនេន វោហារតោ ខីណា មេ ជាតីតិ. ន ហិ សង្ខតធម្មានំ បច្ចយន្តរេន វិនាសោ សម្ភវតិ, សម្ភវេ ច ¶ តស្ស បច្ចយន្តរតាទិប្បសង្គតោ. តព្ពិរុទ្ធក្ខណុប្បាទនមេវ តព្ពិនាសុប្បាទនំ. តន្តិ ខីណជាតិំ អព្ភញ្ញាសិន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥត្ថត្តាយាតិ ឥមេ បការា ឥត្ថំ, តព្ភាវោ ឥត្ថត្តំ, តទត្ថាយ. ទស្សេន្តោតិ និគមនវសេន ទស្សេន្តោតិ.

វិជ្ជាត្តយកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

ឧបាសកត្តបដិវេទនាកថាវណ្ណនា

១៥. អញ្ញាណន្តិ ធិ-សទ្ទយោគេន សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ. បាទានីតិ បាទេ. យសសាតិ បរិវារេន. កោតូហលច្ឆរេតិ កោតូហលេ អច្ឆរេ ច. អយន្តិ អមិក្កន្ត-សទ្ទោ. នយិទំ អាមេឌិតវសេន ទ្វិក្ខត្តុំ, អថ ខោ អត្ថទ្វយវសេនាតិ ទស្សេន្តោ អថ វាតិអាទិមាហ. អវិសេសេន អត្ថសាមញ្ញេន និប្ផន្នោ អភិក្កន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, ទេសនាបសាទាទិវិសេសាបេក្ខាយបិ តថេវ តិដ្ឋតិ បុព្ពេ និប្ផន្នត្តាតិ អាហ ‘‘អភិក្កន្តំ…បេ… បសាទោ’’តិ. អធោមុខឋបិតំ កេនចិ. ហេដ្ឋាមុខជាតំ សយមេវ. បរិយាយេហីតិ បការេហិ, អរសរូបត្តាទិបដិបាទកការណេហិ វា.

គមុធាតុស្ស ¶ ទ្វិកម្មកត្តាភាវា គោតមំ សរណន្តិ ឥទំ បទទ្វយម្បិ ន ឧបយោគវចនំ. អបិ ច ខោ បុរិមមេវ, បច្ឆិមំ បន បច្ចត្តវចនន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘គោតមំ សរណន្តិ គច្ឆាមី’’តិ វុត្តំ. តេន ច ឥតិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ ទស្សេតិ. អឃស្សាតិ អឃតោ បាបតោ. តាតាតិ ហិ បទំ អបេក្ខិត្វា និស្សក្កស្សេវ យុត្តត្តា. អធិគតមគ្គេ សច្ឆិកតនិរោធេតិ បទទ្វយេនាបិ ផលដ្ឋា ឯវ ទស្សិតា, ន មគ្គដ្ឋាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ចា’’តិ អាហ. វិត្ថារោតិ ឥមិនា ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (ឥតិវុ. ៩០; អ. និ. ៤.៣៤) វុត្តបទំ សង្គណ្ហាតិ. អនេជន្តិ និត្តណ្ហំ. អប្បដិកូលន្តិ អវិរោធត្ថទីបនតោ អវិរុទ្ធសុចិំ បណីតំ វា. វាចាយ បគុណីកត្តព្ពតោ, បកដ្ឋេហិ សទ្ទត្ថគុណេហិ យោគតោ វា បគុណំ. សំហតោតិ ឃដិតោ សមេតោ ¶ . យត្ថាតិ យេសុ បុរិសយុគេសូតិ សម្ពន្ធោ. អដ្ឋ ច បុគ្គលធម្មទសា តេតិ តេ អដ្ឋ បុគ្គលា អរិយធម្មស្ស ទិដ្ឋត្តា ធម្មទសា.

សរណន្តិអាទីសុ អយំ សង្ខេបត្ថោ – ភយហិំសនាទិអត្ថេន រតនត្តយំ សរណំ នាម, តទេវ មេ រតនត្តយំ តាណំ លេណំ បរាយណន្តិ ពុទ្ធសុពុទ្ធតាទិគុណវសេន តប្បរាយណតាការប្បវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ សរណគមនំ នាម. យថាវុត្តេន ឥមិនា ចិត្តុប្បាទេន សមន្នាគតោ សរណំ គច្ឆតិ នាម. ឯតស្ស ច សរណគមនស្ស លោកិយលោកុត្តរវសេន ទុវិធោ បភេទោ. តត្ថ លោកុត្តរំ សរណគមនូបក្កិលេសសមុច្ឆេទេន មគ្គក្ខណេយេវ សិជ្ឈតិ. លោកិយសរណគមនំ ចតុធា បវត្តតិ អហំ អត្តានំ ពុទ្ធស្ស បរិច្ចជាមីតិអាទិនា អត្តនិយ្យាតនេន, យថាវុត្តតប្បរាយណតាយ, សិស្សភាវូបគមនេន, បណិបាតេន ចាតិ. សព្ពត្ថាបិ ចេត្ថ សេដ្ឋទក្ខិណេយ្យភាវវសេនេវ សរណគមនំ ហោតិ, ន ញាតិភយាចរិយាទិវសេនាតិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ ញាតិអាទិវសេន តិត្ថិយំ វន្ទតោ សរណំ ន ភិជ្ជតិ, ទក្ខិណេយ្យភាវេន អញ្ញំ វន្ទតោ សរណំ ភិជ្ជតិ. លោកិយស្ស សរណគមនស្ស និព្ពានប្បត្តិនិយមំ សទិសផលំ សរណគតស្ស អនាគតេ និព្ពានប្បត្តិនិយមតោ. សព្ពលោកិយសម្បត្តិសមធិគមោ បន អបាយទុក្ខាទិសមតិក្កមោ ច អានិសំសផលំ. តីសុ វត្ថូសុ ចស្ស សំសយមិច្ឆាញាណាទិ សំកិលេសោ. ភេទោបិស្ស សាវជ្ជានវជ្ជវសេន ទុវិធោ. តត្ថ បឋមោ មិច្ឆាទិដ្ឋិបុព្ពកេហិ តិត្ថិយបណិបាតាទីហិ ហោតិ, សោ ច អនិដ្ឋផលត្តា សាវជ្ជោ. អនវជ្ជោ បន កាលកិរិយាយ ហោតិ. លោកុត្តរសរណគមនស្ស សព្ពថា សំកិលេសោ វា ភេទោ វា នត្ថីតិ វេទិតព្ពំ.

កោ ឧបាសកោតិអាទិ ឧបាសកត្តសរូបការណាទិបុច្ឆា. តត្ថ យោ គហដ្ឋោ មនុស្សោ វា អមនុស្សោ វា វុត្តនយេន តិសរណំ គតោ, អយំ ឧបាសកោ. យោ ច សរណគមនាទិកិរិយាយ រតនត្តយំ ¶ ឧបាសនតោ ‘‘ឧបាសកោ’’តិ វុច្ចតិ. បញ្ច វេរមណិយោ ចស្ស សីលំ. បញ្ចមិច្ឆាវាណិជ្ជាទិបាបាជីវំ បហាយ ធម្មេន សមេន ជីវិតកប្បនមស្ស អាជីវោ. អស្សទ្ធិយទុស្សីលតាទយោ ឧបាសកត្តស្ស វិបត្តិ, តទភាវោ សម្បត្តីតិ វេទិតព្ពា.

វិហារគ្គេនាតិ ¶ ឱវរកាទិវសនដ្ឋានកោដ្ឋាសេន. អជ្ជភាវន្តិ អស្មិំ អហនិ បវត្តំ បសាទាទិំ. កាយវិញ្ញត្តិហេតុកោ សរីរាវយវោ កាយង្គំ. វចីវិញ្ញត្តិហេតុកំ ឱដ្ឋជិវ្ហាទិ វាចង្គំ. អចោបេត្វាតិ អចាលេត្វា. ឯតេន ច វចីបវត្តិយា បុព្ពភាគេ ឋានករណានំ ចលនបច្ចយោ វាយោធាតុយា វិការាការោ វិសុំ កាយវិញ្ញត្តិ ន ហោតិ, តេន វិសុំ វិញ្ញាបេតព្ពស្ស អធិប្បាយស្ស អភាវា វចីវិញ្ញត្តិយមេវ សង្គយ្ហតិ តទុបការត្តា. យថា កាយេន កាយកណ្ឌុយនាទីសុ សទ្ទុប្បត្តិហេតុភូតោ បថវីធាតុយា អាការវិការោ វិសុំ អធិប្បាយស្ស អវិញ្ញាបនតោ វចីវិញ្ញត្តិ ន ហោតិ, ឯវមយម្បីតិ ទស្សេតិ. អធិប្បាយវិញ្ញាបនតោ ហេតា វិញ្ញត្តិយោ នាម ជាតា, ន កេវលំ វាយុបថវីនំ ចលនសទ្ទុប្បត្តិបច្ចយភូតវិការាការមត្តតាយ. ឯវញ្ច ពហិទ្ធា រុក្ខាទីសុ ចលនសទ្ទុប្បត្តិបច្ចយានំ យថាវុត្តប្បការានំ វិការាការានំ អវិញ្ញត្តិតា សមត្ថិតា ហោតីតិ វេទិតព្ពា. កេចិ វាចង្គន្តិ ‘‘ហោតុ សាធូ’’តិ ឯវមាទិវាចាយ អវយវន្តិអាទិំ វទន្តិ, តំ អចោបេត្វាតិ ឥមិនា ន សមេតិ. ខន្តិំ ចារេត្វាតិ អនុមតិំ បវត្តេត្វា. ‘‘ខន្តិំ ធារេត្វា’’តិបិ បាឋោ, ពហិ អនិក្ខមនវសេន គណ្ហិត្វាតិ អត្ថោ. បដិមុខោតិ ភគវតិ បដិនិវត្តមុខោ, តេនាហ ‘‘អបក្កមិត្វា’’តិ.

១៦. យាចធាតុស្ស ទ្វិកម្មកត្តា ‘‘ភគវា វស្សាវាសំ យាចិតោ’’តិ វុត្តំ. សុសស្សកាលេបីតិ វុត្តមេវត្ថំ បាកដំ កាតុំ ‘‘អតិសមគ្ឃេបី’’តិ វុត្តំ. អតិវិយ អប្បគ្ឃេបិ យទា កិញ្ចិទេវ ទត្វា ពហុំ បុព្ពណ្ណាបរណ្ណំ គណ្ហន្តិ, តាទិសេ កាលេបីតិ អត្ថោ. ភិក្ខមានាតិ យាចមានា. វុត្តសស្សន្តិ វបិតសស្សំ. តត្ថាតិ វេរញ្ជាយំ, ឯតេន ‘‘វុត្តំ សលាកា ឯវ ហោតិ ឯត្ថាតិ សលាកាវុត្តា’’តិ វិសេសនស្ស បរនិបាតេន និព្ពចនំ ទស្សេតិ. អថ វា ‘‘សព្ពំ សស្សំ សលាកាមត្តមេវ វុត្តំ និព្ពត្តំ សម្បន្នំ ឯត្ថាតិ សលាកាវុត្តា’’តិបិ និព្ពចនំ ទដ្ឋព្ពំ, តេនាហ ‘‘សលាកា ឯវ សម្បជ្ជតី’’តិ. ‘‘សលាកាយ វុត្តំ ជីវិកា ឯតិស្សន្តិ សលាកាវុត្តា’’តិបិ និព្ពចនំ ទស្សេតុំ សលាកាយ វាតិអាទិ វុត្តំ. ធញ្ញករណដ្ឋានេតិ ធញ្ញមិននដ្ឋានេ. វណ្ណជ្ឈក្ខន្តិ កហាបណបរិក្ខកំ.

ឧញ្ឆេន បគ្គហេនាតិ ឯត្ថ បគ្គហេនាតិ បត្តេន, តំ គហេត្វាតិ អត្ថោ. បគ្គយ្ហតិ ឯតេន ភិក្ខាតិ ¶ ហិ បគ្គហោ, បត្តោ. តេនាហ បគ្គហេន ¶ យោ ឧញ្ឆោតិអាទិ. អថ វា បគ្គហេនាតិ គហណេន, ឧញ្ឆត្ថាយ គហេតព្ពោ បត្តោតិ សិជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘បត្តំ គហេត្វា’’តិ.

គង្គាយ ឧត្តរទិសាបទេសោ ឧត្តរាបថោ, សោ និវាសោ ឯតេសំ, តតោ វា អាគតាតិ ឧត្តរាបថកា, តេនាហ ឧត្តរាបថវាសិកាតិអាទិ. ‘‘ឧត្តរាហកា’’តិបិ បាឋោ, សោ ឯវ អត្ថោ និរុត្តិនយេន. មន្ទិរន្តិ អស្សសាលំ. ‘‘មន្ទរ’’ន្តិបិ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. សា ច មន្ទិរា យស្មា បរិមណ្ឌលាការេន ពហុវិធា ច កតា, តស្មា ‘‘អស្សមណ្ឌលិកាយោ’’តិ វុត្តា.

គង្គាយ ទក្ខិណាយ ទិសាយ ទេសោ ទក្ខិណាបថោ, តត្ថ ជាតា មនុស្សា ទក្ខិណាបថមនុស្សា. ពុទ្ធំ មមាយន្តិ មមេវាយន្តិ គណ្ហនសីលា ពុទ្ធមាមកា, ឯវំ សេសេសុបិ. ឯវន្តិ បច្ឆា វុត្តនយេន អត្ថេ គយ្ហមានេ. បដិវីសន្តិ កោដ្ឋាសំ. តទុបិយន្តិ តទនុរូបំ តប្បហោនកំ. លទ្ធាតិ លភិត្វា នោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘លទ្ធោ’’តិ វា បាឋោ, ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ នេវ លភិន្តិ អត្ថោ. ញាតិ ច បសត្ថតមគុណយោគតោ សេដ្ឋោ ចាតិ ញាតិសេដ្ឋោ. ឯវរូបេសុ ឋានេសុ អយមេវ បតិរូបោតិ អាមិសស្ស ទុល្លភកាលេសុ បរិកថោភាសាទិំ អកត្វា បរមសល្លេខវុត្តិយា អាជីវសុទ្ធិយំ ឋត្វា ភគវតោ អធិប្បាយានុគុណំ អាមិសំ វិចារេន្តេន នាម ញាតិសិនេហយុត្តេន អរិយសាវកេនេវ កាតុំ យុត្តន្តិ អធិប្បាយោ.

មារាវដ្ដនាយាតិ មារេន កតចិត្តបរិវដ្ដនេន, ចិត្តសម្មោហនេនាតិ អត្ថោ. តម្បីតិ ឧត្តរកុរុំ វា តិទសបុរំ វា អាវដ្ដេយ្យ.

‘‘ផុស្សស្សាហំ បាវចនេ, សាវកេ បរិភាសយិំ;

យវំ ខាទថ ភុញ្ជថ, មា ច ភុញ្ជថ សាលយោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨៨) –

អបទានេ វុត្តស្ស អកុសលស្ស តទា ឱកាសកតត្តា. និពទ្ធទានស្សាតិ ‘‘ទស្សាមា’’តិ វាចាយ និយមិតទានស្ស. អប្បិតវត្តស្សាតិ កាយេន អតិហរិត្វា ទិន្នវត្ថុនោបិ. វិសហតីតិ សក្កោតិ. សង្ខេបេនាតិ នីហារេន. ព្យាមប្បភាយាតិ សមន្តតោ ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច អសីតិហត្ថមត្តេ ឋានេ ឃនីភូតាយ ឆព្ពណ្ណាយ បភាយ, យតោ ឆព្ពណ្ណរំសិយោ តឡាកតោ មាតិកាយោ វិយ និក្ខមិត្វា ទសសុ ទិសាសុ ¶ ធាវន្តិ, សា យស្មា ព្យាមមត្តា វិយ ខាយតិ, តស្មា ‘‘ព្យាមប្បភា’’តិ វុច្ចតិ. យស្មា អនុព្យញ្ជនានិ ច បច្ចេកំ ភគវតោ សរីរេ បភាសម្បត្តិយុត្តា ¶ អាកាសេ ចន្ទសូរិយាទយោ វិយ វិភាតា វិរោចន្តិ, តស្មា តានិ ព្យាមប្បភាយ សហ កេនចិ អនភិភវនីយានិ វុត្តានិ.

អនត្ថសញ្ហិតេតិ ឃាតាបេក្ខំ សាមិអត្ថេ ភុម្មវចនំ, តេនាហ ‘‘តាទិសស្ស វចនស្ស ឃាតោ’’តិ. អត្ថោ ធម្មទេសនាយ ហេតុ ឧប្បជ្ជតិ ឯត្ថ, ធម្មទេសនាទិកោ វា អត្ថោ ឧប្បជ្ជតិ ឯតាយាតិ អដ្ឋុប្បត្តិ, បច្ចុប្បន្នវត្ថុ.

ឯកំ គហេត្វាតិ ធម្មទេសនាសិក្ខាបទបញ្ញត្តិសង្ខាតេសុ ទ្វីសុ ធម្មទេសនាការណំ គហេត្វា. រត្តិច្ឆេទោ វាតិ សត្តាហករណីយវសេន គន្ត្វា ពហិ អរុណុដ្ឋាបនវសេន វុត្តោ, ន វស្សច្ឆេទវសេន តស្ស វិសុំ វុច្ចមានត្តា. ឯតេន ច វស្សច្ឆេទបច្ចយេ សត្តាហករណីយេន គមនំ អនុញ្ញាតន្តិ វេទិតព្ពំ. ន កិស្មិញ្ចីតិ កិស្មិញ្ចិ គុណេ សម្ភាវនាវសេន ន មញ្ញន្តិ. បច្ឆា សីលំ អធិដ្ឋហេយ្យាមាតិ អាជីវហេតុ សន្តគុណប្បកាសនេន អាជីវវិបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. អតិមញ្ញិស្សតីតិ អវមញ្ញិស្សតិ.

១៧. ‘‘អាយស្មាតិ បិយវចនមេត’’ន្តិ ឧច្ចនីចជនសាមញ្ញវសេន វត្វា បុន ឧច្ចជនាវេណិកវសេនេវ ទស្សេន្តោ ‘‘គរុគារវសប្បតិស្សាធិវចន’’ន្តិ អាហ. តត្ថ សហ បតិស្សយេន និស្សយេនាតិ សប្បតិស្សោ, សនិស្សយោ, តស្ស គរុគុណយុត្តេសុ គារវវចនន្តិ អត្ថោ. ឥធ បន វចនមេវ អធិវចនំ. បប្បដកោជន្តិ អាទិកប្បេ ឧទកូបរិ បឋមំ បថវីភាវេន សញ្ជាតំ នវនីតបិណ្ឌសទិសំ ឧទកេបិ ឧប្បិលនសភាវំ អវិលីយនកំ អតិសិនិទ្ធមធុរំ អនេកយោជនសហស្សពហលំ រសាតលសង្ខាតំ បថវោជំ. យំ អាទិកប្បិកេហិ មនុស្សេហិ រសតណ្ហាយ គហេត្វា ភុញ្ជមានំ តេសំ កម្មពលេន ឧបរិភាគេ កក្ខឡភាវំ អាបជ្ជិត្វា ហេដ្ឋា បុរិមាការេនេវ ឋិតំ, យស្ស ច ពលេន អយំ មហាបថវី សបព្ពតសមុទ្ទកាននា ហេដ្ឋាឧទកេ អនិមុជ្ជមានា អវិកិរិយមានា កុល្លុបរិ វិយ និច្ចលា តិដ្ឋតិ, តំ បថវីសារមណ្ឌន្តិ អត្ថោ, តេនាហ បថវីមណ្ឌោតិអាទិ. សម្បន្នន្តិ មធុររសេន ឧបេតំ, តេនាហ ‘‘សាទុរស’’ន្តិ. ឧបបន្នផលោតិ ¶ ពហុផលោ. ‘‘និម្មក្ខិក’’ន្តិ វត្វា បុន ‘‘និម្មក្ខិកណ្ឌ’’ន្តិ មក្ខិកណ្ឌានម្បិ អភាវំ ទស្សេតិ. យេ បថវីនិស្សិតា បាណា, តេ តត្ថ សង្កាមេស្សាមីតិ ឯត្ថ មនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតិត្ថីនម្បិ ហត្ថសង្កាមនេ កិំ អនាមាសទោសោ ន ហោតីតិ? ន ហោតិ, កស្មា? ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិមស្ស ឥទ្ធិវិសយេ’’តិ (បារា. ១៥៩) វចនតោ, តេនេវ ភគវាបិ អនាមាសទោសំ អទស្សេត្វា ‘‘វិបល្លាសម្បិ សត្តា បដិលភេយ្យុ’’ន្តិ អាហ, ខុទ្ទកោ គាមោ. មហន្តោ សាបណោ និគមោ. បទវីតិហារេនាតិ បទនិក្ខេបេន.

វិនយបញ្ញត្តិយាចនកថាវណ្ណនា

១៨. វិនយបញ្ញត្តិយា ¶ មូលតោ បភុតីតិ បារាជិកាទិគរុកានំ, តទញ្ញេសញ្ច សិក្ខាបទានំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសក្កមេន យេភុយ្យេន អបញ្ញត្តតំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សព្ពេន សព្ពំ អបញ្ញត្តតាយ. តេនេវ ថេរោ ភគវន្តំ ‘‘សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេយ្យ ឧទ្ទិសេយ្យ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេន សហ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិំ យាចិ. ខន្ធកេ ហិ អានន្ទត្ថេរាទីនំ បព្ពជ្ជតោ បុរេតរមេវ រាហុលភទ្ទស្ស បព្ពជ្ជាយ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អននុញ្ញាតោ មាតាបិតូហិ បុត្តោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១០៥) បញ្ញត្តសិក្ខាបទំ ទិស្សតិ. ឥធេវ អដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘សាមម្បិ បចនំ…បេ… ន វដ្ដតី’’តិ ច, ‘‘រត្តិច្ឆេទោ វស្សច្ឆេទោ វា ន កតោ’’តិ ច វុត្តត្តា បុព្ពេវ សាមបាកាទិបដិក្ខេបោ អត្ថីតិ បញ្ញាយតិ. ឯវំ កតិបយសិក្ខាបទានំ បញ្ញត្តិសព្ភាវេបិ អបញ្ញត្តបារាជិកាទិកេ សន្ធាយ ‘‘ន តាវ, សារិបុត្ត, សត្ថា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតី’’តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. បុថុត្តារម្មណតោ បដិនិវត្តិត្វា សម្មទេវ ឯការម្មណេ ចិត្តេន លីនោ បដិសល្លីនោ នាមាតិ អាហ ‘‘ឯកីភាវំ គតស្សា’’តិ, ចិត្តវិវេកំ គតស្សាតិ អត្ថោ. ចិរន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ.

សោឡសវិធាយ បញ្ញាយាតិ មជ្ឈិមនិកាយេ អនុបទសុត្តន្តទេសនាយំ ‘‘មហាបញ្ញោ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ បុថុបញ្ញោ ហាសបញ្ញោ ជវនបញ្ញោ តិក្ខបញ្ញោ និព្ពេធិកបញ្ញោ’’តិ អាគតា ឆ បញ្ញា ច នវានុបុព្ពវិហារសមាបត្តិបញ្ញា ច អរហត្តមគ្គបញ្ញា ចាតិ ឯវំ សោឡសវិធេន អាគតាយ បញ្ញាយ. យេសំ ពុទ្ធានំ សាវកា សុទ្ធាវាសេសុ សន្ទិស្សន្តិ, តេយេវ ¶ លោកេ បាកដាតិ វិបស្សីអាទយោវ ឥធ ឧទ្ធដា, ន ឥតរេ បុព្ពពុទ្ធា. តេនេវ អាដានាដិយសុត្តេ (ទី. និ. ៣.២៧៥ អាទយោ) ទេវាបិ អត្តនោ បាកដានំ តេសញ្ញេវ គហណំ អកំសុ, នាញ្ញេសន្តិ វេទិតព្ពំ.

១៩. កិលាសុនោតិ អប្បោស្សុក្កា បយោជនាភាវេន និរុស្សាហា អហេសុំ, ន អាលសិយេន, តេនាហ ន អាលសិយកិលាសុនោតិអាទិ. និទ្ទោសតាយាតិ កាយវចីវីតិក្កមសមុដ្ឋាបកទោសាភាវា. បាណំ ន ហនេ ន ចាទិន្នមាទិយេតិអាទិនា (សុ. និ. ៤០២) ឱវាទសិក្ខាបទានំ វិជ្ជមានត្តា វុត្តំ សត្តាបត្តិក្ខន្ធវសេនាតិអាទិ. ឆន្នំ ឆន្នំ វស្សានំ ឱសានទិវសំ អបេក្ខិត្វា ‘‘សកិំ សកិ’’ន្តិ វុត្តត្តា តទបេក្ខមេត្ថ សាមិវចនំ. សកលជម្ពុទីបេ សព្ពោបិ ភិក្ខុសង្ឃោ ឧបោសថំ អកាសីតិ សម្ពន្ធោ.

ខន្តី បរមន្តិអាទីសុ តិតិក្ខាសង្ខាតា ខន្តិ សត្តសង្ខារេហិ និព្ពត្តានិដ្ឋាខមនកិលេសតបនតោ បរមំ តបោ នាម. វានសង្ខាតាយ តណ្ហាយ និក្ខន្តត្តា និព្ពានំ សព្ពធម្មេហិ បរមំ ឧត្តមន្តិ ពុទ្ធា វទន្តិ. យថាវុត្តខន្តិយា អភាវេន បាណវធំ វា ឆេទនតាឡនាទិំ វា ករោន្តោ បរូបឃាតី បរស្សហរណបរទារាតិក្កមនាទីហិ មុសាបេសុញ្ញផរុសាទីហិ ច បរំ វិហេឋយន្តោ ច ពាហិតបាបតាយ អភាវេន បព្ពជិតោ វា សមិតបាបតាយ អភាវេន សមណោ វា ន ហោតីតិ អត្ថោ. សីលសំវរេន សព្ពបាបស្ស អនុប្បាទនំ លោកិយសមាធិវិបស្សនាហិ កុសលស្ស ឧបសម្បាទនំ និប្ផាទនំ សព្ពេហិ មគ្គផលេហិ អត្តនោ ចិត្តស្ស បរិសោធនំ បភស្សរភាវករណំ យំ, តមេតំ ពុទ្ធានំ សាសនំ អនុសិដ្ឋិ. អនុបវាទោតិ វាចាយ កស្សចិ អនុបវទនំ. អនុបឃាតោតិ កាយេន កស្សចិ ឧបឃាតាករណំ វុត្តាវសេសេ ច បាតិមោក្ខសង្ខាតេ សីលេ អត្តានំ សំវរណំ. ភត្តស្មិំ មត្តញ្ញុតាសង្ខាតអាជីវបារិសុទ្ធិបច្ចយសន្និស្សិតសីលសមាយោគោ តម្មុខេន ឥន្ទ្រិយសំវរោ បន្តសេនាសនសង្ខាតំ អរញ្ញវាសំ តម្មុខេន បកាសិតេ ចតុបច្ចយសន្តោសភាវនារាមតាសង្ខាតមហាអរិយវំសេ បតិដ្ឋានញ្ច អធិចិត្តសង្ខាតេ លោកិយលោកុត្តរសមាធិម្ហិ តទុប្បាទនវសេន អាយោគោ អនុយោគោ ច យំ, តមេតំ ពុទ្ធានំ អនុសិដ្ឋីតិ យោជនា.

‘‘យាវ ¶ សាសនបរិយន្តា’’តិ អាណាបាតិមោក្ខស្ស អភាវតោ វុត្តំ. បរិនិព្ពានតោ បន ឧទ្ធំ ឱវាទបាតិមោក្ខុទ្ទេសោបិ នត្ថេវ, ពុទ្ធា ឯវ ហិ តំ ឧទ្ទិសន្តិ, ន សាវកា. បឋមពោធិយន្តិ ពោធិតោ វីសតិវស្សបរិច្ឆិន្នេ កាលេ, អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន ‘‘បញ្ចចត្តាលីសាយ វស្សេសុ អាទិតោ បន្នរស វស្សានិ បឋមពោធី’’តិ វុត្តំ, សិក្ខាបទបញ្ញត្តិកអាលតោ បន បភុតិ អាណាបាតិមោក្ខមេវ ឧទ្ទិសន្តីតិ ឥទំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសក្កមេនេវ បរិបុណ្ណំ កត្វា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ. អដ្ឋានំ អនវកាសោតិ យថាក្កមំ ហេតុបច្ចយបដិក្ខេបវសេន ការណបដិក្ខេបោ. យន្តិ យេន ការណេន. អបរិសុទ្ធាយ បរិសាយាតិ អលជ្ជីបុគ្គលេហិ វោមិស្សតាយ អសុទ្ធាយ បរិសាយ, ន កេវលំ ពុទ្ធានញ្ញេវ អបរិសុទ្ធាយ បរិសាយ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ អយុត្តោ, អថ ខោ សាវកានម្បិ. ចោទនាសារណាទិវសេន បន សោធេត្វា សំវាសករណំ សាវកានញ្ញេវ ភារោ, ពុទ្ធា បន សិក្ខាបទានិ បញ្ញបេត្វា ឧបោសថាទិករណវិធានំ សិក្ខាបេត្វា វិស្សជ្ជេន្តិ, ចោទនាសារណាទីនិ ន ករោន្តិ, តេនេវ ភគវា អសុទ្ធាយ បរិសាយ បាតិមោក្ខំ អនុទ្ទិសិត្វា សកលរត្តិំ តុណ្ហីភូតោ និសីទិ. ភិក្ខូ ច ភគវតោ អធិប្បាយំ ញត្វា អសុទ្ធបុគ្គលំ ពហិ នីហរិំសុ. តស្មា សាវកានម្បិ អសុទ្ធាយ បរិសាយ ញត្វា ឧបោសថាទិសង្ឃកម្មករណំ ព្រហ្មចរិយន្តរាយករណំ វិនា ន វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ.

សម្មុខសាវកានន្តិ ¶ ពុទ្ធានំ សម្មុខេ ធរមានកាលេ បព្ពជិតានំ សព្ពន្តិមានំ សាវកានំ. ឧឡារាតិសយជោតនត្ថំ ‘‘ឧឡារុឡារភោគាទិកុលវសេន វា’’តិ បុន ឧឡារសទ្ទគ្គហណំ កតំ. អាទិ-សទ្ទេន ឧឡារមជ្ឈត្តអនុឡារាទីនំ គហណំ វេទិតព្ពំ. តេ បច្ឆិមា សាវកា អន្តរធាបេសុន្តិ សម្ពន្ធោ.

អបញ្ញត្តេបិ សិក្ខាបទេ យទិ សាវកា សមានជាតិអាទិកា សិយុំ, អត្តនោ កុលានុគតគន្ថំ វិយ ភគវតោ វចនំ ន នាសេយ្យុំ. យស្មា បន សិក្ខាបទញ្ច ន បញ្ញត្តំ, ឥមេ ច ភិក្ខូ ន សមានជាតិអាទិកា, តស្មា វិនាសេសុន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ យស្មា ឯកនាមា…បេ… តស្មា អញ្ញមញ្ញំ វិហេឋេន្តាតិអាទិ វុត្តំ. ចិរដ្ឋិតិកវារេ បន សាវកានំ នានាជច្ចាទិភាវេ សមានេបិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា បរិបុណ្ណតាយ សាសនស្ស ចិរប្បវត្តិ វេទិតព្ពា. យទិ ឯវំ កស្មា សព្ពេបិ ពុទ្ធា សិក្ខាបទានិ ន បញ្ញបេន្តីតិ? យស្មា ¶ ច សាសនស្ស ចិរប្បវត្តិយា ន កេវលំ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយេវ ហេតុ, អថ ខោ អាយតិំ ធម្មវិនយំ គហេត្វា សាវកេហិ វិនេតព្ពបុគ្គលានំ សម្ភវោបិ, តស្មា តេសំ សម្ភវេ សតិ ពុទ្ធា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេន្តិ, នាសតីតិ បរិបុណ្ណាបញ្ញត្តិយេវ វេនេយ្យសម្ភវស្សាបិ សូចនតោ សាសនស្ស ចិរប្បវត្តិយា ហេតុ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. បាឡិយំ សហស្សំ ភិក្ខុសង្ឃំ…បេ… ឱវទតីតិ ឯត្ថ សហស្សសង្ខ្យាបរិច្ឆិន្នោ សង្ឃោ សហស្សោ សហស្សិលោកធាតូតិអាទីសុ (ទី. និ. ២.១៨) វិយ. តំ សហស្សំ ភិក្ខុសង្ឃន្តិ យោជនា. សហស្សសទ្ទស្ស ឯកវចនន្តតាយ ‘‘ភិក្ខុសហស្សស្សា’’តិ វត្វា អវយវាបេក្ខាយ ‘‘ឱវទិយមានាន’’ន្តិ ពហុវចននិទ្ទេសោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តានិ វិមុច្ចិំសូតិ ឯត្ថ អាសវេហីតិ កត្តុអត្ថេ ករណវចនំ. ចិត្តានីតិ បច្ចត្តពហុវចនំ. វិមុច្ចិំសូតិ កម្មសាធនំ. តស្មា អាសវេហិ កត្តុភូតេហិ អនុបាទាយ អារម្មណករណវសេន អគ្គហេត្វា ចិត្តានិ វិមោចិតានីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោតិ អាហ តេសញ្ហិ ចិត្តានីតិអាទិ. យេហិ អាសវេហីតិ ឯត្ថាបិ កត្តុអត្ថេ ឯវ ករណវចនំ. វិមុច្ចិំសូតិ កម្មសាធនំ. តេតិ អាសវា. តានីតិ ចិត្តានិ, ឧបយោគពហុវចនញ្ចេតំ. វិមុច្ចិំសូតិ កត្តុសាធនំ, វិមោចេសុន្តិ អត្ថោ. អគ្គហេត្វា វិមុច្ចិំសូតិ អារម្មណវសេន តានិ ចិត្តានិ អគ្គហេត្វា អាសវា តេហិ ចិត្តេហិ មុត្តវន្តោ អហេសុន្តិ អត្ថោ. អថ វា អាសវេហីតិ និស្សក្កវចនំ, វិមុច្ចិំសូតិ កត្តុសាធនំ. តស្មា កញ្ចិ សង្ខតធម្មំ តណ្ហាទិវសេន អនុបាទិយិត្វា ចិត្តានិ វិមុត្តវន្តានិ អហេសុន្តិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. បុរិមវចនាបេក្ខន្តិ អញ្ញតរស្មិំ ភិំសនកេ វនសណ្ឌេតិ វុត្តវចនស្ស អបេក្ខនំ តស្មិំ បុរិមវចនេតិ ឯវំ អបេក្ខនន្តិ អត្ថោ, តេនាហ យំ វុត្តន្តិអាទិ. ភិំសនស្ស ភយស្ស កតំ ករណំ ¶ កិរិយា ភិំសនកតំ, តស្មិំ ភិំសនកិរិយាយាតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភិំសនកិរិយាយា’’តិ. ភិំសយតីតិ ភិំសនោ, សោវ ភិំសនកោ, តស្ស ភាវោ ‘‘ភិំសនកត្ត’’ន្តិ វត្តព្ពេ ត-ការស្ស លោបំ កត្វា វុត្តន្តិ បការន្តរេន អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ. ពហុតរានំ សត្តានំ វាតិ យេភុយ្យេនាតិ បទស្ស អត្ថទស្សនំ. តេន ច យោ កោចីតិ បទស្សាបិ យោ យោ ¶ បវិសតីតិ វិច្ឆាវសេន នានត្ថេន អត្ថោ គហេតព្ពោតិ ទស្សេតិ, យោ យោ បវិសតិ, តេសុ ពហុតរានន្តិ អត្ថសម្ភវតោ.

និគមនន្តិ បកតេ អត្ថេ យថាវុត្តស្ស អត្ថស្ស ឧបសំហារោ. អយញ្ហេត្ថ និគមនក្កមោ – យា ហិ, សារិបុត្ត, វិបស្សីអាទីនំ តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ អត្តនោ បរិនិព្ពានតោ ឧបរិ បរិយត្តិវសេន វិនេតព្ពានំ បុគ្គលានំ អភាវេន តេសំ អត្ថាយ វិត្ថារតោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយំ កិលាសុតា អប្បោស្សុក្កតា, យា ច ឧបនិស្សយសម្បន្នានំ វេនេយ្យានំ ចេតសា ចេតោ បរិច្ច ភិំសនកវនសណ្ឌេបិ គន្ត្វា ឱវទន្តានំ តេសំ មគ្គផលុប្បាទនត្ថាយ ធម្មទេសនាយ ឯវ អកិលាសុតា សឧស្សាហតា, ន វិត្ថារតោ ធម្មវិនយទេសនាយ, អយំ ខោ, សារិបុត្ត, ហេតុ, អយំ បច្ចយោ, យេន វិបស្សីអាទីនំ តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ ព្រហ្មចរិយំ ន ចិរដ្ឋិតិកំ អហោសីតិ. បុរិសយុគវសេនាតិ បុរិសានំ យុគំ បវត្តិកាលោ, តស្ស វសេន, បុរិសវសេនាតិ អត្ថោ. សព្ពបច្ឆិមកោតិ បរិនិព្ពានទិវសេ បព្ពជិតោ សុភទ្ទសទិសោ. សតសហស្សំ សដ្ឋិមត្តានិ ច វស្សសហស្សានីតិ ឥទំ ភគវតោ ជាតិតោ បដ្ឋាយ វុត្តំ, ពោធិតោ បដ្ឋាយ បន គណិយមានំ ឩនំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វេយេវាតិ ធរមានេ ភគវតិ ឯកំ, បរិនិព្ពុតេ ឯកន្តិ ទ្វេ ឯវ បុរិសយុគានិ.

២០-១. អសម្ភុណន្តេនាតិ អបាបុណន្តេន. កោ អនុសន្ធីតិ បុរិមកថាយ ឥមស្ស កោ សម្ពន្ធោតិ អត្ថោ. យំ វុត្តន្តិ យំ យាចិតន្តិ អត្ថោ. យេសូតិ វីតិក្កមធម្មេសុ. នេសន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកាទិអាសវានំ. តេតិ វីតិក្កមធម្មា. ញាតិយេវ បិតាមហបិតុបុត្តាទិវសេន បរិវដ្ដនតោ បរិវដ្ដោតិ ញាតិបរិវដ្ដោ. លោកាមិសភូតន្តិ លោកបរិយាបន្នំ ហុត្វា កិលេសេហិ អាមសិតព្ពតោ លោកាមិសភូតំ. បព្ពជ្ជាសង្ខេបេនេវាតិ ទសសិក្ខាបទទានាទិបព្ពជ្ជាមុខេន. ឯតន្តិ មេថុនាទីនំ អករណំ. ថាមន្តិ សិក្ខាបទបញ្ញាបនសាមត្ថិយំ. សញ្ឆវិន្តិ សុក្កច្ឆវិំ បកតិច្ឆវិំ, សុន្ទរច្ឆវិំ វា. សេសន្តិ សេសបទយោជនទស្សនំ. ឥទានិ អត្ថយោជនំ ទស្សេន្តោ អាហ អយំ វា ហេត្ថាតិអាទិ. តត្ថ វា-សទ្ទោ អវធារណេ. ហិ-សទ្ទោ បសិទ្ធិយំ, អយមេវ ហេត្ថាតិ អត្ថោ. អថ សត្ថាតិ បទស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘តទា សត្ថា’’តិ. រោបេត្វាតិ ផាលិតដ្ឋានេ ¶ និន្នំ មំសំ សមំ វឌ្ឍេត្វា. សកេ អាចរិយកេតិ អត្តនោ អាចរិយភាវេ, អាចរិយកម្មេ វា.

វិបុលភាវេនាតិ ¶ ពហុភាវេន. អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជមានាតិ អនុបាយេន អភិនិវិសមានា, វិបរីតតោ ជានមានាតិ អត្ថោ. រសេន រសំ សំសន្ទិត្វាតិ អនវជ្ជសភាវេន សាវជ្ជសភាវំ សម្មិស្សេត្វា. ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយន្តិ ឧគ្គតធម្មំ ឧគ្គតវិនយញ្ច, យថា ធម្មោ ច វិនយោ ច វិនស្សិស្សតិ, ឯវំ កត្វាតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ អត្ថេតិ ឥមស្មិំ សង្ឃាធិការេ. បភស្សរោតិ បភាសនសីលោ. ឯវំនាមោ ឯវំគោត្តោតិ សោយមាយស្មា សោតាបន្នោតិនាមគោត្តេន សមន្នាគតោ, អយំ វុច្ចតិ សោតាបន្នោតិ បកតេន សម្ពន្ធោ. អវិនិបាតធម្មោតិ ឯត្ថ ធម្ម-សទ្ទោ សភាវវាចី, សោ ច អត្ថតោ អបាយេសុ ខិបនកោ ទិដ្ឋិអាទិអកុសលធម្មោ ឯវាតិ អាហ ‘‘យេ ធម្មា’’តិអាទិ. ឥទានិ សភាវវសេនេវ អត្ថំ ទស្សេតុំ វិនិបតនំ វាតិអាទិ វុត្តំ. និយតោតិ សត្តភវព្ភន្តរេ និយតក្ខន្ធបរិនិព្ពានោ. តស្ស ការណមាហ ‘‘សម្ពោធិបរាយណោ’’តិ.

២២. អនុធម្មតាតិ លោកុត្តរធម្មានុគតោ សភាវោ. បវារណាសង្គហំ ទត្វាតិ ‘‘អាគាមិនិយា បុណ្ណមិយា បវារេស្សាមា’’តិ អនុមតិទានវសេន ទត្វា, បវារណំ ឧក្កឌ្ឍិត្វាតិ អត្ថោ, ឯតេន នយេន កេនចិ បច្ចយេន បវារណុក្កឌ្ឍនំ កាតុំ វដ្ដតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. មាគសិរស្ស បឋមទិវសេតិ ចន្ទមាសវសេន វុត្តំ, អបរកត្តិកបុណ្ណមាយ អនន្តរេ បាដិបទទិវសេតិ អត្ថោ. ផុស្សមាសស្ស បឋមទិវសេតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ឥទញ្ច និទស្សនមត្តំ វេនេយ្យានំ អបរិបាកំ បដិច្ច ផុស្សមាសតោ បរញ្ច ឯកទ្វិតិចតុមាសម្បិ តត្ថេវ វសិត្វា សេសមាសេហិ ចារិកាយ បរិយោសាបនតោ. ទសសហស្សចក្កវាឡេតិ ឥទំ ទេវព្រហ្មានំ វសេន វុត្តំ. មនុស្សា បន ឥមស្មិំយេវ ចក្កវាឡេ ពោធនេយ្យា ហោន្តិ. ឥតរចក្កវាឡេសុ បន មនុស្សានំ ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ ឧប្បត្តិយា ឆន្ទុប្បាទនត្ថំ អនន្តម្បិ ចក្កវាឡំ ឱលោកេត្វា តទនុគុណានុសាសនី បាដិហារិយំ ករោន្តិយេវ.

អាយាមាតិ ¶ ឯត្ថ អា-សទ្ទោ អាគច្ឆាតិ ឥមិនា សមានត្ថោតិ អាហ ‘‘អាគច្ឆ យាមា’’តិ, ឯហិ គច្ឆាមាតិ អត្ថោ. សុវណ្ណរសបិញ្ជរាហីតិ វិលីនសុវណ្ណជលំ វិយ បិញ្ជរាហិ សុវណ្ណវណ្ណាហីតិ អត្ថោ. បាឡិយំ និមន្តិតម្ហាតិអាទីសុ ‘‘និមន្តិតា វស្សំវុត្ថា អម្ហា’’តិ ច, ‘‘និមន្តិតា វស្សំវុត្ថា អត្ថា’’តិ ច សម្ពន្ធោ.

យន្តិ ទេយ្យធម្មជាតំ, យំ កិញ្ចីតិ អត្ថោ. នោ នត្ថីតិ អម្ហាកំ នត្ថិ, នោតិ វា ឯតស្ស វិវរណំ នត្ថីតិ. ឯត្ថាតិ ឃរាវាសេ. តន្តិ តំ ការណំ, កិច្ចំ វា. កុតោតិ កតរហេតុតោ. យន្តិ យេន ការណេន, កិច្ចេន វា. ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ ឯត្ថាតិ ឥមស្ស វិវរណំ ឥមស្មិំ តេមាសព្ភន្តរេតិ. តន្តិ តំ ទេយ្យធម្មំ.

តត្ថ ¶ ចាតិ កុសលេ. តិក្ខវិសទភាវាបាទនេន សមុត្តេជេត្វា. វស្សេត្វាតិ អាយតិំ វាសនាភាគិយំ ធម្មរតនវស្សំ ឱតារេត្វា. យំ ទិវសន្តិ យស្មិំ ទិវសេ.

២៣. បត្តុណ្ណបត្តបដេ ចាតិ បត្តុណ្ណបដេ ចីនបដេ ច. តុម្ពានីតិ ចម្មមយតេលភាជនានិ. អនុពន្ធិត្វាតិ អនុបគមនំ កត្វា. អភិរន្ត-សទ្ទោ ឥធ អភិរុចិបរិយាយោតិ អាហ ‘‘យថាជ្ឈាសយ’’ន្តិអាទិ. សោរេយ្យាទីនិ មហាមណ្ឌលចារិកាយ មគ្គភូតានិ សោរេយ្យនគរាទីនិ. បយាគបតិដ្ឋានន្តិ គង្គាយ ឯកស្ស តិត្ថវិសេសស្សាបិ, តំសមីបេ គាមស្សាបិ នាមំ. សមន្តបាសាទិកាយាតិ សមន្តតោ សព្ពសោ បសាទំ ជនេតីតិ សមន្តបាសាទិកា, តស្សា.

យេ បន បការេ សន្ធាយ ‘‘សមន្តតោ’’តិ វុច្ចតិ, តេ បការេ វិត្ថារេត្វា ទស្សេតុំ តត្រិទន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘សមន្តបាសាទិកា’’តិ យា សំវណ្ណនា វុត្តា, តត្រ តស្សំ សមន្តបាសាទិកាយំ សមន្តបសាទិកភាវេ ឥទំ វក្ខមានគាថាវចនំ ហោតីតិ យោជនា. ពាហិរនិទានអព្ភន្តរនិទានសិក្ខាបទនិទានានំ វសេន និទានប្បភេទទីបនំ វេទិតព្ពំ. ‘‘ថេរវាទប្បកាសនំ វត្ថុប្បភេទទីបន’’ន្តិបិ វទន្តិ. ‘‘សិក្ខាបទានំ បច្ចុប្បន្នវត្ថុប្បភេទទីបន’’ន្តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. សិក្ខាបទនិទានន្តិ បន វេសាលីអាទិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ¶ ការណភូតទេសវិសេសោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថាតិ សមន្តបាសាទិកាយ. សម្បស្សតំ វិញ្ញូនន្តិ សម្ពន្ធោ, តស្មា អយំ សមន្តបាសាទិកាត្វេវ បវត្តាតិ យោជេតព្ពា.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

១. បារាជិកកណ្ឌោ

១. បឋមបារាជិកំ

សុទិន្នភាណវារវណ្ណនា

២៤. វិក្កាយិកភណ្ឌស្ស ¶ ¶ វិក្កិណនំ ឥណទានញ្ច ភណ្ឌប្បយោជនំ នាម. ឯវំ បយោជិតស្ស មូលស្ស សហ វឌ្ឍិយា គហណវាយាមោ ឧទ្ធារោ នាម. អសុកទិវសេ ទិន្នន្តិអាទិនា បមុដ្ឋស្ស សតុប្បាទនាទិ សារណំ នាម. ចតុព្ពិធាយាតិ ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិសមណានំ វសេន, ភិក្ខុអាទីនំ វា វសេន ចតុព្ពិធាយ. ទិស្វានស្ស ឯតទហោសីតិ ហេតុអត្ថេ អយំ ទិស្វាន-សទ្ទោ អសមានកត្តុកត្តា, យថា ឃតំ បិវិត្វា ពលំ ហោតីតិ, ឯវមញ្ញត្ថាបិ ឯវរូបេសុ. ភព្ពកុលបុត្តោតិ ឧបនិស្សយមត្តសភាវេន វុត្តំ, ន បច្ឆិមភវិកតាយ. តេនេវស្ស មាតាទិអកល្យាណមិត្តសមាយោគេន កតវីតិក្កមនំ និស្សាយ ឧប្បន្នវិប្បដិសារេន អធិគមន្តរាយោ ជាតោ. បច្ឆិមភវិកានំ បុព្ពពុទ្ធុប្បាទេសុ លទ្ធព្យាករណានំ ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយំ កាតុំ. តេនេវ អង្គុលិមាលត្ថេរាទយោ អកុសលំ កត្វាបិ អធិគមសម្បន្នា ឯវ អហេសុន្តិ. ចរិមកចិត្តន្តិ ចុតិចិត្តំ. សង្ខំ វិយ លិខិតំ ឃំសិត្វា ធោវិតំ សង្ខលិខិតន្តិ អាហ ធោតឥច្ចាទិ. អជ្ឈាវសតាតិ អធិ-សទ្ទយោគេន អគារន្តិ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘អគារមជ្ឈេ’’តិ. កសាយរសរត្តានិ កាសាយានីតិ អាហ ‘‘កសាយរសបីតតាយា’’តិ. កសាយតោ និព្ពត្តតាយ ច ហិ រសោបិ ‘‘កសាយរសោ’’តិ វុច្ចតិ.

២៦. យទា ជានាតិ-សទ្ទោ ពោធនត្ថោ ន ហោតិ, តទា តស្ស បយោគេ សប្បិនោ ជានាតិ មធុនោ ជានាតីតិអាទីសុ វិយ ករណត្ថេ សាមិវចនំ សទ្ទសត្ថវិទូ ឥច្ឆន្តីតិ អាហ ‘‘កិញ្ចិ ទុក្ខេន នានុភោសី’’តិ. កេនចិ ទុក្ខេន នានុភោសីតិ អត្ថោ, កិញ្ចីតិ ឯត្ថាបិ ហិ ករណត្ថេ សាមិវចនស្ស លោបោ កតោ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘វិកប្បទ្វយេបិ បុរិមបទស្ស ឧត្តរបទេន សមានវិភត្តិលោបោ ¶ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ. យទា បន ជានាតិ-សទ្ទោ សរណត្ថោ ហោតិ, តទា មាតុ សរតីតិអាទីសុ វិយ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ ¶ សទ្ទសត្ថវិទូ វទន្តីតិ អាហ ‘‘អថ វា កិញ្ចិ ទុក្ខំ នស្សរតីតិ អត្ថោ’’តិ, កស្សចិ ទុក្ខស្ស អននុភូតតាយ នស្សរតីតិ អត្ថោ. វិកប្បទ្វយេបីតិ អនុភវនសរណត្ថវសេន វុត្តេ ទុតិយតតិយវិកប្បទ្វយេ. បុរិមបទស្សាតិ កិញ្ចីតិ បទស្ស. ឧត្តរបទេនាតិ ទុក្ខស្សាតិបទេន. សមានាយ សាមិវចនភូតាយ វិភត្តិយា ‘‘កស្សចិ ទុក្ខស្សា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘កិញ្ចិ ទុក្ខស្សា’’តិ លោបោតិ ទដ្ឋព្ពោ. មរណេនបិ មយំ តេតិ ឯត្ថ តេតិ បទស្ស សហត្ថេ ករណវសេនបិ អត្ថំ ទស្សេតុំ តយា វិយោគំ វា បាបុណិស្សាមាតិ អត្ថន្តរំ វុត្តំ.

២៨. គន្ធព្ពា នាម គាយនកា. នដា នាម រង្គនដា. នាដកា លង្ឃនកាទយោ. សុខូបករណេហិ អត្តនោ បរិចរណំ ករោន្តោ យស្មា លឡន្តោ កីឡន្តោ នាម ហោតិ, តស្មា ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ លឡាតិអាទិ វុត្តំ. ទានប្បទានាទីនីតិ ឯត្ថ និច្ចទានំ ទានំ នាម, វិសេសទានំ បទានំ នាម, អាទិ-សទ្ទេន សីលាទីនិ សង្គណ្ហាតិ.

៣០. ចុទ្ទស ភត្តានីតិ សង្ឃភត្តំ ឧទ្ទេសភត្តំ និមន្តនំ សលាកំ បក្ខិកំ ឧបោសថិកំ បាដិបទិកំ អាគន្តុកំ គមិកំ គិលានំ គិលានុបដ្ឋាកំ វិហារ-ធុរ-វារភត្តន្តិ ឥមានិ ចុទ្ទស ភត្តានិ. ឯត្ថ ច សេនាសនាទិបច្ចយត្តយនិស្សិតេសុ អារញ្ញកង្គាទិបធានង្គានំ គហណវសេន សេសធុតង្គានិបិ គហិតានេវ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. វជ្ជីនន្តិ វជ្ជីរាជូនំ. វជ្ជីសូតិ ជនបទាបេក្ខំ ពហុវចនំ, វជ្ជីនាមកេ ជនបទេតិ អត្ថោ. បញ្ចកាមគុណាយេវ ឧបភុញ្ជិតព្ពតោ បរិភុញ្ជិតព្ពតោ ច ឧបភោគបរិភោគា, ឥត្ថិវត្ថាទីនិ ច តទុបករណានីតិ អាហ ‘‘យេហិ តេស’’ន្តិអាទិ. ឧក្កដ្ឋបិណ្ឌបាតិកត្តាតិ សេសធុតង្គបរិវារិតេន ឧក្កដ្ឋបិណ្ឌបាតិកធុតង្គេន សមន្នាគតត្តា, តេនាហ ‘‘សបទានចារំ ចរិតុកាមោ’’តិ.

៣១. ទោសាតិ រត្តិ. តត្ថ អភិវុត្ថំ បរិវុសិតំ អាភិទោសិកំ, អភិទោសំ វា បច្ចូសកាលំ គតោ បត្តោ អតិក្កន្តោ អាភិទោសិកោ, តេនាហ ឯករត្តាតិក្កន្តស្ស វាតិអាទិ.

៣២. ឧទកកញ្ជិយន្តិ បានីយបរិភោជនីយឧទកញ្ច យាគុ ច. តថាតិ សមុច្ចយត្ថេ.អនោកប្បនំ អសទ្ទហនំ, អមរិសនំ អសហនំ.

៣៤. តទ្ធិតលោបន្តិ ¶ បិតាមហតោ អាគតំ ‘‘បេតាមហ’’ន្តិ វត្តព្ពេ តទ្ធិតបច្ចយនិមិត្តស្ស ¶ ឯ-ការស្ស លោបំ កត្វាតិ អត្ថោ. យេសំ សន្តកំ ធនំ គហិតំ, តេ ឥណាយិកា. បលិពុទ្ធោតិ ‘មា គច្ឆ មា ភុញ្ជា’តិអាទិនា កតាវរណោ, បីឡិតោតិ អត្ថោ.

៣៥. អត្តនាតិ សយំ. សបតិនោ ធនសាមិនោ ឥទំ សាបតេយ្យំ, ធនំ. តទេវ វិភវោ.

៣៦. ភិជ្ជន្តីតិ អគហិតបុព្ពា ឯវ ភិជ្ជន្តិ. ទិន្នាបិ បដិសន្ធីតិ បិតរា ទិន្នំ សុក្កំ និស្សាយ ឧប្បន្នស្ស សត្តស្ស បដិសន្ធិបិ តេន ទិន្នា នាម ហោតីតិ វុត្តំ. សុក្កមេវ វា ឥធ បដិសន្ធិនិស្សយត្តា ‘‘បដិសន្ធី’’តិ វុត្តំ, តេនាហ ‘‘ខិប្បំ បតិដ្ឋាតី’’តិ. ន ហិ បិតុ សំយោគក្ខណេយេវ សត្តស្ស ឧប្បត្តិនិយមោ អត្ថិ សុក្កមេវ តថា បតិដ្ឋាននិយមតោ. សុក្កេ បន បតិដ្ឋិតេ យាវ សត្ត ទិវសានិ, អឌ្ឍមាសមត្តំ វា, តំ គព្ភសណ្ឋានស្ស ខេត្តមេវ ហោតិ មាតុ មំសស្ស លោហិតលេសស្ស សព្ពទាបិ វិជ្ជមានត្តា. បុព្ពេបិ បញ្ញត្តសិក្ខាបទានំ សព្ភាវតោ អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេតិ ឥមស្ស បឋមបារាជិកសិក្ខាបទេ អដ្ឋបិតេតិ អត្ថោ វុត្តោ. ឯវរូបន្តិ ឯវំ គរុកសភាវំ, បារាជិកសង្ឃាទិសេសវត្ថុភូតន្តិ អត្ថោ, តេនាហ ‘‘អវសេសេ បញ្ចខុទ្ទកាបត្តិក្ខន្ធេ ឯវ បញ្ញបេសី’’តិ. យំ អាទីនវន្តិ សម្ពន្ធោ. កាយវិញ្ញត្តិចោបនតោតិ កាយវិញ្ញត្តិយា និព្ពត្តចលនតោ.

តេនេវាតិ អវធារណេន យានិ គព្ភគ្គហណការណានិ និវត្តិតានិ, តានិបិ ទស្សេតុំ កិំ បនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឧភយេសំ ឆន្ទរាគវសេន កាយសំសគ្គោ វុត្តោ. ឥត្ថិយា ឯវ ឆន្ទរាគវសេន នាភិបរាមសនំ វិសុំ វុត្តំ. សាមបណ្ឌិតស្ស ហិ មាតា បុត្តុប្បត្តិយា សញ្ជាតាទរា នាភិបរាមសនកាលេ កាមរាគសមាកុលចិត្តា អហោសិ, ឥតរថា បុត្តុប្បត្តិយា ឯវ អសម្ភវតោ. ‘‘សក្កោ ចស្សា កាមរាគសមុប្បត្តិនិមិត្តានិ អកាសី’’តិបិ វទន្តិ, វត្ថុវសេន វា ឯតំ នាភិបរាមសនំ កាយសំសគ្គតោ វិសុំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. មាតង្គបណ្ឌិតស្ស ទិដ្ឋមង្គលិកាយ នាភិបរាមសនេន មណ្ឌព្យស្ស និព្ពត្តិ អហោសិ. ចណ្ឌបជ្ជោតមាតុ នាភិយំ វិច្ឆិកា ផរិត្វា ¶ គតា, តេន ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស និព្ពត្តិ អហោសីតិ អាហ ឯតេនេវ នយេនាតិអាទិ.

អយន្តិ សុទិន្នស្ស បុរាណទុតិយិកា. យំ សន្ធាយាតិ យំ អជ្ឈាចារំ សន្ធាយ. មាតាបិតរោ ច សន្និបតិតា ហោន្តីតិ ឥមិនា សុក្កស្ស សម្ភវំ ទីបេតិ, មាតា ច ឧតុនី ហោតីតិ ឥមិនា សោណិតស្ស. គន្ធព្ពោតិ តត្រុបគោ សត្តោ អធិប្បេតោ, គន្តព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ, ត-ការស្ស ចេត្ថ ធ-ការោ កតោ. អថ វា គន្ធព្ពា នាម រង្គនដា, តេ វិយ តត្រ តត្រ ភវេសុ នានាវេសគ្គហណតោ អយម្បិ ‘‘គន្ធព្ពោ’’តិ វុត្តោ, សោ មាតាបិតូនំ សន្និបាតក្ខណតោ បច្ឆាបិ សត្តាហព្ភន្តរេ ¶ តត្រ ឧបបន្នោ ‘‘បច្ចុបដ្ឋិតោ’’តិ វុត្តោ. គព្ភស្សាតិ កលលរូបសហិតស្ស បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស. តញ្ហិ ឥធ ‘‘គព្ភោ’’តិ អធិប្បេតំ សា តេន គព្ភំ គណ្ហីតិអាទីសុ (បារា. ៣៦) វិយ. អស្ស តំ អជ្ឈាចារន្តិ សម្ពន្ធោ. បាឡិយំ និរព្ពុទោ វត ភោ ភិក្ខុសង្ឃោ និរាទីនវោតិ ឥមស្ស អនន្តរំ តស្មិំ ភិក្ខុសង្ឃេតិ អជ្ឈាហរិត្វា សុទិន្នេន…បេ… អាទីនវោ ឧប្បាទិតោតិ យោជនា វេទិតព្ពា. ឥតិហាតិ និបាតសមុទាយស្ស ឯវន្តិ ឥទំ អត្ថភវនំ. មុហុត្តេនាតិ ឥទំ ខណេនាតិ បទស្ស វេវចនំ. យាវ ព្រហ្មលោកា អព្ភុគ្គតោបិ ទេវានំ តាវមហន្តោ សទ្ទោ តេសំ រូបំ វិយ មនុស្សានំ គោចរោ ន ហោតិ. តស្មា បច្ឆា សុទិន្នេន វុត្តេ ឯវ ជានិំសូតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៧. មគ្គព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គបទដ្ឋានំ សិក្ខត្តយមេវ ឧបចារតោ វុត្តំ តស្សេវ យាវជីវំ ចរិតព្ពត្តា. អវិប្ផារិកោតិ ឧទ្ទេសាទីសុ អព្យាវដោ. វហច្ឆិន្នោតិ ឆិន្នបាទោ, ឆិន្នខន្ធោ វា. ចិន្តយីតិ ឥមិនា បជ្ឈាយីតិ បទស្ស កិរិយាបទត្តំ ទស្សេតិ. តេន ‘‘កិសោ អហោសិ…បេ… បជ្ឈាយិ ចា’’តិ ច-ការំ អានេត្វា បាឡិយោជនា កាតព្ពា.

៣៨. គណេ ជនសមាគមេ សន្និបាតនំ គណសង្គណិកា, សាវ បបញ្ចា, តេន គណសង្គណិកាបបញ្ចេន. យស្សាតិ យេ អស្ស. កថាផាសុកាតិ វិស្សាសិកភាវេន ផាសុកកថា, សុខសម្ភាសាតិ អត្ថោ. ឧបាទារូបំ ភូតរូបមុខេនេវ មន្ទនំ បីននញ្ច ហោតីតិ អាហ បសាទឥច្ចាទិ. ទានីតិ និបាតោ ឥធ បន-សទ្ទត្ថេ វត្តតិ តក្កាលវាចិនោ ឯតរហិ-បទស្ស វិសុំ វុច្ចមានត្តាតិ អាហ ‘‘សោ បន ត្វ’’ន្តិ. នោ-សទ្ទោបិ នុ-សទ្ទោ វិយ ¶ បុច្ឆនត្ថោតិ អាហ ‘‘កច្ចិ នុ ត្វ’’ន្តិ. តមេវាតិ គិហិភាវបត្ថនាលក្ខណមេវ. អនភិរតិមេវាតិ ឯវ-ការេន និវត្តិតាយ បន តទញ្ញាយ អនភិរតិយា វិជ្ជមានត្តំ ទស្សេតុំ អធិកុសលានន្តិអាទិ វុត្តំ, សមថវិបស្សនា អធិកុសលា នាម. ឥទំ បនាតិអាទិ ឧបរិ វត្តព្ពវិសេសទស្សនំ. បរិយាយវចនមត្តន្តិ សទ្ទត្ថកថនមត្តំ.

តស្មិន្តិ ធម្មេ, ឯវំ វិរាគាយ ទេសិតេ សតីតិ អត្ថោ. នាមាតិ គរហាយំ. លោកុត្តរនិព្ពានន្តិ វិរាគាយាតិអាទិនា វុត្តកិលេសក្ខយនិព្ពានតោ វិសេសេតិ. ជាតិំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកមានោ ឯវ មទជននដ្ឋេន មទោតិ មានមទោ. ‘‘អហំ បុរិសោ’’តិ បវត្តោ មានោ បុរិសមទោ. ‘‘អសទ្ធម្មសេវនាសមត្ថតំ និស្សាយ មានោ, រាគោ ឯវ វា បុរិសមទោ’’តិ កេចិ. អាទិ-សទ្ទេន ពលមទាទិំ សង្គណ្ហាតិ. តេភូមកវដ្ដន្តិ តីសុ ភូមីសុ កម្មកិលេសវិបាកា បវត្តនដ្ឋេន ¶ វដ្ដំ. វិរជ្ជតីតិ វិគច្ឆតិ. យោនិយោតិ អណ្ឌជាទយោ, តា បន យវន្តិ តាហិ សត្តា អមិស្សិតាបិ សមានជាតិតាយ មិស្សិតា ហោន្តីតិ ‘‘យោនិយោ’’តិ វុត្តា.

ញាតតីរណបហានវសេនាតិ ឯត្ថ លក្ខណាទិវសេន សប្បច្ចយនាមរូបបរិគ្គហោ ញាតបរិញ្ញា នាម. កលាបសម្មសនាទិវសេន បវត្តា លោកិយវិបស្សនា តីរណបរិញ្ញា នាម. អរិយមគ្គោ បហានបរិញ្ញា នាម. ឥធ បន ញាតតីរណកិច្ចានម្បិ អសម្មោហតោ មគ្គក្ខណេ សិជ្ឈនតោ អរិយមគ្គមេវ សន្ធាយ តិវិធាបិ បរិញ្ញា វុត្តា, តេនេវ ‘‘លោកុត្តរមគ្គោវ កថិតោ’’តិ វុត្តំ. កាមេសុ បាតព្យតានន្តិ វត្ថុកាមេសុ បាតព្យតាសង្ខាតានំ សុភាទិអាការានំ តទាការគាហិកានំ តណ្ហានន្តិ អត្ថោ. វិសយមុខេន ហេត្ថ វិសយិនោ គហិតា. តីសុ ឋានេសូតិ ‘‘វិរាគាយ ធម្មោ ទេសិតោ…បេ… នោ សឧបាទានាយា’’តិ ឯវំ វុត្តេសុ.

៣៩. កលិសាសនារោបនត្ថាយាតិ ទោសារោបនត្ថាយ. កលីតិ កោធស្ស នាមំ, តស្ស សាសនំ កលិសាសនំ, កោធវសេន វុច្ចមានា គរហា. អជ្ឈាចារោវ វីតិក្កមោ. សមណករណានំ ធម្មានន្តិ សមណភាវករានំ ហិរោត្តប្បាទិធម្មានំ. បាឡិយំ កថំ-សទ្ទយោគេន ន សក្ខិស្សសីតិ អនាគតវចនំ កតំ, ‘‘នាម-សទ្ទយោគេនា’’តិបិ វទន្តិ. អតិវិយ ទុក្ខវិបាកន្តិ ¶ គហដ្ឋានំ នាតិសាវជ្ជម្បិ កម្មំ បព្ពជិតានំ ភគវតោ អាណាវីតិក្កមតោ ចេវ សមាទិន្នសិក្ខត្តយវិនាសនតោ ច មហាសាវជ្ជំ ហោតីតិ វុត្តំ. ឧទកេ ភវំ ឱទកំ, ធោវនកិច្ចន្តិ អាហ ឧទកកិច្ចន្តិអាទិ. សមាបជ្ជិស្សសីតិ អនាគតវចនំ នាម-សទ្ទយោគេន កតន្តិ អាហ ‘‘នាម-សទ្ទេន យោជេតព្ព’’ន្តិ. ទុព្ភរតាទីនំ ហេតុភូតោ អសំវរោ ឥធ ទុព្ភរតាទិ-សទ្ទេន វុត្តោ ការណេ ការិយោបចារេនាតិ អាហ ‘‘ទុព្ភរតាទីនំ វត្ថុភូតស្ស អសំវរស្សា’’តិ. អត្តាតិ អត្តភាវោ. ទុព្ភរតន្តិ អត្តនា ឧបដ្ឋាកេហិ ច ទុក្ខេន ភរិតព្ពតំ. សត្តេហិ កិលេសេហិ ច សង្គណនំ សមោធានំ សង្គណិកាតិ អាហ គណសង្គណិកាយាតិអាទិ. អដ្ឋកុសីតវត្ថុបារិបូរិយាតិ ឯត្ថ កម្មំ កាតព្ពន្តិ ឯកំ, តថា អកាសិន្តិ, មគ្គោ គន្តព្ពោតិ អគមាសិន្តិ, នាលត្ថំ ភោជនស្ស បារិបូរិន្តិ, អលត្ថន្តិ, ឧប្បន្នោ មេ អាពាធោតិ, អចិរវុដ្ឋិតោ គេលញ្ញាតិ ឯកន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ កុសីតវត្ថូនិ នាម. ឯត្ថ ច កោសជ្ជំ កុសីត-សទ្ទេន វុត្តំ. វិនាបិ ហិ ភាវជោតនបច្ចយំ ភាវត្ថោ វិញ្ញាយតិ យថា បដស្ស សុក្កន្តិ. សព្ពកិលេសាបចយភូតាយ វិវដ្ដាយាតិ រាគាទិសព្ពកិលេសានំ អបចយហេតុភូតាយ និព្ពានាយ, និព្ពានត្ថន្តិ អត្ថោ. សំវរប្បហានបដិសំយុត្តន្តិ សីលសំវរាទីហិ បញ្ចហិ សំវរេហិ ចេវ តទង្គប្បហានាទីហិ បញ្ចហិ បហានេហិ ច ឧបេតំ. អសុត្តន្ត វិនិពទ្ធន្តិ តីសុ បិដកេសុ បាឡិសង្ខាតសុត្តន្តវសេន អរចិតំ, សង្គីតិការេហិ ច អនារោបិតំ, តេនាហ ‘‘បាឡិវិនិមុត្ត’’ន្តិ. តេន ច អដ្ឋកថាសុ យថានុរូបំ សង្គហិតន្តិ ¶ ទស្សេតិ. ឯវរូបា ហិ បកិណ្ណកទេសនា អដ្ឋកថាយ មូលំ. ឱក្កន្តិកធម្មទេសនា នាម តស្មិំ តស្មិំ បសង្គេ ឱតារេត្វា ឱតារេត្វា នានានយេហិ កថិយមានា ធម្មទេសនា, តេនាហ ភគវា កិរាតិអាទិ. បដិក្ខិបនាធិប្បាយាតិ បញ្ញត្តម្បិ សិក្ខាបទំ ‘‘កិមេតេនា’’តិ មទ្ទនចិត្តា.

វុត្តត្ថវសេនាតិ បតិដ្ឋាអធិគមុបាយវសេន. សិក្ខាបទវិភង្គេ យា តស្មិំ សមយេ កាមេសុមិច្ឆាចារា អារតិ វិរតីតិអាទិនា (វិភ. ៧០៦) និទ្ទិដ្ឋវិរតិយោ ចេវ, យា តស្មិំ សមយេ ចេតនា សញ្ចេតនាតិអាទិនា (វិភ. ៧០៤) និទ្ទិដ្ឋចេតនា ច, កាមេសុមិច្ឆាចារា វិរមន្តស្ស ផស្សោ…បេ… អវិក្ខេបោតិអាទិនា (វិភ. ៧០៥) និទ្ទិដ្ឋផស្សាទិធម្មា ច សិក្ខាបទន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អយញ្ច អត្ថោ ¶ សិក្ខាបទវិភង្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘យោ តត្ថ នាមកាយោ បទកាយោតិ ឥទំ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. នាមកាយោតិ នាមសមូហោ នាមបញ្ញត្តិយេវ, សេសានិបិ តស្សេវ វេវចនានិ. សិក្ខាកោដ្ឋាសោតិ វិរតិអាទយោ វុត្តា តប្បកាសកញ្ច វចនំ.

អត្ថវសេតិ ហិតវិសេសេ អានិសំសវិសេសេ, តេ ច សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហេតូតិ អាហ ‘‘ការណវសេ’’តិ. សុខវិហារាភាវេ សហជីវនស្ស អភាវតោ សហជីវិតាតិ សុខវិហារោវ វុត្តោ. ទុស្សីលបុគ្គលាតិ និស្សីលា ទូសិតសីលា ច. បារាជិកសិក្ខាបទប្បសង្គេ ហិ និស្សីលា អធិប្បេតា, សេសសិក្ខាបទបសង្គេ តេហិ តេហិ វីតិក្កមេហិ ខណ្ឌឆិទ្ទាទិភាវប្បត្តិយា ទូសិតសីលា អធិប្បេតា. ឧភយេនបិ អលជ្ជិនោវ ឥធ ‘‘ទុស្សីលា’’តិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. សព្ពសិក្ខាបទានម្បិ ទស អត្ថវសេ បដិច្ចេវ បញ្ញត្តត្តា ឧបរិ ទុស្សីលបុគ្គលេ និស្សាយាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ, តេនេវ ‘‘យេ មង្កុតំ…បេ… និគ្គហេស្សតី’’តិ សព្ពសិក្ខាបទសាធារណវសេន អត្ថោ វុត្តោ. តត្ថ មង្កុតន្តិ និត្តេជតំ អធោមុខតំ. ធម្មេនាតិអាទីសុ ធម្មោតិ ភូតំ វត្ថុ. វិនយោតិ ចោទនា ចេវ សារណា ច. សត្ថុសាសនន្តិ ញត្តិសម្បទា ចេវ អនុសាវនសម្បទា ច. សន្ទិដ្ឋមានាតិ សំសយំ អាបជ្ជមានា. ឧព្ពាឡ្ហាតិ បីឡិតា. ទុស្សីលបុគ្គលេ និស្សាយ ហិ ឧបោសថោ ន តិដ្ឋតិ, បវារណា ន តិដ្ឋតិ, សង្ឃកម្មានិ នប្បវត្តន្តិ, សាមគ្គី ន ហោតីតិ ឥមិនា អលជ្ជីហិ សទ្ធិំ ឧបោសថាទិសកលសង្ឃកម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ ធម្មបរិភោគត្តាតិ ទស្សេតិ. ឧបោសថបវារណានំ និយតកាលិកតាយ ច អវស្សំ កត្តព្ពត្តា សង្ឃកម្មតោ វិសុំ គហណំ វេទិតព្ពំ. អកិត្តិ គរហា. អយសោ បរិវារហានិ.

ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិ នាម វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៥៦ អាទយោ) វុត្តានិ អាគន្តុកវត្តំ ¶ អាវាសិកគមិកអនុមោទនភត្តគ្គបិណ្ឌចារិកអារញ្ញកសេនាសនជន្តាឃរវច្ចកុដិឧបជ្ឈាយសទ្ធិវិហារិកអាចរិយអន្តេវាសិកវត្តន្តិ ឥមានិ ចុទ្ទស វត្តានិ, ឯតានិ ច សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ សព្ពទា ច យថារហំ ចរិតព្ពានិ. ទ្វេ អសីតិ មហាវត្តានិ បន តជ្ជនីយកម្មកតាទិកាលេយេវ ចរិតព្ពានិ, ន សព្ពទា. តស្មា វិសុំ គណិតានិ. តានិ បន ‘‘បារិវាសិកានំ ភិក្ខូនំ វត្តំ បញ្ញបេស្សាមី’’តិ (ចូឡវ. ៧៥) អារភិត្វា ‘‘ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ…បេ… ន ឆមាយ ចង្កមន្តេ ¶ ចង្កមេ ចង្កមិតព្ព’’ន្តិ វុត្តាវសានានិ ឆសដ្ឋិ, តតោ បរំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បារិវាសិកេន វុឌ្ឍតរេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ, មូលាយបដិកស្សនារហេន, មានត្តចារិកេន, មានត្តារហេន, អព្ភានារហេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ព’’ន្តិអាទិនា (ចូឡវ. ៨២) វុត្តវត្តានិ បកតត្តេន ចរិតព្ពេហិ អនញ្ញត្តា វិសុំ អគណេត្វា បារិវាសិកវុឌ្ឍតរាទីសុ បុគ្គលន្តរេសុ ចរិតព្ពត្តា តេសំ វសេន សម្បិណ្ឌេត្វា ឯកេកំ កត្វា គណិតានិ បញ្ចាតិ ឯកសត្តតិវត្តានិ ច ឧក្ខេបនីយកម្មកតវត្តេសុ ច វុត្តំ ‘‘ន បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ អភិវាទនំ បច្ចុដ្ឋានំ…បេ… នហានេ បិដ្ឋិបរិកម្មំ សាទិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៨៦) ឥទំ អភិវាទនាទីនំ អសាទិយនំ ឯកំ, ‘‘ន បកតត្តោ ភិក្ខុ សីលវិបត្តិយា អនុទ្ធំសេតព្ពោ’’តិអាទីនិ (ចូឡវ. ៥១) ច ទសាតិ ឯវំ ទ្វាសីតិ វត្តានិ ហោន្តិ, ឯតេស្វេវ បន កានិចិ តជ្ជនីយកម្មាទិវត្តានិ កានិចិ បារិវាសិកាទិវត្តានីតិ អគ្គហិតគ្គហណេន ទ្វាសីតិយេវ. អញ្ញត្ថ បន អដ្ឋកថាបទេសេ អប្បកំ ឩនមធិកំ វា គណនូបគំ ន ហោតីតិ អសីតិខន្ធកវត្តានីតិ អាគតំ. អថ វា បុរិមេហិ ចុទ្ទសវត្តេហិ អសង្គហិតានិ វិនយាគតានិ សព្ពានិ វត្តានិ យថា ទ្វាសីតិ វត្តានិ, អសីតិ វត្តានិ ឯវ វា ហោន្តិ, តថា សង្គហេត្វា ញាតព្ពានិ.

សំវរវិនយោតិ សីលសំវរោ សតិសំវរោ ញាណសំវរោ ខន្តិសំវរោ វីរិយសំវរោតិ បញ្ចវិធោបិ សំវរោ យថាសកំ សំវរិតព្ពានំ វិនេតព្ពានញ្ច កាយទុច្ចរិតាទីនំ សំវរណតោ សំវរោ, វិនយនតោ វិនយោតិ វុច្ចតិ. បហានវិនយោតិ តទង្គប្បហានំ វិក្ខម្ភនប្បហានំ សមុច្ឆេទប្បហានំ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ និស្សរណប្បហានន្តិ បញ្ចវិធម្បិ បហានំ, យស្មា ចាគដ្ឋេន បហានំ, វិនយនដ្ឋេន វិនយោ, តស្មា ‘‘បហានវិនយោ’’តិ វុច្ចតិ. សមថវិនយោតិ សត្ត អធិករណសមថា. បញ្ញត្តិវិនយោតិ សិក្ខាបទមេវ. តម្បិ ហិ ភគវតោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយាវ អនុគ្គហិតំ ហោតិ តព្ភាវេ ឯវ ភាវតោ. សង្ខលិកនយំ កត្វា ទសក្ខត្តុំ យោជនញ្ច កត្វា យំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ បុរិមបុរិមបទស្ស អនន្តរបទេនេវ យោជិតត្តា អយោសង្ខលិកសទិសន្តិ ‘‘សង្ខលិកនយ’’ន្តិ វុត្តំ. ទសសុ បទេសុ ឯកមេកំ បទំ តទវសេសេហិ នវនវបទេហិ យោជិតត្តា ‘‘ឯកេកបទមូលិក’’ន្តិ វុត្តំ.

អត្ថសតំ ¶ ¶ ធម្មសតន្តិ ឯត្ថ យោ ហិ សោ បរិវារេ (បរិ. ៣៣៤) យំ សង្ឃសុដ្ឋុ, តំ សង្ឃផាសូតិ អាទិំកត្វា យំ សទ្ធម្មដ្ឋិតិយា, តំ វិនយានុគ្គហាយាតិ បរិយោសានំ ខណ្ឌចក្កវសេនេវ សង្ខលិកនយោ វុត្តោ, តស្មិំ ឯកមូលកនយេ អាគតពទ្ធចក្កនយេន យំ វិនយានុគ្គហាយ, តំ សង្ឃសុដ្ឋូតិ ឥទម្បិ យោជេត្វា ពទ្ធចក្កេ កតេ បុរិមបុរិមានិ ទស ធម្មបទានិ, បច្ឆិមបច្ឆិមានិ ទស អត្ថបទានិ ចាតិ វីសតិ បទានិ ហោន្តិ. ឯកមូលកនយេ បន ឯកស្មិំ វារេ នវេវ អត្ថបទានិ លព្ភន្តិ. ឯវំ ទសហិ វារេហិ នវុតិ អត្ថបទានិ នវុតិ ធម្មបទានិ ច ហោន្តិ, តានិ សង្ខលិកនយេ វុត្តេហិ ទសហិ អត្ថបទេហិ ទសហិ ធម្មបទេហិ ច សទ្ធិំ យោជិតានិ យថាវុត្តំ អត្ថសតំ ធម្មសតញ្ច ហោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. យំ បនេត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៣៩) សង្ខលិកនយេបិ ឯកមូលកនយេបិ បច្ចេកំ អត្ថសតស្ស ធម្មសតស្ស យោជនាមុខំ វុត្តំ, តំ តថា សិទ្ធេបិ អត្ថសតំ ធម្មសតន្តិ (បរិ. ៣៣៤) គាថាយ ន សមេតិ ទ្វេ អត្ថសតានិ ទ្វេ ធម្មសតានិ ចត្តារិ និរុត្តិសតានិ អដ្ឋ ញាណសតានីតិ វត្តព្ពតោ. តស្មា ឥធ វុត្តនយេនេវ អត្ថសតំ ធម្មសតន្តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ទ្វេ ច និរុត្តិសតានីតិ អត្ថជោតិកានំ និរុត្តីនំ វសេន និរុត្តិសតំ, ធម្មភូតានំ និរុត្តីនញ្ច វសេន និរុត្តិសតន្តិ ទ្វេ និរុត្តិសតានិ. ចត្តារិ ច ញាណសតានីតិ អត្ថសតេ ញាណសតំ, ធម្មសតេ ញាណសតំ, ទ្វីសុ និរុត្តិសតេសុ ទ្វេ ញាណសតានីតិ ចត្តារិ ញាណសតានិ. អតិរេកានយនត្ថោតិ អវុត្តសមុច្ចយត្ថោ.

បឋមបញ្ញត្តិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

សុទិន្នភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មក្កដីវត្ថុកថាវណ្ណនា

៤០. បចុរត្ថេ ហិ វត្តមានវចនន្តិ ឯកទា បដិសេវិត្វា បច្ឆា អនោរមិត្វា ទិវសេ ទិវសេ សេវនិច្ឆាយ វត្តមានត្តា សេវនាយ អភាវក្ខណេបិ ឥហ មល្លា យុជ្ឈន្តីតិអាទីសុ វិយ អព្ពោច្ឆិន្នតំ ពាហុល្លវុត្តិតញ្ច ឧបាទាយ បដិសេវតីតិ វត្តមានវចនំ កតន្តិ អត្ថោ. អាហិណ្ឌន្តាតិ វិចរន្តា.

៤១. សហោឌ្ឍគ្គហិតោតិ ¶ សភណ្ឌគ្គហិតោ, អយមេវ វា បាឋោ. តំ សិក្ខាបទំ តថេវ ហោតីតិ មនុស្សាមនុស្សាទិបុគ្គលវិសេសំ កិញ្ចិ អនុបាទិយិត្វា សាមញ្ញតោ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យា’’តិ (បារា. ៣៩) វុត្តត្តា មនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតានំ ឥត្ថិបុរិសបណ្ឌកឧភតោព្យញ្ជនានំ ¶ តិំសវិធេបិ មគ្គេ មេថុនំ សេវន្តស្ស តំ សិក្ខាបទំ មូលច្ឆេជ្ជករំ ហោតិ ឯវាតិ អធិប្បាយោ. ឯតេន យំ អនុបញ្ញត្តិមូលបញ្ញត្តិយា ឯវ អធិប្បាយប្បកាសនវសេន សុពោធត្ថាយ វត្ថុវសេន បវត្តានំ វិសេសត្ថជោតកវសេនាតិ ទស្សិតំ ហោតិ. អាមសនំ អាមដ្ឋមត្តំ. តតោ ទឡ្ហតរំ ផុសនំ. ឃដ្ដនំ បន តតោ ទឡ្ហតរំ កត្វា សរីរេន សរីរស្ស សង្ឃដ្ដនំ. តំ សព្ពម្បីតិ អនុរាគេន បវត្តិតំ ទស្សនាទិសព្ពម្បិ.

៤២. បាណាតិបាតាទិសចិត្តកសិក្ខាបទានំ សុរាបានាទិអចិត្តកសិក្ខាបទានញ្ច (បាចិ. ៣២៦ អាទយោ) ឯកេនេវ លក្ខណវចនេន លោកវជ្ជតំ ទស្សេតុំ ‘‘យស្ស សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, តំ លោកវជ្ជំ នាមា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ សចិត្តកបក្ខេតិ ឥទំ កិញ្ចាបិ អចិត្តកសិក្ខាបទំ សន្ធាយេវ វត្តុំ យុត្តំ តស្សេវ សចិត្តកបក្ខសម្ភវតោ, តថាបិ សចិត្តកសិក្ខាបទានម្បិ អសញ្ចិច្ច ចង្កមនាទីសុ លោកេ បាណឃាតវោហារសម្ភវេន អចិត្តកបក្ខំ បរិកប្បេត្វា ឧភិន្នម្បិ សចិត្តកាចិត្តកសិក្ខាបទានំ សាធារណវសេន ‘‘សចិត្តកបក្ខេ’’តិ វុត្តំ. ឥតរថា សចិត្តកសិក្ខាបទានំ ឥមស្មិំ វាក្យេ លោកវជ្ជតាលក្ខណំ ន វុត្តំ សិយា. ‘‘សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវា’’តិ វុត្តេ បន សចិត្តកសិក្ខាបទានំ ចិត្តំ អកុសលមេវ, ឥតរេសំ សចិត្តកបក្ខេយេវ អកុសលនិយមោ, ន អចិត្តកបក្ខេ. តត្ថ បន យថាសម្ភវំ កុសលំ វា សិយា, អកុសលំ វា, អព្យាកតំ វាតិ អយមត្ថោ សាមត្ថិយតោ សិជ្ឈតីតិ វេទិតព្ពំ. សចិត្តកបក្ខេតិ វត្ថុវីតិក្កមវិជាននចិត្តេន សចិត្តកបក្ខេតិ គហេតព្ពំ, ន បណ្ណត្តិវិជាននចិត្តេន តថា សតិ សព្ពសិក្ខាបទានម្បិ លោកវជ្ជតាបសង្គតោ. ‘‘បដិក្ខិត្តមិទំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ជានន្តស្ស ហិ បណ្ណត្តិវជ្ជេបិ អនាទរិយវសេន បដិឃចិត្តមេវ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា ឥទំ វាក្យំ និរត្ថកមេវ សិយា សព្ពសិក្ខាបទានិបិ លោកវជ្ជានីតិ ឯត្តកមត្តស្សេវ វត្តព្ពតាបសង្គតោ.

ឯត្ថ ¶ ច សចិត្តកបក្ខេយេវ ចិត្តំ អកុសលន្តិ និយមស្ស អកតត្តា សុរាបានាទីសុ អចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលំ ន ហោតេវាតិ ន សក្កា និយមេតុំ, កេវលំ បន សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ, ន កុសលាទីតិ ឯវមេត្ថ និយមោ សិជ្ឈតិ, ឯវញ្ច សុរាតិ អជានិត្វា បិវន្តានម្បិ អកុសលចិត្តេនេវ បានំ គន្ធវណ្ណកាទិភាវំ អជានិត្វា លិម្បន្តីនំ ភិក្ខុនីនំ វិនាបិ អកុសលចិត្តេន លិម្បនញ្ច, ឧភយត្ថាបិ អាបត្តិសម្ភវោ ច សមត្ថិតោ ហោតិ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៤២) ‘‘សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវាតិ វចនតោ អចិត្តកស្ស វត្ថុអជាននវសេន អចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវាតិ អយំ និយមោ នត្ថីតិ វិញ្ញាយតី’’តិ វុត្តំ, តំ ន យុត្តំ ¶ . អចិត្តកេសុ ហិ តេរសសុ លោកវជ្ជេសុ សុរាបានស្សេវ អចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលចិត្តនិយមោ, ន ឥតរេសំ ទ្វាទសន្នំ អកុសលាទិចិត្តេនាបិ អាបជ្ជិតព្ពតោ. យំ បន ឯវំ កេនចិ អនិច្ឆមានំ សទ្ទតោបិ អបតីយមានមិមំ និយមំ បរាធិប្បាយំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘យទិ ហិ អចិត្តកស្ស អចិត្តកបក្ខេបិ ចិត្តំ អកុសលមេវ សិយា, សចិត្តកបក្ខេតិ ឥទំ វិសេសនំ និរត្ថកំ សិយា’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ និរត្ថកមេវ ឯវំ និយមស្ស កេនចិ អនធិប្បេតត្តា. ន ហិ កោចិ សទ្ទសត្ថវិទូ និយមំ ឥច្ឆតិ, យេន សចិត្តកបក្ខេតិ ឥទំ វិសេសនំ និរត្ថកំ សិយាតិអាទិ វុត្តំ ភវេយ្យ, កិន្តុ សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ, អចិត្តកបក្ខេ បន ចិត្តំ អនិយតំ អកុសលមេវ វា សិយា, កុសលាទីសុ វា អញ្ញតរន្តិ ឯវមេវ ឥច្ឆតិ. តេន សចិត្តកបក្ខេតិ វិសេសនម្បិ សាត្ថកំ សិយា. អចិត្តកសិក្ខាបទានំ សចិត្តកបក្ខេសុ អកុសលនិយមេន លោកវជ្ជតា ច សិជ្ឈតិ. តេសុ ច សុរាបានស្សេវ អចិត្តកបក្ខេបិ លោកវជ្ជតា អកុសលចិត្តតា ច, ឥតរេសំ បន សចិត្តកបក្ខេ ឯវាតិ វាទោបិ ន វិរុជ្ឈតីតិ ន កិញ្ចេត្ថ អនុបបន្នំ នាម.

យំ បនេត្ថ ‘‘សុរាតិ អជានិត្វា បិវន្តស្ស…បេ… វិនាបិ អកុសលចិត្តេន អាបត្តិសម្ភវតោ…បេ… សុរាបានាទិអចិត្តកសិក្ខាបទានំ លោកវជ្ជតា ន សិយា’’តិអាទិ វុត្តំ. យញ្ច តមត្ថំ សាធេតុំ គណ្ឋិបទេសុ អាគតវចនំ ទស្សេត្វា ពហុំ បបញ្ចិតំ, តំ ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ អដ្ឋកថាហិ វិរុទ្ធត្តា. តថា ហិ ‘‘វត្ថុអជាននតាយ ចេត្ថ អចិត្តកតា វេទិតព្ពា អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ វុត្តំ. យញ្ចេតស្ស ‘‘សចិត្តកបក្ខេ ¶ អកុសលេនេវ បាតព្ពតោ លោកវជ្ជតា’’តិ វុត្តំ អដ្ឋកថាវចនំ, តំ ន សុន្ទរំ. ‘‘សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវា’’តិ សព្ពេសំ លោកវជ្ជានំ ឥធេវ បារាជិកដ្ឋកថាយ សាមញ្ញតោ វត្វា សុរាបានសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយា’’តិ ឯវំ អចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលចិត្តតាយ វិសេសេត្វា វុត្តត្តា. ន ហិ ‘‘សាមញ្ញតោ ឥធ វុត្តោវ អត្ថោ បុន សុរាបានដ្ឋកថាយម្បិ វុត្តោ’’តិ សក្កា វត្តុំ វុត្តស្សេវ បុន វចនេ បយោជនាភាវា, តទញ្ញេសុបិ អចិត្តកលោកវជ្ជេសុ វត្តព្ពតាបសង្គតោ ច, នាបិ ឯកត្ថ វុត្តោ នយោ តទញ្ញេសុបិ ឯកលក្ខណតាយ វុត្តោ ឯវ ហោតីតិ ‘‘សុរាបានសិក្ខាបទេយេវ (បាចិ. ៣២៦ អាទយោ) វុត្តោ’’តិ សក្កា វត្តុំ អចិត្តកលោកវជ្ជានំ សព្ពបឋមេ ឧយ្យុត្តសិក្ខាបទេយេវ (បាចិ. ៣១១ អាទយោ) វត្តព្ពតោ, សុរាបានសិក្ខាបទេយេវ វា វត្វា ឯសេវ នយោ សេសេសុ អចិត្តកលោកវជ្ជេសុបីតិ អតិទិសិតព្ពតោ ច.

អបិច វុត្តមេវត្ថំ វទន្តេន ‘‘សចិត្តកបក្ខេ អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយា’’តិ បុព្ពេ វុត្តក្កមេនេវ ¶ វត្តព្ពំ សន្ទេហាទិវិគមត្ថត្តា បុន វចនស្ស. សិក្ខាបទវិសយេ ច វិសេសិតព្ពំ វិសេសេត្វាវ វុច្ចតិ, ឥតរថា អាបត្តានាបត្តាទិភេទស្ស ទុវិញ្ញេយ្យត្តា. តថា ហិ ភិក្ខុនីវិភង្គដ្ឋកថាយំ ‘‘វិនាបិ ចិត្តេន អាបជ្ជិតព្ពត្តា អចិត្តកានិ, ចិត្តេ បន សតិ អកុសលេនេវ អាបជ្ជិតព្ពត្តា លោកវជ្ជានិ ចេវ អកុសលចិត្តានិ ចា’’តិ គិរគ្គសមជ្ជាទីនំ សចិត្តកបក្ខេ ឯវ លោកវជ្ជតា អកុសលចិត្តតា ច វិសេសេត្វា វុត្តា, ន ឯវំ សុរាបានស្ស. តស្ស បន បក្ខទ្វយស្សាបិ សាធារណវសេន ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយា’’តិ វុត្តំ, ន បន ‘‘សចិត្តកបក្ខេ’’តិ វិសេសេត្វា. តស្មា ឥទំ សុរាបានំ សចិត្តកាចិត្តកបក្ខទ្វយេបិ លោកវជ្ជំ អកុសលចិត្តញ្ចាតិ ទស្សេតុមេវ ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ វិសុំ វុត្តន្តិ សុដ្ឋុ សិជ្ឈតិ. ឯតេនេវ យំ សារត្ថទីបនិយំ ‘‘សចិត្តកបក្ខេ អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ វុត្តស្ស ឥមស្សេវ អធិប្បាយស្ស បដិបាទកមេតន្តិ សញ្ញាយ ឥមិនា ឯវ ហិ អធិប្បាយេន អញ្ញេសុបិ លោកវជ្ជេសុ អចិត្តកសិក្ខាបទេសុ អកុសលចិត្តតា ឯវ វុត្តា, ន បន តិចិត្តតា. តេនេវ ភិក្ខុនីវិភង្គដ្ឋកថាយំ ¶ វុត្តំ ‘‘គិរគ្គសមជ្ជំ ចិត្តាគារសិក្ខាបទំ សង្ឃាណិ ឥត្ថាលង្ការោ គន្ធវណ្ណកោ វាសិតកបិញ្ញាកោ ភិក្ខុនីអាទីហិ ឧម្មទ្ទនបរិមទ្ទនានីតិ ឥមានិ ទស សិក្ខាបទានិ អចិត្តកានិ អកុសលចិត្តានិ, អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ វិនាបិ ចិត្តេន អាបជ្ជិតព្ពត្តា អចិត្តកានិ, ចិត្តេ បន សតិ អកុសលេនេវ អាបជ្ជិតព្ពត្តា លោកវជ្ជានិ ចេវ អកុសលចិត្តានិ ចា’’តិ វុត្តំ, តម្បិ បដិសិទ្ធំ ហោតិ តព្ពិបរីតស្សេវ អត្ថស្ស យថាវុត្តនយេន សាធនតោ. តស្មា សុរាបានស្ស អចិត្តកបក្ខេបិ ចិត្តំ អកុសលមេវាតិ ឥមំ វិសេសំ ទស្សេតុមេវ ឥទំ វចនំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ វត្ថុអជាននតាយ ចេត្ថាតិ ឯត្ថ ច-ការោ វិសេសត្ថជោតកោ អបិចាតិ ឥមិនា សមានត្ថោ. តស្មា យទិទំ អញ្ញេសុ អចិត្តកលោកវជ្ជេសុ វិនាបិ ចិត្តេន អាបជ្ជិតព្ពត្តា អចិត្តកានិ, ចិត្តេ បន សតិ អកុសលេនេវ អាបជ្ជិតព្ពត្តា លោកវជ្ជានិ ចេវ អកុសលចិត្តានិ ចាតិ លោកវជ្ជតាយ អកុសលចិត្តតាយ ច លក្ខណំ វុច្ចតិ, តំ ឯត្ថ សុរាបានសិក្ខាបទេ នាគច្ឆតិ, ឥធ បន វិសេសោ អត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. សោ កតរោតិ ចេ? វត្ថុអជាននតាយ ឯវ វត្ថុជាននចិត្តេន វិនាបិ អាបជ្ជិតព្ពតាយ ឯវ អចិត្តកតា វេទិតព្ពា, នត្ថេត្ថ អចិត្តកតាយ វិសេសោ. កិន្តុ វត្ថុអជាននសង្ខាតអចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលចិត្តេនេវ សុរាមេរយស្ស អជ្ឈោហរិតព្ពតាយាតិ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស សចិត្តកបក្ខេបិ អចិត្តកបក្ខេបិ លោកវជ្ជតា អកុសលចិត្តតា ច វេទិតព្ពាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. ឥធ ហិ ‘‘ចិត្តេ បន សតី’’តិ អវិសេសេត្វា ‘‘អកុសលេនេវា’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា ឧភយបក្ខេបិ លោកវជ្ជតា អកុសលចិត្តតា ច សិទ្ធាតិ វេទិតព្ពា. តេនេវ បរមត្ថជោតិកាយ (ខុ. បា. អដ្ឋ. ២.បច្ឆិមបញ្ចសិក្ខាបទវណ្ណនា) ខុទ្ទកដ្ឋកថាយ សិក្ខាបទវណ្ណនាយ ‘‘សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានំ ¶ កាយតោ ច កាយចិត្តតោ ចាតិ ទ្វិសមុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ. សុរាតិ ជាននចិត្តាភាវេនេវ ហេត្ថ ចិត្តង្គវិរហិតោ កេវលោបិ កាយោ ឯកសមុដ្ឋានំ វុត្តោ, តស្មិញ្ច ឯកសមុដ្ឋានក្ខណេបិ យាយ ចេតនាយ បិវតិ, សា ឯកន្តអកុសលា ឯវ ហោតិ. តេនេវ តត្ថេវ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បឋមា ចេត្ថ បញ្ច ឯកន្តអកុសលចិត្តសមុដ្ឋានត្តា បាណាតិបាតាទីនំ បកតិវជ្ជតោ វេរមណិយោ, សេសា បណ្ណត្តិវជ្ជតោ’’តិ ឯវំ បញ្ចន្នម្បិ សាមញ្ញតោ អកុសលចិត្តតា លោកវជ្ជតាសង្ខាតា បកតិវជ្ជតា ច វុត្តា. អង្គេសុ ច ជាននង្គំ ន វុត្តំ. តថា ហិ ‘‘សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានស្ស ¶ បន សុរាទីនំ អញ្ញតរំ ហោតិ មទនីយំ, បាតុកាមតាចិត្តញ្ច បច្ចុបដ្ឋិតំ ហោតិ, តជ្ជញ្ច វាយាមំ អាបជ្ជតិ, បីតេ ច បវិសតីតិ ឥមានិ ចត្តារិ អង្គានី’’តិ វុត្តំ, ន បន សុរាតិ ជាននង្គេន សទ្ធិំ បញ្ចាតិ. យទិ ហិ សុរាតិ ជាននម្បិ អង្គំ សិយា, អវស្សមេវ តំ វត្តព្ពំ សិយា, ន ច វុត្តំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ អញ្ញាសុបិ សុត្តបិដកាទិអដ្ឋកថាសុ កត្ថចិ ជាននង្គំ ន វុត្តំ. តស្មា ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ ឥមស្ស អដ្ឋកថាបាឋស្ស អចិត្តកបក្ខេបិ ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ ឯវមេវ អត្ថោតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

អបិច យំ គណ្ឋិបទេសុ ‘‘ឯតំ សត្តំ មារេស្សាមីតិ តស្មិំយេវ បទេសេ និបន្នំ អញ្ញំ មារេន្តស្ស បាណសាមញ្ញស្ស អត្ថិតាយ យថា បាណាតិបាតោ ហោតិ, ឯវំ ឯតំ មជ្ជំ បិវិស្សាមីតិ អញ្ញំ មជ្ជំ បិវន្តស្ស មជ្ជសាមញ្ញស្ស អត្ថិតាយ អកុសលមេវ ហោតិ, យថា បន កដ្ឋសញ្ញាយ សប្បំ ឃាតេន្តស្ស បាណាតិបាតោ ន ហោតិ, ឯវំ នាឡិកេរបានសញ្ញាយ មជ្ជំ បិវន្តស្ស អកុសលំ ន ហោតី’’តិ បាណាតិបាតេន សទ្ធិំ សព្ពថា សមានត្តេន ឧបមេត្វា វុត្តំ, តំ អតិវិយ អយុត្តំ សព្ពេសំ សិក្ខាបទានំ បាណាតិបាតាទិអកុសលានញ្ច អញ្ញមញ្ញំ សមានតាយ និយមាភាវា. បាណាតិបាតោ ហិ បរិយាយេនាបិ សិជ្ឈតិ, ន តថា អទិន្នាទានំ. តំ បន អាណត្តិយាបិ សិជ្ឈតិ, ន ច មេថុនាទីសុ. តស្មា បយោគង្គាទីហិបិ ភិន្នានមេវ សំសដ្ឋំ សព្ពថា សមីករណំ អយុត្តមេវ. ‘‘បាណាតិបាតោ វិយ អទិន្នាទានមេថុនាទីនិបិ បរិយាយកថាទីហិ សិជ្ឈន្តី’’តិ កេនចិ វុត្តេ តំ កិន្តិ ន គយ្ហតិ តថា វចនាភាវាតិ ចេ? ឥធាបិ ‘‘តថា បាណាតិបាតសទិសំ សុរាបាន’’ន្តិ វចនាភាវា ឥទម្បិ ន គហេតព្ពមេវ. កិញ្ចិ អដ្ឋកថាវចនេនេវ សិទ្ធមេវត្ថំ បដិពាហន្តេន វិនយញ្ញុនា សុត្តសុត្តានុលោមាទីហិ តស្ស វិរោធំ ទស្សេត្វា បដិពាហេតព្ពំ, ន បន បយោគង្គាទីហិ អច្ចន្តវិភិន្នេន សិក្ខាបទន្តរេន សហ សមីករណមត្តេន. ន ហិ ‘‘សុរាតិ អជានិត្វា បិវន្តស្សាបិ អកុសលមេវា’’តិ ឯត្ថ សុត្តាទិវិរោធោ អត្ថិ, វិនយបិដកេ តាវ ឯតស្ស អត្ថស្ស វិរុទ្ធំ សុត្តាទិកំ ន ទិស្សតិ, នាបិ សុត្តបិដកាទីសុ.

យំ ¶ បនេត្ថ កេចិ វទន្តិ ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មាតិ (ធ. ប. ១, ២) វុត្តត្តា សព្ពានិ អកុសលានិ បុព្ពេ វីតិក្កមវត្ថុំ ជានន្តស្សេវ ហោន្តី’’តិ. តំ តេសំ សុត្តាធិប្បាយានភិញ្ញាតមេវ ¶ បកាសេតិ. ន ហិ ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’តិ ឥទំ វចនំ បុព្ពេ វីតិក្កមវត្ថុំ ជានន្តស្សេវ អកុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តីតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ, អថ ខោ កុសលាកុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន បុព្ពង្គមភូតំ សហជាតចិត្តំ និស្សាយេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន វិនា ចិត្តេនាតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ. ន ហេត្ថ ‘‘សុរាតិ អជានិត្វា បិវន្តស្ស អកុសលមេវា’’តិ វុត្តេ សហជាតចិត្តំ វិនាបិ លោភាទិអកុសលចេតសិកា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តីតិ អយមត្ថោ អាបជ្ជតិ. យេន តំ និសេធាយ ឥទំ សុត្តំ អាហរណីយំ សិយា, អភិធម្មវិរោធោបេត្ថ នត្ថិ បុព្ពេ នាមជាតិអាទិវសេន អជានន្តស្សេវ បញ្ចវិញ្ញាណវីថិយំ កុសលាកុសលជវនុប្បត្តិវចនតោ.

អបិច ពាលបុថុជ្ជនានំ ឆសុ ទ្វារេសុ ឧប្បជ្ជមានានិ ជវនានិ យេភុយ្យេន អកុសលានេវ ឧប្បជ្ជន្តិ. កុសលានិ បន តេសំ កល្យាណមិត្តាទិឧបនិស្សយពលេន អប្បកានេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, តុណ្ហីភូតានម្បិ និទ្ទាយិត្វា សុបិនំ បស្សន្តានម្បិ ឧទ្ធច្ចាទិអកុសលជវនស្សេវ យេភុយ្យប្បវត្តិតោ កុសលាកុសលវិរហិតស្ស ជវនស្ស តេសំ អភាវា. អកុសលា ហិ វិសយានុគុណំ វាសនានុគុណញ្ច យថាបច្ចយំ សមុប្បជ្ជន្តិ, តត្ថ កិំ បុព្ពេ ជាននាជានននិពទ្ធេន. យេ បន ជាននាទិអង្គសម្បន្នា បាណាតិបាតាទយោ, យេ ច ជាននាទិំ វិនាបិ សិជ្ឈមានា សុរាបានមិច្ឆាទិដ្ឋិអាទយោ, តេ តេ តថា តថា យាថាវតោ ញត្វា សម្មាសម្ពុទ្ធេន និទ្ទិដ្ឋា, តេសញ្ច យថានិទ្ទិដ្ឋវសេន គហណេ កោ នាម អភិធម្មវិរោធោ. ឯវំ សុត្តាទិវិរោធាភាវតោ, អដ្ឋកថាយ ច វុត្តត្តា យថាវុត្តវសេនេវេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោ. យទិ ឯវំ កស្មា ‘‘សាមណេរោ ជានិត្វា បិវន្តោ សីលភេទំ អាបជ្ជតិ, ន អជានិត្វា’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ? នាយំ ទោសោ សីលភេទស្ស ភគវតោ អាណាយត្តត្តា ឧក្ខិត្តានុវត្តិកាទីនំ សីលភេទោ វិយ. ន ហិ តាសំ អកុសលុប្បត្តិយា ឯវ សីលភេទោ ហោតិ សង្ឃាយត្តសមនុភាសនានន្តរេយេវ វិហិតត្តា. ឯវមិធាបិ ជានិត្វា បិវនេ ឯវ វិហិតោ, ន អជានិត្វា បិវនេ. អញ្ញោ ហិ សិក្ខាបទវិសយោ, អញ្ញោ អកុសលវិសយោ. តេនេវ សាមណេរានំ បុរិមេសុ បញ្ចសុ សិក្ខាបទេសុ ឯកស្មិំ ភិន្នេ សព្ពានិបិ សិក្ខាបទានិ ភិជ្ជន្តិ. អកុសលំ បន យំ ភិន្នំ, តេន ឯកេនេវ ហោតិ, នាញ្ញេហិ. តស្មា សាមណេរស្ស ¶ អជានិត្វា បិវន្តស្ស សីលភេទាភាវេបិ កម្មបថប្បត្តំ អកុសលមេវាតិ គហេតព្ពំ.

យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៤២) ‘‘សាមណេរស្ស សុរាតិ អជានិត្វា ¶ បិវន្តស្ស បារាជិកំ នត្ថិ, អកុសលំ បន ហោតី’’តិ កេហិចិ វុត្តវចនំ ‘‘តំ តេសំ មតិមត្ត’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ភិក្ខុនោ អជានិត្វាបិ ពីជតោ បដ្ឋាយ មជ្ជំ បិវន្តស្ស បាចិត្តិយំ. សាមណេរោ ជានិត្វា បិវន្តោ សីលភេទំ អាបជ្ជតិ, ន អជានិត្វាតិ ឯត្តកមេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, អកុសលំ បន ហោតីតិ ន វុត្ត’’ន្តិ តត្ថ ការណំ វុត្តំ, តំ អការណំ. ន ហិ អដ្ឋកថាយំ សាមណេរានំ ជានិត្វា បិវនេ ឯវ សីលភេទោ, ន អជានិត្វាតិ សីលភេទកថនដ្ឋានេ អកុសលំ បន ហោតីតិ អវចនំ អជាននបក្ខេ អកុសលាភាវស្ស ការណំ ហោតិ, តត្ថ បសង្គាភាវា, វត្តព្ពដ្ឋានេ ឯវ ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ វុត្តត្តា ច. ន ច តេ ‘‘អកុសលំ បន ហោតី’’តិ វទន្តា អាចរិយា ឥមំ សាមណេរានំ សីលភេទប្បកាសកំ ខន្ធកដ្ឋកថាបាឋមេវ គហេត្វា អវោចុំ, យេន ‘‘ឯត្តកមេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ វត្តព្ពំ សិយា, អថ ខោ សុរាបានដ្ឋកថាគតំ សុត្តបិដកដ្ឋកថាគតញ្ច អនេកវិធំ វចនំ, មហាវិហារវាសីនំ បរម្បរោបទេសញ្ច គហេត្វា អវោចុំ. ភិន្នលទ្ធិកានំ អភយគិរិកាទីនំ មតញ្ហេតំ, យទិទំ ជានិត្វា បិវន្តស្សេវ អកុសលន្តិ គហណំ. តស្មា យំ វុត្តំ កេហិចិ ‘‘សាមណេរស្ស សុរាតិ អជានិត្វា បិវន្តស្ស បារាជិកំ នត្ថិ, អកុសលំ បន ហោតី’’តិ, តំ សុវុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

យញ្ច សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៤២) ‘‘អជានិត្វា បិវន្តស្សាបិ សោតាបន្នស្ស មុខំ សុរា ន បវិសតិ កម្មបថប្បត្តអកុសលចិត្តេនេវ បាតព្ពតោ’’តិ កេហិចិ វុត្តវចនំ ‘‘ន សុន្ទរ’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ពោធិសត្តេ កុច្ឆិគតេ ពោធិសត្តមាតុ សីលំ វិយ ហិ ឥទម្បិ អរិយសាវកានំ ធម្មតាសិទ្ធន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វត្វា ធម្មតាសិទ្ធត្តំយេវ សមត្ថេតុំ ‘‘ភវន្តរេបិ ហិ អរិយសាវកោ ជីវិតហេតុបិ នេវ បាណំ ហនតិ, ន សុរំ បិវតិ. សចេ បិស្ស សុរញ្ច ខីរញ្ច មិស្សេត្វា មុខេ បក្ខិបន្តិ, ខីរមេវ បវិសតិ, ន សុរា. យថា កិំ? យថា កោញ្ចសកុណានំ ខីរមិស្សកេ ឧទកេ ខីរមេវ បវិសតិ, ន ឧទកំ. ឥទំ យោនិសិទ្ធន្តិ ចេ, ឥទម្បិ ធម្មតាសិទ្ធន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ ឥទំ អដ្ឋកថាវចនំ ទស្សិតំ, តម្បិ ន យុត្តមេវ. យថា ហិ ពោធិសត្តមាតុ សីលំ វិយ អរិយសាវកានំ ធម្មតាសិទ្ធន្តិ ឯត្ថ ¶ ពោធិសត្តមាតុ ធម្មតា នាម ពោធិសត្តស្ស ច អត្តនោ ច បារមិតានុភាវេន អកុសលានុប្បត្តិនិយមោ ឯវ. តថា អរិយសាវកានម្បិ ភវន្តរេ បាណាតិបាតាទីនំ ទសន្នំ កម្មបថានំ អញ្ញេសញ្ច អបាយហេតុកានំ អកុសលានំ អច្ចន្តប្បហាយកស្ស មគ្គស្ស អានុភាវេន តំតំសីលវីតិក្កមហេតុកស្ស អកុសលស្ស អនុប្បត្តិនិយមោ ឯវ ធម្មតា. ន ហិ សភាវវាទីនំ ធម្មតា វិយ អហេតុកតា ឥធ ធម្មតា នាម. យថា វា ឯវំធម្មតានយេ ការណស្ស ភាវេ អភាវេ ច ការិយស្ស ភាវោ អភាវោ ច ធម្មតា, ន អហេតុអប្បច្ចយាភាវាភាវោ, ឯវមិធាបិ បាណាតិបាតាទិកម្មបថានំ ហេតុភូតស្ស កិលេសស្ស អច្ចន្តាភាវេន តេសំ អភាវោ, តទវសេសានំ អកុសលានំ ហេតុនោ ភាវេន ភាវោ ច ធម្មតា ¶ , ន អហេតុកតា. តស្មា អបាយហេតុនោ រាគស្ស អភាវេនេវ អរិយានំ អជានិត្វាបិ សុរាយ អនជ្ឈោហរណន្តិ សុវុត្តមេវិទំ កេហិចិ ‘‘អជានិត្វា បិវន្តស្សាបិ សោតាបន្នស្ស មុខំ សុរា ន បវិសតិ កម្មបថប្បត្តអកុសលចិត្តេនេវ បាតព្ពតោ’’តិ, តំ កេន ហេតុនា ន សុន្ទរំ ជាតន្តិ ន ញាយតិ, ធម្មតាសិទ្ធន្តិ វា កថនេន កថំ តំ បដិក្ខិត្តន្តិ.

យម្បិ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣៥២) ‘‘សុរញ្ច ខីរញ្ច មិស្សេត្វា…បេ… ឥទំ ធម្មតាសិទ្ធ’’ន្តិ វចនំ, តម្បិ សុរាបានស្ស អចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលចិត្តញ្ញេវ សាធេតិ. តថា ហិ ‘‘ភវន្តរេបិ ហិ អរិយសាវកោ ជីវិតហេតុបិ បាណំ ន ហនតិ, នាទិន្នំ អាទិយតិ…បេ… ន សុរំ បិវតី’’តិ វុត្តេ ‘‘បុរិមានំ តាវ ចតុន្នំ កម្មបថានំ សចិត្តកត្តា វិរមណំ សុករំ, បច្ឆិមស្ស បន សុរាបានស្ស អចិត្តកត្តា កថំ វិរមណំ ភវេយ្យា’’តិ ចោទនាសម្ភវំ មនសិកត្វា វត្ថុអជាននវសេន អចិត្តកត្តេបិ យស្មា កម្មបថប្បត្តអកុសលេនេវ សុរា អជ្ឈោហរិតព្ពា, តាទិសី ច អកុសលប្បវត្តិ អរិយសាវកស្ស មគ្គេនេវ ហតា, តស្មាស្ស បរគលំ សុរាយ បវិសនំ នត្ថីតិ អត្ថតោ គម្យមានត្ថំ បរិហារវចនំ វទតា ‘‘សចេ បិស្ស សុរញ្ច ខីរញ្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ខីរមេវ បវិសតិ, ន សុរាតិ ឥទំ សុរាយ សព្ពថាបិ បរគលប្បវេសាភាវទស្សនបរំ, ន បន សុរាមិស្សខីរស្ស សុរាយ វិយោជនសាមត្ថិយទស្សនបរំ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – យទិ ហិ សុរាមិស្សេ ខីរេ កិញ្ចិ បវិសេយ្យ, ខីរមេវ បវិសេយ្យ, ន សុរា. ខីរេ បន សុរាយ អវិយុត្តេ ន កិញ្ចិ បវិសតីតិ ¶ . ឥទំ យោនិសិទ្ធន្តិ ឧទកស្ស មុខេ អប្បវិសនំ យោនិសិទ្ធំ. យោនីតិ ចេត្ថ ជាតិ អធិប្បេតា. តស្មា កោញ្ចជាតិកានំ មុខតុណ្ឌសង្ខាតានំ រូបធម្មានំ ខីរមិស្សឧទកជ្ឈោហរណហេតុត្តាភាវេន តំ អប្បវិសនំ សិទ្ធន្តិ អត្ថោ. ឥទម្បិ ហិ ខីរមិស្សាយ សុរាយ ខីរេ បវិសន្តេបិ បរគលាបវិសនន្តិ. ធម្មតាសិទ្ធន្តិ អរិយសាវកស្ស អរូបធម្មានំ សុរាបិវនហេតុភូតកិលេសសហិតត្តាភាវសង្ខាតាយ ធម្មតាយ សិទ្ធំ. ឯវមេត្ថ អចិត្តកបក្ខេបិ សុរាយ អកុសលចិត្តេនេវ បាតព្ពតោ អរិយសាវកានំ អបិវនំ សមត្ថិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អថាបិ សិយា អជាននបក្ខេ អកុសលចិត្តេន វិនាវ បាតព្ពត្តេបិ សុរាយ អបិវនំ អរិយានំ ធម្មតាតិ ¶ សមត្ថនបរមេតន្តិ, តំ ន, អដ្ឋកថាវចនន្តរេហិ វិរុជ្ឈនតោ. យថា ហិ វចនន្តរេហិ ន វិរុជ្ឈតិ, តថាយេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

អបិច បាណាតិបាតាទីនំ បញ្ចន្នំ កម្មបថានំ ភវន្តរេបិ អករណំ អរិយានំ ធម្មតាសីលមេវ, តេសញ្ច យទិ សចិត្តកតំ សមានំ. សុរាបានំ វិយ ឥតរានិបិ ចត្តារិ អជានន្តេនាបិ អរិយសាវកេន ន កត្តព្ពានិ សិយុំ, តថា ច អជានន្តានំ អរិយានំ កុសលាព្យាកតចិត្តេហិបិ វិរមណបរមារណបរសន្តកគហណាទីសុ កាយវចីបវត្តិ ន សម្បជ្ជេយ្យ, នោ ចេ សម្បជ្ជតិ, ចក្ខុបាលត្ថេរស្ស ចង្កមនេន បាណវិយោគស្ស, ឧប្បលវណ្ណត្ថេរិយា ពលក្ការេន មគ្គេនមគ្គផុសនស្ស ច បវត្តត្តា. តស្មា សុរាបានស្ស អចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ សុរា អរិយានំ បរគលំ ន បវិសតីតិ វិសេសេត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ននុ វត្ថុំ ជានន្តស្សេវ សព្ពេ កម្មបថា វុត្តាតិ? ន, មិច្ឆាទិដ្ឋិយា វិបរីតគ្គហណេនេវ បវត្តត្តា. កថញ្ហិ នាម អសព្ពញ្ញុំ សព្ពញ្ញុតោ, អនិច្ចាទិំ និច្ចាទិតោ ច គហណន្តី ទិដ្ឋិ វត្ថុំ វិជានាតិ. យទិ ហិ ជានេយ្យ, មិច្ឆាទិដ្ឋិយេវ ន សិយា. សា ច កម្មបថេសុ គណិតាតិ កុតោ ជានន្តស្សេវ កម្មបថប្បវត្តិនិយមោ. អថ សព្ពញ្ញុំ សព្ពញ្ញូតិ គណ្ហន្តីបិ ‘‘អយំ សត្តោ’’តិ តស្ស សរូបគ្គហណតោ ទិដ្ឋិបិ វត្ថុំ វិជានាតីតិ ចេ? ន, សុរាបានស្សបិ ‘‘អយំ ន សុរា’’តិ សរូបគ្គហណស្ស សមានត្តា. ‘‘អយ’’ន្តិ ច វត្ថុបរាមសនេបិ ‘‘សុរា’’តិ វិសេសវិជាននាភាវា ន ជានាតីតិ ចេ? ‘‘អយ’’ន្តិ បុគ្គលត្តំ ជានន្តីបិ ‘‘អសព្ពញ្ញូ’’តិបិ វិសេសជាននាភាវា ទិដ្ឋិបិ វត្ថុំ ន ជានាតីតិ សមានមេវ. ឯវញ្ហិ តេសំ ¶ ពុទ្ធាតិ អហិតោតិ អហិតំ វា បូរណកស្សបាទិំ ហិតោ បដិឃស្ស វា អនុនយស្ស វា ឧប្បាទនេបិ ឯសេវ នយោ. វិបល្លាសបុព្ពកញ្ហិ សព្ពំ អកុសលំ.

អបិច សុរាយ បីយមានាយ និយមេន អកុសលុប្បាទនំ សភាវោ បីតាយ វិយ. ខីរាទិសញ្ញាយ បីតសុរស្ស បុគ្គលស្ស មាតុភគិនិអាទីសុបិ រាគទោសាទិអកុសលប្បពន្ធោ វត្ថុសភាវេនេវ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ បីយមានក្ខណេបិ តិខិណោ រាគោ ឧប្បជ្ជតេវ, តេនេវ សាគតត្ថេរស្ស អជានិត្វា បិវនកាលេ បញ្ចាភិញ្ញាទិឈានបរិហានិ, បច្ឆា ច ពុទ្ធាទីសុ អគារវាទិអកុសលប្បពន្ធោ យាវ សុរាវិគមា បវត្តិត្ថ. តេនេវ ភគវាបិ តស្ស អគារវាទិអកឧសលប្បវត្តិទស្សនមុខេន សុរាទោសំ បកាសេត្វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសិ. ន ហិ បញ្ចនីវរណុប្បត្តិំ វិនា ឈានបរិហានិ ហោតិ. តស្មា អជានន្តស្សាបិ សុរា បីយមានា បីតា ច អត្តនោ សភាវេនេវ អកុសលុប្បាទិកាតិ អយមត្ថោ សាគតត្ថេរស្ស ឈានបរិហានិយា អន្វយតោបិ, អរិយានំ កិលេសាភាវេន មុខេន សុរាយ អប្បវេសសង្ខាតព្យតិរេកតោបិ សិជ្ឈតីតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ, ឯវំ គហណមេវ ហិ វិភជ្ជវាទីមតានុសារំ.

យំ បន ‘‘ជានិត្វា បិវន្តស្សេវ អកុសល’’ន្តិ គហណំ, តំ ភិន្នលទ្ធិកានំ អភយគិរិកាទីនមេវ ¶ មតំ, តំ បន គណ្ឋិបទការកាទីហិ ‘‘បរវាទោ’’តិ អជានន្តេហិ អត្តនោ មតិយា សំសន្ទិត្វា លិខិតំ វិភជ្ជវាទីមណ្ឌលម្បិ បវិសិត្វា យាវជ្ជតនា សាសនំ ទូសេតិ, បុរាបិ កិរ ឥមស្មិម្បិ ទមិឡរដ្ឋេ កោចិ ភិន្នលទ្ធិកោ នាគសេនោ នាម ថេរោ កុណ្ឌលកេសីវត្ថុំ បរវាទមថននយទស្សនត្ថំ ទមិឡកព្ពរូបេន ការេន្តោ ‘‘ឥមំ សុរាបានស្ស ជានិត្វាវ បិវនេ អកុសលនយំ, អញ្ញញ្ច ទេសកាលាទិភេទេន អនន្តម្បិ ញេយ្យំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ សលក្ខណវសេនេវ ញាតុំ ន សក្កោតិ ញាណេន បរិច្ឆិន្នត្តេន ញេយ្យស្ស អនន្តត្តហានិប្បសង្គតោ. អនិច្ចាទិសាមញ្ញលក្ខណវសេនេវ បន ញាតុំ សក្កោតី’’តិ ច, ‘‘បរមត្ថធម្មេសុ នាមរូបន្តិអាទិភេទោ វិយ បុគ្គលាទិសម្មុតិបិ វិសុំ វត្ថុភេទោ ឯវា’’តិ ច ឯវមាទិកំ ពហុំ វិបរីតត្ថនយំ កព្ពាការស្ស កវិនោ ឧបទិសិត្វា តស្មិំ បពន្ធេ ការណាភាសេហិ សតិំ សម្មោហេត្វា បពន្ធាបេសិ, តញ្ច កព្ពំ និស្សាយ ឥមំ ភិន្នលទ្ធិកមតំ ឥធ វិភជ្ជវាទីមតេ ¶ សម្មិស្សំ ចិរំ បវត្តិត្ថ. តំ បន បច្ឆា អាចរិយពុទ្ធប្បិយមហាថេរេន ពាហិរព្ភរិកំ ទិដ្ឋិជាលំ វិឃាដេត្វា ឥធ បរិសុទ្ធំ សាសនំ បតិដ្ឋាបេន្តេន សោធិតម្បិ សារត្ថទីបនិយា (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៤២) វិនយដីកាយ សុរាបានស្ស សចិត្តកបក្ខេយេវ ចិត្តំ អកុសលន្តិ សមត្ថនវចនំ និស្សាយ កេហិចិ វិបល្លត្តចិត្តេហិ បុន ឧក្ខិត្តសិរំ ជាតំ, តញ្ច មហាថេរេហិ វិនិច្ឆិនិត្វា គារយ្ហវាទំ កត្វា មទ្ទិត្វា លទ្ធិគាហកេ ច ភិក្ខូ វិយោជេត្វា ធម្មេន វិនយេន សត្ថុសាសនេន ចិរេនេវ វូបសមិតំ. តេនេវេត្ថ មយំ ឯវំ វិត្ថារតោ ឥទំ បដិក្ខិបិម្ហ ‘‘មា អញ្ញេបិ វិភជ្ជវាទិនោ អយំ លទ្ធិ ទូសេសី’’តិ. តស្មា ឥធ វុត្តានិ អវុត្តានិ ច ការណានិ សុដ្ឋុ សល្លក្ខេត្វា យថា អាគមវិរោធោ ន ហោតិ, តថា អត្ថោ គហេតព្ពោ.

សេសន្តិ យស្ស វត្ថុវិជាននចិត្តេន សចិត្តកបក្ខេបិ ចិត្តំ អកុសលមេវាតិ និយមោ នត្ថិ, តំ សព្ពន្តិ អត្ថោ. រុន្ធន្តីតិ ‘‘តិរច្ឆានគតិត្ថិយា ទោសោ នត្ថី’’តិអាទិនា អនាបត្តិយា លេសគ្គហណំ និវារេន្តី. ទ្វារំ បិទហន្តីតិ ‘‘តញ្ច ខោ មនុស្សិត្ថិយា’’តិអាទិនា (បារា. ៤១) លេសគ្គហណស្ស ការណសង្ខាតំ ទ្វារំ បិទហន្តី. សោតំ បច្ឆិន្ទមានាតិ តទុភយលេសគ្គហណទ្វារានំ វសេន អវិច្ឆិន្នំ វីតិក្កមសោតំ បច្ឆិន្ទមានា. គាឡ្ហតរំ ករោន្តីតិ យថាវុត្តេហិ ការណេហិ បឋមបញ្ញត្តិសិទ្ធំ អាបត្តិញ្ញេវ ទឡ្ហំ ករោន្តី, អនាបត្តិយា ឱកាសំ អទទមានាតិ អត្ថោ. សា ច យស្មា វីតិក្កមាភាវេ, អវិសយតាយ អព្ពោហារិកេ វីតិក្កមេ ច លោកវជ្ជេបិ សិថិលំ ករោន្តី ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា តថា ឧប្បត្តិំ ឧប្បត្តិការណញ្ច ទស្សេន្តោ អាហ អញ្ញត្រ អធិមានាតិអាទិ. អញ្ញត្រ អធិមានាតិ ឥមិស្សា អនុបញ្ញត្តិយា ‘‘វីតិក្កមាភាវា’’តិ ការណំ វុត្តំ. អញ្ញត្រ សុបិនន្តាតិ ឥមិស្សា ‘‘អព្ពោហារិកត្តា’’តិ ការណំ វុត្តំ. តត្ថ វីតិក្កមាភាវាតិ បាបិច្ឆាយ អវិជ្ជមានស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស វិជ្ជមានតោ ¶ បកាសនវសប្បវត្តវិសំវាទនាធិប្បាយសង្ខាតស្ស វីតិក្កមស្ស អភាវតោ. អធិមានិកស្ស ហិ អនធិគតេ អធិគតសញ្ញិតាយ យថាវុត្តវីតិក្កមោ នត្ថិ. អព្ពោហារិកត្តាតិ ‘‘អត្ថេសា, ភិក្ខវេ, ចេតនា, សា ច ខោ អព្ពោហារិកា’’តិ (បារា. ២៣៥) វចនតោ មោចនស្សាទចេតនាយ ឧបក្កមនស្ស ច វិជ្ជមានត្តេបិ ថិនមិទ្ធេន អភិភូតតាយ ¶ អវសត្តេន អព្ពោហារិកត្តា, អាបត្តិការណវោហារាភាវាតិ អត្ថោ. វា-សទ្ទោ ចេត្ថ សមុច្ចយត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ‘‘អព្ពោហារិកត្តា ចា’’តិ វា បាឋោ. វុត្តាតិ ទុវិធាបិ ចេសា អនុបញ្ញត្តិ អនាបត្តិករា វុត្តាតិ អធិប្បាយោ.

អកតេ វីតិក្កមេតិ អាបទាសុបិ ភិក្ខូហិ សិក្ខាបទវីតិក្កមេ អកតេ, កុក្កុច្ចា ន ភុញ្ជិំសូតិអាទីសុ វិយ វីតិក្កមំ អកត្វា ភិក្ខូហិ អត្តនោ ទុក្ខុប្បត្តិយា អារោចិតាយាតិ អត្ថោ. សិថិលំ ករោន្តីតិ បឋមំ សាមញ្ញតោ ពទ្ធសិក្ខាបទំ មោចេត្វា អត្តនោ វិសយេ អនាបត្តិករណវសេន សិថិលំ ករោន្តី. ទ្វារំ ទទមានាតិ អនាបត្តិយា ទ្វារំ ទទមានា. អបរាបរម្បិ អនាបត្តិំ កុរុមានាតិ ទិន្នេន តេន ទ្វារេន ឧបរូបរិ អនាបត្តិភាវំ ទីបេន្តី. បញ្ញត្តេបិ សិក្ខាបទេ ឧទាយិនា ‘‘មុហុត្តិកាយ វេសិយា ន ទោសោ’’តិ លេសេន វីតិក្កមិត្វា សញ្ចរិត្តាបជ្ជនវត្ថុស្មិំ (បារា. ២៩៦ អាទយោ) បញ្ញត្តត្តា ‘‘កតេ វីតិក្កមេ’’តិ វុត្តំ. បញ្ញត្តិគតិកាតិ អត្ថតោ មូលបញ្ញត្តិយេវាតិ អធិប្បាយោ.

មក្កដីវត្ថុកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

សន្ថតភាណវារោ

វជ្ជិបុត្តកវត្ថុកថាវណ្ណនា

៤៣-៤៤. វជ្ជិបុត្តកវត្ថុកថាយ បាឡិយំ ‘‘វេសាលិកា…បេ… មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិំសូ’’តិ ឯត្ថ តេ ញាតិកុលំ គន្ត្វា គិហិលិង្គំ គហេត្វា ‘‘គិហិភូតា មយ’’ន្តិ សញ្ញាយ មេថុនំ បដិសេវិំសូតិ គហេតព្ពំ, តេនាហ ញាតិព្យសនេនបិ ផុដ្ឋាតិអាទិ. ញាតីនំ វិនាសោ រាជទណ្ឌាទិការណេន ហោតីតិ អាហ រាជទណ្ឌឥច្ចាទិ. ធញ្ញហិរញ្ញទាសិទាសគោមហិំសាទិធនានិ ភោគា នាម, តេសម្បិ រាជទណ្ឌាទិនាវ វិនាសោតិ អាហ ‘‘ឯស នយោ ទុតិយបទេបី’’តិ. ន សព្ពញ្ញុពុទ្ធោតិអាទិនា ¶ តីសុ វត្ថូសុ អប្បសន្នាវ សាសនេ អភព្ពាតិ សញ្ញាយ អត្តនោ ភព្ពតំ បកាសេន្តា ន មយន្តិអាទិមាហំសូតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘អដ្ឋតិំសារម្មណេសូ’’តិ បាឡិយំ អនាគតេ អាលោកាកាសកសិណេ វជ្ជេត្វា វុត្តំ, តេហិ បន ¶ សទ្ធិំ ចត្តាលីស ហោន្តិ. វិភត្តា កុសលា ធម្មាតិ ‘‘ឥមស្មិំ អារម្មណេ ឥទំ ហោតី’’តិ វិភាគសោ ទស្សិតា សឧបចារជ្ឈានា មហគ្គតកុសលា ធម្មា. គិហិបលិពោធន្តិ សហសោកិតាទិវសេន គិហីសុ ព្យាវដតំ. អាវាសបលិពោធន្តិ សេនាសនេសុ នវកម្មាទិវសេន និច្ចព្យាវដតំ. ទុប្បរិច្ចាគានំ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បលិពោធានំ វសេន សព្ពេបិ បលិពោធា សង្គហិតា ឯវាតិ វេទិតព្ពំ.

យេនាតិ ការណេន. អសំវាសោតិ ឥទំ តស្មិំ អត្តភាវេ កេនចិបិ បរិយាយេន ភិក្ខុ ហុត្វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សំវាសំ នារហតីតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អសំវាសោ’’តិ. បញ្ញត្តំ សមូហនេយ្យាតិ ‘‘សោ អាគតោ ន បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ អវត្វា ‘‘ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ ឯត្តកស្សេវ វុត្តត្តា បារាជិកស្ស សាមណេរភូមិ អនុញ្ញាតាតិ វិញ្ញាយតិ, តេនាហ សាមណេរភូមិយំ បន ឋិតោតិអាទិ. ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិ វុត្តត្តា (បារា. ៣៩) បច្ចក្ខាតសិក្ខោ យស្មា ភិក្ខុ ន ហោតិ, មេថុនសេវនេ ច បារាជិកំ នាបជ្ជតិ, តស្មាស្ស ‘‘អាគតោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ ឧបសម្បទំ អនុជានន្តោ បារាជិកំ ន សមូហនតិ នាម, តេនាហ ‘‘ភិក្ខុភាវេ ឋត្វា អវិបន្នសីលតាយា’’តិ. ឧត្តមត្ថំ អរហត្តំ, និព្ពានមេវ វា.

ចតុព្ពិធវិនយាទិកថាវណ្ណនា

៤៥. នីហរិត្វាតិ បាឡិតោ ឧទ្ធរិត្វា, តថា ហិ ‘‘បញ្ចហុបាលិ, អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា នានុយុញ្ជិតព្ពំ. កតមេហិ បញ្ចហិ? សុត្តំ ន ជានាតិ, សុត្តានុលោមំ ន ជានាតី’’តិអាទិបាឡិតោ សុត្តំ សុត្តានុលោមញ្ច នីហរិំសុ. ‘‘អនាបត្តិ ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បរិបុច្ឆាតិ ភណតី’’តិ ឯវមាទិតោ អាចរិយវាទំ. ‘‘អាយស្មា ឧបាលិ ឯវមាហ – ‘អនាបត្តិ, អាវុសោ, សុបិនន្តេនា’តិ’’ ឯវមាទិតោ អត្តនោ មតិំ នីហរិំសុ, សា ច ថេរស្ស អត្តនោមតិ សុត្តេន សង្គហិតត្តា សុត្តំ ជាតំ, ឯវមញ្ញាបិ សុត្តាទីហិ សង្គហិតាវ គហេតព្ពា, នេតរាតិ វេទិតព្ពំ. អថ វា នីហរិត្វាតិ វិភជិត្វា សាដ្ឋកថំ សកលំ វិនយបិដកំ សុត្តាទីសុ ចតូសុ បទេសេសុ បក្ខិបិត្វា ចតុធា វិភជិត្វា វិនយំ បកាសេសុំ ¶ តព្ពិនិមុត្តស្ស អភាវាតិ អធិប្បាយោ. វុត្តន្តិ នាគសេនត្ថេរេន មិលិន្ទបញ្ហេ វុត្តំ. កណ្ឋាទិវណ្ណុប្បត្តិដ្ឋានករណាទីហិ អាហរិត្វា អត្តនោ វចីវិញ្ញត្តិយាវ ភាសិតវចនំ អាហច្ចបទំ. រសោតិ សារោ ‘‘បត្តរសោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៦២៨-៦៣០) វិយ, បដិក្ខិត្តអនុញ្ញាតសុត្តសារោតិ ¶ អត្ថោ, រសោតិ វា លក្ខណំ បដិវត្ថុកំ អនុទ្ធរិត្វា លក្ខណានុលោមេន វុត្តត្តា. ធម្មសង្គាហកាទិអាចរិយវំសេន អាភតា អដ្ឋកថា អាចរិយវំសោតិ អាហ ‘‘អាចរិយវំសោតិ អាចរិយវាទោ’’តិ.

វិនយបិដកេ បាឡីតិ ឥធ អធិការវសេន វុត្តំ. សេសបិដកេសុបិ សុត្តាទិចតុនយា យថានុរូបំ លព្ភន្តេវ. មហាបទេសាតិ មហាឱកាសា មហាវិសយា, តេ អត្ថតោ ‘‘យំ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិបាឡិវសេន អកប្បិយានុលោមតោ កប្បិយានុលោមតោ ច បុគ្គលេហិ នយតោ តថា តថា គយ្ហមានា អត្ថនយា ឯវ. តេ ហិ ភគវតា សរូបតោ អវុត្តេសុបិ បដិក្ខិត្តានុលោមេសុ, អនុញ្ញាតានុលោមេសុ ច សេសេសុ កិច្ចេសុ និវត្តិបវត្តិហេតុតាយ មហាគោចរាតិ ‘‘មហាបទេសា’’តិ វុត្តា, ន បន ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, មយា ឥទំ ន កប្បតី’’តិអាទិនា វុត្តា សាធិប្បាយា បាឡិយេវ តស្សា សុត្តេ បវិដ្ឋត្តា. ‘‘សុត្តានុលោមម្បិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពំ…បេ… សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) ហិ វុត្តំ, ន ហេសា សាធិប្បាយា បាឡិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពា, ន គហេតព្ពា វា ហោតិ, យេនាយំ សុត្តានុលោមំ សិយា. តស្មា ឥមំ បាឡិអធិប្បាយំ និស្សាយ បុគ្គលេហិ គហិតា យថាវុត្តអត្ថាវ សុត្តានុលោមំ. តប្បកាសកត្តា បន អយំ បាឡិបិ សុត្តានុលោមន្តិ គហេតព្ពំ, តេនាហ យេ ភគវតា ឯវំ វុត្តាតិអាទិ. យំ ភិក្ខវេតិអាទិបាឡិនយេន ហិ បុគ្គលេហិ គហេតព្ពា យេ អកប្បិយានុលោមាទយោ អត្ថា វុត្តា, តេ មហាបទេសាតិ អត្ថោ.

ភគវតោ បកិណ្ណកទេសនាភូតា ច សុត្តានុលោមភូតា ច អដ្ឋកថា. យស្មា ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ បាឡិវណ្ណនាក្កមេន សង្គហេត្វា វុត្តា, តស្មា ‘‘អាចរិយវាទោ’’តិ វុត្តា, ឯតេន ច អដ្ឋកថា សុត្តសុត្តានុលោមេសុ អត្ថតោ សង្គយ្ហតីតិ វេទិតព្ពា. យថា ច ឯសា, ឯវំ អត្តនោមតិបិ បមាណភូតា. ន ហិ ភគវតោ វចនំ វចនានុលោមញ្ច អនិស្សាយ អគ្គសាវកាទយោបិ អត្តនោ ញាណពលេន សុត្តាភិធម្មវិនយេសុ ¶ កញ្ចិ សម្មុតិបរមត្ថភេទំ អត្ថំ វត្តុំ សក្កោន្តិ, តស្មា សព្ពម្បិ វចនំ សុត្តេ សុត្តានុលោមេ ច សង្គយ្ហតិ. វិសុំ បន អដ្ឋកថាទីនំ សង្គហិតត្តា តទវសេសំ សុត្តសុត្តានុលោមតោ គហេត្វា ចតុធា វិនយោ និទ្ទិដ្ឋោ. សុត្តាទយោ និស្សាយេវ បវត្តាបិ អត្តនោមតិ តេសុ សរូបេន អនាគតត្តា វុត្តំ ‘‘សុត្តសុត្តានុលោមអាចរិយវាទេ មុញ្ចិត្វា’’តិ, តេនាហ ‘‘អនុពុទ្ធិយា នយគ្គាហេនា’’តិ. តត្ថ សុត្តាទីនិ អនុគតាយ ឯវ ពុទ្ធិយា តេហិ លទ្ធនយគ្គាហេន ចាតិ អត្ថោ.

ថេរវាទោតិ មហាសុមត្ថេរាទីនំ គាហោ. សុត្តាទិំ និស្សាយេវ វិបរីតតោបិ អត្តនោមតិ ឧប្បជ្ជតីតិ ¶ អាហ តំ បនាតិអាទិ. អត្ថេនាតិ អត្តនា នយគ្គហិតេន អត្ថេន. បាឡិន្តិ អត្តនោ គាហស្ស និស្សយភូតំ សាដ្ឋកថំ បាឡិំ. បាឡិយាតិ តប្បដិក្ខេបត្ថំ បរេនាហដាយ សាដ្ឋកថាយ បាឡិយា, អត្តនា គហិតំ អត្ថំ និស្សាយ បាឡិញ្ច សំសន្ទិត្វាតិ អត្ថោ. អាចរិយវាទេតិ អត្តនា បរេន ច សមុទ្ធដអដ្ឋកថាយ. ឱតរតិ ចេវ សមេតិ ចាតិ អត្តនា ឧទ្ធដេហិ សំសន្ទនវសេន ឱតរតិ, បរេន ឧទ្ធដេន សមេតិ. សព្ពទុព្ពលាតិ អសព្ពញ្ញុបុគ្គលស្ស ទោសវាសនាយ យាថាវតោ អត្ថសម្បដិបត្តិអភាវតោ វុត្តំ. បមាទបាឋវសេន អាចរិយវាទស្ស សុត្តានុលោមេន អសំសន្ទនាបិ សិយាតិ អាហ ‘‘ឥតរោ ន គហេតព្ពោ’’តិ.

សមេន្តមេវ គហេតព្ពន្តិ យេ សុត្តេន សំសន្ទន្តិ, ឯវរូបាវ អត្ថា មហាបទេសតោ ឧទ្ធរិតព្ពាតិ ទស្សេតិ តថា តថា ឧទ្ធដអត្ថានមេវ សុត្តានុលោមត្តា, តេនាហ ‘‘សុត្តានុលោមតោ ហិ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ. អប្បដិវត្តិយន្តិ អប្បដិពាហិយំ. ការកសង្ឃសទិសន្តិ បមាណត្តា សង្គីតិការកសង្ឃសទិសំ. ពុទ្ធានំ ឋិតកាលសទិសន្តិ ធរមានកពុទ្ធសទិសន្តិ អត្ថោ. សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតីតិអាទីសុ យោ យថាភូតមត្ថំ គហេត្វា កថនសីលោ, សោ សកវាទី. សុត្តន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ បាឡិវចនំ. បរវាទីតិ មហាវិហារវាសី វា ហោតុ អញ្ញនិកាយវាសី វា, យោ វិបរីតតោ អត្ថំ គហេត្វា កថនសីលោ, សោវ ឥធ ‘‘បរវាទី’’តិ វុត្តោ. សុត្តានុលោមន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ វា អនារុឡ្ហំ វា យំកិញ្ចិ វិបល្លាសតោ វា វញ្ចនាយ វា ‘‘សង្គីតិត្តយាគតមិទ’’ន្តិ ទស្សិយមានំ សុត្តានុលោមំ. កេចិ ‘‘អញ្ញនិកាយេ សុត្តានុលោម’’ន្តិ ¶ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ សកវាទីបរវាទីនំ ឧភិន្នម្បិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហសុត្តាទីនំ ឯវ គហេតព្ពតោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតិ, គហេតព្ព’’ន្តិអាទិ. ន ហិ សកវាទី អញ្ញនិកាយសុត្តាទិំ បមាណតោ គណ្ហាតិ, យេន តេសុ សុត្តាទីសុ ទស្សិតេសុ តត្ថ ឋាតព្ពំ ភវេយ្យ, វក្ខតិ ច ‘‘បរោ តស្ស អកប្បិយភាវសាធកំ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតិ…បេ… ‘សាធូ’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥). តស្មា បរវាទិនាបិ សង្គីតិត្តយេ អនារុឡ្ហម្បិ អនារុឡ្ហមិច្ចេវ ទស្សីយតិ, កេវលំ តស្ស តស្ស សុត្តាទិនោ សង្គីតិត្តយេ អនាគតស្ស កូដតា, អាគតស្ស ច ព្យញ្ជនច្ឆាយាយ អញ្ញថា អធិប្បាយយោជនា ច វិសេសោ. តត្ថ ច យំ កូដំ, តំ អបនីយតិ. យំ អញ្ញថា យោជិតំ, តស្ស វិបរីតតាសន្ទស្សនត្ថំ តទញ្ញេន សុត្តាទិនា សំសន្ទនា ករីយតិ. យោ បន បរវាទិនា គហិតោ អធិប្បាយោ សុត្តន្តាទិនា សំសន្ទតិ, សោ សកវាទិនាបិ អត្តនោ គាហំ វិស្សជ្ជេត្វា គហេតព្ពោតិ ឧភិន្នម្បិ សង្គីតិត្តយាគតមេវ សុត្តាទិបមាណន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ កថាវត្ថុប្បករណេ សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានិ បរវាទេ បញ្ចាតិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; កថា. អដ្ឋ. និទានកថា) ¶ សុត្តសហស្សម្បិ អធិប្បាយគ្គហណនានត្តេន សង្គីតិត្តយាគតមេវ គហិតំ, ន និកាយន្តរេ កិញ្ចីតិ.

ខេបន្តិ ‘‘កិំ ឥមិនា’’តិ បដិក្ខេបំ ឆឌ្ឌនំ. គរហន្តិ ‘‘កិមេស ពាលោ ជានាតី’’តិ និន្ទនំ. សុត្តេ ឱតារេតព្ពន្តិ យស្ស សុត្តស្ស អនុលោមនតោ ឥទំ សុត្តានុលោមំ អកាសិ, តស្មិំ, តទនុរូបេ វា អញ្ញតរស្មិំ សុត្តេ អត្តនា គហិតំ សុត្តានុលោមំ អត្ថតោ សំសន្ទនវសេន ឱតារេតព្ពំ, ‘‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេន ឥមស្មិំ សុត្តេ សំសន្ទតី’’តិ សំសន្ទិត្វា ទស្សេតព្ពន្តិ អត្ថោ. អយន្តិ សកវាទី. បរោតិ បរវាទី. អាចរិយវាទោ សុត្តេ ឱតារេតព្ពោតិ យស្ស សុត្តស្ស វណ្ណនាវសេន អយំ អាចរិយវាទោ បវត្តោ, តស្មិំ, តាទិសេ ច អញ្ញតរស្មិំ សុត្តេ បុព្ពាបរអត្ថសំសន្ទនវសេន ឱតារេតព្ពំ. គារយ្ហាចរិយវាទោតិ បមាទលិខិតោ, ភិន្នលទ្ធិកេហិ វា ឋបិតោ, ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

យំ កិញ្ចិ កូដសុត្តំ ពាហិរកសុត្តាទិវចនំ ន គហេតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ សុត្តំ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពន្តិអាទិ វុត្តំ. គុឡ្ហវេស្សន្តរាទីនិ មហាសង្ឃិកាទិភិន្នលទ្ធិកានំ បករណានិ. អាទិ-សទ្ទេន គុឡ្ហឧម្មគ្គាទីនំ គហណំ ¶ . សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតិ, បរវាទីបិ សុត្តន្តិអាទិនា អញ្ញេបិ វាទាលម្ពនា វុត្តនយេន សក្កា ញាតុន្តិ ឥធ ន វុត្តា.

ឯវំ សុត្តសុត្តានុលោមាទិមុខេន សាមញ្ញតោ វិវាទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិសេសតោ វិវាទវត្ថុំ តព្ពិនិច្ឆយមុខេន សុត្តាទីនញ្ច ទស្សេតុំ អថ បនាយំ កប្បិយន្តិអាទិ វុត្តំ. សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ចាតិ ឯត្ថ ច-ការោ វិកប្បត្ថោ, តេន អាចរិយវាទាទីនម្បិ សង្គហោ, តេនាហ ‘‘ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតី’’តិ. តត្ថ ការណន្តិ សុត្តាទិនយំ និស្សាយ អត្តនោមតិយា ឧទ្ធដំ ហេតុំ. វិនិច្ឆយន្តិ អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយំ. ការណច្ឆាយាតិ សុត្តាទីសុ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ គាហស្ស, ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គាហស្ស ច និមិត្តភូតំ កិច្ឆេន បដិបាទនីយំ អវិភូតការណំ ការណច្ឆាយា, ការណបតិរូបកន្តិ អត្ថោ. វិនយញ្ហិ បត្វាតិ ឥមស្ស វិវរណំ កប្បិយាកប្បិយវិចារណមាគម្មាតិ. រុន្ធិតព្ពន្តិ កប្បិយសញ្ញាយ វីតិក្កមករណំ រុន្ធិតព្ពំ, តំនិវារណចិត្តំ ទឡ្ហតរំ កាតព្ពំ. សោតំ បច្ឆិន្ទិតព្ពន្តិ តត្ថ វីតិក្កមប្បវត្តិ បច្ឆិន្ទិតព្ពា. គរុកភាវេតិ អកប្បិយភាវេ. សុត្តវិនិច្ឆយការណេហីតិ សុត្តេន អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយេន ច លទ្ធការណេហិ. ឯវន្តិអាទិ យថាវុត្តស្ស អត្ថស្ស និគមនវចនំ. អតិរេកការណន្តិ សុត្តាទីសុ បុរិមំ បុរិមំ អតិរេកការណំ នាម, ពហុការណំ វា.

វាចុគ្គតន្តិ ¶ វាចាយ ឧគ្គតំ, តត្ថ និរន្តរំ ឋិតន្តិ អត្ថោ. ‘‘សុត្តំ នាម សកលំ វិនយបិដក’’ន្តិ វុត្តត្តា បុន សុត្តតោតិ តទត្ថបដិបាទកំ សុត្តាភិធម្មបាឡិវចនំ អធិប្បេតំ. អនុព្យញ្ជនតោតិ ឥមស្ស វិវរណំ បរិបុច្ឆតោ ច អដ្ឋកថាតោ ចាតិ. តត្ថ បរិបុច្ឆាតិ អាចរិយស្ស សន្តិកា បាឡិយា អត្ថសវនំ. អដ្ឋកថាតិ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ. តទុភយម្បិ ហិ បាឡិំ អនុគន្ត្វា អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ ‘‘អនុព្យញ្ជន’’ន្តិ វុត្តំ. វិនយេតិ វិនយាចារេ, តេនេវ វក្ខតិ វិនយំ អវិជហន្តោ អវោក្កមន្តោតិអាទិ. តត្ថ បតិដ្ឋានំ នាម សញ្ចិច្ច អាបត្តិយា អនាបជ្ជនាទិ ហោតីតិ អាហ ‘‘លជ្ជីភាវេន បតិដ្ឋិតោ’’តិ, តេន លជ្ជី ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វិនយធរស្ស លក្ខណេ វត្តព្ពេ កិំ ឥមិនា លជ្ជីភាវេនាតិ អាហ អលជ្ជី ហីតិអាទិ. តត្ថ ពហុស្សុតោបីតិ ឥមិនា បឋមលក្ខណសមន្នាគមំ ទស្សេតិ. លាភគរុតាយាតិអាទិនា វិនយេ ឋិតតាយ អភាវេ បឋមលក្ខណយោគោ កិច្ចករោ ន ហោតិ, អថ ¶ ខោ អកិច្ចករោ អនត្ថករោ ឯវាតិ ទស្សេតិ. សង្ឃភេទស្ស បុព្ពភាគោ កលហោ សង្ឃរាជិ.

វិត្ថុនតីតិ វិត្ថម្ភតិ, និត្ថុនតិ វា សន្តិដ្ឋិតុំ ន សក្កោតិ, តេនាហ យំ យន្តិអាទិ. អាចរិយបរម្បរាតិ អាចរិយានំ វិនិច្ឆយបរម្បរា, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អត្តនោ មតិំ បហាយ…បេ… យថា អាចរិយោ ច អាចរិយាចរិយោ ច បាឡិញ្ច បរិបុច្ឆញ្ច វទន្តិ, តថា ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ន ហិ អាចរិយានំ នាមមត្តតោ បរម្បរាជាននេ បយោជនមត្ថិ. បុព្ពាបរានុសន្ធិតោតិ បុព្ពវចនស្ស អបរវចនេន សហ អត្ថសម្ពន្ធជាននតោ. អត្ថតោតិ បទត្ថបិណ្ឌត្ថអធិប្បេតត្ថាទិតោ. ការណតោតិ តទត្ថុបបត្តិតោ. ថេរវាទង្គន្តិ ថេរវាទបដិបាដិំ, តេសំ វិនិច្ឆយបដិបាដិន្តិ អត្ថោ.

ឥមេហិ ច បន តីហិ លក្ខណេហីតិ ឯត្ថ បឋមេន លក្ខណេន វិនយស្ស សុដ្ឋុ ឧគ្គហិតភាវោ វុត្តោ. ទុតិយេនស្ស លជ្ជីភាវេន ចេវ អចលតាយ ច បតិដ្ឋិតតា. តតិយេន បាឡិអដ្ឋកថាសុ អនុរូបេន អនាគតម្បិ តទនុលោមតោ អាចរិយេហិ ទិន្ននយតោ វិនិច្ឆិនិតុំ សមត្ថតា. ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិន្តិ ចោទនាវសេន វីតិក្កមវត្ថុស្មិំ សង្ឃមជ្ឈេ ឱតិណ្ណេ. ចោទកេន ចុទិតកេន ច វុត្តេ វត្តព្ពេតិ ឯវំ ឱតិណ្ណេ វត្ថុំ និស្សាយ ចោទកេន ‘‘ទិដ្ឋំ សុត’’ន្តិអាទិនា ចុទិតកេន ‘‘អត្ថិ នត្ថី’’តិអាទិនា ច យំ វត្តព្ពំ, តស្មិំ វត្តព្ពេ វុត្តេតិ អត្ថោ. ថុល្លច្ចយទុព្ភាសិតានំ មាតិកាយ អនាគតត្តា ‘‘បញ្ចន្នំ អាបត្តីន’’ន្តិ វុត្តំ. តិកទុក្កដន្តិ ‘‘អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី ឧជ្ឈាយតិ វា ខីយតិ វា អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិនា (បាចិ. ១០៦ ថោកំ វិសទិសំ) អាគតំ តិកទុក្កដំ. អញ្ញតរំ វា អាបត្តិន្តិ ‘‘កាលេ វិកាលសញ្ញី អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, កាលេ វេមតិកោ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិកំ (បាចិ. ២៥០) ទុកទុក្កដំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ. អន្តរាបត្តិន្តិ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ អាគតវត្ថុវីតិក្កមំ វិនា អញ្ញស្មិំ វត្ថុវីតិក្កមេ និទានតោ បភុតិ វិនីតវត្ថុបរិយោសានា អន្តរន្តរា វុត្តំ អាបត្តិំ. ឥធ បន ‘‘វត្ថុំ ឱលោកេតី’’តិ វិសុំ គហិតត្តា តទវសេសា អន្តរាបត្តីតិ គហិតា. បដិលាតំ ឧក្ខិបតីតិ ឥទំ វិសិព្ពនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៣៥០-៣៥១) អាគតំ. តត្ថ ឌយ្ហមានំ អលាតំ អគ្គិកបាលាទិតោ ពហិ បតិតំ អវិជ្ឈាតមេវ បដិឧក្ខិបតិ ¶ , បុន យថាឋានេ ឋបេតីតិ អត្ថោ. វិជ្ឈាតំ បន បក្ខិបន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ. អនាបត្តិន្តិ ឯត្ថ អន្តរន្តរា វុត្តា អនាបត្តិបិ អត្ថិ, ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិមស្ស ឥទ្ធិវិសយេ’’តិអាទិ (បារា. ១៥៩) វិយ សាបិ សង្គយ្ហតិ.

បារាជិកាបត្តីតិ ន តាវ វត្តព្ពន្តិ ឥទំ អាបន្នបុគ្គលេន លជ្ជីធម្មេ ឋត្វា យថាភូតំ អាវិករណេបិ ទុព្ពិនិច្ឆយំ អទិន្នាទានាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ. យំ បន មេថុនាទីសុ វិជាននំ, តំ វត្តព្ពមេវ, តេនាហ មេថុនធម្មវីតិក្កមោ ហីតិអាទិ. យោ បន អលជ្ជិតាយ បដិញ្ញំ អទត្វា វិក្ខេបំ ករោតិ, តស្ស អាបត្តិ ន សក្កា ឱឡារិកាបិ វិនិច្ឆិនិតុំ, យាវ សោ យថាភូតំ នាវិ ករោតិ, សង្ឃស្ស ច អាបត្តិសន្ទេហោ ន វិគច្ឆតិ, តាវ នាសិតកោវ ភវិស្សតិ. សុខុមាតិ ចិត្តបរិវត្តិយា សុខុមតាយ សុខុមា. តេនាហ ‘‘ចិត្តលហុកា’’តិ, ចិត្តំ តស្ស លហុកន្តិ អត្ថោ. តេតិ វីតិក្កមេ. តំវត្ថុកន្តិ អទិន្នាទានាទិមូលកំ. យំ អាចរិយោ ភណតិ, តំ ករោហីតិអាទិ សព្ពំ លជ្ជីបេសលំ កុក្កុច្ចកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. យោ យាថាវតោ បកាសេត្វា សុទ្ធិមេវ គវេសតិ, តេនាបិ, បារាជិកោសីតិ ន វត្តព្ពោតិ អនាបត្តិកោដិយាបិ សង្កិយមានត្តា វុត្តំ, តេនេវ ‘‘បារាជិកច្ឆាយា’’តិ វុត្តំ. សីលានិ សោធេត្វាតិ យស្មិំ វីតិក្កមេ បារាជិកាសង្កា វត្តតិ, តត្ថ បារាជិកាភាវបក្ខំ គហេត្វា ទេសនាវុដ្ឋានគាមិនីនំ អាបត្តីនំ សោធនវសេន សីលានិ សោធេត្វា. ទ្វត្តិំសាការន្តិ បាកដភាវតោ ឧបលក្ខណវសេន វុត្តំ, យំ កិញ្ចិ អភិរុចិតំ មនសិកាតុំ វដ្ដតេវ. កម្មដ្ឋានំ ឃដិយតីតិ វិប្បដិសារមូលកេន វិក្ខេបេន អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា បពន្ធវសេន ចិត្តេន សង្ឃដិយតិ. សង្ខារាតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានវសេន វុត្តំ. សាបត្តិកស្ស ហិ បគុណម្បិ កម្មដ្ឋានំ ន សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋាតិ, បគេវ បារាជិកស្ស. តស្ស ហិ វិប្បដិសារនិន្នតាយ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន ហោតិ. ឯកស្ស បន វិតក្កវិក្ខេបាទិពហុលស្ស សុទ្ធសីលស្សបិ ចិត្តំ ន សមាធិយតិ, តំ ឥធ បារាជិកមូលកន្តិ ន គហេតព្ពំ. កតបាបមូលកេន វិប្បដិសារេនេវេត្ថ ចិត្តស្ស អសមាធិយនំ សន្ធាយ ‘‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដិយតី’’តិ វុត្តំ, តេនាហ វិប្បដិសារគ្គិនាតិអាទិ. អត្តនាតិ ចិត្តេន ករណភូតេន បុគ្គលោ កត្តា ជានាតិ, បច្ចត្តេ វា ករណវចនំ, អត្តា សយំ បជានាតីតិ អត្ថោ.

ចតុព្ពិធវិនយាទិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

យោ ¶ ¶ វិយ ទិស្សតីតិ យាទិសោ, យំ-សទ្ទត្ថេ យថា-សទ្ទោ វត្តតីតិ អាហ ‘‘យេន វា តេន វា យុត្តោ’’តិ. យេន តេនាតិ ហិ បទទ្វយេន អនិយមតោ យំ-សទ្ទត្ថោវ ទស្សិតោ. វាសធុរយុត្តោតិ វិបស្សនាធុរយុត្តោ. យា ជាតិ អស្សាតិ យំជាតិ, បុគ្គលោ, សោវ យំជច្ចោ សកត្ថេ យបច្ចយំ កត្វា. គោត្តវសេន យេន វា តេន វា គោត្តេន យថាគោត្តោ វា តថាគោត្តោ វា ហោតូតិ សម្ពន្ធោ. សីលេសូតិ បកតីសុ. អថ ខោតិ ឥទំ កិន្តូតិ ឥមស្មិំ អត្ថេ. កិំ វុត្តំ ហោតីតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ អត្ថេតិ ឥមស្មិំ បារាជិកវិសយេ. ឯសោតិ យថាវុត្តេហិ បការេហិ យុត្តោ. អរិយាយាតិ ‘‘ឧទ្ទិស្ស អរិយា តិដ្ឋន្តិ, ឯសា អរិយានំ យាចនា’’តិ ឯវំ វុត្តាយ, ន, ‘‘ទេហិ មេ’’តិ កបណាយ. លិង្គសម្បដិច្ឆនេនាតិ ‘‘ភិក្ខំ ចរិស្សាមី’’តិ ចិត្តាភាវេបិ ភិក្ខាហារនិស្សិតបព្ពជ្ជាលិង្គស្ស សម្បដិច្ឆនេន. កាជភត្តន្តិ កាជេហិ អានីតភត្តំ. អធម្មិកាយាតិ អធិសីលសិក្ខាទិភិក្ខុគុណាភាវតោ វុត្តំ, តេនាហ ‘‘អភូតាយា’’តិ. ‘‘មយំ ភិក្ខូ’’តិ វទន្តា បដិញ្ញាមត្តេនេវ ភិក្ខូ, ន អត្ថតោតិ អត្ថោ. ឥទញ្ច ‘‘មយំ ភិក្ខូ’’តិ បដិជាននស្សាបិ សម្ភវតោ វុត្តំ. ‘‘មយំ ភិក្ខូ’’តិ អប្បដិជានន្តាបិ ហិ ភិក្ខុវោហារនិមិត្តស្ស លិង្គស្ស គហណេន ចេវ ភិក្ខូនំ ទិន្នបច្ចយភាគគ្គហណាទិនា ច ភិក្ខុបដិញ្ញា ឯវ នាម ហោន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ បុគ្គលបញ្ញត្តិអដ្ឋកថាយំ –

‘‘‘អព្រហ្មចារី ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោ’តិ អញ្ញេ ព្រហ្មចារិនោ សុនិវត្ថេ សុបារុតេ សុម្ភកបត្តធរេ គាមនិគមជនបទរាជធានីសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជីវិកំ កប្បេន្តេ ទិស្វា សយម្បិ តាទិសេន អាការេន តថា បដិបជ្ជនតោ ‘អហំ ព្រហ្មចារី’តិ បដិញ្ញំ ទេន្តោ វិយ ហោតិ. ‘អហំ ភិក្ខូ’តិ វត្វា ឧបោសថគ្គាទីនិ បវិសន្តោ បន ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោ ហោតិយេវ, តថា សង្ឃិកំ លាភំ គណ្ហន្តោ’’តិ (បុ. ប. អដ្ឋ. ៩១).

តស្មា ឯវរូបេហិ បដិញ្ញាយ ភិក្ខូហិ គោត្រភុបរិយោសានេហិ សទ្ធិំ សម្ភោគបរិភោគោ ន វដ្ដតិ, អលជ្ជីបរិភោគោវ ហោតិ. សញ្ចិច្ច អាបត្តិអាបជ្ជនាទិអលជ្ជីលក្ខណំ បន ឧក្កដ្ឋានំ ភិក្ខូនំ វសេន វុត្តំ សាមណេរាទីនម្បិ ¶ អលជ្ជីវោហារទស្សនតោ. ‘‘អលជ្ជីសាមណេរេហិ ហត្ថកម្មម្បិ ន ការេតព្ព’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. យថាវិហិតបដិបត្តិយំ អតិដ្ឋនញ្ហិ សព្ពសាធារណំ អលជ្ជីលក្ខណំ. ទុស្សីលា លិង្គគ្គហណតោ បដ្ឋាយ យថាវិហិតបដិបត្តិយា អភាវតោ ឯកន្តា លជ្ជិនោវ មហាសង្ឃិកាទិនិកាយន្តរិកា វិយ, លិង្គត្ថេនកាទយោ វិយ, ច. យាវ ១១ ច តេសំ ភិក្ខុបដិញ្ញា អនុវត្តតិ, តាវ ភិក្ខុ ឯវ, តេហិ ច បរិភោគោ អលជ្ជិបអភោគោវ, តេសញ្ច ភិក្ខុសង្ឃសញ្ញាយ ទិន្នំ សង្ឃេ ទិន្នំ នាម ហោតិ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘ភវិស្សន្តិ ខោ បនានន្ទ, អនាគតមទ្ធានំ គោត្រភុនោ កាសាវកណ្ឋា ទុស្សីលា បាបធម្មា, តេសុ ទុស្សីលេសុ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទានំ ទស្សន្តិ, តទាបាហំ, អានន្ទ, សង្ឃគតំ ទក្ខិណំ អសង្ខ្យេយ្យំ អប្បមេយ្យំ វទាមី’’តិ (ម. និ. ៣.៣៨០).

ភគវតោ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នត្តា ទក្ខិណា អសង្ខ្យេយ្យា អប្បមេយ្យា ជាតា. ទុស្សីលានំ ទិន្នត្តា នាតិ ចេ? ន, តេសុ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្សាតិ គោត្រភូនំ បដិគ្គាហកត្តេន បរាមដ្ឋត្តា, ឥតរថា ‘‘យេសុ កេសុចិ គហដ្ឋេសុ វា បព្ពជិតេសុ វា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្សា’’តិ វត្តព្ពតាបសង្គតោ, តថា ច ‘‘តទាបាហំ, អានន្ទា’’តិ ហេដ្ឋិមកោដិទស្សនស្ស បយោជនំ ន សិយា. តស្មា គោត្រភូនម្បិ អភាវេ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទានំ នត្ថិ, ហេដ្ឋិមកោដិយា តេសុបិ ទិន្នា សង្ឃគតា ទក្ខិណា អសង្ខ្យេយ្យា, ន តតោ បរំ សិជ្ឈតីតិ តេបិ បដិញ្ញាយ ភិក្ខុ ឯវាតិ គហេតព្ពំ.

ព្រហ្មឃោសន្តិ ឧត្តមឃោសំ, ព្រហ្មុនោ ឃោសសទិសំ វា ឃោសំ. ឯហិ ភិក្ខូតិ ‘‘ភិក្ខូ’’តិសម្ពោធនំ. សំសារេ ភយឥក្ខក តស្ស ភយស្ស សព្ពសោ វិនាសនត្ថំ តិសរណំ, សាសនំ វា ឯហិ មនសា ‘‘តាណំ លេណ’’ន្តិ បវិស ឧបគច្ឆ. ឧបគន្ត្វាបិ ចរ ព្រហ្មចរិយន្តិ សាសនព្រហ្មចរិយំ មគ្គព្រហ្មចរិយញ្ច ចរស្សុ. ភណ្ឌូតិ មុណ្ឌិតកេសោ. វាសីតិ ទន្តកដ្ឋាទិច្ឆេទនវាសិ. ពន្ធនន្តិ កាយពន្ធនំ. យុត្តោ យោគោ សមាធិបញ្ញាវសេន សោ យុត្តយោគោ, តស្ស អដ្ឋេតេ បរិក្ខារាតិ សេសោ. សរីរេ បដិមុក្កេហិយេវ ឧបលក្ខិតោតិ សេសោ. ‘‘តីណិ សតានី’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធសុខត្ថំ ‘‘តីណិ សត’’ន្តិ វុត្តំ.

តស្មាតិ ¶ ភគវា ហេដ្ឋា វុត្តំ បរាមសតិ. ហេដ្ឋា ហិ ‘‘អហំ ខោ បន, កស្សប, ជានញ្ញេវ វទាមិ ‘ជានាមី’តិ, បស្សញ្ញេវ វទាមិ ‘បស្សាមី’’’តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) វុត្តំ, តំ បរាមសតិ, យស្មា អហំ ជានំ វទាមិ, តស្មាតិ អត្ថោ. ឥហាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. តិព្ពន្តិ មហន្តំ. បច្ចុបដ្ឋិតំ ភវិស្សតីតិ ថេរាទិឧបសង្កមនតោ បុរេតរមេវ តេសុ យំនូន មេ ហិរោត្តប្បំ ឧបដ្ឋិតំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. កុសលូបសំហិតន្តិ អនវជ្ជធម្មនិស្សិតំ. អដ្ឋិំ កត្វាតិ អត្តានំ តេន ធម្មេន អដ្ឋិកំ កត្វា, តំ វា ធម្មំ ‘‘ឯស មេ អត្ថោ’’តិ អត្ថំ កត្វា. ឱហិតសោតោតិ ធម្មេ និហិតសោតោ. ឯវញ្ហិ តេ, កស្សប, សិក្ខិតព្ពន្តិ ញាណសោតញ្ច បសាទសោតញ្ច ឱទហិត្វា ‘‘ធម្មំ សក្កច្ចមេវ សុណិស្សាមី’’តិ ឯវមេវ តយា សិក្ខិតព្ពំ. សាតសហគតា ច មេ កាយគតាសតីតិ ¶ អសុភេសុ ចេវ អានាបានេ ច បឋមជ្ឈានវសេន សុខសម្បយុត្តកាយគតាសតិ. យំ បនេតស្ស ឱវាទស្ស សក្កច្ចបដិគ្គហណំ, អយមេវ ថេរស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច អហោសិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៥៤).

ឧទ្ធុមាតកបដិភាគារម្មណំ ឈានំ ឧទ្ធុមាតកសញ្ញា. កសិណារម្មណំ រូបាវចរជ្ឈានំ រូបសញ្ញា. ឥមេតិ សញ្ញាសីសេន និទ្ទិដ្ឋា ឥមេ ទ្វេ ឈានធម្មា. សោបាកោ ច ភគវតា បុដ្ឋោ ‘‘រូបាវចរភាវេន ឯកត្ថា, ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ អាហ. អារទ្ធចិត្តោតិ អារាធិតចិត្តោ. គរុធម្មបដិគ្គហណាទិឧបសម្បទា ឧបរិ សយមេវ អាវិ ភវិស្សតិ.

សព្ពន្តិមេន បរិយាយេនាតិ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន. ញត្តិចតុត្ថា កម្មវាចា ឧបសម្បទាកម្មស្ស ការណត្តា ឋានំ, តស្ស ឋានស្ស អរហំ អនុច្ឆវិកន្តិ វត្ថុទោសាទិវិនិមុត្តកម្មំ ‘‘ឋានារហ’’ន្តិ វុត្តំ វត្ថាទិទោសយុត្តស្ស កម្មស្ស សភាវតោ កម្មវាចារហត្តាភាវា. អថ វា ឋានន្តិ និព្ពានប្បត្តិហេតុតោ សិក្ខត្តយសង្គហំ សាសនំ វុច្ចតិ, តស្ស អនុច្ឆវិកំ កម្មំ ឋានារហំ. យថាវិហិតលក្ខណេន ហិ កម្មេន ឧបសម្បន្នោវ សកលំ សាសនំ សមាទាយ បរិបូរេតុមរហតិ. តស្មា បរិសុទ្ធកម្មវាចាបរិយោសានំ សព្ពំ សង្ឃកិច្ចំ ឋានារហំ នាម, តេនាហ ‘‘សត្ថុសាសនារហេនា’’តិ, សីលាទិសកលសាសនបរិបុណ្ណស្ស អនុច្ឆវិកេនាតិ អត្ថោ. អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេតិ ញត្តិចតុត្ថកម្មេន ឧបសម្បន្នស្សេវ សព្ពសិក្ខាបទេសុ វុត្តត្តា កិញ្ចាបិ ឯហិភិក្ខូបសម្បទាទីហិ ឧបសម្បន្នានំ សុទ្ធសត្តានំ បណ្ណត្តិវជ្ជសិក្ខាបទវីតិក្កមេបិ អភព្ពតា វា ទោសាភាវោ វា ¶ សទ្ទតោ បញ្ញាយតិ, តថាបិ អត្ថតោ តេសម្បិ បណ្ណត្តិវជ្ជេសុ, លោកវជ្ជេសុបិ វា សុរាបានាទិលហុកេសុ មគ្គុប្បត្តិតោ បុព្ពេ អសញ្ចិច្ចាទិនា អាបត្តិអាបជ្ជនំ សិជ្ឈតិយេវ. តថា ហិ ‘‘ទ្វេ បុគ្គលា អភព្ពា អាបត្តិំ អាបជ្ជិតុំ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច. ទ្វេ បុគ្គលា ភព្ពា អាបត្តិំ អាបជ្ជិតុំ ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ចា’’តិ (បរិ. ៣២២) វុត្តំ. ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន ឧបសម្បន្នោតិ ឥទំ បន សព្ពសិក្ខាបទវីតិក្កមារហេ សព្ពកាលិកេ ច ភិក្ខូ គហេត្វា យេភុយ្យវសេន វុត្តំ. និរុត្តិវសេនាតិ និព្ពចនវសេន. អភិលាបវសេនាតិ វោហារវសេន. គុណវសេនាតិ ភិក្ខុវោហារនិមិត្តានំ គុណានំ វសេន.

សាជីវបទភាជនីយវណ្ណនា

វិវដ្ដូបនិស្សយា សីលាទយោ លោកិយេហិ អភិវិសិដ្ឋត្តា អធិសីលាទិវោហារេន វុត្តាតិ ទស្សេតុំ ¶ កតមំ បនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ បញ្ចង្គទសង្គសីលន្តិ អពុទ្ធុប្បាទកាលេ សីលំ សន្ធាយ វុត្តំ តស្ស វិវដ្ដូបនិស្សយត្តាភាវា. យំ បន ពុទ្ធុប្បាទេ រតនត្តយគុណំ តថតោ ញត្វា សាសនេ សុនិវិដ្ឋសទ្ធាហិ ឧបាសកោបាសិកាហិ ចេវ សាមណេរសិក្ខមានាហិ ច រក្ខិយមានំ បញ្ចង្គអដ្ឋង្គទសង្គសីលំ, តម្បិ អធិសីលមេវ មគ្គុប្បត្តិហេតុតោ. វិបស្សនាមគ្គុប្បត្តិនិមិត្តតាយ ហិ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ លោកិយានំ សីលេហិ អធិសីលំ ជាតំ អធិចិត្តំ វិយ. ន ហិ វិបស្សនាមគ្គនិមិត្តតំ មុញ្ចិត្វា លោកិយចិត្តតោ អធិចិត្តស្ស អញ្ញោ កោចិ វិសេសោ ឧបលព្ភតិ, តទុភយញ្ច អនាទិមតោ សំសារវដ្ដស្ស អត្តាទិសារវិរហិតតាយ តិលក្ខណព្ភាហតត្តំ, ‘‘អហំ មមា’’តិ អាការេន បវត្តអវិជ្ជាតណ្ហាទិទោសមូលកត្តញ្ច, តំទោសមូលវិទ្ធំសនសមត្ថាយ សីលចិត្តពលោបត្ថទ្ធាយ វិបស្សនាយ ឧក្កំសេនេវ តស្ស សំសារវដ្ដស្ស វិគមញ្ច, តទុបទេសកស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សព្ពញ្ញុតាទិអបរិមិតគុណគណយោគេន អវិបរីតសទ្ធម្មទេសកត្តញ្ច យាថាវតោ ញត្វា បដិបន្នេន សមាទាយ សិក្ខិតព្ពតាយ វិវដ្ដូបនិស្សយំ ជាតំ, ន អញ្ញេន ការណេន, តញ្ច វិវដ្ដូបនិស្សយត្តំ យទិ សាសនេ បញ្ចសីលាទិស្សាបិ សមានំ, កិមិទំ អធិសីលំ ន សិយា. បញ្ចសីលាទិមត្តេ ឋិតានញ្ហិ អនាថបិណ្ឌិកាទីនំ គហដ្ឋានម្បិ មគ្គោ ឧប្បជ្ជតិ. ន ហិ អធិសីលាធិចិត្តំ វិនា មគ្គុប្បត្តិ ហោតិ, តញ្ច កិញ្ចាបិ កេសញ្ចិ ¶ អនុបនិស្សយតាយ តស្មិំ អត្តភាវេ មគ្គុប្បត្តិយា ហេតុ ន ហោតិ, តថាបិ ភវន្តរេ អវស្សំ ហោតេវាតិ អធិសីលមេវ កាលំ ករោន្តានំ កល្យាណបុថុជ្ជនានំ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ វិយ, តេនាហ ពុទ្ធុប្បាទេយេវ ច បវត្តតីតិអាទិ. វិវដ្ដំ បត្ថេត្វា រក្ខិយមានម្បិ បញ្ចសីលាទិ ពុទ្ធុប្បាទេយេវ បវត្តតិ. ន ហិ តំ បញ្ញត្តិន្តិអាទិ បន ឧក្កដ្ឋវសេន សព្ពំ បាតិមោក្ខំ សន្ធាយ វុត្តំ. តទេកទេសភូតម្បិ ហិ បាណាតិបាតាទិន្នាទានាទិគហដ្ឋសីលម្បិ. ពុទ្ធាយេវ វិនយេ បារាជិកសុត្តវិភង្គាទីសុ អាគតវសេន សព្ពសោ កាយវចីទ្វារេសុ មគ្គុប្បត្តិយា វិពន្ធកអជ្ឈាចារសោតំ វិច្ឆិន្ទិត្វា មគ្គុប្បត្តិយា បទដ្ឋានភាវេន បញ្ញបេតុំ សក្កោន្តិ, ន អញ្ញេ. មគ្គុប្បត្តិំ សន្ធាយ ហិស្ស អធិសីលតា វុត្តា. តេនាហ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរតោបិ ច មគ្គផលសម្បយុត្តមេវ សីលំ អធិសីល’’ន្តិ. តស្សេវ ហិ អធិសីលន្តិ អព្យវធានេន មគ្គាធិដ្ឋានាតិ. ឥធ អនធិប្បេតន្តិ ឥមស្មិំ បឋមបារាជិកវិសយេ ‘‘សិក្ខា’’តិ អនធិប្បេតំ.

លោកិយអដ្ឋសមាបត្តិចិត្តានីតិ សាសនសភាវំ អជានន្តេហិ លោកិយជនេហិ សមាបជ្ជិតព្ពានិ អដ្ឋ រូបារូបជ្ឈានសម្បយុត្តចិត្តានិ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ មហគ្គតេសុ លោកិយលោកុត្តរភេទោ អត្ថិ, យេន លោកិយវិសេសនំ លោកុត្តរនិវត្តនំ សិយា. តស្មា សាសនិកេហិ សមាបជ្ជិតព្ពមហគ្គតជ្ឈាននិវត្តនមេវ លោកិយវិសេសនំ កតំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ កាមាវចរានិ បន អដ្ឋ កុសលចិត្តានីតិ ឯត្ថាបិ លោកិយវិសេសនំ កាតព្ពមេវ. អយមេវ ហិ អធិចិត្តតោ ¶ ចិត្តស្ស ភេទោ, យំ សាសនំ អជានន្តស្ស បុគ្គលស្ស សមុប្បជ្ជនំ. ឯវញ្ច អពុទ្ធុប្បាទេបិ សាសនសភាវំ ជានន្តានំ បច្ចេកពុទ្ធាទីនម្បិ សីលចិត្តានំ អធិសីលាធិចិត្តតា សមត្ថិតា ហោតិ. ន វិនា ពុទ្ធុប្បាទាតិ ឥទំ បន អញ្ញេសំ អភិសមយហេតុភាវេន បច្ចេកពុទ្ធពោធិសត្តាទីនំ ទេសនាសាមត្ថិយាភាវតោ វុត្តំ. អាយតិំ វាសនាហេតុំ បន សីលចិត្តំ តេបិ ទេសេន្តិយេវ, តញ្ច មគ្គហេតុតាយ អធិសីលាធិចិត្តម្បិ ហោន្តំ អប្បកតាយ វិប្ផារិកតាពាហុជញ្ញត្តាភាវេន អព្ពោហារិកន្តិ ‘‘ពុទ្ធុប្បាទេយេវា’’តិ អវធារណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ន ហិ តំសមាបន្នោតិអាទិអដ្ឋកថាវចនេហិ ឥធ អធិចិត្តនិទ្ទេសេ, ឧបរិ អធិបញ្ញានិទ្ទេសេ ច មគ្គផលសម្បយុត្តអធិចិត្តអធិបញ្ញានមេវ បដិក្ខេបតោ លោកិយាធិចិត្តាធិបញ្ញានំ ¶ ឥធ អធិប្បេតតា, តំ ទ្វយំ សមាបន្នស្សាបិ មេថុនធម្មសមាបជ្ជនសភាវោ ច វិញ្ញាយតិ, បាឡិយំ បន ‘‘យាយំ អធិសីលសិក្ខា, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា សិក្ខា’’តិ វុត្តត្តា លោកិយាបិ អធិចិត្តាធិបញ្ញា អនធិប្បេតាតិ វិញ្ញាយតិ. តស្មា បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច ឯវមធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ – ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិស្សាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បន្នមត្តេ លោកិយំ អធិចិត្តំ អធិបញ្ញា ច បរិហាយតិ, អធិសីលំ បន ចិត្តុប្បាទមត្តេន ន បរិហាយតីតិ បាឡិយំ អធិសីលសិក្ខាវ វុត្តា. អដ្ឋកថាយំ បន បដិលទ្ធលោកុត្តរមគ្គស្ស ភិក្ខុនោ ‘‘មេថុនំ បដិសេវិស្សាមី’’តិ ចិត្តម្បិ ន ឧប្បជ្ជតិ សព្ពសោ អកុប្បធម្មត្តា, បុថុជ្ជនានំ សមាបត្តិលាភីនម្បិ កេនចិ ការណេន ឧប្បជ្ជតិ កុប្បធម្មត្តាតិ ឥមំ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ន ហិ តំសមាបន្នោ’’តិ លោកុត្តរាវ បដិក្ខិត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

អត្ថិ ទិន្នន្តិ ឯត្ថ ទិន្នន្តិ ទានចេតនា អធិប្បេតា, តស្ស ទិន្នស្ស ផលំ អត្ថីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ អត្ថិ យិដ្ឋន្តិ ឯត្ថាបិ. អាទិ-សទ្ទេន ហុតាទីនំ សង្គហោ. តត្ថ យិដ្ឋន្តិ មហាយាគោ សព្ពសាធារណំ មហាទានមេវ. ហុតន្តិ បហោនកសក្ការោ, អត្តនោ វា ហោតុ, បរេសំ វា ទស អកុសលកម្មបថា, សព្ពេបិ វា អកុសលា ធម្មា អនត្ថុប្បាទនតោ ន សកំ កម្មំ នាម, តព្ពិបរីតា កុសលា ធម្មា សកំ នាម, តទុភយម្បិ វា កុសលាកុសលំ កម្មស្សកោម្ហីតិអាទិវចនតោ សតិ សំសារប្បវត្តិយំ អធិមុច្ចនដ្ឋេន សត្តានំ សកន្តិ ឯវំ កម្មស្សកតាយ សកភាវេ អត្តនោ សន្តកតាយ ឧប្បជ្ជនកញាណំ កម្មស្សកតញ្ញាណំ, ឧបលក្ខណមត្តញ្ចេតំ. សាសននិស្សិតា បន សព្ពាបិ វដ្ដគាមិនិកុសលបញ្ញា កម្មស្សកតញ្ញាណេ បវិដ្ឋា. សាសននិស្សិតា ហិ វិវដ្ដគាមិនី សព្ពាបិ បញ្ញា ‘‘សច្ចានុលោមិកញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. សា ឯវ ច អធិបញ្ញា តទវសេសំ សព្ពំ កម្មស្សកតញ្ញាណន្តិ វេទិតព្ពំ, តេនេវ ភគវា ‘‘កម្មស្សកតញ្ញាណំ សច្ចានុលោមិកញាណំ មគ្គសមង្គិស្ស ញាណំ ផលសមង្គិស្ស ញាណ’’ន្តិ សព្ពម្បិ ញាណចតុក្កេយេវ សង្គហេសិ. តិលក្ខណាការបរិច្ឆេទកំ បន វិបស្សនាញាណន្តិ ឥទំ បន មគ្គស្ស ¶ អាសន្នបច្ចយតាយ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ. តទិតរាសញ្ហិ រតនត្តយានុស្សរណាទិបញ្ញានម្បិ មគ្គហេតុតាយ អធិបញ្ញតា សមានាវាតិ គហេតព្ពំ.

សាជីវបទភាជនីយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

បច្ចក្ខានវិភង្គវណ្ណនា

ទុព្ពល្យេ ¶ អាវិកតេតិ យំនូនាហំ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យន្តិអាទិនា ទុព្ពលភាវេ បកាសិតេ. មុខារុឡ្ហតាតិ លោកជនានំ សត្តដ្ឋាតិអាទីសុ មុខារុឡ្ហញាយេនាតិ អធិប្បាយោ. ទិរត្តតិរត្តន្តិ (បាចិ. ៥២) ឯត្ថ យថា អន្តរន្តរា សហសេយ្យាវសេន តិរត្តំ អគ្គហេត្វា និរន្តរមេវ តិស្សោ រត្តិយោ អនុបសម្បន្នេន សទ្ធិំ សហសេយ្យាយ អរុណុដ្ឋាបនវសេន តិរត្តគ្គហណត្ថំ ‘‘ទិរត្តតិរត្ត’’ន្តិ អព្យវធានេន វុត្តន្តិ ទិរត្តគ្គហណស្ស បយោជនម្បិ សក្កា គហេតុំ, ឯវមិធាបិ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ ឥមស្សាបិ គហណស្ស បយោជនមត្ថេវាតិ ទស្សេតុំ យស្មា វា សិក្ខាបច្ចក្ខានស្សាតិអាទិ វុត្តំ.

ឥទានិ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ ឥមស្ស បុរិមបទស្សេវ វិវរណភាវំ វិនាបិ វិសុំ អត្ថសព្ភាវំ ទស្សេតុំ អបិចាតិអាទិ វុត្តំ. វិសេសាវិសេសន្តិ ឯត្ថ យេន វាក្យេន ទុព្ពល្យាវិកម្មមេវ ហោតិ, ន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ, តត្ថ សិក្ខាបច្ចក្ខានទុព្ពល្យាវិកម្មានំ អញ្ញមញ្ញំ វិសេសោ ហោតិ. យេន បន វចនេន តទុភយម្បិ ហោតិ, តត្ថ នេវត្ថិ វិសេសោ អវិសេសោបិ, តំ វិសេសាវិសេសំ. ‘‘កឋ កិច្ឆជីវនេ’’តិ ធាតូសុ បឋិតត្តា វុត្តំ ‘‘កិច្ឆជីវិកប្បត្តោ’’តិ. ឧក្កណ្ឋនញ្ហិ ឧក្កណ្ឋា, តំ ឥតោ គតោតិ ឧក្កណ្ឋិតោ, កិច្ឆជីវិកំ បត្តោតិ អត្ថោ. ឧទ្ធំ គតោ កណ្ឋោ ឯតិស្សាតិ ឧក្កណ្ឋា, អនភិរតិយា វជេ និរុទ្ធគោគណោ វិយ គមនមគ្គំ គវេសន្តោ បុគ្គលោ ឧក្កណ្ឋោ ហោតិ, តំ ឧក្កណ្ឋំ. អនភិរតិំ ឥតោតិបិ ឧក្កណ្ឋិតោតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘ឧទ្ធំ កណ្ឋំ កត្វា វិហរមានោ’’តិ. សា ច ឧក្កណ្ឋតា វិក្ខេបេនេវាតិ វិក្ខិត្តោតិអាទិ វុត្តំ.

សមណភាវតោតិ ឧបសម្បទតោ. ភាវវិកប្បាការេនាតិ ភិក្ខុភាវតោ ចវិត្វា យំ យំ គិហិអាទិភាវំ បត្តុកាមោ ‘‘អហំ អស្ស’’ន្តិ អត្តនោ ភវនំ វិកប្បេតិ, តេន តេន គិហិអាទិអាការេន, អត្តនោ ភវនស្ស វិកប្បនាការេនាតិ អធិប្បាយោ.

៤៦. បាឡិយំ ¶ យទិ បនាហន្តិ អហំ យទិ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យំ, សាធុ វតស្សាតិ អត្ថោ. អបាហំ, ហន្ទាហន្តិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ‘‘ហោតិ មេ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យ’’ន្តិ មម ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ វទតិ.

៥០. ន ¶ រមាមីតិ បព្ពជ្ជាយ ទុក្ខពហុលតាយ សុខាភាវំ ទស្សេតិ. នាភិរមាមីតិ បព្ពជ្ជាយ វិជ្ជមានេបិ អនវជ្ជសុខេ អត្តនោ អភិរតិអភាវំ ទស្សេតិ.

៥១. តេនេវ វចីភេទេនាតិ វចីភេទំ កត្វាបិ អញ្ញេន កាយប្បយោគេន វិញ្ញាបនំ និវត្តេតិ. អយំ សាសនំ ជហិតុកាមោតិអាទិនា ភាសាកោសល្លាភាវេន សព្ពសោ បទត្ថាវពោធាភាវេបិ ‘‘អយំ អត្តនោ បព្ពជិតភាវំ ជហិតុកាមោ ឥមំ វាក្យភេទំ ករោតី’’តិ ឯត្តកំ អធិប្បេតត្ថមត្តំ ចេបិ សោ តាវ ជានាតិ, បច្ចក្ខានមេវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ឯត្តកមត្តម្បិ ជានាតី’’តិ. បទបច្ឆាភដ្ឋន្តិ បទបរាវត្តិ, មាគធភាសតោ អវសិដ្ឋា សព្ពាបិ ភាសា ‘‘មិលក្ខភាសា’’តិ វេទិតព្ពា. ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណន្តិ សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស រុហនដ្ឋានភូតំ ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណំ.

ទូតន្តិ មុខសាសនំ. សាសនន្តិ បណ្ណសាសនំ, ភិត្តិថម្ភាទីសុ អក្ខរំ វា ឆិន្ទិត្វា ទស្សេតិ. បច្ចក្ខាតុកាមតាចិត្តេ ធរន្តេយេវ វចីភេទសមុប្បត្តិំ សន្ធាយ ‘‘ចិត្តសម្បយុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ, ចិត្តសមុដ្ឋានន្តិ អត្ថោ. និយមិតានិយមិតវសេន វិជាននភេទំ ទស្សេតុមាហ យទិ អយមេវ ជានាតូតិអាទិ. អយញ្ច វិភាគោ វទតិ វិញ្ញាបេតីតិ ឯត្ថ យស្ស វទតិ, តស្សេវ វិជាននំ អធិប្បេតន្តិ ឥមិនា វុត្តនយេន លទ្ធោតិ ទដ្ឋព្ពំ, ន ហេត្ថ ឯកស្ស វទតិ អញ្ញស្ស វិញ្ញាបេតីតិ អយមត្ថោ សម្ភវតិ. ‘‘តេសុ ឯកស្មិំ ជានន្តេបី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘ទ្វេយេវ ជានន្តុ ឯកោ មា ជានាតូ’’តិ ឯវំ ទ្វិន្នម្បិ ជនានំ និយមេត្វា អារោចិតេបិ តេសុ ឯកស្មិម្បិ ជានន្តេ បច្ចក្ខានំ ហោតិយេវាតិ គហេតព្ពំ. បរិសង្កមានោតិ ‘‘វារេស្សន្តី’’តិ អាសង្កមានោ. សមយញ្ញូតិ សាសនសង្កេតញ្ញូ, ឥធ បន អធិប្បាយមត្តជាននេនាបិ សមយញ្ញូ នាម ហោតិ, តេនាហ ឧក្កណ្ឋិតោតិអាទិ. តស្មា ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមីតិអាទិខេត្តបទានំ សព្ពសោ អត្ថំ ញត្វាបិ សចេ ‘‘ភិក្ខុភាវតោ ចវិតុកាមតាយ ឯស វទតី’’តិ អធិប្បាយំ ន ជានាតិ, អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. អត្ថំ បន អជានិត្វាបិ ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោ វទតី’’តិ តំ ជានាតិ, បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. សោតវិញ្ញាណវីថិយា សទ្ទមត្តគ្គហណមេវ, អត្ថគ្គហណំ បន មនោវិញ្ញាណវីថិបរម្បរាយាតិ អាហ តង្ខណញ្ញេវាតិអាទិ.

៥៣. វណ្ណបដ្ឋានន្តិ ¶ ¶ សត្ថុគុណវណ្ណប្បកាសកំ បករណំ. ឧបាលិគាថាសូតិ ឧបាលិសុត្តេ ឧបាលិគហបតិនា ធីរស្ស វិគតមោហស្សាតិអាទិនា វុត្តគាថាសុ. យថារុតន្តិ បាឡិយំ វុត្តមេវាតិ អត្ថោ. អនន្តពុទ្ធីតិអាទីនិ វណ្ណបដ្ឋានេ អាគតនាមានិ. ធីរន្តិអាទីនិ (ម. និ. ២.៧៦) បន ឧបាលិគាថាសុ. តត្ថ ពោធិ វុច្ចតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, សា ជាននហេតុត្តា បញ្ញាណំ ឯតស្សាតិ ពោធិបញ្ញាណោ. ស្វាក្ខាតំ ធម្មន្តិអាទីសុ ធម្ម-សទ្ទោ ស្វាក្ខាតាទិបទានំ ធម្មវេវចនភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តោ. តស្មា ស្វាក្ខាតំ បច្ចក្ខាមីតិអាទិនា វុត្តេយេវ វេវចនេន បច្ចក្ខានំ នាម ហោតិ. ធម្ម-សទ្ទេន សហ យោជេត្វា វុត្តេ បន យថារុតវសេន បច្ចក្ខានន្តិ វេទិតព្ពំ. សុប្បដិបន្នំ សង្ឃន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កុសលំ ធម្មន្តិអាទីនិបិ កុសលា ធម្មា អកុសលា ធម្មាតិអាទិធម្មមេវ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១) សន្ធាយ វុត្តនាមានិ, ឥតរថា អកុសលធម្មបច្ចក្ខានេ ទោសាភាវប្បសង្គតោតិ, តេនាហ ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សេសូតិអាទិ. បឋមបារាជិកន្តិអាទិនា សិក្ខាបទានំយេវ គហណំ វេទិតព្ពំ, ន អាបត្តីនំ.

យស្ស មូលេនាតិ យស្ស សន្តិកេ. អាចរិយវេវចនេសុ យោ ឧបជ្ឈំ អទត្វា អាចរិយោវ ហុត្វា បព្ពាជេសិ, តំ សន្ធាយ ‘‘យោ មំ បព្ពាជេសី’’តិ វុត្តំ. តស្ស មូលេនាតិ តស្ស សន្តិកេ. ឱកល្លកោតិ ខុប្បិបាសាទិទុក្ខាតុរានំ កិសលូខសរីរវេសានំ គហដ្ឋមនុស្សានំ អធិវចនំ. មោឡិពទ្ធោតិ ពទ្ធកេសកលាបោ គហដ្ឋោ. កុមារកោតិ កុមារាវត្ថោ អតិវិយ ទហរោ សាមណេរោ. ចេល្លកោតិ តតោ កិញ្ចិ មហន្តោ. ចេដកោតិ មជ្ឈិមោ. មោឡិគល្លោតិ មហាសាមណេរោ. សមណុទ្ទេសោតិ អវិសេសតោ សាមណេរាធិវចនំ. អសុចិសង្កស្សរសមាចារោតិ អសុចិ ហុត្វា ‘‘មយា កតំ បរេ ជានន្តិ នុ ខោ, ន នុ ខោ’’តិ អត្តនា, ‘‘អសុកេន នុ ខោ ឥទំ កត’’ន្តិ បរេហិ ច សង្កាយ សរិតព្ពេន អនុស្សរិតព្ពេន សមាចារេន យុត្តោ. សញ្ជាតរាគាទិកចវរត្តា កសម្ពុជាតោ. កោណ្ឋោតិ ទុស្សីលាធិវចនមេតំ.

៥៤. តិហេតុកបដិសន្ធិកាតិ អតិខិប្បំ ជាននសមត្ថេ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ទុហេតុកានំ តត្ថ អសម្ភវតោ. សភាគស្សាតិ បុរិសស្ស. វិសភាគស្សាតិ មាតុគាមស្ស. បោត្ថករូបសទិសស្សាតិ មត្តិកាទីហិ កតរូបសទិសស្ស ¶ . គរុមេធស្សាតិ អារម្មណេសុ លហុប្បវត្តិយា អភាវតោ ទន្ធគតិកតាយ គរុបញ្ញស្ស, មន្ទបញ្ញស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានេត្ថ សិក្ខាបច្ចក្ខានវារស្ស បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តនយានំ សម្បិណ្ឌនត្ថវសេន ឯវំ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ – តត្ថ ហិ សាមញ្ញា ចវិតុកាមោតិអាទីហិ បទេហិ ចិត្តនិយមំ ទស្សេតិ. ពុទ្ធន្តិអាទីហិ បទេហិ ខេត្តនិយមំ, បច្ចក្ខាមិ ធារេតីតិ ឯតេន កាលនិយមំ, វទតីតិ ¶ ឥមិនា បយោគនិយមំ, អលំ មេ ពុទ្ធេន, កិំ នុ មេ, ន មមត្ថោ, សុមុត្តាហន្តិអាទីហិ អនាមដ្ឋកាលវសេនបិ បច្ចក្ខានំ ហោតីតិ ទស្សេតិ, វិញ្ញាបេតីតិ ឥមិនា វិជានននិយមំ, ឧម្មត្តកោ សិក្ខំ បច្ចក្ខាតិ ឧម្មត្តកស្ស សន្តិកេតិអាទីហិ បុគ្គលនិយមំ, សោ ច នប្បដិវិជានាតីតិអាទីហិ វិជានននិយមាភាវេន បច្ចក្ខានាភាវំ ទស្សេតិ, ទវាយាតិអាទីហិ ចិត្តនិយមាភាវេន, សាវេតុកាមោ ន សាវេតីតិ ឥមិនា បយោគនិយមាភាវេន, អវិញ្ញុស្ស សាវេតិ វិញ្ញុស្ស ន សាវេតីតិ ឯតេហិ យំ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស សាវេតិ, តស្សេវ សវនេ សីសំ ឯតិ, នាញ្ញស្សាតិ. សព្ពសោ វា បន ន សាវេតិ អប្បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខាតិ ឥទំ បន ចិត្តាទិនិយមេនេវ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តស្មា ចិត្តខេត្តកាលបយោគបុគ្គលវិជាននវសេន សិក្ខាយ បច្ចក្ខានំ ញត្វា តទភាវេន អប្បច្ចក្ខានំ វេទិតព្ពំ.

កថំ? ឧបសម្បន្នភាវតោ ចវិតុកាមតាចិត្តេនេវ ហិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន ទវា វា រវា វា ភណន្តស្ស. ឯវំ ចិត្តវសេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. តថា ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមីតិអាទិនា វុត្តានំ ពុទ្ធាទីនំ សព្រហ្មចារិបរិយោសានានំ ចតុទ្ទសន្នញ្ចេវ គិហីតិ មំ ធារេហីតិអាទិនា វុត្តានំ គិហិអាទីនំ អសក្យបុត្តិយបរិយោសានានំ អដ្ឋន្នញ្ចាតិ ឥមេសំ ទ្វាវីសតិយា ខេត្តបទានំ យស្ស កស្សចិ សវេវចនស្ស វសេន តេសុ យំ កិញ្ចិ វត្តុកាមស្ស យំ កិញ្ចិ វទតោបិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ. ឯវំ ខេត្តវសេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. តត្ថ យទេតំ ‘‘បច្ចក្ខាមីតិ ច មំ ធារេហីតិ ចា’’តិ វុត្តំ វត្តមានកាលវចនំ, យានិ ច ‘‘អលំ មេ ពុទ្ធេន, កិំ នុ មេ ពុទ្ធេន, ន មមត្ថោ ពុទ្ធេន, សុមុត្តាហំ ពុទ្ធេនា’’តិអាទិនា នយេន អាខ្យាតវសេន កាលំ អនាមសិត្វា បុរិមេហិ ចុទ្ទសហិ បទេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា វុត្តានិ អលំ មេតិអាទីនិ ចត្តារិ បទានិ, តេសំយេវ ច សវេវចនានំ វសេន ¶ បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន បន ‘‘បច្ចក្ខាសិ’’ន្តិ វា, ‘‘បច្ចក្ខិស្ស’’ន្តិ វា, ‘‘មំ ធារេសី’’តិ វា, ‘‘មំ ធារេស្សសី’’តិ វា, ‘‘យំនូន បច្ចក្ខេយ្យ’’ន្តិ វាតិអាទីនិ អតីតានាគតបរិកប្បវចនានិ ភណន្តស្ស. ឯវំ វត្តមានកាលវសេន ចេវ អនាមដ្ឋកាលវសេន ច បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. បយោគោ បន ទុវិធោ កាយិកោ វាចសិកោ, តត្ថ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមីតិអាទិនា នយេន យាយ កាយចិ ភាសាយ វចីភេទំ កត្វា វាចសិកបយោគេនេវ បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន អក្ខរលិខនំ វា ហត្ថមុទ្ទាទិទស្សនំ វា កាយបយោគំ ករោន្តស្ស. ឯវំ វាចសិកបយោគេនេវ បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន.

បុគ្គលោ ¶ បន ទុវិធោ យោ ច បច្ចក្ខាតិ, យស្ស ច បច្ចក្ខាតិ, តត្ថ យោ បច្ចក្ខាតិ, សោ សចេ ឧម្មត្តកខិត្តចិត្តវេទនដ្ដានំ អញ្ញតរោ ន ហោតិ, យស្ស បន បច្ចក្ខាតិ, សោ សចេ មនុស្សជាតិកោ ហោតិ, ន ច ឧម្មត្តកាទីនំ អញ្ញតរោ សម្មុខីភូតោ ច, សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ. ន ហិ អសម្មុខីភូតស្ស ទូតេន វា បណ្ណេន វា អារោចនំ រុហតិ. ឯវំ យថាវុត្តបុគ្គលវសេន បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. វិជាននម្បិ និយមិតានិយមិតវសេន ទុវិធំ. តត្ថ យស្ស យេសំ វា និយមេត្វា ឥមស្ស ឥមេសំ វា អារោចេមីតិ វទតិ, សចេ តេ យថា បកតិយា លោកេ មនុស្សា វចនំ សុត្វា អាវជ្ជនសមយេ ជានន្តិ, ឯវំ តស្ស វចនានន្តរមេវ ‘‘អយំ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ វា, ‘‘គិហិភាវំ បត្ថយតី’’តិ វា យេន កេនចិ អាការេន មនុស្សជាតិកោ វចនត្ថំ ជានាតិ, បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. អថ អបរភាគេ ‘‘កិំ ឥមិនា វុត្ត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ជានន្តិ, អញ្ញេ វា ជានន្តិ, អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ. អនិយមេត្វា អារោចេន្តស្ស បន សចេ វុត្តនយេន យោ កោចិ មនុស្សជាតិកោ វចនត្ថំ ជានាតិ, បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខា, ឯវំ ជាននវសេន បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. ឥតិ ឥមេសំ វុត្តប្បការានំ ចិត្តាទីនំ វសេនេវ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សិក្ខាបច្ចក្ខានវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

មូលបញ្ញត្តិវណ្ណនា

៥៥. ឥតោ ¶ បដ្ឋាយាតិ ទុដ្ឋុល្លបទតោ បដ្ឋាយ. មេថុនធម្មោ យថា សរូបេនេវ ទុដ្ឋុល្លំ, ឯវំ ទស្សនាទិទុដ្ឋុល្លធម្មបរិវារត្តាបិ ទុដ្ឋុល្លន្តិ ទស្សេតុំ យស្មាតិអាទិ វុត្តំ. អវស្សុតានន្តិ មេថុនរាគេន តិន្តានំ. បរិយុដ្ឋិតានន្តិ មេថុនរាគេន អភិភូតចិត្តានំ. មេថុន-សទ្ទស្ស សទិសសទ្ទបអយាយត្តា វុត្តំ ‘‘សទិសាន’’ន្តិ, រត្តតាទីហិ សទិសានន្តិ អត្ថោ. ឥទញ្ច យេភុយ្យតោ វុត្តំ ឧភោសុ អញ្ញតរស្ស រាគាភាវេបិ ឥតរស្ស មេថុនសេវនសំសិទ្ធិតោ. មេថុន-សទ្ទោ វា ឧភយសទ្ទបអយាយោ, មេថុនំ យុគឡំ យមកំ ឧភយន្តិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ, តេនាហ ‘‘ឧភិន្នំ រត្តាន’’ន្តិ. ‘‘ទ្វយំទ្វយសមាបត្តី’’តិ ហិ បាឡិយម្បិ វុត្តំ. និមិត្តេនាតិ ភុម្មត្ថេ ករណវចនំ, ឥត្ថិនិមិត្តេ អត្តនោ និមិត្តំ បវេសេតីតិ អត្ថោ. និមិត្តំ អង្គជាតន្តិ អត្ថតោ ឯកំ. តិលផលន្តិ សាសបមត្តំ តិលពីជំ អធិប្បេតំ, ន កោសសហិតំ ផលន្តិ អាហ ‘‘តិលពីជមត្តម្បី’’តិ. អល្លោកាសេតិ សភាវេន បិហិតស្ស និមិត្តស្ស បកតិវាតេន អសម្ផុដ្ឋេ តិន្តប្បទេសេ. តាទិសោ បទេសោ ¶ សចេបិ កេនចិ វាតាទិវិការេន សុក្ខតិ, តថាបិ អនល្លោកាសោតិ ឧបក្កមតោ បារាជិកមេវ.

វេមជ្ឈន្តិ យថា ចត្តារិ បស្សានិ អផុសន្តោ បវេសេតិ, ឯវំ កតវិវរស្ស ឥត្ថិនិមិត្តស្ស អព្ភន្តរតលំ វុច្ចតិ. បុរិសនិមិត្តេ បន មជ្ឈន្តិ អគ្គកោដិំ សន្ធាយ វទតិ. ឧបរីតិ មជ្ឈិមបព្ពេន សមិញ្ជិត្វា បវេសិយមានស្ស អង្គជាតស្ស សមិញ្ជិតង្គុលិយា មជ្ឈិមបព្ពបិដ្ឋិសទិសអគ្គកោដិយេវ. ហេដ្ឋា បវេសេន្តោតិ ឥត្ថិនិមិត្តស្ស ហេដ្ឋាភាគេន ឆុបិយមានំ បវេសេន្តោ, យថា ឥត្ថិនិមិត្តស្ស អល្លោកាសំ ហេដ្ឋិមតលំ តិលពីជមត្តម្បិ អត្តនោ និមិត្តេន ឆុបតិ, ឯវំ បវេសេន្តោតិ អត្ថោ. ឆុបនមេវ ហេត្ថ បវេសនំ, ឯវំ សេសេសុបិ. មជ្ឈេន បវេសេន្តោតិ អព្ភន្តរតលេន ឆុបិយមានំ បវេសេន្តោ, យថា អព្ភន្តរតលំ ឆុបតិ, ឯវំ បវេសេន្តោតិ អត្ថោ. កត្ថចិ អច្ឆុបន្តំ បវេសេត្វា អាកាសគតមេវ នីហរន្តស្ស នត្ថិ បារាជិកំ, ទុក្កដំ បន ហោតិ ឆិន្នសីសវត្ថុស្មិំ (បារា. ៧៣) វិយ. មជ្ឈេនេវ ឆុបន្តំ បវេសេន្តោតិ អគ្គកោដិយា ឆុបន្តំ បវេសេន្តោ. មជ្ឈិមបព្ពបិដ្ឋិយា សង្កោចេត្វាតិ និមិត្តំ អត្តនោ មជ្ឈិមបព្ពបិដ្ឋិយា ¶ សមិញ្ជិត្វា ឧបរិភាគេន ឆុបន្តំ បវេសេន្តោបិ. កិំ វិយ? សមិញ្ជិតង្គុលិ វិយាតិ យោជនា. អថ វា មជ្ឈិមបព្ពបិដ្ឋិយា សមិញ្ជិតង្គុលិ វិយាតិ សម្ពន្ធោ, សមិញ្ជិតង្គុលិំ វា មជ្ឈិមបព្ពបិដ្ឋិយា បវេសេន្តោ វិយាតិបិ យោជេតព្ពំ. ឧបរិភាគេនាតិ សង្កោចិតស្ស និមិត្តស្ស ឧបរិកោដិយា.

ឥទានិ បុរិសនិមិត្តស្ស ហេដ្ឋា វុត្តេសុ ឆសុ ‘‘ឧបរី’’តិ វុត្តស្ស ឆដ្ឋស្ស ឋានស្ស វសេន វិសុំ ចត្តារិ បស្សានិ គហេត្វា បុរិសនិមិត្តេ ទសដ្ឋានភេទំ ទស្សេន្តោ តត្ថាតិអាទិមាហ. ហេដ្ឋា បន អគហិតគ្គហណវសេន ឆ ឋានានិ វុត្តានិ. តុលាទណ្ឌសទិសំ បវេសេន្តស្សាបីតិ អសមិញ្ជិត្វា ឧជុកំ បវេសេន្តស្ស. ចម្មខីលន្តិ ឯឡកាទីនំ គីវាយ វិយ និមិត្តេ ជាតំ ចម្មង្កុរំ, ‘‘ឧណ្ណិគណ្ឌោ’’តិបិ វទន្តិ. ‘‘ឧបហតកាយប្បសាទ’’ន្តិ អវត្វា នដ្ឋកាយប្បសាទន្តិ វចនេន ឧបាទិន្នភាវេ សតិ កេនចិ បច្ចយេន ឧបហតេបិ កាយប្បសាទេ ឧបហតិន្ទ្រិយវត្ថុស្មិំ (បារា. ៧៣) វិយ បារាជិកមេវាតិ ទស្សេតិ. ឥត្ថិនិមិត្តស្ស បន នដ្ឋេបិ ឧបាទិន្នភាវេ សតិ មតសរីរេ វិយ បារាជិកក្ខេត្តតា ន វិជហតីតិ វេទិតព្ពា. មេថុនស្សាទេនាតិ ឥទំ កាយសំសគ្គរាគេ សតិ សង្ឃាទិសេសោ ហោតីតិ វុត្តំ. ពីជានីតិ អណ្ឌានិ.

មុខំ អបិធាយាតិ បមាទេន សមុប្បន្នម្បិ ហាសំ ពីជនិយា បដិច្ឆាទនម្បិ អកត្វា និសីទនំ អគារវន្តិ វុត្តំ. អថ វា អបិធាយាតិ បិទហិត្វា, ពីជនិយា មុខំ បដិច្ឆាទេត្វា ហសមានេន ¶ ន និសីទិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ទន្តវិទំសកន្តិ ទន្តេ ទស្សេត្វា. គព្ភិតេនាតិ ‘‘អយុត្តកថា’’តិ សង្កោចំ អនាបជ្ជន្តេន, និរវសេសាធិប្បាយកថនេ សញ្ជាតុស្សាហេនាតិ អត្ថោ.

អនុបញ្ញត្តិវណ្ណនា

បារាជិកវត្ថុភូតាតិ យេសំ តីសុ មគ្គេសុ តិលពីជមត្តម្បិ និមិត្តស្ស បវេសោកាសោ ហោតិ, តេ ឥត្ថិបុរិសាទិភេទា សព្ពេ សង្គយ្ហន្តិ, ន ឥតរេ. ឥធ បន តិរច្ឆានគតាយាតិ-បាឡិបទានុរូបតោ ន សព្ពាតិអាទិនា ឥត្ថិលិង្គវសេន វុត្តំ. គោនសាតិ សប្បវិសេសា, យេសំ បិដ្ឋីសុ មហន្តមហន្តានិ មណ្ឌលានិ ហោន្តិ. កច្ឆបមណ្ឌូកានំ ចតុប្បទត្តេបិ ឱទកតាសាមញ្ញេន ¶ អបទេហិ សហ គហណំ. មុខសណ្ឋានន្តិ ឱដ្ឋចម្មសណ្ឋានំ. វណសង្ខេបន្តិ វណសង្គហំ. វណេ ថុល្លច្ចយញ្ច ‘‘អមគ្គេន អមគ្គំ បវេសេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ៦៦) ឥមស្ស សុត្តស្ស វសេន វេទិតព្ពំ. មង្គុសាតិ នកុលា. ឯតមេវ ហិ អត្ថន្តិ យោ នំ អជ្ឈាបជ្ជតិ, តំ បរាជេតីតិ ឥមមត្ថំ វុត្តានំយេវ បារាជិកាទិសទ្ទានំ និព្ពចនប្បសង្គេ ឥមិស្សា បរិវារគាថាយ បវត្តត្តា. ភដ្ឋោតិ សាសនតោ បរិហីនោ. និរង្កតោតិ និរាកតោ. ឯតន្តិ អាបត្តិរូបំ បារាជិកំ. ឆិន្នោតិ អន្តរាខណ្ឌិតោ.

បកតត្តេហិ ភិក្ខូហីតិ ឯត្ថ បកតត្តា នាម បារាជិកំ អនាបន្នា អនុក្ខិត្តា ច. កេចិ បន ‘‘បកតត្តេហិ ភិក្ខូហិ ឯកតោ កត្តព្ពត្តាតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា បកតត្តភូតេហិ អលជ្ជីហិបិ សទ្ធិំ ឧបោសថាទិសង្ឃកម្មករណេ ទោសោ នត្ថី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, ឥមិនា វចនេន តស្ស អត្ថស្ស អសិជ្ឈនតោ. យទិ ហិ សង្ឃកម្មំ ករីយតិ, បកតត្តេហេវ ករីយតិ, ន អបកតត្តេហីតិ ឯវំ អបកតត្តេហិ សហសំវាសបដិក្ខេបបរំ ឥទំ វចនំ, ន បន បកតត្តេហិ សព្ពេហិ អលជ្ជីអាទីហិ ឯកតោ សង្ឃកម្មំ កត្តព្ពមេវាតិ. ឯវំ សំវាសវិធានបរំ បកតត្តេសុបិ សភាគាបត្តិំ អាបន្នេហិ អញ្ញមញ្ញញ្ច អលជ្ជីហិ ច សទ្ធិំ ឯកតោ កម្មករណស្ស បដិក្ខិត្តត្តា. វុត្តញ្ហិ ‘‘សចេ សព្ពោ សង្ឃោ សភាគាបត្តិយា សតិ វុត្តវិធិំ អកត្វា ឧបោសថំ ករោតិ, វុត្តនយេនេវ សព្ពោ សង្ឃោ អាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិអាទិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា). ‘‘យត្ថ អាមិសបរិភោគោ វដ្ដតិ, ធម្មបរិភោគោបិ តត្ថ វដ្ដតី’’តិ អលជ្ជីហិ សហ បរិភោគោ ច អដ្ឋកថាយំ បដិក្ខិត្តោ ឯកតោ កម្មករណស្សាបិ ធម្មបរិភោគត្តា. តស្មា យថា ហិ បាឡិយំ បារាជិកាបត្តិអាបជ្ជនកបុគ្គលនិយមត្ថំ យ្វាយំ ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន…បេ… ឧបសម្បន្នោ, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ វចនេ សព្ពេបិ ញត្តិចតុត្ថកម្មេន ឧបសម្បន្នា បារាជិកាបជ្ជនកបុគ្គលាយេវាតិ និយមោ ន សិជ្ឈតិ ¶ បារាជិកានាបជ្ជនកានម្បិ សេក្ខាទីនំ សម្ភវា, អថ ខោ ញត្តិចតុត្ថកម្មេន ឧបសម្បន្នេសុយេវ បារាជិកាបត្តិអាបជ្ជនកា អលជ្ជី ពាលបុថុជ្ជនា លព្ភន្តិ, ន បន ឯហិភិក្ខុអាទីសូតិ ឯវំ និយមោ សិជ្ឈតិ, ឯវមិធាបិ បកតត្តេសុយេវ ឯកតោ កម្មករណារហា អនាបត្តិកា លជ្ជី កុក្កុច្ចកា សិក្ខាកាមា ឧបលព្ភន្តិ ¶ , ន អបកតត្តេសូតិ ឯវមេវ និយមោ សិជ្ឈតិ អបកតត្តានំ គណបូរណត្តាភាវេន អសំវាសិកត្តនិយមតោ. អលជ្ជិនោ បន គណបូរកា ហុត្វា កម្មស្ស សាធនតោ អសំវាសិកេសុ ន គហិតា កត្តព្ពវិធិំ អកត្វា តេហិ សហ មទ្ទិត្វា កម្មំ ករោន្តានំ អាបត្តិ អលជ្ជិតា ច ន វិគច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ឯកោ អលជ្ជី អលជ្ជីសតម្បិ ករោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៥) ហិ វុត្តំ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘សព្ពេបិ លជ្ជិនោ ឯតេសុ កម្មាទីសុ សហ វសន្តី’’តិអាទិ. អយញ្ចត្ថោ ឧបរិ វិត្ថារតោ អាវិ ភវិស្សតិ.

តថាតិ សីមាបរិច្ឆិន្នេហីតិអាទិំ បរាមសតិ. ឯកតោ វន្ទនភុញ្ជនគាមប្បវេសនវត្តាបដិវត្តករណឧគ្គហបរិបុច្ឆាសជ្ឈាយករណាទិសាមគ្គិកិរិយាវសេន ភគវតា បញ្ញត្តសិក្ខាបទសិក្ខនំ សមសិក្ខតា នាម, តញ្ច លជ្ជីហេវ សមំ សិក្ខិតព្ពំ, ន អលជ្ជីហីតិ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ញត្តំ បន…បេ… សមសិក្ខតា នាមា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ អនតិក្កមនវសេន ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទិវសេន ច លជ្ជីបុគ្គលេហិ សមំ ឯកតោ សិក្ខិតព្ពា សមសិក្ខាតិ សិក្ខាបទានិ វុត្តានិ, តាសំ សមសិក្ខនំ យថាវុត្តនយេន លជ្ជីហិ សិក្ខិតព្ពភាវោ សមសិក្ខតា នាមាតិ អធិប្បាយោ. យថាវុត្តេសុ ឯកកម្មាទីសុ អលជ្ជីនំ លជ្ជិធម្មេ អនោក្កន្តេ លជ្ជីហិ សហ សំវាសោ នត្ថិ, តតោ ពហិយេវ តេ សន្ទិស្សន្តីតិ អាហ សព្ពេបិ លជ្ជិនោតិអាទិ.

៥៦. យំ តំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. វត្ថុមេវ ន ហោតីតិ សុវណ្ណាទីហិ កតឥត្ថិរូបានំ អង្គជាតេសុបិ និមិត្តវោហារទស្សនតោ តត្ថ បារាជិកាសង្កានិវត្តនត្ថំ វុត្តំ. តេនេវ វិនីតវត្ថូសុ លេបចិត្តាទិវត្ថូសុ សញ្ជាតកុក្កុច្ចស្ស បារាជិកេន អនាបត្តិ វុត្តា.

បឋមចតុក្កវណ្ណនា

៥៧. អស្សាតិ អាខ្យាតបទន្តិ តស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ហោតី’’តិ អាហ, ភវេយ្យាតិ អត្ថោ, ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ ‘‘ហោតី’’តិ ឥទំ វចនសេសោ.

៥៨. សាទិយន្តស្សេវាតិ ¶ ឯត្ថ សាទិយនំ នាម សេវេតុកាមតាចិត្តស្ស ឧប្បាទនមេវាតិ អាហ ‘‘បដិសេវនចិត្តសមង្គិស្សា’’តិ. បដិបក្ខន្តិ អនិដ្ឋំ ¶ អហិតំ. ‘‘ភិក្ខូនំ បច្ចត្ថិកា ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា’’តិ វុត្តេ ឧបរិ វុច្ចមានា រាជបច្ចត្ថិកាទយោបិ ឥធេវ បវិសន្តីតិ តំ និវត្តនត្ថំ ភិក្ខូ ឯវ បច្ចត្ថិកាតិ រាជបច្ចត្ថិកានុរូបេន អត្ថោ ទស្សិតោ. តស្មិំ ខណេតិ បវេសនក្ខណេ. អគ្គតោ ហិ យាវ មូលា បវេសនកិរិយាយ វត្តមានកាលោ បវេសនក្ខណោ នាម. បវិដ្ឋកាលេតិ អង្គជាតស្ស យត្តកំ ឋានំ បវេសនារហំ, តត្តកំ អនវសេសតោ បវិដ្ឋកាលេ, បវេសនកិរិយាយ និដ្ឋិតក្ខណេតិ អត្ថោ. ឯវំ បវិដ្ឋស្ស ឧទ្ធរណារម្ភតោ អន្តរា ឋិតកាលេ ឋិតំ អង្គជាតំ, តស្ស ឋិតិ វា ឋិតំ នាម, អដ្ឋកថាយំ បន មាតុគាមស្ស សុក្កវិស្សដ្ឋិំ បត្វា សព្ពថា វាយាមតោ ឱរមិត្វា ឋិតកាលំ សន្ធាយ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិសមយេ’’តិ វុត្តំ, តទុភយម្បិ ឋិតមេវាតិ គហេតព្ពំ. ឧទ្ធរណំ នាម យាវ អគ្គា នីហរណកិរិយាយ វត្តមានកាលោតិ អាហ ‘‘នីហរណកាលេ បដិសេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេតី’’តិ.

ឯត្ថ ច យស្មា បរេហិ ឧបក្កមិយមានស្ស អង្គជាតាទិកាយចលនស្ស វិជ្ជមានត្តា សេវនចិត្តេ ឧបដ្ឋិតមត្តេ តស្មិំ ខណេ ចិត្តជរូបេន សញ្ជាយមានំ អង្គជាតាទិចលនំ ឥមិនា សេវនចិត្តេន ឧប្បាទិតមេវ ហោតិ. អបិច សេវនចិត្តេ ឧប្បន្នេ បរេហិ អនុបក្កមិយមានស្សាបិ អង្គជាតេ ចលនំ ហោតេវ, តញ្ច តេន កតំ នាម ហោតិ, តស្មា កាយចិត្តតោ សមុដ្ឋិតំ បារាជិកាបត្តិំ សោ អាបជ្ជតិយេវ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកា (បាចិ. ៦៥៧-៦៥៨) វិយ. តត្ថាបិ ហិ ‘‘អធក្ខកំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលំ អាមសនំ វា…បេ… បដិបីឡនំ វា សាទិយេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៦៥៧) សាទិយនមត្តេយេវ អាបត្តិ វុត្តា, ភិក្ខុនោ កាយសំសគ្គេ បន ‘‘កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យា’’តិ (បារា. ២៧០) អត្តនោ ឧបក្កមស្ស អាបត្តិនិមិត្តភាវេន វុត្តត្តា ឥត្ថិយា ផុសិយមានស្ស កាយសំសគ្គរាគេ ច ឥត្ថិយា សញ្ជនិតកាយចលនេ ច វិជ្ជមានេបិ អត្តនោ បយោគាភាវេន អនាបត្តិយេវ វុត្តាតិ គហេតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘បឋមសង្ឃាទិសេសវិសយេបិ បរេហិ ពលក្ការេន ហត្ថាទីហិ ឧបក្កមិយមានស្ស មោចនស្សាទោ ច ឧប្បជ្ជតិ, តេន ច អសុចិម្ហិ មុត្តេ សង្ឃាទិសេសោ, អមុត្តេ ថុល្លច្ចយំ ឯវា’’តិ វទន្តិ. អង្គារកាសុន្តិ អង្គាររាសិំ, អង្គារបុណ្ណាវាដំ វា. ឥត្ថិយា ឧបក្កមិយមានេ អសាទិយនំ នាម ន សព្ពេសំ វិសយោតិ ¶ អាហ ឥមញ្ហីតិអាទិ. ឯកាទសហិ អគ្គីហីតិ រាគទោសមោហជាតិជរាមរណសោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសសង្ខាតេហិ ឯកាទសគ្គីហិ. អស្សាតិ អសាទិយន្តស្ស. ចតុក្កំ នីហរិត្វា ឋបេសីតិ ឯត្ថ ឯកបុគ្គលវិសយតាយ ឯកោបិ អនាបត្តិវារោ បវេសនបវិដ្ឋឋិតឧទ្ធរណសង្ខអាតានំ ចតុន្នំ បទានំ វសេន ‘‘ចតុក្ក’’ន្តិ វុត្តោ. បឋមចតុក្កកថាតិ ឯត្ថ បន អនាបត្តិវារេន សទ្ធិំ បញ្ចន្នំ វារានំ វុត្តនយេន ‘‘បញ្ច ចតុក្កា’’តិ វត្តព្ពេបិ ឯកមគ្គវិសយតាយ ¶ តេសំ ឯកត្តំ អារោបេត្វា បឋមចតុក្កតា វុត្តា. តេនេវ វក្ខតិ តិណ្ណំ មគ្គានំ វសេន តីណិ សុទ្ធិកចតុក្កានីតិអាទិ.

ឯកូនសត្តតិទ្វិសតចតុក្កកថាវណ្ណនា

៥៩-៦០. មត្តន្តិ សុរាទីហិ មត្តំ. អក្ខាយិតនិមិត្តា ឥធ ឧត្តរបទលោបេន អក្ខាយិតសទ្ទេន វុត្តាតិ អាហ ‘‘អក្ខាយិតនិមិត្ត’’ន្តិ. ជាគរន្តិន្តិអាទិ វិសេសនរហិតត្តា ‘‘សុទ្ធិកចតុក្កានី’’តិ វុត្តំ. សមានាចរិយកាថេរាតិ ឯកាចរិយស្ស ឧទ្ទេសន្តេវាសិកា. គង្គាយ អបរភាគោ អបរគង្គំ. វតរេតិ គរហត្ថេ និបាតោ. ឯវំ វិនយគរុកានន្តិ ឥមិនា ឧបរិ ឧបតិស្សត្ថេរេន វុច្ចមានវិនិច្ឆយស្ស គរុករណីយតាយ ការណំ វុត្តំ. សព្ពំ បរិយាទិយិត្វាតិ សព្ពំ បារាជិកខេត្តំ អនវសេសតោ គហេត្វា. យទិ ហិ សាវសេសំ កត្វា បញ្ញបេយ្យ, អលជ្ជីនំ តត្ថ លេសេន អជ្ឈាចារសោតោ បវត្តតីតិ អាហ ‘‘សោតំ ឆិន្ទិត្វា’’តិ. សហសេយ្យាទិបណ្ណត្តិវជ្ជសិក្ខាបទេសុយេវ (បាចិ. ៤៩-៥១) សាវសេសំ កត្វាបិ បញ្ញាបនំ សម្ភវតិ, ន លោកវជ្ជេសូតិ អាហ ឥទញ្ហីតិអាទិ. សហសេយ្យសិក្ខាបទេ ហិ (បាចិ. ៤៩ អាទយោ) កិញ្ចាបិ យេភុយ្យច្ឆន្នេ យេភុយ្យបរិច្ឆន្នេ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទតោ បាចិត្តិយំ ទស្សិតំ, ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ ទុក្កដំ, តថាបិ សាវសេសត្តា បញ្ញត្តិយា យេភុយ្យច្ឆន្នឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នាទីសុបិ អដ្ឋកថាយំ បាចិត្តិយមេវ ទស្សិតំ. ឥធ បន និរវសេសត្តា បញ្ញត្តិយា ភគវតា ទស្សិតំ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតនិមិត្តតោ ហេដ្ឋា បារាជិកក្ខេត្តំ នត្ថិ, ថុល្លច្ចយាទិមេវ តត្ថ លព្ភតិ.

ឧបតិស្សត្ថេរេន វុត្តស្សេវ វិនិច្ឆយស្ស អញ្ញម្បិ ឧបត្ថម្ភការណំ ទស្សេន្តោ អបិចាតិអាទិមាហ. និមិត្តេ អប្បមត្តិកាបិ មំសរាជិ សចេ អវសិដ្ឋា ¶ ហោតិ, តំ យេភុយ្យក្ខាយិតមេវ ហោតិ, តតោ បរំ បន សព្ពសោ ខាយិតេ និមិត្តេ ទុក្កដមេវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តតោ បរំ ថុល្លច្ចយំ នត្ថី’’តិ. កេចិ បនេត្ថ វច្ចមគ្គាទិំ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ កត្វា ‘‘តេសុ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ អតិក្កម្ម យាវ តតិយកោដ្ឋាសស្ស បរិយោសានា ខាយិតំ យេភុយ្យក្ខាយិតំ នាម, តតោ បរំ ថុល្លច្ចយំ នត្ថិ, យាវ ចតុត្ថកោដ្ឋាសស្ស បរិយោសានា ខាយិតំ, តម្បិ ទុក្កដវត្ថុយេវា’’តិ ច វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. មតសរីរស្មិំយេវ វេទិតព្ពន្តិ មតំ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតន្តិអាទិវចនតោ វុត្តំ. យទិបិ និមិត្តន្តិអាទិ ជីវមានកសរីរមេវ សន្ធាយ វុត្តំ តស្សេវ អធិកតត្តា. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា) ‘‘ជីវមានកសរីរស្ស វុត្តប្បការេ មគ្គេ សចេបិ តចាទីនិ អនវសេសេត្វា សព្ពសោ ឆិន្នេ’’តិអាទិ ¶ វុត្តំ. សព្ពសោ ខាយិតន្តិ និមិត្តមំសំ សព្ពំ ឆិន្នន្តិ អត្ថោ. និមិត្តសណ្ឋានន្តិ ឆិន្នមំសស្ស អន្តោ យាវ មុត្តវត្ថិកោសា ឆិទ្ទាការោ អព្ភន្តរឆវិចម្មមត្តោ ឥត្ថិនិមិត្តាការោ, តេនាហ ‘‘បវេសនំ ជាយតី’’តិ. និមិត្តសណ្ឋានំ បន អនវសេសេត្វាតិ បវេសនារហឆិទ្ទាការេន ឋិតអព្ភន្តរមំសាទិំ អនវសេសេត្វា. ឯតេន យាវ បវេសោ លព្ភតិ, តាវ មគ្គោយេវាតិ ទស្សេតិ. និមិត្តតោ បតិតាយ មំសបេសិយាតិ ឥទំ និមិត្តសណ្ឋានវិរហិតំ អព្ភន្តរមំសខណ្ឌំ សន្ធាយ វុត្តំ. និមិត្តសណ្ឋានំ អកោបេត្វា សមន្តតោ ឆិន្ទិត្វា ឧទ្ធដមំសបេសិយា បន មតសរីរេ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតនិមិត្តេ វិយ ឧបក្កមន្តស្ស បារាជិកមេវ.

ឯវំ ជីវមានកមនុស្សសរីរេ លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ មតសរីរេ ទស្សេតុំ មតសរីរេ បនាតិអាទិមាហ. វត្ថិកោសេសូតិ បុរិសានំ អង្គជាតកោសចម្មេសុ. ‘‘នវទ្វារោ មហាវណោ’’តិអាទិ (មិ. ប. ២.៦.១) វចនតោ មនុស្សានំ អក្ខិនាសាទីនិ វណសង្ខេបេន ថុល្លច្ចយក្ខេត្តានីតិ តេសុបិ ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ, ឯវំ មនុស្សានំ មតសរីរេបិ, តេនាហ មតេ អល្លសរីរេតិអាទិ. តត្ថ អល្លសរីរេតិ អកុថិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. បារាជិកក្ខេត្តេតិ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ. ថុល្លច្ចយក្ខេត្តេតិ ឧបឌ្ឍក្ខាយិតាទិម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯត្ថ ច អក្ខិនាសាទិថុល្លច្ចយក្ខេត្តេសុ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតេសុបិ ថុល្លច្ចយំ, ឧបឌ្ឍក្ខាយិតាទីសុ ទុក្កដន្តិ វេទិតព្ពំ. សព្ពេសម្បីតិ យថាវុត្តហត្ថិអាទីហិ អញ្ញេសំ តិរច្ឆានានំ ¶ សង្គណ្ហនត្ថំ វុត្តំ. តិរច្ឆានគតានំ អក្ខិកណ្ណវណេសុ ទុក្កដំ បន អដ្ឋកថាប្បមាណេន គហេតព្ពំ, ‘‘អមគ្គេន អមគ្គំ បវេសេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ៦៦) ហិ សាមញ្ញតោ វុត្តំ, ន បន មនុស្សានន្តិ វិសេសេត្វា. យទិ ហិ មនុស្សានញ្ញេវ វណេសុ ថុល្លច្ចយំ សិយា, ហត្ថិអស្សាទីនំ នាសវត្ថិកោសេសុបិ បដង្គមុខមណ្ឌូកស្ស មុខសណ្ឋានេបិ ច វណសង្ខេបតោ ថុល្លច្ចយំ ន វត្តព្ពំ សិយា, វុត្តញ្ច. តស្មា អដ្ឋកថាចរិយា ឯវេត្ថ បមាណំ. មតានំ តិរច្ឆានគតានន្តិ មតកេន សម្ពន្ធោ.

មេថុនរាគេន វត្ថិកោសំ បវេសេន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘វត្ថិកោសំ អប្បវេសេន្តោ’’តិ. មេថុនរាគោ ច នាម កាយសំសគ្គរាគំ មោចនស្សាទញ្ច មុញ្ចិត្វា វិសុំ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិយា រាគោ, សោ ច បុរិសាទីសុបិ ឧប្បជ្ជតិ, តេន ច អបារាជិកក្ខេត្តេ ឥត្ថិសរីរេបិ ឧបក្កមន្តស្ស អសុចិម្ហិ មុត្តេបិ សង្ឃាទិសេសោ ន ហោតិ, ខេត្តានុរូបំ ថុល្លច្ចយទុក្កដមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. អប្បវេសេន្តោតិ ឥមិនា តីសុ មគ្គេសុ បវេសនាធិប្បាយេ អសតិបិ មេថុនរាគេន ពហិ ឃដ្ដនំ សម្ភវតីតិ ទស្សេតិ, តេនេវ ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ, ឥតរថា បវេសនាធិប្បាយេន ¶ ពហិ ឆុបន្តស្ស មេថុនស្ស បុព្ពបយោគត្តា ទុក្កដមេវ វត្តព្ពំ សិយា. និមិត្តេន និមិត្តំ ឆុបតិ ថុល្លច្ចយន្តិ ឥទញ្ច ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, រត្តចិត្តេន អង្គជាតំ ឆុបិតព្ពំ, យោ ឆុបេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (មហាវ. ២៥២) ឥមស្ស ចម្មក្ខន្ធកេ អាគតស្ស សុត្តស្ស វសេន វុត្តំ. តត្ថ ច កេសញ្ចិ អញ្ញថាបិ អត្ថវិកប្បស្ស ពីជំ ទស្សេន្តោ មហាអដ្ឋកថាយំ បនាតិអាទិមាហ. មុខេនេវ ឆុបនំ សន្ធាយាតិ ឱដ្ឋជិវ្ហាទិមុខាវយវេន ឆុបនំ សន្ធាយ. ឱឡារិកត្តាតិ អជ្ឈាចារស្ស ថុល្លត្តា. តំ សន្ធាយភាសិតន្តិ តំ យថាវុត្តសុត្តំ. សុត្តញ្ហិ អជ្ឈាចារំ សន្ធាយ បដិច្ច វុត្តត្តា ‘‘សន្ធាយភាសិត’’ន្តិ វុច្ចតិ. សុដ្ឋុសល្លក្ខេត្វាតិ បិដ្ឋិំ អភិរុហន្តានំ អង្គជាតមុខេនេវ និមិត្តឆុបនស្ស សម្ភវំ មេថុនរាគីនញ្ច អង្គជាតេន ឆុបនស្សេវ អនុរូបតញ្ច សុត្តេ ច ‘‘មុខេនា’’តិ អវុត្តតញ្ច អញ្ញញ្ច នយំ យថាពលំ សុដ្ឋុ សល្លក្ខេត្វាតិ អត្ថោ. សង្ឃាទិសេសោតិ មនុស្សិត្ថិំ សន្ធាយ វុត្តំ. បស្សាវមគ្គន្តិ ឥទំ ចម្មក្ខន្ធកេ និទានវសេន វុត្តំ. ឥតរមគ្គទ្វយំ បន និមិត្តមុខេន ឆុបន្តស្ស វណសង្ខេបេន ថុល្លច្ចយមេវ. វុត្តនយេនេវាតិ មេថុនរាគេនេវ. និមិត្តមុខេន បន វិនា មេថុនរាគេន មនុស្សិត្ថិយា វា តិរច្ឆានគតិត្ថិយា វា បស្សាវមគ្គំ ¶ បកតិមុខេន ឆុបន្តស្ស ទុក្កដមេវ បកតិមុខេន បកតិមុខឆុបនេ វិយ, ឥតរថា តត្ថាបិ ថុល្លច្ចយេន ភវិតព្ពំ, តញ្ច ន យុត្តំ ខន្ធកសុត្តេបិ តថា អវុត្តត្តា. កាយសំសគ្គរាគេន ទុក្កដន្តិ និមិត្តមុខេន វា បកតិមុខាទិំ ឥតរកាយេន វា កាយសំសគ្គរាគេន ឆុបន្តស្ស ទុក្កដមេវ.

ឯត្ថ ច កាយសំសគ្គរាគេន ពហិនិមិត្តេ ឧបក្កមតោ អជានន្តស្សេវ អង្គជាតំ យទិ បារាជិកក្ខេត្តំ ឆុបតិ, តត្ថ កិំ ហោតីតិ? កេចិ តាវ ‘‘មេថុនរាគស្ស អភាវា មនុស្សិត្ថិយា សង្ឃាទិសេសោ, សេសេសុ វត្ថុវសេន ថុល្លច្ចយទុក្កដានី’’តិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘បវេសនក្ខណេ ផស្សស្ស សាទិយនសម្ភវតោ ពលក្ការេន ឧបក្កមនក្ខណេ វិយ បារាជិកមេវា’’តិ វទន្តិ, ឥទមេវ យុត្តតរំ. មគ្គត្តយតោ ហិ អញ្ញស្មិំ បទេសេយេវ កាយសំសគ្គាទិរាគភេទតោ អាបត្តិភេទោ លព្ភតិ, ន មគ្គត្តយេ. តត្ថ បន យេន កេនចិ អាការេន ផស្សស្ស សាទិយនក្ខណេ បារាជិកមេវ, តេនេវ បរោបក្កមេន បវេសនាទីសុ រាគភេទំ អនុទ្ធរិត្វា សាទិយនមត្តេន បារាជិកំ វុត្តំ.

សន្ថតចតុក្កភេទកថាវណ្ណនា

៦១-២. បដិបន្នកស្សាតិ អារទ្ធវិបស្សកស្ស. ឧបាទិន្នកន្តិ កាយិន្ទ្រិយំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧបាទិន្នកេន ផុសតីតិ ឧបាទិន្នកសរីរេន ផុសីយតីតិ កម្មសាធនេន អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា ឯវំ ¶ ករោន្តោ ភិក្ខុ កិញ្ចិ ឧបាទិន្នកំ ឧបាទិន្នកេន ន ផុសតីតិ អត្ថោ. លេសំ ឱឌ្ឌេស្សន្តីតិ លេសំ ឋបេស្សន្តិ, បរិកប្បេស្សន្តីតិ អត្ថោ. សន្ថតាទិភេទេហិ ភិន្ទិត្វាតិ សន្ថតាទិវិសេសនេហិ វិសេសេត្វា. សន្ថតាយាតិ សមុទាយេ ឯកទេសវោហារោ ទឌ្ឍស្ស បដស្ស ឆិទ្ទន្តិអាទីសុ វិយ. យថា ហិ បដស្ស ឯកទេសោវ វត្ថតោ ទឌ្ឍោតិ វុច្ចតិ, តំ ឯកទេសវោហារំ សមុទាយេ បដេ ឧបចារតោ អារោបេត្វា បុន តំ សមុទាយំ ទឌ្ឍប្បទេសសង្ខាតឆិទ្ទសម្ពន្ធីភាវេន ‘‘ទឌ្ឍស្ស បដស្ស ឆិទ្ទ’’ន្តិ វោហរន្តិ, ឯវមិធាបិ ឥត្ថិយា មគ្គប្បទេសវោហារំ សមុទាយភូតាយ ឥត្ថិយា អារោបេត្វា បុន តំ ឥត្ថិំ សន្ថតមគ្គសម្ពន្ធិនិំ កត្វា សន្ថតាយ ឥត្ថិយា វច្ចមគ្គេនាតិអាទិ វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៦១-៦២) បនេត្ថ ‘‘ឯកទេសេ សមុទាយវោហារោ’’តិ វុត្តំ, តំ ន ¶ យុត្តំ អវយវវោហារេន សមុទាយស្សេវ បតីយមានត្តា. ឥតរថា ហិ សន្ថតាយ វច្ចមគ្គេនាតិ ឥត្ថិលិង្គតា មគ្គសម្ពន្ធិតា ច ន សិយា, ឯកទេសេ សមុទាយោបចារស្ស បន ឯកទេសោវ អត្ថោ សាខាយ ឆិជ្ជមានាយ រុក្ខោ ឆិជ្ជតីតិអាទីសុ វិយ.

វត្ថាទីនិ មគ្គស្ស អន្តោ អប្បវេសេត្វា ពហិយេវ វេឋនំ សន្ធាយ ‘‘បលិវេឋេត្វា’’តិ វុត្តំ. សមុទាយេ អវយវូបចារេនេវ ភិក្ខុបិ សន្ថតោ នាមាតិអាទិ វុត្តំ. យត្តកេ បវិដ្ឋេតិ តិលពីជមត្តេ បវិដ្ឋេ. អក្ខិនាសាទីនំ សន្ថតត្តេបិ យថាវត្ថុកមេវាតិ អាហ ថុល្លច្ចយក្ខេត្តេ ថុល្លច្ចយន្តិអាទិ. ខាណុំ ឃដ្ដេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ ឥត្ថិនិមិត្តស្ស អន្តោ ខាណុំ បវេសេត្វា សមតលំ, អតិរិត្តំ វា ឋិតំ ខាណុំ សចេ ឃដ្ដេតិ, ឃដ្ដេន្តស្ស ទុក្កដំ បវេសាភាវតោ. សចេ បន ឦសកំ អន្តោ អល្លោកាសេ បវេសេត្វា ឋិតំ អនុបាទិន្នមេវ ខាណុសីសំ អង្គជាតេន ឆុបតិ, បារាជិកមេវ. តស្ស តលន្តិ វេឡុនឡាទិកស្ស អន្តោតលំ. ពហិទ្ធា ខាណុកេតិ អន្តោ បវេសិតវេឡុបព្ពាទិកស្ស ពហិ និក្ខន្តសីសំ សន្ធាយ វុត្តំ. យថា ច ឥត្ថិនិមិត្តេតិអាទីសុ យថា ឥត្ថិយា បស្សាវមគ្គេ ខាណុំ កត្វា ឃដ្ដនាទិកំ វុត្តំ, ឯវំ សព្ពត្ថ វច្ចមគ្គាទីសុបិ លក្ខណំ វេទិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

រាជបច្ចត្ថិកាទិចតុក្កភេទកថាវណ្ណនា

៦៥. កេរាដិកាតិ វញ្ចកា. បឋមំ ឥត្ថិធុត្តមេវ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឥតរធុត្តេបិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឥត្ថិធុត្តសុរាធុត្តាទយោ វា’’តិ វុត្តំ.

អាបត្តានាបត្តិវារវណ្ណនា

៦៦. បដិញ្ញាតករណំ ¶ នត្ថិ សេវេតុកាមតា មគ្គេន មគ្គប្បដិបត្តីតិ ទ្វិន្នំ អង្គានំ សិទ្ធត្តា. ទូសិតស្ស បន មគ្គេន មគ្គប្បដិបត្តិ ឯវមេកំ អង្គំ សិទ្ធំ, សេវេតុកាមតាសង្ខាតំ សាទិយនំ អសិទ្ធំ. តស្មា សោ បុច្ឆិត្វា ‘‘សាទិយិ’’ន្តិ វុត្តបដិញ្ញាយ នាសេតព្ពោ. តត្ថេវាតិ វេសាលិយំ មហាវនេ ឯវ. សព្ពង្គគតន្តិ សព្ពកាយគតំ. ‘‘លោហិតំ វិយា’’តិ វុត្តត្តា កេសាទីនំ វិនិមុត្តដ្ឋានេ សព្ពត្ថាតិ គហេតព្ពំ. និច្ចមេវ ឧម្មត្តកោ ហោតីតិ ¶ យស្ស បិត្តកោសតោ បិត្តំ ចលិត្វា សព្ពទា ពហិ និក្ខន្តំ ហោតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ. យស្ស បន បិត្តំ ចលិត្វា បិត្តកោសេយេវ ឋិតំ ហោតិ, កទាចិ វា និក្ខន្តំ បុន និក្ខមតិ, សោបិ អន្តរន្តរា សញ្ញំ បដិលភតិ ភេសជ្ជេន ច បកតិអារោគ្យំ បដិលភតីតិ វេទិតព្ពំ.

បទភាជនីយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា

បកិណ្ណកន្តិ វោមិស្សកនយំ. សមុដ្ឋានន្តិ ឧប្បត្តិការណំ. កិរិយាតិអាទិ និទស្សនមត្តំ អកិរិយាទីនម្បិ សង្គហតោ. វេទនាយ សហ កុសលញ្ច វេទិតព្ពន្តិ យោជេតព្ពំ. សព្ពសង្គាហកវសេនាតិ សព្ពេសំ សិក្ខាបទានំ សង្គាហកវសេន ‘‘កាយោ វាចា កាយវាចា កាយចិត្តំ វាចាចិត្តំ កាយវាចាចិត្ត’’ន្តិ ឯវំ វុត្តានិ ឆ អាបត្តិសមុដ្ឋានានិ. សមុដ្ឋានាទយោ ហិ អាបត្តិយា ឯវ ហោន្តិ, ន សិក្ខាបទស្ស. តំតំសិក្ខាបទស្ស និយតអាបត្តិយា ឯវ គហណត្ថំ បន សិក្ខាបទសីសេន សមុដ្ឋានាទីនំ កថនំ. ឯវញ្ហិ អាបត្តិវិសេសោ បញ្ញាយតិ អាបត្តិ-សទ្ទស្ស សព្ពាបត្តិសាធារណត្តា, ឥមេសុ បន ឆសុ សមុដ្ឋានេសុ បុរិមានិ តីណិ អចិត្តកានិ, បច្ឆិមានិ សចិត្តកានិ. សមាសតោ តំ ឥមំ បកិណ្ណកំ វិទិត្វា វេទិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឆ សមុដ្ឋានានិ ឯតស្សាតិ ឆសមុដ្ឋានំ. ឯវំ សេសេសុបិ.

អត្ថិ កថិនសមុដ្ឋានន្តិអាទិ សមុដ្ឋានសីសវសេន ទ្វិសមុដ្ឋានឯកសមុដ្ឋានានំ ទស្សនំ. តេរស ហិ សមុដ្ឋានសីសានិ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានំ អទិន្នាទានសមុដ្ឋានំ សញ្ចរិត្តសមុដ្ឋានំ សមនុភាសនសមុដ្ឋានំ កថិនសមុដ្ឋានំ ឯឡកលោមសមុដ្ឋានំ បទសោធម្មសមុដ្ឋានំ អទ្ធានសមុដ្ឋានំ ថេយ្យសត្ថសមុដ្ឋានំ ធម្មទេសនាសមុដ្ឋានំ ភូតារោចនសមុដ្ឋានំ ចោរីវុដ្ឋាបនសមុដ្ឋានំ អននុញ្ញាតសមឧដ្ឋានន្តិ. តត្ថ អត្ថិ ឆសមុដ្ឋានន្តិ ឥមិនា សញ្ចរិត្តសមុដ្ឋានំ វុត្តំ, បញ្ចសមុដ្ឋានស្ស អភាវតោ ¶ ‘‘អត្ថិ បញ្ចសមុដ្ឋាន’’ន្តិ អវត្វា ‘‘អត្ថិ ចតុសមុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ, ឥមិនា ច អទ្ធានសមុដ្ឋានំ អននុញ្ញាតសមុដ្ឋានញ្ច សង្គហិតំ. យញ្ហិ បឋមតតិយចតុត្ថឆដ្ឋេហិ សមុដ្ឋានេហិ សមុដ្ឋាតិ ¶ , ឥទំ អទ្ធានសមុដ្ឋានំ. យំ បន ទុតិយតតិយបញ្ចមឆដ្ឋេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ អននុញ្ញាតសមុដ្ឋានំ. អត្ថិ តិសមុដ្ឋានន្តិ ឥមិនា អទិន្នាទានសមុដ្ឋានំ ភូតារោចនសមុដ្ឋានញ្ច សង្គហិតំ. យញ្ហិ សចិត្តកេហិ តីហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ អទិន្នាទានសមុដ្ឋានំ. យំ បន អចិត្តកេហិ តីហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ភូតារោចនសមុដ្ឋានំ. អត្ថិ កថិនសមុដ្ឋានន្តិអាទិនា បន អវសេសសមឧដ្ឋានសីសវសេន ទ្វិសមុដ្ឋានំ ឯកសមុដ្ឋានញ្ច សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ ហិ យំ តតិយឆដ្ឋេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ កថិនសមុដ្ឋានំ នាម. យំ បន បឋមចតុត្ថេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ឯឡកលោមសមុដ្ឋានំ. យំ ឆដ្ឋេនេវ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ធុរនិក្ខេបសមុដ្ឋានំ, ‘‘សមនុភាសនសមឧដ្ឋាន’’ន្តិបិ តស្សេវ នាមំ. ឥតិ សរូបេន អដ្ឋ អាបត្តិសីសានិ ទស្សិតានិ. អាទិសទ្ទេន បនេត្ថ អវសេសានិ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានបទសោធម្មថេយ្យសត្ថធម្មទេសនាចោរីវុដ្ឋាបនសមុដ្ឋានានិ បញ្ចបិ សមុដ្ឋានសីសានិ សង្គហិតានិ. តត្ថ យំ កាយចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានំ. យំ ទុតិយបញ្ចមេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ បទសោធម្មសមុដ្ឋានំ. យំ ចតុត្ថឆដ្ឋេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ថេយ្យសត្ថសមុដ្ឋានំ. យំ បញ្ចមេនេវ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ធម្មទេសនាសមឧដ្ឋានំ. យំ បញ្ចមឆដ្ឋេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ចោរីវុដ្ឋាបនសមុដ្ឋានំ. ឯត្ថ ច បច្ឆិមេសុ តីសុ សចិត្តកសមុដ្ឋានេសុ ឯកេកសមុដ្ឋានវសេន ឯកសមុដ្ឋានានិ តិវិធានិ. ទ្វិសមុដ្ឋានានិ បន បឋមចតុត្ថេហិ វា ទុតិយបញ្ចមេហិ វា តតិយឆដ្ឋេហិ វា ចតុត្ថឆដ្ឋេហិ វា បញ្ចមឆដ្ឋេហិ វា សមុដ្ឋានវសេន បញ្ចវិធានីតិ វេទិតព្ពានិ.

ឯវំ សមុដ្ឋានវសេន សព្ពសិក្ខាបទានិ តេរសធា ទស្សេត្វា ឥទានិ កិរិយាវសេន បញ្ចធា ទស្សេតុំ តត្រាបីតិអាទិ វុត្តំ. កិញ្ចីតិ សិក្ខាបទំ. កិរិយតោតិ បថវីខណនាទិ (បាចិ. ៨៤-៨៥) វិយ កាយវចីវិញ្ញត្តិជនិតកម្មតោ. អកិរិយតោតិ បឋមកថិនាទិ (បារា. ៤៥៩ អាទយោ) វិយ កត្តព្ពស្ស អករណេនេវ. កិរិយាកិរិយតោតិ អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា ហត្ថតោ ចីវរបដិគ្គហណាទិ (បារា. ៥០៨ អាទយោ) វិយ. សិយា កិរិយតោ, សិយា អកិរិយតោ រូបិយបដិគ្គហណាទិ (បារា. ៥៨២ អាទយោ) វិយ, សិយា កិរិយតោ, សិយា កិរិយាកិរិយតោ កុដិការាទិ (បារា. ៣៤២) វិយ. វីតិក្កមសញ្ញាយ អភាវេន វិមោក្ខោ អស្សាតិ សញ្ញាវិមោក្ខន្តិ មជ្ឈេបទលោបីសមាសោ ទដ្ឋព្ពោ. ចិត្តង្គំ លភតិ សចិត្តកសមុដ្ឋានេហេវ ¶ សមុដ្ឋហនតោ. ឥតរន្តិ យស្ស ចិត្តង្គនិយមោ នត្ថិ, តំ, អនាបត្តិមុខេន ចេតំ សញ្ញាទុកំ វុត្តំ, អាបត្តិមុខេន សចិត្តកទុកន្តិ ឯត្តកមេវ វិសេសោ, អត្ថតោ សមានាវ.

កាយវចីទ្វារេហិ ¶ អាបជ្ជិតព្ពម្បិ កាយកម្មេ វា វចីកម្មេ វា សង្គយ្ហតិ. តត្ថ ពាហុល្លវុត្តិតោ អទិន្នាទានមុសាវាទាទយោ វិយាតិ អត្ថិ សិក្ខាបទំ កាយកម្មន្តិអាទិនា កាយកម្មំ វចីកម្មញ្ចាតិ ទុកមេវ វុត្តំ, វិភាគតោ បន កាយវចីកម្មេន សទ្ធិំ តិកមេវ ហោតិ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា) វុត្តំ ‘‘សព្ពា ច កាយកម្មវចីកម្មតទុភយវសេន តិវិធា ហោន្តី’’តិ. តតោយេវ ឥធាបិ អទិន្នាទានាទីសុ (បារា. ៨៩) កាយកម្មវចីកម្មន្តិ តទុភយវសេន ទស្សិតំ. អត្ថិ បន សិក្ខាបទំ កុសលន្តិអាទិ អាបត្តិសមុដ្ឋាបកចិត្តវសេន ការិយេ ការណោបចារេន វុត្តំ, ន បន អាបត្តិយា កុសលាទិបរមត្ថធម្មតាវសេន អាបត្តិយា សម្មុតិសភាវត្តា. កុសលាកុសលាទិបរមត្ថធម្មេ ឧបាទាយ ហិ ភគវតា អាបត្តិសម្មុតិ បញ្ញត្តា. វក្ខតិ ហិ ‘‘យំ កុសលចិត្តេន អាបជ្ជតិ, តំ កុសល’’ន្តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៦៦ បកណ្ណកកថា). ន ហិ ភគវតោ អាណាយត្តា អាបត្តិ កុសលាទិបរមត្ថសភាវា ហោតិ អនុបសម្បន្នានំ អាទិកម្មិកានញ្ច អាបត្តិប្បសង្គតោ, តស្សា ទេសនាទីហិ វិសុទ្ធិអភាវប្បសង្គតោ ច. ន ហិ ការណពលេន ឧប្បជ្ជមានា កុសលាទិសភាវា អាបត្តិ អនុបសម្បន្នាទីសុ និវត្តតិ, ឧប្បន្នាយ ច តស្សា កេនចិ វិនាសោ ន សម្ភវតិ. សរសវិនាសតោ ទេសនាទិនា ច អាបត្តិ វិគច្ឆតីតិ វចនមត្ថិ, ន បន តេន អកុសលាទិ វិគច្ឆតិ. បិតុឃាតាទិកម្មេន ហិ បារាជិកំ អាបន្នស្ស ភិក្ខុនោ គិហិលិង្គំ គហេត្វា ភិក្ខុភាវបរិច្ចាគេន បារាជិកាបត្តិ វិគច្ឆតិ, ន បាណាតិបាតាទិអកុសលំ អានន្តរិយាទិភាវតោ. តស្មា ទុម្មង្កូនំ និគ្គហាទិទសអត្ថវសេ (បារា. ៣៩; បរិ. ២) បដិច្ច ភគវតា យថាបច្ចយំ សមុប្បជ្ជមានេ កុសលាកុសលាទិនាមរូបធម្មេ ឧបាទាយ បញ្ញត្តា សម្មុតិយេវ អាបត្តិ, សា ច យថាវិធិបដិកម្មករណេន វិគតា នាម ហោតីតិ វេទិតព្ពំ, តេនាហ ទ្វត្តិំសេវ ហិ អាបត្តិសមុដ្ឋាបកចិត្តានីតិអាទិ. អាបត្តិសមុដ្ឋាបកត្តេនេវ ហេត្ថ កុសលាទីនំ អាបត្តិតោ ភេទោ សិទ្ធោ. ន ¶ ហិ តំសមុដ្ឋិតស្ស តតោ អភេទោ យុត្តោ សមុដ្ឋានសមុដ្ឋិតភេទព្យវហារុបច្ឆេទប្បសង្គតោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៦៦ បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា) បន អាបត្តិយា បរមត្ថតោ កុសលត្តមេវ ន សម្ភវតិ ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា អកុសលំ, សិយា អព្យាកតំ, នត្ថិ អាបត្តាធិករណំ កុសល’’ន្តិ វចនតោ, ‘‘អកុសលត្តំ បន អព្យាកតត្តញ្ច អាបត្តិយា សម្ភវតី’’តិ សញ្ញាយ កុសលចិត្តសមុដ្ឋានក្ខណេបិ រូបាព្យាកតត្តំ អាបត្តិយា សមត្ថេតុំ យំ កុសលចិត្តេន អាបជ្ជតិ, តំ កុសលំ, ឥតរេហិ ឥតរន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៦៦ បកិណ្ណកកថា) ឥមំ អដ្ឋកថាវចនំ និស្សាយ វុត្តំ ‘‘យំ កុសលចិត្តេន អាបជ្ជតីតិ យំ សិក្ខាបទសីសេ គហិតំ អាបត្តិំ កុសលចិត្តសមង្គី អាបជ្ជតិ, ឥមិនា បន វចនេន តំ កុសលន្តិ អាបត្តិយា វុច្ចមានោ កុសលភាវោ បរិយាយតោ, ន បរមត្ថតោតិ ទស្សេតិ. កុសលចិត្តេន ហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តោ សវិញ្ញត្តិកំ ¶ អវិញ្ញត្តិកំ វា សិក្ខាបទវីតិក្កមាការប្បវត្តំ រូបក្ខន្ធសង្ខាតំ អព្យាកតាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិ. តត្ថ យំ កុសលចិត្តេន អាបជ្ជតីតិ ឥមំ វចនំ ឧទ្ទិស្ស ‘‘ឥមិនា បន វចនេន តំ កុសលន្តិ អាបត្តិយា វុច្ចមានោ កុសលភាវោ បរិយាយតោ, ន បរមត្ថតោតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ, ឯវំ ឥតរេហិ ឥតរន្តិ វចនេន ‘‘យំ អកុសលចិត្តេន អាបជ្ជហិ, តំ អកុសលំ, យំ អព្យាកតចិត្តេន អាបជ្ជតិ, តំ អព្យាកត’’ន្តិ ឥមស្ស អត្ថស្ស វុត្តត្តា ឥតរេហីតិ វចនំ ឧទ្ទិស្ស ‘‘ឥមិនាបិ វចនេន ឥតរន្តិ អាបត្តិយា វុច្ចមានោ អកុសលភាវោ អព្យាកតភាវោ ច បរិយាយតោ ទស្សេតី’’តិ វត្តព្ពំ. ឯវំ អវត្វា កុសលបក្ខេ ឯវ កថនស្ស ការណំ ន បស្សាម. យំ បន អាបត្តាធិករណំ សិយា អកុសលន្តិអាទិវចនំ ការណត្តេន វុត្តំ, តម្បិ អការណំ យំ អកុសលចិត្តេន អាបជ្ជតិ, តំ អកុសលន្តិអាទិនា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន អកុសលាទិភាវស្ស បរិយាយទេសិតត្តា, អាបត្តិយា កុសលវោហារស្ស អយុត្តតាយ នត្ថិ អាបត្តាធិករណំ កុសលន្តិ វុត្តត្តា ច. អាបត្តិយា ហិ កុសលចិត្តសមុដ្ឋិតត្តេបិ ភគវតា បដិក្ខិត្តភាវេន សាវជ្ជធម្មត្តា ការណូបចារេនាបិ អនវជ្ជកុសលវោហារោ ន យុត្តោ សាវជ្ជានវជ្ជានំ អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធត្តា. យថា អាកាសាទិសម្មុតិសច្ចានំ ឧប្បន្នតាទិវោហារោ វិយ ជាតិជរាភង្គានំ ឧប្បន្នតាទិវោហារោ អនវដ្ឋានាទិទេសតោ អយុត្តោ, ឯវមិធាបិ កុសលវោហារោ អយុត្តោ វិរុទ្ធត្តា. អកុសលាទិវោហារោ បន យុត្តោ ¶ , ការណូបចារេន បន អកុសលាទិសភាវតា យថាវុត្តទោសានតិវត្តនតោ. សុត្តស្សាបិ ហិ យថា សុត្តសុត្តានុលោមាទីហិ វិរោធោ ន ហោតិ, តថេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

យំ បន វុត្តំ ‘‘កុសលចិត្តេន ហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តោ…បេ… រូបក្ខន្ធសង្ខាតំ អព្យាកតាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិ, តំ អយុត្តមេវ រូបក្ខន្ធស្ស ខណិកតាយ អាបត្តិយាបិ ទេសនាទិបដិកម្មំ វិនាវ បដិបស្សទ្ធិប្បសង្គតោ. រូបបរម្បរា អាបត្តីតិ ចេ? តន្ន, បដិកម្មេនាបិ អវិគមប្បសង្គតោ. ន ហិ រូបសន្តតិទេសនាទីហិ វិគច្ឆតិ សការណាយត្តត្តា, ឥតិ សព្ពថា អាបត្តិយា បរមត្ថតា អយុត្តា, ឯតេនេវ យំ វុត្តំ ‘‘និបជ្ជិត្វា និរោធសមាបន្នស្ស សហសេយ្យវសេន តថាការប្បវត្តរូបធម្មស្សេវ អាបត្តិភាវតោ’’តិអាទិ, តម្បិ បដិសិទ្ធន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥធ បន និរោធសមាបន្នានំ រូបធម្មមេវ បដិច្ច ឧប្បន្នត្តា អាបត្តិ អចិត្តា អវេទនា, អញ្ញត្ថ បន សចិត្តា សវេទនាវ, សព្ពត្ថាបិ បញ្ញត្តិសភាវាតិ វេទិតព្ពា. តេនេវ ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ អាបត្តិយា អកុសលាទិសភាវំ បរបរិកប្បិតំ និសេធេតុំ ‘‘អាទិកម្មិកស្ស អនាបត្តិវចនតោ…បេ… បណ្ណត្តិមត្តមេវ អាបត្តាធិករណន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ សយមេវ វក្ខតិ, តស្មា ‘‘តំតំកុសលាទិធម្មសមុប្បត្តិយា ភគវតា បញ្ញត្តា អាបត្តិសម្មុតិ សមុដ្ឋិតា’’តិ ច, ‘‘យាវ បដិប្បស្សទ្ធិការណា តិដ្ឋតី’’តិ ច, ‘‘បដិប្បស្សទ្ធិការណេហិ ¶ វិនស្សតី’’តិ ច វោហរីយតិ. អាបត្តិយា ច សម្មុតិសភាវត្តេបិ ហិ សញ្ចិច្ច តំ អាបជ្ជន្តស្ស, បដិកិរិយំ អករោន្តស្ស ច អនាទរេ អកុសលរាសិ ចេវ សគ្គមគ្គន្តរាយោ ច ហោតីតិ លជ្ជិនោ យថាវិធិំ នាតិក្កមន្តិ, អនតិក្កមនប្បច្ចយា ច តេសំ អនន្តប្បភេទា សីលាទយោ ធម្មា បរិវឌ្ឍន្តីតិ គហេតព្ពំ. ទ្វត្តិំសេវាតិ និយមោ អាបត្តិនិមិត្តានំ កាយវចីវិញ្ញត្តីនំ ឯតេហេវ សមុប្បជ្ជនតោ កតោ, ន បន សព្ពាបត្តីនម្បិ ឯតេហេវ សមុប្បជ្ជនតោ. និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តានញ្ហិ ឈាននិរោធសមាបន្នានញ្ច អវិញ្ញត្តិជនកេហិ វិបាកអប្បនាចិត្តេហិ ចេវ រូបធម្មេហិ ច សហសេយ្យាទិអាបត្តិ សម្ភវតិ.

ទសាតិ កិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយេន សហ អដ្ឋ មហាកិរិយចិត្តានិ. បញ្ញត្តិំ អជានិត្វា ឥទ្ធិវិកុព្ពនាទីសុ អភិញ្ញានំ អាបត្តិសមុដ្ឋាបកត្តំ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច កិញ្ចិ សិក្ខាបទំ អកុសលចិត្តមេវ, កិញ្ចិ ¶ កុសលាព្យាកតវសេន ទ្វិចិត្តំ, កិញ្ចិ តិចិត្តន្តិ អយមេវ ភេទោ លព្ភតិ, នាញ្ញោតិ វេទិតព្ពំ. កិរិយាសមុដ្ឋានន្តិ បរូបក្កមេន ជាយមានំ អង្គជាតាទិចលនំ សាទិយនចិត្តសង្ខាតេ សេវនចិត្តេ ឧប្បន្នេ តេន ចិត្តេន សមុប្បាទិតមេវ ហោតីតិ វុត្តំ ឥតរថា ‘‘សិយា កិរិយសមុដ្ឋានំ, សិយា អកិរិយសមុដ្ឋាន’’ន្តិ វត្តព្ពតោ.

យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៦៦ បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា) វុត្តំ ‘‘កិរិយសមុដ្ឋានន្តិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ បរូបក្កមេ សតិ សាទិយន្តស្ស អកិរិយសមុដ្ឋានភាវតោ’’តិអាទិ, តំ ន គហេតព្ពំ បឋមបារាជិកស្ស អកិរិយសមុដ្ឋានតាយ បាឡិអដ្ឋកថាសុ អវុត្តត្តា. ‘‘មនោទ្វារេ អាបត្តិ នាម នត្ថី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា; បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៤) ហិ វុត្តំ. កថញ្ហិ នាម បរូបក្កមេន មេថុនំ សាទិយន្តោ អត្តនោ អង្គជាតាទិកាយចលនំ ន សាទិយេយ្យ, សាទិយនចិត្តានុគុណមេវ បន សកលសរីរេ ចិត្តជរូបសមុប្បត្តិយា វិញ្ញត្តិបិ សុខុមា សមុប្បន្នា ឯវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ, តេនាហ កាយទ្វារេនេវ សមុដ្ឋានតោ កាយកម្មន្តិអាទិ. ចិត្តំ បនេត្ថ អង្គមត្តំ ហោតីតិ កាយវិញ្ញត្តិ ឯវ កាយកម្មភាវេ ការណំ, ន ចិត្តំ. តំ បនេត្ថ កាយសង្ខាតាយ វិញ្ញត្តិយាយេវ អង្គមត្តំ, ន កាយកម្មភាវស្ស, ឥតរថា មេថុនស្ស ‘‘មនោកម្ម’’ន្តិ វត្តព្ពតោ, តេនាហ ‘‘ន តស្ស វសេន កម្មភាវោ លព្ភតី’’តិ. កម្មភាវោតិ កាយកម្មភាវោ. សព្ពញ្ចេតន្តិ ឯតំ សមុដ្ឋានាទិកំ. សិក្ខាបទសីសេនាតិ តំតំសិក្ខាបទនិយតអាបត្តិយា ឯវ គហណត្ថំ សិក្ខាបទមុខេន.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

ឥទំ ¶ កិន្តិ កថេតុកាមតាបុច្ឆា. ឥមាតិអាទិ វិស្សជ្ជនំ. វិនីតានិ អាបត្តិំ ត្វំ ភិក្ខុ អាបន្នោតិអាទិនា (បារា. ៦៧) ភគវតា វិនិច្ឆិនិតានិ វត្ថូនិ វិនីតវត្ថូនិ. តំ តំ វត្ថុំ ឧទ្ធរិត្វា ទានតោ ទស្សនតោ ឧទ្ទានភូតា គាថា ឧទ្ទានគាថា, សង្គហគាថា, ឧទ្ទេសគាថាតិ វុត្តំ ហោតិ. វត្ថុ គាថាតិ តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខូតិអាទិកា វិនីតវត្ថុបាឡិយេវ តេសំ តេសំ វិនីតវត្ថូនំ គន្ថនតោ ‘‘វត្ថុគាថា’’តិ វុត្តា ¶ , ន ឆន្ទោវិចិតិលក្ខណេន. ឧទ្ទានគាថានំ វត្ថុ វត្ថុគាថាតិ ឯវំ វា ឯត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថាតិ វិនីតវត្ថូសុ. ទុតិយាទីនន្តិ ទុតិយបារាជិកាទីនំ. យំ បស្សិត្វា ចិត្តការាទយោ សិប្បិកា ចិត្តកម្មាទីនិ សិក្ខន្តិ, តំ បដិច្ឆន្នករូបំ, បដិមារូបន្តិ អត្ថោ.

៦៧. បុរិមានិ ទ្វេតិ មក្កដីវជ្ជិបុត្តកវត្ថូនិ ទ្វេ. តានិបិ ភគវតា វិនីតភាវេន បុន វិនីតវត្ថូសុ បក្ខិត្តានិ. តត្ថ តស្ស កុក្កុច្ចំ អហោសីតិអាទិ បន កិញ្ចាបិ តេសំ បឋមំ កុក្កុច្ចំ ន ឧប្បន្នំ, ភិក្ខូហិ បន ភគវតា ច គរហិត្វា វុត្តវចនំ សន្ធាយ បច្ឆា ឧប្បន្នត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុន្តិអាទិ ច ភិក្ខូហិ អានន្ទត្ថេរេន ច បឋមំ ភគវតោ អារោចិតេ, ភគវតា ច តេសំ បារាជិកត្តេ បកាសិតេ ភីតា តេ សយម្បិ គន្ត្វា អត្តនោ កុក្កុច្ចំ បច្ឆា អារោចេន្តិ ឯវ. ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វ’’ន្តិអាទិនា ភគវតា បុដ្ឋា បន ‘‘សច្ចំ ភគវា’’តិ បដិជាននវសេនាបិ អារោចេន្តិ. ភគវាបិ អាបត្តិំ ត្វន្តិអាទិនា តេសំ បារាជិកត្តំ វិនិច្ឆិនោតិ ឯវ. អនុបញ្ញត្តិកថាយំ បន តំ សព្ពំ អវត្វា អនុបញ្ញត្តិយា អនុគុណមេវ កិញ្ចិមត្តំ វុត្តំ, ឥធាបិ តេសំ វត្ថូនំ ភគវតា វិនីតភាវទស្សនត្ថំ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. កេចិ ឥមំ អធិប្បាយំ អមនសិកត្វា ‘‘អញ្ញានេវេតានិ វត្ថូនី’’តិ វទន្តិ. កុសេតិ កុសតិណានិ. កេសេហីតិ មនុស្សកេសេហិ.

៦៨. វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ ឯត្ថ បោក្ខលំ នាម សមិទ្ធំ សុន្ទរញ្ច, តស្ស ភាវោ ‘‘បោក្ខរតា’’តិ រ-ការំ កត្វា វុត្តោ, សមិទ្ធតា សុន្ទរតាតិ អត្ថោ. បធំសេសីតិ អភិភវិ. ន លិម្បតីតិ ន អល្លីយតិ.

៦៩. ឯវរូបា បរិវត្តលិង្គា ភិក្ខុនិយោ អត្ថតោ ឯកតោ ឧបសម្បន្នាបិ ឧភតោសង្ឃេ ឧបសម្បន្នាសុយេវ សង្គយ្ហន្តិ ភិក្ខូបសម្បទាយ ភិក្ខុនីឧបសម្បទតោបិ ឧក្កដ្ឋត្តា. បាឡិយំ ‘‘តាហិ អាបត្តីហិ អនាបត្តិ’’ន្តិ ឧបយោគវចនំ កត្វា អនុជានាមីតិ បទេន សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឥត្ថិលិង្គន្តិ ¶ ថនាទិកំ ឥត្ថិសណ្ឋានំ វុត្តន្តិ អាហ – ‘‘បុរិស…បេ… ឥត្ថិសណ្ឋានំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ. តំ នានន្តរិកតោ បន ‘‘បុរិសិន្ទ្រិយម្បិ អន្តរហិតំ, ឥត្ថិន្ទ្រិយញ្ច ឧប្បន្ន’’ន្តិ វុត្តមេវ ហោតិ, ឯវំ ឧបរិបិ លិង្គគ្គហណេនេវ ឥត្ថិន្ទ្រិយាទិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. តាតិ អាបត្តិយោ, តស្ស វុដ្ឋាតុន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, តាហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋាបេតុន្តិ ¶ អត្ថោ. កថន្តិ អាហ តា សព្ពាបិ ភិក្ខុនីហិ កាតព្ពន្តិអាទិ. តេន បដិច្ឆន្នាយបិ អប្បដិច្ឆន្នាយបិ គរុកាបត្តិយា បក្ខមានត្តចរណាទិកំ វិធិំ ទស្សេតិ.

ឱក្កន្តិកវិនិច្ឆយោតិ បសង្គានុគុណំ ឱតរណកវិនិច្ឆយោ. ពលវអកុសលេនាតិ បរទារិកកម្មាទិនា. ទុព្ពលកុសលេនាតិ យថាវុត្តពលវាកុសលោបហតសត្តិនា តតោ ឯវ ទុព្ពលភូតេន កុសលេន. ទុព្ពលអកុសលេនាតិ បុរិសភាវុប្បាទកព្រហ្មចរិយាទិពលវកុសលោបហតសត្តិនា តតោ ឯវ ទុព្ពលភូតេន បរទារិកាទិអកុសលេន. សុគតិយំ ភាវទ្វយស្ស កុសលកម្មជត្តា អកុសលេនេវ វិនាសោ កុសលេនេវ ឧប្បត្តីតិ អាហ ឧភយម្បីតិអាទិ. ទុគ្គតិយំ បន អកុសលេនេវ ឧភិន្នម្បិ ឧប្បត្តិ ច វិនាសោ ច, តត្ថ ទុព្ពលពលវភាវោវ វិសេសោ.

‘‘ឯហិ មយំ គមិស្សាមា’’តិ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ សំវិធាយ ឯកទ្ធានគមនេ បាចិត្តិយាបត្តិបរិហារត្ថំ វុត្តំ ‘‘សំវិទហនំ បរិមោចេត្វា’’តិ. តេន ឯកគាមក្ខេត្តេបិ ពហិគាមតោ អន្តរឃរំ សំវិធាយ គមនម្បិ អាបត្តិករមេវាតិ ទស្សេតិ. បរិមោចនវិធិំ ទស្សេន្តោ អាហ មយន្តិអាទិ. ពហិគាមេតិ គាមន្តរេ. ទុតិយិកា ភិក្ខុនី បក្កន្តា វា ហោតីតិអាទិនា (បាចិ. ៦៩៣) វុត្តអនាបត្តិលក្ខណំ អនុលោមេតីតិ វុត្តំ ‘‘គាមន្តរ…បេ… អនាបត្តី’’តិ. កោបេត្វាតិ បរិច្ចជិត្វា. លជ្ជិនិយោ…បេ… លព្ភតីតិ លិង្គបរិវត្តនទុក្ខបីឡិតស្ស សង្គហេបិ អសតិ ហីនាយាវត្តនម្បិ ភវេយ្យាតិ ‘‘អាបទាសូ’’តិ វុត្តអនាបត្តិអនុលោមេន វុត្តំ. តាយ ទុតិយិកំ គហេត្វាវ គន្តព្ពំ. អលជ្ជិនិយោ…បេ… លព្ភតីតិ អលជ្ជិនីហិ សទ្ធិំ ឯកកម្មាទិសំវាសេ អាបត្តិសម្ភវតោ តា អសន្តបក្ខំ ភជន្តីតិ វុត្តំ, ឥមិនាបេតំ វេទិតព្ពំ ‘‘អលជ្ជិនីហិ សទ្ធិំ បរិភោគោ ន វដ្ដតី’’តិ. យទិ ហិ វដ្ដេយ្យ, តតោបិ ទុតិយិកំ វិនា គាមន្តរគមនាទីសុ អាបត្តិ ឯវ សិយា សង្គាហិកត្តា តាសំ សង្គាហិកលជ្ជិនិគណតោ វិយ. ញាតិកា ន ហោន្តិ…បេ… វដ្ដតីតិ វទន្តីតិ ឥមិនា អដ្ឋកថាសុ អនាគតភាវំ ទីបេតិ. តត្ថាបិ វិស្សាសិកញាតិកភិក្ខុនិយោ វិនា ភិក្ខុនិភាវេ អរមន្តស្ស មានបកតិកស្ស អាបទាដ្ឋានសម្ភវេន តំ វចនំ អប្បដិក្ខិត្តម្បិ តទញ្ញេសំ ន វដ្ដតិយេវាតិ គហេតព្ពំ. ភិក្ខុភាវេបីតិ ភិក្ខុកាលេបិ ¶ . តំ និស្សាយាតិ តំ និស្សយាចរិយំ កត្វា. ឧបជ្ឈា គហេតព្ពាតិ ឧបសម្បទាគហណត្ថំ ឧបជ្ឈា គហេតព្ពា.

វិនយកម្មន្តិ ¶ វិកប្បនំ សន្ធាយ វុត្តំ. បុន កាតព្ពន្តិ បុន វិកប្បេតព្ពំ. បុន បដិគ្គហេត្វា សត្តាហំ វដ្ដតីតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនីនំ សន្និធិំ ភិក្ខូហិ, ភិក្ខូនំ សន្និធិំ ភិក្ខុនីហិ ច បដិគ្គាហាបេត្វា បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៤២១) វចនតោ បុន បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. សត្តមេ ទិវសេតិ ឥទញ្ច និស្សគ្គិយំ អនាបជ្ជិត្វាវ បុនបិ សត្តាហំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បកតត្តោតិ អបរិវត្តលិង្គោ. រក្ខតីតិ តំ បដិគ្គហណវិជហនតោ រក្ខតិ, អវិភត្តតាយ បដិគ្គហណំ ន វិជហតីតិ អធិប្បាយោ.

សាមំ គហេត្វាន និក្ខិបេយ្យាតិ សហត្ថេន បដិគ្គហេត្វាន និក្ខិបេយ្យ. បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តីតិ លិង្គបរិវត្តេ ជាតេ បុន អប្បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ.

ហីនាយាវត្តនេនាតិ ឯត្ថ កេចិ ‘‘បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ ‘គិហី ភវិស្សាមី’តិ គិហិលិង្គគ្គហណំ ហីនាយាវត្តន’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ តត្តកេន ភិក្ខុភាវស្ស អវិជហនតោ. អញ្ញេ បន ‘‘បារាជិកំ អាបន្នស្ស ភិក្ខុបដិញ្ញំ បហាយ គិហិលិង្គភាវូបគមនម្បិ ហីនាយាវត្តន’’ន្តិ វទន្តិ, តំ យុត្តមេវ. បារាជិកំ អាបន្នោ ហិ តំ បដិច្ឆាទេត្វា យាវ ភិក្ខុបដិញ្ញោ ហោតិ, តាវ ភិក្ខុ ឯវ ហោតិ ភិក្ខូនមេវ បារាជិកស្ស បញ្ញត្តត្តា. ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិ ហិ វុត្តំ. តថា ហិ សោ សំវាសំ សាទិយន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ, សហសេយ្យាទិអាបត្តិញ្ច ន ជនេតិ, អត្តានំ ឱមសន្តស្ស បាចិត្តិយញ្ច ជនេតិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អសុទ្ធោ ហោតិ បុគ្គលោ អញ្ញតរំ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ, តញ្ចេ សុទ្ធទិដ្ឋិ សមានោ ឱកាសំ ការាបេត្វា អក្កោសាធិប្បាយោ វទេតិ, អាបត្តិ ឱមសវាទស្សា’’តិ (បារា. ៣៨៩).

ឯកេ បន ‘‘បារាជិកំ អាបន្នានំ ទោសំ បដិជានិត្វា គិហិលិង្គគ្គហណំ នាម សិក្ខាបច្ចក្ខានេ សមោធានំ គច្ឆតិ តេនាបិ បដិញ្ញាយ ភិក្ខុភាវស្ស វិជហនតោ. តេនេវ វិនយវិនិច្ឆយាទីសុ ហីនាយាវត្តនំ សិក្ខាបច្ចក្ខានេ សមោធានេត្វា ¶ វិសុំ តំ ន វុត្តំ. តស្មា ភិក្ខុនីនំ វិព្ភមិតុកាមតាយ គិហិលិង្គគ្គហណំ ឥធ ហីនាយាវត្តនំ តាសំ សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស អភាវតោ. តាសំ បដិគ្គហណវិជហនស្សាបិ សព្ពសោ វត្តព្ពត្តា’’តិ វទន្តិ, តម្បិ អប្បដិពាហិយមេវ. តស្មា បារាជិកានំ ភិក្ខុនីនញ្ច ‘‘ឧប្បព្ពជិស្សាមី’’តិ គិហិលិង្គគ្គហណំ ¶ ហីនាយាវត្តនន្តិ គហេតព្ពំ. វិព្ភមោតិបិ ឯតស្សេវ នាមំ, តេនេវ តំ ខុទ្ទសិក្ខាយំ ‘‘អច្ឆេទវិស្សជ្ជនគាហវិព្ភមា’’តិ អធិដ្ឋានវិជហនេ វិព្ភមនាមេន វុត្តំ.

អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេនាតិ អញ្ញស្ស អទត្វាវ អនត្ថិកស្សេវ បដិគ្គហិតវត្ថូនំ ពហិ ឆឌ្ឌនេន. កេចិ ‘‘បដិគ្គហិតវត្ថូសុ សាបេក្ខស្ស បុរេ បដិគ្គហិតភាវតោ បរិមោចនត្ថំ តត្ថ បដិគ្គហមត្តស្ស វិស្សជ្ជនម្បិ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនមេវ ចីវរាទិអធិដ្ឋានបច្ចុទ្ធារោ វិយា’’តិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ តថាវចនាភាវា. យថេវ ហិ ចីវរាទីសុ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេន អធិដ្ឋានវិជហនំ វត្វាបិ វិសុំ បច្ចុទ្ធារោ ច វុត្តោ, ឯវមិធាបិ វត្តព្ពំ, យថា ច ចីវរាទីសុ កាយបដិពទ្ធេសុបិ បច្ចុទ្ធារេន អធិដ្ឋានំ វិគច្ឆតិ, ន ឯវមិធ. ឥធ បន បដិគ្គហិតវត្ថុស្មិំ អនបេក្ខស្សាបិ កាយតោ មុត្តេយេវ តស្មិំ បដិគ្គហណំ វិជហតិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សតក្ខត្តុម្បិ បរិច្ចជតុ, យាវ អត្តនោ ហត្ថគតំ បដិគ្គហិតមេវា’’តិ. អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេនាតិ ឯត្ថ ច ‘‘អនបេក្ខាយា’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ អនបេក្ខតំ មុញ្ចិត្វា ឥធ វិសុំ វិស្សជ្ជនស្ស អភាវា. ន ហេត្ថ បច្ចុទ្ធារេ វិយ វិស្សជ្ជនវិធានមត្ថិ. អបិច បដិគ្គហណមត្តវិស្សជ្ជនេ សតិ បុរេ បដិគ្គហិតោបិ អាហារោ ភុញ្ជិតុកម្យតាយ ឧប្បន្នាយ បដិគ្គហណមត្តំ វិស្សជ្ជេត្វា បុន បដិគ្គហេត្វា យថាសុខំ ភុញ្ជិតព្ពោ សិយាតិ, តថា ច សន្និធិការកសិក្ខាបទេ វុត្តា សព្ពាបិ វិនិច្ឆយភេទា និរត្ថកា ឯវ សិយុំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘គណ្ឋិកបត្តស្ស វា គណ្ឋិកន្តរេ ស្នេហោ បវិដ្ឋោ ហោតិ…បេ… តាទិសេ បត្តេបិ បុនទិវសេ ភុញ្ជន្តស្ស បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៣).

តត្ថ បន ‘‘បដិគ្គហណំ អនបេក្ខចិត្តេន វិស្សជ្ជេត្វា ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ, ន ច វុត្តំ. កត្ថចិ ឦទិសេសុ ច គណ្ឋិកបត្តាទីសុ បដិគ្គហណេ អបេក្ខា កស្សចិបិ នត្ថេវ តប្បហានាយ វាយាមតោ, តថាបិ តត្ថគតអាមិសេ បដិគ្គហណំ ន វិគច្ឆតិ. កស្មា? ភិក្ខុស្ស បត្តេ បុន ភុញ្ជិតុកាមតាបេក្ខាយ ¶ វិជ្ជមានត្តា បត្តគតិកេ អាហារេបិ តស្សា វត្តនតោ. ន ហិ បត្តំ អវិស្សជ្ជេត្វា តគ្គតិកំ អាហារំ វិស្សជ្ជេតុំ សក្កា, នាបិ អាហារំ អវិស្សជ្ជេត្វា តគ្គតិកំ បដិគ្គហណំ វិស្សជ្ជេតុំ. តស្មា វត្ថុនោ វិស្សជ្ជនមេវ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនំ, ន បដិគ្គហណស្សាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. តេនេវ សន្និធិសិក្ខាបទស្ស អនាបត្តិវារេ –

‘‘អន្តោសត្តាហំ ¶ អធិដ្ឋេតិ, វិស្សជ្ជេតិ, នស្សតិ, វិនស្សតិ, ឌយ្ហតិ, អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តិ, វិស្សាសំ គណ្ហន្តិ, អនុបសម្បន្នស្ស ចត្តេន វន្តេន មុត្តេន អនបេក្ខោ ទត្វា បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតី’’តិ –

ឯវំ សព្ពត្ថ វត្ថុវិស្សជ្ជនមេវ វុត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘អន្តោសត្តាហំ អធិដ្ឋេតី’’តិ ពាហិរបរិភោគាយ អធិដ្ឋានវចនតោ វត្ថុំ អវិស្សជ្ជេត្វាបិ កេវលំ អនជ្ឈោហរិតុកាមតាយ សុទ្ធចិត្តេន ពាហិរបរិភោគត្ថាយ និយមនម្បិ វិសុំ ឯកំ បដិគ្គហណវិជហនការណមេវ, ឥទញ្ច សន្ធាយ បដិគ្គហណមត្តវិស្សជ្ជនំ វុត្តំ សិយា, សុវុត្តមេវ សិយា, តថា ច ‘‘បុន បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិស្សាមី’’តិ បដិគ្គហណវិស្សជ្ជនំ ន វត្តព្ពំ សិយា ពាហិរបរិភោគាធិដ្ឋានស្ស ឥធាធិប្បេតត្តា.

សារត្ថទីបនិយញ្ហិ (សារត្ថ. ទី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៦៩) ‘‘អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេនាតិ ឯត្ថ អញ្ញស្ស អទត្វាវ អនត្ថិកតាយ ‘នត្ថិ ឥមិនា កម្មំ ន ទានិ នំ បរិភុញ្ជិស្សាមី’តិ វត្ថូសុ វា, ‘បុន បដិគ្គហេត្វា បដិភុញ្ជិស្សាមី’តិ បដិគ្គហណេ វា អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេនា’’តិ ឯវំ បរិភុញ្ជិតុកាមស្សេវ បដិគ្គហណមត្តវិស្សជ្ជនម្បិ បដិគ្គហណវិជហនការណំ វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ពំ. បុរិមមេវ បន ពាហិរបរិភោគាធិដ្ឋានំ គហេតព្ពំ. ឥទំ បន អដ្ឋកថាសុ ‘‘អនបេក្ខវិស្សជ្ជនសង្ខាតេ វិស្សជ្ជេតី’’តិ វុត្តបាឡិបទត្ថេ សង្គហេត្វា វិសុំ ន វុត្តំ. នស្សតិ, វិនស្សតិ, ឌយ្ហតិ, វិស្សាសំ វា គណ្ហន្តីតិ ឥមានិ បន បទានិ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តីតិ ឥមស្មិំ បទេ សង្គហិតានីតិ វេទិតព្ពំ.

អច្ឆិន្ទិត្វា គហណេនាតិ អនុបសម្បន្នានំ ពលក្ការាទិនា អច្ឆិន្ទិត្វា គហណេន. ឧបសម្បន្នានញ្ហិ អច្ឆិន្ទនវិស្សាសគ្គាហេសុ បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ. ឯត្ថាតិ ភិក្ខុវិហារេ. ឧបរោបកាតិ តេន រោបិតា រុក្ខគច្ឆា. តេរសសុ ¶ សម្មុតីសូតិ ភត្តុទ្ទេសកសេនាសនបញ្ញាបកភណ្ឌាគារិកចីវរបដិគ្គាហកចីវរភាជកយាគុភាជកផលភាជកខជ្ជភាជកអប្បមត្តកវិស្សជ្ជកសាទិយគាហាបកបត្តគាហាបកអារាមិកបេសកសាមណេរបេសកសម្មុតិសង្ខាតាសុ តេរសសុ សម្មុតីសុ.

បច្ឆិមិកាយ សេនាសនគ្គាហេ បដិប្បស្សទ្ធេបិ អប្បដិប្បស្សទ្ធេបិ កថិនត្ថារស្ស, តម្មូលកានំ បញ្ចានិសំសានញ្ច អភាវស្ស សមានត្តា តត្ថ វិជ្ជមានម្បិ សេនាសនគ្គាហបដិប្បស្សទ្ធិំ អទស្សេត្វា តត្ថ ភិក្ខូហិ កត្តព្ពំ សង្គហមេវ ទស្សេតុំ សចេ បច្ឆិមិកាយាតិអាទិ វុត្តំ. សចេ អកុសលវិបាកេ ¶ …បេ… ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពន្តិ ឥទំ បដិច្ឆន្នាយ សាធារណាបត្តិយា បរិវសន្តស្ស អសមាទិន្នបរិវាសស្ស វា លិង្គេ បរិវត្តេ បក្ខមានត្តំ ចរន្តស្ស វសេន វុត្តំ. សចេ បនស្ស បក្ខមានត្តេ អសមាទិន្នេ ឯវ បុន លិង្គំ បរិវត្តតិ, បរិវាសំ ទត្វា បរិវុត្ថបរិវាសស្សេវ ឆារត្តំ មានត្តំ ទាតព្ពំ. បរិវាសទានំ នត្ថិ ភិក្ខុកាលេ អប្បដិច្ឆន្នភាវតោ. សចេ បន ភិក្ខុកាលេបិ សញ្ចិច្ច នារោចេតិ, អាបត្តិ បដិច្ឆន្នាវ ហោតិ, អាបត្តិបដិច្ឆន្នភាវតោ បរិវាសោ ច ទាតព្ពោតិ វទន្តិ. បារាជិកំ អាបន្នានំ ឥត្ថិបុរិសានំ លិង្គេ បរិវត្តេបិ បារាជិកត្តស្ស ឯកស្មិំ អត្តភាវេ អវិជហនតោ បុន ឧបសម្បទា ន ទាតព្ពាតិ គហេតព្ពំ. តេនេវ តេសំ សីសច្ឆិន្នបុរិសាទយោ និទស្សិតា.

៧១. តថេវាតិ មុច្ចតុ វា មា វាតិ ឥមមត្ថំ អតិទិសតិ. អញ្ញេសន្តិ បុថុជ្ជនេ សន្ធាយ វុត្តំ. តេសញ្ហិ ឦទិសេ ឋានេ អសាទិយនំ ទុក្ករំ សោតាបន្នាទិអរិយានំ តត្ថ ទុក្ករត្តាភាវា. ន ហិ អរិយា បារាជិកាទិលោកវជ្ជាបត្តិំ អាបជ្ជន្តិ.

៧៣. សុផុសិតាតិ ឧបរិមាយ ទន្តបន្តិយា ហេដ្ឋិមា ទន្តបន្តិ អាហច្ច ឋិតា, អវិវដាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘អន្តោមុខេ ឱកាសោ នត្ថី’’តិ. ឧប្បាដិតេ បន ឱដ្ឋមំសេ ទន្តេ សុយេវ ឧបក្កមន្តស្ស ថុល្លច្ចយន្តិ និមិត្តេន ពហិនិមិត្តេ ឆុបនត្តា វុត្តំ. ពហិនិក្ខន្តទន្តជិវ្ហាសុបិ ឯសេវ នយោ. និជ្ឈាមតណ្ហិកា នាម លោមកូបេហិ សមុដ្ឋិតអគ្គិជាលាហិ ទឌ្ឍសរីរតាយ អតិវិយ តសិតរូបា. អាទិ-សទ្ទេន ខុប្បិបាសាសុរា អដ្ឋិចម្មាវសិដ្ឋា ភយានកសរីរា បេតិយោ សង្គហិតា. វិសញ្ញំ កត្វាតិ យថា សោ កតម្បិ ¶ ឧបក្កមំ ន ជានាតិ, ឯវំ កត្វា. តេន ច វិសញ្ញី អហុត្វា សាទិយន្តស្ស បារាជិកមេវាតិ ទស្សេតិ. ឧបហតកាយប្បសាទោតិ វាតបិត្តាទិទោសេហិ កាយវិញ្ញាណានុប្បាទកភាវេន ទូសិតកាយប្បសាទោ, ន បន វិនដ្ឋកាយប្បសាទោ. សីសេ បត្តេតិ មគ្គេន មគ្គប្បដិបាទនេ ជាតេ. អប្បវេសេតុកាមតាយ ឯវ និមិត្តេន និមិត្តឆុបនេ ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ, សេវេតុកាមស្ស បន តត្ថាបិ ទុក្កដមេវាតិ អាហ ‘‘ទុក្ខដមេវ សាមន្ត’’ន្តិ.

៧៤. ជាតិ-សទ្ទេន សុមនបុប្ផបរិយាយេន តន្និស្សយោ គុម្ពោ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ជាតិបុប្ផគុម្ពាន’’ន្តិ. តេន ច ជាតិយា ឧបលក្ខិតំ វនំ ជាតិយាវនន្តិ អលុត្តសមាសោតិ ទស្សេតិ. ឯករសន្តិ វីថិចិត្តេហិ អសម្មិស្សំ.

៧៧. ឧប្បន្នេ វត្ថុម្ហីតិ ឥត្ថីហិ កតអជ្ឈាចារវត្ថុស្មិំ. រុក្ខសូចិកណ្ដកទ្វារន្តិ រុក្ខសូចិទ្វារំ ¶ កណ្ដកទ្វារំ, ឯវមេវ វា បាឋោ. តត្ថ យំ ឧភោសុ បស្សេសុ រុក្ខថម្ភេ និខនិត្វា តត្ថ មជ្ឈេ វិជ្ឈិត្វា ទ្វេ តិស្សោ រុក្ខសូចិយោ បវេសេត្វា ករោន្តិ, តំ រុក្ខសូចិទ្វារំ នាម. បវេសននិក្ខមនកាលេ បន អបនេត្វា ថកនកយោគ្គេន កណ្ដកសាខាបដលេន យុត្តំ ទ្វារំ កណ្ដកទ្វារំ នាម. គាមទ្វារស្ស បិធានត្ថំ បទរេន កណ្ដកសាខាទីហិ វា កតស្ស កវាដស្ស ឧទុក្ខលបាសរហិតតាយ ឯកេន សំវរិតុំ វិវរិតុញ្ច អសក្កុណេយ្យស្ស ហេដ្ឋា ឯកំ ចក្កំ យោជេន្តិ, យេន បរិវត្តមានេន តំ កវាដំ សុខថកនំ ហោតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ចក្កលកយុត្តទ្វារ’’ន្តិ. ចក្កមេវ ហិ លាតព្ពដ្ឋេន សំវរណវិវរណត្ថាយ គហេតព្ពដ្ឋេន ចក្កលកំ, តេន យុត្តម្បិ កវាដំ ចក្កលកំ នាម, តេន យុត្តំ ទ្វារំ ចក្កលកយុត្តទ្វារំ. មហាទ្វារេសុ បន ទ្វេ តីណិបិ ចក្កលកានិ យោជេន្តីតិ អាហ ផលកេសូតិអាទិ. កិដិកាសូតិ វេឡុបេសិកាហិ កណ្ដកសាខាទីហិ ច កតថកនកេសុ. សំសរណកិដិកទ្វារន្តិ ចក្កលកយន្តេន សំសរណកិដិកាយុត្តមហាទ្វារំ. គោប្ផេត្វាតិ អាវុណិត្វា, រជ្ជូហិ គន្ថេត្វា វា. ឯកំ ទុស្សសាណិទ្វារមេវាតិ ឯត្ថ កិលញ្ជសាណិទ្វារម្បិ សង្គហំ គច្ឆតិ តគ្គតិកត្តា. អថ ភិក្ខូ…បេ… និសិន្នា ហោន្តីតិ ឥទំ ភិក្ខូនំ សន្និហិតភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. និបន្នេបិ អាភោគំ កាតុំ វដ្ដតិ, និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តេ បន អាភោគំ កាតុំ ន វដ្ដតិ អសន្តបក្ខេ ឋិតត្តា. រហោ ¶ និសជ្ជាយ វិយ ទ្វារសំវរណំ នាម មាតុគាមានំ បវេសននិវារណត្ថំ អនុញ្ញាតន្តិ អាហ ភិក្ខុនិំ វាតិអាទិ. និស្សេណិំ អារោបេត្វាតិ ឥទំ ហេដ្ឋិមតលស្ស សទ្វារពន្ធតាយ វុត្តំ. ចតូសុ ទិសាសុ បរិក្ខិត្តស្ស កុដ្ដស្ស ឯកាពទ្ធតាយ ‘‘ឯកកុដ្ដកេ’’តិ វុត្តំ. បច្ឆិមានំ ភារោតិ បាឡិយា អាគច្ឆន្តេ សន្ធាយ វុត្តំ. យេន កេនចិ បរិក្ខិត្តេតិ ឯត្ថ បរិក្ខេបស្ស ឧព្ពេធតោ បមាណំ សហសេយ្យប្បហោនកេ វុត្តសទិសមេវ.

មហាបរិវេណន្តិ មហន្តំ អង្គណំ, តេន ច ពហុជនសញ្ចារំ ទស្សេតិ, តេនាហ មហាពោធីតិអាទិ. អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋហតិ, អនាបត្តិ អនាបត្តិខេត្តភូតាយ រត្តិយា សុទ្ធចិត្តេន និបន្នត្តា. បពុជ្ឈិត្វា បុន សុបតិ អាបត្តីតិ អរុណេ ឧគ្គតេ បពុជ្ឈិត្វា អរុណុគ្គមនំ ញត្វា វា អញត្វា វា អនុដ្ឋហិត្វា សយិតសន្តានេន សុបតិ ឧដ្ឋហិត្វា កត្តព្ពស្ស ទ្វារសំវរណាទិនោ អកតត្តា អកិរិយសមុដ្ឋានា អាបត្តិ ហោតិ អនាបត្តិខេត្តេ កតនិបជ្ជនកិរិយាយ អនង្គត្តា. អយញ្ហិ អាបត្តិ ឦទិសេ ឋានេ អកិរិយា, ទិវា អសំវរិត្វា និបជ្ជនក្ខណេ កិរិយា ច អចិត្តកា ចាតិ វេទិតព្ពា. បុរារុណា បពុជ្ឈិត្វាបិ យាវ អរុណុគ្គមនា សយន្តស្សាបិ បុរិមនយេន អាបត្តិយេវ. អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋហិស្សាមីតិ…បេ… អាបត្តិយេវាតិ ឯត្ថ កទា តស្ស អាបត្តីតិ? វុច្ចតេ – ន តាវ រត្តិយំ ‘‘ទិវា អាបជ្ជតិ នោ រត្តិ’’ន្តិ (បរិ. ៣២៣) វុត្តត្តា. ‘‘អនាទរិយទុក្កដា ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តទុក្កដំ បន ទិវាសយនទុក្កដមេវ ន ¶ ហោតិ អនាទរិយទុក្កដត្តា. ឯវំ អរុណុគ្គមនេ បន អចិត្តកំ អកិរិយសមុដ្ឋានំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ. សោ សចេ ទ្វារំ សំវរិត្វា ‘‘អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ និបជ្ជតិ, ទ្វារេ ច អញ្ញេហិ អរុណុគ្គមនកាលេ វិវដេបិ តស្ស អនាបត្តិយេវ ទ្វារបិទហនស្ស រត្តិទិវាភាគេសុ វិសេសាភាវា. អាបត្តិអាបជ្ជនស្សេវ កាលវិសេសោ ឥច្ឆិតព្ពោ, ន តប្បរិហារស្សាតិ គហេតព្ពំ, ‘‘ទ្វារំ អសំវរិត្វា រត្តិំ និបជ្ជតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៧៧) ហិ វុត្តំ. ទិវា សំវរិត្វា និបន្នស្ស កេនចិ វិវដេបិ ទ្វារេ អនាបត្តិយេវ. អត្តនាបិ អនុដ្ឋហិត្វាវ សតិ បច្ចយេ វិវដេបិ អនាបត្តីតិ វទន្តិ. យថាបរិច្ឆេទមេវ ច ន វុដ្ឋាតីតិ អរុណេ ឧគ្គតេយេវ ឧដ្ឋាតិ. អាបត្តិយេវាតិ មូលាបត្តិំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ, អនាទរិយអាបត្តិ បន បុរារុណា ឧដ្ឋិតស្សាបិ តស្ស ហោតេវ ‘‘ទុក្កដា ¶ ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តត្តា, ទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ ច បុរារុណា ឧដ្ឋហិត្វា មូលាបត្តិយា មុត្តោបិ អនាទរិយទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ.

និទ្ទាវសេន និបជ្ជតីតិ វោហារវសេន វុត្តំ, បាទានំ បន ភូមិតោ អមោចិតត្តា អយំ និបន្នោ នាម ន ហោតិ, តេនេវ អនាបត្តិ វុត្តា. អបស្សាយ សុបន្តស្សាតិ កដិដ្ឋិតោ ឧទ្ធំ បិដ្ឋិកណ្ដកេ អប្បមត្តកម្បិ បទេសំ ភូមិំ អផុសាបេត្វា ថម្ភាទិំ អបស្សាយ សុបន្តស្ស. កដិដ្ឋិំ បន ភូមិំ ផុសាបេន្តស្ស សយនំ នាម ហោតិ. បិដ្ឋិបសារណលក្ខណា ហិ សេយ្យា. ទីឃវន្ទនាទីសុបិ តិរិយំ បិដ្ឋិកណ្ដកានំ បសារិតត្តា និបជ្ជនមេវាតិ អាបត្តិ បរិហរិតព្ពាវ ‘‘វន្ទាមីតិ បាទមូលេ និបជ្ជី’’តិអាទីសុ និបជ្ជនស្សេវ វុត្តត្តា. តស្សាបិ អនាបត្តិ បតនក្ខណេ អវិសយត្តា, វិសយេ ជាតេ សហសា វុដ្ឋិតត្តា ច. យស្ស បន វិសញ្ញិតាយ បច្ឆាបិ អវិសយោ, ឯតស្ស អនាបត្តិយេវ បតិតក្ខណេ វិយ. តត្ថេវ សយតិ ន វុដ្ឋាតីតិ ឥមិនា វិសយេបិ អករណំ ទស្សេតិ, តេនេវ ‘‘តស្ស អាបត្តី’’តិ វុត្តំ.

ឯកភង្គេនាតិ ឧភោ បាទេ ភូមិតោ អមោចេត្វាវ ឯកបស្សេន សរីរំ ភញ្ជិត្វា និបន្នោ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន មហាបទុមត្ថេរេន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ, តេន ‘‘មហាអដ្ឋកថាយ លិខិតមហាបទុមត្ថេរវាទោ អយ’’ន្តិ ទស្សេតិ. តត្ថ សុបន្តស្សាបិ អវិសយត្តមត្ថីតិ មហាបទុមត្ថេរេន ‘‘អវិសយត្តា បន អាបត្តិ ន ទិស្សតី’’តិ វុត្តំ. អាចរិយា បន សុបន្តស្ស វិសញ្ញត្តាភាវេន វិសយត្តា អនាបត្តិំ ន កថយន្តិ. វិសញ្ញត្តេ សតិ អនាបត្តិយេវ. ទ្វេ បន ជនាតិអាទិបិ មហាអដ្ឋកថាយមេវ វចនំ, តទេវ បច្ឆា វុត្តត្តា បមាណំ. យក្ខគហិតគ្គហណេនេវ ចេត្ថ វិសញ្ញីភូតោបិ សង្គហិតោ. ឯកភង្គេន និបន្នោ បន អនិបន្នត្តា អាបត្តិតោ មុច្ចតិយេវាតិ គហេតព្ពំ.

៧៨. អបទេតិ ¶ អាកាសេ. បទន្តិ បទវឡញ្ជំ, តេនាហ ‘‘អាកាសេ បទ’’ន្តិ. ឯតទគ្គន្តិ ឯសោ អគ្គោ. យទិទន្តិ យោ អយំ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

បឋមបារាជិកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

២. ទុតិយបារាជិកំ

អទុតិយេនាតិ ¶ ¶ អសទិសេន ជិនេន យំ ទុតិយំ បារាជិកំ បកាសិតំ, តស្ស ឥទានិ យស្មា សំវណ្ណនាក្កមោ បត្តោ, តស្មា អស្ស ទុតិយស្ស អយំ សំវណ្ណនា ហោតីតិ យោជនា.

ធនិយវត្ថុវណ្ណនា

៨៤. រាជូហិ គហិតន្តិ រាជគហន្តិ អាហ ‘‘មន្ធាតូ’’តិ. រាជបុរោហិតេន បរិគ្គហិតម្បិ រាជបរិគ្គហិតមេវាតិ មហាគោវិន្ទគ្គហណំ, នគរសទ្ទាបេក្ខាយ ចេត្ថ ‘‘រាជគហ’’ន្តិ នបុំសកនិទ្ទេសោ. អញ្ញេបេត្ថ បការេតិ សុសំវិហិតារក្ខត្តា រាជូនំ គហំ គេហភូតន្តិ រាជគហន្តិអាទិកេ បការេ. វសន្តវនន្តិ កីឡាវនំ, វសន្តកាលេ កីឡាយ យេភុយ្យត្តា បន វសន្តវនន្តិ វុត្តំ.

សទ្វារពន្ធាតិ វស្សូបគមនយោគ្គតាទស្សនំ. នាលកបដិបទន្តិ សុត្តនិបាតេ (សុ. និ. ៦៨៤ អាទយោ) នាលកត្ថេរស្ស ទេសិតំ មោនេយ្យបដិបទំ. បញ្ចន្នំ ឆទនានន្តិ តិណបណ្ណឥដ្ឋកសិលាសុធាសង្ខាតានំ បញ្ចន្នំ. នោ ចេ លភតិ…បេ… សាមម្បិ កាតព្ពន្តិ ឥមិនា នាវាសត្ថវជេ ឋបេត្វា អញ្ញត្ថ ‘‘អសេនាសនិកោ អហ’’ន្តិ អាលយករណមត្តេន ឧបគមនំ ន វដ្ដតិ. សេនាសនំ បរិយេសិត្វា វចីភេទំ កត្វា វស្សំ ឧបគន្តព្ពមេវាតិ ទស្សេតិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អសេនាសនិកេនា’’តិអាទិនា (មហាវ. ២០៤) ហិ បាឡិយំ ‘‘នាលកបដិបទំ បដិបន្នេនាបី’’តិ អដ្ឋកថាយញ្ច អវិសេសេន ទឡ្ហំ កត្វា វុត្តំ, នាវាសត្ថវជេសុយេវ ច ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, នាវាយ វស្សំ ឧបគន្តុ’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ២០៣) អសតិបិ សេនាសនេ អាលយករណវសេន វស្សូបគមនំ អនុញ្ញាតំ, នាញ្ញត្ថាតិ គហេតព្ពំ. អយមនុធម្មតាតិ សាមីចិវត្តំ. កតិកវត្តានីតិ ភស្សារាមតាទិំ វិហាយ សព្ពទា អប្បមត្តេហិ ភវិតព្ពន្តិអាទិកតិកវត្តានិ. ខន្ធកវត្តានីតិ ‘‘អាគន្តុកាទិខន្ធកវត្តំ បូរេតព្ព’’ន្តិ ឯវំ ខន្ធកវត្តានិ ច អធិដ្ឋហិត្វា.

វស្សំវុត្ថាតិ បទស្ស អដ្ឋកថាយំ ‘‘បុរិមិកាយ ឧបគតា មហាបវារណាយ បវារិតា បាដិបទទិវសតោ ¶ បដ្ឋាយ ‘វុត្ថវស្សា’តិ វុច្ចន្តី’’តិ វុត្តត្តា មហាបវារណាទិវសេ បវារេត្វា វា អប្បវារេត្វា វា អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តេហិ ¶ សត្តាហករណីយនិមិត្តេ សតិ ឯវ គន្តព្ពំ, នាសតិ, ឥតរថា វស្សច្ឆេទោ ទុក្កដញ្ច ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ឥមំ តេមាសំ វស្សំ ឧបេមី’’តិ ហិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, វស្សំ ឧបគន្ត្វា បុរិមំ វា តេមាសំ បច្ឆិមំ វា តេមាសំ អវសិត្វា ចារិកា បក្កមិតព្ពា’’តិ (មហាវ. ១៨៥) ច វុត្តំ. ឥធេវ ច វស្សំវុត្ថា តេមាសច្ចយេន…បេ… បក្កមិំសូតិ វុត្តំ. បវារណាទិវសោបិ តេមាសបរិយាបន្នោវ. កេចិ បន ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សំវុត្ថានំ ភិក្ខូនំ តីហិ ឋានេហិ បវារេតុន្តិ (មហាវ. ២០៩) បវារណាកម្មស្ស បុព្ពេយេវ វស្សំវុត្ថានន្តិ វុត្ថវស្សតាយ វុត្តត្តា មហាបវារណាទិវសេ សត្តាហករណីយនិមិត្តំ វិនាបិ យថាសុខំ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ, វុត្ថវស្សានញ្ហិ បវារណានុជាននំ អនុបគតឆិន្នវស្សាទីនំ និវត្តនត្ថំ កតំ, ន បន បវារណាទិវសេ អវសិត្វា បក្កមិតព្ពន្តិ ទស្សនត្ថំ តទត្ថស្ស ឥធ បសង្គាភាវា, បវារណំ កាតុំ អនុច្ឆវិកានំ បវារណា ឥធ វិធីយតិ, យេ ច វស្សំ ឧបគន្ត្វា វស្សច្ឆេទញ្ច អកត្វា យាវ បវារណាទិវសា វសិំសុ, តេ តត្តកេន បវារណាកម្មំ បតិ បរិយាយតោ វុត្ថវស្សាតិ វុច្ចន្តិ, អប្បកំ ឩនមធិកំ វា គណនូបគំ ន ហោតីតិ ញាយតោ, ន កថិនកម្មំ បតិ តេមាសស្ស អបរិបុណ្ណត្តា, ឥតរថា តស្មិំ មហាបវារណាទិវសេបិ កថិនត្ថារប្បសង្គតោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សំវុត្ថានំ ភិក្ខូនំ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣០៦) ឥទំ បន ‘‘ន, ភិក្ខវេ, វស្សំ ឧបគន្ត្វា បុរិមំ វា តេមាសំ បច្ឆិមំ វា តេមាសំ អវសិត្វា ចារិកា បក្កមិតព្ពា’’តិអាទិ (មហាវ. ១៨៥) ច និប្បរិយាយតោ មហាបវារណាយ អនន្តរបាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ កថិនត្ថារំ បក្កមនញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ, បរិវារេ ច ‘‘កថិនស្ស អត្ថារមាសោ ជានិតព្ពោ’’តិ (បរិ. ៤១២) វត្វា ‘‘វស្សានស្ស បច្ឆិមោ មាសោ ជានិតព្ពោ’’តិ (បរិ. ៤១២) វុត្តំ. យោ ហិ កថិនត្ថារស្ស កាលោ, តតោ បដ្ឋាយេវ ចារិកាបក្កមនស្សាបិ កាលោ, ន តតោ បុរេ វស្សំវុត្ថានំយេវ កថិនត្ថារារហត្តា. យទគ្គេន ហិ បវារណាទិវសេ កថិនត្ថារោ ន វដ្ដតិ, តទគ្គេន ភិក្ខូបិ វុត្ថវស្សា ន ហោន្តិ បវារណាទិវសស្ស អវុត្ថត្តា.

យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៨៤) ‘‘ឯកទេសេន អវុត្ថម្បិ តំ ទិវសំ វុត្ថភាគាបេក្ខាយ វុត្ថមេវ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ ន យុត្តំ, តំទិវសបរិយោសានេ អរុណុគ្គមនកាលេ វសន្តោវ ហិ តំ ទិវសំ វុត្ថោ នាម ហោតិ ¶ បរិវាសអរញ្ញវាសាទីសុ វិយ, អយញ្ច វិចារណា ឧបរិ វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកេ អាវិ ភវិស្សតីតិ តត្ថេវ តំ បាកដំ ករិស្សាម.

មហាបវារណាយ ¶ បវារិតាតិ បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា អច្ឆិន្នវស្សតាទស្សនបរំ ឯតំ កេនចិ អន្តរាយេន អប្បវារិតានម្បិ វុត្ថវស្សត្តា. ន ឱវស្សិយតីតិ អនោវស្សកន្តិ កម្មសាធនំ ទដ្ឋព្ពំ, យថា ន តេមិយតិ, តថា កត្វាតិ អត្ថោ. អនវយោតិ ឯត្ថ អនុសទ្ទោ វិច្ឆាយំ វត្តតីតិ អាហ អនុ អនុ អវយោតិអាទិ. អាចរិយស្ស កម្មំ អាចរិយកន្តិ អាហ ‘‘អាចរិយកម្មេ’’តិ. កដ្ឋកម្មំ ថម្ភាទិ. តេលតម្ពមត្តិកាយាតិ តេលមិស្សាយ តម្ពមត្តិកាយ.

៨៥. កុដិកាយ ករណភាវន្តិ កុដិយា កតភាវំ. កិំ-សទ្ទប្បយោគេ អនាគតប្បច្ចយវិធានំ សន្ធាយ តស្ស លក្ខណន្តិអាទិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ថេរស្ស បាណឃាតាធិប្បាយោ នត្ថិ, អនុបបរិក្ខិត្វា ករណេន បន ពហូនំ បាណានំ មរណត្តា បាណេ ព្យាពាធេន្តស្សាតិអាទិ វុត្តំ. បាតព្យភាវន្តិ វិនាសេតព្ពតំ. បាណាតិបាតំ ករោន្តានន្តិ ថេរេន អកតេបិ បាណាតិបាតេ បាណកានំ មរណមត្តេន បច្ឆិមានំ លេសេន គហណាការំ ទស្សេតិ, តេន ច ‘‘មម តាទិសំ អកុសលំ នត្ថី’’តិ បច្ឆិមានំ វិបល្លាសលេសគ្គហណនិមិត្តកិច្ចំ ន កត្តព្ពន្តិ ទីបិតំ ហោតិ. ទិដ្ឋានុគតិន្តិ ទិដ្ឋស្ស កម្មស្ស អនុបគមនំ អនុកិរិយំ, ទិដ្ឋិយា វា លទ្ធិយា អនុគមនំ គាហំ. ឃំសិតព្ពេតិ មទ្ទិតព្ពេ, វិនាសិតព្ពេតិ អត្ថោ. កតំ លភិត្វា តត្ថ វសន្តានម្បិ ទុក្កដមេវាតិ ឥទំ ភគវតា កុដិយា ភេទាបនវចនេន សិទ្ធំ, សាបិ តិណទព្ពសម្ភារេហិ តុលាថម្ភាទីហិ អមិស្សា សុទ្ធមត្តិកាមយាបិ ឥដ្ឋកាហិ កតា វដ្ដតិ. កេចិ ហិ ឥដ្ឋកាហិយេវ ថម្ភេ ចិនិត្វា តទុបរិ ឥដ្ឋកាហិយេវ វិតានាទិសណ្ឋានេន តុលាទិទារុសម្ភារវិរហិតំ ឆទនម្បិ ពន្ធិត្វា ឥដ្ឋកាមយមេវ អាវសថំ ករោន្តិ, តាទិសំ វដ្ដតិ. គិញ្ជកាវសថសង្ខេបេន កតាតិ ឯត្ថ គិញ្ជកា វុច្ចន្តិ ឥដ្ឋកា, តាហិយេវ កតោ អាវសថោ គិញ្ជកាវសថោ. វយកម្មម្បីតិ មត្តិកុទ្ធារណឥដ្ឋកទារុច្ឆេទនាទិការកានំ ទិន្នភត្តវេត្តនាទិវត្ថុព្ពយេន និប្ផន្នកម្មម្បិ អត្ថិ, ឯតេន កុដិភេទកានំ គីវាទិភាវំ បរិសង្កតិ. តិត្ថិយធជោតិ តិត្ថិយានមេវ សញ្ញាណភូតត្តា វុត្តំ. តេ ហិ ឦទិសេសុ ចាដិអាទីសុ វសន្តិ. អញ្ញានិបីតិ បិ-សទ្ទេន អត្តនា វុត្តការណទ្វយម្បិ មហាអដ្ឋកថាយមេវ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ. យស្មា សព្ពមត្តិកាមយា ¶ កុដិ សីតកាលេ អតិសីតា ឧណ្ហកាលេ ច ឧណ្ហា សុករា ច ហោតិ ចោរេហិ ភិន្ទិតុំ, តស្មា តត្ថ ឋបិតបត្តចីវរាទិកំ សីតុណ្ហចោរាទីហិ វិនស្សតីតិ វុត្តំ ‘‘បត្តចីវរគុត្តត្ថាយា’’តិ. ឆិន្ទាបេយ្យ វា ភិន្ទាបេយ្យ វា អនុបវជ្ជោតិ ឥទំ អយំ កុដិ វិយ សព្ពថា អនុបយោគារហំ សន្ធាយ វុត្តំ. យំ បន បញ្ចវណ្ណសុត្តេហិ វិនទ្ធឆត្តាទិកំ, តត្ថ អកប្បិយភាគោវ ឆិន្ទិតព្ពោ, ន តទវសេសោ តស្ស កប្បិយត្តា, តំ ឆិន្ទន្តោ ឧបវជ្ជោវ ហោតិ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឃដកម្បិ វាឡរូបម្បិ ភិន្ទិត្វា ធារេតព្ព’’ន្តិអាទិ.

បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយវណ្ណនា

ឆត្តទណ្ឌគ្គាហកំ ¶ សលាកបញ្ជរន្តិ ឯត្ថ យោ បញ្ជរសលាកានំ មជ្ឈដ្ឋោ ពុន្ទេ បុថុលោ អហិច្ឆត្តកសទិសោ អគ្គេ សឆិទ្ទោ យត្ថ ទណ្ឌន្តរំ បវេសេត្វា ឆត្តំ គណ្ហន្តិ, យោ វា សយមេវ ទីឃតាយ គហណទណ្ឌោ ហោតិ, អយំ ឆត្តទណ្ឌោ នាម, តស្ស អបរិគឡនត្ថាយ ឆត្តសលាកានំ មូលប្បទេសទណ្ឌស្ស សមន្តតោ ទឡ្ហបញ្ជរំ កត្វា សុត្តេហិ វិនន្ធន្តិ, សោ បទេសោ ឆត្តទណ្ឌគាហកសលាកបញ្ជរំ នាម, តំ វិនន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយាតិ ឥមិនា ថិរករណត្ថមេវ ឯកវណ្ណសុត្តេន វិនន្ធិយមានំ យទិ វណ្ណមដ្ឋំ ហោតិ, ន តត្ថ ទោសោតិ ទស្សេតិ. អារគ្គេនាតិ និខាទនមុខេន. ទណ្ឌពុន្ទេតិ ទណ្ឌមូលេ កោដិយំ. ឆត្តមណ្ឌលិកន្តិ ឆត្តបញ្ជរេ មណ្ឌលាការេន ពទ្ធទណ្ឌវលយំ. ឧក្កិរិត្វាតិ និន្នំ, ឧន្នតំ វា កត្វា.

នានាសុត្តកេហីតិ នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ. ឥទញ្ច តថា ករោន្តានំ វសេន វុត្តំ, ឯកវណ្ណសុត្តកេនាបិ ន វដ្ដតិយេវ, ‘‘បកតិសូចិកម្មមេវ វដ្ដតី’’តិ ហិ វុត្តំ. បដ្ដមុខេតិ ទ្វិន្នំ បដ្ដានំ សង្ឃដិតដ្ឋានំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. បរិយន្តេតិ ចីវរបរិយន្តេ, អនុវាតំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. វេណិន្តិ វរកសីសាការេន សិព្ពនំ. សង្ខលិកន្តិ ទិគុណសង្ខលិកាការេន សិព្ពនំ, វេណិំ វា សង្ខលិកំ វា ករោន្តីតិ បកតេន សម្ពន្ធោ. អគ្ឃិយំ នាម ចេតិយសណ្ឋានំ, យំ អគ្ឃិយត្ថម្ភោតិ វទន្តិ. ឧក្កិរន្តីតិ ឧដ្ឋបេន្តិ. ចតុកោណមេវ វដ្ដតីតិ គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានិ សន្ធាយ វុត្តំ. កោណសុត្តបិឡកាតិ គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានំ កោណេហិ ពហិ និគ្គតសុត្តានំ ¶ បិឡកាការេន ឋបិតកោដិយោតិ កេចិ វទន្តិ, តេ បិឡកេ ឆិន្ទិត្វា ទុវិញ្ញេយ្យា កាតព្ពាតិ តេសំ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘កោណសុត្តា ច បិឡកាតិ ទ្វេយេវា’’តិ វទន្តិ, តេសំ មតេន គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានំ កោណតោ កោណេហិ នីហតសុត្តា កោណសុត្តា នាម. សមន្តតោ បន បរិយន្តេន កតា ចតុរស្សសុត្តា បិឡកា នាម. តំ ទុវិធម្បិ កេចិ ចីវរតោ វិសុំ បញ្ញាយនត្ថាយ វិការយុត្តំ ករោន្តិ, តំ និសេធាយ ‘‘ទុវិញ្ញេយ្យរូបា វដ្ដន្តី’’តិ វុត្តំ, ន បន សព្ពថា អចក្ខុគោចរភាវេន សិព្ពនត្ថាយ តថាសិព្ពនស្ស អសក្កុណេយ្យត្តា. យថា បកតិចីវរតោ វិការោ ន បញ្ញាយតិ, ឯវំ សិព្ពិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. រជនកម្មតោ បុព្ពេ បញ្ញាយមានោបិ វិសេសោ ចីវរេ រត្តេ ឯកវណ្ណតាយ ន បញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘ចីវរេ រត្តេ’’តិ. មណិនាតិ នីលមណិអាទិមដ្ឋបាសាណេន, អំសវទ្ធកកាយពន្ធនាទិកំ បន អចីវរត្តា សង្ខាទីហិ ឃំសិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. កណ្ណសុត្តកន្តិ ចីវរស្ស ទីឃតោ តិរិយញ្ច សិព្ពិតានំ ចតូសុ កណ្ណេសុ កោណេសុ ច និក្ខន្តានំ សុត្តសីសានមេតំ នាមំ, តំ ឆិន្ទិត្វាវ បារុបិតព្ពំ, តេនាហ ‘‘រជិតកាលេ ឆិន្ទិតព្ព’’ន្តិ. ភគវតា អនុញ្ញាតំ ឯកំ កណ្ណសុត្តម្បិ អត្ថិ, តំ បន នាមេន ¶ សទិសម្បិ ឥតោ អញ្ញមេវាតិ ទស្សេតុំ យំ បនាតិអាទិ វុត្តំ. លគ្គនត្ថាយាតិ ចីវររជ្ជុយំ ចីវរពន្ធនត្ថាយ. គណ្ឋិកេតិ ទន្តាទិមយេ. បីឡកាតិ ពិន្ទុំ ពិន្ទុំ កត្វា ឧដ្ឋាបេតព្ពបីឡកា.

ថាលកេ វាតិ តម្ពាទិមយេ បុគ្គលិកេ តិវិធេបិ កប្បិយថាលកេ. ន វដ្ដតីតិ មណិវណ្ណករណប្បយោគោ ន វដ្ដតិ, តេលវណ្ណករណត្ថំ បន វដ្ដតិ. បត្តមណ្ឌលេតិ តិបុសីសាទិមយេ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ចិត្តានិ បត្តមណ្ឌលានិ ធារេតព្ពានិ រូបកាកិណ្ណានិ ភិត្តិកម្មកតានី’’តិ (ចូឡវ. ២៥៣) វុត្តត្តា ‘‘ភិត្តិកម្មំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មករទន្តកំ ឆិន្ទិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥៣) វុត្តត្តា ‘‘មករទន្តកំ បន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, ឥទំ បន បាឡិយា លទ្ធម្បិ ឥធ បាឡិយា មុត្តត្តា បាឡិមុត្តកនយេ វុត្តំ. ឯវមញ្ញម្បិ ឦទិសំ.

លេខា ន វដ្ដតីតិ អារគ្គេន ទិន្នលេខាវ ន វដ្ដតិ, ជាតិហិង្គុលិកាទិវណ្ណេហិ កតលេខា វដ្ដតិ. ឆត្តមុខវដ្ដិយន្តិ ធមករណស្ស ហត្ថេន គហណឆត្តាការស្ស ¶ មុខវដ្ដិយំ, ‘‘បរិស្សាវនចោឡពន្ធនដ្ឋានេ’’តិ កេចិ.

ទេឌ្ឌុភសីសន្តិ ឧទកសប្បសីសំ. អច្ឆីនីតិ កុញ្ជរច្ឆិសណ្ឋានានិ. ឯកមេវ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ឯករជ្ជុកំ ទិគុណំ តិគុណំ កត្វាបិ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ, ឯកមេវ បន សតវារម្បិ សរីរំ បរិក្ខិបិត្វា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ, ពហុរជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វា ឯកេន និរន្តរំ វេឋេត្វា កតំ ‘‘ពហុរជ្ជុក’’ន្តិ ន វត្តព្ពំ ‘‘វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា, តំ មុរជសង្ខំ ន គច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ. មុរជញ្ហិ នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ មុរជវដ្ដិសណ្ឋានំ វេឋេត្វា កតំ, ឥទំ បន មុរជំ មទ្ទវីណសង្ខាតំ បាមង្គសណ្ឋានញ្ច ទសាសុ វដ្ដតិ ‘‘កាយពន្ធនស្ស ទសា ជីរន្តិ; អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មុរជំ មទ្ទវីណ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៨) វុត្តត្តា.

វិធេតិ ទសាបរិយោសានេ ថិរភាវាយ ទន្តវិសាណសុត្តាទីហិ កត្តព្ពេ វិធេ. អដ្ឋ មង្គលានិ នាម សង្ខោ ចក្កំ បុណ្ណកុម្ភោ គយា សិរីវច្ឆោ អង្កុសោ ធជំ សោវត្តិកន្តិ វទន្តិ. មច្ឆយុគឡឆត្តនន្ទិយាវដ្ដាទិវសេនបិ វទន្តិ. បរិច្ឆេទលេខាមត្តន្តិ ទន្តាទីហិ កតវិធស្ស ឧភោសុ កោដីសុ កតបរិច្ឆេទរាជិមត្តំ.

‘‘ឧជុកមេវា’’តិ វុត្តត្តា ចតុរស្សាទិសណ្ឋានាបិ អញ្ជនី វង្កគតិកា ន វដ្ដតិ. សិបាដិកាយាតិ ¶ វាសិអាទិភណ្ឌនិក្ខិបនបសិព្ពកេ. អារកណ្ដកំ នាម បោត្ថកាទិអអសង្ខារណត្ថំ កតទីឃមុខសត្ថកន្តិ វទន្តិ. ‘‘ភមការានំ ទារុអាទិលិខនសត្ថក’’ន្តិ កេចិ. វដ្ដមណិកន្តិ វដ្ដំ កត្វា ឧដ្ឋបេតព្ពំ បុប្ផុឡកំ. អញ្ញន្តិ ឥមិនា បិឡកាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បិប្ផលិកេតិ យំ កិញ្ចិ ឆេទនកេ ខុទ្ទកសត្ថេ. វលិតកន្តិ នខច្ឆេទនកាលេ ទឡ្ហគ្គហណត្ថំ វលីហិ យុត្តមេវ ករោន្តិ. តស្មា តំ វដ្ដតីតិ ឥមិនា យំ អញ្ញម្បិ វិការំ ទឡ្ហីកម្មាទិអត្ថាយ ករោន្តិ, ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយ, តំ វដ្ដតីតិ ទីបិតំ, តេន ច កត្តរទណ្ឌកោដិយំ អញ្ញមញ្ញម្បិ ឃដ្ដនេន សទ្ទនិច្ឆរណត្ថាយ កតំ អយោវលយាទិកំ សំយុត្តម្បិ កប្បិយតោ ឧបបន្នំ ហោតិ. មណ្ឌលន្តិ ឧត្តរារណិយា បវេសនត្ថំ អាវាដមណ្ឌលំ ហោតិ. ឧជុកមេវ ពន្ធិតុន្តិ សម្ពន្ធោ, ឧភោសុ វា បស្សេសុ ឯកបស្សេ វាតិ វចនសេសោ. វាសិទណ្ឌស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ ទណ្ឌកោដីនំ អចលនត្ថំ ពន្ធិតុន្តិ អត្ថោ.

អាមណ្ឌសារកេតិ ¶ អាមលកផលានិ បិសិត្វា តេន កក្កេន កតតេលភាជនេ. តត្ថ កិរ បក្ខិត្តំ តេលំ សីតលំ ហោតិ. ភូមត្ថរណេតិ កដសារាទិមយេ បរិកម្មកតាយ ភូមិយា អត្ថរិតព្ពអត្ថរណេ. បានីយឃដេតិ សព្ពំ ភាជនវិកតិំ សង្គណ្ហាតិ. សព្ពំ…បេ… វដ្ដតីតិ យថាវុត្តេសុ មញ្ចាទីសុ ឥត្ថិបុរិសរូបម្បិ វដ្ដតិ តេលភាជនេសុយេវ ឥត្ថិបុរិសរូបានំ បដិក្ខិត្តត្តា, តេលភាជនេន សហ អគណេត្វា វិសុំ មញ្ចាទីនំ គហិតត្តា ចាតិ វទន្តិ, កិញ្ចាបិ វទន្តិ, ឯតេសំ បន មញ្ចាទីនំ ហត្ថេន អាមសិតព្ពភណ្ឌត្តា ឥត្ថិរូបមេវេត្ថ ន វដ្ដតីតិ គហេតព្ពំ. អញ្ញេសន្តិ សីមសាមិកានំ. រាជវល្លភេហីតិ លជ្ជីបេសលាទីនំ ឧបោសថាទិអន្តរាយករា អលជ្ជិនោ ភិន្នលទ្ធិកា ច ភិក្ខូ អធិប្បេតា តេហិ សហ ឧបោសថាទិករណាយោគា, តេនេវ ‘‘សីមាយា’’តិ វុត្តំ. តេសំ លជ្ជីបរិសាតិ តេសំ សីមាសាមិកានំ អនុពលំ ទាតុំ សមត្ថា លជ្ជីបរិសា. ភិក្ខូហិ កតន្តិ យំ អលជ្ជីនំ សេនាសនភេទនាទិកំ លជ្ជីភិក្ខូហិ កតំ, សព្ពញ្ចេតំ សុកតមេវ អលជ្ជីនិគ្គហត្ថាយ បវត្តិតព្ពតោ.

៨៨. អវជ្ឈាយន្តីតិ នីចតោ ចិន្តេន្តិ. ឧជ្ឈាយនត្ថោតិ ភិក្ខុនោ ថេយ្យកម្មនិន្ទនត្ថោ ‘‘កថញ្ហិ នាម អទិន្នំ អាទិយិស្សតី’’តិ, ន បន ទារុ-សទ្ទវិសេសនត្ថោ តស្ស ពហុវចនត្តា. វចនភេទេតិ ឯកវចនពហុវចនានំ ភេទេ. សព្ពាវន្តន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីអាទិសព្ពាវយវវន្តំ. ពិម្ពិសារោតិ តស្ស នាមន្តិ ឯត្ថ ពិម្ពីតិ សុវណ្ណំ. តស្មា សារសុវណ្ណសទិសវណ្ណតាយ ‘‘ពិម្ពិសារោ’’តិ វុច្ចតីតិ វេទិតព្ពំ. បោរាណសត្ថានុរូបំ ឧប្បាទិតោ វីសតិមាសប្បមាណឧត្តមសុវណ្ណគ្ឃនកោ លក្ខណសម្បន្នោ នីលកហាបណោតិ វេទិតព្ពោ. រុទ្រទាមេន នាម កេនចិ ឧប្បាទិតោ រុទ្រទាមកោ. សោ កិរ នីលកហាបណស្ស តិភាគំ អគ្ឃតិ. យស្មិំ បន ទេសេ នីលកហាបណា ¶ ន សន្តិ, តត្ថាបិ កាឡកវិរហិតស្ស និទ្ធន្តសុវណ្ណស្ស បញ្ចមាសគ្ឃនកេន ភណ្ឌេន បាទបរិច្ឆេទោ កាតព្ពោ. តេនាតិ នីលកហាបណស្ស ចតុត្ថភាគភូតេន. បារាជិកវត្ថុម្ហិ វាតិអាទិ បារាជិកានំ សព្ពពុទ្ធេហិ បញ្ញត្តភាវេន វុត្តំ, សង្ឃាទិសេសាទីសុ បន ឥតរាបត្តីសុបិ តព្ពត្ថូសុ ច នានត្តំ នត្ថេវ, កេវលំ កេចិ សព្ពាការេន បញ្ញបេន្តិ, កេចិ ឯកទេសេនាតិ ឯត្តកមេវ វិសេសោ. ន ហិ កទាចិបិ សម្មាសម្ពុទ្ធា យថាបរាធំ អតិក្កម្ម ឩនមធិកំ វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេន្តិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

៩២. បុនបិ ¶ ‘‘អាគន្តុកាមា’’តិ វុត្តត្តា ច សព្ពថា មនុស្សេហិ អនិវុត្ថបុព្ពេ អភិនវមាបិតេ, ‘‘បុន ន បវិសិស្សាមា’’តិ និរាលយេហិ បរិច្ចត្តេ ច គាមេ គាមវោហារាភាវា គាមប្បវេសនាបុច្ឆនាទិកិច្ចំ នត្ថីតិ វេទិតព្ពំ. អរញ្ញបរិច្ឆេទទស្សនត្ថន្តិ គាមគាមូបចារេសុ ទស្សិតេសុ តទញ្ញំ អរញ្ញន្តិ អរញ្ញបរិច្ឆេទោ សក្កា ញាតុន្តិ វុត្តំ. មាតិកាយំ បន គាមគ្គហណេនេវ គាមូបចារោបិ គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ឥន្ទខីលេតិ ឧម្មារេ. អរញ្ញសង្ខេបំ គច្ឆតិ តថា អភិធម្មេ វុត្តត្តា. អសតិបិ ឥន្ទខីលេ ឥន្ទខីលដ្ឋានិយត្តា ‘‘វេមជ្ឈមេវ ឥន្ទខីលោតិ វុច្ចតី’’តិ វុត្តំ. យត្ថ បន ទ្វារពាហាបិ នត្ថិ, តត្ថ បាការវេមជ្ឈមេវ ឥន្ទខីលោតិ គហេតព្ពំ. លុឋិត្វាតិ បវដ្ដិត្វា.

មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស សុប្បបាតោ វាតិអាទិ មាតុគាមស្ស កាកុដ្ឋាបនវសេន គហេតព្ពំ, ន ពលទស្សនវសេន ‘‘មាតុគាមោ ភាជនធោវនឧទកំ ឆឌ្ឌេតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) ឧបរិ វុច្ចមានត្តា, តេនេវ ‘‘លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ អវត្វា សុប្បបាតោតិអាទិ វុត្តំ. កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ មហាបច្ចរិយញ្ច ឃរូបចារោវ គាមោតិ អធិប្បាយេន ‘‘ឃរូបចារេ ឋិតស្ស លេឌ្ឌុបាតោ គាមូបចារោ’’តិ វុត្តំ. កតបរិក្ខេបោតិ ឥមិនា បរិក្ខេបតោ ពហិ ឧបចារោ ន គហេតព្ពោតិ ទស្សេតិ. សុប្បមុសលបាតោបិ អបរិក្ខិត្តគេហស្សេវ, សោ ច យតោ បហោតិ, តត្ថេវ គហេតព្ពោ, អប្បហោនដ្ឋានេ បន វិជ្ជមានដ្ឋានមេវ គហេតព្ពំ. យស្ស បន ឃរស្ស សមន្តតោ បាការាទីហិ បរិក្ខេបោ កតោ ហោតិ, តត្ថ សោវ បរិក្ខេបោ ឃរូបចារោតិ គហេតព្ពំ.

បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ បរិក្ខិត្តគាមេ វុត្តនយេន. សង្ករីយតីតិ មិស្សីយតិ. វិកាលេ គាមប្បវេសនេ ‘‘បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបំ អតិក្កមន្តស្ស អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ ឱក្កមន្តស្ស អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៥១៣) វុត្តត្តា ¶ គាមគាមូបចារានំ អសង្ករតា ឥច្ឆិតព្ពាតិ អាហ អសង្ករតោ ចាតិអាទិ. កេចិ បនេត្ថ បាឡិយំ ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ ឱក្កមន្តស្សាតិ ឥទំ បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន តតោ បរំ ឯកលេឌ្ឌុបាតបរិច្ឆិន្នំ ឧបចារំ ¶ . តស្មា បរិក្ខេបារហដ្ឋានសង្ខាតំ គាមំ ឱក្កមន្តស្សេវ អាបត្តិ, ន ឧបចារ’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ ‘‘ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតព្ភន្តរំ គាមោ នាម. តតោ អញ្ញស្ស លេឌ្ឌុបាតស្ស អព្ភន្តរំ គាមូបចារោ នាមា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) ឥធេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា. វិកាលេ គាមប្បវេសនសិក្ខាបទដ្ឋកថាយញ្ហិ អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារោ អទិន្នាទានេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១២) អយមេវ នយោ អតិទិសិតោ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘យ្វាយំ អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារោ ទស្សិតោ, តស្ស វសេន វិកាលេ គាមប្បវេសនាទីសុ អាបត្តិ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា) វុត្តំ, តស្មា បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបំ អតិក្កមន្តស្ស, អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឃរូបចារតោ បដ្ឋាយ ទុតិយលេឌ្ឌុបាតសង្ខាតំ គាមូបចារំ ឱក្កមន្តស្ស វិកាលេ គាមប្បវេសនាបត្តិ ហោតិ, មាតិកាយញ្ច វិកាលេ គាមំ បវិសេយ្យាតិ គាមគ្គហណេនេវ គាមូបចារោបិ គហិតោតិ វេទិតព្ពំ. វិកាលេ គាមប្បវេសនាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន ឃរឃរូបចារាទីសុ ឋិតានំ ឧប្បន្នលាភភាជនាទិំ សង្គណ្ហាតិ.

និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលាតិ ឥន្ទខីលតោ ពហិ និក្ខមិត្វា ឋិតំ យំ ឋានំ សព្ពមេតំ អរញ្ញន្តិ យោជនា. អាចរិយធនុ នាម បកតិហត្ថេន នវវិទត្ថិបមាណំ, ជិយាយ បន អារោបិតាយ សត្តដ្ឋវិទត្ថិមត្តន្តិ វទន្តិ.

កប្បិយន្តិ អនុរូបវសេន វុត្តំ អកប្បិយស្សាបិ អប្បដិគ្គហិតស្ស បរិភោគេ បាចិត្តិយត្តា. បរិច្ចាគាទិម្ហិ អកតេ ‘‘ឥទំ មយ្ហំ សន្តក’’ន្តិ វត្ថុសាមិនា អវិទិតម្បិ បរិគ្គហិតមេវ ពាលុម្មត្តាទីនំ សន្តកំ វិយ, តាទិសំ អវហរន្តោបិ ញាតកាទីហិ បច្ឆា ញត្វា វត្ថុសាមិនា ច អនុពន្ធិតព្ពតោ បារាជិកោវ ហោតិ. យស្ស វសេន បុរិសោ ថេនោ ហោតិ, តំ ថេយ្យន្តិ អាហ ‘‘អវហរណចិត្តស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ. បបញ្ចសង្ខាតិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិសង្ខាតា បបញ្ចកោដ្ឋាសា. ឯកោ ចិត្តកោដ្ឋាសោតិ ឋានាចាវនបយោគសមុដ្ឋាបកោ ឯកោ ចិត្តកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ.

អភិយោគវសេនាតិ អដ្ដករណវសេន. សវិញ្ញាណកេនេវាតិ ឥទំ សវិញ្ញាណកានញ្ញេវ អាវេណិកវិនិច្ឆយំ សន្ធាយ វុត្តំ. បាណោ អបទន្តិអាទីសុ ហិ ‘‘បទសា នេស្សាមី’’តិ បឋមំ បាទំ ¶ សង្កាមេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សាតិអាទិនា បាឡិយំ (បារា. ១១១), ភិក្ខុ ទាសំ ទិស្វា សុខទុក្ខំ បុច្ឆិត្វា ¶ វា អបុច្ឆិត្វា វា ‘‘គច្ឆ, បលាយិត្វា សុខំ ជីវា’’តិ វទតិ, សោ ចេ បលាយតិ, ទុតិយបទវារេ បារាជិកន្តិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ១.១១៤) អដ្ឋកថាយញ្ច យោ សវិញ្ញាណកានញ្ញេវ អាវេណិកោ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, សោ អារាមាទិអវិញ្ញាណកេសុ ន លព្ភតីតិ តាទិសំ សន្ធាយ ‘‘សវិញ្ញាណកេនេវា’’តិ វុត្តំ. យោ បន វិនិច្ឆយោ អារាមាទិអវិញ្ញាណកេសុ លព្ភតិ, សោ យស្មា សវិញ្ញាណកេសុ អលព្ភនកោ នាម នត្ថិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘នានាភណ្ឌវសេន សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកមិស្សកេនា’’តិ. សវិញ្ញាណកេន ច អវិញ្ញាណកេន ចាតិ អត្ថោ. យស្មា ចេត្ថ អវិញ្ញាណកេនេវ អាទិយនាទីនិ ឆបិ បទានិ ន សក្កា យោជេតុំ ឥរិយាបថវិកោបនស្ស សវិញ្ញាណកវសេនេវ យោជេតព្ពតោ, តស្មា ‘‘អវិញ្ញាណកេនេវា’’តិ តតិយំ បការំ ន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

អារាមន្តិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ ទាសាទិសវិញ្ញាណកស្សាបិ ឥធ សង្គហេតព្ពតោ, នានាភណ្ឌវសេន ហេត្ថ យោជនា ទស្សិយតិ. បរិកប្បិតដ្ឋានន្តិ បរិកប្បិតោកាសំ. សុង្កឃាតន្តិ ឯត្ថ មគ្គំ គច្ឆន្តេហិ សត្ថិកេហិ អត្តនា នីយមានភណ្ឌតោ រញ្ញោ ទាតព្ពភាគោ សុង្កោ នាម, សោ ឯត្ថ ហញ្ញតិ អទត្វា គច្ឆន្តេហិ អវហរីយតិ, តំ វា ហន្តិ ឯត្ថ រាជបុរិសា អទទន្តានំ សន្តកំ ពលក្ការេនាតិ សុង្កឃាតោ, ‘‘ឯត្ថ បវិដ្ឋេហិ សុង្កោ ទាតព្ពោ’’តិ រុក្ខបព្ពតាទិសញ្ញាណេន និយមិតប្បទេសស្សេតំ អធិវចនំ.

បញ្ចវីសតិអវហារកថាវណ្ណនា

កត្ថចីតិ ឯកិស្សា អដ្ឋកថាយំ. ឯកំ បញ្ចកំ ទស្សិតន្តិ ‘‘បរបរិគ្គហិតញ្ច ហោតិ, បរបរិគ្គហិតសញ្ញី ច, គរុកោ ច ហោតិ បរិក្ខារោ បញ្ចមាសកោ វា អតិរេកបញ្ចមាសកោ វា, ថេយ្យចិត្តញ្ច បច្ចុបដ្ឋិតំ ហោតិ, ឋានា ចាវេតី’’តិ (បារា. ១២២) វុត្តបញ្ចអវហារង្គានិ ឯកំ បញ្ចកន្តិ ទស្សិតំ. ទ្វេ បញ្ចកានិ ទស្សិតានីតិ ‘‘ឆហិ អាការេហិ អទិន្នំ អាទិយន្តស្ស អាបត្តិ បារាជិកស្ស. ន ច សកសញ្ញី, ន ច វិស្សាសគ្គាហី, ន ច តាវកាលិកំ, គរុកោ ច ហោតិ បរិក្ខារោ បញ្ចមាសកោ វា អតិរេកបញ្ចមាសកោ វា, ថេយ្យចិត្តញ្ច បច្ចុបដ្ឋិតំ ហោតិ, ឋានា ចាវេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១២៥) ឯវំ វុត្តេសុ ឆសុ បទេសុ ឯកំ អបនេត្វា សេសានិ ¶ បញ្ច បទានិ ឯកំ បញ្ចកំ កត្វា ហេដ្ឋា វុត្តបញ្ចកញ្ច គហេត្វា ទ្វេ បញ្ចកានិ ទស្សិតានិ. ឯត្ថ បនាតិ បញ្ចហាការេហីតិអាទីសុ. សព្ពេហិបិ បទេហីតិ បរបរិគ្គហិតញ្ច ហោតីតិអាទីហិ សព្ពេហិ បញ្ចហិ បទេហិ.

បញ្ចន្នំ ¶ អវហារានំ សមូហោ បញ្ចកំ. សកោ ហត្ថោ សហត្ថោ, តេន និព្ពត្តោ, តស្ស វា សម្ពន្ធីតិ សាហត្ថិកោ, អវហារោ. សាហត្ថិកាទិ បញ្ចកំ សាហត្ថិកបញ្ចកន្តិអាទិបទវសេន នាមលាភោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ សេសេសុបិ. តតិយបញ្ចមេសុ បញ្ចកេសូតិ សាហត្ថិកបញ្ចកថេយ្យាវហារបញ្ចកេសុ. លព្ភមានបទវសេនាតិ សាហត្ថិកបញ្ចកេ លព្ភមានស្ស និស្សគ្គិយាវហារបទស្ស វសេន, ថេយ្យាវហារបញ្ចកេ លព្ភមានស្ស បរិកប្បាវហារបទស្ស ច វសេន យោជេតព្ពន្តិ អត្ថោ.

និស្សគ្គិយោ នាម…បេ… បារាជិកស្សាតិ ឥមិនា ពហិសុង្កឃាតបាតនំ និស្សគ្គិយបយោគោតិ ទស្សេតិ. ‘‘ហត្ថេ ភារំ ថេយ្យចិត្តោ ភូមិយំ និក្ខិបតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១០១) វុត្តត្តា បន សុទ្ធចិត្តេន គហិតបរភណ្ឌស្ស ថេយ្យចិត្តេន គុម្ពាទិបដិច្ឆន្នដ្ឋានេ ខិបនម្បិ ឥមស្មិំ និស្សគ្គិយបយោគេ សង្គយ្ហតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កិរិយាសិទ្ធិតោ បុរេតរមេវ បារាជិកាបត្តិសង្ខាតំ អត្ថំ សាធេតីតិ អត្ថសាធកោ. អថ វា អត្តនោ វត្តមានក្ខណេ អវិជ្ជមានម្បិ កិរិយាសិទ្ធិសង្ខាតំ អត្ថំ អវស្សំ អាបត្តិំ សាធេតីតិបិ អត្ថសាធកោ. អសុកំ នាម ភណ្ឌំ យទា សក្កោសីតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ បរស្ស តេលកុម្ភិយា ឧបាហនាទីនំ និក្ខេបបយោគស្សាបិ អត្ថសាធកត្តា. តថា ហិ វុត្តំ មាតិកាដ្ឋកថាយំ –

‘‘អត្ថសាធកោ នាម ‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ យទា សក្កោតិ, តទា តំ អវហរា’តិ អញ្ញំ អាណាបេតិ. តត្ថ សចេ បរោ អនន្តរាយិកោ ហុត្វា តំ អវហរតិ, អាណាបកស្ស អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកំ. បរស្ស វា បន តេលកុម្ភិយា បាទគ្ឃនកតេលំ អវស្សំ បិវនកានិ ឧបាហនាទីនិ បក្ខិបតិ, ហត្ថតោ មុត្តមត្តេយេវ បារាជិក’’ន្តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា).

ឥមស្ស ¶ អត្ថសាធកស្ស អាណត្តិយា ច កោ វិសេសោតិ? តង្ខណញ្ញេវ គហណេ និយុញ្ជនំ អាណត្តិកបយោគោ, កាលន្តរេន គហណត្ថំ និយោគោ អត្ថសាធកោតិ អយំ នេសំ វិសេសោ. តេនេវាហ ‘‘អសុកំ នាម ភណ្ឌំ យទា សក្កោសី’’តិអាទិ. ធុរនិក្ខេបោ បន ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌវសេន វេទិតព្ពោតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ, អារាមាភិយុញ្ជនាទីសុបិ តាវកាលិកភណ្ឌទេយ្យានំ អទានេបិ ឯសេវ នយោ. ភណ្ឌគ្គហណប្បយោគតោ អាណត្តិយា បុព្ពត្តា អាហ ‘‘អាណត្តិវសេន បុព្ពបយោគោ វេទិតព្ពោ’’តិ. បយោគេន សហ វត្តមានោ អវហារោ សហបយោគោតិ អាហ ‘‘ឋានាចាវនវសេនា’’តិ, ឥទញ្ច និទស្សនមត្តំ ខីលសង្កមនាទីសុបិ អសតិ ឋានាចាវនេ សហបយោគត្តា. វុត្តញ្ហិ ¶ មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘‘ឋានាចាវនវសេន ខីលាទីនិ សង្កាមេត្វា ខេត្តាទិគ្គហណវសេន ច សហបយោគោ វេទិតព្ពោ’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា).

តុលយិត្វាតិ ឧបបរិក្ខិត្វា. សាមីចីតិ វត្តំ. សកសញ្ញាយ អទេន្តស្ស អាបត្តិ នត្ថីតិ វទន្តិ. សម្មទ្ទោតិ និវិទ្ធតាសង្ខោភោ. ភដ្ឋេ ជនកាយេតិ អបគតេ ជនសមូហេ. អត្តនោ សន្តកំ កត្វា ឯតស្សេវ ភិក្ខុនោ ទេហីតិ ឥទំ ឧភិន្នម្បិ កុក្កុច្ចវិនោទនត្ថំ វុត្តំ. អវហារកស្ស ហិ ‘‘មយា សហត្ថេន ន ទិន្នំ, ភណ្ឌទេយ្យំ ឯត’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជេយ្យ, ឥតរស្ស ច ‘‘មយា បឋមំ ធុរនិក្ខេបំ កត្វា បច្ឆា អទិន្នំ គហិត’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ.

សមគ្ឃន្តិ អប្បគ្ឃំ. ទារុអត្ថំ ផរតីតិ ទារូហិ កត្តព្ពកិច្ចំ សាធេតិ. ឯកទិវសំ ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនាទិនា យា អយំ អគ្ឃហានិ វុត្តា, សា សព្ពា ភណ្ឌសាមិនា កិណិត្វា គហិតមេវ សន្ធាយ វុត្តា. សព្ពំ បនេតំ អដ្ឋកថាចរិយប្បមាណេន វេទិតព្ពំ. បាសាណញ្ច សក្ខរញ្ច បាសាណសក្ខរំ.

អក្ខទស្សាតិ ឯត្ថ អក្ខ-សទ្ទេន កិរ វិនិច្ឆយសាលា វុច្ចតិ, តត្ថ និសីទិត្វា វជ្ជាវជ្ជំ និរូបយន្តីតិ ‘‘អក្ខទស្សា’’តិ វុច្ចន្តិ ធម្មវិនិច្ឆនកា. ហននំ នាម ហត្ថបាទាទីហិ បោថនញ្ចេវ ហត្ថនាសាទិច្ឆេទនញ្ច ហោតីតិ អាហ ‘‘ហនេយ្យុន្តិ បោថេយ្យុញ្ចេវ ឆិន្ទេយ្យុញ្ចា’’តិ.

បទភាជនីយញ្ច ‘‘ហត្ថេន វា បាទេន វា កសាយ វា វេត្តេន វា អឌ្ឍទណ្ឌកេន វា ឆជ្ជាយ វា ហនេយ្យុ’’ន្តិ (បារា. ៩២) វុត្តំ. តត្ថ អឌ្ឍទណ្ឌកេនាតិ ទ្វិហត្ថប្បមាណេន ¶ រស្សមុគ្គរេន, វេឡុបេសិកាយ វា. ឆេជ្ជាយ វាតិ ហត្ថាទីនំ ឆេទនេន. ឆិន្ទន្តិ ឯតាយ ហត្ថបាទាទីនីតិ ឆេជ្ជា, សត្ថំ, តេន សត្ថេនាតិបិ អត្ថោ. នីហរេយ្យុន្តិ រដ្ឋតោ នីហរេយ្យុំ. ‘‘ចោរោសិ…បេ… ថេនោសី’’តិ ឯត្ថ បរិភាសេយ្យុន្តិ បទំ អជ្ឈាហរិត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘ចោរោសិ…បេ… បរិភាសេយ្យុ’’ន្តិ. យំ តំ ភណ្ឌំ ទស្សិតន្តិ សម្ពន្ធោ.

៩៣. យត្ថ យត្ថ ឋិតន្តិ ភូមិយាទីសុ យត្ថ យត្ថ ឋិតំ. យថា យថា អាទានំ គច្ឆតីតិ យេន យេន អាការេន គហណំ ឧបគច្ឆតិ.

ភូមដ្ឋកថាវណ្ណនា

៩៤. វាចាយ ¶ វាចាយាតិ ឯកេកត្ថទីបិកាយ វាចាយ វាចាយ. ឧបលទ្ធោតិ ញាតោ. បាឡិយំ សេសអដ្ឋកថាសុ ច កុទាលំ វា បិដកំ វាតិ ឥទមេវ ទ្វយំ វត្វា វាសិផរសូនំ អវុត្តត្តា តេសម្បិ សង្ខេបដ្ឋកថាទីសុ អាគតភាវំ ទស្សេតុំ សង្ខេបដ្ឋកថាយន្តិអាទិ វុត្តំ. ថេយ្យចិត្តេន កតត្តា ‘‘ទុក្កដេហិ សទ្ធិំ បាចិត្តិយានី’’តិ វុត្តំ.

អដ្ឋវិធំ ហេតន្តិអាទីសុ ឯតំ ទុក្កដំ នាម ថេរេហិ ធម្មសង្គាហកេហិ ឥមស្មិំ ឋានេ សមោធានេត្វា អដ្ឋវិធន្តិ ទស្សិតន្តិ យោជនា. សព្ពេសម្បិ ទុក្កដានំ ឥមេសុយេវ អដ្ឋសុ សង្គហេតព្ពភាវតោ បន ឥតរេហិ សត្តហិ ទុក្កដេហិ វិនិមុត្តំ វិនយទុក្កដេយេវ សង្គហេតព្ពំ. ទសវិធំ រតនន្តិ ‘‘មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ សង្ខោ សិលា បវាឡំ រជតំ ជាតរូបំ លោហិតកោ មសារគល្ល’’ន្តិ ឯវមាគតំ ទសវិធំ រតនំ.

‘‘មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ ច សង្ខោ,

សិលា បវាឡំ រជតញ្ច ហេមំ;

លោហិតកញ្ច មសារគល្លំ,

ទសេតេ ធីរោ រតនានិ ជញ្ញា’’តិ. –

ហិ វុត្តំ. សត្តវិធំ ធញ្ញន្តិ សាលិ វីហិ យវោ កង្គុ កុទ្រូសំ វរកោ គោធុមោតិ ឥមំ សត្តវិធំ ធញ្ញំ. អាវុធភណ្ឌាទិន្តិ អាទិ-សទ្ទេន តុរិយភណ្ឌឥត្ថិរូបាទិំ សង្គណ្ហាតិ. អនាមសិតព្ពេ វត្ថុម្ហិ ទុក្កដំ អនាមាសទុក្កដំ. ទុរូបចិណ្ណទុក្កដន្តិ ‘‘អកត្តព្ព’’ន្តិ វារិតស្ស កតត្តា ទុដ្ឋុ ¶ ឧបចិណ្ណំ ចរិតន្តិ ទុរូបចិណ្ណំ, តស្មិំ ទុក្កដំ ទុរូបចិណ្ណទុក្កដំ. វិនយេ បញ្ញត្តំ អវសេសំ ទុក្កដំ វិនយទុក្កដំ. ឯកាទស សមនុភាសនា នាម ភិក្ខុបាតិមោក្ខេ ចត្តារោ យាវតតិយកា សង្ឃាទិសេសា អរិដ្ឋសិក្ខាបទន្តិ បញ្ច, ភិក្ខុនីបាតិមោក្ខេ ឯកំ យាវតតិយកបារាជិកំ ចត្តារោ សង្ឃាទិសេសា ចណ្ឌកាឡីសិក្ខាបទន្តិ ឆ.

សហបយោគតោ បដ្ឋាយ ចេត្ថ បុរិមបុរិមា អាបត្តិយោ បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ អាហ អថ ធុរនិក្ខេបំ អកត្វាតិអាទិ. ‘‘ធុរនិក្ខេបំ អកត្វា’’តិ វុត្តត្តា ធុរនិក្ខេបំ កត្វា បុន ខណន្តស្ស បុរិមាបត្តិយោ ន បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ វទន្តិ. ‘‘ឆេទនបច្ចយា ទុក្កដំ ទេសេត្វា មុច្ចតី’’តិ ¶ វត្វា បុព្ពបយោគេ អាបត្តីនំ ទេសេតព្ពតាយ អវុត្តត្តា សហបយោគេ បត្តេ បុព្ពបយោគេ អាបត្តិយោ បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ វេទិតព្ពំ.

អបរទ្ធំ វិរទ្ធំ ខលិតន្តិ សព្ពមេតំ យញ្ច ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ វុត្តស្ស ទុក្កដស្ស បរិយាយវចនំ, យំ មនុស្សោ ករេតិអាទិ បនេត្ថ ឱបម្មនិទស្សនំ. សំយោគភាវោតិ ទ្វិត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, តេន រស្សត្តស្សាបិ និមិត្តំ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯកស្ស មូលេតិ ឯកស្ស សន្តិកេ. សព្ពត្ថាបិ អាមសនេ ទុក្កដំ, ផន្ទាបនេ ថុល្លច្ចយញ្ច វិសុំ វិសុំ អាមសនផន្ទាបនបយោគំ ករោន្តស្សេវ ហោតិ, ឯកបយោគេន គណ្ហន្តស្ស បន ឧទ្ធារេ បារាជិកមេវ, ន ទុក្កដថុល្លច្ចយានីតិ វទន្តិ, ឯកបយោគេន គណ្ហន្តស្សាបិ អាមសនផន្ទាបនានម្បិ លព្ភមានត្តា តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ សក្កា អនាមសិត្វា អផន្ទាបេត្វា ច កិញ្ចិ គហេតុំ. ‘‘ឯកមេវ ទេសេត្វា មុច្ចតី’’តិ បំសុខណនាទិសមានបយោគេបិ បុរិមា អាបត្តិ ឧត្តរមុត្តរំ អាបត្តិំ បត្វា បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ សញ្ញាយ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, ឥតរដ្ឋកថាសុ បន ខណនបយោគភេទេហិ បយោគេ បយោគេ អាបន្នា អាបត្តិយោ ឧត្តរមុត្តរំ បត្វា ន បដិប្បស្សម្ភន្តិ អញ្ញមញ្ញំ សទិសត្តា វិយូហនំ បត្វា តា សព្ពាបិ បដិប្បស្សម្ភន្តិ វិសទិសបយោគត្តាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន បដិប្បស្សទ្ធិវិធានំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥមិនា ហិ អវហារកស្ស អាសន្នំ ឱរិមន្តំ បរាមសតិ.

តត្ថេវាតិ មុខវដ្ដិយមេវ. ពុន្ទេនាតិ កុម្ភិយា ហេដ្ឋិមតលេន. ឯកដ្ឋានេ ឋិតាយ កុម្ភិយា ឋានា ចាវនំ ឆហិ អាការេហិ វេទិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯកដ្ឋានេតិ ច សង្ខលិកពទ្ធភាវេន ឯកស្មិំ បតិដ្ឋិតោកាសដ្ឋានេតិ ¶ អត្ថោ. ខាណុកំ កេសគ្គមត្តម្បិ ឋានា ចាវេតីតិ ខាណុកំ អត្តនោ បតិដ្ឋិតដ្ឋានតោ បញ្ចហិ អាការេហិ ឋានា ចាវេតិ. ឆិន្នមត្តេ បារាជិកន្តិ អវស្សំ ចេ បតតិ, ឆិន្នមត្តេ បារាជិកំ. បរិច្ឆេទោតិ បញ្ចមាសកាទិគរុភាវបរិច្ឆេទោ. អបព្យូហន្តោតិ ឋិតដ្ឋានតោ អបនយនវសេន វិយូហន្តោ រាសិំ ករោន្តោ. ឯវំ កត្វាតិ ភាជនមុខវដ្ដិយា កុម្ភិគតេន ភាជនគតស្ស ឯកាពទ្ធភាវំ វិយោជេត្វាតិ អត្ថោ. ឧបឌ្ឍកុម្ភីយន្តិ ឧបឌ្ឍបុណ្ណាយ កុម្ភិយា. វិនយធម្មតាតិ អធិកការណាលាភេ វិនយវិនិច្ឆយធម្មតាតិ អធិប្បាយោ. ន កេវលញ្ចេត្ថ គរុកតាវ, សុត្តានុគមនម្បិ អត្ថីតិ ទស្សេន្តោ អបិចាតិអាទិមាហ. កណ្ឋេន បន បរិច្ឆិន្នកាលេតិ មុខគតំ អជ្ឈោហដកាលេតិ អត្ថោ. អជ្ឈោហរណមេវ ហេត្ថ បរិច្ឆិន្ទនំ, ន កណ្ឋបិទហនំ. ចិក្កនន្តិ ថទ្ធំ, ពហលំ ឃនន្តិ អត្ថោ.

យោបិ ថេយ្យចិត្តេន បរស្ស កុម្ភិយា បាទគ្ឃនកំ សប្បិំ វា តេលំ វា អវស្សំ បិវនកំ យំ កិញ្ចិ ¶ ទុកូលសាដកំ វា ចម្មខណ្ឌាទីនំ វា អញ្ញតរំ បក្ខិបតិ, ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកន្តិ ឯត្ថ អវហារោ វីមំសិតព្ពោ. យទិ ច ទុកូលាទីសុ សប្បិតេលានំ បវិសនំ សន្ធាយ បារាជិកំ ភវេយ្យ, តត្ថ បវិដ្ឋតេលាទិនោ កុម្ភិគតេន ឯកាពទ្ធតាយ ន តាវ អវហារោ ភាជនន្តរំ បវេសេត្វា គហណកាលេ វិយ. តថា ហិ វុត្តំ – ‘‘ភាជនំ បន និមុជ្ជាបេត្វា គណ្ហន្តស្ស យាវ ឯកាពទ្ធំ ហោតិ, តាវ រក្ខតី’’តិអាទិ. អថ តេលាទិវិនាសេន បារាជិកំ ភវេយ្យ, តទាបិ តិណជ្ឈាបនាទីសុ វិយ អវហារោ នត្ថិ, ទុក្កដេន សទ្ធិំ ភណ្ឌទេយ្យមេវ ហោតិ, តថា ច បាទគ្ឃនកំ តេលាទិំ បីតំ ទុកូលាទិំ ឧទ្ធរន្តស្សាបិ បារាជិកំ ន សិយា តត្ថ បវិដ្ឋស្ស តេលាទិនោ វិនដ្ឋដ្ឋេន គហណក្ខណេ អវិជ្ជមានត្តា, វិជ្ជមានត្តេន ច ឧទ្ធារេយេវ បារាជិកំ វត្តព្ពំ, ន ហត្ថតោ មុត្តមត្តេតិ. សព្ពអដ្ឋកថាសុ ច ទុកូលាទីនំ បក្ខិបនេ ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកស្ស វុត្តត្តា ន តំ បដិក្ខិបិតុំ សក្កា. អដ្ឋកថាប្បមាណេន បនេតំ គហេតព្ពំ, យុត្តិ បនេត្ថ បណ្ឌិតេហិ បុព្ពាបរំ សំសន្ទិត្វា ឧទ្ធារេតព្ពា.

បលិពុជ្ឈិស្សតីតិ និវារេស្សតិ. វុត្តនយេន បារាជិកន្តិ ហត្ថតោ មុត្តមត្តេយេវ បារាជិកំ. នេវ អវហារោ, ន គីវាតិ អត្តនោ ភាជនត្តា ¶ វុត្តំ, អនាបត្តិមត្តមេវ វុត្តំ, ន បន ឯវំ វិចារិតន្តិ អធិប្បាយោ. ពហិគតំ នាម ហោតីតិ តតោ បដ្ឋាយ តេលស្ស អដ្ឋានតោ អធោមុខភាវតោ ច ពហិគតំ នាម ហោតិ. អន្តោ បដ្ឋាយ ឆិទ្ទេ ករិយមានេ តេលស្ស និក្ខមិត្វា គតគតដ្ឋានំ ភាជនសង្ខ្យមេវ គច្ឆតីតិ អាហ ‘‘ពាហិរន្តតោ បាទគ្ឃនកេ គឡិតេ បារាជិក’’ន្តិ. យថា តថា វា កតស្សាតិ ពាហិរន្តតោ វា អព្ភន្តរន្តតោ វា បដ្ឋាយ កតស្ស. មជ្ឈេ ឋបេត្វា កតឆិទ្ទេតិ មជ្ឈេ ថោកំ កបាលំ ឋបេត្វា បច្ឆា តំ ឆិន្ទន្តេន កតឆិទ្ទេ.

បត្ថីនស្ស ខាទនំ ឥតរស្ស បានញ្ច សប្បិអាទីនំ បរិភោគោតិ អាហ ‘‘អខាទិតព្ពំ វា អបាតព្ពំ វា ករោតី’’តិ. កស្មា បនេត្ថ ទុក្កដំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឋានាចាវនស្ស នត្ថិតាយ ទុក្កដ’’ន្តិ. បុរិមទ្វយន្តិ ភេទនំ ឆឌ្ឌនញ្ច. កុម្ភិជជ្ជរករណេនាតិ បុណ្ណកុម្ភិយា ជជ្ជរករណេន. មាតិកាឧជុករណេនាតិ ឧទកបុណ្ណាយ មាតិកាយ ឧជុករណេន. ឯកលក្ខណន្តិ ភេទនំ កុម្ភិយា ជជ្ជរករណេន, ឆឌ្ឌនំ មាតិកាយ ឧជុករណេន ច សទ្ធិំ ឯកសភាវំ. បច្ឆិមំ បន ទ្វយន្តិ ឈាបនំ អបរិភោគករណញ្ច. ឯត្ថ ឯវំ វិនិច្ឆយំ វទន្តីតិ ឯតស្មិំ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តេ អត្ថេ ឯកេ អាចរិយា ឯវំ វិនិច្ឆយំ វទន្តិ. បច្ឆិមទ្វយំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ឯត្ថ បុរិមបទទ្វយេ វិនិច្ឆយោ ហេដ្ឋា វុត្តានុសារេន សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ តត្ថ កិញ្ចិ អវត្វា បច្ឆិមបទទ្វយំ សន្ធាយ ‘‘ឋានាចាវនស្ស នត្ថិតាយ ទុក្កដ’’ន្តិ ឥទំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ ¶ . ថេយ្យចិត្តេនាតិ អត្តនោ វា បរស្ស វា កាតុកាមតាវសេន ឧប្បន្នថេយ្យចិត្តេន. វិនាសេតុកាមតាយាតិ ហត្ថបាទាទីនិ ឆិន្ទន្តោ វិយ កេវលំ វិនាសេតុកាមតាយ. វុត្តនយេន ភិន្ទន្តស្ស វា ឆឌ្ឌេន្តស្ស វាតិ មុគ្គរេន បោថេត្វា ភិន្ទន្តស្ស វា ឧទកំ វា វាលិកំ វា អាកិរិត្វា ឧត្តរាបេន្តស្ស វាតិ អត្ថោ. អយុត្តន្តិ ចេតិ បាឡិយំ បុរិមទ្វយេបិ ទុក្កដស្សេវ វុត្តត្តា ‘‘បុរិមទ្វយេ បារាជិក’’ន្តិ ឥទំ អយុត្តន្តិ យទិ តុម្ហាកំ សិយាតិ អត្ថោ. នាតិ អយុត្តភាវំ និសេធេត្វា តត្ថ ការណមាហ ‘‘អញ្ញថា គហេតព្ពត្ថតោ’’តិ.

ឯវមេកេ វទន្តីតិ ហេដ្ឋា វុត្តស្ស អត្ថនយស្ស អត្តនា អនភិមតភាវំ ទស្សេត្វា សយំ អញ្ញថាបិ បាឡិំ អដ្ឋកថញ្ច សំសន្ទិត្វា អត្ថំ ទស្សេតុកាមោ ¶ អយំ បនេត្ថ សារោតិអាទិមាហ. អចាវេតុកាមោវាតិ ថេយ្យចិត្តេន ឋានា អចាវេតុកាមោវ. អឆឌ្ឌេតុកាមោយេវាតិ ឯត្ថាបិ ថេយ្យចិត្តេនាតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឥទញ្ហិ ថេយ្យចិត្តបក្ខំ សន្ធាយ វុត្តំ នាសេតុកាមតាបក្ខស្ស វក្ខមានត្តា. តេនេវាហ នាសេតុកាមតាបក្ខេ បនាតិអាទិ. ឥតរថាបិ យុជ្ជតីតិ ថេយ្យចិត្តាភាវា ឋានា ចាវេតុកាមស្សាបិ ទុក្កដំ យុជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ភូមដ្ឋកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

អាកាសដ្ឋកថាវណ្ណនា

៩៦. អាកាសដ្ឋកថាយំ អន្តោវត្ថុម្ហីតិ បរិក្ខិត្តស្ស វត្ថុស្ស អន្តោ. អន្តោគាមេតិ បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស អន្តោ. អបរិក្ខិត្តេ បន វត្ថុម្ហិ គាមេ វា ឋិតដ្ឋានមេវ ឋានំ. អដវិមុខំ ករោតិ…បេ… រក្ខតីតិ តេន បយោគេន តស្ស ឥច្ឆិតដ្ឋានំ អាគតត្តា រក្ខតិ. គាមតោ និក្ខន្តស្សាតិ បរិក្ខិត្តគាមតោ និក្ខន្តស្ស. កបិញ្ជរោ នាម អញ្ញមញ្ញំ យុជ្ឈាបនត្ថាយ ពាលជនេហិ បោសាវនិយបក្ខិជាតិ.

វេហាសដ្ឋកថាវណ្ណនា

៩៧. វេហាសដ្ឋកថាយំ ឆិន្នមត្តេ មុត្តមត្តេតិ យថា ឆិន្នំ មុត្តញ្ច បកតិដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, តថា ឆេទនំ មោចនញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ.

ឧទកដ្ឋកថាវណ្ណនា

៩៨. ឧទកដ្ឋកថាយំ ¶ សន្ទមានឧទកេ និក្ខិត្តំ ន តិដ្ឋតីតិ អាហ ‘‘អសន្ទនកេ ឧទកេ’’តិ. អនាបត្តីតិ ហត្ថវារបទវារេសុ ទុក្កដាបត្តិយា អភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. កឌ្ឍតីតិ ហេដ្ឋតោ ឱសារេតិ. សកលមុទកន្តិ ទណ្ឌេន ផុដ្ឋោកាសគតំ សកលមុទកំ. ន ឧទកំ ឋានន្តិ អត្តនា កតដ្ឋានស្ស អដ្ឋានត្តា. បទុមិនិយន្តិ បទុមគច្ឆេ. កលាបពន្ធន្តិ ហត្ថកវសេន ខុទ្ទកំ កត្វា ពទ្ធំ កលាបពទ្ធំ. ភារពទ្ធំ នាម សីសភារាទិវសេន ពទ្ធំ. មុឡាលន្តិ កន្ទំ. បត្តំ វា បុប្ផំ វាតិ ឥទំ កទ្ទមស្ស អន្តោ ¶ បវិសិត្វា ឋិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. និទ្ធមនតុម្ពន្តិ វាបិយា ឧទកស្ស និក្ខមននាឡំ. ឧទកវាហកន្តិ មហាមាតិកំ. អវហារេន សោ ន ការេតព្ពោតិ ឥមិនា បាណំ ជីវិតា វោរោបនេ អាបត្តិយា សព្ពត្ថ ន មុច្ចតីតិ ទីបេតិ. មាតិកំ អារោបេត្វាតិ ខុទ្ទកមាតិកំ អារោបេត្វា. មរិត្វា…បេ… តិដ្ឋន្តីតិ ឯត្ថ មតមច្ឆានំយេវ តេសំ សន្តកត្តា អមតេ គណ្ហន្តស្ស នត្ថិ អវហារោ.

នាវដ្ឋកថាវណ្ណនា

៩៩. នាវដ្ឋកថាយំ ថុល្លច្ចយម្បិ បារាជិកម្បិ ហោតីតិ ឯត្ថ បឋមំ ឋានា អចាវេត្វា មុត្តេ ថុល្លច្ចយំ, បឋមំ បន ឋានា ចាវេត្វា មុត្តេ បារាជិកន្តិ វេទិតព្ពំ. បាសេ ពទ្ធសូករោ វិយាតិអាទិនា វុត្តំ សន្ធាយាហ ‘‘តត្ថ យុត្តិ បុព្ពេ វុត្តាឯវា’’តិ. វិបន្នដ្ឋនាវាតិ វិសមវាតេហិ ទេសន្តរំ បលាតា, ភិជ្ជិត្វា វា វិនាសំ បត្វា ឧទកេ និមុជ្ជិត្វា ហេដ្ឋា ភូមិតលំ អប្បត្វា សាមិកេហិ ច អបរិច្ចត្តាលយា វុច្ចតិ. ពលវា ច វាតោ អាគម្មាតិ ឥមិនា អសតិ វាតេ អយំ បយោគោ កតោតិ ទស្សេតិ. បុគ្គលស្ស នត្ថិ អវហារោតិ សុក្ខមាតិកាយំ ឧជុករណនយេន វុត្តំ. តំ អត្តនោ បាទេន អនក្កមិត្វា ហត្ថេន ច អនុក្ខិបិត្វា អញ្ញស្មិំ ទណ្ឌាទីសុ ពន្ធិត្វា ឋបិតេ យុជ្ជតិ, អត្តនោ បាទេន អក្កមិត្វា ហត្ថេន ច ឧក្ខិបិត្វា ឋិតស្ស បន ពលវវាតេន ឆត្តចីវរាទីសុ បហដេសុ បកតិំ វិជហិត្វា ទឡ្ហតរំ អក្កមនគហណាទិបយោគោ អភិនវោ កាតព្ពោ សិយា. ឥតរថា ឆត្តចីវរាទីនិ វា វិគច្ឆន្តិ, អវហារកោ វា សយំ បតិស្សតិ, នាវា ច តទា ន គមិស្សតិ. តស្មា ឦទិសេ អភិនវប្បយោគេ សតិ អវហារេន ភវិតព្ពំ. សុក្ខមាតិកាយំ ឧជុកតាយ ឧទកាគមនកាលេ កាតព្ពកិច្ចំ នត្ថីតិ តំ ឥធ និទស្សនំ ន ហោតិ. ទាសំ បន បកតិយា បលាយន្តំ ‘‘សីឃំ យាហី’’តិ វត្វា បកតិគមនតោ តុរិតគមនុប្បាទនាទិនា ឥធ និទស្សនេន ភវិតព្ពន្តិ អម្ហាកំ ខន្តិ ¶ , វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. វាតេ អាគតេបិ យត្ថ អតិលហុកត្តា នាវាយ កញ្ចិ បយោគំ អកត្វា បកតិយា អវហារកោ តិដ្ឋតិ, តត្ថិទំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

យានដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០០. យានដ្ឋកថាយំ ¶ ឧភោសុ បស្សេសូតិ ចតុន្នំ ថម្ភានំ ឧបរិ ចតុរស្សំ ទារុសង្ឃាដំ អារោបេត្វា តស្ស វាមទក្ខិណបស្សេសុ ឧភោសុ វាតាតបាទិបរិស្សយវិនោទនត្ថំ គរុឡបក្ខិនោ ឧភោ បក្ខា វិយ កតា សន្ទមានិកា. ទុកយុត្តស្សាតិ ទ្វីហិ គោណេហិ យុត្តស្ស. អយុត្តកន្តិ គោណេហិ អយុត្តំ. កប្បកតាតិ ទ្វិន្នំ សិខានំ សន្ធិដ្ឋានេ គោសិង្គានិ វិយ ទ្វេ កោដិយោ ឋបេត្វា ឧបត្ថម្ភនី កប្បកតា នាម, សា ទ្វីហិបិ កោដីហិ ភូមិយំ បតិដ្ឋាតិ, តេនាហ ‘‘ឆ ឋានានី’’តិ. តីណិ វា ចត្តារិ វា ឋានានីតិ អកប្បកតាយ ឧបត្ថម្ភនិយា ច ទ្វិន្នំ ចក្កានញ្ច វសេន តីណិ ឋានានិ, កប្បកតាយ វសេន ចត្តារិ ឋានានិ, តថា បថវិយំ ឋបិតស្ស តីណិ ឋានានីតិ សម្ពន្ធោ. អក្ខសីសេហីតិ អក្ខទារុនោ ទ្វីហិ កោដីហិ. អក្ខុទ្ធីហីតិ អក្ខទារុនា សម្បដិច្ឆកា ហេដ្ឋិមភាគេ កប្បកតា ទ្វេ ទារុខណ្ឌា អក្ខុទ្ធិយោ នាម, តាសំ កប្បកតានំ ទ្វិន្នំ កប្បសីសានិ ចត្តារិ ឥធ ‘‘អក្ខុទ្ធិយោ’’តិ វុច្ចន្តិ, តេនាហ ‘‘ចតូហិ ច អក្ខុទ្ធីហី’’តិ. តាហិ បតិដ្ឋិតាហិ បតិដ្ឋិតដ្ឋានានិ ចត្តារិ ធុរេន បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ ឯកន្តិ បញ្ច ឋានានិ ហោន្តិ. ឧទ្ធិយោវ ‘‘ឧទ្ធិខាណុកា’’តិ វុត្តា, ឧទ្ធិខាណុកានំ អភាវេ អក្ខសីសានំ បតិដ្ឋានោកាសំ ទស្សេន្តោ អាហ សមមេវ ពាហំ កត្វាតិអាទិ. តត្ថ សមមេវាតិ ឧទ្ធិយោ ហេដ្ឋា អនោលម្ពេត្វា ពាហុនោ ហេដ្ឋិមភាគំ សមំ កត្វា ទ្វិន្នំ ពាហុទារូនំ មជ្ឈេ អក្ខសីសប្បមាណេន ឆិទ្ទំ កត្វា តត្ថ អក្ខសីសានិ បវេសិតានិ ហោន្តិ, តេន ពាហានំ ហេដ្ឋាភាគំ សព្ពំ ភូមិំ ផុសិត្វា តិដ្ឋតិ, តេនាហ ‘‘សព្ពំ បថវិំ ផុសិត្វា តិដ្ឋតី’’តិ. សេសំ នាវាយំ វុត្តសទិសន្តិ ឥមិនា យទិ បន តំ ឯវំ គច្ឆន្តំ បកតិគមនំ បច្ឆិន្ទិត្វា អញ្ញំ ទិសាភាគំ នេតិ, បារាជិកំ. សយមេវ យំ កិញ្ចិ ឋានំ សម្បត្តំ ឋានា អចាលេន្តោវ វិក្កិណិត្វា គច្ឆតិ, នេវត្ថិ អវហារោ, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតីតិ ឥមំ នយំ អតិទិសតិ.

ភារដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០១. ភារដ្ឋកថាយំ ភារដ្ឋន្តិ មាតិកាបទស្ស ភារោ នាមាតិ ឥទំ អត្ថទស្សនន្តិ អាហ ‘‘ភារោយេវ ភារដ្ឋ’’ន្តិ. បុរិមគលេតិ គលស្ស បុរិមភាគេ. គលវាដកោតិ គីវាយ ឧបរិមគលវាដកោ. ឧរបរិច្ឆេទមជ្ឈេតិ ¶ ឧរបរិយន្តស្ស មជ្ឈេ. សាមិកេហិ អនាណត្តោតិ ឥទំ យទិ ¶ សាមិកេហិ ‘‘ឥមំ ភារំ នេត្វា អសុកដ្ឋានេ ទេហី’’តិ អាណត្តោ ភវេយ្យ, តទា តេន គហិតភណ្ឌំ ឧបនិក្ខិត្តំ សិយា, តញ្ច ថេយ្យចិត្តេន សីសាទិតោ ឱរោបេន្តស្សាបិ អវហារោ ន សិយា, សាមិកានំ បន ធុរនិក្ខេបេ ឯវ សិយាតិ តតោ ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌភាវតោ វិយោជេតុំ វុត្តំ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘តេហិ បន អនាណត្តត្តា បារាជិក’’ន្តិ. ឃំសន្តោតិ សីសតោ អនុក្ខិបន្តោ, យទិ ឧក្ខិបេយ្យ, ឧក្ខិត្តមត្តេ បារាជិកំ, តេនាហ សីសតោ កេសគ្គមត្តម្បីតិអាទិ. យោ ចាយន្តិ យោ អយំ វិនិច្ឆយោ.

អារាមដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០២. អារាមដ្ឋកថាយំ អារាមំ អភិយុញ្ជតីតិ ឥទំ អភិយោគករណំ បរេសំ ភូមដ្ឋភណ្ឌាទីសុបិ កាតុំ វដ្ដតិយេវ. អារាមាទិថាវរេសុ បន យេភុយ្យេន អភិយោគវសេនេវ គហណសម្ភវតោ ឯត្ថេវ បាឡិយំ អភិយោគោ វុត្តោ, ឥតិ ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថាបិ សក្កា ញាតុន្តិ គហេតព្ពំ. អទិន្នាទានស្ស បយោគត្តាតិ សហបយោគមាហ. វត្ថុម្ហិយេវ កតបយោគត្តា សហបយោគវសេន ហេតំ ទុក្កដំ. សយម្បីតិ អភិយុញ្ជកោបិ. ‘‘កិំ ករោមិ កិំ ករោមី’’តិ ឯវំ កិង្ការមេវ បដិស្សុណន្តោ វិយ ចរតីតិ កិង្ការបដិស្សាវី, តស្ស ភាវោ កិង្ការបដិស្សាវិភាវោ, តស្មិំ, អត្តនោ វសវត្តិភាវេតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧក្កោចន្តិ លញ្ជំ. សព្ពេសំ បារាជិកន្តិ កូដវិនិច្ឆយិកាទីនំ. អយំ វត្ថុសាមីតិអាទិកស្ស ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបករណហេតុនោ បយោគស្ស ករណក្ខណេវ បារាជិកំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. សចេ បន សាមិកស្ស វិមតិ ច ធុរនិក្ខេបោ ច កមេន ឧប្បជ្ជន្តិ, បយោគសមុដ្ឋាបកចិត្តក្ខណេ បារាជិកមេវ ហោតិ, ន ថុល្លច្ចយំ. យទិ វិមតិយេវ ឧប្បជ្ជតិ, តទា ថុល្លច្ចយមេវាតិ វេទិតព្ពំ, អយំ នយោ សព្ពត្ថ យថានុរូបំ គហេតព្ពោ. ធុរនិក្ខេបវសេនេវ បរាជយោតិ សាមិកោ ‘‘អហំ ន មុច្ចាមី’’តិ ធុរំ អនិក្ខិបន្តោ អដ្ដោ បរាជិតោ នាម ន ហោតីតិ ទស្សេតិ.

វិហារដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០៣. វិហារដ្ឋកថាយំ ¶ វិហារន្តិ ឧបចារសីមាសង្ខាតំ សកលំ វិហារំ. បរិវេណន្តិ តស្ស វិហារស្ស អព្ភន្តរេ វិសុំ វិសុំ បាការាទិបរិច្ឆិន្នដ្ឋានំ. អាវាសន្តិ ឯកំ អាវសថមត្តំ. គណសន្តកេ បរិច្ឆិន្នសាមិកត្តា សក្កា ធុរំ និក្ខិបាបេតុន្តិ អាហ ‘‘ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្សា’’តិ. ឥធាបិ សចេ ឯកោបិ ធុរំ ន និក្ខិបតិ, រក្ខតិយេវ. ឯស នយោ ពហូនំ សន្តកេ សព្ពត្ថ.

ខេត្តដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០៤. ខេត្តដ្ឋកថាយំ ¶ និរុម្ភិត្វា វាតិអាទីសុ គណ្ហន្តស្សាតិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ, តត្ថ និរុម្ភិត្វា គហណំ នាម វីហិសីសំ អច្ឆិន្ទិត្វា យថាឋិតមេវ ហត្ថេន គហេត្វា អាកឌ្ឍិត្វា ពីជមត្តស្សេវ គហណំ. ឯកមេកន្តិ ឯកំ វីហិសីសំ. យស្មិំ ពីជេ វាតិអាទិ និរុម្ភិត្វា គហណាទីសុ យថាក្កមំ យោជេតព្ពំ. ‘‘តស្មិំ ពន្ធនា មោចិតមត្តេ’’តិ វចនតោ តស្មិំ ពីជាទិម្ហិ ពន្ធនា មុត្តេ សតិ តតោ អនបនីតេបិ ឋានន្តរស្ស អភាវា បារាជិកមេវ. យស្ស បន សីសាទិកស្ស សន្តរាទិនា សហ សំសិព្ពនំ វា ឯកាពទ្ធតា វា ហោតិ, តស្ស ពន្ធនា មោចិតេ ថុល្លច្ចយំ, ឥតរដ្ឋានតោ មោចិតេ បារាជិកន្តិ គហេតព្ពំ, តេនាហ វីហិនាឡន្តិអាទិ. សភុសន្តិ បលាលសហិតំ. ខីលេនាតិ ខាណុកេន. ឯត្ថ ច ខីលសង្កមនាទីសុ សហបយោគោ ធុរនិក្ខេបោ ចាតិ ឧភយំ សម្ភវតិ. ខីលសង្កមនាទិ ឯត្ថ សហបយោគោ. តស្មិញ្ច កតេ យទិ សាមិកា ធុរំ ន និក្ខិបន្តិ បុន គណ្ហិតុកាមាវ ហោន្តិ, ន តាវ អវហារោ, ‘‘ខីលំ សង្កាមេត្វា ខេត្តាទិំ អសុកោ រាជវល្លភោ ភិក្ខុ គណ្ហិតុកាមោ’’តិ ញត្វា តស្ស ពលំ កក្ខឡាទិភាវញ្ច និស្សាយ ខីលសង្កមនាទិកិរិយានិដ្ឋានតោ បឋមមេវ សាមិកា ធុរំ និក្ខិបន្តិ, ន អវហារោ ឯតស្ស បយោគនិដ្ឋានតោ បុរេតរមេវ ធុរស្ស និក្ខិត្តត្តា. យទា បន ខីលសង្កមនាទិបយោគេនេវ ធុរនិក្ខេបោ ហោតិ, តទាយេវ អវហារោ, តេនេវេត្ថ ‘‘តញ្ច ខោ សាមិកានំ ធុរនិក្ខេបេនា’’តិ វុត្តំ. ខីលាទីនំ សង្កមិតភាវំ អជានិត្វា សាមិកានំ សម្បដិច្ឆនម្បេត្ថ ធុរនិក្ខេបោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ សព្ពត្ថាតិ យថាវុត្តមត្ថំ រជ្ជុសង្កមនាទីសុបិ អតិទិសតិ. យដ្ឋិន្តិ មានទណ្ឌំ. ឯកស្មិំ អនាគតេ ថុល្លច្ចយំ, តស្មិំ អាគតេ បារាជិកន្តិ ¶ សចេ ទារូនិ និខណិត្វា តត្តកេនេវ គណ្ហិតុកាមោ ហោតិ, អវសានេ ទារុម្ហិ បារាជិកំ. សចេ តត្ថ កណ្ដកសាខាទីហិ បាទានំ អន្តរំ បដិច្ឆាទេត្វា កស្សចិ អប្បវេសារហំ កត្វា គហេតុកាមោ ហោតិ, អវសានសាខាយ បារាជិកំ, តេនាហ ‘‘សាខាបរិវារេនេវ អត្តនោ កាតុំ សក្កោតី’’តិ, ទារូនិ ច និខណិត្វា សាខាបរិវារញ្ច កត្វា ឯវ អត្តនោ សន្តកំ កាតុំ សក្កោតីតិ អត្ថោ. ខេត្តមរិយាទន្តិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘កេទារបាឡិ’’ន្តិ វុត្តំ. ឥទញ្ច ខីលសង្កមនាទិនា គហណំ អារាមាទីសុបិ លព្ភតេវ.

វត្ថុដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០៥. វត្ថុដ្ឋកថាយំ តិណ្ណំ បាការានន្តិ ឥដ្ឋកសិលាទារូនំ វសេន តិណ្ណំ បាការានំ.

១០៦. គាមដ្ឋកថាយំ ¶ ‘‘គាមោ នាមា’’តិ បាឡិយំ ន វុត្តំ សព្ពសោ គាមលក្ខណស្ស បុព្ពេ វុត្តត្តា.

អរញ្ញដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០៧. អរញ្ញដ្ឋកថាយំ វិនិវិជ្ឈិត្វាតិ ឧជុកមេវ វិនិវិជ្ឈិត្វា. លក្ខណច្ឆិន្នស្សាតិ អរញ្ញសាមិកានំ ហត្ថតោ កិណិត្វា គណ្ហន្តេហិ កតអក្ខរាទិសញ្ញាណស្ស. ឆល្លិយា បរិយោនទ្ធន្តិ ឥមិនា សាមិកានំ និរាបេក្ខតាយ ចិរឆឌ្ឌិតភាវំ ទីបេតិ, តេនាហ ‘‘គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ. យទិ សាមិកានំ សាបេក្ខតា អត្ថិ, ន វដ្ដតិ. តានិ កតានិ អជ្ឈាវុត្ថានិ ច ហោន្តីតិ តានិ គេហាទីនិ កតានិ បរិនិដ្ឋិតានិ មនុស្សេហិ ច អជ្ឈាវុត្ថានិ ច ហោន្តិ. ទារូនីតិ គេហាទីនំ កតត្តា អវសិដ្ឋទារូនិ. គហេតុំ វដ្ដតីតិ សាមិកានំ អនាលយត្តា វុត្តំ, តេ ច យទិ គហណកាលេ ទិស្វា សាលយា ហុត្វា វារេន្តិ, គហេតុំ ន វដ្ដតិយេវ. ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តេ ទាតព្ពមេវាតិ ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តេ ‘‘ទស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា គច្ឆន្តស្ស ‘‘ទេហី’’តិ អវុត្តេ អទត្វា គមនេ អាបត្តិ នត្ថិ. បច្ឆាបិ តេហិ ចោទិតេ ទាតព្ពមេវ.

អទិស្វា គច្ឆតិ, ភណ្ឌទេយ្យន្តិ សុទ្ធចិត្តេន គតស្ស ភណ្ឌទេយ្យំ. អារក្ខដ្ឋានម្បិ សុទ្ធចិត្តេន អតិក្កមិត្វា ថេយ្យចិត្តេ ឧប្បន្នេបិ អវហារោ នត្ថិ ¶ អារក្ខដ្ឋានស្ស អតិក្កន្តត្តា. កេចិ បន ‘‘យត្ថ កត្ថចិ នីតានម្បិ ទារូនំ អរញ្ញសាមិកានញ្ញេវ សន្តកត្តា បុន ថេយ្យចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា គច្ឆតិ, បារាជិកមេវា’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ‘‘អារក្ខដ្ឋានំ បត្វា…បេ… អស្សតិយា អតិក្កមតី’’តិ, សហសា តំ ឋានំ អតិក្កមតីតិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៧) ច អារក្ខដ្ឋានាតិក្កមេយេវ អាបត្តិយា វុច្ចមានត្តា, អារក្ខដ្ឋានាតិក្កមមេវ សន្ធាយ ‘‘ឥទំ បន ថេយ្យចិត្តេន បរិហរន្តស្ស អាកាសេន គច្ឆតោបិ បារាជិកមេវា’’តិ វុត្តំ. យញ្ច ‘‘យត្ថ កត្ថចិ នីតានម្បិ ទារូនំ អរញ្ញសាមិកានញ្ញេវ សន្តកត្តា’’តិ ការណំ វុត្តំ, តម្បិ អារក្ខដ្ឋានតោ ពហិ បារាជិកាបជ្ជនស្ស ការណំ ន ហោតិ ភណ្ឌទេយ្យភាវស្សេវ ការណត្តា. តេសំ សន្តកត្តេនេវ ហិ ពហិ កតស្សាបិ ភណ្ឌទេយ្យំ ជាតំ, ឥតរថា ច ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន សិយា សុង្កឃាតាតិក្កមេ វិយ. អទ្ធិកេហិ ទិន្នមេវ សុង្កិកានំ សន្តកំ ហោតិ, នាទិន្នំ, តេន តំ ឋានំ យតោ កុតោចិ បច្ចយតោ សុទ្ធចិត្តេន អតិក្កន្តស្ស ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន ហោតិ. ឥធ បន អរញ្ញសាមិកានំ សន្តកត្តា សព្ពត្ថាបិ ភណ្ឌទេយ្យមេវ ហោតិ, តេនេវេតំ អរញ្ញេ អារក្ខដ្ឋានំ សុង្កឃាតតោបិ គរុតរំ ¶ ជាតំ. យទិ ហិ អារក្ខដ្ឋានតោ ពហិបិ ថេយ្យចិត្តេ សតិ អវហារោ ភវេយ្យ, អារក្ខដ្ឋានំ បត្វាតិអាទិនា ឋាននិយមោ និរត្ថកោ សិយា យត្ថ កត្ថចិ ថេយ្យចិត្តេ ឧប្បន្នេ បារាជិកន្តិ វត្តព្ពតោ. តស្មា អារក្ខដ្ឋានតោ ពហិ ថេយ្យចិត្តេន គច្ឆន្តស្ស អវហារោ ន ភវតិ ឯវាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. ឥទំ បន ថេយ្យចិត្តេន បរិហរន្តស្សាតិ យស្មិំ បទេសេ អតិក្កន្តេ តេសំ អរញ្ញំ អារក្ខដ្ឋានញ្ច អតិក្កន្តោ នាម ហោតិ, តំ បទេសំ អាកាសេនាបិ អតិក្កមនវសេន គច្ឆន្តស្សាបីតិ អត្ថោ.

ឧទកកថាវណ្ណនា

១០៨. ឧទកកថាយំ មហាកុច្ឆិកា ឧទកចាដិ ឧទកមណិកោ, ‘‘សមេខលា ចាដិ ឧទកមណិកោ’’តិបិ វទន្តិ. តត្ថាតិ តេសុ ភាជនេសុ. ភូតគាមេន សទ្ធិម្បីតិ បិ-សទ្ទេន អកប្បិយបថវិម្បិ សង្គណ្ហាតិ. តឡាករក្ខណត្ថាយាតិ ‘‘មហោទកំ អាគន្ត្វា តឡាកមរិយាទំ មា ឆិន្ទី’’តិ តឡាករក្ខណត្ថំ. និព្ពហនឧទកន្តិ ឯត្ថ តឡាកស្ស ឯកេន ឧន្នតេន បស្សេន អធិកជលំ និព្ពហតិ និគច្ឆតិ ឯតេនាតិ ‘‘និព្ពហន’’ន្តិ អធិកជលនិក្ខមនមាតិកា ¶ វុច្ចតិ. តត្ថ គច្ឆមានំ ឧទកំ និព្ពហនឧទកំ នាម. និទ្ធមនតុម្ពន្តិ សស្សាទីនំ អត្ថាយ ឥដ្ឋកាទីហិ កតំ ឧទកនិក្ខមនបនាឡិ. មរិយាទំ ទុព្ពលំ កត្វាតិ ឯត្ថ ទុព្ពលំ អកត្វាបិ យថាវុត្តប្បយោគេ កតេ មរិយាទំ ឆិន្ទិត្វា និក្ខន្តឧទកគ្ឃានុរូបេន អវហារេន កត្តព្ពមេវ. យត្តកំ តប្បច្ចយា សស្សំ ឧប្បជ្ជតីតិ ពីជកសិកម្មាទិព្ពយំ ឋបេត្វា យំ អធិកលាភំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ តេហិ កាតព្ពំ វយករណម្បិ ឯតស្ស ទាតព្ពំ. ឥទញ្ច តរុណសស្សេ ជាតេ ឧទកំ វិនាសេន្តស្ស យុជ្ជតិ, សស្សេ បន សព្ពថា អកតេយេវ ឧទកំ វិនាសេន្តេន ច ឧទកគ្ឃមេវ ទាតព្ពំ, ន តប្បច្ចយា សកលំ សស្សំ តេន វិនាសិតភណ្ឌស្សេវ ភណ្ឌទេយ្យត្តា, ឥតរថា វាណិជ្ជាទិអត្ថាយ បរេហិ ឋបិតភណ្ឌំ អវហរន្តស្ស តទុភយម្បិ គហេត្វា ភណ្ឌគ្ឃំ កាតព្ពំ សិយា, តញ្ច ន យុត្តន្តិ អម្ហាកំ ខន្តិ. សាមិកានំ ធុរនិក្ខេបេនាតិ ឯត្ថ ឯកស្ស សន្តកេ តឡាកេ ខេត្តេ ច ជាតេ តស្សេវ ធុរនិក្ខេបេន បារាជិកំ, យទិ បន តំ តឡាកំ សព្ពសាធារណំ, ខេត្តានិ បាដិបុគ្គលិកានិ, តស្ស តស្ស បុគ្គលស្សេវ ធុរនិក្ខេបេ អវហារោ, អថ ខេត្តានិបិ សព្ពសាធារណានិ, សព្ពេសំ ធុរនិក្ខេបេយេវ បារាជិកំ, នាសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អនិគ្គតេតិ អនិក្ខន្តេ, តឡាកេយេវ ឋិតេតិ អត្ថោ. បរេសំ មាតិកាមុខន្តិ ខុទ្ទកមាតិកាមុខំ. អសម្បត្តេវាតិ តឡាកតោ និក្ខមិត្វា មហាមាតិកាយំ ឯវ ឋិតេ. អនិក្ខន្តេ ពទ្ធា សុពទ្ធាតិ តឡាកតោ អនិក្ខន្តេ ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន ហោតិ សព្ពសាធារណត្តា ឧទកស្សាតិ ¶ អធិប្បាយោ. និក្ខន្តេ បន បាដិបុគ្គលិកំ ហោតីតិ អាហ ‘‘និក្ខន្តេ ពទ្ធា ភណ្ឌទេយ្យ’’ន្តិ. ឥធ បន ខុទ្ទកមាតិកាយំ អប្បវិដ្ឋត្តា អវហារោ ន ជាតោ, ‘‘តឡាកតោ អនិគ្គតេ បរេសំ មាតិកាមុខំ អសម្បត្តេវា’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តស្ស វិកប្បទ្វយស្ស ‘‘អនិក្ខន្តេ ពទ្ធា សុពទ្ធា, និក្ខន្តេ ពទ្ធា ភណ្ឌទេយ្យ’’ន្តិ ឥទំ ទ្វយំ យថាក្កមេន យោជនត្ថំ វុត្តំ. នត្ថិ អវហារោតិ ឯត្ថ ‘‘អវហារោ នត្ថិ, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតី’’តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. វត្ថុំ…បេ… ន សមេតីតិ ឯត្ថ តឡាកគតឧទកស្ស សព្ពសាធារណត្តា បរសន្តកវត្ថុ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

ទន្តបោនកថាវណ្ណនា

១០៩. ទន្តកដ្ឋកថាយំ ¶ តតោ បដ្ឋាយ អវហារោ នត្ថីតិ ‘‘យថាសុខំ ភិក្ខុសង្ឃោ បរិភុញ្ជតូ’’តិ អភាជេត្វាវ យាវទិច្ឆកំ គហណត្ថមេវ ឋបិតត្តា អរក្ខិតត្តា សព្ពសាធារណត្តា ច អញ្ញំ សង្ឃិកំ វិយ ន ហោតីតិ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តស្សាបិ នត្ថិ អវហារោ. ខាទន្តុ, បុន សាមណេរា អាហរិស្សន្តីតិ កេចិ ថេរា វទេយ្យុន្តិ យោជេតព្ពំ.

វនប្បតិកថាវណ្ណនា

១១០. វនប្បតិកថាយំ សន្ធារិតត្តាតិ ឆិន្នស្ស រុក្ខស្ស បតិតុំ អារទ្ធស្ស សន្ធារណមត្តេន វុត្តំ, ន បន មរិចវល្លិអាទីហិ បុព្ពេ វេឋេត្វា ឋិតភាវេន. តាទិសេ ហិ ឆិន្នេបិ អវហារោ នត្ថិ អរញ្ញដ្ឋកថាយំ វេឋិតវល្លិយំ វិយ. ឧជុកមេវ តិដ្ឋតីតិ ឥមិនា សព្ពសោ ឆិន្ទនមេវ វល្លិអាទីហិ អសម្ពទ្ធស្ស រុក្ខស្ស ឋានាចាវនំ បុព្ពេ វិយ អាកាសាទីសុ ផុដ្ឋសកលបទេសតោ មោចនន្តិ អាវេណិកមិធ ឋានាចាវនំ ទស្សេតិ. កេចិ បន ‘‘រុក្ខភារេន កិញ្ចិទេវ ភស្សិត្វា ឋិតត្តា ហោតិយេវ ឋានាចាវន’’ន្តិ វទន្តិ, តន្ន, រុក្ខេន ផុដ្ឋស្ស សកលស្ស អាកាសបទេសស្ស បញ្ចហិ ឆហិ វា អាការេហិ អនតិក្កមិតត្តា. វាតមុខំ សោធេតីតិ យថា វាតោ អាគន្ត្វា រុក្ខំ បាតេតិ, ឯវំ វាតស្ស អាគមនមគ្គំ រុន្ធិត្វា ឋិតានិ សាខាគុម្ពាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អបនេន្តោ សោធេតិ. មណ្ឌូកកណ្ដកំ វាតិ មណ្ឌូកានំ នង្គុដ្ឋេ អគ្គកោដិយំ ឋិតកណ្ដកន្តិ វទន្តិ, ឯកេ ‘‘វិសមច្ឆកណ្ដក’’ន្តិបិ វទន្តិ.

ហរណកកថាវណ្ណនា

១១១. ហរណកកថាយំ ¶ ហរណកន្តិ វត្ថុសាមិនា ហរិយមានំ. សោ ច បាទំ អគ្ឃតិ, បារាជិកមេវាតិ ‘‘អន្តំ ន គណ្ហិស្សាមី’’តិ អសល្លក្ខិតត្តា សាមញ្ញតោ ‘‘គណ្ហិស្សាមិ ឯត’’ន្តិ សល្លក្ខិតស្សេវ បដស្ស ឯកទេសតាយ តម្បិ គណ្ហិតុកាមោវាតិ បារាជិកំ វុត្តំ. សភណ្ឌហារកន្តិ សហភណ្ឌហារកំ, សការាទេសស្ស វិកប្បត្តា សហ សទ្ទោវ ឋិតោ, ភណ្ឌហារកេន សហ តំ ភណ្ឌន្តិ អត្ថោ. សាសង្កោតិ ‘‘យទិ ឧបសង្កមិត្វា ¶ ភណ្ឌំ គណ្ហិស្សាមិ, អាវុធេន មំ បហរេយ្យា’’តិ ភយេន សញ្ជាតាសង្កោ. ឯកមន្តំ បដិក្កម្មាតិ ភយេនេវ អនុបគន្ត្វា មគ្គតោ សយំ បដិក្កម្ម. សន្តជ្ជេត្វាតិ ផរុសវាចាយ ចេវ អាវុធបរិវត្តនាទិកាយវិការេន ច សន្តជ្ជេត្វា. អនជ្ឈាវុត្ថកន្តិ អបរិគ្គហិតកំ. អាលយេន អនធិមុត្តម្បិ ភណ្ឌំ អនជ្ឈាវុត្ថកំ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘អាហរាបេន្តេ ទាតព្ព’’ន្តិ, ឥមិនា បឋមំ បរិច្ចត្តាលយានម្បិ យទិ បច្ឆាបិ សកសញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, តេសញ្ញេវ តំ ភណ្ឌំ ហោតិ, ពលក្ការេនាបិ សកសញ្ញាយ តស្ស គហណេ ទោសោ នត្ថិ, អទទន្តស្សេវ អវហារោតិ ទស្សេតិ. យទិ បន សាមិនោ ‘‘បរិច្ចត្តំ មយា បឋមំ, ឥទានិ មម សន្តកំ វា ឯតំ, នោ’’តិ អាសង្កា ហោតិ, ពលក្ការេន គហេតុំ ន វដ្ដតិ សកសញ្ញាពលេនេវ បុន គហេតព្ពភាវស្ស អាបន្នត្តា. ‘‘អទេន្តស្ស បារាជិក’’ន្តិ វចនតោ ចោរស្ស សកសញ្ញាយ វិជ្ជមានាយបិ សាមិកេសុ សាលយេសុ អទាតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. អញ្ញេសូតិ មហាបច្ចរិយាទីសុ. វិចារណាយេវ នត្ថីតិ ឥមិនា តត្ថាបិ បដិក្ខេបាភាវតោ អយមេវ អត្ថោតិ ទស្សេតិ.

ឧបនិធិកថាវណ្ណនា

១១២. ឧបនិធិកថាយំ សង្គោបនត្ថាយ អត្តនោ ហត្ថេ និក្ខិត្តស្ស ភណ្ឌស្ស គុត្តដ្ឋានេ បដិសាមនប្បយោគំ វិនា នាហំ គណ្ហាមីតិអាទិនា អញ្ញស្មិំ បយោគេ អកតេ រជ្ជសង្ខោភាទិកាលេ ‘‘ន ទានិ តស្ស ទស្សាមិ, ន មយ្ហំ ទានិ ទស្សតី’’តិ ឧភោហិបិ សកសកដ្ឋានេ និសីទិត្វា ធុរនិក្ខេបេ កតេបិ អវហារោ នត្ថិ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘បារាជិកមេវ បដិសាមនប្បយោគស្ស កតត្តា’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ, ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ. បដិសាមនកាលេ ហិស្ស ថេយ្យចិត្តំ នត្ថិ, ‘‘ន ទានិ តស្ស ទស្សាមី’’តិ ថេយ្យចិត្តុប្បត្តិក្ខណេ បន សាមិនោ ធុរនិក្ខេបចិត្តុប្បត្តិយា ហេតុភូតោ កាយវចីបយោគោ នត្ថិ, យេន សោ អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យ. ន ហិ អកិរិយសមុដ្ឋានាយំ អាបត្តីតិ. ទានេ សឧស្សាហោ, រក្ខតិ តាវាតិ អវហារំ សន្ធាយ អវុត្តត្តា នាហំ គណ្ហាមីតិអាទិនា មុសាវាទករណេ បាចិត្តិយមេវ ហោតិ, ន ទុក្កដំ ¶ ថេយ្យចិត្តាភាវេន សហបយោគស្សាបិ អភាវតោតិ គហេតព្ពំ. យទិបិ មុខេន ទស្សាមីតិ វទតិ…បេ… បារាជិកន្តិ ឯត្ថ កតរបយោគេន អាបត្តិ, ន តាវ បឋមេន ភណ្ឌបដិសាមនប្បយោគេន តទា ថេយ្យចិត្តាភាវា, នាបិ ‘‘ទស្សាមី’’តិ ¶ កថនប្បយោគេន តទា ថេយ្យចិត្តេ វិជ្ជមានេបិ បយោគស្ស កប្បិយត្តាតិ? វុច្ចតេ – សាមិនា ‘‘ទេហី’’តិ ពហុសោ យាចិយមានោបិ អទត្វា យេន បយោគេន អត្តនោ អទាតុកាមតំ សាមិកស្ស ញាបេតិ, យេន ច សោ ‘‘អទាតុកាមោ អយំ វិក្ខិបតី’’តិ ញត្វា ធុរំ និក្ខិបតិ, តេនេវ បយោគេនស្ស អាបត្តិ. ន ហេត្ថ ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌេ បរិយាយេន មុត្តិ អត្ថិ. អទាតុកាមតាយ ហិ កទា តេ ទិន្នំ, កត្ថ តេ ទិន្នន្តិអាទិបរិយាយវចនេនាបិ សាមិកស្ស ធុរេ និក្ខិបាបិតេ អាបត្តិយេវ. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ – ‘‘កិំ តុម្ហេ ភណថ…បេ… ឯវំ ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន ភិក្ខុនោ បារាជិក’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១១). បរសន្តកស្ស បរេហិ គណ្ហាបនេ ឯវ បរិយាយតោ មុត្តិ, ន សព្ពត្ថាតិ គហេតព្ពំ. អត្តនោ ហត្ថេ និក្ខិត្តត្តាតិ ឯត្ថ អត្តនោ ហត្ថេ សាមិនា ទិន្នតាយ ភណ្ឌាគារិកដ្ឋានេ ឋិតត្តា ច ឋានាចាវនេបិ នត្ថិ អវហារោ, ថេយ្យចិត្តេន បន គហណេ ទុក្កដតោ ន មុច្ចតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឯសេវ នយោតិ ឧទ្ធារេយេវ ចោរស្ស បារាជិកំ, កស្មា? អញ្ញេហិ សាធារណស្ស អភិញ្ញាណស្ស វុត្តត្តា. អញ្ញំ តាទិសមេវ គណ្ហន្តេ យុជ្ជតីតិ សញ្ញាណតោ ឱកាសតោ ច តេន សទិសមេវ អញ្ញំ គណ្ហន្តេ យុជ្ជតិ, ចោរេន សល្លក្ខិតប្បទេសតោ តំ អបនេត្វា កេហិចិ តត្ថ តាទិសេ អញ្ញស្មិំ បត្តេ ឋបិតេ តំ គណ្ហន្តេយេវ យុជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ, តេន ចោរេន ទិវា សល្លក្ខិតបត្តំ អញ្ញត្ថ អបនេត្វា តទញ្ញេ តាទិសេ បត្តេ តត្ថ ឋបិតេបិ ចោរស្ស បច្ឆា រត្តិភាគេ ឧប្បជ្ជមានំ ថេយ្យចិត្តំ ទិវា សល្លក្ខិតប្បទេសេ ឋបិតំ អញ្ញំ តាទិសំ បត្តមេវ អាលម្ពិត្វា ឧប្បជ្ជតីតិ ទស្សិតំ ហោតិ. បទវារេនាតិ ថេរេន នីហរិត្វា ទិន្នំ បត្តំ គហេត្វា គច្ឆតោ ចោរស្ស បទវារេន. អតាទិសមេវ គណ្ហន្តេ យុជ្ជតីតិ អតាទិសស្ស ថេរេន គហណក្ខណេ អវហារាភាវតោ បច្ឆា ហត្ថបត្តំ ‘‘ត’’ន្តិ វា ‘‘អញ្ញ’’ន្តិ វា សញ្ញាយ ‘‘ឥទំ គហេត្វា គច្ឆាមី’’តិ គមនេ បទវារេនេវ អវហារោ យុជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ.

បារាជិកំ នត្ថីតិ បទវារេបិ បារាជិកំ នត្ថិ ឧបនិធិភណ្ឌេ វិយាតិ គហេតព្ពំ. គាមទ្វារន្តិ ពហិគាមេ វិហារស្ស បតិដ្ឋិតត្តា គាមប្បវេសស្ស អារម្ភប្បទេសទស្សនវសេន វុត្តំ, អន្តោគាមន្តិ អត្ថោ. ទ្វិន្នម្បិ ឧទ្ធារេយេវ ¶ បារាជិកន្តិ ថេរស្ស អភណ្ឌាគារិកត្តា វុត្តំ. យទិ ហិ សោ ភណ្ឌាគារិកោ ភវេយ្យ, សព្ពម្បិ ឧបនិក្ខិត្តមេវ សិយា, ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌេ ច ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោបិ ន តាវ ថេរស្ស អវហារោ ហោតិ, ចោរស្សេវ អវហារោ. ឧភិន្នម្បិ ទុក្កដន្តិ ¶ ថេរស្ស អត្តនោ សន្តកតាយ ចោរស្ស សាមិកេន ទិន្នត្តា អវហារោ ន ជាតោ, ឧភិន្នម្បិ អសុទ្ធចិត្តេន គហិតត្តា ទុក្កដន្តិ អត្ថោ.

អាណត្តិយា គហិតត្តាតិ ‘‘បត្តចីវរំ គណ្ហា’’តិ ឯវំ ថេរេន កតអាណត្តិយា គហិតត្តា. អដវិំ បវិសតិ, បទវារេន ការេតព្ពោតិ ‘‘បត្តចីវរំ គណ្ហ, អសុកំ នាម គាមំ គន្ត្វា បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមា’’តិ ថេរេន វិហារតោ បដ្ឋាយ គាមមគ្គេបិ សកលេបិ គាមេ វិចរណស្ស និយមិតត្តា មគ្គតោ ឱក្កម្ម គច្ឆន្តស្សេវ បទវារេន អាបត្តិ វុត្តា. វិហារស្ស ហិ បរភាគេ ឧបចារតោ បដ្ឋាយ យាវ តស្ស គាមស្ស បរតោ ឧបចារោ, តាវ សព្ពំ ទហរស្ស ថេរាណត្តិយា សញ្ចរណូបចារោវ ហោតិ, ន បន តតោ បរំ. តេនេវ ‘‘ឧបចារាតិក្កមេ បារាជិកំ. គាមូបចារាតិក្កមេ បារាជិក’’ន្តិ ច វុត្តំ. បដិនិវត្តនេ ចីវរធោវនាទិអត្ថាយ បេសនេបិ ឯសេវ នយោ. អដ្ឋត្វា អនិសីទិត្វាតិ ឯត្ថ វិហារំ បវិសិត្វា សីសាទីសុ ភារំ ភូមិយំ អនិក្ខិបិត្វា តិដ្ឋន្តោ វា និសីទន្តោ វា វិស្សមិត្វា ថេយ្យចិត្តេ វូបសន្តេ បុន ថេយ្យចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា គច្ឆតិ ចេ, បាទុទ្ធារេន ការេតព្ពោ. សចេ ភូមិយំ និក្ខិបិត្វា បុន តំ គហេត្វា គច្ឆតិ, ឧទ្ធារេន ការេតព្ពោ. កស្មា? អាណាបកស្ស អាណត្តិយា យំ កត្តព្ពំ, តស្ស តាវតា បរិនិដ្ឋិតត្តា. ‘‘អសុកំ នាម គាម’’ន្តិ អនិយមេត្វា ‘‘អន្តោគាមំ គមិស្សាមា’’តិ អវិសេសេន វុត្តេ វិហារសាមន្តា បុព្ពេ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋបុព្ពា សព្ពេ គោចរគាមាបិ ខេត្តមេវាតិ វទន្តិ. សេសន្តិ មគ្គុក្កមនវិហារាភិមុខគមនាទិ សព្ពំ. បុរិមសទិសមេវាតិ អនាណត្តិយា គហិតេបិ សាមិកស្ស កថេត្វា គហិតត្តា ហេដ្ឋា វុត្តវិហារូបចារាទិ សព្ពំ ខេត្តមេវាតិ កត្វា វុត្តំ. ឯសេវ នយោតិ អន្តរាមគ្គេ ថេយ្យចិត្តំ ឧប្បាទេត្វាតិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ១.១១២) វុត្តំ នយំ អតិទិសតិ.

និមិត្តេ វា កតេតិ ចីវរំ មេ កិលិដ្ឋំ, កោ នុ ខោ រជិត្វា ទស្សតីតិអាទិនា និមិត្តេ កតេ. វុត្តនយេនេវាតិ អនាណត្តស្ស ថេរេន ¶ សទ្ធិំ បត្តចីវរំ គហេត្វា គមនវារេ វុត្តនយេនេវ. ឯកបស្សេតិ វិហារស្ស មហន្តតាយ អត្តានំ អទស្សេត្វា ឯកស្មិំ បស្សេ. ថេយ្យចិត្តេន បរិភុញ្ជន្តោ ជីរាបេតីតិ ថេយ្យចិត្តេ ឧប្បន្នេ ឋានាចាវនំ អកត្វា និវត្ថបារុតនីហារេនេវ បរិភុញ្ជន្តោ ជីរាបេតិ, ឋានា ចាវេន្តស្ស បន ថេយ្យចិត្តេ សតិ បារាជិកមេវ សីសេ ភារំ ខន្ធេ ករណាទីសុ វិយ (បារា. ១០១). យថា វា តថា វា នស្សតីតិ អគ្គិអាទិនា នស្សតិ, អញ្ញោ វា កោចីតិ ឥមិនា យេន ឋបិតំ, សោបិ សង្គហិតោតិ វេទិតព្ពំ.

ឥតរស្សាតិ ¶ ចោរស្ស. ឥតរំ គណ្ហតោ ឧទ្ធារេ បារាជិកន្តិ ឯត្ថ ‘‘បវិសិត្វា តវ សាដកំ គណ្ហាហី’’តិ ឥមិនាវ ឧបនិធិភាវតោ មោចិតត្តា, សាមិកស្ស ឥតរំ គណ្ហតោ អត្តនោ សាដកេ អាលយស្ស សព្ភាវតោ ច ‘‘ឧទ្ធារេ បារាជិក’’ន្តិ វុត្តំ. សាមិកោ ចេ ‘‘មម សន្តកំ ឥទំ វា ហោតុ, អញ្ញំ វា, កិំ តេន, អលំ មយ្ហំ ឥមិនា’’តិ ឯវំ សុដ្ឋុ និរាលយោ ហោតិ, ចោរស្ស បារាជិកំ នត្ថីតិ គហេតព្ពំ. ន ជានន្តីតិ តេន វុត្តវចនំ អសុណន្តា ន ជានន្តិ. ឯសេវ នយោតិ ឯត្ថ សចេ ជានិត្វាបិ ចិត្តេន ន សម្បដិច្ឆន្តិ, ឯសេវ នយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. បដិក្ខិបន្តីតិ ឯត្ថ ចិត្តេន បដិក្ខេបោបិ សង្គហិតោវាតិ វេទិតព្ពំ. ឧបចារេ វិជ្ជមានេតិ ភណ្ឌាគារស្ស សមីបេ ឧច្ចារបស្សាវដ្ឋានេ វិជ្ជមានេ. មយិ ច មតេ សង្ឃស្ស ច សេនាសនេ វិនដ្ឋេតិ ឯត្ថ ‘‘តំ មារេស្សាមា’’តិ ឯត្តកេ វុត្តេបិ វិវរិតុំ វដ្ដតិ គិលានបក្ខេ ឋិតត្តា អវិសយោតិ វុត្តត្តា. មរណតោ ហិ បរំ គេលញ្ញំ អវិសយត្តញ្ច នត្ថិ. ‘‘ទ្វារំ ឆិន្ទិត្វា បរិក្ខារំ ហរិស្សាមា’’តិ ឯត្តកេ វុត្តេបិ វិវរិតុំ វដ្ដតិយេវ. សហាយេហិ ភវិតព្ពន្តិ តេហិបិ ភិក្ខាចារាទីហិ បរិយេសិត្វា អត្តនោ សន្តកេបិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ ទាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ សាមីចីតិ ភណ្ឌាគារេ វសន្តានំ ឥទំ វត្តំ.

លោលមហាថេរោតិ មន្ទោ មោមូហោ អាកិណ្ណវិហារី. ឥតរេហីតិ តស្មិំយេវ គព្ភេ វសន្តេហិ ឥតរភិក្ខូហិ. វិហាររក្ខណវារេ និយុត្តោ វិហារវារិកោ, វុឌ្ឍបដិបាដិយា អត្តនោ វារេ វិហាររក្ខណកោ. និវាបន្តិ ភត្តវេតនំ. ចោរានំ បដិបថំ គតេសូតិ ចោរានំ អាគមនំ ញត្វា ‘‘បឋមតរញ្ញេវ គន្ត្វា សទ្ទំ ករិស្សាមា’’តិ ចោរានំ អភិមុខំ ¶ គតេសុ, ‘‘ចោរេហិ ហដភណ្ឌំ អាហរិស្សាមា’’តិ តទនុបថំ គតេសុបិ ឯសេវ នយោ. និពទ្ធំ កត្វាតិ ‘‘អសុកកុលេ យាគុភត្តំ វិហារវារិកានញ្ញេវា’’តិ ឯវំ និយមនំ កត្វា. ទ្វេ តិស្សោ យាគុសលាកា ចត្តារិ បញ្ច សលាកភត្តានិ ច លភមានោវាតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ, តតោ ឩនំ វា ហោតុ អធិកំ វា អត្តនោ វេយ្យាវច្ចករស្ស ច យាបនមត្តំ លភនមេវ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. និស្សិតកេ ជគ្គេន្តីតិ តេហិ វិហារំ ជគ្គាបេន្តីតិ អត្ថោ. អសហាយកស្សាតិ សហាយរហិតស្ស. អត្តទុតិយស្សាតិ អប្បិច្ឆស្ស អត្តា សរីរមេវ ទុតិយោ អស្ស នាញ្ញោតិ អត្តទុតិយោ. តទុភយស្សាបិ អត្ថស្ស វិភាវនំ យស្សាតិអាទិ, ឯតេន សព្ពេន ឯកេកស្ស វារោ ន បាបេតព្ពោតិ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. បាកវត្តត្ថាយាតិ និច្ចំ បចិតព្ពយាគុភត្តសង្ខាតវត្តត្ថាយ. ឋបេន្តីតិ ទាយកា ឋបេន្តិ. តំ គហេត្វាតិ តំ អារាមិកាទីហិ ទិយ្យមានំ ភាគំ គហេត្វា. ន គាហាបេតព្ពោតិ ឯត្ថ អព្ភោកាសិកស្សាបិ អត្តនោ អធិកបរិក្ខារោ វា ឋបិតោ អត្ថិ, ចីវរាទិសង្ឃិកភាគេបិ អាលយោ វា អត្ថិ, សោបិ គាហាបេតព្ពោវ. ទិគុណន្តិ អញ្ញេហិ លព្ភមានតោ ទិគុណំ. បក្ខវារេនាតិ អឌ្ឍមាសវារេន.

សុង្កឃាតកថាវណ្ណនា

១១៣. សុង្កឃាតកថាយំ ¶ សុង្កំ យត្ថ រាជបុរិសា ហនន្តិ អទទន្តានំ សន្តកំ អច្ឆិន្ទិត្វាបិ គណ្ហន្តិ, តំ ឋានំ សុង្កឃាតន្តិ ឯវម្បិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. វុត្តមេវត្ថំ បាកដំ កាតុំ តញ្ហីតិអាទិ វុត្តំ. ទុតិយំ បាទំ អតិក្កាមេតីតិ ឯត្ថ បឋមបាទំ បរិច្ឆេទតោ ពហិ ឋបេត្វា ទុតិយបាទេ ឧទ្ធដមត្តេ បារាជិកំ. ឧទ្ធរិត្វា ពហិ អដ្ឋបិតេបិ ពហិ ឋិតោ ឯវ នាម ហោតីតិ កត្វា ឯវំ សព្ពត្ថ បទវារេសុបីតិ ទដ្ឋព្ពំ. បរិវត្តិត្វា អព្ភន្តរិមំ ពហិ ឋបេតិ, បារាជិកន្តិ ឥទំ សយំ ពហិ ឋត្វា បឋមំ អព្ភន្តរិមំ ឧក្ខិបិត្វា វា សមកំ ឧក្ខិបិត្វា វា បរិវត្តនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ពហិ ឋត្វា ឧក្ខិត្តមត្តេ ហិ សព្ពំ ពហិគតមេវ ហោតីតិ. សចេ បន សោ ពហិ ឋត្វាបិ ពាហិរបុដកំ បឋមំ អន្តោ ឋបេត្វា បច្ឆា អព្ភន្តរិមំ ឧក្ខិបិត្វា ពហិ ឋបេតិ, តទាបិ ឯកាពទ្ធតាយ អវិជហិតត្តា អវហារោ ន ទិស្សតិ. កេចិ បន ‘‘ភូមិយំ បតិត្វា វត្តន្តំ បុន អន្តោ បវិសតិ, បារាជិកមេវាតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១៣) វុត្តត្តា ពាហិរបុដកេ ¶ អន្តោបវិដ្ឋេបិ ពហិគតភាវតោ ន មុច្ចតិ, អន្តោគតំ បន បុដកំ បឋមំ, បច្ឆា ឯវ វា ពហិ ឋបិតមត្តេ វា បារាជិកមេវា’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. ពហិ ភូមិយំ បាតិតស្ស កេនចិ សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធតាយ អភាវេន អន្តោបវិដ្ឋេបិ បារាជិកមេវាតិ វត្តុំ យុត្តំ, ឥទំ បន ឯកាពទ្ធត្តា តេន សទ្ធិំ ន សមេតិ. តស្មា យថា អន្តោភូមិគតេន ឯកាពទ្ធតា ន ហោតិ, ឯវំ ឧភយស្សាបិ ពហិគតភាវេ សាធិតេយេវ អវហារោតិ វិញ្ញាយតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. យេ បន បរិវត្តិត្វាតិ ឥមស្ស និវត្តិត្វាតិ អត្ថំ វទន្តិ, តេហិ បន អព្ភន្តរិមំ ពហិ ឋបេតីតិ អយមត្ថោ គហិតោ ហោតីតិ តត្ថ សង្កាយេវ នត្ថិ. ឯកាពទ្ធន្តិ កាជកោដិយំ រជ្ជុយា ពន្ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ. អពន្ធិត្វា កាជកោដិយំ ឋបិតមត្តមេវ ហោតិ, បារាជិកន្តិ ពហិ គហិតកាជកោដិយំ ឋបិតំ យទិ បាទំ អគ្ឃតិ, បារាជិកមេវ, អន្តោឋបិតេន ឯកាពទ្ធតាយ អភាវាតិ អធិប្បាយោ. គច្ឆន្តេ យានេ វា…បេ… ឋបេតីតិ សុង្កឃាតំ បវិសិត្វា អប្បវិសិត្វា វា ឋបេតិ. សុង្កដ្ឋានស្ស ពហិ ឋិតន្តិ យានាទីហិ នីហដត្តា ពហិ ឋិតំ. កេចិ បន ‘‘ពហិ ឋបិត’’ន្តិ បាឋំ វិកប្បេត្វា សុង្កដ្ឋានតោ បុព្ពេវ ពហិ ឋបិតន្តិ អត្ថំ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ; សុង្កដ្ឋានេ បវិសិត្វា យានេ ឋបិតេបិ បវត្តិត្វា គតេ វិយ ទោសាភាវតោ. យោ បន សុង្កដ្ឋានស្ស អន្តោវ បវិសិត្វា ‘‘សុង្កដ្ឋាន’’ន្តិ ញត្វា ថេយ្យចិត្តេន អាគតមគ្គេន បដិនិវត្តិត្វា គច្ឆតិ, តស្សាបិ យទិ តេន ទិសាភាគេន គច្ឆន្តានម្បិ ហត្ថតោ សុង្កំ គណ្ហន្តិ, បារាជិកមេវ. ឥមស្មិំ ឋានេតិ យានាទីហិ នីហរណេ. តត្រាតិ តស្មិំ ឯឡកលោមសិក្ខាបទេ (បារា. ៥៧១ អាទយោ).

បាណកថាវណ្ណនា

១១៤. បាណកថាយំ ¶ អាឋបិតោតិ មាតាបិតូហិ ឥណំ គណ្ហន្តេហិ ‘‘យាវ ឥណទានា អយំ តុម្ហាកំ សន្តិកេ ហោតូ’’តិ ឥណទាយកានំ និយ្យាតិតោ. អវហារោ នត្ថីតិ មាតាបិតូហិ បុត្តស្ស អបរិច្ចត្តត្តា មាតាបិតូនញ្ច អសន្តកត្តា អវហារោ នត្ថិ. ធនំ បន គតដ្ឋានេ វឌ្ឍតីតិ ឥមិនា អាឋបេត្វា គហិតធនំ វឌ្ឍិយា សហ អាឋបិតបុត្តហារកស្ស គីវាតិ ទស្សិតន្តិ វទន្តិ. ទាសស្ស ជាតោតិ ឧក្កដ្ឋលក្ខណំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. ទាសិកុច្ឆិយំ បន អទាសស្ស ជាតោបិ ឯត្ថេវ សង្គហិតោ ¶ . បរទេសតោ បហរិត្វាតិ បរទេសវិលុម្បកេហិ រាជចោរាទីហិ បហរិត្វា. សុខំ ជីវាតិ វទតីតិ ថេយ្យចិត្តេន សាមិកានំ សន្តិកតោ បលាបេតុកាមតាយ វទតិ, តថា បន អចិន្តេត្វា ការុញ្ញេន ‘‘សុខំ គន្ត្វា ជីវា’’តិ វទន្តស្ស នត្ថិ អវហារោ, គីវា បន ហោតិ. ទុតិយបទវារេតិ យទិ ទុតិយបទំ អវស្សំ ឧទ្ធរិស្សតិ, ភិក្ខុស្ស ‘‘បលាយិត្វា សុខំ ជីវា’’តិ វចនក្ខណេយេវ បារាជិកំ. អនាបត្តិ បារាជិកស្សាតិ តស្ស វចនេន វេគវឌ្ឍនេ អកតេបិ ទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ ទស្សេតិ. ‘‘អទិន្នំ ថេយ្យសង្ខាតំ អាទិយេយ្យា’’តិ (បារា. ៨៩, ៩១) អាទានស្សេវ វុត្តត្តា វុត្តបរិយាយេន មុច្ចតីតិ.

ចតុប្បទកថាវណ្ណនា

១១៧. ចតុប្បទកថាយំ បាឡិយំ អាគតាវសេសាតិ បាឡិយំ អាគតេហិ ហត្ថិ អាទីហិ អញ្ញេ បសុ-សទ្ទស្ស សព្ពសាធារណត្តា. ភិង្កច្ឆាបន្តិ ‘‘ភិង្កា ភិង្កា’’តិ សទ្ទាយនតោ ឯវំ លទ្ធនាមំ ហត្ថិបោតកំ. អន្តោវត្ថុម្ហីតិ បរិក្ខិត្តេ. ពហិនគរេ ឋិតស្សាតិ បរិក្ខិត្តនគរំ សន្ធាយ វុត្តំ, អបរិក្ខិត្តនគរេ បន អន្តោនគរេ ឋិតស្សាបិ ឋិតដ្ឋានមេវ ឋានំ. ខណ្ឌទ្វារន្តិ អត្តនា ខណ្ឌិតទ្វារំ. ឯកោ និបន្នោតិ ឯត្ថាបិ ពន្ធោតិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ, តេនាហ ‘‘និបន្នស្ស ទ្វេ’’តិ. ឃាតេតីតិ ឯត្ថ ថេយ្យចិត្តេន វិនាសេន្តស្ស សហបយោគត្តា ទុក្កដមេវាតិ វទន្តិ.

ឱចរកកថាវណ្ណនា

១១៨. ឱចរកកថាយំ បរិយាយេន ហិ អទិន្នាទានតោ មុច្ចតីតិ ឥទំ អាណត្តិកបយោគំ សន្ធាយ វុត្តំ, សយមេវ បន អភិយុញ្ជនាទីសុ បរិយាយេនបិ មោក្ខោ នត្ថិ.

ឱណិរក្ខកថាវណ្ណនា

ឱណិរក្ខកថាយំ ¶ ឱណិន្តិ ឱណីតំ, អានីតន្តិ អត្ថោ. ឱណិរក្ខស្ស សន្តិកេ ឋបិតភណ្ឌំ ឧបនិធិ (បារា. ១១២) វិយ គុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា សង្គោបនត្ថាយ អនិក្ខិបិត្វា យថាឋបិតដ្ឋានេ ឯវ មុហុត្តមត្តំ ឱលោកនត្ថាយ ឋបិតត្តា តស្ស ភណ្ឌស្ស ឋានាចាវនមត្តេន ឱណិរក្ខកស្ស បារាជិកំ ហោតិ.

សំវិទាវហារកថាវណ្ណនា

សំវិទាវហារកថាយំ ¶ សំវិធាយាតិ សំវិទហិត្វា. តេន នេសំ ទុក្កដាបត្តិយោតិ អាណត្តិវសេន បារាជិកាបត្តិយា អសម្ភវេ សតីតិ វុត្តំ. យទិ ហិ តេន អាណត្តា យថាណត្តិវសេន ហរន្តិ, អាណត្តិក្ខណេ ឯវ បារាជិកាបត្តិំ អាបជ្ជន្តិ. បាឡិយំ ‘‘សម្ពហុលា សំវិទហិត្វា ឯកោ ភណ្ឌំ អវហរតិ, អាបត្តិ សព្ពេសំ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១១៨) ឯត្ថាបិ អាណាបកានំ អាណត្តិក្ខណេយេវ អាបត្តិ, អវហារកស្ស ឧទ្ធារេតិ គហេតព្ពោ. សម្ពហុលា ភិក្ខូ ឯកំ អាណាបេន្តិ ‘គច្ឆេតំ អាហរា’តិ, តស្សុទ្ធារេ សព្ពេសំ បារាជិកន្តិអាទីសុបិ ឯវមេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. សាហត្ថិកំ វា អាណត្តិកស្ស អាណត្តិកំ វា សាហត្ថិកស្ស អង្គំ ន ហោតីតិ ភិន្នកាលិកត្តា អញ្ញមញ្ញស្ស អង្គំ ន ហោតិ. តថា ហិ សហត្ថា អវហរន្តស្ស ឋានាចាវនក្ខណេ អាបត្តិ, អាណត្តិយា បន អាណត្តិក្ខណេយេវាតិ ភិន្នកាលិកត្តា អាបត្តិយោតិ.

សង្កេតកម្មកថាវណ្ណនា

១១៩. សង្កេតកម្មកថាយំ ឱចរកេ វុត្តនយេនេវាតិ ឯត្ថ អវស្សំ ហារិយេ ភណ្ឌេតិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ១.១១៨) វុត្តនយេនេវ. បាឡិយំ ‘‘តំ សង្កេតំ បុរេ វា បច្ឆា វា’’តិ តស្ស សង្កេតស្ស បុរេ វា បច្ឆា វាតិ អត្ថោ. ‘‘តំ និមិត្តំ បុរេ វា បច្ឆា វា’’តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

និមិត្តកម្មកថាវណ្ណនា

១២០. និមិត្តកម្មកថាយំ អក្ខិនិខណនាទិនិមិត្តកម្មំ បន លហុកំ ឥត្តរកាលំ, តស្មា តង្ខណេយេវ តំ ភណ្ឌំ អវហរិតុំ ន សក្កា. និមិត្តកម្មានន្តរមេវ គណ្ហិតុំ អារទ្ធត្តា តេនេវ ¶ និមិត្តេន អវហរតីតិ វុច្ចតិ. យទិ ឯវំ បុរេភត្តប្បយោគោវ ឯសោតិ វាទោ បមាណភាវំ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ. ន ហិ សង្កេតកម្មំ (បារា. ១១៩) វិយ និមិត្តកម្មំ កាលបរិច្ឆេទយុត្តំ. កាលវសេន ហិ សង្កេតកម្មំ វុត្តំ, កិរិយាវសេន និមិត្តកម្មន្តិ អយមេវ តេសំ វិសេសោ. ‘‘តំ និមិត្តំ បុរេ វា បច្ឆា វា តំ ភណ្ឌំ អវហរតិ, មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តី’’តិ ឥទំ បន និមិត្តករណតោ បុរេ ¶ គណ្ហន្តស្ស ចេវ និមិត្តកម្មេ ច កតេបិ គណ្ហិតុំ អនារភិត្វា បច្ឆា សយមេវ គណ្ហន្តស្ស ច វសេន វុត្តំ.

អាណត្តិកថាវណ្ណនា

១២១. អាណត្តិកថាយំ អសម្មោហត្ថន្តិ យស្មា សង្កេតកម្មនិមិត្តកម្មានិ ករោន្តោ ន កេវលំ បុរេភត្តាទិកាលសង្កេតកម្មំ អក្ខិនិខណនាទិនិមិត្តកម្មមេវ វា ករោតិ, អថ ខោ ឯវំវណ្ណសណ្ឋានភណ្ឌំ គណ្ហាតិ, ភណ្ឌនិយមម្បិ ករោតិ, ត្វំ ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទ, សោ អញ្ញស្ស បាវទតូតិអាទិនា បុគ្គលបដិបាដិយា ច អាណាបេតិ, តស្មា បុព្ពណ្ហាទិកាលវសេន អក្ខិនិខណនាទិកិរិយាវសេន ភណ្ឌបុគ្គលបដិបាដិវសេន ច អាណត្តេ ឯតេសុ សង្កេតកម្មនិមិត្តកម្មេសុ វិសង្កេតា វិសង្កេតភាវេ សម្មោហោ ជាយតិ, តទបគមេន អសម្មោហត្ថំ. យំ អាណាបកេន និមិត្តសញ្ញំ កត្វា វុត្តន្តិ បុព្ពណ្ហាទីសុ អក្ខិនិខណនាទីសុ វា គហណត្ថំ អាណាបេន្តេន ឦទិសវណ្ណសណ្ឋានាទិយុត្តំ គណ្ហាតិ ឯវំ គហណស្ស និមិត្តភូតសញ្ញាណំ កត្វា យំ ភណ្ឌំ វុត្តំ. អយំ យុត្តិ សព្ពត្ថាតិ ហេដ្ឋា វុត្តេសុ ឧបរិ វក្ខមានេសុ ច សព្ពត្ថ អាណត្តិប្បសង្គេសុ អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកាទីនំ ភាវសង្ខាតា វិនយយុត្តិ, សា ច អាណត្តស្ស កិរិយានិដ្ឋាបនក្ខណេ អាណាបកស្ស បយោគេ ថេយ្យចិត្តានំ អភាវា អាណត្តិក្ខណេ ឯកា ឯវ អាបត្តិ ហោតីតិ ឯវំ ឧបបត្តិយា បវត្តត្តា យុត្តីតិ វុត្តា. ‘‘មូលដ្ឋស្ស ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ វុត្តត្តា សង្ឃរក្ខិតេន បដិគ្គហិតេបិ ពុទ្ធរក្ខិតធម្មរក្ខិតានំ ទុក្កដមេវ, កស្មា បនេត្ថ អាចរិយស្ស ថុល្លច្ចយន្តិ អាហ ‘‘មហាជនោ ហី’’តិអាទិ. មហាជនោតិ ច ពុទ្ធរក្ខិតធម្មរក្ខិតសង្ឃរក្ខិតេ សន្ធាយ វុត្តំ. មូលដ្ឋស្សេវ ទុក្កដន្តិ ពុទ្ធរក្ខិតស្ស ទុក្កដំ. ឥទញ្ច មូលដ្ឋស្ស ថុល្លច្ចយាភាវទស្សនត្ថំ បឋមំ អាណត្តិក្ខណេ ទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន សង្ឃរក្ខិតស្ស បដិគ្គហណបច្ចយា បុន ទុក្កដសម្ភវំ សន្ធាយ. ន ហិ សោ ឯកបយោគេន ទុក្កដទ្វយំ អាបជ្ជតិ. កេចិ បន ‘‘វិសង្កេតត្តា បាឡិយំ ‘មូលដ្ឋស្សា’តិ អវត្វា ‘បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’តិ សាមញ្ញេន វុត្តត្តា ឥទំ សង្ឃរក្ខិតស្ស ទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ កិញ្ចាបិ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ, បាឡិតោ បន យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. ន ហិ តស្ស បដិគ្គហណប្បយោគេ អនាបត្តិ ហោតីតិ. ឥមិនាវ ហេដ្ឋា អាគតវារេសុបិ បដិគ្គណ្ហន្តានំ ¶ ¶ ទុក្កដំ វេទិតព្ពំ. ‘‘បណ្ណេ វា សិលាទីសុ វា ‘ចោរិយំ កាតព្ព’ន្តិ លិខិត្វា ឋបិតេ បារាជិកមេវា’’តិ កេចិ វទន្តិ, តំ បន ‘‘អសុកស្ស គេហេ ភណ្ឌ’’ន្តិ ឯវំ និយមេត្វា លិខិតេ យុជ្ជតិ, ន អនិយមេត្វា លិខិតេតិ វីមំសិតព្ពំ. មគ្គានន្តរផលសទិសាតិ ឥមិនា យថា អរិយបុគ្គលានំ មគ្គានន្តរេ ផលេ ឧប្បន្នេ កិលេសបដិប្បស្សទ្ធិបរិយោសានំ ភាវនាកិច្ចំ និប្ផន្នំ នាម ហោតិ, ឯវមេតិស្សា អត្ថសាធកចេតនាយ ឧប្បន្នាយ អាណត្តិកិច្ចំ និប្ផន្នមេវាតិ ទស្សេតិ, តេនាហ ‘‘តស្មា អយំ អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកោ’’តិ, អាណត្តិវចីបយោគសមុដ្ឋាបកចេតនាក្ខណេយេវ បារាជិកោ ហោតីតិ អត្ថោ.

អាណត្តិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

អាបត្តិភេទវណ្ណនា

១២២. តត្ថ តត្ថាតិ ភូមដ្ឋថលដ្ឋាទីសុ. បាឡិយំ មនុស្សបរិគ្គហិតំ សន្ធាយ ‘‘បរបរិគ្គហិត’’ន្តិ វុត្តំ. អាមសតិ ផន្ទាបេតិ ឋានា ចាវេតីតិ ឥមេហិ តីហិ បទេហិ បុព្ពបយោគសហិតំ បញ្ចមំ អវហារង្គំ វុត្តំ, ឋានា ចាវេតីតិ ច ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ. អាណត្តិកាទយោ សព្ពេបិ បយោគា ធុរនិក្ខេបោ ច ឥធ សង្គហេតព្ពាវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១២៥. ឋានាចាវនន្តិ ឥទំ បាឡិអនុសារតោ វុត្តំ ធុរនិក្ខេបស្សាបិ សង្គហេតព្ពតោ. ឯស នយោ ឧបរិបិ សព្ពត្ថ. តត្ថ ហិ ន ច សកសញ្ញីតិ ឥមិនា បរបរិគ្គហិតតា វុត្តា, ន ច វិស្សាសគ្គាហី ន ច តាវកាលិកន្តិ ឥមេហិ បរបរិគ្គហិតសញ្ញិតា, តីហិ វា ឯតេហិ បរបរិគ្គហិតតា បរបរិគ្គហិតសញ្ញិតា ច វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. អនជ្ឈាវុត្ថកន្តិ ‘‘មមេទ’’ន្តិ បរិគ្គហវសេន អនជ្ឈាវុត្ថកំ អរញ្ញេ ទារុតិណបណ្ណាទិ. ឆឌ្ឌិតន្តិ បឋមំ បរិគ្គហេត្វា បច្ឆា អនត្ថិកតាយ ឆឌ្ឌិតំ យំ កិញ្ចិ. ឆិន្នមូលកន្តិ នដ្ឋំ បរិយេសិត្វា អាលយសង្ខាតស្ស មូលស្ស ឆិន្នត្តា ឆិន្នមូលកំ. អស្សាមិកន្តិ អនជ្ឈាវុត្ថកាទីហិ តីហិ អាការេហិ ទស្សិតំ អស្សាមិកវត្ថុ. ឧភយម្បីតិ អស្សាមិកំ អត្តនោ សន្តកញ្ច.

អនាបត្តិភេទវណ្ណនា

១៣១. តស្មិំយេវ ¶ អត្តភាវេ និព្ពត្តាតិ តស្មិំយេវ មតសរីរេ បេតត្តភាវេន និព្ពត្តា. រុក្ខាទីសុ លគ្គិតសាដកេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ មនុស្សេហិ អគោបិតំ សន្ធាយ វុត្តំ, សចេ បនេតំ ទេវាលយចេតិយរុក្ខាទីសុ ¶ និយុត្តេហិ បុរិសេហិ រក្ខិតគោបិតំ ហោតិ, គហេតុំ ន វដ្ដតិ. ថោកេ ខាយិតេ…បេ… គហេតុំ វដ្ដតីតិ ឥទំ អទិន្នាទានាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. ជិឃច្ឆិតបាណិនា ខាទិយមានមំសស្ស អច្ឆិន្ទិត្វា ខាទនំ នាម ការុញ្ញហានិតោ លោលភាវតោ ច អសារុប្បមេវ. តេនេវ ហិ អរិយវំសិកា អត្តនោ បត្តេ ភត្តំ ខាទន្តម្បិ សុនខាទិំ តជ្ជេត្វា ន វារេន្តិ, តិរច្ឆានានំ អាមិសទានេ កុសលំ វិយ តេសំ អាមិសស្ស អច្ឆិន្ទនេបិ អកុសលមេវាតិ គហេតព្ពំ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘បរានុទ្ទយតាយ ច ន គហេតព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៤០).

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា

ពហុ ឯកតោ ទារុអាទិភារិយស្ស ឯកស្ស ភណ្ឌស្ស ឧក្ខិបនកាលេ ‘‘គណ្ហថ ឧក្ខិបថា’’តិ វចីបយោគេន សទ្ធិំ កាយបយោគសព្ភាវដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘សាហត្ថិកាណត្តិក’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘ត្វំ ឯតំ វត្ថុំ គណ្ហ, អហំ អញ្ញ’’ន្តិ ឯវំ បវត្តេ បន អវហារេ អត្តនា គហិតំ សាហត្ថិកមេវ, បរេន គាហាបិតំ អាណត្តិកមេវ, តេនេវ តទុភយគ្ឃេន បញ្ចមាសេបិ បារាជិកំ ន ហោតិ, ឯកេកភណ្ឌគ្ឃវសេន ថុល្លច្ចយាទិមេវ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សាហត្ថិកំ វា អាណត្តិកស្ស អង្គំ ន ហោតី’’តិអាទិ. ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌំ ភណ្ឌទេយ្យញ្ច អទាតុកាមតាយ ‘‘ទេមិ ទម្មី’’តិ វិក្ខិបន្តោ តុណ្ហីភាវេន វិហេឋេន្តោបិ តេន តេន កាយវិការាទិកិរិយាយ បរស្ស ធុរំ និក្ខិបាបេសីតិ ‘‘កិរិយាសមុដ្ឋានញ្ចា’’តិ វុត្តំ.

បទភាជនីយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

១៣៥. វិនីតវត្ថូសុ ¶ និរុត្តិយេវ តំតំអត្ថគ្គហណស្ស ឧបាយតាយ បថោតិ និរុត្តិបថោ, តេនេវាហ ‘‘វោហារវចនមត្តេ’’តិ. យថាកម្មំ គតោតិ តតោ បេតត្តភាវតោ មតភាវំ ទស្សេតិ. អព្ភុណ្ហេតិ អាសន្នមរណតាយ សរីរស្ស ឧណ្ហសមង្គិតំ ទស្សេតិ, តេនេវាហ ‘‘អល្លសរីរេ’’តិ. កុណបភាវំ ឧបគតម្បិ ភិន្នមេវ អល្លភាវតោ ភិន្នត្តា. វិសភាគសរីរេតិ ឥត្ថិសរីរេ. សីសេ វាតិអាទិ អធក្ខកេ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលេ បទេសេ ចិត្តវិការប្បត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ, យត្ថ កត្ថចិ អនាមសន្តេន កតំ សុកតមេវ. មតសរីរម្បិ ហិ យេន កេនចិ អាការេន សញ្ចិច្ច ផុសន្តស្ស អនាមាសទុក្កដមេវាតិ វទន្តិ, តំ យុត្តមេវ. ន ហិ អបារាជិកវត្ថុកេបិ ចិត្តាទិឥត្ថិរូបេ ភវន្តំ ទុក្កដំ បារាជិកវត្ថុភូតេ មតិត្ថិសរីរេ និវត្តតិ.

កុសសង្កាមនវត្ថុកថាវណ្ណនា

១៣៨. ពលសាតិ ¶ ពលេន. សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមីតិ អនាគតវចនំ បសិព្ពកគ្គហណតោ បុរេតរំ សមុប្បន្នបរិកប្បទស្សនវសេន វុត្តំ. គហណក្ខណេ បន ‘‘សាដកោ ចេ, គណ្ហាមី’’តិ បសិព្ពកំ គណ្ហាតីតិ ឯវមេត្ថ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ, ន បន ពហិ នីហរិត្វា សាដកភាវំ ញត្វា គហេស្សាមីតិ, តេនាហ ‘‘ឧទ្ធារេយេវ បារាជិក’’ន្តិ. ឥតរថា ‘‘ឥទានិ ន គណ្ហាមិ, បច្ឆា អន្ធការេ ជាតេ វិជាននកាលេ វា គណ្ហិស្សាមិ, ឥទានិ ឱលោកេន្តោ វិយ ហត្ថគតំ ករោមី’’តិ គណ្ហន្តស្សាបិ គហណក្ខណេ អវហារោ ភវេយ្យ, ន ច តំ យុត្តំ តទា គហណេ សន្និដ្ឋានាភាវា. សន្និដ្ឋាបកចេតនាយ ឯវ ហិ បាណាតិបាតាទិអកុសលំ វិយ. ន ហិ ‘‘បច្ឆា វធិស្សាមី’’តិ បាណំ គណ្ហន្តស្ស តទេវ តស្មិំ មតេបិ បាណាតិបាតោ ហោតិ វធកចេតនាយ បយោគស្ស អកតត្តា, ឯវមិធាបិ អត្ថង្គតេ សូរិយេ អវហរិស្សាមីតិអាទិនា កាលបរិកប្បនវសេន ឋានា ចាវិតេបិ តទាបិ អវហារោ ន ហោតិ ឱកាសបរិកប្បេ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៣៨) វិយ, តស្មិំ បន យថាបរិកប្បិតដ្ឋានេ កាលេ អាគតេ ភណ្ឌំ ភូមិយំ អនិក្ខិបិត្វាបិ ថេយ្យចិត្តេន គច្ឆតោ បទវារេន អវហារោតិ ខាយតិ. តស្មា ភណ្ឌបរិកប្បោ ឱកាសបរិកប្បោ កាលបរិកប្បោតិ តិវិធោបិ បរិកប្បោ ¶ គហេតព្ពោ. អដ្ឋកថាយំ បន ឱកាសបរិកប្បេ សមោធានេត្វា កាលបរិកប្បោ វិសុំ ន វុត្តោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. បទវារេន ការេតព្ពោតិ ភូមិយំ អនិក្ខិបិត្វា វីមំសិតត្តា វុត្តំ. បរិយុដ្ឋិតោតិ អនុពទ្ធោ.

បរិកប្បោ ទិស្សតីតិ គហណក្ខណេ បរិកប្បោ ទិស្សតិ, ន តទា តេសំ មតេន អវហារោតិ ទស្សេតិ. ទិស្វា ហដត្តា បរិកប្បាវហារោ ន ទិស្សតីតិ បច្ឆា បន ពហិ វីមំសិត្វា សាដកភាវំ ញត្វា តតោ បច្ឆា ថេយ្យចិត្តេន ហដត្តា បុព្ពេ កតស្ស បរិកប្បស្ស អវហារានង្គត្តា ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វា ហរណេ វិយ ថេយ្យាវហារោ ឯវ សិយា. តស្មា បរិកប្បាវហារោ ន ទិស្សតិ. សាដកោ ចេ ភវិស្សតីតិអាទិកស្ស បរិកប្បស្ស តទា អវិជ្ជមានត្តា កេវលំ អវហារោ ឯវ, ន បរិកប្បាវហារោតិ អធិប្បាយោ, តេន ភណ្ឌបរិកប្បាវហារស្ស ‘‘សាដកោ ចេ ភវិស្សតិ, គហេស្សាមី’’តិ ឯវំ ភណ្ឌសន្និដ្ឋានាភាវក្ខណេយេវ បវត្តិំ ទស្សេតិ, តេនាហ ‘‘យំ បរិកប្បិតំ, តំ អទិដ្ឋំ បរិកប្បិតភាវេ ឋិតំយេវ ឧទ្ធរន្តស្ស អវហារោ’’តិ. យទិ ឯវំ កស្មា ឱកាសបអប្បាវហារោ ភណ្ឌំ ទិស្វា អវហរន្តស្ស បរិកប្បាវហារោ សិយាតិ? នាយំ ទោសោ អភណ្ឌវិសយត្តា តស្ស បរិកប្បស្ស, បុព្ពេវ ទិស្វា ញាតភណ្ឌស្សេវ ហិ ឱកាសបរិកប្បោ វុត្តោ. តំ មញ្ញមានោ តំ អវហរីតិ ឥទំ សុត្តំ កិញ្ចាបិ ‘‘តញ្ញេវេត’’ន្តិ និយមេត្វា គណ្ហន្តស្ស ¶ វសេន វុត្តំ, តថាបិ ‘‘តញ្ចេ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឯវំ បវត្តេ ឥមស្មិំ បរិកប្បេបិ ‘‘គណ្ហិស្សាមី’’តិ គហណេ និយមសព្ភាវា អវហារត្ថសាធកំ ហោតីតិ ឧទ្ធដំ, តេនេវ ‘‘សមេតី’’តិ វុត្តំ.

កេចីតិ មហាអដ្ឋកថាយមេវ ឯកច្ចេ អាចរិយា. មហាបច្ចរិយំ បនាតិអាទិនាបិ កេចិវាទោ គារយ្ហោ, មហាអដ្ឋកថាវាទោវ យុត្តតរោតិ ទស្សេតិ.

អលង្ការភណ្ឌន្តិ អង្គុលិមុទ្ទិកាទិ. កុសំ បាតេត្វាតិ វិលីវមយំ វា តាលបណ្ណាទិមយំ វា កតសញ្ញាណំ បាតេត្វា. បរកោដ្ឋាសតោ កុសេ ឧទ្ធដេបិ ន តាវ កុសស្ស បរិវត្តនំ ជាតន្តិ វុត្តំ ‘‘ឧទ្ធារេ រក្ខតី’’តិ. ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកន្តិ ឥមិនា ឋានាចាវនំ ធុរនិក្ខេបញ្ច វិនា កុសសង្កាមនំ នាម វិសុំ ឯកោយំ អវហារោតិ ទស្សេតិ. សព្ពេបិ ហិ អវហារា ¶ សាហត្ថិកាណត្តិកាធិប្បាយយោគេហិ និប្ផាទិយមានា អត្ថតោ ឋានាចាវនធុរនិក្ខេបកុសសង្កាមនេសុ តីសុ សមោសរន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥតរោ តស្ស ភាគំ ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធារេ បារាជិកន្តិ បុរិមស្ស អត្តនោ កោដ្ឋាសេ អាលយស្ស អវិគតត្តា វុត្តំ, អាលយេ បន សព្ពថា អសតិ អវហារោ ន ហោតិ, តេនាហ ‘‘វិចិនិតាវសេសំ គណ្ហន្តស្សាបិ អវហារោ នត្ថេវា’’តិ.

នាយំ មមាតិ ជានន្តោបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន តត្ថ វេមតិកោបិ ហុត្វា ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តោបិ សង្គយ្ហតិ. សិវេយ្យកន្តិ សិវិរដ្ឋេ ជាតំ.

១៤០-១. កប្បិយំ ការាបេត្វាតិ បចាបេត្វា. តស្មិំ បាចិត្តិយន្តិ អទិន្នាទានភាវេន សហបយោគស្សាបិ អភាវា ទុក្កដំ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អាណត្តេហីតិ សម្មតេន អាណត្តេហិ. អាណត្តេនាតិ សាមិកេហិ អាណត្តេន. ភណ្ឌទេយ្យន្តិ សម្មតាទីហិ ទិន្នត្តា ន បរាជិកំ ជាតំ, អសន្តំ បុគ្គលំ វត្វា គហិតត្តា បន ភណ្ឌទេយ្យំ វុត្តំ. អញ្ញេន ទិយ្យមានន្តិ សម្មតាទីហិ ចតូហិ អញ្ញេន ទិយ្យមានំ. គណ្ហន្តោតិ ‘‘អបរស្ស ភាគំ ទេហី’’តិ វត្វា គណ្ហន្តោ. អបរស្សាតិ អសន្តំ បុគ្គលំ អទស្សេត្វា បន ‘‘អបរំ ភាគំ ទេហី’’តិ វា កូដវស្សានិ គណេត្វា វា គណ្ហតោ គិហិសន្តកេ សាមិនា ច ‘‘ឥមស្ស ទេហី’’តិ ឯវំ អាណត្តេន ច ទិន្នេ ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន ហោតិ, សង្ឃសន្តកេ បន ហោតីតិ ឥមំ វិសេសំ ទស្សេតុំ អសម្មតេន វា អនាណត្តេន វាតិអាទិ បុន វុត្តំ. ឥតរេហិ ទិយ្យមានន្តិ សម្មតេន អាណត្តេន វា ទិយ្យមានំ. ឯវំ គណ្ហតោតិ ‘‘អបរម្បិ ភាគំ ទេហី’’តិ វត្វា កូដវស្សានិ គណេត្វា វា គណ្ហតោ. សាមិកេន បនាតិ ឯត្ថ បន-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតកោ, តេន ‘‘អបរម្បិ ភាគំ ទេហី’’តិ វា កូដវស្សានិ គណេត្វា វា គណ្ហន្តេ សាមិកេន សយំ ទេន្តេ វា ទាបេន្តេ វា វិសេសោ អត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. សុទិន្នន្តិ ភណ្ឌទេយ្យំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ហេដ្ឋា បន សាមិកេន តេន អាណត្តេន វា ទិយ្យមានំ គិហិសន្តកំ ‘‘អបរស្ស ភាគំ ទេហី’’តិ វត្វា គណ្ហតោ អបរស្ស អភាវតោ សាមិសន្តកមេវ ហោតីតិ ភណ្ឌទេយ្យំ ជាតំ, ឥធ បន តេហិយេវ ទិយ្យមានំ ‘‘អបរម្បិ ភាគំ ទេហី’’តិ វត្វា វា កូដវស្សានិ គណេត្វា ¶ វា គណ្ហតោ ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តត្តា ¶ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិមត្តំ ឋបេត្វា ភណ្ឌទេយ្យំ ន ហោតីតិ សុទិន្នមេវាតិ វុត្តំ. អស្សាមិកេន បន អាណត្តេន ទិន្នំ ភណ្ឌំ គណ្ហតោ ភណ្ឌទេយ្យមេវាតិ វទន្តិ, បត្តចតុក្កេ វិយ អវហារតាវេត្ថ យុត្តា, សង្ឃសន្តកេ បន ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តេបិ សាមិកស្ស កស្សចិ អភាវា សម្មតេន ទិន្នេបិ ភណ្ឌទេយ្យំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

១៤៦-៩. អាហរាបេន្តេសុ ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ‘‘គហិតេ អត្តមនោ ហោតី’’តិ វចនតោ អនត្តមនស្ស សន្តកំ គហិតម្បិ បុន ទាតព្ពមេវាតិ វុត្តំ. ‘‘សម្មុខីភូតេហិ ភាជេតព្ព’’ន្តិ វចនតោ ភាជនីយភណ្ឌំ ឧបចារសីមដ្ឋានមេវ បាបុណាតីតិ អាហ ‘‘អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតស្សេវ គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ឧភិន្នំ សាលយភាវេបិ ចោរស្ស អទត្វា សាមិកស្សេវ ទាតព្ពំ ចោរេនាបិ សាមិកស្សេវ ទាតព្ពតោ. ឯសេវ នយោតិ បំសុកូលសញ្ញាយ គហិតេ ភណ្ឌទេយ្យំ, ថេយ្យចិត្តេន បារាជិកន្តិ អត្ថោ.

វុដ្ឋហន្តេសូតិ គាមំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយន្តេសុ. អវិសេសេនាតិ សឧស្សាហតាទិវិសេសំ អបរាមសិត្វា សាមញ្ញតោ. សឧស្សាហមត្តមេវ អាបត្តិភាវស្ស បមាណំ សាមិកានំ បរិច្ឆិន្នភាវតោ. តតោតិ គណសន្តកាទិតោ. កុលសង្គហណត្ថាយ ទេតីតិ បំសុកូលវិស្សាសិកាទិសញ្ញាយ គហេត្វា ទេតិ, តទា កុលសង្គហបច្ចយា ច ទុក្កដំ ភណ្ឌទេយ្យញ្ច, ថេយ្យចិត្តេ បន សតិ កុលសង្គហណត្ថាយ គណ្ហតោបិ បារាជិកមេវ. ឩនបញ្ចមាសកាទីសុ កុលទូសកទុក្កដេន សទ្ធិំ ថុល្លច្ចយទុក្កដានិ. សេនាសនត្ថាយ និយមិតន្តិ ឥទំ ឥស្សរវតាយ ទទតោ ថុល្លច្ចយទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឥតរបច្ចយត្ថាយ ទិន្នម្បិ អថេយ្យចិត្តេន ឥស្សរវតាយ កុលសង្គហណត្ថាយ វា ញាតកាទីនំ វា ទទតោ ទុក្កដំ ភណ្ឌទេយ្យញ្ច ហោតេវ. ឥស្សរវតាយាតិ ‘‘មយិ ទេន្តេ កោ និវារេស្សតិ, អហមេវេត្ថ បមាណ’’ន្តិ ឯវំ អត្តនោ ឥស្សរិយភាវេន. ថុល្លច្ចយន្តិ កុលសង្គហណត្ថាយ វា អញ្ញថា វា ការណេន ទទតោ សេនាសនត្ថាយ និយមិតស្ស គរុភណ្ឌតាយ ថុល្លច្ចយំ ភណ្ឌទេយ្យញ្ច. គីវាតិ ឯត្ថ សេនាសនត្ថាយ និយមិតេ ថុល្លច្ចយេន សទ្ធិំ គីវា, ឥតរស្មិំ ទុក្កដេន សទ្ធិន្តិ វេទិតព្ពំ. សុខាទិតមេវាតិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋត្វា ភាជេត្វា អត្តនោ សន្តកំ កត្វា ខាទិតត្តា វុត្តំ. សង្ឃិកញ្ហិ វិហារបដិពទ្ធំ ¶ វេភង្គិយំ ពហិឧបចារសីមដ្ឋំ ភណ្ឌំ ¶ អន្តោឧបចារដ្ឋេហិ ភិក្ខូហិ ឯវ ភាជេតព្ពំ, ន ពហិ ឋិតេហិ ឧបចារសីមាយ ភាជេតព្ពន្តិ.

១៥០. ‘‘វុត្តោ វជ្ជេមី’’តិ វុត្តភិក្ខុស្មិំ ‘‘វុត្តោ វជ្ជេហី’’តិ វុត្តស្ស បច្ឆា ឧប្បជ្ជនកបារាជិកាទិទោសារោបនតោ, គហដ្ឋានំ វា ‘‘ភទន្តា អបរិច្ឆេទំ កត្វា វទន្តី’’តិ ឯវំ ទោសារោបនតោ.

១៥៣-៥. ឆាតជ្ឈត្តន្តិ តេន ឆាតេន ជិឃច្ឆាយ ឧទរគ្គិនា ឈត្តំ, ទឌ្ឍំ បីឡិតន្តិ អត្ថោ. ធនុកន្តិ ខុទ្ទកធនុសណ្ឋានំ លគ្គនកទណ្ឌំ. មទ្ទន្តោ គច្ឆតិ, ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ឯត្ថ ឯកសូករគ្ឃនកភណ្ឌំ ទាតព្ពំ ឯកស្មិំ ពន្ធេ អញ្�