📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

វិមតិវិនោទនី-ដីកា (បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

ករុណាបុណ្ណហទយំ ¶ ¶ , សុគតំ ហិតទាយកំ;

នត្វា ធម្មញ្ច វិមលំ, សង្ឃញ្ច គុណសម្បទំ.

វណ្ណនា និបុណាហេសុំ, វិនយដ្ឋកថាយ យា;

បុព្ពកេហិ កតា នេកា, នានានយសមាកុលា.

តត្ថ ¶ កាចិ សុវិត្ថិណ្ណា, ទុក្ខោគាហា ច គន្ថតោ;

វិរទ្ធា អត្ថតោ ចាបិ, សទ្ទតោ ចាបិ កត្ថចិ.

កាចិ កត្ថចិ អបុណ្ណា, កាចិ សម្មោហការិនី;

តស្មា តាហិ សមាទាយ, សារំ សង្ខេបរូបតោ.

លីនត្ថញ្ច បកាសេន្តោ, វិរទ្ធញ្ច វិសោធយំ;

ឧបដ្ឋិតនយញ្ចាបិ, តត្ថ តត្ថ បកាសយំ.

វិនយេ វិមតិំ ឆេតុំ, ភិក្ខូនំ លហុវុត្តិនំ;

សង្ខេបេន លិខិស្សាមិ, តស្សា លីនត្ថវណ្ណនំ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

វិនយសំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយំ នមស្សិតុកាមោ តស្ស វិសិដ្ឋគុណយោគសន្ទស្សនត្ថំ យោ កប្បកោដីហិបីតិអាទិមាហ. វិសិដ្ឋគុណយោគេន ហិ វន្ទនារហភាវោ, វន្ទនារហេ ច កតា វន្ទនា យថាធិប្បេតមត្ថំ សាធេតិ ¶ . ឯត្ថ ច សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមករណប្បយោជនំ តត្ថ តត្ថ ពហុធា បបញ្ចេន្តិ អាចរិយា, មយំ បន ឥធាធិប្បេតមេវ បយោជនំ ទស្សយិស្សាម. តស្មា សំវណ្ណនារម្ភេ រតនត្តយបណាមករណំ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘តស្សានុភាវេន ហតន្តរាយោ’’តិ. រតនត្តយបណាមករណេន ហិ រាគាទិទោសវិគមតោ បញ្ញាទិគុណបាដវតោ អាយុអាទិវឌ្ឍនតោ បុញ្ញាតិសយភាវាទិតោ ច ហោតេវ យថាបដិញ្ញាតសំវណ្ណនាយ អនន្តរាយេន បរិសមាបនំ.

តត្ថ បឋមំ តាវ ភគវតោ វន្ទនំ កត្តុកាមោ ‘‘យោ កប្បកោដីហិបិ…បេ… តស្សា’’តិ អាហ. ឥមិស្សា បន វិនយទេសនាយ ករុណាប្បធានញាណសមុដ្ឋិតតាយ ករុណាប្បធានមេវ ថោមនំ អារទ្ធំ. ឯសា ហិ អាចរិយស្ស បកតិ, យទិទំ អារម្ភានុរូបថោមនា. ករុណាគ្គហណេន ចេត្ថ អបរិមេយ្យប្បភាវា សព្ពេបិ ពុទ្ធគុណា នយតោ សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា តំមូលកត្តា សេសពុទ្ធគុណានំ. តត្ថ យោតិ ឥមស្ស អនិយមវចនស្ស នាថោតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. កប្បកោដីហិបិ អប្បមេយ្យំ កាលន្តិ ¶ កប្បកោដិគណនាវសេនបិ ‘‘ឯត្តកា កប្បកោដិយោ’’តិ បមេតុំ អសក្កុណេយ្យំ កាលំ. អបិ-សទ្ទេន បគេវ វស្សគណនាយាតិ ទស្សេតិ. អប្បមេយ្យំ កាលន្តិ ច អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ, តេន កប្បកោដិគណនាវសេន បរិច្ឆិន្ទិតុមសក្កុណេយ្យមបិ, អសង្ខ្យេយ្យវសេន បន បរិច្ឆិន្ទិតព្ពតោ សលក្ខំ ចតុរសង្ខ្យេយ្យកប្បកាលំ អច្ចន្តមេវ និរន្តរំ បញ្ចមហាបអច្ចាគាទិអតិទុក្ករានិ ករោន្តោ ខេទំ កាយិកំ បរិស្សមំ បត្តោតិ ទស្សេតិ.

លោកហិតាយាតិ សត្តលោកស្ស ហិតាយ. នាថតីតិ នាថោ, វេនេយ្យានំ ហិតសុខំ អាសីសតីតិ អត្ថោ. អថ វា នាថតិ វេនេយ្យគតេ កិលេសេ ឧបតាបេតិ, នាថតិ វា យាចតិ វេនេយ្យេ អត្តនោ ហិតករណេ យាចិត្វាបិ និយោជេតីតិ នាថោ, លោកបដិសរណោ លោកសាមី លោកនាយកោតិ វុត្តំ ហោតិ. មហាការុណិកស្សាតិ យោ ករុណាយ កម្បិតហទយត្តា លោកហិតត្ថំ អតិទុក្ករកិរិយាយ អនេកប្បការំ តាទិសំ ទុក្ខំ អនុភវិត្វា អាគតោ, តស្ស មហាការុណិកស្សាតិ អត្ថោ. តត្ថ កិរតីតិ ករុណា, បរទុក្ខំ វិក្ខិបតិ អបនេតីតិ អត្ថោ. ទុក្ខិតេសុ វា កិរិយតិ បសារិយតីតិ ករុណា. អថ វា កិណាតីតិ ករុណា, បរទុក្ខេ សតិ ការុណិកំ ¶ ហិំសតិ វិពាធេតិ, វិនាសេតិ វា បរស្ស ទុក្ខន្តិ អត្ថោ. បរទុក្ខេ សតិ សាធូនំ កម្បនំ ហទយខេទំ ករោតីតិ វា ករុណា. អថ វា កមិតិ សុខំ, តំ រុន្ធតីតិ ករុណា. ឯសា ហិ បរទុក្ខាបនយនកាមតាលក្ខណា អត្តសុខនិរបេក្ខតាយ ការុណិកានំ សុខំ រុន្ធតិ វិពាធេតិ. ករុណាយ និយុត្តោ ការុណិកោ, មហន្តោ ការុណិកោ មហាការុណិកោ, តស្ស នមោ អត្ថូតិ បាឋសេសោ.

ឯវំ ករុណាមុខេន សង្ខេបតោ សកលសព្ពញ្ញុគុណេហិ ភគវន្តំ ថោមេត្វា ឥទានិ សទ្ធម្មំ ថោមេតុំ អសម្ពុធន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ពុទ្ធនិសេវិតំ យំ អសម្ពុធំ ជីវលោកោ ភវា ភវំ គច្ឆតិ, តស្ស ធម្មវរស្ស នមោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ អសម្ពុធន្តិ អសម្ពុជ្ឈន្តោ, យថាសភាវំ អប្បដិវិជ្ឈនតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ហេតុអត្ថោ ហេត្ថ អន្តបច្ចយោ. យន្តិ អនិយមតោ សបរិយត្តិកោ នវលោកុត្តរធម្មោ កម្មភាវេន និទ្ទិដ្ឋោ. ពុទ្ធនិសេវិតន្តិ តស្សេវ វិសេសនំ, សម្មាសម្ពុទ្ធេន, បច្ចេកពុទ្ធសាវកពុទ្ធេហិបិ វា គោចរាសេវនភាវនាសេវនាហិ យថារហំ និសេវិតំ, អជហិតន្តិ អត្ថោ. តត្ថ បរិយត្តិផលនិព្ពានានិ គោចរាសេវនវសេនេវ និសេវិតានិ, មគ្គោ បន ភាវនាសេវនវសេនាបិ បច្ចវេក្ខណញាណាទិវសេន គោចរាសេវនវសេនាបិ និសេវិតោ. ភវាភវន្តិ ភវតោ ភវំ. អថ វា ហីនបណីតាទិវសេន ខុទ្ទកំ មហន្តញ្ច ភវន្តិ អត្ថោ. វុឌ្ឍត្ថោបិ ហិ អ-ការោ ទិស្សតិ អសេក្ខា ធម្មាតិអាទីសុ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១១) វិយ. អថ វា ភវោតិ វុឌ្ឍិ, អភវោតិ ហានិ. ភវោតិ វា សស្សតទិដ្ឋិ, អភវោតិ ឧច្ឆេទទិដ្ឋិ ¶ . វុត្តប្បការោ ភវោ ច អភវោ ច ភវាភវោ, តំ ភវាភវំ. គច្ឆតីតិ ឧបគច្ឆតិ. ជីវលោកោតិ សត្តលោកោ. អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសិនោតិ ធម្មវិសេសនំ. តត្ថ ន វិទតិ ធម្មានំ យថាសភាវំ ន វិជានាតីតិ អវិជ្ជា, អញ្ញាណំ. សា អាទិ យេសំ តណ្ហាទីនំ, តេយេវ កិលិស្សន្តិ ឯតេហិ សត្តាតិ កិលេសា, តេយេវ ច សត្តានំ វិពាធនដ្ឋេន ជាលសទិសាតិ ជាលំ, តំ វិទ្ធំសេតិ សព្ពសោ វិនាសេតិ សីលេនាតិ អវិជ្ជាទិកិលេសជាលវិទ្ធំសី, តស្ស.

ននុ ចេត្ថ សបរិយត្តិកោ នវលោកុត្តរធម្មោ អធិប្បេតោ, តត្ថ ច មគ្គោយេវ កិលេសេ វិទ្ធំសេតិ, នេតរេតិ ចេ? វុច្ចតេ – មគ្គស្សាបិ និព្ពានមាគម្ម ¶ កិលេសវិទ្ធំសនតោ និព្ពានម្បិ កិលេសេ វិទ្ធំសេតិ នាម, មគ្គស្ស កិលេសវិទ្ធំសនកិច្ចំ ផលេន និដ្ឋិតន្តិ ផលម្បិ ‘‘កិលេសវិទ្ធំសី’’តិ វុច្ចតិ, បរិយត្តិធម្មោបិ កិលេសវិទ្ធំសនស្ស ឧបនិស្សយបច្ចយត្តា ‘‘កិលេសវិទ្ធំសី’’តិ វត្តុំ អរហតីតិ ន កោចិ ទោសោ. ធម្មវរស្ស តស្សាតិ បុព្ពេ អនិយមិតស្ស និយាមកវចនំ. តត្ថ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ចតូសុ អបាយេសុ សំសារទុក្ខេ ច អបតមានេ ធារេតីតិ ធម្មោ. វុត្តប្បការោ ធម្មោ ឯវ អត្តនោ ឧត្តរិតរាភាវេន វរោ បវរោ អនុត្តរោតិ ធម្មវរោ, តស្ស ធម្មវរស្ស នមោ អត្ថូតិ អត្ថោ.

ឯវំ សង្ខេបនយេនេវ សព្ពធម្មគុណេហិ សទ្ធម្មំ ថោមេត្វា ឥទានិ អរិយសង្ឃំ ថោមេតុំ គុណេហីតិអាទិមាហ. តត្ថ គុណេហិ យោ យុត្តោ, តមរិយសង្ឃំ នមាមីតិ សម្ពន្ធោ. សីលាទយោ គុណា ចេត្ថ លោកិយលោកុត្តរា អធិប្បេតា. ‘‘វិមុត្តិវិមុត្តិញាណ’’ន្តិ វត្តព្ពេ ឯកទេសសរូបេកសេសនយេន ‘‘វិមុត្តិញាណ’’ន្តិ វុត្តំ, អាទិសទ្ទបរិយាយេន បភុតិសទ្ទេន វា វិមុត្តិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ វិមុត្តីតិ ផលំ. វិមុត្តិញាណន្តិ បច្ចវេក្ខណញាណំ. បភុតិ-សទ្ទេន ឆឡភិញ្ញាចតុបដិសម្ភិទាទយោ គុណា សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. កុសលត្ថិកានំ ជនានំ បុញ្ញាតិសយវុឌ្ឍិយា ខេត្តសទិសត្តា ខេត្តន្តិ អាហ ‘‘ខេត្តំ ជនានំ កុសលត្ថិកាន’’ន្តិ. ខិត្តំ ពីជំ មហប្ផលភាវករណេន តាយតីតិ ហិ ខេត្តំ. អរិយសង្ឃន្តិ ឯត្ថ អារកត្តា កិលេសេហិ, អនយេ ន ឥរិយនតោ, អយេ ច ឥរិយនតោ, សទេវកេន លោកេន ‘‘សរណ’’ន្តិ អរណីយតោ ឧបគន្តព្ពតោ, ឧបគតានញ្ច តទត្ថសិទ្ធិតោ អរិយា, អដ្ឋ អរិយបុគ្គលា, អរិយានំ សង្ឃោ សមូហោតិ អរិយសង្ឃោ, តំ អរិយសង្ឃំ.

ឥទានិ រតនត្តយបណាមជនិតំ កុសលាភិសន្ទំ យថាធិប្បេតេ បយោជនេ និយោជេត្វា អត្តនា សំវណ្ណិយមានស្ស វិនយស្ស សកលសាសនមូលភាវទស្សនមុខេន សំវណ្ណនាករណស្សាបិ សាសនមូលតំ ¶ ទស្សេតុំ ឥច្ចេវមិច្ចាទិគាថាទ្វយមាហ. បុញ្ញាភិសន្ទន្តិ បុញ្ញោឃំ, បុញ្ញប្បវាហំ បុញ្ញរាសិន្តិ អត្ថោ. តស្សានុភាវេនាតិ តស្ស យថាវុត្តស្ស បុញ្ញប្បវាហស្ស អានុភាវេន ពលេន ហតន្តរាយោ វិនយំ វណ្ណយិស្សន្តិ សម្ពន្ធោ.

អដ្ឋិតស្ស សុសណ្ឋិតស្ស ភគវតោ សាសនំ យស្មិំ ឋិតេ បតិដ្ឋិតំ ហោតីតិ យោជេតព្ពំ. តត្ថ យស្មិន្តិ យស្មិំ វិនយបិដកេ. ឋិតេតិ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច អនូនំ ហុត្វា លជ្ជីបុគ្គលេសុ បវត្តនដ្ឋេន ឋិតេ. សាសនន្តិ ¶ សិក្ខត្តយសង្គហិតំ សាសនំ. អដ្ឋិតស្សាតិ កាមសុខល្លិកត្តកិលមថានុយោគសង្ខាតេ អន្តទ្វយេ អដ្ឋិតស្ស, ‘‘បរិនិព្ពុតស្សបិ ភគវតោ’’តិបិ វទន្តិ. សុសណ្ឋិតស្សាតិ អន្តទ្វយវិរហិតាយ មជ្ឈិមាយ បដិបទាយ សុដ្ឋុ ឋិតស្ស. អមិស្សន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, និកាយន្តរលទ្ធីហិ អសម្មិស្សំ កត្វា អនាកុលំ កត្វា វណ្ណយិស្សន្តិ វុត្តំ ហោតិ. និស្សាយ បុព្ពាចរិយានុភាវន្តិ បុព្ពាចរិយេហិ សំវណ្ណិតំ អដ្ឋកថំ និស្សាយ, ន អត្តនោ ពលេនាតិ អធិប្បាយោ.

អថ បោរាណដ្ឋកថាសុ វិជ្ជមានាសុ បុន វិនយសំវណ្ណនា កិំបយោជនាតិ? អាហ កាមញ្ចាតិអាទិ. តត្ថ កាមន្តិ ឯកន្តេន, យថិច្ឆកំ វា, សព្ពសោតិ វុត្តំ ហោតិ, តស្ស សំវណ្ណិតោយំ វិនយោតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. បុព្ពាចរិយាសភេហីតិ មហាកស្សបត្ថេរាទយោ បុព្ពាចរិយា ឯវ អកម្បិយដ្ឋេន ឧត្តមដ្ឋេន ច អាសភា, តេហិ បុព្ពាចរិយវរេហីតិ វុត្តំ ហោតិ. កីទិសា បន តេ បុព្ពាចរិយាតិ? អាហ ញាណម្ពូតិអាទិ. អគ្គមគ្គញាណសង្ខាតេន អម្ពុនា សលិលេន និទ្ធោតានិ និស្សេសតោ អាយតិំ អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនេន ធោតានិ វិសោធិតានិ រាគាទីនិ តីណិ មលានិ កាមាសវាទយោ ច ចត្តារោ អាសវា យេហិ តេ ញាណម្ពុនិទ្ធោតមលាសវា, តេហិ ខីណាសវេហីតិ អត្ថោ. ខីណាសវភាវេបិ ន ឯតេ សុក្ខវិបស្សកាតិ អាហ ‘‘វិសុទ្ធវិជ្ជាបដិសម្ភិទេហី’’តិ. តត្ថ វិជ្ជាតិ តិស្សោ វិជ្ជា, អដ្ឋ វិជ្ជា វា. បដិសម្ភិទាប្បត្តេសុបិ មហាកស្សបត្ថេរាទីនំ ឧច្ចិនិត្វា គហិតតាយ តេសំ សទ្ធម្មសំវណ្ណនេ សាមត្ថិយំ សាតិសយន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សទ្ធម្មសំវណ្ណនកោវិទេហី’’តិ.

កិលេសជាតំ, បរិក្ខារពាហុល្លំ វា សល្លិខតិ តនុំ ករោតីតិ សល្លេខោ, អប្បិច្ឆតាទិគុណសមូហោ, ឥធ បន ខីណាសវាធិការត្តា បរិក្ខារពាហុល្លស្ស សល្លិខនវសេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. សល្លេខេន និព្ពត្តំ សល្លេខិយំ, តស្មិំ សល្លេខិយេ, ធុតង្គបរិហរណាទិសល្លេខបអបត្តិយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. នោសុលភូបមេហីតិ សល្លេខបដិបត្តិយា ‘‘អសុកសទិសា’’តិ នត្ថិ សុលភា ឧបមា ឯតេសន្តិ នោសុលភូបមា, តេហិ. មហាវិហារស្សាតិ ឥមិនា និកាយន្តរំ បដិក្ខិបតិ ¶ . វិហារសីសេន ហេត្ថ តត្ថ និវាសីនញ្ចេវ តេហិ សមលទ្ធិកានញ្ច សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. តស្មា តេសំ មហាវិហារវាសីនំ ទិដ្ឋិសីលវិសុទ្ធិយា បភវត្តេន សញ្ញាណភូតត្តា ¶ ធម្មសង្គាហកា មហាកស្សបត្ថេរាទយោ ‘‘មហាវិហារស្ស ធជូបមា’’តិ វុត្តា, តេហិ អយំ វិនយោ សំវណ្ណិតោ សម្មា អនូនំ កត្វា វណ្ណិតោ. កថន្តិ អាហ ‘‘ចិត្តេហិ នយេហី’’តិ. វិចិត្តេហិ នយេហិ សម្ពុទ្ធវរន្វយេហិ សព្ពញ្ញុពុទ្ធវរំ អនុគតេហិ, ភគវតោ អធិប្បាយានុគតេហិ នយេហីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវំ បោរាណដ្ឋកថាយ អនូនភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ បយោជនវិសេសំ អជ្ឈេសកញ្ច ទស្សេតុំ សំវណ្ណនាតិអាទិមាហ. តត្ថ សង្ខតត្តាតិ រចិតត្តា. ន កញ្ចិ អត្ថំ អភិសម្ភុណាតីតិ ន កញ្ចិ អត្ថំ សាធេតិ.

សំវណ្ណនំ តញ្ចាតិអាទិនា អត្តនោ សំវណ្ណនាយ ករណប្បការំ ទស្សេតិ. តត្ថ តញ្ច ឥទានិ វុច្ចមានំ សំវណ្ណនំ សមារភន្តោ សកលាយបិ មហាអដ្ឋកថាយ ឥធ គហេតព្ពតោ មហាអដ្ឋកថំ តស្សា ឥទានិ វុច្ចមានាយ សំវណ្ណនាយ សរីរំ កត្វា មហាបច្ចរិយំ យោ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, តថេវ កុរុន្ទីនាមាទីសុ វិស្សុតាសុ អដ្ឋកថាសុ យោ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, តតោបិ វិនិច្ឆយតោ យុត្តមត្ថំ អបរិច្ចជន្តោ អន្តោគធត្ថេរវាទំ កត្វា សំវណ្ណនំ សម្មា សមារភិស្សន្តិ បទត្ថសម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច អត្ថោ កថីយតិ ឯតាយាតិ អដ្ឋកថា ត្ថ-ការស្ស ដ្ឋ-ការំ កត្វា. មហាបច្ចរិយន្តិ មហាបច្ចរីនាមិកំ. ឯត្ថ ច បច្ចរីតិ ឧឡុម្បំ វុច្ចតិ, តស្មិំ និសីទិត្វា កតត្តា តមេវ នាមំ ជាតំ. ‘‘កុរុន្ទីវល្លិវិហារោ នាម អត្ថិ, តត្ថ កតត្តា ‘កុរុន្ទី’តិ នាមំ ជាត’’ន្តិ វទន្តិ. អាទិសទ្ទេន អន្ធកដ្ឋកថំ សង្ខេបដ្ឋកថញ្ច សង្គណ្ហាតិ.

យុត្តមត្ថន្តិ មហាអដ្ឋកថានយេន, ចតុព្ពិធវិនយយុត្តិយា វា យុត្តមត្ថំ. ‘‘អដ្ឋកថំយេវ គហេត្វា សំវណ្ណនំ ករិស្សាមី’’តិ វុត្តេ អដ្ឋកថាសុ វុត្តត្ថេរវាទានំ ពាហិរភាវោ សិយាតិ តេបិ អន្តោកត្តុកាមោ ‘‘អន្តោគធថេរវាទ’’ន្តិ អាហ, ថេរវាទេបិ អន្តោកត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តំ មេតិ គាថាយ សោតូហិ បដិបជ្ជិតព្ពវិធិំ ទស្សេតិ. តត្ថ ធម្មប្បទីបស្សាតិ ធម្មោ ឯវ មោហន្ធការវិទ្ធំសនតោ បទីបសទិសត្តា បទីបោ អស្សាតិ ធម្មប្បទីបោ, ភគវា, តស្ស. បតិមានយន្តាតិ បូជេន្តា មនសា គរុំ ករោន្តា និសាមេន្តុ សុណន្តុ.

ពុទ្ធេនាតិអាទិនា ¶ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ អាគមនសុទ្ធិទស្សនមុខេន បមាណភាវំ ទស្សេត្វា អនុសិក្ខិតព្ពតំ ¶ ទស្សេតិ. តត្ថ យថេវ ពុទ្ធេន យោ ធម្មោ វិនយោ ច វុត្តោ, សោ តស្ស ពុទ្ធស្ស យេហិ បុត្តេហិ មហាកស្សបត្ថេរាទីហិ តថេវ ញាតោ, តេសំ ពុទ្ធបុត្តានំ មតិមច្ចជន្តា សីហឡដ្ឋកថាចរិយា យស្មា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសូតិ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ ធម្មោតិ សុត្តាភិធម្មេ សង្គណ្ហាតិ. វិនយោតិ សកលំ វិនយបិដកំ. វុត្តោតិ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច ពុទ្ធេន ភគវតា វុត្តោ. ន ហិ ភគវតា អព្យាកតំ នាម តន្តិបទំ អត្ថិ, តត្ថ តត្ថ ភគវតា បវត្តិតបកិណ្ណកទេសនាយេវ ហិ អដ្ឋកថា. តថេវ ញាតោតិ យថេវ ពុទ្ធេន វុត្តោ, តថេវ ឯកបទម្បិ ឯកក្ខរម្បិ អវិនាសេត្វា អធិប្បាយញ្ច អវិកោបេត្វា ញាតោ វិទិតោតិ អត្ថោ. តេសំ មតិមច្ចជន្តាតិ តេសំ ពុទ្ធបុត្តានំ មតិសង្ខាតំ ថេរបរម្បរាយ ឧគ្គហេត្វា អាភតំ អព្ពោច្ឆិន្នំ បាឡិវណ្ណនាវសេន ចេវ បាឡិមុត្តកវសេន ច បវត្តំ សព្ពំ អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយំ អបរិច្ចជន្តា. អដ្ឋកថា អកំសូតិ មហាអដ្ឋកថាមហាបច្ចរិអាទិកា សីហឡដ្ឋកថាយោ អកំសុ. ‘‘អដ្ឋកថាមកំសូ’’តិបិ បាឋោ, តត្ថាបិ សោយេវត្ថោ.

តស្មាតិ យស្មា តេសំ ពុទ្ធបុត្តានំ អធិប្បាយំ អវិកោបេត្វា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសុ, តស្មា. យំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ, តំ សព្ពម្បិ បមាណន្តិ យោជនា. ហីតិ និបាតមត្តំ ហេតុអត្ថស្ស តស្មាតិ ឥមិនាយេវ បកាសិតត្តា, អវធារណត្ថោ វា, បមាណមេវាតិ. យទិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ សព្ពម្បិ បមាណំ, ឯវំ សតិ តត្ថ បមាទលេខាបិ បមាណំ សិយាតិ អាហ ‘‘វជ្ជយិត្វាន បមាទលេខ’’ន្តិ, អបរាបរំ លិខន្តេហិ បមាទេន សតិំ អបច្ចុបដ្ឋបេត្វា អញ្ញត្ថ លិខិតព្ពំ អញ្ញត្ថ លិខនាទិវសេន បវត្តិតា បមាទលេខា នាម, សា ច សមន្តបាសាទិកាយំ តត្ថ តត្ថ សយមេវ អាវិភវិស្សតិ. បុន យស្មាតិ បទស្ស សម្ពន្ធទស្សនវសេន អយំ អត្ថយោជនា – យស្មា អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ សិក្ខាសុ សគារវានំ បណ្ឌិតានំ បមាណមេវ, យស្មា ច អយំ វណ្ណនាបិ ភាសន្តរបរិច្ចាគាទិមត្តវិសិដ្ឋតាយ អត្ថតោ អភិន្នា, តតោ ឯវ បមាណភូតាវ ហេស្សតិ, តស្មា អនុសិក្ខិតព្ពាតិ.

តតោតិ តាហិ អដ្ឋកថាហិ. ភាសន្តរមេវ ហិត្វាតិ សីហឡភាសំយេវ អបនេត្វា. វិត្ថារមគ្គញ្ច សមាសយិត្វាតិ បោរាណដ្ឋកថាសុ យថាឋានេ ¶ វត្តព្ពម្បិ បទត្ថវិនិច្ឆយាទិកំ អតិវិត្ថិណ្ណេន វចនក្កមេន ចេវ វុត្តមេវ អត្ថនយំ អប្បមត្តកវិសេសេន បុនប្បុនំ កថនេន ច តត្ថ តត្ថ បបញ្ចិតំ តាទិសំ វិត្ថារមគ្គំ បហាយ សល្លហុកេន អត្ថវិញ្ញាបកេន បទក្កមេន ចេវ វុត្តនយសទិសំ វត្តព្ពំ អតិទិសិត្វា ច សង្ខេបនយេនេវ វណ្ណយិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. សារត្ថទីបនិយំ បន វិនយដីកាយំ ‘‘បោរាណដ្ឋកថាសុ ឧបរិ វុច្ចមានម្បិ អានេត្វា តត្ថ តត្ថ បបញ្ចិតំ ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន…បេ… ឧបសម្បន្នោតិ ភិក្ខូតិ ឯត្ថ អបលោកនាទីនំ ចតុន្នម្បិ ¶ កម្មានំ វិត្ថារកថា វិយ តាទិសំ វិត្ថារមគ្គំ សង្ខិបិត្វា’’តិ វុត្តំ, តំ តន្តិក្កមំ កញ្ចិ អវោក្កមិត្វាតិ ឯត្ថេវ វត្តុំ យុត្តំ. អញ្ញត្ថ បាឡិយា វត្តព្ពំ អញ្ញត្ថ កថនញ្ហិ តន្តិក្កមំ វោក្កមិត្វា កថនំ នាម. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘តថេវ វណ្ណិតុំ យុត្តរូបំ ហុត្វា អនុក្កមេន អាគតំ បាឡិំ បរិច្ចជិត្វា សំវណ្ណនតោ សីហឡដ្ឋកថាសុ អយុត្តដ្ឋានេ វណ្ណិតំ យថាឋានេយេវ វណ្ណនតោ ច វុត្តំ ‘តន្តិក្កមំ កញ្ចិ អវោក្កមិត្វា’’’តិ. តស្មា យថាវុត្តនយេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. កថំ បន វិត្ថារមគ្គស្ស សង្ខិបនេ វិនិច្ឆយោ ន ហីយតីតិ? អាហ ‘‘វិនិច្ឆយំ សព្ពមសេសយិត្វា’’តិ. សង្ខិបន្តោបិ បុនប្បុនំ វចនាទិមេវ សង្ខិបន្តោ, វិនិច្ឆយំ បន អដ្ឋកថាសុ សព្ពាសុបិ វុត្តំ សព្ពម្បិ អសេសយិត្វា, កិញ្ចិមត្តម្បិ អបរិហាបេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តន្តិក្កមំ កញ្ចិ អវោក្កមិត្វាតិ កញ្ចិ បាឡិក្កមំ អនតិក្កមិត្វា, អនុក្កមេនេវ បាឡិំ វណ្ណយិស្សាមាតិ អត្ថោ.

សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថន្តិ វេរញ្ជកណ្ឌាទីសុ អាគតានំ ឈានកថាទីនំ សុត្តន្តវចនានំ សីហឡដ្ឋកថាសុ ‘‘សុត្តន្តិកានំ ភារោ’’តិ វត្វា អវណ្ណិតព្ពដ្ឋានំ អត្ថំ តំតំសុត្តានុរូបំ សព្ពសោ បរិទីបយិស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. ហេស្សតីតិ ភវិស្សតិ, ករីយិស្សតីតិ វា អត្ថោ. ឯត្ថ ច បឋមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ ‘‘ភាសន្តរបរិច្ចាគាទិកំ ចតុព្ពិធំ កិច្ចំ និប្ផាទេត្វា សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ បរិទីបយន្តី អយំ វណ្ណនា ភវិស្សតី’’តិ វណ្ណនាវសេន សមានកត្តុកតា វេទិតព្ពា. បច្ឆិមស្មិំ អត្ថវិកប្បេ បន ‘‘ហេដ្ឋា វុត្តភាសន្តរបរិច្ចាគាទិកំ កត្វា សុត្តន្តិកានំ វចនានមត្ថំ បរិទីបយន្តី អយំ វណ្ណនា អម្ហេហិ ករីយិស្សតី’’តិ ឯវំ អាចរិយវសេន សមានកត្តុកតា វេទិតព្ពា.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

ពាហិរនិទានកថា

ឥទានិ ¶ សំវរវិនយបហានវិនយាទីសុ ពហូសុ វិនយេសុ អត្តនា ‘‘តំ វណ្ណយិស្សំ វិនយ’’ន្តិ ឯវំ សំវណ្ណេតព្ពភាវេន បដិញ្ញាតំ វិនយំ ទស្សេន្តោ អាហ តត្ថាតិអាទិ. តត្ថ តត្ថាតិ យថាវុត្តាសុ គាថាសុ. តាវ-សទ្ទោ បឋមន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ, តេន បឋមំ វិនយំ វវត្ថបេត្វា ¶ បច្ឆា តស្ស វណ្ណនំ ករិស្សាមាតិ ទីបេតិ. វវត្ថបេតព្ពោតិ និយមេតព្ពោ. តេនេតំ វុច្ចតីតិ យស្មា វវត្ថបេតព្ពោ, តេន ហេតុនា ឯតំ វិនយោ នាមាតិអាទិកំ និយាមកវចនំ វុច្ចតីតិ អត្ថោ. អស្សាតិ វិនយស្ស. មាតិកាតិ ឧទ្ទេសោ. សោ ហិ និទ្ទេសបទានំ ជននីឋានេ ឋិតត្តា មាតា វិយាតិ ‘‘មាតិកា’’តិ វុច្ចតិ.

ឥទានិ សំវណ្ណេតព្ពមត្ថំ មាតិកំ បដ្ឋបេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ វុត្តំ យេនាតិអាទិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯតំ តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា វេរញ្ជាយំ វិហរតីតិអាទិនិទានវចនបដិមណ្ឌិតំ វិនយបិដកំ យេន បុគ្គលេន វុត្តំ, យស្មិំ កាលេ វុត្តំ, យស្មា ការណា វុត្តំ, យេន ធារិតំ, យេន ច អាភតំ, យេសុ បតិដ្ឋិតំ, ឯតំ យថាវុត្តវិធានំ វត្វា តតោ តេន សមយេនាតិអាទិបាឋស្ស អត្ថំ អនេកប្បការតោ ទស្សេន្តោ វិនយស្ស អត្ថវណ្ណនំ ករិស្សាមីតិ.

ឯត្ថ ច វុត្តំ យេន យទា យស្មាតិ ឥទំ វចនំ តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវាតិអាទិនិទានវចនមត្តំ អបេក្ខិត្វា វត្តុកាមោបិ វិសុំ អវត្វា ‘‘និទានេន អាទិកល្យាណំ, ឥទមវោចាតិ និគមនេន បរិយោសានកល្យាណ’’ន្តិ វចនតោ និទាននិគមនានិបិ សត្ថុទេសនាយ អនុវិធានត្តា តទន្តោគធានេវាតិ និទានស្សាបិ វិនយបាឡិយំយេវ អន្តោគធត្តា វុត្តំ យេន យទា យស្មាតិ ឥទម្បិ វិនយបិដកសម្ពន្ធំយេវ កត្វា មាតិកំ ឋបេតិ. មាតិកាយ ហិ ឯតន្តិ វុត្តំ វិនយបិដកំយេវ សាមញ្ញតោ សព្ពត្ថ សម្ពន្ធមុបគច្ឆតិ.

ឥទានិ បន តំ វិសុំ នីហរិត្វា ទស្សេន្តោ តត្ថ វុត្តំ យេនាតិអាទិមាហ. តត្ថាតិ តេសុ មាតិកាបទេសុ. ឥទន្តិ តេន សមយេនាតិអាទិនិទានវចនំ. ហិ-សទ្ទោ យស្មាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, យស្មា ពុទ្ធស្ស ភគវតោ អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតិ, តស្មាតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្តបច្ចក្ខវចនំ ន ហោតីតិ អត្តនា បច្ចក្ខំ កត្វា វុត្តវចនំ ន ហោតិ. អថ ¶ វា អត្តនោ បច្ចក្ខកាលេ ធរមានកាលេ វុត្តវចនំ ន ហោតិ. តទុភយេនាបិ ភគវតោ វុត្តវចនំ ន ហោតីតិ អត្ថោ.

បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា

បឋមមហាសង្គីតិ នាម ចេសាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ វត្តព្ពសម្បិណ្ឌនត្ថោ, ឧបញ្ញាសត្ថោ វា, ឧបញ្ញាសោតិ ច វាក្យារម្ភោ វុច្ចតិ. ឯសា ហិ គន្ថការានំ បកតិ, យទិទំ កិញ្ចិ វត្វា បុន អបរំ វត្តុមារភន្តានំ ច-សទ្ទប្បយោគោ. យថាបច្ចយំ តត្ថ តត្ថ ទេសិតត្តា វិប្បកិណ្ណានំ ធម្មវិនយានំ ¶ សភាគត្ថវសេន សង្គហេត្វា គាយនំ កថនំ សង្គីតិ, មហាវិសយត្តា បូជនីយត្តា ច មហតី សង្គីតិ មហាសង្គីតិ. ទុតិយាទិំ ឧបាទាយ ចេសា ‘‘បឋមមហាសង្គីតី’’តិ វុត្តា. និទទាតិ ទេសនំ ទេសកាលាទិវសេន អវិទិតំ វិទិតំ កត្វា និទស្សេតីតិ និទានំ, តត្ថ កោសល្លត្ថំ.

វេនេយ្យានំ មគ្គផលុប្បត្តិហេតុភូតាវ កិរិយា និប្បរិយាយេន ពុទ្ធកិច្ចន្តិ អាហ ‘‘ធម្មចក្កប្បវត្តនញ្ហិ អាទិំ កត្វា’’តិ. តត្ថ សតិបដ្ឋានាទិធម្មោ ឯវ បវត្តនដ្ឋេន ចក្កន្តិ ធម្មចក្កំ, ចក្កន្តិ វា អាណា, តំ ធម្មតោ អនបេតត្តា ធម្មចក្កំ, ធម្មេន ញាយេន ចក្កន្តិបិ ធម្មចក្កំ. កតពុទ្ធកិច្ចេតិ និដ្ឋិតពុទ្ធកិច្ចេ ភគវតិ លោកនាថេតិ សម្ពន្ធោ. កុសិនារាយន្តិ សមីបត្ថេ ឯតំ ភុម្មវចនំ. ឧបវត្តនេ មល្លានំ សាលវនេតិ តស្ស នគរស្ស ឧបវត្តនភូតំ មល្លរាជូនំ សាលវនុយ្យានំ ទស្សេតិ. តត្ថ នគរំ បវិសន្តា ឧយ្យានតោ ឧបេច្ច វត្តន្តិ គច្ឆន្តិ ឯតេនាតិ ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ ឧយ្យានស្ស ច នគរស្ស ច មជ្ឈេ សាលវនំ វុច្ចតិ. កុសិនារាយ ហិ ទក្ខិណបច្ឆិមទិសាយ តំ ឧយ្យានំ ហោតិ, តតោ ឧយ្យានតោ សាលវនរាជិវិរាជិតោ មគ្គោ បាចីនាភិមុខោ គន្ត្វា នគរស្ស ទក្ខិណទ្វារាភិមុខោ ឧត្តរេន និវត្តោ, តេន មគ្គេន មនុស្សា នគរំ បវិសន្តិ, តស្មា តំ ‘‘ឧបវត្តន’’ន្តិ វុច្ចតិ. តត្ថ កិរ ឧបវត្តនេ អញ្ញមញ្ញសំសដ្ឋវិដបានំ សម្បន្នឆាយានំ សាលបន្តីនមន្តរេ ភគវតោ បរិនិព្ពានមញ្ចោ បញ្ញត្តោ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘យមកសាលានមន្តរេ’’តិ. ឧបាទីយតិ កម្មកិលេសេហីតិ ឧបាទិ, វិបាកក្ខន្ធា កដត្តា ច រូបំ. តទេវ កម្មកិលេសេហិ សម្មា អប្បហីនតាយ សេសោ, នត្ថិ ឯត្ថ ឧបាទិសេសោតិ អនុបាទិសេសា, និព្ពានធាតុ, តាយ. ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ¶ ចាយំ ករណនិទ្ទេសោ. បរិនិព្ពានេតិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ, បរិនិព្ពានហេតុ តស្មិំ ឋានេ សន្និបតិតានន្តិ អត្ថោ. សង្ឃស្ស ថេរោ ជេដ្ឋោ សង្ឃត្ថេរោ. ឯត្ថ ច សង្ឃសទ្ទស្ស ភិក្ខុសតសហស្សសទ្ទសាបេក្ខត្តេបិ គមកត្តា ថេរសទ្ទេន សមាសោ យថា ទេវទត្តស្ស គរុកុលន្តិ. អាយស្មា មហាកស្សបោ ធម្មវិនយសង្គាយនត្ថំ ភិក្ខូនំ ឧស្សាហំ ជនេសីតិ សម្ពន្ធោ.

តថា ឧស្សាហំ ជននស្ស ការណមាហ សត្តាហបរិនិព្ពុតេតិអាទិ. សត្ត អហានិ សមាហដានិ សត្តាហំ, សត្តាហំ បរិនិព្ពុតស្ស អស្សាតិ សត្តាហបរិនិព្ពុតោ, សត្តាហបរិនិព្ពុតេ សុភទ្ទេន វុឌ្ឍបព្ពជិតេន វុត្តវចនមនុស្សរន្តោតិ សម្ពន្ធោ. អលំ, អាវុសោតិអាទិនា តេន វុត្តវចនំ ទស្សេតិ. តត្ថ អលន្តិ បដិក្ខេបវចនំ. តេន មហាសមណេនាតិ និស្សក្កេ ករណវចនំ, តតោ មហាសមណតោ សុដ្ឋុ មុត្តា មយន្តិ អត្ថោ, ឧបទ្ទុតា ច ហោម តទាតិ អធិប្បាយោ, ហោមាតិ វា អតីតត្ថេ វត្តមានវចនំ, អហុម្ហាតិ អត្ថោ. ឋានំ ខោ បនេតំ វិជ្ជតីតិ តិដ្ឋតិ ឯត្ថ ផលំ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ¶ ឋានំ, ហេតុ. ខោតិ អវធារណេ, ឯតំ ការណំ វិជ្ជតេវ, នោ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. កិំ តំ ការណន្តិ? អាហ យំ បាបភិក្ខូតិអាទិ. ឯត្ថ យន្តិ និបាតមត្តំ, ការណនិទ្ទេសោ វា, យេន ការណេន អន្តរធាបេយ្យុំ, តទេតំ ការណំ វិជ្ជតីតិ អត្ថោ. អតីតោ អតិក្កន្តោ សត្ថា ឯត្ថ, ឯតស្សាតិ វា អតីតសត្ថុកំ, បាវចនំ. បធានំ វចនំ បាវចនំ, ធម្មវិនយន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បក្ខំ លភិត្វាតិ អលជ្ជីបក្ខំ លភិត្វា. ន ចិរស្សេវាតិ ន ចិរេនេវ. យាវ ច ធម្មវិនយោ តិដ្ឋតីតិ យត្តកំ កាលំ ធម្មោ ច វិនយោ ច លជ្ជីបុគ្គលេសុ តិដ្ឋតិ.

វុត្តញ្ហេតំ ភគវតាតិ បរិនិព្ពានមញ្ចេ និបន្នេន ភគវតា វុត្តន្តិ អត្ថោ. ទេសិតោ បញ្ញត្តោតិ សុត្តាភិធម្មបិដកសង្គហិតស្ស ធម្មស្ស ចេវ វិនយបិដកសង្គហិតស្ស វិនយស្ស ច អតិសជ្ជនំ បពោធនំ ទេសនា. តស្សេវ បការតោ ញាបនំ អសង្ករតោ ឋបនំ បញ្ញាបនំ. សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថាតិ សោ ធម្មវិនយោ តុម្ហាកំ មមច្ចយេន សត្ថា មយិ បរិនិព្ពុតេ សត្ថុកិច្ចំ សាធេស្សតិ. សាសនន្តិ បរិយត្តិបដិបត្តិបដិវេធវសេន តិវិធំ សាសនំ, និប្បរិយាយតោ បន សត្តត្តិំស ពោធិបក្ខិយធម្មា. អទ្ធនិយន្តិ អទ្ធានក្ខមំ, តទេវ ចិរដ្ឋិតិកំ អស្ស ភវេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ.

ឥទានិ ¶ សម្មាសម្ពុទ្ធេន អត្តនោ កតំ អនុគ្គហវិសេសំ វិភាវេន្តោ អាហ យញ្ចាហំ ភគវតាតិអាទិ. តត្ថ យញ្ចាហន្តិ ឯតស្ស អនុគ្គហិតោតិ ឯតេន សម្ពន្ធោ. តត្ថ យន្តិ យស្មា, យេន ការណេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. កិរិយាបរាមសនំ វា ឯតំ, តេន អនុគ្គហិតោតិ ឯត្ថ អនុគ្គហណំ បរាមសតិ. ធារេស្សសីតិអាទិកំ ភគវតា មហាកស្សបត្ថេរេន សទ្ធិំ ចីវរបរិវត្តនំ កាតុកាមេន វុត្តវចនំ. ធារេស្សសិ បន មេ ត្វំ កស្សបាតិ ‘‘កស្សប, ត្វំ ឥមានិ បរិភោគជិណ្ណានិ បំសុកូលានិ បារុបិតុំ សក្ខិស្សសី’’តិ វទតិ, តញ្ច ខោ ន កាយពលំ សន្ធាយ, បដិបត្តិបូរណំ បន សន្ធាយ ឯវមាហ. សាណានិ បំសុកូលានីតិ មតកឡេវរំ បលិវេឋេត្វា ឆឌ្ឌិតានិ តុម្ពមត្តេ កិមយោ បប្ផោដេត្វា គហិតានិ សាណវាកមយានិ បំសុកូលចីវរានិ. រថិកាទីនំ យត្ថ កត្ថចិ បំសូនំ ឧបរិ ឋិតត្តា អព្ភុគ្គតដ្ឋេន តេសុ កូលមិវាតិ បំសុកូលំ. អថ វា បំសុ វិយ កុច្ឆិតភាវំ ឧលតិ គច្ឆតីតិ បំសុកូលន្តិ បំសុកូលសទ្ទស្ស អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. និព្ពសនានីតិ និដ្ឋិតវសនកិច្ចានិ, បរិភោគជិណ្ណានីតិ អត្ថោ. ឯកមេវ តំ ចីវរំ អនេកាវយវត្តា ពហុវចនំ កតំ. សាធារណបរិភោគេនាតិ អត្តនា សមានបរិភោគេន, សាធារណបរិភោគេន ច សមសមដ្ឋបនេន ច អនុគ្គហិតោតិ សម្ពន្ធោ.

ឥទានិ ¶ នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាប្បភេទេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមដ្ឋបនត្ថាយ ភគវតា វុត្តំ កស្សបសំយុត្តេ (សំ. និ. ២.១៥២) អាគតំ បាឡិំ បេយ្យាលមុខេន អាទិគ្គហណេន ច សង្ខិបិត្វា ទស្សេន្តោ អាហ អហំ, ភិក្ខវេតិអាទិ. តត្ថ យាវទេ អាកង្ខាមីតិ យាវទេវ អាកង្ខាមិ, យត្តកំ កាលំ ឥច្ឆាមីតិ អត្ថោ, ‘‘យាវទេវា’’តិបិ បាឋោ. នវានុបុព្ពវិហារឆឡភិញ្ញាប្បភេទេតិ ឯត្ថ នវានុបុព្ពវិហារោ នាម អនុបដិបាដិយា សមាបជ្ជិតព្ពភាវតោ ឯវំសញ្ញិតា និរោធសមាបត្តិយា សហ អដ្ឋ រូបារូបសមាបត្តិយោ. ឆឡភិញ្ញា នាម អាសវក្ខយញាណេន សទ្ធិំ បញ្ចាភិញ្ញាយោ. អត្តនា សមសមដ្ឋបនេនាតិ ‘‘អហំ យត្តកំ កាលំ យត្តកេ សមាបត្តិវិហារេ អភិញ្ញាយោ ច វឡញ្ជេមិ, តថា កស្សបោបី’’តិ ឯវំ យថាវុត្តឧត្តរិមនុស្សធម្មេ អត្តនា សមសមំ កត្វា ឋបនេន, ឥទញ្ច ឧត្តរិមនុស្សធម្មសាមញ្ញេន ថេរស្ស បសំសាមត្តេន វុត្តំ, ន ¶ ភគវតា សទ្ធិំ សព្ពថា សមតាយ. ភគវតោ ហិ គុណវិសេសំ ឧបាទាយ សាវកា បច្ចេកពុទ្ធា ច កលម្បិ កលភាគម្បិ ន ឧបេន្តិ, តស្ស កិមញ្ញំ អាណណ្យំ ភវិស្សតិ អញ្ញត្រ ធម្មវិនយសង្គាយនាតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ តស្សាតិ តស្ស អនុគ្គហស្ស, តស្ស មេតិ វា អត្ថោ គហេតព្ពោ. បោត្ថកេសុ ហិ កេសុចិ ‘‘តស្ស មេ’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ. អាណណ្យំ អណណភាវោ. សកកវចឥស្សរិយានុប្បទានេនាតិ ឯត្ថ ចីវរស្ស និទស្សនវសេន កវចស្សេវ គហណំ កតំ, សមាបត្តិយា និទស្សនវសេន ឥស្សរិយំ គហិតំ.

ឥទានិ យថាវុត្តមត្ថំ បាឡិយា វិភាវេន្តោ អាហ យថាហាតិអាទិ. តត្ថ ឯកមិទាហន្តិ ឯត្ថ ឥទន្តិ និបាតមត្តំ. ឯកំ សមយន្តិ ឯកស្មិំ សមយេតិ អត្ថោ. បាវាយាតិ បាវានគរតោ. អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោតិ ទីឃមគ្គប្បដិបន្នោ. ទីឃបរិយាយោ ហេត្ថ អទ្ធានសទ្ទោ. សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពន្តិ បញ្ចសតិកក្ខន្ធកេ អាគតំ សុភទ្ទកណ្ឌំ ឥធ អានេត្វា វិត្ថារេតព្ពំ.

តតោ បរន្តិ សុភទ្ទកណ្ឌតោ បរំ. សព្ពំ សុភទ្ទកណ្ឌំ វិត្ថារតោ វេទិតព្ពន្តិ ឥមិនា ‘‘យំ ន ឥច្ឆិស្សាម, ន តំ ករិស្សាមា’’តិ ឯតំ បរិយន្តំ សុភទ្ទកណ្ឌបាឡិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អវសេសំ ឧស្សាហជននប្បការប្បវត្តំ បាឡិមេវ ទស្សេន្តោ ហន្ទ មយំ អាវុសោតិអាទិមាហ. តត្ថ បុរេ អធម្មោ ទិប្បតីតិ ឯត្ថ ‘‘អធម្មោ នាម ទសកុសលកម្មបថបដិបក្ខភូតោ អធម្មោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនា) វុត្តំ. ធម្មសង្គហណត្ថំ ឧស្សាហជននប្បសង្គត្តា បន ធម្មវិនយានំ អសង្គាយនហេតុទោសគណោ សម្ភវតិ, សោ ឯវ ឯត្ថ អធម្មោ ទិប្បតិ តប្បដិបក្ខោ ធម្មោ ច បដិពាហីយតីតិ វត្តព្ពំ. អបិ ច ‘‘អធម្មវាទិនោ ពលវន្តោ ហោន្តិ ធម្មវាទិនោ ទុព្ពលា ហោន្តី’’តិ វុច្ចមានត្តា យេន អធម្មេន តេ សុភទ្ទវជ្ជិបុត្តកាទយោ អធម្មវាទិនោ, យេន ច ធម្មេន ឥតរេ ធម្មវាទិនោវ ហោន្តិ. តេយេវ ឥធ ‘‘អធម្មោ’’ ¶ ‘‘ធម្មោ’’តិ ច វត្តព្ពា. តស្មា សីលវិបត្តិអាទិហេតុកោ បាបិច្ឆតាទិទោសគណោ អធម្មោ, តប្បដិបក្ខោ សីលសម្បទាទិហេតុកោ អប្បិច្ឆតាទិគុណសមូហោ ធម្មោតិ ច គហេតព្ពំ. បុរេ ទិប្បតីតិ អបិ នាម ទិប្បតិ. អថ វា យាវ អធម្មោ ធម្មំ បដិពាហិតុំ សមត្ថោ ហោតិ, តតោ បុរេតរមេវាតិ ¶ អត្ថោ. ទិប្បតីតិ ទិប្បិស្សតិ. បុរេសទ្ទយោគេន ហិ អនាគតត្ថេ អយំ វត្តមានប្បយោគោ, យថា បុរា វស្សតិ ទេវោតិ. អវិនយោតិ បហានវិនយាទីនំ បដិបក្ខភូតោ អវិនយោ.

តេន ហីតិ ឧយ្យោជនត្ថេ និបាតោ. សកលនវង្គសត្ថុសាសនបរិយត្តិធរេតិ សកលំ សុត្តគេយ្យាទិនវង្គំ ឯត្ថ, ឯតស្ស វា អត្ថីតិ សកលនវង្គំ, សត្ថុសាសនំ. អត្ថកាមេន បរិយាបុណិតព្ពតោ ទិដ្ឋធម្មិកាទិបុរិសត្ថបរិយត្តិភាវតោ ច ‘‘បរិយត្តី’’តិ តីណិ បិដកានិ វុច្ចន្តិ, តំ សកលនវង្គសត្ថុសាសនសង្ខាតំ បរិយត្តិំ ធារេន្តីតិ សកលនវង្គសត្ថុសាសនបអយត្តិធរា, តាទិសេតិ អត្ថោ. សមថភាវនាសិនេហាភាវេន សុក្ខា លូខា អសិនិទ្ធា វិបស្សនា ឯតេសន្តិ សុក្ខវិបស្សកា. តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរេតិ តិណ្ណំ បិដកានំ សមាហារោ តិបិដកំ, តទេវ នវង្គាទិវសេន អនេកភេទភិន្នំ សព្ពំ បរិយត្តិប្បភេទំ ធារេន្តីតិ តិបិដកសព្ពបរិយត្តិប្បភេទធរា.

កិស្ស បនាតិ កស្មា បន. សិក្ខតីតិ សេក្ខោ. តមេវាហ ‘‘សករណីយោ’’តិ. ឧបរិមគ្គត្តយកិច្ចស្ស អបរិយោសិតត្តា សកិច្ចោតិ អត្ថោ. អស្សាតិ អនេន. ពហុការត្តាតិ ពហុបការត្តា. អស្សាតិ ភវេយ្យ. អតិវិយ វិស្សត្ថោតិ អតិវិយ វិស្សាសិកោ. នន្តិ អានន្ទត្ថេរំ ឱវទតីតិ សម្ពន្ធោ. អានន្ទត្ថេរស្ស កទាចិ អសញ្ញតាយ នវកាយ សទ្ធិវិហារិកបរិសាយ ជនបទចារិកាចរណំ, តេសញ្ច សទ្ធិវិហារិកានំ ឯកក្ខណេ ឧប្បព្ពជ្ជនញ្ច បដិច្ច មហាកស្សបត្ថេរោ តំ និគ្គណ្ហន្តោ ឯវមាហ ‘‘ន វាយំ កុមារកោ មត្តមញ្ញាសី’’តិ. ឯត្ថ ច វា-សទ្ទោ បទបូរណោ, អយំ កុមារោ អត្តនោ បមាណំ ន បដិជានាតីតិ ថេរំ តជ្ជេន្តោ អាហ. តត្រាតិ ឯវំ សតិ.

កិញ្ចាបិ សេក្ខោតិ ឥទំ ន សេក្ខានំ អគតិគមនសព្ភាវេន វុត្តំ, អសេក្ខានញ្ញេវ បន ឧច្ចិនិត្វា គហិតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តស្មា ‘‘កិញ្ចាបិ សេក្ខោ, តថាបិ ថេរោ អាយស្មន្តម្បិ អានន្ទំ ឧច្ចិនតូ’’តិ ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ, ន បន កិញ្ចាបិ សេក្ខោ, តថាបិ អភព្ពោ អគតិំ គន្តុន្តិ យោជេតព្ពំ. អភព្ពោតិអាទិ បនស្ស សភាវកថនំ. តត្ថ ¶ ឆន្ទាតិ ឆន្ទេន សិនេហេន. អគតិំ គន្តុន្តិ អកត្តព្ពំ កាតុំ. បរិយត្តោតិ អធីតោ ឧគ្គហិតោ.

រាជគហំ ¶ ខោ មហាគោចរន្តិ ឯត្ថ គាវោ ចរន្តិ ឯត្ថាតិ គោចរោ, គុន្នំ គោចរដ្ឋានំ. គោចរោ វិយាតិ គោចរោ, ភិក្ខាចរណដ្ឋានំ. សោ មហន្តោ អស្សាតិ មហាគោចរំ, រាជគហំ. ឧក្កោដេយ្យាតិ និវារេយ្យ.

សត្តសុ សាធុកីឡនទិវសេសូតិ ឯត្ថ សំវេគវត្ថុំ កិត្តេត្វា កិត្តេត្វា សាធុកំ ឯវ បូជាវសេន កីឡនតោ សាធុកីឡនំ. ឧបកដ្ឋាតិ អាសន្នា. វស្សំ ឧបនេតិ ឧបគច្ឆតិ ឯត្ថាតិ វស្សូបនាយិកា.

តត្រ សុទន្តិ តស្សំ សាវត្ថិយំ, សុទន្តិ និបាតមត្តំ. ឧស្សន្នធាតុកន្តិ ឧបចិតបិត្តសេម្ហាទិធាតុកំ. សមស្សាសេតុន្តិ សន្តប្បេតុំ. ទុតិយទិវសេតិ ជេតវនវិហារំ បវិដ្ឋទិវសតោ ទុតិយទិវសេតិ វទន្តិ. វិរិច្ចតិ ឯតេនាតិ វិរេចនំ. ឱសធបរិភាវិតំ ខីរមេវ វិរេចនន្តិ ខីរវិរេចនំ. យំ សន្ធាយាតិ យំ ភេសជ្ជបានំ សន្ធាយ វុត្តំ. ភេសជ្ជមត្តាតិ អប្បមត្តកំ ភេសជ្ជំ. អប្បត្ថោ ហិ អយំ មត្តា-សទ្ទោ មត្តា សុខបរិច្ចាគាតិអាទីសុ (ធ. ប. ២៩០) វិយ.

ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណន្តិ ឯត្ថ ខណ្ឌន្តិ ឆិន្នំ, ផុល្លន្តិ ភិន្នំ, តេសំ បដិសង្ខរណំ អភិនវករណំ.

បរិច្ឆេទវសេន វេទិយតិ ទិស្សតីតិ បរិវេណំ. តត្ថាតិ តេសុ វិហារេសុ ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណន្តិ សម្ពន្ធោ. បឋមំ មាសន្តិ វស្សានស្ស បឋមំ មាសំ, អច្ចន្តសំយោគេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. សេនាសនវត្តានំ ពហូនំ បញ្ញត្តត្តា, សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២៩៤ អាទយោ) សេនាសនបដិពទ្ធានំ ពហូនំ កម្មានំ វិហិតត្តា ‘‘ភគវតា…បេ… វណ្ណិត’’ន្តិ វុត្តំ.

ទុតិយទិវសេតិ ‘‘ខណ្ឌផុល្លប្បដិសង្ខរណំ ករោមា’’តិ ចិន្តិតទិវសតោ ទុតិយទិវសេ. វស្សូបនាយិកទិវសេយេវ តេ ឯវំ ចិន្តេសុំ. សិរិយា និកេតនមិវាតិ សិរិយា និវាសនដ្ឋានំ វិយ. ឯកស្មិំ បានីយតិត្ថេ សន្និបតន្តា បក្ខិនោ វិយ សព្ពេសំ ជនានំ ចក្ខូនិ មណ្ឌបេយេវ និបតន្តីតិ វុត្តំ ‘ឯកនិបាតតិត្ថមិវ ច ទេវមនុស្សនយនវិហង្គាន’’ន្តិ. លោករាមណេយ្យកន្តិ លោកេ រមណីយភាវំ, រមណំ អរហតីតិ វា លោករាមណេយ្យកំ ¶ . ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌន្តិ ទដ្ឋព្ពេសុ សារំ ទដ្ឋព្ពសារំ, តតោ វិប្បសន្នន្តិ ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌំ. អថ វា ទដ្ឋព្ពោ សារភូតោ វិសិដ្ឋតរោ មណ្ឌោ ¶ មណ្ឌនំ អលង្ការោ ឯតស្សាតិ ទដ្ឋព្ពសារមណ្ឌោ, មណ្ឌបោ. មណ្ឌំ សូរិយរស្មិំ បាតិ និវារេតីតិ មណ្ឌបោ. វិវិធានិ កុសុមទាមានិ ចេវ មុត្តោលម្ពកានិ ច វិនិគ្គលន្តំ វមេន្តំ និក្ខាមេន្តមិវ ចារុ សោភនំ វិតានំ ឯត្ថាតិ វិវិធកុសុមទាមោលម្ពកវិនិគ្គលន្តចារុវិតានោ. នានាបុប្ផូបហារវិចិត្តសុបរិនិដ្ឋិតភូមិកម្មត្តា ឯវ ‘‘រតនវិចិត្តមណិកោដ្ដិមតលមិវា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច មណិយោ កោដ្ដេត្វា កតតលំ មណិកោដ្ដិមតលំ នាម, តមិវាតិ វុត្តំ ហោតិ. អាសនារហន្តិ និសីទនារហំ. ទន្តខចិតន្តិ ទន្តេហិ ខចិតំ.

អាវជ្ជេសីតិ ឧបនាមេសិ. អនុបាទាយាតិ តណ្ហាទិដ្ឋិវសេន កញ្ចិ ធម្មំ អគ្គហេត្វា. កថាទោសោតិ កថាយ អសច្ចំ នាម នត្ថិ.

យថាវុឌ្ឍន្តិ វុឌ្ឍបដិបាដិំ អនតិក្កមិត្វា. ឯកេតិ មជ្ឈិមភាណកានំយេវ ឯកេ. បុព្ពេ វុត្តម្បិ ហិ សព្ពំ មជ្ឈិមភាណកា វទន្តិយេវាតិ វេទិតព្ពំ. ទីឃភាណកា បន ‘‘បទសាវ ថេរោ សន្និបាតមាគតោ’’តិ វទន្តិ. តេសុ កេចិ ‘‘អាកាសេនា’’តិ, ‘‘តេ សព្ពេបិ តថា តថា អាគតទិវសានម្បិ អត្ថិតាយ ឯកមេកំ គហេត្វា តថា តថា វទិំសូ’’តិ វទន្តិ.

កំ ធុរំ កត្វាតិ កំ ជេដ្ឋកំ កត្វា. ពីជនិំ គហេត្វាតិ ឯត្ថ ពីជនីគហណំ បរិសាយ ធម្មកថិកានំ ហត្ថកុក្កុច្ចវិនោទនមុខវិការបដិច្ឆាទនត្ថំ ធម្មតាវសេន អាចិណ្ណន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ ហិ អច្ចន្តសញ្ញតប្បត្តា ពុទ្ធាបិ សាវកាបិ ធម្មកថិកានំ ធម្មតាទស្សនត្ថមេវ ចិត្តពីជនិំ គណ្ហន្តិ. បឋមំ, អាវុសោ ឧបាលិ, បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្តន្តិ ឯត្ថ កថំ សង្គីតិយា បុព្ពេ បឋមភាវោ សិទ្ធោតិ? បាតិមោក្ខុទ្ទេសានុក្កមាទិនា បុព្ពេ បឋមភាវស្ស សិទ្ធត្តា. យេភុយ្យេន ហិ តីណិ បិដកានិ ភគវតោ ធរមានកាលេយេវ ឥមិនា អនុក្កមេន សជ្ឈាយិតានិ, តេនេវ កមេន បច្ឆាបិ សង្គីតានិ វិសេសតោ វិនយាភិធម្មបិដកានីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កិស្មិំ វត្ថុស្មិន្តិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ. អន្តរា ច, ភន្តេ, រាជគហំ អន្តរា ច នាឡន្ទន្តិ រាជគហស្ស ច នាឡន្ទាយ ច អន្តរា, វិវរេ មជ្ឈេតិ អត្ថោ. អន្តរា-សទ្ទេន បន យុត្តត្តា ¶ ឧបយោគវចនំ កតំ. រាជាគារកេតិ រញ្ញោ កីឡនត្ថាយ កតេ អគារកេ. អម្ពលដ្ឋិកាយន្តិ រញ្ញោ ឯវំនាមកំ ឧយ្យានំ. កេន សទ្ធិន្តិ ឥធ កស្មា វុត្តន្តិ? យស្មា បនេតំ ន ភគវតា ឯវ វុត្តំ, រញ្ញាបិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ វុត្តមត្ថិ, តស្មា ‘‘កមារព្ភា’’តិ អវត្វា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វេទេហិបុត្តេនាតិ អយំ កោសលរញ្ញោ ធីតាយ បុត្តោ, ន វិទេហរញ្ញោ ធីតាយ. យស្មា មាតា បនស្ស បណ្ឌិតា, តស្មា សា វេទេន ញាណេន ឦហតិ ឃដតិ វាយមតីតិ ‘‘វេទេហី’’តិ បាកដនាមា ជាតាតិ វេទិតព្ពា.

ឯវំ ¶ និមិត្តបយោជនកាលទេសទេសកការកករណប្បការេហិ បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តត្ថ វវត្ថាបិតេសុ ធម្មវិនយេសុ នានប្បការកោសល្លត្ថំ ឯកវិធាទិភេទេ ទស្សេតុំ តទេតំ សព្ពម្បីតិអាទិមាហ. តត្ថ អនុត្តរំ សម្មាសម្ពោធិន្តិ ឯត្ថ អនាវរណញាណបទដ្ឋានំ មគ្គញាណំ, មគ្គញាណបទដ្ឋានញ្ច អនាវរណញាណំ ‘‘សម្មាសម្ពោធី’’តិ វុច្ចតិ. បច្ចវេក្ខន្តេន វាតិ ឧទានាទិវសេន បវត្តធម្មំ សន្ធាយាហ. វិមុត្តិរសន្តិ អរហត្តផលស្សាទំ, វិមុត្តិសម្បត្តិកំ វា អគ្គផលនិប្ផាទនតោ, វិមុត្តិកិច្ចំ វា កិលេសានំ អច្ចន្តវិមុត្តិសម្បាទនតោ. អវសេសំ ពុទ្ធវចនំ ធម្មោតិ ឯត្ថ យទិបិ ធម្មោ ឯវ វិនយោបិ បរិយត្តិយាទិភាវតោ, តថាបិ វិនយសទ្ទសន្និធានេន ភិន្នាធិករណភាវេន បយុត្តោ ធម្ម-សទ្ទោ វិនយតន្តិវិរហិតំ តន្តិំ ទីបេតិ, យថា បុញ្ញញាណសម្ភារោ គោពលិពទ្ទន្តិអាទិ.

អនេកជាតិសំសារន្តិ ឥមិស្សា គាថាយ អយំ សង្ខេបត្ថោ – អហំ ឥមស្ស អត្តភាវគេហស្ស ការកំ តណ្ហាវឌ្ឍកិំ គវេសន្តោ យេន ញាណេន តំ ទដ្ឋុំ សក្កា, តំ ពោធិញាណំ អនិព្ពិសំ អលភន្តោ ឯវ អភិនីហារតោ បភុតិ ឯត្តកំ កាលំ អនេកជាតិសតសហស្សសង្ខ្យំ ឥមំ សំសារវដ្ដំ សន្ធាវិស្សំ សំសរិំ, យស្មា ជរាព្យាធិមរណមិស្សតាយ ជាតិ នាមេសា បុនប្បុនំ ឧបគន្តុំ ទុក្ខា, ន ច សា តស្មិំ អទិដ្ឋេ និវត្តតិ, តស្មា តំ គវេសន្តោ សន្ធាវិស្សន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋោសីតិ ឥទានិ មយា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ បដិវិជ្ឈន្តេន ទិដ្ឋោ អសិ. បុន គេហន្តិ បុន ឥមំ អត្តភាវសង្ខាតំ មម គេហំ. ន កាហសីតិ ន ករិស្សសិ. ការណមាហ សព្ពា តេតិអាទិ. តវ សព្ពា អវសេសកិលេសផាសុកា មយា ភគ្គា. ឥមស្ស តយា កតស្ស អត្តភាវគេហស្ស អវិជ្ជាសង្ខាតំ កូដំ កណ្ណិកមណ្ឌលំ ¶ វិសង្ខតំ វិទ្ធំសិតំ. វិសង្ខារំ និព្ពានំ អារម្មណករណវសេន គតំ មម ចិត្តំ. អហញ្ច តណ្ហានំ ខយសង្ខាតំ អរហត្តមគ្គផលំ អជ្ឈគា បត្តោស្មីតិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘វិសង្ខារគតំ ចិត្តមេវ តណ្ហានំ ខយំ អជ្ឈគា’’តិ ឯវម្បិ អត្ថំ វទន្តិ.

កេចីតិ ខន្ធកភាណកា. បាដិបទទិវសេតិ ឥទំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស ឧប្បន្នាតិ ឯតេន សម្ពន្ធិតព្ពំ, ន សព្ពញ្ញុភាវប្បត្តស្សាតិ ឯតេន. សោមនស្សមយញាណេនាតិ សោមនស្សសម្បយុត្តញាណេន. អាមន្តយាមីតិ និវេទយាមិ, ពោធេមីតិ អត្ថោ. អន្តរេតិ អន្តរាឡេ, វេមជ្ឈេតិ អត្ថោ.

សុត្តន្តបិដកន្តិ យថា កម្មមេវ កម្មន្តំ, ឯវំ សុត្តមេវ សុត្តន្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អសង្គីតន្តិ សង្គីតិក្ខន្ធក (ចូឡវ. ៤៣៧ អាទយោ) កថាវត្ថុប្បករណាទិកំ. សោឡសហិ វារេហិ ¶ ឧបលក្ខិតត្តា ‘‘សោឡស បរិវារា’’តិ វុត្តំ. តថា ហិ បរិវារបាឡិយំ (បរិ. ១ អាទយោ) បឋមំ បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្តន្តិអាទិនា វុត្តំ. បញ្ញត្តិវារោ កថាបត្តិវារោ វិបត្តិវារោ សង្គហវារោ សមុដ្ឋានវារោ អធិករណវារោ សមថវារោ សមុច្ចយវារោតិ ឥមេ អដ្ឋ វារា, តទនន្តរំ ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវនបច្ចយា បារាជិកំ កត្ថ បញ្ញត្ត’’ន្តិ (បរិ. ១៨៨) ឯវំ បច្ចយមត្តវិសេសេន បុន វុត្តា តេយេវ អដ្ឋ វារា ចាតិ ឥមេសំ សោឡសន្នំ វារានំ វសេន ភិក្ខុវិភង្គស្ស ច ភិក្ខុនីវិភង្គស្ស ច បកាសិតត្តា សោឡសហិ វារេហិ ឧបលក្ខិតោ បរិវារោ ‘‘សោឡសបរិវារោ’’តិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

ទឡ្ហីកម្មសិថិលករណប្បយោជនាតិ ឥទំ លោកវជ្ជបណ្ណត្តិវជ្ជេសុ យថាក្កមំ យោជេតព្ពំ. សញ្ញមវេលំ អភិភវិត្វា បវត្តោ អាចារោ អជ្ឈាចារោ, វីតិក្កមោ. តេនាតិ វិវិធនយត្តាទិហេតុនា. ឯតន្តិ វិវិធវិសេសនយត្តាតិអាទិគាថាវចនំ. ឯតស្សាតិ វិនយស្ស.

ឥតរំ បនាតិ សុត្តំ. អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទេតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថេ លោកិយលោកុត្តរាទិអត្ថេ ច សង្គណ្ហាតិ. វេនេយជ្ឈាសយានុលោមេន វុត្តត្តាតិ វិនយំ វិយ ឥស្សរភាវតោ អាណាបតិដ្ឋាបនវសេន អទេសេត្វា វេនេយ្យានំ អជ្ឈាសយានុលោមេន ចរិតានុរូបំ វុត្តត្តា. អនុបុព្ពសិក្ខាទិវសេន អទេសេត្វា វេនេយ្យានំ ¶ កាលន្តរេ អភិនិព្ពត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សស្សមិវ ផល’’ន្តិ. ឧបាយសមង្គីនំយេវ និប្បជ្ជនភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ធេនុ វិយ ខីរ’’ន្តិ អាហ. ន ហិ ធេនុំ វិសាណាទីសុ, អកាលេ វា អវិជាតំ វា ទោហន្តោ ខីរំ បដិលភតិ.

យន្តិ យស្មា. ឯត្ថាតិ អភិធម្មេ. អភិធម្មេតិ សុបិនន្តេន សុក្កវិស្សដ្ឋិយា អនាបត្តិភាវេបិ អកុសលចេតនា ឧបលព្ភតីតិអាទិនា វិនយបញ្ញត្តិយា សង្ករវិរហិតេ ធម្មេ, ‘‘បុព្ពាបរវិរោធាភាវតោ សង្ករវិរហិតេ ធម្មេ’’តិបិ វទន្តិ. អារម្មណាទីហីតិ អារម្មណសម្បយុត្តកម្មទ្វារបដិបទាទីហិ. លក្ខណីយត្តាតិ សញ្ជានិតព្ពត្តា. យំ បនេត្ថ អវិសិដ្ឋន្តិ ឯត្ថ វិនយបិដកន្តិអាទីសុ តីសុ សទ្ទេសុ យំ អវិសិដ្ឋំ សមានំ, តំ បិដកសទ្ទន្តិ អត្ថោ. មា បិដកសម្បទានេនាតិ បាឡិសម្បទានវសេន មា គណ្ហិត្ថាតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាវុត្តេនាតិ ឯវំ ទុវិធត្ថេនាតិអាទិនា វុត្តប្បការេន.

ទេសនាសាសនកថាភេទន្តិ ឯត្ថ ទេសនាភេទំ សាសនភេទំ កថាភេទន្តិ ភេទសទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. ភេទន្តិ ច នានត្តន្តិ អត្ថោ. តេសូតិ បិដកេសុ. សិក្ខា ច បហានានិ ច គម្ភីរភាវោ ¶ ច សិក្ខាបហានគម្ភីរភាវោ, តញ្ច យថារហំ បរិទីបយេតិ អត្ថោ. បរិយត្តិភេទន្តិ បរិយាបុណនភេទំ វិភាវយេតិ សម្ពន្ធោ. យហិំ យស្មិំ វិនយាទិកេ យំ សម្បត្តិញ្ច វិបត្តិញ្ច យថា បាបុណាតិ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេតិ សម្ពន្ធោ. អថ វា យំ បរិយត្តិភេទំ សម្បត្តិំ វិបត្តិញ្ច យហិំ យថា បាបុណាតិ, តម្បិ សព្ពំ វិភាវយេតិ យោជេតព្ពំ. បរិទីបនា វិភាវនា ចាតិ ហេដ្ឋា គាថាសុ វុត្តស្ស អនុរូបតោ វុត្តំ, អត្ថតោ បន ឯកមេវ.

អាណារហេនាតិ អាណំ បណេតុំ អរហតីតិ អាណារហោ, ភគវា សម្មាសម្ពុទ្ធត្តា. សោ ហិ មហាការុណិកតាយ ច អវិបរីតតោ ទេសកភាវេន បមាណវចនត្តា ច អាណំ បណេតុំ អរហតិ. វោហារបរមត្ថានម្បិ សម្ភវតោ អាហ ‘‘អាណាពាហុល្លតោ’’តិ. ឥតោ បរេសុបិ ឯសេវ នយោ. បឋមន្តិ វិនយបិដកំ. បចុរាបរាធា សេយ្យសកត្ថេរាទយោ. តេ ហិ ទោសពាហុល្លតោ ‘‘បចុរាបរាធា’’តិ វុត្តា ¶ . បចុរោ ពហុកោ ពហុលោ អបរាធោ ទោសោ វីតិក្កមោ យេសន្តេ បចុរាបរាធា. អនេកជ្ឈាសយាតិអាទីសុ អាសយោវ អជ្ឈាសយោ, សោ ច អត្ថតោ ទិដ្ឋិ ញាណញ្ច. ចរិយាតិ រាគចរិយាទិកា ឆ មូលចរិយា. អថ វា ចរិយាតិ ចរិតំ, តំ សុចរិតទុច្ចរិតវសេន ទុវិធំ. អធិមុត្តិ នាម សត្តានំ បុព្ពបរិចយវសេន អភិរុចិ, សា ទុវិធា ហីនបណីតភេទេន. យថានុលោមន្តិ អជ្ឈាសយាទីនំ អនុរូបំ. យថាធម្មន្តិ ធម្មសភាវានុរូបំ.

សំវរាសំវរោតិ ឯត្ថ ខុទ្ទកោ មហន្តោ ច សំវរោតិ អត្ថោ. វុឌ្ឍិអត្ថោ ហេត្ថ អ-ការោ. ទិដ្ឋិវិនិវេឋនាតិ ទិដ្ឋិយា វិមោចនំ. សុត្តន្តបាឡិយំ វិវិច្ចេវ កាមេហីតិអាទិនា (ទី. និ. ១.២២៦; សំ. និ. ២.១៥២) សមាធិទេសនាពាហុល្លតោ សុត្តន្តបិដកេ ‘‘អធិចិត្តសិក្ខា’’តិ វុត្តំ. វីតិក្កមប្បហានំ កិលេសានន្តិ សំកិលេសធម្មានំ, កម្មកិលេសានំ វា យោ កាយវចីទ្វារេហិ វីតិក្កមោ, តស្ស បហានំ. អនុសយវសេន សន្តានមនុវត្តន្តា កិលេសា បរិយុដ្ឋិតាបិ សីលភេទវសេន វីតិក្កមិតុំ ន លភន្តីតិ អាហ ‘‘វីតិក្កមបដិបក្ខត្តា សីលស្សា’’តិ. បរិយុដ្ឋានប្បហានន្តិ ឱកាសទានវសេន ចិត្តេ កុសលប្បវត្តិំ បរិយាទិយិត្វា សមុប្បត្តិវសេន ឋានំ បរិយុដ្ឋានំ, តស្ស បហានំ. អនុសយប្បហានន្តិ អរិយមគ្គេន អប្បហីនភាវេន សន្តានេ ការណលាភេ ឧប្បជ្ជនារហា ថាមគតា កាមរាគាទយោ សត្ត កិលេសា សន្តានេ អនុ អនុ សយនតោ អនុសយា នាម, តេសំ បហានំ.

តទង្គប្បហានន្តិ តេន តេន ទានសីលាទិកុសលង្គេន តស្ស តស្ស អកុសលង្គស្ស បហានំ តទង្គប្បហានំ. ទុច្ចរិតសំកិលេសស្ស បហានន្តិ កាយវចីទុច្ចរិតមេវ យត្ថ ឧប្បជ្ជតិ, តំ សន្តានំ សម្មា ¶ កិលេសេតិ ឧបតាបេតីតិ សំកិលេសោ, តស្ស តទង្គវសេន បហានំ. សមាធិស្ស កាមច្ឆន្ទបដិបក្ខត្តា សុត្តន្តបិដកេ តណ្ហាសំកិលេសស្ស បហានំ វុត្តំ. អត្តាទិសុញ្ញសភាវធម្មប្បកាសនតោ អភិធម្មបិដកេ ទិដ្ឋិសំកិលេសស្ស បហានំ វុត្តំ.

ឯកមេកស្មិញ្ចេត្ថាតិ ឯត្ថ ឯតេសុ តីសុ បិដកេសុ ឯកេកស្មិំ បិដកេតិ អត្ថោ. ធម្មោតិ បាឡីតិ ឯត្ថ ធម្មស្ស សីលាទិវិសិដ្ឋត្ថយោគតោ, ពុទ្ធានំ សភាវនិរុត្តិភាវតោ ច បកដ្ឋានំ ឧក្កដ្ឋានំ វចនប្បពន្ធានំ ¶ អាឡិ បន្តីតិ បាឡិ, បរិយត្តិធម្មោ. សម្មុតិបរមត្ថភេទស្ស អត្ថស្ស អនុរូបវាចកភាវេន បរមត្ថសទ្ទេសុ ឯកន្តេន ភគវតា មនសា វវត្ថាបិតោ នាមបញ្ញត្តិប្បពន្ធោ បាឡិធម្មោ នាម. ទេសនាយ ធម្មស្ស ច កោ វិសេសោតិ ចេ? យថាវុត្តនយេន មនសា វវត្ថាបិតធម្មស្ស បរេសំ ពោធនភាវេន អតិសជ្ជនា វាចាយ បកាសនា ‘‘ទេសនា’’តិ វេទិតព្ពា. តេនាហ – ‘‘ទេសនាតិ តស្សា មនសា វវត្ថាបិតាយ បាឡិយា ទេសនា’’តិ. តទុភយម្បិ បន បរមត្ថតោ សទ្ទោ ឯវ បរមត្ថវិនិមុត្តាយ សម្មុតិយា អភាវា. ឥមមេវ នយំ គហេត្វា កេចិ អាចរិយា ‘‘ធម្មោ ច ទេសនា ច បរមត្ថតោ សទ្ទោ ឯវា’’តិ វោហរន្តិ, តេបិ អនុបវជ្ជាយេវ. យថា ‘‘កាមាវចរបដិសន្ធិវិបាកា បរិត្តារម្មណា’’តិ វុច្ចន្តិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ ‘‘កាមាវចរបដិសន្ធិវិបាកា និព្ពត្តិតបរមត្ថវិសយាយេវា’’តិ សក្កា វត្តុំ ឥត្ថិបុរិសាទិអាការបរិវិតក្កបុព្ពកានំ រាគាទិអកុសលានំ មេត្តាទិកុសលានញ្ច អារម្មណំ គហេត្វាបិ សមុប្បជ្ជនតោ. បរមត្ថធម្មមូលកត្តា បនស្ស បរិកប្បស្ស បរមត្ថវិសយតា សក្កា បញ្ញបេតុំ, ឯវមិធាបីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តីសុបិ ចេតេសុ ឯតេ ធម្មត្ថទេសនាបដិវេធា គម្ភីរាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ ច បិដកាវយវានំ ធម្មាទីនំ វុច្ចមានោ គម្ភីរភាវោ តំសមុទាយស្ស បិដកស្សាបិ វុត្តោ យេវាតិ ទដ្ឋព្ពោ. ទុក្ខេន ឱគយ្ហន្តិ, ទុក្ខោ វា ឱគាហោ ឱគាហនំ អន្តោបវិសនមេតេសូតិ ទុក្ខោគាហា. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ បិដកេសុ, និទ្ធារណេ ចេតំ ភុម្មវចនំ.

ហេតុនោ ផលំ ហេតុផលំ. ធម្មាភិលាបោតិ អត្ថព្យញ្ជនកោ អវិបរីតាភិលាបោ. វិសយតោ អសម្មោហតោ ចាតិ លោកិយលោកុត្តរានំ យថាក្កមំ អវពោធប្បការទស្សនំ, ឯតស្ស អវពោធោតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. លោកិយោ ហិ ធម្មត្ថាទិំ អាលម្ពិត្វាវ បវត្តនតោ វិសយតោ អវពោធោតិ វុច្ចតិ. លោកុត្តរោ បន និព្ពានារម្មណតាយ តំ អនាលម្ពមានោបិ តព្ពិសយមោហវិទ្ធំសនេន ធម្មាទីសុ បវត្តនតោ អសម្មោហតោ អវពោធោតិ វុច្ចតិ. អត្ថានុរូបំ ធម្មេសូតិ ការិយានុរូបំ ការណេសូតិ អត្ថោ. បញ្ញត្តិបថានុរូបំ បញ្ញត្តីសូតិ ឆព្ពិធនាមបញ្ញត្តិយា បថោ បញ្ញត្តិបថោ, តស្ស អនុរូបំ បញ្ញត្តីសូតិ អត្ថោ.

ធម្មជាតន្តិ ¶ ¶ ការណប្បភេទោ ការណមេវ វា. អត្ថជាតន្តិ ការិយប្បភេទោ, ការិយមេវ វា. យា ចាយំ ទេសនាតិ សម្ពន្ធោ. យោ ចេត្ថាតិ ឯតាសុ ធម្មត្ថទេសនាសុ យោ បដិវេធោតិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ តីសុ បិដកេសុ.

អលគទ្ទូបមាតិ ឯត្ថ អលគទ្ទសទ្ទេន អលគទ្ទគ្គហណំ វុច្ចតិ វីណាវាទនំ វីណាតិអាទីសុ វិយ, គហណញ្ចេត្ថ យថា ឌំសតិ, តថា ទុគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ, ឥតរគ្គហណេ វិរោធាភាវា. តស្មា អលគទ្ទស្ស គហណំ ឧបមា ឯតិស្សាតិ អលគទ្ទូបមា. អលគទ្ទោតិ ចេត្ថ អាសិវិសោ វុច្ចតិ. សោ ហិ អលំ បរិយត្តោ, ជីវិតហរណសមត្ថោ វា វិសសង្ខាតោ គទោ អស្សាតិ ‘‘អលំគទោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘អលគទ្ទោ’’តិ វុច្ចតិ.

វដ្ដតោ និស្សរណំ អត្ថោ បយោជនំ ឯតិស្សាតិ និស្សរណត្ថា. ភណ្ឌាគារិកោ វិយាតិ ភណ្ឌាគារិកោ, ធម្មរតនានុបាលកោ, តស្ស អត្ថនិរបេក្ខស្ស បរិយត្តិ ភណ្ឌាគារិកបរិយត្តិ. ទុគ្គហិតានីតិ ទុដ្ឋុ គហិតានិ. តេនាហ ‘‘ឧបារម្ភាទិហេតុ បរិយាបុដា’’តិ. ឯត្ថ ច ឧបារម្ភោ នាម បរិយត្តិំ និស្សាយ បរវម្ភនំ. អាទិ-សទ្ទេន ឥតិវាទប្បមោក្ខលាភសក្ការាទិំ សង្គណ្ហាតិ. យំ សន្ធាយាតិ យំ បរិយត្តិទុគ្គហណំ សន្ធាយ. វុត្តន្តិ អលគទ្ទូបមសុត្តេ (ម. និ. ១.២៣៨) វុត្តំ. តញ្ចស្ស អត្ថំ នានុភោន្តីតិ តញ្ច អស្ស ធម្មស្ស សីលបរិបូរណាទិសង្ខាតំ អត្ថំ ឯតេ ទុគ្គហិតគាហិនោ នានុភោន្តិ ន វិន្ទន្តិ. បដិវិទ្ធាកុប្បោតិ បដិវិទ្ធអរហត្តផលោ.

ឥទានិ តីសុ បិដកេសុ យថារហំ សម្បត្តិវិបត្តិយោ និទ្ធារេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ វិនយេ បនាតិអាទិ. តត្ថ តាសំយេវាតិ អវធារណំ ឆឡភិញ្ញាចតុបដិសម្ភិទានំ វិនយេ បភេទវចនាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. វេរញ្ជកណ្ឌេ (បារា. ១២) ហិ តិស្សោ វិជ្ជាវ វិភត្តា. ទុតិយេ តាសំយេវាតិ អវធារណំ ចតស្សោ បដិសម្ភិទា អបេក្ខិត្វា កតំ តិស្សន្នម្បិ វិជ្ជានំ ឆសុ អភិញ្ញាសុ អន្តោបវិដ្ឋត្តា. តាសញ្ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន សេសានម្បិ តត្ថ អត្ថិភាវំ ទីបេតិ. អភិធម្មបិដកេ ហិ តិស្សោ វិជ្ជា ឆ អភិញ្ញា ចតស្សោ បដិសម្ភិទា ច វុត្តា ឯវ. បដិសម្ភិទានំ តត្ថេវ សម្មា វិភត្តភាវំ ទីបេតុំ តត្ថេវាតិ អវធារណំ កតំ. ឧបាទិន្នផស្សោតិ មគ្គេន មគ្គបដិបាទនផស្សោ. តេសន្តិ តេសំ បិដកានំ. ឯតន្តិ ឯតំ ពុទ្ធវចនំ.

ចតុត្តិំសេវ ¶ សុត្តន្តាតិ គាថាយ អយមត្ថយោជនា – យស្ស និកាយស្ស សុត្តគណនតោ ចតុត្តិំសេវ សុត្តន្តា វគ្គសង្គហវសេន តយោ វគ្គា យស្ស សង្គហស្សាតិ តិវគ្គោ សង្គហោ, ឯស បឋមោ និកាយោ ឥធ ទីឃនិកាយោតិ. អនុលោមិកោតិ អបច្ចនីកោ, អត្ថានុលោមនតោ អន្វត្ថនាមោតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. ឯកនិកាយម្បីតិ ឯកសមូហម្បិ. ឯវំ ចិត្តន្តិ ឯវំ វិចិត្តំ. យថយិទន្តិ យថា ឥមេ. បោណិកចិក្ខល្លិកា ខត្តិយា, តេសំ និវាសោ ‘‘បោណិកនិកាយោ ចិក្ខល្លិកនិកាយោ’’តិ វុច្ចតិ. បញ្ចទសវគ្គបរិគ្គហោតិ បញ្ចទសហិ វគ្គេហិ បរិគ្គហិតោ. សុត្តន្តានំ សហស្សានិ សត្ត សុត្តសតានិ ចាតិ បាឋេ សុត្តន្តានំ សត្តសហស្សានិ សត្ត សុត្តសតានិ ចាតិ យោជេតព្ពំ. កត្ថចិ បន ‘‘សត្ត សុត្តសហស្សានិ, សត្ត សុត្តសតានិ ចា’’តិ បាឋោ. បុព្ពេ និទស្សិតាតិ សុត្តន្តបិដកនិទ្ទេសេ និទស្សិតា.

វេទន្តិ ញាណំ. តុដ្ឋិន្តិ បីតិំ. ធម្មក្ខន្ធវសេនាតិ ធម្មរាសិវសេន. ទ្វាសីតិសហស្សានិ ពុទ្ធតោ គណ្ហិន្តិ សម្ពន្ធោ. ទ្វេ សហស្សានិ ភិក្ខុតោតិ ធម្មសេនាបតិអាទីនំ ភិក្ខូនំ សន្តិកា តេហិយេវ ទេសិតានិ ទ្វេ សហស្សានិ គណ្ហិំ. មេតិ មម ហទយេ, ឥតិ អានន្ទត្ថេរោ អត្តានំ និទ្ទិសតិ. យេ ធម្មា មម ហទយេ បវត្តិនោ, តេ ចតុរាសីតិសហស្សានីតិ យោជនា. ឥទញ្ច ភគវតោ ធរមានកាលេ ឧគ្គហិតធម្មក្ខន្ធវសេន វុត្តំ, បរិនិព្ពុតេ បន ភគវតិ អានន្ទត្ថេរេន ទេសិតានំ សុភសុត្ត(ទឦ. និ. ១.៤៤៤ អាទយោ) គោបកមោគ្គល្លានសុត្តានំ (ម. និ. ៣.៧៩ អាទយោ), តតិយសង្គីតិយំ មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរេន កថិតកថាវត្ថុប្បករណស្ស ច វសេន ធម្មក្ខន្ធានំ ចតុរាសីតិសហស្សតោបិ អធិកតា វេទិតព្ពា.

ឯកានុសន្ធិកំ សុត្តន្តិ សតិបដ្ឋានាទិ (ទី. និ. ២.៣៧២ អាទយោ; ម. និ. ១.១០៥ អាទយោ). អនេកានុសន្ធិកន្តិ បរិនិព្ពានសុត្តាទិ (ទី. និ. ២.១៣៤ អាទយោ). តញ្ហិ នានាឋានេសុ នានាធម្មទេសនានំ វសេន បវត្តំ. តិកទុកភាជនំ ធម្មសង្គណិយំ និក្ខេបកណ្ឌ(ធ. ស. ៩៨៥ អាទយោ) អដ្ឋកថាកណ្ឌវសេន (ធ. ស. ១៣៨៤ អាទយោ) គហេតព្ពំ. ចិត្តវារភាជនន្តិ ឥទំ ចិត្តុប្បាទកណ្ឌវសេន (ធ. ស. ១ អាទយោ) វុត្តំ. អត្ថិ វត្ថូតិអាទីសុ វត្ថុ នាម សុទិន្នកណ្ឌាទិ (បារា. ២៤ អាទយោ). មាតិកាតិ សិក្ខាបទំ. អន្តរាបត្តីតិ សិក្ខាបទន្តរេសុ អញ្ញស្មិំ វត្ថុស្មិំ បញ្ញត្តា អាបត្តិ. តិកច្ឆេទោតិ តិកបាចិត្តិយាទិតិកបរិច្ឆេទោ ¶ . ពុទ្ធវចនំ សង្គហិតន្តិ សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ ពុទ្ធវចនស្ស. សង្គីតិបរិយោសានេ សាធុការំ ទទមានា វិយាតិ សម្ពន្ធោ. អច្ឆរំ បហរិតុំ យុត្តានិ អច្ឆរិយានិ, បុប្ផវស្សចេលុក្ខេបាទីនិ. យា ‘‘បញ្ចសតា’’តិ ច ‘‘ថេរិកា’’តិ ច បវុច្ចតិ, អយំ បឋមមហាសង្គីតិ នាមាតិ សម្ពន្ធោ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

បឋមមហាសង្គីតិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

ទុតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា

ឯវំ ¶ បឋមមហាសង្គីតិំ ទស្សេត្វា យទត្ថំ សា ឥធ ទស្សិតា, តំ និគមនវសេន ទស្សេន្តោ ឥមិស្សាតិអាទិមាហ. តត្រាយំ អាចរិយបរម្បរាតិ តស្មិំ ជម្ពុទីបេ អយំ អាចរិយានំ បវេណី បដិបាដិ. វិជិតាវិនោតិ វិជិតសព្ពកិលេសបដិបក្ខត្តា វិជិតវន្តោ. ជម្ពុសិរិវ្ហយេតិ ជម្ពុសទិសោ សិរិមន្តោ អវ្ហយោ នាមំ យស្ស ទីបស្ស, តស្មិំ ជម្ពុទីបេតិ វុត្តំ ហោតិ. មហន្តេន ហិ ជម្ពុរុក្ខេន អភិលក្ខិតត្តា ទីបោបិ ‘‘ជម្ពូ’’តិ វុច្ចតិ. អច្ឆិជ្ជមានំ អវិនស្សមានំ កត្វា. វិនយវំសន្តិអាទីហិ តីហិ វិនយបាឡិយេវ កថិតា បរិយាយវចនត្តា តេសំ. បកតញ្ញុតន្តិ វេយ្យត្តិយំ, បដុភាវន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ធុរគ្គាហោតិ បធានគ្គាហី, សព្ពេសំ បាមោក្ខោ ហុត្វា គណ្ហីតិ វុត្តំ ហោតិ. ភិក្ខូនំ សមុទាយោ សមូហោ ភិក្ខុសមុទាយោ.

យទាតិ និព្ពាយិំសូតិ សម្ពន្ធោ. ជោតយិត្វា ច សព្ពធីតិ តមេវ សទ្ធម្មំ សព្ពត្ថ បកាសយិត្វា. ជុតិមន្តោតិ បញ្ញាជុតិយា យុត្តា, តេជវន្តោ វា, មហានុភាវាតិ អត្ថោ. និព្ពាយិំសូតិ អនុបាទិសេសាយ និព្ពានធាតុយា និព្ពាយិំសុ. អនាលយាតិ អសង្គា.

អថាតិ បច្ឆា, យទា បរិនិព្ពាយិំសុ, តតោ បរន្តិ អត្ថោ. កប្បតិ សិង្គីលោណកប្បោតិ ឯត្ថ កប្ប-សទ្ទោ វិកប្បត្ថោ, តេន សិង្គីលោណវិកប្បោបិ កប្បតិ. ឥទម្បិ បក្ខន្តរំ កប្បតីតិ អត្ថោ, ឯវំ សព្ពត្ថ. តត្ថ សិង្គេន លោណំ បរិហរិត្វា អលោណកបិណ្ឌបាតេន សទ្ធិំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតិ ¶ , សន្និធិំ ន ករោតីតិ អធិប្បាយោ. កប្បតិ ទ្វង្គុលកប្បោតិ ទ្វង្គុលំ អតិក្កន្តាយ ឆាយាយ វិកាលេ ភោជនំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ គាមន្តរកប្បោតិ ‘‘គាមន្តរំ គមិស្សាមី’’តិ បវារិតេន អនតិរិត្តភោជនំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ អាវាសកប្បោតិ ឯកសីមាយ នានាសេនាសនេសុ វិសុំ វិសុំ ឧបោសថាទីនិ សង្ឃកម្មានិ កាតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ អនុមតិកប្បោតិ ‘‘អនាគតានំ អាគតកាលេ អនុមតិំ គហេស្សាមា’’តិ តេសុ អនាគតេសុយេវ វគ្គេន សង្ឃេន កម្មំ កត្វា បច្ឆា អនុមតិំ គហេតុំ កប្បតិ, វគ្គកម្មំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. កប្បតិ អាចិណ្ណកប្បោតិ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ អាចិណ្ណោ កប្បតីតិ អត្ថោ. សោ បន ឯកច្ចោ កប្បតិ ធម្មិកោ, ឯកច្ចោ ន កប្បតិ អធម្មិកោតិ វេទិតព្ពោ. កប្បតិ អមថិតកប្បោតិ យំ ខីរំ ខីរភាវំ វិជហិតំ ទធិភាវំ អសម្បត្តំ, តំ ភុត្តាវិនា បវារិតេន អនតិរិត្តំ ភុញ្ជិតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. កប្បតិ ជឡោគិំ បាតុន្តិ ឯត្ថ ជឡោគីតិ តរុណសុរា, យំ មជ្ជសម្ភារំ ឯកតោ កតំ មជ្ជភាវមសម្បត្តំ, តំ បាតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. ជាតរូបរជតន្តិ ឯត្ថ សរសតោ វិការំ អនាបជ្ជិត្វា សព្ពទា ជាតរូបមេវ ហោតីតិ ជាតំ រូបំ ¶ ឯតស្សាតិ ជាតរូបំ, សុវណ្ណំ. ធវលសភាវតាយ រាជតីតិ រជតំ, រូបិយំ. សុសុនាគបុត្តោតិ សុសុនាគស្ស បុត្តោ. កាកណ្ឌកបុត្តោតិ កាកណ្ឌកស្ស ព្រាហ្មណស្ស បុត្តោ. វជ្ជីសូតិ ជនបទនាមត្តា ពហុវចនំ កតំ.

តទហុបោសថេតិ ឯត្ថ តទហូតិ តស្មិំ អហនិ. ឧបវសន្តិ ឯត្ថាតិ ឧបោសថោ, ឧបវសន្តីតិ ច សីលសមាទានេន វា អនសនាទិនា វា ឧបេតា ហុត្វា វសន្តីតិ អត្ថោ. កំសបាតិន្តិ សុវណ្ណបាតិំ. មាសករូបន្តិ មាសកោ ឯវ. សព្ពំ តាវ វត្តព្ពន្តិ ឥមិនា សត្តសតិកក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៤៤៦ អាទយោ) អាគតា សព្ពាបិ បាឡិ ឥធ អានេត្វា វត្តព្ពាតិ ទស្សេតិ. សង្គាយិតសទិសមេវ សង្គាយិំសូតិ សម្ពន្ធោ.

សា បនាយំ សង្គីតីតិ សម្ពន្ធោ. តេសូតិ តេសុ សង្គីតិការកេសុ ថេរេសុ. វិស្សុតា ឯតេ សទ្ធិវិហារិកា ញេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. សាណសម្ភូតោតិ សាណទេសវាសី សម្ភូតត្ថេរោ. ទុតិយោ សង្គហោតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. បន្នភារាតិ បតិតក្ខន្ធភារា.

អព្ពុទន្តិ ¶ ឧបទ្ទវំ វទន្តិ. ‘‘ភគវតោ វចនំ ថេនេត្វា អត្តនោ វចនស្ស ទីបនតោ អព្ពុទន្តិ ចោរកម្ម’’ន្តិ ឯកេ. ឥទន្តិ វក្ខមាននិទស្សនំ. សន្ទិស្សមានា មុខា សម្មុខា. ភាវិតមគ្គន្តិ ឧប្បាទិតជ្ឈានំ. សាធុ សប្បុរិសាតិ ឯត្ថ សាធូតិ អាយាចនត្ថេ និបាតោ, តំ យាចាមីតិ អត្ថោ. ហដ្ឋបហដ្ឋោតិ បុនប្បុនំ សន្តុដ្ឋោ. ឧទគ្គុទគ្គោតិ សរីរវិការុប្បាទនបីតិវសេន ឧទគ្គុទគ្គោ, បីតិមា ហិ បុគ្គលោ កាយចិត្តានំ ឧគ្គតត្តា ‘‘ឧទគ្គុទគ្គោ’’តិ វុច្ចតិ.

តេន ខោ បន សមយេនាតិ យស្មិំ សមយេ ទុតិយំ សង្គីតិំ អករិំសុ, តស្មិំ សមយេតិ អត្ថោ. តំ អធិករណំ ន សម្បាបុណិំសូតិ តំ វជ្ជិបុត្តកេហិ ឧប្បាទិតំ អធិករណំ វិនិច្ឆិនិតុំ ន សម្បាបុណិំសុ នាគមិំសុ. នោ អហុវត្ថាតិ សម្ពន្ធោ. យាវតាយុកំ ឋត្វា បរិនិព្ពុតាតិ សម្ពន្ធោ. កិំ បន កត្វា ថេរា បរិនិព្ពុតាតិ? អាហ ទុតិយំ សង្គហំ កត្វាតិអាទិ. អនិច្ចតាវសន្តិ អនិច្ចតាធីនតំ. ជម្មិន្តិ លាមកំ. ទុរភិសម្ភវំ អនភិភវនីយំ អតិក្កមិតុំ អសក្កុណេយ្យំ អនិច្ចតំ ឯវំ ញត្វាតិ សម្ពន្ធោ.

ទុតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

តតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនា

សត្ត ¶ វស្សានីតិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. អតិច្ឆថាតិ អតិក្កមិត្វា ឥច្ឆថ, ឥតោ អញ្ញត្ថ គន្ត្វា ភិក្ខំ បរិយេសថាតិ អត្ថោ. ភត្តវិស្សគ្គករណត្ថាយាតិ ភត្តស្ស អជ្ឈោហរណកិច្ចត្ថាយ, ភុញ្ជនត្ថាយាតិ អត្ថោ. ‘‘សោឡសវស្សោ’’តិ ឧទ្ទេសោ កថនំ អស្ស អត្ថីតិ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកោ, ‘‘សោឡសវស្សិកោ’’តិ អត្ថោ.

តីសុ វេទេសូតិអាទីសុ ឥរុវេទយជុវេទសាមវេទសង្ខាតេសុ តីសុ វេទេសុ. តយោ ឯវ កិរ វេទា អដ្ឋកាទីហិ ធម្មិកេហិ ឥសីហិ លោកស្ស សគ្គមគ្គវិភាវនត្ថាយ កតា. តេនេវ ហិ តេ តេហិ វុច្ចន្តិ. អាថព្ពណវេទោ បន បច្ឆា អធម្មិកេហិ ព្រាហ្មណេហិ បាណវធាទិអត្ថាយ កតោ. បុរិមេសុ ច តីសុ វេទេសុ តេហេវ ធម្មិកសាខាយោ អបនេត្វា យាគវធាទិទីបិកា អធម្មិកសាខា បក្ខិត្តាតិ វេទិតព្ពា. និឃណ្ឌូតិ រុក្ខាទីនំ វេវចនប្បកាសកំ បរិយាយនាមានុរូបំ សត្ថំ. តញ្ហិ លោកេ ‘‘និឃណ្ឌូ’’តិ ¶ វុច្ចតិ. កេដុភន្តិ កិដតិ គមេតិ កិរិយាទិវិភាគន្តិ កេដុភំ, កិរិយាកប្បវិកប្បោ កវីនំ ឧបការសត្ថំ. ឯត្ថ ច កិរិយាកប្បវិកប្បោតិ វចីភេទាទិលក្ខណា កិរិយា កប្បីយតិ វិកប្បីយតិ ឯតេនាតិ កិរិយាកប្បោ, សោ បន វណ្ណបទពន្ធបទត្ថាទិវិភាគតោ ពហុវិកប្បោតិ ‘‘កិរិយាកប្បវិកប្បោ’’តិ វុច្ចតិ. ឥទញ្ច មូលកិរិយាកប្បគន្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. សហ និឃណ្ឌុនា កេដុភេន ច សនិឃណ្ឌុកេដុភា, តយោ វេទា, តេសុ សនិឃណ្ឌុកេដុភេសុ. ឋានករណាទិវិភាគតោ ច និព្ពចនវិភាគតោ ច អក្ខរា បភេទីយន្តិ ឯតេនាតិ អក្ខរប្បភេទោ, សិក្ខា ច និរុត្តិ ច. សហ អក្ខរប្បភេទេនាតិ សាក្ខរប្បភេទា, តេសុ សាក្ខរប្បភេទេសុ. អាថព្ពណវេទំ ចតុត្ថំ កត្វា ‘‘ឥតិហ អាស ឥតិហ អាសា’’តិ ឦទិសវចនបដិសំយុត្តោ បោរាណកថាសង្ខាតោ ឥតិហាសោ បញ្ចមោ ឯតេសន្តិ ឥតិហាសបញ្ចមា, តយោ វេទា, តេសុ ឥតិហាសបញ្ចមេសុ.

យស្ស ចិត្តន្តិអាទិ បញ្ហទ្វយំ ខីណាសវានំ ចុតិចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ បឋមបញ្ហេ ឧប្បជ្ជតីតិ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិតាយ ឧប្បជ្ជតិ. ន និរុជ្ឈតីតិ និរោធក្ខណំ អប្បត្តតាយ ន និរុជ្ឈតិ. តស្ស ចិត្តន្តិ តស្ស បុគ្គលស្ស តំ ចិត្តំ កិំ និរុជ្ឈិស្សតិ អាយតិញ្ច នុប្បជ្ជិស្សតីតិ បុច្ឆា, តស្សា ច វិភជ្ជព្យាករណីយតាយ ឯវមេត្ថ វិស្សជ្ជនំ វេទិតព្ពំ. អរហតោ បច្ឆិមចិត្តស្ស ឧប្បាទក្ខណេ តស្ស ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, ន និរុជ្ឈតិ, អាយតិញ្ច នុប្បជ្ជិស្សតិ, អវស្សមេវ និរោធក្ខណំ បត្វា និរុជ្ឈិស្សតិ, តតោ អប្បដិសន្ធិកត្តា អញ្ញំ នុប្បជ្ជិស្សតិ. ឋបេត្វា បន បច្ឆិមចិត្តសមង្គិំ ខីណាសវំ ឥតរេសំ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិចិត្តំ ¶ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិតាយ ឧប្បជ្ជតិ ភង្គំ អប្បត្តតាយ ន និរុជ្ឈតិ, ភង្គំ បន បត្វា និរុជ្ឈិស្សតេវ, អញ្ញំ បន តស្មិំ វា អញ្ញស្មិំ វា អត្តភាវេ ឧប្បជ្ជិស្សតិ ចេវ និរុជ្ឈិស្សតិ ចាតិ. យស្ស វា បនាតិអាទិ ទុតិយបញ្ហេ បន និរុជ្ឈិស្សតិ នុប្បជ្ជិស្សតីតិ យស្ស ចិត្តំ ឧប្បាទក្ខណសមង្គិតាយ ភង្គក្ខណំ បត្វា និរុជ្ឈិស្សតិ អប្បដិសន្ធិកតាយ នុប្បជ្ជិស្សតិ, តស្ស ខីណាសវស្ស តំ ចិត្តំ កិំ ឧប្បជ្ជតិ ន និរុជ្ឈតីតិ បុច្ឆា, តស្សា ឯកំសព្យាករណីយតាយ ‘‘អាមន្តា’’តិ វិស្សជ្ជនំ វេទិតព្ពំ. ឧទ្ធំ វា អធោ វា ហរិតុំ អសក្កោន្តោតិ ឧបរិមបទេ វា ហេដ្ឋិមបទំ ហេដ្ឋិមបទេ វា ឧបរិមបទំ អត្ថតោ សមន្នាហរិតុំ ឃដេតុំ បុព្ពេនាបរំ យោជេត្វា អត្ថំ បរិច្ឆិន្ទិតុំ អសក្កោន្តោតិ អត្ថោ.

សោតាបន្នានំ ¶ សីលេសុ បរិបូរការិតាយ សមាទិន្នសីលតោ នត្ថិ បរិហានីតិ អាហ ‘‘អភព្ពោ ទានិ សាសនតោ និវត្តិតុ’’ន្តិ. វឌ្ឍេត្វាតិ ឧបរិមគ្គត្ថាយ កម្មដ្ឋានំ វឌ្ឍេត្វា. ទន្តេ បុនន្តិ វិសោធេន្តិ ឯតេនាតិ ទន្តបោនំ វុច្ចតិ ទន្តកដ្ឋំ. អភិនវានំ អាគន្តុកានំ លជ្ជីសភាវំ ខន្តិមេត្តាទិគុណសមង្គិតញ្ច កតិបាហំ សុដ្ឋុ វីមំសិត្វាវ ហត្ថកម្មាទិសម្បដិច្ឆនំ សង្គហករណញ្ច យុត្តន្តិ សាមណេរស្ស ចេវ អញ្ញេសញ្ច ភិក្ខូនំ ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជន្តានំ ញាបនត្ថំ ថេរោ តស្ស ភព្ពរូបតំ អភិញ្ញាយ ញត្វាបិ បុន សម្មជ្ជនាទិំ អកាសិ. ‘‘តស្ស ចិត្តទមនត្ថ’’ន្តិបិ វទន្តិ. ពុទ្ធវចនំ បដ្ឋបេសីតិ ពុទ្ធវចនំ ឧគ្គណ្ហាបេតុំ អារភិ. សកលវិនយាចារបដិបត្តិ ឧបសម្បន្នានមេវ វិហិតាតិ តប្បរិយាបុណនមបិ តេសញ្ញេវ អនុរូបន្តិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា វិនយបិដក’’ន្តិ. តស្ស ចិត្តេ ឋបិតម្បិ ពុទ្ធវចនំ សង្គោបនត្ថាយ និយ្យាតិតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ហត្ថេ បតិដ្ឋាបេត្វា’’តិ វុត្តំ.

ឯករជ្ជាភិសេកន្តិ សកលជម្ពុទីបេ ឯកាធិបច្ចវសេន ករិយមានំ អភិសេកំ. រាជិទ្ធិយោតិ រាជានុភាវានុគតប្បភាវា. យតោតិ យតោ សោឡសឃដតោ. ទេវតា ឯវ ទិវសេ ទិវសេ អាហរន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ទេវសិកន្តិ ទិវសេ ទិវសេ. អគទាមលកន្តិ អប្បកេនេវ សរីរសោធនាទិសមត្ថំ សព្ពទោសហរំ ឱសធាមលកំ. ឆទ្ទន្តទហតោតិ ឆទ្ទន្តទហសមីបេ ឋិតទេវវិមានតោ, កប្បរុក្ខតោ វា, តត្ថ តាទិសា កប្បរុក្ខវិសេសា សន្តិ, តតោ វា អាហរន្តីតិ អត្ថោ. អសុត្តមយិកន្តិ សុត្តេហិ អពទ្ធំ ទិព្ពសុមនបុប្ផេហេវ កតំ សុមនបុប្ផបដំ. ឧដ្ឋិតស្ស សាលិនោតិ សយំជាតសាលិនោ, សមុទាយាបេក្ខញ្ចេត្ថ ឯកវចនំ, សាលីនន្តិ អត្ថោ. នវ វាហសហស្សានីតិ ឯត្ថ ចតស្សោ មុដ្ឋិយោ ឯកោ កុឌុវោ, ចត្តារោ កុឌុវា ឯកោ បត្ថោ, ចត្តារោ បត្ថា ឯកោ អាឡ្ហកោ, ចត្តារោ អាឡ្ហកា ឯកំ ទោណំ, ចត្តារិ ទោណានិ ឯកា មានិកា ¶ , ចតស្សោ មានិកា ឯកា ខារី, វីសតិ ខារិកា ឯកោ វាហោ, តទេវ ‘‘ឯកំ សកដ’’ន្តិ សុត្តនិបាតដ្ឋកថាទីសុ (សុ. និ. អដ្ឋ. ២.កោកាលិកសុត្តវណ្ណនា) វុត្តំ. និត្ថុសកណេ ករោន្តីតិ ថុសកុណ្ឌករហិតេ ករោន្តិ. តេន និម្មិតំ ពុទ្ធរូបំ បស្សន្តោតិ សម្ពន្ធោ. បុញ្ញប្បភាវនិព្ពត្តគ្គហណំ នាគរាជនិម្មិតានំ បុញ្ញប្បភាវនិព្ពត្តេហិ សទិសតាយ កតំ. វិមលកេតុមាលាតិ ឯត្ថ កេតុមាលា នាម សីសតោ និក្ខមិត្វា ឧបរិមុទ្ធនិ បុញ្ជោ ហុត្វា ទិស្សមានរស្មិរាសីតិ វទន្តិ.

ពាហិរកបាសណ្ឌន្តិ ¶ ពាហិរកប្បវេទិតំ សមយវាទំ. បរិគ្គណ្ហីតិ វីមំសមានោ បរិគ្គហេសិ. ភទ្ទបីឋកេសូតិ វេត្តមយបីឋេសុ. សារោតិ គុណសារោ. សីហបញ្ជរេតិ មហាវាតបានសមីបេ. កិលេសវិប្ផន្ទរហិតចិត្តតាយ ទន្តំ. និច្ចំ បច្ចុបដ្ឋិតសតារក្ខតាយ គុត្តំ. ខុរគ្គេយេវាតិ កេសោរោបនាវសានេ. អតិវិយ សោភតីតិ សម្ពន្ធោ. វាណិជកោ អហោសីតិ មធុវាណិជកោ អហោសិ.

បុព្ពេ វ សន្និវាសេនាតិ បុព្ពេ វា បុព្ពជាតិយំ វា សហវាសេនាតិ អត្ថោ. បច្ចុប្បន្នហិតេន វាតិ វត្តមានភវេ ហិតចរណេន វា. ឯវំ ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ តំ សិនេហសង្ខាតំ បេមំ ជាយតេ. កិំ វិយាតិ? អាហ ‘‘ឧប្បលំ វ យថោទកេ’’តិ. ឧប្បលំ វាតិ រស្សកតោ វា-សទ្ទោ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ. យថា-សទ្ទោ ឧបមាយំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា ឧប្បលញ្ច សេសញ្ច បទុមាទិ ឧទកេ ជាយមានំ ទ្វេ ការណានិ និស្សាយ ជាយតិ ឧទកញ្ចេវ កលលញ្ច, ឯវំ បេមម្បីតិ (ជា. អដ្ឋ. ២.២.១៧៤).

ធុវភត្តានីតិ និច្ចភត្តានិ. វជ្ជាវជ្ជន្តិ ខុទ្ទកំ មហន្តញ្ច វជ្ជំ. មោគ្គលិបុត្តតិស្សត្ថេរស្ស ភារមកាសីតិ ថេរស្ស មហានុភាវតំ, តទា សាសនកិច្ចស្ស នាយកភាវេន សង្ឃបរិណាយកតញ្ច រញ្ញោ ញាបេតុំ សង្ឃោ តស្ស ភារមកាសីតិ វេទិតព្ពំ, ន អញ្ញេសំ អជាននតាយ. សាសនស្ស ទាយាទោតិ សាសនស្ស អព្ភន្តរោ ញាតកោ ហោមិ ន ហោមីតិ អត្ថោ. យេ សាសនេ បព្ពជិតុំ បុត្តធីតរោ បរិច្ចជន្តិ, តេ ពុទ្ធសាសនេ សាលោហិតញាតកា នាម ហោន្តិ, សកលសាសនធារណេ សមត្ថានំ អត្តនោ ឱរសបុត្តានំ បរិច្ចត្តត្តា ន បច្ចយមត្តទាយកាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ថេរោ ‘‘ន ខោ, មហារាជ, ឯត្តាវតា សាសនស្ស ទាយាទោ ហោតី’’តិ អាហ. កថញ្ចរហីតិ ឯត្ថ ចរហីតិ និបាតោ អក្ខន្តិំ ទីបេតិ. តិស្សកុមារស្សាតិ រញ្ញោ ឯកមាតុកស្ស កនិដ្ឋស្ស. សក្ខសីតិ សក្ខិស្សសិ. សិក្ខាយ បតិដ្ឋាបេសុន្តិ បាណាតិបាតា វេរមណិអាទីសុ វិកាលភោជនា វេរមណិបរិយោសានាសុ ឆសុ សិក្ខាសុ បាណាតិបាតា វេរមណិំ ទ្វេ ¶ វស្សានិ អវីតិក្កម្ម សមាទានំ សមាទិយាមីតិអាទិនា (បាចិ. ១០៧៩) សមាទានវសេន សិក្ខាសម្មុតិទានានន្តរំ សិក្ខាយ បតិដ្ឋាបេសុំ. ឆ វស្សានិ អភិសេកស្ស អស្សាតិ ឆវស្សាភិសេកោ.

សព្ពំ ¶ ថេរវាទន្តិ ទ្វេ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហា បាឡិ. សា ហិ មហាសង្ឃិកាទិភិន្នលទ្ធិកាហិ វិវេចេតុំ ‘‘ថេរវាទោ’’តិ វុត្តា. អយញ្ហិ វិភជ្ជវាទោ មហាកស្សបត្ថេរាទីហិ អសង្ករតោ រក្ខិតោ អានីតោ ចាតិ ‘‘ថេរវាទោ’’តិ វុច្ចតិ, ‘‘សថេរវាទ’’ន្តិបិ លិខន្តិ. តត្ថ ‘‘អដ្ឋកថាសុ អាគតថេរវាទសហិតំ សាដ្ឋកថំ តិបិដកសង្គហិតំ ពុទ្ធវចន’’ន្តិ អានេត្វា យោជេតព្ពំ. តេជោធាតុំ សមាបជ្ជិត្វាតិ តេជោកសិណារម្មណំ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា.

សភាយន្តិ នគរមជ្ឈេ វិនិច្ឆយសាលាយំ. ទិដ្ឋិគតានីតិ ទិដ្ឋិយោវ. ន ខោ បនេតំ សក្កា ឥមេសំ មជ្ឈេ វសន្តេន វូបសមេតុន្តិ តេសញ្ហិ មជ្ឈេ វសន្តោ តេសុយេវ អន្តោគធត្តា អាទេយ្យវចនោ ន ហោតិ, តស្មា ឯវំ ចិន្តេសិ. អហោគង្គបព្ពតន្តិ ឯវំនាមកំ បព្ពតំ. ‘‘អធោគង្គាបព្ពត’’ន្តិបិ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. បញ្ចាតបេន តប្បេន្តីតិ ចតូសុ ឋានេសុ អគ្គិំ ជាលេត្វា មជ្ឈេ ឋត្វា សូរិយមណ្ឌលំ ឧល្លោកេន្តា សូរិយាតបេន តប្បេន្តិ. អាទិច្ចំ អនុបរិវត្តន្តីតិ ឧទយកាលតោ បភុតិ សូរិយំ ឱលោកយមានា យាវ អត្ថង្គមនា សូរិយាភិមុខាវ បរិវត្តន្តិ. វោភិន្ទិស្សាមាតិ បគ្គណ្ហិំសូតិ វិនាសេស្សាមាតិ ឧស្សាហមកំសុ.

វិស្សដ្ឋោតិ មរណសង្ការហិតោ, និព្ភយោតិ អត្ថោ. មិគវំ និក្ខមិត្វាតិ អរញ្ញេ វិចរិត្វា មិគមារណកីឡា មិគវំ, តំ ឧទ្ទិស្ស និក្ខមិត្វា មិគវធត្ថំ និក្ខមិត្វាតិ អត្ថោ. អហិនាគាទិតោ វិសេសនត្ថំ ‘‘ហត្ថិនាគេនា’’តិ វុត្តំ. តស្ស បស្សន្តស្សេវាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, តស្មិំ បស្សន្តេយេវាតិ អត្ថោ. អាកាសេ ឧប្បតិត្វាតិ ឯត្ថ អយំ វិកុព្ពនិទ្ធិ ន ហោតីតិ គិហិស្សាបិ ឥមំ ឥទ្ធិំ ទស្សេសិ អធិដ្ឋានិទ្ធិយា អប្បដិក្ខិត្តត្តា. បកតិវណ្ណញ្ហិ វិជហិត្វា នាគវណ្ណាទិទស្សនំ វិកុព្ពនិទ្ធិ. ឆណវេសន្តិ ឧស្សវវេសំ. បធានឃរន្តិ ភាវនានុយោគវសេន វីរិយារម្ភស្ស អនុរូបំ វិវិត្តសេនាសនំ. សោបីតិ រញ្ញោ ភាគិនេយ្យំ សន្ធាយ វុត្តំ.

កុសលាធិប្បាយោតិ មនាបជ្ឈាសយោ. ទ្វេឡ្ហកជាតោតិ សំសយមាបន្នោ. ឯកេកំ ភិក្ខុសហស្សបរិវារន្តិ ឯត្ថ ‘‘គណ្ហិត្វា អាគច្ឆថា’’តិ អាណាការេន វុត្តេបិ ថេរា ភិក្ខូ សាសនហិតត្តា គតា. កប្បិយសាសនញ្ហេតំ, ន គិហីនំ គិហិកម្មបដិសំយុត្តំ. ថេរោ នាគច្ឆីតិ កិញ្ចាបិ ¶ ‘‘រាជា ¶ បក្កោសតី’’តិ វុត្តេបិ ធម្មកម្មត្ថាយ អាគន្តុំ វដ្ដតិ, ទ្វិក្ខត្តុំ បន បេសិតេបិ ‘‘អននុរូបា យាចនា’’តិ នាគតោ, ‘‘មហានុភាវោ ថេរោ យថានុសិដ្ឋំ បដិបត្តិកោ បមាណភូតោ’’តិ រញ្ញោ ចេវ ឧភយបក្ខិកានញ្ច អត្តនិ ពហុមានុប្បាទនវសេន ឧទ្ធំ កត្តព្ពកម្មសិទ្ធិំ អាកង្ខន្តោ អសារុប្បវចនលេសេន នាគច្ឆិ. ឯកតោ សង្ឃដិតា នាវា នាវាសង្ឃាដំ. សាសនបច្ចត្ថិកានំ ពហុភាវតោ អាហ ‘‘អារក្ខំ សំវិធាយា’’តិ. យន្តិ យស្មា. អព្ពាហិំសូតិ អាកឌ្ឍិំសុ. ពាហិរតោតិ ឧយ្យានស្ស ពាហិរតោ. បស្សន្តានំ អតិទុក្ករភាវេន ឧបដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘បទេសបថវីកម្បនំ ទុក្ករ’’ន្តិ អាហ. អធិដ្ឋានេ បនេត្ថ វិសុំ ទុក្ករតា នាម នត្ថិ.

ទីបកតិត្តិរោតិ សាកុណិកេហិ សមជាតិកានំ គហណត្ថាយ បោសេត្វា សិក្ខេត្វា បាសដ្ឋានេ ឋបនកតិត្តិរោ. ន បដិច្ច កម្មំ ផុសតីតិ គាថាយ យទិ តវ បាបកិរិយាយ មនោ នប្បទុស្សតិ, លុទ្ទេន តំ និស្សាយ កតម្បិ បាបកម្មំ តំ ន ផុសតិ. បាបកិរិយាយ ហិ អប្បោស្សុក្កស្ស និរាលយស្ស ភទ្រស្ស សតោ តវ តំ បាបំ ន ឧបលិម្បតិ, តវ ចិត្តំ ន អល្លីយតីតិ អត្ថោ.

កិំ វទតិ សីលេនាតិ កិំវាទី. អថ វា កោ កតមោ វាទោ កិំវាទោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ កិំវាទី. អត្តានញ្ច លោកញ្ច សស្សតោតិ វាទោ ឯតេសន្តិ សស្សតវាទិនោ. សត្តេសុ សង្ខារេសុ វា ឯកច្ចំ សស្សតន្តិ បវត្តោ វាទោ ឯកច្ចសស្សតោ, តស្មិំ និយុត្តា ឯកច្ចសស្សតិកា. ‘‘អន្តោ, អនន្តោ, អន្តានន្តោ, នេវន្តោ នានន្តោ’’តិ ឯវំ អន្តានន្តំ អារព្ភ បវត្តា ចត្តារោ វាទា អន្តានន្តា, តេសុ និយុត្តា អន្តានន្តិកា. ន មរតិ ន ឧបច្ឆិជ្ជតីតិ អមរា, ឯវន្តិបិ មេ នោ, តថាតិបិ មេ នោតិអាទិនា (ទី. និ. ១.៦២) បវត្តា ទិដ្ឋិ ចេវ វាចា ច, តស្សា វិក្ខេបោ ឯតេសន្តិ អមរាវិក្ខេបិកា. អថ វា អមរា នាម មច្ឆជាតិ ទុគ្គហា ហោតិ, តស្សា អមរាយ វិយ វិក្ខេបោ ឯតេសន្តិ អមរាវិក្ខេបិកា. អធិច្ច យទិច្ឆកំ យំ កិញ្ចិ ការណំ អនបេក្ខិត្វា សមុប្បន្នោ អត្តា ច លោកោ ចាតិ វាទេ និយុត្តា អធិច្ចសមុប្បន្និកា. សញ្ញី អត្តាតិ វាទោ យេសន្តេ សញ្ញីវាទា. ឯវំ អសញ្ញីវាទា នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទាតិ ឯត្ថាបិ. ‘‘កាយស្ស ភេទា សត្តោ ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ (ទី. និ. ១.៨៥-៨៦) ឯវំ ¶ ឧច្ឆេទំ វទន្តីតិ ឧច្ឆេទវាទា. ទិដ្ឋធម្មោតិ បច្ចក្ខោ យថាសកំ អត្តភាវោ, តស្មិំយេវ យថាកាមំ បញ្ចកាមគុណបរិភោគេន និព្ពានំ ទុក្ខូបសមំ វទន្តីតិ ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទា. វិភជិត្វា វាទោ ឯតស្សាតិ វិភជ្ជវាទី, ភគវា. សព្ពំ ឯករូបេន អវត្វា យថាធម្មំ វិភជិត្វា និជ្ជដំ និគុម្ពំ កត្វា យថា ទិដ្ឋិសន្ទេហាទយោ វិគច្ឆន្តិ, សម្មុតិបរមត្ថា ¶ ច ធម្មា អសង្ករា បដិភន្តិ, ឯវំ ឯកន្តវិភជនសីលោតិ វុត្តំ ហោតិ. បរប្បវាទំ មទ្ទមានោតិ តស្មិំ កាលេ ឧប្បន្នំ, អាយតិំ ឧប្បជ្ជនកញ្ច សព្ពំ បរវាទំ កថាវត្ថុមាតិកាវិវរណមុខេន និម្មទ្ទនំ ករោន្តោតិ អត្ថោ.

តតិយសង្គីតិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

អាចរិយបរម្បរកថាវណ្ណនា

កេនាភតន្តិ ឥមំ បញ្ហំ វិស្សជ្ជេន្តេន ជម្ពុទីបេ តាវ យាវ តតិយសង្គីតិ, តាវ ទស្សេត្វា ឥទានិ សីហឡទីបេ អាចរិយបរម្បរំ ទស្សេតុំ តតិយសង្គហតោ បន ឧទ្ធន្តិអាទិ អារទ្ធំ. ឥមំ ទីបន្តិ តម្ពបណ្ណិទីបំ. តស្មិំ ទីបេ និសីទិត្វា អាចរិយេន អដ្ឋកថាយ កតត្តា ‘‘ឥមំ ទីប’’ន្តិ វុត្តំ. កញ្ចិ កាលន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ, កិស្មិញ្ចិ កាលេតិ អត្ថោ. បោរាណាតិ សីហឡទីបេ សីហឡដ្ឋកថាការកា. ភទ្ទនាមោតិ ភទ្ទសាលត្ថេរោ. អាគុំ បាបំ ន ករោន្តីតិ នាគា. វិនយបិដកំ វាចយិំសូតិ សម្ពន្ធោ. តម្ពបណ្ណិយាតិ ភុម្មវចនំ. និកាយេ បញ្ចាតិ វិនយាភិធម្មានំ វិសុំ គហិតត្តា តព្ពិនិមុត្តា បញ្ច និកាយា គហេតព្ពា. បករណេតិ អភិធម្មបករណេ វាចេសុន្តិ យោជនា. តីណិ បិដកានិ ស្វាគតានិ អស្សាតិ ‘‘តេបិដកោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘តិបេដកោ’’តិ ឆន្ទានុរក្ខណត្ថំ វុត្តំ. តារករាជាតិ ចន្ទិមា. បុប្ផនាមោតិ ឯត្ថ មហាបទុមត្ថេរោ សុមនត្ថេរោ ច ញាតព្ពោតិ ទ្វិក្ខត្តុំ ‘‘បុប្ផនាមោ’’តិ វុត្តំ.

វនវាសិន្តិ វនវាសីរដ្ឋំ. ករកវស្សន្តិ ហិមបាតនកវស្សំ, ករកធារាសទិសំ វា វស្សំ. ហរាបេត្វាតិ ឧទកោឃេន ហរាបេត្វា. ឆិន្នភិន្នបដធរោតិ សត្ថកេន ឆិន្នំ រង្គេន ភិន្នំ បដំ ធារណកោ. ភណ្ឌូតិ មុណ្ឌកោ. មក្ខំ អសហមានោតិ ថេរស្ស អានុភាវំ បដិច្ច អត្តនោ ¶ ឧប្បន្នំ បរេសំ គុណមក្ខនលក្ខណំ មក្ខំ តថា បវត្តំ កោធំ អសហមានោ. អសនិយោ ផលន្តីតិ គជ្ជន្តា បតន្តិ. មេ មម ភយភេរវំ ជនេតុំ បដិពលោ ន អស្ស ន ភវេយ្យាតិ យោជនា. អញ្ញទត្ថូតិ ឯកំសេន. កស្មីរគន្ធារាតិ កស្មីរគន្ធាររដ្ឋវាសិនោ. ឥសិវាតបដិវាតាតិ ភិក្ខូនំ ចីវរចលនកាយចលនេហិ សញ្ជនិតវាតេហិ បរិតោ សមន្តតោ ពីជយមានា អហេសុំ. ធម្មចក្ខុន្តិ ហេដ្ឋាមគ្គត្តយេ ញាណំ. អនមតគ្គិយន្តិ អនមតគ្គសំយុត្តំ (សំ. និ. ២.១២៤ អាទយោ). សមធិកានីតិ សាធិកានិ. បញ្ច រដ្ឋានីតិ បញ្ច ចិនរដ្ឋានិ. វេគសាតិ វេគេន. សមន្តតោ រក្ខំ ឋបេសីតិ តេសំ អប្បវេសនត្ថាយ អធិដ្ឋានវសេន រក្ខំ ឋបេសិ. អឌ្ឍុឌ្ឍានិ សហស្សានីតិ អឌ្ឍេន ចតុត្ថានិ អឌ្ឍុឌ្ឍានិ, អតិរេកបញ្ចសតានិ តីណិ សហស្សានីតិ អត្ថោ. ទិយឌ្ឍសហស្សន្តិ ¶ អឌ្ឍេន ទុតិយំ ទិយឌ្ឍំ, អតិរេកបញ្ចសតិកំ សហស្សន្តិ អត្ថោ. និទ្ធមេត្វានាតិ បលាបេត្វា.

រាជគហនគរបរិវត្តកេនាតិ រាជគហនគរំ បរិវត្តេត្វា តតោ ពហិ តំ បទក្ខិណំ កត្វា គតមគ្គេន, គមនេន វា. អារោបេសីតិ បដិបាទេសិ. បឡិនាតិ អាកាសំ បក្ខន្ទិំសុ. នគុត្តមេតិ ចេតិយគិរិមាហ. បុរតោតិ បាចីនទិសាភាគេ. បុរសេដ្ឋស្សាតិ សេដ្ឋស្ស អនុរាធបុរស្ស. សិលកូដម្ហីតិ ឯវំនាមកេ បព្ពតកូដេ. សីហកុមារស្ស បុត្តោតិ ឯត្ថ ‘‘កលិង្គរាជធីតុ កុច្ឆិស្មិំ សីហស្ស ជាតោ សីហកុមារោ’’តិ វទន្តិ. ជេដ្ឋមាសស្ស បុណ្ណមិយំ ជេដ្ឋនក្ខត្តំ វា មូលនក្ខត្តំ វា ហោតីតិ អាហ ‘‘ជេដ្ឋមូលនក្ខត្តំ នាម ហោតី’’តិ. មិគានំ វានតោ ហិំសនតោ ពាធនតោ មិគវំ, មិគវិជ្ឈនកីឡា. រោហិតមិគរូបន្តិ គោកណ្ណមិគវេសំ. រថយដ្ឋិប្បមាណាតិ រថបតោទប្បមាណា. ឯកា លតាយដ្ឋិ នាមាតិ ឯកា រជតមយា កញ្ចនលតាយ បដិមណ្ឌិតត្តា ឯវំ លទ្ធនាមា. បុប្ផយដ្ឋិយំ នីលាទីនិ បុប្ផានិ, សកុណយដ្ឋិយំ នានប្បការា មិគបក្ខិនោ វិចិត្តកម្មកតា វិយ ខាយន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. រាជកកុធភណ្ឌានីតិ រាជារហឧត្តមភណ្ឌានិ. សង្ខន្តិ ទក្ខិណាវដ្ដំ អភិសេកសង្ខំ. វឌ្ឍមានន្តិ អលង្ការចុណ្ណំ, ‘‘នហានចុណ្ណ’’ន្តិ កេចិ. វដំសកន្តិ កណ្ណបិឡន្ធនំ វដំសកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. នន្ទិយាវដ្ដន្តិ នន្ទិយាវដ្ដបុប្ផាការេន មង្គលត្ថំ សុវណ្ណេន កតំ. កញ្ញន្តិ ខត្តិយកុមារិំ. ហត្ថបុញ្ឆនន្តិ បីតវណ្ណំ មហគ្ឃហត្ថបុញ្ឆនវត្ថំ. អរុណវណ្ណមត្តិកន្តិ នាគភវនសម្ភវំ. វត្ថកោដិកន្តិ វត្ថយុគមេវ. នាគមាហដន្តិ នាគេហិ ¶ អាហដំ. អមតោសធន្តិ ឯវំនាមិកា គុឡិកជាតិ. អមតសទិសកិច្ចត្តា ឯវំ វុច្ចតិ. ភូមត្ថរណសង្ខេបេនាតិ ភូមត្ថរណាការេន. ឧប្បាតបាឋកាតិ និមិត្តបាឋកា. អលំ គច្ឆាមាតិ ‘‘បុរស្ស អច្ចាសន្នត្តា សារុប្បំ ន ហោតី’’តិ បដិក្ខិបន្តោ អាហ. អឌ្ឍនវមានំ បាណសហស្សានន្តិ (អ. និ. ៦.៥៣) បញ្ចសតាធិកានំ អដ្ឋន្នំ បាណសហស្សានំ. អប្បមាទសុត្តន្តិ អង្គុត្តរនិកាយេ មហាអប្បមាទសុត្តំ, រាជោវាទសុត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

មហច្ចាតិ មហតា. ឧបសង្កមន្តោតិ អតិវិយ កិលន្តរូបោ ហុត្វា ឧបសង្កមីតិ អត្ថោ. តុម្ហេ ជាននត្ថន្តិ សម្ពន្ធោ. បញ្ចបណ្ណាសាយាតិ ឯត្ថ ‘‘ចតុបញ្ញាសាយាតិ វត្តព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ ឧបរិ វុច្ចមានំ ទ្វាសដ្ឋិ អរហន្តោតិ វចនំ សមេតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.អាចរិយបរម្បរកថាវណ្ណនា) វុត្តំ. ទសភាតិកសមាកុលន្តិ មុដសិវស្ស បុត្តេហិ ទេវានំបិយតិស្សាទីហិ ទសហិ ភាតិកេហិ សមាកិណ្ណំ. ចិរទិដ្ឋោ សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ ធាតុយោ សន្ធាយាហ. សព្ពតាឡាវចរេតិ សព្ពានិ តុរិយភណ្ឌានិ, តំសហចរិតេ វា វាទកេ. ឧបដ្ឋាបេត្វាតិ ឧបហារការាបនវសេន សន្និបាតេត្វា. វឌ្ឍមានកច្ឆាយាយាតិ បច្ឆាភត្តំ. បោក្ខរវស្សន្តិ បោក្ខរបត្តេ ¶ វិយ អតេមិតុកាមានំ ឧបរិ អតេមេត្វា បវត្តនកវស្សំ. មហាវីរោតិ សត្ថុវោហារេន ធាតុ ឯវ វុត្តា. បច្ឆិមទិសាភិមុខោវ ហុត្វា អបសក្កន្តោតិ ឯត្ថ បុរត្ថាភិមុខោ ឋិតោវ បិដ្ឋិតោ អបសក្កនេន បច្ឆិមទិសាយ គច្ឆន្តោ តាទិសោបសង្កមនំ សន្ធាយ ‘‘បច្ឆិមទិសាភិមុខោ’’តិ វុត្តោ. ‘‘មហេជវត្ថុ នាម ឯវំនាមកំ ទេវដ្ឋាន’’ន្តិ វទន្តិ.

បជ្ជរកេនាតិ អមនុស្សសមុដ្ឋាបិតេន បជ្ជរករោគេន. ទេវោតិ មេឃោ. អនុប្បវេច្ឆីតិ វិមុច្ចិ. វិវាទោ ហោតីតិ ឯត្ថ កិរិយាកាលមបេក្ខិត្វា វត្តមានប្បយោគោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ ឦទិសេសុ សព្ពត្ថ. តទេតន្តិ ឋានំ តិដ្ឋតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឆន្នំ វណ្ណានំ សម្ពន្ធភូតានំ រំសិយោ ចា’’តិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ, ‘‘ឆន្នំ វណ្ណានំ ឧទកធារា ចា’’តិ ឯវម្បេត្ថ សម្ពន្ធំ វទន្តិ. បរិនិព្ពុតេបិ ភគវតិ តស្សានុភាវេន ឯវរូបំ បាដិហារិយំ អហោសិ ឯវាតិ ទស្សេតុំ ឯវំ អចិន្តិយាតិអាទិគាថមាហ. រក្ខំ ករោន្តោតិ អត្តនា ឧបាយេន បលាបិតានំ យក្ខានំ បុន អប្បវិសនត្ថាយ បរិត្តានំ ករោន្តោ. អាវិជ្ជីតិ បរិយាយិ.

រញ្ញោ ¶ ភាតាតិ រញ្ញោ កនិដ្ឋភាតា. អនុឡាទេវី នាម រញ្ញោ ជេដ្ឋភាតុ ជាយា. សរសរំសិជាលវិស្សជ្ជនកេនាតិ សិនិទ្ធតាយ រសវន្តំ ឱជវន្តំ រំសិជាលំ វិស្សជ្ជេន្តេន. ឯកទិវសេន អគមាសីតិ សម្ពន្ធោ. អប្បេសីតិ លេខសាសនំ បតិដ្ឋាបេសិ. ឧទិក្ខតីតិ អបេក្ខតិ បត្ថេតិ. ភារិយន្តិ គរុកំ, អនតិក្កមនីយន្តិ អត្ថោ. មំ បដិមានេតីតិ មំ ឧទិក្ខតិ. កម្មារវណ្ណន្តិ រញ្ញោ បកតិសុវណ្ណការវណ្ណំ. តិហត្ថវិក្ខម្ភន្តិ តិហត្ថវិត្ថារំ. សកលជម្ពុទីបរជ្ជេនាតិ ឯត្ថ រញ្ញោ ឥទន្តិ រជ្ជំ, សកលជម្ពុទីបតោ ឧប្បជ្ជនកអាយោ ចេវ អាណាទយោ ច, តេន បូជេមីតិ អត្ថោ, ន សកលបថវីបាសាទាទិវត្ថុនា តស្ស សត្តាហំ ទេមីតិអាទិនា កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា ទាតុំ អយុត្តត្តា. ឯវញ្ហិ ទេន្តោ តាវកាលិកំ ទេតិ នាម វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស, បថវាទិវត្ថុបរិច្ចាគេន ច បុន គហណស្ស អយុត្តត្តា. និយមិតកាលេ បន អាយាទយោ បរិច្ចត្តា ឯវាតិ តតោ បរំ អបរិច្ចត្តត្តា គហេតុំ វដ្ដតិ. តស្មា វុត្តនយេនេត្ថ ឥតោ បរម្បិ អាយាទិទានវសេនេវ រជ្ជទានំ វេទិតព្ពំ. បុប្ផុឡកា ហុត្វាតិ កេតកីបារោហង្កុរា វិយ ឧទកបុប្ផុឡកាការា ហុត្វា. គវក្ខជាលសទិសន្តិ ភាវនបុំសកំ, វាតបានេសុ ជាលាការេន ឋបិតទារុបដសទិសន្តិ អត្ថោ, គវក្ខេន ច សុត្តាទិមយជាលេន ច សទិសន្តិ វា អត្ថោ.

ទេវទុន្ទុភិយោតិ ឯត្ថ ទេវោតិ មេឃោ, តស្ស អច្ឆសុក្ខតាយ អាកាសមិវ ខាយមានស្ស អនិមិត្តគជ្ជិតំ ទេវទុន្ទុភិ នាម, យំ ‘‘អាកាសទុន្ទុភី’’តិបិ វទន្តិ. ផលិំសូតិ ថនិំសុ. បព្ពតានំ ¶ នច្ចេហីតិ បថវីកម្បេន ឥតោ ចិតោ ច ភមន្តានំ បព្ពតានំ នច្ចេហិ. វិម្ហយជាតា យក្ខា ‘‘ហិ’’ន្តិសទ្ទំ និច្ឆារេន្តីតិ អាហ ‘‘យក្ខានំ ហិង្ការេហី’’តិ. សកសកបដិភានេហីតិ អត្តនោ អត្តនោ សិប្បកោសល្លេហិ. អភិសេកំ ទត្វាតិ អនោតត្តទហោទកេន អភិសេកំ ទត្វា.

ទេវតាកុលានីតិ មហាពោធិំ បរិវារេត្វា ឋិតនាគយក្ខាទិទេវតាកុលានិ ទត្វាតិ សម្ពន្ធោ. គោបករាជកម្មិនោ តថា ‘‘តរច្ឆា’’តិ វទន្តិ. ឥមិនា បរិវារេនាតិ សហត្ថេ ករណវចនំ, ឥមិនា បរិវារេន សហាតិ អត្ថោ. តាមលិត្តិន្តិ ឯវំនាមកំ សមុទ្ទតីរេ បដ្ដនំ. ឥទមស្ស តតិយន្តិ សុវណ្ណកដាហេ បតិដ្ឋិតសាខាពោធិយា រជ្ជសម្បទានំ សន្ធាយ វុត្តំ. តតោ បន បុព្ពេ ឯកវារំ រជ្ជសម្បទានំ អច្ឆិន្នាយ សាខាយ មហាពោធិយា ឯវ កតំ, តេន ¶ សទ្ធិំ ចតុក្ខត្តុំ រាជា រជ្ជេន បូជេសិ. រជ្ជេន បូជិតទិវសេសុ កិរ សកលទីបតោ ឧប្បន្នំ អាយំ គហេត្វា មហាពោធិមេវ បូជេសិ.

បឋមបាដិបទទិវសេតិ សុក្កបក្ខបាដិបទទិវសេ. តញ្ហិ កណ្ហបក្ខបាដិបទទិវសំ អបេក្ខិត្វា ‘‘បឋមបាដិបទទិវស’’ន្តិ វុត្តំ, ឥទញ្ច តស្មិំ តម្ពបណ្ណិទីបេ វោហារំ គហេត្វា វុត្តំ, ឥធ បន បុណ្ណមិតោ បដ្ឋាយ យាវ អបរា បុណ្ណមី, តាវ ឯកោ មាសោតិ វោហារោ. តស្មា ឥមិនា វោហារេន ‘‘ទុតិយបាដិបទទិវសេ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា កណ្ហបក្ខបាដិបទស្ស ឥធ បឋមបាដិបទត្តា. គច្ឆតិ វតរេតិ ឯត្ថ អរេតិ ខេទេ. សមន្តាយោជនន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ, យោជនប្បមាណេ បទេសេ សព្ពត្ថាតិ អត្ថោ. សុបណ្ណរូបេនាតិ មហាពោធិំ ពលក្ការេន គហេត្វា នាគភវនំ នេតុកាមានិ នាគរាជកុលានិ ឥទ្ធិយា គហិតេន គរុឡរូបេន សន្តាសេតិ. តំ វិភូតិំ បស្សិត្វាតិ ទេវតាទីហិ ករីយមានំ បូជាមហត្តំ, មហាពោធិយា ច អានុភាវមហត្តំ ទិស្វា សយម្បិ តថា បូជេតុកាមា ថេរិំ យាចិត្វាតិ យោជនា. សមុទ្ទសាលវត្ថុស្មិន្តិ យស្មិំ បទេសេ ឋត្វា រាជា សមុទ្ទេ អាគច្ឆន្តំ ពោធិំ ថេរានុភាវេន អទ្ទស, យត្ថ ច បច្ឆា សមុទ្ទស្ស ទិដ្ឋដ្ឋានន្តិ បកាសេតុំ សមុទ្ទសាលំ នាម សាលំ អកំសុ, តស្មិំ សមុទ្ទសាលាយ វត្ថុភូតេ បទេសេ. ថេរស្សាតិ មហាមហិន្ទត្ថេរស្ស. បុប្ផអគ្ឃិយានីតិ កូដាគារសទិសានិ បុប្ផចេតិយានិ. អាគតោ វតរេតិ ឯត្ថ អរេតិ បមោទេ. អដ្ឋហិ អមច្ចកុលេហិ អដ្ឋហិ ព្រាហ្មណកុលេហិ ចាតិ សោឡសហិ ជាតិសម្បន្នកុលេហិ. រជ្ជំ វិចារេសីតិ រជ្ជំ វិចារេតុំ វិស្សជ្ជេសិ. រាជវត្ថុទ្វារកោដ្ឋកដ្ឋានេតិ រាជុយ្យានស្ស ទ្វារកោដ្ឋកដ្ឋានេ. អនុបុព្ពវិបស្សនន្តិ ឧទយព្ពយាទិអនុបុព្ពវិបស្សនំ. ‘‘សហ ពោធិបតិដ្ឋានេនា’’តិ ករណវចនេន វត្តព្ពេ វិភត្តិបរិណាមេន ‘‘សហ ពោធិបតិដ្ឋានា’’តិ និស្សក្កវចនំ កតំ. សតិ ហិ សហសទ្ទប្បយោគេ ករណវចនេនេវ ភវិតព្ពំ. ទស្សិំសូតិ បញ្ញាយិំសុ. មហាអាសនដ្ឋានេតិ បុព្ពបស្សេ មហាសិលាសនេន បតិដ្ឋិតដ្ឋានេ. បូជេត្វា វន្ទីតិ អាគាមិនំ ¶ មហាចេតិយំ វន្ទិ. បុរិមេ បន មហាវិហារដ្ឋានេ បូជាមត្តស្សេវ កតត្តា អនាគតេ សង្ឃស្សបិ នវកតា អវន្ទិតព្ពតា ច បកាសិតាតិ វេទិតព្ពា. អនាគតេ បន មេត្តេយ្យាទិពុទ្ធា បច្ចេកពុទ្ធា ច ពុទ្ធភាវក្ខណំ ឧទ្ទិស្ស វន្ទិតព្ពាវ សភាវេន វិសិដ្ឋបុគ្គលត្តាតិ គហេតព្ពំ.

មហាអរិដ្ឋោតិ ¶ បញ្ចបញ្ញាសាយ ភាតុកេហិ សទ្ធិំ ចេតិយគិរិម្ហិ បព្ពជិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. មេឃវណ្ណាភយអមច្ចស្ស បរិវេណដ្ឋានេតិ មេឃវណ្ណអភយស្ស រញ្ញោ អមច្ចេន កត្តព្ពស្ស បរិវេណស្ស វត្ថុភូតេ ឋានេ. មង្គលនិមិត្តភាវេន អាកាសេ សមុប្បន្នោ មនោហរសទ្ទោ អាកាសស្ស រវោ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អាកាសំ មហាវិរវំ រវី’’តិ. ន ហិ អាកាសោ នាម កោចិ ធម្មោ អត្ថិ, យោ សទ្ទំ សមុដ្ឋាបេយ្យ, អាកាសគតឧតុវិសេសសមុដ្ឋិតោវ សោ សទ្ទោតិ គហេតព្ពោ. បឋមកត្តិកបវារណទិវសេ…បេ… វិនយបិដកំ បកាសេសីតិ ឥទំ វិនយំ វាចេតុំ អារទ្ធទិវសំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនុសិដ្ឋិករានន្តិ អនុសាសនីករានំ. រាជិនោតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, ទេវានំបិយតិស្សរាជានន្តិ អត្ថោ. អញ្ញេបីតិ មហិន្ទាទីហិ អដ្ឋសដ្ឋិមហាថេរេហិ អញ្ញេបិ, តេសំ សរូបំ ទស្សេន្តោ អាហ តេសំ ថេរានន្តិអាទិ. តត្ថ តេសំ ថេរានំ អន្តេវាសិកាតិ មហិន្ទត្ថេរាទីនំ អដ្ឋសដ្ឋិមហាថេរានំ អរិដ្ឋាទយោ អន្តេវាសិកា ច មហាអរិដ្ឋត្ថេរស្ស អន្តេវាសិកា តិស្សទត្តកាឡសុមនាទយោ ចាតិ យោជេតព្ពំ. អន្តេវាសិកានំ អន្តេវាសិកាតិ ឧភយត្ថ វុត្តអន្តេវាសិកានំ អន្តេវាសិកបរម្បរា ចាតិ អត្ថោ. បុព្ពេ វុត្តប្បការាតិ មហិន្ទោ ឥដ្ដិយោ ឧត្តិយោតិអាទិគាថាហិ (បារា. អដ្ឋ. ១.តតិយសង្គីតិកថា) បកាសិតា អាចរិយបរម្បរា.

ន បគ្ឃរតីតិ ន គឡតិ, ន បមុស្សតីតិ អត្ថោ. សតិគតិធិតិមន្តេសូតិ ឯត្ថ សតីតិ ឧគ្គហធារណេ សតិ. គតីតិ សទ្ទត្ថវិភាគគ្គហណេ ញាណំ. ធិតីតិ ឧគ្គហបរិហរណាទីសុ វីរិយំ. កុក្កុច្ចកេសូតិ ‘‘កប្បតិ ន កប្បតី’’តិ វីមំសកុក្កុច្ចការីសុ. មាតាបិតុដ្ឋានិយោតិ វត្វា តមេវត្ថំ សមត្ថេតុំ អាហ តទាយត្តាហីតិអាទិ. វិនយបរិយត្តិំ និស្សាយាតិ វិនយបិដកបរិយាបុណនំ និស្សាយ. អត្តនោ សីលក្ខន្ធោ សុគុត្តោតិ លជ្ជិនោ វិនយធារណស្ស អលជ្ជិអញ្ញាណតាទីហិ ឆហិ អាការេហិ អាបត្តិយា អនាបជ្ជនតោ អត្តនោ សីលក្ខន្ធោ ខណ្ឌាទិទោសវិរហិតោ សុគុត្តោ សុរក្ខិតោ ហោតិ. កុក្កុច្ចបកតានន្តិ កប្បិយាកប្បិយំ និស្សាយ ឧប្បន្នេន កុក្កុច្ចេន បកតានំ ឧបទ្ទុតានំ អភិភូតានំ យថាវិនយំ កុក្កុច្ចំ វិនោទេត្វា សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋាបនេន បដិសរណំ ហោតិ. វិគតោ សារទោ ភយមេតស្សាតិ វិសារទោ. ‘‘ឯវំ កថេន្តស្ស ទោសោ ឯវំ ន ទោសោ’’តិ ញត្វាវ កថនតោ និព្ភយោវ សង្ឃមជ្ឈេ វោហរតិ ¶ . បច្ចត្ថិកេតិ អត្តបច្ចត្ថិកេ ចេវ វជ្ជិបុត្តកាទិសាសនបច្ចត្ថិកេ ច. សហធម្មេនាតិ សការណេន វចនេន សិក្ខាបទំ ទស្សេត្វា យថា តេ អសទ្ធម្មំ បតិដ្ឋាបេតុំ ន សក្កោន្តិ, ឯវំ សុនិគ្គហិតំ កត្វា និគ្គណ្ហាតិ. សទ្ធម្មដ្ឋិតិយាតិ ¶ បរិយត្តិបដិបត្តិបដិវេធសង្ខាតស្ស តិវិធស្សាបិ សទ្ធម្មស្ស ឋិតិយា, បវត្តិយាតិ អត្ថោ.

វិនយោ សំវរត្ថាយាតិអាទីសុ វិនយបរិយាបុណនំ វិនយោ, វិនយបញ្ញត្តិ វា កាយវចីទ្វារសំវរត្ថាយ. អវិប្បដិសារោតិ កតាកតំ និស្សាយ វិប្បដិសារាភាវោ សន្តាបាភាវោ. បាមោជ្ជំ តរុណបីតិ. បីតិ នាម ពលវបីតិ. បស្សទ្ធីតិ កាយចិត្តបស្សទ្ធិ. យថាភូតញាណទស្សនន្តិ សប្បច្ចយនាមរូបបរិគ្គហោ. និព្ពិទាតិ វិបស្សនា. វិរាគោតិ អរិយមគ្គោ. វិមុត្តីតិ អគ្គផលំ. វិមុត្តិញាណទស្សនន្តិ បច្ចវេក្ខណញាណំ. អនុបាទាតិ កញ្ចិ ធម្មំ អនុបាទិយិត្វា បរិច្ចជិត្វា. បរិនិព្ពានត្ថាយាតិ បច្ចវេក្ខណញាណេ អនុប្បន្នេ អន្តរា បរិនិព្ពានាភាវេន តំបរិនិព្ពានត្ថាយាតិ បច្ចយត្តេន វុត្តំ អនន្តរាទិបច្ចយត្តា. ឯតទត្ថា កថាតិ អយំ វិនយកថា នាម ឯតស្ស អនុបាទាបរិនិព្ពានស្ស អត្ថាយាតិ អត្ថោ. មន្តនាតិ វិនយមន្តនាយេវ, ភិក្ខូនំ ‘‘ឯវំ ករិស្សាម, ឯវំ ន ករិស្សាមា’’តិ វិនយបដិពទ្ធមន្តនា. ឧបនិសាតិ ឧបនិសីទតិ ឯត្ថ ផលន្តិ ឧបនិសា, ការណំ. វិនយោ សំវរត្ថាយាតិអាទិការណបរម្បរាបិ ឯតទត្ថាតិ អត្ថោ. សោតាវធានន្តិ ឥមិស្សា បរម្បរបច្ចយកថាយ អត្តានំ សមនត្ថាយ សោតាវធានំ, តម្បិ ឯតមត្ថំ. យទិទន្តិ និបាតោ. យោ អយំ ចតូហិ ឧបាទានេហិ អនុបាទិយិត្វា ចិត្តស្ស អរហត្តមគ្គសង្ខាតោ, តប្ផលសង្ខាតោ វា វិមោក្ខោ, សោបិ ឯតទត្ថាយ អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយ. អថ វា យោ អយំ កញ្ចិ ធម្មំ អនុបាទាចិត្តស្ស វិមោក្ខោ វិមុច្ចនំ វិគមោ បរិនិព្ពានំ ឯតទត្ថា កថាតិ ឯវំ ឧបសំហរណវសេន យោជេតុម្បិ វដ្ដតិ មគ្គផលវិមោក្ខស្ស បុព្ពេ វុត្តត្តា. អាយោគោតិ ឧគ្គហណាទិវសេន បុនប្បុនំ អភិយោគោ.

អាចរិយបរម្បរកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

ពាហិរនិទានកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា

សេយ្យថិទន្តិ ¶ ¶ តំ កតមំ, តំ កថន្តិ វា អត្ថោ. អនិយមនិទ្ទេសវចនន្តិ អត្តនោ អត្ថំ សរូបេន និយមេត្វា និទ្ទិសតីតិ និយមនិទ្ទេសោ, ន និយមនិទ្ទេសោ អនិយមនិទ្ទេសោ. សោវ វុច្ចតេ អនេនាតិ វចនន្តិ អនិយមនិទ្ទេសវចនំ. តស្សាតិ តេនាតិបទស្ស. បរិវិតក្កោតិ ‘‘កតមេសានំ ខោ ពុទ្ធានំ ភគវន្តានំ ព្រហ្មចរិយំ ន ចិរដ្ឋិតិកំ អហោសី’’តិអាទិនា (បារា. ១៨) បវត្តោ. បុព្ពេ វា បច្ឆា វាតិ តេនាតិបទតោ ហេដ្ឋា វុត្តបាឋេ វា ឧបរិ វក្ខមានបាឋេ វាតិ អត្ថោ. អត្ថតោ សិទ្ធេនាតិ សាមត្ថិយតោ សិទ្ធេន. តត្រិទំ មុខមត្តនិទស្សនន្តិ តស្សា យថាវុត្តយុត្តិយា បរិទីបនេ ឥទំ ឧបាយមត្តនិទស្សនំ. មុខំ ទ្វារំ ឧបាយោតិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ.

សមយសទ្ទោ ទិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ សមយសទ្ទស្ស សមវាយោ អត្ថោតិ សម្ពន្ធោ. កាលញ្ច សមយញ្ច ឧបាទាយាតិ ឯត្ថ កាលោ នាម ឧបសង្កមនស្ស យុត្តកាលោ, សមយោ នាម សរីរពលាទិការណសមវាយោ, តេ ឧបាទាយ បដិច្ចាតិ អត្ថោ. ខណោតិ ឱកាសោ. ពុទ្ធុប្បាទាទយោ ហិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស ឱកាសោ. សោ ឯវ សមយោ. តេនេវ ‘‘ឯកោវា’’តិ វុត្តំ. មហាសមយោតិ មហាសមូហោ. បវនស្មិន្តិ វនសណ្ឌេ. សមយោបិ ខោ តេ ភទ្ទាលីតិ ឯត្ថ សមយោតិ សិក្ខាបទាវិលង្ឃនស្ស ហេតុ, កោ សោ? អត្តនោ វិប្បដិបត្តិយា ភគវតោ ជាននំ, សោ សមយសង្ខាតោ ហេតុ តស្សា អប្បដិវិទ្ធោតិ អត្ថោ. ភគវាតិអាទិ តស្ស បដិវិជ្ឈនាការទស្សនំ. ឧគ្គហមានោតិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ ឧគ្គហេតុំ សមត្ថតាយ ឧគ្គហមានោ, សុមនបរិព្ពាជកស្សេវេតំ នាមំ. សមយំ ទិដ្ឋិំ បវទន្តិ ឯត្ថាតិ សមយប្បវាទកោ, មល្លិកាយ អារាមោ. ស្វេវ តិន្ទុកាចីរសង្ខាតាយ តិម្ពរុរុក្ខបន្តិយា បរិក្ខិត្តត្តា ‘‘តិន្ទុកាចីរ’’ន្តិ ច, ឯកាវ និវាសា សាលា ឯត្ថាតិ ‘‘ឯកសាលកោ’’តិ ច វុច្ចតិ. អត្ថាភិសមយាតិ យថាវុត្តស្ស ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកស្ស អត្ថស្ស ហិតស្ស បដិលាភតោ. មានាភិសមយាតិ មានប្បហានា. បីឡនដ្ឋោតិ បីឡនំ តំសមង្គិនោ ហិំសនំ, អវិប្ផារិកតាករណំ, បីឡនមេវ អត្ថោ បីឡនដ្ឋោ ¶ . សន្តាបោតិ ទុក្ខទុក្ខតាទិវសេន សន្តាបនំ. វិបរិណាមោតិ ជរាយ មរណេន ចាតិ ទ្វិធា ¶ វិបរិណាមេតព្ពតា អភិសមេតព្ពោ បដិវិជ្ឈិតព្ពោតិ អភិសមយោ, សោវ អភិសមយដ្ឋោ, បីឡនាទីនិ.

ឯត្ថ ច ឧបសគ្គានំ ជោតកមត្តត្តា សមយសទ្ទស្ស អត្ថុទ្ធារេបិ សឧបសគ្គោ អភិសមយសទ្ទោ ឧទ្ធដោ. តត្ថ សង្គមវសេន បច្ចយានំ ផលុប្បាទនំ បដិ អយនំ ឯកតោ បវត្តិ ឯត្ថាតិ សមយោ, សមវាយោ. វិវដ្ដូបនិស្សយសង្គមេ សតិ ឯន្តិ ឯត្ថ សត្តា បវត្តន្តីតិ សមយោ, ខណោ. សមេតិ ឯត្ថ សង្ខតធម្មោ, សយំ វា ឯតិ អាគច្ឆតិ វិគច្ឆតិ ចាតិ សមយោ, កាលោ. សមេន្តិ អវយវា ឯតស្មិំ, សយំ វា តេសូតិ សមយោ, សមូហោ. បច្ចយន្តរសង្គមេ ឯតិ អាគច្ឆតិ ឯតស្មា ផលន្តិ សមយោ, ហេតុ. សញ្ញាវសេន វិបល្លាសតោ ធម្មេសុ ឯតិ អភិនិវិសតីតិ សមយោ, ទិដ្ឋិ. សមីបំ អយនំ ឧបគមនំ សមយោ, បដិលាភោ. សម្មទេវ សហិតានំ វាចានំ អយនំ វិគមោតិ សមយោ, បហានំ. សម្មទេវ, សហិតានំ វា សច្ចានំ អយនំ ជាននន្តិ សមយោ, បដិវេធោ. ឯវំ តស្មិំ តស្មិំ អត្ថេ សមយសទ្ទស្ស បវត្តិ វេទិតព្ពា.

ឯត្ថ ច សមយសទ្ទស្ស សាមញ្ញេន អនេកត្ថតា វុត្តា. ន ហិ ឯកស្មិំ អត្ថវិសេសេ វត្តមានោ សទ្ទោ តទញ្ញេបិ វត្តតិ. តស្មា អត្ថា វិយ តំតំវាចកា សមយសទ្ទាបិ ភិន្នា ឯវាតិ គហេតព្ពា. ឯវំ សព្ពត្ថ អត្ថុទ្ធារេសុ.

តត្ថ តថាតិ តេសុ សុត្តាភិធម្មេសុ ឧបយោគភុម្មវចនេហិ. ឥធាតិ វិនយេ, អញ្ញថាតិ ករណវចនេន. អច្ចន្តមេវាតិ និរន្តរមេវ. ភាវោ នាម កិរិយា, កិរិយាយ កិរិយន្តរូបលក្ខណំ ភាវេនភាវលក្ខណំ, យថា ឧទយេ សតិ ចន្ទេ ជាតោ រាជបុត្តោតិ. អធិករណញ្ហីតិអាទិ អភិធម្មេ សមយសទ្ទោ កាលសមូហខណសមវាយហេតុសង្ខាតេសុ បញ្ចសុ អត្ថេសុ វត្តតិ, ន វិនយេ វិយ កាលេ ឯវ, តេសុ ច កាលសមូហត្ថា ទ្វេ តត្ថ វុត្តានំ ផស្សាទិធម្មានំ អធិករណភាវេន និទ្ទិសិតុំ យុត្តា. ខណសមវាយហេតុអត្ថា បន តយោបិ អត្តនោ ភាវេន ផស្សាទីនំ ភាវស្ស ឧបលក្ខណភាវេន ¶ និទ្ទិសិតុំ យុត្តាតិ វិភាវនមុខេន យថាវុត្តមត្ថំ សមត្ថេតុំ វុត្តំ. តត្ថ យស្មិញ្ហិ កាលេ, ធម្មសមូហេ វា សមយេ អធិករណភូតេ កុសលំ ឧប្បន្នំ, តស្មិញ្ញេវ កាលេ, ធម្មសមូហេ វា សមយេ ផស្សាទយោ ហោន្តីតិ ឯវំ អធិករណត្ថយោជនា, យស្មិំ បន ខណេ, សមវាយេ ហេតុម្ហិ វា សមយេ សតិ វិជ្ជមានេ កុសលំ ឧប្បន្នំ, តស្មិញ្ញេវ ខណាទិម្ហិ សមយេបិ វិជ្ជមានេ ផស្សាទយោ ហោន្តីតិ ភាវេនភាវលក្ខណត្ថយោជនា ច វេទិតព្ពា.

ហោតិ ¶ ចេត្ថាតិ ឯត្ថ យថាវុត្តអត្ថវិសយេ សង្គហគាថា ហោតិ. អញ្ញត្រាតិ សុត្តាភិធម្មេសុ. អភិលាបមត្តភេទោតិ ទេសនាវិលាសតោ សទ្ទមត្តេនេវ ភេទោ, ន អត្ថតោ.

អវិសេសេនាតិ សាមញ្ញេន. ឥរិយាបថោតិអាទីសុ ឥរិយាយ សព្ពទ្វារិកកិរិយាយ បថោ បវត្តនដ្ឋានំ តព្ពិនិមុត្តកម្មស្ស អភាវាតិ ឋានាទយោ ឥរិយាបថោ, សោវ វិហារោ. ព្រហ្មភូតា សេដ្ឋភូតា បរហិតចិត្តាទិវសប្បវត្តិតោ មេត្តាទយោ ព្រហ្មវិហារោ នាម. តទវសេសា បន មហគ្គតា សព្ពនីវរណវិគមនាទិសិទ្ធេន ជោតនាទិអត្ថេន ទិព្ពវិហារោ នាម. ព្រហ្មវិហារភាវេន វិសុំ គហិតត្តា មេត្តាទយោ ឥធ អសង្គហិតា. អរិយានមេវ វិហារោតិ ផលសមាបត្តិយោ អរិយវិហារោ នាម.

រុក្ខាទិមូលេយេវ មូលសទ្ទស្ស និរុឡ្ហភាវំ ទស្សេតុំ អបរេន មូលសទ្ទេន វិសេសេត្វា ‘‘មូលមូលេ’’តិ វុត្តំ, យថា ទុក្ខទុក្ខន្តិ (វិភ. អដ្ឋ. ១៩០). លោភាទីនំ ទោសមូលាទិចិត្តាសាធារណត្តា ‘‘អសាធារណហេតុម្ហី’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ សិយាតិ តត្ថ វេរញ្ជាយន្តិអាទីសុ បទេសុ កស្សចិ ចោទនា សិយាតិ អត្ថោ. ឧភយថា និទានកិត្តនស្ស បន កិំ បយោជនន្តិ? អាហ គោចរគាមនិទស្សនត្ថន្តិអាទិ. តត្ថ អស្សាតិ ភគវតោ.

កិលមោវ កិលមថោ, អត្តនោ អត្តភាវស្ស កិលមថោ អត្តកិលមថោ, តស្ស អនុ អនុ យោគោ បុនប្បុនំ បវត្តនំ អត្តកិលមថានុយោគោ. វត្ថុកាមារម្មណេ សុខេ សម្បយោគវសេន លីនា យុត្តា, កាមតណ្ហា ¶ , តំសហចរិតេ កាមេ សុខេ វា អារម្មណភូតេ អល្លីនា បវត្តតីតិ កាមសុខល្លិកា តណ្ហា, តស្សា កាមសុខល្លិកាយ អនុ អនុ យោគោ កាមសុខល្លិកានុយោគោ. លោកេ សំវឌ្ឍភាវន្តិ អាមិសោបភោគេន សំវឌ្ឍិតភាវំ. ឧប្បជ្ជមានោ ពហុជនហិតាទិអត្ថាយេវ ឧប្បជ្ជតីតិ យោជនា.

ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតត្តា សង្ឃោតិ ឥមមត្ថំ វិភាវេន្តោ អាហ ទិដ្ឋីតិអាទិ. ឯត្ថ ច ‘‘យាយំ ទិដ្ឋិ អរិយា និយ្យានិកា និយ្យាតិ តក្ករស្ស សម្មា ទុក្ខក្ខយាយ, តថារូបាយ ទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤; អ. និ. ៦.១២; បរិ. ២៧៤) ឯវំ វុត្តាយ ទិដ្ឋិយា. ‘‘យានិ តានិ សីលានិ អខណ្ឌានិ…បេ… សមាធិសំវត្តនិកានិ, តថារូបេសុ សីលេសុ សីលសាមញ្ញគតោ វិហរតី’’តិ ¶ (ទី. និ. ៣.៣២៤, ៣៥៦; ម. និ. ១.៤៩២; ៣.៥៤; អ. និ. ៦.១២; បរិ. ២៧៤) ឯវំ វុត្តានញ្ច សីលានំ សាមញ្ញសង្ខាតេន សង្ឃាតោ សង្ឃដិតោ សមណគណោ, តេនាតិ អត្ថោ. ‘‘ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញសង្ឃាតសង្ឃាតេនា’’តិ វា បាឋេនេត្ថ ភវិតព្ពំ, តស្ស ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញភូតេន សំហននេន សង្ឃាតោ សមណគណោ, តេនាតិ អត្ថោ. ឯវញ្ហិ បាឋេ សទ្ទតោ អត្ថោ យុត្តតរោ ហោតិ. អស្សាតិ មហតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស.

ព្រហ្មំ អណតីតិ ឯត្ថ ព្រហ្ម-សទ្ទេន វេទោ វុច្ចតិ, សោ មន្តព្រហ្មកប្បវសេន តិវិធោ. តត្ថ ឥរុវេទាទយោ តយោ វេទា មន្តា, តេ ច បធានា, ឥតរេ បន សន្និស្សិតា, តេន បធានស្សេវ គហណំ. មន្តេ សជ្ឈាយតីតិ ឥរុវេទាទិកេ មន្តសត្ថេ សជ្ឈាយតីតិ អត្ថោ. ឥរុវេទាទយោ ហិ គុត្តភាសិតព្ពតាយ ‘‘មន្តា’’តិ វុច្ចន្តិ. ‘‘ពាហិតបាបត្តា ព្រាហ្មណោ, សមិតបាបត្តា សមណោ’’តិ យថាវុត្តមត្ថទ្វយំ ឧទាហរណទ្វយេន វិភាវេតុំ វុត្តញ្ហេតន្តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘សមិតត្តា ហិ បាបានំ ‘សមណោ’តិ បវុច្ចតី’’តិ ហិ ឥទំ វចនំ គហេត្វា ‘‘សមិតបាបត្តា ‘សមណោ’តិ វុច្ចតី’’តិ វុត្តំ, ពាហិតបាបោតិ ឥទំ បន អញ្ញស្មិំ គាថាពន្ធេ វុត្តវចនំ. យថាភុច្ចគុណាធិគតន្តិ យថាភូតគុណាធិគតំ. សកិញ្ចនោតិ សទោសោ.

គោត្តវសេនាតិ ឯត្ថ គំ តាយតីតិ គោត្តំ, គោ-សទ្ទេន ចេត្ថ អភិធានំ ពុទ្ធិ ច វុច្ចតិ. កេនចិ បារិជុញ្ញេនាតិ ញាតិបារិជុញ្ញាទិនា កេនចិ បារិជុញ្ញេន ¶ , បរិហានិយាតិ អត្ថោ. តតោ បរន្តិ វេរញ្ជាយន្តិអាទិវចនំ. ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ ឥត្ថំ ឥមំ បការំ ភូតោ អាបន្នោតិ ឥត្ថម្ភូតោ, តស្ស អាខ្យានំ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានំ, សោយេវត្ថោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថោ. អថ វា ‘‘ឥត្ថំ ឯវំបការោ ភូតោ ជាតោ’’តិ ឯវំ កថនត្ថោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថោ, តស្មិំ ឧបយោគវចនន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច អព្ភុគ្គតោតិ ឯត្ថ អភិ-សទ្ទោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថជោតកោ អភិភវិត្វា ឧគ្គមនប្បការស្ស ទីបនតោ, តេន យោគតោ តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតមន្តិ ឥទំ ឧបយោគវចនំ សាមិអត្ថេបិ សមានេ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានទីបនតោ ‘‘ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថេ’’តិ វុត្តំ, តេនេវាហ ‘‘តស្ស ខោ បន ភោតោ គោតមស្សាតិ អត្ថោ’’តិ.

ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យថា សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភីតិ ឯត្ថ អភិសទ្ទយោគតោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានេ ឧបយោគវចនំ កតំ, ឯវមិធាបិ តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតមំ អភិ ឯវំ កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ ឧគ្គតោតិ អភិសទ្ទយោគតោ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានេ ឧបយោគវចនន្តិ. សាធុ ទេវទត្តោ មាតរមភីតិ ឯត្ថ ហិ ‘‘ទេវទត្តោ មាតរមភិ មាតរិ វិសយេ មាតុយា វា សាធូ’’តិ ឯវំ អធិករណត្ថេ វា សាមិអត្ថេ វា ភុម្មវចនស្ស សាមិវចនស្ស វា បសង្គេ ឥត្ថម្ភូតាខ្យានត្ថជោតកេន ¶ អភិសទ្ទេន យោគេ ឧបយោគវចនំ កតំ, យថា ចេត្ថ ទេវទត្តោ មាតុវិសយេ មាតុសម្ពន្ធី វា សោ វុត្តប្បការប្បត្តោតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ, ឯវមិធាបិ ភោតោ គោតមស្ស សម្ពន្ធី កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ អភិភវិត្វា ឧគ្គមនបការប្បត្តោតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. តត្ថ ហិ ទេវទត្តគ្គហណំ វិយ ឥធ កិត្តិសទ្ទគ្គហណំ, តត្ថ មាតរន្តិ វចនំ វិយ ឥធ តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតមន្តិ វចនំ, តត្ថ សាធុសទ្ទគ្គហណំ វិយ ឥធ ឧគ្គតសទ្ទគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. កិត្តិសទ្ទោតិ កិត្តិភូតោ សទ្ទោ, ន កេវលោតិ ទស្សនត្ថំ វិសេសិតន្តិ អាហ ‘‘កិត្តិ ឯវា’’តិ. តតោ កិត្តីតិ ថុតិ, តស្សា បកាសកោ សទ្ទោ កិត្តិសទ្ទោតិ ទស្សេតុំ ‘‘ថុតិឃោសោ វា’’តិ វុត្តំ.

សោ ភគវាតិ ឯត្ថ សោតិ បសិទ្ធិយំ, យោ សោ សមត្តិំស បារមិយោ បូរេត្វា សព្ពកិលេសេ ភញ្ជិត្វា ទសសហស្សិលោកធាតុំ កម្បេន្តោ អនុត្តរំ ¶ សម្មាសម្ពោធិំ អភិសម្ពុទ្ធោ, សោ លោកេ អតិបាកដោតិ ‘‘សោ ភគវា’’តិ វុត្តំ. ភគវាតិ ច ឥទំ សត្ថុ នាមកិត្តនំ, ន គុណកិត្តនំ. បរតោ បន ភគវាតិ គុណកិត្តនមេវ. ឥមិនា ច ឥមិនា ចាតិ ឯតេន អរហន្តិអាទិបទានំ បច្ចេកំ អនេកគុណគណំ បដិច្ច បវត្តភាវំ ទស្សេតិ.

សុវិទូរវិទូរេតិ ទ្វីហិ សទ្ទេហិ អតិវិយ ទូរេតិ ទស្សេតិ, សុវិទូរតា ឯវ ហិ វិទូរតា. សវាសនានំ កិលេសានំ វិទ្ធំសិតត្តាតិ ឥមិនា បច្ចេកពុទ្ធាទីហិ អសាធារណំ ភគវតោ អរហត្តន្តិ ទស្សេតិ តេសំ វាសនាយ អប្បហីនត្តា, វាសនា ច នាម និក្កិលេសស្សាបិ សកលញេយ្យានវពោធាទិទ្វារត្តយប្បយោគវិគុណតាហេតុភូតោ កិលេសនិហិតោ អាការោ ចិរនិគឡិតបាទានំ និគឡមោក្ខេបិ សង្កុចិតតាគមនហេតុកោ និគឡនិហិតោ អាការោ វិយ. យាយ បិលិន្ទវច្ឆាទីនំ វសលវោហារាទិវិគុណតា ហោតិ, អយំ វាសនាតិ គហេតព្ពា. អារកាតិ ឯត្ថ អាការស្ស រស្សត្តំ ក-ការស្ស ច ហ-ការំ សានុស្សរំ កត្វា និរុត្តិនយេន ‘‘អរហ’’ន្តិ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា. ឯវំ ឧបរិបិ យថារហំ និរុត្តិនយេន បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា. យញ្ចេតំ សំសារចក្កន្តិ សម្ពន្ធោ. បុញ្ញាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន អបុញ្ញាភិសង្ខារអានេញ្ជាភិសង្ខារេ សង្គណ្ហាតិ. អាសវា ឯវ អវិជ្ជាទីនំ ការណត្តា សមុទយោតិ អាហ ‘‘អាសវសមុទយមយេនា’’តិ. ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) ហិ វុត្តំ. វិបាកកដត្តារូបប្បភេទោ តិភវោ ឯវ រថោ, តស្មិំ តិភវរថេ. សំសារចក្កន្តិ យថាវុត្តកិលេសកម្មវិបាកសមុទយោ.

‘‘ខន្ធានញ្ច ¶ បដិបាដិ, ធាតុអាយតនាន ច;

អព្ពោច្ឆិន្នំ វត្តមានា, ‘សំសារោ’តិ បវុច្ចតី’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ២.៦១៨; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៩៥ អបសាទនាវណ្ណនា; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.៦០; អ. និ. អដ្ឋ. ២.៤.១៩៩; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; វិភ. អដ្ឋ. ២២៦ សង្ខារបទនិទ្ទេស; សុ. និ. អដ្ឋ. ២.៥២៣; ឧទា. អដ្ឋ. ៣៩; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ១៤, ៥៨; ថេរគា. អដ្ឋ. ១.៦៧, ៩៩; ពុ. វំ. អដ្ឋ. ៥៨; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១១៧; ចូឡនិ. អដ្ឋ. ៦) –

ឯវំ វុត្តោ សំសារោវ ចក្កំ វិយ បរិព្ភមនតោ ចក្កំ, តស្ស ចក្កស្ស សព្ពេ អរា ហតាតិ សម្ពន្ធោ. អនេនាតិ ភគវតា. ពោធីតិ ញាណំ, តំ ¶ ឯត្ថ មណ្ឌំ បសន្នំ ជាតន្តិ ពោធិមណ្ឌោ. កម្មក្ខយករំ ញាណផរសុន្តិ អរហត្តមគ្គញាណំ វុត្តំ, តំ ឆិន្ទិតព្ពំ អភិសង្ខារសង្ខាតំ កម្មំ បរិច្ឆិន្ទតីតិ ទស្សេតុំ កម្មក្ខយករវិសេសនវិសិដ្ឋំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ កតិបយង្គេហិ សំសារចក្កំ តទវសេសង្គេហិ ផលភូតនាមរូបធម្មេហិ តិភវរថញ្ច តស្មិំ រថេ យោជិតសំសារចក្ការានំ ហននប្បការញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ សព្ពេហិបិ ទ្វាទសហិ បដិច្ចសមុប្បាទង្គេហិ រថវិរហិតមេវ កេវលំ សំសារចក្កំ, តស្ស អរឃាតនប្បការភេទញ្ច ទស្សេតុំ អថវាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អនមតគ្គន្តិ អនុ អនុ អមតគ្គំ, សព្ពថា អនុគច្ឆន្តេហិបិ អវិញ្ញាតកោដិកន្តិ អត្ថោ. អវិជ្ជាមូលកត្តា ជរាមរណបរិយោសានត្តាតិ ឥទំ សង្ខារាទីនំ ទសន្នំ អរភាវេន ឯកត្តំ សមារោបេត្វាតិ វុត្តំ. ន ហិ តេសំ បច្ចេកំ អវិជ្ជាមូលកតា ជរាមរណបរិយោសានតា ច អត្ថិ តថា បដិច្ចសមុប្បាទបាឡិយំ អវុត្តត្តា. អថ វា តេសម្បិ យថារហំ អត្ថតោ អវិជ្ជាមូលកត្តំ, អត្តនោ អត្តនោ លក្ខណភូតខណិកជរាមរណវសេន តប្បរិយោសានតញ្ច សន្ធាយេតំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវញ្ច តេសំ បច្ចេកំ អរភាវោ សិទ្ធោ ហោតិ.

ឯវំ សព្ពាការំ សំសារចក្កមេវ ទស្សេត្វា ឥទានិ យេន ញាណេន ឥមស្ស សំសារចក្កស្ស អរានំ ឆេទោ ភគវតោ សិទ្ធោ, តស្ស ធម្មដ្ឋិតិញាណស្ស ‘‘បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ៤; ១.៤៥) មាតិកា វុត្តត្តា ភវចក្កាវយវេសុ អវិជ្ជាទីសុ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នត្តា បរិគ្គហវសេន បវត្តិអាការំ ទស្សេត្វា បរតោ តស្ស អត្ថស្ស និគមនវសេន វុត្តេន ឯវមយំ អវិជ្ជាហេតូតិអាទិកេន បដិសម្ភិទាបាឡិសហិតេន (បដិ. ម. ១.៤៥) បាឋេន ¶ សរូបតោ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ, តស្ស ច តេសុយេវ អវិជ្ជាទីសុ ចតុសង្ខេបាទិវសេន បវត្តិវិភាគញ្ច ទស្សេត្វា តតោ បរំ ឥតិ ភគវាតិអាទិបាឋេន ភគវតោ តេន ធម្មដ្ឋិតិញាណេន បដិច្ចសមុប្បាទស្ស សព្ពាការតោ បដិវិទ្ធភាវំ ទស្សេត្វា បុន ឥមិនា ធម្មដ្ឋិតិញាណេនាតិអាទិនា ភគវតោ តេន ញាណេន សំសារចក្ការានំ វិទ្ធំសិតភាវំ ទស្សេតុំ តត្ថ ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណំ អវិជ្ជាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តិណ្ណំ អាយតនានន្តិ ចក្ខុសោតមនាយតនានំ តិណ្ណំ. ឯស នយោ តិណ្ណំ ផស្សានន្តិអាទីសុបិ. រូបតណ្ហាទិវសេន ឆ តណ្ហាកាយា ឯវ វេទិតព្ពា.

សគ្គសម្បត្តិន្តិ ¶ កាមសុគតីសុ សម្បត្តិំ. តថេវាតិ កាមុបាទានបច្ចយា ឯវ. ព្រហ្មលោកសម្បត្តិន្តិ រូបីព្រហ្មលោកសម្បត្តិំ. តេភូមកធម្មវិសយស្ស សព្ពស្សាបិ រាគស្ស កិលេសកាមភាវតោ ភវរាគោបិ កាមុបាទានមេវាតិ អាហ ‘‘កាមុបាទានបច្ចយាយេវ មេត្តំ ភាវេតី’’តិ. សេសុបាទានមូលិកាសុបីតិ ទិដ្ឋុបាទានសីលព្ពតុបាទានអត្តវាទុបាទានមូលិកាសុបិ យោជនាសុ. តត្រាយំ យោជនានយោ – ឥធេកច្ចោ ‘‘នត្ថិ បរលោកោ ឧច្ឆិជ្ជតិ អត្តា’’តិ (ទី. និ. ១.៨៥-៨៦ អត្ថតោ សមានំ) ទិដ្ឋិំ គណ្ហាតិ, សោ ទិដ្ឋុបាទានបច្ចយា កាយេន ទុច្ចរិតំ ចរតីតិអាទិនា, អបរោ ‘‘អសុកស្មិំ ភវេ អត្តា ឧច្ឆិជ្ជតី’’តិ ទិដ្ឋិំ គហេត្វា កាមរូបារូបភវូបបត្តិយា តំ តំ កុសលំ ករោតីតិអាទិនា ច ទិដ្ឋុបាទានមូលិកា យោជនា, ឥមិនាវ នយេន អត្តវាទុបាទានមូលិកា យោជនា វេទិតព្ពា. អបរោ ‘‘សីលេន សុទ្ធិ វតេន សុទ្ធី’’តិ អសុទ្ធិមគ្គំ ‘‘សុទ្ធិមគ្គោ’’តិ បរាមសន្តោ សីលព្ពតុបាទានបច្ចយា កាយេន ទុច្ចរិតំ ចរតីតិអាទិនា សព្ពភវេសុ សីលព្ពតុបាទានមូលិកា យោជនា វេទិតព្ពា.

ឥទានិ យស្ស សំសារចក្ការានំ ឃាតនសមត្ថស្ស ធម្មដ្ឋិតិញាណស្ស អវិជ្ជាទិបច្ចយបអគ្គហាការំ ទស្សេតុំ កាមភវេ ច អវិជ្ជា កាមភវេ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតីតិអាទិនា អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវោ ទស្សិតោ, តមេវ ញាណំ អវិជ្ជាទីសុ បវត្តិអាការេន សទ្ធិំ បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិំ អានេត្វា និគមនវសេន ទស្សេន្តោ ឯវមយន្តិអាទិមាហ. វិសុទ្ធិមគ្គដីកាយំ បន ‘‘ឥទានិ យ្វាយំ សំសារចក្កំ ទស្សេន្តេន កាមភវេ អវិជ្ជា កាមភវេ សង្ខារានំ បច្ចយោ ហោតីតិអាទិនា អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយភាវោ សង្ខារាទីនំ បច្ចយុប្បន្នភាវោ ទស្សិតោ, តមេវ បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិំ អានេត្វា និគមនវសេន ទស្សេន្តោ ឯវមយន្តិអាទិមាហា’’តិ វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយា វិនយដីកាយបិ អយមេវ បាឋោ លិខិតោ. តត្ថ ច កាមភវេ ច អវិជ្ជាតិអាទិនា អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវោ សំសារចក្កំ ទស្សេន្តេន វុត្តោ ន ហោតិ តស្ស ច អវិជ្ជា នាភិ, មូលត្តាតិអាទិនា បុព្ពេវ ទស្សិតត្តា ឧបរិ ចក្ករូបតោ ¶ បយោគត្តេន ឧបសំហារាភាវា ច. ‘‘អបិ ច តមេវ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវំ និគមនវសេន ទស្សេន្តោ’’តិ ច វុត្តំ, ន ចេត្ថ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នភាវោ និគមនវសេន បធានត្តេន ទស្សិតោ, អថ ខោ បច្ចយបរិគ្គហវសប្បវត្តំ ធម្មដ្ឋិតិញាណមេវ ¶ យថាវុត្តបច្ចយបរិគ្គហាការស្ស និគមនវសេន ទស្សិតំ. តថា ហិ ‘‘ឯវមយំ អវិជ្ជា ហេតុ, សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នា, ឧភោបេតេ ធម្មា ហេតុសមុប្បន្នាតិ បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណំ. អតីតម្បិ អទ្ធានំ. អនាគតម្បិ អទ្ធានំ អវិជ្ជា ហេតុ…បេ… ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.៤៦) ធម្មដ្ឋិតិញាណមេវ បធានត្តេន ទស្សិតំ. ‘‘អវិជ្ជា ហេតុ, សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នា’’តិអាទិ បន បច្ចយបរិគ្គហេ បញ្ញា ធម្មដ្ឋិតិញាណន្តិ (បដិ. ម. មាតិកា ៤; ១.៤៥) វុច្ចមានត្តា តស្ស បច្ចយបរិគ្គហាការបរិទីបនត្ថំ វិសយត្តេន វុត្តំ, ន បធានត្តេន.

អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ឯវន្តិ អនន្តរេ វុត្តនយេន អយំ អវិជ្ជា សង្ខារានំ ហេតុ, សង្ខារា ច តេន ហេតុនា សមុប្បន្នា. ឧភោបេតេតិ យស្មា អយំ អវិជ្ជា បរបរិកប្បិតបកតិឥស្សរាទិ វិយ អហេតុកា និច្ចា ធុវា ន ហោតិ, អថ ខោ ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) វចនតោ សយម្បិ សហេតុកា សង្ខតា អនិច្ចាយេវ ហោតិ, តស្មា ឧភោបេតេ អវិជ្ជាសង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នាយេវ. ឥតីតិ ឯវំ យថាវុត្តនយេន បច្ចយបរិគ្គណ្ហនេ យា បញ្ញា, តំ ធម្មានំ ឋិតិសង្ខាតេ ការណេ យាថាវតោ បវត្តត្តា ធម្មដ្ឋិតិញាណំ នាមាតិ.

ឯត្ថ ហិ ញាណស្ស វិសយវិភាវនវសេនេវ អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយាទិភាវោ វុត្តោ, ន បធានត្តេន, ញាណមេវ បនេត្ថ បធានតោ វុត្តំ, តស្មា ឯតស្ស ញាណស្ស បច្ចយបរិគ្គហាការទស្សនត្ថមេវ ហេដ្ឋាបិ កាមភវេ ច អវិជ្ជាតិអាទិនា អវិជ្ជាទីនំ បច្ចយាទិភាវោ វុត្តោ, ឥធាបិ និគមនវសេន ឧបសំហដោ, ន ភវចក្កទស្សនត្ថន្តិ អយមេត្ថ អត្តនោ មតិ.

តត្ថ ច បច្ចយុប្បន្នធម្មេសុ អទិដ្ឋេសុ ហេតូនំ បច្ចយភាវោបិ ន សក្កា ទដ្ឋុន្តិ ‘‘សង្ខារា ហេតុសមុប្បន្នា’’តិ បច្ចយបរិគ្គហញាណនិទ្ទេសេ (បដិ. ម. ១.៤៥) បច្ចយុប្បន្នធម្មានម្បិ គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯតេន នយេនាតិ អវិជ្ជាយំ វុត្តនយេន សង្ខារា ហេតុ, វិញ្ញាណំ ហេតុសមុប្បន្នន្តិអាទិនា សព្ពានិ ជាតិបរិយោសានានិ បទានិ វិត្ថារេតព្ពានិ.

ឯវំ បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិយា ធម្មដ្ឋិតិញាណស្ស អវិជ្ជាទីសុ បវត្តិអាការំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្ស តេសុ បច្ចយេសុ អញ្ញេហិបិ អាការេហិ បវត្តិអាការំ ¶ ទស្សេតុំ តត្ថាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ បដិច្ចសមុប្បាទង្គេសុ. សង្ខិប្បន្តិ ឯត្ថ អវិជ្ជាទយោ ហេតុសាមញ្ញេន ផលសាមញ្ញេន ¶ វាតិ សង្ខេបោ, សង្គហោ, កោដ្ឋាសោ រាសីតិ អត្ថោ. សោ បន ជាតិតោ ទុវិធោបិ កាលភេទវសេន ចតុព្ពិធោ ជាតោ. បច្ចុប្បន្នោ អទ្ធាតិ អនុវត្តតិ. តណ្ហុបាទានភវា គហិតា កិលេសកម្មសាមញ្ញតោ តទវិនាភាវតោ ច. អវិជ្ជាទិកិលេសវដ្ដម្បិ វិបាកធម្មធម្មតាសរិក្ខតាយ ឥធ កម្មវដ្ដមេវាតិ អាហ ឥមេ បញ្ច ធម្មាតិអាទិ. វិបាកា ធម្មាតិអាទីសុ កម្មជអរូបក្ខន្ធានមេវ វិបាកសទ្ទវចនីយត្តេបិ នាមរូបាទិបទេសុ រូបមិស្សម្បិ ផលបញ្ចកំ អរូបប្បធានតាយ ច តព្ពហុលតាយ ច ‘‘វិបាកវដ្ដ’’ន្តិ វុត្តំ. វិបាកប្បធានំ វដ្ដំ, វិបាកពហុលំ វា វដ្ដន្តិ អត្ថោ. កម្មជបរិយាយោ វា ឯត្ថ វិបាក-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. ជាតិជរាមរណាបទេសេនាតិ បរមត្ថធម្មវិនិមុត្តជាតិជរាមរណំ នាម នត្ថីតិ តទបទេសេន តេសំ កថនេន តំមុខេនាតិ អត្ថោ. អាកិរីយន្តិ បកាសីយន្តីតិ អាការា, អវិជ្ជាទិសរូបា, តតោ បច្ចយាការតោតិ អត្ថោ. ឯកោ សន្ធីតិ អវិច្ឆេទប្បវត្តិហេតុភូតោ ហេតុផលសន្ធិ, ទុតិយោ ផលហេតុសន្ធិ, តតិយោ ហេតុផលសន្ធីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ធម្មដ្ឋិតិញាណស្ស អវិជ្ជាទីសុ អនេកេហិ បការេហិ បវត្តិអាការំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេហិ, អវុត្តេហិ ច សព្ពេហិ អាការេហិ ភគវតោ បដិច្ចសមុប្បាទស្ស បដិវិទ្ធភាវំ, តស្ស ច ញាណស្ស ធម្មដ្ឋិតិញាណសទ្ទប្បវត្តិនិមិត្តតំ បដិសម្ភិទាបាឡិនយេន ទស្សេតុំ ឧបសំហារវសេន ឥតិ ភគវាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឥតីតិ វុត្តប្បការបរាមសនំ, តេនាហ ចតុសង្ខេបន្តិអាទិ. សព្ពាការតោតិ ឥធ កាមភវេ ច អវិជ្ជា កាមភវេ សង្ខារានំ បច្ចយោតិអាទិនា ឥធ វុត្តេហិ ច អវុត្តេហិ ច បដិច្ចសមុប្បាទវិភង្គាទីសុ (វិភ. ២២៥ អាទយោ) អាគតេហិ សព្ពេហិ បការេហិ បដិវិជ្ឈតិ. តន្តិ យេន ញាណេន ភគវា ឯវំ ជានាតិ, តំ ញាណំ. ញាតដ្ឋេនាតិ ជាននដ្ឋេន. បជាននដ្ឋេនាតិ បដិវិជ្ឈនដ្ឋេន.

ឥទានិ យមិទំ ធម្មដ្ឋិតិញាណំ បច្ចយបរិគ្គហាការភេទេហិ សទ្ធិំ បបញ្ចតោ ទស្សិតំ, តស្មិំ អរឃាតេ ឯតស្ស ឧបយោគិតំ ទស្សេតុំ ឥមិនា ធម្មដ្ឋិតិញាណេនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ធម្មដ្ឋិតិញាណេន អរេ ហនីតិ សម្ពន្ធោ. កថន្តិ? អាហ ‘‘តេ ធម្មេ’’តិអាទិ. តេ អវិជ្ជាទិកេ ធម្មេ មហាវជិរញាណាវុធេន ¶ តេន ធម្មដ្ឋិតិញាណេន យថាភូតំ ញត្វា តេន ពលវវិបស្សនាវុធេន និព្ពិន្ទន្តោ អរិយមគ្គាវុធេន វិរជ្ជន្តោ វិមុច្ចន្តោ អរេ ហនីតិ យោជនា. អរិយមគ្គញាណម្បិ ហិ កិច្ចតោ សមុទយសច្ចាទិពោធតោ ‘‘ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

ឯកេកំ ធម្មក្ខន្ធំ ឯកេកវិហារេន បូជេមីតិ ធម្មក្ខន្ធំ អារព្ភ បវត្តាបិ វិហារករណបូជា ភគវតិ បេមេនេវ បវត្តត្តា សធាតុកាទិចេតិយបដិមណ្ឌិតត្តា ច ភគវតោវ បូជាតិ ¶ អាហ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្សាតិអាទិ. កិលេសារីន សោ មុនីតិ ឯត្ថ និគ្គហីតលោបោ, កិលេសារីនំ ហតត្តាតិ អត្ថោ. បច្ចយាទីន ចារហោតិ ឯត្ថាបិ និគ្គហីតលោបោ ទដ្ឋព្ពោ.

សម្មាសម្ពុទ្ធោតិ ឯត្ថ សំ-សទ្ទោ សយន្តិ អត្ថេ បវត្តតីតិ អាហ ‘‘សាម’’ន្តិ, អបរនេយ្យោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. សព្ពធម្មានន្តិ ឥទំ កស្សចិ វិសយវិសេសស្ស អគ្គហិតត្តា សិទ្ធំ. បទេសគ្គហណេ ហិ អសតិ គហេតព្ពស្ស និប្បទេសតាវ វិញ្ញាយតិ, យថា ទិក្ខិតោ ន ទទាតីតិ. ឯវញ្ច កត្វា អត្ថវិសេសានបេក្ខា កត្តរិយេវ ពុទ្ធ-សទ្ទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា កម្មវចនិច្ឆាយ អភាវតោ. ‘‘សម្មា សាមំ ពុទ្ធត្តា សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’តិ ឯត្តកមេវ ហិ ឥធ សទ្ទតោ លព្ភតិ. សព្ពធម្មានន្តិ ឥទំ បន អត្ថតោ លព្ភមានំ គហេត្វា វុត្តំ, ន ហិ ពុជ្ឈនកិរិយា អវិសយា យុជ្ជតិ. អភិញ្ញេយ្យេតិ លក្ខណាទិតោ អនិច្ចាទិតោ ច អភិវិសិដ្ឋេន លោកិយលោកុត្តរញាណេន ជានិតព្ពេ ចតុសច្ចធម្មេ. បរិញ្ញេយ្យេតិ អនិច្ចាទិវសេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ជានិតព្ពំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចមាហ. បហាតព្ពេតិ សមុទយសច្ចំ. សច្ឆិកាតព្ពេតិ និរោធសច្ចំ. ពហុវចននិទ្ទេសោ បនេត្ថ សោបាទិសេសាទិកំ បរិយាយសិទ្ធំ ភេទំ អបេក្ខិត្វា កតោ.

អភិញ្ញេយ្យន្តិ គាថាយ បហាតព្ពភាវេតព្ពានំ សមុទយមគ្គសច្ចានំ ហេតុធម្មានំ គហណេនេវ តប្ផលានំ ទុក្ខសច្ចនិរោធសច្ចានម្បិ សិទ្ធិតោ បរិញ្ញាតព្ពញ្ច បរិញ្ញាតំ សច្ឆិកាតព្ពញ្ច សច្ឆិកតន្តិ ឥទម្បេត្ថ សង្គហិតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ, តេនាហ ‘‘តស្មា ពុទ្ធោស្មី’’តិ. យស្មា ចត្តារិបិ សច្ចានិ មយា ពុទ្ធានិ, តស្មា សព្ពម្បិ ញេយ្យំ ពុទ្ធោស្មិ, អព្ភញ្ញាសិន្តិ អត្ថោ.

វិចិត្តវិសយបត្ថនាការប្បវត្តិយា តណ្ហា ទុក្ខវិចិត្តតាយ បធានការណន្តិ អាហ ‘‘មូលការណភាវេនា’’តិ. ឧភិន្នន្តិ ចក្ខុស្ស តំសមុទយស្ស ច. អប្បវត្តីតិ អប្បវត្តិនិមិត្តំ, ន អភាវមត្តំ. តស្ស អវត្ថុត្តា ¶ សប្បច្ចយត្តាទិអនេកភេទា សព្ពសង្គហិតា. និរោធប្បជាននាតិ សច្ឆិកិរិយាភិសមយវសេន និរោធស្ស បដិវិជ្ឈនា. ឯកេកបទុទ្ធារេនាបីតិ ចក្ខុ ចក្ខុសមុទយោតិអាទិនា ឯកេកកោដ្ឋាសនិទ្ធារណេនាបិ, ន ទុក្ខសច្ចាទិសាមញ្ញតោ ឯវាតិ អធិប្បាយោ. តណ្ហាយបិ សង្ខារទុក្ខបរិយាបន្នតាយ បរិញ្ញេយ្យត្តា ទុក្ខសច្ចភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ឆ តណ្ហាកាយា’’តិ វុត្តំ. យស្មិំ បន អត្តភាវេ សា ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស មូលការណភាវេន សមុដ្ឋាបិកា បុរិមភវសិទ្ធា តណ្ហា សមុទយសច្ចន្តិ គហេតព្ពា. កសិណានីតិ កសិណារម្មណានិ ឈានានិ. ទ្វត្តិំសាការាតិ កេសាទយោ តទារម្មណជ្ឈានានិ ច. នវ ភវាតិ កាមភវាទយោ តយោ សញ្ញីភវាទយោ តយោ ឯកវោការភវាទយោ តយោ ចាតិ នវ ភវា. ចត្តារិ ឈានានីតិ អារម្មណវិសេសំ អនបេក្ខិត្វា សាមញ្ញតោ ចត្តារិ ឈានានិ វុត្តានិ. វិបាកកិរិយានម្បិ យថារហំ ¶ សព្ពត្ថ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថ ច កុសលធម្មានំ ឧបនិស្សយភូតា តណ្ហាសមុដ្ឋាបិកាតិ វេទិតព្ពា, កិរិយធម្មានំ បន តស្ស អត្តភាវស្ស ការណភូតា តណ្ហា. អនុលោមតោតិ ឯត្ថ អវិជ្ជា ទុក្ខសច្ចំ, តំសមុដ្ឋាបិកា បុរិមតណ្ហា អាសវា សមុទយសច្ចន្តិ យោជេតព្ពំ. សង្ខារាទីសុ បន អវិជ្ជាទយោវ សមុទយសច្ចភាវេន យោជេតព្ពា. តេនាតិ តស្មា.

វិជ្ជាតិ អត្តនោ វិសយំ វិទិតំ ករោតីតិ វិជ្ជា. សម្បន្នត្តាតិ សមន្នាគតត្តា, សម្បុណ្ណត្តា វា. តត្រាតិ អម្ពដ្ឋសុត្តេ. មនោមយិទ្ធិយាតិ ឯត្ថ ‘‘ឥធ ភិក្ខុ ឥមម្ហា កាយា អញ្ញំ កាយំ អភិនិម្មិនាតី’’តិ (ទី. និ. ១.២៣៦) វុត្តត្តា សរីរព្ភន្តរឈានមនេន អញ្ញស្ស សរីរស្ស និព្ពត្តិវសេន បវត្តា មនោមយិទ្ធិ នាម, សា អត្ថតោ ឈានសម្បយុត្តា បញ្ញាយេវ. សត្ត សទ្ធម្មា នាម សទ្ធា ហិរី ឱត្តប្បំ ពាហុសច្ចំ វីរិយំ សតិ បញ្ញា ច. គច្ឆតិ អមតំ ទិសន្តិ ទុក្ខនិត្ថរណត្ថិកេហិ ទដ្ឋព្ពតោ អមតំ និព្ពានមេវ ទិសំ គច្ឆតិ, ឥមិនា ច ចរណានំ សិក្ខត្តយសង្គហិតអរិយមគ្គភាវតោ និព្ពានត្ថិកេហិ ឯកំសេន ឥច្ឆិតព្ពតំ ទស្សេតិ. ឥទានិស្សា វិជ្ជាចរណសម្បទាយ សាវកាទិអសាធារណតំ ទស្សេតុំ តត្ថ វិជ្ជាសម្បទាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាសវក្ខយវិជ្ជាវសេន សព្ពញ្ញុតា សិជ្ឈតិ, ចរណធម្មភូតេសុ ឈានេសុ ¶ អន្តោគធាយ មហាករុណាសមាបត្តិយា វសេន មហាការុណិកតា សិជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘វិជ្ជា…បេ… មហាការុណិកត’’ន្តិ. យថា តន្តិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ, យថា អញ្ញោបិ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ ពុទ្ធោ និយោជេតិ, តថា អយម្បីតិ អត្ថោ. តេនាតិ អនត្ថបរិវជ្ជនអត្ថនិយោជនេន. អត្តន្តបាទយោតិ អាទិ-សទ្ទេន បរន្តបឧភយន្តបា គហិតា. អសជ្ជមានោ ភវេសុ អបច្ចាគច្ឆន្តោតិ បហីនានំ បុនានុប្បត្តិតោ ន បុន ឧបគច្ឆន្តោ.

តត្រាតិ យុត្តវាចាភាសនេ សាធេតព្ពេ ចេតំ ភុម្មំ. អភូតន្តិ អភូតត្ថំ. អតច្ឆន្តិ តស្សេវ វេវចនំ. អនត្ថសំហិតន្តិ បិសុណាទិទោសយុត្តំ. សម្មាគទត្តាតិ សុន្ទរវចនត្តា, គទនំ គទោ, កថនន្តិ អត្ថោ. សុន្ទរោ គទោ វចនមស្សាតិ ‘‘សុគទោ’’តិ វត្តព្ពេ និរុត្តិនយេន ទ-ការស្ស ត-ការំ កត្វា ‘‘សុគតោ’’តិ វុត្តំ.

សភាវតោតិ ទុក្ខសភាវតោ. លោកន្តិ ខន្ធាទិលោកំ. យថាវុត្តមត្ថំ សុត្តតោ អាហ យត្ថាតិអាទិ. តត្ថ យត្ថាតិ យស្មិំ លោកន្តសង្ខាតេ និព្ពានេ. តន្តិ លោកស្សន្តំ, ឱកាសលោកេ កាយគមនេន ញាតព្ពំ បត្តព្ពន្តិ នាហំ វទាមីតិ យោជនា. ឥទញ្ច រោហិតទេវបុត្តេន លោកស្ស កាយគតិវសេន អន្តគមនស្ស បុច្ឆិតត្តា វុត្តំ. អប្បត្វា លោកស្សន្តន្តិ ខន្ធាទិលោកំ សន្ធាយ វុត្តំ.

កិន្តេ ¶ បទសា ឱកាសលោកបរិព្ភមនេន, បរិមិតដ្ឋានេ ឯវ តំ ញាណគមនេន គច្ឆន្តានំ ទស្សេមីតិ ទស្សេន្តោ អបិ ចាតិអាទិមាហ. តត្ថ ព្យាមមត្តេ កឡេវរេតិ សរីរេ. តេន រូបក្ខន្ធំ ទស្សេតិ. សសញ្ញិម្ហីតិ សញ្ញាសីសេន វេទនាទយោ តយោ ខន្ធេ. សមនកេតិ វិញ្ញាណក្ខន្ធំ. លោកន្តិ ខន្ធាទិលោកំ, ទុក្ខន្តិ អត្ថោ. លោកនិរោធន្តិ និព្ពានេន លោកស្ស និរុជ្ឈនំ, និព្ពានមេវ វា. អទេសម្បិ ហិ និព្ពានំ យេសំ និរោធាយ ហោតិ, ឧបចារតោ តន្និស្សិតំ វិយ ហោតីតិ ‘‘ព្យាមមត្តេ កឡេវរេ លោកនិរោធម្បិ បញ្ញបេមី’’តិ វុត្តំ, ចក្ខុ លោកេ បិយរូបំ, សាតរូបំ, ឯត្ថេសា តណ្ហា និរុជ្ឈមានា និរុជ្ឈតីតិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៤០១; វិភ. ២០៤) វិយ. កុទាចនន្តិ កទាចិបិ. អប្បត្វាតិ អគ្គមគ្គេន អនធិគន្ត្វា. តស្មាតិ យស្មា តំ គមនេន បត្តុំ ន សក្កា, តស្មា. ហវេតិ និបាតមត្តំ, ឯកំសត្ថេ វា ¶ . លោកវិទូតិ សភាវាទិតោ ខន្ធាទិជាននកោ. ចតុសច្ចធម្មានំ អភិសមិតត្តា សមិតាវី, សមិតកិលេសោតិ វា អត្ថោ. នាសីសតិ ន បត្ថេតិ អប្បដិសន្ធិកត្តា.

ឯវំ សង្ខេបតោ លោកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិត្ថារតោ តំ ទស្សេតុំ អបិ ច តយោ លោកាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឥន្ទ្រិយពទ្ធានំ ខន្ធានំ សមូហសន្តានភូតោ សត្តលោកោ. សោ ហិ រូបាទីសុ សត្តវិសត្តតាយ ‘‘សត្តោ’’តិ ច, លោកិយន្តិ ឯត្ថ កម្មកិលេសា តព្ពិបាកា ចាតិ ‘‘លោកោ’’តិ ច វុច្ចតិ. អនិន្ទ្រិយពទ្ធានំ ឧតុជរូបានំ សមូហសន្តានភូតោ ឱកាសលោកោ. សោ ហិ សត្តសង្ខារានំ អាធារតោ ‘‘ឱកាសោ’’តិ ច, លោកិយន្តិ ឯត្ថ តស្សាធារា ច អាធេយ្យភូតាតិ ‘‘លោកោ’’តិ ច បវុច្ចតិ. ឥន្ទ្រិយានិន្ទ្រិយពទ្ធា បន សព្ពេវ ឧបាទានក្ខន្ធា បច្ចយេហិ សង្ខតដ្ឋេន លុជ្ជនបលុជ្ជនដ្ឋេន ច ‘‘សង្ខារលោកោ’’តិ ច វុច្ចតិ. អាហរតិ អត្តនោ ផលន្តិ អាហារោ, បច្ចយោ. តេន តិដ្ឋនសីលា ឧប្បជ្ជិត្វា យាវ ភង្គា បវត្តនសីលាតិ អាហារដ្ឋិតិកា, សព្ពេ សង្ខតធម្មា. សព្ពេ សត្តាតិ ច ឥមិនាបិ វេនេយ្យានុរូបតោ បុគ្គលាធិដ្ឋានត្តា ទេសនាយ សង្ខារាវ គហិតា.

យាវតា ចន្ទិមសូរិយា បរិហរន្តីតិ យត្តកេ ឋានេ ចន្ទិមសូរិយា បរិវត្តន្តិ បវត្តន្តិ. វិរោចនាតិ តេសំ វិរោចនហេតុ ឱភាសនហេតូតិ ហេតុម្ហិ និស្សក្កវចនំ. ទិសា ភន្តីតិ សព្ពា ទិសា យាវតា វិគតន្ធការា បញ្ញាយន្តិ. អថ វា ទិសាតិ ឧបយោគពហុវចនំ. តស្មា វិរោចមានា ចន្ទិមសូរិយា យត្តកា ទិសា ភន្តិ ឱភាសេន្តីតិ អត្ថោ. តាវ សហស្សធា លោកោតិ តត្តកេន បមាណេន សហស្សប្បការោ ឱកាសលោកោ, សហស្សចក្កវាឡានីតិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ សហស្សចក្កវាឡេ. វសោតិ ឥទ្ធិសង្ខាតោ វសោ វត្តតីតិ អត្ថោ.

តម្បីតិ ¶ តិវិធម្បិ លោកំ. អស្សាតិ អនេន ភគវតា សង្ខារលោកោបិ សព្ពថា វិទិតោតិ សម្ពន្ធោ. ឯកោ លោកោតិ យ្វាយំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សព្ពសង្ខតានំ បច្ចយាយត្តវុត្តិតោ តេន សាមញ្ញេន សង្ខារលោកោ ឯកោ ឯកវិធោ, ឯស នយោ សេសេសុបិ. សព្ពត្ថាបិ លោកិយធម្មាវ លោកោតិ អធិប្បេតា លោកុត្តរានំ បរិញ្ញេយ្យត្តាភាវា. ឧបាទានានំ អារម្មណភូតា ខន្ធា ឧបាទានក្ខន្ធា. សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោតិ ¶ តថា តថា សមុប្បន្នា បជាយេវ វុច្ចន្តិ. នានត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ, នានត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ, ឯកត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ, ឯកត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ, ហេដ្ឋិមា ច តយោ អារុប្បាតិ ឥមា សត្តវិធា បជាយេវ វិញ្ញាណំ តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ នាម. តត្ថ នានត្តំ កាយោ ឯតេសមត្ថីតិ នានត្តកាយា. នានត្តំ សញ្ញា ឯតេសន្តិ នានត្តសញ្ញិនោ. សញ្ញាសីសេនេត្ថ បដិសន្ធិវិញ្ញាណំ គហិតំ, ឯស នយោ សេសេសុបិ.

តត្ថ សព្ពមនុស្សា ច ឆ កាមាវចរទេវា ច នានត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ នាម. តេសញ្ហិ អញ្ញមញ្ញំ វិសទិសតាយ នានា កាយោ, បដិសន្ធិសញ្ញា ច នវវិធតាយ នានា. តីសុ បឋមជ្ឈានភូមីសុ ព្រហ្មកាយិកា ចេវ ចតូសុ អបាយេសុ សត្តា ច នានត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ នាម. តេសុ ហិ ព្រហ្មបារិសជ្ជាទីនំ តិណ្ណម្បិ សរីរំ អញ្ញមញ្ញំ វិសទិសំ, បដិសន្ធិសញ្ញា បន បឋមជ្ឈានវិបាកវសេន ឯកាវ, តថា អាបាយិកានម្បិ, តេសំ បន សព្ពេសំ អកុសលវិបាកាហេតុកាវ បដិសន្ធិសញ្ញា. ទុតិយជ្ឈានភូមិកា ច បរិត្តាភ អប្បមាណាភ អាភស្សរា ឯកត្តកាយា នានត្តសញ្ញិនោ នាម. តេសញ្ហិ សព្ពេសំ ឯកប្បមាណោវ កាយោ, បដិសន្ធិសញ្ញា បន ទុតិយតតិយជ្ឈានវិបាកវសេន នានា ហោតិ. តតិយជ្ឈានភូមិយំ បរិត្តសុភាទយោ តយោ, ចតុត្ថជ្ឈានភូមិយំ អសញ្ញសត្តវជ្ជិតា វេហប្ផលា, បញ្ច ច សុទ្ធាវាសាតិ នវសុ ភូមីសុ សត្តា ឯកត្តកាយា ឯកត្តសញ្ញិនោ នាម. អាភានានត្តេន បន សព្ពត្ថ កាយនានត្តំ ន គយ្ហតិ, សណ្ឋាននានត្តេនេវ គយ្ហតីតិ. អសញ្ញសត្តា វិញ្ញាណាភាវេន វិញ្ញាណដ្ឋិតិសង្ខ្យំ ន គច្ឆន្តិ. នេវសញ្ញា នាសញ្ញាយតនំ បន យថា សញ្ញាយ, ឯវំ វិញ្ញាណស្សាបិ សុខុមត្តា នេវវិញ្ញាណំ នាវិញ្ញាណំ, តស្មា បរិព្យត្តវិញ្ញាណកិច្ចវន្តេសុ វិញ្ញាណដ្ឋិតីសុ ន គយ្ហតិ. តស្មា សេសានិ អាកាសានញ្ចាយតនាទីនិ តីណិយេវ គហិតានិ, តេហិ សទ្ធិំ ឥមា សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោតិ វេទិតព្ពា.

អដ្ឋ លោកធម្មាតិ លាភោ អលាភោ យសោ អយសោ និន្ទា បសំសា សុខំ ទុក្ខន្តិ ឥមេ អដ្ឋ លោកស្ស សភាវត្តា លោកធម្មា. លាភាលាភាទិបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកា បនេត្ថ អនុរោធវិរោធា វា លាភាទិសទ្ទេហិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. នវ សត្តាវាសាតិ ហេដ្ឋា វុត្តា សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោ ¶ ឯវ ¶ អសញ្ញសត្តចតុត្ថារុប្បេហិ សទ្ធិំ ‘‘នវ សត្តាវាសា’’តិ វុច្ចន្តិ. សត្តា អាវសន្តិ ឯត្ថាតិ សត្តាវាសា, សត្តនិកាយោ, អត្ថតោ តថា បវត្តា បជា ឯវ ឥធ សង្ខារលោកភាវេន គយ្ហន្តីតិ វេទិតព្ពា. ទសាយតនានីតិ ធម្មាយតនមនាយតនវជ្ជិតានិ ទស.

ឯត្ថ ច តីសុ ភវេសុ អស្សាទទស្សនវសេន តិស្សោ វេទនាវ លោកភាវេន វុត្តា, តថា បច្ចយទស្សនវសេន ចត្តារោវ អាហារា. អត្តគ្គាហនិមិត្តទស្សនវសេន ឆ អជ្ឈត្តិកានេវ អាយតនានិ. ថូលសញ្ញីភវទស្សនវសេន សត្ត វិញ្ញាណដ្ឋិតិយោវ, អនុរោធវិរោធទស្សនវសេន អដ្ឋ លោកធម្មា វា, ថូលាយតនទស្សនវសេន ទសាយតនានេវ លោកភាវេន វុត្តានិ. តេសំ គហណេនេវ តន្និស្សយតប្បដិពទ្ធា តទារម្មណា សព្ពេ តេភូមកា នាមរូបធម្មា អត្ថតោ គហិតា ឯវ ហោន្តិ. សេសេហិ បន ឯកវិធាទិកោដ្ឋាសេហិ សរូបេនេវ តេ គហិតាតិ វេទិតព្ពំ.

អាសយំ ជានាតីតិអាទីសុ អាហច្ច ចិត្តំ ឯត្ថ សេតីតិ អាសយោ, អញ្ញស្មិំ វិសយេ បវត្តិត្វាបិ ចិត្តំ យត្ថ សរសេន បវិសិត្វា តិដ្ឋតិ, សោ វដ្ដាសយោ វិវដ្ដាសយោតិ ទុវិធោ. តត្ថ វដ្ដាសយោបិ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិវសេន ទុវិធោ. វិវដ្ដាសយោ បន វិបស្សនាសង្ខាតា អនុលោមិកា ខន្តិ, មគ្គសង្ខាតំ យថាភូតញាណញ្ចាតិ ទុវិធោ. យថាហ –

‘‘សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិ ច, ខន្តិ ចេវានុលោមិកំ;

យថាភូតញ្ច យំ ញាណំ, ឯតំ អាសយសទ្ទិត’’ន្តិ. (សារត្ថ. ដី. ១.វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនា);

ឯតំ ទុវិធម្បិ អាសយំ សត្តានំ អប្បវត្តិក្ខណេយេវ ភគវា សព្ពថា ជានាតិ. អនុសយន្តិ កាមរាគានុសយាទិវសេន សត្តវិធំ អនុសយំ. ចរិតន្តិ ‘‘សុចរិតទុច្ចរិត’’ន្តិ និទ្ទេសេ វុត្តំ. អថ វា ចរិតន្តិ ចរិយា, តេ រាគាទយោ ឆ មូលចរិយា, សំសគ្គសន្និបាតវសេន អនេកវិធា ហោន្តិ. អធិមុត្តិន្តិ អជ្ឈាសយធាតុំ, តត្ថ តត្ថ ចិត្តស្ស អភិរុចិវសេន និន្នតា, សា ទុវិធា ហីនាធិមុត្តិ បណីតាធិមុត្តីតិ. យាយ ទុស្សីលាទិកេ ហីនាធិមុត្តិកេ ¶ សេវន្តិ, សា ហីនាធិមុត្តិ. យាយ បណីតាធិមុត្តិកេ សេវន្តិ, សា បណីតាធិមុត្តិ. តំ ទុវិធម្បិ អធិមុត្តិំ ភគវា សព្ពាការតោ ជានាតិ. អប្បំ រាគាទិរជំ ឯតេសន្តិ អប្បរជក្ខា, អនុស្សទរាគាទិទោសា. ឧស្សទរាគាទិទោសា មហារជក្ខា. ឧបនិស្សយភូតេហិ តិក្ខេហិ សទ្ធាទិឥន្ទ្រិយេហិ មុទុកេហិ ច សមន្នាគតា តិក្ខិន្ទ្រិយា មុទិន្ទ្រិយា ច. ហេដ្ឋា វុត្តេហិ អាសយាទីហិ សុន្ទរេហិ អសុន្ទរេហិ ច សមន្នាគតា ស្វាការា ទ្វាការា ច វេទិតព្ពា. សម្មត្តនិយាមំ ¶ វិញ្ញាបេតុំ សុករា សុវិញ្ញាបយា, វិបរីតា ទុវិញ្ញាបយា. មគ្គផលបដិវេធាយ ឧបនិស្សយសម្បន្នា ភព្ពា, វិបរីតា អភព្ពា. ឯវំ សត្តសន្តានគតធម្មវិសេសជាននេនេវ សត្តលោកោបិ វិទិតោ ធម្មវិនិមុត្តស្ស សត្តស្ស អភាវាតិ វេទិតព្ពំ.

ឯកំ ចក្កវាឡំ…បេ… បញ្ញាសញ្ច យោជនានីតិ ឯត្ថ ហោតីតិ សេសោ. បរិក្ខេបតោ បមាណំ វុច្ចតីតិ សេសោ. ចក្កវាឡស្ស សព្ពំ បរិមណ្ឌលំ ឆត្តិំស សតសហស្សានិ…បេ… សតានិ ច ហោន្តីតិ យោជេតព្ពំ. តត្ថាតិ ចក្កវាឡេ, ទ្វេ សតសហស្សានិ ចត្តារិ នហុតានិ ច យោជនានិ យានិ ឯត្តកំ ឯត្តកប្បមាណំ ពហលត្តេន អយំ វសុន្ធរា សង្ខាតាតិ យោជនា. តត្ថ ឯត្តកន្តិ កិរិយាវិសេសនំ ទដ្ឋព្ពំ. សន្ធារកំ ជលំ ឯត្តកំ ឯត្តកប្បមាណំ ហុត្វា បតិដ្ឋិតន្តិ យោជនា. ឯត្ថាតិ ចក្កវាឡេ. អជ្ឈោគាឡ្ហុគ្គតាតិ អជ្ឈោគាឡ្ហា ច ឧគ្គតា ច. ព្រហាតិ មហន្តា. យោជនានំ សតានុច្ចោ, ហិមវា បញ្ចាតិ យោជនានំ បញ្ចសតានិ ឧច្ចោ ឧព្ពេធោ. តិបញ្ចយោជនក្ខន្ធបរិក្ខេបាតិ បន្នរសយោជនប្បមាណក្ខន្ធបរិណាហា. នគវ្ហយាតិ រុក្ខាភិធានា ជម្ពូតិ យោជនា. សមន្តតោតិ សព្ពសោភាគេន, អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច សតយោជនវិត្ថារាតិ អត្ថោ. យស្សានុភាវេនាតិ យស្សា មហន្តតាកប្បដ្ឋាយិកាទិប្បការេន បភាវេន. បរិក្ខិបិត្វា តំ សព្ពំ, លោកធាតុមយំ ឋិតោតិ ហេដ្ឋា វុត្តំ សព្ពម្បិ តំ បរិក្ខិបិត្វា ចក្កវាឡសិលុច្ចយោ ឋិតោ, អយំ ឯកា លោកធាតុ នាមាតិ អត្ថោ, ម-ការោ បទសន្ធិវសេន វុត្តោ. អថ វា តំ សព្ពំ លោកធាតុំ បរិក្ខិបិត្វា អយំ ចក្កវាឡសិលុច្ចយោ ឋិតោតិ យោជេតព្ពំ.

តត្ថាតិ ¶ តស្សំ លោកធាតុយំ. តាវតិំសភវនន្តិ តិទសបុរំ. អសុរភវនន្តិ អសុរបុរំ. អវីចិមហានិរយោ ច តថា ទសសហស្សយោជនោ, សោ បន ចតុន្នំ លោហភិត្តីនមន្តរា យោជនសតាយាមវិត្ថារោបិ សមន្តា សោឡសហិ ឧស្សទនិរយេហិ សទ្ធិំ ទសសហស្សយោជនោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. តទនន្តរេសូតិ តេសំ ចក្កវាឡានំ អន្តរេសុ. លោកានំ ចក្កវាឡានំ អន្តរេ វិវរេ ភវត្តា លោកន្តរិកា. តិណ្ណញ្ហិ សកដចក្កានំ បត្តានំ វា អាសន្នដ្ឋបិតានំ អន្តរសទិសេ តិណ្ណំ តិណ្ណំ ចក្កវាឡានំ អន្តរេសុ ឯកេកោ លោកន្តរិកនិរយោ អដ្ឋយោជនសហស្សប្បមាណោ សីតនរកោ សត្តានំ អកុសលវិបាកេន និព្ពត្តតិ. អនន្តានីតិ តិរិយំ អដ្ឋសុ ទិសាសុ ចក្កវាឡានិ អាកាសោ វិយ អនន្តានិ. ឧទ្ធំ បន អធោ ច អន្តានេវ. អនន្តេន ពុទ្ធញាណេនាតិ ឯត្ថ អនន្តញេយ្យបដិវេធសាមត្ថិយយោគតោវ ញាណំ ‘‘អនន្ត’’ន្តិ វេទិតព្ពំ.

អត្តនោតិ និស្សក្កេ សាមិវចនមេតំ, អត្តតោតិ អត្ថោ. គុណេហិ អត្តនោ វិសិដ្ឋតរស្សាតិ ¶ សម្ពន្ធោ, តរគ្គហណញ្ចេត្ថ អនុត្តរោតិ បទស្ស អត្ថនិទ្ទេសវសេន កតំ, ន វិសិដ្ឋស្ស កស្សចិ អត្ថិតាយ. សទេវកេ ហិ លោកេ សទិសកប្បោបិ នាម កោចិ តថាគតស្ស នត្ថិ, កុតោ សទិសោ, តេនាហ សីលគុណេនាបិ អសមោតិអាទិ. តត្ថ អសមេហិ សម្មាសម្ពុទ្ធេហិ សមោ អសមសមោ. នត្ថិ បដិមា ឯតស្សាតិ អប្បដិមោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. តត្ថ ឧបមាមត្តំ បដិមា, សទិសូបមា បដិភាគោ. យុគគ្គាហវសេន ឋិតោ បដិមោ បុគ្គលោតិ វេទិតព្ពោ. អត្តនាតិ អត្តតោ. បុរិសទម្មេតិអាទីសុ ទមិតព្ពា ទម្មា, ‘‘ទម្មបុរិសា’’តិ វត្តព្ពេ វិសេសនស្ស បរនិបាតំ កត្វា ‘‘បុរិសទម្មា’’តិ វុត្តំ, បុរិសគ្គហណញ្ចេត្ថ ឧក្កដ្ឋវសេន ឥត្ថីនម្បិ ទមេតព្ពតោ. និព្ពិសា កតា ទោសវិសស្ស វិនោទនេន. អត្ថបទន្តិ អត្ថាភិព្យញ្ជនកំ បទំ, វាក្យន្តិ អត្ថោ. ឯកបទភាវេន ច អនញ្ញសាធារណោ សត្ថុ បុរិសទម្មសារថិភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ, តេនាហ ភគវា ហីតិអាទិ. អដ្ឋ ទិសាតិ អដ្ឋ សមាបត្តិយោ. អសជ្ជមានាតិ វសីភាវប្បត្តិយា និស្សង្គចារា.

ទិដ្ឋធម្មោ វុច្ចតិ បច្ចក្ខោ អត្តភាវោ, តត្ថ និយុត្តោតិ ទិដ្ឋធម្មិកោ, ឥធលោកត្ថោ. កម្មកិលេសវសេន សម្បរេតព្ពតោ សមាគន្តព្ពតោ សម្បរាយោ ¶ , បរលោកោ, តត្ថ និយុត្តោតិ សម្បរាយិកោ, បរលោកត្ថោ. បរមោ ឧត្តមោ អត្ថោ បរមត្ថោ, និព្ពានំ. សហ អត្ថេន វត្តតីតិ សត្ថោ, ភណ្ឌមូលេន វាណិជ្ជាយ ទេសន្តរំ គច្ឆន្តោ ជនសមូហោ. សោ អស្ស អត្ថីតិ សត្ថា, សត្ថវាហោតិ និរុត្តិនយេន. សោ វិយ ភគវាតិ អាហ ‘‘សត្ថា, ភគវា សត្ថវាហោ’’តិ. ឥទានិ តមត្ថំ និទ្ទេសបាឡិនយេន ទស្សេតុំ យថា សត្ថវាហោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សត្ថេតិ សត្ថិកេ ជនេ. កំ ឧទកំ តារេន្តិ ឯត្ថាតិ កន្តារោ, និរុទកោ អរញ្ញប្បទេសោ. ចោរាទីហិ អធិដ្ឋិតអរញ្ញប្បទេសាបិ ទុគ្គមនដ្ឋេន តំសទិសតាយ កន្តារាត្វេវ និរុឡ្ហាតិ សាមញ្ញតោ ‘‘កន្តារំ តារេតី’’តិ វត្វា តំ វិវរន្តោ ចោរកន្តារន្តិអាទិមាហ.

ភគវតោតិ និស្សក្កេ សាមិវចនំ, ភគវន្តតោ ធម្មស្សវនេនាតិ អត្ថោ. យថា ‘‘ឧបជ្ឈាយតោ អជ្ឈេតី’’តិ, ភគវតោ សន្តិកេតិ វា អត្ថោ. សរេ និមិត្តំ អគ្គហេសីតិ បុព្ពពុទ្ធុប្បាទេសុ សទ្ធម្មស្សវនបរិចយេន ‘‘ធម្មោ ឯសោ វុច្ចតី’’តិ សរេ អាការំ គណ្ហិ. បុព្ពាភិយោគវសេនេវ ហិ ឦទិសានំ តិរច្ឆានានំ ធម្មស្សវនាទីសុ បសាទោ ឧប្បជ្ជតិ វគ្គុលិអាទីនំ វិយ. ឥតរថា សព្ពតិរច្ឆានានម្បិ តថា បសាទុប្បត្តិប្បសង្គតោ. យទិ ហិ ឧប្បជ្ជេយ្យ, ភគវា អនន្តចក្កវាឡេសុ សព្ពសត្តានម្បិ ឯកក្ខណេ សប្បាដិហារិយធម្មំ សាវេតុំ សក្កោតីតិ សព្ពសត្តានម្បិ ឥតោ បុព្ពេវ វិមុត្តិប្បសង្គោ សិយា. យេ បន ទេវមនុស្សនាគសុបណ្ណាទយោ បកតិយាវ កម្មស្សកតញ្ញាណាទិយុត្តា ហោន្តិ, តេយេវ បុព្ពេ អនុបនិស្សយាបិ ¶ ភគវតោ សទ្ធម្មស្សវនាទិនា បឋមំ វិវដ្ដូបនិស្សយំ បសាទំ ឧប្បាទេតុំ សក្កោន្តិ, ន ឥតរេតិ គហេតព្ពំ. អរេ អហម្បិ នាមាតិ ឯត្ថ ‘‘កុតោហំ ឥធ និព្ពត្តោតិ ឱលោកេត្វា មណ្ឌូកភាវតោតិ ញត្វា’’តិ ឥទំ ឯត្តកម្បិ អរេ អហម្បិ នាមាតិ វិម្ហយវចនេនេវ សិជ្ឈតីតិ អវុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ជលន្តិ ជលន្តោ វិជ្ជោតមានោ. មណ្ឌូកោហន្តិ គាថាយ ឧទកេតិ សញ្ជាតដ្ឋានទស្សនំ, តេន ថលមណ្ឌូកតា និវត្តនំ កតំ ហោតិ. ឧទកេ ជាតានម្បិ កច្ឆបាទីនំ ថលគោចរតាបិ អត្ថីតិ តំ និវត្តនត្ថំ ‘‘វារិគោចរោ’’តិ វុត្តំ, ឧទកសញ្ចារីតិ អត្ថោ.

វិមោក្ខន្តិកញាណវសេនាតិ ឯត្ថ សព្ពសោ កិលេសេហិ វិមុច្ចតីតិ វិមោក្ខោ, អគ្គមគ្គោ, តស្ស អន្តោ, អគ្គផលំ, តត្ថ ភវំ វិមោក្ខន្តិកំ, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ សព្ពម្បិ ពុទ្ធញាណំ. ឥទានិ សម្មាសម្ពុទ្ធបទតោ ពុទ្ធបទស្ស ¶ វិសេសំ ទស្សេតុំ យស្មា វាតិអាទិ វុត្តំ. សម្មាសម្ពុទ្ធបទេន ហិ សត្ថុ បដិវេធញាណានុភាវោ វុត្តោ, ឥមិនា បន ពុទ្ធបទេន ទេសនាញាណានុភាវោបិ, តេនាហ អញ្ញេបិ សត្តេ ពោធេសីតិអាទិ.

គុណវិសិដ្ឋសត្តុត្តមគរុគារវាធិវចនន្តិ សព្ពេហិ សីលាទិគុណេហិ វិសិដ្ឋស្ស តតោ ឯវ សព្ពសត្តេហិ ឧត្តមស្ស គរុនោ គារវវសេន វុច្ចមានវចនមិទំ ភគវាតិ. សេដ្ឋន្តិ សេដ្ឋវាចកំ វចនំ សេដ្ឋគុណសហចរណតោ. អថ វា វុច្ចតីតិ វចនំ, អត្ថោ, សោ សេដ្ឋោតិ អត្ថោ. ឧត្តមន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. គរុគារវយុត្តោតិ ឯត្ថ គរុភាវោ គារវំ, គរុគុណយោគតោ គរុករណំ វា គារវំ, តេន សាវកាទីនំ អសាធារណតាយ គរុភូតេន មហន្តេន គារវេន យុត្តោតិ គរុគារវយុត្តោ. អថ វា គរុ ច សព្ពលោកស្ស សិក្ខកត្តា តេនេវ គារវយុត្តោ ចាតិបិ យោជេតព្ពំ.

អវត្ថាយ វិទិតំ អាវត្ថិកំ. ឯវំ លិង្គិកំ. និមិត្តតោ អាគតំ នេមិត្តិកំ. អធិច្ច យំកិញ្ចិ និមិត្តំ អធិវចនវសេន អនបេក្ខិត្វា បវត្តំ អធិច្ចសមុប្បន្នំ, តេនាហ ‘‘វចនត្ថមនបេក្ខិត្វា’’តិ. យទិច្ឆាយ អាគតំ យាទិច្ឆកំ. ឯត្ថ ច ពាហិរំ ទណ្ឌាទិ លិង្គំ, អព្ភន្តរំ តេវិជ្ជាទិ និមិត្តំ. បចុរជនវិសយំ វា ទិស្សមានំ លិង្គំ, តព្ពិបរីតំ និមិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សច្ឆិកាបញ្ញត្តីតិ សព្ពធម្មានំ សច្ឆិកិរិយានិមិត្តា បញ្ញត្តិ. អថ វា សច្ឆិកាបញ្ញត្តីតិ បច្ចក្ខសិទ្ធា បញ្ញត្តិ. យំគុណនិមិត្តា ហិ សា, តេ គុណា សត្ថុ បច្ចក្ខភូតាតិ គុណា វិយ សាបិ សច្ឆិកតា ឯវ នាម ហោតិ, ន បរេសំ, វោហារមត្តេនាតិ អធិប្បាយោ. យំគុណនេមិត្តិកន្តិ យេហិ គុណេហិ និមិត្តភូតេហិ ឯតំ នាមំ នេមិត្តិកញ្ច ជាតំ. វទន្តីតិ ធម្មសេនាបតិស្ស គរុភាវតោ ពហុវចនេនាហ, សង្គីតិការេហិ វា កតមនុវាទំ សន្ធាយ.

ឥស្សរិយាទិភេទោ ¶ ភគោ អស្ស អត្ថីតិ ភគី. មគ្គផលាទិអរិយគុណំ អរញ្ញាទិវិវេកដ្ឋានញ្ច ភជិ សេវិ សីលេនាតិ ភជី. ចីវរាទិបច្ចយានំ អត្ថរសាទីនញ្ច សីលាទិគុណានញ្ច ភាគី, ទាយាទោតិ អត្ថោ. វិភជិ ឧទ្ទេសនិទ្ទេសាទិប្បការេហិ ធម្មរតនំ បវិភជីតិ វិភត្តវា. រាគាទិបាបធម្មំ ភគ្គំ អកាសីតិ ភគវាតិ វុច្ចតីតិ សព្ពត្ថ សម្ពន្ធោ. គរុបិ លោកេ ភគវាតិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘គរូ’’តិ, យស្មា គរុ, តស្មាបិ ភគវាតិ អត្ថោ. បារមិតាសង្ខាតំ ¶ ភគ្យមស្ស អត្ថីតិ ភគ្យវា. ពហូហិ ញាយេហីតិ កាយភាវនាទិកេហិ អនេកេហិ ភាវនាក្កមេហិ. សុភាវិតត្តនោតិ បច្ចត្តេ ឯតំ សាមិវចនំ, តេន សុភាវិតសភាវោតិ អត្ថោ. ភវានំ អន្តំ និព្ពានំ គតោតិ ភវន្តគោ. តត្ថ តត្ថ ភគវាតិ សទ្ទសិទ្ធិ និរុត្តិនយេនេវ វេទិតព្ពា.

ឥទានិ ភគី ភជីតិ និទ្ទេសគាថាយ នវហិ បទេហិ ទស្សិតមត្ថំ ភគ្យវាតិ គាថាយ ឆហិ បទេហិ សង្គហេត្វា បទសិទ្ធិំ អត្ថយោជនានយភេទេហិ សទ្ធិំ ទស្សេតុំ អយំ បន អបរោ នយោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ វណ្ណវិបរិយយោតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទិអត្ថោ, តេនេវ វណ្ណវិការោ វណ្ណលោបោ ធាតុអត្ថេន និយោជនញ្ចាតិ ឥមំ តិវិធំ លក្ខណំ សង្គណ្ហាតិ. សទ្ទនយេនាតិ សទ្ទលក្ខណនយេន. បិសោទរាទីនំ សទ្ទានំ អាកតិគណភាវតោ វុត្តំ ‘‘បិសោទរាទិបក្ខេបលក្ខណំ គហេត្វា’’តិ. បក្ខិបនមេវ លក្ខណំ. តប្បរិយាបន្នតាករណញ្ហិ បក្ខិបនំ. ភគ្យន្តិ កុសលំ.

លោភាទយោ ចត្តារោ ទោសា ឯកកវសេន គហិតា. អហិរិកាទយោ ទុកវសេន. អក្កោច្ឆិមន្តិអាទិនា (ធ. ប. ៣-៤) បុនប្បុនំ កុជ្ឈនវសេន ចិត្តបរិយោនន្ធនោ កោធោវ ឧបនាហោ. បរេសំ បុព្ពការិតាលក្ខណស្ស គុណស្ស និបុញ្ឆនោ មក្ខោ នាម. ពហុស្សុតាទីហិ សទ្ធិំ យុគគ្គាហោ អត្តនោ សមករណំ បលាសោ. អត្តនោ វិជ្ជមានទោសបដិច្ឆាទនា មាយា. អវិជ្ជមានគុណប្បកាសនំ សាឋេយ្យំ. គរូសុបិ ថទ្ធតា អនោនតតា ថម្ភោ. តទុត្តរិករណលក្ខណោ សារម្ភោ. ជាតិអាទិំ និស្សាយ ឧន្នតិលក្ខណោ មានោ. អព្ភុន្នតិលក្ខណោ អតិមានោ. ជាតិអាទិំ និស្សាយ មជ្ជនាការប្បត្តោ មានោវ មទោ នាម. សោ សត្តវីសតិវិធោ. កាមគុណេសុ ចិត្តស្ស វោស្សគ្គោ បមាទោ. កាយទុច្ចរិតាទីនិ តិវិធទុច្ចរិតានិ. តណ្ហាទិដ្ឋិទុច្ចរិតវសេន តិវិធសំកិលេសា. រាគទោសមោហាវ មលានិ. តេយេវ កាយទុច្ចរិតាទយោ ច តិវិធវិសមានិ. កាមព្យាបាទវិហិំសាសញ្ញា តិវិធសញ្ញា នាម. តេយេវ វិតក្កា. តណ្ហាទិដ្ឋិមានា បបញ្ចា. សុភសុខនិច្ចអត្តវិបរិយេសា ចតុព្ពិធវិបរិយេសា. ឆន្ទាទយោ អគតិ. ចីវរាទីសុ បច្ចយេសុ លោភា ចត្តារោ តណ្ហុបាទា. ពុទ្ធធម្មសង្ឃសិក្ខាសុ កង្ខា, សព្រហ្មចារីសុ កោបោ ច ¶ បញ្ច ចេតោខីលា. កាមេ កាយេ រូបេ ច អវីតរាគតា, យាវទត្ថំ ភុញ្ជិត្វា សេយ្យសុខាទិអនុយោគោ, អញ្ញតរំ ¶ ទេវនិកាយំ បណិធាយ ព្រហ្មចរិយចរណញ្ច បញ្ច ចេតោវិនិពន្ធា. រូបាភិនន្ទនាទយោ បញ្ច អភិនន្ទនា. កោធមក្ខឥស្សាសាឋេយ្យបាបិច្ឆតាសន្ទិដ្ឋិបរាមាសា ឆ វិវាទមូលានិ. រូបតណ្ហាទយោ ឆ តណ្ហាកាយា. មិច្ឆាទិដ្ឋិអាទយោ អដ្ឋមគ្គង្គបដិបក្ខា មិច្ឆត្តា. តណ្ហំ បដិច្ច បរិយេសនា, បរិយេសនំ បដិច្ច លាភោ, លាភំ បដិច្ច វិនិច្ឆយោ, តំ បដិច្ច ឆន្ទរាគោ, តំ បដិច្ច អជ្ឈោសានំ, តំ បដិច្ច បរិគ្គហោ, តំ បដិច្ច មច្ឆរិយំ, តំ បដិច្ច អារក្ខា, អារក្ខាធិករណំ ទណ្ឌាទានាទិអនេកាកុសលរាសីតិ នវ តណ្ហាមូលកា ធម្មា. បាណាតិបាតាទយោ ទស អកុសលកម្មបថា. ចត្តារោ សស្សតវាទា តថា ឯកច្ចសស្សតវាទា អន្តានន្តិកា អមរាវិក្ខេបិកា ទ្វេ អធិច្ចសមុប្បន្និកា សោឡស សញ្ញីវាទា អដ្ឋ អសញ្ញីវាទា អដ្ឋ នេវសញ្ញីនាសញ្ញីវាទា សត្ត ឧច្ឆេទវាទា បញ្ច ទិដ្ឋធម្មនិព្ពានវាទាតិ ឯតានិ ទ្វាសដ្ឋិ ទិដ្ឋិគតានិ. រូបតណ្ហាទិឆតណ្ហា ឯវ បច្ចេកំ កាមតណ្ហាភវតណ្ហាវិភវតណ្ហាវសេន អដ្ឋារស ហោន្តិ, តា អជ្ឈត្តពហិទ្ធរូបាទីសុ បវត្តិវសេន ឆត្តិំស, បុន កាលត្តយវសេន អដ្ឋសតតណ្ហាវិចរិតានិ ហោន្តិ. បភេទ-សទ្ទំ បច្ចេកំ សម្ពន្ធិត្វា លោភប្បភេទោតិអាទិនា យោជេតព្ពំ. សព្ពទរថបរិឡាហកិលេសសតសហស្សានីតិ សព្ពានិ សត្តានំ ទរថសង្ខាតបរិឡាហករានិ កិលេសានំ អនេកានិ សតសហស្សានិ, អារម្មណាទិវិភាគតោ បវត្តិអាការវិភាគតោ ច នេសំ ឯវំ បភេទោ វេទិតព្ពោ. បញ្ច មារេ អភញ្ជីតិ សម្ពន្ធោ. បរិស្សយានន្តិ ឧបទ្ទវានំ.

ឯវំ ភគ្យវា ភគ្គវាតិ ទ្វិន្នំ បទានំ អត្ថំ វិភជិត្វា ឥទានិ តេហិ ទ្វីហិ គហិតមត្ថំ ទស្សេតុំ ភគ្យវន្តតាយ ចស្សាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សតបុញ្ញជលក្ខណធរស្សាតិ អនេកសតបុញ្ញនិព្ពត្តមហាបុរិសលក្ខណធរស្ស ភគវតោ. សកចិត្តេ ឥស្សរិយំ នាម បដិក្កូលាទីសុ អប្បដិក្កូលសញ្ញិតាទិវសប្បវត្តិយា ចេវ ចេតោសមាធិវសេន ច អត្តនោ ចិត្តស្ស វសីភាវាបាទនមេវ. អណិមា លឃិមាទិកន្តិ អាទិ-សទ្ទេន មហិមា បត្តិ បាកម្មំ ឦសិតា វសិតា យត្ថកាមាវសាយិតាតិ ឥមេ ឆបិ សង្គហិតា. តត្ថ កាយស្ស អណុភាវករណំ អណិមា. អាកាសេ បទសា ¶ គមនាទិអរហភាវេន លហុភាវោ លឃិមា. កាយស្ស មហន្តតាបាទនំ មហិមា. ឥដ្ឋទេសស្ស បាបុណនំ បត្តិ. អធិដ្ឋានាទិវសេន ឥច្ឆិតត្ថនិប្ផាទនំ បាកម្មំ. សយំវសិតា ឥស្សរភាវោ ឦសិតា. ឥទ្ធិវិធេ វសីភាវោ វសិតា. អាកាសេន វា គច្ឆតោ, អញ្ញំ វា កិញ្ចិ ករោតោ យត្ថ កត្ថចិ វោសានប្បត្តិ យត្ថកាមាវសាយិតា, ‘‘កុមារករូបាទិទស្សន’’ន្តិបិ វទន្តិ. សព្ពង្គបច្ចង្គសិរីតិ សព្ពេសំ អង្គបច្ចង្គានំ សោភា. អត្ថីតិ អនុវត្តតិ. លហុសាធនំ តំ តំ កាលិកំ ឥច្ឆិតំ, គរុសាធនំ ចិរកាលិកំ ពុទ្ធត្តាទិបត្ថិតំ ¶ . ភគា អស្ស សន្តីតិ ភគវាតិ ឥទំ សទ្ទសត្ថនយេន សិទ្ធំ, សេសំ សព្ពំ និរុត្តិនយេន សិទ្ធន្តិ វេទិតព្ពំ.

បីឡនសង្ខតសន្តាបវិបរិណាមដ្ឋេនាតិអាទីសុ បីឡនដ្ឋោ សង្ខតដ្ឋោតិអាទិនា អត្ថ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. តត្ថ អត្តនោ សភាវេន បីឡនលក្ខណំ ទុក្ខំ. តស្ស យោ បីឡនមេវ អត្ថោ ‘‘បីឡនដ្ឋោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ សភាវោ. យស្មា បន តំសមុទយេន សង្ខតំ, តស្មា សង្ខតដ្ឋោ សមុទយទស្សនេន អាវិភូតោ. យស្មា ច មគ្គោ កិលេសសន្តាបហរត្តា សុសីតលោ, តស្មាស្ស មគ្គទស្សនេន សន្តាបដ្ឋោ អាវិភូតោ តប្បដិយោគត្តា. អវិបរិណាមធម្មស្ស បន និរោធស្ស ទស្សនេន វិបរិណាមដ្ឋោ អាវិភូតោតិ. ឯកស្សេវ សភាវធម្មស្ស សកភាវតោ ឥតរសច្ចត្តយនិវត្តិតោ ច បរិកប្បេតព្ពត្តា ចត្តារោ អត្ថា វុត្តា. សមុទយស្ស បន រាសិករណតោ អាយូហនដ្ឋោ សភាវោ, តស្សេវ ទុក្ខទស្សនេន និទានដ្ឋោ អាវិភូតោ. វិសំយោគភូតស្ស និរោធស្ស ទស្សនេន សំយោគដ្ឋោ. និយ្យានភូតស្ស មគ្គស្ស ទស្សនេន បលិពោធដ្ឋោ អាវិភូតោ.

និរោធស្ស បន និស្សរណដ្ឋោ សភាវោ, តស្សេវ សមុទយទស្សនេន វិវេកដ្ឋោ អាវិភូតោ. សង្ខតស្ស មគ្គស្ស ទស្សនេន អសង្ខតដ្ឋោ, វិសយភូតស្ស មរណធម្មស្ស វា ទុក្ខស្ស ទស្សនេន អមតដ្ឋោ. មគ្គស្ស បន និយ្យានដ្ឋោ សភាវោ, តស្សេវ សមុទយទស្សនេន ទុក្ខស្សេវាយំ ហេតុ, និព្ពានប្បត្តិយា បន អយមេវ ហេតូតិ ហេត្វដ្ឋោ, អតិសុខុមនិរោធទស្សនេន ឥធមេវ ទស្សនន្តិ ទស្សនដ្ឋោ, អធិកបណស្ស ទុក្ខស្ស ទស្សនេន អធិបតេយ្យដ្ឋោ អាវិភូតោ. ឯតេ ឯវ ច បីឡនាទយោ សោឡស អាការាតិ វុច្ចន្តិ.

កាមេហិ ¶ វិវេកដ្ឋកាយតា កាយវិវេកោ. នីវរណាទីហិ វិវិត្តា អដ្ឋ សមាបត្តិយោ ចិត្តវិវេកោ. ឧបធីយន្តិ ឯត្ថ យថាសកំ ផលានីតិ ឧបធយោ, បញ្ចកាមគុណសង្ខាតកាមខន្ធកិលេសអភិសង្ខារា, តេហិ ចតូហិ វិវិត្តំ និព្ពានំ ឧបធិវិវេកោ នាម.

អនត្តានុបស្សនាយ បដិលទ្ធោ ទុក្ខានិច្ចានុបស្សនាហិ ច បដិលទ្ធោ អរិយមគ្គោ អាគមនវសេន យថាក្កមំ សុញ្ញតអប្បណិហិតអនិមិត្តវិមោក្ខសញ្ញំ បដិលភតិ, កិលេសេហិ វិមុត្តត្តា ហិ ឯស វិមោក្ខោតិ.

យថា លោកេ ឯកេកបទតោ ឯកេកមក្ខរំ គហេត្វា ‘‘មេខលា’’តិ វុត្តំ, ឯវមិធាបីតិ អត្ថោ. មេហនស្សាតិ គុយ្ហប្បទេសស្ស. ខស្សាតិ ឱកាសស្ស.

សហ ¶ ទេវេហីតិអាទីសុ សហ ទេវេហិ វត្តតីតិ សទេវកោ លោកោ. តំ សទេវកន្តិអាទិនា យោជនា វេទិតព្ពា. សទេវកវចនេនាតិ សទេវក-សទ្ទេ វិសេសនភាវេន ឋិតទេវវចនេន. តស្សាបិ សទេវកបទេ អន្តោភូតត្តា អវយវេ សមុទាយោបចារវសេន វោហារោ កតោ. ឥតរថា តេន ទេវវិសិដ្ឋលោកស្សេវ គហណតោ បញ្ចកាមាវចរទេវគ្គហណំ ន សិយា, ឯវំ ឧបរិបិ. សមារកវចនេន មារសទ្ទេន តេន សហចរិតា សព្ពេ វសវត្តិទេវា ច គហិតាតិ អាហ ‘‘ឆដ្ឋកាមាវចរទេវគ្គហណ’’ន្តិ. ព្រហ្មកាយិកា នាម បឋមជ្ឈានភូមិកា. តេ អាទិ យេសំ អារុប្បបរិយន្តានំ ព្រហ្មានំ តេសំ ព្រហ្មានំ គហណំ ព្រហ្មកាយិកាទិព្រហ្មគ្គហណំ. លោក-សទ្ទស្ស ឱកាសលោកាទីនម្បិ សាធារណត្តា សត្តលោកាវេណិកមេវ បជាគហណំ កតន្តិ អាហ ‘‘បជាវចនេន សត្តលោកគ្គហណ’’ន្តិ. សទេវកាទិវចនេន ឧបបត្តិទេវានំ, សស្សមណវចនេន វិសុទ្ធិទេវានញ្ច គហិតត្តា អាហ ‘‘សទេវមនុស្សវចនេន សម្មុតិទេវអវសេសមនុស្សគ្គហណ’’ន្តិ. តត្ថ សម្មុតិទេវា រាជានោ, អវសេសមនុស្សា សម្មុតិទេវសមណព្រាហ្មណេហិ អវសិដ្ឋា. សត្តលោកាវេណិកស្ស បជាសទ្ទស្ស វិសុំ គហិតត្តា សទេវកំ លោកន្តិ ឯត្ថ លោកសទ្ទគ្គហណំ ឱកាសលោកមេវ និយមេតីតិ អាហ ‘‘តីហិ បទេហិ ឱកាសលោកោ’’តិ. ឥទញ្ច សទេវកាទិបទត្តយវចនីយស្ស បធានត្ថស្ស វសេន វុត្តំ. ឱកាសលោកវិសេសនស្ស បនេត្ថ ទេវមារាទិសត្តលោកស្សាបិ គហណំ វេទិតព្ពំ ¶ សាមត្ថិយតោ គម្យមានត្តា សបុត្តោ អាគតោតិអាទីសុ បុត្តាទីនំ វិយ. ឥមស្មិញ្ច នយេ សទេវកំ សមារកំ សព្រហ្មកំ ឱកាសលោកំ សស្សមណព្រាហ្មណិំ សទេវមនុស្សំ បជញ្ចាតិ ច-ការំ អានេត្វា យោជេតព្ពំ, ឱកាសសត្តលោកានំ គហណេន ចេត្ថ តទុភយសម្មុតិនិមិត្តភូតោ សង្ខារលោកោបិ តទវិនាភាវតោ គហិតោ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពោ. អបរេ បន ‘‘សទេវកន្តិអាទីហិ បញ្ចហិ បទេហិ សត្តលោកោវ អត្តនោ អវយវភូតទេវាទិវិសេសនេហិ វិសេសេត្វា គហិតោ, តគ្គហណេន តទាធារោ ឱកាសលោកោ, តទុភយបញ្ញត្តិវិសយោ សង្ខារលោកោ ច គហិតា ឯវ ហោន្តី’’តិ វទន្តិ. តេសញ្ច បជន្តិ ឥទំ លោកសទ្ទស្ស វិសេសនំ កត្វា សទេវកំ បជំ លោកំ…បេ… សទេវមនុស្សំ បជំ លោកន្តិ យោជេតព្ពំ.

អរូបាវចរលោកោ គហិតោ បារិសេសញាយេន ឥតរេសំ បទន្តរេហិ គហិតត្តា. មារគ្គហណេន តប្បធានា តំសទិសា ច ឧបបត្តិទេវា សង្គយ្ហន្តីតិ អាហ ‘‘ឆកាមាវចរទេវលោកោ’’តិ. ខត្តិយបរិសា ព្រាហ្មណគហបតិសមណចាតុមហារាជិកតាវតិំសមារព្រហ្មបរិសាតិ ឥមាសុ អដ្ឋសុ បរិសាសុ ចាតុមហារាជិកាទីនំ ចតុន្នំ បរិសានំ សទេវកាទិបទេហិ សង្គហិតត្តា ឥធ សស្សមណព្រាហ្មណិន្តិ ឥមិនា សមណបរិសា ព្រាហ្មណបរិសា ច, សទេវមនុស្សន្តិ ឥមិនា ខត្តិយបរិសា គហបតិបរិសា ច វុត្តាតិ អាហ ‘‘ចតុបរិសវសេនា’’តិ. តស្ស មនុស្សលោកោ គហិតោតិ ¶ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. តត្ថ មនុស្សលោកោតិ មនុស្សសមូហោ, តេនាហ ‘‘អវសេសសព្ពសត្តលោកោ វា’’តិ.

វិកប្បន្តរំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សម្មុតិទេវេហិ វា សហ មនុស្សលោកោ’’តិ. ទេវបទេន សម្មុតិទេវា, សមណព្រាហ្មណមនុស្សបទេហិ សេសមនុស្សា ច គហិតាតិ ឯវំ វិកប្បទ្វយេបិ មនុស្សំ បជំ មនុស្សិំ បជន្តិ បជា-សទ្ទំ មនុស្ស-សទ្ទេន វិសេសេត្វា តំ បុន សហ ទេវេហិ វត្តតីតិ សទេវា, បជា. សទេវា ច សា មនុស្សា ចាតិ សទេវមនុស្សា, តំ សទេវមនុស្សំ បជំ. បុន កិំ ភូតំ សស្សមណព្រាហ្មណិន្តិ ឯវំ យថា បជាសទ្ទេន មនុស្សានញ្ញេវ គហណំ សិយា, តថា និព្ពចនំ កាតព្ពំ, ឥតរថា មនុស្សានញ្ញេវ គហណំ ន សម្បជ្ជតិ សព្ពមនុស្សានំ វិសេសនភាវេន គហិតត្តា អញ្ញបទត្ថភូតស្ស កស្សចិ មនុស្សស្ស អភាវា. ឥទានិ បជន្តិ ឥមិនា ¶ អវសេសនាគាទិសត្តេបិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុកាមោ អាហ ‘‘អវសេសសព្ពសត្តលោកោ វា’’តិ. ឯត្ថាបិ ចតុបរិសវសេន អវសេសសព្ពសត្តលោកោ សម្មុតិទេវមនុស្សេហិ វា សហ អវសេសសព្ពសត្តលោកោតិ យោជេតព្ពំ.

ឯត្តាវតា ភាគសោ លោកំ គហេត្វា យោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឯកេកបទេន អភាគសោ សព្ពលោកានំ គហណបក្ខេបិ តស្ស តស្ស វិសេសនស្ស សប្ផលតំ ទស្សេតុំ អបិ ចេត្ថាតិអាទិ វុត្តំ. ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោតិ ឧក្កដ្ឋានំ ទេវគតិបរិយាបន្នានំ បរិច្ឆិន្នវសេន ជាននវសេន កិត្តិសទ្ទោ សយំ អត្តនោ អវយវភូតេន សទេវកវចនេន តំ សុណន្តានំ សាវេន្តោ អព្ភុគ្គតោតិ យោជនា. អនុសន្ធិក្កមោតិ អត្ថានញ្ចេវ បទានញ្ច អនុសន្ធានក្កមោ, ជាននក្កមោតិ អត្ថោ.

អភិញ្ញាតិ យ-ការលោបេន និទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘អភិញ្ញាយា’’តិ. សមន្តភទ្រកត្តាតិ សព្ពភាគេហិ សុន្ទរត្តា. សាសនធម្មោតិ បដិបត្តិបដិវេធសាសនស្ស បកាសកោ បរិយត្តិធម្មោ. ពុទ្ធសុពោធិតតាយាតិ ឥទំ តិកំ ធម្មស្ស ហេតុសរូបផលវសេន វុត្តំ, តថា នាថបភវត្តិកម្បិ. មជ្ឈេ តិកទ្វយំ ផលវសេនេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. កិច្ចសុទ្ធិយាតិ ធម្មំ សុត្វា យថាសុតវសេន បដិបជ្ជន្តានំ សុប្បដិបត្តិសង្ខាតកិច្ចសុទ្ធិយា.

ឥទានិ អាទិកល្យាណាទិប្បការមេវ ធម្មំ ទេសេន្តោ ភគវា សោតូនំ យំ សាសនព្រហ្មចរិយំ មគ្គព្រហ្មចរិយញ្ច បកាសេតិ, តប្បកាសកស្ស ព្រហ្មចរិយបទស្ស សាត្ថន្តិអាទីនិ បទានិ វិសេសនភាវេន វុត្តានិ, ន ធម្មបទស្សាតិ ទស្សនមុខេន នានប្បការតោ អត្ថំ វិវរិតុកាមោ សាត្ថំ សព្យញ្ជនន្តិ ឯវមាទីសុ បនាតិអាទិមាហ. តត្ថ តិស្សោ សិក្ខា សកលោ ច តន្តិធម្មោ សាសនព្រហ្មចរិយំ ¶ នាម. ភគវា ហិ ធម្មំ ទេសេន្តោ សីលាទិកេ វិយ តប្បកាសកំ តន្តិធម្មម្បិ បកាសេតិ ឯវ សទ្ទត្ថសមុទាយត្តា បរិយត្តិធម្មស្ស. យថានុរូបន្តិ យថារហំ. សិក្ខត្តយសង្គហិតញ្ហិ សាសនព្រហ្មចរិយំ មគ្គព្រហ្មចរិយញ្ច អត្ថសម្បត្តិយា សម្បន្នត្ថតាយ, ឧបរូបរិ អធិគន្តព្ពវិសេសសង្ខាតអត្ថសម្បត្តិយា ច សហ អត្ថេន បយោជនេន វត្តតីតិ សាត្ថមេវ, ន តុ សព្យញ្ជនំ, តន្តិធម្មសង្ខាតំ សាសនព្រហ្មចរិយំ យថាវុត្តេន អត្ថេន សាត្ថំ សព្យញ្ជនញ្ច. កិរាតាទិមិលក្ខវចនានម្បិ សាត្ថសព្យញ្ជនត្តេ សមានេបិ វិសិដ្ឋត្ថព្យញ្ជនយោគំ សន្ធាយ សហត្ថោ ¶ ទេវទត្តោ សវិត្តោតិអាទិ វិយ ‘‘សាត្ថំ សព្យញ្ជន’’ន្តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អត្ថសម្បត្តិយា សាត្ថំ, ព្យញ្ជនសម្បត្តិយា សព្យញ្ជន’’ន្តិ. តត្ថ យំ អត្ថំ សុត្វា តថា បដិបជ្ជន្តា សព្ពទុក្ខក្ខយំ បាបុណន្តិ, តស្ស តាទិសសម្បត្តិ អត្ថសម្បត្តិ នាម, សម្បន្នត្ថតាតិ អត្ថោ. ព្យញ្ជនសម្បត្តិ នាម សិថិលធនិតាទិព្យញ្ជនបរិបុណ្ណាយ មាគធិកាយ សភាវនិរុត្តិយា គម្ភីរម្បិ អត្ថំ ឧត្តានំ កត្វា ទស្សនសមត្ថតា សម្បន្នព្យញ្ជនតាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ នេត្តិប្បករណនយេនាបិ (នេត្តិ ៤ ទ្វាទសបទ) អត្ថំ ទស្សេតុំ សង្កាសនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សង្ខេបតោ កាសីយតិ ទីបីយតីតិ សង្កាសនន្តិ កម្មសាធនវសេន អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ឯវំ សេសេសុបិ. បឋមំ កាសនំ បកាសនំ. ឧភយម្បេតំ ឧទ្ទេសត្ថវចនសង្ខាតស្ស វិត្ថារវចនំ. សកិំ វុត្តស្ស បុន វចនញ្ច វិវរណវិភជនានិ. ឧភយម្បេតំ និទ្ទេសត្ថវចនំ. វិវដស្ស វិត្ថារតរាភិធានំ វិភត្តស្ស ច បការេហិ ញាបនំ ឧត្តានីករណបញ្ញត្តិយោ. ឧភយម្បេតំ បដិនិទ្ទេសត្ថវចនសង្ខាតស្ស វិត្ថារវចនំ. អត្ថបទសមាយោគតោតិ យថាវុត្តានិ ឯវ ឆ បទានិ បរិយត្តិយា អត្ថវិភាគត្តា អត្ថបទានិ, តេហិ សហិតតាយ អត្ថកោដ្ឋាសយុត្តត្តាតិ អត្ថោ. អបរិយោសិតេ បទេ អាទិមជ្ឈគតវណ្ណោ អក្ខរំ, ឯកក្ខរំ, បទំ វា អក្ខរំ. វិភត្តិយន្តំ បទំ. បទាភិហិតំ អត្ថំ ព្យញ្ជេតីតិ ព្យញ្ជនំ, វាក្យំ. កថិតស្សេវត្ថស្ស អនេកវិធេន វិភាគករណំ អាការោ នាម. អាការាភិហិតស្ស និព្ពចនំ និរុត្តិ. និព្ពចនត្ថវិត្ថារោ និទ្ទេសោ. អថ វា ‘‘អក្ខរេហិ សង្កាសេតិ, បទេហិ បកាសេតិ, ព្យញ្ជនេហិ វិវរតិ, អាការេហិ វិភជតិ, និរុត្តីហិ ឧត្តានិំ ករោតិ, និទ្ទេសេហិ បញ្ញបេតី’’តិ វចនតោ សង្កាសនបកាសនសង្ខអាតឧទ្ទេសត្ថវាចកានិ វចនានិ អក្ខរបទានិ នាម. វិវរណវិភជនសង្ខាតនិទ្ទេសត្ថវាចកានិ វចនានិ ព្យញ្ជនាការា នាម. ឧត្តានីករណបញ្ញត្តិសង្ខាតបដិនិទ្ទេសត្ថវាចកានិ វចនានិ និរុត្តិនិទ្ទេសា នាម, តេសំ សម្បត្តិយា សព្យញ្ជនន្តិ អត្ថោ.

អត្ថគម្ភីរតាតិអាទីសុ អត្ថោ នាម តន្តិអត្ថោ, ហេតុផលំ វា. ធម្មោ នាម តន្តិ, ហេតុ វា. ទេសនា នាម យថាធម្មំ ធម្មាភិលាបោ. បដិវេធោ នាម យថាវុត្តអត្ថាទីនំ អវិបរីតាវពោធោ. តេ ¶ បនេតេ អត្ថាទយោ យស្មា សសាទីហិ វិយ មហាសមុទ្ទោ មន្ទពុទ្ធីហិ ទុក្ខោគាហា អលព្ភនេយ្យបតិដ្ឋា ច, តស្មា គម្ភីរា. តេសុ បដិវេធស្សាបិ អត្ថសន្និស្សិតត្តា ¶ អត្ថសភាគត្តា ច វុត្តំ ‘‘អត្ថគម្ភីរតាបដិវេធគម្ភីរតាហិ សាត្ថ’’ន្តិ. ធម្មទេសនានំ អត្ថសន្និស្សិតត្តេបិ សយំ ព្យញ្ជនរូបត្តា វុត្តំ ‘‘ធម្មគម្ភីរតាទេសនាគម្ភីរតាហិ សព្យញ្ជន’’ន្តិ. យថាវុត្តអត្ថាទីសុ បភេទគតានិ ញាណានិ អត្ថបដិសម្ភិទាទយោ. តត្ថ និរុត្តីតិ តន្តិបទានំ និទ្ធារេត្វា វចនំ, និព្ពចនន្តិ អត្ថោ. តីសុ បដិសម្ភិទាសុ ញាណំ បដិភានបដិសម្ភិទា. លោកិយា សទ្ធេយ្យវចនមុខេនេវ អត្ថេសុ បសីទន្តិ, ន អត្ថមុខេនាតិ អាហ សទ្ធេយ្យតោតិអាទិ. កេវលសទ្ទោ សកលាធិវចនន្តិ អាហ ‘‘សកលបរិបុណ្ណភាវេនា’’តិ. ព្រហ្មចរិយ-សទ្ទោ ឥធ សិក្ខត្តយសង្គហំ សកលំ សាសនំ ទីបេតីតិ អាហ សិក្ខត្តយបរិគ្គហិតត្តាតិអាទិ.

យថាវុត្តមេវត្ថំ អបរេនាបិ បរិយាយេន ទស្សេតុំ អបិ ចាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សនិទានន្តិ ទេសកាលាទិទីបកេន និទានវចនេន សនិទានំ. សឧប្បត្តិកន្តិ អដ្ឋុប្បត្តិអាទិយុត្តិយុត្តំ. តត្រាយំ បាឡិយោជនាក្កមោ – ‘‘វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ សមណោ ខលុ ភោ…បេ… វិហរតី’’តិ ច, ‘‘តំ ខោ បន ភវន្តំ គោតមំ ‘ឥតិបិ សោ…បេ… បវេទេតី’តិ ឯវំ កល្យាណោ កិត្តិសទ្ទោ អព្ភុគ្គតោ’’តិ ច, ‘‘សោ ធម្មំ ទេសេតិ…បេ… បរិយោសានកល្យាណំ, ទេសេន្តោ ច សាត្ថសព្យញ្ជនាទិគុណសំយុត្តំ ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតី’’តិ ច, ‘‘សាធុ ខោ បន តថារូបានំ អរហតំ ទស្សនំ ហោតី’’តិ ច អស្សោសិ, សុត្វា ច អថ ខោ វេរញ្ជោ ព្រាហ្មណោ យេន ភគវា តេនុបសង្កមីតិ.

អដ្ឋកថាយំ បន កិញ្ចាបិ ‘‘ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតីតិ ឯវំ អជ្ឈាសយំ កត្វា អថ ខោ វេរញ្ជោ…បេ… ឧបសង្កមី’’តិ ឯវំ សាធុ ខោ បនាតិអាទិបាឋស្ស ព្រាហ្មណស្ស បរិវិតក្កនភាវេន វុត្តត្តា ព្រហ្មចរិយំ បកាសេតីតិ បទានន្តរមេវ អស្សោសីតិ បទំ សម្ពន្ធិតព្ពំ វិយ បញ្ញាយតិ, តថាបិ ‘‘សាធុ ខោ បន តថារូបានំ អរហតំ ទស្សនំ ហោតី’’តិ ឯវំ យថាវុត្តនិទស្សនត្ថេន ឥតិ-សទ្ទេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា វុត្តត្តា បន អញ្ញត្ថ ឥតិ-សទ្ទស្ស អទស្សនតោ ច អថ ខោ វេរញ្ជោតិអាទិនា កត្តព្ពន្តរទស្សនមុខេន បាឡិយា បការន្តរេ បវត្តិតោ ច យថាវុត្តវសេនេវ ‘‘សាធុ ខោ បន តថារូបានំ អរហតំ ទស្សនំ ហោតី’’តិ វចនានន្តរមេវ អស្សោសីតិ បទំ អានេត្វា សម្ពន្ធនំ យុត្តំ. អដ្ឋកថាចរិយេន ហិ ព្រាហ្មណស្ស អត្តនា សុតវសេនេវ អជ្ឈាសយោ ឧប្បជ្ជតីតិ ¶ ឧបសង្កមនហេតុទស្សនមុខេន ទស្សនមត្តម្បិ សាធុ ហោតីតិ ឯវំ អជ្ឈាសយំ កត្វាតិអាទិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

២. សីតោទកំ ¶ វិយ ឧណ្ហោទកេនាតិ ឥទំ ឧក្កមេន មុខារុឡ្ហវសេន វុត្តំ, អនុបសន្តសភាវតាយ ព្រាហ្មណស្សេវ ឧណ្ហោទកំ វិយ សីតោទកេនាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ, ញាណតេជយុត្តតាយ វា ភគវា ឧណ្ហោទកោបមោតិ កត្វា តព្ពិរហិតំ ព្រាហ្មណំ សីតោទកំ វិយ កត្វា តថា វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ឯកីភាវន្តិ សម្មោទនកិរិយាយ ឯករូបតំ. យាយាតិអាទីសុ យាយ កថាយ សម្មោទិ ព្រាហ្មណោ, តំ សម្មោទនីយំ កថន្តិ យោជនា. តត្ថ ខមនីយន្តិ ទុក្ខពហុលំ ឥទំ សរីរំ, កច្ចិ ខមិតុំ សក្កុណេយ្យំ. យាបនីយន្តិ ចិរប្បពន្ធសង្ខាតាយ យាបនាយ យាបេតុំ សក្កុណេយ្យំ. រោគាភាវេន អប្បាពាធំ. ទុក្ខជីវិតាភាវេន អប្បាតង្កំ. តំតំកិច្ចករណត្ថាយ លហុំ អកិច្ឆេន ឧដ្ឋាតុំ យោគ្គតាយ លហុដ្ឋានំ. ពលន្តិ សរីរស្ស សព្ពកិច្ចក្ខមំ ពលំ កច្ចិ អត្ថីតិ បុច្ឆតិ. ផាសុវិហារោតិ សុខវិហារោ. សរណីយមេវ ទីឃំ កត្វា ‘‘សារណីយ’’ន្តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘សរិតព្ពភាវតោ ច សារណីយ’’ន្តិ. បរិយាយេហីតិ ការណេហិ.

ភាវោតិ កិរិយា, តស្មិំ វត្តមានោ នបុំសក-សទ្ទោ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ នាម, កិរិយាវិសេសនសទ្ទោតិ អត្ថោ. ឯកមន្តេ ឯកស្មិំ អន្តេ យុត្តប្បទេសេតិ អត្ថោ. ខណ្ឌិច្ចាទិភាវន្តិ ខណ្ឌិតទន្តបលិតកេសាទិភាវំ. រាជបរិវដ្ដេតិ រាជូនំ បរិវត្តនំ, បដិបាដិយោតិ អត្ថោ. បុរាតនុច្ចកុលប្បសុតតាយ ជិណ្ណតា, ន វយសាតិ អាហ ‘‘ចិរកាលប្បវត្តកុលន្វយេ’’តិ. វិភវានំ មហន្តត្តំ លាតិ គណ្ហាតីតិ មហល្លកោតិ អាហ ‘‘វិភវមហត្តតាយ សមន្នាគតេ’’តិ. វិភាវនេ នាម អត្ថេតិ បកតិវិភាវនសង្ខាតេ អត្ថេ. ន អភិវាទេតិ វាតិ អភិវាទេតព្ពន្តិ ន សល្លក្ខេតិ, ឯវំ អសល្លក្ខណបកតិកោតិ វុត្តំ ហោតិ. រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វាតិ ឯត្ថាបិ និច្ចបកតិកំ អនិច្ចបកតិកំ វាតិ អត្ថោ. អនិច្ចំ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ អវធារណត្ថោ.

សម្បតិជាតោតិ មុហុត្តជាតោ, ជាតសមនន្តរមេវាតិ អត្ថោ. សត្តបទវីតិហារេន គន្ត្វា…បេ… ឱលោកេសីតិ ឯត្ថ ទ្វារំ បិធាយ និក្ខន្តោតិអាទីសុ វិយ គមនតោ បុរេ កតម្បិ ឱលោកនំ បច្ឆា កតំ ¶ វិយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឱលោកេសិន្តិ ច លោកវិវរណបាដិហារិយេ ជាតេ មំសចក្ខុនា វោលោកេសីតិ អត្ថោ. សេដ្ឋោតិ បសត្ថតរោ. បតិមានេសីតិ បូជេសិ. អាសភិន្តិ ឧត្តមំ.

៣. តំ វចនន្តិ នាហំ តំ ព្រាហ្មណាតិអាទិវចនំ. អញ្ញាយ សណ្ឋហេយ្យាតិ អរហត្តេ បតិដ្ឋហេយ្យ. ជាតិវសេនាតិ ខត្តិយាទិជាតិវសេន. ឧបបត្តិវសេនាតិ ទេវេសុ ឧបបត្តិវសេន. អាវិញ្ឆន្តីតិ ¶ អាកឌ្ឍន្តិ. យស្ស អភិវាទាទិករណសង្ខាតស្ស សាមគ្គិរសស្ស ភគវតិ អភាវំ មញ្ញមានោ ព្រាហ្មណោ ‘‘អរសរូបោ’’តិ អាហ, តព្ពិធុរស្ស រូបតណ្ហាទិកស្សេវ សាមគ្គិរសស្ស អភាវេន ភគវា ‘‘អរសរូបោ’’តិ ទស្សេតុំ សាមគ្គិរសសទ្ទស្ស រូបរសាទីសុ វត្តនប្បការំ ទស្សេន្តោ អាហ វត្ថារម្មណាទីតិអាទិ.

តាលាវត្ថុកតាតិ ឧច្ឆិន្នមូលានំ តាលានំ វត្ថុ វិយ នេសំ រូបរសាទីនំ វត្ថុ ចិត្តសន្តានំ កតន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ មជ្ឈេបទលោបំ ទីឃញ្ច កត្វា និទ្ទេសោតិ អាហ តាលវត្ថុ វិយាតិអាទិ. តាលវត្ថុ វិយ យេសំ វត្ថុ កតំ តេ តាលាវត្ថុកតាតិ វិសេសនស្ស បរនិបាតោ ទដ្ឋព្ពោ, កតតាលវត្ថុកាតិ អត្ថោ. មត្ថកច្ឆិន្នតាលោយេវ បត្តផលាទីនំ អការណតាយ អវត្ថូតិ តាលាវត្ថុ, តំ វិយ យេសំ វត្ថុ កតំ តេ រូបរសាទយោ តាលាវត្ថុកតា, អយំ អញ្ញបទត្ថវសេន អត្ថគ្គាហោ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សុគមោតិ វិសេសមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មត្ថកច្ឆិន្នតាលោ វិយ កតា’’តិ. ឯវញ្ច មត្ថកសទិសេសុ រូបរសាទីសុ រាគេសុ ឆិន្នេសុបិ តព្ពត្ថុភូតស្ស តាលាវត្ថុសទិសស្ស ចិត្តសន្តានស្ស យាវ បរិនិព្ពានដ្ឋានំ ឧបបន្នមេវ ហោតិ. យថារុតតោ បន វិសេសនសមាសវសេន អត្ថេ គយ្ហមានេ រូបរសាទីនំ តាលាវត្ថុសទិសតាយ ឋានំ អាបជ្ជតិ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.៣) ឯតំ ទោសំ បរិហរិតុំ រូបរសាទីនំ កុសលាកុសលត្តំ វុត្តំ, តំ តេ តថាគតស្ស បហីនាតិអាទិបាឡិយា, កាមសុខស្សាទសង្ខាតា រូបរសាតិអាទិអដ្ឋកថាយ ច ន សមេតិ, ខីណាសវានម្បិ យាវ បរិនិព្ពានា កុសលាកុសលានំ ផលុប្បត្តិតោ តេសំ មត្ថកច្ឆិន្នតាលសទិសតាបិ ន យុត្តាតិ គហេតព្ពំ. អថ វា មត្ថកច្ឆិន្នតាលស្ស ឋិតំ អដ្ឋិតញ្ច អមនសិកត្វា បុន អនុប្បត្តិធម្មតាសទិសមត្តំ ឧបមេត្វា តាលាវត្ថុ វិយ កតាតិ វិសេសនសមាសវសេន ¶ អត្ថគ្គហណេបិ ន កោចិ ទោសោ. អនុ-សទ្ទោ បច្ឆាតិ អត្ថេ វត្តតីតិ អាហ បច្ឆាភាវោ ន ហោតីតិអាទិ. អនុ អភាវំ គតាតិ បច្ឆា អនុប្បត្តិធម្មតាវសេន អភាវំ គតា. អនច្ឆរិយាតិ អនុ អនុ ឧបរូបរិ វិម្ហយកតាតិ អត្ថោ. យញ្ច ខោ ត្វំ វទេសីតិ យំ វន្ទនាទិសាមគ្គីរសាភាវសង្ខាតំ ការណំ អរសរូបតាយ វទេសិ, តំ ការណំ ន វិជ្ជតីតិ អត្ថោ.

៤. សន្ធាយ ភាសិតមត្ថន្តិ យំ អត្ថំ សន្ធាយ ព្រាហ្មណោ និព្ភោគោ ភវំ គោតមោតិអាទិមាហ, ភគវា ច យំ សន្ធាយ និព្ភោគតាទិំ អត្តនិ អនុជានាតិ, តំ សន្ធាយ ភាសិតមត្ថំ.

៥. កុលសមុទាចារកម្មន្តិ ¶ កុលាចារកម្មំ. កាយតោ កាយទ្វារតោ បវត្តំ ទុច្ចរិតំ កាយទុច្ចរិតំ. អនេកវិហិតាតិ អនេកប្បការា.

៦. បញ្ចកាមគុណិករាគស្សាតិ រូបាទីសុ បញ្ចសុ កាមកោដ្ឋាសេសុ អតិវិយ សង្គវសេន និយុត្តស្ស កាមរាគស្ស, ឯតេន អនាគាមីនំ វត្ថាភរណាទីសុ សង្គនិកន្តិវសេន ឧប្បជ្ជនកាមរាគស្ស កាមរាគតាភាវំ ទស្សេតិ តស្ស រូបរាគាទីសុ សង្គហតោ. អវសេសានន្តិ ឯត្ថ សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆានំ បឋមេន មគ្គេន, សេសានំ ចតូហិបិ ឧច្ឆេទំ វទតិ, តេនាហ ‘‘យថានុរូប’’ន្តិ.

៧. ជិគុច្ឆតិ មញ្ញេតិ ជិគុច្ឆតិ វិយ, ‘‘ជិគុច្ឆតី’’តិ វា សល្លក្ខេមិ. អកោសល្លសម្ភូតដ្ឋេនាតិ អញ្ញាណសម្ភូតដ្ឋេន.

៨-១០. តត្រាតិ យថាវុត្តេសុ ទ្វីសុ អត្ថវិកប្បេសុ. បដិសន្ធិបរិយាយោបិ ឥធ គព្ភសទ្ទោតិ អាហ ‘‘ទេវលោកបដិសន្ធិបដិលាភាយា’’តិ. អបុនព្ភវភូតាតិ ខណេ ខណេ ឧប្បជ្ជមានានំ ធម្មានំ អភិនិព្ពត្តិ.

១១. ធម្មធាតុន្តិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ. តញ្ហិ ធម្មេ យាថាវតោ ធារេតិ ឧបធារេតីតិ ‘‘ធម្មធាតូ’’តិ វុច្ចតិ. ទេសនាវិលាសប្បត្តោតិ អភិរុចិវសេន បរិវត្តេត្វា ទេសេតុំ សមត្ថតា ទេសនាវិលាសោ, តំ បត្តោ. ករុណាវិប្ផារន្តិ សព្ពសត្តេសុ មហាករុណាយ ផរណំ. តាទិគុណលក្ខណមេវ ឧបមាយ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘បថវីសមចិត្តត’’ន្តិ. តតោយេវ ¶ អកុជ្ឈនសភាវតោ អកុប្បធម្មតា. ជាតិយា អនុគតន្តិ ជាតិយា អនុពទ្ធំ. ជរាយ អនុសដន្តិ ជរាយ បលិវេឋិតំ. វដ្ដខាណុភូតន្តិ វដ្ដតោ ឧទ្ធរិតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ វដ្ដេ និច្ចលភាវេន ឋិតំ ខាណុ វិយ ភូតំ. ជាតានំ មច្ចានំ និច្ចំ មរណតោ ភយន្តិ អាហ អជ្ជ មរិត្វាតិអាទិ. អប្បដិសមំ បុរេជាតភាវន្តិ អសទិសំ អរិយាយ ជាតិយា បឋមជាតភាវំ, សព្ពជេដ្ឋភាវន្តិ អត្ថោ.

‘‘អបី’’តិ អវត្វា ‘‘បី’’តិ វទន្តោ បិ-សទ្ទោ វិសុំ អត្ថិ និបាតោតិ ទស្សេតិ. សម្មា អធិសយិតានីតិ បាទាទីហិ ឧបឃាតំ អករោន្តិយា សម្មទេវ ឧបរិ សយិតានិ, អកម្មកស្សាបិ សយតិធាតុនោ អធិបុព្ពតាយ សកម្មកតា ទដ្ឋព្ពា. នខសិខាតិ នខគ្គានិ. សកុណានំ ¶ បក្ខា ហត្ថបាទដ្ឋានិយាតិ អាហ ‘‘សង្កុដិតហត្ថបាទា’’តិ. ឯត្ថាតិ អាលោកដ្ឋានេ. និក្ខមន្តានន្តិ និក្ខមន្តេសុ, និទ្ធារណេ ហេតំ សាមិវចនំ. អណ្ឌកោសន្តិ អណ្ឌកបាលំ.

លោកោយេវ លោកសន្និវាសោ. អពុជ្ឈិ ឯត្ថាតិ រុក្ខោ ពោធិ, សយំ ពុជ្ឈតិ, ពុជ្ឈន្តិ វា តេនាតិ មគ្គោបិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណម្បិ ពោធិ. ពុជ្ឈីយតីតិ និព្ពានំ ពោធិ. អន្តរា ច ពោធិន្តិ ទុតិយមុទាហរណំ វិនាបិ រុក្ខ-សទ្ទេន ពោធិ-សទ្ទស្ស រុក្ខប្បវត្តិទស្សនត្ថំ. វរភូរិមេធសោតិ មហាបថវី វិយ បត្ថដបញ្ញោតិ អត្ថោ. តិស្សោ វិជ្ជាតិ អរហត្តមគ្គោ អត្តនា សហ វត្តមានំ សម្មាទិដ្ឋិសង្ខាតំ អាសវក្ខយញាណញ្ចេវ ឥតរា ទ្វេ មហគ្គតវិជ្ជា ច តព្ពិនិពន្ធកកិលេសវិទ្ធំសនវសេន ឧប្បាទនតោ ‘‘តិស្សោ វិជ្ជា’’តិ វុច្ចតិ. ឆ អភិញ្ញាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សាវកបារមីញាណន្តិ អគ្គសាវកេហិ បដិលភិតព្ពំ សព្ពមេវ លោកិយលោកុត្តរញាណំ. បច្ចេកពោធិញាណន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

ឱបម្មសម្បដិបាទនន្តិ ឱបម្មត្ថស្ស ឧបមេយ្យេន សមំ បដិបាទនំ. អត្ថេនាតិ ឧបមេយ្យត្ថេន. តិក្ខខរវិប្បសន្នសូរភាវោតិ ឥមិនា សង្ខារុបេក្ខាបត្តតំ វិបស្សនាយ ទស្សេតិ. បរិណាមកាលោតិ ឥមិនា វុដ្ឋានគាមិនិភាវាបត្តិំ. តទា ច សា មគ្គញាណគព្ភំ ធារេន្តី វិយ ហោតីតិ អាហ ‘‘គព្ភគ្គហណកាលោ’’តិ. អនុបុព្ពាធិគតេនាតិ បឋមមគ្គាទិបដិបាដិយា អធិគតេន. ចតុរង្គសមន្នាគតន្តិ ‘‘កាមំ តចោ ច ន្ហារុ ច អដ្ឋិ ច អវសិស្សតុ ¶ (ម. និ. ២.១៨៤; សំ. និ. ២.២២; អ. និ. ២.៥; មហានិ. ១៩៦), សរីរេ ឧបសុស្សតុ មំសលោហិត’’ន្តិ ឯវំ វុត្តចតុរង្គសមន្នាគតំ វីរិយំ.

ឆន្ទោ កាមោតិអាទីសុ បត្ថនាការេន បវត្តោ ទុព្ពលោ លោភោ ឥច្ឆនដ្ឋេន ឆន្ទោ. តតោ ពលវា រញ្ជនដ្ឋេន រាគោ. តតោបិ ពលវតរោ ឆន្ទរាគោ. និមិត្តានុព្យញ្ជនសង្កប្បវសេន បវត្តោ សង្កប្បោ. តតោបិ ពលវសង្កប្បវសេនេវ បវត្តោ រាគោ. តតោបិ ពលវតរោ សង្កប្បរាគោ. ស្វាយំ បភេទោ ឯកស្សេវ លោភស្ស បវត្តិអាការភេទេន អវត្ថាភេទេន ច វុត្តោ.

បឋមជ្ឈានកថាវណ្ណនា

សេយ្យថិទន្តិ តំ កថន្តិ អត្ថោ. ឯតន្តិ បុព្ពបទេយេវ អវធារណករណំ, ឯតំ អត្ថជាតំ វា. តន្និស្សរណតោតិ តេសំ កាមានំ និស្សរណត្តា. ឯសាតិ ឯវ-ការោ. កាមធាតុ នាម កាមភវោ, នេក្ខម្មន្តិ បឋមជ្ឈានំ. ឯសាតិ និយមោ. តទង្គវិក្ខម្ភនសមុច្ឆេទបដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិវេកា ¶ តទង្គវិវេកាទយោ. កាយចិត្តឧបធិវិវេកា កាយវិវេកាទយោ, តយោ ឯវ ឥធ ឈានកថាយ, សមុច្ឆេទវិវេកាទីនំ អសម្ភវា. និទ្ទេសេតិ មហានិទ្ទេសេ. តត្ថេវាតិ មហានិទ្ទេសេ ឯវ. វិភង្គេតិ ឈានវិភង្គេ. ឯវញ្ហិ សតីតិ ឧភយេសម្បិ កាមានំ សង្គហេ សតិ.

បុរិមេនាតិ កាយវិវេកេន. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ កាយចិត្តវិវេកទ្វយេ. ទុតិយេនាតិ ចិត្តវិវេកេន. ឯតេសន្តិ យថាវុត្តនយេន វត្ថុកាមកិលេសកាមវិវេកទ្វយស្ស វាចកភូតានំ វិវិច្ចេវ កាមេហិ វិវិច្ច អកុសលេហីតិ ឥមេសំ បទានំ, និទ្ធារណេ ចេតំ សាមិវចនំ. ពាលភាវស្ស ហេតុបរិច្ចាគោតិ អនុវត្តតិ. អកុសលធម្មោ ហិ ពាលភាវស្ស ហេតុ. អាសយបោសនន្តិ អាសយស្ស វិសោធនំ វឌ្ឍនញ្ច. វិភង្គេ នីវរណានេវ វុត្តានីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘ឧបរិឈានង្គបច្ចនីកបដិបក្ខភាវទស្សនតោ’’តិ. តត្ថ ឧបរិ សវិតក្កន្តិអាទិនា វុច្ចមានានិ ឈានង្គានិ, តេសំ អត្តនោ បច្ចនីកានំ បដិបក្ខភាវទស្សនតោតិ អត្ថោ. ឧបរិឈានង្គានំ បច្ចនីកបដិបក្ខភាវស្ស ទស្សនតោតិបិ បាឋោ. តត្ថ ‘‘ឧបរិ វុច្ចមានឈានង្គានំ ឧជុវិបច្ចនីកវសេន បដិបក្ខភាវទស្សនតោ’’តិ ‘‘នីវរណានំ តានេវ វិភង្គេ វុត្តានី’’តិបិ អត្ថំ វទន្តិ ¶ . បេដកេតិ មហាកច្ចាយនត្ថេរេន កតំ នេត្តិប្បករណនយានុសារិបករណំ, តំ បន បិដកានំ វណ្ណនាភូតត្តា ‘‘បេដក’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មិន្តិ អត្ថោ.

វិតក្កនំ នាម អារម្មណបរិកប្បនន្តិ អាហ ‘‘ឩហន’’ន្តិ. រូបំ រូបន្តិអាទិនា វិសយេ អាកោដេន្តស្ស វិសយប្បវត្តិអាហននំ ឧបរិ អាហននន្តិ វេទិតព្ពំ. អារម្មណេ ចិត្តស្ស អានយនំ នាម អារម្មណាភិមុខករណំ. អនុសញ្ចរណន្តិ អនុបរិព្ភមនំ, តញ្ច ខណន្តរស្ស តថាការេន ឧប្បាទនមេវ, ន ហិ បរមត្ថតោ ឯកស្ស សញ្ចរណមត្ថិ, ឯវមញ្ញត្ថាបិ ឦទិសេសុ. អនុមជ្ជនន្តិ បរិមជ្ជនំ. តត្ថាតិ អារម្មណេ. សហជាតានុយោជនំ សកិច្ចានុវត្តិតាករណេន. កត្ថចីតិ ទុតិយជ្ឈានវិរហិតេសុ សវិចារចិត្តេសុ សព្ពត្ថាតិ អត្ថោ. វិចារេន សហ ឧប្បជ្ជមានោបិ វិតក្កោ អារម្មណេ អភិនិរោបនាការេន បវត្តិំ សន្ធាយ ‘‘បឋមាភិនិបាតោ’’តិ វុត្តោ. វិប្ផារវាតិ អវូបសន្តសភាវតាយ វេគវា, តេនេវេស ទុតិយជ្ឈានេ បហានង្គំ ជាតំ. បឋមទុតិយជ្ឈានេសូតិ បញ្ចកនយំ សន្ធាយ វុត្តំ. អង្គវិនិមុត្តស្ស ឈានស្ស អភាវំ ទស្សេន្តោ រុក្ខោ វិយាតិអាទិមាហ.

វិវេក-សទ្ទស្ស ភាវសាធនបក្ខេ ‘‘តស្មា វិវេកា’’តិ វុត្តំ, ឥតរបក្ខេ ‘‘តស្មិំ វិវេកេ’’តិ. បិនយតីតិ តប្បេតិ, វឌ្ឍេតិ វា. ផរណរសាតិ បណីតរូបេហិ កាយេ ព្យាបនរសា. សាតលក្ខណន្តិ ¶ ឥដ្ឋសភាវំ, មធុរន្តិ អត្ថោ. សម្បយុត្តានំ បីឡនជ្ឈុបេក្ខនំ អកត្វា អនុ អនុ គណ្ហនំ ឧបការិតា វា អនុគ្គហោ. វនមេវ វនន្តំ. ឧទកមេវ ឧទកន្តំ. តស្មិំ តស្មិំ សមយេ បាកដភាវតោតិ ឥមិនា ឥដ្ឋារម្មណាទិបដិលាភសមយេបិ សុខំ វិជ្ជមានម្បិ អបាកដំ, បីតិយេវ តត្ថ បាកដា, បដិលទ្ធរសានុភវនសមយេ ច វិជ្ជមានបីតិតោបិ សុខមេវ បាកដតរន្តិ ទស្សេតិ. ឯត្ថ ច ចេតសិកសុខវសេនេវ បដិលទ្ធរសានុភវនំ វេទិតព្ពំ, ន កាយិកសុខវសេន តស្ស បីតិសម្បយោគស្សេវ អភាវេន ឥធានធិប្បេតត្តា. អយញ្ច បីតីតិអាទិ អញ្ញបទត្ថសមអាសទស្សនំ, អស្សត្ថិបក្ខេ តទ្ធិតបច្ចយទស្សនំ វា. ទុតិយវិកប្បេន អញ្ញបទត្ថសមាសវសេនេវ ‘‘វិវេកជំ បីតិសុខ’’ន្តិ ឥទំ ឯកំ បទន្តិ ទស្សេតិ, វិភត្តិយា ច អលោបំ.

គណនានុបុព្ពតាតិ ¶ ទេសនាក្កមំ សន្ធាយ វុត្តំ. បឋមំ សមាបជ្ជតីតិ ឥទំ អាទិកម្មិកវសេន វុត្តំ, ចិណ្ណវសីនំ បន យោគីនំ ឧប្បដិបាដិយាបិ ឈានំ ឧប្បជ្ជតេវ. ឈាបេតីតិ ទហតិ. អនិច្ចាទិលក្ខណវិសយាយ វិបស្សនាយ ឧបនិជ្ឈាយនំ កថំ និព្ពានាលម្ពនស្ស មគ្គស្ស ហោតីតិ អាហ វិបស្សនាយាតិអាទិ. តត្ថ មគ្គេន សិជ្ឈតីតិ និច្ចាទិវិបល្លាសប្បហាយកេន សហ មគ្គេនេវ តំ លក្ខណូបនិជ្ឈានំ អសម្មោហតោ អត្តនោ សិជ្ឈតិ. អថ វា មគ្គេនាតិ មគ្គកិច្ចេន, វិបល្លាសប្បហានេនាតិ អត្ថោ.

អញ្ញោតិ សត្តោ. អវុត្តត្តាតិ ‘‘សចិត្តេកគ្គត’’ន្តិ ឈានបាឡិយំ (វិភ. ៥០៨ អាទយោ) អវុត្តត្តា. វុត្តត្តាតិ តស្សា ឈានបាឡិយា វិភង្គេ វុត្តត្តា.

ទុតិយជ្ឈានកថាវណ្ណនា

អជ្ឈត្តន្តិ ឈានវិសេសនត្តា វុត្តំ ‘‘ឥធ និយកជ្ឈត្តមធិប្បេត’’ន្តិ. ឈានញ្ហិ អជ្ឈត្តជ្ឈត្តំ ន ហោតិ ឆឡិន្ទ្រិយានមេវ តព្ភាវតោ. ខុទ្ទកា ឩមិយោ វីចិយោ. មហតិយោ តរង្គា. សន្តា ហោន្តិ សមិតាតិអាទីនិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ, ឈានពលេន សមតិក្កន្តាតិ អធិប្បាយោ. អប្បិតាតិ គមិតា វិនាសំ បាបិតា. បរិយាយោតិ ឈានបរិក្ខារេ ឈានវោហារត្តា អបរមត្ថតោ.

តតិយជ្ឈានកថាវណ្ណនា

តទធិគមាយាតិ តតិយមគ្គាធិគមាយ. ឧបបត្តិតោ ឥក្ខតីតិ បញ្ញាយ សហចរណបរិចយេន យថា ¶ សមវាហិភាវោ ហោតិ, ឯវំ យុត្តិតោ បស្សតិ. វិបុលាយាតិ មហគ្គតភាវប្បត្តាយ. ថាមគតាយាតិ វិតក្កវិចារបីតិវិគមេន ថិរភាវប្បត្តិយា, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘វិតក្កវិចារបីតីហិ អនភិភូតត្តា’’តិអាទិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.១១ តតិយជ្ឈានកថា). ឧបេក្ខាភេទំ ទស្សេត្វា ឥធាធិប្បេតំ ឧបេក្ខំ បកាសេតុំ ឧបេក្ខា បនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តត្រមជ្ឈត្តតាវ ខីណាសវានំ ឥដ្ឋានិដ្ឋឆឡារម្មណាបាថេ បរិសុទ្ធបកតិភាវាវិជហនាការេន អជ្ឈុបេក្ខនតោ ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខា’’តិ ច, សត្តេសុ មជ្ឈត្តាការប្បវត្តត្តា ‘‘ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា’’តិ ច, សហជាតធម្មានំ មជ្ឈត្តាការភូតា ‘‘ពោជ្ឈង្គុបេក្ខា’’តិ ច, កេវលា ‘‘តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា’’តិ ¶ ច, តតិយជ្ឈានសហគតា អគ្គសុខេបិ តស្មិំ អបក្ខបាតភូតា ‘‘ឈានុបេក្ខា’’តិ ច, ចតុត្ថជ្ឈានសហគតា សព្ពបច្ចនីកបរិសុទ្ធិតាយ ‘‘បារិសុទ្ធុបេក្ខា’’តិ ច តេន តេន អវត្ថាភេទេន ឆធា វុត្តា.

វីរិយមេវ បន អនច្ចារទ្ធអនតិសិថិលេសុ សហជាតេសុ សង្ខារេសុ ឧបេក្ខនាការេន បវត្តំ ‘‘វីរិយុបេក្ខា’’តិ វុត្តំ. អដ្ឋន្នំ រូបារូបជ្ឈានានំ បដិលាភតោ បុព្ពភាគេ ឯវ នីវរណវិតក្កវិចារាទីនំ បហានាភិមុខីភូតត្តា តេសំ បហានេបិ អព្យាបារភាវូបគមនេន មជ្ឈត្តាការប្បវត្តា សមាធិវសេន ឧប្បន្នា អដ្ឋ បញ្ញា ចេវ ឧបាទានក្ខន្ធភូតេសុ សង្ខារេសុ អជ្ឈុបេក្ខនាការប្បវត្តា វិបស្សនាវសេន ឧប្បន្នា ចតុន្នំ មគ្គានំ បុព្ពភាគេ តស្ស តស្ស អធិគមាយ ចតស្សោ ចតុន្នំ ផលសមាបត្តីនំ បុព្ពភាគេ តស្ស តស្ស អធិគមាយ អប្បណិហិតវិមោក្ខវសេន បវត្តា ចតស្សោ សុញ្ញតអនិមិត្តវិមោក្ខវសេន ទ្វេតិ ទស បញ្ញា ចាតិ ឥមេ អដ្ឋារស បញ្ញា សង្ខារុបេក្ខា នាម. យថាវុត្តវិបស្សនាបញ្ញាវ លក្ខណវិចិននេបិ មជ្ឈត្តភូតា វិបស្សនុបេក្ខា នាម. អទុក្ខមសុខវេទនា វេទនុបេក្ខា នាម. ឥមាសំ បន ទសន្នម្បិ ឧបេក្ខានំ ‘‘តត្ថ តត្ថ អាគតនយតោ វិភាគោ ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន វេទិតព្ពោ’’តិ ទស្សេន្តោ អាហ ឯវមយំ ទសវិធាបីតិអាទិ. តត្ថ តត្ថ អាគតនយតោតិ ឥទម្បិ ហិ តាសំ វិភាគទស្សនស្ស ភូមិបុគ្គលាទិបទំ វិយ វិសុំ មាតិកាបទវសេន វុត្តំ, ន បន ភូមិបុគ្គលាទិវសេន វិភាគទស្សនស្ស អាគតដ្ឋានបរាមសនំ អាគតដ្ឋានស្ស អដ្ឋសាលិនិយាតិអាទិនា វុត្តត្តា, តស្មា សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.១១ តតិយជ្ឈានកថា) យំ វុត្តំ ‘‘ឥមាសំ បន ទសន្នម្បិ ឧបេក្ខានំ ភូមិបុគ្គលាទិវសេន វិភាគោ តត្ថ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ឯវមយំ ទសវិធាតិអាទី’’តិ, តំ អមនសិកត្វា វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. តត្ថ តត្ថ អាគតនយតោតិ ‘‘ឥធ (ខីណាសវោ) ភិក្ខុ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វា នេវ សុមនោ ហោតិ, ន ទុម្មនោ, ឧបេក្ខកោ វិហរតិ សតោ សម្បជានោ’’តិអាទិនា (ទី. និ. ៣.៣៤៨; អ. និ. ៦.១) ឆឡង្គុបេក្ខា អាគតា, ‘‘ឧបេក្ខាសហគតេន ¶ ចេតសា ឯកំ ទិសំ ផរិត្វា វិហរតី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣០៨; ម. និ. ១.៧៧; ២.៣០៩; ៣.២៣០) ឯវំ ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា អាគតាតិ ឥមិនា នយេន ¶ ទសន្នម្បិ ឧបេក្ខានំ តត្ថ តត្ថ វុត្តបទេសេសុ អាគតនយទស្សនតោ ច អយំ ទសវិធាបិ ឧបេក្ខា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ.

ភូមីតិអាទីសុ បន ឆឡង្គុបេក្ខា កាមាវចរា, ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា រូបាវចរាតិអាទិនា ភូមិតោ ច, ឆឡង្គុបេក្ខា អសេក្ខានមេវ, ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា បុថុជ្ជនាទីនំ តិណ្ណម្បិ បុគ្គលានន្តិអាទិនា បុគ្គលតោ ច, ឆឡង្គុបេក្ខា សោមនស្សុបេក្ខាសហគតចិត្តសម្បយុត្តាតិអាទិនា ចិត្តតោ ច, ឆឡង្គុបេក្ខា ឆឡារម្មណាតិអាទិនា អារម្មណតោ ច, ‘‘វេទនុបេក្ខា វេទនាក្ខន្ធេន សង្គហិតា, ឥតរា នវ សង្ខារក្ខន្ធេនា’’តិ ខន្ធសង្គហវសេន ច, ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខា ព្រហ្មវិហារពោជ្ឈង្គឈាន បារិសុទ្ធិតត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា ច អត្ថតោ ឯកា. តស្មា ឯកក្ខណេ ច តាសុ ឯកាយ សតិ ឥតរា ន ឧប្បជ្ជន្តិ, តថា សង្ខារុបេក្ខា វិបស្សនុបេក្ខាបិ វេទិតព្ពា. វេទនាវីរិយុបេក្ខានមេកក្ខណេ សិយា ឧប្បត្តី’’តិ ឯកក្ខណវសេន ច, ‘‘ឆឡង្គុបេក្ខា អព្យាកតា ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា កុសលាព្យាកតា, តថា សេសា. វេទនុបេក្ខា បន សិយា អកុសលាបី’’តិ ឯវំ កុសលត្តិកវសេន ច, ‘‘សង្ខេបតោ ចត្តារោ ច ធម្មា វីរិយវេទនាតត្រមជ្ឈត្តតាញាណវសេនា’’តិ ឯវំ សង្ខេបវសេន ច អយំ ទសវិធាបិ ឧបេក្ខា ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពាតិ យោជនា.

ឯត្ថ ចេតា កិញ្ចាបិ អដ្ឋសាលិនិយំ ភូមិបុគ្គលាទិវសេន សរូបតោ ឧទ្ធរិត្វា ន វុត្តា, តថាបិ តត្ថ វុត្តប្បការេហេវ តាសំ ភូមិបុគ្គលាទិវិភាគោ នយតោ ឧទ្ធរិត្វា សក្កា ញាតុន្តិ តត្ថ សរូបតោ វុត្តញ្ច អវុត្តញ្ច ឯកតោ សង្គហេត្វា តត្ថ តត្ថ អាគតនយតោតិអាទីហិ នវហិ បការេហិ អតិទេសោ កតោ, តេនេវ ‘‘ធម្មសង្គហដ្ឋកថាយំ វុត្តវសេនា’’តិ អវត្វា ‘‘វុត្តនយេនេវា’’តិ វុត្តំ. តថាហិ ខីណាសវោ ភិក្ខុ ចក្ខុនា រូបំ ទិស្វាតិ អាទិម្ហិ វុត្តេ ឆឡង្គុបេក្ខា រូបាទិអារម្មណតាយ ភូមិតោ កាមាវចរា ច បុគ្គលតោ អសេក្ខានមេវ ច ឧប្បជ្ជតិ, ចិត្តតោ សោមនស្សុបេក្ខាចិត្តសម្បយុត្តា, អារម្មណតោ ឆឡារម្មណា, កុសលត្តិកតោ អព្យាកតា ចាតិ បណ្ឌិតេហិ សក្កា ¶ ញាតុំ, តថា ឆឡង្គុបេក្ខា ច ព្រហ្មវិហារុបេក្ខា ច តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខា ច ឈានុបេក្ខា ច បារិសុទ្ធុបេក្ខា ច អត្ថតោ ឯកាតិអាទិម្ហិ វុត្តេ បនស្ស សង្ខារក្ខន្ធសង្គហិតត្តា ព្រហ្មវិហារុបេក្ខាទីហិ សហ ឯកក្ខណេ អនុប្បត្តិអាទយោ ច សក្កា ញាតុំ, យថា ច ឆឡង្គុបេក្ខា, ឯវំ សេសានម្បិ យថារហំ អដ្ឋសាលិនិយំ វុត្តនយតោ ភូមិអាទិវិភាគុទ្ធារនយោ ¶ ញាតព្ពោ. អនាភោគរសាតិ បណីតសុខេបិ តស្មិំ អវនតិបដិបក្ខកិច្ចាតិ អត្ថោ.

បុគ្គលេនាតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានេន. កិលេសេហិ សម្បយុត្តានំ អារក្ខា. តីរណំ កិច្ចស្ស បារគមនំ. បវិចយោ វីមំសា. ឥទន្តិ សតិសម្បជញ្ញំ. យស្មា តស្ស នាមកាយេន សម្បយុត្តំ សុខន្តិ ឥមស្ស តស្មា ឯតមត្ថន្តិអាទិនា សម្ពន្ធោ. តស្សាតិ ឈានសមង្គិនោ. តំសមុដ្ឋានេនាតិ តំ យថាវុត្តនាមកាយសម្បយុត្តំ សុខំ សមុដ្ឋានំ ការណំ យស្ស រូបស្ស តេន តំសមុដ្ឋានេន រូបេន. អស្សាតិ យោគិនោ. យស្សាតិ រូបកាយស្ស. ផុដត្តាតិ អតិបណីតេន រូបេន ផុដត្តា. ឯតមត្ថំ ទស្សេន្តោតិ កាយិកសុខហេតុភូតរូបសមុដ្ឋាបកនាមកាយសុខំ បដិសំវេទិយមានោ ឯវ ឈានសមង្គិតាករណេ ការិយោបចារតោ ‘‘សុខញ្ច កាយេន បដិសំវេទេតី’’តិ វុច្ចតីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោតិ អត្ថោ. យន្តិ ហេតុអត្ថេ និបាតោតិ អាហ ‘‘យំឈានហេតូ’’តិ. សុខបារមិប្បត្តេតិ សុខស្ស ឧក្កំសបរិយន្តំ បត្តេ. ឯវមេតេសំ បហានំ វេទិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. អថ កស្មា ឈានេស្វេវ និរោធោ វុត្តោតិ សម្ពន្ធោ.

ចតុត្ថជ្ឈានកថាវណ្ណនា

កត្ថ ចុប្បន្នន្តិ ឯត្ថ កត្ថាតិ ហេតុម្ហិ ភុម្មំ, កស្មិំ ហេតុម្ហិ សតីតិ អត្ថោ. នានាវជ្ជនេតិ អប្បនាវីថិអាវជ្ជនតោ នានា ភិន្នំ បុរិមវីថីសុ អាវជ្ជនំ យស្ស ឧបចារស្ស, តស្មិំ នានាវជ្ជនេ. វិសមនិសជ្ជាយ ឧប្បន្នកិលមថោ វិសមាសនុបតាបោ. ឧបចារេ វាតិអាទិ បក្ខន្តរទស្សនំ ឯកាវជ្ជនូបចារេបិ វាតិ អត្ថោ. បីតិផរណេនាតិ ឥមិនា អប្បនាវីថិយា វិយ ឯកវីថិយម្បិ កាមាវចរបីតិយា ផរណមត្តស្ស អភាវំ ទស្សេតិ. ទោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស អស្ស សិយា ឧប្បត្តីតិ សម្ពន្ធោ. ឯតន្តិ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. វិតក្កវិចារប្បច្ចយេបីតិ បិ-សទ្ទោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ. សោ ‘‘បហីនស្សា’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តបទានន្តរំ យោជេតព្ពោ ¶ ‘‘បហីនស្សាបិ ទោមនស្សិន្ទ្រិយស្សា’’តិ. វិតក្កវិចារភាវេតិ ឯត្ថ ‘‘ឧប្បជ្ជតិ ទោមនស្សិន្ទ្រិយ’’ន្តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. និមិត្តត្ថេ ចេតំ ភុម្មំ, វិតក្កវិចារភាវហេតូតិ អត្ថោ. វិតក្កវិចារាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ តស្មាតិ ឯតស្មិំ អត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ, តេន យស្មា ឯតំ ទោមនស្សិន្ទ្រិយំ វិតក្កវិចារបច្ចយេ…បេ… នេវ ឧប្បជ្ជតិ, យត្ថ បន ឧប្បជ្ជតិ, តត្ថ វិតក្កវិចារភាវេយេវ ឧប្បជ្ជតិ. យស្មា ច អប្បហីនាយេវ ទុតិយជ្ឈានូបចារេ វិតក្កវិចារា, តស្មា តត្ថស្ស សិយា ឧប្បត្តីតិ ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា.

តត្ថាតិ ¶ ទុតិយជ្ឈានូបចារេ. អស្សាតិ ទោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស. សិយា ឧប្បត្តីតិ ឥទញ្ច បច្ចយមត្តទស្សនេន សម្ភាវនមត្តតោ វុត្តំ. ទោមនស្សុប្បត្តិសម្ភាវនាបិ ហិ ឧបចារក្ខណេយេវ កាតុំ យុត្តា, វិតក្កវិចាររហិតេ បន ទុតិយជ្ឈានក្ខណេ តទុប្បត្តិសម្ភាវនាបិ ន យុត្តា កាតុន្តិ. ឥតរថា កុសលចិត្តក្ខណេ អកុសលទោមនស្សុប្បត្តិយា អសម្ភវតោ ‘‘តត្ថស្ស សិយា ឧប្បត្តី’’តិ ន វត្តព្ពំ សិយា. សមីបត្ថេ វា ឯតំ ភុម្មំ, ឧបចារជ្ឈានានន្តរវីថីសូតិ អត្ថោ. ទុតិយជ្ឈានេតិ ឯត្ថាបិ អនន្តរវីថីសុបិ ន ត្វេវ ឧប្បជ្ជតីតិ អត្ថោ, ឯវំ ឧបរិ សុខិន្ទ្រិយេបិ. សោមនស្សិន្ទ្រិយស្ស ឧប្បត្តីតិ សម្ពន្ធោ. បហីនាតិ វុត្តាតិ ឥទំ ‘‘បញ្ចន្នំ ឱរម្ភាគិយានំ សំយោជនានំ បរិក្ខយា’’តិ វុត្តត្តា វុត្តំ. ទុក្ខាភាវេនាតិ ទុក្ខតាភាវេន. ឯវំ សុខាភាវេនាតិ ឯត្ថាបិ. ឯតេនាតិ ទុក្ខសុខបដិក្ខេបវចនេន. ឥដ្ឋានិដ្ឋវិបរីតានុភវនលក្ខណាតិ អតិឥដ្ឋអតិអនិដ្ឋានំ វិបរីតស្ស មជ្ឈត្តារម្មណស្ស អនុភវនលក្ខណា, មជ្ឈត្តារម្មណម្បិ ហិ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ ឯវ បវិដ្ឋំ តព្ពិនិមុត្តស្ស អភាវា.

ឈានចតុក្កកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

បុព្ពេនិវាសកថាវណ្ណនា

១២. អរូបជ្ឈានានម្បិ អង្គសមតាយ ចតុត្ថជ្ឈានេ សង្គហោតិ អាហ កេសញ្ចិ អភិញ្ញាបាទកានីតិអាទិ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អដ្ឋ សមាបត្តិយោ និព្ពត្តេត្វា’’តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១២). តេសុ ច ចតុត្ថជ្ឈានមេវ អភិញ្ញាបាទកំ និរោធបាទកំ ¶ ហោតិ, ន ឥតរានិ. ទូរការណតំ បន សន្ធាយ ‘‘ចត្តារិ ឈានានី’’តិ នេសម្បិ ឯកតោ គហណំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ចិត្តេកគ្គតត្ថានីតិ ឥទំ ទិដ្ឋធម្មសុខវិហារំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អាហ ខីណាសវានន្តិអាទិ. សព្ពកិច្ចសាធកន្តិ ទិព្ពវិហារាទិសព្ពពុទ្ធកិច្ចសាធកំ. សព្ពលោកិយលោកុត្តរគុណទាយកន្តិ ឥមិនា យថាវុត្តំ វិបស្សនាបាទកត្តាទិសព្ពំ សម្បិណ្ឌេតិ. ឥទញ្ហិ ឈានំ ភគវតោ សព្ពពុទ្ធគុណទាយកស្ស មគ្គញាណស្ស បទដ្ឋានត្តា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យថយិទន្តិ យថា ឥទំ. អភិនីហារក្ខមន្តិ ឥទ្ធិវិធាទិអត្ថំ តទភិមុខំ នីហរណយោគ្គំ.

ឈានប្បដិលាភបច្ចយានន្តិ ឈានប្បដិលាភហេតុកានំ ឈានប្បដិលាភំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកានំ. បាបកានន្តិ លាមកានំ. ឥច្ឆាវចរានន្តិ ឥច្ឆាយ វសេន ឱតិណ្ណានំ នីវរណភាវំ តទេកដ្ឋតញ្ច អប្បត្តានំ អត្តុក្កំសនាទិវសប្បវត្តានំ អហោ វត មមេវ សត្ថា បដិបុច្ឆិត្វា ភិក្ខូនំ ឯវរូបំ ធម្មំ ទេសេយ្យាតិអាទិនយប្បវត្តានំ មានាទីនំ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘ឈានប្បដិលាភបច្ចនីកាន’’ន្តិបិ ¶ បាឋំ លិខន្តិ, សោ បមាទបាឋោតិ គហេតព្ពោ ‘‘ឈានប្បដិលាភបច្ចនីកានំ នីវរណានំ អភាវស្ស នីវរណទូរីភាវេន បរិសុទ្ធោ’’តិ ឯវំ បុព្ពេ បរិសុទ្ធបទេយេវ វុត្តត្តា. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.១២) បន ‘‘ឥច្ឆាវចរានន្តិ ឥច្ឆាយ អវចរានំ ឥច្ឆាវសេន ឱតិណ្ណានំ បវត្តានំ នានប្បការានំ កោបអប្បច្ចយានន្តិ អត្ថោតិ អយម្បិ បាឋោ អយុត្តោ ឯវាតិ គហេតព្ពំ. តតោ ឯវ ច វិសុទ្ធិមគ្គេ អយំ បាឋោ សព្ពេន សព្ពំ ន ទស្សិតោ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ច នានប្បការានំ កោបអប្បច្ចយានន្តិ ឯវំ នីវរណភាវប្បត្តទោសានំ បរាមដ្ឋត្តា អយំ បាឋោ បដិក្ខិត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

អភិជ្ឈាទីនន្តិ ឯត្ថ អភិជ្ឈា-សទ្ទេន ច អនីវរណសភាវស្សេវ លោភស្ស មានាទីនញ្ច គហណំ ឈានប្បដិលាភបច្ចយានន្តិ អនុវត្តមានត្តា. ឧភយម្បីតិ អនង្គណត្តំ វិគតូបក្កិលេសត្តញ្ចាតិ ឯតំ ឧភយម្បិ យថាក្កមំ អនង្គណសុត្តវត្ថសុត្តានុសារេនេវ វេទិតព្ពំ. តេសុ ច សុត្តេសុ កិញ្ចាបិ នីវរណសភាវប្បត្តា ថូលទោសាបិ វុត្តា, តថាបិ អធិគតចតឧត្ថជ្ឈានស្ស វសេន វុត្តត្តា ឥធ សុខុមា ឯវ តេ គហិតា. អង្គណុបក្កិលេសសាមញ្ញេន បនេត្ថ សុត្តានំ អបទិសនំ. តថា ហិ ‘‘សុត្តានុសារេនា’’តិ វុត្តំ, ន បន សុត្តវសេនាតិ.

បុព្ពេនិវាសានុស្សតិយំ ¶ ញាណំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិញាណន្តិ និព្ពចនំ ទស្សេន្តោ អាហ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិម្ហីតិអាទិ. ឥទានិ បុព្ពេនិវាសំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិំ តត្ថ ញាណញ្ច វិភាគតោ ទស្សេតុំ តត្ថាតិអាទិ វុត្តំ. បុព្ព-សទ្ទោ អតីតភវវិសយោ, និវាស-សទ្ទោ ច កម្មសាធនោតិ អាហ ‘‘បុព្ពេ អតីតជាតីសុ និវុត្ថក្ខន្ធា’’តិ. និវុត្ថតា ចេត្ថ សកសន្តានេ បវត្តតា, តេនាហ អនុភូតាតិអាទិ. ឥទានិ សបរសន្តានសាធនវសេន និវាស-សទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘និវុត្ថធម្មា វា និវុត្ថា’’តិ វត្វា តំ វិវរិតុំ គោចរនិវាសេនាតិអាទិ វុត្តំ. គោចរភូតាបិ ហិ ធម្មា ញាណេន និវុត្ថា នាម ហោន្តិ, តេ បន សបរវិញ្ញាណគោចរតាយ ទុវិធាតិ ទស្សេតុំ អត្តនោតិអាទិ វុត្តំ. បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតាបិ វា និវុត្ថាតិ សម្ពន្ធោ. ឥធាបិ បរិច្ឆិន្នាតិ បទំ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. អនមតគ្គេបិ ហិ សំសារេ អត្តនា អវិញ្ញាតបុព្ពានំ សត្តានំ ខន្ធា បរេហេវ កេហិចិ វិញ្ញាតត្តា បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតា នាម វុត្តា, តេសំ អនុស្សរណំ បុរិមតោ ទុក្ករំ យេហិ បរេហិ វិញ្ញាតតាយ តេ បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតា នាម ជាតា, តេសំ វត្តមានសន្តានានុសារេន វិញ្ញាតព្ពតោ. តេ ច បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតា ទុវិធា បរិនិព្ពុតា អបរិនិព្ពុតាតិ. តេសុ ច បរិនិព្ពុតានុស្សរណំ ទុក្ករំ សព្ពសោ សុសមុច្ឆិន្នសន្តានត្តា. តំ បន សិខាប្បត្តបរវិញ្ញាតំ បុព្ពេនិវាសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឆិន្នវដុមកានុស្សរណាទីសូ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ឆិន្នវដុមកា អតីតេ បរិនិព្ពុតា ខីណាសវា ឆិន្នសំសារមគ្គត្តា ¶ . អាទិ-សទ្ទេន អបរិនិព្ពុតានំ បរវិញ្ញាណវិញ្ញាតានម្បិ សីហោក្កន្តិកវសឯន អនុស្សរណំ គហិតំ. យាយ សតិយា បុព្ពេនិវាសំ អនុស្សរតិ, សា បុព្ពេនិវាសានុស្សតីតិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ.

វិហិត-សទ្ទោ វិធ-សទ្ទបរិយាយោតិ អាហ ‘‘អនេកវិធ’’ន្តិ, ភវយោនិអាទិវសេន ពហុវិធន្តិ អត្ថោ. វិហិតន្តិ វា បយុត្តំ វណ្ណិតន្តិ អត្ថំ គហេត្វា ‘‘អនេកេហិ បការេហិ វិហិត’’ន្តិ វត្តព្ពេ មជ្ឈេបទលោបំ កត្វា និទ្ទិដ្ឋន្តិ អាហ ‘‘អនេកេហិ…បេ… សំវណ្ណិត’’ន្តិ. បការេហីតិ នាមគោត្តាទិបការេហិ. សំវណ្ណិតន្តិ ពុទ្ធាទីហិ កថិតំ. អនុ-សទ្ទោ អនន្តរត្ថទីបកោតិ អាហ ‘‘អភិនិន្នាមិតមត្តេ ឯវា’’តិ, ឯតេន ច បរិកម្មស្ស អារទ្ធតំ ទស្សេតិ. បូរិតបារមីនញ្ហីតិអាទិនា បរិកម្មំ វិនាបិ សិទ្ធិំ ទស្សេតិ.

អារទ្ធប្បការទស្សនត្ថេតិ ¶ អនុស្សរិតុំ អារទ្ធានំ បុព្ពេ និវុត្ថក្ខន្ធានំ ទស្សនត្ថេ. ជាយតីតិ ជាតិ, ភវោ. សោ ឯកកម្មមូលកោ អាទាននិក្ខេបបរិច្ឆិន្នោ ខន្ធប្បពន្ធោ ឥធ ‘‘ជាតី’’តិ អធិប្បេតោតិ អាហ ឯកម្បីតិអាទិ. កប្បោតិ អសង្ខ្យេយ្យកប្បោ, សោ បន អត្ថតោ កាលោ តថាបវត្តធម្មមុបាទាយ បញ្ញត្តោ, តេសំ វសេនស្ស បរិហានិ ច វឌ្ឍិ ច វេទិតព្ពា. សំវដ្ដោ សំវដ្ដនំ វិនាសោ អស្ស អត្ថីតិ សំវដ្ដោ, អសង្ខ្យេយ្យកប្បោ. សំវដ្ដេន វិនាសេន សហ តិដ្ឋតិ សីលេនាតិ សំវដ្ដដ្ឋាយី. ឯវំ វិវដ្ដោតិអាទីសុបិ. តត្ថ វិវដ្ដនំ វិវដ្ដោ, ឧប្បត្តិ, វឌ្ឍិ វា. តេជេន វិនាសោ តេជោសំវដ្ដោ. វិត្ថារតោ បនាតិ បុថុលតោ បន សំវដ្ដសីមាភេទោ នត្ថិ, តេនាហ ‘‘សទាបី’’តិ. ឯកនគរិយា វិយ អស្ស ជាតក្ខណេ វិការាបជ្ជនតោ ជាតិក្ខេត្តវោហារោតិ ទស្សេតុំ ‘‘បដិសន្ធិអាទីសុ កម្បតី’’តិ វុត្តំ. អានុភាវោ បវត្តតីតិ តទន្តោគធានំ សព្ពេសំ សត្តានំ រោគាទិឧបទ្ទវោ វូបសម្មតីតិ អធិប្បាយោ. យំ យាវតា វា បន អាកង្ខេយ្យាតិ វុត្តន្តិ យំ វិសយក្ខេត្តំ សន្ធាយ ឯកស្មិំ ឯវ ខណេ សព្ពត្ថ សរេន អភិវិញ្ញាបនំ, អត្តនោ រូបកាយទស្សនញ្ច បដិជានន្តេន ភគវតា ‘‘យាវតា វា បន អាកង្ខេយ្យា’’តិ វុត្តំ.

ឯតេសូតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ. បវត្តផលភោជនោតិ សយំបតិតផលាហារោ, ឥទញ្ច តាបសកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥធូបបត្តិយាតិ ឥធ ចរិមភវេ ឧបបត្តិយា. ឯកគោត្តោតិ តុសិតគោត្តេន ឯកគោត្តោ. ឥតរេតិ វណ្ណាទយោ. តិត្ថិយាតិ កម្មផលវាទិនោ. អភិនីហារោតិ អភិនីហារោបលក្ខិតោ បុញ្ញញាណសម្ភរណកាលោ វុត្តោ. ចុតិបដិសន្ធិវសេនាតិ អត្តនោ បរស្ស វា តស្មិំ តស្មិំ អត្តភាវេ ចុតិំ ទិស្វា អន្តរា កិញ្ចិ អនាមសិត្វា បដិសន្ធិយា ឯវ គហណវសេន ឯវំ ជាននំ ឥច្ឆិតប្បទេសោក្កមនន្តិ អាហ តេសញ្ហីតិអាទិ. ឧភយថាបីតិ ខន្ធបដិបាដិយាបិ ¶ ចុតិបដិសន្ធិវសេនបិ. សីហោក្កន្តវសេនបីតិ សីហនិបាតវសេនបិ. កិលេសានំ អាតាបនបរិតាបនដ្ឋេន វីរិយំ អាតាបោតិ អាហ ‘‘វីរិយាតាបេនា’’តិ.

ទិព្ពចក្ខុញាណកថាវណ្ណនា

១៣. ទិវិ ¶ ភវត្តា ទិព្ពន្តិ ទេវានំ បសាទចក្ខុ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘ទិព្ពសទិសត្តា’’តិ. ទូរេបីតិ បិ-សទ្ទេន សុខុមស្សាបិ អារម្មណស្ស គហណំ. វីរិយារម្ភវសេន ឥជ្ឈនតោ សព្ពាបិ ភាវនា, បធានសង្ខារសមន្នាគតោ វា ឥទ្ធិបាទភាវនាវិសេសតោ វីរិយភាវនាតិ អាហ ‘‘វីរិយភាវនាពលនិព្ពត្ត’’ន្តិ. ទិព្ពវិហារវសេនាតិ កសិណាទិជ្ឈានចតឧក្កវសេន. ឥមិនា ទូរការណត្ថេ អស្ស ទិព្ពភាវមាហ. ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាតិ ឥមិនា អាសន្នការណភូតបាទកជ្ឈានតោ និព្ពត្តន្តិ ទិព្ពវិហារសន្និស្សិតត្តាតិ ឥមស្ស ទិព្ពវិហារបអយាបន្នំ អត្តនា សម្បយុត្តំ រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានំ និស្សយបច្ចយភូតំ និស្សាយ ទិព្ពចក្ខុញាណស្ស បវត្តត្តាតិបិ អត្ថោ. ទិវុធាតុស្ស ជុតិគតិយោគំ សន្ធាយ អាលោកបអគ្គហេនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាលោកបរិគ្គហេនាតិ កសិណាលោកបរិគ្គហវសេន. ទស្សនដ្ឋេនាតិ រូបទស្សនភាវេន, ឥមិនា ‘‘ចក្ខតិ រូបំ វិភាវេតី’’តិ និព្ពចនតោ ចក្ខុត្តំ ទស្សេតិ. ចក្ខុកិច្ចករណេនាតិ ឥទំ ចក្ខុមិវ ចក្ខូតិ ឧបមាយ សទិសនិមិត្តទស្សនំ, សមវិសមាទិទស្សនសង្ខាតស្ស ចក្ខុកិច្ចស្ស ករណតោតិ អត្ថោ.

យថាហាតិ ឧបក្កិលេសសុត្តប្បទេសំ (ម. និ. ៣.២៤២) និទស្សេតិ. តត្ថ វិចិកិច្ឆាតិអាទីសុ ភគវតោ ពោធិមូលេ អនភិសម្ពុទ្ធស្សេវ ទិព្ពចក្ខុនា នានាវិធានិ រូបានិ បស្សន្តស្ស ‘‘ឥទំ នុ ខោ កិំ, ឥទំ នុ ខោ កិ’’ន្តិ វិចិកិច្ឆា ឧប្បន្នា, តតោ បន វិចិកិច្ឆានិវត្តនត្ថំ តានិ រូបានិ អមនសិករោតោ អមនសិករោន្តស្ស ថិនមិទ្ធំ ឧប្បន្នំ, តតោ និវត្តនត្ថំ បុន សព្ពរូបានិ មនសិករោតោ រក្ខសាទីសុ ឆម្ភិតត្តំ ឧប្បន្នំ, ‘‘កិមេត្ថ ភាយិតព្ព’’ន្តិ ភយវិនោទនវសេន មនសិករោតោ អត្តនោ មនសិការកោសល្លំ បដិច្ច ឧប្បិលសង្ខាតា សមាធិទូសិកា គេហសិតបីតិ ឧប្បន្នា, តន្និសេធាយ មនសិការវីរិយំ សិថិលំ ករោន្តស្ស កាយាលសិយសង្ខាតំ ទុដ្ឋុល្លំ, តន្និសេធាយ បុន វីរិយំ បគ្គណ្ហតោ អច្ចារទ្ធវីរិយំ, បុន តន្និសេធាយ វីរិយំ សិថិលយតោ អតិលីនវីរិយំ ឧប្បន្នំ, តន្និសេធេត្វា ទិព្ពរូបានិ បស្សតោ អភិជប្បាសង្ខាតា តណ្ហា ឧប្បន្នា, តន្និសេធាយ ហីនាទិនានារូបានិ មនសិករោតោ នានារម្មណវិក្ខេបសង្ខាតា នានត្តសញ្ញា ឧប្បន្នា. បុន តំ វិហាយ ឯកមេវ មនសិករោតោ អតិនិជ្ឈាយិតត្តំ រូបានំ អតិវិយ ¶ ចិន្តនំ ឧប្បន្នំ. ឱភាសន្តិ បរិកម្មសមុដ្ឋិតំ ឱភាសំ ¶ . ន ច រូបានិ បស្សាមីតិ ‘‘បរិកម្មោភាសមនសិការបសុតតាយ ទិព្ពចក្ខុនា រូបានិ ន បស្សាមី’’តិ ឯវំ ឧប្បត្តិក្កមសហិតោ អត្ថោ វេទិតព្ពោ, មនុស្សានំ ឥទន្តិ មានុសកំ មានុសកចក្ខុគោចរំ ថូលរូបំ វុច្ចតិ. តទេវ មនុស្សានំ ទស្សនូបចារត្តា មនុស្សូបចារោតិ អាហ ‘‘មនុស្សូបចារំ អតិក្កមិត្វា’’តិ. រូបទស្សនេនាតិ ទូរសុខុមាទិរូបទស្សនេន.

យស្មា និយមេន បុរេជាតដ្ឋិតរូបារម្មណំ ទិព្ពចក្ខុញាណំ អាវជ្ជនបរិកម្មេហិ វិនា ន ឧប្បជ្ជតិ, ន ច ឧប្បជ្ជមានំ ភិជ្ជមានំ រូបមស្ស អារម្មណំ ហោតិ ទុព្ពលត្តា, ចុតិចិត្តញ្ច កម្មជរូបស្ស ភង្គក្ខណេ ឯវ ឧប្បជ្ជតិ, បដិសន្ធិចិត្តញ្ច ឧបបត្តិក្ខណេ, តស្មា អាហ ចុតិក្ខណេតិអាទិ. រូបទស្សនមេវេត្ថ សត្តទស្សនន្តិ ចវមានេតិអាទិនា បុគ្គលាធិដ្ឋានេន វុត្តំ. អភិរូបេ វិរូបេតិបីតិ ឥទំ វណ្ណ-សទ្ទស្ស សណ្ឋានវាចកតំ សន្ធាយ វុត្តំ មហន្តំ ហត្ថិរាជវណ្ណំ អភិនិម្មិនិត្វាតិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៣៨) វិយ. សុន្ទរំ គតិំ គតា សុគតាតិ អាហ ‘‘សុគតិគតេ’’តិ. ឥមិនា បន បទេនាតិ យថាកម្មុបគេតិ ឥមិនា បទេន.

នេរយិកានំ អគ្គិជាលសត្ថនិបាតាទីហិ វិភិន្នសរីរវណ្ណំ ទិស្វា តទនន្តរេហិ កាមាវចរជវនេហេវ ញាតំ តេសំ ទុក្ខានុភវនម្បិ ទស្សនផលាយត្តតាយ ‘‘ទិព្ពចក្ខុកិច្ចមេវា’’តិ វុត្តំ. ឯវំ មនសិករោតីតិ តេសំ កម្មស្ស ញាតុកាមតាវសេន បាទកជ្ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ បរិកម្មវសេន កិន្នុ ខោតិអាទិនា មនសិករោតិ. អថស្ស តំ កម្មំ អារម្មណំ កត្វា អាវជ្ជនបរិកម្មាទីនំ ឧបរិ ឧប្បន្នេន រូបាវចរចតុត្ថជ្ឈានេន សម្បយុត្តំ យំ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, ឥទំ យថាកម្មុបគញាណំ នាមាតិ យោជនា. ទេវានំ ទស្សនេបិ ឯសេវ នយោ. វិសុំ បរិកម្មន្តិ បុព្ពេនិវាសាទីនំ វិយ ទិព្ពចក្ខុញាណបរិកម្មំ វិនា វិសុំ បរិកម្មំ នត្ថិ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘បាទកជ្ឈានសមាបជ្ជនបរិកម្មេហិ កិច្ចំ នត្ថិ, កិន្នុ ខោ កម្មន្តិអាទិមនសិការានន្តរមេវ កម្មំ. កម្មសីសេន តំសម្បយុត្តេ ច ធម្មេ អារម្មណំ កត្វា អប្បនាវីថិ ឧប្បជ្ជតិ. ឯវមនាគតំសញាណេបិ, តេនេវ វិសុំ បរិកម្មំ នាម នត្ថិ…បេ… ទិព្ពចក្ខុនា សហេវ ឥជ្ឈន្តីតិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. តំ ន គហេតព្ពំ វសីភូតានម្បិ អភិញ្ញានំ បាទកជ្ឈានាទិបរិកម្មំ វិនា អនុប្បត្តិតោ. បាទកជ្ឈានាទិមត្តេន ច វិសុំ បរិកម្មំ នាម ន ហោតីតិ ទិព្ពចក្ខុនាវ ឯតានិ ញាណានិ ¶ សិទ្ធានីតិ គហេតព្ពំ. ឯវំ អនាគតំសញាណស្សាបីតិ ទិព្ពចក្ខុនា ទិដ្ឋស្ស សត្តស្ស អនាគតេ បវត្តិំ ញាតុកាមតាយ បាទកជ្ឈានាទីនមនន្តរំ ញាណពលានុរូបំ អនាគតេសុ អនេកកប្បេសុ ឧប្បជ្ជនារហេ បុព្ពេ អត្តភាវបរិយាបន្នេ ¶ បញ្ចក្ខន្ធេ តប្បដិពទ្ធេ តទារម្មណេ ច សព្ពេ លោកិយលោកុត្តរធម្មេ សម្មុតិញ្ច ឯកក្ខណេ អាលម្ពិត្វា ឧប្បជ្ជនកស្ស ចតុត្ថជ្ឈានសម្បយុត្តស្ស អនាគតំសញអាណស្សាបិ វិសុំ បរិកម្មំ នាម នត្ថីតិ យោជនា.

កេចិ បនេត្ថ ‘‘បុព្ពេនិវាសានុស្សតិយំ វិយ នាមគោត្តាទិគហណម្បិ អត្ថេវ, តញ្ច ន អភិញ្ញាក្ខណេ, អថ ខោ តទនន្តរេសុ កាមាវចរជវនក្ខណេសុ ឯវ ហោតិ នាមបរិកប្បកាលេ ឥតរបរិកប្បាសម្ភវា កម្មេនុប្បត្តិយញ្ច បរិយន្តាភាវា. សព្ពបរិកម្មនិមិត្តេសុ បន ធម្មេសុ អត្ថេសុបិ ឯកក្ខណេ អភិញ្ញាយ ទិដ្ឋេសុ យថារុចិវសេន បច្ឆា ឯវំនាមោតិអាទិនា កាមាវចរចិត្តេន វិកប្បោ ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុនា ទិដ្ឋេសុ ពហូសុ រូបេសុ ថម្ភកុម្ភាទិវិកប្បោ វិយ. យញ្ច កត្ថ អវិកប្បិតំ, តម្បិ វិកប្បនារហន្តិ សព្ពំ នាមគោត្តាទិតោ វិកប្បិតមេវ ហោតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ បុព្ពេនិវាសានុស្សតិយម្បិ បរិកប្បារហតម្បិ សន្ធាយ បាឡិយំ ឯវំនាមោតិអាទិនា អបទេសសហិតមេវ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘នាមគោត្តាទិកំ សព្ពម្បិ ឯកក្ខណេ បញ្ញាយតិ, អភិរុចិតំ បន វចសា វោហរន្តី’’តិ វទន្តិ, តេបិ អត្ថតោ បុរិមេហិ សទិសា ឯវ, បុព្ពេ ទិដ្ឋស្ស បុន វោហារកាលេបិ បរិកប្បេតព្ពតោ បរិកប្បារហធម្មទស្សនមេវ តេហិបិ អត្ថតោ ឧបគតំ. ឯកេ បន ‘‘សោ តតោ ចុតោ អមុត្រ ឧទបាទិន្តិអាទិវចនតោ កមេនេវ អតីតានាគតធម្មជាននេន នាមគោត្តាទីហិ សទ្ធិំ គហណំ សុករ’’ន្តិ វទន្តិ, តំ អយុត្តមេវ ពុទ្ធានម្បិ សព្ពំ ញាតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ សព្ពញ្ញុតាហានិប្បសង្គតោ. បាឡិយំ ឥមេ វត ភោន្តោតិអាទិ យថាកម្មុបគញាណស្ស បវត្តិអាការទស្សនំ. កាយវាចាទិ ចេត្ថ កាយវចីវិញ្ញត្តិយោ.

ភារិយន្តិ អានន្តរិយសទិសត្តា វុត្តំ. ខមាបនេ ហិ អសតិ អានន្តរិយមេវ. តស្សាតិ ភារិយសភាវស្ស ឧបវាទស្ស. មហល្លកោតិ កេវលំ វយសាវ មហល្លកោ, ន ញាណេន, ‘‘នាយំ កិញ្ចិ លោកវោហារមត្តម្បិ ជានាតិ, បរិសទូសកោ ឯវ អម្ហាកំ លជ្ជិតព្ពស្ស ករណតោ’’តិ អធិប្បាយេន ហីឡេត្វា វុត្តត្តា គុណបរិធំសនេន ឧបវទតីតិ វេទិតព្ពំ. អាវុសោតិអាទិនា ¶ ថេរោ ឧបរិមគ្គុប្បត្តិមស្ស អាកង្ខន្តោ ករុណាយ អត្តានមាវិកាសិ. បាកតិកំ អហោសីតិ មគ្គាវរណំ នាហោសីតិ អធិប្បាយោ. អត្តនា វុឌ្ឍតរោតិ សយម្បិ វុឌ្ឍោ. ឯត្ថាបិ ‘‘ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា’’តិ វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ. អនាគាមី អរហា ច អាយតិំ សំវរត្ថាយ ន ខមេយ្យុំ, សេសា ទោសេនបីតិ អាហ ‘‘សចេ សោ ន ខមតី’’តិ.

យេ ច…បេ… សមាទបេន្តិ, តេបិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកម្មសមាទានាតិ យោជេតព្ពំ. សីលសម្បន្នោតិអាទីសុ ¶ និប្បរិយាយតោ អគ្គមគ្គដ្ឋោ អធិប្បេតោ តស្សេវ អញ្ញារាធនា និយមតោ, សេសាបិ វា បច្ឆិមភវិកា សីលាទីសុ ឋិតា តេសម្បិ អញ្ញុប្បត្តិនិយមតោ. អញ្ញន្តិ អរហត្តផលំ. ឯវំ សម្បទន្តិ ឯវំ និព្ពត្តិកំ. យថា តំ អវិរជ្ឈនកនិព្ពត្តិកំ, ឯវមិទម្បិ ឯតស្ស និរយេ និព្ពត្តនន្តិ អត្ថោ. យំ សន្ធាយ ‘‘ឯវំសម្បទមិទ’’ន្តិ និទ្ទិដ្ឋំ, តំ ទស្សេតុំ តំ វាចន្តិអាទិ វុត្តំ. តំ វាចន្តិ អរិយូបវាទំ. ចិត្តន្តិ អរិយូបវាទកចិត្តំ. ទិដ្ឋិន្តិ អរិយូបវាទេ ទោសាភាវទស្សនទិដ្ឋិំ. ‘‘សព្ពមេតំ បជហិស្សាមី’’តិ ចិត្តេន អច្ចយំ ទេសេត្វា ខមាបនវសេន អប្បហាយ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វា. យថាភតំ និក្ខិត្តោ ឯវំ និរយេតិ យថា និរយបាលេហិ អាហរិត្វា និរយេ ឋបិតោ, ឯវំ និរយេ ឋបិតោ ឯវ, អរិយូបវាទេនេវស្ស ឥទំ និយមេន និរយេ និព្ពត្តនំ យថា មគ្គេន ផលំ សម្បជ្ជតិ, ឯវំ សម្បជ្ជនកន្តិ អធិប្បាយោ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិ សព្ពបាបមូលត្តា បរមា បធានា យេសំ វជ្ជានំ តានិ មិច្ឆាទិដ្ឋិបរមានិ វជ្ជានិ, សព្ពវជ្ជេហិ មិច្ឆាទិដ្ឋិយេវ បរមំ វជ្ជន្តិ អត្ថោ. អវីតរាគស្ស មរណតោ បរំ នាម ភវន្តរុបាទានមេវាតិ អាហ ‘‘បរំ មរណាតិ តទនន្តរំ អភិនិព្ពត្តក្ខន្ធគ្គហណេ’’តិ. យេន តិដ្ឋតិ, តស្ស ឧបច្ឆេទេនេវ កាយោ ភិជ្ជតីតិ អាហ ‘‘កាយស្ស ភេទាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយស្សុបច្ឆេទា’’តិ. ឯតិ ឯតស្មា សុខន្តិ អយោ, បុញ្ញំ. អាយស្សាតិ អាគមនស្ស, ហេតុស្ស វា. អយតិ ឥដ្ឋារម្មណាទីហិ បវត្តតីតិ អាយោ, អស្សាទោ. អសុរសទិសន្តិ បេតាសុរសទិសំ.

អាសវក្ខយញាណកថាវណ្ណនា

១៤. សរសលក្ខណបដិវេធេនាតិ ¶ សភាវសង្ខាតស្ស លក្ខណស្ស អសម្មោហតោ បដិវិជ្ឈនេន. និព្ពត្តិកន្តិ និប្ផាទនំ. យំ ឋានំ បត្វាតិ យំ និព្ពានំ មគ្គស្ស អារម្មណបច្ចយដ្ឋេន ឋានំ ការណភូតំ អាគម្ម. អប្បវត្តិន្តិ អប្បវត្តិហេតុំ. កិលេសវសេនាតិ យេសំ អាសវានំ ខេបនេន ឥទំ ញាណំ អាសវក្ខយញាណំ ជាតំ, តេសំ កិលេសានំ វសេន, តេសំ អាសវានំ វសេន សព្ពកិលេសានំ សង្គហណតោ បរិយាយតោ បការន្តរតោតិ អត្ថោ. បាឡិយំ អតីតកាលវសេន ‘‘អព្ភញ្ញាសិ’’ន្តិ វត្វាបិ អភិសមយកាលេ តស្ស តស្ស ជាននស្ស បច្ចុប្បន្នតំ ឧបាទាយ ‘‘ឯវំ ជានតោ ឯវំ បស្សតោ’’តិ វត្តមានកាលេន និទ្ទេសោ កតោ. កាមាសវាទីនំ វិមុច្ចនេនេវ តទវិនាភាវតោ ទិដ្ឋាសវស្សាបិ វិមុត្តិ វេទិតព្ពា.

‘‘ខីណា ជាតី’’តិ ជាននំ កិលេសក្ខយបច្ចវេក្ខណវសេន, វុសិតំ ព្រហ្មចរិយន្តិអាទិជាននំ ¶ មគ្គផលនិព្ពានបច្ចវេក្ខណវសេន ហោតីតិ អាហ ‘‘ខីណា ជាតីតិអាទីហិ តស្ស ភូមិ’’ន្តិ. តត្ថ ភូមិន្តិ វិសយំ, តីសុ កាលេសុបិ ជាតិក្ខយំ បតិ ឧជុកមេវ វាយាមាសម្ភវេបិ តំ បតិ វាយាមករណស្ស សាត្ថកតំ, តស្ស អនាគតក្ខន្ធានុប្បត្តិផលតញ្ច ទស្សេតុំ យា បនាតិអាទិ វុត្តំ. យា បន មគ្គស្ស អភាវិតត្តាតិអាទិនា ហិ មគ្គេនាវិហតកិលេសេហេវ អាយតិំ ខន្ធានំ ជាតិ ហេស្សតិ, តេសញ្ច កិលេសានំ មគ្គេន វិនាសេ សតិ ខន្ធា ន ជាយិស្សន្តិ, កិលេសានញ្ច តេកាលិកតាយ ជាតិយំ វុត្តនយេន កេនចិ បច្ចយេន វិនាសយោគេបិ ចិត្តសន្តានេ កិលេសវិរុទ្ធអរិយមគ្គក្ខណុប្បាទនមេវ តព្ពិនាសោ វិរុទ្ធបច្ចយោបនិបាតេន អាយតិំ អនុប្បជ្ជនតោ ពីជសន្តានេ អគ្គិក្ខន្ធោបនិបាតេន អាយតិំ ពីជត្តានុប្បត្តិ វិយ, ឥតិ មគ្គក្ខណុប្បត្តិសង្ខាតកិលេសាភាវេន កិលេសផលានំ ខន្ធានំ អាយតិំ អនុប្បត្តិយេវ ជាតិក្ខយោតិ អយមត្ថោ វិភាវីយតិ, តេនាហ ‘‘មគ្គស្ស ភាវិតត្តា អនុប្បាទធម្មតំ អាបជ្ជនេន ខីណា’’តិ. ឯត្ថ ចាយមត្ថោ កិលេសាភាវសង្ខាតស្ស មគ្គស្ស ភាវិតត្តា ឧប្បាទិតត្តា បច្ចយាភាវេន អនុប្បជ្ជន្តី ខន្ធានំ ជាតិ តេន អាយតិំ អនុប្បជ្ជនសង្ខាតេន អនុប្បាទធម្មតំ អាបជ្ជនេន វោហារតោ ខីណា មេ ជាតីតិ. ន ហិ សង្ខតធម្មានំ បច្ចយន្តរេន វិនាសោ សម្ភវតិ, សម្ភវេ ច ¶ តស្ស បច្ចយន្តរតាទិប្បសង្គតោ. តព្ពិរុទ្ធក្ខណុប្បាទនមេវ តព្ពិនាសុប្បាទនំ. តន្តិ ខីណជាតិំ អព្ភញ្ញាសិន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥត្ថត្តាយាតិ ឥមេ បការា ឥត្ថំ, តព្ភាវោ ឥត្ថត្តំ, តទត្ថាយ. ទស្សេន្តោតិ និគមនវសេន ទស្សេន្តោតិ.

វិជ្ជាត្តយកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

ឧបាសកត្តបដិវេទនាកថាវណ្ណនា

១៥. អញ្ញាណន្តិ ធិ-សទ្ទយោគេន សាមិអត្ថេ ឧបយោគវចនំ. បាទានីតិ បាទេ. យសសាតិ បរិវារេន. កោតូហលច្ឆរេតិ កោតូហលេ អច្ឆរេ ច. អយន្តិ អមិក្កន្ត-សទ្ទោ. នយិទំ អាមេឌិតវសេន ទ្វិក្ខត្តុំ, អថ ខោ អត្ថទ្វយវសេនាតិ ទស្សេន្តោ អថ វាតិអាទិមាហ. អវិសេសេន អត្ថសាមញ្ញេន និប្ផន្នោ អភិក្កន្តន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, ទេសនាបសាទាទិវិសេសាបេក្ខាយបិ តថេវ តិដ្ឋតិ បុព្ពេ និប្ផន្នត្តាតិ អាហ ‘‘អភិក្កន្តំ…បេ… បសាទោ’’តិ. អធោមុខឋបិតំ កេនចិ. ហេដ្ឋាមុខជាតំ សយមេវ. បរិយាយេហីតិ បការេហិ, អរសរូបត្តាទិបដិបាទកការណេហិ វា.

គមុធាតុស្ស ¶ ទ្វិកម្មកត្តាភាវា គោតមំ សរណន្តិ ឥទំ បទទ្វយម្បិ ន ឧបយោគវចនំ. អបិ ច ខោ បុរិមមេវ, បច្ឆិមំ បន បច្ចត្តវចនន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘គោតមំ សរណន្តិ គច្ឆាមី’’តិ វុត្តំ. តេន ច ឥតិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ ទស្សេតិ. អឃស្សាតិ អឃតោ បាបតោ. តាតាតិ ហិ បទំ អបេក្ខិត្វា និស្សក្កស្សេវ យុត្តត្តា. អធិគតមគ្គេ សច្ឆិកតនិរោធេតិ បទទ្វយេនាបិ ផលដ្ឋា ឯវ ទស្សិតា, ន មគ្គដ្ឋាតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ ចា’’តិ អាហ. វិត្ថារោតិ ឥមិនា ‘‘យាវតា, ភិក្ខវេ, ធម្មា សង្ខតា វា អសង្ខតា វា, វិរាគោ តេសំ អគ្គមក្ខាយតី’’តិ (ឥតិវុ. ៩០; អ. និ. ៤.៣៤) វុត្តបទំ សង្គណ្ហាតិ. អនេជន្តិ និត្តណ្ហំ. អប្បដិកូលន្តិ អវិរោធត្ថទីបនតោ អវិរុទ្ធសុចិំ បណីតំ វា. វាចាយ បគុណីកត្តព្ពតោ, បកដ្ឋេហិ សទ្ទត្ថគុណេហិ យោគតោ វា បគុណំ. សំហតោតិ ឃដិតោ សមេតោ ¶ . យត្ថាតិ យេសុ បុរិសយុគេសូតិ សម្ពន្ធោ. អដ្ឋ ច បុគ្គលធម្មទសា តេតិ តេ អដ្ឋ បុគ្គលា អរិយធម្មស្ស ទិដ្ឋត្តា ធម្មទសា.

សរណន្តិអាទីសុ អយំ សង្ខេបត្ថោ – ភយហិំសនាទិអត្ថេន រតនត្តយំ សរណំ នាម, តទេវ មេ រតនត្តយំ តាណំ លេណំ បរាយណន្តិ ពុទ្ធសុពុទ្ធតាទិគុណវសេន តប្បរាយណតាការប្បវត្តោ ចិត្តុប្បាទោ សរណគមនំ នាម. យថាវុត្តេន ឥមិនា ចិត្តុប្បាទេន សមន្នាគតោ សរណំ គច្ឆតិ នាម. ឯតស្ស ច សរណគមនស្ស លោកិយលោកុត្តរវសេន ទុវិធោ បភេទោ. តត្ថ លោកុត្តរំ សរណគមនូបក្កិលេសសមុច្ឆេទេន មគ្គក្ខណេយេវ សិជ្ឈតិ. លោកិយសរណគមនំ ចតុធា បវត្តតិ អហំ អត្តានំ ពុទ្ធស្ស បរិច្ចជាមីតិអាទិនា អត្តនិយ្យាតនេន, យថាវុត្តតប្បរាយណតាយ, សិស្សភាវូបគមនេន, បណិបាតេន ចាតិ. សព្ពត្ថាបិ ចេត្ថ សេដ្ឋទក្ខិណេយ្យភាវវសេនេវ សរណគមនំ ហោតិ, ន ញាតិភយាចរិយាទិវសេនាតិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ ញាតិអាទិវសេន តិត្ថិយំ វន្ទតោ សរណំ ន ភិជ្ជតិ, ទក្ខិណេយ្យភាវេន អញ្ញំ វន្ទតោ សរណំ ភិជ្ជតិ. លោកិយស្ស សរណគមនស្ស និព្ពានប្បត្តិនិយមំ សទិសផលំ សរណគតស្ស អនាគតេ និព្ពានប្បត្តិនិយមតោ. សព្ពលោកិយសម្បត្តិសមធិគមោ បន អបាយទុក្ខាទិសមតិក្កមោ ច អានិសំសផលំ. តីសុ វត្ថូសុ ចស្ស សំសយមិច្ឆាញាណាទិ សំកិលេសោ. ភេទោបិស្ស សាវជ្ជានវជ្ជវសេន ទុវិធោ. តត្ថ បឋមោ មិច្ឆាទិដ្ឋិបុព្ពកេហិ តិត្ថិយបណិបាតាទីហិ ហោតិ, សោ ច អនិដ្ឋផលត្តា សាវជ្ជោ. អនវជ្ជោ បន កាលកិរិយាយ ហោតិ. លោកុត្តរសរណគមនស្ស សព្ពថា សំកិលេសោ វា ភេទោ វា នត្ថីតិ វេទិតព្ពំ.

កោ ឧបាសកោតិអាទិ ឧបាសកត្តសរូបការណាទិបុច្ឆា. តត្ថ យោ គហដ្ឋោ មនុស្សោ វា អមនុស្សោ វា វុត្តនយេន តិសរណំ គតោ, អយំ ឧបាសកោ. យោ ច សរណគមនាទិកិរិយាយ រតនត្តយំ ¶ ឧបាសនតោ ‘‘ឧបាសកោ’’តិ វុច្ចតិ. បញ្ច វេរមណិយោ ចស្ស សីលំ. បញ្ចមិច្ឆាវាណិជ្ជាទិបាបាជីវំ បហាយ ធម្មេន សមេន ជីវិតកប្បនមស្ស អាជីវោ. អស្សទ្ធិយទុស្សីលតាទយោ ឧបាសកត្តស្ស វិបត្តិ, តទភាវោ សម្បត្តីតិ វេទិតព្ពា.

វិហារគ្គេនាតិ ¶ ឱវរកាទិវសនដ្ឋានកោដ្ឋាសេន. អជ្ជភាវន្តិ អស្មិំ អហនិ បវត្តំ បសាទាទិំ. កាយវិញ្ញត្តិហេតុកោ សរីរាវយវោ កាយង្គំ. វចីវិញ្ញត្តិហេតុកំ ឱដ្ឋជិវ្ហាទិ វាចង្គំ. អចោបេត្វាតិ អចាលេត្វា. ឯតេន ច វចីបវត្តិយា បុព្ពភាគេ ឋានករណានំ ចលនបច្ចយោ វាយោធាតុយា វិការាការោ វិសុំ កាយវិញ្ញត្តិ ន ហោតិ, តេន វិសុំ វិញ្ញាបេតព្ពស្ស អធិប្បាយស្ស អភាវា វចីវិញ្ញត្តិយមេវ សង្គយ្ហតិ តទុបការត្តា. យថា កាយេន កាយកណ្ឌុយនាទីសុ សទ្ទុប្បត្តិហេតុភូតោ បថវីធាតុយា អាការវិការោ វិសុំ អធិប្បាយស្ស អវិញ្ញាបនតោ វចីវិញ្ញត្តិ ន ហោតិ, ឯវមយម្បីតិ ទស្សេតិ. អធិប្បាយវិញ្ញាបនតោ ហេតា វិញ្ញត្តិយោ នាម ជាតា, ន កេវលំ វាយុបថវីនំ ចលនសទ្ទុប្បត្តិបច្ចយភូតវិការាការមត្តតាយ. ឯវញ្ច ពហិទ្ធា រុក្ខាទីសុ ចលនសទ្ទុប្បត្តិបច្ចយានំ យថាវុត្តប្បការានំ វិការាការានំ អវិញ្ញត្តិតា សមត្ថិតា ហោតីតិ វេទិតព្ពា. កេចិ វាចង្គន្តិ ‘‘ហោតុ សាធូ’’តិ ឯវមាទិវាចាយ អវយវន្តិអាទិំ វទន្តិ, តំ អចោបេត្វាតិ ឥមិនា ន សមេតិ. ខន្តិំ ចារេត្វាតិ អនុមតិំ បវត្តេត្វា. ‘‘ខន្តិំ ធារេត្វា’’តិបិ បាឋោ, ពហិ អនិក្ខមនវសេន គណ្ហិត្វាតិ អត្ថោ. បដិមុខោតិ ភគវតិ បដិនិវត្តមុខោ, តេនាហ ‘‘អបក្កមិត្វា’’តិ.

១៦. យាចធាតុស្ស ទ្វិកម្មកត្តា ‘‘ភគវា វស្សាវាសំ យាចិតោ’’តិ វុត្តំ. សុសស្សកាលេបីតិ វុត្តមេវត្ថំ បាកដំ កាតុំ ‘‘អតិសមគ្ឃេបី’’តិ វុត្តំ. អតិវិយ អប្បគ្ឃេបិ យទា កិញ្ចិទេវ ទត្វា ពហុំ បុព្ពណ្ណាបរណ្ណំ គណ្ហន្តិ, តាទិសេ កាលេបីតិ អត្ថោ. ភិក្ខមានាតិ យាចមានា. វុត្តសស្សន្តិ វបិតសស្សំ. តត្ថាតិ វេរញ្ជាយំ, ឯតេន ‘‘វុត្តំ សលាកា ឯវ ហោតិ ឯត្ថាតិ សលាកាវុត្តា’’តិ វិសេសនស្ស បរនិបាតេន និព្ពចនំ ទស្សេតិ. អថ វា ‘‘សព្ពំ សស្សំ សលាកាមត្តមេវ វុត្តំ និព្ពត្តំ សម្បន្នំ ឯត្ថាតិ សលាកាវុត្តា’’តិបិ និព្ពចនំ ទដ្ឋព្ពំ, តេនាហ ‘‘សលាកា ឯវ សម្បជ្ជតី’’តិ. ‘‘សលាកាយ វុត្តំ ជីវិកា ឯតិស្សន្តិ សលាកាវុត្តា’’តិបិ និព្ពចនំ ទស្សេតុំ សលាកាយ វាតិអាទិ វុត្តំ. ធញ្ញករណដ្ឋានេតិ ធញ្ញមិននដ្ឋានេ. វណ្ណជ្ឈក្ខន្តិ កហាបណបរិក្ខកំ.

ឧញ្ឆេន បគ្គហេនាតិ ឯត្ថ បគ្គហេនាតិ បត្តេន, តំ គហេត្វាតិ អត្ថោ. បគ្គយ្ហតិ ឯតេន ភិក្ខាតិ ¶ ហិ បគ្គហោ, បត្តោ. តេនាហ បគ្គហេន ¶ យោ ឧញ្ឆោតិអាទិ. អថ វា បគ្គហេនាតិ គហណេន, ឧញ្ឆត្ថាយ គហេតព្ពោ បត្តោតិ សិជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘បត្តំ គហេត្វា’’តិ.

គង្គាយ ឧត្តរទិសាបទេសោ ឧត្តរាបថោ, សោ និវាសោ ឯតេសំ, តតោ វា អាគតាតិ ឧត្តរាបថកា, តេនាហ ឧត្តរាបថវាសិកាតិអាទិ. ‘‘ឧត្តរាហកា’’តិបិ បាឋោ, សោ ឯវ អត្ថោ និរុត្តិនយេន. មន្ទិរន្តិ អស្សសាលំ. ‘‘មន្ទរ’’ន្តិបិ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. សា ច មន្ទិរា យស្មា បរិមណ្ឌលាការេន ពហុវិធា ច កតា, តស្មា ‘‘អស្សមណ្ឌលិកាយោ’’តិ វុត្តា.

គង្គាយ ទក្ខិណាយ ទិសាយ ទេសោ ទក្ខិណាបថោ, តត្ថ ជាតា មនុស្សា ទក្ខិណាបថមនុស្សា. ពុទ្ធំ មមាយន្តិ មមេវាយន្តិ គណ្ហនសីលា ពុទ្ធមាមកា, ឯវំ សេសេសុបិ. ឯវន្តិ បច្ឆា វុត្តនយេន អត្ថេ គយ្ហមានេ. បដិវីសន្តិ កោដ្ឋាសំ. តទុបិយន្តិ តទនុរូបំ តប្បហោនកំ. លទ្ធាតិ លភិត្វា នោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘លទ្ធោ’’តិ វា បាឋោ, ឧបដ្ឋាកដ្ឋានំ នេវ លភិន្តិ អត្ថោ. ញាតិ ច បសត្ថតមគុណយោគតោ សេដ្ឋោ ចាតិ ញាតិសេដ្ឋោ. ឯវរូបេសុ ឋានេសុ អយមេវ បតិរូបោតិ អាមិសស្ស ទុល្លភកាលេសុ បរិកថោភាសាទិំ អកត្វា បរមសល្លេខវុត្តិយា អាជីវសុទ្ធិយំ ឋត្វា ភគវតោ អធិប្បាយានុគុណំ អាមិសំ វិចារេន្តេន នាម ញាតិសិនេហយុត្តេន អរិយសាវកេនេវ កាតុំ យុត្តន្តិ អធិប្បាយោ.

មារាវដ្ដនាយាតិ មារេន កតចិត្តបរិវដ្ដនេន, ចិត្តសម្មោហនេនាតិ អត្ថោ. តម្បីតិ ឧត្តរកុរុំ វា តិទសបុរំ វា អាវដ្ដេយ្យ.

‘‘ផុស្សស្សាហំ បាវចនេ, សាវកេ បរិភាសយិំ;

យវំ ខាទថ ភុញ្ជថ, មា ច ភុញ្ជថ សាលយោ’’តិ. (អប. ថេរ ១.៣៩.៨៨) –

អបទានេ វុត្តស្ស អកុសលស្ស តទា ឱកាសកតត្តា. និពទ្ធទានស្សាតិ ‘‘ទស្សាមា’’តិ វាចាយ និយមិតទានស្ស. អប្បិតវត្តស្សាតិ កាយេន អតិហរិត្វា ទិន្នវត្ថុនោបិ. វិសហតីតិ សក្កោតិ. សង្ខេបេនាតិ នីហារេន. ព្យាមប្បភាយាតិ សមន្តតោ ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច អសីតិហត្ថមត្តេ ឋានេ ឃនីភូតាយ ឆព្ពណ្ណាយ បភាយ, យតោ ឆព្ពណ្ណរំសិយោ តឡាកតោ មាតិកាយោ វិយ និក្ខមិត្វា ទសសុ ទិសាសុ ¶ ធាវន្តិ, សា យស្មា ព្យាមមត្តា វិយ ខាយតិ, តស្មា ‘‘ព្យាមប្បភា’’តិ វុច្ចតិ. យស្មា អនុព្យញ្ជនានិ ច បច្ចេកំ ភគវតោ សរីរេ បភាសម្បត្តិយុត្តា ¶ អាកាសេ ចន្ទសូរិយាទយោ វិយ វិភាតា វិរោចន្តិ, តស្មា តានិ ព្យាមប្បភាយ សហ កេនចិ អនភិភវនីយានិ វុត្តានិ.

អនត្ថសញ្ហិតេតិ ឃាតាបេក្ខំ សាមិអត្ថេ ភុម្មវចនំ, តេនាហ ‘‘តាទិសស្ស វចនស្ស ឃាតោ’’តិ. អត្ថោ ធម្មទេសនាយ ហេតុ ឧប្បជ្ជតិ ឯត្ថ, ធម្មទេសនាទិកោ វា អត្ថោ ឧប្បជ្ជតិ ឯតាយាតិ អដ្ឋុប្បត្តិ, បច្ចុប្បន្នវត្ថុ.

ឯកំ គហេត្វាតិ ធម្មទេសនាសិក្ខាបទបញ្ញត្តិសង្ខាតេសុ ទ្វីសុ ធម្មទេសនាការណំ គហេត្វា. រត្តិច្ឆេទោ វាតិ សត្តាហករណីយវសេន គន្ត្វា ពហិ អរុណុដ្ឋាបនវសេន វុត្តោ, ន វស្សច្ឆេទវសេន តស្ស វិសុំ វុច្ចមានត្តា. ឯតេន ច វស្សច្ឆេទបច្ចយេ សត្តាហករណីយេន គមនំ អនុញ្ញាតន្តិ វេទិតព្ពំ. ន កិស្មិញ្ចីតិ កិស្មិញ្ចិ គុណេ សម្ភាវនាវសេន ន មញ្ញន្តិ. បច្ឆា សីលំ អធិដ្ឋហេយ្យាមាតិ អាជីវហេតុ សន្តគុណប្បកាសនេន អាជីវវិបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. អតិមញ្ញិស្សតីតិ អវមញ្ញិស្សតិ.

១៧. ‘‘អាយស្មាតិ បិយវចនមេត’’ន្តិ ឧច្ចនីចជនសាមញ្ញវសេន វត្វា បុន ឧច្ចជនាវេណិកវសេនេវ ទស្សេន្តោ ‘‘គរុគារវសប្បតិស្សាធិវចន’’ន្តិ អាហ. តត្ថ សហ បតិស្សយេន និស្សយេនាតិ សប្បតិស្សោ, សនិស្សយោ, តស្ស គរុគុណយុត្តេសុ គារវវចនន្តិ អត្ថោ. ឥធ បន វចនមេវ អធិវចនំ. បប្បដកោជន្តិ អាទិកប្បេ ឧទកូបរិ បឋមំ បថវីភាវេន សញ្ជាតំ នវនីតបិណ្ឌសទិសំ ឧទកេបិ ឧប្បិលនសភាវំ អវិលីយនកំ អតិសិនិទ្ធមធុរំ អនេកយោជនសហស្សពហលំ រសាតលសង្ខាតំ បថវោជំ. យំ អាទិកប្បិកេហិ មនុស្សេហិ រសតណ្ហាយ គហេត្វា ភុញ្ជមានំ តេសំ កម្មពលេន ឧបរិភាគេ កក្ខឡភាវំ អាបជ្ជិត្វា ហេដ្ឋា បុរិមាការេនេវ ឋិតំ, យស្ស ច ពលេន អយំ មហាបថវី សបព្ពតសមុទ្ទកាននា ហេដ្ឋាឧទកេ អនិមុជ្ជមានា អវិកិរិយមានា កុល្លុបរិ វិយ និច្ចលា តិដ្ឋតិ, តំ បថវីសារមណ្ឌន្តិ អត្ថោ, តេនាហ បថវីមណ្ឌោតិអាទិ. សម្បន្នន្តិ មធុររសេន ឧបេតំ, តេនាហ ‘‘សាទុរស’’ន្តិ. ឧបបន្នផលោតិ ¶ ពហុផលោ. ‘‘និម្មក្ខិក’’ន្តិ វត្វា បុន ‘‘និម្មក្ខិកណ្ឌ’’ន្តិ មក្ខិកណ្ឌានម្បិ អភាវំ ទស្សេតិ. យេ បថវីនិស្សិតា បាណា, តេ តត្ថ សង្កាមេស្សាមីតិ ឯត្ថ មនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតិត្ថីនម្បិ ហត្ថសង្កាមនេ កិំ អនាមាសទោសោ ន ហោតីតិ? ន ហោតិ, កស្មា? ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិមស្ស ឥទ្ធិវិសយេ’’តិ (បារា. ១៥៩) វចនតោ, តេនេវ ភគវាបិ អនាមាសទោសំ អទស្សេត្វា ‘‘វិបល្លាសម្បិ សត្តា បដិលភេយ្យុ’’ន្តិ អាហ, ខុទ្ទកោ គាមោ. មហន្តោ សាបណោ និគមោ. បទវីតិហារេនាតិ បទនិក្ខេបេន.

វិនយបញ្ញត្តិយាចនកថាវណ្ណនា

១៨. វិនយបញ្ញត្តិយា ¶ មូលតោ បភុតីតិ បារាជិកាទិគរុកានំ, តទញ្ញេសញ្ច សិក្ខាបទានំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសក្កមេន យេភុយ្យេន អបញ្ញត្តតំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សព្ពេន សព្ពំ អបញ្ញត្តតាយ. តេនេវ ថេរោ ភគវន្តំ ‘‘សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេយ្យ ឧទ្ទិសេយ្យ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេន សហ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិំ យាចិ. ខន្ធកេ ហិ អានន្ទត្ថេរាទីនំ បព្ពជ្ជតោ បុរេតរមេវ រាហុលភទ្ទស្ស បព្ពជ្ជាយ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អននុញ្ញាតោ មាតាបិតូហិ បុត្តោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១០៥) បញ្ញត្តសិក្ខាបទំ ទិស្សតិ. ឥធេវ អដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘សាមម្បិ បចនំ…បេ… ន វដ្ដតី’’តិ ច, ‘‘រត្តិច្ឆេទោ វស្សច្ឆេទោ វា ន កតោ’’តិ ច វុត្តត្តា បុព្ពេវ សាមបាកាទិបដិក្ខេបោ អត្ថីតិ បញ្ញាយតិ. ឯវំ កតិបយសិក្ខាបទានំ បញ្ញត្តិសព្ភាវេបិ អបញ្ញត្តបារាជិកាទិកេ សន្ធាយ ‘‘ន តាវ, សារិបុត្ត, សត្ថា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេតី’’តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. បុថុត្តារម្មណតោ បដិនិវត្តិត្វា សម្មទេវ ឯការម្មណេ ចិត្តេន លីនោ បដិសល្លីនោ នាមាតិ អាហ ‘‘ឯកីភាវំ គតស្សា’’តិ, ចិត្តវិវេកំ គតស្សាតិ អត្ថោ. ចិរន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ.

សោឡសវិធាយ បញ្ញាយាតិ មជ្ឈិមនិកាយេ អនុបទសុត្តន្តទេសនាយំ ‘‘មហាបញ្ញោ, ភិក្ខវេ, សារិបុត្តោ បុថុបញ្ញោ ហាសបញ្ញោ ជវនបញ្ញោ តិក្ខបញ្ញោ និព្ពេធិកបញ្ញោ’’តិ អាគតា ឆ បញ្ញា ច នវានុបុព្ពវិហារសមាបត្តិបញ្ញា ច អរហត្តមគ្គបញ្ញា ចាតិ ឯវំ សោឡសវិធេន អាគតាយ បញ្ញាយ. យេសំ ពុទ្ធានំ សាវកា សុទ្ធាវាសេសុ សន្ទិស្សន្តិ, តេយេវ ¶ លោកេ បាកដាតិ វិបស្សីអាទយោវ ឥធ ឧទ្ធដា, ន ឥតរេ បុព្ពពុទ្ធា. តេនេវ អាដានាដិយសុត្តេ (ទី. និ. ៣.២៧៥ អាទយោ) ទេវាបិ អត្តនោ បាកដានំ តេសញ្ញេវ គហណំ អកំសុ, នាញ្ញេសន្តិ វេទិតព្ពំ.

១៩. កិលាសុនោតិ អប្បោស្សុក្កា បយោជនាភាវេន និរុស្សាហា អហេសុំ, ន អាលសិយេន, តេនាហ ន អាលសិយកិលាសុនោតិអាទិ. និទ្ទោសតាយាតិ កាយវចីវីតិក្កមសមុដ្ឋាបកទោសាភាវា. បាណំ ន ហនេ ន ចាទិន្នមាទិយេតិអាទិនា (សុ. និ. ៤០២) ឱវាទសិក្ខាបទានំ វិជ្ជមានត្តា វុត្តំ សត្តាបត្តិក្ខន្ធវសេនាតិអាទិ. ឆន្នំ ឆន្នំ វស្សានំ ឱសានទិវសំ អបេក្ខិត្វា ‘‘សកិំ សកិ’’ន្តិ វុត្តត្តា តទបេក្ខមេត្ថ សាមិវចនំ. សកលជម្ពុទីបេ សព្ពោបិ ភិក្ខុសង្ឃោ ឧបោសថំ អកាសីតិ សម្ពន្ធោ.

ខន្តី បរមន្តិអាទីសុ តិតិក្ខាសង្ខាតា ខន្តិ សត្តសង្ខារេហិ និព្ពត្តានិដ្ឋាខមនកិលេសតបនតោ បរមំ តបោ នាម. វានសង្ខាតាយ តណ្ហាយ និក្ខន្តត្តា និព្ពានំ សព្ពធម្មេហិ បរមំ ឧត្តមន្តិ ពុទ្ធា វទន្តិ. យថាវុត្តខន្តិយា អភាវេន បាណវធំ វា ឆេទនតាឡនាទិំ វា ករោន្តោ បរូបឃាតី បរស្សហរណបរទារាតិក្កមនាទីហិ មុសាបេសុញ្ញផរុសាទីហិ ច បរំ វិហេឋយន្តោ ច ពាហិតបាបតាយ អភាវេន បព្ពជិតោ វា សមិតបាបតាយ អភាវេន សមណោ វា ន ហោតីតិ អត្ថោ. សីលសំវរេន សព្ពបាបស្ស អនុប្បាទនំ លោកិយសមាធិវិបស្សនាហិ កុសលស្ស ឧបសម្បាទនំ និប្ផាទនំ សព្ពេហិ មគ្គផលេហិ អត្តនោ ចិត្តស្ស បរិសោធនំ បភស្សរភាវករណំ យំ, តមេតំ ពុទ្ធានំ សាសនំ អនុសិដ្ឋិ. អនុបវាទោតិ វាចាយ កស្សចិ អនុបវទនំ. អនុបឃាតោតិ កាយេន កស្សចិ ឧបឃាតាករណំ វុត្តាវសេសេ ច បាតិមោក្ខសង្ខាតេ សីលេ អត្តានំ សំវរណំ. ភត្តស្មិំ មត្តញ្ញុតាសង្ខាតអាជីវបារិសុទ្ធិបច្ចយសន្និស្សិតសីលសមាយោគោ តម្មុខេន ឥន្ទ្រិយសំវរោ បន្តសេនាសនសង្ខាតំ អរញ្ញវាសំ តម្មុខេន បកាសិតេ ចតុបច្ចយសន្តោសភាវនារាមតាសង្ខាតមហាអរិយវំសេ បតិដ្ឋានញ្ច អធិចិត្តសង្ខាតេ លោកិយលោកុត្តរសមាធិម្ហិ តទុប្បាទនវសេន អាយោគោ អនុយោគោ ច យំ, តមេតំ ពុទ្ធានំ អនុសិដ្ឋីតិ យោជនា.

‘‘យាវ ¶ សាសនបរិយន្តា’’តិ អាណាបាតិមោក្ខស្ស អភាវតោ វុត្តំ. បរិនិព្ពានតោ បន ឧទ្ធំ ឱវាទបាតិមោក្ខុទ្ទេសោបិ នត្ថេវ, ពុទ្ធា ឯវ ហិ តំ ឧទ្ទិសន្តិ, ន សាវកា. បឋមពោធិយន្តិ ពោធិតោ វីសតិវស្សបរិច្ឆិន្នេ កាលេ, អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន ‘‘បញ្ចចត្តាលីសាយ វស្សេសុ អាទិតោ បន្នរស វស្សានិ បឋមពោធី’’តិ វុត្តំ, សិក្ខាបទបញ្ញត្តិកអាលតោ បន បភុតិ អាណាបាតិមោក្ខមេវ ឧទ្ទិសន្តីតិ ឥទំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសក្កមេនេវ បរិបុណ្ណំ កត្វា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ. អដ្ឋានំ អនវកាសោតិ យថាក្កមំ ហេតុបច្ចយបដិក្ខេបវសេន ការណបដិក្ខេបោ. យន្តិ យេន ការណេន. អបរិសុទ្ធាយ បរិសាយាតិ អលជ្ជីបុគ្គលេហិ វោមិស្សតាយ អសុទ្ធាយ បរិសាយ, ន កេវលំ ពុទ្ធានញ្ញេវ អបរិសុទ្ធាយ បរិសាយ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ អយុត្តោ, អថ ខោ សាវកានម្បិ. ចោទនាសារណាទិវសេន បន សោធេត្វា សំវាសករណំ សាវកានញ្ញេវ ភារោ, ពុទ្ធា បន សិក្ខាបទានិ បញ្ញបេត្វា ឧបោសថាទិករណវិធានំ សិក្ខាបេត្វា វិស្សជ្ជេន្តិ, ចោទនាសារណាទីនិ ន ករោន្តិ, តេនេវ ភគវា អសុទ្ធាយ បរិសាយ បាតិមោក្ខំ អនុទ្ទិសិត្វា សកលរត្តិំ តុណ្ហីភូតោ និសីទិ. ភិក្ខូ ច ភគវតោ អធិប្បាយំ ញត្វា អសុទ្ធបុគ្គលំ ពហិ នីហរិំសុ. តស្មា សាវកានម្បិ អសុទ្ធាយ បរិសាយ ញត្វា ឧបោសថាទិសង្ឃកម្មករណំ ព្រហ្មចរិយន្តរាយករណំ វិនា ន វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ.

សម្មុខសាវកានន្តិ ¶ ពុទ្ធានំ សម្មុខេ ធរមានកាលេ បព្ពជិតានំ សព្ពន្តិមានំ សាវកានំ. ឧឡារាតិសយជោតនត្ថំ ‘‘ឧឡារុឡារភោគាទិកុលវសេន វា’’តិ បុន ឧឡារសទ្ទគ្គហណំ កតំ. អាទិ-សទ្ទេន ឧឡារមជ្ឈត្តអនុឡារាទីនំ គហណំ វេទិតព្ពំ. តេ បច្ឆិមា សាវកា អន្តរធាបេសុន្តិ សម្ពន្ធោ.

អបញ្ញត្តេបិ សិក្ខាបទេ យទិ សាវកា សមានជាតិអាទិកា សិយុំ, អត្តនោ កុលានុគតគន្ថំ វិយ ភគវតោ វចនំ ន នាសេយ្យុំ. យស្មា បន សិក្ខាបទញ្ច ន បញ្ញត្តំ, ឥមេ ច ភិក្ខូ ន សមានជាតិអាទិកា, តស្មា វិនាសេសុន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ យស្មា ឯកនាមា…បេ… តស្មា អញ្ញមញ្ញំ វិហេឋេន្តាតិអាទិ វុត្តំ. ចិរដ្ឋិតិកវារេ បន សាវកានំ នានាជច្ចាទិភាវេ សមានេបិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា បរិបុណ្ណតាយ សាសនស្ស ចិរប្បវត្តិ វេទិតព្ពា. យទិ ឯវំ កស្មា សព្ពេបិ ពុទ្ធា សិក្ខាបទានិ ន បញ្ញបេន្តីតិ? យស្មា ¶ ច សាសនស្ស ចិរប្បវត្តិយា ន កេវលំ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយេវ ហេតុ, អថ ខោ អាយតិំ ធម្មវិនយំ គហេត្វា សាវកេហិ វិនេតព្ពបុគ្គលានំ សម្ភវោបិ, តស្មា តេសំ សម្ភវេ សតិ ពុទ្ធា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេន្តិ, នាសតីតិ បរិបុណ្ណាបញ្ញត្តិយេវ វេនេយ្យសម្ភវស្សាបិ សូចនតោ សាសនស្ស ចិរប្បវត្តិយា ហេតុ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. បាឡិយំ សហស្សំ ភិក្ខុសង្ឃំ…បេ… ឱវទតីតិ ឯត្ថ សហស្សសង្ខ្យាបរិច្ឆិន្នោ សង្ឃោ សហស្សោ សហស្សិលោកធាតូតិអាទីសុ (ទី. និ. ២.១៨) វិយ. តំ សហស្សំ ភិក្ខុសង្ឃន្តិ យោជនា. សហស្សសទ្ទស្ស ឯកវចនន្តតាយ ‘‘ភិក្ខុសហស្សស្សា’’តិ វត្វា អវយវាបេក្ខាយ ‘‘ឱវទិយមានាន’’ន្តិ ពហុវចននិទ្ទេសោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

អនុបាទាយ អាសវេហិ ចិត្តានិ វិមុច្ចិំសូតិ ឯត្ថ អាសវេហីតិ កត្តុអត្ថេ ករណវចនំ. ចិត្តានីតិ បច្ចត្តពហុវចនំ. វិមុច្ចិំសូតិ កម្មសាធនំ. តស្មា អាសវេហិ កត្តុភូតេហិ អនុបាទាយ អារម្មណករណវសេន អគ្គហេត្វា ចិត្តានិ វិមោចិតានីតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោតិ អាហ តេសញ្ហិ ចិត្តានីតិអាទិ. យេហិ អាសវេហីតិ ឯត្ថាបិ កត្តុអត្ថេ ឯវ ករណវចនំ. វិមុច្ចិំសូតិ កម្មសាធនំ. តេតិ អាសវា. តានីតិ ចិត្តានិ, ឧបយោគពហុវចនញ្ចេតំ. វិមុច្ចិំសូតិ កត្តុសាធនំ, វិមោចេសុន្តិ អត្ថោ. អគ្គហេត្វា វិមុច្ចិំសូតិ អារម្មណវសេន តានិ ចិត្តានិ អគ្គហេត្វា អាសវា តេហិ ចិត្តេហិ មុត្តវន្តោ អហេសុន្តិ អត្ថោ. អថ វា អាសវេហីតិ និស្សក្កវចនំ, វិមុច្ចិំសូតិ កត្តុសាធនំ. តស្មា កញ្ចិ សង្ខតធម្មំ តណ្ហាទិវសេន អនុបាទិយិត្វា ចិត្តានិ វិមុត្តវន្តានិ អហេសុន្តិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. បុរិមវចនាបេក្ខន្តិ អញ្ញតរស្មិំ ភិំសនកេ វនសណ្ឌេតិ វុត្តវចនស្ស អបេក្ខនំ តស្មិំ បុរិមវចនេតិ ឯវំ អបេក្ខនន្តិ អត្ថោ, តេនាហ យំ វុត្តន្តិអាទិ. ភិំសនស្ស ភយស្ស កតំ ករណំ ¶ កិរិយា ភិំសនកតំ, តស្មិំ ភិំសនកិរិយាយាតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភិំសនកិរិយាយា’’តិ. ភិំសយតីតិ ភិំសនោ, សោវ ភិំសនកោ, តស្ស ភាវោ ‘‘ភិំសនកត្ត’’ន្តិ វត្តព្ពេ ត-ការស្ស លោបំ កត្វា វុត្តន្តិ បការន្តរេន អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ. ពហុតរានំ សត្តានំ វាតិ យេភុយ្យេនាតិ បទស្ស អត្ថទស្សនំ. តេន ច យោ កោចីតិ បទស្សាបិ យោ យោ ¶ បវិសតីតិ វិច្ឆាវសេន នានត្ថេន អត្ថោ គហេតព្ពោតិ ទស្សេតិ, យោ យោ បវិសតិ, តេសុ ពហុតរានន្តិ អត្ថសម្ភវតោ.

និគមនន្តិ បកតេ អត្ថេ យថាវុត្តស្ស អត្ថស្ស ឧបសំហារោ. អយញ្ហេត្ថ និគមនក្កមោ – យា ហិ, សារិបុត្ត, វិបស្សីអាទីនំ តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ អត្តនោ បរិនិព្ពានតោ ឧបរិ បរិយត្តិវសេន វិនេតព្ពានំ បុគ្គលានំ អភាវេន តេសំ អត្ថាយ វិត្ថារតោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយំ កិលាសុតា អប្បោស្សុក្កតា, យា ច ឧបនិស្សយសម្បន្នានំ វេនេយ្យានំ ចេតសា ចេតោ បរិច្ច ភិំសនកវនសណ្ឌេបិ គន្ត្វា ឱវទន្តានំ តេសំ មគ្គផលុប្បាទនត្ថាយ ធម្មទេសនាយ ឯវ អកិលាសុតា សឧស្សាហតា, ន វិត្ថារតោ ធម្មវិនយទេសនាយ, អយំ ខោ, សារិបុត្ត, ហេតុ, អយំ បច្ចយោ, យេន វិបស្សីអាទីនំ តិណ្ណំ ពុទ្ធានំ ព្រហ្មចរិយំ ន ចិរដ្ឋិតិកំ អហោសីតិ. បុរិសយុគវសេនាតិ បុរិសានំ យុគំ បវត្តិកាលោ, តស្ស វសេន, បុរិសវសេនាតិ អត្ថោ. សព្ពបច្ឆិមកោតិ បរិនិព្ពានទិវសេ បព្ពជិតោ សុភទ្ទសទិសោ. សតសហស្សំ សដ្ឋិមត្តានិ ច វស្សសហស្សានីតិ ឥទំ ភគវតោ ជាតិតោ បដ្ឋាយ វុត្តំ, ពោធិតោ បដ្ឋាយ បន គណិយមានំ ឩនំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វេយេវាតិ ធរមានេ ភគវតិ ឯកំ, បរិនិព្ពុតេ ឯកន្តិ ទ្វេ ឯវ បុរិសយុគានិ.

២០-១. អសម្ភុណន្តេនាតិ អបាបុណន្តេន. កោ អនុសន្ធីតិ បុរិមកថាយ ឥមស្ស កោ សម្ពន្ធោតិ អត្ថោ. យំ វុត្តន្តិ យំ យាចិតន្តិ អត្ថោ. យេសូតិ វីតិក្កមធម្មេសុ. នេសន្តិ ទិដ្ឋធម្មិកាទិអាសវានំ. តេតិ វីតិក្កមធម្មា. ញាតិយេវ បិតាមហបិតុបុត្តាទិវសេន បរិវដ្ដនតោ បរិវដ្ដោតិ ញាតិបរិវដ្ដោ. លោកាមិសភូតន្តិ លោកបរិយាបន្នំ ហុត្វា កិលេសេហិ អាមសិតព្ពតោ លោកាមិសភូតំ. បព្ពជ្ជាសង្ខេបេនេវាតិ ទសសិក្ខាបទទានាទិបព្ពជ្ជាមុខេន. ឯតន្តិ មេថុនាទីនំ អករណំ. ថាមន្តិ សិក្ខាបទបញ្ញាបនសាមត្ថិយំ. សញ្ឆវិន្តិ សុក្កច្ឆវិំ បកតិច្ឆវិំ, សុន្ទរច្ឆវិំ វា. សេសន្តិ សេសបទយោជនទស្សនំ. ឥទានិ អត្ថយោជនំ ទស្សេន្តោ អាហ អយំ វា ហេត្ថាតិអាទិ. តត្ថ វា-សទ្ទោ អវធារណេ. ហិ-សទ្ទោ បសិទ្ធិយំ, អយមេវ ហេត្ថាតិ អត្ថោ. អថ សត្ថាតិ បទស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘តទា សត្ថា’’តិ. រោបេត្វាតិ ផាលិតដ្ឋានេ ¶ និន្នំ មំសំ សមំ វឌ្ឍេត្វា. សកេ អាចរិយកេតិ អត្តនោ អាចរិយភាវេ, អាចរិយកម្មេ វា.

វិបុលភាវេនាតិ ¶ ពហុភាវេន. អយោនិសោ ឧម្មុជ្ជមានាតិ អនុបាយេន អភិនិវិសមានា, វិបរីតតោ ជានមានាតិ អត្ថោ. រសេន រសំ សំសន្ទិត្វាតិ អនវជ្ជសភាវេន សាវជ្ជសភាវំ សម្មិស្សេត្វា. ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយន្តិ ឧគ្គតធម្មំ ឧគ្គតវិនយញ្ច, យថា ធម្មោ ច វិនយោ ច វិនស្សិស្សតិ, ឯវំ កត្វាតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ អត្ថេតិ ឥមស្មិំ សង្ឃាធិការេ. បភស្សរោតិ បភាសនសីលោ. ឯវំនាមោ ឯវំគោត្តោតិ សោយមាយស្មា សោតាបន្នោតិនាមគោត្តេន សមន្នាគតោ, អយំ វុច្ចតិ សោតាបន្នោតិ បកតេន សម្ពន្ធោ. អវិនិបាតធម្មោតិ ឯត្ថ ធម្ម-សទ្ទោ សភាវវាចី, សោ ច អត្ថតោ អបាយេសុ ខិបនកោ ទិដ្ឋិអាទិអកុសលធម្មោ ឯវាតិ អាហ ‘‘យេ ធម្មា’’តិអាទិ. ឥទានិ សភាវវសេនេវ អត្ថំ ទស្សេតុំ វិនិបតនំ វាតិអាទិ វុត្តំ. និយតោតិ សត្តភវព្ភន្តរេ និយតក្ខន្ធបរិនិព្ពានោ. តស្ស ការណមាហ ‘‘សម្ពោធិបរាយណោ’’តិ.

២២. អនុធម្មតាតិ លោកុត្តរធម្មានុគតោ សភាវោ. បវារណាសង្គហំ ទត្វាតិ ‘‘អាគាមិនិយា បុណ្ណមិយា បវារេស្សាមា’’តិ អនុមតិទានវសេន ទត្វា, បវារណំ ឧក្កឌ្ឍិត្វាតិ អត្ថោ, ឯតេន នយេន កេនចិ បច្ចយេន បវារណុក្កឌ្ឍនំ កាតុំ វដ្ដតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. មាគសិរស្ស បឋមទិវសេតិ ចន្ទមាសវសេន វុត្តំ, អបរកត្តិកបុណ្ណមាយ អនន្តរេ បាដិបទទិវសេតិ អត្ថោ. ផុស្សមាសស្ស បឋមទិវសេតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ឥទញ្ច និទស្សនមត្តំ វេនេយ្យានំ អបរិបាកំ បដិច្ច ផុស្សមាសតោ បរញ្ច ឯកទ្វិតិចតុមាសម្បិ តត្ថេវ វសិត្វា សេសមាសេហិ ចារិកាយ បរិយោសាបនតោ. ទសសហស្សចក្កវាឡេតិ ឥទំ ទេវព្រហ្មានំ វសេន វុត្តំ. មនុស្សា បន ឥមស្មិំយេវ ចក្កវាឡេ ពោធនេយ្យា ហោន្តិ. ឥតរចក្កវាឡេសុ បន មនុស្សានំ ឥមស្មិំ ចក្កវាឡេ ឧប្បត្តិយា ឆន្ទុប្បាទនត្ថំ អនន្តម្បិ ចក្កវាឡំ ឱលោកេត្វា តទនុគុណានុសាសនី បាដិហារិយំ ករោន្តិយេវ.

អាយាមាតិ ¶ ឯត្ថ អា-សទ្ទោ អាគច្ឆាតិ ឥមិនា សមានត្ថោតិ អាហ ‘‘អាគច្ឆ យាមា’’តិ, ឯហិ គច្ឆាមាតិ អត្ថោ. សុវណ្ណរសបិញ្ជរាហីតិ វិលីនសុវណ្ណជលំ វិយ បិញ្ជរាហិ សុវណ្ណវណ្ណាហីតិ អត្ថោ. បាឡិយំ និមន្តិតម្ហាតិអាទីសុ ‘‘និមន្តិតា វស្សំវុត្ថា អម្ហា’’តិ ច, ‘‘និមន្តិតា វស្សំវុត្ថា អត្ថា’’តិ ច សម្ពន្ធោ.

យន្តិ ទេយ្យធម្មជាតំ, យំ កិញ្ចីតិ អត្ថោ. នោ នត្ថីតិ អម្ហាកំ នត្ថិ, នោតិ វា ឯតស្ស វិវរណំ នត្ថីតិ. ឯត្ថាតិ ឃរាវាសេ. តន្តិ តំ ការណំ, កិច្ចំ វា. កុតោតិ កតរហេតុតោ. យន្តិ យេន ការណេន, កិច្ចេន វា. ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ ឯត្ថាតិ ឥមស្ស វិវរណំ ឥមស្មិំ តេមាសព្ភន្តរេតិ. តន្តិ តំ ទេយ្យធម្មំ.

តត្ថ ¶ ចាតិ កុសលេ. តិក្ខវិសទភាវាបាទនេន សមុត្តេជេត្វា. វស្សេត្វាតិ អាយតិំ វាសនាភាគិយំ ធម្មរតនវស្សំ ឱតារេត្វា. យំ ទិវសន្តិ យស្មិំ ទិវសេ.

២៣. បត្តុណ្ណបត្តបដេ ចាតិ បត្តុណ្ណបដេ ចីនបដេ ច. តុម្ពានីតិ ចម្មមយតេលភាជនានិ. អនុពន្ធិត្វាតិ អនុបគមនំ កត្វា. អភិរន្ត-សទ្ទោ ឥធ អភិរុចិបរិយាយោតិ អាហ ‘‘យថាជ្ឈាសយ’’ន្តិអាទិ. សោរេយ្យាទីនិ មហាមណ្ឌលចារិកាយ មគ្គភូតានិ សោរេយ្យនគរាទីនិ. បយាគបតិដ្ឋានន្តិ គង្គាយ ឯកស្ស តិត្ថវិសេសស្សាបិ, តំសមីបេ គាមស្សាបិ នាមំ. សមន្តបាសាទិកាយាតិ សមន្តតោ សព្ពសោ បសាទំ ជនេតីតិ សមន្តបាសាទិកា, តស្សា.

យេ បន បការេ សន្ធាយ ‘‘សមន្តតោ’’តិ វុច្ចតិ, តេ បការេ វិត្ថារេត្វា ទស្សេតុំ តត្រិទន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘សមន្តបាសាទិកា’’តិ យា សំវណ្ណនា វុត្តា, តត្រ តស្សំ សមន្តបាសាទិកាយំ សមន្តបសាទិកភាវេ ឥទំ វក្ខមានគាថាវចនំ ហោតីតិ យោជនា. ពាហិរនិទានអព្ភន្តរនិទានសិក្ខាបទនិទានានំ វសេន និទានប្បភេទទីបនំ វេទិតព្ពំ. ‘‘ថេរវាទប្បកាសនំ វត្ថុប្បភេទទីបន’’ន្តិបិ វទន្តិ. ‘‘សិក្ខាបទានំ បច្ចុប្បន្នវត្ថុប្បភេទទីបន’’ន្តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. សិក្ខាបទនិទានន្តិ បន វេសាលីអាទិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ¶ ការណភូតទេសវិសេសោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថាតិ សមន្តបាសាទិកាយ. សម្បស្សតំ វិញ្ញូនន្តិ សម្ពន្ធោ, តស្មា អយំ សមន្តបាសាទិកាត្វេវ បវត្តាតិ យោជេតព្ពា.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

វេរញ្ជកណ្ឌវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

១. បារាជិកកណ្ឌោ

១. បឋមបារាជិកំ

សុទិន្នភាណវារវណ្ណនា

២៤. វិក្កាយិកភណ្ឌស្ស ¶ ¶ វិក្កិណនំ ឥណទានញ្ច ភណ្ឌប្បយោជនំ នាម. ឯវំ បយោជិតស្ស មូលស្ស សហ វឌ្ឍិយា គហណវាយាមោ ឧទ្ធារោ នាម. អសុកទិវសេ ទិន្នន្តិអាទិនា បមុដ្ឋស្ស សតុប្បាទនាទិ សារណំ នាម. ចតុព្ពិធាយាតិ ខត្តិយព្រាហ្មណគហបតិសមណានំ វសេន, ភិក្ខុអាទីនំ វា វសេន ចតុព្ពិធាយ. ទិស្វានស្ស ឯតទហោសីតិ ហេតុអត្ថេ អយំ ទិស្វាន-សទ្ទោ អសមានកត្តុកត្តា, យថា ឃតំ បិវិត្វា ពលំ ហោតីតិ, ឯវមញ្ញត្ថាបិ ឯវរូបេសុ. ភព្ពកុលបុត្តោតិ ឧបនិស្សយមត្តសភាវេន វុត្តំ, ន បច្ឆិមភវិកតាយ. តេនេវស្ស មាតាទិអកល្យាណមិត្តសមាយោគេន កតវីតិក្កមនំ និស្សាយ ឧប្បន្នវិប្បដិសារេន អធិគមន្តរាយោ ជាតោ. បច្ឆិមភវិកានំ បុព្ពពុទ្ធុប្បាទេសុ លទ្ធព្យាករណានំ ន សក្កា កេនចិ អន្តរាយំ កាតុំ. តេនេវ អង្គុលិមាលត្ថេរាទយោ អកុសលំ កត្វាបិ អធិគមសម្បន្នា ឯវ អហេសុន្តិ. ចរិមកចិត្តន្តិ ចុតិចិត្តំ. សង្ខំ វិយ លិខិតំ ឃំសិត្វា ធោវិតំ សង្ខលិខិតន្តិ អាហ ធោតឥច្ចាទិ. អជ្ឈាវសតាតិ អធិ-សទ្ទយោគេន អគារន្តិ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘អគារមជ្ឈេ’’តិ. កសាយរសរត្តានិ កាសាយានីតិ អាហ ‘‘កសាយរសបីតតាយា’’តិ. កសាយតោ និព្ពត្តតាយ ច ហិ រសោបិ ‘‘កសាយរសោ’’តិ វុច្ចតិ.

២៦. យទា ជានាតិ-សទ្ទោ ពោធនត្ថោ ន ហោតិ, តទា តស្ស បយោគេ សប្បិនោ ជានាតិ មធុនោ ជានាតីតិអាទីសុ វិយ ករណត្ថេ សាមិវចនំ សទ្ទសត្ថវិទូ ឥច្ឆន្តីតិ អាហ ‘‘កិញ្ចិ ទុក្ខេន នានុភោសី’’តិ. កេនចិ ទុក្ខេន នានុភោសីតិ អត្ថោ, កិញ្ចីតិ ឯត្ថាបិ ហិ ករណត្ថេ សាមិវចនស្ស លោបោ កតោ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘វិកប្បទ្វយេបិ បុរិមបទស្ស ឧត្តរបទេន សមានវិភត្តិលោបោ ¶ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ. យទា បន ជានាតិ-សទ្ទោ សរណត្ថោ ហោតិ, តទា មាតុ សរតីតិអាទីសុ វិយ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ ¶ សទ្ទសត្ថវិទូ វទន្តីតិ អាហ ‘‘អថ វា កិញ្ចិ ទុក្ខំ នស្សរតីតិ អត្ថោ’’តិ, កស្សចិ ទុក្ខស្ស អននុភូតតាយ នស្សរតីតិ អត្ថោ. វិកប្បទ្វយេបីតិ អនុភវនសរណត្ថវសេន វុត្តេ ទុតិយតតិយវិកប្បទ្វយេ. បុរិមបទស្សាតិ កិញ្ចីតិ បទស្ស. ឧត្តរបទេនាតិ ទុក្ខស្សាតិបទេន. សមានាយ សាមិវចនភូតាយ វិភត្តិយា ‘‘កស្សចិ ទុក្ខស្សា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘កិញ្ចិ ទុក្ខស្សា’’តិ លោបោតិ ទដ្ឋព្ពោ. មរណេនបិ មយំ តេតិ ឯត្ថ តេតិ បទស្ស សហត្ថេ ករណវសេនបិ អត្ថំ ទស្សេតុំ តយា វិយោគំ វា បាបុណិស្សាមាតិ អត្ថន្តរំ វុត្តំ.

២៨. គន្ធព្ពា នាម គាយនកា. នដា នាម រង្គនដា. នាដកា លង្ឃនកាទយោ. សុខូបករណេហិ អត្តនោ បរិចរណំ ករោន្តោ យស្មា លឡន្តោ កីឡន្តោ នាម ហោតិ, តស្មា ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ លឡាតិអាទិ វុត្តំ. ទានប្បទានាទីនីតិ ឯត្ថ និច្ចទានំ ទានំ នាម, វិសេសទានំ បទានំ នាម, អាទិ-សទ្ទេន សីលាទីនិ សង្គណ្ហាតិ.

៣០. ចុទ្ទស ភត្តានីតិ សង្ឃភត្តំ ឧទ្ទេសភត្តំ និមន្តនំ សលាកំ បក្ខិកំ ឧបោសថិកំ បាដិបទិកំ អាគន្តុកំ គមិកំ គិលានំ គិលានុបដ្ឋាកំ វិហារ-ធុរ-វារភត្តន្តិ ឥមានិ ចុទ្ទស ភត្តានិ. ឯត្ថ ច សេនាសនាទិបច្ចយត្តយនិស្សិតេសុ អារញ្ញកង្គាទិបធានង្គានំ គហណវសេន សេសធុតង្គានិបិ គហិតានេវ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. វជ្ជីនន្តិ វជ្ជីរាជូនំ. វជ្ជីសូតិ ជនបទាបេក្ខំ ពហុវចនំ, វជ្ជីនាមកេ ជនបទេតិ អត្ថោ. បញ្ចកាមគុណាយេវ ឧបភុញ្ជិតព្ពតោ បរិភុញ្ជិតព្ពតោ ច ឧបភោគបរិភោគា, ឥត្ថិវត្ថាទីនិ ច តទុបករណានីតិ អាហ ‘‘យេហិ តេស’’ន្តិអាទិ. ឧក្កដ្ឋបិណ្ឌបាតិកត្តាតិ សេសធុតង្គបរិវារិតេន ឧក្កដ្ឋបិណ្ឌបាតិកធុតង្គេន សមន្នាគតត្តា, តេនាហ ‘‘សបទានចារំ ចរិតុកាមោ’’តិ.

៣១. ទោសាតិ រត្តិ. តត្ថ អភិវុត្ថំ បរិវុសិតំ អាភិទោសិកំ, អភិទោសំ វា បច្ចូសកាលំ គតោ បត្តោ អតិក្កន្តោ អាភិទោសិកោ, តេនាហ ឯករត្តាតិក្កន្តស្ស វាតិអាទិ.

៣២. ឧទកកញ្ជិយន្តិ បានីយបរិភោជនីយឧទកញ្ច យាគុ ច. តថាតិ សមុច្ចយត្ថេ.អនោកប្បនំ អសទ្ទហនំ, អមរិសនំ អសហនំ.

៣៤. តទ្ធិតលោបន្តិ ¶ បិតាមហតោ អាគតំ ‘‘បេតាមហ’’ន្តិ វត្តព្ពេ តទ្ធិតបច្ចយនិមិត្តស្ស ¶ ឯ-ការស្ស លោបំ កត្វាតិ អត្ថោ. យេសំ សន្តកំ ធនំ គហិតំ, តេ ឥណាយិកា. បលិពុទ្ធោតិ ‘មា គច្ឆ មា ភុញ្ជា’តិអាទិនា កតាវរណោ, បីឡិតោតិ អត្ថោ.

៣៥. អត្តនាតិ សយំ. សបតិនោ ធនសាមិនោ ឥទំ សាបតេយ្យំ, ធនំ. តទេវ វិភវោ.

៣៦. ភិជ្ជន្តីតិ អគហិតបុព្ពា ឯវ ភិជ្ជន្តិ. ទិន្នាបិ បដិសន្ធីតិ បិតរា ទិន្នំ សុក្កំ និស្សាយ ឧប្បន្នស្ស សត្តស្ស បដិសន្ធិបិ តេន ទិន្នា នាម ហោតីតិ វុត្តំ. សុក្កមេវ វា ឥធ បដិសន្ធិនិស្សយត្តា ‘‘បដិសន្ធី’’តិ វុត្តំ, តេនាហ ‘‘ខិប្បំ បតិដ្ឋាតី’’តិ. ន ហិ បិតុ សំយោគក្ខណេយេវ សត្តស្ស ឧប្បត្តិនិយមោ អត្ថិ សុក្កមេវ តថា បតិដ្ឋាននិយមតោ. សុក្កេ បន បតិដ្ឋិតេ យាវ សត្ត ទិវសានិ, អឌ្ឍមាសមត្តំ វា, តំ គព្ភសណ្ឋានស្ស ខេត្តមេវ ហោតិ មាតុ មំសស្ស លោហិតលេសស្ស សព្ពទាបិ វិជ្ជមានត្តា. បុព្ពេបិ បញ្ញត្តសិក្ខាបទានំ សព្ភាវតោ អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេតិ ឥមស្ស បឋមបារាជិកសិក្ខាបទេ អដ្ឋបិតេតិ អត្ថោ វុត្តោ. ឯវរូបន្តិ ឯវំ គរុកសភាវំ, បារាជិកសង្ឃាទិសេសវត្ថុភូតន្តិ អត្ថោ, តេនាហ ‘‘អវសេសេ បញ្ចខុទ្ទកាបត្តិក្ខន្ធេ ឯវ បញ្ញបេសី’’តិ. យំ អាទីនវន្តិ សម្ពន្ធោ. កាយវិញ្ញត្តិចោបនតោតិ កាយវិញ្ញត្តិយា និព្ពត្តចលនតោ.

តេនេវាតិ អវធារណេន យានិ គព្ភគ្គហណការណានិ និវត្តិតានិ, តានិបិ ទស្សេតុំ កិំ បនាតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឧភយេសំ ឆន្ទរាគវសេន កាយសំសគ្គោ វុត្តោ. ឥត្ថិយា ឯវ ឆន្ទរាគវសេន នាភិបរាមសនំ វិសុំ វុត្តំ. សាមបណ្ឌិតស្ស ហិ មាតា បុត្តុប្បត្តិយា សញ្ជាតាទរា នាភិបរាមសនកាលេ កាមរាគសមាកុលចិត្តា អហោសិ, ឥតរថា បុត្តុប្បត្តិយា ឯវ អសម្ភវតោ. ‘‘សក្កោ ចស្សា កាមរាគសមុប្បត្តិនិមិត្តានិ អកាសី’’តិបិ វទន្តិ, វត្ថុវសេន វា ឯតំ នាភិបរាមសនំ កាយសំសគ្គតោ វិសុំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. មាតង្គបណ្ឌិតស្ស ទិដ្ឋមង្គលិកាយ នាភិបរាមសនេន មណ្ឌព្យស្ស និព្ពត្តិ អហោសិ. ចណ្ឌបជ្ជោតមាតុ នាភិយំ វិច្ឆិកា ផរិត្វា ¶ គតា, តេន ចណ្ឌបជ្ជោតស្ស និព្ពត្តិ អហោសីតិ អាហ ឯតេនេវ នយេនាតិអាទិ.

អយន្តិ សុទិន្នស្ស បុរាណទុតិយិកា. យំ សន្ធាយាតិ យំ អជ្ឈាចារំ សន្ធាយ. មាតាបិតរោ ច សន្និបតិតា ហោន្តីតិ ឥមិនា សុក្កស្ស សម្ភវំ ទីបេតិ, មាតា ច ឧតុនី ហោតីតិ ឥមិនា សោណិតស្ស. គន្ធព្ពោតិ តត្រុបគោ សត្តោ អធិប្បេតោ, គន្តព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ, ត-ការស្ស ចេត្ថ ធ-ការោ កតោ. អថ វា គន្ធព្ពា នាម រង្គនដា, តេ វិយ តត្រ តត្រ ភវេសុ នានាវេសគ្គហណតោ អយម្បិ ‘‘គន្ធព្ពោ’’តិ វុត្តោ, សោ មាតាបិតូនំ សន្និបាតក្ខណតោ បច្ឆាបិ សត្តាហព្ភន្តរេ ¶ តត្រ ឧបបន្នោ ‘‘បច្ចុបដ្ឋិតោ’’តិ វុត្តោ. គព្ភស្សាតិ កលលរូបសហិតស្ស បដិសន្ធិវិញ្ញាណស្ស. តញ្ហិ ឥធ ‘‘គព្ភោ’’តិ អធិប្បេតំ សា តេន គព្ភំ គណ្ហីតិអាទីសុ (បារា. ៣៦) វិយ. អស្ស តំ អជ្ឈាចារន្តិ សម្ពន្ធោ. បាឡិយំ និរព្ពុទោ វត ភោ ភិក្ខុសង្ឃោ និរាទីនវោតិ ឥមស្ស អនន្តរំ តស្មិំ ភិក្ខុសង្ឃេតិ អជ្ឈាហរិត្វា សុទិន្នេន…បេ… អាទីនវោ ឧប្បាទិតោតិ យោជនា វេទិតព្ពា. ឥតិហាតិ និបាតសមុទាយស្ស ឯវន្តិ ឥទំ អត្ថភវនំ. មុហុត្តេនាតិ ឥទំ ខណេនាតិ បទស្ស វេវចនំ. យាវ ព្រហ្មលោកា អព្ភុគ្គតោបិ ទេវានំ តាវមហន្តោ សទ្ទោ តេសំ រូបំ វិយ មនុស្សានំ គោចរោ ន ហោតិ. តស្មា បច្ឆា សុទិន្នេន វុត្តេ ឯវ ជានិំសូតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៧. មគ្គព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គបទដ្ឋានំ សិក្ខត្តយមេវ ឧបចារតោ វុត្តំ តស្សេវ យាវជីវំ ចរិតព្ពត្តា. អវិប្ផារិកោតិ ឧទ្ទេសាទីសុ អព្យាវដោ. វហច្ឆិន្នោតិ ឆិន្នបាទោ, ឆិន្នខន្ធោ វា. ចិន្តយីតិ ឥមិនា បជ្ឈាយីតិ បទស្ស កិរិយាបទត្តំ ទស្សេតិ. តេន ‘‘កិសោ អហោសិ…បេ… បជ្ឈាយិ ចា’’តិ ច-ការំ អានេត្វា បាឡិយោជនា កាតព្ពា.

៣៨. គណេ ជនសមាគមេ សន្និបាតនំ គណសង្គណិកា, សាវ បបញ្ចា, តេន គណសង្គណិកាបបញ្ចេន. យស្សាតិ យេ អស្ស. កថាផាសុកាតិ វិស្សាសិកភាវេន ផាសុកកថា, សុខសម្ភាសាតិ អត្ថោ. ឧបាទារូបំ ភូតរូបមុខេនេវ មន្ទនំ បីននញ្ច ហោតីតិ អាហ បសាទឥច្ចាទិ. ទានីតិ និបាតោ ឥធ បន-សទ្ទត្ថេ វត្តតិ តក្កាលវាចិនោ ឯតរហិ-បទស្ស វិសុំ វុច្ចមានត្តាតិ អាហ ‘‘សោ បន ត្វ’’ន្តិ. នោ-សទ្ទោបិ នុ-សទ្ទោ វិយ ¶ បុច្ឆនត្ថោតិ អាហ ‘‘កច្ចិ នុ ត្វ’’ន្តិ. តមេវាតិ គិហិភាវបត្ថនាលក្ខណមេវ. អនភិរតិមេវាតិ ឯវ-ការេន និវត្តិតាយ បន តទញ្ញាយ អនភិរតិយា វិជ្ជមានត្តំ ទស្សេតុំ អធិកុសលានន្តិអាទិ វុត្តំ, សមថវិបស្សនា អធិកុសលា នាម. ឥទំ បនាតិអាទិ ឧបរិ វត្តព្ពវិសេសទស្សនំ. បរិយាយវចនមត្តន្តិ សទ្ទត្ថកថនមត្តំ.

តស្មិន្តិ ធម្មេ, ឯវំ វិរាគាយ ទេសិតេ សតីតិ អត្ថោ. នាមាតិ គរហាយំ. លោកុត្តរនិព្ពានន្តិ វិរាគាយាតិអាទិនា វុត្តកិលេសក្ខយនិព្ពានតោ វិសេសេតិ. ជាតិំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនកមានោ ឯវ មទជននដ្ឋេន មទោតិ មានមទោ. ‘‘អហំ បុរិសោ’’តិ បវត្តោ មានោ បុរិសមទោ. ‘‘អសទ្ធម្មសេវនាសមត្ថតំ និស្សាយ មានោ, រាគោ ឯវ វា បុរិសមទោ’’តិ កេចិ. អាទិ-សទ្ទេន ពលមទាទិំ សង្គណ្ហាតិ. តេភូមកវដ្ដន្តិ តីសុ ភូមីសុ កម្មកិលេសវិបាកា បវត្តនដ្ឋេន ¶ វដ្ដំ. វិរជ្ជតីតិ វិគច្ឆតិ. យោនិយោតិ អណ្ឌជាទយោ, តា បន យវន្តិ តាហិ សត្តា អមិស្សិតាបិ សមានជាតិតាយ មិស្សិតា ហោន្តីតិ ‘‘យោនិយោ’’តិ វុត្តា.

ញាតតីរណបហានវសេនាតិ ឯត្ថ លក្ខណាទិវសេន សប្បច្ចយនាមរូបបរិគ្គហោ ញាតបរិញ្ញា នាម. កលាបសម្មសនាទិវសេន បវត្តា លោកិយវិបស្សនា តីរណបរិញ្ញា នាម. អរិយមគ្គោ បហានបរិញ្ញា នាម. ឥធ បន ញាតតីរណកិច្ចានម្បិ អសម្មោហតោ មគ្គក្ខណេ សិជ្ឈនតោ អរិយមគ្គមេវ សន្ធាយ តិវិធាបិ បរិញ្ញា វុត្តា, តេនេវ ‘‘លោកុត្តរមគ្គោវ កថិតោ’’តិ វុត្តំ. កាមេសុ បាតព្យតានន្តិ វត្ថុកាមេសុ បាតព្យតាសង្ខាតានំ សុភាទិអាការានំ តទាការគាហិកានំ តណ្ហានន្តិ អត្ថោ. វិសយមុខេន ហេត្ថ វិសយិនោ គហិតា. តីសុ ឋានេសូតិ ‘‘វិរាគាយ ធម្មោ ទេសិតោ…បេ… នោ សឧបាទានាយា’’តិ ឯវំ វុត្តេសុ.

៣៩. កលិសាសនារោបនត្ថាយាតិ ទោសារោបនត្ថាយ. កលីតិ កោធស្ស នាមំ, តស្ស សាសនំ កលិសាសនំ, កោធវសេន វុច្ចមានា គរហា. អជ្ឈាចារោវ វីតិក្កមោ. សមណករណានំ ធម្មានន្តិ សមណភាវករានំ ហិរោត្តប្បាទិធម្មានំ. បាឡិយំ កថំ-សទ្ទយោគេន ន សក្ខិស្សសីតិ អនាគតវចនំ កតំ, ‘‘នាម-សទ្ទយោគេនា’’តិបិ វទន្តិ. អតិវិយ ទុក្ខវិបាកន្តិ ¶ គហដ្ឋានំ នាតិសាវជ្ជម្បិ កម្មំ បព្ពជិតានំ ភគវតោ អាណាវីតិក្កមតោ ចេវ សមាទិន្នសិក្ខត្តយវិនាសនតោ ច មហាសាវជ្ជំ ហោតីតិ វុត្តំ. ឧទកេ ភវំ ឱទកំ, ធោវនកិច្ចន្តិ អាហ ឧទកកិច្ចន្តិអាទិ. សមាបជ្ជិស្សសីតិ អនាគតវចនំ នាម-សទ្ទយោគេន កតន្តិ អាហ ‘‘នាម-សទ្ទេន យោជេតព្ព’’ន្តិ. ទុព្ភរតាទីនំ ហេតុភូតោ អសំវរោ ឥធ ទុព្ភរតាទិ-សទ្ទេន វុត្តោ ការណេ ការិយោបចារេនាតិ អាហ ‘‘ទុព្ភរតាទីនំ វត្ថុភូតស្ស អសំវរស្សា’’តិ. អត្តាតិ អត្តភាវោ. ទុព្ភរតន្តិ អត្តនា ឧបដ្ឋាកេហិ ច ទុក្ខេន ភរិតព្ពតំ. សត្តេហិ កិលេសេហិ ច សង្គណនំ សមោធានំ សង្គណិកាតិ អាហ គណសង្គណិកាយាតិអាទិ. អដ្ឋកុសីតវត្ថុបារិបូរិយាតិ ឯត្ថ កម្មំ កាតព្ពន្តិ ឯកំ, តថា អកាសិន្តិ, មគ្គោ គន្តព្ពោតិ អគមាសិន្តិ, នាលត្ថំ ភោជនស្ស បារិបូរិន្តិ, អលត្ថន្តិ, ឧប្បន្នោ មេ អាពាធោតិ, អចិរវុដ្ឋិតោ គេលញ្ញាតិ ឯកន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ កុសីតវត្ថូនិ នាម. ឯត្ថ ច កោសជ្ជំ កុសីត-សទ្ទេន វុត្តំ. វិនាបិ ហិ ភាវជោតនបច្ចយំ ភាវត្ថោ វិញ្ញាយតិ យថា បដស្ស សុក្កន្តិ. សព្ពកិលេសាបចយភូតាយ វិវដ្ដាយាតិ រាគាទិសព្ពកិលេសានំ អបចយហេតុភូតាយ និព្ពានាយ, និព្ពានត្ថន្តិ អត្ថោ. សំវរប្បហានបដិសំយុត្តន្តិ សីលសំវរាទីហិ បញ្ចហិ សំវរេហិ ចេវ តទង្គប្បហានាទីហិ បញ្ចហិ បហានេហិ ច ឧបេតំ. អសុត្តន្ត វិនិពទ្ធន្តិ តីសុ បិដកេសុ បាឡិសង្ខាតសុត្តន្តវសេន អរចិតំ, សង្គីតិការេហិ ច អនារោបិតំ, តេនាហ ‘‘បាឡិវិនិមុត្ត’’ន្តិ. តេន ច អដ្ឋកថាសុ យថានុរូបំ សង្គហិតន្តិ ¶ ទស្សេតិ. ឯវរូបា ហិ បកិណ្ណកទេសនា អដ្ឋកថាយ មូលំ. ឱក្កន្តិកធម្មទេសនា នាម តស្មិំ តស្មិំ បសង្គេ ឱតារេត្វា ឱតារេត្វា នានានយេហិ កថិយមានា ធម្មទេសនា, តេនាហ ភគវា កិរាតិអាទិ. បដិក្ខិបនាធិប្បាយាតិ បញ្ញត្តម្បិ សិក្ខាបទំ ‘‘កិមេតេនា’’តិ មទ្ទនចិត្តា.

វុត្តត្ថវសេនាតិ បតិដ្ឋាអធិគមុបាយវសេន. សិក្ខាបទវិភង្គេ យា តស្មិំ សមយេ កាមេសុមិច្ឆាចារា អារតិ វិរតីតិអាទិនា (វិភ. ៧០៦) និទ្ទិដ្ឋវិរតិយោ ចេវ, យា តស្មិំ សមយេ ចេតនា សញ្ចេតនាតិអាទិនា (វិភ. ៧០៤) និទ្ទិដ្ឋចេតនា ច, កាមេសុមិច្ឆាចារា វិរមន្តស្ស ផស្សោ…បេ… អវិក្ខេបោតិអាទិនា (វិភ. ៧០៥) និទ្ទិដ្ឋផស្សាទិធម្មា ច សិក្ខាបទន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អយញ្ច អត្ថោ ¶ សិក្ខាបទវិភង្គេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘យោ តត្ថ នាមកាយោ បទកាយោតិ ឥទំ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. នាមកាយោតិ នាមសមូហោ នាមបញ្ញត្តិយេវ, សេសានិបិ តស្សេវ វេវចនានិ. សិក្ខាកោដ្ឋាសោតិ វិរតិអាទយោ វុត្តា តប្បកាសកញ្ច វចនំ.

អត្ថវសេតិ ហិតវិសេសេ អានិសំសវិសេសេ, តេ ច សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា ហេតូតិ អាហ ‘‘ការណវសេ’’តិ. សុខវិហារាភាវេ សហជីវនស្ស អភាវតោ សហជីវិតាតិ សុខវិហារោវ វុត្តោ. ទុស្សីលបុគ្គលាតិ និស្សីលា ទូសិតសីលា ច. បារាជិកសិក្ខាបទប្បសង្គេ ហិ និស្សីលា អធិប្បេតា, សេសសិក្ខាបទបសង្គេ តេហិ តេហិ វីតិក្កមេហិ ខណ្ឌឆិទ្ទាទិភាវប្បត្តិយា ទូសិតសីលា អធិប្បេតា. ឧភយេនបិ អលជ្ជិនោវ ឥធ ‘‘ទុស្សីលា’’តិ វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. សព្ពសិក្ខាបទានម្បិ ទស អត្ថវសេ បដិច្ចេវ បញ្ញត្តត្តា ឧបរិ ទុស្សីលបុគ្គលេ និស្សាយាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ, តេនេវ ‘‘យេ មង្កុតំ…បេ… និគ្គហេស្សតី’’តិ សព្ពសិក្ខាបទសាធារណវសេន អត្ថោ វុត្តោ. តត្ថ មង្កុតន្តិ និត្តេជតំ អធោមុខតំ. ធម្មេនាតិអាទីសុ ធម្មោតិ ភូតំ វត្ថុ. វិនយោតិ ចោទនា ចេវ សារណា ច. សត្ថុសាសនន្តិ ញត្តិសម្បទា ចេវ អនុសាវនសម្បទា ច. សន្ទិដ្ឋមានាតិ សំសយំ អាបជ្ជមានា. ឧព្ពាឡ្ហាតិ បីឡិតា. ទុស្សីលបុគ្គលេ និស្សាយ ហិ ឧបោសថោ ន តិដ្ឋតិ, បវារណា ន តិដ្ឋតិ, សង្ឃកម្មានិ នប្បវត្តន្តិ, សាមគ្គី ន ហោតីតិ ឥមិនា អលជ្ជីហិ សទ្ធិំ ឧបោសថាទិសកលសង្ឃកម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ ធម្មបរិភោគត្តាតិ ទស្សេតិ. ឧបោសថបវារណានំ និយតកាលិកតាយ ច អវស្សំ កត្តព្ពត្តា សង្ឃកម្មតោ វិសុំ គហណំ វេទិតព្ពំ. អកិត្តិ គរហា. អយសោ បរិវារហានិ.

ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិ នាម វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៥៦ អាទយោ) វុត្តានិ អាគន្តុកវត្តំ ¶ អាវាសិកគមិកអនុមោទនភត្តគ្គបិណ្ឌចារិកអារញ្ញកសេនាសនជន្តាឃរវច្ចកុដិឧបជ្ឈាយសទ្ធិវិហារិកអាចរិយអន្តេវាសិកវត្តន្តិ ឥមានិ ចុទ្ទស វត្តានិ, ឯតានិ ច សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ សព្ពទា ច យថារហំ ចរិតព្ពានិ. ទ្វេ អសីតិ មហាវត្តានិ បន តជ្ជនីយកម្មកតាទិកាលេយេវ ចរិតព្ពានិ, ន សព្ពទា. តស្មា វិសុំ គណិតានិ. តានិ បន ‘‘បារិវាសិកានំ ភិក្ខូនំ វត្តំ បញ្ញបេស្សាមី’’តិ (ចូឡវ. ៧៥) អារភិត្វា ‘‘ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ…បេ… ន ឆមាយ ចង្កមន្តេ ¶ ចង្កមេ ចង្កមិតព្ព’’ន្តិ វុត្តាវសានានិ ឆសដ្ឋិ, តតោ បរំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បារិវាសិកេន វុឌ្ឍតរេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ, មូលាយបដិកស្សនារហេន, មានត្តចារិកេន, មានត្តារហេន, អព្ភានារហេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ព’’ន្តិអាទិនា (ចូឡវ. ៨២) វុត្តវត្តានិ បកតត្តេន ចរិតព្ពេហិ អនញ្ញត្តា វិសុំ អគណេត្វា បារិវាសិកវុឌ្ឍតរាទីសុ បុគ្គលន្តរេសុ ចរិតព្ពត្តា តេសំ វសេន សម្បិណ្ឌេត្វា ឯកេកំ កត្វា គណិតានិ បញ្ចាតិ ឯកសត្តតិវត្តានិ ច ឧក្ខេបនីយកម្មកតវត្តេសុ ច វុត្តំ ‘‘ន បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ អភិវាទនំ បច្ចុដ្ឋានំ…បេ… នហានេ បិដ្ឋិបរិកម្មំ សាទិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៨៦) ឥទំ អភិវាទនាទីនំ អសាទិយនំ ឯកំ, ‘‘ន បកតត្តោ ភិក្ខុ សីលវិបត្តិយា អនុទ្ធំសេតព្ពោ’’តិអាទីនិ (ចូឡវ. ៥១) ច ទសាតិ ឯវំ ទ្វាសីតិ វត្តានិ ហោន្តិ, ឯតេស្វេវ បន កានិចិ តជ្ជនីយកម្មាទិវត្តានិ កានិចិ បារិវាសិកាទិវត្តានីតិ អគ្គហិតគ្គហណេន ទ្វាសីតិយេវ. អញ្ញត្ថ បន អដ្ឋកថាបទេសេ អប្បកំ ឩនមធិកំ វា គណនូបគំ ន ហោតីតិ អសីតិខន្ធកវត្តានីតិ អាគតំ. អថ វា បុរិមេហិ ចុទ្ទសវត្តេហិ អសង្គហិតានិ វិនយាគតានិ សព្ពានិ វត្តានិ យថា ទ្វាសីតិ វត្តានិ, អសីតិ វត្តានិ ឯវ វា ហោន្តិ, តថា សង្គហេត្វា ញាតព្ពានិ.

សំវរវិនយោតិ សីលសំវរោ សតិសំវរោ ញាណសំវរោ ខន្តិសំវរោ វីរិយសំវរោតិ បញ្ចវិធោបិ សំវរោ យថាសកំ សំវរិតព្ពានំ វិនេតព្ពានញ្ច កាយទុច្ចរិតាទីនំ សំវរណតោ សំវរោ, វិនយនតោ វិនយោតិ វុច្ចតិ. បហានវិនយោតិ តទង្គប្បហានំ វិក្ខម្ភនប្បហានំ សមុច្ឆេទប្បហានំ បដិប្បស្សទ្ធិប្បហានំ និស្សរណប្បហានន្តិ បញ្ចវិធម្បិ បហានំ, យស្មា ចាគដ្ឋេន បហានំ, វិនយនដ្ឋេន វិនយោ, តស្មា ‘‘បហានវិនយោ’’តិ វុច្ចតិ. សមថវិនយោតិ សត្ត អធិករណសមថា. បញ្ញត្តិវិនយោតិ សិក្ខាបទមេវ. តម្បិ ហិ ភគវតោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយាវ អនុគ្គហិតំ ហោតិ តព្ភាវេ ឯវ ភាវតោ. សង្ខលិកនយំ កត្វា ទសក្ខត្តុំ យោជនញ្ច កត្វា យំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ បុរិមបុរិមបទស្ស អនន្តរបទេនេវ យោជិតត្តា អយោសង្ខលិកសទិសន្តិ ‘‘សង្ខលិកនយ’’ន្តិ វុត្តំ. ទសសុ បទេសុ ឯកមេកំ បទំ តទវសេសេហិ នវនវបទេហិ យោជិតត្តា ‘‘ឯកេកបទមូលិក’’ន្តិ វុត្តំ.

អត្ថសតំ ¶ ¶ ធម្មសតន្តិ ឯត្ថ យោ ហិ សោ បរិវារេ (បរិ. ៣៣៤) យំ សង្ឃសុដ្ឋុ, តំ សង្ឃផាសូតិ អាទិំកត្វា យំ សទ្ធម្មដ្ឋិតិយា, តំ វិនយានុគ្គហាយាតិ បរិយោសានំ ខណ្ឌចក្កវសេនេវ សង្ខលិកនយោ វុត្តោ, តស្មិំ ឯកមូលកនយេ អាគតពទ្ធចក្កនយេន យំ វិនយានុគ្គហាយ, តំ សង្ឃសុដ្ឋូតិ ឥទម្បិ យោជេត្វា ពទ្ធចក្កេ កតេ បុរិមបុរិមានិ ទស ធម្មបទានិ, បច្ឆិមបច្ឆិមានិ ទស អត្ថបទានិ ចាតិ វីសតិ បទានិ ហោន្តិ. ឯកមូលកនយេ បន ឯកស្មិំ វារេ នវេវ អត្ថបទានិ លព្ភន្តិ. ឯវំ ទសហិ វារេហិ នវុតិ អត្ថបទានិ នវុតិ ធម្មបទានិ ច ហោន្តិ, តានិ សង្ខលិកនយេ វុត្តេហិ ទសហិ អត្ថបទេហិ ទសហិ ធម្មបទេហិ ច សទ្ធិំ យោជិតានិ យថាវុត្តំ អត្ថសតំ ធម្មសតញ្ច ហោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. យំ បនេត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៣៩) សង្ខលិកនយេបិ ឯកមូលកនយេបិ បច្ចេកំ អត្ថសតស្ស ធម្មសតស្ស យោជនាមុខំ វុត្តំ, តំ តថា សិទ្ធេបិ អត្ថសតំ ធម្មសតន្តិ (បរិ. ៣៣៤) គាថាយ ន សមេតិ ទ្វេ អត្ថសតានិ ទ្វេ ធម្មសតានិ ចត្តារិ និរុត្តិសតានិ អដ្ឋ ញាណសតានីតិ វត្តព្ពតោ. តស្មា ឥធ វុត្តនយេនេវ អត្ថសតំ ធម្មសតន្តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ទ្វេ ច និរុត្តិសតានីតិ អត្ថជោតិកានំ និរុត្តីនំ វសេន និរុត្តិសតំ, ធម្មភូតានំ និរុត្តីនញ្ច វសេន និរុត្តិសតន្តិ ទ្វេ និរុត្តិសតានិ. ចត្តារិ ច ញាណសតានីតិ អត្ថសតេ ញាណសតំ, ធម្មសតេ ញាណសតំ, ទ្វីសុ និរុត្តិសតេសុ ទ្វេ ញាណសតានីតិ ចត្តារិ ញាណសតានិ. អតិរេកានយនត្ថោតិ អវុត្តសមុច្ចយត្ថោ.

បឋមបញ្ញត្តិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

សុទិន្នភាណវារវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មក្កដីវត្ថុកថាវណ្ណនា

៤០. បចុរត្ថេ ហិ វត្តមានវចនន្តិ ឯកទា បដិសេវិត្វា បច្ឆា អនោរមិត្វា ទិវសេ ទិវសេ សេវនិច្ឆាយ វត្តមានត្តា សេវនាយ អភាវក្ខណេបិ ឥហ មល្លា យុជ្ឈន្តីតិអាទីសុ វិយ អព្ពោច្ឆិន្នតំ ពាហុល្លវុត្តិតញ្ច ឧបាទាយ បដិសេវតីតិ វត្តមានវចនំ កតន្តិ អត្ថោ. អាហិណ្ឌន្តាតិ វិចរន្តា.

៤១. សហោឌ្ឍគ្គហិតោតិ ¶ សភណ្ឌគ្គហិតោ, អយមេវ វា បាឋោ. តំ សិក្ខាបទំ តថេវ ហោតីតិ មនុស្សាមនុស្សាទិបុគ្គលវិសេសំ កិញ្ចិ អនុបាទិយិត្វា សាមញ្ញតោ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យា’’តិ (បារា. ៣៩) វុត្តត្តា មនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតានំ ឥត្ថិបុរិសបណ្ឌកឧភតោព្យញ្ជនានំ ¶ តិំសវិធេបិ មគ្គេ មេថុនំ សេវន្តស្ស តំ សិក្ខាបទំ មូលច្ឆេជ្ជករំ ហោតិ ឯវាតិ អធិប្បាយោ. ឯតេន យំ អនុបញ្ញត្តិមូលបញ្ញត្តិយា ឯវ អធិប្បាយប្បកាសនវសេន សុពោធត្ថាយ វត្ថុវសេន បវត្តានំ វិសេសត្ថជោតកវសេនាតិ ទស្សិតំ ហោតិ. អាមសនំ អាមដ្ឋមត្តំ. តតោ ទឡ្ហតរំ ផុសនំ. ឃដ្ដនំ បន តតោ ទឡ្ហតរំ កត្វា សរីរេន សរីរស្ស សង្ឃដ្ដនំ. តំ សព្ពម្បីតិ អនុរាគេន បវត្តិតំ ទស្សនាទិសព្ពម្បិ.

៤២. បាណាតិបាតាទិសចិត្តកសិក្ខាបទានំ សុរាបានាទិអចិត្តកសិក្ខាបទានញ្ច (បាចិ. ៣២៦ អាទយោ) ឯកេនេវ លក្ខណវចនេន លោកវជ្ជតំ ទស្សេតុំ ‘‘យស្ស សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, តំ លោកវជ្ជំ នាមា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ សចិត្តកបក្ខេតិ ឥទំ កិញ្ចាបិ អចិត្តកសិក្ខាបទំ សន្ធាយេវ វត្តុំ យុត្តំ តស្សេវ សចិត្តកបក្ខសម្ភវតោ, តថាបិ សចិត្តកសិក្ខាបទានម្បិ អសញ្ចិច្ច ចង្កមនាទីសុ លោកេ បាណឃាតវោហារសម្ភវេន អចិត្តកបក្ខំ បរិកប្បេត្វា ឧភិន្នម្បិ សចិត្តកាចិត្តកសិក្ខាបទានំ សាធារណវសេន ‘‘សចិត្តកបក្ខេ’’តិ វុត្តំ. ឥតរថា សចិត្តកសិក្ខាបទានំ ឥមស្មិំ វាក្យេ លោកវជ្ជតាលក្ខណំ ន វុត្តំ សិយា. ‘‘សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវា’’តិ វុត្តេ បន សចិត្តកសិក្ខាបទានំ ចិត្តំ អកុសលមេវ, ឥតរេសំ សចិត្តកបក្ខេយេវ អកុសលនិយមោ, ន អចិត្តកបក្ខេ. តត្ថ បន យថាសម្ភវំ កុសលំ វា សិយា, អកុសលំ វា, អព្យាកតំ វាតិ អយមត្ថោ សាមត្ថិយតោ សិជ្ឈតីតិ វេទិតព្ពំ. សចិត្តកបក្ខេតិ វត្ថុវីតិក្កមវិជាននចិត្តេន សចិត្តកបក្ខេតិ គហេតព្ពំ, ន បណ្ណត្តិវិជាននចិត្តេន តថា សតិ សព្ពសិក្ខាបទានម្បិ លោកវជ្ជតាបសង្គតោ. ‘‘បដិក្ខិត្តមិទំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ជានន្តស្ស ហិ បណ្ណត្តិវជ្ជេបិ អនាទរិយវសេន បដិឃចិត្តមេវ ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា ឥទំ វាក្យំ និរត្ថកមេវ សិយា សព្ពសិក្ខាបទានិបិ លោកវជ្ជានីតិ ឯត្តកមត្តស្សេវ វត្តព្ពតាបសង្គតោ.

ឯត្ថ ¶ ច សចិត្តកបក្ខេយេវ ចិត្តំ អកុសលន្តិ និយមស្ស អកតត្តា សុរាបានាទីសុ អចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលំ ន ហោតេវាតិ ន សក្កា និយមេតុំ, កេវលំ បន សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ, ន កុសលាទីតិ ឯវមេត្ថ និយមោ សិជ្ឈតិ, ឯវញ្ច សុរាតិ អជានិត្វា បិវន្តានម្បិ អកុសលចិត្តេនេវ បានំ គន្ធវណ្ណកាទិភាវំ អជានិត្វា លិម្បន្តីនំ ភិក្ខុនីនំ វិនាបិ អកុសលចិត្តេន លិម្បនញ្ច, ឧភយត្ថាបិ អាបត្តិសម្ភវោ ច សមត្ថិតោ ហោតិ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៤២) ‘‘សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវាតិ វចនតោ អចិត្តកស្ស វត្ថុអជាននវសេន អចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវាតិ អយំ និយមោ នត្ថីតិ វិញ្ញាយតី’’តិ វុត្តំ, តំ ន យុត្តំ ¶ . អចិត្តកេសុ ហិ តេរសសុ លោកវជ្ជេសុ សុរាបានស្សេវ អចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលចិត្តនិយមោ, ន ឥតរេសំ ទ្វាទសន្នំ អកុសលាទិចិត្តេនាបិ អាបជ្ជិតព្ពតោ. យំ បន ឯវំ កេនចិ អនិច្ឆមានំ សទ្ទតោបិ អបតីយមានមិមំ និយមំ បរាធិប្បាយំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘យទិ ហិ អចិត្តកស្ស អចិត្តកបក្ខេបិ ចិត្តំ អកុសលមេវ សិយា, សចិត្តកបក្ខេតិ ឥទំ វិសេសនំ និរត្ថកំ សិយា’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ និរត្ថកមេវ ឯវំ និយមស្ស កេនចិ អនធិប្បេតត្តា. ន ហិ កោចិ សទ្ទសត្ថវិទូ និយមំ ឥច្ឆតិ, យេន សចិត្តកបក្ខេតិ ឥទំ វិសេសនំ និរត្ថកំ សិយាតិអាទិ វុត្តំ ភវេយ្យ, កិន្តុ សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ, អចិត្តកបក្ខេ បន ចិត្តំ អនិយតំ អកុសលមេវ វា សិយា, កុសលាទីសុ វា អញ្ញតរន្តិ ឯវមេវ ឥច្ឆតិ. តេន សចិត្តកបក្ខេតិ វិសេសនម្បិ សាត្ថកំ សិយា. អចិត្តកសិក្ខាបទានំ សចិត្តកបក្ខេសុ អកុសលនិយមេន លោកវជ្ជតា ច សិជ្ឈតិ. តេសុ ច សុរាបានស្សេវ អចិត្តកបក្ខេបិ លោកវជ្ជតា អកុសលចិត្តតា ច, ឥតរេសំ បន សចិត្តកបក្ខេ ឯវាតិ វាទោបិ ន វិរុជ្ឈតីតិ ន កិញ្ចេត្ថ អនុបបន្នំ នាម.

យំ បនេត្ថ ‘‘សុរាតិ អជានិត្វា បិវន្តស្ស…បេ… វិនាបិ អកុសលចិត្តេន អាបត្តិសម្ភវតោ…បេ… សុរាបានាទិអចិត្តកសិក្ខាបទានំ លោកវជ្ជតា ន សិយា’’តិអាទិ វុត្តំ. យញ្ច តមត្ថំ សាធេតុំ គណ្ឋិបទេសុ អាគតវចនំ ទស្សេត្វា ពហុំ បបញ្ចិតំ, តំ ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ អដ្ឋកថាហិ វិរុទ្ធត្តា. តថា ហិ ‘‘វត្ថុអជាននតាយ ចេត្ថ អចិត្តកតា វេទិតព្ពា អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ វុត្តំ. យញ្ចេតស្ស ‘‘សចិត្តកបក្ខេ ¶ អកុសលេនេវ បាតព្ពតោ លោកវជ្ជតា’’តិ វុត្តំ អដ្ឋកថាវចនំ, តំ ន សុន្ទរំ. ‘‘សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវា’’តិ សព្ពេសំ លោកវជ្ជានំ ឥធេវ បារាជិកដ្ឋកថាយ សាមញ្ញតោ វត្វា សុរាបានសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយា’’តិ ឯវំ អចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលចិត្តតាយ វិសេសេត្វា វុត្តត្តា. ន ហិ ‘‘សាមញ្ញតោ ឥធ វុត្តោវ អត្ថោ បុន សុរាបានដ្ឋកថាយម្បិ វុត្តោ’’តិ សក្កា វត្តុំ វុត្តស្សេវ បុន វចនេ បយោជនាភាវា, តទញ្ញេសុបិ អចិត្តកលោកវជ្ជេសុ វត្តព្ពតាបសង្គតោ ច, នាបិ ឯកត្ថ វុត្តោ នយោ តទញ្ញេសុបិ ឯកលក្ខណតាយ វុត្តោ ឯវ ហោតីតិ ‘‘សុរាបានសិក្ខាបទេយេវ (បាចិ. ៣២៦ អាទយោ) វុត្តោ’’តិ សក្កា វត្តុំ អចិត្តកលោកវជ្ជានំ សព្ពបឋមេ ឧយ្យុត្តសិក្ខាបទេយេវ (បាចិ. ៣១១ អាទយោ) វត្តព្ពតោ, សុរាបានសិក្ខាបទេយេវ វា វត្វា ឯសេវ នយោ សេសេសុ អចិត្តកលោកវជ្ជេសុបីតិ អតិទិសិតព្ពតោ ច.

អបិច វុត្តមេវត្ថំ វទន្តេន ‘‘សចិត្តកបក្ខេ អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយា’’តិ បុព្ពេ វុត្តក្កមេនេវ ¶ វត្តព្ពំ សន្ទេហាទិវិគមត្ថត្តា បុន វចនស្ស. សិក្ខាបទវិសយេ ច វិសេសិតព្ពំ វិសេសេត្វាវ វុច្ចតិ, ឥតរថា អាបត្តានាបត្តាទិភេទស្ស ទុវិញ្ញេយ្យត្តា. តថា ហិ ភិក្ខុនីវិភង្គដ្ឋកថាយំ ‘‘វិនាបិ ចិត្តេន អាបជ្ជិតព្ពត្តា អចិត្តកានិ, ចិត្តេ បន សតិ អកុសលេនេវ អាបជ្ជិតព្ពត្តា លោកវជ្ជានិ ចេវ អកុសលចិត្តានិ ចា’’តិ គិរគ្គសមជ្ជាទីនំ សចិត្តកបក្ខេ ឯវ លោកវជ្ជតា អកុសលចិត្តតា ច វិសេសេត្វា វុត្តា, ន ឯវំ សុរាបានស្ស. តស្ស បន បក្ខទ្វយស្សាបិ សាធារណវសេន ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយា’’តិ វុត្តំ, ន បន ‘‘សចិត្តកបក្ខេ’’តិ វិសេសេត្វា. តស្មា ឥទំ សុរាបានំ សចិត្តកាចិត្តកបក្ខទ្វយេបិ លោកវជ្ជំ អកុសលចិត្តញ្ចាតិ ទស្សេតុមេវ ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ វិសុំ វុត្តន្តិ សុដ្ឋុ សិជ្ឈតិ. ឯតេនេវ យំ សារត្ថទីបនិយំ ‘‘សចិត្តកបក្ខេ អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ វុត្តស្ស ឥមស្សេវ អធិប្បាយស្ស បដិបាទកមេតន្តិ សញ្ញាយ ឥមិនា ឯវ ហិ អធិប្បាយេន អញ្ញេសុបិ លោកវជ្ជេសុ អចិត្តកសិក្ខាបទេសុ អកុសលចិត្តតា ឯវ វុត្តា, ន បន តិចិត្តតា. តេនេវ ភិក្ខុនីវិភង្គដ្ឋកថាយំ ¶ វុត្តំ ‘‘គិរគ្គសមជ្ជំ ចិត្តាគារសិក្ខាបទំ សង្ឃាណិ ឥត្ថាលង្ការោ គន្ធវណ្ណកោ វាសិតកបិញ្ញាកោ ភិក្ខុនីអាទីហិ ឧម្មទ្ទនបរិមទ្ទនានីតិ ឥមានិ ទស សិក្ខាបទានិ អចិត្តកានិ អកុសលចិត្តានិ, អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ វិនាបិ ចិត្តេន អាបជ្ជិតព្ពត្តា អចិត្តកានិ, ចិត្តេ បន សតិ អកុសលេនេវ អាបជ្ជិតព្ពត្តា លោកវជ្ជានិ ចេវ អកុសលចិត្តានិ ចា’’តិ វុត្តំ, តម្បិ បដិសិទ្ធំ ហោតិ តព្ពិបរីតស្សេវ អត្ថស្ស យថាវុត្តនយេន សាធនតោ. តស្មា សុរាបានស្ស អចិត្តកបក្ខេបិ ចិត្តំ អកុសលមេវាតិ ឥមំ វិសេសំ ទស្សេតុមេវ ឥទំ វចនំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ វត្ថុអជាននតាយ ចេត្ថាតិ ឯត្ថ ច-ការោ វិសេសត្ថជោតកោ អបិចាតិ ឥមិនា សមានត្ថោ. តស្មា យទិទំ អញ្ញេសុ អចិត្តកលោកវជ្ជេសុ វិនាបិ ចិត្តេន អាបជ្ជិតព្ពត្តា អចិត្តកានិ, ចិត្តេ បន សតិ អកុសលេនេវ អាបជ្ជិតព្ពត្តា លោកវជ្ជានិ ចេវ អកុសលចិត្តានិ ចាតិ លោកវជ្ជតាយ អកុសលចិត្តតាយ ច លក្ខណំ វុច្ចតិ, តំ ឯត្ថ សុរាបានសិក្ខាបទេ នាគច្ឆតិ, ឥធ បន វិសេសោ អត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. សោ កតរោតិ ចេ? វត្ថុអជាននតាយ ឯវ វត្ថុជាននចិត្តេន វិនាបិ អាបជ្ជិតព្ពតាយ ឯវ អចិត្តកតា វេទិតព្ពា, នត្ថេត្ថ អចិត្តកតាយ វិសេសោ. កិន្តុ វត្ថុអជាននសង្ខាតអចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលចិត្តេនេវ សុរាមេរយស្ស អជ្ឈោហរិតព្ពតាយាតិ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស សចិត្តកបក្ខេបិ អចិត្តកបក្ខេបិ លោកវជ្ជតា អកុសលចិត្តតា ច វេទិតព្ពាតិ អយមេត្ថ វិសេសោ. ឥធ ហិ ‘‘ចិត្តេ បន សតី’’តិ អវិសេសេត្វា ‘‘អកុសលេនេវា’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា ឧភយបក្ខេបិ លោកវជ្ជតា អកុសលចិត្តតា ច សិទ្ធាតិ វេទិតព្ពា. តេនេវ បរមត្ថជោតិកាយ (ខុ. បា. អដ្ឋ. ២.បច្ឆិមបញ្ចសិក្ខាបទវណ្ណនា) ខុទ្ទកដ្ឋកថាយ សិក្ខាបទវណ្ណនាយ ‘‘សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានំ ¶ កាយតោ ច កាយចិត្តតោ ចាតិ ទ្វិសមុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ. សុរាតិ ជាននចិត្តាភាវេនេវ ហេត្ថ ចិត្តង្គវិរហិតោ កេវលោបិ កាយោ ឯកសមុដ្ឋានំ វុត្តោ, តស្មិញ្ច ឯកសមុដ្ឋានក្ខណេបិ យាយ ចេតនាយ បិវតិ, សា ឯកន្តអកុសលា ឯវ ហោតិ. តេនេវ តត្ថេវ អដ្ឋកថាយំ ‘‘បឋមា ចេត្ថ បញ្ច ឯកន្តអកុសលចិត្តសមុដ្ឋានត្តា បាណាតិបាតាទីនំ បកតិវជ្ជតោ វេរមណិយោ, សេសា បណ្ណត្តិវជ្ជតោ’’តិ ឯវំ បញ្ចន្នម្បិ សាមញ្ញតោ អកុសលចិត្តតា លោកវជ្ជតាសង្ខាតា បកតិវជ្ជតា ច វុត្តា. អង្គេសុ ច ជាននង្គំ ន វុត្តំ. តថា ហិ ‘‘សុរាមេរយមជ្ជបមាទដ្ឋានស្ស ¶ បន សុរាទីនំ អញ្ញតរំ ហោតិ មទនីយំ, បាតុកាមតាចិត្តញ្ច បច្ចុបដ្ឋិតំ ហោតិ, តជ្ជញ្ច វាយាមំ អាបជ្ជតិ, បីតេ ច បវិសតីតិ ឥមានិ ចត្តារិ អង្គានី’’តិ វុត្តំ, ន បន សុរាតិ ជាននង្គេន សទ្ធិំ បញ្ចាតិ. យទិ ហិ សុរាតិ ជាននម្បិ អង្គំ សិយា, អវស្សមេវ តំ វត្តព្ពំ សិយា, ន ច វុត្តំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ អញ្ញាសុបិ សុត្តបិដកាទិអដ្ឋកថាសុ កត្ថចិ ជាននង្គំ ន វុត្តំ. តស្មា ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ ឥមស្ស អដ្ឋកថាបាឋស្ស អចិត្តកបក្ខេបិ ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ ឯវមេវ អត្ថោតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

អបិច យំ គណ្ឋិបទេសុ ‘‘ឯតំ សត្តំ មារេស្សាមីតិ តស្មិំយេវ បទេសេ និបន្នំ អញ្ញំ មារេន្តស្ស បាណសាមញ្ញស្ស អត្ថិតាយ យថា បាណាតិបាតោ ហោតិ, ឯវំ ឯតំ មជ្ជំ បិវិស្សាមីតិ អញ្ញំ មជ្ជំ បិវន្តស្ស មជ្ជសាមញ្ញស្ស អត្ថិតាយ អកុសលមេវ ហោតិ, យថា បន កដ្ឋសញ្ញាយ សប្បំ ឃាតេន្តស្ស បាណាតិបាតោ ន ហោតិ, ឯវំ នាឡិកេរបានសញ្ញាយ មជ្ជំ បិវន្តស្ស អកុសលំ ន ហោតី’’តិ បាណាតិបាតេន សទ្ធិំ សព្ពថា សមានត្តេន ឧបមេត្វា វុត្តំ, តំ អតិវិយ អយុត្តំ សព្ពេសំ សិក្ខាបទានំ បាណាតិបាតាទិអកុសលានញ្ច អញ្ញមញ្ញំ សមានតាយ និយមាភាវា. បាណាតិបាតោ ហិ បរិយាយេនាបិ សិជ្ឈតិ, ន តថា អទិន្នាទានំ. តំ បន អាណត្តិយាបិ សិជ្ឈតិ, ន ច មេថុនាទីសុ. តស្មា បយោគង្គាទីហិបិ ភិន្នានមេវ សំសដ្ឋំ សព្ពថា សមីករណំ អយុត្តមេវ. ‘‘បាណាតិបាតោ វិយ អទិន្នាទានមេថុនាទីនិបិ បរិយាយកថាទីហិ សិជ្ឈន្តី’’តិ កេនចិ វុត្តេ តំ កិន្តិ ន គយ្ហតិ តថា វចនាភាវាតិ ចេ? ឥធាបិ ‘‘តថា បាណាតិបាតសទិសំ សុរាបាន’’ន្តិ វចនាភាវា ឥទម្បិ ន គហេតព្ពមេវ. កិញ្ចិ អដ្ឋកថាវចនេនេវ សិទ្ធមេវត្ថំ បដិពាហន្តេន វិនយញ្ញុនា សុត្តសុត្តានុលោមាទីហិ តស្ស វិរោធំ ទស្សេត្វា បដិពាហេតព្ពំ, ន បន បយោគង្គាទីហិ អច្ចន្តវិភិន្នេន សិក្ខាបទន្តរេន សហ សមីករណមត្តេន. ន ហិ ‘‘សុរាតិ អជានិត្វា បិវន្តស្សាបិ អកុសលមេវា’’តិ ឯត្ថ សុត្តាទិវិរោធោ អត្ថិ, វិនយបិដកេ តាវ ឯតស្ស អត្ថស្ស វិរុទ្ធំ សុត្តាទិកំ ន ទិស្សតិ, នាបិ សុត្តបិដកាទីសុ.

យំ ¶ បនេត្ថ កេចិ វទន្តិ ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មាតិ (ធ. ប. ១, ២) វុត្តត្តា សព្ពានិ អកុសលានិ បុព្ពេ វីតិក្កមវត្ថុំ ជានន្តស្សេវ ហោន្តី’’តិ. តំ តេសំ សុត្តាធិប្បាយានភិញ្ញាតមេវ ¶ បកាសេតិ. ន ហិ ‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា’’តិ ឥទំ វចនំ បុព្ពេ វីតិក្កមវត្ថុំ ជានន្តស្សេវ អកុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តីតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ, អថ ខោ កុសលាកុសលា ធម្មា ឧប្បជ្ជមានា ឧប្បាទបច្ចយដ្ឋេន បុព្ពង្គមភូតំ សហជាតចិត្តំ និស្សាយេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, ន វិនា ចិត្តេនាតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ. ន ហេត្ថ ‘‘សុរាតិ អជានិត្វា បិវន្តស្ស អកុសលមេវា’’តិ វុត្តេ សហជាតចិត្តំ វិនាបិ លោភាទិអកុសលចេតសិកា ធម្មា ឧប្បជ្ជន្តីតិ អយមត្ថោ អាបជ្ជតិ. យេន តំ និសេធាយ ឥទំ សុត្តំ អាហរណីយំ សិយា, អភិធម្មវិរោធោបេត្ថ នត្ថិ បុព្ពេ នាមជាតិអាទិវសេន អជានន្តស្សេវ បញ្ចវិញ្ញាណវីថិយំ កុសលាកុសលជវនុប្បត្តិវចនតោ.

អបិច ពាលបុថុជ្ជនានំ ឆសុ ទ្វារេសុ ឧប្បជ្ជមានានិ ជវនានិ យេភុយ្យេន អកុសលានេវ ឧប្បជ្ជន្តិ. កុសលានិ បន តេសំ កល្យាណមិត្តាទិឧបនិស្សយពលេន អប្បកានេវ ឧប្បជ្ជន្តិ, តុណ្ហីភូតានម្បិ និទ្ទាយិត្វា សុបិនំ បស្សន្តានម្បិ ឧទ្ធច្ចាទិអកុសលជវនស្សេវ យេភុយ្យប្បវត្តិតោ កុសលាកុសលវិរហិតស្ស ជវនស្ស តេសំ អភាវា. អកុសលា ហិ វិសយានុគុណំ វាសនានុគុណញ្ច យថាបច្ចយំ សមុប្បជ្ជន្តិ, តត្ថ កិំ បុព្ពេ ជាននាជានននិពទ្ធេន. យេ បន ជាននាទិអង្គសម្បន្នា បាណាតិបាតាទយោ, យេ ច ជាននាទិំ វិនាបិ សិជ្ឈមានា សុរាបានមិច្ឆាទិដ្ឋិអាទយោ, តេ តេ តថា តថា យាថាវតោ ញត្វា សម្មាសម្ពុទ្ធេន និទ្ទិដ្ឋា, តេសញ្ច យថានិទ្ទិដ្ឋវសេន គហណេ កោ នាម អភិធម្មវិរោធោ. ឯវំ សុត្តាទិវិរោធាភាវតោ, អដ្ឋកថាយ ច វុត្តត្តា យថាវុត្តវសេនេវេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោ. យទិ ឯវំ កស្មា ‘‘សាមណេរោ ជានិត្វា បិវន្តោ សីលភេទំ អាបជ្ជតិ, ន អជានិត្វា’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ? នាយំ ទោសោ សីលភេទស្ស ភគវតោ អាណាយត្តត្តា ឧក្ខិត្តានុវត្តិកាទីនំ សីលភេទោ វិយ. ន ហិ តាសំ អកុសលុប្បត្តិយា ឯវ សីលភេទោ ហោតិ សង្ឃាយត្តសមនុភាសនានន្តរេយេវ វិហិតត្តា. ឯវមិធាបិ ជានិត្វា បិវនេ ឯវ វិហិតោ, ន អជានិត្វា បិវនេ. អញ្ញោ ហិ សិក្ខាបទវិសយោ, អញ្ញោ អកុសលវិសយោ. តេនេវ សាមណេរានំ បុរិមេសុ បញ្ចសុ សិក្ខាបទេសុ ឯកស្មិំ ភិន្នេ សព្ពានិបិ សិក្ខាបទានិ ភិជ្ជន្តិ. អកុសលំ បន យំ ភិន្នំ, តេន ឯកេនេវ ហោតិ, នាញ្ញេហិ. តស្មា សាមណេរស្ស ¶ អជានិត្វា បិវន្តស្ស សីលភេទាភាវេបិ កម្មបថប្បត្តំ អកុសលមេវាតិ គហេតព្ពំ.

យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៤២) ‘‘សាមណេរស្ស សុរាតិ អជានិត្វា ¶ បិវន្តស្ស បារាជិកំ នត្ថិ, អកុសលំ បន ហោតី’’តិ កេហិចិ វុត្តវចនំ ‘‘តំ តេសំ មតិមត្ត’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ភិក្ខុនោ អជានិត្វាបិ ពីជតោ បដ្ឋាយ មជ្ជំ បិវន្តស្ស បាចិត្តិយំ. សាមណេរោ ជានិត្វា បិវន្តោ សីលភេទំ អាបជ្ជតិ, ន អជានិត្វាតិ ឯត្តកមេវ ហិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, អកុសលំ បន ហោតីតិ ន វុត្ត’’ន្តិ តត្ថ ការណំ វុត្តំ, តំ អការណំ. ន ហិ អដ្ឋកថាយំ សាមណេរានំ ជានិត្វា បិវនេ ឯវ សីលភេទោ, ន អជានិត្វាតិ សីលភេទកថនដ្ឋានេ អកុសលំ បន ហោតីតិ អវចនំ អជាននបក្ខេ អកុសលាភាវស្ស ការណំ ហោតិ, តត្ថ បសង្គាភាវា, វត្តព្ពដ្ឋានេ ឯវ ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ លោកវជ្ជតា’’តិ វុត្តត្តា ច. ន ច តេ ‘‘អកុសលំ បន ហោតី’’តិ វទន្តា អាចរិយា ឥមំ សាមណេរានំ សីលភេទប្បកាសកំ ខន្ធកដ្ឋកថាបាឋមេវ គហេត្វា អវោចុំ, យេន ‘‘ឯត្តកមេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ វត្តព្ពំ សិយា, អថ ខោ សុរាបានដ្ឋកថាគតំ សុត្តបិដកដ្ឋកថាគតញ្ច អនេកវិធំ វចនំ, មហាវិហារវាសីនំ បរម្បរោបទេសញ្ច គហេត្វា អវោចុំ. ភិន្នលទ្ធិកានំ អភយគិរិកាទីនំ មតញ្ហេតំ, យទិទំ ជានិត្វា បិវន្តស្សេវ អកុសលន្តិ គហណំ. តស្មា យំ វុត្តំ កេហិចិ ‘‘សាមណេរស្ស សុរាតិ អជានិត្វា បិវន្តស្ស បារាជិកំ នត្ថិ, អកុសលំ បន ហោតី’’តិ, តំ សុវុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

យញ្ច សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៤២) ‘‘អជានិត្វា បិវន្តស្សាបិ សោតាបន្នស្ស មុខំ សុរា ន បវិសតិ កម្មបថប្បត្តអកុសលចិត្តេនេវ បាតព្ពតោ’’តិ កេហិចិ វុត្តវចនំ ‘‘ន សុន្ទរ’’ន្តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ពោធិសត្តេ កុច្ឆិគតេ ពោធិសត្តមាតុ សីលំ វិយ ហិ ឥទម្បិ អរិយសាវកានំ ធម្មតាសិទ្ធន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វត្វា ធម្មតាសិទ្ធត្តំយេវ សមត្ថេតុំ ‘‘ភវន្តរេបិ ហិ អរិយសាវកោ ជីវិតហេតុបិ នេវ បាណំ ហនតិ, ន សុរំ បិវតិ. សចេ បិស្ស សុរញ្ច ខីរញ្ច មិស្សេត្វា មុខេ បក្ខិបន្តិ, ខីរមេវ បវិសតិ, ន សុរា. យថា កិំ? យថា កោញ្ចសកុណានំ ខីរមិស្សកេ ឧទកេ ខីរមេវ បវិសតិ, ន ឧទកំ. ឥទំ យោនិសិទ្ធន្តិ ចេ, ឥទម្បិ ធម្មតាសិទ្ធន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ ឥទំ អដ្ឋកថាវចនំ ទស្សិតំ, តម្បិ ន យុត្តមេវ. យថា ហិ ពោធិសត្តមាតុ សីលំ វិយ អរិយសាវកានំ ធម្មតាសិទ្ធន្តិ ឯត្ថ ¶ ពោធិសត្តមាតុ ធម្មតា នាម ពោធិសត្តស្ស ច អត្តនោ ច បារមិតានុភាវេន អកុសលានុប្បត្តិនិយមោ ឯវ. តថា អរិយសាវកានម្បិ ភវន្តរេ បាណាតិបាតាទីនំ ទសន្នំ កម្មបថានំ អញ្ញេសញ្ច អបាយហេតុកានំ អកុសលានំ អច្ចន្តប្បហាយកស្ស មគ្គស្ស អានុភាវេន តំតំសីលវីតិក្កមហេតុកស្ស អកុសលស្ស អនុប្បត្តិនិយមោ ឯវ ធម្មតា. ន ហិ សភាវវាទីនំ ធម្មតា វិយ អហេតុកតា ឥធ ធម្មតា នាម. យថា វា ឯវំធម្មតានយេ ការណស្ស ភាវេ អភាវេ ច ការិយស្ស ភាវោ អភាវោ ច ធម្មតា, ន អហេតុអប្បច្ចយាភាវាភាវោ, ឯវមិធាបិ បាណាតិបាតាទិកម្មបថានំ ហេតុភូតស្ស កិលេសស្ស អច្ចន្តាភាវេន តេសំ អភាវោ, តទវសេសានំ អកុសលានំ ហេតុនោ ភាវេន ភាវោ ច ធម្មតា ¶ , ន អហេតុកតា. តស្មា អបាយហេតុនោ រាគស្ស អភាវេនេវ អរិយានំ អជានិត្វាបិ សុរាយ អនជ្ឈោហរណន្តិ សុវុត្តមេវិទំ កេហិចិ ‘‘អជានិត្វា បិវន្តស្សាបិ សោតាបន្នស្ស មុខំ សុរា ន បវិសតិ កម្មបថប្បត្តអកុសលចិត្តេនេវ បាតព្ពតោ’’តិ, តំ កេន ហេតុនា ន សុន្ទរំ ជាតន្តិ ន ញាយតិ, ធម្មតាសិទ្ធន្តិ វា កថនេន កថំ តំ បដិក្ខិត្តន្តិ.

យម្បិ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.៣៥២) ‘‘សុរញ្ច ខីរញ្ច មិស្សេត្វា…បេ… ឥទំ ធម្មតាសិទ្ធ’’ន្តិ វចនំ, តម្បិ សុរាបានស្ស អចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលចិត្តញ្ញេវ សាធេតិ. តថា ហិ ‘‘ភវន្តរេបិ ហិ អរិយសាវកោ ជីវិតហេតុបិ បាណំ ន ហនតិ, នាទិន្នំ អាទិយតិ…បេ… ន សុរំ បិវតី’’តិ វុត្តេ ‘‘បុរិមានំ តាវ ចតុន្នំ កម្មបថានំ សចិត្តកត្តា វិរមណំ សុករំ, បច្ឆិមស្ស បន សុរាបានស្ស អចិត្តកត្តា កថំ វិរមណំ ភវេយ្យា’’តិ ចោទនាសម្ភវំ មនសិកត្វា វត្ថុអជាននវសេន អចិត្តកត្តេបិ យស្មា កម្មបថប្បត្តអកុសលេនេវ សុរា អជ្ឈោហរិតព្ពា, តាទិសី ច អកុសលប្បវត្តិ អរិយសាវកស្ស មគ្គេនេវ ហតា, តស្មាស្ស បរគលំ សុរាយ បវិសនំ នត្ថីតិ អត្ថតោ គម្យមានត្ថំ បរិហារវចនំ វទតា ‘‘សចេ បិស្ស សុរញ្ច ខីរញ្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ខីរមេវ បវិសតិ, ន សុរាតិ ឥទំ សុរាយ សព្ពថាបិ បរគលប្បវេសាភាវទស្សនបរំ, ន បន សុរាមិស្សខីរស្ស សុរាយ វិយោជនសាមត្ថិយទស្សនបរំ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – យទិ ហិ សុរាមិស្សេ ខីរេ កិញ្ចិ បវិសេយ្យ, ខីរមេវ បវិសេយ្យ, ន សុរា. ខីរេ បន សុរាយ អវិយុត្តេ ន កិញ្ចិ បវិសតីតិ ¶ . ឥទំ យោនិសិទ្ធន្តិ ឧទកស្ស មុខេ អប្បវិសនំ យោនិសិទ្ធំ. យោនីតិ ចេត្ថ ជាតិ អធិប្បេតា. តស្មា កោញ្ចជាតិកានំ មុខតុណ្ឌសង្ខាតានំ រូបធម្មានំ ខីរមិស្សឧទកជ្ឈោហរណហេតុត្តាភាវេន តំ អប្បវិសនំ សិទ្ធន្តិ អត្ថោ. ឥទម្បិ ហិ ខីរមិស្សាយ សុរាយ ខីរេ បវិសន្តេបិ បរគលាបវិសនន្តិ. ធម្មតាសិទ្ធន្តិ អរិយសាវកស្ស អរូបធម្មានំ សុរាបិវនហេតុភូតកិលេសសហិតត្តាភាវសង្ខាតាយ ធម្មតាយ សិទ្ធំ. ឯវមេត្ថ អចិត្តកបក្ខេបិ សុរាយ អកុសលចិត្តេនេវ បាតព្ពតោ អរិយសាវកានំ អបិវនំ សមត្ថិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អថាបិ សិយា អជាននបក្ខេ អកុសលចិត្តេន វិនាវ បាតព្ពត្តេបិ សុរាយ អបិវនំ អរិយានំ ធម្មតាតិ ¶ សមត្ថនបរមេតន្តិ, តំ ន, អដ្ឋកថាវចនន្តរេហិ វិរុជ្ឈនតោ. យថា ហិ វចនន្តរេហិ ន វិរុជ្ឈតិ, តថាយេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

អបិច បាណាតិបាតាទីនំ បញ្ចន្នំ កម្មបថានំ ភវន្តរេបិ អករណំ អរិយានំ ធម្មតាសីលមេវ, តេសញ្ច យទិ សចិត្តកតំ សមានំ. សុរាបានំ វិយ ឥតរានិបិ ចត្តារិ អជានន្តេនាបិ អរិយសាវកេន ន កត្តព្ពានិ សិយុំ, តថា ច អជានន្តានំ អរិយានំ កុសលាព្យាកតចិត្តេហិបិ វិរមណបរមារណបរសន្តកគហណាទីសុ កាយវចីបវត្តិ ន សម្បជ្ជេយ្យ, នោ ចេ សម្បជ្ជតិ, ចក្ខុបាលត្ថេរស្ស ចង្កមនេន បាណវិយោគស្ស, ឧប្បលវណ្ណត្ថេរិយា ពលក្ការេន មគ្គេនមគ្គផុសនស្ស ច បវត្តត្តា. តស្មា សុរាបានស្ស អចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយ សុរា អរិយានំ បរគលំ ន បវិសតីតិ វិសេសេត្វា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ននុ វត្ថុំ ជានន្តស្សេវ សព្ពេ កម្មបថា វុត្តាតិ? ន, មិច្ឆាទិដ្ឋិយា វិបរីតគ្គហណេនេវ បវត្តត្តា. កថញ្ហិ នាម អសព្ពញ្ញុំ សព្ពញ្ញុតោ, អនិច្ចាទិំ និច្ចាទិតោ ច គហណន្តី ទិដ្ឋិ វត្ថុំ វិជានាតិ. យទិ ហិ ជានេយ្យ, មិច្ឆាទិដ្ឋិយេវ ន សិយា. សា ច កម្មបថេសុ គណិតាតិ កុតោ ជានន្តស្សេវ កម្មបថប្បវត្តិនិយមោ. អថ សព្ពញ្ញុំ សព្ពញ្ញូតិ គណ្ហន្តីបិ ‘‘អយំ សត្តោ’’តិ តស្ស សរូបគ្គហណតោ ទិដ្ឋិបិ វត្ថុំ វិជានាតីតិ ចេ? ន, សុរាបានស្សបិ ‘‘អយំ ន សុរា’’តិ សរូបគ្គហណស្ស សមានត្តា. ‘‘អយ’’ន្តិ ច វត្ថុបរាមសនេបិ ‘‘សុរា’’តិ វិសេសវិជាននាភាវា ន ជានាតីតិ ចេ? ‘‘អយ’’ន្តិ បុគ្គលត្តំ ជានន្តីបិ ‘‘អសព្ពញ្ញូ’’តិបិ វិសេសជាននាភាវា ទិដ្ឋិបិ វត្ថុំ ន ជានាតីតិ សមានមេវ. ឯវញ្ហិ តេសំ ¶ ពុទ្ធាតិ អហិតោតិ អហិតំ វា បូរណកស្សបាទិំ ហិតោ បដិឃស្ស វា អនុនយស្ស វា ឧប្បាទនេបិ ឯសេវ នយោ. វិបល្លាសបុព្ពកញ្ហិ សព្ពំ អកុសលំ.

អបិច សុរាយ បីយមានាយ និយមេន អកុសលុប្បាទនំ សភាវោ បីតាយ វិយ. ខីរាទិសញ្ញាយ បីតសុរស្ស បុគ្គលស្ស មាតុភគិនិអាទីសុបិ រាគទោសាទិអកុសលប្បពន្ធោ វត្ថុសភាវេនេវ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ បីយមានក្ខណេបិ តិខិណោ រាគោ ឧប្បជ្ជតេវ, តេនេវ សាគតត្ថេរស្ស អជានិត្វា បិវនកាលេ បញ្ចាភិញ្ញាទិឈានបរិហានិ, បច្ឆា ច ពុទ្ធាទីសុ អគារវាទិអកុសលប្បពន្ធោ យាវ សុរាវិគមា បវត្តិត្ថ. តេនេវ ភគវាបិ តស្ស អគារវាទិអកឧសលប្បវត្តិទស្សនមុខេន សុរាទោសំ បកាសេត្វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសិ. ន ហិ បញ្ចនីវរណុប្បត្តិំ វិនា ឈានបរិហានិ ហោតិ. តស្មា អជានន្តស្សាបិ សុរា បីយមានា បីតា ច អត្តនោ សភាវេនេវ អកុសលុប្បាទិកាតិ អយមត្ថោ សាគតត្ថេរស្ស ឈានបរិហានិយា អន្វយតោបិ, អរិយានំ កិលេសាភាវេន មុខេន សុរាយ អប្បវេសសង្ខាតព្យតិរេកតោបិ សិជ្ឈតីតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ, ឯវំ គហណមេវ ហិ វិភជ្ជវាទីមតានុសារំ.

យំ បន ‘‘ជានិត្វា បិវន្តស្សេវ អកុសល’’ន្តិ គហណំ, តំ ភិន្នលទ្ធិកានំ អភយគិរិកាទីនមេវ ¶ មតំ, តំ បន គណ្ឋិបទការកាទីហិ ‘‘បរវាទោ’’តិ អជានន្តេហិ អត្តនោ មតិយា សំសន្ទិត្វា លិខិតំ វិភជ្ជវាទីមណ្ឌលម្បិ បវិសិត្វា យាវជ្ជតនា សាសនំ ទូសេតិ, បុរាបិ កិរ ឥមស្មិម្បិ ទមិឡរដ្ឋេ កោចិ ភិន្នលទ្ធិកោ នាគសេនោ នាម ថេរោ កុណ្ឌលកេសីវត្ថុំ បរវាទមថននយទស្សនត្ថំ ទមិឡកព្ពរូបេន ការេន្តោ ‘‘ឥមំ សុរាបានស្ស ជានិត្វាវ បិវនេ អកុសលនយំ, អញ្ញញ្ច ទេសកាលាទិភេទេន អនន្តម្បិ ញេយ្យំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ សលក្ខណវសេនេវ ញាតុំ ន សក្កោតិ ញាណេន បរិច្ឆិន្នត្តេន ញេយ្យស្ស អនន្តត្តហានិប្បសង្គតោ. អនិច្ចាទិសាមញ្ញលក្ខណវសេនេវ បន ញាតុំ សក្កោតី’’តិ ច, ‘‘បរមត្ថធម្មេសុ នាមរូបន្តិអាទិភេទោ វិយ បុគ្គលាទិសម្មុតិបិ វិសុំ វត្ថុភេទោ ឯវា’’តិ ច ឯវមាទិកំ ពហុំ វិបរីតត្ថនយំ កព្ពាការស្ស កវិនោ ឧបទិសិត្វា តស្មិំ បពន្ធេ ការណាភាសេហិ សតិំ សម្មោហេត្វា បពន្ធាបេសិ, តញ្ច កព្ពំ និស្សាយ ឥមំ ភិន្នលទ្ធិកមតំ ឥធ វិភជ្ជវាទីមតេ ¶ សម្មិស្សំ ចិរំ បវត្តិត្ថ. តំ បន បច្ឆា អាចរិយពុទ្ធប្បិយមហាថេរេន ពាហិរព្ភរិកំ ទិដ្ឋិជាលំ វិឃាដេត្វា ឥធ បរិសុទ្ធំ សាសនំ បតិដ្ឋាបេន្តេន សោធិតម្បិ សារត្ថទីបនិយា (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៤២) វិនយដីកាយ សុរាបានស្ស សចិត្តកបក្ខេយេវ ចិត្តំ អកុសលន្តិ សមត្ថនវចនំ និស្សាយ កេហិចិ វិបល្លត្តចិត្តេហិ បុន ឧក្ខិត្តសិរំ ជាតំ, តញ្ច មហាថេរេហិ វិនិច្ឆិនិត្វា គារយ្ហវាទំ កត្វា មទ្ទិត្វា លទ្ធិគាហកេ ច ភិក្ខូ វិយោជេត្វា ធម្មេន វិនយេន សត្ថុសាសនេន ចិរេនេវ វូបសមិតំ. តេនេវេត្ថ មយំ ឯវំ វិត្ថារតោ ឥទំ បដិក្ខិបិម្ហ ‘‘មា អញ្ញេបិ វិភជ្ជវាទិនោ អយំ លទ្ធិ ទូសេសី’’តិ. តស្មា ឥធ វុត្តានិ អវុត្តានិ ច ការណានិ សុដ្ឋុ សល្លក្ខេត្វា យថា អាគមវិរោធោ ន ហោតិ, តថា អត្ថោ គហេតព្ពោ.

សេសន្តិ យស្ស វត្ថុវិជាននចិត្តេន សចិត្តកបក្ខេបិ ចិត្តំ អកុសលមេវាតិ និយមោ នត្ថិ, តំ សព្ពន្តិ អត្ថោ. រុន្ធន្តីតិ ‘‘តិរច្ឆានគតិត្ថិយា ទោសោ នត្ថី’’តិអាទិនា អនាបត្តិយា លេសគ្គហណំ និវារេន្តី. ទ្វារំ បិទហន្តីតិ ‘‘តញ្ច ខោ មនុស្សិត្ថិយា’’តិអាទិនា (បារា. ៤១) លេសគ្គហណស្ស ការណសង្ខាតំ ទ្វារំ បិទហន្តី. សោតំ បច្ឆិន្ទមានាតិ តទុភយលេសគ្គហណទ្វារានំ វសេន អវិច្ឆិន្នំ វីតិក្កមសោតំ បច្ឆិន្ទមានា. គាឡ្ហតរំ ករោន្តីតិ យថាវុត្តេហិ ការណេហិ បឋមបញ្ញត្តិសិទ្ធំ អាបត្តិញ្ញេវ ទឡ្ហំ ករោន្តី, អនាបត្តិយា ឱកាសំ អទទមានាតិ អត្ថោ. សា ច យស្មា វីតិក្កមាភាវេ, អវិសយតាយ អព្ពោហារិកេ វីតិក្កមេ ច លោកវជ្ជេបិ សិថិលំ ករោន្តី ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា តថា ឧប្បត្តិំ ឧប្បត្តិការណញ្ច ទស្សេន្តោ អាហ អញ្ញត្រ អធិមានាតិអាទិ. អញ្ញត្រ អធិមានាតិ ឥមិស្សា អនុបញ្ញត្តិយា ‘‘វីតិក្កមាភាវា’’តិ ការណំ វុត្តំ. អញ្ញត្រ សុបិនន្តាតិ ឥមិស្សា ‘‘អព្ពោហារិកត្តា’’តិ ការណំ វុត្តំ. តត្ថ វីតិក្កមាភាវាតិ បាបិច្ឆាយ អវិជ្ជមានស្ស ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស វិជ្ជមានតោ ¶ បកាសនវសប្បវត្តវិសំវាទនាធិប្បាយសង្ខាតស្ស វីតិក្កមស្ស អភាវតោ. អធិមានិកស្ស ហិ អនធិគតេ អធិគតសញ្ញិតាយ យថាវុត្តវីតិក្កមោ នត្ថិ. អព្ពោហារិកត្តាតិ ‘‘អត្ថេសា, ភិក្ខវេ, ចេតនា, សា ច ខោ អព្ពោហារិកា’’តិ (បារា. ២៣៥) វចនតោ មោចនស្សាទចេតនាយ ឧបក្កមនស្ស ច វិជ្ជមានត្តេបិ ថិនមិទ្ធេន អភិភូតតាយ ¶ អវសត្តេន អព្ពោហារិកត្តា, អាបត្តិការណវោហារាភាវាតិ អត្ថោ. វា-សទ្ទោ ចេត្ថ សមុច្ចយត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ‘‘អព្ពោហារិកត្តា ចា’’តិ វា បាឋោ. វុត្តាតិ ទុវិធាបិ ចេសា អនុបញ្ញត្តិ អនាបត្តិករា វុត្តាតិ អធិប្បាយោ.

អកតេ វីតិក្កមេតិ អាបទាសុបិ ភិក្ខូហិ សិក្ខាបទវីតិក្កមេ អកតេ, កុក្កុច្ចា ន ភុញ្ជិំសូតិអាទីសុ វិយ វីតិក្កមំ អកត្វា ភិក្ខូហិ អត្តនោ ទុក្ខុប្បត្តិយា អារោចិតាយាតិ អត្ថោ. សិថិលំ ករោន្តីតិ បឋមំ សាមញ្ញតោ ពទ្ធសិក្ខាបទំ មោចេត្វា អត្តនោ វិសយេ អនាបត្តិករណវសេន សិថិលំ ករោន្តី. ទ្វារំ ទទមានាតិ អនាបត្តិយា ទ្វារំ ទទមានា. អបរាបរម្បិ អនាបត្តិំ កុរុមានាតិ ទិន្នេន តេន ទ្វារេន ឧបរូបរិ អនាបត្តិភាវំ ទីបេន្តី. បញ្ញត្តេបិ សិក្ខាបទេ ឧទាយិនា ‘‘មុហុត្តិកាយ វេសិយា ន ទោសោ’’តិ លេសេន វីតិក្កមិត្វា សញ្ចរិត្តាបជ្ជនវត្ថុស្មិំ (បារា. ២៩៦ អាទយោ) បញ្ញត្តត្តា ‘‘កតេ វីតិក្កមេ’’តិ វុត្តំ. បញ្ញត្តិគតិកាតិ អត្ថតោ មូលបញ្ញត្តិយេវាតិ អធិប្បាយោ.

មក្កដីវត្ថុកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

សន្ថតភាណវារោ

វជ្ជិបុត្តកវត្ថុកថាវណ្ណនា

៤៣-៤៤. វជ្ជិបុត្តកវត្ថុកថាយ បាឡិយំ ‘‘វេសាលិកា…បេ… មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិំសូ’’តិ ឯត្ថ តេ ញាតិកុលំ គន្ត្វា គិហិលិង្គំ គហេត្វា ‘‘គិហិភូតា មយ’’ន្តិ សញ្ញាយ មេថុនំ បដិសេវិំសូតិ គហេតព្ពំ, តេនាហ ញាតិព្យសនេនបិ ផុដ្ឋាតិអាទិ. ញាតីនំ វិនាសោ រាជទណ្ឌាទិការណេន ហោតីតិ អាហ រាជទណ្ឌឥច្ចាទិ. ធញ្ញហិរញ្ញទាសិទាសគោមហិំសាទិធនានិ ភោគា នាម, តេសម្បិ រាជទណ្ឌាទិនាវ វិនាសោតិ អាហ ‘‘ឯស នយោ ទុតិយបទេបី’’តិ. ន សព្ពញ្ញុពុទ្ធោតិអាទិនា ¶ តីសុ វត្ថូសុ អប្បសន្នាវ សាសនេ អភព្ពាតិ សញ្ញាយ អត្តនោ ភព្ពតំ បកាសេន្តា ន មយន្តិអាទិមាហំសូតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘អដ្ឋតិំសារម្មណេសូ’’តិ បាឡិយំ អនាគតេ អាលោកាកាសកសិណេ វជ្ជេត្វា វុត្តំ, តេហិ បន ¶ សទ្ធិំ ចត្តាលីស ហោន្តិ. វិភត្តា កុសលា ធម្មាតិ ‘‘ឥមស្មិំ អារម្មណេ ឥទំ ហោតី’’តិ វិភាគសោ ទស្សិតា សឧបចារជ្ឈានា មហគ្គតកុសលា ធម្មា. គិហិបលិពោធន្តិ សហសោកិតាទិវសេន គិហីសុ ព្យាវដតំ. អាវាសបលិពោធន្តិ សេនាសនេសុ នវកម្មាទិវសេន និច្ចព្យាវដតំ. ទុប្បរិច្ចាគានំ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ បលិពោធានំ វសេន សព្ពេបិ បលិពោធា សង្គហិតា ឯវាតិ វេទិតព្ពំ.

យេនាតិ ការណេន. អសំវាសោតិ ឥទំ តស្មិំ អត្តភាវេ កេនចិបិ បរិយាយេន ភិក្ខុ ហុត្វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ សំវាសំ នារហតីតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អសំវាសោ’’តិ. បញ្ញត្តំ សមូហនេយ្យាតិ ‘‘សោ អាគតោ ន បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ អវត្វា ‘‘ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ ឯត្តកស្សេវ វុត្តត្តា បារាជិកស្ស សាមណេរភូមិ អនុញ្ញាតាតិ វិញ្ញាយតិ, តេនាហ សាមណេរភូមិយំ បន ឋិតោតិអាទិ. ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិ វុត្តត្តា (បារា. ៣៩) បច្ចក្ខាតសិក្ខោ យស្មា ភិក្ខុ ន ហោតិ, មេថុនសេវនេ ច បារាជិកំ នាបជ្ជតិ, តស្មាស្ស ‘‘អាគតោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ ឧបសម្បទំ អនុជានន្តោ បារាជិកំ ន សមូហនតិ នាម, តេនាហ ‘‘ភិក្ខុភាវេ ឋត្វា អវិបន្នសីលតាយា’’តិ. ឧត្តមត្ថំ អរហត្តំ, និព្ពានមេវ វា.

ចតុព្ពិធវិនយាទិកថាវណ្ណនា

៤៥. នីហរិត្វាតិ បាឡិតោ ឧទ្ធរិត្វា, តថា ហិ ‘‘បញ្ចហុបាលិ, អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា នានុយុញ្ជិតព្ពំ. កតមេហិ បញ្ចហិ? សុត្តំ ន ជានាតិ, សុត្តានុលោមំ ន ជានាតី’’តិអាទិបាឡិតោ សុត្តំ សុត្តានុលោមញ្ច នីហរិំសុ. ‘‘អនាបត្តិ ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បរិបុច្ឆាតិ ភណតី’’តិ ឯវមាទិតោ អាចរិយវាទំ. ‘‘អាយស្មា ឧបាលិ ឯវមាហ – ‘អនាបត្តិ, អាវុសោ, សុបិនន្តេនា’តិ’’ ឯវមាទិតោ អត្តនោ មតិំ នីហរិំសុ, សា ច ថេរស្ស អត្តនោមតិ សុត្តេន សង្គហិតត្តា សុត្តំ ជាតំ, ឯវមញ្ញាបិ សុត្តាទីហិ សង្គហិតាវ គហេតព្ពា, នេតរាតិ វេទិតព្ពំ. អថ វា នីហរិត្វាតិ វិភជិត្វា សាដ្ឋកថំ សកលំ វិនយបិដកំ សុត្តាទីសុ ចតូសុ បទេសេសុ បក្ខិបិត្វា ចតុធា វិភជិត្វា វិនយំ បកាសេសុំ ¶ តព្ពិនិមុត្តស្ស អភាវាតិ អធិប្បាយោ. វុត្តន្តិ នាគសេនត្ថេរេន មិលិន្ទបញ្ហេ វុត្តំ. កណ្ឋាទិវណ្ណុប្បត្តិដ្ឋានករណាទីហិ អាហរិត្វា អត្តនោ វចីវិញ្ញត្តិយាវ ភាសិតវចនំ អាហច្ចបទំ. រសោតិ សារោ ‘‘បត្តរសោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៦២៨-៦៣០) វិយ, បដិក្ខិត្តអនុញ្ញាតសុត្តសារោតិ ¶ អត្ថោ, រសោតិ វា លក្ខណំ បដិវត្ថុកំ អនុទ្ធរិត្វា លក្ខណានុលោមេន វុត្តត្តា. ធម្មសង្គាហកាទិអាចរិយវំសេន អាភតា អដ្ឋកថា អាចរិយវំសោតិ អាហ ‘‘អាចរិយវំសោតិ អាចរិយវាទោ’’តិ.

វិនយបិដកេ បាឡីតិ ឥធ អធិការវសេន វុត្តំ. សេសបិដកេសុបិ សុត្តាទិចតុនយា យថានុរូបំ លព្ភន្តេវ. មហាបទេសាតិ មហាឱកាសា មហាវិសយា, តេ អត្ថតោ ‘‘យំ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិបាឡិវសេន អកប្បិយានុលោមតោ កប្បិយានុលោមតោ ច បុគ្គលេហិ នយតោ តថា តថា គយ្ហមានា អត្ថនយា ឯវ. តេ ហិ ភគវតា សរូបតោ អវុត្តេសុបិ បដិក្ខិត្តានុលោមេសុ, អនុញ្ញាតានុលោមេសុ ច សេសេសុ កិច្ចេសុ និវត្តិបវត្តិហេតុតាយ មហាគោចរាតិ ‘‘មហាបទេសា’’តិ វុត្តា, ន បន ‘‘យំ, ភិក្ខវេ, មយា ឥទំ ន កប្បតី’’តិអាទិនា វុត្តា សាធិប្បាយា បាឡិយេវ តស្សា សុត្តេ បវិដ្ឋត្តា. ‘‘សុត្តានុលោមម្បិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពំ…បេ… សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) ហិ វុត្តំ, ន ហេសា សាធិប្បាយា បាឡិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពា, ន គហេតព្ពា វា ហោតិ, យេនាយំ សុត្តានុលោមំ សិយា. តស្មា ឥមំ បាឡិអធិប្បាយំ និស្សាយ បុគ្គលេហិ គហិតា យថាវុត្តអត្ថាវ សុត្តានុលោមំ. តប្បកាសកត្តា បន អយំ បាឡិបិ សុត្តានុលោមន្តិ គហេតព្ពំ, តេនាហ យេ ភគវតា ឯវំ វុត្តាតិអាទិ. យំ ភិក្ខវេតិអាទិបាឡិនយេន ហិ បុគ្គលេហិ គហេតព្ពា យេ អកប្បិយានុលោមាទយោ អត្ថា វុត្តា, តេ មហាបទេសាតិ អត្ថោ.

ភគវតោ បកិណ្ណកទេសនាភូតា ច សុត្តានុលោមភូតា ច អដ្ឋកថា. យស្មា ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ បាឡិវណ្ណនាក្កមេន សង្គហេត្វា វុត្តា, តស្មា ‘‘អាចរិយវាទោ’’តិ វុត្តា, ឯតេន ច អដ្ឋកថា សុត្តសុត្តានុលោមេសុ អត្ថតោ សង្គយ្ហតីតិ វេទិតព្ពា. យថា ច ឯសា, ឯវំ អត្តនោមតិបិ បមាណភូតា. ន ហិ ភគវតោ វចនំ វចនានុលោមញ្ច អនិស្សាយ អគ្គសាវកាទយោបិ អត្តនោ ញាណពលេន សុត្តាភិធម្មវិនយេសុ ¶ កញ្ចិ សម្មុតិបរមត្ថភេទំ អត្ថំ វត្តុំ សក្កោន្តិ, តស្មា សព្ពម្បិ វចនំ សុត្តេ សុត្តានុលោមេ ច សង្គយ្ហតិ. វិសុំ បន អដ្ឋកថាទីនំ សង្គហិតត្តា តទវសេសំ សុត្តសុត្តានុលោមតោ គហេត្វា ចតុធា វិនយោ និទ្ទិដ្ឋោ. សុត្តាទយោ និស្សាយេវ បវត្តាបិ អត្តនោមតិ តេសុ សរូបេន អនាគតត្តា វុត្តំ ‘‘សុត្តសុត្តានុលោមអាចរិយវាទេ មុញ្ចិត្វា’’តិ, តេនាហ ‘‘អនុពុទ្ធិយា នយគ្គាហេនា’’តិ. តត្ថ សុត្តាទីនិ អនុគតាយ ឯវ ពុទ្ធិយា តេហិ លទ្ធនយគ្គាហេន ចាតិ អត្ថោ.

ថេរវាទោតិ មហាសុមត្ថេរាទីនំ គាហោ. សុត្តាទិំ និស្សាយេវ វិបរីតតោបិ អត្តនោមតិ ឧប្បជ្ជតីតិ ¶ អាហ តំ បនាតិអាទិ. អត្ថេនាតិ អត្តនា នយគ្គហិតេន អត្ថេន. បាឡិន្តិ អត្តនោ គាហស្ស និស្សយភូតំ សាដ្ឋកថំ បាឡិំ. បាឡិយាតិ តប្បដិក្ខេបត្ថំ បរេនាហដាយ សាដ្ឋកថាយ បាឡិយា, អត្តនា គហិតំ អត្ថំ និស្សាយ បាឡិញ្ច សំសន្ទិត្វាតិ អត្ថោ. អាចរិយវាទេតិ អត្តនា បរេន ច សមុទ្ធដអដ្ឋកថាយ. ឱតរតិ ចេវ សមេតិ ចាតិ អត្តនា ឧទ្ធដេហិ សំសន្ទនវសេន ឱតរតិ, បរេន ឧទ្ធដេន សមេតិ. សព្ពទុព្ពលាតិ អសព្ពញ្ញុបុគ្គលស្ស ទោសវាសនាយ យាថាវតោ អត្ថសម្បដិបត្តិអភាវតោ វុត្តំ. បមាទបាឋវសេន អាចរិយវាទស្ស សុត្តានុលោមេន អសំសន្ទនាបិ សិយាតិ អាហ ‘‘ឥតរោ ន គហេតព្ពោ’’តិ.

សមេន្តមេវ គហេតព្ពន្តិ យេ សុត្តេន សំសន្ទន្តិ, ឯវរូបាវ អត្ថា មហាបទេសតោ ឧទ្ធរិតព្ពាតិ ទស្សេតិ តថា តថា ឧទ្ធដអត្ថានមេវ សុត្តានុលោមត្តា, តេនាហ ‘‘សុត្តានុលោមតោ ហិ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ. អប្បដិវត្តិយន្តិ អប្បដិពាហិយំ. ការកសង្ឃសទិសន្តិ បមាណត្តា សង្គីតិការកសង្ឃសទិសំ. ពុទ្ធានំ ឋិតកាលសទិសន្តិ ធរមានកពុទ្ធសទិសន្តិ អត្ថោ. សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតីតិអាទីសុ យោ យថាភូតមត្ថំ គហេត្វា កថនសីលោ, សោ សកវាទី. សុត្តន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ បាឡិវចនំ. បរវាទីតិ មហាវិហារវាសី វា ហោតុ អញ្ញនិកាយវាសី វា, យោ វិបរីតតោ អត្ថំ គហេត្វា កថនសីលោ, សោវ ឥធ ‘‘បរវាទី’’តិ វុត្តោ. សុត្តានុលោមន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ វា អនារុឡ្ហំ វា យំកិញ្ចិ វិបល្លាសតោ វា វញ្ចនាយ វា ‘‘សង្គីតិត្តយាគតមិទ’’ន្តិ ទស្សិយមានំ សុត្តានុលោមំ. កេចិ ‘‘អញ្ញនិកាយេ សុត្តានុលោម’’ន្តិ ¶ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ សកវាទីបរវាទីនំ ឧភិន្នម្បិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហសុត្តាទីនំ ឯវ គហេតព្ពតោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតិ, គហេតព្ព’’ន្តិអាទិ. ន ហិ សកវាទី អញ្ញនិកាយសុត្តាទិំ បមាណតោ គណ្ហាតិ, យេន តេសុ សុត្តាទីសុ ទស្សិតេសុ តត្ថ ឋាតព្ពំ ភវេយ្យ, វក្ខតិ ច ‘‘បរោ តស្ស អកប្បិយភាវសាធកំ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតិ…បេ… ‘សាធូ’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥). តស្មា បរវាទិនាបិ សង្គីតិត្តយេ អនារុឡ្ហម្បិ អនារុឡ្ហមិច្ចេវ ទស្សីយតិ, កេវលំ តស្ស តស្ស សុត្តាទិនោ សង្គីតិត្តយេ អនាគតស្ស កូដតា, អាគតស្ស ច ព្យញ្ជនច្ឆាយាយ អញ្ញថា អធិប្បាយយោជនា ច វិសេសោ. តត្ថ ច យំ កូដំ, តំ អបនីយតិ. យំ អញ្ញថា យោជិតំ, តស្ស វិបរីតតាសន្ទស្សនត្ថំ តទញ្ញេន សុត្តាទិនា សំសន្ទនា ករីយតិ. យោ បន បរវាទិនា គហិតោ អធិប្បាយោ សុត្តន្តាទិនា សំសន្ទតិ, សោ សកវាទិនាបិ អត្តនោ គាហំ វិស្សជ្ជេត្វា គហេតព្ពោតិ ឧភិន្នម្បិ សង្គីតិត្តយាគតមេវ សុត្តាទិបមាណន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ កថាវត្ថុប្បករណេ សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានិ បរវាទេ បញ្ចាតិ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; កថា. អដ្ឋ. និទានកថា) ¶ សុត្តសហស្សម្បិ អធិប្បាយគ្គហណនានត្តេន សង្គីតិត្តយាគតមេវ គហិតំ, ន និកាយន្តរេ កិញ្ចីតិ.

ខេបន្តិ ‘‘កិំ ឥមិនា’’តិ បដិក្ខេបំ ឆឌ្ឌនំ. គរហន្តិ ‘‘កិមេស ពាលោ ជានាតី’’តិ និន្ទនំ. សុត្តេ ឱតារេតព្ពន្តិ យស្ស សុត្តស្ស អនុលោមនតោ ឥទំ សុត្តានុលោមំ អកាសិ, តស្មិំ, តទនុរូបេ វា អញ្ញតរស្មិំ សុត្តេ អត្តនា គហិតំ សុត្តានុលោមំ អត្ថតោ សំសន្ទនវសេន ឱតារេតព្ពំ, ‘‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេន ឥមស្មិំ សុត្តេ សំសន្ទតី’’តិ សំសន្ទិត្វា ទស្សេតព្ពន្តិ អត្ថោ. អយន្តិ សកវាទី. បរោតិ បរវាទី. អាចរិយវាទោ សុត្តេ ឱតារេតព្ពោតិ យស្ស សុត្តស្ស វណ្ណនាវសេន អយំ អាចរិយវាទោ បវត្តោ, តស្មិំ, តាទិសេ ច អញ្ញតរស្មិំ សុត្តេ បុព្ពាបរអត្ថសំសន្ទនវសេន ឱតារេតព្ពំ. គារយ្ហាចរិយវាទោតិ បមាទលិខិតោ, ភិន្នលទ្ធិកេហិ វា ឋបិតោ, ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

យំ កិញ្ចិ កូដសុត្តំ ពាហិរកសុត្តាទិវចនំ ន គហេតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ សុត្តំ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពន្តិអាទិ វុត្តំ. គុឡ្ហវេស្សន្តរាទីនិ មហាសង្ឃិកាទិភិន្នលទ្ធិកានំ បករណានិ. អាទិ-សទ្ទេន គុឡ្ហឧម្មគ្គាទីនំ គហណំ ¶ . សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតិ, បរវាទីបិ សុត្តន្តិអាទិនា អញ្ញេបិ វាទាលម្ពនា វុត្តនយេន សក្កា ញាតុន្តិ ឥធ ន វុត្តា.

ឯវំ សុត្តសុត្តានុលោមាទិមុខេន សាមញ្ញតោ វិវាទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិសេសតោ វិវាទវត្ថុំ តព្ពិនិច្ឆយមុខេន សុត្តាទីនញ្ច ទស្សេតុំ អថ បនាយំ កប្បិយន្តិអាទិ វុត្តំ. សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ចាតិ ឯត្ថ ច-ការោ វិកប្បត្ថោ, តេន អាចរិយវាទាទីនម្បិ សង្គហោ, តេនាហ ‘‘ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតី’’តិ. តត្ថ ការណន្តិ សុត្តាទិនយំ និស្សាយ អត្តនោមតិយា ឧទ្ធដំ ហេតុំ. វិនិច្ឆយន្តិ អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយំ. ការណច្ឆាយាតិ សុត្តាទីសុ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ គាហស្ស, ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គាហស្ស ច និមិត្តភូតំ កិច្ឆេន បដិបាទនីយំ អវិភូតការណំ ការណច្ឆាយា, ការណបតិរូបកន្តិ អត្ថោ. វិនយញ្ហិ បត្វាតិ ឥមស្ស វិវរណំ កប្បិយាកប្បិយវិចារណមាគម្មាតិ. រុន្ធិតព្ពន្តិ កប្បិយសញ្ញាយ វីតិក្កមករណំ រុន្ធិតព្ពំ, តំនិវារណចិត្តំ ទឡ្ហតរំ កាតព្ពំ. សោតំ បច្ឆិន្ទិតព្ពន្តិ តត្ថ វីតិក្កមប្បវត្តិ បច្ឆិន្ទិតព្ពា. គរុកភាវេតិ អកប្បិយភាវេ. សុត្តវិនិច្ឆយការណេហីតិ សុត្តេន អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយេន ច លទ្ធការណេហិ. ឯវន្តិអាទិ យថាវុត្តស្ស អត្ថស្ស និគមនវចនំ. អតិរេកការណន្តិ សុត្តាទីសុ បុរិមំ បុរិមំ អតិរេកការណំ នាម, ពហុការណំ វា.

វាចុគ្គតន្តិ ¶ វាចាយ ឧគ្គតំ, តត្ថ និរន្តរំ ឋិតន្តិ អត្ថោ. ‘‘សុត្តំ នាម សកលំ វិនយបិដក’’ន្តិ វុត្តត្តា បុន សុត្តតោតិ តទត្ថបដិបាទកំ សុត្តាភិធម្មបាឡិវចនំ អធិប្បេតំ. អនុព្យញ្ជនតោតិ ឥមស្ស វិវរណំ បរិបុច្ឆតោ ច អដ្ឋកថាតោ ចាតិ. តត្ថ បរិបុច្ឆាតិ អាចរិយស្ស សន្តិកា បាឡិយា អត្ថសវនំ. អដ្ឋកថាតិ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ. តទុភយម្បិ ហិ បាឡិំ អនុគន្ត្វា អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ ‘‘អនុព្យញ្ជន’’ន្តិ វុត្តំ. វិនយេតិ វិនយាចារេ, តេនេវ វក្ខតិ វិនយំ អវិជហន្តោ អវោក្កមន្តោតិអាទិ. តត្ថ បតិដ្ឋានំ នាម សញ្ចិច្ច អាបត្តិយា អនាបជ្ជនាទិ ហោតីតិ អាហ ‘‘លជ្ជីភាវេន បតិដ្ឋិតោ’’តិ, តេន លជ្ជី ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វិនយធរស្ស លក្ខណេ វត្តព្ពេ កិំ ឥមិនា លជ្ជីភាវេនាតិ អាហ អលជ្ជី ហីតិអាទិ. តត្ថ ពហុស្សុតោបីតិ ឥមិនា បឋមលក្ខណសមន្នាគមំ ទស្សេតិ. លាភគរុតាយាតិអាទិនា វិនយេ ឋិតតាយ អភាវេ បឋមលក្ខណយោគោ កិច្ចករោ ន ហោតិ, អថ ¶ ខោ អកិច្ចករោ អនត្ថករោ ឯវាតិ ទស្សេតិ. សង្ឃភេទស្ស បុព្ពភាគោ កលហោ សង្ឃរាជិ.

វិត្ថុនតីតិ វិត្ថម្ភតិ, និត្ថុនតិ វា សន្តិដ្ឋិតុំ ន សក្កោតិ, តេនាហ យំ យន្តិអាទិ. អាចរិយបរម្បរាតិ អាចរិយានំ វិនិច្ឆយបរម្បរា, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អត្តនោ មតិំ បហាយ…បេ… យថា អាចរិយោ ច អាចរិយាចរិយោ ច បាឡិញ្ច បរិបុច្ឆញ្ច វទន្តិ, តថា ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ន ហិ អាចរិយានំ នាមមត្តតោ បរម្បរាជាននេ បយោជនមត្ថិ. បុព្ពាបរានុសន្ធិតោតិ បុព្ពវចនស្ស អបរវចនេន សហ អត្ថសម្ពន្ធជាននតោ. អត្ថតោតិ បទត្ថបិណ្ឌត្ថអធិប្បេតត្ថាទិតោ. ការណតោតិ តទត្ថុបបត្តិតោ. ថេរវាទង្គន្តិ ថេរវាទបដិបាដិំ, តេសំ វិនិច្ឆយបដិបាដិន្តិ អត្ថោ.

ឥមេហិ ច បន តីហិ លក្ខណេហីតិ ឯត្ថ បឋមេន លក្ខណេន វិនយស្ស សុដ្ឋុ ឧគ្គហិតភាវោ វុត្តោ. ទុតិយេនស្ស លជ្ជីភាវេន ចេវ អចលតាយ ច បតិដ្ឋិតតា. តតិយេន បាឡិអដ្ឋកថាសុ អនុរូបេន អនាគតម្បិ តទនុលោមតោ អាចរិយេហិ ទិន្ននយតោ វិនិច្ឆិនិតុំ សមត្ថតា. ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិន្តិ ចោទនាវសេន វីតិក្កមវត្ថុស្មិំ សង្ឃមជ្ឈេ ឱតិណ្ណេ. ចោទកេន ចុទិតកេន ច វុត្តេ វត្តព្ពេតិ ឯវំ ឱតិណ្ណេ វត្ថុំ និស្សាយ ចោទកេន ‘‘ទិដ្ឋំ សុត’’ន្តិអាទិនា ចុទិតកេន ‘‘អត្ថិ នត្ថី’’តិអាទិនា ច យំ វត្តព្ពំ, តស្មិំ វត្តព្ពេ វុត្តេតិ អត្ថោ. ថុល្លច្ចយទុព្ភាសិតានំ មាតិកាយ អនាគតត្តា ‘‘បញ្ចន្នំ អាបត្តីន’’ន្តិ វុត្តំ. តិកទុក្កដន្តិ ‘‘អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី ឧជ្ឈាយតិ វា ខីយតិ វា អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិនា (បាចិ. ១០៦ ថោកំ វិសទិសំ) អាគតំ តិកទុក្កដំ. អញ្ញតរំ វា អាបត្តិន្តិ ‘‘កាលេ វិកាលសញ្ញី អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, កាលេ វេមតិកោ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិកំ (បាចិ. ២៥០) ទុកទុក្កដំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ. អន្តរាបត្តិន្តិ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ អាគតវត្ថុវីតិក្កមំ វិនា អញ្ញស្មិំ វត្ថុវីតិក្កមេ និទានតោ បភុតិ វិនីតវត្ថុបរិយោសានា អន្តរន្តរា វុត្តំ អាបត្តិំ. ឥធ បន ‘‘វត្ថុំ ឱលោកេតី’’តិ វិសុំ គហិតត្តា តទវសេសា អន្តរាបត្តីតិ គហិតា. បដិលាតំ ឧក្ខិបតីតិ ឥទំ វិសិព្ពនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៣៥០-៣៥១) អាគតំ. តត្ថ ឌយ្ហមានំ អលាតំ អគ្គិកបាលាទិតោ ពហិ បតិតំ អវិជ្ឈាតមេវ បដិឧក្ខិបតិ ¶ , បុន យថាឋានេ ឋបេតីតិ អត្ថោ. វិជ្ឈាតំ បន បក្ខិបន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ. អនាបត្តិន្តិ ឯត្ថ អន្តរន្តរា វុត្តា អនាបត្តិបិ អត្ថិ, ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិមស្ស ឥទ្ធិវិសយេ’’តិអាទិ (បារា. ១៥៩) វិយ សាបិ សង្គយ្ហតិ.

បារាជិកាបត្តីតិ ន តាវ វត្តព្ពន្តិ ឥទំ អាបន្នបុគ្គលេន លជ្ជីធម្មេ ឋត្វា យថាភូតំ អាវិករណេបិ ទុព្ពិនិច្ឆយំ អទិន្នាទានាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ. យំ បន មេថុនាទីសុ វិជាននំ, តំ វត្តព្ពមេវ, តេនាហ មេថុនធម្មវីតិក្កមោ ហីតិអាទិ. យោ បន អលជ្ជិតាយ បដិញ្ញំ អទត្វា វិក្ខេបំ ករោតិ, តស្ស អាបត្តិ ន សក្កា ឱឡារិកាបិ វិនិច្ឆិនិតុំ, យាវ សោ យថាភូតំ នាវិ ករោតិ, សង្ឃស្ស ច អាបត្តិសន្ទេហោ ន វិគច្ឆតិ, តាវ នាសិតកោវ ភវិស្សតិ. សុខុមាតិ ចិត្តបរិវត្តិយា សុខុមតាយ សុខុមា. តេនាហ ‘‘ចិត្តលហុកា’’តិ, ចិត្តំ តស្ស លហុកន្តិ អត្ថោ. តេតិ វីតិក្កមេ. តំវត្ថុកន្តិ អទិន្នាទានាទិមូលកំ. យំ អាចរិយោ ភណតិ, តំ ករោហីតិអាទិ សព្ពំ លជ្ជីបេសលំ កុក្កុច្ចកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. យោ យាថាវតោ បកាសេត្វា សុទ្ធិមេវ គវេសតិ, តេនាបិ, បារាជិកោសីតិ ន វត្តព្ពោតិ អនាបត្តិកោដិយាបិ សង្កិយមានត្តា វុត្តំ, តេនេវ ‘‘បារាជិកច្ឆាយា’’តិ វុត្តំ. សីលានិ សោធេត្វាតិ យស្មិំ វីតិក្កមេ បារាជិកាសង្កា វត្តតិ, តត្ថ បារាជិកាភាវបក្ខំ គហេត្វា ទេសនាវុដ្ឋានគាមិនីនំ អាបត្តីនំ សោធនវសេន សីលានិ សោធេត្វា. ទ្វត្តិំសាការន្តិ បាកដភាវតោ ឧបលក្ខណវសេន វុត្តំ, យំ កិញ្ចិ អភិរុចិតំ មនសិកាតុំ វដ្ដតេវ. កម្មដ្ឋានំ ឃដិយតីតិ វិប្បដិសារមូលកេន វិក្ខេបេន អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា បពន្ធវសេន ចិត្តេន សង្ឃដិយតិ. សង្ខារាតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានវសេន វុត្តំ. សាបត្តិកស្ស ហិ បគុណម្បិ កម្មដ្ឋានំ ន សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋាតិ, បគេវ បារាជិកស្ស. តស្ស ហិ វិប្បដិសារនិន្នតាយ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន ហោតិ. ឯកស្ស បន វិតក្កវិក្ខេបាទិពហុលស្ស សុទ្ធសីលស្សបិ ចិត្តំ ន សមាធិយតិ, តំ ឥធ បារាជិកមូលកន្តិ ន គហេតព្ពំ. កតបាបមូលកេន វិប្បដិសារេនេវេត្ថ ចិត្តស្ស អសមាធិយនំ សន្ធាយ ‘‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដិយតី’’តិ វុត្តំ, តេនាហ វិប្បដិសារគ្គិនាតិអាទិ. អត្តនាតិ ចិត្តេន ករណភូតេន បុគ្គលោ កត្តា ជានាតិ, បច្ចត្តេ វា ករណវចនំ, អត្តា សយំ បជានាតីតិ អត្ថោ.

ចតុព្ពិធវិនយាទិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

យោ ¶ ¶ វិយ ទិស្សតីតិ យាទិសោ, យំ-សទ្ទត្ថេ យថា-សទ្ទោ វត្តតីតិ អាហ ‘‘យេន វា តេន វា យុត្តោ’’តិ. យេន តេនាតិ ហិ បទទ្វយេន អនិយមតោ យំ-សទ្ទត្ថោវ ទស្សិតោ. វាសធុរយុត្តោតិ វិបស្សនាធុរយុត្តោ. យា ជាតិ អស្សាតិ យំជាតិ, បុគ្គលោ, សោវ យំជច្ចោ សកត្ថេ យបច្ចយំ កត្វា. គោត្តវសេន យេន វា តេន វា គោត្តេន យថាគោត្តោ វា តថាគោត្តោ វា ហោតូតិ សម្ពន្ធោ. សីលេសូតិ បកតីសុ. អថ ខោតិ ឥទំ កិន្តូតិ ឥមស្មិំ អត្ថេ. កិំ វុត្តំ ហោតីតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ អត្ថេតិ ឥមស្មិំ បារាជិកវិសយេ. ឯសោតិ យថាវុត្តេហិ បការេហិ យុត្តោ. អរិយាយាតិ ‘‘ឧទ្ទិស្ស អរិយា តិដ្ឋន្តិ, ឯសា អរិយានំ យាចនា’’តិ ឯវំ វុត្តាយ, ន, ‘‘ទេហិ មេ’’តិ កបណាយ. លិង្គសម្បដិច្ឆនេនាតិ ‘‘ភិក្ខំ ចរិស្សាមី’’តិ ចិត្តាភាវេបិ ភិក្ខាហារនិស្សិតបព្ពជ្ជាលិង្គស្ស សម្បដិច្ឆនេន. កាជភត្តន្តិ កាជេហិ អានីតភត្តំ. អធម្មិកាយាតិ អធិសីលសិក្ខាទិភិក្ខុគុណាភាវតោ វុត្តំ, តេនាហ ‘‘អភូតាយា’’តិ. ‘‘មយំ ភិក្ខូ’’តិ វទន្តា បដិញ្ញាមត្តេនេវ ភិក្ខូ, ន អត្ថតោតិ អត្ថោ. ឥទញ្ច ‘‘មយំ ភិក្ខូ’’តិ បដិជាននស្សាបិ សម្ភវតោ វុត្តំ. ‘‘មយំ ភិក្ខូ’’តិ អប្បដិជានន្តាបិ ហិ ភិក្ខុវោហារនិមិត្តស្ស លិង្គស្ស គហណេន ចេវ ភិក្ខូនំ ទិន្នបច្ចយភាគគ្គហណាទិនា ច ភិក្ខុបដិញ្ញា ឯវ នាម ហោន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ បុគ្គលបញ្ញត្តិអដ្ឋកថាយំ –

‘‘‘អព្រហ្មចារី ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោ’តិ អញ្ញេ ព្រហ្មចារិនោ សុនិវត្ថេ សុបារុតេ សុម្ភកបត្តធរេ គាមនិគមជនបទរាជធានីសុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ជីវិកំ កប្បេន្តេ ទិស្វា សយម្បិ តាទិសេន អាការេន តថា បដិបជ្ជនតោ ‘អហំ ព្រហ្មចារី’តិ បដិញ្ញំ ទេន្តោ វិយ ហោតិ. ‘អហំ ភិក្ខូ’តិ វត្វា ឧបោសថគ្គាទីនិ បវិសន្តោ បន ព្រហ្មចារិបដិញ្ញោ ហោតិយេវ, តថា សង្ឃិកំ លាភំ គណ្ហន្តោ’’តិ (បុ. ប. អដ្ឋ. ៩១).

តស្មា ឯវរូបេហិ បដិញ្ញាយ ភិក្ខូហិ គោត្រភុបរិយោសានេហិ សទ្ធិំ សម្ភោគបរិភោគោ ន វដ្ដតិ, អលជ្ជីបរិភោគោវ ហោតិ. សញ្ចិច្ច អាបត្តិអាបជ្ជនាទិអលជ្ជីលក្ខណំ បន ឧក្កដ្ឋានំ ភិក្ខូនំ វសេន វុត្តំ សាមណេរាទីនម្បិ ¶ អលជ្ជីវោហារទស្សនតោ. ‘‘អលជ្ជីសាមណេរេហិ ហត្ថកម្មម្បិ ន ការេតព្ព’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. យថាវិហិតបដិបត្តិយំ អតិដ្ឋនញ្ហិ សព្ពសាធារណំ អលជ្ជីលក្ខណំ. ទុស្សីលា លិង្គគ្គហណតោ បដ្ឋាយ យថាវិហិតបដិបត្តិយា អភាវតោ ឯកន្តា លជ្ជិនោវ មហាសង្ឃិកាទិនិកាយន្តរិកា វិយ, លិង្គត្ថេនកាទយោ វិយ, ច. យាវ ១១ ច តេសំ ភិក្ខុបដិញ្ញា អនុវត្តតិ, តាវ ភិក្ខុ ឯវ, តេហិ ច បរិភោគោ អលជ្ជិបអភោគោវ, តេសញ្ច ភិក្ខុសង្ឃសញ្ញាយ ទិន្នំ សង្ឃេ ទិន្នំ នាម ហោតិ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘ភវិស្សន្តិ ខោ បនានន្ទ, អនាគតមទ្ធានំ គោត្រភុនោ កាសាវកណ្ឋា ទុស្សីលា បាបធម្មា, តេសុ ទុស្សីលេសុ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទានំ ទស្សន្តិ, តទាបាហំ, អានន្ទ, សង្ឃគតំ ទក្ខិណំ អសង្ខ្យេយ្យំ អប្បមេយ្យំ វទាមី’’តិ (ម. និ. ៣.៣៨០).

ភគវតោ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នត្តា ទក្ខិណា អសង្ខ្យេយ្យា អប្បមេយ្យា ជាតា. ទុស្សីលានំ ទិន្នត្តា នាតិ ចេ? ន, តេសុ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្សាតិ គោត្រភូនំ បដិគ្គាហកត្តេន បរាមដ្ឋត្តា, ឥតរថា ‘‘យេសុ កេសុចិ គហដ្ឋេសុ វា បព្ពជិតេសុ វា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្សា’’តិ វត្តព្ពតាបសង្គតោ, តថា ច ‘‘តទាបាហំ, អានន្ទា’’តិ ហេដ្ឋិមកោដិទស្សនស្ស បយោជនំ ន សិយា. តស្មា គោត្រភូនម្បិ អភាវេ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទានំ នត្ថិ, ហេដ្ឋិមកោដិយា តេសុបិ ទិន្នា សង្ឃគតា ទក្ខិណា អសង្ខ្យេយ្យា, ន តតោ បរំ សិជ្ឈតីតិ តេបិ បដិញ្ញាយ ភិក្ខុ ឯវាតិ គហេតព្ពំ.

ព្រហ្មឃោសន្តិ ឧត្តមឃោសំ, ព្រហ្មុនោ ឃោសសទិសំ វា ឃោសំ. ឯហិ ភិក្ខូតិ ‘‘ភិក្ខូ’’តិសម្ពោធនំ. សំសារេ ភយឥក្ខក តស្ស ភយស្ស សព្ពសោ វិនាសនត្ថំ តិសរណំ, សាសនំ វា ឯហិ មនសា ‘‘តាណំ លេណ’’ន្តិ បវិស ឧបគច្ឆ. ឧបគន្ត្វាបិ ចរ ព្រហ្មចរិយន្តិ សាសនព្រហ្មចរិយំ មគ្គព្រហ្មចរិយញ្ច ចរស្សុ. ភណ្ឌូតិ មុណ្ឌិតកេសោ. វាសីតិ ទន្តកដ្ឋាទិច្ឆេទនវាសិ. ពន្ធនន្តិ កាយពន្ធនំ. យុត្តោ យោគោ សមាធិបញ្ញាវសេន សោ យុត្តយោគោ, តស្ស អដ្ឋេតេ បរិក្ខារាតិ សេសោ. សរីរេ បដិមុក្កេហិយេវ ឧបលក្ខិតោតិ សេសោ. ‘‘តីណិ សតានី’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធសុខត្ថំ ‘‘តីណិ សត’’ន្តិ វុត្តំ.

តស្មាតិ ¶ ភគវា ហេដ្ឋា វុត្តំ បរាមសតិ. ហេដ្ឋា ហិ ‘‘អហំ ខោ បន, កស្សប, ជានញ្ញេវ វទាមិ ‘ជានាមី’តិ, បស្សញ្ញេវ វទាមិ ‘បស្សាមី’’’តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) វុត្តំ, តំ បរាមសតិ, យស្មា អហំ ជានំ វទាមិ, តស្មាតិ អត្ថោ. ឥហាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. តិព្ពន្តិ មហន្តំ. បច្ចុបដ្ឋិតំ ភវិស្សតីតិ ថេរាទិឧបសង្កមនតោ បុរេតរមេវ តេសុ យំនូន មេ ហិរោត្តប្បំ ឧបដ្ឋិតំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. កុសលូបសំហិតន្តិ អនវជ្ជធម្មនិស្សិតំ. អដ្ឋិំ កត្វាតិ អត្តានំ តេន ធម្មេន អដ្ឋិកំ កត្វា, តំ វា ធម្មំ ‘‘ឯស មេ អត្ថោ’’តិ អត្ថំ កត្វា. ឱហិតសោតោតិ ធម្មេ និហិតសោតោ. ឯវញ្ហិ តេ, កស្សប, សិក្ខិតព្ពន្តិ ញាណសោតញ្ច បសាទសោតញ្ច ឱទហិត្វា ‘‘ធម្មំ សក្កច្ចមេវ សុណិស្សាមី’’តិ ឯវមេវ តយា សិក្ខិតព្ពំ. សាតសហគតា ច មេ កាយគតាសតីតិ ¶ អសុភេសុ ចេវ អានាបានេ ច បឋមជ្ឈានវសេន សុខសម្បយុត្តកាយគតាសតិ. យំ បនេតស្ស ឱវាទស្ស សក្កច្ចបដិគ្គហណំ, អយមេវ ថេរស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច អហោសិ (សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.១៥៤).

ឧទ្ធុមាតកបដិភាគារម្មណំ ឈានំ ឧទ្ធុមាតកសញ្ញា. កសិណារម្មណំ រូបាវចរជ្ឈានំ រូបសញ្ញា. ឥមេតិ សញ្ញាសីសេន និទ្ទិដ្ឋា ឥមេ ទ្វេ ឈានធម្មា. សោបាកោ ច ភគវតា បុដ្ឋោ ‘‘រូបាវចរភាវេន ឯកត្ថា, ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ អាហ. អារទ្ធចិត្តោតិ អារាធិតចិត្តោ. គរុធម្មបដិគ្គហណាទិឧបសម្បទា ឧបរិ សយមេវ អាវិ ភវិស្សតិ.

សព្ពន្តិមេន បរិយាយេនាតិ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន. ញត្តិចតុត្ថា កម្មវាចា ឧបសម្បទាកម្មស្ស ការណត្តា ឋានំ, តស្ស ឋានស្ស អរហំ អនុច្ឆវិកន្តិ វត្ថុទោសាទិវិនិមុត្តកម្មំ ‘‘ឋានារហ’’ន្តិ វុត្តំ វត្ថាទិទោសយុត្តស្ស កម្មស្ស សភាវតោ កម្មវាចារហត្តាភាវា. អថ វា ឋានន្តិ និព្ពានប្បត្តិហេតុតោ សិក្ខត្តយសង្គហំ សាសនំ វុច្ចតិ, តស្ស អនុច្ឆវិកំ កម្មំ ឋានារហំ. យថាវិហិតលក្ខណេន ហិ កម្មេន ឧបសម្បន្នោវ សកលំ សាសនំ សមាទាយ បរិបូរេតុមរហតិ. តស្មា បរិសុទ្ធកម្មវាចាបរិយោសានំ សព្ពំ សង្ឃកិច្ចំ ឋានារហំ នាម, តេនាហ ‘‘សត្ថុសាសនារហេនា’’តិ, សីលាទិសកលសាសនបរិបុណ្ណស្ស អនុច្ឆវិកេនាតិ អត្ថោ. អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេតិ ញត្តិចតុត្ថកម្មេន ឧបសម្បន្នស្សេវ សព្ពសិក្ខាបទេសុ វុត្តត្តា កិញ្ចាបិ ឯហិភិក្ខូបសម្បទាទីហិ ឧបសម្បន្នានំ សុទ្ធសត្តានំ បណ្ណត្តិវជ្ជសិក្ខាបទវីតិក្កមេបិ អភព្ពតា វា ទោសាភាវោ វា ¶ សទ្ទតោ បញ្ញាយតិ, តថាបិ អត្ថតោ តេសម្បិ បណ្ណត្តិវជ្ជេសុ, លោកវជ្ជេសុបិ វា សុរាបានាទិលហុកេសុ មគ្គុប្បត្តិតោ បុព្ពេ អសញ្ចិច្ចាទិនា អាបត្តិអាបជ្ជនំ សិជ្ឈតិយេវ. តថា ហិ ‘‘ទ្វេ បុគ្គលា អភព្ពា អាបត្តិំ អាបជ្ជិតុំ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច. ទ្វេ បុគ្គលា ភព្ពា អាបត្តិំ អាបជ្ជិតុំ ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ចា’’តិ (បរិ. ៣២២) វុត្តំ. ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន ឧបសម្បន្នោតិ ឥទំ បន សព្ពសិក្ខាបទវីតិក្កមារហេ សព្ពកាលិកេ ច ភិក្ខូ គហេត្វា យេភុយ្យវសេន វុត្តំ. និរុត្តិវសេនាតិ និព្ពចនវសេន. អភិលាបវសេនាតិ វោហារវសេន. គុណវសេនាតិ ភិក្ខុវោហារនិមិត្តានំ គុណានំ វសេន.

សាជីវបទភាជនីយវណ្ណនា

វិវដ្ដូបនិស្សយា សីលាទយោ លោកិយេហិ អភិវិសិដ្ឋត្តា អធិសីលាទិវោហារេន វុត្តាតិ ទស្សេតុំ ¶ កតមំ បនាតិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ បញ្ចង្គទសង្គសីលន្តិ អពុទ្ធុប្បាទកាលេ សីលំ សន្ធាយ វុត្តំ តស្ស វិវដ្ដូបនិស្សយត្តាភាវា. យំ បន ពុទ្ធុប្បាទេ រតនត្តយគុណំ តថតោ ញត្វា សាសនេ សុនិវិដ្ឋសទ្ធាហិ ឧបាសកោបាសិកាហិ ចេវ សាមណេរសិក្ខមានាហិ ច រក្ខិយមានំ បញ្ចង្គអដ្ឋង្គទសង្គសីលំ, តម្បិ អធិសីលមេវ មគ្គុប្បត្តិហេតុតោ. វិបស្សនាមគ្គុប្បត្តិនិមិត្តតាយ ហិ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ លោកិយានំ សីលេហិ អធិសីលំ ជាតំ អធិចិត្តំ វិយ. ន ហិ វិបស្សនាមគ្គនិមិត្តតំ មុញ្ចិត្វា លោកិយចិត្តតោ អធិចិត្តស្ស អញ្ញោ កោចិ វិសេសោ ឧបលព្ភតិ, តទុភយញ្ច អនាទិមតោ សំសារវដ្ដស្ស អត្តាទិសារវិរហិតតាយ តិលក្ខណព្ភាហតត្តំ, ‘‘អហំ មមា’’តិ អាការេន បវត្តអវិជ្ជាតណ្ហាទិទោសមូលកត្តញ្ច, តំទោសមូលវិទ្ធំសនសមត្ថាយ សីលចិត្តពលោបត្ថទ្ធាយ វិបស្សនាយ ឧក្កំសេនេវ តស្ស សំសារវដ្ដស្ស វិគមញ្ច, តទុបទេសកស្ស សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សព្ពញ្ញុតាទិអបរិមិតគុណគណយោគេន អវិបរីតសទ្ធម្មទេសកត្តញ្ច យាថាវតោ ញត្វា បដិបន្នេន សមាទាយ សិក្ខិតព្ពតាយ វិវដ្ដូបនិស្សយំ ជាតំ, ន អញ្ញេន ការណេន, តញ្ច វិវដ្ដូបនិស្សយត្តំ យទិ សាសនេ បញ្ចសីលាទិស្សាបិ សមានំ, កិមិទំ អធិសីលំ ន សិយា. បញ្ចសីលាទិមត្តេ ឋិតានញ្ហិ អនាថបិណ្ឌិកាទីនំ គហដ្ឋានម្បិ មគ្គោ ឧប្បជ្ជតិ. ន ហិ អធិសីលាធិចិត្តំ វិនា មគ្គុប្បត្តិ ហោតិ, តញ្ច កិញ្ចាបិ កេសញ្ចិ ¶ អនុបនិស្សយតាយ តស្មិំ អត្តភាវេ មគ្គុប្បត្តិយា ហេតុ ន ហោតិ, តថាបិ ភវន្តរេ អវស្សំ ហោតេវាតិ អធិសីលមេវ កាលំ ករោន្តានំ កល្យាណបុថុជ្ជនានំ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ វិយ, តេនាហ ពុទ្ធុប្បាទេយេវ ច បវត្តតីតិអាទិ. វិវដ្ដំ បត្ថេត្វា រក្ខិយមានម្បិ បញ្ចសីលាទិ ពុទ្ធុប្បាទេយេវ បវត្តតិ. ន ហិ តំ បញ្ញត្តិន្តិអាទិ បន ឧក្កដ្ឋវសេន សព្ពំ បាតិមោក្ខំ សន្ធាយ វុត្តំ. តទេកទេសភូតម្បិ ហិ បាណាតិបាតាទិន្នាទានាទិគហដ្ឋសីលម្បិ. ពុទ្ធាយេវ វិនយេ បារាជិកសុត្តវិភង្គាទីសុ អាគតវសេន សព្ពសោ កាយវចីទ្វារេសុ មគ្គុប្បត្តិយា វិពន្ធកអជ្ឈាចារសោតំ វិច្ឆិន្ទិត្វា មគ្គុប្បត្តិយា បទដ្ឋានភាវេន បញ្ញបេតុំ សក្កោន្តិ, ន អញ្ញេ. មគ្គុប្បត្តិំ សន្ធាយ ហិស្ស អធិសីលតា វុត្តា. តេនាហ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរតោបិ ច មគ្គផលសម្បយុត្តមេវ សីលំ អធិសីល’’ន្តិ. តស្សេវ ហិ អធិសីលន្តិ អព្យវធានេន មគ្គាធិដ្ឋានាតិ. ឥធ អនធិប្បេតន្តិ ឥមស្មិំ បឋមបារាជិកវិសយេ ‘‘សិក្ខា’’តិ អនធិប្បេតំ.

លោកិយអដ្ឋសមាបត្តិចិត្តានីតិ សាសនសភាវំ អជានន្តេហិ លោកិយជនេហិ សមាបជ្ជិតព្ពានិ អដ្ឋ រូបារូបជ្ឈានសម្បយុត្តចិត្តានិ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ មហគ្គតេសុ លោកិយលោកុត្តរភេទោ អត្ថិ, យេន លោកិយវិសេសនំ លោកុត្តរនិវត្តនំ សិយា. តស្មា សាសនិកេហិ សមាបជ្ជិតព្ពមហគ្គតជ្ឈាននិវត្តនមេវ លោកិយវិសេសនំ កតំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ កាមាវចរានិ បន អដ្ឋ កុសលចិត្តានីតិ ឯត្ថាបិ លោកិយវិសេសនំ កាតព្ពមេវ. អយមេវ ហិ អធិចិត្តតោ ¶ ចិត្តស្ស ភេទោ, យំ សាសនំ អជានន្តស្ស បុគ្គលស្ស សមុប្បជ្ជនំ. ឯវញ្ច អពុទ្ធុប្បាទេបិ សាសនសភាវំ ជានន្តានំ បច្ចេកពុទ្ធាទីនម្បិ សីលចិត្តានំ អធិសីលាធិចិត្តតា សមត្ថិតា ហោតិ. ន វិនា ពុទ្ធុប្បាទាតិ ឥទំ បន អញ្ញេសំ អភិសមយហេតុភាវេន បច្ចេកពុទ្ធពោធិសត្តាទីនំ ទេសនាសាមត្ថិយាភាវតោ វុត្តំ. អាយតិំ វាសនាហេតុំ បន សីលចិត្តំ តេបិ ទេសេន្តិយេវ, តញ្ច មគ្គហេតុតាយ អធិសីលាធិចិត្តម្បិ ហោន្តំ អប្បកតាយ វិប្ផារិកតាពាហុជញ្ញត្តាភាវេន អព្ពោហារិកន្តិ ‘‘ពុទ្ធុប្បាទេយេវា’’តិ អវធារណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ន ហិ តំសមាបន្នោតិអាទិអដ្ឋកថាវចនេហិ ឥធ អធិចិត្តនិទ្ទេសេ, ឧបរិ អធិបញ្ញានិទ្ទេសេ ច មគ្គផលសម្បយុត្តអធិចិត្តអធិបញ្ញានមេវ បដិក្ខេបតោ លោកិយាធិចិត្តាធិបញ្ញានំ ¶ ឥធ អធិប្បេតតា, តំ ទ្វយំ សមាបន្នស្សាបិ មេថុនធម្មសមាបជ្ជនសភាវោ ច វិញ្ញាយតិ, បាឡិយំ បន ‘‘យាយំ អធិសីលសិក្ខា, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា សិក្ខា’’តិ វុត្តត្តា លោកិយាបិ អធិចិត្តាធិបញ្ញា អនធិប្បេតាតិ វិញ្ញាយតិ. តស្មា បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច ឯវមធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ – ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិស្សាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បន្នមត្តេ លោកិយំ អធិចិត្តំ អធិបញ្ញា ច បរិហាយតិ, អធិសីលំ បន ចិត្តុប្បាទមត្តេន ន បរិហាយតីតិ បាឡិយំ អធិសីលសិក្ខាវ វុត្តា. អដ្ឋកថាយំ បន បដិលទ្ធលោកុត្តរមគ្គស្ស ភិក្ខុនោ ‘‘មេថុនំ បដិសេវិស្សាមី’’តិ ចិត្តម្បិ ន ឧប្បជ្ជតិ សព្ពសោ អកុប្បធម្មត្តា, បុថុជ្ជនានំ សមាបត្តិលាភីនម្បិ កេនចិ ការណេន ឧប្បជ្ជតិ កុប្បធម្មត្តាតិ ឥមំ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ន ហិ តំសមាបន្នោ’’តិ លោកុត្តរាវ បដិក្ខិត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

អត្ថិ ទិន្នន្តិ ឯត្ថ ទិន្នន្តិ ទានចេតនា អធិប្បេតា, តស្ស ទិន្នស្ស ផលំ អត្ថីតិ អត្ថោ. ឯស នយោ អត្ថិ យិដ្ឋន្តិ ឯត្ថាបិ. អាទិ-សទ្ទេន ហុតាទីនំ សង្គហោ. តត្ថ យិដ្ឋន្តិ មហាយាគោ សព្ពសាធារណំ មហាទានមេវ. ហុតន្តិ បហោនកសក្ការោ, អត្តនោ វា ហោតុ, បរេសំ វា ទស អកុសលកម្មបថា, សព្ពេបិ វា អកុសលា ធម្មា អនត្ថុប្បាទនតោ ន សកំ កម្មំ នាម, តព្ពិបរីតា កុសលា ធម្មា សកំ នាម, តទុភយម្បិ វា កុសលាកុសលំ កម្មស្សកោម្ហីតិអាទិវចនតោ សតិ សំសារប្បវត្តិយំ អធិមុច្ចនដ្ឋេន សត្តានំ សកន្តិ ឯវំ កម្មស្សកតាយ សកភាវេ អត្តនោ សន្តកតាយ ឧប្បជ្ជនកញាណំ កម្មស្សកតញ្ញាណំ, ឧបលក្ខណមត្តញ្ចេតំ. សាសននិស្សិតា បន សព្ពាបិ វដ្ដគាមិនិកុសលបញ្ញា កម្មស្សកតញ្ញាណេ បវិដ្ឋា. សាសននិស្សិតា ហិ វិវដ្ដគាមិនី សព្ពាបិ បញ្ញា ‘‘សច្ចានុលោមិកញាណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. សា ឯវ ច អធិបញ្ញា តទវសេសំ សព្ពំ កម្មស្សកតញ្ញាណន្តិ វេទិតព្ពំ, តេនេវ ភគវា ‘‘កម្មស្សកតញ្ញាណំ សច្ចានុលោមិកញាណំ មគ្គសមង្គិស្ស ញាណំ ផលសមង្គិស្ស ញាណ’’ន្តិ សព្ពម្បិ ញាណចតុក្កេយេវ សង្គហេសិ. តិលក្ខណាការបរិច្ឆេទកំ បន វិបស្សនាញាណន្តិ ឥទំ បន មគ្គស្ស ¶ អាសន្នបច្ចយតាយ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ. តទិតរាសញ្ហិ រតនត្តយានុស្សរណាទិបញ្ញានម្បិ មគ្គហេតុតាយ អធិបញ្ញតា សមានាវាតិ គហេតព្ពំ.

សាជីវបទភាជនីយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

បច្ចក្ខានវិភង្គវណ្ណនា

ទុព្ពល្យេ ¶ អាវិកតេតិ យំនូនាហំ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យន្តិអាទិនា ទុព្ពលភាវេ បកាសិតេ. មុខារុឡ្ហតាតិ លោកជនានំ សត្តដ្ឋាតិអាទីសុ មុខារុឡ្ហញាយេនាតិ អធិប្បាយោ. ទិរត្តតិរត្តន្តិ (បាចិ. ៥២) ឯត្ថ យថា អន្តរន្តរា សហសេយ្យាវសេន តិរត្តំ អគ្គហេត្វា និរន្តរមេវ តិស្សោ រត្តិយោ អនុបសម្បន្នេន សទ្ធិំ សហសេយ្យាយ អរុណុដ្ឋាបនវសេន តិរត្តគ្គហណត្ថំ ‘‘ទិរត្តតិរត្ត’’ន្តិ អព្យវធានេន វុត្តន្តិ ទិរត្តគ្គហណស្ស បយោជនម្បិ សក្កា គហេតុំ, ឯវមិធាបិ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ ឥមស្សាបិ គហណស្ស បយោជនមត្ថេវាតិ ទស្សេតុំ យស្មា វា សិក្ខាបច្ចក្ខានស្សាតិអាទិ វុត្តំ.

ឥទានិ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ ឥមស្ស បុរិមបទស្សេវ វិវរណភាវំ វិនាបិ វិសុំ អត្ថសព្ភាវំ ទស្សេតុំ អបិចាតិអាទិ វុត្តំ. វិសេសាវិសេសន្តិ ឯត្ថ យេន វាក្យេន ទុព្ពល្យាវិកម្មមេវ ហោតិ, ន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ, តត្ថ សិក្ខាបច្ចក្ខានទុព្ពល្យាវិកម្មានំ អញ្ញមញ្ញំ វិសេសោ ហោតិ. យេន បន វចនេន តទុភយម្បិ ហោតិ, តត្ថ នេវត្ថិ វិសេសោ អវិសេសោបិ, តំ វិសេសាវិសេសំ. ‘‘កឋ កិច្ឆជីវនេ’’តិ ធាតូសុ បឋិតត្តា វុត្តំ ‘‘កិច្ឆជីវិកប្បត្តោ’’តិ. ឧក្កណ្ឋនញ្ហិ ឧក្កណ្ឋា, តំ ឥតោ គតោតិ ឧក្កណ្ឋិតោ, កិច្ឆជីវិកំ បត្តោតិ អត្ថោ. ឧទ្ធំ គតោ កណ្ឋោ ឯតិស្សាតិ ឧក្កណ្ឋា, អនភិរតិយា វជេ និរុទ្ធគោគណោ វិយ គមនមគ្គំ គវេសន្តោ បុគ្គលោ ឧក្កណ្ឋោ ហោតិ, តំ ឧក្កណ្ឋំ. អនភិរតិំ ឥតោតិបិ ឧក្កណ្ឋិតោតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ – ‘‘ឧទ្ធំ កណ្ឋំ កត្វា វិហរមានោ’’តិ. សា ច ឧក្កណ្ឋតា វិក្ខេបេនេវាតិ វិក្ខិត្តោតិអាទិ វុត្តំ.

សមណភាវតោតិ ឧបសម្បទតោ. ភាវវិកប្បាការេនាតិ ភិក្ខុភាវតោ ចវិត្វា យំ យំ គិហិអាទិភាវំ បត្តុកាមោ ‘‘អហំ អស្ស’’ន្តិ អត្តនោ ភវនំ វិកប្បេតិ, តេន តេន គិហិអាទិអាការេន, អត្តនោ ភវនស្ស វិកប្បនាការេនាតិ អធិប្បាយោ.

៤៦. បាឡិយំ ¶ យទិ បនាហន្តិ អហំ យទិ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យំ, សាធុ វតស្សាតិ អត្ថោ. អបាហំ, ហន្ទាហន្តិ ឯត្ថាបិ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ‘‘ហោតិ មេ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យ’’ន្តិ មម ចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ វទតិ.

៥០. ន ¶ រមាមីតិ បព្ពជ្ជាយ ទុក្ខពហុលតាយ សុខាភាវំ ទស្សេតិ. នាភិរមាមីតិ បព្ពជ្ជាយ វិជ្ជមានេបិ អនវជ្ជសុខេ អត្តនោ អភិរតិអភាវំ ទស្សេតិ.

៥១. តេនេវ វចីភេទេនាតិ វចីភេទំ កត្វាបិ អញ្ញេន កាយប្បយោគេន វិញ្ញាបនំ និវត្តេតិ. អយំ សាសនំ ជហិតុកាមោតិអាទិនា ភាសាកោសល្លាភាវេន សព្ពសោ បទត្ថាវពោធាភាវេបិ ‘‘អយំ អត្តនោ បព្ពជិតភាវំ ជហិតុកាមោ ឥមំ វាក្យភេទំ ករោតី’’តិ ឯត្តកំ អធិប្បេតត្ថមត្តំ ចេបិ សោ តាវ ជានាតិ, បច្ចក្ខានមេវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ឯត្តកមត្តម្បិ ជានាតី’’តិ. បទបច្ឆាភដ្ឋន្តិ បទបរាវត្តិ, មាគធភាសតោ អវសិដ្ឋា សព្ពាបិ ភាសា ‘‘មិលក្ខភាសា’’តិ វេទិតព្ពា. ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណន្តិ សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស រុហនដ្ឋានភូតំ ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណំ.

ទូតន្តិ មុខសាសនំ. សាសនន្តិ បណ្ណសាសនំ, ភិត្តិថម្ភាទីសុ អក្ខរំ វា ឆិន្ទិត្វា ទស្សេតិ. បច្ចក្ខាតុកាមតាចិត្តេ ធរន្តេយេវ វចីភេទសមុប្បត្តិំ សន្ធាយ ‘‘ចិត្តសម្បយុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ, ចិត្តសមុដ្ឋានន្តិ អត្ថោ. និយមិតានិយមិតវសេន វិជាននភេទំ ទស្សេតុមាហ យទិ អយមេវ ជានាតូតិអាទិ. អយញ្ច វិភាគោ វទតិ វិញ្ញាបេតីតិ ឯត្ថ យស្ស វទតិ, តស្សេវ វិជាននំ អធិប្បេតន្តិ ឥមិនា វុត្តនយេន លទ្ធោតិ ទដ្ឋព្ពំ, ន ហេត្ថ ឯកស្ស វទតិ អញ្ញស្ស វិញ្ញាបេតីតិ អយមត្ថោ សម្ភវតិ. ‘‘តេសុ ឯកស្មិំ ជានន្តេបី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘ទ្វេយេវ ជានន្តុ ឯកោ មា ជានាតូ’’តិ ឯវំ ទ្វិន្នម្បិ ជនានំ និយមេត្វា អារោចិតេបិ តេសុ ឯកស្មិម្បិ ជានន្តេ បច្ចក្ខានំ ហោតិយេវាតិ គហេតព្ពំ. បរិសង្កមានោតិ ‘‘វារេស្សន្តី’’តិ អាសង្កមានោ. សមយញ្ញូតិ សាសនសង្កេតញ្ញូ, ឥធ បន អធិប្បាយមត្តជាននេនាបិ សមយញ្ញូ នាម ហោតិ, តេនាហ ឧក្កណ្ឋិតោតិអាទិ. តស្មា ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមីតិអាទិខេត្តបទានំ សព្ពសោ អត្ថំ ញត្វាបិ សចេ ‘‘ភិក្ខុភាវតោ ចវិតុកាមតាយ ឯស វទតី’’តិ អធិប្បាយំ ន ជានាតិ, អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. អត្ថំ បន អជានិត្វាបិ ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោ វទតី’’តិ តំ ជានាតិ, បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. សោតវិញ្ញាណវីថិយា សទ្ទមត្តគ្គហណមេវ, អត្ថគ្គហណំ បន មនោវិញ្ញាណវីថិបរម្បរាយាតិ អាហ តង្ខណញ្ញេវាតិអាទិ.

៥៣. វណ្ណបដ្ឋានន្តិ ¶ ¶ សត្ថុគុណវណ្ណប្បកាសកំ បករណំ. ឧបាលិគាថាសូតិ ឧបាលិសុត្តេ ឧបាលិគហបតិនា ធីរស្ស វិគតមោហស្សាតិអាទិនា វុត្តគាថាសុ. យថារុតន្តិ បាឡិយំ វុត្តមេវាតិ អត្ថោ. អនន្តពុទ្ធីតិអាទីនិ វណ្ណបដ្ឋានេ អាគតនាមានិ. ធីរន្តិអាទីនិ (ម. និ. ២.៧៦) បន ឧបាលិគាថាសុ. តត្ថ ពោធិ វុច្ចតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, សា ជាននហេតុត្តា បញ្ញាណំ ឯតស្សាតិ ពោធិបញ្ញាណោ. ស្វាក្ខាតំ ធម្មន្តិអាទីសុ ធម្ម-សទ្ទោ ស្វាក្ខាតាទិបទានំ ធម្មវេវចនភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តោ. តស្មា ស្វាក្ខាតំ បច្ចក្ខាមីតិអាទិនា វុត្តេយេវ វេវចនេន បច្ចក្ខានំ នាម ហោតិ. ធម្ម-សទ្ទេន សហ យោជេត្វា វុត្តេ បន យថារុតវសេន បច្ចក្ខានន្តិ វេទិតព្ពំ. សុប្បដិបន្នំ សង្ឃន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កុសលំ ធម្មន្តិអាទីនិបិ កុសលា ធម្មា អកុសលា ធម្មាតិអាទិធម្មមេវ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១) សន្ធាយ វុត្តនាមានិ, ឥតរថា អកុសលធម្មបច្ចក្ខានេ ទោសាភាវប្បសង្គតោតិ, តេនាហ ចតុរាសីតិធម្មក្ខន្ធសហស្សេសូតិអាទិ. បឋមបារាជិកន្តិអាទិនា សិក្ខាបទានំយេវ គហណំ វេទិតព្ពំ, ន អាបត្តីនំ.

យស្ស មូលេនាតិ យស្ស សន្តិកេ. អាចរិយវេវចនេសុ យោ ឧបជ្ឈំ អទត្វា អាចរិយោវ ហុត្វា បព្ពាជេសិ, តំ សន្ធាយ ‘‘យោ មំ បព្ពាជេសី’’តិ វុត្តំ. តស្ស មូលេនាតិ តស្ស សន្តិកេ. ឱកល្លកោតិ ខុប្បិបាសាទិទុក្ខាតុរានំ កិសលូខសរីរវេសានំ គហដ្ឋមនុស្សានំ អធិវចនំ. មោឡិពទ្ធោតិ ពទ្ធកេសកលាបោ គហដ្ឋោ. កុមារកោតិ កុមារាវត្ថោ អតិវិយ ទហរោ សាមណេរោ. ចេល្លកោតិ តតោ កិញ្ចិ មហន្តោ. ចេដកោតិ មជ្ឈិមោ. មោឡិគល្លោតិ មហាសាមណេរោ. សមណុទ្ទេសោតិ អវិសេសតោ សាមណេរាធិវចនំ. អសុចិសង្កស្សរសមាចារោតិ អសុចិ ហុត្វា ‘‘មយា កតំ បរេ ជានន្តិ នុ ខោ, ន នុ ខោ’’តិ អត្តនា, ‘‘អសុកេន នុ ខោ ឥទំ កត’’ន្តិ បរេហិ ច សង្កាយ សរិតព្ពេន អនុស្សរិតព្ពេន សមាចារេន យុត្តោ. សញ្ជាតរាគាទិកចវរត្តា កសម្ពុជាតោ. កោណ្ឋោតិ ទុស្សីលាធិវចនមេតំ.

៥៤. តិហេតុកបដិសន្ធិកាតិ អតិខិប្បំ ជាននសមត្ថេ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ទុហេតុកានំ តត្ថ អសម្ភវតោ. សភាគស្សាតិ បុរិសស្ស. វិសភាគស្សាតិ មាតុគាមស្ស. បោត្ថករូបសទិសស្សាតិ មត្តិកាទីហិ កតរូបសទិសស្ស ¶ . គរុមេធស្សាតិ អារម្មណេសុ លហុប្បវត្តិយា អភាវតោ ទន្ធគតិកតាយ គរុបញ្ញស្ស, មន្ទបញ្ញស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឥទានេត្ថ សិក្ខាបច្ចក្ខានវារស្ស បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តនយានំ សម្បិណ្ឌនត្ថវសេន ឯវំ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ – តត្ថ ហិ សាមញ្ញា ចវិតុកាមោតិអាទីហិ បទេហិ ចិត្តនិយមំ ទស្សេតិ. ពុទ្ធន្តិអាទីហិ បទេហិ ខេត្តនិយមំ, បច្ចក្ខាមិ ធារេតីតិ ឯតេន កាលនិយមំ, វទតីតិ ¶ ឥមិនា បយោគនិយមំ, អលំ មេ ពុទ្ធេន, កិំ នុ មេ, ន មមត្ថោ, សុមុត្តាហន្តិអាទីហិ អនាមដ្ឋកាលវសេនបិ បច្ចក្ខានំ ហោតីតិ ទស្សេតិ, វិញ្ញាបេតីតិ ឥមិនា វិជានននិយមំ, ឧម្មត្តកោ សិក្ខំ បច្ចក្ខាតិ ឧម្មត្តកស្ស សន្តិកេតិអាទីហិ បុគ្គលនិយមំ, សោ ច នប្បដិវិជានាតីតិអាទីហិ វិជានននិយមាភាវេន បច្ចក្ខានាភាវំ ទស្សេតិ, ទវាយាតិអាទីហិ ចិត្តនិយមាភាវេន, សាវេតុកាមោ ន សាវេតីតិ ឥមិនា បយោគនិយមាភាវេន, អវិញ្ញុស្ស សាវេតិ វិញ្ញុស្ស ន សាវេតីតិ ឯតេហិ យំ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស សាវេតិ, តស្សេវ សវនេ សីសំ ឯតិ, នាញ្ញស្សាតិ. សព្ពសោ វា បន ន សាវេតិ អប្បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខាតិ ឥទំ បន ចិត្តាទិនិយមេនេវ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តស្មា ចិត្តខេត្តកាលបយោគបុគ្គលវិជាននវសេន សិក្ខាយ បច្ចក្ខានំ ញត្វា តទភាវេន អប្បច្ចក្ខានំ វេទិតព្ពំ.

កថំ? ឧបសម្បន្នភាវតោ ចវិតុកាមតាចិត្តេនេវ ហិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន ទវា វា រវា វា ភណន្តស្ស. ឯវំ ចិត្តវសេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. តថា ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមីតិអាទិនា វុត្តានំ ពុទ្ធាទីនំ សព្រហ្មចារិបរិយោសានានំ ចតុទ្ទសន្នញ្ចេវ គិហីតិ មំ ធារេហីតិអាទិនា វុត្តានំ គិហិអាទីនំ អសក្យបុត្តិយបរិយោសានានំ អដ្ឋន្នញ្ចាតិ ឥមេសំ ទ្វាវីសតិយា ខេត្តបទានំ យស្ស កស្សចិ សវេវចនស្ស វសេន តេសុ យំ កិញ្ចិ វត្តុកាមស្ស យំ កិញ្ចិ វទតោបិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ. ឯវំ ខេត្តវសេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. តត្ថ យទេតំ ‘‘បច្ចក្ខាមីតិ ច មំ ធារេហីតិ ចា’’តិ វុត្តំ វត្តមានកាលវចនំ, យានិ ច ‘‘អលំ មេ ពុទ្ធេន, កិំ នុ មេ ពុទ្ធេន, ន មមត្ថោ ពុទ្ធេន, សុមុត្តាហំ ពុទ្ធេនា’’តិអាទិនា នយេន អាខ្យាតវសេន កាលំ អនាមសិត្វា បុរិមេហិ ចុទ្ទសហិ បទេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា វុត្តានិ អលំ មេតិអាទីនិ ចត្តារិ បទានិ, តេសំយេវ ច សវេវចនានំ វសេន ¶ បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន បន ‘‘បច្ចក្ខាសិ’’ន្តិ វា, ‘‘បច្ចក្ខិស្ស’’ន្តិ វា, ‘‘មំ ធារេសី’’តិ វា, ‘‘មំ ធារេស្សសី’’តិ វា, ‘‘យំនូន បច្ចក្ខេយ្យ’’ន្តិ វាតិអាទីនិ អតីតានាគតបរិកប្បវចនានិ ភណន្តស្ស. ឯវំ វត្តមានកាលវសេន ចេវ អនាមដ្ឋកាលវសេន ច បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. បយោគោ បន ទុវិធោ កាយិកោ វាចសិកោ, តត្ថ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមីតិអាទិនា នយេន យាយ កាយចិ ភាសាយ វចីភេទំ កត្វា វាចសិកបយោគេនេវ បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន អក្ខរលិខនំ វា ហត្ថមុទ្ទាទិទស្សនំ វា កាយបយោគំ ករោន្តស្ស. ឯវំ វាចសិកបយោគេនេវ បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន.

បុគ្គលោ ¶ បន ទុវិធោ យោ ច បច្ចក្ខាតិ, យស្ស ច បច្ចក្ខាតិ, តត្ថ យោ បច្ចក្ខាតិ, សោ សចេ ឧម្មត្តកខិត្តចិត្តវេទនដ្ដានំ អញ្ញតរោ ន ហោតិ, យស្ស បន បច្ចក្ខាតិ, សោ សចេ មនុស្សជាតិកោ ហោតិ, ន ច ឧម្មត្តកាទីនំ អញ្ញតរោ សម្មុខីភូតោ ច, សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ. ន ហិ អសម្មុខីភូតស្ស ទូតេន វា បណ្ណេន វា អារោចនំ រុហតិ. ឯវំ យថាវុត្តបុគ្គលវសេន បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. វិជាននម្បិ និយមិតានិយមិតវសេន ទុវិធំ. តត្ថ យស្ស យេសំ វា និយមេត្វា ឥមស្ស ឥមេសំ វា អារោចេមីតិ វទតិ, សចេ តេ យថា បកតិយា លោកេ មនុស្សា វចនំ សុត្វា អាវជ្ជនសមយេ ជានន្តិ, ឯវំ តស្ស វចនានន្តរមេវ ‘‘អយំ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ វា, ‘‘គិហិភាវំ បត្ថយតី’’តិ វា យេន កេនចិ អាការេន មនុស្សជាតិកោ វចនត្ថំ ជានាតិ, បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. អថ អបរភាគេ ‘‘កិំ ឥមិនា វុត្ត’’ន្តិ ចិន្តេត្វា ជានន្តិ, អញ្ញេ វា ជានន្តិ, អប្បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ. អនិយមេត្វា អារោចេន្តស្ស បន សចេ វុត្តនយេន យោ កោចិ មនុស្សជាតិកោ វចនត្ថំ ជានាតិ, បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខា, ឯវំ ជាននវសេន បច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន តទភាវេន. ឥតិ ឥមេសំ វុត្តប្បការានំ ចិត្តាទីនំ វសេនេវ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សិក្ខាបច្ចក្ខានវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

មូលបញ្ញត្តិវណ្ណនា

៥៥. ឥតោ ¶ បដ្ឋាយាតិ ទុដ្ឋុល្លបទតោ បដ្ឋាយ. មេថុនធម្មោ យថា សរូបេនេវ ទុដ្ឋុល្លំ, ឯវំ ទស្សនាទិទុដ្ឋុល្លធម្មបរិវារត្តាបិ ទុដ្ឋុល្លន្តិ ទស្សេតុំ យស្មាតិអាទិ វុត្តំ. អវស្សុតានន្តិ មេថុនរាគេន តិន្តានំ. បរិយុដ្ឋិតានន្តិ មេថុនរាគេន អភិភូតចិត្តានំ. មេថុន-សទ្ទស្ស សទិសសទ្ទបអយាយត្តា វុត្តំ ‘‘សទិសាន’’ន្តិ, រត្តតាទីហិ សទិសានន្តិ អត្ថោ. ឥទញ្ច យេភុយ្យតោ វុត្តំ ឧភោសុ អញ្ញតរស្ស រាគាភាវេបិ ឥតរស្ស មេថុនសេវនសំសិទ្ធិតោ. មេថុន-សទ្ទោ វា ឧភយសទ្ទបអយាយោ, មេថុនំ យុគឡំ យមកំ ឧភយន្តិ ហិ អត្ថតោ ឯកំ, តេនាហ ‘‘ឧភិន្នំ រត្តាន’’ន្តិ. ‘‘ទ្វយំទ្វយសមាបត្តី’’តិ ហិ បាឡិយម្បិ វុត្តំ. និមិត្តេនាតិ ភុម្មត្ថេ ករណវចនំ, ឥត្ថិនិមិត្តេ អត្តនោ និមិត្តំ បវេសេតីតិ អត្ថោ. និមិត្តំ អង្គជាតន្តិ អត្ថតោ ឯកំ. តិលផលន្តិ សាសបមត្តំ តិលពីជំ អធិប្បេតំ, ន កោសសហិតំ ផលន្តិ អាហ ‘‘តិលពីជមត្តម្បី’’តិ. អល្លោកាសេតិ សភាវេន បិហិតស្ស និមិត្តស្ស បកតិវាតេន អសម្ផុដ្ឋេ តិន្តប្បទេសេ. តាទិសោ បទេសោ ¶ សចេបិ កេនចិ វាតាទិវិការេន សុក្ខតិ, តថាបិ អនល្លោកាសោតិ ឧបក្កមតោ បារាជិកមេវ.

វេមជ្ឈន្តិ យថា ចត្តារិ បស្សានិ អផុសន្តោ បវេសេតិ, ឯវំ កតវិវរស្ស ឥត្ថិនិមិត្តស្ស អព្ភន្តរតលំ វុច្ចតិ. បុរិសនិមិត្តេ បន មជ្ឈន្តិ អគ្គកោដិំ សន្ធាយ វទតិ. ឧបរីតិ មជ្ឈិមបព្ពេន សមិញ្ជិត្វា បវេសិយមានស្ស អង្គជាតស្ស សមិញ្ជិតង្គុលិយា មជ្ឈិមបព្ពបិដ្ឋិសទិសអគ្គកោដិយេវ. ហេដ្ឋា បវេសេន្តោតិ ឥត្ថិនិមិត្តស្ស ហេដ្ឋាភាគេន ឆុបិយមានំ បវេសេន្តោ, យថា ឥត្ថិនិមិត្តស្ស អល្លោកាសំ ហេដ្ឋិមតលំ តិលពីជមត្តម្បិ អត្តនោ និមិត្តេន ឆុបតិ, ឯវំ បវេសេន្តោតិ អត្ថោ. ឆុបនមេវ ហេត្ថ បវេសនំ, ឯវំ សេសេសុបិ. មជ្ឈេន បវេសេន្តោតិ អព្ភន្តរតលេន ឆុបិយមានំ បវេសេន្តោ, យថា អព្ភន្តរតលំ ឆុបតិ, ឯវំ បវេសេន្តោតិ អត្ថោ. កត្ថចិ អច្ឆុបន្តំ បវេសេត្វា អាកាសគតមេវ នីហរន្តស្ស នត្ថិ បារាជិកំ, ទុក្កដំ បន ហោតិ ឆិន្នសីសវត្ថុស្មិំ (បារា. ៧៣) វិយ. មជ្ឈេនេវ ឆុបន្តំ បវេសេន្តោតិ អគ្គកោដិយា ឆុបន្តំ បវេសេន្តោ. មជ្ឈិមបព្ពបិដ្ឋិយា សង្កោចេត្វាតិ និមិត្តំ អត្តនោ មជ្ឈិមបព្ពបិដ្ឋិយា ¶ សមិញ្ជិត្វា ឧបរិភាគេន ឆុបន្តំ បវេសេន្តោបិ. កិំ វិយ? សមិញ្ជិតង្គុលិ វិយាតិ យោជនា. អថ វា មជ្ឈិមបព្ពបិដ្ឋិយា សមិញ្ជិតង្គុលិ វិយាតិ សម្ពន្ធោ, សមិញ្ជិតង្គុលិំ វា មជ្ឈិមបព្ពបិដ្ឋិយា បវេសេន្តោ វិយាតិបិ យោជេតព្ពំ. ឧបរិភាគេនាតិ សង្កោចិតស្ស និមិត្តស្ស ឧបរិកោដិយា.

ឥទានិ បុរិសនិមិត្តស្ស ហេដ្ឋា វុត្តេសុ ឆសុ ‘‘ឧបរី’’តិ វុត្តស្ស ឆដ្ឋស្ស ឋានស្ស វសេន វិសុំ ចត្តារិ បស្សានិ គហេត្វា បុរិសនិមិត្តេ ទសដ្ឋានភេទំ ទស្សេន្តោ តត្ថាតិអាទិមាហ. ហេដ្ឋា បន អគហិតគ្គហណវសេន ឆ ឋានានិ វុត្តានិ. តុលាទណ្ឌសទិសំ បវេសេន្តស្សាបីតិ អសមិញ្ជិត្វា ឧជុកំ បវេសេន្តស្ស. ចម្មខីលន្តិ ឯឡកាទីនំ គីវាយ វិយ និមិត្តេ ជាតំ ចម្មង្កុរំ, ‘‘ឧណ្ណិគណ្ឌោ’’តិបិ វទន្តិ. ‘‘ឧបហតកាយប្បសាទ’’ន្តិ អវត្វា នដ្ឋកាយប្បសាទន្តិ វចនេន ឧបាទិន្នភាវេ សតិ កេនចិ បច្ចយេន ឧបហតេបិ កាយប្បសាទេ ឧបហតិន្ទ្រិយវត្ថុស្មិំ (បារា. ៧៣) វិយ បារាជិកមេវាតិ ទស្សេតិ. ឥត្ថិនិមិត្តស្ស បន នដ្ឋេបិ ឧបាទិន្នភាវេ សតិ មតសរីរេ វិយ បារាជិកក្ខេត្តតា ន វិជហតីតិ វេទិតព្ពា. មេថុនស្សាទេនាតិ ឥទំ កាយសំសគ្គរាគេ សតិ សង្ឃាទិសេសោ ហោតីតិ វុត្តំ. ពីជានីតិ អណ្ឌានិ.

មុខំ អបិធាយាតិ បមាទេន សមុប្បន្នម្បិ ហាសំ ពីជនិយា បដិច្ឆាទនម្បិ អកត្វា និសីទនំ អគារវន្តិ វុត្តំ. អថ វា អបិធាយាតិ បិទហិត្វា, ពីជនិយា មុខំ បដិច្ឆាទេត្វា ហសមានេន ¶ ន និសីទិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ទន្តវិទំសកន្តិ ទន្តេ ទស្សេត្វា. គព្ភិតេនាតិ ‘‘អយុត្តកថា’’តិ សង្កោចំ អនាបជ្ជន្តេន, និរវសេសាធិប្បាយកថនេ សញ្ជាតុស្សាហេនាតិ អត្ថោ.

អនុបញ្ញត្តិវណ្ណនា

បារាជិកវត្ថុភូតាតិ យេសំ តីសុ មគ្គេសុ តិលពីជមត្តម្បិ និមិត្តស្ស បវេសោកាសោ ហោតិ, តេ ឥត្ថិបុរិសាទិភេទា សព្ពេ សង្គយ្ហន្តិ, ន ឥតរេ. ឥធ បន តិរច្ឆានគតាយាតិ-បាឡិបទានុរូបតោ ន សព្ពាតិអាទិនា ឥត្ថិលិង្គវសេន វុត្តំ. គោនសាតិ សប្បវិសេសា, យេសំ បិដ្ឋីសុ មហន្តមហន្តានិ មណ្ឌលានិ ហោន្តិ. កច្ឆបមណ្ឌូកានំ ចតុប្បទត្តេបិ ឱទកតាសាមញ្ញេន ¶ អបទេហិ សហ គហណំ. មុខសណ្ឋានន្តិ ឱដ្ឋចម្មសណ្ឋានំ. វណសង្ខេបន្តិ វណសង្គហំ. វណេ ថុល្លច្ចយញ្ច ‘‘អមគ្គេន អមគ្គំ បវេសេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ៦៦) ឥមស្ស សុត្តស្ស វសេន វេទិតព្ពំ. មង្គុសាតិ នកុលា. ឯតមេវ ហិ អត្ថន្តិ យោ នំ អជ្ឈាបជ្ជតិ, តំ បរាជេតីតិ ឥមមត្ថំ វុត្តានំយេវ បារាជិកាទិសទ្ទានំ និព្ពចនប្បសង្គេ ឥមិស្សា បរិវារគាថាយ បវត្តត្តា. ភដ្ឋោតិ សាសនតោ បរិហីនោ. និរង្កតោតិ និរាកតោ. ឯតន្តិ អាបត្តិរូបំ បារាជិកំ. ឆិន្នោតិ អន្តរាខណ្ឌិតោ.

បកតត្តេហិ ភិក្ខូហីតិ ឯត្ថ បកតត្តា នាម បារាជិកំ អនាបន្នា អនុក្ខិត្តា ច. កេចិ បន ‘‘បកតត្តេហិ ភិក្ខូហិ ឯកតោ កត្តព្ពត្តាតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា បកតត្តភូតេហិ អលជ្ជីហិបិ សទ្ធិំ ឧបោសថាទិសង្ឃកម្មករណេ ទោសោ នត្ថី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, ឥមិនា វចនេន តស្ស អត្ថស្ស អសិជ្ឈនតោ. យទិ ហិ សង្ឃកម្មំ ករីយតិ, បកតត្តេហេវ ករីយតិ, ន អបកតត្តេហីតិ ឯវំ អបកតត្តេហិ សហសំវាសបដិក្ខេបបរំ ឥទំ វចនំ, ន បន បកតត្តេហិ សព្ពេហិ អលជ្ជីអាទីហិ ឯកតោ សង្ឃកម្មំ កត្តព្ពមេវាតិ. ឯវំ សំវាសវិធានបរំ បកតត្តេសុបិ សភាគាបត្តិំ អាបន្នេហិ អញ្ញមញ្ញញ្ច អលជ្ជីហិ ច សទ្ធិំ ឯកតោ កម្មករណស្ស បដិក្ខិត្តត្តា. វុត្តញ្ហិ ‘‘សចេ សព្ពោ សង្ឃោ សភាគាបត្តិយា សតិ វុត្តវិធិំ អកត្វា ឧបោសថំ ករោតិ, វុត្តនយេនេវ សព្ពោ សង្ឃោ អាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិអាទិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា). ‘‘យត្ថ អាមិសបរិភោគោ វដ្ដតិ, ធម្មបរិភោគោបិ តត្ថ វដ្ដតី’’តិ អលជ្ជីហិ សហ បរិភោគោ ច អដ្ឋកថាយំ បដិក្ខិត្តោ ឯកតោ កម្មករណស្សាបិ ធម្មបរិភោគត្តា. តស្មា យថា ហិ បាឡិយំ បារាជិកាបត្តិអាបជ្ជនកបុគ្គលនិយមត្ថំ យ្វាយំ ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន…បេ… ឧបសម្បន្នោ, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូតិ ឥមស្មិំ វចនេ សព្ពេបិ ញត្តិចតុត្ថកម្មេន ឧបសម្បន្នា បារាជិកាបជ្ជនកបុគ្គលាយេវាតិ និយមោ ន សិជ្ឈតិ ¶ បារាជិកានាបជ្ជនកានម្បិ សេក្ខាទីនំ សម្ភវា, អថ ខោ ញត្តិចតុត្ថកម្មេន ឧបសម្បន្នេសុយេវ បារាជិកាបត្តិអាបជ្ជនកា អលជ្ជី ពាលបុថុជ្ជនា លព្ភន្តិ, ន បន ឯហិភិក្ខុអាទីសូតិ ឯវំ និយមោ សិជ្ឈតិ, ឯវមិធាបិ បកតត្តេសុយេវ ឯកតោ កម្មករណារហា អនាបត្តិកា លជ្ជី កុក្កុច្ចកា សិក្ខាកាមា ឧបលព្ភន្តិ ¶ , ន អបកតត្តេសូតិ ឯវមេវ និយមោ សិជ្ឈតិ អបកតត្តានំ គណបូរណត្តាភាវេន អសំវាសិកត្តនិយមតោ. អលជ្ជិនោ បន គណបូរកា ហុត្វា កម្មស្ស សាធនតោ អសំវាសិកេសុ ន គហិតា កត្តព្ពវិធិំ អកត្វា តេហិ សហ មទ្ទិត្វា កម្មំ ករោន្តានំ អាបត្តិ អលជ្ជិតា ច ន វិគច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ឯកោ អលជ្ជី អលជ្ជីសតម្បិ ករោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៥) ហិ វុត្តំ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘សព្ពេបិ លជ្ជិនោ ឯតេសុ កម្មាទីសុ សហ វសន្តី’’តិអាទិ. អយញ្ចត្ថោ ឧបរិ វិត្ថារតោ អាវិ ភវិស្សតិ.

តថាតិ សីមាបរិច្ឆិន្នេហីតិអាទិំ បរាមសតិ. ឯកតោ វន្ទនភុញ្ជនគាមប្បវេសនវត្តាបដិវត្តករណឧគ្គហបរិបុច្ឆាសជ្ឈាយករណាទិសាមគ្គិកិរិយាវសេន ភគវតា បញ្ញត្តសិក្ខាបទសិក្ខនំ សមសិក្ខតា នាម, តញ្ច លជ្ជីហេវ សមំ សិក្ខិតព្ពំ, ន អលជ្ជីហីតិ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ញត្តំ បន…បេ… សមសិក្ខតា នាមា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ អនតិក្កមនវសេន ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទិវសេន ច លជ្ជីបុគ្គលេហិ សមំ ឯកតោ សិក្ខិតព្ពា សមសិក្ខាតិ សិក្ខាបទានិ វុត្តានិ, តាសំ សមសិក្ខនំ យថាវុត្តនយេន លជ្ជីហិ សិក្ខិតព្ពភាវោ សមសិក្ខតា នាមាតិ អធិប្បាយោ. យថាវុត្តេសុ ឯកកម្មាទីសុ អលជ្ជីនំ លជ្ជិធម្មេ អនោក្កន្តេ លជ្ជីហិ សហ សំវាសោ នត្ថិ, តតោ ពហិយេវ តេ សន្ទិស្សន្តីតិ អាហ សព្ពេបិ លជ្ជិនោតិអាទិ.

៥៦. យំ តំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. វត្ថុមេវ ន ហោតីតិ សុវណ្ណាទីហិ កតឥត្ថិរូបានំ អង្គជាតេសុបិ និមិត្តវោហារទស្សនតោ តត្ថ បារាជិកាសង្កានិវត្តនត្ថំ វុត្តំ. តេនេវ វិនីតវត្ថូសុ លេបចិត្តាទិវត្ថូសុ សញ្ជាតកុក្កុច្ចស្ស បារាជិកេន អនាបត្តិ វុត្តា.

បឋមចតុក្កវណ្ណនា

៥៧. អស្សាតិ អាខ្យាតបទន្តិ តស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘ហោតី’’តិ អាហ, ភវេយ្យាតិ អត្ថោ, ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេ ‘‘ហោតី’’តិ ឥទំ វចនសេសោ.

៥៨. សាទិយន្តស្សេវាតិ ¶ ឯត្ថ សាទិយនំ នាម សេវេតុកាមតាចិត្តស្ស ឧប្បាទនមេវាតិ អាហ ‘‘បដិសេវនចិត្តសមង្គិស្សា’’តិ. បដិបក្ខន្តិ អនិដ្ឋំ ¶ អហិតំ. ‘‘ភិក្ខូនំ បច្ចត្ថិកា ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា’’តិ វុត្តេ ឧបរិ វុច្ចមានា រាជបច្ចត្ថិកាទយោបិ ឥធេវ បវិសន្តីតិ តំ និវត្តនត្ថំ ភិក្ខូ ឯវ បច្ចត្ថិកាតិ រាជបច្ចត្ថិកានុរូបេន អត្ថោ ទស្សិតោ. តស្មិំ ខណេតិ បវេសនក្ខណេ. អគ្គតោ ហិ យាវ មូលា បវេសនកិរិយាយ វត្តមានកាលោ បវេសនក្ខណោ នាម. បវិដ្ឋកាលេតិ អង្គជាតស្ស យត្តកំ ឋានំ បវេសនារហំ, តត្តកំ អនវសេសតោ បវិដ្ឋកាលេ, បវេសនកិរិយាយ និដ្ឋិតក្ខណេតិ អត្ថោ. ឯវំ បវិដ្ឋស្ស ឧទ្ធរណារម្ភតោ អន្តរា ឋិតកាលេ ឋិតំ អង្គជាតំ, តស្ស ឋិតិ វា ឋិតំ នាម, អដ្ឋកថាយំ បន មាតុគាមស្ស សុក្កវិស្សដ្ឋិំ បត្វា សព្ពថា វាយាមតោ ឱរមិត្វា ឋិតកាលំ សន្ធាយ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិសមយេ’’តិ វុត្តំ, តទុភយម្បិ ឋិតមេវាតិ គហេតព្ពំ. ឧទ្ធរណំ នាម យាវ អគ្គា នីហរណកិរិយាយ វត្តមានកាលោតិ អាហ ‘‘នីហរណកាលេ បដិសេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេតី’’តិ.

ឯត្ថ ច យស្មា បរេហិ ឧបក្កមិយមានស្ស អង្គជាតាទិកាយចលនស្ស វិជ្ជមានត្តា សេវនចិត្តេ ឧបដ្ឋិតមត្តេ តស្មិំ ខណេ ចិត្តជរូបេន សញ្ជាយមានំ អង្គជាតាទិចលនំ ឥមិនា សេវនចិត្តេន ឧប្បាទិតមេវ ហោតិ. អបិច សេវនចិត្តេ ឧប្បន្នេ បរេហិ អនុបក្កមិយមានស្សាបិ អង្គជាតេ ចលនំ ហោតេវ, តញ្ច តេន កតំ នាម ហោតិ, តស្មា កាយចិត្តតោ សមុដ្ឋិតំ បារាជិកាបត្តិំ សោ អាបជ្ជតិយេវ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកា (បាចិ. ៦៥៧-៦៥៨) វិយ. តត្ថាបិ ហិ ‘‘អធក្ខកំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលំ អាមសនំ វា…បេ… បដិបីឡនំ វា សាទិយេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៦៥៧) សាទិយនមត្តេយេវ អាបត្តិ វុត្តា, ភិក្ខុនោ កាយសំសគ្គេ បន ‘‘កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យា’’តិ (បារា. ២៧០) អត្តនោ ឧបក្កមស្ស អាបត្តិនិមិត្តភាវេន វុត្តត្តា ឥត្ថិយា ផុសិយមានស្ស កាយសំសគ្គរាគេ ច ឥត្ថិយា សញ្ជនិតកាយចលនេ ច វិជ្ជមានេបិ អត្តនោ បយោគាភាវេន អនាបត្តិយេវ វុត្តាតិ គហេតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘បឋមសង្ឃាទិសេសវិសយេបិ បរេហិ ពលក្ការេន ហត្ថាទីហិ ឧបក្កមិយមានស្ស មោចនស្សាទោ ច ឧប្បជ្ជតិ, តេន ច អសុចិម្ហិ មុត្តេ សង្ឃាទិសេសោ, អមុត្តេ ថុល្លច្ចយំ ឯវា’’តិ វទន្តិ. អង្គារកាសុន្តិ អង្គាររាសិំ, អង្គារបុណ្ណាវាដំ វា. ឥត្ថិយា ឧបក្កមិយមានេ អសាទិយនំ នាម ន សព្ពេសំ វិសយោតិ ¶ អាហ ឥមញ្ហីតិអាទិ. ឯកាទសហិ អគ្គីហីតិ រាគទោសមោហជាតិជរាមរណសោកបរិទេវទុក្ខទោមនស្សុបាយាសសង្ខាតេហិ ឯកាទសគ្គីហិ. អស្សាតិ អសាទិយន្តស្ស. ចតុក្កំ នីហរិត្វា ឋបេសីតិ ឯត្ថ ឯកបុគ្គលវិសយតាយ ឯកោបិ អនាបត្តិវារោ បវេសនបវិដ្ឋឋិតឧទ្ធរណសង្ខអាតានំ ចតុន្នំ បទានំ វសេន ‘‘ចតុក្ក’’ន្តិ វុត្តោ. បឋមចតុក្កកថាតិ ឯត្ថ បន អនាបត្តិវារេន សទ្ធិំ បញ្ចន្នំ វារានំ វុត្តនយេន ‘‘បញ្ច ចតុក្កា’’តិ វត្តព្ពេបិ ឯកមគ្គវិសយតាយ ¶ តេសំ ឯកត្តំ អារោបេត្វា បឋមចតុក្កតា វុត្តា. តេនេវ វក្ខតិ តិណ្ណំ មគ្គានំ វសេន តីណិ សុទ្ធិកចតុក្កានីតិអាទិ.

ឯកូនសត្តតិទ្វិសតចតុក្កកថាវណ្ណនា

៥៩-៦០. មត្តន្តិ សុរាទីហិ មត្តំ. អក្ខាយិតនិមិត្តា ឥធ ឧត្តរបទលោបេន អក្ខាយិតសទ្ទេន វុត្តាតិ អាហ ‘‘អក្ខាយិតនិមិត្ត’’ន្តិ. ជាគរន្តិន្តិអាទិ វិសេសនរហិតត្តា ‘‘សុទ្ធិកចតុក្កានី’’តិ វុត្តំ. សមានាចរិយកាថេរាតិ ឯកាចរិយស្ស ឧទ្ទេសន្តេវាសិកា. គង្គាយ អបរភាគោ អបរគង្គំ. វតរេតិ គរហត្ថេ និបាតោ. ឯវំ វិនយគរុកានន្តិ ឥមិនា ឧបរិ ឧបតិស្សត្ថេរេន វុច្ចមានវិនិច្ឆយស្ស គរុករណីយតាយ ការណំ វុត្តំ. សព្ពំ បរិយាទិយិត្វាតិ សព្ពំ បារាជិកខេត្តំ អនវសេសតោ គហេត្វា. យទិ ហិ សាវសេសំ កត្វា បញ្ញបេយ្យ, អលជ្ជីនំ តត្ថ លេសេន អជ្ឈាចារសោតោ បវត្តតីតិ អាហ ‘‘សោតំ ឆិន្ទិត្វា’’តិ. សហសេយ្យាទិបណ្ណត្តិវជ្ជសិក្ខាបទេសុយេវ (បាចិ. ៤៩-៥១) សាវសេសំ កត្វាបិ បញ្ញាបនំ សម្ភវតិ, ន លោកវជ្ជេសូតិ អាហ ឥទញ្ហីតិអាទិ. សហសេយ្យសិក្ខាបទេ ហិ (បាចិ. ៤៩ អាទយោ) កិញ្ចាបិ យេភុយ្យច្ឆន្នេ យេភុយ្យបរិច្ឆន្នេ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទតោ បាចិត្តិយំ ទស្សិតំ, ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នេ ទុក្កដំ, តថាបិ សាវសេសត្តា បញ្ញត្តិយា យេភុយ្យច្ឆន្នឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នាទីសុបិ អដ្ឋកថាយំ បាចិត្តិយមេវ ទស្សិតំ. ឥធ បន និរវសេសត្តា បញ្ញត្តិយា ភគវតា ទស្សិតំ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតនិមិត្តតោ ហេដ្ឋា បារាជិកក្ខេត្តំ នត្ថិ, ថុល្លច្ចយាទិមេវ តត្ថ លព្ភតិ.

ឧបតិស្សត្ថេរេន វុត្តស្សេវ វិនិច្ឆយស្ស អញ្ញម្បិ ឧបត្ថម្ភការណំ ទស្សេន្តោ អបិចាតិអាទិមាហ. និមិត្តេ អប្បមត្តិកាបិ មំសរាជិ សចេ អវសិដ្ឋា ¶ ហោតិ, តំ យេភុយ្យក្ខាយិតមេវ ហោតិ, តតោ បរំ បន សព្ពសោ ខាយិតេ និមិត្តេ ទុក្កដមេវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តតោ បរំ ថុល្លច្ចយំ នត្ថី’’តិ. កេចិ បនេត្ថ វច្ចមគ្គាទិំ ចត្តារោ កោដ្ឋាសេ កត្វា ‘‘តេសុ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ អតិក្កម្ម យាវ តតិយកោដ្ឋាសស្ស បរិយោសានា ខាយិតំ យេភុយ្យក្ខាយិតំ នាម, តតោ បរំ ថុល្លច្ចយំ នត្ថិ, យាវ ចតុត្ថកោដ្ឋាសស្ស បរិយោសានា ខាយិតំ, តម្បិ ទុក្កដវត្ថុយេវា’’តិ ច វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. មតសរីរស្មិំយេវ វេទិតព្ពន្តិ មតំ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតន្តិអាទិវចនតោ វុត្តំ. យទិបិ និមិត្តន្តិអាទិ ជីវមានកសរីរមេវ សន្ធាយ វុត្តំ តស្សេវ អធិកតត្តា. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា) ‘‘ជីវមានកសរីរស្ស វុត្តប្បការេ មគ្គេ សចេបិ តចាទីនិ អនវសេសេត្វា សព្ពសោ ឆិន្នេ’’តិអាទិ ¶ វុត្តំ. សព្ពសោ ខាយិតន្តិ និមិត្តមំសំ សព្ពំ ឆិន្នន្តិ អត្ថោ. និមិត្តសណ្ឋានន្តិ ឆិន្នមំសស្ស អន្តោ យាវ មុត្តវត្ថិកោសា ឆិទ្ទាការោ អព្ភន្តរឆវិចម្មមត្តោ ឥត្ថិនិមិត្តាការោ, តេនាហ ‘‘បវេសនំ ជាយតី’’តិ. និមិត្តសណ្ឋានំ បន អនវសេសេត្វាតិ បវេសនារហឆិទ្ទាការេន ឋិតអព្ភន្តរមំសាទិំ អនវសេសេត្វា. ឯតេន យាវ បវេសោ លព្ភតិ, តាវ មគ្គោយេវាតិ ទស្សេតិ. និមិត្តតោ បតិតាយ មំសបេសិយាតិ ឥទំ និមិត្តសណ្ឋានវិរហិតំ អព្ភន្តរមំសខណ្ឌំ សន្ធាយ វុត្តំ. និមិត្តសណ្ឋានំ អកោបេត្វា សមន្តតោ ឆិន្ទិត្វា ឧទ្ធដមំសបេសិយា បន មតសរីរេ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតនិមិត្តេ វិយ ឧបក្កមន្តស្ស បារាជិកមេវ.

ឯវំ ជីវមានកមនុស្សសរីរេ លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ មតសរីរេ ទស្សេតុំ មតសរីរេ បនាតិអាទិមាហ. វត្ថិកោសេសូតិ បុរិសានំ អង្គជាតកោសចម្មេសុ. ‘‘នវទ្វារោ មហាវណោ’’តិអាទិ (មិ. ប. ២.៦.១) វចនតោ មនុស្សានំ អក្ខិនាសាទីនិ វណសង្ខេបេន ថុល្លច្ចយក្ខេត្តានីតិ តេសុបិ ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ, ឯវំ មនុស្សានំ មតសរីរេបិ, តេនាហ មតេ អល្លសរីរេតិអាទិ. តត្ថ អល្លសរីរេតិ អកុថិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. បារាជិកក្ខេត្តេតិ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ. ថុល្លច្ចយក្ខេត្តេតិ ឧបឌ្ឍក្ខាយិតាទិម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯត្ថ ច អក្ខិនាសាទិថុល្លច្ចយក្ខេត្តេសុ យេភុយ្យេន អក្ខាយិតេសុបិ ថុល្លច្ចយំ, ឧបឌ្ឍក្ខាយិតាទីសុ ទុក្កដន្តិ វេទិតព្ពំ. សព្ពេសម្បីតិ យថាវុត្តហត្ថិអាទីហិ អញ្ញេសំ តិរច្ឆានានំ ¶ សង្គណ្ហនត្ថំ វុត្តំ. តិរច្ឆានគតានំ អក្ខិកណ្ណវណេសុ ទុក្កដំ បន អដ្ឋកថាប្បមាណេន គហេតព្ពំ, ‘‘អមគ្គេន អមគ្គំ បវេសេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ៦៦) ហិ សាមញ្ញតោ វុត្តំ, ន បន មនុស្សានន្តិ វិសេសេត្វា. យទិ ហិ មនុស្សានញ្ញេវ វណេសុ ថុល្លច្ចយំ សិយា, ហត្ថិអស្សាទីនំ នាសវត្ថិកោសេសុបិ បដង្គមុខមណ្ឌូកស្ស មុខសណ្ឋានេបិ ច វណសង្ខេបតោ ថុល្លច្ចយំ ន វត្តព្ពំ សិយា, វុត្តញ្ច. តស្មា អដ្ឋកថាចរិយា ឯវេត្ថ បមាណំ. មតានំ តិរច្ឆានគតានន្តិ មតកេន សម្ពន្ធោ.

មេថុនរាគេន វត្ថិកោសំ បវេសេន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘វត្ថិកោសំ អប្បវេសេន្តោ’’តិ. មេថុនរាគោ ច នាម កាយសំសគ្គរាគំ មោចនស្សាទញ្ច មុញ្ចិត្វា វិសុំ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិយា រាគោ, សោ ច បុរិសាទីសុបិ ឧប្បជ្ជតិ, តេន ច អបារាជិកក្ខេត្តេ ឥត្ថិសរីរេបិ ឧបក្កមន្តស្ស អសុចិម្ហិ មុត្តេបិ សង្ឃាទិសេសោ ន ហោតិ, ខេត្តានុរូបំ ថុល្លច្ចយទុក្កដមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. អប្បវេសេន្តោតិ ឥមិនា តីសុ មគ្គេសុ បវេសនាធិប្បាយេ អសតិបិ មេថុនរាគេន ពហិ ឃដ្ដនំ សម្ភវតីតិ ទស្សេតិ, តេនេវ ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ, ឥតរថា បវេសនាធិប្បាយេន ¶ ពហិ ឆុបន្តស្ស មេថុនស្ស បុព្ពបយោគត្តា ទុក្កដមេវ វត្តព្ពំ សិយា. និមិត្តេន និមិត្តំ ឆុបតិ ថុល្លច្ចយន្តិ ឥទញ្ច ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, រត្តចិត្តេន អង្គជាតំ ឆុបិតព្ពំ, យោ ឆុបេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (មហាវ. ២៥២) ឥមស្ស ចម្មក្ខន្ធកេ អាគតស្ស សុត្តស្ស វសេន វុត្តំ. តត្ថ ច កេសញ្ចិ អញ្ញថាបិ អត្ថវិកប្បស្ស ពីជំ ទស្សេន្តោ មហាអដ្ឋកថាយំ បនាតិអាទិមាហ. មុខេនេវ ឆុបនំ សន្ធាយាតិ ឱដ្ឋជិវ្ហាទិមុខាវយវេន ឆុបនំ សន្ធាយ. ឱឡារិកត្តាតិ អជ្ឈាចារស្ស ថុល្លត្តា. តំ សន្ធាយភាសិតន្តិ តំ យថាវុត្តសុត្តំ. សុត្តញ្ហិ អជ្ឈាចារំ សន្ធាយ បដិច្ច វុត្តត្តា ‘‘សន្ធាយភាសិត’’ន្តិ វុច្ចតិ. សុដ្ឋុសល្លក្ខេត្វាតិ បិដ្ឋិំ អភិរុហន្តានំ អង្គជាតមុខេនេវ និមិត្តឆុបនស្ស សម្ភវំ មេថុនរាគីនញ្ច អង្គជាតេន ឆុបនស្សេវ អនុរូបតញ្ច សុត្តេ ច ‘‘មុខេនា’’តិ អវុត្តតញ្ច អញ្ញញ្ច នយំ យថាពលំ សុដ្ឋុ សល្លក្ខេត្វាតិ អត្ថោ. សង្ឃាទិសេសោតិ មនុស្សិត្ថិំ សន្ធាយ វុត្តំ. បស្សាវមគ្គន្តិ ឥទំ ចម្មក្ខន្ធកេ និទានវសេន វុត្តំ. ឥតរមគ្គទ្វយំ បន និមិត្តមុខេន ឆុបន្តស្ស វណសង្ខេបេន ថុល្លច្ចយមេវ. វុត្តនយេនេវាតិ មេថុនរាគេនេវ. និមិត្តមុខេន បន វិនា មេថុនរាគេន មនុស្សិត្ថិយា វា តិរច្ឆានគតិត្ថិយា វា បស្សាវមគ្គំ ¶ បកតិមុខេន ឆុបន្តស្ស ទុក្កដមេវ បកតិមុខេន បកតិមុខឆុបនេ វិយ, ឥតរថា តត្ថាបិ ថុល្លច្ចយេន ភវិតព្ពំ, តញ្ច ន យុត្តំ ខន្ធកសុត្តេបិ តថា អវុត្តត្តា. កាយសំសគ្គរាគេន ទុក្កដន្តិ និមិត្តមុខេន វា បកតិមុខាទិំ ឥតរកាយេន វា កាយសំសគ្គរាគេន ឆុបន្តស្ស ទុក្កដមេវ.

ឯត្ថ ច កាយសំសគ្គរាគេន ពហិនិមិត្តេ ឧបក្កមតោ អជានន្តស្សេវ អង្គជាតំ យទិ បារាជិកក្ខេត្តំ ឆុបតិ, តត្ថ កិំ ហោតីតិ? កេចិ តាវ ‘‘មេថុនរាគស្ស អភាវា មនុស្សិត្ថិយា សង្ឃាទិសេសោ, សេសេសុ វត្ថុវសេន ថុល្លច្ចយទុក្កដានី’’តិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘បវេសនក្ខណេ ផស្សស្ស សាទិយនសម្ភវតោ ពលក្ការេន ឧបក្កមនក្ខណេ វិយ បារាជិកមេវា’’តិ វទន្តិ, ឥទមេវ យុត្តតរំ. មគ្គត្តយតោ ហិ អញ្ញស្មិំ បទេសេយេវ កាយសំសគ្គាទិរាគភេទតោ អាបត្តិភេទោ លព្ភតិ, ន មគ្គត្តយេ. តត្ថ បន យេន កេនចិ អាការេន ផស្សស្ស សាទិយនក្ខណេ បារាជិកមេវ, តេនេវ បរោបក្កមេន បវេសនាទីសុ រាគភេទំ អនុទ្ធរិត្វា សាទិយនមត្តេន បារាជិកំ វុត្តំ.

សន្ថតចតុក្កភេទកថាវណ្ណនា

៦១-២. បដិបន្នកស្សាតិ អារទ្ធវិបស្សកស្ស. ឧបាទិន្នកន្តិ កាយិន្ទ្រិយំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧបាទិន្នកេន ផុសតីតិ ឧបាទិន្នកសរីរេន ផុសីយតីតិ កម្មសាធនេន អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា ឯវំ ¶ ករោន្តោ ភិក្ខុ កិញ្ចិ ឧបាទិន្នកំ ឧបាទិន្នកេន ន ផុសតីតិ អត្ថោ. លេសំ ឱឌ្ឌេស្សន្តីតិ លេសំ ឋបេស្សន្តិ, បរិកប្បេស្សន្តីតិ អត្ថោ. សន្ថតាទិភេទេហិ ភិន្ទិត្វាតិ សន្ថតាទិវិសេសនេហិ វិសេសេត្វា. សន្ថតាយាតិ សមុទាយេ ឯកទេសវោហារោ ទឌ្ឍស្ស បដស្ស ឆិទ្ទន្តិអាទីសុ វិយ. យថា ហិ បដស្ស ឯកទេសោវ វត្ថតោ ទឌ្ឍោតិ វុច្ចតិ, តំ ឯកទេសវោហារំ សមុទាយេ បដេ ឧបចារតោ អារោបេត្វា បុន តំ សមុទាយំ ទឌ្ឍប្បទេសសង្ខាតឆិទ្ទសម្ពន្ធីភាវេន ‘‘ទឌ្ឍស្ស បដស្ស ឆិទ្ទ’’ន្តិ វោហរន្តិ, ឯវមិធាបិ ឥត្ថិយា មគ្គប្បទេសវោហារំ សមុទាយភូតាយ ឥត្ថិយា អារោបេត្វា បុន តំ ឥត្ថិំ សន្ថតមគ្គសម្ពន្ធិនិំ កត្វា សន្ថតាយ ឥត្ថិយា វច្ចមគ្គេនាតិអាទិ វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៦១-៦២) បនេត្ថ ‘‘ឯកទេសេ សមុទាយវោហារោ’’តិ វុត្តំ, តំ ន ¶ យុត្តំ អវយវវោហារេន សមុទាយស្សេវ បតីយមានត្តា. ឥតរថា ហិ សន្ថតាយ វច្ចមគ្គេនាតិ ឥត្ថិលិង្គតា មគ្គសម្ពន្ធិតា ច ន សិយា, ឯកទេសេ សមុទាយោបចារស្ស បន ឯកទេសោវ អត្ថោ សាខាយ ឆិជ្ជមានាយ រុក្ខោ ឆិជ្ជតីតិអាទីសុ វិយ.

វត្ថាទីនិ មគ្គស្ស អន្តោ អប្បវេសេត្វា ពហិយេវ វេឋនំ សន្ធាយ ‘‘បលិវេឋេត្វា’’តិ វុត្តំ. សមុទាយេ អវយវូបចារេនេវ ភិក្ខុបិ សន្ថតោ នាមាតិអាទិ វុត្តំ. យត្តកេ បវិដ្ឋេតិ តិលពីជមត្តេ បវិដ្ឋេ. អក្ខិនាសាទីនំ សន្ថតត្តេបិ យថាវត្ថុកមេវាតិ អាហ ថុល្លច្ចយក្ខេត្តេ ថុល្លច្ចយន្តិអាទិ. ខាណុំ ឃដ្ដេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ ឥត្ថិនិមិត្តស្ស អន្តោ ខាណុំ បវេសេត្វា សមតលំ, អតិរិត្តំ វា ឋិតំ ខាណុំ សចេ ឃដ្ដេតិ, ឃដ្ដេន្តស្ស ទុក្កដំ បវេសាភាវតោ. សចេ បន ឦសកំ អន្តោ អល្លោកាសេ បវេសេត្វា ឋិតំ អនុបាទិន្នមេវ ខាណុសីសំ អង្គជាតេន ឆុបតិ, បារាជិកមេវ. តស្ស តលន្តិ វេឡុនឡាទិកស្ស អន្តោតលំ. ពហិទ្ធា ខាណុកេតិ អន្តោ បវេសិតវេឡុបព្ពាទិកស្ស ពហិ និក្ខន្តសីសំ សន្ធាយ វុត្តំ. យថា ច ឥត្ថិនិមិត្តេតិអាទីសុ យថា ឥត្ថិយា បស្សាវមគ្គេ ខាណុំ កត្វា ឃដ្ដនាទិកំ វុត្តំ, ឯវំ សព្ពត្ថ វច្ចមគ្គាទីសុបិ លក្ខណំ វេទិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

រាជបច្ចត្ថិកាទិចតុក្កភេទកថាវណ្ណនា

៦៥. កេរាដិកាតិ វញ្ចកា. បឋមំ ឥត្ថិធុត្តមេវ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឥតរធុត្តេបិ សង្គហេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឥត្ថិធុត្តសុរាធុត្តាទយោ វា’’តិ វុត្តំ.

អាបត្តានាបត្តិវារវណ្ណនា

៦៦. បដិញ្ញាតករណំ ¶ នត្ថិ សេវេតុកាមតា មគ្គេន មគ្គប្បដិបត្តីតិ ទ្វិន្នំ អង្គានំ សិទ្ធត្តា. ទូសិតស្ស បន មគ្គេន មគ្គប្បដិបត្តិ ឯវមេកំ អង្គំ សិទ្ធំ, សេវេតុកាមតាសង្ខាតំ សាទិយនំ អសិទ្ធំ. តស្មា សោ បុច្ឆិត្វា ‘‘សាទិយិ’’ន្តិ វុត្តបដិញ្ញាយ នាសេតព្ពោ. តត្ថេវាតិ វេសាលិយំ មហាវនេ ឯវ. សព្ពង្គគតន្តិ សព្ពកាយគតំ. ‘‘លោហិតំ វិយា’’តិ វុត្តត្តា កេសាទីនំ វិនិមុត្តដ្ឋានេ សព្ពត្ថាតិ គហេតព្ពំ. និច្ចមេវ ឧម្មត្តកោ ហោតីតិ ¶ យស្ស បិត្តកោសតោ បិត្តំ ចលិត្វា សព្ពទា ពហិ និក្ខន្តំ ហោតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ. យស្ស បន បិត្តំ ចលិត្វា បិត្តកោសេយេវ ឋិតំ ហោតិ, កទាចិ វា និក្ខន្តំ បុន និក្ខមតិ, សោបិ អន្តរន្តរា សញ្ញំ បដិលភតិ ភេសជ្ជេន ច បកតិអារោគ្យំ បដិលភតីតិ វេទិតព្ពំ.

បទភាជនីយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា

បកិណ្ណកន្តិ វោមិស្សកនយំ. សមុដ្ឋានន្តិ ឧប្បត្តិការណំ. កិរិយាតិអាទិ និទស្សនមត្តំ អកិរិយាទីនម្បិ សង្គហតោ. វេទនាយ សហ កុសលញ្ច វេទិតព្ពន្តិ យោជេតព្ពំ. សព្ពសង្គាហកវសេនាតិ សព្ពេសំ សិក្ខាបទានំ សង្គាហកវសេន ‘‘កាយោ វាចា កាយវាចា កាយចិត្តំ វាចាចិត្តំ កាយវាចាចិត្ត’’ន្តិ ឯវំ វុត្តានិ ឆ អាបត្តិសមុដ្ឋានានិ. សមុដ្ឋានាទយោ ហិ អាបត្តិយា ឯវ ហោន្តិ, ន សិក្ខាបទស្ស. តំតំសិក្ខាបទស្ស និយតអាបត្តិយា ឯវ គហណត្ថំ បន សិក្ខាបទសីសេន សមុដ្ឋានាទីនំ កថនំ. ឯវញ្ហិ អាបត្តិវិសេសោ បញ្ញាយតិ អាបត្តិ-សទ្ទស្ស សព្ពាបត្តិសាធារណត្តា, ឥមេសុ បន ឆសុ សមុដ្ឋានេសុ បុរិមានិ តីណិ អចិត្តកានិ, បច្ឆិមានិ សចិត្តកានិ. សមាសតោ តំ ឥមំ បកិណ្ណកំ វិទិត្វា វេទិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឆ សមុដ្ឋានានិ ឯតស្សាតិ ឆសមុដ្ឋានំ. ឯវំ សេសេសុបិ.

អត្ថិ កថិនសមុដ្ឋានន្តិអាទិ សមុដ្ឋានសីសវសេន ទ្វិសមុដ្ឋានឯកសមុដ្ឋានានំ ទស្សនំ. តេរស ហិ សមុដ្ឋានសីសានិ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានំ អទិន្នាទានសមុដ្ឋានំ សញ្ចរិត្តសមុដ្ឋានំ សមនុភាសនសមុដ្ឋានំ កថិនសមុដ្ឋានំ ឯឡកលោមសមុដ្ឋានំ បទសោធម្មសមុដ្ឋានំ អទ្ធានសមុដ្ឋានំ ថេយ្យសត្ថសមុដ្ឋានំ ធម្មទេសនាសមុដ្ឋានំ ភូតារោចនសមុដ្ឋានំ ចោរីវុដ្ឋាបនសមុដ្ឋានំ អននុញ្ញាតសមឧដ្ឋានន្តិ. តត្ថ អត្ថិ ឆសមុដ្ឋានន្តិ ឥមិនា សញ្ចរិត្តសមុដ្ឋានំ វុត្តំ, បញ្ចសមុដ្ឋានស្ស អភាវតោ ¶ ‘‘អត្ថិ បញ្ចសមុដ្ឋាន’’ន្តិ អវត្វា ‘‘អត្ថិ ចតុសមុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ, ឥមិនា ច អទ្ធានសមុដ្ឋានំ អននុញ្ញាតសមុដ្ឋានញ្ច សង្គហិតំ. យញ្ហិ បឋមតតិយចតុត្ថឆដ្ឋេហិ សមុដ្ឋានេហិ សមុដ្ឋាតិ ¶ , ឥទំ អទ្ធានសមុដ្ឋានំ. យំ បន ទុតិយតតិយបញ្ចមឆដ្ឋេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ អននុញ្ញាតសមុដ្ឋានំ. អត្ថិ តិសមុដ្ឋានន្តិ ឥមិនា អទិន្នាទានសមុដ្ឋានំ ភូតារោចនសមុដ្ឋានញ្ច សង្គហិតំ. យញ្ហិ សចិត្តកេហិ តីហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ អទិន្នាទានសមុដ្ឋានំ. យំ បន អចិត្តកេហិ តីហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ភូតារោចនសមុដ្ឋានំ. អត្ថិ កថិនសមុដ្ឋានន្តិអាទិនា បន អវសេសសមឧដ្ឋានសីសវសេន ទ្វិសមុដ្ឋានំ ឯកសមុដ្ឋានញ្ច សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ ហិ យំ តតិយឆដ្ឋេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ កថិនសមុដ្ឋានំ នាម. យំ បន បឋមចតុត្ថេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ឯឡកលោមសមុដ្ឋានំ. យំ ឆដ្ឋេនេវ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ធុរនិក្ខេបសមុដ្ឋានំ, ‘‘សមនុភាសនសមឧដ្ឋាន’’ន្តិបិ តស្សេវ នាមំ. ឥតិ សរូបេន អដ្ឋ អាបត្តិសីសានិ ទស្សិតានិ. អាទិសទ្ទេន បនេត្ថ អវសេសានិ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានបទសោធម្មថេយ្យសត្ថធម្មទេសនាចោរីវុដ្ឋាបនសមុដ្ឋានានិ បញ្ចបិ សមុដ្ឋានសីសានិ សង្គហិតានិ. តត្ថ យំ កាយចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានំ. យំ ទុតិយបញ្ចមេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ បទសោធម្មសមុដ្ឋានំ. យំ ចតុត្ថឆដ្ឋេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ថេយ្យសត្ថសមុដ្ឋានំ. យំ បញ្ចមេនេវ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ធម្មទេសនាសមឧដ្ឋានំ. យំ បញ្ចមឆដ្ឋេហិ សមុដ្ឋាតិ, ឥទំ ចោរីវុដ្ឋាបនសមុដ្ឋានំ. ឯត្ថ ច បច្ឆិមេសុ តីសុ សចិត្តកសមុដ្ឋានេសុ ឯកេកសមុដ្ឋានវសេន ឯកសមុដ្ឋានានិ តិវិធានិ. ទ្វិសមុដ្ឋានានិ បន បឋមចតុត្ថេហិ វា ទុតិយបញ្ចមេហិ វា តតិយឆដ្ឋេហិ វា ចតុត្ថឆដ្ឋេហិ វា បញ្ចមឆដ្ឋេហិ វា សមុដ្ឋានវសេន បញ្ចវិធានីតិ វេទិតព្ពានិ.

ឯវំ សមុដ្ឋានវសេន សព្ពសិក្ខាបទានិ តេរសធា ទស្សេត្វា ឥទានិ កិរិយាវសេន បញ្ចធា ទស្សេតុំ តត្រាបីតិអាទិ វុត្តំ. កិញ្ចីតិ សិក្ខាបទំ. កិរិយតោតិ បថវីខណនាទិ (បាចិ. ៨៤-៨៥) វិយ កាយវចីវិញ្ញត្តិជនិតកម្មតោ. អកិរិយតោតិ បឋមកថិនាទិ (បារា. ៤៥៩ អាទយោ) វិយ កត្តព្ពស្ស អករណេនេវ. កិរិយាកិរិយតោតិ អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា ហត្ថតោ ចីវរបដិគ្គហណាទិ (បារា. ៥០៨ អាទយោ) វិយ. សិយា កិរិយតោ, សិយា អកិរិយតោ រូបិយបដិគ្គហណាទិ (បារា. ៥៨២ អាទយោ) វិយ, សិយា កិរិយតោ, សិយា កិរិយាកិរិយតោ កុដិការាទិ (បារា. ៣៤២) វិយ. វីតិក្កមសញ្ញាយ អភាវេន វិមោក្ខោ អស្សាតិ សញ្ញាវិមោក្ខន្តិ មជ្ឈេបទលោបីសមាសោ ទដ្ឋព្ពោ. ចិត្តង្គំ លភតិ សចិត្តកសមុដ្ឋានេហេវ ¶ សមុដ្ឋហនតោ. ឥតរន្តិ យស្ស ចិត្តង្គនិយមោ នត្ថិ, តំ, អនាបត្តិមុខេន ចេតំ សញ្ញាទុកំ វុត្តំ, អាបត្តិមុខេន សចិត្តកទុកន្តិ ឯត្តកមេវ វិសេសោ, អត្ថតោ សមានាវ.

កាយវចីទ្វារេហិ ¶ អាបជ្ជិតព្ពម្បិ កាយកម្មេ វា វចីកម្មេ វា សង្គយ្ហតិ. តត្ថ ពាហុល្លវុត្តិតោ អទិន្នាទានមុសាវាទាទយោ វិយាតិ អត្ថិ សិក្ខាបទំ កាយកម្មន្តិអាទិនា កាយកម្មំ វចីកម្មញ្ចាតិ ទុកមេវ វុត្តំ, វិភាគតោ បន កាយវចីកម្មេន សទ្ធិំ តិកមេវ ហោតិ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា) វុត្តំ ‘‘សព្ពា ច កាយកម្មវចីកម្មតទុភយវសេន តិវិធា ហោន្តី’’តិ. តតោយេវ ឥធាបិ អទិន្នាទានាទីសុ (បារា. ៨៩) កាយកម្មវចីកម្មន្តិ តទុភយវសេន ទស្សិតំ. អត្ថិ បន សិក្ខាបទំ កុសលន្តិអាទិ អាបត្តិសមុដ្ឋាបកចិត្តវសេន ការិយេ ការណោបចារេន វុត្តំ, ន បន អាបត្តិយា កុសលាទិបរមត្ថធម្មតាវសេន អាបត្តិយា សម្មុតិសភាវត្តា. កុសលាកុសលាទិបរមត្ថធម្មេ ឧបាទាយ ហិ ភគវតា អាបត្តិសម្មុតិ បញ្ញត្តា. វក្ខតិ ហិ ‘‘យំ កុសលចិត្តេន អាបជ្ជតិ, តំ កុសល’’ន្តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៦៦ បកណ្ណកកថា). ន ហិ ភគវតោ អាណាយត្តា អាបត្តិ កុសលាទិបរមត្ថសភាវា ហោតិ អនុបសម្បន្នានំ អាទិកម្មិកានញ្ច អាបត្តិប្បសង្គតោ, តស្សា ទេសនាទីហិ វិសុទ្ធិអភាវប្បសង្គតោ ច. ន ហិ ការណពលេន ឧប្បជ្ជមានា កុសលាទិសភាវា អាបត្តិ អនុបសម្បន្នាទីសុ និវត្តតិ, ឧប្បន្នាយ ច តស្សា កេនចិ វិនាសោ ន សម្ភវតិ. សរសវិនាសតោ ទេសនាទិនា ច អាបត្តិ វិគច្ឆតីតិ វចនមត្ថិ, ន បន តេន អកុសលាទិ វិគច្ឆតិ. បិតុឃាតាទិកម្មេន ហិ បារាជិកំ អាបន្នស្ស ភិក្ខុនោ គិហិលិង្គំ គហេត្វា ភិក្ខុភាវបរិច្ចាគេន បារាជិកាបត្តិ វិគច្ឆតិ, ន បាណាតិបាតាទិអកុសលំ អានន្តរិយាទិភាវតោ. តស្មា ទុម្មង្កូនំ និគ្គហាទិទសអត្ថវសេ (បារា. ៣៩; បរិ. ២) បដិច្ច ភគវតា យថាបច្ចយំ សមុប្បជ្ជមានេ កុសលាកុសលាទិនាមរូបធម្មេ ឧបាទាយ បញ្ញត្តា សម្មុតិយេវ អាបត្តិ, សា ច យថាវិធិបដិកម្មករណេន វិគតា នាម ហោតីតិ វេទិតព្ពំ, តេនាហ ទ្វត្តិំសេវ ហិ អាបត្តិសមុដ្ឋាបកចិត្តានីតិអាទិ. អាបត្តិសមុដ្ឋាបកត្តេនេវ ហេត្ថ កុសលាទីនំ អាបត្តិតោ ភេទោ សិទ្ធោ. ន ¶ ហិ តំសមុដ្ឋិតស្ស តតោ អភេទោ យុត្តោ សមុដ្ឋានសមុដ្ឋិតភេទព្យវហារុបច្ឆេទប្បសង្គតោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៦៦ បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា) បន អាបត្តិយា បរមត្ថតោ កុសលត្តមេវ ន សម្ភវតិ ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា អកុសលំ, សិយា អព្យាកតំ, នត្ថិ អាបត្តាធិករណំ កុសល’’ន្តិ វចនតោ, ‘‘អកុសលត្តំ បន អព្យាកតត្តញ្ច អាបត្តិយា សម្ភវតី’’តិ សញ្ញាយ កុសលចិត្តសមុដ្ឋានក្ខណេបិ រូបាព្យាកតត្តំ អាបត្តិយា សមត្ថេតុំ យំ កុសលចិត្តេន អាបជ្ជតិ, តំ កុសលំ, ឥតរេហិ ឥតរន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៦៦ បកិណ្ណកកថា) ឥមំ អដ្ឋកថាវចនំ និស្សាយ វុត្តំ ‘‘យំ កុសលចិត្តេន អាបជ្ជតីតិ យំ សិក្ខាបទសីសេ គហិតំ អាបត្តិំ កុសលចិត្តសមង្គី អាបជ្ជតិ, ឥមិនា បន វចនេន តំ កុសលន្តិ អាបត្តិយា វុច្ចមានោ កុសលភាវោ បរិយាយតោ, ន បរមត្ថតោតិ ទស្សេតិ. កុសលចិត្តេន ហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តោ សវិញ្ញត្តិកំ ¶ អវិញ្ញត្តិកំ វា សិក្ខាបទវីតិក្កមាការប្បវត្តំ រូបក្ខន្ធសង្ខាតំ អព្យាកតាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិ. តត្ថ យំ កុសលចិត្តេន អាបជ្ជតីតិ ឥមំ វចនំ ឧទ្ទិស្ស ‘‘ឥមិនា បន វចនេន តំ កុសលន្តិ អាបត្តិយា វុច្ចមានោ កុសលភាវោ បរិយាយតោ, ន បរមត្ថតោតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ, ឯវំ ឥតរេហិ ឥតរន្តិ វចនេន ‘‘យំ អកុសលចិត្តេន អាបជ្ជហិ, តំ អកុសលំ, យំ អព្យាកតចិត្តេន អាបជ្ជតិ, តំ អព្យាកត’’ន្តិ ឥមស្ស អត្ថស្ស វុត្តត្តា ឥតរេហីតិ វចនំ ឧទ្ទិស្ស ‘‘ឥមិនាបិ វចនេន ឥតរន្តិ អាបត្តិយា វុច្ចមានោ អកុសលភាវោ អព្យាកតភាវោ ច បរិយាយតោ ទស្សេតី’’តិ វត្តព្ពំ. ឯវំ អវត្វា កុសលបក្ខេ ឯវ កថនស្ស ការណំ ន បស្សាម. យំ បន អាបត្តាធិករណំ សិយា អកុសលន្តិអាទិវចនំ ការណត្តេន វុត្តំ, តម្បិ អការណំ យំ អកុសលចិត្តេន អាបជ្ជតិ, តំ អកុសលន្តិអាទិនា ហេដ្ឋា វុត្តនយេន អកុសលាទិភាវស្ស បរិយាយទេសិតត្តា, អាបត្តិយា កុសលវោហារស្ស អយុត្តតាយ នត្ថិ អាបត្តាធិករណំ កុសលន្តិ វុត្តត្តា ច. អាបត្តិយា ហិ កុសលចិត្តសមុដ្ឋិតត្តេបិ ភគវតា បដិក្ខិត្តភាវេន សាវជ្ជធម្មត្តា ការណូបចារេនាបិ អនវជ្ជកុសលវោហារោ ន យុត្តោ សាវជ្ជានវជ្ជានំ អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធត្តា. យថា អាកាសាទិសម្មុតិសច្ចានំ ឧប្បន្នតាទិវោហារោ វិយ ជាតិជរាភង្គានំ ឧប្បន្នតាទិវោហារោ អនវដ្ឋានាទិទេសតោ អយុត្តោ, ឯវមិធាបិ កុសលវោហារោ អយុត្តោ វិរុទ្ធត្តា. អកុសលាទិវោហារោ បន យុត្តោ ¶ , ការណូបចារេន បន អកុសលាទិសភាវតា យថាវុត្តទោសានតិវត្តនតោ. សុត្តស្សាបិ ហិ យថា សុត្តសុត្តានុលោមាទីហិ វិរោធោ ន ហោតិ, តថេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

យំ បន វុត្តំ ‘‘កុសលចិត្តេន ហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តោ…បេ… រូបក្ខន្ធសង្ខាតំ អព្យាកតាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិ, តំ អយុត្តមេវ រូបក្ខន្ធស្ស ខណិកតាយ អាបត្តិយាបិ ទេសនាទិបដិកម្មំ វិនាវ បដិបស្សទ្ធិប្បសង្គតោ. រូបបរម្បរា អាបត្តីតិ ចេ? តន្ន, បដិកម្មេនាបិ អវិគមប្បសង្គតោ. ន ហិ រូបសន្តតិទេសនាទីហិ វិគច្ឆតិ សការណាយត្តត្តា, ឥតិ សព្ពថា អាបត្តិយា បរមត្ថតា អយុត្តា, ឯតេនេវ យំ វុត្តំ ‘‘និបជ្ជិត្វា និរោធសមាបន្នស្ស សហសេយ្យវសេន តថាការប្បវត្តរូបធម្មស្សេវ អាបត្តិភាវតោ’’តិអាទិ, តម្បិ បដិសិទ្ធន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥធ បន និរោធសមាបន្នានំ រូបធម្មមេវ បដិច្ច ឧប្បន្នត្តា អាបត្តិ អចិត្តា អវេទនា, អញ្ញត្ថ បន សចិត្តា សវេទនាវ, សព្ពត្ថាបិ បញ្ញត្តិសភាវាតិ វេទិតព្ពា. តេនេវ ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ អាបត្តិយា អកុសលាទិសភាវំ បរបរិកប្បិតំ និសេធេតុំ ‘‘អាទិកម្មិកស្ស អនាបត្តិវចនតោ…បេ… បណ្ណត្តិមត្តមេវ អាបត្តាធិករណន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ សយមេវ វក្ខតិ, តស្មា ‘‘តំតំកុសលាទិធម្មសមុប្បត្តិយា ភគវតា បញ្ញត្តា អាបត្តិសម្មុតិ សមុដ្ឋិតា’’តិ ច, ‘‘យាវ បដិប្បស្សទ្ធិការណា តិដ្ឋតី’’តិ ច, ‘‘បដិប្បស្សទ្ធិការណេហិ ¶ វិនស្សតី’’តិ ច វោហរីយតិ. អាបត្តិយា ច សម្មុតិសភាវត្តេបិ ហិ សញ្ចិច្ច តំ អាបជ្ជន្តស្ស, បដិកិរិយំ អករោន្តស្ស ច អនាទរេ អកុសលរាសិ ចេវ សគ្គមគ្គន្តរាយោ ច ហោតីតិ លជ្ជិនោ យថាវិធិំ នាតិក្កមន្តិ, អនតិក្កមនប្បច្ចយា ច តេសំ អនន្តប្បភេទា សីលាទយោ ធម្មា បរិវឌ្ឍន្តីតិ គហេតព្ពំ. ទ្វត្តិំសេវាតិ និយមោ អាបត្តិនិមិត្តានំ កាយវចីវិញ្ញត្តីនំ ឯតេហេវ សមុប្បជ្ជនតោ កតោ, ន បន សព្ពាបត្តីនម្បិ ឯតេហេវ សមុប្បជ្ជនតោ. និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តានញ្ហិ ឈាននិរោធសមាបន្នានញ្ច អវិញ្ញត្តិជនកេហិ វិបាកអប្បនាចិត្តេហិ ចេវ រូបធម្មេហិ ច សហសេយ្យាទិអាបត្តិ សម្ភវតិ.

ទសាតិ កិរិយាហេតុកមនោវិញ្ញាណធាតុទ្វយេន សហ អដ្ឋ មហាកិរិយចិត្តានិ. បញ្ញត្តិំ អជានិត្វា ឥទ្ធិវិកុព្ពនាទីសុ អភិញ្ញានំ អាបត្តិសមុដ្ឋាបកត្តំ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច កិញ្ចិ សិក្ខាបទំ អកុសលចិត្តមេវ, កិញ្ចិ ¶ កុសលាព្យាកតវសេន ទ្វិចិត្តំ, កិញ្ចិ តិចិត្តន្តិ អយមេវ ភេទោ លព្ភតិ, នាញ្ញោតិ វេទិតព្ពំ. កិរិយាសមុដ្ឋានន្តិ បរូបក្កមេន ជាយមានំ អង្គជាតាទិចលនំ សាទិយនចិត្តសង្ខាតេ សេវនចិត្តេ ឧប្បន្នេ តេន ចិត្តេន សមុប្បាទិតមេវ ហោតីតិ វុត្តំ ឥតរថា ‘‘សិយា កិរិយសមុដ្ឋានំ, សិយា អកិរិយសមុដ្ឋាន’’ន្តិ វត្តព្ពតោ.

យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៦៦ បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា) វុត្តំ ‘‘កិរិយសមុដ្ឋានន្តិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ បរូបក្កមេ សតិ សាទិយន្តស្ស អកិរិយសមុដ្ឋានភាវតោ’’តិអាទិ, តំ ន គហេតព្ពំ បឋមបារាជិកស្ស អកិរិយសមុដ្ឋានតាយ បាឡិអដ្ឋកថាសុ អវុត្តត្តា. ‘‘មនោទ្វារេ អាបត្តិ នាម នត្ថី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា; បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៤) ហិ វុត្តំ. កថញ្ហិ នាម បរូបក្កមេន មេថុនំ សាទិយន្តោ អត្តនោ អង្គជាតាទិកាយចលនំ ន សាទិយេយ្យ, សាទិយនចិត្តានុគុណមេវ បន សកលសរីរេ ចិត្តជរូបសមុប្បត្តិយា វិញ្ញត្តិបិ សុខុមា សមុប្បន្នា ឯវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ, តេនាហ កាយទ្វារេនេវ សមុដ្ឋានតោ កាយកម្មន្តិអាទិ. ចិត្តំ បនេត្ថ អង្គមត្តំ ហោតីតិ កាយវិញ្ញត្តិ ឯវ កាយកម្មភាវេ ការណំ, ន ចិត្តំ. តំ បនេត្ថ កាយសង្ខាតាយ វិញ្ញត្តិយាយេវ អង្គមត្តំ, ន កាយកម្មភាវស្ស, ឥតរថា មេថុនស្ស ‘‘មនោកម្ម’’ន្តិ វត្តព្ពតោ, តេនាហ ‘‘ន តស្ស វសេន កម្មភាវោ លព្ភតី’’តិ. កម្មភាវោតិ កាយកម្មភាវោ. សព្ពញ្ចេតន្តិ ឯតំ សមុដ្ឋានាទិកំ. សិក្ខាបទសីសេនាតិ តំតំសិក្ខាបទនិយតអាបត្តិយា ឯវ គហណត្ថំ សិក្ខាបទមុខេន.

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

ឥទំ ¶ កិន្តិ កថេតុកាមតាបុច្ឆា. ឥមាតិអាទិ វិស្សជ្ជនំ. វិនីតានិ អាបត្តិំ ត្វំ ភិក្ខុ អាបន្នោតិអាទិនា (បារា. ៦៧) ភគវតា វិនិច្ឆិនិតានិ វត្ថូនិ វិនីតវត្ថូនិ. តំ តំ វត្ថុំ ឧទ្ធរិត្វា ទានតោ ទស្សនតោ ឧទ្ទានភូតា គាថា ឧទ្ទានគាថា, សង្គហគាថា, ឧទ្ទេសគាថាតិ វុត្តំ ហោតិ. វត្ថុ គាថាតិ តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខូតិអាទិកា វិនីតវត្ថុបាឡិយេវ តេសំ តេសំ វិនីតវត្ថូនំ គន្ថនតោ ‘‘វត្ថុគាថា’’តិ វុត្តា ¶ , ន ឆន្ទោវិចិតិលក្ខណេន. ឧទ្ទានគាថានំ វត្ថុ វត្ថុគាថាតិ ឯវំ វា ឯត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថាតិ វិនីតវត្ថូសុ. ទុតិយាទីនន្តិ ទុតិយបារាជិកាទីនំ. យំ បស្សិត្វា ចិត្តការាទយោ សិប្បិកា ចិត្តកម្មាទីនិ សិក្ខន្តិ, តំ បដិច្ឆន្នករូបំ, បដិមារូបន្តិ អត្ថោ.

៦៧. បុរិមានិ ទ្វេតិ មក្កដីវជ្ជិបុត្តកវត្ថូនិ ទ្វេ. តានិបិ ភគវតា វិនីតភាវេន បុន វិនីតវត្ថូសុ បក្ខិត្តានិ. តត្ថ តស្ស កុក្កុច្ចំ អហោសីតិអាទិ បន កិញ្ចាបិ តេសំ បឋមំ កុក្កុច្ចំ ន ឧប្បន្នំ, ភិក្ខូហិ បន ភគវតា ច គរហិត្វា វុត្តវចនំ សន្ធាយ បច្ឆា ឧប្បន្នត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុន្តិអាទិ ច ភិក្ខូហិ អានន្ទត្ថេរេន ច បឋមំ ភគវតោ អារោចិតេ, ភគវតា ច តេសំ បារាជិកត្តេ បកាសិតេ ភីតា តេ សយម្បិ គន្ត្វា អត្តនោ កុក្កុច្ចំ បច្ឆា អារោចេន្តិ ឯវ. ‘‘សច្ចំ កិរ ត្វ’’ន្តិអាទិនា ភគវតា បុដ្ឋា បន ‘‘សច្ចំ ភគវា’’តិ បដិជាននវសេនាបិ អារោចេន្តិ. ភគវាបិ អាបត្តិំ ត្វន្តិអាទិនា តេសំ បារាជិកត្តំ វិនិច្ឆិនោតិ ឯវ. អនុបញ្ញត្តិកថាយំ បន តំ សព្ពំ អវត្វា អនុបញ្ញត្តិយា អនុគុណមេវ កិញ្ចិមត្តំ វុត្តំ, ឥធាបិ តេសំ វត្ថូនំ ភគវតា វិនីតភាវទស្សនត្ថំ ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. កេចិ ឥមំ អធិប្បាយំ អមនសិកត្វា ‘‘អញ្ញានេវេតានិ វត្ថូនី’’តិ វទន្តិ. កុសេតិ កុសតិណានិ. កេសេហីតិ មនុស្សកេសេហិ.

៦៨. វណ្ណបោក្ខរតាយាតិ ឯត្ថ បោក្ខលំ នាម សមិទ្ធំ សុន្ទរញ្ច, តស្ស ភាវោ ‘‘បោក្ខរតា’’តិ រ-ការំ កត្វា វុត្តោ, សមិទ្ធតា សុន្ទរតាតិ អត្ថោ. បធំសេសីតិ អភិភវិ. ន លិម្បតីតិ ន អល្លីយតិ.

៦៩. ឯវរូបា បរិវត្តលិង្គា ភិក្ខុនិយោ អត្ថតោ ឯកតោ ឧបសម្បន្នាបិ ឧភតោសង្ឃេ ឧបសម្បន្នាសុយេវ សង្គយ្ហន្តិ ភិក្ខូបសម្បទាយ ភិក្ខុនីឧបសម្បទតោបិ ឧក្កដ្ឋត្តា. បាឡិយំ ‘‘តាហិ អាបត្តីហិ អនាបត្តិ’’ន្តិ ឧបយោគវចនំ កត្វា អនុជានាមីតិ បទេន សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឥត្ថិលិង្គន្តិ ¶ ថនាទិកំ ឥត្ថិសណ្ឋានំ វុត្តន្តិ អាហ – ‘‘បុរិស…បេ… ឥត្ថិសណ្ឋានំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ. តំ នានន្តរិកតោ បន ‘‘បុរិសិន្ទ្រិយម្បិ អន្តរហិតំ, ឥត្ថិន្ទ្រិយញ្ច ឧប្បន្ន’’ន្តិ វុត្តមេវ ហោតិ, ឯវំ ឧបរិបិ លិង្គគ្គហណេនេវ ឥត្ថិន្ទ្រិយាទិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. តាតិ អាបត្តិយោ, តស្ស វុដ្ឋាតុន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ, តាហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋាបេតុន្តិ ¶ អត្ថោ. កថន្តិ អាហ តា សព្ពាបិ ភិក្ខុនីហិ កាតព្ពន្តិអាទិ. តេន បដិច្ឆន្នាយបិ អប្បដិច្ឆន្នាយបិ គរុកាបត្តិយា បក្ខមានត្តចរណាទិកំ វិធិំ ទស្សេតិ.

ឱក្កន្តិកវិនិច្ឆយោតិ បសង្គានុគុណំ ឱតរណកវិនិច្ឆយោ. ពលវអកុសលេនាតិ បរទារិកកម្មាទិនា. ទុព្ពលកុសលេនាតិ យថាវុត្តពលវាកុសលោបហតសត្តិនា តតោ ឯវ ទុព្ពលភូតេន កុសលេន. ទុព្ពលអកុសលេនាតិ បុរិសភាវុប្បាទកព្រហ្មចរិយាទិពលវកុសលោបហតសត្តិនា តតោ ឯវ ទុព្ពលភូតេន បរទារិកាទិអកុសលេន. សុគតិយំ ភាវទ្វយស្ស កុសលកម្មជត្តា អកុសលេនេវ វិនាសោ កុសលេនេវ ឧប្បត្តីតិ អាហ ឧភយម្បីតិអាទិ. ទុគ្គតិយំ បន អកុសលេនេវ ឧភិន្នម្បិ ឧប្បត្តិ ច វិនាសោ ច, តត្ថ ទុព្ពលពលវភាវោវ វិសេសោ.

‘‘ឯហិ មយំ គមិស្សាមា’’តិ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ សំវិធាយ ឯកទ្ធានគមនេ បាចិត្តិយាបត្តិបរិហារត្ថំ វុត្តំ ‘‘សំវិទហនំ បរិមោចេត្វា’’តិ. តេន ឯកគាមក្ខេត្តេបិ ពហិគាមតោ អន្តរឃរំ សំវិធាយ គមនម្បិ អាបត្តិករមេវាតិ ទស្សេតិ. បរិមោចនវិធិំ ទស្សេន្តោ អាហ មយន្តិអាទិ. ពហិគាមេតិ គាមន្តរេ. ទុតិយិកា ភិក្ខុនី បក្កន្តា វា ហោតីតិអាទិនា (បាចិ. ៦៩៣) វុត្តអនាបត្តិលក្ខណំ អនុលោមេតីតិ វុត្តំ ‘‘គាមន្តរ…បេ… អនាបត្តី’’តិ. កោបេត្វាតិ បរិច្ចជិត្វា. លជ្ជិនិយោ…បេ… លព្ភតីតិ លិង្គបរិវត្តនទុក្ខបីឡិតស្ស សង្គហេបិ អសតិ ហីនាយាវត្តនម្បិ ភវេយ្យាតិ ‘‘អាបទាសូ’’តិ វុត្តអនាបត្តិអនុលោមេន វុត្តំ. តាយ ទុតិយិកំ គហេត្វាវ គន្តព្ពំ. អលជ្ជិនិយោ…បេ… លព្ភតីតិ អលជ្ជិនីហិ សទ្ធិំ ឯកកម្មាទិសំវាសេ អាបត្តិសម្ភវតោ តា អសន្តបក្ខំ ភជន្តីតិ វុត្តំ, ឥមិនាបេតំ វេទិតព្ពំ ‘‘អលជ្ជិនីហិ សទ្ធិំ បរិភោគោ ន វដ្ដតី’’តិ. យទិ ហិ វដ្ដេយ្យ, តតោបិ ទុតិយិកំ វិនា គាមន្តរគមនាទីសុ អាបត្តិ ឯវ សិយា សង្គាហិកត្តា តាសំ សង្គាហិកលជ្ជិនិគណតោ វិយ. ញាតិកា ន ហោន្តិ…បេ… វដ្ដតីតិ វទន្តីតិ ឥមិនា អដ្ឋកថាសុ អនាគតភាវំ ទីបេតិ. តត្ថាបិ វិស្សាសិកញាតិកភិក្ខុនិយោ វិនា ភិក្ខុនិភាវេ អរមន្តស្ស មានបកតិកស្ស អាបទាដ្ឋានសម្ភវេន តំ វចនំ អប្បដិក្ខិត្តម្បិ តទញ្ញេសំ ន វដ្ដតិយេវាតិ គហេតព្ពំ. ភិក្ខុភាវេបីតិ ភិក្ខុកាលេបិ ¶ . តំ និស្សាយាតិ តំ និស្សយាចរិយំ កត្វា. ឧបជ្ឈា គហេតព្ពាតិ ឧបសម្បទាគហណត្ថំ ឧបជ្ឈា គហេតព្ពា.

វិនយកម្មន្តិ ¶ វិកប្បនំ សន្ធាយ វុត្តំ. បុន កាតព្ពន្តិ បុន វិកប្បេតព្ពំ. បុន បដិគ្គហេត្វា សត្តាហំ វដ្ដតីតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនីនំ សន្និធិំ ភិក្ខូហិ, ភិក្ខូនំ សន្និធិំ ភិក្ខុនីហិ ច បដិគ្គាហាបេត្វា បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៤២១) វចនតោ បុន បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. សត្តមេ ទិវសេតិ ឥទញ្ច និស្សគ្គិយំ អនាបជ្ជិត្វាវ បុនបិ សត្តាហំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បកតត្តោតិ អបរិវត្តលិង្គោ. រក្ខតីតិ តំ បដិគ្គហណវិជហនតោ រក្ខតិ, អវិភត្តតាយ បដិគ្គហណំ ន វិជហតីតិ អធិប្បាយោ.

សាមំ គហេត្វាន និក្ខិបេយ្យាតិ សហត្ថេន បដិគ្គហេត្វាន និក្ខិបេយ្យ. បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តីតិ លិង្គបរិវត្តេ ជាតេ បុន អប្បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ.

ហីនាយាវត្តនេនាតិ ឯត្ថ កេចិ ‘‘បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ ‘គិហី ភវិស្សាមី’តិ គិហិលិង្គគ្គហណំ ហីនាយាវត្តន’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ តត្តកេន ភិក្ខុភាវស្ស អវិជហនតោ. អញ្ញេ បន ‘‘បារាជិកំ អាបន្នស្ស ភិក្ខុបដិញ្ញំ បហាយ គិហិលិង្គភាវូបគមនម្បិ ហីនាយាវត្តន’’ន្តិ វទន្តិ, តំ យុត្តមេវ. បារាជិកំ អាបន្នោ ហិ តំ បដិច្ឆាទេត្វា យាវ ភិក្ខុបដិញ្ញោ ហោតិ, តាវ ភិក្ខុ ឯវ ហោតិ ភិក្ខូនមេវ បារាជិកស្ស បញ្ញត្តត្តា. ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិ ហិ វុត្តំ. តថា ហិ សោ សំវាសំ សាទិយន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ, សហសេយ្យាទិអាបត្តិញ្ច ន ជនេតិ, អត្តានំ ឱមសន្តស្ស បាចិត្តិយញ្ច ជនេតិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អសុទ្ធោ ហោតិ បុគ្គលោ អញ្ញតរំ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ, តញ្ចេ សុទ្ធទិដ្ឋិ សមានោ ឱកាសំ ការាបេត្វា អក្កោសាធិប្បាយោ វទេតិ, អាបត្តិ ឱមសវាទស្សា’’តិ (បារា. ៣៨៩).

ឯកេ បន ‘‘បារាជិកំ អាបន្នានំ ទោសំ បដិជានិត្វា គិហិលិង្គគ្គហណំ នាម សិក្ខាបច្ចក្ខានេ សមោធានំ គច្ឆតិ តេនាបិ បដិញ្ញាយ ភិក្ខុភាវស្ស វិជហនតោ. តេនេវ វិនយវិនិច្ឆយាទីសុ ហីនាយាវត្តនំ សិក្ខាបច្ចក្ខានេ សមោធានេត្វា ¶ វិសុំ តំ ន វុត្តំ. តស្មា ភិក្ខុនីនំ វិព្ភមិតុកាមតាយ គិហិលិង្គគ្គហណំ ឥធ ហីនាយាវត្តនំ តាសំ សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស អភាវតោ. តាសំ បដិគ្គហណវិជហនស្សាបិ សព្ពសោ វត្តព្ពត្តា’’តិ វទន្តិ, តម្បិ អប្បដិពាហិយមេវ. តស្មា បារាជិកានំ ភិក្ខុនីនញ្ច ‘‘ឧប្បព្ពជិស្សាមី’’តិ គិហិលិង្គគ្គហណំ ¶ ហីនាយាវត្តនន្តិ គហេតព្ពំ. វិព្ភមោតិបិ ឯតស្សេវ នាមំ, តេនេវ តំ ខុទ្ទសិក្ខាយំ ‘‘អច្ឆេទវិស្សជ្ជនគាហវិព្ភមា’’តិ អធិដ្ឋានវិជហនេ វិព្ភមនាមេន វុត្តំ.

អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេនាតិ អញ្ញស្ស អទត្វាវ អនត្ថិកស្សេវ បដិគ្គហិតវត្ថូនំ ពហិ ឆឌ្ឌនេន. កេចិ ‘‘បដិគ្គហិតវត្ថូសុ សាបេក្ខស្ស បុរេ បដិគ្គហិតភាវតោ បរិមោចនត្ថំ តត្ថ បដិគ្គហមត្តស្ស វិស្សជ្ជនម្បិ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនមេវ ចីវរាទិអធិដ្ឋានបច្ចុទ្ធារោ វិយា’’តិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ តថាវចនាភាវា. យថេវ ហិ ចីវរាទីសុ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេន អធិដ្ឋានវិជហនំ វត្វាបិ វិសុំ បច្ចុទ្ធារោ ច វុត្តោ, ឯវមិធាបិ វត្តព្ពំ, យថា ច ចីវរាទីសុ កាយបដិពទ្ធេសុបិ បច្ចុទ្ធារេន អធិដ្ឋានំ វិគច្ឆតិ, ន ឯវមិធ. ឥធ បន បដិគ្គហិតវត្ថុស្មិំ អនបេក្ខស្សាបិ កាយតោ មុត្តេយេវ តស្មិំ បដិគ្គហណំ វិជហតិ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘សតក្ខត្តុម្បិ បរិច្ចជតុ, យាវ អត្តនោ ហត្ថគតំ បដិគ្គហិតមេវា’’តិ. អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេនាតិ ឯត្ថ ច ‘‘អនបេក្ខាយា’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ អនបេក្ខតំ មុញ្ចិត្វា ឥធ វិសុំ វិស្សជ្ជនស្ស អភាវា. ន ហេត្ថ បច្ចុទ្ធារេ វិយ វិស្សជ្ជនវិធានមត្ថិ. អបិច បដិគ្គហណមត្តវិស្សជ្ជនេ សតិ បុរេ បដិគ្គហិតោបិ អាហារោ ភុញ្ជិតុកម្យតាយ ឧប្បន្នាយ បដិគ្គហណមត្តំ វិស្សជ្ជេត្វា បុន បដិគ្គហេត្វា យថាសុខំ ភុញ្ជិតព្ពោ សិយាតិ, តថា ច សន្និធិការកសិក្ខាបទេ វុត្តា សព្ពាបិ វិនិច្ឆយភេទា និរត្ថកា ឯវ សិយុំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ –

‘‘គណ្ឋិកបត្តស្ស វា គណ្ឋិកន្តរេ ស្នេហោ បវិដ្ឋោ ហោតិ…បេ… តាទិសេ បត្តេបិ បុនទិវសេ ភុញ្ជន្តស្ស បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៣).

តត្ថ បន ‘‘បដិគ្គហណំ អនបេក្ខចិត្តេន វិស្សជ្ជេត្វា ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ, ន ច វុត្តំ. កត្ថចិ ឦទិសេសុ ច គណ្ឋិកបត្តាទីសុ បដិគ្គហណេ អបេក្ខា កស្សចិបិ នត្ថេវ តប្បហានាយ វាយាមតោ, តថាបិ តត្ថគតអាមិសេ បដិគ្គហណំ ន វិគច្ឆតិ. កស្មា? ភិក្ខុស្ស បត្តេ បុន ភុញ្ជិតុកាមតាបេក្ខាយ ¶ វិជ្ជមានត្តា បត្តគតិកេ អាហារេបិ តស្សា វត្តនតោ. ន ហិ បត្តំ អវិស្សជ្ជេត្វា តគ្គតិកំ អាហារំ វិស្សជ្ជេតុំ សក្កា, នាបិ អាហារំ អវិស្សជ្ជេត្វា តគ្គតិកំ បដិគ្គហណំ វិស្សជ្ជេតុំ. តស្មា វត្ថុនោ វិស្សជ្ជនមេវ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនំ, ន បដិគ្គហណស្សាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. តេនេវ សន្និធិសិក្ខាបទស្ស អនាបត្តិវារេ –

‘‘អន្តោសត្តាហំ ¶ អធិដ្ឋេតិ, វិស្សជ្ជេតិ, នស្សតិ, វិនស្សតិ, ឌយ្ហតិ, អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តិ, វិស្សាសំ គណ្ហន្តិ, អនុបសម្បន្នស្ស ចត្តេន វន្តេន មុត្តេន អនបេក្ខោ ទត្វា បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតី’’តិ –

ឯវំ សព្ពត្ថ វត្ថុវិស្សជ្ជនមេវ វុត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘អន្តោសត្តាហំ អធិដ្ឋេតី’’តិ ពាហិរបរិភោគាយ អធិដ្ឋានវចនតោ វត្ថុំ អវិស្សជ្ជេត្វាបិ កេវលំ អនជ្ឈោហរិតុកាមតាយ សុទ្ធចិត្តេន ពាហិរបរិភោគត្ថាយ និយមនម្បិ វិសុំ ឯកំ បដិគ្គហណវិជហនការណមេវ, ឥទញ្ច សន្ធាយ បដិគ្គហណមត្តវិស្សជ្ជនំ វុត្តំ សិយា, សុវុត្តមេវ សិយា, តថា ច ‘‘បុន បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិស្សាមី’’តិ បដិគ្គហណវិស្សជ្ជនំ ន វត្តព្ពំ សិយា ពាហិរបរិភោគាធិដ្ឋានស្ស ឥធាធិប្បេតត្តា.

សារត្ថទីបនិយញ្ហិ (សារត្ថ. ទី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៦៩) ‘‘អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេនាតិ ឯត្ថ អញ្ញស្ស អទត្វាវ អនត្ថិកតាយ ‘នត្ថិ ឥមិនា កម្មំ ន ទានិ នំ បរិភុញ្ជិស្សាមី’តិ វត្ថូសុ វា, ‘បុន បដិគ្គហេត្វា បដិភុញ្ជិស្សាមី’តិ បដិគ្គហណេ វា អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេនា’’តិ ឯវំ បរិភុញ្ជិតុកាមស្សេវ បដិគ្គហណមត្តវិស្សជ្ជនម្បិ បដិគ្គហណវិជហនការណំ វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ពំ. បុរិមមេវ បន ពាហិរបរិភោគាធិដ្ឋានំ គហេតព្ពំ. ឥទំ បន អដ្ឋកថាសុ ‘‘អនបេក្ខវិស្សជ្ជនសង្ខាតេ វិស្សជ្ជេតី’’តិ វុត្តបាឡិបទត្ថេ សង្គហេត្វា វិសុំ ន វុត្តំ. នស្សតិ, វិនស្សតិ, ឌយ្ហតិ, វិស្សាសំ វា គណ្ហន្តីតិ ឥមានិ បន បទានិ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តីតិ ឥមស្មិំ បទេ សង្គហិតានីតិ វេទិតព្ពំ.

អច្ឆិន្ទិត្វា គហណេនាតិ អនុបសម្បន្នានំ ពលក្ការាទិនា អច្ឆិន្ទិត្វា គហណេន. ឧបសម្បន្នានញ្ហិ អច្ឆិន្ទនវិស្សាសគ្គាហេសុ បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ. ឯត្ថាតិ ភិក្ខុវិហារេ. ឧបរោបកាតិ តេន រោបិតា រុក្ខគច្ឆា. តេរសសុ ¶ សម្មុតីសូតិ ភត្តុទ្ទេសកសេនាសនបញ្ញាបកភណ្ឌាគារិកចីវរបដិគ្គាហកចីវរភាជកយាគុភាជកផលភាជកខជ្ជភាជកអប្បមត្តកវិស្សជ្ជកសាទិយគាហាបកបត្តគាហាបកអារាមិកបេសកសាមណេរបេសកសម្មុតិសង្ខាតាសុ តេរសសុ សម្មុតីសុ.

បច្ឆិមិកាយ សេនាសនគ្គាហេ បដិប្បស្សទ្ធេបិ អប្បដិប្បស្សទ្ធេបិ កថិនត្ថារស្ស, តម្មូលកានំ បញ្ចានិសំសានញ្ច អភាវស្ស សមានត្តា តត្ថ វិជ្ជមានម្បិ សេនាសនគ្គាហបដិប្បស្សទ្ធិំ អទស្សេត្វា តត្ថ ភិក្ខូហិ កត្តព្ពំ សង្គហមេវ ទស្សេតុំ សចេ បច្ឆិមិកាយាតិអាទិ វុត្តំ. សចេ អកុសលវិបាកេ ¶ …បេ… ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពន្តិ ឥទំ បដិច្ឆន្នាយ សាធារណាបត្តិយា បរិវសន្តស្ស អសមាទិន្នបរិវាសស្ស វា លិង្គេ បរិវត្តេ បក្ខមានត្តំ ចរន្តស្ស វសេន វុត្តំ. សចេ បនស្ស បក្ខមានត្តេ អសមាទិន្នេ ឯវ បុន លិង្គំ បរិវត្តតិ, បរិវាសំ ទត្វា បរិវុត្ថបរិវាសស្សេវ ឆារត្តំ មានត្តំ ទាតព្ពំ. បរិវាសទានំ នត្ថិ ភិក្ខុកាលេ អប្បដិច្ឆន្នភាវតោ. សចេ បន ភិក្ខុកាលេបិ សញ្ចិច្ច នារោចេតិ, អាបត្តិ បដិច្ឆន្នាវ ហោតិ, អាបត្តិបដិច្ឆន្នភាវតោ បរិវាសោ ច ទាតព្ពោតិ វទន្តិ. បារាជិកំ អាបន្នានំ ឥត្ថិបុរិសានំ លិង្គេ បរិវត្តេបិ បារាជិកត្តស្ស ឯកស្មិំ អត្តភាវេ អវិជហនតោ បុន ឧបសម្បទា ន ទាតព្ពាតិ គហេតព្ពំ. តេនេវ តេសំ សីសច្ឆិន្នបុរិសាទយោ និទស្សិតា.

៧១. តថេវាតិ មុច្ចតុ វា មា វាតិ ឥមមត្ថំ អតិទិសតិ. អញ្ញេសន្តិ បុថុជ្ជនេ សន្ធាយ វុត្តំ. តេសញ្ហិ ឦទិសេ ឋានេ អសាទិយនំ ទុក្ករំ សោតាបន្នាទិអរិយានំ តត្ថ ទុក្ករត្តាភាវា. ន ហិ អរិយា បារាជិកាទិលោកវជ្ជាបត្តិំ អាបជ្ជន្តិ.

៧៣. សុផុសិតាតិ ឧបរិមាយ ទន្តបន្តិយា ហេដ្ឋិមា ទន្តបន្តិ អាហច្ច ឋិតា, អវិវដាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘អន្តោមុខេ ឱកាសោ នត្ថី’’តិ. ឧប្បាដិតេ បន ឱដ្ឋមំសេ ទន្តេ សុយេវ ឧបក្កមន្តស្ស ថុល្លច្ចយន្តិ និមិត្តេន ពហិនិមិត្តេ ឆុបនត្តា វុត្តំ. ពហិនិក្ខន្តទន្តជិវ្ហាសុបិ ឯសេវ នយោ. និជ្ឈាមតណ្ហិកា នាម លោមកូបេហិ សមុដ្ឋិតអគ្គិជាលាហិ ទឌ្ឍសរីរតាយ អតិវិយ តសិតរូបា. អាទិ-សទ្ទេន ខុប្បិបាសាសុរា អដ្ឋិចម្មាវសិដ្ឋា ភយានកសរីរា បេតិយោ សង្គហិតា. វិសញ្ញំ កត្វាតិ យថា សោ កតម្បិ ¶ ឧបក្កមំ ន ជានាតិ, ឯវំ កត្វា. តេន ច វិសញ្ញី អហុត្វា សាទិយន្តស្ស បារាជិកមេវាតិ ទស្សេតិ. ឧបហតកាយប្បសាទោតិ វាតបិត្តាទិទោសេហិ កាយវិញ្ញាណានុប្បាទកភាវេន ទូសិតកាយប្បសាទោ, ន បន វិនដ្ឋកាយប្បសាទោ. សីសេ បត្តេតិ មគ្គេន មគ្គប្បដិបាទនេ ជាតេ. អប្បវេសេតុកាមតាយ ឯវ និមិត្តេន និមិត្តឆុបនេ ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ, សេវេតុកាមស្ស បន តត្ថាបិ ទុក្កដមេវាតិ អាហ ‘‘ទុក្ខដមេវ សាមន្ត’’ន្តិ.

៧៤. ជាតិ-សទ្ទេន សុមនបុប្ផបរិយាយេន តន្និស្សយោ គុម្ពោ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ជាតិបុប្ផគុម្ពាន’’ន្តិ. តេន ច ជាតិយា ឧបលក្ខិតំ វនំ ជាតិយាវនន្តិ អលុត្តសមាសោតិ ទស្សេតិ. ឯករសន្តិ វីថិចិត្តេហិ អសម្មិស្សំ.

៧៧. ឧប្បន្នេ វត្ថុម្ហីតិ ឥត្ថីហិ កតអជ្ឈាចារវត្ថុស្មិំ. រុក្ខសូចិកណ្ដកទ្វារន្តិ រុក្ខសូចិទ្វារំ ¶ កណ្ដកទ្វារំ, ឯវមេវ វា បាឋោ. តត្ថ យំ ឧភោសុ បស្សេសុ រុក្ខថម្ភេ និខនិត្វា តត្ថ មជ្ឈេ វិជ្ឈិត្វា ទ្វេ តិស្សោ រុក្ខសូចិយោ បវេសេត្វា ករោន្តិ, តំ រុក្ខសូចិទ្វារំ នាម. បវេសននិក្ខមនកាលេ បន អបនេត្វា ថកនកយោគ្គេន កណ្ដកសាខាបដលេន យុត្តំ ទ្វារំ កណ្ដកទ្វារំ នាម. គាមទ្វារស្ស បិធានត្ថំ បទរេន កណ្ដកសាខាទីហិ វា កតស្ស កវាដស្ស ឧទុក្ខលបាសរហិតតាយ ឯកេន សំវរិតុំ វិវរិតុញ្ច អសក្កុណេយ្យស្ស ហេដ្ឋា ឯកំ ចក្កំ យោជេន្តិ, យេន បរិវត្តមានេន តំ កវាដំ សុខថកនំ ហោតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ចក្កលកយុត្តទ្វារ’’ន្តិ. ចក្កមេវ ហិ លាតព្ពដ្ឋេន សំវរណវិវរណត្ថាយ គហេតព្ពដ្ឋេន ចក្កលកំ, តេន យុត្តម្បិ កវាដំ ចក្កលកំ នាម, តេន យុត្តំ ទ្វារំ ចក្កលកយុត្តទ្វារំ. មហាទ្វារេសុ បន ទ្វេ តីណិបិ ចក្កលកានិ យោជេន្តីតិ អាហ ផលកេសូតិអាទិ. កិដិកាសូតិ វេឡុបេសិកាហិ កណ្ដកសាខាទីហិ ច កតថកនកេសុ. សំសរណកិដិកទ្វារន្តិ ចក្កលកយន្តេន សំសរណកិដិកាយុត្តមហាទ្វារំ. គោប្ផេត្វាតិ អាវុណិត្វា, រជ្ជូហិ គន្ថេត្វា វា. ឯកំ ទុស្សសាណិទ្វារមេវាតិ ឯត្ថ កិលញ្ជសាណិទ្វារម្បិ សង្គហំ គច្ឆតិ តគ្គតិកត្តា. អថ ភិក្ខូ…បេ… និសិន្នា ហោន្តីតិ ឥទំ ភិក្ខូនំ សន្និហិតភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. និបន្នេបិ អាភោគំ កាតុំ វដ្ដតិ, និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តេ បន អាភោគំ កាតុំ ន វដ្ដតិ អសន្តបក្ខេ ឋិតត្តា. រហោ ¶ និសជ្ជាយ វិយ ទ្វារសំវរណំ នាម មាតុគាមានំ បវេសននិវារណត្ថំ អនុញ្ញាតន្តិ អាហ ភិក្ខុនិំ វាតិអាទិ. និស្សេណិំ អារោបេត្វាតិ ឥទំ ហេដ្ឋិមតលស្ស សទ្វារពន្ធតាយ វុត្តំ. ចតូសុ ទិសាសុ បរិក្ខិត្តស្ស កុដ្ដស្ស ឯកាពទ្ធតាយ ‘‘ឯកកុដ្ដកេ’’តិ វុត្តំ. បច្ឆិមានំ ភារោតិ បាឡិយា អាគច្ឆន្តេ សន្ធាយ វុត្តំ. យេន កេនចិ បរិក្ខិត្តេតិ ឯត្ថ បរិក្ខេបស្ស ឧព្ពេធតោ បមាណំ សហសេយ្យប្បហោនកេ វុត្តសទិសមេវ.

មហាបរិវេណន្តិ មហន្តំ អង្គណំ, តេន ច ពហុជនសញ្ចារំ ទស្សេតិ, តេនាហ មហាពោធីតិអាទិ. អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋហតិ, អនាបត្តិ អនាបត្តិខេត្តភូតាយ រត្តិយា សុទ្ធចិត្តេន និបន្នត្តា. បពុជ្ឈិត្វា បុន សុបតិ អាបត្តីតិ អរុណេ ឧគ្គតេ បពុជ្ឈិត្វា អរុណុគ្គមនំ ញត្វា វា អញត្វា វា អនុដ្ឋហិត្វា សយិតសន្តានេន សុបតិ ឧដ្ឋហិត្វា កត្តព្ពស្ស ទ្វារសំវរណាទិនោ អកតត្តា អកិរិយសមុដ្ឋានា អាបត្តិ ហោតិ អនាបត្តិខេត្តេ កតនិបជ្ជនកិរិយាយ អនង្គត្តា. អយញ្ហិ អាបត្តិ ឦទិសេ ឋានេ អកិរិយា, ទិវា អសំវរិត្វា និបជ្ជនក្ខណេ កិរិយា ច អចិត្តកា ចាតិ វេទិតព្ពា. បុរារុណា បពុជ្ឈិត្វាបិ យាវ អរុណុគ្គមនា សយន្តស្សាបិ បុរិមនយេន អាបត្តិយេវ. អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋហិស្សាមីតិ…បេ… អាបត្តិយេវាតិ ឯត្ថ កទា តស្ស អាបត្តីតិ? វុច្ចតេ – ន តាវ រត្តិយំ ‘‘ទិវា អាបជ្ជតិ នោ រត្តិ’’ន្តិ (បរិ. ៣២៣) វុត្តត្តា. ‘‘អនាទរិយទុក្កដា ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តទុក្កដំ បន ទិវាសយនទុក្កដមេវ ន ¶ ហោតិ អនាទរិយទុក្កដត្តា. ឯវំ អរុណុគ្គមនេ បន អចិត្តកំ អកិរិយសមុដ្ឋានំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ. សោ សចេ ទ្វារំ សំវរិត្វា ‘‘អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ និបជ្ជតិ, ទ្វារេ ច អញ្ញេហិ អរុណុគ្គមនកាលេ វិវដេបិ តស្ស អនាបត្តិយេវ ទ្វារបិទហនស្ស រត្តិទិវាភាគេសុ វិសេសាភាវា. អាបត្តិអាបជ្ជនស្សេវ កាលវិសេសោ ឥច្ឆិតព្ពោ, ន តប្បរិហារស្សាតិ គហេតព្ពំ, ‘‘ទ្វារំ អសំវរិត្វា រត្តិំ និបជ្ជតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៧៧) ហិ វុត្តំ. ទិវា សំវរិត្វា និបន្នស្ស កេនចិ វិវដេបិ ទ្វារេ អនាបត្តិយេវ. អត្តនាបិ អនុដ្ឋហិត្វាវ សតិ បច្ចយេ វិវដេបិ អនាបត្តីតិ វទន្តិ. យថាបរិច្ឆេទមេវ ច ន វុដ្ឋាតីតិ អរុណេ ឧគ្គតេយេវ ឧដ្ឋាតិ. អាបត្តិយេវាតិ មូលាបត្តិំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ, អនាទរិយអាបត្តិ បន បុរារុណា ឧដ្ឋិតស្សាបិ តស្ស ហោតេវ ‘‘ទុក្កដា ¶ ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តត្តា, ទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ ច បុរារុណា ឧដ្ឋហិត្វា មូលាបត្តិយា មុត្តោបិ អនាទរិយទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ.

និទ្ទាវសេន និបជ្ជតីតិ វោហារវសេន វុត្តំ, បាទានំ បន ភូមិតោ អមោចិតត្តា អយំ និបន្នោ នាម ន ហោតិ, តេនេវ អនាបត្តិ វុត្តា. អបស្សាយ សុបន្តស្សាតិ កដិដ្ឋិតោ ឧទ្ធំ បិដ្ឋិកណ្ដកេ អប្បមត្តកម្បិ បទេសំ ភូមិំ អផុសាបេត្វា ថម្ភាទិំ អបស្សាយ សុបន្តស្ស. កដិដ្ឋិំ បន ភូមិំ ផុសាបេន្តស្ស សយនំ នាម ហោតិ. បិដ្ឋិបសារណលក្ខណា ហិ សេយ្យា. ទីឃវន្ទនាទីសុបិ តិរិយំ បិដ្ឋិកណ្ដកានំ បសារិតត្តា និបជ្ជនមេវាតិ អាបត្តិ បរិហរិតព្ពាវ ‘‘វន្ទាមីតិ បាទមូលេ និបជ្ជី’’តិអាទីសុ និបជ្ជនស្សេវ វុត្តត្តា. តស្សាបិ អនាបត្តិ បតនក្ខណេ អវិសយត្តា, វិសយេ ជាតេ សហសា វុដ្ឋិតត្តា ច. យស្ស បន វិសញ្ញិតាយ បច្ឆាបិ អវិសយោ, ឯតស្ស អនាបត្តិយេវ បតិតក្ខណេ វិយ. តត្ថេវ សយតិ ន វុដ្ឋាតីតិ ឥមិនា វិសយេបិ អករណំ ទស្សេតិ, តេនេវ ‘‘តស្ស អាបត្តី’’តិ វុត្តំ.

ឯកភង្គេនាតិ ឧភោ បាទេ ភូមិតោ អមោចេត្វាវ ឯកបស្សេន សរីរំ ភញ្ជិត្វា និបន្នោ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន មហាបទុមត្ថេរេន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ, តេន ‘‘មហាអដ្ឋកថាយ លិខិតមហាបទុមត្ថេរវាទោ អយ’’ន្តិ ទស្សេតិ. តត្ថ សុបន្តស្សាបិ អវិសយត្តមត្ថីតិ មហាបទុមត្ថេរេន ‘‘អវិសយត្តា បន អាបត្តិ ន ទិស្សតី’’តិ វុត្តំ. អាចរិយា បន សុបន្តស្ស វិសញ្ញត្តាភាវេន វិសយត្តា អនាបត្តិំ ន កថយន្តិ. វិសញ្ញត្តេ សតិ អនាបត្តិយេវ. ទ្វេ បន ជនាតិអាទិបិ មហាអដ្ឋកថាយមេវ វចនំ, តទេវ បច្ឆា វុត្តត្តា បមាណំ. យក្ខគហិតគ្គហណេនេវ ចេត្ថ វិសញ្ញីភូតោបិ សង្គហិតោ. ឯកភង្គេន និបន្នោ បន អនិបន្នត្តា អាបត្តិតោ មុច្ចតិយេវាតិ គហេតព្ពំ.

៧៨. អបទេតិ ¶ អាកាសេ. បទន្តិ បទវឡញ្ជំ, តេនាហ ‘‘អាកាសេ បទ’’ន្តិ. ឯតទគ្គន្តិ ឯសោ អគ្គោ. យទិទន្តិ យោ អយំ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

បឋមបារាជិកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

២. ទុតិយបារាជិកំ

អទុតិយេនាតិ ¶ ¶ អសទិសេន ជិនេន យំ ទុតិយំ បារាជិកំ បកាសិតំ, តស្ស ឥទានិ យស្មា សំវណ្ណនាក្កមោ បត្តោ, តស្មា អស្ស ទុតិយស្ស អយំ សំវណ្ណនា ហោតីតិ យោជនា.

ធនិយវត្ថុវណ្ណនា

៨៤. រាជូហិ គហិតន្តិ រាជគហន្តិ អាហ ‘‘មន្ធាតូ’’តិ. រាជបុរោហិតេន បរិគ្គហិតម្បិ រាជបរិគ្គហិតមេវាតិ មហាគោវិន្ទគ្គហណំ, នគរសទ្ទាបេក្ខាយ ចេត្ថ ‘‘រាជគហ’’ន្តិ នបុំសកនិទ្ទេសោ. អញ្ញេបេត្ថ បការេតិ សុសំវិហិតារក្ខត្តា រាជូនំ គហំ គេហភូតន្តិ រាជគហន្តិអាទិកេ បការេ. វសន្តវនន្តិ កីឡាវនំ, វសន្តកាលេ កីឡាយ យេភុយ្យត្តា បន វសន្តវនន្តិ វុត្តំ.

សទ្វារពន្ធាតិ វស្សូបគមនយោគ្គតាទស្សនំ. នាលកបដិបទន្តិ សុត្តនិបាតេ (សុ. និ. ៦៨៤ អាទយោ) នាលកត្ថេរស្ស ទេសិតំ មោនេយ្យបដិបទំ. បញ្ចន្នំ ឆទនានន្តិ តិណបណ្ណឥដ្ឋកសិលាសុធាសង្ខាតានំ បញ្ចន្នំ. នោ ចេ លភតិ…បេ… សាមម្បិ កាតព្ពន្តិ ឥមិនា នាវាសត្ថវជេ ឋបេត្វា អញ្ញត្ថ ‘‘អសេនាសនិកោ អហ’’ន្តិ អាលយករណមត្តេន ឧបគមនំ ន វដ្ដតិ. សេនាសនំ បរិយេសិត្វា វចីភេទំ កត្វា វស្សំ ឧបគន្តព្ពមេវាតិ ទស្សេតិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អសេនាសនិកេនា’’តិអាទិនា (មហាវ. ២០៤) ហិ បាឡិយំ ‘‘នាលកបដិបទំ បដិបន្នេនាបី’’តិ អដ្ឋកថាយញ្ច អវិសេសេន ទឡ្ហំ កត្វា វុត្តំ, នាវាសត្ថវជេសុយេវ ច ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, នាវាយ វស្សំ ឧបគន្តុ’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ២០៣) អសតិបិ សេនាសនេ អាលយករណវសេន វស្សូបគមនំ អនុញ្ញាតំ, នាញ្ញត្ថាតិ គហេតព្ពំ. អយមនុធម្មតាតិ សាមីចិវត្តំ. កតិកវត្តានីតិ ភស្សារាមតាទិំ វិហាយ សព្ពទា អប្បមត្តេហិ ភវិតព្ពន្តិអាទិកតិកវត្តានិ. ខន្ធកវត្តានីតិ ‘‘អាគន្តុកាទិខន្ធកវត្តំ បូរេតព្ព’’ន្តិ ឯវំ ខន្ធកវត្តានិ ច អធិដ្ឋហិត្វា.

វស្សំវុត្ថាតិ បទស្ស អដ្ឋកថាយំ ‘‘បុរិមិកាយ ឧបគតា មហាបវារណាយ បវារិតា បាដិបទទិវសតោ ¶ បដ្ឋាយ ‘វុត្ថវស្សា’តិ វុច្ចន្តី’’តិ វុត្តត្តា មហាបវារណាទិវសេ បវារេត្វា វា អប្បវារេត្វា វា អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តេហិ ¶ សត្តាហករណីយនិមិត្តេ សតិ ឯវ គន្តព្ពំ, នាសតិ, ឥតរថា វស្សច្ឆេទោ ទុក្កដញ្ច ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘ឥមំ តេមាសំ វស្សំ ឧបេមី’’តិ ហិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, វស្សំ ឧបគន្ត្វា បុរិមំ វា តេមាសំ បច្ឆិមំ វា តេមាសំ អវសិត្វា ចារិកា បក្កមិតព្ពា’’តិ (មហាវ. ១៨៥) ច វុត្តំ. ឥធេវ ច វស្សំវុត្ថា តេមាសច្ចយេន…បេ… បក្កមិំសូតិ វុត្តំ. បវារណាទិវសោបិ តេមាសបរិយាបន្នោវ. កេចិ បន ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សំវុត្ថានំ ភិក្ខូនំ តីហិ ឋានេហិ បវារេតុន្តិ (មហាវ. ២០៩) បវារណាកម្មស្ស បុព្ពេយេវ វស្សំវុត្ថានន្តិ វុត្ថវស្សតាយ វុត្តត្តា មហាបវារណាទិវសេ សត្តាហករណីយនិមិត្តំ វិនាបិ យថាសុខំ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ, វុត្ថវស្សានញ្ហិ បវារណានុជាននំ អនុបគតឆិន្នវស្សាទីនំ និវត្តនត្ថំ កតំ, ន បន បវារណាទិវសេ អវសិត្វា បក្កមិតព្ពន្តិ ទស្សនត្ថំ តទត្ថស្ស ឥធ បសង្គាភាវា, បវារណំ កាតុំ អនុច្ឆវិកានំ បវារណា ឥធ វិធីយតិ, យេ ច វស្សំ ឧបគន្ត្វា វស្សច្ឆេទញ្ច អកត្វា យាវ បវារណាទិវសា វសិំសុ, តេ តត្តកេន បវារណាកម្មំ បតិ បរិយាយតោ វុត្ថវស្សាតិ វុច្ចន្តិ, អប្បកំ ឩនមធិកំ វា គណនូបគំ ន ហោតីតិ ញាយតោ, ន កថិនកម្មំ បតិ តេមាសស្ស អបរិបុណ្ណត្តា, ឥតរថា តស្មិំ មហាបវារណាទិវសេបិ កថិនត្ថារប្បសង្គតោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សំវុត្ថានំ ភិក្ខូនំ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣០៦) ឥទំ បន ‘‘ន, ភិក្ខវេ, វស្សំ ឧបគន្ត្វា បុរិមំ វា តេមាសំ បច្ឆិមំ វា តេមាសំ អវសិត្វា ចារិកា បក្កមិតព្ពា’’តិអាទិ (មហាវ. ១៨៥) ច និប្បរិយាយតោ មហាបវារណាយ អនន្តរបាដិបទទិវសតោ បដ្ឋាយ កថិនត្ថារំ បក្កមនញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ, បរិវារេ ច ‘‘កថិនស្ស អត្ថារមាសោ ជានិតព្ពោ’’តិ (បរិ. ៤១២) វត្វា ‘‘វស្សានស្ស បច្ឆិមោ មាសោ ជានិតព្ពោ’’តិ (បរិ. ៤១២) វុត្តំ. យោ ហិ កថិនត្ថារស្ស កាលោ, តតោ បដ្ឋាយេវ ចារិកាបក្កមនស្សាបិ កាលោ, ន តតោ បុរេ វស្សំវុត្ថានំយេវ កថិនត្ថារារហត្តា. យទគ្គេន ហិ បវារណាទិវសេ កថិនត្ថារោ ន វដ្ដតិ, តទគ្គេន ភិក្ខូបិ វុត្ថវស្សា ន ហោន្តិ បវារណាទិវសស្ស អវុត្ថត្តា.

យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.៨៤) ‘‘ឯកទេសេន អវុត្ថម្បិ តំ ទិវសំ វុត្ថភាគាបេក្ខាយ វុត្ថមេវ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ ន យុត្តំ, តំទិវសបរិយោសានេ អរុណុគ្គមនកាលេ វសន្តោវ ហិ តំ ទិវសំ វុត្ថោ នាម ហោតិ ¶ បរិវាសអរញ្ញវាសាទីសុ វិយ, អយញ្ច វិចារណា ឧបរិ វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកេ អាវិ ភវិស្សតីតិ តត្ថេវ តំ បាកដំ ករិស្សាម.

មហាបវារណាយ ¶ បវារិតាតិ បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា អច្ឆិន្នវស្សតាទស្សនបរំ ឯតំ កេនចិ អន្តរាយេន អប្បវារិតានម្បិ វុត្ថវស្សត្តា. ន ឱវស្សិយតីតិ អនោវស្សកន្តិ កម្មសាធនំ ទដ្ឋព្ពំ, យថា ន តេមិយតិ, តថា កត្វាតិ អត្ថោ. អនវយោតិ ឯត្ថ អនុសទ្ទោ វិច្ឆាយំ វត្តតីតិ អាហ អនុ អនុ អវយោតិអាទិ. អាចរិយស្ស កម្មំ អាចរិយកន្តិ អាហ ‘‘អាចរិយកម្មេ’’តិ. កដ្ឋកម្មំ ថម្ភាទិ. តេលតម្ពមត្តិកាយាតិ តេលមិស្សាយ តម្ពមត្តិកាយ.

៨៥. កុដិកាយ ករណភាវន្តិ កុដិយា កតភាវំ. កិំ-សទ្ទប្បយោគេ អនាគតប្បច្ចយវិធានំ សន្ធាយ តស្ស លក្ខណន្តិអាទិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ថេរស្ស បាណឃាតាធិប្បាយោ នត្ថិ, អនុបបរិក្ខិត្វា ករណេន បន ពហូនំ បាណានំ មរណត្តា បាណេ ព្យាពាធេន្តស្សាតិអាទិ វុត្តំ. បាតព្យភាវន្តិ វិនាសេតព្ពតំ. បាណាតិបាតំ ករោន្តានន្តិ ថេរេន អកតេបិ បាណាតិបាតេ បាណកានំ មរណមត្តេន បច្ឆិមានំ លេសេន គហណាការំ ទស្សេតិ, តេន ច ‘‘មម តាទិសំ អកុសលំ នត្ថី’’តិ បច្ឆិមានំ វិបល្លាសលេសគ្គហណនិមិត្តកិច្ចំ ន កត្តព្ពន្តិ ទីបិតំ ហោតិ. ទិដ្ឋានុគតិន្តិ ទិដ្ឋស្ស កម្មស្ស អនុបគមនំ អនុកិរិយំ, ទិដ្ឋិយា វា លទ្ធិយា អនុគមនំ គាហំ. ឃំសិតព្ពេតិ មទ្ទិតព្ពេ, វិនាសិតព្ពេតិ អត្ថោ. កតំ លភិត្វា តត្ថ វសន្តានម្បិ ទុក្កដមេវាតិ ឥទំ ភគវតា កុដិយា ភេទាបនវចនេន សិទ្ធំ, សាបិ តិណទព្ពសម្ភារេហិ តុលាថម្ភាទីហិ អមិស្សា សុទ្ធមត្តិកាមយាបិ ឥដ្ឋកាហិ កតា វដ្ដតិ. កេចិ ហិ ឥដ្ឋកាហិយេវ ថម្ភេ ចិនិត្វា តទុបរិ ឥដ្ឋកាហិយេវ វិតានាទិសណ្ឋានេន តុលាទិទារុសម្ភារវិរហិតំ ឆទនម្បិ ពន្ធិត្វា ឥដ្ឋកាមយមេវ អាវសថំ ករោន្តិ, តាទិសំ វដ្ដតិ. គិញ្ជកាវសថសង្ខេបេន កតាតិ ឯត្ថ គិញ្ជកា វុច្ចន្តិ ឥដ្ឋកា, តាហិយេវ កតោ អាវសថោ គិញ្ជកាវសថោ. វយកម្មម្បីតិ មត្តិកុទ្ធារណឥដ្ឋកទារុច្ឆេទនាទិការកានំ ទិន្នភត្តវេត្តនាទិវត្ថុព្ពយេន និប្ផន្នកម្មម្បិ អត្ថិ, ឯតេន កុដិភេទកានំ គីវាទិភាវំ បរិសង្កតិ. តិត្ថិយធជោតិ តិត្ថិយានមេវ សញ្ញាណភូតត្តា វុត្តំ. តេ ហិ ឦទិសេសុ ចាដិអាទីសុ វសន្តិ. អញ្ញានិបីតិ បិ-សទ្ទេន អត្តនា វុត្តការណទ្វយម្បិ មហាអដ្ឋកថាយមេវ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ. យស្មា សព្ពមត្តិកាមយា ¶ កុដិ សីតកាលេ អតិសីតា ឧណ្ហកាលេ ច ឧណ្ហា សុករា ច ហោតិ ចោរេហិ ភិន្ទិតុំ, តស្មា តត្ថ ឋបិតបត្តចីវរាទិកំ សីតុណ្ហចោរាទីហិ វិនស្សតីតិ វុត្តំ ‘‘បត្តចីវរគុត្តត្ថាយា’’តិ. ឆិន្ទាបេយ្យ វា ភិន្ទាបេយ្យ វា អនុបវជ្ជោតិ ឥទំ អយំ កុដិ វិយ សព្ពថា អនុបយោគារហំ សន្ធាយ វុត្តំ. យំ បន បញ្ចវណ្ណសុត្តេហិ វិនទ្ធឆត្តាទិកំ, តត្ថ អកប្បិយភាគោវ ឆិន្ទិតព្ពោ, ន តទវសេសោ តស្ស កប្បិយត្តា, តំ ឆិន្ទន្តោ ឧបវជ្ជោវ ហោតិ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឃដកម្បិ វាឡរូបម្បិ ភិន្ទិត្វា ធារេតព្ព’’ន្តិអាទិ.

បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយវណ្ណនា

ឆត្តទណ្ឌគ្គាហកំ ¶ សលាកបញ្ជរន្តិ ឯត្ថ យោ បញ្ជរសលាកានំ មជ្ឈដ្ឋោ ពុន្ទេ បុថុលោ អហិច្ឆត្តកសទិសោ អគ្គេ សឆិទ្ទោ យត្ថ ទណ្ឌន្តរំ បវេសេត្វា ឆត្តំ គណ្ហន្តិ, យោ វា សយមេវ ទីឃតាយ គហណទណ្ឌោ ហោតិ, អយំ ឆត្តទណ្ឌោ នាម, តស្ស អបរិគឡនត្ថាយ ឆត្តសលាកានំ មូលប្បទេសទណ្ឌស្ស សមន្តតោ ទឡ្ហបញ្ជរំ កត្វា សុត្តេហិ វិនន្ធន្តិ, សោ បទេសោ ឆត្តទណ្ឌគាហកសលាកបញ្ជរំ នាម, តំ វិនន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយាតិ ឥមិនា ថិរករណត្ថមេវ ឯកវណ្ណសុត្តេន វិនន្ធិយមានំ យទិ វណ្ណមដ្ឋំ ហោតិ, ន តត្ថ ទោសោតិ ទស្សេតិ. អារគ្គេនាតិ និខាទនមុខេន. ទណ្ឌពុន្ទេតិ ទណ្ឌមូលេ កោដិយំ. ឆត្តមណ្ឌលិកន្តិ ឆត្តបញ្ជរេ មណ្ឌលាការេន ពទ្ធទណ្ឌវលយំ. ឧក្កិរិត្វាតិ និន្នំ, ឧន្នតំ វា កត្វា.

នានាសុត្តកេហីតិ នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ. ឥទញ្ច តថា ករោន្តានំ វសេន វុត្តំ, ឯកវណ្ណសុត្តកេនាបិ ន វដ្ដតិយេវ, ‘‘បកតិសូចិកម្មមេវ វដ្ដតី’’តិ ហិ វុត្តំ. បដ្ដមុខេតិ ទ្វិន្នំ បដ្ដានំ សង្ឃដិតដ្ឋានំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. បរិយន្តេតិ ចីវរបរិយន្តេ, អនុវាតំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. វេណិន្តិ វរកសីសាការេន សិព្ពនំ. សង្ខលិកន្តិ ទិគុណសង្ខលិកាការេន សិព្ពនំ, វេណិំ វា សង្ខលិកំ វា ករោន្តីតិ បកតេន សម្ពន្ធោ. អគ្ឃិយំ នាម ចេតិយសណ្ឋានំ, យំ អគ្ឃិយត្ថម្ភោតិ វទន្តិ. ឧក្កិរន្តីតិ ឧដ្ឋបេន្តិ. ចតុកោណមេវ វដ្ដតីតិ គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានិ សន្ធាយ វុត្តំ. កោណសុត្តបិឡកាតិ គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានំ កោណេហិ ពហិ និគ្គតសុត្តានំ ¶ បិឡកាការេន ឋបិតកោដិយោតិ កេចិ វទន្តិ, តេ បិឡកេ ឆិន្ទិត្វា ទុវិញ្ញេយ្យា កាតព្ពាតិ តេសំ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘កោណសុត្តា ច បិឡកាតិ ទ្វេយេវា’’តិ វទន្តិ, តេសំ មតេន គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានំ កោណតោ កោណេហិ នីហតសុត្តា កោណសុត្តា នាម. សមន្តតោ បន បរិយន្តេន កតា ចតុរស្សសុត្តា បិឡកា នាម. តំ ទុវិធម្បិ កេចិ ចីវរតោ វិសុំ បញ្ញាយនត្ថាយ វិការយុត្តំ ករោន្តិ, តំ និសេធាយ ‘‘ទុវិញ្ញេយ្យរូបា វដ្ដន្តី’’តិ វុត្តំ, ន បន សព្ពថា អចក្ខុគោចរភាវេន សិព្ពនត្ថាយ តថាសិព្ពនស្ស អសក្កុណេយ្យត្តា. យថា បកតិចីវរតោ វិការោ ន បញ្ញាយតិ, ឯវំ សិព្ពិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. រជនកម្មតោ បុព្ពេ បញ្ញាយមានោបិ វិសេសោ ចីវរេ រត្តេ ឯកវណ្ណតាយ ន បញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘ចីវរេ រត្តេ’’តិ. មណិនាតិ នីលមណិអាទិមដ្ឋបាសាណេន, អំសវទ្ធកកាយពន្ធនាទិកំ បន អចីវរត្តា សង្ខាទីហិ ឃំសិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. កណ្ណសុត្តកន្តិ ចីវរស្ស ទីឃតោ តិរិយញ្ច សិព្ពិតានំ ចតូសុ កណ្ណេសុ កោណេសុ ច និក្ខន្តានំ សុត្តសីសានមេតំ នាមំ, តំ ឆិន្ទិត្វាវ បារុបិតព្ពំ, តេនាហ ‘‘រជិតកាលេ ឆិន្ទិតព្ព’’ន្តិ. ភគវតា អនុញ្ញាតំ ឯកំ កណ្ណសុត្តម្បិ អត្ថិ, តំ បន នាមេន ¶ សទិសម្បិ ឥតោ អញ្ញមេវាតិ ទស្សេតុំ យំ បនាតិអាទិ វុត្តំ. លគ្គនត្ថាយាតិ ចីវររជ្ជុយំ ចីវរពន្ធនត្ថាយ. គណ្ឋិកេតិ ទន្តាទិមយេ. បីឡកាតិ ពិន្ទុំ ពិន្ទុំ កត្វា ឧដ្ឋាបេតព្ពបីឡកា.

ថាលកេ វាតិ តម្ពាទិមយេ បុគ្គលិកេ តិវិធេបិ កប្បិយថាលកេ. ន វដ្ដតីតិ មណិវណ្ណករណប្បយោគោ ន វដ្ដតិ, តេលវណ្ណករណត្ថំ បន វដ្ដតិ. បត្តមណ្ឌលេតិ តិបុសីសាទិមយេ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ចិត្តានិ បត្តមណ្ឌលានិ ធារេតព្ពានិ រូបកាកិណ្ណានិ ភិត្តិកម្មកតានី’’តិ (ចូឡវ. ២៥៣) វុត្តត្តា ‘‘ភិត្តិកម្មំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មករទន្តកំ ឆិន្ទិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥៣) វុត្តត្តា ‘‘មករទន្តកំ បន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, ឥទំ បន បាឡិយា លទ្ធម្បិ ឥធ បាឡិយា មុត្តត្តា បាឡិមុត្តកនយេ វុត្តំ. ឯវមញ្ញម្បិ ឦទិសំ.

លេខា ន វដ្ដតីតិ អារគ្គេន ទិន្នលេខាវ ន វដ្ដតិ, ជាតិហិង្គុលិកាទិវណ្ណេហិ កតលេខា វដ្ដតិ. ឆត្តមុខវដ្ដិយន្តិ ធមករណស្ស ហត្ថេន គហណឆត្តាការស្ស ¶ មុខវដ្ដិយំ, ‘‘បរិស្សាវនចោឡពន្ធនដ្ឋានេ’’តិ កេចិ.

ទេឌ្ឌុភសីសន្តិ ឧទកសប្បសីសំ. អច្ឆីនីតិ កុញ្ជរច្ឆិសណ្ឋានានិ. ឯកមេវ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ឯករជ្ជុកំ ទិគុណំ តិគុណំ កត្វាបិ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ, ឯកមេវ បន សតវារម្បិ សរីរំ បរិក្ខិបិត្វា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ, ពហុរជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វា ឯកេន និរន្តរំ វេឋេត្វា កតំ ‘‘ពហុរជ្ជុក’’ន្តិ ន វត្តព្ពំ ‘‘វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា, តំ មុរជសង្ខំ ន គច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ. មុរជញ្ហិ នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ មុរជវដ្ដិសណ្ឋានំ វេឋេត្វា កតំ, ឥទំ បន មុរជំ មទ្ទវីណសង្ខាតំ បាមង្គសណ្ឋានញ្ច ទសាសុ វដ្ដតិ ‘‘កាយពន្ធនស្ស ទសា ជីរន្តិ; អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មុរជំ មទ្ទវីណ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៨) វុត្តត្តា.

វិធេតិ ទសាបរិយោសានេ ថិរភាវាយ ទន្តវិសាណសុត្តាទីហិ កត្តព្ពេ វិធេ. អដ្ឋ មង្គលានិ នាម សង្ខោ ចក្កំ បុណ្ណកុម្ភោ គយា សិរីវច្ឆោ អង្កុសោ ធជំ សោវត្តិកន្តិ វទន្តិ. មច្ឆយុគឡឆត្តនន្ទិយាវដ្ដាទិវសេនបិ វទន្តិ. បរិច្ឆេទលេខាមត្តន្តិ ទន្តាទីហិ កតវិធស្ស ឧភោសុ កោដីសុ កតបរិច្ឆេទរាជិមត្តំ.

‘‘ឧជុកមេវា’’តិ វុត្តត្តា ចតុរស្សាទិសណ្ឋានាបិ អញ្ជនី វង្កគតិកា ន វដ្ដតិ. សិបាដិកាយាតិ ¶ វាសិអាទិភណ្ឌនិក្ខិបនបសិព្ពកេ. អារកណ្ដកំ នាម បោត្ថកាទិអអសង្ខារណត្ថំ កតទីឃមុខសត្ថកន្តិ វទន្តិ. ‘‘ភមការានំ ទារុអាទិលិខនសត្ថក’’ន្តិ កេចិ. វដ្ដមណិកន្តិ វដ្ដំ កត្វា ឧដ្ឋបេតព្ពំ បុប្ផុឡកំ. អញ្ញន្តិ ឥមិនា បិឡកាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បិប្ផលិកេតិ យំ កិញ្ចិ ឆេទនកេ ខុទ្ទកសត្ថេ. វលិតកន្តិ នខច្ឆេទនកាលេ ទឡ្ហគ្គហណត្ថំ វលីហិ យុត្តមេវ ករោន្តិ. តស្មា តំ វដ្ដតីតិ ឥមិនា យំ អញ្ញម្បិ វិការំ ទឡ្ហីកម្មាទិអត្ថាយ ករោន្តិ, ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយ, តំ វដ្ដតីតិ ទីបិតំ, តេន ច កត្តរទណ្ឌកោដិយំ អញ្ញមញ្ញម្បិ ឃដ្ដនេន សទ្ទនិច្ឆរណត្ថាយ កតំ អយោវលយាទិកំ សំយុត្តម្បិ កប្បិយតោ ឧបបន្នំ ហោតិ. មណ្ឌលន្តិ ឧត្តរារណិយា បវេសនត្ថំ អាវាដមណ្ឌលំ ហោតិ. ឧជុកមេវ ពន្ធិតុន្តិ សម្ពន្ធោ, ឧភោសុ វា បស្សេសុ ឯកបស្សេ វាតិ វចនសេសោ. វាសិទណ្ឌស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ ទណ្ឌកោដីនំ អចលនត្ថំ ពន្ធិតុន្តិ អត្ថោ.

អាមណ្ឌសារកេតិ ¶ អាមលកផលានិ បិសិត្វា តេន កក្កេន កតតេលភាជនេ. តត្ថ កិរ បក្ខិត្តំ តេលំ សីតលំ ហោតិ. ភូមត្ថរណេតិ កដសារាទិមយេ បរិកម្មកតាយ ភូមិយា អត្ថរិតព្ពអត្ថរណេ. បានីយឃដេតិ សព្ពំ ភាជនវិកតិំ សង្គណ្ហាតិ. សព្ពំ…បេ… វដ្ដតីតិ យថាវុត្តេសុ មញ្ចាទីសុ ឥត្ថិបុរិសរូបម្បិ វដ្ដតិ តេលភាជនេសុយេវ ឥត្ថិបុរិសរូបានំ បដិក្ខិត្តត្តា, តេលភាជនេន សហ អគណេត្វា វិសុំ មញ្ចាទីនំ គហិតត្តា ចាតិ វទន្តិ, កិញ្ចាបិ វទន្តិ, ឯតេសំ បន មញ្ចាទីនំ ហត្ថេន អាមសិតព្ពភណ្ឌត្តា ឥត្ថិរូបមេវេត្ថ ន វដ្ដតីតិ គហេតព្ពំ. អញ្ញេសន្តិ សីមសាមិកានំ. រាជវល្លភេហីតិ លជ្ជីបេសលាទីនំ ឧបោសថាទិអន្តរាយករា អលជ្ជិនោ ភិន្នលទ្ធិកា ច ភិក្ខូ អធិប្បេតា តេហិ សហ ឧបោសថាទិករណាយោគា, តេនេវ ‘‘សីមាយា’’តិ វុត្តំ. តេសំ លជ្ជីបរិសាតិ តេសំ សីមាសាមិកានំ អនុពលំ ទាតុំ សមត្ថា លជ្ជីបរិសា. ភិក្ខូហិ កតន្តិ យំ អលជ្ជីនំ សេនាសនភេទនាទិកំ លជ្ជីភិក្ខូហិ កតំ, សព្ពញ្ចេតំ សុកតមេវ អលជ្ជីនិគ្គហត្ថាយ បវត្តិតព្ពតោ.

៨៨. អវជ្ឈាយន្តីតិ នីចតោ ចិន្តេន្តិ. ឧជ្ឈាយនត្ថោតិ ភិក្ខុនោ ថេយ្យកម្មនិន្ទនត្ថោ ‘‘កថញ្ហិ នាម អទិន្នំ អាទិយិស្សតី’’តិ, ន បន ទារុ-សទ្ទវិសេសនត្ថោ តស្ស ពហុវចនត្តា. វចនភេទេតិ ឯកវចនពហុវចនានំ ភេទេ. សព្ពាវន្តន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីអាទិសព្ពាវយវវន្តំ. ពិម្ពិសារោតិ តស្ស នាមន្តិ ឯត្ថ ពិម្ពីតិ សុវណ្ណំ. តស្មា សារសុវណ្ណសទិសវណ្ណតាយ ‘‘ពិម្ពិសារោ’’តិ វុច្ចតីតិ វេទិតព្ពំ. បោរាណសត្ថានុរូបំ ឧប្បាទិតោ វីសតិមាសប្បមាណឧត្តមសុវណ្ណគ្ឃនកោ លក្ខណសម្បន្នោ នីលកហាបណោតិ វេទិតព្ពោ. រុទ្រទាមេន នាម កេនចិ ឧប្បាទិតោ រុទ្រទាមកោ. សោ កិរ នីលកហាបណស្ស តិភាគំ អគ្ឃតិ. យស្មិំ បន ទេសេ នីលកហាបណា ¶ ន សន្តិ, តត្ថាបិ កាឡកវិរហិតស្ស និទ្ធន្តសុវណ្ណស្ស បញ្ចមាសគ្ឃនកេន ភណ្ឌេន បាទបរិច្ឆេទោ កាតព្ពោ. តេនាតិ នីលកហាបណស្ស ចតុត្ថភាគភូតេន. បារាជិកវត្ថុម្ហិ វាតិអាទិ បារាជិកានំ សព្ពពុទ្ធេហិ បញ្ញត្តភាវេន វុត្តំ, សង្ឃាទិសេសាទីសុ បន ឥតរាបត្តីសុបិ តព្ពត្ថូសុ ច នានត្តំ នត្ថេវ, កេវលំ កេចិ សព្ពាការេន បញ្ញបេន្តិ, កេចិ ឯកទេសេនាតិ ឯត្តកមេវ វិសេសោ. ន ហិ កទាចិបិ សម្មាសម្ពុទ្ធា យថាបរាធំ អតិក្កម្ម ឩនមធិកំ វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេន្តិ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

៩២. បុនបិ ¶ ‘‘អាគន្តុកាមា’’តិ វុត្តត្តា ច សព្ពថា មនុស្សេហិ អនិវុត្ថបុព្ពេ អភិនវមាបិតេ, ‘‘បុន ន បវិសិស្សាមា’’តិ និរាលយេហិ បរិច្ចត្តេ ច គាមេ គាមវោហារាភាវា គាមប្បវេសនាបុច្ឆនាទិកិច្ចំ នត្ថីតិ វេទិតព្ពំ. អរញ្ញបរិច្ឆេទទស្សនត្ថន្តិ គាមគាមូបចារេសុ ទស្សិតេសុ តទញ្ញំ អរញ្ញន្តិ អរញ្ញបរិច្ឆេទោ សក្កា ញាតុន្តិ វុត្តំ. មាតិកាយំ បន គាមគ្គហណេនេវ គាមូបចារោបិ គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ឥន្ទខីលេតិ ឧម្មារេ. អរញ្ញសង្ខេបំ គច្ឆតិ តថា អភិធម្មេ វុត្តត្តា. អសតិបិ ឥន្ទខីលេ ឥន្ទខីលដ្ឋានិយត្តា ‘‘វេមជ្ឈមេវ ឥន្ទខីលោតិ វុច្ចតី’’តិ វុត្តំ. យត្ថ បន ទ្វារពាហាបិ នត្ថិ, តត្ថ បាការវេមជ្ឈមេវ ឥន្ទខីលោតិ គហេតព្ពំ. លុឋិត្វាតិ បវដ្ដិត្វា.

មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស សុប្បបាតោ វាតិអាទិ មាតុគាមស្ស កាកុដ្ឋាបនវសេន គហេតព្ពំ, ន ពលទស្សនវសេន ‘‘មាតុគាមោ ភាជនធោវនឧទកំ ឆឌ្ឌេតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) ឧបរិ វុច្ចមានត្តា, តេនេវ ‘‘លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ អវត្វា សុប្បបាតោតិអាទិ វុត្តំ. កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ មហាបច្ចរិយញ្ច ឃរូបចារោវ គាមោតិ អធិប្បាយេន ‘‘ឃរូបចារេ ឋិតស្ស លេឌ្ឌុបាតោ គាមូបចារោ’’តិ វុត្តំ. កតបរិក្ខេបោតិ ឥមិនា បរិក្ខេបតោ ពហិ ឧបចារោ ន គហេតព្ពោតិ ទស្សេតិ. សុប្បមុសលបាតោបិ អបរិក្ខិត្តគេហស្សេវ, សោ ច យតោ បហោតិ, តត្ថេវ គហេតព្ពោ, អប្បហោនដ្ឋានេ បន វិជ្ជមានដ្ឋានមេវ គហេតព្ពំ. យស្ស បន ឃរស្ស សមន្តតោ បាការាទីហិ បរិក្ខេបោ កតោ ហោតិ, តត្ថ សោវ បរិក្ខេបោ ឃរូបចារោតិ គហេតព្ពំ.

បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ បរិក្ខិត្តគាមេ វុត្តនយេន. សង្ករីយតីតិ មិស្សីយតិ. វិកាលេ គាមប្បវេសនេ ‘‘បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបំ អតិក្កមន្តស្ស អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ ឱក្កមន្តស្ស អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៥១៣) វុត្តត្តា ¶ គាមគាមូបចារានំ អសង្ករតា ឥច្ឆិតព្ពាតិ អាហ អសង្ករតោ ចាតិអាទិ. កេចិ បនេត្ថ បាឡិយំ ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ ឱក្កមន្តស្សាតិ ឥទំ បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន តតោ បរំ ឯកលេឌ្ឌុបាតបរិច្ឆិន្នំ ឧបចារំ ¶ . តស្មា បរិក្ខេបារហដ្ឋានសង្ខាតំ គាមំ ឱក្កមន្តស្សេវ អាបត្តិ, ន ឧបចារ’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ ‘‘ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតព្ភន្តរំ គាមោ នាម. តតោ អញ្ញស្ស លេឌ្ឌុបាតស្ស អព្ភន្តរំ គាមូបចារោ នាមា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) ឥធេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា. វិកាលេ គាមប្បវេសនសិក្ខាបទដ្ឋកថាយញ្ហិ អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារោ អទិន្នាទានេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោតិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១២) អយមេវ នយោ អតិទិសិតោ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘យ្វាយំ អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារោ ទស្សិតោ, តស្ស វសេន វិកាលេ គាមប្បវេសនាទីសុ អាបត្តិ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា) វុត្តំ, តស្មា បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបំ អតិក្កមន្តស្ស, អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឃរូបចារតោ បដ្ឋាយ ទុតិយលេឌ្ឌុបាតសង្ខាតំ គាមូបចារំ ឱក្កមន្តស្ស វិកាលេ គាមប្បវេសនាបត្តិ ហោតិ, មាតិកាយញ្ច វិកាលេ គាមំ បវិសេយ្យាតិ គាមគ្គហណេនេវ គាមូបចារោបិ គហិតោតិ វេទិតព្ពំ. វិកាលេ គាមប្បវេសនាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន ឃរឃរូបចារាទីសុ ឋិតានំ ឧប្បន្នលាភភាជនាទិំ សង្គណ្ហាតិ.

និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលាតិ ឥន្ទខីលតោ ពហិ និក្ខមិត្វា ឋិតំ យំ ឋានំ សព្ពមេតំ អរញ្ញន្តិ យោជនា. អាចរិយធនុ នាម បកតិហត្ថេន នវវិទត្ថិបមាណំ, ជិយាយ បន អារោបិតាយ សត្តដ្ឋវិទត្ថិមត្តន្តិ វទន្តិ.

កប្បិយន្តិ អនុរូបវសេន វុត្តំ អកប្បិយស្សាបិ អប្បដិគ្គហិតស្ស បរិភោគេ បាចិត្តិយត្តា. បរិច្ចាគាទិម្ហិ អកតេ ‘‘ឥទំ មយ្ហំ សន្តក’’ន្តិ វត្ថុសាមិនា អវិទិតម្បិ បរិគ្គហិតមេវ ពាលុម្មត្តាទីនំ សន្តកំ វិយ, តាទិសំ អវហរន្តោបិ ញាតកាទីហិ បច្ឆា ញត្វា វត្ថុសាមិនា ច អនុពន្ធិតព្ពតោ បារាជិកោវ ហោតិ. យស្ស វសេន បុរិសោ ថេនោ ហោតិ, តំ ថេយ្យន្តិ អាហ ‘‘អវហរណចិត្តស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ. បបញ្ចសង្ខាតិ តណ្ហាមានទិដ្ឋិសង្ខាតា បបញ្ចកោដ្ឋាសា. ឯកោ ចិត្តកោដ្ឋាសោតិ ឋានាចាវនបយោគសមុដ្ឋាបកោ ឯកោ ចិត្តកោដ្ឋាសោតិ អត្ថោ.

អភិយោគវសេនាតិ អដ្ដករណវសេន. សវិញ្ញាណកេនេវាតិ ឥទំ សវិញ្ញាណកានញ្ញេវ អាវេណិកវិនិច្ឆយំ សន្ធាយ វុត្តំ. បាណោ អបទន្តិអាទីសុ ហិ ‘‘បទសា នេស្សាមី’’តិ បឋមំ បាទំ ¶ សង្កាមេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សាតិអាទិនា បាឡិយំ (បារា. ១១១), ភិក្ខុ ទាសំ ទិស្វា សុខទុក្ខំ បុច្ឆិត្វា ¶ វា អបុច្ឆិត្វា វា ‘‘គច្ឆ, បលាយិត្វា សុខំ ជីវា’’តិ វទតិ, សោ ចេ បលាយតិ, ទុតិយបទវារេ បារាជិកន្តិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ១.១១៤) អដ្ឋកថាយញ្ច យោ សវិញ្ញាណកានញ្ញេវ អាវេណិកោ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, សោ អារាមាទិអវិញ្ញាណកេសុ ន លព្ភតីតិ តាទិសំ សន្ធាយ ‘‘សវិញ្ញាណកេនេវា’’តិ វុត្តំ. យោ បន វិនិច្ឆយោ អារាមាទិអវិញ្ញាណកេសុ លព្ភតិ, សោ យស្មា សវិញ្ញាណកេសុ អលព្ភនកោ នាម នត្ថិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘នានាភណ្ឌវសេន សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកមិស្សកេនា’’តិ. សវិញ្ញាណកេន ច អវិញ្ញាណកេន ចាតិ អត្ថោ. យស្មា ចេត្ថ អវិញ្ញាណកេនេវ អាទិយនាទីនិ ឆបិ បទានិ ន សក្កា យោជេតុំ ឥរិយាបថវិកោបនស្ស សវិញ្ញាណកវសេនេវ យោជេតព្ពតោ, តស្មា ‘‘អវិញ្ញាណកេនេវា’’តិ តតិយំ បការំ ន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

អារាមន្តិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ ទាសាទិសវិញ្ញាណកស្សាបិ ឥធ សង្គហេតព្ពតោ, នានាភណ្ឌវសេន ហេត្ថ យោជនា ទស្សិយតិ. បរិកប្បិតដ្ឋានន្តិ បរិកប្បិតោកាសំ. សុង្កឃាតន្តិ ឯត្ថ មគ្គំ គច្ឆន្តេហិ សត្ថិកេហិ អត្តនា នីយមានភណ្ឌតោ រញ្ញោ ទាតព្ពភាគោ សុង្កោ នាម, សោ ឯត្ថ ហញ្ញតិ អទត្វា គច្ឆន្តេហិ អវហរីយតិ, តំ វា ហន្តិ ឯត្ថ រាជបុរិសា អទទន្តានំ សន្តកំ ពលក្ការេនាតិ សុង្កឃាតោ, ‘‘ឯត្ថ បវិដ្ឋេហិ សុង្កោ ទាតព្ពោ’’តិ រុក្ខបព្ពតាទិសញ្ញាណេន និយមិតប្បទេសស្សេតំ អធិវចនំ.

បញ្ចវីសតិអវហារកថាវណ្ណនា

កត្ថចីតិ ឯកិស្សា អដ្ឋកថាយំ. ឯកំ បញ្ចកំ ទស្សិតន្តិ ‘‘បរបរិគ្គហិតញ្ច ហោតិ, បរបរិគ្គហិតសញ្ញី ច, គរុកោ ច ហោតិ បរិក្ខារោ បញ្ចមាសកោ វា អតិរេកបញ្ចមាសកោ វា, ថេយ្យចិត្តញ្ច បច្ចុបដ្ឋិតំ ហោតិ, ឋានា ចាវេតី’’តិ (បារា. ១២២) វុត្តបញ្ចអវហារង្គានិ ឯកំ បញ្ចកន្តិ ទស្សិតំ. ទ្វេ បញ្ចកានិ ទស្សិតានីតិ ‘‘ឆហិ អាការេហិ អទិន្នំ អាទិយន្តស្ស អាបត្តិ បារាជិកស្ស. ន ច សកសញ្ញី, ន ច វិស្សាសគ្គាហី, ន ច តាវកាលិកំ, គរុកោ ច ហោតិ បរិក្ខារោ បញ្ចមាសកោ វា អតិរេកបញ្ចមាសកោ វា, ថេយ្យចិត្តញ្ច បច្ចុបដ្ឋិតំ ហោតិ, ឋានា ចាវេតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១២៥) ឯវំ វុត្តេសុ ឆសុ បទេសុ ឯកំ អបនេត្វា សេសានិ ¶ បញ្ច បទានិ ឯកំ បញ្ចកំ កត្វា ហេដ្ឋា វុត្តបញ្ចកញ្ច គហេត្វា ទ្វេ បញ្ចកានិ ទស្សិតានិ. ឯត្ថ បនាតិ បញ្ចហាការេហីតិអាទីសុ. សព្ពេហិបិ បទេហីតិ បរបរិគ្គហិតញ្ច ហោតីតិអាទីហិ សព្ពេហិ បញ្ចហិ បទេហិ.

បញ្ចន្នំ ¶ អវហារានំ សមូហោ បញ្ចកំ. សកោ ហត្ថោ សហត្ថោ, តេន និព្ពត្តោ, តស្ស វា សម្ពន្ធីតិ សាហត្ថិកោ, អវហារោ. សាហត្ថិកាទិ បញ្ចកំ សាហត្ថិកបញ្ចកន្តិអាទិបទវសេន នាមលាភោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ សេសេសុបិ. តតិយបញ្ចមេសុ បញ្ចកេសូតិ សាហត្ថិកបញ្ចកថេយ្យាវហារបញ្ចកេសុ. លព្ភមានបទវសេនាតិ សាហត្ថិកបញ្ចកេ លព្ភមានស្ស និស្សគ្គិយាវហារបទស្ស វសេន, ថេយ្យាវហារបញ្ចកេ លព្ភមានស្ស បរិកប្បាវហារបទស្ស ច វសេន យោជេតព្ពន្តិ អត្ថោ.

និស្សគ្គិយោ នាម…បេ… បារាជិកស្សាតិ ឥមិនា ពហិសុង្កឃាតបាតនំ និស្សគ្គិយបយោគោតិ ទស្សេតិ. ‘‘ហត្ថេ ភារំ ថេយ្យចិត្តោ ភូមិយំ និក្ខិបតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១០១) វុត្តត្តា បន សុទ្ធចិត្តេន គហិតបរភណ្ឌស្ស ថេយ្យចិត្តេន គុម្ពាទិបដិច្ឆន្នដ្ឋានេ ខិបនម្បិ ឥមស្មិំ និស្សគ្គិយបយោគេ សង្គយ្ហតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កិរិយាសិទ្ធិតោ បុរេតរមេវ បារាជិកាបត្តិសង្ខាតំ អត្ថំ សាធេតីតិ អត្ថសាធកោ. អថ វា អត្តនោ វត្តមានក្ខណេ អវិជ្ជមានម្បិ កិរិយាសិទ្ធិសង្ខាតំ អត្ថំ អវស្សំ អាបត្តិំ សាធេតីតិបិ អត្ថសាធកោ. អសុកំ នាម ភណ្ឌំ យទា សក្កោសីតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ បរស្ស តេលកុម្ភិយា ឧបាហនាទីនំ និក្ខេបបយោគស្សាបិ អត្ថសាធកត្តា. តថា ហិ វុត្តំ មាតិកាដ្ឋកថាយំ –

‘‘អត្ថសាធកោ នាម ‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ យទា សក្កោតិ, តទា តំ អវហរា’តិ អញ្ញំ អាណាបេតិ. តត្ថ សចេ បរោ អនន្តរាយិកោ ហុត្វា តំ អវហរតិ, អាណាបកស្ស អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកំ. បរស្ស វា បន តេលកុម្ភិយា បាទគ្ឃនកតេលំ អវស្សំ បិវនកានិ ឧបាហនាទីនិ បក្ខិបតិ, ហត្ថតោ មុត្តមត្តេយេវ បារាជិក’’ន្តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា).

ឥមស្ស ¶ អត្ថសាធកស្ស អាណត្តិយា ច កោ វិសេសោតិ? តង្ខណញ្ញេវ គហណេ និយុញ្ជនំ អាណត្តិកបយោគោ, កាលន្តរេន គហណត្ថំ និយោគោ អត្ថសាធកោតិ អយំ នេសំ វិសេសោ. តេនេវាហ ‘‘អសុកំ នាម ភណ្ឌំ យទា សក្កោសី’’តិអាទិ. ធុរនិក្ខេបោ បន ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌវសេន វេទិតព្ពោតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ, អារាមាភិយុញ្ជនាទីសុបិ តាវកាលិកភណ្ឌទេយ្យានំ អទានេបិ ឯសេវ នយោ. ភណ្ឌគ្គហណប្បយោគតោ អាណត្តិយា បុព្ពត្តា អាហ ‘‘អាណត្តិវសេន បុព្ពបយោគោ វេទិតព្ពោ’’តិ. បយោគេន សហ វត្តមានោ អវហារោ សហបយោគោតិ អាហ ‘‘ឋានាចាវនវសេនា’’តិ, ឥទញ្ច និទស្សនមត្តំ ខីលសង្កមនាទីសុបិ អសតិ ឋានាចាវនេ សហបយោគត្តា. វុត្តញ្ហិ ¶ មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘‘ឋានាចាវនវសេន ខីលាទីនិ សង្កាមេត្វា ខេត្តាទិគ្គហណវសេន ច សហបយោគោ វេទិតព្ពោ’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា).

តុលយិត្វាតិ ឧបបរិក្ខិត្វា. សាមីចីតិ វត្តំ. សកសញ្ញាយ អទេន្តស្ស អាបត្តិ នត្ថីតិ វទន្តិ. សម្មទ្ទោតិ និវិទ្ធតាសង្ខោភោ. ភដ្ឋេ ជនកាយេតិ អបគតេ ជនសមូហេ. អត្តនោ សន្តកំ កត្វា ឯតស្សេវ ភិក្ខុនោ ទេហីតិ ឥទំ ឧភិន្នម្បិ កុក្កុច្ចវិនោទនត្ថំ វុត្តំ. អវហារកស្ស ហិ ‘‘មយា សហត្ថេន ន ទិន្នំ, ភណ្ឌទេយ្យំ ឯត’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជេយ្យ, ឥតរស្ស ច ‘‘មយា បឋមំ ធុរនិក្ខេបំ កត្វា បច្ឆា អទិន្នំ គហិត’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ.

សមគ្ឃន្តិ អប្បគ្ឃំ. ទារុអត្ថំ ផរតីតិ ទារូហិ កត្តព្ពកិច្ចំ សាធេតិ. ឯកទិវសំ ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនាទិនា យា អយំ អគ្ឃហានិ វុត្តា, សា សព្ពា ភណ្ឌសាមិនា កិណិត្វា គហិតមេវ សន្ធាយ វុត្តា. សព្ពំ បនេតំ អដ្ឋកថាចរិយប្បមាណេន វេទិតព្ពំ. បាសាណញ្ច សក្ខរញ្ច បាសាណសក្ខរំ.

អក្ខទស្សាតិ ឯត្ថ អក្ខ-សទ្ទេន កិរ វិនិច្ឆយសាលា វុច្ចតិ, តត្ថ និសីទិត្វា វជ្ជាវជ្ជំ និរូបយន្តីតិ ‘‘អក្ខទស្សា’’តិ វុច្ចន្តិ ធម្មវិនិច្ឆនកា. ហននំ នាម ហត្ថបាទាទីហិ បោថនញ្ចេវ ហត្ថនាសាទិច្ឆេទនញ្ច ហោតីតិ អាហ ‘‘ហនេយ្យុន្តិ បោថេយ្យុញ្ចេវ ឆិន្ទេយ្យុញ្ចា’’តិ.

បទភាជនីយញ្ច ‘‘ហត្ថេន វា បាទេន វា កសាយ វា វេត្តេន វា អឌ្ឍទណ្ឌកេន វា ឆជ្ជាយ វា ហនេយ្យុ’’ន្តិ (បារា. ៩២) វុត្តំ. តត្ថ អឌ្ឍទណ្ឌកេនាតិ ទ្វិហត្ថប្បមាណេន ¶ រស្សមុគ្គរេន, វេឡុបេសិកាយ វា. ឆេជ្ជាយ វាតិ ហត្ថាទីនំ ឆេទនេន. ឆិន្ទន្តិ ឯតាយ ហត្ថបាទាទីនីតិ ឆេជ្ជា, សត្ថំ, តេន សត្ថេនាតិបិ អត្ថោ. នីហរេយ្យុន្តិ រដ្ឋតោ នីហរេយ្យុំ. ‘‘ចោរោសិ…បេ… ថេនោសី’’តិ ឯត្ថ បរិភាសេយ្យុន្តិ បទំ អជ្ឈាហរិត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘ចោរោសិ…បេ… បរិភាសេយ្យុ’’ន្តិ. យំ តំ ភណ្ឌំ ទស្សិតន្តិ សម្ពន្ធោ.

៩៣. យត្ថ យត្ថ ឋិតន្តិ ភូមិយាទីសុ យត្ថ យត្ថ ឋិតំ. យថា យថា អាទានំ គច្ឆតីតិ យេន យេន អាការេន គហណំ ឧបគច្ឆតិ.

ភូមដ្ឋកថាវណ្ណនា

៩៤. វាចាយ ¶ វាចាយាតិ ឯកេកត្ថទីបិកាយ វាចាយ វាចាយ. ឧបលទ្ធោតិ ញាតោ. បាឡិយំ សេសអដ្ឋកថាសុ ច កុទាលំ វា បិដកំ វាតិ ឥទមេវ ទ្វយំ វត្វា វាសិផរសូនំ អវុត្តត្តា តេសម្បិ សង្ខេបដ្ឋកថាទីសុ អាគតភាវំ ទស្សេតុំ សង្ខេបដ្ឋកថាយន្តិអាទិ វុត្តំ. ថេយ្យចិត្តេន កតត្តា ‘‘ទុក្កដេហិ សទ្ធិំ បាចិត្តិយានី’’តិ វុត្តំ.

អដ្ឋវិធំ ហេតន្តិអាទីសុ ឯតំ ទុក្កដំ នាម ថេរេហិ ធម្មសង្គាហកេហិ ឥមស្មិំ ឋានេ សមោធានេត្វា អដ្ឋវិធន្តិ ទស្សិតន្តិ យោជនា. សព្ពេសម្បិ ទុក្កដានំ ឥមេសុយេវ អដ្ឋសុ សង្គហេតព្ពភាវតោ បន ឥតរេហិ សត្តហិ ទុក្កដេហិ វិនិមុត្តំ វិនយទុក្កដេយេវ សង្គហេតព្ពំ. ទសវិធំ រតនន្តិ ‘‘មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ សង្ខោ សិលា បវាឡំ រជតំ ជាតរូបំ លោហិតកោ មសារគល្ល’’ន្តិ ឯវមាគតំ ទសវិធំ រតនំ.

‘‘មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ ច សង្ខោ,

សិលា បវាឡំ រជតញ្ច ហេមំ;

លោហិតកញ្ច មសារគល្លំ,

ទសេតេ ធីរោ រតនានិ ជញ្ញា’’តិ. –

ហិ វុត្តំ. សត្តវិធំ ធញ្ញន្តិ សាលិ វីហិ យវោ កង្គុ កុទ្រូសំ វរកោ គោធុមោតិ ឥមំ សត្តវិធំ ធញ្ញំ. អាវុធភណ្ឌាទិន្តិ អាទិ-សទ្ទេន តុរិយភណ្ឌឥត្ថិរូបាទិំ សង្គណ្ហាតិ. អនាមសិតព្ពេ វត្ថុម្ហិ ទុក្កដំ អនាមាសទុក្កដំ. ទុរូបចិណ្ណទុក្កដន្តិ ‘‘អកត្តព្ព’’ន្តិ វារិតស្ស កតត្តា ទុដ្ឋុ ¶ ឧបចិណ្ណំ ចរិតន្តិ ទុរូបចិណ្ណំ, តស្មិំ ទុក្កដំ ទុរូបចិណ្ណទុក្កដំ. វិនយេ បញ្ញត្តំ អវសេសំ ទុក្កដំ វិនយទុក្កដំ. ឯកាទស សមនុភាសនា នាម ភិក្ខុបាតិមោក្ខេ ចត្តារោ យាវតតិយកា សង្ឃាទិសេសា អរិដ្ឋសិក្ខាបទន្តិ បញ្ច, ភិក្ខុនីបាតិមោក្ខេ ឯកំ យាវតតិយកបារាជិកំ ចត្តារោ សង្ឃាទិសេសា ចណ្ឌកាឡីសិក្ខាបទន្តិ ឆ.

សហបយោគតោ បដ្ឋាយ ចេត្ថ បុរិមបុរិមា អាបត្តិយោ បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ អាហ អថ ធុរនិក្ខេបំ អកត្វាតិអាទិ. ‘‘ធុរនិក្ខេបំ អកត្វា’’តិ វុត្តត្តា ធុរនិក្ខេបំ កត្វា បុន ខណន្តស្ស បុរិមាបត្តិយោ ន បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ វទន្តិ. ‘‘ឆេទនបច្ចយា ទុក្កដំ ទេសេត្វា មុច្ចតី’’តិ ¶ វត្វា បុព្ពបយោគេ អាបត្តីនំ ទេសេតព្ពតាយ អវុត្តត្តា សហបយោគេ បត្តេ បុព្ពបយោគេ អាបត្តិយោ បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ វេទិតព្ពំ.

អបរទ្ធំ វិរទ្ធំ ខលិតន្តិ សព្ពមេតំ យញ្ច ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ វុត្តស្ស ទុក្កដស្ស បរិយាយវចនំ, យំ មនុស្សោ ករេតិអាទិ បនេត្ថ ឱបម្មនិទស្សនំ. សំយោគភាវោតិ ទ្វិត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, តេន រស្សត្តស្សាបិ និមិត្តំ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯកស្ស មូលេតិ ឯកស្ស សន្តិកេ. សព្ពត្ថាបិ អាមសនេ ទុក្កដំ, ផន្ទាបនេ ថុល្លច្ចយញ្ច វិសុំ វិសុំ អាមសនផន្ទាបនបយោគំ ករោន្តស្សេវ ហោតិ, ឯកបយោគេន គណ្ហន្តស្ស បន ឧទ្ធារេ បារាជិកមេវ, ន ទុក្កដថុល្លច្ចយានីតិ វទន្តិ, ឯកបយោគេន គណ្ហន្តស្សាបិ អាមសនផន្ទាបនានម្បិ លព្ភមានត្តា តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ សក្កា អនាមសិត្វា អផន្ទាបេត្វា ច កិញ្ចិ គហេតុំ. ‘‘ឯកមេវ ទេសេត្វា មុច្ចតី’’តិ បំសុខណនាទិសមានបយោគេបិ បុរិមា អាបត្តិ ឧត្តរមុត្តរំ អាបត្តិំ បត្វា បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ សញ្ញាយ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, ឥតរដ្ឋកថាសុ បន ខណនបយោគភេទេហិ បយោគេ បយោគេ អាបន្នា អាបត្តិយោ ឧត្តរមុត្តរំ បត្វា ន បដិប្បស្សម្ភន្តិ អញ្ញមញ្ញំ សទិសត្តា វិយូហនំ បត្វា តា សព្ពាបិ បដិប្បស្សម្ភន្តិ វិសទិសបយោគត្តាតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន បដិប្បស្សទ្ធិវិធានំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥមិនា ហិ អវហារកស្ស អាសន្នំ ឱរិមន្តំ បរាមសតិ.

តត្ថេវាតិ មុខវដ្ដិយមេវ. ពុន្ទេនាតិ កុម្ភិយា ហេដ្ឋិមតលេន. ឯកដ្ឋានេ ឋិតាយ កុម្ភិយា ឋានា ចាវនំ ឆហិ អាការេហិ វេទិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯកដ្ឋានេតិ ច សង្ខលិកពទ្ធភាវេន ឯកស្មិំ បតិដ្ឋិតោកាសដ្ឋានេតិ ¶ អត្ថោ. ខាណុកំ កេសគ្គមត្តម្បិ ឋានា ចាវេតីតិ ខាណុកំ អត្តនោ បតិដ្ឋិតដ្ឋានតោ បញ្ចហិ អាការេហិ ឋានា ចាវេតិ. ឆិន្នមត្តេ បារាជិកន្តិ អវស្សំ ចេ បតតិ, ឆិន្នមត្តេ បារាជិកំ. បរិច្ឆេទោតិ បញ្ចមាសកាទិគរុភាវបរិច្ឆេទោ. អបព្យូហន្តោតិ ឋិតដ្ឋានតោ អបនយនវសេន វិយូហន្តោ រាសិំ ករោន្តោ. ឯវំ កត្វាតិ ភាជនមុខវដ្ដិយា កុម្ភិគតេន ភាជនគតស្ស ឯកាពទ្ធភាវំ វិយោជេត្វាតិ អត្ថោ. ឧបឌ្ឍកុម្ភីយន្តិ ឧបឌ្ឍបុណ្ណាយ កុម្ភិយា. វិនយធម្មតាតិ អធិកការណាលាភេ វិនយវិនិច្ឆយធម្មតាតិ អធិប្បាយោ. ន កេវលញ្ចេត្ថ គរុកតាវ, សុត្តានុគមនម្បិ អត្ថីតិ ទស្សេន្តោ អបិចាតិអាទិមាហ. កណ្ឋេន បន បរិច្ឆិន្នកាលេតិ មុខគតំ អជ្ឈោហដកាលេតិ អត្ថោ. អជ្ឈោហរណមេវ ហេត្ថ បរិច្ឆិន្ទនំ, ន កណ្ឋបិទហនំ. ចិក្កនន្តិ ថទ្ធំ, ពហលំ ឃនន្តិ អត្ថោ.

យោបិ ថេយ្យចិត្តេន បរស្ស កុម្ភិយា បាទគ្ឃនកំ សប្បិំ វា តេលំ វា អវស្សំ បិវនកំ យំ កិញ្ចិ ¶ ទុកូលសាដកំ វា ចម្មខណ្ឌាទីនំ វា អញ្ញតរំ បក្ខិបតិ, ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកន្តិ ឯត្ថ អវហារោ វីមំសិតព្ពោ. យទិ ច ទុកូលាទីសុ សប្បិតេលានំ បវិសនំ សន្ធាយ បារាជិកំ ភវេយ្យ, តត្ថ បវិដ្ឋតេលាទិនោ កុម្ភិគតេន ឯកាពទ្ធតាយ ន តាវ អវហារោ ភាជនន្តរំ បវេសេត្វា គហណកាលេ វិយ. តថា ហិ វុត្តំ – ‘‘ភាជនំ បន និមុជ្ជាបេត្វា គណ្ហន្តស្ស យាវ ឯកាពទ្ធំ ហោតិ, តាវ រក្ខតី’’តិអាទិ. អថ តេលាទិវិនាសេន បារាជិកំ ភវេយ្យ, តទាបិ តិណជ្ឈាបនាទីសុ វិយ អវហារោ នត្ថិ, ទុក្កដេន សទ្ធិំ ភណ្ឌទេយ្យមេវ ហោតិ, តថា ច បាទគ្ឃនកំ តេលាទិំ បីតំ ទុកូលាទិំ ឧទ្ធរន្តស្សាបិ បារាជិកំ ន សិយា តត្ថ បវិដ្ឋស្ស តេលាទិនោ វិនដ្ឋដ្ឋេន គហណក្ខណេ អវិជ្ជមានត្តា, វិជ្ជមានត្តេន ច ឧទ្ធារេយេវ បារាជិកំ វត្តព្ពំ, ន ហត្ថតោ មុត្តមត្តេតិ. សព្ពអដ្ឋកថាសុ ច ទុកូលាទីនំ បក្ខិបនេ ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកស្ស វុត្តត្តា ន តំ បដិក្ខិបិតុំ សក្កា. អដ្ឋកថាប្បមាណេន បនេតំ គហេតព្ពំ, យុត្តិ បនេត្ថ បណ្ឌិតេហិ បុព្ពាបរំ សំសន្ទិត្វា ឧទ្ធារេតព្ពា.

បលិពុជ្ឈិស្សតីតិ និវារេស្សតិ. វុត្តនយេន បារាជិកន្តិ ហត្ថតោ មុត្តមត្តេយេវ បារាជិកំ. នេវ អវហារោ, ន គីវាតិ អត្តនោ ភាជនត្តា ¶ វុត្តំ, អនាបត្តិមត្តមេវ វុត្តំ, ន បន ឯវំ វិចារិតន្តិ អធិប្បាយោ. ពហិគតំ នាម ហោតីតិ តតោ បដ្ឋាយ តេលស្ស អដ្ឋានតោ អធោមុខភាវតោ ច ពហិគតំ នាម ហោតិ. អន្តោ បដ្ឋាយ ឆិទ្ទេ ករិយមានេ តេលស្ស និក្ខមិត្វា គតគតដ្ឋានំ ភាជនសង្ខ្យមេវ គច្ឆតីតិ អាហ ‘‘ពាហិរន្តតោ បាទគ្ឃនកេ គឡិតេ បារាជិក’’ន្តិ. យថា តថា វា កតស្សាតិ ពាហិរន្តតោ វា អព្ភន្តរន្តតោ វា បដ្ឋាយ កតស្ស. មជ្ឈេ ឋបេត្វា កតឆិទ្ទេតិ មជ្ឈេ ថោកំ កបាលំ ឋបេត្វា បច្ឆា តំ ឆិន្ទន្តេន កតឆិទ្ទេ.

បត្ថីនស្ស ខាទនំ ឥតរស្ស បានញ្ច សប្បិអាទីនំ បរិភោគោតិ អាហ ‘‘អខាទិតព្ពំ វា អបាតព្ពំ វា ករោតី’’តិ. កស្មា បនេត្ថ ទុក្កដំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឋានាចាវនស្ស នត្ថិតាយ ទុក្កដ’’ន្តិ. បុរិមទ្វយន្តិ ភេទនំ ឆឌ្ឌនញ្ច. កុម្ភិជជ្ជរករណេនាតិ បុណ្ណកុម្ភិយា ជជ្ជរករណេន. មាតិកាឧជុករណេនាតិ ឧទកបុណ្ណាយ មាតិកាយ ឧជុករណេន. ឯកលក្ខណន្តិ ភេទនំ កុម្ភិយា ជជ្ជរករណេន, ឆឌ្ឌនំ មាតិកាយ ឧជុករណេន ច សទ្ធិំ ឯកសភាវំ. បច្ឆិមំ បន ទ្វយន្តិ ឈាបនំ អបរិភោគករណញ្ច. ឯត្ថ ឯវំ វិនិច្ឆយំ វទន្តីតិ ឯតស្មិំ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តេ អត្ថេ ឯកេ អាចរិយា ឯវំ វិនិច្ឆយំ វទន្តិ. បច្ឆិមទ្វយំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ឯត្ថ បុរិមបទទ្វយេ វិនិច្ឆយោ ហេដ្ឋា វុត្តានុសារេន សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ តត្ថ កិញ្ចិ អវត្វា បច្ឆិមបទទ្វយំ សន្ធាយ ‘‘ឋានាចាវនស្ស នត្ថិតាយ ទុក្កដ’’ន្តិ ឥទំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ ¶ . ថេយ្យចិត្តេនាតិ អត្តនោ វា បរស្ស វា កាតុកាមតាវសេន ឧប្បន្នថេយ្យចិត្តេន. វិនាសេតុកាមតាយាតិ ហត្ថបាទាទីនិ ឆិន្ទន្តោ វិយ កេវលំ វិនាសេតុកាមតាយ. វុត្តនយេន ភិន្ទន្តស្ស វា ឆឌ្ឌេន្តស្ស វាតិ មុគ្គរេន បោថេត្វា ភិន្ទន្តស្ស វា ឧទកំ វា វាលិកំ វា អាកិរិត្វា ឧត្តរាបេន្តស្ស វាតិ អត្ថោ. អយុត្តន្តិ ចេតិ បាឡិយំ បុរិមទ្វយេបិ ទុក្កដស្សេវ វុត្តត្តា ‘‘បុរិមទ្វយេ បារាជិក’’ន្តិ ឥទំ អយុត្តន្តិ យទិ តុម្ហាកំ សិយាតិ អត្ថោ. នាតិ អយុត្តភាវំ និសេធេត្វា តត្ថ ការណមាហ ‘‘អញ្ញថា គហេតព្ពត្ថតោ’’តិ.

ឯវមេកេ វទន្តីតិ ហេដ្ឋា វុត្តស្ស អត្ថនយស្ស អត្តនា អនភិមតភាវំ ទស្សេត្វា សយំ អញ្ញថាបិ បាឡិំ អដ្ឋកថញ្ច សំសន្ទិត្វា អត្ថំ ទស្សេតុកាមោ ¶ អយំ បនេត្ថ សារោតិអាទិមាហ. អចាវេតុកាមោវាតិ ថេយ្យចិត្តេន ឋានា អចាវេតុកាមោវ. អឆឌ្ឌេតុកាមោយេវាតិ ឯត្ថាបិ ថេយ្យចិត្តេនាតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. ឥទញ្ហិ ថេយ្យចិត្តបក្ខំ សន្ធាយ វុត្តំ នាសេតុកាមតាបក្ខស្ស វក្ខមានត្តា. តេនេវាហ នាសេតុកាមតាបក្ខេ បនាតិអាទិ. ឥតរថាបិ យុជ្ជតីតិ ថេយ្យចិត្តាភាវា ឋានា ចាវេតុកាមស្សាបិ ទុក្កដំ យុជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ភូមដ្ឋកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

អាកាសដ្ឋកថាវណ្ណនា

៩៦. អាកាសដ្ឋកថាយំ អន្តោវត្ថុម្ហីតិ បរិក្ខិត្តស្ស វត្ថុស្ស អន្តោ. អន្តោគាមេតិ បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស អន្តោ. អបរិក្ខិត្តេ បន វត្ថុម្ហិ គាមេ វា ឋិតដ្ឋានមេវ ឋានំ. អដវិមុខំ ករោតិ…បេ… រក្ខតីតិ តេន បយោគេន តស្ស ឥច្ឆិតដ្ឋានំ អាគតត្តា រក្ខតិ. គាមតោ និក្ខន្តស្សាតិ បរិក្ខិត្តគាមតោ និក្ខន្តស្ស. កបិញ្ជរោ នាម អញ្ញមញ្ញំ យុជ្ឈាបនត្ថាយ ពាលជនេហិ បោសាវនិយបក្ខិជាតិ.

វេហាសដ្ឋកថាវណ្ណនា

៩៧. វេហាសដ្ឋកថាយំ ឆិន្នមត្តេ មុត្តមត្តេតិ យថា ឆិន្នំ មុត្តញ្ច បកតិដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, តថា ឆេទនំ មោចនញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ.

ឧទកដ្ឋកថាវណ្ណនា

៩៨. ឧទកដ្ឋកថាយំ ¶ សន្ទមានឧទកេ និក្ខិត្តំ ន តិដ្ឋតីតិ អាហ ‘‘អសន្ទនកេ ឧទកេ’’តិ. អនាបត្តីតិ ហត្ថវារបទវារេសុ ទុក្កដាបត្តិយា អភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. កឌ្ឍតីតិ ហេដ្ឋតោ ឱសារេតិ. សកលមុទកន្តិ ទណ្ឌេន ផុដ្ឋោកាសគតំ សកលមុទកំ. ន ឧទកំ ឋានន្តិ អត្តនា កតដ្ឋានស្ស អដ្ឋានត្តា. បទុមិនិយន្តិ បទុមគច្ឆេ. កលាបពន្ធន្តិ ហត្ថកវសេន ខុទ្ទកំ កត្វា ពទ្ធំ កលាបពទ្ធំ. ភារពទ្ធំ នាម សីសភារាទិវសេន ពទ្ធំ. មុឡាលន្តិ កន្ទំ. បត្តំ វា បុប្ផំ វាតិ ឥទំ កទ្ទមស្ស អន្តោ ¶ បវិសិត្វា ឋិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. និទ្ធមនតុម្ពន្តិ វាបិយា ឧទកស្ស និក្ខមននាឡំ. ឧទកវាហកន្តិ មហាមាតិកំ. អវហារេន សោ ន ការេតព្ពោតិ ឥមិនា បាណំ ជីវិតា វោរោបនេ អាបត្តិយា សព្ពត្ថ ន មុច្ចតីតិ ទីបេតិ. មាតិកំ អារោបេត្វាតិ ខុទ្ទកមាតិកំ អារោបេត្វា. មរិត្វា…បេ… តិដ្ឋន្តីតិ ឯត្ថ មតមច្ឆានំយេវ តេសំ សន្តកត្តា អមតេ គណ្ហន្តស្ស នត្ថិ អវហារោ.

នាវដ្ឋកថាវណ្ណនា

៩៩. នាវដ្ឋកថាយំ ថុល្លច្ចយម្បិ បារាជិកម្បិ ហោតីតិ ឯត្ថ បឋមំ ឋានា អចាវេត្វា មុត្តេ ថុល្លច្ចយំ, បឋមំ បន ឋានា ចាវេត្វា មុត្តេ បារាជិកន្តិ វេទិតព្ពំ. បាសេ ពទ្ធសូករោ វិយាតិអាទិនា វុត្តំ សន្ធាយាហ ‘‘តត្ថ យុត្តិ បុព្ពេ វុត្តាឯវា’’តិ. វិបន្នដ្ឋនាវាតិ វិសមវាតេហិ ទេសន្តរំ បលាតា, ភិជ្ជិត្វា វា វិនាសំ បត្វា ឧទកេ និមុជ្ជិត្វា ហេដ្ឋា ភូមិតលំ អប្បត្វា សាមិកេហិ ច អបរិច្ចត្តាលយា វុច្ចតិ. ពលវា ច វាតោ អាគម្មាតិ ឥមិនា អសតិ វាតេ អយំ បយោគោ កតោតិ ទស្សេតិ. បុគ្គលស្ស នត្ថិ អវហារោតិ សុក្ខមាតិកាយំ ឧជុករណនយេន វុត្តំ. តំ អត្តនោ បាទេន អនក្កមិត្វា ហត្ថេន ច អនុក្ខិបិត្វា អញ្ញស្មិំ ទណ្ឌាទីសុ ពន្ធិត្វា ឋបិតេ យុជ្ជតិ, អត្តនោ បាទេន អក្កមិត្វា ហត្ថេន ច ឧក្ខិបិត្វា ឋិតស្ស បន ពលវវាតេន ឆត្តចីវរាទីសុ បហដេសុ បកតិំ វិជហិត្វា ទឡ្ហតរំ អក្កមនគហណាទិបយោគោ អភិនវោ កាតព្ពោ សិយា. ឥតរថា ឆត្តចីវរាទីនិ វា វិគច្ឆន្តិ, អវហារកោ វា សយំ បតិស្សតិ, នាវា ច តទា ន គមិស្សតិ. តស្មា ឦទិសេ អភិនវប្បយោគេ សតិ អវហារេន ភវិតព្ពំ. សុក្ខមាតិកាយំ ឧជុកតាយ ឧទកាគមនកាលេ កាតព្ពកិច្ចំ នត្ថីតិ តំ ឥធ និទស្សនំ ន ហោតិ. ទាសំ បន បកតិយា បលាយន្តំ ‘‘សីឃំ យាហី’’តិ វត្វា បកតិគមនតោ តុរិតគមនុប្បាទនាទិនា ឥធ និទស្សនេន ភវិតព្ពន្តិ អម្ហាកំ ខន្តិ ¶ , វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. វាតេ អាគតេបិ យត្ថ អតិលហុកត្តា នាវាយ កញ្ចិ បយោគំ អកត្វា បកតិយា អវហារកោ តិដ្ឋតិ, តត្ថិទំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

យានដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០០. យានដ្ឋកថាយំ ¶ ឧភោសុ បស្សេសូតិ ចតុន្នំ ថម្ភានំ ឧបរិ ចតុរស្សំ ទារុសង្ឃាដំ អារោបេត្វា តស្ស វាមទក្ខិណបស្សេសុ ឧភោសុ វាតាតបាទិបរិស្សយវិនោទនត្ថំ គរុឡបក្ខិនោ ឧភោ បក្ខា វិយ កតា សន្ទមានិកា. ទុកយុត្តស្សាតិ ទ្វីហិ គោណេហិ យុត្តស្ស. អយុត្តកន្តិ គោណេហិ អយុត្តំ. កប្បកតាតិ ទ្វិន្នំ សិខានំ សន្ធិដ្ឋានេ គោសិង្គានិ វិយ ទ្វេ កោដិយោ ឋបេត្វា ឧបត្ថម្ភនី កប្បកតា នាម, សា ទ្វីហិបិ កោដីហិ ភូមិយំ បតិដ្ឋាតិ, តេនាហ ‘‘ឆ ឋានានី’’តិ. តីណិ វា ចត្តារិ វា ឋានានីតិ អកប្បកតាយ ឧបត្ថម្ភនិយា ច ទ្វិន្នំ ចក្កានញ្ច វសេន តីណិ ឋានានិ, កប្បកតាយ វសេន ចត្តារិ ឋានានិ, តថា បថវិយំ ឋបិតស្ស តីណិ ឋានានីតិ សម្ពន្ធោ. អក្ខសីសេហីតិ អក្ខទារុនោ ទ្វីហិ កោដីហិ. អក្ខុទ្ធីហីតិ អក្ខទារុនា សម្បដិច្ឆកា ហេដ្ឋិមភាគេ កប្បកតា ទ្វេ ទារុខណ្ឌា អក្ខុទ្ធិយោ នាម, តាសំ កប្បកតានំ ទ្វិន្នំ កប្បសីសានិ ចត្តារិ ឥធ ‘‘អក្ខុទ្ធិយោ’’តិ វុច្ចន្តិ, តេនាហ ‘‘ចតូហិ ច អក្ខុទ្ធីហី’’តិ. តាហិ បតិដ្ឋិតាហិ បតិដ្ឋិតដ្ឋានានិ ចត្តារិ ធុរេន បតិដ្ឋិតដ្ឋានំ ឯកន្តិ បញ្ច ឋានានិ ហោន្តិ. ឧទ្ធិយោវ ‘‘ឧទ្ធិខាណុកា’’តិ វុត្តា, ឧទ្ធិខាណុកានំ អភាវេ អក្ខសីសានំ បតិដ្ឋានោកាសំ ទស្សេន្តោ អាហ សមមេវ ពាហំ កត្វាតិអាទិ. តត្ថ សមមេវាតិ ឧទ្ធិយោ ហេដ្ឋា អនោលម្ពេត្វា ពាហុនោ ហេដ្ឋិមភាគំ សមំ កត្វា ទ្វិន្នំ ពាហុទារូនំ មជ្ឈេ អក្ខសីសប្បមាណេន ឆិទ្ទំ កត្វា តត្ថ អក្ខសីសានិ បវេសិតានិ ហោន្តិ, តេន ពាហានំ ហេដ្ឋាភាគំ សព្ពំ ភូមិំ ផុសិត្វា តិដ្ឋតិ, តេនាហ ‘‘សព្ពំ បថវិំ ផុសិត្វា តិដ្ឋតី’’តិ. សេសំ នាវាយំ វុត្តសទិសន្តិ ឥមិនា យទិ បន តំ ឯវំ គច្ឆន្តំ បកតិគមនំ បច្ឆិន្ទិត្វា អញ្ញំ ទិសាភាគំ នេតិ, បារាជិកំ. សយមេវ យំ កិញ្ចិ ឋានំ សម្បត្តំ ឋានា អចាលេន្តោវ វិក្កិណិត្វា គច្ឆតិ, នេវត្ថិ អវហារោ, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតីតិ ឥមំ នយំ អតិទិសតិ.

ភារដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០១. ភារដ្ឋកថាយំ ភារដ្ឋន្តិ មាតិកាបទស្ស ភារោ នាមាតិ ឥទំ អត្ថទស្សនន្តិ អាហ ‘‘ភារោយេវ ភារដ្ឋ’’ន្តិ. បុរិមគលេតិ គលស្ស បុរិមភាគេ. គលវាដកោតិ គីវាយ ឧបរិមគលវាដកោ. ឧរបរិច្ឆេទមជ្ឈេតិ ¶ ឧរបរិយន្តស្ស មជ្ឈេ. សាមិកេហិ អនាណត្តោតិ ឥទំ យទិ ¶ សាមិកេហិ ‘‘ឥមំ ភារំ នេត្វា អសុកដ្ឋានេ ទេហី’’តិ អាណត្តោ ភវេយ្យ, តទា តេន គហិតភណ្ឌំ ឧបនិក្ខិត្តំ សិយា, តញ្ច ថេយ្យចិត្តេន សីសាទិតោ ឱរោបេន្តស្សាបិ អវហារោ ន សិយា, សាមិកានំ បន ធុរនិក្ខេបេ ឯវ សិយាតិ តតោ ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌភាវតោ វិយោជេតុំ វុត្តំ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘តេហិ បន អនាណត្តត្តា បារាជិក’’ន្តិ. ឃំសន្តោតិ សីសតោ អនុក្ខិបន្តោ, យទិ ឧក្ខិបេយ្យ, ឧក្ខិត្តមត្តេ បារាជិកំ, តេនាហ សីសតោ កេសគ្គមត្តម្បីតិអាទិ. យោ ចាយន្តិ យោ អយំ វិនិច្ឆយោ.

អារាមដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០២. អារាមដ្ឋកថាយំ អារាមំ អភិយុញ្ជតីតិ ឥទំ អភិយោគករណំ បរេសំ ភូមដ្ឋភណ្ឌាទីសុបិ កាតុំ វដ្ដតិយេវ. អារាមាទិថាវរេសុ បន យេភុយ្យេន អភិយោគវសេនេវ គហណសម្ភវតោ ឯត្ថេវ បាឡិយំ អភិយោគោ វុត្តោ, ឥតិ ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថាបិ សក្កា ញាតុន្តិ គហេតព្ពំ. អទិន្នាទានស្ស បយោគត្តាតិ សហបយោគមាហ. វត្ថុម្ហិយេវ កតបយោគត្តា សហបយោគវសេន ហេតំ ទុក្កដំ. សយម្បីតិ អភិយុញ្ជកោបិ. ‘‘កិំ ករោមិ កិំ ករោមី’’តិ ឯវំ កិង្ការមេវ បដិស្សុណន្តោ វិយ ចរតីតិ កិង្ការបដិស្សាវី, តស្ស ភាវោ កិង្ការបដិស្សាវិភាវោ, តស្មិំ, អត្តនោ វសវត្តិភាវេតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧក្កោចន្តិ លញ្ជំ. សព្ពេសំ បារាជិកន្តិ កូដវិនិច្ឆយិកាទីនំ. អយំ វត្ថុសាមីតិអាទិកស្ស ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបករណហេតុនោ បយោគស្ស ករណក្ខណេវ បារាជិកំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. សចេ បន សាមិកស្ស វិមតិ ច ធុរនិក្ខេបោ ច កមេន ឧប្បជ្ជន្តិ, បយោគសមុដ្ឋាបកចិត្តក្ខណេ បារាជិកមេវ ហោតិ, ន ថុល្លច្ចយំ. យទិ វិមតិយេវ ឧប្បជ្ជតិ, តទា ថុល្លច្ចយមេវាតិ វេទិតព្ពំ, អយំ នយោ សព្ពត្ថ យថានុរូបំ គហេតព្ពោ. ធុរនិក្ខេបវសេនេវ បរាជយោតិ សាមិកោ ‘‘អហំ ន មុច្ចាមី’’តិ ធុរំ អនិក្ខិបន្តោ អដ្ដោ បរាជិតោ នាម ន ហោតីតិ ទស្សេតិ.

វិហារដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០៣. វិហារដ្ឋកថាយំ ¶ វិហារន្តិ ឧបចារសីមាសង្ខាតំ សកលំ វិហារំ. បរិវេណន្តិ តស្ស វិហារស្ស អព្ភន្តរេ វិសុំ វិសុំ បាការាទិបរិច្ឆិន្នដ្ឋានំ. អាវាសន្តិ ឯកំ អាវសថមត្តំ. គណសន្តកេ បរិច្ឆិន្នសាមិកត្តា សក្កា ធុរំ និក្ខិបាបេតុន្តិ អាហ ‘‘ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្សា’’តិ. ឥធាបិ សចេ ឯកោបិ ធុរំ ន និក្ខិបតិ, រក្ខតិយេវ. ឯស នយោ ពហូនំ សន្តកេ សព្ពត្ថ.

ខេត្តដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០៤. ខេត្តដ្ឋកថាយំ ¶ និរុម្ភិត្វា វាតិអាទីសុ គណ្ហន្តស្សាតិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ, តត្ថ និរុម្ភិត្វា គហណំ នាម វីហិសីសំ អច្ឆិន្ទិត្វា យថាឋិតមេវ ហត្ថេន គហេត្វា អាកឌ្ឍិត្វា ពីជមត្តស្សេវ គហណំ. ឯកមេកន្តិ ឯកំ វីហិសីសំ. យស្មិំ ពីជេ វាតិអាទិ និរុម្ភិត្វា គហណាទីសុ យថាក្កមំ យោជេតព្ពំ. ‘‘តស្មិំ ពន្ធនា មោចិតមត្តេ’’តិ វចនតោ តស្មិំ ពីជាទិម្ហិ ពន្ធនា មុត្តេ សតិ តតោ អនបនីតេបិ ឋានន្តរស្ស អភាវា បារាជិកមេវ. យស្ស បន សីសាទិកស្ស សន្តរាទិនា សហ សំសិព្ពនំ វា ឯកាពទ្ធតា វា ហោតិ, តស្ស ពន្ធនា មោចិតេ ថុល្លច្ចយំ, ឥតរដ្ឋានតោ មោចិតេ បារាជិកន្តិ គហេតព្ពំ, តេនាហ វីហិនាឡន្តិអាទិ. សភុសន្តិ បលាលសហិតំ. ខីលេនាតិ ខាណុកេន. ឯត្ថ ច ខីលសង្កមនាទីសុ សហបយោគោ ធុរនិក្ខេបោ ចាតិ ឧភយំ សម្ភវតិ. ខីលសង្កមនាទិ ឯត្ថ សហបយោគោ. តស្មិញ្ច កតេ យទិ សាមិកា ធុរំ ន និក្ខិបន្តិ បុន គណ្ហិតុកាមាវ ហោន្តិ, ន តាវ អវហារោ, ‘‘ខីលំ សង្កាមេត្វា ខេត្តាទិំ អសុកោ រាជវល្លភោ ភិក្ខុ គណ្ហិតុកាមោ’’តិ ញត្វា តស្ស ពលំ កក្ខឡាទិភាវញ្ច និស្សាយ ខីលសង្កមនាទិកិរិយានិដ្ឋានតោ បឋមមេវ សាមិកា ធុរំ និក្ខិបន្តិ, ន អវហារោ ឯតស្ស បយោគនិដ្ឋានតោ បុរេតរមេវ ធុរស្ស និក្ខិត្តត្តា. យទា បន ខីលសង្កមនាទិបយោគេនេវ ធុរនិក្ខេបោ ហោតិ, តទាយេវ អវហារោ, តេនេវេត្ថ ‘‘តញ្ច ខោ សាមិកានំ ធុរនិក្ខេបេនា’’តិ វុត្តំ. ខីលាទីនំ សង្កមិតភាវំ អជានិត្វា សាមិកានំ សម្បដិច្ឆនម្បេត្ថ ធុរនិក្ខេបោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ សព្ពត្ថាតិ យថាវុត្តមត្ថំ រជ្ជុសង្កមនាទីសុបិ អតិទិសតិ. យដ្ឋិន្តិ មានទណ្ឌំ. ឯកស្មិំ អនាគតេ ថុល្លច្ចយំ, តស្មិំ អាគតេ បារាជិកន្តិ ¶ សចេ ទារូនិ និខណិត្វា តត្តកេនេវ គណ្ហិតុកាមោ ហោតិ, អវសានេ ទារុម្ហិ បារាជិកំ. សចេ តត្ថ កណ្ដកសាខាទីហិ បាទានំ អន្តរំ បដិច្ឆាទេត្វា កស្សចិ អប្បវេសារហំ កត្វា គហេតុកាមោ ហោតិ, អវសានសាខាយ បារាជិកំ, តេនាហ ‘‘សាខាបរិវារេនេវ អត្តនោ កាតុំ សក្កោតី’’តិ, ទារូនិ ច និខណិត្វា សាខាបរិវារញ្ច កត្វា ឯវ អត្តនោ សន្តកំ កាតុំ សក្កោតីតិ អត្ថោ. ខេត្តមរិយាទន្តិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘កេទារបាឡិ’’ន្តិ វុត្តំ. ឥទញ្ច ខីលសង្កមនាទិនា គហណំ អារាមាទីសុបិ លព្ភតេវ.

វត្ថុដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០៥. វត្ថុដ្ឋកថាយំ តិណ្ណំ បាការានន្តិ ឥដ្ឋកសិលាទារូនំ វសេន តិណ្ណំ បាការានំ.

១០៦. គាមដ្ឋកថាយំ ¶ ‘‘គាមោ នាមា’’តិ បាឡិយំ ន វុត្តំ សព្ពសោ គាមលក្ខណស្ស បុព្ពេ វុត្តត្តា.

អរញ្ញដ្ឋកថាវណ្ណនា

១០៧. អរញ្ញដ្ឋកថាយំ វិនិវិជ្ឈិត្វាតិ ឧជុកមេវ វិនិវិជ្ឈិត្វា. លក្ខណច្ឆិន្នស្សាតិ អរញ្ញសាមិកានំ ហត្ថតោ កិណិត្វា គណ្ហន្តេហិ កតអក្ខរាទិសញ្ញាណស្ស. ឆល្លិយា បរិយោនទ្ធន្តិ ឥមិនា សាមិកានំ និរាបេក្ខតាយ ចិរឆឌ្ឌិតភាវំ ទីបេតិ, តេនាហ ‘‘គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ. យទិ សាមិកានំ សាបេក្ខតា អត្ថិ, ន វដ្ដតិ. តានិ កតានិ អជ្ឈាវុត្ថានិ ច ហោន្តីតិ តានិ គេហាទីនិ កតានិ បរិនិដ្ឋិតានិ មនុស្សេហិ ច អជ្ឈាវុត្ថានិ ច ហោន្តិ. ទារូនីតិ គេហាទីនំ កតត្តា អវសិដ្ឋទារូនិ. គហេតុំ វដ្ដតីតិ សាមិកានំ អនាលយត្តា វុត្តំ, តេ ច យទិ គហណកាលេ ទិស្វា សាលយា ហុត្វា វារេន្តិ, គហេតុំ ន វដ្ដតិយេវ. ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តេ ទាតព្ពមេវាតិ ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តេ ‘‘ទស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា គច្ឆន្តស្ស ‘‘ទេហី’’តិ អវុត្តេ អទត្វា គមនេ អាបត្តិ នត្ថិ. បច្ឆាបិ តេហិ ចោទិតេ ទាតព្ពមេវ.

អទិស្វា គច្ឆតិ, ភណ្ឌទេយ្យន្តិ សុទ្ធចិត្តេន គតស្ស ភណ្ឌទេយ្យំ. អារក្ខដ្ឋានម្បិ សុទ្ធចិត្តេន អតិក្កមិត្វា ថេយ្យចិត្តេ ឧប្បន្នេបិ អវហារោ នត្ថិ ¶ អារក្ខដ្ឋានស្ស អតិក្កន្តត្តា. កេចិ បន ‘‘យត្ថ កត្ថចិ នីតានម្បិ ទារូនំ អរញ្ញសាមិកានញ្ញេវ សន្តកត្តា បុន ថេយ្យចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា គច្ឆតិ, បារាជិកមេវា’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ‘‘អារក្ខដ្ឋានំ បត្វា…បេ… អស្សតិយា អតិក្កមតី’’តិ, សហសា តំ ឋានំ អតិក្កមតីតិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៧) ច អារក្ខដ្ឋានាតិក្កមេយេវ អាបត្តិយា វុច្ចមានត្តា, អារក្ខដ្ឋានាតិក្កមមេវ សន្ធាយ ‘‘ឥទំ បន ថេយ្យចិត្តេន បរិហរន្តស្ស អាកាសេន គច្ឆតោបិ បារាជិកមេវា’’តិ វុត្តំ. យញ្ច ‘‘យត្ថ កត្ថចិ នីតានម្បិ ទារូនំ អរញ្ញសាមិកានញ្ញេវ សន្តកត្តា’’តិ ការណំ វុត្តំ, តម្បិ អារក្ខដ្ឋានតោ ពហិ បារាជិកាបជ្ជនស្ស ការណំ ន ហោតិ ភណ្ឌទេយ្យភាវស្សេវ ការណត្តា. តេសំ សន្តកត្តេនេវ ហិ ពហិ កតស្សាបិ ភណ្ឌទេយ្យំ ជាតំ, ឥតរថា ច ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន សិយា សុង្កឃាតាតិក្កមេ វិយ. អទ្ធិកេហិ ទិន្នមេវ សុង្កិកានំ សន្តកំ ហោតិ, នាទិន្នំ, តេន តំ ឋានំ យតោ កុតោចិ បច្ចយតោ សុទ្ធចិត្តេន អតិក្កន្តស្ស ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន ហោតិ. ឥធ បន អរញ្ញសាមិកានំ សន្តកត្តា សព្ពត្ថាបិ ភណ្ឌទេយ្យមេវ ហោតិ, តេនេវេតំ អរញ្ញេ អារក្ខដ្ឋានំ សុង្កឃាតតោបិ គរុតរំ ¶ ជាតំ. យទិ ហិ អារក្ខដ្ឋានតោ ពហិបិ ថេយ្យចិត្តេ សតិ អវហារោ ភវេយ្យ, អារក្ខដ្ឋានំ បត្វាតិអាទិនា ឋាននិយមោ និរត្ថកោ សិយា យត្ថ កត្ថចិ ថេយ្យចិត្តេ ឧប្បន្នេ បារាជិកន្តិ វត្តព្ពតោ. តស្មា អារក្ខដ្ឋានតោ ពហិ ថេយ្យចិត្តេន គច្ឆន្តស្ស អវហារោ ន ភវតិ ឯវាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. ឥទំ បន ថេយ្យចិត្តេន បរិហរន្តស្សាតិ យស្មិំ បទេសេ អតិក្កន្តេ តេសំ អរញ្ញំ អារក្ខដ្ឋានញ្ច អតិក្កន្តោ នាម ហោតិ, តំ បទេសំ អាកាសេនាបិ អតិក្កមនវសេន គច្ឆន្តស្សាបីតិ អត្ថោ.

ឧទកកថាវណ្ណនា

១០៨. ឧទកកថាយំ មហាកុច្ឆិកា ឧទកចាដិ ឧទកមណិកោ, ‘‘សមេខលា ចាដិ ឧទកមណិកោ’’តិបិ វទន្តិ. តត្ថាតិ តេសុ ភាជនេសុ. ភូតគាមេន សទ្ធិម្បីតិ បិ-សទ្ទេន អកប្បិយបថវិម្បិ សង្គណ្ហាតិ. តឡាករក្ខណត្ថាយាតិ ‘‘មហោទកំ អាគន្ត្វា តឡាកមរិយាទំ មា ឆិន្ទី’’តិ តឡាករក្ខណត្ថំ. និព្ពហនឧទកន្តិ ឯត្ថ តឡាកស្ស ឯកេន ឧន្នតេន បស្សេន អធិកជលំ និព្ពហតិ និគច្ឆតិ ឯតេនាតិ ‘‘និព្ពហន’’ន្តិ អធិកជលនិក្ខមនមាតិកា ¶ វុច្ចតិ. តត្ថ គច្ឆមានំ ឧទកំ និព្ពហនឧទកំ នាម. និទ្ធមនតុម្ពន្តិ សស្សាទីនំ អត្ថាយ ឥដ្ឋកាទីហិ កតំ ឧទកនិក្ខមនបនាឡិ. មរិយាទំ ទុព្ពលំ កត្វាតិ ឯត្ថ ទុព្ពលំ អកត្វាបិ យថាវុត្តប្បយោគេ កតេ មរិយាទំ ឆិន្ទិត្វា និក្ខន្តឧទកគ្ឃានុរូបេន អវហារេន កត្តព្ពមេវ. យត្តកំ តប្បច្ចយា សស្សំ ឧប្បជ្ជតីតិ ពីជកសិកម្មាទិព្ពយំ ឋបេត្វា យំ អធិកលាភំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ តេហិ កាតព្ពំ វយករណម្បិ ឯតស្ស ទាតព្ពំ. ឥទញ្ច តរុណសស្សេ ជាតេ ឧទកំ វិនាសេន្តស្ស យុជ្ជតិ, សស្សេ បន សព្ពថា អកតេយេវ ឧទកំ វិនាសេន្តេន ច ឧទកគ្ឃមេវ ទាតព្ពំ, ន តប្បច្ចយា សកលំ សស្សំ តេន វិនាសិតភណ្ឌស្សេវ ភណ្ឌទេយ្យត្តា, ឥតរថា វាណិជ្ជាទិអត្ថាយ បរេហិ ឋបិតភណ្ឌំ អវហរន្តស្ស តទុភយម្បិ គហេត្វា ភណ្ឌគ្ឃំ កាតព្ពំ សិយា, តញ្ច ន យុត្តន្តិ អម្ហាកំ ខន្តិ. សាមិកានំ ធុរនិក្ខេបេនាតិ ឯត្ថ ឯកស្ស សន្តកេ តឡាកេ ខេត្តេ ច ជាតេ តស្សេវ ធុរនិក្ខេបេន បារាជិកំ, យទិ បន តំ តឡាកំ សព្ពសាធារណំ, ខេត្តានិ បាដិបុគ្គលិកានិ, តស្ស តស្ស បុគ្គលស្សេវ ធុរនិក្ខេបេ អវហារោ, អថ ខេត្តានិបិ សព្ពសាធារណានិ, សព្ពេសំ ធុរនិក្ខេបេយេវ បារាជិកំ, នាសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អនិគ្គតេតិ អនិក្ខន្តេ, តឡាកេយេវ ឋិតេតិ អត្ថោ. បរេសំ មាតិកាមុខន្តិ ខុទ្ទកមាតិកាមុខំ. អសម្បត្តេវាតិ តឡាកតោ និក្ខមិត្វា មហាមាតិកាយំ ឯវ ឋិតេ. អនិក្ខន្តេ ពទ្ធា សុពទ្ធាតិ តឡាកតោ អនិក្ខន្តេ ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន ហោតិ សព្ពសាធារណត្តា ឧទកស្សាតិ ¶ អធិប្បាយោ. និក្ខន្តេ បន បាដិបុគ្គលិកំ ហោតីតិ អាហ ‘‘និក្ខន្តេ ពទ្ធា ភណ្ឌទេយ្យ’’ន្តិ. ឥធ បន ខុទ្ទកមាតិកាយំ អប្បវិដ្ឋត្តា អវហារោ ន ជាតោ, ‘‘តឡាកតោ អនិគ្គតេ បរេសំ មាតិកាមុខំ អសម្បត្តេវា’’តិ ហេដ្ឋា វុត្តស្ស វិកប្បទ្វយស្ស ‘‘អនិក្ខន្តេ ពទ្ធា សុពទ្ធា, និក្ខន្តេ ពទ្ធា ភណ្ឌទេយ្យ’’ន្តិ ឥទំ ទ្វយំ យថាក្កមេន យោជនត្ថំ វុត្តំ. នត្ថិ អវហារោតិ ឯត្ថ ‘‘អវហារោ នត្ថិ, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតី’’តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. វត្ថុំ…បេ… ន សមេតីតិ ឯត្ថ តឡាកគតឧទកស្ស សព្ពសាធារណត្តា បរសន្តកវត្ថុ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

ទន្តបោនកថាវណ្ណនា

១០៩. ទន្តកដ្ឋកថាយំ ¶ តតោ បដ្ឋាយ អវហារោ នត្ថីតិ ‘‘យថាសុខំ ភិក្ខុសង្ឃោ បរិភុញ្ជតូ’’តិ អភាជេត្វាវ យាវទិច្ឆកំ គហណត្ថមេវ ឋបិតត្តា អរក្ខិតត្តា សព្ពសាធារណត្តា ច អញ្ញំ សង្ឃិកំ វិយ ន ហោតីតិ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តស្សាបិ នត្ថិ អវហារោ. ខាទន្តុ, បុន សាមណេរា អាហរិស្សន្តីតិ កេចិ ថេរា វទេយ្យុន្តិ យោជេតព្ពំ.

វនប្បតិកថាវណ្ណនា

១១០. វនប្បតិកថាយំ សន្ធារិតត្តាតិ ឆិន្នស្ស រុក្ខស្ស បតិតុំ អារទ្ធស្ស សន្ធារណមត្តេន វុត្តំ, ន បន មរិចវល្លិអាទីហិ បុព្ពេ វេឋេត្វា ឋិតភាវេន. តាទិសេ ហិ ឆិន្នេបិ អវហារោ នត្ថិ អរញ្ញដ្ឋកថាយំ វេឋិតវល្លិយំ វិយ. ឧជុកមេវ តិដ្ឋតីតិ ឥមិនា សព្ពសោ ឆិន្ទនមេវ វល្លិអាទីហិ អសម្ពទ្ធស្ស រុក្ខស្ស ឋានាចាវនំ បុព្ពេ វិយ អាកាសាទីសុ ផុដ្ឋសកលបទេសតោ មោចនន្តិ អាវេណិកមិធ ឋានាចាវនំ ទស្សេតិ. កេចិ បន ‘‘រុក្ខភារេន កិញ្ចិទេវ ភស្សិត្វា ឋិតត្តា ហោតិយេវ ឋានាចាវន’’ន្តិ វទន្តិ, តន្ន, រុក្ខេន ផុដ្ឋស្ស សកលស្ស អាកាសបទេសស្ស បញ្ចហិ ឆហិ វា អាការេហិ អនតិក្កមិតត្តា. វាតមុខំ សោធេតីតិ យថា វាតោ អាគន្ត្វា រុក្ខំ បាតេតិ, ឯវំ វាតស្ស អាគមនមគ្គំ រុន្ធិត្វា ឋិតានិ សាខាគុម្ពាទីនិ ឆិន្ទិត្វា អបនេន្តោ សោធេតិ. មណ្ឌូកកណ្ដកំ វាតិ មណ្ឌូកានំ នង្គុដ្ឋេ អគ្គកោដិយំ ឋិតកណ្ដកន្តិ វទន្តិ, ឯកេ ‘‘វិសមច្ឆកណ្ដក’’ន្តិបិ វទន្តិ.

ហរណកកថាវណ្ណនា

១១១. ហរណកកថាយំ ¶ ហរណកន្តិ វត្ថុសាមិនា ហរិយមានំ. សោ ច បាទំ អគ្ឃតិ, បារាជិកមេវាតិ ‘‘អន្តំ ន គណ្ហិស្សាមី’’តិ អសល្លក្ខិតត្តា សាមញ្ញតោ ‘‘គណ្ហិស្សាមិ ឯត’’ន្តិ សល្លក្ខិតស្សេវ បដស្ស ឯកទេសតាយ តម្បិ គណ្ហិតុកាមោវាតិ បារាជិកំ វុត្តំ. សភណ្ឌហារកន្តិ សហភណ្ឌហារកំ, សការាទេសស្ស វិកប្បត្តា សហ សទ្ទោវ ឋិតោ, ភណ្ឌហារកេន សហ តំ ភណ្ឌន្តិ អត្ថោ. សាសង្កោតិ ‘‘យទិ ឧបសង្កមិត្វា ¶ ភណ្ឌំ គណ្ហិស្សាមិ, អាវុធេន មំ បហរេយ្យា’’តិ ភយេន សញ្ជាតាសង្កោ. ឯកមន្តំ បដិក្កម្មាតិ ភយេនេវ អនុបគន្ត្វា មគ្គតោ សយំ បដិក្កម្ម. សន្តជ្ជេត្វាតិ ផរុសវាចាយ ចេវ អាវុធបរិវត្តនាទិកាយវិការេន ច សន្តជ្ជេត្វា. អនជ្ឈាវុត្ថកន្តិ អបរិគ្គហិតកំ. អាលយេន អនធិមុត្តម្បិ ភណ្ឌំ អនជ្ឈាវុត្ថកំ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘អាហរាបេន្តេ ទាតព្ព’’ន្តិ, ឥមិនា បឋមំ បរិច្ចត្តាលយានម្បិ យទិ បច្ឆាបិ សកសញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, តេសញ្ញេវ តំ ភណ្ឌំ ហោតិ, ពលក្ការេនាបិ សកសញ្ញាយ តស្ស គហណេ ទោសោ នត្ថិ, អទទន្តស្សេវ អវហារោតិ ទស្សេតិ. យទិ បន សាមិនោ ‘‘បរិច្ចត្តំ មយា បឋមំ, ឥទានិ មម សន្តកំ វា ឯតំ, នោ’’តិ អាសង្កា ហោតិ, ពលក្ការេន គហេតុំ ន វដ្ដតិ សកសញ្ញាពលេនេវ បុន គហេតព្ពភាវស្ស អាបន្នត្តា. ‘‘អទេន្តស្ស បារាជិក’’ន្តិ វចនតោ ចោរស្ស សកសញ្ញាយ វិជ្ជមានាយបិ សាមិកេសុ សាលយេសុ អទាតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. អញ្ញេសូតិ មហាបច្ចរិយាទីសុ. វិចារណាយេវ នត្ថីតិ ឥមិនា តត្ថាបិ បដិក្ខេបាភាវតោ អយមេវ អត្ថោតិ ទស្សេតិ.

ឧបនិធិកថាវណ្ណនា

១១២. ឧបនិធិកថាយំ សង្គោបនត្ថាយ អត្តនោ ហត្ថេ និក្ខិត្តស្ស ភណ្ឌស្ស គុត្តដ្ឋានេ បដិសាមនប្បយោគំ វិនា នាហំ គណ្ហាមីតិអាទិនា អញ្ញស្មិំ បយោគេ អកតេ រជ្ជសង្ខោភាទិកាលេ ‘‘ន ទានិ តស្ស ទស្សាមិ, ន មយ្ហំ ទានិ ទស្សតី’’តិ ឧភោហិបិ សកសកដ្ឋានេ និសីទិត្វា ធុរនិក្ខេបេ កតេបិ អវហារោ នត្ថិ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘បារាជិកមេវ បដិសាមនប្បយោគស្ស កតត្តា’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ, ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ. បដិសាមនកាលេ ហិស្ស ថេយ្យចិត្តំ នត្ថិ, ‘‘ន ទានិ តស្ស ទស្សាមី’’តិ ថេយ្យចិត្តុប្បត្តិក្ខណេ បន សាមិនោ ធុរនិក្ខេបចិត្តុប្បត្តិយា ហេតុភូតោ កាយវចីបយោគោ នត្ថិ, យេន សោ អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យ. ន ហិ អកិរិយសមុដ្ឋានាយំ អាបត្តីតិ. ទានេ សឧស្សាហោ, រក្ខតិ តាវាតិ អវហារំ សន្ធាយ អវុត្តត្តា នាហំ គណ្ហាមីតិអាទិនា មុសាវាទករណេ បាចិត្តិយមេវ ហោតិ, ន ទុក្កដំ ¶ ថេយ្យចិត្តាភាវេន សហបយោគស្សាបិ អភាវតោតិ គហេតព្ពំ. យទិបិ មុខេន ទស្សាមីតិ វទតិ…បេ… បារាជិកន្តិ ឯត្ថ កតរបយោគេន អាបត្តិ, ន តាវ បឋមេន ភណ្ឌបដិសាមនប្បយោគេន តទា ថេយ្យចិត្តាភាវា, នាបិ ‘‘ទស្សាមី’’តិ ¶ កថនប្បយោគេន តទា ថេយ្យចិត្តេ វិជ្ជមានេបិ បយោគស្ស កប្បិយត្តាតិ? វុច្ចតេ – សាមិនា ‘‘ទេហី’’តិ ពហុសោ យាចិយមានោបិ អទត្វា យេន បយោគេន អត្តនោ អទាតុកាមតំ សាមិកស្ស ញាបេតិ, យេន ច សោ ‘‘អទាតុកាមោ អយំ វិក្ខិបតី’’តិ ញត្វា ធុរំ និក្ខិបតិ, តេនេវ បយោគេនស្ស អាបត្តិ. ន ហេត្ថ ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌេ បរិយាយេន មុត្តិ អត្ថិ. អទាតុកាមតាយ ហិ កទា តេ ទិន្នំ, កត្ថ តេ ទិន្នន្តិអាទិបរិយាយវចនេនាបិ សាមិកស្ស ធុរេ និក្ខិបាបិតេ អាបត្តិយេវ. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ – ‘‘កិំ តុម្ហេ ភណថ…បេ… ឯវំ ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន ភិក្ខុនោ បារាជិក’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១១). បរសន្តកស្ស បរេហិ គណ្ហាបនេ ឯវ បរិយាយតោ មុត្តិ, ន សព្ពត្ថាតិ គហេតព្ពំ. អត្តនោ ហត្ថេ និក្ខិត្តត្តាតិ ឯត្ថ អត្តនោ ហត្ថេ សាមិនា ទិន្នតាយ ភណ្ឌាគារិកដ្ឋានេ ឋិតត្តា ច ឋានាចាវនេបិ នត្ថិ អវហារោ, ថេយ្យចិត្តេន បន គហណេ ទុក្កដតោ ន មុច្ចតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឯសេវ នយោតិ ឧទ្ធារេយេវ ចោរស្ស បារាជិកំ, កស្មា? អញ្ញេហិ សាធារណស្ស អភិញ្ញាណស្ស វុត្តត្តា. អញ្ញំ តាទិសមេវ គណ្ហន្តេ យុជ្ជតីតិ សញ្ញាណតោ ឱកាសតោ ច តេន សទិសមេវ អញ្ញំ គណ្ហន្តេ យុជ្ជតិ, ចោរេន សល្លក្ខិតប្បទេសតោ តំ អបនេត្វា កេហិចិ តត្ថ តាទិសេ អញ្ញស្មិំ បត្តេ ឋបិតេ តំ គណ្ហន្តេយេវ យុជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ, តេន ចោរេន ទិវា សល្លក្ខិតបត្តំ អញ្ញត្ថ អបនេត្វា តទញ្ញេ តាទិសេ បត្តេ តត្ថ ឋបិតេបិ ចោរស្ស បច្ឆា រត្តិភាគេ ឧប្បជ្ជមានំ ថេយ្យចិត្តំ ទិវា សល្លក្ខិតប្បទេសេ ឋបិតំ អញ្ញំ តាទិសំ បត្តមេវ អាលម្ពិត្វា ឧប្បជ្ជតីតិ ទស្សិតំ ហោតិ. បទវារេនាតិ ថេរេន នីហរិត្វា ទិន្នំ បត្តំ គហេត្វា គច្ឆតោ ចោរស្ស បទវារេន. អតាទិសមេវ គណ្ហន្តេ យុជ្ជតីតិ អតាទិសស្ស ថេរេន គហណក្ខណេ អវហារាភាវតោ បច្ឆា ហត្ថបត្តំ ‘‘ត’’ន្តិ វា ‘‘អញ្ញ’’ន្តិ វា សញ្ញាយ ‘‘ឥទំ គហេត្វា គច្ឆាមី’’តិ គមនេ បទវារេនេវ អវហារោ យុជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ.

បារាជិកំ នត្ថីតិ បទវារេបិ បារាជិកំ នត្ថិ ឧបនិធិភណ្ឌេ វិយាតិ គហេតព្ពំ. គាមទ្វារន្តិ ពហិគាមេ វិហារស្ស បតិដ្ឋិតត្តា គាមប្បវេសស្ស អារម្ភប្បទេសទស្សនវសេន វុត្តំ, អន្តោគាមន្តិ អត្ថោ. ទ្វិន្នម្បិ ឧទ្ធារេយេវ ¶ បារាជិកន្តិ ថេរស្ស អភណ្ឌាគារិកត្តា វុត្តំ. យទិ ហិ សោ ភណ្ឌាគារិកោ ភវេយ្យ, សព្ពម្បិ ឧបនិក្ខិត្តមេវ សិយា, ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌេ ច ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោបិ ន តាវ ថេរស្ស អវហារោ ហោតិ, ចោរស្សេវ អវហារោ. ឧភិន្នម្បិ ទុក្កដន្តិ ¶ ថេរស្ស អត្តនោ សន្តកតាយ ចោរស្ស សាមិកេន ទិន្នត្តា អវហារោ ន ជាតោ, ឧភិន្នម្បិ អសុទ្ធចិត្តេន គហិតត្តា ទុក្កដន្តិ អត្ថោ.

អាណត្តិយា គហិតត្តាតិ ‘‘បត្តចីវរំ គណ្ហា’’តិ ឯវំ ថេរេន កតអាណត្តិយា គហិតត្តា. អដវិំ បវិសតិ, បទវារេន ការេតព្ពោតិ ‘‘បត្តចីវរំ គណ្ហ, អសុកំ នាម គាមំ គន្ត្វា បិណ្ឌាយ ចរិស្សាមា’’តិ ថេរេន វិហារតោ បដ្ឋាយ គាមមគ្គេបិ សកលេបិ គាមេ វិចរណស្ស និយមិតត្តា មគ្គតោ ឱក្កម្ម គច្ឆន្តស្សេវ បទវារេន អាបត្តិ វុត្តា. វិហារស្ស ហិ បរភាគេ ឧបចារតោ បដ្ឋាយ យាវ តស្ស គាមស្ស បរតោ ឧបចារោ, តាវ សព្ពំ ទហរស្ស ថេរាណត្តិយា សញ្ចរណូបចារោវ ហោតិ, ន បន តតោ បរំ. តេនេវ ‘‘ឧបចារាតិក្កមេ បារាជិកំ. គាមូបចារាតិក្កមេ បារាជិក’’ន្តិ ច វុត្តំ. បដិនិវត្តនេ ចីវរធោវនាទិអត្ថាយ បេសនេបិ ឯសេវ នយោ. អដ្ឋត្វា អនិសីទិត្វាតិ ឯត្ថ វិហារំ បវិសិត្វា សីសាទីសុ ភារំ ភូមិយំ អនិក្ខិបិត្វា តិដ្ឋន្តោ វា និសីទន្តោ វា វិស្សមិត្វា ថេយ្យចិត្តេ វូបសន្តេ បុន ថេយ្យចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា គច្ឆតិ ចេ, បាទុទ្ធារេន ការេតព្ពោ. សចេ ភូមិយំ និក្ខិបិត្វា បុន តំ គហេត្វា គច្ឆតិ, ឧទ្ធារេន ការេតព្ពោ. កស្មា? អាណាបកស្ស អាណត្តិយា យំ កត្តព្ពំ, តស្ស តាវតា បរិនិដ្ឋិតត្តា. ‘‘អសុកំ នាម គាម’’ន្តិ អនិយមេត្វា ‘‘អន្តោគាមំ គមិស្សាមា’’តិ អវិសេសេន វុត្តេ វិហារសាមន្តា បុព្ពេ បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋបុព្ពា សព្ពេ គោចរគាមាបិ ខេត្តមេវាតិ វទន្តិ. សេសន្តិ មគ្គុក្កមនវិហារាភិមុខគមនាទិ សព្ពំ. បុរិមសទិសមេវាតិ អនាណត្តិយា គហិតេបិ សាមិកស្ស កថេត្វា គហិតត្តា ហេដ្ឋា វុត្តវិហារូបចារាទិ សព្ពំ ខេត្តមេវាតិ កត្វា វុត្តំ. ឯសេវ នយោតិ អន្តរាមគ្គេ ថេយ្យចិត្តំ ឧប្បាទេត្វាតិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ១.១១២) វុត្តំ នយំ អតិទិសតិ.

និមិត្តេ វា កតេតិ ចីវរំ មេ កិលិដ្ឋំ, កោ នុ ខោ រជិត្វា ទស្សតីតិអាទិនា និមិត្តេ កតេ. វុត្តនយេនេវាតិ អនាណត្តស្ស ថេរេន ¶ សទ្ធិំ បត្តចីវរំ គហេត្វា គមនវារេ វុត្តនយេនេវ. ឯកបស្សេតិ វិហារស្ស មហន្តតាយ អត្តានំ អទស្សេត្វា ឯកស្មិំ បស្សេ. ថេយ្យចិត្តេន បរិភុញ្ជន្តោ ជីរាបេតីតិ ថេយ្យចិត្តេ ឧប្បន្នេ ឋានាចាវនំ អកត្វា និវត្ថបារុតនីហារេនេវ បរិភុញ្ជន្តោ ជីរាបេតិ, ឋានា ចាវេន្តស្ស បន ថេយ្យចិត្តេ សតិ បារាជិកមេវ សីសេ ភារំ ខន្ធេ ករណាទីសុ វិយ (បារា. ១០១). យថា វា តថា វា នស្សតីតិ អគ្គិអាទិនា នស្សតិ, អញ្ញោ វា កោចីតិ ឥមិនា យេន ឋបិតំ, សោបិ សង្គហិតោតិ វេទិតព្ពំ.

ឥតរស្សាតិ ¶ ចោរស្ស. ឥតរំ គណ្ហតោ ឧទ្ធារេ បារាជិកន្តិ ឯត្ថ ‘‘បវិសិត្វា តវ សាដកំ គណ្ហាហី’’តិ ឥមិនាវ ឧបនិធិភាវតោ មោចិតត្តា, សាមិកស្ស ឥតរំ គណ្ហតោ អត្តនោ សាដកេ អាលយស្ស សព្ភាវតោ ច ‘‘ឧទ្ធារេ បារាជិក’’ន្តិ វុត្តំ. សាមិកោ ចេ ‘‘មម សន្តកំ ឥទំ វា ហោតុ, អញ្ញំ វា, កិំ តេន, អលំ មយ្ហំ ឥមិនា’’តិ ឯវំ សុដ្ឋុ និរាលយោ ហោតិ, ចោរស្ស បារាជិកំ នត្ថីតិ គហេតព្ពំ. ន ជានន្តីតិ តេន វុត្តវចនំ អសុណន្តា ន ជានន្តិ. ឯសេវ នយោតិ ឯត្ថ សចេ ជានិត្វាបិ ចិត្តេន ន សម្បដិច្ឆន្តិ, ឯសេវ នយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. បដិក្ខិបន្តីតិ ឯត្ថ ចិត្តេន បដិក្ខេបោបិ សង្គហិតោវាតិ វេទិតព្ពំ. ឧបចារេ វិជ្ជមានេតិ ភណ្ឌាគារស្ស សមីបេ ឧច្ចារបស្សាវដ្ឋានេ វិជ្ជមានេ. មយិ ច មតេ សង្ឃស្ស ច សេនាសនេ វិនដ្ឋេតិ ឯត្ថ ‘‘តំ មារេស្សាមា’’តិ ឯត្តកេ វុត្តេបិ វិវរិតុំ វដ្ដតិ គិលានបក្ខេ ឋិតត្តា អវិសយោតិ វុត្តត្តា. មរណតោ ហិ បរំ គេលញ្ញំ អវិសយត្តញ្ច នត្ថិ. ‘‘ទ្វារំ ឆិន្ទិត្វា បរិក្ខារំ ហរិស្សាមា’’តិ ឯត្តកេ វុត្តេបិ វិវរិតុំ វដ្ដតិយេវ. សហាយេហិ ភវិតព្ពន្តិ តេហិបិ ភិក្ខាចារាទីហិ បរិយេសិត្វា អត្តនោ សន្តកេបិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ ទាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អយំ សាមីចីតិ ភណ្ឌាគារេ វសន្តានំ ឥទំ វត្តំ.

លោលមហាថេរោតិ មន្ទោ មោមូហោ អាកិណ្ណវិហារី. ឥតរេហីតិ តស្មិំយេវ គព្ភេ វសន្តេហិ ឥតរភិក្ខូហិ. វិហាររក្ខណវារេ និយុត្តោ វិហារវារិកោ, វុឌ្ឍបដិបាដិយា អត្តនោ វារេ វិហាររក្ខណកោ. និវាបន្តិ ភត្តវេតនំ. ចោរានំ បដិបថំ គតេសូតិ ចោរានំ អាគមនំ ញត្វា ‘‘បឋមតរញ្ញេវ គន្ត្វា សទ្ទំ ករិស្សាមា’’តិ ចោរានំ អភិមុខំ ¶ គតេសុ, ‘‘ចោរេហិ ហដភណ្ឌំ អាហរិស្សាមា’’តិ តទនុបថំ គតេសុបិ ឯសេវ នយោ. និពទ្ធំ កត្វាតិ ‘‘អសុកកុលេ យាគុភត្តំ វិហារវារិកានញ្ញេវា’’តិ ឯវំ និយមនំ កត្វា. ទ្វេ តិស្សោ យាគុសលាកា ចត្តារិ បញ្ច សលាកភត្តានិ ច លភមានោវាតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ, តតោ ឩនំ វា ហោតុ អធិកំ វា អត្តនោ វេយ្យាវច្ចករស្ស ច យាបនមត្តំ លភនមេវ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. និស្សិតកេ ជគ្គេន្តីតិ តេហិ វិហារំ ជគ្គាបេន្តីតិ អត្ថោ. អសហាយកស្សាតិ សហាយរហិតស្ស. អត្តទុតិយស្សាតិ អប្បិច្ឆស្ស អត្តា សរីរមេវ ទុតិយោ អស្ស នាញ្ញោតិ អត្តទុតិយោ. តទុភយស្សាបិ អត្ថស្ស វិភាវនំ យស្សាតិអាទិ, ឯតេន សព្ពេន ឯកេកស្ស វារោ ន បាបេតព្ពោតិ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. បាកវត្តត្ថាយាតិ និច្ចំ បចិតព្ពយាគុភត្តសង្ខាតវត្តត្ថាយ. ឋបេន្តីតិ ទាយកា ឋបេន្តិ. តំ គហេត្វាតិ តំ អារាមិកាទីហិ ទិយ្យមានំ ភាគំ គហេត្វា. ន គាហាបេតព្ពោតិ ឯត្ថ អព្ភោកាសិកស្សាបិ អត្តនោ អធិកបរិក្ខារោ វា ឋបិតោ អត្ថិ, ចីវរាទិសង្ឃិកភាគេបិ អាលយោ វា អត្ថិ, សោបិ គាហាបេតព្ពោវ. ទិគុណន្តិ អញ្ញេហិ លព្ភមានតោ ទិគុណំ. បក្ខវារេនាតិ អឌ្ឍមាសវារេន.

សុង្កឃាតកថាវណ្ណនា

១១៣. សុង្កឃាតកថាយំ ¶ សុង្កំ យត្ថ រាជបុរិសា ហនន្តិ អទទន្តានំ សន្តកំ អច្ឆិន្ទិត្វាបិ គណ្ហន្តិ, តំ ឋានំ សុង្កឃាតន្តិ ឯវម្បិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. វុត្តមេវត្ថំ បាកដំ កាតុំ តញ្ហីតិអាទិ វុត្តំ. ទុតិយំ បាទំ អតិក្កាមេតីតិ ឯត្ថ បឋមបាទំ បរិច្ឆេទតោ ពហិ ឋបេត្វា ទុតិយបាទេ ឧទ្ធដមត្តេ បារាជិកំ. ឧទ្ធរិត្វា ពហិ អដ្ឋបិតេបិ ពហិ ឋិតោ ឯវ នាម ហោតីតិ កត្វា ឯវំ សព្ពត្ថ បទវារេសុបីតិ ទដ្ឋព្ពំ. បរិវត្តិត្វា អព្ភន្តរិមំ ពហិ ឋបេតិ, បារាជិកន្តិ ឥទំ សយំ ពហិ ឋត្វា បឋមំ អព្ភន្តរិមំ ឧក្ខិបិត្វា វា សមកំ ឧក្ខិបិត្វា វា បរិវត្តនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ពហិ ឋត្វា ឧក្ខិត្តមត្តេ ហិ សព្ពំ ពហិគតមេវ ហោតីតិ. សចេ បន សោ ពហិ ឋត្វាបិ ពាហិរបុដកំ បឋមំ អន្តោ ឋបេត្វា បច្ឆា អព្ភន្តរិមំ ឧក្ខិបិត្វា ពហិ ឋបេតិ, តទាបិ ឯកាពទ្ធតាយ អវិជហិតត្តា អវហារោ ន ទិស្សតិ. កេចិ បន ‘‘ភូមិយំ បតិត្វា វត្តន្តំ បុន អន្តោ បវិសតិ, បារាជិកមេវាតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១៣) វុត្តត្តា ពាហិរបុដកេ ¶ អន្តោបវិដ្ឋេបិ ពហិគតភាវតោ ន មុច្ចតិ, អន្តោគតំ បន បុដកំ បឋមំ, បច្ឆា ឯវ វា ពហិ ឋបិតមត្តេ វា បារាជិកមេវា’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. ពហិ ភូមិយំ បាតិតស្ស កេនចិ សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធតាយ អភាវេន អន្តោបវិដ្ឋេបិ បារាជិកមេវាតិ វត្តុំ យុត្តំ, ឥទំ បន ឯកាពទ្ធត្តា តេន សទ្ធិំ ន សមេតិ. តស្មា យថា អន្តោភូមិគតេន ឯកាពទ្ធតា ន ហោតិ, ឯវំ ឧភយស្សាបិ ពហិគតភាវេ សាធិតេយេវ អវហារោតិ វិញ្ញាយតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. យេ បន បរិវត្តិត្វាតិ ឥមស្ស និវត្តិត្វាតិ អត្ថំ វទន្តិ, តេហិ បន អព្ភន្តរិមំ ពហិ ឋបេតីតិ អយមត្ថោ គហិតោ ហោតីតិ តត្ថ សង្កាយេវ នត្ថិ. ឯកាពទ្ធន្តិ កាជកោដិយំ រជ្ជុយា ពន្ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ. អពន្ធិត្វា កាជកោដិយំ ឋបិតមត្តមេវ ហោតិ, បារាជិកន្តិ ពហិ គហិតកាជកោដិយំ ឋបិតំ យទិ បាទំ អគ្ឃតិ, បារាជិកមេវ, អន្តោឋបិតេន ឯកាពទ្ធតាយ អភាវាតិ អធិប្បាយោ. គច្ឆន្តេ យានេ វា…បេ… ឋបេតីតិ សុង្កឃាតំ បវិសិត្វា អប្បវិសិត្វា វា ឋបេតិ. សុង្កដ្ឋានស្ស ពហិ ឋិតន្តិ យានាទីហិ នីហដត្តា ពហិ ឋិតំ. កេចិ បន ‘‘ពហិ ឋបិត’’ន្តិ បាឋំ វិកប្បេត្វា សុង្កដ្ឋានតោ បុព្ពេវ ពហិ ឋបិតន្តិ អត្ថំ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ; សុង្កដ្ឋានេ បវិសិត្វា យានេ ឋបិតេបិ បវត្តិត្វា គតេ វិយ ទោសាភាវតោ. យោ បន សុង្កដ្ឋានស្ស អន្តោវ បវិសិត្វា ‘‘សុង្កដ្ឋាន’’ន្តិ ញត្វា ថេយ្យចិត្តេន អាគតមគ្គេន បដិនិវត្តិត្វា គច្ឆតិ, តស្សាបិ យទិ តេន ទិសាភាគេន គច្ឆន្តានម្បិ ហត្ថតោ សុង្កំ គណ្ហន្តិ, បារាជិកមេវ. ឥមស្មិំ ឋានេតិ យានាទីហិ នីហរណេ. តត្រាតិ តស្មិំ ឯឡកលោមសិក្ខាបទេ (បារា. ៥៧១ អាទយោ).

បាណកថាវណ្ណនា

១១៤. បាណកថាយំ ¶ អាឋបិតោតិ មាតាបិតូហិ ឥណំ គណ្ហន្តេហិ ‘‘យាវ ឥណទានា អយំ តុម្ហាកំ សន្តិកេ ហោតូ’’តិ ឥណទាយកានំ និយ្យាតិតោ. អវហារោ នត្ថីតិ មាតាបិតូហិ បុត្តស្ស អបរិច្ចត្តត្តា មាតាបិតូនញ្ច អសន្តកត្តា អវហារោ នត្ថិ. ធនំ បន គតដ្ឋានេ វឌ្ឍតីតិ ឥមិនា អាឋបេត្វា គហិតធនំ វឌ្ឍិយា សហ អាឋបិតបុត្តហារកស្ស គីវាតិ ទស្សិតន្តិ វទន្តិ. ទាសស្ស ជាតោតិ ឧក្កដ្ឋលក្ខណំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. ទាសិកុច្ឆិយំ បន អទាសស្ស ជាតោបិ ឯត្ថេវ សង្គហិតោ ¶ . បរទេសតោ បហរិត្វាតិ បរទេសវិលុម្បកេហិ រាជចោរាទីហិ បហរិត្វា. សុខំ ជីវាតិ វទតីតិ ថេយ្យចិត្តេន សាមិកានំ សន្តិកតោ បលាបេតុកាមតាយ វទតិ, តថា បន អចិន្តេត្វា ការុញ្ញេន ‘‘សុខំ គន្ត្វា ជីវា’’តិ វទន្តស្ស នត្ថិ អវហារោ, គីវា បន ហោតិ. ទុតិយបទវារេតិ យទិ ទុតិយបទំ អវស្សំ ឧទ្ធរិស្សតិ, ភិក្ខុស្ស ‘‘បលាយិត្វា សុខំ ជីវា’’តិ វចនក្ខណេយេវ បារាជិកំ. អនាបត្តិ បារាជិកស្សាតិ តស្ស វចនេន វេគវឌ្ឍនេ អកតេបិ ទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ ទស្សេតិ. ‘‘អទិន្នំ ថេយ្យសង្ខាតំ អាទិយេយ្យា’’តិ (បារា. ៨៩, ៩១) អាទានស្សេវ វុត្តត្តា វុត្តបរិយាយេន មុច្ចតីតិ.

ចតុប្បទកថាវណ្ណនា

១១៧. ចតុប្បទកថាយំ បាឡិយំ អាគតាវសេសាតិ បាឡិយំ អាគតេហិ ហត្ថិ អាទីហិ អញ្ញេ បសុ-សទ្ទស្ស សព្ពសាធារណត្តា. ភិង្កច្ឆាបន្តិ ‘‘ភិង្កា ភិង្កា’’តិ សទ្ទាយនតោ ឯវំ លទ្ធនាមំ ហត្ថិបោតកំ. អន្តោវត្ថុម្ហីតិ បរិក្ខិត្តេ. ពហិនគរេ ឋិតស្សាតិ បរិក្ខិត្តនគរំ សន្ធាយ វុត្តំ, អបរិក្ខិត្តនគរេ បន អន្តោនគរេ ឋិតស្សាបិ ឋិតដ្ឋានមេវ ឋានំ. ខណ្ឌទ្វារន្តិ អត្តនា ខណ្ឌិតទ្វារំ. ឯកោ និបន្នោតិ ឯត្ថាបិ ពន្ធោតិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ, តេនាហ ‘‘និបន្នស្ស ទ្វេ’’តិ. ឃាតេតីតិ ឯត្ថ ថេយ្យចិត្តេន វិនាសេន្តស្ស សហបយោគត្តា ទុក្កដមេវាតិ វទន្តិ.

ឱចរកកថាវណ្ណនា

១១៨. ឱចរកកថាយំ បរិយាយេន ហិ អទិន្នាទានតោ មុច្ចតីតិ ឥទំ អាណត្តិកបយោគំ សន្ធាយ វុត្តំ, សយមេវ បន អភិយុញ្ជនាទីសុ បរិយាយេនបិ មោក្ខោ នត្ថិ.

ឱណិរក្ខកថាវណ្ណនា

ឱណិរក្ខកថាយំ ¶ ឱណិន្តិ ឱណីតំ, អានីតន្តិ អត្ថោ. ឱណិរក្ខស្ស សន្តិកេ ឋបិតភណ្ឌំ ឧបនិធិ (បារា. ១១២) វិយ គុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា សង្គោបនត្ថាយ អនិក្ខិបិត្វា យថាឋបិតដ្ឋានេ ឯវ មុហុត្តមត្តំ ឱលោកនត្ថាយ ឋបិតត្តា តស្ស ភណ្ឌស្ស ឋានាចាវនមត្តេន ឱណិរក្ខកស្ស បារាជិកំ ហោតិ.

សំវិទាវហារកថាវណ្ណនា

សំវិទាវហារកថាយំ ¶ សំវិធាយាតិ សំវិទហិត្វា. តេន នេសំ ទុក្កដាបត្តិយោតិ អាណត្តិវសេន បារាជិកាបត្តិយា អសម្ភវេ សតីតិ វុត្តំ. យទិ ហិ តេន អាណត្តា យថាណត្តិវសេន ហរន្តិ, អាណត្តិក្ខណេ ឯវ បារាជិកាបត្តិំ អាបជ្ជន្តិ. បាឡិយំ ‘‘សម្ពហុលា សំវិទហិត្វា ឯកោ ភណ្ឌំ អវហរតិ, អាបត្តិ សព្ពេសំ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១១៨) ឯត្ថាបិ អាណាបកានំ អាណត្តិក្ខណេយេវ អាបត្តិ, អវហារកស្ស ឧទ្ធារេតិ គហេតព្ពោ. សម្ពហុលា ភិក្ខូ ឯកំ អាណាបេន្តិ ‘គច្ឆេតំ អាហរា’តិ, តស្សុទ្ធារេ សព្ពេសំ បារាជិកន្តិអាទីសុបិ ឯវមេវ អត្ថោ គហេតព្ពោ. សាហត្ថិកំ វា អាណត្តិកស្ស អាណត្តិកំ វា សាហត្ថិកស្ស អង្គំ ន ហោតីតិ ភិន្នកាលិកត្តា អញ្ញមញ្ញស្ស អង្គំ ន ហោតិ. តថា ហិ សហត្ថា អវហរន្តស្ស ឋានាចាវនក្ខណេ អាបត្តិ, អាណត្តិយា បន អាណត្តិក្ខណេយេវាតិ ភិន្នកាលិកត្តា អាបត្តិយោតិ.

សង្កេតកម្មកថាវណ្ណនា

១១៩. សង្កេតកម្មកថាយំ ឱចរកេ វុត្តនយេនេវាតិ ឯត្ថ អវស្សំ ហារិយេ ភណ្ឌេតិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ១.១១៨) វុត្តនយេនេវ. បាឡិយំ ‘‘តំ សង្កេតំ បុរេ វា បច្ឆា វា’’តិ តស្ស សង្កេតស្ស បុរេ វា បច្ឆា វាតិ អត្ថោ. ‘‘តំ និមិត្តំ បុរេ វា បច្ឆា វា’’តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

និមិត្តកម្មកថាវណ្ណនា

១២០. និមិត្តកម្មកថាយំ អក្ខិនិខណនាទិនិមិត្តកម្មំ បន លហុកំ ឥត្តរកាលំ, តស្មា តង្ខណេយេវ តំ ភណ្ឌំ អវហរិតុំ ន សក្កា. និមិត្តកម្មានន្តរមេវ គណ្ហិតុំ អារទ្ធត្តា តេនេវ ¶ និមិត្តេន អវហរតីតិ វុច្ចតិ. យទិ ឯវំ បុរេភត្តប្បយោគោវ ឯសោតិ វាទោ បមាណភាវំ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ. ន ហិ សង្កេតកម្មំ (បារា. ១១៩) វិយ និមិត្តកម្មំ កាលបរិច្ឆេទយុត្តំ. កាលវសេន ហិ សង្កេតកម្មំ វុត្តំ, កិរិយាវសេន និមិត្តកម្មន្តិ អយមេវ តេសំ វិសេសោ. ‘‘តំ និមិត្តំ បុរេ វា បច្ឆា វា តំ ភណ្ឌំ អវហរតិ, មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តី’’តិ ឥទំ បន និមិត្តករណតោ បុរេ ¶ គណ្ហន្តស្ស ចេវ និមិត្តកម្មេ ច កតេបិ គណ្ហិតុំ អនារភិត្វា បច្ឆា សយមេវ គណ្ហន្តស្ស ច វសេន វុត្តំ.

អាណត្តិកថាវណ្ណនា

១២១. អាណត្តិកថាយំ អសម្មោហត្ថន្តិ យស្មា សង្កេតកម្មនិមិត្តកម្មានិ ករោន្តោ ន កេវលំ បុរេភត្តាទិកាលសង្កេតកម្មំ អក្ខិនិខណនាទិនិមិត្តកម្មមេវ វា ករោតិ, អថ ខោ ឯវំវណ្ណសណ្ឋានភណ្ឌំ គណ្ហាតិ, ភណ្ឌនិយមម្បិ ករោតិ, ត្វំ ឥត្ថន្នាមស្ស បាវទ, សោ អញ្ញស្ស បាវទតូតិអាទិនា បុគ្គលបដិបាដិយា ច អាណាបេតិ, តស្មា បុព្ពណ្ហាទិកាលវសេន អក្ខិនិខណនាទិកិរិយាវសេន ភណ្ឌបុគ្គលបដិបាដិវសេន ច អាណត្តេ ឯតេសុ សង្កេតកម្មនិមិត្តកម្មេសុ វិសង្កេតា វិសង្កេតភាវេ សម្មោហោ ជាយតិ, តទបគមេន អសម្មោហត្ថំ. យំ អាណាបកេន និមិត្តសញ្ញំ កត្វា វុត្តន្តិ បុព្ពណ្ហាទីសុ អក្ខិនិខណនាទីសុ វា គហណត្ថំ អាណាបេន្តេន ឦទិសវណ្ណសណ្ឋានាទិយុត្តំ គណ្ហាតិ ឯវំ គហណស្ស និមិត្តភូតសញ្ញាណំ កត្វា យំ ភណ្ឌំ វុត្តំ. អយំ យុត្តិ សព្ពត្ថាតិ ហេដ្ឋា វុត្តេសុ ឧបរិ វក្ខមានេសុ ច សព្ពត្ថ អាណត្តិប្បសង្គេសុ អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកាទីនំ ភាវសង្ខាតា វិនយយុត្តិ, សា ច អាណត្តស្ស កិរិយានិដ្ឋាបនក្ខណេ អាណាបកស្ស បយោគេ ថេយ្យចិត្តានំ អភាវា អាណត្តិក្ខណេ ឯកា ឯវ អាបត្តិ ហោតីតិ ឯវំ ឧបបត្តិយា បវត្តត្តា យុត្តីតិ វុត្តា. ‘‘មូលដ្ឋស្ស ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ វុត្តត្តា សង្ឃរក្ខិតេន បដិគ្គហិតេបិ ពុទ្ធរក្ខិតធម្មរក្ខិតានំ ទុក្កដមេវ, កស្មា បនេត្ថ អាចរិយស្ស ថុល្លច្ចយន្តិ អាហ ‘‘មហាជនោ ហី’’តិអាទិ. មហាជនោតិ ច ពុទ្ធរក្ខិតធម្មរក្ខិតសង្ឃរក្ខិតេ សន្ធាយ វុត្តំ. មូលដ្ឋស្សេវ ទុក្កដន្តិ ពុទ្ធរក្ខិតស្ស ទុក្កដំ. ឥទញ្ច មូលដ្ឋស្ស ថុល្លច្ចយាភាវទស្សនត្ថំ បឋមំ អាណត្តិក្ខណេ ទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន សង្ឃរក្ខិតស្ស បដិគ្គហណបច្ចយា បុន ទុក្កដសម្ភវំ សន្ធាយ. ន ហិ សោ ឯកបយោគេន ទុក្កដទ្វយំ អាបជ្ជតិ. កេចិ បន ‘‘វិសង្កេតត្តា បាឡិយំ ‘មូលដ្ឋស្សា’តិ អវត្វា ‘បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’តិ សាមញ្ញេន វុត្តត្តា ឥទំ សង្ឃរក្ខិតស្ស ទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ កិញ្ចាបិ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ, បាឡិតោ បន យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. ន ហិ តស្ស បដិគ្គហណប្បយោគេ អនាបត្តិ ហោតីតិ. ឥមិនាវ ហេដ្ឋា អាគតវារេសុបិ បដិគ្គណ្ហន្តានំ ¶ ¶ ទុក្កដំ វេទិតព្ពំ. ‘‘បណ្ណេ វា សិលាទីសុ វា ‘ចោរិយំ កាតព្ព’ន្តិ លិខិត្វា ឋបិតេ បារាជិកមេវា’’តិ កេចិ វទន្តិ, តំ បន ‘‘អសុកស្ស គេហេ ភណ្ឌ’’ន្តិ ឯវំ និយមេត្វា លិខិតេ យុជ្ជតិ, ន អនិយមេត្វា លិខិតេតិ វីមំសិតព្ពំ. មគ្គានន្តរផលសទិសាតិ ឥមិនា យថា អរិយបុគ្គលានំ មគ្គានន្តរេ ផលេ ឧប្បន្នេ កិលេសបដិប្បស្សទ្ធិបរិយោសានំ ភាវនាកិច្ចំ និប្ផន្នំ នាម ហោតិ, ឯវមេតិស្សា អត្ថសាធកចេតនាយ ឧប្បន្នាយ អាណត្តិកិច្ចំ និប្ផន្នមេវាតិ ទស្សេតិ, តេនាហ ‘‘តស្មា អយំ អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកោ’’តិ, អាណត្តិវចីបយោគសមុដ្ឋាបកចេតនាក្ខណេយេវ បារាជិកោ ហោតីតិ អត្ថោ.

អាណត្តិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

អាបត្តិភេទវណ្ណនា

១២២. តត្ថ តត្ថាតិ ភូមដ្ឋថលដ្ឋាទីសុ. បាឡិយំ មនុស្សបរិគ្គហិតំ សន្ធាយ ‘‘បរបរិគ្គហិត’’ន្តិ វុត្តំ. អាមសតិ ផន្ទាបេតិ ឋានា ចាវេតីតិ ឥមេហិ តីហិ បទេហិ បុព្ពបយោគសហិតំ បញ្ចមំ អវហារង្គំ វុត្តំ, ឋានា ចាវេតីតិ ច ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ. អាណត្តិកាទយោ សព្ពេបិ បយោគា ធុរនិក្ខេបោ ច ឥធ សង្គហេតព្ពាវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១២៥. ឋានាចាវនន្តិ ឥទំ បាឡិអនុសារតោ វុត្តំ ធុរនិក្ខេបស្សាបិ សង្គហេតព្ពតោ. ឯស នយោ ឧបរិបិ សព្ពត្ថ. តត្ថ ហិ ន ច សកសញ្ញីតិ ឥមិនា បរបរិគ្គហិតតា វុត្តា, ន ច វិស្សាសគ្គាហី ន ច តាវកាលិកន្តិ ឥមេហិ បរបរិគ្គហិតសញ្ញិតា, តីហិ វា ឯតេហិ បរបរិគ្គហិតតា បរបរិគ្គហិតសញ្ញិតា ច វុត្តាតិ វេទិតព្ពា. អនជ្ឈាវុត្ថកន្តិ ‘‘មមេទ’’ន្តិ បរិគ្គហវសេន អនជ្ឈាវុត្ថកំ អរញ្ញេ ទារុតិណបណ្ណាទិ. ឆឌ្ឌិតន្តិ បឋមំ បរិគ្គហេត្វា បច្ឆា អនត្ថិកតាយ ឆឌ្ឌិតំ យំ កិញ្ចិ. ឆិន្នមូលកន្តិ នដ្ឋំ បរិយេសិត្វា អាលយសង្ខាតស្ស មូលស្ស ឆិន្នត្តា ឆិន្នមូលកំ. អស្សាមិកន្តិ អនជ្ឈាវុត្ថកាទីហិ តីហិ អាការេហិ ទស្សិតំ អស្សាមិកវត្ថុ. ឧភយម្បីតិ អស្សាមិកំ អត្តនោ សន្តកញ្ច.

អនាបត្តិភេទវណ្ណនា

១៣១. តស្មិំយេវ ¶ អត្តភាវេ និព្ពត្តាតិ តស្មិំយេវ មតសរីរេ បេតត្តភាវេន និព្ពត្តា. រុក្ខាទីសុ លគ្គិតសាដកេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ មនុស្សេហិ អគោបិតំ សន្ធាយ វុត្តំ, សចេ បនេតំ ទេវាលយចេតិយរុក្ខាទីសុ ¶ និយុត្តេហិ បុរិសេហិ រក្ខិតគោបិតំ ហោតិ, គហេតុំ ន វដ្ដតិ. ថោកេ ខាយិតេ…បេ… គហេតុំ វដ្ដតីតិ ឥទំ អទិន្នាទានាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. ជិឃច្ឆិតបាណិនា ខាទិយមានមំសស្ស អច្ឆិន្ទិត្វា ខាទនំ នាម ការុញ្ញហានិតោ លោលភាវតោ ច អសារុប្បមេវ. តេនេវ ហិ អរិយវំសិកា អត្តនោ បត្តេ ភត្តំ ខាទន្តម្បិ សុនខាទិំ តជ្ជេត្វា ន វារេន្តិ, តិរច្ឆានានំ អាមិសទានេ កុសលំ វិយ តេសំ អាមិសស្ស អច្ឆិន្ទនេបិ អកុសលមេវាតិ គហេតព្ពំ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘បរានុទ្ទយតាយ ច ន គហេតព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៤០).

បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា

ពហុ ឯកតោ ទារុអាទិភារិយស្ស ឯកស្ស ភណ្ឌស្ស ឧក្ខិបនកាលេ ‘‘គណ្ហថ ឧក្ខិបថា’’តិ វចីបយោគេន សទ្ធិំ កាយបយោគសព្ភាវដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘សាហត្ថិកាណត្តិក’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘ត្វំ ឯតំ វត្ថុំ គណ្ហ, អហំ អញ្ញ’’ន្តិ ឯវំ បវត្តេ បន អវហារេ អត្តនា គហិតំ សាហត្ថិកមេវ, បរេន គាហាបិតំ អាណត្តិកមេវ, តេនេវ តទុភយគ្ឃេន បញ្ចមាសេបិ បារាជិកំ ន ហោតិ, ឯកេកភណ្ឌគ្ឃវសេន ថុល្លច្ចយាទិមេវ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សាហត្ថិកំ វា អាណត្តិកស្ស អង្គំ ន ហោតី’’តិអាទិ. ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌំ ភណ្ឌទេយ្យញ្ច អទាតុកាមតាយ ‘‘ទេមិ ទម្មី’’តិ វិក្ខិបន្តោ តុណ្ហីភាវេន វិហេឋេន្តោបិ តេន តេន កាយវិការាទិកិរិយាយ បរស្ស ធុរំ និក្ខិបាបេសីតិ ‘‘កិរិយាសមុដ្ឋានញ្ចា’’តិ វុត្តំ.

បទភាជនីយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

១៣៥. វិនីតវត្ថូសុ ¶ និរុត្តិយេវ តំតំអត្ថគ្គហណស្ស ឧបាយតាយ បថោតិ និរុត្តិបថោ, តេនេវាហ ‘‘វោហារវចនមត្តេ’’តិ. យថាកម្មំ គតោតិ តតោ បេតត្តភាវតោ មតភាវំ ទស្សេតិ. អព្ភុណ្ហេតិ អាសន្នមរណតាយ សរីរស្ស ឧណ្ហសមង្គិតំ ទស្សេតិ, តេនេវាហ ‘‘អល្លសរីរេ’’តិ. កុណបភាវំ ឧបគតម្បិ ភិន្នមេវ អល្លភាវតោ ភិន្នត្តា. វិសភាគសរីរេតិ ឥត្ថិសរីរេ. សីសេ វាតិអាទិ អធក្ខកេ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលេ បទេសេ ចិត្តវិការប្បត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ, យត្ថ កត្ថចិ អនាមសន្តេន កតំ សុកតមេវ. មតសរីរម្បិ ហិ យេន កេនចិ អាការេន សញ្ចិច្ច ផុសន្តស្ស អនាមាសទុក្កដមេវាតិ វទន្តិ, តំ យុត្តមេវ. ន ហិ អបារាជិកវត្ថុកេបិ ចិត្តាទិឥត្ថិរូបេ ភវន្តំ ទុក្កដំ បារាជិកវត្ថុភូតេ មតិត្ថិសរីរេ និវត្តតិ.

កុសសង្កាមនវត្ថុកថាវណ្ណនា

១៣៨. ពលសាតិ ¶ ពលេន. សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមីតិ អនាគតវចនំ បសិព្ពកគ្គហណតោ បុរេតរំ សមុប្បន្នបរិកប្បទស្សនវសេន វុត្តំ. គហណក្ខណេ បន ‘‘សាដកោ ចេ, គណ្ហាមី’’តិ បសិព្ពកំ គណ្ហាតីតិ ឯវមេត្ថ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ, ន បន ពហិ នីហរិត្វា សាដកភាវំ ញត្វា គហេស្សាមីតិ, តេនាហ ‘‘ឧទ្ធារេយេវ បារាជិក’’ន្តិ. ឥតរថា ‘‘ឥទានិ ន គណ្ហាមិ, បច្ឆា អន្ធការេ ជាតេ វិជាននកាលេ វា គណ្ហិស្សាមិ, ឥទានិ ឱលោកេន្តោ វិយ ហត្ថគតំ ករោមី’’តិ គណ្ហន្តស្សាបិ គហណក្ខណេ អវហារោ ភវេយ្យ, ន ច តំ យុត្តំ តទា គហណេ សន្និដ្ឋានាភាវា. សន្និដ្ឋាបកចេតនាយ ឯវ ហិ បាណាតិបាតាទិអកុសលំ វិយ. ន ហិ ‘‘បច្ឆា វធិស្សាមី’’តិ បាណំ គណ្ហន្តស្ស តទេវ តស្មិំ មតេបិ បាណាតិបាតោ ហោតិ វធកចេតនាយ បយោគស្ស អកតត្តា, ឯវមិធាបិ អត្ថង្គតេ សូរិយេ អវហរិស្សាមីតិអាទិនា កាលបរិកប្បនវសេន ឋានា ចាវិតេបិ តទាបិ អវហារោ ន ហោតិ ឱកាសបរិកប្បេ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៣៨) វិយ, តស្មិំ បន យថាបរិកប្បិតដ្ឋានេ កាលេ អាគតេ ភណ្ឌំ ភូមិយំ អនិក្ខិបិត្វាបិ ថេយ្យចិត្តេន គច្ឆតោ បទវារេន អវហារោតិ ខាយតិ. តស្មា ភណ្ឌបរិកប្បោ ឱកាសបរិកប្បោ កាលបរិកប្បោតិ តិវិធោបិ បរិកប្បោ ¶ គហេតព្ពោ. អដ្ឋកថាយំ បន ឱកាសបរិកប្បេ សមោធានេត្វា កាលបរិកប្បោ វិសុំ ន វុត្តោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. បទវារេន ការេតព្ពោតិ ភូមិយំ អនិក្ខិបិត្វា វីមំសិតត្តា វុត្តំ. បរិយុដ្ឋិតោតិ អនុពទ្ធោ.

បរិកប្បោ ទិស្សតីតិ គហណក្ខណេ បរិកប្បោ ទិស្សតិ, ន តទា តេសំ មតេន អវហារោតិ ទស្សេតិ. ទិស្វា ហដត្តា បរិកប្បាវហារោ ន ទិស្សតីតិ បច្ឆា បន ពហិ វីមំសិត្វា សាដកភាវំ ញត្វា តតោ បច្ឆា ថេយ្យចិត្តេន ហដត្តា បុព្ពេ កតស្ស បរិកប្បស្ស អវហារានង្គត្តា ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វា ហរណេ វិយ ថេយ្យាវហារោ ឯវ សិយា. តស្មា បរិកប្បាវហារោ ន ទិស្សតិ. សាដកោ ចេ ភវិស្សតីតិអាទិកស្ស បរិកប្បស្ស តទា អវិជ្ជមានត្តា កេវលំ អវហារោ ឯវ, ន បរិកប្បាវហារោតិ អធិប្បាយោ, តេន ភណ្ឌបរិកប្បាវហារស្ស ‘‘សាដកោ ចេ ភវិស្សតិ, គហេស្សាមី’’តិ ឯវំ ភណ្ឌសន្និដ្ឋានាភាវក្ខណេយេវ បវត្តិំ ទស្សេតិ, តេនាហ ‘‘យំ បរិកប្បិតំ, តំ អទិដ្ឋំ បរិកប្បិតភាវេ ឋិតំយេវ ឧទ្ធរន្តស្ស អវហារោ’’តិ. យទិ ឯវំ កស្មា ឱកាសបអប្បាវហារោ ភណ្ឌំ ទិស្វា អវហរន្តស្ស បរិកប្បាវហារោ សិយាតិ? នាយំ ទោសោ អភណ្ឌវិសយត្តា តស្ស បរិកប្បស្ស, បុព្ពេវ ទិស្វា ញាតភណ្ឌស្សេវ ហិ ឱកាសបរិកប្បោ វុត្តោ. តំ មញ្ញមានោ តំ អវហរីតិ ឥទំ សុត្តំ កិញ្ចាបិ ‘‘តញ្ញេវេត’’ន្តិ និយមេត្វា គណ្ហន្តស្ស ¶ វសេន វុត្តំ, តថាបិ ‘‘តញ្ចេ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ឯវំ បវត្តេ ឥមស្មិំ បរិកប្បេបិ ‘‘គណ្ហិស្សាមី’’តិ គហណេ និយមសព្ភាវា អវហារត្ថសាធកំ ហោតីតិ ឧទ្ធដំ, តេនេវ ‘‘សមេតី’’តិ វុត្តំ.

កេចីតិ មហាអដ្ឋកថាយមេវ ឯកច្ចេ អាចរិយា. មហាបច្ចរិយំ បនាតិអាទិនាបិ កេចិវាទោ គារយ្ហោ, មហាអដ្ឋកថាវាទោវ យុត្តតរោតិ ទស្សេតិ.

អលង្ការភណ្ឌន្តិ អង្គុលិមុទ្ទិកាទិ. កុសំ បាតេត្វាតិ វិលីវមយំ វា តាលបណ្ណាទិមយំ វា កតសញ្ញាណំ បាតេត្វា. បរកោដ្ឋាសតោ កុសេ ឧទ្ធដេបិ ន តាវ កុសស្ស បរិវត្តនំ ជាតន្តិ វុត្តំ ‘‘ឧទ្ធារេ រក្ខតី’’តិ. ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ បារាជិកន្តិ ឥមិនា ឋានាចាវនំ ធុរនិក្ខេបញ្ច វិនា កុសសង្កាមនំ នាម វិសុំ ឯកោយំ អវហារោតិ ទស្សេតិ. សព្ពេបិ ហិ អវហារា ¶ សាហត្ថិកាណត្តិកាធិប្បាយយោគេហិ និប្ផាទិយមានា អត្ថតោ ឋានាចាវនធុរនិក្ខេបកុសសង្កាមនេសុ តីសុ សមោសរន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥតរោ តស្ស ភាគំ ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធារេ បារាជិកន្តិ បុរិមស្ស អត្តនោ កោដ្ឋាសេ អាលយស្ស អវិគតត្តា វុត្តំ, អាលយេ បន សព្ពថា អសតិ អវហារោ ន ហោតិ, តេនាហ ‘‘វិចិនិតាវសេសំ គណ្ហន្តស្សាបិ អវហារោ នត្ថេវា’’តិ.

នាយំ មមាតិ ជានន្តោបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន តត្ថ វេមតិកោបិ ហុត្វា ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហន្តោបិ សង្គយ្ហតិ. សិវេយ្យកន្តិ សិវិរដ្ឋេ ជាតំ.

១៤០-១. កប្បិយំ ការាបេត្វាតិ បចាបេត្វា. តស្មិំ បាចិត្តិយន្តិ អទិន្នាទានភាវេន សហបយោគស្សាបិ អភាវា ទុក្កដំ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អាណត្តេហីតិ សម្មតេន អាណត្តេហិ. អាណត្តេនាតិ សាមិកេហិ អាណត្តេន. ភណ្ឌទេយ្យន្តិ សម្មតាទីហិ ទិន្នត្តា ន បរាជិកំ ជាតំ, អសន្តំ បុគ្គលំ វត្វា គហិតត្តា បន ភណ្ឌទេយ្យំ វុត្តំ. អញ្ញេន ទិយ្យមានន្តិ សម្មតាទីហិ ចតូហិ អញ្ញេន ទិយ្យមានំ. គណ្ហន្តោតិ ‘‘អបរស្ស ភាគំ ទេហី’’តិ វត្វា គណ្ហន្តោ. អបរស្សាតិ អសន្តំ បុគ្គលំ អទស្សេត្វា បន ‘‘អបរំ ភាគំ ទេហី’’តិ វា កូដវស្សានិ គណេត្វា វា គណ្ហតោ គិហិសន្តកេ សាមិនា ច ‘‘ឥមស្ស ទេហី’’តិ ឯវំ អាណត្តេន ច ទិន្នេ ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន ហោតិ, សង្ឃសន្តកេ បន ហោតីតិ ឥមំ វិសេសំ ទស្សេតុំ អសម្មតេន វា អនាណត្តេន វាតិអាទិ បុន វុត្តំ. ឥតរេហិ ទិយ្យមានន្តិ សម្មតេន អាណត្តេន វា ទិយ្យមានំ. ឯវំ គណ្ហតោតិ ‘‘អបរម្បិ ភាគំ ទេហី’’តិ វត្វា កូដវស្សានិ គណេត្វា វា គណ្ហតោ. សាមិកេន បនាតិ ឯត្ថ បន-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតកោ, តេន ‘‘អបរម្បិ ភាគំ ទេហី’’តិ វា កូដវស្សានិ គណេត្វា វា គណ្ហន្តេ សាមិកេន សយំ ទេន្តេ វា ទាបេន្តេ វា វិសេសោ អត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. សុទិន្នន្តិ ភណ្ឌទេយ្យំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ហេដ្ឋា បន សាមិកេន តេន អាណត្តេន វា ទិយ្យមានំ គិហិសន្តកំ ‘‘អបរស្ស ភាគំ ទេហី’’តិ វត្វា គណ្ហតោ អបរស្ស អភាវតោ សាមិសន្តកមេវ ហោតីតិ ភណ្ឌទេយ្យំ ជាតំ, ឥធ បន តេហិយេវ ទិយ្យមានំ ‘‘អបរម្បិ ភាគំ ទេហី’’តិ វត្វា វា កូដវស្សានិ គណេត្វា ¶ វា គណ្ហតោ ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តត្តា ¶ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិមត្តំ ឋបេត្វា ភណ្ឌទេយ្យំ ន ហោតីតិ សុទិន្នមេវាតិ វុត្តំ. អស្សាមិកេន បន អាណត្តេន ទិន្នំ ភណ្ឌំ គណ្ហតោ ភណ្ឌទេយ្យមេវាតិ វទន្តិ, បត្តចតុក្កេ វិយ អវហារតាវេត្ថ យុត្តា, សង្ឃសន្តកេ បន ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តេបិ សាមិកស្ស កស្សចិ អភាវា សម្មតេន ទិន្នេបិ ភណ្ឌទេយ្យំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

១៤៦-៩. អាហរាបេន្តេសុ ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ‘‘គហិតេ អត្តមនោ ហោតី’’តិ វចនតោ អនត្តមនស្ស សន្តកំ គហិតម្បិ បុន ទាតព្ពមេវាតិ វុត្តំ. ‘‘សម្មុខីភូតេហិ ភាជេតព្ព’’ន្តិ វចនតោ ភាជនីយភណ្ឌំ ឧបចារសីមដ្ឋានមេវ បាបុណាតីតិ អាហ ‘‘អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតស្សេវ គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ឧភិន្នំ សាលយភាវេបិ ចោរស្ស អទត្វា សាមិកស្សេវ ទាតព្ពំ ចោរេនាបិ សាមិកស្សេវ ទាតព្ពតោ. ឯសេវ នយោតិ បំសុកូលសញ្ញាយ គហិតេ ភណ្ឌទេយ្យំ, ថេយ្យចិត្តេន បារាជិកន្តិ អត្ថោ.

វុដ្ឋហន្តេសូតិ គាមំ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយន្តេសុ. អវិសេសេនាតិ សឧស្សាហតាទិវិសេសំ អបរាមសិត្វា សាមញ្ញតោ. សឧស្សាហមត្តមេវ អាបត្តិភាវស្ស បមាណំ សាមិកានំ បរិច្ឆិន្នភាវតោ. តតោតិ គណសន្តកាទិតោ. កុលសង្គហណត្ថាយ ទេតីតិ បំសុកូលវិស្សាសិកាទិសញ្ញាយ គហេត្វា ទេតិ, តទា កុលសង្គហបច្ចយា ច ទុក្កដំ ភណ្ឌទេយ្យញ្ច, ថេយ្យចិត្តេ បន សតិ កុលសង្គហណត្ថាយ គណ្ហតោបិ បារាជិកមេវ. ឩនបញ្ចមាសកាទីសុ កុលទូសកទុក្កដេន សទ្ធិំ ថុល្លច្ចយទុក្កដានិ. សេនាសនត្ថាយ និយមិតន្តិ ឥទំ ឥស្សរវតាយ ទទតោ ថុល្លច្ចយទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឥតរបច្ចយត្ថាយ ទិន្នម្បិ អថេយ្យចិត្តេន ឥស្សរវតាយ កុលសង្គហណត្ថាយ វា ញាតកាទីនំ វា ទទតោ ទុក្កដំ ភណ្ឌទេយ្យញ្ច ហោតេវ. ឥស្សរវតាយាតិ ‘‘មយិ ទេន្តេ កោ និវារេស្សតិ, អហមេវេត្ថ បមាណ’’ន្តិ ឯវំ អត្តនោ ឥស្សរិយភាវេន. ថុល្លច្ចយន្តិ កុលសង្គហណត្ថាយ វា អញ្ញថា វា ការណេន ទទតោ សេនាសនត្ថាយ និយមិតស្ស គរុភណ្ឌតាយ ថុល្លច្ចយំ ភណ្ឌទេយ្យញ្ច. គីវាតិ ឯត្ថ សេនាសនត្ថាយ និយមិតេ ថុល្លច្ចយេន សទ្ធិំ គីវា, ឥតរស្មិំ ទុក្កដេន សទ្ធិន្តិ វេទិតព្ពំ. សុខាទិតមេវាតិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋត្វា ភាជេត្វា អត្តនោ សន្តកំ កត្វា ខាទិតត្តា វុត្តំ. សង្ឃិកញ្ហិ វិហារបដិពទ្ធំ ¶ វេភង្គិយំ ពហិឧបចារសីមដ្ឋំ ភណ្ឌំ ¶ អន្តោឧបចារដ្ឋេហិ ភិក្ខូហិ ឯវ ភាជេតព្ពំ, ន ពហិ ឋិតេហិ ឧបចារសីមាយ ភាជេតព្ពន្តិ.

១៥០. ‘‘វុត្តោ វជ្ជេមី’’តិ វុត្តភិក្ខុស្មិំ ‘‘វុត្តោ វជ្ជេហី’’តិ វុត្តស្ស បច្ឆា ឧប្បជ្ជនកបារាជិកាទិទោសារោបនតោ, គហដ្ឋានំ វា ‘‘ភទន្តា អបរិច្ឆេទំ កត្វា វទន្តី’’តិ ឯវំ ទោសារោបនតោ.

១៥៣-៥. ឆាតជ្ឈត្តន្តិ តេន ឆាតេន ជិឃច្ឆាយ ឧទរគ្គិនា ឈត្តំ, ទឌ្ឍំ បីឡិតន្តិ អត្ថោ. ធនុកន្តិ ខុទ្ទកធនុសណ្ឋានំ លគ្គនកទណ្ឌំ. មទ្ទន្តោ គច្ឆតិ, ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ឯត្ថ ឯកសូករគ្ឃនកភណ្ឌំ ទាតព្ពំ ឯកស្មិំ ពន្ធេ អញ្ញេសំ តត្ថ អពជ្ឈនតោ. អទូហលន្តិ យន្តបាសាណោ, យេន អជ្ឈោត្ថដត្តា មិគា បលាយិតុំ ន សក្កោន្តិ. បច្ឆា គច្ឆតីតិ តេន កតបយោគេន អគន្ត្វា បច្ឆា សយមេវ គច្ឆតិ, ហេដ្ឋា វុត្តេសុបិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ ឯសេវ នយោ. រក្ខំ យាចិត្វាតិ រាជបុរិសានំ សន្តិកំ គន្ត្វា អនុទ្ទិស្ស រក្ខំ យាចិត្វា. កុមីនមុខន្តិ កុមីនស្ស អន្តោ មច្ឆានំ បវិសនមុខំ.

១៥៦. ថេរានន្តិ អាគន្តុកត្ថេរានំ. តេសម្បីតិ អាវាសិកភិក្ខូនម្បិ. បរិភោគត្ថាយាតិ សង្ឃិកេ កត្តព្ពវិធិំ កត្វា បរិភុញ្ជនត្ថាយ. គហណេតិ បាឋសេសោ ទដ្ឋព្ពោ. យត្ថាតិ យស្មិំ អាវាសេ. អញ្ញេសន្តិ អញ្ញេសំ អាគន្តុកានំ. តេសុបិ អាគន្តុកា អនិស្សរាតិ សេនាសនេ និរន្តរំ វសន្តានំ ចីវរត្ថាយ ទាយកេហិ ភិក្ខូហិ វា និយមេត្វា ទិន្នត្តា ភាជេត្វា ខាទិតុំ អនិស្សរា, អាគន្តុកេហិបិ ឥច្ឆន្តេហិ តស្មិំ វិហារេ វស្សានាទីសុ បវិសិត្វា ចីវរត្ថាយ គហេតព្ពំ. តេសំ កតិកាយ ឋាតព្ពន្តិ សព្ពានិ ផលាផលានិ អភាជេត្វា ‘‘ឯត្តកេសុ រុក្ខេសុ ផលានិ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិស្សាម, អញ្ញេសុ ផលាផលេហិ សេនាសនានិ បដិជគ្គិស្សាមា’’តិ វា, ‘‘បិណ្ឌបាតាទិបច្ចយំ សម្បាទេស្សាមា’’តិ វា, ‘‘កិញ្ចិបិ អភាជេត្វា ចតុបច្ចយត្ថាយេវ ឧបនេមា’’តិ វា ឯវំ សម្មា ឧបនេន្តានំ អាវាសិកានំ កតិកាយ អាគន្តុកេហិ ឋាតព្ពំ. មហាអដ្ឋកថាយំ ‘‘អនិស្សរា’’តិ វចនេន ទីបិតោ ឯវ អត្ថោ, មហាបច្ចរិយំ ចតុន្នំ បច្ចយានន្តិអាទិនា វិត្ថារេត្វា ទស្សិតោ. បរិភោគវសេនេវាតិ ឯត្ថ ឯវ-សទ្ទោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ, បរិភោគវសេន តមេវ ភាជេត្វាតិ យោជេតព្ពំ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ វិហារេ, រដ្ឋេ វា.

សេនាសនបច្ចយន្តិ ¶ សេនាសនញ្ច តទត្ថាយ និយមេត្វា ឋបិតញ្ច. ឯកំ វា ទ្វេ វា វរសេនាសនានិ ឋបេត្វាតិ វុត្តមេវត្ថំ បុន ព្យតិរេកមុខេន ទស្សេតុំ ‘‘មូលវត្ថុច្ឆេទំ បន កត្វា ន ឧបនេតព្ព’’ន្តិ ¶ វុត្តំ, សេនាសនសង្ខាតវត្ថុនោ មូលច្ឆេទំ កត្វា សព្ពានិ សេនាសនានិ ន វិស្សជ្ជេតព្ពានីតិ អត្ថោ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘ឯកំ វា ទ្វេ វា វរសេនាសនានិ ឋបេត្វា លាមកតោ បដ្ឋាយ វិស្សជ្ជេន្តេហិបិ សេនាសនភូមិយោ ន វិស្សជ្ជេតព្ពាតិ អយមត្ថោ វុត្តោ’’តិ វទន្តិ, តម្បិ យុត្តមេវ ឥមស្សាបិ អត្ថស្ស អវស្សំ វត្តព្ពតោ, ឥតរថា កេចិ សហ វត្ថុនាបិ វិស្សជ្ជេតព្ពំ មញ្ញេយ្យុំ.

បណ្ណំ អារោបេត្វាតិ ‘‘ឯត្តកេ រុក្ខេ រក្ខិត្វា តតោ ឯត្តកំ គហេតព្ព’’ន្តិ បណ្ណំ អារោបេត្វា. និមិត្តសញ្ញំ កត្វាតិ សង្កេតំ កត្វា. ទារកាតិ តេសំ បុត្តនត្តាទយោ យេ កេចិ គោបេន្តិ, តេ សព្ពេបិ ឥធ ‘‘ទារកា’’តិ វុត្តា. តតោតិ យថាវុត្តទារុសម្ភារតោ. អាបុច្ឆិត្វាតិ ការកសង្ឃំ អាបុច្ឆិត្វា. តំ សព្ពម្បិ អាហរិត្វាតិ អនាបុច្ឆិត្វាបិ តាវកាលិកំ អាហរិត្វា. អយមេវ ភិក្ខុ ឥស្សរោតិអាទិតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ សន្តកេហិ ទារុសម្ភារាទីហិ ច ការាបិតត្តា បដិជគ្គិតត្តា ច សង្ឃិកសេនាសនេ ភាគិតាយ ច អយមេវ ឥស្សរោ, ន ច សោ តតោ វុដ្ឋាបេតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧទកបូជន្តិ ចេតិយង្គណេ សិញ្ចនាទិបូជំ. វត្តសីសេនាតិ កេវលំ សទ្ធាយ, ន វេតនាទិអត្ថាយ. សវត្ថុកន្តិ សហ ភូមិយា. កុដ្ដន្តិ គេហភិត្តិំ. បាការន្តិ បរិក្ខេបបាការំ. តតោតិ ឆឌ្ឌិតវិហារតោ. តតោ អាហរិត្វា សេនាសនំ កតំ ហោតីតិ សាមន្តគាមវាសីហិ ភិក្ខូហិ ឆឌ្ឌិតវិហារតោ ទារុសម្ភារាទិំ អាហរិត្វា សេនាសនំ កតំ ហោតិ.

១៥៧. ‘‘បុគ្គលិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជតី’’តិ វុត្តមត្ថំយេវ បាកដំ កាតុំ ‘‘អាគតាគតានំ វុឌ្ឍតរានំ ន ទេតី’’តិ វុត្តំ. ចតុភាគឧទកសម្ភិន្នេតិ ចតុត្ថភាគេន សម្ភិន្នេ. បាឡិយំ ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១៥៧) សាមិកេហិ ថុល្លនន្ទំ ឧទ្ទិស្ស ឯតិស្សា ហត្ថេ ទិន្នត្តា, អថេយ្យចិត្តេន បរិភុញ្ជិតត្តា ច វុត្តំ. ថេយ្យចិត្តេន បរិភុត្តេបិ ចស្សា ភណ្ឌទេយ្យមេវ ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌដ្ឋានិយត្តា. ឱទនភាជនីយវត្ថុស្មិន្តិ ‘‘អបរស្ស ភាគំ ទេហី’’តិ អាគតវត្ថុស្មិំ (បារា. ១៤១).

១៥៩. តស្ស ¶ កុលស្ស អនុកម្បាយ បសាទានុរក្ខណត្ថាយាតិអាទិនា កុលសង្គហត្ថំ នាកាសីតិ ទស្សេតិ. ‘‘យាវ ទារកា បាសាទំ អារោហន្តិ, តាវ បាសាទោ តេសំ សន្តិកេ ហោតូ’’តិ បុព្ពេ កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា អធិដ្ឋិតត្តា ឯវ យថាកាលបរិច្ឆេទមេវ តត្ថ តិដ្ឋតិ, តតោ បរំ បាសាទោ សយមេវ យថាឋានំ គច្ឆតិ, តថាគមនញ្ច ឥទ្ធិវិស្សជ្ជនេន សញ្ជាតំ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘ថេរោ ឥទ្ធិំ បដិសំហរី’’តិ. យស្មា ឯវំ ឥទ្ធិវិធញាណេន ករោន្តស្ស កាយវចីបយោគា ¶ ន សន្តិ ថេយ្យចិត្តញ្ច នត្ថិ បាសាទស្សេវ វិចារិតត្តា, តស្មា ‘‘ឯត្ថ អវហារោ នត្ថី’’តិ ថេរោ ឯវមកាសីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា ទារកេសុ អនុកម្បាយ អានយនត្ថមេវ បាសាទេ ឧបនីតេ បាសេ ពទ្ធសូករាទីនំ អាមិសំ ទស្សេត្វា ឋានាចាវនំ វិយ ករមរានីតេសុ ទារកេសុ បាសាទំ អារុឡ្ហេសុបិ បុន បដិសំហរណេ ច ឥធ អវហារោ នត្ថិ ការុញ្ញាធិប្បាយត្តា, ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ន ហោតិ កាយវចីបយោគាភាវា. កាយវចីបយោគេ សតិយេវ ហិ អាបត្តិ ភណ្ឌទេយ្យំ វា ហោតិ, តេនេវ ភគវា ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, អថេយ្យចិត្តស្សា’’តិអាទិំ អវត្វា ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិមស្ស ឥទ្ធិវិសយេ’’តិ (បារា. ១៥៩) ឯត្តកមេវ អវោច. ឥទ្ធិវិសយេតិ ចេត្ថ បរភណ្ឌាទាយកកាយវចីបយោគាសមុដ្ឋាបកស្ស កេវលំ មនោទ្វារិកស្ស អថេយ្យចិត្តភូតស្ស ឥទ្ធិចិត្តស្ស វិសយេ អាបត្តិ នាម នត្ថីតិ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ. កិំ បន បដិក្ខិត្តំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ កាតុំ វដ្ដតីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ឦទិសាយ អធិដ្ឋានិទ្ធិយា អនាបត្តី’’តិ. ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិមស្ស ឥទ្ធិវិសយេ’’តិ ហិ ឥមិនាយេវ សុត្តេន អធិដ្ឋានិទ្ធិយា អប្បដិក្ខិត្តភាវោ សិជ្ឈតិ. អត្តនោ បកតិវណ្ណំ អវិជហិត្វា ពហិទ្ធា ហត្ថិអាទិទស្សនំ, ‘‘ឯកោបិ ហុត្វា ពហុធា ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.២៣៨, ២៣៩; ម. និ. ១.១៤៧; បដិ. ម. ១.១០២) អាគតញ្ច អធិដ្ឋានវសេន និប្ផន្នត្តា អធិដ្ឋានិទ្ធិ នាម, ‘‘សោ បកតិវណ្ណំ វិជហិត្វា កុមារកវណ្ណំ វា ទស្សេតិ, នាគវណ្ណំ…បេ… វិវិធម្បិ សេនាព្យូហំ ទស្សេតី’’តិ (បដិ. ម. ៣.១៣) ឯវំ អាគតា ឥទ្ធិ បកតិវណ្ណវិជហនវិការវសេន បវត្តត្តា វិកុព្ពនិទ្ធិ នាម. អត្តនោ បន បកតិរូបំ យថាសភាវេន ឋបេត្វាវ ពហិ ហត្ថិអាទិទស្សនំ វិកុព្ពនិទ្ធិ នាម ន ហោតិ, អត្តនោ រូបមេវ ហត្ថិអាទិរូបេន និម្មានំ វិកុព្ពនិទ្ធីតិ វេទិតព្ពំ.

បរាជិតកិលេសេនាតិ ¶ វិជិតកិលេសេន, និក្កិលេសេនាតិ អត្ថោ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ, តេន ទុតិយបារាជិកសិក្ខាបទេន សមំ អញ្ញំ អនេកនយវោកិណ្ណំ គម្ភីរត្ថវិនិច្ឆយំ កិញ្ចិ សិក្ខាបទំ ន វិជ្ជតីតិ យោជនា. តត្ថ អត្ថោ នាម បាឡិអត្ថោ, វិនិច្ឆយោ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ, តេ គម្ភីរា យស្មិំ, តំ គម្ភីរត្ថវិនិច្ឆយំ. វត្ថុម្ហិ ឱតិណ្ណេតិ ចោទនាវសេន វា អត្តនាវ អត្តនោ វីតិក្កមារោចនវសេន វា សង្ឃមជ្ឈេ អទិន្នាទានវត្ថុស្មិំ ឱតិណ្ណេ. ឯត្ថាតិ ឱតិណ្ណវត្ថុម្ហិ. វិនិច្ឆយោតិ អាបត្តានាបត្តិនិយមនំ. កប្បិយេបិ ច វត្ថុស្មិន្តិ អត្តនា គហេតុំ យុត្តេ មាតាបិតាទីនំ សន្តកេបិ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

ទុតិយបារាជិកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៣. តតិយបារាជិកំ

តីហីតិ ¶ កាយវចីមនោទ្វារេហិ.

បឋមបញ្ញត្តិនិទានវណ្ណនា

១៦២. យា អយំ ហេដ្ឋា តំ បនេតំ ពុទ្ធកាលេ ច ចក្កវត្តិកាលេ ច នគរំ ហោតីតិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៤) រាជគហស្ស ពុទ្ធុប្បាទេយេវ វេបុល្លប្បត្តិ វុត្តា, សា ឯត្ថាបិ សមានាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទម្បិ ច នគរ’’ន្តិ វុត្តំ, តេន ច ន កេវលំ រាជគហាទយោ ឯវាតិ ទស្សេតិ. មហាវនំ នាមាតិអាទិ មជ្ឈិមភាណកសំយុត្តភាណកានំ មតេន វុត្តំ, ទីឃភាណកា បន ‘‘ហិមវន្តេន សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធំ ហុត្វា ឋិតំ មហាវន’’ន្តិ វទន្តិ. ហំសវដ្ដកច្ឆទនេនាតិ ហំសវដ្ដកបដិច្ឆន្នេន, ហំសមណ្ឌលាការេនាតិ អត្ថោ. កាយវិច្ឆន្ទនិយកថន្តិ ករជកាយេ វិរាគុប្បាទនកថំ. ឆន្ទោតិ ទុព្ពលរាគោ. រាគោតិ ពលវរាគោ. ‘‘កេសលោមាទិ’’ន្តិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិភាគេន ទស្សេតុំ យេបិ ហីតិអាទិ វុត្តំ. បញ្ចបញ្ចប្បភេទេនាតិ ឯត្ថ បញ្ច បញ្ច បភេទា ឯតស្ស បរិយាយស្សាតិ បញ្ចបញ្ចប្បភេទោ ¶ , តេន បញ្ចបញ្ចប្បភេទេនាតិ ឯវំ ពាហិរត្ថសមាសវសេន បរិយាយវិសេសនតា ទដ្ឋព្ពា.

អសុភាយាតិ អសុភមាតិកាយ. វណ្ណេតព្ពមាតិកញ្ហិ អបេក្ខិត្វា ឥត្ថិលិង្គេ សាមិវចនំ, តេនាហ មាតិកំ និក្ខិបិត្វាតិអាទិ. តំ វិភជន្តោតិ មាតិកំ វិភជន្តោ. ផាតិកម្មន្តិ និប្ផត្តិករណំ. បញ្ចង្គវិប្បហីនន្តិ កាមច្ឆន្ទាទិបញ្ចនីវរណង្គវិគមេន បញ្ចង្គវិប្បហីនតា, អប្បនាប្បត្តវិតក្កាទិជ្ឈានង្គានំ ឧប្បត្តិវសេន បញ្ចង្គសមន្នាគតតា ច វេទិតព្ពា. តិវិធកល្យាណំ ទសលក្ខណសម្បន្នន្តិ ឯត្ថ បន ឈានស្ស អាទិមជ្ឈបរិយោសានានំ វសេន តិវិធកល្យាណតា, តេសំយេវ អាទិមជ្ឈបរិយោសានានំ លក្ខណវសេន ទសលក្ខណសម្បន្នតា ច វេទិតព្ពា. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ទសលក្ខណវិភាវនេនេវ តន្និស្សយភូតា តិវិធកល្យាណតាបិ ឈានស្ស បាកដា ហោតីតិ តត្រិមានីតិអាទិ វុត្តំ.

តត្រាយំ ¶ បាឡីតិ តស្មិំ ទសលក្ខណវិភាវនវិសយេ អយំ បាឡិ. បដិបទាវិសុទ្ធីតិ គោត្រភុបរិយោសានាយ បុព្ពភាគបដិបទាយ ឈានស្ស នីវរណាទិបរិពន្ធតោ វិសុទ្ធិ, សាយំ យស្មា ឧបេក្ខានុព្រូហនាទីនម្បិ បច្ចយត្តេន បធានា បុរិមការណសិទ្ធា ច, តស្មា វុត្តំ ‘‘បដិបទាវិសុទ្ធិ អាទី’’តិ. ឧបេក្ខានុព្រូហនាតិ វិសោធេតព្ពតាទីនំ អភាវតោ តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាយ កិច្ចនិប្ផត្តិយា អនុព្រូហនា, សា បន បរិពន្ធវិសុទ្ធិសមកាលវិភាវិនីបិ តព្ពិសុទ្ធិយាវ និប្ផន្នាតិ ទីបនត្ថមាហ ‘‘ឧបេក្ខានុព្រូហនា មជ្ឈេ’’តិ. សម្បហំសនាតិ វត្ថុធម្មាទីនំ អនតិវត្តនាទិសាធកស្ស ញាណស្ស កិច្ចនិប្ផត្តិវសេន បរិយោទបនា, សា បន យស្មា កត្តព្ពស្ស សព្ពកិច្ចស្ស និប្ផត្តិយាវ សិទ្ធា នាម ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘សម្បហំសនា បរិយោសាន’’ន្តិ. តីណិបិ ចេតានិ កល្យាណានិ ឯកក្ខណេ លព្ភមានានិបិ បច្ចយបច្ចយុប្បន្នតាទិវសេន បវត្តន្តីតិ ទស្សនត្ថំ អាទិមជ្ឈបរិយោសានភាវេន វុត្តានិ, ន បន ឈានស្ស ឧប្បាទាទិក្ខណត្តយេ យថាក្កមំ លព្ភមានត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. មជ្ឈិមំ សមាធិនិមិត្តំ បដិបជ្ជតីតិអាទីសុ មជ្ឈិមំ សមាធិនិមិត្តំ នាម សមប្បវត្តោ អប្បនាសមាធិយេវ. សោ ហិ លីនុទ្ធច្ចសង្ខាតានំ ឧភិន្នំ អន្តានំ អនុបគមនេន មជ្ឈិមោ, សវិសេសំ ចិត្តស្ស ឯកត្តារម្មណេ ឋបនតោ សមាធិយេវ ឧបរិវិសេសានំ ការណភាវតោ ‘‘សមាធិនិមិត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ, តំ បដិបជ្ជតិ បដិលព្ភតីតិ អត្ថោ. ឯវំ ¶ បដិបន្នត្តា មជ្ឈិមេន សមាធិនិមិត្តេន តត្ថ ឯកត្តារម្មណេ អប្បនាគោចរេ បក្ខន្ទតិ ឧបតិដ្ឋតិ, ឯវំ វិសុទ្ធស្ស បន តស្ស ចិត្តស្ស បុន វិសោធេតព្ពាភាវតោ វិសោធនេ ព្យាបារំ អករោន្តោ បុគ្គលោ វិសុទ្ធំ ចិត្តំ អជ្ឈុបេក្ខតិ នាម. សមថភាវូបគមនេន សមថបដិបន្នស្ស បុន សមាធានេ ព្យាបារំ អករោន្តោ សមថបដិបន្នំ អជ្ឈុបេក្ខតិ, សមថបដិបន្នភាវតោ ឯវមស្ស កិលេសសំសគ្គំ បហាយ ឯកត្តេន ឧបដ្ឋិតស្ស បុន ឯកត្តុបដ្ឋានេ ព្យាបារំ អករោន្តោ ឯកត្តុបដ្ឋានំ អជ្ឈុបេក្ខតិ នាម.

តត្ថ ជាតានន្តិអាទីសុ យេ បន តេ ឯវំ ឧបេក្ខានុព្រូហិតេ តស្មិំ ឈានចិត្តេ ជាតា សមាធិបញ្ញាសង្ខាតា យុគនទ្ធធម្មា, តេសំ អញ្ញមញ្ញំ អនតិវត្តនសភាវេន សម្បហំសនា វិសោធនា បរិយោទបនា ច, សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ កិលេសេហិ វិមុត្តត្តា វិមុត្តិរសេន ឯករសតាយ សម្បហំសនា ច, យញ្ចេតំ តទុបគំ តេសំ អនតិវត្តនឯករសភាវានំ អនុច្ឆវិកំ វីរិយំ, តស្ស តទុបគវីរិយស្ស វាហនដ្ឋេន បវត្តនដ្ឋេន សម្បហំសនា ច, តស្មិំ ខណេ យថាវុត្តធម្មានំ អាសេវនដ្ឋេន សម្បហំសនា ច, បរិយោទបនា ច បរិយោទបនកស្ស ញាណស្ស កិច្ចនិប្ផត្តិវសេនេវ ឥជ្ឈតីតិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ តិវិធត្តគតំ ចិត្តន្តិអាទីនិ តស្សេវ ចិត្តស្ស ថោមនវចនានិ. វិតក្កសម្បន្នន្តិ វិតក្កង្គេន សុន្ទរភាវមុបគតំ. ចិត្តស្ស អធិដ្ឋានសម្បន្នន្តិ តស្មិញ្ញេវ អារម្មណេ ¶ ចិត្តស្ស និរន្តរប្បវត្តិសង្ខាតេន សមាធិនា សម្បន្នំ, ឥទំ ឈានង្គវសេន វុត្តំ. សមាធិសម្បន្នន្តិ ឥទំ បន ឥន្ទ្រិយវសេនាតិ វេទិតព្ពំ.

បដិកុដតីតិ សង្កុចតិ. បដិវដ្ដតីតិ បដិនិវដ្ដតិ. ន្ហារុទទ្ទុលន្តិ ន្ហារុខណ្ឌំ. បយុត្តវាចន្តិ បច្ចយបរិយេសនេ និយុត្តវាចំ. ទណ្ឌវាគុរាហីតិ ទណ្ឌបដិពទ្ធាហិ ទីឃជាលសង្ខាតាហិ វាគុរាហិ.

សមណកុត្តកោតិ កាសាយនិវាសនាទិសមណកិច្ចកោ. វគ្គុមុទាតិ ឯត្ថ ‘‘វគ្គុមតា’’តិ វត្តព្ពេ លោកិកា ‘‘មុទា’’តិ វោហរិំសូតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វគ្គុមតា’’តិ. ‘‘វគ្គូ’’តិ មតា, សុទ្ធសម្មតាតិ អត្ថោ, តេនាហ ‘‘បុញ្ញសម្មតា’’តិ. សត្តានំ បាបុននេន សោធនេន សា បុញ្ញសម្មតា.

១៦៣. មារស្ស ធេយ្យំ ឋានំ, វត្ថុ វា និវាសោ មារធេយ្យំ, សោ អត្ថតោ តេភូមកធម្មា ឯវ, ឥធ បន បញ្ច កាមគុណា អធិប្បេតា, តំ មារធេយ្យំ ¶ . ‘‘អយំ សមណកុត្តកោ យថាសមុប្បន្នសំវេគមូលកេន សមណភាវូបគមនេន អតិក្កមិតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ ចិន្តេត្វា អវោច, ន បន ‘‘អរហត្តប្បត្តិយា តីសុ ភវេសុ អប្បដិសន្ធិកតាយ តំ អតិក្កមិតុំ សក្ខិស្សតី’’តិ មរណេនេវ សត្តានំ សំសារមោចនលទ្ធិកត្តា ទេវតាយ. ន ហិ មតានំ កត្ថចិ បដិសន្ធិ គច្ឆតិ. ឥមិនា អត្ថេន ឯវមេវ ភវិតព្ពន្តិ ឥមិនា បរេសំ ជីវិតា វោរោបនត្ថេន ឯវមេវ សំសារមោចនសភាវេនេវ ភវិតព្ពំ. ‘‘អត្តនាបិ អត្តានំ ជីវិតា វោរោបេន្តិ, អញ្ញមញ្ញម្បិ ជីវិតា វោរោបេន្តី’’តិ (បារា. ១៦២) វុត្តត្តា សព្ពានិបិ តានិ បញ្ចភិក្ខុសតានិ ជីវិតា វោរោបេសីតិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. តស្មា យេ អត្តនាបិ អត្តានំ អញ្ញមញ្ញញ្ច ជីវិតា វោរោបេសុំ, តេ បុថុជ្ជនភិក្ខូ ឋបេត្វា តទវសេសេ ច បុថុជ្ជនភិក្ខូ, សព្ពេ ច អរិយេ អយំ ជីវិតា វោរោបេសីតិ វេទិតព្ពំ.

១៦៤. ឯកីភាវតោតិ បវិវេកតោ. ឧទ្ទេសំ បរិបុច្ឆំ គណ្ហន្តីតិ អត្តនោ អត្តនោ អាចរិយានំ សន្តិកេ គណ្ហន្តិ, គហេត្វា ច អាចរិយេហិ សទ្ធិំ ភគវន្តំ ឧបដ្ឋហន្តិ. តទា បន ឧទ្ទេសាទិទាយកា តនុភូតេហិ ភិក្ខូហិ ភគវន្តំ ឧបគតា, តំ សន្ធាយ ភគវា បុច្ឆតិ.

អានាបានស្សតិសមាធិកថាវណ្ណនា

១៦៥. ទសានុស្សតីសុ ¶ អន្តោគធាបិ អានាបានស្សតិ តទា ភិក្ខូនំ ពហូនំ សប្បាយតំ ទស្សេតុំ បុន គហិតា. តថា ហិ តំ ភគវា តេសំ ទេសេសិ. អាហារេ បដិក្កូលសញ្ញា អសុភកម្មដ្ឋានសទិសា, ចត្តារោ បន អារុប្បា អាទិកម្មិកានំ អននុរូបាតិ តេសំ ឥធ អគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. អញ្ញំ បរិយាយន្តិ អរហត្តាធិគមត្ថាយ អញ្ញំ ការណំ. អត្ថយោជនាក្កមន្តិ អត្ថញ្ច យោជនាក្កមញ្ច. អស្សាសវសេនាតិ អស្សាសំ អារម្មណំ កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបដ្ឋានំ សតីតិ អប្បមុស្សនតាយ តមេវ អស្សាសំ បស្សាសញ្ច ឧបគន្ត្វា ឋានំ, តថា តិដ្ឋនកធម្មោ សតិ នាមាតិ អត្ថោ. ឥទានិ សតិវសេនេវ បុគ្គលំ និទ្ទិសិតុកាមេន យោ អស្សសតីតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យោ អស្សសតិ, តស្ស សតិ អស្សាសំ ឧបគន្ត្វា តិដ្ឋតីតិអាទិនា អត្ថោ គហេតព្ពោ. អកោសល្លសម្ភូតេតិ អវិជ្ជាសម្ភូតេ ¶ . ខណេនេវាតិ អត្តនោ បវត្តិក្ខណេនេវ. អរិយមគ្គស្ស បាទកភូតោ អយំ សមាធិ អនុក្កមេន វឌ្ឍិត្វា អរិយមគ្គភាវំ ឧបគតោ វិយ ហោតីតិ អាហ ‘‘អរិយមគ្គវុឌ្ឍិប្បត្តោ’’តិ. ឱបម្មនិទស្សនន្តិ ឯត្ថ ឧបមាវ ឱបម្មំ, តស្ស និទស្សនំ.

ពាហិរកា អានាបានស្សតិំ ជានន្តា អាទិតោ ចតុប្បការមេវ ជានន្តិ, ន សព្ពំ សោឡសប្បការន្តិ អាហ សព្ពប្បការឥច្ចាទិ. ឯវមស្សេតំ សេនាសនន្តិ ឯត្ថ ឯវន្តិ ភាវនាសតិយា យថាវុត្តនយេន អារម្មណេ ចិត្តស្ស និពន្ធនេ សតិយេវ, នាសតីតិ អត្ថោ, តេន មុដ្ឋស្សតិស្ស អរញ្ញវាសោ និរត្ថកោ អននុរូបោតិ ទស្សេតិ. អវសេសសត្តវិធសេនាសនន្តិ ‘‘បព្ពតំ កន្ទរំ គិរិគុហំ សុសានំ វនបត្ថំ អព្ភោកាសំ បលាលបុញ្ជ’’ន្តិ (វិភ. ៥០៨) ឯវំ វុត្តំ. ឧតុត្តយានុកូលំ ធាតុចរិយានុកូលន្តិ គិម្ហានាទិឧតុត្តយស្ស សេម្ហាទិធាតុត្តយស្ស មោហាទិចរិយត្តយស្ស ច អនុកូលំ. និសជ្ជាយ ទឡ្ហភាវំ បល្លង្កាភុជនេន, អស្សាសបស្សាសានំ បវត្តនសុខតំ ឧបរិមកាយស្ស ឧជុកំ ឋបនេន, អារម្មណបរិគ្គហូបាយំ បរិមុខំ សតិយា ឋបនេន ឧបទិសន្តោ. ន បណមន្តីតិ ន ឱណមន្តិ. បរិគ្គហិតនិយ្យានំ សតិន្តិ សព្ពថា គហិតំ សម្មោសបដិបក្ខតោ និគ្គមនសង្ខាតំ សតិំ កត្វា, បរមំ សតិនេបក្កំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ អត្ថោ.

សតោវាតិ សតិយា សមន្នាគតោ ឯវ. ពាត្តិំសាយ អាការេហីតិ ចតូសុ ចតុក្កេសុ អាគតានិ ទីឃរស្សាទីនិ សោឡស បទានិ អស្សាសបស្សាសវសេន ទ្វិធា វិភជិត្វា វុត្តេហិ ទ្វត្តិំសាការេហិ. ទីឃំអស្សាសវសេនាតិ ទីឃអស្សាសវសេន, វិភត្តិអលោបំ កត្វា និទ្ទេសោ, ទីឃន្តិ វា ភគវតា វុត្តអស្សាសវសេន. ចិត្តស្ស ឯកគ្គតំ អវិក្ខេបន្តិ វិក្ខេបបដិបក្ខភាវតោ ‘‘អវិក្ខេបោ’’តិ លទ្ធនាមំ ចិត្តស្ស ឯកគ្គភាវំ បជានតោ. បដិនិស្សគ្គានុបស្សី អស្សាសវសេនាតិ ¶ បដិនិស្សគ្គានុបស្សី ហុត្វា អស្សាសវសេន, ‘‘បដិនិស្សគ្គានុបស្សិអស្សាសនវសេនា’’តិ វា បាឋោ, តស្ស បដិនិស្សគ្គានុបស្សិនោ អស្សាសវសេនាតិ អត្ថោ. អា បឋមំ ពហិមុខំ សសនំ អស្សាសោ, តតោ អន្តោមុខំ បដិសសនំ បស្សាសោតិ អាហ អស្សាសោតិ ពហិនិក្ខមនវាតោតិអាទិ, សុត្តន្តដ្ឋកថាសុ បន អាកឌ្ឍនវសេន អន្តោ សសនំ អស្សាសោ, ពហិ បដិសសនំ បស្សាសោតិ កត្វា ឧប្បដិបាដិយា វុត្តំ.

តត្ថាតិ ¶ ពហិនិក្ខមនអន្តោបវិសនវាតេសុ, តស្ស ច បឋមំ អព្ភន្តរវាតោ និក្ខមតីតិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ‘‘សព្ពេសម្បិ គព្ភសេយ្យកានន្តិអាទិនា ទារកានំ បវត្តិក្កមេន អស្សាសោ ពហិនិក្ខមនវាតោតិ គហេតព្ពន្តិ ទីបេតី’’តិ កេចិ វទន្តិ. សុត្តនយោ ឯវ ចេត្ថ ‘‘អស្សាសាទិមជ្ឈបរិយោសានំ សតិយា អនុគច្ឆតោ អជ្ឈត្តំ វិក្ខេបគតេន ចិត្តេន កាយោបិ ចិត្តម្បិ សារទ្ធា ច ហោន្តិ ឥញ្ជិតា ច ផន្ទិតា ច បស្សាសាទិមជ្ឈបរិយោសានំ សតិយា អនុគច្ឆតោ ពហិទ្ធា វិក្ខេបគតេន ចិត្តេន កាយោបិ ចិត្តម្បិ សារទ្ធា ច ហោន្តិ ឥញ្ជិតា ច ផន្ទិតា ចា’’តិ ឥមាយ បាឡិយា សមេតីតិ គហេតព្ពំ. អទ្ធានវសេនាតិ កាលទ្ធានវសេន. អយញ្ហិ អទ្ធាន-សទ្ទោ កាលស្ស ទេសស្ស ច វាចកោ. តត្ថ យថា ហីតិអាទិនា ទេសទ្ធានំ ឧបមាវសេន ទស្សិតំ. ឥទានិ តព្ពិសិដ្ឋកាលទ្ធានវសេន អស្សាសបស្សាសានំ ទីឃរស្សតំ ឧបមេយ្យវសេន វិភាវេតុំ ឯវន្តិអាទិ វុត្តំ. ចុណ្ណវិចុណ្ណា អនេកកលាបភាវេន. ឯត្ថ ច ហត្ថិអាទិសរីរេ សុនខាទិសរីរេ ច អស្សាសបស្សាសានំ ទេសទ្ធានវិសិដ្ឋកាលទ្ធានវសេនេវ ទីឃរស្សតា វុត្តាតិ វេទិតព្ពា អត្តភាវសង្ខាតំ ទីឃំ អទ្ធានំ សណិកំ បូរេត្វាតិអាទិវចនតោ. តេសន្តិ សត្តានំ. តេតិ អស្សាសបស្សាសា. ឥត្តរមទ្ធានន្តិ អប្បកំ កាលំ. នវហាការេហីតិ ភាវនមនុយុញ្ជន្តស្ស បុព្ពេនាបរំ អលទ្ធវិសេសស្ស កេវលំ អទ្ធានវសេន អាទិតោ វុត្តា តយោ អាការា, តេ ច កស្សចិ អស្សាសោវ, កស្សចិ បស្សាសោវ, កស្សចិ តទុភយម្បិ ឧបដ្ឋាតីតិ តិណ្ណំ បុគ្គលានំ វសេន វុត្តា, តថា ឆន្ទវសេន តយោ, តថា បាមោជ្ជវសេនាតិ ឥមេហិ នវហិ អាការេហិ. ឯកេនាការេនាតិ ទីឃំ អស្សាសាទីសុ ឯកេនាការេន.

អទ្ធានសង្ខាតេតិ ទីឃេ ឱកាសទ្ធានសង្ខាតេ អត្តភាវេ កាលទ្ធានេបិ វា, ឯវំ ឧបរិ ឥត្តរសង្ខាតេតិ ឯត្ថាបិ. ឆន្ទោ ឧប្បជ្ជតីតិ ភាវនាយ បុព្ពេនាបរំ វិសេសំ អាវហន្តិយា លទ្ធស្សាទត្តា តត្ថ សាតិសយោ កត្តុកាមតាលក្ខណោ កុសលច្ឆន្ទោ ឧប្បជ្ជតិ. ឆន្ទវសេនាតិ តថាបវត្តឆន្ទស្ស វសេន. បាមោជ្ជំ ឧប្បជ្ជតីតិ អស្សាសបស្សាសានំ សុខុមតរភាវេ អារម្មណស្ស សន្តតរតាយ, កម្មដ្ឋានស្ស ច វីថិបដិបន្នតាយ ភាវនាចិត្តសហគតោ បមោទោ ខុទ្ទកាទិភេទា តរុណា បីតិ ឧប្បជ្ជតិ. ចិត្តំ វិវត្តតីតិ បដិភាគនិមិត្តេ ឧប្បន្នេ ¶ បកតិអស្សាសបស្សាសតោ ¶ ចិត្តំ និវត្តតិ. ឧបេក្ខា សណ្ឋាតីតិ តស្មិំ បដិភាគនិមិត្តេ ឧបចារប្បនាភេទេ សមាធិម្ហិ ឧប្បន្នេ បុន ឈាននិព្ពត្តនត្ថំ ព្យាបារាភាវតោ អជ្ឈុបេក្ខនំ ហោតិ, សា បនាយំ ឧបេក្ខា តត្រមជ្ឈត្តុបេក្ខាតិ វេទិតព្ពា. អនុបស្សនាញាណន្តិ សមថវសេន និមិត្តស្ស អនុបស្សនា, វិបស្សនាវសេន អស្សាសបស្សាសមុខេន តន្និស្សយនាមរូបស្ស អនុបស្សនា ច ញាណំ. កាយោ ឧបដ្ឋានន្តិ អស្សាសបស្សាសសង្ខាតោ កាយោ ឧបគន្ត្វា តិដ្ឋតិ ឯត្ថ សតីតិ ឧបដ្ឋានំ, នោ សតិ, សតិ បន សរសតោ ឧបតិដ្ឋនដ្ឋេន សរណដ្ឋេន ច ឧបដ្ឋានញ្ចេវ សតិ ច. តេន វុច្ចតីតិអាទីសុ យា អយំ យថាវុត្តអស្សាសបស្សាសកាយេ, តន្និស្សយភូតេ ករជកាយេ ច កាយស្សេវ អនុបស្សនា និច្ចាទិភាវំ វា ឥត្ថិបុរិសសត្តជីវាទិភាវំ វា អននុបស្សិត្វា អស្សាសបស្សាសកាយមត្តស្សេវ អនិច្ចាទិភាវស្ស ច អនុបស្សនា, តាយ កាយានុបស្សនាយ សតិសង្ខាតស្ស បដ្ឋានស្ស ភាវនា វឌ្ឍនា កាយេ កាយានុបស្សនា សតិបដ្ឋានភាវនាតិ អយំ សង្ខេបត្ថោ.

ឥត្តរវសេនាតិ បរិត្តកាលវសេន. តាទិសោតិ ទីឃោ រស្សោ ច. វណ្ណាតិ ទីឃាទិអាការា. នាសិកគ្គេវ ភិក្ខុនោតិ នាសិកគ្គេ វា, វា-សទ្ទេន ឧត្តរោដ្ឋេ វាតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា ‘‘អាទិមជ្ឈបរិយោសានវសេន សព្ពំ អស្សាសបស្សាសកាយំ វិទិតំ បាកដំ ករិស្សាមី’’តិ បុព្ពេ បវត្តអាភោគវសេន បច្ឆា តថា សមុប្បន្នេន ញាណសម្បយុត្តចិត្តេន តំ អស្សាសបស្សាសកាយំ ឯវំ វិទិតំ បាកដំ ករោន្តោ អស្សសតិ ចេវ បស្សសតិ ច, តស្មា ឯវំភូតោ សព្ពកាយបដិសំវេទី អស្សសិស្សាមិ បស្សសិស្សាមីតិ សិក្ខតិ នាម, ន បន ‘‘អនាគតេ ឯវំ ករិស្សាមី’’តិ ចិន្តនមត្តេន សោ ឯវំ វុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ. តថាភូតស្សាតិ អាទិមជ្ឈបរិយោសានំ វិទិតំ ករោន្តស្ស. សំវរោតិ សតិ វីរិយម្បិ វា. ន អញ្ញំ កិញ្ចីតិ សព្ពកាយំ វិទិតំ ករិស្សាមីតិអាទិកំ បុព្ពាភោគំ សន្ធាយ វទតិ. ញាណុប្បាទនាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន កាយសង្ខារបស្សម្ភនបីតិបដិសំវេទនាទិំ សង្គណ្ហាតិ. កាយសង្ខារន្តិ អស្សាសបស្សាសំ. សោ ហិ ចិត្តសមុដ្ឋានោបិ សមានោ ករជកាយបដិពទ្ធវុត្តិតាយ តេន សង្ខរីយតីតិ កាយសង្ខារោតិ វុច្ចតិ. អបរិគ្គហិតកាលេតិ កម្មដ្ឋានស្ស អនារទ្ធកាលេ, តទារម្ភត្ថាយ កាយចិត្តានម្បិ អបរិគ្គហិតកាលេតិ អត្ថោ. និសីទតិ បល្លង្កំ ¶ អាភុជិត្វា ឧជុំ កាយំ បណិធាយាតិ ហិ ឥមិនា កាយបរិគ្គហោ, បរិមុខំ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វាតិ ឥមិនា ចិត្តបរិគ្គហោ វុត្តោ. អធិមត្តន្តិ ពលវំ ឱឡារិកំ, លិង្គវិបល្លាសេន វុត្តំ. កាយសង្ខារោ ហិ អធិប្បេតោ. អធិមត្តំ ហុត្វា បវត្តតីតិ កិរិយាវិសេសនំ វា ឯតំ. សព្ពេសំយេវាតិ ឧភយេសម្បិ.

មហាភូតបរិគ្គហេ សុខុមោតិ ចតុធាតុមុខេន វិបស្សនាភិនិវេសំ សន្ធាយ វុត្តំ. លក្ខណារម្មណិកវិបស្សនាយាតិ ¶ កលាបសម្មសនមាហ. និព្ពិទានុបស្សនតោ បដ្ឋាយ ពលវវិបស្សនា, តតោ ឱរំ ទុព្ពលវិបស្សនា. បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ អបរិគ្គហិតកាលេតិអាទិនា សមថនយេ វុត្តនយេន.

ចោទនាសោធនាហីតិ អនុយោគបរិហារេហិ. កថន្តិអាទិ បដិសម្ភិទាបាឡិ, តត្ថ កថំ សិក្ខតីតិ សម្ពន្ធោ. ឥតិ កិរាតិអាទិ ចោទកវចនំ. ឥតិ កិរាតិ ឯវញ្ចេតិ អត្ថោ. អស្សាសបស្សាសោ សព្ពថា អភាវំ ឧបនេតិ ចេតិ ចោទកស្ស អធិប្បាយោ. វាតូបលទ្ធិយាតិ អស្សាសបស្សាសវាតស្ស អភាវេន តព្ពិសយាយ ឧបលទ្ធិយា ភាវនាចិត្តស្ស ឧប្បាទោ វឌ្ឍិ ច ន ហោតីតិ អត្ថោ. ន ច នន្តិ ឯត្ថ នន្តិ និបាតមត្តំ. បុន ឥតិ កិរាតិអាទិ យថាវុត្តាយ ចោទនាយ វិស្សជ្ជនា, តត្ថ ឥតិ កិរ សិក្ខតីតិ មយា វុត្តាការេន យទិ សិក្ខតីតិ អត្ថោ. បភាវនា ហោតីតិ យទិបិ ឱឡារិកា កាយសង្ខារា បដិប្បស្សម្ភន្តិ, សុខុមា បន អត្ថេវាតិ ភាវនាយបិ វឌ្ឍិ ហោតេវាតិ អធិប្បាយោ. កំសេតិ កំសភាជនេ. និមិត្តន្តិ និមិត្តស្ស, តេសំ សទ្ទានំ បវត្តិអាការស្សាតិ អត្ថោ. សុខុមកា សទ្ទាតិ អនុរវេ អាហ. សុខុមសទ្ទនិមិត្តារម្មណតាបីតិ សុខុមោ សទ្ទោវ និមិត្តំ តទារម្មណតាយបិ.

អាភិសមាចារិកសីលន្តិ ឯត្ថ អភិសមាចារោតិ ឧត្តមសមាចារោ, តទេវ អាភិសមាចារិកំ សីលំ, ខន្ធកវត្តបរិយាបន្នស្ស សីលស្សេតំ អធិវចនំ. អហំ សីលំ រក្ខាមីតិ ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នំ សីលំ សន្ធាយ វុត្តំ. អាវាសោតិ អាវាសបលិពោធោ. កុលន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កម្មន្តិ នវកម្មំ. ឥទ្ធីតិ បោថុជ្ជនិកា ឥទ្ធិ, សា វិបស្សនាយ បលិពោធោ. សោ ឧបច្ឆិន្ទិតព្ពោតិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៤១) វុត្តេន តស្ស ¶ តស្ស បលិពោធស្ស ឧបច្ឆេទប្បការេន ឧបច្ឆិន្ទិតព្ពោ. យោគានុយោគោតិ យោគស្ស ភាវនាយ អនុយុញ្ជនំ. អដ្ឋតិំសារម្មណេសូតិ អាលោកាកាសកសិណទ្វយំ វជ្ជេត្វា បាឡិយំ អាគតានំ អដ្ឋន្នំ កសិណានំ វសេន វុត្តំ, ចត្តារីសញ្ញេវ បន កម្មដ្ឋានានិ. យថាវុត្តេនេវ នយេនាតិ យោគានុយោគកម្មស្ស បទដ្ឋានត្តាតិ ឥមមត្ថំ អតិទិសតិ. ឥមិនាវ កម្មដ្ឋានេនាតិ ឥមិនា អានាបានស្សតិកម្មដ្ឋានេន. មហាហត្ថិបថំ នីហរន្តោ វិយាតិ កម្មដ្ឋានវីថិំ មហាហត្ថិមគ្គំ កត្វា ទស្សេន្តោ វិយ.

វុត្តប្បការមាចរិយន្តិ ‘‘ឥមិនាវ កម្មដ្ឋានេន ចតុត្ថជ្ឈានំ និព្ពត្តេត្វា វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរហត្តំ បត្តស្សា’’តិអាទិនា ហេដ្ឋា វុត្តប្បការំ អាចរិយំ. ‘‘បិយោ គរុ ភាវនីយោ’’តិអាទិនា (អ. និ. ៧.៣៧; នេត្តិ. ១១៣; មិ. ប. ៦.១.១០) វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៤២) វុត្តប្បការមាចរិយន្តិបិ ¶ វទន្តិ. បញ្ចសន្ធិកន្តិ បញ្ចបព្ពំ, បញ្ចភាគន្តិ អត្ថោ. កម្មដ្ឋានស្ស ឧគ្គណ្ហនន្តិ កម្មដ្ឋានគន្ថស្ស ឧគ្គណ្ហនំ. តទត្ថបរិបុច្ឆា កម្មដ្ឋានស្ស បរិបុច្ឆា, តត្ថ សំសយបរិបុច្ឆា វា. កម្មដ្ឋានស្ស ឧបដ្ឋានន្តិ ឯវំ ភាវនមនុយុញ្ជន្តស្ស ឯវមិធ និមិត្តំ ឧបតិដ្ឋតីតិ ឧបធារណំ. តថា កម្មដ្ឋានប្បនា ឯវំ ឈានមប្បេតីតិ. កម្មដ្ឋានស្ស លក្ខណន្តិ គណនានុពន្ធនាផុសនានំ វសេន ភាវនំ ឧស្សុក្កាបេត្វា ឋបនាវសេន មត្ថកប្បត្តិ ឥធ ភាវនាតិ កម្មដ្ឋានសភាវស្ស សល្លក្ខណំ, តេនាហ ‘‘កម្មដ្ឋានសភាវូបធារណន្តិ វុត្តំ ហោតី’’តិ.

អដ្ឋារសសេនាសនទោសវិវជ្ជិតន្តិ មហត្តំ នវត្តំ ជិណ្ណត្តំ បន្ថនិស្សិតត្តំ សោណ្ឌិបណ្ណបុប្ផផលយុត្តតា បត្ថនីយតា នគរទារុខេត្តសន្និស្សិតតា វិសភាគានំ បុគ្គលានំ អត្ថិតា បដ្ដនសន្និស្សិតតា បច្ចន្តសន្និស្សិតតា រជ្ជសីមសន្និស្សិតតា អសប្បាយតា កល្យាណមិត្តានំ អលាភោតិ ឥមេហិ អដ្ឋារសហិ សេនាសនទោសេហិ វិវជ្ជិតំ. បញ្ចសេនាសនង្គសមន្នាគតន្តិ –

‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, សេនាសនំ នាតិទូរំ ហោតិ នាច្ចាសន្នំ គមនាគមនសម្បន្នំ ទិវា អប្បាកិណ្ណំ រត្តិំ អប្បសទ្ទំ អប្បនិគ្ឃោសំ អប្បឌំសមកសវាតាតបសរីសបសម្ផស្សំ, តស្មិំ ខោ បន សេនាសនេ វិហរន្តស្ស អប្បកសិរេន ឧប្បជ្ជន្តិ ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារា, តស្មិំ ខោ បន សេនាសនេ ¶ ថេរា ភិក្ខូ វិហរន្តិ …បេ… ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, សេនាសនំ បញ្ចង្គសមន្នាគតំ ហោតី’’តិ (អ. និ. ១០.១១) –

ឯវំ ភគវតា វុត្តេហិ បញ្ចហិ សេនាសនង្គេហិ សមន្នាគតំ, ឯត្ថ ច នាតិទូរតាទិ ឯកំ, ទិវា អប្បាកិណ្ណតាទិ ឯកំ, អប្បឌំសាទិតា ឯកំ, ចីវរាទិលាភោ ឯកំ, ថេរានំ ភិក្ខូនំ និវាសោ ឯកន្តិ ឯវំ បញ្ចង្គានិ វេទិតព្ពានិ.

ឧបច្ឆិន្នខុទ្ទកបលិពោធេនាតិ ទីឃានំ កេសាទីនំ ហរណេន បត្តចីវរាទីនំ បចនតុន្នករណរជនាទិករណេហិ ច ឧបច្ឆិន្នា ខុទ្ទកា បលិពោធា យេន, តេន. ភត្តសម្មទន្តិ ភោជននិមិត្តំ បរិស្សមំ. អាចរិយតោ ឧគ្គហោ អាចរិយុគ្គហោ, សព្ពោបិ កម្មដ្ឋានវិធិ, ន បុព្ពេ វុត្តឧគ្គហមត្តំ, តតោ. ឯកបទម្បីតិ ឯកកោដ្ឋាសម្បិ.

អនុវហនាតិ អស្សាសបស្សាសានំ អនុគមនវសេន សតិយា និរន្តរំ អនុប្បវត្តនា. យស្មា បន គណនាទិវសេន វិយ ផុសនាវសេន វិសុំ មនសិការោ នត្ថិ, ផុដ្ឋផុដ្ឋដ្ឋានេ ឯវ គណនាទិ កាតព្ពន្តិ ¶ ទស្សេតុំ ឥធ ផុសនាគហណន្តិ ទីបេន្តោ ‘‘ផុសនាតិ ផុដ្ឋដ្ឋាន’’ន្តិ អាហ. ឋបនាតិ សមាធានំ, សមាធិប្បធានា បន អប្បនាតិ អាហ ‘‘ឋបនាតិ អប្បនា’’តិ. អនិច្ចតាទីនំ លក្ខណតោ សល្លក្ខណា វិបស្សនា. បវត្តតោ និមិត្តតោ ច វិនិវដ្ដនតោ វិនិវដ្ដនា មគ្គោ. កិលេសបដិប្បស្សទ្ធិភាវតោ បារិសុទ្ធិ ផលំ. តេសន្តិ វិនិវដ្ដនាបារិសុទ្ធីនំ. ខណ្ឌន្តិ ‘‘ឯកំ តីណិ បញ្ចា’’តិ ឯកន្តរិកាទិភាវេន គណនាយ ខណ្ឌនំ. អថ វា ខណ្ឌន្តិ អន្តរន្តរា កតិបយកាលំ អគណេត្វា បុន គណនវសេន អន្តរា ឱធិបរិច្ឆេទោ ន ទស្សេតព្ពោ. តថា ខណ្ឌំ ទស្សេន្តស្ស ហិ ‘‘កម្មដ្ឋាននិន្នំ បវត្តតិ នុ ខោ មេ ចិត្តំ, នោ’’តិ វីមំសុប្បត្តិយា វិក្ខេបោ ហោតិ, តេនាហ សិខាប្បត្តំ នុ ខោ មេតិអាទិ, ឥទញ្ច ឯវំ ខណ្ឌំ ទស្សេត្វា ចិរតរំ គណនាយ មនសិករោន្តស្ស វសេន វុត្តំ. សោ ហិ តថា លទ្ធំ អវិក្ខេបមត្តំ និស្សាយ ឯវំ មញ្ញេយ្យ. យោ ឧបដ្ឋាតិ, តំ គហេត្វាតិ ឥទំ អស្សាសបស្សាសេសុ យស្ស ឯកោវ បឋមំ ឧបដ្ឋាតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ, យស្ស បន ឧភោបិ ឧបដ្ឋហន្តិ, តេន ឧភយម្បិ គហេត្វា គណិតព្ពំ. យោ ឧបដ្ឋាតីតិ ឥមិនាវ ទ្វីសុ នាសាបុដវាតេសុ យោ បាកដោ ហោតិ, សោ គហេតព្ពោតិ ¶ អយម្បិ អត្ថោ ទីបិតោតិ គហេតព្ពំ. បឋមំ ឯកេកស្មិំ ឧបដ្ឋិតេបិ ឧបលក្ខេត្វា គណន្តស្សេវ កមេន ឧភោបិ បាកដា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘អស្សាសបស្សាសា បាកដា ហោន្តី’’តិ. ឯវំ សីឃំ សីឃំ គណេតព្ពមេវាតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ សីឃគណនារម្ភស្ស ឱកាសំ ទស្សេតុំ ឥមស្សាបិ បុរិមនយេន គណយតោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ បុរិមនយេនាតិ ទន្ធគណនាយ, បាកដា ហុត្វាតិ ឥមិនា ទន្ធគណនាយ អារទ្ធកាលេ ចិត្តស្ស អវិសទតាយ សុខុមស្សាសាទីនំ អបាកដតំ, បច្ឆា វិសទកាលេ បាកដតញ្ច តេសុ ច បាកដេសុ ទន្ធគណនំ បហាយ សីឃគណនា កាតព្ពាតិ ទស្សេតិ. សីឃគណនាយ និប្បរិយាយតោ និរន្តរប្បវត្តិ អប្បនាវីថិយមេវ, ន កាមាវចរេ ភវង្គន្តរិកត្តាតិ អាហ ‘‘និរន្តរប្បវត្តំ វិយា’’តិ. បុរិមនយេនេវាតិ សីឃគណនាយ. អន្តោ បវិសន្តំ វាតំ មនសិករោន្តោ អន្តោ ចិត្តំ បវេសេតិ នាម.

ឯតន្តិ ឯតំ អស្សាសបស្សាសជាតំ. អនុគមនន្តិ ផុដ្ឋដ្ឋានេ មនសិករណមេវ, ន អស្សាសបស្សាសានំ អនុវត្តនំ, តេនាហ – ‘‘តញ្ច ខោ ន អាទិមជ្ឈបរិយោសានានុគមនវសេនា’’តិ. ផុសនាឋបនាវសេន វិសុំ មនសិការោ នត្ថីតិ ឥមិនា យថា គណនាយ ផុសនាយ ច មនសិករោតិ, ឯវំ អនុពន្ធនំ វិនា កេវលំ ឋបនាយ ច ផុសនាយ ច មនសិការោបិ នត្ថីតិ ទស្សេន្តេន គណនំ បដិសំហរិត្វា យាវ អប្បនា ឧប្បជ្ជតិ, តាវ អនុពន្ធនាយ ច ផុសនាយ ច មនសិករោតិ, អប្បនាយ បន ឧប្បន្នាយ អនុពន្ធនាយ ឋបនាយ ច មនសិករោតិ នាមាតិ ទីបិតំ ហោតិ, អដ្ឋកថាយំ បន អនុពន្ធនាយ វិនា ឋបនាយ មនសិការោ នត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘អនុពន្ធនាយ ច ផុសនាយ ច ឋបនាយ ច មនសិករោតីតិ វុច្ចតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ ¶ . យា អច្ចន្តាយ ន មិនោតិ ន វិនិច្ឆនតិ, សា មានស្ស សមីបេតិ ឧបមានំ សិទ្ធសាទិសេន សាធ្យសាធនំ យថា គោ វិយ គវយោតិ. បង្គុឡោតិ បីឋសប្បី. ទោលាតិ បេង្ខោលោ. កីឡតន្តិ កីឡន្តានំ. ឧបនិពន្ធនត្ថម្ភមូលេតិ នាសិកគ្គំ មុខនិមិត្តញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. អាទិតោ បភុតីតិ ឧបមេយ្យត្ថទស្សនតោ បដ្ឋាយ. និមិត្តន្តិ ឧបនិពន្ធននិមិត្តំ នាសិកគ្គំ, មុខនិមិត្តំ វា. អនារម្មណមេកចិត្តស្សាតិ អស្សាសបស្សាសានំ ឯកក្ខណេ អប្បវត្តនតោ ឯកស្ស ចិត្តស្ស តយោបិ អារម្មណំ ន ហោន្តិ, និមិត្តេន សហ អស្សាសោ បស្សាសោ វាតិ ទ្វេយេវ ឯកក្ខណេ អារម្មណំ ¶ ហោន្តីតិ អត្ថោ. អជានតោ ច តយោ ធម្មេតិ និមិត្តំ អស្សាសោ បស្សាសោតិ ឥមេ តយោ ធម្មេ អារម្មណករណវសេន អវិន្ទន្តស្ស, ច-សទ្ទោ ព្យតិរេកោ, តេន ឯវញ្ច សតិ អយំ អនិដ្ឋប្បសង្គោតិ ព្យតិរេកំ ទស្សេតិ. ភាវនាតិ អានាបានស្សតិភាវនា.

កថំ ឥមេ…បេ… វិសេសមធិគច្ឆតីតិ ឥទំ បរិហារគាថាយ វុត្តមេវត្ថំ កកចោបមាយ (ម. និ. ១.២២២ អាទយោ) វិវរិតុំ បុច្ឆាឋបនំ. តត្ថ កថំ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ ‘‘កថមិមេ អវិទិតា…បេ… កថំ វិសេសមធិគច្ឆតី’’តិ. បធានន្តិ ភាវនានិប្ផាទកំ វីរិយំ. បយោគន្តិ នីវរណវិក្ខម្ភកំ ភាវនានុយោគំ. វិសេសន្តិ អរហត្តបរិយោសានវិសេសំ. បធានន្តិ រុក្ខស្ស ឆេទនវីរិយំ. បយោគន្តិ តស្សេវ ឆេទនកកិរិយំ. កិញ្ចាបេត្ថ ‘‘វិសេសមធិគច្ឆតី’’តិ ឧបមាយំ ន វុត្តំ, តថាបិ អត្ថតោ យោជេតព្ពមេវ. យថា រុក្ខោតិអាទិ ឧបមាសំសន្ទនំ. នាសិកគ្គេ វា មុខនិមិត្តេ វាតិ ទីឃនាសិកោ នាសិកគ្គេ, ឥតរោ មុខំ និមិយតិ ឆាទិយតិ ឯតេនាតិ មុខនិមិត្តន្តិ លទ្ធនាមេ ឧត្តរោដ្ឋេ.

ឥទំ បធានន្តិ យេន វីរិយារម្ភេន កាយោបិ ចិត្តម្បិ ភាវនាកម្មស្ស អរហំ ឥធ បធានន្តិ ផលេន ហេតុំ ទស្សេតិ. ឧបក្កិលេសាតិ នីវរណា. វិតក្កាតិ កាមវិតក្កាទិមិច្ឆាវិតក្កា, នីវរណប្បហានេន វា បឋមជ្ឈានាធិគមំ ទស្សេត្វា វិតក្កូបសមាបទេសេន ទុតិយជ្ឈានាទីនមធិគមមាហ. អយំ បយោគោតិ អយំ ឈានាធិគមស្ស ហេតុភូតោ កម្មដ្ឋានានុយោគសង្ខាតោ បយោគោ. សំយោជនា បហីយន្តីតិ ទសបិ សំយោជនានិ មគ្គបអបាដិយា សមុច្ឆេទវសេន បហីយន្តិ. ព្យន្តី ហោន្តីតិ តថា សត្តបិ អនុសយា ភង្គមត្តស្សបិ អនវសេសតោ វិគតន្តា ហោន្តិ. អយំ វិសេសោតិ ឥមំ សមាធិំ និស្សាយ អនុក្កមេន លព្ភមានោ អយំ សំយោជនប្បហានាទិកោ ឥមស្ស សមាធិស្ស វិសេសោតិ អត្ថោ. ឯវំ ឥមេ តយោ ធម្មាតិអាទិ និគមនវចនំ. បរិបុណ្ណាតិ សោឡសន្នំ វត្ថូនំ បារិបូរិយា សព្ពសោ បុណ្ណា. អនុបុព្ពន្តិ អនុក្កមេន. បរិចិតាតិ បរិចិណ្ណា. ឥមំ លោកន្តិ ខន្ធាទិលោកំ បញ្ញាបភាសេន បភាសេតិ.

ឥធាតិ ¶ ឥមស្មិំ ឋានេ. អស្សាតិ ឧបមាភូតស្ស កកចស្ស. អានយនេ បយោជនន្តិ យោជេតព្ពំ. និមិត្តន្តិ បដិភាគនិមិត្តំ. អវសេសឈានង្គបដិមណ្ឌិតាតិ វិតក្កាទិអវសេសឈានង្គបដិមណ្ឌិតាតិ វទន្តិ. វិចារាទីហីតិ ¶ បន វត្តព្ពំ និប្បរិយាយេន វិតក្កស្ស អប្បនាភាវតោ. សោ ហិ ‘‘អប្បនា ព្យប្បនា’’តិ និទ្ទិដ្ឋោ. ឯវញ្ហិ សតិ អវសេស-សទ្ទោ ឧបបន្នោ ហោតិ, វិតក្កសម្បយោគតោ វា ឈានង្គេសុ បធានភូតោ សមាធិ អប្បនាតិ កត្វា ‘‘អវសេសឈានង្គបដិមណ្ឌិតា អប្បនាសង្ខាតា ឋបនា ច សម្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ. កស្សចិ បន គណនាវសេនេវ មនសិការកាលតោ បភុតីតិ ឯត្ថ ‘‘អនុក្កមតោ…បេ… បត្តំ វិយ ហោតី’’តិ ឧបរិ វក្ខមានោ គន្ថោ បុរាណបោត្ថកេសុ ទិស្សតិ, តស្មា អយំ បាឋោ ឯត្ថាបិ លិខិតព្ពោ, លេខកានំ បន ទោសេន គឡិតោតិ វេទិតព្ពោ.

ឱឡារិកេ អស្សាសបស្សាសេ និរុទ្ធេតិអាទិ ហេដ្ឋា វុត្តនយម្បិ វិចេតព្ពាការប្បត្តស្ស កាយសង្ខារស្ស វិចយនវិធិំ ទស្សេតុំ អានីតំ. ទេសតោតិ បុព្ពេ ផុសនវសេន គហិតដ្ឋានតោ. និមិត្តំ បដ្ឋបេតព្ពន្តិ បុព្ពេ គហិតាការនិមិត្តគ្គាហិកា សញ្ញា ផុសនដ្ឋានេ បដ្ឋបេតព្ពា. ឥមមេវ ហិ អត្ថវសន្តិ ឥមំ អនុបដ្ឋហន្តស្ស អារម្មណស្ស ឧបដ្ឋានវិធិសង្ខាតំ ការណំ បដិច្ច. ឥតោតិ អានាបានកម្មដ្ឋានតោ. គរុកតា ច ភាវនាទុក្ករតាយាតិ អាហ ‘‘គរុកភាវន’’ន្តិ. ចរិត្វាតិ គោចរំ គហេត្វា. និមិត្តន្តិ ឧគ្គហនិមិត្តំ, បដិភាគនិមិត្តំ វា. ឧភយម្បិ ហិ ឥធ ឯកជ្ឈំ វុត្តំ. តថា ហិ តូលបិចុអាទិឧបមត្តយំ ឧគ្គហេ យុជ្ជតិ, សេសំ ឧភយត្ថ.

តារករូបំ វិយាតិ តារកាយ សរូបំ វិយ. សញ្ញានានតាយាតិ និមិត្តុបដ្ឋានតោ បុព្ពេ បវត្តសញ្ញានំ នានតាយ. សញ្ញជន្តិ ភាវនាសញ្ញាយ បរិកប្បិតំ, ន ឧប្បាទិតំ អវិជ្ជមានត្តា, តេនាហ ‘‘នានតោ ឧបដ្ឋាតី’’តិ. ឯវំ ហោតីតិ ភាវនមនុយុត្តស្ស ឯវំ ឧបដ្ឋាតិ. ឯវន្តិ ឯវំ សតិ, យថាវុត្តនយេន និមិត្តេ ឯវ ចិត្តស្ស ឋបនេ សតីតិ អត្ថោ. ឥតោ បភុតីតិ ឥតោ បដិភាគនិមិត្តុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ. និមិត្តេតិ បដិភាគនិមិត្តេ. ឋបយន្តិ ឋបនាវសេន ចិត្តំ ឋបន្តោ. នានាការន្តិ ‘‘ចត្តារោ វណ្ណា’’តិ ឯវំ វុត្តំ នានាការំ. វិភាវយន្តិ វិភាវេន្តោ អន្តរធាបេន្តោ. និមិត្តុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ ហិ តេ អាការា អមនសិករោតោ អន្តរហិតា វិយ ហោន្តិ. អស្សាសបស្សាសេតិ អស្សាសេ បស្សាសេ ច យោ នានាការោ, តំ វិភាវយំ អស្សាសបស្សាសសម្ភូតេ វា និមិត្តេ ចិត្តំ ឋបយំ សកំ ចិត្តំ និពន្ធតិ នាមាតិ ¶ យោជនា. កេចិ បន វិភាវយន្តិ ឯតស្ស វិភាវេន្តោ វិទិតំ បាកដំ ករោន្តោតិ អត្ថំ វទន្តិ, តំ បុព្ពភាគវសេន យុជ្ជេយ្យ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – អស្សាសបស្សាសេ នានាការំ ¶ វិភាវេន្តោ បជានន្តោ តត្ថ យំ លទ្ធំ និមិត្តំ, តស្មិំ ចិត្តំ ឋបេន្តោ អនុក្កមេន សកំ ចិត្តំ និពន្ធតិ អប្បេតីតិ.

កិលេសាតិ អវសេសកិលេសា. សន្និសិន្នាយេវាតិ អលទ្ធនីវរណសហាយា ឱលីនាយេវ. ឧបចារភូមិយន្តិ ឧបចារាវត្ថាយំ. លក្ខណតោតិ វិក្ខម្ភនាទិសភាវតោ វា អនិច្ចាទិសភាវតោ វា. គោចរោតិ ភិក្ខាចារគាមោ. យត្ថ ទុល្លភា សប្បាយភិក្ខា, សោ អសប្បាយោ, ឥតរោ សប្បាយោ. ភស្សន្តិ ទសកថាវត្ថុនិស្សិតំ ភស្សំ, តំ សប្បាយំ, ឥតរមសប្បាយំ. សេសេសុ អាវាសាទីសុ យត្ថ យត្ថ អសមាហិតំ ចិត្តំ សមាធិយតិ, តំ តំ សប្បាយំ, ឥតរមសប្បាយន្តិ គហេតព្ពំ. យស្ស បន ឯវំ សត្តវិធំ អសប្បាយំ វជ្ជេត្វា សប្បាយមេវ សេវន្តស្សបិ អប្បនា ន ហោតិ, តេន សម្បាទេតព្ពំ ទសវិធំ អប្បនាកោសល្លំ ទស្សេន្តោ វត្ថុវិសទកិរិយាតិអាទិមាហ. តត្ថ វត្ថុវិសទកិរិយា នាម កេសនខច្ឆេទនាទីហិ អជ្ឈត្តិកស្ស សរីរវត្ថុស្ស, ចីវរសេនាសនាទិធោវនបរិកម្មាទីហិ ពាហិរវត្ថុស្ស ច វិសទភាវករណំ. ឯវញ្ហិ ញាណម្បិ វិសទកិច្ចនិប្ផត្តិករំ ហោតិ. ឥន្ទ្រិយសមត្តបដិបាទនតា នាម សទ្ធាទីនំ ឥន្ទ្រិយានំ សមភាវករណំ. និមិត្តកុសលតា នាម ភាវនាយ លទ្ធនិមិត្តស្ស រក្ខណកោសល្លំ. យស្មិំ សមយេ ចិត្តំ និគ្គហេតព្ពន្តិអាទីសុ យស្មិំ សមយេ ចិត្តំ អច្ចារទ្ធតាទីហិ ការណេហិ ឧទ្ធតតាយ និគ្គហេតព្ពំ, តទា ធម្មវិចយសម្ពោជ្ឈង្គាទយោ តយោ អភាវេត្វា បស្សទ្ធាទីនំ តិណ្ណំ ភាវនេន ចិត្តស្ស និគ្គណ្ហនា ហោតិ. យទាស្ស ចិត្តំ អតិសិថិលវីរិយតាទីហិ លីនតាយ បគ្គហេតព្ពំ, តទា បស្សទ្ធិសម្ពោជ្ឈង្គាទយោ តយោ អភាវេត្វា ធម្មវិចយាទីនំ តិណ្ណំ ភាវនេន ចិត្តស្ស បគ្គណ្ហនំ ហោតិ. យទាស្ស បញ្ញាបយោគមន្ទតាទីហិ និរស្សាទំ ចិត្តំ ហោតិ, តទា តស្ស ចិត្តស្ស អដ្ឋសំវេគវត្ថុបច្ចវេក្ខណាទិនា (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.៤១៨) សម្បហំសនសង្ខាតា សំវេជនា ហោតិ. យទា បនស្ស ឯវំ បដិបជ្ជនតោ អលីនំ អនុទ្ធតំ អនិរស្សាទំ អារម្មណេ សមប្បវត្តំ សមថវីថិបដិបន្នញ្ច ចិត្តំ ហោតិ, តទា តស្ស បគ្គហនិគ្គហសម្បហំសនេសុ អព្យាបារតាសមាបជ្ជនេន អជ្ឈុបេក្ខនា ហោតិ.

តទធិមុត្តតា ¶ នាម សមាធិអធិមុត្តតា, សមាធិនិន្នបោណបព្ភារតាតិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ ឯតិស្សំ កាយានុបស្សនាយំ.

បារិសុទ្ធិំ បត្តុកាមោតិ ផលំ អធិគន្តុកាមោ សមាបជ្ជិតុកាមោ ច. តត្ថ សល្លក្ខណាវិវដ្ដនាវសេន បឋមំ មគ្គានន្តរផលំ អធិគន្តុកាមោ. តតោ បរំ សល្លក្ខណវសេន ផលសមាបត្តិំ សមាបជ្ជិតុកាមោបីតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ. អាវជ្ជនសមាបជ្ជន…បេ… វសិប្បត្តន្តិ ¶ ឯត្ថ បដិលទ្ធឈានតោ វុដ្ឋាយ វិតក្កាទីសុ ឈានង្គេសុ ឯកេកំ អាវជ្ជយតោ ភវង្គំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា ឧប្បន្នាវជ្ជនានន្តរំ វិតក្កាទីសុ យថាវជ្ជិតឈានង្គារម្មណានិ កាមាវចរជវនានិ ភវង្គន្តរិតានិ យទា និរន្តរំ បវត្តន្តិ, អថស្ស អាវជ្ជនវសី សិទ្ធា ហោតិ. តំ បន ឈានំ សមាបជ្ជិតុកាមតានន្តរំ សីឃំ សមាបជ្ជនសមត្ថតា សមាបជ្ជនវសី នាម. អច្ឆរាមត្តំ វា ទសច្ឆរាមត្តំ វា ខណំ ឈានំ ឋបេតុំ សមត្ថតា អធិដ្ឋានវសី នាម. តថេវ លហុំ ខណំ ឈានសមង្គី ហុត្វា ឈានតោ ភវង្គុប្បត្តិវសេន វុដ្ឋាតុំ សមត្ថតា វុដ្ឋានវសី នាម. ‘‘ឯត្តកមេវ ខណំ សមាបជ្ជិស្សាមី’’តិ, ‘‘ឯត្តកមេវ ខណំ ឈានសមង្គី ហុត្វា ឈានតោ វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ ច បវត្តបុព្ពបរិកម្មភេទេនេត្ថ អធិដ្ឋានវុដ្ឋានវសិយោ ភិន្នា, ន សរូបភេទេន, យា ‘‘សមាបត្តិកុសលតា, វុដ្ឋានកុសលតា’’តិ វុច្ចន្តិ. បច្ចវេក្ខណវសី បន អាវជ្ជនវសិយា ឯវ វុត្តា. បច្ចវេក្ខណវីថិយញ្ហិ សីឃំ អាវជ្ជនុប្បត្តិយា អាវជ្ជនវសី តទនន្តរានំ ជវនានំ សមុប្បត្តិយា បច្ចវេក្ខណវសីតិ អាវជ្ជនវសីសិទ្ធិយាវ បច្ចវេក្ខណវសី សិទ្ធា ឯវ ហោតីតិ វេទិតព្ពា. ឈានង្គានិ បរិគ្គហេត្វាតិ ឈានចិត្តសម្បយុត្តានិ ឈានង្គានិ លក្ខណាទិវសេន បរិគ្គហេត្វា. តេសញ្ច និស្សយន្តិ តេសំ វត្ថុនិស្សយានំ ភូតានំ និស្សយំ. ឥទញ្ច ករជកាយស្ស វត្ថុទសកស្ស ភូតនិស្សយត្តា សុត្តន្តនយេន វុត្តំ, ន បដ្ឋាននយេន. ន ហិ កលាបន្តរគតានិ ភូតានិ កលាបន្តរគតានំ ភូតានំ និស្សយបច្ចយា ហោន្តិ, សុត្តន្តនយេន បន ឧបនិស្សយបច្ចយោតិ វេទិតព្ពានិ. បដ្ឋានេ ហិ អសង្គហិតា សព្ពេ បច្ចយា សុត្តន្តិកនយេន ឧបនិស្សយបច្ចយេ សង្គយ្ហន្តីតិ វេទិតព្ពំ. តំនិស្សិតរូបានីតិ ឧបាទារូបានិ. យថាបរិគ្គហិតរូបវត្ថុទ្វារារម្មណំ វាតិ ឯត្ថ យថាបរិគ្គហិតកេសាទិរូបារម្មណំ តតោ បុព្ពេ វុត្តនយវត្ថារម្មណញ្ច តន្និស្សយករជកាយបអគ្គហមុខេន ¶ ឧបដ្ឋិតចក្ខាទិទ្វារញ្ច សសម្បយុត្តធម្មវិញ្ញាណំ វាតិ យោជេតព្ពំ. កម្មារគគ្គរីតិ កម្មារានំ អគ្គិធមនភស្តា. តជ្ជន្តិ តទនុរូបំ. តស្សាតិ នាមរូបស្ស. តំ ទិស្វាតិ អវិជ្ជាតណ្ហាទិបច្ចយំ ទិស្វា. កង្ខំ វិតរតីតិ អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធានន្តិអាទិនយប្បវត្តំ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) សោឡសវត្ថុកំ វិចិកិច្ឆំ អតិក្កមតិ. កលាបសម្មសនវសេនាតិ យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នន្តិអាទិនា (ម. និ. ១.៣៦១; ៣.៨៦, ៨៩; អ. និ. ៤.១៨១) បញ្ចសុ ខន្ធេសុ អតីតាទិកោដ្ឋាសំ ឯកេកកលាបតោ គហេត្វា អនិច្ចាទិវសេន សម្មសនំ កលាបសម្មសនំ, តស្ស វសេន. បុព្ពភាគេតិ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិបរិយាបន្នាយ ឧទយព្ពយានុបស្សនាយ បុព្ពភាគេ. ឱភាសាទយោតិ ឱភាសោ ញាណំ បីតិ បស្សទ្ធិ សុខំ អធិមោក្ខោ បគ្គហោ ឧបេក្ខា ឧបដ្ឋានំ និកន្តិ ច. តត្ថ អធិមោក្ខោតិ សទ្ធា. ឧបដ្ឋានន្តិ សតិ. ឧបេក្ខាតិ តត្រមជ្ឈត្តតា. ឯត្ថ ច ឱភាសាទយោ នវ និកន្តិសង្ខាតតណ្ហុបក្កិលេសវត្ថុតាយ ឧបក្កិលេសា វុត្តា ¶ , និកន្តិ បន ឧបក្កិលេសតាយ តព្ពត្ថុតាយ ច. និព្ពិន្ទន្តោ អាទីនវានុបស្សនាបុព្ពង្គមាយ និព្ពិទានុបស្សនាយ និព្ពិន្ទន្តោ. មុញ្ចិតុកម្យតាបដិសង្ខានុបស្សនាសង្ខារុបេក្ខានុលោមញាណានំ ចិណ្ណបរិយន្តេ ឧប្បន្នគោត្រភុញាណានន្តរំ ឧប្បន្នេន មគ្គញាណេន សព្ពសង្ខារេសុ វិរជ្ជន្តោ វិមុច្ចន្តោ. ផលក្ខណេ ហិ វិមុត្តោ នាម វុច្ចតិ, មគ្គក្ខណេ វិមុច្ចន្តោតិ. ឯកូនវីសតិភេទស្សាតិ ចតុន្នំ មគ្គវីថីនំ អនន្តរំ បច្ចេកំ ឧប្បជ្ជន្តស្ស មគ្គផលនិព្ពានបហីនាវសិដ្ឋកិលេសានំ បញ្ចន្នំ បច្ចវេក្ខិតព្ពានំ វសេន ឯកូនវីសតិភេទស្ស. អរហតោ ហិ អវសិដ្ឋកិលេសាភាវេន ឯកូនវីសតិតា. អស្សាតិ អានាបានកម្មដ្ឋានិកស្ស.

សប្បីតិកេ ទ្វេ ឈានេតិ បីតិសហគតានិ ចតុក្កនយេ ទ្វេ បឋមទុតិយជ្ឈានានិ. តស្សាតិ តេន យោគិនា. សមាបត្តិក្ខណេតិ សមាបន្នក្ខណេ. អារម្មណតោតិ បដិភាគារម្មណគ្គហណមុខេន បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ, អារម្មណស្ស បដិសំវិទិតត្តា. អារម្មណេ ហិ វិទិតេ តព្ពិសយា ចិត្តចេតសិកា ធម្មា សយំ អត្តនោ បដិសំវិទិតា នាម ហោតិ សលក្ខណតោ សាមញ្ញលក្ខណតោ ច បច្ឆា គហណេ សន្ទេហាភាវតោ. វិបស្សនាក្ខណេតិ វិបស្សនាបញ្ញាយ វិសយតោ ទស្សនក្ខណេ. ឯវំ បីតិំ អនិច្ចាទិវសេន គហណមេវ អសម្មោហតោ បីតិបដិសំវេទនំ នាម.

ទីឃំ ¶ អស្សាសវសេនាតិ ទីឃស្ស អស្សាសស្ស អារម្មណភូតស្ស វសេន, បជានតោ សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ចិត្តស្ស ឯកគ្គតំ អវិក្ខេបំ បជានតោតិ ឈានបរិយាបន្នំ អវិក្ខេបាបន្នំ នាម ចិត្តស្សេកគ្គតំ តំសម្បយុត្តាយ បញ្ញាយ បជានតោ. យថេវ ហិ អារម្មណមុខេន បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតិ, ឯវំ តំសម្បយុត្តធម្មាបិ បដិសំវិទិតា ឯវ ហោន្តីតិ. សតិ ឧបដ្ឋិតា ហោតីតិ ទីឃំ អស្សាសវសេន ឈានសម្បយុត្តា សតិ តស្ស អារម្មណេ ឧបដ្ឋិតា តទារម្មណជ្ឈានេបិ ឧបដ្ឋិតា នាម ហោតីតិ. ទីឃំ បស្សាសវសេនាតិអាទីសុបិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ ទស្សិតំ បីតិបដិសំវេទនំ អារម្មណតោ អសម្មោហតោ ច វិភាគតោ ទស្សេតុំ អាវជ្ជតោតិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាវជ្ជតោតិ ឈានំ អាវជ្ជន្តស្ស. សា បីតីតិ សា ឈានបរិយាបន្នា បីតិ. ជានតោតិ សមាបន្នក្ខណេ អារម្មណមុខេន ជានតោ, តស្ស សា បីតិ បដិសំវិទិតា ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. បស្សតោតិ ទស្សនភូតេន ញាណេន ឈានតោ វុដ្ឋាយ បស្សន្តស្ស. បច្ចវេក្ខតោតិ ឈានំ បច្ចវេក្ខន្តស្ស. ចិត្តំ អធិដ្ឋហតោតិ ‘‘ឯត្តកំ វេលំ ឈានសមង្គី ភវិស្សាមី’’តិ ឈានចិត្តំ អធិដ្ឋហន្តស្ស. ឯវំ បញ្ចន្នំ វសិភាវានំ វសេន ឈានស្ស បជាននមុខេន អារម្មណតោ បីតិយា បដិសំវេទនា ទស្សិតា. អធិមុច្ចតោតិ សទ្ទហន្តស្ស, សមថវិបស្សនាវសេនាតិ អធិប្បាយោ. វីរិយំ បគ្គណ្ហតោតិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អភិញ្ញេយ្យន្តិ វិសិដ្ឋាយ បញ្ញាយ ជានិតព្ពំ ចតុសច្ចំ វិបស្សនាបញ្ញាបុព្ពង្គមាយ មគ្គបញ្ញាយ ¶ អភិជានតោតិអាទិ យោជនា. ឯវំ បរិញ្ញេយ្យន្តិអាទីសុបិ បរិជានតោតិអាទិនា យោជនា វេទិតព្ពា. តត្ថ បរិញ្ញេយ្យន្តិ ទុក្ខសច្ចំ. អវសេសបទានីតិ សុខបដិសំវេទី ចិត្តសង្ខារបដិសំវេទីតិ បទានិ.

វេទនាទយោតិ អាទិ-សទ្ទេន សញ្ញា គហិតា, តេនាហ ‘‘ទ្វេ ខន្ធា’’តិ. វិបស្សនាភូមិទស្សនត្ថន្តិ កាយិកសុខាទិសីសេន បកិណ្ណកសង្ខារទស្សនតោ វុត្តំ សមថេ កាយិកសុខាភាវតោ. សោតិ បស្សម្ភនបរិយាយេន វុត្តោ និរោធោ. វុត្តនយេនាតិ ឥមស្ស ហិ ភិក្ខុនោ បុព្ពេ អបរិគ្គហិតកាលេតិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ២.១៦៥) កាយសង្ខារេ វុត្តនយេន. បីតិសីសេន វេទនា វុត្តាតិ បីតិអបទេសេន វេទនា វុត្តា, សុខគ្គហណតោ ¶ វេទនានុបស្សនាបសង្គតោតិ អធិប្បាយោ. ទ្វីសុ ចិត្តសង្ខារបទេសូតិ ‘‘ចិត្តសង្ខារបដិសំវេទី បស្សម្ភយំ ចិត្តសង្ខារ’’ន្តិ ឥមេសុ ទ្វីសុ កោដ្ឋាសេសុ. សញ្ញាសម្បយុត្តា វេទនាតិ វេទនានុបស្សនាភាវតោ វុត្តំ. ចិត្តបដិសំវេទិតា វេទិតព្ពាតិ អារម្មណតោ អសម្មោហតោតិអាទិនា វុត្តនយំ សន្ធាយ វុត្តំ. ចិត្តន្តិ ឈានសម្បយុត្តំ វិបស្សនាសម្បយុត្តញ្ច ចិត្តំ. អាមោទេតីតិ សម្បយុត្តាយ បីតិយា ឈានវិសយាយ មោទេតិ. វិបស្សនាក្ខណេតិអាទិនា វុត្តភង្គានុបស្សនក្ខណេ.

អានាបានស្សតិសមាធិកថាវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

១៦៧. យទិបិ អរិយា នេវ អត្តនាវ អត្តានំ អញ្ញមញ្ញំ វា ជីវិតា វោរោបេន្តិ, នាបិ បរេហិ សមាទបេន្តិ, តថាបិ យថាវុត្តេហិ តីហិ បការេហិ មតានំ បុថុជ្ជនានំ អន្តរេ មិគលណ្ឌិកេន មារិតានំ អរិយបុគ្គលានម្បិ អត្ថិតាយ ‘‘អរិយបុគ្គលមិស្សកត្តា’’តិ វុត្តំ. អថ វា បុថុជ្ជនកាលេ អត្តនាវ អត្តានំ ឃាតេត្វា មរណសមយេ វិបស្សនំ វឌ្ឍេត្វា អរិយមគ្គំ បដិលភិត្វា មតានម្បិ សព្ភាវតោ ឯវំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

១៧២. ព្យញ្ជនេ អាទរំ អកត្វាតិ ជានិត្វា សញ្ជានិត្វាតិអាទិនា ព្យញ្ជនានុរូបំ អវុត្តត្តា វុត្តំ. បាណោតិ ជានន្តោតិ ឥទំ មនុស្សោតិ អជានិត្វាបិ កេវលំ សត្តសញ្ញាយ ឯវ បារាជិកភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. វធកចេតនាវសេន ចេតេត្វាតិ ‘‘ឥមំ មារេមី’’តិ វធកចេតនាយ ចិន្តេត្វា. បកប្បេត្វាតិ ‘‘វធាមិ ន’’ន្តិ ឯវំ ចិត្តេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា. អភិវិតរិត្វាតិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា, តេនាហ ‘‘និរាសង្កចិត្តំ បេសេត្វា’’តិ. សិខាប្បត្តោ អត្ថោតិ សញ្ចិច្ចាតិ បុព្ពកាលកិរិយាវសេន ¶ វុត្តស្សបិ វីតិក្កមភូតស្ស អបរកាលកិរិយាយុត្តទស្សនេន កោដិប្បត្តោ អត្ថោ. ជាតិឧណ្ណា នាម តទហុជាតឯឡកស្ស លោមំ. ឯវំ វណ្ណប្បដិភាគន្តិ ឯវំ វណ្ណសណ្ឋានំ. តតោ វា ឧទ្ធន្តិ ទុតិយសត្តាហាទីសុ អព្ពុទាទិភាវប្បត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. បរិហីនវេគស្ស សន្តានស្ស បច្ចយោ ហោតីតិ ¶ សហការីបច្ចយោ ហោតិ, ន ជនកោ. កម្មមេវ ហិ ខណេ ខណេ ឧប្បជ្ជមានានំ កម្មជរូបានំ ជនកបច្ចយោ, តញ្ច បវត្តិយំ បុព្ពេ ឧប្បជ្ជិត្វា ឋិតំ អនុបហតំ ចតុសន្តតិរូបំ សហការីបច្ចយំ លភិត្វាវ កាតុំ សក្កោតិ, ន អញ្ញថា, យេន កេនចិ វិរោធិបច្ចយេន និរុទ្ធចក្ខាទិប្បសាទានំ បុគ្គលានំ វិជ្ជមានម្បិ កម្មំ ចក្ខាទិកំ ជនេតុំ ន សក្កោតីតិ សិទ្ធមេវ ហោតិ.

អតិបាតេន្តោតិ អតិបាតេន្តោ វិនាសេន្តោ. វុត្តបការមេវាតិ ជីវិតិន្ទ្រិយាតិបាតនវិធានំ វុត្តប្បការមេវ. សរសេនេវ បតនសភាវស្ស សណិកំ បតិតុំ អទត្វា អតីវ បាតនំ សីឃបាតនំ អតិបាតោ, បាណស្ស អតិបាតោ បាណាតិបាតោ. អាថព្ពណិកាតិ អថព្ពណវេទិនោ. អថព្ពណន្តិ អថព្ពណវេទវិហិតំ. មន្តំ បយោជេន្តីតិ អលោណភោជនទព្ពសយនសុសានគមនាទីហិ បយោគេហិ មន្តំ បរិវត្តេន្តិ, តេន យថិច្ឆិតបាណវធាទិផលំ ឧបបជ្ជតិ, តស្មា តំ កាយវចីកម្មេសុ បវិដ្ឋំ. ឦតិន្តិ បីឡំ. ឧបទ្ទវន្តិ តតោ អធិកតរំ បីឡំ. បជ្ជរកន្តិ វិសមជ្ជរំ. សូចិកន្តិ សូចីហិ វិយ វិជ្ឈមានំ សូលំ. វិសូចិកន្តិ សសូលំ អាមាតិសារំ. បក្ខន្ទិយន្តិ រត្តាតិសារំ. វិជ្ជំ បរិវត្តេត្វាតិ គន្ធារវិជ្ជាទិកំ អត្តនោ វិជ្ជំ កតូបចារំ មន្តបឋនក្កមេន បរិជប្បិត្វា. តេហីតិ តេហិ វត្ថូហិ. បយោជនន្តិ បវត្តនំ. អហោ វតាយន្តិ អយំ តំ កុច្ឆិគតំ. គព្ភន្តិ ឥទំ កុច្ឆិគតំ គព្ភំ. កុលុម្ពស្សាតិ គព្ភស្ស, កុលស្សេវ វា, កុដុម្ពស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. ភាវនាមយិទ្ធិយាតិ អធិដ្ឋានិទ្ធិំ សន្ធាយ វុត្តំ. តំ តេសំ ឥច្ឆាមត្តន្តិ សុត្តត្ថតោ ន សមេតីតិ អធិប្បាយោ. អថព្ពណិទ្ធិវសេនេវ ហិ សុត្តេ ‘‘ឥទ្ធិមា ចេតោវសិប្បត្តោ’’តិ វុត្តំ, ន ភាវនាមយិទ្ធិវសេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥតរថាតិ បរិយេសេយ្យាតិ បទស្ស គវេសនមត្តមេវ យថារុតវសេន អត្ថោ សិយា, តទា បរិយិដ្ឋមត្តេន បរិយេសិត្វា សត្ថាទីនំ លទ្ធមត្តេនាតិ អត្ថោ. សសន្តិ ហិំសន្តិ ឯតេនាតិ សត្ថន្តិ វធោបករណស្ស បាសាណរជ្ជុអាទិនោ សព្ពស្សាបិ នាមន្តិ អាហ លគុឡាតិអាទិ. លគុឡន្តិ មុគ្គរស្សេតំ អធិវចនំ. សត្ថសង្គហោតិ មាតិកាយំ សត្ថហារកន្តិ ឯត្ថ វុត្តសត្ថសង្គហោ. បរតោ វុត្តនយត្តាតិ បរតោ ¶ និគមនវសេន វុត្តស្ស ទុតិយបទស្ស បទភាជនេ វុត្តនយត្តា. ចិត្តសទ្ទស្ស អត្ថទីបនត្ថំ វុត្តោតិ ចិត្ត-សទ្ទស្ស វិចិត្តាទិអនេកត្ថវិសយត្តា ឥតរេហិ និវត្តេត្វា វិញ្ញាណត្ថំ និយមេតុំ វុត្តោ.

១៧៤. កម្មុនា ¶ ពជ្ឈតីតិ បាណាតិបាតកម្មុនា ពជ្ឈតិ, តំ កម្មមស្ស សិទ្ធន្តិ អត្ថោ. ឧភយថាបីតិ ឧទ្ទិសកានុទ្ទិសកវសេន. បច្ឆា វា តេន រោគេនាតិ ឯតេន អនាគតម្បិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ អារព្ភ បាណាតិបាតស្ស បវត្តិំ ទស្សេតិ. ឯវញ្ច ‘‘យទា សក្កោតិ, តទា តំ ជីវិតា វោរោបេហី’’តិ អាណត្តិយា ចិរេន សមិទ្ធិយម្បិ អាណត្តិក្ខណេយេវ បាណាតិបាតោ. ឱបាតខណនាទិថាវរបយោគេសុ បយោគករណតោ បច្ឆា គហិតបដិសន្ធិកស្សាបិ សត្តស្ស មរណេ បាណាតិបាតោ ច អនាគតារម្មណោ ឧបបន្នោ ហោតិ. យំ បន សិក្ខាបទវិភង្គេ ‘‘បញ្ច សិក្ខាបទានិ បច្ចុប្បន្នារម្មណាយេវា’’តិ វុត្តំ, តំ បាណាតិបាតាទិតោ វិរតិំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បាណាតិបាតាទិន្តិ គហេតព្ពំ. អញ្ញចិត្តេនាតិ អមារេតុកាមតាចិត្តេន. ទុតិយប្បហារេន មរតីតិ បឋមប្បហារំ វិនា ទុតិយេនេវ មរតីតិ អត្ថោ. បឋមប្បហារេនេវាតិ បឋមប្បហារសមុដ្ឋាបកចេតនាក្ខណេយេវាតិ អត្ថោ. កិញ្ចាបិ បឋមប្បហារោ សយមេវ ន សក្កោតិ មារេតុំ, ទុតិយំ បន លភិត្វា សក្កោន្តោ ជីវិតវិនាសហេតុ ហោតិ, តស្មា បឋមប្បហារំ វិនា មរណស្ស អសិទ្ធត្តា ‘‘បយោគោ តេន ច មរណ’’ន្តិ ឥមិនា សំសន្ទនតោ បឋមប្បហារេនេវ កម្មពទ្ធោ យុត្តោ, ន ទុតិយេន តស្ស អញ្ញចិត្តេន ទិន្នត្តា. យថា ចេត្ថ, ឯវំ អញ្ញេន បុគ្គលេន ទុតិយប្បហារទានាទីសុ វិយ. យទិ បន ទុតិយប្បហារទាយកស្សាបិ បុគ្គលស្ស វធកចេតនា អត្ថិ, តស្សាបិ អត្តនោ បយោគេនាបិ មតត្តា បយោគក្ខណេ បាណាតិបាតោតិ វេទិតព្ពំ.

កម្មាបត្តិព្យត្តិភាវត្ថន្តិ អានន្តរិយាទិកម្មវិភាគស្ស បារាជិកាទិអាបត្តិវិភាគស្ស ច បាកដភាវត្ថំ. ‘‘ឯឡកំ មារេមី’’តិ វិបរីតគ្គហណេបិ ‘‘ឥម’’ន្តិ យថានិបន្នស្សេវ បរមត្ថតោ គហិតត្តា យថាវត្ថុកំ កម្មពទ្ធោ ហោតិយេវាតិ អាហ ឥមំ វត្ថុន្តិអាទិ. ឃាតកោ ច ហោតីតិ បាណាតិបាតកម្មេន ពទ្ធោតិ អត្ថោ. មាតាទិគុណមហន្តេ អារព្ភ បវត្តវធកចេតនាយ ¶ មហាសាវជ្ជតាយ វុត្តំ ‘‘ឥធ បន ចេតនា ទារុណា ហោតី’’តិ.

លោហិតកន្តិ លោហិតមក្ខិតំ. កម្មំ ករោន្តេតិ យុទ្ធកម្មំ ករោន្តេ. យថាធិប្បាយំ គតេតិ យោធំ វិជ្ឈិត្វា បិតរិ វិទ្ធេ, យោធំ បន អវិជ្ឈិត្វា កេវលំ បិតរិ វិទ្ធេបិ វិសង្កេតោ នត្ថិយេវ បិតរិបិ វធកចិត្តស្ស អត្ថិតាយ, កេវលំ យោធេ វិទ្ធេបិ ឯសេវ នយោ. អានន្តរិយំ បន នត្ថីតិ បិតុវិសយំ បាណាតិបាតកម្មំ នត្ថីតិ អត្ថោ.

ឯវំ វិជ្ឈាតិ ឯវំ បាទេហិ ភូមិយំ ឋត្វា ឯវំ ធនុំ គហេត្វា អាកឌ្ឍិត្វាតិអាទិនា វិជ្ឈនប្បការសិក្ខាបនមុខេន អាណាបេតីតិ អត្ថោ. ឯវំ បហរាតិ ទឡ្ហំ អសិំ គហេត្វា ឯវំ បហរ. ឯវំ ឃាតេហីតិ ឯវំ កម្មការណំ កត្វា មារេហិ. តត្តកា ឧភិន្នំ បាណាតិបាតាតិ អនុទ្ទិសិត្វា ¶ យេសំ កេសញ្ចិ មារណត្ថាយ ឧភោហិ បយោគស្ស កតត្តា វុត្តំ. សចេ ហិ អាណាបកោ ‘‘ឯវំ វិទ្ធេ អសុកោ ឯវំ មរតី’’តិ សញ្ញាយ ‘‘ឯវំ វិជ្ឈា’’តិ អាណាបេតិ, និយមិតស្សេវ មរណេ អាណាបកស្ស កម្មពទ្ធោតិ វទន្តិ. សចេ អាណត្តោ ‘‘អសុក’’ន្តិ និយមេត្វា ឧទ្ទិស្ស សរំ ខិបតិ, អាណាបកោ អនិយមេត្វា អាណាបេតិ, អាណាបកស្ស យេសំ កេសញ្ចិ មរណេបិ កម្មពទ្ធោ, អាណត្តស្ស បន និយមិតមរណេយេវាតិ វេទិតព្ពំ. មជ្ឈេតិ ហត្ថិនោ បិដ្ឋិនោ មជ្ឈេ. ឯតេនាតិ អធិដ្ឋហិត្វា អាណាបេតីតិអាទិបាឡិវចនេន. តត្ថាតិ អាណត្តិកបយោគេ.

កិញ្ចាបិ កិរិយាវិសេសោ អដ្ឋកថាសុ អនាគតោ, បាឡិយំ បន ‘‘ឯវំ វិជ្ឈ, ឯវំ បហរ, ឯវំ ឃាតេហី’’តិ (បារា. ១៧៤) កិរិយាវិសេសស្ស បរាមដ្ឋត្តា អាចរិយបរម្បរា អាគតំ កិរិយាវិសេសម្បិ បាឡិសំសន្ទនតោ គហេត្វា ទស្សេន្តោ អបរោ នយោតិអាទិមាហ. វិជ្ឈនន្តិ ឧសុសត្តិអាទីហិ វិជ្ឈនំ. ឆេទនន្តិ អសិអាទីហិ ហត្ថបាទាទិច្ឆេទនំ. ភេទនន្តិ មុគ្គរាទីហិ សីសាទិភេទនំ ទ្វិធាករណំ. សង្ខមុណ្ឌកន្តិ សីសកដាហេ ចម្មំ សហ កេសេហិ ឧប្បាដេត្វា ថូលសក្ខរាហិ សីសកដាហំ ឃំសិត្វា សង្ខវណ្ណករណវសេន សង្ខមុណ្ឌកម្មករណំ. ឯវមាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ពិឡង្គថាលិកាទិំ សង្គណ្ហាតិ. ឧរេ បហរិត្វា បិដ្ឋិយំ បហរិត្វា គីវាយំ បហរិត្វាតិអាទិនា សរីរាវយវប្បទេសេសុ បហរណវិជ្ឈនាទិនិយមោបិ កិរិយាវិសេសេយេវ សង្គយ្ហតិ អដ្ឋកថាសុ សង្ខមុណ្ឌកាទិសរីរប្បទេសវិសយាយបិ ឃាតនាយ តត្ថ ¶ បវេសិតត្តា, យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ២.១៧៤ បយោគកថាវណ្ណនា) បុរតោ បហរិត្វា មារេហីតិអាទិកស្ស អដ្ឋកថាបាឋស្ស ‘‘បុរិមបស្សាទីនម្បិ វត្ថុសភាគតោ វត្ថុគ្គហណេនេវ គហណន្តិ អាហ បុរតោ បហរិត្វាតិអាទី’’តិ ឯវមធិប្បាយកថនំ, តំ សង្ខមុណ្ឌកាទិកស្ស សរីរប្បទេសេ កម្មការណាករណស្ស អដ្ឋកថាយ កិរិយាវិសេសវិសយេ វុត្តត្តា ន យុជ្ជតិ. យថាណត្តំ មុញ្ចិត្វា បុគ្គលន្តរមារណមេវ ហិ វត្ថុវិសំវាទោ, ន បហរិតុំ អាណត្តំ សរីរប្បទេសវិសំវាទនំ, តេនាហ ‘‘វត្ថុំ វិសំ វាទេត្វា…បេ… តតោ អញ្ញំ មារេតិ. បុរតោ បហរិត្វា មារេហីតិ វា…បេ… នត្ថិ កម្មពទ្ធោ’’តិ, ឥទំ បន យថាណត្តវត្ថុស្មិម្បិ កិរិយាវិសេសវិសង្កេតេន កម្មពទ្ធាភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តន្តិ បញ្ញាយតិ. តេន ‘‘វត្ថុំ អវិសំវាទេត្វា មារេន្តី’’តិ ឯត្តកមេវ អវត្វា ‘‘យថាណត្តិយា’’តិ កិរិយាវិសេសនិយមោបិ ទស្សិតោ, ឥតរថា យថាណត្តិយាតិ វចនស្ស និរត្ថកតាបត្តិតោ. វត្ថុនិទ្ទេសេ ច ‘‘វត្ថូតិ មារេតព្ពោ សត្តោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៧៤) ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន បន ‘‘យថាណត្តស្ស បហរិតព្ពសរីរប្បទេសោបី’’តិ វុត្តំ. តស្មា បុរតោ បហរណាទិបិ កិរិយាវិសេសេ ឯវ សង្គយ្ហតីតិ អម្ហាកំ ខន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. វត្ថុវិសេសេនាតិ មាតុអាទិមតសត្តវិសេសេន. ¶ កម្មវិសេសោតិ អានន្តរិយាទិកម្មវិសេសោ. អាបត្តិវិសេសោតិ បារាជិកាទិអាបត្តិវិសេសោ.

យទា កទាចិ បុព្ពណ្ហេតិ អាណត្តទិវសតោ អញ្ញស្សបិ យស្ស កស្សចិ ទិវសស្ស បុព្ពណ្ហេ. ឯតំ គាមេ ឋិតន្តិ គាមោ បុគ្គលនិយមនត្ថំ វុត្តោ, ន ឱកាសនិយមនត្ថំ, តស្មា ‘‘យត្ថ កត្ថចិ មារេតិ, នត្ថិ វិសង្កេតោ’’តិ វុត្តំ, ឯតេន កាលោកាសអាវុធឥអយាបថកិរិយាវិសេសានំ និយមិច្ឆាយ អសតិ យេន កេនចិ បការេន មរណមេវ ឥច្ឆន្តស្ស អាណាបកស្ស មុខារុឡ្ហវសេន វុត្តស្ស ទេសកាលាទិនិយមស្ស វិសង្កេតេបិ កម្មពទ្ធោយេវាតិ ញាបិតំ ហោតិ. យោ បន ចិត្តេន យត្ថ កត្ថចិ យទា កទាចិ យេន កេនចិ បការេន មរណមេវ ឥច្ឆន្តោបិ កាលាទិវិសង្កេតេន អកុសលតោ ចោទនតោ វា មុច្ចិតុកាមោ លេសេន កាលាទិនិយមំ ករោតិ, តស្ស មនុស្សវិគ្គហបារាជិកតោ បរិយាយេន អមុច្ចនតោ កាលាទិវិសង្កេតេបិ កម្មពទ្ធោវាតិ គហេត្វា វិចារណតោ គហេតព្ពំ, កេចិ បនេតំ ន ឥច្ឆន្តិ, វីមំសិតព្ពំ. តុណ្ឌេនាតិ ¶ អគ្គកោដិយា. ថរុនាតិ ខគ្គមុដ្ឋិនា. ឯតំ គច្ឆន្តន្តិ គមនេន បុគ្គលោវ និយមិតោ, ន ឥរិយាបថោ, តេនាហ ‘‘នត្ថិ វិសង្កេត’’ន្តិ.

‘‘ទីឃំ មារេហី’’តិ វុត្តេបិ ទីឃសណ្ឋានានំ ពហុភាវតោ ‘‘ឥត្ថន្នាមំ ឯវរូបញ្ច ទីឃ’’ន្តិ អញ្ញេសំ អសាធារណលក្ខណេន អនិទ្ទិដ្ឋត្តា ‘‘អនិយមេត្វា អាណាបេតី’’តិ វុត្តំ, តេនេវាហ ‘‘យំ កិញ្ចិ តាទិសំ មារេមី’’តិ. ឯត្ថ ច ចិត្តេន ពហូសុ ទីឃសណ្ឋានេសុ ឯកំ និយមេត្វា វុត្តេបិ វាចាយ អនិយមិតត្តា អញ្ញស្មិំ តាទិសេ មារិតេ នត្ថិ វិសង្កេតោតិ វទន្តិ. អត្តានំ មុញ្ចិត្វា បរបាណិម្ហិ បាណសញ្ញិតាលក្ខណស្ស អង្គស្ស អភាវតោ នេវត្ថិ បាណាតិបាតោតិ អាហ ‘‘អាណាបកោ មុច្ចតី’’តិ. អត្តានំ ឧទ្ទិស្ស ‘‘អសុកដ្ឋានេ និសិន្ន’’ន្តិ ឱកាសនិយមេ តស្មិំ បទេសេ និសិន្នស្ស យស្ស កស្សចិ ជីវិតិន្ទ្រិយំ អារព្ភ វធកចិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ ‘‘នេវ វធកោ មុច្ចតិ ន អាណាបកោ’’តិ. ឱកាសញ្ហិ និយមេត្វា និទ្ទិសន្តោ តស្មិំ ឱកាសេ និសិន្នំ មារេតុកាមោ ហោតិ, សយំ បន តទា តត្ថ នត្ថិ, តស្មា ឱកាសេន សហ តត្ថ និសិន្នស្សេវ ជីវិតិន្ទ្រិយំ អារម្មណំ ហោតិ, ន អត្តនោតិ គហេតព្ពំ. សចេ បន សយំ តត្ថេវ និសីទិត្វា អត្តនោ និសិន្នដ្ឋានមេវ និយមេត្វា ‘‘មារេហី’’តិ វុត្តេបិ អញ្ញោ តត្ថ និសិន្នោ មារិយតិ, តស្សាបិ អត្តនោបិ ជីវិតំ អារព្ភ វធកចេតនា បវត្តតិ, បរស្មិំ តត្ថ មារិតេ អាណាបកស្ស កម្មពទ្ធោតិ គហេតព្ពំ. ឯវរូបេ ឋានេ ចិត្តប្បវត្តិនិយមោ ពុទ្ធវិសយោ, ន អញ្ញេសំ វិសយោតិ អាហ ‘‘តស្មា ឯត្ថ ន អនាទរិយំ កាតព្ព’’ន្តិ.

ឯវំ ¶ អាណាបេន្តស្ស អាចរិយស្ស តាវ ទុក្កដន្តិ សចេ អាណត្តិកោ យថាធិប្បាយំ ន គច្ឆតិ, អាចរិយស្ស អាណត្តិក្ខណេ ទុក្កដំ. សចេ បន សោ យថាធិប្បាយំ គច្ឆតិ, យំ បរតោ ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ, អាណត្តិក្ខណេ តទេវ ហោតិ. អថ សោ អវស្សំ ឃាតេតិ, យំ បរតោ ‘‘អាបត្តិ សព្ពេសំ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ១៧៤) វុត្តំ, តតោ ឥមស្ស អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកំ ហោតិ, ន ទុក្កដថុល្លច្ចយានីតិ គហេតព្ពំ. តេសម្បិ ទុក្កដន្តិ ពុទ្ធរក្ខិតាទីនម្បិ អារោចនបច្ចយា ទុក្កដំ, ឥទញ្ច យថាណត្តិវសេន សង្ឃរក្ខិតស្ស ជីវិតា វោរោបនេ អសតិ យុជ្ជតិ, វោរោបនេ សតិ តេសម្បិ អារោចនក្ខណេយេវ បារាជិកំ. បដិគ្គហិតមត្តេតិ ឥទំ អវស្សំ បដិគ្គហណសភាវទីបនត្ថំ វុត្តំ, ន បដិគ្គហិតក្ខណេយេវ ថុល្លច្ចយន្តិ ¶ ទស្សនត្ថំ. សចេ ហិ សោ អវស្សំ បដិគ្គហេស្សតិ, កម្មំ បន ន និប្ផាទេស្សតិ, តទា អាចរិយស្ស អាណត្តិក្ខណេយេវ ថុល្លច្ចយំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

មូលដ្ឋស្សេវ ទុក្កដន្តិ ឥទំ មហាអដ្ឋកថាយំ អាគតនយទស្សនមត្តំ, ន បនេតំ អត្តនា អធិប្បេតំ, តេនាហ ឯវំ សន្តេតិអាទិ, ឯវំ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន អត្ថេ សតីតិ អត្ថោ. បដិគ្គហណេ អាបត្តិយេវ ន សិយាតិ វធកស្ស ‘‘សាធុ សុដ្ឋូ’’តិ មរណបដិគ្គហណេ ទុក្កដាបត្តិ នេវ សិយា, ឯវំ អនោឡារិកវិសយេបិ តាវ ទុក្កដំ, កិមង្គំ បន មរណបដិគ្គហណេតិ ទស្សនត្ថំ សញ្ចរិត្តបដិគ្គហណាទិ និទស្សិតំ. ‘‘អហោ វត ឥត្ថន្នាមោ ហតោ អស្សា’’តិ ឯវំ មរណាភិនន្ទនទស្សនត្ថំ សញ្ចរិត្តបដិគ្គហណាទិភិនន្ទនេ ទុក្កដេ សតិ បគេវ ‘‘អហំ តំ មារេស្សាមី’’តិ មរណបដិគ្គហណេតិ អធិប្បាយោ. បដិគ្គណ្ហន្តស្សេវេតំ ទុក្កដន្តិ អវធារណេន សង្ឃរក្ខិតស្ស បដិគ្គហណបច្ចយា មូលដ្ឋស្ស នត្ថេវ អាបត្តីតិ ទស្សេតិ, វិសង្កេតត្តា បឋមំ អាណត្តទុក្កដមេវស្ស ហោតិ. កេចិ បន ‘‘មូលដ្ឋស្សាបិ ទុក្កដមេវា’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ឯកេន បយោគេន ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ អសម្ភវា. បុរិមនយេតិ សមនន្តរាតីតេ អវិសក្កិយទូតនិទ្ទេសេ. ឯតន្តិ ទុក្កដំ. ឱកាសាភាវេនាតិ មូលដ្ឋស្ស ថុល្លច្ចយស្ស វុច្ចមានត្តា បដិគ្គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ ន វុត្តំ ឱកាសាភាវេន, ន បន អាបត្តិអភាវតោតិ អធិប្បាយោ.

១៧៥. សយំ សង្ឃត្ថេរត្តា ‘‘ឧបដ្ឋានកាលេ’’តិ វុត្តំ. វាចាយ វាចាយ ទុក្កដន្តិ ‘‘យោ កោចិ មម វចនំ សុត្វា ឥមំ មារេតូ’’តិ ឥមិនា អធិប្បាយេន អវត្វា កេវលំ មរណាភិនន្ទនវសេនេវ វុត្តត្តា ចោរាបិ នាម តំ ន ហនន្តីតិអាទិវាចាយបិ ទុក្កដមេវ វុត្តំ. ទ្វិន្នំ ឧទ្ទិស្សាតិ ទ្វេ ឧទ្ទិស្ស, ទ្វិន្នំ វា មរណំ ឧទ្ទិស្ស. ឧភោ ឧទ្ទិស្ស មរណំ សំវណ្ណេន្តស្ស បយោគសមុដ្ឋាបិកាយ ចេតនាយ ឯកត្តេបិ ‘‘ទ្វេ បាណាតិបាតា’’តិ វត្តព្ពតាសង្ខាតំ ពលវភាវំ អាបជ្ជិត្វា បដិសន្ធិបវត្តីសុ មហាវិបាកត្តា ‘‘អកុសលរាសី’’តិ វុត្តំ, ពហូ ឧទ្ទិស្ស មរណសំវណ្ណនេបិ ¶ ឯសេវ នយោ. តត្តកា បាណាតិបាតាតិ យត្តកា សំវណ្ណនំ សុត្វា មរិស្សន្តិ, តត្តកានម្បិ វត្តមានំ អនាគតញ្ច ជីវិតិន្ទ្រិយំ សព្ពំ អាលម្ពិត្វាវ ចេតនាយ បវត្តនតោ ¶ តត្តកា បាណាតិបាតា ហោន្តិ, តត្តកាហិ ចេតនាហិ ទាតព្ពំ បវត្តិវិបាកំ ឯកាវ សា ចេតនា ទាតុំ សក្កោតីតិ អត្ថោ, បដិសន្ធិវិបាកំ បន សយញ្ច បុព្ពាបរចេតនា ច ឯកេកមេវ ទាតុំ សក្កោតីតិ គហេតព្ពំ.

១៧៦. យេសំ ហត្ថតោតិ យេសំ ញាតកបវារិតាទីនំ ហត្ថតោ, ឥទញ្ច ភិក្ខុនោ រូបិយមូលស្ស អភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, អត្តនោវ ធនញ្ចេ, សយមេវ មូលំ គហេត្វា មុញ្ចតិ, មូលំ បន អគ្គហេត្វាបិ បោត្ថកស្ស បោត្ថកសាមិនោ សន្តកត្តាបាទនមេវេត្ថ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. លេខាទស្សនកោតូហលកាតិ សុន្ទរក្ខរំ ទិស្វា វា ‘‘កីទិសំ នុ ខោ បោត្ថក’’ន្តិ វា ឱលោកេតុកាមា.

បាណាតិបាតស្ស បយោគត្តាតិ សរីរតោ បាណវិយោជនស្ស និដ្ឋាបកបយោគត្តា. ឱបាតខណនត្ថំ បន កុទាលាទិអត្ថាយ អយោពីជសមុដ្ឋាបនត្ថំ អកប្បិយបថវិំ វា កុទាលទណ្ឌាទីនំ អត្ថាយ ភូតគាមំ វិកោបេន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ. បាណាតិបាតបយោគត្តាភាវា អទិន្នាទានបុព្ពបយឱគេ វិយ ទុតិយបរិយេសនាទីសុបិ ឯត្ថ ទុក្កដដ្ឋានេ ទុក្កដំ, មុសាវាទាទិបាចិត្តិយដ្ឋានេ បាចិត្តិយមេវាតិ គហេតព្ពំ. បមាណេតិ អត្តនា សល្លក្ខិតេ បមាណេ. តច្ឆេត្វាតិ ឧន្នតប្បទេសំ តច្ឆេត្វា. បំសុបច្ឆិន្តិ សព្ពន្តិមំ បំសុបច្ឆិំ. ឯត្តកំ អលន្តិ និដ្ឋាបេតុកាមតាយ សព្ពន្តិមបយឱគសាធិកា ចេតនា សន្និដ្ឋាបកចេតនា, មហាអដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯកស្មិំ ទិវសេ អវូបសន្តេនេវ បយោគេន ខណិត្វា និដ្ឋាបេន្តំ សន្ធាយ សព្ពន្តិមា សន្និដ្ឋាបកចេតនា វុត្តា, ឥតរាសុ បន អដ្ឋកថាសុ ‘‘ឥមស្មិំ បតិត្វា មរន្តូ’’តិ អធិប្បាយេន ឯកស្មិំ ទិវសេ កិញ្ចិ ខណិត្វា អបរស្មិម្បិ ទិវសេ តតោ កិញ្ចិ កិញ្ចិ ខណិត្វា និដ្ឋាបេន្តំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ឯវំ អដ្ឋកថានំ អញ្ញមញ្ញវិរោធោ ញាតព្ពោ. អត្តនោ ធម្មតាយាតិ អជានិត្វា, បក្ខលិត្វា វា. អរហន្តាបិ សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ អញ្ញេហិ បាតិយមានានំ អមរិតុកាមានម្បិ អរហន្តានំ មរណំ សម្ភវតីតិ វុត្តំ. បុរិមនយេតិ ‘‘មរិតុកាមា ឥធ មរិស្សន្តី’’តិ វុត្តនយេ. វិសង្កេតោតិ មរិតុកាមានំ មារេតុកាមានញ្ច ឧទ្ទិស្ស ខតត្តា អមរិតុកាមានំ មរណេ កម្មពទ្ធោ នត្ថីតិ អត្ថោ.

តត្ថ ¶ បតិតំ ពហិ នីហរិត្វាតិ ឥទំ តត្ថ បតនបច្ចយា មរណស្ស បវត្តត្តា វុត្តំ. អាវាដេ បតិត្វា ថោកំ ចិរាយិត្វា គច្ឆន្តំ គហេត្វា មារិតេ តត្ថ បតិតរោគេន បីឡិតស្ស គច្ឆតោ ¶ បក្ខលិត្វា បាសាណាទីសុ បតនេនាបិ មរណេបិ ឱបាតខណកោ ន មុច្ចតីតិ វេទិតព្ពំ. អមរិតុកាមា វាតិ អធិប្បាយស្ស សម្ភវតោ ឱបបាតិកេ ឧត្តរិតុំ អសក្កុណិត្វា មតេបិ បារាជិកំ វុត្តំ. ‘‘និព្ពត្តិត្វា’’តិ វុត្តត្តា បតនំ ន ទិស្សតីតិ ចេ? តត្ថស្ស និព្ពត្តិយេវ បតនន្តិ នត្ថិ វិរោធោ. យស្មា មាតុយា បតិត្វា បរិវត្តិតលិង្គាយ មតាយ សោ មាតុឃាតកោ ហោតិ, ន កេវលំ មនុស្សបុរិសឃាតកោ, តស្មា បតិតស្សេវ វសេន អាបត្តីតិ អធិប្បាយេន ‘‘បតនរូបំ បមាណ’’ន្តិ វុត្តំ, ឥទំ បន អការណំ ‘‘លិង្គេ បរិវត្តេបិ ឯកសន្តានត្តស្ស អវិគតត្តា. មនុស្សភូតំ មាតរំ វា បិតរំ វា អបិ បរិវត្តលិង្គំ ជីវិតា វោរោបេន្តស្ស កម្មំ អានន្តរិយ’’ន្តិ ហិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. យេន បន សភាវេន សត្តា ជាយន្តិ, តេនេវ មរន្តិ, សោវ តេសំ រូបន្តរគ្គហណេបិ សភាវោតិ ‘‘មរណរូបមេវ បមាណំ, តស្មា បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តោ. បច្ឆិមោ វាទោ បមាណំ, ឯវំ សន្តេ បាឡិយំ ‘‘យក្ខោ វា បេតោ វា តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហោ វា តស្មិំ បតតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. បតិតេ ទុក្ខា វេទនា ឧប្បជ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. មរតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ កស្មា វុត្តន្តិ ចេ? នាយំ ទោសោ. ‘‘យក្ខោ វា បេតោ វា’’តិ ហិ បឋមំ សករូបំ ទស្សេត្វា រូបន្តរំ គហេត្វាបិ ឋិតេយេវ យក្ខបេតេ ទស្សេតុំ ‘‘តិរច្ឆានគតមនុស្សវិគ្គហោ វា’’តិ វុត្តំ. តស្មា តិរច្ឆានគតវិគ្គហោ មនុស្សវិគ្គហោ វា យក្ខោ វា បេតោ វាតិ ឯវមេត្ថ យោជនា កាតព្ពា. កេចិ បន ‘‘មនុស្សវិគ្គហេន ឋិតតិរច្ឆានគតានំ អាវេណិកំ កត្វា ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ វិយ ទិស្សតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ តិរច្ឆានោ វា មនុស្សវិគ្គហោតិ វត្តព្ពតោ, អដ្ឋកថាសុ ច ឥមស្ស វិសេសស្ស អវុត្តត្តា. យក្ខបេតរូបេន មតេបិ ឯសេវ នយោតិ ឥមិនា មរណរូបស្សេវ បមាណត្តា ថុល្លច្ចយំ អតិទិសតិ.

មុធាតិ អមូលេន. សោ និទ្ទោសោតិ តេន តត្ថ កតបយោគស្ស អភាវតោ, យទិ បន សោបិ តត្ថ កិញ្ចិ ករោតិ, ន មុច្ចតិ ឯវាតិ ទស្សេន្តោ ឯវំ បតិតាតិអាទិមាហ. តត្ថ ឯវន្តិ ឯវំ មយា កតេតិ អត្ថោ ¶ . ន នស្សិស្សន្តីតិ អទស្សនំ ន គមិស្សន្តិ, ន បលាយិស្សន្តីតិ អធិប្បាយោ. សុឧទ្ធរា វា ភវិស្សន្តីតិ ឥទំ គម្ភីរស្ស ឱបាតស្ស បូរណេ បយោជនទស្សនំ. ឧត្តានេ កតេ ឱបាតេ សីឃំ អម្ហេហិ គហេត្វា មារេតុំ សុឧទ្ធរា ភវិស្សន្តីតិ អធិប្បាយោ. វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេតិ មូលដ្ឋំ សន្ធាយ វុត្តំ. យទិ បន បច្ឆិមោបិ លភិត្វា តត្ថ វុត្តប្បការំ កិញ្ចិ កត្វា បុន វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ ឯវំ ករោតិ, តស្សាបិ ឯសេវ នយោ. ជាតបថវី ជាតាតិ ឦទិសេ បុន អញ្ញេន ឱបាតេ ខតេ តទា មុច្ចតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ជាតបថវីសទិសំ កត្វា បុន សុដ្ឋុ កោដ្ដេត្វា ទឡ្ហតរំ បូរិតេបិ មុច្ចតិយេវាតិ គហេតព្ពំ.

ថទ្ធតរន្តិ ¶ ថិរករណត្ថំ អបរាបរាយ បាសយដ្ឋិយា សទ្ធិំ ពន្ធិត្វា វា តមេវ វា សិថិលភូតបាសំ ថទ្ធតរំ ពន្ធិត្វា ឋបេតិ. ខាណុកន្តិ បាសយដ្ឋិពន្ធនខាណុកំ. តត្ថជាតកយដ្ឋិំ ឆិន្ទិត្វា មុច្ចតីតិ ឥទំ អរញ្ញេ យថាឋិតមេវ ទណ្ឌំ មូលេ អច្ឆិន្ទិត្វា បាសពន្ធនយោគ្គំ កត្វា ឋបិតត្តា តត្ថ អញ្ញោបិ កោចិ បាសំ ពន្ធេយ្យ, មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតិ, តំ បន មូលេបិ ឆិន្ទិត្វា ខណ្ឌាខណ្ឌំ កត្វា មុច្ចតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. រជ្ជុកេតិ វាកេហិ ឯកវារំ វដ្ដិតរជ្ជុកេ. សយំ វដ្ដិតន្តិ តនុកវដ្ដិតំ ទិគុណតិគុណតាបាទនេន អត្តនា វដ្ដិតំ. ឧព្ពដ្ដេត្វាតិ បាកតិកំ កត្វា. គោបេន្តោបីតិ ហីរំ ហីរំ កត្វា គោបេន្តោបិ.

១៧៧. អាលម្ពនរុក្ខោ វាតិ តត្ថជាតកំ សន្ធាយ វុត្តំ. តទត្ថមេវ កត្វាតិ មារណត្ថមេវ អយោពីជសមុដ្ឋាបនាទិនា វាសិអាទិំ សត្ថំ ការេត្វា. បាកតិកន្តិ អញ្ញេហិ កតំ បកតិសត្ថមេវ លភិត្វា មូលដ្ឋេន ឋបិតំ ហោតីតិ អត្ថោ. មុច្ចតីតិ មូលដ្ឋោ មុច្ចតិ. វិសមណ្ឌលន្តិ មញ្ចបីឋាទីសុ អាលិត្តំ វិសមណ្ឌលំ.

វត្វា អសិំ ឧបនិក្ខិបតីតិ ឯត្ថ មុខេន អវត្វា មនសាវ ចិន្តេត្វា ឧបនិក្ខិបនេបិ ឯសេវ នយោ. បុរិមនយេនាតិ យេសំ ហត្ថតោ មូលំ គហិតន្តិអាទិនា. វិសភាគរោគោ នាម កុដ្ឋាទិវិរូបភាវតោ, គណ្ឌបីឡកាទិ វា ជីវិតប្បវត្តិយា បច្ចនីកត្តា.

១៧៨. មនាបិយេបិ ឯសេវ នយោតិ ឯតេន មនាបិយំ រូបំ ឧបសំហរតីតិ ឯត្ថ យំ វា មនាបរូបំ, តស្ស សមីបេ ឋបេតិ, អត្តនា វា មនាបិយេន រូបេន ¶ សមន្នាគតោ តិដ្ឋតីតិអាទិ យោជេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. អលង្ករិត្វា ឧបសំហរតីតិ ‘‘អលាភកេន សុស្សិត្វា មរតូ’’តិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ឧបសំហរតិ, តេនេវ ‘‘សចេ ឧត្តសិត្វា មរតិ, វិសង្កេតោ’’តិ វុត្តំ. អលាភកេន សុស្សិត្វា មរតីតិ ឯត្ថ បារាជិកោតិ បាឋសេសោ ទដ្ឋព្ពោ. មហាកច្ឆុ នាម វល្លិផលវិសេសោ, យស្ស មជ្ជារបាទស្សេវ សណ្ឋានំ ទុក្ខសម្ផស្សានិ សុខុមលោមានិ ច ហោន្តិ. ហំសបុប្ផន្តិ ហំសាទីនំ បក្ខលោមំ សន្ធាយ វទន្តិ. អត្តនោ ធម្មតាយ មរតិ, អនាបត្តីតិ បារាជិកំ សន្ធាយ វុត្តំ ទុក្កដា ន មុច្ចនតោ.

១៧៩. អសញ្ចិច្ចាតិ ឥទំ មរណសំវត្តនិកឧបក្កមស្ស អសល្លក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អាហ ឥមិនា ឧបក្កមេនាតិអាទិ. អជានន្តស្សាតិ ឥទំ បន មរណសំវត្តនិកវិសាទិឧបក្កមករណស្ស អជាននំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អាហ ឥមិនា អយំ មរិស្សតីតិអាទិ. ន មរណាធិប្បាយស្សាតិ ឥទំ ទុក្ខុប្បាទកំ ឧបក្កមន្តិ ជានន្តស្សាបិ មរណាធិប្បាយស្ស អភាវំ សន្ធាយ ¶ វុត្តន្តិ អាហ មរណំ អនិច្ឆន្តស្សាតិអាទិ. អនុប្បពន្ធាភាវាតិ ទោមនស្សវីថីនំ និរន្តរប្បវត្តិអភាវា.

បទភាជនីយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

១៨០. វោហារវសេនាតិ បុព្ពភាគវោហារវសេន, មរណាធិប្បាយស្ស សន្និដ្ឋាបកចេតនាក្ខណេ ករុណាយ អភាវតោ ការុញ្ញេន បាសេ ពទ្ធសូករមោចនំ (បារា. ១៥៣) វិយ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘យថាយុនា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ ‘‘យថានុសន្ធិនា’’តិ បរិយាយន្តរេន វុត្តំ. ហេដ្ឋា កិស្មិញ្ចិ វិជ្ជមានេ សាដកំ វលិំ គណ្ហាតីតិ អាហ ‘‘យស្មិំ វលិ ន បញ្ញាយតី’’តិ. បដិវេក្ខណញ្ចេតំ គិហីនំ សន្តកេ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បាឡិយំ មុសលេ ឧស្សិតេតិ អញ្ញមញ្ញំ ឧបត្ថម្ភេត្វា ទ្វីសុ មុសលេសុ ភិត្តិំ អបស្សាយ ឋបិតេសូតិ អត្ថោ. ឧទុក្ខលភណ្ឌិកន្តិ ឧទុក្ខលត្ថាយ អានីតំ ទារុភណ្ឌំ. បរិពន្ធន្តិ ភោជនបរិពន្ធំ, ភោជនន្តរាយន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

១៨១. អគ្គការិកន្តិ ¶ ឯត្ថ ការិក-សទ្ទស្ស ភាវវចនត្តា ‘‘អគ្គកិរិយ’’ន្តិ អត្ថំ វត្វាបិ យស្មា កិរិយំ ទាតុំ ន សក្កា, តស្មា ទានសង្ខាតាយ អគ្គកិរិយាយ យុត្តបិណ្ឌបាតមេវ ឥធ ឧបចារយុត្តិយា អគ្គកិរិយាតិ គហេតព្ពន្តិ អាហ បឋមំ លទ្ធបិណ្ឌបាតន្តិអាទិ.

១៨២-៣. ទណ្ឌមុគ្គរនិខាទនវេមាទីនំ វសេនាតិ ឯត្ថ ទណ្ឌោ នាម ទីឃទណ្ឌោ. មុគ្គរោ នាម រស្សោ. វេមំ នាម តន្តវាយានំ វត្ថវាយនឧបករណំ, យេន វីតំ តន្តំ ឃដ្ដេន្តិ. វិភត្តិព្យត្តយេនាតិ វិភត្តិវិបរិណាមេន. វិសេសាធិគមោតិ សមាធិ វិបស្សនា ច. វិសេសាធិគមន្តិ លោកុត្តរធម្មបដិលាភំ. ព្យាករិត្វាតិ អារោចេត្វា, ឥទញ្ច វិសេសស្ស អធិគតភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អធិគតវិសេសា ហិ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនត្ថំ លជ្ជីភិក្ខូនំ អវស្សំ អធិគមំ ព្យាករោន្តិ, អធិគតវិសេសេន បន អព្យាករិត្វាបិ អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទិតុំ ន វដ្ដតិ, អធិគមន្តរាយវិនោទនត្ថមេវ អាហារូបច្ឆេទស្ស អនុញ្ញាតត្តា តទធិគមេ សោ ន កាតព្ពោវ. កិំ បនាធិគមំ អារោចេតុំ វដ្ដតីតិ អាហ សភាគានន្តិអាទិ. ភណ្ឌកំ វា ធោវន្តាតិ ចីវរំ វា ធោវន្តា. ធោវនទណ្ឌកន្តិ ចីវរធោវនទណ្ឌំ.

១៨៥. មទ្ទាបេត្វា បាតេតិ, វិសង្កេតោតិ យថាណត្តិយា អកតត្តា វុត្តំ, យទិ បន អាណាបកោ ¶ មទ្ទនម្បិ មទ្ទាបនម្បិ សន្ធាយ វោហារវសេន ‘‘មទ្ទិត្វា បាតេហី’’តិ វទតិ, វិសង្កេតោ នត្ថីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘មរណវណ្ណំ វា សំវណ្ណេយ្យា’’តិ (បារា. ១៧១) វុត្តត្តា អាហ ‘‘បរិយាយោ នាម នត្ថី’’តិ, បរិយាយេន អាបត្តិមោក្ខោ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. អវិជាយនត្ថាយ គព្ភគ្គហណតោ បុរេតរមេវ ភេសជ្ជំ ទេន្តស្ស កុច្ឆិយំ ឧប្បជ្ជិត្វា គព្ភោ វិនស្សតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ទិន្នេ តថាមរន្តានំ វសេន កម្មពទ្ធោ, កុច្ឆិយំ ន ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន ទិន្នេ ឧប្បជ្ជិត្វា មរតុ វា មា វា, នេវត្ថិ កម្មពទ្ធោ.

សហធម្មិកានន្តិ ឯកស្ស សត្ថុ សាសនេ សហសិក្ខមានធម្មានំ, សហធម្មេ វា សិក្ខាបទេ សិក្ខនភាវេន និយុត្តានំ. សមសីលសទ្ធានន្តិអាទិនា ទុស្សីលានំ ភិន្នលទ្ធិកានញ្ច អកាតុម្បិ លព្ភតីតិ ទស្សេតិ. ញាតកបវារិតដ្ឋានតោតិ ¶ អត្តនោ តេសំ វា ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ. អរិយេហិ អកតា អយុត្តវសេន អកតបុព្ពា វិញ្ញត្តិ អកតវិញ្ញត្តិ.

បដិយាទិយតីតិ សម្បាទិយតិ. អកាតុំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ទុក្កដំ វទន្តិ, អយុត្តតាវសេនេវ បនេត្ថ អករណបដិក្ខេបោ យុត្តោ, ន អាបត្តិវសេនាតិ គហេតព្ពំ. យាវ ញាតកា បស្សន្តីតិ យាវ តស្ស ញាតកា បស្សន្តិ.

បិតុភគិនី បិតុច្ឆា. មាតុភាតា មាតុលោ. នប្បហោន្តីតិ កាតុំ ន សក្កោន្តិ. ន យាចន្តីតិ លជ្ជាយ ន យាចន្តិ. ‘‘អាភោគំ កត្វា’’តិ វុត្តត្តា អញ្ញថា ទេន្តស្ស អាបត្តិយេវ. កេចិ បន ‘‘អាភោគំ អកត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ភេសជ្ជករណស្ស បាឡិយំ ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ បារាជិកស្ស, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ១៨៧) ឯវំ អន្តរាបត្តិទស្សនវសេន សាមញ្ញតោ បដិក្ខិត្តត្តា, អដ្ឋកថាយំ អវុត្តប្បការេន ករោន្តស្ស សុត្តេនេវ អាបត្តិ សិទ្ធាតិ ទដ្ឋព្ពា, តេនេវ អដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘តេសញ្ញេវ សន្តក’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អញ្ញេសន្តិ អសាលោហិតានំ, តេនាហ ឯតេសំ បុត្តបរម្បរាយាតិអាទិ. កុលបរិវដ្ដោតិ កុលស្មិំ ញាតិបរម្បរា. ភេសជ្ជំ ករោន្តស្សាតិ យថាវុត្តវិធិនា ករោន្តស្ស, ‘‘តាវកាលិកំ ទស្សាមី’’តិ អាភោគំ អកត្វា ទេន្តស្សាបិ បន អន្តរាបត្តិ ទុក្កដំ វិនា មិច្ឆាជីវំ វា កុលទូសនំ វា ន ហោតិយេវ, តេនាហ – ‘‘វេជ្ជកម្មំ វា កុលទូសកាបត្តិ វា ន ហោតី’’តិ. ញាតកានញ្ហិ សន្តកំ យាចិត្វាបិ គហេតុំ វដ្ដតិ, តស្មា តត្ថ កុលទូសនាទិ ន សិយា. សព្ពបទេសូតិ ‘‘ចូឡមាតុយា’’តិអាទីសុ សព្ពបទេសុ.

ឧបជ្ឈាយស្ស ¶ អាហរាមាតិ ឥទំ ឧបជ្ឈាយេន ‘‘មម ញាតកានំ ភេសជ្ជំ អាហរថា’’តិ អាណត្តេហិ កត្តព្ពវិធិទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ឥមិនា ច សាមណេរាទីនំ អបច្ចាសាយបិ បរជនស្ស ភេសជ្ជករណំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. វុត្តនយេន បរិយេសិត្វាតិ ឥមិនា ‘‘ភិក្ខាចារវត្តេន វា’’តិ ឥមិនា, ‘‘ញាតិសាមណេរេហី’’តិ ឥមិនា ច វុត្តមត្ថំ អតិទិសតិ. អបច្ចាសីសន្តេនាតិ អាគន្តុកចោរាទីនំ ករោន្តេនាបិ ‘‘មនុស្សា នាម ឧបការកា ហោន្តី’’តិ អត្តនោ តេហិ លាភំ អបត្ថយន្តេន. បច្ចាសាយ ករោន្តស្ស បន វេជ្ជកម្មកុលទូសនាទិទោសោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ឯវំ ឧបការេ កតេ សាសនគុណំ ¶ ញត្វា បសីទន្តិ, សង្ឃស្ស វា ឧបការកា ហោន្តី’’តិ ករណេ បន ទោសោ នត្ថិ. កេចិ បន ‘‘អបច្ចាសីសន្តេន អាគន្តុកាទីនំ បដិក្ខិត្តបុគ្គលាទីនម្បិ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ កត្តព្ពាកត្តព្ពដ្ឋានវិភាគស្សនិរត្ថកត្តប្បសង្គតោ ‘‘អបច្ចាសីសន្តេន សព្ពេសំ ទាតុំ កាតុញ្ច វដ្ដតី’’តិ ឯត្តកមត្តស្សេវ វត្តព្ពតោ. អបច្ចាសីសនញ្ច មិច្ឆាជីវកុលទូសនាទិទោសនិសេធនត្ថមេវ វុត្តំ ភេសជ្ជករណសង្ខតាយ ឥមិស្សា អន្តរាបត្តិយា មុច្ចនត្ថំ អាគន្តុកចោរាទីនំ អនុញ្ញាតានំ ទានេនេវ តាយ អាបត្តិយា មុច្ចនតោតិ គហេតព្ពំ. តេនេវ អបច្ចាសីសន្តេនាបិ អកាតព្ពដ្ឋានំ ទស្សេតុំ សទ្ធំ កុលន្តិអាទិ វុត្តំ. បុច្ឆន្តីតិ ឥមិនា ទិដ្ឋទិដ្ឋរោគីនំ បរិយាយេនាបិ វត្វា វិចរណំ អយុត្តន្តិ ទស្សេតិ. បុច្ឆិតស្សាបិ បន បច្ចាសីសន្តស្ស បរិយាយកថាបិ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ.

សមុល្លបេសីតិ អបច្ចាសីសន្តោ ឯវំ អញ្ញមញ្ញំ កថំ សមុដ្ឋាបេសិ. អាចរិយភាគោតិ វិនយាចារំ អកោបេត្វា ភេសជ្ជាចិក្ខណេន វេជ្ជាចរិយភាគោតិ អត្ថោ. បុប្ផបូជនត្ថាយ សម្បដិច្ឆិយមានំ រូបិយំ អត្តនោ សន្តកត្តភជនេន និស្សគ្គិយមេវាតិ អាហ ‘‘កប្បិយវសេន គាហាបេត្វា’’តិ, ‘‘អម្ហាកំ រូបិយំ ន វដ្ដតិ, បុប្ផបូជនត្ថំ បុប្ផំ វដ្ដតី’’តិអាទិនា បដិក្ខិបិត្វា កប្បិយេន កម្មេន គាហាបេត្វាតិ អត្ថោ.

យទិ ‘‘បរិត្តំ ករោថា’’តិ វុត្តេ ករោន្តិ, ភេសជ្ជករណំ វិយ គិហិកម្មំ វិយ ហោតីតិ ‘‘ន កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘បរិត្តំ ភណថា’’តិ វុត្តេ បន ធម្មជ្ឈេសនត្តា អនជ្ឈិដ្ឋេនបិ ភណិតព្ពោ ធម្មោ, បគេវ អជ្ឈិដ្ឋេនាបីតិ ‘‘កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ចាលេត្វា សុត្តំ បរិមជ្ជិត្វាតិ ឥទំ ‘‘បរិត្តាណំ ឯត្ថ បវេសេមី’’តិ ចិត្តេន ឯវំ កតេ បរិត្តាណា តត្ថ បវេសិតា នាម ហោតីតិ វុត្តំ. វិហារតោ…បេ… ទុក្កដន្តិ ឥទំ អញ្ញាតកគហដ្ឋេ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វទន្តិ. បាទេសុ ឧទកំ អាកិរិត្វាតិ ឥទំ តស្មិំ ទេសេ ចារិត្តវសេន វុត្តំ. វុត្តញ្ហិ ‘‘តត្ថ បាឡិយា និសិន្នានំ ភិក្ខូនំ បាទេសុ រោគវូបសមនាទិអត្ថាយ ឧទកំ សិញ្ចិត្វា បរិត្តំ កាតុំ សុត្តញ្ច ឋបេត្វា ‘បរិត្តំ ¶ ភណថា’តិ វត្វា គច្ឆន្តិ. ឯវញ្ហិ ករិយមានេ យទិ បាទេ អបនេន្តិ, មនុស្សា តំ អវមង្គលន្តិ មញ្ញន្តិ, រោគោ វា ន វូបសមិស្សតី’’តិ. តេនាហ ‘‘ន បាទា អបនេតព្ពា’’តិ. មតសរីរទស្សនេ វិយ កេវលំ សុសានទស្សនេបិ ‘‘ឥទំ ជាតានំ សត្តានំ ខយគមនដ្ឋាន’’ន្តិ មរណសញ្ញា ឧប្បជ្ជតីតិ ¶ អាហ ‘‘សីវថិកទស្សនេ…បេ… ‘មរណស្សតិំ បដិលភិស្សាមា’តិ កម្មដ្ឋានសីសេន គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. លេសកប្បំ អកត្វា សមុប្បន្នសុទ្ធចិត្តេន ‘‘បរិវារត្ថាយ អាគច្ឆន្តូ’’តិ វុត្តេបិ គន្តុំ វដ្ដតិ.

អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតោតិ អគ្គហិតអគ្គោ, អបរិភុត្តោតិ អត្ថោ. កហាបណគ្ឃនកោ ហោតីតិ ឥមិនា ទាយកេហិ ពហុព្យញ្ជនេន សម្បាទេត្វា សក្កច្ចំ ទិន្នភាវំ ទីបេតិ. ថាលកេតិ សង្ឃិកេ កំសាទិមយេ ថាលកេ, បត្តោបិ ឯត្ថ សង្គយ្ហតិ. ន វដ្ដតីតិ ឥមិនា ទុក្កដន្តិ ទស្សេតិ. ទាមរិកចោរស្សាតិ រជ្ជំ បត្ថេន្តស្ស បាកដចោរស្ស. អទីយមានេបិ ‘‘ន ទេន្តី’’តិ កុជ្ឈន្តីតិ សម្ពន្ធោ. អាមិសស្ស ធម្មស្ស ច អលាភេន អត្តនោ បរស្ស ច អន្តរេ សម្ភវន្តស្ស ឆិទ្ទស្ស ច វិវរស្ស បដិសន្ថរណំ បិទហនំ បដិសន្ថារោ, សោ បន ធម្មាមិសវសេន ទុវិធោ. តត្ថ អាមិសបដិសន្ថារំ សន្ធាយ ‘‘កស្ស កាតព្ពោ, កស្ស ន កាតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘អាគន្តុកស្ស វា…បេ… កត្តព្ពោ យេវា’’តិ សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ បាកដំ កាតុំ អាគន្តុកំ តាវាតិអាទិមាហ. ខីណបរិព្ពយន្តិ ឥមិនា អគតិភាវំ ការុញ្ញភាជនតញ្ច ទស្សេតិ, តេន ច តព្ពិធុរានំ សមិទ្ធានំ ទាយកាទីនំ អាគន្តុកត្តេបិ ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ. តណ្ឌុលាទិម្ហិ ទាតព្ពេ សតិ ‘‘អវេលាយំ…បេ… ន វត្តព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘អបច្ចាសីសន្តេនា’’តិ វត្វា បច្ចាសីសនប្បការំ ទស្សេតុំ មនុស្សា នាមាតិអាទិ វុត្តំ. អននុញ្ញាតានំ បន អបច្ចាសីសន្តេនាបិ ទាតុំ ន វដ្ដតិ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតត្តា, បច្ចាសីសាយ បន សតិ កុលទូសនម្បិ ហោតិ.

ឧព្ពាសេត្វាតិ សមន្តតោ តិយោជនំ វិលុម្បន្តេ មនុស្សេ បលាបេត្វា. វរបោត្ថកចិត្តត្ថរណន្តិ អនេកប្បការឥត្ថិបុរិសាទិឧត្តមរូបវិចិត្តំ អត្ថរណំ.

១៨៧. សត្តរសវគ្គិយេសុ បុព្ពេ ឯកស្ស អង្គុលិបតោទកេន មារិតត្តា សេសេសុ សោឡសជនេសុ ឧទរំ អារុហិត្វា និសិន្នមេកំ ឋបេត្វា ‘‘សេសាបិ បន្នរស ជនា’’តិ វុត្តំ. អទូហលបាសាណា វិយាតិ អទូហលេ អារោបិតបាសាណា វិយ. កម្មាធិប្បាយាតិ តជ្ជនីយាទិកម្មករណាធិប្បាយា.

អាវាហេត្វាតិ ¶ ¶ អាវិសាបេត្វា. រូបំ កត្វា ហត្ថបាទាទីនិ ឆិន្ទន្តីតិ តស្មិំ បិដ្ឋាទិមយេ រូបេ អមនុស្សំ អាវាហេត្វា តស្ស ហត្ថបាទាទីនិ ឆិន្ទន្តិ. សក្កំ ទេវរាជានំ មារេយ្យាតិ ឥទំ សម្ភាវនវសេន វុត្តំ. ន ហិ តាទិសា មហានុភាវា យក្ខា សត្ថឃាតារហា ហោន្តិ ទេវាសុរយុទ្ធេបិ តេសំ សត្ថប្បហារេន មរណាភាវា.

១៨៨. បហារោ ន ទាតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. អមនុស្សំ កោធចិត្តេន បហរន្តស្ស ទុក្កដមេវ. ចិកិច្ឆាធិប្បាយេន បហរន្តស្ស អនាចារោតិ គហេតព្ពោ. តាលបណ្ណំ…បេ… ពន្ធិតព្ពន្តិ អមនុស្សា តាលបណ្ណពន្ធនេន បលាយន្តីតិ កត្វា វុត្តំ, ឥទញ្ច គិហីនំ វេជ្ជកម្មវសេន កាតុំ ន វដ្ដតិ.

១៨៩. យោ រុក្ខេន ឱត្ថតោបិ ន មរតីតិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ ភូតគាមសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ សយមេវ វក្ខតិ, តំ តត្ថេវ គហេតព្ពំ.

១៩០. ទព្ពូបករណានីតិ កេហិចិ ឆិន្ទិត្វា ឋបិតានិ សបរិគ្គហិតានិ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ហិ ឋានាចាវនាភាវេន វិនាសាធិប្បាយស្ស ទុក្កដំ វុត្តំ. ខិឌ្ឌាធិប្បាយេនាបិ ទុក្កដន្តិ សុក្ខតិណាទីសុ អគ្គិករណំ សន្ធាយ វុត្តំ, អល្លេសុ បន កីឡាធិប្បាយេនបិ ករោន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ. បដិបក្ខភូតោ, បដិមុខំ គច្ឆន្តោ វា អគ្គិ បដគ្គិ, តស្ស អល្លតិណាទីសុបិ ទានំ អនុញ្ញាតំ, តំ ទេន្តេន ទូរតោ អាគច្ឆន្តំ ទាវគ្គិំ ទិស្វា វិហារស្ស សមន្តតោ ឯកក្ខណេ អទត្វា ឯកទេសតោ បដ្ឋាយ វិហារស្ស សមន្តតោ សណិកំ ឈាបេត្វា យថា មហន្តោបិ អគ្គិ វិហារំ បាបុណិតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ វិហារស្ស សមន្តា អព្ភោកាសំ កត្វា បដគ្គិ ទាតព្ពោ, សោ ទាវគ្គិនោ បដិបថំ គន្ត្វា ឯកតោ ហុត្វា តេន សហ និព្ពាតិ. បរិត្តករណន្តិ សមន្តា រុក្ខតិណាទិច្ឆេទនបរិខាខណនាទិអារក្ខករណំ, តេនាហ តិណកុដិកានំ សមន្តា ភូមិតច្ឆនន្តិអាទិ.

១៩១. ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណត្តា បារាជិកន្តិ ទ្វីសុ ឯកស្សាបិ អន្តោគធត្តា ‘‘ទ្វីហី’’តិ វុត្តខេត្តេ ឯកស្សាបិ ឱតិណ្ណត្តា បារាជិកំ, ‘‘ទ្វីហិ ឯវ មារេហិ ន ឯកេនា’’តិ និយមិតេ បន ឯកេនេវ មារិតេ នត្ថិ បារាជិកន្តិ វទន្តិ, ឯវំ ទ្វេ ឯវ បុរិសាតិអាទីសុបិ. បុព្ពេ កតសីសច្ឆេទបយោគតោ អញ្ញោ បយោគោ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកោ ន ឧបលព្ភតិ, បឋមេន បយោគេនស្ស ¶ ជីវិតិន្ទ្រិយំ ឧបច្ឆិជ្ជតីតិ ‘‘សីសច្ឆេទកស្សា’’តិ វុត្តំ, យំ បន សារត្ថទីបនិយំ ‘‘ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស អវិជ្ជមានត្តា’’តិ ការណំ វុត្តំ, តំ អការណំ ជីវិតិន្ទ្រិយសន្និស្សិតចិត្តសន្តតិំ ¶ វិនា ឧក្ខិបនសន្និរុជ្ឈនាទិវសប្បវត្តស្ស គមនស្ស អសម្ភវតោ. ន ហិ វាយុវេគេន បណ្ណបដាទយោ វិយ កាយោ គច្ឆតិ, ន ច ឧក្ខិបនេ បវត្តាវ ចិត្តជវិញ្ញត្តិអាទយោវ និក្ខិបនាទិនោបិ ហេតុភូតាតិ សក្កា វត្តុំ វិច្ឆិន្ទិត្វា បវត្តនតោ. បុព្ពេ អនាហិតវេគាបិ ហិ កាចិ សរីសបជាតិ ទ្វិធា ឆិន្នា ឆេទនមត្តា ទ្វីហិ វិភាគេហិ កតិបយក្ខណំ ទ្វីសុ ទិសាសុ គច្ឆតិ, តត្ថ ច យស្មិំ ភាគេ ហទយវត្ថុ តិដ្ឋតិ, តត្រដ្ឋំ បញ្ចទ្វារាវជ្ជនចិត្តំ ទ្វីសុបិ ភាគេសុ កាយប្បសាទេ ឃដ្ដិតំ ផោដ្ឋព្ពំ អាលម្ពិត្វា ឧប្បជ្ជតិ, តតោ តទារម្មណមេវ យថារហមេកស្មិំ ភាគេ ឯកទា អញ្ញស្មិំ អញ្ញទាតិ ឯវំ បរិយាយេន កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ, តតោ ហទយវត្ថុស្មិំយេវ សម្បដិច្ឆនាទិវីថិចិត្តានិ ភវង្គន្តរិតានិ មនោទ្វារវីថិវិញ្ញាណានិ ច វិញ្ញត្តិជនកានិ ឧប្បជ្ជន្តិ, យេ ហិ ឧភយភាគា គច្ឆន្តិ វា ចលន្តិ វា ផន្ទន្តិ វា. ចិត្តស្ស បន លហុបរិវត្តិយា ឯកក្ខណេ ឧភយភាគាបិ ចលន្តា វិយ ឧបដ្ឋហន្តិ, សេយ្យថាបិ នាម កុក្កុឡាទិនរកេសុ និមុគ្គសកលសរីរស្ស សត្តស្ស ឯកស្មិំ ខណេ សកលសរីរេបិ កាយវិញ្ញាណទុក្ខំ ឧប្បជ្ជមានំ វិយ ឧបដ្ឋាតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ, តតោ បន យស្មិំ ភាគេ ជីវិតិន្ទ្រិយំ សសេសកម្មជរូបំ និរុជ្ឈតិ, តត្ថ កាយវិញ្ញាណំ នប្បវត្តតិ, ហទយវត្ថុសហិតភាគេយេវ យាវ ជីវិតិន្ទ្រិយនិរោធា បវត្តតិ.

ននុ នរកាទីសុ ឯកាពទ្ធេ សរីរេ សព្ពត្ថ បរិយាយេន កាយវិញ្ញាណសមុប្បត្តិ យុត្តា ហោតុ, ទ្វិធា ហុត្វា វិច្ឆិន្នេ បន ភាគទ្វយេ កថន្តិ? នាយំ ទោសោ. សរីរេ ហិ ឯកាពទ្ធតា នាម បរមត្ថធម្មព្យតិរិត្តា កាចិ នត្ថិ បរវាទីនំ អវយវីអាទិ វិយ, កម្មាទិឯកការណបុញ្ជាយត្តតាយ ពហូនំ សហុប្បត្តិយេវ ឯកាពទ្ធតា. តត្ថ ច សត្ថប្បហារាទិវិរុទ្ធបច្ចយោបនិបាតេន វិភិន្នានម្បិ កម្មាទិឯកការណានំ បុញ្ជាយត្តតា ន វិគច្ឆតិ, យាវ សា ន វិគច្ឆតិ, តាវ អវិច្ឆិន្នាវ តត្ថ វិញ្ញាណប្បវត្តិ. វិភិន្នានំ បន កម្មជរូបានំ អញ្ញេសញ្ច សេសតិសន្តតិរូបានញ្ច ឧបត្ថម្ភនភាវេន ចិរំ បវត្តិតុំ ន សក្កោន្តិ, យាវ ច ធរន្តិ, តាវ វិញ្ញាណបច្ចយា ហោន្តិ, វិញ្ញាណេន ច តេសំ ¶ ចលនគមនាទិទេសន្តរុប្បត្តិ. តស្មា កពន្ធស្សបិ ធាវក្ខណេ សវិញ្ញាណជីវិតិន្ទ្រិយំ អត្ថេវ, តញ្ច សីសច្ឆេទកប្បយោគេនេវ សីឃំ បតតិ, តតោ អញ្ញប្បយោគស្ស សរីរេ វិសេសុប្បាទនតោ បុរេតរមេវ បឋមេនេវ កិច្ចនិប្ផត្តិតោ សីសច្ឆេទកស្សេវ កម្មពទ្ធោតិ គហេតព្ពោ. ឯវរូបានីតិ កពន្ធវត្ថុសទិសានិ. ឥមស្ស វត្ថុស្សាតិ អាឃាតនវត្ថុស្ស. អត្ថទីបនេតិ ឯកេន បុរិសេន បយោគេន វា មារិតតាសង្ខាតស្ស អត្ថស្ស ទីបនេ.

១៩២. បានបរិភោគេន ¶ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ បន វុត្តត្តា ‘‘លោណសោវីរកំ យាមកាលិក’’ន្តិ កេចិ វទន្តិ, កេចិ បន ‘‘គិលានានំ បាកតិកមេវ, អគិលានានំ បន ឧទកសម្ភិន្ន’’ន្តិ វុត្តត្តា ‘‘គុឡំ វិយ សត្តាហកាលិក’’ន្តិ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

តតិយបារាជិកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៤. ចតុត្ថបារាជិកំ

វគ្គុមុទាតីរិយភិក្ខុវត្ថុវណ្ណនា

១៩៣. អធិដ្ឋេមាតិ ¶ សំវិទហាម. ឥរិយាបថំ សណ្ឋបេត្វាតិ បធានានុរូបំ កត្វា. អនាគតសម្ពន្ធេ បន អសតីតិ ភាសិតោ ភវិស្សតីតិ បាឋសេសំ កត្វា អនាគតសម្ពន្ធេ អសតិ. ភាសិតោតិ អតីតវចនំ កថំ អនាគតវចនេន សម្ពន្ធមុបគច្ឆតីតិ អាហ លក្ខណំ បនាតិអាទិ. ឦទិសេ ហិ ឋានេ ធាតុសម្ពន្ធេ បច្ចយាតិ ឥមិនា លក្ខណេន ធាត្វត្ថសម្ពន្ធេ សតិ អយថាកាលវិហិតាបិ បច្ចយា សាធវោ ភវន្តីតិ សទ្ទសត្ថវិទូ វទន្តិ.

១៩៤. វណ្ណវាតិ ឥមិនា អភិនវុប្បន្នវណ្ណតា វុត្តា. បសន្នមុខវណ្ណាតិ ឥមិនា មុខវណ្ណស្ស អតិបណីតតា វុត្តា. វិប្បសន្នច្ឆវិវណ្ណាតិ ឥមិនា បកតិសរីរវណ្ណស្សេវ យថាវុត្តនយេន វិប្បសន្នតា វុត្តា. យស្មា ឥន្ទ្រិយានំ ឧបាទារូបត្តា និស្សយវសេនេវ បីណនន្តិ អាហ ‘‘អភិនិវិដ្ឋោកាសស្ស បរិបុណ្ណត្តា’’តិ. បញ្ចប្បសាទានំ វិយ ហទយរូបស្សាបិ បរិបុណ្ណតា វុត្តាយេវាតិ ¶ អាហ ‘‘មនច្ឆដ្ឋានំ ឥន្ទ្រិយាន’’ន្តិ. ឧទ្ទេសំ បរិបុច្ឆំ អនុយុញ្ជន្តា ឥមំ សរីរសោភំ នេវ បាបុណិំសូតិ សម្ពន្ធោ. យថា តន្តិ ឯត្ថ តន្តិ និបាតមត្តំ. ចតុចក្កន្តិ ឯត្ថ បវត្តនដ្ឋេន ឥរិយាបថោវ ចក្កន្តិ វុត្តោ.

១៩៥. ឧបលព្ភន្តីតិ ទិស្សន្តិ, ញាយន្តីតិ អត្ថោ. បចន្តោតិ បីឡេន្តោ, គេហាទីនិ វា សយំ ឌហន្តោ, អញ្ញេហិ វា បាចេន្តោ. ឧទ្ធតេតិ ឧទ្ធច្ចបកតិកេ. ឧន្នឡេតិ ឧគ្គតនឡសទិសេន ឧគ្គតតុច្ឆមានេន សហិតេ. ចបលេតិ បត្តចីវរមណ្ឌនាទិនា ចាបល្លេន យុត្តេ. មុខរេតិ ខរវចនេ. បាកតិន្ទ្រិយេតិ អសំវុតត្តា គិហិកាលេ វិយ បកតិយំ ឋិតិន្ទ្រិយេ. ឥរិយាបថសណ្ឋបនាទីនីតិ អាទិ-សទ្ទេន បច្ចយបដិសេវនសាមន្តជប្បានំ គហណំ វេទិតព្ពំ. បរមសល្លេខវុត្តីហិ មហាអរិយវំសេហិ ភិក្ខូហិ និវុត្ថសេនាសនានិ លោកសម្មតសេនាសនានិ នាម. បរិបាចេតុន្តិ វិម្ហាបនវសេន បរិណាមេតុំ. ភិក្ខាចារេ អសម្បជ្ជមានេតិ ឥទំ ជនបទចារិកំ ¶ ចរន្តីតិ ឥមិនា សម្ពន្ធិតព្ពំ, ន បន បាឡិំ វាចេន្តោតិអាទីហិ, តានិ បន បទានិ អត្តនោ និរន្តរវាសដ្ឋានេបិ ជនបទេសុបិ កត្តព្ពកិច្ចទស្សនវសេន វុត្តានិ, តានិ ច តេ វត្តសីសេន ករោន្តិ, ន លាភនិមិត្តំ, តេនាហ តន្តីតិអាទិ. កិច្ឆេនាតិ ឥមស្សេវ វេវចនំ កសិរេនាតិ. តទុភយម្បិ បារមីបូរណវាយាមំ សន្ធាយ វុត្តំ. សាធារណបរិក្ខារភាវេនាតិ សង្ឃិកបរិក្ខារភាវេន. តថាភាវតោ ថេនេត្វាតិ អវិស្សជ្ជិយអវេភង្គិយភាវតោ ថេនេត្វា, ន ឋានាចាវនវសេនាតិ អធិប្បាយោ, តេនាហ ‘‘កុលទូសកទុក្កដំ អាបជ្ជតី’’តិ. អសន្តន្តិ ឥមស្ស អភូតន្តិ ឥទំ ការណវចនំ, អនុប្បន្នត្តា អវិជ្ជមានន្តិ អត្ថោ. កិតវស្សេវាតិ កិតវស្ស សកុណគហណមិវ. កេរាដិកស្សាតិ សឋស្ស. សមណោតិ គោត្តមត្តំ អនុភោន្តិ ធារេន្តីតិ គោត្រភុនោ, នាមមត្តសមណាតិ អត្ថោ. ទុជ្ជានបរិច្ឆេទន្តិ អនន្តទុក្ខត្តា ‘‘ឯត្តកំ ទុក្ខ’’ន្តិ សង្ខ្យាវសេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ញាតុំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេនាបិ ទុក្ករំ, ន បន សរូបវសេន ញាតុំ ពុទ្ធញាណស្ស អវិសយភាវា.

អធិមានវត្ថុវណ្ណនា

១៩៦. អរហត្តេតិ អគ្គផលេ. ញាណចក្ខុនាតិ បច្ចវេក្ខណញាណសង្ខាតេន ចក្ខុនា, អថ វា ផលចិត្តសម្បយុត្តេនេវ ញាណចក្ខុនា. អត្តនា សម្បយុត្តេនាបិ ¶ ហិ ញាណេន អសម្មោហតោ សយំ ទិដ្ឋំ នាម ហោតិ, តថា តស្មិំ អទិដ្ឋេតិ អត្ថោ. សព្ពេសំ កិលេសានំ បហាយកវសេន អាជានាតិ, សមន្តតោ សព្ពេន វា បការេន ជានាតីតិ ‘‘អញ្ញា’’តិ អគ្គមគ្គោ វុច្ចតិ, តទុបចារេន បន តប្ផលម្បីតិ អាហ ‘‘អញ្ញំ ព្យាករិំសូតិ អរហត្តំ ព្យាករិំសូ’’តិ. អន្តរា ឋបេតីតិ សេខភូមិយំ អធិមានោ ឋបេតិ. កិលេសសមុទាចារំ អបស្សន្តោតិ បុរិមមគ្គត្តយវជ្ឈានំយេវ កិលេសានំ វសេន វុត្តំ, ន ភវរាគាទីនំ.

សវិភង្គសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៩៧. បកតិមនុស្សេហិ ឧត្តរិតរានំ ពុទ្ធាទិឧត្តមបុរិសានំ អធិគមធម្មោ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោតិ អាហ ឧត្តរិមនុស្សានន្តិអាទិ. បាឡិយំ (បារា. ១៩៨) ‘‘អត្ថិ ច មេ ឯតេ ធម្មា មយី’’តិ ឯត្ថ មេតិ ឥទំ បទបូរណមត្តំ. អធិគន្តព្ពតោ អធិគមសង្ខាតស្ស ឈានាទិនោ បុច្ឆា អធិគមបុច្ឆា, សា ច ឈានាទីសុ សាមញ្ញតោ បវត្តាតិ ឥទានិ តត្ថ បឋមជ្ឈានំ វា ទុតិយាទីសុ អញ្ញតរំ វា តត្ថាបិ កសិណាទិអារម្មណេសុ កតរមារម្មណំ ឈានំ វា លោកុត្តរេសុ ច សោតាបត្តិមគ្គំ វា សកទាគាមិមគ្គាទីសុ អញ្ញតរំ វា តត្ថាបិ សុញ្ញតវិមោក្ខំ ¶ វា អប្បណិហិតវិមោក្ខាទីសុ អញ្ញតរំ វាតិ ឯវំ បច្ចេកំ ភេទនិទ្ធារណវសេន បុច្ឆនាការំ ទស្សេតុំ បាឡិយំ (បារា. ១៩៨) ‘‘បុន កតមេសំ ត្វំ ធម្មានំ លាភី’’តិ អយំ បុច្ឆា ទស្សិតាតិ ទដ្ឋព្ពា, តេនាហ បឋមមគ្គាទីសូតិអាទិ. យាយ អនុក្កមបដិបត្តិយា លោកុត្តរោ អធិគមោ អាគច្ឆតិ, សា បុព្ពភាគបដិបត្តិ អាគមនបដិបទា. ន សុជ្ឈតីតិ បុច្ឆិយមានោ បដិបត្តិក្កមំ ឧល្លង្ឃិត្វា កថេតិ. អបនេតព្ពោតិ តយា វុត្តក្កមេនាយំ ន សក្កា អធិគន្តុន្តិ អធិគតមានតោ អបនេតព្ពោ. សន្និហិតេសុ កប្បិយេសុបិ ចតូសុ បច្ចយេសុ អលគ្គត្តា ‘‘អាកាសេ បាណិសមេន ចេតសា’’តិ វុត្តំ. វុត្តសទិសំ ព្យាករណំ ហោតីតិ យោជនា. ខីណាសវបដិបត្តិសទិសា បដិបទា ហោតិ សុវិក្ខម្ភិតកិលេសត្តា. ឥទញ្ច អរហត្តំ បដិជានន្តស្ស វសេន វុត្តំ, តេនាហ ខីណាសវស្ស នាមាតិអាទិ. ឯវំ សុវិក្ខម្ភិតកិលេសស្ស វត្តនសេក្ខធម្មបដិជាននំ ឥមិនា ភយុប្បាទនេន, អម្ពិលាទិទស្សនេ ខេឡុប្បាទាទិនា ច ន សក្កា វីមំសិតុំ, តស្មា តស្ស វចនេនេវ តំ សទ្ធាតព្ពំ. អយំ ភិក្ខុ សម្បន្នព្យាករណោតិ ¶ ឥទំ ន កេវលំ អភាយនកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ ឯកច្ចស្ស សូរជាតិកស្ស បុថុជ្ជនស្សាបិ អភាយនតោ, រជ្ជនីយារម្មណានំ ពទរសាឡវាទិអម្ពិលមទ្ទនាទីនំ ឧបនយនេបិ ខេឡុប្បាទាទិតណ្ហាបវត្តរហិតំ សព្ពថា សុសោធិតមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

អសន្តគុណសម្ភាវនលក្ខណា បាបិច្ឆាតិ អាហ យា សា ឥធេកច្ចោតិអាទិ. អាទិ-សទ្ទេន អស្សទ្ធោតិអាទិបាឋំ សង្គណ្ហាតិ. សាមញ្ញំ ទុប្បរាមដ្ឋន្តិ សមណធម្មសង្ខាតំ សាមញ្ញំ ខណ្ឌសីលាទិតាយ ទុប្បរាមដ្ឋំ ទុដ្ឋុ គហិតំ និរយាយ និរយទុក្ខាយ តំ បុគ្គលំ តត្ថ និរយេ ឧបកឌ្ឍតិ និព្ពត្តាបេតីតិ អត្ថោ. សិថិលោតិ ឱលីយិត្វា ករណេន សិថិលគាហេន កតោ, សថេន វា សាឋេយ្យេន អាទិណ្ណោ សិថិលោ. បរិព្ពជោតិ សមណភាវោ. ភិយ្យោតិ បុព្ពេ វិជ្ជមានានំ រាគរជាទីនំ ឧបរិ អបរម្បិ រជំ អាកិរតីតិ អត្ថោ. ភិក្ខុភាវោតិ អធម្មិកបដិញ្ញាមត្តសិទ្ធោ ភិក្ខុភាវោ. អជានមេវាតិ ឯត្ថ ឯវ-សទ្ទោ អវធារណេ អជានន្តោ ឯវាតិ, ‘‘អជានមេវ’’ន្តិបិ បាឋោ, តត្ថ បន ឯវំ ជានាមិ ឯវំ បស្សាមីតិ យោជេតព្ពំ.

បទភាជនីយវណ្ណនា

១៩៩. ឯវន្តិ ច បឋមជ្ឈានាទិបរាមសនំ បឋមជ្ឈានំ ជានាមិ ទុតិយាទិឈានន្តិ. អសុភជ្ឈានាទីនីតិ អាទិ-សទ្ទេន កាយគតាសតិជ្ឈានំ កសិណជ្ឈានំ កសិណមូលកានិ អារុប្បជ្ឈានានិ ច សង្គណ្ហាតិ. វិមោក្ខោតិ ចតុព្ពិធោ មគ្គោ, តស្ស សគុណតោ សុញ្ញតាទិនាមំ ទស្សេន្តោ អាហ សោ បនាយន្តិអាទិ. មគ្គោ ហិ នាម បញ្ចហិ ការណេហិ នាមំ លភតិ ¶ សរសេន វា បច្ចនីកេន វា សគុណេន វា អារម្មណេន វា អាគមនេន វា. សចេ ហិ សង្ខារុបេក្ខា អនិច្ចតោ សង្ខារេ សម្មសិត្វា វុដ្ឋាតិ, មគ្គោ អនិមិត្តវិមោក្ខេន វិមុច្ចតិ. សចេ ទុក្ខតោ សម្មសិត្វា វុដ្ឋាតិ, អប្បណិហិតវិមោក្ខេន វិមុច្ចតិ. សចេ អនត្តតោ សម្មសិត្វា វុដ្ឋាតិ, សុញ្ញតវិមោក្ខេន វិមុច្ចតិ, ឥទំ សរសតោ នាមំ នាម. យស្មា បនេស សង្ខារេសុ អនិច្ចានុបស្សនាយ និច្ចនិមិត្តំ បជហន្តោ អាគតោ, តស្មា អនិមិត្តោ. ទុក្ខានុបស្សនាយ សុខសញ្ញំ បណិធិំ បត្ថនំ បហាយ អាគតត្តា អប្បណិហិតោ. អនត្តានុបស្សនាយ អត្តសញ្ញំ បហាយ អត្តសុញ្ញតាទស្សនវសេន សុញ្ញតា ហោតិ, ឥទំ បច្ចនីកតោ នាមំ នាម. រាគាទីហិ ¶ បនេស សុញ្ញតត្តា សុញ្ញតោ, រូបនិមិត្តាទីនំ, រាគនិមិត្តាទីនំ ឯវ វា អភាវេន អនិមិត្តោ, រាគបណិធិអាទីនំ អភាវតោ អប្បណិហិតោតិ វុច្ចតិ, ឥទំ អស្ស សគុណតោ នាមំ. រាគាទិសុញ្ញំ អនិមិត្តំ អប្បណិហិតញ្ច និព្ពានំ អារម្មណំ ករោតីតិ សុញ្ញតោ អនិមិត្តោ អប្បណិហិតោតិ វុច្ចតិ, ឥទមស្ស អារម្មណតោ នាមំ. អាគមនំ បន ទុវិធំ វិបស្សនាគមនំ មគ្គាគមនញ្ច. តត្ថ មគ្គេ វិបស្សនាគមនមេវ, ផលេ បន មគ្គានន្តរេ មគ្គាគមនំ, ផលសមាបត្តិយំ វិបស្សនាគមនម្បិ. អនត្តានុបស្សនាវសេន មគ្គោ សុញ្ញតោ អនិច្ចទុក្ខានុបស្សនាហិ អនិមិត្តោ អប្បណិហិតោតិ ឯវំ វិបស្សនា អត្តនោ នាមំ មគ្គស្ស ទេតិ, មគ្គោ ផលស្សាតិ ឥទំ អាគមនតោ នាមំ.

សុញ្ញត្តាតិ វិវិត្តត្តា. រាគាទយោវ បតិដ្ឋានដ្ឋេន បណិធីតិ អាហ ‘‘រាគទោសមោហបណិធីន’’ន្តិ. ឥមិស្សា វិជ្ជាយាតិ ទិព្ពចក្ខុវិជ្ជាយាតិអាទិនា ឯកេកវិជ្ជំ សន្ធាយ វទន្តិ. ឯវំ ឯកិស្សាបិ នាមំ អគ្គហេត្វាបិ តា ឯវ សន្ធាយ ‘‘វិជ្ជានំ លាភិម្ហី’’តិ ភណន្តោបិ បារាជិកោ ហោតីតិ សង្ខេបដ្ឋកថាយំ អធិប្បាយោ. វត្ថុវិជ្ជាទីនិ បន សន្ធាយ វទន្តោ ន ហោតិ. ឯកេកកោដ្ឋាសវសេនាតិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន លោកុត្តរវិសេសំ អកត្វា កេវលំ ‘‘សតិបដ្ឋានានំ លាភី’’តិ ឯកេកកោដ្ឋាសវសេនាតិ អធិប្បាយោ. តត្ថាតិ តេសុ កោដ្ឋាសេសុ. កិលេសានំ បហានំ នាម អភាវមត្តម្បិ លោកុត្តរកិច្ចត្តា លោកុត្តរន្តិ សមត្ថេតុំ តំ បនាតិអាទិ វុត្តំ. រាគា ចិត្តំ វិនីវរណតាតិ រាគតោ ចិត្តស្ស វិនីវរណតា, តតោ រាគតោ វិមុត្តត្តា ឯវ វីតរាគនីវរណតាតិ អត្ថោ, យា ច បញ្ច វិជ្ជាតិ យោជេតព្ពំ. ន អាគតាតិ ឥធ បទភាជនេ ‘‘ញាណន្តិ តិស្សោ វិជ្ជា’’តិ (បារា. ១៩៩) វុត្តត្តា សេសា បញ្ច វិជ្ជា ន អាគតាតិ អត្ថោ. និព្ពត្តិតលោកុត្តរត្តាតិ លោកិយធម្មសាធារណសង្ខតស្សាបិ អភាវា លោកិយេហិ សព្ពថា អសម្មិស្សលោកុត្តរត្តា. អញ្ញន្តិ សង្ខេបដ្ឋកថាទិំ វទន្តិ, តម្បិ តត្ថេវ បដិក្ខិត្តន្តិ សម្ពន្ធោ.

២០០. បុន ¶ អានេត្វា បឋមជ្ឈានាទីហិ ន យោជិតន្តិ ឯត្ថ ‘‘បឋមជ្ឈានេនាតិ បាឋោ’’តិ កេចិ វទន្តិ, តំ យុត្តមេវ អាទិ-សទ្ទេន គហេតព្ពស្ស ¶ ឈានស្ស អភាវា. បឋមជ្ឈានមូលកញ្ហិ ឯកមេវ ខណ្ឌចក្កំ. កត្តុសាធនោបិ ភណិត-សទ្ទោ ហោតីតិ អាហ អថ វាតិអាទិ. យេន ចិត្តេន មុសា ភណតិ, តេនេវ ចិត្តេន ន សក្កា ‘‘មុសា ភណាមី’’តិ ជានិតុំ, អន្តរន្តរា បន អញ្ញាហិ មនោទ្វារវីថីហិ ‘‘មុសា ភណាមី’’តិ ជានាតីតិ វុត្តំ ‘‘ភណន្តស្ស ហោតិ មុសា ភណាមី’’តិ. អយមេត្ថ អត្ថោ ទស្សិតោតិ តីហិ អង្គេហិ សមន្នាគតោ មុសាវាទោតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោ. ទវាតិ សហសា. រវាតិ អញ្ញំ វត្តុកាមស្ស ខលិត្វា អញ្ញភណនំ. តំ ជានាតីតិ តំញាណំ, តស្ស ភាវោ តំញាណតា, ញាណស្ស វិសយវិសយីភាវេន អត្តសំវេទនន្តិ អត្ថោ. ញាណសមោធានន្តិ ពហូនំ ញាណានំ ឯកស្មិំ ខណេ សមោធានំ, សហុប្បត្តីតិ អត្ថោ. យេន ចិត្តេន ‘‘មុសា ភណិស្ស’’ន្តិ ជានាតីតិ ឥទំ បុព្ពភាគចេតនញ្ច សន្និដ្ឋានចេតនញ្ច ឯកតោ កត្វា វុត្តំ. យេន ចិត្តេន បុព្ពភាគចេតនាភូតេន សន្និដ្ឋានចេតនាភូតេន ច វិសំវាទិតព្ពសត្តសង្ខារេ ជានាតិ, យេន ចិត្តេន មុសា ភណិស្សន្តិ អត្ថោ. តេនេវ…បេ… បរិច្ចជិតព្ពាតិ តេនេវ ចិត្តេន ‘‘ឯវំ អហំ មុសា ភណាមី’’តិ វា ‘‘ភណិត’’ន្តិ វា តទេវ មុសាវាទចិត្តមារម្មណំ កត្វា ភិក្ខុ ជានាតីតិ ឯវំ បុព្ពាបរសន្និដ្ឋានចេតនាក្ខណេសុ តីសុ ឯកេនេវ ចិត្តេន ញាណវិសយញ្ច ញាណញ្ចាតិ ឧភយម្បិ ឯកក្ខណេ បុគ្គលោ ជានាតីតិ អយំ តំញាណតា បរិច្ចជិតព្ពា វិសយស្សេវ តទា បកាសនតោតិ អធិប្បាយោ, តេនាហ ន ហីតិអាទិ. យទិ ញាណស្ស អត្តនោ សរូបំ ន ញាយតិ, កថំ បច្ឆិមំ ចិត្តំ ជានាតីតិ អាហ បុរិមំ បុរិមន្តិអាទិ. តត្ថ ភណិស្សាមីតិអាទិនា តីសុ កាលេសុ ឧប្បន្នំ បុរិមបុរិមចិត្តំ អត្តានំ វិសយំ កត្វា ឧប្បជ្ជមានស្ស បច្ឆិមស្ស បច្ឆិមស្ស ចិត្តស្ស តថា ឧប្បត្តិយា បច្ចយោ ហោតីតិ អត្ថោ. តេនាតិ យេន ការណេន តីសុ ខណេសុ ចិត្តានិ តទញ្ញេហេវ ចិត្តេហិ ជានិតព្ពានិ, តានិ ច បុរិមបុរិមចិត្តេនេវ អវស្សំ ឧប្បជ្ជន្តិ, តេន ការណេនាតិ អត្ថោ. តស្មិំ សតីតិ ភណិស្សាមីតិ បុព្ពភាគេ សតិ. សេសទ្វយន្តិ ភណាមិ, ភណិតន្តិ ឥទំ ទ្វយំ ន ហេស្សតីតិ ឯតំ នត្ថីតិ យោជនា ហោតិយេវាតិ អត្ថោ. ឯកំ វិយ បកាសតីតិ ភិន្នក្ខណានម្បិ និរន្តរុប្បត្តិយា ‘‘តទេវេទ’’ន្តិ គហេតព្ពតំ សន្ធាយ វទតិ.

ពលវធម្មវិនិធានវសេនាតិ ¶ ពលវគាហស្ស វិនិធានវសេន. ទុព្ពលទុព្ពលានន្តិ ទុព្ពលទុព្ពលានំ គាហានំ. សកភាវបរិច្ចជនវសេនាតិ អត្តនោ សន្តកភាវស្ស បរិច្ចជនវសេន.

២០៧. ឧត្តាសិតត្តាតិ ភយំ ជនេត្វា វិយ បលាបិតត្តា. ឯវំ បលាបិតោ ន បុន តំ ឋានំ អាគច្ឆតីតិ អាហ ‘‘បុន អនល្លីយនភាវទស្សនវសេនា’’តិ. ខេដ-សទ្ទំ សទ្ទត្ថវិទូ ឧត្តាសត្ថេ ¶ បឋន្តីតិ អាហ ស្វាយមត្ថោតិអាទិ. អណុ ឯវ អណុសហគតំ, អណុត្តេន វា យុត្តន្តិ អត្ថោ.

វត្តុកាមវារកថាវណ្ណនា

២១៥. កេវលញ្ហិយន្តិ កេវលញ្ហិ អយំ វារោតិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ. តង្ខណញ្ញេវ ជានាតីតិ បកតិយា វចនានន្តរំ វិជាននំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯវំ បន វចីភេទំ អកត្វា ‘‘យោ ឥមម្ហា អាវាសា បឋមំ បក្កមិស្សតិ, នំ មយំ ‘អរហា’តិ ជានិស្សាមា’’តិ ឯវំ កតសង្កេតា វិហារា បឋមំ បក្កមនេន តស្មិំ ខណេ អវីតិវត្តេបិ និក្ខន្តមត្តេបិ បារាជិកំ អញ្ញតរោ ភិក្ខុ ‘‘មំ ‘អរហា’តិ ជានន្តូ’’តិ តម្ហា អាវាសា បឋមំ បក្កាមីតិ អាគតវត្ថុម្ហិ (បារា. ២២៧) វិយ. វិញ្ញត្តិបថេតិ កាយវចីវិញ្ញត្តីនំ គហណយោគ្គេ បទេសេ, តេន វិញ្ញត្តិបថំ អតិក្កមិត្វា ឋិតោ កោចិ ទិព្ពេន ចក្ខុនា កាយវិការំ ទិស្វា ទិព្ពាយ សោតធាតុយា វចីភេទញ្ច សុត្វា ជានាតិ, ន បារាជិកន្តិ ទីបេតិ. បាឡិយំ ‘‘បដិវិជានន្តស្ស អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ២១៥) ឥមស្មិំ បដិវិជាននវារេ យស្មិំ អក្ខរេ វា ឧច្ចារិតេ កាយប្បយោគេ វា កតេយេវ អយំ បឋមជ្ឈានំ សមាបន្នោតិអាទិអត្ថំ បរោ វិជានាតិ, តតោ បុរិមេសុ អក្ខរុច្ចារណាទិប្បយោគេសុ ថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជិត្វា បច្ឆិមេវ បដិវិជាននបយោគក្ខណេ បារាជិកំ អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ ថុល្លច្ចយស្សេវេត្ថ សាមន្តត្តា, តេនេវ ពុទ្ធទត្តាចរិយេន –

‘‘ទុក្កដំ បឋមស្សេវ, សាមន្តមិតិ វណ្ណិតំ;

សេសានំ បន តិណ្ណម្បិ, ថុល្លច្ចយមុទីរិត’’ន្តិ –

វុត្តំ ¶ , អយញ្ចត្ថោ ‘‘ន បដិវិជានន្តស្ស អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ ឥមិនា សុត្តេន សង្គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទិវសេនាតិអាទិនា ឈានសមាធិអាទិសទ្ទានមត្ថេសុ បុព្ពេ អកតបរិចយត្តា សុត្វា ‘‘អត្ថំ ឦទិស’’ន្តិ អជានិត្វា កេវលំ ‘‘វិសិដ្ឋោ កោចិ សមណគុណោ អនេន លទ្ធោ’’តិ បរេន ញាតេបិ បារាជិកមេវាតិ ទស្សេតិ.

អនាបត្តិភេទកថាវណ្ណនា

២២០. អនុល្លបនាធិប្បាយស្សាតិ ‘‘ឯវំ វុត្តេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ មយា បកាសិតោ ហោតី’’តិ ¶ អមនសិកត្វា ‘‘នាហំ, អាវុសោ, មច្ចុនោ ភាយាមី’’តិអាទិកំ កថេន្តស្ស. ឯវំ កថេន្តោ ច វោហារតោ អញ្ញំ ព្យាករោន្តោ នាម ហោតីតិ វុត្តំ ‘‘អញ្ញំ ព្យាករោន្តស្សា’’តិ. ភាយន្តោតិ ‘‘ញត្វា គរហន្តិ នុ ខោ’’តិ ភាយន្តោ.

បទភាជនីយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

វិនីតវត្ថុវណ្ណនា

២២៣. សេក្ខភូមិយន្តិ ឥមិនា ឈានភូមិម្បិ សង្គណ្ហាតិ. តិណ្ណំ វិវេកានន្តិ កាយចិត្តឧបធិវិវេកានំ. បិណ្ឌាយ ចរណស្ស ភោជនបរិយោសានតាយ វុត្តំ ‘‘យាវ ភោជនបអយោសាន’’ន្តិ. អន្តរឃរេ ភុត្វា អាគច្ឆន្តស្សាបិ វុត្តនយេនេវ សម្ភាវនិច្ឆាយ ចីវរសណ្ឋាបនាទីនិ ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវ, បាឡិយំ បន ទុក្ករាទិវត្ថូសុ ‘‘អនាបត្តិ អនុល្លបនាធិប្បាយស្សា’’តិ ឥទំ ថុល្លច្ចយេនាបិ អនាបត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឧល្លបនាធិប្បាយស្សាបិ ហិ ‘‘នាវុសោ, ទុក្ករំ អញ្ញំ ព្យាកាតុ’’ន្តិ វុត្តេ ថុល្លច្ចយមេវ អត្តុបនាយិកត្តាភាវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

២២៧. ន ទានាហំ តត្ថ គមិស្សាមីតិ បុន តត្ថ វសិតដ្ឋានេ ន គមិស្សាមិ, ឯវំ សតិ បឋមំ គតោ អយំ បុន ច នាគតោ, តស្មា អរហាតិ មញ្ញិស្សន្តីតិ អធិប្បាយោ. តំ ឋានន្តិ អាវាសំ វាតិអាទិនា បុព្ពេ បរិច្ឆិន្នដ្ឋានំ. បទសា គមនំ សន្ធាយ កតិកាយ កតត្តា យានេនាតិអាទិ វុត្តំ. វិជ្ជាមយិទ្ធិំ សន្ធាយ ‘‘ឥទ្ធិយា’’តិ វុត្តំ ឧល្លបនាធិប្បាយស្ស អភិញ្ញិទ្ធិយា អសម្ភវតោ. អញ្ញមញ្ញំ រក្ខន្តីតិ ឧល្លបនាធិប្បាយេ ¶ សតិបិ ឯកស្សាបិ បឋមគមនាភាវា រក្ខន្តិ. សចេ បន កតិកំ កត្វា និសិន្នេសុ ឯកំ ទ្វេ ឋបេត្វា អវសេសា ឧល្លបនាធិប្បាយេន ឯកតោ គច្ឆន្តិ, គតានំ សព្ពេសំ បារាជិកមេវ. តេសុ យស្ស ឧល្លបនាធិប្បាយោ នត្ថិ, តស្ស អនាបត្តិ. ឯតន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តំ សព្ពំ កតិកវត្តំ. នានាវេរជ្ជកាតិ នានាជនបទវាសិនោ. សង្ឃលាភោតិ យថាវុឌ្ឍំ បាបុណនកកោដ្ឋាសោ. អយញ្ច បដិក្ខេបោ អវិសេសេត្វា ករណំ សន្ធាយ កតោ, វិសេសេត្វា បន ‘‘ឯត្តកោ អសុកស្សា’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា អបលោកេត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ.

២២៨. ធម្មធាតូតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ, ធម្មានំ សភាវោ វា. ឧបបត្តីតិ អត្តភាវំ សន្ធាយ វទតិ. ទុស្សទ្ធាបយា ហោន្តីតិ បុថុជ្ជនេ សន្ធាយ វុត្តំ, ន លក្ខណត្ថេរាទិកេ អរិយបុគ្គលេ ¶ . វិតុឌេន្តីតិ វិនិវិជ្ឈិត្វា ឌេន្តិ គច្ឆន្តិ, ផាសុឡន្តរិកាយោ ឆិទ្ទាវឆិទ្ទំ កត្វា តាហិ គច្ឆន្តីតិ និស្សក្កវសេន អត្ថោ. វិតុទេន្តីតិ បាឋេ ផាសុឡន្តរិកាហីតិ អាធារត្ថេ និស្សក្កវចនំ. លោហតុណ្ឌេហីតិ កាឡលោហមយេហិ តុណ្ឌេហិ. អច្ឆរិយំ វតាតិ គរហិតព្ពតាយ អច្ឆរំ បហរិតុំ យុត្តរូបំ. ចក្ខុភូតាតិ លោកស្ស ចក្ខុ វិយ ភូតា សញ្ជាតា, ចក្ខុសទិសាតិបិ អត្ថោ. តស្សេវ កម្មស្សាតិ យេន គោឃាតកកម្មេនេវ និរយេ និព្ពត្តោ, តស្សេវាតិ អត្ថេ គយ្ហមានេ ឯកាយ ចេតនាយ ពហុបដិសន្ធិយោ ហោន្តីតិ អាបជ្ជតិ, ន ចេតំ យុត្តំ ឯកស្ស អម្ពាទិពីជស្ស អនេកង្កុរុប្បត្តិ វិយាតិ តំ បរិហរន្តោ អាហ តស្ស នានាចេតនាហិ អាយូហិតស្សាតិអាទិ, តេន គោឃាតកកម្មក្ខណេ បុព្ពចេតនា អបរចេតនា សន្និដ្ឋាបកចេតនាតិ ឯកស្មិម្បិ បាណាតិបាតេ ពហូ ចេតនា ហោន្តិ, នានាបាណាតិបាតេសុ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. តត្ថ ឯកាយ ចេតនាយ នរកេ បចិត្វា តទញ្ញចេតនាសុ ឯកាយ អបរាបរិយចេតនាយ ឥមស្មិំ បេតត្តភាវេ និព្ពត្តោតិ ទស្សេតិ, តេនាហ ‘‘អវសេសកម្មំ វា កម្មនិមិត្តំ វា’’តិ. ឯត្ថ ច កម្មសរិក្ខវិបាកុប្បត្តិំ សន្ធាយ កម្មកម្មនិមិត្តានមេវ គហណំ កតំ, ន គតិនិមិត្តស្ស, តេនាហ ‘‘អដ្ឋិរាសិយេវ និមិត្តំ អហោសី’’តិ. បាឡិយំ វិតច្ឆេន្តីតិ តុណ្ឌេហិ តច្ឆេន្តោ វិយ លុញ្ចន្តិ. វិរាជេន្តីតិ វិលិខន្តិ.

២២៩. វល្លូរវិក្កយេនាតិ ¶ សុក្ខាបិតមំសវិក្កយេន. និប្បក្ខចម្មេតិ វិគតបក្ខលោមចម្មេ. ឯកំ មិគន្តិ ទីបកមិគំ. ការណាហីតិ ឃាតនាហិ. ញត្វាតិ កម្មដ្ឋានំ ញត្វា.

២៣០. មង្គនវសេន ឧលតីតិ មង្គុលិ, វិរូបពីភច្ឆភាវេន បវត្តតីតិ អត្ថោ. ចិត្តកេឡិន្តិ ចិត្តរុចិយំ អនាចារកីឡំ.

២៣១. និស្សេវាលបណកកទ្ទមោតិ តិលពីជកាទិសេវាលេន នីលមណ្ឌូកបិដ្ឋិវណ្ណេន ឧទកបិដ្ឋេ ឧទកំ នីលវណ្ណំ កុរុមានេន បណកេន កទ្ទមេន ច វិរហិតោ. ឧណ្ហភាវេន តបនតោ តបំ ឧទកំ អស្សាតិ តបោទកាតិ វត្តព្ពេ ក-ការលោបំ កត្វា ‘‘តបោទា’’តិ វុច្ចតិ. បេតលោកោតិ បកដ្ឋេន អកុសលកម្មេន សុគតិតោ ទុគ្គតិំ ឥតានំ គតានំ លោកោ សមូហោ, និវាសដ្ឋានំ វា. កតហត្ថាតិ ធនុសិប្បេ សុដ្ឋុ សិក្ខិតហត្ថា, អវិរជ្ឈនលក្ខវេធាតិ អត្ថោ. សិប្បទស្សនវសេន រាជកុលាទីសុ រាជសមូហំ ឧបេច្ច កតំ អសនំ សរក្ខេបោ ឯតេសន្តិ កតុបាសនា, សព្ពត្ថ ទស្សិតសិប្បាតិ អត្ថោ. បភគ្គោតិ បភញ្ជិតោ, បរាជិតោតិ អត្ថោ.

២៣២. អានេញ្ជសមាធិន្តិ ¶ អរូបសមាបត្តិយំ និរុទ្ធេ សតិបិ សទ្ទកណ្ដកេន ឧដ្ឋានារហោ រូបាវចរសមាធិយេវ ឥធ វត្តព្ពោតិ អាហ អនេជំ អចលន្តិអាទិ. សមាធិបរិបន្ថកេតិ វិតក្កាទិកេ សន្ធាយ វទតិ, ឥទំ បន បឋមពោធិយំ ឧប្បន្នម្បិ វត្ថុំ អនាចារមត្តវសេន ភិក្ខូហិ ចោទិតេបិ ភគវតា ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, មោគ្គល្លានស្សា’’តិ (បារា. ២២៨) ឯវំ អាយតិំ អត្តនា បញ្ញបិយមានបារាជិកានុគុណំ តទា ឯវ វិនីតន្តិ ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ បច្ឆា បញ្ញត្តស្ស ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស វិនីតវត្ថុភាវេន សង្គហមារោបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សាវកានំ ឧប្បដិបាដិយា អនុស្សរណាភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ន ឧប្បដិបាដិយា’’តិ វុត្តំ. ទុក្ករំ កតន្តិ អនន្តរេ បញ្ចកប្បសតិកេ កាលេ វិញ្ញាណសន្តតិំ អទិស្វាបិ អសម្មុយ្ហិត្វា បរតោ តតិយត្តភាវេ ទិដ្ឋចុតិចិត្តេន សទ្ធិំ វត្តមានភវបដិសន្ធិយា អនុមានេនាបិ ការិយការណាភាវគហណំ នាម សាវកានំ ទុក្ករត្តា វុត្តំ. បដិវិទ្ធាតិ ¶ បដិវិទ្ធសទិសា. យថា នាម សត្តធា ផាលិតស្ស ចាមរវាលលោមស្ស ឯកាយ អគ្គកោដិយា អបរស្ស វាលលោមំសុនោ កោដិំ ទូរេ ឋត្វា វិជ្ឈេយ្យ អាវុនន្តោ វិយ បដិបាទេយ្យ, ឯវមេវ ឥមិនាបិ ទុក្ករំ កតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯតទគ្គន្តិ ឯសោ អគ្គោ. យទិទន្តិ យោ អយំ.

និគមនវណ្ណនា

២៣៣. ឥធាតិ ភិក្ខុវិភង្គេ. ឧទ្ទិដ្ឋបារាជិកបរិទីបនន្តិ សិក្ខាបទេសុ បាតិមោក្ខុទ្ទេសវសេន ឧទ្ទិដ្ឋបារាជិកបរិទីបនំ, ន បន សព្ពស្មិំ បារាជិកវិភង្គេ អាគតអាបត្តិបរិទីបនំ តត្ថ ថុល្លច្ចយាទីនម្បិ អាគតត្តា តេនេវ ឧទ្ទិដ្ឋ-សទ្ទេន វុត្តវិភង្គស្ស និទ្ទេសត្តា. ភិក្ខុនីនំ អសាធារណានិ ចត្តារីតិ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកា (បាចិ. ៦៥៨) វជ្ជប្បដិច្ឆាទិកា (បាចិ. ៦៦៥) ឧក្ខិត្តានុវត្តិកា (បាចិ. ៦៦៩) អដ្ឋវត្ថុកាតិ (បាចិ. ៦៧៥) ឥមានិ ភិក្ខូហិ អសាធារណានិ ភិក្ខុនីនំ ឯវ បញ្ញត្តានិ បារាជិកានីតិ អត្ថោ. វត្ថុវិបន្នាតិ បព្ពជ្ជុបសម្បទានំ វត្ថុភាវោ វត្ថុ នាម, តេន វត្ថុមត្តេន វិបន្នា, វិបន្នវត្ថុកាតិ អត្ថោ. អហេតុកបដិសន្ធិកាតិ មគ្គានុប្បត្តិការណមាហ. កិញ្ចាបិ ទុហេតុកានម្បិ មគ្គោ នុប្បជ្ជតិ, តេ បន បព្ពជ្ជុបសម្បទាសុ ឋត្វា អាយតិំ មគ្គហេតុំ សម្បាទេតុំ សក្កោន្តិ, អហេតុកា បន បរិសុទ្ធេ ចតុបារិសុទ្ធិសីលេ ឋត្វា សម្បាទេតុំ ន សក្កោន្តិ, តស្មា តេ តម្បិ បដិច្ច វត្ថុវិបន្នាវាតិ វេទិតព្ពា. បារាជិកាតិ កម្មវិបត្តិយា បដិសន្ធិក្ខណេយេវ បរាជយំ អាបន្នា. ថេយ្យសំវាសកាទីនំ គិហិភាវេ ឋត្វា វិបស្សនាយ វាយមន្តានម្បិ តស្មិំ អត្តភាវេ មគ្គុប្បត្តិអភាវតោ ‘‘មគ្គោ បន វារិតោ’’តិ វុត្តំ. ទីឃតាយ លម្ពមានំ អង្គជាតំ លម្ពំ នាម, តំ យស្ស អត្ថិ សោ លម្ពី. សោ ឯត្តាវតា ន បារាជិកោ, តំ បន ទីឃំ អង្គជាតំ ¶ អត្តនោ មុខេ វា វច្ចមគ្គេ វា សេវនាធិប្បាយេន បវេសេន្តោវ បារាជិកោ, ឥធ បន វច្ចមគ្គេ បវេសេន្តោវ អធិប្បេតោ មុទុបិដ្ឋិកេនេវ មុខេ បវេសនស្ស វុត្តត្តា. សោបិ ហិ កតបរិកម្មតាយ មុទុភូតាយ បិដ្ឋិយា ឱនមិត្វា អត្តនោ អង្គជាតំ មុខេន គណ្ហន្តោវ បារាជិកោ ហោតិ, ន កេវលោ. យោ បន មុខេន អត្តនោ វច្ចមគ្គំ វា បរេសំ វច្ចមគ្គមុខំ វា ឥត្ថីនំ បស្សាវមគ្គំ វា គណ្ហាតិ, តស្ស ច បុរិសនិមិត្តេន បុរិសនិមិត្តំ ឆុបន្តស្ស ច មគ្គេន មគ្គបដិបាទនេបិ បារាជិកំ ន ហោតិ បុរិសនិមិត្តេន តទិតរមគ្គសម្បដិបាទនេនេវ មេថុនធម្មវោហារតោ ¶ . បរស្ស អង្គជាតេ អភិនិសីទតីតិ បរស្ស ឧត្តានំ សយន្តស្ស កម្មនិយេ អង្គជាតេ អត្តនោ វច្ចមគ្គំ បវេសេន្តោ តស្សូបរិ និសីទតិ, ឥទញ្ច ឧបលក្ខណមត្តំ បរេសំ អង្គជាតំ វច្ចមគ្គេ បវេសេន្តោ សាទិយន្តោបិ បារាជិកោវ, ពលក្ការេន បន វច្ចមគ្គេ វា មុខេ វា បរេន បវេសិយមានោ យទិ ន សាទិយតិ, អនាបត្តិកោវ. ឯត្ថ អសាទិយនំ នាម ទុក្ករំ វិរជ្ជិតព្ពតោ. ឯត្ថ ច អនុបសម្បន្នភាវេ ឋត្វា មាតុបិតុអរហន្តេសុ អញ្ញតរំ ឃាតេន្តោ ភិក្ខុនិំ ទូសេន្តោ ច សាមណេរបព្ពជ្ជម្បិ ន លភតីតិ ទស្សនត្ថំ វិសុំ គហិតត្តា មាតុឃាតកាទីនំ ចតុន្នំ តតិយបឋមបារាជិកេសុ អន្តោគធតា វេទិតព្ពា. យថា ឯត្ថ, ឯវំ គិហិភាវេ ឋត្វា លោហិតុប្បាទំ ករោន្តោ លោហិតុប្បាទកោវាតិ គហេតព្ពំ. ឯតេន បរិយាយេនាតិ ឧភិន្នំ រាគបរិយុដ្ឋានសង្ខាតេន បរិយាយេន. ទុតិយវិកប្បេ កច្ចិ អត្ថាតិ បទច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

ចតុត្ថបារាជិកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

និដ្ឋិតោ ច បារាជិកកណ្ឌវណ្ណនានយោ.

២. សង្ឃាទិសេសកណ្ឌោ

១. សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៣៤. តេរសកស្សាតិ ¶ ¶ តេរស សិក្ខាបទានិ បរិមាណានិ អស្សាតិ តេរសកោ, កណ្ឌោ, តស្ស. សមថេ វិបស្សនាយ វា អភិរតិរហិតោ ឥធ អនភិរតោ, ន បព្ពជ្ជាយាតិ អាហ ‘‘វិក្ខិត្តចិត្តោ’’តិ. វិក្ខិត្តតាយ ការណមាហ កាមរាគាឥច្ចាទិ.

២៣៥. អព្ពោហារិកាតិ សីលវិបត្តិវោហារំ នារហតីតិ កត្វា វុត្តំ. អកុសលភាវេ បនស្សា អព្ពោហារតា នត្ថិ.

២៣៦-៧. ចេតនា-សទ្ទតោ វិសុំ សំ-សទ្ទស្ស អត្ថាភាវំ ឥក-បច្ចយស្ស ច អត្ថវន្តតំ ទស្សេតុំ សញ្ចេតនា វាតិអាទិ ទុតិយវិកប្បោ វុត្តោ. សិខាប្បត្តោ អត្ថោតិ អធិប្បេតត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. អាសយភេទតោតិ បិត្តសេម្ហបុព្ពលោហិតានំ ចតុន្នំ អាសយានំ ភេទេន. ធាតុនានត្តតោតិ រសរុហិរាទីនំ សត្តន្នំ, បថវាទីនំ វា ចតុន្នំ ធាតូនំ នានត្តេន. វត្ថិសីសន្តិ មុត្តវត្ថិតោ មត្ថកបស្សំ. ហត្ថិមទចលនំ នាមញ្ច សម្ភវោតិ អាហ ‘‘សម្ភវោ និក្ខមតី’’តិ. សម្ភវវេគន្តិ សម្ភវស្ស ឋានតោ ចវិត្វា ទកសោតាភិមុខំ ឱតរណេន សញ្ជាតសរីរក្ខោភវេគំ. ពាហុសីសន្តិ ខន្ធប្បទេសំ. ទស្សេសីតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ ហេតុត្ថោ, តេន យស្មា កណ្ណចូឡិកាហិ សម្ភវោ និក្ខមតិ…បេ… សម្ភវញ្ច ទស្សេសិ, តស្មា តតិយស្ស ភាសិតំ សុភាសិតន្តិ ឯវំ យោជនា វេទិតព្ពា. ទកសោតន្តិ មុត្តស្ស វត្ថិតោ និក្ខមនមគ្គំ, អង្គជាតប្បទេសន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សុក្កញ្ច នាមេតំ រសរុហិរាទិសត្តទេហធាតូសុ មជ្ឈិមធាតុចតុជំ អដ្ឋិមិញ្ជាទិ វិយ បថវីធាតុសង្គហិតំ អាហារូបជីវីនំ សកលកាយគតំ អតិទហរទារកានម្បិ អត្ថេវ, តំ បន បន្នរសសោឡសវស្សុទ្ទេសតោ បដ្ឋាយ សត្តានំ សមុប្បជ្ជនកកាមរាគេហេវ ឋានតោ ចលតិ, ចលិតញ្ច អាបោធាតុភាវេន ចិត្តជមេវ ហុត្វា ទកសោតំ ឱតរតិ, ទកសោតតោ បន បដ្ឋាយ ¶ ចិត្តបច្ចយឧតុជំ ហោតិ មត្ថលុង្គតោ ចលិតសិង្ឃាណិកា វិយ. យេសំ បន សមុច្ឆេទនវិក្ខម្ភនាទីហិ រាគបរិយុដ្ឋានំ នត្ថិ ¶ , តេសំ សុក្កវិស្សដ្ឋិ ន សិយា. ឥតិ យថាឋានតោ សុក្កស្ស វិស្សដ្ឋិយេវ រាគចិត្តសមុដ្ឋានា, ន បកតិរូបំ, តេនេវ កថាវត្ថុអដ្ឋកថាយំ (កថា. អដ្ឋ. ៣០៧) ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិ នាម រាគសមុដ្ឋានា ហោតី’’តិ សុក្កស្ស វិស្សដ្ឋិ ឯវ រាគសមុដ្ឋានា វុត្តា, ន បកតិរូបំ. ឆន្នំ បន កាមាវចរទេវានំ វិជ្ជមានាបិ សុក្កធាតុ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិវសេន បរិយុដ្ឋិតរាគេនាបិ ឋានតោ ន គឡតិ, យថាឋានេ ឯវ ឋត្វា កិញ្ចិ វិការំ អាបជ្ជមានា តង្ខណិកបរិឡាហវូបសមាវហា មេថុនកិច្ចនិដ្ឋាបិតា ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘កាយសម្ផស្សសុខមេវ តេសំ កាមកិច្ច’’ន្តិ វទន្តិ. ខីណាសវានំ បន អនាគាមីនញ្ច សព្ពសោ កាមរាគាភាវេន សុក្កធាតុវិការម្បិ នាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ. រូបីព្រហ្មានំ បន វិក្ខម្ភិតកាមរាគេន ជនិតត្តា អនាហារូបជីវិតត្តា ច សព្ពថា សុក្កធាតុបិ នត្ថេវ. តថេវាតិ មោចនស្សាទេន និមិត្តេ ឧបក្កមតោតិអាទិំ អតិទិសតិ. ‘‘វិស្សដ្ឋីតិ ឋានាចាវនា វុច្ចតី’’តិ បទភាជនេ (បារា. ២៣៧) វុត្តត្តា ‘‘ទកសោតំ ឱតិណ្ណមត្តេ’’តិ កស្មា វុត្តន្តិ អាហ ទកសោតោរោហណញ្ចេត្ថាតិអាទិ. ឯត្ថាតិ តីសុបិ វាទេសុ. អធិវាសេត្វាតិ និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា បុន វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ មោចនស្សាទំ វិនោទេត្វា. អន្តរា និវារេតុន្តិ អត្តនោ និមិត្តេ កតូបក្កមេន ឋានា ចុតំ ទកសោតំ ឱតរិតុំ អទត្វា អន្តរា និវារេតុំ. មោចនស្សាទេន ហត្ថបរិកម្មាទិំ ករោន្តស្ស មុត្តេបិ ទុក្កដមេវ, និមិត្តេ ឧបក្កមាភាវតោ បន សង្ឃាទិសេសោ ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ហត្ថ…បេ… អនាបត្តី’’តិ. ទកសោតោរោហណញ្ចេត្ថាតិអាទិនា វុត្តវិនិច្ឆយំ សន្ធាយ ‘‘អយំ សព្ពាចរិយសាធារណវិនិច្ឆយោ’’តិ វុត្តំ.

ខោភករណបច្ចយោ នាម វិសភាគភេសជ្ជសេនាសនាហារាទិបច្ចយោ. នានាវិធំ សុបិនន្តិ ខុភិតវាតាទិធាតូនំ អនុគុណំ. អនុភូតបុព្ពន្តិ បុព្ពេ ភូតបុព្ពំ មនសា បរិកប្បិតបុព្ពញ្ច. សគ្គនរកទេសន្តរាទីនម្បិ ហិ សង្គហេត្វា វុត្តំ. អត្ថកាមតាយ វា អនត្ថកាមតាយ វាតិ ឥទំ ទេវតានំ ហិតាហិតាធិប្បាយតំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. អត្ថាយ វា អនត្ថាយ វាតិ សភាវតោ ភវិតព្ពំ ហិតាហិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. ននុ ទេវតាហិ ឧបសំហរិយមានានិ អារម្មណានិ បរមត្ថតោ នត្ថិ, កថំ តានិ បុរិសោ បស្សតិ, ទេវតា វា តានិ អវិជ្ជមានានិ ឧបសំហរន្តីតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា ¶ អាហ សោ តាសន្តិអាទិ. តេន ‘‘ឯវមេសោ បរិកប្បតូ’’តិ ទេវតាហិ ចិន្តិតមត្តេន សុបន្តស្ស ចិត្តំ ភវង្គសន្តតិតោ និបតិត្វា ទេវតាហិ ចិន្តិតនិយាមេនេវ បរិកប្បមានំ បវត្តតិ, ឯវំ តេន បរិកប្បមានានិ អារម្មណានិ ទេវតាហិ ឧបសំហដានិ នាម ហោន្តិ, តានិ ច សោ ទេវតានុភាវេន បស្សតិ នាមាតិ ទស្សេតិ. ពោធិសត្តមាតា វិយ បុត្តបដិលាភនិមិត្តន្តិអាទីសុ ¶ ពោធិសត្តស្ស គព្ភោក្កន្តិទិវសេ មហាមាយាទេវិយា អត្តនោ ទក្ខិណបស្សេន ឯកស្ស សេតវរវារណស្ស អន្តោកុច្ឆិបវិដ្ឋភាវទស្សនំ បុត្តបដិលាភនិមិត្តំ សុបិនំ នាម. អម្ហាកំ បន ពោធិសត្តស្ស ‘‘ស្វេ ពុទ្ធោ ភវិស្សតី’’តិ ចាតុទ្ទសិយំ បក្ខស្ស រត្តិវិភាយនកាលេ ហិមវន្តំ ពិព្ពោហនំ កត្វា បុរត្ថិមបច្ឆិមសមុទ្ទេសុ វាមទក្ខិណហត្ថេ ទក្ខិណសមុទ្ទេ បាទេ ច ឱទហិត្វា មហាបថវិយា សយនំ ឯកោ, ទព្ពតិណសង្ខាតាយ តិរិយា នាម តិណជាតិយា នង្គលមត្តរត្តទណ្ឌាយ នាភិតោ ឧគ្គតាយ ខណេន អនេកយោជនសហស្សំ នភំ អាហច្ច ឋានំ ឯកោ, សេតានំ កណ្ហសីសានំ កិមីនំ បាទេហិ ឧស្សក្កិត្វា យាវ ជាណុមណ្ឌលំ អាហច្ច ឋានំ ឯកោ, នានាវណ្ណានំ ចតុន្នំ សកុណានំ ចតូហិ ទិសាហិ អាគន្ត្វា បាទមូលេ សេតវណ្ណតាបជ្ជនំ ឯកោ, ពោធិសត្តស្ស មហតោ មីឡ្ហបព្ពតស្ស ឧបរិ អលិម្បមានស្ស ចង្កមនំ ឯកោតិ ឥមេ បញ្ច មហាសុបិនា នាម, ឥមេ ច យថាក្កមំ សម្ពោធិយា, ទេវមនុស្សេសុ អរិយមគ្គប្បកាសនស្ស, គិហីនញ្ច សរណូបគមនស្ស, ខត្តិយាទិចតុវណ្ណានំ បព្ពជិត្វា អរហត្តបដិលាភស្ស, ចតុន្នំ បច្ចយានំ លាភេ អលិត្តភាវស្ស ច បុព្ពនិមិត្តានីតិ វេទិតព្ពំ. សោឡស សុបិនា បាកដា ឯវ. ឯកន្តសច្ចមេវាតិ ផលនិយមុប្បត្តិតោ វុត្តំ. ទស្សនំ បន សព្ពត្ថ វិបល្លត្ថមេវ. ធាតុក្ខោភាទីសុ ចតូសុ មូលការណេសុ ទ្វីហិ តីហិបិ ការណេហិ កទាចិ សុបិនំ បស្សន្តីតិ អាហ ‘‘សំសគ្គភេទតោ’’តិ. សុបិនភេទោតិ សច្ចាសច្ចត្ថតាភេទោ.

រូបនិមិត្តាទិអារម្មណន្តិ ឯត្ថ កម្មនិមិត្តគតិនិមិត្តតោ អញ្ញរូបមេវ វិញ្ញាណស្ស និមិត្តន្តិ រូបនិមិត្តំ, តំ អាទិ យេសំ សត្តនិមិត្តាទីនំ តានិ រូបនិមិត្តាទីនិ អារម្មណានិ យស្ស ភវង្គចិត្តស្ស តំ រូបនិមិត្តាទិអារម្មណំ. ឦទិសានីតិ រូបនិមិត្តាទិអារម្មណានិ រាគាទិសម្បយុត្តានិ ច. សព្ពោហារិកចិត្តេនាតិ បដិពុទ្ធស្ស បកតិវីថិចិត្តេន. កោ នាម បស្សតីតិ សុត្តបដិពុទ្ធភាវវិយុត្តាយ ¶ ចិត្តប្បវត្តិយា អភាវតោ សុបិនំ បស្សន្តោ នាម ន សិយាតិ អធិប្បាយោ, តេនាហ ‘‘សុបិនស្ស អភាវោវ អាបជ្ជតី’’តិ. កបិមិទ្ធបរេតោតិ ឥមិនា និទ្ទាវសេន បវត្តមានភវង្គសន្តតិព្យវហិតាយ កុសលាកុសលាយ មនោទ្វារវីថិយា ច បស្សតីតិ ទស្សេតិ, តេនាហ យា និទ្ទាតិអាទិ. ទ្វីហិ អន្តេហិ មុត្តោតិ កុសលាកុសលសង្ខាតេហិ ទ្វីហិ អន្តេហិ មុត្តោ. អាវជ្ជនតទារម្មណក្ខណេតិ សុបិនេ បញ្ចទ្វារវីថិយា អភាវតោ មនោទ្វារេ ឧប្បជ្ជនារហំ គហេត្វា វុត្តំ.

ឯត្ថ ច សុបិនន្តេបិ តទារម្មណវចនតោ អនុភូតេសុ សុតបុព្ពេសុ វា រូបាទីសុ បុរាបត្តិភាវេន បរិកប្បេត្វា វិបល្លាសតោ បវត្តមានាបិ កាមាវចរវិបាកធម្មា បរិត្តធម្មេ និស្សាយ បរិកប្បេត្វា បវត្តត្តា បរិត្តារម្មណា វុត្តា, ន បន សរូបតោ បរិត្តធម្មេ គហេត្វា បវត្តត្តា ¶ ឯវាតិ គហេតព្ពំ. ឯវញ្ច ឥត្ថិបុរិសាទិអាការំ អារោបេត្វា បវត្តមានានំ រាគាទិសវិបាកធម្មានម្បិ តេសំ អារម្មណំ គហេត្វា ឧប្បន្នានំ បដិសន្ធាទិវិបាកានម្បិ បរិត្តារម្មណតា កម្មនិមិត្តារម្មណតា ច ឧបបន្នា ឯវ ហោតិ. វត្ថុធម្មវិនិមុត្តំ បន សម្មុតិភូតំ កសិណាទិបដិភាគារម្មណំ គហេត្វា ឧប្បន្នា ឧបចារប្បនាទិវសប្បវត្តា ចិត្តចេតសិកធម្មា ឯវ បរិត្តត្តិកេ (ធ. ស. តិកមាតិកា ១២) ន វត្តព្ពារម្មណាតិ គហេតព្ពា.

ស្វាយន្តិ សុបិនោ. វិបល្លាសេន បរិកប្បិតបរិត្តារម្មណត្តា ‘‘ទុព្ពលវត្ថុកត្តា’’តិ វុត្តំ, អវិជ្ជមានារម្មណេ អវសវត្តិតោតិ អធិប្បាយោ, តេនាហ អវិសយេ ឧប្បន្នត្តាតិអាទិ.

អាបត្តិនិកាយស្សាតិ ឥទំ សង្ឃាទិសេសោតិ បុល្លិង្គ-សទ្ទស្ស អនុរូបវសេន វុត្តំ. អស្សាតិ អស្ស អាបត្តិនិកាយស្ស, វុដ្ឋាបេតុំ ឥច្ឆិតស្សាតិ អត្ថោ, តេនាហ កិំ វុត្តន្តិអាទិ. រុឡ្ហិសទ្ទេនាតិ ឯត្ថ សមុទាយេ និប្ផន្នស្សាបិ សទ្ទស្ស តទេកទេសេបិ បសិទ្ធិ ឥធ រុឡ្ហី នាម, តាយ រុឡ្ហិយា យុត្តោ សទ្ទោ រុឡ្ហីសទ្ទោ, តេន. រុឡ្ហិយា ការណមាហ អវយវេឥច្ចាទិនា.

កាលញ្ចាតិ ‘‘រាគូបត្ថម្ភេ’’តិអាទិនា ទស្សិតកាលញ្ច, ‘‘រាគូបត្ថម្ភេ’’តិ វុត្តេ រាគូបត្ថម្ភេ ជាតេ តស្មិំ កាលេ មោចេតីតិ អត្ថតោ ¶ កាលោ គម្មតិ. នវមស្ស អធិប្បាយស្សាតិ វីមំសាធិប្បាយស្ស. វត្ថូតិ វិសយំ.

២៣៨. លោមា ឯតេសំ សន្តីតិ លោមសា, ពហុលោមបាណកា.

២៣៩. មោចនេនាតិ មោចនប្បយោគេន. មោចនស្សាទសម្បយុត្តាយាតិ ឯត្ថ មោចនិច្ឆាវ មោចនស្សាទោ, តេន សម្បយុត្តា ចេតនា មោចនស្សាទចេតនាតិ អត្ថោ, ន បន មោចនេ អស្សាទំ សុខំ បត្ថេន្តិយា ចេតនាយាតិ ឯវំ អត្ថោ គហេតព្ពោ, ឥតរថា សុខត្ថាយ មោចេន្តស្សេវ អាបត្តិ, ន អារោគ្យាទិអត្ថាយាតិ អាបជ្ជតិ. តស្មា អារោគ្យាទីសុ យេន កេនចិ អធិប្បាយេន មោចនិច្ឆាយ ចេតនាយាតិ អត្ថោវ គហេតព្ពោ.

២៤០. វាយមតោតិ អង្គជាតេ កាយេន ឧបក្កមតោ. ទ្វេ អាបត្តិសហស្សានីតិ ខណ្ឌចក្កាទីនិ អនាមសិត្វាវ វុត្តំ, ឥច្ឆន្តេន បន ខណ្ឌចក្កាទិភេទេនាបិ គណនា កាតព្ពា. ឯកេន បទេនាតិ គេហសិតបេមបទេន. តថេវាតិ មោចនស្សាទចេតនាយ ឯវ គាឡ្ហំ បីឡនាទិប្បយោគំ ¶ អវិជហិត្វា សុបនេន សង្ឃាទិសេសោតិ វុត្តំ. សុទ្ធចិត្តោតិ មោចនស្សាទស្ស និមិត្តេ ឩរុអាទីហិ កតឧបក្កមស្ស វិជហនំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេន អសុភមនសិការាភាវេបិ បយោគាភាវេនេវ មោចនេបិ អនាបត្តិ ទីបិតាតិ វេទិតព្ពា.

តេន ឧបក្កមេន មុត្តេតិ មុច្ចមានំ វិនា អញ្ញស្មិម្បិ សុក្កេ ឋានតោ មុត្តេ. យទិ បន ឧបក្កមេ កតេបិ មុច្ចមានមេវ ទកសោតំ ឱតរតិ, ថុល្លច្ចយមេវ បយោគេន មុត្តស្ស អភាវា. ជគ្គនត្ថាយាតិ ចីវរាទីសុ លិម្បនបរិហារាយ ហត្ថេន អង្គជាតគ្គហណំ វដ្ដតិ, តប្បយោគោ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. អនោកាសន្តិ អង្គជាតប្បទេសំ.

២៦២. សុបិនន្តេន ការណេនាតិ សុបិនន្តេ បវត្តឧបក្កមហេតុនា. អាបត្តិដ្ឋានេយេវ ហិ អយំ អនាបត្តិ អវិសយត្តា វុត្តា. តេនាហ ‘‘សចស្ស វិសយោ ហោតិ និច្ចលេន ភវិតព្ព’’ន្តិអាទិ.

២៦៣. វិនីតវត្ថុបាឡិយំ ¶ អណ្ឌកណ្ឌុវនវត្ថុស្មិំ មោចនាធិប្បាយេន អណ្ឌចលនេន អង្គជាតស្សាបិ ចលនតោ និមិត្តេ ឧបក្កមោ ហោតីតិ សង្ឃាទិសេសោ វុត្តោ. យថា បន អង្គជាតំ ន ចលតិ, ឯវំ អណ្ឌមេវ កណ្ឌុវនេន ផុសន្តស្ស មុត្តេបិ អនាបត្តិ អណ្ឌស្ស អនង្គជាតត្តា.

២៦៤. វត្ថិន្តិ អង្គជាតសីសច្ឆាទកចម្មំ. ឧទរំ តាបេន្តស្ស…បេ… អនាបត្តិយេវាតិ ឧទរតាបនេន អង្គជាតេបិ តត្តេ តាវត្តកេន និមិត្តេ ឧបក្កមោ កតោ នាម ន ហោតីតិ វុត្តំ.

២៦៥. ឯហិ មេ ត្វំ, អាវុសោ, សាមណេរាតិ វត្ថុស្មិំ អញ្ញំ អាណាបេតុ, តេន ករិយមានស្ស អង្គជាតចលនស្ស មោចនស្សាទេន សាទិយនតោ តំ ចលនំ ភិក្ខុស្ស សាទិយនចិត្តសមុដ្ឋិតម្បិ ហោតីតិ សុក្កវិស្សដ្ឋិបច្ចយស្ស អង្គជាតចលនស្ស ហេតុភូតា អស្សាទចេតនាវ អាបត្តិយា អង្គំ ហោតិ, ន អាណាបនវាចា តស្សា បវត្តិក្ខណេ សង្ឃាទិសេសស្ស អសិជ្ឈនតោ. ឯវំ អាណាបេត្វាបិ យោនិសោមនសិការេន មោចនស្សាទំ បដិវិនោទេន្តស្ស អាបត្តិអសម្ភវតោ ឥទំ សិក្ខាបទំ អនាណត្តិកំ, កាយកម្មំ, កិរិយសមុដ្ឋានញ្ច ជាតន្តិ គហេតព្ពំ, អាណាបនវាចាយ បន ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. យោ បន បរេន អនាណត្តេន ពលក្ការេនាបិ ករិយមានប្បយោគំ មោចនស្សាទេន សាទិយតិ, តស្សាបិ មុត្តេ បឋមបារាជិកេ វិយ សង្ឃាទិសេសោវ, អមុត្តេ ថុល្លច្ចយំ. មោចនស្សាទេ ចេតនាយ បន អសតិ កាយសំសគ្គរាគេន ¶ សាទិយន្តស្សាបិ មុត្តេបិ សង្ឃាទិសេសេន អនាបត្តីតិ អាចរិយា វទន្តិ, តញ្ច យុត្តមេវ.

២៦៦. កាយត្ថម្ភនវត្ថុស្មិំ ចលនវសេន យថា អង្គជាតេ ឧបក្កមោ សម្ភវតិ, តថា វិជម្ភិតត្តា អាបត្តិ វុត្តា.

ឧបនិជ្ឈាយនវត្ថុស្មិំ អង្គជាតន្តិ ជីវមានឥត្ថីនំ បស្សាវមគ្គោវ អធិប្បេតោ, នេតរោ.

២៦៧. បុប្ផាវលីតិ កីឡាវិសេសោ. តំ កិរ កីឡន្តា នទីអាទីសុ ឆិន្នតដំ ឧទកេន ចិក្ខល្លំ កត្វា តត្ថ ឧភោ បាទេ បសារេត្វា និសិន្នា បតន្តិ ¶ , ‘‘បុប្ផាវលិយ’’ន្តិបិ បាឋោ. បវេសេន្តស្សាតិ បយោជកត្តេន ទ្វិកម្មិកត្តា ‘‘វាលិកំ អង្គជាត’’ន្តិ ឧភយត្ថាបិ ឧបយោគវចនំ កតំ. ចេតនា, ឧបក្កមោ, មុច្ចនន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ វេទិតព្ពានិ.

សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. កាយសំសគ្គសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៦៩. ទុតិយេ កេសុចិ វាតបានេសុ វិវដេសុ ពហិបិ អន្ធការត្តា អាលោកោ ន បវិសតិ, វិវដកវាដេន អញ្ញតោ អាគច្ឆន្តស្ស អាលោកស្ស និវារណតោ កវាដស្ស បិដ្ឋិបស្សេ ឃនន្ធការោវ ហោតិ, តាទិសានិ សន្ធាយ ‘‘យេសុ វិវដេសុ អន្ធការោ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ.

ព្រាហ្មណី អត្តនោ អង្គមង្គានំ បរាមសនក្ខណេ អនាចារានុកូលា ហុត្វា ន កិញ្ចិ វត្វា ភិក្ខុនោ វណ្ណភណនក្ខណេ វុត្តត្តា អាហ ‘‘បព្ពជិតុកាមោ មញ្ញេតិ សល្លក្ខេត្វា’’តិ, បព្ពជិតុកាមោ វិយាតិ សល្លក្ខេត្វាតិ អត្ថោ. កុលិត្ថីនំ ឯវំ បរេហិ អភិភវនំ នាម អច្ចន្តាវមានោតិ អាហ ‘‘អត្តនោ វិប្បការ’’ន្តិ.

២៧០. ឱតិណ្ណសទ្ទស្ស កម្មសាធនបក្ខំ សន្ធាយ ‘‘យក្ខាទីហី’’តិអាទិ វុត្តំ, កត្តុសាធនបក្ខំ សន្ធាយ ‘‘កូបាទីនី’’តិអាទិ វុត្តំ. តស្មិំ វត្ថុស្មិន្តិ ឥត្ថិសរីរសង្ខាតេ វត្ថុស្មិំ.

២៧១. អស្សាតិ ហត្ថគ្គាហាទិកស្ស សព្ពស្ស.

២៧៣. ឯតេសំ ¶ បទានន្តិ អាមសនាទិបទានំ. ឥត្ថិសញ្ញីតិ មនុស្សិត្ថិសញ្ញី. នំ-សទ្ទស្ស កាយវិសេសនភាវេន ឯតំ កាយន្តិ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឱមសន្តោ…បេ… ឯកាវ អាបត្តីតិ អនិវត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន និវត្ថំ. សនិវត្ថាយ បន មត្ថកតោ បដ្ឋាយ ហត្ថំ ឱតារេន្តស្ស និវត្ថសាដកោបរិ ហត្ថេ អារុឡ្ហេ ថុល្លច្ចយំ. សាដកតោ ហត្ថំ ឱតារាបេត្វា ជង្ឃតោ បដ្ឋាយ ឱមសន្តស្ស បុន សង្ឃាទិសេសោ.

យថានិទ្ទិដ្ឋនិទ្ទេសេតិ ¶ យថាវុត្តកាយសំសគ្គនិទ្ទេសេ. តេនាតិ យេន ការណេន វត្ថុសញ្ញាទយោ ហោន្តិ, តេន ការណេន. យថាវុត្តសិក្ខាបទនិទ្ទេសេ វុត្តំ គរុកំ ភិក្ខុនោ ករេយ្យ បកាសេយ្យាតិ យោជនា.

សញ្ញាយ វិរាគិតម្ហីតិ សញ្ញាយ វិរទ្ធាយ. ឥទំ នាម វត្ថុន្តិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ អាគតំ, អនាគតញ្ច យំ កិញ្ចិ សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកំ ផុសន្តស្ស អនាបត្តិអភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ.

សារត្តន្តិ កាយសំសគ្គរាគេនេវ សារត្តំ. វិរត្តន្តិ កាយសំសគ្គរាគរហិតំ មាតុអាទិំ សន្ធាយ វទតិ. ទុក្កដន្តិ មាតុបេមាទិវសេន គណ្ហន្តស្ស វសេន វុត្តំ, វិរត្តម្បិ ឥត្ថិំ កាយសំសគ្គរាគេន គណ្ហន្តស្ស បន សង្ឃាទិសេសោ ឯវ. ឥមាយ បាឡិយា សមេតីតិ សម្ពន្ធោ. កថំ សមេតីតិ ចេ? យទិ ហិ ‘‘ឥត្ថិយា កាយប្បដិពទ្ធំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ ចិត្តេ ឧប្បន្នេ ឥត្ថិសញ្ញា វិរាគិតា ភវេយ្យ. កាយប្បដិពទ្ធគ្គហណេបិ ថុល្លច្ចយេនាបិ ន ភវិតព្ពំ ឥត្ថិសញ្ញាយ ឯវ បាឡិយំ (បារា. ២៧៦) ថុល្លច្ចយស្ស វុត្តត្តា, តស្មា ‘‘ឥត្ថិយា កាយប្បដិពទ្ធំ គណ្ហិស្សាមីតិ កាយំ គណ្ហន្តស្ស ឥត្ថិសញ្ញា វិរាគិតា នាម ន ហោតីតិ កាយប្បដិពទ្ធំ គណ្ហិស្សាមីតិ កាយំ គណ្ហតោ ឥត្ថិសញ្ញាយ ចេវ កាយសំសគ្គរាគស្ស ច កាយគ្គហណស្ស ច សម្ភវា យថាវត្ថុកំ សង្ឃាទិសេសមេវ អាបជ្ជតី’’តិ មហាសុមត្ថេរេន វុត្តវាទោវ ឥមាយ បាឡិយា សមេតិ. អដ្ឋកថាយញ្ហិ ‘‘សម្ពហុលា ឥត្ថិយោ ពាហាហិ បរិក្ខិបិត្វា គណ្ហាមី’’តិ សញ្ញាយ បរិក្ខិបតោ មជ្ឈគតានំ វសេន ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ. ន ហិ តស្ស ‘‘មជ្ឈគតា ឥត្ថិយោ កាយប្បដិពទ្ធេន គណ្ហាមី’’តិ សញ្ញា អត្ថិ, តស្មា អដ្ឋកថាយបិ សមេតីតិ គហេតព្ពំ. នីលេន ទុវិញ្ញេយ្យភាវតោ កាឡិត្ថី វុត្តា.

២៧៩. សេវនាធិប្បាយោតិ ¶ ផស្សសុខសេវនាធិប្បាយោ. កាយប្បដិពទ្ធាមសនវារេ កាយប្បដិពទ្ធវសេន ផស្សបដិវិជាននំ វេទិតព្ពំ. ចិត្តុប្បាទមត្តេ អាបត្តិយាភាវតោ អនាបត្តីតិ ឥទំ កាយសំសគ្គរាគមត្តេន កាយចលនស្ស អនុប្បត្តិតោ ឥត្ថិយា ករិយមានកាយចលនំ សាទិយតោបិ បយោគាភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. បឋមបារាជិកេ បន បរេហិ ឧបក្កមិយមានស្ស អភាវតោ សេវនាធិប្បាយេ ឧប្បន្នេ តេន អធិប្បាយេន អង្គជាតក្ខោភោ ¶ សយមេវ អវស្សំ សញ្ជាយតិ, សោ ច តេន កតោ នាម ហោតីតិ បារាជិកំ វុត្តំ, តេនេវ នយេន បឋមសង្ឃាទិសេសេបិ បរេន ករិយមានបយោគសាទិយមានេបិ អង្គជាតក្ខោភសម្ភវេន អាបត្តិ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ចតុត្ថេតិ ‘‘ន ច កាយេន វាយមតិ, ន ច ផស្សំ បដិវិជានាតី’’តិ ឥមស្មិំ វារេ. ផស្សបដិវិជាននម្បីតិ អបិ-សទ្ទេន តតិយវារេ វិយ វាយាមោបិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. និស្សគ្គិយេន និស្សគ្គិយាមសនេ វិយាតិ ឥទំ បន ផស្សបដិវិជាននាភាវមត្តស្សេវ និទស្សនំ, ន បយោគាភាវស្សាតិ ទដ្ឋព្ពំ. មោក្ខាធិប្បាយោតិ ឯត្ថ ចិត្តស្ស លហុបរិវត្តិតាយ អន្តរន្តរា កាយសំសគ្គរាគេ សមុប្បន្នេបិ មោក្ខាធិប្បាយស្ស អវិច្ឆិន្នតាយ អនាបត្តិយេវ, វិច្ឆិន្នេ បន តស្មិំ អាបត្តិ ឯវ.

បទភាជនីយវណ្ណនានយោ.

២៨១. ឯត្ថ គណ្ហាហីតិ ន វត្តព្ពាតិ គេហសិតបេមេន កាយប្បដិពទ្ធេន ផុសនេ ទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ, ការុញ្ញេន បន វត្ថាទិំ គហេតុំ អសក្កោន្តិំ ‘‘គណ្ហា’’តិ វទន្តស្សាបិ អវសសភាវប្បត្តំ ឧទកេ និមុជ្ជន្តិំ ការុញ្ញេន សហសា អនាមាសន្តិ អចិន្តេត្វា កេសាទីសុ គហេត្វា មោក្ខាធិប្បាយេន អាកឌ្ឍតោបិ អនាបត្តិយេវ. ន ហិ មីយមានំ មាតរំ ឧក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ. អញ្ញាតិកាយ ឥត្ថិយាបិ ឯសេវ នយោ. ឧក្កដ្ឋាយ មាតុយាបិ អាមាសោ ន វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘មាតរ’’ន្តិ វុត្តំ. តស្សា កាតព្ពំ បន អញ្ញាសម្បិ ឥត្ថីនំ ករោន្តស្សាបិ អនាបត្តិយេវ អនាមាសត្តេ វិសេសាភាវា.

តិណណ្ឌុបកន្តិ ហិរិវេរាទិមូលេហិ កេសាលង្ការត្ថាយ កតចុម្ពដកំ. បរិវត្តេត្វាតិ អត្តនោ និវាសនាទិភាវតោ អបនេត្វា. បូជាទិអត្ថំ បន តាវកាលិកម្បិ អាមសិតុំ វដ្ដតិ. សីសបសាធនកទន្តសូចិអាទីតិ ឥទំ សីសាលង្ការត្ថាយ បដបិលោតិកាទីហិ កតំ សីសបសាធនកញ្ចេវ ទន្តសូចិអាទិ ចាតិ ទ្វិធា យោជេត្វា សីសបសាធនំ សិបាដិកោបករណត្ថាយ ចេវ ទន្តសូចិឧបករណត្ថាយ ច គហេតព្ពន្តិ យថាក្កមំ អត្ថំ ទស្សេតិ. កេសកលាបំ ពន្ធិត្វា តត្ថ តិរិយំ បវេសនត្ថាយ កតា ទន្តសូចិ ឯវ សីសបសាធនកទន្តសូចីតិ ឯកមេវ កត្វា សិបាដិកាយ ¶ បក្ខិបិត្វា បរិហរិតព្ពសូចិយេវ តស្ស តស្ស កិច្ចស្ស ឧបករណន្តិ សិបាដិកាសូចិឧបករណន្តិ ឯវំ វា យោជនា កាតព្ពា ¶ . បោត្ថករូបន្តិ សុធាទីហិ កតំ, បារាជិកវត្ថុភូតានំ តិរច្ឆានគតិត្ថីនំ សណ្ឋានេន កតម្បិ អនាមាសមេវ. ឥត្ថិរូបាទីនិ ទស្សេត្វា កតំ, វត្ថភិត្តិអាទិញ្ច ឥត្ថិរូបំ អនាមសិត្វា វឡញ្ជេតុំ វដ្ដតិ. ឯវរូបេហិ អនាមាសេ កាយសំសគ្គរាគេ អសតិ កាយប្បដិពទ្ធេន អាមសតោ ទោសោ នត្ថិ. ភិន្ទិត្វាតិ ឯត្ថ អនាមាសម្បិ ទណ្ឌបាសាណាទីហិ ភេទនស្ស អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា, បាឡិយម្បិ អាបទាសុ មោក្ខាធិប្បាយស្ស អាមសនេបិ អនាបត្តិយា វុត្តត្តា ច. សប្បិនីអាទីហិ វាឡមិគីហិ ច គហិតបាណកានំ មោចនត្ថាយ តំ សប្បិនីអាទិំ វត្ថទណ្ឌាទីហិ បរិក្ខិបិត្វា គហេតុំ, មាតុអាទិំ ឧទកេ មីយមានំ វត្ថាទីហិ គហេតុំ, អសក្កោន្តិំ កេសាទីសុ គហេត្វា ការុញ្ញេន ឧក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ អយមត្ថោ គហេតព្ពោវ. អដ្ឋកថាយំ ‘‘ន ត្វេវ អាមសិតព្ពា’’តិ ឥទំ បន វចនំ អមីយមានវត្ថុំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អយំ អម្ហាកំ ខន្តិ.

មគ្គំ អធិដ្ឋាយាតិ ‘‘មគ្គោ អយ’’ន្តិ មគ្គសញ្ញំ ឧប្បាទេត្វាតិ អត្ថោ. បញ្ញបេត្វា ទេន្តីតិ ឥទំ សាមីចិវសេន វុត្តំ, តេហិ បន អាសនំ អបញ្ញបេត្វាវ និសីទថាតិ វុត្តេ សយមេវ បញ្ញបេត្វា និសីទិតុម្បិ វដ្ដតិ. តត្ថជាតកានីតិ អច្ឆិន្ទិត្វា ភូតគាមភាវេនេវ ឋិតានិ. កីឡន្តេនាតិ វុត្តត្តា សតិ បច្ចយេ អាមសន្តស្ស អនាបត្តិ. ភិក្ខុសន្តកំ បន បរិភោគារហំ សព្ពថា អាមសិតុំ ន វដ្ដតិ ទុរុបចិណ្ណត្តា. អនុបសម្បន្នានំ ទស្សាមីតិ ឥទំ អប្បដិគ្គហេត្វា គហណំ សន្ធាយ វុត្តំ. អត្តនោបិ អត្ថាយ បដិគ្គហេត្វា គហណេ ទោសោ នត្ថិ អនាមាសត្តាភាវា.

មណីតិ វេឡុរិយាទិតោ អញ្ញោ ជោតិរសាទិភេទោ សព្ពោបិ មណិ. វេឡុរិយោតិ អល្លវេឡុវណ្ណោមណិ, ‘‘មជ្ជារក្ខិ មណ្ឌលវណ្ណោ’’តិបិ វទន្តិ. សិលាតិ មុគ្គមាសវណ្ណា អតិសិនិទ្ធា កាឡសិលា, មណិវោហារំ អាគតា រត្តសេតាទិវណ្ណា សុមដ្ឋាបិ សិលា អនាមាសា ឯវាតិ វទន្តិ. រជតន្តិ កហាបណមាសាទិភេទំ ជតុមាសាទិំ ឧបាទាយ សព្ពំ វុត្តាវសេសំ រូបិយំ គហិតំ. លោហិតង្កោតិ រត្តមណិ. មសារគល្លន្តិ កពរវណ្ណោ មណិ, ‘‘មរកត’’ន្តិបិ វទន្តិ. ភេសជ្ជត្ថាយ បិសិត្វា យោជិតានំ មុត្តានំ រតនភាវវិរហតោ គហណក្ខណេបិ រតនាការេន អបេក្ខិតាភាវា ‘‘ភេសជ្ជត្ថាយ បន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. យាវ បន ¶ តា មុត្តា រតនរូបេន តិដ្ឋន្តិ, តាវ អាមសិតុំ ន វដ្ដតិ ឯវ. ឯវំ អញ្ញម្បិ រតនបាសាណំ បិសិត្វា ភេសជ្ជេ យោជនត្ថាយ គហេតុំ វដ្ដតិ ឯវ, ជាតរូបរជតំ បន បិសិត្វា យោជនភេសជ្ជត្ថាយបិ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ, គហដ្ឋេហិ យោជេត្វា ទិន្នម្បិ យទិ ភេសជ្ជេ សុវណ្ណាទិរូបេន តិដ្ឋតិ, វិយោជេតុញ្ច សក្កា, តាទិសំ ភេសជ្ជម្បិ ន វដ្ដតិ. តំ អព្ពោហារិកត្តំ គតំ ចេ, វដ្ដតិ. ‘‘ជាតិផលិកំ ¶ ឧបាទាយា’’តិ វុត្តត្តា, សូរិយកន្តចន្ទកន្តាទិកំ ជាតិបាសាណំ មណិម្ហិ ឯវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ធមនសង្ខោ ច ធោតវិទ្ធោ ច រតនមិស្សោ ចាតិ យោជេតព្ពំ. វិទ្ធោតិ មណិអាទិភាវេន កតឆិទ្ទោ.

រតនមិស្សោតិ កញ្ចនលតាទិវិចិត្តោ, មុត្តាទិរតនខចិតោ ច, ឯតេន ធមនសង្ខតោ អញ្ញោ រតនមិស្សោវ អនាមាសោតិ ទស្សេតិ. សិលាយម្បិ ឯសេវ នយោ. បានីយសង្ខោតិ ឥមិនាវ ថាលកាទិអាការេន កតសង្ខមយភាជនានិ ភិក្ខូនំ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. សេសាតិ រតនសំយុត្តំ ឋបេត្វា អវសេសា.

ពីជតោ បដ្ឋាយាតិ ធាតុបាសាណតោ បដ្ឋាយ. បដិក្ខិបីតិ សុវណ្ណមយធាតុករណ្ឌកស្ស, ពុទ្ធរូបាទិស្ស ច អត្តនោ សន្តកករណេ និស្សគ្គិយត្តា វុត្តំ. ‘‘រូបិយឆឌ្ឌកដ្ឋានេ’’តិ វុត្តត្តា រូបិយឆឌ្ឌកស្ស ជាតរូបរជតំ អាមសិត្វា ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. កេឡាបយិតុន្តិ អាមសិត្វា ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចារេតុំ. វុត្តន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. កចវរមេវ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ គោបកា វា ហោន្តុ អញ្ញេ វា, ហត្ថេន បុញ្ឆិត្វា កចវរំ អបនេតុំ វដ្ដតិ, មលម្បិ បមជ្ជិតុំ វដ្ដតិ ឯវាតិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ កេឡាយនសទិសត្តា. អារកូដលោហន្តិ សុវណ្ណវណ្ណោ កិត្តិមលោហវិសេសោ. តិវិធញ្ហិ កិត្តិមលោហំ កំសលោហំ វដ្ដលោហំ ហារកូដលោហន្តិ. តត្ថ តិបុតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ កំសលោហំ នាម. សីសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ វដ្ដលោហំ. រសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ ហារកូដលោហំ នាម. តំ បន ‘‘ជាតរូបគតិក’’ន្តិ វុត្តត្តា ឧគ្គណ្ហតោ និស្សគ្គិយម្បិ ហោតីតិ កេចិ វទន្តិ. រូបិយេសុ បន អគណិតត្តា និស្សគ្គិយំ ន ហោតិ, អាមសនេ, សម្បដិច្ឆនេ ច ទុក្កដមេវាតិ វេទិតព្ពំ. សព្ពកប្បិយោតិ យថាវុត្តសុវណ្ណាទិមយានំ ¶ សេនាសនបរិក្ខារានំ អាមសនគោបនាទិវសេន បរិភោគោ សព្ពថា កប្បិយោតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. ‘‘ភិក្ខូនំ ធម្មវិនយវណ្ណនដ្ឋានេ’’តិ វុត្តត្តា សង្ឃិកមេវ សុវណ្ណាទិមយំ សេនាសនំ, សេនាសនបរិក្ខារា ច វដ្ដន្តិ, ន បុគ្គលិកានីតិ គហេតព្ពំ.

ភិន្ទិត្វាតិ បឋមមេវ អនាមសិត្វា បាសាណាទិនា កិញ្ចិមត្តំ ភេទំ កត្វា បច្ឆា កប្បិយភណ្ឌត្ថាយ អធិដ្ឋហិត្វា ហត្ថេន គហេតុំ វដ្ដតិ. តេនាហ ‘‘កប្បិយភណ្ឌំ ករិស្សាមីតិ សព្ពម្បិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ឯត្ថាបិ កិញ្ចិ ភិន្ទិត្វា, វិយោជេត្វា វា អាមសិតព្ព.

ផលកជាលិកាទីនីតិ ឯត្ថ សរបរិត្តាណាយ ហត្ថេន គហេតព្ពំ កិដិកាផលកំ អក្ខិរក្ខណត្ថាយ អយលោហាទីហិ ជាលាការេន កត្វា សីសាទីសុ បដិមុញ្ចិតព្ពំ ជាលិកំ នាម ¶ . អាទិ-សទ្ទេន កវចាទិំ សង្គណ្ហាតិ. អនាមាសានីតិ មច្ឆជាលាទិបរូបរោធកំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សរបរិត្តាណំ តស្ស អាវុធភណ្ឌត្តាភាវា. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘បរូបរោធនិវារណំ ហី’’តិអាទិ. អាសនស្សាតិ ចេតិយស្ស សមន្តា កតបរិភណ្ឌស្ស. ពន្ធិស្សាមីតិ កាកាទីហិ អទូសនត្ថាយ ពន្ធិស្សាមិ.

‘‘ភេរិសង្ឃាដោតិ សង្ឃដិតចម្មភេរី. វីណាសង្ឃាដោតិ សង្ឃដិតចម្មវីណា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) វុត្តំ. ‘‘ចម្មវិនទ្ធានិ វីណាភេរិអាទីនី’’តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តវចនតោ វិសេសាភាវា, ‘‘កុរុន្ទិយំ បនា’’តិអាទិនា តតោ វិសេសស្ស វត្តុមារទ្ធត្តា ច ភេរិអាទីនំ វិនទ្ធនោបករណសមូហោ ភេរិវីណាសង្ឃាដោតិ វេទិតព្ពំ សង្ឃដិតព្ពោតិ សង្ឃាដោតិ កត្វា. តុច្ឆបោក្ខរន្តិ អវិនទ្ធចម្មភេរិវីណានំ បោក្ខរំ. អារោបិតចម្មន្តិ បុព្ពេ អារោបិតំ ហុត្វា បច្ឆា តតោ អបនេត្វា វិសុំ ឋបិតមុខចម្មមត្តំ, ន សេសោបករណសហិតំ. សហិតំ បន សង្ឃាដោតិ អយំ វិសេសោ. ឱនហិតុន្តិ ភេរិបោក្ខរាទីនិ ចម្មំ អារោបេត្វា ចម្មវដ្ដិអាទីហិ សព្ពេហិ ឧបករណេហិ វិនន្ធិតុំ.

បាឡិយំ បណ្ឌកស្សាតិ បណ្ឌកេន. បារាជិកប្បហោនកកាលេតិ អកុថិតកាលេ. កាយសំសគ្គរាគាទិភាវេ សព្ពាវត្ថាយបិ ឥត្ថិយា សណ្ឋានេ ¶ បញ្ញាយមានេ អនាមាសទុក្កដំ ន វិគច្ឆតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សង្កមាទីនំ ឋានាចាវនវសេន អចាលេតព្ពតាយ ន កាយប្បដិពទ្ធវោហារោតិ ទុក្កដំ វុត្តំ.

២៨២. ឯកបទិកសង្កមោតិ តនុកសេតុ. ‘‘អាវិញ្ឆន្តោ’’តិ វុត្តត្តា ចាលេតុំ យុត្តាយ ឯវ រជ្ជុយា ថុល្លច្ចយំ, ន ឥតរាយ ភិត្តិថម្ភាទិគតិកត្តាតិ អាហ ‘‘យា មហារជ្ជុ ហោតី’’តិអាទិ. តេន ចាលេតុំ យុត្តេ តនុករជ្ជុទណ្ឌកេ អចាលេត្វា ផុសន្តស្សាបិ ថុល្លច្ចយមេវាតិ ទីបិតន្តិ វេទិតព្ពំ. បដិច្ឆាទេតព្ពាតិ ឆាទនាទិវសេន គូហិតព្ពា. មនុស្សិត្ថី, មនុស្សិត្ថិសញ្ញិតា, កាយសំសគ្គរាគោ, វាយាមោ, តេន ហត្ថាទីសុ ផុសនន្តិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

កាយសំសគ្គសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៨៥. តតិយេ អសទ្ធម្មបដិសញ្ញុត្តន្តិ មេថុនធម្មបដិសំយុត្តំ. ពាលាតិ សុភាសិតទុព្ភាសិតំ អជានន្តី ¶ , សុរាមទមត្តតាយ ឧម្មត្តកាទិភាវេន ច អជានន្តីបិ ឯត្ថេវ សង្គយ្ហតិ. ន តាវ សីសំ ឯតីតិ សង្ឃាទិសេសបច្ចយត្តសង្ខាតំ មត្ថកំ បារិបូរិ ន ហោតិ, មគ្គមេថុនេហិ អឃដិតត្តា ទុក្កដំ បន ហោតិ ឯវ.

អបសាទេតីតិ អបសាទករវចនំ ករោតិ. ទោសំ ទេតីតិ ទោសំ បតិដ្ឋាបេតិ. តីហីតិ អនិមិត្តាសីតិអាទីនំ បទានំ អទុដ្ឋុល្លភាវេនាបិ អត្ថយោជនារហត្តា បស្សាវមគ្គាទិបដិសញ្ញុត្តតានិយមោ នត្ថីតិ វុត្តំ, តេហិ បន អដ្ឋហិ បទេហិ បរិព្ពាជិកាវត្ថុស្មិំ (បារា. ២៨៩) វិយ ថុល្លច្ចយន្តិ វេទិតព្ពំ.

កុញ្ចិកបនាឡិមត្តន្តិ កុញ្ចិកាឆិទ្ទមត្តំ. សុក្ខសោតាតិ ទកសោតស្ស សុក្ខតាយ លោហិតវណ្ណវិគមោ ហោតីតិ វុត្តំ.

សុទ្ធានីតិ មេថុនាទិបទេហិ អយោជិតានិបិ. មេថុនធម្មេន ឃដិតានេវាតិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ, វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គេហិបិ អនិមិត្តេ ‘‘តវ ¶ វច្ចមគ្គោ, បស្សាវមគ្គោ វា ឦទិសោ’’តិអាទិនា ឃដិតេបិ អាបត្តិករានេវ.

២៨៦. គរុកាបត្តិន្តិ ភិក្ខុនិយា ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកាយ បារាជិកាបត្តិំ សន្ធាយ វទតិ.

២៨៧. ហសន្តោ ហសន្តោតិ ឧបលក្ខណមត្តំ, អហសន្តោបិ យេន កេនចិ អាការេន អត្តនោ វិបរិណតចិត្តតំ ឥត្ថិយា បកាសេន្តោ វទតិ, អាបត្តិយេវ.

កាយចិត្តតោតិ ហត្ថមុទ្ទាយ ឱភាសេន្តស្ស កាយចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ.

២៨៨. តស្មា ទុក្កដន្តិ អប្បដិវិជាននតោ ទុក្កដំ, បដិវិជាននេ បន សតិ ថុល្លច្ចយមេវ បរិព្ពាជិកាវត្ថុស្មិំ (បារា. ២៨៩) វិយ អខេត្តបទត្តា. ខេត្តបទេ ហិ បដិវិជានន្តិយា សង្ឃាទិសេសោវ សិយា មេថុនធម្មយាចនវត្ថុទ្វយេ (បារា. ២៨៩) វិយ, តំ បន វត្ថុទ្វយំ មេថុនយាចនតោ ចតុត្ថសង្ឃាទិសេសេ វត្តព្ពម្បិ ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទមត្តេន បវត្តត្តា ឥធ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវំ ខេត្តបទេន វទន្តស្ស ឥត្ថិយា អប្បដិវិជានន្តិយា កិំ ហោតីតិ? កិញ្ចាបិ អយំ នាម អាបត្តីតិ បាឡិអដ្ឋកថាសុ ន វុត្តំ, អថ ខោ ថុល្លច្ចយេនេវេត្ថ ភវិតព្ពំ ¶ . តថា ហិ អខេត្តបទេ អប្បដិវិជានន្តិយា ទុក្កដំ, បដិវិជានន្តិយា ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ. ខេត្តបទេ បន បដិវិជាននេ សង្ឃាទិសេសោវ វុត្តោ, អប្បដិវិជាននេ ថុល្លច្ចយមេវ ភវិតុំ យុត្តំ, ន ទុក្កដំ, អខេត្តបទតោ វិសេសាភាវប្បសង្គោតិ គហេតព្ពំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ចតុត្ថសិក្ខាបទេបិ អខេត្តបទេ បដិវិជានន្តិយា ថុល្លច្ចយំ, អប្បដិវិជានន្តិយា ទុក្កដំ, ខេត្តបទេ បន អប្បដិវិជានន្តិយា ថុល្លច្ចយន្តិ វេទិតព្ពំ. បាឡិយំ នវាវុតន្តិ នវវីតំ.

២៨៨. អសទ្ធម្មំ សន្ធាយាតិ មេថុនំ សន្ធាយ វុត្តំ. តញ្ហិ បុត្តសមុប្បត្តិយា ពីជនិក្ខេបតោ វប្បបរិយាយំ លភតីតិ.

សំសីទតីតិ វហតិ, សំសរីយតីតិ វា អត្ថោ. មនុស្សិត្ថី, តថាសញ្ញិតា, ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទរាគោ, តេន ឱភាសនំ, តង្ខណវិជាននន្តិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. អត្តកាមបារិចរិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៩០. ចតុត្ថេ ¶ បរេហិ បត្តេ បាតិយមានានំ ភិក្ខាបិណ្ឌានំ បាតោ សន្និបាតោតិ បិណ្ឌបាតោតិ ភិក្ខាហារោ វុច្ចតិ, តំសទិសតាយ អញ្ញោបិ យោ កោចិ ភិក្ខាចរិយំ វិនា ភិក្ខូហិ លទ្ធោ បិណ្ឌបាតោត្វេវ វុច្ចតិ. បតិ ឯតិ ឯតស្មាតិ បច្ចយោតិ អាហ ‘‘បតិករណដ្ឋេន បច្ចយោ’’តិ. រោគទុក្ខានំ វា បដិបក្ខភាវេន អយតិ បវត្តតីតិ បច្ចយោ. សប្បាយស្សាតិ ហិតស្ស. នគរបរិក្ខារេហីតិ នគរំ បរិវារេត្វា រក្ខណកេហិ. រាជូនំ គេហបរិក្ខេបោ បរិខា ឧទ្ទាបោ បាការោ ឯសិកា បលិឃោ អដ្ដោតិ ឥមេ សត្ត នគរបរិក្ខារាតិ វទន្តិ. សេតបរិក្ខារោតិ វិសុទ្ធិសីលាលង្ការោ. អរិយមគ្គោ ហិ ឥធ ‘‘រថោ’’តិ អធិប្បេតោ, តស្ស ច សម្មាវាចាទយោ អលង្ការដ្ឋេន ‘‘បរិក្ខារា’’តិ វុត្តា. ចក្កវីរិយោតិ វីរិយចក្កោ. ជីវិតបរិក្ខារាតិ ជីវិតស្ស បវត្តិការណានិ. សមុទានេតព្ពាតិ សម្មា ឧទ្ធំ អានេតព្ពា បរិយេសិតព្ពា.

២៩១. ឧបចារេតិ យត្ថ ឋិតោ វិញ្ញាបេតុំ សក្កោតិ, តាទិសេ ឋានេ. កាមោ ចេវ ហេតុ ច បារិចរិយា ច អត្ថោតិ បាឡិយំ ‘‘អត្តនោ កាមំ, អត្តនោ ហេតុំ, អត្តនោ អធិប្បាយំ, អត្តនោ បារិចរិយ’’ន្តិ (បារា. ២៩២) វុត្តេសុ ឥមេសុ ចតូសុ បទេសុ កាមោ, ហេតុ, បារិចរិយា ¶ ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តេ បឋមេ អត្ថវិកប្បេ វិគ្គហវាក្យាធិប្បាយសូចនតោ អត្ថោ. សេសន្តិ អធិប្បាយបទមេកំ. ព្យញ្ជនន្តិ ព្យញ្ជនមត្តំ, បឋមវិកប្បានុបយោគិតាយ វចនមត្តន្តិ អត្ថោ. ទុតិយេ អត្ថវិកប្បេបិ ឯសេវ នយោ.

យថាវុត្តមេវ អត្ថំ បទភាជនេន សំសន្ទិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អត្តនោ កាមំ អត្តនោ ហេតុំ អត្តនោ បារិចរិយន្តិ ហិ វុត្តេ ជានិស្សន្តិ បណ្ឌិតា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អត្តនោ ហេតុ’’ន្តិ វុត្តេ អត្តនោ អត្ថាយាតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ, ‘‘អត្តនោ កាមំ អត្តនោ បារិចរិយ’’ន្តិ វុត្តេ កាមេន បារិចរិយាតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. តស្មា ឥមេហិ តីហិ បទេហិ អត្តនោ អត្ថាយ កាមេន បារិចរិយា អត្តកាមបារិចរិយាតិ ឥមំ អត្ថវិកប្បំ វិញ្ញូ ជានិស្សន្តិ. ‘‘អត្តនោ ¶ អធិប្បាយ’’ន្តិ វុត្តេ បន អធិប្បាយ-សទ្ទស្ស កាមិត-សទ្ទេន សមានត្ថភាវតោ អត្តនា អធិប្បេតកាមិតដ្ឋេន អត្តកាមបារិចរិយាតិ ឥមមត្ថំ វិកប្បំ វិញ្ញូ ជានិស្សន្តិ.

ឯតទគ្គន្តិ ឯសា អគ្គា. ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទេបិ (បារា. ២៨៥) កាមំ ‘‘យាចតិបិ អាយាចតិបី’’តិ ឯវំ មេថុនយាចនំ អាគតំ, តំ បន ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទរាគវសេន វុត្តំ, ឥធ បន អត្តនោ មេថុនស្សាទរាគវសេនាតិ អយំ វិសេសោ.

វិនីតវត្ថូសុ ‘‘អគ្គទានំ ទេហី’’តិ ឥទំ អត្តនោ អត្ថាយ វុត្តំ, ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទេ បន បរត្ថាយបិ វុត្តេ សីសំ ឯតីតិ វេទិតព្ពំ. សុភគាតិ ឥស្សរិយាទីហិ សុន្ទរេហិ ភគេហិ សមន្នាគតា. មនុស្សិត្ថី, តថាសញ្ញិតា, អត្តកាមបារិចរិយាយ រាគោ, តេន កាមបារិចរិយយាចនំ, តង្ខណវិជាននន្តិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

អត្តកាមបារិចរិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៩៦. បញ្ចមេ បណ្ឌិច្ចេនាតិ សភាវញាណេន. គតិមន្តាតិ សភាវញាណគតិយុត្តា. វេយ្យត្តិយេនាតិ ឥត្ថិកត្តព្ពេសុ សិក្ខិតញាណេន. មេធាយាតិ អសិក្ខិតេសុបិ តំឥត្ថិកត្តព្ពេសុ ឋានុប្បត្តិយា បញ្ញាយ. ឆេកាតិ កាយេន បចនាទិកុសលា.

អាវហនំ ¶ អាវាហោ, ទារិកាយ គហណំ. វិធិនា បរកុលេ វហនំ បេសនំ វិវាហោ, ទារិកាយ ទានំ.

២៩៧. រន្ធាបនំ ភត្តបចាបនំ. ព្យញ្ជនាទិសម្បាទនំ បចាបនំ. ន ឧបាហដន្តិ ន ទិន្នំ. កយោ នាម គហណំ. វិក្កយោ នាម ទានំ. តទុភយំ សង្គហេត្វា ‘‘វោហារោ’’តិ វុត្តំ.

៣០០. ‘‘អព្ភុតំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា ទុក្កដំ ហោតីតិ ទីបេតិ. ‘‘បរាជិតេន ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា អទេន្តោ ធុរនិក្ខេបេន ការេតព្ពោ. អចិរកាលេ ¶ អធិការោ ឯតស្ស អត្ថីតិ អចិរកាលាធិការិកំ, សញ្ចរិត្តំ. ‘‘អចិរកាលាចារិក’’ន្តិ វា បាឋោ. អចិរកាលេ អាចារោ អជ្ឈាចារោ ឯតស្សាតិ យោជនា.

៣០១. កិញ្ចាបិ ឯហិភិក្ខុអាទិកាបិ សញ្ចរិត្តាទិបណ្ណត្តិវជ្ជំ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តិ, តេសំ បន អសព្ពកាលិកត្តា, អប្បកត្តា ច ឥធាបិ ញត្តិចតុត្ថេនេវ កម្មេន ឧបសម្បន្នំ សន្ធាយ ‘‘យ្វាយ’’ន្តិអាទិបទភាជនមាហ. សញ្ចរណំ សញ្ចរោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ សញ្ចរី, តស្ស ភាវោ សញ្ចរិត្តំ. តេនាហ ‘‘សញ្ចរណភាវ’’ន្តិ. សញ្ចរតីតិ សញ្ចរណោ, បុគ្គលោ, តស្ស ភាវោ សញ្ចរណភាវោ, តំ ឥត្ថិបុរិសានំ អន្តរេ សញ្ចរណភាវន្តិ អត្ថោ.

ជាយាភាវេតិ ភរិយភាវាយ. ជារភាវេតិ សាមិភាវាយ, តំនិមិត្តន្តិ អត្ថោ. និមិត្តត្ថេ ហិ ឯតំ ភុម្មវចនំ. កិញ្ចាបិ ‘‘ជារត្តនេ’’តិ បទស្ស បទភាជនេ ‘‘ជារី ភវិស្សសី’’តិ (បារា. ៣០២) ឥត្ថិលិង្គវសេន បទភាជនំ វុត្តំ, ‘‘សញ្ចរិត្តំ សមាបជ្ជេយ្យា’’តិ បទស្ស បន និទ្ទេសេ ‘‘ឥត្ថិយា វា បហិតោ បុរិសស្ស សន្តិកេ គច្ឆតិ, បុរិសេន វា បហិតោ ឥត្ថិយា សន្តិកេ គច្ឆតី’’តិ វុត្តត្តា បុរិសស្សាបិ សន្តិកេ វត្តព្ពាការំ ទស្សេតុំ ‘‘ជារត្តនេ’’តិ និទ្ទេសស្ស ឥត្ថិបុរិសសាធារណត្តា ‘‘ឥត្ថិយា មតិំ បុរិសស្ស អារោចេន្តោ ជារត្តនេ អារោចេតី’’តិ វុត្តំ. បាឡិយំ បន បុរិសស្ស មតិំ ឥត្ថិយា អារោចនវសេនេវ បទទ្វយេបិ យោជនា កតា, តទនុសារេន ឥត្ថិយា មតិំ បុរិសស្ស អារោចនាការោបិ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ.

ឥទានិ បាឡិយំ វុត្តនយេនាបិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ. ‘‘បតិ ភវិស្សសី’’តិ ឥទំ ជាយាសទ្ទស្ស ឥត្ថិលិង្គនិយមតោ បុរិសបរិយាយេន វុត្តំ, និពទ្ធសាមិកោ ភវិស្សសីតិ អត្ថោ. ជារោ ភវិស្សសីតិ មិច្ឆាចារភាវេន ឧបគច្ឆនកោ ភវិស្សសីតិ អធិប្បាយោ.

៣០៣. សេរិវិហារន្តិ ¶ សច្ឆន្ទចារំ. អត្តនោ វសន្តិ អត្តនោ អាណំ. គោត្តវន្តេសុ គោត្ត-សទ្ទោ, ធម្មចារីសុ ច ធម្ម-សទ្ទោ វត្តតីតិ អាហ ‘‘សគោត្តេហី’’តិអាទិ. តត្ថ សគោត្តេហីតិ សមានគោត្តេហិ. សហធម្មិកេហីតិ ឯកស្ស សត្ថុ សាសនេ សហចរិតព្ពធម្មេហិ, សមានកុលធម្មេហិ ¶ វា. តេនេវាហ ‘‘ឯកំ សត្ថារ’’ន្តិអាទិ. ឯកគណបរិយាបន្នេហីតិ មាលាការាទិឯកគណបរិយាបន្នេហិ.

សស្សាមិកា សារក្ខា. យស្សា គមនេ រញ្ញា ទណ្ឌោ ឋបិតោ, សា សបរិទណ្ឌា. បច្ឆិមានំ ទ្វិន្នន្តិ សារក្ខសបរិទណ្ឌានំ. មិច្ឆាចារោ ហោតីតិ តាសុ គតបុរិសានំ វិយ តាសម្បិ មិច្ឆាចារោ ហោតិ សស្សាមិកភាវតោ. ន ឥតរាសន្តិ មាតុរក្ខិតាទីនំ អដ្ឋន្នំ មិច្ឆាចារោ នត្ថិ អស្សាមិកត្តា, តាសុ គតានំ បុរិសានមេវ មិច្ឆាចារោ ហោតិ មាតាទីហិ រក្ខិតត្តា. បុរិសា ហិ បរេហិ យេហិ កេហិចិ គោបិតំ ឥត្ថិំ គន្តុំ ន លភន្តិ, ឥត្ថិយោ បន កេនចិ បុរិសេន ភរិយាភាវេន គហិតាវ បុរិសន្តរំ គន្តុំ ន លភន្តិ, ន ឥតរា អត្តនោ ផស្សស្ស សយំ សាមិកត្តា. ន ហិ មាតាទយោ សយំ តាសំ ផស្សានុភវនត្ថំ តា រក្ខន្តិ, កេវលំ បុរិសគមនមេវ តាសំ វារេន្តិ. តស្មា កេនចិ អបរិគ្គហិតផស្សត្តា, អត្តនោ ផស្សត្តា ច ឥត្ថីនំ ន មិច្ឆាចារោ, បុរិសានំ បន បរេហិ វារិតេ អត្តនោ អសន្តកដ្ឋានេ បវិដ្ឋត្តា មិច្ឆាចារោតិ វេទិតព្ពោ.

ភោគេនាតិ ភោគហេតុ. ឧទបត្តំ អាមសិត្វា គហិតា ឱទបត្តកិនី. ធជ-សទ្ទេន សេនា ឯវ ឧបលក្ខិតាតិ អាហ ‘‘ឧស្សិតទ្ធជាយា’’តិអាទិ.

៣០៥. ពហិទ្ធា វិមដ្ឋន្តិ អញ្ញត្ថ អារោចិតំ. តំ កិរិយំ សម្បាទេស្សតីតិ តស្សា អារោចេត្វា តំ កិច្ចំ សម្បាទេតុ វា មា វា, តំ កិរិយំ សម្បាទនេ សាមត្ថិយំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទារកំ, ទារិកញ្ច អជានាបេត្វា មាតាបិតុអាទីហិ មាតាបិតុអាទីនញ្ញេវ សន្តិកំ សាសនេ បេសិតេបិ បដិគ្គណ្ហនវីមំសនបច្ចាហរណសង្ខាតាយ តិវង្គសម្បត្តិយា សង្ឃាទិសេសោ ហោតិ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

យំ ឧទ្ទិស្ស សាសនំ បេសិតំ, តំ ឯវ សន្ធាយ តស្សា មាតុអាទីនំ អារោចិតេបិ ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទិ ឧទាហដំ, ឥទញ្ច វចនព្យត្តយហេតុព្យត្តយានំ ភេទេបិ ព្យត្តយសាមញ្ញតោ ឧទាហដន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តម្បិ ឧទាហរណទោសំ បរិហរិត្វា សុត្តានុលោមតំ ទស្សេតុំ ‘‘តំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥមិនា សមេតីតិ ឯត្ថាយមធិប្បាយោ ¶ – យថា សយំ អនារោចេត្វា ¶ អញ្ញេសំ អន្តេវាសិកាទីនំ វត្វា វីមំសាបេត្វា បច្ចាហរន្តស្ស នត្ថិ វិសង្កេតោ, ឯវំ តស្សា សយំ អនារោចេត្វា អារោចនត្ថំ មាតុអាទីនំ វទន្តស្សាបិ មាតុអាទយោ តំ កិរិយំ សម្បាទេន្តុ វា មា វា. យទិ ហិ តេសំ មាតុអាទីនំ តុណ្ហីភូតភាវម្បិ បច្ចាហរតិ, វិសង្កេតោ នត្ថីតិ.

ឃរកិច្ចំ នេតីតិ ឃរណី. អញ្ញតរំ វទន្តស្ស វិសង្កេតំ អទិន្នាទានាទីសុ អាណត្តិយំ វត្ថុសង្កេតោ វិយាតិ អធិប្បាយោ. មូលដ្ឋានញ្ច វសេនាតិ ឯត្ថ បុរិសស្ស មាតុអាទយោ សាសនបេសនេ មូលភូតត្តា ‘‘មូលដ្ឋា’’តិ វុត្តា.

៣២២. បាឡិយំ មាតុរក្ខិតាយ មាតា ភិក្ខុំ បហិណតីតិ ឯត្ថ អត្តនោ វា ធីតុ សន្តិកំ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ហោតូ’’តិ ភិក្ខុំ បហិណតិ, បុរិសស្ស វា តស្ស ញាតកានំ វា សន្តិកំ ‘‘មម ធីតា ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ហោតូ’’តិ បហិណតីតិ គហេតព្ពំ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. បុព្ពេ វុត្តនយត្តាតិ បឋមសង្ឃាទិសេសេ វុត្តនយត្តា.

៣៣៨. អន្តេ ឯកេនាតិ ឯកេន បទេន. ឯត្តោវ បក្កមតីតិ អបច្ចាហរិត្វា តតោវ បក្កមតិ. ‘‘អនភិនន្ទិត្វា’’តិ ឥទំ តថា បដិបជ្ជមានំ សន្ធាយ វុត្តំ. សតិបិ អភិនន្ទនេ សាសនំ អនារោចេន្តោ បន ន វីមំសតិ នាម. តតិយបទេ វុត្តនយេនាតិ ‘‘សោ តស្សា វចនំ អនភិនន្ទិត្វា’’តិអាទិនា វុត្តនយេន. បាឡិយំ អន្តេវាសិំ វីមំសាបេត្វាតិ ‘‘អយំ តេសំ វត្តុំ សមត្ថោ’’តិ អន្តេវាសិនា វីមំសាបេត្វា. សចេ បន សោ អន្តេវាសិកោ តំ វចនំ អាទិយិត្វា តុណ្ហី ហោតិ, តស្សាបិ តំ បវត្តិំ បច្ចាហរន្តស្ស អាចរិយស្ស សង្ឃាទិសេសោវ មាតុអាទីសុ តុណ្ហីភូតេសុ តេសំ តុណ្ហិភាវំ បច្ចាហរន្តស្ស វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បាឡិយំ ចតុត្ថវារេ អសតិបិ គច្ឆន្តោ សម្បាទេតិ, អាគច្ឆន្តោ វិសំវាទេតិ អនាបត្តីតិ អត្ថតោ អាបន្នមេវាតិកត្វា វុត្តំ ‘‘ចតុត្ថេ អនាបត្តី’’តិ.

៣៤០. ការុកានន្តិ ¶ វឌ្ឍកីអាទីនំ តច្ឆកអយោការតន្តវាយរជកន្ហាបិតកា បញ្ច ការវោ ‘‘ការុកា’’តិ វុច្ចន្តិ. ឯវរូបេន…បេ… អនាបត្តីតិ តាទិសំ គិហិវេយ្យាវច្ចម្បិ ន ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ.

កាយតោ សមុដ្ឋាតីតិ បណ្ណត្តិំ វា អលំវចនីយភាវំ វា តទុភយំ វា អជានន្តស្ស កាយតោ ¶ សមុដ្ឋាតិ. ឯស នយោ ឥតរទ្វយេបិ. អលំវចនីយា ហោន្តីតិ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ឧភោបិ វា ជាយាភាវេ, សាមិកភាវេ ច និក្ខិត្តឆន្ទតាយ អច្ចន្តវិយុត្តត្តា បុន អញ្ញមញ្ញំ សមាគមត្ថំ ‘‘មា ឯវំ អករិត្ថា’’តិអាទិនា វចនីយតាយ វត្តព្ពតាយ អលំ អរហាតិ អលំវចនីយា, អលំ វា កត្តុំ អរហំ សន្ធានវចនមេតេសុ ឥត្ថិបុរិសេសូតិ អលំវចនីយា, សន្ធានការស្ស វចនំ វិនា អសង្គច្ឆនកា បរិច្ចត្តាយេវាតិ អធិប្បាយោ.

បណ្ណត្តិំ បន ជានិត្វាតិ ឯត្ថ អលំវចនីយភាវំ វាតិ វត្តព្ពំ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘តទុភយំ បន ជានិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ភិក្ខុំ អជានាបេត្វា អត្តនោ អធិប្បាយំ បណ្ណេ លិខិត្វា ‘‘ឥមំ បណ្ណំ អសុកស្ស ទេហី’’តិ ទិន្នំ ហរន្តស្ស សញ្ចរិត្តំ ន ហោតិ. បណ្ណត្តិអលំវចនីយភាវអជាននវសេនេវ ហិ ឥមំ សិក្ខាបទំ អចិត្តកំ, ន សព្ពេន សព្ពំ សញ្ចរណភាវម្បិ អជាននវសេន, បាឡិយញ្ច អដ្ឋកថាយញ្ច អារោចនមេវ ទស្សិតំ. តស្មា សន្ទស្សនត្ថំ ញត្វា បណ្ណសន្ទស្សនវសេនាបិ កាយេន វា វាចាយ វា អារោចេន្តស្សេវ អាបត្តិ ហោតីតិ គហេតព្ពំ.

៣៤១. យថា យថា យេសុ យេសុ ជនបទេសូតិ បរិច្ចត្តភាវប្បកាសនត្ថំ កត្តព្ពំ បណ្ណទានញាតិជនិស្សរាទិជានាបនាទិតំតំទេសនិយតំ បការំ ទស្សេតិ, ឥទញ្ច និពទ្ធភរិយាភាវេន គហិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. អត្តនោ រុចិយា សង្គតានំ បន ឥត្ថីនំ, មុហុត្តិកាយ ច បុរិសេ ចិត្តស្ស វិរជ្ជនមេវ អលំវចនីយភាវេ ការណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ទុដ្ឋុល្លាទីសុបីតិ អាទិ-សទ្ទេន អត្តកាមសញ្ចរិត្តានិ សង្គណ្ហាតិ, ឯត្ថ បន បាឡិយំ កិញ្ចាបិ ‘‘ឥត្ថី នាម មនុស្សិត្ថី ន យក្ខី’’តិអាទិនា មនុស្សិត្ថិបុរិសា ន ទស្សិតា, តថាបិ ‘‘ទស ឥត្ថិយោ មាតុរក្ខិតា’’តិអាទិនា មនុស្សិត្ថីនញ្ញេវ ទស្សិតត្តា បុរិសានម្បិ តទនុគុណានមេវ គហេតព្ពតោ មនុស្សជាតិកាវ ¶ ឥត្ថិបុរិសា ឥធាធិប្បេតា. តស្មា យេសុ សញ្ចរិត្តំ សមាបជ្ជតិ, តេសំ មនុស្សជាតិកតា, ន នាលំវចនីយតា, បដិគ្គណ្ហន, វីមំសន, បច្ចាហរណានីតិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. កុដិការសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៤២. ឆដ្ឋេ ឯត្តកេនាតិ ឯត្តកេន ទារុអាទិនា. អបរិច្ឆិន្នប្បមាណាយោតិ អបរិច្ឆិន្នទារុអាទិបមាណាយោ. មូលច្ឆេជ្ជាយាតិ បរសន្តកភាវតោ មោចេត្វា អត្តនោ ឯវ សន្តកករណវសេនាតិ ¶ អត្ថោ. ឯវំ យាចតោ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិទុក្កដញ្ចេវ ទាសបដិគ្គហណទុក្កដញ្ច ហោតិ ‘‘ទាសិទាសបដិគ្គហណា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) វចនំ និស្សាយ អដ្ឋកថាសុ បដិក្ខិត្តត្តា. សកកម្មន្តិ បាណវធកម្មំ. ឥទញ្ច បាណាតិបាតទោសបរិហារាយ ទុក្កដំ វុត្តំ, ន វិញ្ញត្តិបរិហារាយ. អនិយមេត្វាបិ ន យាចិតព្ពាតិ សាមីចិទស្សនត្ថំ វុត្តំ, សុទ្ធចិត្តេន បន ហត្ថកម្មំ យាចន្តស្ស អាបត្តិ នាម នត្ថិ. យទិច្ឆកំ ការាបេតុំ វដ្ដតីតិ ‘‘ហត្ថកម្មំ យាចាមិ, ទេថា’’តិអាទិនា អយាចិត្វាបិ វដ្ដតិ. សកិច្ចបសុតម្បិ ឯវំ ការាបេន្តស្ស វិញ្ញត្តិ នត្ថិ ឯវ, សាមីចិទស្សនត្ថំ បន វិភជិត្វា វុត្តំ.

សព្ពកប្បិយភាវទីបនត្ថន្តិ សព្ពសោ កប្បិយភាវទីបនត្ថំ. មូលំ ទេថាតិ វត្តុំ វដ្ដតីតិ ‘‘មូលំ ទស្សាមា’’តិ បឋមំ វុត្តត្តា វិញ្ញត្តិ វា មូលន្តិ វចនស្ស កប្បិយាកប្បិយវត្ថុសាមញ្ញវចនត្តេបិ និដ្ឋិតភតិកិច្ចានំ ទាបនតោ អកប្បិយវត្ថុសាទិយនំ វា ន ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ. អនជ្ឈាវុត្ថកន្តិ អបរិគ្គហិតំ.

មញ្ច…បេ… ចីវរាទីនិ ការាបេតុកាមេនាបីតិអាទីសុ ចីវរំ ការាបេតុកាមស្ស អញ្ញាតកអប្បវារិតតន្តវាយេហិ ហត្ថកម្មយាចនវសេន វាយាបនេ វិញ្ញត្តិបច្ចយា ទុក្កដាភាវេបិ ចីវរវាយាបនសិក្ខាបទេន យថារហំ បាចិត្តិយទុក្កដានិ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. អកប្បិយកហាបណាទិ ន ទាតព្ពន្តិ កប្បិយមុខេន លទ្ធម្បិ ហត្ថកម្មករណត្ថាយ ឥមស្ស ¶ កហាបណំ ទេហីតិ វត្វា ទានំ ន វដ្ដតីតិ វុត្តំ. បុព្ពេ កតកម្មស្ស ទាបនេ កិញ្ចាបិ ទោសោ ន ទិស្សតិ, តថាបិ អសារុប្បមេវាតិ វទន្តិ. កតកម្មត្ថាយបិ កាតព្ពកម្មត្ថាយបិ កប្បិយវោហារេន បរិយាយតោ ភតិំ ទាបេន្តស្ស នត្ថិ ទោសោ. វត្តន្តិ ចារិត្តំ, អាបត្តិ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គហេតព្ពានីតិ សាខាយ មក្ខិកពីជនេន បណ្ណាទិច្ឆេទេ ពីជគាមកោបនស្ស ចេវ តត្ថ លគ្គរជាទិអប្បដិគ្គហិតស្ស ច បរិហារត្ថាយ វុត្តំ. តទុភយាសង្កាយ អសតិ តថា អករណេ ទោសោ នត្ថិ. នទីយាទីសុ ឧទកស្ស អបរិគ្គហិតតាយ ‘‘អាហរាតិ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ន អាហដំ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ វចនតោ វិញ្ញត្តិយា អាបន្នំ ទុក្កដំ ទេសេត្វាបិ តំ វត្ថុំ បរិភុញ្ជន្តស្ស បុន បរិភោគេ ទុក្កដមេវ, បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន វដ្ដតិ. ‘‘អលជ្ជីហិ បន ភិក្ខូហិ វា សាមណេរេហិ វា ហត្ថកម្មំ ន ការេតព្ព’’ន្តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា អត្តនោ អត្ថាយ យំកិញ្ចិ ហត្ថកម្មំ ការេតុំ ន វដ្ដតិ. យំ បន ¶ អលជ្ជី និវារិយមានោបិ ពីជនាទិំ ករោតិ, តត្ថ ទោសោ នត្ថិ. ចេតិយកម្មាទីនិ បន តេហិ ការាបេតុំ វដ្ដតិ. ឯត្ថ ច ‘‘អលជ្ជីហិ សាមណេរេហី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិអាទិ (បរិ. ៣៥៩) អលជ្ជីលក្ខណំ ឧក្កដ្ឋវសេន ឧបសម្បន្នេ បដិច្ច ឧបលក្ខណតោ វុត្តន្តិ តំលក្ខណវិរហិតានំ សាមណេរាទីនំ លិង្គត្ថេនកគោត្រភុបរិយោសានានំ ភិក្ខុបដិញ្ញានំ ទុស្សីលានម្បិ សាធារណវសេន អលជ្ជិតាលក្ខណំ យថាវិហិតបដិបត្តិយំ សញ្ចិច្ច អតិដ្ឋនមេវាតិ គហេតព្ពំ.

អាហរាបេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ វិញ្ញត្តិក្ខណេ វិញ្ញត្តិបច្ចយា, បដិលាភក្ខណេ គោណានំ សាទិយនបច្ចយា ច ទុក្កដំ. គោណញ្ហិ អត្តនោ អត្ថាយ អវិញ្ញត្តិយា លទ្ធម្បិ សាទិតុំ ន វដ្ដតិ ‘‘ហត្ថិគវស្សវឡវបដិគ្គហណា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) វុត្តត្តា. តេនេវាហ ‘‘ញាតិបវារិតដ្ឋានតោបិ មូលច្ឆេជ្ជាយ យាចិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. ឯត្ថ ច វិញ្ញត្តិទុក្កដាភាវេបិ អកប្បិយវត្ថុយាចនេបិ បដិគ្គហណេបិ ទុក្កដមេវ. រក្ខិត្វាតិ ចោរាទិឧបទ្ទវតោ រក្ខិត្វា. ជគ្គិត្វាតិ តិណទានាទីហិ បោសេត្វា.

ញាតិបវារិតដ្ឋានេ បន វដ្ដតីតិ សកដស្ស សម្បដិច្ឆិតព្ពត្តា មូលច្ឆេជ្ជវសេន យាចិតុំ វដ្ដតិ. តាវកាលិកំ វដ្ដតីតិ ឧភយត្ថាបិ វដ្ដតីតិ អត្ថោ ¶ . វាសិអាទីនិ បុគ្គលិកានិបិ វដ្ដន្តីតិ អាហ ‘‘ឯស នយោ វាសី’’តិអាទិ. វល្លិអាទីសុ ច បរបរិគ្គហិតេសុ ច ឯសេវ នយោតិ យោជេតព្ពំ. ‘‘គរុភណ្ឌប្បហោនកេសុយេវា’’តិ ឥទំ វិញ្ញត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. អទិន្នាទានេ បន តិណសលាកំ ឧបាទាយ បរបរិគ្គហិតំ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោ អវហារោ ឯវ, ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ. វល្លិអាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បាឡិអាគតានំ (បារា. ៣៤៩) វេឡុអាទីនំ សង្គហោ. តត្ថ យស្មិំ បទេសេ ហរិតាលជាតិហិង្គុលាទិ អប្បកម្បិ មហគ្ឃំ ហោតិ, តត្ថ តំ តាលបក្កបមាណតោ ឩនម្បិ គរុភណ្ឌមេវ, វិញ្ញាបេតុញ្ច ន វដ្ដតិ.

សាតិ វិញ្ញត្តិ. បរិកថាទីសុ ‘‘សេនាសនំ សម្ពាធ’’ន្តិអាទិនា (វិសុទ្ធិ. ១.១៩) បរិយាយេន កថនំ បរិកថា នាម. ឧជុកមេវ អកថេត្វា ‘‘ភិក្ខូនំ កិំ បាសាទោ ន វដ្ដតី’’តិអាទិនា (វិសុទ្ធិ. ១.១៩) អធិប្បាយោ យថាវិភូតោ ហោតិ, ឯវំ ភាសនំ ឱភាសោ នាម. សេនាសនាទិអត្ថំ ភូមិបរិកម្មាទិករណវសេន បច្ចយុប្បាទាយ និមិត្តករណំ និមិត្តកម្មំ នាម. ឧក្កមន្តីតិ អបគច្ឆន្តិ.

៣៤៤. មណិ កណ្ឋេ អស្សាតិ មណិកណ្ឋោ. ទេវវណ្ណន្តិ ទេវត្តភាវំ.

៣៤៥. បាឡិយំ ¶ បត្តេន មេ អត្ថោតិ (បារា. ៣៤៥) អនត្ថិកម្បិ បត្តេន ភិក្ខុំ ឯវំ វទាបេន្តោ ភគវា សោត្ថិយា មន្តបទវសេន វទាបេសិ. សោបិ ភិក្ខុ ភគវតា អាណត្តវចនំ វទេមីតិ អវោច, តេនស្ស មុសា ន ហោតិ. អថ វា ‘‘បត្តេន មេ អត្ថោ’’តិ ឥទំ ‘‘បត្តំ ទទន្តូ’’តិ ឥមិនា សមានត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯស នយោ មណិនា មេ អត្ថោតិ ឯត្ថាបិ. តស្មា អញ្ញេសម្បិ ឯវរូបំ កថេន្តស្ស, កថាបេន្តស្ស ច វចនទោសោ នត្ថីតិ គហេតព្ពំ.

៣៤៩. ឧទ្ធំមុខំ លិត្តា ឧល្លិត្តា, ឆទនស្ស អន្តោ លិម្បន្តា ហិ យេភុយ្យេន ឧទ្ធំមុខា លិម្បន្តិ. តេនាហ ‘‘អន្តោលិត្តា’’តិ. អធោមុខំ លិត្តា អវលិត្តា. ពហិ លិម្បន្តា ហិ យេភុយ្យេន អធោមុខា លិម្បន្តិ. តេនាហ ‘‘ពហិលិត្តា’’តិ.

ព្យញ្ជនំ វិលោមិតំ ភវេយ្យាតិ យស្មា ‘‘ការយមានេនា’’តិ ឥមស្ស ហេតុកត្តុវចនស្ស ‘‘ករោន្តេនា’’តិ ឥទំ សុទ្ធកត្តុវចនំ បរិយាយវចនំ ន ¶ ហោតិ, តស្មា ‘‘ករោន្តេន វា ការាបេន្តេន វា’’តិ ការយមានេនាតិ ពហុឧទ្ទេសបទានុគុណំ ករណវចនេនេវ បទត្ថំ កត្វា និទ្ទេសេ កតេ ព្យញ្ជនំ វិរុទ្ធំ ភវេយ្យ, តថា បន បទត្ថវសេន អទស្សេត្វា សាមត្ថិយតោ សិទ្ធមេវត្ថំ ទស្សេតុំ បច្ចត្តវសេន ‘‘ករោន្តោ វា ការាបេន្តោ វា’’តិ បទភាជនំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘អត្ថមត្តមេវា’’តិអាទិ. បទត្ថតោ, សាមត្ថិយតោ ច លព្ភមានំ អត្ថមត្តមេវាតិ អត្ថោ. យញ្ហិ ការយមានេន បដិបជ្ជិតព្ពំ, តំ ករោន្តេនាបិ បដិបជ្ជិតព្ពមេវាតិ ឥទមេត្ថ សាមត្ថិយំ ទដ្ឋព្ពំ.

ឧទ្ទេសោតិ សាមិភាវេន ឧទ្ទិសិតព្ពោ. សេតកម្មន្តិ សេតវណ្ណករណត្ថំ សេតវណ្ណមត្តិកាយ វា សុធាយ វា កតតនុកលេបោ, តេន បន សហ មិនិយមានេ បមាណាតិក្កន្តំ ហោតីតិ សង្កានិវារណត្ថំ អាហ ‘‘អព្ពោហារិក’’ន្តិ. តេន បមាណាតិក្កន្តវោហារំ ន គច្ឆតិ កុដិយា អនង្គត្តាតិ អធិប្បាយោ.

យថាវុត្តស្ស អត្ថស្ស វុត្តនយំ ទស្សេន្តេន ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ចា’’តិ អវត្វា ‘‘អាយាមតោ វា វិត្ថារតោ វា’’តិ វិកប្បត្ថស្ស វា-សទ្ទស្ស វុត្តត្តា ឯកតោភាគេ វឌ្ឍិតេបិ អាបត្តីតិ បកាសិតន្តិ អធិប្បាយោ. តិហត្ថាតិ បកតិហត្ថេន តិហត្ថា, ‘‘វឌ្ឍកីហត្ថេនា’’តិបិ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៤៨-៣៤៩) វទន្តិ, តំ ‘‘យត្ថ…បេ… អយំ កុដីតិ សង្ខ្យំ ន គច្ឆតី’’តិ ឥមិនា វិរុជ្ឈតិ វឌ្ឍកីហត្ថេន តិហត្ថាយបិ កុដិយា បមាណយុត្តស្ស មញ្ចស្ស សុខេន បរិវត្តនតោ. ‘‘ឩនកចតុហត្ថា វា’’តិ ឥទញ្ច បច្ឆិមប្បមាណយុត្តស្ស ¶ មញ្ចស្ស អបរិវត្តនារហំ សន្ធាយ វុត្តំ. យទិ ហិ បកតិហត្ថេន ចតុហត្ថាយបិ កុដិយា បមាណយុត្តោ មញ្ចោ ន បរិវត្តតិ, សា អកុដីយេវ, តស្មា មញ្ចបរិវត្តនមត្តេនេវ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. បមាណយុត្តោ មញ្ចោតិ សព្ពបច្ឆិមប្បមាណយុត្តោ មញ្ចោ. សោ ហិ បកតិវិទត្ថិយា នវវិទត្ថិកោ, អដ្ឋវិទត្ថិកោ វា ហោតិ, តតោ ខុទ្ទកោ មញ្ចោ សីសូបធានំ ឋបេត្វា បាទំ បសារេត្វា និបជ្ជិតុំ ន បហោតិ. បមាណតោ ឩនតរម្បីតិ ឧក្កដ្ឋប្បមាណតោ ឩនតរម្បិ, ឥទញ្ច ហេដ្ឋិមប្បមាណយុត្តាយបិ វត្ថុទេសនា កាតព្ពា, ន វាតិ សន្ទេហនិវត្តនត្ថំ វុត្តំ.

កលលលេបោតិ ¶ កេនចិ សិលេសេន កតលេបោ, សេតរត្តាទិវណ្ណករណត្ថំ កតតម្ពមត្តិកាទិកលលលេបោ វា. តេនាហ ‘‘អលេបោ ឯវា’’តិ. តេន តឡាកាទីសុ ឃនេន កលលេន កតពហលលេបោ មត្តិកាលេបនេ ឯវ បវិសតិ លេបវោហារគមនតោតិ ទស្សេតិ. បិដ្ឋសង្ឃាដោ នាម ទ្វារពាហសង្ខាតោ ចតុរស្សទារុសង្ឃាដោ, យត្ថ សឧត្តរបាសំ កវាដំ អបស្សាយ ទ្វារំ បិទហន្តិ.

ឱលោកេត្វាបីតិ អបលោកេត្វាបិ, អបលោកនកម្មវសេនាបីតិ អត្ថោ, អបសទ្ទស្សាបិ ឱអាទេសោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

៣៥៣. និពទ្ធគោចរដ្ឋានម្បីតិ ឯត្ថ គោចរាយ បក្កមន្តានំ ហត្ថីនំ និពទ្ធគមនមគ្គោបិ សង្គយ្ហតិ. ឯតេសន្តិ សីហាទីនំ. គោចរភូមីតិ អាមិសគ្គហណដ្ឋានំ. ន គហិតាតិ បដិក្ខិបិតព្ពភាវេន ន គហិតា, ន វារិតាតិ អត្ថោ. សីហាទីនញ្ហិ គោចរគ្គហណដ្ឋានំ ហត្ថីនំ វិយ និពទ្ធំ ន ហោតិ, យត្ថ បន គោមហិំសាទិបាណកា សន្តិ, ទូរម្បិ តំ ឋានំ សីឃំ គន្ត្វា គោចរំ គណ្ហន្តិ. តស្មា តេសំ តំ ន វារិតំ, និពទ្ធគមនមគ្គោវ វារិតោ អាសយតោ គមនមគ្គស្ស និពទ្ធត្តា. អញ្ញេសម្បិ វាឡានន្តិ អរញ្ញមហិំសាទីនំ. អារោគ្យត្ថាយាតិ និរុបទ្ទវាយ. សេសានីតិ បុព្ពណ្ណនិស្សិតាទីនិ សោឡស. តានិ ច ជនសម្មទ្ទមហាសម្មទ្ទកុដិវិលោបសរីរបីឡាទិឧបទ្ទវេហិ សឧបទ្ទវានីតិ វេទិតព្ពានិ. អភិហនន្តិ ឯត្ថាតិ អព្ភាឃាតំ. ‘‘វេរិឃរ’’ន្តិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘ចោរានំ មារណត្ថាយ កត’’ន្តិ វុត្តំ.

ធម្មគន្ធិកាតិ ធម្មេន ទណ្ឌនីតិយា ហត្ថបាទាទិច្ឆិន្ទនគន្ធិកា. គន្ធិកាតិ ច យស្ស ឧបរិ ហត្ថាទិំ ឋបេត្វា ឆិន្ទន្តិ, តាទិសំ ទារុខណ្ឌផលកាតិ វុច្ចតិ, តេន ច ឧបលក្ខិតំ ឋានំ. បាឡិយំ រច្ឆានិស្សិតន្តិ រថិកានិស្សិតំ. ចច្ចរនិស្សិតន្តិ ចតុន្នំ រថិកានំ សន្ធិនិស្សិតំ. សកដេនាតិ ឥដ្ឋកសុធាទិភណ្ឌាហរណសកដេន.

បាចិនន្តិ ¶ សេនាសនស្ស ភូមិតោ បដ្ឋាយ យាវ តលាវសានំ ចិនិតព្ពវត្ថុកំ អធិដ្ឋានំ, យស្ស ឧបរិ ភិត្តិថម្ភាទីនិ ច បតិដ្ឋបេន្តិ. តេនាហ ‘‘តតោ បដ្ឋាយា’’តិអាទិ. កិញ្ចាបិ ឥធ បុព្ពបយោគសហបយោគានំ អទិន្នាទានេ វិយ វិសេសោ នត្ថិ, តថាបិ តេសំ វិភាគេន ទស្សនំ ¶ ភិន្ទិត្វា វា បុន កាតព្ពាតិ ឯត្ថ កុដិយា ភេទេន បរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ កតំ. តទត្ថាយាតិ តច្ឆនត្ថាយ. ឯវំ កតន្តិ អទេសិតវត្ថុកំ បមាណាតិក្កន្តំ វា កតំ. បណ្ណសាលន្តិ បណ្ណកុដិយា តិណបណ្ណចុណ្ណស្ស អបរិបតនត្ថាយ អន្តោ ច ពហិ ច លិម្បន្តិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘បណ្ណសាលំ លិម្បតី’’តិ.

អន្តោលេបេនេវ និដ្ឋាបេតុកាមំ សន្ធាយ ‘‘អន្តោលេបេ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ពហិលេបេ វាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តស្មិន្តិ ទ្វារពន្ធេ វា វាតបានេ វា ឋបិតេតិ យោជេតព្ពំ. តស្សោកាសន្តិ តស្ស ទ្វារពន្ធាទិស្ស ឱកាសភូតំ ឆិទ្ទំ. បុន វឌ្ឍេត្វាតិ បុព្ពេ ឋបិតោកាសំ ខុទ្ទកំ ចេ, តំ ទ្វារវាតបានច្ឆិទ្ទភេទនេន បុន វឌ្ឍេត្វា. ឋបិតេតិ ទ្វារពន្ធេ វា គវក្ខសង្ឃាដេ វា អានេត្វា តស្មិំ វឌ្ឍិតេ វា អវឌ្ឍិតេ វា ឆិទ្ទេ បតិដ្ឋាបិតេ. លេបោ ន ឃដីយតីតិ សមន្តតោ ទិន្នោ លេបោ តថា ឋបិតេន ទ្វារពន្ធនេន វា វាតបានេន វា សទ្ធិំ ន ឃដីយតិ, ឯកាពទ្ធំ ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តន្តិ ទ្វារពន្ធំ វា វាតបានំ វា. បឋមមេវ សង្ឃាទិសេសោតិ តេសំ សមន្តតោ បុព្ពេវ លេបស្ស ឃដេត្វា និដ្ឋាបិតត្តា ទ្វារពន្ធវាតបានានំ ឋបនតោ បុព្ពេ ឯវ សង្ឃាទិសេសោ.

លេបឃដនេនេវាតិ ឥដ្ឋកាហិ កតវាតបានាទីនិ វិនា សមន្តា លេបឃដនេនេវ អាបត្តិ វាតបានាទីនំ អលេបោកាសត្តា, ឥដ្ឋកាហិ កតត្តា វា, វាតបានាទីសុបិ លេបស្ស ភិត្តិលេបេន សទ្ធិំ ឃដនេនេវាតិបិ អត្ថំ វទន្តិ. តត្ថាតិ បណ្ណសាលាយំ. អាលោកត្ថាយ អដ្ឋង្គុលមត្តំ ឋបេត្វា លិម្បតីតិ ទារុកុដ្ដស្ស ទារូនមន្តរា អដ្ឋង្គុលមត្តំ វិវរំ យាវ លិម្បតិ, តាវ អាលោកត្ថាយ ឋបេត្វា អវសេសំ សកុដ្ដច្ឆទនំ លិម្បតិ, បច្ឆា ឯតំ វិវរំ លិម្បិស្សាមីតិ ឯវំ ឋបនេ អនាបត្តីតិ អធិប្បាយោ. សចេ បន ឯវំ អកត្វា សព្ពទាបិ អាលោកត្ថាយ វាតបានវសេន ឋបេតិ, វាតបានទ្វារសង្ឃាដេ ឃដិតេ លេបោ ច ឃដីយតិ, បឋមមេវ សង្ឃាទិសេសោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ. មត្តិកាកុដ្ដមេវ មត្តិកាលេបសង្ខ្យំ គច្ឆតីតិ អាហ ‘‘សចេ មត្តិកាយ កុដ្ដំ ករោតិ, ឆទនលេបេន សទ្ធិំ ឃដនេ អាបត្តី’’តិ. ឧភិន្នំ អនាបត្តីតិ បុរិមស្ស លេបស្ស អឃដិតត្តា ទុតិយស្ស អត្តុទ្ទេសិកតាយ អសម្ភវតោ.

៣៥៤. អាបត្តិភេទទស្សនត្ថន្តិ ¶ តត្ថ ‘‘សារម្ភេ ច អបរិក្កមនេ ច ទុក្កដំ អទេសិតវត្ថុកតាយ ¶ , បមាណាតិក្កន្តតាយ ច សង្ឃាទិសេសោ’’តិ ឯវំ អាបត្តិយេវ វិភាគទស្សនត្ថំ.

៣៦១. អនិដ្ឋិតេ កុដិកម្មេតិ លេបបរិយោសានេ កុដិកម្មេ ឯកបិណ្ឌមត្តេនបិ អនិដ្ឋិតេ. ‘‘អញ្ញស្ស បុគ្គលស្ស វា’’តិ ឥទំ មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. យេន បន លទ្ធំ, តស្សាបិ តំ និដ្ឋាបេន្តស្ស ‘‘បរេហិ វិប្បកតំ អត្តនា បរិយោសាបេតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិអាទិវចនតោ (បារា. ៣៦៣) អាបត្តិយេវ. បុព្ពេ កតកម្មម្បិ លទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ អត្ថាយេវ កតំ នាម ហោតិ, តស្មា តេនាបិ សង្ឃស្ស វា សាមណេរាទីនំ វា ទត្វា និដ្ឋាបេតព្ពំ. ‘‘អញ្ញស្ស វា’’តិ ឥទំ អនុបសម្បន្នំយេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ, កេចិ បន ‘‘បរតោ លទ្ធាយ កុដិយា និដ្ឋាបនេ អនាបត្តិអាទិតោ បដ្ឋាយ អត្តនោ អត្ថាយ អកតត្តា’’តិ វទន្តិ. អបចិនិតព្ពាតិ យាវ បាចិនា វិទ្ធំសេតព្ពា. ភូមិសមំ កត្វាតិ បាចិនតលាវសានំ កត្វា.

៣៦៤. លេណន្តិ បព្ពតលេណំ. ន ហេត្ថ លេបោ ឃដីយតីតិ ឆទនលេបស្ស អភាវតោ វុត្តំ, វិសុំ ឯវ វា អនុញ្ញាតត្តា. សចេ លេណស្ស អន្តោ ឧបរិភាគេ ចិត្តកម្មាទិករណត្ថំ លេបំ ទេន្តិ, ឧល្លិត្តកុដិសង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ, វដ្ដតិ ឯវ. ឥដ្ឋកាទីហិ កតំ ចតុរស្សកូដាគារសណ្ឋានំ ឯកកណ្ណិកាពទ្ធំ នាតិឧច្ចំ បដិស្សយវិសេសំ ‘‘គុហា’’តិ វទន្តិ, តាទិសំ មហន្តម្បិ ឧល្លិត្តាវលិត្តំ ករោន្តស្ស អនាបត្តិ. ភូមិគុហន្តិ ឧមង្គគុហំ.

អដ្ឋកថាសូតិ កុក្កុដច្ឆិកគេហន្តិអាទីសុ អដ្ឋកថាសុ តិណកុដិកា កុក្កុដច្ឆិកគេហន្តិ វត្វា បុន តំ វិវរន្តេហិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ឆទនំ ទណ្ឌកេហិ…បេ… វុត្តាតិ យោជនា ទដ្ឋព្ពា. តត្ថ ទណ្ឌកេហិ ជាលពទ្ធំ កត្វាតិ ទីឃតោ, តិរិយតោ ច ឋបេត្វា វល្លិយាទីហិ ពទ្ធទណ្ឌកេហិ ជាលំ វិយ កត្វា. សោ ចាតិ ឧល្លិត្តាទិភាវោ. ឆទនមេវ សន្ធាយ វុត្តោតិ ឆទនស្ស អន្តោ ច ពហិ ច លិម្បនមេវ សន្ធាយ វុត្តោ. មត្តិកាកុដ្ដេ ភិត្តិលេបំ វិនាបិ ភិត្តិយា សទ្ធិំ ¶ ឆទនលេបស្ស ឃដនមត្តេនាបិ អាបត្តិសម្ភវតោ ឆទនលេបោវ បធានន្តិ វេទិតព្ពំ. កិញ្ចាបិ ឯវំ, អថ ខោ ‘‘ឧបចិកាមោចនត្ថមេវ ហេដ្ឋា បាសាណកុដ្ដំ កត្វា តំ អលិម្បិត្វា ឧបរិ លិម្បតិ, លេបោ ន ឃដីយតិ នាម, អនាបត្តិយេវា’’តិអាទិវចនតោ បន ឆទនលេបឃដនត្ថំ សកលាយបិ ភិត្តិយា លេបោ អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពោវ តស្សា ឯកទេសស្ស អលេបេបិ ឆទនលេបស្ស អឃដនតោ. តេនាហ ‘‘លេបោ ន ឃដីយតី’’តិ. ឯត្ថាតិ តិណកុដិកាយំ. ន កេវលញ្ច តិណកុដិកាយំ ឯវ, លេណគុហាទីសុបិ សារម្ភាបរិក្កមនបច្ចយាបិ អនាបត្តិ ឯវ, ឥមិនា ¶ បន នយេន អញ្ញស្សត្ថាយ កុដិំ ករោន្តស្សាបិ សារម្ភាទិបច្ចយាបិ អនាបត្តិភាវោ អត្ថតោ ទស្សិតោ ឯវ ហោតីតិ.

តត្ថ បាឡិវិរោធំ បរិហរិតុំ ‘‘យំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. អយញ្ហេត្ថ អធិប្បាយោ – អញ្ញស្ស ឧបជ្ឈាយាទិនោ អត្ថាយ ករោន្តស្ស សារម្ភាទិបច្ចយាបិ អនាបត្តិ ឯវ, យំ បន បាឡិយំ ‘‘អាបត្តិការុកានំ តិណ្ណំ ទុក្កដាន’’ន្តិអាទិវចនំ, តំ អញ្ញស្សត្ថាយ ករោន្តស្ស, ន សារម្ភាទិបច្ចយា អាបត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តំ, កិញ្ចរហិ យថាសមាទិដ្ឋាយ កុដិយា អករណបច្ចយា អាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ. តត្ថ យថាសមាទិដ្ឋាយាតិ ‘‘ភិក្ខុ សមាទិសិត្វា បក្កមតិ, ‘កុដិំ មេ ករោថា’តិ សមាទិសតិ ច, ទេសិតវត្ថុកា ច ហោតុ អនារម្ភា ច សបរិក្កមនា ចា’’តិ ឯវំ ការាបកេន អាណត្តិក្កមំ មុញ្ចិត្វា ករណបច្ចយាតិ អធិប្បាយោ. កត្ថចិ បន បោត្ថកេ ‘‘កុដិលក្ខណប្បត្តម្បិ កុដិំ អញ្ញស្ស…បេ… ករោន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ ឥមស្ស បាឋស្ស អនន្តរំ ‘‘យំ បន អាបត្តិ ការុកាន’’ន្តិអាទិបាឋោ ទិស្សតិ, សោវ យុត្តតរោ. ឯវញ្ហិ សតិ តត្ថ អធិប្បាយោ បាកដោ ហោតិ.

អនាបត្តីតិ វត្វាតិ វាសាគារត្ថាយ ឯវ អនិយមិតត្តា អនាបត្តីតិ វត្វា. អទេសាបេត្វា ករោតោតិ បមាណយុត្តម្បិ ករោតោ. អចិត្តកន្តិ បណ្ណត្តិអជាននចិត្តេន អចិត្តកំ. ឧល្លិត្តាទីនំ អញ្ញតរតា, ហេដ្ឋិមប្បមាណសម្ភវោ, អទេសិតវត្ថុកតា, បមាណាតិក្កន្តតា, អត្តុទ្ទេសិកតា, វាសាគារតា, លេបឃដនាតិ សត្ត វា បមាណយុត្តង្គាទីសុ ឆ វា អង្គានិ.

កុដិការសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. វិហារការសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៦៥. សត្តមេ ¶ បូជាវចនប្បយោគេ កត្តរិ សាមិវចនស្សបិ ឥច្ឆិតត្តា ‘‘គាមស្ស វា បូជិត’’ន្តិ វុត្តំ. រូបិន្ទ្រិយេសុ វិជ្ជមានំ សន្ធាយ ឯកិន្ទ្រិយតា វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘កាយិន្ទ្រិយំ សន្ធាយា’’តិ. តេ ហិ មនិន្ទ្រិយម្បិ ភូតគាមានំ ឥច្ឆន្តិ.

៣៦៦. កិរិយតោ សមុដ្ឋានាភាវោតិ វត្ថុនោ អទេសនាសង្ខាតំ អកិរិយំ វិនា ន កេវលំ កិរិយាយ សមុដ្ឋានភាវោ. កិរិយាកិរិយតោ ហិ ឥទំ សមុដ្ឋាតិ. ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ ភិក្ខូ វា ¶ អនភិនេយ្យាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន ‘‘មហល្លកញ្ច វិហារំ ករេយ្យ, ភិក្ខូ ច អនភិនេយ្យា’’តិ កិរិយញ្ច អកិរិយញ្ច សមុច្ចិនោតិ.

វិហារការសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. បឋមទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៨០. អដ្ឋមេ បាការេន ច បរិក្ខិត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. គោបុរដ្ដាលកយុត្តន្តិ ឯត្ថ បាការេសុ យុទ្ធត្ថាយ កតោ វង្កសណ្ឋានោ សរក្ខេបឆិទ្ទសហិតោ បតិស្សយវិសេសោ អដ្ដាលកោ នាម.

សោឡសវិធស្សាតិ ចតូហិ មគ្គេហិ បច្ចេកំ ចតូសុ សច្ចេសុ កត្តព្ពស្ស បរិញ្ញាបហានសច្ឆិកិរិយាភាវនាសង្ខាតស្ស សោឡសវិធស្ស. តេ គារវេនាតិ តេ កិលន្តរូបា ភិក្ខូ ភត្តុទ្ទេសកដ្ឋានេ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ បុរតោ អត្តនោ កិលន្តសរីរំ ទស្សេត្វា ឧទ្ទិសាបនេ គារវេន, លជ្ជាយាតិ អត្ថោ. តេរសបីតិ ភត្តុទ្ទេសកសេនាសនគាហាបកភណ្ឌាគារិកចីវរបដិគ្គាហកចីវរភាជកយាគុភាជកផលភាជកខជ្ជភាជកអប្បមត្តកវិស្សជ្ជកសាដិយគាហាបកបត្តគាហាបកអារាមិកបេសកសាមណេរបេសកសម្មុតីនំ វសេន តេរសបិ.

បាឡិយំ ‘‘អបិសូ’’តិ ឥទំ ‘‘អបិចា’’តិ ឥមិនា សមានត្ថោ និបាតោ. ឯវំ សព្ពបទេសូតិ បីឋាទីសុ សេនាសនសាធារណេសុ, កតិកសណ្ឋានបវេសនិក្ខមនកាលាទីសុ បន វិសុំ វិសុំ អធិដ្ឋហិត្វា កថាបេតីតិ វេទិតព្ពំ ¶ . អយញ្ហិ និម្មិតានំ ធម្មតាតិ អនិយមេត្វា និម្មិតានំ វសេន វុត្តំ, និយមេត្វា បន ‘‘ឯត្តកា ឥទញ្ចិទញ្ច កថេន្តុ, ឯត្តកា តុណ្ហី ភវន្តុ, នានាប្បការំ ឥរិយាបថំ, កិរិយញ្ច កប្បេន្តុ, នានាវណ្ណសណ្ឋានវយោនិយមា ច ហោន្តូ’’តិ បរិកម្មំ កត្វា សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ អធិដ្ឋិតេ ឥច្ឆិតិច្ឆិតប្បការា អញ្ញមញ្ញម្បិ វិសទិសាវ ហោន្តិ. អវត្ថុកវចនន្តិ និរត្ថកវចនំ.

៣៨៣. ឯកចារិកភត្តន្តិ អតិមនាបត្តា សព្ពេសម្បិ បដិលាភត្ថាយ វិសុំ ឋិតិកាយ បាបេតព្ពភត្តំ. តទ្ធិតវោហារេនាតិ ចត្តារិ បមាណមស្ស ចតុក្កន្តិ ឯវំ តទ្ធិតវោហារេន. ភវោតិ ភវិតព្ពោ. អតីតំ ទិវសភាគន្តិ តស្មិញ្ញេវ ទិវសេ សលាកទានក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ហិយ្យោតិ ឥមស្ស អជ្ជ ឥច្ចេវ អត្ថោ. តេនេវាហំសុ ‘‘ស្វេ អម្ហេ’’តិអាទិ. បធូបាយន្តាតិ បុនប្បុនំ ¶ ឧប្បជ្ជនកោធវសេន បធូបាយន្តា. បាឡិយំ កិស្ស មន្តិ កេន ការណេន មយាតិ អត្ថោ.

៣៨៤. ‘‘សរសិ ត្វ’’ន្តិ ឥទំ ឯកំ វាក្យំ កត្វា, ‘‘កត្តា’’តិ ឥទញ្ច កត្តរិ រិតុបច្ចយន្តំ កត្វា, ‘‘អសី’’តិ អជ្ឈាហារបទេន សហ ឯកវាក្យំ កត្វា, ‘‘ឯវរូប’’ន្តិ ឥទំ, ‘‘យថាយំ ភិក្ខុនី អាហា’’តិ ឥទញ្ច ទ្វីសុ វាក្យេសុ បច្ចេកំ យោជេតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិមាហ. ឧជុកមេវាតិ ត្វា-បច្ចយន្តវសេន បឋមំ អត្ថគ្គហណំ ឧជុកន្តិ អធិប្បាយោ.

ទុតិយោ ទព្ព-សទ្ទោ បណ្ឌិតាទិវចនោតិ អាហ ‘‘ន ខោ ទព្ព ទព្ពា បណ្ឌិតា’’តិ. និព្ពេឋេន្តីតិ ទោសតោ មោចេន្តិ. វិនយលក្ខណេ តន្តិន្តិ វិនយវិនិច្ឆយលក្ខណវិសយេ អាគមំ ឋបេន្តោ. បាឡិយំ យតោ អហន្តិអាទីសុ យស្មិំ កាលេ អហំ ជាតោ, តតោ បភុតិ សុបិនន្តេនបិ មេថុនំ ធម្មំ នាភិជានាមិ, ន ច តស្ស មេថុនធម្មស្ស បដិសេវិតា អហោសិន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. តេនាហ ‘‘សុបិនន្តេនបី’’តិអាទិ. ឥទានិ ឯកវាក្យវសេន យោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ន ឃដតីតិ យស្មា ខីណាសវស្ស វចនេន ឯតិស្សា វចនំ ន សមេតិ, តញ្ច ន ឃដនំ យស្មា បុព្ពេ ភិក្ខូសុ បសិទ្ធាយ ឯវ អច្ចន្តទុស្សីលតាយ ឯវ អហោសិ, តស្មា មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថាតិ អធិប្បាយោ.

ចរ បិរេតិ ចរ គច្ឆ បិរេ បរ អមាមក ត្វំ. វិនស្សាតិ អទស្សនំ គច្ឆ. អការិកាតិ អមូលកេន ចោទនាយ ន ការិកា. ការកោ ហោតីតិ ¶ ‘‘អយ្យេនម្ហិ ទូសិតា’’តិ ឥមាយ បដិញ្ញាយ យទិ នាសិតា, តទា ថេរោ ភិក្ខុនីទូសកត្តសិទ្ធិតោ តស្ស ទោសស្ស ការកោ ហោតិ. អការកោ ហោតីតិ តាយ កតបដិញ្ញំ អនបេក្ខិត្វា សាមញ្ញតោ ‘‘មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថា’’តិ ភគវតា វុត្តត្តា អការកោ ហោតិ. យទិ ហិ ថេរោ ការកោ ភវេយ្យ, អវស្សំ តមេវ ទោសំ អបទិសិត្វា ឥមិនា នាម ការណេន ‘‘មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថា’’តិ វត្តព្ពំ សិយា, តថា អវុត្តត្តា, ‘‘ទព្ពញ្ច អនុយុញ្ជថា’’តិ អវត្វា ‘‘ឥមេ ច ភិក្ខូ អនុយុញ្ជថា’’តិ វុត្តត្តា ច សាមត្ថិយតោ មេត្តិយាយ ភិក្ខុនិយា អញ្ញេន ទោសេន នាសនារហតា, វត្ថុស្ស ច អមូលកភាវោ, ថេរស្ស អការកភាវោ ច សិទ្ធោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

អត្តនោ សុត្តន្តិ ‘‘សកាយ បដិញ្ញាយា’’តិ ឥមិនា បក្ខេបវចនេន សហិតំ កូដសុត្តំ. ថេរោ ¶ ការកោ ហោតីតិ ឯត្ថ អយមធិប្បាយោ – ‘‘សកាយ បដិញ្ញាយា’’តិ អវត្វា សាមញ្ញតោ ‘‘មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថា’’តិ ឱតិណ្ណវត្ថុស្មិំយេវ តស្សា នាសនា វិហិតាតិ តុម្ហាកំ វាទេ ថេរោ ការកោ ហោតិ, ‘‘សកាយ បដិញ្ញាយា’’តិ បន វុត្តេ បុព្ពេយេវ សិទ្ធស្ស បារាជិកស្ស សុចិកាយ អស្សា សកាយ បដិញ្ញាយ នាសេថាតិ សិជ្ឈនតោ អម្ហាកំ វាទេ ថេរោ អការកោ ហោតីតិ. មហាវិហារវាសីនម្បិ បន ‘‘សកាយ បដិញ្ញាយា’’តិ វុត្តេ ឱតិណ្ណវត្ថុស្មិំយេវ តស្សា នាសនា វិហិតា ហោតិ, ន សាមញ្ញតោតិ អធិប្បាយោ. ឯត្ថាតិ ឥមេសុ ទ្វីសុ វាទេសុ, សុត្តេសុ វា. យំ បច្ឆា វុត្តន្តិ មហាវិហារវាសីហិ យំ វុត្តំ, តំ យុត្តន្តិ អត្ថោ. វិចារិតំ ហេតន្តិ ឯតំ បច្ឆិមស្ស យុត្តត្តំ វិចារិតំ, ‘‘តត្រ សង្ឃាទិសេសោ វុដ្ឋានគាមិនី…បេ… អសុទ្ធតាយេវ នាសេសី’’តិ វក្ខមាននយេន វិនិច្ឆិតន្តិ អត្ថោ. ‘‘ភិក្ខុនិំ អនុទ្ធំសេតិ ទុក្កដ’’ន្តិ ឥមិនា មហាអដ្ឋកថាវាទោ ទស្សិតោ.

តត្រាតិ តេសុ ទុក្កដបាចិត្តិយេសុ. ទុក្កដន្តិ វុត្តមហាអដ្ឋកថាវាទស្ស អធិប្បាយំ ទស្សេត្វា ‘‘បាចិត្តិយ’’ន្តិ បវត្តស្ស កុរុន្ទិវាទស្ស អធិប្បាយំ ទស្សេតុំ ‘‘បច្ឆិមនយេបី’’តិអាទិ វុត្តំ. វចនប្បមាណតោតិ វិសំវាទនាធិប្បាយេ សមានេបិ អនុទ្ធំសនាទិវិសេសេ សង្ឃាទិសេសាទិនោ វិធាយកវចនពលេនាតិ អត្ថោ. ភិក្ខុស្ស បន ភិក្ខុនិយា ទុក្កដន្តិ ភិក្ខុនិំ អនុទ្ធំសេន្តស្ស ភិក្ខុស្ស ទុក្កដំ.

ឯវំ ¶ ទ្វីសុបិ អដ្ឋកថាវចនេសុ អធិប្បាយំ វិភាវេត្វា ឥទានិ បច្ឆិមេ បាចិត្តិយវាទេ ទោសំ ទស្សេត្វា បុរិមទុក្កដវាទមេវ បតិដ្ឋាបេតុំ ‘‘តត្រ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ វិសុន្តិ សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយតោ (បាចិ. ១) វិសុំ បាចិត្តិយំ វុត្តំ, តត្ថ អនន្តោគធភាវាតិ អធិប្បាយោ. តស្មាតិ យស្មា អមូលកានុទ្ធំសនេ វិសុញ្ញេវ បាចិត្តិយំ បញ្ញត្តំ, តស្មា បុរិមនយោតិ ទុក្កដវាទោ. ឯវំ អន្តរា បវិដ្ឋំ ទុក្កដបាចិត្តិយវាទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បាកដមេវ អត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘តថា ភិក្ខុនី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ តថាតិ យថា ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុំ, ភិក្ខុនិញ្ច អនុទ្ធំសេន្តស្ស សង្ឃាទិសេសទុក្កដានិ វុត្តានិ, តថាតិ អត្ថោ. ឯតេហិ នាសនា នត្ថីតិ សាមញ្ញតោ វុត្តំ, ទុក្កដេន ឥមិស្សា បន នាសនា នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. ទុស្សីលាតិ បារាជិកា.

៣៨៦. អាការនានត្តេនាតិ ទូសិតាការស្ស, ទូសកាការស្ស ច នានត្តេន. អនភិរទ្ធោតិ អតុដ្ឋោ. តេនាហ ‘‘ន សុខិតោ’’តិ. ន បសាទិតោតិ អនុប្បាទិតប្បសាទោ. ខីល-សទ្ទោ ថទ្ធភាវវចនោ ¶ , កចវរបរិយាយោ ច ហោតីតិ អាហ ‘‘ចិត្ត…បេ… ខីល’’ន្តិ. នប្បតីតោតិ បីតិសុខាទីហិ ន អភិគតោ ន ឧបគតោ. តេនាហ ‘‘ន អភិសដោ’’តិ.

យេន ទុដ្ឋោតិ ច កុបិតោតិ ច វុត្តោតិ ឯត្ថ យេន ទុដ្ឋោតិ ច វុត្តោ យេន កុបិតោតិ ច វុត្តោ, តំ មាតិកាយញ្ច បទភាជនេ (បារា. ៣៨៦) ច វុត្តំ ឧភយម្បេតន្តិ យោជេតព្ពំ. ទ្វីហីតិ ‘‘តេន ច កោបេន, តេន ច ទោសេនា’’តិ វុត្តកោបទោសបទេហិ ទ្វីហិ, អត្ថតោ បន ទ្វីហិបិ ទោសោវ ទស្សិតោតិ អាហ ‘‘សង្ខារក្ខន្ធមេវ ទស្សេតី’’តិ. យាយាតិ អនត្តមនតាយ.

ន ចុទិតកវសេនាតិ យទិ ចុទិតកវសេនាបិ អមូលកំ អធិប្បេតំ សិយា, អមូលកំ នាម អនជ្ឈាបន្នន្តិ បទភាជនំ វទេយ្យាតិ អធិប្បាយោ. យំ បារាជិកន្តិ ភិក្ខុនោ អនុរូបេសុ ឯកូនវីសតិយា បារាជិកេសុ អញ្ញតរំ. បទភាជនេ (បារា. ៣៨៦) បន ភិក្ខុវិភង្គេ អាគតានេវ គហេត្វា ‘‘ចតុន្នំ អញ្ញតរេនា’’តិ វុត្តំ. ឯតំ ឥធ អប្បមាណន្តិ ឯតំ អាបន្នានាបន្នតំ ឥធានុទ្ធំសនេ ¶ អាបត្តិយា អនង្គំ, អាបត្តិំ បន អាបន្នេ វា អនាបន្នេ វា បុគ្គលេ ‘‘អនាបន្នោ ឯសោ សុទ្ធោ’’តិ សុទ្ធសញ្ញាយ វា វិមតិយា វា ចាវនាធិប្បាយោវ ឥធ អង្គន្តិ អធិប្បាយោ.

តថេវាតិ បសាទសោតេន, ទិព្ពសោតេន វាតិ ឥមមត្ថំ អតិទិសតិ. ទិដ្ឋានុសារេនេវ សមុប្បន្នា បរិសង្កាវ ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ នាម. ឯវំ សេសេសុបិ. ‘‘អទិស្វា វា’’តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ, ទិស្វា បក្កន្តេសុបិ ទោសោ នត្ថិយេវ. ឥមេសន្តិ ឥមេហិ. ករិស្សន្តីតិ តស្មិំ ខណេ ឧប្បជ្ជនាការទស្សនំ, បច្ឆា បន ឯត្តកេន កាលេន កតំ វាតិ សង្កាយ ចោទេតិ. ន ហិ ករិស្សន្តីតិ ចោទនា អត្ថិ. ‘‘អរិដ្ឋំ បីត’’ន្តិ ឥទំ មុខេ សុរាគន្ធវាយននិមិត្តទស្សនំ. អរិដ្ឋញ្ហិ សុរាសទិសវណ្ណគន្ធំ កប្បិយភេសជ្ជំ.

ទិដ្ឋំ អត្ថិ សមូលកន្តិអាទីសុ អជ្ឈាចារស្ស សម្ភវាសម្ភវានំ មូលាមូលភាវទស្សនំ. អត្ថិ សញ្ញាសមូលកន្តិអាទិ បន ទិដ្ឋសញ្ញាយ សម្ភវាសម្ភវានំ មូលាមូលភាវទស្សនំ. ទិស្វាវ ទិដ្ឋសញ្ញី ហុត្វា ចោទេតីតិ ឯត្ថ យំ ចោទេតិ, តតោ អញ្ញំ បុគ្គលំ វីតិក្កមន្តំ, បដិច្ឆន្នោកាសតោ និក្ខមន្តំ វា ទិស្វា ‘‘អយំ សោ’’តិ សញ្ញាយ ចោទេន្តោបិ សង្គយ្ហតិ. ឯស នយោ សុតាទីសុបិ. សមូលកេន វា សញ្ញាសមូលកេន វាតិ ឯត្ថ បារាជិកមាបន្នំ ទិដ្ឋាទិមូលកេន ច ‘‘អយំ អាបន្នោ’’តិ អសុទ្ធសញ្ញាយ ចោទេន្តោ សមូលកេន ចោទេតិ នាម. សញ្ញាសមូលកត្តេ ឯវ អនាបត្តិសម្ភវតោ អាបន្នេ វា អនាបន្នេ វា បុគ្គលេ អាបន្នសញ្ញី ទិដ្ឋាទីសុ ¶ , អទិដ្ឋាទីសុ វា មូលេសុ ទិដ្ឋសុតាទិសញ្ញី តេន ទិដ្ឋាទិមូលកេន តំ បុគ្គលំ ចោទេន្តោ សញ្ញាសមូលកេន ចោទេតិ នាម. ឥមេសំ អនាបត្តិ, វុត្តវិបរិយាយេន អាបត្តិវារេ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

សមីបេ ឋត្វាតិ ហត្ថវិការវចីឃោសានំ ចោទនាវសេន បវត្តិយមានានំ ទស្សនសវនូបចារេ ឋត្វាតិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ ឋត្វា’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៨៥-៣៨៦) វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. បរតោ ព្យតិរេកតោ អនាបត្តិំ ទស្សេន្តេន ‘‘ទូតំ វា បណ្ណំ វា សាសនំ វា បេសេត្វា’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន បន ‘‘ទ្វាទសហត្ថំ មុញ្ចិត្វា ចោទេន្តស្ស សីសំ ន ឯតី’’តិ វុត្តំ. វាចាយ វាចាយាតិ សកិំ អាណត្តស្ស សកលម្បិ ទិវសំ វទតោ វាចាយ ¶ វាចាយ ចោទាបកស្សេវ អាបត្តិ. សោបីតិ អាណត្តោបិ. តស្ស ច ‘‘មយាបិ ទិដ្ឋ’’ន្តិអាទិំ អវត្វាបិ ‘‘អមូលក’’ន្តិ សញ្ញាយ ចាវនាធិប្បាយេន ‘‘ត្វំ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោសី’’តិ ឥទមេវ វាចំ បរស្ស វចនំ វិយ អកត្វា សាមញ្ញតោ វទន្តស្សាបិ សង្ឃាទិសេសោ ឯវ. សតិបិ បន អនុទ្ធំសនាធិប្បាយេ ‘‘អសុកេន ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ បរេន វុត្តមេវ វទន្តស្ស នត្ថិ សង្ឃាទិសេសោ. សចេ បន បរេន អវុត្តម្បិ វុត្តន្តិ វទតិ, អាបត្តិ ឯវ.

សម្ពហុលា សម្ពហុលេ សម្ពហុលេហិ វត្ថូហីតិ ឯត្ថ សម្ពហុលេតិ ចុទិតកពហុត្តនិទ្ទេសេន បុរិមេសុ តីសុ វារេសុ ចុទិតកពហុត្តេនាបិ វារភេទសព្ភាវំ ញាបេតិ. ឯកស្មិញ្ហិ ចុទិតកវត្ថុចោទកភេទេន ឥទំ ចតុក្កំ វុត្តំ, ចុទិតកពហុត្តេនាបិ ចតុក្កន្តរំ លព្ភតីតិ អដ្ឋកំ ហោតិ ឯវ.

អមូលកចោទនាបសង្គេន សមូលកចោទនាលក្ខណាទិំ ទស្សេតុំ ‘‘ចោទេតុំ បន កោ លភតី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ភិក្ខុស្ស សុត្វា ចោទេតីតិអាទិ សុត្តំ យស្មា យេ ចោទកស្ស អញ្ញេសំ វិបត្តិំ បកាសេន្តិ, តេបិ តស្មិំ ខណេ ចោទកភាវេ ឋត្វាវ បកាសេន្តិ, តេសញ្ច វចនំ គហេត្វា ឥតរោបិ យស្មា ចោទេតុញ្ច អសម្បដិច្ឆន្តំ តេហិ តិត្ថិយសាវកបរិយោសានេហិ បឋមចោទកេហិ សម្បដិច្ឆាបេតុញ្ច លភតិ, តស្មា ឥធ សាវកភាវេន ឧទ្ធដន្តិ វេទិតព្ពំ.

ទូតំ វាតិអាទីសុ ‘‘ត្វំ ឯវំ គន្ត្វា ចោទេហី’’តិ ទូតំ វា បេសេត្វា យោ ចោទេតុំ សក្កោតិ, តស្ស បណ្ណំ, មូលសាសនំ វា បេសេត្វា. សមយេនាតិ បកតិយា ជាននក្ខណេ.

គរុកានំ ទ្វិន្នន្តិ បារាជិកសង្ឃាទិសេសានំ. មិច្ឆាទិដ្ឋិ នាម ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តា (ម. និ. ១.៤៤៥; ២.៩៤, ៩៥, ២២៥; ៣.៩១, ១១៦, ១៣៦; សំ. និ. ៣.២១០) ទសវត្ថុកា ¶ ទិដ្ឋិ, សស្សតុច្ឆេទសង្ខាតំ អន្តំ គណ្ហាបកទិដ្ឋិ អន្តគ្គាហិកា នាម. អាជីវហេតុ បញ្ញត្តានំ ឆន្នន្តិ អាជីវហេតុបិ អាបជ្ជិតព្ពានំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មបារាជិកំ (បារា. ១៩៥), សញ្ចរិត្តេ (បារា. ៣០១, ៣០២) សង្ឃាទិសេសោ, ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, សោ អរហា’’តិ (បារា. ២២០) បរិយាយេន ថុល្លច្ចយំ, ភិក្ខុស្ស បណីតភោជនវិញ្ញត្តិយា បាចិត្តិយំ (បាចិ. ២៥៧), ភិក្ខុនិយាបណីតភោជនវិញ្ញត្តិយា ¶ បាដិទេសនីយំ (បាចិ. ១២៣៦), សូបោទនវិញ្ញត្តិយា (បាចិ. ៦១២-៦១៣) ទុក្កដន្តិ ឥមេសំ បរិវារេ (បរិ. ២៨៧) វុត្តានំ ឆន្នំ. ន ហេតា អាបត្តិយោ អាជីវហេតុ ឯវ បញ្ញត្តា សញ្ចរិត្តាទីនំ អញ្ញថាបិ អាបជ្ជិតព្ពតោ. អាជីវហេតុបិ ឯតាសំ អាបជ្ជនំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តំ, អាជីវហេតុបិ បញ្ញត្តានន្តិ អត្ថោ. ន កេវលញ្ច ឯតា ឯវ, អញ្ញាបិ អទិន្នាទានកុលទូសនបាណវធវេជ្ជកម្មាទិវសេន អាជីវហេតុ អាបជ្ជិតព្ពាបិ សន្តិ, តា បន អាបត្តិសភអាគតាយ បារាជិកាទីសុ ឆសុ ឯវ សង្គយ្ហន្តីតិ វិសុំ ន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា.

ឯត្តាវតា បន សីសំ ន ឯតីតិ សង្ឃាទិសេសំ សន្ធាយ វុត្តំ, ចោទនា បន កតា ឯវ ហោតិ. តិំសានីតិ តិំសំ ឯតេសមត្ថីតិ តិំសានិ, តិំសាធិកានីតិ វុត្តំ ហោតិ. នវុតានីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

អត្តាទានំ អាទាតុកាមេនាតិ ឯត្ថ អត្តនា អាទាតព្ពតោ ទិដ្ឋាទិមូលកេហិ គហេតព្ពតោ បរស្ស វិប្ផន្ទិតុំ អទត្វា បគ្គណ្ហនតោ អត្តាទានន្តិ ចោទនា វុច្ចតិ, តំ អាទាតុកាមេន, ចោទនំ កត្តុកាមេនាតិ អត្ថោ.

ឧព្ពាហិកាយាតិ ឧព្ពហន្តិ វិយោជេន្តិ ឯតាយ អលជ្ជីនំ តជ្ជនិំ វា កលហំ វាតិ ឧព្ពាហិកា, សង្ឃសម្មុតិ, តាយ. វិនិច្ឆិននំ នាម តាយ សម្មតភិក្ខូហិ វិនិច្ឆននមេវ. អលជ្ជុស្សន្នាយ ហិ បរិសាយ សមថក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២២៧) អាគតេហិ ទសង្គេហិ សមន្នាគតា ទ្វេ តយោ ភិក្ខូ តត្ថេវ វុត្តាយ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សម្មន្និតព្ពា, តេហិ ច សម្មតេហិ វិសុំ វា និសីទិត្វា, តស្សា ឯវ វា បរិសាយ ‘‘អញ្ញេហិ ន កិញ្ចិ កថេតព្ព’’ន្តិ សាវេត្វា តំ អធិករណំ វិនិច្ឆិតព្ពំ.

កិម្ហីតិ កិស្មិំ វត្ថុស្មិំ, កតរវិបត្តិយន្តិ អត្ថោ. ‘‘កិម្ហិ នំ នាមា’’តិ ឥទំ ‘‘កតរាយ វិបត្តិយា ឯតំ ចោទេសី’’តិ យាយ កាយចិ វិញ្ញាយមានាយ ភាសាយ វុត្តេបិ ចោទកស្ស វិនយេ អបកតញ្ញុតាយ ‘‘សីលាចារទិដ្ឋិអាជីវវិបត្តីសុ កតរាយាតិ មំ បុច្ឆតី’’តិ ¶ ញាតុំ អសក្កោន្តស្ស បុច្ឆា, ន បន កិម្ហីតិអាទិបទត្ថមត្តំ អជានន្តស្ស. ន ហិ អនុវិជ្ជកោ ចោទកំ ពាលំ អបរិចិតភាសាយ ‘‘កិម្ហិ ន’’ន្តិ បុច្ឆតិ. ‘‘កិម្ហិ នម្បិ ន ជានាសី’’តិ ឥទម្បិ វចនមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ ន ហោតិ, ‘‘កតរវិបត្តិយា’’តិ ¶ វុត្តេ ‘‘អសុកាយ វិបត្តិយា’’តិ វត្តុម្បិ ន ជានាសីតិ វចនស្ស អធិប្បាយមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ពាលស្ស លជ្ជិស្ស នយោ ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា ច ‘‘កិម្ហិ នំ ចោទេសីតិ សីលវិបត្តិយា’’តិអាទិ អធិប្បាយប្បកាសនមេវ នយទានំ វុត្តំ, ន បន កិម្ហិ-នំ-បទានំ បរិយាយមត្តទស្សនំ. ន ហិ ពាលោ ‘‘កតរវិបត្តិយំ នំ ចោទេសី’’តិ ឥមស្ស វចនស្ស អត្ថេ ញាតេបិ វិបត្តិប្បភេទនំ, អត្តនា ចោទិយមានំ វិបត្តិសរូបញ្ច ជានិតុំ សក្កោតិ, តស្មា តេនេវ អជាននេន អលជ្ជី អបសាទេតព្ពោ. ‘‘កិម្ហិ ន’’ន្តិ ឥទម្បិ ឧបលក្ខណមត្តំ, អញ្ញេន វា យេន កេនចិ អាការេន អវិញ្ញុតំ បកាសេត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោវ.

‘‘ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយា’’តិអាទិវចនតោ (បារា. ៣៩; បរិ. ២) ‘‘អលជ្ជីនិគ្គហត្ថាយ…បេ… បញ្ញត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯហិតីតិ ហិ-ការោ ឯត្ថ អាគមោ ទដ្ឋព្ពោ, អាគមិស្សតីតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋសន្តានេនាតិ ទិដ្ឋនិយាមេន. អលជ្ជិស្ស បដិញ្ញាយ ឯវ កាតព្ពន្តិ វចនបដិវចនក្កមេនេវ ទោសេ អាវិភូតេបិ អលជ្ជិស្ស ‘‘អសុទ្ធោហ’’ន្តិ ទោសសម្បដិច្ឆនបអញ្ញាយ ឯវ អាបត្តិយា កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘អលជ្ជិស្ស ឯតំ នត្ថីតិ សុទ្ធបដិញ្ញាយ ឯវ អនាបត្តិយា កាតព្ពន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោ សង្គហិតោ’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ អនុវិជ្ជកស្សេវ និរត្ថកត្តាបត្តិតោ ចោទកេនេវ អលជ្ជិបដិញ្ញាយ ឋាតព្ពតោ. ទោសាបគមបដិញ្ញា ឯវ ហិ ឥធ បដិញ្ញាតិ អធិប្បេតា. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឯតម្បិ នត្ថីតិ បដិញ្ញំ ន ទេតី’’តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦).

តទត្ថទីបនត្ថន្តិ អលជ្ជិស្ស ទោសេ អាវិភូតេបិ តស្ស ទោសាបគមបដិញ្ញាយ ឯវ កាតព្ពតាទីបនត្ថំ. វិវាទវត្ថុសង្ខាតេ អត្ថេ បច្ចត្ថិកា អត្ថបច្ចត្ថិកា. សញ្ញំ ទត្វាតិ នេសំ កថាបច្ឆេទត្ថំ, អភិមុខករណត្ថញ្ច សទ្ទំ កត្វា. វិនិច្ឆិនិតុំ អននុច្ឆវិកោតិ ‘‘អសុទ្ធោ’’តិ សញ្ញាយ ចោទកបក្ខេ បវិដ្ឋត្តា អនុវិជ្ជកភាវតោ ពហិភូតត្តា អនុវិជ្ជិតុំ អសក្កុណេយ្យតំ សន្ធាយ វុត្តំ. សន្ទេហេ ឯវ ហិ សតិ អនុវិជ្ជិតុំ សក្កា, អសុទ្ធទិដ្ឋិយា បន សតិ ចុទិតកេន វុត្តំ សព្ពំ អសច្ចតោបិ បដិភាតិ, កថំ តត្ថ អនុវិជ្ជនា សិយាតិ.

‘‘តថា ¶ នាសិតកោវ ភវិស្សតី’’តិ ឥមិនា វិនិច្ឆយំ អទត្វា សង្ឃតោ វិយោជនំ នាម លិង្គនាសនា វិយ អយម្បិ ឯកោ នាសនប្បការោតិ ទស្សេតិ. វិរទ្ធំ ហោតីតិ សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ ¶ សហសា អាបន្នោ ហោតិ. ‘‘អាទិតោ បដ្ឋាយ អលជ្ជី នាម នត្ថី’’តិ ឥទំ ‘‘បក្ខានុរក្ខណត្ថាយ បដិញ្ញំ ន ទេតី’’តិ ឥមស្ស អលជ្ជិលក្ខណសម្ភវស្ស ការណវចនំ. បដិច្ឆាទិតកាលតោ បដ្ឋាយ អលជ្ជី នាម ឯវ, បុរិមោ លជ្ជិភាវោ ន រក្ខតីតិ អត្ថោ. បដិញ្ញំ ន ទេតីតិ សចេ មយា កតទោសំ វក្ខាមិ, មយ្ហំ អនុវត្តកា ភិជ្ជិស្សន្តីតិ បដិញ្ញំ ន ទេតិ. ឋានេ ន តិដ្ឋតីតិ លជ្ជិដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, កាយវាចាសុ វីតិក្កមោ ហោតិ ឯវាតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘វិនិច្ឆយោ ន ទាតព្ពោ’’តិ, បុព្ពេ បក្ខិកានំ បដិញ្ញាយ វូបសមិតស្សាបិ អធិករណស្ស ទុវូបសន្តតាយ អយម្បិ តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតីតិ អធិប្បាយោ.

ចុទិតកចោទកេសុ បដិបត្តិំ ញត្វាតិ ‘‘តុម្ហេ អម្ហាកំ វិនិច្ឆយេន តុដ្ឋា ភវិស្សថា’’តិអាទិនា វុត្តំ ចុទិតកចោទកេសុ អនុវិជ្ជកេន បដិបជ្ជិតព្ពកម្មំ ញត្វា. វិនិច្ឆយោ មជ្ឈេតិ អាបត្តីតិ វា អនាបត្តីតិ វា វិនិច្ឆយបរិយោសានអនុវិជ្ជនានំ មជ្ឈំ នាមាតិ អត្ថោ.

អមូលកម្បិ សមូលកំ កត្វា វទន្តីតិ អាហ ‘‘ទ្វេ មូលានី’’តិ. កាលេន វក្ខាមីតិអាទីសុ ឱកាសំ ការាបេត្វា វទន្តោ កាលេន វទតិ នាម. សលាកគ្គយាគុអគ្គភិក្ខាចារដ្ឋានាទីសុ ចោទេន្តោ អកាលេន វទតិ នាម. ទោសតោ វុដ្ឋាបេតុកាមតាយ វទន្តោ អត្ថសំហិតេន វទតិ នាម. ទោសន្តរោតិ ទោសចិត្តោ. បន្នរសសុ ធម្មេសូតិ ‘‘បរិសុទ្ធកាយសមអាចារតា, តថា វចីសមាចារតា, សព្រហ្មចារីសុ មេត្តចិត្តតា, ពហុស្សុតតា, ឧភិន្នំ បាតិមោក្ខានំ ស្វាគតាទិតា, កាលេន វក្ខាមី’’តិអាទិនា (បរិ. ៣៦២) វុត្តបញ្ចធម្មា ច ការុញ្ញតា, ហិតេសិតា, អនុកម្បតា, អាបត្តិវុដ្ឋានតា, វិនយបុរេក្ខារតាតិ (ចូឡវ. ៤០១) ឥមេសុ បន្នរសសុ. តត្ថ ‘‘ការុញ្ញតា’’តិ ឥមិនា ករុណា ទស្សិតា. ហិតេសិតាតិ ហិតគវេសនតា. អនុកម្បតាតិ តេន ហិតេន សំយោជនតា, ឥមេហិ ទ្វីហិបិ មេត្តា ទស្សិតា. អាបត្តិវុដ្ឋានតាតិ សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋាបនតា. វត្ថុំ ចោទេត្វា សារេត្វា បដិញ្ញំ អារោបេត្វា យថាបដិញ្ញាយ កម្មករណំ វិនយបុរេក្ខារតា នាម.

អធិករណដ្ឋេនាតិ ¶ អធិកាតព្ពដ្ឋេន, សមថេហិ វូបសមេតព្ពដ្ឋេនាតិ អត្ថោ. តំ នានត្តំ ទស្សេតុន្តិ ឥធ អនធិប្បេតម្បិ អត្ថុទ្ធារវសេន តំ នានត្តំ ទស្សេតុន្តិ អធិប្បាយោ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘សេសានិ អត្ថុទ្ធារវសេន វុត្តានី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦). យំ អធិកិច្ចាតិអាទិនា អធិករណសទ្ទស្ស កម្មសាធនតា វុត្តា.

គាហន្តិ ¶ ‘‘អសុកំ ចោទេស្សាមី’’តិ មនសា ចោទនាការស្ស គហណំ. ចេតនន្តិ ‘‘ចោទេស្សាមី’’តិ ឧប្បន្នចិត្តព្យាបារសង្ខាតំ ចិត្តកម្មំ. អក្ខន្តិន្តិ ចុទិតកស្ស វិបត្តិំ ទិស្វា ឧប្បន្នំ កោធំ អសហនំ, តថា បវត្តំ វា យំ កិញ្ចិ ចិត្តចេតសិករាសិំ. វោហារន្តិ ចោទនាវសប្បវត្តវចនំ. បណ្ណត្តិន្តិ ចោទនាវសប្បវត្តំ មនសា បរិកប្បិតំ នាមបណ្ណត្តិំ. អត្តាទានំ គហេត្វាតិ ចោទនំ មនសា គហេត្វា. តំ អធិករណន្តិ តំ គាហលក្ខណំ អធិករណំ. និរុជ្ឈតិ ចេតនាយ ខណិកត្តា, សា ច សមថប្បត្តា ហោតីតិ ឯវមេត្ថ អនិដ្ឋប្បសង្គោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ ឧបរិបិ ‘‘តុណ្ហី ហោតី’’តិ ឥមិនា វោហារវចនស្ស និរោធំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘តំ អធិករណំ សមថប្បត្តំ ភវិស្សតី’’តិ. ‘‘តស្មា បណ្ណត្តិ អធិករណ’’ន្តិ អដ្ឋកថាសុ កតសន្និដ្ឋានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្សាបិ ឯកច្ចេហិ បដិក្ខិត្តភាវំ ទស្សេត្វា បុន តម្បិ បដិសេធេត្វា អដ្ឋកថាសុ វុត្តបណ្ណត្តិយា ឯវ អធិករណតំ សមត្ថេតុំ ‘‘តំ បនេត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តំ បនេតន្តិ បណ្ណត្តិ អធិករណន្តិ ឯតំ គហណំ វិរុជ្ឈតីតិ សម្ពន្ធោ. បារាជិកាទិអាបត្តិ ឯកន្តអកុសលសភាវា វា អព្យាកតសភាវា វា ហោតីតិ សញ្ញាយ ‘‘មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តី’’តិអាទិកំ សុត្តំ បណ្ណត្តិអធិករណវាទេន វិរុជ្ឈតីតិ ទស្សេតុំ ឧទ្ធដំ. តេនាហ ‘‘ន ហិ តេ…បេ… អច្ចន្តអកុសលត្តា’’តិអាទិ. តេតិ អដ្ឋកថាចរិយា.

អមូលកញ្ចេវ តំ អធិករណន្តិ ឯត្ថ អមូលកបារាជិកមេវ អធិករណ-សទ្ទេន អធិប្បេតន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘យញ្ចេត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. យស្មា បនាតិអាទិ បន ឥធាធិប្បេតាយ អមូលកបារាជិកាបត្តិយា ឯវ បណ្ណត្តិភាវោ យុជ្ជតីតិ ទស្សេតុំ អារទ្ធំ. តត្ថ យាយ បណ្ណត្តិយាតិ សភាវតោ បរិសុទ្ធេបិ បុគ្គលេ ‘‘បារាជិកោ’’តិអាទិនា ចោទកេន បវត្តិតំ នាមបណ្ណត្តិំ សន្ធាយ វទតិ. បញ្ញត្តោតិ កថិតោ. អធិករណេ បវត្តត្តាតិ អវិជ្ជមានេបិ ¶ មនសា អារោបិតមត្តេ អាបត្តាធិករណេ វាចកភាវេន បវត្តត្តា.

ឯវំ នាមបណ្ណត្តិវសេន ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ អាបត្តាធិករណស្ស បញ្ញត្តិភាវំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្ថបណ្ណត្តិវសេនាបិ ទស្សេតុំ ‘‘យស្មា វាយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. បញ្ញត្តិមត្តមេវាតិ អវិជ្ជមានស្ស វិជ្ជមានាការេន មនសា អារោបិតអត្ថបណ្ណត្តិមត្តមេវាតិ អត្ថោ. តញ្ច ខោ ឥធេវាតិ តញ្ច យថាវុត្តបរិយាយេន បណ្ណត្តិយា អធិករណត្តំ ឥធេវ ឥមស្មិំ ឯវ សិក្ខាបទេ. ឯកេតិ កេចិ. តំ ន យុត្តន្តិ យំ ឯកច្ចេហិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ, អធិករណស្ស បណ្ណត្តិភាវំ និសេធេត្វា កុសលាទិបរមត្ថភាវំ សាធេតុំ ‘‘តំ បនេតំ មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តី’’តិអាទិនា បបញ្ចតោ ទស្សិតោ, តំ ន យុត្តន្តិ អត្ថោ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘អាទិកម្មិកស្សា’’តិអាទិនា, តេន ច តស្មិំ វាទេ យទិ អាបត្តិ នាម អកុសលា វា អព្យាកតា វា ភវេយ្យ, កថំ អាទិកម្មិកស្ស ¶ អនាបត្តិ ភវេយ្យ? តស្សាបិ អកុសលាទីនំ ឧប្បន្នត្តា ភគវតោ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិតោ បដ្ឋាយ យាវ អាបត្តីតិបិ ន សក្កា វត្តុំ, មេថុនាទីសុ អកុសលាទីនំ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិតោ បុព្ពេបិ សមុប្បត្តិតោ. តតោ ឯវ អនុបសម្បន្នានម្បិ អាបត្តិប្បសង្គោ, គិលានាទីនំ ឧប្បន្នត្តា អនុបញ្ញត្តិយាបិ អនាបត្តិអភាវប្បសង្គោ ច សិយា. អថ មតំ ‘‘ន កេវលំ អកុសលាទិ ឯវ, អថ ខោ ភគវតា បដិក្ខិត្តភាវំ ជានន្តស្ស សមុប្បជ្ជមានា ឯវ អកុសលាទយោ អាបត្តី’’តិ, តម្បិ អសារំ, សិក្ខាបទបញ្ញត្តិំ អជានិត្វា វីតិក្កមន្តស្ស មេថុនាទីសុ អនាបត្តិប្បសង្គតោ, អកុសលាទិសភាវាយ ច អាបត្តិយា ឯកបយោគាទីសុ ឯកត្តាទិបិ ន សិយា. ន ហិ សកលម្បិ ទិវសំ ឥត្ថិំ កាយតោ អមោចេត្វា ផុសន្តស្ស ឯកមេវាកុសលំ ឧប្បជ្ជតិ, ពហូ វា ឥត្ថិយោ ផុសិត្វា អបគច្ឆន្តស្ស ពហូនិ, យេនាបត្តិយា ឯកត្តំ, ពហុត្តំ វា សិយាតិ ឯវមាទិកំ អយុត្តិំ សង្គហេត្វា ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ វត្ថុញ្ចាតិ វីតិក្កមោ. តញ្ហិ អាបត្តិសម្មុតិបញ្ញាបនស្ស ឱកាសដ្ឋេន ‘‘វត្ថូ’’តិ វុច្ចតិ. គោត្តន្តិ អទិន្នាទានាទិតោ ពុទ្ធិសទ្ទនិវត្តនដ្ឋេន បរិកប្បិតសាមញ្ញាការោ គោត្តំ. នាមន្តិ អវិជ្ជមាននាមបញ្ញត្តិ. តស្ស បន បារាជិកន្តិ នាមស្ស អត្ថភូតា អាបត្តិ អត្ថបញ្ញត្តិ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ ¶ . យំ បន ‘‘វិវាទាធិករណំ សិយា កុសល’’ន្តិអាទិ (ចូឡវ. ២២០; បរិ. ៣០៣), ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា អកុសល’’ន្តិអាទិ (ចូឡវ. ២២២) ច សុត្តំ តេហិ សមុទ្ធដំ, តម្បិ ន វិវាទាទីនំ កុសលាទិភាវស្ស បរិយាយទេសិតត្តាតិ យំ ឯត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានាទិវណ្ណនាយ សារត្ថទីបនិយំ វិរទ្ធដ្ឋានសោធនត្ថំ វិត្ថារតោ វុត្តន្តិ តត្ថេវ តំ គហេតព្ពំ, សារត្ថទីបនីការកស្ស អកុសលាទិរូបាវ អាបត្តីតិ លទ្ធិ, តេនេវ សោ ឥធាបិ ‘‘តស្មា បណ្ណត្តិអធិករណន្តិ អដ្ឋកថាសុ កតសន្និដ្ឋានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តម្បិ ន យុត្តន្តិ ទស្សេតុំ ‘តំ បនេត’ន្តិអាទិមាហា’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៨៥-៣៨៦) ឯវំ អត្តនោ លទ្ធិំ អដ្ឋកថាចរិយស្សបិ លទ្ធិំ កត្វា គន្ថវិរោធម្បិ អនោលោកេត្វា ទស្សេសិ. ន ហេត្ថ ពុទ្ធឃោសាចរិយោ អដ្ឋកថាវាទំ អយុត្តន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘តំ បនេត’’ន្តិអាទិមារភិ ‘‘បណ្ណត្តិមត្តមេវ អាបត្តាធិករណន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ សយមេវ ឧបរិ កថនតោ, អថ ខោ ទុល្លទ្ធិកានំ ឯកច្ចានំ តត្ថ វិប្បដិបត្តិំ ទស្សេត្វា បុន តំ បដិសេធេតុកាមោ អារភិ, តេនេវ អន្តេ ‘‘ឯកេ’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. វិវាទាទីនំ កុសលាទិកត្តេ តំសមថានម្បិ តព្ភាវោ អាបជ្ជតិ បរមត្ថេសុ បណ្ណត្តិយា សមថាយោគាតិ អាហ ‘‘កុសលាទិសមថេហី’’តិ. បញ្ញត្តិសភាវានមេវ ចតុន្នំ អធិករណានំ សមថេហិ អធិករណីយតា, ន បន កុសលាទិបរមត្ថរូបានំ តេសំ តេសំ ខណិកតាយ សយមេវ សមថប្បត្តិតោតិ ហេដ្ឋា សមត្ថិតមត្ថំ និគមនវសេន ទស្សេន្តេន ‘‘ឥតិ ឥមិនា អធិករណដ្ឋេនា’’តិ វុត្តំ, តស្ស យថាវុត្តនយេន ¶ សមថេហិ អធិករណីយតាយាតិ អត្ថោ. ‘‘ឥធេកច្ចោ’’តិ ឥមិនា ឥធាធិប្បេតំ វិវាទំ និវត្តេតិ.

អនុវាទោតិ វិបត្តីហិ ឧបវទនា ចេវ ចោទនា ច. តត្ថ ឧបវទនា នាម គរហា, អក្កោសោ ច. បញ្ចបីតិ មាតិកាបរិយាបន្នាបត្តិយោ សន្ធាយ វុត្តំ. កិច្ចយតាតិ កត្តព្ពតា. សបទានុក្កមនិទ្ទេសស្សាតិ ឯត្ថ បទានុក្កមនិទ្ទេសោតិ បទភាជនំ វុច្ចតិ, តេន សហិតស្ស សិក្ខាបទស្សាតិ អត្ថោ.

៣៨៧. អស្សាតិ កត្តុអត្ថេ សាមិវចនន្តិ អាហ ‘‘ឯតេន ចោទកេនា’’តិអាទិ. ទិដ្ឋមូលកេ បនាតិ ‘‘ទិដ្ឋស្ស ហោតិ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ’’តិអាទិ ¶ (បារា. ៣៨៧) បាឡិវារំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ឥត្ថិយា សទ្ធិំ រហោនិសជ្ជាទិទស្សនមត្តវសេន បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ បុគ្គលោ តេន ទិដ្ឋោ, ន បន មគ្គេន មគ្គប្បដិបាទនាទិទស្សនវសេន. យទិ ហិ តេន សោ តថា ទិដ្ឋោ ភវេយ្យ, អសុទ្ធសញ្ញី ឯវាយំ តស្មិំ បុគ្គលេ សិយា, អសុទ្ធសញ្ញាយ ច សុទ្ធំ វា អសុទ្ធំ វា ចោទេន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោ ន សិយា ‘‘អនាបត្តិ សុទ្ធេ អសុទ្ធទិដ្ឋិស្ស, អសុទ្ធេ អសុទ្ធទិដ្ឋិស្សា’’តិអាទិវចនតោ (បារា. ៣៩០). តស្មា ឥត្ថិយា សទ្ធិំ រហោនិសជ្ជាទិមត្តមេវ ទិស្វាបិ ‘‘សទ្ធោ កុលបុត្តោ, នាយំ បារាជិកំ អាបជ្ជតី’’តិ តស្មិំ សុទ្ធសញ្ញិស្ស វា វេមតិកស្ស វា ‘‘សុតោ មយា បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ’’តិអាទិនា និយមេត្វា ចោទេន្តស្សេវ សង្ឃាទិសេសោ, ន អសុទ្ធសញ្ញិស្ស, តស្ស បន ទិដ្ឋំ សុតន្តិ មុសាវាទាទិបច្ចយា លហុកាបត្តិ ឯវាតិ វេទិតព្ពំ. យទិ បន សោ តស្មិំ សុទ្ធទិដ្ឋិចាវនាធិប្បាយោបិ ទិដ្ឋំ រហោនិសជ្ជាទិមត្តមេវ វទតិ, អទិដ្ឋំ បន មគ្គេនមគ្គប្បដិបាទនាទិបារាជិកវត្ថុំ វា ‘‘អស្សមណោសី’’តិអាទិកំ វា ន វទតិ, តស្ស អនាបត្តិ. អធិកំ វទន្តស្ស បន អាបត្តិយេវ ‘‘អទិដ្ឋំ ទិដ្ឋ’’ន្តិ (បារា. ៣៨៦-៣៨៧) វុត្តត្តា. យោ បន ទិដ្ឋេន រហោនិសជ្ជាទិនា បឋមបារាជិកេន អសុទ្ធសញ្ញី ហុត្វា ចាវនាធិប្បាយោ អទិន្នាទានំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ ‘‘ទិដ្ឋោ’’តិ វា ‘‘សុតោ’’តិ វា អាទិំ វទតិ, តស្សាបិ ន សង្ឃាទិសេសោ អសុទ្ធេ អសុទ្ធទិដ្ឋិតាយាតិ កេចិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘យេន បារាជិកេន ចោទេតិ, តេន សុទ្ធសញ្ញាភាវា អាបត្តិយេវា’’តិ វទន្តិ, ឥទំ យុត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘យេន បារាជិកេន ចោទេតិ, តំ ‘អយំ អនជ្ឈាបន្នោ’តិ ញត្វា ចាវនាធិប្បាយេន…បេ… សង្ឃាទិសេសោ’’តិ. ឥមិនា នយេន សុតាទិមូលកេសុបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. អញ្ញត្រ អាគតេសូតិ ឱមសវាទាទីសុ អាគតេសុ. អវស្សុតោតិ ¶ តីហិបិ ទ្វារេហិ បារាជិកវត្ថុភូតទុច្ចរិតានុវស្សនេន តិន្តោ. កសម្ពុជាតោតិ កចវរភូតោ, និស្សារោតិ អត្ថោ.

កោណ្ឋោតិ ចោរោ, ទុស្សីលោតិ អត្ថោ. ជេដ្ឋព្ពតិកោតិ កាឡកណ្ណិទេវីវតេ និយុត្តោ តិត្ថិយោតិ វទតិ, សា កិរ កាឡកណ្ណិសិរិទេវិយា ជេដ្ឋាតិ វុត្តា. យទគ្គេនាតិ យេន ការណេន, យត្តកេនាតិ អត្ថោ ¶ . តទគ្គេនាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. នោ កប្បេតីតិអាទិ វេមតិកភាវទីបនត្ថមេវ វុត្តន្តិ មហាបទុមត្ថេរស្ស អធិប្បាយោ.

៣៨៩. ឯត្ថាតិ ចោទនាយំ. តជ្ជនីយាទិកម្មំ ករិស្សាមីតិអាបត្តិយា ចោទេន្តស្ស អធិប្បាយោ កម្មាធិប្បាយោ នាម. បរិវាសទានាទិក្កមេន អាបត្តិតោ វុដ្ឋាបេតុំ អាបត្តិយា ចោទេន្តស្ស អធិប្បាយោ វុដ្ឋានាធិប្បាយោ. ឧបោសថំ, បវារណំ វា សង្ឃេ កាតុំ អទានត្ថាយ អាបត្តិយា ចោទយតោ អធិប្បាយោ ឧបោសថបវារណដ្ឋបនាធិប្បាយោ. អសម្មុខា…បេ… ទុក្កដន្តិ អនុទ្ធំសេន្តស្សបិ អក្កោសន្តស្សបិ ទុក្កដំ.

សព្ពត្ថេវាតិ សព្ពាសុ អដ្ឋកថាសុ. ឧបោសថបវារណានំ ញត្តិកម្មភាវតោ ញត្តិយា វត្តមានាយ ឯវ ឧបោសថបវារណដ្ឋបនំ ហោតិ, ន និដ្ឋិតាយ, សា ច យ្យ-ការេ បត្តេ និដ្ឋិតា នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘យ្យ-ការេ បត្តេ ន លព្ភតី’’តិ.

អនុបាសកោតិ ឧបាសកោបិ សោ ភិក្ខុ ន ហោតិ សរណគមនស្សាបិ បដិប្បស្សទ្ធត្តាតិ វទន្តិ. ‘‘អនោទិស្ស ធម្មំ កថេន្តស្សា’’តិ ឥមិនា ឱទិស្ស កថេន្តេន ឱកាសំ ការេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. អាបត្តិំ ទេសេត្វាតិ ឱកាសាការាបនាបត្តិំ ទេសេត្វា. យំ ចោទេតិ, តស្ស ឧបសម្បន្នោតិ សង្ខ្យុបគមនំ, តស្មិំ សុទ្ធសញ្ញិតា វេមតិកតា វា, យេន បារាជិកេន ចោទេតិ, តស្ស ទិដ្ឋាទិវសេន អមូលកតា, ចាវនាធិប្បាយេន ‘‘ត្វំ បារាជិកោ’’តិអាទិនា និយមេត្វា សម្មុខា ចោទនា ចោទាបនា, តស្ស តង្ខណវិជាននន្តិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

បឋមទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ទុតិយទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៩១. នវមេ មេត្តិយំ ភិក្ខុនិន្តិ លិង្គនាសនាយ នាសិតាយបិ តស្សា ភូតបុព្ពវោហារំ គហេត្វា ¶ វុត្តំ. អញ្ញភាគស្សាតិ ថេរស្ស មនុស្សជាតិភិក្ខុភាវតោ អញ្ញស្ស តិរច្ឆានជាតិឆគលកភាវសង្ខាតស្ស កោដ្ឋាសស្ស. ឥទន្តិ សាមញ្ញតោ នបុំសកលិង្គេន វុត្តំ, អយំ ¶ ឆគលកោតិ អត្ថោ. អញ្ញភាគោតិ យថាវុត្តតិរច្ឆានជាតិឆគលកភាវសង្ខាតោ អញ្ញោ កោដ្ឋាសោ, អញ្ញភាគស្ស ឥទន្តិ អញ្ញភាគិយន្តិ បឋមវិគ្គហស្ស អត្ថោ, អញ្ញភាគមត្ថីតិ ទុតិយវិគ្គហស្ស, ទ្វីហិបិ ឆគលកោវ វុត្តោ. ឥទានិ ទ្វីហិបិ វិគ្គហេហិ វុត្តមេវត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេន្តោ ‘‘យោ ហិ សោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យោ ហិ សោ ឆគលកោ វុត្តោ, សោ អញ្ញស្ស ភាគស្ស ហោតីតិ ច អញ្ញភាគិយសង្ខ្យំ លភតីតិ ច យោជនា. ទុតិយវិគ្គហស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘សោ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. អធិករណន្តិ វេទិតព្ពោតិ ឯត្ថាបិ យោ ហិ សោ ‘‘ទព្ពោ មល្លបុត្តោ នាមា’’តិ ឆគលកោ វុត្តោ, សោតិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ. តញ្ហិ សន្ធាយាតិ ‘‘ទព្ពោ’’តិ នាមករណស្ស អធិដ្ឋានភូតំ ឆគលកំ សន្ធាយ. តេ ភិក្ខូតិ តេ អនុយុញ្ជន្តា ភិក្ខូ. អាបត្តិយាបិ បុគ្គលាធិដ្ឋានត្តា ‘‘បុគ្គលានំយេវ លេសា’’តិ វុត្តំ.

៣៩៣. យា ច សា អវសានេ…បេ… ចោទនា វុត្តាតិ ‘‘ភិក្ខុ សង្ឃាទិសេសំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ ទិដ្ឋោ ហោតិ សង្ឃាទិសេសេ សង្ឃាទិសេសទិដ្ឋិ ហោតិ, តញ្ចេ បារាជិកេន ចោទេតី’’តិអាទិំ (បារា. ៤០៧) ចោទនាភេទំ សន្ធាយ វទតិ. សត្តន្នម្បិ អាបត្តីនំ បច្ចេកំ បារាជិកត្តាទិសាមញ្ញេបិ មេថុនាទិន្នាទានាទិវត្ថុតោ, រាគទោសត្តាទិសភាវតោ ច វិសភាគតាបិ អត្ថីតិ អាហ ‘‘យស្មា បន…បេ… ន ហោតី’’តិ.

វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘សភាគវិសភាគវត្ថុតោ’’តិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៩៣) វុត្តនយេន. កម្មលក្ខណំ, តំមនសិការោ ច អវិបន្នកម្មស្ស និមិត្តតោ ផលូបចារេន កម្មន្តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘តំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជនតោ’’តិ. បរិវាសាទិំ និស្សាយ មានត្តាទីនំ ឧប្បជ្ជនតោ ‘‘បុរិមំ បុរិម’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

៣៩៥. សវត្ថុកំ កត្វាតិ បុគ្គលាធិដ្ឋានំ កត្វា. ទីឃាទិនោតិ ទីឃរស្សាទិលិង្គស្ស. ទិដ្ឋាទិនោតិ ទិដ្ឋបុព្ពាទិនោ.

៤០៨. ឯវំ តថាសញ្ញីតិ អញ្ញស្ស មេថុនាទិកិរិយំ ទិស្វា ‘‘អយំ សោ’’តិ ឯវំ តថាសញ្ញី. អង្គានិ បឋមទុដ្ឋទោសេ វុត្តសទិសានិ, ឥធ បន កិញ្ចិទេសំ លេសមត្តំ ឧបាទិយនា អធិកា.

ទុតិយទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. បឋមសង្ឃភេទសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤១០. ទសមេ ¶ ¶ ពហូនន្តិ ទុព្ពលតាយ អរញ្ញាទិសេវាយ ចិត្តំ សមាហិតំ កាតុំ អសក្កោន្តានំ. ទុក្ខស្សន្តកិរិយាយ តស្មិំ អត្តភាវេ ពុទ្ធវចនគ្គហណធារណាទិសង្ខាតំ ព្យញ្ជនបទមេវ បរមំ អស្ស, ន មគ្គលាភោតិ បទបរមោ. អភិសម្ភុណិត្វាតិ និប្ផាទេត្វា. ធម្មតោ អបេតំ ឧទ្ធម្មំ. បដិក្ខិត្តមេវាតិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អសេនាសនិកេន វស្សំ ឧបគន្តព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ២០៤) វចនតោ វុត្តំ, ឥទមេវ វចនំ សន្ធាយ បាឡិយម្បិ ‘‘អដ្ឋ មាសេ’’តិអាទិ (បារា. ៤០៩) វុត្តំ.

តីហិ កោដីហីតិ អសុទ្ធមូលេហិ. ឯត្ថ ច ភិក្ខូនំ ចតូសុ កុលេសុ បក្កបិណ្ឌិយាលោបភោជននិស្សិតតាយ, មច្ឆមំសភោជនវិរហិតស្ស ច កុលស្ស ទុល្លភតាយ តត្ថ លទ្ធេសុ ភត្តព្យញ្ជនេសុ មច្ឆមំសសំសគ្គសង្កាយ, ទុន្និវារណតាយ ច ភិក្ខូនំ សរីរយាបនម្បិ ន សិយាតិ ភគវតា មច្ឆមំសំ សព្ពថា អប្បដិក្ខិបិត្វា តីហិ កោដីហិ អបរិសុទ្ធមេវ បដិក្ខិត្តំ. យទិ ហិ តំ ភគវា សព្ពថា បដិក្ខិបេយ្យ, ភិក្ខូ មរមានាបិ មច្ឆាទិសំសគ្គសង្កិតំ ភត្តំ ន ភុញ្ជេយ្យុំ, តតោ តណ្ឌុលធញ្ញាទិំ បដិគ្គហេត្វា និទហិត្វា សយំ បចិត្វា ភុញ្ជិតុំ តទុបករណភូតំ ទាសិទាសំ, ឧទុក្ខលមុសលាទិកញ្ច ភិក្ខូនំ បត្តាទិ វិយ អវស្សំ គហេតុំ អនុជានិតព្ពំ សិយាតិ តិត្ថិយានំ វិយ គហដ្ឋាវាសោ ឯវ សិយា, ន ភិក្ខុអាវាសោតិ វេទិតព្ពំ. ជាលំ មច្ឆពន្ធនំ. វាគុរា មិគពន្ធនី. កប្បតីតិ យទិ តេសំ វចនេន សង្កា ន វត្តតិ, វដ្ដតិ, ន តំ វចនំ លេសកប្បំ កាតុំ វដ្ដតិ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘យត្ថ ច និព្ពេមតិកោ ហោតិ, តំ សព្ពំ កប្បតី’’តិ.

បវត្តមំសន្តិ អាបណាទីសុ បវត្តំ វិក្កាយិកំ មតមំសំ. ភិក្ខូនំយេវ អត្ថាយ អកតន្តិ ឯត្ថ អដ្ឋានប្បយុត្តោ ឯវ-សទ្ទោ, ភិក្ខូនំ អត្ថាយ អកតមេវាតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ, តស្មា ភិក្ខូនញ្ច មង្គលាទីនញ្ចាតិ មិស្សេត្វា កតម្បិ ន វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន យថាឋិតវសេន អវធារណំ គហេត្វា ‘‘វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. ‘‘វត្ត’’ន្តិ ឥមិនា អាបត្តិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

កប្បន្តិ អសង្ខេយ្យកប្បំ, ‘‘អាយុកប្ប’’ន្តិបិ (សារត្ថ. ដី. ២.៤១០) កេចិ. មហាកប្បស្ស ហិ ចតុត្ថភាគោ អសង្ខេយ្យកប្បោ, តតោ វីសតិមោ ភាគោ សង្ឃភេទកស្ស ¶ អាយុកប្បន្តិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាសុ កប្បដ្ឋកថាយ ន សមេតិ ‘‘កប្បវិនាសេ ឯវ មុច្ចតី’’តិអាទិ (វិភ. អដ្ឋ. ៨០៩) ¶ វចនតោ. ព្រហ្មំ បុញ្ញន្តិ សេដ្ឋំ បុញ្ញំ. កប្បំ សគ្គម្ហីតិ ឯត្ថ បដិសន្ធិបរម្បរាយ កប្បដ្ឋតា វេទិតព្ពា.

៤១១. លទ្ធិនានាសំវាសកេនាតិ ឧក្ខិត្តានុវត្តកភាវេន ភាវប្បធានត្តា និទ្ទេសស្ស. កម្មនានាសំវាសកេនាតិ ឧក្ខិត្តភាវេន. ‘‘ភេទាយ បរក្កមេយ្យា’’តិ វិសុំ វុត្តត្តា ភេទនសំវត្តនិកស្ស អធិករណស្ស សមាទាយ បគ្គណ្ហនតោ បុព្ពេបិ បក្ខបរិយេសនាទិវសេន សង្ឃភេទាយ បរក្កមន្តស្ស សមនុភាសនកម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. យោបិ ចាយំ សង្ឃភេទោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ.

កម្មេនាតិ អបលោកនាទិនា. ឧទ្ទេសេនាតិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេន. វោហារេនាតិ តាហិ តាហិ ឧបបត្តីហិ ‘‘អធម្មំ ធម្មោ’’តិអាទិនា (អ. និ. ៣.១០-៣៩, ៤២; ចូឡវ. ៣៥២) វោហារេន, បរេសំ បញ្ញាបនេនាតិ អត្ថោ. អនុសាវនាយាតិ អត្តនោ លទ្ធិយា គហណត្ថមេវ អនុ បុនប្បុនំ កណ្ណមូលេ មន្តសាវនាយ, កថនេនាតិ អត្ថោ. សលាកគ្គាហេនាតិ ឯវំ អនុសាវនាយ តេសំ ចិត្តំ ឧបត្ថម្ភេត្វា អត្តនោ បក្ខេ បវិដ្ឋភាវស្ស សញ្ញាណត្ថំ ‘‘គណ្ហថ ឥមំ សលាក’’ន្តិ សលាកគ្គាហេន. ឯត្ថ ច កម្មមេវ, ឧទ្ទេសោ វា សង្ឃភេទេ បធានំ ការណំ, វោហារាទយោ បន សង្ឃភេទស្ស បុព្ពភាគាតិ វេទិតព្ពា. អព្ភុស្សិតន្តិ អព្ភុគ្គតំ. អច្ឆេយ្យាតិ វិហរេយ្យ.

‘‘លជ្ជី រក្ខិស្សតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.៤២; បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) វចនតោ អាបត្តិភយេន អារោចនំ លជ្ជីនំ ឯវ ភារោតិ អាហ ‘‘លជ្ជីហិ ភិក្ខូហី’’តិ, អលជ្ជិស្សបិ អនារោចេន្តស្ស អាបត្តិយេវ. អប្បដិនិស្សជ្ជតោ ទុក្កដន្តិ វិសុំ វិសុំ វទន្តានំ គណនាយ ទុក្កដំ. បហោន្តេនាតិ គន្តុំ សមត្ថេន, ឥច្ឆន្តេនាតិ អត្ថោ. អាបត្តិ បន អឌ្ឍយោជនព្ភន្តរេនេវ អគិលានស្ស វសេន វេទិតព្ពា.

៤១៦. ញត្តិយាទីហិ ទុក្កដាទិសព្ភាវំ សន្ធាយ ‘‘សង្ឃាទិសេសេន អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ. អស្សាតិ ទេវទត្តស្ស. អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេ សមនុភាសនកម្មស្សេវ អភាវតោ ‘‘ន ហិ បញ្ញត្តំ សិក្ខាបទំ វីតិក្កមន្តស្សា’’តិ វុត្តំ. សិក្ខាបទំ បញ្ញបេន្តេនេវ ហិ សមនុភាសនកម្មំ អនុញ្ញាតំ. ឧទ្ទិស្ស អនុញ្ញាតតោតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រោមន្ថកស្ស រោមន្ថន’’ន្តិអាទិំ ¶ (ចូឡវ. ២៧៣) ឧទ្ទិស្សានុញ្ញាតំ សន្ធាយ វទតិ. អនាបត្តិយន្តិ អនាបត្តិវារេ. អាបត្តិំ រោបេតព្ពោតិ សមនុភាសនាយ បាចិត្តិយអាបត្តិំ រោបេតព្ពោ. អាបត្តិយេវ ន ជាតាតិ សង្ឃាទិសេសាបត្តិ ន ជាតា ឯវ.

‘‘ន ¶ បដិនិស្សជ្ជាមី’’តិ សញ្ញាយ អភាវេន មុច្ចនតោ សញ្ញាវិមោក្ខំ. សចិត្តកន្តិ ‘‘ន បដិនិស្សជ្ជាមី’’តិ ជាននចិត្តេន សចិត្តកំ. យោ វិសញ្ញី វា ភីតោ វា វិក្ខិត្តោ វា ‘‘បដិនិស្សជ្ជិតព្ព’’ន្តិបិ, ‘‘កម្មំ ករិស្សតី’’តិ វា ន ជានាតិ, តស្ស អនាបត្តិ. ភេទាយ បរក្កមនំ, ធម្មកម្មេន សមនុភាសនំ, កម្មវាចាបរិយោសានំ, ន បដិនិស្សជ្ជាមីតិ ចិត្តេន អប្បដិនិស្សជ្ជនន្តិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

បឋមសង្ឃភេទសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. ទុតិយសង្ឃភេទសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤១៨. ឯកាទសមេ យស្មា ឧព្ពាហិកាទិសម្មុតិកម្មំ ពហូនម្បិ កាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ‘‘ន ហិ សង្ឃោ សង្ឃស្ស កម្មំ ករោតី’’តិ ឥទំ និគ្គហវសេន កត្តព្ពកម្មំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អង្គានិ បនេត្ថ ភេទាយ បរក្កមនំ បហាយ អនុវត្តនំ បក្ខិបិត្វា ហេដ្ឋា វុត្តសទិសានេវ គហេតព្ពានិ.

ទុតិយសង្ឃភេទសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. ទុព្ពចសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤២៤. ទ្វាទសមេ វម្ភនវចនន្តិ គរហវចនំ. សដ-សទ្ទោ បតិតសទ្ទេន សមានត្ថោ, តស្ស ច វិសេសនស្ស បរនិបាតោតិ អាហ ‘‘តត្ថ តត្ថ បតិតំ តិណកដ្ឋបណ្ណ’’ន្តិ. កេនាបីតិ វាតាទិសទិសេន ឧបជ្ឈាយាទិនា.

៤២៦. ចិត្តបរិយោនាហោ ទឡ្ហកោធោវ ឧបនាហោ. តតោបិ ពលវតរោ ទុម្មោចនីយោ កោធាភិសង្គោ. ចោទកំ បដិប្ផរណតាតិ ចោទកស្ស ¶ បដិវិរុទ្ធោ ហុត្វា អវដ្ឋានំ. ចោទកំ អបសាទនាតិ វាចាយ ឃដ្ដនា. បច្ចារោបនាតិ ‘‘ត្វម្បិ សាបត្តិកោ’’តិ ចោទកស្ស អាបត្តិអារោបនា. បដិចរណតាតិ បដិច្ឆាទនតា. អបទានេនាតិ អត្តនោ ចរិយាយ. ន សម្បាយនតាតិ ‘‘យំ ត្វំ ចោទកោ វទេសិ ‘មយា ឯស អាបត្តិំ អាបន្នោ ទិដ្ឋោ’តិ, ត្វំ តស្មិំ សមយេ កិំ ករោសិ, អយំ កិំ ករោតិ, កត្ថ ច ត្វំ អហោសិ, កត្ថ អយ’’ន្តិអាទិនា នយេន ចរិយំ បុដ្ឋេន សម្បាទេត្វា អកថនំ.

‘‘យស្ស ¶ សិយា អាបត្តី’’តិ (មហាវ. ១៣៤) ឥមិនា និទានវចនេន សព្ពាបិ អាបត្តិយោ សង្គហិតាតិ អាហ ‘‘យស្ស សិយា’’តិអាទិ. អង្គានិ ចេត្ថ បឋមសង្ឃភេទសទិសានិ, អយំ បន វិសេសោ យថា តត្ថ ភេទាយ បរក្កមនំ, ឥធ អវចនីយករណតា ទដ្ឋព្ពា.

ទុព្ពចសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣. កុលទូសកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៣១. តេរសមេ កីដាគិរីតិ តស្ស និគមស្ស នាមំ. តញ្ហិ សន្ធាយ បរតោ ‘‘ន អស្សជិបុនព្ពសុកេហិ ភិក្ខូហិ កីដាគិរិស្មិំ វត្ថព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, គាមនិគមតោ ច បព្ពាជនំ, ន ជនបទតោ. តេន បន យោគតោ ជនបទោបិ ‘‘កីដាគិរិ’’ឥច្ចេវ សង្ខ្យំ គតោតិ អាហ ‘‘ឯវំនាមកេ ជនបទេ’’តិ.

តត្រាតិ សាវត្ថិយំ. ធុរដ្ឋានេតិ អភិមុខដ្ឋានេ, ជេតវនទ្វារសមីបេតិ អត្ថោ. ទ្វីហិ មេឃេហីតិ វស្សិកេន, ហេមន្តិកេន ចាតិ ទ្វីហិ មេឃេហិ. គណាចរិយេហិ ឆហិ អធិកតាយ ‘‘សមធិក’’ន្តិ វុត្តំ.

ឧទកស្សាតិ អកប្បិយឧទកស្ស ‘‘កប្បិយឧទកសិញ្ចន’’ន្តិ វិសុំ វក្ខមានត្តា, តញ្ច ‘‘អារាមាទិអត្ថាយ រុក្ខរោបនេ អកប្បិយវោហារេសុបិ កប្បិយឧទកសិញ្ចនាទិ វដ្ដតី’’តិ វក្ខមានត្តា ឥធាបិ វិភាគំ កត្វា កប្បិយឧទកសិញ្ចនាទិ ¶ វិសុំ ទស្សិតំ. យថា កោដ្ដនខណនាទិកាយិកកិរិយាបិ អកប្បិយវោហារេ សង្គហិតា, ឯវំ មាតិកាឧជុករណាទិកប្បិយវោហារេបីតិ អាហ ‘‘សុក្ខមាតិកាយ ឧជុករណ’’ន្តិ. ឯត្ថ បុរាណបណ្ណាទិហរណម្បិ សង្គយ្ហតិ. មហាបច្ចរិយវាទោវ បមាណត្តា បច្ឆា វុត្តោ. អកប្បិយវោហារេបិ ឯកច្ចំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ន កេវលញ្ច សេស’’ន្តិអាទិមាហ. យំកិញ្ចិ មាតិកន្តិ សុក្ខំ វា អសុក្ខំ វា. តត្ថាតិ អារាមាទិអត្ថាយ រុក្ខរោបនេ. តថាតិ កប្បិយវោហារបរិយាយាទីហិ គន្ថាបនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥមិនា ច កុលសង្គហត្ថាយ គន្ថាបនាទិបិ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ.

វត្ថុបូជនត្ថាយ សយំ គន្ថនំ កស្មា ន វដ្ដតីតិ ចោទេន្តោ ‘‘ននុ ចា’’តិអាទិមាហ. យថា អារាមាទិអត្ថំ កប្បិយបថវិយំ សយំ រោបេតុម្បិ វដ្ដតិ, តថា វត្ថុបូជនត្ថាយ សយំ គន្ថនម្បិ កស្មា ន វដ្ដតីតិ ចោទកស្ស អធិប្បាយោ. វុត្តន្តិអាទិ បរិហារោ. អថ ‘‘ន បន មហាអដ្ឋកថាយ’’ន្តិ ¶ កស្មា វទតិ? មហាបច្ចរិអាទីសុ វុត្តម្បិ ហិ បមាណមេវាតិ នាយំ វិរោធោ, មហាអដ្ឋកថាយំ អវុត្តស្ស សយំ រោបនស្ស តត្ថេវ វុត្តេន ឧទកសិញ្ចនេន សហ សំសន្ទននយទស្សនមុខេន បមាណមេវាតិ បតិដ្ឋាបេតុំ វុត្តត្តា. ‘‘មញ្ញេយ្យាសី’’តិ បទំ ‘‘តំ កថ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធិតព្ពំ. តត្ថាយំ អធិប្បាយោ – កិញ្ចាបិ មហាអដ្ឋកថាយំ សយំ រោបនំ ន វុត្តំ, កប្បិយឧទកស្ស សយំ អាសិញ្ចនំ វុត្តមេវ, តស្មា យថា អារាមាទិអត្ថាយ កប្បិយឧទកំ សយំ សិញ្ចិតុម្បិ វដ្ដតិ, តថា វត្ថុបូជនត្ថាយ គន្ថនម្បិ កស្មា ន វដ្ដតីតិ. តម្បិ ន វិរុជ្ឈតីតិ យទេតំ វត្ថុបូជនត្ថាយបិ គន្ថនាទិំ បដិក្ខិបិត្វា អារាមាទិអត្ថាយ សយំ រោបនសិញ្ចនំ វុត្តំ, តម្បិ បាឡិយា សំសន្ទនតោ បុព្ពាបរំ ន វិរុជ្ឈតិ.

តំ កថំ ន វិរុជ្ឈតីតិ អាហ ‘‘តត្រ ហី’’តិអាទិ. តត្រាតិ រោបនសិញ្ចនវិសយេ. បុប្ផាទីហិ កុលសង្គហប្បសង្គេ ‘‘មាលាវច្ឆ’’ន្តិ វិសេសិតត្តា កុលសង្គហត្ថមេវ រោបនំ អធិប្បេតន្តិ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘មាលាវច្ឆន្តិ វទន្តោ’’តិអាទិ. ឯតំ វុត្តន្តិ ‘‘មាលាវច្ឆំ រោបេន្តិបិ រោបាបេន្តិបិ, សិញ្ចន្តិបិ សិញ្ចាបេន្តិបី’’តិ ឯតំ វុត្តំ. អញ្ញត្រ បនាតិ អារាមាទិអត្ថាយ មាលាវច្ឆាទីនំ រោបនេ បន. បរិយាយោតិ សយំករណការាបនសង្ខាតោ បរិយាយោ វោហារោ អត្ថវិសេសោតិ អត្ថោ អត្ថិ ឧបលព្ភតិ ¶ , កុលសង្គហត្ថត្តាភាវាតិ អធិប្បាយោ. ឯវមេត្ថ បរិយាយសទ្ទស្ស ករណការាបនវសេន អត្ថេ គយ្ហមានេ ‘‘គន្ថេន្តិបិ គន្ថាបេន្តិបី’’តិ បាឡិយំ បដិក្ខិត្តគន្ថនគន្ថាបនំ ឋបេត្វា យំ បរតោ ‘‘ឯវំ ជាន, ឯវំ កតេ សោភេយ្យា’’តិអាទិកប្បិយវចនេហិ គន្ថាបនំ វុត្តំ, តត្ថ ទោសាភាវោ សមត្ថិតោ ហោតិ, ‘‘គន្ថេហី’’តិ អាណត្តិយា ការាបនស្សេវ គន្ថាបនន្តិ អធិប្បេតត្តា. តត្ថ បរិយាយំ ឥធ ច បរិយាយាភាវំ ញត្វាតិ តត្ថ ‘‘មាលាវច្ឆំ រោបេន្តី’’តិអាទីសុ ‘‘មាលាវច្ឆ’’ន្តិ កុលសង្គហត្ថតាសូចនកស្ស វិសេសនស្ស សព្ភាវតោ ករណការាបនសង្ខាតបរិយាយសព្ភាវំ. ឥធ ‘‘គន្ថេន្តី’’តិអាទីសុ តថាវិធវិសេសវចនាភាវតោ តស្ស បរិយាយស្ស អភាវញ្ច ញត្វា. តំ សុវុត្តមេវាតិ វេទិតព្ពន្តិ យោជនា.

សព្ពំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ អដ្ឋកថាសុ អាគតនយេនេវ រោបនាទិ, គន្ថាបនាទិ ច សព្ពំ វេទិតព្ពំ. ន ហេត្ថ សន្ទេហោ កាតព្ពោតិ និគមេតិ.

ហរណាទីសូតិ វត្ថុបូជនត្ថាយ ហរណាទីសុ. កុលិត្ថិអាទីនំ អត្ថាយ ហរណតោតិ កុលិត្ថិអាទីនំ ហរណស្សេវ វិសេសេត្វា បដិក្ខិត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘ហរណាធិការេ ហី’’តិអាទិ. មញ្ជរីតិ បុប្ផគោច្ឆំ. វដំសកោតិ កណ្ណស្ស ឧបរិ បិឡន្ធនត្ថំ កតបុប្ផវិកតិ ¶ , សោ ច ‘‘វដំសោ’’តិ វុច្ចតិ. កណ្ណិកាតិ ពហូនំ បុប្ផានំ វា មាលានំ វា ឯកតោ ពន្ធិតស្ស នាមំ, ‘‘កណ្ណាភរណ’’ន្តិបិ វទន្តិ. ហារសទិសន្តិ មុត្តាហារសទិសំ.

កប្បិយេនាតិ កប្បិយឧទកេន. តេសំយេវ ទ្វិន្នន្តិ កុលទូសនបរិភោគានំ ទ្វិន្នំ. ទុក្កដន្តិ កុលសង្គហត្ថាយ សយំ សិញ្ចនេ, កប្បិយវោហារេន វា អកប្បិយវោហារេន វា សិញ្ចាបនេ ច ទុក្កដំ, បរិភោគត្ថាយ បន សយំ សិញ្ចនេ, អកប្បិយវោហារេន សិញ្ចាបនេ ច ទុក្កដំ. បយោគពហុលតាយាតិ សយំ ករណេ, កាយបយោគស្ស ការាបនេ ច វចីបយោគស្ស ច ពហុត្តេន.

គន្ថេន និព្ពត្តំ ទាមំ គន្ថិមំ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. ន វដ្ដតីតិ វត្ថុបូជនត្ថាយបិ ន វដ្ដតិ, ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. វដ្ដតីតិ វត្ថុបូជនត្ថាយ វដ្ដតិ, កុលសង្គហត្ថាយ បន កប្បិយវោហារេន ការាបេន្តស្សាបិ ទុក្កដមេវ.

នីបបុប្ផំ ¶ នាម កទម្ពបុប្ផំ. បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘ភិក្ខុស្ស វា’’តិអាទិនា វុត្តនយេន.

កទលិក្ខន្ធម្ហីតិអាទិនា វុត្តំ សព្ពមេវ សន្ធាយ ‘‘តំ អតិឱឡារិកមេវា’’តិ វុត្តំ, សព្ពត្ថ ករណេ, អកប្បិយវចនេន ការាបនេ ច ទុក្កដមេវាតិ អត្ថោ. ‘‘បុប្ផវិជ្ឈនត្ថំ កណ្ដកំ ពន្ធិតុម្បិ ន វដ្ដតី’’តិ ឥមស្ស ឧបលក្ខណត្តា បុប្ផទាមោលម្ពនាទិអត្ថាយ រជ្ជុពន្ធនាទិបិ ន វដ្ដតីតិ កេចិ វទន្តិ, អញ្ញេ បន ‘‘បុប្ផវិជ្ឈនត្ថំ កណ្ដកន្តិ វិសេសិតត្តា តទត្ថំ កណ្ដកមេវ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ, តញ្ច អដ្ឋកថាបមាណេនា’’តិ វទន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. បុប្ផបដិច្ឆកំ នាម ទណ្ឌាទីហិ កតំ បុប្ផាធានំ, ឯតម្បិ នាគទន្តកម្បិ សឆិទ្ទកមេវ គហេតព្ពំ. អសោកបិណ្ឌិយាតិ អសោកសាខានំ, បុប្ផានំ វា សមូហេ. ធម្មរជ្ជុ នាម ចេតិយាទីនិ បរិក្ខិបិត្វា តេសញ្ច រជ្ជុយា ច អន្តរា បុប្ផប្បវេសនត្ថាយ ពន្ធរជ្ជុ. ‘‘សិថិលវដ្ដិតា វា រជ្ជុវដ្ដិអន្តរេ បុប្ផប្បវេសនត្ថាយ ឯវំ ពន្ធា’’តិបិ វទន្តិ.

មត្ថកទាមន្តិ ធម្មាសនាទិមត្ថកលម្ពកទាមំ. តេសំយេវាតិ ឧប្បលាទីនំ ឯវ. វាកេន វា ទណ្ឌកេន វាតិ បុប្ផនាឡំ ផាលេត្វា បុប្ផេន ឯកាពទ្ធំ ឋិតវាកេន, ទណ្ឌកេន ច ឯកពន្ធនេនេវ, ឯតេន បុប្ផំ ពីជគាមេ សង្គហំ ន គច្ឆតិ បញ្ចសុ ពីជេសុ អប្បវិដ្ឋត្តា បណ្ណំ វិយ, តស្មា កប្បិយំ អការាបេត្វាបិ កោបនេ ទោសោ នត្ថិ. យញ្ច ឆិន្នស្សាបិ មកុឡស្ស វិកសនំ, តម្បិ អតិតរុណស្ស អភាវា វុឌ្ឍិលក្ខណំ ន ហោតិ, បរិណតស្ស បន មកុឡស្ស បត្តានំ សិនេហេ បរិយាទានំ គតេ វិសុំភាវោ ឯវ វិកាសោ, តេនេវ ឆិន្នមកុឡវិកាសោ អច្ឆិន្នមកុឡវិកាសតោ បរិហីនោ ¶ , មិលាតយុត្តោ វា ទិស្សតិ. យញ្ច មិលាតស្ស ឧទកសញ្ញោគេ អមិលានតាបជ្ជនំ, តម្បិ តម្ពុលបណ្ណាទីសុ សមានន្តិ វុឌ្ឍិលក្ខណំ ន ហោតិ, បាឡិអដ្ឋកថាទីសុ ច ន កត្ថចិ បុប្ផានំ កប្បិយករណំ អាគតំ, តស្មា បុប្ផំ សព្ពថា អពីជមេវាតិ វិញ្ញាយតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. ‘‘បសិព្ពកេ វិយា’’តិ វុត្តត្តា បុប្ផបសិព្ពកេ វា បសិព្ពកសទិសពន្ធេ វា យត្ថ កត្ថចិ ចីវរេ វា បក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតីតិ រជ្ជុអាទីហិ ពន្ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ, បុប្ផស្សេវ បន អច្ឆិន្នទណ្ឌវាកេហិ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ ឯវ.

បុប្ផបដេ ¶ ច ទដ្ឋព្ពន្តិ បុប្ផបដំ ករោន្តស្ស ទីឃតោ បុប្ផទាមស្ស ហរណបច្ចាហរណវសេន បូរណំ សន្ធាយ វុត្តំ, តិរិយតោ ហរណំ បន វាយិមំ នាម ហោតិ, ន បូរិមំ. ‘‘បុរិមដ្ឋានំ អតិក្កាមេតី’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា បុរិមំ បុប្ផកោដិំ ផុសាបេត្វា វា អផុសាបេត្វា វា បរិក្ខិបនវសេន បន អតិក្កមន្តស្ស អាបត្តិយេវ. ពន្ធិតុំ វដ្ដតីតិ បុប្ផរហិតាយ សុត្តវាកកោដិយា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘ឯកវារំ ហរិត្វា វា បរិក្ខិបិត្វា វា’’តិ ឥទំ បុព្ពេ វុត្តចេតិយាទិបរិក្ខេបំ, បុប្ផបដករណញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ.

បរេហិ បូរិតន្តិ ទីឃតោ បសារិតំ. វាយិតុន្តិ តិរិយតោ ហរិតុំ, តំ បន ឯកវារម្បិ ន លព្ភតិ. បុប្ផានិ ឋបេន្តេនាតិ អគន្ថិតបុប្ផានិ អញ្ញមញ្ញំ ផុសាបេត្វាបិ ឋបេន្តេន. ឃដិកទាមឱលម្ពកោតិ ហេដ្ឋាភាគេ ឃដិកាការយុត្តោ, ទារុឃដិកាការោ វា ឱលម្ពកោ. សុត្តមយំ គេណ្ឌុកំ នាម. សព្ពត្ថាតិ គន្ថិមាទីសុ សព្ពត្ថ.

រេចកន្តិ អភិនយំ, ‘‘ឯវំ នច្ចាហី’’តិ នដនាការទស្សនន្តិ អត្ថោ, ‘‘ចក្កំ វិយ អត្តានំ ភមាបន’’ន្តិបិ កេចិ. អាកាសេយេវ កីឡន្តីតិ ‘‘អយំ សារី អសុកបទំ មយា នីតា’’តិ ឯវំ មុខេនេវ ឧភោបិ វទន្តា កីឡន្តិ. ជូតផលកេតិ ជូតមណ្ឌលេ. បាសកកីឡាយាតិ ទ្វិន្នំ តិវង្គុលប្បមាណានំ ទារុទន្តាទិមយានំ បាសកានំ ចតូសុ បស្សេសុ ឯកកាទិវសេន ពិន្ទូនិ កត្វា ផលកេ ខិបិត្វា ឧបរិភាគេ ទិដ្ឋពិន្ទូនំ វសេន សារិយោ អបនេត្វា កីឡនកជូតកីឡាយ.

មញ្ជដ្ឋិ នាម មញ្ជដ្ឋរុក្ខសារកសាវំ. សលាកហត្ថន្តិ នាឡិកេរហីរាទីនំ កលាបស្សេតំ នាមំ. បាឡិយំ ថរុស្មិន្តិ ខគ្គេ. ឧស្សេឡេន្តីតិ មុខេន ឧស្សេឡនសទ្ទំ បមុញ្ចន្តិ, មហន្តំ អព្យត្តសទ្ទំ បវត្តេន្តីតិ អត្ថោ. អប្ផោដេន្តីតិ ទ្វិគុណិតវាមហត្ថេ ទក្ខិណហត្ថេន តាឡេត្វា សទ្ទំ ករោន្តិ. មុខឌិណ្ឌិមន្តិ មុខភេរី.

៤៣២. តេសន្តិ ¶ សមាសេ គុណីភូតានិ បព្ពានិបិ បរាមសតិ. ពោន្ទោតិ លោលោ, មន្ទធាតុកោតិ អត្ថោ. ភកុដិំ កត្វាតិ ភមុកភេទំ កត្វា. នេលាតិ និទ្ទោសា.

៤៣៣. បាឡិយំ ¶ ‘‘សារិបុត្តា’’តិ ឥទំ ឯកសេសនយេន សារិបុត្តមោគ្គល្លានានំ ឧភិន្នំ អាលបនំ, តេនេវ ពហុវចននិទ្ទេសោ កតោ.

៤៣៥. អដ្ឋារស វត្តានីតិ ‘‘ន ឧបសម្បាទេតព្ព’’ន្តិអាទីនិ ‘‘ន ភិក្ខូហិ សម្បយោជេតព្ព’’ន្តិ បរិយោសានានិ កម្មក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៧) អាគតានិ អដ្ឋារស វត្តានិ. ន បន្នលោមាតិ ន បតិតមានលោមា, អននុកូលវត្តិនោតិ អត្ថោ.

៤៣៧. បរសន្តកំ ទេតិ ទុក្កដមេវាតិ វិស្សាសគាហេន ទានំ សន្ធាយ វុត្តំ. ថុល្លច្ចយន្តិ ឯត្ថ ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ហោតិ ឯវ.

តញ្ច ខោ វត្ថុបូជនត្ថាយាតិ មាតាបិតូនម្បិ បុប្ផំ ទេន្តេន វត្ថុបូជនត្ថាយេវ ទាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. មណ្ឌនត្ថាយ បន សិវលិង្គាទិបូជនត្ថាយាតិ ឯត្តកមេវ វុត្តត្តា ‘‘ឥមំ វិក្កិណិត្វា ជីវិស្សន្តី’’តិ មាតាបិតូនំ ទាតុំ វដ្ដតិ, សេសញាតីនំ បន តាវកាលិកមេវ ទាតុំ វដ្ដតិ. ញាតិសាមណេរេហេវាតិ តេសំ គិហិកម្មបរិមោចនត្ថំ វុត្តំ. ឥតរេតិ អញ្ញាតកា, តេហិបិ សាមណេរេហិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វត្តសីសេន ហរិតព្ពំ. ចូឡកន្តិ ឧបឌ្ឍភាគតោបិ ឧបឌ្ឍំ.

សាមណេរា…បេ… ឋបេន្តីតិ អរក្ខិតាគោបិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថាតិ មគ្គេ វា ចេតិយង្គណេ វា. ‘‘សាមណេរេហិ ទាបេតុំ ន លភន្តី’’តិ ឥទំ សាមណេរេហិ គិហីនំ កម្មំ ការិតំ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ, ន បន បុប្ផទានំ ហោតីតិ សាមណេរានម្បិ ន វដ្ដនតោ. វុត្តញ្ច ‘‘សយមេវា’’តិអាទិ. ‘‘អវិសេសេន វុត្ត’’ន្តិ ឥមិនា សព្ពេសម្បិ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ.

ខីណបរិព្ពយានន្តិ អាគន្តុកេ សន្ធាយ វុត្តំ. បរិច្ឆិន្នេសុបិ រុក្ខេសុ ‘‘ឥធ ផលានិ សុន្ទរានី’’តិអាទិំ វទន្តេន កុលសង្គហោ កតោ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘ឯវំ បន ន វត្តព្ព’’ន្តិ.

រុក្ខច្ឆល្លីតិ រុក្ខត្តចោ. អភាជនីយត្តា គរុភណ្ឌំ វុត្តំ. វុត្តនយេនាតិ បណ្ណទានម្បិ បុប្ផផលាទីសុ វុត្តនយេន កុលសង្គហោ ហោតីតិ ទស្សេតិ.

បុព្ពេ ¶ វុត្តប្បការន្តិ មម វចនេន ភគវតោ បាទេ វន្ទថាតិអាទិនា វុត្តប្បការសិក្ខាបទេ បឋមំ វុត្តំ. ‘‘បក្កមតាយស្មា’’តិ ឥទំ បព្ពាជនីយកម្មវសេន ¶ វុត្តំ. បុន ‘‘បក្កមតាយស្មា’’តិ ឥទម្បិ បព្ពាជនីយកម្មកតស្ស វត្តវសេន វុត្តំ. ឯត្ថ ច អស្សជិបុនព្ពសុកេហិ អាចរិយេសុ អនេកវិធេសុ អនាចារេសុ បញ្ញបេតព្ពា អាបត្តិយោ សិក្ខាបទន្តរេសុ បញ្ញត្តា ឯវាតិ តា ឥធ អបញ្ញបេត្វា កុលទូសកានំ បព្ពាជនីយកម្មវសេន និគ្គហំ កាតុំ តត្ថេវ សម្មា អវត្តិត្វា ការកសង្ឃំ ឆន្ទគាមិតាទីហិ បាបេន្តានំ សមនុភាសនាយ សង្ឃាទិសេសំ អារោបិតញ្ច ឥទំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. បឋមសង្ឃភេទសទិសានេវាតិ ឯត្ថ អង្គេសុបិ យថា តត្ថ បរក្កមនំ, ឯវមិធ ឆន្ទាទីហិ បាបនំ ទដ្ឋព្ពំ. សេសំ តាទិសមេវាតិ.

កុលទូសកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និគមនវណ្ណនា

៤៤២. ឥតរេ បន យាវតតិយកាតិ វេទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. យោ ហិ ជរោ ឯកស្មិំ ទិវសេ អាគន្ត្វាបិ គតោ អនន្តរេសុ ទ្វីសុ ទិវសេសុ អនុប្បជ្ជិត្វា តតិយេ ទិវសេ ឧប្បជ្ជតិ, សោ តតិយកោ. យោ បន តតិយេបិ អនុប្បជ្ជិត្វា ចតុត្ថេ ឯវ ទិវសេ ឧប្បជ្ជតិ, សោ ចតុត្ថកោ ចាតិ វុច្ចតិ. តំ សន្ធាយាហ ‘‘យថា តតិយេ’’តិអាទិ. ‘‘អកាមេន អវសេនា’’តិ ឥមិនា អប្បដិកម្មករណំ នាម យស្មា អលជ្ជិលក្ខណំ, សគ្គមោក្ខាវរណញ្ច, តស្មា អាបន្នោ បុគ្គលោ ‘‘បច្ឆា បរិវសិស្សាមី’’តិ វិក្ខិបិតុំ ន លភតិ, សង្ឃេន ច អនិច្ឆន្តស្សេវ បរិវាសោ ទាតព្ពោតិ ទស្សេតិ. បាឡិយំ ចិណ្ណមានត្តោ ភិក្ខុ…បេ… អព្ភេតព្ពោតិ ឯត្ថ យោ ភិក្ខុ ចិណ្ណមានត្តោ, សោ ភិក្ខុ អព្ភេតព្ពោតិ ឯវំ ភិក្ខុសទ្ទទ្វយស្ស យោជនា វេទិតព្ពា. តេ ច ភិក្ខូ គារយ្ហាតិ ឩនភាវំ ញត្វា អព្ភេន្តិ, ទុក្កដាបជ្ជនេន គរហិតព្ពា. សាមីចីតិ វត្តំ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

តេរសកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៣. អនិយតកណ្ឌោ

១. បឋមអនិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៤៣. បុត្តសទ្ទេន ¶ ¶ សាមញ្ញនិទ្ទេសតោ, ឯកសេសនយេន វា បុត្តីបិ គហិតាតិ អាហ ‘‘ពហូ ធីតរោ ចា’’តិ. តទនន្តរន្តិ ភិក្ខូនំ ភោជនានន្តរំ.

៤៤៤-៥. តំ កម្មន្តិ តំ មេថុនាទិអជ្ឈាចារកម្មំ. បាឡិយំ ‘‘សោតស្ស រហោ’’តិ ឥទំ អត្ថុទ្ធារវសេន វុត្តំ, ឧបរិ សិក្ខាបទេ ‘‘ន ហេវ ខោ បន បដិច្ឆន្ន’’ន្តិអាទិនា (បារា. ៤៥៤) ឯតស្ស សិក្ខាបទស្ស វិសយំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘អលញ្ច ខោ ហោតិ មាតុគាមំ ទុដ្ឋុល្លាហិ វាចាហិ ឱភាសិតុ’’ន្តិ វិសយន្តរភូតសោតរហស្ស វិសុំ វក្ខមានត្តា, ឥធ បន ចក្ខុរហោវ អធិប្បេតោ ‘‘បដិច្ឆន្នេ អាសនេ’’តិអាទិវចនតោ, ‘‘សក្កា ហោតិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិតុ’’ន្តិ វុត្តត្តា ច. តេនាហ ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិ. បរិច្ឆេទោតិ រហោនិសជ្ជាបត្តិយា វវត្ថានំ.

ឥទានិ ចក្ខុរហេនេវ អាបត្តិំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘សចេបិ ហី’’តិអាទិមាហ. ‘‘បិហិតកវាដស្សា’’តិ ឥមិនា បដិច្ឆន្នភាវតោ ចក្ខុស្ស រហោវ អធិប្បេតោ, ន សោតស្ស រហោតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អបិហិតកវាដស្ស…បេ… អនាបត្តិ’’ន្តិ. ន ហិ កវាដបិទហនេន សោតស្ស រហោ វិគច្ឆតិ, ចក្ខុស្ស រហោ ឯវ បន វិគច្ឆតិ. ‘‘អន្តោទ្វាទសហត្ថេបី’’តិ ឥទំ ទុតិយសិក្ខាបទេ អាគតសោតស្ស រហេន អាបជ្ជិតព្ពទុដ្ឋុល្លវាចាបត្តិយា សព្ពថា អនាបត្តិភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. ទ្វាទសហត្ថតោ ពហិ និសិន្នោ ហិ តត្ថ សោតស្ស រហសព្ភាវតោ ទុដ្ឋុល្លវាចាបត្តិយា អនាបត្តិំ ន ករោតិ, តថា ច ‘‘អនាបត្តិំ ន ករោតី’’តិ សាមញ្ញតោ ន វត្តព្ពំ សិយា, ‘‘មេថុនកាយសំសគ្គាបត្តីហិ អនាបត្តិំ ករោតី’’តិ វិសេសេត្វា វត្តព្ពំ ភវេយ្យ. តស្មា តថា តំ អវត្វា សព្ពថា អនាបត្តិំ ទស្សេតុមេវ ‘‘ទ្វាទសហត្ថេ’’តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. យទិ ហិ ចក្ខុស្សេវ ¶ រហភាវំ សន្ធាយ វទេយ្យ, ‘‘អន្តោទ្វាទសហត្ថេ’’តិ ន វទេយ្យ អប្បដិច្ឆន្នេ តតោ ទូរេ និសិន្នេបិ ចក្ខុស្ស រហាសម្ភវតោ ¶ . យស្មា និសីទិត្វា និទ្ទាយន្តោ កបិមិទ្ធបរេតោ កិញ្ចិ កាលំ ចក្ខូនិ ឧម្មីលេតិ, កិញ្ចិ កាលំ និម្មីលេតិ. តស្មា ‘‘និទ្ទាយន្តោបិ អនាបត្តិំ ករោតី’’តិ វុត្តំ.

បដិលទ្ធសោតាបត្តិផលាតិ អន្តិមបរិច្ឆេទតោ វុត្តំ. និសជ្ជំ បដិជានមានោតិ មេថុនកាយសំសគ្គាទិវសេន រហោ និសជ្ជំ បដិជានមានោតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘បារាជិកេន វា’’តិអាទិ. ន អប្បដិជានមានោតិ អលជ្ជីបិ អប្បដិជានមានោ អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោវ. សោ ហិ យាវ ទោសំ ន បដិជានាតិ, តាវ ‘‘នេវ សុទ្ធោ, នាសុទ្ធោ’’តិ វា វត្តព្ពោ, វត្តានុសន្ធិនា បន ការេតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘បដិញ្ញា លជ្ជីសុ កតា, អលជ្ជីសុ ឯវំ ន វិជ្ជតិ;

ពហុម្បិ អលជ្ជី ភាសេយ្យ, វត្តានុសន្ធិតេន ការយេ’’តិ. (បរិ. ៣៥៩);

និសជ្ជាទីសុ…បេ… បដិជានមានោវ តេន សោ ភិក្ខុ ការេតព្ពោតិ ឯត្ថ បដិជានមានោតិ បាឡិយំ អនាគតម្បិ អធិការតោ អាគតមេវាតិ កត្វា វុត្តំ.

វទាបេថាតិ តស្ស ឥទ្ធិយា វិគតាសង្កោបិ តំ ឱវទន្តោ អាហ, អនុបបរិក្ខិត្វា អទេសេ និសិន្នា ‘‘មាតុគាមេន សទ្ធិំ ឯកាសនេ ថេរោ រហោ និសិន្នោ’’តិ ឯវំ មាទិសេហិបិ តុម្ហេ តុម្ហាកំ អវណ្ណំ វទាបេថ កថាបយិត្ថ, មា បុន ឯវំ ករិត្ថាតិ អធិប្បាយោ. ឯវមកាសិន្តិ និគូហិតព្ពម្បិ ឥមំ វិសេសាធិគមំ បកាសេន្តោ តំ សទ្ធាបេតុមេវ ឯវមកាសិន្តិ អត្ថោ. រក្ខេយ្យាសិមន្តិ ឥមំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ អញ្ញេសំ មា បកាសយិ.

៤៥១. និសជ្ជាយ បាចិត្តិយន្តិ រហោនិសជ្ជស្សាទេ វត្តមានេ បាចិត្តិយំ. សចេ បន សោ រហោនិសជ្ជស្សាទំ បដិវិនោទេត្វា កម្មដ្ឋានមនសិការាទិនា អញ្ញវិហិតោ, និទ្ទូបគតោ វា អនាបត្តិ ឯវ. តេនាហ ‘‘អស្សាទេ ឧប្បន្នេ’’តិ. ‘‘និសិន្នាយ ឥត្ថិយា’’តិ ឥមិនា និសីទនក្ខណេ អស្សាទាភាវំ ទស្សេតិ. យទិ ហិ និសីទនក្ខណេ អស្សាទោ ឧប្បជ្ជេយ្យ, តេន ឧដ្ឋាតព្ពំ. ឥតរថា អាបត្តិ ឯវ ឥត្ថិយា ឧដ្ឋាយុដ្ឋាយ បុនប្បុនំ និសីទនេ វិយ, តត្ថាបិ ភិក្ខុស្ស ¶ ឧដ្ឋហតោ អនាបត្តិ, តេន រហោនិសជ្ជាបត្តិ អកិរិយសមុដ្ឋានាបិ ហោតីតិ វទន្តិ. ឥទំ បន អនិយតសិក្ខាបទំ, អនន្តរញ្ចាតិ ទ្វេបិ វិសុំ អាបត្តិបញ្ញាបនវសេន បញ្ញត្តានិ ន ¶ ហោន្តិ រហោនិសជ្ជាទីសុ អាបត្តិយា សិក្ខាបទន្តរេសុ បញ្ញត្តត្តា. បារាជិកាទិអាបត្តីហិ បន កេនចិ ចោទិតស្ស អនុវិជ្ជកេហិ វិនិច្ឆយការណនយទស្សនត្ថំ ឯវំ វត្ថុវសេន ទ្វិធា វិភជិត្វា បញ្ញត្តានិ, ឥមានេវ ច យស្មា ភិក្ខុនីនម្បិ វិនិច្ឆយនយគ្គហណាយ អលំ, តស្មា តាសំ វិសុំ ន វុត្តានីតិ វេទិតព្ពំ. យំ បន អាបត្តិំ បដិជានាតិ, តស្ស វសេនេត្ថ អង្គភេទោ វេទិតព្ពោ. តេនេវ ‘‘អយំ ធម្មោ អនិយតោ’’តិ វុត្តំ.

ឥធ អនិយតវសេន វុត្តានំ បារាជិកសង្ឃាទិសេសបាចិត្តិយានំ តិណ្ណម្បិ អញ្ញមញ្ញំ សទិសសមុដ្ឋានាទិតាយ វុត្តំ ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមបារាជិកសទិសានេវា’’តិ.

បឋមអនិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយអនិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៥២. ‘‘ន លភតិ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ឯកោ ឯកាយ…បេ… និសជ្ជំ កប្បេតុ’’ន្តិ អវត្វា ‘‘បដិក្ខិត្តំ មាតុគាមេនា’’តិអាទិនា វុត្តត្តា ‘‘ឯកោ’’តិ បច្ចត្តបទំ បដិក្ខិត្តបទេន ន សមេតិ, ‘‘ឯកស្សា’’តិ វត្តព្ពោតិ សាធេន្តោ អាហ ‘‘ឥតរថា ហី’’តិអាទិ.

៤៥៣. បរិវេណង្គណាទីតិ បរិវេណស្ស មាឡកំ. អាទិ-សទ្ទេន បាការាទិបរិក្ខិត្តំ ចេតិយមាឡកាទិំ សង្គណ្ហាតិ. អន្តោគធន្តិ អប្បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ ឯវ បរិយាបន្នំ. ឥធ ឥត្ថីបិ អនាបត្តិំ ករោតីតិ សម្ពន្ធោ. កស្មា បន ឥត្ថី ឥធេវ អនាបត្តិំ ករោតិ, ន បុរិមសិក្ខាបទេតិ? ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស មេថុនំ វិនា ទុដ្ឋុល្លវាចាយ វសេន អាគតត្តា. មេថុនមេវ ហិ ឥត្ថិយោ អញ្ញមញ្ញំ បដិច្ឆាទេន្តិ មហាវនេ ទ្វារំ វិវរិត្វា និទ្ទូបគតម្ហិ ភិក្ខុម្ហិ វិយ. ទុដ្ឋុល្លំ បន ន បដិច្ឆាទេន្តិ, តេនេវ ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទេ ‘‘យា តា ឥត្ថិយោ ហិរិមនា, តា និក្ខមិត្វា ភិក្ខូ ឧជ្ឈាបេសុ’’ន្តិ (បារា. ២៨៣) វុត្តំ, តស្មា ¶ ‘‘ឥត្ថីបិ អនាបត្តិំ ករោតី’’តិ វុត្តំ, ‘‘អប្បដិច្ឆន្នដ្ឋានត្តា’’តិបិ ការណំ វទន្តិ.

កាយេនាបិ ទុដ្ឋុល្លោភាសសម្ភវតោ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ ចក្ខុស្ស រហោ, សោតស្ស រហោ ច អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘អនន្ធោ អពធិរោ’’តិអាទិ. កេចិ បន វិភង្គេ ‘‘នាលំ កម្មនិយន្តិ ន សក្កា ហោតិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិតុ’ន្តិ (បារា. ៤៥៤) ឯត្តកមេវ វត្វា ‘ន សក្កា ហោតិ កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជិតុ’ន្តិ អវុត្តត្តា អប្បដិច្ឆន្នេបិ ឋានេ រហោ អញ្ញេសំ អភាវំ ទិស្វា ឯកាយ ¶ ឥត្ថិយា កាយសំសគ្គោបិ សក្កា អាបជ្ជិតុន្តិ អន្តោទ្វាទសហត្ថេ សវនូបចារេ ឋិតោ អពធិរោបិ អន្ធោ កាយសំសគ្គស្សាបិ សព្ភាវាភាវំ ន ជានាតីតិ កាយេន ទុដ្ឋុល្លោភាសនសព្ភាវំ អមនសិកត្វាបិ កាយសំសគ្គាបត្តិយាបិ បរិហារាយ អនន្ធោ អពធិរោតិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ ‘‘កាយសំសគ្គវសេន អនន្ធោ វុត្តោ’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥៣) វុត្តំ, តំ បន កាយេន ទុដ្ឋុល្លោភាសនសម្ភវំ អមនសិកត្វា វុត្តំ, កាយសំសគ្គវសេនាបីតិ គហេតព្ពំ. តេនេវ ‘‘ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ សោតស្ស រហោ ឯវ អធិប្បេតោ…បេ… កេនចិ បន ‘ទ្វេបិ រហា ឥធ អធិប្បេតា’តិ វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. យំ បន ចក្ខុស្ស រហាភាវសាធនត្ថំ ‘‘ន ហិ អប្បដិច្ឆន្នេ ឱកាសេ ចក្ខុស្ស រហោ សម្ភវតី’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ ន យុត្តំ អតិទូរតរេ ឋិតស្ស កាយេន ឱភាសនម្បិ ហត្ថគ្គាហាទីនិបិ សល្លក្ខេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘ចក្ខុស្ស រហោ’’តិ វុត្តំ, អដ្ឋកថាយំ អប្បដិក្ខិត្តំ. ន កេវលញ្ច អប្បដិក្ខិត្តំ, អថ ខោ ‘‘អនន្ធោ ពធិរោតិ ច អន្ធោ វា អពធិរោបិ ន ករោតី’’តិ ច វុត្តំ, តស្មា ទ្វេបិ រហា ឥធ គហេតព្ពា. ‘‘អន្តោទ្វាទសហត្ថេ’’តិឥមិនា សោតស្ស រហោ ទ្វាទសហត្ថេន បរិច្ឆិន្នោតិ ឥទំ ទស្សេតិ. ចក្ខុស្ស រហោ បន យត្ថ ឋិតស្ស កាយវិការាទយោ ន បញ្ញាយន្តិ, តេន បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ពធិរោ បន ចក្ខុមាបីតិ ទុដ្ឋុល្លវាចាសង្ឃាទិសេសំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទុដ្ឋុល្លាបត្តិ វុត្តាតិ បុរិមសិក្ខាបទេ វុត្តេហិ អធិកវសេន ទុដ្ឋុល្លាបត្តិ ច វុត្តាតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ, ន បន ទុដ្ឋុល្លាបត្តិ ឯវាតិ កាយសំសគ្គស្សាបិ ឥធ គហេតព្ពតោ. តេនេវ ‘‘បារាជិកាបត្តិញ្ច បរិហាបេត្វា’’តិ ¶ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ឥតរថា ‘‘កាយសំសគ្គញ្ចា’’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ.

តិសមុដ្ឋានន្តិអាទិ បន បុរិមសិក្ខាបទេ អាគតេហិ អធិកស្ស ទុដ្ឋុល្លវាចាសង្ឃាទិសេសស្ស វសេន វុត្តំ កាយសំសគ្គាទីនម្បិ បុរិមសិក្ខាបទេ ឯវ វុត្តត្តា, ឥធ បន ន វុត្តន្តិបិ វទន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

ទុតិយអនិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ អនិយតវណ្ណនានយោ.

៤. និស្សគ្គិយកណ្ឌោ

១. ចីវរវគ្គោ

១. បឋមកថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៥៩. សមិតាវិនាតិ ¶ ¶ សមិតបាបេន. គោតមកចេតិយំ នាម គោតមយក្ខស្ស ចេតិយដ្ឋានេ កតវិហារោ វុច្ចតិ.

៤៦១. នវមំ វា ទសមំ វាតិ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ. សចេ ភវេយ្យាតិ សចេ កស្សចិ កង្ខា ភវេយ្យ. វុត្តសទិសន្តិ ទសមំ វាតិ វុត្តសទិសំ បរិច្ឆេទសទិសំ, ‘‘វុត្តសទិសមេវា’’តិបិ លិខន្តិ. ធារេតុន្តិ ឯត្ថ អាហាតិ បាឋសេសោ ទដ្ឋព្ពោ.

៤៦៣. សូចិយា បដិសាមនន្តិ សូចិឃរេ សំគោបនំ, ឥទញ្ច សូចិកម្មស្ស សព្ពស្ស បរិនិដ្ឋិតភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឯតន្តិ នដ្ឋចីវរំ. ឯតេសម្បីតិ នដ្ឋចីវរាទីនិ បរាមសតិ, តេន ចីវរបលិពោធាភាវំ ទស្សេតិ. ទុតិយស្ស បលិពោធស្សាតិ អាវាសបលិពោធស្ស. ឯត្ថ ច និដ្ឋិតចីវរស្មិំ, ឧព្ភតស្មិំ កថិនេតិ ទ្វីហិ បទេហិ ទ្វិន្នំ បលិពោធានំ អភាវទស្សនេន អត្ថតកថិនស្ស បញ្ចមាសព្ភន្តរេ យាវ ចីវរបលិពោធអាវាសបលិពោធេសុ អញ្ញតរំ ន ឧបច្ឆិជ្ជតិ, តាវ អតិរេកចីវរំ ធារេតុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. បក្កមនំ អន្តោ អស្សាតិ បក្កមនន្តិកា, ឯវំ សេសាបិ វេទិតព្ពា. វិត្ថារោ បនេត្ថ អាគតដ្ឋានេ អាវិ ភវិស្សតិ.

ទសាហបរមំ កាលន្តិ អច្ចន្តសំយោគវចនំ. ឥទញ្ហិ វុត្តំ ហោតិ…បេ… ទសាហបរមភាវោតិ ឥទំ ទសាហបរមតាបទស្ស អត្ថមត្តទស្សនំ, ទសាហបរមភាវោតិ ឥទញ្ហិ វុត្តំ ហោតីតិ ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា. អយមត្ថោតិអាទិ ទសាហបរមបទស្សេវ អធិប្បេតត្ថទស្សនវសេន ¶ វុត្តំ. តត្ថ ឯត្តកោ កាលោតិ ‘‘ទសាហបរមតា’’តិ វុត្តោ យោ កាលោ, សោ ឯត្តកោ កាលោតិ អត្ថោ.

ខោមន្តិ ខោមសុត្តេហិ វាយិតំ ខោមបដចីវរំ, តំ វាកមយន្តិ វទន្តិ. កប្បាសសុត្តេហិ វាយិតំ កប្បាសិកំ, ឯវំ សេសានិបិ. កម្ពលន្តិ ឯឡកាទីនំ លោមមយសុត្តេន វាយិតបដំ. ភង្គន្តិ ខោមសុត្តាទីនិ សព្ពានិ, ឯកច្ចានិ វា មិស្សេត្វា វាយិតំ ចីវរំ. ភង្គម្បិ វាកមយមេវាតិ កេចិ. ទុកូលំ បត្តុណ្ណំ សោមារបដំ ចីនបដំ ឥទ្ធិជំ ទេវទិន្នន្តិ ឥមានិ បន ឆ ចីវរានិ ឯតេសញ្ញេវ ¶ អនុលោមានីតិ វិសុំ ន វុត្តានិ. ទុកូលញ្ហិ សាណស្ស អនុលោមំ វាកមយត្តា. ‘‘បត្តុណ្ណំ កោសេយ្យវិសេសោ’’តិ អភិធានកោសេ វុត្តំ. សោមារទេសេ, ចីនទេសេ ច ជាតវត្ថានិ សោមារចីនបដានិ. បត្តុណ្ណាទីនិ តីណិ កោសេយ្យស្ស អនុលោមានិ បាណកេហិ កតសុត្តមយត្តា. ឥទ្ធិជន្តិ ឯហិភិក្ខូនំ បុញ្ញិទ្ធិយា និព្ពត្តចីវរំ. កប្បរុក្ខេ និព្ពត្តំ, ទេវទិន្នញ្ច ខោមាទីនំ អញ្ញតរំ ហោតីតិ តេសំ សព្ពេសំ អនុលោមានិ. មនុស្សានំ បកតិវិទត្ថិំ សន្ធាយ ‘‘ទ្វេ វិទត្ថិយោ’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥមិនា ទីឃតោ វឌ្ឍកីហត្ថប្បមាណំ វិត្ថារតោ តតោ ឧបឌ្ឍប្បមាណំ វិកប្បនុបគន្តិ ទស្សេតិ. តថា ហិ ‘‘សុគតវិទត្ថិ នាម ឥទានិ មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស តិស្សោ វិទត្ថិយោ, វឌ្ឍកីហត្ថេន ទិយឌ្ឍោ ហត្ថោ ហោតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៤៨-៣៤៩) កុដិការសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តស្មា សុគតង្គុលេន ទ្វាទសង្គុលា សុគតវិទត្ថិ វឌ្ឍកីហត្ថេន ទិយឌ្ឍោ ហត្ថោតិ សិទ្ធំ. ឯវញ្ច កត្វា ‘‘សុគតង្គុលេន អដ្ឋង្គុលំ វឌ្ឍកីហត្ថប្បមាណ’’ន្តិ អាគតដ្ឋានេហិ ច សមេតិ.

តំ អតិក្កាមយតោតិ ឯត្ថ តន្តិ ចីវរំ, កាលំ វា បរាមសតិ. តស្ស យោ អរុណោតិ ចីវរុប្បាទទិវសស្ស យោ អតិក្កន្តោ អរុណោ. ចីវរុប្បាទទិវសេន សទ្ធិន្តិ ចីវរុប្បាទទិវសស្ស អាទិភូតេន អតិក្កន្តអរុណេន សទ្ធិន្តិ អត្ថោ, ឥទញ្ច ភគវតា ‘‘ទសាហបរម’’ន្តិ វត្វា បុន ‘‘ឯកាទសេ អរុណុគ្គមនេ’’តិ វុត្តត្តា បុព្ពាបរសំសន្ទនត្ថំ សទ្ទតោ គម្មមានម្បិ ‘‘ចីវរុប្បាទទិវសេន សទ្ធិ’’ន្តិ ឯវំ វុត្តំ. ‘‘ទសមេ អរុណេ’’តិ វុត្តេ ឯវ ហិ ទសាហបរមេន សទ្ធិំ សមេតិ. ទិវសបរិយោសានស្ស អវធិភូតអនាគតារុណវសេន ហិ ទិវសំ អតិក្កន្តំ នាម ហោតិ, ន បន ទិវសស្ស អាទិភូតារុណវសេន បរិវាសាទីសុ តថា អគ្គហណតោ, ឥធ បន ភគវតា ទិវសស្ស អាទិអន្តបរិច្ឆេទទស្សនវសេន ‘‘ឯកាទសេ អរុណុគ្គមនេ’’តិ វុត្តំ, តស្មា អដ្ឋកថាយំ ទិវសស្ស អាទិភូតំ តំទិវសនិស្សិតម្បិ អរុណំ គហេត្វា ‘‘ឯកាទសេ អរុណុគ្គមនេ និស្សគ្គិយំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. អរុណោតិ ចេត្ថ សូរិយុគ្គមនស្ស បុរេចរោ វឌ្ឍនឃនរត្តោ បភាវិសេសោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

វចនីយោតិ ¶ សង្ឃាបេក្ខោ. វចនភេទោតិ ‘‘ញត្តិយំ ទ្វេ អាបត្តិយោ សរតី’’តិអាទិនា វត្តព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

៤៦៨. ‘‘ន ¶ ឥធ សញ្ញា រក្ខតី’’តិ ឥទំ វេមតិកញ្ច អនតិក្កន្តសញ្ញញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. យោបិ ឯវំសញ្ញី តស្សបីតិ យោ អនតិក្កន្តសញ្ញី, វេមតិកោ វា, តស្សបីតិ អត្ថោ. អនដ្ឋតោ អវិលុត្តស្ស វិសេសមាហ ‘‘បសយ្ហាវហារវសេនា’’តិ. ថេយ្យាវហារវសេន គហិតម្បិ ឥធ នដ្ឋំ.

អនាបត្តិ អញ្ញេន កតំ បដិលភិត្វាតិអាទិ និសីទនសន្ថតំ សន្ធាយ វុត្តំ. យេន ហិ បុរាណសន្ថតស្ស សាមន្តា សុគតវិទត្ថិំ អនាទិយិត្វា នវំ និសីទនសន្ថតំ កតំ, តស្ស តំ និស្សគ្គិយម្បិ តតោ អញ្ញស្ស បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិករន្តិ សិជ្ឈនតោ អយមត្ថោ សព្ពនិស្សគ្គិយេសុបិ សិជ្ឈតិ.

៤៦៩. តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុន្តិ សង្ឃាដិអាទិនាមេន អធិដ្ឋាតុំ. ‘‘ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ ឥមិនា នាមេន ន វិកប្បេតុំ, ឯតេន វិកប្បិតតិចីវរោ តេចីវរិកោ ន ហោតិ. តស្ស តស្មិំ អធិដ្ឋិតតិចីវរេ វិយ អវិប្បវាសាទិនា កត្តព្ពវិធិ ន កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ, ន បន វិកប្បនេ ទោសោតិ. តតោ បរន្តិ ចតុមាសតោ បរំ វិកប្បេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ អនុញ្ញាតន្តិ កេចិ វទន្តិ, អញ្ញេ បន ‘‘វិកប្បេត្វា យាវ អាគាមិវស្សានំ, តាវ ឋបេតុមេវ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, អបរេ បន ‘‘វិកប្បនេ ន ទោសោ, តថា វិកប្បិតំ បរិក្ខារាទិនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ.

មុដ្ឋិបញ្ចកន្តិ មុដ្ឋិយា ឧបលក្ខិតំ បញ្ចកំ, ចតុហត្ថេ មិនិត្វា បញ្ចមំ ហត្ថំ មុដ្ឋិំ កត្វា មិនិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘មុដ្ឋិហត្ថានំ បញ្ចកំ មុដ្ឋិបញ្ចកំ, តស្មា បញ្ចបិ ហត្ថេ មុដ្ឋិំ កត្វាវ មិនិតព្ពា’’តិ វទន្តិ. មុដ្ឋិត្តិកន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ទ្វិហត្ថេន អន្តរវាសកេន តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេតុំ សក្កាតិ អាហ ‘‘បារុបនេនា’’តិអាទិ. អតិរេកន្តិ សុគតចីវរប្បមាណតោ អធិកំ. ឩនកន្តិ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិតោ ឩនកំ, តេន ច តេសុ តិចីវរាធិដ្ឋានំ ន រុហតីតិ ទស្សេតិ.

ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមីតិ ឥមំ សង្ឃាដិអធិដ្ឋានំ ឧក្ខិបាមិ បរិច្ចជាមីតិ អត្ថោ. កាយវិការំ ករោន្តេនាតិ ហត្ថេន ចីវរំ បរាមសន្តេន, ចាលេន្តេន វា. វាចាយ អធិដ្ឋាតព្ពាតិ ឯត្ថ ¶ កាយេនបិ ចាលេត្វា វាចម្បិ ភិន្ទិត្វា កាយវាចាហិ អធិដ្ឋានម្បិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ ‘‘កាយេន អផុសិត្វា’’តិ វុត្តត្តា. ទុវិធន្តិ អហត្ថបាសហត្ថបាសវសេន ទុវិធំ. តត្ថ ហត្ថបាសោ នាម អឌ្ឍតេយ្យហត្ថោ វុច្ចតិ. ទ្វាទសហត្ថន្តិ កេចិ វទន្តិ ¶ , តំ ឥធ ន សមេតិ. ‘‘សាមន្តវិហារេ’’តិ ឥទំ ឋបិតដ្ឋានសល្លក្ខណយោគ្គេ ឋិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. តតោ ទូរេ ឋិតម្បិ ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេន្តេន អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. តត្ថបិ ចីវរស្ស ឋបិតភាវសល្លក្ខណមេវ បមាណំ. ន ហិ សក្កា សព្ពថា ឋានំ សល្លក្ខេតុំ. ឯកស្មិំ វិហារេ ឋបេត្វា តតោ អញ្ញស្មិំ ឋបិតន្តិ អធិដ្ឋាតុំ ន វដ្ដតិ. កេចិ បន ‘‘តថាបិ អធិដ្ឋិតេ ន ទោសោ’’តិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ, វីមំសិតព្ពំ. អធិដ្ឋហិត្វា ឋបិតវត្ថេហីតិ បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា ឋបិតវត្ថេហិ, តេនេវ ‘‘ឥមំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ បរិក្ខារចោឡស្ស បច្ចុទ្ធារំ ទស្សេតិ. ឯតេន ច តេចីវរធុតង្គំ បរិហរន្តេន បំសុកូលាទិវសេន លទ្ធំ វត្ថំ ទសាហព្ភន្តរេ កត្វា រជិត្វា បារុបិតុំ អសក្កោន្តេន បរិក្ខារចោឡវសេន អធិដ្ឋហិត្វាវ ទសាហំ អតិក្កមេតព្ពំ, ឥតរថា និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ ទស្សេតិ. តេនេវ ‘‘រជិតកាលតោ បន បដ្ឋាយ និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ, ធុតង្គចោរោ នាម ហោតី’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.២៥) វិសុទ្ធិមគ្គេ វុត្តំ. ‘‘បុន អធិដ្ឋាតព្ពានី’’តិ ឥទញ្ច សង្ឃាដិអាទិតិចីវរនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតុកាមស្ស វសេន វុត្តំ, ឥតរស្ស បន បុរិមាធិដ្ឋានមេវ អលន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘បុន អធិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា កប្បពិន្ទុបិ ទាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

ពទ្ធសីមាយំ អវិប្បវាសសីមាសម្មុតិសម្ភវតោ ន តត្ថ ទុប្បរិហារតាតិ អាហ ‘‘អពទ្ធសីមាយំ ទុប្បរិហារ’’ន្តិ.

អតិរិត្តប្បមាណាយ ឆេទនកំ បាចិត្តិយន្តិ អាហ ‘‘អនតិរិត្តប្បមាណា’’តិ. តតោ បរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពាតិ វស្សិកមាសតោ បរំ អធិដ្ឋានំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពា, ឥមិនា ចតុន្នំ វស្សិកមាសានំ ឧបរិ អធិដ្ឋានំ តិដ្ឋតីតិ វិញ្ញាយតិ តតោ បច្ចុទ្ធរាយោគា. យញ្ច មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘‘វស្សិកសាដិកា វស្សានមាសាតិក្កមេនាបិ, កណ្ឌុបដិច្ឆាទិ អាពាធវូបសមេនាបិ អធិដ្ឋានំ វិជហតី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តំ, តំ សមន្តបាសាទិកាយំ នត្ថិ. បរិវារដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘អត្ថាបត្តិ ហេមន្តេ អាបជ្ជតិ, នោ គិម្ហេ’’តិ ឯត្ថ ឥទំ វុត្តំ ‘‘កត្តិកបុណ្ណមាសិយា បច្ឆិមេ បាដិបទទិវសេ វិកប្បេត្វា ឋបិតំ វស្សិកសាដិកំ និវាសេន្តោ ហេមន្តេ អាបជ្ជតិ, កុរុន្ទិយំ បន ‘កត្តិកបុណ្ណមទិវសេ អបច្ចុទ្ធរិត្វា ហេមន្តេ អាបជ្ជតី’តិ វុត្តំ, តម្បិ សុវុត្តំ, ‘ចតុមាសំ អធិដ្ឋាតុំ តតោ បរំ វិកប្បេតុ’ន្តិ ¶ ហិ វុត្ត’’ន្តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៣). តត្ថ មហាអដ្ឋកថាយំ និវាសនបច្ចយា ទុក្កដំ ¶ វុត្តំ, កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បន អបច្ចុទ្ធារបច្ចយា, តស្មា កុរុន្ទិយំ វុត្តនយេនាបិ វស្សិកសាដិកា វស្សានមាសាតិក្កមេបិ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតីតិ បញ្ញាយតិ. អធិដ្ឋានវិជហនេសុ ច វស្សានមាសអាពាធានំ វិគមេន វិជហនំ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ ន ឧទ្ធដំ, តស្មា សមន្តបាសាទិកាយំ អាគតនយេន យាវ បច្ចុទ្ធារា អធិដ្ឋានំ តិដ្ឋតីតិ គហេតព្ពំ. នហានត្ថាយ អនុញ្ញាតត្តា ‘‘វណ្ណភេទមត្តរត្តាបិ ចេសា វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ទ្វេ បន ន វដ្ដន្តី’’តិ ឥមិនា សង្ឃាដិអាទីសុ វិយ ទុតិយេ អធិដ្ឋានំ ន រុហតិ, អតិរេកចីវរំ ហោតីតិ ទស្សេតិ. មហាបច្ចរិយំ ចីវរវសេន បរិភោគកិច្ចស្ស អភាវំ សន្ធាយ អនាបត្តិ វុត្តា សេនាសនបរិក្ខារត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណេ វិយ. យំ បន ‘‘បច្ចត្ថរណម្បិ អធិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តំ សេនាសនត្ថាយេវាតិ និយមិតំ ន ហោតិ នវសុ ចីវរេសុ គហិតត្តា, តស្មា អត្តនោ នាមេន អធិដ្ឋហិត្វា និទហិត្វា បរិក្ខារចោឡំ វិយ យថា តថា វិនិយុជ្ជិតព្ពមេវាតិ គហេតព្ពំ. បាវារោ កោជវោតិ ឥមេសម្បិ បច្ចត្ថរណាទីនំ លោកេបិ វោហរណតោ សេនាសនបរិក្ខារត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណតោ វិសុំ គហណំ កតំ.

‘‘ហីនាយាវត្តនេនា’’តិ ឥទំ អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបជ្ជិត្វា ភិក្ខុបដិញ្ញាយ ឋិតស្ស ចេវ តិត្ថិយបក្កន្តស្ស ច ភិក្ខុនិយា ច ភិក្ខុនិភាវេ និរបេក្ខតាយ គិហិលិង្គតិត្ថិយលិង្គគ្គហណំ សន្ធាយ វុត្តំ. សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ គិហិភាវូបគមនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ តទាបិស្ស ឧបសម្បន្នត្តា, ចីវរស្ស ច តស្ស សន្តកត្តាវិជហនតោ. បមាណចីវរស្សាតិ បច្ឆិមប្បមាណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទ្វេ ចីវរានិ បារុបន្តស្សាតិ គាមប្បវេសេ ទិគុណំ កត្វា សង្ឃាដិយោ បារុបនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ឯស នយោ’’តិ ឥមិនា បមាណយុត្តេសុ យត្ថ កត្ថចិ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ វិជហតីតិអាទិអត្ថំ សង្គណ្ហាតិ.

អញ្ញំ បច្ឆិមប្បមាណំ នាម នត្ថីតិ សុត្តេ អាគតំ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. ឥទានិ តមេវ វិភាវេតុំ ‘‘យញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ ន សមេតិ, សង្ឃាដិអាទីនំ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិហេដ្ឋិមប្បមាណស្ស សុត្តេ អនាគតត្តាតិ អធិប្បាយោ.

មហន្តំ វា ខុទ្ទកំ ករោតីតិ ឯត្ថ អតិមហន្តំ ចីវរំ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិបច្ឆិមប្បមាណយុត្តំ កត្វា សមន្តតោ ឆិន្ទនេនាបិ វិច្ឆិន្ទនកាលេ ឆិជ្ជមានដ្ឋានំ ឆិទ្ទសង្ខ្យំ ¶ ន គច្ឆតិ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតិ ឯវាតិ សិជ្ឈតិ, ‘‘ឃដេត្វា ឆិន្ទតិ, ន ភិជ្ជតី’’តិ វចនេន ច សមេតិ. បរិក្ខារចោឡំ បន វិកប្បនុបគបច្ឆិមប្បមាណតោ ឩនំ កត្វា ឆិន្នំ អធិដ្ឋានំ វិជហតិ អធិដ្ឋានស្ស អនិស្សយត្តា. តានិ បុន ពទ្ធានិ ឃដិតានិ អធិដ្ឋាតព្ពមេវាតិ វេទិតព្ពំ ¶ . កេចិ បន ‘‘វស្សិកសាដិកចីវរេ ទ្វិធា ឆិន្នេ យទិបិ ឯកេកំ ខណ្ឌំ បច្ឆិមបច្ឆិមប្បមាណំ បហោតិ, ឯកស្មិំយេវ ខណ្ឌេ អធិដ្ឋានំ តិដ្ឋតិ, ន ឥតរេ, ‘‘ទ្វេ បន ន វដ្ដន្តី’’តិ វុត្តត្តា. និសីទនកណ្ឌុប្បដិច្ឆាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ វទន្តិ.

សម្មុខេ បវត្តា សម្មុខាតិ បច្ចត្តវចនំ, តញ្ច វិកប្បនវិសេសនំ, តស្មា ‘‘សម្មុខេ’’តិ ភុម្មត្ថេ និស្សក្កវចនំ កត្វាបិ អត្ថំ វទន្តិ, អភិមុខេតិ អត្ថោ. អថ វា សម្មុខេន អត្តនោ វាចាយ ឯវ វិកប្បនា សម្មុខាវិកប្បនា. បរម្មុខេន វិកប្បនា បរម្មុខាវិកប្បនាតិ ករណត្ថេនាបិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, អយមេវ បាឡិយា សមេតិ. សន្និហិតាសន្និហិតភាវន្តិ អាសន្នទូរភាវំ. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្តកេនេវ វិកប្បនាកិច្ចស្ស និដ្ឋិតត្តា, អតិរេកចីវរំ ន ហោតីតិ ទសាហាតិក្កមេ ន និស្សគ្គិយំ ជនេតីតិ អធិប្បាយោ. បរិភុញ្ជិតុំ…បេ… ន វដ្ដតីតិ សយំ អបច្ចុទ្ធរណំ បរិភុញ្ជនេ បាចិត្តិយំ, អធិដ្ឋានេ បរេសំ វិស្សជ្ជនេ ទុក្កដញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ.

បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តីតិ បរិភោគវិស្សជ្ជនអធិដ្ឋានានិបិ. អបិ-សទ្ទេន និធេតុម្បិ វដ្ដតីតិ អត្ថោ, ឯតេន ច បច្ចុទ្ធារេបិ កតេ ចីវរម្បិ វិកប្បិតចីវរមេវ ហោតិ, ន អតិរេកចីវរំ. តំ បន តិចីវរាទិនាមេន អធិដ្ឋាតុកាមេន អធិដ្ឋហិតព្ពំ, ឥតរេន វិកប្បិតចីវរមេវ កត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. កេចិ បន ‘‘យំ វិកប្បិតចីវរំ, តំ យាវ អបរិភោគកាលា អបច្ចុទ្ធរាបេត្វាវ និទហិតព្ពំ, បរិភោគកាលេ បន សម្បត្តេ បច្ចុទ្ធរាបេត្វា អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. យទិ ហិ តតោ បុរេបិ បច្ចុទ្ធរាបេយ្យ, បច្ចុទ្ធារេនេវ វិកប្បនាយ វិគតត្តា អតិរេកចីវរំ នាម ហោតិ, ទសាហាតិក្កមេ ច និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. តស្មា យំ អបរិភុញ្ជិត្វាវ ឋបេតព្ពំ, តទេវ វិកប្បេតព្ពំ, បច្ចុទ្ធារេ ច កតេ អន្តោទសាហេយេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. យញ្ច អដ្ឋកថាយំ ‘តតោ បភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តី’តិអាទិ វុត្តំ, តំ បាឡិយា វិរុជ្ឈតី’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តមេវ. បាឡិយញ្ហិ ¶ ‘‘អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតិ, វិកប្បេតី’’តិ (បារា. ៤៦៩) ច ‘‘សាមំ ចីវរំ វិកប្បេត្វា អបច្ចុទ្ធារណំ បរិភុញ្ជេយ្យ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៣៧៣) ច ‘‘អនាបត្តិ សោ វា ទេតិ, តស្ស វា វិស្សាសន្តោ បរិភុញ្ជតី’’តិ (បាចិ. ៣៧៤) ច សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘ឥមំ ចីវរំ វា វិកប្បនំ វា បច្ចុទ្ធរាមី’’តិអាទិនា បច្ចុទ្ធារំ អទស្សេត្វា ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា’’តិ ឯវំ អត្តនោ សន្តកត្តំ អមោចេត្វាវ បរិភោគាទិវសេនេវ បច្ចុទ្ធារស្ស វុត្តត្តា, ‘‘តតោ បភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តី’’តិ អធិដ្ឋានំ វិនាបិ វិសុំ បរិភោគស្ស, និទហនស្ស ច វុត្តត្តា វិកប្បនានន្តរមេវ បច្ចុទ្ធរាបេត្វា អនធិដ្ឋហិត្វា ឯវ តិចីវរវិរហិតំ ¶ វិកប្បនារហំ ចីវរំ បរិភុញ្ជិតុំ, និទហិតុញ្ច ឥទំ បាដេក្កំ វិនយកម្មន្តិ ខាយតិ. អបិច ពហូនំ បត្តានំ វិកប្បេតុំ, បច្ចុទ្ធារេតុញ្ច វុត្តត្តា បច្ចុទ្ធារេន តេសំ អតិរេកបត្តតា ទស្សិតាតិ សិជ្ឈតិ តេសុ ឯកស្សេវ អធិដ្ឋាតព្ពតោ. តស្មា អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ គហេតព្ពំ.

បញ្ញត្តិកោវិទោ ន ហោតីតិ ឯវំ វិកប្បិតេ ‘‘អនន្តរមេវ ឯវំ បច្ចុទ្ធរិតព្ព’’ន្តិ វិនយកម្មំ ន ជានាតិ. តេនាហ ‘‘ន ជានាតិ បច្ចុទ្ធរិតុ’’ន្តិ, ឥមិនាបិ ចេតំ វេទិតព្ពំ ‘‘វិកប្បនានន្តរមេវ បច្ចុទ្ធារោ កាតព្ពោ’’តិ.

អវិសេសេន វុត្តវចនន្តិ តិចីវរាទីនំ សាធារណវចនេន វុត្តវចនំ. យំ បនេត្ថ ‘‘វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតី’’តិ វត្វា តំ វិរោធាសង្កំ និវត្តេតុំ ‘‘តិចីវរសង្ខេបេន…បេ… វិកប្បនាយ ឱកាសោ ទិន្នោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ ‘‘អធិដ្ឋេតិ វិកប្បេតី’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ តិចីវរម្បិ វិកប្បេតីតិ អយមត្ថោ ន សិជ្ឈតិ, ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) វិសេសេត្វា វុត្តត្តា. យំ បន អធិដ្ឋាតព្ពំ, តំ អធិដ្ឋាតិ. យំ តិចីវរវិរហិតំ, តំ វិកប្បេតព្ពំ, តំ វិកប្បេតីតិ ឯវមត្ថោ សិជ្ឈតីតិ. តស្មា ឯត្ថ បុព្ពាបរវិរោធោ ន ទិស្សតិ សាមញ្ញវចនស្ស វុត្តាវសេសេយេវ អវតិដ្ឋនតោ. យំ បនេត្ថ តិចីវរស្សាបិ វិកប្បនវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘តិចីវរំ តិចីវរសង្ខេបេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តិចីវរសង្ខេបេន បរិហរិយមានេសុ ឯកម្បិ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតុំ ន វដ្ដតិ, តិចីវរតោ បន ឯកំ វា សកលមេវ វា អបនេត្វា អបរំ តិចីវរំ តិចីវរសង្ខេបេន បរិហរិតុកាមស្ស វា តិចីវរាធិដ្ឋានំ មុញ្ចិត្វា បរិក្ខារចោឡវសេនេវ សព្ពចីវរំ បរិភុញ្ជិតុកាមស្ស ¶ វា បុរិមំ អធិដ្ឋិតចីវរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតុំ វដ្ដតីតិ ឯវមធិប្បាយេន ‘‘តិចីវរេ ឯកេន ចីវរេន វិប្បវសិតុកាមោ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ សិយា, ឥច្ចេតំ បាឡិយា សទ្ធិំ សមេតិ. អថ បុនបិ តទេវ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋាតុកាមោ ហុត្វា វិប្បវាសសុខត្ថំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វុត្តំ សិយា, តំ ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) ឥមិនា វចនេន ន សមេតិ. យទិ ហិ សេសចីវរានិ វិយ តិចីវរម្បិ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពំ សិយា, ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ ឥទំ វចនមេវ និរត្ថកំ សិយា សេសចីវរេហិ តិចីវរស្ស វិសេសាភាវា. តស្មា ‘‘វិកប្បេតី’’តិ ឥទំ តិចីវរវិរហិតមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តិចីវរំ បន វិកប្បេតុំ ន វដ្ដតីតិ វិញ្ញាយតិ, តេនេវ ទុតិយកថិនសិក្ខាបទស្ស អនាបត្តិវារេ ‘‘វិកប្បេតី’’តិ ឥទំ ន វុត្តំ, វីមំសិត្វា យថា បាឡិយា សទ្ធិំ ន វិរុជ្ឈតិ, តថា ឯត្ថ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ.

តុយ្ហំ ¶ ទេមីតិអាទីសុ បរិច្ចត្តត្តា មនសា អសម្បដិច្ឆន្តេបិ សម្បទានភូតស្សេវ សន្តកំ ហោតិ, សោ ឥច្ឆិតក្ខណេ គហេតុំ លភតិ. ឥត្ថន្នាមស្សាតិ បរម្មុខេ ឋិតំ សន្ធាយ វទតិ. យស្ស បន រុច្ចតីតិអាទិ ឧភោហិបិ បរិច្ចត្តតាយ អស្សាមិកតំ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘តំ ន យុជ្ជតី’’តិ ឥទំ អន្តោទសាហេ ឯវ វិស្សាសគ្គហណំ សន្ធាយ អនាបត្តិវារស្ស អាគតត្តា, ឥធ និស្សគ្គិយចីវរស្ស កប្បិយភាវករណត្ថំ លេសេន គហិតត្តា ច វុត្តំ, កេចិ បន ‘‘បរេហិ សភាគេន អច្ឆិន្នេ, វិស្សាសគ្គហិតេ ច បុន លទ្ធេ ទោសោ ន ទិស្សតី’’តិ វទន្តិ. អនធិដ្ឋានេនាតិ កាយវាចាហិ កត្តព្ពស្ស អករណេនាតិ អធិប្បាយោ. ចីវរស្ស អត្តនោ សន្តកតា, ជាតិបមាណយុត្តតា, ឆិន្នបលិពោធភាវោ, អតិរេកចីវរតា, ទសាហាតិក្កមោតិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

បឋមកថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឧទោសិតសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៧៣. ទុតិយេ អវិប្បវាសេតិ អវិប្បវាសេ និប្ផាទេតព្ពេ, វិប្បវាសទោសាភាវេ សាធេតព្ពេ កត្តព្ពា សម្មុតីតិ អត្ថោ.

៤៧៥. បដិសិទ្ធបរិយាបន្នេនាតិ ¶ វិប្បវសិតុំ បដិសិទ្ធេសុ តីសុ ចីវរេសុ អន្តោគធេន, ឯកេន ច អវយវេ សមុទាយោបចារំ ទស្សេតិ.

៤៧៨-៩. ឯត្តាវតាតិ ‘‘បរិក្ខិត្តោ’’តិ ឥមិនា. ‘‘សភាយេតិ លិង្គព្យត្តយេន សភា វុត្តា’’តិ វត្វា បុន សយម្បិ ‘‘សភាយេ’’តិ ឥមិនា វោហរន្តោ សភា-សទ្ទស្ស បរិយាយោ សភាយ-សទ្ទោ នបុំសកលិង្គយុត្តោ អត្ថីតិ ទស្សេតិ. ‘‘សភាយន្តិ លិង្គព្យត្តយេន សភា វុត្តា’’តិ វា បាឋោ. លិង្គព្យត្តយេន សភាតិ ច លិង្គន្តរយុត្តោ សភាសទ្ទបរិយាយោ សភាយសទ្ទោតិ អត្ថោ.

សភាយំ គច្ឆតីតិ សភំ គច្ឆតិ. វសិតព្ពំ នត្ថីតិ ចីវរហត្ថបាសេយេវ វសិតព្ពំ នត្ថីតិ អត្ថោ. តស្សាតិ វីថិយា. សភាយស្ស ច ទ្វារស្ស ច ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពន្តិ ឯត្ថ សភាយទ្វារានមន្តរេ វីថិ គេហាបិ គហិតា ឯវ ហោន្តិ អាទិបរិយោសានានំ គហិតត្តា. ឯត្ថ ច ទ្វារវីថិឃរេសុ វសន្តេន គាមប្បវេសនសហសេយ្យាទិទោសំ បរិហរិត្វា សុបដិច្ឆន្នតាទិយុត្តេនេវ ភវិតព្ពំ ¶ , សភា បន យទិ សព្ពេសំ វសនត្ថាយ សាលាសទិសា កតា, អន្តរារាមេ វិយ យថាសុខំ វសិតុំ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. បរិក្ខិត្តតាយ ច ឯកូបចារតំ, អបរិក្ខិត្តតាយ នានូបចារតញ្ច និវេសនាទីសុបិ អតិទិសន្តោ អាហ ‘‘ឯតេនេវូបាយេនា’’តិអាទិ. និវេសនាទីនិ ពហិគាមតោ សន្និវិដ្ឋានិ គហិតានិ អន្តោគាមេ ឋិតានំ គាមគ្គហណេនេវ គហិតត្តា. សព្ពត្ថាតិ គាមនិគមនិវេសនាទីសុ បន្នរសសុ. បរិក្ខេបាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន អបរិក្ខេបស្សេវ គហណំ, ន ឯកកុលាទីនម្បិ តេសំ ឯកូបចារតានានូបចារតានិមិត្តតាភាវា. ឯត្ថ ច សត្ថស្ស កតិបាហំ កត្ថចិ និវិដ្ឋស្សេវ បរិក្ខេបោ ហោតិ, ន គច្ឆន្តស្ស.

៤៨២-៧. គាមតោ ពហិ ឥស្សរានំ សមុទ្ទតីរាទីសុ កតភណ្ឌសាលា ឧទោសិតោតិ អាហ ‘‘យានាទីន’’ន្តិអាទិ. មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោតិ នាតិឧច្ចោ ចន្ទិកង្គណយុត្តោ សិខរកូដមាលាទិវិរហិតោ បាសាទោ.

៤៨៩. បរិយាទិយិត្វាតិ អជ្ឈោត្ថរិត្វា. នទីបរិហារោតិ វិសុំគាមាទីនំ វិយ នទីបរិហារស្ស អវុត្តត្តា ចីវរហត្ថបាសោ ឯវាតិ វទន្តិ, អញ្ញេ បន ‘‘ឥមិនា អដ្ឋកថាវចនេន នទីបរិហារោបិ វិសុំ សិទ្ធោ, នទិយា ¶ ហត្ថបាសោ ន វិជហិតព្ពោ’’តិ វទន្តិ. វិហារសីមន្តិ អវិប្បវាសសីមំ សន្ធាយាហ. ឯត្ថ ច វិហារស្ស នានាកុលសន្តកភាវេបិ អវិប្បវាសសីមាបរិច្ឆេទព្ភន្តរេ សព្ពត្ថ ចីវរអវិប្បវាសសម្ភវតោ តស្សា បធានត្តា តត្ថ សត្ថបរិហារោ ន លព្ភតីតិ ‘‘វិហារំ គន្ត្វា វសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘សត្ថសមីបេ’’តិ ឥទំ យថាវុត្តំ អព្ភន្តរបរិច្ឆេទវសេន វុត្តំ. បាឡិយំ នានាកុលស្ស សត្ថោ ហោតិ, សត្ថេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពន្តិ ឯត្ថ សត្ថហត្ថបាសោ គហិតោ.

៤៩០. ឯកកុលស្ស ខេត្តេតិ អបរិក្ខិត្តំ សន្ធាយ វទតិ.

៤៩១-៤. វិហារោ នាម ឧបចារសីមា. តត្ថ យស្មិំ វិហារេតិ តស្ស អន្តោបរិវេណាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឯកកុលាទិសន្តកតា ចេត្ថ ការាបកានំ វសេន. ឆាយាយ ផុដ្ឋោកាសស្សាតិ ឧជុកំ អវក្ខិត្តលេឌ្ឌុបាតព្ភន្តរំ សន្ធាយ វទតិ.

អគមនបថេតិ តទហេវ គន្ត្វា និវត្តេតុំ ន សក្កុណេយ្យកេ សមុទ្ទមជ្ឈេ យេ ទីបកា, តេសូតិ យោជនា. ឥតរស្មិន្តិ បុរត្ថិមទិសាយ ចីវរេ. ‘‘ឧបោសថកាលេ…បេ… វឌ្ឍតី’’តិ ឥមិនា ចីវរវិប្បវាសសត្តព្ភន្តរតោ សមានសំវាសាយ សត្តព្ភន្តរសីមាយ អច្ចន្តវិសទិសតំ ទស្សេតិ ¶ . តថា ហិ ពហូសុ ភិក្ខូសុ ឯកតោ និសីទិត្វា សមន្តា សត្តព្ភន្តរបរិច្ឆេទេសុ យថាសកំ ចីវរំ ឋបេត្វា បរិហរន្តេសុ ឯកេកស្ស ភិក្ខុនោ និសិន្នោកាសតោ បដ្ឋាយ បច្ចេកំ សត្តព្ភន្តរស្ស បរិច្ឆេទោ អញ្ញមញ្ញវិសទិសោ អនេកវិធោ ហោតិ, ន ឯកោ បរិសបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ អនិមិតព្ពត្តា. តេនេវ តត្ថ បរិសវសេន វុឌ្ឍិ, ហានិ វា ន ហោតិ, ន ឯវំ សត្តព្ភន្តរសីមាយ. សា ហិ យោជនិកាយបិ បរិសបរិយន្តតោវ បដ្ឋាយ សមន្តា សត្តព្ភន្តរបអច្ឆិន្នា ឯកាវ ហោតិ. តេនេវ សា បរិសវសេន វឌ្ឍតិ, ហាយតិ ច, តស្មា អញ្ញាវ សត្តព្ភន្តរសីមា អញ្ញោ សត្តព្ភន្តរតោ បរិច្ឆិន្នោ ចីវរវិប្បវាសបរិហារោ អព្ភោកាសោតិ វេទិតព្ពំ. យញ្ចេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ខន្ធកេ សីមាកថាយមេវ (មហាវ. ១៤៣) វក្ខាម.

៤៩៥. នទិំ ¶ ឱតរតីតិ ហត្ថបាសំ មុញ្ចិត្វា ឱតរតិ. ពហិគាមេ ឋបេត្វាតិ អបារុបិតព្ពតាយ វុត្តំ. វិនយកម្មំ កាតព្ពន្តិ ឧត្តរាសង្គេ ច ពហិគាមេ ឋបិតសង្ឃាដិយញ្ច បឋមំ វិនយកម្មំ កត្វា បច្ឆា ឧត្តរាសង្គំ និវាសេត្វា អន្តរវាសកេ កាតព្ពំ. ឯត្ថ ច ពហិគាមេ ឋបិតស្សាបិ វិនយកម្មវចនតោ បរម្មុខាបិ ឋិតំ វិស្សជ្ជិតុំ, និស្សដ្ឋំ ទាតុញ្ច វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. ទហរានំ គមនេ សឧស្សាហត្តា ‘‘និស្សយោ បន ន បដិប្បស្សម្ភតី’’តិ វុត្តំ. មុហុត្តំ…បេ… បដិប្បស្សម្ភតីតិ សឧស្សាហត្តេ គមនស្ស ឧបច្ឆិន្នត្តា វុត្តំ. តេសំ បន បុរារុណាវ ឧដ្ឋហិត្វា សឧស្សាហេន គច្ឆន្តានំ អរុណេ អន្តរា ឧដ្ឋិតេបិ ន បដិប្បស្សម្ភតិ ‘‘យាវ អរុណុគ្គមនា សយន្តី’’តិ វុត្តត្តា. តេនេវ ‘‘គាមំ បវិសិត្វា…បេ… ន បដិប្បស្សម្ភតី’’តិ វុត្តំ. អញ្ញមញ្ញស្ស វចនំ អគ្គហេត្វាតិអាទិម្ហិ សឧស្សាហត្តា គមនក្ខណេ បដិប្បស្សទ្ធិ ន វុត្តា. ធេនុភយេនាតិ តរុណវច្ឆគាវីនំ អភិធាវិត្វា សិង្គេន បហរណភយេន. និស្សយោ ច បដិប្បស្សម្ភតីតិ ឯត្ថ ធេនុភយាទីហិ ឋិតានំ យាវ ភយវូបសមា ឋាតព្ពតោ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ គមិស្សាមី’’តិ និយមេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា វុត្តំ. យត្ថ បន ឯវំ និយមេតុំ សក្កា, តត្ថ អន្តរារុណេ ឧគ្គតេបិ និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ ភេសជ្ជត្ថាយ គាមប្បវិដ្ឋទហរានំ វិយ. អន្តោសីមាយំ គាមន្តិ អវិប្បវាសសីមាសម្មុតិតោ បច្ឆា បតិដ្ឋាបិតគាមំ សន្ធាយ វទតិ គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ឋបេត្វា សម្មន្និតព្ពតោ. បវិដ្ឋានន្តិ អាចរិយន្តេវាសិកានំ វិសុំ វិសុំ គតានំ អវិប្បវាសសីមត្តា នេវ ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, សឧស្សាហតាយ និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. អន្តរាមគ្គេតិ ធម្មំ សុត្វា អាគច្ឆន្តានំ អន្តរាមគ្គេ.

‘‘ឥធ អបច្ចុទ្ធរណ’’ន្តិ ឥមិនា អធិដ្ឋានវិកប្បនានិ វិយ បច្ចុទ្ធរណម្បិ កាយេន វា វាចាយ វា កត្តព្ពន្តិ ទស្សេតិ. កាយវាចាហិ កត្តព្ពស្ស អករណតោតិ ឥទំ កាយវាចាសមុដ្ឋានំ ¶ វុត្តំ. អធិដ្ឋិតតិចីវរតា, អនត្ថតកថិនតា, អលទ្ធសម្មុតិតា, រត្តិវិប្បវាសោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

ឧទោសិតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. តតិយកថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៩៧. តតិយេ ¶ បាឡិយំ ចីវរបច្ចាសា និក្ខិបិតុន្តិ ចីវរបច្ចាសាយ សតិយា និក្ខិបិតុន្តិ អត្ថោ. និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ភិក្ខុនាតិ ឯត្ថ ទុតិយកថិនេ វិយ សាមិវសេនេវ ករណវចនស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៤៩៩-៥០០. តុយ្ហំ ទម្មីតិ ទិន្នន្តិ ‘‘តុយ្ហំ, ភន្តេ, អកាលចីវរំ ទម្មី’’តិ ឯវំ ទិន្នំ, ឯតម្បិ កាលេ អាទិស្ស ទិន្នំ នាម ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ឥទំ បន អដ្ឋកថាវចនំ, បាឡិយំ ‘‘កាលេបិ អាទិស្ស ទិន្ន’’ន្តិ ឥទញ្ច ‘‘អកាលចីវរ’’ន្តិ វចនសាមញ្ញតោ លព្ភមានំ សព្ពម្បិ ទស្សេតុំ អត្ថុទ្ធារវសេន វុត្តំ បឋមអនិយតេ សោតស្ស រហោ វិយ. សង្ឃស្ស ហិ កាលេបិ អាទិស្ស ទិន្នំ អកាលេ ឧប្បន្នចីវរំ វិយ សម្មុខីភូតេហិ វុត្ថវស្សេហិ, អវុត្ថវស្សេហិ ច សព្ពេហិបិ ភាជេតព្ពតាសាមញ្ញេន អកាលចីវរំ នាម ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ អត្ថុទ្ធារវសេន បាឡិយំ ‘‘កាលេបិ អាទិស្ស ទិន្ន’’ន្តិ វុត្តំ, ន បន ‘‘តតោ ភាជេត្វា លទ្ធចីវរម្បិ អកាលេ លទ្ធចីវរម្បិ វុត្ថវស្សានំ ឯកមាសបរិហារំ, បញ្ចមាសបរិហារំ វា ន លភតិ, បច្ចាសាចីវរេ អសតិ ទសាហបរិហារមេវ លភតី’’តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ, អដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘អាទិស្ស ទិន្ន’’ន្តិ វចនសាមញ្ញតោ លព្ភមានំ សព្ពំ អត្ថុទ្ធារវសេន ទស្សេតុំ ‘‘ឯកបុគ្គលស្ស វា ឥទំ តុយ្ហំ ទម្មីតិ ទិន្ន’’ន្តិ វុត្តំ, ន បន តថាលទ្ធំ វា អកាលេ លទ្ធំ វា អនត្ថតកថិនានំ ទសាហព្ភន្តរេ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ទស្សេតុន្តិ វេទិតព្ពំ ឥតរថា បាឡិអដ្ឋកថាហិ វិរុជ្ឈនតោ. តថា ហិ អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទេ អកាលេ ឧប្បន្នម្បិ អច្ចេកចីវរំ ‘‘យាវចីវរកាលសមយំ និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៦៤៨) វុត្តំ, តស្ស អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘បវារណមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខបញ្ចមិយំ ឧប្បន្នស្ស អច្ចេកចីវរស្ស អនត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសទិវសាធិកោ មាសោ, អត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសទិវសាធិកា បញ្ច មាសា ច បរិហារោ វុត្តោ, តមេវ បរិហារំ សន្ធាយ ‘ឆដ្ឋិតោ បដ្ឋាយ បន ឧប្បន្នំ អនច្ចេកចីវរម្បិ បច្ចុទ្ធរិត្វា ឋបិតចីវរម្បិ ឯតំ បរិហារំ លភតិយេវា’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៤៦-៦៤៩) វុត្តំ. តស្មា កាលេបិ អកាលេបិ ច យថាតថា លទ្ធំ ¶ អតិរេកចីវរំ វុត្ថវស្សានំ ឯកមាសំ, បញ្ចមាសំ វា យថារហំ បរិហារំ លភតិ ឯវាតិ គហេតព្ពំ.

ឯវំ បន អវត្វា បទភាជនំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ឯវន្តិ យំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តតោ ចេ ឧត្តរី’’តិ ឥមស្ស មាសបរមតោ ឧត្តរីតិ ¶ អត្ថោ វុត្តោ, តំ បរាមសតិ. បទភាជនិយំ ឯវមត្ថំ អវត្វា អញ្ញថា អត្ថោ វុត្តោតិ អធិប្បាយោ. តាវ ឧប្បន្នំ បច្ចាសាចីវរន្តិ បច្ចត្តវចនំ. ‘‘មូលចីវរ’’ន្តិ ឥទំ ឧបយោគវចនំ. អត្តនោ គតិកំ ករោតីតិ អនន្តរា ទុតិយទិវសាទីសុ ឧប្បន្នំ បច្ចាសាចីវរំ មាសបរមំ មូលចីវរំ ឋបេតុំ អទត្វា អត្តនោ ទសាហបរមតាយ ឯវ បតិដ្ឋាបេតីតិ អត្តនោ គតិកំ ករោតីតិ. តតោ ឧទ្ធំ មូលចីវរន្តិ ឯត្ថ បន មូលចីវរន្តិ បច្ចត្តវចនំ. តញ្ហិ វីសតិមទិវសតោ ឧទ្ធំ ទ្វាវីសតិមទិវសាទីសុ ឧប្បន្នំ បច្ចាសាចីវរំ អត្តនា សទ្ធិំ ឯកតោ សិព្ពេត្វា ឃដិតំ ទសាហបរមំ គន្តុំ អទត្វា នវាហបរមតាទិវសេន អត្តនោ គតិកំ ករោតិ, ឯកតោ អសិព្ពេត្វា វិសុំ ឋបិតំ បន បច្ចាសាចីវរំ ទសាហបរមមេវ.

បាឡិយំ ទសាហាតិ ទសាហេន. ឯកាទសេ ឧប្បន្នេតិអាទីសុ ឯកាទសាហេ ឧប្បន្នេតិអាទិនា អត្ថោ, អយមេវ វា បាឋោ គហេតព្ពោ. ឯកវីសេ ឧប្បន្នេ…បេ… នវាហា ការេតព្ពន្តិអាទិ បច្ចាសាចីវរស្ស ឧប្បន្នទិវសំ ឋបេត្វា វុត្តំ. តេនេវ ‘‘តិំសេ…បេ… តទហេវ អធិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អញ្ញំ បច្ចាសាចីវរំ…បេ… ការេតព្ព’’ន្តិ ឥទំ សតិយា ឯវ បច្ចាសាយ វុត្តំ. សចេ បន ‘‘ឥតោ បដ្ឋាយ ចីវរំ ន លភិស្សាមី’’តិ ឥច្ឆិតដ្ឋានតោ បច្ចាសាយ ឧបច្ឆិន្នាយ អញ្ញត្ថាបិ យេន កេនចិ ឧបាយេន បច្ចាសំ ឧប្បាទេតិ, មូលចីវរំ ន អធិដ្ឋាតព្ពំ, សព្ពថា បច្ចាសាយ ឧបច្ឆិន្នាយ ទសាហាតិក្កន្តំ មូលចីវរំ តទហេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. បច្ចាសាចីវរម្បិ បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ បឋមតរំ ឧប្បន្នំ វិសភាគំ សន្ធាយ វទតិ. អញ្ញមញ្ញន្តិ អញ្ញំ អញ្ញំ, អយមេវ វា បាឋោ. អង្គំ បនេត្ថ បឋមកថិនេ វុត្តសទិសមេវ. កេវលញ្ហិ តត្ថ ទសាហាតិក្កមោ, ឥធ មាសាតិក្កមោតិ អយំ វិសេសោ.

តតិយកថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. បុរាណចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥០៣-៥. ចតុត្ថេ បាឡិយំ ភត្តវិស្សគ្គន្តិ ភត្តស្ស ឧទរេ វិស្សជ្ជនំ, បវេសនំ អជ្ឈោហរណំ ¶ ភត្តកិច្ចន្តិ អត្ថោ, ភោជនបរិយោសានេន ភត្តស្ស វិស្សជ្ជនន្តិបិ ¶ វទន្តិ. តត្ថ នាម ត្វន្តិ សោ នាម ត្វំ, តាយ នាម ត្វន្តិ វា អត្ថោ. បិតា ច មាតា ច បិតរោ, បិតូនំ បិតា ច មាតា ច បិតាមហា, តេ ឯវ យុគឡដ្ឋេន យុគោ, តស្មា យាវ សត្តមា បិតាមហយុគា បិតាមហាវដ្ដាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវញ្ហិ បិតាមហគ្គហណេន មាតាមហោ ច បិតាមហី មាតាមហី ច គហិតាវ ហោន្តិ. សត្តមយុគតោ បរំ ‘‘អញ្ញាតកា’’តិ វេទិតព្ពំ. យាតិ ភិក្ខុនី. បិតុ មាតា បិតាមហី, មាតុ បិតា មាតាមហោ.

បយោគេ បយោគេ ភិក្ខុស្ស ទុក្កដន្តិ ‘‘ធោវា’’តិ អាណាបនវាចាយ ឯកាយ ឯវ តទនុគុណស្ស សព្ពស្សាបិ បយោគស្ស អាណត្តត្តា វុត្តំ.

៥០៦. តទវិនាភាវតោ ធោវនស្ស ‘‘កាយវិការំ កត្វា’’តិ ច ‘‘អន្តោទ្វាទសហត្ថេ’’តិ ច វុត្តត្តា កាយេន ធោវាបេតុកាមតំ អប្បកាសេត្វា ទានខិបនបេសនាទិំ ករោន្តស្ស ច ទ្វាទសហត្ថំ ឧបចារំ មុញ្ចិត្វា ពហិ ឋត្វា កាយវាចាហិ អាណាបេត្វា ខិបនបេសនាទិំ ករោន្តស្ស ច អនាបត្តិ ឯវ.

ឯកេន វត្ថុនាតិ បឋមកតេន. បញ្ចសតានិ បមាណំ ឯតាសន្តិ បញ្ចសតា. ភិក្ខុភាវតោ បរិវត្តលិង្គាបិ ភិក្ខុនី ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ឯកតោឧបសម្បន្នា ឯវ.

៥០៧. តាវកាលិកំ គហេត្វាតិ អត្តនា កតិបាហំ បារុបនាទិអត្ថាយ តាវកាលិកំ យាចិត្វា. បុរាណចីវរតា, ឧបចារេ ឋត្វា អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា អាណាបនំ, តស្សា ធោវាបនាទីនិ ចាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

បុរាណចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ចីវរបដិគ្គហណសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥០៨. បញ្ចមេ ¶ អបញ្ញត្តេ សិក្ខាបទេតិ គណម្ហា ឱហីយនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៦៩១-៦៩២) អបញ្ញត្តេ. កោដ្ឋាសសម្បត្តីតិ កេសាទិបញ្ចកោដ្ឋាសានំ កល្យាណតា. ហត្ថតលេយេវ ទស្សេត្វាតិ ហត្ថតលតោ សេសកាយស្ស អទស្សនំ ទីបេតិ.

៥១០. វិហត្ថតាយាតិ ¶ វិហតតាយ, អមិស្សិតតាយ អបដិសរណតាយាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘សមភិតុន្នត្តា’’តិ, ព្យធិតត្តាតិ អត្ថោ. បរិវត្តេតព្ពំ បរិវត្តំ, តទេវ បារិវត្តកំ, បរិវត្តេត្វា ទិយ្យមានន្តិ អត្ថោ.

បុរិមសិក្ខាបទេ វិយ ឥធ ទ្វាទសហត្ថោ ឧបចារនិយមោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ឧបចារំ មុញ្ចិត្វា’’តិ. អញ្ញត្រ បារិវត្តកាតិ យំ អន្តមសោ ហរីដកខណ្ឌម្បិ ទត្វា វា ‘‘ទស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា វា បរិវត្តកំ គណ្ហាតិ, តំ ឋបេត្វា. ‘‘តំ អចិត្តកភាវេន ន សមេតី’’តិ ឥមិនា ញាតិភាវាជាននាទីសុ វិយ ភិក្ខុនីភាវាជាននាទិវសេនាបិ អចិត្តកតំ បកាសេតិ.

៥១៣-៤. តិកញ្ច តំ បាចិត្តិយញ្ចាតិ តិកបាចិត្តិយំ, បាចិត្តិយតិកន្តិ អត្ថោ. បត្តត្ថវិកាទីតិ អនធិដ្ឋានុបគំ សន្ធាយ វទតិ. កោ បន វាទោ បត្តត្ថវិកាទីសូតិ មហតិយាបិ តាវ ភិសិច្ឆវិយា អនធិដ្ឋានុបគត្តា អនាបត្តិ, វិកប្បនុបគបច្ឆិមប្បមាណវិរហិតតាយ អនធិដ្ឋាតព្ពេសុ កិមេវ វត្តព្ពន្តិ ទស្សេតិ. បត្តត្ថវិកាទីនិ បន វិកប្បនុបគបច្ឆិមានិ គណ្ហិតុំ ន វដ្ដតិ ឯវ. បដិគ្គហណំ កិរិយា, អបរិវត្តនំ អកិរិយា. វិកប្បនុបគចីវរតា, បារិវត្តកាភាវោ, អញ្ញាតិកាយ ហត្ថតោ គហណន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

ចីវរបដិគ្គហណសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥១៥. ឆដ្ឋេ ¶ បដុ ឯវ បដ្ដោ. បាឡិយំ ធម្មនិមន្តនាតិ សមណេសុ វត្តព្ពាចារធម្មមត្តវសេន និមន្តនា, ទាតុកាមតាយ កតនិមន្តនា ន ហោតីតិ អត្ថោ. តេនេវ ‘‘វិញ្ញាបេស្សតី’’តិ វុត្តំ. អញ្ញាតកអប្បវារិតតោ ហិ វិញ្ញត្តិ នាម ហោតិ.

៥១៧. ‘‘តិណេន វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេត្វា អាគន្តព្ព’’ន្តិ ឥមិនា ភូតគាមវិកោបនំ អនុញ្ញាតន្តិ អាហ ‘‘នេវ ភូតគាមបាតព្យតាយា’’តិអាទិ. បឋមំ សុទ្ធចិត្តេន លិង្គំ គហេត្វា បច្ឆា លទ្ធិំ គណ្ហន្តោបិ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ឯវាតិ អាហ ‘‘និវាសេត្វាបិ លទ្ធិ ន គហេតព្ពា’’តិ.

យំ អាវាសំ បឋមំ ឧបគច្ឆតីតិ ឯត្ថាបិ វិហារចីវរាទិអត្ថាយ បវិសន្តេនបិ តិណាទីហិ បដិច្ឆាទេត្វាវ ¶ គន្តព្ពំ, ន ត្វេវ នគ្គេន អាគន្តព្ពន្តិ សាមញ្ញតោ ទុក្កដស្ស វុត្តត្តា. ចិមិលិកាហីតិ បដបិលោតិកាហិ. បរិភោគេនេវាតិ អញ្ញំ ចីវរំ អលភិត្វា បរិភុញ្ជនេន. បរិភោគជិណ្ណន្តិ យថា តំ ចីវរំ បរិភុញ្ជិយមានំ ឱភគ្គវិភគ្គតាយ អសារុប្បំ ហោតិ, ឯវំ ជិណ្ណំ.

៥២១. អញ្ញស្សត្ថាយាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘ញាតកានំ បវារិតាន’’ន្តិ ឥទំ អនុវត្តតិ ឯវាតិ អាហ ‘‘អត្តនោ ញាតកបវារិតេ’’តិអាទិ. ឥធ បន អញ្ញស្ស អច្ឆិន្ននដ្ឋចីវរស្ស អត្ថាយ អញ្ញាតកអប្បវារិតេ វិញ្ញាបេន្តស្ស និស្សគ្គិយេន អនាបត្តីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ, ឥតរថា ‘‘ញាតកានំ បវារិតាន’’ន្តិ ឥមិនា វិសេសោ ន ភវេយ្យ. តេនេវ អនន្តរសិក្ខាបទេ វក្ខតិ ‘‘អដ្ឋកថាសុ បន ញាតកបរិវាតដ្ឋានេ…បេ… បមាណមេវ វដ្ដតីតិ វុត្តំ, តំ បាឡិយា ន សមេតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥២៦) ច ‘‘យស្មា បនិទំ សិក្ខាបទំ អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញាបនវត្ថុស្មិំយេវ បញ្ញត្តំ, តស្មា ឥធ ‘អញ្ញស្សត្ថាយា’តិ ន វុត្ត’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥២៦) ច. វិកប្បនុបគចីវរតា, សមយាភាវោ, អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិ, តាយ បដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. តតុត្តរិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥២២-៥២៤. សត្តមេ ¶ បាឡិយំ បគ្គាហិកសាលន្តិ ទុស្សាបណំ. តញ្ហិ វាណិជកេហិ ទុស្សានិ បគ្គហេត្វា ទស្សនដ្ឋានតាយ ‘‘បគ្គាហិកសាលា’’តិ វុច្ចតិ. អស្ស ចីវរស្សាតិ សាទិតព្ពចីវរស្ស. ‘‘តិចីវរិកេនា’’តិ ឥមិនា អច្ឆិន្នតិចីវរតោ អញ្ញស្ស វិហារាទីសុ និហិតស្ស ចីវរស្ស អភាវំ ទស្សេតិ. យទិ ភវេយ្យ, វិញ្ញាបេតុំ ន វដ្ដេយ្យ. តាវកាលិកំ និវាសេត្វា អត្តនោ ចីវរំ គាហេតព្ពំ, តាវកាលិកម្បិ អលភន្តស្ស ភូតគាមវិកោបនំ កត្វា តិណបណ្ណេហិ ឆទនំ វិយ វិញ្ញាបនម្បិ វដ្ដតិ ឯវ. អញ្ញេនាតិ អច្ឆិន្នអសព្ពចីវរេន. ទ្វេ នដ្ឋានីតិ អធិការតោ វុត្តំ ‘‘ទ្វេ សាទិតព្ពានី’’តិ.

៥២៦. បាឡិយា ន សមេតីតិ ‘‘អនាបត្តិ ញាតកានំ បវារិតាន’’ន្តិ ឥមាយ បាឡិយា ន សមេតិ តតុត្តរិវិញ្ញាបនអាបត្តិប្បសង្គេ ឯវ វុត្តត្តា. ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយាតិ ន វុត្ត’’ន្តិ ឥទំ អញ្ញស្សត្ថាយ តតុត្តរិ វិញ្ញាបនេ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ, តញ្ច បាចិត្តិយំ យេសំ អត្ថាយ វិញ្ញាបេតិ, តេសំ វា សិយា, វិញ្ញាបកស្សេវ វា, ន តាវ តេសំ តេហិ ¶ អវិញ្ញាបិតត្តា, នាបិ វិញ្ញាបកស្ស អត្តានំ ឧទ្ទិស្ស អវិញ្ញាបិតត្តា. តស្មា អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញាបេន្តស្សាបិ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ ន ទិស្សតិ. បាឡិយំ បន ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស អត្តនោ សាទិយនបដិពទ្ធតាវសេន បវត្តត្តា ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ អនាបត្តិវារេ ន វុត្តន្តិ វទន្តិ, តញ្ច យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. តតុត្តរិចីវរតា, អច្ឆិន្នាទិការណតា, អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិ, តាយ ច បដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

តតុត្តរិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. បឋមឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥២៨-៥៣១. អដ្ឋមេ យោ កត្តាតិ ទាយកំ សន្ធាយ វុត្តំ. បដោ ឯវ បដកោ. ‘‘អប្បគ្ឃំ ចេតាបេតី’’តិ ឥទំ និស្សគ្គិយបាចិត្តិយា អនាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ, វិញ្ញត្តិបច្ចយា បន ទុក្កដមេវ. ‘‘បុព្ពេ អប្បវារិតោ’’តិ ហិ សុត្តេ ¶ វិញ្ញត្តិការណំ វុត្តំ. មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘ចីវរេ ភិយ្យោកម្យតា, អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិ, តាយ ច បដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ឧបក្ខដសិក្ខាបទ) អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិតា បកាសិតា, កេចិ បន ‘‘ទាយកេន ទាតុកាមោម្ហីតិ អត្តនោ សន្តិកេ អវុត្តេបិ យទគ្ឃនកំ សោ ទាតុកាមោ, តទគ្ឃនកំ អាហរាបេតុំ វដ្ដតិ ឯវា’’តិ វទន្តិ, តំ រាជសិក្ខាបទដ្ឋកថាយបិ ន សមេតិ, ទូតេន វា ទាយកេន វា ‘‘អាយស្មន្តំ ឧទ្ទិស្ស ចីវរចេតាបន្នំ អាភត’’ន្តិ អារោចិតេបិ មុខវេវដិយកប្បិយការកាទីនំ សន្តិកា អាហរាបនស្ស តត្ថ បដិក្ខិត្តត្តា. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘ឥមេ ទ្វេ អនិទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកា នាម, ឯតេសុ អញ្ញាតកអប្បវារិតេសុ វិយ បដិបជ្ជិតព្ពំ…បេ… ន កិញ្ចិ វត្តព្ពា. ទេសនាមត្តមេវ ចេតំ ‘ទូតេន ចីវរចេតាបន្នំ បហិណេយ្យា’តិ សយំ អាហរិត្វាបិ បិណ្ឌបាតាទីនំ អត្ថាយ ទទន្តេសុបិ ឯសេវ នយោ’’តិ. មុខវេវដិយកប្បិយការកាទយោ ហិ ទាយកេន បរិច្ចត្តេបិ វត្ថុម្ហិ ‘‘អសុកស្ស សន្តិកេ ចីវរបិណ្ឌបាតាទិំ គណ្ហថា’’តិ អនិទ្ទិដ្ឋត្តា ឯវ ‘‘ន កិញ្ចិ វត្តព្ពា’’តិ វុត្តំ, ន បន តស្ស វត្ថុនោ មុខវេវដិយាទីនំ សន្តកត្តា, តស្មា ឥធាបិ ទាយកេន វា ទូតេន វា ‘‘យំ ឥច្ឆថ, តំ វទថា’’តិ អប្បវារិតស្ស វទតោ ទុក្កដមេវ. អគ្ឃវឌ្ឍនកន្តិ ចីវរេ អគ្ឃវឌ្ឍនកំ និស្សាយ បវត្តំ ឥទំ សិក្ខាបទំ, ន បិណ្ឌបាតាទីសុ តេសុ អគ្ឃវឌ្ឍនស្ស ទុក្កដមត្តត្តា, បណីតបិណ្ឌបាតេ សុទ្ធិកបាចិត្តិយត្តា ចាតិ គហេតព្ពំ. តេនេវ ‘‘ចីវរេ ភិយ្យោកម្យតា’’តិ អង្គំ វុត្តំ.

បឋមឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ទុតិយឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៣៣. នវមេ ¶ បាឡិយំ បច្ចេកចីវរចេតាបន្នាតិ បច្ចេកំ និយមេត្វា ចីវរចេតាបន្នា, ឯកេកេន វិសុំ វិសុំ និយមិតា ចីវរចេតាបន្នាតិ អត្ថោ. ឧភោវ សន្តា ឯកេនាតិ ឧភោ ឯកតោវ សន្តា, ឧភោ ឯកតោ ហុត្វាតិ អត្ថោ.

ទុតិយឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៣៧. ទសមេ ¶ ‘‘អជ្ជណ្ហោ’’តិ ‘‘អជ្ជ នោ’’តិ វត្តព្ពេ ហ-ការាគមំ, ន-ការស្ស ច ណ-ការំ កត្វា វុត្តោតិ អាហ ‘‘អជ្ជ ឯកទិវសំ អម្ហាក’’ន្តិ.

៥៣៨-៩. យំ វុត្តំ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ឥមិនា ចីវរចេតាបន្នេន ចីវរំ ចេតាបេត្វា ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ ចីវរេន អច្ឆាទេហីតិ ឥទំ អាគមនសុទ្ធិំ ទស្សេតុំ វុត្តំ, សចេ ហិ ‘ឥទំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេហី’តិ បេសេយ្យ, អាគមនស្ស អសុទ្ធត្តា អកប្បិយវត្ថុំ អារព្ភ ភិក្ខុនា កប្បិយការកោបិ និទ្ទិសិតព្ពោ ន ភវេយ្យា’’តិ, តំ និស្សគ្គិយវត្ថុទុក្កដវត្ថុភូតំ អកប្បិយចីវរចេតាបន្នំ ‘‘អសុកស្ស ភិក្ខុនោ ទេហី’’តិ ឯវំ អាគមនសុទ្ធិយា អសតិ, សិក្ខាបទេ អាគតនយេន ទូតវចនេ ច អសុទ្ធេ សព្ពថា បដិក្ខេបោ ឯវ កាតុំ វដ្ដតិ, ន បន ‘‘ចីវរញ្ច ខោ មយំ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ វត្តុំ, តទនុសារេន ន វេយ្យាវច្ចករញ្ច និទ្ទិសិតុំ អាគមនទូតវចនានំ ឧភិន្នំ អសុទ្ធត្តា. បាឡិយំ អាគតនយេន បន អាគមនសុទ្ធិយា សតិ ទូតវចនេ អសុទ្ធេបិ សិក្ខាបទេ អាគតនយេន សព្ពំ កាតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តេន ច យថា ទូតវចនាសុទ្ធិយម្បិ អាគមនេ សុទ្ធេ វេយ្យាវច្ចករម្បិ និទ្ទិសិតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ អាគមនាសុទ្ធិយម្បិ ទូតវចនេ សុទ្ធេ វដ្ដតិ ឯវាតិ អយមត្ថោ អត្ថតោ សិទ្ធោវ ហោតិ, ឧភយសុទ្ធិយំ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ឧភយាសុទ្ធិបក្ខមេវ សន្ធាយ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘កប្បិយការកោបិ និទ្ទិសិតព្ពោ ន ភវេយ្យា’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

យំ បនេត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៣៧-៥៣៩) ‘‘អាគមនស្ស សុទ្ធិយា វា អសុទ្ធិយា វា វិសេសប្បយោជនំ ន ទិស្សតី’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ មាតិកាដ្ឋកថាវចនស្ស អធិប្បាយំ ¶ អសល្លក្ខេត្វា វុត្តំ យថាវុត្តនយេន អាគមនសុទ្ធិអាទិនា សប្បយោជនត្តា. យោ បនេត្ថ ‘‘មូលសាមិកេន កប្បិយវោហារវសេន, បេសិតស្ស ទូតស្ស អកប្បិយវោហារវសេន ច វទតោបិ កប្បិយការកោ និទ្ទិសិតព្ពោ ភវេយ្យា’’តិ អនិដ្ឋប្បសង្គោ វុត្តោ, សោ អនិដ្ឋប្បសង្គោ ឯវ ន ហោតិ អភិមតត្តា. តថា ហិ សិក្ខាបទេ ឯវ ‘‘បដិគ្គណ្ហាតុ អាយស្មា ចីវរចេតាបន្ន’’ន្តិ អកប្បិយវោហារេន វទតោ ទូតស្ស កប្បិយេន ¶ កម្មេន វេយ្យាវច្ចករោ និទ្ទិសិតព្ពោ វុត្តោ អាគមនស្ស សុទ្ធត្តា, អាគមនស្សាបិ អសុទ្ធិយំ បន កប្បិយេនាបិ កម្មេន វេយ្យាវច្ចករោ ន និទ្ទិសិតព្ពោតិ អត្ថេវ អាគមនស្ស សុទ្ធិអសុទ្ធីសុ បយោជនំ. កថំ បន ទូតវចនេន អាគមនសុទ្ធិ វិញ្ញាយតីតិ? នាយំ ភារោ. ទូតេន ហិ អកប្បិយវោហារេនេវ វុត្តេ ឯវ អាគមនសុទ្ធិ គវេសិតព្ពា, ន ឥតរថា, តត្ថ ច តស្ស វចនក្កមេន បុច្ឆិត្វា ច យុត្តិអាទីហិ ច សក្កា វិញ្ញាតុំ. ឥធាបិ ហិ សិក្ខាបទេ ‘‘ចីវរចេតាបន្នំ អាភត’’ន្តិ ទូតវចនេនេវ ចីវរំ កិណិត្វា ទាតុំ បេសិតភាវោ វិញ្ញាយតិ. យទិ ហិ សព្ពថា អាគមនសុទ្ធិ ន វិញ្ញាយតិ, បដិក្ខេបោ ឯវ កត្តព្ពោតិ.

បាឡិយញ្ច ‘‘ចីវរញ្ច ខោ មយំ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិអាទិ ទូតវចនស្ស អកប្បិយត្តេបិ អាគមនសុទ្ធិយា សតិ បដិបជ្ជនវិធិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ‘‘ឯសោ ខោ…បេ… ន វត្តព្ពោ ‘តស្ស ទេហី’’’តិអាទិ អកប្បិយវត្ថុសាទិយនបរិមោចនត្ថំ វុត្តំ. ‘‘សញ្ញត្តោ’’តិអាទិ ‘‘ឯវំ ទូតេន បុន វុត្តេ ឯវ ចោទេតុំ វដ្ដតិ, ន ឥតរថា’’តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ‘‘ន វត្តព្ពោ ‘ទេហិ មេ ចីវរំ…បេ… ចេតាបេហិ មេ ចីវរ’’’ន្តិ ឥទំ ទូតេនាភតរូបិយំ បដិគ្គហេតុំ អត្តនា និទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកត្តាវ ‘‘ទេហិ មេ ចីវរំ…បេ… ចេតាបេហិ មេ ចីវរ’’ន្តិ វទន្តោ រូបិយស្ស បកតត្តា តេន រូបិយេន បរិវត្តេត្វា ‘‘ទេហិ ចេតាបេហី’’តិ រូបិយសំវោហារំ សមាបជ្ជន្តោ នាម ហោតីតិ តំ ទោសំ ទូរតោ បរិវជ្ជេតុំ វុត្តំ រូបិយបដិគ្គហណេន សង្ឃមជ្ឈេ និស្សដ្ឋរូបិយេ វិយ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘ន វត្តព្ពោ ឥមំ វា ឥមំ វា អាហរា’’តិ. តស្មា ន ឥទំ វិញ្ញត្តិទោសំ បរិវជ្ជេតុំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ, ‘‘អត្ថោ មេ, អាវុសោ, ចីវរេនា’’តិបិ អវត្តព្ពតាបសង្គតោ, តេនេវ ទូតនិទ្ទិដ្ឋេសុ រូបិយសំវោហារសង្កាភាវតោ អញ្ញំ កប្បិយការកំ ឋបេត្វាបិ អាហរាបេតព្ពន្តិ វុត្តំ. តត្ថាបិ ‘‘ទូតេន ឋបិតរូបិយេន ចេតាបេត្វា ចីវរំ អាហរាបេហី’’តិ អវត្វា កេវលំ ‘‘ចីវរំ អាហរាបេហី’’តិ ឯវំ អាហរាបេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ. ឋានំ ភញ្ជតីតិ ឯត្ថ ឋានន្តិ ឋិតិយា ច ការណស្ស ច នាមំ, តស្មា អាសនេ និសីទនេន ឋានម្បិ កុប្បតិ, អាគតការណម្បិ តេសំ ន វិញ្ញាយតិ. ឋិតំ បន អកោបេត្វា អាមិសបដិគ្គហណាទីសុ អាគតការណមេវ ភញ្ជតិ, ន ឋានំ. តេនាហ ‘‘អាគតការណំ ភញ្ជតី’’តិ ¶ . កេចិ បន ‘‘អាមិសបដិគ្គហណាទិនា ឋានម្បិ ភញ្ជតី’’តិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ.

យតស្ស ¶ ចីវរចេតាបន្នន្តិអាទិ យេន អត្តនា វេយ្យាវច្ចករោ និទ្ទិដ្ឋោ, ចីវរញ្ច អនិប្ផាទិតំ, តស្ស កត្តព្ពវិធិទស្សនំ. ឯវំ ភិក្ខុនា វត្ថុសាមិកានំ វុត្តេ តេ ចោទេត្វា ទេន្តិ, វដ្ដតិ ‘‘សាមិកា ចោទេត្វា ទេន្តី’’តិ អនាបត្តិយំ វុត្តត្តា. តេន ច យោ សយំ អចោទេត្វា ឧបាសកាទីហិ បរិយាយេន វត្វា ចោទាបេតិ, តេសុ សត្តក្ខត្តុម្បិ ចោទេត្វា ចីវរំ ទាបេន្តេសុ តស្ស អនាបត្តិ សិទ្ធា ហោតិ សិក្ខាបទស្ស អនាណត្តិកត្តា.

កេនចិ អនិទ្ទិដ្ឋោ អត្តនោ មុខេនេវ ព្យាវដភាវំ វេយ្យាវច្ចករត្តំ បត្តោ មុខវេវដិកោ. ‘‘អវិចារេតុកាមតាយា’’តិ ឥមិនា វិជ្ជមានម្បិ ទាតុំ អនិច្ឆន្តា អរិយាបិ វញ្ចនាធិប្បាយំ វិនា វោហារតោ នត្ថីតិ វទន្តីតិ ទស្សេតិ. ភេសជ្ជក្ខន្ធកេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិវត្ថុម្ហិ (មហាវ. ២៩៩) វុត្តំ ‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិវចនមេវ (មហាវ. ២៩៩) មេណ្ឌកសិក្ខាបទំ នាម. កប្បិយការកានំ ហត្ថេតិ ទូតេន និទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកេ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន ភិក្ខុនា និទ្ទិដ្ឋេ, អនិទ្ទិដ្ឋេ វាតិ. តេនាហ ‘‘ឯត្ថ ច ចោទនាយ បមាណំ នត្ថី’’តិអាទិ.

សយំ អាហរិត្វា ទទន្តេសូតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘បិណ្ឌបាតាទីនំ អត្ថាយា’’តិ ឥមិនា ចីវរត្ថាយេវ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ ឥមិនា វត្ថុសាមិនា និទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកភេទេសុបិ បិណ្ឌបាតាទីនម្បិ អត្ថាយ ទិន្នេ ច ឋានចោទនាទិ សព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ កាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

‘‘សង្ឃំ វា…បេ… អនាមសិត្វា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘សង្ឃស្ស វិហារត្ថាយ ទេមា’’តិអាទិនា អាមសិត្វា វទន្តេសុ បដិក្ខិបិតព្ពមេវ. ‘‘សង្ឃោ សម្បដិច្ឆតី’’តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ, គណាទីសុបិ សង្ឃស្សត្ថាយ សម្បដិច្ឆន្តេសុបិ បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ ទុក្កដមេវ. សារត្ថទីបនិយំ ‘‘បដិគ្គហណេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៣៧-៥៣៩) វុត្តំ, តំ ន យុត្តំ សង្ឃចេតិយាទីនំ អត្ថាយ ទុក្កដស្ស វុត្តត្តា. ចោទេតីតិ តស្ស ទោសាភាវំ ញត្វាបិ កោធេន វា លោភេន វា ភណ្ឌទេយ្យន្តិ ចោទេតិ. សោ ឯវ ហិ មុសាវាទាទិបច្ចយា បាចិត្តិយទុក្កដាទិអាបត្តីហិ សាបត្តិកោ ហោតិ, គីវាតិសញ្ញាយ បន វត្វា និទ្ទោសភាវំ ញត្វា វិរមន្តស្ស នត្ថិ អាបត្តិ.

តឡាកំ ¶ ¶ ខេត្តេ បវិដ្ឋត្តា ‘‘ន សម្បដិច្ឆិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ចត្តារោ បច្ចយេ សង្ឃោ បរិភុញ្ជតូតិ ទេតិ, វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចតុបច្ចយបរិភោគត្ថាយ តឡាកំ ទម្មី’’តិ វា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ តឡាកំ ទម្មី’’តិ វា ‘‘ឥតោ តឡាកតោ ឧប្បន្នេ ចត្តារោ បច្ចយេ ទម្មី’’តិ វា វត្តុម្បិ វដ្ដតិ, ឥទញ្ច សង្ឃស្ស បរិភោគត្ថាយ ទិយ្យមានញ្ញេវ សន្ធាយ វុត្តំ, បុគ្គលស្ស បន ឯវម្បិ ទិន្នំ តឡាកខេត្តាទិ ន វដ្ដតិ. សុទ្ធចិត្តស្ស បន ឧទកបរិភោគត្ថំ កូបបោក្ខរណីអាទយោ វដ្ដន្តិ. ‘‘សង្ឃស្ស តឡាកំ អត្ថិ, តំ កថ’’ន្តិ ហិ អាទិនា សព្ពត្ថ សង្ឃវសេនេវ វុត្តំ. ហត្ថេតិ វសេ.

‘‘ឋបេថាតិ វុត្តេ’’តិ ឥទំ សាមីចិវសេន វុត្តំ, អវុត្តេបិ ឋបេន្តស្ស ទោសោ នត្ថិ. តេនាហ ‘‘ឧទកំ វារេតុំ លព្ភតី’’តិ. សស្សកាលេបិ តាសេត្វា មុញ្ចិតុំ វដ្ដតិ, អមុញ្ចតោ បន ភណ្ឌទេយ្យំ. បុន ទេតីតិ អច្ឆិន្ទិត្វា បុន ទេតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនា ‘‘យេន កេនចិ ឥស្សរេន ‘បរិច្ចត្តមិទំ ភិក្ខូហិ, អស្សាមិក’ន្តិសញ្ញាយ អត្តនា គហេត្វា ទិន្នំ វដ្ដតី’’តិ ទស្សេតិ. កប្បិយវោហារេបិ វិនិច្ឆយំ វក្ខាមាតិ បាឋសេសោ.

ឧទកវសេនាតិ ឧទកបរិភោគត្ថំ. ‘‘សុទ្ធចិត្តាន’’ន្តិ ឥទំ សហត្ថេន ច អកប្បិយវោហារេន ច ករោន្តេ សន្ធាយ វុត្តំ. សស្សសម្បាទនត្ថន្តិ ឯវំ អសុទ្ធចិត្តានម្បិ បន សយំ អកត្វា កប្បិយវោហារេន អាណាបេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. ‘‘កប្បិយការកំ ឋបេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ឥទំ សហត្ថាទិនា កតតឡាកត្តា ‘‘អសារុប្ប’’ន្តិ វុត្តំ, ឋបេន្តស្ស, បន តំ បច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តស្សបិ វា សង្ឃស្ស អាបត្តិ ន វិញ្ញាយតិ, អដ្ឋកថាបមាណេន វា ឯត្ថ អាបត្តិ គហេតព្ពា. លជ្ជិភិក្ខុនាតិ លជ្ជិនាបិ, បគេវ អលជ្ជិនា មត្តិកុទ្ធរណាទីសុ ការាបិតេសូតិ អធិប្បាយោ. នវសស្សេតិ អកតបុព្ពេ កេទារេ. ‘‘កហាបណេ’’តិ ឥមិនា ធញ្ញុដ្ឋាបនេ តស្សេវ អកប្បិយន្តិ ទស្សេតិ, ធញ្ញុដ្ឋាបនេ ចស្ស បយោគេបិ ទុក្កដមេវ, ន កហាបណុដ្ឋាបនេ វិយ.

‘‘កសថ វបថា’’តិ វចនេ សព្ពេសម្បិ អកប្បិយំ សិយាតិ អាហ ‘‘អវត្វា’’តិ. ឯត្តកោ នាម ភាគោតិ ឯត្ថ ឯត្តកោ កហាបណោតិ ឥទម្បិ សន្ធាយ វទតិ. តថា វុត្តេបិ ហិ តទា កហាបណានំ អវិជ្ជមានត្តា ¶ អាយតិំ ឧប្បន្នំ អញ្ញេសំ វដ្ដតិ ឯវ. តេនាហ ‘‘តស្សេវ តំ អកប្បិយ’’ន្តិ. តស្ស បន សព្ពបយោគេសុ, បរិភោគេសុបិ ទុក្កដំ. កេចិ បន ‘‘ធញ្ញបរិភោគេ ឯវ អាបត្តិ, ន បុព្ពបយោគេ’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, យេន មិននរក្ខណាទិបយោគេន បច្ឆា ធញ្ញបរិភោគេ អាបត្តិ ហោតិ, តស្ស បយោគស្ស ករណេ អនាបត្តិយា អយុត្តត្តា. បរិយាយកថាយ បន សព្ពត្ថ អនាបត្តិ. តេនេវ ‘‘ឯត្តកេហិ វីហីហិ ឥទញ្ចិទញ្ច អាហរថា’’តិ និយមវចនេ អកប្បិយំ ¶ វុត្តំ, កហាបណវិចារណេបិ ឯសេវ នយោ. វត្ថុ ច ឯវរូបំ នាម សំវិជ្ជតិ, កប្បិយការកោ នត្ថីតិ វត្តព្ពន្តិអាទិវចនញ្ចេត្ថ សាធកំ.

វនំ ទម្មិ…បេ… វដ្ដតីតិ ឯត្ថ និវាសដ្ឋានត្តា បុគ្គលស្សាបិ សុទ្ធចិត្តេន គហេតុំ វដ្ដតិ. សីមំ ទេមាតិ វិហារសីមាទិសាធារណវចនេន វុត្តត្តា ‘‘វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

‘‘វេយ្យាវច្ចករ’’ន្តិអាទិនា វុត្តេបិ បុគ្គលស្សបិ ទាសំ គហេតុំ វដ្ដតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អារាមិក’’ន្តិ (បារា. ៦១៩; មហាវ. ២៧០) វិសេសេត្វា អនុញ្ញាតត្តា, តញ្ច ខោ បិលិន្ទវច្ឆេន គហិតបរិភុត្តក្កមេន, ន គហដ្ឋានំ ទាសបរិភោគក្កមេន. ខេត្តាទយោ បន សព្ពេ សង្ឃស្សេវ វដ្ដន្តិ បាឡិយំ បុគ្គលិកវសេន គហេតុំ អននុញ្ញាតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិហារស្ស ទេមាតិ សង្ឃិកវិហារំ សន្ធាយ វុត្តំ, ‘‘ខេត្តវត្ថុបដិគ្គហណា បដិវិរតោ ហោតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) សុត្តន្តេសុ អាគតបដិក្ខេបោ ភគវតា អាបត្តិយាបិ ហេតុភាវេន កតោតិ ភគវតោ អធិប្បាយំ ជានន្តេហិ សង្គីតិមហាថេរេហិ ខេត្តបដិគ្គហណាទិនិស្សិតោ អយំ សព្ពោបិ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ វុត្តោតិ គហេតព្ពោ. កប្បិយការកស្ស និទ្ទិដ្ឋភាវោ, ទូតេន អប្បិតតា, តតុត្តរិ វាយាមោ, តេន បដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ ចីវរវគ្គោ បឋមោ.

២. កោសិយវគ្គោ

១. កោសិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៤២. ទុតិយស្ស ¶ ¶ បឋមេ បាឡិយំ កោសិយការកេតិ កោសការកបាណានំ កោសតោ និព្ពត្តត្តា កោសិយេន សុត្តេន វត្ថាទិំ ករោន្តេ. សង្ឃាតន្តិ វិនាសំ.

៥៤៤. ‘‘អវាយិម’’ន្តិ វុត្តត្តា វាយិត្វា ករណេ អនាបត្តិ. មិស្សេត្វាតិ ឯឡកលោមេហិ មិស្សេត្វា. បដិលាភេនាតិ បរិនិដ្ឋានេន ‘‘បរិយោសាបេតិ, និស្សគ្គិយ’’ន្តិ (បារា. ៥៤៥) វុត្តត្តា, កោសិយមិស្សកតា, អត្តនោ អត្ថាយ សន្ថតស្ស ករណការាបនំ, បដិលាភោ ចាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

កោសិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៤៧-៥៥២. ទុតិយញ្ច តតិយញ្ច ឧត្តានមេវ. តត្ថ បន ឱទាតាទិមិស្សកសញ្ញាយ សុទ្ធកាឡកានញ្ញេវ សន្ថតស្ស ករណវសេន ចេត្ថ ទ្វេភាគតោ អធិកេសុ សុទ្ធកាឡកេសុ អនធិកសញ្ញាយ សន្ថតស្ស ករណវសេន ច អចិត្តកតា វេទិតព្ពា.

៤. ឆព្ពស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៥៧. ចតុត្ថេ ហទ ករីសុស្សគ្គេ, មិហ សេចនេតិ ធាតុអត្ថំ សន្ធាយាហ ‘‘វច្ចម្បិ បស្សាវម្បិ ករោន្តី’’តិ. ឩនកឆព្ពស្សេសុ អតិរេកឆព្ពស្សសង្កិតាទិវសេនេត្ថ អចិត្តកតា វេទិតព្ពា.

ឆព្ពស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. និសីទនសន្ថតសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៦៥. បញ្ចមេ ¶ ¶ តត្ថ សន្ទិស្សិស្សតីតិ សកាយ កតិកាយ អយុត្តការិតាវសេន វិញ្ញូហិ សន្ទិស្សិស្សតីតិ អត្ថោ. អរញ្ញកង្គាទីនិ តីណិ បាឡិយំ សេនាសនាទិបច្ចយត្តយស្ស អាទិអង្គវសេន វុត្តានិ, សេសានិបិ តេ សមាទិយិំសុ ឯវាតិ វេទិតព្ពំ.

៥៦៦. បិហយន្តាតិ បត្ថយន្តា. សន្ថតស្ស អវាយិមត្តា, សេនាសនបរិក្ខារត្តា ច ចីវរតា, អធិដ្ឋាតព្ពតា ច នត្ថីតិ អាហ ‘‘ចតុត្ថចីវរសញ្ញិតាយា’’តិ, វិបល្លាសសញ្ញាយាតិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘ឥទំ និសីទនសន្ថតំ នាម នវសុ ចីវរេសុ និសីទនចីវរមេវ, នាញ្ញំ. និសីទនសិក្ខាបទេបិ (បាចិ. ៥៣១ អាទយោ) ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ វិយ ‘និសីទនំ នាម សទសំ វុច្ចតី’តិ ច អដ្ឋកថាយញ្ចស្ស ‘សន្ថតសទិសំ សន្ថរិត្វា ឯកស្មិំ អន្តេ សុគតវិទត្ថិយា វិទត្ថិមត្តេ បទេសេ ទ្វីសុ ឋានេសុ ផាលេត្វា តិស្សោ ទសា ករីយន្តិ, តាហិ ទសាហិ សទសំ នាម វុច្ចតី’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៣១) ច វុត្តត្តា’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ឥធ បមាណនិយមស្ស អវុត្តត្តា, សន្ថតស្ស ច អវាយិមចីវរត្តា, អធិដ្ឋានុបគត្តាភាវា អដ្ឋកថាយំ អវុត្តត្តា ច. និសីទនចីវរំ បន ឆន្នំ ចីវរានំ ខណ្ឌបិលោតិកានិ បមាណយុត្តមេវ សន្ថរិត្វា សន្ថតំ វិយ ករោន្តិ. តេនេវ ‘‘សន្ថតសទិស’’ន្តិ សទិសគ្គហណំ កតំ, តស្មា តទេវ ចីវរំ អធិដ្ឋានុបគញ្ច, ន ឥទន្តិ គហេតព្ពំ.

៥៦៧. សុគតវិទត្ថិកំ អនាទាយ អាទិយន្តិសញ្ញាយ, សុគតវិទត្ថិឩនេ អនូនន្តិសញ្ញាយ ច វសេនេត្ថ អចិត្តកតា វេទិតព្ពា. វិតានាទីនញ្ញេវ អត្ថាយ ករណេ អនាបត្តិវចនតោ និបជ្ជនត្ថាយ ករោតោបិ អាបត្តិ ឯវ. បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតីតិ កោសិយេសុ សុទ្ធកាឡកានញ្ច វត្ថូនំ អកប្បិយត្តា វុត្តំ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘អញ្ញេន កតំ បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៥៤៥, ៥៥០) តត្ថ តត្ថ វុត្តំ, ឥតរេសុ បន ទ្វីសុ ‘‘អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ចតុត្ថេ អញ្ញស្សត្ថាយ ករណេបិ អនាបត្តិ, បញ្ចមេ តត្ថ ទុក្កដន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. និស្សដ្ឋទានវចនតោ បន គហណេ ទោសោ នត្ថិ, បរិភុញ្ជនេ ច វិជដេត្វា កប្បិយវសេន កតេ ន ទោសោ.

និសីទនសន្ថតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឯឡកលោមសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៧២. ឆដ្ឋេ ¶ ¶ បាឡិយំ ‘‘អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នស្សា’’តិ ឥទំ វត្ថុវសេន វុត្តំ. និវាសដ្ឋានេ លទ្ធានិបិ តិយោជនតោ បរំ ហរិតុំ ន វដ្ដតិ ឯវ. អសន្តេ ហារកេតិ អនុរូបតោ វុត្តំ. សន្តេបិ ហារកេ ហរតោ នត្ថិ ទោសោ. អាបត្តិយេវាតិ អនាណត្តេន ហដត្តា. បក្ខទ្វយស្សបិ ការណមាហ ‘‘សឧស្សាហត្តា’’តិ, អនុបរតគមនិច្ឆត្តាតិ អត្ថោ. សុទ្ធចិត្តបក្ខស្សេវ ការណមាហ ‘‘អចិត្តកត្តា’’តិ. ន សមេតីតិ ‘‘អនាបត្តិ, អញ្ញំ ហរាបេតី’’តិ ឯត្តកស្សេវ បរិហរណេ វុត្តត្តា. អគច្ឆន្តេតិ ឋិតេ. ហេដ្ឋាតិ ភូមិយា.

៥៧៥. តំ ហរន្តស្សាតិ បឋមំ បដិលាភដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ តិយោជនតោ ឧទ្ធំ ហរន្តស្សាតិ អត្ថោ. តថា ហរន្តស្ស ហិ ចោរេហិ អច្ឆិន្ទិត្វា បុន ទិន្នដ្ឋានតោ តិយោជនំ ហរិតុំ វដ្ដតិ. កេចិ បន ‘‘មាតិកាដ្ឋកថាយំ អង្គេសុ ‘បឋមប្បដិលាភោ’តិ វុត្តត្តា ទុតិយបដិលាភដ្ឋានតោ តិយោជនាតិក្កមេបិ អនាបត្តី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, ទុតិយបដិលាភស្សាបិ បដិលាភដ្ឋានេ បវិសនតោ វាសត្ថាយ គមនដ្ឋានតោ បុន គមនេ វិយ. កាយពន្ធនាទីនន្តិ ទ្វិបដលកាយពន្ធនាទីនំ អន្តរេ បក្ខិត្តំ បសិព្ពកេ បក្ខិត្តសទិសំ, ន កតភណ្ឌន្តិ វុត្តំ, តថា និធានមុខន្តិ. អកតភណ្ឌតា, បឋមប្បដិលាភោ, តិយោជនាតិក្កមនំ, អាហរណបច្ចាហរណំ, អវាសាធិប្បាយតាតិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

ឯឡកលោមសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. ឯឡកលោមធោវាបនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៨១. សត្តមេ បាឡិយំ អនាបត្តិវារេ អបរិភុត្តំ កតភណ្ឌំ ធោវាបេតីតិ ឯត្ថ បរិភុត្តស្ស កម្ពលាទិកតភណ្ឌស្ស ធោវាបនំ បុរាណចីវរធោវាបនសិក្ខាបទេន អាបត្តិករន្តិ តន្និវត្តនត្ថំ ‘‘អបរិភុត្តំ កតភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តំ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

ឯឡកលោមធោវាបនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. រូបិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៨៣-៤. អដ្ឋមេ ¶ ¶ សុវណ្ណមយកហាបណេន កហាបណោបិ រជតេ ឯវ សង្គយ្ហតីតិ អាហ ‘‘សោវណ្ណមយោ វា’’តិ. រូបិយមយោ វាតិ រជតេន រូបំ សមុដ្ឋបេត្វា កតកហាបណោ. បាកតិកោ នាម ឯតរហិ បកតិកហាបណោ.

ឥច្ចេតំ សព្ពម្បីតិ សិក្ខាបទេន, វិភង្គេន ច វុត្តំ សព្ពម្បិ និទស្សេតិ. តស្ស ចតុព្ពិធំ និស្សគ្គិយវត្ថូតិ ឥមិនាវ សម្ពន្ធោ, ន បន អនន្តរេន ‘‘រជត’’ន្តិ បទេន. ឥទានិ តំ ចតុព្ពិធំ និស្សគ្គិយវត្ថុំ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘រជត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ កិញ្ចាបិ ហេដ្ឋា រជតមាសកោវ វុត្តោ, ន កេវលំ រជតំ, តថាបិ សិក្ខាបទេ ‘‘ជាតរូបរជត’’ន្តិ បទេនេវ វុត្តន្តិ តម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘រជត’’ន្តិ ឥទំ វិសុំ វុត្តំ. បទភាជនេ បន មាតិកាបទេនេវ សិទ្ធត្តា តំ អវត្វា តេន សហ សង្គយ្ហមានមេវ ទស្សេតុំ ‘‘រជតំ នាម កហាបណោ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ជាតរូបមាសកោតិ សុវណ្ណមយកហាបណោ. វុត្តប្បភេទោតិ ‘‘រូបិយមយោ វា បាកតិកោ វា’’តិអាទិនា វុត្តប្បភេទោ. បដោវ បដកោ, វត្ថំ. ទុក្កដមេវាតិ បដិគ្គាហកស្សេវ បដិគ្គហណបច្ចយា ទុក្កដំ, បរិភោគេ បន បញ្ចសហធម្មិកេហិ បដិគ្គហិតានំ ធញ្ញវិរហិតមុត្តាទីនំ ការណា ឧប្បន្នបច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តានំ សព្ពេសម្បិ ទុក្កដមេវ. កេចិ បន ‘‘ធញ្ញម្បិ បញ្ចសហធម្មិកេហិ បដិគ្គហិតំ មុត្តាទិខេត្តាទិ វិយ សព្ពេសម្បិ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ, កេវលំ សង្ឃិកភូមិយំ កប្បិយវោហារេន ច ឧប្បន្នស្ស ធញ្ញស្ស វិចារណមេវ សន្ធាយ ‘តស្សេវេតំ អកប្បិយ’ន្តិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ.

ឯកោ សតំ វា សហស្សំ វាតិអាទិ រូបិយេ ហេដ្ឋិមកោដិយា បវត្តនាការំ ទស្សេតុំ វុត្តំ, ន បន ‘‘ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពមេវា’’តិ ទស្សេតុំ. ‘‘ឥធ និក្ខិបាហី’’តិ វុត្តេ ឧគ្គណ្ហាបនំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឥធ និក្ខិបាហីតិ ន វត្តព្ព’’ន្តិ. កប្បិយញ្ច…បេ… ហោតីតិ យស្មា អសាទិតត្តា តតោ ឧប្បន្នបច្ចយា វដ្ដន្តិ, តស្មា កប្បិយំ និស្សាយ ឋិតំ. យស្មា បន ទុព្ពិចារណាយ សតិ តតោ ឧប្បន្នម្បិ ន កប្បតិ, តស្មា អកប្បិយំ និស្សាយ ឋិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

‘‘ន តេន កិញ្ចិ កប្បិយភណ្ឌំ ចេតាបិត’’ន្តិ ឥមិនា ចេតាបិតំ ចេ, នត្ថិ បរិភោគូបាយោ ឧគ្គហេត្វា អនិស្សដ្ឋរូបិយេន ចេតាបិតត្តា. ឦទិសញ្ហិ សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជនំ កត្វាវ ឆឌ្ឌេត្វា បាចិត្តិយំ ទេសេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. កេចិ ¶ បន ‘‘យស្មា និស្សគ្គិយវត្ថុំ បដិគ្គហេត្វាបិ ចេតាបិតំ ¶ កប្បិយភណ្ឌំ សង្ឃេ និស្សដ្ឋំ កប្បិយការកេហិ និស្សដ្ឋរូបិយំ បរិវត្តេត្វា អានីតកប្បិយភណ្ឌសទិសំ ហោតិ, តស្មា វិនាវ ឧបាយំ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ បត្តចតុក្កាទិកថាយ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៩) ន សមេតិ. តត្ថ រូបិយេន បរិវត្តិតបត្តស្ស អបរិភោគោវ ទស្សិតោ, ន និស្សជ្ជនវិធានន្តិ. ឧបនិក្ខេបំ ឋបេត្វាតិ កប្បិយការកេហិ វឌ្ឍិយា បយោជនំ សន្ធាយ វុត្តំ. អកប្បិយន្តិ តេន វត្ថុនា គហិតត្តា វុត្តំ.

៥៨៥. ‘‘បតិតោកាសំ អសមន្នាហរន្តេនា’’តិ ឥទំ និរបេក្ខភាវទស្សនបរន្តិ វេទិតព្ពំ. អសន្តសម្ភាវនាយាតិ បរិយាយាទិនា អភូតារោចនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ថេយ្យបរិភោគោតិ បច្ចយសាមិនា ភគវតា អននុញ្ញាតត្តា វុត្តំ. ឥណបរិភោគោតិ ភគវតា អនុញ្ញាតម្បិ កត្តព្ពំ អកត្វា បរិភុញ្ជនតោ វុត្តំ, តេន ច បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ វិបជ្ជតីតិ ទស្សេតិ. បរិភោគេ បរិភោគេតិ កាយតោ មោចេត្វា មោចេត្វា បរិភោគេ. បច្ឆិមយាមេសុ បច្ចវេក្ខិតព្ពន្តិ យោជនា. ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ ‘‘ហិយ្យោ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្ត’’ន្តិអាទិនាបិ អតីតបច្ចវេក្ខណា វដ្ដតីតិ វទន្តិ. បរិភោគេ បរិភោគេតិ ឧទកបតនដ្ឋានតោ អន្តោបវេសនេសុ, និសីទនសយនេសុ ច. សតិបច្ចយតា វដ្ដតីតិ បច្ចវេក្ខណសតិយា បច្ចយត្តំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ. បដិគ្គហណេ ច បរិភោគេ ច បច្ចវេក្ខណាសតិ អវស្សំ លទ្ធព្ពាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘សតិំ កត្វា’’តិអាទិ. កេចិ បន ‘‘សតិបច្ចយតា បច្ចយេ សតិ ភេសជ្ជបរិភោគស្ស ការណេ សតី’’តិ ឯវម្បិ អត្ថំ វទន្តិ, តេសម្បិ បច្ចយេ សតីតិ បច្ចយសព្ភាវសល្លក្ខណេ សតីតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ បច្ចយសព្ភាវមត្តេន សីលស្ស អសុជ្ឈនតោ. ‘‘បរិភោគេ អករោន្តស្សេវ អាបត្តី’’តិ ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរសីលស្ស ភេទោ ទស្សិតោ, ន បច្ចយសន្និស្ស្សិសីលស្ស, តស្ស អតីតបច្ចវេក្ខណាយ វិសុជ្ឈនតោ. ឯតស្មិំ, បន សេសបច្ចយេសុ ច ឥណបរិភោគាទិវចនេន បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្សេវ ភេទោតិ ឯវមិមេសំ នានាករណំ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្ស វិសុទ្ធិំ ទស្សេត្វា តេនេវ បសង្គេន សព្ពាបិ វិសុទ្ធិយោ ទស្សេតុំ ‘‘ចតុព្ពិធា ហិ សុទ្ធី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សុជ្ឈតិ ¶ ទេសនាទីហិ, សោធីយតីតិ វា សុទ្ធិ, ចតុព្ពិធសីលំ. តេនាហ ‘‘ទេសនាយ សុជ្ឈនតោ’’តិអាទិ. ឯត្ថ ទេសនាគ្គហណេន វុដ្ឋានម្បិ ឆិន្នមូលានំ អភិក្ខុតាបដិញ្ញាបិ សង្គហិតា. ឆិន្នមូលានម្បិ ហិ បារាជិកាបត្តិវុដ្ឋានេន ហេដ្ឋា បរិរក្ខិតំ ភិក្ខុសីលំ វិសុទ្ធំ នាម ហោតិ, តេន តេសំ មគ្គបដិលាភោបិ សម្បជ្ជតិ.

ទាតព្ពដ្ឋេន ទាយំ, តំ អាទិយន្តីតិ ទាយាទា. សត្តន្នំ សេក្ខានន្តិ ឯត្ថ កល្យាណបុថុជ្ជនាបិ សង្គហិតា តេសំ អាណណ្យបរិភោគស្ស ទាយជ្ជបរិភោគេ សង្គហិតត្តាតិ វេទិតព្ពំ ¶ . ធម្មទាយាទសុត្តន្តិ ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថ, មា អាមិសទាយាទា’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.២៩) បវត្តំ សុត្តំ. តត្ថ មា មេ អាមិសទាយាទាតិ ឯវំ មេ-សទ្ទំ អានេត្វា អត្ថោ គហេតព្ពោ. ឯវញ្ហិ តថា វុត្តត្ថសាធកំ ហោតិ.

លជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគោតិ ធម្មាមិសវសេន មិស្សភាវោ. អលជ្ជិនា សទ្ធិន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘អាទិតោ បដ្ឋាយ ហិ អលជ្ជី នាម នត្ថី’’តិ ឥមិនា ទិដ្ឋទិដ្ឋេសុ អាសង្កា នាម ន កាតព្ពា, ទិដ្ឋសុតាទិការណេ សតិ ឯវ កាតព្ពាតិ ទស្សេតិ. អត្តនោ ភារភូតា សទ្ធិវិហារិកាទយោ. សចេ ន ឱរមតីតិ អគតិគមនេន ធម្មាមិសបរិភោគតោ ន ឱរមតិ. ‘‘អាបត្តិ នាម នត្ថី’’តិ ឥទំ អលជ្ជីនំ ធម្មេន ឧប្បន្នបច្ចយំ, ធម្មកម្មញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. តេសម្បិ ហិ កុលទូសនាទិសមុប្បន្នបច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តានំ, វគ្គកម្មាទិំ ករោន្តានញ្ច អាបត្តិ ឯវ.

‘‘ធម្មិយាធម្មិយបរិភោគោ បច្ចយវសេន វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា ហេដ្ឋា លជ្ជិបរិភោគោ បច្ចយវសេន ច ឯកកម្មាទិវសេន ច វុត្តោ ឯវាតិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ ចោទកចុទិតកភាវេ ឋិតា ទ្វេ អលជ្ជិនោ ធម្មបរិភោគម្បិ សន្ធាយ ‘‘ឯកសម្ភោគបរិភោគា ហុត្វា ជីវថា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦) វុត្តា តេសំ អញ្ញមញ្ញំ ធម្មាមិសបរិភោគេ វិរោធាភាវា. លជ្ជីនមេវ ហិ អលជ្ជិនា សហ តទុភយបរិភោគា ន វដ្ដន្តីតិ.

ធម្មបរិភោគោតិ ‘‘ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ’’តិអាទិនា (បារា. ៥៥, ៩២, ១៧២) វុត្តសំវាសោ ចេវ និស្សយគ្គហណទានាទិកោ សព្ពោ និរាមិសបរិភោគោ ច វេទិតព្ពោ ¶ . ‘‘ន សោ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា លជ្ជិនោ អលជ្ជិបគ្គហេ អាបត្តីតិ វេទិតព្ពំ. ឥតរោបីតិ លជ្ជីបិ. តស្សាបិ អត្តានំ បគ្គណ្ហន្តស្ស អលជ្ជិនោ, ឥមិនា ច លជ្ជិនោ វណ្ណភណនាទិលាភំ បដិច្ច អាមិសគរុកតាយ វា គេហសិតបេមេន វា តំ អលជ្ជិំ បគ្គណ្ហន្តោ លជ្ជី សាសនំ អន្តរធាបេតិ នាមាតិ ទស្សេតិ. ឯវំ គហដ្ឋាទីសុ ឧបត្ថម្ភិតោ អលជ្ជី ពលំ លភិត្វា បេសលេ អភិភវិត្វា នចិរស្សេវ សាសនំ ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ ករោតីតិ.

‘‘ធម្មបរិភោគោបិ តត្ថ វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា អាមិសបរិភោគតោ ធម្មបរិភោគោវ គរុកោ, តស្មា អតិវិយ អលជ្ជិវិវេកេន កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ. ‘‘ធម្មានុគ្គហេន ឧគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា អលជ្ជុស្សន្នតាយ សាសនេ ឱសក្កន្តេ, លជ្ជីសុ ច អប្បហោន្តេសុ អលជ្ជិម្បិ បកតត្តំ គណបូរកំ ¶ គហេត្វា ឧបសម្បទាទិករណេន ចេវ កេចិ អលជ្ជិនោ ធម្មាមិសបរិភោគេន សង្គហេត្វា សេសាលជ្ជិគណស្ស និគ្គហេន ច សាសនំ បគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ ឯវ.

កេចិ បន ‘‘កោដិយំ ឋិតោ គន្ថោតិ វុត្តត្តា គន្ថបរិយាបុណនមេវ ធម្មបរិភោគោ, ន ឯកកម្មាទិ. តស្មា អលជ្ជីហិបិ សទ្ធិំ ឧបោសថាទិកំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, អាបត្តិ នត្ថី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, ឯកកម្មាទីសុ ពហូសុ ធម្មបរិភោគេសុ អលជ្ជិនាបិ សទ្ធិំ កត្តព្ពាវត្ថាយុត្តំ ធម្មបរិភោគំ ទស្សេតុំ ឥធ និទស្សនវសេន គន្ថស្សេវ សមុទ្ធដត្តា. ន ហិ ឯកកម្មាទិកោ វិធិ ធម្មបរិភោគោ ន ហោតីតិ សក្កា វត្តុំ អនាមិសត្តា ធម្មាមិសេសុ អបរិយាបន្នស្ស កស្សចិ អភាវា. តេនេវ អដ្ឋសាលិនិយំ ធម្មបដិសន្ធារកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣៥១)‘‘កម្មដ្ឋានំ កថេតព្ពំ, ធម្មោ វាចេតព្ពោ…បេ… អព្ភានវុដ្ឋានមានត្តបរិវាសា ទាតព្ពា, បព្ពជ្ជារហោ បព្ពាជេតព្ពោ, ឧបសម្បទារហោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ…បេ… អយំ ធម្មបដិសន្ធារោ នាមា’’តិ ឯវំ សង្ឃកម្មាទិបិ ធម្មកោដ្ឋាសេ ទស្សិតំ. តេសុ បន ធម្មកោដ្ឋាសេសុ យំ គណបូរណាទិវសេន អលជ្ជិនោ អបេក្ខិត្វា ឧបោសថាទិ វា តេសំ សន្តិកា ធម្មុគ្គហណនិស្សយគ្គហណាទិ វា ករីយតិ, តំ ធម្មោ ចេវ បរិភោគោ ចាតិ ធម្មបរិភោគោតិ វុច្ចតិ, ឯតំ តថារូបបច្ចយំ វិនា កាតុំ ន វដ្ដតិ, ករោន្តស្ស អលជ្ជិបរិភោគោ ច ហោតិ ទុក្កដញ្ច. យំ បន អលជ្ជិសតំ អនបេក្ខិត្វា តជ្ជនីយាទិនិគ្គហកម្មំ ¶ វា បរិវាសាទិឧបការកម្មំ វា ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទានាទិ វា ករីយតិ, តំ ធម្មោ ឯវ, នោ បរិភោគោ. ឯតំ អនុរូបានំ កាតុំ វដ្ដតិ, អាមិសទានំ វិយ អាបត្តិ នត្ថិ. និស្សយទានម្បិ តេរសសម្មុតិទានាទិ ច វត្តបដិវត្តសាទិយនាទិបរិភោគស្សាបិ ហេតុត្តា ន វដ្ដតិ.

យោ បន មហាអលជ្ជី ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុ សាសនំ ករោតិ, តស្ស សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ឧបសម្បទាទិឧបការកម្មម្បិ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទានាទិ ច កាតុំ ន វដ្ដតិ, អាបត្តិ ឯវ ហោតិ, និគ្គហកម្មមេវ កាតព្ពំ. តេនេវ អលជ្ជិបគ្គហោបិ បដិក្ខិត្តោ. ធម្មាមិសបរិភោគវិវជ្ជនេនាបិ ហិ ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហោ អធិប្បេតោ, សោ ច បេសលានំ ផាសុវិហារសទ្ធម្មដ្ឋិតិវិនយានុគ្គហាទិអត្ថាយ ឯតទត្ថត្តា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា. តស្មា យំ យំ ទុម្មង្កូនំ ឧបត្ថម្ភាយ បេសលានំ អផាសុវិហារាយ សទ្ធម្មបរិហានាទិអត្ថាយ ហោតិ, តំ សព្ពម្បិ បរិភោគោ វា ហោតុ អបរិភោគោ វា កាតុំ ន វដ្ដតិ, ឯវំ ករោន្តា សាសនំ អន្តរធាបេន្តិ, អាបត្តិញ្ច អាបជ្ជន្តិ. ធម្មាមិសបរិភោគេសុ ចេត្ថ អលជ្ជីហិ ឯកកម្មាទិធម្មបរិភោគោ ឯវ បេសលានំ អផាសុវិហារសទ្ធម្មបរិហានាទិអត្ថាយ ហោតិ, ន តថា អាមិសបរិភោគោ. ន ហិ អលជ្ជីនំ បច្ចយបរិភោគមត្តេន បេសលានំ អផាសុវិហារាទិ ហោតិ, យថាវុត្តធម្មបរិភោគេន បន ហោតិ ¶ , តប្បរិវជ្ជនេន ច ផាសុវិហារាទយោ. តថា ហិ កតសិក្ខាបទវីតិក្កមា អលជ្ជិបុគ្គលា ឧបោសថាទីសុ បវិដ្ឋា ‘‘តុម្ហេ កាយទ្វារេ, វចីទ្វារេ ច វីតិក្កមំ ករោថា’’តិអាទិនា ភិក្ខូហិ វត្តព្ពា ហោន្តិ, យថា វិនយញ្ច អតិដ្ឋន្តា សង្ឃតោ ពហិករណាទិវសេន សុដ្ឋុ និគ្គហេតព្ពា, តថា អកត្វា តេហិ សហ សំវសន្តាបិ អលជ្ជិនោវ ហោន្តិ ‘‘ឯកោបិ អលជ្ជី អលជ្ជិសតម្បិ ករោតី’’តិអាទិវចនតោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៥). យទិ ហិ តេ ឯវំ ន និគ្គហិតា សិយុំ, សង្ឃេ កលហាទិំ វឌ្ឍេត្វា ឧបោសថាទិសាមគ្គីកម្មបដិពាហនាទិនា បេសលានំ អផាសុំ កត្វា កមេន តេ ទេវទត្តវជ្ជិបុត្តកាទយោ វិយ បរិសំ វឌ្ឍេត្វា អត្តនោ វិប្បដិបត្តិំ ធម្មតោ វិនយតោ ទីបេន្តា សង្ឃភេទាទិម្បិ កត្វា នចិរស្សេវ សាសនំ អន្តរធាបេយ្យុំ, តេសុ បន សង្ឃតោ ពហិករណាទិវសេន និគ្គហិតេសុ សព្ពោបាយំ ឧបទ្ទវោ ន ហោតិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ទុស្សីលបុគ្គលេ ¶ និស្សាយ ឧបោសថោ ន តិដ្ឋតិ, បវារណា ន តិដ្ឋតិ, សង្ឃកម្មានិ នប្បវត្តន្តិ, សាមគ្គី ន ហោតិ…បេ… ទុស្សីលេសុ បន និគ្គហិតេសុ សព្ពោបិ អយំ ឧបទ្ទវោ ន ហោតិ, តតោ បេសលា ភិក្ខូ ផាសុ វិហរន្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៣៩).

តស្មា ឯកកម្មាទិធម្មបរិភោគោវ អាមិសបរិភោគតោបិ អតិវិយ អលជ្ជិវិវេកេន កាតព្ពោ, អាបត្តិករោ ច សទ្ធម្មបរិហានិហេតុត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

អបិច ឧបោសថោ ន តិដ្ឋតិ, បវារណា ន តិដ្ឋតិ, សង្ឃកម្មានិ នប្បវត្តន្តីតិ ឯវំ អលជ្ជីហិ សទ្ធិំ សង្ឃកម្មាករណស្ស អដ្ឋកថាយំ បកាសិតត្តាបិ ចេតំ សិជ្ឈតិ, តថា បរិវត្តលិង្គស្ស ភិក្ខុនោ ភិក្ខុនុបស្សយំ គច្ឆន្តស្ស បដិបត្តិកថាយំ ‘‘អារាធិកា ច ហោន្តិ សង្គាហិកា លជ្ជិនិយោ, តា កោបេត្វា អញ្ញត្ថ ន គន្តព្ពំ. គច្ឆតិ ចេ, គាមន្តរនទីបាររត្តិវិប្បវាសគណឱហីយនាបត្តីហិ ន មុច្ចតិ…បេ… អលជ្ជិនិយោ ហោន្តិ, សង្គហំ បន ករោន្តិ, តាបិ បរិច្ចជិត្វា អញ្ញត្ថ គន្តុំ លព្ភតី’’តិ ឯវំ អលជ្ជិនីសុ ទុតិយិកាគហណាទីសុ សំវាសាបត្តិបរិហារាយ នទីបារគមនាទិគរុកាបត្តិដ្ឋានានំ អនុញ្ញាតត្តា តតោបិ អលជ្ជិសំវាសាបត្តិ ឯវ សទ្ធម្មបរិហានិហេតុតោ គរុកតរាតិ វិញ្ញាយតិ. ន ហិ លហុកាបត្តិដ្ឋានំ, អនាបត្តិដ្ឋានំ វា បរិហរិតុំ គរុកាបត្តិដ្ឋានវីតិក្កមំ អាចរិយា អនុជានន្តិ, តថា អសំវាសបទស្ស អដ្ឋកថាយំ ‘‘សព្ពេហិបិ លជ្ជិបុគ្គលេហិ សមំ សិក្ខិតព្ពភាវតោ សមសិក្ខាតា នាម. ឯត្ថ យស្មា សព្ពេបិ លជ្ជិនោ ឯតេសុ កម្មាទីសុ សហ ¶ វសន្តិ, ន ឯកោបិ តតោ ពហិទ្ធា សន្ទិស្សតិ, តស្មា តានិ សព្ពានិបិ គហេត្វា ឯសោ សំវាសោ នាមា’’តិ ឯវំ លជ្ជីហេវ ឯកកម្មាទិសំវាសោ វដ្ដតីតិ បកាសិតោ.

យទិ ឯវំ, កស្មា អសំវាសិកេសុ អលជ្ជី ន គណិតោតិ? នាយំ វិរោធោ, យេ គណបូរកេ កត្វា កតំ កម្មំ កុប្បតិ, តេសំ បារាជិកាទិអបកតត្តានញ្ញេវ អសំវាសិកត្តេ គហិតត្តា. អលជ្ជិនោ បន បកតត្តភូតាបិ សន្តិ, តេ ចេ គណបូរណា ហុត្វា កម្មំ សាធេន្តិ, កេវលំ កត្វា អគតិគមនេន ករោន្តានំ អាបត្តិករា ហោន្តិ សភាគាបត្តិអាបន្នា ¶ វិយ អញ្ញមញ្ញំ. យស្មា អលជ្ជិតញ្ច លជ្ជិតញ្ច បុថុជ្ជនានំ ចិត្តក្ខណបដិពទ្ធំ, ន សព្ពកាលិកំ. សញ្ចិច្ច ហិ វីតិក្កមចិត្តេ ឧប្បន្នេ អលជ្ជិនោ ‘‘ន បុន ឦទិសំ ករិស្សាមី’’តិ ចិត្តេន លជ្ជិនោ ច ហោន្តិ, តេសុ ច យេ បេសលេហិ ឱវទិយមានាបិ ន ឱរមន្តិ, បុនប្បុនំ វីតិក្កមន្តិ, តេ ឯវ អសំវសិតព្ពា, ន ឥតរេ លជ្ជិធម្មេ ឱក្កន្តត្តា. តស្មាបិ អលជ្ជិនោ អសំវាសិកេសុ អគណេត្វា តប្បរិវជ្ជនត្ថំ សោធេត្វាវ ឧបោសថាទិករណំ អនុញ្ញាតំ. តថា ហិ ‘‘បារិសុទ្ធិំ អាយស្មន្តោ អារោចេថ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិស្សាមី’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៣៤) អបរិសុទ្ធាយ បរិសាយ ឧបោសថករណស្ស អយុត្តតា បកាសិតា, ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តិ សោ អាវិករេយ្យ…បេ… ផាសុ ហោតី’’តិ (មហាវ. ១៣៤) ឯវំ អលជ្ជិម្បិ លជ្ជិធម្មេ បតិដ្ឋាបេត្វា ឧបោសថករណប្បការោ ច វុត្តោ, ‘‘កច្ចិត្ថ បរិសុទ្ធា…បេ… បរិសុទ្ធេត្ថាយស្មន្តោ’’តិ (បារា. ៤៤២, ៤៥៨, ៦៦២; បាចិ. ៥៥១, ៥៧៥, ៦៥៥) ច បារិសុទ្ធិឧបោសថេ ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ ភន្តេ, បរិសុទ្ធោតិ មំ ធារេថា’’តិ (មហាវ. ១៦៨) ច ឯវំ ឧបោសថំ ករោន្តានំ បរិសុទ្ធតា ច បកាសិតា, វចនមត្តេន អនោរមន្តានញ្ច ឧបោសថបវអារណដ្ឋបនវិធិ ច វុត្តា, សព្ពថា លជ្ជិធម្មំ អនោក្កមន្តេហិ សំវាសស្ស អយុត្តតាយ និស្សយទានគ្គហណបដិក្ខេបោ, តជ្ជនីយាទិនិគ្គហកម្មករណញ្ច ឧក្ខេបនីយកម្មករណេន សានុវត្តកបរិសស្ស អលជ្ជិស្ស អសំវាសិកត្តបាបនវិធិ ច វុត្តា. តស្មា យថាវុត្តេហិ សុត្តនយេហិ, អដ្ឋកថាវចនេហិ ច បកតត្តេហិបិ អបកតត្តេហិបិ សព្ពេហិ អលជ្ជីហិ ឯកកម្មាទិសំវាសោ ន វដ្ដតិ, ករោន្តានំ អាបត្តិ ឯវ ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហត្ថាយេវ សព្ពសិក្ខាបទានំ បញ្ញត្តត្តាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. តេនេវ ទុតិយសង្គីតិយំ បកតត្តាបិ អលជ្ជិនោ វជ្ជិបុត្តកា យសត្ថេរាទីហិ មហន្តេន វាយាមេន សង្ឃតោ វិយោជិតា. ន ហិ តេសុ បារាជិកាទិអសំវាសិកា អត្ថិ តេហិ ទីបិតានំ ទសន្នំ វត្ថូនំ (ចូឡវ. ៤៥២) លហុកាបត្តិវិសយត្តា.

តស្ស បន សន្តិកេតិ មហារក្ខិតត្ថេរស្ស សន្តិកេ. ខរបត្តន្តិ ខរសង្ខាតំ សុវណ្ណបតិរូបកំ ¶ វត្ថុ. ទាយកេហិ អសតិយា ទិន្នំ រូបិយំ តេហិ បុន សកសញ្ញាយ គណ្ហន្តេ អទាតុំ, និស្សគ្គិយវត្ថុំ គណ្ហាហីតិ ទាតុញ្ច ¶ ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘តវ ចោឡកំ បស្សាហី’’តិ. ឯវំ វត្វាបិ បន នដ្ឋវត្ថុស្មិំ វិយ និស្សជ្ជិតព្ពាភាវេបិ អាបត្តិ ទេសេតព្ពាវ. អសតិយាបិ ហិ តំ វត្ថុំ វត្ថាទិនា សហត្ថេន គហេត្វា ‘‘ឥទំ ទេមី’’តិ ទិន្នំ, តទា បរិច្ចាគសព្ភាវតោ ទានមេវ ហោតិ ‘‘អប្បគ្ឃំ ទស្សាមី’’តិ មហគ្ឃស្ស ទានេ វិយ. បដិគ្គណ្ហន្តស្ស ច អសតិយា ទិយ្យមានត្តេ ញាតេបិ អទិន្នាទានំ ន ហោតិ ទាយកេហិ ទិន្នត្តា, តស្មា រូបិយំ និស្សគ្គិយមេវ ហោតិ. កេចិ បន ‘‘ឦទិសំ នាម ន ហោតិ, តេនេវ ចេត្ថ ‘តវ ចោឡកំ បស្សា’តិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តំ នោ នក្ខមតិ, វីមំសិតព្ពំ.

៥៨៦. ឯកបរិច្ឆេទានីតិ សិយា កិរិយត្តំ, សិយា អកិរិយត្តញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. ជាតរូបរជតភាវោ, អត្តុទ្ទេសិកតា, គហណាទីសុ អញ្ញតរភាវោតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

រូបិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៨៧. នវមេ ជាតរូបាទិចតុព្ពិធនិស្សគ្គិយវត្ថុ ឥធ រូបិយគ្គហណេនេវ គហិតន្តិ អាហ ‘‘ជាតរូបរជតបរិវត្តន’’ន្តិ. បដិគ្គហិតបរិវត្តនេតិ កប្បិយវោហារេន, អកប្បិយវោហារេន វា បដិគ្គហិតស្ស រូបិយស្ស បរិវត្តនេ.

៥៨៩. បាឡិយំ ឃនកតន្តិ ឥដ្ឋកាទិ. រូបិយំ នាម សត្ថុវណ្ណោតិអាទីសុ កិញ្ចាបិ កេវលំ រជតំ ន គហិតំ, តថាបិ រូបិយបទេនេវ តំ គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សុទ្ធោ រូបិយសំវោហារោ ឯវ វុត្តោតិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ. រូបិយេ រូបិយសញ្ញីតិអាទិម្ហិ វិនិច្ឆយំ វក្ខាមាតិ បាឋសេសោ.

៥៩១. បាឡិយំ រូបិយេ រូបិយសញ្ញីតិ អត្តនា ទិយ្យមានំ សកសន្តកំ សន្ធាយ វុត្តំ. រូបិយំ ចេតាបេតីតិ បរសន្តកំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. តត្ថ អរូបិយ-សទ្ទេន ទុក្កដវត្ថុម្បិ សង្គណ្ហាតិ. បច្ឆិមេ បន តិកេ ‘‘អរូបិយេ រូបិយសញ្ញី អរូបិយំ ចេតាបេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា. ឥមស្មិញ្ច តិកេ អរូបិយ-សទ្ទេន កប្បិយវត្ថុយេវ គហិតំ, ន មុត្តាទិទុក្កដវត្ថុ អន្តេ ‘‘បញ្ចន្នំ សហ អនាបត្តី’’តិ ¶ វុត្តត្តា. កិញ្ចាបិ ¶ ទុក្កដវត្ថុ ន គហិតំ, តថាបិ ទុក្កដវត្ថុនា ទុក្កដវត្ថុំ, កប្បិយវត្ថុនា ទុក្កដវត្ថុញ្ច បរិវត្តយតោ ទុក្កដំ, នយតោ សិទ្ធមេវ ហោតិ. តញ្ច ទុក្កដវត្ថុម្ហិ តថសញ្ញាយ វា អតថសញ្ញាយ វា វិមតិយា វា បរិវត្តេន្តស្សបិ ហោតិយេវ អចិត្តកត្តា ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស. បញ្ចន្នំ សហាតិ បញ្ចហិ សហធម្មិកេហិ សហ.

ឥទានិ ‘‘និស្សគ្គិយវត្ថុនា ទុក្កដវត្ថុំ វា’’តិអាទិនា វុត្តស្ស អត្ថស្ស បាឡិយំ សរូបេន អនាគតត្តេបិ នយតោ លព្ភមានតំ ទស្សេតុំ ‘‘យោ ហិ អយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច យស្មា រូបិយេន បរិវត្តិតំ អរូបិយំ និស្សដ្ឋម្បិ សព្ពេសម្បិ អកប្បិយត្តា និស្សគ្គិយមេវ ន ហោតិ និស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពស្សេវ និស្សជ្ជិតព្ពតោ, កេវលំ បន ឥទំ ឆឌ្ឌេត្វា បាចិត្តិយមេវ បរិវត្តកេន ទេសេតព្ពំ, តស្មា ‘‘រូបិយេ រូបិយសញ្ញី អរូបិយំ ចេតាបេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទិ តិកោ ភគវតា ន វុត្តោ, តីសុបិ បទេសុ បរិវត្តិយមានស្ស អរូបិយត្តេន និស្សគ្គិយវចនាយោគា រូបិយស្សេវ និស្សជ្ជិតព្ពតោ. រូបិយស្សេវ ហិ និស្សដ្ឋស្ស អារាមិកាទីហិ បដិបជ្ជនវិធិ បាឡិយំ ទស្សិតោ, ន អរូបិយស្ស. តស្មា បាចិត្តិយមត្តសម្ភវទស្សនត្ថមេវ បនេត្ថ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អវុត្តោបិ អយំ…បេ… តិកោ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ, ន បន តស្ស វត្ថុនោ និស្សគ្គិយតាទស្សនត្ថំ. តេនេវ បត្តចតុក្កេ ‘‘ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេន កប្បិយំ កាតុ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អយំ អម្ហាកំ ខន្តិ. អត្តនោ វា ហីតិអាទិ ទុតិយតិកានុលោមេនេវ តតិយត្តិកស្ស សិជ្ឈនប្បការំ សមត្ថេតុំ វុត្តំ. តត្រាយំ អធិប្បាយោ – យស្មា ហិ យថា អត្តនោ អរូបិយេន បរស្ស រូបិយំ ចេតាបេន្តស្ស ឯកស្មិំ អន្តេ រូបិយសម្ភវតោ ‘‘រូបិយសំវោហារោ កតោ ឯវ ហោតី’’តិ ទុតិយត្តិកោ វុត្តោ, ឯវំ អត្តនោ រូបិយេន បរស្ស អរូបិយំ ចេតាបេន្តស្សាបិ ហោតីតិ តតិយោ តិកោ វត្តព្ពោ ភវេយ្យ, សោ បន ទុតិយត្តិកេនេវ ឯកតោ រូបិយបក្ខសាមញ្ញេន សិជ្ឈតីតិ បាឡិយំ ន វុត្តោតិ. តត្ថ ឯកន្តេន រូបិយបក្ខេតិ ឯកេន អន្តេន រូបិយបក្ខេ, ‘‘ឯកតោ រូបិយបក្ខេ’’តិ វា បាឋោ.

ឥទានិ ទុតិយត្តិកេ អរូបិយបទស្ស អត្ថភូតេសុ ទុក្កដវត្ថុកប្បិយវត្ថូសុ ទុក្កដវត្ថុនា រូបិយាទិបរិវត្តនេ អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘ទុក្កដវត្ថុនា’’តិអាទិ ¶ អារទ្ធំ. ទុក្កដវត្ថុនា ទុក្កដវត្ថុន្តិអាទិ បន ទុក្កដវត្ថុនា បរិវត្តនប្បសង្គេ បាឡិយំ អវុត្តស្សាបិ អត្ថស្ស នយតោ លព្ភមានតំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ ឥមិនាតិ រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទេន, តេន ច ទុក្កដស្ស អចិត្តកតម្បិ ទស្សេតិ. អញ្ញត្រ សហធម្មិកេហីតិ ‘‘បញ្ចន្នំ សហ អនាបត្តី’’តិ វចនតោ វុត្តំ, តេនាបិ កយវិក្កយសិក្ខាបទស្ស កប្បិយវត្ថុនិស្សិតតំ ឯវ សាធេតិ. ឥមំ…បេ… រូបិយចេតាបនញ្ច ¶ សន្ធាយ វុត្តន្តិ បកតេន សម្ពន្ធោ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. តត្ថាតិ កយវិក្កយសិក្ខាបទេ (បារា. ៥៩៣).

ឯវំ ទុក្កដវត្ថុនា រូបិយាទិបរិវត្តនេ អាបត្តិភេទំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កប្បិយវត្ថុនាបិ ទស្សេតុំ ‘‘កប្បិយវត្ថុនា បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ តេនេវាតិ កប្បិយវត្ថុនា ឯវ. ‘‘រូបិយំ ឧគ្គណ្ហិត្វា’’តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ. មុត្តាទិទុក្កដវត្ថុម្បិ ឧគ្គហេត្វា ការិតម្បិ បញ្ចន្នម្បិ ន វដ្ដតិ ឯវ. សមុដ្ឋាបេតីតិ សយំ គន្ត្វា, ‘‘ឥមំ កហាបណាទិំ កម្មការានំ ទត្វា ពីជំ សមុដ្ឋាបេហី’’តិ ឯវំ អញ្ញំ អាណាបេត្វា វា សមុដ្ឋាបេតិ. មហាអកប្បិយោតិ អត្តនាវ ពីជតោ បដ្ឋាយ ទូសិតត្តា អញ្ញស្ស មូលសាមិកស្ស អភាវតោ វុត្តំ. សោ ហិ ចោរេហិ អច្ឆិន្នោបិ បុន លទ្ធោ ជានន្តស្ស កស្សចិបិ ន វដ្ដតិ. យទិ ហិ វដ្ដេយ្យ, តឡាកាទីសុ វិយ អច្ឆិន្នោ វដ្ដតីតិ អាចរិយា វទេយ្យុំ. ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេនាតិ សង្ឃេ និស្សជ្ជនេន, ចោរាទិអច្ឆិន្ទនាទិនា ច កប្បិយំ កាតុំ ន សក្កា, ឥទញ្ច តេន រូបេន ឋិតំ, តម្មូលិកេន វត្ថុមុត្តាទិរូបេន ឋិតញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. ទុក្កដវត្ថុម្បិ ហិ តម្មូលិកកប្បិយវត្ថុញ្ច ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេន តេន រូបេន កប្បិយំ កាតុំ. យទិ បន សោ ភិក្ខុ តេន កប្បិយវត្ថុទុក្កដវត្ថុនា បុន រូបិយំ ចេតាបេយ្យ, តំ រូបិយំ និស្សជ្ជាបេត្វា អញ្ញេសំ កប្បិយំ កាតុម្បិ សក្កា ភវេយ្យាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បត្តំ កិណាតីតិ ឯត្ថ ‘‘ឥមិនា កហាបណាទិនា កម្មារកុលតោ បត្តំ កិណិត្វា ឯហី’’តិ អារាមិកាទីហិ កិណាបនម្បិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ រាជសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯត្តកេហិ កហាបណេហិ សាដកេ អាហរ, ឯត្តកេហិ យាគុអាទីនិ សម្បាទេហីតិ វទតិ, យំ តេ អាហរន្តិ, សព្ពេសំ អកប្បិយំ. កស្មា? កហាបណានំ វិចារិតត្តា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) វុត្តំ ¶ . ឥមិនា បន វចនេន យំ មាតិកាដ្ឋកថាយំ រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទំ ‘‘អនាណត្តិក’’ន្តិ វុត្តំ, តំ ន សមេតិ. ន កេវលញ្ច ឥមិនា, បាឡិយាបិ តំ ន សមេតិ. បាឡិយញ្ហិ និស្សដ្ឋរូបិយេន អារាមិកាទីហិ សប្បិយាទិំ បរិវត្តាបេតុំ ‘‘សោ វត្តព្ពោ ‘អាវុសោ, ឥមំ ជានាហី’តិ. សចេ សោ ភណតិ ‘ឥមិនា កិំ អាហរីយតូ’តិ, ន វត្តព្ពោ ‘ឥមំ វា ឥមំ វា អាហរា’តិ. កប្បិយំ អាចិក្ខិតព្ពំ ‘សប្បិ វា’’’តិអាទិនា រូបិយសំវោហារំ បរិមោចេត្វាវ វុត្តំ. ‘‘ឥមិនា រូបិយេន កិំ អាហរីយតូ’’តិ បុច្ឆន្តោ ‘‘ឥមំ អាហរា’’តិ វុត្តេបិ អធិការតោ ‘‘ឥមិនា រូបិយេន ឥមំ អាហរា’’តិ ភិក្ខូហិ អាណត្តោ ឯវ ហោតីតិ តំ រូបិយសំវោហារំ បរិវជ្ជេតុំ ‘‘ន វត្តព្ពោ ‘ឥមំ វា ឥមំ វា អាហរា’’’តិ បដិក្ខេបោ កតោ, អនាបត្តិវារេបិ ‘‘កប្បិយការកស្ស ¶ អាចិក្ខតី’’តិ ន វុត្តំ. កយវិក្កយសិក្ខាបទេ (បារា. ៥៩៥) បន តថា វុត្តំ, តស្មា ឥទំ សាណត្តិកំ កយវិក្កយមេវ អនាណត្តិកន្តិ គហេតព្ពំ.

មូលស្ស អនិស្សដ្ឋត្តាតិ យេន ឧគ្គហិតមូលេន បត្តោ កីតោ, តស្ស មូលស្ស សង្ឃមជ្ឈេ អនិស្សដ្ឋត្តា, ឯតេន រូបិយមេវ និស្សជ្ជិតព្ពំ, ន តម្មូលិកំ អរូបិយន្តិ ទស្សេតិ. យទិ ហិ តេន រូបិយេន អញ្ញំ រូបិយំ ចេតាបេយ្យ, តំ រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទេ អាគតនយេនេវ និស្សជ្ជាបេត្វា សេសេហិ បរិភុញ្ជិតព្ពំ ភវេយ្យាតិ. ‘‘មូលស្ស អសម្បដិច្ឆិតត្តា’’តិ ឥមិនា មូលស្ស គិហិសន្តកត្តំ, តេនេវ បត្តស្ស រូបិយសំវោហារានុប្បន្នតញ្ច ទស្សេតិ. បញ្ចសហធម្មិកសន្តកេនេវ ហិ រូបិយសំវោហារទោសោ. តត្ថ ច អត្តនោ សន្តកេ បាចិត្តិយំ, ឥតរត្ថ ទុក្កដំ.

និស្សជ្ជីតិ ទានវសេន វុត្តំ, ន វិនយកម្មវសេន. តេនេវ ‘‘សប្បិស្ស បូរេត្វា’’តិ វុត្តំ. យំ អត្តនោ ធនេន បរិវត្តេតិ, តស្ស វា ធនស្ស រូបិយភាវោ, បរិវត្តនបរិវត្តាបនេសុ អញ្ញតរភាវោ ចាតិ ឥមានេត្ថ ទ្វេ អង្គានិ.

រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. កយវិក្កយសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៩៣-៥. ទសមេ ¶ បាឡិយំ ជានាហីតិ ឥទានេវ ឧបធារេហិ, ឥទំ បច្ឆា ឆឌ្ឌេតុំ ន សក្កាតិ អធិប្បាយោ. ឥមិនាតិ ភិក្ខុនា ទិយ្យមានំ វុត្តំ. ឥមន្តិ បរេន បដិទិយ្យមានំ. សេសញាតកេសុ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតសម្ភវតោ តទភាវដ្ឋានម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘មាតរំ បន បិតរំ វា’’តិ វុត្តំ. ន សក្កា តំ បដិក្ខិបិតុន្តិ ឯត្ថ យថា រូបិយំ ភតកានំ ទត្វា អស្សាមិកភូមិយំ អយោពីជសមុដ្ឋាបនេ ភតិយា ខណន្តានំ សន្តិកា គហិតភណ្ឌកភាវេបិ បាចិត្តិយំ ហោតិ, ឯវមិធាបីតិ កេចិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. យញ្ហិ អស្សាមិកភូមិំ ខណិត្វា សមុដ្ឋាបិតំ អយោពីជំ, តំ ភតកានំ សន្តកំ នាម ហោតិ, តទត្ថញ្ច តេសំ រូបិយំ ទេន្តស្ស រូបិយសំវោហារោវ ហោតិ អកប្បិយវោហារេន រជនច្ឆល្លិអាទីនំ អាហរាបនេ កយវិក្កយោ វិយ, តាទិសម្បិ បរភណ្ឌំ ឥធ វត្ថធោវនាទីសុ នត្ថិ, តស្មា អដ្ឋកថាបមាណេនេវេត្ថ បាចិត្តិយំ គហេតព្ពំ.

៥៩៧. បុញ្ញំ ¶ ភវិស្សតីតិ ទេតីតិ ឯត្ថ សចេ ភិក្ខុ អត្តនោ ភណ្ឌស្ស អប្បគ្ឃតំ ញត្វាបិ អកថេត្វា ‘‘ឥទានេវ ឧបបរិក្ខិត្វា គណ្ហ, មា បច្ឆា វិប្បដិសារី ហោហី’’តិ វទតិ, ឥតរោ ច អត្តនោ ទិយ្យមានស្ស មហគ្ឃតំ អជានន្តោ ‘‘ឩនំ វា អធិកំ វា តុម្ហាកមេវា’’តិ ទត្វា គច្ឆតិ, ភិក្ខុស្ស អនាបត្តិ ឧបនន្ទស្ស វិយ បរិព្ពាជកវត្ថុគ្គហណេ. វិប្បដិសារិស្ស បុន សកសញ្ញាយ អាគតស្ស យំ អធិកំ គហិតំ, តំ ទាតព្ពំ. យេន យំ បរិវត្តេតិ, តេសំ ឧភិន្នំ កប្បិយវត្ថុតា, អសហធម្មិកតា, កយវិក្កយាបជ្ជនញ្ចាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

កយវិក្កយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ កោសិយវគ្គោ ទុតិយោ.

៣. បត្តវគ្គោ

១. បត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦០២. តតិយវគ្គស្ស ¶ បឋមេ អឌ្ឍតេរសបលាតិ មាគធិកាយ មានតុលាយ អឌ្ឍតេរសបលបរិមិតំ ឧទកំ គណ្ហន្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, តថា ¶ បរិមិតំ យវមាសាទិំ គណ្ហន្តិំ សន្ធាយាតិ កេចិ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន ‘‘បកតិចតុមុដ្ឋិកំ កុឌុវំ, ចតុកុឌុវំ នាឡិ, តាយ នាឡិយា សោឡស នាឡិយោ ទោណំ, តំ បន មគធនាឡិយា ទ្វាទស នាឡិយោ ហោន្តីតិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. ទមិឡនាឡីតិ បុរាណនាឡិំ សន្ធាយ វុត្តំ. សា ច ចតុមុដ្ឋិកេហិ កុឌុវេហិ អដ្ឋ កុឌុវា, តាយ នាឡិយា ទ្វេ នាឡិយោ មគធនាឡិំ គណ្ហាតិ. បុរាណា បន ‘‘សីហឡនាឡិ តិស្សោ នាឡិយោ គណ្ហាតី’’តិ វទន្តិ, តេសំ មតេន មគធនាឡិ ឥទានិ បវត្តមានាយ ចតុកុឌុវាយ ទមិឡនាឡិយា ចតុនាឡិកា ហោតិ, តតោ មគធនាឡិតោ ឧបឌ្ឍញ្ច បុរាណទមិឡនាឡិសង្ខាតំ បត្ថំ នាម ហោតិ, ឯតេន ច ‘‘ឱមកោ នាម បត្តោ បត្ថោទនំ គណ្ហាតី’’តិ បាឡិវចនញ្ច សមេតិ, លោកិយេហិបិ –

‘‘លោកិយំ មគធញ្ចេតិ, បត្ថទ្វយមុទាហដំ;

លោកិយំ សោឡសបលំ, មាគធំ ទិគុណំ មត’’ន្តិ. –

ឯវំ លោកេ នាឡិយា មគធនាឡិ ទិគុណាតិ ទស្សិតា, ឯវញ្ច គយ្ហមានេ ឱមកបត្តស្ស ច យាបនមត្តោទនគាហិកា ច សិទ្ធា ហោតិ. ន ហិ សក្កា អដ្ឋកុឌុវតោ ឩនោទនគាហិនា បត្តេន អថូបីកតំ បិណ្ឌបាតំ បរិយេសិត្វា យាបេតុំ. តេនេវ វេរញ្ជកណ្ឌដ្ឋកថាយំ ‘‘បត្ថោ នាម នាឡិមត្តំ ហោតិ ឯកស្ស បុរិសស្ស អលំ យាបនាយ. វុត្តម្បិ ហេតំ ‘បត្ថោទនោ នាលមយំ ទុវិន្ន’’’ន្តិ (ជា. ២.២១.១៩២) វុត្តំ, ‘‘ឯកេកស្ស ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ បហោតី’’តិ ច អាគហំ, តស្មា ឥធ វុត្តនយានុសារេនេវ គហេតព្ពំ.

អាលោបស្ស ¶ អនុរូបន្តិ ឯត្ថ ‘‘ព្យញ្ជនស្ស មត្តា នាម ឱទនតោ ចតុត្ថភាគោ’’តិ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៧) ព្រហ្មាយុសុត្តដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា អាលោបស្ស ចតុត្ថភាគមេវ ព្យញ្ជនំ អនុរូបន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឱទនគតិកានេវាតិ ឱទនស្ស អន្តោ ឯវ បវិសនសីលានិ សិយុំ, អត្តនោ ឱកាសំ ន គវេសន្តីតិ អត្ថោ. នាមមត្តេតិ ‘‘មជ្ឈិមោ បត្តោ មជ្ឈិមោមកោ’’តិអាទិនាមមត្តេ.

៦០៧-៨. ឯវំ បយោគេ បយោគេតិ បរិយោសានាលោបជ្ឈោហរណបយោគេ បយោគេ, អាលោបេ អាលោបេតិ អត្ថោ. កត្វាតិ បាកបរិយោសានំ កត្វា. បចិត្វា ឋបេស្សាមីតិ កាឡវណ្ណបាកំ សន្ធាយ ¶ វុត្តំ. ឆិទ្ទន្តិ មុខវដ្ដិតោ ទ្វង្គុលស្ស ហេដ្ឋាឆិទ្ទំ វុត្តំ. សេសំ បឋមកថិនេ វុត្តនយមេវ.

បត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឩនបញ្ចពន្ធនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦០៩-៦១៣. ទុតិយេ បាឡិយំ អហំ បត្តេន តេ ភិក្ខូ សន្តបេស្សាមីតិ សេសោ. ‘‘អបត្តោ’’តិ ឥមិនា អធិដ្ឋានវិជហនម្បិ ទស្សេតិ. បញ្ចពន្ធនេបិ បត្តេ អបរិបុណ្ណបាកេ បត្តេ វិយ អធិដ្ឋានំ ន រុហតិ. ‘‘តិបុបដ្ដកេន វា’’តិ វុត្តត្តា តម្ពលោហាទីហិ កប្បិយលោហេហិ អយោបត្តស្ស ឆិទ្ទំ ឆាទេតុំ វដ្ដតិ. តេនេវ ‘‘លោហមណ្ឌលកេនា’’តិ វុត្តំ. ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ អកាឡវណ្ណម្បិ កប្បិយបត្តំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អាបត្តិ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អធិដ្ឋានុបគបត្តស្ស ឩនបញ្ចពន្ធនតា, អត្តុទ្ទេសិកតា, អកតវិញ្ញត្តិ, តាយ ច បដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

ឩនបញ្ចពន្ធនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ភេសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦១៨-៦២១. តតិយេ បាឡិយំ បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរេន ‘‘ន ខោ, មហារាជ, ភគវតា អារាមិកោ អនុញ្ញាតោ’’តិ បឋមំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អារាមិក’’ន្តិ បុគ្គលានម្បិ អារាមិកនាមេន ទាសគ្គហណេ អនុញ្ញាតេ ឯវ អារាមិកានំ គហិតត្តា ខេត្តវត្ថាទីនិ កប្បិយវោហារេនបិ បុគ្គលានំ គហេតុំ ន វដ្ដតិ, តថា អននុញ្ញាតត្តាតិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘ខេត្តវត្ថុបដិគ្គហណា បដិវិរតោ ហោតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) ហិ ¶ បដិក្ខិត្តេសុ ឯកស្សេវ បុគ្គលិកវសេន គហណេ អនុញ្ញាតេ ឥតរីតរានំ តថា ន គហេតព្ពតា សិទ្ធាវ ហោតិ. យញ្ច បិលិន្ទវច្ឆត្ថេរេន ទាយកកុលស្ស ទារិកាយ សុវណ្ណមាលាវសេន តិណណ្ឌុបកស្ស និម្មានំ, តំ ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិមស្ស ឥទ្ធិវិសយេ’’តិ (បារា. ១៥៩) វចនតោ កុលសង្គហាទិ ន ហោតីតិ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ, កេចិ បន ‘‘ខីណាសវានំ លាភិច្ឆាយ អភាវតោ កុលសង្គហេបិ ¶ អាជីវកោបោ នត្ថី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ខីណាសវានម្បិ អាជីវវិបត្តិហេតូនំ បិណ្ឌបាតាទីនំ បរិវជ្ជេតព្ពតោ. វុត្តញ្ហិ ធម្មសេនាបតិនា ‘‘នេវ ភិន្ទេយ្យមាជីវំ, ចជមានោបិ ជីវិត’’ន្តិ (មិ. ប. ៦.១.៥). ភគវតា ច ‘‘គាថាភិគីតំ មេ អភោជនីយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ (សុ. និ. ៨១, ៤៨៤; មិ. ប. ៤.៥.៩; សំ. និ. ១.១៩៧).

៦២២. ឧគ្គហិតកន្តិ បរិភោគត្ថាយ សយំ គហិតំ. សយំ ករោតីតិ បចិត្វា ករោតិ. បុរេភត្តន្តិ តទហុបុរេភត្តមេវ វដ្ដតិ សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា. សយំកតន្តិ ខីរនវនីតំ បចិត្វា កតំ. និរាមិសមេវាតិ តទហុបុរេភត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. អជ្ជ សយំកតំ និរាមិសមេវ ភុញ្ជន្តស្ស កស្មា សាមបាកោ ន ហោតីតិ អាហ ‘‘នវនីតំ តាបេន្តស្សា’’តិអាទិ. បដិគ្គហិតេហីតិ ខីរទធីនិ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧគ្គហិតកេហិ កតំ អព្ភញ្ជនាទីសុ ឧបនេតព្ពន្តិ យោជនា. ឯសេវ នយោតិ និស្សគ្គិយាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. អកប្បិយមំសសប្បិម្ហីតិ ហត្ថិអាទីនំ សប្បិម្ហិ.

ឯត្ថ បនាតិ នវនីតេ វិសេសោ អត្ថីតិ អត្ថោ. ធោតំ វដ្ដតីតិ ធោតមេវ បដិគ្គហិតុម្បិ ន វដ្ដតិ, ឥតរថា សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ ហោតីតិ ថេរានំ អធិប្បាយោ.

មហាសិវត្ថេរស្ស បន វត្ថុនោ វិយោជិតត្តា ទធិគុឡិកាទីហិ យុត្តតាមត្តេន សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ន ហោតិ, តស្មា តក្កតោ ឧទ្ធដមត្តមេវ បដិគ្គហេត្វា ធោវិត្វា, បចិត្វា វា និរាមិសមេវ កត្វា បរិភុញ្ជិំសូតិ អធិប្បាយោ, ន បន ទធិគុឡិកាទីហិ សហ វិកាលេ ភុញ្ជិំសុ. តេនាហ ‘‘តស្មា នវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេន…បេ… សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ន ហោតី’’តិ. តត្ថ អធោតំ បដិគ្គហេត្វាបិ តំ នវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេន ទធិអាទីនិ អបនេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ខយំ គមិស្សតីតិ និរាមិសំ ហោតិ, តស្មា វិកាលេបិ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯត្តាវតាតិ នវនីតេ លគ្គមត្តេន វិសុំ ទធិអាទិវោហារំ អលទ្ធេន អប្បមត្តេន ទធិអាទិនាតិ អត្ថោ, ឯតេន វិសុំ បដិគ្គហិតទធិអាទីហិ សហ បក្កំ សវត្ថុកបដិគ្គហិតសង្ខ្យមេវ គច្ឆតីតិ ទស្សេតិ. តស្មិម្បីតិ និរាមិសភូតេបិ. កុក្កុច្ចកានំ បន អយំ អធិប្បាយោ – បដិគ្គហណេ តាវ ទធិអាទីហិ អសម្ភិន្នរសត្តា ភត្តេន សហិតេន គុឡបិណ្ឌាទិ ¶ វិយ សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ន ហោតិ, តំ ¶ បន បចន្តេន ធោវិត្វាវ បចិតព្ពំ, ឥតរថា បចនក្ខណេ បច្ចមានទធិគុឡិកាទីហិ សម្ភិន្នរសតាយ សាមំបក្កំ ជាតំ, តេសុ ខីណេសុ សាមំបក្កមេវ ហោតិ, តស្មា និរាមិសមេវ បចិតព្ពន្តិ. តេនេវ ‘‘អាមិសេន សហ បក្កត្តា’’តិ ការណំ វុត្តំ.

ឯត្ថ ចាយំ វិចារណា – សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តាភាវេ អាមិសេន សហ ភិក្ខុនា បក្កស្ស សយំបាកទោសោ វា បរិសង្កីយតិ យាវកាលិកតា វា, តត្ថ ន តាវ សយំបាកទោសោ ឯត្ថ សម្ភវតិ សត្តាហកាលិកត្តា. យញ្ហិ តត្ថ ទធិអាទិ អាមិសគតំ, តំ បរិក្ខីណន្តិ. អថ បដិគ្គហិតទធិគុឡិកាទិនា សហ អត្តនា បក្កត្តា សវត្ថុកបក្កំ វិយ ភវេយ្យាតិ បរិសង្កីយតិ, តទា អាមិសេន សហ បដិគ្គហិតត្តាតិ ការណំ វត្តព្ពំ, ន បន បក្កត្តាតិ. តថា ច ឧបឌ្ឍត្ថេរានំ មតមេវ អង្គី កតំ សិយា. តត្ថ ច សាមណេរាទីហិ បក្កម្បិ យាវកាលិកមេវ សិយា បដិគ្គហិតខីរាទិំ បចិត្វា អនុបសម្បន្នេហិ កតសប្បិអាទិ វិយ ច, ន ច តំ យុត្តំ, ភិក្ខាចារេន លទ្ធនវនីតាទីនំ តក្កាទិអាមិសសំសគ្គសម្ភវេន អបរិភុញ្ជិតព្ពតាបសង្គតោ. ន ហិ គហដ្ឋា ធោវិត្វា, សោធេត្វា វា បត្តេ អាកិរន្តីតិ និយមោ អត្ថិ, អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘យថា តត្ថ បតិតតណ្ឌុលកណាទយោ ន បច្ចន្តិ, ឯវំ…បេ… បុន បចិត្វា ទេតិ, បុរិមនយេនេវ សត្តាហំ វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា វចនេនបេតំ វិរុជ្ឈតិ, តស្មា ឥធ កុក្កុច្ចកានំ កុក្កុច្ចុប្បត្តិយា និមិត្តមេវ ន ទិស្សតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ‘‘លជ្ជី សាមណេរោ យថា តត្ថ បតិតតណ្ឌុលកណាទយោ ន បច្ចន្តិ, ឯវំ សាមិសបាកំ មោចេន្តោ អគ្គិម្ហិ វិលីយាបេត្វា…បេ… វដ្ដតី’’តិ វចនស្សាបិ និមិត្តំ ន ទិស្សតិ. យទិ ហិ ឯតំ យាវកាលិកសំសគ្គបរិហារាយ វុត្តំ សិយា, អត្តនាបិ តថា កាតព្ពំ ភវេយ្យ. គហដ្ឋេហិ ទិន្នសប្បិអាទីសុ ច អាមិសសំសគ្គសង្កា ន វិគច្ឆេយ្យ. ន ហិ គហដ្ឋា ឯវំ វិលីយាបេត្វា បន តណ្ឌុលាទិំ អបនេត្វា បុន បចន្តិ, អបិច ភេសជ្ជេហិ សទ្ធិំ ខីរាទិំ បក្ខិបិត្វា យថា ខីរាទិ ខយំ គច្ឆតិ, ឯវំ បរេហិ បក្កភេសជ្ជតេលាទិបិ យាវកាលិកមេវ សិយា, ន ច តម្បិ យុត្តំ ទធិអាទិខយករណត្ថំ ‘‘បុន បចិត្វា ទេតី’’តិ វុត្តត្តា. តស្មា មហាសិវត្ថេរវាទេ កុក្កុច្ចំ អកត្វា អធោតម្បិ នវនីតំ តទហុបិ បុនទិវសាទីសុបិ បចិតុំ, តណ្ឌុលាទិមិស្សំ សប្បិអាទិំ អត្តនាបិ អគ្គិម្ហិ វិលីយាបេត្វា បរិស្សាវេត្វា បុន តក្កាទិខយត្ថំ បចិតុញ្ច វដ្ដតិ.

តត្ថ ¶ វិជ្ជមានស្សបិ បច្ចមានក្ខណេ សម្ភិន្នរសស្ស យាវកាលិកស្ស អព្ពោហារិកត្តេន សវត្ថុកបដិគ្គហិតបុរេបដិគ្គហិតានម្បិ អព្ពោហារិកតោតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពន្តិ. តេនេវ ‘‘ឯត្តាវតា ¶ សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ន ហោតី’’តិ វុត្តំ. វិសុំ បដិគ្គហិតេន បន ខីរាទិអាមិសេន នវនីតាទិំ មិស្សេត្វា ភិក្ខុនា វា អញ្ញេហិ វា បក្កតេលាទិភេសជ្ជំ សវត្ថុកបដិគ្គហិតសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ, តត្ថ បវិដ្ឋយាវកាលិកស្ស អព្ពោហារិកត្តាភាវា. យំ បន បុរេបរិគ្គហិតភេសជ្ជេហិ អប្បដិគ្គហិតំ ខីរាទិំ បក្ខិបិត្វា បក្កតេលាទិកំ អនុបសម្បន្នេហេវ បក្កម្បិ សវត្ថុកបដិគ្គហិតម្បិ សន្និធិបិ ន ហោតិ, តត្ថ បក្ខិត្តខីរាទិកស្សបិ តស្មិំ ខណេ សម្ភិន្នរសតាយ បុរេបដិគ្គហិតត្តាបត្តិតោ. សចេ បន អប្បដិគ្គហិតេហេវ, អញ្ញេហិ វា បក្កតេលាទីសុបិ សចេ អាមិសរសោ បញ្ញាយតិ, តំ យាវកាលិកមេវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. ឧគ្គហេត្វាតិ សយមេវ គហេត្វា.

បរិស្សាវេត្វា គហិតន្តិ តណ្ឌុលាទិវិគមត្ថំ បរិស្សាវេត្វា, តក្កាទិវិគមត្ថំ បុន បចិត្វា គហិតន្តិ អត្ថោ. បដិគ្គហេត្វា ឋបិតភេសជ្ជេហីតិ អតិរេកសត្តាហបដិគ្គហិតេហិ, ឯតេន តេហិ យុត្តម្បិ សប្បិអាទិ អតិរេកសត្តាហបដិគ្គហិតំ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. វទ្ទលិសមយេតិ វស្សកាលសមយេ, អនាតបកាលេតិ អត្ថោ.

និព្ពដ្ដិតត្តាតិ យាវកាលិកវត្ថុតោ វិវេចិតត្តា, ឯតេន តេលេ សភាវតោ យាវកាលិកត្តាភាវំ, ភិក្ខុនោ សវត្ថុកបដិគ្គហណេន យាវកាលិកត្តុបគមនញ្ច ទស្សេតិ. ឧភយម្បីតិ អត្តនា, អញ្ញេហិ ច កតំ.

៦២៣. អច្ឆវសន្តិ ទុក្កដវត្ថូនញ្ញេវ ឧបលក្ខណន្តិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា មនុស្សវស’’ន្តិ. សំសដ្ឋន្តិ បរិស្សាវិតំ. តិណ្ណំ ទុក្កដានន្តិ អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ តីណិ ទុក្កដានិ សន្ធាយ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ បរិភោគត្ថាយ វិកាលេ បដិគ្គហណបចនបរិស្សាវនាទីសុ បុព្ពបយោគេសុ បាឡិយំ, អដ្ឋកថាយញ្ច អាបត្តិ ន វុត្តា, តថាបិ ឯត្ថ អាបត្តិយា ឯវ ភវិតព្ពំ បដិក្ខិត្តស្ស ករណតោ អាហារត្ថាយ វិកាលេ យាមកាលិកាទីនំ បដិគ្គហណេ វិយ. យស្មា ខីរាទិំ បក្ខិបិត្វា បក្កភេសជ្ជតេលេ កសដំ អាមិសគតិកំ, តេន សហ តេលំ បដិគ្គហេតុំ, បចិតុំ វា ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតិ. តស្មា វុត្តំ ‘‘បក្កតេលកសដេ វិយ កុក្កុច្ចាយតី’’តិ. សចេ វសាយ សហ បក្កត្តា ន វដ្ដតិ, ឥទំ កស្មា ន វដ្ដតីតិ បុច្ឆន្តា ‘‘ភន្តេ ¶ …បេ… វដ្ដតី’’តិ អាហំសុ. ថេរោ អតិកុក្កុច្ចតាយ ច ‘‘ឯតម្បិ, អាវុសោ, ន វដ្ដតី’’តិ អាហ. រោគនិគ្គហត្ថាយ ឯវ វសាយ អនុញ្ញាតត្តំ សល្លក្ខេត្វា បច្ឆា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

‘‘មធុករីហិ នាម មធុមក្ខិកាហី’’តិ ឥទំ ខុទ្ទកភមរានំ ទ្វិន្នំ ឯវ វិសេសនន្តិ កេចិ វទន្តិ ¶ , អញ្ញេ បន ‘‘ទណ្ឌកេសុ មធុការិកា មធុករីមក្ខិកា នាម, តាហិ សហ តិស្សោ មធុមក្ខិកាជាតិយោ’’តិ វទន្តិ. ភមរមក្ខិកាតិ មហាបដលការិកា. សិលេសសទិសន្តិ សុក្ខតាយ វា បក្កតាយ វា ឃនីភូតំ. ឥតរន្តិ តនុកមធុ.

ឧច្ឆុរសំ ឧបាទាយាតិ និក្កសដរសស្សបិ សត្តាហកាលិកតំ ទស្សេតិ ‘‘ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្ត’’ន្តិ បាឡិយំ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា. យំ បន សុត្តន្តដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧច្ឆុ ចេ, យាវកាលិកោ. ឧច្ឆុរសោ ចេ, យាមកាលិកោ. ផាណិតំ ចេ, សត្តាហកាលិកំ. តចោ ចេ, យាវជីវកោ’’តិ វុត្តំ, តំ អម្ពផលរសាទិមិស្សតាយ យាមកាលិកត្តំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ, អវិនយវចនត្តា តំ អប្បមាណន្តិ. តេនេវ ‘‘បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតេន អបរិស្សាវិតឧច្ឆុរសេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. និរាមិសមេវ វដ្ដតិ តត្ថ បវិដ្ឋយាវកាលិកស្ស អព្ពោហារិកត្តាតិ ឥទំ គុឡេ កតេ តត្ថ វិជ្ជមានម្បិ កសដំ បាកេន សុក្ខតាយ យាវជីវិកត្តំ ភជតីតិ វុត្តំ. តស្ស យាវកាលិកត្តេ ហិ សាមំបាកេន បុរេភត្តេបិ អនជ្ឈោហរណីយំ សិយាតិ. ‘‘សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា’’តិ ឥទំ ឧច្ឆុរសេ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ហុត្វា ឋិតកសដំ សន្ធាយ វុត្តំ, តេន ច អបរិស្សាវិតេន អប្បដិគ្គហិតេន អនុបសម្បន្នេហិ កតំ សត្តាហំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឈាមឧច្ឆុផាណិតន្តិ អគ្គិម្ហិ ឧច្ឆុំ តាបេត្វា កតំ. កោដ្ដិតឧច្ឆុផាណិតន្តិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកំ ឆិន្ទិត្វា កោដ្ដេត្វា និប្បីឡេត្វា បក្កំ.

តំ តត្ថ វិជ្ជមានម្បិ កសដំ បក្កកាលេ យាវកាលិកត្តំ វិជហតីតិ អាហ ‘‘តំ យុត្ត’’ន្តិ. សីតោទកេន កតន្តិ មធុកបុប្ផានិ សីតោទកេន មទ្ទិត្វា បរិស្សាវេត្វា បចិត្វា កតំ, អមទ្ទិត្វា កតន្តិ កេចិ, តត្ថ ការណំ ន ទិស្សតិ. ខីរជល្លិកន្តិ ខីរផេណំ. មធុកបុប្ផំ បនាតិអាទិ យាវកាលិករូបេន ឋិតស្សបិ អវដ្ដនកមេរយពីជវត្ថុំ ទស្សេតុំ អារទ្ធំ.

សព្ពានិបីតិ ¶ សប្បិអាទីនិ បញ្ចបិ. អាហារកិច្ចំ ករោន្តានិ ឯតានិ កស្មា ឯវំ បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ ចោទនាបរិហារាយ ភេសជ្ជោទិស្សំ ទស្សេន្តេន តប្បសង្គេន សព្ពានិបិ ឱទិស្សកានិ ឯកតោ ទស្សេតុំ ‘‘សត្តវិធំ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. អបកតិភេសជ្ជត្តា វិកដានិ វិរូបានិ វិសហរណតោ មហាវិសយត្តា មហន្តានិ ចាតិ មហាវិកដានិ. ឧបសម្បទាទីនីតិ អាទិ-សទ្ទេន គណង្គណូបាហនាទិំ សង្គណ្ហាតិ.

អធិដ្ឋេតីតិ ពាហិរបរិភោគត្ថមេតន្តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេតិ, ឯវំ បរិភោគេ អនបេក្ខតាយ បដិគ្គហណំ វិជហតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ អញ្ញេសុបិ កាលិកេសុ អនជ្ឈោហរិតុកាមតាយ សុទ្ធចិត្តេន ¶ ពាហិរបរិភោគត្ថាយ និយមេបិ បដិគ្គហណំ វិជហតីតិ ឥទម្បិ វិសុំ ឯកំ បដិគ្គហណវិជហនការណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៦២៥. សចេ ទ្វិន្នំ…បេ… ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ បាឋោ គឡិតោ, ឯវំ បនេត្ថ បាឋោ វេទិតព្ពោ ‘‘សចេ ទ្វិន្នំ សន្តកំ ឯកេន បដិគ្គហិតំ អវិភត្តំ ហោតិ, សត្តាហាតិក្កមេ ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ បន ន វដ្ដតី’’តិ. អញ្ញថា ហិ សទ្ទប្បយោគោបិ ន សង្គហំ គច្ឆតិ. ‘‘គណ្ឋិបទេបិ ច អយមេវ បាឋោ ទស្សិតោ’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៦២៥) សារត្ថទីបនិយំ វុត្តំ. ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តីតិ អវិភត្តត្តា វុត្តំ. ‘‘បរិភុញ្ជិតុំ បន ន វដ្ដតី’’តិ ឥទំ ‘‘សត្តាហបរមំ សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ វចនតោ វុត្តំ. ‘‘យេន បដិគ្គហិតំ, តេន វិស្សជ្ជិតត្តា’’តិ ឥមិនា ឧបសម្បន្នស្ស ទានម្បិ សន្ធាយ ‘‘វិស្សជ្ជេតី’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ. ឧបសម្បន្នស្ស និរបេក្ខទិន្នវត្ថុម្ហិ បដិគ្គហណស្ស អវិគតត្តេបិ សកសន្តកតា វិគតាវ ហោតិ, តេន និស្សគ្គិយំ ន ហោតិ. អត្តនាវ បដិគ្គហិតត្តំ, សកសន្តកត្តញ្ចាតិ ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, ន ឯកេន. អនុបសម្បន្នស្ស និរបេក្ខទានេ បន តទុភយម្បិ វិជហតិ, បរិភោគោបេត្ថ វដ្ដតិ, ន សាបេក្ខទានេ ទានលក្ខណាភាវតោ. ‘‘វិស្សជ្ជេតី’’តិ ឯតស្មិញ្ច បាឡិបទេ កស្សចិ អទត្វា អនបេក្ខតាយ ឆឌ្ឌនម្បិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘អនបេក្ខោ ទត្វា’’តិ ឥទញ្ច បដិគ្គហណវិជហនវិធិទស្សនត្ថមេវ វុត្តំ. បដិគ្គហណេ ហិ វិជហិតេ បុន បដិគ្គហេត្វា បរិភោគោ សយមេវ វដ្ដិស្សតិ, តព្ពិជហនញ្ច វត្ថុនោ សកសន្តកតាបរិច្ចាគេន ហោតីតិ, ឯតេន ច វត្ថុម្ហិ អជ្ឈោហរណាបេក្ខាយ សតិ បដិគ្គហណវិស្សជ្ជនំ នាម វិសុំ ន លព្ភតីតិ សិជ្ឈតិ. ឥតរថា ហិ ‘‘បដិគ្គហណេ អនបេក្ខោវ ¶ បដិគ្គហណំ វិស្សជ្ជេត្វា បុន បដិគ្គហេត្វា ភុញ្ជតី’’តិ វត្តព្ពំ សិយា. ‘‘អប្បដិគ្គហិតត្តា’’តិ ឥមិនា ឯកស្ស សន្តកំ អញ្ញេន បដិគ្គហិតម្បិ និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ ទស្សេតិ.

ឯវន្តិ ‘‘បុន គហេស្សាមី’’តិ អបេក្ខំ អកត្វា សុទ្ធចិត្តេន បរិច្ចត្តតំ បរាមសតិ. បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ និស្សគ្គិយមូលិកាហិ បាចិត្តិយាទិអាបត្តីហិ អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ អធិប្បាយោ. បរិភោគេ អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ ឯត្ថ បន និស្សដ្ឋបដិលទ្ធស្ស កាយិកបរិភោគាទីសុ យា ទុក្កដាបត្តិ វុត្តា, តាយ អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ អធិប្បាយោ. សប្បិអាទីនំ បដិគ្គហិតភាវោ, អត្តនោ សន្តកតា, សត្តាហាតិក្កមោតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

ភេសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. វស្សិកសាដិកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦២៨. ចតុត្ថេ ¶ ជេដ្ឋមូលបុណ្ណមាសិយា…បេ… ករណក្ខេត្តញ្ចាតិ បឋមទ្ធមាសម្បិ ករណក្ខេត្តំ វុត្តំ. តំ ‘‘កត្វា និវាសេតព្ព’’ន្តិ ឥមស្ស បុរិមទ្ធមាសេ វា បច្ឆិមទ្ធមាសេ វា កត្វា បច្ឆិមមាសេវ និវាសេតព្ពន្តិ ឯវមត្ថំ គហេត្វា វុត្តំ និវាសនេយេវ អាបត្តិយា វុត្តត្តាតិ. យំ បន មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘‘គិម្ហានំ បច្ឆិមោ មាសោ បរិយេសនក្ខេត្តំ, បច្ឆិមោ អទ្ធមាសោ ករណនិវាសនក្ខេត្តម្បី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. វស្សិកសាដិកសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តំ, តំ តស្មិំយេវ អទ្ធមាសេ កត្វា និវាសេតព្ពន្តិ ឯវមត្ថំ គហេត្វា វុត្តំ. ឥធ វុត្តនយេនេវ អត្ថេ គហិតេ វិរោធោ នត្ថិ.

‘‘វត្តភេទេ ទុក្កដ’’ន្តិ ឥទំ វស្សិកសាដិកអទិន្នបុព្ពេ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘យេ មនុស្សា’’តិអាទិ. បកតិយា វស្សិកសាដិកទាយកា នាម សង្ឃំ វា អត្តានំ វា អប្បវារេត្វាវ អនុសំវច្ឆរំ ទាយកា.

៦៣០. ‘‘ឆ មាសេ បរិហារំ លភតី’’តិ ឯតេន អន្តោវស្សេបិ យាវ វស្សានស្ស បច្ឆិមទិវសា អកតា បរិហារំ លភតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. ឯកមាសន្តិ ហេមន្តស្ស បច្ឆិមុបោសថេន សហ គណេត្វា វុត្តំ. តស្មិំ ឧបោសថទិវសេ ¶ ឯវ ហិ តំ មូលចីវរំ កាតព្ពំ, ឥតរថា ហិ និស្សគ្គិយតោ. ឯកាហទ្វីហាទិវសេន…បេ… លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ចាតិ ឯត្ថ ឯកាហានាគតាយ វស្សូបនាយិកាយ លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ច ទ្វីហានាគតាយ…បេ… ទសាហានាគតាយ វស្សូបនាយិកាយ លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ច, អន្តោវស្សេ វា លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ចាតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. តត្ថ អាសឡ្ហីមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខបុណ្ណមិយំ លទ្ធា, តទហេវ រជនកប្បបរិយោសានេហិ និដ្ឋិតា ច វស្សិកសាដិកា ‘‘ឯកាហានាគតាយ វស្សូបនាយិកាយ លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ចា’’តិ វុច្ចតិ. ឯតេនេវ នយេន ជុណ្ហបក្ខស្ស ឆដ្ឋិយំ លទ្ធា, និដ្ឋិតា ច ‘‘ទសាហានាគតាយ វស្សូបនាយិកាយ លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ចា’’តិ វុច្ចតិ. យាវ បឋមកត្តិកតេមាសិបុណ្ណមា, តាវ លទ្ធា, និដ្ឋិតា ច ‘‘អន្តោវស្សេ លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ចា’’តិ វុច្ចតិ. បឋមកត្តិកតេមាសិបុណ្ណមិតោ បរំ លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ច យាវ ចីវរកាលោ នាតិក្កមតិ, តាវ អនធិដ្ឋហិត្វាបិ ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ.

ឯត្ថ ច ‘‘តស្មិំយេវ អន្តោទសាហេ អធិដ្ឋាតព្ពា’’តិ អវិសេសេន វុត្តេបិ វស្សានតោ បុព្ពេ ឯកាហទ្វីហាទិវសេន អនាគតាយ វស្សូបនាយិកាយ លទ្ធា តេហិ ទិវសេហិ ទសាហំ អនតិក្កមន្តេន ¶ វស្សូបនាយិកទិវសតោ បដ្ឋាយ អធិដ្ឋានក្ខេត្តំ សម្បត្តា ឯវ អធិដ្ឋាតព្ពា, តតោ បន បុព្ពេ ទសាហាតិក្កមេន និដ្ឋិតាបិ ន អធិដ្ឋាតព្ពា អធិដ្ឋានស្ស អខេត្តត្តា. តាទិសា បន វស្សូបនាយិកទិវសេ ឯវ អធិដ្ឋាតព្ពា, អនធិដ្ឋហតោ អរុណុគ្គមនេន និស្សគ្គិយំ ហោតិ. យទិ ឯវំ ‘‘ទសាហានាគតាយា’’តិ ឥមិនា កិំ បយោជនន្តិ ចេ? វស្សានតោ បុព្ពេ ឯវ ទសាហេ អតិក្កន្តេ និដ្ឋិតា វស្សូបនាយិកទិវសេ ឯវ អធិដ្ឋាតព្ពាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘ទសាហាតិក្កមេ និដ្ឋិតា តទហេវ អធិដ្ឋាតព្ពា’’តិ.

ទសាហេ អប្បហោន្តេ ចីវរកាលំ នាតិក្កមេតព្ពាតិ តេមាសព្ភន្តរេ ទសាហេ អប្បហោន្តេ នវាហានាគតាយ កត្តិកតេមាសិបុណ្ណមាយ សត្តមិតោ បដ្ឋាយ លទ្ធា, និដ្ឋិតា ច ចីវរកាលំ នាតិក្កមេតព្ពាតិ អត្ថោ. តថា ហិ ‘‘មាសោ សេសោ គិម្ហានន្តិ ភិក្ខុនា វស្សិកសាដិកចីវរំ បរិយេសិតព្ព’’ន្តិ បរិយេសនក្ខេត្តំ វត្វា ‘‘វស្សិកសាដិកំ វស្សានំ ចាតុមាសំ អធិដ្ឋាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) វុត្តត្តា កតាយបិ អកតាយបិ ¶ មាសមត្តំ អនធិដ្ឋាតព្ពតា សិទ្ធា. យស្មា ច អកតា វស្សិកសាដិកសង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ, អករណញ្ច កេនចិ វេកល្លេន, ន អនាទរេន, តស្មា ចាតុមាសំ អកតត្តា ឯវ បរិហារំ លភតិ, កតា បន អធិដ្ឋានក្ខេត្តេ, អកតា ច ចីវរកាលេ ទសាហបរមសិក្ខាបទេនេវ បរិហារំ លភតីតិ អយមត្ថោ លព្ភតិ. កស្មាតិ អត្តនោ មតិយា ការណបុច្ឆា. តស្មាតិ វស្សានេយេវ វស្សិកសាដិកាយ អធិដ្ឋាតព្ពតាវចនតោ. ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុ’’ន្តិ សុត្តំ បនេត្ថ សេសចីវរានំ ឯវំ កាលនិយមាភាវំ សាធេតុំ ឧទ្ធដំ. ន ហិ តេនេត្ថ អញ្ញំ បយោជនំ អត្ថិ.

កទា អធិដ្ឋាតព្ពាតិអាទិកុរុន្ទិវចនេនាបិ ‘‘យទា វា តទា វា អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ បដិក្ខិបិត្វា ទសាហព្ភន្តរេ ឯវ កតាយ អធិដ្ឋាតព្ពតំ ទស្សេតិ.

បាឡិយំ អច្ឆិន្នចីវរស្សាតិអាទីសុ អច្ឆិន្នសេសចីវរស្ស នដ្ឋសេសចីវរស្ស. ឯតេសញ្ហិ អសមយេ បរិយេសននិវាសនាបត្តិយា ឯវ អនាបត្តិ វុត្តា. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘‘អច្ឆិន្នចីវរស្ស វា នដ្ឋចីវរស្ស វា អនិវត្ថំ ចោរា ហរន្តីតិ ឯវំ អាបទាសុ វា និវាសយតោ ឧម្មត្តកាទីនញ្ច អនាបត្តី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. វស្សិកសាដិកសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តំ, ឥធ បន សមន្តបាសាទិកាយំ អយំ និស្សគ្គិយា អនាបត្តិ បាឡិតោ សយមេវ សិជ្ឈតីតិ ឥមំ អទស្សេត្វា អសិជ្ឈមានំ នគ្គស្ស ន្ហាយតោ ទុក្កដាបត្តិយា ឯវ អនាបត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘អច្ឆិន្នចីវរស្សា’’តិអាទិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. ន ហិ ឯសា អនាបត្តិ អវុត្តេ សិជ្ឈតីតិ. វស្សិកសាដិកាយ អត្តុទ្ទេសិកតា, អសមយេ បរិយេសនតា, តាយ ច បដិលាភោតិ ឥមានិ ¶ តាវ បរិយេសនាបត្តិយា តីណិ អង្គានិ. និវាសនាបត្តិយា បន សចីវរតា, អាបទាភាវោ, វស្សិកសាដិកាយ សកភាវោ, អសមយេ និវាសនន្តិ ចត្តារិ អង្គានិ.

វស្សិកសាដិកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ចីវរអច្ឆិន្ទនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៣១. បញ្ចមេ ¶ យម្បិ…បេ… អច្ឆិន្ទីតិ ឯត្ថ យំ តេ អហំ ចីវរំ អទាសិំ, តំ ‘‘មយា សទ្ធិំ បក្កមិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ អទាសិំ, ន អញ្ញថាតិ កុបិតោ អច្ឆិន្ទីតិ ឯវំ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ.

៦៣៣. ឯកំ ទុក្កដន្តិ យទិ អាណត្តោ អវស្សំ អច្ឆិន្ទតិ, អាណត្តិក្ខណេ បាចិត្តិយមេវ. យទិ ន អច្ឆិន្ទតិ, តទា ឯវ ទុក្កដន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯកវាចាយ សម្ពហុលា អាបត្តិយោតិ យទិ អាណត្តោ អនន្តរាយេន អច្ឆិន្ទតិ, អាណត្តិក្ខណេយេវ វត្ថុគណនាយ បាចិត្តិយអាបត្តិយោ បយោគករណក្ខណេយេវ អាបត្តិយា អាបជ្ជិតព្ពតោ, ចីវរំ បន អច្ឆិន្នេយេវ និស្សគ្គិយំ ហោតិ. យទិ សោ ន អច្ឆិន្ទតិ, អាណត្តិក្ខណេ ឯកមេវ ទុក្កដន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ អញ្ញត្ថាបិ ឦទិសេសុ នយោ ញាតព្ពោ.

៦៣៥. ឧបជ្ឈំ គណ្ហិស្សតីតិ សាមណេរស្ស ទានំ ទីបេតិ, តេន ច សាមណេរកាលេ ទត្វា ឧបសម្បន្នកាលេ អច្ឆិន្ទតោបិ បាចិត្តិយំ ទីបេតិ. ‘‘ភិក្ខុស្ស សាមំ ចីវរំ ទត្វា’’តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ. អាហរាបេតុំ បន វដ្ដតីតិ កម្មេ អកតេ ភតិសទិសត្តា វុត្តំ. វិកប្បនុបគបច្ឆិមចីវរតា, សាមំ ទិន្នតា, សកសញ្ញិតា, ឧបសម្បន្នតា, កោធវសេន អច្ឆិន្ទនំ វា អច្ឆិន្ទាបនំ វាតិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

ចីវរអច្ឆិន្ទនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. សុត្តវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៣៦. ឆដ្ឋេ វីតវីតដ្ឋានំ យស្មិំ ចតុរស្សទារុម្ហិ បលិវេឋេន្តិ, តស្ស តុរីតិ នាមំ. វាយន្តា ¶ តិរិយំ សុត្តំ បវេសេត្វា យេន អាកោដេន្តា វត្ថេ ឃនភាវំ អាបាទេន្តិ, តំ ‘‘វេម’’ន្តិ វុច្ចតិ.

‘‘ឥតរស្មិំ តថេវ ទុក្កដ’’ន្តិ ឥមិនា វាយិតុំ អារទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ យថាវុត្តបរិច្ឆេទនិដ្ឋិតេយេវ ទុក្កដម្បិ ហោតិ, ន តតោ បុព្ពេ វាយនបយោគេសូតិ ទស្សេតិ.

តន្តេ ¶ ឋិតំយេវ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ឯត្ថ ឯកវារំ អធិដ្ឋិតេ បច្ឆា វីតំ អធិដ្ឋិតគតិកមេវ ហោតិ, បុន អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិ. សចេ បន អន្តរន្តរា ទសា ឋបេត្វា វិសុំ វិសុំ សបរិច្ឆេទំ វីតំ ហោតិ, បច្ចេកំ អធិដ្ឋាតព្ពមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច កប្បិយសុត្តំ គហេត្វា អញ្ញាតកអប្បវារិតេនាបិ អកប្បិយតន្តវាយេន ‘‘សុត្តមត្ថិ, វាយន្តោ នត្ថី’’តិអាទិបរិយាយមុខេន វាយាបេន្តស្ស អនាបត្តិ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. សុត្តវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘វាយាបេយ្យា’’តិ បទស្ស ‘‘ចីវរំ មេ, អាវុសោ, វាយថាតិ អកប្បិយវិញ្ញត្តិយា វាយាបេយ្យា’’តិ អត្ថោ វុត្តោ, ឯវំ វទន្តោ អកប្បិយតន្តវាយេន វាយាបេតិ នាម, នាញ្ញថា.

៦៤០. អនាបត្តិ ចីវរំ សិព្ពេតុន្តិអាទីសុ ឥមិនា សិក្ខាបទេនេវ អនាបត្តិ, អកតវិញ្ញត្តិបច្ចយា បន ទុក្កដមេវាតិ វទន្តិ. អកប្បិយសុត្តតា, អត្តុទ្ទេសិកតា, អកប្បិយតន្តវាយេន អកប្បិយវិញ្ញត្តិយា វាយាបនន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

សុត្តវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. មហាបេសការសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៤២. សត្តមេ ‘‘កិញ្ចិមត្តំ អនុបទជ្ជេយ្យា’’តិ ឥទំ បយោគភេទទស្សនំ, ទានំ បនេត្ថ អង្គំ ន ហោតិ. តេនេវ តស្ស វិភង្គេ ‘‘អន្តមសោ ធម្មម្បិ ភណតី’’តិ វុត្តំ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ. អញ្ញាតកអប្បវារិតានំ តន្តវាយេ ឧបសង្កមិត្វា វិកប្បមាបជ្ជនតា, ចីវរស្ស អត្តុទ្ទេសិកតា, តស្ស វចនេន សុត្តវឌ្ឍនំ, ចីវរបដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

មហាបេសការសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៤៦. អដ្ឋមេ ¶ ¶ ឆដ្ឋិយំ ឧប្បន្នចីវរស្ស ឯកាទសមារុណោ ចីវរកាលេ ឧដ្ឋាតីតិ អាហ ‘‘ឆដ្ឋិតោ បដ្ឋាយា’’តិអាទិ, តេន ច ‘‘ទសាហានាគត’’ន្តិ វុត្តត្តា បញ្ចមិតោ បដ្ឋាយ បុណ្ណមិតោ បុព្ពេ ទសសុ អរុណេសុ ឧដ្ឋិតេសុបិ ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ន ហោតិ. បុណ្ណមិយា សហ ឯកាទស ទិវសា លព្ភន្តីតិ ឯត្តកមេវ ឥមិនា សិក្ខាបទេន លទ្ធំ, ឆដ្ឋិតោ បដ្ឋាយ ឧប្បន្នំ សព្ពចីវរំ បឋមកថិនសិក្ខាបទវសេនេវ យាវ ចីវរកាលំ និស្សគ្គិយំ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ.

៦៥០. ឥទានិ បឋមកថិនាទិសិក្ខាបទេហិ តស្ស តស្ស ចីវរស្ស លព្ភមានំ បរិហារំ ឥធេវ ឯកតោ សម្បិណ្ឌេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អតិរេកចីវរស្សា’’តិអាទិមាហ. ‘‘អនត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសទិវសាធិកោ មាសោ, អត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសទិវសាធិកា បញ្ច មាសា’’តិ អយមេវ បាឋោ បាឡិយា សមេតិ. កេចិ បន ‘‘ទសទិវសាធិកោ មាសោ, ទសទិវសាធិកា បញ្ច មាសាតិ បាឋេន ភវិតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, អញ្ញថា ‘‘នវាហានាគត’’ន្តិ វត្តព្ពតោ. យំ បនេត្ថ មាតិកាដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘កាមញ្ចេស ‘ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតព្ព’ន្តិ ឥមិនាវ សិទ្ធោ, អដ្ឋុប្បត្តិវសេន បន អបុព្ពំ វិយ អត្ថំ ទស្សេត្វា សិក្ខាបទំ ឋបិត’’ន្តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) លិខន្តិ, តំ បមាទលិខិតំ ‘‘បវារណមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខបញ្ចមិតោ បដ្ឋាយ ឧប្បន្នស្ស ចីវរស្ស និធានកាលោ ទស្សិតោ ហោតី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តត្តា. ឥមមេវ ច បមាទលិខិតំ គហេត្វា ភទន្តពុទ្ធទត្តាចរិយេន ច ‘‘បរិហារេកមាសោវ, ទសាហបរមោ មតោ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

អច្ចេកចីវរសទិសេ អញ្ញស្មិន្តិ បុព្ពេ អធិដ្ឋិតេ ឧប្បន្នកាលាការាទិ សាទិសេន អច្ចេកចីវរសទិសេ អញ្ញស្មិំ ចីវរេ អច្ចេកចីវរសញ្ញាយ ចីវរកាលំ អតិក្កមេតីតិ អត្ថោ. តេនេវេត្ថ ទុក្កដំ, អនាបត្តិ ច វុត្តា, ឥតរថា តីសុបិ បទេសុ បាចិត្តិយស្សេវ វត្តព្ពតោ. អនច្ចេកចីវរម្បិ ហិ ចីវរកាលំ អតិក្កមយតោ បាចិត្តិយមេវ អច្ចេកចីវរត្តិកេ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិកប្បនុបគបច្ឆិមប្បមាណស្ស អច្ចេកចីវរស្ស អត្តនោ សន្តកតា ¶ , ទសាហានាគតាយ កត្តិកតេមាសិបុណ្ណមាយ ឧប្បន្នភាវោ, អនធិដ្ឋិតអវិកប្បិតតា, ចីវរកាលាតិក្កមោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. សាសង្កសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៥២-៣. នវមេ ¶ អន្តរន្តរា ឃរមេត្ថាតិ អន្តរឃរន្តិ គាមោ វុត្តោតិ អាហ ‘‘អន្តោគាមេ’’តិ. ‘‘បឋមំ ឈានំ ឧបសម្បជ្ជ វិហរតី’’តិ (វិភ. ៦២៤) ឥមស្ស វិភង្គេ ‘‘ឧបសម្បជ្ជ’’ន្តិ សានុសារំ ឧទ្ធដំ. តំ សន្ធាយាហ ‘‘ឧបសម្បជ្ជន្តិអាទីសុ វិយា’’តិ. តស្សាបីតិ ‘‘វុត្ថវស្សាន’’ន្តិ វិភង្គបទស្សបិ. វុត្ថវស្សានន្តិ ច និទ្ធារណេ សាមិវចនំ, ឯតេន ច បុរិមសិក្ខាបទេ អនត្ថតកថិនានំ កថិនមាសេបិ អសមាទានចារោ ន លព្ភតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ, ឥតរថា សិក្ខាបទស្សេវ និរត្ថកត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បរិក្ខេបារហដ្ឋានតោតិ ឯត្ថ គាមបរិយន្តេ ឋិតឃរូបចារតោ បដ្ឋាយ ឯកោ លេឌ្ឌុបាតោ បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ នាម. វិសុទ្ធិមគ្គេបិ ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស បឋមលេឌ្ឌុបាតតោ បដ្ឋាយា’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.៣១) វុត្តំ. តន្តិ តំ បឋមសេនាសនាទិំ. មជ្ឈិមនិកាយដ្ឋកថាយំ បន វិហារស្សបិ គាមស្សេវ ឧបចារំ នីហរិត្វា ឧភិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អន្តរា មិនិតព្ពន្តិ វុត្តំ.

‘‘កោសម្ពិយំ អញ្ញតរោ ភិក្ខុ គិលានោ ហោតី’’តិ អាគតត្តា ‘‘កោសម្ពកសម្មុតិ អនុញ្ញាតា’’តិ វុត្តំ. ‘‘អយញ្ច បច្ឆិមទិសំ គតោ ហោតី’’តិ ឥមិនា អន្តរឃរេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា តស្មិំ វិហារេ វសន្តស្ស សកលម្បិ ចីវរមាសំ វិប្បវសិតុំ វដ្ដតិ, តតោ អញ្ញត្ថ គមនកិច្ចេ សតិ វិហារតោ ពហិ ឆារត្តំ វិប្បវាសោ អនុញ្ញាតោតិ ទីបេតិ. តេនាហ ‘‘សេនាសនំ អាគន្ត្វា សត្តមំ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុ’’ន្តិអាទិ. វសិត្វាតិ អរុណំ ឧដ្ឋាបេត្វា. តត្ថេវាតិ តស្មិញ្ញេវ គតដ្ឋានេ. អង្គានិ បនេត្ថ អដ្ឋកថាយមេវ វុត្តានិ.

សាសង្កសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. បរិណតសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៦០. ទសមេ ¶ រោបិតមាលវច្ឆតោតិ កេនចិ និយមេត្វា រោបិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនោចិតំ មិលាយមានំ ឱចិនិត្វា យត្ថ កត្ថចិ បូជេតុំ វដ្ដតិ. ឋិតំ ទិស្វាតិ សេសកំ គហេត្វា ឋិតំ ទិស្វា. យត្ថ ឥច្ឆថ, តត្ថ ទេថាតិ ឯត្ថ និយមេត្វា ‘‘អសុកស្ស ទេហី’’តិ វុត្តេបិ ¶ ទោសោ នត្ថិ ‘‘តុម្ហាកំ រុចិយា’’តិ វុត្តត្តា. សង្ឃេ បរិណតភាវោ, តំ ញត្វា អត្តនោ បរិណាមនំ, បដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

បរិណតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ បត្តវគ្គោ តតិយោ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

តិំសកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

បឋមោ ភាគោ និដ្ឋិតោ.