📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

វិមតិវិនោទនី-ដីកា (ទុតិយោ ភាគោ)

៥. បាចិត្តិយកណ្ឌំ

១. មុសាវាទវគ្គោ

១. មុសាវាទសិក្ខាបទវណ្ណនា

១. មុសាវាទវគ្គស្ស ¶ ¶ បឋមសិក្ខាបទេ ខុទ្ទកានន្តិ ឯត្ថ ‘‘ខុទ្ទក-សទ្ទោ ពហុ-សទ្ទបរិយាយោ’’តិ វទន្តិ. តត្ថាតិ តេសុ វគ្គេសុ, ខុទ្ទកេសុ វា. ‘‘ជានិតព្ពតោ’’តិ ហេតុនោ វិបក្ខេបិ និព្ពានេ វត្តនតោ អនេកន្តិកត្តេ បរេហិ វុត្តេ ‘‘ន មយា អយំ ហេតុ វុត្តោ’’តិ ¶ តំ ការណំ បដិច្ឆាទេតុំ បុន ‘‘ជាតិធម្មតោតិ មយា វុត្ត’’ន្តិអាទីនិ វទតិ. ‘‘សម្បជាន’’ន្តិ វត្តព្ពេ អនុនាសិកលោបេន និទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘ជានន្តោ’’តិ.

២. សម្បជានមុសាវាទេតិ អត្តនា វុច្ចមានស្ស អត្ថស្ស វិតថភាវំ បុព្ពេបិ ជានិត្វា, វចនក្ខណេ ច ជានន្តស្ស មុសាវាទភណនេ. តេនាហ ‘‘ជានិត្វា’’តិអាទិ. មុសាវាទេតិ ច និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ, តស្មា មុសាភណននិមិត្តំ បាចិត្តិយន្តិ ឯវមេត្ថ, ឥតោ បរេសុបិ ឦទិសេសុ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

៣. វទន្តិ ¶ ឯតាយាតិ វាចាតិ អាហ ‘‘មិច្ឆា’’តិអាទិ. ‘‘ធនុនា វិជ្ឈតី’’តិអាទីសុ វិយ ‘‘ចក្ខុនា ទិដ្ឋ’’ន្តិ បាកដវសេន វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឱឡារិកេនា’’តិ.

១១. គតោ ភវិស្សតីតិ ឯត្ថាបិ សន្និដ្ឋានតោ វុត្តត្តា មុសាវាទោ ជាតោ. អាបត្តិន្តិ បាចិត្តិយាបត្តិំ, ន ទុព្ភាសិតំ. ជាតិអាទីហិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ បរំ ទវា វទន្តស្ស ហិ តំ ហោតិ. ចារេសុន្តិ ឧបនេសុំ. វត្ថុវិបរីតតា, វិសំវាទនបុរេក្ខារតា, យមត្ថំ វត្ថុកាមោ, តស្ស បុគ្គលស្ស វិញ្ញាបនបយោគោ ចាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ. វត្ថុវិបរីតតាយ ហិ អសតិ វិសំវាទនបុរេក្ខារតាយ វិញ្ញាបិតេបិ មុសាវាទោ ន ហោតិ, ទុក្កដមត្តមេវ ហោតិ. តស្មា សាបិ អង្គមេវាតិ គហេតព្ពំ. ឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនត្ថំ មុសា ភណន្តស្ស បារាជិកំ, បរិយាយេន ថុល្លច្ចយំ, អមូលកេន បារាជិកេន អនុទ្ធំសនត្ថំ សង្ឃាទិសេសោ, សង្ឃាទិសេសេនានុទ្ធំសនឱមសវាទាទីសុ បាចិត្តិយំ, អនុបសម្បន្នេសុ ទុក្កដំ, ឧក្កដ្ឋហីនជាតិអាទីហិ ទវា អក្កោសន្តស្ស ទុព្ភាសិតំ, កេវលំ មុសា ភណន្តស្ស ឥធ បាចិត្តិយំ វុត្តំ.

មុសាវាទសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឱមសវាទសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៣. ទុតិយេ បុព្ពេ បតិដ្ឋិតារប្បទេសំ បុន អរេ បត្តេតិ បឋមំ ភូមិយំ បតិដ្ឋិតនេមិប្បទេសេ បរិវត្តេត្វា បុន ភូមិយំ បតិដ្ឋិតេតិ អត្ថោ.

១៥. បុព្ពេតិ អដ្ឋុប្បត្តិយំ. បុប្ផឆឌ្ឌកា នាម គព្ភមលាទិហារកា. តច្ឆកកម្មន្តិ បាសាណកោដ្ដនាទិវឌ្ឍកីកម្មំ ¶ . ហត្ថមុទ្ទាគណនាតិ អង្គុលិសង្កោចនេនេវ គណនា. អច្ឆិទ្ទកគណនា នាម ឯកដ្ឋានទសដ្ឋានាទីសុ សារិយោ ឋបេត្វា អនុក្កមេន គណនា. អាទិ-សទ្ទេន សង្កលនបដឧប្បាទនវោក្លនភាគហារាទិវសេន បវត្តា បិណ្ឌគណនា គហិតា. យស្ស សា បគុណា, សោ រុក្ខម្បិ ទិស្វា ‘‘ឯត្តកានិ ឯត្ថ បណ្ណានី’’តិ ¶ ជានាតិ. យភ-មេថុនេតិ វចនតោ អាហ ‘‘យ-ការ-ភ-ការេ’’តិអាទិ.

១៦. ន បុរិមេនាតិ មុសាវាទសិក្ខាបទេន. សោបិ អាបត្តិយាតិ ឧបសគ្គាទិវិសិដ្ឋេហិបិ វទន្តោ បាចិត្តិយាបត្តិយាវ ការេតព្ពោ.

២៦. ទុព្ភាសិតន្តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា បាឡិយំ អនាគតេហិបិ បរម្មុខា វទន្តស្សបិ ទុព្ភាសិតមេវាតិ អាចរិយា វទន្តិ តតោ លាមកាបត្តិយា អភាវា, អនាបត្តិយាបេត្ថ ភវិតុំ អយុត្តត្តា. សព្ពសត្តាតិ ឯត្ថ វចនត្ថវិទូហិ តិរច្ឆានាទយោបិ គហិតា.

៣៥. អនុសាសនីបុរេក្ខារតាយ វា បាបគរហិតាយ វា វទន្តានំ ចិត្តស្ស លហុបរិវត្តិភាវតោ អន្តរន្តរា កោបេ ឧប្បន្នេបិ អនាបត្តិ. កាយវិការមត្តេនបិ ឱមសនសម្ភវតោ ‘‘តិសមុដ្ឋានំ, កាយកម្ម’’ន្តិ ច វុត្តំ. បរិវារេ បន ‘‘ចតុត្ថេន អាបត្តិសមុដ្ឋានេន…បេ… ទុព្ភាសិតំ អាបជ្ជេយ្យាតិ. ន ហីតិ វត្តព្ព’’ន្តិអាទិនា (បរិ. ២៧៦) ឥតរានិ សមុដ្ឋានានិ បដិក្ខិបិត្វា បញ្ចមស្សេវ វុត្តត្តា អាហ ‘‘ទុព្ភាសិតាបត្តិ បនេត្ថ វាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋាតី’’តិ. ទវកម្យតាយ ហិ កាយវាចាចិត្តេហិ ឱមសន្តស្សបិ វាចាចិត្តមេវ អាបត្តិយា អង្គំ ហោតិ, ន បន កាយោ វិជ្ជមានោបិ ធម្មទេសនាបត្តិ វិយ កេវលំ កាយវិការេនេវ. ឱមសន្តស្ស បន កិញ្ចាបិ ឥធ ទុព្ភាសិតាបត្តិយា អនាបត្តិ, អថ ខោ កាយកីឡាបដិក្ខេបសិក្ខាបទេន ទុក្កដមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧបសម្បន្នំ ជាតិអាទីហិ អនញ្ញាបទេសេន អក្កោសនំ, តស្ស ជាននំ, អត្ថបុរេក្ខារតាទីនំ អភាវោតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

ឱមសវាទសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. បេសុញ្ញសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៦. តតិយេ ភណ្ឌនំ ជាតំ ឯតេសន្តិ ភណ្ឌនជាតា. បិសតីតិ បិសុណា, វាចា, សមគ្គេ ភិន្នេ ¶ ករោតីតិ អត្ថោ. តាយ វាចាយ សមន្នាគតោ បិសុណោ, តស្ស កម្មំ បេសុញ្ញន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឥធាបិ ¶ ជាតិអាទីហិ ទសហិ វត្ថូហិ បេសុញ្ញំ ឧបសំហរន្តស្សេវ បាចិត្តិយំ, ឥតរេហិ អក្កោសវត្ថូហិ ទុក្កដំ. អនក្កោសវត្ថូហិ បន ឧបសំហរន្តស្ស ទុក្កដមេវាតិ វទន្តិ. ជាតិអាទីហិ អនញ្ញាបទេសេន អក្កោសន្តស្ស ភិក្ខុនោ សុត្វា ភិក្ខុស្ស ឧបសំហរណំ, បិយកម្យតាភេទាធិប្បាយេសុ អញ្ញតរតា, តស្ស វិជាននាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

បេសុញ្ញសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. បទសោធម្មសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៥. ចតុត្ថេ បុរិមព្យញ្ជនេន សទិសន្តិ ‘‘រូបំ អនិច្ច’’ន្តិ ឯត្ថ អនិច្ច-សទ្ទេន សទិសំ ‘‘វេទនា អនិច្ចា’’តិ ឯត្ថ អនិច្ច-សទ្ទំ វទតិ. អក្ខរសមូហោតិ អវិភត្តិកោ វុត្តោ. បទន្តិ វិភត្តិអន្តំ វុត្តំ.

ឯកំ បទន្តិ គាថាបទមេវ សន្ធាយ វទតិ. បទគណនាយាតិ គាថាបទគណនាយ. អបាបុណិត្វាតិ សទ្ធិំ អកថេត្វា. ឯតេន គាថាយ បច្ឆិមបាទេ វុច្ចមានេ សាមណេរោ បឋមបាទាទិំ វទតិ, អាបត្តិយេវ, តស្មិំ និស្សទ្ទេ ឯវ ឥតរេន វត្តព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

អដ្ឋកថានិស្សិតោតិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ បោរាណដ្ឋកថំ សន្ធាយ វទតិ. ឥទានិបិ ‘‘យថាបិ ទីបិកោ នាម, និលីយិត្វា គណ្ហតេ មិគេ’’តិ (មិ. ប. ៦.១.៥; វិសុទ្ធិ. ១.២១៧; ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៧៤; ម. និ. អដ្ឋ. ១.១០៧; បារា. អដ្ឋ. ២.១៦៥; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.១.១៦៣) ឯវមាទិកំ អដ្ឋកថាវចនំ អត្ថេវ, ពុទ្ធឃោសាចរិយាទីហិ បោរាណដ្ឋកថានយេន វុត្តម្បិ ឥធ សង្គហេតព្ពន្តិ វទន្តិ. បាឡិនិស្សិតោតិ ឧទានវគ្គសង្គហាទិកោ. វិវដ្ដូបនិស្សិតន្តិ និព្ពាននិស្សិតំ. ថេរស្សាតិ នាគសេនត្ថេរស្ស. មគ្គកថាទីនិ បករណានិ.

៤៦. បាឡិយំ អក្ខរាយាតិអាទិ លិង្គវិបល្លាសេន វុត្តំ, អក្ខរេនាតិអាទិនា អត្ថោ គហេតព្ពោ.

៤៨. ឧបចារំ ¶ មុញ្ចិត្វាតិ បរិសាយ ទ្វាទសហត្ថំ មុញ្ចិត្វា ឯកតោ ឋិតស្ស វា និសិន្នស្ស វា អនុបសម្បន្នស្ស អកថេត្វា អញ្ញេ ឧទ្ទិស្ស ភណន្តស្សាបិ ¶ អនាបត្តិ. សចេ បន ទូរេ និសិន្នម្បិ ឧទ្ទិស្ស ភណតិ, អាបត្តិ ឯវ. ឱបាតេតីតិ សទ្ធិំ កថេតិ. អនុបសម្បន្នតា, វុត្តលក្ខណធម្មំ បទសោ វាចនតា, ឯកតោ ភណនញ្ចាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

បទសោធម្មសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សហសេយ្យសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥០-៥១. បញ្ចមេ តត្រិទំ និទស្សនន្តិ សេសោ. ទិរត្តតិរត្តន្តិ ឯត្ថ ទិរត្តគ្គហណំ វចនាលង្ការត្ថំ, និរន្តរំ តិស្សោវ រត្តិយោ វសិត្វា ចតុត្ថទិវសាទីសុ សយន្តស្សេវ អាបត្តិ, ន ឯកន្តរិកាទិវសេន សយន្តស្សាតិ ទស្សនត្ថម្បីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទិរត្តវិសិដ្ឋញ្ហិ តិរត្តំ វុច្ចមានំ, តេន អនន្តរិកមេវ តិរត្តំ ទីបេតីតិ. បញ្ចហិ ឆទនេហីតិ ឥដ្ឋកសិលាសុធាតិណបណ្ណេហិ. វាចុគ្គតវសេនាតិ បគុណវសេន. ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធោ វឌ្ឍកីហត្ថេន គហេតព្ពោ. ឯកូបចារោ ឯកេន មគ្គេន បវិសិត្វា អព្ភោកាសំ អនុក្កមិត្វា សព្ពត្ថ អនុបរិគមនយោគ្គោ, ឯតំ ពហុទ្វារម្បិ ឯកូបចារោវ. តត្ថ បន កុដ្ដាទីហិ រុន្ធិត្វា វិសុំ ទ្វារំ យោជេន្តិ, នានូបចារោ ហោតិ. សចេ បន រុន្ធតិ ឯវ, វិសុំ ទ្វារំ ន យោជេន្តិ, ‘‘ឯតម្បិ ឯកូបចារមេវ មត្តិកាទីហិ បិហិតទ្វារោ វិយ គព្ភោ’’តិ គហេតព្ពំ. អញ្ញថា គព្ភេ បវិសិត្វា បមុខាទីសុ និបន្នានុបសម្បន្នេហិ សហសេយ្យាបរិមុត្តិយា គព្ភទ្វារំ មត្តិកាទីហិ បិទហាបេត្វា ឧដ្ឋិតេ អរុណេ វិវរាបេន្តស្សបិ អនាបត្តិ ភវេយ្យាតិ.

តេសំ បយោគេ បយោគេ ភិក្ខុស្ស អាបត្តីតិ ឯត្ថ កេចិ ‘‘អនុដ្ឋហនេន អកិរិយសមុដ្ឋានា អាបត្តិ វុត្តា តស្មិំ ខណេ សយន្តស្ស កិរិយាភាវា. ឥទញ្ហិ សិក្ខាបទំ សិយា កិរិយាយ សមុដ្ឋាតិ, សិយា អកិរិយាយ សមុដ្ឋាតិ. កិរិយាសមុដ្ឋានតា ចស្ស តព្ពហុលវសេន វុត្តាតិ វទតិ. យថា ចេតំ, ឯវំ ទិវាសយនម្បិ. អនុដ្ឋហនេន, ហិ ទ្វារាសំវរណេន ចេតំ អកិរិយសមឧដ្ឋានម្បិ ហោតី’’តិ វទន្តិ. ឥទញ្ច យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

‘‘ឧបរិមតលេន ¶ សទ្ធិំ អសម្ពទ្ធភិត្តិកស្សា’’តិ ឥទំ សម្ពទ្ធភិត្តិកេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឧបរិមតលេ សយិតស្ស សង្កា ឯវ នត្ថីតិ ‘‘ហេដ្ឋាបាសាទេ’’តិអាទិ វុត្តំ. នានូបចារេតិ ពហិ និស្សេណិយា អារោហណីយេ.

សភាសង្ខេបេនាតិ ¶ សភាការេន. ‘‘អឌ្ឍកុដ្ដកេ’’តិ ឥមិនា សណ្ឋានំ ទស្សេតិ. យត្ថ តីសុ ទ្វីសុ វា បស្សេសុ ភិត្តិយោ ពទ្ធា, ឆទនំ វា អសម្បត្តា អឌ្ឍភិត្តិ, ឥទំ អឌ្ឍកុដ្ដកំ នាម. វាឡសង្ឃាដោ នាម បរិក្ខេបស្ស អន្តោ ថម្ភាទីនំ ឧបរិ វាឡរូបេហិ កតសង្ឃាដោ. បរិក្ខេបស្ស ពហិគតេតិ ឯត្ថ យស្មិំ បស្សេ បរិក្ខេបោ នត្ថិ, តត្ថ សចេ ភូមិតោ វត្ថុ ឧច្ចំ ហោតិ, ឧភតោ ឧច្ចវត្ថុតោ ហេដ្ឋា ភូមិយំ និព្ពកោសព្ភន្តរេបិ អនាបត្តិ ឯវ តត្ថ សេនាសនវោហារាភាវតោ. អថ វត្ថុ នីចំ ភូមិសមមេវ សេនាសនស្ស ហេដ្ឋិមតលេ តិដ្ឋតិ, តត្ថ បរិក្ខេបរហិតទិសាយ និព្ពកោសព្ភន្តរេ សព្ពត្ថ អាបត្តិ ហោតិ, បរិច្ឆេទាភាវតោ បរិក្ខេបស្ស ពហិ ឯវ អនាបត្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. បរិមណ្ឌលំ វាតិអាទិ មជ្ឈេ ឧទកបតនត្ថាយ អាកាសង្គណវន្តំ សេនាសនំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ អបរិច្ឆិន្នគព្ភូបចារេតិ ឯកេកគព្ភស្ស ទ្វីសុ បស្សេសុ បមុខេន គមនំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធតោ អនូនំ កុដ្ដំ កត្វា អាកាសង្គណេន បវេសំ ករោន្តិ, ឯវំ អកតោតិ អត្ថោ. គព្ភបរិក្ខេបោតិ ចតុរស្សបាសាទាទីសុ សមន្តា ឋិតគព្ភភិត្តិយោ សន្ធាយ វុត្តំ.

បាដេក្កសន្និវេសាតិ ឯកេកទិសាយ គព្ភបាឡិយោ ឥតរទិសាសុ គព្ភបាឡីនំ អភាវេន, ភាវេបិ វា អញ្ញមញ្ញភិត្តិច្ឆទនេហិ អសម្ពន្ធតាយ បាដេក្កសន្និវេសា នាម វុច្ចតិ. តំ…បេ… សន្ធាយ វុត្តន្តិ តត្ថ បាចិត្តិយេន អនាបត្តីតិ វុត្តំ, ន ទុក្កដេន. តាទិសាយ ហិ គព្ភបាឡិយា បមុខំ តីសុ ទិសាសុ ភិត្តីនំ អភាវេន ឯកទិសាយ គព្ភភិត្តិមត្តេន សព្ពច្ឆន្នំ ចូឡបរិច្ឆន្នំ នាម ហោតិ. តស្មា ទុក្កដមេវ. យទិ បន តស្ស បមុខស្ស ឥតរទិសាសុបិ ឯកិស្សំ, សព្ពាសុ វា ភិត្តិំ ករោន្តិ, តទា សព្ពច្ឆន្នឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នាទិភាវតោ បាចិត្តិយមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ភូមិយំ វិនា ជគតិយា បមុខំ សន្ធាយាតិ ឯត្ថ ឧច្ចវត្ថុំ អកត្វា ភូមិយំ កតគេហស្ស បមុខំ សន្ធាយ អបរិក្ខិត្តេ បាចិត្តិយេន អនាបត្តីតិ ឥទំ កថិតំ ¶ . ឧច្ចវត្ថុកំ ចេ បមុខំ ហោតិ, តេន វត្ថុនា បរិក្ខិត្តសង្ខ្យមេវ បមុខំ គច្ឆតីតិ អធិប្បាយោ. តត្ថាតិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ. ជគតិយា បមាណំ វត្វាតិ បកតិភូមិយា និបន្នោ យថា ជគតិយា ឧបរិ សយិតំ ន បស្សតិ, ឯវំ ឧច្ចាតិឧច្ចវត្ថុស្ស ឧព្ពេធប្បមាណំ វត្វា. ឯកទិសាយ ឧជុកមេវ ទីឃំ កត្វា សន្និវេសិតោ បាសាទោ ឯកសាលសន្និវេសោ. ទ្វីសុ, តីសុ វា ចតូសុបិ វា ទិសាសុ សិង្ឃាដកសណ្ឋានាទិវសេន កតា ទ្វិសាលាទិសន្និវេសា វេទិតព្ពា. សាលប្បភេទទីបនមេវ ចេត្ថ បុរិមតោ វិសេសោតិ. បរិក្ខេបោ វិទ្ធស្តោតិ បមុខស្ស បរិក្ខេបំ សន្ធាយ វទតិ.

៥៣. ឧបឌ្ឍច្ឆន្នឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នំ សេនាសនំ ទុក្កដស្ស អាទិំ វត្វា បាឡិយំ ទស្សិតត្តា តតោ ¶ អធិកំ សព្ពច្ឆន្នឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នាទិកម្បិ សព្ពំ បាឡិយំ អវុត្តម្បិ បាចិត្តិយស្សេវ វត្ថុភាវេន ទស្សិតំ សិក្ខាបទស្ស បណ្ណត្តិវជ្ជត្តា, គរុកេ ឋាតព្ពតោ ចាតិ វេទិតព្ពំ. សត្ត បាចិត្តិយានីតិ បាឡិយំ វុត្តបាចិត្តិយទ្វយំ សាមញ្ញតោ ឯកត្តេន គហេត្វា វុត្តំ.

៥៤. បាឡិយំ ‘‘តតិយាយ រត្តិយា បុរារុណា និក្ខមិត្វា បុន វសតី’’តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ, អនិក្ខមិត្វា បន បុរារុណា ឧដ្ឋហិត្វា អន្តោឆទនេ និសិន្នស្សាបិ បុនទិវសេ សហសេយ្យេន អនាបត្តិ ឯវ. សេនម្ពមណ្ឌបវណ្ណំ ហោតីតិ សីហឡទីបេ កិរ ឧច្ចវត្ថុកោ សព្ពច្ឆន្នោ សព្ពអបរិច្ឆន្នោ ឯវំនាមកោ សន្និបាតមណ្ឌបោ អត្ថិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. ឯត្ថ ចតុត្ថភាគោ ចូឡកំ, ទ្វេ ភាគា ឧបឌ្ឍំ, តីសុ ភាគេសុ ទ្វេ ភាគា យេភុយ្យន្តិ ឥមិនា នយេន ចូឡកច្ឆន្នបរិច្ឆន្នតាទីនិ វេទិតព្ពានិ. បាចិត្តិយវត្ថុកសេនាសនំ, តត្ថ អនុបសម្បន្នេន សហ និបជ្ជនំ, ចតុត្ថទិវសេ សូរិយត្ថង្គមនន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

សហសេយ្យសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ទុតិយសហសេយ្យសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៥. ឆដ្ឋេ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ចតុត្ថទិវសេ សយន្តស្សាបិ ឥមិនា សិក្ខាបទេន ឯកាវ អាបត្តិ. កេចិ បន បុរិមសិក្ខាបទេនាបីតិ ទ្វេ អាបត្តិយោ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ‘‘អនុបសម្បន្នេនា’’តិ អនិត្ថិលិង្គេន វុត្តត្តា នបុំសកេន ¶ បន ចតុត្ថទិវសេ សយន្តស្ស សទុក្កដបាចិត្តិយំ វត្តុំ យុត្តំ. កិញ្ចាបេត្ថ បាឡិយំ បណ្ឌកវសេនេវ ទុក្កដំ វុត្តំ, តទនុលោមិកា បន បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកេន សហ សយន្តស្ស ឥមិនា ទុក្កដំ, បុរិមេន ចតុត្ថទិវសេ សទុក្កដបាចិត្តិយំ. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ ឥត្ថិគតិកោវាតិ អយំ អម្ហាកំ ខន្តិ. មតិត្ថិយា អនាបត្តីតិ វទន្តិ. បាចិត្តិយវត្ថុកសេនាសនំ, តត្ថ មាតុគាមេន សទ្ធិំ និបជ្ជនំ, សូរិយត្ថង្គមនន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

ទុតិយសហសេយ្យសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. ធម្មទេសនាសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦០. សត្តមេ ន យក្ខេនាតិអាទីនំ ‘‘អញ្ញត្រ វិញ្ញុនា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អញ្ញត្រ វិញ្ញុនា ¶ បុរិសវិគ្គហេន, ន យក្ខាទិនាបីតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. តាទិសេនបិ ហិ សហ ឋិតាយ ទេសេតុំ ន វដ្ដតិ. តំតំទេសភាសាយ អត្ថំ យថារុចិ វដ្ដតិ ឯវ.

ឥរិយាបថាបរិវត្តនំ, បុរិសំ វា ទ្វាទសហត្ថូបចារេ អបក្កោសាបនំ ឯត្ថ អកិរិយា. វុត្តលក្ខណស្ស ធម្មស្ស ឆន្នំ វាចានំ ឧបរិ ទេសនា, វុត្តលក្ខណោ មាតុគាមោ, ឥរិយាបថបអវត្តនាភាវោ, វិញ្ញូបុរិសាភាវោ, អបញ្ហវិស្សជ្ជនាតិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

ធម្មទេសនាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ភូតារោចនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៧៧. អដ្ឋមេ អន្តរាតិ បរិនិព្ពានកាលតោ បុព្ពេបិ. អតិកឌ្ឍិយមានេនាតិ ‘‘វទថ, ភន្តេ, កិំ តុម្ហេហិ អធិគត’’ន្តិ ឯវំ និប្បីឡិយមានេន អតិពទ្ធិយមានេន. តថារូបេ បច្ចយេ សតិ វត្តព្ពមេវ. សុតបរិយត្តិសីលគុណន្តិ ឯត្ថ អត្ថកុសលតា សុតគុណោ, បាឡិបាឋកុសលតា បរិយត្តិគុណោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ចិត្តក្ខេបស្ស វា អភាវា’’តិ ឥមិនា ខិត្តចិត្តវេទនាដ្ដតាបិ អរិយានំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

បុព្ពេ ¶ អវុត្តេហីតិ ចតុត្ថបារាជិកេ អវុត្តេហិ. ឥទញ្ច សិក្ខាបទំ បណ្ណត្តិអជអាននវសេន ឯកន្តតោ អចិត្តកសមុដ្ឋានមេវ ហោតិ អរិយានំ បណ្ណត្តិវីតិក្កមាភាវា. ឈានលាភីនញ្ច សត្ថុ អាណាវីតិក្កមបដិឃចិត្តស្ស ឈានបរិហានតោ ភូតារោចនំ ន សម្ភវតិ. ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស ភូតតា, អនុបសម្បន្នស្ស អារោចនំ, តង្ខណវិជាននា, អនញ្ញាបទេសោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

ភូតារោចនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ទុដ្ឋុល្លារោចនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៧៨. នវមេ តត្ថ ភវេយ្យាតិ តត្ថ កស្សចិ មតិ ឯវំ ភវេយ្យ. អដ្ឋកថាវចនមេវ ឧបបត្តិតោ ទឡ្ហំ កត្វា បតិដ្ឋបេន្តោ ‘‘ឥមិនាបិ ចេត’’ន្តិអាទិមាហ.

៨២. អាទិតោ បញ្ច សិក្ខាបទានីតិ បាណាតិបាតាទីនិ បញ្ច. សេសានីតិ វិកាលភោជនាទីនិ ¶ . សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទិ អជ្ឈាចារោវ. អន្តិមវត្ថុំ អនជ្ឈាបន្នស្ស ភិក្ខុនោ សវត្ថុកោ សង្ឃាទិសេសោ, អនុបសម្បន្នស្ស អារោចនំ, ភិក្ខុសម្មុតិយា អភាវោតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

ទុដ្ឋុល្លារោចនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. បថវីខណនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៨៦. ទសមេ អប្បបំសុមត្តិកាយ បថវិយា អនាបត្តិវត្ថុភាវេន វុត្តត្តា ឧបឌ្ឍបំសុមត្តិកាយបិ បាចិត្តិយមេវាតិ គហេតព្ពំ. ន ហេតំ ទុក្កដវត្ថូតិ សក្កា វត្តុំ ជាតាជាតវិនិមុត្តាយ តតិយបថវិយា អភាវតោ.

វដ្ដតីតិ ឥមស្មិំ ឋានេ បោក្ខរណិំ ខណាតិ ឱកាសស្ស អនិយមិតត្តា វដ្ដតិ. ឥមំ វល្លិំ ខណាតិ បថវីខណនំ សន្ធាយ វុត្តត្តា ឥមិនាវ សិក្ខាបទេន អាបត្តិ, ន ភូតគាមសិក្ខាបទេន. ឧភយម្បិ ¶ សន្ធាយ វុត្តេ បន ទ្វេបិ បាចិត្តិយា ហោន្តិ. ឧទកបប្បដកោតិ ឧទកេ អន្តោភូមិយំ បវិដ្ឋេ តស្ស ឧបរិភាគំ ឆាទេត្វា តនុកបំសុ វា មត្តិកា វា បដលំ ហុត្វា បតមានា តិដ្ឋតិ, តស្មិំ ឧទកេ សុក្ខេបិ តំ បដលំ វាតេន ចលមានា តិដ្ឋតិ, តំ ឧទកបប្បដកោ នាម.

អកតបព្ភារេតិ អវឡញ្ជនដ្ឋានទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តាទិសេ ឯវ ហិ វម្មិកស្ស សម្ភវោតិ. មូសិកុក្ករំ នាម មូសិកាហិ ខនិត្វា ពហិ កតបំសុរាសិ. អច្ឆទនន្តិអាទិវុត្តត្តា ឧជុកំ អាកាសតោ បតិតវស្សោទកេន ឱវដ្ឋមេវ ជាតបថវី ហោតិ, ន ឆទនាទីសុ បតិត្វា តតោ បវត្តឧទកេន តិន្តន្តិ វេទិតព្ពំ. មណ្ឌបត្ថម្ភន្តិ សាខាមណ្ឌបត្ថម្ភំ. ឧច្ចាលេត្វាតិ ឧក្ខិបិត្វា. តតោតិ បុរាណសេនាសនតោ.

៨៨. មហាមត្តិកន្តិ ភិត្តិលេបនំ. ជាតបថវិតា, តថាសញ្ញិតា, ខណនខណាបនានំ អញ្ញតរន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

បថវីខណនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ មុសាវាទវគ្គោ បឋមោ.

២. ភូតគាមវគ្គោ

១. ភូតគាមសិក្ខាបទវណ្ណនា

៨៩. ទុតិយវគ្គស្ស ¶ បឋមេ និគ្គហេតុំ អសក្កោន្តោតិ សាខដ្ឋកវិមានេ សាខាយ ឆិជ្ជមានាយ ឆិជ្ជន្តេ តត្ថ អឆេទនត្ថាយ ទេវតាយ ឧបនីតំ បុត្តំ ទិស្វាបិ កុឋារិនិក្ខេបវេគំ និវត្តេតុំ អសក្កោន្តោតិ អត្ថោ. រុក្ខធម្មេតិ រុក្ខស្ស បវត្តិយំ. រុក្ខានំ វិយ ឆេទនាទីសុ អកុប្បនញ្ហិ រុក្ខធម្មោ នាម.

ឧប្បតិតន្តិ ឧប្បន្នំ. ភន្តន្តិ ធាវន្តំ. វារយេតិ និគ្គណ្ហេយ្យ. ឥតរោតិ ឧប្បន្នំ កោធំ អនិគ្គណ្ហន្តោ រាជឧបរាជាទីនំ រស្មិមត្តគ្គាហកជនោ វិយ ន ឧត្តមសារថីតិ អត្ថោ. វិសដំ សប្បវិសន្តិ សរីរេ ទាឋាវណានុសារេន វិត្ថិណ្ណំ ព្យាបេត្វា ឋិតំ កណ្ហសប្បវិសំ វិយ. ជហាតិ ឱរបារន្តិ បញ្ចោរម្ភាគិយសញ្ញោជនានិ តតិយមគ្គេន ជហាតិ. ‘‘ឱរបារ’’ន្តិ ហិ ឱរិមតីរំ វុច្ចតិ ¶ . អថ វា សោតិ តតិយមគ្គេន កោធំ វិនេត្វា ឋិតោ ភិក្ខុ អរហត្តមគ្គេន ឱរបារំ ជហាតីតិ អត្ថោ. តត្ថ ឱរំ នាម សកត្តភាវោ, អជ្ឈត្តិកានិ វា អាយតនានិ. បារំ នាម បរអត្តភាវោ, ពាហិរានិ វា អាយតនានិ. តទុភយេ បន ឆន្ទរាគំ ជហន្តោ ‘‘ជហាតិ ឱរិមបារ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

៩០. ភវន្តីតិ វឌ្ឍន្តិ. អហុវុន្តីតិ ពភូវុ. តេនាហ ‘‘ជាតា វឌ្ឍិតា’’តិ. ភូតានំ គាមោតិ មហាភូតានំ ហរិតតិណាទិភាវេន សមគ្គានំ សមូហោ. តព្ពិនិមុត្តស្ស គាមស្ស អភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘ភូតា ឯវ វា គាមោ’’តិ វុត្តំ. បាតព្យ-សទ្ទស្ស បា បានេតិ ធាត្វត្ថំ សន្ធាយាហ ‘‘បរិភុញ្ជិតព្ពតា’’តិ. សា ច បាតព្យតា ឆេទនាទិ ឯវ ហោតីតិ អាហ ‘‘តស្សា…បេ… ភូតគាមស្ស ជាតា ឆេទនាទិបច្ចយា’’តិ.

៩១. ជាត-សទ្ទោ ឯត្ថ វិជាតបរិយាយោតិ ‘‘បុត្តំ វិជាតា ឥត្ថី’’តិអាទីសុ វិយ បសូតវចនោតិ អាហ ‘‘បសូតានី’’តិ, និព្ពត្តបណ្ណមូលានីតិ អត្ថោ.

តានិ ¶ ទស្សេន្តោតិ តានិ ពីជានិ ទស្សេន្តោ. ការិយទស្សនមុខេនេវ ការណញ្ច គហិតន្តិ អាហ ‘‘ពីជតោ និព្ពត្តេន ពីជំ ទស្សិត’’ន្តិ.

៩២. ‘‘ពីជតោ សម្ភូតោ ភូតគាមោ ពីជ’’ន្តិ ឥមិនា ឧត្តរបទលោបេន ‘‘បទុមគច្ឆតោ និព្ពត្តំ បុប្ផំ បទុម’’ន្តិអាទីសុ វិយាយំ វោហារោតិ ទស្សេតិ. យំ ពីជំ ភូតគាមោ នាម ហោតីតិ និព្ពត្តបណ្ណមូលំ សន្ធាយ វទតិ. យថារុតន្តិ យថាបាឋំ.

‘‘សញ្ចិច្ចា’’តិ វុត្តត្តា សរីរេ លគ្គភាវំ ញត្វាបិ ឧដ្ឋហតិ, ‘‘តំ ឧទ្ធរិស្សាមី’’តិសញ្ញាយ អភាវតោ វដ្ដតិ. អនន្តក-គ្គហណេន សាសបមត្តិកា គហិតា, នាមញ្ហេតំ តស្សា សេវាលជាតិយា. មូលបណ្ណានំ អភាវេន ‘‘អសម្បុណ្ណភូតគាមោ នាមា’’តិ វុត្តំ. សោ ពីជគាមេន សង្គហិតោតិ. អវឌ្ឍមានេបិ ភូតគាមមូលកត្តា វុត្តំ ‘‘អមូលកភូតគាមេ សង្គហំ គច្ឆតី’’តិ. នាឡិកេរស្ស អាវេណិកំ កត្វា វទតិ.

សេលេយ្យកំ ¶ នាម សិលាយ សម្ភូតា ឯកា គន្ធជាតិ. បុប្ផិតកាលតោ បដ្ឋាយាតិ វិកសិតកាលតោ បភុតិ. ឆត្តកំ គណ្ហន្តោតិ វិកសិតំ គណ្ហន្តោ. មកុឡំ បន រុក្ខត្តចំ អកោបេន្តេនបិ គហេតុំ ន វដ្ដតិ, ផុល្លំ វដ្ដតិ. ហត្ថកុក្កុច្ចេនាតិ ហត្ថចាបល្លេន.

‘‘បានីយំ ន វាសេតព្ព’’ន្តិ ឥទំ អត្តនោ បិវនបានីយំ សន្ធាយ វុត្តំ, អញ្ញេសំ បន វដ្ដតិ អនុគ្គហិតត្តា. តេនាហ ‘‘អត្តនា ខាទិតុកាមេនា’’តិ. យេសំ រុក្ខានំ សាខា រុហតីតិ មូលំ អនោតារេត្វា បណ្ណមត្តនិគ្គមនមត្តេនបិ វឌ្ឍតិ. តត្ថ កប្បិយម្បិ អករោន្តោ ឆិន្ននាឡិកេរវេឡុទណ្ឌាទយោ កោបេតុំ វដ្ដតិ.

‘‘ចង្កមិតដ្ឋានំ ទស្សេស្សាមី’’តិ វុត្តត្តា កេវលំ ចង្កមនាធិប្បាយេន វា មគ្គគមនាធិប្បាយេន វា អក្កមន្តស្ស, តិណានំ ឧបរិ និសីទនាធិប្បាយេន និសីទន្តស្ស ច ទោសោ នត្ថិ.

សមណកប្បេហីតិ សមណានំ កប្បិយវោហារេហិ, អពីជនិព្ពដ្ដពីជានិបិ កប្បិយភាវតោ ‘‘សមណកប្បានី’’តិ វុត្តានិ. អពីជំ នាម តរុណអម្ពផលាទីនិ. និព្ពដ្ដេតព្ពំ វិយោជេតព្ពំ ពីជំ យស្មិំ, តំ បនសាទិ និព្ពដ្ដពីជំ នាម. កប្បិយន្តិ វត្វាវាតិ បុព្ពកាលកិរិយាវសេន វុត្តេបិ វចនក្ខណេវ អគ្គិសត្ថាទិនា ពីជគាមេ វណំ កាតព្ពន្តិ វចនតោ បន បុព្ពេ កាតុំ ន វដ្ដតិ, តញ្ច ទ្វិធា អកត្វា ឆេទនភេទនមេវ ទស្សេតព្ពំ. ករោន្តេន ច ភិក្ខុនា ‘‘កប្បិយំ ករោហី’’តិ ¶ យាយ កាយចិ ភាសាយ វុត្តេយេវ កាតព្ពំ. ពីជគាមបរិមោចនត្ថំ បុន កប្បិយំ ការេតព្ពន្តិ ការាបនស្ស បឋមមេវ អធិកតត្តា. ‘‘កដាហេបិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា កដាហតោ នីហតាយ មិញ្ជាយ វា ពីជេ វា យត្ថ កត្ថចិ វិជ្ឈិតុំ វដ្ដតិ ឯវ. ភូតគាមោ, ភូតគាមសញ្ញិតា, វិកោបនំ វា វិកោបាបនំ វាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

ភូតគាមសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. អញ្ញវាទកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៩៤. ទុតិយេ អញ្ញំ វចនន្តិ យំ ទោសវិភាវនត្ថំ បរេហិ វុត្តវចនំ តំ តស្ស អននុច្ឆវិកេន អញ្ញេន វចនេន បដិចរតិ.

៩៨. យទេតំ ¶ អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរណវសេន បវត្តវចនំ, តទេវ បុច្ឆិតមត្ថំ ឋបេត្វា អញ្ញំ វទតិ បកាសេតីតិ អញ្ញវាទកន្តិ អាហ ‘‘អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរណស្សេតំ នាម’’ន្តិ. តុណ្ហីភូតស្សេតំ នាមន្តិ តុណ្ហីភាវស្សេតំ នាមំ, អយមេវ វា បាឋោ. អញ្ញវាទកំ អារោបេតុន្តិ អញ្ញវាទេ អារោបេតុំ. វិហេសកន្តិ វិហេសកត្តំ.

៩៩. បាឡិយំ ន ឧគ្ឃាដេតុកាមោតិ បដិច្ឆាទេតុកាមោ.

១០០. អនារោបិតេ អញ្ញវាទកេតិ វុត្តទុក្កដំ បាឡិយំ អាគតអញ្ញេនញ្ញបដិចរណវសេន យុជ្ជតិ, អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេន បន មុសាវាទេន អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរន្តស្ស បាចិត្តិយេន សទ្ធិំ ទុក្កដំ, អារោបិតេ ឥមិនាវ បាចិត្តិយំ. កេចិ បន ‘‘មុសាវាទបាចិត្តិយេន សទ្ធិំ បាចិត្តិយទ្វយ’’ន្តិ វទន្តិ, វីមំសិតព្ពំ. អាទិកម្មិកស្សបិ មុសាវាទេ ឥមិនាវ អនាបត្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ធម្មកម្មេន អារោបិតតា, អាបត្តិយា វា វត្ថុនា វា អនុយុញ្ជិយមានតា, ឆាទេតុកាមតាយ អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរណំ, តុណ្ហីភាវោ ចាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

អញ្ញវាទកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ឧជ្ឈាបនកសិក្ខាបទវណ្ណនា

១០៣. តតិយេ ¶ ចិន្តាយនត្ថស្ស ឈេ-ធាតុស្ស អនេកត្ថតាយ ឱលោកនត្ថសម្ភវតោ វុត្តំ ‘‘ឱលោកាបេន្តី’’តិ. ឆន្ទាយាតិ លិង្គវិបល្លាសោតិ អាហ ‘‘ឆន្ទេនា’’តិ.

១០៥. ភិក្ខុំ លាមកតោ ចិន្តាបនត្ថំ អញ្ញេសំ តំ អវណ្ណកថនំ ឧជ្ឈាបនំ នាម. អញ្ញេសំ បន អវត្វា អញ្ញមញ្ញំ សមុល្លបនវសេន ភិក្ខុនោ ទោសប្បកាសនំ ខិយ្យនំ នាមាតិ អយមេតេសំ ភេទោ.

១០៦. អញ្ញំ អនុបសម្បន្នំ ឧជ្ឈាបេតីតិ អញ្ញេន អនុបសម្បន្នេន ឧជ្ឈាបេតិ. តស្ស វា តំ សន្តិកេតិ តស្ស អនុបសម្បន្នស្ស សន្តិកេ តំ សង្ឃេន សម្មតំ ឧបសម្បន្នំ ខិយ្យតិ. ឥធាបិ មុសាវាទេន ឧជ្ឈាបនាទីនំ សម្ភវតោ ទុក្កដដ្ឋានានិ ច អាទិកម្មិកស្ស អនាបត្តិ ច ឥមិនា ឯវ សិក្ខាបទេន វុត្តាតិ ¶ វេទិតព្ពំ សព្ពត្ថ មុសាវាទបាចិត្តិយស្ស អនិវត្តិតោ. ធម្មកម្មេន សម្មតតា, ឧបសម្បន្នតា, អគតិគមនាភាវោ, តស្ស អវណ្ណកាមតា, យស្ស សន្តិកេ វទតិ. តស្ស ឧបសម្បន្នតា, ឧជ្ឈាបនំ វា ខិយ្យនំ វាតិ ឥមានេត្ថ ឆ អង្គានិ.

ឧជ្ឈាបនកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. បឋមសេនាសនសិក្ខាបទវណ្ណនា

១១០. ចតុត្ថេ អបញ្ញាតេតិ អប្បសិទ្ធេ. ឥមំ បន អដ្ឋ មាសេ មណ្ឌបាទីសុ ឋបនសង្ខាតំ អត្ថវិសេសំ គហេត្វា ភគវតា បឋមមេវ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តន្តិ អធិប្បាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អដ្ឋមាសេ’’តិអាទិវចនេន អនុបញ្ញត្តិសទិសេន បកាសេត្វា វិសុំ អនុបញ្ញត្តិ ន វុត្តា. បរិវារេ បនេតំ អនុជាននវចនំ អនុបញ្ញត្តិដ្ឋានន្តិ ‘‘ឯកា អនុបញ្ញត្តី’’តិ (បរិ. ៦៥-៦៧) វុត្តំ.

នវវាយិមោតិ អធុនា សុត្តេន វីតកច្ឆេន បលិវេឋិតមញ្ចោ. ឱនទ្ធោតិ កប្បិយចម្មេន ឱនទ្ធោ. តេ ហិ វស្សេន សីឃំ ន នស្សន្តិ. ‘‘ឧក្កដ្ឋអព្ភោកាសិកោ’’តិ ឥទំ តស្ស សុខបដិបត្តិទស្សនមត្តំ, ឧក្កដ្ឋស្សាបិ បន ចីវរកុដិ វដ្ដតេវ. កាយានុគតិកត្តាតិ ភិក្ខុនោ តត្ថេវ និសីទនភាវំ ទីបេតិ, តេន ច វស្សភយេន សយំ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តស្ស អាបត្តីតិ ទស្សេតិ ¶ . អព្ភោកាសិកានំ តេមនត្ថាយ និយមេត្វា ទាយកេហិ ទិន្នម្បិ អត្តានំ រក្ខន្តេន រក្ខិតព្ពមេវ.

‘‘វលាហកានំ អនុដ្ឋិតភាវំ សល្លក្ខេត្វា’’តិ ឥមិនា គិម្ហានេបិ មេឃេ ឧដ្ឋិតេ អព្ភោកាសេ និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. តត្រ តត្រាតិ ចេតិយង្គណាទិកេ តស្មិំ តស្មិំ អព្ភោកាសេ និយមេត្វា និក្ខិត្តា. មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ បាទដ្ឋានាភិមុខាតិ យត្ថ សមន្តតោ សម្មជ្ជិត្វា អង្គណមជ្ឈេ សព្ពទា កចវរស្ស សង្កឌ្ឍនេន មជ្ឈេ វាលិកា សញ្ចិតា ហោតិ. តត្ថ កត្តព្ពវិធិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឧច្ចវត្ថុបាទដ្ឋានាភិមុខំ វា វាលិកា ហរិតព្ពា. យត្ថ វា បន កោណេសុ វាលិកា សញ្ចិតា, តត្ថ តតោ បដ្ឋាយ អបរទិសាភិមុខា ហរិតព្ពាតិ កេចិ អត្ថំ វទន្តិ. កេចិ បន ‘‘សម្មដ្ឋដ្ឋានស្ស ¶ បទវឡញ្ជេន អវិកោបនត្ថាយ សយំ អសម្មដ្ឋដ្ឋានេ ឋត្វា អត្តនោ បាទាភិមុខំ វាលិកា ហរិតព្ពាតិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, តត្ថ ‘‘មជ្ឈតោ បដ្ឋាយា’’តិ វចនស្ស បយោជនំ ន ទិស្សតិ.

១១១. វង្កបាទតាមត្តេន កុឡីរបាទកស្ស សេសេហិ វិសេសោ, ន អដនីសុ បាទប្បវេសនវិសេសេនាតិ ទស្សេតុំ ‘‘យោ វា បន កោចី’’តិអាទិ វុត្តំ. តស្សាតិ ឧបសម្បន្នស្សេវ.

និសីទិត្វា…បេ… បាចិត្តិយន្តិ ឯត្ថ មេឃុដ្ឋានាភាវំ ញត្វា ‘‘បច្ឆា អាគន្ត្វា ឧទ្ធរិស្សាមី’’តិ អាភោគេន គច្ឆន្តស្ស អនាបត្តិ, តេន បុនាគន្តព្ពមេវ. កប្បំ លភិត្វាតិ ‘‘គច្ឆ, មា ឥធ តិដ្ឋា’’តិ វុត្តវចនំ លភិត្វា.

អាវាសិកានំយេវ បលិពោធោតិ អាគន្តុកេសុ កិញ្ចិ អវត្វា និសីទិត្វា ‘‘អាវាសិកា ឯវ ឧទ្ធរិស្សន្តី’’តិ គតេសុបិ អាវាសិកានមេវ បលិពោធោ. មហាបច្ចរិវាទេ បន ‘‘ឥទំ អម្ហាក’’ន្តិ អវត្វាបិ និសិន្នានមេវាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា’’តិ វុត្តត្តា អនាណត្តិយា បញ្ញាបិតត្តាបិ ទុក្កដេ ការណំ វុត្តំ. ឧស្សារកោតិ សរភាណកោ. សោ ហិ ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ បាឡិបាឋំ សារេតិ បវត្តេតីតិ ឧស្សារកោតិ វុច្ចតិ.

១១២. វណ្ណានុរក្ខណត្ថំ កតាតិ បដខណ្ឌាទីហិ សិព្ពិត្វា កតា. ភូមិយំ អត្ថរិតព្ពាតិ ចិមិលិកាយ សតិ តស្សា ឧបរិ, អសតិ សុទ្ធភូមិយំ អត្ថរិតព្ពា. ‘‘សីហចម្មាទីនំ បរិហរណេយេវ បដិក្ខេបោ’’តិ ឥមិនា មញ្ចបីឋាទីសុ អត្ថរិត្វា បុន សំហរិត្វា ឋបនាទិវសេន ¶ អត្តនោ អត្ថាយ បរិហរណមេវ ន វដ្ដតិ, ភូមត្ថរណាទិវសេន បរិភោគោ បន អត្តនោ បរិហរណំ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. ខន្ធកេ ហិ ‘‘អន្តោបិ មញ្ចេ បញ្ញត្តានិ ហោន្តិ, ពហិបិ មញ្ចេ បញ្ញត្តានិ ហោន្តី’’តិ ឯវំ អត្តនោ អត្តនោ អត្ថាយ មញ្ចាទីសុ បញ្ញបេត្វា បរិហរណវត្ថុស្មិំ –

‘‘ន, ភិក្ខវេ, មហាចម្មានិ ធារេតព្ពានិ សីហចម្មំ ព្យគ្ឃចម្មំ ទីបិចម្មំ. យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៥៥) –

បដិក្ខេបោ ¶ កតោ. តស្មា វុត្តនយេនេវេត្ថ អធិប្បាយោ ទដ្ឋព្ពោ. ទារុមយបីឋន្តិ ផលកមយបីឋមេវ. បាទកថលិកន្តិ អធោតបាទំ យស្មិំ ឃំសន្តា ធោវន្តិ, តំ ទារុផលកាទិ.

១១៣. ‘‘អាគន្ត្វា ឧទ្ធរិស្សាមីតិ គច្ឆតី’’តិ វុត្តត្តា អញ្ញេនបិ ការណេន អនោតាបេន្តស្សបិ អាគមនេ សាបេក្ខស្ស អនាបត្តិ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘‘មញ្ចាទីនំ សង្ឃិកតា, វុត្តលក្ខណេ ទេសេ សន្ថរណំ វា សន្ថរាបនំ វា, អបលិពុទ្ធតា, អាបទាយ អភាវោ, និរបេក្ខតា, លេឌ្ឌុបាតាតិក្កមោ’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមសេនាសនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ឯវមេត្ថ និរបេក្ខតាយ សទ្ធិំ ឆ អង្គានិ វុត្តានិ.

បឋមសេនាសនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ទុតិយសេនាសនសិក្ខាបទវណ្ណនា

១១៦. បញ្ចមេ បាវារោ កោជវោតិ បច្ចត្ថរណត្ថាយេវ ឋបិតា ឧគ្គតលោមា អត្ថរណវិសេសា. ឯត្តកមេវ វុត្តន្តិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. សេនាសនតោតិ សព្ពបច្ឆិមសេនាសនតោ.

១១៧. កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្តមេវត្ថំ សវិសេសំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘កិញ្ចាបិ វុត្តោ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. វត្តព្ពំ នត្ថីតិ រុក្ខមូលស្ស បាកដត្តា វុត្តំ. បលុជ្ជតីតិ វិនស្សតិ.

១១៨. យេន មញ្ចំ វា បីឋំ វា វីនន្តិ, តំ មញ្ចបីឋកវានំ. សិលុច្ចយលេណន្តិ បព្ពតគុហា. ‘‘អាបុច្ឆនំ បន វត្ត’’ន្តិ ឥមិនា អាបត្តិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. វុត្តលក្ខណសេយ្យា, តស្សា ¶ សង្ឃិកតា, វុត្តលក្ខណេ វិហារេ សន្ថរណំ វា សន្ថរាបនំ វា, អបលិពុទ្ធតា, អាបទាយ អភាវោ, អនបេក្ខស្ស ទិសាបក្កមនំ, ឧបចារសីមាតិក្កមោតិ ឥមានេត្ថ សត្ត អង្គានិ.

ទុតិយសេនាសនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា

១១៩. ឆដ្ឋេ ¶ អនុបវិសិត្វាតិ សមីបំ បវិសិត្វា.

១២២. ឧបចារំ ឋបេត្វាតិ ទិយឌ្ឍហត្ថូបចារំ ឋបេត្វា. សង្ឃិកវិហារតា, អនុដ្ឋាបនីយភាវជាននំ, សម្ពាធេតុកាមតា, ឧបចារេ និសីទនំ វា និបជ្ជនំ វាតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. និក្កឌ្ឍនសិក្ខាបទវណ្ណនា

១២៦. សត្តមេ កោដ្ឋកានីតិ ទ្វារកោដ្ឋកានិ.

១២៨. ‘‘សកលសង្ឃារាមតោ និក្កឌ្ឍិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ឥទំ អននុរូបតោ វុត្តំ. បាបគរហិតាយ ហិ អកុបិតចិត្តេន និក្កឌ្ឍាបេន្តស្ស ឥមិនា សិក្ខាបទេន អាបត្តិ នត្ថិ ‘‘កុបិតោ អនត្តមនោ’’តិ វុត្តត្តា. អញ្ញាបេក្ខា អាបត្តិ ន ទិស្សតិ. បាឡិយំ ‘‘អលជ្ជិំ និក្កឌ្ឍតី’’តិអាទីសុ ចិត្តស្ស លហុបរិវត្តិតាយ អន្តរន្តរា កោបេ ឧប្បន្នេបិ អនាបត្តិ អលជ្ជិតាទិបច្ចយេនេវ និក្កឌ្ឍនស្ស អារទ្ធត្តា. សង្ឃិកវិហារោ, ឧបសម្បន្នស្ស ភណ្ឌនការកភាវាទិវិនិមុត្តតា, កោបេន និក្កឌ្ឍនំ វា និក្កឌ្ឍាបនំ វាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

និក្កឌ្ឍនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. វេហាសកុដិសិក្ខាបទវណ្ណនា

១២៩. អដ្ឋមំ ¶ ឧត្តានមេវ. សង្ឃិកោ វិហារោ, អសីសឃដ្ដវេហាសកុដិ, ហេដ្ឋាបរិភោគតា, អបដាណិទិន្នេ អាហច្ចបាទកេ និសីទនំ វា និបជ្ជនំ វាតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

វេហាសកុដិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. មហល្លកវិហារសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៣៥. នវមេ ¶ ‘‘មហល្លកោ នាម វិហារោ សស្សាមិកោ’’តិ វុត្តត្តា សញ្ញាចិកាយ កុដិយា អនាបត្តីតិ វទន្តិ. យស្សាតិ វិហារស្ស. សា អបរិបូរូបចារាបិ ហោតីតិ វិវរិយមានំ កវាដំ យំ ភិត្តិំ អាហនតិ, សា សាមន្តា កវាដវិត្ថារប្បមាណា ឧបចាររហិតាបិ ហោតីតិ អត្ថោ. អាលោកំ វាតបានំ សន្ធេតិ ឃដយតីតិ អាលោកសន្ធីតិ កវាដំ វុច្ចតិ. ទ្វារវាតបានូបចារតោ អញ្ញត្ថ បុនប្បុនំ លិម្បនាទិំ ករោន្តស្ស បិណ្ឌគណនាយ បាចិត្តិយំ.

កេចិ បន ‘‘បាឡិយំ បាចិត្តិយស្ស អវុត្តត្តា ទុក្កដ’’ន្តិ វទន្តិ. អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ សំវិធាតព្ពំ. ហរិតេ ឋិតោ អធិដ្ឋាតិ. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ហរិតយុត្តេ ខេត្តេ ឋត្វា ឆាទេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘តាទិសេ ខេត្តេ វិហារំ ករោន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ វទន្តិ, តំ បាឡិយា ន សមេតិ.

១៣៦. ឧជុកមេវ ឆាទនន្តិ ឆាទនមុខវដ្ដិតោ បដ្ឋាយ យាវ បិដ្ឋិវំសកូដាគារកណ្ណិកាទិ, តាវ ឥដ្ឋកាទីហិ ឧជុកំ ឆាទនំ. ឥមិនា បន យេន សព្ពស្មិំ វិហារេ ឯកវារំ ឆាទិតេ តំ ឆាទនំ ឯកមគ្គន្តិ គហេត្វា បាឡិយំ ‘‘ទ្វេ មគ្គេ’’តិអាទិ វុត្តំ. បរិយាយេន ឆាទនម្បិ ឥមិនាវ នយេន យោជេតព្ពន្តិ វទន្តិ, តំ ‘‘បុនប្បុនំ ឆាទាបេសី’’តិ ឥមាយ បាឡិយា ច ‘‘សព្ពម្បិ ចេតំ ឆទនំ ឆទនូបរិ វេទិតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា អដ្ឋកថាវចនេន ច សមេតិ.

បាឡិយំ ‘‘មគ្គេន ឆាទេន្តស្ស បរិយាយេន ឆាទេន្តស្សា’’តិ ឥទញ្ច ឥដ្ឋកាទីហិ, តិណបណ្ណេហិ ច ឆាទនប្បការភេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘បន្តិយា ឆាទិតស្ស ឆទនស្ស ឧបរិ ឆទនមុខវដ្ដិតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ ឧជុកមេវ ឯកវារំ ឆាទនំ ឯកមគ្គន្តិ គហេត្វា ‘ទ្វេ មគ្គេ’តិអាទិ ¶ វុត្តំ, ន បន សកលវិហារឆាទនំ. ឯស នយោ បរិយាយេន ឆាទនេបី’’តិ វទន្តិ, តំ បាឡិអដ្ឋកថាហិ ន សមេតិ.

តតិយាយ មគ្គន្តិ ឯត្ថ តតិយាយាតិ ឧបយោគត្ថេ សម្បទានវចនំ, តតិយំ មគ្គន្តិ អត្ថោ. អយមេវ វា បាឋោ. តិណបណ្ណេហិ លព្ភតីតិ តិណបណ្ណេហិ ឆាទេត្វា ឧបរិ ឧល្លិត្តាវលិត្តករណំ សន្ធាយ វុត្តំ. កេវលំ ¶ តិណកុដិយា ហិ អនាបត្តិ វុត្តា. តិណ្ណំ មគ្គានន្តិ មគ្គវសេន ឆាទិតានំ តិណ្ណំ ឆទនានំ. តិណ្ណំ បរិយាយានន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. មហល្លកវិហារតា, អត្តនោ វាសាគារតា, ឧត្តរិ អធិដ្ឋានន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

មហល្លកវិហារសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. សប្បាណកសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៤០. ទសមេ មាតិកាយំ សប្បាណកឧទកំ តិណេន វា មត្តិកាយ វា សិញ្ចេយ្យ, ឆឌ្ឌេយ្យាតិ អត្ថោ. អថ វា ឧទកំ គហេត្វា ពហិ សិញ្ចេយ្យ, តស្មិញ្ច ឧទកេ តិណំ វា មត្តិកំ វា អាហរិត្វា បក្ខិបេយ្យាតិ អជ្ឈាហរិត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តេនាហ ‘‘សកដភារមត្តញ្ចេបី’’តិអាទិ. ឥទន្តិ តិណមត្តិកបក្ខិបនវិធានំ. វុត្តន្តិ មាតិកាយំ ‘‘តិណំ វា មត្តិកំ វា’’តិ ឯវំ វុត្តំ, អដ្ឋកថាសុ វា វុត្តំ.

ឥទញ្ច សិក្ខាបទំ ពាហិរបរិភោគំ សន្ធាយ វត្ថុវសេន វុត្តំ អព្ភន្តរបរិភោគស្ស វិសុំ វក្ខមានត្តា. តទុភយម្បិ ‘‘សប្បាណក’’ន្តិ កត្វា វធកចិត្តំ វិនាវ សិញ្ចនេ បញ្ញត្តត្តា ‘‘បណ្ណត្តិវជ្ជ’’ន្តិ វុត្តំ. វធកចិត្តេ បន សតិ សិក្ខាបទន្តរេនេវ បាចិត្តិយំ, ន ឥមិនាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧទកស្ស សប្បាណកតា, ‘‘សិញ្ចនេន បាណកា មរិស្សន្តី’’តិ ជាននំ, តាទិសមេវ ច ឧទកំ វិនា វធកចេតនាយ កេនចិទេវ ករណីយេន តិណាទីនំ សិញ្ចនន្តិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

សប្បាណកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ សេនាសនវគ្គោ ទុតិយោ.

‘‘ភូតគាមវគ្គោ’’តិបិ ឯតស្សេវ នាមំ.

៣. ឱវាទវគ្គោ

១. ឱវាទសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៤៤. តតិយវគ្គស្ស ¶ ¶ បឋមេ តិរច្ឆានភូតន្តិ តិរោករណភូតំ, ពាហិរភូតន្តិ អត្ថោ. សមិទ្ធោតិ បរិបុណ្ណោ. សហិតត្ថោ អត្ថយុត្តោ. អត្ថគម្ភីរតាទិនា គម្ភីរោ.

១៤៥-១៤៧. បរតោតិ ឧត្តរិ. ករោន្តោវាតិ បរិពាហិរេ ករោន្តោ. វិភង្គេតិ ឈានវិភង្គេ. ចរណន្តិ និព្ពានគមនាយ បាទំ.

យទស្សាតិ យំ អស្ស. ធារេតីតិ អវិនស្សមានំ ធារេតិ. បរិកថនត្ថន្តិ បកិណ្ណកកថាវសេន បរិច្ឆិន្នធម្មកថនត្ថំ. តិស្សោ អនុមោទនាតិ សង្ឃភត្តាទីសុ ទានានិសំសប្បដិសំយុត្តា និធិកុណ្ឌសុត្តាទិ (ខុ. បា. ៨.១ អាទយោ) -អនុមោទនា, គេហប្បវេសមង្គលាទីសុ មង្គលសុត្តាទិ (ខុ. បា. ៥.១ អាទយោ; សុ. និ. មង្គលសុត្ត) -អនុមោទនា, មតកភត្តាទិអមង្គលេសុ តិរោកុដ្ដាទិ (ខុ. បា. ៧.១ អាទយោ; បេ. វ. ១៤ អាទយោ) -អនុមោទនាតិ ឥមា តិស្សោ អនុមោទនា. កម្មាកម្មវិនិច្ឆយោតិ បរិវារាវសានេ កម្មវគ្គេ (បរិ. ៤៨២ អាទយោ) វុត្តវិនិច្ឆយោ. សមាធិវសេនាតិ សមថបុព្ពកវសេន. វិបស្សនាវសេន វាតិ ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិអាទិកាយ សុក្ខវិបស្សនាយ វសេន. អត្តនោ សីលរក្ខណត្ថំ អបរានបេក្ខតាយ យេន កាមំ គន្តុំ ចតស្សោ ទិសា អរហតិ, អស្ស វា សន្តិ, តាសុ វា សាធូតិ ចាតុទ្ទិសោ.

អភិវិនយេតិ បាតិមោក្ខសំវរសង្ខាតេ សំវរវិនយេ, តប្បកាសកេ វា វិនយបិដកេ. វិនេតុន្តិ សិក្ខាបេតុំ បកាសេតុំ. បគុណា វាចុគ្គតាតិ បាឋតោ ច អត្ថតោ ច បគុណា មុខេ សន្និធាបនវសេន វាចុគ្គតា កាតព្ពា. អត្ថមត្តវសេនបេត្ថ យោជនំ ករោន្តិ. អភិធម្មេតិ លក្ខណរសាទិវសេន បរិច្ឆិន្នេ នាមរូបធម្មេ. បុព្ពេ កិរ មហាថេរា បរិយត្តិអនន្តរធានាយ ឯកេកស្ស គណស្ស ទីឃនិកាយាទិឯកេកធម្មកោដ្ឋាសំ និយ្យាតេន្តា ‘‘តុម្ហេ ឯតំ បាឡិតោ ច អដ្ឋកថាតោ ច បរិហរថ, សក្កោន្តា ឧត្តរិបិ ឧគ្គណ្ហថា’’តិ ឯវំ សកលធម្មំ គន្ថវសេន និយ្យាតេន្តិ, តត្ថ តេ ច ភិក្ខូ គន្ថនាមេន ទីឃភាណកា មជ្ឈិមភាណកាតិ វោហរីយន្តិ, តេ ច ¶ អត្តនោ ភារភូតំ កោដ្ឋាសំ បរិច្ចជិត្វា អញ្ញំ ¶ ឧគ្គហេតុំ ន លភន្តិ. តំ សន្ធាយាហ ‘‘សចេ មជ្ឈិមភាណកោ ហោតី’’តិអាទិ.

តត្ថ ហេដ្ឋិមា វា តយោ វគ្គាតិ មហាវគ្គតោ ហេដ្ឋិមា សគាថកវគ្គោ (សំ. និ. ១.១ អាទយោ), និទានវគ្គោ (សំ. និ. ២.១ អាទយោ), ខន្ធវគ្គោតិ (សំ. និ. ៣.១ អាទិយោ) ឥមេ តយោ វគ្គា. តិកនិបាតតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋាតិ ឯកកនិបាតទុកនិបាតេ សន្ធាយ វុត្តំ. ធម្មបទម្បិ សហ វត្ថុនា ជាតកភាណកេន អត្តនោ ជាតកេន សទ្ធិំ ឧគ្គហេតព្ពំ. តតោ ឱរំ ន វដ្ដតីតិ មហាបច្ចរិវាទស្ស អធិប្បាយោ. តតោ តតោតិ ទីឃនិកាយាទិតោ. ឧច្ចិនិត្វា ឧគ្គហិតំ សទ្ធម្មស្ស ឋិតិយា, ភិក្ខុនោបិ បុព្ពាបរានុសន្ធិអាទិកុសលតាយ ច ន ហោតីតិ ‘‘តំ ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិត្តំ. អភិធម្មេ កិញ្ចិ ឧគ្គហេតព្ពន្តិ ន វុត្តន្តិ ឯត្ថ យស្មា វិនយេ កុសលត្តិកាទិវិភាគោ, សុត្តន្តេសុ សមថវិបស្សនាមគ្គោ ច អភិធម្មបាឋំ វិនា ន វិញ្ញាយតិ, អន្ធការេ បវិដ្ឋកាលោ វិយ ហោតិ, តស្មា សុត្តវិនយានំ គហណវសេន អភិធម្មគ្គហណំ វុត្តមេវាតិ វិសុំ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យថា ‘‘ភោជនំ ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ព្យញ្ជនំ ខាទិតព្ព’’ន្តិ អវុត្តម្បិ វុត្តមេវ ហោតិ តទវិនាភាវតោ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

បរិមណ្ឌលបទព្យញ្ជនាយាតិ បរិមណ្ឌលានិ បរិបុណ្ណានិ បទេសុ សិថិលធនិតាទិព្យញ្ជនានិ យស្សំ, តាយ. បុរស្ស ឯសាតិ បោរី, នគរវាសីនំ កថាតិ អត្ថោ. អនេលគឡាយាតិ ឯត្ថ ឯលាតិ ខេឡំ តគ្គឡនវិរហិតាយ. កល្យាណវាក្ករណោតិ ឯត្ថ វាចា ឯវ វាក្ករណំ, ឧទាហរណឃោសោ. កល្យាណំ មធុរំ វាក្ករណមស្សាតិ កល្យាណវាក្ករណោ. ឧបសម្បន្នាយ មេថុនេនេវ អភព្ពោ ហោតិ, ន សិក្ខមានាសាមណេរីសូតិ អាហ ‘‘ភិក្ខុនិយា កាយសំសគ្គំ វា’’តិអាទិ.

១៤៨. គរុកេហីតិ គរុកភណ្ឌេហិ. ឯកតោឧបសម្បន្នាយាតិ ឧបយោគត្ថេ ភុម្មវចនំ. ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នា នាម បរិវត្តលិង្គា វា បញ្ចសតសាកិយានិយោ វា. ឯតា បន ឯកតោឧបសម្បន្នា ឱវទន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ.

១៤៩. ន និមន្តិតា ហុត្វា គន្តុកាមាតិ និមន្តិតា ហុត្វា ភោជនបរិយោសានេ គន្តុកាមា ន ហោន្តិ, តត្ថេវ វសិតុកាមា ហោន្តីតិ ¶ អត្ថោ. យតោតិ ភិក្ខុនុបស្សយតោ. យាចិត្វាតិ ‘‘តុម្ហេហិ អានីតឱវាទេនេវ មយម្បិ វសិស្សាមា’’តិ យាចិត្វា. តត្ថាតិ តស្មិំ ភិក្ខុនុបស្សយេ. អភិក្ខុកាវាសេ វស្សំ វសន្តិយា បាចិត្តិយំ, អបគច្ឆន្តិយា ទុក្កដំ.

ឥមាសុ ¶ កតរាបត្តិ បរិហរិតព្ពាតិ ចោទនំ បរិហរន្តោ អាហ ‘‘សា រក្ខិតព្ពា’’តិ. សា វស្សានុគមនមូលិកា អាបត្តិ រក្ខិតព្ពា, ឥតរាយ អនាបត្តិការណំ អត្ថីតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘អាបទាសុ ហី’’តិអាទិ.

ឱវាទត្ថាយាតិ ឱវាទេ យាចនត្ថាយ. ទ្វេ តិស្សោតិ ទ្វីហិ តីហិ, ករណត្ថេ ចេតំ បច្ចត្តវចនំ. បាសាទិកេនាតិ បសាទជនកេន កាយកម្មាទិនា. សម្បាទេតូតិ តិវិធំ សិក្ខំ សម្បាទេតុ. អសម្មតតា, ភិក្ខុនិយា បរិបុណ្ណូបសម្បន្នតា, ឱវាទវសេន អដ្ឋគរុធម្មទានន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

ឱវាទសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. អត្ថង្គតសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៥៣. ទុតិយេ កោកនទន្តិ បទុមវិសេសំ, តំ កិរ ពហុបត្តំ វណ្ណសម្បន្នំ. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – យថា កោកនទសង្ខាតំ បទុមំ, ឯវំ ផុល្លមុខបទុមំ អវីតគុណគន្ធំ និម្មលេ អន្តលិក្ខេ អាទិច្ចំ វិយ ច អត្តនោ តេជសា តបន្តំ តតោ ឯវ វិរោចមានំ អង្គេហិ និច្ឆរណកជុតិយា អង្គីរសំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ បស្សាតិ. រជោហរណន្តិ សរីរេ រជំ បុញ្ឆតីតិ រជោហរណន្តិ បុញ្ឆនចោឡស្ស នាមំ. ឱភាសវិស្សជ្ជនបុព្ពកា ភាសិតគាថា ឱភាសគាថា នាម. វិសុទ្ធិមគ្គាទីសុ (វិសុទ្ធិ. ២.៣៨៦) បន ‘‘រាគោ រជោ ន ច បន រេណុ វុច្ចតី’’តិអាទិ ឱភាសគាថា វុត្តា, ន បនេសា ‘‘អធិចេតសោ’’តិ គាថា. អយញ្ច ចូឡបន្ថកត្ថេរស្ស ឧទានគាថាតិ ឧទានបាឡិយំ នត្ថិ, ឯកុទានិយត្ថេរស្ស (ថេរគា. ១.៦៧ ឯកុទានិយត្ថេរគាថាវណ្ណនា) នាយំ ឧទានគាថាតិ តត្ថ វុត្តំ. ឥធ បន បាឡិយា ឯវ វុត្តត្តា ថេរស្សាបិ ឧទានគាថាតិ គហេតព្ពំ. ឥធ ច អគរុធម្មេនាបិ ឱវទតោ ¶ បាចិត្តិយមេវ. អត្ថង្គតសូរិយតា, បរិបុណ្ណូបសម្បន្នតា, ឱវទនន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

អត្ថង្គតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ភិក្ខុនុបស្សយសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៦២. តតិយំ ¶ ឧត្តានមេវ. ឧបស្សយូបគមនំ, បរិបុណ្ណូបសម្បន្នតា, សមយាភាវោ, គរុធម្មេហិ ឱវទនន្តិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

ភិក្ខុនុបស្សយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. អាមិសសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៦៤. ចតុត្ថេ អាមិសនិរបេក្ខម្បិ អាមិសហេតុ ឱវទតីតិសញ្ញាយ ភណន្តស្សបិ អនាបត្តិ សចិត្តកត្តា សិក្ខាបទស្ស. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ. ឧបសម្បន្នតា, ធម្មេន លទ្ធសម្មុតិតា, អនាមិសន្តរតា, អវណ្ណកាមតាយ ឯវំ ភណនន្តិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

អាមិសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៦៩. បញ្ចមំ ចីវរទានសិក្ខាបទំ ឧត្តានមេវ.

៦. ចីវរសិព្ពនសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៧៦. ឆដ្ឋេ កថិនវត្តន្តិ កថិនមាសេ ចីវរំ ករោន្តានំ សព្រហ្មចារីនំ សហាយភាវូបគមនំ សន្ធាយ វុត្តំ. វញ្ចេត្វាតិ ‘‘តវ ញាតិកាយា’’តិ អវត្វា ‘‘ឯកិស្សា ភិក្ខុនិយា’’តិ ឯត្តកមេវ វត្វា ‘‘ឯកិស្សា ភិក្ខុនិយា’’តិ សុត្វា តេ អញ្ញាតិកសញ្ញិនោ អហេសុន្តិ អាហ ‘‘អកប្បិយេ និយោជិតត្តា’’តិ. អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា សន្តកតា, និវាសនបារុបនូបគតា, វុត្តនយេន សិព្ពនំ វា សិព្ពាបនំ វាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

ចីវរសិព្ពនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. សំវិធានសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៨៣. សត្តមេ ¶ បាឡិយំ គច្ឆាម ភគិនិ គច្ឆាមាយ្យាតិ ភិក្ខុបុព្ពកំ សំវិធានំ, ឥតរំ ភិក្ខុនិបុព្ពកំ ¶ . ឯកទ្ធានមគ្គន្តិ ឯកតោ អទ្ធានសង្ខាតំ មគ្គំ. ហិយ្យោតិ សុវេ. បរេតិ តតិយេ ទិវសេ.

ទ្វិធា វុត្តប្បការោតិ បាទគមនេ បក្ខគមនេតិ ទ្វិធា វុត្តប្បការោ. ឧបចារោ ន លព្ភតីតិ យោ បរិក្ខិត្តាទិគាមស្ស ឯកលេឌ្ឌុបាតាទិឧបចារោ វុត្តោ, សោ ឥធ ន លព្ភតិ អាសន្នត្តា. ឯតេន ច អន្តរឃរេយេវេត្ថ គាមោតិ អធិប្បេតោ, ន សកលំ គាមខេត្តំ. តត្ថាបិ យត្ថ ឧបចារោ លព្ភតិ, តត្ថ ឧបចារោក្កមនេ ឯវ អាបត្តីតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘រតនមត្តន្តរោ’’តិអាទិ. ឧបចារោក្កមនញ្ចេត្ថ ឧបចារព្ភន្តរេ បវិសនមេវ ហោតិ. តត្ថ អប្បវិសិត្វាបិ ឧបចារតោ ពហិ អទ្ធយោជនព្ភន្តរគតេន មគ្គេន គច្ឆន្តោបិ មគ្គស្ស ទ្វីសុ បស្សេសុ អទ្ធយោជនព្ភន្តរគតំ គាមូបចារំ សព្ពំ ឱក្កមិត្វា គច្ឆតិច្ចេវ វុច្ចតិ. អទ្ធយោជនតោ ពហិ គតេន មគ្គេន គច្ឆន្តោ ន គាមូបចារគណនាយ ការេតព្ពោ, អទ្ធយោជនគណនាយេវ ការេតព្ពោ. ឯវញ្ច សតិ អនន្តរសិក្ខាបទេ នាវាយេវ គាមតីរបស្សេន គច្ឆន្តស្ស គាមូបចារគណនាយ អាបត្តិ សមត្ថិតា ហោតិ. ន ហិ សក្កា នាវាយ គាមូបចារព្ភន្តរេ បវិសិតុំ. តិណ្ណំ មគ្គានំ សម្ពន្ធដ្ឋានំ សិង្ឃាដកំ. ឯត្ថន្តរេ សំវិទហិតេតិ ឯត្ថ ន កេវលំ យថាវុត្តរថិកាទីសុ ឯវ សំវិទហនេ ទុក្កដំ, អន្តរាមគ្គេបីតិ អធិប្បាយោ.

អទ្ធយោជនំ អតិក្កមន្តស្សាតិ អសតិ គាមេ អទ្ធយោជនំ អតិក្កមន្តស្ស. យស្មិញ្ហិ គាមខេត្តភូតេបិ អរញ្ញេ អទ្ធយោជនព្ភន្តរេ គាមោ ន ហោតិ, តម្បិ ឥធ អគាមកំ អរញ្ញន្តិ អធិប្បេតំ, ន វិញ្ឈាដវាទយោ.

១៨៥. រដ្ឋភេទេតិ រដ្ឋវិលោបេ. ចក្កសមារុឡ្ហាតិ ឥរិយាបថចក្កំ, សកដចក្កំ វា សមារុឡ្ហា. ទ្វិន្នម្បិ សំវិទហិត្វា មគ្គប្បដិបត្តិ, អវិសង្កេតំ, សមយាភាវោ, អនាបទា, គាមន្តរោក្កមនំ វា អទ្ធយោជនាតិក្កមោ វាតិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ. ឯកតោឧបសម្បន្នាទីហិ សទ្ធិំ សំវិធាយ គច្ឆន្តស្ស បន មាតុគាមសិក្ខាបទេន អាបត្តិ.

សំវិធានសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. នាវាភិរុហនសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៨៩. អដ្ឋមេ ¶ ឯកំ តីរំ…បេ… និរន្តរន្តិ នទិតោ អទ្ធយោជនព្ភន្តរេ បទេសេ និវិដ្ឋគាមេហិ ¶ និរន្តរតា វុត្តា. ឯកំ អគាមកំ អរញ្ញន្តិ តថា និវិដ្ឋគាមាភាវេន វុត្តំ. អគាមកតីរបស្សេនាតិអាទិ បន អតិរេកអទ្ធយោជនវិត្ថតំ នទិំ សន្ធាយ វុត្តំ. តតោ ឩនវិត្ថារាយ ហិ នទិយា មជ្ឈេនាបិ គមនេ តីរទ្វយស្សាបិ អទ្ធយោជនព្ភន្តរេ គតត្តា គាមន្តរគណនាយ, អទ្ធយោជនគណនាយ ច អាបត្តិយោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពា. តេនេវ ‘‘យោជនវិត្ថតា…បេ… អទ្ធយោជនគណនាយ បាចិត្តិយានី’’តិ វុត្តំ. តេនេវ ហិ យោជនតោ ឩនាយ នទិយា អទ្ធយោជនព្ភន្តរគតតីរវសេនេវ អាបត្តិគណនំ វុត្តមេវ ហោតិ. ‘‘សព្ពអដ្ឋកថាសូ’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ សមត្ថេតិ. តត្ថ កិញ្ចាបិ សមុទ្ទតឡាកាទីសុ បាចិត្តិយំ ន វុត្តំ, តថាបិ កីឡាបុរេក្ខារស្ស តត្ថ ទុក្កដមេវាតិ គហេតព្ពំ, បឋមំ កីឡាបុរេក្ខារស្សាបិ បច្ឆា នាវាយ និទ្ទុបគតស្ស, យោនិសោ វា មនសិ ករោន្តស្ស គាមន្តរោក្កមនាទីសុបិ អាបត្តិសម្ភវតោ បណ្ណត្តិវជ្ជតា, តិចិត្តតា ចស្ស សិក្ខាបទស្ស វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

នាវាភិរុហនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. បរិបាចិតសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៩៧. នវមេ បាឡិយំ ‘‘សិក្ខមានា…បេ… បញ្ច ភោជនានិ ឋបេត្វា សព្ពត្ថ អនាបត្តី’’តិ ឥទំ ឥមិនា សិក្ខាបទេន អនាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. បញ្ចហិ សហធម្មិកេហិ កតវិញ្ញត្តិបរិកថាទីហិ ឧប្បន្នំ បរិភុញ្ជន្តស្ស ទុក្កដមេវ. ភិក្ខុនិយា បរិបាចិតតា, តថា ជាននំ, គិហិសមារម្ភាភាវោ, ភោជនតា, តស្ស អជ្ឈោហរណន្តិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

បរិបាចិតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. រហោនិសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា

១៩៨. ទសមេ ¶ ឧបនន្ទស្ស ចតុត្ថសិក្ខាបទេនាតិ មាតុគាមេន រហោនិសជ្ជសិក្ខាបទំ សន្ធាយ វុត្តំ, តំ បន អចេលកវគ្គេ បញ្ចមម្បិ ឧបនន្ទំ អារព្ភ បញ្ញត្តេសុ ចតុត្ថត្តា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

រហោនិសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ ឱវាទវគ្គោ តតិយោ.

៤. ភោជនវគ្គោ

១. អាវសថបិណ្ឌសិក្ខាបទវណ្ណនា

២០៦. ចតុត្ថវគ្គស្ស ¶ បឋមេ ឥមេសំយេវាតិ ឥមេសំ បាសណ្ឌានំយេវ. ឯត្តកានន្តិ ឥមស្មិំ បាសណ្ឌេ ឯត្តកានំ.

២០៨. ‘‘គច្ឆន្តោ វា អាគច្ឆន្តោ វា’’តិ ឥទំ អទ្ធយោជនវសេន គហេតព្ពំ. អញ្ញេ ឧទ្ទិស្ស បញ្ញត្តញ្ច ភិក្ខូសុ អប្បសន្នេហិ តិត្ថិយេហិ សាមញ្ញតោបិ បញ្ញត្តម្បិ ភិក្ខូនំ ន វដ្ដតិ ឯវ. អាវសថបិណ្ឌតា, អគិលានតា, អនុវសិត្វា ភោជនន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

អាវសថបិណ្ឌសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. គណភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

២០៩. ទុតិយេ អភិមារេតិ អភិភវិត្វា ភគវន្តំ មារណត្ថាយ បយោជិតេ ធនុធរេ. ននុ ‘‘រាជានម្បិ មារាបេសី’’តិ វចនតោ ឥទំ សិក្ខាបទំ អជាតសត្តុនោ កាលេ បញ្ញត្តន្តិ សិទ្ធំ, ឯវញ្ច សតិ បាឡិយំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន រញ្ញោ មាគធស្ស…បេ… ញាតិសាលោហិតោ អាជីវកេសុ បព្ពជិតោ ហោតិ…បេ… ពិម្ពិសារំ ឯតទវោចា’’តិអាទិ វិរុជ្ឈតីតិ? ន វិរុជ្ឈតិ. សោ កិរ អាជីវកោ ពិម្ពិសារកាលតោ បភុតិ អន្តរន្តរា ភិក្ខូ និមន្តេត្វា ទានំ ទេន្តោ អជាតសត្តុកាលេបិ សិក្ខាបទេ បញ្ញត្តេបិ ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ទូតំ បាហេសិ, ភិក្ខូ ច កុក្កុច្ចាយន្តា និវារេសុំ. តស្មា អាទិតោ បដ្ឋាយ តំ វត្ថុ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

២១៥. អញ្ញមញ្ញំ ¶ វិសទិសំ រជ្ជំ វិរជ្ជំ, វិរជ្ជតោ អាគតា វេរជ្ជកា. តេ ច យស្មា ជាតិគោត្តាទិតោ នានាវិធា, តស្មា នានាវេរជ្ជកេតិបិ អត្ថោ.

២១៧-៨. ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស វត្ថុវសេនេវ វិញ្ញត្តិតោ គណភោជនត្ថតា សិទ្ធាតិ តំ អវត្វា បទភាជនេ អសិទ្ធមេវ និមន្តនតោ គណភោជនំ ទស្សិតន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនាហ ‘‘ទ្វីហាការេហី’’តិអាទិ. ¶ ‘‘យេន កេនចិ វេវចនេនា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘ភោជនំ គណ្ហថា’’តិអាទិសាមញ្ញនាមេនាបិ គណភោជនំ ហោតិ. យំ បន បាឡិយំ អទ្ធានគមនាទិវត្ថូសុ ‘‘ឥធេវ ភុញ្ជថា’’តិ វុត្តវចនស្ស កុក្កុច្ចាយនំ, តម្បិ ឱទនាទិនាមំ គហេត្វា វុត្តត្តា ឯវ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯកតោ គណ្ហន្តីតិ អញ្ញមញ្ញស្ស ទ្វាទសហត្ថំ អមុញ្ចិត្វា ឯកតោ ឋត្វា គណ្ហន្តិ.

‘‘អម្ហាកំ ចតុន្នម្បិ ភត្តំ ទេហី’’តិ វុត្តត្តា បាឡិ (វណ្ណនា) យំ ‘‘ត្វំ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ ភត្តំ ទេហី’’តិអាទិនោ វុត្តត្តា ច ភោជននាមេន វិញ្ញត្តមេវ គណភោជនំ ហោតិ, តញ្ច អញ្ញេន វិញ្ញត្តម្បិ ឯកតោ គណ្ហន្តានំ សព្ពេសម្បិ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិសុំ គហិតំ បន វិញ្ញត្តំ ភុញ្ជតោ បណីតភោជនាទិសិក្ខាបទេហិ អាបត្តិ ឯវ.

អាគន្តុកបដ្ដន្តិ អច្ឆិន្ទិត្វា អន្វាធិំ អារោបេត្វា ករណចីវរំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឋបេតីតិ ឯកំ អន្តំ ចីវរេ ពន្ធនវសេន ឋបេតិ. បច្ចាគតំ សិព្ពតីតិ តស្សេវ ទុតិយអន្តំ បរិវត្តិត្វា អាហតំ សិព្ពតិ. អាគន្តុកបដ្ដំ ពន្ធតីតិ ចីវរេន លគ្គំ ករោន្តោ បុនប្បុនំ តត្ថ តត្ថ សុត្តេន ពន្ធតិ. ឃដ្ដេតីតិ បមាណេន គហេត្វា ទណ្ឌាទីហិ ឃដ្ដេតិ. សុត្តំ ករោតីតិ គុណាទិភាវេន វដ្ដេតិ. វលេតីតិ អនេកគុណសុត្តំ ហត្ថេន វា ចក្កទណ្ឌេន វា វដ្ដេតិ ឯកត្តំ ករោតិ. បរិវត្តនំ ករោតីតិ បរិវត្តនទណ្ឌយន្តកំ ករោតិ, យស្មិំ សុត្តគុឡំ បវេសេត្វា វេឡុនាឡិកាទីសុ ឋបេត្វា បរិព្ភមាបេត្វា សុត្តកោដិតោ បដ្ឋាយ អាកឌ្ឍន្តិ.

២២០. អនិមន្តិតចតុត្ថន្តិ អនិមន្តិតោ ចតុត្ថោ យស្ស ភិក្ខុចតុក្កស្ស, តំ អនិមន្តិតចតុត្ថំ. ឯវំ សេសេសុបិ. តេនាហ ‘‘បញ្ចន្នំ ចតុក្កាន’’ន្តិ. សម្បវេសេត្វាតិ តេហិ យោជេត្វា. គណោ ភិជ្ជតីតិ និមន្តិតសង្ឃោ ន ហោតីតិ អត្ថោ.

អធិវាសេត្វា ¶ គតេសូតិ ឯត្ថ អកប្បិយនិមន្តនាធិវាសនក្ខណេ បុព្ពបយោគេ ទុក្កដម្បិ នត្ថិ, វិញ្ញត្តិតោ បសវនេ បន វិញ្ញត្តិក្ខណេ ឥតរសិក្ខាបទេហិ ទុក្កដំ ហោតីតិ គហេតព្ពំ. និមន្តនំ សាទិយថាតិ និមន្តនភត្តំ បដិគ្គណ្ហថ. តានិ ចាតិ កុម្មាសាទីនិ ច តេហិ ភិក្ខូហិ ឯកេន បច្ឆា គហិតត្តា ឯកតោ ន គហិតានិ.

‘‘ភត្តុទ្ទេសកេន បណ្ឌិតេន ភវិតព្ពំ…បេ… មោចេតព្ពា’’តិ ឯតេន ភត្តុទ្ទេសកេន អកប្បិយនិមន្តនេ សាទិតេ សព្ពេសម្បិ សាទិតំ ហោតិ. ឯកតោ គណ្ហន្តានំ គណភោជនាបត្តិ ច ហោតីតិ ¶ ទស្សេតិ. ទូតស្ស ទ្វារេ អាគន្ត្វា បុន ‘‘ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ វចនភយេន ‘‘គាមទ្វារេ អដ្ឋត្វា’’តិ វុត្តំ. គណភោជនតា, សមយាភាវោ, អជ្ឈោហរណន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

គណភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. បរម្បរភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

២២១. តតិយេ បាឡិយំ ភត្តបដិបាដិ អដ្ឋិតាតិ កុលបដិបាដិយា ទាតព្ពា ភត្តបដិបាដិ អដ្ឋិតា ន ឋិតា, អព្ពោច្ឆិន្នា និរន្តរប្បវត្តាតិ អត្ថោ. ពទរផលានិ បក្ខិបិត្វា បក្កយាគុអាទិកំ ‘‘ពទរសាឡវ’’ន្តិ វុច្ចតិ.

បាឡិយំ បរម្បរភោជនេតិ យេន បឋមំ និមន្តិតោ, តស្ស ភោជនតោ បរស្ស ភោជនស្ស ភុញ្ជនេ. វិកប្បនាវ ឥធ អនុបញ្ញត្តិវសេន មាតិកាយំ អនារោបិតាបិ បរិវារេ ‘‘ចតស្សោ អនុបញ្ញត្តិយោ’’តិ (បរិ. ៨៦) អនុបញ្ញត្តិយំ គណិតា. តត្ថ កិញ្ចាបិ អដ្ឋកថាយំ មហាបច្ចរិវាទស្ស បច្ឆា កថនេន បរម្មុខាវិកប្បនា បតិដ្ឋបិតា, តថាបិ សម្មុខាវិកប្បនាបិ គហេតព្ពាវ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘យោ ភិក្ខុ បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ អញ្ញតរស្ស ‘មយ្ហំ ភត្តបច្ចាសំ តុយ្ហំ ទម្មី’តិ វា ‘វិកប្បេមី’តិ វា ឯវំ សម្មុខា’’តិអាទិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បរម្បរភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តំ.

២២៩. ខីរំ វា រសំ វាតិ បញ្ចភោជនាមិសំ ភត្តតោ ឧបរិ ឋិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. តញ្ហិ អភោជនត្តា ឧប្បដិបាដិយា បិវតោបិ អនាបត្តិ. តេនាហ ‘‘ភុញ្ជន្តេនា’’តិអាទិ.

វិកប្បនាយ ¶ អករណតោ អកិរិយាវសេន ឥទំ វាចាយបិ សមុដ្ឋិតន្តិ អាហ ‘‘វចីកម្ម’’ន្តិ. បរម្បរភោជនតា, សមយាភាវោ, អជ្ឈោហរណន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

បរម្បរភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. កាណមាតាសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៣១. ចតុត្ថេ បាឡិយំ បដិយាលោកន្តិ បច្ឆិមទិសំ, បច្ឆាទិសន្តិ អត្ថោ. អបាថេយ្យាទិអត្ថាយ ¶ បដិយាទិតន្តិសញ្ញាយ គណ្ហន្តស្សាបិ អាបត្តិ ឯវ អចិត្តកត្តា សិក្ខាបទស្ស. អត្តនោ អត្ថាយ ‘‘ឥមស្ស ហត្ថេ ទេហី’’តិ វចនេនាបិ អាបជ្ជនតោ ‘‘វចីកម្ម’’ន្តិ វុត្តំ. វុត្តលក្ខណបូវមន្ថតា, អសេសកតា, អប្បដិប្បស្សទ្ធគមនតា, អញ្ញាតកាទិតា, អតិរេកបដិគ្គហណន្តិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

កាណមាតាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. បឋមបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៣៧. បញ្ចមេ ‘‘តិ-ការំ អវត្វា’’តិ ឥមិនា កាតព្ពសទ្ទសាមត្ថិយា លទ្ធំ ឥតិ-បទំ កតកាលេ ន វត្តព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ឥធ បន អជានន្តេហិ ឥតិ-សទ្ទេ បយុត្តេបិ អតិរិត្តំ កតមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

២៣៨-៩. ‘‘បវារិតោ’’តិ ឥទញ្ច កត្តុអត្ថេ និប្ផន្នន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘កតបវារណោ’’តិអាទិ វុត្តំ. ភុត្តាវី-បទស្ស និរត្ថកភាវមេវ សាធេតុំ ‘‘វុត្តម្បិ ចេត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តាហីតិ បុថុកាហិ. សត្តុមោទកោតិ សត្តុំ តេមេត្វា កតោ អបក្កោ. សត្តុំ បន បិសិត្វា បិដ្ឋំ កត្វា តេមេត្វា បូវំ កត្វា បចន្តិ, តំ ន បវារេតិ. ‘‘បដិក្ខិបិតព្ពដ្ឋានេ ឋិតមេវ បដិក្ខិបតិ នាមា’’តិ វុត្តត្តា យំ យំ អលជ្ជិសន្តកំ វា អត្តនោ អបាបុណកសង្ឃិកាទិំ វា បដិក្ខេបតោ បវារណា ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អាសន្នតរំ អង្គន្តិ ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋត្វា ឱនមិត្វា ទេន្តស្ស សីសំ អាសន្នតរំ ហោតិ, តស្ស ឱរិមន្តេន បរិច្ឆិន្ទិតព្ពំ.

អបនាមេត្វាតិ ¶ អភិមុខំ ហរិត្វា. ‘‘ឥមំ ភត្តំ គណ្ហា’’តិ វទតីតិ កិញ្ចិ អនាមេត្វា វទតិ. កេវលំ វាចាភិហារស្ស អនធិប្បេតត្តា គណ្ហថាតិ គហេតុំ អារទ្ធំ កដច្ឆុនា អនុក្ខិត្តម្បិ បុព្ពេបិ ឯវំ អភិហដត្តា បវារណា ហោតីតិ ‘‘អភិហដាវ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ឧទ្ធដមត្តេតិ ភាជនតោ វិយោជិតមត្តេ. ទ្វិន្នំ សមភារេបីតិ បរិវេសកស្ស ច អញ្ញស្ស ច ភត្តបច្ឆិភាជនវហនេ សមកេបីតិ អត្ថោ.

រសំ គណ្ហថាតិ ឯត្ថ កេវលំ មំសរសស្ស អបវារណាជនកស្ស នាមេន វុត្តត្តា បដិក្ខិបតោ ¶ បវារណា ន ហោតិ. មច្ឆរសន្តិអាទីសុ មច្ឆោ ច រសញ្ចាតិ អត្ថស្ស សម្ភវតោ វត្ថុនោបិ តាទិសត្តា បវារណា ហោតិ, ‘‘ឥទំ គណ្ហថា’’តិបិ អវត្វា តុណ្ហីភាវេន អភិហដំ បដិក្ខិបតោបិ ហោតិ ឯវ. ករម្ពកោតិ មិស្សកាធិវចនមេតំ. យញ្ហិ ពហូហិ មិស្សេត្វា ករោន្តិ, សោ ‘‘ករម្ពកោ’’តិ វុច្ចតិ.

‘‘ឧទ្ទិស្ស កត’’ន្តិ មញ្ញមានោតិ ឯត្ថ វត្ថុនោ កប្បិយត្តា ‘‘បវារិតោវ ហោតី’’តិ វុត្តំ. តញ្ចេ ឧទ្ទិស្ស កតមេវ ហោតិ, បដិក្ខេបោ នត្ថិ. អយមេត្ថ អធិប្បាយោតិ ‘‘យេនាបុច្ឆិតោ’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ សន្ធាយ វទតិ. ការណំ បនេត្ថ ទុទ្ទសន្តិ ភត្តស្ស ពហុតរភាវេន បវារណាសម្ភវការណំ ទុទ្ទសំ, អញ្ញថា ករម្ពកេបិ មច្ឆាទិពហុភាវេ បវារណា ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ. យថា ចេត្ថ ការណំ ទុទ្ទសំ, ឯវំ បរតោ ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ ឯត្ថាបិ ការណំ ទុទ្ទសមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យញ្ច ‘‘ឥទំ បន ភត្តមិស្សកមេវា’’តិអាទិ ការណំ វុត្តំ, តម្បិ ‘‘អប្បតរំ ន បវារេតី’’តិ វចនេន ន សមេតិ. វិសុំ កត្វា ទេតីតិ ‘‘រសំ គណ្ហថា’’តិអាទិនា វាចាយ វិសុំ កត្វា ទេតីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ន បន កាយេន រសាទិំ វិយោជេត្វាតិ. តថា អវិយោជិតេបិ បដិក្ខិបតោ បវារណាយ អសម្ភវតោ អប្បវារណាបហោណកស្ស នាមេន វុត្តត្តា ភត្តមិស្សកយាគុំ អាហរិត្វា ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តដ្ឋានាទីសុ វិយ, អញ្ញថា វា ឯត្ថ យថា បុព្ពាបរំ ន វិរុជ្ឈតិ, តថា អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ.

នាវា វា សេតុ វាតិអាទិម្ហិ នាវាទិអភិរុហនាទិក្ខណេ កិញ្ចិ ឋត្វាបិ អភិរុហនាទិកាតព្ពត្តេបិ គមនតប្បរតាយ ឋានំ នាម ន ហោតិ, ជនសម្មទ្ទេន បន អនោកាសាទិភាវេន កាតុំ ន វដ្ដតិ. អចាលេត្វាតិ វុត្តដ្ឋានតោ ¶ អញ្ញស្មិម្បិ បទេសេ វា ឧទ្ធំ វា អបេសេត្វា តស្មិំ ឯវ បន ឋានេ បរិវត្តេតុំ លភតិ. តេនាហ ‘‘យេន បស្សេនា’’តិអាទិ.

អកប្បិយភោជនំ វាតិ កុលទូសនាទិនា ឧប្បន្នំ, តំ ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ ឥមិនា តេន មិស្សំ ឱទនាទិ អតិរិត្តំ ហោតិ ឯវាតិ ទស្សេតិ. តស្មា យំ តត្ថ អកប្បកតំ កន្ទផលាទិ, តំ អបនេត្វា សេសំ ភុញ្ជិតព្ពមេវ.

សោ បុន កាតុំ ន លភតីតិ តស្មិញ្ញេវ ភាជនេ ករិយមានំ បឋមកតេន សទ្ធិំ កតំ ហោតីតិ បុន សោ ឯវ កាតុំ ន លភតិ, អញ្ញោ លភតិ. អញ្ញេន ហិ កតតោ អញ្ញោ បុន កាតុំ ¶ លភតិ. អញ្ញស្មិំ បន ភាជនេ តេន វា អញ្ញេន វា កាតុំ វដ្ដតិ. តេនាហ ‘‘យេន អកតំ, តេន កាតព្ពំ, យញ្ច អកតំ, តំ កាតព្ព’’ន្តិ. ឯវំ កតន្តិ អញ្ញស្មិំ ភាជនេ កតំ. សចេ បន អាមិសសំសដ្ឋានីតិ ឯត្ថ មុខាទីសុ លគ្គម្បិ អាមិសំ សោធេត្វាវ អតិរិត្តំ ភុញ្ជិតព្ពន្តិ វេទិតព្ពំ.

២៤១. វាចាយ អាណាបេត្វា អតិរិត្តំ អការាបនតោ អកិរិយសមុដ្ឋានន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បវារិតភាវោ, អាមិសស្ស អនតិរិត្តតា, កាលេ អជ្ឈោហរណន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

បឋមបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ទុតិយបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៤៣. ឆដ្ឋេ ‘‘ភុត្តស្មិ’’ន្តិ មាតិកាយំ វុត្តត្តា ភោជនបរិយោសានេ បាចិត្តិយំ. បវារិតតា, តថាសញ្ញិតា, អាសាទនាបេក្ខតា, អនតិរិត្តេន អភិហដបវារណា, ភោជនបអយោសានន្តិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

ទុតិយបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. វិកាលភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៤៧. សត្តមេ នដានំ នាដកាតិ នដនាដកា, សីតាហរណាទីនិ.

២៤៨-៩. ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថន្តិ បូវាទិខាទនីយេ វិជ្ជមានខាទនីយកិច្ចំ ខាទនីយេហិ កាតព្ពំ ជិឃច្ឆាហរណសង្ខាតំ អត្ថំ បយោជនំ នេវ ផរន្តិ ¶ ន និប្ផាទេន្តិ. ឯកស្មិំ ទេសេ អាហារកិច្ចំ សាធេន្តំ វា អញ្ញស្មិំ ទេសេ ឧដ្ឋិតភូមិរសាទិភេទេន អាហារកិច្ចំ អសាធេន្តម្បិ វា សម្ភវេយ្យាតិ អាហ ‘‘តេសុ តេសុ ជនបទេសូ’’តិអាទិ. កេចិ បន ‘‘ឯកស្មិំ ជនបទេ អាហារកិច្ចំ សាធេន្តំ សេសជនបទេសុបិ វិកាលេ ន កប្បតិ ឯវាតិ ទស្សនត្ថំ ឥទំ វុត្ត’’ន្តិបិ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយកណ្ឌ ៣.២៤៨-២៤៩) វទន្តិ. បកតិអាហារវសេនាតិ អញ្ញេហិ យាវកាលិកេហិ អយោជិតំ អត្តនោ បកតិយាវ អាហារកិច្ចករណវសេន. សម្មោហោយេវ ហោតីតិ ¶ អនេកត្ថានំ នាមានំ, អប្បសិទ្ធានញ្ច សម្ភវតោ សម្មោហោ ឯវ សិយា. តេនេវេត្ថ មយម្បិ មូលកមូលាទីនំ បរិយាយន្តរទស្សនេន អទស្សនំ ករិម្ហ ឧបទេសតោវ គហេតព្ពតោ.

យន្តិ វដ្ដកន្ទំ. មុឡាលន្តិ ថូលតរុណមូលមេវ, រុក្ខវល្លិអាទីនំ មត្ថកោតិ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ សម្បិណ្ឌេត្វា វុត្តំ. អច្ឆិវាទីនំ អបរិបក្កានេវ ផលានិ យាវជីវិកានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អបរិបក្កានី’’តិ វុត្តំ. ហរីតកាទីនំ អដ្ឋីនីតិ ឯត្ថ មិញ្ជំ យាវកាលិកន្តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ អដ្ឋកថាយំ អវុត្តត្តា.

ហិង្គុរុក្ខតោ បគ្ឃរិតនិយ្យាសោ ហិង្គុ នាម. ហិង្គុជតុអាទយោ ច ហិង្គុវិកតិយោវ. តត្ថ ហិង្គុជតុ នាម ហិង្គុរុក្ខស្ស ទណ្ឌបត្តានិ បចិត្វា កតនិយ្យាសោ. ហិង្គុសិបាដិកា នាម ហិង្គុបត្តានិ បចិត្វា កតនិយ្យាសោ. អញ្ញេន មិស្សេត្វា កតោតិបិ វទន្តិ. តកន្តិ អគ្គកោដិយា និក្ខន្តសិលេសោ. តកបត្តិន្តិ បត្តតោ និក្ខន្តសិលេសោ. តកបណ្ណិន្តិ បលាសេ ភជ្ជិត្វា កតសិលេសោ. ទណ្ឌតោ និក្ខន្តសិលេសោតិបិ វទន្តិ. វិកាលតា, យាវកាលិកតា, អជ្ឈោហរណន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

វិកាលភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. សន្និធិការកសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៥២-៣. អដ្ឋមេ តាទិសន្តិ អសូបព្យញ្ជនំ. យាវកាលិកំ វា យាមកាលិកំ វា…បេ… បាចិត្តិយន្តិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ខាទនីយភោជនីយបទេហិ យាវកាលិកមេវ សង្គហិតំ, ន យាមកាលិកំ. តថាបិ ‘‘អនាបត្តិ យាមកាលិកំ យាមេ និទហិត្វា ភុញ្ជតី’’តិ ឥធ ចេវ –

‘‘យាមកាលិកេន ¶ , ភិក្ខវេ, សត្តាហកាលិកំ…បេ… យាវជីវិកំ តទហុបដិគ្គហិតំ យាមេ កប្បតិ, យាមាតិក្កន្តេ ន កប្បតី’’តិ (មហាវ. ៣០៥) –

អញ្ញត្ថ ច វុត្តត្តា, ‘‘យាមកាលិក’’ន្តិ វចនសាមត្ថិយតោ ច ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញូហិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ យាមកាលិកំ សន្និធិការកកតំ បាចិត្តិយវត្ថុមេវ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. យន្តិ បត្តំ, ឃំសនកិរិយាបេក្ខាយ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. អង្គុលិលេខា បញ្ញាយតីតិ សិនេហាភាវេបិ បត្តស្ស សុច្ឆវិតាយ បញ្ញាយតិ. យន្តិ យាវកាលិកំ, យាមកាលិកញ្ច. អបរិច្ចត្តមេវាតិ និរបេក្ខតាយ ¶ អនុបសម្បន្នស្ស អទិន្នំ, អបរិច្ចត្តញ្ច យាវកាលិកាទិវត្ថុមេវ សន្ធាយ វទតិ, ន បន តគ្គតបដិគ្គហណំ. ន ហិ វត្ថុំ អបរិច្ចជិត្វា តត្ថគតបដិគ្គហណំ បរិច្ចជិតុំ សក្កា, ន ច តាទិសំ វចនមត្ថិ. យទិ ភវេយ្យ, ‘‘សចេ បត្តោ ទុទ្ធោតោ ហោតិ…បេ… ភុញ្ជន្តស្ស បាចិត្តិយ’’ន្តិ វចនំ វិរុជ្ឈេយ្យ. ន ហិ ធោវនេន អាមិសំ អបនេតុំ វាយមន្តស្ស បដិគ្គហណេ អបេក្ខា វត្តតិ. យេន បុនទិវសេ ភុញ្ជតោ បាចិត្តិយំ ជនេយ្យ, បត្តេ បន វត្តមានា អបេក្ខា តគ្គតិកេ អាមិសេបិ វត្តតិ ឯវនាមាតិ អាមិសេ អនបេក្ខតា ឯត្ថ ន លព្ភតិ, តតោ អាមិសេ អវិជហិតបដិគ្គហណំ បុនទិវសេ បាចិត្តិយំ ជនេតីតិ ឥទំ វុត្តំ. អថ មតំ ‘‘យទគ្គេនេត្ថ អាមិសានបេក្ខតា ន លព្ភតិ. តទគ្គេន បដិគ្គហណានបេក្ខាបិ ន លព្ភតី’’តិ. តថា សតិ យត្ថ អាមិសាបេក្ខា អត្ថិ, តត្ថ បដិគ្គហណាបេក្ខាបិ ន វិគច្ឆតីតិ អាបន្នំ, ឯវញ្ច បដិគ្គហណេ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនំ វិសុំ ន វត្តព្ពំ សិយា. អដ្ឋកថាយញ្ចេតម្បិ បដិគ្គហណវិជហនការណត្តេន អភិមតំ សិយា, ឥទំ សុដ្ឋុតរំ កត្វា វិសុំ វត្តព្ពំ ចីវរាបេក្ខាយ វត្តមានាយបិ បច្ចុទ្ធារេន អធិដ្ឋានវិជហនំ វិយ. ឯតស្មិញ្ច ឧបាយេ សតិ គណ្ឋិកាហតបត្តេសុ អវដ្ដនតា នាម ន សិយាតិ វុត្តោវាយមត្ថោ. តស្មា យំ វុត្តំ សារត្ថទីបនិយំ ‘‘យំ បរស្ស បរិច្ចជិត្វា អទិន្នម្បិ សចេ បដិគ្គហណេ និរបេក្ខនិស្សជ្ជនេន វិជហិតបដិគ្គហណំ ហោតិ, តម្បិ ទុតិយទិវសេ វដ្ដតី’’តិអាទិ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយកណ្ឌ ៣.២៥២-២៥៣), តំ ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ.

បកតិអាមិសេតិ ឱទនាទិកប្បិយយាវកាលិកេ. ទ្វេតិ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ យាមកាលិកំ បុរេភត្តំ សាមិសេន មុខេន ភុញ្ជតោ សន្និធិបច្ចយា ឯកំ, យាមកាលិកសំសដ្ឋតាយ យាវកាលិកត្តភជនេន អនតិរិត្តបច្ចយា ¶ ឯកន្តិ ទ្វេ បាចិត្តិយានិ. វិកប្បទ្វយេតិ សាមិសនិរាមិសបក្ខទ្វយេ. ថុល្លច្ចយញ្ច ទុក្កដញ្ចាតិ មនុស្សមំសេ ថុល្លច្ចយំ, សេសេសុ ទុក្កដំ. យាវកាលិកយាមកាលិកតា, សន្និធិភាវោ, តស្ស អជ្ឈោហរណន្តិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

សន្និធិការកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. បណីតភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៥៩. នវមេ បណីតសំសដ្ឋានិ ភោជនានិ បណីតភោជនានីតិ បាឡិយំ បន ភោជនានិ បុព្ពេ វុត្តត្តា បាកដានីតិ អទស្សិតានិ, តាទិសេហិ បណីតេហិ មិស្សត្តា បណីតភោជនានិ នាម ហោន្តិ. តេសំ បភេទទស្សនត្ថំ ‘‘សេយ្យថិទំ សប្បិ នវនីត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. សប្បិភត្តន្តិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ¶ សប្បិនា សំសដ្ឋំ ភត្តំ, សប្បិ ច ភត្តញ្ចាតិបិ អត្ថោ វិញ្ញាយតិ, អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សាលិភត្តំ វិយ សប្បិភត្តំ នាម នត្ថី’’តិអាទិនា វុត្តត្តា ន សក្កា អញ្ញំ វត្ថុំ. អដ្ឋកថាចរិយា ឯវ ហិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ បមាណំ.

មូលន្តិ កប្បិយភណ្ឌំ វុត្តំ. តស្មា អនាបត្តីតិ ឯត្ថ វិសង្កេតេន បាចិត្តិយាភាវេបិ សូបោទនទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ វទន្តិ. ‘‘កប្បិយសប្បិនា, អកប្បិយសប្បិនា’’តិ ច ឥទំ កប្បិយាកប្បិយមំសសត្តានំ វសេន វុត្តំ.

២៦១. មហានាមសិក្ខាបទំ នាម ឧបរិ ចាតុមាសបច្ចយបវារណាសិក្ខាបទំ (បាចិ. ៣០៣ អាទយោ). អគិលានោ ហិ អប្បវារិតដ្ឋានេ វិញ្ញាបេន្តោបិ កាលបរិច្ឆេទំ, ភេសជ្ជបរិច្ឆេទំ វា កត្វា សង្ឃវសេន បវារិតដ្ឋានតោ តទុត្តរិ វិញ្ញាបេន្តេន, បរិច្ឆេទព្ភន្តរេបិ ន ភេសជ្ជករណីយេន រោគេន ភេសជ្ជំ វិញ្ញាបេន្តេន ច សមោ ហោតីតិ ‘‘មហានាមសិក្ខាបទេន ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. បណីតភោជនតា, អគិលានតា, អកតវិញ្ញត្តិយា បដិលាភោ, អជ្ឈោហរណន្តិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

បណីតភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. ទន្តបោនសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៦៣. ទសមេ ¶ ឃនពទ្ធោតិ ឃនមំសេន សម្ពទ្ធោ, កថិនសំហតសរីរោតិ អត្ថោ.

២៦៤. មុខទ្វារន្តិ មុខតោ ហេដ្ឋា ទ្វារំ មុខទ្វារំ, គលនាឡិកន្តិ អត្ថោ. ឯវញ្ច នាសិកាយ បវិដ្ឋម្បិ មុខទ្វារំ បវិដ្ឋមេវ ហោតិ, មុខេ បក្ខិត្តមត្តញ្ច អប្បវិដ្ឋំ. អាហារន្តិ អជ្ឈោហរិតព្ពំ កាលិកំ អធិប្បេតំ, ន ឧទកំ. តញ្ហិ ភេសជ្ជសង្គហិតម្បិ អកាលិកមេវ បដិគ្គហិតស្សេវ កាលិកត្តា. ឧទកេ ហិ បដិគ្គហណំ ន រុហតិ. តេនេវ ភិក្ខុនា តាបិតេន ឧទកេន ចិរបដិគ្គហិតេន ច អកប្បិយកុដិយំ វុត្ថេន ច សហ អាមិសំ ភុញ្ជន្តស្សាបិ សាមបាកាទិទោសោ ន ហោតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘ភិក្ខុ យាគុអត្ថាយ…បេ… ឧទកំ តាបេតិ, វដ្ដតី’’តិអាទិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥). ភិក្ខូ បន ឯតំ អធិប្បាយំ តទា ន ជានិំសុ. តេនាហ ‘‘សម្មា អត្ថំ អសល្លក្ខេត្វា’’តិអាទិ.

២៦៥. រថរេណុម្បីតិ ¶ រថេ គច្ឆន្តេ ឧដ្ឋហនរេណុសទិសរេណុំ. តេន តតោ សុខុមំ អាកាសេ បរិព្ភមនកំ ទិស្សមានម្បិ អព្ពោហារិកន្តិ ទស្សេតិ. អកល្លកោតិ គិលានោ.

‘‘គហេតុំ វា…បេ… តស្ស ឱរិមន្តេនា’’តិ ឥមិនា អាកាសេ ឧជុំ ឋត្វា បរេន ឧក្ខិត្តំ គណ្ហន្តស្សាបិ អាសន្នង្គភូតបាទតលតោ បដ្ឋាយ ហត្ថបាសោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោ, ន បន សីសន្តតោ បដ្ឋាយាតិ ទស្សេតិ. តត្ថ ‘‘ឱរិមន្តេនា’’តិ ឥមស្ស ហេដ្ឋិមន្តេនាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

ឯត្ថ ច បវារណាសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ ភិក្ខុ និសិន្នោ ហោតិ, អាសនស្ស បច្ឆិមន្តតោ បដ្ឋាយា’’តិអាទិនា (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) បដិគ្គាហកានំ អាសន្នង្គស្ស បារិមន្តតោ បដ្ឋាយ បរិច្ឆេទស្ស ទស្សិតត្តា ឥធាបិ អាកាសេ ឋិតស្ស បដិគ្គាហកស្ស អាសន្នង្គភូតបាទង្គុលស្ស បារិមន្តភូតតោ បណ្ហិបរិយន្តស្ស ហេដ្ឋិមតលតោ បដ្ឋាយ, ទាយកស្ស បន ឱរិមន្តភូតតោ បាទង្គុលស្ស ហេដ្ឋិមតលតោ បដ្ឋាយ ហត្ថបាសោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមិនាវ នយេន ភូមិយំ និបជ្ជិត្វា ឧស្សីសេ និសិន្នស្ស ហត្ថតោ បដិគ្គណ្ហន្តស្សបិ អាសន្នសីសង្គស្ស បារិមន្តភូតតោ គីវន្តតោ បដ្ឋាយេវ ¶ ហត្ថបាសោ មិនិតព្ពោ, ន បាទតលតោ បដ្ឋាយ. ឯវំ និបជ្ជិត្វា ទានេបិ យថានុរូបំ វេទិតព្ពំ. ‘‘យំ អាសន្នតរំ អង្គ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ.

បដិគ្គហណសញ្ញាយាតិ ‘‘មញ្ចាទិនា បដិគ្គហេស្សាមី’’តិ ឧប្បាទិតសញ្ញាយ. ឥមិនា ‘‘បដិគ្គណ្ហាមី’’តិ វាចាយ វត្តព្ពកិច្ចំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. កត្ថចិ អដ្ឋកថាសុ, បទេសេសុ វា. អសំហារិមេ ផលកេតិ ថាមមជ្ឈិមេន បុរិសេន អសំហារិយេ. បុញ្ឆិត្វា បដិគ្គហេត្វាតិ បុញ្ឆិតេបិ រជនចុណ្ណសង្កាយ សតិ បដិគ្គហណត្ថាយ វុត្តំ, នាសតិ. តំ បនាតិ បតិតរជំ អប្បដិគ្គហេត្វា ឧបរិ គហិតបិណ្ឌបាតំ. អនាបត្តីតិ ទុរុបចិណ្ណាទិទោសោ នត្ថិ. ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទស្សាមី’’តិអាទិបិ វិនយទុក្កដបរិហារាយ វុត្តំ. តថា អកត្វា គហិតេបិ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជតោ អនាបត្តិ ឯវ. ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទត្វា’’តិ ឥទម្បិ បុរិមាភោគានុគុណតាយ វុត្តំ.

ចរុកេនាតិ ខុទ្ទកភាជនេន. អភិហដត្តាតិ ទិយ្យមានក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទត្វា អបនយនកាលេ បន ឆារិកា វា ពិន្ទូនិ វា បតន្តិ, បុន បដិគ្គហេតព្ពំ អភិហារស្ស វិគតត្តាតិ វទន្តិ. តំ យថា ន បតតិ, តថា អបនេស្សាមីតិ បរិហរន្តេ យុជ្ជតិ. បកតិសញ្ញាយ អបនេន្តេ អភិហារោ ន ឆិជ្ជតិ, តំ បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ. មុខវដ្ដិយាបិ គហេតុំ ¶ វដ្ដតីតិ អភិហរិយមានស្ស បត្តស្ស មុខវដ្ដិយា ឧបរិភាគេ ហត្ថំ បសារេត្វា ផុសិតុំ វដ្ដតិ.

បាទេន បេល្លេត្វាតិ ‘‘បាទេន បដិគ្គហេស្សាមី’’តិសញ្ញាយ អក្កមិត្វា. កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោ. វចនមត្តមេវាតិ បដិពទ្ធប្បដិពទ្ធន្តិ សទ្ទមត្តមេវ នានំ, កាយបដិពទ្ធមេវ ហោតិ. តស្មា តេសំ វចនំ ន គហេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

តេន អាហរាបេតុន្តិ យស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកំ គតំ, តំ ឥធ អានេហីតិ អាណាបេត្វា តេន អាហរាបេតុំ ឥតរស្ស វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ន តតោ បរន្តិ តទហេវ សាមំ អប្បដិគ្គហិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. តទហេវ បដិគ្គហិតំ បន បុនទិវសាទីសុ អប្បដិគ្គហេត្វាបិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ.

ខិយ្យន្តីតិ ខយំ គច្ឆន្តិ, តេសំ ចុណ្ណេហិ ថុល្លច្ចយអប្បដិគ្គហណាបត្តិយោ ន ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘នវសមុដ្ឋិត’’ន្តិ ឯតេនេវ ឧច្ឆុអាទីសុ ¶ អភិនវលគ្គត្តា អព្ពោហារិកំ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឯសេវ នយោតិ សន្និធិទោសាទិំ សន្ធាយ វទតិ. តេនាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ. តេន ច បដិគ្គហណង្គេសុ បញ្ចសុបិ សមិទ្ធេសុ អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ គហិតមេវ បដិគ្គហិតំ នាម ហោតិ អជ្ឈោហរិតព្ពេសុ ឯវ បដិគ្គហណស្ស អនុញ្ញាតត្តាតិ ទស្សេតិ. តថា ពាហិរបរិភោគត្ថាយ គហេត្វា ឋបិតតេលាទិំ អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ សតិ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

កេសញ្ចីតិអាទីសុ អនុបសម្បន្នានំ អត្ថាយ កត្ថចិ ឋបិយមានម្បិ ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ ឯវ បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ, អថ ខោ ភាជនេ បតិតមេវ បដិគ្គហណំ វិជហតិ. ភាជនញ្ច ភិក្ខុនា បុនទិវសត្ថាយ អបេក្ខិតមេវាតិ តគ្គតម្បិ អាមិសំ ទុទ្ធោតបត្តគតំ វិយ បដិគ្គហណំ ន វិជហតីតិ អាសង្កាយ ‘‘សាមណេរស្ស ហត្ថេ បក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឦទិសេសុ ហិ យុត្តិ ន គវេសិតព្ពា, វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ. ‘‘បត្តគតា យាគូ’’តិ ឥមិនា បត្តមុខវដ្ដិយា ផុដ្ឋេបិ កូដេ យាគុ បដិគ្គហិតា, ឧគ្គហិតា វា ន ហោតិ ភិក្ខុនោ អនិច្ឆាយ ផុដ្ឋត្តាតិ ទស្សេតិ. អារោបេតីតិ ហត្ថំ ផុសាបេតិ. បដិគ្គហណូបគំ ភារំ នាម មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ឧក្ខេបារហំ. ន បិទហិតព្ពន្តិ ហត្ថតោ មុត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, ហត្ថគតំ បន ឥតរេន ហត្ថេន បិទហតោ, ហត្ថតោ មុត្តម្បិ វា អផុសិត្វា ឧបរិបិធានំ បាតេន្តស្ស ន ទោសោ.

បដិគ្គណ្ហាតីតិ ¶ ឆាយត្ថាយ ឧបរិ ធារយមានា មហាសាខា យេន កេនចិ ឆិជ្ជេយ្យ, តត្ថ លគ្គរជំ មុខេ បាតេយ្យ ចាតិ កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គណ្ហាតិ. កុណ្ឌកេតិ មហាឃដេ. តស្មិម្បីតិ ចាដិឃដេបិ. គាហាបេត្វាតិ អប្បដិគ្គហិតំ កាលិកំ គាហាបេត្វា.

ទុតិយត្ថេរស្សាតិ ‘‘ថេរស្ស បត្តំ មយ្ហំ ទេថា’’តិ តេន អត្តនោ បរិច្ចជាបេត្វា ទុតិយត្ថេរស្ស ទេតិ. ឯត្ថ បនាតិ បត្តបរិវត្តនេ. ការណន្តិ ឯត្ថ យថា ‘‘សាមណេរា ឥតោ អម្ហាកម្បិ ទេន្តី’’តិ វិតក្កោ ឧប្បជ្ជតិ, ន តថាតិ ការណំ វទន្តិ, តញ្ច យុត្តំ. យស្ស បន តាទិសោ វិតក្កោ នត្ថិ, តេន អបរិវត្តេត្វាបិ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

និច្ចាលេតុន្តិ ¶ ចាលេត្វា បាសាណសក្ខរាទិអបនយំ កាតុំ. ឧទ្ធនំ អារោបេតព្ពន្តិ អនគ្គិកំ ឧទ្ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧទ្ធនេ បច្ចមានស្ស អាលុឡនេ ឧបរិ អបក្កតណ្ឌុលា ហេដ្ឋា បវិសិត្វា បច្ចតីតិ អាហ ‘‘សាមំបាកញ្ចេវ ហោតី’’តិ.

អាធារកេ បត្តោ ឋបិតោតិ អប្បដិគ្គហិតាមិសោ បត្តោ បុន បដិគ្គហណត្ថាយ ឋបិតោ. ឯកគ្គហណេនេវាតិ សាមណេរានំ គហិតស្ស បុន អច្ឆឌ្ឌនវសេន គហណេន. ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ធូមវដ្ដិយា តទហុបដិគ្គហិតត្តា វុត្តំ. ភត្តុគ្គារោតិអាទិ អព្ពោហារិកប្បសង្គេន វិកាលភោជនវិនិច្ឆយទស្សនំ. សមុទ្ទោទកេនាតិ អប្បដិគ្គហិតេន. ហិមករកា នាម កទាចិ វស្សោទកេន សហ បតនកា បាសាណលេខា វិយ ឃនីភូតឧទកវិសេសា, តេសុ បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. តេនាហ ‘‘ឧទកគតិកា ឯវា’’តិ. បុរេភត្តមេវ វដ្ដតីតិ អប្បដិគ្គហិតាបត្តីហិ អព្ពោហារិកម្បិ វិកាលភោជនាបត្តីហិ សព្ពោហារិកន្តិ ទស្សេតិ.

លគ្គតីតិ មុខេ ច ហត្ថេ ច មត្តិកាវណ្ណំ ទស្សេតិ. ពហលន្តិ ហត្ថមុខេសុ អលគ្គនកម្បិ បដិគ្គហេតព្ពំ. វាសមត្តន្តិ រេណុខីរាភាវំ ទស្សេតិ. អាកិរតិ បដិគ្គហេតព្ពន្តិ បុប្ផរសស្ស បញ្ញាយនតោ វុត្តំ.

មហាភូតេសូតិ បាណសរីរសន្និស្សិតេសុ បថវីអាទិមហាភូតេសុ. សព្ពំ វដ្ដតីតិ អត្តនោ, បរេសញ្ច សរីរនិស្សិតំ សព្ពំ វដ្ដតិ. អកប្បិយមំសានុលោមតាយ ថុល្លច្ចយាទិំ ន ជនេតីតិ អធិប្បាយោ. បតតីតិ អត្តនោ សរីរតោ វិច្ឆិន្ទិត្វា បតតិ. ‘‘រុក្ខតោ ឆិន្ទិត្វា’’តិ វុត្តត្តា មត្តិកត្ថាយ បថវិំ ខណិតុំ, អញ្ញម្បិ យំកិញ្ចិ មូលបណ្ណាទិវិសភេសជ្ជំ ឆិន្ទិត្វា ឆារិកំ ¶ អកត្វាបិ អប្បដិគ្គហិតម្បិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អប្បដិគ្គហិតតា, អននុញ្ញាតតា, ធូមាទិអព្ពោហារិកតាភាវោ, អជ្ឈោហរណន្តិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

ទន្តបោនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ ភោជនវគ្គោ ចតុត្ថោ.

៥. អចេលកវគ្គោ

១. អចេលកសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៧៣. បញ្ចមវគ្គស្ស ¶ បឋមេ មយ្ហំ នាមាតិ ភិក្ខុនា ភូមិយំ ឋបេត្វា ទិន្នម្បិ សន្ធាយ វទតិ. អញ្ញតិត្ថិយតា, អននុញ្ញាតតា, អជ្ឈោហរណីយតា, អជ្ឈោហរណត្ថាយ សហត្ថា អនិក្ខិត្តភាជនេ ទានន្តិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

អចេលកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឧយ្យោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៧៤. ទុតិយេ អនាចារំ អាចរិតុកាមតា, តទត្ថមេវ ឧបសម្បន្នស្ស ឧយ្យោជនា, តស្ស ឧបចារាតិក្កមោតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

ឧយ្យោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. សភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៨១. តតិយេ បាឡិយំ ខុទ្ទកេ ឃរេតិ ឯត្ថ ខុទ្ទកំ ឃរំ នាម បញ្ចហត្ថតោ ឩនកវិត្ថារំ អធិប្បេតំ. តត្ថ ច បិដ្ឋសង្ឃាដតោ ហត្ថបាសេ អវិជហិតេបិ បិដ្ឋិវំសាតិក្កមោ ហោតីតិ អាហ ‘‘បិដ្ឋិវំសំ អតិក្កមិត្វា’’តិ. យថា តថា វា កតស្សាតិ បិដ្ឋិវំសំ អារោបេត្វា វា អនារោបេត្វា វា កតស្ស.

២៨៣. បាឡិយំ ¶ វីតរាគាតិ អបរិយុដ្ឋិតរាគានំ, អនាគាមីនញ្ច សង្គហោ. សចិត្តកន្តិ អនុបវិសិត្វា និសីទនចិត្តេន សចិត្តកំ. បរិយុដ្ឋិតរាគជាយម្បតិកានំ សន្និហិតតា, សយនិឃរតា, ទុតិយស្ស ភិក្ខុនោ អភាវោ, អនុបខជ្ជ និសីទនន្តិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

សភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៨៤-២៨៩. ចតុត្ថបញ្ចមានិ វុត្តត្ថានិ.

៦. ចារិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា

២៩៨. ឆដ្ឋេ ¶ ‘‘បរិយេសិត្វា អារោចនកិច្ចំ នាម នត្ថី’’តិ វុត្តត្តា យោ អបរិយេសិតព្ពោ ឧបសង្កមិតុំ យុត្តដ្ឋានេ ទិស្សតិ, សោ សចេបិ បកតិវចនស្ស សវនូបចារំ អតិក្កម្ម ឋិតោ ឧបគន្ត្វា អាបុច្ឆិតព្ពោ. តេនាហ ‘‘អបិ ច…បេ… យំ បស្សតិ, សោ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិ.

៣០២. អនាបត្តិវារេ ចេត្ថ អន្តរារាមាទីនញ្ញេវ វុត្តត្តា វិហារតោ គាមវីថិំ អនុញ្ញាតការណំ វិនា អតិក្កមន្តស្សាបិ អាបត្តិ ហោតិ, ន បន ឃរូបចារំ អតិក្កមន្តស្សេវ.

យំ បន បាឡិយំ ‘‘អញ្ញស្ស ឃរូបចារំ ឱក្កមន្តស្ស…បេ… បឋមំ បាទំ ឧម្មារំ អតិក្កាមេតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តំ គាមេ បវិដ្ឋំ សន្ធាយ វុត្តំ, តថាបិ អញ្ញស្ស ឃរូបចារំ អនោក្កមិត្វា វីថិមជ្ឈេនេវ គន្ត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតឃរទ្វារាភិមុខេ ឋត្វា មនុស្សេ ឱលោកេត្វា គច្ឆន្តស្សាបិ បាចិត្តិយមេវ. តត្ថ កេចិ ‘‘វីថិយំ អតិក្កមន្តស្ស ឃរូបចារគណនាយ អាបត្តិយោ’’តិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘យានិ កុលានិ ឧទ្ទិស្ស គតោ, តេសំ គណនាយា’’តិ. បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរេន និមន្តនសាទិយនំ, សន្តំ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆនា, ភត្តិយឃរតោ អញ្ញឃរូបសង្កមនំ, មជ្ឈន្ហិកានតិក្កមោ, សមយាបទានំ អភាវោតិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ.

ចារិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. មហានាមសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣០៣. សត្តមេ ¶ មហានាមោតិ សុក្កោទនស្ស បុត្តោ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស, សត្ថុ ច ជេដ្ឋភាតា. អានន្ទត្ថេរោ អមិតោទនស្ស បុត្តោ, នន្ទត្ថេរោ បន សុទ្ធោទនស្សេវ.

៣០៥. បាឡិយំ កាលំ អាហរិស្សថាតិ អជ្ជតនំ កាលំ វីតិនាមេស្សថ, ស្វេ ភេសជ្ជំ ហរិស្សថាតិ វា អត្ថោ. ‘‘អត្ថិ បវារណា ភេសជ្ជបរិយន្តា ច រត្តិបរិយន្តា ចា’’តិ តតិយកោដ្ឋាសេ និយមិតមេវ ភេសជ្ជំ និយមិតកាលន្តរេយេវ គហេតព្ពំ, ន តតោ ពហិ. ឥតរថា ¶ វិសុំ បយោជនំ នត្ថីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សបរិយន្តា សង្ឃបវារណា, តទុត្តរិ ភេសជ្ជវិញ្ញត្តិ, អគិលានតាតិ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

មហានាមសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ឧយ្យុត្តសេនាសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣១៥. អដ្ឋមេ ឯកមេកន្តិ ឯត្ថ ទុវង្គិនីបិ តិវង្គិនីបិ សេនា សង្គយ្ហតិ. ឧយ្យុត្តចតុរង្គសេនាទស្សនាយ តថារូបបច្ចយាទិំ វិនា គមនំ, អននុញ្ញាតោកាសេ ទស្សនន្តិ ឥមានេត្ថ ទ្វេ អង្គានិ.

ឧយ្យុត្តសេនាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. សេនាវាសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣១៩. នវមេ សេនាយ ចតុត្ថោ សូរិយត្ថង្គមោ, អគិលានតាតិ ឥមានេត្ថ ទ្វេ អង្គានិ.

សេនាវាសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. ឧយ្យោធិកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣២២. ទសមេ បាឡិយំ កតិ តេ លក្ខានិ លទ្ធានីតិ កិត្តកា តយា លទ្ធាតិ អត្ថោ. ឧយ្យោធិកាទិទស្សនាយ ¶ តថារូបបច្ចយំ វិនា គមនំ, អននុញ្ញាតោកាសេ ទស្សនន្តិ ឥមានេត្ថ ទ្វេ អង្គានិ.

ឧយ្យោធិកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ អចេលកវគ្គោ បញ្ចមោ.

៦. សុរាបានវគ្គោ

១. សុរាបានសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣២៨. ឆដ្ឋវគ្គស្ស ¶ បឋមេ បាឡិយំ កិណ្ណបក្ខិត្តាតិ បិដ្ឋបូវាទិំ អបក្ខិបិត្វា កិណ្ណសង្ខាតំ ធញ្ញង្កុរាទិសុរាពីជំ បក្ខិបិត្វា កតា. សម្ភារសំយុត្តាតិ សាសបាទិអនេកសម្ភារេហិ សញ្ញុត្តា.

មធុកតាលនាឡិកេរាទិបុប្ផាទិរសោ ចិរបរិវាសិតោ បុប្ផាសវោ នាម. តថា បនសាទិ ផលាសវោ. មុទ្ទិករសោ មធ្វាសវោ. ឧច្ឆុរសោ គុឡាសវោ. តិផលតិកដុកាទិនានាសម្ភារានំ រសោ ចិរបរិវាសិតោ សម្ភារសំយុត្តោ. ពីជតោ បដ្ឋាយាតិ យថាវុត្តានំ បិដ្ឋាទីនំ មជ្ជត្ថាយ ភាជនេ បក្ខិត្តកាលតោ បដ្ឋាយ.

៣២៩. លោណសោវីរកំ សុត្តញ្ច អនេកេហិ ទព្ពសម្ភារេហិ អភិសង្ខតោ ភេសជ្ជវិសេសោ. ឧយ្យុត្តសិក្ខាបទានំ អចិត្តកលោកវជ្ជេសុ លោកវជ្ជតា បុព្ពេ វុត្តនយាវាតិ តត្ថ កិញ្ចិបិ អវត្វា ឥធ តេហិ អសាធារណវត្ថុវិសេសសិទ្ធាយ អចិត្តកបក្ខេបិ អកុសលចិត្តតាយ តំ លោកវជ្ជតាទិវិសេសំ ទស្សេតុមេវ ‘‘វត្ថុអជាននតាយ ចេត្ថា’’តិអាទិនា វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ បឋមបារាជិកវណ្ណនាយំ វិត្ថារតោ សារត្ថទីបនិយំ វិរទ្ធដ្ឋានវិសោធនវសេន វុត្តន្តិ តត្ថេវ គហេតព្ពំ. មជ្ជភាវោ, តស្ស បានញ្ចាតិ ឥមានេត្ថ ទ្វេ អង្គានិ.

សុរាបានសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. អង្គុលិបតោទកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៣០. ទុតិយេ ¶ ហសាធិប្បាយតា, ឧបសម្បន្នស្ស កាយេន កាយាមសនន្តិ ឥមានេត្ថ ទ្វេ អង្គានិ.

អង្គុលិបតោទកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ហសធម្មសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៣៨. តតិយេ ¶ បាឡិយំ ហសធម្មេ ហសធម្មសញ្ញីតិអាទីសុ ឧប្លវាទិមត្តំ កិំ ហសធម្មោ ហោតីតិ គហណវសេន សតិ ករណីយេ ករិយមានំ ហសធម្មំ ហសធម្មោតិ គហណវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឧស្សារេន្តោតិ ឧទកេ ឋិតំ នាវំ តីរេ អារោបេន្តោ.

បតនុប្បតនវារេសូតិ ឧទកស្ស ឧបរិតលេ មណ្ឌូកគតិយា បតនុប្បតនវសេន គមនត្ថំ ខិត្តាយ ឯកិស្សា កថលាយ វសេន វុត្តំ. ឧទកស្ស ឧបរិគោប្ផកតា, ហសាធិប្បាយេន កីឡនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

ហសធម្មសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. អនាទរិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៤៤. ចតុត្ថេ សុត្តានុលោមន្តិ មហាបទេសា. អដ្ឋកថាតិបិ វទន្តិ. ឧបសម្បន្នស្ស បញ្ញត្តេន វចនំ, អនាទរិយករណន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

អនាទរិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ភិំសាបនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៤៥. បញ្ចមេ ឧបសម្បន្នតា, តស្ស ទស្សនសវនវិសយេ ភិំសាបេតុកាមតាយ វាយមនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

ភិំសាបនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ជោតិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៥៤. ឆដ្ឋេ ¶ អលាតំ បតិតន្តិ អគ្គិកបាលតោ ពហិ បតិតំ. វិជ្ឈាតន្តិ វិជ្ឈាតំ អលាតំ កបាលគ្គិម្ហិ បក្ខិបិត្វា ជាលេន្តស្ស បាចិត្តិយំ, តថា កេវលំ ឥន្ធនំ បាតេន្តស្សបិ វិជ្ឈាតំ កបាលគ្គិំ មុខវាតាទិនា ឧជ្ជាលេន្តស្សបិ. គិលានតាទិការណាភាវោ, វិសិព្ពេតុកាមតា, សមាទហនន្តិ តីណិ អង្គានិ.

ជោតិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. នហានសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៥៧. សត្តមេ ¶ បាឡិយំ នគរេ ថកិតេតិ ឯត្ថ រញ្ញា ចិរំ នហាយិតុកាមេន ‘‘អហំ ពហិ ឧយ្យានេ កតារក្ខោ វសិស្សាមិ, នគរំ ថកេត្វា គោបេថា’’តិ អនុញ្ញាតា, តេ ថកិំសូតិ ទដ្ឋព្ពំ. អសម្ភិន្នេនាតិ អនដ្ឋេន, តំ ទិវសំ បុន អគ្គហិតាលង្ការេន បពុទ្ធមត្តេនាតិ អធិប្បាយោ. មជ្ឈិមទេសេ ឩនកទ្ធមាសនហានំ, សមយាទីនំ អភាវោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

នហានសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ទុព្ពណ្ណករណសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៦៨. អដ្ឋមេ បដិលទ្ធនវចីវរេនាតិ ឯត្ថ បុព្ពេ អកតកប្បំ កតិបាហំ និវាសនត្ថាយ តាវកាលិកវសេន លទ្ធម្បិ សង្គយ្ហតីតិ វទន្តិ.

៣៦៩. ‘‘នវំ នាម អកតកប្ប’’ន្តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា អញ្ញេន ភិក្ខុនា កប្បពិន្ទុំ ទត្វា បរិភុត្តំ ចីវរំ, តេន វា, តតោ លភិត្វា អញ្ញេន វា កេនចិ ទិន្នម្បិ កតកប្បមេវ នវំ នាម ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘និវាសេតុំ វា បារុបិតុំ វា’’តិ វុត្តត្តា អំសពទ្ធកាសាវម្បិ បារុបិតព្ពតោ កប្បំ កាតព្ពន្តិ វទន្តិ. ចម្មការនីលំ នាម ចម្មំ នីលវណ្ណំ កាតុំ យោជិយមានំ នីលំ. បកតិនីលមេវាតិ កេចិ. យថាវុត្តចីវរស្ស អកតកប្បតា, អនដ្ឋចីវរាទិតា, និវាសនាទិតាតិ តីណិ អង្គានិ.

ទុព្ពណ្ណករណសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. វិកប្បនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៧៤. នវមេ ¶ យេនាតិ យេន សទ្ធិំ, យស្ស សន្តិកេតិ អត្ថោ. សាមំ វិកប្បិតស្ស អបច្ចុទ្ធារោ, វិកប្បនុបគចីវរតា, អវិស្សាសេន បរិភោគោតិ តីណិ អង្គានិ.

វិកប្បនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. ចីវរអបនិធានសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៧៨. ទសមេ ¶ បាឡិយំ អន្តមសោ ហសាបេក្ខោបីតិ អបិ-សទ្ទេន អថេយ្យចិត្តំ កោធេន ទុក្ខាបេតុកាមំ, អវណ្ណំ បកាសេតុកាមញ្ច សង្គយ្ហតិ. តេនេវ ‘‘តិវេទន’’ន្តិ វុត្តំ. ឧបសម្បន្នស្ស បត្តាទីនំ អបនិធានំ, វិហេសេតុកាមតាទីតិ ទ្វេ អង្គានិ.

ចីវរអបនិធានសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ សុរាបានវគ្គោ ឆដ្ឋោ.

៧. សប្បាណកវគ្គោ

១. សញ្ចិច្ចបាណសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៨២. សត្តមស្ស បឋមេ ឧសុំ សរំ អសតិ ខិបតីតិ ឥស្សាសោ. ន ហេត្ថ កិញ្ចិ ជីវិតំ នាម វិសុំ តិដ្ឋតីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ បាណេតិ សត្តេ. អប្បមត្តេន វត្តំ កាតព្ពន្តិ យថា បាណកានំ វិហេសាបិ ន ហោតិ, ឯវំ សល្លក្ខេត្វា ឱតាបនសម្មជ្ជនាទិវត្តំ កាតព្ពំ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

សញ្ចិច្ចបាណសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សប្បាណកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៨៧. ទុតិយេ ¶ ឧទកសណ្ឋានកប្បទេសេតិ កទ្ទមបាសាណាទិភូមិយំ. តត្ថាតិ អាសិត្តេ កប្បិយឧទកេ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

សប្បាណកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ឧក្កោដនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៩២. តតិយេ ‘‘តស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកំ គន្ត្វា’’តិ វុត្តត្តា យស្ស អធិករណំ សង្ឃកម្មេន និហតំ, តស្ស សម្មុខេ ឯវ ឧក្កោដេន្តស្ស បាចិត្តិយំ. បរម្មុខេ បន ទុក្កដមេវ.

៣៩៥. ‘‘ធម្មកម្មេ ¶ អធម្មកម្មសញ្ញី ឧក្កោដេតិ, អនាបត្តី’’តិ វុត្តត្តា អនាទរិយតាទិ វិយ ឧក្កោដនំ សយំ អកុសលំ ន ហោតិ, ធម្មកម្មសញ្ញាយ, បន វិមតិយា ច ឧក្កោដនេនេវ អកុសលំ ហោតិ. យថាធម្មំ និហតតា, ជាននា, ឧក្កោដនាតិ តីណិ អង្គានិ.

ឧក្កោដនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ទុដ្ឋុល្លសិក្ខាបទវណ្ណនា

៣៩៩. ចតុត្ថេ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិយេវាតិ ធុរនិក្ខេបបក្ខេ វុត្តំ. វត្ថុបុគ្គលោតិ អាបន្នបុគ្គលោ. ឆាទេតុកាមតាយ ហិ សតិ ឯវ អវស្សំ អញ្ញស្ស អារោចនំ វុត្តំ, វត្ថុបុគ្គលស្ស ច អារោចនា នាម ន ហោតីតិ បដិច្ឆាទនមេវាតិ អធិប្បាយោ. កោដិ ឆិន្នា ហោតីតិ ឆាទេស្សាមីតិ ធុរនិក្ខេបេ សតិបិ បុគ្គលបរម្បរាយ គច្ឆន្តី អាបត្តិកោដិ ឆិជ្ជតិ.

៤០០. ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស សុក្កវិស្សដ្ឋិ ច កាយសំសគ្គោ ចាតិ អយំ ទុដ្ឋុល្លអជ្ឈាចារោ នាមា’’តិ ឥទំ ទុដ្ឋុល្លារោចនសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស…បេ… អាទិតោ បញ្ច សិក្ខាបទានិ ទុដ្ឋុល្លោ នាម អជ្ឈាចារោ, សេសានិ អទុដ្ឋុល្លោ. សុក្កវិស្សដ្ឋិកាយសំសគ្គទុដ្ឋុល្លអត្តកាមា បនស្ស អជ្ឈាចារោ នាមា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨២) ឥមិនា វចនេន វិរុជ្ឈតីតិ វីមំសិតព្ពំ. បុគ្គលបេមេន ឆាទយតោ ចេត្ថ ‘‘អញ្ញេ គរហិស្សន្តី’’តិ ភយវសេន ឆាទនក្ខណេ ¶ បដិឃោវ ឧប្បជ្ជតីតិ ‘‘ទុក្ខវេទន’’ន្តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧបសម្បន្នស្ស ទុដ្ឋុល្លាបត្តិជាននំ, បដិច្ឆាទេតុកាមតាយ ធុរនិក្ខេបោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

ទុដ្ឋុល្លសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ឩនវីសតិវស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤០២. បញ្ចមេ រូបសិប្បន្តិ ហេរញ្ញិកសិប្បំ. គព្ភេ សយិតកាលេន សទ្ធិំ វីសតិមំ វស្សំ បរិបុណ្ណមស្សាតិ គព្ភវីសោ.

៤០៤. និក្ខមនីយបុណ្ណមាសីតិ ¶ សាវណមាសស្ស បុណ្ណមិយា អាសាឡ្ហីបុណ្ណមិយា អនន្តរបុណ្ណមី. បាដិបទទិវសេតិ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបនាយិកាយ. ទ្វាទស មាសេ មាតុ កុច្ឆិស្មិំ វសិត្វា មហាបវារណាយ ជាតំ ឧបសម្បាទេន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘តិំស រត្តិន្ទិវោ មាសោ, ទ្វាទសមាសិកោ សំវច្ឆរោ’’តិ (អ. និ. ៣.៧១; ៨.៤៣; វិភ. ១០២៣) វចនតោ ‘‘ចត្តារោ មាសា បរិហាយន្តី’’តិ វុត្តំ. វស្សំ ឧក្កឌ្ឍន្តីតិ វស្សំ ឧទ្ធំ កឌ្ឍន្តិ, ‘‘ឯកមាសំ អធិកមាសោ’’តិ ឆឌ្ឌេត្វា វស្សំ ឧបគច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. តស្មា តតិយោ តតិយោ សំវច្ឆរោ តេរសមាសិកោ ហោតិ. តេ ទ្វេ មាសេ គហេត្វាតិ និក្ខមនីយបុណ្ណមាសតោ យាវ ជាតទិវសភូតា មហាបវារណា. តាវ យេ ទ្វេ មាសា អនាគតា, តេសំ អត្ថាយ អធិកមាសតោ លទ្ធេ ទ្វេ មាសេ គហេត្វា. តេនាហ ‘‘យោ បវារេត្វា វីសតិវស្សោ ភវិស្សតី’’តិអាទិ. ‘‘និក្កង្ខា ហុត្វា’’តិ ឥទំ អដ្ឋារសន្នំ វស្សានំ ឯកអធិកមាសេ គហេត្វា តតោ វីសតិយា វស្សេសុបិ ចាតុទ្ទសីអត្ថាយ ចតុន្នំ មាសានំ បរិហាបនេន សព្ពទា បរិបុណ្ណវីសតិវស្សតំ សន្ធាយ វុត្តំ. បវារេត្វា វីសតិវស្សោ ភវិស្សតីតិ មហាបវារណាទិវសេ អតិក្កន្តេ គព្ភវស្សេន សហ វីសតិវស្សោ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា គព្ភមាសាបិ គណនូបគា ហោន្តិ, តស្មា. ឯកវីសតិវស្សោតិ ជាតិយា វីសតិវស្សំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៤០៦. អញ្ញំ ឧបសម្បាទេតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, អាចរិយោ វា ហុត្វា ឧបសម្បាទេតិ. សោបីតិ ឧបសម្បាទេន្តោបិ អនុបសម្បន្នោ. ឩនវីសតិវស្សតា, តំ ញត្វា ឧបជ្ឈាយេន ហុត្វា ឧបសម្បាទនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

ឩនវីសតិវស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ថេយ្យសត្ថសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤០៩. ឆដ្ឋេ ¶ ថេយ្យសត្ថភាវោ, ញត្វា សំវិធានំ, អវិសង្កេតេន គមនន្តិ តីណិ អង្គានិ.

ថេយ្យសត្ថសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤១២. សត្តមំ វុត្តនយមេវ.

៨. អរិដ្ឋសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤១៧. អដ្ឋមេ ¶ អន្តរាយន្តិ អន្តរា វេមជ្ឈេ ឯតិ អាគច្ឆតីតិ អន្តរាយោ, ទិដ្ឋធម្មិកាទិអនត្ថោ. អានន្តរិយធម្មាតិ អនន្តរេ ភវេ ផលនិព្ពត្តនេ និយុត្តា ចេតនាទិធម្មាតិ អត្ថោ. ‘‘ន សគ្គស្សា’’តិ ឥទំ ភិក្ខុនិទូសនកម្មស្ស អានន្តរិយត្តាភាវតោ វុត្តំ. អរិយសាវិកាសុ, បន កល្យាណបុថុជ្ជនភូតាយ ច ពលក្ការេន ទូសេន្តស្ស អានន្តរិយសអសមេវ. មោក្ខន្តរាយិកតា បន លោលាយបិ បកតត្តភិក្ខុនិយា ទូសកស្ស តស្មិំ អត្តភាវេ មគ្គុប្បត្តិយា អភាវតោ វុត្តា.

តស្មិំ អត្តភាវេ អនិវត្តនកា អហេតុកអកិរិយនត្ថិកទិដ្ឋិយោវ និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិធម្មា. បណ្ឌកាទីនំ គហណំ និទស្សនមត្តំ. សព្ពាបិ ទុហេតុកាហេតុកបដិសន្ធិយោ វិបាកន្តរាយិកាវ ទុហេតុកានម្បិ មគ្គានុប្បត្តិតោ.

អយន្តិ អរិដ្ឋោ. រសេន រសន្តិ អនវជ្ជេន បច្ចយបរិភុញ្ជនរសេន បញ្ចកាមគុណបអភោគរសំ សមានេត្វា. ឧបនេន្តោ វិយាតិ ឃដេន្តោ វិយ, សោ ឯវ វា បាឋោ.

អដ្ឋិកង្កលូបមាតិ ឯត្ថ អដ្ឋិ ឯវ និម្មំសតាយ កង្កលន្តិ ច វុច្ចតិ. បលិភញ្ជនដ្ឋេនាតិ អវស្សំ បតនដ្ឋេន. អធិកុដ្ដនដ្ឋេនាតិ អតិ វិយ កុដ្ដនដ្ឋេន. បាឡិយំ ‘‘តថាហំ ភគវតា…បេ… នាលំ អន្តរាយាយា’’តិ ឥទំ វត្ថុអនុរូបតោ វុត្តំ. ឯវំ បន អគ្គហេត្វា អញ្ញេនបិ អាការេន យំ កិញ្ចិ ភគវតា វុត្តំ វិបរីតតោ គហេត្វា បរេហិ វុត្តេបិ អមុញ្ចិត្វា វោហរន្តស្សាបិ វុត្តនយានុសារេន តទនុគុណំ សមនុភាសនកម្មវាចំ យោជេត្វា អាបត្តិយា អារោបេតុំ, អាបត្តិយា អទស្សនាទីសុ តីសុ យំ កិញ្ចិ អភិរុចិតំ និមិត្តំ កត្វា ឧក្ខេបនីយកម្មំ ¶ កាតុញ្ច លព្ភតិ. សមនុភាសនំ អកត្វាបិ ‘‘មាយស្មា ឯវំ អវចា’’តិ ភិក្ខូហិ វុត្តមត្តេ លទ្ធិយា អប្បដិនិស្សជ្ជនបច្ចយាយ ទុក្កដាបត្តិយាបិ ឧក្ខេបនីយកម្មំ កាតុម្បិ វដ្ដតេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ធម្មកម្មតា, សមនុភាសនាយ អប្បដិនិស្សជ្ជនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

អរិដ្ឋសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ឧក្ខិត្តសម្ភោគសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤២៤. នវមេ ¶ ‘‘ឧក្ខិត្តោ អនោសារិតោ’’តិ វុត្តត្តា អរិដ្ឋស្ស ឧក្ខេបនីយកម្មំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៤២៥. បាឡិយំ ‘‘ឯកច្ឆន្នេ’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា នានូបចារេបិ ឯកច្ឆន្នេ និបជ្ជនេ បណ្ណត្តិំ អជានន្តស្ស អរហតោបិ ឧក្ខិត្តានុវត្តកានម្បិ បាចិត្តិយមេវ. អកតានុធម្មតា, ញត្វា សម្ភោគាទិករណន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

ឧក្ខិត្តសម្ភោគសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. កណ្ដកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤២៨. ទសមេ បិរេតិ សម្ពោធនត្ថេ និបាតបទំ. សេសំ អនន្តរសិក្ខាបទទ្វយេ វុត្តនយមេវ.

កណ្ដកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និដ្ឋិតោ សប្បាណកវគ្គោ សត្តមោ.

៨. សហធម្មិកវគ្គោ

១. សហធម្មិកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៣៤. អដ្ឋមវគ្គស្ស ¶ បឋមេ ឧបសម្បន្នស្ស បញ្ញត្តេន វចនំ, អសិក្ខិតុកាមស្ស លេសេន ឯវំ វចនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

សហធម្មិកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. វិលេខនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៣៨. ទុតិយេ អលជ្ជិតាតិ អលជ្ជិតាយ. ឯវំ សេសេសុបិ. សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិអាទិ ភិក្ខុភិក្ខុនីនញ្ញេវ វុត្តំ អលជ្ជិលក្ខណំ, សាមណេរាទីនំ, បន គហដ្ឋានញ្ច សាធារណវសេន យថាសកំ សិក្ខាបទវីតិក្កមនបដិគូហនាទិតោ វេទិតព្ពំ. លជ្ជិលក្ខណេបិ ឯសេវ នយោ. កិញ្ចាបិ ¶ កុក្កុច្ចេ ឧប្បន្នេបិ មទ្ទិត្វា ករោន្តោ, កប្បិយេ អកប្បិយសញ្ញិតាយ ករោន្តោបិ តង្ខណិកាយ អលជ្ជិតាយ ឯវំ ករោន្តិ. តថាបិ កុក្កុច្ចាទិភេទេ វិសុំ គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

វជ្ជិបុត្តកា ទសវត្ថុទីបកា. បរូបហារអញ្ញាណកង្ខាបរវិតារណាទិវាទាតិ ឯត្ថ អរហត្តំ បដិជានន្តានំ កុហកានំ សុក្កវិស្សដ្ឋិំ ទិស្វា ‘‘មារកាយិកា ទេវតា អសុចិំ ឧបសំហរន្តី’’តិគាហិនោ បរូបហារវាទា នាម. អរហតោ សព្ពេសំ ឥត្ថិបុរិសាទីនំ នាមាទិអជាននេ អញ្ញាណំ, តត្ថ សន្និដ្ឋានភាវេន កង្ខា, បរតោ សុត្វា នាមាទិជាននេន បរវិតារណោ អត្ថីតិវាទិនោ អញ្ញាណវាទា, កង្ខាវាទា, បរវិតារណវាទា ច តេសំ, មហាសង្ឃិកាទីនញ្ច វិភាគោ កថាវត្ថុប្បករណេ វុត្តោ.

ចត្តារោ មគ្គា ច ផលានិ ចាតិ ឯត្ថ ច-ការេន អភិញ្ញាបដិសម្ភិទាបិ សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កេចីតិ បរិយត្តិធរា ធម្មកថិកា. បុន កេចីតិ បដិបត្តិធរា បំសុកូលិកត្ថេរា. ឥតរេ បនាតិអាទីសុ អយំ អធិប្បាយោ – ធម្មកថិកត្ថេរា បន បំសុកូលិកត្ថេរេហិ អាភតំ សុត្តំ សុត្វា –

‘‘យាវ ¶ តិដ្ឋន្តិ សុត្តន្តា, វិនយោ យាវ ទិប្បតិ;

តាវ ទក្ខន្តិ អាលោកំ, សូរិយេ អព្ភុដ្ឋិតេ យថា.

‘‘សុត្តន្តេសុ អសន្តេសុ, បមុដ្ឋេ វិនយម្ហិ ច;

តមោ ភវិស្សតិ លោកេ, សូរិយេ អត្ថង្គតេ យថា.

‘‘សុត្តន្តេ រក្ខិតេ សន្តេ, បដិបត្តិ ហោតិ រក្ខិតា;

បដិបត្តិយំ ឋិតោ ធីរោ, យោគក្ខេមា ន ធំសតី’’តិ. (អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.១៣០) –

ឥទំ សុត្តំ អាហរិត្វា អត្តនោវ វាទំ បតិដ្ឋបេន្តា បារាជិកានាបជ្ជនវសេន ឋិតា បដិបត្តិសង្គហិតា បរិយត្តិយេវ មូលន្តិ អាហំសូតិ. តេនាហ ‘‘សចេ បញ្ច ភិក្ខូ ចត្តារិ បារាជិកានិ រក្ខណកា…បេ… សាសនំ វុឌ្ឍិំ វិរុឡ្ហិំ គមយិស្សន្តី’’តិ. ឯតេន ច បរិក្ខីណេ កាលេ លជ្ជិគណំ អលភន្តេន វិនយធរេន អលជ្ជិនោបិ បកតត្តេ សង្គហេត្វា តេហិ សហ ធម្មាមិសសម្ភោគំ សំវាសំ ករោន្តេន ពហូ កុលបុត្តេ ឧបសម្បាទេត្វា សាសនំ ¶ បគ្គហេតុំ វដ្ដតីតិ ឥទំ សិជ្ឈតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. គរហិតុកាមតា, ឧបសម្បន្នស្ស សន្តិកេ សិក្ខាបទវិវណ្ណនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

វិលេខនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. មោហនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៤៤. តតិយេ បាឡិយំ កោ បន វាទោ ភិយ្យោតិ តេហិ អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ ទិដ្ឋទ្វត្តិវារតោ ភិយ្យោ បន វិត្ថារេន ឧទ្ទិសិយមានេ បាតិមោក្ខេ និសិន្នបុព្ពតា អត្ថិ ចេ, តត្ថ កិមេវ វត្តព្ពំ, អាបត្តិមោក្ខោ នត្ថិ ឯវាតិ អធិប្បាយោ. តញ្ច យថាធម្មោ ការេតព្ពោតិ តន្តិ ការណត្ថេ ឧបយោគវចនំ, តាយាតិ អត្ថោ. យថា ធម្មោ ច វិនយោ ច ឋិតោ, តថា តាយ អាបត្តិយា ការេតព្ពោតិ វុត្តំ ហោតិ. មោហារោបនំ, តិក្ខត្តុំ សុតភាវោ, មោហេតុកាមស្ស មោហនន្តិ តីណិ អង្គានិ.

មោហនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. បហារសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៥១. ចតុត្ថេ ¶ បាឡិយំ កាយបដិពទ្ធេន វាតិ ឯត្ថ បាសាណាទិនិស្សគ្គិយបហារោបិ សង្គហិតោ.

៤៥២. រត្តចិត្តោតិ កាយសំសគ្គរាគេន វុត្តំ. មេថុនរាគេន បន បហារតោ បុរិសាទីសុ ទុក្កដមេវ. មោក្ខាធិប្បាយេន ទណ្ឌកោដិយា សប្បាទិំ ឃដ្ដេត្វា មណ្ឌូកាទិំ មោចេន្តស្សបិ អនាបត្តិ ឯវ. កុបិតតា, ឧបសម្បន្នស្ស ន មោក្ខាធិប្បាយេន បហារោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

បហារសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. តលសត្តិកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៥៧. បញ្ចមេ ¶ ន បហរិតុកាមតាយ ទិន្នត្តា ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ កិមិទំ ទុក្កដំ, បហារបច្ចយា, ឧទាហុ ឧគ្គិរណបច្ចយាតិ? ឧគ្គិរណបច្ចយាវ, ន បហារបច្ចយា. ន ហិ បហរិតុកាមតាយ អសតិ តប្បច្ចយា កាចិ អាបត្តិ យុត្តា, ឧគ្គិរណស្ស បន អត្តនោ សភាវេន អសណ្ឋិតត្តា តប្បច្ចយា បាចិត្តិយំ ន ជាតំ, អសុទ្ធចិត្តេន កតបយោគត្តា ច ឯត្ថ អនាបត្តិ ន យុត្តាតិ ទុក្កដំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

៤៥៨. បុព្ពេតិ អនន្តរសិក្ខាបទេ. សេសំ អនន្តរសទិសមេវ.

តលសត្តិកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. អមូលកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៥៩. ឆដ្ឋេ ‘‘អត្តបរិត្តាណំ ករោន្តា’’តិ ឥទំ ន ច វេរមូលិកា អនុទ្ធំសនាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អនុទ្ធំសនក្ខណេ បន កោបចិត្តមេវ ឧប្បជ្ជតិ. តេនេវ ‘‘ទុក្ខវេទន’’ន្តិ វុត្តំ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

អមូលកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. កុក្កុច្ចុប្បាទនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៦៤. សត្តមេ ¶ ឧបសម្បន្នស្ស អផាសុកាមតា, កុក្កុច្ចុប្បាទនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

កុក្កុច្ចុប្បាទនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ឧបស្សុតិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៧១. អដ្ឋមេ សុយ្យតីតិ សុតិ, វចនំ. តស្សា សមីបំ ឧបស្សុតិ. សុយ្យតិ ឯត្ថាតិ សុតីតិ ឯវញ្ហិ អត្ថេ គយ្ហមានេ សវនដ្ឋានសមីបេ អញ្ញស្មិំ អស្សវនដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ អាបជ្ជតិ. អដ្ឋកថាយញ្ច ឧបស្សុតិ-សទ្ទស្សេវ អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យត្ថ ឋត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ, ន សុតិ-សទ្ទមត្តស្ស.

៤៧៣. ឯកបរិច្ឆេទានីតិ ¶ កទាចិ អកិរិយតោ, កទាចិ កិរិយតោ សមុដ្ឋានសាមញ្ញេន វុត្តំ. ឧបសម្បន្នេន ចោទនាធិប្បាយោ, សវនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

ឧបស្សុតិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ខិយ្យនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៧៤. នវមេ ធម្មកម្មតា, ជាននំ, ឆន្ទំ ទត្វា ខិយ្យនន្តិ តីណិ អង្គានិ.

ខិយ្យនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. បក្កមនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៨១. ទសមេ វិនិច្ឆយកថាយ ធម្មិកតា, តំ ញត្វា កម្មតោ បដ្ឋាយ ឯកសីមដ្ឋស្ស សមានសំវាសិកស្ស ហត្ថបាសវិជហនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

បក្កមនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. ទុព្ពលសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៨៤. ឯកាទសមេ ¶ ឧបសម្បន្នស្ស ធម្មេន លទ្ធសម្មុតិតា, សង្ឃេន សទ្ធិំ ចីវរំ ទត្វា ខិយ្យិតុកាមតាយ ខិយ្យនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

ទុព្ពលសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤៨៩. ទ្វាទសមំ វុត្តនយមេវ.

និដ្ឋិតោ សហធម្មិកវគ្គោ អដ្ឋមោ.

៩. រាជវគ្គោ

១. អន្តេបុរសិក្ខាបទវណ្ណនា

៤៩៩. នវមវគ្គស្ស ¶ បឋមេ បាឡិយំ សំសុទ្ធគហណិកោតិ ឯត្ថ គហណីតិ គព្ភាសយសញ្ញិតោ មាតុ កុច្ឆិប្បទេសោ, បុរិសន្តរសុក្កាសម្ផុដ្ឋតាយ សំសុទ្ធគហណិកោ. អភិសិត្តខត្តិយតា, ឧភិន្នម្បិ សយនិឃរតោ អនិក្ខន្តតា, អប្បដិសំវិទិតស្ស ឥន្ទខីលាតិក្កមោតិ តីណិ អង្គានិ.

អន្តេបុរសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. រតនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥០៦. ទុតិយេ អាវសថស្សាតិ ឯត្ថ អន្តោអារាមេ វា ហោតុ អញ្ញត្ថ វា, យត្ថ កត្ថចិ អត្តនោ វសនដ្ឋានំ អាវសថោ នាម. ឆន្ទេនបិ ភយេនបីតិ វឌ្ឍកិអាទីសុ ឆន្ទេន, រាជវល្លភេសុ ភយេន. អាកិណ្ណមនុស្សេបិ ជាតេ…បេ… អាសង្កន្តីតិ តស្មិំ និម្មនុស្សដ្ឋានេ បច្ឆា អាកិណ្ណមនុស្សេ ជាតេបិ វិសរិត្វា គមនកាលេ អញ្ញស្ស អទិដ្ឋត្តា តមេវ ភិក្ខុំ អាសង្កន្តិ. បតិរូបំ នាម កប្បិយភណ្ឌេ សយំ បំសុកូលំ គហេត្វា អកប្បិយភណ្ឌេ បតិរូបានំ ឧបាសកាទីនំ ¶ ទស្សេត្វា ចេតិយាទិបុញ្ញេ និយោជនំ វា ទាបេត្វា និរបេក្ខគមនំ វា. សមាទបេត្វាតិ យាចិត្វា. បរសន្តកតា, វិស្សាសគ្គាហបំសុកូលសញ្ញានំ អភាវោ, អននុញ្ញាតការណា ឧគ្គហណាទិ ចាតិ តីណិ អង្គានិ.

រតនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. វិកាលគាមប្បវិសនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥០៨. តតិយេ បាឡិយំ ភយកថន្តិ រាជចោរាទិភយំ វា រោគាមនុស្សទុព្ភិក្ខកន្តារាទិភយំ វា អារព្ភ បវត្តំ. វិសិខាកថន្តិ សុនិវិដ្ឋាទិវីថិកថំ. កុម្ភដ្ឋានកថន្តិ ឧទកតិត្ថកថំ, កុម្ភទាសីកថំ វា. បុព្ពបេតកថន្តិ អតីតញាតិកថំ. នានត្តកថន្តិ វុត្តាហិ, វក្ខមានាហិ ច វិមុត្តំ នានាសភាវំ ¶ និរត្ថកកថំ. លោកក្ខាយិកន្តិ ‘‘អយំ លោកោ កេន និម្មិតោ’’តិអាទិនា លោកសភាវក្ខានវសេន បវត្តនកថា. ឯវំ សមុទ្ទក្ខាយិកា វេទិតព្ពា. ឥតិ ភវោ ឥតិ អភវោតិ យំ វា តំ វា និរត្ថកការណំ វត្វា បវត្តិតកថា ឥតិភវាភវកថា. ឯត្ថ ច ភវោ សស្សតំ, វុឌ្ឍិ, កាមសុខញ្ចាតិ តិវិធោ, អភវោ តព្ពិបរីតវសេន. ឥតិ ឥមាយ ឆព្ពិធាយ ឥតិភវាភវកថាយ សទ្ធិំ ទ្វត្តិំសតិរច្ឆានកថា នាម ហោន្តិ. អថ វា បាឡិយំ សរូបតោ អនាគតាបិ អរញ្ញបព្ពតនទីទីបកថា ឥតិ-សទ្ទេន សង្គហេត្វា ទ្វត្តិំសតិរច្ឆានកថាតិ វុច្ចន្តិ. ឥតិ វាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ បការត្ថេ. វា-សទ្ទោ វិកប្បត្ថេ. តស្មា ឯវំ បការំ ឥតោ អញ្ញំ វា តាទិសំ និរត្ថកកថំ កថេតីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

៥១២. ឧស្សាហំ បដិប្បស្សម្ភេត្វា វិហារំ គច្ឆន្តាតិ ឯត្ថ គាមូបចារតោ ពហិ និក្ខន្តេ អន្តរារាមាទីនមុបចារំ បវិដ្ឋេ សន្ធាយ វុត្តំ. គាមូបចារព្ភន្តរេ បន បដិបស្សទ្ធុស្សាហានម្បិ បុន តមេវ វា អញ្ញំ វា គាមំ បវិសិតុកាមតាយ សតិ អាបុច្ឆនកិច្ចំ នត្ថិ. ‘‘កុលឃរេ វា…បេ… គន្តព្ព’’ន្តិ ឥទំ បន បុរេភត្តំ បវិដ្ឋានំ វិកាលេ សញ្ជាតេ វិកាលេ គាមប្បវេសស្ស អាបុច្ឆិតព្ពតាយ វុត្តំ. អទិន្នាទានេ វុត្តនយេនាតិ ទុតិយលេឌ្ឌុបាតំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៥១៥. អន្តរារាមន្តិអាទីសូតិ ឯត្ថ ឧស្សវទិវសាទីសុ មនុស្សេហិ គាមេ បទក្ខិណំ ការេន្តំ ជិនពិម្ពាទិំ បូជេតុកាមេហិ វា រោគវូបសមាទិយត្ថំ មនុស្សេហិ យាចិតេហិ វា ភិក្ខូហិ សុប្បដិច្ឆន្នាទិវិធិំ អកត្វាបិ វីថិមជ្ឈេនេវ គាមំ បទក្ខិណំ កាតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ, តំ ន ¶ គហេតព្ពំ អនាបត្តិវារេ អវុត្តត្តា, ‘‘មគ្គា អនោក្កមិត្វា…បេ… បាចិត្តិយ’’ន្តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. វិកាលគាមប្បវេសនសិក្ខាបទវណ្ណនា) បដិក្ខិត្តត្តា ច. វេសាលិំ អនុបរិយាយិត្វា បរិត្តំ ករោន្តេនាបិ អានន្ទត្ថេរេន សុប្បដិច្ឆន្នតាទិំ អកោបេន្តេនេវ, អបញ្ញត្តេ វា សិក្ខាបទេ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កេចិ បន ‘‘អន្តរារាមាទិគាមន្តរេ ឋិតេហិ គរុដ្ឋានីយានំ បច្ចុគ្គមនានុគ្គមនាទិវសេន គាមវីថិំ ឱតរិតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តម្បិ អន្តរឃរំ បវិសន្តំ បតិ កាតុំ ន វដ្ដតិ ឯវ. អន្តរារាមាទិកប្បិយភូមិំ បន ឧទ្ទិស្ស គច្ឆន្តំ បតិ កាតុំ វដ្ដតីតិ ខាយតិ, វីមំសិតព្ពំ. សន្តំ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆនា ¶ , អននុញ្ញាតការណា វិកាលេ គាមប្បវេសោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

វិកាលគាមប្បវិសនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. សូចិឃរសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥២០. ចតុត្ថេ បាឡិយំ វាសិជដេតិ វាសិទណ្ឌកេ. អដ្ឋិមយាទិសូចិឃរតា, ករណការាបនាទិវសេន អត្តនោ បដិលាភោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

សូចិឃរសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. មញ្ចបីឋសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥២១. បញ្ចមេ បាឡិយំ អាសយតោ, ភិក្ខវេ, មោឃបុរិសោ វេទិតព្ពោតិ ហីនជ្ឈាសយវសេន អយំ តុច្ឆបុរិសោតិ ញាតព្ពោ, ហីនាយ បច្ចយេ លោលតាយ បុគ្គលស្ស តុច្ឆតា ញាតព្ពាតិ អធិប្បាយោ. ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ, ឥតោ បរេសុ ច បញ្ចសុ អត្តនា ការាបិតស្ស បដិលាភេ ឯវ បាចិត្តិយំ. បរិភោគេ បនស្ស, អញ្ញេសញ្ច ទុក្កដមេវ. បមាណាតិក្កន្តមញ្ចបីឋតា, អត្តនោ ករណការាបនវសេន បដិលាភោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

មញ្ចបីឋសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. តូលោនទ្ធសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥២៦. ឆដ្ឋេ ¶ បោដកិតូលន្តិ តិណគច្ឆជាតិកានំ តូលំ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

តូលោនទ្ធសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. និសីទនសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៣១-៥៣៦. សត្តមេ ¶ និសីទនស្ស បមាណាតិក្កន្តតា, អត្តនោ ករណាទិនា បដិលាភោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

និសីទនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៣៧-៥៤៧. ឥមិនា នយេន អដ្ឋមនវមទសមេសុបិ អង្គានិ វេទិតព្ពានិ. សេសំ សព្ពត្ថ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ.

និដ្ឋិតោ រាជវគ្គោ នវមោ.

ខុទ្ទកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៦. បាដិទេសនីយកណ្ឌំ

១. បឋមបាដិទេសនីយសិក្ខាបទវណ្ណនា

៥៥៣. បាដិទេសនីយេសុ ¶ ¶ បឋមេ បដិទេសេតព្ពាការទស្សនន្តិ ឯវំ អាបត្តិំ នវកស្ស សន្តិកេ ទេសេតព្ពាការទស្សនំ. ឥមិនា លក្ខណេន សម្ពហុលានំ អាបត្តីនម្បិ វុឌ្ឍស្ស សន្តិកេ ច ទេសេតព្ពាការោ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ. តត្រាយំ នយោ – ‘‘គារយ្ហេ, អាវុសោ, ធម្មេ អាបជ្ជិំ អសប្បាយេ បាដិទេសនីយេ’’តិ ឯវំ សម្ពហុលាសុ. វុឌ្ឍស្ស បន សន្តិកេ ‘‘គារយ្ហំ, ភន្តេ, ធម្មំ…បេ… គារយ្ហេ, ភន្តេ, ធម្មេ’’តិ យោជនា វេទិតព្ពា. តត្ថ អសប្បាយន្តិ សគ្គមោក្ខន្តរាយករន្តិ អត្ថោ. អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា អន្តរឃរេ ឋិតាយ ហត្ថតោ សហត្ថា យាវកាលិកគ្គហណំ, អជ្ឈោហរណន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

បឋមបាដិទេសនីយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥៥៨. ទុតិយេ បរិបុណ្ណូបសម្បន្នាយ អននុញ្ញាតាការេន វោសាសនា, អនិវារេត្វា ភោជនជ្ឈោហារោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

៥៦៣. តតិយេ សេក្ខសម្មតតា, ឃរូបចារេ អនិមន្តិតតា, គិលានស្ស អនិច្ចភត្តាទិំ គហេត្វា ភុញ្ជនន្តិ តីណិ អង្គានិ.

៥៧០. ចតុត្ថេ សាសង្ការញ្ញសេនាសនតា, អននុញ្ញាតំ យាវកាលិកំ អប្បដិសំវិទិតំ អជ្ឈារាមេ បដិគ្គហេត្វា អគិលានស្ស អជ្ឈោហរណន្តិ ទ្វេ អង្គានិ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

បាដិទេសនីយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៧. សេខិយកណ្ឌំ

១. បរិមណ្ឌលវគ្គវណ្ណនា

៥៧៦. សេខិយេសុ ¶ ¶ យស្មា វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៥៦ អាទយោ) វុត្តវត្តានិបិ សិក្ខិតព្ពត្តា សេខិយានេវ, តស្មា បារាជិកាទីសុ វិយេត្ថ បាឡិយំ បរិច្ឆេទោ ន កតោ. ចារិត្តនយទស្សនត្ថញ្ច ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ឱលម្ពេន្តោ និវាសេយ្យ, ទុក្កដ’’ន្តិ អវត្វា ‘‘សិក្ខា ករណីយា’’តិ សព្ពត្ថ បាឡិ អារោបិតា. បទភាជនេ បន ‘‘អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តត្តា សព្ពត្ថ អនាទរិយករណេ ទុក្កដំ វេទិតព្ពំ.

អដ្ឋង្គុលមត្តន្តិ មត្ត-សទ្ទេន តតោ កិញ្ចិ អធិកំ, ឩនម្បិ សង្គណ្ហាតិ. តេនេវ និសិន្នស្ស ចតុរង្គុលមត្តម្បិ វុត្តំ. ន ហិ និសិន្នស្ស ចតុរង្គុលប្បមាណំ, ឋិតស្ស អដ្ឋង្គុលមេវាតិ សក្កា និយមេតុំ ឩនាធិកត្តសម្ភវតោ. តស្មា យថា សារុប្បំ ហោតិ ឯវំ អដ្ឋង្គុលានុសារេន និវាសនញ្ញេវ អធិប្បេតន្តិ គហេតព្ពំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សុក្ខជង្ឃោ វា’’តិអាទិ. កុរុន្ទិយំ ‘‘អជានន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ អាទរំ កត្វា ឧគ្គណ្ហន្តស្សាបិ អជាននំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាបិ និរន្តរំ និវាសនបារុបនវត្តំ សិក្ខិតព្ពំ, អសិក្ខិតោ អនាទរិយមេវ. បរិមណ្ឌលគ្គហណេន ឧក្ខិបិត្វា និវាសនម្បិ បដិក្ខិត្តន្តិ អាហ ‘‘ឧក្ខិបិត្វា វា ឱតារេត្វា វា’’តិ.

សចិត្តកន្តិ វត្ថុវិជាននចិត្តេន សចិត្តកំ. សារត្ថទីបនិយំ បន ឧបតិស្សត្ថេរវាទនយេន លោកវជ្ជត្តំ គហេត្វា ‘‘វត្ថុវិជាននចិត្តេន, បណ្ណត្តិវិជាននចិត្តេន ច សចិត្តក’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. សេខិយកណ្ឌ ៣.៥៧៦) វុត្តំ. តត្ថ ច វត្ថុវិជាននំ វិសុំ ន វត្តព្ពំ. បណ្ណត្តិវិជាននេន តស្សាបិ អន្តោគធភាវតោ ឥទំ វត្ថុំ ឯវំ វីតិក្កមន្តស្ស អាបត្តីតិ វិជានន្តោ ហិ បណ្ណត្តិំ វិជានាតីតិ វុច្ចតិ. ឧបតិស្សត្ថេរវាទេ ចេត្ថ បណ្ណត្តិំ អជានិត្វា អបរិមណ្ឌលនិវាសនាទិវត្ថុមេវ ¶ ជានន្តស្ស បណ្ណត្តិវីតិក្កមានាទរិយាភាវា សព្ពសេខិយេសុ អនាបត្តិ ឯវ អភិមតា, តញ្ច ន យុត្តំ កោសម្ពក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៤៥១ អាទយោ) វច្ចកុដិយំ ឧទកាវសេសំ ឋបេន្តស្ស បណ្ណត្តិវិជាននាភាវេបិ អាបត្តិយា វុត្តត្តា. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខុ អាបត្តិំ អាបន្នោ ហោតិ ¶ …បេ… សោ អបរេន សមយេន តស្សា អាបត្តិយា អនាបត្តិទិដ្ឋិ ហោតី’’តិអាទិ (មហាវ. ៤៥១). អដ្ឋកថាយញ្ចស្ស ‘‘ត្វំ ឯត្ថ អាបត្តិភាវំ ន ជានាសីតិ, អាម ន ជានាមីតិ. ហោតុ អាវុសោ, ឯត្ថ អាបត្តីតិ, សចេ ហោតិ, ទេសេស្សាមីតិ. សចេ បន តេ, អាវុសោ, អសញ្ចិច្ច អសតិយា កតំ, នត្ថិ អាបត្តីតិ. សោ តស្សា អាបត្តិយា អនាបត្តិទិដ្ឋិ អហោសី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៤៥១) វុត្តំ, តថា ‘‘អធម្មវាទីតិ ឧក្ខិត្តានុវត្តកេសុ អញ្ញតរោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៤៥៧-៤៥៨) ច វុត្តំ. ខន្ធកវត្តានញ្ហិ សេខិយត្តា តត្ថ វុត្តោ នយោ ឥមេសំ, ឥធ វុត្តោ ច តេសំ សាធារណោវ ហោតីតិ. តេនេវ ‘‘អសញ្ចិច្ច អសតិយា កតំ, នត្ថិ អាបត្តី’’តិ ឯវំ ឥធ វុត្តោ អាបត្តិនយោ តត្ថាបិ ទស្សិតោ. តស្មា ផុស្សទេវត្ថេរវាទេ ឯវ ឋត្វា វត្ថុវិជាននចិត្តេនេវ សព្ពសេខិយានិ សចិត្តកានិ, ន បណ្ណត្តិវិជាននចិត្តេន. ភិយ្យោកម្យតាយសូបព្យញ្ជនបដិច្ឆាទនឧជ្ឈានសញ្ញីតិ ទ្វេ សិក្ខាបទានិ លោកវជ្ជានិ អកុសលចិត្តានិ, សេសានិ បណ្ណត្តិវជ្ជានិ, តិចិត្តានិ, តិវេទនានិ ចាតិ គហណមេវ យុត្តតរំ ទិស្សតិ. តេនេវេត្ថ ‘‘អសញ្ចិច្ចាតិ បុរតោ វា បច្ឆតោ វា ឱលម្ពេត្វា និវាសេស្សាមីតិ ឯវំ អសញ្ចិច្ចា’’តិអាទិនា វត្ថុអជាននវសេនេវ អនាបត្តិវណ្ណនា កតា, ន បណ្ណត្តិវិជាននចិត្តវសេន.

អបិច ‘‘យស្ស សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, តំ លោកវជ្ជ’’ន្តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា) ឥមិនា លក្ខណវចនេនាបិ ចេតំ សិជ្ឈតិ. វត្ថុវិជាននចិត្តវសេនេវ ហេត្ថ ‘‘សចិត្តកបក្ខេ’’តិ វុត្តំ. ឥតរថា បណ្ណត្តិវិជាននចិត្តវសេន សព្ពសិក្ខាបទានម្បិ សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តស្ស អកុសលត្តនិយមេន លោកវជ្ជត្តប្បសង្គតោ បណ្ណត្តិវជ្ជមេវ ន សិយា, ឥទញ្ច វចនំ និរត្ថកំ សិយា ឥមិនា វចនេន និវត្តេតព្ពស្ស សិក្ខាបទស្ស អភាវា. ន ច សេខិយេសុ វត្ថុវិជាននចិត្តេន សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ បាណាតិបាតាទីសុ វិយ អកុសលមេវាតិ និយមោ អត្ថិ, យេនេត្ថ លោកវជ្ជតា បសជ្ជេយ្យ, ‘‘អនាទរិយំ បដិច្ចា’’តិ ចេតំ បាឡិវចនំ វត្ថុំ ជានិត្វា តីហិ ចិត្តេហិ វីតិក្កមមេវ អនាទរិយំ កត្វា វុត្តំ, ន បណ្ណត្តិំ ជានិត្វា អកុសលចិត្តេនេវ វីតិក្កមន្តិ គហេតព្ពំ. អញ្ញថា ខន្ធកបាឡិយា, អដ្ឋកថាយញ្ច បុព្ពាបរញ្ច វិរុជ្ឈនតោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ. យថា វា ន វិរុជ្ឈតិ, តថា ឯត្ថ អធិប្បាយោ គវេសិតព្ពោ. អនាទរិយំ, អនាបត្តិការណាភាវោ ¶ , អបរិមណ្ឌលនិវាសនន្តិ ¶ ឥមានេត្ថ តីណិ អង្គានិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ សព្ពត្ថ. កេវលំ តត្ថ តត្ថ វុត្តបដិបក្ខករណវសេន តតិយង្គយោជនមេវ វិសេសោ.

៥៧៧. ទុតិយាទីសុ គិហិបារុតន្តិ សេតបដបារុតាទិ. វិហារេបីតិ សង្ឃសន្និបាតពុទ្ធុបដ្ឋានាទិកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៥៧៨. គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចិត្វាតិអាទិ បដិច្ឆាទនវិធិទស្សនំ. គីវំ បដិច្ឆាទេត្វាតិអាទិនា វុត្តត្តា សញ្ចិច្ច គីវំ, មណិពន្ធនញ្ច អប្បដិច្ឆាទេន្តស្ស អាបត្តិ. ឯត្ថាបិ បរិមណ្ឌលសិក្ខាបទស្ស សាធារណត្តា ជាណុមណ្ឌលតោ ហេដ្ឋា ចតុរង្គុលមត្តំ ឱតារេត្វា អនោលម្ពេត្វា បរិមណ្ឌលមេវ បារុបិតព្ពំ.

៥៧៩. វិវរិត្វា និសីទតោតិ វិហារេ វិយ ឯកំសបារុបនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘វាសត្ថាយ ឧបគតស្សា’’តិ វុត្តត្តា វាសាធិប្បាយំ វិនា ធម្មទេសនបរិត្តភណនាទិអត្ថាយ សុចិរម្បិ និសីទន្តេន សព្ពំ អន្តរឃរវត្តំ បូរេន្តេនេវ និសីទិតព្ពំ. និសីទនបដិសំយុត្តេសុ ឯវ ច សិក្ខាបទេសុ ‘‘វាសូបគតស្សា’’តិ អនាបត្តិយា វុត្តត្តា វាសត្ថាយ អន្តរឃរំ ឧបគច្ឆន្តេនាបិ សុប្បដិច្ឆន្នតាទិសព្ពំ អកោបេន្តេនេវ គន្តព្ពំ. ‘‘វាសូបគតស្សា’’តិ ហិ វុត្តំ, ន បន ឧបគច្ឆមានស្សាតិ. កេចិ បន ‘‘ឯកេកស្មិំ បឋមំ គន្ត្វា វាសបរិគ្គហេ កតេ តតោ អញ្ញេហិ យថាសុខំ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. អបរេ បន ‘‘គេហស្សាមិកេហិ ‘យាវ តុម្ហេ និវសិស្សថ, តាវ តុម្ហាកំ ឥមំ គេហំ ទេមី’តិ ទិន្នេ អញ្ញេហិ អវាសាធិប្បាយេហិ អន្តរារាមេ វិយ យថាសុខំ គន្តុំ, និសីទិតុញ្ច វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ សព្ពំ ន គហេតព្ពំ តថាវចនាភាវា, ទានលក្ខណាភាវា, តាវត្តកេន វិហារសង្ខ្យានុបគមនតោ ច. ‘‘យាវ និសីទិស្សថ, តាវ តុម្ហាកំ ឥមំ គេហំ ទេមី’’តិ ទេន្តោបិ ហិ តាវកាលិកមេវ ទេតិ វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស.

៥៨២. ចតុហត្ថប្បមាណន្តិ វឌ្ឍកីហត្ថំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វទន្តិ.

៥៨៤. ឧក្ខិត្តចីវរោ ¶ ហុត្វាតិ កដិតោ ឧទ្ធំ កាយពន្ធនាទិទស្សនវសេនេវុក្ខិបនំ សន្ធាយ វុត្តំ បិណ្ឌាយ ចរតោ បត្តគ្គហណាទិមត្តស្ស អនុញ្ញាតត្តា. តេនេវ ‘‘និសិន្នកាលេ បន ធមករណ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. និសិន្នកាលេ ហិ ខន្ធេ លគ្គបត្តត្ថវិកាទិតោ ធមករណំ នីហរន្តស្ស កដិតោ ឧទ្ធម្បិ ទិស្សតិ, តថា អទស្សេត្វា នីហរិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. អាសនេ និសីទន្តស្សាបិ ¶ ច បារុបិតចីវរំ កិញ្ចិ ឧក្ខិបិត្វា សង្ឃាដិំ ជង្ឃបិណ្ឌេហិ អនុក្ខិបិត្វាវ និសីទិតព្ពំ. ឥមស្មិញ្ញេវ បន សិក្ខាបទេ ‘‘វាសូបគតស្សា’’តិ វុត្តត្តា និសីទនបដិសំយុត្តេសុ ឆដ្ឋអដ្ឋមេសុ អវុត្តត្តា វាសូបគតេនាបិ សុសំវុតេន ឱក្ខិត្តចក្ខុនាវ និសីទិតព្ពំ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ តេសំ វិសេសំ អវត្វា ឥធេវ ‘‘វាសូបគតស្ស បន អនាបត្តី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ឧក្ខិត្តកសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តា.

បរិមណ្ឌលវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឧជ្ជគ្ឃិកវគ្គវណ្ណនា

៥៨៦. ទុតិយវគ្គាទិឧជ្ជគ្ឃិកអប្បសទ្ទេសុ និសីទនបដិសំយុត្តេសុបិ វាសូបគតស្ស អនាបត្តិ ន វុត្តា, កាយប្បចាលកាទីសុ ឯវ បន វុត្តា. បាឡិបោត្ថកេសុ បនេតំ កេសុចិ បេយ្យាលេន ព្យាមោហិតត្តា ន សុដ្ឋុ វិញ្ញាយតិ. យត្ថ ច អន្តរឃរេ ធម្មំ វា ទេសេន្តស្ស, បាតិមោក្ខំ វា ឧទ្ទិសន្តស្ស មហាសទ្ទេន យាវបរិសសាវនេបិ អនាបត្តិ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ តថា អានន្ទត្ថេរមហិន្ទត្ថេរាទីហិ អាចរិតត្តា.

ឧជ្ជគ្ឃិកវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ខម្ភកតវគ្គវណ្ណនា

៦០៣. បត្តេ គហណសញ្ញា អស្ស អត្ថីតិ បត្តសញ្ញីតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘បត្តេ សញ្ញំ កត្វា’’តិ វុត្តំ.

៦០៤. ឱលោណីតិ ឯកា ព្យញ្ជនវិកតិ. កញ្ជិកតក្កាទិរសោតិ កេចិ. មំសរសាទីនីតិ អាទិ-សទ្ទេន អវសេសា សព្ពាបិ ព្យញ្ជនវិកតិ សង្គហិតា.

៦០៥. សមភរិតន្តិ ¶ រចិតំ. ហេដ្ឋា ឱរោហតីតិ សមន្តា ឱកាសសម្ភវតោ ហត្ថេន សមំ ករិយមានំ ហេដ្ឋា ភស្សតិ. បត្តមត្ថកេ ឋបិតានិ បូវានិ ឯវ វដំសកាការេន ឋបិតត្តា ‘‘បូវវដំសក’’ន្តិ វុត្តានិ. កេចិ បន ‘‘បត្តំ គហេត្វា ថូបីកតំ បិណ្ឌបាតំ រចិត្វា ទិយ្យមានមេវ គណ្ហតោ អាបត្តិ, ហត្ថគតេ ឯវ បន បត្តេ ទិយ្យមានេ ថូបីកតម្បិ គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ ¶ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពមេវ ‘‘សមតិត្តិក’’ន្តិ ភាវនបុំសកវសេន សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា.

ខម្ភកតវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. សក្កច្ចវគ្គវណ្ណនា

៦០៨. ចតុត្ថវគ្គាទីសុ សបទានន្តិ ឯត្ថ ទានំ វុច្ចតិ អវខណ្ឌនំ, អបេតំ ទានតោ អបទានំ, សហ អបទានេន សបទានំ, អវខណ្ឌនវិរហិតំ អនុបដិបាដិយាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘តត្ថ តត្ថ ឱធិំ អកត្វា’’តិអាទិ.

៦១១. វិញ្ញត្តិយន្តិ សូបោទនវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទំ សន្ធាយ វទតិ. ‘‘វត្តព្ពំ នត្ថី’’តិ ឥមិនា បាឡិយាវ សព្ពំ វិញ្ញាយតីតិ ទស្សេតិ. តត្ថ បាឡិយំ អសញ្ចិច្ចាតិអាទីសុ វត្ថុមត្តំ ញត្វា ភុញ្ជនេន អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តស្សេវ បុន បណ្ណត្តិំ ញត្វា មុខគតំ ឆឌ្ឌេតុកាមស្ស យំ អរុចិយា បវិដ្ឋំ, តំ អសញ្ចិច្ច បវិដ្ឋំ នាម, តត្ថ អនាបត្តិ. តទេវ បុន អញ្ញវិហិតតាយ វា អវិញ្ញត្តមិទន្តិសញ្ញាយ វា ភុញ្ជនេ ‘‘អសតិយា’’តិ វុច្ចតិ.

៦១៣. ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ ឥទមស្ស សិក្ខាបទស្ស អត្តនោ អត្ថាយ វិញ្ញាបេត្វា សយំ ភុញ្ជនេ ឯវ បញ្ញត្តត្តា ឥមិនា សិក្ខាបទេន អនាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. បញ្ចសហធម្មិកានំ បន អត្ថាយ អញ្ញាតកអប្បវារិតដ្ឋានេ វិញ្ញាបេន្តោ វិញ្ញត្តិក្ខណេ អដ្ឋកថាសុ សុត្តានុលោមតោ វុត្តអកតវិញ្ញត្តិទុក្កដតោ ន មុច្ចតិ. សញ្ចិច្ច ភុញ្ជនក្ខណេ សយញ្ច អញ្ញេ ច មិច្ឆាជីវតោ ន មុច្ចន្តីតិ គហេតព្ពំ.

៦១៥. ‘‘កុក្កុដណ្ឌំ អតិខុទ្ទក’’ន្តិ ឥទំ អសារុប្បវសេន វុត្តំ, អតិមហន្តេ ឯវ អាបត្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ភុញ្ជន្តេន បន ចោរាទិភយំ បដិច្ច មហន្តម្បិ អបរិមណ្ឌលម្បិ ¶ កត្វា សីឃំ ភុញ្ជនវសេនេត្ថ អាបទា. ឯវមញ្ញេសុបិ យថានុរូបំ ទដ្ឋព្ពំ.

សក្កច្ចវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. កពឡវគ្គវណ្ណនា

៦១៧. អនាហដេ ¶ កពឡេ មុខទ្វារវិវរណេ បន បយោជនាភាវា ‘‘អាបទាសូ’’តិ ន វុត្តំ. ឯវមញ្ញេសុបិ ឦទិសេសុ.

៦១៨. សព្ពំ ហត្ថន្តិ ហត្ថេកទេសា អង្គុលិយោ វុត្តា ‘‘ហត្ថមុទ្ទា’’តិអាទីសុ វិយ, តស្មា ឯកង្គុលិម្បិ មុខេ បក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ.

កពឡវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. សុរុសុរុវគ្គវណ្ណនា

៦២៧. បាឡិយំ សីតីកតោតិ សីតបីឡិតោ. សិលកពុទ្ធោតិ បរិហាសវចនមេតំ. សិលកញ្ហិ កិញ្ចិ ទិស្វា ‘‘ពុទ្ធោ អយ’’ន្តិ វោហរន្តិ.

៦២៨. ‘‘អង្គុលិយោ មុខេ បវេសេត្វា ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា សព្ពំ ហត្ថំ អន្តោមុខេ បក្ខិបនសិក្ខាបទស្សបិ បវិដ្ឋង្គុលិនិល្លេហនេន ឥមស្សបិ សិក្ខាបទស្ស អនាបត្តិំ ទស្សេតិ. ឯសេវ នយោតិ ឃនយាគុអាទីសុ បត្តំ ហត្ថេន, ឱដ្ឋញ្ច ជិវ្ហាយ និល្លេហិតុំ វដ្ដតីតិ អតិទិសតិ. តស្មាតិ យស្មា ឃនយាគុអាទិវិរហិតំ និល្លេហិតុំ ន វដ្ដតិ.

៦៣៤. វិលីវច្ឆត្តន្តិ វេណុបេសិកាហិ កតំ. មណ្ឌលពទ្ធានីតិ ទីឃសលាកាសុ តិរិយំ វលយាការេន សលាកំ ឋបេត្វា សុត្តេហិ ពទ្ធានិ ទីឃញ្ច តិរិយញ្ច ឧជុកមេវ សលាកាយោ ឋបេត្វា ទឡ្ហពទ្ធានិ ចេវ តិរិយំ ឋបេត្វា ទីឃទណ្ឌកេហេវ សង្កោចារហំ កត្វា សុត្តេហេវ តិរិយំ ពទ្ធានិ. តត្ថជាតកទណ្ឌកេន កតន្តិ សហ ទណ្ឌកេន ឆិន្នតាលបណ្ណាទីហិ កតំ. ឆត្តបាទុកាយាតិ យស្មិំ ឆត្តទណ្ឌកោដិំ បវេសេត្វា ឆត្តំ ឧជុកំ ឋបេត្វា ហេដ្ឋា ឆាយាយ និសីទន្តិ, តិដ្ឋន្តិ វា, តាទិសេ ឆត្តាធារេ.

៦៣៧. ចាបោតិ ¶ មជ្ឈេ វង្កកាជទណ្ឌសទិសា ធនុវិកតិ. កោទណ្ឌោតិ វិទ្ធទណ្ឌា ធនុវិកតិ.

សុរុសុរុវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. បាទុកវគ្គវណ្ណនា

៦៤៧. សត្តមវគ្គេ ¶ រុក្ខតោ បតិតោតិ ឯកំ ឱលម្ពនសាខំ គហេត្វា បតិតោ. បាឡិយាតិ អត្តនោ អាចារប្បកាសកគន្ថស្ស. ធីរត្ថូតិ ធី អត្ថុ, និន្ទា ហោតូតិ អត្ថោ. វិនិបាតនហេតុនាតិ វិនិបាតនស្ស ហេតុភាវេន. ត្វន្តិ ឧបយោគត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, តំ ឥច្ចេវ វា បាឋោ. អស្មាតិ បាសាណោ.

៦៤៩. ន កថេតព្ពន្តិ ថេរេន អត្តនោ កង្ខាដ្ឋានស្ស បុច្ឆិតត្តា វុត្តំ. ទហរស្ស អត្ថកោសល្លំ ញាតុំ បុច្ឆិតេន ឧច្ចាសនេ និសិន្នស្ស អាចរិយស្ស អនុយោគទាននយេន វត្តុំ វដ្ដតិ.

៦៥២. ខេឡេន ចេត្ថ សិង្ឃាណិកាបិ សង្គហិតាតិ ឯត្ថ ឧទកគណ្ឌុសកំ កត្វា ឧច្ឆុកចវរាទិញ្ច មុខេនេវ ហរិតុំ ឧទកេសុ ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ.

បាទុកវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សេខិយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៦៥៥. អធិករណសមថេសុ ច ឥធ វត្តព្ពំ នត្ថិ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

ភិក្ខុវិភង្គវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ភិក្ខុនីវិភង្គវណ្ណនា

១. បារាជិកកណ្ឌំ

១. ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៥៦. ភិក្ខុនីវិភង្គេ ¶ ¶ មិគារមាតុយាតិ មិគារមាតុ, វិសាខាយាតិ អត្ថោ. បាឡិយំ ‘‘ឯហិ ភិក្ខុនីតិ ភិក្ខុនី, តីហិ សរណគមនេហិ ឧបសម្បន្នាតិ ភិក្ខុនី’’តិ ឥទំ ភិក្ខុវិភង្គបាឡិយា សមទស្សនត្ថំ អដ្ឋគរុធម្មប្បដិគ្គហណេន លទ្ធូបសម្បទំ មហាបជាបតិគោតមិញ្ចេវ តាយ សហ និក្ខន្តា ភគវតោ អាណាយ ភិក្ខូនញ្ញេវ សន្តិកេ ឯកតោឧបសម្បន្នា បញ្ចសតសាកិយានិយោ ច សន្ធាយ វុត្តំ. តា ហិ ភគវតា អានន្ទត្ថេរស្ស យាចនាយ បព្ពជ្ជំ អនុជានន្តេន ‘‘ឯថ ភិក្ខុនិយោ, មម សាសនេ តុម្ហេបិ បវិសថា’’តិ វុត្តា វិយ ជាតា. សាកិយានិយោ ឯវ សរណសីលានិ ទត្វា កម្មវាចាយ ឧបសម្បាទិតត្តា ‘‘តីហិ សរណគមនេហិ ឧបសម្បន្នា’’តិ វុត្តា. ន ហិ ឯតាហិ អញ្ញា ឯហិភិក្ខុនិភាវាទិនា ឧបសម្បន្នា នាម សន្តិ. យំ បន ថេរីគាថាសុ ភទ្ទាយ កុណ្ឌលកេសិយា –

‘‘និហច្ច ¶ ជាណុំ វន្ទិត្វា, សម្មុខា អញ្ជលិំ អកំ;

‘ឯហិ ភទ្ទេ’តិ មំ អវោច, សា មេ អាសូបសម្បទា’’តិ. (ថេរីគា. ១០៩) –

វុត្តំ. យញ្ច អបទានេបិ –

‘‘អាយាចិតោ តទា អាហ, ‘ឯហិ ភទ្ទេ’តិ នាយកោ;

តទាហំ ឧបសម្បន្នា, បរិត្តំ តោយមទ្ទស’’ន្តិ. (អប. ថេរី ២.៣.៤៤) –

វុត្តំ. តម្បិ ‘‘ឯហិ ត្វំ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ បព្ពជ្ជំ, ឧបសម្បទញ្ច គណ្ហាហី’’តិ ភគវតោ អាណា ឧបសម្បទាយ ការណត្តា ឧបសម្បទា អហោសីតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ ថេរីគាថាដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯហិ ភទ្ទេ, ភិក្ខុនុបស្សយំ ¶ គន្ត្វា ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ បព្ពជ្ជ ឧបសម្បជ្ជស្សូតិ មំ អវច អាណាបេសិ, សា សត្ថុ អាណា មយ្ហំ ឧបសម្បទាយ ការណត្តា ឧបសម្បទា អាសិ អហោសី’’តិ (ថេរីគា. អដ្ឋ. ១១១).

៦៥៧. សាធារណបារាជិកេហីតិ មេថុនាទីហិ ចតូហិ. តានិ, បន អញ្ញានិ ច សាធារណសិក្ខាបទានិ យស្មា ភិក្ខុវិភង្គេ វុត្តនិទានវត្ថាទីសុ ឯវ សាធារណវសេន បញ្ញត្តានិ, បច្ឆា បន តានិ ភិក្ខុនីនំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អនុជានន្តេន ភគវតា តាសំ សិក្ខាបច្ចក្ខានាភាវេន ‘‘យា បន ភិក្ខុនី ឆន្ទសោ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យា’’តិអាទិនា តទនុរូបវសេន បរិវត្តេត្វា អសាធារណសិក្ខាបទេហិ សទ្ធិំ សំសន្ទេត្វា ភិក្ខុនិបាតិមោក្ខុទ្ទេសវសេន ឯកតោ សង្គហិតានិ. យស្មា ច នេសំ ភិក្ខុវិភង្គេ (បារា. ៤៤ អាទយោ) វុត្តនយេនេវ សព្ពោបិ វិនិច្ឆយោ សក្កា ញាតុំ, តស្មា តានិ វជ្ជេត្វា អសាធារណានំ ឯវ ឥធ វិភង្គោ វុត្តោតិ វេទិតព្ពំ.

៦៥៩. ភិក្ខូនំ ‘‘កាយសំសគ្គំ សាទិយេយ្យា’’តិ អវត្វា ‘‘សមាបជ្ជេយ្យា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘ភិក្ខុ អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. តព្ពហុលនយេនាតិ កិរិយាសមុដ្ឋានស្សេវ ពហុលភាវតោ, ឯតេន អកិរិយាសមុដ្ឋានាបិ អយំ អាបត្តិ ហោតីតិ ទស្សេតិ. កិញ្ចាបិ ទស្សេតិ, មយំ បនេត្ថ ឯវំ តក្កយាម ‘‘កាយសំសគ្គក្ខណេ សាទិយន្តិយា កិរិយាយ អភាវេបិ តតោ បុព្ពេ បវត្តិតានំ បដិច្ឆន្នដ្ឋានគមនឥង្គិតាការទស្សនាទិកិរិយានំ វសេនេវ កិរិយាសមឧដ្ឋានមេវ, បរេហិ មគ្គេ ករិយមានុបក្កមេន និច្ចលស្ស សាទិយតោ សុក្កវិស្សដ្ឋិ វិយ បុព្ពបយោគាភាវេបិ ¶ វា តស្មិញ្ញេវ ខណេ បរូបក្កមេន ជនិយមានាយ អត្តនោ កាយចលនាទិសង្ខាតាយ កិរិយាយ, សា ហិ សាទិយមានេន តស្សា ចិត្តេនាបិ សមុដ្ឋិតា កិរិយា នាម ហោតិ អវាយមិត្វា បរូបក្កមេន មេថុនសាទិយនេ វិយ, ភិក្ខូនំ បន បរូបក្កមជនិតំ កិរិយំ អព្ពោហារិកំ កត្វា អត្តនា ករិយមានបយោគវសេនេវ ‘កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យា’តិ ឯវំ វិសេសេត្វាវ សិក្ខាបទស្ស បញ្ញត្តត្តា សាទិយមានេបិ ន ទោសោ. ឥតរថា ហិ តព្ពហុលនយេនេត្ថ កិរិយត្តេ គយ្ហមានេ អញ្ញេសម្បិ កិរិយាកិរិយសិក្ខាបទានំ កិរិយត្តគ្គហណប្បសង្គោ សិយា’’តិ. តស្មា ¶ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. សាតិ កិរិយាសមុដ្ឋានតា. តថេវាតិ កាយសំសគ្គរាគី ឯវ.

ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. វជ្ជបដិច្ឆាទិកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៦៦. ទុតិយេ បុរិមេនាតិអាទិ សុន្ទរីនន្ទាយ វជ្ជបដិច្ឆាទនេ បញ្ញត្តតំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘អដ្ឋន្ន’’ន្តិ វុត្តត្តា វជ្ជបដិច្ឆាទនស្សាបិ បដិច្ឆាទនេ បារាជិកមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ធុរំ និក្ខិត្តមត្តេ’’តិ វុត្តត្តា បណ្ណត្តិំ អជានន្តិយាបិ ‘‘ឥទំ វជ្ជំ ន បកាសេស្សាមី’’តិ ឆន្ទេន ធុរំ និក្ខេបក្ខណេ បារាជិកន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តំ បន បដិច្ឆាទនំ យស្មា ‘‘បេសលា ញត្វា គរហិស្សន្តី’’តិ ភយេនេវ ហោតិ, ភយញ្ច កោធចិត្តសម្បយុត្តំ, តស្មា ឥទំ ‘‘ទុក្ខវេទន’’ន្តិ វុត្តំ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បារាជិកកណ្ឌ ៣.៦៦៦) ‘‘កិញ្ចាបិ វជ្ជបដិច្ឆាទនំ បេមវសេន ហោតិ, តថាបិ សិក្ខាបទវីតិក្កមចិត្តំ ទោមនស្សិតមេវ ហោតី’’តិ ឯវំ បណ្ណត្តិវីតិក្កមចិត្តេនេវ ឆាទនំ ទោមនស្សត្តេ ការណំ វុត្តំ, តំ អការណំ បណ្ណត្តិវិជាននំ វិនាបិ អាបជ្ជិតព្ពតោវ.

វជ្ជបដិច្ឆាទិកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦៦៩. តតិយំ ឧត្តានមេវ.

៤. អដ្ឋវត្ថុកសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៧៥. ចតុត្ថេ ¶ លោកស្សាទសង្ខាតំ មិត្តេហិ អញ្ញមញ្ញំ កាតព្ពំ សន្ថវំ. វុត្តមេវត្ថំ បរិយាយន្តរេន ទស្សេតុំ ‘‘កាយសំសគ្គរាគេនា’’តិ វុត្តំ.

តិស្សិត្ថិយោ មេថុនំ តំ ន សេវេតិ យា តិស្សោ ឥត្ថិយោ, តាសុ វុត្តំ តំ មេថុនំ ន សេវេយ្យ. អនរិយបណ្ឌកេតិ តយោ អនរិយេ, តយោ បណ្ឌកេ ច ឧបសង្កមិត្វា មេថុនំ ន សេវេតិ អត្ថោ. អនរិយាតិ ¶ ចេត្ថ ឧភតោព្យញ្ជនកា អធិប្បេតា. ព្យញ្ជនស្មិន្តិ អត្តនោ វច្ចមុខមគ្គេបិ. ឆេទោ ឯវ ឆេជ្ជំ, បារាជិកំ.

វណ្ណាវណ្ណោតិ ទ្វីហិ សុក្កវិស្សដ្ឋិ វុត្តា. គមនុប្បាទនន្តិ សញ្ចរិត្តំ. ‘‘មេថុនធម្មស្ស បុព្ពភាគត្តា បច្ចយោ ហោតី’’តិ ឥមិនា ការិយោបចារេន កាយសំសគ្គោ មេថុនធម្មោតិ វុត្តោតិ ទស្សេតិ. សព្ពបទេសូតិ សង្ឃាដិកណ្ណគ្គហណាទិបទេសុ. កាយសំសគ្គរាគោ, សឧស្សាហតា, អដ្ឋមវត្ថុស្ស បូរណន្តិ តីណេត្ថ អង្គានិ.

អដ្ឋវត្ថុកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បារាជិកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

២. សង្ឃាទិសេសកណ្ឌំ

១. បឋមសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៧៩. សង្ឃាទិសេសកណ្ឌេ ¶ ¶ ‘‘ទុតិយស្ស អារោចេតី’’តិ ឯត្ថាបិ ទ្វីសុបិ អឌ្ឌការកេសុ យស្ស កស្សចិ ទុតិយស្ស កថំ យោ កោចិ អារោចេតីតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ.

គតិគតន្តិ ចិរកាលប្បវត្តំ. អាបត្តីតិ អាបជ្ជនំ. ‘‘និស្សារណីយ’’ន្តិ ឥទំ កត្តុអត្ថេ សិទ្ធន្តិ អាហ ‘‘និស្សារេតី’’តិ. អាបន្នំ ភិក្ខុនិំ សង្ឃតោ វិយោជេតិ, វិយោជនហេតុ ហោតីតិ អត្ថោ.

គីវាយេវាតិ អាណត្តិយា អភាវតោ. តេសំ អនត្ថកាមតាយាតិ ‘‘ចោរោ’’តិ វុត្តំ មម វចនំ សុត្វា កេចិ ទណ្ឌិស្សន្តិ ជីវិតា វោរោបេស្សន្តីតិ ឯវំ សញ្ញាយ. ឯតេន កេវលំ ភយេន វា បរិក្ខារគ្គហណត្ថំ វា សហសា ‘‘ចោរោ’’តិ វុត្តេ ទណ្ឌិតេបិ ន ទោសោតិ ទស្សេតិ. រាជបុរិសានញ្ហិ ‘‘ចោរោ អយ’’ន្តិ ឧទ្ទិស្ស កថនេ ឯវ គីវា, ភិក្ខូនំ, បន អារាមិកាទីនំ វា សម្មុខា ‘‘អសុកោ ចោរោ ឯវមកាសី’’តិ កេនចិ វុត្តវចនំ និស្សាយ អារាមិកាទីសុ រាជបុរិសានំ វត្វា ទណ្ឌាបេន្តេសុបិ ភិក្ខុស្ស ន គីវា រាជបុរិសានំ អវុត្តត្តា. យេសញ្ច វុត្តំ, តេហិ សយំ ចោរស្ស អទណ្ឌិតត្តាតិ គហេតព្ពំ. ‘‘ត្វំ ឯតស្ស សន្តកំ អច្ឆិន្ទា’’តិ អាណត្តោបិ ហិ សចេ អញ្ញេន អច្ឆិន្ទាបេតិ, អាណាបកស្ស អនាបត្តិ វិសង្កេតត្តា. ‘‘អត្តនោ វចនករ’’ន្តិ ឥទំ សាមីចិវសេន វុត្តំ. វចនំ អករោន្តានំ រាជបុរិសានម្បិ ‘‘ឥមិនា គហិតបរិក្ខារំ អាហរាបេហិ, មា ចស្ស ទណ្ឌំ ករោហី’’តិ ឧទ្ទិស្ស វទន្តស្សាបិ ទណ្ឌេ គហិតេបិ ន គីវា ឯវ ទណ្ឌគ្គហណស្ស បដិក្ខិត្តត្តា, ‘‘អសុកភណ្ឌំ អវហរា’’តិ អាណាបេត្វា វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ បុន បដិក្ខិបនេ (បារា. ១២១) វិយ.

ទាសាទីនំ ¶ សម្បដិច្ឆនេ វិយ តទត្ថាយ អឌ្ឌករណេ ភិក្ខូនម្បិ ទុក្កដន្តិ អាហ ‘‘អកប្បិយអឌ្ឌោ នាម ន វដ្ដតី’’តិ. កេនចិ បន ភិក្ខុនា ខេត្តាទិអត្ថាយ វោហារិកានំ សន្តិកំ គន្ត្វា អឌ្ឌេ កតេបិ តំ ខេត្តាទិសម្បដិច្ឆនេ វិយ សព្ពេសំ អកប្បិយំ ន ហោតិ បុព្ពេ ឯវ សង្ឃស្ស សន្តកត្តា ¶ , ភិក្ខុស្សេវ បន បយោគវសេន អាបត្តិយោ ហោន្តិ. ទាសាទីនម្បិ បន អត្ថាយ រក្ខំ យាចិតុំ វោហារិកេន បុដ្ឋេន សង្ឃស្ស ឧប្បន្នំ កប្បិយក្កមំ វត្តុំ, អារាមិកាទីហិ ច អឌ្ឌំ ការាបេតុញ្ច វដ្ដតិ ឯវ. វិហារវត្ថាទិកប្បិយអឌ្ឌំ បន ភិក្ខុនោ សយម្បិ កាតុំ វដ្ដតិ.

ភិក្ខុនីនំ វុត្តោតិ រក្ខំ យាចន្តីនំ ភិក្ខុនីនំ វុត្តោ ឧទ្ទិស្សអនុទ្ទិស្សវសេន រក្ខាយាចនវិនិច្ឆយោ, ន សព្ពោ សិក្ខាបទវិនិច្ឆយោ អសាធារណត្តា សិក្ខាបទស្ស. តេនាហ ‘‘ភិក្ខុនោបី’’តិអាទិ. អនាកឌ្ឍិតាយ អឌ្ឌករណំ, អឌ្ឌបរិយោសានន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

បឋមសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៨៣. បាឡិយំ ទុតិយេ មល្លគណភដិបុត្តគណាទិកន្តិអាទីសុ មល្លរាជូនំ គណោ មល្លគណោ. ភដិបុត្តា នាម កេចិ គណរាជានោ, តេសំ គណោ. កេចិ បន ‘‘នារាយនភត្តិកោ បុញ្ញការគណោ មល្លគណោ. តថា កុមារភត្តិកោ ច គណោ ភដិបុត្តគណោ’’តិបិ (សារត្ថ. ដី. សំឃាទិសេសកណ្ឌ ៣.៦៨៣) វទន្តិ. ធម្មគណោតិ សាសនេ, លោកេ វា អនេកប្បការបុញ្ញការកោ គណោ. គន្ធវិកតិការកោ គណោ គន្ធិកសេណី. បេសការាទិគណោ ទុស្សិកសេណី. កប្បគតិកន្តិ កប្បិយភាវគតំ, បព្ពជិតបុព្ពន្តិ អត្ថោ.

៦៨៥. បាឡិយំ វុដ្ឋាបេតីតិ ឧបសម្បាទេតិ. អកប្បគតម្បិ បព្ពាជេន្តិយា ទុក្កដន្តិ វទន្តិ. ខីណាសវាយបិ អាបជ្ជិតព្ពតោ ‘‘តិចិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ចោរិតា, តំ ញត្វា អននុញ្ញាតការណា វុដ្ឋាបនន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

ទុតិយសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. តតិយសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៩២. តតិយេ ¶ ¶ បរិក្ខេបំ អតិក្កាមេន្តិយាតិ គាមន្តរស្ស បរិក្ខេបំ អតិក្កាមេន្តិយា. ‘‘គាមន្តរំ គច្ឆេយ្យា’’តិ ហិ វុត្តំ. វិកាលគាមប្បវេសនសិក្ខាបទេ វិយ ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារំ ឱក្កមន្តិយា’’តិ អវត្វា ‘‘អតិក្កាមេន្តិយា’’តិ បាឡិយំ វុត្តត្តា គាមំ បវិសន្តិយា ឃរូបចារេ ឋិតស្ស ទុតិយលេឌ្ឌុបាតសង្ខាតស្ស ឧបចារស្ស អតិក្កមោ នាម បឋមលេឌ្ឌុបាតដ្ឋានសង្ខាតស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានស្ស អតិក្កមោ ឯវាតិ អាហ ‘‘បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ ឯកេន បាទេន អតិក្កមតី’’តិ.

មជ្ឈេតិ គាមមជ្ឈេ. បច្ឆាតិ អបរកាលេ. ‘‘ចតុគាមសាធារណត្តា’’តិ ឥមិនា វិហារតោ ចតូសុ គាមេសុ យត្ថ កត្ថចិ បវិសិតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ការណមាហ.

បរតីរមេវ អក្កមន្តិយាតិ នទិំ អនោតរិត្វា ឱរិមតីរតោ លង្ឃិត្វា វា អាកាសាទិនា វា បរតីរមេវ អតិក្កាមេន្តិយា. ឱរិមតីរមេវ អាគច្ឆតិ, អាបត្តីតិ បារគមនាយ ឱតិណ្ណត្តា វុត្តំ.

តាទិសេ អរញ្ញេតិ ឥន្ទខីលតោ ពហិភាវលក្ខណេ អរញ្ញេ. ‘‘តេនេវា’’តិអាទិនា ទស្សនូបចារេ វិរហិតេ សវនូបចារស្ស វិជ្ជមានត្តេបិ អាបត្តិ ហោតីតិ ទស្សេតិ. អញ្ញំ មគ្គំ គណ្ហាតីតិ មគ្គមូឡ្ហត្តា គណ្ហាតិ, ន ទុតិយិកំ ឱហិយិតុំ. តស្មា អនាបត្តិ. អនន្តរាយេន ឯកភាវោ, អនាបទាយ គាមន្តរគមនាទីសុ ឯកន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

តតិយសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចតុត្ថសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៦៩៤. ចតុត្ថេ ការកគណស្សាតិ ឥមស្ស កម្មំ កាតព្ពន្តិ យេហិ សន្និដ្ឋានំ កតំ, តេ សន្ធាយ វុត្តំ. កម្មវាចក្ខណេ សហឋិតេតិ កេចិ. នេត្ថារវត្តេតិ និត្ថរណហេតុម្ហិ វត្តេ.

៦៩៨. បាឡិយំ ¶ អសន្តេ ការកសង្ឃេតិ ឯត្ថ វិជ្ជមានំ សុទូរម្បិ គន្ត្វា អាបុច្ឆិតព្ពំ ¶ . អន្តរាយេ បន សតិ សម្មា វត្តន្តំ ឱសារេតុំ វដ្ដតីតិ. ធម្មកម្មេន ឧក្ខិត្តតា, អននុញ្ញាតការណា ឱសារណន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

ចតុត្ថសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. បញ្ចមសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៧០១. បញ្ចមេ តន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ អវចនំ ‘‘អនវស្សុតោតិ ជានន្តី បដិគ្គណ្ហាតី’’តិអាទិ បាឡិយា សមេតិ. ឧភតោ អវស្សុតភាវោ, ឧទកទន្តបោនតោ អញ្ញំ សហត្ថា គហេត្វា អជ្ឈោហរណន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

បញ្ចមសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឆដ្ឋសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា

៧០៥. ឆដ្ឋេ បដិគ្គហោ តេន ន វិជ្ជតីតិ តេនេវ ‘‘ន ទេតី’’តិ វុត្តការណេន ឧយ្យោជិតាយ ហត្ថតោ ឥតរាយ បដិគ្គហោបិ នត្ថិ. បរិភោគបច្ចយាតិ ឧយ្យោជិតាយ ភោជនបរិយោសានបច្ចយាតិ អត្ថោ. មនុស្សបុរិសស្ស អវស្សុតតា, តំ ញត្វា អននុញ្ញាតការណា ឧយ្យោជនា, តេន ឥតរិស្សា គហេត្វា ភោជនបរិយោសានន្តិ តីណិ អង្គានិ.

ឆដ្ឋសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧០៩-៧២៧. សត្តមតោ យាវទសមបរិយោសានានិ ឧត្តានានេវ.

សង្ឃាទិសេសវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៣. និស្សគ្គិយកណ្ឌំ

២. ទុតិយនិស្សគ្គិយាទិបាចិត្តិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

៧៣៣. និស្សគ្គិយេសុបិ ¶ ¶ បឋមំ ឧត្តានមេវ.

៧៤០. ទុតិយេ អយ្យាយ ទម្មីតិ ឯវំ បដិលទ្ធន្តិ និស្សដ្ឋបដិលទ្ធំ, និស្សដ្ឋំ បដិលភិត្វាបិ យំ ឧទ្ទិស្ស ទាយកេហិ ទិន្នំ, តត្ថេវ ទាតព្ពំ. តេនាហ ‘‘យថាទានេយេវ ឧបនេតព្ព’’ន្តិ. អកាលចីវរតា, តំ ញត្វា កាលចីវរន្តិ លេសេន ភាជាបនំ, បដិលាភោតិ តីណិ អង្គានិ.

៧៤៣. តតិយេ មេតន្តិ មមេវេតំ ចីវរំ. ឧបសម្បន្នតា, បរិវត្តិតវិកប្បនុបគចីវរស្ស សកសញ្ញាយ អច្ឆិន្ទនាទីតិ ទ្វេ អង្គានិ.

៧៤៨-៧៥២. ចតុត្ថេ អាហដសប្បិំ ទត្វាតិ អត្តនោ ទត្វា. យមកំ បចិតព្ពន្តិ សប្បិញ្ច តេលញ្ច ឯកតោ បចិតព្ពំ. លេសេន គហេតុកាមតា, អញ្ញស្ស វិញ្ញត្តិ, បដិលាភោតិ តីណិ អង្គានិ.

៧៥៣. បញ្ចមេ សាតិ ថុល្លនន្ទា. អយន្តិ សិក្ខមានា. ចេតាបេត្វាតិ ជានាបេត្វាតិ ឥធ វុត្តំ, មាតិកាដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អត្តនោ កប្បិយភណ្ឌេន ‘ឥទំ នាម អាហរា’តិ អញ្ញំ បរិវត្តាបេត្វា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. អញ្ញចេតាបនសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តំ.

៧៥៨. ឆដ្ឋេ បាវារិកស្សាតិ ទុស្សវាណិជកស្ស.

៧៦៤. សត្តមេ ¶ សញ្ញាចិតកេនាតិ សយំ យាចិតកេនបីតិ អត្ថោ.

៧៦៩-៧៨៩. អដ្ឋមតោ យាវទ្វាទសមា ឧត្តានមេវ.

និស្សគ្គិយវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៤. បាចិត្តិយកណ្ឌំ

១. លសុណវគ្គោ

១. បឋមលសុណាទិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៧៩៧. បាចិត្តិយេសុ ¶ ¶ លសុណវគ្គស្ស បឋមេ ពទរសាឡវំ នាម ពទរផលានិ សុក្ខាបេត្វា តេហិ កត្តព្ពព្យញ្ជនវិកតិ. អាមកមាគធលសុណញ្ចេវ, អជ្ឈោហរណញ្ចាតិ ទ្វេ អង្គានិ.

៧៩៩-៨១២. ទុតិយាទីនិ ឧត្តានត្ថានិ.

៨១៥. ឆដ្ឋេ បាឡិយំ អាសុម្ភិត្វាតិ បាតេត្វា.

៨១៧. ទធិមត្ថូតិ ទធិម្ហិ បសន្នោទកំ. រសខីរាទីនន្តិ មំសរសខីរាទីនំ. ភុញ្ជន្តស្ស ភិក្ខុនោ ហត្ថបាសេ ឋានំ, បានីយស្ស វា វិធូបនស្ស វា គហណន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

៨២២. សត្តមេ អវិញ្ញត្តិយា លទ្ធន្តិ អត្តនោ វិញ្ញត្តិំ វិនា លទ្ធំ. បុព្ពាបរវិរុទ្ធន្តិ សយំ ករណេ បាចិត្តិយន្តិ ឥទំ ការាបនេ ទុក្កដវចនេន វិរុជ្ឈនំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ, ‘‘អវិញ្ញត្តិយា លទ្ធ’’ន្តិអាទិវចនេន វា វិរុជ្ឈនំ សន្ធាយ វុត្តំ. អញ្ញាយ វិញ្ញត្តិបិ ហិ ឥមិស្សា អវិញ្ញត្តិយា លទ្ធមេវាតិ. អាមកធញ្ញវិញ្ញាបនាទិ, តំ ភជ្ជនាទិនា អជ្ឈោហរណន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

៨២៤. អដ្ឋមេ និព្ពិដ្ឋោតិ លទ្ធោ. កេណីតិ រញ្ញោ ទាតព្ពោ អាយោ, អាយុប្បត្តិដ្ឋានន្តិ អត្ថោ ¶ . តេនាហ ‘‘ឯកំ ឋានន្តរ’’ន្តិអាទិ. ឋានន្តរន្តិ ច គាមជនបទាណាយត្តំ. វឡញ្ជិយមានតិរោកុដ្ដាទិតា, អនបលោកេត្វា ឧច្ចារាទីនំ ឆឌ្ឌនាទីតិ ទ្វេ អង្គានិ.

៨៣០. នវមេ ‘‘មត្ថកច្ឆិន្ននាឡិកេរម្បី’’តិ វុត្តត្តា ហរិតូបរិ ឆឌ្ឌនមេវ បដិក្ខិត្តំ. តេនាហ ‘‘អនិក្ខិត្តពីជេសូ’’តិអាទិ. យត្ថ ច ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតិ, តត្ថ ហរិតេ វច្ចាទិំ កាតុម្បិ វដ្ដតិ ឯវ. សព្ពេសន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ.

៨៣៦-៧. ទសមេ ¶ តេសំយេវាតិ យេសំ និច្ចំ បស្សតិ. អារាមេ ឋត្វាតិ ឋិតនិសន្នដ្ឋានេ ឯវ ឋត្វា សមន្តតោ គីវំ បរិវត្តេត្វាបិ បស្សតិ, អនាបត្តិ. ឋិតដ្ឋានតោ គន្ត្វា បស្សិតុំ ន វដ្ដតិ. កេចិ បន ‘‘វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. តំ បន ‘‘ទស្សនាយ គច្ឆេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ សាមញ្ញតោ គមនស្ស បដិក្ខិត្តត្តា, អនាបត្តិយម្បិ គមនាយ អវុត្តត្តា ច ន គហេតព្ពំ. នច្ចាទិតា, អននុញ្ញាតការណា គមនំ, ទស្សនាទិ ចាតិ តីណិ អង្គានិ.

និដ្ឋិតោ លសុណវគ្គោ បឋមោ.

២. អន្ធការវគ្គោ

១. បឋមាទិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៨៤១. ទុតិយវគ្គស្ស បឋមេ ទានេ វាតិ ទាននិមិត្តំ. រត្តន្ធការេ បុរិសស្ស ហត្ថបាសេ ឋានាទិ, រហោបេក្ខា, សហាយាភាវោតិ តីណិ អង្គានិ.

៨៤២-៨៥០. ទុតិយាទីនិ ឧត្តានានិ.

៨៥៤. បញ្ចមេ បល្លង្កស្ស អនោកាសេតិ ឩរុពទ្ធាសនស្ស អប្បហោនកេ. បុរេភត្តំ អន្តរឃរេ បល្លង្កប្បហោនកាសនេ និសជ្ជា, អននុញ្ញាតការណា អនាបុច្ឆា វុត្តបរិច្ឆេទាតិក្កមោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

៨៦០-៨៧៩. ឆដ្ឋាទីនិ ¶ ឧត្តានានិ.

និដ្ឋិតោ អន្ធការវគ្គោ ទុតិយោ.

៣. នគ្គវគ្គោ

១. បឋមាទិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៨៨៣-៨៨៧. តតិយវគ្គស្ស បឋមទុតិយានិ ឧត្តានានិ.

៨៩៣. តតិយេ វិសិព្ពេត្វាតិ វិជដេត្វា. ធុរំ និក្ខិត្តមត្តេតិ វិសិព្ពនទិវសតោ បញ្ច ទិវសេ អតិក្កាមេត្វា ធុរំ និក្ខិត្តមត្តេ. អន្តោបញ្ចាហេ បន ធុរនិក្ខេបេបិ អនាបត្តិ ឯវ ‘‘អញ្ញត្រ ចតូហបញ្ចាហា’’តិ វុត្តត្តា ¶ . ឧបសម្បន្នាយ ចីវរំ សិព្ពនត្ថាយ វិសិព្ពេត្វា បញ្ចហាតិក្កមោ, អននុញ្ញាតការណា ធុរនិក្ខេបោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

៩០០. ចតុត្ថេ បញ្ចន្នំ ចីវរានំ អបរិវត្តនំ, អននុញ្ញាតការណា បញ្ចាហាតិក្កមោតិ ទ្វេ អង្គានិ.

៩០៣. បញ្ចមំ ឧត្តានមេវ.

៩០៩. ឆដ្ឋេ វិកប្បនុបគស្ស សង្ឃេ បរិណតតា, វិនា អានិសំសទស្សនេន អន្តរាយករណន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

៩១១. សត្តមំ ឧត្តានមេវ.

៩១៦. អដ្ឋមេ កុម្ភថូណំ នាម កុម្ភសទ្ទោ, តេន កីឡន្តីតិ កុម្ភថូណិកា. តេនាហ ‘‘ឃដកេន កីឡនកា’’តិ. ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ចតុរស្សអម្ពណកតាឡ’’ន្តិ វុត្តំ. តញ្ហិ រុក្ខសារាទិមយំ អន្តោឆិទ្ទំ ចតូសុ បស្សេសុ ចម្មោនទ្ធំ វាទិតភណ្ឌំ, យំ ‘‘ពិម្ពិសក’’ន្តិបិ វុច្ចតិ, តំ វាទេន្តាបិ កុម្ភថូណិកា. តេនាហ ‘‘ពិម្ពិសកវាទិតកាតិបិ វទន្តី’’តិ.

៩១៨. បាឡិយំ ¶ កប្បកតន្តិ កប្បកតំ និវាសនបារុបនូបគំ. សមណចីវរតា, អននុញ្ញាតានំ ទានន្តិ ទ្វេ អង្គានិ.

៩២១-៩៣១. នវមទសមានិ ឧត្តានានេវ.

និដ្ឋិតោ នគ្គវគ្គោ តតិយោ.

៤. តុវដ្ដវគ្គោ

១០. ទសមសិក្ខាបទវណ្ណនា

៩៧៦. តុវដ្ដវគ្គស្ស ទសមេ ចារិកាយ អបក្កមនំ បណ្ណត្តិវជ្ជមេវ. បណ្ណត្តិវិជាននចិត្តេន សចិត្តកតំ សន្ធាយ បនេត្ថ ‘‘លោកវជ្ជ’’ន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ.

និដ្ឋិតោ តុវដ្ដវគ្គោ ចតុត្ថោ.

៥. ចិត្តាគារវគ្គោ

១. បឋមាទិសិក្ខាបទវណ្ណនា

៩៧៨. ចិត្តាគារវគ្គស្ស ¶ បឋមេ បាដេក្កា អាបត្តិយោតិ គីវាយ បរិវត្តនប្បយោគគណនាយ.

១០១៥. នវមេ ហត្ថិអាទីសុ សិប្ប-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ, តថា អាថព្ពណាទីសុ មន្ត-សទ្ទោ. តត្ថ អាថព្ពណមន្តោ នាម អាថព្ពណវេទវិហិតោ បរូបឃាតករោ មន្តោ. ខីលនមន្តោ នាម វេរិមារណត្ថាយ សារទារុមយំ ខីលំ មន្តេត្វា បថវិយំ អាកោដនមន្តោ. អគទប្បយោគោ វិសប្បយោជនំ. នាគមណ្ឌលន្តិ សប្បានំ បវេសនិវារណត្ថំ មណ្ឌលពន្ធមន្តោ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានមេវ.

និដ្ឋិតោ ចិត្តាគារវគ្គោ បញ្ចមោ.

១០២៥-១១១៦. អារាមវគ្គេ ¶ , គព្ភិនិវគ្គេ ច សព្ពំ ឧត្តានមេវ.

៨. កុមារិភូតវគ្គោ

១. បឋមាទិសិក្ខាបទវណ្ណនា

១១១៩. អដ្ឋមវគ្គស្ស បឋមេ សព្ពបឋមា ទ្វេ មហាសិក្ខមានាតិ គព្ភិនិវគ្គេ (បាចិ. ១០៦៧ អាទយោ) សព្ពបឋមំ វុត្តា ទ្វេ. សិក្ខមានា ឥច្ចេវ វត្តព្ពាតិ សម្មុតិកម្មាទីសុ អញ្ញថា វុត្តេ កម្មំ កុប្បតីតិ អធិប្បាយោ.

១១៦៧. ឯកាទសមេ បារិវាសិយេន ឆន្ទទានេនាតិ បរិវុត្ថេន នវិកប្បវុត្ថេន វិគតេន ឆន្ទទានេនាតិ អត្ថោ, ឆន្ទវិស្សជ្ជនមត្តេន វា.

១១៦៨. ‘‘វុដ្ឋិតាយា’’តិ ឯតេន ‘‘ឥទានិ កម្មំ ន ករិស្សាមា’’តិ ធុរំ និក្ខិបិត្វា កាយេន អវុដ្ឋហិត្វា និសិន្នាយបិ បរិសាយ កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ឆន្ទំ អវិស្សជ្ជេត្វា អវុដ្ឋិតាយា’’តិ. បាឡិយំ បន ‘‘អនាបត្តិ អវុដ្ឋិតាយ បរិសាយា’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា ¶ , ឧបោសថក្ខន្ធកេ ច ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកបារិសុទ្ធិទានេន ឧបោសថោ កាតព្ពោ អញ្ញត្រ អវុដ្ឋិតាយ បរិសាយា’’តិ (មហាវ. ១៨៣) វុត្តត្តា, តទដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘បារិវាសិយបារិសុទ្ធិទានំ នាម បរិសាយ វុដ្ឋិតកាលតោ បដ្ឋាយ ន វដ្ដតិ, អវុដ្ឋិតាយ បន វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៨៣) វុត្តត្តា ច ‘‘កម្មំ ន ករិស្សាមី’’តិ ធុរំ និក្ខិបិត្វា និសិន្នាយបិ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ គហេតព្ពំ. សេសំ ឧត្តានមេវ.

និដ្ឋិតោ កុមារិភូតវគ្គោ អដ្ឋមោ.

១១៨១. ឆត្តវគ្គោ ឧត្តានោ ឯវ.

ខុទ្ទកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៥. បាដិទេសនីយកណ្ឌំ

បាដិទេសនីយសិក្ខាបទវណ្ណនា

១២២៨. បាដិទេសនីយាទីសុ ¶ ¶ បាឡិវិនិមុត្តកេសូតិ បាឡិយំ អនាគតេសុ សប្បិអាទីសុ.

សត្តាធិករណវ្ហយាតិ សត្តាធិករណសមថនាមកា. តំ អត្ថវិនិច្ឆយំ តាទិសំយេវ យស្មា វិទូ វទន្តីតិ អត្ថោ. យថា និដ្ឋិតាតិ សម្ពន្ធោ. សព្ពាសវបហន្តិ សព្ពាសវវិឃាតកំ អរហត្តមគ្គំ. បស្សន្តុ និព្ពុតិន្តិ មគ្គញាណេន និព្ពានំ សច្ឆិករោន្តុ, បប្បោន្តូតិ វា បាឋោ. តត្ថ និព្ពុតិន្តិ ខន្ធបរិនិព្ពានំ គហេតព្ពំ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

ភិក្ខុនីវិភង្គវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

ឧភតោវិភង្គដ្ឋកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

មហាវគ្គវណ្ណនា

១. មហាខន្ធកោ

ពោធិកថាវណ្ណនា

មហាវគ្គេ ¶ ¶ ឧភិន្នំ បាតិមោក្ខានន្តិ ឧភិន្នំ បាតិមោក្ខវិភង្គានំ. យំ ខន្ធកំ សង្គាយិំសូតិ សម្ពន្ធោ. ខន្ធានំ សមូហោ, ខន្ធានំ វា បកាសនតោ ខន្ធកោ. ខន្ធាតិ ចេត្ថ បព្ពជ្ជាទិចារិត្តវារិត្តសិក្ខាបទបញ្ញត្តិសមូហោ អធិប្បេតោ. បទភាជនីយេ យេសំ បទានំ អត្ថា យេហិ អដ្ឋកថានយេហិ បកាសិតាតិ យោជនា. អថ វា យេ អត្ថាតិ យោជេតព្ពំ. ហិ-សទ្ទោ ចេត្ថ បទបូរណេ ទដ្ឋព្ពោ.

១. វិសេសការណន្តិ ‘‘យេន សមយេន អាយស្មតោ សារិបុត្តត្ថេរស្ស សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយាចនហេតុភូតោ ¶ បរិវិតក្កោ ឧទបាទិ, តេន សមយេនា’’តិអាទិនា វុត្តការណំ វិយ វិសេសការណំ ភុម្មវចននិវត្តនកការណន្តិ អត្ថោ. ឯតស្សាតិ អភិសម្ពោធិតោ បដ្ឋាយ សត្ថុ ចរិយាវិភាវនស្ស វិនយបញ្ញត្តិយំ កិំ បយោជនំ? យទិ វិសេសការណំ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. និទានទស្សនំ បយោជនន្តិ យោជនា. និទានន្តិចេត្ថ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិហេតុភូតំ វត្ថុបុគ្គលាទិការណំ អធិប្បេតំ, ន បញ្ញត្តិដ្ឋានមេវ. តេនាហ ‘‘យា ហី’’តិអាទិ.

ឧរុវេលាយន្តិ ឯត្ថ ឧរុ-សទ្ទោ មហន្តវាចី. វេលា-សទ្ទោ តីរបរិយាយោ. ឧន្នតត្តាទិនា វេលា វិយ វេលា. ឧរុ មហន្តី វេលា ឧរុវេលា, តស្សំ. តេនាហ ‘‘មហាវេលាយ’’ន្តិអាទិ. មរិយាទាតិ សីលាទិគុណសីមា. បត្តបុដេនាតិ តាលាទីនំ បណ្ណបុដេន.

‘‘បឋមាភិសម្ពុទ្ធោ’’តិ អនុនាសិកលោបេនាយំ និទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘បឋមំ អភិសម្ពុទ្ធោ’’តិ. បឋមន្តិ ច ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ. តស្មា អភិសម្ពុទ្ធោ ¶ ហុត្វា សព្ពបឋមំ ពោធិរុក្ខមូលេ វិហរតីតិ យោជនា ទដ្ឋព្ពា.

បាឡិយំ អថ ខោតិ ឯត្ថ អថាតិ ឯតស្មិំ សមយេតិ អត្ថោ អនេកត្ថត្តា និបាតានំ. សត្តាហន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឯតំ ឧបយោគវចនំ. អថ ខោតិ អធិការន្តរទស្សនេ និបាតោ. តេន វិមុត្តិសុខបដិសំវេទនំ បហាយ បដិច្ចសមុប្បាទមនសិការេ អធិកតភាវំ ទស្សេតិ. បដិច្ចាតិ បដិមុខំ គន្ត្វា, អញ្ញមញ្ញំ អបេក្ខិត្វាតិ អត្ថោ. ឯតេន ការណពហុតា ទស្សិតា. សហិតេតិ ការិយពហុតា. អនុលោមន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ. ស្វេវាតិ សោ ឯវ បច្ចយាការោ. បុរិមនយេន វា វុត្តោតិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា នយេន វុត្តោ បច្ចយាការោ. បវត្តិយាតិ សំសារប្បវត្តិយា.

បាឡិយំ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា’’តិអាទីសុ ទុក្ខាទីសុ អញ្ញាណំ អវិជ្ជា. លោកិយកុសលាកុសលចេតនា សង្ខារា. លោកិយវិបាកមេវ វិញ្ញាណំ. លោកិយវេទនាទិក្ខន្ធត្តយំ នាមំ, ភូតុបាទាយភេទំ រូបំ. បសាទវិញ្ញាណភេទំ សឡាយតនំ. វិបាកភូតោ សព្ពោ ផស្សោ, វេទនា ច. រាគោ តណ្ហា. ពលវរាគោ, តិវិធា ច ទិដ្ឋិ ឧបាទានំ. ភវោ បន ទុវិធោ កម្មភវោ, ឧបបត្តិភវោ ច. តត្ថ កម្មភវោ សាសវកុសលាកុសលចេតនាវ, ឧបបត្តិភវោ ឧបាទិន្នកក្ខន្ធា. តេសំ ឧបបត្តិ ជាតិ. បាកោ ជរា. ភេទោ មរណំ. តេ ឯវ និស្សាយ សោចនំ សោកោ. កន្ទនំ បរិទេវោ. ទុក្ខំ កាយិកំ. ទោមនស្សំ ចេតសិកំ. អតិវិយ សោកោ ឧបាយាសោ.

បច្ចេកញ្ច ¶ សម្ភវតិ-សទ្ទោ យោជេតព្ពោ. តេនាហ ‘‘ឥមិនា នយេនា’’តិអាទិ. ‘‘ទុក្ខរាសិស្សា’’តិ ឥមិនា ន សត្តស្ស. នាបិ សុភសុខាទីនន្តិ ទស្សេតិ.

ហវេតិ ព្យត្តន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ និបាតោ. ‘‘អនុលោមបច្ចយាការបដិវេធសាធកា ពោធិបក្ខិយធម្មា’’តិ ឥទំ បឋមវារេ កិញ្ចាបិ ‘‘អវិជ្ជាយត្វេវ អសេសវិរាគនិរោធា’’តិអាទិនា បដិលោមបច្ចយាការោបិ អាគតោ, តថាបិ ‘‘យតោ បជានាតិ សហេតុធម្ម’’ន្តិ អនុលោមបច្ចយាការបដិវេធស្សេវ ការណត្តេន វុត្តន្តិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ទុតិយវារេបិ ‘‘យតោ ខយំ បច្ចយានំ អវេទី’’តិ គាថាយ វុត្តត្តា ‘‘បច្ចយានំ ខយសង្ខាត’’ន្តិអាទិ ¶ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. នោ កល្លោ បញ្ហោតិ អយុត្តោ ន ព្យាកាតព្ពោ, អវិជ្ជមានំ អត្តានំ សិទ្ធំ កត្វា ‘‘កោ ផុសតី’’តិ តស្ស កិរិយាយ បុដ្ឋត្តា ‘‘កោ វញ្ឈាបុត្តោ ផុសតី’’តិអាទិ វិយាតិ អធិប្បាយោ. សោឡស កង្ខាតិ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធានំ, ននុ ខោ អហោសិំ, កិំ នុ ខោ អហោសិំ, កថំ នុ ខោ អហោសិំ, កិំ ហុត្វា កិំ អហោសិំ នុ ខោ អហមតីតមទ្ធានំ, ភវិស្សាមិ នុ ខោ អហំ អនាគតមទ្ធានំ, ននុ ខោ ភវិស្សាមិ, កិំ នុ ខោ ភវិស្សាមិ, កថំ នុ ខោ ភវិស្សាមិ, កិំ ហុត្វា កិំ ភវិស្សាមិ នុ ខោ អហំ អនាគតមទ្ធានំ, អហំ នុ ខោស្មិ, នោ នុ ខោស្មិ, កិំ នុ ខោស្មិ, កថំ នុ ខោស្មិ, អយំ នុ ខោ សត្តោ កុតោ អាគតោ, សោ កុហិំ គាមី ភវិស្សតី’’តិ (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) ឯវំ អាគតា អតីតេ បញ្ច, អនាគតេ បញ្ច, បច្ចុប្បន្នេ ឆាតិ សោឡសវិធា កង្ខា.

តត្ថ កិំ នុ ខោតិ មនុស្សទេវាទីសុ, ខត្តិយាទីសុ វា អញ្ញតរំ និស្សាយ កង្ខតិ. កថំ នុ ខោតិ បន សណ្ឋានាការាទីសុ ឥស្សរាទិជនកំ, ការណំ វា និស្សាយ. កិំ ហុត្វា កិំ អហោសិន្តិ ច មនុស្សាទីសុ បឋមំ កិំ ហុត្វា បច្ឆា កិំ អហោសិន្តិ កង្ខតិ. អហំ នុ ខោស្មីតិអាទិ ឥទានិ អត្តនោ វិជ្ជមានាវិជ្ជមានតំ, សរូបបការាទិកញ្ច កង្ខតិ. វបយន្តីតិ វិអបយន្តិ ព្យបគច្ឆន្តិ. តេនាហ ‘‘អបគច្ឆន្តិ និរុជ្ឈន្តី’’តិ.

៣. តស្ស វសេនាតិ តស្ស បច្ចយាការបជាននស្ស, បច្ចយក្ខយាធិគមស្ស ច វសេន. ឯកេកមេវ កោដ្ឋាសន្តិ អនុលោមបដិលោមតោ ឯកេកមេវ កោដ្ឋាសំ. បាដិបទរត្តិយា ឯវំ មនសាកាសីតិ រត្តិយា តីសុបិ យាមេសុ ឯវំ ឥធ ខន្ធកបាឡិយា អាគតនយេន អនុលោមបដិលោមំយេវ មនសាកាសិ.

អជបាលកថាវណ្ណនា

៤. តស្ស ¶ សត្តាហស្ស អច្ចយេនាតិ បល្លង្កសត្តាហស្ស អបគមនេន. តម្ហា សមាធិម្ហាតិ អរហត្តផលសមាបត្តិសមាធិម្ហា. អន្តរន្តរា ឯវ ហិ បច្ចយាការមនសិការោ. អវសេសកាលំ បន សព្ពំ ភគវា ផលសមាបត្តិយាបិ វីតិនាមេសិ. តំ សន្ធាយ ‘‘តម្ហា សមាធិម្ហា’’តិ វុត្តំ. រតនចង្កមេតិ ¶ ភគវតោ ចិរំ ឋិតស្ស ចង្កមនាធិប្បាយំ ញត្វា ទេវតាហិ មាបិតេ រតនចង្កមេ. រតនឃរន្តិ ភគវតោ និសីទនាធិប្បាយំ ញត្វា ទេវតាហិ មាបិតំ រតនមយំ គេហំ.

តត្រាបីតិ ន កេវលំ រតនឃរេយេវ. តត្រាបិ អជបាលនិគ្រោធមូលេបិ អភិធម្មំ វិចិនន្តោ ឯវ អន្តរន្តរា វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទេន្តោតិ អត្ថោ. តត្ថាបិ ហិ អនន្តនយសមន្តបដ្ឋានំ សម្មសតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស បីតិសមុដ្ឋិតា ឆព្ពណ្ណា ពុទ្ធរស្មិយោ រតនឃរេ វិយ និច្ឆរិំសុ ឯវ. ‘‘ហុំហុ’’ន្តិ ករោន្តោតិ ‘‘សព្ពេ ហីនជាតិកា មំ មា ឧបគច្ឆន្តូ’’តិ មានវសេន, សមីបំ ឧបគតេសុ កោធវសេន ច ‘‘អបេថា’’តិ អធិប្បាយនិច្ឆារិតំ ហុំហុំការំ ករោន្តោ.

ព្រហ្មញ្ញន្តិ ព្រាហ្មណត្តំ. អន្តន្តិ និព្ពានំ. ទេវានំ វា អន្តន្តិ មគ្គញាណានំ វា អន្តភូតំ អរហត្តផលំ.

មុចលិន្ទកថាវណ្ណនា

៥. មុចលិន្ទមូលេតិ ឯត្ថ ច មុចលិន្ទោ វុច្ចតិ នីបរុក្ខោ, យោ ‘‘និចុលោ’’តិបិ វុច្ចតិ. ឧប្បន្នមេឃោតិ សកលចក្កវាឡគព្ភំ បូរេត្វា ឧប្បន្នោ មហាមេឃោ. វទ្ទលិកាតិ វុដ្ឋិយា ឯវ ឥត្ថិលិង្គវសេន នាមំ. យា ច សត្តាហំ បវត្តត្តា សត្តាហវទ្ទលិកាតិ វុត្តាតិ អាហ ‘‘សត្តាហំ អវិច្ឆិន្នវុដ្ឋិកា អហោសី’’តិ. សីតវាតេន ទូសិតំ ទិនមេតិស្សា វទ្ទលិកាយាតិ សីតវាតទុទ្ទិនីតិ អាហ ‘‘ឧទកផុសិតសម្មិស្សេនា’’តិអាទិ. ឧព្ពិទ្ធតា នាម ទូរភាវេន ឧបដ្ឋានន្តិ អាហ ‘‘មេឃវិគមេន ទូរីភូត’’ន្តិ. ឥន្ទនីលមណិ វិយ ទិព្ពតិ ជោតេតីតិ ទេវោ, អាកាសោ.

ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ វិវេកស្ស សុខភាវំ វិទិត្វា. សព្ពសោ អសន្តុដ្ឋិសមុច្ឆេទកត្តា មគ្គញាណានំ ‘‘ចតុមគ្គញាណសន្តោសេនា’’តិ វុត្តំ. អកុប្បនភាវោតិ អកុជ្ឈនសភាវោ.

រាជាយតនកថាវណ្ណនា

៦. បច្ចគ្ឃេតិ ¶ អភិនវេ. អយមេវ អត្ថោ បសត្ថោ, ន បុរិមោ. ន ហិ ពុទ្ធា មហគ្ឃំ បត្តំ បរិភុញ្ជន្តិ.

ព្រហ្មយាចនកថាវណ្ណនា

៧. អាលីយន្តិ ¶ សេវីយន្តីតិ អាលយា. បញ្ច កាមគុណាតិ អាហ ‘‘សត្តា…បេ… វុច្ចន្តី’’តិ. សុដ្ឋុ មុទិតាតិ អតិវិយ បមុទិតា. ឋានំ សន្ធាយាតិ ឋាន-សទ្ទំ អបេក្ខិត្វា. ឥមេសន្តិ សង្ខារាទីនំ ផលានំ. បាឡិយំ សព្ពសង្ខារសមថោតិអាទីនិ និព្ពានវេវចនានិ. អបិស្សូតិ សម្បិណ្ឌនត្ថេ និបាតោ. ន កេវលំ ឯតទហោសិ, ឥមាបិ គាថា បដិភំសូតិ អត្ថោ.

កិច្ឆេន មេ អធិគតន្តិ បារមិបូរណំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ទុក្ខាបដិបទំ. ពុទ្ធានញ្ហិ ចត្តារោ មគ្គា សុខាបដិបទាវ ហោន្តិ. ហ-ឥតិ ព្យត្តំ, ឯកំសន្តិ ទ្វីសុ អត្ថេសុ និបាតោ, ព្យត្តំ, ឯកំសេន វា អលន្តិ វិយោជេន្តិ. ហលន្តិ វា ឯកោ និបាតោ.

៨. បាឡិយំ សហម្បតិស្សាតិ សោ កិរ កស្សបស្ស ភគវតោ សាសនេ សហកោ នាម ថេរោ បឋមជ្ឈានភូមិយំ ព្រហ្មបតិ ហុត្វា និព្ពត្តោ, តេន នំ ‘‘សហម្បតី’’តិ សញ្ជានិំសុ. អស្សវនតាតិ អស្សវនតាយ, អស្សវនេនាតិ អត្ថោ. សវនមេវ ហិ សវនតា យថា ទេវតាតិ.

ធម្មោ អសុទ្ធោតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិធម្មោ. សមលេហីតិ បូរណកស្សបាទីហិ ឆហិ សត្ថារេហិ. អបាបុរាតិ ទេសនាហត្ថេន វិវរ. ទ្វារន្តិ អរិយមគ្គំ សន្ធាយ វទតិ.

សេលេតិ ឃនសិលាមយេ. តថូបមន្តិ ឯត្ថ តថា-សទ្ទោ តំ-សទ្ទត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ. តេន សោ សេលបព្ពតោ ឧបមា យស្ស. តំ តថូបមន្តិ អត្ថោ. តេន វា បព្ពតាទិនា បការេន ឧបមា អស្សាតិបិ អត្ថោ. ធម្មមយន្តិ លោកុត្តរធម្មភូតំ. ឧដ្ឋាហីតិ ធម្មទេសនត្ថាយ ចារិកចរណត្ថំ ឥមម្ហា អាសនា កាយេន, អប្បោស្សុក្កភាវតោ វា ចិត្តេន ឧដ្ឋេហិ, អយមេវ វា បាឋោ. តេនេវ ‘‘វិចរ, ទេសស្សូ’’តិ ទុវិធេបិ កាយចិត្តបយោគេ និយោជេសិ. វីរាតិអាទិ ចត្តារិ ថុតិវសេន សម្ពោធនានិ.

៩. ពុទ្ធចក្ខុនាតិ ¶ ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណេន, អាសយានុសយញាណេន ច. ឥមេសញ្ហិ ទ្វិន្នំ ‘‘ពុទ្ធចក្ខូ’’តិ នាមំ. ស្វាការាតិ សទ្ធិន្ទ្រិយាទយោវ អាការា ¶ សុន្ទរា យេសំ, តេ ស្វាការា, សុវិញ្ញាបយា, បរលោកញ្ច វជ្ជញ្ច ភយតោ ទស្សនសីលា ចាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧប្បលានិ ឯត្ថ សន្តីតិ ឧប្បលិនីតិ គច្ឆលតាបិ បោក្ខរណីបិ វុច្ចតិ. ឥធ បន បោក្ខរណី. ឯវមិតរេសុបិ. ឧទកានុគ្គតានីតិ ឧទកតោ អនុគ្គតានិ. អន្តោ និមុគ្គានេវ ហុត្វា បុសន្តិ វឌ្ឍន្តិ, តានិ អន្តោនិមុគ្គបោសីនិ. អច្ចុគ្គម្មាតិ ឧទកំ អតិក្កមនវសេន ឧគ្គន្ត្វា.

អបារុតាតិ វិវដា. តេសន្តិ សឧបនិស្សយានំ សត្តានំ. ទ្វារាតិ អរិយមគ្គទ្វារានិ. ឥទញ្ច អត្តនោ សយម្ភុញាណេន សឧបនិស្សយានំ តេសំ មគ្គុប្បត្តិទិដ្ឋតំ សន្ធាយ វទតិ. វិហិំសសញ្ញីតិអាទីសុ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – ‘‘អហញ្ហិ អត្តនោ បគុណំ សុប្បវត្តិតម្បិ ឥមំ បណីតំ ធម្មំ អជានន្តេសុ មនុជេសុ ទេសនាយ វិហិំសា កាយវាចាកិលមថោ ហោតី’’តិ ឯវំ វិហិំសសញ្ញី ហុត្វា ន ភាសិំ ភាសិតុំ ន ឥច្ឆិំ. ឥទានិ បន ហេតុសម្បន្នា អត្តនោ សទ្ធាភាជនំ វិវរន្តុ, បូរេស្សាមិ នេសំ សង្កប្បន្តិ.

បញ្ចវគ្គិយកថាវណ្ណនា

១០. អាឡារោតិ នាមំ. កាលាមោតិ គោត្តំ. ភគវតោបិ ខោ ញាណំ ឧទបាទីតិ កិំ ឥទានេវ ឧទបាទិ, ននុ ពោធិមូលេ តេកាលិកា, កាលវិនិមុត្តា ច សព្ពេ ធម្មា សព្ពាការតោ ទិដ្ឋាតិ? សច្ចំ ទិដ្ឋា, តថាបិ នាមាទិវសេន អវិកប្បិតា ឯកចិត្តក្ខណិកត្តា សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស. ន ហិ ឯកេន ចិត្តេន សព្ពធម្មានំ នាមជាតិអាទិកំ បច្ចេកំ អនន្តំ វិភាគំ វិកប្បេតុំ សក្កា វិកប្បានំ វិរុទ្ធានំ សហានុប្បត្តិតោ, សព្ពវិកប្បារហធម្មទស្សនមេវ បនានេន សក្កា កាតុំ. យថា ទិដ្ឋេសុ បន យថិច្ឆិតាការំ អារព្ភ វិកប្បោ ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណេន ទិដ្ឋេ ចិត្តបដេ វិយ. ឥធាបិ អាឡារំ និស្សាយ អាវជ្ជនានន្តរមេវ សព្ពាការញាណំ ឧទបាទិ. ន កេវលញ្ច តំ, អថ ខោ បញ្ចវគ្គិយា ឯវ បឋមំ ធម្មំ ជានិស្សន្តិ, តប្បមុខា ច ទេវតា, អាឡារោ កាលំ កត្វា អាកិញ្ចញ្ញាយតនេ, ឧទកោ ច នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនេ និព្ពត្តោតិ ឯវមាទិកំ សព្ពម្បិ និស្សាយ ញាណំ ឧប្បជ្ជតិ ឯវ. តំ បន ខណសម្បត្តិយា ទុល្លភភាវំ ទស្សេតុំ កមេន ឱលោកេត្វា ទេវតាយ វុត្តេ ញាណំ វិយ កត្វា ¶ វុត្តំ. សទ្ទគតិយា ហិ ពន្ធត្តា ឯកេន ញាណេន ញាតម្បិ វុច្ចមានំ កមេន ញាតំ វិយ បដិភាតិ, ទេវតាបិ ច ភគវតា ញាតមេវត្ថំ អារោចេសិ. តេនេវ ‘‘ភគវតោបិ ខោ ញាណំ ឧទបាទី’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវមញ្ញត្ថាបិ ឦទិសេសុ ‘‘លោកំ វោលោកេន្តោ អសុកំ អទ្ទស, តត្ថ ¶ មយិ គតេ កិំ ភវិស្សតី’’តិ ឯវមាទិនា សត្ថុ ហិតេសិតាសន្ទស្សនវសប្បវត្តេសុ. សព្ពត្ថ វចនគតិយំ កមវុត្តិតេ បញ្ញាយមានេបិ ឯកេនេវ ញាណេន សកលាវពោធោ វេទិតព្ពោ. ពហុការា ខោ មេ បញ្ចវគ្គិយាតិ ឧបការស្សាបិ វិជ្ជមានតំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន ធម្មទេសនាយ ការណត្តេន អនុបការានម្បិ ទេសនតោ.

១១. អន្តរា ច គយំ អន្តរា ច ពោធិន្តិ គយាយ, ពោធិស្ស ច អន្តរេ តិគាវុតេ ឋានេ.

សព្ពាភិភូតិ សព្ពំ តេភូមកធម្មំ អភិភវិត្វា ឋិតោ. អនូបលិត្តោតិ កិលេសលេបេន អលិត្តោ. តតោ ឯវ សព្ពញ្ជហោ. តណ្ហក្ខយេ វិមុត្តោតិ តណ្ហក្ខយេ និព្ពានេ អារម្មណករណវសឯន វិមុត្តោ. ឯវំ សយំ សព្ពធម្មេ អត្តនាវ ជានិត្វា. កមុទ្ទិសេយ្យន្តិ កំ អញ្ញំ ‘‘អយំ មេ អាចរិយោ’’តិ ឧទ្ទិសេយ្យំ.

កាសិនំ បុរន្តិ ពារាណសិំ. អាហញ្ឆន្តិ អាហនិស្សាមិ. អមតាធិគមាយ ឧគ្ឃោសនតោ អមតទុន្ទុភិន្តិ សត្ថុ ធម្មទេសនា វុត្តា, ‘‘អមតភេរិំ បហរិស្សាមី’’តិ គច្ឆាមីតិ អត្ថោ.

អរហសិ អនន្តជិនោតិ អនន្តជិនោបិ ភវិតុំ យុត្តោតិ អត្ថោ. អនន្តញាណតាយ អនន្តោ ជិនោ ច, អនន្តេន វា ញាណេន, អនន្តំ វា ទោសំ ជិតវា, ឧប្បាទវយន្តរហិតតាយ វា អនន្តំ និព្ពានំ អជិនិ កិលេសារយោ មទ្ទិត្វា គណ្ហីតិបិ អនន្តជិនោ.

ហុបេយ្យាបីតិ ឯវម្បិ ភវេយ្យ, ឯវំវិធេ រូបកាយរតនេ ឦទិសេន ញាណេន ភវិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឯវំ នាម កថនញ្ហិស្ស ឧបនិស្សយសម្បន្នស្ស អបរកាលេ ទុក្ខប្បត្តស្ស ភគវន្តំ ឧបគម្ម បព្ពជិត្វា មគ្គផលបដិវេធាយ បច្ចយោ ជាតោ. តថាហេស ភគវា តេន សមាគមត្ថំ បទសាវ មគ្គំ បដិបជ្ជិ.

១២. ពាហុល្លិកោតិ ¶ បច្ចយពាហុល្លិកោ. បធានវិព្ភន្តោតិ បធានតោ ទុក្ករចរណតោ បរិហីនោ. នត្ថិ ឯត្ថ អគារិយំ, អគារស្ស ហិតំ កសិគោរក្ខាទិកម្មន្តិ អនគារិយា, បព្ពជ្ជា, តំ អនគារិយំ. បព្ពជន្តីតិ ឧបគច្ឆន្តិ. តទនុត្តរន្តិ តំ អនុត្តរំ. ព្រហ្មចរិយបរិយោសានន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស បរិយោសានំ, អរហត្តផលន្តិ អត្ថោ. តស្ស ហិ អត្ថាយ កុលបុត្តា បព្ពជន្តិ. ទិដ្ឋេវ ធម្មេតិ ឥមស្មិំ បច្ចក្ខេ អត្តភាវេ. សយន្តិ អបរប្បច្ចយា ¶ . អភិញ្ញា សច្ឆិកត្វាតិ អត្តនោវ ញាណេន បច្ចក្ខំ កត្វា. ឧបសម្បជ្ជាតិ បាបុណិត្វា.

ឥរិយាយាតិ ទុក្ករឥរិយាយ. ឧត្តរិមនុស្សធម្មាតិអាទីសុ មនុស្សធម្មតោ លោកិយញាណតោ ឧបរិ អរិយំ កាតុំ អលំ សមត្ថោ អលមរិយោ. ញាណទស្សនវិសេសោតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បុព្ពភាគំ អធិប្បេតំ. នោតិ នុ. ភាសិតមេតន្តិ ឯវរូបមេតំ វាក្យភេទន្តិ អត្ថោ. តេ ច ‘‘យទិ ឯស បធានកាលេ ‘អហំ អរហា’តិ វទេយ្យ, មយញ្ច សទ្ទហាម, ន ចានេន តទា វុត្តំ. ឥទានិ បន វិជ្ជមានមេវ គុណំ វទតី’’តិ ឯកបទេន សតិំ លភិត្វា ‘‘ពុទ្ធោ ជាតោ’’តិ ឧប្បន្នគារវា អាវុសោវាទំ បហាយ ‘‘នោ ហេតំ, ភន្តេ’’តិ អាហំសុ. អញ្ញា ចិត្តន្តិ អញ្ញាយ អរហត្តប្បត្តិយា ចិត្តំ.

១៣. អន្តាតិ កោដ្ឋាសា ទ្វេ ភាគា. កាមេសុ កាមសុខល្លិកានុយោគោតិ វត្ថុកាមេសុ កិលេសកាមសុខស្ស អនុភវោ. កិលេសកាមា ឯវ វា អាមិសសុខេន អល្លីយនតោ កាមសុខល្លិកាតិ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា. គម្មោតិ គាមវាសីនំ សន្តកោ. អត្តកិលមថានុយោគោតិ អត្តនោ កិលមថស្ស កណ្ដកសេយ្យាទិទុក្ខស្ស អនុយោគោ. ឧភោ អន្តេតិ យថាវុត្តេ លោភោ វា សស្សតោ វា ឯកោ អន្តោ, ទោសោ វា ឧច្ឆេទោ វា ឯកោតិ វេទិតព្ពោ.

ចក្ខុករណីតិអាទីសុ អត្តនា សម្បយុត្តញាណចក្ខុំ ករោតីតិ ចក្ខុករណី. ទុតិយំ តស្សេវ វេវចនំ. ឧបសមោតិ កិលេសុបសមោ. អភិញ្ញា, សម្ពោធោ ច ចតុសច្ចបដិវេធោវ. និព្ពានំ អសង្ខតធាតុ. ឯតេសម្បិ អត្ថាយ សំវត្តតីតិ បដិបទំ ថោមេតិ. សម្មាទិដ្ឋីតិ ញាណំ. សម្មាសង្កប្បោតិ វិតក្កោ. សេសំ ធម្មតោ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

១៤. ឯវំ ¶ ចត្តារោបិ មគ្គេ ឯកតោ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេហិ មគ្គេហិ បដិវិជ្ឈិតព្ពានិ ចត្តារិ អរិយសច្ចានិ ទស្សេតុំ ‘‘ឥទំ ខោ បន, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. ជាតិបិ ទុក្ខាតិអាទីសុ តត្ថ តត្ថ ភវេ និព្ពត្តមានានំ សត្តានំ សព្ពបឋមំ រូបារូបធម្មប្បវត្តិ ឥធ ជាតិ នាម, សា ច តត្ថ តត្ថ ភវេសុ ឧបលព្ភមានានំ ទុក្ខាទីនំ វត្ថុភាវតោ ទុក្ខា, ឯវំ ជរាទីសុ ទុក្ខវត្ថុកតាយ ទុក្ខតា វេទិតព្ពា. បញ្ចុបាទានក្ខន្ធា បន ទុក្ខទុក្ខវិបរិណាមទុក្ខសង្ខារទុក្ខវសេន ទុក្ខា ឯវ. បោនោភវិកាតិ បុនព្ភវករណំ បុនព្ភវោ ឧត្តរបទលោបេន, បុនព្ភវោ សីលមេតិស្សាតិ បោនោភវិកា. នន្ទិរាគសហគតាតិ ឯត្ថ រូបាទីសុ នន្ទតិ បិយាយតីតិ នន្ទី, សា ឯវ រាគោតិ នន្ទិរាគោតិ ភាវប្បធានោយំ និទ្ទេសោ, នន្ទិរាគត្តន្តិ ¶ អត្ថោ. តេន សហគតានិ នន្ទិរាគសហគតា. តត្រ តត្រាតិ តស្មិំ តស្មិំ ភវេ. រូបាទីសុ ឆសុ អារម្មណេសុ កាមស្សាទនវសេន បវត្តា កាមតណ្ហា នាម. សស្សតទិដ្ឋិយា សហ បវត្តា ភវតណ្ហា. ឧច្ឆេទទិដ្ឋិយា សហ បវត្តា វិភវតណ្ហា. អសេសវិរាគនិរោធោតិអាទិនា និព្ពានមេវ វុច្ចតិ. តត្ថ វិរជ្ជនំ វិគមនំ វិរាគោ. និរុជ្ឈនំ និរោធោ. ឧភយេនាបិ សុដ្ឋុ វិគមោវ វុច្ចតិ. អសេសាយបិ តណ្ហាយ វិរាគោ, និរោធោ ច យេន ហោតិ, សោ អសេសវិរាគនិរោធោ, និព្ពានមេវ. យស្មា ច តំ អាគម្ម តណ្ហំ, វដ្ដញ្ច ចជន្តិ បដិនិស្សជ្ជន្តិ វិមុច្ចន្តិ ន អល្លីយន្តិ, តស្មា ចាគោ បដិនិស្សគ្គោ មុត្តិ អនាលយោតិ វុច្ចតិ.

១៥. ចក្ខុន្តិអាទីនិ ញាណវេវចនានេវ.

១៦. យាវកីវញ្ចាតិ យត្តកំ កាលំ. តិបរិវដ្ដន្តិ សច្ចញាណ, កិច្ចញាណ, កតញាណសង្ខាតានំ តិណ្ណំ បរិវដ្ដានំ វសេន តិបរិវដ្ដំ ញាណទស្សនំ. ឯត្ថ ច ‘‘ឥទំ ទុក្ខំ អរិយសច្ចំ, ឥទំ ទុក្ខសមុទយ’’ន្តិ ឯវំ ចតូសុ សច្ចេសុ យថាភូតញាណំ សច្ចញាណំ នាម. តេសុ ឯវ ‘‘បរិញ្ញេយ្យំ បហាតព្ពំ សច្ឆិកាតព្ពំ ភាវេតព្ព’’ន្តិ ឯវំ កត្តព្ពកិច្ចជាននញាណំ កិច្ចញាណំ នាម. ‘‘បរិញ្ញាតំ បហីនំ សច្ឆិកតំ ភាវិត’’ន្តិ តស្ស កិច្ចស្ស កតភាវជាននញាណំ កតញាណំ នាម. ទ្វាទសាការន្តិ តេសមេវ ឯកេកស្មិំ សច្ចេ តិណ្ណំ តិណ្ណំ អាការានំ វសេន ទ្វាទសាការំ.

អភិសម្ពុទ្ធោតិ បច្ចញ្ញាសិន្តិ អភិសម្ពុទ្ធោ អរហត្តំ បត្តោតិ ឯវំ ន បដិជានិំ. យតោ ច ខោតិ យតោ ពោធិមូលេ និសិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ¶ . អថាហន្តិ តតោ បរំ អហំ. ញាណញ្ច បន មេតិ បច្ចវេក្ខណញាណំ សន្ធាយ វទតិ. អកុប្បា មេតិអាទិ តស្ស បវត្តិអាការទស្សនំ. តត្ថ អកុប្បា មេ វិមុត្តីតិ អរហត្តផលំ តស្ស មគ្គសង្ខាតការណតោ ច អារម្មណតោ ច អកុប្បតា វេទិតព្ពា.

ឥមស្មិំ បន វេយ្យាករណស្មិន្តិ និគ្គាថសុត្តេ. ភញ្ញមានេតិ ភណិយមានេ. ធម្មចក្ខុន្តិ ឥធ ចតុសច្ចធម្មេសុ ចក្ខុកិច្ចករណតោ សោតាបត្តិមគ្គោ អធិប្បេតោ. យំ កិញ្ចីតិអាទិ និព្ពានារម្មណត្តេបិ កិច្ចវសេន អសម្មោហតោ បវត្តិទស្សនត្ថំ វុត្តំ.

១៧. ធម្មចក្កន្តិ បដិវេធញាណធម្មញ្ចេវ ទេសនាញាណធម្មញ្ច បវត្តនដ្ឋេន ចក្កន្តិ ធម្មចក្កំ ¶ . ឱភាសោតិ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណានុភាវេន បវត្តោ ចិត្តបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានោ ទសសហស្សិលោកធាតុំ ផរិត្វា ឋិតោ ឱភាសោ.

១៨. ទិដ្ឋោ អរិយសច្ចធម្មោ ឯតេនាតិ ទិដ្ឋធម្មោ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. អត្តនោ បច្ចក្ខតោ អធិគតត្តា ន បរំ បច្ចេតិ, បរស្ស សទ្ធាយ ឯត្ថ ន បវត្តតីតិ អបរប្បច្ចយោ. ឯហិ ភិក្ខូតិ ឯត្តកេ វុត្តមត្តេ បព្ពជ្ជា, ឧបសម្បទា ច សិជ្ឈតិ, តេនេវ តត្ថ ឥតិ-សទ្ទេន បរិច្ឆេទោ ទស្សិតោតិ វទន្តិ. កេចិ បន ‘‘សម្មា ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយាយាតិ វចនបរិយោសានេ ឯវ ឧបសម្បទា សិជ្ឈតិ, អដ្ឋកថាយំ បន ‘ឯហិ ភិក្ខូតិ ភគវតោ វចនេនា’តិ ឥទំ ឯហិភិក្ខុសទ្ទោបលក្ខិតវចនំ ឯហិភិក្ខុវចនន្តិអាទិបទវសេន វុត្តំ មុសាវាទវគ្គោតិអាទីសុ វិយា’’តិ វទន្តិ, តទេតំ បឋមបារាជិកដ្ឋកថាយំ ‘‘ភគវា ហិ…បេ… ឯហិ ភិក្ខុ, ចរ ព្រហ្មចរិយំ សម្មា ទុក្ខស្ស អន្តកិរិយាយា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥ ភិក្ខូបទភាជនីយវណ្ណនា) ឥមិនា វចនេន សមេតិ. យត្តកញ្ហិ ភគវតា និយមេន វុច្ចតិ, តត្តកំ សព្ពម្បិ អង្គមេវ. សេក្ខបុថុជ្ជនានញ្ហិ ឯតំ បរិបុណ្ណំ វុច្ចតិ, អសេក្ខានំ បន ‘‘ចរ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ បរិយោសានន្តិ ទដ្ឋព្ពំ សិក្ខត្តយសមិទ្ធិតោ. លោកិយសម្បទាហិ ឧបរិភូតា សេដ្ឋភូតា សម្បទាតិ ឧបសម្បទា.

១៩-២១. នីហារភត្តោតិ ភិក្ខូហិ គាមតោ នីហរិត្វា ទិន្នភត្តោ. កល្លំ នូតិ យុត្តំ នុ. ឯតំ មមាតិអាទិ យថាក្កមំ តណ្ហាមានទិដ្ឋិគាហានំ ទស្សនំ.

២២-២៣. តស្មា ¶ តិហាតិ ឯត្ថ តិហាតិ និបាតមត្តំ, តស្មាតិ អត្ថោ. និព្ពិន្ទតីតិ វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាវសេន ឧក្កណ្ឋតិ. វិរជ្ជតីតិ ចតុន្នំ មគ្គានំ វសេន ន រជ្ជតិ. វិមុច្ចតីតិ ផលវសេន វិមុច្ចតិ. វិមុត្តស្មិន្តិអាទិ បច្ចវេក្ខណញាណទស្សនំ. ព្រហ្មចរិយន្តិ មគ្គព្រហ្មចរិយំ. ករណីយំ ចតូសុ សច្ចេសុ ចតូហិ មគ្គេហិ បច្ចេកំ កត្តព្ពំ បរិញ្ញាទិវសេន សោឡសវិធំ កិច្ចំ. នាបរំ ឥត្ថត្តាយាតិ ឥត្ថភាវាយ សោឡសកិច្ចភាវាយ, កិលេសក្ខយាយ វា អបរំ បុន មគ្គភាវនាកិច្ចំ មេ នត្ថីតិ បជានាតិ. អថ វា ឥត្ថត្តាយាតិ ឥត្ថភាវតោ វត្តមានក្ខន្ធសន្តានតោ អបរំ ខន្ធសន្តានំ មយ្ហំ ន ភវិស្សតីតិ អត្ថោ.

បព្ពជ្ជាកថាវណ្ណនា

១៥. អាឡម្ពរន្តិ បណវំ. វិកេសិកន្តិ វិប្បកិណ្ណកេសំ. វិក្ខេឡិកន្តិ វិស្សន្ទមានលាលំ ¶ . សុសានំ មញ្ញេតិ សុសានំ វិយ អទ្ទស សកំ បរិជនន្តិ សម្ពន្ធោ. ឧទានំ ឧទានេសីតិ សំវេគវសប្បវត្តំ វចនំ និច្ឆារេសិ. ឧបស្សដ្ឋន្តិ ទុក្ខេន សម្មិស្សំ, ទុក្ខោតិណ្ណំ សព្ពសត្តកាយជាតន្តិ អត្ថោ.

២៦. ឥទំ ខោ យសាតិ ភគវា និព្ពានំ សន្ធាយាហ. អនុបុព្ពិំ កថន្តិ អនុបដិបាដិកថំ. អាទីនវន្តិ ទោសំ. ឱការន្តិ និហីនតា និហីនជនសេវិតត្តា. សំកិលេសន្តិ តេហិ សត្តានំ សំកិលេសនំ, សំកិលេសវិសយន្តិ វា អត្ថោ. កល្លចិត្តន្តិ អរោគចិត្តំ. សាមំ អត្តនាវ ឧក្កំសោ ឧក្ខិបនំ ឯតិស្សន្តិ សាមុក្កំសិកា, សច្ចទេសនា. តស្សា សរូបទស្សនំ ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិអាទិ.

២៧. អស្សទូតេតិ អស្សអារុឡ្ហេ ទូតេ. ឥទ្ធាភិសង្ខារន្តិ ឥទ្ធិកិរិយំ. អភិសង្ខរេសិ អកាសិ.

២៨. យថាទិដ្ឋន្តិ បឋមមគ្គេន ទិដ្ឋំ ចតុស្សច្ចភូមិំ សេសមគ្គត្តយេន បច្ចវេក្ខន្តស្ស, បស្សន្តស្សាតិ អត្ថោ. មាតុ នោ ជីវិតន្តិ ឯត្ថ នោតិ និបាតមត្តំ, មាតុ ជីវិតន្តិ អត្ថោ. យសស្ស ខីណាសវត្តា ‘‘ឯហិ ភិក្ខុ, ស្វាក្ខាតោ ធម្មោ, ចរ ព្រហ្មចរិយ’’ន្តិ ឯត្តកេនេវ ភគវា ឧបសម្បទំ អទាសិ. ខីណាសវានញ្ហិ ឯត្តកេនេវ ឧបសម្បទា អនុញ្ញាតា បុព្ពេវ ទុក្ខស្ស បរិក្ខីណត្តា. ចរ ព្រហ្មចរិយន្តិ សាសនព្រហ្មចរិយសង្ខាតំ សិក្ខាបទបូរណំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន មគ្គព្រហ្មចរិយំ.

៣០. សេដ្ឋានុសេដ្ឋីនន្តិ ¶ សេដ្ឋិនោ ច អនុសេដ្ឋិនោ ច បវេណីវសេន អាគតា យេសំ កុលានំ សន្តិ, តេសំ សេដ្ឋានុសេដ្ឋីនំ កុលានំ. ឱរកោតិ លាមកោ.

៣២-៣៣. មា ឯកេន ទ្វេតិ ឯកេន មគ្គេន ទ្វេ ភិក្ខូ មា អគមិត្ថ. វិសុទ្ធេ សត្តេ, គុណេ វា មារេតីតិ មារោ. បាបេ និយុត្តោ បាបិមា.

សព្ពបាសេហីតិ សព្ពកិលេសបាសេហិ. យេ ទិព្ពា យេ ច មានុសាតិ យេ ទិព្ពកាមគុណនិស្សិតា, មានុសកកាមគុណនិស្សិតា ច កិលេសបាសា នាម អត្ថិ, សព្ពេហិ តេហិ. ‘‘ត្វំ ពុទ្ធោ’’តិ ទេវមនុស្សេហិ ករិយមានសក្ការសម្បដិច្ឆនំ សន្ធាយ វទតិ.

អន្តលិក្ខេ ¶ ចរន្តេ បញ្ចាភិញ្ញេបិ ពន្ធតីតិ អន្តលិក្ខចរោ, រាគបាសោ. មារោ បន បាសម្បិ អន្តលិក្ខចរំ មញ្ញតិ. មានសោតិ មនោសម្បយុត្តោ.

ជានាតិ មន្តិ សោ កិរ ‘‘មហានុភាវោ អញ្ញោ ទេវបុត្តោ និវារេតីតិ ភីតោ និវត្តិស្សតិ នុ ខោ’’តិសញ្ញាយ វត្វា ‘‘និហតោ ត្វមសិ អន្តកា’’តិ វុត្តេ ‘‘ជានាតិ ម’’ន្តិ ទុម្មនោ បលាយិ.

៣៤. បរិវិតក្កោ ឧទបាទីតិ យស្មា ឯហិភិក្ខុភាវាយ ឧបនិស្សយរហិតានម្បិ បព្ពជិតុកាមតា ឧប្បជ្ជិស្សតិ, ពុទ្ធា ច តេ ន បព្ពាជេន្តិ, តស្មា តេសម្បិ បព្ពជ្ជាវិធិំ ទស្សេន្តោ ឯវំ បរិវិតក្កេសីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឧបនិស្សយសម្បន្នា បន ភគវន្តំ ឧបសង្កមិត្វា ឯហិភិក្ខុភាវេនេវ បព្ពជន្តិ. យេ បដិក្ខិត្តបុគ្គលាតិ សម្ពន្ធោ. សយំ បព្ពាជេតព្ពោតិ ឯត្ថ ‘‘កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា’’តិអាទិវចនតោ កេសច្ឆេទនកាសាយច្ឆាទនសរណទានានិ បព្ពជ្ជា នាម, តេសុ បច្ឆិមទ្វយំ ភិក្ខូហិ ឯវ កាតព្ពំ, ការេតព្ពំ វា. ‘‘បព្ពាជេហី’’តិ ឥទំ តិវិធម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ. ខណ្ឌសីមំ នេត្វាតិ ភណ្ឌុកម្មារោចនបរិហរណត្ថំ. ភិក្ខូនញ្ហិ អនារោចេត្វា ឯកសីមាយ ‘‘ឯតស្ស កេសេ ឆិន្ទា’’តិ អញ្ញំ អាណាបេតុម្បិ ន វដ្ដតិ. បព្ពាជេត្វាតិ កេសាទិច្ឆេទនមេវ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘កាសាយានិ អច្ឆាទេត្វា’’តិ វិសុំ វុត្តត្តា. បព្ពាជេតុំ ន លភតីតិ សរណទានំ សន្ធាយ វុត្តំ, អនុបសម្បន្នេន ភិក្ខុអាណត្តិយា ទិន្នម្បិ សរណំ ន រុហតិ.

យសស្សីតិ បរិវារសម្បន្នោ. និជ្ជីវនិស្សត្តភាវន្តិ ‘‘កេសា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ ¶ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូ’’តិអាទិនយំ សង្គណ្ហាតិ, សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៣១១) អាគតនយេន គហេតព្ពំ. បុព្ពេតិ បុព្ពពុទ្ធុប្បាទេសុ. មទ្ទិតសង្ខារោតិ វិបស្សនាវសេន វុត្តំ. ភាវិតភាវនោតិ សមថវសេនាបិ.

កាសាយានិ តិក្ខត្តុំ វា…បេ… បដិគ្គាហាបេតព្ពោតិ ឯត្ថ ‘‘សព្ពទុក្ខនិស្សរណត្ថាយ ឥមំ កាសាវំ គហេត្វា’’តិ វា ‘‘តំ កាសាវំ ទត្វា’’តិ វា វត្វា ‘‘បព្ពាជេថ មំ, ភន្តេ, អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ ឯវំ យាចនបុព្ពកំ ចីវរំ បដិច្ឆាបេតិ. អថាបីតិអាទិ តិក្ខត្តុំ បដិគ្គាហាបនតោ បរំ កត្តព្ពវិធិទស្សនំ. អថាបីតិ តតោ បរម្បីតិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘ចីវរំ អប្បដិគ្គាហាបេត្វា បព្ពជនប្បការភេទទស្សនត្ថំ ‘‘អថាបី’’តិ វុត្តំ, អថាបីតិ ច អថ វាតិ អត្ថោ’’តិ វទន្តិ. ‘‘អទិន្នំ ន វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា បព្ពជ្ជា ន រុហតីតិ ទស្សេតិ.

បាទេ ¶ វន្ទាបេត្វាតិ បាទាភិមុខំ នមាបេត្វា. ទូរេ វន្ទន្តោបិ ហិ បាទេ វន្ទតីតិ វុច្ចតិ. ឧបជ្ឈាយេន វាតិ ឯត្ថ យស្ស សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហាតិ, អយំ ឧបជ្ឈាយោ. អាភិសមាចារិកេសុ វិនយនត្ថំ យំ អាចរិយំ កត្វា និយ្យាតេន្តិ, អយំ អាចរិយោ. សចេ បន ឧបជ្ឈាយោ សយមេវ សព្ពំ សិក្ខាបេតិ, អញ្ញស្មិំ ន និយ្យាតេតិ, ឧបជ្ឈាយោវស្ស អាចរិយោបិ ហោតិ, យថា ឧបសម្បទាកាលេ សយមេវ កម្មវាចំ វាចេន្តោ ឧបជ្ឈាយោវ កម្មវាចាចរិយោបិ ហោតិ.

អនុនាសិកន្តំ កត្វា ទានកាលេ អន្តរា វិច្ឆេទោ ន កាតព្ពោតិ អាហ ‘‘ឯកសម្ពន្ធានី’’តិ.

‘‘អាភិសមាចារិកេសុ វិនេតព្ពោ’’តិ ឥមិនា សេខិយវត្តខន្ធកវត្តេសុ, អញ្ញេសុ

ច សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទិលោកវជ្ជសិក្ខាបទេសុ សាមណេរេហិ វត្តិតព្ពំ, តត្ថ អវត្តមានោ អលជ្ជី, ទណ្ឌកម្មារហោ ច ហោតីតិ ទស្សេតិ.

បព្ពជ្ជាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទុតិយមារកថាវណ្ណនា

៣៥. បាឡិយំ ¶ អនុត្តរំ វិមុត្តិំ អនុបាបុណាថាតិ ‘‘ខីណាសវា មយំ, កិំ អម្ហាកំ បធានេនា’’តិ វាសនាទោសេន វោសានំ អនាបជ្ជិត្វា បន្តេសុ សេនាសនេសុ ផលសមាបត្តិយាវ វីតិនាមនត្ថំ, តំ ទិស្វា អញ្ញេសម្បិ ទិដ្ឋានុគតិសមាបជ្ជនត្ថញ្ច ឱវទតីតិ វេទិតព្ពំ.

ទុតិយមារកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភទ្ទវគ្គិយកថាវណ្ណនា

៣៦. ឥទំ នេសំ បុព្ពកម្មន្តិ តេសំ តិំសជនានំ ឯកតោ អភិសមយស្ស បុព្ពកម្មំ. អញ្ញម្បិ តេសំ បច្ចេកំ បុព្ពពុទ្ធុប្បាទេសុ សទ្ធម្មស្សវនសរណគមនទានសីលសមាធិវិបស្សនាសមាយោគវសេន ពហុំ វិវដ្ដូបនិស្សយំ កុសលំ អត្ថេវាតិ គហេតព្ពំ. ឥតរថា ហិ តទហេវ បដិវេធោ, ឯហិភិក្ខុភាវាទិវិសេសោ ច ន សម្បជ្ជេយ្យ.

ភទ្ទវគ្គិយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧរុវេលបាដិហារិយកថាវណ្ណនា

៣៧-៣៨. បាឡិយំ ¶ អគរូតិ ភារិយំ ន សិយាតិ អត្ថោ. ឧភិន្នំ សជោតិភូតានន្តិ ឧភោសុ សជោតិភូតេសុ. បត្តេ បក្ខិបីតិ តំ នាគំ និហតតេជំ ធម្មទេសនាយ សន្តប្បេត្វា សរណសីលានិ ទត្វា សកលរត្តិំ ភគវន្តំ បយិរុបាសិត្វា ឋិតំ ជដិលានំ ទស្សនត្ថំ បត្តេ បក្ខិបិ, ន អហិតុណ្ឌិកោ វិយ ពលក្ការេនាតិ វេទិតព្ពំ. យត្រ ហិ នាមាតិ យោ នាម.

៣៩. អជ្ជណ្ហោតិ អជ្ជ ឯកទិវសំ. អគ្គិសាលម្ហីតិ អគ្យាគារេ. សុមនានំ ពុទ្ធានំ មនសា សទិសោ មនោ អស្សាតិ សុមនមនសោ. អធិចិត្តោតិ មហាករុណាទីហិ អធិចិត្តោ. ឧទិច្ឆរេតិ ឧល្លោកេសុំ, បរិវារេសុន្តិ អត្ថោ. អនេកវណ្ណា អច្ចិយោតិ ឆព្ពណ្ណរំសិយោ វុត្តា. អហំ តេ ធុវភត្តេន បដិមាននំ ករិស្សាមីតិ សេសោ.

៤០. អភិក្កន្តាយ ¶ រត្តិយាតិ បរិក្ខីណាយ រត្តិយា, មជ្ឈរត្តិសមយេតិ អត្ថោ. អភិក្កន្តវណ្ណាតិ អភិរូបច្ឆវិវណ្ណា. កេវលកប្បន្តិ ឯត្ថ កេវល-សទ្ទស្ស អនវសេសត្ថោ, កប្ប-សទ្ទស្ស សមន្តភាវោ, តស្មា អនវសេសំ សមន្តតោ វនសណ្ឌន្តិ អត្ថោ. ចតុទ្ទិសាតិ ចតូសុ ទិសាសុ. យត្រ ហិ នាមាតិ យំ នាម.

៤៣. អង្គមគធាតិ អង្គមគធរដ្ឋវាសិនោ. ឥទ្ធិបាដិហារិយន្តិ អភិញ្ញិទ្ធិយេវ បដិបក្ខានំ តិត្ថិយានំ, វេនេយ្យសត្តគតទោសានញ្ច ហរណតោ អបនយនតោ បាដិហារិយំ, តំ តំ វា សត្តហិតំ បដិច្ច ហរិតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ បដិហារិយំ, តទេវ បាដិហារិយំ. ឥទ្ធិ ឯវ បាដិហារិយំ ឥទ្ធិបាដិហារិយំ.

៤៤. បំសុកូលំ ឧប្បន្នំ ហោតីតិ បុណ្ណាយ ទាសិយា សរីរំ បរិក្ខិបិត្វា ឆឌ្ឌិតំ សាណមយំ កិមិកុលាកុលំ បរិយេសនវសេន ឧប្បន្នំ ហោតិ, យំ ភគវា ភូមិំ កម្បេន្តោ បារុបិត្វា បច្ឆា មហាកស្សបត្ថេរស្ស អទាសិ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្តន្តិ វទន្តិ. កត្ថ នុ ខោតិអាទិបរិវិតក្កោ ជដិលានំ វិវិធបាដិហារិយទស្សនត្ថំ កតោ. បាណិនា ខណន្តោ វិយ ឥទ្ធិយា មត្តិកំ អបនេត្វា ទិន្នត្តា វុត្តំ ‘‘បាណិនា បោក្ខរណិំ ខណិត្វា’’តិ.

៤៦. ផាលិយន្តុ, កស្សប, កដ្ឋានីតិ ឧរុវេលកស្សបេន និវេទិតេ ឯវមវោចាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ សេសេសុបិ.

៤៩. អន្តរដ្ឋកាសុ ¶ ហិមបាតសមយេតិ ឯត្ថ មាឃមាសស្ស អវសានេ ចតស្សោ, ផគ្គុណមាសស្ស អាទិម្ហិ ចតស្សោតិ ឯវំ ឧភិន្នំ មាសានំ អន្តរេ អដ្ឋរត្តិយោ អន្តរដ្ឋកា នាម. តាសុ អន្តរដ្ឋកាសុ រត្តីសុ ហិមបាតកាលេ. ឧម្មុជ្ជននិមុជ្ជនម្បិ សហសា តទុភយករណវសេន វុត្តំ.

៥០. ឧទកវាហកោតិ ឧទកោឃោ. រេណុហតាយាតិ រជោកិណ្ណាយ, អតិន្តាយាតិ អត្ថោ. នាវាយាតិ កុល្លេន. ឥទំ នុ ត្វំ មហាសមណាតិ ឥធ នុ ត្វំ. ធ-ការស្ស ទ-ការំ, អនុសារញ្ច កត្វា ‘‘ឥទំ នូ’’តិ វុត្តំ ‘‘ឯកមិទាហ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១៦៥, ២៦៥) វិយ. ‘‘ឥមស្មិំ បទេសេ ត្វំ នុ ខោ ឋិតោសី’’តិ បុច្ឆិ. អយមហមស្មីតិ អយមហំ ឥធ ឋិតោស្មីតិ អត្ថោ.

៥១. ចិរបដិកាតិ ¶ ចិរកាលតោ បដ្ឋាយ. កេសមិស្សំ សព្ពំ បរិក្ខារំ ឧទកេ បវាហេត្វាតិបិ យោជេតព្ពំ. អរណិកមណ្ឌលុអាទិកា តាបសបរិក្ខារា ខារី នាម, តំហរណកកាជំ ខារិកាជំ នាម. អគ្គិហុតមិស្សន្តិ អគ្គិបូជោបករណសហិតំ.

៥២-៣. ឧបសគ្គោតិ ឧបទ្ទវោ. ‘‘អឌ្ឍុឌ្ឍានិ បាដិហារិយសហស្សានី’’តិ ឥទំ នាគទមនាទីនិ បន្នរស បាដិហារិយានិ វជ្ជេត្វា វុត្តំ អប្បកមធិកំ គណនូបគំ ន ហោតីតិ.

៥៤. គយាយន្តិ គយានាមិកាយ នទិយា អទូរភវត្តា គាមោ ឥត្ថិលិង្គវសេន គយា នាម ជាតោ, តស្សំ. គយាសីសេតិ ឯវំនាមកេ បិដ្ឋិបាសាណេ.

‘‘យមិទំ ចក្ខុសម្ផស្សបច្ចយា…បេ… សុខំ វា’’តិអាទិនា ចក្ខុវិញ្ញាណវីថិចិត្តេសុ សោមនស្សទោមនស្សឧបេក្ខាវេទនាមុខេន សេសារូបក្ខន្ធានម្បិ អាទិត្តតំ ទស្សេតិ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. មនោតិ ភវង្គចិត្តំ មនោទ្វារស្ស អធិប្បេតត្តា. មនោវិញ្ញាណន្តិ មនោទ្វារវីថិបអយាបន្នមេវ គហិតំ.

ឧរុវេលបាដិហារិយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ពិម្ពិសារសមាគមកថាវណ្ណនា

៥៥. យញ្ញា ¶ អភិវទន្តីតិ យាគហេតុ ឥជ្ឈន្តីតិ វទន្តិ. ឧបធីសូតិ ឯត្ថ ទុក្ខសុខាទីនំ អធិដ្ឋានដ្ឋេន ចត្តារោ ឧបធី កាមខន្ធកិលេសអភិសង្ខារូបធីនំ វសេន. តេសុ ខន្ធូបធិ ឥធាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ខន្ធូបធីសុ មលន្តិ ញត្វា’’តិ. យញ្ញាតិ យញ្ញហេតុ. យិដ្ឋេតិ មហាយាគេ. ហុតេតិ ទិវសេ ទិវសេ កត្តព្ពេ អគ្គិបរិចរណេ. កិំ វក្ខាមីតិ កថំ វក្ខាមិ.

៥៧-៨. អាសីសនាតិ មនោរថា. សិង្គីសុវណ្ណនិក្ខេនាតិ សិង្គីសុវណ្ណស្ស រាសិនា. សុវណ្ណេសុ ហិ យុត្តិកតំ ហីនំ. តតោ រសវិទ្ធំ សេដ្ឋំ, តតោ អាករុប្បន្នំ សេដ្ឋំ, តតោ យំកិញ្ចិ ទិព្ពសុវណ្ណំ សេដ្ឋំ ¶ , តត្រាបិ ចាមីករំ, តតោ សាតកុម្ភំ, តតោ ជម្ពុនទំ, តតោបិ សិង្គីសុវណ្ណំ សេដ្ឋំ. តស្ស និក្ខំ នាម បញ្ចសុវណ្ណបរិមាណំ. អដ្ឋសុវណ្ណាទិភេទំ អនេកវិធម្បិ វទន្តិ. ទសសុ អរិយវាសេសូតិ –

‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ បញ្ចង្គវិប្បហីនោ ហោតិ ឆឡង្គសមន្នាគតោ ឯការក្ខោ ចតុរាបស្សេនោ បណុន្នបច្ចេកសច្ចោ សមវយសដ្ឋេសនោ អនាវិលសង្កប្បោ បស្សទ្ធកាយសង្ខារោ សុវិមុត្តចិត្តោ សុវិមុត្តបញ្ញោ’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៤៨, ៣៦០; អ. និ. ១០.១៩) –

ឯវមាគតេសុ ទសសុ អរិយវាសេសុ. តត្ថ បញ្ចង្គវិប្បហីនោតិ បញ្ចនីវរណេហិ វិប្បយុត្តតា វុត្តា. ឆឡង្គសមន្នាគតោតិ ឥដ្ឋាទីសុ ឆសុ អារម្មណេសុ សោមនស្សិតាទិបដិបក្ខា ឆឡង្គុបេក្ខា វុត្តា. ឯការក្ខោតិ ឧបដ្ឋិតសតិតា. សង្ខាយសេវនា អធិវាសនា បរិវជ្ជនា វិនោទនាសង្ខាតានិ ចត្តារិ អបស្សេនា និស្សយា ឯតស្សាតិ ចតុរាបស្សេនោ, ឯតេន ច តេ និស្សយា ទស្សិតា. បណុន្នានិ អបនីតានិ ទិដ្ឋិគតិកេហិ បច្ចេកំ គហិតានិ ទិដ្ឋិសច្ចានិ យស្ស, សោ បណុន្នបច្ចេកសច្ចោ, តេន លោកិយញាណេន ទិដ្ឋិប្បហានំ វុត្តំ. កាមេសនា ភវេសនាព្រហ្មចរិយេសនាសង្ខាតា ឯសនា សម្មទេវ អវយា អនូនា សដ្ឋា និសដ្ឋា អនេនាតិ សមវយសដ្ឋេសនោ. ឯតេន តិណ្ណំ ឯសនានំ អភាវោ វុត្តោ. ‘‘អនាវិលសង្កប្បោ’’តិ ឥមិនា កាមវិតក្កាទីហិ អនាវិលចិត្តតា. ‘‘បស្សទ្ធកាយសង្ខារោ’’តិ ឥមិនា ចតុត្ថជ្ឈានសមាយោគេន វិគតទរថតា វុត្តា. ‘‘សុវិមុត្តចិត្តោ’’តិ ឥមិនា មគ្គោ. ‘‘សុវិមុត្តបញ្ញោ’’តិ ឥមិនា បច្ចវេក្ខណញាណមុខេន ផលញាណំ វុត្តំ. ឯតេ ហិ អរិយា វសន្តិ ឯត្ថាតិ អរិយវាសាតិ វុច្ចន្តិ ¶ . តេ បន វាសា វុត្ថា វសិតា សម្បាទិតា យេន, សោ វុត្ថវាសោ, ភគវា. ទសពលោតិ ទសហិ កាយពលេហិ, ញាណពលេហិ ច ឧបេតោ. យានិ ហេតានិ –

‘‘កាឡាវកញ្ច គង្គេយ្យំ, បណ្ឌរំ តម្ពបិង្គលំ;

គន្ធមង្គលហេមញ្ច, ឧបោសថឆទ្ទន្តិមេ ទសា’’តិ. (ម. និ. អដ្ឋ. ១.១៤៨; សំ. និ. អដ្ឋ. ២.២.២២; អ. និ. អដ្ឋ. ៣.១០.២១; វិភ. អដ្ឋ. ៧៦០; ឧទា. អដ្ឋ. ៧៥; ពុ. វ. អដ្ឋ. ១.៣៩; ចូឡនិ. អដ្ឋ. ៨១; បដិ. ម. អដ្ឋ. ២.២.៤៤) –

ឯវំ ¶ វុត្តានិ ទសហត្ថិកុលានិ បុរិមបុរិមតោ ទសពលគុណោបេតានិ, តេសុ សព្ពជេដ្ឋានំ ទសន្នំ ឆទ្ទន្តានំ ពលានិ ភគវតោ កាយស្ស ទសពលានិ នាម. តញ្ច កាឡាវកសង្ខាតានំ បកតិហត្ថីនំ កោដិសហស្សស្ស, មជ្ឈិមបុរិសានំ បន ទសន្នំ កោដិសហស្សានញ្ច ពលំ ហោតិ, តំ ‘‘នារាយនសង្ឃាតពល’’ន្តិបិ វុច្ចតិ.

យានិ បនេតានិ បាឡិយំ ‘‘ឥធ, សារិបុត្ត, តថាគតោ ឋានញ្ច ឋានតោ អដ្ឋានញ្ច អដ្ឋានតោ យថាភូតំ បជានាតី’’តិអាទិនា (ម. និ. ១.១៤៨; អ. និ. ១០.២១; វិភ. ៧៦០; បដិ. ម. ២.៤៤) វុត្តានិ ឋានាឋានញាណពលំ, កម្មវិបាកញាណពលំ, សព្ពត្ថគាមិនិបដិបទាញាណពលំ, អនេកធាតុនានាធាតុលោកញាណពលំ, សត្តានំ នានាធិមុត្តិកតាញាណពលំ, ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណពលំ, ឈានវិមោក្ខសមាធិសមាបត្តីនំ សំកិលេសវោទានវុដ្ឋានញាណពលំ, បុព្ពេនិវាសញាណពលំ, ទិព្ពចក្ខុញាណពលំ, អាសវក្ខយញាណពលន្តិ ទសពលញាណានិ, ឥមានិ ភគវតោ ទសពលានិ នាម. ទសហិ អសេក្ខេហិ អង្គេហីតិ អរហត្តផលសម្បយុត្តេហិ បាឡិយំ ‘‘អសេក្ខា សម្មាទិដ្ឋិ…បេ… អសេក្ខោ សម្មាសមាធិ, អសេក្ខំ សម្មាញាណំ, អសេក្ខា សម្មាវិមុត្តី’’តិ (ទី. និ. ៣.៣៤៨, ៣៦០) ឯវំ វុត្តេហិ ទសហិ អសេក្ខធម្មេហិ សមន្នាគតោ. ឯត្ថ ច ទស្សនដ្ឋេន វុត្តា សម្មាទិដ្ឋិ ឯវ ជាននដ្ឋេន សម្មាញាណន្តិបិ វុត្តា, វុត្តាវសេសា បន ផលចិត្តសម្បយុត្តា សព្ពេ ផស្សាទិធម្មា សម្មាវិមុត្តីតិ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ពិម្ពិសារសមាគមកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សារិបុត្តមោគ្គល្លានបព្ពជ្ជាកថាវណ្ណនា

៦០. សារីព្រាហ្មណិយា ¶ បុត្តោ សារិបុត្តោ. មោគ្គលីព្រាហ្មណិយា បុត្តោ មោគ្គល្លានោ. ឆន្នបរិព្ពាជកស្សាតិ សេតវត្ថេន ហិរិកោបីនំ ឆាទេត្វា វិចរណកបរិព្ពាជកស្ស, តេន ‘‘នាយំ នគ្គបរិព្ពាជកោ’’តិ ទស្សេតិ. ‘‘ឧបញ្ញាត’’ន្តិ ឥមស្ស វិវរណំ ញាតោ ចេវាតិ. ‘‘មគ្គ’’ន្តិ ឥមស្ស វិវរណំ ឧបគតោ ច មគ្គោតិ. តេន ច ឧបញ្ញាតន្តិ ឯត្ថ ញាត-សទ្ទោ ញាណបរិយាយោ. មគ្គន្តិ លិង្គវិបល្លាសេន មគ្គោវ វុត្តោ. ឧបសទ្ទោ ច ឧបគមនត្ថោ មគ្គសទ្ទេនបិ សម្ពន្ធិតព្ពោតិ ទស្សេតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា ¶ បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ អនុពន្ធនំ នាម អត្ថិកេហិ ឧបញ្ញាតំ ឧបគតញាណញ្ចេវ ហោតិ, តេហិ ឧបគតោ បដិបន្នោ មគ្គោ ច, តស្មា យំនូនាហំ អនុពន្ធេយ្យន្តិ. ឧបញ្ញាតំ និព្ពានន្តិ ឧបបត្តិយា អនុមានេន ញាតំ និព្ពានំ. ‘‘មគ្គ’’ន្តិ ឥមស្ស វិវរណំ មគ្គន្តោតិ, អនុមានេន ញាតំ បច្ចក្ខតោ ទស្សនត្ថាយ គវេសន្តោតិ អត្ថោ.

និរោធោ ច និរោធូបាយោ ច ឯកសេសេន និរោធោតិ វុត្តោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘អថ វា’’តិអាទិមាហ. បដិបាទេន្តោតិ និគមេន្តោ.

ឥតោ ឧត្តរីតិ ឥតោ មយា លទ្ធសោតាបត្តិតោ ឧត្តរិ ឥតរមគ្គត្តយំ យទិបិ នត្ថិ, តថាបិ ឯសោ ឯវ មយា គវេសិតោ និព្ពានធម្មោតិ អត្ថោ.

៦២-៣. តទារម្មណាយាតិ និព្ពានារម្មណាយ សោតាបត្តិផលវិមុត្តិយា. តេសំ អាយស្មន្តានន្តិ សបរិសានំ តេសំ ទ្វិន្នំ បរិសានំ តស្មិំយេវ ខណេ ភគវតោ ធម្មំ សុត្វា អរហត្តំ បាបុណិ, អគ្គសាវកា បន អត្តនោ ញាណកិច្ចស្ស មហន្តតាយ កតិបាហច្ចយេន. តេនាហ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ. ឧសូយនកិរិយាយ កម្មភាវំ សន្ធាយ ‘‘ឧបយោគត្ថេវា’’តិ វុត្តំ.

សារិបុត្តមោគ្គល្លានបព្ពជ្ជាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧបជ្ឈាយវត្តកថាវណ្ណនា

៦៤. វជ្ជាវជ្ជន្តិ ខុទ្ទកំ, មហន្តញ្ច វជ្ជំ. ឧត្តិដ្ឋបត្តន្តិ ឯត្ថ ឧត្តិដ្ឋំ នាម បិណ្ឌាយ ចរណំ វុច្ចតិ ‘‘ឧត្តិដ្ឋេ នប្បមជ្ជេយ្យា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៦៨) វិយ. ឧត្តិដ្ឋត្ថាយ ¶ គហិតំ បត្តំ ឧត្តិដ្ឋបត្តំ, តេនាហ ‘‘បិណ្ឌាយ ចរណកបត្ត’’ន្តិ. តស្ស ឧបនាមេ កោ ទោសោតិ អាហ ‘‘តស្មិំ ហី’’តិអាទិ. តស្មាតិ យស្មា មនុស្សា ឯតស្មិំយេវ ឯតេ ភុញ្ជន្តីតិ ឧត្តិដ្ឋបត្តេ ឧច្ឆិដ្ឋសញ្ញិនោ, តស្មា ឧត្តិដ្ឋបត្តន្តិ វុត្តំ ឧត្តិដ្ឋ-សទ្ទេនេវ មនុស្សានំ សញ្ញាយ ឧច្ឆិដ្ឋតាបិ គម្មតីតិ. កេចិ បន ‘‘ឧច្ឆិដ្ឋសទ្ទេន សមានត្ថោ ឧត្តិដ្ឋសទ្ទោ’’តិ វទន្តិ. ‘‘ឧត្តិដ្ឋា’’តិ ត្វាបច្ចយន្តោបិ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឧដ្ឋហិត្វា’’តិ. ឧបជ្ឈាយំ គហេតុន្តិ ឧបជ្ឈាយត្តំ ¶ មនសា គហេតុំ, យាចនវចនេន តស្ស អនុមតិំ គហេតុន្តិ វា អត្ថោ.

៦៥. បតិស្សយនំ បតិស្សោ, គរុំ និស្សាយ វត្តនភាវោ, យំកិញ្ចិ គារវន្តិ អត្ថោ. សហ បតិស្សេន សប្បតិស្សោ, បរំ ជេដ្ឋំ កត្វា តស្សោវាទេ វត្តនតាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ជេដ្ឋកភាវញ្ច ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ. សាហូតិ សាធុ សុន្ទរំ. លហូតិ អគរុ, សុភរតាតិ អត្ថោ. ឱបាយិកន្តិ ឧបាយបដិសំយុត្តំ, ឯវំ បដិបជ្ជនំ និត្ថរណូបាយោតិ អត្ថោ. បតិរូបន្តិ សាមីចិកម្មមិទន្តិ អត្ថោ. បាសាទិកេនាតិ បសាទាវហេន កាយវចីបយោគេន សម្បាទេហីតិ អត្ថោ. កាយេនាតិ ឯតទត្ថវិញ្ញាបកំ ហត្ថមុទ្ទាទិំ ទស្សេន្តោ កាយេន វិញ្ញាបេតិ. សាធូតិ សម្បដិច្ឆនំ សន្ធាយាតិ ឧបជ្ឈាយេន ‘‘សាហូ’’តិអាទីសុ វុត្តេសុ សទ្ធិវិហារិកស្ស ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆនំ វចនំ សន្ធាយ ‘‘កាយេន វិញ្ញាបេតី’’តិអាទិ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. អាយាចនទានមត្តេនាតិ សទ្ធិវិហារិកស្ស បឋមំ អាយាចនមត្តេន, តតោ ឧបជ្ឈាយស្ស ច ‘‘សាហូ’’តិអាទិនា វចនមត្តេនាតិ អត្ថោ.

៦៦. អស្សាតិ សទ្ធិវិហារិកស្ស. ទ្វេ ចីវរានីតិ ឧត្តរាសង្គំ, សង្ឃាដិញ្ច សន្ធាយ វទតិ. ឥតោ បដ្ឋាយាតិ ‘‘ន ឧបជ្ឈាយស្ស ភណមានស្សា’’តិ ឯត្ថ ន-ការតោ បដ្ឋាយ, តេន ‘‘នាតិទូរេ’’តិអាទីសុ ន-ការបដិសិទ្ធេសុ អាបត្តិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. សព្ពត្ថ ទុក្កដាបត្តីតិ អាបទាឧម្មត្តខិត្តចិត្តវេទនដ្ដតាទីហិ វិនា បណ្ណត្តិំ អជានិត្វាបិ វទន្តស្ស គិលានស្សបិ ទុក្កដមេវ. អាបទាសុ ហិ អន្តរន្តរា កថា វត្តុំ វដ្ដតិ. ឯវមញ្ញេសុបិ ន-ការបដិសិទ្ធេសុ ឦទិសេសុ, ឥតរេសុ បន គិលានោបិ ន មុច្ចតិ. បាឡិយំ ‘‘ហេដ្ឋាបីឋំ វា បរាមសិត្វា’’តិ ឥទំ បុព្ពេ តត្ថ ឋបិតបត្តាទិនា អសង្ឃដ្ដនត្ថាយ វុត្តំ, ចក្ខុនា ឱលោកេត្វាបិ អញ្ញេសំ អភាវំ ញត្វាបិ ឋបេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. អាបត្តិយា អាសន្នន្តិ អាបត្តិករណមេវ.

គាមេតិ អន្តោគាមេ តាទិសេ មណ្ឌបាទិម្ហិ. អន្តរឃរេតិ អន្តោគេហេ. បដិក្កមនេតិ អាសនសាលាយំ. ធោតវាលិកាយាតិ ឧទកេន គតដ្ឋានេ និរជាយ បរិសុទ្ធវាលិកាយ. និទ្ធូមេតិ ជន្តាឃរេ ជលិយមានអគ្គិធូមរហិតេ. ជន្តាឃរញ្ហិ នាម ហិមបាតពហុលេសុ ទេសេសុ តប្បច្ចយរោគបីឡាទិនិវារណត្ថំ ¶ ¶ សរីរសេទាបនដ្ឋានំ. តត្ថ កិរ អន្ធការបដិច្ឆន្នតាយ ពហូបិ ឯកតោ បវិសិត្វា ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អគ្គិតាបបរិហារាយ មត្តិកាយ មុខំ លិម្បិត្វា សរីរំ យាវទត្ថំ សេទេត្វា ចុណ្ណាទីហិ ឧព្ពដ្ដេត្វា នហាយន្តិ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘ចុណ្ណំ សន្នេតព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ឧល្លោកន្តិ ឧទ្ធំ ឱលោកនដ្ឋានំ. ឧបរិភាគន្តិ អត្ថោ.

អញ្ញត្ថ នេតព្ពោតិ យត្ថ វិហរតោ សាសនេ អនភិរតិ ឧប្បន្នា, តតោ អញ្ញត្ថ កល្យាណមិត្តាទិសម្បត្តិយុត្តដ្ឋានេ នេតព្ពោ. វិសភាគបុគ្គលានន្តិ លជ្ជិនោ វា អលជ្ជិនោ វា ឧបជ្ឈាយស្ស អវឌ្ឍិកាមេ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ បន ឧបជ្ឈាយោ អលជ្ជី ឱវាទម្បិ ន គណ្ហាតិ, លជ្ជិនោ ច ឯតស្ស វិសភាគា ហោន្តិ, តត្ថ ឧបជ្ឈាយំ វិហាយ លជ្ជីហេវ សទ្ធិំ អាមិសាទិបរិភោគោ កាតព្ពោ. ឧបជ្ឈាយាទិភាវោ ហេត្ថ ន បមាណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បរិវេណំ គន្ត្វាតិ ឧបជ្ឈាយស្ស បរិវេណំ គន្ត្វា. ‘‘ន សុសាន’’ន្តិ ឥទំ ឧបលក្ខណំ, ឧបចារសីមតោ ពហិ គន្តុកាមេន អនាបុច្ឆា គន្តុំ ន វដ្ដតិ.

ឧបជ្ឈាយវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សទ្ធិវិហារិកវត្តកថាវណ្ណនា

៦៧. សទ្ធិវិហារិកវត្តកថាយំ សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោតិអាទីសុ អនាទរិយំ បដិច្ច ធម្មាមិសេហិ អសង្គណ្ហន្តានំ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ ទុក្កដំ វត្តភេទត្តា. តេនេវ បរិវារេបិ ‘‘នទេន្តោ អាបជ្ជតី’’តិ (បរិ. ៣២២) វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

សទ្ធិវិហារិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នសម្មាវត្តនាទិកថាវណ្ណនា

៦៨. នសម្មាវត្តនាទិកថាយំ វត្តំ ន បូរេយ្យាតិ ‘‘វត្តករណកាលោ’’តិ វត្ថុវិជាននវសេន ញត្វា មានកោសជ្ជាទិវសេន វា ឧបជ្ឈាយាទីសុ ¶ អនាទរេន វា ‘‘អកាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អជាននតាយ វា ន ករេយ្យ, ទុក្កដមេវ. អសញ្ចិច្ច អសតិយាតិអាទីហិ ច អករោន្តស្ស បន អនាបត្តិ. សព្ពានិ ហិ វត្តានិ សេខិយានេវ, តស្មា សេខិយេសុ វុត្តនយេនេវេត្ថ សព្ពោបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. គេហស្សិតបេមន្តិ មេត្តាបេមំ.

សាទិយនំ ¶ វា អសាទិយនំ វា ន ជានាតីតិ ‘‘មយិ សាទិយន្តេ អករោន្តានំ អាបត្តិ ហោតិ, បដិក្ខិបិត្វា អសាទិយន្តេ អាបត្តិ ន ហោតី’’តិ ឯវំ ន ជានាតីតិ អត្ថោ. ‘‘តេសុ ឯកោ វត្តសម្បន្នោ ភិក្ខុ…បេ… តេសំ អនាបត្តី’’តិ វចនតោ សចេ កោចិ ‘‘តុម្ហាកំ សទ្ធិវិហារិកេ, អន្តេវាសិកេ វា គិលានេ ឧបដ្ឋហិស្សាមិ, ឱវាទានុសាសនិអាទិកំ សព្ពំ កត្តព្ពំ ករិស្សាមី’’តិ វទតិ, តេ វា សទ្ធិវិហារិកាទយោ ‘‘អប្បោស្សុក្កា ហោថា’’តិ វទន្តិ, វត្តំ វា ន សាទិយន្តិ, អាចរិយុបជ្ឈាយានម្បិ អនាបត្តិ.

នសម្មាវត្តនាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

រាធព្រាហ្មណវត្ថុកថាវណ្ណនា

៦៩. រាធព្រាហ្មណវត្ថុស្មិំ បាឡិយំ ឧប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកជាតោតិ សកលសរីរេ សញ្ជាតបណ្ឌុវណ្ណោ. បណ្ឌុវណ្ណស្ស សកលសរីរេ ព្យាបិតភាវទស្សនត្ថញ្ហិ វិច្ឆាវចនំ កតំ. អធិការន្តិ ឧបការំ. កតវេទិនោតិ អត្តនោ កតំ ឧបការំ បដិកិរិយាយ ញាបកា. ឧបសម្បទាកម្មវាចាយ យំ វត្តព្ពំ, តំ បរិយោសានេ វក្ខាម. បរិមណ្ឌលេហីតិ បរិបុណ្ណេហិ.

៧១-៧៣. បណ្ណត្តិវីតិក្កមន្តិ សិក្ខាបទវីតិក្កមំ. បាឡិយំ បិណ្ឌិយាលោបភោជនន្តិ ជង្ឃបិណ្ឌិមំសពលេន ចរិត្វា អាលោបាលោបវសេន បរិយិដ្ឋភោជនំ. អតិរេកលាភោតិ ភិក្ខាហារតោ អធិកលាភោ. សង្ឃភត្តាទីនំ វិភាគោ សេនាសនក្ខន្ធកេ អាវិ ភវិស្សតិ. វិហារោតិ តិណកុដិកាទិសហិតោ បាការបរិច្ឆិន្នោ សកលោ សង្ឃារាមោ. អឌ្ឍយោគោតិ ឯកសាលោ ទីឃបាសាទោ. ហត្ថិបិដ្ឋិគរុឡសណ្ឋានោ ទីឃបាសាទោតិបិ វទន្តិ. បាសាទោតិ ចតុរស្សោ ឧច្ចោ ¶ អនេកភូមកបាសាទោ. ហម្មិយន្តិ មុណ្ឌច្ឆទនោ ចន្ទិកង្គណយុត្តោ នាតិឧច្ចោ បាសាទោ. គុហាតិ បព្ពតគុហា. បូតិមុត្តន្តិ គោមុត្តំ.

រាធព្រាហ្មណវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាចរិយវត្តកថាវណ្ណនា

៧៦. សហធម្មិកំ វុច្ចមានោតិ ‘‘ឯវំ និវាសេតព្ព’’ន្តិអាទិនា សិក្ខាបទេន ឱវទិយមានោ. វាទំ អារោបេត្វាតិ ‘‘ឱលម្ពិត្វា និវាសនាទីសុ កោ ទោសោ? យទិ ទោសោ ភវេយ្យ ¶ , បរិមណ្ឌលនិវាសនាទីសុបិ ទោសោ សិយា’’តិអាទិនា និគ្គហំ អារោបេត្វា. តំយេវ តិត្ថាយតនន្តិ ទិដ្ឋិសង្ខាតតិត្ថមេវ អាយតនំ ទុក្ខុប្បត្តិដ្ឋានន្តិ តិត្ថាយតនំ. អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមីតិ អាយស្មន្តំ និស្សាយ វសិស្សាមីតិ អត្ថោ.

អាចរិយវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បណាមនាខមាបនាកថាវណ្ណនា

៨០. យំ បុព្ពេ លក្ខណំ វុត្តំ, តេនេវ លក្ខណេន និស្សយន្តេវាសិកស្ស អាបត្តិ ន វេទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធយោជនា ទដ្ឋព្ពា. បោត្ថកេសុ បន ‘‘ន តេនេវ លក្ខណេនា’’តិ ឯត្ថ ន-ការំ ឆឌ្ឌេត្វា ‘‘តេនេវ លក្ខណេន និស្សយន្តេវាសិកស្ស អាបត្តិ វេទិតព្ពា’’តិ លិខន្តិ, តំ បមាទលិខិតំ. តថា ហិ តេនេវ លក្ខណេន អាបត្តិភាវេ គយ្ហមានេ និស្សយមុត្តកស្សាបិ អមុត្តកស្សាបិ អាបត្តិ ឯវាតិ វុត្តលក្ខណេន អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យ. តថា ច ‘‘និស្សយន្តេវាសិកេន ហិ យាវ អាចរិយំ និស្សាយ វសតិ, តាវ សព្ពំ អាចរិយវត្តំ កាតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា អនន្តរវចនេន វិរោធោ សិយា. វិសុទ្ធិមគ្គេបិ ច –

‘‘និស្សយាចរិយ, ឧទ្ទេសាចរិយ, និស្សយន្តេវាសិក, ឧទ្ទេសន្តេវាសិក, សមានាចរិយកា បន យាវ និស្សយឧទ្ទេសា អនុបច្ឆិន្នា. តាវ បដិជគ្គិតព្ពា’’តិ (វិសុទ្ធិ. ១.៤១) –

វុត្តំ ¶ . តស្មា វុត្តនយេន ឥធ បរិគឡិតំ ន-ការំ អានេត្វា តេនេវ សទ្ធិវិហារិកស្ស វុត្តេនេវ លក្ខណេន និស្សយន្តេវាសិកស្ស អាបត្តិ ន វេទិតព្ពាតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ.

បណាមនាខមាបនាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិកថាវណ្ណនា

៨៣. និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិកថាយំ ‘‘យោ វា ឯកសម្ភោគបរិភោគោ, តស្ស សន្តិកេ និស្សយោ គហេតព្ពោ’’តិ ឥមិនា លជ្ជីសុ ឯវ និស្សយគ្គហណំ និយោជេតិ អលជ្ជីសុ បដិក្ខិត្តត្តា. ឯត្ថ ច បរិភោគសទ្ទេន ឯកកម្មាទិកោ សំវាសោ គហិតោ បច្ចយបរិភោគស្ស សម្ភោគ-សទ្ទេន គហិតត្តា, ឯតេន ¶ ច សម្ភោគសំវាសានំ អលជ្ជីហិ សទ្ធិំ ន កត្តព្ពតំ ទស្សេតិ. បរិហារោ នត្ថីតិ អាបត្តិបរិហារោ នត្ថិ. តាទិសោតិ យត្ថ និស្សយោ គហិតបុព្ពោ, យោ ច ឯកសម្ភោគបរិភោគោ, តាទិសោ. តថា វុត្តន្តិ ‘‘លហុំ អាគមិស្សាមី’’តិ វុត្តញ្ចេតិ អត្ថោ. ‘‘ចត្តារិ បញ្ច ទិវសានី’’តិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ. យទិ ឯកាហទ្វីហេន សភាគតា បញ្ញាយតិ, ញាតទិវសេន គហេតព្ពោវ. អថាបិ ចតុបញ្ចាហេនាបិ ន បញ្ញាយតិ, យត្តកេហិ ទិវសេហិ បញ្ញាយតិ, តត្តកានិ អតិក្កមេតព្ពានិ. សភាគតំ ឱលោកេមីតិ បន លេសោ ន កាតព្ពោ.

ទហរា សុណន្តីតិ ឯត្ថ អសុត្វាបិ អាគមិស្សតិ, កេនចិ អន្តរាយេន ចិរាយតីតិ សញ្ញាយ សតិ លព្ភតេវ បរិហារោ. តេនាហ ‘‘ឥធេវាហំ វសិស្សាមីតិ បហិណតិ, បរិហារោ នត្ថី’’តិ.

ឯកទិវសម្បិ បរិហារោ នត្ថីតិ គមនេ និរុស្សាហំ សន្ធាយ វុត្តំ. សឧស្សាហស្ស បន សេនាសនបដិសាមនាទិវសេន កតិបាហេ គតេបិ ន ទោសោ.

តត្រេវ វសិតព្ពន្តិ តត្រ សភាគដ្ឋានេ ឯវ និស្សយំ គហេត្វា វសិតព្ពំ. ‘‘តំយេវ វិហារំ…បេ… វសិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា ឧបជ្ឈាយេ សង្គណ្ហន្តេយេវ តំសមោធានេ និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិ វុត្តា, តស្មិំ បន កោធេន ¶ វា គណនិរបេក្ខតាយ វា អសង្គណ្ហន្តេ អញ្ញេសុ គហិតោ និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតីតិ ទស្សេតិ.

អាចរិយម្ហា និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិយំ វុត្តោ ‘‘កោចិ អាចរិយោ’’តិអាទិកោ នយោ ឧបជ្ឈាយបក្កមនាទីសុបិ នេត្វា តត្ថ ច វុត្តោ ឥធាបិ នេត្វា យថារហំ យោជេតព្ពោ.

ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កម្ម អញ្ញស្មិំ វិហារេ វសន្តីតិ ឧបចារសីមតោ ពហិ អញ្ញស្មិំ វិហារេ អន្តេវាសិកានំ វសនដ្ឋានតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កម្ម វសន្តិ. តេន ពហិឧបចារេបិ អន្តេវាសិកាទីនំ វសនដ្ឋានតោ ទ្វិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អន្តរេ អាសន្នបទេសេ វសតិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតីតិ ទស្សេតិ. អន្តោឧបចារសីមាយំ បន ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា វសតោ និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតេវ.

និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧបសម្បាទេតព្ពបញ្ចកកថាវណ្ណនា

៨៤. ឧបជ្ឈាចរិយលក្ខណកថាយំ ¶ ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោតិ ឧបជ្ឈាយេន ហុត្វា ន បព្ពាជេតព្ពោ. អសេក្ខស្ស អយន្តិ អសេក្ខោ, លោកិយលោកុត្តរោ សីលក្ខន្ធោ.

អន្តគ្គាហិកាយាតិ សស្សតុច្ឆេទកោដ្ឋាសគ្គាហិកាយ. បច្ឆិមានិ ទ្វេតិ អប្បស្សុតោ ហោតិ, ទុប្បញ្ញោ ហោតីតិ ឥមានិ ទ្វេ អង្គានិ. បច្ឆិមានិ តីណីតិ ន បដិពលោ ឧប្បន្នំ កុក្កុច្ចំ ធម្មតោ វិនោទេតុំ, អាបត្តិំ ន ជានាតិ, អាបត្តិយា វុដ្ឋានំ ន ជានាតីតិ ឥមានិ តីណិ. កុក្កុច្ចស្ស ហិ បាឡិអដ្ឋកថានយសង្ខាតធម្មតោ វិនោទេតុំ អបដិពលតា នាម អព្យត្តតា ឯវ ហោតីតិ សាបិ អាបត្តិអង្គមេវ វុត្តា.

អភិវិសិដ្ឋោ ឧត្តមោ សមាចារោ អាភិសមាចារោ, វត្តបដិវត្តសីលំ. តំ អារព្ភ បញ្ញត្តា ខន្ធកសិក្ខាបទសង្ខាតា សិក្ខា អាភិសមាចារិកា. សិក្ខាបទម្បិ ហិ តំ តត្ថ បដិបូរណត្ថិកេហិ ឧគ្គហណាទិវសេន សិក្ខិតព្ពតោ ‘‘សិក្ខា’’តិ វុច្ចតិ. មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស អាទិភូតា ការណភូតាតិ អាទិព្រហ្មចរិយកា សិក្ខា, ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នសិក្ខាបទំ. តេនេវ ¶ វិសុទ្ធិមគ្គេបិ ‘‘ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នសិក្ខាបទំ អាទិព្រហ្មចរិយកំ, ខន្ធកវត្តបអយាបន្នំ អាភិសមាចារិក’’ន្តិ (វិសុទ្ធិ. ១.១១) វុត្តំ. តស្មា សេក្ខបណ្ណត្តិយ’’ន្តិ ឯត្ថ សិក្ខិតព្ពតោ សេក្ខា, ភគវតា បញ្ញត្តត្តា បណ្ណត្តិ. សព្ពាបិ ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នា សិក្ខាបទបណ្ណត្តិ ‘‘សេក្ខបណ្ណត្តី’’តិ វុត្តាតិ គហេតព្ពា. នាមរូបបរិច្ឆេទេតិ ឯត្ថ កុសលត្តិកាទីហិ វុត្តំ ជាតិភូមិបុគ្គលសម្បយោគវត្ថារម្មណកម្មទ្វារលក្ខណរសាទិភេទេហិ វេទនាក្ខន្ធាទិចតុព្ពិធំ សនិព្ពានំ នាមំ, ភូតុបាទាយភេទំ រូបញ្ច បរិច្ឆិន្ទិត្វា ជាននបញ្ញា, តប្បកាសកោ ច គន្ថោ នាមរូបបរិច្ឆេទោ នាម. ឥមិនា អភិធម្មត្ថកុសលេន ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. សិក្ខាបេតុន្តិ ឧគ្គណ្ហាបេតុំ.

ឧបសម្បាទេតព្ពបញ្ចកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អញ្ញតិត្ថិយបុព្ពវត្ថុកថាវណ្ណនា

៨៦. តិត្ថិយបរិវាសកថាយំ អាជីវកស្ស វាតិអាទីសុ អកិរិយវាទី អាជីវកោ នាម, កិរិយវាទិនោ បន និគណ្ឋាបិ អញ្ញេបិ នគ្គតិត្ថិកា អចេលកបទេ សង្គហិតា. សព្ពថា នគ្គស្សេវ ¶ តិត្ថិយបរិវាសោ វិហិតោ. សោ ច តេនេវ នគ្គវេសេន ភិក្ខូនំ សន្តិកំ អាគតស្ស, ន បដិច្ឆាទេត្វា អាគតស្សាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ សោបី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សោបីតិ អាជីវកោ.

អាមិសកិញ្ចិក្ខសម្បទានំ នាម អប្បមត្តកស្ស ទេយ្យធម្មស្ស អនុប្បទានំ. រូបូបជីវិកាតិ អត្តនោ រូបមេវ និស្សាយ ជីវន្តិយោ. វេសិយា គោចរោ ពហុលំ បវត្តិដ្ឋានំ អស្សាតិ វេសិយាគោចរោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. យោព្ពន្នាតីតាតិ អនិវិទ្ធា ឯវ មហល្លិកភាវំ បត្តា ថុល្លកុមារី ឯវាតិ វុត្តំ. អាទាយស្សាតិ អាទានស្ស គហណស្ស.

អញ្ញតិត្ថិយបុព្ពវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បញ្ចាពាធវត្ថុកថាវណ្ណនា

៨៨-៩. បញ្ចាពាធាទិវត្ថូសុ ¶ បាឡិយំ សោម្ហិ អរោគោ, វិព្ភមិស្សាមីតិ សោ អហំ អរោគោ, វិព្ភមិស្សាមីតិ អត្ថោ. នខបិដ្ឋិប្បមាណន្តិ កនិដ្ឋង្គុលិនខបិដ្ឋិ អធិប្បេតា. ‘‘បដិច្ឆន្នេ ឋានេ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ហោតិ, វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា អប្បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ តាទិសម្បិ ន វដ្ដតិ, បដិច្ឆន្នដ្ឋានេបិ ច វឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតោបិ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធមេវ ហោតិ. បាកដដ្ឋានេបិ បន នខបិដ្ឋិប្បមាណតោ ឩនតរំ អវឌ្ឍនកំ វដ្ដតីតិ យេ គណ្ហេយ្យុំ, តេសំ តំ គហណំ បដិសេធេតុំ ‘‘មុខេ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ.

កោលដ្ឋិមត្តកោបីតិ ពទរដ្ឋិប្បមាណោបិ. អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតោបិ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន កោលដ្ឋិមត្តតោ ខុទ្ទកតរោបិ គណ្ឌោ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘សច្ឆវិំ ការេត្វា’’តិ, វិជ្ជមានច្ឆវិំ កត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘សញ្ឆវិ’’ន្តិ វា បាឋោ, សញ្ជាតច្ឆវិន្តិ អត្ថោ. គណ្ឌាទីសុ វូបសន្តេសុបិ គណ្ឌានំ វិវណ្ណម្បិ ហោតិ, តំ វដ្ដតិ.

បទុមបុណ្ឌរីកបត្តវណ្ណន្តិ រត្តបទុមសេតបទុមបុប្ផទលវណ្ណំ. កុដ្ឋេ វុត្តនយេនេវាតិ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ អវឌ្ឍនកំ វដ្ដតិ, អញ្ញត្ថ ន កិញ្ចិបិ វដ្ដតីតិ វុត្តនយំ ទស្សេតិ. សោសព្យាធីតិ ខយរោគោ. យក្ខុម្មារោតិ កទាចិ កទាចិ អាគន្ត្វា ភូមិយំ បាតេត្វា ហត្ថមុខាទិកំ អវយវំ ភូមិយំ ឃំសនកោ យក្ខោវ រោគោ.

បញ្ចាពាធវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

រាជភដវត្ថុកថាវណ្ណនា

៩០. ន ¶ ទានាហំ ទេវស្ស ភដោតិ អាបុច្ឆតីតិ រញ្ញា ឯវ ទិន្នដ្ឋានន្តរំ សន្ធាយ វុត្តំ. យោ បន រាជកម្មិកេហិ អមច្ចាទីហិ ឋបិតោ, អមច្ចាទីនំ ឯវ វា ភដោ ហោតិ, តេន តំ តំ អមច្ចាទិម្បិ អាបុច្ឆិតុំ វដ្ដតិ.

រាជភដវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចោរវត្ថុកថាវណ្ណនា

៩១. តស្មាតិ ¶ ភគវា សយំ យស្មា ធម្មស្សាមី, តស្មា អង្គុលិមាលំ ឯហិភិក្ខុភាវេន បព្ពាជេសិ, ភិក្ខូនំ បន សិក្ខាបទំ បញ្ញបេន្តោ ឯវមាហាតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ ជានន្តីតិ សីលវា ជាតោតិ ជានន្តិ.

៩២. ឧបរមន្តិ វិរមន្តិ. ភិន្ទិត្វាតិ អន្ទុពន្ធនំ ភិន្ទិត្វា. ឆិន្ទិត្វាតិ សង្ខលិកំ ឆិន្ទិត្វា. មុញ្ចិត្វាតិ រជ្ជុពន្ធនំ មុញ្ចិត្វា. វិវរិត្វាតិ គាមពន្ធនាទីសុ គាមទ្វារាទីនំ វិវរិត្វា. អបស្សមានានន្តិ បុរិសគុត្តិយំ គោបកានំ អបស្សន្តានំ.

៩៥. បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘កសាហតោ កតទណ្ឌកម្មោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ.

ចោរវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥណាយិកវត្ថុកថាវណ្ណនា

៩៦. បលាតោបីតិ ឥណសាមិកានំ អាគមនំ ញត្វា ភយេន បលាតោ. គីវា ហោតីតិ ឥណាយិកភាវំ ញត្វា អនាទរេន ឥណមុត្តកេ ភិក្ខុភាវេ បវេសិតត្តា. ឧបឌ្ឍុបឌ្ឍន្តិ ថោកថោកំ. ទាតព្ពមេវាតិ ឥណាយិកេន ធនំ សម្បដិច្ឆតុ វា មា វា, ទានេ សឧស្សាហេនេវ ភវិតព្ពំ. អញ្ញេហិ ច ភិក្ខូហិ ‘‘មា ធុរំ និក្ខិបាហី’’តិ វត្វា សហាយកេហិ ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ធុរនិក្ខេបេន ហិស្ស ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពតា សិយាតិ.

ឥណាយិកវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទាសវត្ថុកថាវណ្ណនា

៩៧. ‘‘ទាសចារិត្តំ ¶ អារោបេត្វា កីតោ’’តិ ឥមិនា ទាសភាវបរិមោចនត្ថាយ កីតកំ និវត្តេតិ. តាទិសោ ហិ ធនក្កីតោបិ អទាសោ ឯវ. តត្ថ តត្ថ ចារិត្តវសេនាតិ តស្មិំ តស្មិំ ជនបទេ ទាសបណ្ណជ្ឈាបនាទិនា ¶ អទាសករណនិយាមេន. អភិសេកាទីសុ សព្ពពន្ធនានិ មោចាបេន្តិ, តំ សន្ធាយ ‘‘សព្ពសាធារណេនា’’តិ វុត្តំ.

សយមេវ បណ្ណំ អារោបេន្តិ, ន វដ្ដតីតិ តា ភុជិស្សិត្ថិយោ ‘‘មយម្បិ វណ្ណទាសិយោ ហោមា’’តិ អត្តនោ រក្ខណត្ថាយ សយមេវ រាជូនំ ទាសិបណ្ណេ អត្តនោ នាមំ លិខាបេន្តិ, តាសំ បុត្តាបិ រាជទាសាវ ហោន្តិ, តស្មា តេ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ. តេហិ អទិន្នា ន បព្ពាជេតព្ពាតិ យត្តកា តេសំ សាមិនោ, តេសុ ឯកេន អទិន្នេបិ ន បព្ពាជេតព្ពា.

ភុជិស្សេ បន កត្វា បព្ពាជេតុំ វដ្ដតីតិ យស្ស វិហារស្ស តេ អារាមិកា ទិន្នា, តស្មិំ វិហារេ សង្ឃំ ញាបេត្វា ផាតិកម្មេន ធនានិ ទត្វា ភុជិស្សេ កត្វា បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. តក្កំ សីសេ អាសិត្តកសទិសាវ ហោន្តីតិ កេសុចិ ជនបទេសុ អទាសេ ករោន្តា តក្កំ សីសេ អាសិញ្ចន្តិ, តេន កិរ តេ អទាសា ហោន្តិ, ឯវមិទម្បិ អារាមិកវចនេន ទានម្បីតិ អធិប្បាយោ. តថា ទិន្នេបិ សង្ឃស្ស អារាមិកទាសោ ឯវាតិ ‘‘នេវ បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘តាវកាលិកោ នាមា’’តិ វុត្តត្តា កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា វា បច្ឆាបិ គហេតុកាមតាយ វា ទិន្នំ សព្ពំ តាវកាលិកមេវាតិ គហេតព្ពំ. និស្សាមិកទាសោ នាម យស្ស សាមិកុលំ អញ្ញាតិកំ មរណេន បរិក្ខីណំ, ន កោចិ តស្ស ទាយាទោ, សោ បន សមានជាតិកេហិ វា និវាសគាមវាសីហិ វា ឥស្សរេហិ វា ភុជិស្សោ កតោវ បព្ពាជេតព្ពោ. ទេវទាសាបិ ទាសា ឯវ. តេ ហិ កត្ថចិ ទេសេ រាជទាសា ហោន្តិ, កត្ថចិ វិហារទាសា, តស្មា បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ. ទាសម្បិ បព្ពាជេត្វា សាមិកេ ទិស្វា បដិច្ឆាទនត្ថំ អបនេន្តោ បទវារេន អទិន្នាទានាបត្តិយា ការេតព្ពោ, ទាសស្ស បន បលាយតោ អនាបត្តិ.

ទាសវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កម្មារភណ្ឌុវត្ថាទិកថាវណ្ណនា

៩៨. ភណ្ឌុកម្មាបុច្ឆានាទិកថាយំ កម្មារភណ្ឌូតិ ទហរតាយ អមោឡិពន្ធោ មុណ្ឌិកសីសោ កម្មារទារកោ ¶ ឯវ វុត្តោ. តុលាធារមុណ្ឌកោតិ ឯត្ថ តុលាធារាតិ តម្ពសុវណ្ណាទីនំ តុលំ ហត្ថេន ធារេតីតិ ¶ កម្មារា ‘‘តុលាធារា’’តិ វុត្តា, តេសុ ឯកោ មុណ្ឌិកសីសោ ទហរោតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘បញ្ចសិខោ តរុណទារកោ’’តិ. ឯកាវ សិខា បញ្ច វេណិយោ កត្វា ពន្ធនេន បញ្ចសិខាតិ វុច្ចតិ, សា ឯតស្ស អត្ថីតិ បញ្ចសិខោ, តស្ស សិខំ ឆិន្ទន្តា កញ្ចិ ភិក្ខុំ អជានាបេត្វាវ បព្ពាជេសុំ. តេន ភណ្ឌុកម្មាបលោកនំ អនុញ្ញាតំ. សីមាបរិយាបន្នេតិ ពទ្ធសីមាយ សតិ តទន្តោគធេ, អសតិ ឧបចារសីមន្តោគធេតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សង្ឃំ អបលោកេតុំ ភណ្ឌុកម្មាយា’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន បន អនបលោកេន្តស្ស អាបត្តិ វុត្តា, តថាបិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សព្ពេ អាបុច្ឆិតា អម្ហេហីតិសញ្ញិនោ…បេ… បព្ពាជេន្តស្សបិ អនាបត្តី’’តិ វុត្តត្តា សញ្ចិច្ច អនាបុច្ឆា កេសេ ឱហារេន្តស្ស ទុក្កដមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កេសោរោបនម្បិ សមណបព្ពជនវោហារំ លភតីតិ អាហ ‘‘ឥមស្ស សមណករណ’’ន្តិអាទិ. ឯកសិខាមត្តធរោតិ ឯត្ថ ឯកេន កេសេន សិខា ឯកសិខាតិ វទន្តិ, អប្បកេសាវ សិខា ឯវំ វុត្តាតិ គហេតព្ពា. ឯកកេសម្បិ បន អនាបុច្ឆា ឆិន្ទិតុំ ន វដ្ដតិយេវ.

១០០. វាមហត្ថេនាតិ ទក្ខិណហត្ថេន ភុញ្ជនតោ វុត្តំ.

១០៣-៤. និស្សយមុច្ចនកស្ស វត្តេសុ បញ្ចកឆក្កេសុ បន ‘‘ឧភយានិ ខោ បនស្ស បាតិមោក្ខានិ…បេ… អនុព្យញ្ជនសោ’’តិ ឯត្ថ សព្ពោបិ ចាយំ បភេទោ មាតិកាដ្ឋកថាយំ ញាតាយំ ញាតោ ហោតិ. ‘‘អាបត្តិំ ជានាតិ, អនាបត្តិំ ជានាតី’’តិ ឥទញ្ច អត្តនា ញាតដ្ឋានេសុ អាបត្តាទិំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ន គហេតព្ពំ.

កម្មារភណ្ឌុវត្ថាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

រាហុលវត្ថុកថាវណ្ណនា

១០៥. បោក្ខរវស្សន្តិ បោក្ខរេ បទុមគច្ឆេ វិយ អតេមិតុកាមានំ សរីរតោ បវដ្ដនកវស្សំ. តស្មិំ កិរ វស្សន្តេ តេមិតុកាមាវ តេមេន្តិ, ន ឥតរេ. ‘‘ភិក្ខំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា គតោ នាម នត្ថីតិ អត្តនោ សន្តកេ រជ្ជេ សព្ពម្បិ សាបតេយ្យំ សយមេវ បរិភុញ្ជិស្សតីតិ គារវេន ¶ សុទ្ធោទនមហារាជាបិ ន និមន្តេសិ, គន្ត្វា បន គេហេ សកលរត្តិំ មហាទានញ្ចេវ ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស អាសនបញ្ញត្តិដ្ឋានាលង្ការញ្ច សំវិទហន្តោវ វីតិនាមេសិ.

ន ¶ កោចិ…បេ… បត្តំ វា អគ្គហេសីតិ ភគវា អត្តនោ បិតុ និវេសនមេវ គមិស្សតីតិសញ្ញាយ នគ្គហេសិ. កុលនគរេតិ ញាតិកុលន្តកេ នគរេ. បិណ្ឌចារិយវត្តន្តិ អត្តនោ ញាតិគាមេសុបិ សបទានចារិកវត្តំ. ភិក្ខាយ ចារោ ចរណំ ឯតស្សាតិ ភិក្ខាចារោ, ខត្តិយោ.

ឧត្តិដ្ឋេតិ ឧត្តិដ្ឋិត្វា បរេសំ ឃរទ្វារេ ឧទ្ទិស្ស ឋត្វា គហេតព្ពបិណ្ឌេ. នប្បមជ្ជេយ្យាតិ និមន្តនាទិវសេន លព្ភមានបណីតភោជនំ បដិក្ខិបិត្វា បិណ្ឌាយ ចរណវសេន តត្ថ នប្បមជ្ជេយ្យ. ធម្មន្តិ អនេសនំ បហាយ សបទានំ ចរន្តោ តមេវ ភិក្ខាចរិយធម្មំ សុចរិតំ ចរេយ្យ. សុខំ សេតីតិ ចតូហិ ឥរិយាបថេហិ សុខំ វិហរតីតិ អត្ថោ.

ទុតិយគាថាយំ ន នំ ទុច្ចរិតន្តិ វេសិយាទិភេទេ អគោចរេ ចរណវសេន តំ យថាវុត្តំ ធម្មំ ទុច្ចរិតំ ន ច ចរេ. សេសំ វុត្តនយមេវ. ឥមំ បន គាថំ សុត្វាតិ និវេសនេ និសិន្នេន ភគវតា ញាតិសមាគមេ អត្តនោ បិណ្ឌាយ ចរណំ និស្សាយ បវត្តាយ គាថាយ វុត្តំ ឥមំ ទុតិយគាថំ សុត្វា.

ធម្មបាលជាតកន្តិអាទីសុ បន តតោ បរកាលេសុបិ រញ្ញោ បវត្តិ បរិនិព្ពានំ បាបេត្វា យថាបសង្គវសេន ទស្សេតុំ វុត្តា. តេនាហ ‘‘សោតាបត្តិផលំ សច្ឆិកត្វា’’តិអាទិ. សិរិគព្ភំ គន្ត្វាតិ ឯត្ថ យទិ ហិ ភគវា តទហេវ គន្ត្វា ន បស្សេយ្យ, សា ហទយេន ផលិតេន មរេយ្យាតិ អគមាសីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តំ ទិវសមេវាតិ តស្មិំ រាហុលមាតុទស្សនទិវសេយេវ. ធម្មបទដ្ឋកថាយំ បន ‘‘សត្ថា កបិលបុរំ គន្ត្វា តតិយទិវសេ នន្ទំ បព្ពាជេសី’’តិ (ធ. ប. អដ្ឋ. ១.១២ នន្ទត្ថេរវត្ថុ) វុត្តំ. កេសវិស្សជ្ជនន្តិ រាជមោឡិពន្ធនត្ថំ កុមារកាលេ ពន្ធិតសិខាវេណិមោចនំ, តំ កិរ ករោន្តា មង្គលំ ករោន្តិ. សារត្ថទីបនិយំ បន ‘‘កេសវិស្សជ្ជនន្តិ កុលមរិយាទវសេន កេសោរោបន’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១០៥) វុត្តំ. បដ្ដពន្ធោតិ ‘‘អសុករាជា’’តិ នឡាដេ សុវណ្ណបដ្ដពន្ធនំ. អភិនវបាសាទប្បវេសមង្គលំ ឃរមង្គលំ. ឆត្តុស្សាបនេ មង្គលំ ឆត្តមង្គលំ. ជនបទកល្យាណីតិ ¶ ជនបទម្ហិ កល្យាណី បរេហិ អសាធារណេហិ បញ្ចកល្យាណាទីហិ សហិតត្តា សា ឯវំ វុត្តា. តុវដន្តិ សីឃំ. អនិច្ឆមានន្តិ មនសា អរោចេន្តំ, វាចាយ បន ភគវតា ‘‘បព្ពជិស្សសិ នន្ទា’’តិ វុត្តេ គារវេន បដិក្ខិបិតុំ អវិសហន្តោ ‘‘អាមា’’តិ អវោច. ភគវា ច ឯតេន លេសេន បព្ពាជេសិ.

ព្រហ្មរូបវណ្ណន្តិ ¶ ព្រហ្មរូបសមានរូបំ. ត្យស្សាតិ តេ អស្ស. និវត្តេតុំ ន វិសហីតិ ‘‘មា នំ និវត្តយិត្ថា’’តិ ភគវតា វុត្តត្តា នាសក្ខិ. សត្តវិធំ អរិយធនន្តិ –

‘‘សទ្ធាធនំ សីលធនំ, ហិរិឱត្តប្បិយំ ធនំ;

សុតធនញ្ច ចាគោ ច, បញ្ញា វេ សត្តមំ ធន’’ន្តិ. (អ. និ. ៧.៥, ៦) –

ឯវំ វុត្តំ សត្តវិធំ អរិយធនំ. អធិមត្តំ រាហុលេតិ រាហុលេ បព្ពជិតេ នន្ទបព្ពជ្ជាយ ឧប្បន្នទុក្ខតោបិ អធិកតរំ ទុក្ខំ អហោសីតិ អត្ថោ. ឥតោ បច្ឆាតិ ឥតោ វុត្តសោកុប្បត្តិតោ អបរទិវសេសុ អនាគាមីនំ ញាតិសិនេហបដិឃចិត្តុប្បាទាភាវា. បាឡិយំ បុត្តបេមន្តិអាទិ រញ្ញា បុត្តសិនេហស្ស តិព្ពភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. បុត្តសិនេហោ ហិ អត្តនា សហជាតបីតិវេគសមុដ្ឋិតានំ រូបធម្មានំ សកលសរីរំ ខោភេត្វា បវត្តនវសេន ‘‘ឆវិំ…បេ… អដ្ឋិមិញ្ជំ អាហច្ច តិដ្ឋតី’’តិ វុត្តោ. អត្តនោ បិយតរាតិ ភគវន្តំ សន្ធាយ វទតិ. បុត្តេតិ រាហុលំ. សទ្ទហន្តេនាតិ តស្ស វចនេន អវេមតិកេនាតិ អត្ថោ. វិមតិយា សតិ អាបត្តិ ឯវ.

រាហុលវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សិក្ខាបទទណ្ឌកម្មវត្ថុកថាវណ្ណនា

១០៦. សាមណេរសិក្ខាបទាទីសុ បាឡិយំ សិក្ខាបទានីតិ សិក្ខាកោដ្ឋាសា. អធិសីលសិក្ខានំ វា អធិគមូបាយា. បាណោតិ បរមត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ. តស្ស អតិបាតនំ បពន្ធវសេន បវត្តិតុំ អទត្វា សត្ថាទីហិ អតិក្កម្ម អភិភវិត្វា បាតនំ បាណាតិបាតោ. បាណវធោតិ អត្ថោ. សោ ¶ បន អត្ថតោ បាណេ បាណសញ្ញិនោ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិកា វធកចេតនាវ. តស្មា បាណាតិបាតា វេរមណិ, វេរហេតុតាយ វេរសង្ខាតំ បាណាតិបាតាទិបាបធម្មំ មណតិ នីហរតីតិ វិរតិ ‘‘វេរមណី’’តិ វុច្ចតិ, វិរមតិ ឯតាយាតិ វា ‘‘វិរមណី’’តិ វត្តព្ពេ និរុត្តិនយេន ‘‘វេរមណី’’តិ សមាទានវិរតិ វុត្តា. ឯស នយោ សេសេសុបិ.

អទិន្នស្ស អាទានំ អទិន្នាទានំ, ថេយ្យចេតនាវ. អព្រហ្មចរិយន្តិ អសេដ្ឋចរិយំ, មគ្គេន មគ្គបដិបត្តិសមុដ្ឋាបិកា មេថុនចេតនា. មុសាតិ អភូតវត្ថុ, តស្ស វាទោ អភូតតំ ញត្វាវ ភូតតោ ¶ វិញ្ញាបនចេតនា មុសាវាទោ. បិដ្ឋបូវាទិនិព្ពត្តសុរា ចេវ បុប្ផាសវាទិភេទំ មេរយញ្ច សុរាមេរយំ. តទេវ មទនីយដ្ឋេន មជ្ជញ្ចេវ បមាទការណដ្ឋេន បមាទដ្ឋានញ្ច, តំ យាយ ចេតនាយ បិវតិ, តស្ស ឯតំ អធិវចនំ.

អរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ យាវ មជ្ឈន្ហិកា អយំ អរិយានំ ភោជនស្ស កាលោ នាម, តទញ្ញោ វិកាលោ. ភុញ្ជិតព្ពដ្ឋេន ភោជនន្តិ ឥធ សព្ពំ យាវកាលិកំ វុច្ចតិ, តស្ស អជ្ឈោហរណំ ឥធ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘ភោជន’’ន្តិ អធិប្បេតំ. វិកាលេ ភោជនំ អជ្ឈោហរណំ វិកាលភោជនំ, វិកាលេ វា យាវកាលិកស្ស ភោជនំ អជ្ឈោហរណំ វិកាលភោជនន្តិបិ អត្ថោ គហេតព្ពោ, អត្ថតោ វិកាលេ យាវកាលិកអជ្ឈោហរណចេតនាវ.

សាសនស្ស អននុលោមត្តា វិសូកំ បដាណីភូតំ ទស្សនំ វិសូកទស្សនំ, នច្ចគីតាទិទស្សនសវនានញ្ចេវ វដ្ដកយុទ្ធជូតកីឡាទិសព្ពកីឡានញ្ច នាមំ. ទស្សនន្តិ ចេត្ថ បញ្ចន្នម្បិ វិញ្ញាណានំ យថាសកំ វិសយស្ស អាលោចនសភាវតាយ ទស្សន-សទ្ទេន សង្គហេតព្ពត្តា សវនម្បិ សង្គហិតំ. នច្ចគីតវាទិត-សទ្ទេហិ ចេត្ថ អត្តនោ នច្ចនគាយនាទីនិបិ សង្គហិតានីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

មាលាតិ ពទ្ធមពទ្ធំ វា អន្តមសោ សុត្តាទិមយម្បិ អលង្ការត្ថាយ បិឡន្ធិយមានំ ‘‘មាលា’’ត្វេវ វុច្ចតិ. គន្ធន្តិ វាសចុណ្ណាទិវិលេបនតោ អញ្ញំ យំ កិញ្ចិ គន្ធជាតំ. វិលេបនន្តិ បិសិត្វា គហិតំ ឆវិរាគករណញ្ចេវ គន្ធជាតញ្ច. ធារណំ នាម បិឡន្ធនំ. មណ្ឌនំ នាម ឩនដ្ឋានបូរណំ. គន្ធវសេន, ឆវិរាគវសេន ច សាទិយនំ វិភូសនំ នាម. មាលាទីសុ វា ធារណាទីនិ យថាក្កមំ ¶ យោជេតព្ពានិ. តេសំ ធារណាទីនំ ឋានំ ការណំ វីតិក្កមចេតនា.

ឧច្ចាតិ ឧច្ច-សទ្ទេន សមានត្ថោ និបាតោ, ឧច្ចាសយនំ វុច្ចតិ បមាណាតិក្កន្តំ អាសន្ទាទិ. មហាសយនំ អកប្បិយត្ថរណេហិ អត្ថតំ, សលោហិតវិតានញ្ច. ឯតេសុ ហិ អាសនំ, សយនញ្ច ឧច្ចាសយនមហាសយន-សទ្ទេហិ គហិតានិ ឧត្តរបទលោបេន. ជាតរូបរជតបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ រជត-សទ្ទេន ទារុមាសកាទិ សព្ពំ រូបិយំ សង្គហិតំ, មុត្តាមណិអាទយោបេត្ថ ធញ្ញខេត្តវត្ថាទយោ ច សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. បដិគ្គហណ-សទ្ទេន បដិគ្គាហាបនសាទិយនានិ សង្គហិតានិ. នាសនវត្ថូតិ បារាជិកដ្ឋានតាយ លិង្គនាសនាយ ការណំ.

១០៧. បាឡិយំ សព្ពំ សង្ឃារាមំ អាវរណំ ករោន្តីតិ សព្ពសង្ឃារាមេ បវេសនិវារណំ ករោន្តិ. សង្ឃារាមោ អាវរណំ កាតព្ពោតិ សង្ឃារាមោ អាវរណោ កាតព្ពោ, សង្ឃារាមេ វា អាវរណំ ¶ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. តេនេវ ‘‘តត្ថ អាវរណំ កាតុ’’ន្តិ ភុម្មវសេន វុត្តំ. អាហារំ អាវរណន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘យត្ថ វា វសតី’’តិ ឥមិនា សាមណេរស្ស វស្សគ្គេន លទ្ធំ វា សកសន្តកមេវ វា និពទ្ធវសនកសេនាសនំ វុត្តំ. យត្ថ វា បដិក្កមតីតិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វសនដ្ឋានំ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘អត្តនោ’’តិអាទិ. អត្តនោតិ ហិ សយំ, អាចរិយស្ស, ឧបជ្ឈាយស្ស វាតិ អត្ថោ. ទណ្ឌេន្តិ វិនេន្តិ ឯតេនាតិ ទណ្ឌោ, សោ ឯវ កត្តព្ពត្តា កម្មន្តិ ទណ្ឌកម្មំ, អាវរណាទិ. ឧទកំ វា បវេសេតុន្តិ បោក្ខរណីអាទិឧទកេ បវេសេតុំ.

សិក្ខាបទទណ្ឌកម្មវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនាបុច្ឆាវរណវត្ថុអាទិកថាវណ្ណនា

១០៨. សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកានម្បីតិ ឧបសម្បន្នេ សន្ធាយ វុត្តំ. តេសុបិ ហិ អាចរិយុបជ្ឈាយេសុ យថា ឱរមន្តិ, តថា តេសំ និគ្គហំ អករោន្តេសុ អញ្ញេហិ អាវរណាទិនិគ្គហកម្មំ កាតព្ពមេវ. សង្គណ្ហន្តីតិ ‘‘បរបរិសតោ ភិន្ទិត្វា គណ្ហិស្សាមី’’តិ ទានាទិចតូហិ សង្គហវត្ថូហិ (ទី. និ. ៣.២១០; អ. និ. ៤.៣២, ២៥៦) ឧបលាឡនវសេន ¶ សង្គណ្ហន្តិ. សោ ភិជ្ជតុ វា មា វា, សង្គណ្ហន្តស្ស បយោគេ អាបត្តិ ឯវ. ភិន្ទិត្វា គណ្ហិតុំ ន វដ្ដតីតិ ភិន្ទិតុម្បិ ន វដ្ដតិ, គណ្ហិតុម្បិ ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. អាទីនវំ បន វត្តុំ វដ្ដតីតិ សាសនគារវេន វា បរានុទ្ទយតាយ វា វត្តុំ វដ្ដតិ, ន បរិសលោលតាយ.

‘‘សេនាសនគ្គាហោ ច បដិប្បស្សម្ភតី’’តិ ឥមិនា វស្សច្ឆេទំ ទស្សេតិ. ឧបសម្បន្នានម្បិ បារាជិកសមាបត្តិយា សរណគមនាទិសាមណេរភាវស្សាបិ វិនស្សនតោ សេនាសនគ្គាហោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ, សង្ឃលាភម្បិ តេ ន លភន្តីតិ វេទិតព្ពំ. បុរិមិកាយ បុន សរណានិ គហិតានីតិ សរណគ្គហណេន សហ តទហេវស្ស វស្សូបគមនម្បិ ទស្សេតិ. បច្ឆិមិកាយ វស្សាវាសិកន្តិ វស្សាវាសិកលាភគ្គហណទស្សនមត្តមេវេតំ, តតោ បុរេបិ, បច្ឆាបិ វា វស្សាវាសិកញ្ច ចីវរមាសេសុ សង្ឃេ ឧប្បន្នំ កាលចីវរញ្ច បុរិមិកាយ ឧបគន្ត្វា អវិបន្នសីលោ សាមណេរោ លភតិ ឯវ. សចេ បច្ឆិមិកាយ គហិតានីតិ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបគមនញ្ច ឆិន្នវស្សតញ្ច ទស្សេតិ. តស្ស ហិ កាលចីវរេ ភាគោ ន បាបុណាតិ. តស្មា ‘‘អបលោកេត្វា លាភោ ទាតព្ពោ’’តិ វុត្តំ.

វស្សាវាសិកលាភោ ¶ បន យទិ សេនាសនសាមិកា ទាយកា សេនាសនគុត្តត្ថាយ បច្ឆិមិកាយ ឧបគន្ត្វា វត្តំ កត្វា អត្តនោ សេនាសនេ វសន្តស្សបិ វស្សាវាសិកំ ទាតព្ពន្តិ វទន្តិ, អនបលោកេត្វាបិ ទាតព្ពោវ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ ‘‘បច្ឆិមិកាយ វស្សាវាសិកំ លច្ឆតីតិ បច្ឆិមិកាយ បុន វស្សំ ឧបគតត្តា លច្ឆតី’’តិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១០៨) វុត្តំ, តម្បិ វស្សាវាសិកេ ទាយកានំ ឥមំ អធិប្បាយំ និស្សាយ វុត្តញ្ចេ, សុន្ទរំ. សង្ឃិកំ, កាលចីវរម្បិ សន្ធាយ វុត្តញ្ចេ, ន យុជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ.

ន អជានិត្វាតិ ‘‘សុរា’’តិ អជានិត្វា បិវតោ បាណាតិបាតវេរមណិអាទិសព្ពសីលភេទំ, សរណភេទញ្ច ន អាបជ្ជតិ, អកុសលំ បន សុរាបានវេរមណិសីលភេទោ ច ហោតិ មាលាទិធារណាទីសុ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥតរានីតិ វិកាលភោជនវេរមណិអាទីនិ. តានិបិ ហិ សញ្ចិច្ច វីតិក្កមន្តស្ស តំ តំ ភិជ្ជតិ ឯវ, ឥតរីតរេសំ បន អភិជ្ជមានេន នាសនង្គានិ ន ហោន្តិ. តេនេវ ‘‘តេសុ ភិន្នេសូ’’តិ ភេទវចនំ វុត្តំ.

អច្ចយំ ¶ ទេសាបេតព្ពោតិ ‘‘អច្ចយោ មំ, ភន្តេ, អច្ចគមា’’តិអាទិនា សង្ឃមជ្ឈេ ទេសាបេត្វា សរណសីលំ ទាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ បារាជិកត្តា តេសំ. តេនាហ ‘‘លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោ’’តិ. អយមេវ ហិ នាសនា ឥធ អធិប្បេតាតិ លិង្គនាសនាការណេហិ បាណាតិបាតាទីហិ អវណ្ណភាសនាទីនំ សហ បតិតត្តា វុត្តំ.

ននុ ច កណ្ដកសាមណេរោបិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ឯវ, តស្ស ច ហេដ្ឋា ទណ្ឌកម្មនាសនាវ វុត្តា. ឥធ បន មិច្ឆាទិដ្ឋិកស្ស លិង្គនាសនា វុច្ចតិ, កោ ឥមេសំ ភេទោតិ ចោទនំ មនសិ និធាយាហ ‘‘សស្សតុច្ឆេទានញ្ហិ អញ្ញតរទិដ្ឋិកោ’’តិ. ឯត្ថ ចាយមធិប្បាយោ – យោ ហិ ‘‘អត្តា ឥស្សរោ វា និច្ចោ ធុវោ’’តិអាទិនា វា ‘‘អត្តា ឧច្ឆិជ្ជិស្សតិ វិនស្សិស្សតី’’តិអាទិនា វា តិត្ថិយបរិកប្បិតំ យំ កិញ្ចិ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិំ ទឡ្ហំ គហេត្វា វោហរតិ, តស្ស សា បារាជិកដ្ឋានំ ហោតិ. សោ ច លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោ. យោ បន ឦទិសំ ទិដ្ឋិំ អគ្គហេត្វា សាសនិកោវ ហុត្វា កេវលំ ពុទ្ធវចនាធិប្បាយំ វិបរីតតោ គហេត្វា ភិក្ខូហិ ឱវទិយមានោបិ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វា វោហរតិ, តស្ស សា ទិដ្ឋិ បារាជិកំ ន ហោតិ, សោ បន កណ្ដកនាសនាយ ឯវ នាសេតព្ពោតិ.

អនាបុច្ឆាវរណវត្ថុអាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បណ្ឌកវត្ថុកថាវណ្ណនា

១០៩. បណ្ឌកវត្ថុស្មិំ ¶ អាសិត្តឧសូយបក្ខបណ្ឌកា តយោបិ បុរិសភាវលិង្គាទិយុត្តា អហេតុកបដិសន្ធិកា, តេ ច កិលេសបរិយុដ្ឋានស្ស ពលវតាយ នបុំសកបណ្ឌកសទិសត្តា ‘‘បណ្ឌកា’’តិ វុត្តា. តេសុ អាសិត្តឧសូយបណ្ឌកានំ ទ្វិន្នំ កិលេសបរិយុដ្ឋានំ យោនិសោមនសិការាទីហិ វីតិក្កមតោ និវារេតុម្បិ សក្កា, តេន តេ បព្ពាជេតព្ពា វុត្តា. បក្ខបណ្ឌកស្ស បន កាឡបក្ខេសុ ឧម្មាទោ វិយ កិលេសបរិឡាហោ អវត្ថរន្តោ អាគច្ឆតិ, វីតិក្កមំ បត្វា ឯវ ច និវត្តតិ. តស្មា សោ តស្មិំ បក្ខេ ន បព្ពាជេតព្ពោតិ វុត្តោ. តទេតំ វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘យស្ស បរេស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អាសិត្តស្សាតិ មុខេ អាសិត្តស្ស អត្តនោបិ អសុចិមុច្ចនេន ¶ បរិឡាហោ វូបសម្មតិ. ឧសូយាយ ឧប្បន្នាយាតិ ឧសូយាយ វសេន អត្តនោ សេវេតុកាមតារាគេ ឧប្បន្នេ អសុចិមុត្តិយា បរិឡាហោ វូបសម្មតិ.

‘‘ពីជានិ អបនីតានី’’តិ វុត្តត្តា ពីជេសុ ឋិតេសុ និមិត្តមត្តេ អបនីតេ បណ្ឌកោ ន ហោតិ. ភិក្ខុនោបិ អនាពាធបច្ចយា តទបនយនេ ថុល្លច្ចយមេវ, ន បន បណ្ឌកត្តំ, ពីជេសុ បន អបនីតេសុ អង្គជាតម្បិ រាគេន កម្មនិយំ ន ហោតិ, បុមភាវោ វិគច្ឆតិ, មស្សុអាទិបុរិសលិង្គម្បិ ឧបសម្បទាបិ វិគច្ឆតិ, កិលេសបរិឡាហោបិ ទុន្និវារវីតិក្កមោ ហោតិ នបុំសកបណ្ឌកស្ស វិយ. តស្មា ឦទិសោ ឧបសម្បន្នោបិ នាសេតព្ពោតិ វទន្តិ. យទិ ឯវំ កស្មា ពីជុទ្ធរណេ បារាជិកំ ន បញ្ញត្តន្តិ? ឯត្ថ តាវ កេចិ វទន្តិ ‘‘បញ្ញត្តមេវេតំ ភគវតា ‘បណ្ឌកោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’តិ វុត្តត្តា’’តិ. កេចិ បន ‘‘យស្មា ពីជុទ្ធរណក្ខណេ បណ្ឌកោ ន ហោតិ, តស្មា តស្មិំ ខណេ បារាជិកំ ន បញ្ញត្តំ. យស្មា បន សោ ឧទ្ធដពីជោ ភិក្ខុ អបរេន សមយេន វុត្តនយេន បណ្ឌកត្តំ អាបជ្ជតិ, អភាវកោ ហោតិ, ឧបសម្បទាយ អវត្ថុ, តតោ ឯវ ចស្ស ឧបសម្បទា វិគច្ឆតិ, តស្មា ឯស បណ្ឌកត្តុបគមនកាលតោ បដ្ឋាយ ជាតិយា នបុំសកបណ្ឌកេន សទ្ធិំ យោជេត្វា ‘ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’តិ អភព្ពោតិ វុត្តោ, ន តតោ បុព្ពេ. អយញ្ច កិញ្ចាបិ សហេតុកោ, ភាវក្ខយេន បនស្ស អហេតុកសទិសតាយ មគ្គោបិ ន ឧប្បជ្ជតី’’តិ វទន្តិ. អបរេ បន ‘‘បព្ពជ្ជតោ បុព្ពេ ឧបក្កមេន បណ្ឌកភាវមាបន្នំ សន្ធាយ ‘ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’តិ វុត្តំ, ឧបសម្បន្នស្ស បន បច្ឆា ឧបក្កមេន ឧបសម្បទាបិ ន វិគច្ឆតី’’តិ, តំ ន យុត្តំ. យទគ្គេន ហិ បព្ពជ្ជតោ បុព្ពេ ឧបក្កមេន អភព្ពោ ហោតិ, តទគ្គេន បច្ឆាបិ ហោតីតិ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

ឥត្ថត្តាទិ ¶ ភាវោ នត្ថិ ឯតស្សាតិ អភាវកោ. បព្ពជ្ជា ន វារិតាតិ ឯត្ថ បព្ពជ្ជាគហណេនេវ ឧបសម្បទាបិ គហិតា. តេនាហ ‘‘យស្ស ចេត្ថ បព្ពជ្ជា វារិតា’’តិអាទិ. តស្មិំយេវស្ស បក្ខេ បព្ពជ្ជា វារិតាតិ ឯត្ថ បន អបណ្ឌកបក្ខេបិ បព្ពជ្ជាមត្តមេវ លភតិ, ឧបសម្បទា បន តទាបិ ន វដ្ដតិ, បណ្ឌកបក្ខេ បន អាគតេ លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោតិ វេទិតព្ពំ.

បណ្ឌកវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ថេយ្យសំវាសកវត្ថុកថាវណ្ណនា

១១០. ថេយ្យសំវាសកវត្ថុម្ហិ ¶ កោលញ្ញាតិ កុលេ ជាតា, តត្ថ វា វិទិតា ញាតា បសិទ្ធា, តំ វា ជានន្តិ កោលញ្ញាតិ ញាតកានំ នាមំ. ថេយ្យាយ លិង្គគ្គហណមត្តម្បិ ឥធ សំវាសោ ឯវាតិ អាហ ‘‘តយោ ថេយ្យសំវាសកា’’តិ. ន យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនន្តិ ភិក្ខូនំ, សាមណេរានំ វា វន្ទនំ ន សាទិយតិ.

យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនន្តិ អត្តនា មុសាវាទេន ទស្សិតវស្សក្កមេន ភិក្ខូនំ វន្ទនំ សាទិយតិ, ទហរសាមណេរោ បន វុឌ្ឍសាមណេរានំ, ទហរភិក្ខុ ច វុឌ្ឍានំ វន្ទនំ សាទិយន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ. ឥមស្មិំ អត្ថេតិ សំវាសត្ថេនកត្ថេ.

‘‘ភិក្ខុវស្សានី’’តិ ឥទំ សំវាសត្ថេនកេ វុត្តបាឋវសេន វុត្តំ, សយមេវ បន បព្ពជិត្វា សាមណេរវស្សានិ គណេន្តោបិ ឧភយត្ថេនកោ ឯវ. ន កេវលញ្ច បុរិសោវ, ឥត្ថីបិ ភិក្ខុនីសុ ឯវំ បដិបជ្ជតិ, ថេយ្យសំវាសិកាវ. អាទិកម្មិកាបិ ចេត្ថ ន មុច្ចន្តិ, ឧបសម្បន្នេសុ ឯវ បញ្ញត្តាបត្តិំ បដិច្ច អាទិកម្មិកា វុត្តា, តេនេវេត្ថ អាទិកម្មិកោបិ ន មុត្តោ.

រាជ…បេ… ភយេនាតិ ឯត្ថ ភយ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. យាវ សោ សុទ្ធមានសោតិ ‘‘ឥមិនា លិង្គេន ភិក្ខូ វញ្ចេត្វា តេហិ សំវសិស្សាមី’’តិ អសុទ្ធចិត្តាភាវេន សុទ្ធចិត្តោ. តេន ហិ អសុទ្ធចិត្តេន លិង្គេ គហិតមត្តេ បច្ឆា ភិក្ខូហិ សហ សំវសតុ វា មា វា, លិង្គត្ថេនកោ ហោតិ. បច្ឆា សំវសន្តោបិ អភព្ពោ ហុត្វា សំវសតិ. តស្មា ឧភយត្ថេនកោបិ លិង្គត្ថេនកេ ឯវ បវិសតីតិ វេទិតព្ពំ. យោ បន រាជាទិភយេន សុទ្ធចិត្តោវ លិង្គំ គហេត្វា វិចរន្តោ បច្ឆា ‘‘ភិក្ខុវស្សានិ គណេត្វា ជីវិស្សាមី’’តិ អសុទ្ធចិត្តំ ឧប្បាទេតិ, សោ ចិត្តុប្បាទមត្តេន ថេយ្យសំវាសកោបិ ន ហោតិ សុទ្ធចិត្តេន គហិតលិង្គត្តា. សចេ បន សោ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ ¶ គន្ត្វា សាមណេរវស្សគណនាទិំ ករោតិ, តទា សំវាសត្ថេនកោ, ឧភយត្ថេនកោ វា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. យំ បន បរតោ សហ ធុរនិក្ខេបេន ‘‘អយម្បិ ថេយ្យសំវាសកោ, វា’’តិ វុត្តំ, តំ ភិក្ខូហិ សង្គម្ម សំវាសាធិវាសនវសេន ធុរនិក្ខេបំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេន វុត្តំ ‘‘សំវាសំ នាធិវាសេតិ យាវា’’តិ. តស្ស តាវ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ន វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថ ច ចោរាទិភយំ ¶ វិនាបិ កីឡាធិប្បាយេន លិង្គំ គហេត្វា ភិក្ខូនំ សន្តិកេ បព្ពជិតាលយំ ទស្សេត្វា វន្ទនាទិំ អសាទិយន្តោបិ ‘‘សោភតិ នុ ខោ មេ បព្ពជិតលិង្គ’’ន្តិអាទិនា សុទ្ធចិត្តេន គណ្ហន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានីតិ សព្ពសាមយិកានំ សាធារណំ កត្វា បញ្ញត្តភត្តានិ, ឥទញ្ច ភិក្ខូនញ្ញេវ និយមិតភត្តគហណេ សំវាសោបិ សម្ភវេយ្យាតិ សព្ពសាធារណភត្តំ វុត្តំ. សំវាសំ បន អសាទិយិត្វា អភិក្ខុកវិហារាទីសុ វិហារភត្តាទីនិ ភុញ្ជន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ ឯវ. កម្មន្តានុដ្ឋានេនាតិ កសិអាទិកម្មករណេន. បត្តចីវរំ អាទាយាតិ ភិក្ខុលិង្គវេសេន សរីរេន ធារេត្វា.

‘‘យោ ឯវំ បព្ពជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតី’’តិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ, ‘‘ថេយ្យសំវាសកោ’’តិ បន នាមំ អជានន្តោបិ ‘‘ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វា ‘‘ឯវំ ករោន្តោ សមណោ នាម ន ហោតី’’តិ វា ‘‘យទិ អារោចេស្សាមិ, ឆឌ្ឌេស្សន្តិ ម’’ន្តិ វា ‘‘យេន កេនចិ បព្ពជ្ជា មេ ន រុហតី’’តិ ជានាតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ. យោ បន បឋមំ ‘‘បព្ពជ្ជា ឯវំ មេ គហិតា’’តិសញ្ញី កេវលំ អន្តរា អត្តនោ សេតវត្ថនិវាសនាទិវិប្បការំ បកាសេតុំ លជ្ជន្តោ ន កថេតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ. អនុបសម្បន្នកាលេយេវាតិ ឯត្ថ អវធារណេន ឧបសម្បន្នកាលេ ថេយ្យសំវាសកលក្ខណំ ញត្វា វញ្ចនាយបិ នារោចេតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ទីបេតិ. សោ បរិសុទ្ធចិត្តេន គហិតលិង្គត្តា លិង្គត្ថេនកោ ន ហោតិ, លទ្ធូបសម្បទត្តា តទនុគុណស្សេវ សំវាសស្ស សាទិតត្តា សំវាសត្ថេនកោបិ ន ហោតិ. អនុបសម្បន្នោ បន លិង្គត្ថេនកោ ហោតិ, សំវាសារហស្ស លិង្គស្ស គហិតត្តា សំវាសសាទិយនមត្តេន សំវាសត្ថេនកោ ហោតិ.

សលិង្គេ ឋិតោតិ សលិង្គភាវេ ឋិតោ. ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ភិក្ខូហិ ទិន្នលិង្គស្ស អបរិច្ចត្តត្តា លិង្គត្ថេនកោ ន ហោតិ, ភិក្ខុបដិញ្ញាយ អបរិច្ចត្តត្តា សំវាសត្ថេនកោ ន ហោតីតិ. យំ បន មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘‘លិង្គានុរូបស្ស សំវាសស្ស សាទិតត្តា ន សំវាសត្ថេនកោ’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា) ការណំ វុត្តំ, តម្បិ ឥទមេវ ការណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥតរថា ¶ ¶ សាមណេរស្សបិ ភិក្ខុវស្សគណនាទីសុ លិង្គានុរូបសំវាសោ ឯវ សាទិតោតិ សំវាសត្ថេនកតា ន សិយា ភិក្ខូហិ ទិន្នលិង្គស្ស ឧភិន្នម្បិ សាធារណត្តា. យថា ចេត្ថ ភិក្ខុ, ឯវំ សាមណេរោបិ បារាជិកំ សមាបន្នោ សាមណេរបដិញ្ញាយ អបរិច្ចត្តត្តា សំវាសត្ថេនកោ ន ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. សោភតីតិ សម្បដិច្ឆិត្វាតិ កាសាវធារណេ ធុរំ និក្ខិបិត្វា គិហិភាវំ សម្បដិច្ឆិត្វា.

យោ កោចិ វុឌ្ឍបព្ពជិតោតិ សាមណេរំ សន្ធាយ វុត្តំ. មហាបេឡាទីសូតិ វិលីវាទិមយេសុ ឃរទ្វារេសុ ឋបិតភត្តភាជនវិសេសេសុ, ឯតេន វិហារេ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វស្សគណនាទីនំ អករណំ ទស្សេតិ.

ថេយ្យសំវាសកវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តិត្ថិយបក្កន្តកកថាវណ្ណនា

តិត្ថិយបក្កន្តកាទិកថាសុ តេសំ លិង្គេ អាទិន្នមត្តេតិ វីមំសាទិអធិប្បាយំ វិនា ‘‘តិត្ថិយោ ភវិស្សាមី’’តិ សន្និដ្ឋានវសេន លិង្គេ កាយេន ធារិតមត្តេ. សយមេវាតិ តិត្ថិយានំ សន្តិកំ អគន្ត្វា សយមេវ សង្ឃារាមេបិ កុសចីរាទីនិ និវាសេតិ. អាជីវកោ ភវិស្សាមិ…បេ… គច្ឆតីតិ អាជីវកានំ សន្តិកេ តេសំ បព្ពជនវិធិនា ‘‘អាជីវកោ ភវិស្សាមី’’តិ គច្ឆតិ. តស្ស ហិ តិត្ថិយភាវូបគមនំ បតិ សន្និដ្ឋានេ វិជ្ជមានេបិ ‘‘គន្ត្វា ភវិស្សាមី’’តិ បរិកប្បិតត្តា បទវារេ ទុក្កដមេវ វុត្តំ. ទុក្កដន្តិ បាឡិយា អវុត្តេបិ មេថុនាទីសុ វុត្តបុព្ពបយោគទុក្កដានុលោមតោ វុត្តំ. ឯតេន ច សន្និដ្ឋានវសេន លិង្គេ សម្បដិច្ឆិតេ បារាជិកំ, តតោ បុរិមបយោគេ ថុល្លច្ចយញ្ច វត្តព្ពមេវ, ថុល្លច្ចយក្ខណេ និវត្តន្តោបិ អាបត្តិំ ទេសាបេត្វា មុច្ចតិ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ សង្ឃភេទេបិ លោហិតុប្បាទេបិ ភិក្ខូនំ បុព្ពបយោគាទីសុ ទុក្កដថុល្លច្ចយបារាជិកាហិ មុច្ចនសីមា ច វេទិតព្ពា. សាសនវិរុទ្ធតាយេត្ថ អាទិកម្មិកានម្បិ អនាបត្តិ ន វុត្តា. បព្ពជ្ជាយបិ អភព្ពតាទស្សនត្ថំ បនេតេ, អញ្ញេ ច បារាជិកកណ្ឌេ វិសុំ សិក្ខាបទេន បារាជិកាទិំ អទស្សេត្វា ឥធ អភព្ពេសុ ឯវ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

តំ ¶ លទ្ធិន្តិ តិត្ថិយវេសេ សេដ្ឋភាវគ្គហណមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តេសញ្ហិ តិត្ថិយានំ សស្សតាទិគ្គាហំ គណ្ហន្តោបិ លិង្គេ អសម្បដិច្ឆិតេ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ន ហោតិ, តំ លទ្ធិំ អគ្គហេត្វាបិ ‘‘ឯតេសំ វតចរិយា សុន្ទរា’’តិ លិង្គំ សម្បដិច្ឆន្តោ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិ ឯវ ¶ . លទ្ធិយា អភាវេនាតិ ភិក្ខុភាវេ សាលយតាយ តិត្ថិយភាវូបគមនលទ្ធិយា អភាវេន, ឯតេន ច អាបទាសុ កុសចីរាទិំ បារុបន្តស្សាបិ នគ្គស្ស វិយ អនាបត្តិំ ទស្សេតិ.

ឧបសម្បន្នភិក្ខុនា កថិតោតិ ឯត្ថ សង្ឃភេទកោបិ ឧបសម្បន្នភិក្ខុនាវ កថិតោ, មាតុឃាតកាទយោ បន អនុបសម្បន្នេនាបីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តិត្ថិយបក្កន្តកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តិរច្ឆានវត្ថុកថាវណ្ណនា

១១១. ឧទកសញ្ចារិកំ មណ្ឌូកភក្ខំ នាគសរីរន្តិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. វិស្សរភយេនាតិ នាគស្ស សរីរំ ទិស្វា ភិក្ខុនោ វិរវនភយេន. កបិមិទ្ធាទីសុ នាគសរីរំ នុប្បជ្ជតីតិ តទុប្បត្តិសីមំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិស្សដ្ឋោ’’តិអាទិ.

តិរច្ឆានវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មាតុឃាតកាទិកថាវណ្ណនា

១១២. អបវាហនន្តិ សោធនំ. តិរច្ឆានាទិអមនុស្សជាតិតោ មនុស្សជាតិកានញ្ញេវ បុត្តេសុ មេត្តាទយោបិ តិក្ខវិសទា ហោន្តិ លោកុត្តរគុណា វិយាតិ អាហ ‘‘មនុស្សិត្ថិភូតា ជនិកា មាតា’’តិ. យថា មនុស្សានញ្ញេវ កុសលប្បវត្តិ តិក្ខវិសទា, ឯវំ អកុសលប្បវត្តិបីតិ អាហ ‘‘សយម្បិ មនុស្សជាតិកេនេវា’’តិអាទិ. អានន្តរិយេនាតិ ឯត្ថ ចុតិអនន្តរំ និរយេ បដិសន្ធិផលំ អនន្តរំ នាម, តស្មិំ អនន្តរេ ជនកត្តេន និយុត្តំ អានន្តរិយំ, តេន. វេសិយា បុត្តោតិ ឧបលក្ខណមត្តំ, កុលិត្ថិយា អតិចារិនិយា បុត្តោបិ អត្តនោ បិតរំ អជានិត្វា ឃាតេន្តោ បិតុឃាតកោវ ហោតិ.

១១៤. អវសេសន្តិ ¶ អនាគាមិអាទិកំ. យំ បនេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកេ វុត្តមេវ.

១១៥. អយំ សង្ឃភេទកោតិ បកតត្តំ ភិក្ខុំ សន្ធាយ វុត្តំ. បុព្ពេ ឯវ បារាជិកំ សមាបន្នោ ¶ វា វត្ថាទិទោសេន វិបន្នោបសម្បទោ វា សង្ឃំ ភិន្ទន្តោបិ អនន្តរិយំ ន ផុសតិ, សង្ឃោ បន ភិន្នោវ ហោតិ, បព្ពជ្ជា ចស្ស ន វារិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘ទុដ្ឋចិត្តេនា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘វធកចិត្តេនា’’តិ. លោហិតំ ឧប្បាទេតីតិ តថាគតស្ស វេរីហិ អភេជ្ជកាយតាយ កេនចិ ពលក្ការេន ចម្មាទិឆេទំ កត្វា ពហិ លោហិតំ បគ្ឃរាបេតុំ ន សក្កា, អាវុធាទិបហារេន បន លោហិតំ ឋានតោ ចលិត្វា កុប្បមានំ ឯកត្ថ សញ្ចិតំ ហោតិ, ឯត្តកេន បន បហារទាយកោ លោហិតុប្បាទកោ នាម ហោតិ ទេវទត្តោ វិយ. ចេតិយំ បន ពោធិំ វា បដិមាទិំ វា ភិន្ទតោ អានន្តរិយំ ន ហោតិ, អានន្តរិយសទិសំ មហាសាវជ្ជំ ហោតិ. ពោធិរុក្ខស្ស បន ឱជោហរណសាខា ចេវ សធាតុកំ ចេតិយំ ពាធយមានា ច ឆិន្ទិតព្ពា, បុញ្ញមេវេត្ថ ហោតិ.

មាតុឃាតកាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧភតោព្យញ្ជនកវត្ថុកថាវណ្ណនា

១១៦. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោតិ ឥត្ថិន្ទ្រិយយុត្តោ, ឥតរោ បន បុរិសិន្ទ្រិយយុត្តោ. ឯកស្ស ហិ ភាវទ្វយំ សហ នុប្បជ្ជតិ យមកេ (យម. ៣.ឥន្ទ្រិយយមក.១៨៨) បដិក្ខិត្តត្តា. ទុតិយព្យញ្ជនំ បន កម្មសហាយេន អកុសលចិត្តេនេវ ភាវវិរហិតំ ឧប្បជ្ជតិ. បកតិត្ថិបុរិសានម្បិ កម្មមេវ ព្យញ្ជនលិង្គានំ ការណំ, ន ភាវោ តស្ស កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយត្តស្ស បដ្ឋានេ អវុត្តត្តា. កេវលំ ភាវសហិតានំយេវ ព្យញ្ជនលិង្គានំ បវត្តិទស្សនត្ថំ អដ្ឋកថាសុ ‘‘ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បដិច្ច ឥត្ថិលិង្គាទីនី’’តិអាទិនា (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦៣២) ឥន្ទ្រិយំ ព្យញ្ជនកអារណត្តេន វុត្តំ, ឥធ បន អកុសលពលេន ឥន្ទ្រិយំ វិនាបិ ព្យញ្ជនំ ឧប្បជ្ជតីតិ វុត្តំ. ឧភិន្នម្បិ ចេសំ ឧភតោព្យញ្ជនកានំ យទា ឥត្ថិយា រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, តទា បុរិសព្យញ្ជនំ បាកដំ ហោតិ, ឥតរំ បដិច្ឆន្នំ. យទា បុរិសេ រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, តទា ឥត្ថិព្យញ្ជនំ ¶ បាកដំ ហោតិ, ឥតរំ បដិច្ឆន្នំ. តត្ថ វិចារណក្កមោតិ បដិសន្ធិក្ខណេ ឯវ ឥត្ថិបុរិសលិង្គានម្បិ បាតុភាវប្បកាសកេ កុរុន្ទិវចនេ អយុត្តតាបកាសនត្ថំ អត្ថវិចារណក្កមោ. អដ្ឋសាលិនិយញ្ហិ ‘‘ឥត្ថិលិង្គាទីនិ បន ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បដិច្ច បវត្តេ សមុដ្ឋិតានី’’តិអាទិ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦៣២) វុត្តំ. នេវស្ស បព្ពជ្ជា អត្ថីតិ យោជនា. យោ ច បដិក្ខិត្តេ អភព្ពេ, ភព្ពេ ច បុគ្គលេ ញត្វា បព្ពាជេតិ, ឧបសម្បាទេតិ វា, ទុក្កដំ. អជានន្តស្ស សព្ពត្ថ អនាបត្តីតិ វេទិតព្ពំ.

ឧភតោព្យញ្ជនកវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនុបជ្ឈាយកាទិវត្ថុកថាវណ្ណនា

១១៧. អនុបជ្ឈាយាទិវត្ថូសុ ¶ សិក្ខាបទំ អបញ្ញត្តន្តិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អនុបជ្ឈាយកោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ ឥធេវ បញ្ញាបិយមានសិក្ខាបទំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘កម្មំ បន ន កុប្បតី’’តិ ឥទំ ឧបជ្ឈាយាភាវេបិ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ, ឥត្ថន្នាមេន ឧបជ្ឈាយេនា’’តិ មតស្ស វា វិព្ភមន្តស្ស វា បុរាណឧបជ្ឈាយស្ស, អញ្ញស្ស វា យស្ស កស្សចិ អវិជ្ជមានស្សាបិ នាមេន សព្ពត្ថ ឧបជ្ឈាយកិត្តនស្ស កតត្តា វុត្តំ. យទិ ហិ ឧបជ្ឈាយកិត្តនំ ន ករេយ្យ, ‘‘បុគ្គលំ ន បរាមសតី’’តិ វុត្តកម្មវិបត្តិ ឯវ សិយា. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘អនុបជ្ឈាយក’’ន្តិ វុត្តំ. អដ្ឋកថាយម្បិស្ស ‘‘ឧបជ្ឈាយំ អកិត្តេត្វា’’តិ អវត្វា ‘‘ឧបជ្ឈាយំ អគាហាបេត្វា សព្ពេន សព្ពំ ឧបជ្ឈាយវិរហិតំ’’ឥច្ចេវ អត្ថោតិ វុត្តោ. បាឡិយំ សង្ឃេន ឧបជ្ឈាយេនាតិ ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ, ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃំ ឧបសម្បទំ យាចតិ សង្ឃេន ឧបជ្ឈាយេនា’’តិ ឯវំ កម្មវាចាយ សង្ឃមេវ ឧបជ្ឈាយំ កិត្តេត្វាតិ អត្ថោ. ឯវំ គណេន ឧបជ្ឈាយេនាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ គណស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិអាទិនា យោជនា វេទិតព្ពា, ឯវំ វុត្តេបិ កម្មំ ន កុប្បតិ ឯវ ទុក្កដស្សេវ វុត្តត្តា. អញ្ញថា ‘‘សោ ច បុគ្គលោ អនុបសម្បន្នោ’’តិ វទេយ្យ. តេនាហ ‘‘សង្ឃេនា’’តិអាទិ. តត្ថ បណ្ឌកាទីហិ ឧបជ្ឈាយេហិ ករិយមានេសុ កម្មេសុ បណ្ឌកាទិកេ វិនាវ យទិ បញ្ចវគ្គាទិគណោ បូរតិ, កម្មំ ន កុប្បតិ, ឥតរថា កុប្បតីតិ វេទិតព្ពំ.

អនុបជ្ឈាយកាទិវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អបត្តកាទិវត្ថុកថាវណ្ណនា

១១៨. អបត្តចីវរវត្ថូសុបិ ¶ បត្តចីវរានំ អភាវេបិ ‘‘បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរ’’ន្តិ កម្មវាចាយ សាវិតត្តា កម្មកោបំ អវត្វា ទុក្កដមេវ វុត្តំ. ឥតរថា សាវនាយ ហាបនតោ កម្មកោបោ ឯវ សិយា. កេចិ បន ‘‘បឋមំ អនុញ្ញាតកម្មវាចាយ ឧបសម្បន្នា វិយ ឥទានិបិ ‘បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរ’ន្តិ អវត្វា កម្មវាចាយ ឧបសម្បន្នាបិ សូបសម្បន្នាឯវា’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. អនុញ្ញាតកាលតោ បដ្ឋាយ ហិ អបរាមសនំ សាវនាយ ហាបនវិបត្តិ ឯវ ហោតិ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃំ ឧបសម្បទំ យាចតី’’តិ បទស្ស ហាបនេ វិយ. តម្បិ ហិ បច្ឆា អនុញ្ញាតំ, ‘‘សង្ឃំ, ភន្តេ, ឧបសម្បទំ យាចាមី’’តិអាទិវាក្យេន អយាចេត្វា តម្បិ ឧបសម្បាទេន្តោ ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃំ ឧបសម្បទំ យាចតី’’តិ វត្វាវ យទិ កម្មវាចំ ករោតិ, កម្មំ សុកតមេវ ហោតិ ¶ , នោ ចេ វិបន្នំ. សព្ពបច្ឆា ហិ អនុញ្ញាតកម្មវាចតោ កិញ្ចិបិ បរិហាបេតុំ ន វដ្ដតិ, សាវនាយ ហាបនមេវ ហោតិ. អញ្ញេ វា ភិក្ខូ ទាតុកាមា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតន្តិ ភិក្ខូហិ លទ្ធភិក្ខតោ អគ្គហិតគ្គំ បិណ្ឌបាតំ. សាមណេរភាគសមកោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ សាមណេរានម្បិ អាមិសភាគស្ស សមកមេវ ទិយ្យមានត្តា វិសុំ សាមណេរភាគោ នាម នត្ថិ, បត្តចីវរបរិកម្មមត្តបដិពទ្ធបព្ពជ្ជតាយ បន សាមណេរសទិសា ឯតេ បណ្ឌុបលាសាតិ ទស្សនត្ថំ ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. និយតាសន្នបព្ពជ្ជស្សេវ ចាយំ ភាគោ ទីយតិ. តេនេវ ‘‘យាវ បត្តោ បច្ចតី’’តិអាទិ វុត្តំ. អាមិសភាគោតិ វិហារេ ទិន្នំ សង្ឃភត្តំ, តត្រុប្បាទញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ, ន ទាយកានំ គេហេសុ តេហិ ទិយ្យមានំ. តេនេវ សលាកភត្តាទិ បដិក្ខិត្តំ, ទាយកា វិប្បដិសារិនោ ហោន្តីតិ. ភេសជ្ជន្តិអាទិនា បន គិហីនំ ភេសជ្ជករណាទិទោសោ ឯត្ថ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ.

អបត្តកាទិវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ហត្ថច្ឆិន្នាទិវត្ថុកថាវណ្ណនា

១១៩. ហត្ថច្ឆិន្នាទិវត្ថូសុ ¶ កណ្ណមូលេតិ សកលស្ស កណ្ណស្ស ឆេទំ សន្ធាយ វុត្តំ. កណ្ណសក្ខលិកាយាតិ កណ្ណចូឡិកាយ. យស្ស បន កណ្ណាវិទ្ធេតិ ហេដ្ឋា កុណ្ឌលាទិឋបនច្ឆិទ្ទំ សន្ធាយ វុត្តំ. តញ្ហិ សង្ឃដនក្ខមំ. អជបទកេតិ អជបទនាសិកដ្ឋិកោដិយំ. តតោ ហិ ឧទ្ធំ ន វិច្ឆិន្ទតិ. សក្កា ហោតិ សន្ធេតុន្តិ អវិរូបសណ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ, វិរូបំ បន បរិសទូសកតំ អាបាទេតិ.

ខុជ្ជសរីរោតិ វង្កសរីរោ. ព្រហ្មុនោ វិយ ឧជុកំ គត្តំ សរីរំ យស្ស, សោ ព្រហ្មុជ្ជុគត្តោ, ភគវា.

បរិវដុមោតិ សមន្តតោ វដ្ដកាយោ, ឯតេន ឯវរូបា ឯវ វាមនកា ន វដ្ដន្តីតិ ទស្សេតិ.

កូដកូដសីសោតិ អនេកេសុ ឋានេសុ បិណ្ឌិកមំសតំ ទស្សេតុំ អាមេឌិតំ កតំ. តេនាហ ‘‘តាលផលបិណ្ឌិសទិសេនា’’តិ, តាលផលានំ មញ្ជរី បិណ្ឌិ នាម. អនុបុព្ពតនុកេន សីសេនាតិ ចេតិយថូបិកា ¶ វិយ កមេន កិសេន សីសេន, ថូលវេឡុបព្ពំ វិយ អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវបរិយោសានំ សមថូលេន ឧច្ចេន សីសេន សមន្នាគតោ នាឡិសីសោ នាម. កប្បសីសោតិ គជមត្ថកំ វិយ ទ្វិធា ភិន្នសីសោ. ‘‘កណ្ណិកកេសោ វា’’តិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘បាណកេហី’’តិអាទិ. មក្កដស្សេវ នឡាដេបិ កេសានំ ឧដ្ឋិតភាវំ សន្ធាយាហ ‘‘សីសលោមេហី’’តិអាទិ.

មក្កដភមុកោតិ នឡាដលោមេហិ អវិភត្តលោមភមុកោ. អក្ខិចក្កលេហីតិ កណ្ហមណ្ឌលេហិ. កេករោតិ តិរិយំ បស្សនកោ. ឧទកតារកាតិ ឱលោកេន្តានំ ឧទកេ បដិពិម្ពិកច្ឆាយា, ឧទកបុព្ពុឡន្តិ កេចិ. អក្ខិតារកាតិ អភិមុខេ ឋិតានំ ឆាយា, អក្ខិគណ្ឌកាតិបិ វទន្តិ. អតិបិង្គលក្ខីតិ មជ្ជារក្ខិ. មធុបិង្គលន្តិ មធុវណ្ណបិង្គលំ. និប្បខុមក្ខីតិ ឯត្ថ បខុម-សទ្ទោ អក្ខិទលលោមេសុ និរូឡ្ហោ, តទភាវា និប្បខុមក្ខិ. អក្ខិបាកេនាតិ អក្ខិទល បរិយន្តេសុ បូតិភាវាបជ្ជនរោគេន.

ចិបិដនាសិកោតិ ¶ អនុន្នតនាសិកោ. បដង្គមណ្ឌូកោ នាម មហាមុខមណ្ឌូកោ. ភិន្នមុខោតិ ឧបក្កមុខបរិយោសានោ, សព្ពទា វិវដមុខោ វា. វង្កមុខោតិ ឯកបស្សេ អបក្កម្ម ឋិតហេដ្ឋិមហនុកដ្ឋិកោ. ឱដ្ឋច្ឆិន្នកោតិ ឧភោសុ ឱដ្ឋេសុ យត្ថ កត្ថចិ ជាតិយា វា បច្ឆា វា សត្ថាទិនា អបនីតមំសេន ឱដ្ឋេន សមន្នាគតោ. ឯឡមុខោតិ និច្ចបគ្ឃរិតលាលាមុខោ.

ភិន្នគលោតិ អវនតគតោ. ភិន្នឧរោតិ អតិនិន្នឧរមជ្ឈោ. ឯវំ ភិន្នបិដ្ឋិបិ. សព្ពញ្ចេតន្តិ ‘‘កច្ឆុគត្តោ’’តិអាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯត្ថ ច វិនិច្ឆយោ កុដ្ឋាទីសុ វុត្តោ ឯវាតិ អាហ ‘‘វិនិច្ឆយោ’’តិអាទិ.

វាតណ្ឌិកោតិ អណ្ឌវាតរោគេន ឧទ្ធុតពីជណ្ឌកោសេន សមន្នាគតោ, យស្ស និវាសនេន បដិច្ឆន្នម្បិ ឧន្នតំ បកាសតិ, សោវ ន បព្ពាជេតព្ពោ. វិកដោតិ តិរិយំគមនបាទោ, យស្ស ចង្កមតោ ជាណុកា ពហិ និគច្ឆន្តិ. បណ្ហោតិ បច្ឆតោ បរិវត្តនកបាទោ, យស្ស ចង្កមតោ ជាណុកា អន្តោ បវិសន្តិ. មហាជង្ឃោតិ ថូលជង្ឃោ. មហាបាទោតិ មហន្តេន បាទតលេន យុត្តោ. បាទវេមជ្ឈេតិ បិដ្ឋិបាទវេមជ្ឈេ, ឯតេន អគ្គបាទោ ច បណ្ហិ ច សទិសោតិ ទស្សេតិ.

មជ្ឈេ សង្កុដិតបាទត្តាតិ កុណ្ឌបាទតាយ ការណវិភាវនំ. អគ្គេ សង្កុដិតបាទត្តាតិ កុណ្ឌបាទតាយ សកុណបាទស្សេវ គមនវិភាវនំ. បិដ្ឋិបាទគ្គេន ចង្កមន្តោតិ ‘‘បាទស្ស ពាហិរន្តេនាតិ ¶ ច អព្ភន្តរន្តេនា’’តិ ច ឥទំ បាទតលស្ស ឧភោហិ បរិយន្តេហិ ចង្កមនំ សន្ធាយ វុត្តំ.

មម្មនន្តិ ឋានករណវិសុទ្ធិយា អភាវេន អយុត្តក្ខរវចនំ. វចនានុករណេន ហិ សោ មម្មនោ វុត្តោ. យោ ច ករណសម្បន្នោបិ ឯកមេវក្ខរំ ហិក្ការពហុសោ វទតិ, សោបិ ឥធេវ សង្គយ្ហតិ. យោ វា បន ហិក្កំ និគ្គហេត្វាបិ អនាមេឌិតក្ខរមេវ សិលិដ្ឋវចនំ វត្តុំ សមត្ថោ, សោ បព្ពាជេតព្ពោ.

អាបត្តិតោ ន មុច្ចតីតិ ញត្វា ករោន្តោវ ន មុច្ចតិ. ជីវិតន្តរាយាទិអាបទាសុ អរុចិយា កាយសាមគ្គិំ ទេន្តស្ស អនាបត្តិ. អប្បត្តោ ឱសារណន្តិ ឱសារណាយ អនរហោតិ អត្ថោ.

ហត្ថច្ឆិន្នាទិវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អលជ្ជិនិស្សយវត្ថុកថាវណ្ណនា

១២០. និស្សយបដិសំយុត្តវត្ថូសុ ¶ ភិក្ខូហិ សមានោ ភាគោ ទិដ្ឋិសីលាទិគុណកោដ្ឋាសោ អស្សាតិ ភិក្ខុសភាគោ, តស្ស ភាវោ ភិក្ខុសភាគតា.

អលជ្ជិនិស្សយវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

គមិកាទិនិស្សយវត្ថុកថាវណ្ណនា

១២១. និស្សយករណីយោតិ ឯត្ថ និស្សយគ្គហណំ និស្សយោ, សោ ករណីយោ យស្សាតិ វិសេសនស្ស បរនិបាតោ ទដ្ឋព្ពោ. វិស្សមេន្តោ វា…បេ… អនាបត្តីតិ គមនសឧស្សាហតាយ តថា វសន្តោបិ អទ្ធិកោ ឯវ, តត្ថ និស្សយទាយកេ អសតិ អនាបត្តីតិ អធិប្បាយោ. ឯតេន ច បរិស្សមាទិអភាវេ សេនាសនាទិសម្បទំ បដិច្ច វសតោ អាបត្តីតិ ទស្សេតិ. តញ្ច អគមនបច្ចយា ទិវសេ ទិវសេ អាបជ្ជតីតិ វទន្តិ. ចីវររជនាទិកិច្ចត្ថាយ គរូហិ បេសិតស្សាបិ កិច្ចបរិយោសានមេវ វសិតព្ពំ, ន តតោ បរំ. គរូហិបិ តាវកាលិកកិច្ចត្ថមេវ បេសលទហរា បេសិតព្ពា, ន និច្ចកាលកិច្ចត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘នាវាយ គច្ឆន្តស្ស…បេ… អនាបត្តី’’តិ ¶ វុត្តត្តា ឯវរូបំ អវិធេយ្យតំ វិនា និស្សយទាយករហិតដ្ឋានេ វស្សំ ឧបគន្តុំ ន វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តស្ស និស្សាយាតិ តំ និស្សាយ. អាសាឡ្ហីមាសេ…បេ… តត្ថ គន្តព្ពន្តិ ឯត្ថ បន សចេបិ ‘‘អសុកោ ថេរោ ឯត្ថ អាគមិស្សតិ អាគមិស្សតី’’តិ អាគមេន្តស្សេវ វស្សូបនាយិកទិវសោ ហោតិ. ហោតុ, វសិតដ្ឋានេ វស្សំ អនុបគម្ម យត្ថ និស្សយោ លព្ភតិ, ទូរេបិ តត្ថ គន្ត្វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគន្តព្ពំ.

១២២. គោត្តេនបីតិ ‘‘អាយស្មតោ បិប្បលិស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ឯវំ នាមំ អវត្វា គោត្តនាមេនបីតិ អត្ថោ, តេន ‘‘កោនាមោ តេ ឧបជ្ឈាយោ’’តិ បុដ្ឋេន គោត្តនាមេន ‘‘អាយស្មា កស្សបោ’’តិ វត្តព្ពន្តិ សិទ្ធំ ហោតិ. តស្មា អញ្ញម្បិ កិញ្ចិ តស្ស នាមំ បសិទ្ធំ, តស្មិំ វា ខណេ សុខគ្គហណត្ថំ នាមំ បញ្ញាបិតំ, តំ សព្ពំ គហេត្វាបិ អនុស្សាវនា កាតព្ពា. យថា ¶ ឧបជ្ឈាយស្ស, ឯវំ ឧបសម្បទាបេក្ខស្សបិ គោត្តាទិនាមេន, តង្ខណិកនាមេន ច អនុស្សាវនំ កាតុំ វដ្ដតិ. តស្មិម្បិ ខណេ ‘‘អយំ តិស្សោ’’តិ វា ‘‘នាគោ’’តិ វា នាមំ ករោន្តេហិ អនុសាសកសម្មុតិតោ បឋមមេវ កាតព្ពំ, ឯវំ កត្វាបិ អន្តរាយិកធម្មានុសាសនបុច្ឆនកាលេសុ ‘‘កិន្នាមោសិ, អហំ ភន្តេ នាគោ នាម, កោនាមោ តេ ឧបជ្ឈាយោ, ឧបជ្ឈាយោ មេ ភន្តេ តិស្សោ នាមា’’តិអាទិនា វិញ្ញាបេន្តេន ឧភិន្នម្បិ ចិត្តេ ‘‘មមេទំ នាម’’ន្តិ យថា សញ្ញា ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ វិញ្ញាបេតព្ពំ. សចេ បន តស្មិំ ខណេ បកតិនាមេន វត្វា បច្ឆា តិស្ស-នាមាទិអបុព្ពនាមេន អនុស្សាវេតិ, ន វដ្ដតិ.

តត្ថ ច កិញ្ចាបិ ឧបជ្ឈាយស្សេវ នាមំ អគ្គហេត្វា យេន កេនចិ នាមេន ‘‘តិស្សស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិអាទិនាបិ បុគ្គលេ បរាមដ្ឋេ កម្មំ សុកតមេវ ហោតិ អនុបជ្ឈាយកាទីនំ ឧបសម្បទាកម្មំ វិយ ឧបជ្ឈាយស្ស អភាវេបិ អភព្ពត្តេបិ កម្មវាចាយ បុគ្គលេ បរាមដ្ឋេ កម្មស្ស សិជ្ឈនតោ. ឧបសម្បទាបេក្ខស្ស បន យថាសកំ នាមំ វិនា អញ្ញេន នាមេន អនុស្សាវិតេ កម្មំ កុប្បតិ, សោ អនុបសម្បន្នោវ ហោតិ. តត្ថ ឋិតោ អញ្ញោ អនុបសម្បន្នោ វិយ គហិតនាមស្ស វត្ថុបុគ្គលស្ស តត្ថ អភាវា, ឯតស្ស ច នាមស្ស អនុស្សាវនាយ អវុត្តត្តា. តស្មា ឧបសម្បទាបេក្ខស្ស បកតិនាមំ បរិវត្តេត្វា អនុបុព្ពេន នាគាទិនាមេន អនុស្សាវេតុកាមេន បដិកច្ចេវ ‘‘ត្វំ នាគោ’’តិអាទិនា វិញ្ញាបេត្វា អនុសាសនអន្តរាយិកធម្មបុច្ឆនក្ខណេសុបិ តស្ស ច សង្ឃស្ស ច យថា បាកដំ ហោតិ, តថា បកាសេត្វាវ នាគាទិនាមេន អនុស្សាវេតព្ពំ. ឯកស្ស ពហូនិ នាមានិ ហោន្តិ, តេសុ ឯកំ គហេតុំ វដ្ដតិ.

យំ ¶ បន ឧបសម្បទាបេក្ខឧបជ្ឈាយានំ ឯកត្ថ គហិតំ នាមំ, តទេវ ញត្តិយា, សព្ពត្ថ អនុស្សាវនាសុ ច គហេតព្ពំ. គហិតតោ ហិ អញ្ញស្មិំ គហិតេ ព្យញ្ជនំ ភិន្នំ នាម ហោតិ, កម្មំ វិបជ្ជតិ. អត្ថតោ, ហិ ព្យញ្ជនតោ ច អភិន្នា ឯវ ញត្តិ, អនុស្សាវនា ច វដ្ដន្តិ, ឧបជ្ឈាយនាមស្ស បន បុរតោ ‘‘អាយស្មតោ តិស្សស្សា’’តិអាទិនា អាយស្មន្ត-បទំ សព្ពត្ថ យោជេត្វាបិ អនុស្សាវេតិ, តថា អយោជិតេបិ ទោសោ នត្ថិ.

បាឡិយំ បន កិញ្ចាបិ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស អាយស្មតោ’’តិ បច្ឆតោ ‘‘អាយស្មតោ’’តិ បទំ វុត្តំ, តថាបិ ‘‘អាយស្មា សារិបុត្តោ អត្ថកុសលោ’’តិអាទិនា ¶ នាមស្ស បុរតោ អាយស្មន្ត-បទយោគស្ស ទស្សនតោ បុរតោវ បយោគោ យុត្តតរោ. តញ្ច ឯកត្ថ យោជេត្វា អញ្ញត្ថ អយោជិតេបិ ឯកត្ថ បុរតោ យោជេត្វា អញ្ញត្ថ បច្ឆតោ យោជនេបិ សាវនាយ ហាបនំ នាម ន ហោតិ នាមស្ស អហាបិតត្តា. តេនេវ បាឡិយម្បិ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស អាយស្មតោ’’តិ ឯកត្ថ យោជេត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមេន ឧបជ្ឈាយេនា’’តិអាទីសុ ‘‘អាយស្មតោ’’តិ ន យោជិតន្តិ វទន្តិ. តញ្ច កិញ្ចាបិ ឯវំ, តថាបិ សព្ពដ្ឋានេបិ ឯកេនេវ បការេន យោជេត្វា ឯវ វា អយោជេត្វា វា អនុស្សាវនំ បសត្ថតរន្តិ គហេតព្ពំ.

គមិកាទិនិស្សយវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទ្វេឧបសម្បទាបេក្ខាទិវត្ថុកថាវណ្ណនា

១២៣. ឯកតោ សហេវ ឯកស្មិំ ខណេ អនុស្សាវនំ ឯតេសន្តិ ឯកានុស្សាវនា, ឧបសម្បទាបេក្ខា, ឯតេ ឯកានុស្សាវនេ កាតុំ. តេនាហ ‘‘ឯកានុស្សាវនេ កាតុ’’ន្តិ, ឥទញ្ច ឯកំ បទំ វិភត្តិអលោបេន ទដ្ឋព្ពំ. ឯកេន វាតិ ទ្វិន្នម្បិ ឯកស្មិំ ខណេ ឯកាយ ឯវ កម្មវាចាយ អនុស្សាវនេ ឯកេនាចរិយេនាតិ អត្ថោ. ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ ច អយំ ធម្មរក្ខិតោ ច អាយស្មតោ សង្ឃរក្ខិតស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិអាទិនា នយេន ឯកេន អាចរិយេន ទ្វិន្នំ ឯកស្មិំ ខណេ អនុស្សាវននយោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥមិនាវ នយេន តិណ្ណម្បិ ឯកេន អាចរិយេន ឯកក្ខណេ អនុស្សាវនំ ទដ្ឋព្ពំ.

បុរិមនយេនេវ ឯកតោ អនុស្សាវនេ កាតុន្តិ ‘‘ឯកេន ឯកស្ស, អញ្ញេន ឥតរស្សា’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តនយេន ទ្វិន្នំ ទ្វីហិ វា, តិណ្ណំ តីហិ វា អាចរិយេហិ, ឯកកេន វា អាចរិយេន តយោបិ ឯកតោ អនុស្សាវនេ កាតុន្តិ អត្ថោ, តញ្ច ខោ ឯកេន ឧបជ្ឈាយេន. ‘‘ន ត្វេវ នានុបជ្ឈាយេនា’’តិ ឥទំ ឯកេន អាចរិយេន ទ្វីហិ វា តីហិ វា ឧបជ្ឈាយេហិ ¶ ទ្វេ វា តយោ វា ឧបសម្បទាបេក្ខេ ឯកក្ខណេ ឯកាយ អនុស្សាវនាយ ឯកានុស្សាវនេ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ បដិក្ខេបបទំ. ន បន នានាចរិយេហិ នានុបជ្ឈាយេហិ តយោ ឯកានុស្សាវនេ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘សចេ បន នានាចរិយា នានុបជ្ឈាយា…បេ… វដ្ដតី’’តិ. យញ្ចេត្ថ ¶ ‘‘តិស្សត្ថេរោ សុមនត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ, សុមនត្ថេរោ តិស្សត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិក’’ន្តិ ឯវំ ឧបជ្ឈាយេហិ អញ្ញមញ្ញំ សទ្ធិវិហារិកានំ អនុស្សាវនករណំ វុត្តំ, តំ ឧបលក្ខណមត្តំ. តស្មា សចេ តិស្សត្ថេរោ សុមនត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ, សុមនត្ថេរោ នន្ទត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ អនុស្សាវេតិ, អញ្ញមញ្ញញ្ច គណបូរកា ហោន្តិ, វដ្ដតិ ឯវ. សចេ បន ឧបជ្ឈាយោ សយមេវ អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកំ អនុស្សាវេតីតិ ឯត្ថ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ, កម្មំ សុកតមេវ ហោតិ. អនុបជ្ឈាយកស្សបិ យេន កេនចិ អនុស្សាវិតេ ឧបសម្បទា ហោតិ, កិមង្គំ បន សឧបជ្ឈាយកស្ស ឧបជ្ឈាយេនេវ អនុស្សាវនេតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវ នវដ្ដនបក្ខំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិមាហ.

ទ្វេឧបសម្បទាបេក្ខាទិវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧបសម្បទាវិធិកថាវណ្ណនា

១២៦. ឧបជ្ឈាតិ ឧបជ្ឈាយ-សទ្ទសមានត្ថោ អាការន្តោ ឧបជ្ឈាសទ្ទោតិ ទស្សេតិ. ឧបជ្ឈាយ-សទ្ទោ ឯវ វា ឧបជ្ឈា ឧបយោគបច្ចត្តវចនេសុ យ-ការលោបំ កត្វា ឯវំ វុត្តោ ករណវចនាទីសុ ឧបជ្ឈា-សទ្ទស្ស បយោគាភាវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បាឡិយំ អត្តនាវ អត្តានំ សម្មន្និតព្ពន្តិ អត្តនាវ កត្តុភូតេន ករណភូតេន អត្តានមេវ កម្មភូតំ បតិ សម្មននកិច្ចំ កាតព្ពំ. អត្តានន្តិ វា បច្ចត្តេ ឧបយោគវចនំ, អត្តនាវ អត្តា សម្មន្និតព្ពោតិ អត្ថោ. ន កេវលញ្ច ឯត្ថេវ, អញ្ញត្រាបិ តេរសសម្មុតិអាទីសុ ឥមិនាវ លក្ខណេន អត្តនាវ អត្តា សម្មន្និតព្ពោវ. អបិច សយំ កម្មារហត្តា អត្តានំ មុញ្ចិត្វា ចតុវគ្គាទិកោ គណោ សព្ពត្ថ ឥច្ឆិតព្ពោ.

សច្ចកាលោតិ ‘‘និគូហិស្សាមី’’តិ វញ្ចនំ បហាយ សច្ចស្សេវ តេ ឥច្ឆិតព្ពកាលោ. ភូតកាលោតិ វញ្ចនាយ អភាវេបិ មនុស្សត្តាទិវត្ថុនោ ភូតតាយ អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពកាលោ, ឥតរថា កម្មកោបាទិអន្តរាយោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. មង្កូតិ អធោមុខោ. ឧទ្ធរតូតិ អនុបសម្បន្នភាវតោ ឧបសម្បត្តិយំ បតិដ្ឋបេតូតិ អត្ថោ.

សព្ពកម្មវាចាសុ ¶ អត្ថកោសល្លត្ថំ បនេត្ថ ឧបសម្បទាកម្មវាចាយ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – សុណាតូតិ សវនាណត្តិយំ បឋមបុរិសេកវចនំ. តញ្ច ¶ កិញ្ចាបិ យោ សង្ឃោ សវនកិរិយាយ និយោជីយតិ, តស្ស សម្មុខត្តា ‘‘សុណាហី’’តិ មជ្ឈិមបុរិសេកវចនេន វត្តព្ពំ, តថាបិ យស្មា សង្ឃ-សទ្ទសន្និធានេ បឋមបុរិសបយោគោវ សទ្ទវិធូហិ សមាចិណ្ណោ ភគវន្តអាយស្មន្តាទិសទ្ទសន្និធានេសុ វិយ ‘‘អធិវាសេតុ មេ ភវំ គោតមោ (បារា. ២២). ឯតស្ស សុគត កាលោ, យំ ភគវា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេយ្យ (បារា. ២១). បក្កមតាយស្មា (បារា. ៤៣៦). សុណន្តុ មេ អាយស្មន្តោ’’តិអាទីសុ វិយ. តស្មា ឥធ បឋមបុរិសបយោគោ កតោ. អថ វា គារវវសេនេវេតំ វុត្តំ. គរុដ្ឋានីយេសុ ហិ គារវវសេន មជ្ឈិមបុរិសបយោគុប្បត្តិយម្បិ បឋមបុរិសបយោគំ បយុជ្ជន្តិ ‘‘ទេសេតុ សុគតោ ធម្ម’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៦៦; ម. និ. ២.៣៣៨; សំ. និ. ១.១៧២; មហាវ. ៨) វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កេចិ បន ‘‘ភន្តេ, អាវុសោតិ សទ្ទេ អបេក្ខិត្វា ឥធ បឋមបុរិសបយោគោ’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ‘‘អាចរិយោ មេ ភន្តេ ហោហិ, (មហាវ. ៧៧) ឥង្ឃាវុសោ ឧបាលិ, ឥមំ បព្ពជិតំ អនុយុញ្ជាហី’’តិអាទីសុ (បារា. ៥១៧) តប្បយោគេបិ មជ្ឈិមបុរិសបយោគស្សេវ ទស្សនតោ.

មេតិ យោ សាវេតិ, តស្ស អត្តនិទ្ទេសេ សាមិវចនំ. ភន្តេតិ អាលបនត្ថេ វុឌ្ឍេសុ សគារវវចនំ. ‘‘អាវុសោ’’តិ បទំ បន នវកេសុ. តទុភយម្បិ និបាតោ ‘‘តុម្ហេ ភន្តេ, តុម្ហេ អាវុសោ’’តិ ពហូសុបិ សមានរូបត្តា. សង្ឃោតិ អវិសេសតោ ចតុវគ្គាទិកេ បកតត្តបុគ្គលសមូហេ វត្តតិ. ឥធ បន បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ បញ្ចវគ្គតោ បដ្ឋាយ, មជ្ឈិមេសុ ជនបទេសុ ទសវគ្គតោ បដ្ឋាយ សង្ឃោតិ គហេតព្ពោ. តត្រាយំ បិណ្ឌត្ថោ – ភន្តេ, សង្ឃោ មម វចនំ សុណាតូតិ. ឥទញ្ច នវកតរេន វត្តព្ពវចនំ. សចេ បន អនុស្សាវកោ សព្ពេហិ ភិក្ខូហិ វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, ‘‘សុណាតុ មេ, អាវុសោ, សង្ឃោ’’តិ វត្តព្ពំ. សោបិ ចេ ‘‘ភន្តេ’’តិ វទេយ្យ, នវកតរោ វា ‘‘អាវុសោ’’តិ, កម្មកោបោ នត្ថិ. កេចិ បន ‘‘ឯកត្ថ ‘អាវុសោ’តិ វត្វា អញ្ញត្ថ ‘ភន្តេ’តិ វុត្តេបិ នត្ថិ ទោសោ ឧភយេនាបិ អាលបនស្ស សិជ្ឈនតោ’’តិ វទន្តិ.

ឥទានិ យមត្ថំ ញាបេតុកាមោ ‘‘សុណាតូ’’តិ សង្ឃំ សវនេ និយោជេតិ, តំ ញាបេន្តោ ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អយន្តិ ¶ ឧបសម្បទាបេក្ខស្ស ហត្ថបាសេ សន្និហិតភាវទស្សនំ. តេន ច ហត្ថបាសេ ឋិតស្សេវ ឧបសម្បទា រុហតីតិ សិជ្ឈតិ ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋិតស្ស ‘‘អយ’’ន្តិ ន វត្តព្ពតោ. តេនេវ អនុសាសកសម្មុតិយំ សោ ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋិតត្តា ‘‘អយ’’ន្តិ ន វុត្តោ. តស្មា ឧបសម្បទាបេក្ខោ អនុបសម្បន្នោ ហត្ថបាសេ ឋបេតព្ពោ. អយំ ឥត្ថន្នាមោតិ អយំ-សទ្ទោ ច អវស្សំ បយុជ្ជិតព្ពោ. សោ ច ឥមស្មិំ បឋមនាមបយោគេ ឯវាតិ គហេតព្ពំ ¶ . ‘‘ឥត្ថន្នាមោ’’តិ ឥទំ អនិយមតោ តស្ស នាមទស្សនំ. ឧភយេនបិ អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោតិអាទិនាមំ ទស្សេតិ. ‘‘ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ភិន្នាធិករណវិសយេ ពហុព្ពីហិសមអាសោ, ឧបសម្បទំ មេ សង្ឃោ អបេក្ខមានោតិ អត្ថោ. តស្ស ច ឧបជ្ឈាយតំ សមង្គិភាវេន ទស្សេតុំ ‘‘ឥត្ថន្នមស្ស អាយស្មតោ’’តិ វុត្តំ. ឯតេន ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ អាយស្មតោ ធម្មរក្ខិតស្ស សទ្ធិវិហារិកភូតោ ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ឯវមាទិនា នយេន នាមយោជនាយ សហ អត្ថោ ទស្សិតោតិ. ឯត្ថ ច ‘‘អាយស្មតោ’’តិ បទំ អវត្វាបិ ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ ធម្មរក្ខិតស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘ឥត្ថន្នាមេន ឧបជ្ឈាយេនា’’តិ ឯត្ថ ‘‘អាយស្មតោ’’តិ បទំ ន វុត្តំ. យញ្ចេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ.

ននុ ចេត្ថ ឧបជ្ឈាយោបិ ឧបសម្បទាបេក្ខោ វិយ ហត្ថបាសេ ឋិតោ ឯវ ឥច្ឆិតព្ពោ, អថ កស្មា ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ ឥមស្ស ឥត្ថន្នាមស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ឯវំ ឧបជ្ឈាយបរាមសនេបិ ឥម-សទ្ទស្ស បយោគោ ន កតោតិ? នាយំ វិរោធោ ឧបជ្ឈាយស្ស អភាវេបិ កម្មកោបាភាវតោ. កេវលញ្ហិ កម្មនិប្ផត្តិយា សន្តបទវសេន អវិជ្ជមានស្សបិ ឧបជ្ឈាយស្ស នាមកិត្តនំ អនុបជ្ឈាយស្ស ឧបសម្បទាទីសុបិ ករីយតិ. តស្មា ឧបជ្ឈាយស្ស អសន្និហិតតាយបិ តប្បរាមសនមត្តេនេវ កម្មសិទ្ធិតោ ‘‘ឥមស្សា’’តិ និទ្ទិសិតុំ ន វដ្ដតិ.

បរិសុទ្ធោ អន្តរាយិកេហិ ធម្មេហីតិ អភព្ពតាទិកេហិ ឧបសម្បទាយ អវត្ថុករេហិ ចេវ បញ្ចាពាធហត្ថច្ឆិន្នាទីហិ ច អាបត្តិមត្តករេហិ អន្តរាយិកេហិ សភាវេហិ បរិមុត្តោ. ឯវំ វុត្តោ ឯវ ច អាបត្តិមត្តករេហិ បញ្ចាពាធាទីហិ អបរិមុត្តស្សបិ ឧបសម្បទា រុហតិ, នាញ្ញថា. បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរន្តិ បរិបុណ្ណមស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខស្ស បត្តចីវរំ. ឯវំ វុត្តេ ឯវ អបត្តចីវរស្សាបិ ឧបសម្បទា រុហតិ, នាញ្ញថា. ឧបសម្បទំ យាចតីតិ ¶ ‘‘សង្ឃំ, ភន្តេ, ឧបសម្បទំ យាចាមី’’តិអាទិនា (មហាវ. ៧១, ១២៦) យាចិតភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯវំ តេន សង្ឃេ អយាចិតេបិ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃំ ឧបសម្បទំ យាចតី’’តិ វុត្តេ ឯវ កម្មំ អវិបន្នំ ហោតិ, នាញ្ញថា. ឧបជ្ឈាយេនាតិ ឧបជ្ឈាយេន ករណភូតេន ឥត្ថន្នាមំ ឧបជ្ឈាយំ កត្វា កម្មភូតំ ឧបសម្បទំ ទាតុំ និប្ផាទេតុំ កត្តុភូតំ សង្ឃំ យាចតីតិ អត្ថោ. យាចធាតុនោ បន ទ្វិកម្មកត្តា ‘‘សង្ឃំ, ឧបសម្បទ’’ន្តិ ទ្វេ កម្មបទានិ វុត្តានិ.

យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លន្តិ ឯត្ថ បត្តោ កាលោ ឥមស្សាតិ បត្តកាលំ, អបលោកនាទិចតុព្ពិធសង្ឃកម្មំ, តទេវ សកត្ថេ យ-បច្ចយេន ‘‘បត្តកល្ល’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥធ បន ញត្តិចតុត្ថឧបសម្បទាកម្មំ អធិប្បេតំ, តំ កាតុំ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ ជាតំ. យទីតិ អនុមតិគហណវសេន កម្មស្ស ¶ បត្តកល្លតំ ញាបេតិ. យោ ហិ កោចិ តត្ថ អបត្តកល្លតំ មញ្ញិស្សតិ, សោ វក្ខតិ. ឥមមេវ ហិ អត្ថំ សន្ធាយ អនុស្សាវនាសុ ‘‘យស្សាយស្មតោ ខមតិ…បេ… សោ ភាសេយ្យា’’តិ (មហាវ. ១២៧) វុត្តំ. តំ បនេតំ បត្តកល្លំ វត្ថុសម្បទា, អន្តរាយិកេហិ ធម្មេហិ ចស្ស បរិសុទ្ធតា, សីមាសម្បទា, បរិសសម្បទា, បុព្ពកិច្ចនិដ្ឋាបនន្តិ ឥមេហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ សង្គហិតំ.

តត្ថ វត្ថុសម្បទា នាម យថាវុត្តេហិ ឯកាទសហិ អភព្ពបុគ្គលេហិ ចេវ អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នេហិ ច អញ្ញោ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោ អនុបសម្បន្នភូតោ មនុស្សបុរិសោ, ឯតស្មិំ បុគ្គលេ សតិ ឯវ ឥទំ សង្ឃស្ស ឧបសម្បទាកម្មំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ. កតញ្ច កុប្បមេវ ហោតិ.

អន្តរាយិកេហិ ធម្មេហិ ចស្ស បរិសុទ្ធតា នាម យថាវុត្តស្សេវ ឧបសម្បទាវត្ថុភូតស្ស បុគ្គលស្ស យេ ឥមេ ភគវតា បដិក្ខិត្តា បញ្ចាពាធផុដ្ឋតាទយោ មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតតាបរិយោសានា ចេវ ហត្ថច្ឆិន្នតាទយោ ច ទោសធម្មា ការកសង្ឃស្ស អាបត្តាទិអន្តរាយហេតុតាយ ‘‘អន្តរាយិកា’’តិ វុច្ចន្តិ តេហិ អន្តរាយិកេហិ ទោសធម្មេហិ បរិមុត្តត្តា, ឥមិស្សា ច សតិ ឯវ ឥទំ កម្មំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ. កតំ បន កម្មំ សុកតមេវ ហោតិ ឋបេត្វា ឩនវីសតិវស្សបុគ្គលំ.

សីមាសម្បទា ¶ បន ឧបោសថក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១៤៧-១៤៨) វក្ខមាននយេន សព្ពទោសវិរហិតាយ ពទ្ធាពទ្ធវសេន ទុវិធាយ សីមាយ វសេនេវ វេទិតព្ពា. តាទិសាយ ហិ សីមាយ សតិ ឯវ ឥទំ កម្មំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ. កតញ្ច កម្មំ វិបជ្ជតិ.

បរិសសម្បទា បន យេ ឥមេ ឧបសម្បទាកម្មស្ស សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន កម្មប្បត្តា ទសហិ វា បញ្ចហិ វា អនូនា បារាជិកំ អនាបន្នា, អនុក្ខិត្តា ច សមានសំវាសកា ភិក្ខូ, តេសំ ឯកសីមាយំ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឋានំ, ឆន្ទារហានញ្ច ឆន្ទស្ស អានយនំ, សម្មុខីភូតានញ្ច អប្បដិក្កោសនំ, ឧបសម្បទាបេក្ខរហិតានំ ឧបោសថក្ខន្ធកេ បដិក្ខិត្តានំ គហដ្ឋាទិអនឧបសម្បន្នានញ្ចេវ បារាជិកុក្ខិត្តកនានាសំវាសកភិក្ខុនីនញ្ច វជ្ជនីយបុគ្គលានំ សង្ឃស្ស ហត្ថបាសេ អភាវោ ចាតិ ឥមេហិ ចតូហិ អង្គេហិ សង្គហិតា. ឯវរូបាយ ច បរិសសម្បទាយ សតិ ឯវ ឥទំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ. តត្ថ បុរិមានំ តិណ្ណំ អង្គានំ អញ្ញតរស្សបិ អភាវេ កតំ កម្មំ វិបជ្ជតិ, ន បច្ឆិមស្ស.

បុព្ពកិច្ចនិដ្ឋាបនំ ¶ នាម យានិមានិ ‘‘បឋមំ ឧបជ្ឈំ គាហាបេតព្ពោ’’តិអាទិនា បាឡិយំ វុត្តានិ ‘‘ឧបជ្ឈំ គាហាបនំ, បត្តចីវរាចិក្ខនំ, តតោ តំ ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋបេត្វា អនុសាសកសម្មុតិកម្មករណំ, សម្មតេន ច គន្ត្វា អនុសាសនំ, តេន ច បឋមតរំ អាគន្ត្វា សង្ឃស្ស ញាបេត្វា ឧបសម្បទាបេក្ខំ ‘អាគច្ឆាហី’តិ ហត្ថបាសេ ឯវ អព្ភានំ, តេន ច ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទាបេត្វា ឧបសម្បទាយាចាបនំ, តតោ អន្តរាយិកធម្មបុច្ឆកសម្មុតិករណំ, សម្មតេន ច បុច្ឆន’’ន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ បុព្ពកិច្ចានិ, តេសំ សព្ពេសំ យាថាវតោ ករណេន និដ្ឋាបនំ. ឯតស្មិញ្ច បុព្ពកម្មនិដ្ឋាបនេ សតិ ឯវ ឥទំ សង្ឃស្ស ឧបសម្បទាកម្មំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ. ឯតេសុ បន បុព្ពកម្មេសុ អកតេសុបិ កតំ កម្មំ យថាវុត្តវត្ថុសម្បត្តិអាទីសុ វិជ្ជមានេសុ អកុប្បមេវ ហោតិ. តទេវមេត្ថ បត្តកល្លំ ឥមេហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥមិនាវ នយេន ហេដ្ឋា វុត្តេសុ, វក្ខមានេសុ ច សព្ពេសុ កម្មេសុ បត្តកល្លតា យថារហំ យោជេត្វា ញាតព្ពា.

ឥត្ថន្នាមំ ¶ ឧបសម្បាទេយ្យាតិ ឧបសម្បទានិប្ផាទនេន តំសមង្គិំ ករេយ្យ ករោតូតិ បត្ថនាយំ, វិធិម្ហិ វា ឥទំ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ហិ ‘‘ទេវទត្តំ សុខាបេយ្យា’’តិ វុត្តេ សុខមស្ស និប្ផាទេត្វា តំ សុខសមង្គិនំ ករេយ្យាតិ អត្ថោ ហោតិ, ឯវមិធាបិ ឧបសម្បទមស្ស និប្ផាទេត្វា តំ ឧបសម្បទាសមង្គិនំ ករេយ្យាតិ អត្ថោ. បយោជកព្យាបារេ ចេតំ យថា សុខយន្តំ កញ្ចិ សុទ្ធកត្តារំ កោចិ ហេតុកត្តា សុខហេតុនិប្ផាទនេន សុខាបេយ្យាតិ វុច្ចតិ, ឯវមិធាបិ ឧបសម្បជ្ជន្តំ សុទ្ធកត្តារំ បុគ្គលំ ហេតុកត្តុភូតោ សង្ឃោ ឧបសម្បទាហេតុនិប្ផាទនេន ឧបសម្បាទេយ្យាតិ វុត្តោ. ឯតេន ច សុខំ វិយ សុខទាយកេន សង្ឃេន បុគ្គលស្ស ទិយ្យមានា តថាបវត្តបរមត្ថធម្មេ ឧបាទាយ អរិយជនបញ្ញត្តា ឧបសម្បទា នាម សម្មុតិសច្ចតា អត្ថីតិ សមត្ថិតំ ហោតិ. ឯត្ថ ច ‘‘ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃំ ឧបសម្បទំ យាចតី’’តិ វុត្តត្តា បរិវាសាទីសុ វិយ យាចនានុគុណំ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ឧបសម្បទំ ទទេយ្យា’’តិ អវត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមំ ឧបសម្បាទេយ្យា’’តិ វុត្តត្តា ឥទំ ឧបសម្បទាកម្មំ ទានេ អសង្គហេត្វា កម្មលក្ខណេ ឯវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមិនា នយេន ‘‘ឥត្ថន្នាមំ ឧបសម្បាទេតិ, ឧបសម្បន្នោ សង្ឃេនា’’តិ ឯត្ថាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កេវលញ្ហិ តត្ថ វត្តមានកាលអតីតកាលវសេន, ឥធ បន អនាមដ្ឋកាលវសេនាតិ ឯត្តកមេវ វិសេសោ.

ឯសា ញត្តីតិ ‘‘សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ’’តិ វុត្តញាបនា ឯសា. ឥទញ្ច អនុស្សាវនានម្បិ សព្ភាវសូចនត្ថំ វុច្ចតិ. អវស្សញ្ចេតំ វត្តព្ពមេវ, ញត្តិកម្មេ ឯវ តំ ន វត្តព្ពំ. តត្ថ បន យ្យ-ការេ វុត្តមត្តេ ឯវ ញត្តិកម្មំ និដ្ឋិតំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ខមតីតិ រុច្ចតិ. ឧបសម្បទាតិ សង្ឃេន ទិយ្យមានា និប្ផាទិយមានា ឧបសម្បទា យស្ស ខមតិ. សោ តុណ្ហស្សាតិ យោជនា. តុណ្ហីតិ ¶ ច អកថនត្ថេ និបាតោ, អកថនកោ អស្ស ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. ខមតិ សង្ឃស្ស ឥត្ថន្នាមស្ស ឧបសម្បទាតិ បកតេន សម្ពន្ធោ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘តស្មា តុណ្ហី’’តិ. តត្ថ ‘‘អាសី’’តិ សេសោ. យស្មា ‘‘យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យា’’តិ តិក្ខត្តុំ វុច្ចមានោបិ សង្ឃោ តុណ្ហី និរវោ អហោសិ, តស្មា ខមតិ សង្ឃស្សាតិ អត្ថោ. ឯវន្តិ ឥមិនា បការេន. តុណ្ហីភាវេនេវេតំ សង្ឃស្ស រុច្ចនភាវំ ធារយាមិ ពុជ្ឈាមិ បជានាមីតិ អត្ថោ. ឥតិ-សទ្ទោ បរិសមាបនត្ថេ កតោ, សោ ច កម្មវាចាយ អនង្គំ. តស្មា អនុស្សាវកេន ‘‘ធារយាមី’’តិ ឯត្ថ មិ-ការបរិយោសានមេវ ¶ វត្វា និដ្ឋាបេតព្ពំ, ឥតិ-សទ្ទោ ន បយុជ្ជិតព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមិនា នយេន សព្ពត្ថ កម្មវាចានមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឧបសម្បទាវិធិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចត្តារោនិស្សយាទិកថាវណ្ណនា

១២៨. ឯកបោរិសា វាតិអាទិ សត្តានំ សរីរច្ឆាយំ បាទេហិ មិនិត្វា ជាននប្បការទស្សនំ. ឆសត្តបទបរមតា ហិ ឆាយា ‘‘បោរិសា’’តិ វុច្ចតិ. ឥទញ្ច ឧតុប្បមាណាចិក្ខនាទិ ច អាគន្តុកេហិ សទ្ធិំ វីមំសិត្វា វុឌ្ឍនវភាវំ ញត្វា វន្ទនវន្ទាបនាទិករណត្ថំ វុត្តំ. ឯតិ អាគច្ឆតិ, គច្ឆតិ ចាតិ ឧតុ, សោវ បមិយតេ អនេន សំវច្ឆរន្តិ បមាណន្តិ អាហ ‘‘ឧតុយេវ ឧតុប្បមាណ’’ន្តិ. អបរិបុណ្ណាតិ ឧបសម្បទាទិវសេន អបរិបុណ្ណា. យទិ ឧតុវេមជ្ឈេ ឧបសម្បាទិតោ, តទា តស្មិំ ឧតុម្ហិ អវសិដ្ឋទិវសាចិក្ខនំ ‘‘ទិវសភាគាចិក្ខន’’ន្តិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘យត្តកេហិ ទិវសេហិ យស្ស យោ ឧតុ អបរិបុណ្ណោ, តេ ទិវសេ’’តិ. តត្ថ យស្ស តំ ខណំ លទ្ធូបសម្បទស្ស បុគ្គលស្ស សម្ពន្ធី យោ ឧតុ យត្តកេហិ ទិវសេហិ អបរិបុណ្ណោ, តេ ទិវសេតិ យោជនា.

ឆាយាទិកមេវ សព្ពំ សង្គហេត្វា គាយិតព្ពតោ កថេតព្ពតោ សង្គីតីតិ អាហ ‘‘ឥទមេវា’’តិអាទិ. តត្ថ ឯកតោ កត្វា អាចិក្ខិតព្ពំ. ត្វំ កិំ លភសីតិ ត្វំ ឧបសម្បាទនកាលេ កតរវស្សំ, កតរឧតុញ្ច លភសិ, កតរស្មិំ តេ ឧបសម្បទា លទ្ធាតិ អត្ថោ. វស្សន្តិ វស្សានឧតុ. ឥទញ្ច សំវច្ឆរាចិក្ខនំ វិនា វុត្តម្បិ ន ញាយតីតិ ឥមិនា ឧតុអាចិក្ខនេនេវ សាសនវស្សេសុ វា កលិយុគវស្សាទីសុ វា សហស្សិមេ វា សតិមេ វា អសុកំ ឧតុំ លភាមីតិ ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ឆាយា’’តិ ឥទំ បាឡិយំ អាគតបដិបាដិំ សន្ធាយ វុត្តំ. វត្តព្ពកមតោ បន កលិយុគវស្សាទីសុ សព្ពទេសបសិទ្ធេសុ អសុកវស្សេ អសុកឧតុម្ហិ អសុកមាសេ ¶ អសុកេ កណ្ហេ វា សុក្កេ វា បក្ខេ អសុកតិថិវារវិសេសយុត្តេ នក្ខត្តេ បុព្ពណ្ហាទិទិវសភាគេ ឯត្តកេ ឆាយាបមាណេ, នាឌិកាបមាណេ វា មយា ឧបសម្បទា លទ្ធាតិ វទេយ្យាសីតិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពំ. ‘‘ឥទំ សុដ្ឋុ ឧគ្គហេត្វា អាគន្តុកេហិ ¶ វុឌ្ឍបដិបាដិំ ញត្វា បដិបជ្ជាហី’’តិ វត្តព្ពំ. បាឡិយំ កិស្ស ត្វន្តិ កិំ ត្វំ ឯត្តកំ កាលំ អកាសីតិ អត្ថោ.

១៣០. ឧបសម្បទំ យាចីតិ បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច យាចីតិ អត្ថោ. បស្សិស្សាមីតិ ឯត្ថ វទតីតិ សេសោ, ឯវំ ឧបរិបិ. ‘‘ឱសារេតព្ពោ’’តិ ឥមិនា បុរិមោ ឧក្ខិត្តភាវោ វិព្ភមិត្វា បុន លទ្ធូបសម្បទម្បិ ន មុញ្ចតិ. តេន ច សម្ភុញ្ជនាទីសុបិ ភិក្ខូនំ បាចិត្តិយមេវាតិ ទស្សេតិ. អនាបត្តិ សម្ភោគេ សំវាសេតិ ឯត្ថ សហសេយ្យាបិ សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ចាយមធិប្បាយោ – យស្មា អយំ ឱសារិតត្តា បកតត្តោ, តស្មា ឧក្ខិត្តសម្ភោគាទិបច្ចយេន បាចិត្តិយេនេត្ថ អនាបត្តីតិ. យោ បន អាបត្តិដ្ឋានេ អនាបត្តិទិដ្ឋិតាយ អាបត្តិំ ន បស្សតិ, តេនេវ បដិកម្មម្បិ ន ករោតិ, សោ យស្មា ឯត្តាវតា អលជ្ជី នាម ន ហោតិ. បណ្ណត្តិំ ញត្វា វីតិក្កមំ ករោន្តោ ឯវ ហិ អលជ្ជី នាម ហោតិ. ‘‘សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិអាទិ (បរិ. ៣៥៩) ហិ វុត្តំ. តស្មា ឯត្ថ អលជ្ជិសម្ភោគាទិបច្ចយា ទុក្កដាបត្តិនិយមោ នត្ថិ. តេន សាបេត្ថ អាបត្តិ ន វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យោ បនេត្ថ ឥមំ អធិប្បាយំ អសល្លក្ខេន្តេន កេនចិ ‘‘អនាបត្តិ សម្ភោគេ សំវាសេ’’តិ ឥមិនា បាចិត្តិយេន អនាបត្តិ វុត្តា, អលជ្ជិសម្ភោគបច្ចយា ទុក្កដំ បន អាបជ្ជតិ ឯវាតិ អាបត្តិនិយមោ វុត្តោ, សោ អលជ្ជិត្តេ សតិ ឯវ វុត្តោ, នាសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៣១. វិនយម្ហីតិអាទិគាថាសុ និគ្គហានន្តិ និគ្គហករណេសុ. បាបិច្ឆេតិ បាបបុគ្គលានំ និគ្គហករណេសុ, លជ្ជីនំ បគ្គហេសុ ច បេសលានំ សុខាវហេ មហន្តេ វិនយម្ហិ យថា អត្ថការី អត្ថានុគុណំ ករោន្តោវ យស្មា យោនិសោ បដិបជ្ជតិ នាម ហោតិ, តស្មា ឧទ្ទានំ បវក្ខាមីតិ សម្ពន្ធយោជនា ទដ្ឋព្ពា. សេសំ សព្ពត្ថ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ចត្តារោនិស្សយាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

មហាខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

២. ឧបោសថក្ខន្ធកោ

សន្និបាតានុជាននាទិកថាវណ្ណនា

១៣២. ឧបោសថក្ខន្ធកេ ¶ ¶ តរន្តិ ឱតរន្តិ ឯត្ថាតិ តិត្ថំ, លទ្ធិ. ឥតោតិ សាសនលទ្ធិតោ.

១៣៥. អាបជ្ជិត្វា វា វុដ្ឋិតោតិ ឯត្ថ ទេសនារោចនានម្បិ សង្គហោ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘‘វុដ្ឋិតា វា ទេសិតា វា អារោចិតា វា អាបត្តិ…បេ… អសន្តី នាម ហោតី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) វុត្តំ.

មនុជេនាតិ អាសន្នេន សហ. បរេតិ ទូរដ្ឋេបិ បរបុគ្គលេ សន្ធាយ គិរំ នោ ច ភណេយ្យាតិ យោជនា.

‘‘អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតី’’តិ (មហាវ. ១៣៤) វុត្តត្តា គរុកាបត្តិបិ អាវិករណមត្តេន វុដ្ឋាតីតិ កេចិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ បរិវាសាទិវិធានសុត្តេហិ វិរុជ្ឈនតោ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – យថាភូតញ្ហិ អត្តានមាវិករោន្តំ បេសលា ភិក្ខូ ‘‘អកាមា បរិវត្ថព្ព’’ន្តិអាទិវចនំ និស្សាយ អនិច្ឆមានម្បិ នំ ឧបាយេន បរិវាសាទីនិ ទត្វា អវស្សំ សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋាបេស្សន្តិ, តតោ តស្ស អវិប្បដិសារាទីនំ វសេន ផាសុ ហោតិ. បឋមំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសន្តិ និទានុទ្ទេសំ ទស្សេតិ. បុព្ពេ អវិជ្ជមានំ បញ្ញាបេសីតិ. ន កេវលញ្ច ឯតំ, បុព្ពេ បញ្ញត្តម្បិ បន បារាជិកាទិសិក្ខាបទំ សព្ពំ ភគវា ‘‘តត្រិមេ ចត្តារោ បារាជិកា ធម្មា ឧទ្ទេសំ អាគច្ឆន្តី’’តិអាទិនា បារាជិកុទ្ទេសាទិវសេន វិនយមាតិកំ កត្វា និទានុទ្ទេសេន សហ សយមេវ សង្គហេត្វា ‘‘បាតិមោក្ខ’’ន្តិ បញ្ញាបេសីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តទេតំ សព្ពម្បិ សន្ធាយ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៣៣) វុត្តំ.

១៣៦. ឯតំ ៣៤ វេទិតព្ពន្តិ យស្មិំ តស្មិំ ចាតុទ្ទសេ វា បន្នរសេ វាតិ ឯវំ អត្ថជាតំ.

សន្និបាតានុជាននាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សីមានុជាននកថាវណ្ណនា

១៣៨. ‘‘បុរត្ថិមាយ ¶ ទិសាយា’’តិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ. តស្សំ បន ទិសាយំ និមិត្តេ អសតិ យត្ថ អត្ថិ, តតោ បដ្ឋាយ បឋមំ ‘‘បុរត្ថិមាយ អនុទិសាយ, ទក្ខិណាយ ទិសាយា’’តិអាទិនា សមន្តា វិជ្ជមានដ្ឋានេសុ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា បុន ‘‘បុរត្ថិមាយ អនុទិសាយា’’តិ បឋមកិត្តិតំ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ, តីហិ និមិត្តេហិ សិង្ឃាដកសណ្ឋានាយបិ សីមាយ សម្មន្និតព្ពតោ. តិក្ខត្តុំ សីមាមណ្ឌលំ សម្ពន្ធន្តេនាតិ វិនយធរេន សយំ ឯកស្មិំយេវ ឋានេ ឋត្វា កេវលំ និមិត្តកិត្តនវចនេនេវ សីមាមណ្ឌលំ សមន្តា និមិត្តេន និមិត្តំ ពន្ធន្តេនាតិ អត្ថោ. តំ តំ និមិត្តដ្ឋានំ អគន្ត្វាបិ ហិ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. តិយោជនបរមាយ សីមាយ សមន្តតោ តិក្ខត្តុំ អនុបរិគមនស្ស ឯកទិវសេន ទុក្ករត្តា វិនយធរេន សយំ អទិដ្ឋម្បិ បុព្ពេ ភិក្ខូហិ យថាវវត្ថិតំ និមិត្តំ ‘‘បាសាណោ ភន្តេ’’តិអាទិនា កេនចិ វុត្តានុសារេន សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯសោ បាសាណោ និមិត្ត’’ន្តិអាទិនា កិត្តេតុម្បិ វដ្ដតិ ឯវ.

សុទ្ធបំសុបព្ពតោតិ ន កេនចិ កតោ សយំជាតោវ វុត្តោ. តថា សេសាបិ. ឥតរោបីតិ សុទ្ធបំសុបព្ពតាទិកោបិ បព្ពតោ. ហត្ថិប្បមាណតោតិ ឯត្ថ ភូមិតោ ឧគ្គតប្បទេសេន ហត្ថិប្បមាណំ គហេតព្ពំ. ចតូហិ វា តីហិ វាតិ សីមាភូមិយំ ចតូសុ, តីសុ វា ទិសាសុ ឋិតេហិ. ឯកិស្សា ឯវ បន ទិសាយ ឋិតេហិ តតោ ពហូហិបិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតិ. ទ្វីហិ បន ទ្វីសុ ទិសាសុ ឋិតេហិបិ ន វដ្ដតិ. តស្មាតិ យស្មា ឯកេន ន វដ្ដតិ, តស្មា. តំ ពហិទ្ធា កត្វាតិ កិត្តិតនិមិត្តស្ស អសីមត្តា អន្តោសីមាយ ករណំ អយុត្តន្តិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ.

ទ្វត្តិំសបលគុឡបិណ្ឌប្បមាណតា សណ្ឋានតោ គហេតព្ពា, ន តុលគណនាវសេន, ភារតោ បលបរិមាណញ្ច មគធតុលាយ គហេតព្ពំ. សា ច លោកិយតុលាយ ទ្វិគុណាតិ វទន្តិ. អតិមហន្តោបីតិ ភូមិតោ ហត្ថិប្បមាណំ អនុគ្គន្ត្វា ហេដ្ឋាភូមិយំ ឱតិណ្ណឃនតោ អនេកយោជនប្បមាណោបិ. សចេ ហិ តតោ ហត្ថិប្បមាណំ កូដំ ឧគ្គច្ឆតិ, បព្ពតសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ.

អន្តោសារានន្តិ ¶ តស្មិំ ខណេ តរុណតាយ សារេ អវិជ្ជមានេបិ បរិណាមេន ភវិស្សមានសារេបិ សន្ធាយ វុត្តំ. តាទិសានញ្ហិ សូចិទណ្ឌកប្បមាណបរិណាហានំ ចតុបញ្ចមត្តម្បិ វនំ វដ្ដតិ. អន្តោសារមិស្សកានន្តិ អន្តោសារេហិ ¶ រុក្ខេហិ សម្មិស្សានំ. ឯតេន ច សាររុក្ខមិស្សម្បិ វនំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ចតុបញ្ចរុក្ខមត្តម្បីតិ សាររុក្ខេ សន្ធាយ វុត្តំ. វនមជ្ឈេ វិហារំ ករោន្តីតិ រុក្ខឃដាយ អន្តរេ រុក្ខេ អច្ឆិន្ទិត្វា វតិអាទីហិ វិហារបរិច្ឆេទំ កត្វាវ អន្តោរុក្ខន្តរេសុ ឯវ បរិវេណបណ្ណសាលាទីនំ ករណវសេន យថា អន្តោវិហារម្បិ វនមេវ ហោតិ, ឯវំ វិហារំ ករោន្តីតិ អត្ថោ. យទិ ហិ សព្ពំ រុក្ខំ ឆិន្ទិត្វា វិហារំ ករេយ្យុំ, វិហារស្ស អវនត្តា តំ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតំ វនំ ឯកត្ថ កិត្តេតព្ពំ សិយា. ឥធ បន អន្តោបិ វនត្តា ‘‘វនំ ន កិត្តេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សចេ ហិ តំ កិត្តេន្តិ, ‘‘និមិត្តស្ស ឧបរិ វិហារោ ហោតី’’តិអាទិនា អនន្តរេ វុត្តទោសំ អាបជ្ជតិ. ឯកទេសន្តិ វនេកទេសំ, រុក្ខវិរហិតដ្ឋានេ កតវិហារស្ស ឯកបស្សេ ឋិតវនស្ស ឯកទេសន្តិ អត្ថោ.

សូចិទណ្ឌកប្បមាណោតិ វំសទណ្ឌប្បមាណោ. លេខនិទណ្ឌប្បមាណោតិ កេចិ. មាតិកាដ្ឋកថាយំ បន អវេភង្គិយវិនិច្ឆយេ ‘‘យោ កោចិ អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌកមត្តោបិ វេឡុ…បេ… គរុភណ្ឌ’’ន្តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុព្ពត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តត្តា តនុតរោ វេឡុទណ្ឌោតិ ច សូចិទណ្ឌោតិ ច គហេតព្ពំ. វំសនឡកសរាវាទីសូតិ វេឡុបព្ពេ វា នឡបព្ពេ វា កបល្លកាទិមត្តិកភាជនេសុ វាតិ អត្ថោ. តង្ខណម្បីតិ តរុណបោតកេ អមិលាយិត្វា វិរុហនជាតិកេ សន្ធាយ វុត្តំ. យេ បន បរិណតា សមូលំ ឧទ្ធរិត្វា រោបិតាបិ ឆិន្នសាខា វិយ មិលាយិត្វា ចិរេន នវមូលង្កុរុប្បត្តិយា ជីវន្តិ, មីយន្តិយេវ វា, តាទិសេ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. ឯតន្តិ នវមូលសាខានិគ្គមនំ.

មជ្ឈេតិ សីមាយ មហាទិសានំ អន្តោ. កោណន្តិ សីមាយ ចតូសុ កោណេសុ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ មគ្គានំ សម្ពន្ធដ្ឋានំ. បរភាគេ កិត្តេតុំ វដ្ដតីតិ តេសំ ចតុន្នំ កោណានំ ពហិ និក្ខមិត្វា ឋិតេសុ មគ្គេសុ ឯកិស្សា ទិសាយ ឯកំ, អញ្ញិស្សា ទិសាយ ចាបរន្តិ ឯវំ ចត្តារោបិ មគ្គា ចតូសុ ទិសាសុ កិត្តេតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ បន កិត្តិតមត្តេន កថំ ឯកាពទ្ធតា វិគច្ឆតីតិ វិញ្ញាយតីតិ. បរតោ គតដ្ឋានេបិ ឯតេ ឯវ តេ ចត្តារោ មគ្គា. ‘‘ចតូសុ ទិសាសុ គច្ឆន្តី’’តិ ហិ វុត្តំ. តស្មា ឯត្ថ ការណំ វិចិនិតព្ពំ.

‘‘ឧត្តរន្តិយា ភិក្ខុនិយា’’តិ ឥទញ្ច បាឡិយំ (បាចិ. ៦៩២) ភិក្ខុនីនំ នទីបារគមនេ នទិលក្ខណស្ស អាគតត្តា វុត្តំ. ភិក្ខូនំ អន្តរវាសកតេមនមត្តម្បិ វដ្ដតិ ឯវ ¶ . ‘‘នទិចតុក្កេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ ឥមិនា ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ បរតោ គតដ្ឋានេបិ កិត្តេតុំ ¶ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. តេនេវ ច ‘‘អស្សម្មិស្សនទិយោ ចតស្សោបិ កិត្តេតុំ វដ្ដតី’’តិ អសម្មិស្ស-គ្គហណំ កតំ. មូលេតិ អាទិកាលេ. នទិំ ភិន្ទិត្វាតិ យថា ឧទកំ អនិច្ឆន្តេហិ កស្សកេហិ មហោឃេ និវត្តេតុំ ន សក្កា, ឯវំ នទិកូលំ ភិន្ទិត្វា.

ឧក្ខេបិមន្តិ ទីឃរជ្ជុនា កុដេន ឧស្សិញ្ចនីយំ.

អសម្មិស្សេហីតិ សព្ពទិសាសុ ឋិតបព្ពតេហិ ឯវ, បាសាណាទីសុ អញ្ញតរេហិ វា និមិត្តន្តរាព្យវហិតេហិ. សម្មិស្សេហីតិ ឯកត្ថ បព្ពតោ, អញ្ញត្ថ បាសាណោតិ ឯវំ ឋិតេហិ អដ្ឋហិបិ. ‘‘និមិត្តានំ សតេនាបី’’តិ ឥមិនា ឯកិស្សាយ ឯវ ទិសាយ ពហុនិមិត្តានិ ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្តំ? បព្ពតោ ភន្តេ. បុន បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្តំ? បាសាណោ ភន្តេ’’តិអាទិនា កិត្តេតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. សិង្ឃាដកសណ្ឋានាតិ តិកោណា. ចតុរស្សាតិ សមចតុរស្សា, មុទិង្គសណ្ឋានា បន អាយតចតុរស្សា. ឯកកោដិយំ សង្កោចិតា, តទញ្ញាយ វិត្ថិណ្ណា វា ហោតីតិ. សីមាយ ឧបចារំ ឋបេត្វាតិ អាយតិំ ពន្ធិតព្ពាយ សីមាយ នេសំ វិហារានំ បរិច្ឆេទតោ ពហិ សីមន្តរិកប្បហោនកំ ឧបចារំ ឋបេត្វា. ពទ្ធា សីមា យេសុ វិហារេសុ, តេ ពទ្ធសីមា. បាដេក្កន្តិ បច្ចេកំ. ពទ្ធសីមាសទិសានីតិ យថា ពទ្ធសីមាសុ ឋិតា អញ្ញមញ្ញំ ឆន្ទាទិំ អនបេក្ខិត្វា បច្ចេកំ កម្មំ កាតុំ លភន្តិ, ឯវំ គាមសីមាសុ ឋិតាបីតិ ទស្សេតិ. អាគន្តព្ពន្តិ សាមីចិមត្តវសេន វុត្តំ. តេនាហ ‘‘អាគមនម្បី’’តិអាទិ.

បព្ពជ្ជូបសម្បទាទីនន្តិ ឯត្ថ ភណ្ឌុកម្មាបុច្ឆនំ សន្ធាយ បព្ពជ្ជាគហណំ. ឯកវីសតិ ភិក្ខូតិ និសិន្នេ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥទញ្ច កម្មារហេន សហ អព្ភានការកានម្បិ បហោនកត្ថំ វុត្តំ. ‘‘និមិត្តុបគា បាសាណា ឋបេតព្ពា’’តិ ឥទំ យថារុចិតដ្ឋានេ រុក្ខនិមិត្តាទីនំ ទុល្លភតាយ វឌ្ឍិត្វា ឧភិន្នំ ពទ្ធសីមានំ សង្ករករណតោ ច បាសាណនិមិត្តស្ស ច តទភាវតោ យត្ថ កត្ថចិ អានេត្វា ឋបេតុំ សុករតាយ ច វុត្តំ. តថា សីមន្តរិកបាសាណា ឋបេតព្ពាតិ ឯត្ថាបិ. ចតុរង្គុលប្បមាណាបីតិ យថា ខន្ធសីមាបរិច្ឆេទតោ ពហិ និមិត្តបាសាណានំ ចតុរង្គុលមត្តដ្ឋានំ សមន្តា និគច្ឆតិ, អវសេសំ ឋានំ អន្តោខន្ធសីមាយ ហោតិយេវ, ឯវំ តេសុបិ ឋបិតេសុ ចតុរង្គុលមត្តា សីមន្តរិកា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សីមន្តរិកបាសាណាតិ ¶ សីមន្តរិកាយ ឋបិតនិមិត្តបាសាណា. តេ បន កិត្តេន្តេន បទក្ខិណតោ អនុបរិយាយន្តេនេវ កិត្តេតព្ពា. កថំ? ខណ្ឌសីមតោ ហិ បច្ឆិមាយ ទិសាយ បុរត្ថាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ តត្ថ សព្ពានិ និមិត្តានិ អនុក្កមេន ¶ កិត្តេត្វា តថា ឧត្តរាយ ទិសាយ ទក្ខិណាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘ទក្ខិណាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា តថា បុរត្ថិមាយ ទិសាយ បច្ឆិមាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘បច្ឆិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា តថា ទក្ខិណាយ ទិសាយ ឧត្តរាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘ឧត្តរាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ តត្ថ សព្ពានិ និមិត្តានិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា បុន បច្ឆិមាយ ទិសាយ បុរត្ថាភិមុខេន ឋត្វា បុរិមកិត្តិតំ វុត្តនយេន បុន កិត្តេតព្ពំ. ឯវំ ពហូនម្បិ ខណ្ឌសីមានំ សីមន្តរិកបាសាណា បច្ចេកំ កិត្តេតព្ពា. តតោតិ បច្ឆា. អវសេសនិមិត្តានីតិ មហាសីមាយ ពាហិរន្តរេសុ អវសេសនិមិត្តានិ. ឧភិន្នម្បិ ន កោបេន្តីតិ ឧភិន្នម្បិ កម្មំ ន កោបេន្តិ.

កុដិគេហេតិ ភូមិយំ កតតិណកុដិយំ. ឧទុក្ខលន្តិ ឧទុក្ខលាវាដសទិសខុទ្ទកាវាដំ. និមិត្តំ ន កាតព្ពន្តិ តំ រាជិំ វា ឧទុក្ខលំ វា និមិត្តំ ន កាតព្ពំ. ឥទញ្ច យថាវុត្តេសុ និមិត្តេសុ អនាគតត្តេន ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធម្បិ អវិនស្សកសញ្ញាយ កោចិ មោហេន និមិត្តំ ករេយ្យាតិ ទូរតោបិ វិបត្តិបរិហារត្ថំ វុត្តំ. ឯវំ ឧបរិ ‘‘ភិត្តិំ អកិត្តេត្វា’’តិអាទីសុបិ សិទ្ធមេវត្ថំ បុនប្បុនំ កថនេ ការណំ វេទិតព្ពំ. សីមាវិបត្តិ ហិ ឧបសម្បទាទិសព្ពកម្មវិបត្តិមូលន្តិ តស្សា សព្ពំ ទ្វារំ សព្ពថា បិទហនវសេន វត្តព្ពំ. សព្ពំ វត្វាវ ឥធ អាចរិយា វិនិច្ឆយំ ឋបេសុន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ភិត្តិន្តិ ឥដ្ឋកទារុមត្តិកាមយំ. សិលាមយាយ បន ភិត្តិយា និមិត្តុបគំ ឯកំ បាសាណំ តំតំទិសាយ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. អនេកសិលាហិ ចិនិតំ សកលភិត្តិំ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ ‘‘ឯសោ បាសាណោ និមិត្ត’’ន្តិ ឯកវចនេន វត្តព្ពតោ. អន្តោកុដ្ដមេវាតិ ឯត្ថ អន្តោកុដ្ដេបិ និមិត្តានំ ឋិតោកាសតោ អន្តោ ឯវ សីមាតិ គហេតព្ពំ. បមុខេ និមិត្តបាសាណេ ឋបេត្វាតិ គព្ភាភិមុខេបិ ពហិបមុខេ គព្ភវិត្ថារប្បមាណេ ឋានេ បាសាណេ ឋបេត្វា សម្មន្និតព្ពា. ឯវញ្ហិ គព្ភបមុខានំ អន្តរេ ឋិតកុដ្ដម្បិ ឧបាទាយ អន្តោ ច ពហិ ច ចតុរស្សសណ្ឋានាវ សីមា ហោតិ. ពហីតិ សកលស្ស កុដិគេហស្ស សមន្តតោ ពហិ.

អន្តោ ¶ ច ពហិ ច សីមា ហោតីតិ មជ្ឈេ ឋិតភិត្តិយា សហ ចតុរស្សសីមា ហោតិ.

‘‘ឧបរិបាសាទេយេវ ហោតី’’តិ ឥមិនា គព្ភស្ស ច បមុខស្ស ច អន្តរា ឋិតភិត្តិយា ឯកត្តា តត្ថ ច ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ ឱកាសាភាវេន ហេដ្ឋា ន ឱតរតិ, ឧបរិភិត្តិ បន សីមដ្ឋាវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. ហេដ្ឋិមតលេ កុដ្ដោតិ ហេដ្ឋិមតលេ ចតូសុ ទិសាសុ ឋិតកុដ្ដោ. សចេ ហិ ¶ ទ្វីសុ, តីសុ វា ទិសាសុ ឯវ កុដ្ដោ តិដ្ឋេយ្យ, ហេដ្ឋា ន ឱតរតិ. ហេដ្ឋាបិ ឱតរតីតិ ចតុន្នម្បិ ភិត្តីនំ អន្តោ ភិត្តីហិ សហ ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ បហោនកត្តា វុត្តំ. ឱតរមានា ច ឧបរិសីមប្បមាណេន ឱតរតិ, ចតុន្នំ បន ភិត្តីនំ ពាហិរន្តរបរិច្ឆេទេ ហេដ្ឋាភូមិភាគេ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា ឱតរតិ. ន បន ភិត្តីនំ ពហិ កេសគ្គមត្តម្បិ ឋានំ. បាសាទភិត្តិតោតិ ឧបរិតលេ ភិត្តិតោ. ឱតរណានោតរណំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ ឧបរិសីមប្បមាណស្ស អន្តោគធានំ ហេដ្ឋិមតលេ ចតូសុ ទិសាសុ កុដ្ដានំ តុលារុក្ខេហិ ឯកសម្ពន្ធតំ តទន្តោ បច្ឆិមសីមប្បមាណតាទិញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. កិញ្ចាបេត្ថ និយ្យូហកាទយោ និមិត្តានំ ឋិតោកាសតាយ ពជ្ឈមានក្ខណេ សីមា ន ហោន្តិ, ពទ្ធាយ បន សីមាយ សីមដ្ឋាវ ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពា. បរិយន្តថម្ភានន្តិ និមិត្តគតបាសាណត្ថម្ភេ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ឧបរិមតលេន សម្ពទ្ធោ ហោតី’’តិ ឥទំ កុដ្ដានំ អន្តរា សីមដ្ឋានំ ថម្ភានំ អភាវតោ វុត្តំ. យទិ ហិ ភវេយ្យុំ, កុដ្ដេ ឧបរិមតលេន អសម្ពន្ធេបិ សីមដ្ឋត្ថម្ភានំ ឧបរិ ឋិតោ បាសាទោ សីមដ្ឋោវ ហោតិ.

សចេ បន ពហូនំ ថម្ភបន្តីនំ ឧបរិ កតបាសាទស្ស ហេដ្ឋា បថវិយំ សព្ពពាហិរាយ ថម្ភបន្តិយា អន្តោ និមិត្តបាសាណេ ឋបេត្វា សីមា ពទ្ធា ហោតិ, ឯត្ថ កថន្តិ? ឯត្ថាបិ យំ តាវ សីមដ្ឋត្ថម្ភេហេវ ធារិយមានានំ តុលានំ ឧបរិមតលំ, សព្ពំ តំ សីមដ្ឋមេវ, ឯត្ថ វិវាទោ នត្ថិ. យំ បន សីមដ្ឋត្ថម្ភបន្តិយា, អសីមដ្ឋាយ ពាហិរត្ថម្ភបន្តិយា ច សមធុរំ ធារិយមានានំ តុលានំ ឧបរិមតលំ, តត្ថ ឧបឌ្ឍំ សីមាតិ កេចិ វទន្តិ. សកលម្បិ គាមសីមាតិ អបរេ. ពទ្ធសីមា ឯវាតិ អញ្ញេ. តស្មា កម្មំ ករោន្តេហិ គរុកេ និរាសង្កដ្ឋានេ ឋត្វា សព្ពំ តំ អាសង្កដ្ឋានំ សោធេត្វាវ កម្មំ កាតព្ពំ, សន្និដ្ឋានការណំ វា គវេសិត្វា តទនុគុណំ កាតព្ពំ.

តាលមូលកបព្ពតេតិ ¶ តាលក្ខន្ធមូលសទិសេ ហេដ្ឋា ថូលោ ហុត្វា កមេន កិសោ ហុត្វា ឧគ្គតោ ហិ តាលសទិសោ នាម ហោតិ. វិតានសណ្ឋានោតិ អហិច្ឆត្តកសណ្ឋានោ. បណវសណ្ឋានោតិ មជ្ឈេ តនុកោ ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច វិត្ថិណ្ណោ. ហេដ្ឋា វា មជ្ឈេ វាតិ មុទិង្គសណ្ឋានស្ស ហេដ្ឋា, បណវសណ្ឋានស្ស មជ្ឈេ.

សប្បផណសទិសោ បព្ពតោតិ សប្បផណោ វិយ ខុជ្ជោ, មូលដ្ឋានតោ អញ្ញត្ថ អវនតសីសោតិ អត្ថោ. អាកាសបព្ភារន្តិ ភិត្តិយា អបរិក្ខិត្តបព្ភារំ. សីមប្បមាណោតិ អន្តោអាកាសេន សទ្ធិំ បច្ឆិមសីមប្បមាណោ. ‘‘សោ ច បាសាណោ សីមដ្ឋោ’’តិ ឥមិនា ឦទិសេហិ សុសិរបាសាណលេណកុដ្ដាទីហិ បរិច្ឆិន្នេ ភូមិភាគេ ឯវ សីមា បតិដ្ឋាតិ, ន អបរិច្ឆិន្នេ. តេ បន សីមដ្ឋត្តា សីមា ហោន្តិ, ន សរូបេន សីមដ្ឋមញ្ចាទិ វិយាតិ ទស្សេតិ. សចេ បន សោ សុសិរបាសាណោ ¶ ភូមិំ អនាហច្ច អាកាសគតោវ ឱលម្ពតិ, សីមា ន ឱតរតិ. សុសិរបាសាណា បន សយំ សីមាបដិពទ្ធត្តា សីមា ហោន្តិ. កថំ បន បច្ឆិមប្បមាណរហិតេហិ ឯតេហិ សុសិរបាសាណាទីហិ សីមា ន ឱតរតីតិ ឥទំ សទ្ធាតព្ពន្តិ? អដ្ឋកថាបមាណតោ.

អបិចេត្ថ សុសិរបាសាណភិត្តិអនុសារេន មូសិកាទីនំ វិយ សីមាយ ហេដ្ឋិមតលេ ឱតរណកិច្ចំ នត្ថិ. ហេដ្ឋា បន បច្ឆិមសីមប្បមាណេ អាកាសេ ទ្វង្គុលមត្តពហលេហិ បាសាណភិត្តិអាទីហិបិ ឧបរិមតលំ អាហច្ច ឋិតេហិ សព្ពសោ, យេភុយ្យេន វា បរិច្ឆិន្នេ សតិ ឧបរិ ពជ្ឈមានា សីមា តេហិ បាសាណាទីហិ អន្តរិតាយ តប្បរិច្ឆិន្នាយ ហេដ្ឋាភូមិយាបិ ឧបរិមតលេន សទ្ធិំ ឯកក្ខណេ បតិដ្ឋាតិ នទិបារសីមា វិយ នទិអន្តរិតេសុ ឧភោសុ តីរេសុ, លេណាទីសុ អបនីតេសុបិ ហេដ្ឋា ឱតិណ្ណា សីមា យាវ សាសនន្តរធានា ន វិគច្ឆតិ. បឋមំ បន ឧបរិ សីមាយ ពទ្ធាយ បច្ឆា លេណាទីសុ កតេសុបិ ហេដ្ឋាភូមិយំ សីមា ឱតរតិ ឯវ. កេចិ តំ ន ឥច្ឆន្តិ. ឯវំ ឧភយត្ថ បតិដ្ឋិតា ច សា សីមា ឯកាវ ហោតិ គោត្តាទិជាតិ វិយ ព្យត្តិភេទេសូតិ គហេតព្ពំ. សព្ពា ឯវ ហិ ពទ្ធសីមា, អពទ្ធសីមា ច អត្តនោ អត្តនោ បកតិនិស្សយភូតេ គាមារញ្ញនទិអាទិកេ ខេត្តេ យថាបរិច្ឆេទំ សព្ពត្ថ សាកល្យេន ឯកស្មិំ ខណេ ព្យាបិនី បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានាបិ តេ តេ និស្សយភូតេ បរមត្ថធម្មេ, តំ តំ កិរិយាវិសេសម្បិ វា ឧបាទាយ លោកិយេហិ, សាសនិកេហិ ¶ ច យថារហំ ឯកត្តេន បញ្ញត្តតាយ និស្សយេករូបា ឯវ. តថា ហិ ឯកោ គាមោ អរញ្ញំ នទី ជាតស្សរោ សមុទ្ទោតិ ឯវំ លោកេ,

‘‘សម្មតា សា សីមា សង្ឃេន (មហាវ. ១៤៣). អគាមកេ ចេ, ភិក្ខវេ, អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរា, អយំ តត្ថ សមានសំវាសា ឯកូបោសថា. សមន្តា ឧទកុក្ខេបា, អយំ តត្ថ សមានសំវាសា ឯកូបោសថា’’តិ (មហាវ. ១៤៧) –

អាទិនា សាសនេ ច ឯកវោហារោ ទិស្សតិ. ន ហិ បរមត្ថតោ ឯកស្ស អនេកធម្មេសុ ព្យាបនមត្ថិ. កសិណេកទេសាទិវិកប្បាសមានតាយ ឯកត្តហានិតោតិ អយំ នោ មតិ.

អស្ស ហេដ្ឋាតិ សប្បផណបព្ពតស្ស ហេដ្ឋា អាកាសបព្ភារេ. លេណស្សាតិ លេណញ្ចេ កតំ, តស្ស លេណស្សាតិ អត្ថោ. តមេវ បុន លេណំ បញ្ចហិ បការេហិ វិកប្បេត្វា ឱតរណានោតរណវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘សចេ បន ហេដ្ឋា’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘ហេដ្ឋា’’តិ ឥមស្ស ‘‘លេណំ ហោតី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ហេដ្ឋា លេណញ្ច ឯកស្មិំ បទេសេតិ អាហ ‘‘អន្តោ’’តិ, បព្ពតស្ស អន្តោ, បព្ពតមូលេតិ អត្ថោ. តមេវ អន្តោ-សទ្ទំ សីមាបរិច្ឆេទេន វិសេសេតុំ ‘‘ឧបរិមស្ស សីមាបរិច្ឆេទស្ស បារតោ’’តិ វុត្តំ ¶ . បព្ពតបាទំ បន អបេក្ខិត្វា ‘‘ឱរតោ’’តិ វត្តព្ពេបិ សីមានិស្សយំ បព្ពតគ្គំ សន្ធាយ ‘‘បារតោ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវ ‘‘ពហិលេណ’’ន្តិ ឯត្ថ ពហិ-សទ្ទំ វិសេសេន្តោ ‘‘ឧបរិមស្ស សីមាបរិច្ឆេទស្ស ឱរតោ’’តិ អាហ. ពហិ សីមា ន ឱតរតីតិ ឯត្ថ ពហីតិ បព្ពតបាទេ លេណំ សន្ធាយ វុត្តំ, លេណស្ស ពហិភូតេ ឧបរិសីមាបរិច្ឆេទស្ស ហេដ្ឋាភាគេ សីមា ន ឱតរតីតិ អត្ថោ. អន្តោ សីមាតិ លេណស្ស ច បព្ពតបាទស្ស ច អន្តោ អត្តនោ ឱតរណារហដ្ឋានេ ន ឱតរតីតិ អត្ថោ. ‘‘ពហិ សីមា ន ឱតរតិ, អន្តោ សីមា ន ឱតរតី’’តិ ចេត្ថ អត្តនោ ឱតរណារហដ្ឋានេ លេណាភាវេន សីមាយ សព្ពថា អនោតរណមេវ ទស្សិតន្តិ គហេតព្ពំ. តត្ថាបិ អនោតរន្តី ឧបរិ ឯវ ហោតីតិ. ‘‘ពហិ បតិតំ អសីមា’’តិអាទិនា ឧបរិបាសាទាទីសុ អថិរនិស្សយេសុ ឋិតា សីមាបិ តេសំ វិនាសេន វិនស្សតីតិ ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

បោក្ខរណិំ ¶ ខណន្តិ, សីមាយេវាតិ ឯត្ថ សចេ ហេដ្ឋា ឧមង្គនទិសីមប្បមាណតោ អនូនា បឋមមេវ ច បវត្តា ហោតិ. សីមា ច បច្ឆា ពទ្ធា នទិតោ ឧបរិ ឯវ ហោតិ, នទិំ អាហច្ច បោក្ខរណិយា ច ខតាយ សីមា វិនស្សតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ហេដ្ឋាបថវិតលេតិ អន្តរា ភូមិវិវរេ.

សីមាមាឡកេតិ ខណ្ឌសីមង្គណេ. ‘‘វដរុក្ខោ’’តិ ឥទំ បារោហោបត្ថម្ភេន អតិទូរម្បិ គន្តុំ សមត្ថសាខាសមង្គិតាយ វុត្តំ. សព្ពរុក្ខលតាទីនម្បិ សម្ពន្ធោ ន វដ្ដតិ ឯវ. តេនេវ នាវារជ្ជុសេតុសម្ពន្ធោបិ បដិក្ខិត្តោ. តតោតិ សាខតោ. មហាសីមាយ បថវិតលន្តិ ឯត្ថ អាសន្នតរម្បិ គាមសីមំ អគ្គហេត្វា ពទ្ធសីមាយ ឯវ គហិតត្តា គាមសីមាពទ្ធសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេបិ សម្ភេទទោសោ នត្ថិ, អញ្ញមញ្ញំ និស្សយនិស្សិតភាវេន បវត្តិតោតិ គហេតព្ពំ. យទិ ហិ តាសម្បិ សម្ពន្ធទោសោ ភវេយ្យ, កថំ គាមសីមាយ ពទ្ធសីមា សម្មន្និតព្ពា សិយា? យស្សា ហិ សីមាយ សទ្ធិំ សម្ពន្ធេ ទោសោ ភវេយ្យ, សា តត្ថ ពន្ធិតុមេវ ន វដ្ដតិ, ពទ្ធសីមាឧទកុក្ខេបសីមាសុ ពទ្ធសីមា វិយ, អត្តនោ និស្សយភូតគាមសីមាទីសុ ឧទកុក្ខេបសីមា វិយ ច. តេនេវ ‘‘សចេ បន រុក្ខស្ស សាខា វា តតោ និក្ខន្តបារោហោ វា ពហិនទិតីរេ វិហារសីមាយ វា គាមសីមាយ វា បតិដ្ឋិតោ’’តិអាទិនា (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) ឧទកុក្ខេបសីមាយ អត្តនោ អនិស្សយភូតគាមសីមាទីហិ ឯវ សម្ពន្ធទោសោ ទស្សិតោ, ន នទិសីមាយំ. ឯវមិធាបីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយញ្ចត្ថោ ឧបរិ បាកដោ ភវិស្សតិ. អាហច្ចាតិ ផុសិត្វា.

មហាសីមំ វា សោធេត្វាតិ មហាសីមាគតានំ សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ ហត្ថបាសានយនពហិករណាទិវសេន ¶ សកលំ មហាសីមំ សោធេត្វា. ឯតេន សព្ពវិបត្តិយោ មោចេត្វា បុព្ពេ សុដ្ឋុ ពទ្ធានម្បិ ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានំ បច្ឆា រុក្ខាទិសម្ពន្ធេន ឧប្បជ្ជនកោ ឦទិសោ បាឡិមុត្តកោ សម្ភេទទោសោ អត្ថីតិ ទស្សេតិ. សោ ច ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សីមាយ សីមា សម្ភិន្ទិតព្ពា’’តិអាទិនា ពទ្ធសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សីមំ សម្មន្នន្តេន សីមន្តរិកំ ឋបេត្វា សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ ឧភិន្នំ (មហាវ. ១៤៨) ពទ្ធសីមានមន្តរា សីមន្តរិកំ ឋបេត្វាវ ពន្ធិតុំ អនុជានន្តេន សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណំ វិយ តាសំ អញ្ញមញ្ញំ ផុសិត្វា តិដ្ឋនវសេន ពន្ធនម្បិ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធត្តា ពទ្ធានម្បិ តាសំ បច្ឆា អញ្ញមញ្ញំ ឯករុក្ខាទីហិ ¶ ផុសិត្វា ឋានម្បិ ន វដ្ដតីតិ ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញូហិ សង្គីតិការកេហិ និទ្ធារិតោ. ពន្ធនកាលេ បដិក្ខិត្តស្ស សម្ពន្ធទោសស្ស អនុលោមេន អកប្បិយានុលោមត្តា.

អយំ បន សម្ពន្ធទោសោ – បុព្ពេ សុដ្ឋុ ពទ្ធានំ បច្ឆា សញ្ជាតត្តា ពជ្ឈមានក្ខណេ វិយ អសីមត្តំ កាតុំ ន សក្កោតិ. តស្មា រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ អបនីតមត្តេ តា សីមា បាកតិកា ហោន្តិ. យថា ចាយំ បច្ឆា ន វដ្ដតិ, ឯវំ ពជ្ឈមានក្ខណេបិ តាសំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ សតិ តា ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កេចិ បន ‘‘មហាសីមំ វា សោធេត្វាតិ ឯត្ថ មហាសីមាគតា ភិក្ខូ យថា តំ សាខំ វា បារោហំ វា កាយបដិពទ្ធេហិ ន ផុសន្តិ, ឯវំ សោធនមេវ ឥធាធិប្បេតំ, ន សកលសីមាសោធន’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ អដ្ឋកថាយ វិរុជ្ឈនតោ. តថា ហិ ‘‘មហាសីមាយ បថវិតលំ វា តត្ថជាតរុក្ខាទីនិ វា អាហច្ច តិដ្ឋតី’’តិ ឯវំ សាខាបារោហានំ មហាសីមំ ផុសិត្វា ឋានមេវ សម្ពន្ធទោសេ ការណត្តេន វុត្តំ, ន បន តត្ថ ឋិតភិក្ខូហិ សាខាទីនំ ផុសនំ. យទិ ហិ ភិក្ខូនំ សាខាទិ ផុសិត្វា ឋានមេវ ការណំ សិយា, តស្ស សាខំ វា តតោ និគ្គតបារោហំ វា មហាសីមាយ បវិដ្ឋំ តត្រដ្ឋោ កោចិ ភិក្ខុ ផុសិត្វា តិដ្ឋតីតិ ភិក្ខុផុសនមេវ វត្តព្ពំ សិយា. យញ្ហិ តត្ថ មហាសីមាសោធនេ ការណំ, តទេវ តស្មិំ វាក្យេ បធានតោ ទស្សេតព្ពំ. ន ហិ អាហច្ច ឋិតមេវ សាខាទិំ ផុសិត្វា ឋិតោ ភិក្ខុ សោធេតព្ពោ អាកាសដ្ឋសាខាទិំ ផុសិត្វា ឋិតស្សាបិ សោធេតព្ពតោ, កិំ និរត្ថកេន អាហច្ចដ្ឋានវចនេន. អាកាសដ្ឋសាខាសុ ច ភិក្ខុនោ ផុសនមេវ ការណត្តេន វុត្តំ, សោធនញ្ច តស្សេវ ភិក្ខុស្ស ហត្ថបាសានយនាទិវសេន សោធនំ វុត្តំ. ឥធ បន ‘‘មហាសីមំ សោធេត្វា’’តិ សកលសីមាសាធារណវចនេន សោធនំ វុត្តំ.

អបិច សាខាទិំ ផុសិត្វា ឋិតភិក្ខុមត្តសោធនេ អភិមតេ ‘‘មហាសីមាយ បថវិតល’’ន្តិ វិសេសសីមោបាទានំ ¶ និរត្ថកំ សិយា យត្ថ កត្ថចិ អន្តមសោ អាកាសេបិ ឋត្វា សាខាទិំ ផុសិត្វា ឋិតស្ស វិសោធេតព្ពតោ. ឆិន្ទិត្វា ¶ ពហិដ្ឋកា កាតព្ពាតិ តត្ថ បតិដ្ឋិតភាវវិយោជនវចនតោ ច វិសភាគសីមានំ ផុសនេនេវ សកលសីមាសោធនហេតុកោ អដ្ឋកថាសិទ្ធោយំ ឯកោ សម្ពន្ធទោសោ អត្ថេវាតិ គហេតព្ពោ. តេនេវ ឧទកុក្ខេបសីមាកថាយម្បិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) ‘‘វិហារសីមាយ វា គាមសីមាយ វា បតិដ្ឋិតោ’’តិ ច ‘‘នទិតីរេ បន ខាណុកំ កោដ្ដេត្វា តត្ថ ពទ្ធនាវាយ ន វដ្ដតី’’តិ ច ‘‘សចេ បន សេតុ វា សេតុបាទា វា ពហិតីរេ បតិដ្ឋិតា, កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ច ឯវំ វិសភាគាសុ គាមសីមាសុ សាខាទីនំ ផុសនមេវ សង្ករទោសការណត្តេន វុត្តំ, ន ភិក្ខុផុសនំ. តថា ហិ ‘‘អន្តោនទិយំ ជាតរុក្ខេ ពន្ធិត្វា កម្មំ កាតព្ព’’ន្តិ នទិយំ នាវាពន្ធនំ អនុញ្ញាតំ ឧទកុក្ខេបនិស្សយត្តេន នទិសីមាយ សភាគត្តា. យទិ ហិ ភិក្ខូនំ ផុសនមេវ បដិច្ច សព្ពត្ថ សម្ពន្ធទោសោ វុត្តោ សិយា, នទិយម្បិ ពន្ធនំ បដិក្ខិបិតព្ពំ ភវេយ្យ. តត្ថាបិ ហិ ភិក្ខុផុសនំ កម្មកោបការណំ ហោតិ, តស្មា សភាគសីមាសុ បវិសិត្វា ភូមិអាទិំ ផុសិត្វា វា អផុសិត្វា វា សាខាទិម្ហិ ឋិតេ តំ សាខាទិំ ផុសន្តោវ ភិក្ខុ សោធេតព្ពោ. វិសភាគសីមាសុ បន សាខាទិម្ហិ ផុសិត្វា ឋិតេ តំ សាខាទិំ អផុសន្តាបិ សព្ពេ ភិក្ខូ សោធេតព្ពា. អផុសិត្វា ឋិតេ បន តំ សាខាទិំ ផុសន្តោវ ភិក្ខុ សោធេតព្ពោតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

យំ បនេត្ថ កេចិ ‘‘ពទ្ធសីមានំ ទ្វិន្នំ អញ្ញមញ្ញំ វិយ ពទ្ធសីមាគាមសីមានម្បិ តទញ្ញាសម្បិ សព្ពាសំ សមានសំវាសកសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ សតិ តទុភយម្បិ ឯកសីមំ វិយ សោធេត្វា ឯកត្ថេវ កម្មំ កាតព្ពំ, អញ្ញត្ថ កតំ កម្មំ វិបជ្ជតិ, នត្ថេត្ថ សភាគវិសភាគភេទោ’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ, សភាគសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ សម្ភេទទោសាភាវស្ស វិសភាគសីមានមេវ តព្ភាវស្ស សុត្តសុត្តានុលោមាទិវិនយនយេហិ សិទ្ធត្តា. តថា ហិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ គាមសីមាយមេវ ពទ្ធសីមំ សម្មន្និតុំ អនុញ្ញាតំ. តាសំ និស្សយនិស្សិតភាវេន សភាគតា, សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណាទិទោសាភាវោ ច សុត្តតោវ សិទ្ធោ. ពន្ធនកាលេ បន អនុញ្ញាតស្ស សម្ពន្ធស្ស អនុលោមតោ បច្ឆា សញ្ជាតរុក្ខាទិសម្ពន្ធោបិ តាសំ វដ្ដតិ ឯវ. ‘‘យំ, ភិក្ខវេ…បេ… កប្បិយំ អនុលោមេតិ អកប្បិយំ បដិពាហតិ. តំ វោ កប្បតី’’តិ (មហាវ. ៣០៥) វុត្តត្តា. ឯវំ តាវ ពទ្ធសីមាគាមសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ សភាគតា, សម្ភេទាទិទោសាភាវោ ច ¶ សុត្តសុត្តានុលោមតោ សិទ្ធោ. ឥមិនា ឯវ នយេន អរញ្ញសីមាសត្តព្ភន្តរសីមានំ, នទិអាទិឧទកុក្ខេបសីមានញ្ច សុត្តសុត្តានុលោមតោ អញ្ញមញ្ញំ សភាគតា, សម្ភេទាទិទោសាភាវោ ច សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ.

ពទ្ធសីមាយ ¶ បន អញ្ញាយ ពទ្ធសីមាយ, នទិអាទិសីមាសុ ច ពន្ធិតុំ បដិក្ខេបសិទ្ធិតោ ចេវ ឧទកុក្ខេបសត្តព្ភន្តរសីមានំ នទិអាទីសុ ឯវ កាតុំ និយមនសុត្តសាមត្ថិយេន ពទ្ធសីមាគាមសីមាទីសុ ករណបដិក្ខេបសិទ្ធិតោ ច តាសំ អញ្ញមញ្ញំ វិសភាគតា, ឧប្បត្តិក្ខណេ, បច្ឆា ច រុក្ខាទីហិ សម្ភេទាទិទោសសម្ភវោ ច វុត្តនយេន សុត្តសុត្តានុលោមតោ ច សិជ្ឈន្តិ. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៨) វិសភាគសីមានមេវ វដរុក្ខាទិវចនេហិ សម្ពន្ធទោសំ ទស្សេត្វា សភាគានំ ពទ្ធសីមាគាមសីមាទីនំ សម្ពន្ធទោសោ ន ទស្សិតោ, ន កេវលញ្ច ន ទស្សិតោ, អថ ខោ តាសំ សភាគសីមានំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេបិ ទោសាភាវោ បាឡិអដ្ឋកថាសុ ញាបិតោ ឯវ. តថា ហិ បាឡិយំ ‘‘បព្ពតនិមិត្តំ បាសាណនិមិត្តំ វននិមិត្តំ រុក្ខនិមិត្ត’’ន្តិអាទិនា វឌ្ឍនកនិមិត្តានិ អនុញ្ញាតានិ. តេន នេសំ រុក្ខាទីនំ និមិត្តានំ វឌ្ឍនេបិ ពទ្ធសីមាគាមសីមានំ សង្ករទោសាភាវោ ញាបិតោវ ហោតិ. ទ្វិន្នំ បន ពទ្ធសីមានំ ឦទិសោ សម្ពន្ធោ ន វដ្ដតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ឯករុក្ខោបិ ច ទ្វិន្នំ សីមានំ និមិត្តំ ហោតិ, សោ បន វឌ្ឍន្តោ សីមាសង្ករំ ករោតិ, តស្មា ន កាតព្ពោ’’តិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិយោជនបរមំ សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ វចនតោបិ ចាយំ ញាបិតោ. តិយោជនបរមាយ ហិ សីមាយ សមន្តា បរិយន្តេសុ រុក្ខលតាគុម្ពាទីហិ ពទ្ធសីមាគាមសីមានំ និយមេន អញ្ញមញ្ញំ សម្ពន្ធស្ស សម្ភវតោ ‘‘ឦទិសំ សម្ពន្ធនំ វិនាសេត្វាវ សីមា សម្មន្និតព្ពា’’តិ អដ្ឋកថាយម្បិ ន វុត្តំ.

យទិ ចេត្ថ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេន កម្មវិបត្តិ ភវេយ្យ, អវស្សមេវ វត្តព្ពំ សិយា. វិបត្តិបរិហារត្ថញ្ហិ អាចរិយា និរាសង្កដ្ឋានេសុបិ ‘‘ភិត្តិំ អកិត្តេត្វា’’តិអាទិនា សិទ្ធមេវត្ថំ បុនប្បុនំ អវោចុំ. ឥធ បន ‘‘វនមជ្ឈេ វិហារំ ករោន្តិ, វនំ ន កិត្តេតព្ព’’ន្តិអាទិរុក្ខលតាទីហិ និរន្តរេ វនមជ្ឈេបិ សីមាពន្ធនមេវ អវោចុំ. តថា ថម្ភានំ ឧបរិ កតបាសាទាទីសុ ហេដ្ឋា ថម្ភាទីហិ ឯកាពទ្ធេសុ ឧបរិមតលាទីសុ សីមាពន្ធនំ ពហុធា វុត្តំ. តស្មា ពទ្ធសីមាគាមសីមានំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធោ តេហិ មុខតោវ វិហិតោ. អបិច គាមសីមានម្បិ បាដេក្កំ ពទ្ធសីមាសទិសតាយ ឯកិស្សា គាមសីមាយ កម្មំ ¶ ករោន្តេហិ ទព្ពតិណមត្តេនាបិ សម្ពន្ធា គាមន្តរបរម្បរា អរញ្ញនទិសមុទ្ទា ច សោធេតព្ពាតិ សកលទីបំ សោធេត្វាវ កាតព្ពំ សិយា. ឯវំ បន អសោធេត្វា បឋមមហាសង្គីតិកាលតោ បភុតិ កតានំ ឧបសម្បទាទិកម្មានំ, សីមាសម្មុតីនញ្ច វិបជ្ជនតោ សព្ពេសម្បិ ភិក្ខូនំ អនុបសម្បន្នសង្កាបសង្គោ ច ទុន្និវារោ ហោតិ. ន ចេតំ យុត្តំ. តស្មា វុត្តនយេនេវ វិសភាគសីមានមេវ រុក្ខាទីហិ សម្ពន្ធទោសោ, ន ពទ្ធសីមាគាមសីមាទីនំ សភាគសីមានន្តិ គហេតព្ពំ.

មហាសីមាសោធនស្ស ទុក្ករតាយ ខណ្ឌសីមាយមេវ យេភុយ្យេន សង្ឃកម្មករណន្តិ អាហ ‘‘សីមាមាឡកេ’’តិអាទិ ¶ . មហាសង្ឃសន្និបាតេ បន ខណ្ឌសីមាយ អប្បហោនកតាយ មហាសីមាយ កម្មេ ករិយមានេបិ អយំ នយោ គហេតព្ពោវ.

‘‘ឧក្ខិបាបេត្វា’’តិ ឥមិនា កាយបដិពទ្ធេនបិ សីមំ ផុសន្តោ សីមដ្ឋោវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. បុរិមនយេបីតិ ខណ្ឌសីមតោ មហាសីមំ បវិដ្ឋសាខានយេបិ. សីមដ្ឋរុក្ខសាខាយ និសិន្នោ សីមដ្ឋោវ ហោតីតិ អាហ ‘‘ហត្ថបាសមេវ អានេតព្ពោ’’តិ. ឯត្ថ ច រុក្ខសាខាទីហិ អញ្ញមញ្ញំ សម្ពន្ធាសុ ឯតាសុ ខន្ធសីមាយំ តយោ ភិក្ខូ, មហាសីមាយំ ទ្វេតិ ឯវំ ទ្វីសុ សីមាសុ សីមន្តរិកំ អផុសិត្វា, ហត្ថបាសញ្ច អវិជហិត្វា ឋិតេហិ បញ្ចហិ ភិក្ខូហិ ឧបសម្បទាទិកម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ កេចិ វទន្តិ. តំ ន យុត្តំ ‘‘នានាសីមាយ ឋិតចតុត្ថោ កម្មំ ករេយ្យ, អកម្មំ, ន ច ករណីយ’’ន្តិអាទិ (មហាវ. ៣៨៩) វចនតោ. តេនេវេត្ថាបិ មហាសីមំ សោធេត្វា មាឡកសីមាយមេវ កម្មករណំ វិហិតំ. អញ្ញថា ភិន្នសីមដ្ឋតាយ តត្រដ្ឋស្ស គណបូរកត្តាភាវា កម្មកោបោវ ហោតីតិ.

យទិ ឯវំ កថំ ឆន្ទបារិសុទ្ធិអាហរណវសេន មហាសីមាសោធនន្តិ? តម្បិ វិនយញ្ញូ ន ឥច្ឆន្តិ, ហត្ថបាសានយនពហិសីមាករណវសេនេវ បនេត្ថ សោធនំ ឥច្ឆន្តិ, ទិន្នស្សាបិ ឆន្ទស្ស អនាគមនេន មហាសីមដ្ឋោ កម្មំ កោបេតីតិ. យទិ ចស្ស ឆន្ទាទិ នាគច្ឆតិ, កថំ សោ កម្មំ កោបេស្សតីតិ? ទ្វិន្នំ វិសភាគសីមានំ សម្ពន្ធទោសតោ. សោ ច សម្ពន្ធទោសោ អដ្ឋកថាវចនប្បមាណតោ. ន ហិ វិនយេ សព្ពត្ថ យុត្តិ សក្កា ញាតុំ ពុទ្ធគោចរត្តាតិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘សចេ ទ្វេបិ សីមាយោ បូរេត្វា និរន្តរំ ¶ ឋិតេសុ ភិក្ខូសុ កម្មំ ករោន្តេសុ ឯកិស្សា ឯវ សីមាយ គណោ ច ឧបសម្បទាបេក្ខោ ច អនុស្សាវកោ ច ឯកតោ តិដ្ឋតិ, កម្មំ សុកតមេវ ហោតិ. សចេ បន កម្មារហោ វា អនុស្សាវកោ វា សីមន្តរដ្ឋោ ហោតិ, កម្មំ វិបជ្ជតី’’តិ វទន្តិ, តញ្ច ពទ្ធសីមាគាមសីមាទិសភាគសីមាសុ ឯវ យុជ្ជតិ, យាសុ អញ្ញមញ្ញំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេសុបិ ទោសោ នត្ថិ. យាសុ បន អត្ថិ, ន តាសុ វិសភាគសីមាសុ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ សតិ ឯកត្ថ ឋិតោ ឥតរដ្ឋានំ កម្មំ កោបេតិ ឯវ អដ្ឋកថាយំ សាមញ្ញតោ សោធនស្ស វុត្តត្តាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ. វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

ន ឱតរតីតិ បណវសណ្ឋានបព្ពតាទីសុ ហេដ្ឋា បមាណរហិតដ្ឋានំ ន ឱតរតិ. កិញ្ចាបិ បនេត្ថ ពជ្ឈមានក្ខណេ ឧទ្ធម្បិ បមាណរហិតំ បព្ពតាទីនិ នារោហតិ, តថាបិ តំ បច្ឆា សីមដ្ឋតាយ សីមា ហោតិ. ហេដ្ឋា បណវសណ្ឋានាទិ បន ឧបរិ ពទ្ធាយបិ សីមាយ សីមាសង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ, តស្ស វសេន ន ឱតរតីតិ វុត្តំ, ឥតរថា ឱរោហណារោហណានំ សាធារណវសេន ‘‘ន ឱតរតី’’តិអាទិនា ¶ វត្តព្ពតោ. យំ កិញ្ចីតិ និដ្ឋិតសីមាយ ឧបរិ ជាតំ វិជ្ជមានំ បុព្ពេ ឋិតំ, បច្ឆា សញ្ជាតំ, បវិដ្ឋញ្ច យំកិញ្ចិ សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកំ សព្ពម្បីតិ អត្ថោ. អន្តោសីមាយ ហិ ហត្ថិក្ខន្ធាទិសវិញ្ញាណកេសុ និសិន្នោបិ ភិក្ខុ សីមដ្ឋោវ ហោតិ. ‘‘ពទ្ធសីមាយា’’តិ ឥទញ្ច បករណវសេន ឧបលក្ខណតោ វុត្តំ. អពទ្ធសីមាសុបិ សព្ពាសុ ឋិតំ តំ សីមាសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ.

ឯកសម្ពទ្ធេន គតន្តិ រុក្ខលតាទិតត្រជាតមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តាទិសម្បិ ‘‘ឥតោ គត’’ន្តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ. យំ បន ‘‘ឥតោ គត’’ន្តិ វា ‘‘តតោ អាគត’’ន្តិ វា វត្តុំ អសក្កុណេយ្យំ ឧភោសុ ពទ្ធសីមាគាមសីមាសុ, ឧទកុក្ខេបនទិអាទីសុ ច តិរិយំ បតិតរជ្ជុទណ្ឌាទិ, តត្ថ កិំ កាតព្ពន្តិ? ឯត្ថ បន ពទ្ធសីមាយ បតិដ្ឋិតភាគោ ពទ្ធសីមា, អពទ្ធគាមសីមាយ បតិដ្ឋិតភាគោ គាមសីមា តទុភយសីមដ្ឋបព្ពតាទិ វិយ. ពទ្ធសីមតោ ឧដ្ឋិតវដរុក្ខស្ស បារោហេ, គាមសីមាយ គាមសីមតោ ឧដ្ឋិតវដរុក្ខស្ស បារោហេ ច ពទ្ធសីមាយ បតិដ្ឋិតេបិ ឯសេវ នយោ. មូលបតិដ្ឋិតកាលតោ ហិ បដ្ឋាយ ‘‘ឥតោ គតំ, តតោ អាគត’’ន្តិ វត្តុំ អសក្កុណេយ្យតោ សោ ភាគោ យថាបវិដ្ឋសីមាសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ, តេសំ រុក្ខបារោហានំ អន្តរា បន អាកាសដ្ឋសាខា ភូមិយំ សីមាបរិច្ឆេទប្បមាណេន ¶ តទុភយសីមា ហោតីតិ កេចិ វទន្តិ. យស្មា បនស្ស សាខាយ បារោហោ បវិដ្ឋសីមាយ បថវិយំ មូលេហិ បតិដ្ឋហិត្វាបិ យាវ សាខំ វិនា ឋាតុំ ន សក្កោតិ, តាវ មូលសីមដ្ឋតំ ន វិជហតិ. យទា បន វិនា ឋាតុំ សក្កោតិ, តទាបិ បារោហមត្តមេវ បវិដ្ឋសីមដ្ឋតំ សមុបេតិ. តស្មា សព្ពោបិ អាកាសដ្ឋសាខាភាគោ បុរិមសីមដ្ឋតំ ន វិជហតិ, តតោ អាគតភាគស្ស អវិជហិតត្តាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ. ឧទកុក្ខេបនទិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ ច វិសភាគសីមាយ ឯវំ បវិដ្ឋេ សកលសីមាសោធនំ, សភាគាយ បវិដ្ឋេ ផុសិត្វា ឋិតមត្តភិក្ខុសោធនញ្ច សព្ពំ បុព្ពេ វុត្តនយមេវ.

១៤០. បារយតីតិ អជ្ឈោត្ថរតិ, នទិយា ឧភោសុ តីរេសុ បតិដ្ឋមានា សីមា នទិអជ្ឈោត្ថរា នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘នទិំអជ្ឈោត្ថរមាន’’ន្តិ. អន្តោនទិយញ្ហិ សីមា ន ឱតរតិ. នទិលក្ខណេ បន អសតិ ឱតរតិ, សា ច តទា នទិបារសីមា ន ហោតីតិ អាហ ‘‘នទិយា លក្ខណំ នទិនិមិត្តេ វុត្តនយមេវា’’តិ. អស្សាតិ ភវេយ្យ. អវស្សំ លព្ភនេយ្យា បន ធុវនាវាវ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ន នាវាយា’’តិ ឥមិនា នាវំ វិនាបិ សីមា ពទ្ធា សុពទ្ធា ឯវ ហោតិ, អាបត្តិបរិហារត្ថា នាវាតិ ទស្សេតិ.

រុក្ខសង្ឃាដមយោតិ ¶ អនេករុក្ខេ ឯកតោ ឃដេត្វា កតសេតុ. រុក្ខំ ឆិន្ទិត្វា កតោតិ បាឋសេសោ. ‘‘សព្ពនិមិត្តានំ អន្តោ ឋិតេ ភិក្ខូ ហត្ថបាសគតេ កត្វា’’តិ ឥទំ ឧភិន្នំ តីរានំ ឯកគាមខេត្តភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. បព្ពតសណ្ឋានាតិ ឯកតោ ឧគ្គតទីបសិខរត្តា វុត្តំ.

សីមានុជាននកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧបោសថាគារាទិកថាវណ្ណនា

១៤១. សមូហនិត្វាតិ វិនាសេត្វា, ឧទ្ធរិត្វាតិ អត្ថោ. ឥទញ្ច អាបត្តិបរិហារត្ថំ វុត្តំ.

១៤២. យានិ កានិចីតិ ឥធ និមិត្តានំ សីមាយ បាឡិយំ សរូបតោ អវុត្តត្តា វុត្តំ.

ឧបោសថាគារាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អវិប្បវាសសីមានុជាននកថាវណ្ណនា

១៤៣. អដ្ឋារសាតិ ¶ អន្ធកវិន្ទវិហារម្បិ ឧបាទាយ វុច្ចតិ. នេសំ សីមាតិ តេសុ មហាវិហារេសុ. ‘‘មន’’ន្តិ ឥមស្ស វិវរណំ ឦសកន្តិ, ឦសកំ វុឡ្ហោតិ អត្ថោ. ឥមមេវត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បត្តវុឡ្ហភាវោ អហោសី’’តិ វុត្តំ. អមនសិករោន្តោតិ ឥទ្ធិយា អនតិក្កមស្ស ការណំ វុត្តំ.

១៤៤. សោតិ ភិក្ខុនិសង្ឃោ. ទ្វេបីតិ ទ្វេ សមានសំវាសអវិប្បវាសាយោ. អវិប្បវាសសីមាតិ មហាសីមំ សន្ធាយ វទតិ. តត្ថេវ យេភុយ្យេន អវិប្បវាសាតិ.

‘‘អវិប្បវាសំ អជានន្តាបី’’តិ ឥទំ មហាសីមាយ វិជ្ជមានាវិជ្ជមានត្តំ, តស្សា ពាហិរបរិច្ឆេទញ្ច អជានន្តានំ វសេន វុត្តំ. ឯវំ អជានន្តេហិបិ អន្តោសីមាយ ឋត្វា កម្មវាចាយ កតាយ សា សីមា សមូហតាវ ហោតីតិ អាហ ‘‘សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តី’’តិ. និរាសង្កដ្ឋានេតិ ខណ្ឌសីមារហិតដ្ឋានេ. ឥទញ្ច មហាសីមាយ វិជ្ជមានាយបិ កម្មករណសុខត្ថំ ខណ្ឌសីមា ឥច្ឆិតាតិ តំ ចេតិយង្គណាទិពហុសន្និបាតដ្ឋានេ ន ពន្ធតីតិ វុត្តំ. តត្ថាបិ ¶ សា ពទ្ធា សុពទ្ធា ឯវ មហាសីមា វិយ. ‘‘បដិពន្ធិតុំ បន ន សក្ខិស្សន្តេវា’’តិ ឥទំ ខណ្ឌសីមាយ អសមូហតត្តា, តស្សា អវិជ្ជមានត្តស្ស អជាននតោ ច មហាសីមាពន្ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ខណ្ឌសីមំ បន និរាសង្កដ្ឋានេ ពន្ធិតុំ សក្ខិស្សន្តេវ. សីមាសម្ភេទំ កត្វាតិ ខណ្ឌសីមាយ វិជ្ជមានបក្ខេ សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរណសម្ភេទំ កត្វា អវិជ្ជមានបក្ខេបិ សម្ភេទសង្កាយ អនិវត្តនេន សម្ភេទសង្កំ កត្វា. អវិហារំ ករេយ្យុន្តិ សង្ឃកម្មានារហំ ករេយ្យុំ. បុព្ពេ ហិ ចេតិយង្គណាទិនិរាសង្កដ្ឋានេ កម្មំ កាតុំ សក្កា, ឥទានិ តម្បិ វិនាសិតន្តិ អធិប្បាយោ. ន សមូហនិតព្ពាតិ ខណ្ឌសីមំ អជានន្តេហិ ន សមូហនិតព្ពា. ឧភោបិ ន ជានន្តីតិ ឧភិន្នំ បទេសនិយមំ វា តាសំ ទ្វិន្នម្បិ វា អញ្ញតរាយ វា វិជ្ជមានតំ វា អវិជ្ជមានតំ វា ន ជានន្តិ, សព្ពត្ថ សង្កា ឯវ ហោតិ. ‘‘នេវ សមូហនិតុំ, ន ពន្ធិតុំ សក្ខិស្សន្តី’’តិ ឥទំ និរាសង្កដ្ឋានេ ឋត្វា សមូហនិតុំ សក្កោន្តោបិ មហាសីមំ បដិពន្ធិតុំ ន សក្កោន្តីតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ន ច សក្កា…បេ… កម្មវាចំ កាតុ’’ន្តិ ឥទំ សីមាពន្ធនកម្មវាចំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្មាតិ យស្មា ពន្ធិតុំ ន សក្កា, តស្មា ន សមូហនិតព្ពាតិ អត្ថោ.

កេចិ ¶ បន ‘‘ឦទិសេសុ វិហារេសុ ឆបញ្ចមត្តេ ភិក្ខូ គហេត្វា វិហារកោដិតោ បដ្ឋាយ វិហារបរិក្ខេបស្ស អន្តោ ច ពហិ ច សមន្តា លេឌ្ឌុបាតេ សព្ពត្ថ មញ្ចប្បមាណេ ឱកាសេ និរន្តរំ ឋត្វា បឋមំ អវិប្បវាសសីមំ, តតោ សមានសំវាសកសីមញ្ច សមូហននវសេន សីមាយ សមុគ្ឃាតេ កតេ តស្មិំ វិហារេ ខណ្ឌសីមាយ, មហាសីមាយបិ វា វិជ្ជមានត្តេ សតិ អវស្សំ ឯកស្មិំ មញ្ចដ្ឋានេ តាសំ មជ្ឈគតា តេ ភិក្ខូ តា សមូហនេយ្យុំ, តតោ គាមសីមា ឯវ អវសិស្សេយ្យ. ន ហេត្ថ សីមាយ, តប្បរិច្ឆេទស្ស វា ជាននំ អង្គំ. សីមាយ បន អន្តោឋានំ, ‘‘សមូហនិស្សាមា’’តិ កម្មវាចាយ ករណញ្ចេត្ថ អង្គំ. អដ្ឋកថាយំ ‘ខណ្ឌសីមំ បន ជានន្តា អវិប្បវាសំ អជានន្តាបិ សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តី’តិ ឯវំ មហាសីមាយ បរិច្ឆេទស្ស អជាននេបិ សមូហនស្ស វុត្តត្តា. គាមសីមាយ ឯវ ច អវសិដ្ឋាយ តត្ថ យថារុចិ ទុវិធម្បិ សីមំ ពន្ធិតុញ្ចេវ ឧបសម្បទាទិកម្មំ កាតុញ្ច វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

អវិប្បវាសសីមានុជាននកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

គាមសីមាទិកថាវណ្ណនា

១៤៧. បាឡិយំ ¶ ‘‘អសម្មតាយ, ភិក្ខវេ, សីមាយា’’តិអាទិនា គាមសីមា ឯវ ពទ្ធសីមាយ ខេត្តំ, អរញ្ញនទិអាទយោ វិយ សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបាទីនំ. សា ច គាមសីមា ពទ្ធសីមាវិរហិតដ្ឋានេ សយមេវ សមានសំវាសា ហោតីតិ ទស្សេតិ. យា តស្ស វា គាមស្ស គាមសីមាតិ ឯត្ថ គាមសីមាបរិច្ឆេទស្ស អន្តោ ច ពហិ ច ខេត្តវត្ថុអរញ្ញបព្ពតាទិកំ សព្ពំ គាមខេត្តំ សន្ធាយ ‘‘គាមស្សា’’តិ វុត្តំ, ន អន្តរឃរមេវ. តស្មា តស្ស សកលស្ស គាមខេត្តស្ស សម្ពន្ធនីយា គាមសីមាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. យោ ហិ សោ អន្តរឃរខេត្តាទីសុ អនេកេសុ ភូមិភាគេសុ ‘‘គាមោ’’តិ ឯកត្តេន លោកជនេហិ បញ្ញត្តោ គាមវោហារោ, សោវ ឥធ ‘‘គាមសីមា’’តិបិ វុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ, គាមោ ឯវ ហិ គាមសីមា. ឥមិនាវ នយេន ឧបរិ អរញ្ញំ នទី សមុទ្ទោ ជាតស្សរោតិ ឯវំ តេសុ ភូមិប្បទេសេសុ ឯកត្តេន លោកជនបញ្ញត្តានមេវ អរញ្ញាទីនំ អរញ្ញសីមាទិភាវោ វេទិតព្ពោ. លោកេ បន គាមសីមាទិវោហារោ គាមាទីនំ ¶ មរិយាទាយមេវ វត្តុំ វដ្ដតិ, ន គាមខេត្តាទីសុ សព្ពត្ថ. សាសនេ បន តេ គាមាទយោ ឥតរនិវត្តិអត្ថេន សយមេវ អត្តនោ មរិយាទាតិ កត្វា គាមោ ឯវ គាមសីមា, អរញ្ញមេវ អរញ្ញសីមា…បេ… សមុទ្ទោ ឯវ សមុទ្ទសីមាតិ សីមាវោហារេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពា.

‘‘និគមស្ស វា’’តិ ឥទំ គាមសីមប្បភេទំ សព្ពំ ឧបលក្ខណវសេន ទស្សេតុំ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘នគរម្បិ គហិតមេវា’’តិ. ‘‘ពលិំ លភន្តី’’តិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ, ‘‘អយំ គាមោ ឯត្តកោ ករីសភាគោ’’តិអាទិនា បន រាជបណ្ណេសុ អារោបិតេសុ ភូមិភាគេសុ យស្មិំ យស្មិំ តឡាកមាតិកាសុសានបព្ពតាទិកេ បទេសេ ពលិំ ន គណ្ហន្តិ, សោបិ គាមសីមា ឯវ. រាជាទីហិ បរិច្ឆិន្នភូមិភាគោ ហិ សព្ពោវ ឋបេត្វា នទិលោណិជាតស្សរេ គាមសីមាតិ វេទិតព្ពោ. តេនាហ ‘‘បរិច្ឆិន្ទិត្វា រាជា កស្សចិ ទេតី’’តិ. សចេ បន តត្ថ រាជា កញ្ចិ បទេសំ គាមន្តរេន យោជេតិ, សោ បវិដ្ឋគាមសីមតំ ឯវ ភជតិ, នទិជាតស្សរេសុ វិនាសេត្វា តឡាកាទិភាវំ វា បូរេត្វា ខេត្តាទិភាវំ វា បាបិតេសុបិ ឯសេវ នយោ.

យេ បន គាមា រាជចោរាទិភយបីឡិតេហិ មនុស្សេហិ ឆឌ្ឌិតា ចិរម្បិ និម្មនុស្សា តិដ្ឋន្តិ, សមន្តា បន គាមា សន្តិ, តេបិ បាដេក្កំ គាមសីមាវ. តេសុ ហិ រាជានោ សមន្តគាមវាសីហិ កសាបេត្វា វា យេហិ កេហិចិ កសិតដ្ឋានំ លិខិត្វា វា ពលិំ គណ្ហន្តិ, អញ្ញេន វា គាមេន ឯកីភាវំ វា ឧបនេន្តិ. យេ បន គាមា រាជូហិបិ បរិច្ចត្តា គាមខេត្តានន្តរិកា មហារញ្ញេន ឯកីភូតា, តេ អគាមការញ្ញសីមតំ បាបុណន្តិ, បុរិមា គាមសីមា ¶ វិនស្សតិ. រាជានោ បន ឯកស្មិំ អរញ្ញាទិប្បទេសេ មហន្តំ គាមំ កត្វា អនេកសហស្សានិ កុលានិ វាសាបេត្វា តត្ថ វាសីនំ ភោគគាមាតិ សមន្តា ភូតគាមេ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទេន្តិ. បុរាណនាមំ, បន បរិច្ឆេទញ្ច ន វិនាសេន្តិ, តេបិ បច្ចេកំ គាមសីមា ឯវ. ឯត្តាវតា បុរិមគាមសីមត្តំ ន វិជហន្តិ. សា ច ឥតរា ចាតិអាទិ ‘‘សមានសំវាសា ឯកូបោសថា’’តិ បាឡិបទស្ស អធិប្បាយវិវរណំ. តត្ថ ហិ សា ច រាជិច្ឆាវសេន បរិវត្តិត្វា សមុប្បន្នា អភិនវា, ឥតរា ច អបរិវត្តា បកតិគាមសីមា, យថា ពទ្ធសីមាយ សព្ពំ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឯវមេតាបិ សព្ពកម្មារហតាសទិសេន ពទ្ធសីមាសទិសា, សា សមានសំវាសា ឯកូបោសថាតិ ¶ អធិប្បាយោ. សាមញ្ញតោ ‘‘ពទ្ធសីមាសទិសា’’តិ វុត្តេ តិចីវរាវិប្បវាសសីមំ ពទ្ធសីមំ ឯវ មញ្ញន្តីតិ តំសទិសតានិវត្តនមុខេន ឧបរិ សត្តព្ភន្តរសីមាយ តំសទិសតាបិ អត្ថីតិ ទស្សននយស្ស ឥធេវ បសង្គំ ទស្សេតុំ ‘‘កេវល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

វិញ្ឈាដវិសទិសេ អរញ្ញេតិ យត្ថ ‘‘អសុកគាមស្ស ឥទំ ខេត្ត’’ន្តិ គាមវោហារោ នត្ថិ, យត្ថ ច ន កសន្តិ ន វបន្តិ, តាទិសេ អរញ្ញេ. មច្ឆពន្ធានំ អគមនបថា និម្មនុស្សាវាសា សមុទ្ទន្តរទីបកាបិ ឯត្ថេវ សង្គយ្ហន្តិ. យំ យញ្ហិ អគាមខេត្តភូតំ នទិសមុទ្ទជាតស្សរវិរហិតំ បទេសំ, តំ សព្ពំ អរញ្ញសីមាតិ វេទិតព្ពំ. សា ច សត្តព្ភន្តរសីមំ វិនាវ សយមេវ សមានសំវាសា ពទ្ធសីមាសទិសា. នទិអាទិសីមាសុ វិយ សព្ពមេត្ថ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. នទិសមុទ្ទជាតស្សរានំ តាវ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អត្តនោ សភាវេនេវ ពទ្ធសីមាសទិសា’’តិអាទិនា វុត្តត្តា សីមតា សិទ្ធា. អរញ្ញស្ស បន សីមតា កថន្តិ? សត្តព្ភន្តរសីមានុជាននសុត្តាទិសាមត្ថិយតោ. យថា ហិ គាមសីមាយ វគ្គកម្មបរិហារត្ថំ ពហូ ពទ្ធសីមាយោ អនុញ្ញាតា, តាសញ្ច ទ្វិន្នមន្តរា អញ្ញមញ្ញំ អសម្ភេទត្ថំ សីមន្តរិកា អនុញ្ញាតា, ឯវមិធារញ្ញេបិ សត្តព្ភន្តរសីមា. តាសញ្ច ទ្វិន្នំ អន្តរា សីមន្តរិកាយ បាឡិអដ្ឋកថាសុបិ វិធានសាមត្ថិយតោ អរញ្ញស្សបិ សភាវេនេវ នទិអាទីនំ វិយ សីមាភាវោ តត្ថ វគ្គកម្មបរិហារត្ថមេវ សត្តព្ភន្តរសីមាយ អនុញ្ញាតត្តាវ សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ. តត្ថ សីមាយមេវ ហិ ឋិតា សីមដ្ឋានំ វគ្គកម្មំ ករោន្តិ, ន អសីមាយំ អាកាសេ ឋិតា វិយ អាកាសដ្ឋានំ. ឯវមេវ ហិ សាមត្ថិយំ គហេត្វា ‘‘សព្ពា, ភិក្ខវេ, នទី អសីមា’’តិអាទិនា បដិក្ខិត្តពទ្ធសីមានម្បិ នទិសមុទ្ទជាតស្សរានំ អត្តនោ សភាវេនេវ សីមាភាវោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោតិ គហេតព្ពោ.

អថស្ស ឋិតោកាសតោតិ អស្ស ភិក្ខុស្ស ឋិតោកាសតោ. សចេបិ ហិ ភិក្ខុសហស្សំ តិដ្ឋតិ, តស្ស ឋិតោកាសស្ស ពាហិរន្តតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខូនំ វគ្គកម្មបរិហារត្ថំ សីមាបេក្ខាយ ឧប្បន្នាយ ¶ តាយ សហ សយមេវ សញ្ជាតា សត្តព្ភន្តរសីមា សមានសំវាសាតិ អធិប្បាយោ. យត្ថ បន ខុទ្ទកេ អរញ្ញេ មហន្តេហិ ភិក្ខូហិ បរិបុណ្ណតាយ វគ្គកម្មសង្កាភាវេន សត្តព្ភន្តរសីមាបេក្ខា នត្ថិ, តត្ថ សត្តព្ភន្តរសីមា ន ឧប្បជ្ជតិ, កេវលារញ្ញសីមាយមេវ, តត្ថ សង្ឃេន កម្មំ កាតព្ពំ. នទិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. វក្ខតិ ហិ ‘‘សចេ នទី នាតិទីឃា ហោតិ, បភវតោ ¶ បដ្ឋាយ យាវ មុខទ្វារា សព្ពត្ថ សង្ឃោ និសីទតិ, ឧទកុក្ខេបសីមាកម្មំ នត្ថី’’តិអាទិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧). ឥមិនា ឯវ ច វចនេន វគ្គកម្មបរិហារត្ថំ សីមាបេក្ខាយ សតិ ឯវ ឧទកុក្ខេបសត្តព្ភន្តរសីមា ឧប្បជ្ជន្តិ, នាសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កេចិ បន ‘‘សមន្តា អព្ភន្តរំ មិនិត្វា បរិច្ឆេទករណេនេវ សីមា សញ្ជាយតិ, ន សយមេវា’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. យទិ ហិ អព្ភន្តរបរិច្ឆេទករណប្បការេន សីមា ឧប្បជ្ជេយ្យ, អពទ្ធសីមា ច ន សិយា ភិក្ខូនំ កិរិយាបការសិទ្ធិតោ. អបិច វឌ្ឍកីហត្ថានំ, បកតិហត្ថានញ្ច លោកេ អនេកវិធត្តា, វិនយេ ឦទិសំ ហត្ថប្បមាណន្តិ អវុត្តត្តា ច យេន កេនចិ មិនិតេ ច ភគវតា អនុញ្ញាតេន នុ ខោ ហត្ថេន មិនិតំ, ន នុ ខោតិ សីមាយ វិបត្តិសង្កា ភវេយ្យ. មិនន្តេហិ ច អណុមត្តម្បិ ឩនមធិកំ អកត្វា មិនិតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ វិបត្តិ ឯវ សិយា. បរិសវសេន ចាយំ វឌ្ឍមានា តេសំ មិននេន វឌ្ឍតិ វា ហាយតិ វា. សង្ឃេ ច កម្មំ កត្វា គតេ អយំ ភិក្ខូនំ បយោគេន សមុប្បន្នសីមា តេសំ បយោគេន វិគច្ឆតិ ន វិគច្ឆតិ ច. កថំ ពទ្ធសីមា វិយ យាវ សាសនន្តរធានា ន តិដ្ឋេយ្យ, ឋិតិយា ច បុរាណវិហារេសុ វិយ សកលេបិ អរញ្ញេ កថំ សីមាសម្ភេទសង្កា ន ភវេយ្យ. តស្មា សីមាបេក្ខាយ ឯវ សមុប្បជ្ជតិ, តព្ពិគមេន វិគច្ឆតីតិ គហេតព្ពំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧទកុក្ខេបសីមាយម្បិ នទិអាទីសុបិ.

តត្ថាបិ ហិ មជ្ឈិមបុរិសោ ន ញាយតិ. តថា សព្ពថាមេន ខិបនំ ឧភយត្ថាបិ ច យស្សំ ទិសាយំ សត្តព្ភន្តរស្ស, ឧទកុក្ខេបស្ស វា ឱកាសោ ន បហោតិ, តត្ថ កថំ មិននំ, ខិបនំ វា ភវេយ្យ? គាមខេត្តាទីសុ បវិសនតោ អខេត្តេ សីមា បវិដ្ឋា នាមាតិ សីមា វិបជ្ជេយ្យ. អបេក្ខាយ សីមុប្បត្តិយំ បន យតោ បហោតិ, តត្ថ សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមា សយមេវ បរិបុណ្ណា ជាយន្តិ. យតោ បន ន បហោតិ, តត្ថ អត្តនោ ខេត្តប្បមាណេនេវ ជាយន្តិ, ន ពហិ. យំ បនេត្ថ អព្ភន្តរមិននបមាណស្ស, វាលុកាទិខិបនកម្មស្ស ច ទស្សនំ, តំ សញ្ជាតសីមានំ ឋិតដ្ឋានស្ស បរិច្ឆេទនត្ថំ កតំ គាមូបចារឃរូបចារជាននត្ថំ លេឌ្ឌុសុប្បាទិខិបនវិធានទស្សនំ វិយ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘‘សីមំ វា សម្មន្នតិ ឧទកុក្ខេបំ វា បរិច្ឆិន្ទតី’’តិ វុត្តំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ឩនវីសតិវស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា). ឯវំ កតេបិ តស្ស ¶ បរិច្ឆេទស្ស យាថាវតោ ញាតុំ ¶ អសក្កុណេយ្យត្តេន បុថុលតោ ញត្វា អន្តោ តិដ្ឋន្តេហិ និរាសង្កដ្ឋានេ ឋាតព្ពំ, អញ្ញំ ពហិ ករោន្តេហិ អតិទូរេ និរាសង្កដ្ឋានេ បេសេតព្ពំ.

អបរេ បន ‘‘សីមាបេក្ខាយ កិច្ចំ នត្ថិ, មគ្គគមននហានាទិអត្ថេហិ ឯកភិក្ខុស្មិម្បិ អរញ្ញេ វា នទិអាទីសុ វា បវិដ្ឋេ តំ បរិក្ខិបិត្វា សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមា សយមេវ បភា វិយ បទីបស្ស សមុប្បជ្ជតិ, គាមខេត្តាទីសុ តស្មិំ ឱតិណ្ណមត្តេ វិគច្ឆតិ. តេនេវ ចេត្ថ ទ្វិន្នំ សង្ឃានំ វិសុំ កម្មំ ករោន្តានំ សីមាទ្វយស្ស អន្តរា សីមន្តរិកា អញ្ញំ សត្តព្ភន្តរំ, ឧទកុក្ខេបញ្ច ឋបេតុំ អនុញ្ញាតំ, សីមាបរិយន្តេ ហិ កេនចិ កម្មេន បេសិតស្ស ភិក្ខុនោ សមន្តា សញ្ជាតសីមា ឥតរេសំ សីមាយ ផុសិត្វា សីមាសម្ភេទំ ករេយ្យ, សោ មា ហោតូតិ, ឥតរថា ហត្ថចតុរង្គុលមត្តាយបេត្ថ សីមន្តរិកាយ អនុជានិតព្ពតោ. អបិច សីមន្តរិកាយ ឋិតស្សាបិ ឧភយត្ថ កម្មកោបវចនតោបិ ចេតំ សិជ្ឈតិ. តម្បិ បរិក្ខិបិត្វា សយមេវ សញ្ជាតាយ សីមាយ ឧភិន្នម្បិ សីមានំ, ឯកាយ ឯវ វា សង្ករតោ. ឥតរថា តស្ស កម្មកោបវចនំ ន យុជ្ជេយ្យ. វុត្តញ្ហិ មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘បរិច្ឆេទព្ភន្តរេ ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតោបិ បរិច្ឆេទតោ ពហិ អញ្ញំ តត្តកំយេវ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោបិ កម្មំ កោបេតី’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា). កិញ្ច អគាមការញ្ញេ ឋិតស្ស កម្មករណិច្ឆាវិរហិតស្សាបិ ភិក្ខុនោ សត្តព្ភន្តរបរិច្ឆិន្នេ អជ្ឈោកាសេ ចីវរវិប្បវាសោ ភគវតា អនុញ្ញាតោ, សោ ច បរិច្ឆេទោ សីមា. ឯវំ អបេក្ខំ វិនា សមុប្បន្នា. តេនេវេត្ថ ‘អយំ សីមា តិចីវរវិប្បវាសបរិហារម្បិ លភតី’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) វុត្តំ. តស្មា កម្មករណិច្ឆំ វិនាបិ វុត្តនយេន សមុប្បត្តិ គហេតព្ពា’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ បទីបស្ស បភា វិយ សព្ពបុគ្គលានម្បិ បច្ចេកំ សីមាសម្ភវេន សង្ឃេ, គណេ វា កម្មំ ករោន្តេ តត្រដ្ឋានំ ភិក្ខូនំ សមន្តា បច្ចេកំ សមុប្បន្នានំ អនេកសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ សង្ករទោសប្បសង្គតោ. បរិសវសេន ចស្សា វឌ្ឍិ, ហានិ ច សម្ភវតិ. បច្ឆា អាគតានំ អភិនវសីមន្តរុប្បត្តិ ឯវ, គតានំ សមន្តា ឋិតសីមាបិ វិនាសោ ច ភវេយ្យ.

បាឡិយំ បន ‘‘សមន្តា សត្តព្ភន្តរា, អយំ តត្ថ សមានសំវាសា’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៤៧) ឯកា ឯវ សត្តព្ភន្តរា, ឧទកុក្ខេបា ច អនុញ្ញាតា, ន ចេសា សីមា សភាវេន, ការណសាមត្ថិយេន វា បភា វិយ បទីបស្ស ឧប្បជ្ជតិ. កិន្តុ ¶ ភគវតោ អនុជាននេនេវ, ភគវា ច ឥមាយោ អនុជានន្តោ ភិក្ខូនំ វគ្គកម្មបរិហារេន កម្មករណសុខត្ថមេវ អនុញ្ញាសីតិ កថំ នហានាទិកិច្ចេន បវិដ្ឋានម្បិ សមន្តា តាសំ សីមានំ សមុប្បត្តិ បយោជនាភាវា? បយោជនេ ច ឯកំ ឯវ បយោជនន្តិ កថំ បច្ចេកំ ភិក្ខុគណនាយ អនេកសីមាសមុប្បត្តិ ¶ ? ‘‘ឯកសីមាយំ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឋិតា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) វុត្តំ. យំ បន ទ្វិន្នំ សីមានំ អន្តរា តត្តកបរិច្ឆេទេនេវ សីមន្តរិកដ្ឋបនវចនំ, តត្ថ ឋិតានំ កម្មកោបវចនញ្ច, តម្បិ ឥមាសំ សីមានំ បរិច្ឆេទស្ស ទុព្ពោធតាយ សីមាយ សម្ភេទសង្កំ, កម្មកោបសង្កញ្ច ទូរតោ បរិហរិតុំ វុត្តំ.

យោ ច ចីវរាវិប្បវាសត្ថំ ភគវតា អព្ភោកាសេ ទស្សិតោ សត្តព្ភន្តរបរិច្ឆេទោ, សោ សីមា ឯវ ន ហោតិ, ខេត្តតឡាកាទិបរិច្ឆេទោ វិយ អយមេត្ថ ឯកោ បរិច្ឆេទោវ. តត្ថ ច ពហូសុ ភិក្ខូសុ ឯកតោ ឋិតេសុ តេសំ វិសុំ វិសុំ អត្តនោ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ សមន្តា សត្តព្ភន្តរបរិច្ឆេទព្ភន្តរេ ឯវ ចីវរំ ឋបេតព្ពំ. ន បរិសបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ. បរិសបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ ហិ អព្ភន្តរេ គយ្ហមានេ អព្ភន្តរបរិយោសានេ ឋបិតចីវរំ មជ្ឈេ ឋិតស្ស អព្ភន្តរតោ ពហិ ហោតីតិ តំ អរុណុគ្គមនេ និស្សគ្គិយំ សិយា. សីមា បន បរិសបរិយន្តតោវ គហេតព្ពា. ចីវរវិប្បវាសបរិហារោបេត្ថ អព្ភោកាសបរិច្ឆេទស្ស វិជ្ជមានត្តា វុត្តោ, ន បន យាវ សីមាបរិច្ឆេទំ លព្ភមានត្តា មហាសីមាយ អវិប្បវាសសីមាវោហារោ វិយ. មហាសីមាយម្បិ ហិ គាមគាមូបចារេសុ ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ. ឥធាបិ មជ្ឈេ ឋិតស្ស សីមាបរិយន្តេ និស្សគ្គិយំ ហោតិ. តស្មា យថាវុត្តសីមាបេក្ខវសេនេវេតាសំ សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមានំ ឧប្បត្តិ, តព្ពិគមេន វិនាសោ ច គហេតព្ពាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ. វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. អញ្ញោ វា បការោ ឥតោ យុត្តតរោ គវេសិតព្ពោ.

ឥធ បន ‘‘អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរា’’តិ ឯវំ បាឡិយំ វិញ្ឈាដវិសទិសេ អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរាតិ អដ្ឋកថាយញ្ច រុក្ខាទិនិរន្តរេបិ អរញ្ញេ សត្តព្ភន្តរសីមាយ វិហិតត្តា អត្តនោ និស្សយភូតាយ អរញ្ញសីមាយ សហ ឯតស្សា រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ ទោសាភាវោ បគេវ អគាមកេ រុក្ខេតិ និស្សិតេបិ បទេសេ ចីវរវិប្បវាសស្ស រុក្ខបរិហារំ វិនាវ អព្ភោកាសបរិហារោវ អនុមតោតិ សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ.

ឧបចារត្ថាយាតិ ¶ សីមន្តរិកត្ថាយ សត្តព្ភន្តរតោ អធិកំ វដ្ដតិ. ឩនកំ បន ន វដ្ដតិ ឯវ សត្តព្ភន្តរបរិច្ឆេទស្ស ទុព្ពិជានត្តា. តស្មា សង្ឃំ វិនា ឯកេនាបិ ភិក្ខុនា ពហិ តិដ្ឋន្តេន អញ្ញំ សត្តព្ភន្តរំ អតិក្កមិត្វា អតិទូរេ ឯវ ឋាតព្ពំ, ឥតរថា កម្មកោបសង្កតោ. ឧទកុក្ខេបេបិ ឯសេវ នយោ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឩនកំ បន ន វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧). ឥទញ្ចេត្ថ សីមន្តរិកវិធានំ ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានំ សីមន្តរិកានុជាននសុត្តានុលោមតោ សិទ្ធន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កិញ្ចាបិ ហិ ភគវតា និទានវសេន ឯកគាមសីមានិស្សិតានំ ¶ , ឯកសភាគានញ្ច ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានមេវ អញ្ញមញ្ញំ សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណទោសបរិហារាយ សីមន្តរិកា អនុញ្ញាតា, តថាបិ តទនុលោមតោ ឯកអរញ្ញសីមានទិអាទិសីមញ្ច និស្សិតានំ ឯកសភាគានំ ទ្វិន្នំ សត្តព្ភន្តរសីមានម្បិ ឧទកុក្ខេបសីមានម្បិ អញ្ញមញ្ញំ សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណំ, សីមន្តរិកំ វិនា អព្យវធានេន ឋានញ្ច ភគវតា អនភិមតមេវាតិ ញត្វា អដ្ឋកថាចរិយា ឥធាបិ សីមន្តរិកវិធានមកំសុ. វិសភាគសីមានម្បិ ហិ ឯកសីមានិស្សិតត្តំ, ឯកសភាគត្តញ្ចាតិ ទ្វីហង្គេហិ សមន្នាគតេ សតិ ឯកំ សីមន្តរិកំ វិនា ឋានំ សម្ភេទាយ ហោតិ, នាសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សីមន្តរិកវិធានសាមត្ថិយេនេវ ចេតាសំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធោបិ ពទ្ធសីមានំ វិយ អញ្ញមញ្ញំ ន វដ្ដតីតិ អយម្បិ នយតោ ទស្សិតោ ឯវាតិ គហេតព្ពំ.

‘‘សភាវេនេវា’’តិ ឥមិនា គាមសីមា វិយ អពទ្ធសីមាតិ ទស្សេតិ. សព្ពមេត្ថ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ សមានសំវាសា ឯកូបោសថាតិ ទស្សេតិ. យេន កេនចីតិ អន្តមសោ សូករាទិនា សត្តេន. មហោឃេន បន ឧន្នតដ្ឋានតោ និន្នដ្ឋានេ បតន្តេន ខតោ ខុទ្ទកោ វា មហន្តោ វា លក្ខណយុត្តោ ជាតស្សរោវ. ឯត្ថាបិ ខុទ្ទកេ ឧទកុក្ខេបកិច្ចំ នត្ថិ, សមុទ្ទេ បន សព្ពថា ឧទកុក្ខេបសីមាយមេវ កម្មំ កាតព្ពំ សោធេតុំ ទុក្ករត្តា.

បុន តត្ថាតិ លោកវោហារសិទ្ធាសុ ឯតាសុ នទិអាទីសុ តីសុ អពទ្ធសីមាសុ បុន វគ្គកម្មបរិហារត្ថំ សាសនវោហារសិទ្ធាយ អពទ្ធសីមាយ បរិច្ឆេទំ ទស្សេន្តោតិ អធិប្បាយោ. បាឡិយំ យំ មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្សាតិអាទីសុ ឧទកំ ឧក្ខិបិត្វា ខិបីយតិ ឯត្ថាតិ ឧទកុក្ខេបោ, ឧទកស្ស បតនោកាសោ, តស្មា ឧទកុក្ខេបា. អយញ្ហេត្ថ បទសម្ពន្ធវសេន អត្ថោ – បរិសបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ សមន្តា យាវ មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ¶ ឧទកុក្ខេបោ ឧទកបតនដ្ឋានំ, តាវ យំ តំ បរិច្ឆិន្នដ្ឋានំ, អយំ តត្ថ នទិអាទីសុ អបរា សមានសំវាសា ឧទកុក្ខេបសីមាតិ.

តស្ស អន្តោតិ តស្ស ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆិន្នស្ស ឋានស្ស អន្តោ. ន កេវលញ្ច តស្សេវ អន្តោ, តតោ ពហិបិ, ឯកស្ស ឧទកុក្ខេបស្ស អន្តោ ឋាតុំ ន វដ្ដតីតិ វចនំ ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទស្ស ទុព្ពិជានតោ កម្មកោបសង្កា ហោតីតិ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ ‘‘បរិច្ឆេទព្ភន្តរេ ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតោបិ បរិច្ឆេទតោ ពហិ អញ្ញំ តត្តកំយេវ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោបិ កម្មំ កោបេតិ ឥទំ សព្ពអដ្ឋកថាសុ សន្និដ្ឋាន’’ន្តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) វុត្តំ. យំ បនេត្ថ សារត្ថទីបនិយំ ‘‘តស្ស អន្តោ ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតោ កម្មំ ¶ កោបេតីតិ ឥមិនា ពហិបរិច្ឆេទតោ យត្ថ កត្ថចិ ឋិតោ កម្មំ ន កោបេតី’’តិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៤៧) វត្វា មាតិកាដ្ឋកថាវចនម្បិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘នេវ បាឡិយំ ន អដ្ឋកថាយំ ឧបលព្ភតី’’តិអាទិ ពហុ បបញ្ចិតំ, តំ ន សុន្ទរំ ឥធ អដ្ឋកថាវចនេន មាតិកាដ្ឋកថាវចនស្ស នយតោ សំសន្ទនតោ សង្ឃដនតោ. តថា ហិ ទ្វិន្នំ ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទានមន្តរា វិទត្ថិចតុរង្គុលមត្តម្បិ សីមន្តរិកំ អដ្ឋបេត្វា ‘‘អញ្ញោ ឧទកុក្ខេបោ សីមន្តរិកាយ ឋបេតព្ពោ, តតោ អធិកំ វដ្ដតិ ឯវ, ឩនកំ បន ន វដ្ដតី’’តិ ឯវំ ឥធេវ វុត្តេន ឥមិនា អដ្ឋកថាវចនេន សីមន្តរិកោបចារេន ឧទកុក្ខេបតោ ឩនកេ ឋបិតេ សីមាយ សីមាសម្ភេទតោ កម្មកោបោបិ វុត្តោ ឯវ. យទគ្គេន ច ឯវំ វុត្តោ, តទគ្គេន តត្ថ ឯកភិក្ខុនោ បវេសេបិ សតិ តស្ស សីមដ្ឋភាវតោ កម្មកោបោ វុត្តោ ឯវ ហោតិ. អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឩនកំ បន ន វដ្ដតី’’តិ កថនញ្ចេតំ ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទស្ស ទុព្ពិជានន្តេនបិ សីមាសម្ភេទសង្កអាបរិហារត្ថំ វុត្តំ. សត្តព្ភន្តរសីមានមន្តរា តត្តកបរិច្ឆេទេនេវ សីមន្តរិកវិធានវចនតោបិ ឯតាសំ ទុព្ពិជានបរិច្ឆេទតា, តត្ថ ច ឋិតានំ កម្មកោបសង្កា សិជ្ឈតិ. កម្មកោបសង្កដ្ឋានម្បិ អាចរិយា ទូរតោ បរិហារត្ថំ កម្មកោបដ្ឋានន្តិ វត្វាវ ឋបេសុន្តិ គហេតព្ពំ.

តន្តិ សីមំ. ‘‘សីឃមេវ អតិក្កាមេតី’’តិ ឥមិនា តំ អនតិក្កមិត្វា អន្តោ ឯវ បរិវត្តមានាយ កាតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឯតទត្ថមេវ ហិ វាលុកាទីហិ សីមាបរិច្ឆិន្ទនំ, ឥតរថា ពហិ បរិវត្តា នុ ខោ, នោ វាតិ កម្មកោបសង្កា ភវេយ្យាតិ. អញ្ញិស្សា អនុស្សាវនាតិ កេវលាយ នទិសីមាយ អនុស្សាវនា ¶ . អន្តោនទិយំ ជាតរុក្ខេ វាតិ ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទស្ស ពហិ ឋិតេ រុក្ខេបិ វា. ពហិនទិតីរមេវ ហិ វិសភាគសីមត្តា អពន្ធិតព្ពដ្ឋានំ, ន អន្តោនទី និស្សយត្តេន សភាគត្តា. តេនេវ ‘‘ពហិនទិតីរេ វិហារសីមាយ វា’’តិអាទិនា តីរមេវ អពន្ធិតព្ពដ្ឋានត្តេន ទស្សិតំ, ន បន នទី. ‘‘រុក្ខេបិ ឋិតេហី’’តិ ឥទំ អន្តោឧទកុក្ខេបដ្ឋំ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ ពហិឧទកុក្ខេបេ ភិក្ខូនំ ឋាតុំ វដ្ដតិ.

រុក្ខស្សាតិ តស្សេវ អន្តោឧទកុក្ខេបដ្ឋស្ស រុក្ខស្ស. សីមំ វា សោធេត្វាតិ យថាវុត្តំ វិហារេ ពទ្ធសីមំ, គាមសីមញ្ច តត្ថ ឋិតភិក្ខូនំ ហត្ថបាសានយនពហិសីមាករណវសេនេវ សោធេត្វា. យថា ច ឧទកុក្ខេបសីមាយំ កម្មំ ករោន្តេហិ, ឯវំ ពទ្ធសីមាយំ, គាមសីមាយំ វា កម្មំ ករោន្តេហិបិ ឧទកុក្ខេបសីមដ្ឋេ សោធេត្វាវ កាតព្ពំ. ឯតេនេវ សត្តព្ភន្តរអរញ្ញសីមាហិបិ ឧទកុក្ខេបសីមាយ, ឥមាយ ច សទ្ធិំ តាសំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធទោសោបិ នយតោ ទស្សិតោវ ហោតិ. ឥមិនាវ នយេន សត្តព្ភន្តរសីមាយ ពទ្ធសីមាគាមសីមាហិបិ សទ្ធិំ, ឯតាសញ្ច សត្តព្ភន្តរសីមាយ ¶ សទ្ធិំ សម្ពន្ធទោសោ ញាតព្ពោ. អដ្ឋកថាយំ បនេតំ សព្ពំ វុត្តនយតោ សក្កា ញាតុន្តិ អញ្ញមញ្ញសមាសន្នានមេវេត្ថ ទស្សិតំ.

តត្រិទំ សុត្តានុលោមតោ នយគ្គហណមុខំ – យថា ហិ ពទ្ធសីមាយំ សម្មតា វិបត្តិសីមា ហោតីតិ តាសំ អញ្ញមញ្ញំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធោ ន វដ្ដតិ, ឯវំ នទិអាទីសុ សម្មតាបិ ពទ្ធសីមា វិបត្តិសីមាវ ហោតីតិ តាហិបិ សទ្ធិំ តស្សា រុក្ខាទិសម្ពន្ធោ ន វដ្ដតីតិ សិជ្ឈតិ. ឥមិនា នយេន សត្តព្ភន្តរសីមាយ គាមនទិអាទីហិ សទ្ធិំ, ឧទកុក្ខេបសីមាយ ច អរញ្ញាទីហិ សទ្ធិំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធស្ស ន វដ្ដនកភាវោ ញាតព្ពោ, ឯវមេតា ភគវតា អនុញ្ញាតា ពទ្ធសីមា សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមា អញ្ញមញ្ញញ្ចេវ អត្តនោ និស្សយវិរហិតាហិ ឥតរីតរាសំ និស្សយសីមាហិ ច រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ សតិ សម្ភេទទោសមាបជ្ជតីតិ សុត្តានុលោមនយោ ញាតព្ពោវ.

អត្តនោ អត្តនោ បន និស្សយភូតគាមាទីហិ សទ្ធិំ ពទ្ធសីមាទីនំ តិស្សន្នំ ឧប្បត្តិកាលេ ភគវតា អនុញ្ញាតស្ស សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណស្ស អនុលោមតោ រុក្ខាទិសម្ពន្ធោបិ អនុញ្ញាតោវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ឯវំ ឧទកុក្ខេបពទ្ធសីមាទីនំ អន្តរា កស្មា សីមន្តរិកា ន វិហិតាតិ? និស្សយភេទសភាវភេទេហិ ¶ សយមេវ ភិន្នត្តា. ឯកនិស្សយឯកសភាវានមេវ ហិ សីមន្តរិកាយ វិនាសំ ករោតីតិ វុត្តោវាយមត្ថោ. ឯតេនេវ នទិនិមិត្តំ កត្វា ពទ្ធាយ សីមាយ សង្ឃេ កម្មំ ករោន្តេ នទិយម្បិ យាវ គាមខេត្តំ អាហច្ច ឋិតាយ ឧទកុក្ខេបសីមាយ អញ្ញេសំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ. យា បនេតា លោកវោហារសិទ្ធា គាមារញ្ញនទិសមុទ្ទជាតស្សរសីមា បញ្ច, តា អញ្ញមញ្ញរុក្ខាទិសម្ពន្ធេបិ សម្ភេទទោសំ នាបជ្ជតិ, តថា លោកវោហារាភាវតោ. ន ហិ គាមាទយោ គាមន្តរាទីហិ, នទិអាទីហិ ច រុក្ខាទិសម្ពន្ធមត្តេន សម្ភិន្នាតិ លោកេ វោហរន្តិ. លោកវោហារសិទ្ធានញ្ច លោកវោហារតោវ សម្ភេទោ វា អសម្ភេទោ វា គហេតព្ពោ, នាញ្ញតោ. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ តាសំ អញ្ញមញ្ញំ កត្ថចិបិ សម្ភេទនយោ ន ទស្សិតោ, សាសនវោហារសិទ្ធោយេវ ទស្សិតោតិ.

ឯត្ថ បន ពទ្ធសីមាយ តាវ ‘‘ហេដ្ឋា បថវីសន្ធារកំ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា សីមាគតា ហោតី’’តិអាទិនា (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) អធោភាគបរិច្ឆេទោ អដ្ឋកថាយំ សព្ពថា ទស្សិតោ. គាមសីមាទីនំ បន ន ទស្សិតោ. កថមយំ ជានិតព្ពោតិ? កេចិ តាវេត្ថ ‘‘គាមសីមាទយោបិ ពទ្ធសីមា វិយ បថវីសន្ធារកំ ឧទកំ អាហច្ច តិដ្ឋតី’’តិ វទន្តិ.

កេចិ ¶ បន តំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘នទិសមុទ្ទជាតស្សរសីមា, តាវ តន្និស្សិតឧទកុក្ខេបសីមា ច បថវិយា ឧបរិតលេ, ហេដ្ឋា ច ឧទកជ្ឈោត្ថរណប្បទេសេ ឯវ តិដ្ឋន្តិ, ន តតោ ហេដ្ឋា ឧទកស្ស អជ្ឈោត្ថរណាភាវា. សចេ បន ឧទកោឃាទិនា យោជនប្បមាណម្បិ និន្នដ្ឋានំ ហោតិ, នទិសីមាទយោវ ហោន្តិ, ន តតោ ហេដ្ឋា. តស្មា នទិអាទីនំ ហេដ្ឋា ពហិតីរមុខេន ឧមង្គេន, ឥទ្ធិយា វា បវិដ្ឋោ ភិក្ខុ នទិយំ ឋិតានំ កម្មំ ន កោបេតិ. សោ បន អាសន្នគាមេ ភិក្ខូនំ កម្មំ កោបេតិ. សចេ បន សោ ឧភិន្នំ តីរគាមានំ មជ្ឈេ និសិន្នោ ហោតិ, ឧភយគាមដ្ឋានំ កម្មំ កោបេតិ. សចេ បន តីរំ គាមខេត្តំ ន ហោតិ, អគាមការញ្ញមេវ. តត្ថ បន តីរទ្វយេបិ សត្តព្ភន្តរសីមំ វិនា កេវលាយ ខុទ្ទការញ្ញសីមាយ កម្មំ ករោន្តានំ កម្មំ កោបេតិ. សចេ សត្តព្ភន្តរសីមាយំ ករោន្តិ, តទា យទិ តេសំ សត្តព្ភន្តរសីមាយ បរិច្ឆេទោ ឯតស្ស និសិន្នោកាសស្ស បរតោ ឯកំ សត្តព្ភន្តរំ អតិក្កមិត្វា ឋិតោ ន កម្មកោបោ ¶ . នោ ចេ, កម្មកោបោ. គាមសីមាយំ បន អន្តោឧមង្គេ វា ពិលេ វា យត្ថ បវិសិតុំ សក្កា, យត្ថ វា សុវណ្ណមណិអាទិំ ខណិត្វា គណ្ហន្តិ, គហេតុំ សក្កាតិ វា សម្ភាវនា ហោតិ, តត្តកំ ហេដ្ឋាបិ គាមសីមា, តត្ថ ឥទ្ធិយា អន្តោ និសិន្នោបិ កម្មំ កោបេតិ. យត្ថ បន បកតិមនុស្សានំ បវេសសម្ភាវនាបិ នត្ថិ, តំ សព្ពំ យាវ បថវិសន្ធារកឧទកា អរញ្ញសីមាវ, ន គាមសីមា. អរញ្ញសីមាយម្បិ ឯសេវ នយោ. តត្ថបិ ហិ យត្តកេ បទេសេ បវេសសម្ភាវនា, តត្តកមេវ ឧបរិតលេ អរញ្ញសីមា បវត្តតិ. តតោ បន ហេដ្ឋា ន អរញ្ញសីមា, តត្ថ ឧបរិតលេន សហ ឯការញ្ញវោហារាភាវតោ. ន ហិ តត្ថ បវិដ្ឋំ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោ តិ វោហរន្តិ. តស្មា តត្រដ្ឋោ ឧបរិ អរញ្ញដ្ឋានំ កម្មំ ន កោបេតិ ឧមង្គនទិយំ ឋិតោ វិយ ឧបរិនទិយំ ឋិតានំ. ឯកស្មិញ្ហិ ចក្កវាឡេ គាមនទិសមុទ្ទជាតស្សរេ មុញ្ចិត្វា តទវសេសំ អមនុស្សាវាសំ ទេវព្រហ្មលោកំ ឧបាទាយ សព្ពំ អរញ្ញមេវ. ‘គាមា វា អរញ្ញា វា’តិ វុត្តត្តា ហិ នទិសមុទ្ទជាតស្សរាទិបិ អរញ្ញមេវ. ឥធ បន នទិអាទីនំ វិសុំ សីមាភាវេន គហិតត្តា តទវសេសមេវ អរញ្ញំ គហេតព្ពំ. តត្ថ ច យត្តកេ បទេសេ ឯកំ ‘អរញ្ញ’ន្តិ វោហរន្តិ, អយមេការញ្ញសីមា. ឥន្ទបុរញ្ហិ សព្ពំ ឯការញ្ញសីមា. តថា អសុរយក្ខបុរាទិ. អាកាសដ្ឋទេវព្រហ្មវិមានានិ បន សមន្តា អាកាសបរិច្ឆិន្នានិ បច្ចេកំ អរញ្ញសីមា សមុទ្ទមជ្ឈេ បព្ពតទីបកា វិយ. តត្ថ សព្ពត្ថ សត្តព្ភន្តរសីមាយំ, អរញ្ញសីមាយមេវ វាតិ កម្មំ កាតព្ពំ. តស្មា ឥធាបិ ឧបរិអរញ្ញតលេន សទ្ធិំ ហេដ្ឋាបថវិយា អរញ្ញវោហារាភាវា វិសុំ អរញ្ញសីមាតិ គហេតព្ពំ. តេនេវេត្ថ គាមនទិអាទិសីមាកថាយ អដ្ឋកថាយំ ‘ឥទ្ធិមា ភិក្ខុ ហេដ្ឋាបថវិតលេ ឋិតោ កម្មំ កោបេតី’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ពទ្ធសីមាយំ ទស្សិតនយោ ន ទស្សិតោ’’តិ វទន្តិ.

ឥទញ្ចេតាសំ ¶ គាមសីមាទីនំ ហេដ្ឋាបមាណទស្សនំ សុត្តាទិវិរោធាភាវា យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. ឯវំ គហណេ ច គាមសីមាយំ សម្មតា ពទ្ធសីមា ឧបរិ គាមសីមំ, ហេដ្ឋា ឧទកបរិយន្តំ អរញ្ញសីមញ្ច អវត្ថរតីតិ តស្សា អរញ្ញសីមាបិ ខេត្តន្តិ សិជ្ឈតិ. ភគវតា ច ‘‘សព្ពា, ភិក្ខវេ, នទី អសីមា’’តិអាទិនា (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) នទិសមុទ្ទជាតស្សរា ពទ្ធសីមាយ អខេត្តភាវេន វុត្តា, ន បន អរញ្ញំ. តស្មា អរញ្ញម្បិ ¶ ពទ្ធសីមាយ ខេត្តមេវាតិ គហេតព្ពំ. យទិ ឯវំ កស្មា តត្ថ សា ន ពជ្ឈតីតិ? បយោជនាភាវា. សីមាបេក្ខានន្តរមេវ សត្តព្ភន្តរសីមាយ សម្ភវតោ. តស្សា ច ឧបរិ សម្មតាយ ពទ្ធសីមាយ សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណានុលោមតោ វិបត្តិសីមា ឯវ សិយា. គាមខេត្តេ បន ឋត្វា អគាមការញ្ញេកទេសម្បិ អន្តោករិត្វា សម្មតា កិញ្ចាបិ សុសម្មតា, អគាមការញ្ញេ ភគវតា វិហិតាយ សត្តព្ភន្តរសីមាយបិ អនិវត្តិតោ. តត្ថ បន កម្មំ កាតុំ បវិដ្ឋានម្បិ តតោ ពហិ កេវលារញ្ញេ ករោន្តានម្បិ អន្តរា តីណិ សត្តព្ភន្តរានិ ឋបេតព្ពានិ, អញ្ញថា វិបត្តិ ឯវ សិយាតិ សព្ពថា និរត្ថកមេវ អគាមការញ្ញេ ពទ្ធសីមាករណន្តិ វេទិតព្ពំ.

អន្តោនទិយំ បវិដ្ឋសាខាយាតិ នទិយា បថវិតលំ អាហច្ច ឋិតាយ សាខាយបិ, បគេវ អនាហច្ច ឋិតាយ. បារោហេបិ ឯសេវ នយោ. ឯតេន សភាគំ នទិសីមំ ផុសិត្វា ឋិតេនបិ វិសភាគសីមាសម្ពន្ធសាខាទិនា ឧទកុក្ខេបសីមាយ សម្ពន្ធោ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឯតេនេវ មហាសីមំ, គាមសីមញ្ច ផុសិត្វា ឋិតេន សាខាទិនា មាឡកសីមាយ សម្ពន្ធោ ន វដ្ដតីតិ ញាបិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

អន្តោនទិយំយេវាតិ សេតុបាទានំ តីរដ្ឋតំ និវត្តេតិ. តេន ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទតោ ពហិ នទិយំ បតិដ្ឋិតត្តេបិ សម្ភេទាភាវំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ពហិតីរេ បតិដ្ឋិតា’’តិអាទិ. យទិ ហិ ឧទកុក្ខេបតោ ពហិ អន្តោនទិយម្បិ បតិដ្ឋិតត្តេ សម្ភេទោ ភវេយ្យ, តម្បិ បដិក្ខិបិតព្ពំ ភវេយ្យ កម្មកោបស្ស សមានត្តា, ន ច បដិក្ខិត្តំ. តស្មា សព្ពត្ថ អត្តនោ និស្សយសីមាយ សម្ភេទទោសោ នត្ថេវាតិ គហេតព្ពំ.

អាវរណេន វាតិ ទារុអាទិំ និខណិត្វា ឧទកនិវារណេន. កោដ្ដកពន្ធនេន វាតិ មត្តិកាទីហិ បូរេត្វា កតសេតុពន្ធេន. ឧភយេនាបិ អាវរណមេវ ទស្សេតិ. ‘‘នទិំ វិនាសេត្វា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘ហេដ្ឋា បាឡិ ពទ្ធា’’តិ, ហេដ្ឋា នទិំ អាវរិត្វា បាឡិ ពទ្ធាតិ អត្ថោ. ឆឌ្ឌិតមោទកន្តិ អតិរិត្តោទកំ. ‘‘នទិំ ឱត្ថរិត្វា សន្ទនដ្ឋានតោ’’តិ ឥមិនា តឡាកនទីនំ អន្តរា ¶ បវត្តនដ្ឋានេ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឧប្បតិត្វាតិ តីរាទិភិន្ទនវសេន វិបុលា ហុត្វា. វិហារសីមន្តិ ពទ្ធសីមំ.

អគមនបថេតិ ¶ តទហេវ គន្ត្វា និវត្តិតុំ អសក្កុណេយ្យេ. អរញ្ញសីមាសង្ខ្យមេវ គច្ឆតីតិ លោកវោហារសិទ្ធំ អគាមការញ្ញសីមំ សន្ធាយ វទតិ. តត្ថាតិ បកតិយា មច្ឆពន្ធានំ គមនបថេសុ ទីបកេសុ.

តំ ឋានន្តិ អាវាដាទីនំ កតដ្ឋានមេវ, ន អកតន្តិ អត្ថោ. លោណីតិ សមុទ្ទោទកស្ស ឧប្បត្តិវេគនិន្នោ មាតិកាការេន បវត្តនកោ.

១៤៨. សម្ភិន្ទន្តីតិ យត្ថ ចតូហិ ភិក្ខូហិ និសីទិតុំ ន សក្កា, តត្តកតោ បដ្ឋាយ យាវ កេសគ្គមត្តម្បិ អន្តោសីមាយ ករោន្តោ សម្ភិន្ទតិ. ចតុន្នំ ភិក្ខូនំ បហោនកតោ បដ្ឋាយ យាវ សកលម្បិ អន្តោ ករោន្តោ អជ្ឈោត្ថរន្តីតិ វេទិតព្ពំ. សំសដ្ឋវិដបាតិ អញ្ញមញ្ញំ សិព្ពិត្វា ឋិតមហាសាខមូលា, ឯតេន អញ្ញមញ្ញស្ស អច្ចាសន្នតំ ទីបេតិ. សាខាយ សាខំ ផុសន្តា ហិ ទូរដ្ឋាបិ សិយ្យុំ, តតោ ឯកំសតោ សម្ភេទលក្ខណំ ទស្សិតំ ន សិយាតិ តំ ទស្សេតុំ វិដបគ្គហណំ កតំ. ឯវញ្ហិ ភិក្ខូនំ និសីទិតុំ អប្បហោនកដ្ឋានំ អត្តនោ សីមាយ អន្តោសីមដ្ឋំ ករិត្វា បុរាណវិហារំ ករោន្តោ សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទតិ នាម, ន តតោ បរន្តិ ទស្សិតមេវ ហោតិ. ពទ្ធា ហោតីតិ បោរាណកវិហារសីមំ សន្ធាយ វុត្តំ. អម្ពន្តិ អបរេន សមយេន បុរាណវិហារបរិក្ខេបាទីនំ វិនដ្ឋត្តា អជានន្តានំ តំ បុរាណសីមាយ និមិត្តភូតំ អម្ពំ. អត្តនោ សីមាយ អន្តោសីមដ្ឋំ ករិត្វា បុរាណវិហារសីមដ្ឋំ ជម្ពុំ កិត្តេត្វា អម្ពជម្ពូនំ អន្តរេ យំ ឋានំ, តំ អត្តនោ សីមាយ បវេសេត្វា ពន្ធន្តីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច បុរាណសីមាយ និមិត្តភូតស្ស គាមដ្ឋស្ស អម្ពរុក្ខស្ស អន្តោសីមដ្ឋាយ ជម្ពុយា សហ សំសដ្ឋវិដបត្តេបិ សីមាយ ពន្ធនកាលេ វិបត្តិ វា បច្ឆា គាមសីមាយ សហ សម្ភេទោ វា កម្មវិបត្តិ វា ន ហោតីតិ មុខតោវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

បទេសន្តិ សង្ឃស្ស និសីទនប្បហោនកប្បទេសំ. ‘‘សីមន្តរិកំ ឋបេត្វា’’តិអាទិនា សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណំ អកត្វា ពទ្ធសីមាហិ អញ្ញមញ្ញំ ផុសាបេត្វា អព្យវធានេន ពទ្ធាបិ សីមា អសីមា ឯវាតិ ទស្សេតិ. តស្មា ឯកទ្វង្គុលមត្តាបិ សីមន្តរិកា វដ្ដតិ ឯវ. សា បន ទុព្ពោធាតិ អដ្ឋកថាសុ ចតុរង្គុលាទិកា វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វិន្នំ សីមានន្តិ ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានំ. និមិត្តំ ហោតីតិ និមិត្តស្ស សីមតោ ពាហិរត្តា ពន្ធនកាលេ តាវ សម្ភេទទោសោ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ ¶ . ន កេវលញ្ច និមិត្តកត្តា ឯវ សង្ករំ ករោតិ ¶ , អថ ខោ សីមន្តរិកាយ ឋិតោ អញ្ញោបិ រុក្ខោ ករោតិ ឯវ. តស្មា អប្បមត្តិកាយ សីមន្តរិកាយ វឌ្ឍនកា រុក្ខាទយោ ន វដ្ដន្តិ ឯវ. ឯត្ថ ច ឧបរិ ទិស្សមានខន្ធសាខាទិបវេសេ ឯវ សង្ករទោសស្ស សព្ពត្ថ ទស្សិតត្តា អទិស្សមានានំ មូលានំ បវេសេបិ ភូមិគតិកត្តា ទោសោ នត្ថីតិ សិជ្ឈតិ. សចេ បន មូលានិបិ ទិស្សមានានេវ បវិសន្តិ, សង្ករោវ. បព្ពតបាសាណា បន ទិស្សមានាបិ ភូមិគតិកា ឯវ. យទិ បន ពន្ធនកាលេ ឯវ ឯកោ ថូលរុក្ខោ ឧភយម្បិ សីមំ អាហច្ច តិដ្ឋតិ, បច្ឆា ពទ្ធា អសីមា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សីមាសង្ករន្តិ សីមាសម្ភេទំ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ វុត្តំ ‘‘សីមាសង្ករំ ករោតីតិ វឌ្ឍិត្វា សីមប្បទេសំ បវិដ្ឋេ ទ្វិន្នំ សីមានំ គតដ្ឋានស្ស ទុវិញ្ញេយ្យត្តា វុត្ត’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៤៨), តំ ន យុត្តំ គាមសីមាយបិ សហ សង្ករំ ករោតីតិ វត្តព្ពតោ. តត្ថាបិ ហិ និមិត្តេ វឌ្ឍិតេ គាមសីមាពទ្ធសីមានំ គតដ្ឋានំ ទុព្ពិញ្ញេយ្យមេវ ហោតិ, តត្ថ បន អវត្វា ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានមេវ សង្ករស្ស វុត្តត្តា យថាវុត្តសម្ពទ្ធទោសោវ សង្ករ-សទ្ទេន វុត្តោតិ គហេតព្ពំ. បាឡិយំ បន និទានវសេន ‘‘យេសំ, ភិក្ខវេ, សីមា បច្ឆា សម្មតា, តេសំ តំ កម្មំ អធម្មិក’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ១៤៨) បច្ឆា សម្មតាយ អសីមត្តេ វុត្តេបិ ទ្វីសុ គាមសីមាសុ ឋត្វា ទ្វីហិ សង្ឃេហិ សម្ភេទំ វា អជ្ឈោត្ថរណំ វា កត្វា សីមន្តរិកំ អដ្ឋបេត្វា វា រុក្ខបារោហាទិសម្ពន្ធំ អវិយោជេត្វា វា ឯកស្មិំ ខណេ កម្មវាចានិដ្ឋាបនវសេន ឯកតោ សម្មតានំ ទ្វិន្នំ សីមានម្បិ អសីមតា បកាសិតាតិ វេទិតព្ពំ.

គាមសីមាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧបោសថភេទាទិកថាវណ្ណនា

១៤៩. អធម្មេន វគ្គន្តិ ឯត្ថ ឯកសីមាយ ចតូសុ ភិក្ខូសុ វិជ្ជមានេសុ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោវ អនុញ្ញាតោ, តីសុ, ទ្វីសុ ច បារិសុទ្ធិឧបោសថោវ. ឥធ បន តថា អកតត្តា ‘‘អធម្មេនា’’តិ វុត្តំ. យស្មា បន ឆន្ទបារិសុទ្ធិ សង្ឃេ ឯវ អាគច្ឆតិ, ន គណេ, ន បុគ្គលេ, តស្មា ‘‘វគ្គ’’ន្តិ វុត្តន្តិ.

សចេ ¶ បន ទ្វេ សង្ឃា ឯកសីមាយ អញ្ញមញ្ញំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា ឯកស្មិំ ខណេ វិសុំ សង្ឃកម្មំ ករោន្តិ, ឯត្ថ កថន្តិ? កេចិ បនេតំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ វគ្គកម្មត្តា ¶ . កម្មំ ករោន្តានញ្ហិ ឆន្ទបារិសុទ្ធិ អញ្ញត្ថ ន គច្ឆតិ តថា វចនាភាវា, វិសុំ វិសុំ កម្មករណត្ថមេវ សីមាយ អនុញ្ញាតត្តា ចាតិ គហេតព្ពំ. វិហារសីមាយំ បន សង្ឃេ វិជ្ជមានេបិ កេនចិ បច្ចយេន ខន្ធសីមាយំ តីសុ, ទ្វីសុ វា បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករោន្តេសុ កម្មំ ធម្មេន សមគ្គមេវ ភិន្នសីមដ្ឋត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឧបោសថភេទាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បាតិមោក្ខុទ្ទេសកថាវណ្ណនា

១៥០. ឯវមេតំ ធារយាមីតិ. សុតា ខោ បនាយស្មន្តេហីតិ ឯត្ថ ‘‘ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ វត្វា ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទានំ, សុតា ខោ បនាយស្មន្តេហិ ចត្តារោ បារាជិកា ធម្មា’’តិអាទិនា វត្តព្ពំ. មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ឯវមេវ វុត្តំ. សុតេនាតិ សុតបទេន.

សវរភយន្តិ វនចរកភយំ. តេនាហ ‘‘អដវិមនុស្សភយ’’ន្តិ. និទានុទ្ទេសេ អនិដ្ឋិតេ បាតិមោក្ខំ និទ្ទិដ្ឋំ នាម ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ទុតិយាទីសុ ឧទ្ទេសេសូ’’តិអាទិ. តីហិបិ វិធីហីតិ ឱសារណកថនសរភញ្ញេហិ. ឯត្ថ ច អត្ថំ ភណិតុកាមតាយ វា ភណាបេតុកាមតាយ វា សុត្តស្ស ឱសារណំ ឱសារណំ នាម. តស្សេវ អត្ថប្បកាសនា កថនំ នាម. កេវលំ បាឋស្សេវ សរេន ភណនំ សរភញ្ញំ នាម. សជ្ឈាយំ អធិដ្ឋហិត្វាតិ ‘‘សជ្ឈាយំ ករោមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា. ឱសារេត្វា បន កថេន្តេនាតិ សយមេវ បាឋំ វត្វា បច្ឆា អត្ថំ កថេន្តេន.

បាតិមោក្ខុទ្ទេសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អធម្មកម្មបដិក្កោសនាទិកថាវណ្ណនា

១៥៥. នវវិធន្តិ សង្ឃគណបុគ្គលេសុ តយោ, សុត្តុទ្ទេសបារិសុទ្ធិអធិដ្ឋានវសេន តយោ, ចាតុទ្ទសីបន្នរសីសាមគ្គីវសេន តយោតិ នវវិធំ. ចតុព្ពិធន្តិ ¶ អធម្មេនវគ្គាទិ ចតុព្ពិធំ. ទុវិធន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនិបាតិមោក្ខវសេន ទុវិធំ បាតិមោក្ខំ. នវវិធន្តិ ភិក្ខូនំ បញ្ច, ភិក្ខុនីនំ ចត្តារោតិ នវវិធំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ.

អធម្មកម្មបដិក្កោសនាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បក្ខគណនាទិឧគ្គហណានុជាននកថាទិវណ្ណនា

១៥៦. កតិមីតិ ¶ តិថិ-សទ្ទាបេក្ខំ ឥត្ថិលិង្គំ ទដ្ឋព្ពំ.

១៦៣. ឧតុវស្សេយេវាតិ ហេមន្តគិម្ហេសុយេវ.

១៦៤. វិញ្ញាបេតីតិ ឯត្ថ មនសា ចិន្តេត្វា កាយវិការករណមេវ វិញ្ញាបនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បាឡិយំ អញ្ញស្ស ទាតព្ពា បារិសុទ្ធីតិ បារិសុទ្ធិទាយកេន បុន អញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកេ ទាតព្ពា. ‘‘ភូតំយេវ វា សាមណេរភាវំ អារោចេតី’’តិ វុត្តត្តា ឩនវីសតិវស្សកាលេ ឧបសម្បន្នស្ស, អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នសិក្ខាបច្ចក្ខាតាទីនំ វា យាវ ភិក្ខុបដិញ្ញា វត្តតិ, តាវ តេហិ អាហដាបិ ឆន្ទបារិសុទ្ធិ អាគច្ឆតិ. យទា បន តេ អត្តនោ សាមណេរាទិភាវំ បដិជានន្តិ, តតោ បដ្ឋាយេវ នាគច្ឆតីតិ ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បាឡិយម្បិ ហិ ‘‘ទិន្នាយ បារិសុទ្ធិយា សង្ឃប្បត្តោ វិព្ភមតិ…បេ… បណ្ឌកោ បដិជានាតិ. តិរច្ឆានគតោ បដិជានាតិ. ឧភតោព្យញ្ជនកោ បដិជានាតិ, អាហដា ហោតិ បារិសុទ្ធី’’តិ វុត្តត្តា បណ្ឌកាទីនម្បិ ភិក្ខុបដិញ្ញាយ វត្តមានកាលេសុ ឆន្ទបារិសុទ្ធិយា អាគមនំ សិទ្ធមេវ. តេនាហ ‘‘ឯស នយោ សព្ពត្ថា’’តិ. ឧម្មត្តកខិត្តចិត្តវេទនាដ្ដានំ បន បកតត្តា អន្តរាមគ្គេ ឧម្មត្តកាទិភាវេ បដិញ្ញាតេបិ តេសំ សង្ឃប្បត្តមត្តេនេវ ឆន្ទាទិ អាគច្ឆតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘ភិក្ខូនំ ហត្ថបាស’’ន្តិ ឥមិនា គណបុគ្គលេសុ ឆន្ទបារិសុទ្ធិយា អនាគមនំ ទស្សេតិ. ‘‘សង្ឃប្បត្តោ’’តិ ហិ បាឡិយំ វុត្តំ. ពិឡាលសង្ខលិកបារិសុទ្ធីតិ ពិឡាលគីវាយ ពន្ធនសង្ខលិកសទិសា បារិសុទ្ធិ នាម, យថា សង្ខលិកា ពិឡាលេ អាគច្ឆន្តេ ឯវ អាគច្ឆតិ, ន អនាគច្ឆន្តេ តប្បដិពទ្ធត្តា, ឯវមយំ បារិសុទ្ធិបីតិ អត្ថោ. អថ វា យថា សង្ខលិកាយ បឋមវលយំ ទុតិយវលយំ ¶ បាបុណាតិ, ន តតិយវលយំ, ឯវមយម្បីតិ អធិប្បាយោ. ឧបលក្ខណមត្តញ្ចេត្ថ ពិឡាល-គ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ.

បក្ខគណនាទិឧគ្គហណានុជាននកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឆន្ទទានកថាទិវណ្ណនា

១៦៥. បាឡិយំ ¶ ‘‘សន្តិ សង្ឃស្ស ករណីយានី’’តិ វត្តព្ពេ វចនវិបល្លាសេន ‘‘ករណីយ’’ន្តិ វុត្តំ.

១៦៧. ‘‘តស្ស សម្មុតិទានកិច្ចំ នត្ថី’’តិ ឥទំ បាឡិយំ ឯកទា សរន្តស្សេវ សម្មុតិទានស្ស វុត្តត្តា ឯកទា អសរន្តស្ស សម្មុតិអភាវេបិ តស្ស អនាគមនំ វគ្គកម្មាយ ន ហោតីតិ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘សោបិ ហត្ថបាសេវ អានេតព្ពោ’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ.

១៦៨. សង្ឃសន្និបាតតោ បឋមំ កាតព្ពំ បុព្ពករណំ. សង្ឃសន្និបាតេ កាតព្ពំ បុព្ពកិច្ចន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បាឡិយំ នោ ចេ អធិដ្ឋហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯត្ថ អសញ្ចិច្ច អសតិយា អនាបត្តិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧបរិបិ. យត្ថ បន អចិត្តកាបត្តិ អត្ថិ, តត្ថ វក្ខាម.

១៦៩. ‘‘បញ្ញត្តំ ហោតី’’តិ ឥមិនា ‘‘ន សាបត្តិកេន ឧបោសថោ កាតព្ពោ’’តិ វិសុំ បដិក្ខេបាភាវេបិ យថាវុត្តសុត្តសាមត្ថិយតោ បញ្ញត្តមេវាតិ ទស្សេតិ. ឥមិនា ឯវ នយេន –

‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ យំ តថាគតោ អបរិសុទ្ធាយ បរិសាយ ឧបោសថំ ករេយ្យ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យា’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៦; អ. និ. ៨.២០; ឧទា. ៤៥) –

អាទិសុត្តនយតោ ច អលជ្ជីហិបិ សទ្ធិំ ឧបោសថករណម្បិ បដិក្ខិត្តមេវ អលជ្ជិនិគ្គហត្ថត្តា សព្ពសិក្ខាបទានន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘បារិសុទ្ធិទានបញ្ញាបនេនា’’តិ ឥមិនា សាបត្តិកេន បារិសុទ្ធិបិ ន ទាតព្ពាតិ ទីបិតំ ហោតិ. ឧភោបិ ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ សភាគាបត្តិភាវំ អជានិត្វា កេវលំ អាបត្តិនាមេនេវ ទេសេន្តស្ស បដិគ្គណ្ហន្តស្ស អចិត្តកមេវ ទុក្កដំ ហោតីតិ វទន្តិ ¶ . យថា សង្ឃោ សភាគាបត្តិំ អាបន្នោ ញត្តិំ ឋបេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ លភតិ, ឯវំ តយោបិ ‘‘សុណន្តុ មេ, អាយស្មន្តា, ឥមេ ភិក្ខូ សភាគំ អាបត្តិំ អាបន្នា’’តិអាទិនា វុត្តនយានុសារេនេវ គណញត្តិំ ឋបេត្វា ទ្វីហិ អញ្ញមញ្ញំ អារោចេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឯកេន បន សាបត្តិកេន ទូរំ គន្ត្វាបិ បដិកាតុមេវ វដ្ដតិ, អសម្បាបុណន្តេន ‘‘ភិក្ខុំ លភិត្វា បដិករិស្សាមី’’តិ ឧបោសថោ កាតព្ពោ, បដិករិត្វា ច បុន ឧបោសថោ កត្តព្ពោ.

ឆន្ទទានកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនាបត្តិបន្នរសកាទិកថាវណ្ណនា

១៧២. កេនចិ ៦៣ ករណីយេន គន្ត្វាតិ សីមាបរិច្ឆេទតោ ពហិភូតំ គាមំ វា អរញ្ញំ វា គន្ត្វាតិ អត្ថោ. ឯតេនេវ ឧបោសថញត្តិយា ឋបនកាលេ សមគ្គា ឯវ តេ ញត្តិំ ឋបេសុន្តិ សិទ្ធំ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋំ សុឧទ្ទិដ្ឋ’’ន្តិ សព្ពបន្នរសកេសុបិ វុត្តំ. វគ្គា សមគ្គសញ្ញិនោតិអាទិ បន ញត្តិយា និដ្ឋិតាយ ‘‘កិំ សង្ឃស្ស បុព្ពកិច្ច’’ន្តិអាទីនំ (មហាវ. ១៣៤) វចនក្ខណេ ពហិគតានំ ភិក្ខូនំ សីមាយ បវិដ្ឋត្តា ភិក្ខូ តស្មិំ ខណេ វគ្គា ហោន្តីតិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘តេសំ សីមំ ឱក្កន្តត្តា វគ្គា’’តិអាទិ, ឯតេន បារាជិកុទ្ទេសាទិក្ខណេបិ វគ្គសញ្ញីនំ ឧទ្ទិសន្តានំ អាបត្តិ ឯវ, ញត្តិយា បន បុព្ពេ និដ្ឋិតត្តា កម្មកោបោ នត្ថីតិ ទស្សិតមេវ ហោតិ. ឯវំ ឧបរិបិ សព្ពវារេសុ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ.

ឯត្ថ ច បាឡិយំ ‘‘សព្ពាយ វុដ្ឋិតាយ…បេ… តេសំ សន្តិកេ បារិសុទ្ធិ អារោចេតព្ពា’’តិ (មហាវ. ១៧៤) វុត្តត្តា ពហិសីមាគតាយ បរិសាយ តេសុ យស្ស កស្សចិ សន្តិកេ អនធិដ្ឋិតេហិ បារិសុទ្ធិំ អារោចេតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ.

អនាបត្តិបន្នរសកាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

លិង្គាទិទស្សនកថាទិវណ្ណនា

១៧៩. អញ្ញាតកំ ¶ នាម អទិដ្ឋបុព្ពន្តិ អាហ ‘‘អញ្ញេសំ សន្តក’’ន្តិ. អញ្ញេសន្តិ អត្តនា អទិដ្ឋបុព្ពានំ. នានាសំវាសកភាវន្តិ លទ្ធិនានាសំវាសកភាវំ.

១៨០. បាឡិយំ អភិវិតរន្តិ សមានសំវាសកាភាវំ និច្ឆិនន្តិ.

១៨១. ឧបោសថការកាតិ សង្ឃុបោសថការកា. តេនេវ ‘‘អញ្ញត្រ សង្ឃេនា’’តិ វុត្តំ. សង្ឃុបោសថដ្ឋានតោ ហិ គច្ឆន្តេន អត្តចតុត្ថេនេវ គន្តព្ពំ, តិណ្ណំ ភិក្ខូនំ និសិន្នដ្ឋានតោ បន គច្ឆន្តេន ឯកេន ភិក្ខុនាបិ សហ គន្តុម្បិ វដ្ដតិ. បាឡិយំ ‘‘អភិក្ខុកោ អាវាសោ’’តិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ, សង្ឃុបោសថដ្ឋានតោ គណបុគ្គលេហិ សភិក្ខុកោបិ អាវាសោ ន គន្តព្ពោ ‘‘អញ្ញត្រ សង្ឃេនា’’តិ វុត្តត្តាតិ វទន្តិ. ឧបោសថំ ករោន្តីតិ សង្ឃុបោសថំ វា គណុបោសថំ វា. ‘‘តស្ស សន្តិក’’ន្តិ ឥទំ គណុបោសថដ្ឋានតោ គច្ឆន្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, អញ្ញថា ‘‘សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន អត្តចតុត្ថេន ¶ វា’’តិ វចនេន វិរុជ្ឈនតោ. អារញ្ញកេនាតិ ឯកចារិនា. ឧបោសថន្តរាយោតិ អត្តនោ ឧបោសថន្តរាយោ.

១៨៣. បាឡិយំ ភិក្ខុនិយា និសិន្នបរិសាយាតិអាទីសុ ភិក្ខុនិយាតិអាទិ ករណត្ថេ សាមិវចនំ.

លិង្គាទិទស្សនកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧបោសថក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៣. វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកោ

វស្សូបនាយិកអនុជាននកថាទិវណ្ណនា

១៨៤. វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកេ ¶ ¶ អបរស្មិំ ទិវសេតិ ទុតិយេ បាដិបទទិវសេ.

១៨៥. អញ្ញត្ថ អរុណំ ឧដ្ឋាបនេន វាតិ សាបេក្ខស្ស អករណីយេន គន្ត្វា អញ្ញត្ថ អរុណំ ឧដ្ឋាបនេន វា. បរិហានីតិ គុណបរិហានិ.

១៨៧. បាឡិយំ សត្តាហំ សន្និវត្តោ កាតព្ពោតិ សកលំ សត្តាហំ ពហិ ឯវ អវីតិនាមេត្វា សត្តាហបរិយោសានភូតំ អរុណុដ្ឋានកាលំ បុន វិហារេវ សម្ពន្ធវសេន សត្តាហំ វិហារេ សន្និវត្តំ កាតព្ពំ. សត្តាហបរិយោសានកាលោ ហិ ឥធ សត្តាហ-សទ្ទេន វុត្តោ, តទបេក្ខាយ ច ‘‘សន្និវត្តោ’’តិ បុល្លិង្គេន វុត្តំ. តីណិ បរិហីនានីតិ ភិក្ខុនីនំ វច្ចកុដិអាទីនំ បដិក្ខិត្តត្តា បរិហីនានិ.

១៨៩. ន បលុជ្ជតីតិ អញ្ញេសំ អប្បគុណត្តា, មម ច មរណេន ន វិនស្សតិ.

វស្សូបនាយិកអនុជាននកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បហិតេយេវអនុជាននកថាវណ្ណនា

១៩៩. ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វសនកបុរិសោតិ អនញ្ញគតិកោតិ ទស្សេតិ. គន្តព្ពន្តិ សង្ឃករណីយេន អប្បហិតេបិ គន្តព្ពំ. ឯត្ថ ច អនុបាសកេហិបិ សាសនភាវំ ញាតុកាមេហិ បហិតេ តេសំ បសាទវឌ្ឍិំ សម្បស្សន្តេហិបិ សត្តាហករណីយេន គន្តុំ វដ្ដតីតិ គហេតព្ពំ.

រត្តិច្ឆេទវិនិច្ឆយោតិ ¶ សត្តាហករណីយេន គន្ត្វា ពហិទ្ធា អរុណុដ្ឋាបនសង្ខាតស្ស រត្តិច្ឆេទស្ស វិនិច្ឆយោ. គន្តុំ វដ្ដតីតិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតេនេវ សត្តាហករណីយនិមិត្តំ សល្លក្ខេត្វា ឥមិនា និមិត្តេន គន្ត្វា ‘‘អន្តោសត្តាហេ អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា គន្តុំ វដ្ដតិ. បុរិមក្ខណេ អាភោគំ កត្វា គមនក្ខណេ វិស្សរិត្វា គតេបិ ទោសោ ¶ នត្ថិ ‘‘សករណីយោ បក្កមតី’’តិ (មហាវ. ២០៧) វុត្តត្តា. សព្ពថា បន អាភោគំ អកត្វា គតស្ស វស្សច្ឆេទោតិ វទន្តិ. យោ បន សត្តាហករណីយនិមិត្តាភាវេបិ ‘‘សត្តាហព្ភន្តរេ អាគមិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា គន្ត្វា សត្តាហព្ភន្តរេ អាគច្ឆតិ, តស្ស អាបត្តិយេវ, វស្សច្ឆេទោ នត្ថិ សត្តាហស្ស សន្និវត្តត្តាតិ វទន្តិ. វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. ភណ្ឌកន្តិ ចីវរភណ្ឌំ. សម្បាបុណិតុំ ន សក្កោតិ, វដ្ដតីតិ តទហេវ អាគមនេ សឧស្សាហត្តា វស្សច្ឆេទោ វា អាបត្តិ វា ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. អាចរិយន្តិ អគិលានម្បិ និស្សយាចរិយញ្ច ធម្មាចរិយញ្ច, បគេវ ឧបសម្បទាចរិយឧបជ្ឈាយេសុ. វទតិ, វដ្ដតីតិ សត្តាហាតិក្កមេ អាបត្តិអភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, វស្សច្ឆេទោ បន ហោតិ ឯវ.

បហិតេយេវអនុជាននកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អន្តរាយេអនាបត្តិវស្សច្ឆេទកថាវណ្ណនា

២០០. បាឡិយំ គណ្ហិំសូតិ គហេត្វា ខាទិំសុ. បរិបាតិំសូតិ បលាបេសុំ, អនុពន្ធិំសូតិ អត្ថោ.

២០១. សត្តាហវារេន អរុណោ ឧដ្ឋាបេតព្ពោតិ ឯត្ថ ឆទិវសានិ ពហិទ្ធា វីតិនាមេត្វា សត្តមេ ទិវសេ បុរារុណា ឯវ អន្តោឧបចារសីមាយ បវិសិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋាបេត្វា បុនទិវសេ សត្តាហំ អធិដ្ឋាយ គន្តព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘សត្តមេ ទិវសេ អាគន្ត្វា អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា តទហេវ ទិវសភាគេបិ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ ‘‘អរុណោ ឧដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា. សត្តមេ ទិវសេ តត្ថ អរុណុដ្ឋាបនមេវ ហិ សន្ធាយ បាឡិយម្បិ ‘‘សត្តាហំ សន្និវត្តោ កាតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា គច្ឆន្តោ អន្តោ អប្បវិសិត្វា ពហិទ្ធាវ សត្តាហំ វីតិនាមេន្តេន សមុច្ឆិន្នវស្សោ ឯវ ភវិស្សតិ អរុណស្ស ពហិ ឯវ ឧដ្ឋាបិតត្តា. ឥតរថា ‘‘អរុណោ ឧដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ វចនំ និរត្ថកំ សិយា ‘‘សត្តាហវារេន អន្តោវិហារេ បវិសិត្វា អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វាបិ គន្តព្ព’’ន្តិ វត្តព្ពតោ. អញ្ញេសុ ច ឋានេសុ អរុណុដ្ឋាបនមេវ ¶ វុច្ចតិ. វក្ខតិ ហិ ចីវរក្ខន្ធកេ ‘‘ឯកស្មិំ វិហារេ វសន្តោ ឥតរស្មិំ សត្តាហវារេន អរុណមេវ ឧដ្ឋាបេតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៤).

អថាបិ ¶ យំ តេ វទេយ្យុំ ‘‘សត្តមេ ទិវសេ យទា កទាចិ បវិដ្ឋេន តំទិវសនិស្សិតោ អតីតអរុណោ ឧដ្ឋាបិតោ នាម ហោតីតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ, តំ សទ្ទគតិយាបិ ន សមេតិ. ន ហិ ឧដ្ឋិតេ អរុណេ បច្ឆា បវិដ្ឋោ តស្ស បយោជកោ ឧដ្ឋាបកោ ភវិតុមរហតិ. យទិ ភវេយ្យ, វស្សំ ឧបគន្ត្វា បនស្ស អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា តទហេវ សត្តាហករណីយេន បក្កន្តស្សាបីតិ ឯត្ថ ‘‘អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា’’តិ វចនំ វិរុជ្ឈេយ្យ, តេនបិ តំទិវសសន្និស្សិតស្ស អរុណស្ស ឧដ្ឋាបិតត្តា. អារញ្ញកស្សាបិ ហិ ភិក្ខុនោ សាយន្ហសមយេ អង្គយុត្តំ អរញ្ញដ្ឋានំ គន្ត្វា តទា ឯវ និវត្តន្តស្ស អរុណោ ឧដ្ឋាបិតោ ធុតង្គញ្ច វិសោធិតំ សិយា, ន ចេតំ យុត្តំ អរុណុគ្គមនកាលេ ឯវ អរុណុដ្ឋាបនស្ស វុត្តត្តា. វុត្តញ្ហិ ‘‘កាលស្សេវ បន និក្ខមិត្វា អង្គយុត្តេ ឋានេ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតព្ពំ. សចេ អរុណុដ្ឋានវេលាយំ តេសំ អាពាធោ វឌ្ឍតិ, តេសំ ឯវ កិច្ចំ កាតព្ពំ, ន ធុតង្គវិសុទ្ធិកេន ភវិតព្ព’’ន្តិ (វិសុទ្ធិ. ១.៣១). តថា បារិវាសិកាទីនម្បិ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា វត្តំ និក្ខិបន្តានំ រត្តិច្ឆេទោ វុត្តោ. ‘‘ឧគ្គតេ អរុណេ និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៩៧) ហិ វុត្តំ. សហសេយ្យសិក្ខាបទេបិ អនុបសម្បន្នេហិ សហ និវុត្ថភាវបរិមោចនត្ថំ ‘‘បុរារុណា និក្ខមិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯវំ ចីវរវិប្បវាសាទីសុ ច សព្ពត្ថ រត្តិបរិយោសានេ អាគាមិអរុណវសេនេវ អរុណុដ្ឋាបនំ ទស្សិតំ, ន អតីតារុណវសេន. តស្មា វុត្តនយេនេវេត្ថ អរុណុដ្ឋាបនំ វេទិតព្ពំ អញ្ញថា វស្សច្ឆេទត្តា.

យំ បន វស្សំ ឧបគតស្ស តទហេវ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា សករណីយស្ស បក្កមនវចនំ, តំ វស្សំ ឧបគតកាលតោ បដ្ឋាយ យទា កទាចិ និមិត្តេ សតិ គមនស្ស អនុញ្ញាតត្តា យុត្តំ, ន បន សត្តាហវារេន គតស្ស អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា តទហេវ គមនំ ‘‘អរុណោ ឧដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា ឯវ. យថា វា ‘‘សត្តាហំ អនាគតាយ បវារណាយ សករណីយោ បក្កមតិ, អាគច្ឆេយ្យ វា សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ តំ អាវាសំ, ន វា អាគច្ឆេយ្យា’’តិអាទិនា (មហាវ. ២០៧) បច្ឆិមសត្តាហេ អនាគមនេ អនុញ្ញាតេបិ អញ្ញសត្តាហេសុ ន វដ្ដតិ. ឯវំ បឋមសត្តាហេ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា គមនេ អនុញ្ញាតេបិ តតោ បរេសុ សត្តាហេសុ អាគតស្ស អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា ¶ គមនំ ន វដ្ដតីតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. ឥធ អាហដន្តិ វិហារតោ ពហិ អាគតដ្ឋានេ អានីតំ.

អន្តរាយេអនាបត្តិវស្សច្ឆេទកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វជាទីសុ វស្សូបគមនកថាវណ្ណនា

២០៣. ឧបគន្តុំ ៦៨ ន វដ្ដតីតិ កុដិកាទីនំ អភាវេន ‘‘ឥធ វស្សំ ឧបេមី’’តិ ឯវំ វចីភេទំ កត្វា ឧបគន្តុំ ន វដ្ដតិ.

២០៤. បាឡិយំ បិសាចិល្លិកាតិ បិសាចទារកា. បវិសនទ្វារំ យោជេត្វាតិ សកវាដទ្វារំ កត្វា. រុក្ខំ ឆិន្ទិត្វាតិ សុសិរដ្ឋានស្ស ឧបរិភាគំ ឆិន្ទិត្វា. ខាណុមត្ថកេតិ សុសិរខាណុមត្ថកេ. ដង្កិតមញ្ចោ នាម ទីឃេ មញ្ចបាទេ វិជ្ឈិត្វា អដនិយោ បវេសេត្វា កតោ, សោ ហេដ្ឋុបរិយវសេន បញ្ញត្តោបិ បុរិមសទិសោវ ហោតិ, តំ សុសានេ, ទេវតាឋានេ ច ឋបេន្តិ. ចតុន្នំ បាសាណានំ ឧបរិ បាសាណផលកេ អត្ថរិត្វា កតគេហម្បិ ‘‘ដង្កិតមញ្ចោ’’តិ វុច្ចតិ.

វជាទីសុវស្សូបគមនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អធម្មិកកតិកាទិកថាវណ្ណនា

២០៥. មហាវិភង្គេតិ ចតុត្ថបារាជិកវណ្ណនាយំ. បរតោ សេនាសនក្ខន្ធកេបិ អធម្មិកំ កតិកវត្តំ អាវិ ភវិស្សតិ ឯវ.

២០៧. យស្មា នានាសីមាយំ ទ្វីសុ អាវាសេសុ វស្សំ ឧបគច្ឆន្តស្ស ‘‘ទុតិយេ វសិស្សាមី’’តិ ឧបចារតោ និក្ខន្តមត្តេ បឋមោ សេនាសនគ្គាហោ បដិប្បស្សម្ភតិ. តស្មា បាឡិយំ ‘‘តស្ស, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ បុរិមិកា ច ន បញ្ញាយតី’’តិ បឋមំ សេនាសនគ្គាហំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទុតិយេ សេនាសនគ្គាហេ បន បុរិមិកា បញ្ញាយតេវ, តត្ថេវ តេមាសំ វសន្តោ បុរិមវស្សំវុត្ថោ ¶ ឯវ ហោតិ, តតោ វា បន ទុតិយទិវសាទីសុ ‘‘បឋមសេនាសនេ វសិស្សាមី’’តិ ឧបចារាតិក្កមេ បុរិមិកាបិ ន បញ្ញាយតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

២០៨. បាឡិយំ ‘‘សោ សត្តាហំ អនាគតាយ បវារណាយ សករណីយោ បក្កមតី’’តិ វុត្តត្តា បវារណាទិវសេបិ សត្តាហករណីយំ វិនា គន្តុំ ន វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. កោមុទិយា ចាតុមាសិនិយាតិ ¶ បច្ឆិម-កត្តិកបុណ្ណមាយ. សា ហិ តស្មិំ កាលេ កុមុទានំ អត្ថិតាយ កោមុទី, ចតុន្នំ វស្សិកមាសានំ បរិយោសានត្តា ចាតុមាសិនីតិ ច វុច្ចតិ.

អធម្មិកកតិកាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៤. បវារណាក្ខន្ធកោ

អផាសុវិហារកថាទិវណ្ណនា

២០៩. បវារណាក្ខន្ធកេ ¶ ¶ បាឡិយំ បិណ្ឌាយ បដិក្កមេយ្យាតិ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា បដិក្កមេយ្យ. អវក្ការបាតិន្តិ អតិរេកបិណ្ឌបាតឋបនកំ ឯកំ ភាជនំ. អវិសយ្ហន្តិ ឧក្ខិបិតុំ អសក្កុណេយ្យំ. វិលង្ឃនំ ឧក្ខិបនំ វិលង្ឃោ, សោ ឯវ វិលង្ឃកោ, ហត្ថេហិ វិលង្ឃកោ ហត្ថវិលង្ឃកោតិ អាហ ‘‘ហត្ថុក្ខេបកេនា’’តិ. អថ វា វិលង្ឃកេន ឧក្ខេបកេន ហត្ថេនាតិបិ អត្ថោ, អញ្ញមញ្ញំ សំសិព្ពិតហត្ថេហីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២១៣. សចេ បន វុឌ្ឍតរោ ហោតីតិ បវារណាទាយកោ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរោ ហោតិ. ឯវញ្ហិ តេន តស្សត្ថាយ បវារិតំ ហោតីតិ ឯត្ថ ឯវំ តេន អប្បវារិតោបិ តស្ស សង្ឃប្បត្តិមត្តេន សង្ឃបវារណាកម្មំ សមគ្គកម្មមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេន ច ភិក្ខុនាតិ បវារណាទាយកេន ភិក្ខុនា.

២៣៤. ពហូបិ សមានវស្សា ឯកតោ បវារេតុំ លភន្តីតិ ឯកស្មិំ សំវច្ឆរេ លទ្ធូបសម្បទតាយ សមានុបសម្បន្នវស្សា សព្ពេ ឯកតោ បវារេតុំ លភន្តីតិ អត្ថោ.

២៣៧. បាឡិយំ មិច្ឆាទិដ្ឋីតិ ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិ (ទី. និ. ១.១៧១; ម. និ. ១.៤៤៥; ២.៩៤, ៩៥, ២២៥; ៣.៩១, ១១៦, ១៣៦; សំ. និ. ៣.២១០; ធ. ស. ១២២១) នយប្បវត្តា. អន្តគ្គាហិកាតិ សស្សតុច្ឆេទសង្ខាតស្ស អន្តស្ស គាហិកា. យំ ខោ ត្វន្តិអាទីសុ យំ បវារណំ ឋបេសិ, តំ ទិដ្ឋេន ឋបេសីតិ តំ-សទ្ទំ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ.

២៣៩. វត្ថុំ បកាសេន្តោតិ បុគ្គលេ បរិសង្កុប្បត្តិយា និមិត្តភូតំ វត្ថុមត្តំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ ¶ . យំ បន វត្ថុំ សន្ធាយ ‘‘បុគ្គលោ បញ្ញាយតិ, ន វត្ថូ’’តិ អាហ, ន តំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. យទិ បន តស្ស ភិក្ខុនោ វសនដ្ឋានេ បោក្ខរណិតោ មច្ឆគ្គហណាទិ ទិស្សេយ្យ, តទា ‘‘វត្ថុ ច បុគ្គលោ ច បញ្ញាយតី’’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ. តេនាហ ‘‘បុរិមនយេនេវ ចោរេហី’’តិអាទិ. ភិក្ខុនោ សរីរេ មាលាគន្ធញ្ច អរិដ្ឋគន្ធញ្ច ទិស្វា ឯវំ ‘‘វត្ថុ ច បុគ្គលោ ច បញ្ញាយតី’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

អផាសុវិហារកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភណ្ឌនការកវត្ថុកថាវណ្ណនា

២៤០. ទ្វេ ¶ ចាតុទ្ទសិកា ហោន្តីតិ តតិយបក្ខេ ចាតុទ្ទសិយា សទ្ធិំ ទ្វេ ចាតុទ្ទសិកា ហោន្តិ. ‘‘ភណ្ឌនការកានំ តេរសេ វា ចាតុទ្ទសេ វា ឥមេ បន្នរសីបវារណំ បវារេស្សន្តី’’តិ ឥមិនា យថាសកំ ឧបោសថករណទិវសតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខូនំ ចាតុទ្ទសីបន្នរសីវោហារោ, ន ចន្ទគតិសិទ្ធិយា តិថិយា វសេនាតិ ទស្សេតិ. កិញ្ចាបិ ឯវំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រាជូនំ អនុវត្តិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៨៦) វចនតោ បនេត្ថ លោកិយានំ តិថិំ អនុវត្តន្តេហិបិ អត្តនោ ឧបោសថក្កមេន ចាតុទ្ទសិំ បន្នរសិំ វា, បន្នរសិំ ចាតុទ្ទសិំ វា ករោន្តេហេវ អនុវត្តិតព្ពំ, ន បន សោឡសមទិវសំ វា តេរសមទិវសំ វា ឧបោសថទិវសំ ករោន្តេហិ. តេនេវ បាឡិយម្បិ ‘‘ទ្វេ តយោ ឧបោសថេ ចាតុទ្ទសិកេ កាតុ’’ន្តិ វុត្តំ. អញ្ញថា ទ្វាទសិយំ, តេរសិយំ វា ឧបោសថោ កាតព្ពោតិ វត្តព្ពតោ. ‘‘សកិំ បក្ខស្ស ចាតុទ្ទសេ, បន្នរសេ វា’’តិអាទិវចនម្បិ ឧបវុត្ថក្កមេនេវ វុត្តំ, ន តិថិក្កមេនាតិ គហេតព្ពំ.

ភណ្ឌនការកវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បវារណាសង្គហកថាវណ្ណនា

២៤១. ‘‘បវារេត្វា បន អន្តរាបិ ចារិកំ បក្កមិតុំ លភន្តី’’តិ ឥមិនា បវារណាសង្គហេ កតេ អន្តរា បក្កមិតុកាមា សង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា បវារេតុំ លភន្តីតិ ទស្សេតិ.

បវារណាសង្គហកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បវារណាក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៥. ចម្មក្ខន្ធកោ

សោណកោឡិវិសកថាទិវណ្ណនា

២៤២. ចម្មក្ខន្ធកេ ¶ ¶ ឧណ្ណបាវារណន្តិ ឧភតោ លោមានិ ឧដ្ឋាបេត្វា កតំ ឧណ្ណមយំ បាវារណំ, ឧភតោ កប្បាសបិចុំ ឧដ្ឋាបេត្វា វីតបាវារោបិ អត្ថិ, តតោ និវត្តនត្ថំ ‘‘ឧណ្ណបាវារណ’’ន្តិ វុត្តំ.

អឌ្ឍចន្ទបាសាណេតិ សោបានមូលេ ឧបឌ្ឍំ អន្តោ បវេសេត្វា ឋបិតេ អឌ្ឍបាសាណេ. បាឡិយំ វិហារបច្ឆាយាយន្តិ វិហារបច្ចន្តេ ឆាយាយ, វិហារស្ស វឌ្ឍមានច្ឆាយាយន្តិបិ វទន្តិ.

២៤៣. ភោគាតិ ឧបយោគត្ថេ បច្ចត្តវចនំ. អច្ចាយតាតិ អតិអាយតា ខរមុច្ឆនា. សរវតីតិ មធុរសរសំយុត្តា. អតិសិថិលា មន្ទមុច្ឆនា. វីរិយសមថន្តិ វីរិយសម្បយុត្តសមថំ. តត្ថ ច និមិត្តំ គណ្ហាហីតិ តស្មិញ្ច សមភាវេ សតិ យំ អាទាសេ មុខនិមិត្តំ វិយ និមិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ សមថនិមិត្តំ, វិបស្សនានិមិត្តំ, មគ្គនិមិត្តំ, ផលនិមិត្តញ្ច គណ្ហាហិ និព្ពត្តេហីតិ, ឯវមស្ស អរហត្តបរិយោសានំ កម្មដ្ឋានំ កថិតំ.

២៤៤. ឆឋានានីតិ ឆ ការណានិ. អធិមុត្តោតិ បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតោ. នេក្ខម្មាធិមុត្តោតិអាទិ សព្ពំ អរហត្តវសេន វុត្តំ. អរហត្តញ្ហិ សព្ពកិលេសេហិ និក្ខន្តត្តា នេក្ខម្មំ, តេហេវ ច បវិវិត្តត្តា បវិវេកោ, ព្យាបជ្ជាភាវតោ អព្យាបជ្ជំ, ឧបាទានស្ស ខយន្តេ ឧប្បន្នត្តា ឧបាទានក្ខយោ, តណ្ហក្ខយន្តេ ឧប្បន្នត្តា តណ្ហក្ខយោ, សម្មោហាភាវតោ អសម្មោហោតិ ច វុច្ចតិ.

កេវលំ សទ្ធាមត្តកន្តិ កេវលំ បដិវេធបញ្ញាយ អសម្មិស្សំ សទ្ធាមត្តកំ. បដិចយន្តិ បុនប្បុនំ ¶ ករណេន វឌ្ឍិំ. វីតរាគត្តាតិ មគ្គបដិវេធេន រាគស្ស វិគតត្តា ឯវ នេក្ខម្មសង្ខាតំ អរហត្តំ បដិវិជ្ឈិត្វា សច្ឆិកត្វា ឋិតោ ហោតិ. សេសបទេសុបិ ឯសេវ នយោ. បវិវេកាធិមុត្តោតិ ‘‘បវិវេកេ អធិមុត្តោ អហ’’ន្តិ ឯវំ អរហត្តំ ព្យាករោតីតិ អត្ថោ.

សីលព្ពតបរាមាសន្តិ សីលញ្ច វតញ្ច បរាមសិត្វា គហិតគ្គហណមត្តំ. សារតោ បច្ចាគច្ឆន្តោតិ សារភាវេន ជានន្តោ. អព្យាបជ្ជាធិមុត្តោតិ អព្យាបជ្ជំ អរហត្តំ ព្យាករោតិ.

អមិស្សីកតន្តិ ¶ អមិស្សកតំ. កិលេសា ហិ អារម្មណេន សទ្ធិំ ចិត្តំ មិស្សំ ករោន្តិ, តេសំ អភាវា អមិស្សីកតំ. ភុសា វាតវុដ្ឋីតិ ពលវវាតក្ខន្ធោ.

ឧបាទានក្ខយស្ស ចាតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ. ទិស្វា អាយតនុប្បាទន្តិ ចក្ខាទិអាយតនានំ ឧប្បាទញ្ច វយញ្ច ទិស្វា. ចិត្តំ វិមុច្ចតីតិ ឥមាយ វិបស្សនាបដិបត្តិយា ផលសមាបត្តិវសេន ចិត្តំ វិមុច្ចតិ.

សោណកោឡិវិសកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទិគុណាទិឧបាហនបដិក្ខេបកថាវណ្ណនា

២៤៥. សកដវាហេតិ ទ្វីហិ សកដេហិ បរិច្ឆិន្នេ វាហេ. ‘‘វាហេ’’តិ ពហុវចនស្ស ហិរញ្ញវិសេសនត្តេបិ សាមញ្ញាបេក្ខាយ ‘‘ហិរញ្ញ’’ន្តិ ឯកវចនំ កតំ.

២៤៦. អទ្ទារិដ្ឋកវណ្ណាតិ អល្លារិដ្ឋផលវណ្ណា, តិន្តកាកបក្ខវណ្ណាតិបិ វទន្តិ. រជនន្តិ ឧបលិត្តំ នីលាទិវណ្ណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ចោឡកេន បុញ្ឆិត្វា’’តិ. តញ្ហិ តថា បុញ្ឆិតេ វិគច្ឆតិ. យំ បន ចម្មស្ស ទុគ្គន្ធាបនយនត្ថំ កាឡរត្តាទិរជនេហិ រញ្ជិតត្តា កាឡរត្តាទិវណ្ណំ ហោតិ, តំ ចោឡាទីហិ អបនេតុំ ន សក្កា ចម្មគតិកមេវ, តស្មា តំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ខល្លកន្តិ សព្ពបណ្ហិបិធានចម្មំ, អបរិគឡនត្ថំ បណ្ហិឧបរិភាគេ អបិធាយ អារោបនពន្ធនមត្តំ វដ្ដតិ. វិចិត្រាតិ សណ្ឋានតោ វិចិត្របដា អធិប្បេតា, ន វណ្ណតោ សព្ពសោ អបនេតព្ពេសុ ¶ ខល្លកាទីសុ បវិដ្ឋត្តា. ពិឡាលសទិសមុខត្តា មហាឧលូកា ‘‘បក្ខិពិឡាលា’’តិ វុច្ចតិ, តេសំ ចម្មំ នាម បក្ខលោមមេវ.

ទិគុណាទិឧបាហនបដិក្ខេបកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អជ្ឈារាមេឧបាហនបដិក្ខេបកថាទិវណ្ណនា

២៥១. ឧណ្ណាហិ ¶ កតបាទុកាតិ ឯត្ថ ឧណ្ណាមយកម្ពលេហិ កតា បាទុកា សង្គយ្ហន្តិ.

២៥៣. គង្គាមហកីឡិកាយាតិ គង្គាមហេ កីឡិកាយ. តត្ថ ហិ ឥត្ថិបុរិសា យានេហិ ឧទកកីឡំ គច្ឆន្តិ. បីឋកសិវិកន្តិ ផលកាទិនា កតំ បីឋកយានំ. បដបោតលិកំ អន្ទោលិកា. សព្ពម្បិ យានំ ឧបាហនេនបិ គន្តុំ អសមត្ថស្ស គិលានស្ស អនុញ្ញាតំ.

២៥៤. វាឡរូបានីតិ អាហរិមានិ វាឡរូបានិ. ចតុរង្គុលាធិកានីតិ ឧទ្ទលោមីឯកន្តលោមីហិ វិសេសទស្សនំ. ចតុរង្គុលតោ ហិ ឩនានិ កិរ ឧទ្ទលោមីអាទីសុ បវិសន្តិ. វានចិត្រោ ឧណ្ណាមយត្ថរណោតិ នានាវណ្ណេហិ ឧណ្ណាមយសុត្តេហិ ភិត្តិច្ឆេទាទិវសេន វាយិត្វា កតចិត្តត្ថរណោ. ឃនបុប្ផកោតិ ពហលរាគោ. បកតិតូលិកាតិ តូលបុណ្ណា ភិសិ. វិកតិកាតិ សីហរូបាទិវសេន វានចិត្រាវ គយ្ហតិ. ឧទ្ទលោមីតិ ‘‘ឧភតោទសំ ឧណ្ណាមយត្ថរណ’’ន្តិ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. កោសេយ្យកដ្ដិស្សមយន្តិ កោសិយសុត្តានំ អន្តរា សុវណ្ណមយសុត្តានិ បវេសេត្វា វីតំ. សុវណ្ណសុត្តំ កិរ ‘‘កដ្ដិស្សំ, កសដ’’ន្តិ ច វុច្ចតិ. តេនេវ ‘‘កោសេយ្យកសដមយ’’ន្តិ អាចរិយ-ធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តន្តិ វទន្តិ. រតនបរិសិព្ពិតន្តិ សុវណ្ណលិត្តំ. សុទ្ធកោសេយ្យន្តិ រតនបរិសិព្ពនរហិតំ.

អជិនមិគចម្មានំ អតិសុខុមត្តា ទុបដ្ដតិបដ្ដានិ កត្វា សិព្ពន្តីតិ វុត្តំ ‘‘អជិនប្បវេណី’’តិ. រត្តវិតានេនាតិ សព្ពរត្តេន វិតានេន. យំ បន នានាវណ្ណំ វានចិត្តំ វា លេបចិត្តំ វា, តំ វដ្ដតិ. ឧភតោលោហិតកូបធានេបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘ចិត្រំ វា’’តិ ឥទំ បន សព្ពថា កប្បិយត្តា វុត្តំ, ន បន ឧភតោឧបធានេសុ អកប្បិយត្តា. ន ហិ លោហិតក-សទ្ទោ ចិត្តេ វត្តតិ, បដលិគ្គហណេនេវ ចិត្តកស្សបិ អត្ថរណស្ស សង្គហេតព្ពប្បសង្គតោ, កាសាវំ បន លោហិតកវោហារំ ន គច្ឆតិ. តស្មា វិតានេបិ ឧភតោឧបធានេបិ វដ្ដតិ. សចេ បមាណយុត្តន្តិអាទិ អញ្ញប្បមាណាតិក្កន្តស្ស ពិព្ពោហនស្ស បដិក្ខិត្តភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន បន ¶ ឧច្ចាសយនមហាសយនភាវទស្សនត្ថំ តថា អវុត្តត្តា. តំ បន ឧបធានំ ឧបោសថិកានំ ¶ គហដ្ឋានំ វដ្ដតិ. ឧច្ចាសយនមហាសយនមេវ ហិ តទា តេសំ ន វដ្ដតិ. ទីឃនិកាយដ្ឋកថាទីសុ កិញ្ចាបិ ‘‘ឋបេត្វា តូលិកំ សព្ពានេវ គោនកាទីនិ រតនបរិសិព្ពិតានិ វដ្ដន្តី’’តិអាទិ វុត្តំ, វិនយដ្ឋកថាយេវ កប្បិយាកប្បិយភាវេ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ.

អជ្ឈារាមេឧបាហនបដិក្ខេបកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

គិហិវិកតានុញ្ញាតាទិកថាវណ្ណនា

២៥៦. អភិនិស្សាយាតិ អបស្សាយ. វិសុកាយិកវិប្ផន្ទិតានន្តិ បដិបក្ខភូតានំ ទិដ្ឋិចិត្តវិប្ផន្ទិតានន្តិ អត្ថោ.

២៥៧. យតិន្ទ្រិយន្តិ មនិន្ទ្រិយវសេន សញ្ញតិន្ទ្រិយំ.

២៥៨. បាឡិយំ អដ្ឋកវគ្គិកានីតិ សុត្តនិបាតេ (សុ. និ. ៧៧២ អាទយោ) អដ្ឋកវគ្គភូតានិ សោឡស សុត្តានិ. ឯវំ ចិរំ អកាសីតិ ឯវំ ចិរកាលំ បព្ពជ្ជំ អនុបគន្ត្វា អគារមជ្ឈេ កេន ការណេន វាសមកាសីតិ អត្ថោ. សោ កិរ មជ្ឈិមវយេ បព្ពជិតោ, តេន ភគវា ឯវមាហ. ឯតមត្ថំ វិទិត្វាតិ កាមេសុ ទិដ្ឋាទីនវា ចិរាយិត្វាបិ ឃរាវាសេន បក្ខន្ទន្តីតិ ឯតមត្ថំ សព្ពាការតោ វិទិត្វា.

អាទីនវំ លោកេតិ សង្ខារលោកេ អនិច្ចតាទិអាទីនវំ. និរុបធិន្តិ និព្ពានំ. ‘‘អរិយោ ន រមតី បាបេ’’តិ ឥមស្ស ហេតុមាហ ‘‘បាបេ ន រមតី សុចី’’តិ. តត្ថ សុចីតិ វិសុទ្ធបុគ្គលោ.

២៥៩. កាឡសីហោតិ កាឡមុខវានរជាតិ. ចម្មំ ន វដ្ដតីតិ និសីទនត្ថរណំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, ភូមត្ថរណាទិវសេន សេនាសនបរិភោគោ វដ្ដតេវ.

គិហិវិកតានុញ្ញាតាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចម្មក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៦. ភេសជ្ជក្ខន្ធកោ

បញ្ចភេសជ្ជាទិកថាវណ្ណនា

២៦០. ភេសជ្ជក្ខន្ធកេ ¶ ¶ បិត្តំ កោដ្ឋព្ភន្តរគតំ ហោតីតិ ពហិសរីរេ ព្យាបេត្វា ឋិតំ អពទ្ធបិត្តំ កោដ្ឋព្ភន្តរគតំ ហោតិ, តេន បិត្តំ កុបិតំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

២៦១-២. បាឡិយំ នច្ឆាទេន្តីតិ រុចិំ ន ឧប្បាទេន្តិ. សុសុកាតិ សមុទ្ទេ ឯកា មច្ឆជាតិ, កុម្ភិលាតិបិ វទន្តិ. សំសដ្ឋន្តិ បរិស្សាវិតំ.

២៦៣. បិដ្ឋេហីតិ បិសិតេហិ. កសាវេហីតិ តចាទីនិ ឧទកេ តាបេត្វា គហិតឩសរេហិ. ឧព្ភិទន្តិ ឩសរបំសុមយំ. លោណពិលន្តិ លោណវិសេសោ.

២៦៤-៥. ឆកណន្តិ គោមយំ. បាកតិកចុណ្ណន្តិ អបក្កកសាវចុណ្ណំ, គន្ធចុណ្ណំ បន ន វដ្ដតិ. បាឡិយំ ចុណ្ណចាលិនិន្តិ ឧទុក្ខលេ កោដ្ដិតចុណ្ណបរិស្សាវនិំ. សុវណ្ណគេរុកោតិ សុវណ្ណតុត្ថាទិ. បាឡិយំ អញ្ជនូបបិសនន្តិ អញ្ជនេ ឧបនេតុំ បិសិតព្ពភេសជ្ជំ.

២៦៧-៩. កពឡិកាតិ ឧបនាហភេសជ្ជំ. ឃរទិន្នកាពាធោ នាម ឃរណិយា ទិន្នវសីករណភេសជ្ជសមុដ្ឋិតអាពាធោ. តាយ ឆារិកាយ បគ្ឃរិតំ ខារោទកន្តិ បរិស្សាវនេ តច្ឆារិកំ បក្ខិបិត្វា ឧទកេ អភិសិញ្ចិតេ តតោ ឆារិកតោ ហេដ្ឋា បគ្ឃរិតំ ខារោទកំ. បាឡិយំ អកដយូសេនាតិ អនភិសង្ខតេន មុគ្គយូសេន. កដាកដេនាតិ មុគ្គេ បចិត្វា អចាលេត្វា បរិស្សាវិតេន មុគ្គយូសេនាតិ វទន្តិ.

បញ្ចភេសជ្ជាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

គុឡាទិអនុជាននកថាវណ្ណនា

២៧២-៤. គុឡករណន្តិ ¶ ¶ ឧច្ឆុសាលំ. អវិស្សត្ថាតិ សាសង្កា.

២៧៦. អប្បមត្តកេបិ វារេន្តីតិ អប្បមត្តកេ ទិន្នេ ទាយកានំ បីឡាតិ បដិក្ខិបន្តិ. បដិសង្ខាបីតិ ឯត្តកេនបិ យាបេតុំ សក្កា, ‘‘អវសេសំ អញ្ញេសំ ហោតូ’’តិ សល្លក្ខេត្វាបិ បដិក្ខិបន្តិ.

២៧៩. វត្ថិបីឡនន្តិ យថា វត្ថិគតតេលាទិ អន្តោសរីរេ អារោហន្តិ, ឯវំ ហត្ថេន វត្ថិមទ្ទនំ. សម្ពាធេ សត្ថកម្មវត្ថិកម្មានមេវ បដិក្ខិត្តត្តា ទហនកម្មំ វដ្ដតិ ឯវ.

គុឡាទិអនុជាននកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យាគុមធុគោឡកាទិកថាវណ្ណនា

២៨២-៣. បាឡិយំ ទសស្ស ឋានានីតិ អស្ស បដិគ្គាហកស្ស ទស ឋានានិ ការណានិ ធម្មេនាតិ អត្ថោ. អនុប្បវេច្ឆតីតិ ទេតិ. វាតញ្ច ព្យបនេតីតិ សម្ពន្ធោ, វាតញ្ច អនុលោមេតីតិ អត្ថោ. សគ្គា តេ អារទ្ធាតិ តយា ទេវលោកា អារាធិតា.

យាគុមធុគោឡកាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បាដលិគាមវត្ថុកថាវណ្ណនា

២៨៦. បាដលិគាមេ នគរំ មាបេន្តីតិ បាដលិគាមស្ស សមីបេ តស្សេវ គាមខេត្តភូតេ មហន្តេ អរញ្ញប្បទេសេ បាដលិបុត្តំ នាម នគរំ មាបេន្តិ. យាវតា អរិយំ អាយតនន្តិ យត្តកំ អរិយមនុស្សានំ ឱសរណដ្ឋានំ. យាវតា វណិប្បថោតិ យត្តកំ វាណិជានំ ភណ្ឌវិក្កីណនដ្ឋានំ, វសនដ្ឋានំ វា, ឥទំ តេសំ សព្ពេសំ អគ្គនគរំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. បុដភេទនន្តិ សកដាទីហិ នានាទេសតោ អាហដានំ ភណ្ឌបុដានំ វិក្កីណនត្ថាយ មោចនដ្ឋានំ. សរន្តិ តឡាកាទីសុបិ វត្តតិ ¶ , តន្និវត្តនត្ថំ ¶ ‘‘សរន្តិ ឥធ នទី អធិប្បេតា’’តិ វុត្តំ សរតិ សន្ទតីតិ កត្វា. វិនា ឯវ កុល្លេន តិណ្ណាតិ ឥទំ អប្បមត្តកឧទកម្បិ អផុសិត្វា វិនា កុល្លេន បារប្បត្តា.

បាដលិគាមវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កោដិគាមេសច្ចកថាវណ្ណនា

២៨៧. បាឡិយំ សន្ធាវិតន្តិ ភវតោ ភវំ បដិសន្ធិគ្គហណវសេន សន្ធាវនំ កតំ. សំសរិតន្តិ តស្សេវ វេវចនំ. មមញ្ចេវ តុម្ហាកញ្ចាតិ មយា ច តុម្ហេហិ ច, សាមិវសេនេវ វា មម ច តុម្ហាកញ្ច សន្ធាវនំ អហោសីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. សំសរិតន្តិ សំសរិ. ភវតណ្ហា ឯវ ភវតោ ភវំ នេតីតិ ភវនេត្តីតិ វុត្តា.

២៨៩. ‘‘នីលា ហោន្តី’’តិ វុត្តមេវត្ថំ វិវរិតុំ ‘‘នីលវណ្ណា’’តិអាទិ វុត្តំ. នីលវណ្ណាតិ នីលវិលេបនា. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. បដិវដ្ដេសីតិ បហរិ. អម្ពកាយាតិ អម្ពាយ. ឧបចារវចនញ្ហេតំ, មាតុគាមេនាតិ អត្ថោ. ឧបសំហរថាតិ ឧបនេថ, ‘‘ឦទិសា តាវតិំសា’’តិ បរិកប្បេថាតិ អត្ថោ. ឥទញ្ច ភិក្ខូនំ សំវេគជននត្ថំ វុត្តំ, ន និមិត្តគ្គាហត្ថំ. លិច្ឆវិរាជានោ ហិ សព្ពេ ន ចិរស្សេវ អជាតសត្តុនា វិនាសំ បាបុណិស្សន្តិ.

កោដិគាមេសច្ចកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សីហសេនាបតិវត្ថុអាទិកថាវណ្ណនា

២៩០. សន្ធាគារេតិ រាជកិច្ចស្ស សន្ធារណត្ថាយ និច្ឆិទ្ទំ កត្វា វិចារណត្ថាយ កតមហាសភាយ. គមិកាភិសង្ខារោតិ គមនេ វាយាមោ. ធម្មស្ស ច អនុធម្មន្តិ តុម្ហេហិ វុត្តស្ស ការណស្ស អនុការណំ, តុម្ហេហិ វុត្តស្ស អត្ថស្ស អនុរូបមេវាតិ អធិប្បាយោ. សហធម្មិកោ វាទានុវាទោតិ បរេហិ វុត្តការណេន សការណោ ហុត្វា តុម្ហាកំ វាទោ វា ¶ ឥតោ បរំ តស្ស អនុវាទោ វា. កោចិ អប្បមត្តកោបិ គារយ្ហំ ឋានំ ន អាគច្ឆតីតិ កិំ តវ វាទេ គារយ្ហការណំ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៩៣. អនុវិច្ចការន្តិ អនុវិទិតាការំ. រតនត្តយស្ស សរណគមនាទិកិរិយំ ករោតិ. សហសា ¶ កត្វា មា បច្ឆា វិប្បដិសារី អហោសីតិ អត្ថោ. បដាកំ បរិហរេយ្យុន្តិ ធជបដាកំ ឧក្ខិបិត្វា ‘‘ឦទិសោ អម្ហាកំ សរណំ គតោ សាវកោ ជាតោ’’តិ នគរេ ឃោសេន្តា អាហិណ្ឌន្តិ.

២៩៤. និមិត្តកម្មស្សាតិ មំសខាទននិមិត្តេន ឧប្បន្នបាណាតិបាតកម្មស្ស.

សីហសេនាបតិវត្ថុអាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កប្បិយភូមិអនុជាននកថាវណ្ណនា

២៩៥. អនុប្បគេ ឯវាតិ បាតោវ. ឱរវសទ្ទន្តិ មហាសទ្ទំ. តំ បន អវត្វាបីតិ បិ-សទ្ទេន តថាវចនម្បិ អនុជានាតិ. អដ្ឋកថាសូតិ អន្ធកដ្ឋកថាវិរហិតាសុ សេសដ្ឋកថាសុ. សាធារណលក្ខណន្តិ អន្ធកដ្ឋកថាយ សហ សព្ពដ្ឋកថានំ សមានំ.

ចយន្តិ អធិដ្ឋានឧច្ចវត្ថុំ. យតោ បដ្ឋាយាតិ យតោ ឥដ្ឋកាទិតោ បដ្ឋាយ, យំ អាទិំ កត្វា ភិត្តិំ ឧដ្ឋាបេតុកាមាតិ អត្ថោ. ‘‘ថម្ភា បន ឧបរិ ឧគ្គច្ឆន្តិ, តស្មា វដ្ដន្តី’’តិ ឯតេន ឥដ្ឋកបាសាណា ហេដ្ឋា បតិដ្ឋាបិតាបិ យទិ ចយតោ, ភូមិតោ វា ឯកង្គុលមត្តម្បិ ឧគ្គតា តិដ្ឋន្តិ, វដ្ដន្តីតិ សិទ្ធំ ហោតិ.

អារាមោតិ ឧបចារសីមាបរិច្ឆិន្នោ សកលោ វិហារោ. សេនាសនានីតិ វិហារស្ស អន្តោ តិណកុដិអាទិកានិ សង្ឃស្ស និវាសគេហានិ. វិហារគោនិសាទិកា នាមាតិ សេនាសនគោនិសាទិកា. សេនាសនានិ ហិ សយំ បរិក្ខិត្តានិបិ អារាមបរិក្ខេបាភាវេន ‘‘គោនិសាទិកានី’’តិ វុត្តានិ. ‘‘ឧបឌ្ឍបរិក្ខិត្តោបី’’តិ ឥមិនា តតោ ឩនបរិក្ខិត្តោ យេភុយ្យេន អបរិក្ខិត្តោ នាម, តស្មា អបរិក្ខិត្តសង្ខ្យមេវ គច្ឆតីតិ ទស្សេតិ. ឯត្ថាតិ ឧបឌ្ឍាទិបរិក្ខិត្តេ. កប្បិយកុដិំ លទ្ធុំ វដ្ដតីតិ គោនិសាទិយា ¶ អភាវេន សេសកប្បិយកុដីសុ តីសុ យា កាចិ កប្បិយកុដិ កាតព្ពាតិ អត្ថោ.

តេសំ គេហានីតិ ឯត្ថ ភិក្ខូនំ វាសត្ថាយ កតម្បិ យាវ ន ទេន្តិ, តាវ តេសំ សន្តកំយេវ ភវិស្សតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិហារំ ឋបេត្វាតិ ឧបសម្បន្នានំ វាសត្ថាយ កតគេហំ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. គេហន្តិ និវាសគេហំ, តទញ្ញំ បន ឧបោសថាគារាទិ សព្ពំ អនិវាសគេហំ ចតុកប្បិយភូមិវិមុត្តា បញ្ចមី កប្បិយភូមិ. សង្ឃសន្តកេបិ ហិ ឯតាទិសេ គេហេ សុដ្ឋុ បរិក្ខិត្តារាមត្តេបិ ¶ អព្ភោកាសេ វិយ អន្តោវុត្ថាទិទោសោ នត្ថិ. យេន កេនចិ ឆន្នេ, បរិច្ឆន្នេ ច សហសេយ្យប្បហោនកេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស និវាសគេហេ អន្តោវុត្ថាទិទោសោ, ន អញ្ញត្ថ. តេនាហ ‘‘យំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘សង្ឃិកំ វា បុគ្គលិកំ វា’’តិ ឥទំ កិញ្ចាបិ ភិក្ខុនីនំ សាមញ្ញតោ វុត្តំ, ភិក្ខូនំ បន សង្ឃិកំ បុគ្គលិកញ្ច ភិក្ខុនីនំ, តាសំ សង្ឃិកំ បុគ្គលិកញ្ច ភិក្ខូនំ គិហិសន្តកដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ វេទិតព្ពំ.

មុខសន្និធីតិ អន្តោសន្និហិតទោសោ ហិ មុខប្បវេសននិមិត្តំ អាបត្តិំ ករោតិ, នាញ្ញថា. តស្មា ‘‘មុខសន្និធី’’តិ វុត្តោ.

តត្ថ តត្ថ ខណ្ឌា ហោន្តីតិ ឧបឌ្ឍតោ អធិកំ ខណ្ឌា ហោន្តិ. សព្ពស្មិំ ឆទនេ វិនដ្ឋេតិ តិណបណ្ណាទិវស្សបរិត្តាយកេ ឆទនេ វិនដ្ឋេ. គោបានសីនំ បន ឧបរិ វល្លីហិ ពទ្ធទណ្ឌេសុ ឋិតេសុបិ ជហិតវត្ថុកា ហោន្តិ ឯវ. បក្ខបាសកមណ្ឌលន្តិ ឯកស្មិំ បស្សេ តិណ្ណំ គោបានសីនំ ឧបរិ ឋិតតិណបណ្ណាទិច្ឆទនំ វុច្ចតិ.

អនុបសម្បន្នស្ស ទាតព្ពោ អស្សាតិអាទិនា អកប្បិយកុដិយំ វុត្ថម្បិ អនុបសម្បន្នស្ស ទិន្នេ កប្បិយំ ហោតិ, សាបេក្ខទានញ្ចេត្ថ វដ្ដតិ, បដិគ្គហណំ វិយ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ.

២៩៩. បាឡិយំ កន្តារេ សម្ភាវេសីតិ អប្បភក្ខកន្តារេ សម្បាបុណិ.

កប្បិយភូមិអនុជាននកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កេណិយជដិលវត្ថុកថាវណ្ណនា

៣០០. ជដិលោតិ ¶ អាហរិមជដាធរោ តាបសវេសធារកោ យញ្ញយុត្តោ លោកបូជិតោ ព្រាហ្មណោ. បវត្តារោ បាវចនវសេន វត្តារោ. យេសំ សន្តកមិទំ, យេហិ វា ឥទំ គីតន្តិ អត្ថោ. គីតំ បវុត្តំ សមិហិតន្តិ អញ្ញមញ្ញស្ស បរិយាយវចនំ វុត្តន្តិ អត្ថោ. តទនុគាយន្តីតិ តំ តេហិ បុព្ពេ គីតំ អនុគាយន្តិ. ឯវំ សេសេសុ ច.

យាវកាលិកបក្កានន្តិ បក្កេ សន្ធាយ វុត្តំ, អាមានិ បន អនុបសម្បន្នេហិ សីតុទកេ មទ្ទិត្វា បរិស្សាវេត្វា ទិន្នបានំ បច្ឆាភត្តម្បិ កប្បតិ ឯវ. អយញ្ច អត្ថោ មហាអដ្ឋកថាយំ សរូបតោ ¶ អវុត្តោតិ អាហ ‘‘កុរុន្ទិយំ បនា’’តិអាទិ. ‘‘ឧច្ឆុរសោ និកសដោ’’តិ ឥទំ បាតព្ពសាមញ្ញេន យាមកាលិកកថាយំ វុត្តំ, តំ បន សត្តាហកាលិកមេវាតិ គហេតព្ពំ. ឥមេ ចត្តារោ រសាតិ ផលបត្តបុប្ផឧច្ឆុរសា ចត្តារោ.

បាឡិយំ អគ្គិហុត្តមុខាតិ អគ្គិជុហនបុព្ពកា. ឆន្ទសោតិ វេទស្ស. សាវិត្តី មុខំ បឋមំ សជ្ឈាយិតព្ពាតិ អត្ថោ. តបតន្តិ វិជោតន្តានំ.

កេណិយជដិលវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

រោជមល្លាទិវត្ថុកថាវណ្ណនា

៣០១. ពហុកតោ ពុទ្ធេ វាតិ ពុទ្ធេ កតពហុមានោតិ អត្ថោ. សោ ខោ អហំ, ភន្តេ អានន្ទ, ញាតីនំ ទណ្ឌភយតជ្ជិតោ អហោសិន្តិ សេសោ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘ឯវាហ’’ន្តិ បុន អហំ-គហណំ យុជ្ជតិ. វិវរីតិ ‘‘វិវរតូ’’តិ ចិន្តាមត្តេន វិវរិ, ន ឧដ្ឋាយ ហត្ថេន.

៣០៣. អញ្ញតរោតិ សុភទ្ទោ វុឌ្ឍបព្ពជិតោ. ទ្វេ ទារកាតិ សាមណេរភូមិយំ ឋិតា ទ្វេ បុត្តា. នាឡិយាវាបកេនាតិ នាឡិយា ចេវ ថវិកាយ ច. សំហរថ ឥមេហិ ភាជនេហិ តណ្ឌុលាទីនិ សង្កឌ្ឍថាតិ អត្ថោ. ភុសាគារេតិ បលាលមយេ អគារេ, បលាលបុញ្ជំ អព្ភន្តរតោ បលាលំ សង្កឌ្ឍិត្វា អគារំ កតំ ហោតិ, តត្ថាតិ អត្ថោ.

រោជមល្លាទិវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុមហាបទេសកថាវណ្ណនា

៣០៥. បរិមទ្ទន្តាតិ ¶ ឧបបរិក្ខន្តា. ទ្វេ បដា ទេសនាមេនេវ វុត្តាតិ តេសំ សរូបទស្សនបទមេតំ. នាញ្ញនិវត្តនបទំ បត្តុណ្ណបដស្សាបិ ទេសនាមេន វុត្តត្តា.

តុម្ពាតិ ភាជនានិ. ផលតុម្ពោ នាម លាពុអាទិ. ឧទកតុម្ពោ ឧទកឃដោ. កិលញ្ជច្ឆត្តន្តិ វេឡុវិលីវេហិ វាយិត្វា កតឆត្តំ. សម្ភិន្នរសន្តិ មិស្សីភូតរសំ.

ចតុមហាបទេសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភេសជ្ជក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៧. កថិនក្ខន្ធកោ

កថិនានុជាននកថាវណ្ណនា

៣០៦. កថិនក្ខន្ធកេ ¶ ¶ សីសវសេនាតិ បធានវសេន. កថិនន្តិ បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយ ថិរន្តិ អត្ថោ. សោ នេសំ ភវិស្សតីតិ យុជ្ជតីតិ ‘‘សោ តុម្ហាក’’ន្តិ អវត្វា ‘‘នេស’’ន្តិ វចនំ យុជ្ជតិ. យេ អត្ថតកថិនាតិ ន កេវលំ តុម្ហាកមេវ, យេ អញ្ញេបិ អត្ថតកថិនា, តេសំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. អថ វា វោតិ តទា សម្មុខីភូតេហិ សទ្ធិំ អសម្មុខីភូតេ ច អនាគតេ ច ភិក្ខូ សព្ពេ ឯកតោ សម្បិណ្ឌេត្វា វុត្តំ, តុម្ហាកន្តិ អត្ថោ. សោ នេសន្តិ ឯត្ថ សោ តេសន្តិ យោជេតព្ពំ. តេនាហ ‘‘អត្ថតកថិនានំ វោ, ភិក្ខវេ, ឥមានិ បញ្ច កប្បិស្សន្តី’’តិ. មតកចីវរន្តិ មតស្ស ចីវរំ. ‘‘វុត្ថវស្សវសេនា’’តិ ឥទំ បច្ឆិមវស្សំវុត្ថានម្បិ សាធារណន្តិ អាហ ‘‘បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បឋមបវារណាយ បវារិតា លភន្តី’’តិ. ឧបគតា វា ន លភន្តីតិ បច្ឆិមិកាយ វុត្ថវស្សេបិ សន្ធាយ វុត្តំ.

ខលិមក្ខិតសាដកោតិ អហតវត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘អកាតុំ ន លព្ភតី’’តិ ឥមិនា អនាទរិយេ សតិ ទុក្កដន្តិ ទីបេតិ.

‘‘អបលោកេត្វា’’តិ ឥទំ អញ្ញេសំ វស្សំវុត្ថភិក្ខូនំ អទត្វា ទាតុកាមេហិ កត្តព្ពវិធិទស្សនំ. យទិ ឯវំ កម្មវាចាយ ឯវ ទានំ អវុត្តន្តិ អាហ ‘‘កម្មវាចា បនា’’តិអាទិ. កថិនចីវរំ វិយ កម្មវាចាយ ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ អបលោកេត្វាវ ទាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

៣០៨. មហាភូមិកន្តិ មហាវិសយំ, ចតុវីសតិអាការវន្តតាយ មហាវិត្ថារិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បញ្ចកន្តិ បញ្ចខណ្ឌំ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. បឋមចិមិលិកាតិ កថិនវត្ថតោ អញ្ញា ¶ អត្តនោ បកតិចិមិលិកា. កុច្ឆិចិមិលិកំ កត្វា សិព្ពិតមត្តេនាតិ ថិរជិណ្ណានំ ចិមិលិកានំ ឯកតោ កត្វា សិព្ពនស្សេតំ អធិវចនន្តិ វទន្តិ. មហាបច្ចរិយំ, កុរុន្ទិយញ្ច វុត្តវចនន្តិ ទស្សនំ, ព្យញ្ជនតោ ឯវ ភេទោ, ន អត្ថតោតិ ទស្សនត្ថំ កតន្តិបិ វទន្តិ. បិដ្ឋិអនុវាតារោបនមត្តេនាតិ ទីឃតោ អនុវាតស្ស អារោបនមត្តេន. កុច្ឆិអនុវាតារោបនមត្តេនាតិ បុថុលតោ អនុវាតស្ស អារោបនមត្តេន. រត្តិនិស្សគ្គិយេនាតិ រត្តិអតិក្កន្តេន.

៣០៩. ហតវត្ថកសាដកេនាតិ ¶ អតិជិណ្ណសាដកោ. ន ហិ តេនាតិអាទីសុ តេន បរិវារាគតបាឋេន ឥធ អានេត្វា អវុច្ចមានេន កថិនត្ថារកស្ស ជានិតព្ពេសុ ន កិញ្ចិ បរិហាយតិ, តស្ស សព្ពស្ស ឥធេវ វុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ.

៣១០. មាតា វិយាតិ មាតិកា, ឥវត្ថេ ក-បច្ចយោ ទដ្ឋព្ពោ. តេន សិទ្ធមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មាតិកាតិ មាតរោ’’តិអាទិ. អស្សាតិ ឯតិស្សា មាតិកាយ. បក្កមនន្តិកោ កថិនុព្ភារោ ឯវ ហិ សយំ អត្តនោ ឧប្បជ្ជតីតិ ឯវមភេទូបចារេន ‘‘មាតិកា’’តិ វុត្តោ ឧព្ភារស្សេវ បក្កមនន្តេ សមុប្បត្តិតោ, តព្ពិនិមុត្តាយ ច មាតិកាយ អភាវា, តប្បកាសិកាបិ ចេត្ថ បាឡិ ‘‘មាតិកា’’តិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. សាបិ ហិ បក្កមនន្តិកុព្ភារប្បកាសនេន ‘‘បក្កមនន្តិកា’’តិ វុត្តា. ឯសេវ នយោ សេសុព្ភារេសុបិ. បក្កមនន្តិ ចេត្ថ ឧបចារសីមាតិក្កមនំ ទដ្ឋព្ពំ.

កថិនានុជាននកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាទាយសត្តកកថាវណ្ណនា

៣១១. ‘‘ន បុន អាគមិស្ស’’ន្តិ ឥទំ អាវាសបលិពោធុបច្ឆេទការណទស្សនំ. បញ្ចសុ ហិ ចីវរមាសេសុ យទា កទាចិ ន បច្ចេស្សន្តិ ចិត្តេន ឧបចារសីមាតិក្កមេន អាវាសបលិពោធោ ឆិជ្ជតិ. បច្ចេស្សន្តិ ពហិឧបចារគតស្ស បន យត្ថ កត្ថចិ ន បច្ចេស្សន្តិ ចិត្តេ ឧប្បន្នមត្តេ ឆិជ្ជតិ. បឋមំ ចីវរបលិពោធោ ឆិជ្ជតីតិ ន បច្ចេស្សន្តិ បក្កមនតោ បុរេតរមេវ ចីវរស្ស និដ្ឋិតត្តា វុត្តំ. ‘‘កតចីវរមាទាយា’’តិ ហិ វុត្តំ. អត្ថតកថិនស្ស ហិ ភិក្ខុនោ យាវ ‘‘សង្ឃតោ វា ទាយកកុលាទិតោ វា ចីវរំ លភិស្សាមី’’តិ ចីវរាសា វា លទ្ធវត្ថានំ សហាយសម្បទាទិយោគំ លភិត្វា សង្ឃាដិអាទិភាវេន ‘‘ឆិន្ទិត្វា ករិស្សាមី’’តិ ករណិច្ឆា វា បវត្តតិ, តាវ ចីវរបលិពោធោ អនុបច្ឆិន្នោ ឯវ. យទា បន យថាបត្ថិតដ្ឋានតោ ចីវរាទីនំ សព្ពថា ¶ អលាភេន វា ចីវរាសា ចេវ លទ្ធានំ កត្វា និដ្ឋានេន វា នដ្ឋវិនដ្ឋាទិភាវេន វា ចីវរេ និរបេក្ខតាយ វា ករណិច្ឆា ច វិគច្ឆតិ, តទា ចីវរបលិពោធោ ឧបច្ឆិន្នោ ហោតិ.

សោ ¶ ច ឥធ ‘‘កតចីវរំ អាទាយា’’តិ វចនេន បកាសិតោ. ឯវំ ឧបរិ សព្ពត្ថ បាឡិវចនក្កមំ និស្សាយ នេសំ បឋមំ, បច្ឆា ច ឧបច្ឆិជ្ជនំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សព្ពថាបិ ច ឥមេសំ ឧភិន្នំ បលិពោធានំ ឧបច្ឆេទេនេវ កថិនុព្ភារោ, ន ឯកស្ស. តេសញ្ច បុព្ពាបរិយេន, ឯកក្ខណេ ច ឧបច្ឆិជ្ជនំ ទស្សេតុំ ឥមា អដ្ឋ មាតិកា ឋបិតាតិ វេទិតព្ពា. អន្តោសីមាយន្តិ ចីវរនិដ្ឋានក្ខណេយេវ ឆិន្នត្តា វុត្តំ. នេវិមំ ចីវរំ ការេស្សន្តិ ចីវរេ អបេក្ខាយ វិគតត្តា ករណបលិពោធស្សាបិ ឧបច្ឆិន្នតំ ទស្សេតិ. យោ បន អប្បិច្ឆតាយ វា អនត្ថិកតាយ វា សព្ពថា ចីវរំ ន សម្បដិច្ឆតិ, តស្ស ពហិសីមាគតស្ស សព្ពថាបិ ចីវរបលិពោធាភាវេន ន បច្ចេស្សន្តិ សន្និដ្ឋានមត្តេន សន្និដ្ឋានន្តិកោ កថិនុព្ភារោ វេទិតព្ពោ. សោ បនាតិ បលិពោធុបច្ឆេទោ. អយំ បនាតិ អាសាវច្ឆេទកោ កថិនុព្ភារោ វិសុំ វិត្ថារេត្វា វុត្តោ, ឥធ ន វុត្តោតិ សម្ពន្ធោ.

អនាសាយ លភតីតិ ‘‘យស្មិំ កុលេ ចីវរំ លភិស្សាមា’’តិ អាសា អនុប្បន្នបុព្ពា, តត្ថ ចីវរាសាយ អនុប្បន្នដ្ឋានេ យត្ថ កត្ថចិ លភតីតិ អត្ថោ. អាសាយ ន លភតីតិ អាសីសិតដ្ឋានេ ន លភតីតិ អត្ថោ. ឥធ ន វុត្តោតិ ឥធ សវនន្តិកានន្តរេ ន វុត្តោ. តត្ថាតិ តស្មិំ សីមាតិក្កន្តិកេ. សីមាតិក្កន្តិកោ នាម ចីវរមាសានំ បរិយន្តទិវសសង្ខាតាយ សីមាយ អតិក្កមនតោ សញ្ជាតោ. កេចិ ‘‘ពហិសីមាយ កាលាតិក្កមោ សីមាតិក្កមោ’’តិ មញ្ញន្តិ, តេសំ អន្តោឧបចារេ ចីវរកាលាតិក្កមេបិ កថិនុព្ភារោ អសម្មតោ នាម សិយាតិ ន ចេតំ យុត្តំ. តស្មា យត្ថ កត្ថចិ កាលាតិក្កមោ សីមាតិក្កមោតិ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ច បាឡិយំ ‘‘កតចីវរោ’’តិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ, អកតចីវរស្សបិ កាលាតិក្កមេន សីមាតិក្កន្តិកោ ហោតិ, ទ្វេ ច បលិពោធា ឯកតោ ឆិជ្ជន្តិ. ឯវំ អញ្ញត្ថាបិ យថាសម្ភវំ តំតំ វិសេសនាភាវេបិ កថិនុព្ភារតា, បលិពោធុបច្ឆេទប្បការោ ច វេទិតព្ពោ. ‘‘សហុព្ភារេ ទ្វេបិ បលិពោធា អបុព្ពំ អចរិមំ ឆិជ្ជន្តី’’តិ ឥទំ អកតចីវរស្ស បច្ចេស្សន្តិ អធិដ្ឋានសម្ភវបក្ខំ សន្ធាយ វុត្តំ, តេសុ អញ្ញតរាភាវេបិ សហុព្ភារោវ ហោតិ.

៣១២-៣២៥. សមាទាយវារោ អាទាយវារសទិសោវ. ឧបសគ្គមេវេត្ថ វិសេសោ. តេនាហ ‘‘បុន សមាទាយវារេបិ…បេ… តេយេវ ទស្សិតា’’តិ ¶ . វិប្បកតចីវរេ បក្កមនន្តិកស្ស អភាវតោ ‘‘យថាសម្ភវ’’ន្តិ វុត្តំ. តេនេវ វិប្បកតចីវរវារេ ឆឡេវ ឧព្ភារា វុត្តា, ចីវរេ ហត្ថគតេ ¶ ច អាសាវច្ឆេទិកស្ស អសម្ភវា, សោ ឯតេសុ វារេសុ យត្ថ កត្ថចិ ន វុត្តោ, វិសុញ្ញេវ វុត្តោ. វិប្បកតវារេ ចេត្ថ អាទាយវារសមាទាយវារវសេន ទ្វេ ឆក្កវារា វុត្តា.

តតោ បរំ និដ្ឋានសន្និដ្ឋាននាសនន្តិកានំ វសេន តីណិ តិកានិ ទស្សិតានិ. តត្ថ តតិយត្តិកេ អនធិដ្ឋិតេនាតិ ‘‘បច្ចេស្សំ, ន បច្ចេស្ស’’ន្តិ ឯវំ អនធិដ្ឋិតេន, ន ឯវំ មនសិកត្វាតិ អត្ថោ. តតិយត្តិកតោ បន បរំ ឯកំ ឆក្កំ ទស្សិតំ. ឯវំ តីណិ តិកានិ, ឯកំ ឆក្កញ្ចាតិ បឋមំ បន្នរសកំ វុត្តំ, ឥមិនា នយេន ទុតិយបន្នរសកាទីនិ វេទិតព្ពានិ.

បាឡិយំ អាសាទ្វាទសកេ ពហិសីមាគតស្ស កថិនុទ្ធារេសុ តេសម្បិ ចីវរាសាទិវសេន ចីវរបលិពោធោ យាវ ចីវរនិដ្ឋានា តិដ្ឋតីតិ អាហ ‘‘សោ ពហិសីមាគតោ សុណាតិ ‘ឧព្ភតំ កិរ តស្មិំ អាវាសេ កថិនន្តិ…បេ… សវនន្តិកោ កថិនុទ្ធារោ’’’តិ. ឯត្ថ ច សវនក្ខណេ អាវាសបលិពោធោ បឋមំ ឆិជ្ជតិ, និដ្ឋិតេ ចីវរបលិពោធោតិ វេទិតព្ពោ.

ទិសំគមិកនវកេ ទិសំគមិកោ បក្កមតីតិ ន បច្ចេស្សន្តិ បក្កមតិ, ឥមិនា អាវាសបលិពោធាភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ. តេនេវ វស្សំវុត្ថាវាសេ បុន គន្ត្វា ចីវរនិដ្ឋាបិតមត្តេ និដ្ឋានន្តិកោ កថិនុទ្ធារោ វុត្តោ. ‘‘ចីវរបដិវិសំ អបវិលាយមានោ’’តិ ឥមិនា ចីវរបលិពោធសមង្គិកត្តមស្ស ទស្សេតិ, អបវិលាយមានោតិ អាកង្ខមានោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

អាទាយសត្តកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កថិនក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៨. ចីវរក្ខន្ធកោ

ជីវកវត្ថុកថាទិវណ្ណនា

៣២៩. ចីវរក្ខន្ធកេ ¶ ¶ កម្មវិបាកន្តិ កម្មបច្ចយឧតុចិត្តាហារសមុដ្ឋិតំ អប្បដិពាហិយរោគំ សន្ធាយ វុត្តំ កម្មជស្ស រោគស្ស អភាវា.

៣៣០. បាឡិយំ សំយមស្សាតិ សង្គហណស្ស. អវិសជ្ជនស្សាតិ អត្ថោ ‘‘យោ សំយមោ សោ វិនាសោ’’តិអាទីសុ (បេ. វ. ២៣៧) វិយ. ឯតស្ស សំយមស្ស ផលំ ឧបជានាមាតិ យោជនា. តមេវ ផលំ ទស្សេន្តី អាហ ‘‘វរមេតំ…បេ… អាសិត្ត’’ន្តិ. កេចិ បន ‘‘សំយមស្សាតិ អានិសំសស្ស, ឧបយោគត្ថេ ចេតំ សាមិវចន’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣២៩-៣៣០) អត្ថំ វទន្តិ.

៣៣៦. ឧស្សន្នទោសោតិ សញ្ជាតបិត្តាទិទោសោ. សព្ពត្ថាតិ សកលសរីរេ.

៣៣៧. មហាបិដ្ឋិយកោជវន្តិ ហត្ថិបិដ្ឋិយំ អត្ថរិតព្ពតាយ ‘‘មហាបិដ្ឋិយ’’ន្តិ លទ្ធសមញ្ញំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ.

៣៣៨-៩. ឧបឌ្ឍកាសិនំ ខមមានន្តិ អឌ្ឍកាសិអគ្ឃនកំ. បាឡិយំ កិំ នុ ខោតិ កតមំ នុ ខោ.

៣៤០-៣៤២. ឧបចារេតិ សុសានស្ស អាសន្នេ បទេសេ. ឆឌ្ឌេត្វា គតាតិ កិញ្ចិ អវត្វា ឯវ ឆឌ្ឌេត្វា គតា, ឯតេន ‘‘ភិក្ខូ គណ្ហន្តូ’’តិ ឆឌ្ឌិតេ ឯវ អកាមា ភាគទានំ វិហិតំ, កេវលំ ឆឌ្ឌិតេ បន កតិកាយ អសតិ ឯកតោ ពហូសុ បវិដ្ឋេសុ យេន គហិតំ, តេន អកាមភាគោ ន ¶ ទាតព្ពោតិ ទស្សេតិ. សមានា ទិសា បុរត្ថិមាទិភេទា ឯតេសន្តិ សទិសាតិ អាហ ‘‘ឯកទិសាយ វា ឱក្កមិំសូ’’តិ. ធុរវិហារដ្ឋានេតិ វិហារស្ស សម្មុខដ្ឋានេ.

ជីវកវត្ថុកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភណ្ឌាគារសម្មុតិអាទិកថាវណ្ណនា

៣៤៣. វិហារមជ្ឈេតិ ¶ សព្ពេសំ ជាននត្ថាយ វុត្តំ. វណ្ណាវណ្ណំ កត្វាតិ បដិវីសប្បហោនកតាជាននត្ថំ ហលិទ្ទិយាទីហិ ខុទ្ទកមហន្តវណ្ណេហិ យុត្តេ សមេ កោដ្ឋាសេ កត្វា. តេនាហ ‘‘សមេ បដិវីសេ ឋបេត្វា’’តិ. ឥទន្តិ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសទានំ. ផាតិកម្មន្តិ បហោនកកម្មំ. យត្តកេន វិនយាគតេន សម្មុញ្ជនីពន្ធនាទិហត្ថកម្មេន វិហារស្ស ឩនកតា ន ហោតិ, តត្តកំ កត្វាតិ អត្ថោ. សព្ពេសន្តិ តត្រុប្បាទវស្សាវាសិកំ គណ្ហន្តានំ សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ, សាមណេរានញ្ច. ភណ្ឌាគារិកចីវរេបីតិ អកាលចីវរំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯតន្តិ ឧក្កុដ្ឋិយា កតាយ សមភាគទានំ. វិរជ្ឈិត្វា ករោន្តីតិ កត្តព្ពកាលេសុ អកត្វា យថារុចិតក្ខណេ ករោន្តិ.

ឯត្តកេន មម ចីវរំ បហោតីតិ ទ្វាទសគ្ឃនកេនេវ មម ចីវរំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, ន តតោ ឩនេនាតិ សព្ពំ គហេតុកាមោតិ អត្ថោ.

ភណ្ឌាគារសម្មុតិអាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចីវររជនកថាទិវណ្ណនា

៣៤៤. ឯវញ្ហិ កតេតិ វដ្ដាធារស្ស អន្តោ រជនោទកំ, ពហិ ឆល្លិកញ្ច កត្វា វិយោជនេ កតេ. ន ឧត្តរតីតិ កេវលំ ឧទកតោ ផេណុដ្ឋានាភាវា ន ឧត្តរតិ. រជនកុណ្ឌន្តិ បក្ករជនដ្ឋបនកំ មហាឃដំ.

៣៤៥. អនុវាតាទីនំ ទីឃបត្តានន្តិ អាយាមតោ, វិត្ថារតោ ច អនុវាតំ. អាទិ-សទ្ទេន ទ្វិន្នំ ខន្ធានំ អន្តរា មាតិកាការេន ឋបិតបត្តញ្ច ‘‘ទីឃបត្ត’’ន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អាគន្តុកបត្តន្តិ ទិគុណចីវរស្ស ឧបរិ អញ្ញំ បដ្ដំ អប្បេន្តិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ. តំ កិរ ឥទានិ ន ករោន្តិ.

៣៤៦. បាឡិយំ ¶ នន្ទិមុខិយាតិ តុដ្ឋិមុខិយា, បសន្នទិសាមុខាយាតិ អត្ថោ.

៣៤៨. អច្ឆុបេយ្យន្តិ បតិដ្ឋបេយ្យំ. ហតវត្ថកានន្តិ បុរាណវត្ថានំ. អនុទ្ធរិត្វាវាតិ អគ្គឡេ វិយ ទុព្ពលដ្ឋានំ អនបនេត្វាវ.

៣៤៩-៣៥១. វិសាខវត្ថុម្ហិ ¶ កល្លកាយាតិ អកិលន្តកាយា. គតីតិ ញាណគតិ អធិគមោ. អភិសម្បរាយោតិ ‘‘សកិទេវ ឥមំ លោកំ អាគន្ត្វា ទុក្ខស្សន្តំ ករោតី’’តិអាទិនា (សំ. និ. ៥.១០៤៨) វុត្តោ ញាណាភិសម្បរាយោ, មគ្គញាណយុត្តេហិ គន្តព្ពគតិវិសេសោតិ អត្ថោ. តំ ភគវា ព្យាករិស្សតិ. ‘‘ទទាតិ ទាន’’ន្តិ ឥទំ អន្នបានវិរហិតានំ សេសបច្ចយានំ ទានវសេន វុត្តំ. សោវគ្គិកន្តិ សគ្គសំវត្តនិកំ.

៣៥៩. អដ្ឋបទកច្ឆន្នេនាតិ អដ្ឋបទកសង្ខាតជូតផលកលេខាសណ្ឋានេន.

៣៦២. បាឡិយំ នទីបារំ គន្តុន្តិ ភិក្ខុនោ នទីបារគមនំ ហោតីតិ អត្ថោ. អគ្គឡគុត្តិយេវ បមាណន្តិ ឥមេហិ ចតូហិ និក្ខេបការណេហិ ឋបេន្តេនបិ អគ្គឡគុត្តិវិហារេ ឯវ ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. និស្សីមាគតន្តិ វស្សានសង្ខាតំ កាលសីមំ អតិក្កន្តំ, តំ វស្សិកសាដិកចីវរំ ន ហោតីតិ អត្ថោ.

ចីវររជនកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សង្ឃិកចីវរុប្បាទកថាវណ្ណនា

៣៦៣. បញ្ច មាសេតិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. វឌ្ឍិំ បយោជេត្វា ឋបិតឧបនិក្ខេបតោតិ វស្សាវាសិកស្សត្ថាយ ទាយកេហិ វឌ្ឍិំ បយោជេត្វា ឋបិតឧបនិក្ខេបតោ. ‘‘ឥធ វស្សំវុត្ថសង្ឃស្សា’’តិ ឥទំ អភិលាបមត្តំ. ឥធ-សទ្ទំ បន វិនា ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេបិ សោ ឯវ នយោ. អនត្ថតកថិនស្សាបិ បញ្ច មាសេ បាបុណាតីតិ វស្សាវាសិកលាភវសេន ឧប្បន្នត្តា អនត្ថតកថិនស្សាបិ វុត្ថវស្សស្ស បញ្ច មាសេ បាបុណាតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘ចីវរមាសតោ បដ្ឋាយ យាវ ហេមន្តស្ស បច្ឆិមោ ទិវសោ, តាវ វស្សាវាសិកំ ទេមាតិ វុត្តេ កថិនំ អត្ថតំ វា ហោតុ អនត្ថតំ វា, អតីតវស្សំវុត្ថានមេវ បាបុណាតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩). តតោ បរន្តិ បញ្ចមាសតោ បរំ, គិម្ហានស្ស បឋមទិវសតោ បដ្ឋាយាតិ ¶ អត្ថោ. ‘‘កស្មា? បិដ្ឋិសមយេ ឧប្បន្នត្តា’’តិ ឥទំ ‘‘ឧទាហុ អនាគតវស្សេ’’តិ ¶ ឥមស្សានន្តរំ ទដ្ឋព្ពំ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘អនត្ថតកថិនស្សាបិ បញ្ច មាសេ បាបុណាតី’’តិ ឥមស្សានន្តរំ ‘‘កស្មា បិដ្ឋិសមយេ ឧប្បន្នត្តា’’តិ ឥទំ លិខន្តិ, តំ បមាទលិខិតំ បិដ្ឋិសមយេ ឧប្បន្នំ សន្ធាយ ‘‘អនត្ថតកថិនស្សាបី’’តិ វត្តព្ពតោ. វុត្ថវស្សេ ហិ សន្ធាយ ‘‘អនត្ថតកថិនស្សាបី’’តិ វុត្តំ, ន ច បិដ្ឋិសមយេ ឧប្បន្នំ វុត្ថវស្សស្សេវ បាបុណាតីតិ សម្មុខីភូតានំ សព្ពេសម្បិ បាបុណនតោ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘សចេ បន គិម្ហានំ បឋមទិវសតោ បដ្ឋាយ ឯវំ វទតិ, តត្រ សម្មុខីភូតានំ សព្ពេសំ បាបុណាតិ. កស្មា? បិដ្ឋិសមយេ ឧប្បន្នត្តា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៧៩).

ទុគ្គហិតានីតិ អគ្គហិតានិ. សង្ឃិកានេវាតិ អត្ថោ. ឥតោវាតិ ថេរានំ ទាតព្ពតោវ, ឥទានេវាតិ វា អត្ថោ.

សង្ឃិកចីវរុប្បាទកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឧបនន្ទសក្យបុត្តវត្ថុកថាវណ្ណនា

៣៦៤. ‘‘សត្តាហវារេន អរុណមេវ ឧដ្ឋាបេតី’’តិ ឥទំ នានាសីមាវិហារេសុ កត្តព្ពនយេន ឯកស្មិម្បិ វិហារេ ទ្វីសុ សេនាសនេសុ និវុត្ថភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, អរុណុដ្ឋាបនេនេវ តត្ថ វុត្ថោ ហោតិ, ន បន វស្សច្ឆេទបរិហារាយ. អន្តោឧបចារសីមាយបិ យត្ថ កត្ថចិ អរុណំ ឧដ្ឋាបេន្តោ អត្តនា គហិតសេនាសនំ អប្បវិដ្ឋោបិ វុត្ថវស្សោ ឯវ ហោតិ, គហិតសេនាសនេ បន និវុត្ថោ នាម ន ហោតិ, តត្ថ ច អរុណុដ្ឋាបនេ បន សតិ ហោតិ. តេនាហ ‘‘បុរិមស្មិំ ពហុតរំ និវសតិ នាមា’’តិ, ឯតេន ច ឥតរស្មិំ សត្តាហវារេនាបិ អរុណុដ្ឋាបនេ សតិ ឯវ អប្បកតរំ និវសតិ នាម ហោតិ, នាសតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. នានាលាភេហីតិ វិសុំ វិសុំ និពទ្ធវស្សាវាសិកលាភេហិ. នានូបចារេហីតិ នានាបរិក្ខេបនានាទ្វារេហិ. ឯកសីមាវិហារេហីតិ ទ្វិន្នំ វិហារានំ ឯកេន បាការេន បរិក្ខិត្តត្តា ឯកាយ ឧបចារសីមាយ អន្តោគតេហិ ទ្វីហិ វិហារេហិ. សេនាសនគ្គាហោ បដិប្បស្សម្ភតីតិ បឋមំ គហិតោ បដិប្បស្សម្ភតិ. តត្ថាតិ យត្ថ សេនាសនគ្គាហោ បដិប្បស្សទ្ធោ, តត្ថ.

ឧបនន្ទសក្យបុត្តវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

គិលានវត្ថុកថាវណ្ណនា

៣៦៥-៦. ភូមិយំ ¶ ¶ បរិភណ្ឌំ អកាសីតិ គិលានេន និបន្នភូមិយំ កិលិដ្ឋដ្ឋានំ ធោវិត្វា ហរិតូបលិត្តំ ការេសីតិ អត្ថោ. ភេសជ្ជំ យោជេតុំ អសមត្ថោតិ បរេហិ វុត្តវិធិម្បិ កាតុំ អសមត្ថោ. បាឡិយំ គិលានុបដ្ឋាកានំ ចីវរទានេ សាមណេរានំ តិចីវរាធិដ្ឋានាភាវា ‘‘ចីវរញ្ច បត្តញ្ចា’’តិអាទិ សព្ពត្ថ វុត្តំ. សចេបិ សហស្សំ អគ្ឃតិ, គិលានុបដ្ឋាកានញ្ញេវ ទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ.

គិលានវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មតសន្តកកថាទិវណ្ណនា

៣៦៩. អញ្ញន្តិ ចីវរបត្តតោ អញ្ញំ. អប្បគ្ឃន្តិ អតិជិណ្ណាទិភាវេន និហីនំ. តតោតិ អវសេសបរិក្ខារតោ. សព្ពន្តិ បត្តំ, តិចីវរញ្ច.

តត្ថ តត្ថ សង្ឃស្សេវាតិ តស្មិំ តស្មិំ វិហារេ សង្ឃស្សេវ. បាឡិយំ អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិកន្តិ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្សេវ សន្តកំ ហុត្វា កស្សចិ អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិកំ ភវិតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ.

៣៧១-២. អក្កនាឡមយន្តិ អក្កទណ្ឌមយំ. អក្កទុស្សានីតិ អក្កវាកេន កតទុស្សានិ, បោត្ថកគតិកានិ ទុក្កដវត្ថុកានីតិ អត្ថោ. ទុបដ្ដចីវរស្ស វា មជ្ឈេតិ យំ និដ្ឋិតេ តិបដ្ដចីវរំ ហោតិ, តស្ស មជ្ឈេ បដលំ កត្វា ទាតព្ពានីតិ អត្ថោ.

៣៧៤. ‘‘សន្តេ បតិរូបេ គាហកេ’’តិ វុត្តត្តា គាហកេ អសតិ អទត្វា ភាជិតេបិ សុភាជិតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៣៧៦. ទក្ខិណោទកំ បមាណន្តិ ‘‘ឯត្តកានិ ចីវរានិ ទស្សាមី’’តិ បឋមំ ឧទកំ បាតេត្វា បច្ឆា ទេន្តិ. តំ យេហិ គហិតំ, តេ ភាគិនោវ ហោន្តីតិ ¶ អធិប្បាយោ. បរសមុទ្ទេតិ ជម្ពុទីបេ. តម្ពបណ្ណិទីបញ្ហិ ឧបាទាយេស ឯវំ វុត្តោ.

មតសន្តកកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អដ្ឋចីវរមាតិកាកថាវណ្ណនា

៣៧៩. បុគ្គលាធិដ្ឋាននយេន ¶ វុត្តន្តិ ‘‘សីមាយ ទាន’’ន្តិអាទិនា វត្តព្ពេ ‘‘សីមាយ ទេតី’’តិអាទិ បុគ្គលាធិដ្ឋានេន វុត្តំ. ‘‘អបិចា’’តិអាទិនា បឋមលេឌ្ឌុបាតភូតបរិក្ខេបារហដ្ឋានតោ ពហិ ទុតិយលេឌ្ឌុបាតោបិ ឧបចារសីមា ឯវាតិ ទស្សេតិ. ធុវសន្និបាតដ្ឋានាទិកម្បិ បរិយន្តេ ឋិតមេវ គហេតព្ពំ. លោកេ គាមសីមាទយោ វិយ លាភសីមា នាម វិសុំ បសិទ្ធា នាម នត្ថិ, កេនាយំ អនុញ្ញាតាតិ អាហ ‘‘នេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេនា’’តិអាទិ. ឯតេន នាយំ សាសនវោហារសិទ្ធា, លោកវោហារសិទ្ធា ឯវាតិ ទស្សេតិ. ‘‘ជនបទបរិច្ឆេទោ’’តិ ឥទំ លោកបសិទ្ធសីមាសទ្ទត្ថវសេន វុត្តំ. បរិច្ឆេទព្ភន្តរំ បន សព្ពំ ជនបទសីមាតិ គហេតព្ពំ, ជនបទោ ឯវ ជនបទសីមា. ឯវំ រដ្ឋសីមាទីសុបិ. តេនាហ ‘‘អាណាបវត្តិដ្ឋាន’’ន្តិអាទិ.

បថវីវេមជ្ឈេ គតស្សាតិ យាវ ឧទកបរិយន្តា ខណ្ឌសីមត្តា វុត្តំ, ឧបចារសីមាទីសុ បន អពទ្ធសីមាសុ ហេដ្ឋាបថវិយំ សព្ពត្ថ ឋិតានំ ន បាបុណាតិ, កូបាទិបវេសារហដ្ឋានេ ឋិតានញ្ញេវ បាបុណាតីតិ ហេដ្ឋា សីមាកថាយំ វុត្តនយេន តំតំសីមដ្ឋភាវោ វេទិតព្ពោ. ចក្កវាឡសីមាយ បន ទិន្នំ បថវីសន្ធារកឧទកដ្ឋានេបិ ឋិតានំ បាបុណាតិ សព្ពត្ថ ចក្កវាឡវោហារត្តា.

ពុទ្ធាធិវុត្ថោតិ ពុទ្ធេន ភគវតា និវុត្ថោ. បាកវដ្ដន្តិ និពទ្ធទានំ. វត្តតីតិ បវត្តតិ. តេហីតិ យេសំ សម្មុខេ ឯស ទេតិ, តេហិ ភិក្ខូហិ. ទុតិយភាគេ បន ថេរាសនំ អារុឡ្ហេតិ យាវ សង្ឃនវកា ឯកវារំ សព្ពេសំ ភាគំ ទត្វា ចីវរេ អបរិក្ខីណេ បុន សព្ពេសំ ទាតុំ ទុតិយភាគេ ថេរស្ស ទិន្នេតិ អត្ថោ. បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘តុយ្ហំ ទេមា’’តិ អវុត្តត្តាតិ ការណំ វទន្តិ. យទិ ឯវំ ‘‘សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេបិ ¶ វដ្ដេយ្យ, ‘‘ភិក្ខូនំ ទេម, ថេរានំ ទេម, សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វចនតោ ភេទោ ន ទិស្សតិ. វីមំសិតព្ពមេត្ថ ការណំ.

បារុបិតុំ វដ្ដតីតិ បំសុកូលិកានំ វដ្ដតិ. ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភិក្ខុនីនញ្ច ទម្មីតិ វុត្តេ បន ន មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា ទាតព្ពន្តិ ឯត្ថ យស្មា ភិក្ខុនិបក្ខេ សង្ឃស្ស បច្ចេកំ អបរាមដ្ឋត្តា ភិក្ខុនីនំ គណនាយ ភាគោ ទាតព្ពោតិ ទាយកស្ស អធិប្បាយោតិ សិជ្ឈតិ, តថា ទានញ្ច ភិក្ខូបិ គណេត្វា ទិន្នេ ឯវ យុជ្ជតិ. ឥតរថា ហិ កិត្តកំ ភិក្ខូនំ ទាតព្ពំ, កិត្តកំ ភិក្ខុនីនន្តិ ន វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្សា’’តិ វុត្តវចនម្បិ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ វុត្តវចនសទិសមេវាតិ អាហ ‘‘ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច គណេត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ. តេនាហ ‘‘បុគ្គលោ ¶ …បេ… ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន អគ្គហិតត្តា’’តិ. ភិក្ខុសង្ឃ-សទ្ទេន ភិក្ខូនញ្ញេវ គហិតត្តា, បុគ្គលស្ស បន ‘‘តុយ្ហញ្ចា’’តិ វិសុំ គហិតត្តា ច តត្ថស្ស អគ្គហិតតា ទដ្ឋព្ពា, ‘‘ភិក្ខូនញ្ច ភិក្ខុនីនញ្ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ វុត្តដ្ឋានសទិសត្តាតិ អធិប្បាយោ. បុគ្គលប្បធានោ ហេត្ថ សង្ឃ-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. កេចិ បន ‘‘ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៩) បាឋំ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ តស្ស វិសុំ លាភគ្គហណេ ការណវចនត្តា. តថា ហិ វិសុំ សង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តាតិ វិសុំ បុគ្គលស្សបិ ភាគគ្គហណេ ការណំ វុត្តំ. យថា ចេត្ថ បុគ្គលស្ស អគ្គហណំ, ឯវំ ឧបរិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ចា’’តិអាទីសុបិ សង្ឃាទិ-សទ្ទេហិ បុគ្គលស្ស អគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ហិ គហណំ សិយា, សង្ឃតោបិ, វិសុម្បីតិ ភាគទ្វយំ លភេយ្យ ឧភយត្ថ គហិតត្តា.

បូជេតព្ពន្តិអាទិ គិហិកម្មំ ន ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ហរា’’តិ ឥទំ បិណ្ឌបាតហរណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘អន្តោហេមន្តេ’’តិ ឥមិនា អនត្ថតេ កថិនេ វស្សានំ បច្ឆិមេ មាសេ ទិន្នំ បុរិមវស្សំវុត្ថានញ្ញេវ បាបុណាតិ, តតោ បរំ ហេមន្តេ ទិន្នំ បច្ឆិមវស្សំវុត្ថានម្បិ វុត្ថវស្សត្តា បាបុណាតិ. ហេមន្តតោ បន បរំ បិដ្ឋិសមយេ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្សា’’តិ ឯវំ វត្វា ទិន្នំ អនន្តរេ វស្សេ វា តតោ បរេសុ វា យត្ថ កត្ថចិ តស្មិំ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសំ បាបុណាតិ. យេ បន សព្ពថា អវុត្ថវស្សា, តេសំ ន បាបុណាតីតិ ទស្សេតិ. សព្ពេសម្បីតិ ហិ តស្មិំ ភិក្ខុភាវេ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសម្បីតិ អត្ថោ ¶ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្សា’’តិ វុត្តត្តា សម្មុខីភូតានំ សព្ពេសន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អតីតវស្សន្តិ អនន្តរាតីតវស្សំ.

ឧទ្ទេសំ គហេតុំ អាគតោតិ ឧទ្ទេសេ អគ្គហិតេបិ អន្តេវាសិកោវាតិ វុត្តំ. គហេត្វា គច្ឆន្តោតិ បរិនិដ្ឋិតឧទ្ទេសោ ហុត្វា គច្ឆន្តោ. ‘‘វត្តំ កត្វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនិ គហេត្វា វិចរន្តាន’’ន្តិ ឥទំ ‘‘ឧទ្ទេសន្តេវាសិកាន’’ន្តិ ឥមស្សេវ វិសេសនំ, តេន ឧទ្ទេសកាលេ អាគន្ត្វា ឧទ្ទេសំ គហេត្វា គន្ត្វា អញ្ញត្ថ និវសន្តេ អនិពទ្ធចារិកេ និវត្តេតិ.

អដ្ឋចីវរមាតិកាកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចីវរក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៩. ចម្បេយ្យក្ខន្ធកោ

កស្សបគោត្តភិក្ខុវត្ថុកថាទិវណ្ណនា

៣៨០. ចម្បេយ្យក្ខន្ធកេ ¶ ¶ តន្តិពទ្ធោតិ តន្តិ វុច្ចតិ ព្យាបារោ, តត្ថ ពទ្ធោ, ឧស្សុក្កំ អាបន្នោតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘តស្មិំ អាវាសេ’’តិអាទិ.

៣៨៧-៨. ហាបនំ វា អញ្ញថា ករណំ វា នត្ថីតិ ញត្តិកម្មស្ស ញត្តិយា ឯកត្តា ហាបនំ ន សម្ភវតិ, តស្សា ឯកត្តា ឯវ បច្ឆា ញត្តិឋបនវសេន, ទ្វិក្ខត្តុំ ឋបនវសេន ច អញ្ញថា ករណំ នត្ថិ. បរតោតិ បរិវារេ. តន្តិ បព្ពាជនីយកម្មំ, តស្សាតិ អត្ថោ.

កស្សបគោត្តភិក្ខុវត្ថុកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ទ្វេនិស្សរណាទិកថាវណ្ណនា

៣៩៥. ឯសាតិ ‘‘ពាលោ’’តិអាទិនា និទ្ទិដ្ឋបុគ្គលោ, អប្បត្តោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘យស្មា’’តិអាទិ. តត្ថ អាវេណិកេន លក្ខណេនាតិ បព្ពាជនីយកម្មស្ស និមិត្តភាវេន បាឡិយំ វុត្តត្តា អសាធារណភូតេន កុលទូសកភាវេន. យទិ ហេស តំ កម្មំ អប្បត្តោ, កថំ បន សុនិស្សារិតោតិ អាហ ‘‘យស្មា បនស្ស អាកង្ខមានោ សង្ឃោ បព្ពាជនីយកម្មំ ករេយ្យាតិ វុត្តំ, តស្មា សុនិស្សារិតោ’’តិ. តត្ថ វុត្តន្តិ កម្មក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២៧) វុត្តំ.

ឯត្ថ បន កុលទូសកកម្មំ កត្វា បព្ពាជនីយកម្មកតស្ស តេរសកកណ្ឌកដ្ឋកថាយំ ‘‘យស្មិំ វិហារេ វសន្តេន យស្មិំ គាមេ កុលទូសកកម្មំ កតំ ហោតិ, តស្មិំ វិហារេ វា តស្មិំ គាមេ វា ន វសិតព្ព’’ន្តិអាទិនា (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣៣) យា សម្មាវត្តនា វុត្តា, សា ឥតរេនាបិ ¶ បូរេតព្ពា. យំ បន បដិប្បស្សទ្ធកម្មស្ស កុលទូសកស្ស តត្ថេវ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យេសុ កុលេសុ កុលទូសកកម្មំ កតំ, តតោ បច្ចយា ន គហេតព្ពា’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ ន បូរេតព្ពំ កុលសង្គហស្ស អកតត្តា. ឯវំ សេសកម្មេសុបិ. យទិ ឯវំ ‘‘តជ្ជនីយកម្មារហស្ស ¶ និយសកម្មំ ករោតិ…បេ… ឯវំ ខោ, ឧបាលិ, អធម្មកម្មំ ហោតី’’តិអាទិវចនំ (មហាវ. ៤០២) វិរុជ្ឈតីតិ? ន វិរុជ្ឈតិ សង្ឃសន្និដ្ឋានវសេន តជ្ជនីយាទិកម្មារហត្តស្ស សិជ្ឈនតោ. យស្ស ហិ សង្ឃោ ‘‘តជ្ជនីយកម្មំ ករោមា’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា កម្មវាចំ សាវេន្តោ បព្ពាជនីយកម្មវាចំ សាវេតិ, តស្ស កម្មំ អធម្មកម្មំ ហោតិ. សចេ បន ‘‘តស្សេវ បព្ពាជនីយកម្មមេវ ករោមា’’តិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា តទេវ ករោតិ, តស្ស តំ កម្មំ ធម្មកម្មន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯវមិធ ‘‘និស្សារណ’’ន្តិ អធិប្បេតស្ស បព្ពាជនីយកម្មស្ស វសេន អត្ថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តទញ្ញេសំ តជ្ជនីយាទីនំ វសេន និស្សារណេ អធិប្បេតេ ‘‘អប្បត្តោ និស្សារណ’’ន្តិ ឥមស្ស បដិបក្ខវសេន សម្បត្តោ និស្សារណំ, ‘‘តញ្ចេ សង្ឃោ និស្សារេតិ. សុនិស្សារិតោ’’តិ អត្ថសម្ភវំ ទស្សេតុំ បុន ‘‘តញ្ចេ សង្ឃោ និស្សារេតីតិ សចេ សង្ឃោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថាតិ តជ្ជនីយាទិកម្មវិសយេ, ឯកេនាបិ អង្គេន និស្សារណា អនុញ្ញាតាតិ យោជនា. បាឡិយំ អប្បត្តោ និស្សារណន្តិ ឯត្ថ អាបន្នោ អាវេណិកវសេន តជ្ជនីយាទិសង្ខាតំ និស្សារណំ បត្តោតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

ទ្វេនិស្សរណាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចម្បេយ្យក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

១០. កោសម្ពកក្ខន្ធកោ

កោសម្ពកវិវាទកថាវណ្ណនា

៤៥១. កោសម្ពកក្ខន្ធកេ ¶ ¶ សចេ ហោតិ, ទេសេស្សាមីតិ វិនយធរស្ស វចនេន អាបត្តិទិដ្ឋិំ បដិលភិត្វា ឯវមាហ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘សោ តស្សា អាបត្តិយា អនាបត្តិទិដ្ឋិ ហោតី’’តិ វុត្តំ. នត្ថិ អាបត្តីតិ ឧទកស្ស ឋបនភាវំ អជានិត្វា វា ឋបិតំ ឆឌ្ឌេត្វា វិស្សរិត្វា វា គមនេ អសញ្ចិច្ច អសតិយា អនាបត្តិបក្ខោបិ សម្ភវតីតិ វិនយធរោ តត្ថ អនាបត្តិទិដ្ឋិំ បដិលភិត្វា ឯវមាហ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘អញ្ញេ ភិក្ខូ តស្ស អាបត្តិយា អនាបត្តិទិដ្ឋិនោ ហោន្តី’’តិ វុត្តំ. បរិសាយបិស្ស អនាបត្តិទិដ្ឋិយា ឧប្បន្នត្តា ‘‘អញ្ញេ’’តិ ពហុវចនំ កតំ. អនាបត្តិទិដ្ឋិ អហោសីតិ សុត្តន្តិកត្ថេរស្ស វិនយេ អបកតញ្ញុតាយ វិនយធរស្ស វចនមត្តេន សោ ឯវមហោសិ, សា បនស្ស អាបត្តិ ឯវ ឧទកាវសេសស្ស ឋបនភាវំ ញត្វា ឋបិតត្តា. វត្ថុមត្តជាននេ ឯវ ហិ សេខិយា សចិត្តកា, ន បណ្ណត្តិវិជាននេ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘តស្សា អាបត្តិយា អនាបត្តិទិដ្ឋិ ហោតី’’តិ សព្ពត្ថ អាបត្តិ ឥច្ចេវ វុត្តំ. ‘‘អាបត្តិំ អាបជ្ជមានោ’’តិ ឥទំ វិនយធរត្ថេរោ ‘‘តយា ឥទំ ឧទកំ ឋបិត’’ន្តិ អត្តនា បុដ្ឋេន សុត្តន្តិកត្ថេរេន ‘‘អាមាវុសោ’’តិ វុត្តវចនំ សរិត្វា បណ្ណត្តិអកោវិទតាយ សញ្ចិច្ចេវ អកាសីតិ អាបត្តិទិដ្ឋិ ហុត្វាវ អវោច. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘អញ្ញេ ភិក្ខូ តស្សា អាបត្តិយា អាបត្តិទិដ្ឋិនោ ហោន្តី’’តិ វុត្តំ.

៤៥៣. ‘‘ន តាវ ភិន្នោ’’តិ ឥទំ ឧក្ខិបនតទនុវត្តនមត្តេន សង្ឃោ ភិន្នោ នាម ន ហោតិ, តំ និស្សាយ បន ឧភយបក្ខិកានំ បក្ខំ បរិយេសិត្វា អញ្ញមញ្ញំ កោធវសេន កាយវចីកលហវឌ្ឍនេនេវ ហោតីតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘សោ ច ខោ កលហវសេនា’’តិ. សម្ភមអត្ថវសេនាតិ តុរិតត្ថវសេន.

៤៥៤. អការណេតិអាទិ ¶ អនុក្ខិបិត្វាវ ឧបាយេន សញ្ញាបេត្វា ហិតេសិតាយ អាបត្តិតោ មោចេតុំ យុត្តដ្ឋានេ កោធចិត្តវសេន វិហេឋនត្ថាយ កតភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន កម្មង្គស្ស អភាវំ សន្ធាយ. តេនេវ ¶ បាឡិយំ ‘‘អាបត្តិ ឯសា, ភិក្ខវេ, នេសា អនាបត្តិ…បេ… ឧក្ខិត្តោ ឯសោ ភិក្ខូ’’តិអាទិ វុត្តំ.

៤៥៥. ‘‘អធម្មវាទីនំ បក្ខេ និសិន្នោ’’តិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ, ធម្មវាទីនំ បក្ខេ និសីទិត្វា អធម្មវាទីនំ លទ្ធិំ គណ្ហន្តោបិ ធម្មវាទីនំ នានាសំវាសកោ ហោតិ ឯវ. កម្មំ កោបេតីតិ តំ វិនា គណស្ស អបូរណបក្ខំ សន្ធាយ វុត្តំ. យត្ថ វា តត្ថ វាតិ ធម្មវាទីនំ បក្ខេ វា អធម្មវាទីនំ បក្ខេ វាតិ អត្ថោ. ឥមេ ធម្មវាទិនោតិ គណ្ហាតីតិ តំតំបក្ខគតេ ភិក្ខូ យាថាវតោ វា អយាថាវតោ វា ‘‘ឥមេ ធម្មវាទិនោ’’តិ គណ្ហាតិ, អយំ តំតំបក្ខគតានំ អត្តានំ សមានសំវាសកំ ករោតិ.

៤៥៦. ឧបទំសេន្តីតិ បវត្តេន្តិ. បាឡិយំ ឯត្តាវតាតិ ‘‘ឯត្តកបទេសំ មុញ្ចិត្វា និសិន្នា មយំ កោធចិត្តេ ឧប្បន្នេបិ អញ្ញមញ្ញំ អននុលោមិកំ កាយកម្មាទិំ បវត្តេតុំ ន សក្ខិស្សាមា’’តិ សល្លេក្ខេត្វា ទូរេ និសីទិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘ឧបចារំ មុញ្ចិត្វា’’តិ.

៤៥៧. បាឡិយំ ភណ្ឌនជាតាតិអាទីសុ កលហស្ស បុព្ពភាគោ ភណ្ឌនំ នាម. ហត្ថបរាមាសាទិ កលហោ នាម. វិរុទ្ធវាទោ វិវាទោ នាម.

៤៥៨. បរិបុណ្ណកោសកោដ្ឋាគារោតិ ឯត្ថ កោសោ នាម សុវណ្ណមណិអាទិភណ្ឌាគារសារគព្ភោ. កោដ្ឋំ វុច្ចតិ ធញ្ញស្ស អាវសនដ្ឋានំ, កោដ្ឋភូតំ អគារំ កោដ្ឋាគារំ, ធញ្ញសង្គហដ្ឋានំ. អព្ភុយ្យាសីតិ យុទ្ធាយ អភិមុខោ និក្ខមីតិ អត្ថោ. ឯកសង្ឃាតម្បីតិ ឯកយុទ្ធម្បិ. ធោវនន្តិ ធោវនុទកំ.

៤៦៣. បរិយាទិន្នរូបាតិ កោធចិត្តេន បរិគ្គហិតសភាវា.

៤៦៤. តំ ន ជានន្តីតិ តំ កលហំ ន ជានន្តិ. យេ ឧបនយ្ហន្តីតិ យថាវុត្តំ កោធាការំ ចិត្តេ ពន្ធន្តិ. បាកដបរិស្សយេតិ សីហាទិកេ. បដិច្ឆន្នបរិស្សយេតិ រាគាទិកេ. បាឡិយំ នត្ថិ ពាលេ ៩៧ សហាយតាតិ ពាលំ និស្សាយ សីលាទិគុណសង្ខាតា សហាយតា នត្ថិ, ន សក្កា លទ្ធុន្តិ អត្ថោ.

៤៦៦. អត្តកាមរូបាតិ ¶ អត្តនោ ហិតកាមយមានសភាវា. អនុរុទ្ធាតិ ឯកសេសនយេន តិណ្ណម្បិ កុលបុត្តានំ អាលបនំ, តេនេវ ពហុវចននិទ្ទេសោ កតោ. ខមនីយំ សរីរំ យាបនីយំ ជីវិតំ ‘‘កច្ចិ វោ សរីរញ្ច ធារេតុំ, ជីវិតញ្ច យាបេតុំ សក្កា’’តិ បុច្ឆតិ. តគ្ឃាតិ ឯកំសត្ថេ និបាតោ, ឯកំសេន មយំ ភន្តេតិ អត្ថោ. យថា កថន្តិ ឯត្ថ យថាតិ និបាតមត្តំ, យថាកថន្តិ វា ឯកោ និបាតោ ការណបុច្ឆនត្ថោ, កេន បការេនាតិ អត្ថោ. ឯកញ្ច បន មញ្ញេ ចិត្តន្តិ ឯកស្ស ចិត្តវសេន ឥតរេសម្បិ បវត្តនតោ សព្ពេសំ នោ ឯកំ វិយ ចិត្តន្តិ អត្ថោ. កច្ចិ បន វោ អនុរុទ្ធាតិ ឯត្ថ វោតិ និបាតមត្តំ, បច្ចត្តវចនំ វា, កច្ចិ តុម្ហេតិ អត្ថោ. អម្ហាកន្តិ និទ្ធារណេ សាមិវចនំ, អម្ហេសុ តីសុ យោ បឋមំ បដិក្កមតីតិ អត្ថោ.

កោសម្ពកវិវាទកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បាលិលេយ្យកគមនកថាវណ្ណនា

៤៦៧. យេន បាលិលេយ្យកន្តិ បច្ចត្តេ ឧបយោគវចនំ, យត្ថ បាលិលេយ្យកោ គាមោ, តត្ថ អវសរីតិ អត្ថោ. ទហរបោតកេហីតិ ភិង្កច្ឆាបេហិ. ‘‘ឱគាហិ’’ន្តិបិ បាឋោ, នហានបោក្ខរណិន្តិ អត្ថោ.

ឧទានគាថាយំ បន – រថឦសសទិសទន្តស្ស នាគស្ស ហត្ថិនោ ឯតំ វិវេកនិន្នំ ចិត្តំ នាគេន ពុទ្ធនាគស្ស វិវេកនិន្នចិត្តេន សមេតិ. កស្មា? យំ យស្មា ឯកោវ រមតិ វនេ, តស្មា ឯវំ យោជនា ទដ្ឋព្ពា.

បាលិលេយ្យកគមនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អដ្ឋារសវត្ថុកថាវណ្ណនា

៤៦៨. យថា ធម្មោ តថា តិដ្ឋាហីតិ យថា ធម្មោ ច វិនយោ ច ឋិតោ, តថា តិដ្ឋ, ធម្មវាទីបក្ខេ តិដ្ឋាតិ អត្ថោ.

៤៧៣. ‘‘យោ ¶ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឥទំ សាមគ្គីភេទស្ស អការកេ សន្ធាយ វុត្តំ. យេ បន ភេទការកា វិរុទ្ធា អលជ្ជិនោ ¶ , តេសំ បដិពាហិតុំ វដ្ដតិ តេសំ សន្តកស្សបិ សេនាសនស្ស វិនាសនវចនតោ. ‘‘វិវិត្តំ កត្វាបិ ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា បន យថាវុឌ្ឍំ វរសេនាសនំ អទត្វា វុឌ្ឍានម្បិ អសញ្ញតានំ សញ្ញតេហិ វិវិត្តំ កត្វា ទាតព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៤៧៥. កម្មវាចាយ ឱសារេត្វាតិ ឯត្ថ ឧក្ខិត្តស្ស ភិក្ខុនោ អាបត្តិយាបន្នភាវំ បដិជានិត្វា សម្មាវត្តនេន ឧក្ខេបកានំ សមុប្បន្នឱសារណច្ឆន្ទស្ស បគេវ ញាតត្តា បដិប្បស្សម្ភនកម្មវាចាយ ឧក្ខិត្តានុវត្តកា សយមេវ នំ ឱសារេសុន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

៤៧៦. អត្ថតោ អបគតាតិ សាមគ្គីអត្ថវិរហិតា, តុច្ឆព្យញ្ជនាតិ អត្ថោ.

៤៧៧. អប្បដិច្ឆន្នាចារោតិ អប្បដិច្ឆាទេតព្ពសុន្ទរាចារោ. អនបគតន្តិ ការណតោ អនបេតំ. អាទាតព្ពតោ គហេតព្ពតោ អាទាយន្តិ អាចរិយវាទោ វុត្តោតិ អាហ ‘‘អាទាយំ អត្តនោ អាចរិយវាទ’’ន្តិ.

អដ្ឋហិ ទូតង្គេហីតិ ‘‘សោតា ច ហោតិ សាវេតា ច ឧគ្គហេតា ច ធារេតា ច វិញ្ញាតា ច វិញ្ញាបេតា ច កុសលោ ច សហិតាសហិតស្ស នោ ច កលហការកោ’’តិ (អ. និ. ៨.១៦) ឯវំ វុត្តេហិ អដ្ឋហិ ទូតង្គេហិ. សេសមេត្ថ, ហេដ្ឋា ច សព្ពត្ថ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ.

អដ្ឋារសវត្ថុកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កោសម្ពកក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ វិមតិវិនោទនិយំ

មហាវគ្គវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ចូឡវគ្គវណ្ណនា

១. កម្មក្ខន្ធកោ

តជ្ជនីយកម្មកថាវណ្ណនា

១. ចូឡវគ្គស្ស ¶ ¶ បឋមេ កម្មក្ខន្ធកេ តាវ ‘‘ពលវាពលវ’’ន្តិ ឥទំ ឯកបទំ. ‘‘ពលវពលវ’’ន្តិ វត្តព្ពេ អាការំ កត្វា ‘‘ពលវាពលវ’’ន្តិ វុត្តំ. តញ្ច ‘‘ទុក្ខទុក្ខ’’ន្តិអាទីសុ វិយ អតិសយត្ថេ វត្តតីតិ អាហ ‘‘សុដ្ឋុ ពលវំ បដិវទថា’’តិ, អតិ វិយ ពលវំ កត្វា បដិវចនំ ទេថាតិ អត្ថោ.

២. បាឡិយំ អាបត្តិ អារោបេតព្ពាតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ‘‘មា ខោ តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ឯសោ អជេសី’’តិអាទិកេ ភណ្ឌនាទិជនកេ វចនេ បញ្ញត្តា កាចិ អាបត្តិ នាម នត្ថិ មុសាបេសុញ្ញាទីសុ ឯតស្ស អប្បវិដ្ឋត្តា, តថាបិ ភិក្ខូហិ វិសុំ, សង្ឃមជ្ឈេ ច ‘‘មា, អាវុសោ, ភិក្ខូ ¶ អញ្ញមញ្ញំ បយោជេត្វា ភណ្ឌនាទិំ អកាសិ, នេទំ អប្បិច្ឆតាទីនំ អត្ថាយ វត្តតី’’តិ ឯវំ អបញ្ញត្តេន វុច្ចមានស្ស ភិក្ខុនោ អនាទរិយេន អនោរមនបច្ចយា វា អញ្ញវាទវិហេសាទិករណបច្ចយា វា យា អាបត្តិ ហោតិ, សា អាបត្តិ អារោបេតព្ពា ទិដ្ឋិវិបន្នស្ស វិយាតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

យស្ស បន ឥទំ វចនំ វិនាវ កាយវាចាហិ អាបន្នា លហុកាបត្តិ អត្ថិ, តស្សបិ អារោបេតព្ពាវ. យំ បន កម្មវាចាយ ‘‘អត្តនា ភណ្ឌនការកា’’តិ អត្តនា-សទ្ទគ្គហណំ, ‘‘យេបិ ចញ្ញេ ភិក្ខូ ភណ្ឌនការកា…បេ… តេ ឧបសង្កមិត្វា’’តិអាទិវចនញ្ច, តំ វត្ថុវសេន គហិតំ. យោ បន សយមេវ ភណ្ឌនការកោ ហោតិ, អញ្ញេ បន ភណ្ឌនការកេ ឧបសង្កមិត្វា ‘‘មា ខោ តុម្ហេ’’តិអាទិវចនំ ន វទតិ, តស្សាបេតំ កម្មំ កាតព្ពមេវ. ករោន្តេហិ ច ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អយំ ឥត្ថន្នាមោ ¶ ភិក្ខុ ភណ្ឌនការកោ…បេ… សង្ឃេ អធិករណការកោ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្ល’’ន្តិអាទិនាវ កម្មវាចា កាតព្ពា. យោ ច អញ្ញេបិ ភិក្ខូ កលហាយ សមាទបេតិ, តស្សាបិ ឯវមេវ កម្មវាចំ កាតុំ វដ្ដតិ អញ្ញេសំ សមាទាបនស្សបិ ភណ្ឌនការកត្តេ ឯវ បវិសនតោ. អញ្ញេសំ សមាទាបនាការម្បិ វត្វាវ, កម្មវាចំ កាតុកាមេនបិ ច តេហិ វុត្តវចនត្ថមេវ គហេត្វា តទនុគុណំ យោជេត្វាវ កាតព្ពំ, ន ឥធាគតវសេនេវ សព្ពេសម្បិ ឥធាគតវសេនេវ វចនាសម្ភវា. ភូតេន វត្ថុនា កតមេវ ហិ អវិបន្នំ ហោតិ, នាញ្ញន្តិ គហេតព្ពំ. ឯស នយោ និយស្សកម្មាទីសុបិ.

តជ្ជនីយកម្មកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អធម្មកម្មទ្វាទសកកថាទិវណ្ណនា

៤. អប្បដិញ្ញាយ កតន្តិ វត្ថុំ វា អាបត្តិំ វា អសម្បដិច្ឆាបេត្វា កតំ. យោ បន សព្ពេសំ បស្សន្តានំ ឯវ វត្ថុវីតិក្កមំ កត្វា បច្ឆា កម្មករណភយេន ‘‘ន ករោមី’’តិ មុសា វទតិ, តស្ស ភិក្ខូនំ សម្មុខេ វីតិក្កមករណមេវ បដិញ្ញា. តថតោ ជាននត្ថមេវ បដិញ្ញាយ ករណំ អនុញ្ញាតំ. យត្ថ បន សន្ទេហោ ហោតិ, តត្ថ សម្បដិច្ឆាបេត្វាវ កត្តព្ពន្តិ គហេតព្ពំ.

‘‘បារាជិកាបត្តិយា វា’’តិ ឥទំ លិង្គនាសននិមិត្តតាយ បារាជិកស្ស កម្មេន អតិកិច្ឆនីយតោ វុត្តំ. ‘‘សង្ឃាទិសេសាបត្តិយា វា’’តិ ឥទំ បន បរិវាសាទិនិស្សារណកម្មស្ស អាវេណិកស្ស ¶ វិជ្ជមានត្តា វុត្តំ. យំ បន បរតោ ‘‘អធិសីលេ សីលវិបន្នោ ហោតិ…បេ… តជ្ជនីយកម្មំ ករេយ្យា’’តិ (ចូឡវ. ៦) វុត្តំ, តំ ‘‘អាយតិំ សំវរេ ឋត្វា វុដ្ឋានំ ករោហី’’តិ ឱវទិយមានស្ស អនាទរិយាទិបច្ចយលហុកាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. សីលវិបត្តិមូលកញ្ហិ លហុកាបត្តិំ អាបន្នោ ឥធ អភេទូបចារេន ‘‘អធិសីលេ សីលវិបន្នោ’’តិ វុត្តោ ‘‘អតិទិដ្ឋិយា ទិដ្ឋិវិបន្នោ’’តិ ឯត្ថ វិយ.

យថា ច ទិដ្ឋិំ គហេត្វា វោហរន្តស្ស ‘‘ឥតោ ទិដ្ឋិតោ ឱរមាហី’’តិ អវត្វា កតកម្មំ កេវលាយ ទិដ្ឋិវិបត្តិយា កតត្តា អនាបត្តិយា កតំ នាម អធម្មកម្មំ ហោតិ, ឯវំ សីលវិបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា លជ្ជិធម្មេ ¶ ឱក្កន្តេ យថាធម្មំ វុដ្ឋាយ សំវរេ ឋាតុកាមស្ស កតំ តជ្ជនីយាទិកម្មំ កេវលាយ សីលវិបត្តិយា កតត្តា អទេសនាគាមិនិយា កតំ នាម អធម្មកម្មំ ហោតិ. តេនេវ និយស្សកម្មេបិ ‘‘អបិស្សុ ភិក្ខូ បកតា បរិវាសំ ទេន្តា’’តិអាទិនា សំវរេ អដ្ឋានមេវ កម្មនិមិត្តភាវេន វុត្តំ. អទន្តំ ទមនត្ថមេវ ហិ តជ្ជនីយាទិកម្មានិ អនុញ្ញាតានីតិ. កេចិ បន ‘‘អទេសនាគាមិនិយាតិ ឥទំ បារាជិកាបត្តិំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សង្ឃាទិសេស’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៤) វទន្តិ, តំ សុក្កបក្ខេ ‘‘ទេសនាគាមិនិយា អាបត្តិយា កតំ ហោតី’’តិ ឥមិនា វចនេន វិរុជ្ឈតិ. សង្ឃាទិសេសស្សាបិ ច បរិយាយតោ ទេសនាគាមិនិវោហារេ គយ្ហមានេ ‘‘អាបត្តិយា កតំ ហោតី’’តិ វុត្តវារតោ ឥមស្ស វារស្ស វិសេសោ ន សិយា, អដ្ឋកថាយម្បេត្ថ វិសេសភាវោ ន ទស្សិតោ. តស្មា វុត្តនយេនេវេត្ថ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ.

៦. សព្ពានិបីតិ តជ្ជនីយនិយស្សបព្ពាជនីយកម្មានិ តីណិបិ. អញ្ញកម្មស្ស វត្ថុនាតិ តជ្ជនីយតោ អញ្ញស្ស កម្មស្ស វត្ថុនា អញ្ញកម្មករណំ នាម កោចិ ទោសោបិ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ការណមាហ ‘‘កស្មា’’តិអាទិនា.

៨. បន្នលោមាតិ បតិតមានលោមា.

អធម្មកម្មទ្វាទសកកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និយស្សកម្មកថាទិវណ្ណនា

១១. និយស្សកម្មេ បាឡិយំ អបិស្សូតិ អបិចាតិ ឥមស្មិំ អត្ថេ និបាតសមុទាយោ. និស្សាយ ¶ តេ វត្ថព្ពន្តិ ឯត្ថ កេចិ កល្យាណមិត្តាយត្តវុត្តិតំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វទន្តិ, អញ្ញេ បន និស្សយគ្គហណមេវាតិ, ឧភយេនបិស្ស សេរិវិហារោ ន វដ្ដតីតិ ទីបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

២១. បព្ពាជនីយកម្មេ ‘‘បព្ពាជនីយកម្មំ បដិប្បស្សម្ភេតូ’’តិ ឥទំ បក្កមនាទិំ អកត្វា សម្មាវត្តន្តានំ វសេន វុត្តំ.

៣៣. បដិសារណីយកម្មេ ¶ នេវ ភិក្ខុវចនំ, ន គិហិវចនន្តិ ឯត្ថ បរិយាយតោបិ ភិក្ខូ បរខុំសនំ ន វទន្តិ, គហដ្ឋា បន សរូបេនេវ អក្កោសិតុំ សមត្ថាបិ ឧបការីសុ អការណំ ឯវរូបំ ន វទន្តិ, ត្វំ គិហិគុណតោបិ បរិហីនោតិ អធិប្បាយោ.

៣៩. ‘‘អង្គសមន្នាគមោ បុរិមេហិ អសទិសោ’’តិ ឥមិនា តជ្ជនីយាទីនំ វុត្តការណមត្តេន ឥទំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. ឥធ វុត្តេន បន គិហីនំ អលាភាយ បរិសក្កនាទិនា អង្គេន តានិបិ កាតុំ វដ្ដតីតិ គហេតព្ពំ. ឯត្ថ ច ‘‘សទ្ធំ បសន្នំ ទាយកំ ការកំ សង្ឃុបដ្ឋាកំ ហីនេន ខុំសេតី’’តិ វុត្តត្តា តាទិសេសុ គិហីសុ ខុំសនាទីហិ គិហិបដិសំយុត្តេហិ ឯវ អង្គេហិ កម្មារហតា, ន អារាមិកចេដកាទីសុ ខុំសនាទីហិ. តត្ថាបិ ទាយកាទីសុ ខមាបិតេសុ កម្មារហតា នត្ថិ, អាបត្តិ ច យត្ថ កត្ថចិ ទេសេតុំ វដ្ដតិ. យោ ចេ តិក្ខត្តុំ ខមាបិយមានោបិ ន ខមតិ, អកតកម្មេនបិ ទស្សនូបចារេ អាបត្តិ ទេសេតព្ពា. សោ ចេ កាលកតោ ហោតិ, ទេសន្តរំ វា គតោ, គតទិសា ន ញាយតិ, អន្តរាមគ្គេ វា ជីវិតន្តរាយោ ហោតិ, កតកម្មេនបិ អកតកម្មេនបិ សង្ឃមជ្ឈេ យថាភូតំ វិញ្ញាបេត្វា ខមាបេត្វា អាបត្តិ ទេសេតព្ពាតិ វទន្តិ. ធម្មិកបដិស្សវស្ស អសច្ចាបនេ បន តេសំ សន្តិកំ គន្ត្វា ‘‘មយា អសមវេក្ខិត្វា បដិស្សវំ កត្វា សោ ន សច្ចាបិតោ, តំ មេ ខមថា’’តិអាទិនា ខមាបនេ វចនក្កមោ ញាបេតព្ពោ.

៤១. បាឡិយំ មង្កុភូតោ នាសក្ខិ ចិត្តំ គហបតិំ ខមាបេតុន្តិ តិំសយោជនមគ្គំ បុន គន្ត្វាបិ មានថទ្ធតាយ យថាភូតំ ទោសំ អាវិកត្វា អខមាបនេន ‘‘នាហំ ខមាមី’’តិ តេន បដិក្ខិត្តោ មង្កុភូតោ ខមាបេតុំ ន សក្ខិ, សោ បុនទេវ សាវត្ថិំ បច្ចាគន្ត្វាបិ មាននិគ្គហត្ថាយេវ បុនបិ សត្ថារា បេសិតោ បុរិមនយេនេវ ខមាបេតុំ អសក្កោន្តោ បុនាគច្ឆិ. អថស្ស ភគវា ‘‘អសន្តំ ភាវនមិច្ឆេយ្យា’’តិអាទិនាវ (ធ. ប. ៧៣) ធម្មំ ទេសេត្វា មាននិម្មថនំ កត្វា អនុទូតទានំ អនុញ្ញាសីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

៤២. ‘‘នោ ¶ ចេ ខមតិ…បេ… អាបត្តិំ ទេសាបេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា បគេវ គហដ្ឋោ ខមតិ ចេ, ទស្សនូបចារេ អាបត្តិទេសនាកិច្ចំ នត្ថីតិ គហេតព្ពំ.

៤៦. ឧក្ខេបនីយកម្មេសុ ¶ តីសុ អរិដ្ឋវត្ថុស្មិំ អាបត្តិំ អារោបេត្វាតិ វិសុំ សង្ឃមជ្ឈេវ បាបិកាយ ទិដ្ឋិយា អប្បដិនិស្សជ្ជនបច្ចយា ទុក្កដំ, សមនុភាសនបរិយោសានេ បាចិត្តិយំ វា អាបត្តិំ អារោបេត្វា. ឯត្ថាបិ កម្មវាចាយ ‘‘តថាហំ ភគវតា’’តិអាទិ វត្ថុវសេន វុត្តំ. យេន យេន បការេន ទិដ្ឋិគតិកា វោហរិំសុ, តេន តេន បការេន យោជេត្វា កម្មវាចា កាតព្ពា. គហណាការំ បន វិនាបិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ បាបិកំ ទិដ្ឋិគតំ ឧប្បន្នំ, សោ តំ ទិដ្ឋិំ អប្បដិនិស្សជ្ជតិ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្ល’’ន្តិ ឯវំ សាមញ្ញតោបិ កម្មវាចំ កាតុំ វដ្ដតិ.

៦៥. ‘‘យំ ទិដ្ឋិំ និស្សាយ ភណ្ឌនាទីនិ ករោតី’’តិ ឥមិនា ទិដ្ឋិំ និស្សាយ ឧប្បន្នានិ ឯវ ភណ្ឌនាទីនិ ឥធ អធិប្បេតានិ, ន កេវលានីតិ ទស្សេតិ. យោ បន ‘‘ភណ្ឌនាទីនំ ករណេ ទោសោ នត្ថី’’តិ ទិដ្ឋិកោ ហុត្វា ភណ្ឌនាទិំ ករោតិ, សាបិស្ស ទិដ្ឋិ ឯវ ហោតិ, តស្សបិ អប្បដិនិស្សគ្គេ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ.

និយស្សកម្មកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កម្មក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

២. បារិវាសិកក្ខន្ធកោ

បារិវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា

៧៥. បារិវាសិកក្ខន្ធកេ ¶ ¶ អន្តមសោ មូលាយបដិកស្សនារហាទីនម្បីតិ អាទិ-សទ្ទេន មានត្តារហមានត្តចារិកអព្ភានារហេ សង្គណ្ហាតិ. តេ ហិ បារិវាសិកានំ, បារិវាសិកា ច តេសំ បកតត្តដ្ឋានេ ឯវ តិដ្ឋន្តិ. អធោតបាទដ្ឋបនកន្តិ យត្ថ ឋត្វា បាទេ ធោវន្តិ, តាទិសំ ទារុផលកខណ្ឌាទិំ. បាទឃំសនន្តិ សក្ខរកថលាទិំ. ‘‘វត្តំ ករោន្តី’’តិ ឯត្តកមត្តស្សេវ វុត្តត្តា សទ្ធិវិហារិកាទីហិបិ អភិវាទនាទិំ កាតុំ ន វដ្ដតិ.

‘‘បារិសុទ្ធិឧបោសថេ ករិយមានេ’’តិ ឥទំ បវារណាទិវសេសុ សង្ឃេ បវារេន្តេ អនុបគតឆិន្នវស្សាទីហិ ករិយមានបារិសុទ្ធិឧបោសថម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ. អត្តនោ បាឡិយាតិ នវកានំ បុរតោ.

‘‘បារិវាសិកស្សេវា’’តិ ឥទំ អព្ភានារហបរិយោសានេ សព្ពេ គរុកដ្ឋេ សន្ធាយ វុត្តំ. តេសម្បិ បច្ចេកំ ឱណោជនស្ស អនុញ្ញាតត្តា តទវសេសា បកតត្តា ឯវ តំ ន លភន្តិ.

ចតុស្សាលភត្តន្តិ ភោជនសាលាយ បដិបាដិយា ទិយ្យមានភត្តំ. ហត្ថបាសេ ឋិតេនាតិ ទាយកស្ស ហត្ថបាសេ បដិគ្គហណរុហនដ្ឋានេតិ អធិប្បាយោ. មហាបេឡភត្តេបីតិ មហន្តេសុ ភត្តបច្ឆិអាទិភាជនេសុ ឋបេត្វា ទិយ្យមានភត្តេសុបិ.

៧៦. បាបិដ្ឋតរាតិ បារាជិកាបត្តីតិ ឧក្កំសវសេន វុត្តំ. សញ្ចរិត្តាទិបណ្ណត្តិវជ្ជតោ បន សុក្កវិស្សដ្ឋាទិកា លោកវជ្ជាវ, តត្ថាបិ សង្ឃភេទាទិកា បាបិដ្ឋតរា ឯវ.

‘‘កម្មន្តិ ¶ បារិវាសិកកម្មវាចា’’តិ ឯតេន កម្មភូតា វាចាតិ កម្មវាចា-សទ្ទស្ស អត្ថោបិ សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ. សវចនីយន្តិ ឯត្ថ ‘‘សទោស’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ. ៣.៧៦) អត្ថំ វទតិ. អត្តនោ វចនេ បវត្តនកម្មន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ‘‘មា បក្កមាហី’’តិ វា ‘‘ឯហិ វិនយធរានំ សម្មុខីភាវ’’ន្តិ វា ¶ ឯវំ អត្តនោ អាណាយ បវត្តនកកម្មំ ន កាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឯវញ្ហិ កេនចិ សវចនីយេ កតេ អនាទរេន អតិក្កមិតុំ ន វដ្ដតិ, ពុទ្ធស្ស សង្ឃស្ស អាណា អតិក្កន្តា នាម ហោតិ.

រជោហតភូមីតិ បណ្ណសាលាវិសេសនំ. បច្ចយន្តិ វស្សាវាសិកចីវរំ. សេនាសនំ ន លភតីតិ វស្សគ្គេន ន លភតិ.

អបណ្ណកបដិបទាតិ អវិរទ្ធបដិបទា. សចេ វាយមន្តោបីតិ ឯត្ថ អវិសយភាវំ ញត្វា អវាយមន្តោបិ សង្គយ្ហតិ.

៨១. អវិសេសេនាតិ បារិវាសិកុក្ខិត្តកានំ សាមញ្ញេន. បញ្ចវណ្ណច្ឆទនពទ្ធដ្ឋានេសូតិ បញ្ចប្បការច្ឆទនេហិ ឆន្នដ្ឋានេសុ.

ឱពទ្ធន្តិ ឧដ្ឋានាទិព្យាបារបដិពទ្ធំ. បីឡិតន្តិ អត្ថោ. មញ្ចេ វា បីឋេ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន តដ្ដិកាចម្មខណ្ឌាទីសុ ទីឃាសនេសុបិ និសីទិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបិតំ ហោតិ.

ន វត្តភេទទុក្កដន្តិ វុឌ្ឍតរស្ស ជានន្តស្សាបិ វត្តភេទេ ទុក្កដំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ‘‘វត្តំ និក្ខិបាបេត្វា’’តិ ឥទំ បារិវាសាទិមេវ សន្ធាយ វុត្តំ.

បារិវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បារិវាសិកក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៣. សមុច្ចយក្ខន្ធកោ

សុក្កវិស្សដ្ឋិកថាវណ្ណនា

៩៧. សមុច្ចយក្ខន្ធកេ ¶ ¶ វេទយាមហន្តិ ជានាបេមិ អហំ, អារោចេមីតិអត្ថោ. អនុភវាមីតិបិស្ស អត្ថំ វទន្តិ. បុរិមំ បន បសំសន្តិ អារោបនវចនត្តា. អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពន្តិ ទុក្កដបរិមោចនត្ថំ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘តទហេវ បុន វត្តំ សមាទិយិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុកាមស្ស រត្តិច្ឆេទបរិហារត្ថម្បី’’តិ វទន្តិ.

‘‘សភាគា ភិក្ខូ វសន្តី’’តិ វុត្តត្តា វិសភាគានំ វសនដ្ឋានេ វត្តំ អសមាទិយិត្វា ពហិ ឯវ កាតុម្បិ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា’’តិ ឥទំ វិហារេ ភិក្ខូនំ សជ្ឈាយាទិសទ្ទសវនូបចារវិជហនត្ថំ វុត្តំ. ‘‘មហាមគ្គតោ ឱក្កម្មា’’តិ ឥទំ មគ្គបដិបន្នានំ ភិក្ខូនំ ឧបចារាតិក្កមនត្ថំ វុត្តំ. គុម្ពេន វាតិអាទិ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថំ.

‘‘សោបិ កេនចិ កម្មេន បុរេ អរុណេ ឯវ គច្ឆតី’’តិ ឥមិនា អារោចនាយ កតាយ សព្ពេសុបិ ភិក្ខូសុ វិហារគតេសុ ឩនេ គណេ ចរណទោសោ វា វិប្បវាសទោសោ វា ន ហោតិ អារោចិតត្តា សហវាសស្សាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អយញ្ចា’’ តិអាទិ. អព្ភានំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ កតម្បិ អកតមេវ ហោតីតិ អត្ថោ.

សុក្កវិស្សដ្ឋិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បដិច្ឆន្នបរិវាសកថាវណ្ណនា

១០២. សុទ្ធស្សាតិ សភាគសង្ឃាទិសេសំ អនាបន្នស្ស, តតោ វុដ្ឋិតស្ស វា. អញ្ញស្មិន្តិ សុទ្ធន្តបរិវាសវសេន ¶ អាបត្តិវុដ្ឋានតោ អញ្ញស្មិំ អាបត្តិវុដ្ឋានេ. បាឡិយំ ‘‘បដិកស្សិតោ សង្ឃេន ឧទាយិ ភិក្ខុ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា…បេ… មូលាយបដិកស្សនា’’តិ ឥទំ ករណវសេន វិបរិណាមេត្វា មូលាយបដិកស្សនាយ បដិកស្សិតោតិ យោជេតព្ពំ. អថ វា ‘‘មូលាយ បដិកស្សនា ខមតិ សង្ឃស្សា’’តិ ឧត្តរបទេន សហ បច្ចត្តវសេនេវ យោជេតុម្បិ វដ្ដតិ.

‘‘ឧទាយិំ ¶ ភិក្ខុំ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា…បេ… មូលាយ បដិកស្សិត្វា’’តិ ឯត្ថ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា ហេតុភូតាយ ឧទាយិំ ភិក្ខុំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា មូលទិវសេ អាកឌ្ឍិត្វា តស្សា អន្តរាបត្តិយា សមោធានបរិវាសំ ទេតូតិ យោជនា. អាវិការាបេត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ តស្ស អតេកិច្ឆភាវំ តេនេវ សង្ឃស្ស បាកដំ ការេត្វា លជ្ជិគណតោ វិយោជនវសេន វិស្សជ្ជេតព្ពោ.

សតំ អាបត្តិយោតិ កាយសំសគ្គាទិវសេន ឯកទិវសេ អាបន្នា សតំ អាបត្តិយោ. ទសសតន្តិ សហស្សា អាបត្តិយោ. រត្តិសតំ ឆាទយិត្វានាតិ យោជេតព្ពោ. សព្ពបរិវាសកម្មវាចាវសានេតិ ហេដ្ឋា ទស្សិតានំ ទ្វិន្នំ សុទ្ធន្តបរិវាសានំ, តិណ្ណំ សមោធានបរិវាសានញ្ចាតិ ឥមេសំ សព្ពេសំ បរិវាសានំ កម្មវាចាបរិយោសានេ. បុរិមនយេនេវាតិ បដិច្ឆន្នបរិវាសេ វុត្តនយេន.

វិហារូបចារតោបីតិ ពហិគាមេ ភិក្ខូនំ វិហារូបចារតោបិ. ‘‘ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតា អតិក្កមិតព្ពា’’តិ ឥទំ ភិក្ខូនំ សវនូបចារាតិក្កមនំ វុត្តំ. គាមស្សាតិ ន វុត្តន្តិ គាមស្ស ឧបចារំ មុញ្ចិតុំ វដ្ដតីតិ ន វុត្តំ. តេន គាមូបចារេ ឋិតាបិ តត្ថ ទស្សនសវនូបចារេ អតិក្កមិត្វា ឋិតា ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច តស្សា រត្តិច្ឆេទំ ន ករោន្តីតិ ទីបេតិ.

អនិក្ខិត្តវត្តភិក្ខូនំ វុត្តនយេនេវាតិ ឧបចារសីមាយ បវិដ្ឋានំ វសេន រត្តិច្ឆេទំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្មិំ គាមេតិ ភិក្ខុនីនំ និវាសនគាមេ. អត្តានំ ទស្សេត្វាតិ យថា អារោចេតុំ សក្កា, តថា ទស្សេត្វា. ‘‘សម្មន្និត្វា ទាតព្ពា’’តិ ឥមិនា សម្មតាយ សហវាសេបិ រត្តិច្ឆេទោ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ.

មូលាយបដិកស្សិតស្សាតិ មូលាយបដិកស្សិតស្ស បុន បរិវុត្ថបរិវាសស្សាតិ អត្ថោ. តិស្សន្នន្តិ មូលាបត្តិយា សហ ទ្វិន្នំ អន្តរាបត្តីនញ្ច.

១០៨. សចេ ¶ បដិច្ឆន្នាតិ និក្ខិត្តវត្តេនាបន្នាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. បាឡិយំ បញ្ចាហប្បដិច្ឆន្នវារេ អន្តរាបត្តិកថាយំ ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, ឆារត្តំ មានត្តំ ទាតព្ព’’ន្តិ ឥទំ មូលាយបដិកស្សនាកម្មវាចានន្តរមេវ ទាតុំ វុត្តំ ន ហោតិ. មូលាយបដិកស្សិតស្ស បន បញ្ចទិវសានិ បរិវសិត្វា យាចិតស្ស ¶ មានត្តចរណកាលេ អាបន្នាយ តតិយាយ អន្តរាបត្តិយា អប្បដិច្ឆន្នាយ មានត្តទានំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯវញ្ច ទិន្នមានត្តស្ស ឯកេន ឆារត្តេន បុព្ពេ ទិន្នមានត្តាហិ តីហិ អាបត្តីហិ សហ ចតស្សន្នម្បិ អាបត្តីនំ មានត្តំ ចិណ្ណមេវ ហោតិ. ឥមិនា បន នយេន អព្ភានារហកាលេ អាបន្នាយ អន្តរាបត្តិយា, បក្ខប្បដិច្ឆន្នវារេ អន្តរាបត្តីសុ ច បដិបជ្ជនំ វេទិតព្ពំ. ‘‘ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាទិវសេន បញ្ចា’’តិ ឥទំ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាទីនំ ចតុន្នំ បច្ចេកបរិវាសទានមានត្តទានអព្ភានានិ ឯកេកំ កត្វា វុត្តំ. ‘‘អន្តរាបត្តិវសេន ចតស្សោ’’តិ ឥទម្បិ មានត្តទានអព្ភានានិ តស្មិំ តស្មិំ មូលាយបដិកស្សនេ ឯកត្តំ អារោបេត្វា វុត្តំ.

បដិច្ឆន្នបរិវាសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមោធានបរិវាសកថាវណ្ណនា

១២៥. ‘‘យស្មា បដិច្ឆន្នា អន្តរាបត្តី’’តិ ឥទំ សមោធានបរិវាសទានស្ស ការណវចនំ, ន បន ចិណ្ណបរិវុត្ថទិវសានំ មក្ខិតភាវស្ស, អប្បដិច្ឆន្នាយ អន្តរាបត្តិយា មូលាយបដិកស្សនេ កតេបិ តេសំ មក្ខិតភាវសម្ភវតោ. តស្មា ‘‘មានត្តចិណ្ណទិវសាបិ បរិវុត្ថទិវសាបិ សព្ពេ មក្ខិតាវ ហោន្តី’’តិ ឥមស្សានន្តរំ ‘‘សមោធានបរិវាសោ ចស្ស ទាតព្ពោ’’តិ ឯវមេត្ថ យោជនា កាតព្ពា. តេនាហ ‘‘តេនេវា’’តិអាទិ.

សមោធានបរិវាសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អគ្ឃសមោធានបរិវាសកថាវណ្ណនា

១៣៤. ‘‘ឯកាបត្តិមូលកញ្ចា’’តិ ឥមិនា ‘‘ឯកា អាបត្តិ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នា, ឯកា អាបត្តិ ទ្វីហប្បដិច្ឆន្នា’’តិអាទិនយំ ទស្សេតិ. អប្បដិច្ឆន្នភាវំ ទស្សេតុន្តិ អជាននាទិនា បដិច្ឆន្នាយបិ អាបត្តិយា មានត្តារហតាវចនេន អប្បដិច្ឆន្នភាវំ ទស្សេតុំ. ‘‘ឯកស្ស, អាវុសោ, មាសស្ស ភិក្ខុ មានត្តារហោ’’តិ ¶ (ចូឡវ. ១៥៣) ហិ វុត្តំ. ឯត្ថ ឯកស្ស អជាននបដិច្ឆន្នមាសស្ស ¶ បរិវាសារហោ ន ហោតិ, កេវលំ អាបត្តិយា អប្បដិច្ឆន្នត្តា មានត្តារហោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. បាឡិយំ មក្ខធម្មោតិ មទ្ទិតុកាមតា. សង្ឃាទិសេសានំ បរិវាសទានាទិសព្ពវិនិច្ឆយស្ស សមុច្ចយត្តា បនេស សមុច្ចយក្ខន្ធកោតិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ.

អគ្ឃសមោធានបរិវាសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមុច្ចយក្ខន្ធកវណ្ណនានយោ និដ្ឋិតោ.

៤. សមថក្ខន្ធកោ

សតិវិនយកថាទិវណ្ណនា

១៩៥. សមថក្ខន្ធកេ ¶ ¶ ខីណាសវស្ស វិបុលសតិំ និស្សាយ ទាតព្ពោ វិនយោ ចោទនាទិអសារុប្បានំ វិនយនុបាយោ សតិវិនយោ.

១៩៦. ចិត្តវិបរិយាសកតោតិ កតចិត្តវិបរិយាសោ. គគ្គំ ភិក្ខុំ…បេ… ចោទេន្តីតិ ឯត្ថ បន ឧម្មត្តកស្ស ឥទំ ឧម្មត្តកំ, អជ្ឈាចិណ្ណំ. តទេវ ចិត្តវិបរិយាសេន កតន្តិ ចិត្តវិបរិយាសកតំ. តេន ឧម្មត្តកេន ចិត្តវិបរិយាសកតេន អជ្ឈាចិណ្ណេន អនាចារេន អាបន្នាយ អាបត្តិយា គគ្គំ ភិក្ខុំ ចោទេន្តីតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បឋមំ មូឡ្ហោ ហុត្វា បច្ឆា អមូឡ្ហភាវំ ឧបគតស្ស ទាតព្ពោ វិនយោ អមូឡ្ហវិនយោ.

២០២. ធម្មវាទីនំ យេភុយ្យភាវសម្បាទិកា កិរិយា យេភុយ្យសិកាតិ ឥមស្មិំ អត្ថេ ស-ការាគមសហិតោ ឥក-បច្ចយន្តោយំ សទ្ទោតិ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘យស្សា’’តិអាទិ. តត្ថ យស្សា កិរិយាយាតិ គូឡ្ហកវិវដ្ដកាទិនា សលាកគ្គាហាបកកិរិយាយ. យេភុយ្យភាវំ និស្សិតសមថកិរិយា យេភុយ្យសិកាតិ ឯវំ យេភុយ្យសិកាសទ្ទស្ស អត្ថោ គហេតព្ពោ. ឯវញ្ហិ អយំ អធិករណសមថោ នាម ហោតិ. យថាវុត្តសលាកគ្គាហេន ហិ ធម្មវាទីនំ យេភុយ្យភាវេ សិទ្ធេ បច្ឆា តំ យេភុយ្យភាវំ និស្សាយេវ អធិករណវូបសមោ ហោតិ, ន ធម្មវាទីនំ ពហុតរភាវសាធកកិរិយាមត្តេន.

២០៧. ‘‘សេសមេត្ថ តជ្ជនីយាទីសុ វុត្តនយមេវា’’តិ ឯតេន តជ្ជនីយាទិសត្តកម្មានិ វិយ ឥទម្បិ តស្សបាបិយសិកាកម្មំ អសុចិភាវាទិទោសយុត្តស្ស, សង្ឃស្ស ច វិនិច្ឆយេ អតិដ្ឋមានស្ស កត្តព្ពំ វិសុំ ឯកំ និគ្គហកម្មន្តិ ទស្សេតិ. ឯតស្មិញ្ហិ និគ្គហកម្មេ កតេ សោ បុគ្គលោ ‘‘អហំ ¶ សុទ្ធោ’’តិ អត្តនោ សុទ្ធិយា សាធនត្ថំ សង្ឃមជ្ឈំ ឱតរិតុំ, សង្ឃោ ចស្ស វិនិច្ឆយំ ទាតុំ ន លភតិ, តំ កម្មករណមត្តេនេវ ច តំ អធិករណំ វូបសន្តំ ហោតិ.

កថំ បនេតំ កម្មំ បដិប្បស្សម្ភតីតិ? កេចិ បនេត្ថ ‘‘សោ តថា និគ្គហិតោ និគ្គហិតោវ ហោតិ, ឱសារណំ ន លភតិ. តេនេវ បាឡិយំ ¶ ឱសារណា ន វុត្តា’’តិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘បាឡិយំ ន ឧបសម្បាទេតព្ពន្តិអាទិនា សម្មាវត្តនស្ស វុត្តត្តា សម្មាវត្តិត្វា លជ្ជិធម្មេ ឱក្កន្តស្ស ឱសារណា អវុត្តាបិ តជ្ជនីយាទីសុ វិយ នយតោ កម្មវាចំ យោជេត្វា ឱសារណា កាតព្ពា ឯវា’’តិ វទន្តិ, ឥទំ យុត្តំ. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ វក្ខតិ ‘‘សចេ សីលវា ភវិស្សតិ, វត្តំ បរិបូរេត្វា បដិប្បស្សទ្ធិំ លភិស្សតិ. នោ ចេ, តថានាសិតកោវ ភវិស្សតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៣៨). តស្សបាបិយសិកាកម្មន្តិ ច អលុត្តសមាសោយេវ. តេនាហ ‘‘ឥទំ ហី’’តិ អាទិ.

សតិវិនយកថាទិវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អធិករណកថាវណ្ណនា

២១៥. វិរូបតោ វិបរិណាមដ្ឋេន ចិត្តំ ទុក្ខំ វិបច្ចតីតិ អាហ ‘‘ចិត្តទុក្ខត្ថំ វោហារោ’’តិអាទិ. ឧបវទនាតិ ចោទនា. តត្ថេវាតិ អនុវទនេ.

អាទិតោ បដ្ឋាយ ច តស្ស តស្ស កម្មស្ស វិញ្ញាតត្តាតិ វិត្ថារតោ អាគតកម្មវគ្គស្ស អាទិតោ បដ្ឋាយ វណ្ណនាមុខេន វិញ្ញាតត្តា វិនិច្ឆយោ ភវិស្សតីតិ យោជនា.

២១៦. បាឡិយំ អជ្ឈត្តំ វាតិ អត្តនិ វា អត្តនោ បរិសាយ វា. ពហិទ្ធា វាតិ បរស្មិំ វា បរស្ស បរិសាយ វា. អនវស្សវាយាតិ អនុប្បាទាយ.

២២០. ‘‘វិវាទាធិករណំ កុសលំ អកុសលំ អព្យាកត’’ន្តិ ឥទំ បុច្ឆាវចនំ. វិវាទាធិករណំ សិយា កុសលន្តិអាទិ វិសជ្ជនំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ.

២២២. សម្មុតិសភាវាយបិ អាបត្តិយា ការណូបចារេន អកុសលាព្យាកតភាវេន វុច្ចមានេ កុសលស្សាបិ អាបត្តិការណត្តា តទុបចារេន ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា កុសល’’ន្តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ ¶ , តថា ¶ អវត្វា ‘‘នត្ថិ អាបត្តាធិករណំ កុសល’’ន្តិ ឯវំវចនស្ស ការណំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯត្ថ សន្ធាយភាសិតវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ចាយមធិប្បាយោ – យទិ ហិ អាបត្តិ នាម បរមត្ថធម្មសភាវា ភវេយ្យ, តទា ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា អកុសល’’ន្តិអាទិវចនំ យុជ្ជេយ្យ. យស្មា ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទដ្ឋកថាទីសុ ទស្សិតទោសប្បសង្គតោ បរមត្ថសភអាវតា ន យុត្តា, ឯកន្តសម្មុតិសភាវា ឯវ សា ហោតិ, តស្មា ‘‘សិយា អកុសលំ សិយា អព្យាកត’’ន្តិបិ និប្បរិយាយតោ ន វត្តព្ពា. យទិ បន អកុសលអព្យាកតធម្មសមុដ្ឋិតត្តមេវ ឧបាទាយ បរិយាយតោ ‘‘សិយា អកុសលំ សិយា អព្យាកត’’ន្តិ វុត្តំ. តទា កុសលធម្មសមឧដ្ឋិតត្តម្បិ ឧបាទាយ បរិយាយតោ ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា កុសល’’ន្តិបិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ. យតោ ចេតំ វចនំ អាបត្តិយា អកុសលាព្យាកតូបចារារហត្តស្ស កុសលូបចារានារហត្តស្ស វិសុំ ការណសព្ភាវំ សន្ធាយ ភាសិតំ, តស្មា យំ តំ ការណវិសេសំ សន្ធាយ ឥទំ ភាសិតំ, តស្ស វសេនេវេត្ថ អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឥទានិ បន យោ អង្គប្បហោនកចិត្តមេវ សន្ធាយ អាបត្តិយា អកុសលាទិភាវោ វុត្តោ, នាញ្ញំ វិសេសការណំ សន្ធាយាតិ គណ្ហេយ្យ, តស្ស គាហេ ទោសំ ទស្សេន្តោ ‘‘យស្មិំ ហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បថវីខណនាទិកេតិ បថវីខណនាទិនិមិត្តេ បណ្ណត្តិវជ្ជេ. អាបត្តាធិករណេ កុសលចិត្តំ អង្គន្តិ បណ្ណត្តិំ អជានិត្វា កុសលចិត្តេន ចេតិយង្គណាទីសុ ភូមិសោធនាទិវសេន បថវីភូតគាមវិកោបនាទិកាលេ កុសលចិត្តំ ការណំ ហោតិ. តស្មិំ សតីតិ តស្មិំ អាបត្តាធិករណេ វិជ្ជមានេ កុសលចិត្តសមុដ្ឋិតត្តេន កុសលវោហារារហាយ អាបត្តិយា វិជ្ជមានាយាតិ អធិប្បាយោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២២២) បន ‘‘តស្មិំ សតី’’តិ ឥមស្ស ‘‘តស្មិំ កុសលចិត្តេ អាបត្តិភាវេន គហិតេ’’តិ អត្ថោ វុត្តោ, តំ ន យុជ្ជតិ ‘‘យស្មិ’’ន្តិ យ-សទ្ទេន បរាមដ្ឋស្សេវ អាបត្តាធិករណស្ស ‘‘តស្មិ’’ន្តិ បរាមសិតព្ពតោ.

ន សក្កា វត្តុន្តិ យទិ សម្មុតិសភាវាយបិ អាបត្តិយា អកុសលាទិសមុដ្ឋិតត្តេន អកុសលាទិវោហារោ ករីយតិ, តទា កុសលវោហារោបិ កត្តព្ពោតិ ‘‘នត្ថិ អាបត្តាធិករណំ កុសល’’ន្តិ ន សក្កា វត្តុំ, អញ្ញថា អកុសលាទិភាវោបិស្ស បដិក្ខិបិតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. តស្មាតិ ¶ យស្មា កុសលាទីនំ តិណ្ណំ សមានេបិ អាបត្តិយា អង្គប្បហោនកត្តេ កុសលវោហារោវ អាបត្តិយា បដិក្ខិត្តោ, ន អកុសលាទិវោហារោ, តស្មា នយិទំ អង្គប្បហោនកំ ចិត្តំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា អកុសលំ សិយា អព្យាកតំ, នត្ថិ អាបត្តាធិករណំ កុសល’’ន្តិ ឥទំ អាបត្តិយា សមុដ្ឋាបកត្តេន អង្គប្បហោនកំ ការណភូតំ ចិត្តមត្តំ សន្ធាយ ន វុត្តំ ¶ , អញ្ញថា ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា កុសល’’ន្តិបិ វត្តព្ពតោតិ អធិប្បាយោ. ឯតេន អាបត្តិយា អកុសលាទិភាវោបិ កេនចិ និមិត្តេន បរិយាយតោវ វុត្តោ, ន បរមត្ថតោតិ ទស្សេតិ. យថាហ ‘‘យំ កុសលចិត្តេន អាបជ្ជតិ, តំ កុសលំ, ឥតរេហិ ឥតរ’’ន្តិ.

ឥទំ បនាតិអាទីសុ អយំ អធិប្បាយោ – ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា អកុសលំ សិយា អព្យាកត’’ន្តិ ឥទញ្ហិ យំ កិញ្ចិ កទាចិ កត្ថចិ ការណំ ភវន្តំ អនិយតការណំ សន្ធាយ វុត្តំ ន ហោតិ. យំ បន សព្ពសិក្ខាបទេសុ អាបត្តិយា ការណំ ភវិតុមរហតិ, ឥទមេវ ការណំ សន្ធាយ វុត្តំ. អកុសលញ្ហិ បណ្ណត្តិំ ញត្វា វីតិក្កមន្តស្ស សព្ពាបត្តិយា ការណំ ហោតិ, លោកវជ្ជាបត្តិយា បន បណ្ណត្តិំ អជានន្តស្សបិ ការណំ ហោតិ. កេវលំ បណ្ណត្តិវជ្ជាបត្តីសុ កុសលាព្យាកតចិត្តបវត្តិក្ខណេ ឯវ អកុសលំ ន វត្តតិ, តទញ្ញត្ថ សយមេវ បវត្តតិ. អព្យាកតំ បន កាយវចីភូតំ កុសលាកុសលាទីនំ បវត្តិក្ខណេ និរោធសមាបន្នស្ស សហសេយ្យាបត្តិយន្តិ សព្ពាបត្តិយា អង្គមេវ ហោតិ ឆន្នំ អាបត្តិសមុដ្ឋានានំ កាយវាចង្គវិរហិតត្តាភាវា. តស្មា ឥមេសំ អកុសលាព្យាកតានំ សព្ពាបត្តិមូលកត្តមេវ សន្ធាយ ឥទំ អាបត្តិយា អកុសលត្តំ, អព្យាកតត្តញ្ច វុត្តំ. យត្ថ បន បថវីខណនាទីសុ កុសលម្បិ អាបត្តិយា ការណំ ហោតិ, តត្ថាបិ អាបត្តិយា តទុបចារេន កុសលត្តវោហារោ អយុត្តោ សាវជ្ជានវជ្ជានំ ឯកត្តវោហារស្ស វិរុទ្ធត្តា. យទគ្គេន អញ្ញមញ្ញំ វិរុទ្ធា, តទគ្គេន ការណការិយវោហារោបិ នេសំ អយុត្តោ. តស្មា តត្ថ វិជ្ជមានម្បិ កុសលំ អព្ពោហារិកំ, កាយវចីទ្វារមេវ អាវេណិកំ ការណន្តិ.

តត្ថ ឯកន្តតោ អកុសលមេវាតិ អកុសលចិត្តេន សមុដ្ឋហនតោ ការណូបចារតោ ឯវំ វុត្តំ. តត្ថាតិ លោកវជ្ជេ. វិកប្បោ នត្ថីតិ សិយា-សទ្ទស្ស វិកប្បនត្ថតំ ទស្សេតិ. អកុសលំ ហោតីតិ អកុសលសមុដ្ឋិតាយ ការណូបចារេន អកុសលំ ហោតិ. សហសេយ្យាទិវសេន អាបជ្ជនតោ ¶ អព្យាកតំ ហោតីតិ ឥត្ថិយាទីហិ សហ បិដ្ឋិបសារណវសប្បវត្តកាយទ្វារសង្ខាតរូបាព្យាកតវសេនេវ អាបជ្ជិតព្ពតោ ការណូបចារេនេវ អាបត្តិ អព្យាកតំ ហោតិ. តត្ថាតិ តស្មិំ បណ្ណត្តិវជ្ជាបត្តាធិករណេ. សញ្ចិច្ចាសញ្ចិច្ចវសេនាតិ បណ្ណត្តិំ ញត្វា, អញ្ញត្វា ច អាបជ្ជនវសេន ឥមំ វិកប្បភាវំ សន្ធាយ អកុសលត្តអព្យាកតត្តសង្ខាតំ យថាវុត្តំ ឥមំ វិកប្បសភាវំ សន្ធាយ ឥទំ វចនំ វុត្តំ.

យទិ ឯវំ អសញ្ចិច្ចាបជ្ជនបក្ខេ កុសលេនាបិ អាបជ្ជនតោ តម្បិ វិកប្បំ សន្ធាយ ‘‘អាបត្តាធិករណំ សិយា កុសល’’ន្តិបិ កស្មា ន វុត្តន្តិ អាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ. ‘‘អចិត្តកាន’’ន្តិ ¶ វុត្តមេវត្ថំ សមុដ្ឋានវសេន វិភាវេតុំ ‘‘ឯឡកលោ�