📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

វិនយាលង្ការ-ដីកា (បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

មុត្តហារាទិនយគាថា

យោ ¶ ¶ លោកេ លោកលោកោ វរតរបរទោ រាជរាជគ្គជញ្ញោ;

អាកាសាការការោ បរមរតិរតោ ទេវទេវន្តវជ្ជោ.

សំសារាសារសារោ សុនរនមនតោ មារហារន្តរដ្ឋោ;

លោកាលង្ការការោ អតិសតិគតិមា ធីរវីរត្តរម្មោ.

សីហនិវត្តននយគាថា

សំសារចក្កវិទ្ធំសំ, ¶ សម្ពុទ្ធំ តំ សុមានសំ;

សំនមាមិ សុគុណេសំ, សំទេសិតសុទុទ្ទសំ.

អនោតត្តោទកាវត្តនយគាថា

យេន ¶ វិទ្ធំសិតា បាបា, យេន និព្ពាបិតា ទរា;

យេន លោកា និស្សរិសុំ, យេន ចាហំ នមាមិ តំ.

ចតុទីបចក្កវត្តននយគាថា

សង្ឃំ សសង្ឃំ នមាមិ, វន្តន្តវរធម្មជំ;

មគ្គគ្គមនផលដ្ឋំ, សុសំសំ សុភមានសំ.

អព្យបេតចតុបាទអាទិយមកគាថា

វិនយំ វិនយំ សារំ, សង្គហំ សង្គហំ ករំ;

ចរិយំ ចរិយំ វន្ទេ, បរមំ បរមំ សុតំ.

ព្យបេតចតុបាទអាទិអន្តយមកគាថា

បការេ ពហុបការេ, សាគរេ គុណសាគរេ;

គរវោ មម គរវោ, វន្ទាមិ អភិវន្ទាមិ.

វត្ថុត្តយេ គន្ថការេ, គរូសុ សាទរំ មយា;

កតេន នមក្ការេន, ហិត្វា សព្ពេ ឧបទ្ទវេ.

សិក្ខាកាមេហិ ¶ ធីរេហិ, ជិនសាសនការិភិ;

ភិក្ខូហិ វិនយញ្ញូហិ, សាទរំ អភិយាចិតោ.

វណ្ណយិស្សាមិ វិនយ-សង្គហំ បីតិវឌ្ឍនំ;

ភិក្ខូនំ វេនយិកានំ, យថាសត្តិពលំ អហំ.

បោរាណេហិ កតា ដីកា, កិញ្ចាបិ អត្ថិ សា បន;

អតិសង្ខេបភាវេន, ន សាធេតិ យថិច្ឆិតំ.

តស្មា ហិ នានាសត្ថេហិ, សារមាទាយ សាធុកំ;

នាតិសង្ខេបវិត្ថារំ, ករិស្សំ អត្ថវណ្ណនំ.

វិនយាលង្ការំ នាម, បេសលានំ បមោទនំ;

ឥមំ បករណំ សព្ពេ, សម្មា ធារេន្តុ សាធវោតិ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

វិវិធវិសេសនយសមន្នាគតំ ¶ កាយវាចាវិនយនករណសមត្ថំ លជ្ជិបេសលភិក្ខូនំ សំសយវិនោទនការកំ យោគាវចរបុគ្គលានំ សីលវិសុទ្ធិសម្បាបកំ ជិនសាសនវុឌ្ឍិហេតុភូតំ បករណមិទមារភិតុកាមោ អយមាចរិយាសភោ បឋមំ តាវ រតនត្តយបណាមបណាមារហភាវអភិធេយ្យករណហេតុ ករណប្បការបករណាភិធាននិមិត្តបយោជនានិ ទស្សេតុំ ‘‘វត្ថុត្តយំ នមស្សិត្វា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ហិ វត្ថុត្តយំ នមស្សិត្វាតិ ឥមិនា រតនត្តយបណាមោ វុត្តោ បណាមេតព្ពបណាមអត្ថទស្សនតោ. សរណំ សព្ពបាណិនន្តិ ឥមិនា បណាមារហភាវោ បណាមហេតុទស្សនតោ. បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយន្តិ អភិធេយ្យោ ឥមស្ស បករណស្ស អត្ថភាវតោ. វិប្បកិណ្ណមនេកត្ថាតិ ករណហេតុ តេនេវការណេន បករណស្ស កតត្តា. សមាហរិត្វា ឯកត្ថ, ទស្សយិស្សមនាកុលន្តិ ករណប្បការោ តេនាការេន បករណស្ស ករណតោ. បករណាភិធានំ បន សមាហរិតសទ្ទស្ស សាមត្ថិយតោ ទស្សិតំ សមាហរិត្វា ទស្សនេនេវ ឥមស្ស បករណស្ស វិនយសង្គហឥតិ នាមស្ស លភនតោ.

និមិត្តំ ¶ បន អជ្ឈត្តិកពាហិរវសេន ទុវិធំ. តត្ថ អជ្ឈត្តិកំ នាម ករុណា, តំ ទស្សនកិរិយាយ សាមត្ថិយតោ ទស្សិតំ តស្មិំ អសតិ ទស្សនកិរិយាយ អភាវតោ. ពាហិរំ នាម សោតុជនសមូហោ, តំ យោគាវចរភិក្ខូនន្តិ តស្ស ករុណារម្មណភាវតោ. បយោជនំ បន ទុវិធំ បណាមបយោជនបករណបយោជនវសេន. តត្ថ បណាមបយោជនំ នាម អន្តរាយវិសោសនបសាទជននាទិកំ, តំ សរណំ សព្ពបាណិនន្តិ ឥមស្ស សាមត្ថិយតោ ទស្សិតំ ហេតុម្ហិ សតិ ផលស្ស អវិនាភាវតោ. វុត្តញ្ហិ អភិធម្មដីកាចរិយេន ‘‘គុណវិសេសវា ហិ បណាមារហោ ¶ ហោតិ, បណាមារហេ ច កតោ បណាមោ វុត្តប្បយោជនសិទ្ធិករោវ ហោតី’’តិ (ធ. ស. មូលដី. ១). បករណបយោជនម្បិ ទុវិធំ មុខ្យានុសង្គិកវសេន. តេសុ មុខ្យបយោជនំ នាម ព្យញ្ជនានុរូបំ អត្ថស្ស បដិវិជ្ឈនំ បកាសនញ្ច អត្ថានុរូបំ ព្យញ្ជនស្ស ឧទ្ទិសនំ ឧទ្ទេសាបនញ្ច, តំ វិនយេ បាដវត្ថាយាតិ ឥមិនា វុត្តំ. អនុសង្គិកបយោជនំ នាម សីលាទិអនុបាទាបរិនិព្ពានន្តោ អត្ថោ, តំ សមាហរិត្វា ឯកត្ថ ទស្សយិស្សន្តិ ឥមស្ស សាមត្ថិយេន ទស្សិតំ ឯកត្ថ សមាហរិត្វា ទស្សនេ សតិ តទុគ្គហបរិបុច្ឆាទិនា កតបយោគស្ស អនន្តរាយេន តទត្ថសិជ្ឈនតោតិ.

កិមត្ថំ បនេត្ថ រតនត្តយបណាមាទយោ អាចរិយេន កតា, ននុ អធិប្បេតគន្ថារម្ភោវ កាតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – ឯត្ថ រតនត្តយបណាមករណំ តព្ពិហតន្តរាយោ ហុត្វា អនាយាសេន គន្ថបរិសមាបនត្ថំ. បណាមារហភាវវចនំ អត្តនោ យុត្តបត្តការិតាទស្សនត្ថំ, តំ វិញ្ញូនំ តោសាបនត្ថំ, តំ បករណស្ស ឧគ្គហណត្ថំ, តំ សព្ពសម្បត្តិនិប្ផាទនត្ថំ. អភិធេយ្យកថនំ វិទិតាភិធេយ្យស្ស គន្ថស្ស វិញ្ញូនំ ឧគ្គហធារណាទិវសេន បដិបជ្ជនត្ថំ. ករណហេតុកថនំ អការណេ កតស្ស វាយាមស្ស និប្ផលភាវតោ តប្បដិក្ខេបនត្ថំ. ករណប្បការកថនំ វិទិតប្បការស្ស គន្ថស្ស សោតូនំ ឧគ្គហណាទីសុ រុចិជននត្ថំ. អភិធានទស្សនំ វោហារសុខត្ថំ. និមិត្តកថនំ អាសន្នការណទស្សនត្ថំ. បយោជនទស្សនំ ទុវិធបយោជនកាមីនំ សោតូនំ សមុស្សាហជននត្ថន្តិ.

រតនត្តយបណាមបយោជនំ បន ពហូហិ បការេហិ វិត្ថារយន្តិ អាចរិយា, តំ តត្ថ តត្ថ វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ. ឥធ បន គន្ថគរុភាវមោចនត្ថំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ អធិប្បេតបយោជនមេវ កថយិម្ហ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាចរិយេន –

‘‘និបច្ចការស្សេតស្ស ¶ ¶ ;

កតស្ស រតនត្តយេ;

អានុភាវេន សោសេត្វា;

អន្តរាយេ អសេសតោ’’តិ. (ធ. ស. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា ៧);

អយមេត្ថ សមុទាយត្ថោ, អយំ បន អវយវត្ថោ – អហំ សព្ពបាណីនំ សរណំ សរណីភូតំ វត្ថុត្តយំ នមស្សាមិ, នមស្សិត្វា យោគាវចរភិក្ខូនំ វិនយេ បាដវត្ថាយ អនេកត្ថវិប្បកិណ្ណំ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយំ ឯកត្ថ សមាហរិត្វា អនាកុលំ កត្វា ទស្សយិស្សំ ទស្សយិស្សាមីតិ យោជនា.

តត្ថ វសន្តិ ឯត្ថាតិ វត្ថុ. កិំ តំ? ពុទ្ធាទិរតនំ. តញ្ហិ យស្មា សរណគតា សប្បុរិសា សរណគមនសមង្គិនោ ហុត្វា ពុទ្ធាទិរតនំ អារម្មណំ កត្វា តស្មិំ អារម្មណេ វសន្តិ អាវសន្តិ និវសន្តិ, តស្មា ‘‘វត្ថូ’’តិ វុច្ចតិ. អារម្មណញ្ហិ អាធារោ, អារម្មណិកំ អាធេយ្យោតិ. ឥតោ បរានិបិ វត្ថុសទ្ទស្ស វចនត្ថាទីនិ អាចរិយេហិ វុត្តានិ, តានិបិ តត្ថ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. ឥធ បន គន្ថវិត្ថារបរិហរណត្ថំ ឯត្តកមេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពន្តិ. តិណ្ណំ សមូហោតិ តយំ, តយោ អំសា អវយវា អស្សាតិ វា តយំ. កិំ តំ? សមុទាយោ. វត្ថូនំ តយន្តិ វត្ថុត្តយំ. កិំ តំ? ពុទ្ធាទិរតនត្តយំ. នមស្សាមីតិ នមស្សិត្វា, អនមិន្តិ នមស្សិត្វា. ពុទ្ធាទិរតនញ្ហិ អារម្មណំ កត្វា ចិត្តស្ស ឧប្បជ្ជនកាលេ ត្វា-បច្ចយោ បច្ចុប្បន្នកាលិកោ ហោតិ, តស្មា បឋមោ វិគ្គហោ កតោ, បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយំ ឯកត្ថ ទស្សនកាលេ អតីតកាលិកោ, តស្មា ទុតិយោ វិគ្គហោ. តេនេវ ច ការណេន អត្ថយោជនាយបិ បច្ចុប្បន្នកាលអតីតកាលវសេន យោជនា កតា.

សរតិ ហិំសតីតិ សរណំ. កិំ តំ? ពុទ្ធាទិរតនត្តយំ. តញ្ហិ សរណគតានំ សប្បុរិសានំ ភយំ សន្តាសំ ទុក្ខំ ទុគ្គតិវិនិបាតំ ¶ សំកិលេសំ សរតិ ហិំសតិ វិនាសេតិ, តស្មា ‘‘សរណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១),

‘‘ឯវំ ¶ ពុទ្ធំ សរន្តានំ;

ធម្មំ សង្ឃញ្ច ភិក្ខវោ;

ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា;

លោមហំសោ ន ហេស្សតី’’តិ ច. (សំ. និ. ១.២៤៩);

យស្មា បន ‘‘សរណ’’ន្តិ ឥទំ បទំ ‘‘នាថ’’ន្តិ បទស្ស វេវចនភូតំ កិតសុទ្ធនាមបទំ ហោតិ, ន កិតមត្តបទំ, តស្មា ធាត្វត្ថោ អន្តោនីតោ. ‘‘សរ ហិំសាយ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ ហិំសត្ថំ គហេត្វា សព្ពបាណីនំ សរណំ ហិំសកំ វត្ថុត្តយំ នមស្សិត្វា វិញ្ញាយមានេ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ សព្ពបាណីនំ សរណំ សរណីភូតំ នាថភូតំ វត្ថុត្តយំ នមស្សិត្វាតិ វិញ្ញាយមានេយេវ យុជ្ជតិ, តេនេវ ច ការណេន អត្ថយោជនាយម្បិ តថា យោជនា កតា. សព្ព-សទ្ទោ និរវសេសត្ថវាចកំ សព្ពនាមបទំ. សហ អវេន យោ វត្តតីតិ សព្ពោតិ កតេ បន សកល-សទ្ទោ វិយ សមុទាយវាចកំ សមាសនាមបទំ ហោតិ. បាណោ ឯតេសំ អត្ថីតិ បាណិនោ, បាណោតិ ចេត្ថ ជីវិតិន្ទ្រិយំ អធិប្បេតំ. សព្ពេ បាណិនោ សព្ពបាណិនោ, តេសំ សព្ពបាណីនំ. ឯត្តាវតា វត្ថុត្តយស្ស សព្ពលោកសរណភាវំ, តតោយេវ ច នមស្សនារហភាវំ, នមស្សនារហេ ច កតាយនមស្សនកិរិយាយ យថាធិប្បេតត្ថសិទ្ធិករភាវំ, អត្តនោ កិរិយាយ ច ខេត្តង្គតភាវំ ទស្សេតិ.

ឯវំ សហេតុកំ រតនត្តយបណាមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បករណារម្ភស្ស សនិមិត្តំ មុខ្យបយោជនំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វិនយេ ¶ បាដវត្ថាយ, យោគាវចរភិក្ខូន’’ន្តិ. ឯត្ថ ច វិនយេ បាដវត្ថាយាតិ មុខ្យបយោជនទស្សនំ, តំទស្សនេន ច អនុសង្គិកបយោជនម្បិ វិភាវិតមេវ ហោតិ ការណេ សិទ្ធេ ការិយស្ស សិជ្ឈនតោ. យោគាវចរភិក្ខូនន្តិ ពាហិរនិមិត្តទស្សនំ, តស្មិំ ទស្សិតេ អជ្ឈត្តិកនិមិត្តម្បិ ទីបិតមេវ ហោតិ អារម្មណេ ញាតេ អារម្មណិកស្ស ញាតព្ពតោ. តត្ថ វិវិធា នយា ឯត្ថាតិ វិនយោ, ទុវិធបាតិមោក្ខទុវិធវិភង្គបញ្ចវិធបាតិមោក្ខុទ្ទេសបញ្ចអាបត្តិក្ខន្ធសត្តអាបត្តិក្ខន្ធាទយោ វិវិធា អនេកប្បការា នយា ឯត្ថ សន្តីតិ អត្ថោ. អថ វា វិសេសា នយា ឯត្ថាតិ វិនយោ, ទឡ្ហីកម្មសិថិលករណបយោជនា អនុបញ្ញត្តិនយាទយោ វិសេសា នយា ឯត្ថ សន្តីតិ អត្ថោ. អថ វា វិនេតីតិ វិនយោ. កាយោ វិនេតិ កាយវាចាយោ, ឥតិ កាយវាចានំ វិនយនតោ វិនយោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘វិវិធវិសេសនយត្តា ¶ ;

វិនយនតោ ចេវ កាយវាចានំ;

វិនយត្ថវិទូហិ អយំ;

វិនយោ ‘វិនយោ’តិ អក្ខាតោ’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា);

កោ សោ? វិនយបិដកំ. តស្មិំ វិនយេ. បដតិ វិយត្តភាវំ គច្ឆតីតិ បដុ. កោ សោ? បណ្ឌិតោ. បដុនោ ភាវោ បាដវំ. កិំ តំ? ញាណំ. អសតិ ការណានុរូបំ ភវតីតិ អត្ថោ. កោ សោ? បយោជនំ. បាដវមេវ អត្ថោ បាដវត្ថោ, តស្ស បាដវត្ថាយ, វិនយបិដកេ កោសល្លញាណបយោជនាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. យុញ្ជនំ យោគោ, កម្មដ្ឋានមនសិការោ. អវចរន្តីតិ អវចរា, យោគេ អវចរា យោគាវចរា, កម្មដ្ឋានិកា ភិក្ខូ. សំសារេ ភយំ ឥក្ខន្តីតិ ភិក្ខូ, យោគាវចរា ច តេ ភិក្ខូ ចាតិ យោគាវចរភិក្ខូ, តេសំ យោគាវចរភិក្ខូនំ. ឯតេន ¶ វិនយេ បដុភាវោ នាម ភិក្ខូនំយេវ អត្ថោ ហោតិ, ន គហដ្ឋតាបសបរិព្ពាជកាទីនំ. ភិក្ខូសុ ច កម្មដ្ឋានេ និយុត្តានំ លជ្ជិបេសលភិក្ខូនំយេវ, ន វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានានំ អលជ្ជិភិក្ខូនន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ.

ឯវំ បករណារម្ភស្ស សនិមិត្តំ បយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សហេតុកំ អភិធេយ្យំ ទស្សេតុំ ‘‘វិប្បកិណ្ណមនេកត្ថ, បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយ’’ន្តិ អាហ. តត្ថ វិប្បកិណ្ណំ អនេកត្ថាតិ ឥមិនា បករណារម្ភស្ស ហេតុំ ទស្សេតិ ហេតុមន្តវិសេសនត្តា, ឥមស្ស អនេកត្ថវិប្បកិណ្ណត្តាយេវ អាចរិយស្ស អារម្ភោ ហោតិ, ន អវិប្បកិណ្ណេ សតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘សមាហរិត្វា ឯកត្ថ ទស្សយិស្ស’’ន្តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា). បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយន្តិ ឥមិនា បករណាភិធេយ្យំ. តត្ថ កិរតិ វិក្ខិបតីតិ កិណ្ណោ, បការេន កិណ្ណោ បកិណ្ណោ, វិវិធេន បកិណ្ណោ វិប្បកិណ្ណោ. កោ សោ? បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ, តំ វិប្បកិណ្ណំ.

អនេកត្ថាតិ ឯត្ថ សង្ខ្យាវាចកោ សព្ពនាមិកោ ឯក-សទ្ទោ, ន ឯកោ អនេកេ. ពហ្វត្ថវាចកោ អនេកសទ្ទោ. ឯកន្តឯកវចនន្តោបិ ឯក-សទ្ទោ ន-ឥតិនិបាតេន យុត្តត្តា ពហុវចនន្តោ ជាតោតិ. តត្ថ អនេកត្ថ ពហូសូតិ អត្ថោ, បារាជិកកណ្ឌដ្ឋកថាទីសុ អនេកេសុ បករណេសូតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. បោរាណដីកាយំ បន អនេកត្ថាតិ អនេកេសុ សិក្ខាបទបទេសេសូតិ អត្ថោ ទស្សិតោ, ឯវញ្ច សតិ ឧបរិ ‘‘សមាហរិត្វា ឯកត្ថា’’តិ វក្ខមានត្តា ‘‘អនេកត្ថវិប្បកិណ្ណំ ឯកត្ថ សមាហរិត្វា’’តិ ឥមេសំ បទានំ សហយោគីភូតត្តា អនេកេសុ សិក្ខាបទបទេសេសុ វិប្បកិណ្ណំ ឯកស្មិំ សិក្ខាបទបទេសេ សមាហរិត្វាតិ អត្ថោ ភវេយ្យ, សោ ច អត្ថោ អយុត្តោ. កស្មា? អនេកេសុ បករណេសុ វិប្បកិណ្ណំ ឯកស្មិំ បករណេ សមាហរិត្វាតិ ¶ អត្ថោ អម្ហេហិ វុត្តោ. អថ បន ‘‘ឯកត្ថា’’តិ ឥមស្ស ‘‘ឯកតោ’’តិ អត្ថំ វិកប្បេត្វា អនេកេសុ សិក្ខាបទបទេសេសុ វិប្បកិណ្ណំ ឯកតោ សមាហរិត្វាតិ អត្ថំ គណ្ហេយ្យ, សោ អត្ថោ យុត្តោ ភវេយ្យ.

បកដ្ឋានំ អាឡីតិ បាឡិ, ឧត្តមានំ វចនានំ អនុក្កមោតិ អត្ថោ. អថ វា អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទំ អត្ថំ បាលេតិ រក្ខតីតិ បាឡិ, លឡានមវិសេសោ. កា សា? វិនយតន្តិ. មុច្ចតីតិ មុត្តោ, បាឡិតោ មុត្តោ បាឡិមុត្តោ. ឆិន្ទិយតេ អនេនាតិ ឆយោ, នីហរិត្វា ឆយោ និច្ឆយោ, វិសេសេន និច្ឆយោ វិនិច្ឆយោ, ខិលមទ្ទនាការេន បវត្តោ សទ្ទនយោ អត្ថនយោ ច. បាឡិមុត្តោ ច សោ វិនិច្ឆយោ ចាតិ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ, តំ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយំ. ឥទញ្ច ‘‘អានគរា ខទិរវន’’ន្តិអាទីសុ វិយ យេភុយ្យនយវសេន វុត្តំ កត្ថចិ បាឡិវិនិច្ឆយស្សបិ ទិស្សនតោ. បោរាណដីកាយំ បន បាឡិវិនិច្ឆយោ ច បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ ច បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោតិ ឯវំ ឯកទេសសរូបេកសេសវសេន វា ឯតំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពន្តិ ទុតិយនយោបិ វុត្តោ, ឯវញ្ច សតិ បាឡិវិនិច្ឆយបាឡិមុត្តវិនិច្ឆយេហិ អញ្ញស្ស វិនិច្ឆយស្ស អភាវា កិមេតេន គន្ថគរុករេន បាឡិមុត្តគ្គហណេន. វិសេសនញ្ហិ សម្ភវព្យភិចារេ ច សតិ សាត្ថកំ សិយាតិ បឋមនយោវ អារាធនីយោ ហោតិ.

ឯវំ សហេតុកំ អភិធេយ្យំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ករណប្បការំ ទស្សេតិ ‘‘សមាហរិត្វា’’តិអាទិនា. ទុវិធោ ហេត្ថ ករណប្បការោ ឯកត្ថសមាហរណអនាកុលករណវសេន. សោ ទុវិធោបិ តេន បការេន បករណស្ស កតត្តា ‘‘ករណប្បការោ’’តិ វុច្ចតិ. តត្ថ សមាហរិស្សាមីតិ សមាហរិត្វា, សំ-សទ្ទោ សង្ខេបត្ថោ, តស្មា សង្ខិបិយ អាហរិស្សាមីតិ អត្ថោ. អនាគតកាលិកវសេន បច្ចមានេន ‘‘ទស្សយិស្ស’’ន្តិ ¶ បទេន សមានកាលត្តា អនាគតកាលិកោ ឥធ ត្វា-បច្ចយោ វុត្តោ. ឯកត្ថាតិ ឯកស្មិំ ឥធ វិនយសង្គហប្បករណេ. ឯកត្ថាតិ វា ឯកតោ. ទស្សយិស្សន្តិ ទស្សយិស្សាមិ, ញាបយិស្សាមីតិ អត្ថោ. អាកុលតិ ព្យាកុលតីតិ អាកុលោ, ន អាកុលោ ¶ អនាកុលោ, បុព្ពាបរព្យាកិណ្ណវិរហិតោ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ. អនាកុលន្តិ បន ភាវនបុំសកំ, តស្មា ករធាតុមយេន កត្វាសទ្ទេន យោជេត្វា ទស្សនកិរិយាយ សម្ពន្ធិតព្ពំ.

ឯវំ រតនត្តយបណាមាទិកំ បុព្ពករណំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យេ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយេ ទស្សេតុកាមោ, តេសំ អនុក្កមករណត្ថំ មាតិកំ ឋបេន្តោ ‘‘តត្រាយំ មាតិកា’’តិអាទិមាហ. មាតិកាយ ហិ អសតិ ទស្សិតវិនិច្ឆយា វិកិរន្តិ វិធំសេន្តិ យថា តំ សុត្តេន អសង្គហិតានិ បុប្ផានិ. សន្តិយា បន មាតិកាយ ទស្សិតវិនិច្ឆយា ន វិកិរន្តិ ន វិធំសេន្តិ យថា តំ សុត្តេន សង្គហិតានិ បុប្ផានិ. តំ តំ អត្ថំ ជានិតុកាមេហិ មាតិកានុសារេន គន្ត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតវិនិច្ឆយំ បត្វា សោ សោ អត្ថោ ជានិតព្ពោ ហោតិ, តស្មា សុខគ្គហណត្ថំ មាតិកា ឋបិតា. តត្ថ តត្រាតិ តស្មិំ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយេ. អយន្តិ អយំ មយា វក្ខមានា. មាតា វិយាតិ មាតិកា. យថា ហិ បុត្តា មាតិតោ បភវន្តិ, ឯវំ និទ្ទេសបទានិ ឧទ្ទេសតោ បភវន្តិ, តស្មា ឧទ្ទេសោ មាតិកា វិយាតិ ‘‘មាតិកា’’តិ វុច្ចតិ.

ទិវាសេយ្យាតិអាទីសុ ទិវាសេយ្យា ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយកថា. បរិក្ខារោ បរិក្ខារវិនិច្ឆយកថា…បេ… បកិណ្ណកំ បកិណ្ណកវិនិច្ឆយកថាតិ យោជនា. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ទិវាសយនវិនិច្ឆយកថា សមត្តា’’តិអាទិ. ឥតិ-សទ្ទោ ឥទមត្ថោ វា និទស្សនត្ថោ វា បរិសមាបនត្ថោ វា. តេសុ ឥទមត្ថេ កា សា? ទិវាសេយ្យា…បេ… បកិណ្ណកំ ឥតិ អយន្តិ. និទស្សនត្ថេ ¶ កថំ សា? ទិវាសេយ្យា…បេ… បកិណ្ណកំ ឥតិ ទដ្ឋព្ពាតិ. បរិសមាបនត្ថេ សា កិត្តកេន បរិសមត្តា? ទិវាសេយ្យា…បេ… បកិណ្ណកំ ឥតិ ឯត្តកេន បរិសមត្តាតិ អត្ថោ. ឥមេសំ បន ទិវាសេយ្យាទិបទានំ វាក្យវិគ្គហំ កត្វា អត្ថេ ឥធ វុច្ចមានេ អតិបបញ្ចោ ភវិស្សតិ, សោតូនញ្ច ទុស្សល្លក្ខណីយោ, តស្មា តស្ស តស្ស និទ្ទេសស្ស អាទិម្ហិយេវ យថានុរូបំ វក្ខាម.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយកថា

១. ឯវំ ¶ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយកថានំ មាតិកំ ឋបេត្វា ឥទានិ យថាឋបិតមាតិកានុក្កមេន និទ្ទិសន្តោ ‘‘តត្ថ ទិវាសេយ្យាតិ ទិវានិបជ្ជន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ មាតិកាបទេសុ សមភិនិវិដ្ឋស្ស ‘‘ទិវាសេយ្យា’’តិ បទស្ស ‘‘ទិវានិបជ្ជន’’ន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ យោជនា. តត្ថ ទិវា-សទ្ទោ អហវាចកោ អាការន្តោ និបាតោ. វុត្តញ្ហិ អភិធានប្បទីបិកាយំ ‘‘អានុកូល្យេតុ សទ្ធញ្ច, នត្តំ ទោសោ ទិវា ត្វហេ’’តិ. សយនំ សេយ្យា, ករជកាយគតរូបានំ ឧទ្ធំ អនុគ្គន្ត្វា ទីឃវសេន វិត្ថារតោ បវត្តនសង្ខាតោ ឥរិយាបថវិសេសោ. ទិវាកាលស្មិំ សេយ្យា ទិវាសេយ្យា. អរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ យាវ សូរិយត្ថង្គមនា, ឯតស្មិំ កាលេ សយនឥរិយាបថករណន្តិ. តេនាហ ‘‘ទិវានិបជ្ជនន្តិ អត្ថោ’’តិ.

តត្រាតិ តស្មិំ ទិវាសយនេ អយំ វក្ខមានោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. ‘‘អនុជានាមិ…បេ… វចនតោ’’តិ (បារា. ៧៧) អយំ បឋមបារាជិកសិក្ខាបទស្ស វិនីតវត្ថូសុ អាគតោ ភគវតា ¶ អាហច្ចភាសិតោ ញាបកបាឋោ. តត្ថ ទិវា បដិសល្លីយន្តេនាតិ ទិវា និបជ្ជន្តេន. ទ្វារំ សំវរិត្វា បដិសល្លីយិតុន្តិ ទ្វារំ បិទហិត្វា និបជ្ជិតុំ. ‘‘ទិវា…បេ… និបជ្ជិតព្ពន្តិ ញាប្យំ. ននុ បាឡិយំ ‘‘អយំ នាម អាបត្តី’’តិ ន វុត្តា, អថ កថមេត្ថ អាបត្តិ វិញ្ញាយតីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ឯត្ថ ច កិញ្ចាបី’’តិអាទិ. តត្ថ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ទិវានិបជ្ជនេ. ច-សទ្ទោ វាក្យារម្ភជោតកោ, កិញ្ចាបិ-សទ្ទោ និបាតសមុទាយោ, យទិបីត្យត្ថោ. បាឡិយំ អយំ នាម អាបត្តីតិ កិញ្ចាបិ ន វុត្តា, បន តថាបិ អសំវរិត្វា និបជ្ជន្តស្ស អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៧៧) ទុក្កដំ យស្មា វុត្តំ, តស្មា ឯត្ថ អាបត្តិ វិញ្ញាយតីតិ យោជនា. ឯវំ សន្តេបិ អសតិ ភគវតោ វចនេ កថំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ សិយាតិ អាហ ‘‘វិវរិត្វា…បេ… អនុញ្ញាតត្តា’’តិ. ឯតេន ភគវតោ អនុជាននម្បិ តំ អករោន្តស្ស អាបត្តិការណំ ហោតីតិ ទស្សេតិ.

តត្ថ ‘‘ឧប្បន្នេ វត្ថុម្ហីតិ ឥត្ថិយា កតអជ្ឈាចារវត្ថុស្មិ’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៧៧) វុត្តំ, សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៧៧) បន ‘‘មេថុនវត្ថុស្មិំ ឧប្បន្នេ’’តិ វុត្តំ, បោរាណដីកាយម្បិ តមេវ គហេត្វា ‘‘ឧប្បន្នេ មេថុនវត្ថុស្មិ’’ន្តិ វុត្តំ, តទេតំ វិចារេតព្ពំ មេថុនលក្ខណស្ស អភាវា. ននុ សិក្ខាបទបញ្ញាបនំ នាម ពុទ្ធវិសយោ, អថ កស្មា ¶ អដ្ឋកថាយំ ទុក្កដំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ភគវតោ’’តិអាទិ. ន កេវលំ ឧបាលិត្ថេរាទីហិ ឯវ អដ្ឋកថា ឋបិតា, អថ ខោ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច ពុទ្ធេន ភគវតា វុត្តោ. ន ហិ ភគវតា អព្យាកតំ តន្តិបទំ នាម អត្ថិ, សព្ពេសំយេវ អត្ថោ កថិតោ, តស្មា សម្ពុទ្ធេនេវ តិណ្ណំ បិដកានំ អត្ថវណ្ណនក្កមោបិ ភាសិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថ តត្ថ ហិ ភគវតា បវត្តិតា បកិណ្ណកទេសនាយេវ អដ្ឋកថាតិ.

កិំ ¶ បនេត្ថ ឯតំ ទិវា ទ្វារំ អសំវរិត្វា និបជ្ជន្តស្ស ទុក្កដាបត្តិអាបជ្ជនំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ឯវ សិទ្ធំ, ឧទាហុ អញ្ញេនបីតិ អាហ ‘‘អត្ថាបត្តី’’តិអាទិ. ឯតំ ទុក្កដាបត្តិអាបជ្ជនំ ន កេវលំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ឯវ សិទ្ធំ, អថ ខោ ‘‘អត្ថាបត្តិ ទិវា អាបជ្ជតិ, នោ រត្តិ’’ន្តិ (បរិ. ៣២៣) ឥមិនា បរិវារបាឋេនបិ សិទ្ធំ ហោតីតិ យោជនា. កតរស្មិំ បន វត្ថុស្មិំ ឥទំ សិក្ខាបទំ វុត្តន្តិ? ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខុ វេសាលិយំ មហាវនេ កូដាគារសាលាយំ ទិវា វិហារគតោ ទ្វារំ វិវរិត្វា និបន្នោ អហោសិ. តស្ស អង្គមង្គានិ វាតុបត្ថទ្ធានិ អហេសុំ. តេន ខោ បន សមយេន សម្ពហុលា ឥត្ថិយោ គន្ធញ្ច មាលញ្ច អាទាយ វិហារំ អាគមិំសុ វិហារបេក្ខិកាយោ. អថ ខោ តា ឥត្ថិយោ តំ ភិក្ខុំ បស្សិត្វា អង្គជាតេ អភិនិសីទិត្វា យាវទត្ថំ កត្វា ‘បុរិសុសភោ វតាយ’ន្តិ វត្វា គន្ធញ្ច មាលញ្ច អារោបេត្វា បក្កមិំសុ. ភិក្ខូ កិលិន្នំ បស្សិត្វា ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, អាការេហិ អង្គជាតំ កម្មនិយំ ហោតិ រាគេន, វច្ចេន, បស្សាវេន, វាតេន, ឧច្ចាលិង្គបាណកទដ្ឋេន. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហាការេហិ អង្គជាតំ កម្មនិយំ ហោតិ. អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ តស្ស ភិក្ខុនោ រាគេន អង្គជាតំ កម្មនិយំ អស្ស, អរហំ សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ, អនាបត្តិ ភិក្ខវេ តស្ស ភិក្ខុនោ. អនុជានាមិ ភិក្ខវេ ទិវា បដិសល្លីយន្តេន ទ្វារំ សំវរិត្វា បដិសល្លីយិតុ’’ន្តិ (បារា. ៧៧) ឯតស្មិំ វត្ថុស្មិំ ឥទំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

២. ឥទានិ ទ្វារវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘កីទិស’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បរិវត្តកទ្វារមេវាតិ សំវរណវិវរណវសេន ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តនយោគ្គទ្វារមេវ. រុក្ខសូចិកណ្ដកទ្វារន្តិ រុក្ខសូចិទ្វារំ កណ្ដកទ្វារញ្ច. ‘‘រុក្ខសូចិទ្វារកណ្ដកទ្វារ’’មិច្ចេវ វា ¶ បាឋោ. យំ ឧភោសុ បស្សេសុ រុក្ខត្ថម្ភេ និខនិត្វា តត្ថ វិជ្ឈិត្វា មជ្ឈេ ទ្វេ តិស្សោ រុក្ខសូចិយោ បវេសេត្វា ករោន្តិ, តំ រុក្ខសូចិទ្វារំ នាម. បវេសននិក្ខមនកាលេ អបនេត្វា ថកនយោគ្គំ ឯកាយ, ពហូហិ ¶ វា កណ្ដកសាខាហិ កតំ កណ្ដកទ្វារំ នាម. គាមទ្វារស្ស បិធានត្ថំ បទរេន វា កណ្ដកសាខាទីហិ វា កតស្ស កវាដស្ស ឧទុក្ខលបាសករហិតតាយ ឯកេន សំវរិតុំ វិវរិតុញ្ច អសក្កុណេយ្យស្ស ហេដ្ឋា ឯកំ ចក្កំ យោជេន្តិ, យេន បរិវត្តមានកកវាដំ សុខថកនកំ ហោតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ចក្កលកយុត្តទ្វារ’’ន្តិ. ចក្កមេវ ហិ លាតព្ពត្ថេន សំវរណវិវរណត្ថាយ គហេតព្ពត្ថេន ចក្កលកំ, តេន យុត្តកវាដម្បិ ចក្កលកំ នាម, តេន យុត្តទ្វារំ ចក្កលកយុត្តទ្វារំ.

មហាទ្វារេសុ បន ទ្វេ តីណិ ចក្កលកានិ យោជេតីតិ អាហ ‘‘ផលកេសូ’’តិអាទិ. កិដិកាសូតិ វេឡុបេសិកាទីហិ កណ្ដកសាខាទីហិ ច កតថកនកេសុ. សំសរណកិដិកទ្វារន្តិ ចក្កលកយន្តេន សំសរណកិដិកាយុត្តមហាទ្វារំ. គោប្ផេត្វាតិ អាវុណិត្វា, រជ្ជូហិ គន្ថេត្វា វា. ឯកំ ទុស្សសាណិទ្វារមេវាតិ ឯត្ថ កិលញ្ជសាណិទ្វារម្បិ សង្គហំ គច្ឆតិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៧៦-៧៧) បន ‘‘ទុស្សទ្វារំ សាណិទ្វារញ្ច ទុស្សសាណិទ្វារំ. ទុស្សសាណិ កិលញ្ជសាណីតិអាទិនា វុត្តំ សព្ពម្បិ ទុស្សសាណិយមេវ សង្គហេត្វា វុត្តំ, ឯកសទិសត្តា ឯកន្តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

៣. ឯវំ ទ្វារវិសេសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យត្តកេន ទ្វារំ សំវុតំ ហោតិ, តំ បមាណំ ទស្សេតុំ ‘‘កិត្តកេន’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ សូចីតិ មជ្ឈេ ឆិទ្ទំ កត្វា បវេសិតា. ឃដិកាតិ ឧបរិ យោជិតា. ឥទានិ យត្ថ ទ្វារំ សំវរិត្វា និបជ្ជិតុំ ¶ ន សក្កា ហោតិ, តត្ថ កាតព្ពវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ ពហូនំ វឡញ្ជនដ្ឋានំ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ. ពហូនំ អវឡញ្ជនដ្ឋានេបិ ឯកំ អាបុច្ឆិត្វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិយេវ. អថ ភិក្ខូ…បេ… និសិន្នា ហោន្តីតិ ឥទំ តត្ថ ភិក្ខូនំ សន្និហិតភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន សេសឥរិយាបថសមង្គិតានិវត្តនត្ថំ, តស្មា និបន្នេបិ អាភោគំ កាតុំ វដ្ដតិ. និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តេ បន អាភោគំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. អសន្តបក្ខេ ឋិតត្តា រហោ និសជ្ជាយ វិយ ទ្វារសំវរណំ នាម មាតុគាមានំ បវេសនិវារណត្ថំ អនុញ្ញាតន្តិ អាហ ‘‘កេវលំ ភិក្ខុនិំ វា’’តិអាទិ.

ឯត្ថ ច តំ យុត្តំ, ឯវំ សព្ពត្ថបិ យោ យោ ថេរវាទោ វា អដ្ឋកថាវាទោ វា បច្ឆា វុច្ចតិ, សោ សោវ បមាណន្តិ គហេតព្ពន្តិ ឥទំ អដ្ឋកថាវចនតោ អតិរេកំ អាចរិយស្ស វចនំ. ឥតោ បុព្ពាបរវចនំ អដ្ឋកថាវចនមេវ. តត្ថ តំ យុត្តន្តិ ‘‘កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បន…បេ… ន វត្តតី’’តិ ¶ យំ វចនំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តំ, តំ វចនំ យុត្តន្តិ អត្ថោ. ឯវំ…បេ… គហេតព្ពន្តិ យថា ចេត្ថ កុរុន្ទិយំ វុត្តវចនំ យុត្តំ, ឯវំ សព្ពត្ថបិ វិនិច្ឆយេ យោ យោ ថេរវាទោ វា អដ្ឋកថាវាទោ វា បច្ឆា វុច្ចតិ, សោ សោវ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ, បុរេ វុត្តោ ថេរវាទោ វា អដ្ឋកថាវាទោ វា បមាណន្តិ ន គហេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឥទំ វចនំ អដ្ឋានេ វុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. កថំ? យំ តាវ វុត្តំ, តំ យុត្តន្តិ. តំ ឥមស្មិំ អាបុច្ឆនអាភោគករណវិនិច្ឆយេ អញ្ញស្ស អយុត្តស្ស អដ្ឋកថាវាទស្ស វា ថេរវាទស្ស វា អភាវា វត្តុំ ន សក្កា. ន ហិ បុព្ពវាក្យេ ‘‘ភិក្ខូ ឯវា’’តិ អវធារណំ កតំ, អថ ខោ អាសន្នវសេន វា បដ្ឋានវសេន វា ‘‘ភិក្ខូ ចីវរកម្មំ’’ឥច្ចាទិកំយេវ វុត្តំ. យម្បិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ សព្ពត្ថបី’’ត្យាទិ, តម្បិ អនោកាសំ. ឥមស្មិំ វិនិច្ឆយេ ¶ អញ្ញស្ស អដ្ឋកថាវាទស្ស វា អាចរិយវាទស្ស វា អវចនតោ បុរេ បច្ឆាភាវោ ច ន ទិស្សតិ, អយំ ‘‘បមាណ’’ន្តិ គហេតព្ពោ, អយំ ‘‘ន គហេតព្ពោ’’តិ វត្តព្ពភាវោ ច.

ឧបរិ បន ‘‘កោ មុច្ចតិ, កោ ន មុច្ចតី’’តិ ឥមស្ស បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនេ មហាបច្ចរិវាទោ ច កុរុន្ទិវាទោ ច មហាអដ្ឋកថាវាទោ ចាតិ តយោ អដ្ឋកថាវាទា អាគតា, ឯកោ មហាបទុមត្ថេរវាទោ, តស្មា តត្ថេវ យុត្តាយុត្តភាវោ ច បមាណាបមាណភាវោ ច គហេតព្ពាគហេតព្ពភាវោ ច ទិស្សតិ, តស្មា តស្មិំយេវ ឋានេ វត្តព្ពំ សិយា, សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយសមន្នាគតេន បន អាចរិយាសភេន អវត្តព្ពដ្ឋានេ វុត្តំ ន សិយា, តស្មា ឧបរិ អដ្ឋកថាវាទសំសន្ទនាវសានេ មហាបទុមត្ថេរេន វុត្តន្តិ ឥមស្ស វចនស្ស បច្ឆតោ វុត្តំ សិយា, តំ បច្ឆា លេខកេហិ បរិវត្តេត្វា លិខិតំ ភវេយ្យ, បារាជិកកណ្ឌដ្ឋកថាយញ្ច ឥទំ វចនំ វុត្តំ. ដីកាយញ្ច ឥមស្មិំ ឋានេ ន វុត្តំ, ឧបរិយេវ វុត្តំ, ‘‘យោ ច យក្ខគហិតកោ, យោ ច ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោ’’តិ ឥមស្ស អដ្ឋកថាវាទស្ស បច្ឆិមត្តា សោយេវ បមាណតោ គហេតព្ពោ. តថា ច វក្ខតិ ‘‘សព្ពត្ថ យោ យោ អដ្ឋកថាវាទោ វា ថេរវាទោ វា បច្ឆា វុច្ចតិ, សោ សោយេវ បមាណតោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ, តស្មា ឥទមេត្ថ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ.

៤. ឥទានិ ទ្វារំ សំវរណស្ស អន្តរាយេ សតិ អសំវរិត្វាបិ និបជ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អថ ទ្វារស្ស’’ត្យាទិមាហ. និស្សេណិំ អារោបេត្វាតិ ឧបរិមតលំ អារោបេត្វា វិសង្ខរិត្វា ភូមិយំ បាតេត្វា, ឆឌ្ឌេត្វា វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ឥទំ ឯកាពទ្ធតាយ វុត្តំ. ទ្វេបិ ទ្វារានិ ជគ្គិតព្ពានីតិ ឯត្ថ សចេ ឯកស្មិំ ទ្វារេ កវាដំ វា នត្ថិ, ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សំវរិតុំ វា ន សក្កា ¶ , ឥតរំ ទ្វារំ អសំវរិត្វា ¶ និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ទ្វារបាលស្សាតិ ទ្វារកោដ្ឋកេ មហាទ្វារេ, និស្សេណិមូលេ វា ឋត្វា ទ្វារជគ្គនកស្ស. បច្ឆិមានំ ភារោតិ ឯកាពទ្ធវសេន អាគច្ឆន្តេ សន្ធាយ វុត្តំ. អសំវុតទ្វារេ អន្តោគព្ភេ វាតិ យោជេតព្ពំ. ពហិ វាតិ គព្ភតោ ពហិ. និបជ្ជនកាលេបិ…បេ… វដ្ដតិយេវាតិ ឯត្ថ ទ្វារជគ្គនកស្ស តទធីនត្តា តទា តស្ស តត្ថ សន្និហិតាសន្និហិតភាវំ អនុបធារេត្វាបិ អាភោគំ កាតុំ វដ្ដតិយេវាតិ វទន្តិ.

យេន កេនចិ បរិក្ខិត្តេតិ ឯត្ថ បរិក្ខេបស្ស ឧព្ពេធតោ បមាណំ សហសេយ្យប្បហោនកេ វុត្តសទិសមេវ. វុត្តញ្ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១) ‘‘យញ្ហិ សេនាសនំ ឧបរិ បញ្ចហិ ឆទនេហិ អញ្ញេន វា កេនចិ សព្ពមេវ បដិច្ឆន្នំ, អយំ សព្ពច្ឆន្នា នាម សេយ្យា…បេ… យំ បន សេនាសនំ ភូមិតោ បដ្ឋាយ យាវ ឆទនំ អាហច្ច បាការេន វា អញ្ញេន វា កេនចិ អន្តមសោ វត្ថេនបិ បរិក្ខិត្តំ, អយំ សព្ពបរិច្ឆន្នា នាម សេយ្យា. ឆទនំ អនាហច្ច សព្ពន្តិមេន បរិយាយេន ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធេន បាការាទិនា បរិក្ខិត្តាបិ សព្ពបរិច្ឆន្នាយេវាតិ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ. ‘‘ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធោ វឌ្ឍកិហត្ថេន គហេតព្ពោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៥១) វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៥០-៥១) វុត្តំ. មហាបរិវេណន្តិ មហន្តំ អង្គណំ. តេន ពហុជនសញ្ចរណដ្ឋានំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘មហាពោធី’’តិអាទិ.

អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋាតិ, អនាបត្តិ អនាបត្តិខេត្តភូតាយ រត្តិយា សុទ្ធចិត្តេន និបន្នត្តា. បពុជ្ឈិត្វា បុន សុបតិ, អាបត្តីតិ អរុណេ ឧគ្គតេ បពុជ្ឈិត្វា អរុណុគ្គមនំ ញត្វា វា អញត្វា វា អនុដ្ឋហិត្វា សយិតសន្តានេន សុបតិ, ឧដ្ឋហិត្វា ¶ កត្តព្ពស្ស ទ្វារសំវរណាទិនោ អកតត្តា អកិរិយសមុដ្ឋានា អាបត្តិ ហោតិ អនាបត្តិខេត្តេ កតនិបជ្ជនកិរិយាយ អនង្គត្តា. អយញ្ហិ អាបត្តិ ឦទិសេ ឋានេ អកិរិយា, ទិវា ទ្វារំ អសំវរិត្វា និបជ្ជនក្ខណេ កិរិយាកិរិយា ច អចិត្តកា ចាតិ វេទិតព្ពា. បុរារុណា បពុជ្ឈិត្វាបិ យាវ អរុណុគ្គមនា សយន្តស្សបិ បុរិមនយេន អាបត្តិយេវ.

អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋហិស្សាមីតិ…បេ… អាបត្តិយេវាតិ ឯត្ថ កទា អស្ស អាបត្តីតិ? វុច្ចតេ – ន តាវ រត្តិយំ, ‘‘ទិវា អាបជ្ជតិ, នោ រត្តិ’’ន្តិ (បរិ. ៣២៣) វុត្តត្តា អនាទរិយទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ វុត្តទុក្កដំ បន ទិវាសយនទុក្កដមេវ ន ហោតិ អនាទរិយទុក្កដត្តា ¶ ឯវ. ‘‘អរុណុគ្គមនេ បន អចិត្តកំ អកិរិយសមុដ្ឋានំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៧៧) វុត្តំ, សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ. ដី. បារាជិក ២.៧៧) ‘‘យថាបរិច្ឆេទមេវ វុដ្ឋាតីតិ អរុណេ ឧគ្គតេយេវ ឧដ្ឋហតិ. តស្ស អាបត្តីតិ អសុទ្ធចិត្តេនេវ និបន្នត្តា និទ្ទាយន្តស្សបិ អរុណេ ឧគ្គតេ ទិវាបដិសល្លានមូលិកា អាបត្តិ. ‘ឯវំ និបជ្ជន្តោ អនាទរិយទុក្កដាបិ ន មុច្ចតី’តិ វុត្តត្តា អសុទ្ធចិត្តេន និបជ្ជន្តោ អរុណុគ្គមនតោ បុរេតរំ ឧដ្ឋហន្តោបិ អនុដ្ឋហន្តោបិ និបជ្ជនកាលេយេវ អនាទរិយទុក្កដំ អាបជ្ជតិ, ទិវាបដិសល្លានមូលិកំ បន ទុក្កដំ អរុណេយេវ អាបជ្ជតី’’តិ វុត្តំ, តស្មា ឯវំ និបជ្ជន្តស្ស ទ្វេ ទុក្កដានិ អាបជ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពំ.

សចេ ទ្វារំ សំវរិត្វា អរុណេ ឧគ្គតេ ឧដ្ឋហិស្សាមីតិ និបជ្ជតិ, ទ្វារេ ច អញ្ញេហិ អរុណុគ្គមនកាលេ វិវដេបិ តស្ស អនាបត្តិយេវ ទ្វារបិទហនស្ស រត្តិទិវាភាគេសុ វិសេសាភាវា. អាបត្តិអាបជ្ជនស្សេវ កាលវិសេសោ ឥច្ឆិតព្ពោ, ន តប្បរិហារស្សាតិ គហេតព្ពំ. ‘‘ទ្វារំ សំវរិត្វា រត្តិំ ¶ និបជ្ជតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៧៧) ហិ វុត្តំ. ទិវា សំវរិត្វា និបន្នស្ស កេនចិ វិវដេបិ ទ្វារេ អនាបត្តិយេវ, អត្តនាបិ អនុដ្ឋហិត្វាវ សតិ បច្ចយេ វិវដេបិ អនាបត្តីតិ វទន្តិ, ឥទម្បិ វិមតិវិនោទនិយមេវ (វិ. វិ. ដី. ១.៧៧) វុត្តំ.

យថាបរិច្ឆេទមេវ វុដ្ឋាតីតិ អរុណេ ឧគ្គតេយេវ វុដ្ឋាតិ, អាបត្តិយេវាតិ មូលាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនាទរិយអាបត្តិ បន បុរារុណា ឧដ្ឋិតស្សបិ តស្ស ហោតេវ ‘‘ទុក្កដា ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តត្តា. ទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ ច បុរារុណា ឧដ្ឋហិត្វា មូលាបត្តិយា មុត្តោបិ អនាទរិយទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ.

៥. និទ្ទាវសេន និបជ្ជតីតិ និទ្ទាភិភូតតាយ ឯកបស្សេន និបជ្ជតិ. ‘‘និទ្ទាវសេន និបជ្ជតី’’តិ វោហារវសេន វុត្តំ, បាទានំ បន ភូមិតោ អមោចិតត្តា អយំ និបន្នោ នាម ហោតីតិ តេនេវ អនាបត្តិ វុត្តា. អបស្សាយ សុបន្តស្សាតិ កដិដ្ឋិតោ ឧទ្ធំ បិដ្ឋិកណ្ដកេ អប្បមត្តកំ បទេសំ ភូមិំ អផុសាបេត្វា សុបន្តស្ស. កដិដ្ឋិំ បន ភូមិំ ផុសាបេន្តស្ស សយនំ នាម ន ហោតិ. បិដ្ឋិបសារណលក្ខណា ហិ សេយ្យា ទីឃា, វន្ទនាទីសុបិ តិរិយំ បិដ្ឋិកណ្ដកានំ ¶ បសារិតត្តា និបជ្ជនមេវាតិ អាបត្តិ បរិហរិតព្ពាវ. វន្ទនាបិ ហិ បាទមូលេ និបជ្ជតីតិអាទីសុ និបជ្ជនមេវ វុត្តា. សហសា វុដ្ឋាតីតិ បក្ខលិតា បតិតោ វិយ សហសា វុដ្ឋាតិ, តស្សបិ អនាបត្តិ បតនក្ខណេ អវិសយត្តា, វិសយេ ជាតេ សហសា វុដ្ឋិតត្តា ច. យស្ស បន វិសញ្ញិតាយ បច្ឆាបិ អវិសយោ ឯវ, តស្ស អនាបត្តិយេវ បតនក្ខណេ វិយ. តត្ថេវ សយតិ, ន វុដ្ឋាតីតិ ឥមិនា វិសយេបិ អករណំ ទស្សេតិ, តេនេវ តស្ស អាបត្តីតិ វុត្តំ.

ឥទានិ ¶ អដ្ឋកថាវាទសំសន្ទនំ កាតុំ ‘‘កោ មុច្ចតិ, កោ ន មុច្ចតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ មហាបច្ចរិយន្តិអាទីសុ បច្ចរីតិ ឧឡុម្បំ វុច្ចតិ, តស្មិំ និសីទិត្វា កតត្តា តមេវ នាមំ ជាតំ. កុរុន្ទិវល្លិវិហារោ នាម អត្ថិ, តត្ថ កតត្តា កុរុន្ទីតិ នាមំ ជាតំ. មហាអដ្ឋកថា នាម សង្គីតិត្តយមារុឡ្ហា តេបិដកស្ស ពុទ្ធវចនស្ស អដ្ឋកថា. យា មហាមហិន្ទត្ថេរេន តម្ពបណ្ណិទីបំ អាភតា, តម្ពបណ្ណិយេហិ ថេរេហិ បច្ឆា សីហឡភាសាយ អភិសង្ខតា ច ហោតិ. ឯកភង្គេនាតិ ឯកបស្សភញ្ជនេន បាទេ ភូមិតោ អមោចេត្វា ឯកបស្សេន សរីរំ ភញ្ជិត្វា និបន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន មហាបទុមត្ថេរេន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តេន មហាអដ្ឋកថាយ លិខិតមហាបទុមត្ថេរវាទេ ‘‘អយ’’ន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘មុច្ឆិត្វា បតិតត្តា អវិសយត្តា អាបត្តិ ន ទិស្សតី’’តិ ថេរេន វុត្តំ. អាចរិយា បន យថា យក្ខគហិតកោ ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោ ច បរវសោ ហោតិ, ឯវំ អបរវសត្តា មុច្ឆិត្វា បតិតោ កញ្ចិកាលំ ជានិត្វា និបជ្ជតីតិ អនាបត្តិំ ន វទន្តិ, វិសញ្ញិតេ បន សតិ អនាបត្តិយេវ.

ទ្វេ ជនាតិអាទិ មហាអដ្ឋកថាយមេវ វចនំ, តទេវ បច្ឆា វុត្តត្តា បមាណំ. យក្ខគហិតគ្គហណេនេវ ចេត្ថ វិសញ្ញិភូតោបិ សង្គហិតោ, ឯកភង្គេន និបន្នោ បន អនិបន្នត្តា អាបត្តិតោ មុច្ចតិយេវាតិ គហេតព្ពំ. សារត្ថទីបនិយញ្ច (សារត្ថ. ដី. ២.៧៧) ‘‘យោ ច យក្ខគហិតកោ, យោ ច ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោ’’តិ ឥមស្ស អដ្ឋកថាវាទស្ស បច្ឆិមត្តា សោយេវ បមាណតោ គហេតព្ពោ, តថា ច វក្ខតិ ‘‘សព្ពត្ថ យោ យោ អដ្ឋកថាវាទោ វា បច្ឆា វុច្ចតិ, សោ សោយេវ បមាណតោ គហេតព្ពោ’’តិ. ឥមស្មិំ ឋានេ ឥមស្ស អដ្ឋកថាបាឋស្ស អានីតត្តា ឥមស្មិំ វិនយសង្គហប្បករណេបិ ¶ ឥមស្មិំយេវ ឋានេ សោ បាឋោ វត្តព្ពោតិ នោ ខន្តិ. ឯត្ថ ច ‘‘រត្តិំ ទ្វារំ វិវរិត្វា និបន្នោ អរុណេ ឧគ្គតេ ឧដ្ឋាតិ, អនាបត្តី’’តិអាទិវចនតោ អរុណុគ្គមនេ សំសយវិនោទនត្ថំ អរុណកថា វត្តព្ពា. តត្រិទំ វុច្ចតិ –

‘‘កោ ¶ ឯស អរុណោ នាម;

កេន សោ អរុណោ ភវេ;

កីទិសោ តស្ស វណ្ណា តុ;

សណ្ឋានំ កីទិសំ ភវេ.

‘‘កិស្មិំ កាលេ ច ទេសេ ច, អរុណោ សមុគច្ឆតិ;

កិំ បច្ចក្ខសិទ្ធោ ឯសោ, ឧទាហុ អនុមានតោ’’តិ.

តត្ថ កោ ឯស អរុណោ នាមាតិ ឯត្ថ ឯស អរុណោ នាម សូរិយស្ស បភាវិសេសោ. វុត្តញ្ហេតំ អភិធានប្បទីបិកាយំ –

‘‘សូរស្សោទយតោ បុព្ពុដ្ឋិតរំសិ សិយារុណោ’’តិ;

តដ្ដីកាយញ្ច ‘‘សូរស្ស ឧទយតោ បុព្ពេ ឧដ្ឋិតរំសិ អរុណោ នាម សិយា’’តិ. វិមតិវិនោទនីនាមិកាយំ វិនយដីកាយញ្ច (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៣) ‘‘អរុណោតិ ចេត្ថ សូរិយុគ្គមនស្ស បុរេចរោ វឌ្ឍនឃនរត្តោ បភាវិសេសោតិ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ វុត្តំ, តស្មា សូរិយប្បភាយេវ អរុណោ នាម, ន អញ្ញោតិ ទដ្ឋព្ពំ. កេន សោ អរុណោ ភវេតិ ឯត្ថ អរុណោ វណ្ណោ អស្សាតិ អរុណោ, កិញ្ចិរត្តវណ្ណសមន្នាគតោតិ អត្ថោ. អថ វា អរតិ គច្ឆតិ រត្តវណ្ណភាវេន បវត្តតីតិ អរុណោ. វុត្តញ្ហេតំ អភិធានប្បទីបិកាដីកាយំ ‘‘អរុណវណ្ណតាយ អរតិ គច្ឆតីតិ អរុណោ’’តិ. កីទិសោ តស្ស វណ្ណោតិ ឯត្ថ អព្យត្តរត្តវណ្ណោ តស្ស វណ្ណោ ភវេ. វុត្តញ្ហិ អភិធានប្បទីបិកាយំ ‘‘អរុណោ កិញ្ចិរត្តោថា’’តិ. តដ្ដីកាយញ្ច ¶ ‘‘កិញ្ចិរត្តោ អព្យត្តរត្តវណ្ណោ អរុណោ នាម យថា មច្ឆស្ស អក្ខី’’តិ. វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៣) ‘‘វឌ្ឍនឃនរត្តោ បភាវិសេសោ’’តិ, តស្មា សូរិយស្ស រត្តប្បភាយេវ អរុណោ នាម, ន សេតប្បភាទយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ឯវំ បាតិមោក្ខដ្ឋបនក្ខន្ធកវណ្ណនាយ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣៨៣) ‘‘បាឡិយំ បន នន្ទិមុខិយាតិ ឱទាតទិសាមុខតាយ តុដ្ឋមុខិយា’’តិ វុត្តំ, តំ កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ, នោ ន យុជ្ជេយ្យ. តត្ថ ហិ អរុណុគ្គតកាលេ អរុណោភាសេន ឱទាតទិសាមុខភាវោ វុត្តោ, ន អរុណោភាសស្ស ឱទាតភាវោ. វុត្តញ្ហេតំ ឧទានដ្ឋកថាយំ (ឧទា. អដ្ឋ. ២៣) ‘‘នន្ទិមុខិយាតិ អរុណស្ស ឧគ្គតត្តា ¶ ឯវ អរុណោភាយ សូរិយាលោកូបជីវិនោ សត្តេ នន្ទាបនមុខិយា រត្តិយា ជាតាយ វិភាយមានាយាតិ អត្ថោ’’តិ.

ជាតកដ្ឋកថាយញ្ច –

‘‘ជិឃញ្ញរត្តិំ អរុណស្មិមុហតេ;

យា ទិស្សតិ ឧត្តមរូបវណ្ណិនី;

តថូបមា មំ បដិភាសិ ទេវតេ;

អាចិក្ខ មេ តំ កតមាសិ អច្ឆរា’’តិ. (ជា. អដ្ឋ. ៥.២១.២៥៤);

ឥមស្ស គាថាយ អត្ថវណ្ណនាយំ ‘‘តត្ថ ជិឃញ្ញរត្តិន្តិ បច្ឆិមរត្តិំ, រត្តិបរិយោសានេតិ អត្ថោ. ឧហតេតិ អរុណេ ឧគ្គតេ. យាតិ យា បុរត្ថិមា ទិសា រត្តវណ្ណតាយ ឧត្តមរូបធរា ហុត្វា ទិស្សតី’’តិ. ឯវំ អរុណុគ្គតសមយេ បុរត្ថិមទិសាយ រត្តវណ្ណតា វុត្តា, តស្មា តស្មិំ សមយេ អរុណស្ស ឧដ្ឋិតត្តា បុរត្ថិមាយ ទិសាយ រត្តភាគោ សូរិយាលោកស្ស បត្ថដត្តា សេសទិសានំ ឱទាតភាវោ វិញ្ញាយតិ.

សណ្ឋានំ ¶ កីទិសំ ភវេតិ ឯត្ថ អរុណស្ស បាដេក្កំ សណ្ឋានំ នាម នត្ថិ រស្មិមត្តត្តា. យត្តកំ បទេសំ ផរតិ, តត្តកំ តស្ស សណ្ឋានន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា បុរត្ថិមទិសាសណ្ឋានំ. វុត្តញ្ហិ ជាតកដ្ឋកថាយំ (ជា. អដ្ឋ. ៥.២១.២៥៥) ‘‘បុរត្ថិមទិសា រត្តវណ្ណតាយ ឧត្តមរូបធរា ហុត្វា ទិស្សតី’’តិ.

កិស្មិំ កាលេ ច ទេសេ ច, អរុណោ សមុគច្ឆតីតិ ឯត្ថ ឯស អរុណោ សូរិយុគ្គមនស្ស បុរេ កាលេ បុរត្ថិមទិសាយំ ឧគ្គច្ឆតិ. វុត្តញ្ហេតំ ឧទានដ្ឋកថាយំ (ឧទា. អដ្ឋ. ២៣) ‘‘ឧទ្ធស្តេ អរុណេតិ ឧគ្គតេ អរុណេ, អរុណោ នាម បុរត្ថិមទិសាយំ សូរិយោទយតោ បុរេតរមេវ ឧដ្ឋិតោភាសោ’’តិ. អភិធានប្បទីបិកាយញ្ច ‘‘សូរស្សោទយតោ បុព្ពុដ្ឋិតរំសី’’តិ.

កិំ បច្ចក្ខសិទ្ធោ ឯសោ, ឧទាហុ អនុមានតោតិ ឯត្ថ អយំ អរុណោ នាម បច្ចក្ខសិទ្ធោ ឯវ ¶ , ន អនុមានសិទ្ធោ. កស្មា វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ចក្ខុវិញ្ញាណគោចរវណ្ណាយតនភាវតោ. អក្ខស្ស បតីតិ បច្ចក្ខំ, ចក្ខុរូបានំ អភិមុខភាវេន អាបាថគតត្តា ចក្ខុវិញ្ញាណំ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២០៤, ៤០០; ៣.៤២១, ៤២៥, ៤២៦; សំ. និ. ២.៤៣, ៤៤, ៤៥, សំ. និ. ៤.៦០; កថា. ៤៦៥, ៤៦៧), តស្មា អយំ អរុណវណ្ណោ ចក្ខុនា ទិស្វា ជានិតព្ពតោ បច្ចក្ខសិទ្ធោយេវ ហោតិ, ន ឯវំ សតិ ឯវំ ភវេយ្យាតិ អនុមានេន បុនប្បុនំ ចិន្តនេន សិទ្ធោតិ. ឥមំ បញ្ហវិស្សជ្ជនំ សាធុកំ មនសិ ករិត្វា បណ្ឌិតេហិ រត្តោភាសោយេវ អរុណោតិ បច្ចេតព្ពោ សល្លក្ខេតព្ពោតិ.

កស្មា បន ឥមស្មិំ ឋានេ អរុណកថា វុត្តាតិ? ឥមិស្សា អរុណកថាយ មហាវិសយភាវតោ. កថំ? ឧបោសថិកា ឧបាសកា ច ឧបាសិកាយោ ច អរុណុគ្គមនំ តថតោ ¶ អជានន្តា អនុគ្គតេយេវ អរុណេ ឧគ្គតសញ្ញាយ ខាទនីយំ វា ខាទន្តិ, ភោជនីយំ វា ភុញ្ជន្តិ, មាលាគន្ធាទីនិ វា ធារេន្តិ, តតោ តេសំ សីលំ ភិជ្ជតិ. សាមណេរា តថេវ វិកាលភោជនំ ភុញ្ជិត្វា សីលវិនាសំ បាបុណន្តិ. និស្សយបដិបន្នកា ភិក្ខូ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ វិនា ពហិសីមេ ចរន្តា និស្សយប្បស្សម្ភនំ បាបុណន្តិ, អន្តោវស្សេ ភិក្ខូ ឧបចារសីមតោ ពហិគច្ឆន្តា វស្សច្ឆេទំ, តេចីវរិកា ភិក្ខូ អពទ្ធសីមាយំ ចីវរេន វិប្បវសន្តា និស្សគ្គិយបាចិត្តិយំ, តថា សត្តព្ភន្តរសីមាយំ, សហសេយ្យប្បហោនកដ្ឋានេ អនុបសម្បន្នមាតុគាមេហិ សហ សយន្តា បាចិត្តិយំ, តថា យាវកាលិកំ ភុញ្ជន្តា ភិក្ខូ, បារិវាសិកាទយោ វត្តំ និក្ខិបន្តា រត្តិច្ឆេទំ. ឯវមាទិអនេកាទីនវសម្ភវតោ លជ្ជិបេសលានំ ភិក្ខូនំ តថតោ អរុណុគ្គមនស្ស ជាននត្ថំ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កេចិ បន ភិក្ខូ អឌ្ឍរត្តិសមយេ ឃដិសុញ្ញត្តា អឌ្ឍរត្តិកាលំ អតិក្កម្ម អញ្ញទិវសោ ហោតិ, តស្មា តស្មិំ កាលេ អរុណំ ឧដ្ឋិតំ នាម ហោតីតិ មញ្ញមានា អឌ្ឍរត្តិំ អតិក្កម្ម ខាទនីយភោជនីយាទីនិ ភុញ្ជន្តិ, តេ បន ពុទ្ធសមយំ អជានន្តា វេទសមយមេវ មនសិ ករោន្តា ឯវំ ករោន្តិ, តស្មា តេសំ តំករណំ បមាណំ ន ហោតិ. ពហវោ បន ភិក្ខូ អរុណស្ស បច្ចក្ខភាវំ អជានន្តា អនុមានវសេន ចិន្តិតុញ្ច អសក្កោន្តា អនុស្សវវសេនេវ បរវចនំ សទ្ទហន្តា អម្ហាកំ អាចរិយា អរុណុគ្គមនវេលាយំ ឧដ្ឋាយ គច្ឆន្តា សូរិយុគ្គមនវេលាយំ ទ្វិសហស្សទណ្ឌប្បមាណំ ឋានំ បាបុណន្តិ, តិសហស្សទណ្ឌប្បមាណំ ឋានំ បាបុណន្តីតិ ¶ ច វទន្តិ. ឥមម្ហា វិហារា អសុកំ នាម វិហារំ អសុកំ នាម ចេតិយំ អសុកំ នាម គាមំ បាបុណន្តីតិអាទីនិ ច វទន្តីតិ ឯវំ អនុស្សវវចនំ វទន្តិ, តម្បិ អប្បមាណំ. កស្មា? អទ្ធានំ នាម ពលវន្តស្ស ជវសម្បន្នស្ស ច រស្សំ ហោតិ, ទុព្ពលស្ស សន្តស្ស ច ទីឃំ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘ទីឃា ¶ ជាគរតោ រត្តិ, ទីឃំ សន្តស្ស យោជនំ;

ទីឃោ ពាលាន សំសារោ, សទ្ធម្មំ អវិជានត’’ន្តិ. (ធ. ប. ៦០);

តស្មា អទ្ធានំ នាម សព្ពេសំ ឯកសទិសំ ន ហោតីតិ អរុណុគ្គមនស្ស លក្ខណំ ភវិតុំ ន សក្កា, ន ច តេ អាយស្មន្តោ បិដកត្តយតោ កិញ្ចិ សាធកភូតំ វចនំ អាហរន្តិ, អសក្ខិកំ អឌ្ឌំ ករោន្តិ វិយ យថាជ្ឈាសយមេវ វទន្តីតិ បមាណំ ន ហោតិ.

អញ្ញេ បន –

‘‘អតីតរត្តិយា យាមោ;

បច្ឆិមោឌ្ឍមមុស្ស វា;

ភាវិនិយាទិប្បហារោ;

តទឌ្ឍំ វាជ្ជតេហ្យ ហោតិ –

កច្ចាយនសារប្បករណាគតំ គាថំ វត្វា អតីតរត្តិយា បច្ឆិមោ យាមោ អជ្ជ បរិយាបន្នោ, តស្មា បច្ឆិមយាមស្ស អាទិតោ បដ្ឋាយ អរុណំ ឧគ្គច្ឆតី’’តិ វទន្តិ. អយំ វាទោ សការណសញ្ញាបកត្តា បុរិមេហិ ពលវា ហោតិ, ឯវំ សន្តេបិ អយុត្តោយេវ. កស្មា? អយញ្ហិ គាថា ពាហិរសទ្ទសត្ថេ ជង្គទាសប្បករណេ វុត្តនយេន អជ្ជ ភវា អជ្ជតនីតិ វុត្តអជ្ជវោហារស្ស បវត្តនកាលំ ទស្សេតុំ វុត្តា, ន បិដកត្តយេ វុត្តស្ស អរុណុគ្គមនស្ស កាលំ ទស្សេតុំ, តស្មា អញ្ញសាធ្យស្ស អញ្ញសាធកេន សាធិតត្តា អយុត្តោយេវ.

អបរេ បន ‘‘បហារោ យាមសញ្ញិតោ’’តិ អភិធានប្បទីបិកាយំ វុត្តត្តា បហារយាមសទ្ទានំ ឯកត្ថត្តា តត្ថេវ ‘‘តិយាមា សំវរី ភវេ’’តិ វុត្តត្តា រត្តិយា ច តិយាមភាវតោ បាឡិយញ្ច (ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៣) ‘‘អភិក្កន្តា ¶ , ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ បច្ឆិមោ យាមោ, ឧទ្ធស្តោ អរុណោ’’តិ អាគតត្តា ឥទានិ ¶ រត្តិយា ចតូសុ បហារេសុ តតិយប្បហារស្ស អវសានេ អរុណោ ឧគ្គតោ, តស្មា អវសេសឯកប្បហារមត្តោ កាលោ ទិវសភាគំ ភជតីតិ វទេយ្យុំ, អយំ វាទោ តតិយវាទតោបិ ពលវតរោ. កស្មា? ញាបកញាប្យានំ អនុរូបភាវតោ. តថា ហិ ‘‘បហារោ យាមសញ្ញិតោ’’តិ អយំ ញាបកោ បហារយាមានំ ឯកត្ថភាវស្ស អនុរូបោ, ‘‘តិយាមា សំវរីភវេ’’តិ អយំ រត្តិយា តិយាមភាវស្ស, ‘‘បាឡិយញ្ចា’’តិអាទិ តតិយប្បហារស្ស អវសានេ អរុណុគ្គមនស្ស, តថាបិ អយុត្តោយេវ ហោតិ. កស្មា? ‘‘អវសេសឯកប្បហារមត្តោ កាលោ ទិវសភាគំ ភជតី’’តិ វចនស្ស វិរុទ្ធត្តា. មជ្ឈិមទេសេ ហិ ទសឃដិកាបមាណស្ស កាលស្ស ឯកប្បហារត្តា សព្ពា រត្តិ តិយាមាវ ហោតិ, ន ចតុយាមា, ឥទានិ បន បច្ចន្តវិសយេសុ សត្តដ្ឋឃដិកាមត្តស្ស កាលស្ស ឯកប្បហារកតត្តា ចតុប្បហារា ភវតិ, តស្មា មជ្ឈិមទេសវោហារំ គហេត្វា អភិធានប្បទីបិកាយញ្ច ‘‘តិយាមា សំវរី ភវេ’’តិ វុត្តំ, បាឡិយញ្ច (ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៣) ‘‘និក្ខន្តោ បច្ឆិមោ យាមោ, ឧទ្ធស្តោ អរុណោ’’តិ, តស្មា រត្តិបរិយោសានេយេវ អរុណោ ឧគ្គតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ហិ វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២០១) ‘‘តថា បារិវាសិកាទីនម្បិ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា វត្តំ និក្ខិបន្តានំ រត្តិច្ឆេទោ វុត្តោ, ឧគ្គតេ អរុណេ និក្ខិបិតព្ពន្តិ ហិ វុត្ត’’ន្តិ.

សហសេយ្យសិក្ខាបទេបិ (បាចិ. ៥២-៥៤) ‘‘អនុបសម្បន្នេហិ សហ និវុត្ថភាវបរិមោចនត្ថំ បុរារុណា និក្ខមិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯវំ ចីវរវិប្បវាសាទីសុ ច សព្ពត្ថ រត្តិបរិយោសានេ អាគមនវសេន អរុណុគ្គមនំ ទស្សិតំ, ន អតីតារុណវសេនាតិ. ជាតកដ្ឋកថាយម្បិ (ជា. អដ្ឋ. ៥.២១.២៥៥) ‘‘រត្តិបរិយោសានេតិ អត្ថោ’’តិ. ន កេវលំ មជ្ឈិមទេសេសុ រត្តិយាយេវ តិប្បហារភាវោ ហោតិ ¶ , អថ ខោ ទិវសស្សបិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋសាលិនិយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា) ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អភិធម្មទេសនាបរិយោសានញ្ច តេសំ ភិក្ខូនំ សត្តប្បករណឧគ្គហណញ្ច ឯកប្បហារេនេវ ហោតី’’តិ, មូលដីកាយញ្ច (ធ. ស. មូលដី. និទានកថាវណ្ណនា) ‘‘ឯកប្បហារេនាតិ ឯត្ថ បហារោតិ ទិវសស្ស តតិយភាគោ វុច្ចតី’’តិ, តស្មា ឯកោ រត្តិទិវោ ឆប្បហារោ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ. ឯវំ មជ្ឈិមទេសវោហារេន តិយាមសង្ខាតស្ស តិប្បហារស្ស អវសានេ សព្ពរត្តិបរិយោសានេ ឧដ្ឋិតំ អរុណំ បច្ចន្តទេសវោហារេន តិប្បហារស្ស អវសានេតិ គហេត្វា ឯកប្បហារាវសេសកាលេ អរុណោ ឧគ្គតោតិ វុត្តត្តា អយម្បិ វាទោ អយុត្តោយេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ពហវោ ¶ បន បណ្ឌិតា ‘‘ខុទ្ទសិក្ខានិស្សយេ វុត្តំ –

‘សេតរុណញ្ច បឋមំ, ទុតិយំ នន្ទិយាវដ្ដំ;

តតិយំ តម្ពវណ្ណញ្ច, ចតុត្ថំ គទ្រភំ មុខ’ន្តិ. –

ឥមំ គាថំ និស្សាយ ឯករត្តិយំ អរុណោ ចតុក្ខត្តុំ ឧដ្ឋហតិ, តត្ថ បឋមំ សេតវណ្ណំ ហោតិ, ទុតិយំ នន្ទិយាវដ្ដបុប្ផវណ្ណំ ហោតិ, តតិយំ តម្ពវណ្ណំ ហោតិ, ចតុត្ថំ គទ្រភមុខវណ្ណំ ហោតី’’តិ វត្វា រត្តោភាសតោ បុរេតរំ អតីតរត្តិកាលេយេវ វត្តនិក្ខិបនាទិកម្មំ ករោន្តិ. តេសំ តំ ករណំ អនិសម្មការិតំ អាបជ្ជតិ. អយញ្ហិ គាថា នេវ បាឡិយំ ទិស្សតិ, ន អដ្ឋកថាយំ, ន ដីកាសុ, កេវលំ និស្សយេ ឯវ, និស្សយេសុ ច ឯកស្មិំយេវ ខុទ្ទសិក្ខានិស្សយេ ទិស្សតិ, ន អញ្ញនិស្សយេសុ, តត្ថាបិ នេវ បុព្ពាបរសម្ពន្ធោ ទិស្សតិ, ន ហេតុផលាទិភាវោ, ន ច លិង្គនិយមោតិ ន និស្សយការាចរិយេន ឋបិតា ភវេយ្យ, អថ ខោ បច្ឆា អញ្ញេហិ លេខកេហិ វា អត្តនោ ឥច្ឆានុរូបំ លិខិតា ភវេយ្យ, តស្មា អយំ គាថា កុតោ អាភតា បាឡិតោ វា អដ្ឋកថាតោ ¶ វា ដីកាតោ វា វិនយតោ វា សុត្តន្តតោ វា អភិធម្មតោ វាតិ បភវំ អបរិយេសិត្វា និស្សយេ ទិដ្ឋមត្តមេវ សារតោ គហេត្វា បាឡិយដ្ឋកថាដីកាសុ វុត្តវចនំ អនិសាមេត្វា កតត្តា អនិសម្មការិតំ អាបជ្ជតិ.

តត្រាយំ បាឡិ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា សីតាសុ ហេមន្តិកាសុ រត្តីសុ អន្តរដ្ឋកាសុ ហិមបាតសមយេ រត្តិំ អជ្ឈោកាសេ ឯកចីវរោ និសីទិ, ន ភគវន្តំ សីតំ អហោសិ. និក្ខន្តេ បឋមេ យាមេ សីតំ ភគវន្តំ អហោសិ, ទុតិយំ ភគវា ចីវរំ បារុបិ, ន ភគវន្តំ សីតំ អហោសិ. និក្ខន្តេ មជ្ឈិមេ យាមេ សីតំ ភគវន្តំ អហោសិ, តតិយំ ភគវា ចីវរំ បារុបិ, ន ភគវន្តំ សីតំ អហោសិ. និក្ខន្តេ បច្ឆិមេ យាមេ ឧទ្ធស្តេ អរុណេ នន្ទិមុខិយា រត្តិយា សីតំ ភគវន្តំ អហោសិ, ចតុត្ថំ ភគវា ចីវរំ បារុបិ, ន ភគវន្តំ សីតំ អហោសី’’តិ. អយំ មហាវគ្គេ (មហាវ. ៣៤៦) ចីវរក្ខន្ធកាគតា វិនយបាឡិ. បាឡិយំ នន្ទិមុខិយាតិ តុដ្ឋិមុខិយា, បសន្នទិសាមុខាយាតិ អត្ថោ. អយំ តំសំវណ្ណនាយ វិមតិវិនោទនីបាឋោ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៤៦).

‘‘តេន ខោ បន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ បុព្ពារាមេ មិគារមាតុបាសាទេ ¶ . តេន ខោ បន សមយេន ភគវា តទហុបោសថេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ និសិន្នោ ហោតិ. អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ អភិក្កន្តាយ រត្តិយា និក្ខន្តេ បឋមេ យាមេ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា យេន ភគវា តេនញ្ជលិំ បណាមេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – អភិក្កន្តា, ភន្តេ រត្តិ, និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ឧទ្ទិសតុ, ភន្តេ, ភគវា ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខន្តិ. ឯវំ វុត្តេ ភគវា តុណ្ហី អហោសិ. ទុតិយម្បិ ខោ អាយស្មា ¶ អានន្ទោ អភិក្កន្តាយ រត្តិយា និក្ខន្តេ មជ្ឈិមេ យាមេ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា យេន ភគវា តេនញ្ជលិំ បណាមេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ មជ្ឈិមោ យាមោ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ឧទ្ទិសតុ, ភន្តេ, ភគវា ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខន្តិ. ទុតិយម្បិ ភគវា តុណ្ហី អហោសិ. តតិយម្បិ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ អភិក្កន្តាយ រត្តិយា និក្ខន្តេ បច្ឆិមេ យាមេ ឧទ្ធស្តេ អរុណេ នន្ទិមុខិយា រត្តិយា ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា យេន ភគវា តេនញ្ជលិំ បណាមេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ បច្ឆិមោ យាមោ, ឧទ្ធស្តំ អរុណំ, នន្ទិមុខី រត្តិ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ឧទ្ទិសតុ ភន្តេ ភគវា ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខន្តិ. អបរិសុទ្ធា, អានន្ទ, បរិសា’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៣). អយំ ចូឡវគ្គេ បាតិមោក្ខដ្ឋបនក្ខន្ធកាគតា អបរាបិ វិនយបាឡិ.

នន្ទិមុខិយា រត្តិយាតិ អរុណុដ្ឋិតកាលេ បីតិមុខា វិយ រត្តិ ខាយតិ. តេនាហ ‘‘នន្ទិមុខិយា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៨៣) អយំ តំសំវណ្ណនាភូតសមន្តបាសាទិកដ្ឋកថាបាឋោ. អភិក្កន្តាតិ បរិក្ខីណា. ឧទ្ធស្តេ អរុណេតិ ឧគ្គតេ អរុណសីសេ. នន្ទិមុខិយាតិ តុដ្ឋិមុខិយា. អយំ តំសំវណ្ណនាភូតសារត្ថទីបនីបាឋោ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣៨៣). បាឡិយំ នន្ទិមុខិយាតិ ឱទាតទិសាមុខិតាយ តុដ្ឋមុខិយា. អយំ តំសំវណ្ណនាយ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៨៣) វិមតិវិនោទនីបាឋោ.

‘‘តតិយម្បិ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ អភិក្កន្តាយរត្តិយា និក្ខន្តេ បច្ឆិមេ យាមេ ឧទ្ធស្តេ អរុណេ នន្ទិមុខិយា រត្តិយា ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា យេន ភគវា តេនញ្ជលិំ បណាមេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ បច្ឆិមោ យាមោ, ឧទ្ធស្តោ អរុណោ, នន្ទិមុខី រត្តិ, ចិរនិសិន្នា អាគន្តុកា ភិក្ខូ, បដិសម្មោទតុ, ភន្តេ, ភគវា ¶ អាគន្តុកេ ភិក្ខូ’’តិ. អយំ ឧទានាគតា សុត្តន្តបាឡិ (ឧទា. ៤៥). ឧទ្ធស្តេ ¶ អរុណេតិ ឧគ្គតេ អរុណេ. អរុណោ នាម បុរត្ថិមទិសាយំ សូរិយោទយតោ បុរេតរមេវ ឧដ្ឋិតោភាសោ. នន្ទិមុខិយា រត្តិយាតិ អរុណស្ស ឧគ្គតត្តា ឯវ អរុណោភាយ សូរិយាលោកូបជីវិនោ សត្តេ នន្ទាបនមុខិយា រត្តិយា ជាតាយ, វិភាយមានាយាតិ អត្ថោ. អយំ តំសំវណ្ណនាភូតា ឧទានដ្ឋកថា (ឧទា. អដ្ឋ. ២៣).

ឥតិ ឯត្តកាសុ វិនយសុត្តន្តាគតាសុ បាឡិយដ្ឋកថាដីកាសុ ឯកស្មិម្បិឋានេ អរុណោ ចតុក្ខត្តុំ ឧគ្គតោតិ នត្ថិ, ឯកវារមេវ វុត្តោ. ចតុព្ពិធវណ្ណសមន្នាគតោតិបិ នត្ថិ, ឯកវណ្ណោ ឯវ វុត្តោ. ជាតកដ្ឋកថាយម្បិ (ជា. អដ្ឋ. ៥.២១.២៥៥) រត្តវណ្ណោ ឯវ វុត្តោ, ន សេតវណ្ណាទិកោ. នន្ទិមុខីតិ ច សត្តេ នន្ទាបនទិសាមុខី រត្តិ ឯវ វុត្តា, ន អរុណស្ស នន្ទិយាវដ្ដបុប្ផសទិសវណ្ណតា. តេនាហ ‘‘សត្តេ នន្ទាបនមុខិយា រត្តិយា’’តិ. ឯវំ អភិធានប្បទីបិកាបករណវចនេន វិរុទ្ធត្តា បាឡិយដ្ឋកថាទីហិ អសំសន្ទនតោ ទុព្ពលសាធកត្តា ច អយម្បិ វាទោ អយុត្តោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពោ, តស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អាណំ អនតិក្កន្តេន លជ្ជិភិក្ខុនា យទិ កេនចិ អប្បដិច្ឆន្នេ វិវដោកាសេ ហោតិ, មច្ឆក្ខិសមានអព្យត្តរត្តោភាសស្ស បញ្ញាយមានកាលតោ បដ្ឋាយ វត្តនិក្ខិបនាទិកម្មំ កាតព្ពំ.

យទិ បន បព្ពតាទិនា បដិច្ឆន្នដ្ឋានំ ហោតិ, យត្តកេន កាលេន វិវដដ្ឋានេ រត្តោភាសោ បញ្ញាយតិ, សូរិយមណ្ឌលស្ស ទិស្សនកាលតោ ឯកឃដិកាមត្តេន វា ទ្វិឃដិកាមត្តេន វា តត្តកំ កាលំ សល្លក្ខេត្វា ឥមស្មិំ កាលេ អរុណោ ឧគ្គតោ ភវេយ្យាតិ តក្កេត្វា កាតព្ពំ, សំសយំ អនិច្ឆន្តេន តតោបិ កញ្ចិកាលំ អធិវាសេត្វា និស្សំសយកាលេ កត្តព្ពំ, អយំ តត្ថ ¶ សាមីចិ. អយំ បន វាទោ យថាវុត្តប្បករណវចនេហិ សុដ្ឋុ សំសន្ទតិ យថា គង្គោទកេន យមុនោទកំ, តស្មា បណ្ឌិតេហិ បុនប្បុនំ បុព្ពាបរំ អាលោឡេន្តេន មនសិ កាតព្ពោ. ឯវំ មនសិ ករិត្វា អរុណបដិសំយុត្តេសុ ឋានេសុ សំសយោ ឆិន្ទិតព្ពោ, សំសយំ ឆិន្ទិត្វា វិសារទេន ហុត្វា តំ តំ កម្មំ កាតព្ពន្តិ.

វិសុទ្ធត្ថាយ សីលស្ស, ភិក្ខូនំ បិយសីលិនំ;

កតារុណកថា ឯសា, ន សារម្ភាទិការណា.

តស្មា ¶ សុដ្ឋូបធារេត្វា, យុត្តំ គណ្ហន្តុ សាធវោ;

អយុត្តញ្ចេ ឆឌ្ឌយន្តុ, មា ហោន្តុ ទុម្មនាទយោតិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

បឋមោ បរិច្ឆេទោ.

២. បរិក្ខារវិនិច្ឆយកថា

៦. ឯវំ ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បរិក្ខារវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បរិក្ខារោតិ សមណបរិក្ខារោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយកថាយ អាទិម្ហិ វុត្តំ ‘‘តត្ថា’’តិ បទំ អានេត្វា តត្ថ តេសុ មាតិកាបទេសុ សមភិនិវិដ្ឋស្ស ‘‘បរិក្ខារោ’’តិ បទស្ស ‘‘សមណបរិក្ខារោ’’តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ យោជនា, ឯស នយោ ឥតោ បរេបិ. សមណបរិក្ខារោ វុត្តោ, ន គិហិបរិក្ខារោតិ អធិប្បាយោ. បរិសមន្តតោ ករិយតេតិ បរិក្ខារោ, ឆត្តាទិកោ. តត្រាតិ សមណបរិក្ខារេ. កប្បតីតិ កប្បិយោ, ន កប្បិយោ អកប្បិយោ, កប្បិយោ ច អកប្បិយោ ច កប្បិយាកប្បិយោ, សមាហារទ្វន្ទេបិ បុល្លិង្គមិច្ឆន្តិ បណ្ឌិតា. កប្បិយាកប្បិយោ ¶ ច សោ បរិក្ខារោ ចេតិ តថា, តស្ស វិនិច្ឆយោ កប្បិយាកប្បិយបរិក្ខារវិនិច្ឆយោ.

កេចិ តាលបណ្ណច្ឆត្តន្តិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ. សព្ពម្បិ ហិ ឆត្តំ តថាករិយមានំ ន វដ្ដតិ. តេនេវាហ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៨៥) ‘‘សព្ពបរិក្ខារេសុ វណ្ណមដ្ឋវិការំ ករោន្តស្ស ទុក្កដន្តិ ទីបេន្តេន ន វដ្ដតីតិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ. ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយាតិ ឥមិនា ថិរករណត្ថំ ឯកវណ្ណសុត្តេន វិនន្ធិយមានំ យទិ វណ្ណមដ្ឋំ ហោតិ, តត្ថ ន ទោសោតិ ទស្សេតិ. អារគ្គេនាតិ និខាទនមុខេន. យទិ ន វដ្ដតិ, តាទិសំ ឆត្តទណ្ឌំ លភិត្វា កិំ កាតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ឃដកំ វា’’តិអាទិ. សុត្តកេន វា ទណ្ឌោ វេឋេតព្ពោតិ យថា លេខា ន បញ្ញាយតិ, តថា វេឋេតព្ពោ. ទណ្ឌពុន្ទេតិ ទណ្ឌមូលេ, ឆត្តទណ្ឌស្ស ហេដ្ឋិមកោដិយន្តិ អត្ថោ. ឆត្តមណ្ឌលិកន្តិ ឆត្តស្ស អន្តោ ខុទ្ទកមណ្ឌលំ, ឆត្តបញ្ជរេ មណ្ឌលាការេន ពទ្ធទណ្ឌវលយំ ¶ វា. ឧក្កិរិត្វាតិ និន្នំ, ឧន្នតំ វា កត្វា ឧដ្ឋាបេត្វា. សា វដ្ដតីតិ សា លេខា រជ្ជុកេហិ ពន្ធន្តុ វា មា វា, ពន្ធិតុំ យុត្តដ្ឋានត្តា វដ្ដតិ. តេន វុត្តំ អាចរិយពុទ្ធទត្តមហាថេរេន –

‘‘ឆត្តំ បណ្ណមយំ កិញ្ចិ, ពហិ អន្តោ ច សព្ពសោ;

បញ្ចវណ្ណេន សុត្តេន, សិព្ពិតុំ ន ច វដ្ដតិ.

‘‘ឆិន្ទិតុំ អឌ្ឍចន្ទំ វា, បណ្ណេ មករទន្តកំ;

ឃដកំ វាឡរូបំ វា, លេខា ទណ្ឌេ ន វដ្ដតិ.

‘‘សិព្ពិតុំ ឯកវណ្ណេន, ឆត្តំ សុត្តេន វដ្ដតិ;

ថិរត្ថំ បញ្ចវណ្ណេន, បញ្ជរំ វា វិនន្ធិតុំ.

‘‘ឃដកំ វាឡរូបំ វា, លេខា វា បន កេវលា;

ឆិន្ទិត្វា វាបិ ឃំសិត្វា, ធារេតុំ បន វដ្ដតិ.

‘‘អហិច្ឆត្តកសណ្ឋានំ ¶ , ទណ្ឌពុន្ទម្ហិ វដ្ដតិ;

ឧក្កិរិត្វា កតា លេខា, ពន្ធនត្ថាយ វដ្ដតី’’តិ.

តស្ស វណ្ណនាយម្បិ ឆត្តំ បណ្ណមយំ កិញ្ចីតិ តាលបណ្ណាទិបណ្ណច្ឆទនំ យំ កិញ្ចិ ឆត្តំ. ពហីតិ ឧបរិ. អន្តោតិ ហេដ្ឋា. សិព្ពិតុន្តិ រូបំ ទស្សេត្វា សូចិកម្មំ កាតុំ. បណ្ណេតិ ឆទនបណ្ណេ. អឌ្ឍចន្ទន្តិ អឌ្ឍចន្ទាការំ. មករទន្តកន្តិ មករទន្តាការំ, យំ ‘‘គិរិកូដ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឆិន្ទិតុំ ន វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. មុខវដ្ដិយា នាមេត្វា ពទ្ធបណ្ណកោដិយា វា មត្ថកមណ្ឌលកោដិយា វា គិរិកូដាទិំ ករោន្តិ, ឥមិនា តំ បដិក្ខិត្តំ. ទណ្ឌេតិ ឆត្តទណ្ឌេ. ឃដកន្តិ ឃដាការោ. វាឡរូបំ វាតិ ព្យគ្ឃាទិវាឡានំ រូបកំ វា. លេខាតិ ឧក្កិរិត្វា វា ឆិន្ទិត្វា វា ចិត្តកម្មវសេន វា កតរាជិ. បញ្ចវណ្ណានំ សុត្តានំ អន្តរេ នីលាទិឯកវណ្ណេន សុត្តេន ថិរត្ថំ ឆត្តំ អន្តោ ច ពហិ ច សិព្ពិតុំ វា ឆត្តទណ្ឌគ្គាហកសលាកបញ្ជរំ ថិរត្ថំ វិនន្ធិតុំ វា វដ្ដតីតិ យោជនា. បញ្ចវណ្ណានំ ឯកវណ្ណេន ថិរត្ថន្តិ ឥមិនា អនេកវណ្ណេហិ សុត្តេហិ ¶ វណ្ណមដ្ឋត្ថាយ សិព្ពិតុញ្ច វិនន្ធិតុញ្ច ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘បញ្ចវណ្ណេនា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, តស្ស ឯកវណ្ណេន បញ្ចវណ្ណេន វា សុត្តេន ថិរត្ថំ សិព្ពិតុំ វិនន្ធិតុំ វា វដ្ដតីតិ យោជនា កាតព្ពា ហោតិ.

ឯត្ថ ច ហេដ្ឋា វុត្តេន ‘‘បញ្ចវណ្ណេន សុត្តេន សិព្ពិតុំ ន ច វដ្ដតី’’តិ បាឋេន ច ‘‘កេចិ តាលបណ្ណច្ឆត្តំ អន្តោ វា ពហិ វា បញ្ចវណ្ណេន សុត្តេន សិព្ពេត្វា វណ្ណមដ្ឋំ ករោន្តិ, តំ ន វដ្ដតិ, ឯកវណ្ណេ បន នីលេន វា បីតកេន វា យេន កេនចិ សុត្តេន អន្តោ វា ពហិ វា សិព្ពិតុំ, ឆត្តទណ្ឌគ្គាហកំ សលាកបញ្ជរំ វា វិនន្ធិតុំ វដ្ដតិ, តញ្ច ខោ ថិរករណត្ថំ, ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយា’’តិ អដ្ឋកថាបាឋេន ច វិរុជ្ឈតិ, តស្មា សោ ន គហេតព្ពោ.

លេខា ¶ វា បន កេវលាតិ យថាវុត្តប្បការា សកលា លេខា វា. ឆិន្ទិត្វាតិ ឧក្កិរិត្វា កតំ ឆិន្ទិត្វា. ឃំសិត្វាតិ ចិត្តកម្មាទិវសេន កតំ ឃំសិត្វា. ទណ្ឌពុន្ទម្ហីតិ ឆត្តទណ្ឌស្ស បញ្ជរេ គាហណត្ថាយ ផាលិតពុន្ទម្ហិ, មូលេតិ អត្ថោ. អយមេត្ថ និស្សន្ទេហេ វុត្តនយោ. ខុទ្ទសិក្ខាគណ្ឋិបទេ បន ‘‘ឆត្តបិណ្ឌិយា មូលេ’’តិ វុត្តំ. អហិច្ឆត្តកសណ្ឋានន្តិ ផុល្លអហិច្ឆត្តកាការំ. រជ្ជុកេហិ គាហាបេត្វា ទណ្ឌេ ពន្ធន្តិ, តស្មិំ ពន្ធនដ្ឋានេ វលយមិវ ឧក្កិរិត្វាតិ វលយំ វិយ ឧបដ្ឋាបេត្វា. ពន្ធនត្ថាយាតិ វាតេន យថា ន ចលតិ, ឯវំ រជ្ជូហិ ទណ្ឌេ បញ្ជរស្ស ពន្ធនត្ថាយ. ឧក្កិរិត្វា កតា លេខា វដ្ដតីតិ យោជនា. យថា វាតប្បហារេន អចលនត្ថំ ឆត្តមណ្ឌលិកំ រជ្ជុកេហិ គាហាបេត្វា ទណ្ឌេ ពន្ធន្តិ, តស្មិំ ពន្ធនដ្ឋានេ វលយមិវ ឧក្កិរិត្វា លេខំ ឋបេន្តិ, សា វដ្ដតីតិ. សចេបិ ន ពន្ធតិ, ពន្ធនារហដ្ឋានត្តា វលយំ ឧក្កិរិត្វា វដ្ដតីតិ គណ្ឋិបទេ វត្តន្តីតិ អាគតំ, តស្មា បក្ខរណេសុ អាគតនយេនេវ ឆត្តេ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ.

៧. ចីវរេ បន នានាសុត្តកេហីតិ (សារត្ថ. ដី. ២.៨៥; វិ. វិ. ដី. ១.៨៥) នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ. ឥទញ្ច តថា ករោន្តានំ វសេន វុត្តំ, ឯកវណ្ណសុត្តកេនបិ ន វដ្ដតិយេវ. ‘‘បកតិសូចិកម្មមេវ វដ្ដតី’’តិ ហិ វុត្តំ. បដ្ដមុខេតិ ទ្វិន្នំ បដ្ដានំ សង្ឃដិតដ្ឋានំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. បរិយន្តេតិ ចីវរបរិយន្តេ. អនុវាតំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. វេណីតិ វរកសីសាការេន សិព្ពនំ. សង្ខលិកន្តិ ទ្វិគុណសង្ខលិកាការេន សិព្ពនំ, ពិឡាលសង្ខលិកាការេន សិព្ពនំ វា. វេណិំ វា សង្ខលិកំ វា ករោន្តីតិ ករណកិរិយាយ សម្ពន្ធោ. អគ្ឃិយំ នាម ចេតិយសណ្ឋានំ ¶ , យំ ‘‘អគ្ឃិយត្ថម្ភោ’’តិ វទន្តិ. គយា នាម មូលេ តនុកំ អគ្គេ មហន្តំ កត្វា គទាការេន សិព្ពនំ. មុគ្គរោ នាម មូលេ ច អគ្គេ ច ឯកសទិសំ កត្វា មុគ្គរាការេន សិព្ពនំ. កក្កដក្ខីនិ ឧក្កិរន្តីតិ ¶ គណ្ឋិកបដ្ដបាសកបដ្ដានំ អន្តេ បាឡិពទ្ធំ កត្វា កក្កដកានំ អក្ខិសណ្ឋានំ បដ្ឋបេន្តិ, ករោន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘កោណសុត្តបិឡកាតិ គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានំ កោណេហិ នីហដសុត្តានំ កោដិយោ’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កថំ បន តា បិឡកា ទុវិញ្ញេយ្យរូបា កាតព្ពាតិ? កោណេហិ នីហដសុត្តានំ អន្តេសុ ឯកវារំ គណ្ឋិកករណេន វា បុន និវត្តេត្វា សិព្ពនេន វា ទុវិញ្ញេយ្យសភាវំ កត្វា សុត្តកោដិយោ រស្សំ កត្វា ឆិន្ទិតព្ពា. ធម្មសិរិត្ថេរេន បន ‘‘កោណសុត្តា ច បិឡកា, ទុវិញ្ញេយ្យាវ កប្បរេ’’តិ វុត្តំ, តថា អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេនបិ ‘‘សុត្តា ច បិឡកា តត្ថ, ទុវិញ្ញេយ្យាវ ទីបិតា’’តិ វុត្តំ, តស្មា តេសំ មតេន កោណសុត្តា ច បិឡកា ច កោណសុត្តបិឡកាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.៨៥) កោណសុត្តបិឡកាតិ គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានំ កោណេហិ ពហិ និគ្គតសុត្តានំ បិឡកាការេន ឋបិតកោដិយោតិ កេចិ វទន្តិ, តេ បិឡកេ ឆិន្ទិត្វា ទុវិញ្ញេយ្យា កាតព្ពាតិ តេសំ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘កោណសុត្តា ច បិឡកា ចាតិ ទ្វេយេវា’’តិ វទន្តិ, តេសំ មតេន គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានំ កោណតោ កោណំ នីហដសុត្តា កោណសុត្តា នាម. សមន្តតោ បន បរិយន្តេន គតា ចតុរស្សសុត្តា បិឡកា នាម. តំ ទុវិធម្បិ កេចិ ចីវរតោ វិសុំ បញ្ញានត្ថាយ វិការយុត្តំ ករោន្តិ, តំ និសេធាយ ‘‘ទុវិញ្ញេយ្យរូបា វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, ន បន សព្ពថា អចក្ខុគោចរភាវេន សិព្ពនត្ថាយ តថាសិព្ពនស្ស អសក្កុណេយ្យត្តា, យថា បកតិចីវរតោ វិការោ ន បញ្ញាយតិ, ឯវំ សិព្ពិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. រជនកម្មតោ បុព្ពេ បញ្ញាយមានោបិ វិសេសោ ចីវរេ រត្តេ ឯកវណ្ណតោ ន បញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘ចីវរេ រត្តេ’’តិ.

៨. មណិនាតិ ¶ នីលមណិអាទិបាសាណេន, អំសពទ្ធកកាយពន្ធនាទិកំ អចីវរត្តា សង្ខាទីហិ ឃំសិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. កណ្ណសុត្តកន្តិ ចីវរស្ស ទីឃតោ តិរិយញ្ច សិព្ពិតានំ ចតូសុ កណ្ណេសុ កោណេសុ ច និក្ខន្តានំ សុត្តសីសានមេតំ នាមំ, តំ ឆិន្ទិត្វាវ បារុបិតព្ពំ. តេនាហ ‘‘រជិតកាលេ ឆិន្ទិតព្ព’’ន្តិ. ភគវតា អនុញ្ញាតំ ឯកំ កណ្ណសុត្តម្បិ អត្ថិ, តំ បន នាមេន សទិសម្បិ ឥតោ អញ្ញមេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘យំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. លគ្គនត្ថាយាតិ ចីវររជ្ជុយំ ¶ ចីវរពន្ធនត្ថាយ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៨៥) ឯត្តកមេវ វុត្តំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៨៥) បន ‘‘បាសកំ កត្វា ពន្ធិតព្ពន្តិ រជនកាលេ ពន្ធិតព្ពំ, សេសកាលេ មោចេត្វា ឋបេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. វិនយសង្គហប្បករណស្ស បោរាណដីកាយម្បិ ឥទមេវ គហេត្វា វុត្តំ, តំ បន ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៤៤) ‘‘មជ្ឈេន លគ្គេន្តិ, ឧភតោ គលតិ, ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កណ្ណេ ពន្ធិតុន្តិ. កណ្ណោ ជីរតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កណ្ណសុត្តក’’ន្តិ ឯវំ អនុញ្ញាតចីវររជ្ជុយំ រជិត្វា បសារិតចីវរស្ស ឱលម្ពកសុត្តំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

គណ្ឋិកេតិ ចីវរបារុបនកាលេ បាសកេ លគ្គាបនត្ថំ កតេ ទន្តាទិមយេ គណ្ឋិកេ. បិឡកាតិ ពិន្ទុំ ពិន្ទុំ កត្វា ឧដ្ឋាបេតព្ពបិឡកា. វុត្តញ្ហេតំ វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ –

‘‘នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ, មណ្ឌនត្ថាយ ចីវរំ;

សមំ សតបទាទីនំ, សិព្ពិតុំ ន ច វដ្ដតិ.

‘‘បត្តស្ស បរិយន្តេ វា, តថា បត្តមុខេបិ ច;

វេណិំ សង្ខលិកំ វាបិ, ករោតោ ហោតិ ទុក្កដំ.

‘‘បដ្ដម្បិ ¶ គណ្ឋិបាសានំ, អដ្ឋកោណាទិកំ វិធិំ;

តត្ថគ្ឃិយគទារូបំ, មុគ្គរាទិំ ករោន្តិ ច.

‘‘តត្ថ កក្កដកក្ខីនិ, ឧដ្ឋាបេន្តិ ន វដ្ដតិ;

សុត្តា ច បិឡកា តត្ថ, ទុវិញ្ញេយ្យាវ ទីបិតា.

‘‘ចតុកោណាវ វដ្ដន្តិ, គណ្ឋិបាសកបដ្ដកា;

កណ្ណកោណេសុ សុត្តានិ, រត្តេ ឆិន្ទេយ្យ ចីវរេ.

‘‘សូចិកម្មវិការំ ¶ វា, អញ្ញំ វា បន កិញ្ចិបិ;

ចីវរេ ភិក្ខុនា កាតុំ, ការាបេតុំ ន វដ្ដតិ.

‘‘យោ ច បក្ខិបតិ ភិក្ខុ ចីវរំ,

កញ្ជិបិដ្ឋខលិអល្លិកាទិសុ;

វណ្ណមដ្ឋមភិបត្ថយំ បរំ;

តស្ស នត្ថិ បន មុត្តិ ទុក្កដា.

‘‘សូចិហត្ថមលាទីនំ, ករណេ ចីវរស្ស ច;

តថា កិលិដ្ឋកាលេ ច, ធោវនត្ថំ តុ វដ្ដតិ.

‘‘រជនេ បន គន្ធំ វា, តេលំ វា លាខមេវ វា;

កិញ្ចិ បក្ខិបិតុំ តត្ថ, ភិក្ខុនោ ន ច វដ្ដតិ.

‘‘សង្ខេន មណិនា វាបិ, អញ្ញេនបិ ច កេនចិ;

ចីវរំ ន ច ឃដ្ដេយ្យ, ឃំសិតព្ពំ ន ទោណិយា.

‘‘ចីវរំ ទោណិយំ កត្វា, នាតិឃដ្ដេយ្យ មុដ្ឋិនា;

រត្តំ បហរិតុំ កិញ្ចិ, ហត្ថេហេវ ច វដ្ដតិ.

‘‘គណ្ឋិកេ បន លេខា វា, បិឡកា វា ន វដ្ដតិ;

កប្បពិន្ទុវិការោ វា, បាឡិកណ្ណិកភេទតោ’’តិ.

វិនយសារត្ថសន្ទីបនិយម្បិ សមំ សតបទាទីនន្តិ សតបទាទីហិ សទិសំ. តុល្យត្ថេ ករណវចនប្បសង្គេ សាមិវចនំ. បដ្ដស្ស បរិយន្តេ វាតិ អនុវាតស្ស ឧភយបរិយន្តេ វា. បដ្ដមុខេបិ វាតិ ទ្វិន្នំ អាយាមវិត្ថារបដ្ដានំ សង្ឃដិតដ្ឋានេ, កណ្ណេបិ វា ឯកស្សេវ វា បដ្ដស្ស ឩនបូរណត្ថំ ឃដិតដ្ឋានេបិ វា ¶ . វេណីតិ កុទ្រូសសីសាការេន សិព្ពនំ. កេចិ ‘‘វរកសីសាការេនា’’តិ ¶ វទន្តិ. សង្ខលិកន្តិ ពិឡាលទាមសទិសសិព្ពនំ. កេចិ ‘‘សតបទិសទិស’’ន្តិ វទន្តិ.

បដ្ដម្បីតិ បត្តម្បិ. អដ្ឋកោណាទិកោ វិធិ បការោ ឯតស្សាតិ អដ្ឋកោណាទិកវិធិ, តំ. អដ្ឋកោណាទិកន្តិ វា គាថាពន្ធវសេន និគ្គហិតាគមោ. ‘‘អដ្ឋកោណាទិកំ វិធិ’’ន្តិ ឯតំ ‘‘បដ្ដ’’ន្តិ ឯតស្ស សមានាធិករណវិសេសនំ, កិរិយាវិសេសនំ វា. ‘‘ករោន្តី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អថ វា បដ្ដន្តិ ឯត្ថ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ, បដ្ដេតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ បក្ខេ អដ្ឋកោណាទិកន្តិ ឧបយោគវចនំ. វិធិន្តិ ឯតស្ស វិសេសនំ. ឥធ វក្ខមានចតុកោណសណ្ឋានតោ អញ្ញំ អដ្ឋកោណាទិកំ នាម. តត្ថាតិ តស្មិំ បដ្ដទ្វយេ. អគ្ឃិយគទារូបន្តិ អគ្ឃិយសណ្ឋានញ្ចេវ គទាសណ្ឋានញ្ច សិព្ពនំ. មុគ្គរន្តិ លគុឡសណ្ឋានសិព្ពនំ. អាទិ-សទ្ទេន ចេតិយាទិសណ្ឋានានំ គហណំ.

តត្ថាតិ បដ្ដទ្វយេ តស្មិំ ឋានេ. កក្កដកក្ខីនីតិ កុឡីរកច្ឆិសទិសានិ សិព្ពនវិការានិ. ឧដ្ឋាបេន្តីតិ ករោន្តិ. តត្ថាតិ តស្មិំ គណ្ឋិកបាសកបដ្ដកេ. សុត្តាតិ កោណតោ កោណំ សិព្ពិតសុត្តា ចេវ ចតុរស្សេ សិព្ពិតសុត្តា ច. បិឡកាតិ តេសមេវ សុត្តានំ និវត្តេត្វា សិព្ពិតកោដិយោ ច. ទុវិញ្ញេយ្យាវាតិ រជនកាលេ ទុវិញ្ញេយ្យរូបា អនោឡារិកា ទីបិតា វដ្ដន្តីតិ. យថាហ ‘‘កោណសុត្តបិឡកា ច ចីវរេ រត្តេ ទុវិញ្ញេយ្យរូបា វដ្ដន្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥).

គណ្ឋិកបដ្ដិកា បាសបដ្ដិកាតិ យោជនា. កណ្ណកោណេសុ សុត្តានីតិ ចីវរកណ្ណេ សុត្តា ចេវ បាសកបដ្ដានំ កោណេសុ សុត្តានិ ច អច្ឆិន្ទតិ. ឯត្ថ ច ចីវរេ អាយាមតោ វិត្ថារតោ ច សិព្ពិត្វា អនុវាតតោ ពហិ និក្ខមិតសុត្តំ ចីវរំ រជិត្វា សុក្ខាបនកាលេ រជ្ជុយា វា ចីវរវំសេ វា ¶ ពន្ធិត្វា ឱលម្ពិតុំ អនុវាតេ ពន្ធសុត្តានិ ច កណ្ណសុត្តានិ នាម. យថាហ ‘‘ចីវរស្ស កណ្ណសុត្តកំ ន ច វដ្ដតិ, រជិតកាលេ ឆិន្ទិតព្ពំ, យំ បន ‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ កណ្ណសុត្តក’ន្តិ ឯវំ អនុញ្ញាតំ, តំ អនុវាតេ បាសកំ កត្វា ពន្ធិតព្ពំ រជនកាលេ លគ្គនត្ថាយា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥).

សូចិកម្មវិការំ វាតិ ចីវរមណ្ឌនត្ថាយ នានាសុត្តកេហិ សតបទិសទិសំ សិព្ពន្តា អាគន្តុកបដ្ដំ ¶ ឋបេន្តិ, ឯវរូបំ សូចិកម្មវិការំ វា. អញ្ញំ វា បន កិញ្ចិបីតិ អញ្ញម្បិ យំ កិញ្ចិ មាលាកម្មមិគបក្ខិបទាទិកំ សិព្ពនវិការំ. កាតុន្តិ សយំ កាតុំ. ការាបេតុន្តិ អញ្ញេន វា ការាបេតុំ.

យោ ភិក្ខុ បរំ ឧត្តមំ វណ្ណមដ្ឋមភិបត្ថយន្តោ កញ្ជិកបិដ្ឋខលិអល្លិកាទីសុ ចីវរំ បក្ខិបតិ, តស្ស បន ភិក្ខុនោ ទុក្កដា មោក្ខោ ន វិជ្ជតីតិ យោជនា. កញ្ជិកន្តិ វាយនតន្តមក្ខនំ កញ្ជិកសទិសា សុលាកញ្ជិកំ. បិដ្ឋន្តិ តណ្ឌុលបិដ្ឋំ. តណ្ឌុលបិដ្ឋេហិ បក្កា ខលិ. អល្លិកាតិ និយ្យាសោ. អាទិ-សទ្ទេន លាខាទីនំ គហណំ. ចីវរស្ស ករណេ ករណកាលេ សមុដ្ឋិតានំ សូចិហត្ថមលាទីនំ កិលិដ្ឋកាលេ ធោវនត្ថញ្ច កញ្ជិកបិដ្ឋខលិអល្លិកាទីសុ បក្ខិបតិ, វដ្ដតីតិ យោជនា.

តត្ថាតិ យេន កសាវេន ចីវរំ រជតិ, តស្មិំ រជនេ ចីវរស្ស សុគន្ធភាវត្ថាយ គន្ធំ វា ឧជ្ជលភាវត្ថាយ តេលំ វា វណ្ណត្ថាយ លាខំ វា. កិញ្ចីតិ ឯវរូបំ យំ កិញ្ចិ. មណិនាតិ បាសាណេន. អញ្ញេនបិ ច កេនចីតិ យេន ឧជ្ជលំ ហោតិ, ឯវរូបេន មុគ្គរាទិនា អញ្ញេនបិ កេនចិ វត្ថុនា. ទោណិយាតិ រជនម្ពណេ ន ឃំសិតព្ពំ ហត្ថេន គាហាបេត្វា ន គហេតព្ពំ. រត្តំ ចីវរំ ហត្ថេហិ កិញ្ចិ ថោកំ បហរិតុំ វដ្ដតីតិ ¶ យោជនា. យត្ថ បក្ករជនំ បក្ខិបន្តិ, សា រជនទោណី. តត្ថ អំសពទ្ធកកាយពន្ធនាទិំ ឃដ្ដេតុំ វដ្ដតីតិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

គណ្ឋិកេតិ វេឡុទន្តវិសាណាទិមយគណ្ឋិកេ. លេខា វាតិ វដ្ដាទិភេទា លេខា វា. បិឡកាតិ សាសបពីជសទិសា ខុទ្ទកពុព្ពុឡា. បាឡិកណ្ណិកភេទតោតិ មណិកាវឡិរូបបុប្ផកណ្ណិករូបភេទតោ. ‘‘កប្បពិន្ទុវិការោ វា ន វដ្ដតីតិ យោជនា’’តិ វុត្តំ, តស្មា តថេវ ចីវរេ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

៩. បត្តេ វា ថាលកេ វាតិអាទីសុ ថាលកេតិ តម្ពាទិមយេ បុគ្គលិកេ តិវិធេបិ កប្បិយថាលកេ. ន វដ្ដតីតិ មណិវណ្ណករណបយោគោ ន វដ្ដតិ, តេលវណ្ណបយោគោ បន វដ្ដតិ. តេលវណ្ណោតិ សមណសារុប្បវណ្ណំ សន្ធាយ វុត្តំ, មណិវណ្ណំ បន បត្តំ អញ្ញេន កតំ លភិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. បត្តមណ្ឌលេតិ តិបុសីសាទិមយេ បត្តដ្ឋបនកមណ្ឌលេ. ‘‘ន ភិក្ខវេ វិចិត្រានិ បត្តមណ្ឌលានិ ធារេតព្ពានិ រូបកាកិណ្ណានិ ភិត្តិកម្មកតានី’’តិ (ចូឡវ. ២៥៣) វុត្តត្តា ¶ ‘‘ភិត្តិកម្មំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មករទន្តកំ ឆិន្ទិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥៣) វុត្តត្តា ‘‘មករទន្តកំ បន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘ថាលកស្ស ច បត្តស្ស, ពហិ អន្តោបិ វា បន;

អារគ្គេន កតា លេខា, ន ច វដ្ដតិ កាចិបិ.

‘‘អារោបេត្វា ភមំ បត្តំ, មជ្ជិត្វា ចេ បចន្តិ ច;

‘មណិវណ្ណំ ករិស្សាម’, ឥតិ កាតុំ ន វដ្ដតិ.

‘‘បត្តមណ្ឌលកេ កិញ្ចិ;

ភិត្តិកម្មំ ន វដ្ដតិ;

ន ទោសោ កោចិ តត្ថស្ស;

កាតុំ មករទន្តក’’ន្តិ.

វិនយសារត្ថសន្ទីបនិយម្បិ ¶ អារគ្គេនាតិ អារកណ្ដកគ្គេន, សូចិមុខេន វា. កាចិបិ លេខាតិ វដ្ដកគោមុត្តាទិសណ្ឋានា យា កាចិបិ រាជិ. ភមំ អារោបេត្វាតិ ភមេ អល្លីយាបេត្វា. បត្តមណ្ឌលកេតិ បត្តេ ឆវិរក្ខណត្ថាយ តិបុសីសាទីហិ កតេ បត្តស្ស ហេដ្ឋា អាធារាទីនំ ឧបរិ កាតព្ពេ បត្តមណ្ឌលកេ. ភិត្តិកម្មន្តិ នានាការរូបកកម្មវិចិត្តំ. យថាហ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, វិចិត្រានិ បត្តមណ្ឌលានិ ធារេតព្ពានិ រូបកាកិណ្ណានិ ភិត្តិកម្មកតានី’’តិ. តត្ថាតិ តស្មិំ បត្តមណ្ឌលេ. អស្សាតិ ភិក្ខុស្ស. មករទន្តកន្តិ គិរិកូដន្តិ វុត្តំ, តស្មា ឯវំ បត្តថាលកាទីសុ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

ធមករណ…បេ… លេខា ន វដ្ដតីតិ អារគ្គេន ទិន្នលេខា ន វដ្ដតិ, ជាតិហិង្គុលិកាទិវណ្ណេហិ កតលេខា បន វដ្ដតិ. ឆត្តមុខវដ្ដិយន្តិ ធមករណស្ស ហត្ថេន គហណត្ថំ កតស្ស ឆត្តាការស្ស មុខវដ្ដិយំ. ‘‘បរិស្សាវនពន្ធដ្ឋានេ’’តិ កេចិ. វិនយវិនិច្ឆយេបិ –

‘‘ន ¶ ធម្មករណច្ឆត្តេ, លេខា កាចិបិ វដ្ដតិ;

កុច្ឆិយំ វា ឋបេត្វា តំ, លេខំ តុ មុខវដ្ដិយ’’ន្តិ. –

វុត្តំ. តដ្ដីកាយំ បន ‘‘មុខវដ្ដិយា យា លេខា បរិស្សាវនពន្ធនត្ថាយ អនុញ្ញាតា, តំ លេខំ ឋបេត្វា ធមករណច្ឆត្តេ វា កុច្ឆិយំ វា កាចិ លេខា ន វដ្ដតីតិ យោជនា’’តិ វុត្តំ, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ ធមករណេ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

១០. កាយពន្ធនេ បន កក្កដក្ខីនីតិ កក្កដកស្ស អក្ខិសទិសានិ. មករមុខន្តិ មករមុខសណ្ឋានំ. ទេឌ្ឌុភសីសន្តិ ឧទកសប្បសីសសទិសសណ្ឋានានិ. អច្ឆីនីតិ កុញ្ជរច្ឆិសណ្ឋានានិ. ឯកមេវ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ឯករជ្ជុកំ ទ្វិគុណតិគុណំ កត្វា ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ, ឯកមេវ បន សតវារម្បិ សរីរំ បរិក្ខិបិត្វា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘ពហុរជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វា ឯកេន ¶ និរន្តរំ វេឋេត្វា កតំ ពហុរជ្ជុកន្តិ ន វត្តព្ពំ, តំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា តំ មុរជសង្ខំ ន គច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ. មុរជញ្ហិ នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ មុរជវដ្ដិសណ្ឋានំ វេឋេត្វា ករោន្តិ. ឥទំ បន មុរជំ មទ្ទវីណសង្ខាតំ បាមង្គសណ្ឋានញ្ច ទសាសុ វដ្ដតិ ‘‘កាយពន្ធនស្ស ទសា ជីរន្តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មុរជំ មទ្ទវីណ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៨) វុត្តត្តា.

វិធេតិ ទសាបរិយោសានេ ថិរភាវាយ ទន្តវិសាណសុត្តាទីហិ កតេ វិធេ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៨៥) បន ‘‘កាយពន្ធនស្ស បាសន្តេ ទសាមូលេ តស្ស ថិរភាវត្ថំ កត្តព្ពេ ទន្តវិសាណាទិមយេ វិធេ’’តិ វុត្តំ. អដ្ឋមង្គលានិ នាម សង្ខោ, ចក្កំ, បុណ្ណកុម្ភោ, គយា, សិរីវច្ឆោ, អង្កុសោ, ធជំ, សោវត្ថិកន្តិ. មច្ឆយុគឡឆត្តនន្ទិយាវដ្ដាទិវសេនបិ វទន្តិ. បរិច្ឆេទលេខាមត្តន្តិ ទន្តាទីហិ កតស្ស វិធស្ស ឧភោសុ កោដីសុ កាតព្ពបរិច្ឆេទរាជិមត្តំ. វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេបិ –

‘‘សុត្តំ វា ទិគុណំ កត្វា, កោដ្ដេន្តិ ច តហិំ តហិំ;

កាយពន្ធនសោភត្ថំ, តំ ន វដ្ដតិ ភិក្ខុនោ.

‘‘ទសាមុខេ ទឡ្ហត្ថាយ, ទ្វីសុ អន្តេសុ វដ្ដតិ;

មាលាកម្មលតាកម្ម-ចិត្តិកម្បិ ន វដ្ដតិ.

‘‘អក្ខីនិ ¶ តត្ថ ទស្សេត្វា;

កោដ្ដិតេ បន កា កថា.

កក្កដក្ខីនិ វា តត្ថ;

ឧដ្ឋាបេតុំ ន វដ្ដតិ.

‘‘ឃដំ ទេឌ្ឌុភសីសំ វា, មករស្ស មុខម្បិ វា;

វិការរូបំ យំ កិញ្ចិ, ន វដ្ដតិ ទសាមុខេ.

‘‘ឧជុកំ ¶ មច្ឆកណ្ដំ វា, មដ្ឋំ វា បន បដ្ដិកំ;

ខជ្ជូរិបត្តកាការំ, កត្វា វដ្ដតិ កោដ្ដិតំ.

‘‘បដ្ដិកា សូករន្តន្តិ, ទុវិធំ កាយពន្ធនំ;

រជ្ជុកា ទុស្សបដ្ដាទិ, សព្ពំ តស្សានុលោមិកំ.

‘‘មុរជំ មទ្ទវីណញ្ច, ទេឌ្ឌុភញ្ច កលាពុកំ;

រជ្ជុយោ ច ន វដ្ដន្តិ, បុរិមា ទ្វេទសា សិយុំ.

‘‘ទសា បាមង្គសណ្ឋានា, និទ្ទិដ្ឋា កាយពន្ធនេ;

ឯកា ទ្វិតិចតស្សោ វា, វដ្ដន្តិ ន តតោ បរំ.

‘‘ឯករជ្ជុមយំ វុត្តំ, មុនិនា កាយពន្ធនំ;

តញ្ច បាមង្គសណ្ឋានំ, ឯកម្បិ ច ន វដ្ដតិ.

‘‘រជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វា, ពហូ ឯកាយ រជ្ជុយា;

និរន្តរញ្ហិ វេឋេត្វា, កតំ វដ្ដតិ ពន្ធិតុំ.

‘‘ទន្តកដ្ឋវិសាណដ្ឋិ-លោហវេឡុនឡព្ភវា;

ជតុសង្ខមយា សុត្ត-ផលជា វិធកា មតា.

‘‘កាយពន្ធនវិធេបិ ¶ , វិការោ ន ច វដ្ដតិ;

តត្ថ តត្ថ បរិច្ឆេទ-លេខាមត្តំ តុ វដ្ដតី’’តិ. –

វុត្តំ.

វិនយសារត្ថសន្ទីបនិយម្បិ តហិំ តហិន្តិ បដ្ដិកាយ តត្ថ តត្ថ. តន្តិ តថាកោដ្ដិតទិគុណសុត្តកាយពន្ធនំ. អន្តេសុ ទឡ្ហត្ថាយ ទសាមុខេ ទិគុណំ កត្វា កោដ្ដេន្តិ, វដ្ដតីតិ យោជនា. ចិត្តកម្បីតិ មាលាកម្មលតាកម្មចិត្តយុត្តម្បិ កាយពន្ធនំ. អក្ខីនីតិ កុញ្ជរក្ខីនិ. តត្ថាតិ កាយពន្ធនេ ន វដ្ដតីតិ កា កថា. ឧដ្ឋាបេតុន្តិ ឧក្កិរិតុំ.

ឃដន្តិ ឃដសណ្ឋានំ. ទេឌ្ឌុភសីសំ វាតិ ឧទកសប្បសីសំ មុខសណ្ឋានំ វា. យំ កិញ្ចិ វិការរូបំ ទសាមុខេ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. ឯត្ថ ច ឧភយបស្សេសុ មច្ឆកណ្ដកយុត្តំ មច្ឆស្ស បិដ្ឋិកណ្ដកំ វិយ យស្សា បដ្ដិកាយ វាយនំ ហោតិ, ឥទំ កាយពន្ធនំ ¶ មច្ឆកណ្ដកំ នាម. យស្ស ខជ្ជូរិបត្តសណ្ឋានមិវ វាយនំ ហោតិ, តំ ខជ្ជូរិបត្តកាការំ នាម.

បកតិវិការា បដ្ដិកា សូករន្តំ នាម កុញ្ចិកាកោសសណ្ឋានំ. តស្ស ទុវិធស្ស កាយពន្ធនស្ស. តត្ថ រជ្ជុកា សូករន្តានុលោមិកា, ទុស្សបដ្ដំ បដ្ដិកានុលោមិកំ. អាទិ-សទ្ទេន មុទ្ទិកកាយពន្ធនំ គហិតំ, តញ្ច សូករន្តានុលោមិកំ. យថាហ ‘‘ឯករជ្ជុកំ បន មុទ្ទិកកាយពន្ធនញ្ច សូករន្តំ អនុលោមេតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៧៨). តត្ថ រជ្ជុកា នាម ឯកាវដ្ដា, ពហុរជ្ជុកស្ស អកប្បិយភាវំ វក្ខតិ. មុទ្ទិកកាយពន្ធនំ នាម ចតុរស្សំ អកត្វា សជ្ជិតន្តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

មុរជំ នាម មុរជវដ្ដិសណ្ឋានំ វេឋេត្វា កតំ. វេឋេត្វាតិ នានាសុត្តេហិ វេឋេត្វា. សិក្ខាភាជនវិនិច្ឆយេ បន ‘‘ពហុកា រជ្ជុយោ ឯកតោ កត្វា ឯកាយ រជ្ជុយា វេឋិត’’ន្តិ វុត្តំ. មទ្ទវីណំ នាម បាមង្គសណ្ឋានំ. ទេឌ្ឌុភកំ នាម ឧទកសប្បសទិសំ. កលាពុកំ នាម ពហុរជ្ជុកំ. រជ្ជុយោតិ ឧភយកោដិយំ ឯកតោ អពន្ធា ពហុរជ្ជុយោ, តថាពន្ធា កលាពុកំ នាម ហោតិ. ន វដ្ដន្តីតិ មុរជាទីនិ ឥមានិ សព្ពានិ កាយពន្ធនានិ ន វដ្ដន្តិ. បុរិមា ទ្វេតិ មុរជំ ¶ មទ្ទវីណនាមញ្ចាតិ ទ្វេ. ‘‘ទសាសុ សិយុ’’ន្តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន វណ្ណលោបេន ‘‘ទសា សិយុ’’ន្តិ វុត្តំ. យថាហ ‘‘មុរជំ មទ្ទវីណន្តិ ឥទំ ទសាសុយេវ អនុញ្ញាត’’ន្តិ.

បាមង្គសណ្ឋានាតិ បាមង្គទាមំ វិយ ចតុរស្សសណ្ឋានា. ឯករជ្ជុមយន្តិ នានាវដ្ដេ ឯកតោ វដ្ដេត្វា កតំ រជ្ជុមយំ កាយពន្ធនំ វត្តុំ វដ្ដតីតិ ‘‘រជ្ជុកា ទុស្សបដ្ដាទី’’តិ ឯត្ថ ឯកវដ្ដរជ្ជុកា គហិតា. ឥធ បន នានាវដ្ដេ ឯកតោ វដ្ដេត្វា កតា ឯកាវ រជ្ជុ គហិតា. តញ្ចាតិ តំ វា នយម្បិ ឯករជ្ជុកកាយពន្ធនំ បាមង្គសណ្ឋានេន គន្ថិតំ. ឯកម្បិ ច ន វដ្ដតីតិ កេវលម្បិ ន វដ្ដតិ.

ពហូ ¶ រជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វាតិ យោជនា. វដ្ដតិ ពន្ធិតុន្តិ មុរជំ កលាពុកញ្ច ន ហោតិ, រជ្ជុកកាយពន្ធនមេវ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. អយំ បន វិនិច្ឆយោ ‘‘ពហុរជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វា ឯកេន និរន្តរំ វេឋេត្វា កតំ ពហុរជ្ជុកន្តិ ន វត្តព្ពំ, តំ វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាគតោ ឥធ វុត្តោ. សិក្ខាភាជនវិនិច្ឆយេ ‘‘ពហុរជ្ជុយោ ឯកតោ កត្វា ឯកាយ វេឋិតំ មុរជំ នាមា’’តិ យំ វុត្តំ, តំ ឥមិនា វិរុជ្ឈនតោ ន គហេតព្ពំ.

ទន្ត-សទ្ទេន ហត្ថិទន្តា វុត្តា. ជតូតិ លាខា. សង្ខមយន្តិ សង្ខនាភិមយំ. វិធកា មតាតិ ឯត្ថ វេធិកាតិបិ បាឋោ, វិធបរិយាយោ. កាយពន្ធនវិធេតិ កាយពន្ធនស្ស ទសាយ ថិរភាវត្ថំ កដ្ឋទន្តាទីហិ កតេ វិធេ. វិការោ អដ្ឋមង្គលាទិកោ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ. តុ-សទ្ទេន ឃដាការោបិ វដ្ដតីតិ ទីបេតីតិ អត្ថោ បកាសិតោ, តស្មា តេន នយេន កាយពន្ធនវិចារោ កាតព្ពោតិ.

១១. អញ្ជនិយំ ‘‘ឧជុកមេវា’’តិ វុត្តត្តា ចតុរស្សាទិសណ្ឋានាបិ វង្កគតិកា ន វដ្ដតិ. សិបាដិកាយាតិ វាសិអាទិភណ្ឌបក្ខិបនេ. វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ បន –

‘‘មាលាកម្មលតាកម្ម-នានារូបវិចិត្តិតា;

ន ច វដ្ដតិ ភិក្ខូនំ, អញ្ជនី ជនរញ្ជនី.

‘‘តាទិសំ ¶ បន ឃំសិត្វា, វេឋេត្វា សុត្តកេន វា;

វឡញ្ជន្តស្ស ភិក្ខុស្ស, ន ទោសោ កោចិ វិជ្ជតិ.

‘‘វដ្ដា វា ចតុរស្សា វា, អដ្ឋំសា វាបិ អញ្ជនី;

វដ្ដតេវាតិ និទ្ទិដ្ឋា, វណ្ណមដ្ឋា ន វដ្ដតិ.

‘‘តថាញ្ជនិសលាកាបិ, អញ្ជនិថវិកាយ ច;

នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ, ចិត្តកម្មំ ន វដ្ដតិ.

‘‘ឯកវណ្ណេន ¶ សុត្តេន, សិបាដិំ យេន កេនចិ;

យំ កិញ្ចិ បន សិព្ពេត្វា, វឡញ្ជន្តស្ស វដ្ដតី’’តិ. –

អាគតំ.

តដ្ដីកាយម្បិ មាលា…បេ… ចិត្តិតាតិ មាលាកម្មលតាកម្មេហិ ច មិគបក្ខិរូបាទិនានារូបេហិ ច វិចិត្តិតា. ជនរញ្ជនីតិ ពាលជនបលោភិនី. អដ្ឋំសា វាបីតិ ឯត្ថ អបិ-សទ្ទេន សោឡសំសាទីនំ គហណំ. វណ្ណមដ្ឋាតិ មាលាកម្មាទិវណ្ណមដ្ឋា. អញ្ជនីសលាកាបិ តថា វណ្ណមដ្ឋា ន វដ្ដតីតិ យោជនា. អញ្ជនីថវិកាយ ច នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ ចិត្តកម្មំ ន វដ្ដតីតិ បាឋោ យុជ្ជតិ, ‘‘ថវិកាបិ វា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ ន គហេតព្ពោ. ‘‘បីតាទិនា យេន កេនចិ ឯកវណ្ណេន សុត្តេន បិលោតិកាទិមយំ កិញ្ចិបិ សិបាដិកំ សិព្ពេត្វា វឡញ្ជន្តស្ស វដ្ដតីតិ យោជនា’’តិ អាគតំ.

១២. អារកណ្ដកាទីសុ អារកណ្ដកេតិ បោត្ថកាទិអភិសង្ខរណត្ថំ កតេ ទីឃមុខសត្ថកេ. ភមការានំ ទារុអាទិលិខនសត្ថកន្តិ កេចិ. វដ្ដមណិកន្តិ វដ្ដំ កត្វា ឧដ្ឋាបេតព្ពពុព្ពុឡកំ. អញ្ញន្តិ ឥមិនា បិឡកាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បិប្ផលិកេតិ យំ កិញ្ចិ ឆេទនកេ ខុទ្ទកសត្ថេ. មណិកន្តិ ឯកវដ្ដមណិ. បិឡកន្តិ សាសបមត្តិកាមុត្តរាជិសទិសា ពហុវដ្ដលេខា. ឥមស្មិំ អធិការេ អវុត្តត្តា លេខនិយំ យំ កិញ្ចិ វណ្ណមដ្ឋំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ បន ‘‘កុញ្ចិកាយ សេនាសនបរិក្ខារត្តា សុវណ្ណរូបិយមយាបិ វដ្ដតីតិ ឆាយា ទិស្សតិ. ‘កុញ្ចិកាយ ¶ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ ន វដ្ដតី’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥) វចនតោ អញ្ញេ កប្បិយលោហាទិមយាវ កុញ្ចិកា កប្បន្តិ បរិហរណីយបរិក្ខារត្តា’’តិ វុត្តំ. អារកណ្ដកោ បោត្ថកាទិករណសត្ថកជាតិ, អាមណ្ឌសារកោ អាមលកផលមយោតិ វទន្តិ.

វលិតកន្តិ ¶ នខច្ឆេទនកាលេ ទឡ្ហគ្គហណត្ថំ វលិយុត្តមេវ ករោន្តិ. តស្មា តំ វដ្ដតីតិ ឥមិនា អញ្ញម្បិ វិការំ ទឡ្ហីកម្មាទិអត្ថាយ ករោន្តិ, ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយ, តំ វដ្ដតីតិ ទីបិតំ, តេន ច កត្តរទណ្ឌកោដិយំ អញ្ញមញ្ញំ សង្ឃដ្ដនេន សទ្ទនិច្ឆរណត្ថាយ កតវលយាទិកំ អវុត្តម្បិ យតោ ឧបបន្នំ ហោតិ. ឯត្ថ ច ទឡ្ហីកម្មាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន បរិស្សយវិនោទនាទិំ សង្គណ្ហាតិ, តេន កត្តរយដ្ឋិកោដិយំ កតវលយានំ អញ្ញមញ្ញសង្ឃដ្ដនេន សទ្ទនិច្ឆរណំ ទីឃជាតិកាទិបរិស្សយវិនោទនត្ថំ ហោតិ, តស្មា វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. តេនាហ អាចរិយវរោ –

‘‘មណិកំ បិឡកំ វាបិ, បិប្ផលេ អារកណ្ដកេ;

ឋបេតុំ បន យំ កិញ្ចិ, ន ច វដ្ដតិ ភិក្ខុនោ.

‘‘ទណ្ឌកេបិ បរិច្ឆេទ-លេខាមត្តំ តុ វដ្ដតិ;

វលិត្វា ច នខច្ឆេទំ, ករោន្តីតិ ហិ វដ្ដតី’’តិ.

តស្ស វណ្ណនាយម្បិ មណិកន្តិ ថូលពុព្ពុឡំ. បីឡកន្តិ សុខុមពុព្ពុឡំ. បិប្ផលេតិ វត្ថច្ឆេទនសត្ថេ. អារកណ្ដកេតិ បត្តធារវលយានំ វិជ្ឈនកណ្ដកេ. ឋបេតុន្តិ ឧដ្ឋាបេតុំ. យំ កិញ្ចីតិ សេសវណ្ណមដ្ឋម្បិ ច. ទណ្ឌកេតិ បិប្ផលិទណ្ឌកេ. យថាហ ‘‘បិប្ផលិកេបិ មណិកំ វា បិឡកំ វា យំ កិញ្ចិ ឋបេតុំ ន វដ្ដតិ, ទណ្ឌកេ បន បរិច្ឆេទលេខា វដ្ដតី’’តិ. បរិច្ឆេទលេខាមត្តន្តិ អាណិពន្ធនដ្ឋានំ បត្វា បរិច្ឆិន្ទនត្ថំ ឯកាវ លេខា វដ្ដតីតិ. វលិត្វាតិ ឧភយកោដិមុខំ កត្វា មជ្ឈេ វលិយោ គាហេត្វា នខច្ឆេទំ យស្មា ករោន្តិ, តស្មា វដ្ដតីតិ យោជនាតិ អាគតា.

ឧត្តរារណិយំ មណ្ឌលន្តិ ឧត្តរារណិយា បវេសនត្ថំ អាវាដមណ្ឌលំ ហោតិ. ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនវាសិយំ ឧជុកមេវ ពន្ធិតុន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ ច ឧជុកមេវាតិ ឥមិនា វង្កំ កត្វា ពន្ធិតុំ ន ¶ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ, តេនេវ អញ្ជនិយម្បិ តថា ទស្សិតំ. ឧភោសុ បស្សេសុ ឯកបស្សេ ¶ វាតិ វចនសេសោ, វាសិទណ្ឌស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ ទណ្ឌកោដីនំ អចលនត្ថំ ពន្ធិតុន្តិ អត្ថោ. កប្បិយលោហេន ចតុរស្សំ វា អដ្ឋំសំ វា កាតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

១៣. អាមណ្ឌសារកេតិ អាមលកផលានិ បិសិត្វា តេន កក្កេន កតតេលភាជនេ. តត្ថ កិរ បក្ខិត្តំ តេលំ សីតំ ហោតិ. តថា ហិ វុត្តំ អាចរិយេន –

‘‘ឧត្តរារណិយំ វាបិ, ធនុកេ បេល្លទណ្ឌកេ;

មាលាកម្មាទិ យំ កិញ្ចិ, វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ.

‘‘សណ្ឌាសេ ទន្តកដ្ឋានំ, តថា ឆេទនវាសិយា;

ទ្វីសុ បស្សេសុ លោហេន, ពន្ធិតុំ បន វដ្ដតិ.

‘‘តថា កត្តរទណ្ឌេបិ, ចិត្តកម្មំ ន វដ្ដតិ;

វដ្ដលេខាវ វដ្ដន្តិ, ឯកា វា ទ្វេបិ ហេដ្ឋតោ.

‘‘វិសាណេ នាឡិយំ វាបិ, តថេវាមណ្ឌសារកេ;

តេលភាជនកេ សព្ពំ, វណ្ណមដ្ឋំ តុ វដ្ដតី’’តិ.

ដីកាយម្បិ អរណិសហិតេ ភន្តកិច្ចករោ ទណ្ឌោ ឧត្តរារណី នាម. វាបីតិ បិ-សទ្ទេន អធរារណិំ សង្គណ្ហាតិ. ឧទុក្ខលទណ្ឌស្សេតំ អធិវចនំ. អញ្ឆនកយន្តធនុ ធនុកំ នាម. មុសលមត្ថកបីឡនទណ្ឌកោ បេល្លទណ្ឌកោ នាម. សណ្ឌាសេតិ អគ្គិសណ្ឌាសេ. ទន្តកដ្ឋានំ ឆេទនវាសិយា តថា យំ កិញ្ចិ វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ទ្វីសុ បស្សេសូតិ វាសិយា ឧភោសុ បស្សេសុ. លោហេនាតិ កប្បិយលោហេន. ពន្ធិតុំ វដ្ដតីតិ ឧជុកមេវ វា ចតុរស្សំ វា អដ្ឋំសំ វា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. សណ្ឌាសេតិ អគ្គិសណ្ឌាសេតិ និស្សន្ទេហេ វុត្តំ. អដ្ឋកថាយំ បនេត្ថ សូចិសណ្ឌាសោ ទស្សិតោ ¶ . ហេដ្ឋាតិ ហេដ្ឋា អយោបដ្ដវលយេ. ‘‘ឧបរិ អហិច្ឆត្តកមកុឡមត្ត’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. វិសាណេតិ តេលាសិញ្ចនកគវយមហិំសាទិសិង្គេ. នាឡិយំ វាបីតិ វេឡុនាឡិកាទិនាឡិយំ. អបិ-សទ្ទេន អលាពុំ សង្គណ្ហាតិ. អាមណ្ឌសារកេតិ អាមលកចុណ្ណមយតេលឃដេ ¶ . តេលភាជនកេតិ វុត្តប្បការេយេវ តេលភាជនេ. សព្ពំ វណ្ណមដ្ឋំ វដ្ដតីតិ បុមិត្ថិរូបរហិតំ មាលាកម្មាទិ សព្ពំ វណ្ណមដ្ឋំ វដ្ដតីតិ អាគតំ.

ភូមត្ថរណេតិ កដសារាទិមយេ បរិកម្មកតាយ ភូមិយា អត្ថរិតព្ពអត្ថរណេ. បានីយឃដេតិ ឥមិនា សព្ពភាជនេ សង្គណ្ហាតិ. សព្ពំ…បេ… វដ្ដតីតិ យថាវុត្តេសុ មញ្ចាទីសុ ឥត្ថិបុរិសរូបម្បិ វដ្ដតិ. តេលភាជនេសុយេវ ឥត្ថិបុរិសរូបានំ បដិក្ខិបិតត្តា តេលភាជនេន សហ អគណេត្វា វិសុំ មញ្ចាទីនំ គហិតត្តា ចាតិ វទន្តិ. កិញ្ចាបិ វទន្តិ, ឯតេសំ បន មញ្ចាទីនំ ហត្ថេន អាមសិតព្ពភណ្ឌត្តា ឥត្ថិរូបមេត្ថ ន វដ្ដតីតិ គហេតព្ពំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៨៥) បន ‘‘តាលវណ្ដពីជនិអាទីសុ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ តានិ កុញ្ចិកា វិយ បរិហរណីយានិ, អថ ខោ ឧច្ចាវចានិ ន ធារេតព្ពានីតិ បដិក្ខេបាភាវតោ វុត្តំ. កេវលញ្ហិ តានិ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ វិធូបនញ្ច តាលវណ្ដញ្ចា’’តិអាទិនា វុត្តានិ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘តេលភាជនេសុ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតិ, សេនាសនបរិក្ខារត្តា វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេនបិ វុត្តមេវ –

‘‘បានីយស្ស ឧឡុង្កេបិ, ទោណិយំ រជនស្សបិ;

ឃដេ ផលកបីឋេបិ, វលយាធារកាទិកេ.

‘‘តថា បត្តបិធានេ ច, តាលវណ្ដេ ច ពីជនេ;

បាទបុញ្ឆនិយំ វាបិ, សម្មុញ្ជនិយមេវ ច.

‘‘មញ្ចេ ¶ ភូមត្ថរេ បីឋេ, ភិសិពិម្ពោហនេសុ ច;

មាលាកម្មាទិកំ ចិត្តំ, សព្ពមេវ ច វដ្ដតី’’តិ.

១៤. ឯវំ សមណបរិក្ខារេសុ កប្បិយាកប្បិយំ កថេត្វា ឥទានិ សេនាសនេ កថេតុំ ‘‘សេនាសនេ បនា’’ត្យាទិមាហ. ឯត្ថ បន-សទ្ទោ វិសេសជោតកោ. តេន សព្ពរតនមយម្បិ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតិ, កិមង្គំ បន អញ្ញវណ្ណមដ្ឋកម្មន្តិ អត្ថំ ជោតេតិ. យទិ ឯវំ កិស្មិញ្ចិ បដិសេធេតព្ពេ សន្តេបិ តថា វត្តព្ពំ សិយាតិ អាហ ‘‘សេនាសនេ កិញ្ចិ បដិសេធេតព្ពំ នត្ថី’’តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេន –

‘‘នានាមណិមយត្ថម្ភ-កវាដទ្វារភិត្តិកំ ¶ ;

សេនាសនមនុញ្ញាតំ, កា កថា វណ្ណមដ្ឋកេ.

‘‘សោវណ្ណិយំ ទ្វារកវាដពទ្ធំ;

សុវណ្ណនានាមណិភិត្តិភូមិំ;

ន កិញ្ចិ ឯកម្បិ និសេធនីយំ;

សេនាសនំ វដ្ដតិ សព្ពមេវា’’តិ.

សមន្តបាសាទិកាយម្បិ បឋមសង្ឃាទិសេសវណ្ណនាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨១) ‘‘សេនាសនបរិភោគោ បន សព្ពកប្បិយោ, តស្មា ជាតរូបរជតមយា សព្ពេបិ សេនាសនបរិក្ខារា អាមាសា. ភិក្ខូនំ ធម្មវិនយវណ្ណនដ្ឋានេ រតនមណ្ឌបេ ករោន្តិ ផលិកត្ថម្ភេ រតនទាមបដិមណ្ឌិតេ. តត្ថ សព្ពុបករណានិ ភិក្ខូនំ បដិជគ្គិតុំ វដ្ដន្តី’’តិ អាគតំ. តស្សា វណ្ណនាយំ បន វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.២៨១) ‘‘សព្ពកប្បិយោតិ យថាវុត្តសុវណ្ណាទិមយានំ សេនាសនបរិក្ខារានំ អាមសនគោបនាទិវសេន បរិភោគោ សព្ពថា កប្បិយោតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘តស្មា’តិអាទិ. ‘ភិក្ខូនំ ធម្មវិនយវណ្ណនដ្ឋានេ’តិ វុត្តត្តា សង្ឃិកមេវ ¶ សុវណ្ណមយំ សេនាសនំ សេនាសនបរិក្ខារា ច វដ្ដន្តិ, ន បុគ្គលិកានីតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វណ្ណិតំ.

សេនាសនក្ខន្ធកវណ្ណនាយម្បិ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២០) ‘សព្ពំ បាសាទបរិភោគន្តិ សុវណ្ណរជតាទិវិចិត្រានិ កវាដានិ មញ្ចបីឋានិ តាលវណ្ដានិ សុវណ្ណរជតមយបានីយឃដបានីយសរាវានិ យំ កិញ្ចិ ចិត្តកម្មកតំ, សព្ពំ វដ្ដតិ. បាសាទស្ស ទាសិទាសំ ខេត្តំ វត្ថុំ គោមហិំសំ ទេមាតិ វទន្តិ, បាដេក្កំ គហណកិច្ចំ នត្ថិ, បាសាទេ បដិគ្គហិតេ បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ. គោនកាទីនិ សង្ឃិកវិហារេ វា បុគ្គលិកវិហារេ វា មញ្ចបីឋេសុ អត្ថរិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដន្តិ, ធម្មាសនេ បន គិហិវិកតនីហារេន លព្ភន្តិ, តត្រាបិ និបជ្ជិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អាគតំ. តស្សា វណ្ណនាយំ បន វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២០) ‘‘សុវណ្ណរជតាទិវិចិត្រានីតិ សង្ឃិកសេនាសនំ សន្ធាយ វុត្តំ, បុគ្គលិកំ បន សុវណ្ណាទិវិចិត្រំ ភិក្ខុស្ស សម្បដិច្ឆិតុមេវ ន វដ្ដតិ ‘ន ត្វេវាហំ ភិក្ខវេ កេនចិ បរិយាយេន ជាតរូបរជតំ សាទិតព្ព’ន្តិ (មហាវ. ២៩៩) វុត្តត្តា, តេនេវេត្ថ អដ្ឋកថាយំ ¶ ‘សង្ឃិកវិហារេ វា បុគ្គលិកវិហារេ វា’តិ ន វុត្តំ, គោនកាទិអកប្បិយភណ្ឌវិសយេវ ឯវំ វុត្តំ, ឯកភិក្ខុស្សបិ តេសំ គហណេ ទោសាភាវា’’តិ វណ្ណិតំ.

តស្មិំយេវ ខន្ធកេ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) ‘‘សចេបិ រាជរាជមហាមត្តាទយោ ឯកប្បហារេនេវ មញ្ចសតំ វា មញ្ចសហស្សំ វា ទេន្តិ, សព្ពេ កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពា, សម្បដិច្ឆិត្វា វុឌ្ឍបដិបាដិយា សង្ឃិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជថាតិ ទាតព្ពា, បុគ្គលិកវសេន ន ទាតព្ពា’’តិ អាគតំ. តស្សា វណ្ណនាយំយេវ វិមតិវិនោទនិយំ ‘‘កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពាតិ ឥមិនា សុវណ្ណាទិវិចិត្តំ អកប្បិយមញ្ចំ ‘សង្ឃស្សា’តិ វុត្តេបិ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ, ‘វិហារស្ស ទេមា’តិ វុត្តេ សង្ឃស្សេវ ¶ វដ្ដតិ, ន បុគ្គលស្ស ខេត្តាទិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វណ្ណិតំ, តស្មា ភគវតោ អាណំ សម្បដិច្ឆន្តេហិ លជ្ជិបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតេហិ ភិក្ខូហិ សុដ្ឋុ មនសិកាតព្ពមិទំ ឋានំ.

ននុ ច សេនាសនេ វិរុទ្ធសេនាសនំ នាម បដិសេធេតព្ពំ អត្ថិ, អថ កស្មា ‘‘សេនាសនេ កិញ្ចិ បដិសេធេតព្ពំ នត្ថី’’តិ វុត្តន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘អញ្ញត្រ វិរុទ្ធសេនាសនា’’តិ. តស្សត្ថោ – វិរុទ្ធសេនាសនា វិរុទ្ធសេនាសនំ អញ្ញត្រ ឋបេត្វា អញ្ញំ វណ្ណមដ្ឋកម្មាទិកម្មំ សន្ធាយ សេនាសនេ កិញ្ចិ បដិសេធេតព្ពំ នត្ថីតិ វុត្តំ, ន តទភាវោតិ. យទិ ឯវំ តំ វិរុទ្ធសេនាសនំ អាចរិយេន វត្តព្ពំ, កតមំ វិរុទ្ធសេនាសនំ នាមាតិ បុច្ឆាយមាហ ‘‘វិរុទ្ធ…បេ… វុច្ចតី’’តិ. តត្ថ អញ្ញេសន្តិ សីមស្សាមិកានំ. រាជវល្លភេហីតិ លជ្ជិបេសលានំ ឧបោសថាទិអន្តរាយករា អលជ្ជិនោ ភិន្នលទ្ធិកា ច ភិក្ខូ អធិប្បេតា តេហិ សហ ឧបោសថាទិករណាយោគតោ. តេន ច ‘‘សីមាយា’’តិ វុត្តំ. តេសំ លជ្ជិបរិសាតិ តេសំ សីមស្សាមិកានំ អនុពលំ ទាតុំ សមត្ថា លជ្ជិបរិសា. ភិក្ខូហិ កតន្តិ យំ អលជ្ជីនំ សេនាសនភេទនាទិកំ លជ្ជិភិក្ខូហិ កតំ, តំ សព្ពំ សុកតមេវ អលជ្ជិនិគ្គហត្ថាយ បវត្តេតព្ពតោ.

ឯត្ថ ច សិយា – ‘‘អញ្ញេសំ សីមាយា’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, សីមា នាម ពហុវិធា, កតរសីមំ សន្ធាយាតិ? ពទ្ធសីមំ សន្ធាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘មា អម្ហាកំ ឧបោសថបវារណានំ អន្តរាយមកត្ថា’’តិ អដ្ឋកថាយមេវ វុត្តត្តា, សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ.ដី. ២.៨៥) ‘‘ឧបោសថបវារណានំ អន្តរាយករា អលជ្ជិនោ រាជកុលូបកា វុច្ចន្តី’’តិ ¶ វុត្តត្តា, ឧបោសថាទិវិនយកម្មខេត្តភូតាយ ឯវ សីមាយ ឥធ អធិប្បេតត្តា ¶ . យទិ ឯវំ គាមសីមសត្តព្ភន្តរសីមឧទកុក្ខេបសីមាយោបិ តំខេត្តភូតា ឯវ, តស្មា តាបិ សន្ធាយាតិ វត្តព្ពន្តិ? ន វត្តព្ពំ តាសំ អពទ្ធសីមត្តា, ន តេ តាសំ សាមិកា, ពទ្ធសីមាយេវ ភិក្ខូនំ កិរិយាយ សិទ្ធត្តា តាសំយេវ តេ សាមិកា. តេន វុត្តំ ‘‘យំ បន សីមស្សាមិកេហិ ភិក្ខូហី’’តិ. យំ បន វទន្តិ ‘‘ឧបចារសីមាបិ តំខេត្តភូតា’’តិ, តំ ន គហេតព្ពំ, តស្សា តទក្ខេត្តភាវំ ឧបរិ សីមាវិនិច្ឆយកថាទីសុ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៥៦ អាទយោ) កថយិស្សាម. អបិច គាមសីមាយ អញ្ញេសំ សេនាសនករណស្ស បដិសេធិតុមយុត្តត្តា សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមានញ្ច សព្ពទា អតិដ្ឋនតោ ពទ្ធសីមាយេវ អធិប្បេតាតិ វិញ្ញាយតីតិ.

ឆិន្ទាបេយ្យ វា ភិន្ទាបេយ្យ វា, អនុបវជ្ជោតិ ឥទំ សព្ពមត្តិកាមយកុដី វិយ សព្ពថា អនុបយោគារហំ សន្ធាយ វុត្តំ. យំ បន បញ្ចវណ្ណសុត្តេហិ វិនទ្ធឆត្តាទិកំ, តត្ថ អកប្បិយភាគោវ ឆិន្ទិតព្ពោ, ន តទវសេសោ, តស្ស កប្បិយត្តាតិ ឆិន្ទន្តោ ឧបវជ្ជោវ ហោតិ. តេនេវ វុត្តំ ‘‘ឃដកម្បិ វាឡរូបម្បិ ឆិន្ទិត្វា ធារេតព្ព’’ន្តិអាទិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

បរិក្ខារវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ទុតិយោ បរិច្ឆេទោ.

៣. ភេសជ្ជាទិករណវិនិច្ឆយកថា

១៥. ឯវំ បរិក្ខារវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ភេសជ្ជករណបរិត្តបដិសន្ថារានំ វិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ភេសជ្ជា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ភិសក្កស្ស ឥទំ កម្មំ ភេសជ្ជំ. កិំ តំ? តិកិច្ឆនំ ¶ . ករិយតេ ករណំ, ភេសជ្ជស្ស ករណំ ភេសជ្ជករណំ, វេជ្ជកម្មករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បរិសមន្តតោ តាយតិ រក្ខតីតិ បរិត្តំ, អារក្ខាតិ អត្ថោ. បដិសន្ថរណំ បដិសន្ថារោ, អត្តនា សទ្ធិំ អញ្ញេសំ សម្ពន្ធករណន្តិ អត្ថោ. តត្ថ យោ វិនិច្ឆយោ មាតិកាយំ ‘‘ភេសជ្ជករណម្បិ ច បរិត្តំ, បដិសន្ថារោ’’តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) មយា វុត្តោ ¶ , តស្មិំ សមភិនិវិដ្ឋេ ភេសជ្ជករណវិនិច្ឆយេ. សហធម្មោ ឯតេសន្តិ សហធម្មិកា, តេសំ, ឯកស្ស សត្ថុនោ សាសនេ សហសិក្ខមានធម្មានន្តិ អត្ថោ. អថ វា សហធម្មេ និយុត្តា សហធម្មិកា, តេសំ, សហធម្មសង្ខាតេ សិក្ខាបទេ សិក្ខមានភាវេន និយុត្តានន្តិ អត្ថោ. វិវដ្ដនិស្សិតសីលាទិយុត្តភាវេន សមត្តា សមសីលសទ្ធាបញ្ញានំ. ឯតេន ទុស្សីលានំ ភិន្នលទ្ធិកានញ្ច អកាតុម្បិ លព្ភតីតិ ទស្សេតិ.

ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ វាតិ អត្តនោ វា តេសំ វា ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ. ន ករិយិត្ថាតិ អកតា, អយុត្តវសេន អកតបុព្ពា វិញ្ញត្តិ អកតវិញ្ញត្តិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨៦) បន ‘‘អកតវិញ្ញត្តិយាតិ ន វិញ្ញត្តិយា. សា ហិ អននុញ្ញាតត្តា កតាបិ អកតា វិយាតិ អកតវិញ្ញត្តិ, ‘វទេយ្យាថ ភន្តេ យេនត្ថោ’តិ ឯវំ អកតដ្ឋានេ វិញ្ញត្តិ អកតវិញ្ញត្តីតិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៨៥) ‘‘គិលានស្ស អត្ថាយ អប្បវារិតដ្ឋានតោ វិញ្ញត្តិយា អនុញ្ញាតត្តា កតាបិ អកតា វិយាតិ អកតវិញ្ញត្តិ, ‘វទ ភន្តេ បច្ចយេនា’តិ ឯវំ អកតបវារណដ្ឋានេ ច វិញ្ញត្តិ អកតវិញ្ញត្តី’’តិ.

១៦. បដិយាទិយតីតិ សម្បាទេតិ. អកាតុំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ទុក្កដន្តិ វទន្តិ, អយុត្តតាវសេន បនេត្ថ អករណប្បដិក្ខេបោ វុត្តោ, ន អាបត្តិវសេនាតិ គហេតព្ពំ. សព្ពំ ¶ បរិកម្មំ អនាមសន្តេនាតិ មាតុគាមសរីរាទីនំ អនាមាសត្តា វុត្តំ. យាវ ញាតកា ន បស្សន្តីតិ យាវ តស្ស ញាតកា ន បស្សន្តិ. ‘‘តិត្ថិយភូតានំ មាតាបិតូនំ សហត្ថា ទាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨៦) វុត្តំ.

១៧. បិតុ ភគិនី បិតុច្ឆា. មាតុ ភាតា មាតុលោ. នប្បហោន្តីតិ កាតុំ ន សក្កោន្តីតិ ដីកាសុ វុត្តំ. ‘‘តេសំយេវ សន្តកំ ភេសជ្ជំ គហេត្វា កេវលំ យោជេត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ វត្វា ‘‘សចេ បន នប្បហោន្តិ យាចន្តិ ច, ទេថ នោ ភន្តេ, តុម្ហាកំ បដិទស្សាមា’’តិ វុត្តត្តា បន តេសំ ភេសជ្ជស្ស អប្បហោនកត្តា ភេសជ្ជមេវ យាចន្តីតិ អដ្ឋកថាធិប្បាយោ ទិស្សតិ, វីមំសិតព្ពោ. ន យាចន្តីតិ លជ្ជាយ ន យាចន្តិ, គារវេន វា. ‘‘អាភោគំ កត្វា’’តិ វុត្តត្តា អញ្ញថា ទេន្តស្ស អាបត្តិយេវ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៨) បន ‘‘អាភោគំ កត្វាតិ ឥទំ កត្តព្ពករណទស្សនវសេន វុត្តំ, អាភោគំ បន អកត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតីតិ ¶ តីសុ គណ្ឋិបទេសុ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ. បោរាណដីកាយម្បិ តទេវ គហេត្វា លិខិតំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) បន តំ វចនំ បដិក្ខិត្តំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ កេចិ បន ‘‘អាភោគំ អកត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ភេសជ្ជករណស្ស, បាឡិយំ ‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ បារាជិកស្ស, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’តិ ឯវំ អន្តរាបត្តិទស្សនវសេន សាមញ្ញតោ បដិក្ខិត្តត្តា, អដ្ឋកថាយំ អវុត្តប្បការេន ករោន្តស្ស សុត្តេនេវ អាបត្តិសិទ្ធាតិ ទដ្ឋព្ពា. តេនេវ អដ្ឋកថាយម្បិ ‘តេសញ្ញេវ សន្តក’ន្តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ.

ឯតេ ទស ញាតកេ ឋបេត្វាតិ តេសំ បុត្តនត្តាទយោបិ តប្បដិពទ្ធត្តា ញាតកា ឯវាតិ តេបិ ឯត្ថេវ សង្គហិតា. តេន អញ្ញេសន្តិ ឥមិនា អញ្ញាតកានំ គហណំ វេទិតព្ពំ ¶ . តេនេវាហ ‘‘ឯតេសំ បុត្តបរម្បរាយា’’តិអាទិ. កុលបរិវដ្ដាតិ កុលានំ បដិបាដិ, កុលបរម្បរាតិ វុត្តំ ហោតិ. ភេសជ្ជំ ករោន្តស្សាតិ យថាវុត្តវិធិនា ករោន្តស្ស, ‘‘តាវកាលិកំ ទស្សាមី’’តិ អាភោគំ អកត្វា ទេន្តស្សបិ បន អន្តរាបត្តិទុក្កដំ វិនា មិច្ឆាជីវនំ វា កុលទូសនំ វា ន ហោតិយេវ. តេនាហ ‘‘វេជ្ជកម្មំ វា កុលទូសកាបត្តិ វា ន ហោតី’’តិ. ញាតកានញ្ហិ សន្តកំ យាចិត្វាបិ គហេតុំ វដ្ដតិ, តស្មា តត្ថ កុលទូសនាទិ ន សិយា. សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ. ដី. ២.១៨៥) ‘‘មយ្ហំ ទស្សន្តិ ករិស្សន្តីតិ បច្ចាសាយ ករោន្តស្សបិ យាចិត្វា គហេតព្ពដ្ឋានតាយ ញាតកេសុ វេជ្ជកម្មំ វា កុលទូសកាបត្តិ វា ន ហោតីតិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨៦) បន ‘‘វេជ្ជកម្មំ វា កុលទូសកាបត្តិ វា ន ហោតីតិ វចនតោ យាវ សត្តមោ កុលបរិវដ្ដោ, តាវ ភេសជ្ជំ កាតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. សព្ពបទេសុ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ ‘‘ចូឡមាតុយា’’តិអាទីសុ សព្ពបទេសុ ចូឡមាតុយា សាមិកោតិអាទិនា យោជេត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

ឧបជ្ឈាយស្ស អាហរាមាតិ ឥទំ ឧបជ្ឈាយេន មម ញាតកានំ ភេសជ្ជំ អាហរថាតិ អាណត្តេហិ កត្តព្ពវិធិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឥមិនា ច សាមណេរាទីនំ អបច្ចាសាយបិ បរជនស្ស ភេសជ្ជករណំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. វុត្តនយេនេវ បរិយេសិត្វាតិ ឥមិនា ‘‘ភិក្ខាចារវត្តេន វា’’តិអាទិនា, ‘‘ញាតិសាមណេរេហិ វា’’តិអាទិនា ច វុត្តមត្ថំ អតិទិសតិ. អបច្ចាសីសន្តេនាតិ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) អាគន្តុកចោរាទីនំ ករោន្តេនបិ មនុស្សា នាម ឧបការកា ហោន្តីតិ អត្តនោ តេហិ លាភំ អបត្ថយន្តេន, បច្ចាសាយ ករោន្តស្ស ¶ បន វេជ្ជកម្មកុលទូសនាទិនា ¶ ទោសោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវញ្ហិ ឧបការេ កតេ សាសនស្ស គុណំ ញត្វា បសីទន្តិ, សង្ឃស្ស វា ឧបការកា ហោន្តីតិ ករណេ បន ទោសោ នត្ថិ. កេចិ បន ‘‘អបច្ចាសីសន្តេន អាគន្តុកាទីនំ បដិក្ខិត្តបុគ្គលានម្បិ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ កត្តព្ពាកត្តព្ពដ្ឋានវិភាគស្ស និរត្ថកត្តប្បសង្គតោ អបច្ចាសីសន្តេន ‘‘សព្ពេសម្បិ ទាតុំ កាតុញ្ច វដ្ដតី’’តិ ឯត្តកមត្តស្សេវ វត្តព្ពតោ. អបច្ចាសីសនញ្ច មិច្ឆាជីវកុលទូសនាទិទោសនិសេធនត្ថមេវ វុត្តំ ន ភេសជ្ជករណសង្ខាតាយ ឥមិស្សា អន្តរាបត្តិយា មុច្ចនត្ថំ អាគន្តុកចោរាទីនំ អនុញ្ញាតានំ ទានេនេវ តាយ អាបត្តិយា មុច្ចនតោតិ គហេតព្ពំ.

១៨. តេនេវ អបច្ចាសីសន្តេនបិ អកាតព្ពដ្ឋានំ ទស្សេតុំ ‘‘សទ្ធំ កុល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ភេសជ្ជំ អាចិក្ខថា’’តិ វុត្តេបិ ‘‘អញ្ញមញ្ញំ បន កថា កាតព្ពា’’តិ ឥទំ បរិយាយត្តា វដ្ដតិ. ឯវំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ឥទញ្ចិទញ្ច គហេត្វា ករោន្តីតិ ឥមិនា បរិយាយេន កថេន្តស្សបិ នេវត្ថិ ទោសោតិ អាចរិយា. បុច្ឆន្តីតិ ឥមិនា ទិដ្ឋទិដ្ឋរោគីនំ បរិយាយេនបិ វត្វា វិចរណំ អយុត្តន្តិ ទស្សេតិ. បុច្ឆិតស្សបិ បន បច្ចាសីសន្តស្ស បរិយាយកថាបិ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ. សមុល្លបេសីតិ អបច្ចាសីសន្តោ ឯវ អញ្ញមញ្ញំ កថំ សមុដ្ឋាបេសិ. អាចរិយភាគោតិ វិនយាចារំ អកោបេត្វា ភេសជ្ជាចិក្ខណេន វេជ្ជាចរិយភាគោ អយន្តិ អត្ថោតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) វុត្តំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៨៥) បន ‘‘វិនយលក្ខណំ អជានន្តស្ស អនាចរិយស្ស តទនុរូបវោហារាសម្ភវតោ ឦទិសស្ស លាភស្ស ឧប្បត្តិ នាម នត្ថីតិ ‘អាចរិយភាគោ នាម អយ’ន្តិ វុត្តំ. វិនយេ ¶ បកតញ្ញុនា អាចរិយេន លភិតព្ពភាគោ អយន្តិ វុត្តំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘បុប្ផបូជនត្ថាយ ទិន្នេបិ អកប្បិយវោហារេន វិធានស្ស អយុត្តត្តា ‘កប្បិយវសេនា’តិ វុត្តំ, ‘បុប្ផំ អាហរថា’តិអាទិនា កប្បិយវោហារវសេនាតិ អត្ថោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៨៥) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) បន ‘‘បុប្ផបូជនត្ថាយបិ សម្បដិច្ឆិយមានំ រូបិយំ អត្តនោ សន្តកត្តភជនេន និស្សគ្គិយមេវាតិ អាហ ‘កប្បិយវសេន គាហាបេត្វា’តិ. ‘អម្ហាកំ រូបិយំ ន វដ្ដតិ, បុប្ផបូជនត្ថំ បុប្ផំ វដ្ដតី’តិអាទិនា បដិក្ខិបិត្វា កប្បិយេន កម្មេន គាហាបេត្វាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨៦) បន ‘‘កប្បិយវសេនាតិ អម្ហាកំ បុប្ផំ ¶ អានេថាតិអាទិនា. ‘បូជំ អកាសី’តិ វុត្តត្តា សយំ គហេតុំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. អយមេត្ថ ភេសជ្ជករណវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.

១៩. ឯវំ ភេសជ្ជករណវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បរិត្តករណវិនិច្ឆយំ កថេតុមាហ ‘‘បរិត្តេ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ យទិ ‘‘បរិត្តំ ករោថា’’តិ វុត្តេ ករោន្តិ, ភេសជ្ជករណំ វិយ គិហិកម្មំ វិយ ច ហោតីតិ ‘‘ន កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘បរិត្តំ ភណថា’’តិ វុត្តេ បន ធម្មជ្ឈេសនត្តា អនជ្ឈិដ្ឋេនបិ ភណិតព្ពោ ធម្មោ, បគេវ អជ្ឈិដ្ឋេនាតិ ‘‘កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ចាលេត្វា សុត្តំ បរិមជ្ជិត្វាតិ បរិត្តំ ករោន្តេន កាតព្ពវិធិំ ទស្សេតិ. ចាលេត្វា សុត្តំ បរិមជ្ជិត្វាតិ ឥទំ វា ‘‘បរិត្តាណំ ឯត្ថ បវេសេមី’’តិ ចិត្តេន ឯវំ កតេ បរិត្តាណា ឯត្ថ បវេសិតា នាម ហោតីតិ វុត្តំ. វិហារតោ…បេ… ទុក្កដន្តិ ឥទំ អញ្ញាតកេ គហដ្ឋេ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វទន្តិ. បាទេសុ ឧទកំ អាកិរិត្វាតិ ឥទំ តស្មិំ ទេសេ ចារិត្តវសេន វុត្តំ. តត្ថ ហិ បាឡិយា និសិន្នានំ ភិក្ខូនំ បាទេសុ រោគវូបសមនាទិអត្ថាយ ឧទកំ សិញ្ចិត្វា បរិត្តំ កាតុំ សុត្តញ្ច ឋបេត្វា ‘‘បរិត្តំ ភណថា’’តិ វត្វា គច្ឆន្តិ. ឯវញ្ហិ ករិយមានេ យទិ បាទេ ¶ អបនេន្តិ, មនុស្សា តំ ‘‘អវមង្គល’’ន្តិ មញ្ញន្តិ ‘‘រោគោ ន វូបសមេស្សតី’’តិ. តេនាហ ‘‘ន បាទា អបនេតព្ពា’’តិ.

មតសរីរទស្សនេ វិយ កេវលេ សុសានទស្សនេបិ ឥទំ ជាតានំ សត្តានំ វយគមនដ្ឋានន្តិ មរណសញ្ញា ឧប្បជ្ជតីតិ អាហ ‘‘សីវថិកទស្សនេ…បេ… មរណស្សតិំ បដិលភិស្សាមាតិ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. លេសកប្បំ អកត្វា សមុប្បន្នសុទ្ធចិត្តេន ‘‘បរិវារត្ថាយ អាគច្ឆន្តូ’’តិ វុត្តេបិ គន្តុំ វដ្ដតីតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) វុត្តំ. ឯតេន អសុភទស្សនន្តិ វចនមត្តេន លេសកប្បំ កត្វា ឯវំ គតេ មតស្ស ញាតកា បសីទិស្សន្តិ, ទានំ ទស្សន្តិ, មយំ លាភំ លភិស្សាម, ឧបដ្ឋាកំ លភិស្សាមាតិ អសុទ្ធចិត្តេន គន្តុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. កម្មដ្ឋានសីសេន បន ‘‘មរណស្សតិំ លភិស្សាមា’’តិអាទិនា សុទ្ធចិត្តេន បក្កោសិតេបិ អបក្កោសិតេបិ គន្តុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. តាលបណ្ណស្ស បរិត្តលេខនដ្ឋានត្តា បរិត្តសុត្តស្ស បរិត្តករណសញ្ញាណត្តា តានិ ទិស្វា អមនុស្សា បរិត្តសញ្ញាយ អបក្កមន្តីតិ អាហ ‘‘តាលបណ្ណំ បន បរិត្តសុត្តំ វា ហត្ថេ វា បាទេ វា ពន្ធិតព្ព’’ន្តិ.

ឯត្ថ ច អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ ‘‘អាដានាដិយបរិត្តំ (ទី. និ. ៣.២៧៥ អាទយោ) វា ¶ ភណិតព្ព’’ន្តិ ឯត្តកោយេវ វិនយដ្ឋកថាភតោ បាឡិមុត្តបរិត្តករណវិនិច្ឆយោ, ន បន តតោ បរំ វុត្តោ, តស្មា ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិកោ កថាមគ្គោ សមន្តបាសាទិកាយំ នត្ថិ, តីសុ ដីកាសុបិ តំសំវណ្ណនានយោ នត្ថិ, តថាបិ សោ សុត្តដ្ឋកថាយំ អាគតោវាតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥធ បន អាដានាដិយសុត្តស្ស បរិកម្មំ វេទិតព្ព’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥធាតិ ‘‘អាដានាដិយបរិត្តំ វា ភណិតព្ព’’ន្តិ វចនេ. បនាតិ វិសេសត្ថេ និបាតោ. ទីឃនិកាយេ បាថិកវគ្គេ អាគតស្ស អាដានាដិយបរិត្តស្ស បរិកម្មំ ឯវំ វេទិតព្ពន្តិ យោជនា. យទិ បឋមមេវ ន វត្តព្ពំ, អថ កិំ កាតព្ពន្តិ ¶ អាហ ‘‘មេត្តសុត្ត’’ន្តិអាទិ. ឯវញ្ហិ លទ្ធាសេវនំ ហុត្វា អតិឱជវន្តំ ហោតិ.

បិដ្ឋំ វា មំសំ វាតិ វា-សទ្ទោ អនិយមត្ថោ, តេន មច្ឆខណ្ឌបូវខជ្ជកាទយោ សង្គណ្ហាតិ. ឱតារំ លភន្តីតិ អត្តនា បិយាយិតខាទនីយនិពទ្ធវសនដ្ឋានលាភតាយ អវតារណំ លភន្តិ. ហរិតូបលិត្តន្តិ អល្លគោមយលិត្តំ. ឥទញ្ហិ បោរាណកចារិត្តំ ភូមិវិសុទ្ធករណំ. បរិសុទ្ធំ…បេ… និសីទិតព្ពន្តិ ឥមិនា បរិត្តការកស្ស ភិក្ខុនោ មេត្តាករុណាវសេន ចិត្តវិសុទ្ធិបិ ឥច្ឆិតព្ពាតិ ទស្សេតិ. ឯវញ្ហិ សតិ ឧបរិ វក្ខមានឧភយតោ រក្ខាសំវិធានេន សមេតិ. ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ៣.២៨២) បន ‘‘សរីរសុទ្ធិបិ ឥច្ឆិតព្ពាតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ. តទេតំ វិចារេតព្ពំ. ន ហិ ‘‘កាយសុទ្ធិមត្តេន អមនុស្សានំ បិយោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, មេត្តាវសេនេវ បន វុត្តំ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘មេត្តាយ, ភិក្ខវេ, ចេតោវិមុត្តិយា…បេ… ឯកាទសានិសំសា បាដិកង្ខា. កតមេ ឯកាទស? សុខំ សុបតិ, សុខំ បដិពុជ្ឈតិ, ន បាបកំ សុបិនំ បស្សតិ, មនុស្សានំ បិយោ ហោតិ, អមនុស្សានំ បិយោ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ១១.១៥; បរិ. ៣៣១; មិ. ប. ៤.៤.៦).

បរិត្តការកោ…បេ… សម្បរិវារិតេនាតិ ឥទំ បរិត្តករណោ ពាហិរតោ អារក្ខាសំវិធានំ, ‘‘មេត្ត…បេ… វត្តព្ព’’ន្តិ អព្ភន្តរតោ អារក្ខាសំវិធានំ, ឯវំ ឧភយតោ រក្ខាសំវិធានំ ហោតិ. ឯវញ្ហិ អមនុស្សា បរិត្តការកស្ស អន្តរាយំ កាតុំ ន វិសហន្តិ. មង្គលកថា វត្តព្ពាតិ អមនុស្សានំ តោសនត្ថាយ បណ្ណាការំ កត្វា មហាមង្គលកថា កថេតព្ពា. ឯវំ ឧបរិ វក្ខមានេន ‘‘តុយ្ហំ បណ្ណាការត្ថាយ មហាមង្គលកថា វុត្តា’’តិ វចនេន សមេតិ. ដីកាយំ បន ‘‘បុព្ពុបចារវសេន វត្តព្ពា’’តិ វុត្តំ. សព្ពសន្និបាតោតិ តស្មិំ វិហារេ តស្មិំ គាមក្ខេត្តេ សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ ¶ សន្និបាតោ ឃោសេតព្ពោ ‘‘ចេតិយង្គណេ សព្ពេហិ សន្និបតិតព្ព’’ន្តិ. អនាគន្តុំនាម ¶ ន លភតីតិ អមនុស្សោ ពុទ្ធាណាភយេន រាជាណាភយេន អនាគន្តុំ ន លភតិ ចតុន្នំ មហារាជូនំ អាណាដ្ឋានិយត្តា. គហិតកាបទេសេន អមនុស្សោវ បុច្ឆិតោ ហោតីតិ ‘‘អមនុស្សគហិតកោ ‘ត្វំ កោ នាមោ’តិ បុច្ឆិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. មាលាគន្ធាទីសូតិ មាលាគន្ធាទិបូជាសុ. អាសនបូជាយាតិ ចេតិយេ ពុទ្ធាសនបូជាយ. បិណ្ឌបាតេតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បិណ្ឌបាតទានេ. ឯវំ វត្ថុប្បទេសេន ចេតនា វុត្តា, តស្មា បត្តិទានំ សម្ភវតិ.

ទេវតានន្តិ យក្ខសេនាបតីនំ. វុត្តញ្ហិ អាដានាដិយសុត្តេ (ទី. និ. ៣.២៨៣, ២៩៣) ‘‘ឥមេសំ យក្ខានំ មហាយក្ខានំ សេនាបតីនំ មហាសេនាបតីនំ ឧជ្ឈាបេតព្ព’’ន្តិអាទិ. អាដាតិ ទព្ពិមុខសកុណា. តេ អាដា នទន្តិ ឯត្ថាតិ អាដានាទំ, ទេវនគរំ, អាដានាទេ កតំ អាដានាទិយំ, សុត្តំ. ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ៣.២៨២) ‘‘បរិត្តំ ភណិតព្ពន្តិ ឯត្ថាបិ ‘មេត្តចិត្តំ បុរេចារិកំ កត្វា’តិ ច ‘មង្គលកថា វត្តព្ពា’តិ ច ‘វិហារស្ស ឧបវនេ’តិ ច ឯវមាទិ សព្ពំ គិហីនំ បរិត្តករណេ វុត្តំ បរិកម្មំ កាតព្ពមេវា’’តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ អដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២៨២) ‘‘ឯតំ តាវ គិហីនំ បរិកម្ម’’ន្តិ វត្វា ‘‘សចេ បន ភិក្ខូ’’តិអាទិនា វិសេសត្ថជោតកេន បន-សទ្ទេន សហ វុច្ចមានំ ‘‘ឥទំ ភិក្ខូនំ បរិកម្ម’’ន្តិ វចនំ និរត្ថកំ វិយ ហោតិ. អវិសេសេ ហិ សតិ ភេទោ កាតព្ពោ ន សិយា. ភិក្ខូនញ្ច យថាវុត្តាវ ពាហិរារក្ខា ទុក្ករា ហោតិ, តស្មា គិហីនំ បរិត្តករណេ វុត្តបរិកម្មេ អសម្បជ្ជមានេបិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ កាតុំ វដ្ដតីតិ នោ មតិ.

ឥទំ បន ឥធ អាគតំ អាដានាដិយសុត្តបរិកម្មំ សុត្វា ‘‘ឥទំ សុត្តំ អមនុស្សានំ អមនាបំ, សជ្ឈាយន្តស្ស បរិត្តំ ករោន្តស្ស ¶ អមនុស្សា អន្តរាយំ ករេយ្យុ’’ន្តិ មញ្ញមានា បោរាណា ចតូហិ មហារាជេហិ អារោចិតំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន ទេសិតំ មូលភូតំ ទីឃនិកាយេ អាគតំ អាដានាដិយសុត្តំ (ទី. និ. ៣.២៧៥ អាទយោ) បហាយ មូលសុត្តតោ គាថាឆក្កមេវ គហេត្វា អវសេសំ សព្ពំ សុត្តំ ឋបេត្វា អញ្ញគាថាយោ បក្ខិបិត្វា ‘‘អាដានាដិយបរិត្ត’’ន្តិ ឋបេសុំ, តម្បិ បរិត្តំ អមូលភូតត្តា ឯកេនាការេន ធារេតុំ អសក្កោន្តា កេចិ សំខិត្តេន ធារេន្តិ, កេចិ វិត្ថារេន, កេចិ ឯកច្ចា គាថាយោ បក្ខិបន្តិ, កេចិ និក្ខិបន្តិ, កេចិ ភិក្ខូ តំមិស្សកបរិត្តម្បិ មង្គលករណកាលាទីសុ វត្តុមវិសហន្តា តំ ឋបេត្វា អញ្ញសុត្តានិយេវ ភណន្តិ, សព្ពមេតំ អយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. កស្មា? ចត្តារោបិ មហារាជានោ ឥមំ អាដានាដិយំ រក្ខំ សំវិទហមានា ពុទ្ធសាសនេ អមនុស្សានំ បសាទាយ, ចតស្សន្នំ បរិសានំ អវិហេឋនាយ ឯវ សំវិទហិំសុ ¶ , ន អញ្ញេន ការណេន. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘តត្ថ សន្តិ ឧឡារា យក្ខានិវាសិនោ, យេ ឥមស្មិំ ភគវតោ បាវចនេ អប្បសន្នា, តេសំ បសាទាយ ឧគ្គណ្ហាតុ ភន្តេ ភគវា អាដានាដិយំ រក្ខំ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនំ ឧបាសកានំ ឧបាសិកានំ គុត្តិយា រក្ខាយ អវិហិំសាយ ផាសុវិហារាយា’’តិ (ទី. និ. ៣.២៧៦).

សម្មាសម្ពុទ្ធេនបិ ឥមស្ស សុត្តស្ស និគមនេ ‘‘ឧគ្គណ្ហាថ ភិក្ខវេ អាដានាដិយំ រក្ខំ, បរិយាបុណាថ ភិក្ខវេ អាដានាដិយំ រក្ខំ, ធារេថ ភិក្ខវេ អាដានាដិយំ រក្ខំ, អត្ថសំហិតា ភិក្ខវេ អាដានាដិយា រក្ខា ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនំ ឧបាសកានំ ឧបាសិកានំ គុត្តិយា រក្ខាយ អវិហិំសាយ ផាសុវិហារាយា’’តិ (ទី. និ. ៣.២៩៥) ភិក្ខូនំ ធារណំ ឧយ្យោជិតំ អានិសំសញ្ច បកាសិតំ. អដ្ឋកថាចរិយេហិ ច ‘‘ពុទ្ធភាសិតេ ឯកក្ខរម្បិ ឯកបទម្បិ អបនេតព្ពំ នាម នត្ថី’’តិ វុត្តំ ¶ , តស្មា ចតូហិ មហារាជេហិ សំវិទហិតំ សម្មាសម្ពុទ្ធេន អាហច្ចភាសិតំ តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហំ បកតិអាដានាដិយសុត្តមេវ ធារេតុំ សជ្ឈាយិតុញ្ច យុត្តំ, ន ភគវតា អភាសិតំ តិស្សោ សង្គីតិយោ អនារុឡ្ហំ មិស្សកសុត្តន្តិ. ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២៨២) អាគតំ ឥទំ អាដានាដិយបរិត្តបរិកម្មំ បន បកតិសជ្ឈាយនវាចនាទិំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ន វុត្តំ, អថ ខោ គហដ្ឋំ វា បព្ពជិតំ វា អមនុស្សេហិ គហិតកាលេ មោចាបនត្ថាយ លោកិយេហិ មន្តំ វិយ ភណនំ សន្ធាយ វុត្តំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘អមនុស្សគហិតកោ ត្វំ កោ នាមោសីតិ បុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២៨២).

អាដានាដិយា រក្ខា ច នាម ន សកលសុត្តំ, អថ ខោ ‘‘វិបស្សិស្ស ច នមត្ថូ’’តិ បទំ អាទិំ កត្វា ចតុន្នំ មហារាជូនំ វសេន ចតុក្ខត្តុំ អាគតំ ‘‘ជិនំ វន្ទាម គោតម’’ន្តិ បទំ បរិយោសានំ កត្វា វុត្តសុត្តេកទេសោយេវ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘អថ ខោ វេស្សវណោ មហារាជា ភគវតោ អធិវាសនំ វិទិត្វា ឥមំ អាដានាដិយំ រក្ខំ អភាសី’’តិ អារភិត្វា យថាវុត្តសុត្តេកទេសស្ស អវសានេ ‘‘អយំ ខោ មារិសា អាដានាដិយា រក្ខា’’តិ និយ្យាតិតត្តា. តស្មា យថា នាម ព្យគ្ឃាទយោ អត្តនោ ភក្ខំ វិលុម្បន្តានំ ពលវទុដ្ឋចិត្តា ភវន្តិ, ឯវំ អត្តនា គហិតមនុស្សំ មោចាបេន្តានំ អមនុស្សា បទុដ្ឋចិត្តា ហោន្តិ. ឥតិ តថា មោចាបេតុំ អារទ្ធកាលេ ភិក្ខូនំ បរិស្សយវិនោទនត្ថំ ឥមំ អាដានាដិយបរិត្តបរិកម្មំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អយំ បរិត្តករណវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.

២០. អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតោតិ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) ¶ ឯត្ថ អមសិយិត្ថាតិ អាមដ្ឋោ, ន អាមដ្ឋោ អនាមដ្ឋោ. បិណ្ឌំ បិណ្ឌំ ហុត្វា បតតីតិ ¶ បិណ្ឌបាតោ. អនាមដ្ឋោ ច សោ បិណ្ឌបាតោ ចាតិ តថា, អគ្គហិតអគ្គោ, អបរិភុត្តោ បិណ្ឌបាតោតិ អត្ថោ. សចេបិ កហាបណគ្ឃនកោ ហោតីតិ ឥមិនា ទាយកេហិ ពហុព្យញ្ជនេន សម្បាទេត្វា សក្កច្ចំ ទិន្នភាវំ ទីបេតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ នត្ថី’’តិ, ឯវំ សក្កច្ចំ សទ្ធាយ ទិន្នំ មហគ្ឃភោជនម្បិ មាតាបិតូនំ ទត្វា សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ នាម ន ហោតិ, បគេវ អប្បគ្ឃភោជនេតិ អធិប្បាយោ. មាតាទិបញ្ចកំយេវ វត្វា ភេសជ្ជករណេ វិយ អបរេសម្បិ ទសន្នំ ទាតុំ វដ្ដតីតិ អវុត្តត្តា អញ្ញេសំ ញាតកានម្បិ បេសេត្វា ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ, ‘‘វិហារំ សម្បត្តស្ស បន យស្ស កស្សចិ អាគន្តុកស្ស វា’’ឥច្ចាទិវក្ខមានត្តា វិហារំ សម្បត្តានំ ញាតកានម្បិ អាគន្តុកសាមញ្ញេន ទាតុំ វដ្ដតីតិ ច. ថាលកេតិ សង្ឃិកេ កំសាទិមយេ ថាលកេ. បត្តោបិ ឯត្ថ សង្គយ្ហតិ. ន វដ្ដតីតិ ឥមិនា ទុក្កដន្តិ ទស្សេតិ. ទាមរិកចោរស្សាតិ រជ្ជំ បត្ថេន្តស្ស បាកដចោរស្ស. អទីយមានេបិ ‘‘ន ទេន្តី’’តិ កុជ្ឈន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

អាមិសស្ស ធម្មស្ស ច អលាភេន អត្តនោ បរស្ស ច អន្តរេ សម្ភវន្តស្ស ឆិទ្ទស្ស វិវរស្ស បដិសន្ថរណំ បិទហនំ បដិសន្ថារោ. សោ បន ធម្មាមិសវសេន ទុវិធោ. តត្ថ អាមិសបដិសន្ថារំ សន្ធាយ ‘‘កស្ស កាតព្ពោ, កស្ស ន កាតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. អាគន្តុកស្ស វា…បេ… កាតព្ពោយេវាតិ វុត្តមត្ថំ បាកដំ កាតុំ ‘‘អាគន្តុកំ តាវា’’តិអាទិមាហ. ខីណបរិព្ពយន្តិ ឥមិនា អគតិភាវំ ករុណាដ្ឋានតញ្ច ទស្សេតិ. តេន ច តព្ពិធុរានំ សមិទ្ធានំ អាគន្តុកត្តេបិ ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ. ‘‘អបច្ចាសីសន្តេនា’’តិ វត្វា បច្ចាសីសនប្បការំ ទស្សេតុំ ‘‘មនុស្សា នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ. អននុញ្ញាតានំ បន អបច្ចាសីសន្តេនបិ ទាតុំ ន វដ្ដតិ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតត្តា, បច្ចាសាយ ¶ បន សតិ កុលទូសនម្បិ ហោតិ. ឧព្ពាសេត្វាតិ សមន្តតោ តិយោជនំ វិលុម្បន្តេ មនុស្សេ បលាបេត្វា. វរបោត្ថកចិត្តត្ថរណន្តិ អនេកប្បការំ ឥត្ថិបុរិសាទិឧត្តមរូបវិចិត្តំ អត្ថរណំ. អយំ បដិសន្ថារវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ភេសជ្ជាទិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

តតិយោ បរិច្ឆេទោ.

៤. វិញ្ញត្តិវិនិច្ឆយកថា

២១. ឯវំ ¶ ភេសជ្ជាទិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ វិញ្ញត្តិវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘វិញ្ញត្តីតិ យាចនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វិញ្ញាបនា វិញ្ញត្តិ, ‘‘ឥមិនា នោ អត្ថោ’’តិ វិញ្ញាបនា, យាចនាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘វិញ្ញត្តីតិ យាចនា’’តិ. តត្រ វិញ្ញត្តិយំ អយំ មយា វក្ខមានោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. មូលច្ឆេជ្ជាយាតិ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៤២) បរសន្តកភាវតោ មោចេត្វា អត្តនោ ឯវ សន្តកករណវសេន. ឯវំ យាចតោ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិទុក្កដញ្ចេវ ទាសបដិគ្គហទុក្កដញ្ច ហោតិ ‘‘ទាសិទាសបដិគ្គហណា បដិវិរតោ (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) ហោតី’’តិ វចនំ និស្សាយ អដ្ឋកថាយំ បដិក្ខិត្តត្តា. ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ បន ទាសំ មូលច្ឆេជ្ជាយ យាចន្តស្ស សាទិយនវសេនេវ ទុក្កដំ. សកកម្មន្តិ បាណវធកម្មំ. ឥទញ្ច បាណាតិបាតទោសបរិហារាយ វុត្តំ, ន វិញ្ញត្តិបរិហារាយ. អនិយមេត្វាបិ ន យាចិតព្ពាតិ សាមីចិទស្សនត្ថំ វុត្តំ, សុទ្ធចិត្តេន បន ហត្ថកម្មំ យាចន្តស្ស អាបត្តិ នាម នត្ថិ. យទិច្ឆកំ ការាបេតុំ វដ្ដតីតិ ‘‘ហត្ថកម្មំ យាចាមិ, ទេថា’’តិអាទិនា អយាចិត្វាបិ ¶ វដ្ដតិ, សកិច្ចបសុតម្បិ ឯវំ ការាបេន្តស្ស វិញ្ញត្តិ នត្ថិ ឯវ, សាមីចិទស្សនត្ថំ បន វិភជិត្វា វុត្តំ.

សព្ពកប្បិយភាវទីបនត្ថន្តិ សព្ពសោ កប្បិយភាវទស្សនត្ថំ. មូលំ ទេថាតិ វត្តុំ វដ្ដតីតិ ‘‘មូលំ ទស្សាមា’’តិ បឋមំ វុត្តត្តា វិញ្ញត្តិ វា ‘‘មូល’’ន្តិ វចនស្ស កប្បិយាកប្បិយវត្ថុសាមញ្ញវចនត្តា អកប្បិយវចនំ វា និដ្ឋិតភតិកិច្ចានំ ទាបនតោ អកប្បិយវត្ថុសាទិយនំ វា ន ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ. មូលច្ឆេជ្ជាយ វាតិ ឥទំ ឥធ ថម្ភាទីនំ ទាសិទាសាទិភាវាភាវតោ វុត្តំ. អនជ្ឈាវុត្ថកន្តិ អបរិគ្គហិតំ, អស្សាមិកន្តិ អត្ថោ.

២២. ន កេវលញ្ច…បេ… ចីវរាទីនិ ការាបេតុកាមេនាតិអាទីសុ ចីវរំ ការាបេតុកាមស្ស អញ្ញាតកអប្បវារិតតន្តវាយេហិ ហត្ថកម្មយាចនវសេន វាយាបនេ វិញ្ញត្តិបច្ចយា ទុក្កដាភាវេបិ ចីវរវាយាបនសិក្ខាបទេន យថារហំ បាចិត្តិយទុក្កដានិ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. អកប្បិយកហាបណាទិ ន ទាតព្ពន្តិ កប្បិយមុខេន លទ្ធម្បិ តត្ថ កម្មករណត្ថាយ ឥមស្ស កហាបណំ ទេហីតិ វត្វា ‘‘ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. បុព្ពេ កតកម្មស្ស ទាបនេ កិញ្ចាបិ ទោសោ ន ទិស្សតិ, តថាបិ អសារុប្បមេវាតិ វទន្តិ. កតកម្មត្ថាយបិ កប្បិយវោហារេន ¶ បរិយាយតោ ភតិំ ទាបេន្តស្ស នត្ថិ ទោសោ, សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.៣៤២) បន ‘‘អកប្បិយកហាបណាទិ ន ទាតព្ពន្តិ កិញ្ចាបិ អកប្បិយកហាបណាទិំ អសាទិយន្តេន កប្បិយវោហារតោ ទាតុំ វដ្ដតិ, តថាបិ សារុប្បំ ន ហោតិ, មនុស្សា ច ឯតស្ស សន្តកំ កិញ្ចិ អត្ថីតិ វិហេឋេតព្ពំ មញ្ញន្តីតិ អកប្បិយកហាបណាទិទានំ បដិក្ខិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តថេវ បាចេត្វាតិ ហត្ថកម្មវសេនេវ បាចេត្វា. ‘‘កិំ ភន្តេ’’តិ ឯត្តកេបិ បុច្ឆិតេ យទត្ថាយ បវិដ្ឋោ, តំ កថេតុំ លភតិ បុច្ឆិតបញ្ហត្តា.

២៣. វត្តន្តិ ¶ ចារិត្តំ, អាបត្តិ បន ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គហេតព្ពានីតិ សាខាយ មក្ខិកពីជនេន បណ្ណាទិឆេទេ ពីជគាមកោបនស្ស ចេវ តត្ថ លគ្គរជាទិអប្បដិគ្គហិតកស្ស ច បរិហារត្ថាយ វុត្តំ, តទុភយាសង្កាយ អសតិ តថា អករណេ ទោសោ នត្ថិ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.៣៤២) បន ‘‘កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គហេតព្ពានីតិ សាខាយ លគ្គរជស្មិំ បត្តេ បតិតេបិ សាខំ ឆិន្ទិត្វា ខាទិតុកាមតាយបិ សតិ សុខបរិភោគត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. នទិយាទីសុ ឧទកស្ស អបរិគ្គហិតត្តា ‘‘អាហរាតិ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. គេហតោ…បេ… នេវ វដ្ដតីតិ បរិគ្គហិតុទកត្តា វិញ្ញត្តិយា ទុក្កដំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ន អាហដំ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ វចនតោ វិញ្ញត្តិយា អាបន្នំ ទុក្កដំ ទេសេត្វាបិ តំ វត្ថុំ បរិភុញ្ជន្តស្ស បរិភោគេ បរិភោគេ ទុក្កដមេវ, បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន វដ្ដតិ.

‘‘អលជ្ជីហិ បន ភិក្ខូហិ វា សាមណេរេហិ វា ហត្ថកម្មំ ន ការេតព្ព’’ន្តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា អត្តនោ អត្ថាយ យំ កិញ្ចិ ហត្ថកម្មំ ការេតុំ ន វដ្ដតិ. យំ បន អលជ្ជី និវារិយមានោបិ ពីជនាទិំ ករោតិ, តត្ថ ទោសោ នត្ថិ, ចេតិយកម្មាទីនិ បន តេហិ ការាបេតុំ វដ្ដតីតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៤២) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៤២) បន ‘‘អលជ្ជីហិ…បេ… ន ការេតព្ពន្តិ ឥទំ ឧត្តរិភង្គាធិការត្តា អជ្ឈោហរណីយំ សន្ធាយ វុត្តំ, ពាហិរបរិភោគេសុ បន អលជ្ជីហិបិ ហត្ថកម្មំ ការេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘អលជ្ជីហិ សាមណេរេហី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិ (បរិ. ៣៥៩) អលជ្ជិលក្ខណំ ឧក្កដ្ឋវសេន ឧបសម្បន្នេ បដិច្ច ឧបលក្ខណតោ វុត្តន្តិ តំលក្ខណវិរហិតានំ សាមណេរាទីនំ លិង្គត្ថេនគោត្រភុបរិយោសានានំ ¶ ភិក្ខុបដិញ្ញានំ ទុស្សីលានម្បិ សាធារណវសេន អលជ្ជិលក្ខណំ យថាឋបិតបដិបត្តិយា អតិដ្ឋនមេវាតិ គហេតព្ពំ.

២៤. គោណំ ¶ បន…បេ… អាហរាបេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ វិញ្ញត្តិក្ខណេ វិញ្ញត្តិបច្ចយា, បដិលាភក្ខណេ គោណានំ សាទិយនបច្ចយា ច ទុក្កដំ. គោណញ្ហិ អត្តនោ អត្ថាយ អវិញ្ញត្តិយា លទ្ធម្បិ សាទិតុំ ន វដ្ដតិ ‘‘ហត្ថិគវាស្សវឡវបដិគ្គហណា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) វុត្តត្តា. តេនេវាហ ‘‘ញាតកបវារិតដ្ឋានតោបិ មូលច្ឆេជ្ជាយ យាចិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. ឯត្ថ ច វិញ្ញត្តិទុក្កដាភាវេបិ អកប្បិយវត្ថុយាចនេបិ បដិគ្គហណេបិ ទុក្កដមេវ. រក្ខិត្វាតិ ចោរាទិឧបទ្ទវតោ រក្ខិត្វា. ជគ្គិត្វាតិ តិណអន្នាទីហិ បោសេត្វា. ន សម្បដិច្ឆិតព្ពន្តិ អត្តនោ អត្ថាយ គោសាទិយនស្ស បដិក្ខិត្តត្តា វុត្តំ.

២៥. ញាតកបវារិតដ្ឋានេ បន វដ្ដតីតិ សកដស្ស សម្បដិច្ឆិតព្ពត្តា មូលច្ឆេជ្ជវសេន យាចិតុំ វដ្ដតិ. តាវកាលិកំ វដ្ដតីតិ ឧភយត្ថាបិ វដ្ដតីតិ អត្ថោតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៤២) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៤២) បន ‘‘សកដំ ទេថាតិ…បេ… ន វដ្ដតីតិ មូលច្ឆេជ្ជវសេន សកដំ ទេថាតិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ. តាវកាលិកំ វដ្ដតីតិ តាវកាលិកំ កត្វា សព្ពត្ថ យាចិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. វាសិអាទីនិ បុគ្គលិកានិបិ វដ្ដន្តីតិ អាហ ‘‘ឯស នយោ វាសី’’តិអាទិ. វល្លិអាទីសុ ច បរបរិគ្គហិតេសុ ឯស នយោតិ យោជេតព្ពំ. គរុភណ្ឌប្បហោនកេសុយេវាតិ ឥទំ វិញ្ញត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ, អទិន្នាទានេ បន តិណសលាកំ ឧបាទាយ បរបរិគ្គហិតំ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោ អវហារោ ឯវ, ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ. វល្លិអាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បាឡិអាគតានំ វេឡុមុញ្ជបព្ពជតិណមត្តិកានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តត្ថ ច យស្មិំ បទេសេ ¶ ហរិតាលជាតិហិង្គុលិកាទិ អប្បកម្បិ មហគ្ឃំ ហោតិ, តត្ថ តំ តាលបក្កប្បមាណតោ ឩនម្បិ គរុភណ្ឌមេវ, វិញ្ញាបេតុញ្ច ន វដ្ដតិ.

២៦. សាតិ វិញ្ញត្តិ. បរិកថាទីសុ ‘‘សេនាសនំ សម្ពាធ’’ន្តិអាទិនា បរិយាយេន កថនំ បរិកថា នាម. ឧជុកមេវ អកថេត្វា ‘‘ភិក្ខូនំ កិំ បាសាទោ ន វដ្ដតី’’តិអាទិនា អធិប្បាយោ យថា វិភូតោ ហោតិ, ឯវំ កថនំ ឱភាសោ នាម. សេនាសនាទិអត្ថំ ភូមិបរិកម្មាទិករណវសេន បច្ចយុប្បាទាយ និមិត្តករណំ និមិត្តកម្មំ នាម. តីសុ បច្ចយេសុ វិញ្ញត្តិអាទយោ ទស្សិតា, គិលានបច្ចយេ បន កថន្តិ អាហ ‘‘គិលានបច្ចយេ បនា’’តិអាទិ. តថា ឧប្បន្នំ បន ភេសជ្ជំ រោគេ វូបសន្តេ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, ន វដ្ដតីតិ? តត្ថ វិនយធរា ‘‘ភគវតា រោគសីសេន បរិភោគស្ស ទ្វារំ ទិន្នំ, តស្មា អរោគកាលេបិ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, អាបត្តិ ន ¶ ហោតី’’តិ វទន្តិ, សុត្តន្តិកា បន ‘‘កិញ្ចាបិ អាបត្តិ ន ហោតិ, អាជីវំ បន កោបេតិ, តស្មា សល្លេខបដិបត្តិយំ ឋិតស្ស ន វដ្ដតិ, សល្លេខំ កោបេតី’’តិ វទន្តីតិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

វិញ្ញត្តិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ចតុត្ថោ បរិច្ឆេទោ.

៥. កុលសង្គហវិនិច្ឆយកថា

២៧. ឯវំ វិញ្ញត្តិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ កុលសង្គហវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘កុលសង្គហោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សង្គណ្ហនំ សង្គហោ, កុលានំ សង្គហោ កុលសង្គហោ, បច្ចយទាយកាទីនំ ¶ គិហីនំ អនុគ្គហករណំ. អនុគ្គហត្ថោ ហេត្ថ សង្គហ-សទ្ទោ យថា ‘‘បុត្តទារស្ស សង្គហោ’’តិ (ខុ. បា. ៥.៦; សុ. និ. ២៦៥).

២៨. តត្ថ កោដ្ដនន្តិ សយំ ឆិន្ទនំ. កោដ្ដាបនន្តិ ‘‘ឥមំ ឆិន្ទា’’តិ អញ្ញេសំ ឆេទាបនំ. អាឡិយា ពន្ធនន្តិ យថា គច្ឆមូលេ ឧទកំ សន្តិដ្ឋតិ, តថា សមន្តតោ ពន្ធនំ. ឧទកស្សាតិ អកប្បិយឧទកស្ស ‘‘កប្បិយឧទកសិញ្ចន’’ន្តិ វិសុំ វក្ខមានត្តា, តញ្ច អារាមាទិអត្ថំ រោបនេ អកប្បិយវោហារេសុបិ កប្បិយវោហារេសុបិ កប្បិយឧទកសិញ្ចនាទិ វដ្ដតីតិ វក្ខមានត្តា ឥធាបិ វិភាគំ កត្វា កប្បិយឧទកសិញ្ចនាទិ វិសុំ ទស្សិតំ. ឯត្ថ ច កតមំ អកប្បិយឧទកំ, កតមំ បន កប្បិយឧទកន្តិ? សប្បាណកំ អកប្បិយឧទកំ, អប្បាណកំ កប្បិយឧទកន្តិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ, ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ជានំ សប្បាណកំ ឧទកំ តិណំ វា មត្តិកំ វា សិញ្ចេយ្យ វា សិញ្ចាបេយ្យ វា បាចិត្តិយ’’ន្តិ វចនតោ. យថា កោដ្ដនខណនាទិកាយិកកិរិយាបិ អកប្បិយវោហារេ សង្គហិតា, ឯវំ មាតិកាឧជុករណាទិកប្បិយវោហារេបីតិ អាហ ‘‘សុក្ខមាតិកាយ ឧជុករណ’’ន្តិ. ហត្ថបាទមុខធោវននហអានោទកសិញ្ចនន្តិ ឥមិនាបិ បការន្តរេន កប្បិយឧទកសិញ្ចនមេវ ទស្សេតិ. អកប្បិយវោហារេ កោដ្ដនខណនាទិវសេន សយំ ករណស្សបិ កថំ សង្គហោតិ? អកប្បិយន្តិ វោហរិយតីតិ អកប្បិយវោហារោតិ ¶ អកប្បិយភូតំ ករណការាបនាទិ សព្ពមេវ សង្គហិតំ, ន បន អកប្បិយវចនមត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កប្បិយវោហារេបិ ឯសេវ នយោ. សុក្ខមាតិកាយ ឧជុករណន្តិ ឥមិនា បុរាណបណ្ណាទីនំ ហរណម្បិ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កុទាលាទីនិ ភូមិយំ ឋបេត្វា ឋានតោ ហត្ថេន គហេត្វា ឋានមេវ បាកដតរន្តិ ‘‘ឱភាសោ’’តិ វុត្តំ.

២៩. មហាបច្ចរិវាទំ បតិដ្ឋាបេតុកាមោ បច្ឆា វទតិ. វនត្ថាយាតិ ឥទំ កេចិ ‘‘វតត្ថាយា’’តិ បឋន្តិ, តេសំ វតិអត្ថាយាតិ ¶ អត្ថោ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ តថេវ វុត្តំ, ‘‘អារាមរោបា វនរោបា, យេ នរា សេតុការកា’’តិ (សំ. និ. ១.៤៧) វចនតោ បន តំ វិចារេតព្ពំ. អកប្បិយវោហារេបិ ឯកច្ចំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ន កេវលញ្ច សេស’’ន្តិអាទិមាហ. យំ កិញ្ចិ មាតិកន្តិ សុក្ខមាតិកំ វា អសុក្ខមាតិកំ វា. កប្បិយឧទកំ សិញ្ចិតុន្តិ ឥមិនា ‘‘កប្បិយឧទកំ សិញ្ចថា’’តិ វត្តុម្បិ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. សយំ រោបេតុម្បិ វដ្ដតីតិ ឥមិនា ‘‘រោបេហី’’តិ វត្តុម្បិ វដ្ដតីតិបិ សិទ្ធំ.

៣០. បាចិត្តិយញ្ចេវ ទុក្កដញ្ចាតិ បថវីខណនបច្ចយា បាចិត្តិយំ, កុលសង្គហបច្ចយា ទុក្កដំ. អកប្បិយវោហារេនាតិ ‘‘ឥទំ ខណ, ឥទំ រោបេហី’’តិ អកប្បិយវោហារេន. ទុក្កដមេវាតិ កុលសង្គហបច្ចយា ទុក្កដំ. ឧភយត្រាតិ កប្បិយាកប្បិយបថវិយំ.

សព្ពត្ថាតិ កុលសង្គហបរិភោគអារាមាទិអត្ថាយ រោបិតេ. ទុក្កដម្បីតិ ន កេវលំ បាចិត្តិយមេវ. កប្បិយេនាតិ កប្បិយឧទកេន. តេសំយេវ ទ្វិន្នន្តិ កុលសង្គហបរិភោគានំ. ទុក្កដន្តិ កុលសង្គហត្ថាយ សយំ សិញ្ចនេ, កប្បិយវោហារេន វា អកប្បិយវោហារេន វា សិញ្ចាបនេ ទុក្កដំ, បរិភោគត្ថាយ សយំ សិញ្ចនេ, អកប្បិយវោហារេន សិញ្ចាបនេ ច ទុក្កដំ. បយោគពហុលតាយាតិ សយំ ករណេ, កាយបយោគស្ស ការាបនេ វចីបយោគស្ស ពហុត្តេន. អាបត្តិពហុលតា វេទិតព្ពាតិ ឯត្ថ សយំ សិញ្ចនេ ធារាបច្ឆេទគណនាយ អាបត្តិគណនា វេទិតព្ពា. សិញ្ចាបនេ បន បុនប្បុនំ អាណាបេន្តស្ស វាចាយ វាចាយ អាបត្តិ, សកិំ អាណត្តស្ស ពហុសិញ្ចនេ ឯកាវ.

ឱចិននេ ទុក្កដបាចិត្តិយានីតិ កុលសង្គហបច្ចយា ទុក្កដំ, ភូតគាមបាតព្យតាយ បាចិត្តិយំ. អញ្ញត្ថាតិ វត្ថុបូជាទិអត្ថាយ ¶ ឱចិននេ. សកិំ អាណត្តោតិ អកប្បិយវោហារេន អាណត្តោ ¶ . បាចិត្តិយមេវាតិ អកប្បិយវោហារេន អាណត្តត្តា ភូតគាមសិក្ខាបទេន (បាចិ. ៩០-៩១) បាចិត្តិយំ. កប្បិយវចនេន បន វត្ថុបូជាទិអត្ថាយ ឱចិនាបេន្តស្ស អនាបត្តិយេវ.

៣១. គន្ថនេន និព្ពត្តំ ទាមំ គន្ថិមំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. ន វដ្ដតីតិ កុលសង្គហត្ថាយ, វត្ថុបូជាទិអត្ថាយ វា វុត្តនយេន ករោន្តស្ស ការាបេន្តស្ស ច ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. វដ្ដតីតិ វត្ថុបូជាទិអត្ថាយ វដ្ដតិ, កុលសង្គហត្ថាយ បន កប្បិយវោហារេន ការាបេន្តស្សបិ ទុក្កដមេវ. បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘ភិក្ខុស្ស វា’’តិអាទិនា វុត្តនយេន. ធម្មាសនវិតានេ ពទ្ធកណ្ដកេសុ បុប្ផានិ វិនិវិជ្ឈិត្វា ឋបេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ឧបរូបរិ វិជ្ឈិត្វា ឆត្តសទិសំ កត្វា អាវុណនតោ ‘‘ឆត្តាធិឆត្តំ វិយា’’តិ វុត្តំ. ‘‘កទលិក្ខន្ធម្ហី’’តិអាទិនា វុត្តំ សព្ពមេវ សន្ធាយ ‘‘តំ អតិឱឡារិកមេវា’’តិ វុត្តំ, សព្ពត្ថ ករណេ, អកប្បិយវោហារេន ការាបនេ ច ទុក្កដមេវាតិ អត្ថោ. បុប្ផវិជ្ឈនត្ថំ កណ្ដកម្បិ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតីតិ ឥមស្ស ឧបលក្ខណត្តា បុប្ផទាមោលម្ពកាទិអត្ថាយ រជ្ជុពន្ធនាទិបិ ន វដ្ដតីតិ កេចិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘បុប្ផវិជ្ឈនត្ថំ កណ្ដកន្តិ វិសេសិតត្តា តទត្ថំ កណ្ដកមេវ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ, តញ្ច អដ្ឋកថាបមាណេនា’’តិ វទន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. បុប្ផបដិច្ឆកំ នាម ទន្តាទីហិ កតំ បុប្ផាធានំ. ឯតម្បិ នាគទន្តកម្បិ សឆិទ្ទមេវ គហេតព្ពំ. អសោកបិណ្ឌិយាតិ អសោកសាខានំ, បុប្ផានំ វា សមូហេ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៣១) បន ‘‘អសោកបិណ្ឌិយាតិ អសោកបុប្ផមញ្ជរិកាយា’’តិ វុត្តំ. ធម្មរជ្ជុ នាម ចេតិយំ វា ពោធិំ វា បុប្ផប្បវេសនត្ថំ អាវិជ្ឈិត្វា ពន្ធរជ្ជុ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៣១) បន ‘‘ធម្មរជ្ជុ នាម ចេតិយាទីនិ ¶ បរិក្ខិបិត្វា តេសញ្ច រជ្ជុយា ច អន្តរា បុប្ផប្បវេសនត្ថាយ ពន្ធរជ្ជុ. សិថិលវដ្ដិតាយ វា វដ្ដិយា អព្ភន្តរេ បុប្ផប្បវេសនត្ថាយ ឯវំ ពន្ធាតិបិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ.

មត្ថកទាមន្តិ ធម្មាសនាទិមត្ថកេ បលម្ពកទាមំ. តេសំយេវាតិ ឧប្បលាទីនំ ឯវ. វាកេន វាតិ បុប្ផនាឡំ ផាលេត្វា បុប្ផេន ឯកាពទ្ធដ្ឋិតវាកេន ទណ្ឌេន ច ឯកាពទ្ធេនេវ. ឯតេន បុប្ផំ ពីជគាមសង្គហំ ន គច្ឆតិ បញ្ចសុ ពីជេសុ អបវិដ្ឋត្តា បណ្ណំ វិយ, តស្មា កប្បិយំ អការាបេត្វាបិ វិកោបនេ ទោសោ នត្ថិ. យញ្ច ឆិន្នស្សបិ មកុឡស្ស វិកសនំ, តម្បិ អតិតរុណស្ស អភាវា វុឌ្ឍិលក្ខណំ ន ហោតិ, បរិណតស្ស បន មកុឡស្ស បត្តានំ សិនេហេ បរិយាទានំ គតេ វិសុំភាវោ ឯវ វិកាសោ, តេនេវ ឆិន្នមកុឡវិកាសោ អឆិន្នមកុឡវិកាសតោ បរិហីនោ, មិលាតនិយុត្តោ ¶ វា ទិស្សតិ. យញ្ច មិលាតស្ស ឧទកសញ្ញោគេ អមិលានតាបជ្ជនំ, តម្បិ តម្ពុលបណ្ណាទីសុ សមានំ វុឌ្ឍិលក្ខណំ ន ហោតិ. បាឡិអដ្ឋកថាសុ ច ន កត្ថចិ បុប្ផានំ កប្បិយករណំ អាគតំ, តស្មា បុប្ផំ សព្ពថា អពីជមេវាតិ វិញ្ញាយតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

‘‘បសិព្ពកេ វិយា’’តិ វុត្តត្តា បុប្ផំ បសិព្ពកេ វា បសិព្ពកសទិសំ ពន្ធេ យត្ថ កត្ថចិ ចីវរេ វា បក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៣១) បន ‘‘ខន្ធេ ឋបិតកាសាវស្សាតិ ខន្ធេ ឋបិតសង្ឃាដិំ សន្ធាយ វុត្តំ. តញ្ហិ តថាពន្ធិតុំ សក្កា ភវេយ្យ. ឥមិនា ច អញ្ញម្បិ តាទិសំ កាសាវំ វា វត្ថំ វា វុត្តនយេន ពន្ធិត្វា តត្ថ បុប្ផានិ បក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. អំសភណ្ឌិកបសិព្ពកេ បក្ខិត្តសទិសត្តា វេឋិមំ នាម ន ជាតំ, តស្មា សិថិលពន្ធស្ស អន្តរន្តរា បក្ខិបិតុម្បិ វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. ហេដ្ឋា ទណ្ឌកំ បន ពន្ធិតុំ ន ¶ វដ្ដតីតិ រជ្ជុអាទីហិ ពន្ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ, បុប្ផស្សេវ បន អច្ឆិន្នទណ្ឌកេហិ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ ឯវ.

បុប្ផបដេ ច ទដ្ឋព្ពន្តិ បុប្ផបដំ ករោន្តស្ស ទីឃតោ បុប្ផទាមស្ស ហរណបច្ចាហរណវសេន បូរណំ សន្ធាយ វុត្តំ, តិរិយតោ ហរណំ បន វាយិមំ នាម ហោតិ, ន បុរិមំ. ‘‘បុរិមដ្ឋានំ អតិក្កាមេតី’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា បុរិមំ បុប្ផកោដិំ ផុសាបេត្វា វា អផុសាបេត្វា វា បរិក្ខិបនវសេន អតិក្កាមេន្តស្ស អាបត្តិយេវ. ពន្ធិតុំ វដ្ដតីតិ បុប្ផរហិតាយ សុត្តវាកកោដិយា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ឯកវារំ ហរិត្វា បរិក្ខិបិត្វាតិ ឥទំ បុព្ពេ វុត្តចេតិយាទិបរិក្ខេបំ បុប្ផបដករណញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ, តស្មា ចេតិយំ វា ពោធិំ វា បរិក្ខិបន្តេន ឯកវារំ បរិក្ខិបិត្វា បុរិមដ្ឋានំ សម្បត្តេ អញ្ញស្ស ទាតព្ពំ, តេនបិ ឯកវារំ បរិក្ខិបិត្វា តថេវ កាតព្ពំ. បុប្ផបដំ ករោន្តេន ច ហរិត្វា អញ្ញស្ស ទាតព្ពំ, តេនបិ តថេវ កាតព្ពំ. សចេបិ ទ្វេយេវ ភិក្ខូ ឧភោសុ បស្សេសុ ឋត្វា បរិយាយេន ហរន្តិ, វដ្ដតិយេវាតិ វទន្តិ.

បរេហិ បូរិតន្តិ ទីឃតោ បសារិតំ. វាយិតុន្តិ តិរិយតោ ហរិតុំ, តំ បន ឯកវារម្បិ ន លភតិ. បុប្ផានិ ឋបេន្តេនាតិ អគន្ថិតានិ បាកតិកបុប្ផានិ អញ្ញមញ្ញំ ផុសាបេត្វាបិ ឋបេន្តេន. បុប្ផទាមំ បន បូជនត្ថាយ ភូមិយំ ឋបេន្តេន ផុសាបេត្វា វា អផុសាបេត្វា វា ទិគុណំ កត្វា ឋបេតុំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ.

៣២. ឃដិកទាមឱលម្ពកោតិ ¶ ហេដ្ឋាភាគេ ឃដិកាការយុត្តោ, ទារុឃដិកាការោ វា ឱលម្ពកោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៣១) បន ‘‘ឃដិកទាមឱលម្ពកោតិ អន្តេ ឃដិកាការយុត្តោ យមកទាមឱលម្ពកោ’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ ¶ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៣១) បន ‘‘ឃដិកទាមឱលម្ពកោតិ យមកទាមឱលម្ពកោតិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ, ឯកេកំ បន ទាមំ និក្ខន្តសុត្តកោដិយាវ ពន្ធិត្វា ឱលម្ពិតុំ វដ្ដតិ, បុប្ផទាមទ្វយំ សង្ឃដិតុកាមេនបិ និក្ខន្តសុត្តកោដិយាវ សុត្តកោដិំ សង្ឃដិតុំ វដ្ដតិ. អឌ្ឍចន្ទាការេន មាលាគុណបរិក្ខេបោតិ អឌ្ឍចន្ទាការេន មាលាគុណស្ស បុនប្បុនំ ហរណបច្ចាហរណវសេន បូរេត្វា បរិក្ខិបនំ, តេនេវ តំ បុរិមេ បវិដ្ឋំ, តស្មា ឯតម្បិ អឌ្ឍចន្ទាការំ បុនប្បុនំ ហរណបច្ចាហរណវសេន បូរេតុំ ន វដ្ដតិ. ឯកវារំ បន អឌ្ឍចន្ទាការករណេ មាលាគុណំ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. បុប្ផទាមករណន្តិ ឯត្ថ សុត្តកោដិយំ គហេត្វាបិ ឯកតោ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ. សុត្តមយំ គេណ្ឌុកំ នាម, គេណ្ឌុកខរបត្តទាមានំ បដិក្ខិត្តត្តា ចេលាទីហិ កតទាមម្បិ ន វដ្ដតិ អកប្បិយានុលោមត្តាតិ វទន្តិ. បរសន្តកំ ទេតិ, ទុក្កដមេវាតិ វិស្សាសគ្គាហេន បរសន្តកំ គហេត្វា ទេន្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ថុល្លច្ចយន្តិ ឯត្ថ ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ហោតិ.

៣៣. តញ្ច ខោ វត្ថុបូជនត្ថាយាតិ មាតាបិតូនម្បិ បុប្ផំ ទេន្តេន វត្ថុបូជនត្ថាយេវ ទាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘មណ្ឌនត្ថាយ បន សិវលិង្គាទិបូជនត្ថាយា’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តត្តា ‘‘ឥមំ វិក្កិណិត្វា ជីវិស្សន្តី’’តិ មាតាបិតូនំ វដ្ដតិ, សេសញាតកានំ តាវកាលិកមេវ ទាតុំ វដ្ដតិ. កស្សចិបីតិ ញាតកស្ស វា អញ្ញាតកស្ស វា កស្សចិបិ. ញាតិសាមណេរេហេវាតិ តេសំ គិហិបរិកម្មមោចនត្ថំ វុត្តំ. ឥតរេតិ អញ្ញាតកា. តេហិបិ សាមណេរេហិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វត្តសីសេន ហរិតព្ពំ. សម្បត្តានំ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍភាគំ ទាតុំ វដ្ដតីតិ សង្ឃិកស្ស លាភស្ស ឧបចារសីមដ្ឋសាមណេរានម្បិ សន្តកត្តា តេសម្បិ ឧបឌ្ឍភាគោ លព្ភតេវាតិ កត្វា វុត្តំ. ចូឡកន្តិ ឧបឌ្ឍភាគតោបិ ឧបឌ្ឍំ. ចតុត្ថភាគស្សេតំ ¶ អធិវចនំ. សាមណេរា…បេ… ឋបេន្តីតិ ឥទំ អរក្ខិតអគោបិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ បន ‘‘វស្សគ្គេន អភាជនីយំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថាតិ មគ្គេ វា ចេតិយង្គណេ វា.

៣៤. សាមណេរេហិ ទាបេតុំ ន លភន្តីតិ ឥទំ សាមណេរេហិ គិហិកម្មំ ការិតំ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ, ន បន បុប្ផទានំ ហោតីតិ សាមណេរានម្បិ ន វដ្ដនតោ. វុត្តញ្ច ‘‘សយមេវា’’តិអាទិ. ន ហិ តំ បុប្ផទានំ នាម សិយា. យទិ ហិ តថា អាគតានំ តេសំ ទានំ បុប្ផទានំ នាម ភវេយ្យ ¶ , សាមណេរេហិបិ ទាតុំ ន លព្ភេយ្យ. សយមេវាតិ សាមណេរា សយមេវ. យាគុភត្តាទីនិ អាទាយាតិ ឥទំ ភិក្ខូនំ អត្ថាយ យាគុភត្តាទិសម្បាទនំ សន្ធាយ វុត្តត្តា ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ អវិសេសេន វុត្តំ. អវិសេសេន វុត្តន្តិ ឥមិនា សព្ពេសម្បិ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ.

៣៥. វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘មាតាបិតូនំ តាវ ហរិត្វាបិ ហរាបេត្វាបិ បក្កោសិត្វាបិ បក្កោសាបេត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតិ, សេសញាតកានំ បក្កោសាបេត្វាវ. មាតាបិតូនញ្ច ហរាបេន្តេន ញាតិសាមណេរេហេវ ហរាបេតព្ពំ. ឥតរេ បន យទិ សយមេវ ឥច្ឆន្តិ, វដ្ដតី’’តិ ឥមំ បុប្ផទានេ វុត្តនយំ ផលទានេបិ អតិទិសតិ, តស្មា ផលម្បិ មាតាបិតូនំ ហរណហរាបនាទិនា ទាតុំ វដ្ដតិ, សេសញាតីនំ បក្កោសាបេត្វាវ. ឥទានិ ‘‘យោ ហរិត្វា វា ហរាបេត្វា វា…បេ… ឥស្សរវតាយ ទទតោ ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣៦-៤៣៧) ឥមំ បុប្ផទានេ វុត្តនយំ ផលទានេ សង្ខិបិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘កុលសង្គហត្ថាយ បនា’’តិអាទិមាហ. ខីណបរិព្ពយានន្តិ អាគន្តុកេ សន្ធាយ វុត្តំ. ផលបរិច្ឆេទេនាតិ ‘‘ឯត្តកានិ ផលានិ ទាតព្ពានី’’តិ ឯវំ ផលបរិច្ឆេទេន វា. រុក្ខបរិច្ឆេទេន វាតិ ‘‘ឥមេហិ រុក្ខេហិ ¶ ទាតព្ពានី’’តិ ឯវំ រុក្ខបរិច្ឆេទេន វា. បរិច្ឆិន្នេសុបិ បន រុក្ខេសុ ‘‘ឥធ ផលានិ សុន្ទរានិ, ឥតោ គណ្ហថា’’តិ វទន្តេន កុលសង្គហោ កតោ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘ឯវំ បន ន វត្តព្ព’’ន្តិ. រុក្ខច្ឆល្លីតិ រុក្ខត្តចោ, សា ‘‘ភាជនីយភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តា. វុត្តនយេនាតិ បុប្ផផលាទីសុ វុត្តនយេន កុលសង្គហោ ហោតីតិ ទស្សេតិ.

៣៦. តេសំ តេសំ គិហីនំ គាមន្តរទេសន្តរាទីសុ សាសនបដិសាសនហរណំ ជង្ឃបេសនិយំ. តេនាហ ‘‘គិហីនំ ទូតេយ្យំ សាសនហរណកម្ម’’ន្តិ. ទូតស្ស កម្មំ ទូតេយ្យំ. បឋមំ សាសនំ អគ្គហេត្វាបិ…បេ… បទេ បទេ ទុក្កដន្តិ ឥទំ ‘‘តស្ស សាសនំ អារោចេស្សាមី’’តិ ឥមិនា អធិប្បាយេន គមនំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្ស បន សាសនំ បដិក្ខិបិត្វា សយមេវ ការុញ្ញេ ឋិតោ គន្ត្វា អត្តនោ បតិរូបំ សាសនំ អារោចេតិ, អនាបត្តិ. គិហីនញ្ច កប្បិយសាសនំ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ឥមេហិ បន អដ្ឋហិ កុលទូសកកម្មេហីតិ បុប្ផទានំ ផលទានំ ចុណ្ណទានំ មត្តិកទានំ ទន្តកដ្ឋទានំ វេឡុទានំ បណ្ណទានំ ជង្ឃបេសនិកន្តិ ឥមេហិ យថាវុត្តេហិ. បព្ពាជនីយកម្មកតោតិ កុលទូសនបច្ចយា កតបព្ពាជនីយកម្មោ.

៣៧. សេក្ខភូមិយំ វាតិ ឥមិនា ឈានភូមិម្បិ សង្គណ្ហាតិ. តិណ្ណំ វិវេកានន្តិ កាយចិត្តឧបធិវិវេកភូតានំ ¶ តិណ្ណំ វិវេកានំ. បិណ្ឌាយ ចរណស្ស ភោជនបរិយោសានត្តា វុត្តំ ‘‘យាវ ភោជនបរិយោសាន’’ន្តិ. ភុត្វា អាគច្ឆន្តស្សបិ បុន វុត្តនយេនេវ បណិធាយ ចីវរសណ្ឋាបនាទីនិ ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

កុលសង្គហវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

បញ្ចមោ បរិច្ឆេទោ.

៦. មច្ឆមំសវិនិច្ឆយកថា

៣៨. ឯវំ ¶ កុលសង្គហវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ មច្ឆមំសវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘មច្ឆមំសេសុ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ថលេ ឋបិតមត្តេ មរតិ, កេវដ្ដាទីហិ វា មារិយតីតិ មច្ឆោ. មច្ឆស្ស ឥទន្តិ មច្ឆំ, មសិយតេ អាមសិយតេតិ មំសំ, មច្ឆញ្ច មំសញ្ច មច្ឆមំសានិ, តេសុ. មច្ឆមំសេសុ បន វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. មច្ឆគ្គហណេនាតិ ឯត្ថ និទ្ធារណំ ន កាតព្ពំ. បន-សទ្ទោ បក្ខន្តរត្ថោ, ទិវាសេយ្យាទីសុ វិនិច្ឆយតោ អបរោ មច្ឆមំសេសុ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ. គយ្ហតេ អនេនាតិ គហណំ. កិំ តំ? សទ្ទោ, មច្ឆឥតិ គហណំ មច្ឆគ្គហណំ, តេន មច្ឆគ្គហណេន, មច្ឆសទ្ទេនាតិ អត្ថោ. មំសេសុ បន…បេ… អកប្បិយានីតិ ឯត្ថ មនុស្សមំសំ សមានជាតិមំសតោ បដិក្ខិត្តំ. ហត្ថិអស្សានំ មំសានិ រាជង្គតោ, សុនខអហីនំ ជេគុច្ឆភាវតោ, សេសានំ វាឡមិគត្តា ភិក្ខូនំ បរិពន្ធវិមោចនត្ថំ បដិក្ខិត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

តិកោដិបរិសុទ្ធន្តិ ទិដ្ឋសុតបរិសង្កិតសង្ខាតាហិ តីហិ កោដីហិ តីហិ អាការេហិ តីហិ ការណេហិ បរិសុទ្ធំ, វិមុត្តន្តិ អត្ថោ. តត្ថ អទិដ្ឋអសុតានិ ចក្ខុវិញ្ញាណសោតវិញ្ញាណានំ អនារម្មណភាវតោ ជានិតព្ពានិ. អបរិសង្កិតំ បន កថំ ជានិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘អបរិសង្កិតំ បនា’’តិអាទិ, តីណិ បរិសង្កិតានិ ញត្វា តេសំ បដិបក្ខវសេន អបរិសង្កិតំ ជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឥទានិ តានិ តីណិ បរិសង្កិតានិ ច ឯវំ បរិសង្កិតេ សតិ ភិក្ខូហិ កត្តព្ពវិធិញ្ច តេន វិធិនា អបរិសង្កិតេ សតិ កត្តព្ពភាវញ្ច វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘កថ’’ន្តិអាទិមាហ ¶ . តត្ថ ទិស្វា បរិសង្កិតំ ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ នាម. សុត្វា បរិសង្កិតំ សុតបរិសង្កិតំ នាម. អទិស្វា អសុត្វា តក្កេន អនុមានេន បរិសង្កិតំ តទុភយវិនិមុត្តបរិសង្កិតំ នាម. តំ តិវិធម្បិ បរិសង្កិតសាមញ្ញេន ឯកា កោដិ ¶ ហោតិ, តតោ វិមុត្តំ អបរិសង្កិតំ នាម. ឯវំ អទិដ្ឋំ អសុតំ អបរិសង្កិតំ មច្ឆមំសំ តិកោដិបរិសុទ្ធំ ហោតិ.

ជាលំ មច្ឆពន្ធនំ. វាគុរា មិគពន្ធិនី. កប្បតីតិ យទិ តេសំ វចនេន សង្កា និវត្តតិ, វដ្ដតិ, ន តំ វចនំ លេសកប្បំ កាតុំ វដ្ដតិ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘យត្ថ ច និព្ពេមតិកោ ហោតិ, តំ សព្ពំ កប្បតី’’តិ. បវត្តមំសន្តិ អាបណាទីសុ បវត្តំ វិក្កាយិកំ វា មតមំសំ វា. មង្គលាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន អាហុនបាហុនាទិកេ សង្គណ្ហាតិ. ភិក្ខូនំយេវ អត្ថាយ អកតន្តិ ឯត្ថ អដ្ឋានប្បយុត្តោ ឯវ-សទ្ទោ, ភិក្ខូនំ អត្ថាយ អកតមេវាតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ, តស្មា ភិក្ខូនញ្ច មង្គលាទីនញ្ចាតិ មិស្សេត្វា កតម្បិ ន វត្តតីតិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘យថាឋិតវសេន អវធារណំ គហេត្វា វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. យត្ថ ច និព្ពេមតិកោ ហោតីតិ ភិក្ខូនំ អត្ថាយ កតេបិ សព្ពេន សព្ពំ បរិសង្កិតាភាវមាហ.

៣៩. តមេវត្ថំ អាវិកាតុំ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥតរេសំ វដ្ដតីតិ អជានន្តានំ វដ្ដតិ, ជានតោវេត្ថ អាបត្តិ ហោតីតិ. តេយេវាតិ យេ ឧទ្ទិស្ស កតំ, តេយេវ. ឧទ្ទិស្ស កតមំសបរិភោគតោ អកប្បិយមំសបរិភោគេ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘អកប្បិយមំសំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. បុរិមស្មិំ សចិត្តកាបត្តិ, ឥតរស្មិំ អចិត្តកា. តេនាហ ‘‘អកប្បិយមំសំ អជានិត្វា ភុញ្ជន្តស្សបិ អាបត្តិយេវា’’តិ. ‘‘បរិភោគកាលេ បុច្ឆិត្វា បរិភុញ្ជិស្សាមីតិ វា គហេត្វា បុច្ឆិត្វាវ បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៣៩) វចនតោ អកប្បិយមំសំ អជានិត្វា បដិគ្គណ្ហន្តស្ស បដិគ្គហណេ អនាបត្តិ សិទ្ធា. អជានិត្វា ¶ បរិភុញ្ជន្តស្សេវ ហិ អាបត្តិ វុត្តា. វត្តន្តិ វទន្តីតិ ឥមិនា អាបត្តិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

មច្ឆមំសវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឆដ្ឋោ បរិច្ឆេទោ.

៧. អនាមាសវិនិច្ឆយកថា

៤០. ឯវំ ¶ មច្ឆមំសវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ អនាមាសវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘អនាមាស’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អាមសិយតេតិ អាមាសំ, ន អាមាសំ អនាមាសំ, អបរាមសិតព្ពន្តិ អត្ថោ. បារិបន្ថិកាតិ វិកុប្បនិកា, អន្តរាយិកាតិ វុត្តំ ហោតិ. នទីសោតេន វុយ្ហមានំ មាតរន្តិ ឯតំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អញ្ញាសុ បន ឥត្ថីសុ ការុញ្ញាធិប្បាយេន មាតរិ វុត្តនយេន បដិបជ្ជន្តស្ស នេវត្ថិ ទោសោតិ វទន្តិ. ‘‘មាតរ’’ន្តិ វុត្តត្តា អញ្ញាសុ ន វដ្ដតីតិ វទន្តាបិ អត្ថិ. ឯត្ថ គណ្ហាហីតិ ន វត្តព្ពាតិ គេហស្សិតបេមេន កាយប្បដិពទ្ធេន ផុសនេ ទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ. ការុញ្ញេន បន វត្ថាទិំ គហេតុំ អសក្កោន្តិំ ‘‘គណ្ហាហី’’តិ វទន្តស្សបិ អវសភាវប្បត្តិតោ ឧទកេ និមុជ្ជន្តិំ ការុញ្ញេន សហសា អនាមាសន្តិ អចិន្តេត្វា កេសាទីសុ គហេត្វា មោក្ខាធិប្បាយេន អាកឌ្ឍតោបិ អនាបត្តិយេវ. ន ហិ មីយមានំ មាតរំ ឧបេក្ខិតុំ វដ្ដតិ. អញ្ញាតិកាយ ឥត្ថិយាបិ ឯសេវ នយោ. ឧក្កដ្ឋាយ មាតុយាបិ អាមាសោ ន វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘មាតរ’’ន្តិ វុត្តំ. តស្ស កាតព្ពំ បន អញ្ញាសម្បិ ឥត្ថីនំ ករោន្តស្សបិ អនាបត្តិយេវ អនាមាសត្តេ វិសេសាភាវា.

តិណណ្ឌុបកន្តិ ¶ ហិរិវេរាទិមូលេហិ កេសាលង្ការត្ថាយ កតចុម្ពដកំ. តាលបណ្ណមុទ្ទិកន្តិ តាលបណ្ណេហិ កតំ អង្គុលិមុទ្ទិកំ. តេន តាលបណ្ណាទិមយំ កដិសុត្តកណ្ណបិឡន្ធនាទិ សព្ពំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. បរិវត្តេត្វាតិ អត្តនោ និវាសនបារុបនភាវតោ អបនេត្វា, ចីវរត្ថាយ បរិណាមេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ចីវរត្ថាយ បាទមូលេ ឋបេតីតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ. បច្ចត្ថរណវិតានាទិអត្ថម្បិ វដ្ដតិយេវ, បូជាទិអត្ថំ តាវកាលិកម្បិ អាមសិតុំ វដ្ដតិ. សីសបសាធនទន្តសូចីតិ ឥទំ សីសាលង្ការត្ថាយ បដបិលោតិកាហិ កតសីសបសាធនកញ្ចេវ ទន្តសូចិអាទិ ចាតិ ទ្វេ តយោ. សីសបសាធនំ សិបាដិកោបករណត្ថាយ ចេវ ទន្តសូចិំ សូចិឧបករណត្ថាយ ច គហេតព្ពន្តិ យថាក្កមំ អត្ថំ ទស្សេតិ. កេសកលាបំ ពន្ធិត្វា តត្ថ តិរិយំ បវេសនត្ថាយ កតា សូចិ ឯវ សីសបសាធនកទន្តសូចីតិ ឯកមេវ កត្វា សិបាដិកាយ បក្ខិបិត្វា បរិហរិតព្ពសូចិយេវ តស្ស តស្ស កិច្ចស្ស ឧបករណន្តិ សិបាដិកសូចិឧបករណំ, ឯវំ វា យោជនា កាតព្ពា.

បោត្ថករូបន្តិ សុធាទីហិ កតំ បារាជិកវត្ថុភូតានំ តិរច្ឆានគតិត្ថីនំ សណ្ឋានេន កតម្បិ អនាមាសមេវ ¶ . ឥត្ថិរូបានិ ទស្សេត្វា កតំ វត្ថុភិត្តិអាទិញ្ច ឥត្ថិរូបំ អនាមសិត្វា វឡញ្ជេតុំ វដ្ដតិ. ឯវរូបេ ហិ អនាមាសេ កាយសំសគ្គរាគេ អសតិ កាយប្បដិពទ្ធេន អាមសតោ ទោសោ នត្ថិ. ភិន្ទិត្វាតិ ឯត្ថ ហត្ថេន អគ្គហេត្វាវ កេនចិ ទណ្ឌាទិនា ភិន្ទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច អនាមាសម្បិ ទណ្ឌបាសាណាទីហិ ភេទនស្ស អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា, បាឡិយម្បិ អាបទាសុ មោក្ខាធិប្បាយស្ស អាមសនេបិ អនាបត្តិយា វុត្តត្តា ច សប្បិនិអាទិវាឡមិគីហិ គហិតបាណកានំ មោចនត្ថាយ តំ តំ សប្បិនិអាទិវត្ថុំ ទណ្ឌាទីហិ បដិក្ខិបិត្វា គហេតុំ, មាតុអាទិំ ឧទកេ មីយមានំ វត្ថាទីហិ គហេតុំ, អសក្កោន្តិំ ¶ កេសាទីសុ គហេត្វា ការុញ្ញេន ឧក្ខិបិតុញ្ច វដ្ដតីតិ អយមត្ថោ គហេតព្ពោវ. ‘‘អដ្ឋកថាយំ ‘ន ត្វេវ អាមសិតព្ពា’តិ ឥទំ បន វចនំ អមីយមានំ វត្ថុំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អយំ អម្ហាកំ ខន្តី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.២៨១) វុត្តំ.

៤១. មគ្គំ អធិដ្ឋាយាតិ ‘‘មគ្គោ អយ’’ន្តិ មគ្គសញ្ញំ ឧប្បាទេត្វាតិ អត្ថោ. បញ្ញបេត្វា ទេន្តីតិ ឥទំ សាមីចិវសេន វុត្តំ, តេហិ បន ‘‘អាសនំ បញ្ញបេត្វាវ និសីទថា’’តិ វុត្តេ សយមេវ បញ្ញបេត្វា និសីទិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ជាតកានីតិ អច្ឆិន្ទិត្វា ភូតគាមភាវេនេវ ឋិតានិ. ‘‘កីឡន្តេនា’’តិ វុត្តត្តា សតិ បច្ចយេ អាមសន្តស្ស អនាបត្តិ, ឥទញ្ច គិហិសន្តកំ សន្ធាយ វុត្តំ, ភិក្ខុសន្តកំ បន បរិភោគារហំ សព្ពថា អាមសិតុំ ន វដ្ដតិ ទុរូបចិណ្ណត្តា. តាលបនសាទីនីតិ ចេត្ថ អាទិ-សទ្ទេន នាឡិកេរលពុជតិបុសអលាពុកុម្ភណ្ឌបុស្សផលឯឡាលុកផលានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘យថាវុត្តផលានំយេវ ចេត្ថ កីឡាធិប្បាយេន អាមសនំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា បាសាណសក្ខរាទីនិ កីឡាធិប្បាយេនបិ អាមសិតុំ វដ្ដតិ. អនុបសម្បន្នានំ ទស្សាមីតិ ឥទំ អបដិគ្គហេត្វា គហណំ សន្ធាយ វុត្តំ. អត្តនោបិ អត្ថាយ បដិគ្គហេត្វា គហណេ ទោសោ នត្ថិ អនាមាសត្តាភាវា.

៤២. មុត្តាតិ (ម. និ. ដី. ១.២ បថវីវារវណ្ណនា; សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) ហត្ថិកុម្ភជាតិកា អដ្ឋវិធា មុត្តា. តថា ហិ ហត្ថិកុម្ភំ, វរាហទាឋំ, ភុជគសីសំ, វលាហកំ, វេឡុ, មច្ឆសិរោ, សង្ខោ, សិប្បីតិ អដ្ឋ មុត្តាយោនិយោ. តត្ថ ហត្ថិកុម្ភជា បីតវណ្ណា បភាហីនា. វរាហទាឋា វរាហទាឋាវណ្ណាវ. ភុជគសីសជា នីលាទិវណ្ណា សុវិសុទ្ធា វដ្ដលា ច. វលាហកជា ភាសុរា ទុព្ពិភាគា រត្តិភាគេ អន្ធការំ វិធមេន្តិយោ តិដ្ឋន្តិ, ទេវូបភោគា ឯវ ច ហោន្តិ. វេឡុជា ករកផលសមានវណ្ណា ន ភាសុរា, តេ ¶ ច វេឡូ អមនុស្សគោចរេយេវ បទេសេ ជាយន្តិ ¶ . មច្ឆសិរជា បាឋីនបិដ្ឋិសមានវណ្ណា វដ្ដលា លឃវោ ច តេជវន្តា ហោន្តិ បភាវិហីនា ច, តេ ច មច្ឆា សមុទ្ទមជ្ឈេយេវ ជាយន្តិ. សង្ខជា សង្ខឧទរច្ឆវិវណ្ណា កោលផលប្បមាណាបិ ហោន្តិ បភាវិហីនាវ. សិប្បិជា បភាវិសេសយុត្តា ហោន្តិ នានាសណ្ឋានា. ឯវំ ជាតិតោ អដ្ឋវិធាសុ មុត្តាសុ យា មច្ឆសង្ខសិប្បិជា, តា សាមុទ្ទិកា. ភុជគជាបិ កាចិ សាមុទ្ទិកា ហោន្តិ, ឥតរា អសាមុទ្ទិកា. យស្មា ពហុលំ សាមុទ្ទិកាវ មុត្តា លោកេ ទិស្សន្តិ, តត្ថាបិ សិប្បិជាវ, ឥតរា កទាចិ កាចិ, តស្មា សម្មោហវិនោទនិយំ (វិភ. អដ្ឋ. ១៧៣) ‘‘មុត្តាតិ សាមុទ្ទិកា មុត្តា’’តិ វុត្តំ.

មណីតិ វេឡុរិយាទិតោ អញ្ញោ ជោតិរសាទិភេទោ សព្ពោ មណិ. វេឡុរិយោតិ អល្លវេឡុវណ្ណោ មណិ, ‘‘មជ្ជារក្ខិមណ្ឌលវណ្ណោ’’តិបិ វទន្តិ. សង្ខោតិ សាមុទ្ទិកសង្ខោ. សិលាតិ មុគ្គវណ្ណា អតិសិនិទ្ធា កាឡសិលា. មណិវោហារំ អគតា រត្តសេតាទិវណ្ណា សុមដ្ឋាបិ សិលា អនាមាសា ឯវាតិ វទន្តិ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) បន ‘‘សង្ខោតិ សាមុទ្ទិកសង្ខោ. សិលាតិ កាឡសិលាបណ្ឌុសិលាសេតសិលាទិភេទា សព្ពាបិ សិលា’’តិ វុត្តំ. បវាឡំ សមុទ្ទតោ ជាតនាតិរត្តមណិ. រជតន្តិ កហាបណមាសាទិភេទំ ជតុមាសាទិំ ឧបាទាយ សព្ពំ វុត្តាវសេសរូបិយំ គហិតំ. ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណំ. លោហិតង្កោតិ រត្តមណិ. មសារគល្លន្តិ កពរវណ្ណោ មណិ. ‘‘មរកត’’ន្តិបិ វទន្តិ.

ភណ្ឌមូលត្ថាយាតិ បត្តចីវរាទិមូលត្ថាយ. កុដ្ឋរោគស្សាតិ និទស្សនមត្តំ. តាយ វូបសមេតព្ពស្ស យស្ស កស្សចិ រោគស្ស អត្ថាយ វដ្ដតិយេវ. ‘‘ភេសជ្ជត្ថញ្ច អវិទ្ធាយេវ មុត្តា វដ្ដតី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តា. ភេសជ្ជត្ថាយ បិសិត្វា យោជិតានំ មុត្តានំ រតនភាវវិជហនតោ គហណក្ខណេបិ ¶ រតនាការេន អបេក្ខាភាវា ‘‘ភេសជ្ជត្ថាយ បន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. យាវ បន តា មុត្តា រតនរូបេន តិដ្ឋន្តិ, តាវ អាមសិតុំ ន វដ្ដន្តិ. ឯវំ អញ្ញម្បិ រតនបាសាណំ បិសិត្វា ភេសជ្ជេ យោជនត្ថាយ គហេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. ជាតរូបរជតំ បន មិស្សេត្វា យោជនភេសជ្ជត្ថាយបិ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ. គហដ្ឋេហិ យោជេត្វា ទិន្នម្បិ យទិ ភេសជ្ជេ សុវណ្ណាទិរូបេន តិដ្ឋតិ, វិយោជេតុញ្ច សក្កា, តាទិសំ ភេសជ្ជម្បិ ន វដ្ដតិ. តំ អព្ពោហារិកត្តគតញ្ចេ វដ្ដតិ. ‘‘ជាតិផលិកំ ឧបាទាយា’’តិ វុត្តត្តា សូរិយកន្តចន្ទកន្តាទិកំ ជាតិបាសាណំ មណិម្ហិ ឯវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អាករមុត្តោតិ អាករតោ មុត្តមត្តោ. ភណ្ឌមូលត្ថំ ¶ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ ឥមិនាវ អាមសិតុម្បិ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. បចិត្វា កតោតិ កាចការេហិ បចិត្វា កតោ.

ធមនសង្ខោ ច ធោតវិទ្ធោ ច រតនមិស្សោ ចាតិ យោជេតព្ពំ. វិទ្ធោតិអាទិភាវេន កតឆិទ្ទោ. រតនមិស្សោតិ កញ្ចនលតាទិវិចិត្តោ មុត្តាទិរតនខចិតោ ច. ឯតេន ធមនសង្ខតោ អញ្ញោ រតនសម្មិស្សោ អនាមាសោតិ ទស្សេតិ. សិលាយម្បិ ឯសេវ នយោ. បានីយសង្ខោតិ ឥមិនា ថាលកាទិអាការេន កតសង្ខមយភាជនានិ ភិក្ខូនំ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដន្តីតិ សិទ្ធំ. សេសន្តិ រតនមិស្សំ ឋបេត្វា អវសេសំ. មុគ្គវណ្ណំយេវ រតនសម្មិស្សំ ករោន្តិ, ន អញ្ញន្តិ អាហ ‘‘មុគ្គវណ្ណាវា’’តិ, មុគ្គវណ្ណា រតនសម្មិស្សាវ ន វដ្ដតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសាតិ រតនសម្មិស្សំ ឋបេត្វា អវសេសា សិលា.

ពីជតោ បដ្ឋាយាតិ ធាតុបាសាណតោ បដ្ឋាយ. សុវណ្ណចេតិយន្តិ ធាតុករណ្ឌកំ. បដិក្ខិបីតិ ‘‘ធាតុដ្ឋបនត្ថាយ គណ្ហថា’’តិ អវត្វា ‘‘តុម្ហាកំ គណ្ហថា’’តិ បេសិតត្តា ¶ បដិក្ខិបិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.២៨១) បន ‘‘បដិក្ខិបីតិ សុវណ្ណមយស្ស ធាតុករណ្ឌកស្ស ពុទ្ធាទិរូបស្ស ច អត្តនោ សន្តកករណេ និស្សគ្គិយត្តា វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. សុវណ្ណពុព្ពុឡកន្តិ សុវណ្ណតារកំ. ‘‘រូបិយឆឌ្ឌកដ្ឋានេ’’តិ វុត្តត្តា រូបិយឆឌ្ឌកស្ស ជាតរូបរជតំ អាមសិត្វា ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. កេឡាបយិតុន្តិ អាមសិត្វា ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចារេតុំ. វុត្តន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. កចវរមេវ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ គោបកា វា ហោន្តុ អញ្ញេ វា, ហត្ថេនបិ បុញ្ឆិត្វា កចវរំ អបនេតុំ វដ្ដតិ, ‘‘មលម្បិ បមជ្ជិតុំ វដ្ដតិយេវា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.២៨១) បន ‘‘កចវរមេវ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ គោបកា វា ហោន្តុ អញ្ញេ វា, ហត្ថេនបិ បុញ្ឆិត្វា កចវរំ អបនេតុំ វដ្ដតិ, មលម្បិ មជ្ជិតុំ វដ្ដតិ ឯវាតិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ កេឡាយនសទិសត្តា’’តិ វុត្តំ. កថំ ន សមេតិ? មហាអដ្ឋកថាយំ ចេតិយឃរគោបកា រូបិយឆឌ្ឌកដ្ឋានេ ឋិតាតិ តេសំយេវ កេឡាយនំ អនុញ្ញាតំ, ន អញ្ញេសំ, តស្មា ‘‘គោបកា វា ហោន្តុ អញ្ញេ វា’’តិ វចនំ មហាអដ្ឋកថាយ ន សមេតិ.

កុរុន្ទិយំ បន តម្បិ បដិក្ខិត្តំ, សុវណ្ណចេតិយេ កចវរមេវ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្តកមេវ អនុញ្ញាតំ, តស្មា សាវធារណំ កត្វា វុត្តត្តា ‘‘ហត្ថេនបិ បុញ្ឆិត្វា’’តិ ច ‘‘មលម្បិ បមជ្ជិតុំ វដ្ដតិ ¶ ឯវា’’តិ ច វចនំ កុរុន្ទដ្ឋកថាយ ន សមេតិ, តស្មា វិចារេតព្ពមេតន្តិ. អារកូដលោហន្តិ សុវណ្ណវណ្ណោ កិត្តិមលោហវិសេសោ. តិវិធញ្ហិ កិត្តិមលោហំ – កំសលោហំ វដ្ដលោហំ អារកូដលោហន្តិ. តត្ថ តិបុតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ កំសលោហំ នាម, សីសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ វដ្ដលោហំ, រសតុត្ថេហិ រញ្ជិតំ តម្ពំ អារកូដលោហំ នាម. ‘‘បកតិរសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ ¶ អារកូដ’’ន្តិ ច សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) វុត្តំ. តំ បន ‘‘ជាតរូបគតិក’’ន្តិ វុត្តត្តា ឧគ្គណ្ហតោ និស្សគ្គិយម្បិ ហោតីតិ កេចិ វទន្តិ, រូបិយេសុ បន អគណិតត្តា និស្សគ្គិយំ ន ហោតិ, អាមសនេ សម្បដិច្ឆនេ ច ទុក្កដមេវាតិ វេទិតព្ពំ. សព្ពោបិ កប្បិយោតិ យថាវុត្តសុវណ្ណាទិមយានំ សេនាសនបរិក្ខារានំ អាមសនគោបនាទិវសេន បរិភោគោ សព្ពថា កប្បិយោតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. ‘‘ភិក្ខូនំ ធម្មវិនយវណ្ណនដ្ឋានេ’’តិ វុត្តត្តា សង្ឃិកមេវ សុវណ្ណាទិមយំ សេនាសនំ សេនាសនបរិក្ខារា ច វដ្ដន្តិ, ន បុគ្គលិកានីតិ គហេតព្ពំ. បដិជគ្គិតុំ វដ្ដន្តីតិ សេនាសនបដិពន្ធតោ វុត្តំ.

៤៣. សាមិកានំ បេសេតព្ពន្តិ សាមិកានំ សាសនំ បេសេតព្ពំ. ភិន្ទិត្វាតិ បឋមមេវ អនាមសិត្វា បាសាណាទិនា កិញ្ចិមត្តំ ភេទំ កត្វា បច្ឆា កប្បិយភណ្ឌត្ថាយ អធិដ្ឋហិត្វា ហត្ថេន គហេតុំ វដ្ដតិ. តេនាហ ‘‘កប្បិយភណ្ឌំ ករិស្សាមីតិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ឯត្ថាបិ តញ្ច វិយោជេត្វា អាមសិតព្ពំ. ផលកជាលិកាទីនីតិ ឯត្ថ សរបរិត្តាណាយ ហត្ថេន គហេតព្ពំ. កិដិកាផលកំ អក្ខិរក្ខណត្ថាយ អយលោហាទីហិ ជាលាការេន កត្វា សីសាទីសុ បដិមុញ្ចិតព្ពំ ជាលិកំ នាម. អាទិ-សទ្ទេន កវចាទិកំ សង្គណ្ហាតិ. អនាមាសានីតិ មច្ឆជាលាទិបរូបរោធំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សរបរិត្តាណំ តស្ស អាវុធភណ្ឌត្តាភាវា. តេន វក្ខតិ ‘‘បរូបរោធនិវារណញ្ហី’’តិអាទិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៤៣). អាសនស្សាតិ ចេតិយស្សសមន្តា កតបរិភណ្ឌស្ស. ពន្ធិស្សាមីតិ កាកាទីនំ អទូសនត្ថាយ ពន្ធិស្សាមិ.

‘‘ភេរិសង្ឃាដោតិ សង្ឃដិតចម្មភេរី. វីណាសង្ឃាដោតិ សង្ឃដិតចម្មវីណា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) វុត្តំ. ‘‘ចម្មវិនទ្ធា វីណាភេរិអាទីនី’’តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តវចនតោ វិសេសាភាវា ¶ ‘‘កុរុន្ទិយំ បនា’’តិអាទិនា តតោ វិសេសស្ស វត្តុមារទ្ធត្តា ច ភេរិអាទីនំ វិនទ្ធោបករណសមូហោ ភេរិវីណាសង្ឃាដោតិ វេទិតព្ពោ ‘‘សង្ឃដិតព្ពោតិ សង្ឃាដោ’’តិ កត្វា. តុច្ឆបោក្ខរន្តិ អវិនទ្ធចម្មភេរិវីណានំ បោក្ខរំ. អារោបិតចម្មន្តិ បុព្ពេ អារោបិតំ ហុត្វា បច្ឆា តតោ អបនេត្វា វិសុំ ឋបិតមុខចម្មមត្តំ, ន សេសោបករណសហិតំ, តំ បន សង្ឃាតោតិ ¶ អយំ វិសេសោ. ឱនហិតុន្តិ ភេរិបោក្ខរាទីនិ ចម្មំ អារោបេត្វា ចម្មវទ្ធិអាទីហិ សព្ពេហិ ឧបករណេហិ វិនន្ធិតុំ. ឱនហាបេតុន្តិ តថេវ អញ្ញេហិ វិនន្ធាបេតុំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

អនាមាសវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

សត្តមោ បរិច្ឆេទោ.

៨. អធិដ្ឋានវិកប្បនវិនិច្ឆយកថា

៤៤. ឯវំ អនាមាសវិនិច្ឆយកថំ កថេត្វា ឥទានិ អធិដ្ឋានវិកប្បនវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘អធិដ្ឋានវិកប្បនេសុ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អធិដ្ឋិយតេ អធិដ្ឋានំ, គហណំ សល្លក្ខណន្តិ អត្ថោ. វិកប្បិយតេ វិកប្បនា, សង្កប្បនំ ចិន្តនន្តិ អត្ថោ. តត្ថ ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុន្តិ នាមំ វត្វា អធិដ្ឋាតុំ. ន វិកប្បេតុន្តិ នាមំ វត្វា ន វិកប្បេតុំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. តស្មា តិចីវរំ អធិដ្ឋហន្តេន ‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’តិអាទិនា នាមំ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. វិកប្បេន្តេន បន ‘ឥមំ សង្ឃាដិ’ន្តិអាទិនា តស្ស តស្ស ចីវរស្ស នាមំ អគ្គហេត្វាវ ‘ឥមំ ចីវរំ តុយ្ហំ វិកប្បេមី’តិ វិកប្បេតព្ពំ. តិចីវរំ វា ហោតុ អញ្ញំ វា, យទិ តំ តំ នាមំ គហេត្វា វិកប្បេតិ ¶ , អវិកប្បិតំ ហោតិ, អតិរេកចីវរដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) បន ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុន្តិ សង្ឃាដិអាទិនាមេន អធិដ្ឋាតុំ. ន វិកប្បេតុន្តិ ឥមិនា នាមេន ន វិកប្បេតុំ, ឯតេន វិកប្បិតតិចីវរោ តេចីវរិកោ ន ហោតិ, តស្ស តស្មិំ អធិដ្ឋិតតិចីវរេ វិយ អវិប្បវាសាទិនា កាតព្ពវិធិ ន កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ, ន បន វិកប្បនេ ទោសោ’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៦៩) បន ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុន្តិ ឯត្ថ តិចីវរំ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋាតព្ពយុត្តកំ, យំ វា តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ អនុជានាមិ, តស្ស អធិដ្ឋានកាលបរិច្ឆេទាភាវតោ សព្ពកាលំ ឥច្ឆន្តស្ស អធិដ្ឋាតុំយេវ ¶ អនុជានាមិ, តំ កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា វិកប្បេតុំ នានុជានាមិ, សតិ បន បច្ចយេ យទា តទា វា បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតុំ វដ្ដតីតិ ‘អនាបត្តិ អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតិ វិកប្បេតី’តិ វចនតោ សិទ្ធំ ហោតី’’តិ វុត្តំ.

ឥមេសុ បន តីសុ ដីកាវាទេសុ តតិយវាទោ យុត្តតរោ វិយ ទិស្សតិ. កស្មា? បាឡិយា អដ្ឋកថាយ ច សំសន្ទនតោ. កថំ? បាឡិយញ្ហិ កតបរិច្ឆេទាសុយេវ ទ្វីសុ វស្សិកសាដិកកណ្ឌុបដិច្ឆាទីសុ តតោ បរំ វិកប្បេតុន្តិ វុត្តំ, តតោ អញ្ញេសុ ន វិកប្បេតុំ ឥច្ចេវ, តស្មា តេសុ អសតិ បច្ចយេ និច្ចំ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ ហោតិ, ន វិកប្បេតព្ពន្តិ អយំ បាឡិយា អធិប្បាយោ ទិស្សតិ, ឥតរាសុ បន ទ្វីសុ អនុញ្ញាតកាលេយេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ, ‘‘តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ ឯវំ បាឡិយា សំសន្ទតិ, អដ្ឋកថាយំ តិចីវរំ តិចីវរសង្ខេបេន បរិហរតោ អធិដ្ឋាតុមេវ អនុជានាមិ, ន វិកប្បេតុំ. វស្សិកសាដិកំ បន ចាតុមាសតោ បរំ វិកប្បេតុមេវ, ន អធិដ្ឋាតុំ, ឯវញ្ច ¶ សតិ យោ តិចីវរេ ឯកេន ចីវរេន វិប្បវសិតុកាមោ ហោតិ, តស្ស ចីវរាធិដ្ឋានំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិប្បវាសសុខត្ថំ វិកប្បនាយ ឱកាសោ ទិន្នោ ហោតីតិ.

បឋមវាទេ ‘‘ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ នាមំ វត្វា ‘‘ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ អត្ថោ វុត្តោ, ឯវំ សន្តេ ‘‘តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ ឯត្ថ តតោ បរំ នាមំ វត្វា វិកប្បេតុន្តិ អត្ថោ ភវេយ្យ, សោ ច អត្ថោ វិកប្បនាធិការេន វុត្តោ, ‘‘នាមំ វត្វា’’តិ ច វិសេសនេ កត្តព្ពេ សតិ ‘‘ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ ច ‘‘តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ ច ភេទវចនំ ន សិយា, សព្ពេសុបិ ចីវរេសុ នាមំ អវត្វាវ វិកប្បេតព្ពតោ, ទុតិយវាទេ ច ‘‘ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ ឥមិនា នាមេន ន វិកប្បេតុន្តិ វុត្តំ, ន អនុជានាមីតិ បាឋសេសោ. បឋមេ ច ‘‘តិចីវរំ វា ហោតុ អញ្ញំ វា, យទិ តំ តំ នាមំ គហេត្វា វិកប្បេតិ, អវិកប្បិតំ ហោតិ, អតិរេកចីវរដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ. ទុតិយេ ច ‘‘ន បន វិកប្បនេ ទោសោ’’តិ, តញ្ច អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ, តស្មា វិចារេតព្ពមេតំ.

តតោ បរំ វិកប្បេតុន្តិ ចាតុមាសតោ បរំ វិកប្បេត្វា បរិភុញ្ជិតុន្តិ តីសុ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘តតោ បរំ វិកប្បេត្វា យាវ អាគាមិសំវច្ឆរេ វស្សានំ ចាតុមាសំ, តាវ ឋបេតុំ អនុញ្ញាត’’ន្តិបិ វទន្តិ. ‘‘តតោ បរំ វិកប្បេតុំ អនុជានាមីតិ ឯត្តាវតា វស្សិកសាដិកំ ¶ កណ្ឌុបដិច្ឆាទិញ្ច តំ តំ នាមំ គហេត្វា វិកប្បេតុំ អនុញ្ញាតន្តិ ឯវមត្ថោ ន គហេតព្ពោ. តតោ បរំ វស្សិកសាដិកាទិនាមស្សេវ អភាវតោ, កស្មា តតោ បរំ វិកប្បេន្តេនបិ នាមំ គហេត្វា ន វិកប្បេតព្ពំ. ឧភិន្នម្បិ តតោ បរំ វិកប្បេត្វា បរិភោគស្ស អនុញ្ញាតត្តា តថាវិកប្បិតំ អញ្ញនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្ត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) ‘‘តតោ បរន្តិ ចាតុមាសតោ ¶ បរំ វិកប្បេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ អនុញ្ញាតន្តិ កេចិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘វិកប្បេត្វា យាវ អាគាមិវស្សានំ តាវ ឋបេតុំ វដ្ដតី’តិ វទន្តិ. អបរេ បន ‘វិកប្បនេ ន ទោសោ, តថា វិកប្បិតំ បរិក្ខារាទិនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ព’ន្តិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៦៩) បន ‘‘វស្សិកសាដិកំ តតោ បរំ វិកប្បេតុំយេវ, នាធិដ្ឋាតុំ. វត្ថញ្ហិ កតបរិយោសិតំ អន្តោចាតុមាសេ វស្សានទិវសំ អាទិំ កត្វា អន្តោទសាហេ អធិដ្ឋាតុំ អនុជានាមិ, ចាតុមាសតោ ឧទ្ធំ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា ឋបេតុកាមេន វិកប្បេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. ឥធាបិ បច្ឆិមវាទោ បសត្ថតរោតិ ទិស្សតិ, កស្មា? សុវិញ្ញេយ្យត្តា, បុរិមេសុ បន អាចរិយានំ អធិប្បាយោយេវ ទុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ នានាវាទស្សេវ កថិតត្តា. មុដ្ឋិបញ្ចកន្តិ មុដ្ឋិយា ឧបលក្ខិតំ បញ្ចកំ មុដ្ឋិបញ្ចកំ, ចតុហត្ថេ មិនិត្វា បញ្ចមំ ហត្ថមុដ្ឋិំ កត្វា មិនិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘មុដ្ឋិហត្ថានំ បញ្ចកំ មុដ្ឋិបញ្ចកំ. បញ្ចបិ ហត្ថា មុដ្ឋី កត្វាវ មិនិតព្ពា’’តិ វទន្តិ. មុដ្ឋិត្តិកន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ទ្វិហត្ថេន អន្តរវាសកេន តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេតុំ សក្កាតិ អាហ ‘‘បារុបនេនបី’’តិអាទិ. អតិរេកន្តិ សុគតចីវរតោ អតិរេកំ. ឩនកន្តិ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិតោ ឩនកំ. តេន ច តេសុ តិចីវរាធិដ្ឋានំ ន រុហតីតិ ទស្សេតិ.

ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមីតិ ឥមំ សង្ឃាដិអធិដ្ឋានំ ឧក្ខិបាមិ, បរិច្ចជាមីតិ អត្ថោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) បន ‘‘បច្ចុទ្ធរាមីតិ ឋបេមិ, បរិច្ចជាមីតិ វា អត្ថោ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ. កាយវិការំ ករោន្តេនាតិ ហត្ថេន ចីវរំ បរាមសន្តេន, ចាលេន្តេន វា. វាចាយ អធិដ្ឋាតព្ពាតិ ឯត្ថ កាយេនបិ ចាលេត្វា ¶ វាចម្បិ ភិន្ទិត្វា កាយវាចាហិ អធិដ្ឋានម្បិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ, ‘‘កាយេន អផុសិត្វា’’តិ វត្តព្ពត្តា អហត្ថបាសហត្ថបាសវសេន ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ. តត្ថ ‘‘ហត្ថបាសោ នាម អឌ្ឍតេយ្យហត្ថោ វុច្ចតិ. ‘ទ្វាទសហត្ថ’ន្តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ឥធ ¶ ន សមេតី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) វុត្តំ. ‘‘ឥទានិ សម្មុខាបរម្មុខាភេទេន ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ ហត្ថបាសេតិអាទិ វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) បន ‘‘ហត្ថបាសេតិ ច ឥទំ ទ្វាទសហត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ, តស្មា ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ ឋិតំ ‘ឥម’ន្តិ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ, តតោ បរំ ‘ឯត’ន្តិ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ កេចិ វទន្តិ, គណ្ឋិបទេសុ បនេត្ថ ន កិញ្ចិ វុត្តំ, បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច សព្ពត្ថ ‘ហត្ថបាសោ’តិ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថោ វុច្ចតិ, តស្មា ឥធ វិសេសវិកប្បនាយ ការណំ គវេសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ឯវំ បាឡិយដ្ឋកថាសុបិ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថមេវ ហត្ថបាសោ វុត្តោ, ដីកាចរិយេហិ ច តទេវ សម្បដិច្ឆិតោ, តស្មា អឌ្ឍតេយ្យហត្ថព្ភន្តរេ ឋិតំ ចីវរំ ‘‘ឥម’’ន្តិ, តតោ ពហិភូតំ ‘‘ឯត’’ន្តិ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ.

‘‘សាមន្តវិហារេតិ ឥទំ ឋបិតដ្ឋានសល្លក្ខណយោគ្គេ ឋិតំ សន្ធាយ វុត្តំ, តតោ ទូរេ ឋិតម្បិ ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេន្តេន អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. តត្ថាបិ ចីវរស្ស ឋបិតភាវសល្លក្ខណមេវ បមាណំ. ន ហិ សក្កា និច្ចស្ស ឋានំ សល្លក្ខេតុំ, ឯកស្មិំ វិហារេ ឋបេត្វា តតោ អញ្ញស្មិំ ឋបិតន្តិ អធិដ្ឋាតុំ ន វដ្ដតិ. កេចិ បន ‘តថាបិ អធិដ្ឋិតេ ន ទោសោ’តិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ, វីមំសិតព្ព’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) បន ‘‘សាមន្តវិហារោ នាម យត្ថ តទហេវ គន្ត្វា និវត្តេតុំ សក្កា. សាមន្តវិហារេតិ ឥទំ ទេសនាសីសមត្តំ, តស្មា ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ទូរេ ឋិតម្បិ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ វទន្តិ. ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វាតិ ច ឥទំ ឋបិតដ្ឋានសល្លក្ខណំ ¶ អនុច្ឆវិកន្តិ កត្វា វុត្តំ, ចីវរសល្លក្ខណមេវេត្ថ បមាណ’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៦៩) ‘‘សង្ឃាដិ ឧត្តរាសង្គោ អន្តរវាសកន្តិ អធិដ្ឋិតានធិដ្ឋិតានំ សមានមេវ នាមំ. ‘អយំ សង្ឃាដី’តិអាទីសុ អនធិដ្ឋិតា វុត្តា. ‘តិចីវរេន វិប្បវសេយ្យា’តិ ឯត្ថ អធិដ្ឋិតា វុត្តា. សាមន្តវិហារេតិ គោចរគាមតោ វិហារេតិ ធម្មសិរិត្ថេរោ. ទូរតរេបិ លព្ភតេវាតិ អាចរិយា. អនុគណ្ឋិបទេបិ ‘សាមន្តវិហារេតិ ទេសនាសីសមត្តំ, តស្មា ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ទូរេ ឋិតម្បិ អធិដ្ឋាតព្ព’ន្តិ វុត្តំ. សាមន្តវិហារោ នាម យត្ថ តទហេវ គន្ត្វា និវត្តិតុំ សក្កា. រត្តិវិប្បវាសំ រក្ខន្តេន តតោ ទូរេ ឋិតំ អធិដ្ឋាតុំ ន វដ្ដតិ, ឯវំ កិរ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ. កេចិ ‘ចីវរវំសេ ឋបិតំ អញ្ញោ បរិវត្តេត្វា នាគទន្តេ ឋបេតិ, តំ អជានិត្វា អធិដ្ឋហន្តស្សបិ រុហតិ ចីវរស្ស សល្លក្ខិតត្តា’តិ វទន្តី’’តិ, តស្មា អាចរិយានំ មតភេទំ សំសន្ទិត្វា គហេតព្ពំ.

អធិដ្ឋហិត្វា ¶ ឋបិតវត្ថេហីតិ បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា ឋបិតវត្ថេហិ. តេនេវ ‘‘ឥមំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ បរិក្ខារចោឡស្ស បច្ចុទ្ធារំ ទស្សេតិ, ឯតេន ច តេចីវរិកធុតង្គំ បរិហរន្តេន បំសុកូលាទិវសេន លទ្ធំ វត្ថំ ទសាហព្ភន្តរេ កត្វា រជិត្វា បារុបិតុមសក្កោន្តេន បរិក្ខារចោឡវសេន អធិដ្ឋហិត្វាវ ទសាហមតិក្កមាបេតព្ពំ, ឥតរថា និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ ទស្សេតិ, តេនេវ ‘‘រជិតកាលតោ បន បដ្ឋាយ និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ, ធុតង្គចោរោ នាម ហោតី’’តិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៥) វុត្តំ. បុន អធិដ្ឋាតព្ពានីតិ ឥទញ្ច សង្ឃាដិអាទិតិចីវរនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតុកាមស្ស វសេន វុត្តំ, ឥតរស្ស បន បុរិមាធិដ្ឋានមេវ អលន្តិ វេទិតព្ពំ. បុន អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ឥមិនា កប្បពិន្ទុបិ ទាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. អធិដ្ឋានកិច្ចំ ¶ នត្ថីតិ ឥមិនា កប្បពិន្ទុទានកិច្ចម្បិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ, មហន្តតរមេវាតិអាទិ សព្ពាធិដ្ឋានសាធារណលក្ខណំ. តត្ថ បុន អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ អនធិដ្ឋិតចីវរស្ស ឯកទេសភូតត្តា អនធិដ្ឋិតញ្ចេ, អធិដ្ឋិតស្ស អប្បភាវេន ឯកទេសភូតំ អធិដ្ឋិតសង្ខមេវ គច្ឆតិ, តថា អធិដ្ឋិតញ្ចេ, អនធិដ្ឋិតស្ស ឯកទេសភូតំ អនធិដ្ឋិតសង្ខំ គច្ឆតីតិ លក្ខណំ. ន កេវលញ្ចេត្ថ ទុតិយបដ្ដមេវ, អថ ខោ តតិយបដ្ដាទិកម្បិ. យថាហ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ…បេ… ឧតុទ្ធដានំ ទុស្សានំ ចតុគ្គុណំ សង្ឃាដិំ…បេ… បំសុកូលេ យាវទត្ថ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៨).

មុដ្ឋិបញ្ចកាទិតិចីវរប្បមាណយុត្តំ សន្ធាយ ‘‘តិចីវរំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុន្តិ បរិក្ខារចោឡំ កត្វា អធិដ្ឋាតុំ. អវសេសា ភិក្ខូតិ វក្ខមានកាលេ និសិន្នា ភិក្ខូ. តស្មា វដ្ដតីតិ យថា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ, ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) វុត្តំ, ឯវំ បរិក្ខារចោឡម្បិ វុត្តំ, ន ចស្ស ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ វុត្តោ, ន ច សង្ខាបរិច្ឆេទោ, តស្មា តីណិបិ ចីវរានិ បច្ចុទ្ធរិត្វា ឥមានិ ចីវរានិ បរិក្ខារចោឡានិ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. និធានមុខមេតន្តិ ឯតំ បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានំ និធានមុខំ ឋបនមុខំ, អតិរេកចីវរដ្ឋបនការណន្តិ អត្ថោ. កថំ ញាយតីតិ ចេ, តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូនំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ តិចីវរំ, អត្ថោ ច ហោតិ បរិស្សាវនេហិបិ ថវិកាហិបិ. ឯតស្មិំ វត្ថុស្មិំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បរិក្ខារចោឡក’’ន្តិ អនុញ្ញាតត្តា ភិក្ខូនញ្ច ឯកមេវ បរិស្សាវនំ, ថវិកា វា វដ្ដតិ, ន ទ្វេ វា តីណិ វាតិ បដិក្ខេបាភាវតោ វិកប្បនូបគបច្ឆិមប្បមាណានិ, អតិរេកប្បមាណានិ វា បរិស្សាវនាទីនិ បរិក្ខារានិ កប្បន្តីតិ សិទ្ធំ. បឋមំ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋាតព្ពំ, បុន ¶ បរិហរិតុំ អសក្កោន្តេន បច្ចុទ្ធរិត្វា បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតព្ពំ ¶ , ន ត្វេវ អាទិតោវ ឥទំ វុត្តំ. ពទ្ធសីមាយ អវិប្បវាសសីមាសម្មុតិសម្ភវតោ ចីវរវិប្បវាសេ នេវត្ថិ ទោសោតិ ន តត្ថ ទុប្បរិហារោតិ អាហ ‘‘អពទ្ធសីមាយ ទុប្បរិហារ’’ន្តិ.

៤៥. អតិរិត្តប្បមាណាយ ឆេទនកំ បាចិត្តិយន្តិ អាហ ‘‘អនតិរិត្តប្បមាណា’’តិ. តតោ បរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពាតិ វស្សិកមាសតោ បរំ អធិដ្ឋានំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពា, ឥមិនា ចតុន្នំ វស្សិកមាសានំ ឧបរិ អធិដ្ឋានំ តិដ្ឋតីតិ វិញ្ញាយតិ, អសតោ បច្ចុទ្ធរាយោគា, យញ្ច មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘វស្សិកសាដិកា វស្សានមាសាតិក្កមេនាបិ កណ្ឌុបដិច្ឆាទិ អាពាធវូបសមេនាបិ អធិដ្ឋានំ វិជហន្តី’’តិ វុត្តំ, តំ សមន្តបាសាទិកាយំ នត្ថិ, បរិវារដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘អត្ថាបត្តិ ហេមន្តេ អាបជ្ជតិ, នោ គិម្ហេ’’តិ ឯត្ថ ន តំ វុត្តំ, កត្តិកបុណ្ណមាសិយា បច្ឆិមេ បាដិបទទិវសេ វិកប្បេត្វា ឋបិតំ វស្សិកសាដិកំ និវាសេន្តោ ហេមន្តេ អាបជ្ជតិ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘កត្តិកបុណ្ណមទិវសេ អបច្ចុទ្ធរិត្វា ហេមន្តេ អាបជ្ជតី’’តិ វុត្តំ, តម្បិ សុវុត្តំ. ‘‘ចាតុមាសំ អធិដ្ឋាតុំ, តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. តត្ថ មហាអដ្ឋកថាយំ និវាសនបច្ចយា ទុក្កដំ វុត្តំ, កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បន អបច្ចុទ្ធារបច្ចយា, តស្មា កុរុន្ទិយំ វុត្តនយេនបិ វស្សិកសាដិកា វស្សានាតិក្កមេបិ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតីតិ បញ្ញាយតិ. អធិដ្ឋានវិជហនេសុ ច វស្សានមាសអាពាធានំ វិគមេ វិជហនំ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ ន ឧទ្ធដំ, តស្មា សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) អាគតនយេន យាវ បច្ចុទ្ធារា អធិដ្ឋានំ តិដ្ឋតីតិ គហេតព្ពំ.

នហានត្ថាយ អនុញ្ញាតត្តា ‘‘វណ្ណភេទមត្តរត្តាបិ ចេសា វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ទ្វេ បន ន វដ្ដន្តីតិ ឥមិនា សង្ឃាដិអាទីសុបិ ទុតិយអធិដ្ឋានំ ន រុហតិ, តំ អតិរេកចីវរំ ហោតីតិ ¶ ទស្សេតិ. មហាបច្ចរិយំ ចីវរវសេន បរិភោគកិច្ចស្ស អភាវំ សន្ធាយ ‘‘អនាបត្តី’’តិ វុត្តា សេនាសនបរិភោគត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណេ វិយ. យំ បន ‘‘បច្ចត្ថរណម្បិ អធិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តំ សេនាសនត្ថាយេវាតិ និយមិតំ ន ហោតិ នវសុ ចីវរេសុ គហិតត្តា, តស្មា អត្តនោ នាមេន អធិដ្ឋហិត្វា និទហិត្វា បរិក្ខារចោឡំ វិយ យថា តថា វិនិយុជ្ជិតមេវាតិ គហេតព្ពំ, បាវារោកោជវោតិ ឥមេសម្បិ បច្ចត្ថរណាទិនា លោកេបិ វោហរណតោ សេនាសនបរិក្ខារត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណតោ ¶ វិសុំ គហណំ កតំ. សចេ អវសានេ អបរាវស្សិកសាដិកា ឧប្បន្នា ហោតិ, បុរិមវស្សិកសាដិកំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេត្វា អធិដ្ឋាតព្ពាតិ វទន្តិ.

និសីទនម្ហិ បមាណយុត្តន្តិ ‘‘ទីឃតោ សុគតវិទត្ថិយា ទ្វេ វិទត្ថិយោ, វិត្ថារតោ ទិយឌ្ឍំ, ទសា វិទត្ថី’’តិឥមិនា បមាណេន យុត្តំ, តំ បន មជ្ឈិមបុរិសហត្ថសង្ខាតេន វឌ្ឍកីហត្ថេន ទីឃតោ តិហត្ថំ ហោតិ, វិត្ថារតោ ឆឡង្គុលាធិកទ្វិហត្ថំ, ទសា វិទត្ថាធិកហត្ថំ, ឥទានិ មនុស្សានំ បកតិហត្ថេន ទីឃតោ វិទត្ថាធិកចតុហត្ថំ ហោតិ, វិត្ថារតោ នវង្គុលាធិកតិហត្ថំ, ទសា ឆឡង្គុលាធិកទ្វិហត្ថា, តតោ ឩនំ វដ្ដតិ, ន អធិកំ ‘‘តំ អតិក្កាមយតោ ឆេទនកំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៥៣៣) វុត្តត្តា. កណ្ឌុបដិច្ឆាទិយា បមាណិកាតិ ‘‘ទីឃតោ ចតស្សោ វិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិយា, តិរិយំ ទ្វេ វិទត្ថិយោ’’តិ (បាចិ. ៥៣៨) វុត្តត្តា ឯវំ វុត្តប្បមាណយុត្តា, សា បន វឌ្ឍកីហត្ថេន ទីឃតោ ឆហត្ថា ហោតិ, វិត្ថារតោ តិហត្ថា, ឥទានិ បកតិហត្ថេន បន ទីឃតោ នវហត្ថា ហោតិ, តិរិយតោ វិទត្ថាធិកចតុហត្ថាតិ វេទិតព្ពា. វិកប្បនូបគបច្ឆិមចីវរប្បមាណំ បរិក្ខារចោឡន្តិ ឯត្ថ បន វិកប្បនូបគបច្ឆិមចីវរប្បមាណំ ¶ នាម សុគតង្គុលេន ទីឃតោ អដ្ឋង្គុលំ ហោតិ, តិរិយតោ ចតុរង្គុលំ, វឌ្ឍកីហត្ថេន ទីឃតោ ឯកហត្ថំ ហោតិ, តិរិយតោ វិទត្ថិប្បមាណំ, ឥទានិ បកតិហត្ថេន បន ទីឃតោ វិទត្ថាធិកហត្ថំ ហោតិ, តិរិយតោ ឆឡង្គុលាធិកវិទត្ថិប្បមាណំ. តេនាហ ‘‘តស្ស បមាណ’’ន្តិអាទិ.

ភេសជ្ជត្ថាយាតិអាទីសុ អត្តនោ សន្តកភាវតោ មោចេត្វា ឋបិតំ សន្ធាយ ‘‘អនធិដ្ឋិតេបិ នត្ថិ អាបត្តី’’តិ វុត្តំ, ‘‘ឥទំ ភេសជ្ជត្ថាយ, ឥទំ មាតុយា’’តិ វិភជិត្វា សកសន្តកភាវតោ មោចេត្វា ឋបេន្តេន អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ឥមិនា ភេសជ្ជំ ចេតាបេស្សាមិ, ឥទំ មាតុយា ទស្សាមី’’តិ ឋបេន្តេន បន អធិដ្ឋាតព្ពមេវាតិ វទន្តិ. សេនាសនបរិក្ខារត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណេតិ ឯត្ថ អនិវាសេត្វា អបារុបិត្វា កេវលំ មញ្ចបីឋេសុយេវ អត្ថរិត្វា បរិភុញ្ជិយមានំ បច្ចត្ថរណំ អត្តនោ សន្តកម្បិ អនធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ, ហេដ្ឋា បន បច្ចត្ថរណម្បិ អធិដ្ឋាតព្ពមេវាតិ អវិសេសេន វុត្តត្តា អត្តនោ សន្តកំ អធិដ្ឋាតព្ពមេវាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. តន្តេ ឋិតំយេវ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ឯត្ថ បច្ឆា វីតដ្ឋានំ អធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ, បុន អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិ. សចេ បន បរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា អន្តរន្តរា វីតំ ហោតិ, បុន អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ វទន្តិ. ឯសេវ នយោតិ វិកប្បនូបគប្បមាណមត្តេ វីតេ តន្តេ ឋិតំយេវ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ អត្ថោ.

៤៦. ‘‘ហីនាយាវត្តនេនាតិ ¶ ‘សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ គិហិភាវូបគមនេនា’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ, តំ យុត្តំ អញ្ញស្ស ទានេ វិយ ចីវរេ និរាលយភាវេនេវ បរិច្ចត្តត្តា. កេចិ បន ‘ហីនាយាវត្តនេនាតិ ភិក្ខុនិយា គិហិភាវូបគមនេនេវាតិ ឯតមត្ថំ គហេត្វា ភិក្ខុ បន វិព្ភមន្តោបិ យាវ សិក្ខំ ន បច្ចក្ខាតិ, តាវ ភិក្ខុយេវាតិ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតី’តិ ¶ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ ‘ភិក្ខុនិយា ហីនាយាវត្តនេនា’តិ វិសេសេត្វា អវុត្តត្តា. ភិក្ខុនិយា ហិ គិហិភាវូបគមនេន អធិដ្ឋានវិជហនំ វិសុំ វត្តព្ពំ នត្ថិ តស្សា វិព្ភមនេនេវ អស្សមណីភាវតោ. សិក្ខាបច្ចក្ខានេនាតិ បន ឥទំ សចេ ភិក្ខុលិង្គេ ឋិតោវ សិក្ខំ បច្ចក្ខាតិ, តស្ស កាយលគ្គម្បិ ចីវរំ អធិដ្ឋានំ វិជហតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) បន ‘‘ហីនាយាវត្តនេនាតិ ឥទំ អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបជ្ជិត្វា ភិក្ខុបដិញ្ញាយ ឋិតស្ស ចេវ តិត្ថិយបក្កន្តស្ស ច ភិក្ខុនិយា ច ភិក្ខុនិភាវេ និរបេក្ខតាយ គិហិលិង្គតិត្ថិយលិង្គគ្គហណំ សន្ធាយ វុត្តំ. សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ គិហិភាវូបគមនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, តទាបិ តស្ស ឧបសម្បន្នត្តា ចីវរស្ស ច តស្ស សន្តកត្តា វិជហនតោ’’តិ វុត្តំ, ឥតិ ឥមានិ ទ្វេ វចនានិ អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធានិ ហុត្វា ទិស្សន្តិ.

អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ហីនាយាវត្តនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានេនា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) វិសុំ វុត្តត្តា ហីនាយាវត្តន្តេ សតិ សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខន្តេបិ ចីវរំ អធិដ្ឋានំ វិជហតិ, សិក្ខំ បច្ចក្ខន្តេ សតិ ហីនាយ អនាវត្តន្តេបីតិ អធិប្បាយោ ទិស្សតិ, តស្មា សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ កេវលំ គិហិភាវំ ឧបគច្ឆន្តស្ស កិញ្ចាបិ ភិក្ខុភាវោ អត្ថិ, ចីវរស្ស ច តស្ស សន្តកត្តា វិជហនំ, តថាបិ ‘‘ហីនាយាវត្តនេនា’’តិ វុត្តត្តា គិហិភាវូបគមនេនេវ អធិដ្ឋានវិជហនំ សិយា យថា តំ លិង្គបរិវត្តនេន. គិហិភាវំ អនុបគន្ត្វា ច កេវលំ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ករោន្តស្ស កិញ្ចាបិ ភិក្ខុលិង្គំ អត្ថិ, ចីវរស្ស ច តស្ស សន្តកត្តា វិជហនំ, តថាបិ ‘‘សិក្ខាបច្ចក្ខានេនា’’តិ វុត្តត្តា សិក្ខាបច្ចក្ខានេនេវ អធិដ្ឋានវិជហនំ សិយា យថា តំ បច្ចុទ្ធរណេ, តស្មា ភិក្ខុ វា ហោតុ ភិក្ខុនី វា, ហីនាយាវត្តិស្សាមីតិ ¶ ចិត្តេន គិហិលិង្គគ្គហណេន ចីវរំ អធិដ្ឋានំ វិជហតិ. សិក្ខាបច្ចក្ខានេន បន ភិក្ខុស្សេវ ចីវរំ ភិក្ខុនិយា សិក្ខាបច្ចក្ខានាភាវាតិ អយមម្ហាកំ ខន្តិ. អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នកតិត្ថិយបក្កន្តកានំ បន ចីវរស្ស អធិដ្ឋានវិជហនំ អដ្ឋកថាយំ អនាគតត្តា តេសញ្ច ហីនាយាវត្តានវោហារាភាវា វិចារេតព្ពំ.

កនិដ្ឋង្គុលិនខវសេនាតិ ¶ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទំ ទស្សេតិ. ឱរតោ បរតោតិ ឯត្ថ ច ‘‘ឱរតោ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ, បរតោ ន ភិន្ទតី’’តិ វុត្តំ. កថំ ឱរបរភាវោ វេទិតព្ពោតិ? យថា នទីបរិច្ឆិន្នេ បទេសេ មនុស្សានំ វសនទិសាភាគេ តីរំ ឱរិមំ នាម ហោតិ, ឥតរទិសាភាគេ តីរំ បារិមំ នាម, តថា ភិក្ខូនំ និវាសនបារុបនដ្ឋានភូតំ ចីវរស្ស មជ្ឈដ្ឋានំ យថាវុត្តវិទត្ថិអាទិប្បមាណស្ស បទេសស្ស ឱរំ នាម, ចីវរបរិយន្តដ្ឋានំ បរំ នាម, ឥតិ លោកតោ វា យថា ច ឱរតោ ភោគំ បរតោ អន្តំ កត្វា ចីវរំ ឋបេតព្ពន្តិ វុត្តេ ភិក្ខុនោ អភិមុខដ្ឋានំ ឱរំ នាម, ឥតរដ្ឋានំ បរំ នាម, ឯវំ ភិក្ខូនំ និវាសនបារុបនដ្ឋានំ ឱរំ នាម, ឥតរំ បរំ នាម. ឯវំ សាសនតោ វា ឱរបរភាវោ វេទិតព្ពោ. តេនេវ យោ បន ទុព្ពលដ្ឋានេ បឋមំ អគ្គឡំ ទត្វា បច្ឆា ទុព្ពលដ្ឋានំ ឆិន្ទិត្វា អបនេតិ, អធិដ្ឋានំ ន ភិជ្ជតិ. មណ្ឌលបរិវត្តនេបិ ឯសេវ នយោតិ សកលស្មិំ ចីវរេ អធិដ្ឋានភិជ្ជនាភិជ្ជនភាវោ ទស្សិតោ. តេន វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) ‘‘ឯស នយោតិ ឥមិនា បមាណយុត្តេសុ យត្ថ កត្ថចិ ឆិទ្ទេ អធិដ្ឋានំ វិជហតីតិអាទិអត្ថំ សង្គណ្ហាតី’’តិ.

ខុទ្ទកំ ចីវរន្តិ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិភេទប្បមាណតោ អនូនមេវ ខុទ្ទកចីវរំ. មហន្តំ វា ខុទ្ទកំ ករោតីតិ ឯត្ថ តិណ្ណំ ចីវរានំ ចតូសុ បស្សេសុ យស្មិំ បទេសេ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតិ, តស្មិំ ¶ បទេសេ សមន្តតោ ឆិន្ទិត្វា ខុទ្ទកំ ករោន្តស្ស អធិដ្ឋានំ ន វិជហតីតិ អធិប្បាយោ. វិមតិវិនោទនិយំ បន វុត្តំ ‘‘មហន្តំ វា ខុទ្ទកំ វា ករោតីតិ ឯត្ថ អតិមហន្តំ ចីវរំ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិបច្ឆិមប្បមាណយុត្តំ កត្វា សមន្តតោ ឆិន្ទនេនបិ វិច្ឆិន្ទនកាលេ ឆិជ្ជមានដ្ឋានំ ឆិទ្ទសង្ខំ ន គច្ឆតិ, អធិដ្ឋានំ ន វិជហតិ ឯវាតិ សិជ្ឈតិ, ‘ឃដេត្វា ឆិន្ទតិ ន ភិជ្ជតី’តិ វចនេន ច សមេតិ. បរិក្ខារចោឡំ បន វិកប្បនូបគបច្ឆិមប្បមាណតោ ឩនំ កត្វា ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ វិជហតិ អធិដ្ឋានស្ស អនិស្សយត្តា, តានិ បុន ពទ្ធានិ ឃដិតានិ បុន អធិដ្ឋាតព្ពមេវាតិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន ‘វស្សិកសាដិកចីវរេ ទ្វិធា ឆិន្នេ យទិបិ ឯកេកំ ខណ្ឌំ បច្ឆិមប្បមាណំ ហោតិ, ឯកស្មិំយេវ ខណ្ឌេ អធិដ្ឋានំ តិដ្ឋតិ, ន ឥតរស្មិំ, ទ្វេ បន ន វដ្ដន្តី’តិ វុត្តត្តា និសីទនកណ្ឌុបដិច្ឆាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ វទន្តី’’តិ.

៤៧. សម្មុខេ បវត្តា សម្មុខាតិ បច្ចត្តវចនំ, តញ្ច វិកប្បនាវិសេសនំ, តស្មា ‘‘សម្មុខេ’’តិ ភុម្មត្ថេ និស្សក្កវចនំ កត្វាបិ អត្ថំ វទន្តិ, អភិមុខេតិ អត្ថោ. អថ វា សម្មុខេន អត្តនោ វាចាយ ឯវ វិកប្បនា សម្មុខាវិកប្បនា. បរម្មុខេន វិកប្បនា បរម្មុខាវិកប្បនាតិ ¶ ករណត្ថេនបិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អយមេវ បាឡិយា សមេតិ. សន្និហិតាសន្និហិតភាវន្តិ អាសន្នទូរភាវំ. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្តកេនេវ វិកប្បនាកិច្ចស្ស និដ្ឋិតត្តា អតិរេកចីវរំ ន ហោតីតិ ទសាហាតិក្កមេ និស្សគ្គិយំ ន ជនេតីតិ អធិប្បាយោ. បរិភុញ្ជិតុំ…បេ… ន វដ្ដតីតិ សយំ អបច្ចុទ្ធារណបរិភុញ្ជនេ បាចិត្តិយំ, អធិដ្ឋហនេ បរេសំ វិស្សជ្ជនេ ច ទុក្កដញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តីតិ បរិភោគវិស្សជ្ជនអធិដ្ឋានានិ វដ្ដន្តិ. អបិ-សទ្ទេន និធេតុម្បិ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯតេន បច្ចុទ្ធារេបិ កតេ ចីវរំ អធិដ្ឋាតុកាមេន ¶ វិកប្បិតចីវរមេវ ហោតិ, ន អតិរេកចីវរំ, តំ បន តិចីវរាទិនាមេន អធិដ្ឋាតុកាមេន អធិដ្ឋហិតព្ពំ, ឥតរេន វិកប្បិតចីវរមេវ កត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

កេចិ បន ‘‘យំ វិកប្បិតចីវរំ, តំ យាវ បរិភោគកាលា អបច្ចុទ្ធរាបេត្វា និទហេតព្ពំ, បរិភោគកាលេ បន សម្បត្តេ បច្ចុទ្ធរាបេត្វា អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. យទិ ហិ តតោ បុព្ពេបិ បច្ចុទ្ធរាបេយ្យ, បច្ចុទ្ធារេនេវ វិកប្បនាយ វិគតត្តា អតិរេកចីវរំ នាម ហោតិ, ទសាហាតិក្កមេ បត្តេវ និស្សគ្គិយំ, តស្មា យំ អបរិភុញ្ជិត្វា ឋបេតព្ពំ, តទេវ វិកប្បេតព្ពំ. បច្ចុទ្ធារេ ច កតេ អន្តោទសាហេយេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. យញ្ច អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) ‘តតោ បរំ បរិភោគាទិ វដ្ដតី’តិអាទិ វុត្តំ, តំ បាឡិយា វិរុជ្ឈតី’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តមេវ. បាឡិយញ្ហិ ‘‘អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតិ វិកប្បេតី’’តិ (បារា. ៤៦៩) ច ‘‘សាមំ ចីវរំ វិកប្បេត្វា អបច្ចុទ្ធារណំ បរិភុញ្ជេយ្យ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៣៧៣) ច ‘‘អនាបត្តិ សោ វា ទេតិ, តស្ស វា វិស្សាសន្តោ បរិភុញ្ជតី’’តិ (បាចិ. ៣៧៦) ច សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) ‘‘ឥមំ ចីវរំ វា វិកប្បនំ វា បច្ចុទ្ធរាមី’’តិអាទិនា បច្ចុទ្ធារំ អទស្សេត្វា ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ ករោហី’’តិ ឯវំ អត្តនោ សន្តកត្តំ អមោចេត្វាវ បរិភោគាទិវសេន បច្ចុទ្ធារស្ស វុត្តត្តា, ‘‘តតោ បភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តី’’តិ អធិដ្ឋានំ វិនាបិ វិសុំ បរិភោគស្ស និធានស្ស ច វុត្តត្តា វិកប្បនានន្តរមេវ បច្ចុទ្ធរាបេត្វា អនធិដ្ឋហិត្វា ឯវ ច តិចីវររហិតំ វិកប្បនារហំ ចីវរំ បរិភុញ្ជិតុញ្ច និទហិតុញ្ច ឥទំ បាដេក្កំ វិនយកម្មន្តិ ខាយតិ. អបិច ពហូនំ បត្តានំ វិកប្បេតុំ បច្ចុទ្ធរេតុញ្ច វុត្តត្តា បច្ចុទ្ធារេ តេសំ ¶ អតិរេកបត្តតា ទស្សិតាតិ សិជ្ឈតិ តេសុ ឯកស្សេវ អធិដ្ឋាតព្ពតោ, តស្មា អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ គហេតព្ពំ.

មិត្តោតិ ¶ ទឡ្ហមិត្តោ. សន្ទិដ្ឋោតិ ទិដ្ឋមត្តោ, ន ទឡ្ហមិត្តោ. បញ្ញត្តិកោវិទោ ន ហោតីតិ ឯវំ វិកប្បិតេ អនន្តរមេវ ឯវំ បច្ចុទ្ធរិតព្ពន្តិ វិនយកម្មំ ន ជានាតិ. តេនាហ ‘‘ន ជានាតិ បច្ចុទ្ធរិតុ’’ន្តិ. ឥមិនាបិ ចេតំ វេទិតព្ពំ ‘‘វិកប្បនាសមនន្តរមេវ បច្ចុទ្ធារោ កាតព្ពោ’’តិ. វិកប្បិតវិកប្បនា នាមេសា វដ្ដតីតិ អធិដ្ឋិតអធិដ្ឋានំ វិយាតិ អធិប្បាយោ.

៤៨. ឯវំ ចីវរេ អធិដ្ឋានវិកប្បនានយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បត្តេ អធិដ្ឋានវិកប្បនានយំ ទស្សេន្តោ ‘‘បត្តេ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បតតិ បិណ្ឌបាតោ ឯត្ថាតិ បត្តោ, ជិនសាសនភាវោ ភិក្ខាភាជនវិសេសោ. វុត្តញ្ហិ ‘‘បត្តំ បក្ខេ ទលេ បត្តោ, ភាជនេ សោ គតេ តិសូ’’តិ, តស្មិំ បត្តេ. បនាតិ បក្ខន្តរត្ថេ និបាតោ. នយោតិ អធិដ្ឋានវិកប្បនានយោ. ចីវរេ វុត្តអធិដ្ឋានវិកប្បនានយតោ អញ្ញភូតោ អយំ វក្ខមានោ បត្តេ អធិដ្ឋានវិកប្បនានយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. បត្តំ អធិដ្ឋហន្តេន បមាណយុត្តោវ អធិដ្ឋាតព្ពោ, ន អប្បមាណយុត្តោតិ សម្ពន្ធោ. តេន បមាណតោ ឩនាធិកេ បត្តេ អធិដ្ឋានំ ន រុហតិ, តស្មា តាទិសំ បត្តំ ភាជនបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘ឯតេ ភាជនបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពា, ន អធិដ្ឋានូបគា ន វិកប្បនូបគា’’តិ.

ទ្វេ មគធនាឡិយោតិ ឯត្ថ មគធនាឡិ នាម យា មាគធិកាយ តុលាយ អឌ្ឍតេរសបលបរិមិតំ ឧទកំ គណ្ហាតិ. សីហឡទីបេ បកតិនាឡិតោ ខុទ្ទកា ហោតិ, ទមិឡនាឡិតោ បន ¶ មហន្តា. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០២) ‘‘មគធនាឡិ នាម អឌ្ឍតេរសបលា ហោតីតិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សីហឡទីបេ បកតិនាឡិ មហន្តា, ទមិឡនាឡិ ខុទ្ទកា, មគធនាឡិបមាណយុត្តា, តាយ មគធនាឡិយា ទិយឌ្ឍនាឡិ ឯកា សីហឡនាឡិ ហោតីតិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ. អថ វា មគធនាឡិ នាម យា បញ្ច កុឌុវានិ ឯកញ្ច មុដ្ឋិំ ឯកាយ ច មុដ្ឋិយា តតិយភាគំ គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហេតំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៩៨-៦០២) ‘‘មគធនាឡិ នាម ឆបសតា នាឡីតិ កេចិ. ‘អដ្ឋបសតា’តិ អបរេ. តត្ថ បុរិមានំ មតេន តិបសតាយ នាឡិយា ទ្វេ នាឡិយោ ឯកា មគធនាឡិ ហោតិ. បច្ឆិមានំ ចតុបសតាយ នាឡិយា ទ្វេ នាឡិយោ ឯកា មគធនាឡិ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន បកតិយា ចតុមុដ្ឋិកំ កុឌុវំ, ចតុកុឌុវំ នាឡិកំ, តាយ នាឡិយា សោឡស នាឡិយោ ទោណំ, តំ បន មគធនាឡិយា ទ្វាទស នាឡិយោ ហោន្តីតិ វុត្តំ, តស្មា តេន នយេន មគធនាឡិ នាម បញ្ច កុឌុវានិ ¶ ឯកញ្ច មុដ្ឋិំ ឯកាយ មុដ្ឋិយា តតិយភាគញ្ច គណ្ហាតីតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ. តត្ថ កុឌុវោតិ បសតោ. វុត្តញ្ហិ អភិធានប្បទីបិកាយំ –

‘‘កុឌុវោ បសតោ ឯកោ;

បត្ថោ តេ ចតុរោ សិយុំ;

អាឡ្ហកោ ចតុរោ បត្ថា;

ទោណំ វា ចតុរាឡ្ហក’’ន្តិ.

អថ វា មគធនាឡិ នាម យា ចតុកុឌុវាយ នាឡិយា ចតស្សោ នាឡិយោ គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហេតំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦០២) ‘‘ទមិឡនាឡីតិ បុរាណកនាឡិំ សន្ធាយ វុត្តំ. សា ច ចតុមុដ្ឋិកេហិ កុឌុវេហិ អដ្ឋកុឌុវា, តាយ នាឡិយា ទ្វេ នាឡិយោ មគធនាឡិ គណ្ហាតិ, បុរាណា បន សីហឡនាឡិ តិស្សោ នាឡិយោ គណ្ហាតីតិ វទន្តិ, តេសំ មតេន មគធនាឡិ ¶ ឥទានិ វត្តមានាយ ចតុកុឌុវាយ ទមិឡនាឡិយា ចតុនាឡិកា ហោតិ, តតោ មគធនាឡិតោ ឧបឌ្ឍញ្ច បុរាណទមិឡនាឡិសង្ខាតំ បត្ថំ នាម ហោតិ, ឯតេន ច ឱមកោ នាម បត្តោ បត្ថោទនំ គណ្ហាតីតិ បាឡិវចនំ សមេតិ. លោកិយេហិបិ –

‘លោកិយំ មគធញ្ចេតិ, បត្ថទ្វយមុទាហដំ;

លោកិយំ សោឡសបលំ, មាគធំ ទិគុណំ មត’ន្តិ. (វិ. វិ. ដី. ១.៦០២) –

ឯវំ លោកេ នាឡិយា មគធនាឡិ ទិគុណាតិ ទស្សិតា. ឯវញ្ច គយ្ហមានេ ឱមកបត្តស្ស ច យាបនមត្តោទនគាហិកា ច សិទ្ធា ហោតិ. ន ហិ សក្កា អដ្ឋកុឌុវតោ ឩនោទនគាហិនា បត្តេន អថូបីកតំ បិណ្ឌបាតំ បរិយេសិត្វា យាបេតុំ. តេនេវ វុត្តំ វេរញ្ជកណ្ឌដ្ឋកថាយំ ‘បត្ថោ នាម នាឡិមត្តំ ហោតិ, ឯកស្ស បុរិសស្ស អលំ យាបនាយា’តិ’’. វុត្តម្បិ ហេតំ ជាតកដ្ឋកថាយំ (ជា. អដ្ឋ. ៥.២១.១៩២) ‘‘បត្ថោទនោ នាលមយំ ទុវិន្ន’’ន្តិ, ‘‘ឯកស្ស ទិន្នំ ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ បហោតី’’តិ ច, តស្មា ឥធ វុត្តនយានុសារេន គហេតព្ពន្តិ. អាលោបស្ស អាលោបស្ស អនុរូបន្តិ ឱទនស្ស ចតុភាគមត្តំ. វុត្តញ្ហេតំ មជ្ឈិមនិកាយេ ព្រហ្មាយុសុត្តសំវណ្ណនាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៧) ‘‘ព្យញ្ជនស្ស មត្តា នាម ឱទនចតុត្ថភាគោ’’តិ. ឱទនគតិកានីតិ ឱទនស្ស គតិ ¶ គតិ យេសំ តានិ ឱទនគតិកានិ. គតីតិ ច ឱកាសោ ឱទនស្ស អន្តោបវិសនសីលត្តា ឱទនស្ស ឱកាសោយេវ តេសំ ឱកាសោ ហោតិ, ន អញ្ញំ អត្តនោ ឱកាសំ គវេសន្តីតិ អត្ថោ. ភាជនបរិភោគេនាតិ ឧទកាហរណាទិនា ភាជនបរិភោគេន.

ឯវំ បមាណតោ អធិដ្ឋានូបគវិកប្បនូបគបត្តំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បាកតោ មូលតោ ច តំ ទស្សេតុំ ‘‘បមាណយុត្តានម្បី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អយោបត្តោ បញ្ចហិ បាកេហិ បត្តោតិ ¶ កម្មារបក្កំយេវ អនធិដ្ឋហិត្វា សមណសារុប្បនីលវណ្ណករណត្ថាយ បុនប្បុនំ នានាសម្ភារេហិ បចិតព្ពោ, អយោបត្តស្ស អតិកក្ខឡត្តា កម្មារបាកេន សទ្ធិំ បញ្ចវារបក្កោយេវ សមណសារុប្បនីលវណ្ណោ ហោតិ. មត្តិកាបត្តោ ទ្វីហិ បាកេហិ បក្កោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តស្ស បន មុទុកត្តា កុម្ភការកបាកេន សទ្ធិំ ទ្វិវារបក្កោបិ សមណសារុប្បនីលវណ្ណោ ហោតិ. ឯវំ កតោយេវ ហិ បត្តោ អធិដ្ឋានូបគោ វិកប្បនូបគោ ច ហោតិ, នាកតោ. តេន វក្ខតិ ‘‘បាកេ ច មូលេ ច សុនិដ្ឋិតេយេវ អធិដ្ឋានូបគោ ហោតិ. យោ អធិដ្ឋានូបគោ, ស្វេវ វិកប្បនូបគោ’’តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៤៨). សោ ហត្ថំ អាគតោបិ អនាគតោបិ អធិដ្ឋាតព្ពោ វិកប្បេតព្ពោតិ ឯតេន ទូរេ ឋិតម្បិ អធិដ្ឋាតុំ វិកប្បេតុញ្ច លភតិ, ឋបិតដ្ឋានសល្លក្ខណមេវ បមាណន្តិ ទស្សេតិ. ឥទានិ តមេវត្ថំ វិត្ថារេតុមាហ ‘‘យទិ ហី’’តិអាទិ. ហិ-សទ្ទោ វិត្ថារជោតកោ. តត្ថ បចិត្វា ឋបេស្សាមីតិ កាឡវណ្ណបាកំ សន្ធាយ វុត្តំ.

ឥទានិ បត្តាធិដ្ឋានំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តត្ថ ទ្វេ បត្តស្ស អធិដ្ឋានា’’តិអាទិ. តត្ថ សាមន្តវិហារេតិ ឥទំ ឧបលក្ខណវសេន វុត្តំ, តតោ ទូរេ ឋិតម្បិ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វាតិ ឥទម្បិ ឧបចារមត្តំ, បត្តសល្លក្ខណមេវេត្ថ បមាណំ.

ឥទានិ អធិដ្ឋានវិជហនំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ អប្បមត្តស្ស’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ បត្តេ វា ឆិទ្ទំ ហោតីតិ មុខវដ្ដិតោ ហេដ្ឋា ទ្វង្គុលមត្តោកាសតោ បដ្ឋាយ យត្ថ កត្ថចិ ឆិទ្ទំ ហោតិ.

សត្តន្នំ ¶ ធញ្ញានន្តិ –

‘‘សាលិ វីហិ ច កុទ្រូសោ;

គោធូមោ វរកោ យវោ;

កង្គូតិ ¶ សត្ត ធញ្ញានិ;

នីវារាទី តុ តព្ភិទា’’តិ. –

វុត្តានំ សត្តវិធានំ ធញ្ញានំ.

៤៩. ឯវំ បត្តាធិដ្ឋានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បត្តវិកប្បនំ ទស្សេតុំ ‘‘វិកប្បនេ បនា’’តិអាទិមាហ. តំ ចីវរវិកប្បនេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៥០. ឯវំ វិកប្បនានយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បត្តេ ភិន្នេ កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯវំ អធិដ្ឋហិត្វា’’ឥច្ចាទិ. តត្ថ អបត្តោតិ ឥមិនា អធិដ្ឋានវិជហនម្បិ ទស្សេតិ. បញ្ចពន្ធនេបិ បត្តេ អបរិបុណ្ណបាកេ បត្តេ វិយ អធិដ្ឋានំ ន រុហតិ. ‘‘តិបុបដ្ដេន វា’’តិ វុត្តត្តា តម្ពលោហាទិកប្បិយលោហេហិ អយោបត្តស្ស ឆិទ្ទំ ឆាទេតុំ វដ្ដតិ. តេនេវ ‘‘លោហមណ្ឌលកេនា’’តិ វុត្តំ. សុទ្ធេហិ…បេ… ន វដ្ដតីតិ ឥទំ ឧណ្ហភោជនេ បក្ខិត្តេ វិលីយមានត្តា វុត្តំ. ផាណិតំ ឈាបេត្វា បាសាណចុណ្ណេន ពន្ធិតុំ វដ្ដតីតិ បាសាណចុណ្ណេន សទ្ធិំ ផាណិតំ បចិត្វា តថាបក្កេន បាសាណចុណ្ណេន ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. អបរិភោគេនាតិ អយុត្តបរិភោគេន. ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ អាធារក’’ន្តិ វុត្តត្តា មញ្ចបីឋាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ អាធារកំ ឋបេត្វា តត្ថ បត្តំ ឋបេតុំ វដ្ដតិ អាធារកដ្ឋបនោកាសស្ស អនិយមិតត្តាតិ វទន្តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

អធិដ្ឋានវិកប្បនវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

អដ្ឋមោ បរិច្ឆេទោ.

៩. ចីវរវិប្បវាសវិនិច្ឆយកថា

៥១. ឯវំ ¶ អធិដ្ឋានវិកប្បនវិនិច្ឆយកថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចីវរេន វិនាវាសវិនិច្ឆយករណំ ទស្សេតុំ ‘‘ចីវរេនវិនាវាសោ’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ ចីយតីតិ ចីវរំ, ចយំ សញ្ចយំ ¶ ករីយតីតិ អត្ថោ, អរិយទ្ធជោ វត្ថវិសេសោ. ឥធ បន តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហិត្វា ធារិតំ ចីវរត្តយមេវ. វិនាតិ វជ្ជនត្ថេ និបាតោ. វសនំ វាសោ, វិនា វាសោ វិនាវាសោ, ចីវរេន វិនាវាសោ ចីវរវិនាវាសោ, ‘‘ចីវរវិប្បវាសោ’’តិ វត្តព្ពេ វត្តិច្ឆាវសេន, គាថាបាទបូរណត្ថាយ វា អលុត្តសមាសំ កត្វា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ច វក្ខតិ ‘‘តិចីវរាធិដ្ឋានេន…បេ… វិប្បវាសោ’’តិ, ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមិ, ឥមំ ឧត្តរាសង្គំ អធិដ្ឋាមិ, ឥមំ អន្តរវាសកំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ឯវំ នាមេន អធិដ្ឋិតានំ តិណ្ណំ ចីវរានំ ឯកេកេន វិប្បវាសោតិ អត្ថោ, ឯកេនបិ វិនា វសិតុំ ន វដ្ដតិ, វសន្តស្ស ភិក្ខុនោ សហ អរុណុគ្គមនា ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, បាចិត្តិយញ្ច អាបជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. វសិតព្ពន្តិ ឯត្ថ វសនកិរិយា ចតុឥរិយាបថសាធារណា, តស្មា កាយលគ្គំ វា ហោតុ អលគ្គំ វា, អឌ្ឍតេយ្យរតនស្ស បទេសស្ស អន្តោ កត្វា តិដ្ឋន្តោបិ ចរន្តោបិ និសិន្នោបិ និបន្នោបិ ហត្ថបាសេ កត្វា វសន្តោ នាម ហោតិ.

ឯវំ សាមញ្ញតោ អវិប្បវាសលក្ខណំ ទស្សេត្វា ឥទានិ គាមាទិបន្នរសោកាសវសេន វិសេសតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘គាមិ’’ច្ចាទិ. តត្ថ គាមនិវេសនានិ បាកដានេវ. ឧទោសិតោ នាម យានាទីនំ ភណ្ឌានំ សាលា. អដ្ដោ នាម បដិរាជាទិបដិពាហនត្ថំ ឥដ្ឋកាហិ កតោ ពហលភិត្តិកោ ចតុបញ្ចភូមិកោ បតិស្សយវិសេសោ. មាឡោ នាម ឯកកូដសង្គហិតោ ចតុរស្សបាសាទោ. បាសាទោ នាម ទីឃបាសាទោ. ហម្មិយំ នាម មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោ, មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោតិ ¶ ច ចន្ទិកង្គណយុត្តោ បាសាទោតិ វុច្ចតិ. សត្ថោ នាម ជង្ឃសត្ថោ វា សកដសត្ថោ វា. ខេត្តំ នាម បុព្ពណ្ណាបរណ្ណានំ វិរុហនដ្ឋានំ. ធញ្ញករណំ នាម ខលមណ្ឌលំ. អារាមោ នាម បុប្ផារាមោ ផលារាមោ. វិហារាទយោ បាកដា ឯវ. តត្ថ និវេសនាទីនិ គាមតោ ពហិ សន្និវិដ្ឋានិ គហិតានីតិ វេទិតព្ពំ. អន្តោគាមេ ឋិតានញ្ហិ គាមគ្គហណេន គហិតត្តា គាមបរិហារោយេវាតិ. គាមគ្គហណេន ច និគមនគរានិបិ គហិតានេវ ហោន្តិ.

បរិខាយ វា បរិក្ខិត្តោតិ ឥមិនា សមន្តា នទីតឡាកាទិឧទកេន បរិក្ខិត្តោបិ បរិក្ខិត្តោយេវាតិ ទស្សេតិ. តំ បមាណំ អតិក្កមិត្វាតិ ឃរស្ស ឧបរិ អាកាសេ អឌ្ឍតេយ្យរតនប្បមាណំ អតិក្កមិត្វា. សភាយេ វា វត្ថព្ពន្តិ ឥមិនា សភាសទ្ទស្ស បរិយាយោ សភាយសទ្ទោ នបុំសកលិង្គោ អត្ថីតិ ទស្សេតិ. សភាសទ្ទោ ហិ ឥត្ថិលិង្គោ, សភាយសទ្ទោ នបុំសកលិង្គោតិ. ទ្វារមូលេ វាតិ នគរស្ស ទ្វារមូលេ វា. តេសន្តិ សភាយនគរទ្វារមូលានំ. តស្សា វីថិយា ¶ សភាយទ្វារានំ គហណេនេវ តត្ថ សព្ពានិបិ គេហានិ, សា ច អន្តរវីថិ គហិតាយេវ ហោតិ. ឯត្ថ ច ទ្វារវីថិឃរេសុ វសន្តេន គាមប្បវេសនសហសេយ្យាទិទោសំ បរិហរិត្វា សុប្បដិច្ឆន្នតាទិយុត្តេនេវ ភវិតព្ពំ. សភា បន យទិ សព្ពេសំ វសនត្ថាយ បបាសទិសា កតា, អន្តរារាមេ វិយ យថាសុខំ វសិតុំ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. អតិហរិត្វា ឃរេ និក្ខិបតីតិ វីថិំ មុញ្ចិត្វា ឋិតេ អញ្ញស្មិំ ឃរេ និក្ខិបតិ. តេនាហ ‘‘វីថិហត្ថបាសោ ន រក្ខតី’’តិ. បុរតោ វា បច្ឆតោ វា ហត្ថបាសេតិ ឃរស្ស ហត្ថបាសំ សន្ធាយ វទតិ.

ឯវំ គាមវសេន វិប្បវាសាវិប្បវាសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ និវេសនវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ ឯកកុលស្ស សន្តកំ និវេសនំ ហោតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឱវរកោ នាម គព្ភស្ស ¶ អព្ភន្តរេ អញ្ញោ គព្ភោតិ វទន្តិ, គព្ភស្ស វា បរិយាយវចនមេតំ. ឥទានិ ឧទោសិតាទិវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘ឧទោសិតិ’’ច្ចាទិមាហ. តត្ថ វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘ឯកកុលស្ស សន្តកោ ឧទោសិតោ ហោតិ បរិក្ខិត្តោ ចា’’តិអាទិនា និវេសនេ វុត្តនយេន. ឯវ-សទ្ទោ វិសេសនិវត្តិ អត្ថោ. តេន វិសេសោ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

ឥទានិ យេសុ វិសេសោ អត្ថិ, តេ ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ ឯកកុលស្ស នាវា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បរិយាទិយិត្វាតិ វិនិវិជ្ឈិត្វា, អជ្ឈោត្ថរិត្វា វា. វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘អន្តោបវិដ្ឋេនា’’តិអាទិនា. តត្ថ អន្តោបវិដ្ឋេនាតិ គាមស្ស, នទិយា វា អន្តោបវិដ្ឋេន. ‘‘សត្ថេនា’’តិ បាឋសេសោ. នទីបរិហារោ លព្ភតីតិ ឯត្ថ ‘‘វិសុំ នទីបរិហារស្ស អវុត្តត្តា គាមាទីហិ អញ្ញត្ថ វិយ ចីវរហត្ថបាសោយេវ នទីបរិហារោ’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អញ្ញេ បន ‘‘ឥមិនា អដ្ឋកថាវចនេន នទីបរិហារោបិ វិសុំ សិទ្ធោតិ នទីហត្ថបាសោ ន វិជហិតព្ពោ’’តិ វទន្តិ. យថា បន អជ្ឈោកាសេ សត្តព្ភន្តរវសេន អរញ្ញបរិហារោ លព្ភតិ, ឯវំ នទិយំ ឧទកុក្ខេបវសេន នទីបរិហារោ លព្ភតីតិ កត្វា អដ្ឋកថាយំ នទីបរិហារោ វិសុំ អវុត្តោ សិយា សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមានំ អរញ្ញនទីសុ អពទ្ធសីមាវសេន លព្ភមានត្តា. ឯវញ្ច សតិ សមុទ្ទជាតស្សរេសុបិ បរិហារោ អវុត្តសិទ្ធោ ហោតិ នទិយា សមានលក្ខណត្តា, នទីហត្ថបាសោ ន វិជហិតព្ពោតិ បន អត្ថេ សតិ នទិយា អតិវិត្ថារត្តា ពហុសាធារណត្តា ច អន្តោនទិយំ ចីវរំ ឋបេត្វា នទីហត្ថបាសេ ឋិតេន ចីវរស្ស បវត្តិំ ជានិតុំ ន សក្កា ភវេយ្យ. ឯស នយោ សមុទ្ទជាតស្សរេសុបិ. អន្តោឧទកុក្ខេបេ វា តស្ស ហត្ថបាសេ វា ឋិតេន បន សក្កាតិ អយំ អម្ហាកំ អត្តនោមតិ, វិចារេត្វា គហេតព្ពំ. វិហារសីមន្តិ អវិប្បវាសសីមំ ¶ សន្ធាយាហ. ឯត្ថ ច ¶ វិហារស្ស នានាកុលសន្តកភាវេបិ អវិប្បវាសសីមាបរិច្ឆេទព្ភន្តរេ សព្ពត្ថ ចីវរអវិប្បវាសសម្ភវតោ បធានត្តា តត្ថ សត្ថបរិហារោ ន លព្ភតីតិ ‘‘វិហារំ គន្ត្វា វសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សត្ថសមីបេតិ ឥទំ យថាវុត្តអព្ភន្តរបរិច្ឆេទវសេន វុត្តំ.

យស្មា ‘‘នានាកុលស្ស បរិក្ខិត្តេ ខេត្តេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា ខេត្តទ្វារមូលេ វា តស្ស ហត្ថបាសេ វា វត្ថព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា ទ្វារមូលតោ អញ្ញត្ថ ខេត្តេបិ វសន្តេន ចីវរំ និក្ខិបិត្វា ហត្ថបាសេ កត្វាយេវ វសិតព្ពំ.

វិហារោ នាម សបរិក្ខិត្តោ វា អបរិក្ខិត្តោ វា សកលោ អាវាសោតិ វទន្តិ. យស្មិំ វិហារេតិ ឯត្ថ បន ឯកគេហមេវ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៩១-៤៩៤) បន ‘‘វិហារោ នាម ឧបចារសីមា. យស្មិំ វិហារេតិ តស្ស អន្តោបរិវេណាទិំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯកកុលាទិសន្តកតា ចេត្ថ ការាបកានំ វសេន វេទិតព្ពា.

យំ មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ សមន្តា ឆាយា ផរតីតិ យទា មហាវីថិយំ ឧជុកមេវ គច្ឆន្តំ សូរិយមណ្ឌលំ មជ្ឈន្ហិកំ បាបុណាតិ, តទា យំ ឱកាសំ ឆាយា ផរតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘ឆាយាយ ផុដ្ឋោកាសស្សាតិ ឧជុកំ អវិក្ខិត្តលេឌ្ឌុបាតព្ភន្តរំ សន្ធាយ វទតី’’តិ វុត្តំ. អគមនបថេតិ តទហេវ គន្ត្វា និវត្តេតុំ អសក្កុណេយ្យកេ សមុទ្ទមជ្ឈេ យេ ទីបកា, តេសូតិ យោជនា. ឥតរស្មិន្តិ បុរត្ថិមទិសាយ ចីវរេ.

៥២. នទិំ ឱតរតីតិ ហត្ថបាសំ មុញ្ចិត្វា ឱតរតិ. នាបជ្ជតីតិ បរិភោគបច្ចយា ទុក្កដំ នាបជ្ជតិ. តេនាហ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ. អបរិភោគារហត្តាតិ ឥមិនា និស្សគ្គិយចីវរំ អនិស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ទុក្កដំ អចិត្តកន្តិ សិទ្ធំ. ឯកំ ¶ បារុបិត្វា ឯកំ អំសកូដេ ឋបេត្វា គន្តព្ពន្តិ ឥទំ ពហូនំ សញ្ចរណដ្ឋានេ ឯវំ អកត្វា គមនំ ន សារុប្បន្តិ កត្វា វុត្តំ, ន អាបត្តិអង្គត្តា. ពហិគាមេ ឋបេត្វាបិ អបារុបិតព្ពតាយ វុត្តំ ‘‘វិនយកម្មំ កាតព្ព’’ន្តិ. អថ វា វិហារេ សភាគំ ភិក្ខុំ ន បស្សតិ, ឯវំ សតិ អាសនសាលំ គន្ត្វា វិនយកម្មំ កាតព្ពន្តិ យោជនា. អាសនសាលំ គច្ឆន្តេន កិំ តីហិ ចីវរេហិ គន្តព្ពន្តិ អាហ ‘‘សន្តរុត្តរេនា’’តិ នដ្ឋចីវរស្ស សន្តរុត្តរសាទិយនតោ. សង្ឃាដិ បន កិំ កាតព្ពាតិ អាហ ‘‘សង្ឃាដិំ ¶ ពហិគាមេ ឋបេត្វា’’តិ. ឧត្តរាសង្គេ ច ពហិគាមេ ឋបិតសង្ឃាដិយញ្ច បឋមំ វិនយកម្មំ កត្វា បច្ឆា ឧត្តរាសង្គំ និវាសេត្វា អន្តរវាសកេ កាតព្ពំ. ឯត្ថ ច ពហិគាមេ ឋបិតស្សបិ វិនយកម្មវចនតោ បរម្មុខាបិ ឋិតំ និស្សជ្ជិតុំ, និស្សដ្ឋំ ទាតុញ្ច វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ.

ទហរានំ គមនេ សឧស្សាហត្តា ‘‘និស្សយោ បន ន បដិប្បស្សម្ភតី’’តិ វុត្តំ. មុហុត្តំ…បេ… បដិប្បស្សម្ភតីតិ សឧស្សាហត្តេ គមនស្ស ឧបច្ឆិន្នត្តា វុត្តំ, តេសំ បន បុរារុណា ឧដ្ឋហិត្វា សឧស្សាហេន គច្ឆន្តានំ អរុណេ អន្តរា ឧដ្ឋិតេបិ ន បដិប្បស្សម្ភតិ ‘‘យាវ អរុណុគ្គមនា សយន្តី’’តិ វុត្តត្តា. តេនេវ ‘‘គាមំ បវិសិត្វា…បេ… ន បដិប្បស្សម្ភតី’’តិ វុត្តំ. អញ្ញមញ្ញស្ស វចនំ អគ្គហេត្វាតិអាទិម្ហិ សឧស្សាហត្តា គមនក្ខណេ បដិប្បស្សទ្ធិ ន វុត្តា. ធេនុភយេនាតិ តរុណវច្ឆគាវីនំ អាធាវិត្វា សិង្គេន បហរណភយេន. និស្សយោ ច បដិប្បស្សម្ភតីតិ ឯត្ថ ធេនុភយាទីហិ ឋិតានំ យាវ ភយវូបសមា ឋាតព្ពតោ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ គមិស្សាមី’’តិ និយមេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា វុត្តំ. យត្ថ បន ឯវំ និយមេតុំ សក្កា, តត្ថ អន្តរា អរុណេ ឧគ្គតេបិ និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ ភេសជ្ជត្ថាយ គាមំ បវិដ្ឋទហរានំ វិយ.

អន្តោសីមាយំ ¶ គាមន្តិ អវិប្បវាសសីមាសម្មុតិតោ បច្ឆា បតិដ្ឋាបិតគាមំ សន្ធាយ វទតិ គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ឋបេត្វា សម្មន្និតព្ពតោ. បវិដ្ឋានន្តិ អាចរិយន្តេវាសិកានំ វិសុំ វិសុំ គតានំ អវិប្បវាសសីមត្តា នេវ ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, សឧស្សាហតាយ ន និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ. អន្តរាមគ្គេតិ ធម្មំ សុត្វា អាគច្ឆន្តានំ អន្តរាមគ្គេ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ចីវរវិប្បវាសវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

នវមោ បរិច្ឆេទោ.

១០. ភណ្ឌបដិសាមនវិនិច្ឆយកថា

៥៣. ឯវំ ចីវរវិប្បវាសវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ភណ្ឌបដិសាមនវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ភណ្ឌស្ស ¶ បដិសាមន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ភឌិតព្ពំ ភាជេតព្ពន្តិ ភណ្ឌំ, ភឌិតព្ពំ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ វា ភណ្ឌំ, ភណ្ឌន្តិ បរិភណ្ឌន្តិ សត្តា ឯតេនាតិ វា ភណ្ឌំ, មូលធនំ, បរិក្ខារោ វា. វុត្តញ្ហិ អភិធានប្បទីបិកាយំ –

‘‘ភាជនាទិបរិក្ខារេ, ភណ្ឌំ មូលធនេបិ ចា’’តិ.

តស្ស ភណ្ឌស្ស, បដិសាមិយតេ បដិសាមនំ, រក្ខណំ គោបនន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘បរេសំ ភណ្ឌស្ស គោបន’’ន្តិ. មាតុ កណ្ណបិឡន្ធនំ តាលបណ្ណម្បីតិ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនត្ថោ. តេន បគេវ អញ្ញាតកានំ សន្តកន្តិ ទស្សេតិ. គិហិសន្តកន្តិ ឥមិនា បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ សន្តកំ បដិសាមេតុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. ភណ្ឌាគារិកសីសេនាតិ ឯតេន វិស្សាសគ្គាហាទិនា គហេត្វា បដិសាមេន្តស្ស អនាបត្តីតិ ទស្សេតិ. តេន វក្ខតិ ‘‘អត្តនោ អត្ថាយ គហេត្វា បដិសាមេតព្ព’’ន្តិ. ឆន្ទេនបិ ភយេនបីតិ វឌ្ឍកីអាទីសុ ឆន្ទេន ¶ , រាជវល្លភាទីសុ ភយេន ពលក្ការេន បាតេត្វា គតេសុ ច បដិសាមេតុំ វដ្ដតីតិ យោជេតព្ពំ.

សង្គោបនត្ថាយ អត្តនោ ហត្ថេ និក្ខិត្តស្ស ភណ្ឌស្ស គុត្តដ្ឋានេ បដិសាមនបយោគំ វិនា ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិអាទិនា អញ្ញស្មិំ បយោគេ អកតេ រជ្ជសង្ខោភាទិកាលេ ‘‘ន ទានិ តស្ស ទស្សាមិ, ន មយ្ហំ ទានិ ទស្សតី’’តិ ឧភោហិបិ សកសកដ្ឋានេ និសីទិត្វា ធុរនិក្ខេបេ កតេបិ អវហារោ នត្ថិ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘បារាជិកមេវ បដិសាមនបយោគស្ស កតត្តា’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ, ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ. បដិសាមនកាលេ ហិស្ស ថេយ្យចិត្តំ នត្ថិ, ‘‘ន ទានិ តស្ស ទស្សាមី’’តិ ថេយ្យចិត្តុប្បត្តិក្ខណេ ច សាមិនោ ធុរនិក្ខេបចិត្តប្បវត្តិយា ហេតុភូតោ កាយវចីបយោគោ នត្ថិ, យេន សោ អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យ. ន ហិ អកិរិយសមុដ្ឋានា អយំ អាបត្តីតិ. ទានេ សឧស្សាហោ, រក្ខតិ តាវាតិ អវហារំ សន្ធាយ អវុត្តត្តា ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិអាទិនា មុសាវាទករណេ បាចិត្តិយមេវ ហោតិ, ន ទុក្កដំ ថេយ្យចិត្តាភាវេន សហបយោគស្សបិ អភាវតោតិ គហេតព្ពំ.

យទិបិ មុខេន ទស្សាមីតិ វទតិ…បេ… បារាជិកន្តិ ឯត្ថ កតរបយោគេន អាបត្តិ, ន តាវ បឋមេន ភណ្ឌបដិសាមនបយោគេន តទា ថេយ្យចិត្តភាវា, នាបិ ‘‘ទស្សាមី’’តិ កថនបយោគេន តទា ថេយ្យចិត្តេ វិជ្ជមានេបិ បយោគស្ស កប្បិយត្តាតិ? វុច្ចតេ – សាមិនា ‘‘ទេហី’’តិ ពហុសោ យាចិយមានោបិ ¶ អទត្វា យេន បយោគេន អត្តនោ អទាតុកាមតំ សាមិកស្ស ញាបេសិ, យេន ច សោ អទាតុកាមោ អយំ វិក្ខិបតីតិ ញត្វា ធុរំ និក្ខិបតិ, តេនេវ បយោគេនស្ស អាបត្តិ. ន ហេត្ថ ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌេ បរិយាយេន មុត្តិ អត្ថិ. អទាតុកាមតាយ ហិ ‘‘កទា តេ ទិន្នំ, កត្ថ តេ ¶ ទិន្ន’’ន្តិអាទិបរិយាយវចនេនបិ សាមិកស្ស ធុរេនិក្ខិបាបិតេ អាបត្តិយេវ. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘កិំ តុម្ហេ ភណថ…បេ… ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន ភិក្ខុនោ បារាជិក’’ន្តិ. បរសន្តកស្ស បរេហិ គណ្ហាបនេ ឯវ ហិ បរិយាយតោ មុត្តិ, ន សព្ពត្ថាតិ គហេតព្ពំ. អត្តនោ ហត្ថេ និក្ខិត្តត្តាតិ ឯត្ថ អត្តនោ ហត្ថេ សាមិនា ទិន្នតាយ ភណ្ឌាគារិកដ្ឋានេ ឋិតត្តា ច ឋានាចាវនេបិ នត្ថិ អវហារោ, ថេយ្យចិត្តេន បន គហណេ ទុក្កដតោ ន មុច្ចតីតិ វេទិតព្ពំ. ឯសេវ នយោតិ អវហារោ នត្ថិ, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

៥៤. បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីសិក្ខមានសាមណេរសាមណេរីនំ. ឯតេន ន កេវលំ គិហីនំ ឯវ, អថ ខោ តាបសបរិព្ពាជកាទីនម្បិ សន្តកំ បដិសាមេតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. នដ្ឋេបិ គីវា ន ហោតិ, កស្មា? អសម្បដិច្ឆាបិតត្តាតិ អត្ថោ. ទុតិយេ ឯសេវ នយោតិ គីវា ន ហោតិ, កស្មា? អជានិតត្តា. តតិយេ ច ឯសេវ នយោតិ គីវា ន ហោតិ, កស្មា? បដិក្ខិបិតត្តា. ឯត្ថ ច កាយេន វា វាចាយ វា ចិត្តេន វា បដិក្ខិត្តោបិ បដិក្ខិត្តោយេវ នាម ហោតិ.

តស្សេវ គីវា ហោតិ, ន សេសភិក្ខូនំ, កស្មា? តស្សេវ ភណ្ឌាគារិកស្ស ភណ្ឌាគារេ ឥស្សរភាវតោ. ភណ្ឌាគារិកស្ស គីវា ន ហោតិ អលសជាតិកស្សេវ បមាទេន ហរិតត្តា. ទុតិយេ ភណ្ឌាគារិកស្ស គីវា ន ហោតិ តស្ស អនារោចិតត្តា. នដ្ឋេ តស្ស គីវា តេន ឋបិតត្តា. តស្សេវ គីវា, ន អញ្ញេសំ តេន ភណ្ឌាគារិកេន សម្បដិច្ឆិតត្តា ឋបិតត្តា ច. នត្ថិ គីវា តេន បដិក្ខិបិតត្តា. នដ្ឋំ សុនដ្ឋមេវ ភណ្ឌាគារិកស្ស អសម្បដិច្ឆាបនតោ. នដ្ឋេ គីវា តេន ឋបិតត្តា. សព្ពំ តស្ស គីវា តស្ស ភណ្ឌាគារិកស្ស បមាទេន ហរណតោ. តត្ថេវ ឧបចារេ វិជ្ជមានេតិ ភណ្ឌាគារិកស្ស សមីបេយេវ ឧច្ចារបស្សាវដ្ឋានេ វិជ្ជមានេ.

៥៥. មយិ ¶ ច មតេ សង្ឃស្ស ច សេនាសនេ វិនដ្ឋេតិ ឯត្ថ កេវលំ សង្ឃស្ស សេនាសនំ មា វិនស្សីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វិវរិតុម្បិ វដ្ដតិយេវាតិ វទន្តិ. ‘‘តំ មារេស្សាមី’’តិ ឯត្តកេ វុត្តេបិ វិវរិតុំ វដ្ដតិ ‘‘គិលានបក្ខេ ឋិតត្តា អវិសយោ’’តិ វុត្តត្តា. មរណតោ ហិ បរំ ¶ គេលញ្ញំ អវិសយត្តញ្ច នត្ថិ. ‘‘ទ្វារំ ឆិន្ទិត្វា ហរិស្សាមា’’តិ ឯត្តកេ វុត្តេបិ វិវរិតុំ វដ្ដតិយេវ. សហាយេហិ ភវិតព្ពន្តិ តេហិបិ ភិក្ខាចារាទីហិ បរិយេសិត្វា អត្តនោ សន្តកម្បិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ ទាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អយញ្ហិ សាមីចីតិ ភណ្ឌាគារេ វសន្តានំ ឥទំ វត្តំ. លោលមហាថេរោតិ មន្ទោ មោមូហោ អាកិណ្ណវិហារី សទា កីឡាបសុតោ វា មហាថេរោ.

៥៦. ឥតរេហីតិ តស្មិំយេវ គព្ភេ វសន្តេហិ ភិក្ខូហិ. វិហាររក្ខណវារេ និយុត្តោ វិហារវារិកោ, វុឌ្ឍបដិបាដិយា អត្តនោ វារេ វិហាររក្ខណកោ. និវាបន្តិ ភត្តវេតនំ. ចោរានំ បដិបថំ គតេសូតិ ចោរានំ អាគមនំ ញត្វា ‘‘បឋមតរំយេវ គន្ត្វា សទ្ទំ ករិស្សាមា’’តិ ចោរានំ អភិមុខំ គតេសុ. ‘‘ចោរេហិ ហដភណ្ឌំ អាហរិស្សាមា’’តិ តេសំ អនុបថំ គតេសុបិ ឯសេវ នយោ. និពទ្ធំ កត្វាតិ ‘‘អសុកកុលេ យាគុភត្តំ វិហារវារិកានំយេវា’’តិ ឯវំ និយមនំ កត្វា. ទ្វេ តិស្សោ យាគុសលាកា ច ចត្តារិ បញ្ច សលាកភត្តានិ ច លភមានោវាតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ, តតោ ឩនំ វា ហោតុ អធិកំ វា, អត្តនោ ច វេយ្យាវច្ចករស្ស ច យាបនមត្តំ លភនមេវ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. និស្សិតកេ ជគ្គាបេន្តីតិ អត្តនោ អត្តនោ និស្សិតកេ ភិក្ខាចរិយាយ បោសេន្តា និស្សិតកេហិ វិហារំ ជគ្គាបេន្តិ. អសហាយស្សាតិ សហាយរហិតស្ស. ‘‘អសហាយស្ស អទុតិយស្សា’’តិ បាឋោ យុត្តោ. បច្ឆិមំ បុរិមស្សេវ វេវចនំ. អសហាយស្ស វា អត្តទុតិយស្ស វាតិ ¶ ឥមស្មិំ បន បាឋេ ឯកេន អានីតំ ទ្វិន្នំ នប្បហោតីតិ អត្តទុតិយស្សបិ វារោ និវារិតោតិ វទន្តិ, តំ ‘‘យស្ស សភាគោ ភិក្ខុ ភត្តំ អានេត្វា ទាតា នត្ថី’’តិ ឥមិនា ន សមេតិ, វីមំសិតព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១១២) បន ‘‘អត្តទុតិយស្សាតិ អប្បិច្ឆស្ស. អត្តាសរីរមេវ ទុតិយោ, ន អញ្ញោតិ ហិ អត្តទុតិយោ, តទុភយស្សបិ អត្ថស្ស វិភាវនំ ‘យស្សា’តិអាទិ. ឯតេន សព្ពេន ឯកេកស្ស វារោ ន បាបេតព្ពោតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ.

បាកវត្តត្ថាយាតិ និច្ចំ បចិតព្ពយាគុភត្តសង្ខាតវត្តត្ថាយ. ឋបេន្តីតិ ទាយកា ឋបេន្តិ. តំ គហេត្វាតិ តំ អារាមិកាទីហិ ទីយមានំ ភាគំ គហេត្វា. ឧបជីវន្តេន ឋាតព្ពន្តិ អព្ភោកាសិករុក្ខមូលិកេនបិ បាកវត្តំ ឧបនិស្សាយ ជីវន្តេន អត្តនោ បត្តចីវររក្ខណត្ថាយ វិហារវារេ សម្បត្តេ ឋាតព្ពំ. ន គាហាបេតព្ពោតិ ឯត្ថ យស្ស អព្ភោកាសិកស្សបិ អត្តនោ អធិកបរិក្ខារោ ចេ ឋបិតោ អត្ថិ, ចីវរាទិសង្ឃិកភាគេបិ អាលយោ អត្ថិ, សោបិ គាហាបេតព្ពោ ¶ . បរិបុច្ឆន្តិ បុច្ឆិតបញ្ហវិស្សជ្ជនំ, អដ្ឋកថំ វា. ទិគុណន្តិ អញ្ញេហិ លព្ភមានតោ ទ្វិគុណំ. បក្ខវារេនាតិ អឌ្ឍមាសវារេន.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ភណ្ឌបដិសាមនវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១១. កយវិក្កយសមាបត្តិវិនិច្ឆយកថា

៥៧. ឯវំ ភណ្ឌបដិសាមនវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ កយវិក្កយវិនិច្ឆយំ កថេន្តោ ‘‘កយវិក្កយសមាបត្តី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កយនំ កយោ, បរភណ្ឌស្ស គហណំ, វិក្កយនំ ¶ វិក្កយោ, សកភណ្ឌស្ស ទានំ, កយោ ច វិក្កយោ ច កយវិក្កយំ. សមាបជ្ជនំ សមាបត្តិ, តស្ស ទុវិធស្ស កិរិយស្ស ករណំ. តស្សរូបំ ទស្សេតិ ‘‘ឥមិនា’’តិអាទិនា.

សេសញាតកេសុ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតសម្ភវតោ តទភាវដ្ឋានម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘មាតរំ វា បន បិតរំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តេន វិញ្ញត្តិសទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនញ្ច ន ហោតិ ‘‘ឥមិនា ឥទំ ទេហី’’តិ វទន្តោតិ ទស្សេតិ, កយវិក្កយំ បន អាបជ្ជតិ ‘‘ឥមិនា ឥទំ ទេហី’’តិ វទន្តោតិ ទស្សេតិ. ឥមិនា ច ឧបរិ អញ្ញាតកន្ត្យាទិនា ច សេសញាតកំ ‘‘ឥមំ ទេហី’’តិ វទតោ វិញ្ញត្តិ ន ហោតិ, ‘‘ឥមំ គណ្ហាហី’’តិ បន ទទតោ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ, ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិ កយវិក្កយំ អាបជ្ជតោ និស្សគ្គិយន្តិ អយម្បិ អត្ថោ ទស្សិតោ ហោតិ មិគបទវលញ្ជនន្យាយេន. តស្មាឥច្ចាទិកេបិ ‘‘មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ កយវិក្កយំ, សេសញាតកេហិ សទ្ធិំ ទ្វេ អាបត្តិយោ, អញ្ញាតកេហិ សទ្ធិំ តិស្សោ អាបត្តិយោ’’តិ វត្តព្ពេ តេនេវ ន្យាយេន ញាតុំ សក្កាតិ កត្វា ន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ, អញ្ញថា អព្យាបិតទោសោ សិយា.

‘‘ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ឥទំ ករោថា’’តិ វុត្តេ បុព្ពាបរសម្ពន្ធាយ កិរិយាយ វុត្តត្តា ‘‘ឥមិនា ឥទំ ទេហី’’តិ វុត្តសទិសំ ហោតិ. ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជ, ឥទំ នាម ករោហី’’តិ វា, ‘‘ឥទំ ¶ ភត្តំ ភុត្តោសិ, ឥទំ នាម ករោហិ, ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជិស្សសិ, ឥទំ នាម ករោហី’’តិ បន វុត្តេ អសម្ពន្ធាយ កិរិយាយ វុត្តត្តា កយវិក្កយោ ន ហោតិ. វិឃាសាទានំ ភត្តទានេ ច អនបេក្ខត្តា សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ ន ហោតិ, ការាបនេ ហត្ថកម្មមត្តត្តា វិញ្ញត្តិ ន ហោតិ, តស្មា វដ្ដតិ. ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិនា អសតិបិ និស្សគ្គិយវត្ថុម្ហិ បាចិត្តិយំ ទេសេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

អគ្ឃំ បុច្ឆិតុំ វដ្ដតិ, ឯត្តាវតា កយវិក្កយោ ន ហោតីតិ អត្ថោ. គណ្ហិតុំ វដ្ដតីតិ ‘‘ឥមិនា ឥទំ ទេហី’’តិ អវុត្តត្តា ¶ កយវិក្កយោ ន ហោតិ, មូលស្ស អត្ថិតាយ វិញ្ញត្តិបិ ន ហោតិ. បត្តោ ន គហេតព្ពោ បរភណ្ឌស្ស មហគ្ឃតាយ. ឯវំ សតិ កថំ កាតព្ពោតិ អាហ ‘‘មម វត្ថុ អប្បគ្ឃន្តិ អាចិក្ខិតព្ព’’ន្តិ. ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពតំ អាបជ្ជតិ ថេយ្យាវហារសម្ភវតោ, ឩនមាសកំ ចេ អគ្ឃតិ, ទុក្កដំ. មាសកតោ បដ្ឋាយ យាវ ឩនបញ្ចមាសកំ ចេ អគ្ឃតិ, ថុល្លច្ចយំ. បញ្ចមាសកំ ចេ អគ្ឃតិ, បារាជិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ទេតិ, វដ្ដតិ បុញ្ញត្ថាយ ទិន្នត្តា អធិកស្ស. កប្បិយការកស្ស បន…បេ… វដ្ដតិ ឧភតោ កប្បិយភណ្ឌត្តា. ឯកតោ ឧភតោ វា ចេ អកប្បិយភណ្ឌំ ហោតិ, ន វដ្ដតិ. ‘‘មា គណ្ហាហី’’តិ វត្តព្ពោ, កស្មា? កប្បិយការកស្ស អឆេកត្តា.

អញ្ញេន អប្បដិគ្គហិតេន អត្ថោ, កស្មា? សត្តាហកាលិកត្តា តេលស្ស. បដិគ្គហិតតេលំ សត្តាហបរមំ ឯវ ឋបេតព្ពំ, តស្មា តតោ បរំ ឋបិតុកាមស្ស អប្បដិគ្គហិតតេលេន អត្ថោ ហោតិ. អប្បដិគ្គហិតំ ទូសេយ្យ, អនិយមិតកាលំ អប្បដិគ្គហិតតេលំ នាឡិយំ អវសិដ្ឋបដិគ្គហិតតេលំ អត្តនោ កាលំ វត្តាបេយ្យ.

៥៨. ឥទំ បត្តចតុក្កំ វេទិតព្ពន្តិ អកប្បិយបត្តចតុក្កំ វុត្តំ, បញ្ចមោ បន កប្បិយោ. តេន វក្ខតិ ‘‘អយំ បត្តោ សព្ពកប្បិយោ ពុទ្ធានម្បិ បរិភោគារហោ’’តិ. អយំ បត្តោ មហាអកប្បិយោ នាម, កស្មា? រូបិយំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អយពីជំ សមុដ្ឋាបេត្វា តេន លោហេន បត្តស្ស ការិតត្តា, ឯវំ ពីជតោ បដ្ឋាយ ទូសិតត្តា. យថា ច តតិយបារាជិកវិសយេ ថាវរបយោគេសុ បាសសូលាទីសុ មូលតោ បដ្ឋាយ ការិតេសុ កិស្មិញ្ចិ ទណ្ឌមត្តេ វា វាកមត្តេ វា អវសិដ្ឋេ សតិ ន មុច្ចតិ, សព្ពស្មិំ នដ្ឋេយេវ មុច្ចតិ, ឯវមិធាបិ ពីជតោ ¶ បដ្ឋាយ កតត្តា តស្មិំ បត្តេ កិស្មិញ្ចិ បត្តេ អវសិដ្ឋេបិ កប្បិយោ ភវិតុំ ន សក្កា. តថា ច វក្ខតិ ‘‘សចេបិ តំ វិនាសេត្វា ¶ ថាលកំ ការេតិ, តម្បិ អកប្បិយ’’ន្ត្យាទិ. ឯវំ សន្តេបិ ទុតិយបត្តេ វិយ មូលេ ច មូលស្សាមិកានំ, បត្តេ ច បត្តស្សាមិកានំ ទិន្នេ កប្បិយោ កាតុំ សក្កា ភវេយ្យ នុ ខោតិ អាសង្កាយមាហ ‘‘ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេន កប្បិយោ កាតុ’’ន្តិ. តស្សត្ថោ – ទុតិយបត្តំ រូបិយំ បដិគ្គណ្ហិត្វា គិហីហិ បរិនិដ្ឋាបិតមេវ កិណាតិ, ន ពីជតោ បដ្ឋាយ ទូសេតិ, តស្មា ទុតិយបត្តោ កប្បិយោ កាតុំ សក្កា, ឥធ បន ពីជតោ បដ្ឋាយ ទូសិតត្តា តេន ភិក្ខុនា តំ បត្តំ បុន អយបាសាណពីជំ កាតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា, បដិគ្គហិតរូបិយស្ស ច វឡញ្ជិតត្តា បុន សាមិកានំ ទាតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេន កប្បិយោ កាតុន្តិ.

ឥទានិ តំ អសក្កុណេយ្យត្តំ អញ្ញេន បការេន វិត្ថារេតុំ ‘‘សចេបី’’តិអាទិមាហ. ឥមិនា កិញ្ចិបិ អយវត្ថុម្ហិ អវសិដ្ឋេ សតិ អកប្បិយោវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. តេន វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៩១) ‘‘រូបិយំ ឧគ្គណ្ហិត្វាតិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ, មុត្តាទិទុក្កដវត្ថុម្បិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ការិតម្បិ បញ្ចន្នំ ន វដ្ដតិ ឯវ. សមុដ្ឋាបេតីតិ សយំ គន្ត្វា វា ‘ឥមំ កហាបណាទិំ កម្មការានំ ទត្វា ពីជំ សមុដ្ឋាបេហី’តិ អញ្ញំ អាណាបេត្វា វា សមុដ្ឋាបេតិ. មហាអកប្បិយោតិ អត្តនាវ ពីជតោ បដ្ឋាយ ទូសិតត្តា អញ្ញស្ស មូលស្សាមិកស្ស អភាវតោ វុត្តំ. សោ ហិ ចោរេហិ អច្ឆិន្នោបិ បុន លទ្ធោ ជានន្តស្ស កស្សចីបិ ន វដ្ដតិ. យទិ ហិ វដ្ដេយ្យ, តឡាកាទីសុ វិយ ‘អច្ឆិន្នោ វដ្ដតី’តិ អាចរិយា វទេយ្យុំ. ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេនាតិ សង្ឃស្ស វិស្សជ្ជនេន ចោរាទិអច្ឆិន្ទនេនបិ កប្បិយោ កាតុំ ន សក្កា, ឥទញ្ច តេន រូបេន ¶ ឋិតំ តម្មូលកេន វត្ថមុត្តាទិរូបេន ឋិតញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. ទុក្កដវត្ថុម្បិ ហិ តម្មូលកកប្បិយវត្ថុ ច ន សក្កា កេនចិ តេន រូបេន កប្បិយំ កាតុំ. យទិ បន សោ ភិក្ខុ តេន កប្បិយវត្ថុនា, ទុក្កដវត្ថុនា វា បុន រូបិយំ ចេតាបេយ្យ, តំ រូបិយំ និស្សជ្ជាបេត្វា អញ្ញេសំ កប្បិយំ កាតុម្បិ សក្កា ភវេយ្យាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ បបញ្ចិតំ, យញ្ច តមេវ គហេត្វា បោរាណដីកាយំ បបញ្ចិតំ, តំ វិត្ថារេត្វា វុច្ចមានំ អតិវិត្ថារិតញ្ច ភវិស្សតិ, សោតូនញ្ច ទុព្ពិញ្ញេយ្យំ, តស្មា ឯត្តកមេវ វទិម្ហ, អត្ថិកេហិ បន តេសុ តេសុ បករណេសុ ឱលោកេត្វា គហេតព្ពន្តិ.

ទុតិយបត្តេ បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន កប្បតីតិ រូបិយស្ស បដិគ្គហិតត្តា, កយវិក្កយស្ស ច កតត្តា. សក្កា បន កប្បិយោ កាតុន្តិ គិហីហិ បរិនិដ្ឋាបិតបត្តស្សេវ កិណិតត្តា ¶ , ពីជតោ បដ្ឋាយ អទូសិតត្តា, មូលមូលស្សាមិកានញ្ច បត្តបត្តស្សាមិកានញ្ច វិជ្ជមានត្តា. យថា បន សក្កា ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘មូលេ’’តិអាទិមាហ.

តតិយបត្តេ សទិសោយេវាតិ ‘‘បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន វដ្ដតិ, សក្កា បន កប្បិយោ កាតុ’’ន្តិ ឥមំ នយំ និទ្ទិសតិ. ននុ តតិយបត្តោ កប្បិយវោហារេន គហិតោ, អថ កស្មា អកប្បិយោតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘កប្បិយវោហារេន គហិតោបិ ទុតិយបត្តសទិសោយេវ, មូលស្ស សម្បដិច្ឆិតត្តា អកប្បិយោ’’តិ. ទុតិយចោទនំ បន សយមេវ វទតិ. ឯត្ថ ច ‘‘ទុតិយបត្តសទិសោយេវា’’តិ វុត្តត្តា មូលេ ច មូលស្សាមិកានំ, បត្តេ ច បត្តស្សាមិកានំ ទិន្នេ កប្បិយោ ហោតិ, កប្បិយភណ្ឌំ ទត្វា គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. មូលស្ស អនិស្សដ្ឋត្តាតិ យេន ឧគ្គហិតមូលេន បត្តោ កីតោ, តស្ស មូលស្ស សង្ឃមជ្ឈេ អនិស្សដ្ឋត្តា. ឯតេន រូបិយមេវ និស្សជ្ជិតព្ពំ, ន តម្មូលកំ អរូបិយន្តិ ¶ ទស្សេតិ. យទិ ហិ តេន សម្បដិច្ឆិតមូលំ សង្ឃមជ្ឈេ និស្សដ្ឋំ សិយា, តេន កប្បិយេន កម្មេន អារាមិកាទីហិ គហេត្វា ទិន្នបត្តោ រូបិយបដិគ្គាហកំ ឋបេត្វា សេសានំ វដ្ដេយ្យ.

ចតុត្ថបត្តេ ទុព្ពិចារិតត្តាតិ ‘‘ឥមេ កហាបណេ ទត្វា ឥទំ ទេហី’’តិ គហិតត្តា គិហិសន្តកានំ កហាបណានំ ទុដ្ឋុវិចារិតត្តា ឯតស្ស វិចារណកស្ស ភិក្ខុនោ ឯវ ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. មូលស្ស អសម្បដិច្ឆិតត្តាតិ ឯតេន មូលស្ស គិហិសន្តកត្តំ ទស្សេតិ, តេនេវ បត្តស្ស រូបិយសំវោហារេន អនុប្បន្នតញ្ច ទស្សេតិ, តេន ច តស្ស បត្តស្ស និស្សជ្ជិយាភាវំ, ភិក្ខុស្ស ច បាចិត្តិយាភាវំ ទីបេតិ, តេន ច ទុព្ពិចារិតមត្តេន ទុក្កដមត្តភាវំ បកាសេតិ. និស្សជ្ជីតិ ឥទញ្ច ទានវសេន វុត្តំ, ន វិនយកម្មវសេន. តេនេវ ច ‘‘សប្បិស្ស បូរាបេត្វា’’តិ វុត្តំ.

បញ្ចមបត្តេ សព្ពកប្បិយោតិ អត្តនោ ច បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានញ្ច ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធានញ្ច កប្បិយោ. តេនាហ ‘‘ពុទ្ធានម្បិ បរិភោគារហោ’’តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

កយវិក្កយសមាបត្តិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឯកាទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១២. រូបិយាទិបដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថា

៥៩. ឯវំ ¶ កយវិក្កយសមាបត្តិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ រូបិយាទិបដិគ្គហណវិនិច្ឆយំ កថេន្តោ ‘‘រូបិយាទិបដិគ្គហោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សញ្ញាណត្ថាយ កតំ រូបំ ឯត្ថ អត្ថីតិ ¶ រូបិយំ, យំ កិញ្ចិ វោហារូបគំ ធនំ. តេន វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៥៨៤) ‘‘ឥធ បន យំ កិញ្ចិ វោហារគមនីយំ កហាបណាទិ អធិប្បេត’’ន្តិ. បឋមំ អាទីយតីតិអាទិ, កិំ តំ? រូបិយំ, រូបិយំ អាទិ យេសំ តេតិ រូបិយាទយោ, ទាសិទាសខេត្តវត្ថុអាទយោ, បដិគ្គហណំ បដិគ្គហោ, សម្បដិច្ឆនន្តិ អត្ថោ. រូបិយាទីនំ បដិគ្គហោ រូបិយាទិបដិគ្គហោ. ជាតសមយេ ឧប្បន្នំ រូបមេវ រូបំ អស្ស ភវតិ, ន វិការមាបជ្ជតីតិ ជាតរូបំ, សុវណ្ណំ. ធវលសភាវតាយ សត្តេហិ រញ្ជិយតេតិ រជតំ, សជ្ឈុ. ជាតរូបេន កតោ មាសកោ ជាតរូបមាសកោ. រជតេន កតោ មាសកោ រជតមាសកោតិ ឥទំ ចតុព្ពិធមេវ និស្សគ្គិយវត្ថុ ហោតិ, ន លោហមាសកាទយោតិ អាហ ‘‘តម្ពលោហាទីហិ…បេ… សង្គហិតោ’’តិ. តម្ពលោហាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន កំសលោហវដ្ដលោហតិបុសីសាទីហិ កតោបិ លោហមាសកោយេវាតិ ទស្សេតិ. កិំ ឥទមេវ និស្សគ្គិយវត្ថុ ហោតិ, ឧទាហុ មុត្តាទយោបីតិ អាហ ‘‘មុត្តា…បេ… ទុក្កដវត្ថូ’’តិ. ឥមេសំ ទ្វិន្នំ វត្ថូនំ កោ វិសេសោតិ អាហ ‘‘តត្ថ និស្សគ្គិយវត្ថុំ…បេ… ទុក្កដមេវា’’តិ. តត្ថ និស្សគ្គិយវត្ថុ អត្តនោ អត្ថាយ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, សេសានំ អត្ថាយ ទុក្កដំ, ទុក្កដវត្ថុ សព្ពេសំ អត្ថាយ ទុក្កដមេវាតិ យោជនា.

ឥទានិ តេសុ វត្ថូសុ កប្បិយាកប្បិយវិនិច្ឆយំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ’’តិ. តត្ថ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ, កស្មា? ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ អកប្បិយវោហារេន ទិន្នត្តា. ទត្វា បក្កមតិ, វដ្ដតិ, កស្មា? សង្ឃស្ស ហត្ថេ អទត្វា វឌ្ឍកីអាទីនំ ហត្ថេ ទិន្នត្តា. ឯវម្បិ វដ្ដតិ គិហីនំ ហត្ថេ ឋបិតត្តា. បដិក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ សង្ឃគណបុគ្គលានំ អនាមសិតត្តា. ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពំ ‘‘តុម្ហេ គហេត្វា ¶ ឋបេថា’’តិ វុត្តត្តា. បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ អាបត្តីតិ ‘‘សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វុត្តត្តា បដិគ្គហណេ បាចិត្តិយំ, បរិភោគេ ទុក្កដំ. ស្វេវ សាបត្តិកោតិ ទុក្កដាបត្តិំ សន្ធាយ វទតិ. វទតិ, វដ្ដតិ ‘‘តុម្ហេ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ កប្បិយវោហារេន វុត្តត្តា. ចីវរត្ថាយ ទិន្នំ ចីវរេយេវ ឧបនេតព្ពំ, កស្មា? យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ពត្តា. សេនាសនបច្ចយស្ស ឥតរបច្ចយត្តយតោ វិសេសំ ¶ ទស្សេន្តោ ‘‘សេនាសនត្ថាយា’’តិអាទិមាហ. ឥមិនា អវិស្សជ្ជិយអវេភង្គិយភាវំ ទស្សេតិ. ឯវំ សន្តេបិ អាបទាសុ កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិមាហ.

៦០. ឯវំ និស្សគ្គិយវត្ថូសុ កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទុក្កដវត្ថូសុ កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ កោចិ មយ្ហ’’ន្ត្យាទិមាហ. ឯត្ថ បន បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ អាបត្តីតិ ទុក្កដមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តឡាកស្សបិ ខេត្តសង្គហិតត្តា តស្ស បដិគ្គហណេបិ អាបត្តិ វុត្តា. ‘‘ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថាតិ ទេតីតិ ឯត្ថ ‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ តឡាកំ ទម្មី’តិ វា ‘ចតុបច្ចយបរិភោគត្ថំ តឡាកំ ទម្មី’តិ វា វទតិ, វដ្ដតិយេវ. ‘ឥតោ តឡាកតោ ឧប្បន្នេ បច្ចយេ ទម្មី’តិ វុត្តេ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៣៧-៥៣៩) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៣៨-៥៣៩) តថេវ វត្វា ‘‘ឥទញ្ច សង្ឃស្ស ទីយមានញ្ញេវ សន្ធាយ វុត្តំ, បុគ្គលស្ស បន ឯវម្បិ ទិន្នំ តឡាកខេត្តាទិ ន វដ្ដតិ. សុទ្ធចិត្តស្ស បន ឧទកបរិភោគត្ថំ កូបបោក្ខរណិអាទយោ វដ្ដន្តិ. ‘សង្ឃស្ស តឡាកំ អត្ថិ, តំ កថ’ន្តិ ហិ អាទិនា សព្ពត្ថ សង្ឃវសេនេវ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ហត្ថេ ភវិស្សតីតិ វសេ ភវិស្សតិ.

កប្បិយការកំ ឋបេថាតិ វុត្តេតិ សាមីចិវសេន វុត្តំ, អវុត្តេបិ ឋបេន្តស្ស ន ទោសោ អត្ថិ. តេនាហ ‘‘ឧទកំ វារេតុំ ¶ លព្ភតី’’តិ. យស្មា បរសន្តកំ ភិក្ខូនំ នាសេតុំ ន វដ្ដតិ, តស្មា ‘‘ន សស្សកាលេ’’តិ វុត្តំ. សស្សកាលេបិ តាសេត្វា មុញ្ចិតុំ វដ្ដតិ, អមុញ្ចតោ បន ភណ្ឌទេយ្យំ. ជនបទស្ស សាមិកោតិ ឥមិនាវ យោ តំ ជនបទំ វិចារេតិ, តេនបិ អច្ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ វដ្ដតិយេវាតិ វទន្តិ. បុន ទេតីតិ អច្ឆិន្ទិត្វា បុន ទេតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនា យេន កេនចិ ឥស្សរេន ‘‘បរិច្ចត្តមិទំ ភិក្ខូហិ អស្សាមិក’’ន្តិ សញ្ញាយ អត្តនោ គហេត្វា ទិន្នំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឧទកវាហកន្តិ ឧទកមាតិកំ. កប្បិយវោហារេបិ វិនិច្ឆយំ វក្ខាមីតិ បាឋសេសោ. ឧទកវសេនាតិ ឧទកបរិភោគត្ថំ. សុទ្ធចិត្តានន្តិ ឧទកបរិភោគត្ថមេវ. ឥទំ សហត្ថេន ច អកប្បិយវោហារេន ច ករោន្តេ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘សស្សសម្បាទនត្ថ’’ន្តិ ឯវំ អសុទ្ធចិត្តានម្បិ បន សយំ អកត្វា កប្បិយវោហារេន អាណាបេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. កប្បិយការកំ ឋបេតុំ ន វដ្ដតីតិ ឥទំ សហត្ថាទិនា កតតឡាកត្តា អស្សារុប្បន្តិ វុត្តំ. ឋបេន្តស្ស បន តំ បច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តស្ស វា សង្ឃស្ស អាបត្តិ ន បញ្ញាយតិ, អដ្ឋកថាបមាណេន វា ឯត្ថ អាបត្តិ ¶ គហេតព្ពា. អលជ្ជិនា ការាបិតេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ អាហ ‘‘លជ្ជិភិក្ខុនា’’តិ, មត្តិកុទ្ធរណាទីសុ ការាបិតេសូតិ អធិប្បាយោ.

៦១. នវសស្សេតិ អកតបុព្ពេ កេទារេ. កហាបណេតិ ឥមិនា ធញ្ញុដ្ឋាបនេ តស្សេវ អកប្បិយន្តិ ទស្សេតិ. អបរិច្ឆិន្នភាគេតិ ‘‘ឯត្តកេ ភូមិភាគេ ឯត្តកោ ភាគោ ទាតព្ពោ’’តិ ឯវំ អបរិច្ឆិន្នភាគេ. ធញ្ញុដ្ឋាបនេ កសតិ, បយោគេបិ ទុក្កដមេវ, ន កហាបណុដ្ឋាបនេ វិយ. ‘‘កសថ វបថា’’តិ វចនេន សព្ពេសម្បិ អកប្បិយំ សិយាតិ អាហ ‘‘អវត្វា’’តិ. ឯត្តកោ នាម ភាគោតិ ឯត្ថ ឯត្តកោ កហាបណោតិ ឥទម្បិ សន្ធាយ វទតិ. តថាវុត្តេបិ ហិ តទា កហាបណានំ អវិជ្ជមានត្តា អាយតិំ ឧប្បជ្ជមានំ អញ្ញេសំ វដ្ដតិ ¶ ឯវ. តេនាហ ‘‘តស្សេវ តំ អកប្បិយ’’ន្តិ. តស្ស បន សព្ពបយោគេសុ បរិភោគេ ច ទុក្កដំ. កេចិ បន ធញ្ញបរិភោគេ ឯវ អាបត្តិ, ន បុព្ពភាគេតិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, យេន មិននរក្ខណាទិនា បយោគេន បច្ឆា ធញ្ញបរិភោគេ អាបត្តិ ហោតិ តស្ស បយោគស្ស ករណេ អនាបត្តិយា អយុត្តត្តា. បរិយាយកថាយ បន សព្ពត្ថ អនាបត្តិ. តេនេវ ‘‘ឯត្តកេហិ វីហីហិ ឥទញ្ចិទញ្ច អាហរថា’’តិ និយមវចនេ អកប្បិយំ វុត្តំ. កហាបណវិចារណេបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘វត្ថុ ច ឯវរូបំ នាម សំវិជ្ជតិ, កប្បិយការកោ នត្ថីតិ វត្តព្ព’’ន្តិអាទិវចនញ្ចេត្ថ សាធកំ. រជ្ជុយា វា ទណ្ឌេន វាតិ ឯត្ថ ‘‘បាទេហិបិ មិនិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. ខលេ វា ឋត្វា រក្ខតីតិ ឯត្ថ បន ថេនេត្វា គណ្ហន្តេ ទិស្វា ‘‘មា គណ្ហថា’’តិ និវារេន្តោ រក្ខតិ នាម, សចេ បន អវិចារេត្វា កេវលំ តុណ្ហីភូតោវ រក្ខណត្ថាយ ឱលោកេន្តោ តិដ្ឋតិ, វដ្ដតិ. ‘‘សចេបិ តស្មិំ តុណ្ហីភូតេ ចោរិកាយ ហរន្តិ, ‘មយំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចេស្សាមា’តិ ឯវំ វត្តុម្បិ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. នីហរាបេតិ បដិសាមេតីតិ ឯត្ថាបិ ‘‘សចេ បរិយាយេន វទតិ, វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. អបុព្ពស្ស អនុប្បាទិតត្តា អញ្ញេសំ វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘តស្សេវេតំ អកប្បិយ’’ន្តិ.

សព្ពេសំ អកប្បិយំ, កស្មា? កហាបណានំ វិចារិតត្តាតិ ឯត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៣៧-៥៣៩) ឯវំ វិចារណា កតា – ននុ ច ទុព្ពិចារិតមត្តេន តស្សេវេតំ អកប្បិយំ, ន សព្ពេសំ រូបិយសំវោហារេ ចតុត្ថបត្តោ វិយ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៩) ‘‘យោ បន រូបិយំ អសម្បដិច្ឆិត្វា ‘ថេរស្ស បត្តំ កិណិត្វា ទេហី’តិ បហិតកប្បិយការកេន សទ្ធិំ កម្មារកុលំ គន្ត្វា បត្តំ ទិស្វា ‘ឥមេ កហាបណេ គហេត្វា ឥមំ ទេហី’តិ កហាបណេ ទាបេត្វា គហិតោ, អយំ បត្តោ ឯតស្សេវ ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតិ ¶ ទុព្ពិចារិតត្តា ¶ , អញ្ញេសំ បន វដ្ដតិ មូលស្ស អសម្បដិច្ឆិតត្តា’’តិ, តស្មា យំ តេ អាហរន្តិ, សព្ពេសំ អកប្បិយំ. កស្មា? កហាបណានំ វិចារិតត្តាតិ ឥទំ កស្មា វុត្តន្តិ? ឯត្ថ កេចិ វទន្តិ ‘‘កហាបណេ សាទិយិត្វា វិចារិតំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ, សង្ឃិកត្តា ច និស្សជ្ជិតុំ ន សក្កា, តស្មា សព្ពេសំ ន កប្បតីតិ តេសំ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘អសាទិយិត្វាបិ កហាបណានំ វិចារិតត្តា រូបិយសំវោហារោ កតោ ហោតិ, សង្ឃិកត្តា ច និស្សជ្ជិតុំ ន សក្កា, តស្មា សព្ពេសំ ន កប្បតី’’តិ វទន្តិ. គណ្ឋិបទេសុ បន តីសុបិ ឥទំ វុត្តំ ‘‘ចតុត្ថបត្តោ គិហិសន្តកានំយេវ កហាបណានំ វិចារិតត្តា អញ្ញេសំ កប្បតិ, ឥធ បន សង្ឃិកានំ វិចារិតត្តា សព្ពេសំ ន កប្បតី’’តិ. សព្ពេសម្បិ វាទោ តេន តេន បរិយាយេន យុត្តោយេវាតិ.

៦២. ចតុសាលទ្វារេតិ ភោជនសាលំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៦៣. ‘‘វនំ ទម្មិ, អរញ្ញំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ បន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ និវាសដ្ឋានត្តា បុគ្គលស្សបិ សុទ្ធចិត្តេន គហេតុំ វដ្ដតិ. សីមំ ទេមាតិ វិហារសីមាទិសាធារណវចនេន វុត្តត្តា ‘‘វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. បរិយាយេន កថិតត្តាតិ ‘‘គណ្ហាហី’’តិ អវត្វា ‘‘សីមា គតា’’តិ បរិយាយេន កថិតត្តា. បកតិភូមិករណត្ថំ ‘‘ហេដ្ឋា គហិតំ បំសុ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ទាសំ ទម្មីតិ ឯត្ថ ‘‘មនុស្សំ ទម្មីតិ វុត្តេ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. វេយ្យាវច្ចករន្តិអាទិនា វុត្តេ បុគ្គលស្សបិ ទាសំ គហេតុំ វដ្ដតិ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ អារាមិក’’ន្តិ វិសេសេត្វា អនុញ្ញាតត្តា. តញ្ច ខោ បិលិន្ទវច្ឆេន គហិតបរិភុត្តក្កមេន, ន គហដ្ឋានំ ទាសបរិភោគក្កមេន. ខេត្តាទយោ បន សព្ពេ សង្ឃស្សេវ វដ្ដន្តិ បាឡិយំ បុគ្គលិកវសេន គហេតុំ អននុញ្ញាតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កុក្កុដសូករេ…បេ… វដ្ដតីតិ ឯត្ថ កុក្កុដសូករេសុ ទីយមានេសុ ‘‘ឥមេហិ អម្ហាកំ អត្ថោ នត្ថិ, សុខំ ជីវន្តុ, អរញ្ញេ វិស្សជ្ជេថា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ ¶ . វិហារស្ស ទេមាតិ សង្ឃិកវិហារំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ខេត្តវត្ថុបដិគ្គហណា បដិវិរតោ ហោតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) សុត្តន្តេសុ អាគតបដិក្ខេបោ ភគវតា អាបត្តិយាបិ ហេតុភាវេន កតោតិ ភគវតោ អធិប្បាយំ ជានន្តេហិ សង្គីតិការកមហាថេរេហិ ខេត្តបដិគ្គហណាទិនិស្សិតោ អយំ សព្ពោបិ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ វុត្តោតិ គហេតព្ពោ.

៦៤. ចីវរចេតាបន្នន្តិ ចីវរមូលំ. បហិណេយ្យាតិ បេសេយ្យ. ចេតាបេត្វាតិ បរិវត្តេត្វា. អច្ឆាទេហីតិ ¶ វោហារវចនមេតំ, ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេហីតិ អយំ បនេត្ថ អត្ថោ. អាភតន្តិ អានីតំ.

ឥមស្មិំ ឋានេ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥២៨-៥៣១) ឯវំ វិចារណា កតា – ឯត្ថ ច យំ វុត្តំ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ឥមិនា ចីវរចេតាបន្នេន ចីវរំ ចេតាបេត្វា ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ ចីវរេន អច្ឆាទេហីតិ ឥទំ អាគមនសុទ្ធិំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. សចេ ហិ ‘ឥទំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេហី’តិ បេសេយ្យ, អាគមនស្ស អសុទ្ធត្តា អកប្បិយវត្ថុំ អារព្ភ ភិក្ខុនា កប្បិយការកោបិ និទ្ទិសិតព្ពោ ន ភវេយ្យា’’តិ, តត្ថ អាគមនស្ស សុទ្ធិយា វា អសុទ្ធិយា វា វិសេសប្បយោជនំ ន ទិស្សតិ. សតិបិ ហិ អាគមនស្ស អសុទ្ធភាវេ ទូតោ អត្តនោ កុសលតាយ កប្បិយវោហារេន វទតិ, កប្បិយការកោ ន និទ្ទិសិតព្ពោតិ ឥទំ នត្ថិ, ន ច ទូតេន កប្បិយវោហារវសេន វុត្តេ ទាយកេន ‘‘ឥទំ កថំ បេសិត’’ន្តិ ឦទិសី វិចារណា ឧបលព្ភតិ, អវិចារេត្វា ច តំ ន សក្កា ជានិតុំ. យទិ បន អាគមនស្ស អសុទ្ធត្តា កប្បិយការកោ និទ្ទិសិតព្ពោ ន ភវេយ្យ, ចីវរានំ អត្ថាយ ទូតស្ស ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុម្ហិ បេសិតេ សព្ពត្ថ ទាយកេន កថំ បេសិតន្តិ បុច្ឆិត្វាវ កប្បិយការកោ និទ្ទិសិតព្ពោ ភវេយ្យ, តស្មា អសតិបិ ¶ អាគមនសុទ្ធិយំ សចេ សោ ទូតោ អត្តនោ កុសលតាយ កប្បិយវោហារវសេន វទតិ, ទូតស្សេវ វចនំ គហេតព្ពំ. យទិ ហិ អាគមនសុទ្ធិយេវេត្ថ បមាណំ, មូលស្សាមិកេន កប្បិយវោហារវសេន បេសិតស្ស ទូតស្ស អកប្បិយវោហារវសេន វទតោបិ កប្បិយការកោ និទ្ទិសិតព្ពោ ភវេយ្យ, តស្មា សព្ពត្ថ ទូតវចនមេវ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. ឥមិនា ចីវរចេតាបន្នេនាតិអាទិនា បន ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘កប្បិយវសេន អាភតម្បិ ចីវរមូលំ ឦទិសេន ទូតវចនេន អកប្បិយំ ហោតិ, តស្មា តំ បដិក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ. តេនេវាហ ‘‘តេន ភិក្ខុនា សោ ទូតោ ឯវមស្ស វចនីយោតិអាទី’’តិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៣៨-៥៣៩) បន ឯវំ វុត្តំ – យំ វុត្តំ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ឥមិនា ចីវរចេតាបន្នេន ចីវរំ ចេតាបេត្វា ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ ចីវរេន អច្ឆាទេហីតិ ឥទំ អាគមនសុទ្ធិំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. សចេ ហិ ‘ឥទំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេហី’តិ បេសេយ្យ, អាគមនស្ស អសុទ្ធត្តា អកប្បិយវត្ថុំ អារព្ភ ភិក្ខុនា កប្បិយការកោបិ និទ្ទិសិតព្ពោ ន ភវេយ្យា’’តិ, តំ និស្សគ្គិយវត្ថុទុក្កដវត្ថុភូតំ អកប្បិយចីវរចេតាបន្នំ ‘‘អសុកស្ស ភិក្ខុនោ ទេហី’’តិ ឯវំ អាគមនសុទ្ធិយា អសតិ, សិក្ខាបទេ ¶ អាគតនយេន ទូតវចនេ ច អសុទ្ធេ សព្ពថា បដិក្ខេបោយេវ កាតុំ វដ្ដតិ, ន បន ‘‘ចីវរញ្ច ខោ មយំ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ វត្តុំ, តទនុសារេន វេយ្យាវច្ចករញ្ច និទ្ទិសិតុំ អាគមនទូតវចនានំ ឧភិន្នំ អសុទ្ធត្តា, បាឡិយំ អាគតនយេន បន អាគមនសុទ្ធិយា សតិ ទូតវចនេ អសុទ្ធេបិ សិក្ខាបទេ អាគតនយេន សព្ពំ កាតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តេន ច យថា ទូតវចនាសុទ្ធិយម្បិ អាគមនេ សុទ្ធេ វេយ្យាវច្ចករំ និទ្ទិសិតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ អាគមនាសុទ្ធិយម្បិ ទូតវចនេ សុទ្ធេ វដ្ដតិ ឯវាតិ អយមត្ថោ អត្ថតោ ¶ សិទ្ធោវ ហោតិ. ឧភយសុទ្ធិយំ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ឧភយាសុទ្ធិបក្ខមេវ សន្ធាយ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘កប្បិយការកោបិ និទ្ទិសិតព្ពោ ន ភវេយ្យា’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

យំ បនេត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៣៧-៥៣៩) ‘‘អាគមនស្ស សុទ្ធិយា វា អសុទ្ធិយា វា វិសេសប្បយោជនំ ន ទិស្សតី’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ មាតិកាដ្ឋកថាវចនស្ស អធិប្បាយំ អសល្លក្ខេត្វា វុត្តំ យថាវុត្តនយេន អាគមនសុទ្ធិអាទិនា សប្បយោជនត្តា. យោ បនេត្ថ ‘‘មូលស្សាមិកេន កប្បិយវោហារវសេន, បេសិតទូតស្ស អកប្បិយវោហារេន វទតោបិ កប្បិយការកោ និទ្ទិសិតព្ពោ ភវេយ្យា’’តិ អនិដ្ឋប្បសង្គោ វុត្តោ, សោ អនិដ្ឋប្បសង្គោ ឯវ ន ហោតិ អភិមតត្តា. តថា ហិ សិក្ខាបទេ ឯវ ‘‘បដិគ្គណ្ហតុ អាយស្មា ចីវរចេតាបន្ន’’ន្តិ អកប្បិយវោហារេន វទតោ ទូតស្ស កប្បិយេន កម្មេន វេយ្យាវច្ចករោ និទ្ទិសិតព្ពោ វុត្តោ អាគមនស្ស សុទ្ធត្តា, អាគមនស្សបិ អសុទ្ធិយំ បន កប្បិយេនបិ កម្មេន វេយ្យាវច្ចករោ ន និទ្ទិសិតព្ពោវាតិ អត្ថេវ អាគមនស្ស សុទ្ធិអសុទ្ធិយា បយោជនំ. កថំ បន ទូតវចនេន អាគមនសុទ្ធិ វិញ្ញាយតីតិ? នាយំ ភារោ. ទូតេន ហិ អកប្បិយវោហារេន វុត្តេ ឯវ អាគមនសុទ្ធិ គវេសិតព្ពា, ន ឥតរត្ថ. តត្ថ ច តស្ស វចនក្កមេន បុច្ឆិត្វា ច យុត្តិអាទីហិ ច សក្កា វិញ្ញាតុំ. ឥធាបិ ហិ សិក្ខាបទេ ‘‘ចីវរចេតាបន្នំ អាភត’’ន្តិ ទូតវចនេនេវ ចីវរំ កិណិត្វា ទាតុំ បេសិតភាវោ វិញ្ញាយតិ. យទិ ហិ សព្ពថា អាគមនសុទ្ធិ ន វិញ្ញាយតិ, បដិក្ខេបោ ឯវ កត្តព្ពោតិ.

សុវណ្ណំ រជតំ កហាបណោ មាសកោតិ ឥមានិ ហិ ចត្តារិ និស្សគ្គិយវត្ថូនិ, មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ សង្ខោ ¶ សិលា បវាឡំ លោហិតង្កោ មសារគល្លំ សត្ត ធញ្ញានិ ទាសិទាសំ ខេត្តំ វត្ថុ បុប្ផារាមផលារាមាទយោតិ ឥមានិ ទុក្កដវត្ថូនិ ច អត្តនោ វា ចេតិយសង្ឃគណបុគ្គលានំ វា អត្ថាយ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដន្តិ, តស្មា តំ សាទិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ន ខោ មយំ អាវុសោ ¶ ចីវរចេតាបន្នំ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ វុត្តំ. ចីវរញ្ច ខោ មយំ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិអាទិ ទូតវចនស្ស អកប្បិយត្តេបិ អាគមនសុទ្ធិយា បដិបជ្ជនវិធិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. កាលេន កប្បិយន្តិ យុត្តបត្តកាលេន យទា នោ អត្ថោ ហោតិ, តទា កប្បិយំ ចីវរំ បដិគ្គណ្ហាមាតិ អត្ថោ. វេយ្យាវច្ចករោតិ កិច្ចករោ, កប្បិយការកោតិ អត្ថោ. ‘‘វេយ្យាវច្ចករោ និទ្ទិសិតព្ពោ’’តិ ឥទំ ‘‘អត្ថិ បនាយស្មតោ កោចិ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ កប្បិយវចនេន វុត្តត្តា អនុញ្ញាតំ. សចេ បន ទូតោ ‘‘កោ ឥមំ គណ្ហាតិ, កស្ស វា ទេមី’’តិ វទតិ, ន និទ្ទិសិតព្ពោ. អារាមិកោ វា ឧបាសកោ វាតិ ឥទំ សារុប្បតាយ វុត្តំ, ឋបេត្វា បន បញ្ច សហធម្មិកេ យោ កោចិ កប្បិយការកោ វដ្ដតិ. ឯសោ ខោ អាវុសោ ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចករោតិ ឥទំ ទូតេន ‘‘អត្ថិ បនាយស្មតោ កោចិ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ បុច្ឆិតត្តា បុច្ឆាសភាគេន ភិក្ខុស្ស កប្បិយវចនទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឯវមេវ ហិ ភិក្ខុនា វត្តព្ពំ, ន វត្តព្ពំ ‘‘តស្ស ទេហី’’តិអាទិ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘ន វត្តព្ពោ តស្ស ទេហី’’តិអាទិមាហ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៣៨-៥៣៩) បន ‘‘ឯសោ ខោ…បេ… ន វត្តព្ពោ តស្ស ទេហីតិអាទិ អកប្បិយវត្ថុសាទិយនបរិមោចនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

អាណត្តោ សោ មយាតិ យថា តុម្ហាកំ ចីវរេន អត្ថេ សតិ ចីវរំ ទស្សតិ, ឯវំ វុត្តោតិ អត្ថោ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘សញ្ញត្តោតិអាទិ ឯវំ ទូតេន បុន វុត្តេ ¶ ឯវ ចោទេតុំ វដ្ដតិ, ន ឥតរថាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថ បន បាឡិយំ ‘‘សញ្ញត្តោ សោ មយា’’តិ អាគតត្តា ឯវំ វុត្តោ, បុរិមវាក្យេ បន វិនយសង្គហប្បករណេ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៦៤) ‘‘អាណត្តោ សោ មយា’’តិ បរិយាយវចនេន បរិវត្តិត្វា ឋបិតត្តា តថា វុត្តោ, តេន ច កប្បិយការកស្ស សញ្ញាបិតភាវេ ទូតេន ភិក្ខុស្ស បុន អារោចិតេ ឯវ ភិក្ខុនា កប្បិយការកោ ចោទេតព្ពោ ហោតិ, ន អនារោចិតេតិ ទស្សេតិ.

អត្ថោ មេ អាវុសោ ចីវរេនាតិ ចោទនាលក្ខណនិទស្សនមេតំ. ឥទំ វា ហិ វចនំ វត្តព្ពំ, តស្ស វា អត្ថោ យាយ កាយចិ ភាសាយ វត្តព្ពោ. ទេហិ មេ ចីវរន្តិអាទីនិ បន ន វត្តព្ពាការទស្សនត្ថំ វុត្តានិ. ឯតានិ ហិ វចនានិ, ឯតេសំ វា អត្ថោ យាយ កាយចិ ភាសាយ ន វត្តព្ពោ. ‘‘ឯវំ វទន្តោ ច បដិក្ខិត្តត្តា វត្តភេទេ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ, ចោទនា បន ហោតិយេវា’’តិ មហាគណ្ឋិបទេ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ច វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៣៨-៥៣៩) បន ‘‘ន វត្តព្ពោ ‘ទេហិ មេ ចីវរំ…បេ… ចេតាបេហិ មេ ចីវរ’ន្តិ ឥទំ ទូតេនាភតរូបិយំ ¶ បដិគ្គហេតុំ អត្តនា និទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកត្តាវ ‘ទេហិ មេ ចីវរំ…បេ… ចេតាបេហិ មេ ចីវរ’ន្តិ វទន្តោ រូបិយស្ស បកតត្តា តេន រូបិយេន បរិវត្តេត្វា ‘ទេហិ ចេតាបេហី’តិ រូបិយសំវោហារំ សមាបជ្ជន្តោ នាម ហោតីតិ តំ ទោសំ ទូរតោ បរិវជ្ជេតុំ វុត្តំ រូបិយបដិគ្គាហកេន សង្ឃមជ្ឈេ និស្សដ្ឋរូបិយេ វិយ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘ន វត្តព្ពោ ឥមំ វា ឥមំ វា អាហរា’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៥៨៤), តស្មា ន ឥទំ វិញ្ញត្តិទោសេ បរិវជ្ជេតុំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ ‘អត្ថោ មេ អាវុសោ ចីវរេនា’តិបិ អវត្តព្ពតាប្បសង្គតោ. តេនេវ ទូតនិទ្ទិដ្ឋេសុ រូបិយសំវោហារសង្កាភាវតោ អញ្ញំ កប្បិយការកំ ¶ ឋបេត្វាបិ អាហរាបេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថាបិ ‘‘ទូតេន ឋបិតរូបិយេន ចេតាបេត្វា ចីវរំ អាហរាបេហី’’តិ អវត្វា កេវលំ ‘‘ចីវរំ អាហរាបេហី’’តិ ឯវំ អាហរាបេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោតិ វុត្តំ.

ឥច្ចេតំ កុសលន្តិ ឯវំ យាវតតិយំ ចោទេន្តោ តំ ចីវរំ អភិនិប្ផាទេតុំ សក្កោតិ អត្តនោ បដិលាភវសេន, ឥច្ចេតំ កុសលំ សាធុ សុដ្ឋុ សុន្ទរំ. ចតុក្ខត្តុំ បញ្ចក្ខត្តុំ ឆក្ខត្តុបរមំ តុណ្ហីភូតេន ឧទ្ទិស្ស ឋាតព្ពន្តិ ឋានលក្ខណនិទស្សនមេតំ. ឆក្ខត្តុបរមន្តិ ច ភាវនបុំសកវចនមេតំ. ឆក្ខត្តុបរមន្តិ ឯតេន ចីវរំ ឧទ្ទិស្ស តុណ្ហីភូតេនេវ ឋាតព្ពំ, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ កាតព្ពន្តិ ឥទំ ឋានលក្ខណំ. តេនេវ ‘‘ន អាសនេតិអាទី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សទ្ទសត្ថេ បន –

‘‘កិរិយាវិសេសនំ សត្ថេ, វុត្តំ ធាតុវិសេសនំ;

ភាវនបុំសកន្ត្យេវ, សាសនេ សមុទីរិត’’ន្តិ. –

វចនតោ កិរិយាវិសេសនមេវ សាសនវោហារេន ភាវនបុំសកំ នាម ជាតំ;

‘‘មុទុំ បចតិឥច្ចត្រ, បចនំ ភវតីតិ ច;

សុខំ សយតិឥច្ចត្រ, ករោតិ សយនន្តិ ចា’’តិ. –

វចនតោ កិរិយាវិសេសនបទេន តុល្យាធិករណភូតំ កិរិយាវិសេស្យបទំ អកម្មកម្បិ សកម្មកម្បិ ភូធាតុករធាតូហិ សម្ពន្ធិតព្ពំ ហោតីតិ ឥមិនា ញាយេន ឆក្ខត្តុបរមំ ឋានំ ភវិតព្ពំ, ឆក្ខត្តុបរមំ ឋានំ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឯតេន ឆក្ខត្តុបរមំ ឯវំ ឋានំ ភវិតព្ពំ, ន តតោ អធិកំ ¶ , ឆក្ខត្តុបរមំ ឯវ ឋានំ កាតព្ពំ, ន តតោ ឧទ្ធន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ. ន អាសនេ និសីទិតព្ពន្តិ ‘‘ឥធ ភន្តេ និសីទថា’’តិ វុត្តេបិ ន និសីទិតព្ពំ. ន អាមិសំ បដិគ្គហេតព្ពន្តិ ‘‘យាគុខជ្ជកាទិភេទំ កិញ្ចិ អាមិសំ គណ្ហថ ភន្តេ’’តិ យាចិយមានេនបិ ន គណ្ហិតព្ពំ. ន ធម្មោ ភាសិតព្ពោតិ ‘‘មង្គលំ វា អនុមោទនំ ¶ វា ភាសថា’’តិ យាចិយមានេនបិ កិញ្ចិ ន ភាសិតព្ពំ, កេវលំ ‘‘កិំការណា អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិយមានេន ‘‘ជានាហិ អាវុសោ’’តិ វត្តព្ពោ.

ឋានំ ភញ្ជតីតិ អាគតការណំ ភញ្ជតិ កោបេតិ. ឋានន្តិ ឋិតិយា ច ការណស្ស ច នាមំ, តស្មា អាសនេ និសីទនេន ឋានំ កុប្បតិ, អាគតការណម្បិ, អាមិសបដិគ្គហណាទីសុ បន អាគតការណមេវ ភញ្ជតិ, ន ឋានំ. តេនាហ ‘‘អាគតការណំ ភញ្ជតី’’តិ. កេចិ បន ‘‘អាមិសបដិគ្គហណាទិនា ឋានម្បិ ភញ្ជតី’’តិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ, ដីកាយម្បិ នានាវាទេ ទស្សេត្វា ឋានភញ្ជនំ វុត្តំ, តំ អដ្ឋកថាវចនេន អសំសន្ទនតោ គន្ថគរុភយេន ន វទិម្ហ. ឥទានិ យា តិស្សោ ចោទនា, ឆ ច ឋានានិ វុត្តានិ, តត្ថ វុទ្ធិហានិំ ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ ចតុក្ខត្តុំ ចោទេតី’’តិអាទិមាហ. យស្មា ច ឯកចោទនាវុទ្ធិយា ទ្វិន្នំ ឋានានំ ហានិ វុត្តា, តស្មា ចោទនា ទ្វិគុណំ ឋានន្តិ លក្ខណំ ទស្សិតំ ហោតិ. ឥតិ ឥមិនា លក្ខណេន តិក្ខត្តុំ ចោទេត្វា ឆក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ, ទ្វិក្ខត្តុំ ចោទេត្វា អដ្ឋក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ, សកិំ ចោទេត្វា ទសក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ.

តត្រ តត្រ ឋានេ តិដ្ឋតីតិ ឥទំ ចោទកស្ស ឋិតដ្ឋានតោ អបក្កម្ម តត្រ តត្រ ឧទ្ទិស្ស ឋានំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ. កោ បន វាទោ នានាទិវសេសូតិ នានាទិវសេសុ ឯវំ ករោន្តស្ស កោ បន វាទោ, វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘សាមំ វា គន្តព្ពំ, ទូតោ វា បាហេតព្ពោតិ ឥទំ សភាវតោ ចោទេតុំ អនិច្ឆន្តេនបិ កាតព្ពមេវា’’តិ វទន្តិ. ន តំ តស្ស ភិក្ខុនោ កិញ្ចិ អត្ថំ អនុភោតីតិ តំ ចីវរចេតាបន្នំ អស្ស ភិក្ខុនោ កិញ្ចិ អប្បមត្តកម្បិ កម្មំ ន និប្ផាទេតិ. យុញ្ជន្តាយស្មន្តោ សកន្តិ អាយស្មន្តោ អត្តនោ សន្តកំ ធនំ បាបុណន្តុ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៣៨-៥៣៩) បន ‘‘យតស្ស ¶ ចីវរចេតាបន្នន្តិអាទិ យេន អត្តនា វេយ្យាវច្ចករោ និទ្ទិដ្ឋោ, ចីវរញ្ច អនិប្ផាទិតំ, តស្ស កត្តព្ពទស្សនំ. ឯវំ ភិក្ខុនា វត្ថុសាមិកានំ វុត្តេ ចោទេត្វា ទេន្តិ, វដ្ដតិ ‘សាមិកា ចោទេត្វា ទេន្តី’តិ (បារា. ៥៤១) អនាបត្តិយំ វុត្តត្តា. តេនេវ សោ សយំ អចោទេត្វា ឧបាសកាទីហិ បរិយាយេន វត្វា ចោទាបេតិ ¶ , តេសុ សតក្ខត្តុម្បិ ចោទេត្វា ចីវរំ ទាបេន្តេសុ តស្ស អនាបត្តិ សិទ្ធា ហោតិ សិក្ខាបទស្ស អនាណត្តិកត្តា’’តិ វុត្តំ.

៦៥. កេនចិ អនិទ្ទិដ្ឋោ អត្តនោ មុខេនេវ ព្យាវដភាវំ វេយ្យាវច្ចករត្តំ បត្តោ មុខវេវដិកោ, អវិចារេតុកាមតាយាតិ ឥមិនា វិជ្ជមានម្បិ ទាតុំ អនិច្ឆន្តា អរិយាបិ វញ្ចនាធិប្បាយំ វិនា វោហារតោ នត្ថីតិ វទន្តីតិ ទស្សេតិ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៣៧-៥៣៩) បន ‘‘អវិចារេតុកាមតាយាតិ ឥមស្មិំ បក្ខេ ‘នត្ថម្ហាកំ កប្បិយការកោ’តិ ឥទំ តាទិសំ ករោន្តោ កប្បិយការកោ នត្ថីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ភេសជ្ជក្ខន្ធកេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិវត្ថុម្ហិ (មហាវ. ២៩៩) វុត្តំ ‘‘សន្តិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិវចនមេវ មេណ្ឌកសិក្ខាបទំ នាម. តត្ថ ហិ មេណ្ឌកេន នាម សេដ្ឋិនា ‘‘សន្តិ ហិ ភន្តេ មគ្គា កន្តារា អប្បោទកា អប្បភក្ខា ន សុករា អបាថេយ្យេន គន្តុំ, សាធុ ភន្តេ ភគវា ភិក្ខូនំ បាថេយ្យំ អនុជានាតូ’’តិ យាចិតេន ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ បាថេយ្យំ បរិយេសិតុំ. តណ្ឌុលោ តណ្ឌុលត្ថិកេន, មុគ្គោ មុគ្គត្ថិកេន, មាសោ មាសត្ថិកេន, លោណំ លោណត្ថិកេន, គុឡោ គុឡត្ថិកេន, តេលំ តេលត្ថិកេន, សប្បិ សប្បិត្ថិកេនា’’តិ វត្វា ឥទំ វុត្តំ ‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, មនុស្សា សទ្ធា បសន្នា, តេ កប្បិយការកានំ ហត្ថេ ហិរញ្ញំ ឧបនិក្ខិបន្តិ ‘ឥមិនា យំ អយ្យស្ស កប្បិយំ, តំ ទេថា’តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ តតោ កប្បិយំ, តំ សាទិតុំ, ន ត្វេវាហំ, ភិក្ខវេ, កេនចិ ¶ បរិយាយេន ជាតរូបរជតំ សាទិតព្ពំ បរិយេសិតព្ពន្តិ វទាមី’’តិ. ‘‘កប្បិយការកានំ ហត្ថេ ហិរញ្ញំ និក្ខិបន្តី’’តិ ឯត្ថាបិ ភិក្ខុស្ស អារោចនំ អត្ថិយេវ, អញ្ញថា អនិទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកបក្ខំ ភជតីតិ ន ចោទេតព្ពោ សិយា, ឥទំ បន ទូតេន និទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកេ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន ភិក្ខុនា និទ្ទិដ្ឋេ វា អនិទ្ទិដ្ឋេ វា. តេនេវាហ ‘‘ឯត្ថ ចោទនាយ បរិមាណំ នត្ថី’’តិអាទិ. យទិ មូលំ សន្ធាយ ចោទេតិ, តំ សាទិតមេវ សិយាតិ អាហ ‘‘មូលំ អសាទិយន្តេនា’’តិ.

អញ្ញាតកអប្បវារិតេសុ វិយ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ឥទំ អត្តនា ចោទនាដ្ឋានញ្ច ន កាតព្ពន្តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បិណ្ឌបាតាទីនំ អត្ថាយាតិ ឥមិនា ចីវរត្ថាយេវ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឯសេវ នយោតិ ឥមិនា វត្ថុសាមិនា និទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកេសុបិ បិណ្ឌបាតាទីនម្បិ អត្ថាយ ទិន្នេ ច ឋានចោទនាទិសព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ កាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

៦៦. ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនេ ¶ បនាតិអាទីសុ ‘‘ឥទំ អយ្យស្ស ហោតូ’’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ‘‘អមុកស្មិំ នាម ឋានេ មម ហិរញ្ញសុវណ្ណំ អត្ថិ, តំ តុយ្ហំ ហោតូ’’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា ឋិតស្ស កេវលំ វាចាយ វា ហត្ថមុទ្ទាយ វា ‘‘តុយ្ហ’’ន្តិ វត្វា បរិច្ចត្តស្ស កាយវាចាហិ អប្បដិក្ខិបិត្វា ចិត្តេន សាទិយនំ ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនំ នាម. សាទិយតីតិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘គណ្ហិតុកាមោ ហោតី’’តិ.

ឥទំ គុត្តដ្ឋានន្តិ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ បច្ចយបរិភោគំយេវ សន្ធាយ អាចិក្ខិតព្ពំ. ‘‘ឥធ និក្ខិបា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឧគ្គណ្ហាបេយ្យ វា’’តិ វុត្តលក្ខណេន និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឥធ និក្ខិបាហីតិ ន វត្តព្ព’’ន្តិ. អថ វា ‘‘ឥទំ គុត្តដ្ឋាន’’ន្តិ អាចិក្ខន្តោ ឋានស្ស គុត្តភាវមេវ ទស្សេតិ, ន វត្ថុំ បរាមសតិ, តស្មា អាចិក្ខិតព្ពំ. ‘‘ឥធ និក្ខិបាហី’’តិ បន វទន្តោ ¶ និក្ខិបិតព្ពំ វត្ថុំ និក្ខិបាហីតិ វត្ថុំ បរាមសតិ នាម, តស្មា ន វត្តព្ពំ. បរតោ ឥទំ គណ្ហាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. កប្បិយញ្ច អកប្បិយញ្ច និស្សាយ ឋិតំ ហោតីតិ យស្មា តតោ ឧប្បន្នបច្ចយបរិភោគោ កប្បតិ, តស្មា កប្បិយំ និស្សាយ ឋិតំ, យស្មា បន ទុព្ពិចារណាយ តតោ ឧប្បន្នបច្ចយបរិភោគោ ន កប្បតិ, តស្មា អកប្បិយំ និស្សាយ ឋិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អថ វា ឥទំ ធនំ យស្មា ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ បដិក្ខិត្តំ, តស្មា កប្បិយំ និស្សាយ ឋិតំ, យស្មា បន សព្ពសោ អវិស្សជ្ជិតំ, តស្មា អកប្បិយំ និស្សាយ ឋិតំ. អថ វា តំ ធនំ យស្មា បច្ឆា សុដ្ឋុវិចារណាយ សតិយា កប្បិយំ ភវិស្សតិ, ទុព្ពិចារណាយ សតិយា អកប្បិយំ ភវិស្សតិ, តស្មា កប្បិយញ្ច អកប្បិយញ្ច និស្សាយ ឋិតំ ហោតីតិ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘ឯកោ សតំ វា សហស្សំ វាតិអាទិ រូបិយេ ហេដ្ឋិមកោដិយា បវត្តនាការំ ទស្សេតុំ វុត្ត’’ន្តិ ច ‘‘ន បន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពមេវាតិ ទស្សេតុំ, ‘ឥធ និក្ខិបាហី’តិ វុត្តេ ឧគ្គណ្ហាបនំ ហោតីតិ អាហ ‘ឥធ និក្ខិបាហី’តិ ន វត្តព្ព’’ន្តិ ច ‘‘កប្បិយញ្ច…បេ… ហោតីតិ យស្មា អសាទិតត្តា តតោ ឧប្បន្នបច្ចយា វដ្ដន្តិ, តស្មា កប្បិយំ និស្សាយ ឋិតំ, យស្មា បន ទុព្ពិចារណាយ សតិ តតោ ឧប្បន្នំ ន កប្បតិ, តស្មា អកប្បិយំ និស្សាយ ឋិតន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ ច វុត្តំ.

៦៧. សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជិតព្ពន្តិ យស្មា រូបិយំ នាម អកប្បិយំ, តស្មា សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា និស្សជ្ជិតព្ពន្តិ ន វុត្តំ. យស្មា បន តំ បដិគ្គហិតមត្តមេវ ហោតិ, ន តេន កិញ្ចិ កប្បិយភណ្ឌំ ចេតាបិតំ, តស្មា ឧបាយេន បរិភោគទស្សនត្ថំ ‘‘សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជិតព្ព’’ន្តិ ¶ (បារា. ៥៨៤) វុត្តំ. ន តេន កិញ្ចិ កប្បិយភណ្ឌំ ចេតាបិតន្តិ ឥមិនា ចេតាបិតញ្ចេ, នត្ថិ បរិភោគូបាយោ ឧគ្គហេត្វា អនិស្សដ្ឋរូបិយេន ចេតាបិតត្តា. ឦទិសញ្ហិ សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជនំ កត្វាវ ¶ ឆឌ្ឌេត្វា បាចិត្តិយំ ទេសាបេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. កេចិ បន ‘‘យស្មា និស្សគ្គិយវត្ថុំ បដិគ្គហេត្វាបិ ចេតាបិតំ កប្បិយភណ្ឌំ សង្ឃេ និស្សដ្ឋំ កប្បិយការកេហិ និស្សដ្ឋរូបិយេន បរិវត្តេត្វា អានីតកប្បិយភណ្ឌសទិសំ ហោតិ, តស្មា វិនាវ ឧបាយំ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ បត្តចតុក្កាទិកថាយ ន សមេតិ. តត្ថ ហិ រូបិយេន បរិវត្តិតបត្តស្ស អបរិភោគោវ ទស្សិតោ, ន និស្សជ្ជនវិចារោតិ. កប្បិយំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ បព្ពជិតានំ សប្បិ វា តេលំ វា វដ្ដតិ ឧបាសកាតិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពំ.

អារាមិកានំ វា បត្តភាគន្តិ ឥទំ គិហីនំ ហត្ថគតោបិ សោយេវ ភាគោតិ កត្វា វុត្តំ. សចេ បន តេន អញ្ញំ បរិវត្តេត្វា អារាមិកា ទេន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ចូឡគណ្ឋិបទេ ច វុត្តំ. តតោ ហរិត្វាតិ អញ្ញេសំ បត្តភាគតោ ហរិត្វា. កសិណបរិកម្មន្តិ អាលោកកសិណបរិកម្មំ. មញ្ចបីឋាទីនិ វាតិ ឯត្ថ តតោ គហិតមញ្ចបីឋាទីនិ បរិវត្តេត្វា អញ្ញំ ចេ គហិតំ, វដ្ដតីតិ វទន្តិ. ឆាយាបីតិ ភោជនសាលាទីនំ ឆាយាបិ. បរិច្ឆេទាតិក្កន្តាតិ គេហបរិច្ឆេទំ អតិក្កន្តា, ឆាយាយ គតគតដ្ឋានំ គេហំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. មគ្គេនបីតិ ឯត្ថ សចេ អញ្ញោ មគ្គោ នត្ថិ, មគ្គំ អធិដ្ឋហិត្វា គន្តុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. កីតាយាតិ តេន វត្ថុនា កីតាយ. ឧបនិក្ខេបំ ឋបេត្វា សង្ឃោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតីតិ សចេ ឧបាសកោ ‘‘អតិពហុ ឯតំ ហិរញ្ញំ, ឥទំ ភន្តេ អជ្ជេវ ន វិនាសេតព្ព’’ន្តិ វត្វា សយំ ឧបនិក្ខេបំ ឋបេតិ, អញ្ញេន វា ឋបាបេតិ, ឯវំ ឧបនិក្ខេបំ ឋបេត្វា តតោ ឧប្បន្នបច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តោ សង្ឃោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតិ, តេន វត្ថុនា គហិតត្តា ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៨៣-៥៨៤) បន ‘‘ឧបនិក្ខេបំ ឋបេត្វាតិ កប្បិយការកេហិ ¶ វឌ្ឍិយា បយោជនំ សន្ធាយ វុត្តំ. អកប្បិយន្តិ តេន វត្ថុនា គហិតត្តា វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

សចេ សោ ឆឌ្ឌេតីតិ យត្ថ កត្ថចិ ខិបតិ, អថាបិ ន ឆឌ្ឌេតិ, សយំ គហេត្វា គច្ឆតិ, ន វារេតព្ពោ. នោ ចេ ឆឌ្ឌេតីតិ អថ នេវ គហេត្វា គច្ឆតិ, ន ឆឌ្ឌេតិ, ‘‘កិំ មយ្ហំ ឥមិនា ព្យាបារេនា’’តិ យេនកាមំ បក្កមតិ, តតោ យថាវុត្តលក្ខណោ រូបិយឆឌ្ឌកោ សមន្និតព្ពោ. យោ ន ឆន្ទាគតិន្តិអាទីសុ លោភវសេន តំ វត្ថុំ អត្តនោ វា ករោន្តោ អត្តានំ វា ឧក្កំសេន្តោ ឆន្ទាគតិំ ¶ នាម គច្ឆតិ. ទោសវសេន ‘‘នេវាយំ មាតិកំ ជានាតិ, ន វិនយ’’ន្តិ បរំ អបសាទេន្តោ ទោសាគតិំ នាម គច្ឆតិ. មោហវសេន បមុដ្ឋោ បមុដ្ឋស្សតិភាវំ អាបជ្ជន្តោ មោហាគតិំ នាម គច្ឆតិ. រូបិយបដិគ្គាហកស្ស ភយេន ឆឌ្ឌេតុំ អវិសហន្តោ ភយាគតិំ នាម គច្ឆតិ. ឯវំ អករោន្តោ ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតិ, ន ទោសាគតិំ គច្ឆតិ, ន មោហាគតិំ គច្ឆតិ, ន ភយាគតិំ គច្ឆតិ នាមាតិ វេទិតព្ពោ.

៦៨. បតិតោកាសំ អសមន្នារហន្តេន ឆឌ្ឌេតព្ពន្តិ ឥទំ និរបេក្ខភាវទស្សនបរន្តិ វេទិតព្ពំ, តស្មា បតិតដ្ឋានេ ញាតេបិ តស្ស គូថំ ឆឌ្ឌេន្តស្ស វិយ និរបេក្ខភាវោយេវេត្ថ បមាណន្តិ វេទិតព្ពំ. អសន្តសម្ភាវនាយាតិ អត្តនិ អវិជ្ជមានឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ថេយ្យបរិភោគោ នាម អនរហស្ស បរិភោគោ. ភគវតា ហិ អត្តនោ សាសនេ សីលវតោ បច្ចយា អនុញ្ញាតា, ន ទុស្សីលស្ស. ទាយកានម្បិ សីលវតោ ឯវ បរិច្ចាគោ, ន ទុស្សីលស្ស អត្តនោ ការានំ មហប្ផលភាវស្ស បច្ចាសីសនតោ. ឥតិ សត្ថារា អននុញ្ញាតត្តា ទាយកេហិ ច អបរិច្ចត្តត្តា ទុស្សីលស្ស បរិភោគោ ថេយ្យបរិភោគោ. ឥណវសេន បរិភោគោ ឥណបរិភោគោ, បដិគ្គាហកតោ ទក្ខិណាវិសុទ្ធិយា ¶ អភាវតោ ឥណំ គហេត្វា បរិភោគោ វិយាតិ អត្ថោ. តស្មាតិ ‘‘សីលវតោ’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ ការណភាវេន បច្ចាមសតិ. ចីវរំ បរិភោគេ បរិភោគេតិ កាយតោ មោចេត្វា បរិភោគេ បរិភោគេ. បុរេភត្ត…បេ… បច្ឆិមយាមេសុ បច្ចវេក្ខិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. តថា អសក្កោន្តេន យថាវុត្តកាលវិសេសវសេន ឯកស្មិំ ទិវសេ ចតុក្ខត្តុំ តិក្ខត្តុំ ទ្វិក្ខត្តុំ សកិំយេវ វា បច្ចវេក្ខិតព្ពំ.

សចស្ស អប្បច្ចវេក្ខតោវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ ហិយ្យោ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្តំ, តំ យាវទេវ សីតស្ស បដិឃាតាយ…បេ… ហិរិកោបិនបដិច្ឆាទនត្ថំ. ហិយ្យោ យោ មយា បិណ្ឌបាតោ បរិភុត្តោ, សោ នេវ ទវាយាតិអាទិនា សចេ អតីតបរិភោគបច្ចវេក្ខណំ ន ករេយ្យ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ វទន្តិ, តំ វីមំសិតព្ពំ. សេនាសនម្បិ បរិភោគេ បរិភោគេតិ បវេសេ បវេសេ. ឯវំ បន អសក្កោន្តេន បុរេភត្តាទីសុ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ ឥធ វិសុំ ន វុត្តំ. សតិបច្ចយតាតិ សតិយា បច្ចយភាវោ. បដិគ្គហណស្ស បរិភោគស្ស ច បច្ចវេក្ខណសតិយា បច្ចយភាវោ យុជ្ជតិ, បច្ចវេក្ខិត្វាវ បដិគ្គហេតព្ពំ បរិភុញ្ជិតព្ពញ្ចាតិ អត្ថោ. តេនេវាហ ‘‘សតិំ កត្វា’’តិអាទិ. ឯវំ សន្តេបីតិ យទិបិ ទ្វីសុបិ ឋានេសុ បច្ចវេក្ខណា យុត្តា, ឯវំ សន្តេបិ ¶ . អបរេ បនាហុ ‘‘សតិបច្ចយតាតិ សតិ ភេសជ្ជបរិភោគស្ស បច្ចយភាវេ, បច្ចយេតិ អត្ថោ. ឯវំ សន្តេបីតិ បច្ចយេ សតិបី’’តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ. តថា ហិ បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ បច្ចវេក្ខណាយ វិសុជ្ឈតិ, ន បច្ចយសព្ភាវមត្តេន.

ននុ ច ‘‘បរិភោគេ ករោន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរសីលំ វុត្តំ, តស្មា បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្ស បាតិមោក្ខសំវរសីលស្ស ¶ ច កោ វិសេសោតិ? វុច្ចតេ – បុរិមេសុ តាវ តីសុ បច្ចយេសុ វិសេសោ បាកដោយេវ, គិលានបច្ចយេ បន យថា វតិំ កត្វា រុក្ខមូលេ គោបិតេ តស្ស ផលានិបិ រក្ខិតានេវ ហោន្តិ, ឯវមេវ បច្ចវេក្ខណាយ បច្ចយសន្និស្សិតសីលេ រក្ខិតេ តប្បដិពទ្ធំ បាតិមោក្ខសំវរសីលម្បិ និប្ផន្នំ នាម ហោតិ. គិលានបច្ចយំ អប្បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស សីលំ ភិជ្ជមានំ បាតិមោក្ខសំវរសីលមេវ ភិជ្ជតិ, បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ បន បច្ឆាភត្តបុរិមយាមាទីសុ យាវ អរុណុគ្គមនា អប្បច្ចវេក្ខន្តស្សេវ ភិជ្ជតិ. បុរេភត្តញ្ហិ អប្បច្ចវេក្ខិត្វាបិ គិលានបច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិ, ឥទមេតេសំ នានាករណន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៨៥) អាគតំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៨៥) បន ‘‘ថេយ្យបរិភោគោតិ បច្ចយស្សាមិនា ភគវតា អននុញ្ញាតត្តា វុត្តំ. ឥណបរិភោគោតិ ភគវតា អនុញ្ញាតម្បិ កត្តព្ពំ អកត្វា បរិភុញ្ជនតោ វុត្តំ. តេន ច បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ វិបជ្ជតីតិ ទស្សេតិ. បរិភោគេ បរិភោគេតិ កាយតោ មោចេត្វា មោចេត្វា បរិភោគេ. បច្ឆិមយាមេសុ បច្ចវេក្ខិតព្ពន្តិ យោជនា. ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ ‘ហិយ្យោ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្ត’ន្តិអាទិនាបិ អតីតបច្ចវេក្ខណា វដ្ដតីតិ វទន្តិ. បរិភោគេ បរិភោគេតិ ឧទកបតនដ្ឋានតោ អន្តោបវេសនេសុ និសីទនសយនេសុ ច. សតិបច្ចយតា វដ្ដតីតិ បច្ចវេក្ខណសតិយា បច្ចយត្តំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ. បដិគ្គហណេ ច បរិភោគេ ច បច្ចវេក្ខណាសតិ អវស្សំ លទ្ធព្ពាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘សតិំ កត្វា’តិអាទិ. កេចិ បន ‘សតិបច្ចយតា បច្ចយេ សតិ ភេសជ្ជបរិភោគស្ស ការណេ សតី’តិ ឯវម្បិ អត្ថំ វទន្តិ, តេសម្បិ បច្ចយេ សតីតិ បច្ចយសព្ភាវសល្លក្ខណេ សតីតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ ¶ បច្ចយសព្ភាវមត្តេន សីលស្ស អសុជ្ឈនតោ. បរិភោគេ អករោន្តស្សេវ អាបត្តីតិ ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរសីលស្ស ភេទោ ទស្សិតោ, ន បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្ស តស្ស អតីតបច្ចវេក្ខណាយ វិសុជ្ឈនតោ. ឯតស្មិំ បន សេសបច្ចយេសុ ច ឥណបរិភោគាទិវចនេន បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្សេវ ភេទោតិ ឯវមិមេសំ នានាករណំ វេទិតព្ព’’ន្តិ អាគតំ.

ឯតេសុ ¶ ទ្វីសុ បករណេសុ ‘‘ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ ឯត្ថ ហិយ្យោ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្តន្តិ…បេ… វទន្តីតិ អាគតំ. ឥមំ បន នយំ និស្សាយ ឥទានិ ឯកច្ចេ បណ្ឌិតា ‘‘អជ្ជបាតោ បរិភុត្តំ សាយំ បច្ចវេក្ខន្តេន អជ្ជ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្តន្តិអាទិនា អតីតវសេន បច្ចវេក្ខណា កាតព្ពា’’តិ វទន្តិ. កេចិ ‘‘ហិយ្យោ បរិភុត្តមេវ អតីតវសេន បច្ចវេក្ខណា កាតព្ពា, ន អជ្ជ បរិភុត្តំ, តំ បន បច្ចុប្បន្នវសេន បច្ចវេក្ខណាយេវា’’តិ វទន្តិ. តត្ថ មូលវចនេ ឯវំ វិចារណា កាតព្ពា. កថំ? ឥទំ ហិយ្យោត្យាទិវចនំ សុត្តំ វា សុត្តានុលោមំ វា អាចរិយវាទោ វា អត្តនោមតិ វាតិ. តត្ថ ន តាវ សុត្តំ ហោតិ ‘‘សុត្តំ នាម សកលេ វិនយបិដកេ បាឡី’’តិ វុត្តត្តា ឥមស្ស ច វចនស្ស ន បាឡិភូតត្តា. ន ច សុត្តានុលោមំ ‘‘សុត្តានុលោមំ នាម ចត្តារោ មហាបទេសា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) វុត្តត្តា ឥមស្ស ច មហាបទេសភាវាភាវតោ. ន ច អាចរិយវាទោ ‘‘អាចរិយវាទោ នាម ធម្មសង្គាហកេហិ បញ្ចហិ អរហន្តសតេហិ ឋបិតា បាឡិវិនិមុត្តា ឱក្កន្តវិនិច្ឆយប្បវត្តា អដ្ឋកថាតន្តី’’តិ វចនតោ ឥមស្ស ច អដ្ឋកថាបាឋភាវាភាវតោ. ន ច អត្តនោមតិ ‘‘អត្តនោមតិ នាម សុត្តសុត្តានុលោមអាចរិយវាទេ មុញ្ចិត្វា អនុមានេន អត្តនោ ពុទ្ធិយា នយគ្គាហេន ឧបដ្ឋិតាការកថនំ, អបិច សុត្តន្តាភិធម្មវិនយដ្ឋកថាសុ អាគតោ សព្ពោបិ ¶ ថេរវាទោ អត្តនោមតិ នាមា’’តិ វុត្តត្តា ឥមស្ស ច អដ្ឋកថាសុ អាគតត្ថេរវាទភាវាភាវតោ.

ឥតិ –

‘‘ចតុព្ពិធញ្ហិ វិនយំ, មហាថេរា មហិទ្ធិកា;

នីហរិត្វា បកាសេសុំ, ធម្មសង្គាហកា បុរា’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) –

វុត្តេសុ ចតុព្ពិធវិនយេសុ អនន្តោគធត្តា ឥទំ វចនំ វិចារេតព្ពំ. តេន វុត្តំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៨៥) ដីកាចរិយេន ‘‘តំ វីមំសិតព្ព’’ន្តិ. អថ វា ‘‘នយគ្គាហេន ឧបដ្ឋិតាការកថន’’ន្តិ ឥមិនា លក្ខណេន តេសំ តេសំ អាចរិយានំ ឧបដ្ឋិតាការវសេន កថនំ អត្តនោមតិ សិយា, ឯវម្បិ វិចារេតព្ពមេវ. ‘‘អត្តនោមតិ អាចរិយវាទេ ឱតារេតព្ពា. សចេ តត្ថ ឱតរតិ ចេវ សមេតិ ច, គហេតព្ពា. សចេ នេវ ឱតរតិ ន សមេតិ, ន គហេតព្ពា. អយញ្ហិ អត្តនោមតិ នាម សព្ពទុព្ពលា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) វចនតោ ឥមស្ស ច វចនស្ស ¶ អដ្ឋកថាវចនេ អនោតរណតោ អប្បវិសនតោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចស្ស អប្បច្ចវេក្ខតោវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ.

អបរោ នយោ – កិំ ឥទំ វចនំ បាឡិវចនំ វា អដ្ឋកថាវចនំ វា ដីកាវចនំ វា គន្ថន្តរវចនំ វាតិ. តត្ថ ន តាវ បាឡិវចនំ, ន អដ្ឋកថាវចនំ, ន គន្ថន្តរវចនំ, អថ ខោ ដីកាវចនន្តិ. ហោតុ ដីកាវចនំ, សកវចនំ វា បរវចនំ វា អធិប្បេតវចនំ វា អនធិប្បេតវចនំ វាតិ. តត្ថ ន សកវចនំ ហោតិ, អថ ខោ បរវចនំ. តេនាហ ‘‘វទន្តី’’តិ. ន ដីកាចរិយេន អធិប្បេតវចនំ ហោតិ, អថ ខោ អនធិប្បេតវចនំ. តេនាហ ‘‘តំ វីមំសិតព្ព’’ន្តិ. តេហិ បន អាចរិយេហិ អតីតបរិភោគបច្ចវេក្ខណាតិ ឥទំ ¶ អតីតបអភោគវសេន បច្ចវេក្ខណា អតីតបរិភោគបច្ចវេក្ខណាតិ បរិកប្បេត្វា អតីតវាចកេន សទ្ទេន យោជេត្វា កតំ ភវេយ្យ. អតីតេ បរិភោគោ អតីតបរិភោគោ, អតីតបរិភោគស្ស បច្ចវេក្ខណា អតីតបរិភោគបច្ចវេក្ខណាតិ ឯវំ បន កតេ អតីតបរិភោគស្ស បច្ចុប្បន្នសមីបត្តា បច្ចុប្បន្នវាចកេន សទ្ទេន កថនំ ហោតិ យថា តំ នគរតោ អាគន្ត្វា និសិន្នំ បុរិសំ ‘‘កុតោ អាគច្ឆសី’’តិ វុត្តេ ‘‘នគរតោ អាគច្ឆាមី’’តិ បច្ចុប្បន្នវាចកសទ្ទេន កថនំ.

វិនយសុត្តន្តវិសុទ្ធិមគ្គាទីសុ (ម. និ. ១.២៣; វិសុទ្ធិ. ១.១៨) ច ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវតី’’តិ វត្តមានវចនេនេវ បាឋោ ហោតិ, ន អតីតវចនេន, អតីតបរិភោគោតិ ច ឥមស្មិំយេវ ទិវសេ បច្ឆាភត្តាទិកាលំ ឧបាទាយ បុរេភត្តាទីសុ បរិភោគោ ឥច្ឆិតព្ពោ, ន ហិយ្យោ បរិភោគោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? អដ្ឋកថាបមាណេន. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៥) ‘‘បិណ្ឌបាតោ អាលោបេ អាលោបេ, តថា អសក្កោន្តេន បុរេភត្តបច្ឆាភត្តបុរិមយាមបច្ឆិមយាមេសុ. សចស្ស អប្បច្ចវេក្ខតោវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ. ឯតេន បិណ្ឌបាតំ អាលោបេ អាលោបេ បច្ចវេក្ខន្តោ ភោជនកិរិយាយ អបរិនិដ្ឋិតត្តា មុខ្យតោ បច្ចុប្បន្នបច្ចវេក្ខណា ហោតិ, បុរេភត្តាទីសុ ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ បច្ចវេក្ខន្តោ ភោជនកិរិយាយ បរិនិដ្ឋិតត្តា អតីតបច្ចវេក្ខណា ហោតីតិ ទស្សេតិ. សា បន បច្ចុប្បន្នសមីបត្តា វត្តមានវចនេន វិធីយតិ. យទិ ហិ ហិយ្យោ បរិភុត្តានិ អតីតបច្ចវេក្ខណេន បច្ចវេក្ខិតព្ពានិ សិយុំ, អតីតទុតិយទិវសតតិយទិវសាទិមាសសំវច្ឆរាទិបរិភុត្តានិបិ បច្ចវេក្ខិតព្ពានិ សិយុំ, ឯវញ្ច សតិ យថាវុត្តអដ្ឋកថាវចនំ និរត្ថកំ សិយា, តស្មា អដ្ឋកថាវចនមេវ បមាណំ កាតព្ពំ. យថាហ –

‘‘ពុទ្ធេន ¶ ¶ ធម្មោ វិនយោ ច វុត្តោ;

យោ តស្ស បុត្តេហិ តថេវ ញាតោ;

សោ យេហិ តេសំ មតិមច្ចជន្តា;

យស្មា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសុ.

‘‘តស្មា ហិ យំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ;

តំ វជ្ជយិត្វាន បមាទលេខំ;

សព្ពម្បិ សិក្ខាសុ សគារវានំ;

យស្មា បមាណំ ឥធ បណ្ឌិតាន’’ន្តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា);

យស្មា ច សព្ពាសវសុត្តាទីសុ (ម. និ. ១.២៣) ភគវតា ទេសិតកាលេ ភិក្ខុកត្តុកត្តា នាមយោគត្តា វត្តមានបឋមបុរិសវសេន ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវតី’’តិ ទេសិតា, តទនុករណេន ភិក្ខូនំ បច្ចវេក្ខណកាលេ អត្តកត្តុកត្តា អម្ហយោគត្តា វត្តមានឧត្តមបុរិសវសេន ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវាមី’’តិ បច្ចវេក្ខិតព្ពា ហោតិ, ‘‘សីតស្ស បដិឃាតាយា’’តិអាទីនិ តទត្ថសម្បទានបទានិ ច ‘‘បដិសេវតិ, បដិសេវាមី’’តិ វុត្តបដិសេវនកិរិយាយមេវ សម្ពន្ធិតព្ពានិ ហោន្តិ, តានិ ច កិរិយាបទានិ បច្ចុប្បន្នវសេន វា បច្ចុប្បន្នសមីបអតីតវសេន វា វត្តមានវិភត្តិយុត្តានិ ហោន្តិ, តស្មា បច្ចុប្បន្នបរិភុត្តានំ វា អតីតបរិភុត្តានំ វា បច្ចយានំ បច្ចវេក្ខណកាលេ ‘‘បដិសេវាមី’’តិ វចនំ ភគវតោ វចនស្ស អនុគតត្តា ឧបបន្នមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អនុវចនេបិ ឯវំ វិចារណា កាតព្ពា – ‘‘អជ្ជ បាតោ បរិភុត្តំ សាយំ បច្ចវេក្ខន្តេន អជ្ជ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្តន្តិអាទិនា អតីតវសេន បច្ចវេក្ខណា កាតព្ពា’’តិ យេ វទន្តិ, តេ ឯវំ បុច្ឆិតព្ពា – កិំ ភវន្តោ ភគវតា អតីតបរិភុត្តេសុ អតីតវសេន បច្ចវេក្ខណា ទេសិតាតិ? ន ទេសិតា. កថំ ទេសិតាតិ? ‘‘បច្ចវេក្ខតី’’តិ បច្ចុប្បន្នវសេនេវ ¶ ទេសិតាតិ. កិំ ភោន្តោ ភគវតោ កាលេ អតីតបរិភុត្តេសុ បច្ចវេក្ខណា នត្ថីតិ? អត្ថិ. អថ កស្មា ភគវតា បច្ចុប្បន្នវសេនេវ បច្ចវេក្ខណា ទេសិតាតិ? បច្ចុប្បន្នសមីបវសេន វា សាមញ្ញវសេន វា ទេសិតាតិ. ឯវំ សន្តេ ភគវតោ អនុករណេន ឥទានិបិ ¶ អតីតបរិភុត្តានំ បច្ចយានំ បច្ចុប្បន្នវសេន បច្ចវេក្ខណា កាតព្ពាតិ. យេ បន ឯវំ វទន្តិ ‘‘ហិយ្យោ បរិភុត្តានមេវ អតីតបច្ចវេក្ខណា កាតព្ពា, ន អជ្ជ បរិភុត្តានំ, តេសំ បន បច្ចុប្បន្នបច្ចវេក្ខណាយេវា’’តិ, តេ ឯវំ វត្តព្ពា – កិំ ភោន្តោ យថា តុម្ហេ វទន្តិ, ឯវំ បាឡិយំ អត្ថីតិ? នត្ថិ. អដ្ឋកថាយំ អត្ថីតិ? នត្ថិ. ឯវំ សន្តេ សាដ្ឋកថេសុ តេបិដកេសុ ពុទ្ធវចនេសុ អសំវិជ្ជមានំ តុម្ហាកំ វចនំ កថំ បច្ចេតព្ពន្តិ? អាចរិយបរម្បរាវសេន. ហោតុ តុម្ហាកំ អាចរិយលទ្ធិវសេន កថនំ, កាលោ នាម តិវិធោ អតីតោ អនាគតោ បច្ចុប្បន្នោតិ. តត្ថ បរិនិដ្ឋិតកិរិយា អតីតោ នាម, អភិមុខកិរិយា អនាគតោ នាម, អារទ្ធអនិដ្ឋិតកិរិយា បច្ចុប្បន្នោ នាម. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘អារទ្ធានិដ្ឋិតោ ភាវោ, បច្ចុប្បន្នោ សុនិដ្ឋិតោ;

អតីតានាគតុប្បាទ-មប្បត្តាភិមុខា កិរិយា’’តិ.

តត្ថ អជ្ជ វា ហោតុ ហិយ្យោ វា តតោ បុព្ពេ វា, បរិភុត្តបច្ចយោ សុបរិនិដ្ឋិតភុញ្ជនកិរិយត្តា អតីតោ នាម. តត្ថ ហិយ្យោ វា តតោ បុព្ពេ វា បរិភុត្តបច្ចយោ អតិក្កន្តអរុណុគ្គមនត្តា ន បច្ចវេក្ខណារហោ, បច្ចវេក្ខិតោបិ អប្បច្ចវេក្ខិតោយេវ ហោតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចស្ស អប្បច្ចវេក្ខតោវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ. អជ្ជេវ បន ចីវរញ្ច សេនាសនញ្ច បរិភោគេ បរិភោគេ, បិណ្ឌបាតំ អាលោបេ អាលោបេ, ភេសជ្ជំ បដិគ្គហណេ បរិភោគេ ច ¶ បច្ចវេក្ខតោ អបរិនិដ្ឋិតភុញ្ជនកិរិយត្តា បច្ចុប្បន្នបរិភុត្តបច្ចវេក្ខណា នាម ហោតិ. បុរេ បរិភុត្តំ តតោ បច្ឆា ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ បច្ចវេក្ខតោ សុបរិនិដ្ឋិតភុញ្ជនកិរិយត្តា អតីតបរិភុត្តបច្ចវេក្ខណា នាម ហោតិ. ឯត្តកំ បច្ចវេក្ខណាយ ខេត្តំ, ន តតោ បុព្ពេ បច្ឆា វា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សីលវតោ អប្បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ ឥណបរិភោគោ នាម. តស្មា ចីវរំ បរិភោគេ បរិភោគេ…បេ… ភេសជ្ជស្ស បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ សតិបច្ចយតា វដ្ដតី’’តិ, តស្មា ហិយ្យោ បរិភុត្តស្ស ឥណបរិភោគត្តា តំ អនាមសិត្វា អជ្ជ បរិភុត្តេសុ អតីតបច្ចុប្បន្នេសុ ភគវតោ វចនស្ស អនុករណេន វត្តមានវិភត្តិយុត្តេន ‘‘បដិសេវាមី’’តិ កិរិយាបទេន បច្ចវេក្ខណា សូបបន្នា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពា. ឦទិសបច្ចវេក្ខណមេវ សន្ធាយ វិមតិវិនោទនិយាទីសុ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៨៥) ‘‘បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្ស អតីតបច្ចវេក្ខណាយ វិសុជ្ឈនតោ’’តិ វុត្តំ.

ឯវំ ¶ បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្ស សុទ្ធិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេនេវ បសង្គេន សព្ពាបិ សុទ្ធិយោ ទស្សេតុំ ‘‘ចតុព្ពិធា ហិ សុទ្ធី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សុជ្ឈតិ ឯតាយាតិ សុទ្ធិ, យថាធម្មំ ទេសនាវ សុទ្ធិ ទេសនាសុទ្ធិ. វុដ្ឋានស្សបិ ចេត្ថ ទេសនាយ ឯវ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ឆិន្នមូលាបត្តីនំ បន អភិក្ខុតាបដិញ្ញាយេវ ទេសនា. អធិដ្ឋានវិសិដ្ឋោ សំវរោវ សុទ្ធិ សំវរសុទ្ធិ. ធម្មេន សមេន បច្ចយានំ បរិយេដ្ឋិ ឯវ សុទ្ធិ បរិយេដ្ឋិសុទ្ធិ. ចតូសុ បច្ចយេសុ វុត្តវិធិនា បច្ចវេក្ខណាវ សុទ្ធិ បច្ចវេក្ខណសុទ្ធិ. ឯស តាវ សុទ្ធីសុ សមាសនយោ. សុទ្ធិមន្តេសុ សីលេសុ បន ទេសនា សុទ្ធិ ឯតស្សាតិ ទេសនាសុទ្ធិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ន បុនេវំ ករិស្សាមីតិ ឯត្ថ ឯវន្តិ សំវរភេទំ សន្ធាយាហ. បហាយាតិ ¶ វជ្ជេត្វា, អកត្វាតិ អត្ថោ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘សុជ្ឈតិ ទេសនាទីហិ, សោធីយតីតិ វា សុទ្ធិ, ចតុព្ពិធសីលំ. តេនាហ ‘ទេសនាយ សុជ្ឈនតោ’តិអាទិ. ឯត្ថ ទេសនាគ្គហណេន វុដ្ឋានម្បិ ឆិន្នមូលានំ អភិក្ខុតាបដិញ្ញាបិ សង្គហិតា. ឆិន្នមូលាបត្តីនម្បិ ហិ បារាជិកាបត្តិវុដ្ឋានេន ហេដ្ឋាបរិរក្ខិតំ ភិក្ខុសីលំ វិសុទ្ធំ នាម ហោតិ. តេន តេសំ មគ្គបដិលាភោបិ សម្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ ទេសីយតិ ឧច្ចារីយតីតិ ទេសនា, ទិសី ឧច្ចារណេតិ ធាតុ, ទេសីយតិ ញាបីយតិ ឯតាយាតិ វា ទេសនា, ទិស បេក្ខនេតិ ធាតុ. ឧភយថាបិ វិរតិបធានកុសលចិត្តសមុដ្ឋិតោ ទេសនាវចីភេទសទ្ទោ. សំវរណំ សំវរោ, សំ-បុព្ព វរ សំវរណេតិ ធាតុ, សតិបធានោ ចិត្តុប្បាទោ. បរិយេសនា បរិយេដ្ឋិ, បរិ-បុព្ព ឥស បរិយេសនេតិ ធាតុ, វីរិយបធានោ ចិត្តុប្បាទោ. បដិ បុនប្បុនំ ឱគាហេត្វា ឥក្ខនា បច្ចវេក្ខណា, បដិ-បុព្ព អវ-បុព្ព ឥក្ខ ទស្សនង្កេសូតិ ធាតុ, បញ្ញាបធានោ ចិត្តុប្បាទោ. តេសុ ទេសនាយ វចីភេទសទ្ទភាវតោ វចីភេទំ កាតុំ អសក្កោន្តស្ស ច ទុតិយកំ អលភន្តស្ស ច ន សម្បជ្ជតិ, សេសា បន ចិត្តុប្បាទមត្តភាវតោ វចីភេទំ កាតុំ អសក្កោន្តស្សបិ ទុតិយកំ អលភន្តស្សបិ សម្បជ្ជន្តិ ឯវ, តស្មា គិលានាទិកាលេសុ បច្ចវេក្ខណាបាឋំ បឋិតុមសក្កោន្តេនបិ អត្ថំ មនសិ កត្វា ចិត្តេនេវ បច្ចវេក្ខណា កាតព្ពាតិ.

ទាតព្ពដ្ឋេន ទាយំ, តំ អាទិយន្តីតិ ទាយាទា, អននុញ្ញាតេសុ សព្ពេន សព្ពំ បរិភោគាភាវតោ អនុញ្ញាតេសុយេវ ច បរិភោគសព្ភាវភាវតោ ភិក្ខូហិ បរិភុញ្ជិតព្ពបច្ចយា ភគវតោ សន្តកា. ធម្មទាយាទសុត្តញ្ចេត្ថ សាធកន្តិ ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថ, មា អាមិសទាយាទា ¶ , អត្ថិ មេ តុម្ហេសុ អនុកម្បា, កិន្តិ មេ សាវកា ធម្មទាយាទា ភវេយ្យុំ, នោ អាមិសទាយាទា’’តិ ឯវំ បវត្តំ ធម្មទាយាទសុត្តញ្ច ¶ (ម. និ. ១.២៩) ឯត្ថ ឯតស្មិំ អត្ថេ សាធកំ. អវីតរាគានំ តណ្ហាវសីកតាយ បច្ចយបរិភោគេ សាមិភាវោ នត្ថិ, តទភាវេន វីតរាគានំ តត្ថ សាមិភាវោ យថារុចិ បរិភោគសព្ភាវតោ. តថា ហិ តេ បដិកូលម្បិ អប្បដិកូលាការេន អប្បដិកូលម្បិ បដិកូលាការេន តទុភយម្បិ វជ្ជេត្វា អជ្ឈុបេក្ខណាការេន បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តិ, ទាយកានញ្ច មនោរថំ បរិបូរេន្តិ. តេនាហ ‘‘តេ ហិ តណ្ហាយ ទាសព្យំ អតីតត្តា សាមិនោ ហុត្វា បរិភុញ្ជន្តី’’តិ. យោ បនាយំ សីលវតោ បុថុជ្ជនស្ស បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ, សោ ឥណបរិភោគស្ស បច្ចនីកត្តា អានណ្យបរិភោគោ នាម ហោតិ. យថា បន ឥណាយិកោ អត្តនោ រុចិយា ឥច្ឆិតំ ទេសំ គន្តុំ ន លភតិ, ឯវំ ឥណបរិភោគយុត្តោ លោកតោ និស្សរិតុំ ន លភតីតិ តប្បដិបក្ខត្តា សីលវតោ បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ អានណ្យបរិភោគោតិ វុច្ចតិ, តស្មា និប្បរិយាយតោ ចតុបរិភោគវិនិមុត្តោ វិសុំយេវាយំ បរិភោគោតិ វេទិតព្ពោ, សោ ឥធ វិសុំ ន វុត្តោ, ទាយជ្ជបរិភោគេយេវ វា សង្គហំ គច្ឆតីតិ. សីលវាបិ ហិ ឥមាយ សិក្ខាយ សមន្នាគតត្តា សេក្ខោត្វេវ វុច្ចតិ.

សព្ពេសន្តិ អរិយានំ បុថុជ្ជនានញ្ច. កថំ បុថុជ្ជនានំ ឥមេ បរិភោគា សម្ភវន្តីតិ? ឧបចារវសេន. យោ ហិ បុថុជ្ជនស្សបិ សល្លេខបដិបត្តិយំ ឋិតស្ស បច្ចយគេធំ បហាយ តត្ថ អនុបលិត្តេន ចិត្តេន បរិភោគោ, សោ សាមិបរិភោគោ វិយ ហោតិ. សីលវតោ បន បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ ទាយជ្ជបរិភោគោ វិយ ហោតិ ទាយកានំ មនោរថស្សាវិរាធនតោ. តេន វុត្តំ ‘‘ទាយជ្ជបរិភោគេយេវ វា សង្គហំ គច្ឆតី’’តិ. កល្យាណបុថុជ្ជនស្ស បរិភោគេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ ¶ តស្ស សេក្ខសង្គហតោ. សេក្ខសុត្ត ញ្ហេតស្ស (អ. និ. ៣.៨៦) អត្ថស្ស សាធកំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៨៥) បន ‘‘ទាតព្ពដ្ឋេន ទាយំ, តំ អាទិយន្តីតិ ទាយាទា. សត្តន្នំ សេក្ខានន្តិ ឯត្ថ កល្យាណបុថុជ្ជនាបិ សង្គហិតា តេសំ អានណ្យបរិភោគស្ស ទាយជ្ជបរិភោគេ សង្គហិតត្តាតិ វេទិតព្ពំ. ធម្មទាយាទសុត្តន្តិ ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថ, មា អាមិសទាយាទា’’តិអាទិនា បវត្តំ សុត្តំ (ម. និ. ១.២៩). តត្ថ ‘‘មា មេ អាមិសទាយាទាតិ ឯវំ មេ-សទ្ទំ អានេត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវញ្ហិ យថាវុត្តត្ថសាធកំ ¶ ហោតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ មេ មម អាមិសទាយាទា ចតុបច្ចយភុញ្ជកាតិ ភគវតោ សម្ពន្ធភូតស្ស សម្ពន្ធីភូតា បច្ចយា វុត្តា, តស្មា ទាយកេហិ ទិន្នាបិ បច្ចយា ភគវតា អនុញ្ញាតត្តា ភគវតោ បច្ចយាយេវ ហោន្តីតិ ឯតស្ស អត្ថស្ស ធម្មទាយាទសុត្តំ សាធកំ ហោតីតិ អត្ថោតិ វុត្តំ.

លជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគោ នាម លជ្ជិស្ស សន្តកំ គហេត្វា បរិភោគោ. អលជ្ជិនា សទ្ធិន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អាទិតោ បដ្ឋាយ ហិ អលជ្ជី នាម នត្ថីតិ ឥមិនា ទិដ្ឋទិដ្ឋេសុយេវ អាសង្កា ន កាតព្ពាតិ ទស្សេតិ. អត្តនោ ភារភូតា សទ្ធិវិហារិកាទយោ. តេបិ និវារេតព្ពាតិ យោ បស្សតិ, តេន និវារេតព្ពាតិ បាឋោ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘យោបិ អត្តនោ ភារភូតេន អលជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគំ ករោតិ, សោបិ និវារេតព្ពោ’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, តថាបិ អត្ថតោ ឧភយថាបិ យុជ្ជតិ. អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកាទយោបិ អលជ្ជិភាវតោ និវារេតព្ពា. អលជ្ជីហិ សទ្ធិវិហារិកាទីហិ ឯកសម្ភោគំ ករោន្តា អញ្ញេបិ និវារេតព្ពាវ. សចេ ន ¶ ឱរមតិ, អយម្បិ អលជ្ជីយេវ ហោតីតិ ឯត្ថ ឯវំ និវារិតោ សោ បុគ្គលោ អលជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគតោ ឱរមតិ វិរមតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ ឱរមតិ, អយម្បិ អលជ្ជីយេវ ហោតិ, តេន សទ្ធិំ បរិភោគំ ករោន្តោ សោបិ អលជ្ជីយេវ ហោតីតិ អត្ថោ. តេន វុត្តំ ‘‘ឯវំ ឯកោ អលជ្ជី អលជ្ជិសតម្បិ ករោតី’’តិ. អធម្មិយោតិ អនេសនាទីហិ ឧប្បន្នោ. ធម្មិយោតិ ភិក្ខាចរិយាទីហិ ឧប្បន្នោ. សង្ឃស្សេវ ទេតីតិ ភត្តំ អគ្គហេត្វា អត្តនា លទ្ធសលាកំយេវ ទេតិ.

វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘លជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគោតិ ធម្មាមិសវសេន មិស្សីភាវោ. អលជ្ជិនា សទ្ធិន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អាទិតោ បដ្ឋាយ ហិ អលជ្ជី នាម នត្ថីតិ ឥមិនា ទិដ្ឋទិដ្ឋេសុ អាសង្កា នាម ន កាតព្ពា, ទិដ្ឋសុតាទិការណេ សតិ ឯវ កាតព្ពាតិ ទស្សេតិ. អត្តនោ ភារភូតា សទ្ធិវិហារិកាទយោ. សចេ ន ឱរមតីតិ អគតិគមនវសេន ធម្មាមិសបរិភោគតោ ន ឱរមតិ. អាបត្តិ នាម នត្ថីតិ ឥទំ អលជ្ជីនំ ធម្មេនុប្បន្នបច្ចយំ ធម្មកម្មញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. តេសម្បិ ហិ កុលទូសនាទិសមុប្បន្នំ បច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តានំ វគ្គកម្មាទីនិ ករោន្តានញ្ច អាបត្តិ ឯវ. ‘ធម្មិយាធម្មិយបរិភោគោ បច្ចយវសេនេវ វេទិតព្ពោ’តិ វុត្តត្តា ហេដ្ឋា លជ្ជិបរិភោគាលជ្ជិបរិភោគា បច្ចយវសេន ឯកកម្មាទិវសេន ច វុត្តា ឯវាតិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦) ចោទកចុទិតកភាវេ ឋិតា ទ្វេ អលជ្ជិនោ ធម្មបរិភោគម្បិ សន្ធាយ ‘ឯកសម្ភោគបរិភោគា ហុត្វា ជីវថា’តិ ¶ វុត្តា តេសំ អញ្ញមញ្ញំ ធម្មាមិសាបរិភោគេ វិរោធាភាវា. លជ្ជីនមេវ ហិ អលជ្ជិនា សហ តទុភយបរិភោគោ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

សចេ ¶ បន លជ្ជី អលជ្ជិំ បគ្គណ្ហាតិ…បេ… អន្តរធាបេតីតិ ឯត្ថ កេវលំ បគ្គណ្ហិតុកាមតាយ ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, ធម្មស្ស បន សាសនស្ស សោតូនញ្ច អនុគ្គហត្ថាយ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. បុរិមនយេន ‘‘សោ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា ឥមស្ស អាបត្តិយេវាតិ វទន្តិ. ឧទ្ទេសគ្គហណាទិនា ធម្មស្ស បរិភោគោ ធម្មបរិភោគោ. ធម្មានុគ្គហេន គណ្ហន្តស្ស អាបត្តិយា អភាវេបិ ថេរោ តស្ស អលជ្ជិភាវំយេវ សន្ធាយ ‘‘បាបោ កិរាយ’’ន្តិអាទិមាហ. តស្ស បន សន្តិកេតិ មហារក្ខិតត្ថេរស្ស សន្តិកេ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៨៥) បន ឥមស្មិំ ឋានេ វិត្ថារតោ វិនិច្ឆិតំ. កថំ? ធម្មបរិភោគោតិ ‘‘ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ’’តិអាទិនា វុត្តសំវាសោ ចេវ និស្សយគ្គហណាទិកោ សព្ពោ និរាមិសបរិភោគោ ច វេទិតព្ពោ. ‘‘ន សោ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា លជ្ជិនោ អលជ្ជិបគ្គហេ អាបត្តីតិ វេទិតព្ពំ. ឥតរោបីតិ លជ្ជីបិ. តស្សាបិ អត្តានំ បគ្គណ្ហន្តស្ស អលជ្ជិនោ, ឥមិនា ច លជ្ជិនោ វណ្ណភណនាទិលាភំ បដិច្ច អាមិសគរុកតាយ វា គេហស្សិតបេមេន វា តំ អលជ្ជិំ បគ្គណ្ហន្តោ លជ្ជី សាសនំ អន្តរធាបេតិ នាមាតិ ទស្សេតិ. ឯវំ គហដ្ឋាទីសុ ឧបត្ថម្ភិតោ អលជ្ជី ពលំ លភិត្វា បេសលេ អភិភវិត្វា ន ចិរស្សេវ សាសនំ ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ ករោតីតិ.

ធម្មបរិភោគោបិ តត្ថ វដ្ដតីតិ ឥមិនា អាមិសបរិភោគតោ ធម្មបរិភោគោវ គរុកោ, តស្មា អតិវិយ អលជ្ជីវិវេកេន កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ. ‘‘ធម្មានុគ្គហេន ឧគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា អលជ្ជុស្សន្នតាយសាសនេ ឱសក្កន្តេ, លជ្ជីសុ ច អប្បហោន្តេសុ អលជ្ជិំ បកតត្តំ គណបូរកំ គហេត្វា ឧបសម្បទាទិករណេន ចេវ កេចិ អលជ្ជិនោ ធម្មាមិសបរិភោគេន ¶ សង្គហេត្វា សេសាលជ្ជិគណស្ស និគ្គហេន ច សាសនំ បគ្គណ្ហិតុម្បិ វដ្ដតិ ឯវ.

កេចិ បន ‘‘កោដិយំ ឋិតោ គន្ថោតិ វុត្តត្តា គន្ថបរិយាបុណនមេវ ធម្មបរិភោគោ, ន ឯកកម្មាទិ, តស្មា អលជ្ជីហិ សទ្ធិំ ឧបោសថាទិកំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, អាបត្តិ នត្ថី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, ឯកកម្មាទីសុ ពហូសុ ធម្មបរិភោគេសុ អលជ្ជិនាបិ សទ្ធិំ កត្តព្ពាវត្ថាយត្តំ ¶ ធម្មបរិភោគំ ទស្សេតុំ ឥធ និទស្សនវសេន គន្ថស្សេវ សមុទ្ធដត្តា. ន ហិ ឯកកម្មាទិកោ វិធិ ធម្មបរិភោគោ ន ហោតីតិ សក្កា វត្តុំ អនាមិសត្តា ធម្មាមិសេសុ អបរិយាបន្នស្ស ច កស្សចិ អភាវា. តេនេវ អដ្ឋសាលិនិយំ ធម្មបដិសន្ថារកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣៥១) ‘‘កម្មដ្ឋានំ កថេតព្ពំ, ធម្មោ វាចេតព្ពោ…បេ… អព្ភានវុដ្ឋានមានត្តបរិវាសា ទាតព្ពា, បព្ពជ្ជារហោ បព្ពាជេតព្ពោ, ឧបសម្បទារហោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ…បេ… អយំ ធម្មបដិសន្ថារោ នាមា’’តិ ឯវំ សង្ឃកម្មាទិបិ ធម្មកោដ្ឋាសេ ទស្សិតំ. តេសុ បន ធម្មកោដ្ឋាសេសុ យំ គណបូរកាទិវសេន អលជ្ជិនោ អបេក្ខិត្វា ឧបោសថាទិ វា តេសំ សន្តិកា ធម្មុគ្គហណនិស្សយគ្គហណាទិ វា ករីយតិ, តំ ធម្មោ ចេវ បរិភោគោ ចាតិ ធម្មបរិភោគោតិ វុច្ចតិ, ឯតំ តថារូបបច្ចយំ វិនា កាតុំ ន វដ្ដតិ, ករោន្តស្ស អលជ្ជិបរិភោគោ ច ហោតិ ទុក្កដញ្ច. យំ បន អលជ្ជិសតំ អនបេក្ខិត្វា តជ្ជនីយាទិនិគ្គហកម្មំ វា បរិវាសាទិឧបការកម្មំ វា ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទានាទិ វា ករីយតិ, តំ ធម្មោ ឯវ, នោ បរិភោគោ, ឯតំ អនុរូបានំ កាតុំ វដ្ដតិ, អាមិសទានេ វិយ អាបត្តិ នត្ថិ. និស្សយទានម្បិ តេរសសម្មុតិទានាទិ ច វត្តបដិបត្តិសាទិយនាទិបរិភោគស្សបិ ហេតុត្តា ន វដ្ដតិ.

យោ បន មហាអលជ្ជី ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុសាសនំ ករោតិ, តស្ស សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ឧបសម្បទាទិ ឧបការកម្មម្បិ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទានាទិ ¶ ច កាតុំ ន វដ្ដតិ, អាបត្តិ ឯវ ហោតិ, និគ្គហកម្មមេវ កាតព្ពំ. តេនេវ អលជ្ជិបគ្គហោបិ បដិក្ខិត្តោ. ធម្មាមិសបរិភោគវិវជ្ជនេនបិ ហិ ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហោវ អធិប្បេតោ, សោ ច បេសលានំ ផាសុវិហារសទ្ធម្មដ្ឋិតិវិនយានុគ្គហាទិអត្ថាយ ឯតទត្ថត្តា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា, តស្មា យំ យំ ទុម្មង្កូនំ ឧបត្ថម្ភាយ, បេសលានំ អផាសុវិហារាយ, សទ្ធម្មបរិហានាទិអត្ថាយ ហោតិ, តំ សព្ពម្បិ បរិភោគោ វា ហោតុ អបរិភោគោ វា កាតុំ ន វដ្ដតិ, ឯវំ ករោន្តា សាសនំ អន្តរធាបេន្តិ, អាបត្តិញ្ច អាបជ្ជន្តិ, ធម្មាមិសបរិភោគេសុ ចេត្ថ អលជ្ជីហិ ឯកកម្មាទិធម្មបរិភោគោ ឯវ បេសលានំ អផាសុវិហារាយ សទ្ធម្មបរិហានាទិអត្ថាយ ហោតិ, ន តថា អាមិសបរិភោគោ. ន ហិ អលជ្ជីនំ បច្ចយបរិភោគមត្តេន បេសលានំ អផាសុវិហារាទិ ហោតិ, យថាវុត្តធម្មបរិភោគេន បន ហោតិ. តប្បរិវជ្ជនេន ច ផាសុវិហារាទយោ. តថា ហិ កតសិក្ខាបទវីតិក្កមា អលជ្ជិបុគ្គលា ឧបោសថាទីសុ បវិដ្ឋា ‘‘តុម្ហេ កាយទ្វារេ ចេវ វចីទ្វារេ ច វីតិក្កមំ ករោថា’’តិអាទិនា ភិក្ខូហិ វត្តព្ពា ហោន្តិ. យថា វិនយញ្ច អតិដ្ឋន្តា សង្ឃតោ ពហិករណាទិវសេន សុដ្ឋុ និគ្គហេតព្ពា, តថា អកត្វា តេហិ សហ សំវសន្តាបិ អលជ្ជិនោវ ហោន្តិ ¶ ‘‘ឯកោបិ អលជ្ជី អលជ្ជិសតម្បិ ករោតី’’តិអាទិវចនតោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៥). យទិ ហិ តេ ឯវំ អនិគ្គហិតា សិយុំ, សង្ឃេ កលហាទិំ វឌ្ឍេត្វា ឧបោសថាទិសាមគ្គិកម្មបដិពាហនាទិនា បេសលានំ អផាសុំ កត្វា កមេន តេ ទេវទត្តវជ្ជិបុត្តកាទយោ វិយ បរិសំ វឌ្ឍេត្វា អត្តនោ វិប្បដិបត្តិំ ធម្មតោ វិនយតោ ទីបេន្តា សង្ឃភេទាទិម្បិ កត្វា ន ចិរស្សេវ សាសនំ អន្តរធាបេយ្យុំ. តេសុ បន សង្ឃតោ ពហិករណាទិវសេន និគ្គហិតេសុ សព្ពោបិ អយំ ឧបទ្ទវោ ¶ ន ហោតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ទុស្សីលបុគ្គលេ និស្សាយ ឧបោសថោ ន តិដ្ឋតិ, បវារណា ន តិដ្ឋតិ, សង្ឃកម្មានិ ន បវត្តន្តិ, សាមគ្គី ន ហោតិ…បេ… ទុស្សីលេសុ បន និគ្គហិតេសុ សព្ពោបិ អយំ ឧបទ្ទវោ ន ហោតិ, តតោ បេសលា ភិក្ខូ ផាសុ វិហរន្តី’’តិ, តស្មា ឯកកម្មាទិធម្មបរិភោគោវ អាមិសបរិភោគតោបិ អតិវិយ អលជ្ជីវិវេកេន កាតព្ពោ, អាបត្តិករោ ច សទ្ធម្មបរិហានិហេតុត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

អបិច ‘‘ឧបោសថោ ន តិដ្ឋតិ, បវារណា ន តិដ្ឋតិ, សង្ឃកម្មានិ ន បវត្តន្តី’’តិ ឯវំ អលជ្ជីហិ សទ្ធិំ សង្ឃកម្មាករណស្ស អដ្ឋកថាយំ បកាសិតត្តាបិ ចេតំ សិជ្ឈតិ. តថា បរិវត្តលិង្គស្ស ភិក្ខុនោ ភិក្ខុនុបស្សយំ គច្ឆន្តស្ស បដិបត្តិកថាយំ ‘‘អារាធិកា ច ហោន្តិ សង្គាហិកា លជ្ជិនិយោ, តា កោបេត្វា អញ្ញត្ថ ន គន្តព្ពំ. គច្ឆតិ ចេ, គាមន្តរនទីបាររត្តិវិប្បវាសគណម្ហា ឱហីយនាបត្តីហិ ន មុច្ចតិ…បេ… អលជ្ជិនិយោ ហោន្តិ, សង្គហំ បន ករោន្តិ, តាបិ បរិច្ចជិត្វា អញ្ញត្ថ គន្តុំ លភតី’’តិ ឯវំ អលជ្ជិនីសុ ទុតិយិកាគហណាទីសុ សំវាសាបត្តិបរិហារាយ នទីបារាគមនាទិគរុកាបត្តិដ្ឋានានំ អនុញ្ញាតត្តា តតោបិ អលជ្ជិសំវាសាបត្តិ ឯវ សទ្ធម្មបរិហានិយា ហេតុភូតោ គរុកតរាតិ វិញ្ញាយតិ. ន ហិ លហុកាបត្តិដ្ឋានំ វា អនាបត្តិដ្ឋានំ វា បរិហរិតុំ គរុកាបត្តិដ្ឋានវីតិក្កមំ អាចរិយា អនុជានន្តិ. តថា អសំវាសបទស្ស អដ្ឋកថាយំ ‘‘សព្ពេហិបិ លជ្ជិបុគ្គលេហិ សមំ សិក្ខិតព្ពភាវតោ សមសិក្ខាតា នាម. ឯត្ថ យស្មា សព្ពេបិ លជ្ជិនោ ឯតេសុ កម្មាទីសុ សហ វសន្តិ, ន ឯកោបិ តតោ ពហិទ្ធា សន្ទិស្សតិ, តស្មា តានិ សព្ពានិបិ គហេត្វា ឯសោ សំវាសោ នាមា’’តិ ឯវំ លជ្ជីហេវ ឯកកម្មាទិសំវាសោ វដ្ដតីតិ បកាសិតោ.

យទិ ¶ ឯវំ កស្មា អសំវាសិកេសុ អលជ្ជី ន គហិតោតិ? នាយំ វិរោធោ, យេ គណបូរកេ កត្វា កតំ កម្មំ កុប្បតិ, តេសំ បារាជិកាទិអបកតត្តានញ្ញេវ អសំវាសិកត្តេន គហិតត្តា. អលជ្ជិនោ បន បកតត្តភូតាបិ សន្តិ, តេ ចេ គណបូរកា ហុត្វា កម្មំ សាធេន្តិ, កេវលំ ¶ កត្វា អគតិគមនេន ករោន្តានំ អាបត្តិករា ហោន្តិ សភាគាបត្តិអាបន្នា វិយ អញ្ញមញ្ញំ. យស្មា អលជ្ជិតញ្ច លជ្ជិតញ្ច បុថុជ្ជនានំ ចិត្តក្ខណបដិពទ្ធំ, ន សព្ពកាលិកំ. សញ្ចិច្ច ហិ វីតិក្កមចិត្តេ ឧប្បន្នេ អលជ្ជិនោ ‘‘ន បុន ឦទិសំ ករិស្សាមី’’តិ ចិត្តេន លជ្ជិនោ ហោន្តិ.

តេសុ ច យេ បេសលេហិ ឱវទិយមានាបិ ន ឱរមន្តិ, បុនប្បុនំ ករោន្តិ, តេ ឯវ អសំវសិតព្ពា, ន ឥតរេ លជ្ជិធម្មេ ឱក្កន្តត្តា, តស្មាបិ អលជ្ជិនោ អសំវាសិកេសុ អគណេត្វា តប្បរិវជ្ជនត្ថំ សោធេត្វាវ ឧបោសថាទិករណំ អនញ្ញាតំ. តថា ហិ ‘‘បារិសុទ្ធិំ អាយស្មន្តោ អារោចេថ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិស្សាមី’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៣៤) អបរិសុទ្ធាយ បរិសាយ ឧបោសថករណស្ស អយុត្តតា បកាសិតា, ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តិ, សោ អាវិករេយ្យ…បេ… ផាសុ ហោតី’’តិ (មហាវ. ១៣៤) ឯវំ អលជ្ជិម្បិ លជ្ជិធម្មេ បតិដ្ឋាបេត្វា ឧបោសថករណប្បការោ ច វុត្តោ, ‘‘កច្ចិត្ថ បរិសុទ្ធា…បេ… បរិសុទ្ធេត្ថាយស្មន្តោ’’តិ (បារា. ២៣៣) ច បារិសុទ្ធិឧបោសថេ ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ, ភន្តេ, បរិសុទ្ធោតិ មំ ធារេថា’’តិ (មហាវ. ១៦៨) ច ឯវំ ឧបោសថំ ករោន្តានំ បរិសុទ្ធតា ច បកាសិតា, វចនមត្តេន អនោរមន្តានញ្ច ឧបោសថបវារណដ្ឋបនវិធិ ច វុត្តោ, សព្ពថា លជ្ជិធម្មំ អនោក្កមន្តេហិ សំវាសស្ស អយុត្តតាយ និស្សយទានគ្គហណបដិក្ខេបោ, តជ្ជនីយាទិនិគ្គហកម្មករណឧក្ខេបនីយកម្មករណេន សានុវត្តកបរិសស្ស អលជ្ជិស្ស អសំវាសិកត្តបាបនវិធិ ¶ ច វុត្តោ, តស្មា យថាវុត្តេហិ សុត្តន្តនយេហិ, អដ្ឋកថាវចនេហិ ច បកតត្តេហិបិ អបកតត្តេហិបិ សព្ពេហិ អលជ្ជីហិ ឯកកម្មាទិសំវាសោ ន វដ្ដតិ, ករោន្តានំ អាបត្តិ ឯវ ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហត្ថាយេវ សព្ពសិក្ខាបទានំ បញ្ញត្តត្តាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. តេនេវ ទុតិយសង្គីតិយំ បកតត្តាបិ អលជ្ជិនោ វជ្ជិបុត្តកា យសត្ថេរាទីហិ មហន្តេន វាយាមេន សង្ឃតោ វិយោជិតា. ន ហិ តេសុ បារាជិកាទិអសំវាសិកាបត្តិ អត្ថិ, តេហិ ទីបិតានំ ទសន្នំ វត្ថូនំ លហុកាបត្តិវិសយត្តាតិ វុត្តំ.

តស្ស សន្តិកេតិ មហារក្ខិតត្ថេរស្ស សន្តិកេ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

រូបិយាទិបដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ទ្វាទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៣. ទានលក្ខណាទិវិនិច្ឆយកថា

៦៩. ឯវំ ¶ រូបិយាទិបដិគ្គហណវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ទានវិស្សាសគ្គាហលាភបរិណាមនវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ទានវិស្សាសគ្គាហេហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ទីយតេ ទានំ, ចីវរាទិវត្ថុំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ អលោភប្បធានោ កាមាវចរកុសលកិរិយចិត្តុប្បាទោ. សសនំ សាសោ, សសុ ហិំសាយន្តិ ធាតុ, ហិំសនន្តិ អត្ថោ, វិគតោ សាសោ ឯតស្មា គាហាតិ វិស្សាសោ. គហណំ គាហោ, វិស្សាសេន គាហោ វិស្សាសគ្គាហោ. វិសេសនេ ចេត្ថ ករណវចនំ, វិស្សាសវសេន គាហោ, ន ថេយ្យចិត្តវសេនាតិ អត្ថោ. លច្ឆតេតិ លាភោ, ចីវរាទិវត្ថុ, តស្ស លាភស្ស. បរិណមិយតេ បរិណាមនំ, អញ្ញេសំ អត្ថាយ បរិណតស្ស ¶ អត្តនោ, អញ្ញស្ស វា បរិណាមនំ, ទាបនន្តិ អត្ថោ. ទានវិស្សាសគ្គាហេហិ លាភស្ស បរិណាមនន្តិ ឯត្ថ ឧទ្ទេសេ សមភិនិវិដ្ឋស្ស ‘‘ទាន’’ន្តិ បទស្ស អត្ថវិនិច្ឆយោ តាវ បឋមំ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. អត្តនោ សន្តកស្ស ចីវរាទិបរិក្ខារស្ស ទានន្តិ សម្ពន្ធោ. យស្ស កស្សចីតិ សម្បទាននិទ្ទេសោ, យស្ស កស្សចិ បដិគ្គាហកស្សាតិ អត្ថោ.

យទិទំ ‘‘ទាន’’ន្តិ វុត្តំ, តត្ថ កិំ លក្ខណន្តិ អាហ ‘‘តត្រិទំ ទានលក្ខណ’’ន្តិ. ‘‘ឥទំ តុយ្ហំ ទេមី’’តិ វទតីតិ ឥទំ តិវង្គសម្បន្នំ ទានលក្ខណំ ហោតីតិ យោជនា. តត្ថ ឥទន្តិ ទេយ្យធម្មនិទស្សនំ. តុយ្ហន្តិ បដិគ្គាហកនិទស្សនំ. ទេមីតិ ទាយកនិទស្សនំ. ទទាមីតិអាទីនិ បន បរិយាយវចនានិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ទេយ្យទាយកបដិគ្គាហកា វិយ ទានស្សា’’តិ, ‘‘តិណ្ណំ សម្មុខីភាវា កុសលំ ហោតី’’តិ ច. ‘‘វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្សា’’តិ ឥទំ បន ឯកទេសលក្ខណកថនមេវ, កិំ ឯវំ ទីយមានំ សម្មុខាយេវ ទិន្នំ ហោតិ, ឧទាហុ បរម្មុខាបីតិ អាហ ‘‘សម្មុខាបិ បរម្មុខាបិ ទិន្នំយេវ ហោតី’’តិ. តុយ្ហំ គណ្ហាហីតិអាទីសុ អយមត្ថោ – ‘‘គណ្ហាហី’’តិ វុត្តេ ‘‘ទេមី’’តិ វុត្តសទិសំ ហោតិ, តស្មា មុខ្យតោ ទិន្នត្តា សុទិន្នំ ហោតិ, ‘‘គណ្ហាមី’’តិ ច វុត្តេ មុខ្យតោ គហណំ ហោតិ, តស្មា សុគ្គហិតំ ហោតិ. ‘‘តុយ្ហំ មយ្ហ’’ន្តិ ឥមានិ បន បដិគ្គាហកបដិពន្ធតាករណេ វចនានិ. តវ សន្តកំ ករោហីតិអាទីនិ បន បរិយាយតោ ទានគ្គហណានិ, តស្មា ទុទិន្នំ ទុគ្គហិតញ្ច ហោតិ. លោកេ ហិ អបរិច្ចជិតុកាមាបិ បុន គណ្ហិតុកាមាបិ ‘‘តវ សន្តកំ ហោតូ’’តិ និយ្យាតេន្តិ យថា តំ កុសរញ្ញោ មាតុ រជ្ជនិយ្យាតនំ. តេនាហ ‘‘នេវ ទាតា ទាតុំ ជានាតិ, ន ឥតរោ គហេតុ’’ន្តិ. សចេ បនាតិអាទីសុ បន ¶ ទាយកេន បញ្ញត្តិយំ អកោវិទតាយ បរិយាយវចនេ វុត្តេបិ បដិគ្គាហកោ ¶ អត្តនោ បញ្ញត្តិយំ កោវិទតាយ មុខ្យវចនេន គណ្ហាតិ, តស្មា ‘‘សុគ្គហិត’’ន្តិ វុត្តំ.

សចេ បន ឯកោតិអាទីសុ បន ទាយកោ មុខ្យវចនេន ទេតិ, បដិគ្គាហកោបិ មុខ្យវចនេន បដិក្ខិបតិ, តស្មា ទាយកស្ស បុព្ពេ អធិដ្ឋិតម្បិ ចីវរំ ទានវសេន អធិដ្ឋានំ វិជហតិ, បរិច្ចត្តត្តា អត្តនោ អសន្តកត្តា អតិរេកចីវរម្បិ ន ហោតិ, តស្មា ទសាហាតិក្កមេបិ អាបត្តិ ន ហោតិ. បដិគ្គាហកស្សបិ ន បដិក្ខិបិតត្តា អត្តនោ សន្តកំ ន ហោតិ, តស្មា អតិរេកចីវរំ ន ហោតីតិ ទសាហាតិក្កមេបិ អាបត្តិ នត្ថិ. យស្ស បន រុច្ចតីតិ ឯត្ថ បន ឥមស្ស ចីវរស្ស អស្សាមិកត្តា បំសុកូលដ្ឋានេ ឋិតត្តា យស្ស រុច្ចតិ, តេន បំសុកូលភាវេន គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ, បរិភុញ្ជន្តេន បន ទាយកេន បុព្ពអធិដ្ឋិតម្បិ ទានវសេន អធិដ្ឋានស្ស វិជហិតត្តា បុន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ ឥតរេន បុព្ពេ អនធិដ្ឋិតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥត្ថន្នាមស្ស ទេហីតិអាទីសុ បន អាណត្យត្ថេ បវត្តាយ បញ្ចមីវិភត្តិយា វុត្តត្តា អាណត្តេន បដិគ្គាហកស្ស ទិន្នកាលេយេវ បដិគ្គាហកស្ស សន្តកំ ហោតិ, ន តតោ បុព្ពេ, បុព្ពេ បន អាណាបកស្សេវ, តស្មា ‘‘យោ បហិណតិ, តស្សេវ សន្តក’’ន្តិ វុត្តំ. ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មីតិ បន បច្ចុប្បន្នត្ថេ បវត្តាយ វត្តមានវិភត្តិយា វុត្តត្តា តតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកស្សេវ សន្តកំ ហោតិ, តស្មា ‘‘យស្ស បហីយតិ, តស្ស សន្តក’’ន្តិ វុត្តំ. តស្មាតិ ឥមិនា អាយស្មតា រេវតត្ថេរេន អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ចីវរបេសនវត្ថុស្មិំ ភគវតា ទេសិតេសុ អធិដ្ឋានេសុ ឥធ វុត្តលក្ខណេន អសម្មោហតោ ជានិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

តត្ថ ទ្វាធិដ្ឋិតំ, ស្វាធិដ្ឋិតន្តិ ច ន តិចីវរាធិដ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ, អថ ខោ សាមិកេ ជីវន្តេ វិស្សាសគ្គាហចីវរភាវេន ច សាមិកេ មតេ មតកចីវរភាវេន ច គហណំ សន្ធាយ ¶ វុត្តំ, តតោ បន ទសាហេ អនតិក្កន្តេយេវ តិចីវរាធិដ្ឋានំ វា បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានំ វា វិកប្បនំ វា កាតព្ពំ. យោ បហិណតីតិ ទាយកំ សន្ធាយាហ, យស្ស បហីយតីតិ បដិគ្គាហកំ.

បរិច្ចជិត្វា…បេ… ន លភតិ, អាហរាបេន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោតិ អត្ថោ. អត្តនា…បេ… និស្សគ្គិយន្តិ ឥមិនា បរសន្តកភូតត្តំ ជានន្តោ ថេយ្យបសយ្ហវសេន អច្ឆិន្ទន្តោ បារាជិកោ ហោតីតិ ទស្សេតិ. បោរាណដីកាយំ បន ‘‘សកសញ្ញាយ វិនា គណ្ហន្តោ ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ¶ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. សកសញ្ញាយ វិនាបិ តាវកាលិកបំសុកូលសញ្ញាទិវសេន គណ្ហន្តោ អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោ. អដ្ឋកថាយំ បន បសយ្ហាការំ សន្ធាយ វទតិ. តេនាហ ‘‘អច្ឆិន្ទតោ និស្សគ្គិយ’’ន្តិ. សចេ បន…បេ… វដ្ដតីតិ តុដ្ឋទានំ អាហ, អថ បនាតិអាទិនា កុបិតទានំ. ឧភយថាបិ សយំ ទិន្នត្តា វដ្ដតិ, គហណេ អាបត្តិ នត្ថីតិ អត្ថោ.

មម សន្តិកេ…បេ… ឯវំ បន ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស ឯវំ ទទន្តោ អបរិច្ចជិត្វា ទិន្នត្តា ទានំ ន ហោតីតិ ន វដ្ដតិ, តតោ ឯវ ទុក្កដំ ហោតិ. អាហរាបេតុំ បន វដ្ដតីតិ បុព្ពេ ‘‘អករោន្តស្ស ន ទេមី’’តិ វុត្តត្តា យថាវុត្តឧបជ្ឈាយគ្គហណាទីនិ អករោន្តេ អាចរិយស្សេវ សន្តកំ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ. ករោន្តេ បន អន្តេវាសិកស្ស សន្តកំ ភវេយ្យ សព្ពសោ អបរិច្ចជិត្វា ទិន្នត្តា. សកសញ្ញាយ វិជ្ជមានត្តា ‘‘អាហរាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ សិយា. ដីកាយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦៣៥) បន ‘‘ឯវំ ទិន្នំ ភតិសទិសត្តា អាហរាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ភតិសទិសេ សតិបិ កម្មេ កតេ ភតិ លទ្ធព្ពា ហោតិ, តស្មា អារោបេតុំ ន វដ្ដេយ្យ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦៣៥) បន ‘‘អាហរាបេតុំ វដ្ដតីតិ កម្មេ អកតេ ភតិសទិសត្តា ¶ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ, តេន កម្មេ កតេ អាហរាបេតុំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. ឧបជ្ឈំ គណ្ហិស្សតីតិ សាមណេរស្ស ទានំ ទីបេតិ, តេន ច សាមណេរកាលេ ទត្វា ឧបសម្បន្នកាលេ អច្ឆិន្ទតោបិ បាចិត្តិយំ ទីបេតិ. អយំ តាវ ទានេ វិនិច្ឆយោតិ ឥមិនា ទានវិនិច្ឆយាទីនំ តិណ្ណំ វិនិច្ឆយានំ ឯកបរិច្ឆេទកតភាវំ ទីបេតិ.

វិស្សាសគ្គាហលក្ខណវិនិច្ឆយកថា

៧០. អនុដ្ឋានសេយ្យា នាម យាយ សេយ្យាយ សយិតោ យាវ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទំ ន បាបុណាតិ, តាវ វុច្ចតិ. ទទមានេន ច មតកធនំ តាវ យេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ពន្តិ ឯត្ថ កេ គហដ្ឋា កេ បព្ពជិតា កេន ការណេន តស្ស ធនេ ឥស្សរាតិ? គហដ្ឋា តាវ គិលានុបដ្ឋាកភូតា តេន ការណេន គិលានុបដ្ឋាកភាគភូតេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា, យេសញ្ច វាណិជានំ ហត្ថតោ កប្បិយការកេន បត្តាទិបរិក្ខារោ គាហាបិតោ, តេសំ យំ ទាតព្ពមូលំ, តេ ច តស្ស ធនេ ឥស្សរា, យេសញ្ច មាតាបិតូនំ អត្ថាយ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វត្ថានិ ឋបិតានិ, តេបិ តស្ស ធនស្ស ¶ ឥស្សរា. ឯវមាទិនា យេន យេន ការណេន យំ យំ បរិក្ខារធនំ យេហិ យេហិ គហដ្ឋេហិ លភិតព្ពំ ហោតិ, តេន តេន ការណេន តេ តេ គហដ្ឋា តស្ស តស្ស ធនស្ស ឥស្សរា.

បព្ពជិតា បន ពាហិរកា តថេវ សតិ ការណេ ឥស្សរា. បញ្ចសុ បន សហធម្មិកេសុ ភិក្ខូ សាមណេរា ច មតានំ ភិក្ខុសាមណេរានំ ធនំ វិនាបិ ការណេន ទាយាទភាវេន លភន្តិ, ន ឥតរា. ភិក្ខុនីសិក្ខមានសាមណេរីនម្បិ ធនំ តាយេវ លភន្តិ, ន ឥតរេ. តំ បន មតកធនភាជនំ ចតុបច្ចយភាជនវិនិច្ឆយេ អាវិ ភវិស្សតិ, ពហូ បន វិនយធរត្ថេរា ‘‘យេ តស្ស ធនស្ស ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា’’តិ ¶ បាឋំ និស្សាយ ‘‘មតភិក្ខុស្ស ធនំ គហដ្ឋភូតា ញាតកា លភន្តី’’តិ វិនិច្ឆិនន្តិ, តម្បិ វិនិច្ឆយំ តស្ស ច យុត្តាយុត្តភាវំ តត្ថេវ វក្ខាម.

អនត្តមនស្ស សន្តកន្តិ ‘‘ទុដ្ឋុ កតំ តយា មយា អទិន្នំ មម សន្តកំ គណ្ហន្តេនា’’តិ វចីភេទេន វា ចិត្តុប្បាទមត្តេន វា ទោមនស្សប្បត្តស្ស សន្តកំ. យោ បន បឋមំយេវ ‘‘សុដ្ឋុ កតំ តយា មម សន្តកំ គណ្ហន្តេនា’’តិ វចីភេទេន វា ចិត្តុប្បាទមត្តេន វា អនុមោទិត្វា បច្ឆា កេនចិ ការណេន កុបិតោ, បច្ចាហរាបេតុំ ន លភតិ. យោបិ អទាតុកាមោ, ចិត្តេន បន អធិវាសេតិ, ន កិញ្ចិ វទតីតិ ឯត្ថ តុ បោរាណដីកាយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៣១) ‘‘ចិត្តេន បន អធិវាសេតីតិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘ន កិញ្ចិ វទតី’តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯវំ សតិ ‘‘ចិត្តេនា’’តិ ឥទំ អធិវាសនកិរិយាយ ករណំ ហោតិ. អទាតុកាមោតិ ឯត្ថាបិ តមេវ ករណំ សិយា, តតោ ‘‘ចិត្តេន អទាតុកាមោ, ចិត្តេន អធិវាសេតី’’តិវចនំ ឱចិត្យសម្បោសកំ ន ភវេយ្យ. តំ ឋបេត្វា ‘‘អទាតុកាមោ’’តិ ឯត្ថ កាយេនាតិ វា វាចាយាតិ វា អញ្ញំ ករណម្បិ ន សម្ភវតិ, តទសម្ភវេ សតិ វិសេសត្ថវាចកោ បន-សទ្ទោបិ និរត្ថកោ. ន កិញ្ចិ វទតីតិ ឯត្ថ តុ វទនកិរិយាយ ករណំ ‘‘វាចាយា’’តិ បទំ ឥច្ឆិតព្ពំ, តថា ច សតិ អញ្ញំ អធិវាសនកិរិយាយ ករណំ, អញ្ញំ វទនកិរិយាយ ករណំ, អញ្ញា អធិវាសនកិរិយា, អញ្ញា វទនកិរិយា, តស្មា ‘‘វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុ’’ន្តិ វត្តុំ ន អរហតិ, តស្មា យោបិ ចិត្តេន អទាតុកាមោ ហោតិ, បន តថាបិ វាចាយ អធិវាសេតិ, ន កិញ្ចិ វទតីតិ យោជនំ កត្វា បន ‘‘អធិវាសេតីតិ វុត្តមេវត្ថំ បកាសេតុំ ន កិញ្ចិ វទតីតិ វុត្ត’’ន្តិ វត្តុមរហតិ. ឯត្ថ តុ បន-សទ្ទោ អរុចិលក្ខណសូចនត្ថោ. ‘‘ចិត្តេនា’’តិ ឥទំ អទាតុកាមកិរិយាយ ករណំ, ‘‘វាចាយា’’តិ ¶ អធិវាសនកិរិយាយ អវទនកិរិយាយ ច ករណំ. អធិវាសនកិរិយា ច អវទនកិរិយាយេវ ¶ . ‘‘អធិវាសេតី’’តិ វុត្តេ អវទនកិរិយាយ អបាកដភាវតោ តំ បកាសេតុំ ‘‘ន កិញ្ចិ វទតី’’តិ វុត្តំ, ឯវំ គយ្ហមានេ បុព្ពាបរវចនត្ថោ ឱចិត្យសម្បោសកោ សិយា, តស្មា ឯត្តកវិវរេហិ វិចារេត្វា គហេតព្ពោតិ.

លាភបរិណាមនវិនិច្ឆយកថា

៧១. លាភបរិណាមនវិនិច្ឆយេ តុម្ហាកំ សប្បិអាទីនិ អាភតានីតិ តុម្ហាកំ អត្ថាយ អាភតានិ សប្បិអាទីនិ. បរិណតភាវំ ជានិត្វាបិ វុត្តវិធិនា វិញ្ញាបេន្តេន តេសំ សន្តកមេវ វិញ្ញាបិតំ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘មយ្ហម្បិ ទេថាតិ វទតិ, វដ្ដតី’’តិ.

‘‘បុប្ផម្បិ អារោបេតុំ ន វដ្ដតីតិ ឥទំ បរិណតំ សន្ធាយ វុត្តំ, សចេ បន ឯកស្មិំ ចេតិយេ បូជិតំ បុប្ផំ គហេត្វា អញ្ញស្មិំ ចេតិយេ បូជេតិ, វដ្ដតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦៦០) វុត្តំ. អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៦០) បន និយមេត្វា ‘‘អញ្ញស្ស ចេតិយស្ស អត្ថាយ រោបិតមាលាវច្ឆតោ’’តិ វុត្តត្តា ន កេវលំ បរិណតភាវោយេវ កថិតោ, អថ ខោ និយមេត្វា រោបិតភាវោបិ. បុប្ផម្បីតិ បិ-សទ្ទេន កុតោ មាលាវច្ឆន្តិ ទស្សេតិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦៦០) បន ‘‘រោបិតមាលាវច្ឆតោតិ កេនចិ និយមេត្វា រោបិតំ សន្ធាយ វុត្តំ, អនោចិតំ មិលាយមានំ ឱចិនិត្វា យត្ថ កត្ថចិ បូជេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ឋិតំ ទិស្វាតិ សេសកំ គហេត្វា ឋិតំ ទិស្វា. ឥមស្ស សុនខស្ស មា ទេហិ, ឯតស្ស ទេហីតិ ឥទំ បរិណតេយេវ, តិរច្ឆានគតស្ស បរិច្ចជិត្វា ទិន្នេ បន តំ បលាបេត្វា អញ្ញំ ភុញ្ជាបេតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ‘‘កត្ថ ទេមាតិអាទិនា ឯកេនាការេន អនាបត្តិ ទស្សិតា. ឯវំ បន អបុច្ឆិតេបិ ¶ ‘អបរិណតំ ឥទ’ន្តិ ជានន្តេន អត្តនោ រុចិយា យត្ថ ឥច្ឆតិ, តត្ថ ទាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. យត្ថ ឥច្ឆថ, តត្ថ ទេថាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘តុម្ហាកំ រុចិយា’’តិ វុត្តត្តា យត្ថ ឥច្ឆតិ, តត្ថ ទាបេតុំ លភតិ.

បរិវារេ (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) បន នវ អធម្មិកានិ ទានានីតិ សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញសង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, ចេតិយស្ស បរិណតំ អញ្ញចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, បុគ្គលស្ស បរិណតំ អញ្ញបុគ្គលស្ស វា សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតីតិ ឯវំ វុត្តានិ. នវ បដិគ្គហា បរិភោគា ¶ ចាតិ ឯតេសំយេវ ទានានំ បដិគ្គហា ច បរិភោគា ច. តីណិ ធម្មិកានិ ទានានីតិ សង្ឃស្ស និន្នំ សង្ឃស្សេវ ទេតិ, ចេតិយស្ស និន្នំ ចេតិយស្សេវ ទេតិ, បុគ្គលស្ស និន្នំ បុគ្គលស្សេវ ទេតីតិ ឥមានិ តីណិ. បដិគ្គហបដិភោគាបិ តេសំយេវ បដិគ្គហា ច បរិភោគា ចាតិ អាគតំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ទានលក្ខណាទិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

តេរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៤. បថវីខណនវិនិច្ឆយកថា

៧២. ឯវំ ទានវិស្សាសគ្គាហលាភបរិណាមនវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បថវីវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បថវី’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ បត្ថរតីតិ បថវី, ប-បុព្ព ថរ សន្ថរណេតិ ធាតុ, រ-ការស្ស វ-ការោ, សសម្ភារបថវី. តប្បភេទមាហ ‘‘ទ្វេ បថវី, ជាតា ច បថវី អជាតា ច បថវី’’តិ. តាសំ ¶ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ជាតា នាម បថវី’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ សុទ្ធបំសុកា…បេ… យេភុយ្យេនមត្តិកាបថវី ជាតា នាម បថវី ហោតិ. ន កេវលំ សាយេវ, អទឌ្ឍា បថវីបិ ‘‘ជាតា បថវី’’តិ វុច្ចតិ. ន កេវលំ ឥមា ទ្វេយេវ, យោបិ បំសុបុញ្ជោ វា…បេ… ចាតុមាសំ ឱវដ្ឋោ, សោបិ ‘‘ជាតា បថវី’’តិ វុច្ចតីតិ យោជនា. ឥតរត្របិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ សុទ្ធា បំសុកាយេវ ឯត្ថ បថវិយា អត្ថិ, ន បាសាណាទយោតិ សុទ្ធបំសុកា. តថា សុទ្ធមត្តិកា. អប្បា បាសាណា ឯត្ថាតិ អប្បបាសាណា. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. យេភុយ្យេន បំសុកា ឯត្ថាតិ យេភុយ្យេនបំសុកា, អលុត្តសមាសោយំ, តថា យេភុយ្យេនមត្តិកា. តត្ថ មុដ្ឋិប្បមាណតោ ឧបរិ បាសាណា. មុដ្ឋិប្បមាណា សក្ខរា. កថលាតិ កបាលខណ្ឌាទិ. មរុម្បាតិ កដសក្ខរា. វាលុកា វាលុកាយេវ. យេភុយ្យេនបំសុកាតិ ឯត្ថ តីសុ កោដ្ឋាសេសុ ទ្វេ កោដ្ឋាសា បំសុ, ឯកោ បាសាណាទីសុ អញ្ញតរកោដ្ឋាសោ. អទឌ្ឍាបីតិ ឧទ្ធនបត្តបចនកុម្ភការាតបាទិវសេន តថា តថា អទឌ្ឍា, សា បន វិសុំ នត្ថិ, សុទ្ធបំសុអាទីសុ អញ្ញតរាវាតិ វេទិតព្ពា. យេភុយ្យេនសក្ខរាតិ ពហុតរសក្ខរា. ហត្ថិកុច្ឆិយំ កិរ ឯកំ បច្ឆិបូរំ អាហរាបេត្វា ទោណិយំ ធោវិត្វា បថវិយា យេភុយ្យេនសក្ខរភាវំ ¶ ញត្វា សយំ ភិក្ខូ បោក្ខរណិំ ខណិំសូតិ. យានិ បន មជ្ឈេ ‘‘អប្បបំសុអប្បមត្តិកា’’តិ ទ្វេ បទានិ, តានិ យេភុយ្យេនបាសាណាទិបញ្ចកមេវ បវិសន្តិ. តេសញ្ញេវ ហិ ទ្វិន្នំ បភេទវចនមេតំ, យទិទំ សុទ្ធបាសាណាទិអាទិ.

ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ យេភុយ្យេនបំសុំ អប្បបំសុញ្ច បថវិំ វត្វា ឧបឌ្ឍបំសុកាបថវី ន វុត្តា, តថាបិ បណ្ណត្តិវជ្ជសិក្ខាបទេសុ សាវសេសបញ្ញត្តិយាបិ សម្ភវតោ ឧបឌ្ឍបំសុកាយបិ បថវិយា ¶ បាចិត្តិយមេវាតិ គហេតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘សព្ពច្ឆន្នាទីសុ ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ ទុក្កដស្ស វុត្តត្តា ឥធាបិ ទុក្កដំ យុជ្ជតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ បាចិត្តិយវត្ថុកញ្ច អនាបត្តិវត្ថុកញ្ច ទុវិធំ បថវិំ ឋបេត្វា អញ្ញិស្សា ទុក្កដវត្ថុកាយ តតិយាយ បថវិយា អភាវតោ. ទ្វេយេវ ហិ បថវិយោ វុត្តា ‘‘ជាតា ច បថវី អជាតា ច បថវី’’តិ, តស្មា ទ្វីសុ អញ្ញតរាយ បថវិយា ភវិតព្ពំ. វិនយវិនិច្ឆយេ ច សម្បត្តេ គរុកលហុកេសុ គរុកេយេវ ឋាតព្ពត្តា ន សក្កា ឯត្ថ អនាបត្តិយា ភវិតុំ. សព្ពច្ឆន្នាទីសុ បន ឧបឌ្ឍេ ទុក្កដំ យុត្តំ តត្ថ តាទិសស្ស ទុក្កដវត្ថុនោ សម្ភវតោ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៨៦) ‘‘អប្បបំសុមត្តិកាយ បថវិយា អនាបត្តិវត្ថុភាវេន វុត្តត្តា ឧបឌ្ឍបំសុមត្តិកាយបិ បាចិត្តិយមេវាតិ គហេតព្ពំ. ន ហេតំ ទុក្កដវត្ថូតិ សក្កា វត្តុំ ជាតាជាតវិនិមុត្តាយ តតិយាយ បថវិយា អភាវតោ’’តិ វុត្តំ.

ខណន្តស្ស ខណាបេន្តស្ស វាតិ អន្តមសោ បាទង្គុដ្ឋកេនបិ សម្មជ្ជនិសលាកាយបិ សយំ វា ខណន្តស្ស អញ្ញេន វា ខណាបេន្តស្ស. ‘‘បោក្ខរណិំ ខណា’’តិ វទតិ, វដ្ដតីតិ ‘‘ឥមស្មិំ ឱកាសេ’’តិ អនិយមេត្វា វុត្តត្តា វដ្ដតិ. ‘‘ឥមំ វល្លិំ ខណា’’តិ វុត្តេបិ បថវិខណនំ សន្ធាយ បវត្តវោហារត្តា ឥមិនាវ សិក្ខាបទេន បាចិត្តិយំ, ន ភូតគាមសិក្ខាបទេន, ឧភយម្បិ សន្ធាយ វុត្តេ បន ទ្វេបិ បាចិត្តិយានិ ហោន្តិ.

៧៣. កុដេហីតិ ឃដេហិ. តនុកកទ្ទមោតិ ឧទកមិស្សកកទ្ទមោ, សោ ច ឧទកគតិកត្តា វដ្ដតិ. ឧទកបប្បដកោតិ ឧទកេ អន្តោភូមិយំ បវិដ្ឋេ តស្ស ឧបរិភាគំ ឆាទេត្វា តនុកបំសុ វា មត្តិកា វា បដលំ ហុត្វា បលវមានា ឧដ្ឋាតិ, តស្មិំ ឧទកេ សុក្ខេបិ តំ បដលំ វាតេន ចលមានំ តិដ្ឋតិ, តំ ឧទកបប្បដកោ នាម. ឱមកចាតុមាសន្តិ ¶ ឩនចាតុមាសំ. ឱវដ្ឋន្តិ ទេវេន ឱវដ្ឋំ. អកតបព្ភារេតិ អវលញ្ជនដ្ឋានទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តាទិសេ ហិ វម្មិកស្ស សព្ភាវោតិ. មូសិកុក្កុរំ នាម មូសិកាហិ ខណិត្វា ពហិ កតបំសុរាសិ.

ឯសេវ ¶ នយោតិ ឱមកចាតុមាសំ ឱវដ្ឋោយេវ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯកទិវសម្បិ ន វដ្ដតីតិ ឱវដ្ឋចាតុមាសតោ ឯកទិវសាតិក្កន្តោបិ វិកោបេតុំ ន វដ្ដតិ. ហេដ្ឋភូមិសម្ពន្ធេបិ ច គោកណ្ដកេ ភូមិតោ ឆិន្ទិត្វា ឆិន្ទិត្វា ឧគ្គតត្តា អច្ចុគ្គតំ មត្ថកតោ ឆិន្ទិតុំ គហេតុញ្ច វដ្ដតីតិ វទន្តិ. សកដ្ឋានេ អតិដ្ឋមានំ កត្វា បាទេហិ មទ្ទិត្វា អាលោឡិតកទ្ទមម្បិ គហេតុំ វដ្ដតិ.

អច្ឆទនន្តិអាទិនា វុត្តត្តា ឧជុកំ អាកាសតោ បតិតវស្សោទកេន ឱវដ្ឋមេវ ជាតបថវី ហោតិ, ន ឆទនាទីសុ បតិត្វា តតោ បវត្តឧទកេន តិន្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តតោតិ បុរាណសេនាសនតោ. ឥដ្ឋកំ គណ្ហាមីតិអាទិ សុទ្ធចិត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ឧទកេនាតិ ឧជុកំ អាកាសតោយេវ បតិតឧទកេន. សចេ បន អញ្ញត្ថ បហរិត្វា បតិតេន ឧទកេន តេមិតំ ហោតិ, វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. មណ្ឌបត្ថម្ភន្តិ សាខាមណ្ឌបត្ថម្ភំ.

៧៤. ឧច្ចាលេត្វាតិ ឧក្ខិបិត្វា. តេន អបទេសេនាតិ តេន លេសេន. អវិសយត្តា អនាបត្តីតិ ឯត្ថ សចេបិ និព្ពាបេតុំ សក្កា ហោតិ, បឋមំ សុទ្ធចិត្តេន ទិន្នត្តា ទហតូតិ សល្លក្ខេត្វាបិ តិដ្ឋតិ, អនាបត្តិ. មហាមត្តិកន្តិ ភិត្តិលេបនំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

បថវីខណនវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ចុទ្ទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៥. ភូតគាមវិនិច្ឆយកថា

៧៥. ឯវំ ¶ បថវិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ភូតគាមវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ភូតគាមោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ភវន្តិ អហុវុញ្ចាតិ ភូតា, ជាយន្តិ វឌ្ឍន្តិ ជាតា វឌ្ឍិតា ចាតិ អត្ថោ. គាមោតិ រាសិ, ភូតានំ គាមោតិ ភូតគាមោ, ភូតា ឯវ វា គាមោ ភូតគាមោ, បតិដ្ឋិតហរិតតិណរុក្ខាទីនមេតំ អធិវចនំ. តត្ថ ‘‘ភវន្តី’’តិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘ជាយន្តិ វឌ្ឍន្តី’’តិ ¶ , ‘‘អហុវុ’’ន្តិ ឥមស្ស ‘‘ជាតា វឌ្ឍិតា’’តិ. ឯវំ ភូត-សទ្ទោ បច្ចុប្បន្នាតីតវិសយោ ហោតិ. តេនាហ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៩០) ‘‘ភវន្តីតិ វឌ្ឍន្តិ, អហុវុន្តិ ពភុវូ’’តិ. ឥទានិ តំ ភូតគាមំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភូតគាមោតិ បញ្ចហិ ពីជេហិ ជាតានំ រុក្ខលតាទីនមេតំ អធិវចន’’ន្តិ អាហ. លតាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន ឱសធិគច្ឆាទយោ វេទិតព្ពា.

ឥទានិ តានិ ពីជានិ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្រិមានិ បញ្ច ពីជានី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ មូលមេវ ពីជំ មូលពីជំ. ឯវំ សេសេសុបិ. អថ វា មូលំ ពីជំ ឯតស្សាតិ មូលពីជំ, មូលពីជតោ វា និព្ពត្តំ មូលពីជំ. ឯវំ សេសេសុបិ. តត្ថ បឋមេន វិគ្គហេន ពីជគាមោ ឯវ លព្ភតិ, ទុតិយតតិយេហិ ភូតគាមោ. ឥទានិ តេ ភូតគាមេ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ មូលពីជំ នាមា’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ តេសុ បញ្ចសុ មូលពីជាទីសុ ហលិទ្ទិ…បេ… ភទ្ទមុត្តកំ មូលពីជំ នាម. ន កេវលំ ឥមានិយេវ មូលពីជានិ, អថ ខោ ឥតោ អញ្ញានិបិ យានិ វា បន ភូតគាមជាតានិ អត្ថិ សន្តិ, មូលេ ជាយន្តិ, មូលេ សញ្ជាយន្តិ, ឯតំ ភូតគាមជាតំ មូលពីជំ នាម ហោតីតិ យោជនា. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩១) ‘‘ឥទានិ តំ ភូតគាមំ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ ‘ភូតគាមោ នាម បញ្ច ពីជជាតានី’តិអាទិមាហា’’តិ. តត្ថ ¶ ភូតគាមោ នាមាតិ ភូតគាមំ ឧទ្ធរិត្វា យស្មិំ សតិ ភូតគាមោ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ច ពីជជាតានីតិ អាហា’’តិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. ឯវំ សន្តេបិ ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ, មូលេ ជាយន្តី’’តិអាទីនិ ន សមេន្តិ. ន ហិ មូលពីជាទីនិ មូលាទីសុ ជាយន្តិ. មូលាទីសុ ជាយមានានិ បន តានិ ពីជជាតានិ, តស្មា ឯវមត្ថវណ្ណនា វេទិតព្ពា – ភូតគាមោ នាមាតិ វិភជិតព្ពបទំ. បញ្ចាតិ តស្ស វិភាគបរិច្ឆេទោ. ពីជជាតានីតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ, យតោ ពីជេហិ ជាតានិ ពីជជាតានិ, រុក្ខាទីនំ ឯតំ អធិវចនន្តិ ច. យថា ‘‘សាលីនំ ចេបិ ឱទនំ ភុញ្ជតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៧៦) សាលិតណ្ឌុលានំ ឱទនោ សាលិឱទនោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ ពីជតោ សម្ភូតោ ភូតគាមោ ‘‘ពីជ’’ន្តិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោតិ ច.

ផឡុពីជន្តិ បព្ពពីជំ. បច្ចយន្តរសមវាយេ សទិសផលុប្បត្តិយា វិសេសការណភាវតោ វិរុហណសមត្ថេ សារផលេ និរុឡ្ហោ ពីជ-សទ្ទោ តទត្ថសំសិទ្ធិយា មូលាទីសុបិ កេសុចិ បវត្តតីតិ មូលាទិតោ និវត្តនត្ថំ ឯកេន ពីជសទ្ទេន វិសេសេត្វា វុត្តំ ‘‘ពីជ’’ន្តិ ‘‘រូបរូបំ, ទុក្ខទុក្ខ’’ន្តិ ¶ ច យថា. និទ្ទេសេ ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ, មូលេ ជាយន្តិ មូលេ សញ្ជាយន្តី’’តិ ឯត្ថ ពីជតោ និព្ពត្តេន ពីជំ ទស្សិតំ, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ, អាលុវកសេរុកមលនីលុប្បលបុណ្ឌរីកកុវលយកុន្ទបាដលិមូលាទិភេទេ មូលេ គច្ឆវល្លិរុក្ខាទីនិ ជាយន្តិ សញ្ជាយន្តិ, តានិ, យម្ហិ មូលេ ជាយន្តិ ចេវ សញ្ជាយន្តិ ច, តញ្ច បាឡិយំ (បាចិ. ៩១) វុត្តហលិទ្ទាទិ ច, សព្ពម្បិ ឯតំ មូលពីជំ នាម, ឯតេន ការិយោបចារេន ការណំ ទស្សិតន្តិ ទស្សេតិ. ឯស នយោ ខន្ធពីជាទីសុ. យេវាបនកខន្ធពីជេសុ បនេត្ថ អម្ពាដកឥន្ទសាលនុហិបាលិភទ្ទកកណិការាទីនិ ខន្ធពីជានិ ¶ . អម្ពិលាវល្លិចតុរស្សវល្លិកណវេរាទីនិ ផឡុពីជានិ. មកចិមល្លិកាសុមនជយសុមនាទីនិ អគ្គពីជានិ. អម្ពជម្ពុបនសដ្ឋិអាទីនិ ពីជពីជានីតិ ទដ្ឋព្ពានិ. ភូតគាមេ ភូតគាមសញ្ញី ឆិន្ទតិ វា ឆេទាបេតិ វាតិ សត្ថកានិ គហេត្វា សយំ វា ឆិន្ទតិ, អញ្ញេន វា ឆេទាបេតិ. ភិន្ទតិ វា ភេទាបេតិ វាតិ បាសាណាទីនិ គហេត្វា សយំ វា ភិន្ទតិ, អញ្ញេន វា ភេទាបេតិ. បចតិ វា បចាបេតិ វាតិ អគ្គិំ ឧបសំហរិត្វា សយំ វា បចតិ, អញ្ញេន វា បចាបេតិ, បាចិត្តិយំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ អាបត្តិភេទំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភូតគាមញ្ហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ភូតគាមបរិមោចិតន្តិ ភូតគាមតោ វិយោជិតំ.

៧៦. សញ្ចិច្ច ឧក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘សញ្ចិច្ចា’’តិ វុត្តត្តា សរីរេ លគ្គភាវំ ញត្វាបិ ឧដ្ឋហតិ, ‘‘តំ ឧទ្ធរិស្សាមី’’តិ សញ្ញាយ អភាវតោ វដ្ដតិ. អនន្តកគ្គហណេន សាសបមត្តិកា គហិតា. នាមញ្ហេតំ តស្សា សេវាលជាតិយា. មូលបណ្ណានំ អភាវេន ‘‘អសម្បុណ្ណភូតគាមោ នាមា’’តិ វុត្តំ. អភូតគាមមូលត្តាតិ ឯត្ថ ភូតគាមោ មូលំ ការណំ ឯតស្សាតិ ភូតគាមមូលោ, ភូតគាមស្ស វា មូលំ ការណន្តិ ភូតគាមមូលំ. ពីជគាមោ ហិ នាម ភូតគាមតោ សម្ភវតិ, ភូតគាមស្ស ច ការណំ ហោតិ. អយំ បន តាទិសោ ន ហោតីតិ ‘‘អភូតគាមមូលត្តា’’តិ វុត្តំ.

កិញ្ចាបិ ហិ តាលនាឡិកេរាទីនំ ខាណុ ឧទ្ធំ អវឌ្ឍនតោ ភូតគាមស្ស ការណំ ន ហោតិ, តថាបិ ភូតគាមសង្ខ្យូបគតនិព្ពត្តបណ្ណមូលពីជតោ សម្ភូតត្តា ភូតគាមតោ ឧប្បន្នោ នាម ហោតីតិ ពីជគាមេន សង្គហំ គច្ឆតិ. សោ ពីជគាមេន សង្គហិតោតិ អវឌ្ឍមានេបិ ភូតគាមមូលត្តា វុត្តំ.

‘‘អង្កុរេ ហរិតេ’’តិ វត្វា តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘នីលវណ្ណេ ជាតេ’’តិ, នីលបណ្ណស្ស វណ្ណសទិសេ ¶ បណ្ណេ ជាតេតិ ¶ អត្ថោ, ‘‘នីលវណ្ណេ ជាតេ’’តិ វា បាឋោ គហេតព្ពោ. អមូលកភូតគាមេ សង្គហំ គច្ឆតីតិ ឥទំ នាឡិកេរស្ស អាវេណិកំ កត្វា វទតិ. ‘‘បានីយឃដាទីនំ ពហិ សេវាលោ ឧទកេ អដ្ឋិតត្តា ពីជគាមានុលោមត្តា ច ទុក្កដវត្ថូ’’តិ វទន្តិ. កណ្ណកម្បិ អព្ពោហារិកមេវាតិ នីលវណ្ណម្បិ អព្ពោហារិកមេវ.

៧៧. សេលេយ្យកំ នាម សិលាយ សម្ភូតា ឯកា គន្ធជាតិ. បុប្ផិតកាលតោ បដ្ឋាយាតិ វិកសិតកាលតោ បភុតិ. អហិច្ឆត្តកំ គណ្ហន្តោតិ វិកសិតំ គណ្ហន្តោ. មកុឡំ បន រុក្ខត្តចំ អកោបេន្តេនបិ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘រុក្ខត្តចំ វិកោបេតីតិ វុត្តត្តា រុក្ខេ ជាតំ យំ កិញ្ចិ អហិច្ឆត្តកំ រុក្ខត្តចំ អវិកោបេត្វា មត្ថកតោ ឆិន្ទិត្វា គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តំ ‘‘អហិច្ឆត្តកំ យាវ មកុឡំ ហោតិ, តាវ ទុក្កដវត្ថូ’’តិ វុត្តត្តា. រុក្ខតោ មុច្ចិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘យទិបិ កិញ្ចិមត្តំ រុក្ខេ អល្លីនា ហុត្វា តិដ្ឋតិ, រុក្ខតោ គយ្ហមានា បន រុក្ខច្ឆវិំ ន វិកោបេតិ, វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. អល្លរុក្ខតោ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថាបិ រុក្ខត្តចំ អវិកោបេត្វា មត្ថកតោ តច្ឆេត្វា គហេតុំ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. ហត្ថកុក្កុច្ចេនាតិ ហត្ថចាបល្លេន. បានីយំ ន វាសេតព្ពន្តិ ឥទំ អត្តនោ អត្ថាយ នាមិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. កេវលំ អនុបសម្បន្នស្ស អត្ថាយ នាមិតេ បន បច្ឆា តតោ លភិត្វា ន វាសេតព្ពន្តិ នត្ថិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៩២) បន ‘‘បានីយំ ន វាសេតព្ពន្តិ ឥទំ អត្តនោ បិវនបានីយំ សន្ធាយ វុត្តំ, អញ្ញេសំ បន វដ្ដតិ អនុគ្គហិតត្តា. តេនាហ អត្តនា ខាទិតុកាមេនា’’តិ វុត្តំ. ‘‘យេសំ រុក្ខានំ សាខា រុហតីតិ វុត្តត្តា យេសំ សាខា ន រុហតិ, តត្ថ កប្បិយករណកិច្ចំ នត្ថី’’តិ វទន្តិ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ ‘‘យេសំ រុក្ខានំ សាខា ¶ រុហតីតិ មូលំ អនោតារេត្វា បណ្ណមត្តនិគ្គមនមត្តេនាបិ វឌ្ឍតិ, តត្ថ កប្បិយម្បិ អករោន្តោ ឆិន្ននាឡិកេរវេឡុទណ្ឌាទយោ កោបេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ចង្កមិតដ្ឋានំ ទស្សេស្សាមី’’តិ វុត្តត្តា កេវលំ ចង្កមនាធិប្បាយេន វា មគ្គគមនាធិប្បាយេន វា អក្កមន្តស្ស, តិណានំ ឧបរិ និសីទនាធិប្បាយេន និសីទន្តស្ស ច ទោសោ នត្ថិ.

៧៨. សមណកប្បេហីតិ សមណានំ កប្បិយវោហារេហិ. កិញ្ចាបិ ពីជាទីនំ អគ្គិនា ផុដ្ឋមត្តេន, នខាទីហិ វិលិខនមត្តេន ច អវិរុឡ្ហិធម្មតា ន ហោតិ, តថាបិ ឯវំ កតេយេវ សមណានំ កប្បតីតិ អគ្គិបរិជិតាទយោ សមណវោហារា នាម ជាតា, តស្មា តេហិ សមណវោហារេហិ ករណភូតេហិ ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ អនុជានាមីតិ អធិប្បាយោ. អពីជនិព្ពដ្ដពីជានិបិ ¶ សមណានំ កប្បន្តីតិ បញ្ញត្តបណ្ណត្តិភាវតោ សមណវោហារាឥច្ចេវ សង្ខំ គតានិ. អថ វា អគ្គិបរិជិតាទីនំ បញ្ចន្នំ កប្បិយភាវតោយេវ បញ្ចហិ សមណកប្បិយភាវសង្ខាតេហិ ការណេហិ ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ អនុជានាមីតិ ឯវមេត្ថ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. អគ្គិបរិជិតន្តិអាទីសុ ‘‘បរិចិត’’ន្តិបិ បឋន្តិ. អពីជំ នាម តរុណអម្ពផលាទិ. និព្ពដ្ដពីជំ នាម អម្ពបនសាទិ, យំ ពីជំ និព្ពដ្ដេត្វា វិសុំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ សក្កា ហោតិ. និព្ពដ្ដេតព្ពំ វិយោជេតព្ពំ ពីជំ យស្មិំ, តំ បនសាទិ និព្ពដ្ដពីជំ នាម. ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វាវ កាតព្ពន្តិ យោ កប្បិយំ ករោតិ, តេន កត្តព្ពបការស្សេវ វុត្តត្តា ភិក្ខុនា អវុត្តេបិ កាតុំ វដ្ដតីតិ ន គហេតព្ពំ. បុន ‘‘កប្បិយំ ការេតព្ព’’ន្តិ ការាបនស្ស បឋមមេវ កថិតត្តា ភិក្ខុនា ‘‘កប្បិយំ ករោហី’’តិ វុត្តេយេវ អនុបសម្បន្នេន ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វា អគ្គិបរិជិតាទិ កាតព្ពន្តិ គហេតព្ពំ. ‘‘កប្បិយន្តិ វចនំ បន យាយ កាយចិ ភាសាយ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. ‘‘កប្បិយន្តិ វត្វាវ កាតព្ព’’ន្តិ វចនតោ បឋមំ ¶ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វា បច្ឆា អគ្គិអាទិនា ផុសនាទិ កាតព្ពន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘បឋមំ អគ្គិម្ហិ និក្ខិបិត្វា, នខាទិនា វា វិជ្ឈិត្វា តំ អនុទ្ធរិត្វាវ កប្បិយន្តិ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិបិ វទន្តិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៩២) បន ‘‘កប្បិយន្តិ វត្វាវាតិ បុព្ពកាលកិរិយាវសេន វុត្តេបិ វចនក្ខណេវ អគ្គិសត្ថាទិនា ពីជគាមេ វណំ កាតព្ពន្តិ វចនតោ បន បុព្ពេ កាតុំ ន វដ្ដតិ, តញ្ច ទ្វិធា អកត្វា ឆេទនភេទនមេវ ទស្សេតព្ពំ. ករោន្តេន ច ភិក្ខុនា ‘កប្បិយំ ករោហី’តិ យាយ កាយចិ ភាសាយ វុត្តេយេវ កាតព្ពំ. ពីជគាមបរិមោចនត្ថំ បុន កប្បិយំ ការេតព្ពន្តិ ការាបនស្ស បឋមមេវ អធិកតត្តា’’តិ វុត្តំ.

ឯកស្មិំ ពីជេ វាតិអាទីសុ ‘‘ឯកំយេវ ការេមីតិ អធិប្បាយេ សតិបិ ឯកាពទ្ធត្តា សព្ពំ កតមេវ ហោតី’’តិ វទន្តិ. ទារុំ វិជ្ឈតីតិ ឯត្ថ ‘‘ជានិត្វាបិ វិជ្ឈតិ វា វិជ្ឈាបេតិ វា, វដ្ដតិយេវា’’តិ វទន្តិ. ភត្តសិត្ថេ វិជ្ឈតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘តំ វិជ្ឈតិ, ន វដ្ដតីតិ រជ្ជុអាទីនំ ភាជនគតិកត្តា’’តិ វទន្តិ. មរីចបក្កាទីហិ ច មិស្សេត្វាតិ ឯត្ថ ភត្តសិត្ថសម្ពន្ធវសេន ឯកាពទ្ធតា វេទិតព្ពា, ន ផលានំយេវ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធវសេន. ‘‘កដាហេបិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា កដាហតោ នីហដាយ មិញ្ជាយ វា ពីជេ វា យត្ថ កត្ថចិ វិជ្ឈិតុំ ¶ វដ្ដតិ ឯវ. ភិន្ទាបេត្វា កប្បិយំ ការាបេតព្ពន្តិ ពីជតោ មុត្តស្ស កដាហស្ស ភាជនគតិកត្តា វុត្តំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ភូតគាមវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

បន្នរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៦. សហសេយ្យវិនិច្ឆយកថា

៧៩. ឯវំ ¶ ភូតគាមវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ សហសេយ្យវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ទុវិធំ សហសេយ្យក’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ទ្វេ វិធា បការា យស្ស សហសេយ្យកស្ស តំ ទុវិធំ, សហ សយនំ, សហ វា សយតិ ឯត្ថាតិ សហសេយ្យា, សហសេយ្យា ឯវ សហសេយ្យកំ សកត្ថេ ក-បច្ចយវសេន. តំ បន អនុបសម្បន្នេនសហសេយ្យាមាតុគាមេនសហសេយ្យាវសេន ទុវិធំ. តេនាហ ‘‘ទុវិធំ សហសេយ្យក’’ន្តិ. ទិរត្តតិរត្តន្តិ ឯត្ថ វចនសិលិដ្ឋតាមត្តេន ទិរត្តគ្គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. តិរត្តញ្ហិ សហវាសេ លព្ភមានេ ទិរត្តេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទិរត្តគ្គហណំ វិសុំ ន បយោជេតិ. តេនេវាហ ‘‘ឧត្តរិទិរត្តតិរត្តន្តិ ភគវា សាមណេរានំ សង្គហករណត្ថាយ តិរត្តបរិហារំ អទាសី’’តិ. និរន្តរំ តិរត្តគ្គហណត្ថំ វា ទិរត្តគ្គហណំ កតំ. កេវលញ្ហិ ‘‘តិរត្ត’’ន្តិ វុត្តេ អញ្ញត្ថ វាសេន អន្តរិកម្បិ តិរត្តំ គណ្ហេយ្យ. ទិរត្តវិសិដ្ឋំ បន តិរត្តំ វុច្ចមានំ តេន អនន្តរិកមេវ តិរត្តំ ទីបេតិ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៥០-៥១) ‘‘ទិរត្តគ្គហណំ វចនាលង្ការត្ថំ. និរន្តរំ តិស្សោវ រត្តិយោ សយិត្វា ចតុត្ថទិវសាទីសុ សយន្តស្សេវ អាបត្តិ, ន ឯកន្តរិកាទិវសេន សយន្តស្សាតិ ទស្សនត្ថម្បីតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សហសេយ្យំ ឯកតោ សេយ្យំ. សេយ្យន្តិ ចេត្ថ កាយប្បសារណសង្ខាតំ សយនម្បិ វុច្ចតិ, យស្មិំ សេនាសនេ សយន្តិ, តម្បិ, តស្មា សេយ្យំ កប្បេយ្យាតិ ឯត្ថ សេនាសនសង្ខាតំ សេយ្យំ បវិសិត្វា កាយប្បសារណសង្ខាតំ សេយ្យំ កប្បេយ្យ សម្បាទេយ្យាតិ អត្ថោ. ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធេនាតិ ឯត្ថ ទិយឌ្ឍហត្ថោ វឌ្ឍកិហត្ថេន គហេតព្ពោ. បញ្ចហិ ឆទនេហីតិ ឥដ្ឋកាសិលាសុធាតិណបណ្ណសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ ឆទនេហិ. វាចុគ្គតវសេនាតិ បគុណវសេន.

ឯកូបចារោតិ ¶ ¶ វឡញ្ជនទ្វារស្ស ឯកត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៥០-៥១) បន ‘‘ឯកូបចារោ ឯកេន មគ្គេន បវិសិត្វា អព្ភោកាសំ អនោក្កមិត្វា សព្ពត្ថ អនុបរិគមនយោគ្គោ, ឯតំ ពហុទ្វារម្បិ ឯកូបចារោវ. យត្ថ បន កុដ្ដាទីហិ រុន្ធិត្វា វិសុំ ទ្វារំ យោជេន្តិ, នានូបចារោ ហោតិ. សចេ បន រុន្ធតិ ឯវ, វិសុំ ទ្វារំ ន យោជេន្តិ, ឯតម្បិ ឯកូបចារមេវ មត្តិកាទីហិ បិហិតទ្វារោ វិយ គព្ភោតិ គហេតព្ពំ. អញ្ញថា គព្ភេ បវិសិត្វា បមុខាទីសុ និបន្នានុបសម្បន្នេហិ សហសេយ្យាបរិមុត្តិយា គព្ភទ្វារំ មត្តិកាទីហិ បិទហាបេត្វា ឧដ្ឋិតេ អរុណេ វិវរាបេន្តស្សបិ អនាបត្តិ ភវេយ្យា’’តិ វុត្តំ. ចតុសាលំ ឯកូបចារំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. តេសំ បយោគេ បយោគេ ភិក្ខុស្ស អាបត្តីតិ ឯត្ថ កេចិ ‘‘អនុដ្ឋហនេន អកិរិយសមុដ្ឋានា អាបត្តិ វុត្តា, តស្មិំ ខណេ និទ្ទាយន្តស្ស កិរិយាភាវា. ឥទញ្ហិ សិក្ខាបទំ សិយា កិរិយាយ, សិយា អកិរិយាយ សមុដ្ឋាតិ. កិរិយាយ សមុដ្ឋានតា ចស្ស តព្ពហុលវសេន វុត្តា’’តិ វទន្តិ. ‘‘យថា ចេតំ, ឯវំ ទិវាសយនម្បិ. អនុដ្ឋហនេន, ហិ ទ្វារាសំវរណេន ចេតំ អកិរិយសមុដ្ឋានម្បិ ហោតី’’តិ វទន្តិ, ឥទញ្ច យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

៨០. ឧបរិមតលេន សទ្ធិំ អសម្ពទ្ធភិត្តិកស្សាតិ ឥទំ សម្ពទ្ធភិត្តិកេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឧបរិមតលេ សយិតស្ស សង្កា ឯវ នត្ថីតិ ‘‘ហេដ្ឋាបាសាទេ’’តិអាទិ វុត្តំ. នានូបចារេតិ យត្ថ ពហិ និស្សេណិំ កត្វា ឧបរិមតលំ អារោហន្តិ, តាទិសំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឧបរិមតលេបី’’តិ. អាកាសង្គណេ និបជ្ជន្តស្ស អាបត្តិអភាវតោ ‘‘ឆទនព្ភន្តរេ’’តិ វុត្តំ. សភាសង្ខេបេនាតិ សភាការេន. អឌ្ឍកុដ្ដកេ សេនាសនេតិ ឯត្ថ ‘‘អឌ្ឍកុដ្ដកំ នាម យត្ថ ឧបឌ្ឍំ មុញ្ចិត្វា តីសុ បស្សេសុ ភិត្តិយោ ពទ្ធា ហោន្តិ ¶ , យត្ថ វា ឯកស្មិំ បស្សេ ភិត្តិំ ឧដ្ឋាបេត្វា ឧភោសុ បស្សេសុ ឧបឌ្ឍំ ឧបឌ្ឍំ កត្វា ភិត្តិយោ ឧដ្ឋាបេន្តិ, តាទិសំ សេនាសន’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ, គណ្ឋិបទេ បន ‘‘អឌ្ឍកុដ្ដកេតិ ឆទនំ អឌ្ឍេន អសម្បត្តកុដ្ដកេ’’តិ វុត្តំ, តម្បិ នោ ន យុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘សភាសង្ខេបេនាតិ វុត្តស្សេវ អឌ្ឍកុដ្ដកេតិ ឥមិនា សណ្ឋានំ ទស្សេតិ. យត្ថ តីសុ, ទ្វីសុ វា បស្សេសុ ភិត្តិយោ ពទ្ធា, ឆទនំ វា អសម្បត្តា អឌ្ឍភិត្តិ, ឥទំ អឌ្ឍកុដ្ដកំ នាមា’’តិ វុត្តំ. វាឡសង្ឃាដោ នាម បរិក្ខេបស្ស អន្តោ ថម្ភាទីនំ ឧបរិ វាឡរូបេហិ កតសង្ឃាដោ.

បរិក្ខេបស្ស ពហិ គតេតិ ឯត្ថ យត្ថ យស្មិំ បស្សេ បរិក្ខេបោ នត្ថិ, តត្ថាបិ បរិក្ខេបារហបទេសតោ ¶ ពហិ គតេ អនាបត្តិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៥០-៥១) បន ‘‘បរិក្ខេបស្ស ពហិ គតេតិ ឯត្ថ យស្មិំ បស្សេ បរិក្ខេបោ នត្ថិ, តត្ថ សចេ ភូមិតោ វត្ថុ ឧច្ចំ ហោតិ, ឧភតោ ឧច្ចវត្ថុតោ ហេដ្ឋា ភូមិយំ និព្ពកោសព្ភន្តរេបិ អនាបត្តិ ឯវ តត្ថ សេនាសនវោហារាភាវតោ. អថ វត្ថុ នីចំ ភូមិសមមេវ សេនាសនស្ស ហេដ្ឋិមតលេ តិដ្ឋតិ, តត្ថ បរិក្ខេបរហិតទិសាយ និព្ពកោសព្ភន្តរេ សព្ពត្ថ អាបត្តិ ហោតិ, បរិច្ឆេទាភាវតោ បរិក្ខេបស្ស ពហិ ឯវ អនាបត្តីតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អបរិច្ឆិន្នគព្ភូបចារេតិ ឯត្ថ មជ្ឈេ វិវដង្គណវន្តាសុ មហាចតុសាលាសុ យថា អាកាសង្គណំ អនោតរិត្វា បមុខេនេវ គន្ត្វា សព្ពគព្ភេ បវិសិតុំ ន សក្កា ហោតិ, ឯវំ ឯកេកគព្ភស្ស ទ្វីសុ បស្សេសុ កុដ្ដំ នីហរិត្វា កតំ បរិច្ឆិន្នគព្ភូបចារំ នាម, ឥទំ បន តាទិសំ ន ហោតីតិ ‘‘អបរិច្ឆិន្នគព្ភូបចារេ’’តិ វុត្តំ. សព្ពគព្ភេបិ បវិសន្តីតិ គព្ភូបចារស្ស អបរិច្ឆិន្នត្តា អាកាសង្គណំ អនោតរិត្វាបិ ¶ បមុខេនេវ គន្ត្វា តំ តំ គព្ភំ បវិសន្តិ. អថ កុតោ តស្ស បរិក្ខេបោយេវ សព្ពបរិច្ឆិន្នត្តាតិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘គព្ភបរិក្ខេបោយេវ ហិស្ស បរិក្ខេបោ’’តិ, ឥទញ្ច សមន្តា គព្ភភិត្តិយោ សន្ធាយ វុត្តំ. ចតុសាលវសេន ហិ សន្និវិដ្ឋេ សេនាសនេ គព្ភបមុខំ វិសុំ អបរិក្ខិត្តម្បិ សមន្តា ឋិតំ គព្ភភិត្តីនំ វសេន បរិក្ខិត្តំ នាម ហោតិ.

៨១. ឯកទិសាយ ឧជុកមេវ ទីឃំ កត្វា សន្និវេសិតោ បាសាទោ ឯកសាលសន្និវេសោ. ទ្វីសុ តីសុ ចតូសុ វា ទិសាសុ សិង្ឃាដកសណ្ឋានាទិវសេន កតា ទ្វិសាលាទិសន្និវេសា វេទិតព្ពា. សាលប្បភេទទីបនមេវ ចេត្ថ បុរិមតោ វិសេសោតិ. អដ្ឋ បាចិត្តិយានីតិ ឧបឌ្ឍច្ឆន្នំ ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នំ សេនាសនំ ទុក្កដវត្ថុស្ស អាទិំ កត្វា បាឡិយំ ទស្សិតត្តា តតោ អធិកំ សព្ពច្ឆន្នឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នាទិកម្បិ សព្ពំ បាឡិយំ អវុត្តម្បិ បាចិត្តិយស្សេវ វត្ថុភាវេន ទស្សិតំ សិក្ខាបទស្ស បណ្ណត្តិវជ្ជត្តា, គរុកេ ឋាតព្ពតោ ចាតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘សត្ត បាចិត្តិយានី’’តិ បាឡិយំ វុត្តបាចិត្តិយទ្វយំ សាមញ្ញតោ ឯកត្តេន គហេត្វា វុត្តំ. បាឡិយំ (បាចិ. ៥៤) ‘‘តតិយាយ រត្តិយា បុរារុណា និក្ខមិត្វា បុន សយតី’’តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ, អនិក្ខមិត្វា បុរារុណា ឧដ្ឋហិត្វា អន្តោឆទនេ និសិន្នស្សាបិ បុន ទិវសេ សហសេយ្យេន អនាបត្តិ ឯវ. ឯត្ថ ចតុភាគោ ចូឡកំ, ទ្វេភាគា ឧបឌ្ឍំ, តីសុ ភាគេសុ ទ្វេ ភាគា យេភុយ្យន្តិ ឥមិនា លក្ខណេន ចូឡកច្ឆន្នបរិច្ឆន្នាទីនិ វេទិតព្ពានិ. ឥទានិ ទុតិយសិក្ខាបទេបិ យថាវុត្តនយំ អតិទិសន្តោ ‘‘មាតុគាមេន…បេ… អយមេវ វិនិច្ឆយោ’’តិ អាហ. ‘‘មតិត្ថិយា បារាជិកវត្ថុភូតាយបិ អនុបាទិន្នបក្ខេ ឋិតត្តា សហសេយ្យាបត្តិំ ន ជនេតី’’តិ ¶ វទន្តិ. ‘‘អត្ថង្គតេ សូរិយេ មាតុគាមេ និបន្នេ និបជ្ជតិ, អាបត្តិ ¶ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៥៧) វចនតោ ទិវា តស្ស សយន្តស្ស សហសេយ្យាបត្តិ ន ហោតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

សហសេយ្យវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

សោឡសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៧. មញ្ចបីឋាទិសង្ឃិកសេនាសនេសុបដិបជ្ជិតព្ពវិនិច្ឆយកថា

៨២. ឯវំ សហសេយ្យវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ សង្ឃិកេ វិហារេ សេយ្យាសុ កត្តព្ពវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘វិហារេ សង្ឃិកេ សេយ្យ’’ន្ត្យាទិមាហ. តត្ថ សមគ្គំ កម្មំ សមុបគច្ឆតីតិ សង្ឃោ, អយមេវ វចនត្ថោ សព្ពសង្ឃសាធារណោ. សង្ឃស្ស ទិន្នោ សង្ឃិកោ, វិហរតិ ឯត្ថាតិ វិហារោ, តស្មិំ. សយន្តិ ឯត្ថាតិ សេយ្យា, តំ. អសន្ថរីតិ សន្ថរិត្វាន. បក្កមនំ បក្កមោ, គមនន្តិ អត្ថោ. ‘‘វិហារេ សង្ឃិកេ សេយ្យំ, សន្ថរិត្វាន បក្កមោ’’តិ ឥមស្ស ឧទ្ទេសបាឋស្ស សង្ឃិកេ វិហារេ…បេ… បក្កមនន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ យោជនា. តត្រាតិ តស្មិំ បក្កមនេ អយំ ឦទិសោ មយា វុច្ចមានោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ. កតមោ សោ វិនិច្ឆយោតិ អាហ ‘‘សង្ឃិកេ…បេ… បាចិត្តិយ’’ន្តិ. អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារោ នាម សេនាសនតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតា. បាចិត្តិយន្តិ បឋមំ បាទំ អតិក្កាមេន្តស្ស ទុក្កដំ, ទុតិយាតិក្កមេ បាចិត្តិយំ. កថំ វិញ្ញាយតិច្ចាហ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ…បេ… វចនតោ’’តិ.

តត្ថ ¶ សង្ឃិកោ វិហារោ បាកដោ, សេយ្យា អបាកដា, សា កតិវិធាឥច្ចាហ ‘‘សេយ្យា នាម…បេ… ទសវិធា’’តិ. តត្ថាបិ កតមា ភិសិ, កតមា ចិមិលិកាទយោតិ អាហ ‘‘តត្ថ ភិសីតិ…បេ… ឯស នយោ បណ្ណសន្ថារេ’’តិ. តត្ថ មញ្ចេ អត្ថរិតព្ពាតិ មញ្ចកភិសិ, ឯវំ ឥតរត្រ, វណ្ណានុរក្ខណត្ថំ កតាតិ បដខណ្ឌាទីហិ សិព្ពិត្វា កតា. ភូមិយំ អត្ថរិតព្ពាតិ ចិមិលិកាយ សតិ តស្សា ឧបរិ, អសតិ សុទ្ធភូមិយំ អត្ថរិតព្ពា. សីហធម្មាទីនំ បរិហរណេ ឯវ ¶ បដិក្ខេបោតិ ឥមិនា មញ្ចបីឋាទីសុ អត្ថរិត្វា បុន សំហរិត្វា ឋបនាទិវសេន អត្តនោ អត្ថាយ បរិហរណមេវ ន វដ្ដតិ, ភូមត្ថរណាទិវសេន បរិភោគោ បន អត្តនោ បរិហរណំ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. ខន្ធកេ ហិ ‘‘អន្តោបិ មញ្ចេ បញ្ញត្តានិ ហោន្តិ, ពហិបិ មញ្ចេ បញ្ញត្តានិ ហោន្តី’’តិ ឯវំ អត្តនោ អត្ថាយ មញ្ចាទីសុ បញ្ញបេត្វា បរិហរណវត្ថុស្មិំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មហាចម្មានិ ធារេតព្ពានិ សីហចម្មំ ព្យគ្ឃចម្មំ ទីបិចម្មំ, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៥៥) បដិក្ខេបោ កតោ, តស្មា វុត្តនយេនេវេត្ថ អធិប្បាយោ ទដ្ឋព្ពោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១២) បន ‘‘យទិ ឯវំ ‘បរិហរណេយេវ បដិក្ខេបោ’តិ ឥទំ កស្មា វុត្តន្តិ ចោទនំ កត្វា ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពំ បាសាទបរិភោគ’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២០) វចនតោ បុគ្គលិកេបិ សេនាសនេ សេនាសនបរិភោគវសេន និយមិតំ សុវណ្ណឃដាទិកំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដមានម្បិ កេវលំ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. ឯវមិទំ ភូមត្ថរណវសេន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដមានម្បិ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា តំ តំ វិហារំ ហរិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ បរិហរណេយេវ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ.

បាវារោ កោជវោតិ បច្ចត្ថរណត្ថាយេវ ឋបិតា ឧគ្គតលោមា អត្ថរណវិសេសា. ឯត្តកមេវ វុត្តន្តិ អដ្ឋកថាសុ ¶ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) វុត្តំ. ‘‘ឥទំ អដ្ឋកថាសុ តថាវុត្តភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, អញ្ញម្បិ តាទិសំ មញ្ចបីឋេសុ អត្ថរិតព្ពំ អត្ថរណមេវា’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយសេនាសនសិក្ខាបទវណ្ណនា) បន ‘‘បច្ចត្ថរណំ នាម បាវារោ កោជវោ’’តិ និយមេត្វា វុត្តំ, តស្មា គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ ឥមិនា ន សមេតិ, ‘‘វីមំសិត្វា គហេតព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១៦) វុត្តំ. វីមំសិតេ បន ឯវមធិប្បាយោ បញ្ញាយតិ – មាតិកាដ្ឋកថាបិ អដ្ឋកថាយេវ, តស្មា មហាអដ្ឋកថាទីសុ វុត្តនយេន ‘‘បាវារោ កោជវោ’’តិ និយមេត្វា វុត្តំ, ឯវំ និយមនេ សតិបិ យថា ‘‘លទ្ធាតបត្តោ រាជកុមារោ’’តិ អាតបត្តស្ស លទ្ធភាវេយេវ និយមេត្វា វុត្តេបិ និទស្សននយវសេន រាជកកុធភណ្ឌសាមញ្ញេន សមានា វាលពីជនាទយោបិ វុត្តាយេវ ហោន្តិ, ឯវំ ‘‘បាវារោ កោជវោ’’តិ និយមេត្វា វុត្តេបិ និទស្សននយវសេន តេហិ មញ្ចបីឋេសុ អត្ថរិតព្ពភាវសាមញ្ញេន សមានា អញ្ញេ អត្ថរណាបិ វុត្តាយេវ ហោន្តិ, តស្មា គណ្ឋិបទេសុ វុត្តវចនំ អដ្ឋកថាវចនស្ស បដិលោមំ ន ហោតិ, អនុលោមមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥមស្មិំ ¶ បន ឋានេ ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារស្សាមិកោ’’តិ បាឋំ និស្សាយ ឯកច្ចេ វិនយធរា ‘‘សង្ឃិកវិហារស្ស វា បុគ្គលិកវិហារស្ស វា វិហារទាយកោយេវ សាមិកោ, សោយេវ ឥស្សរោ, តស្ស រុចិយា ឯវ វសិតុំ លភតិ, ន សង្ឃគណបុគ្គលានំ រុចិយា’’តិ វិនិច្ឆយំ ករោន្តិ, សោ វីមំសិតព្ពោ, កថំ អយំ បាឋោ កិមត្ថំ សាធេតិ ឥស្សរត្ថំ វា អាបុច្ឆិតព្ពត្ថំ វាតិ? ឯវំ វីមំសិតេ ‘‘ភិក្ខុម្ហិ សតិ ភិក្ខុ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិវចនតោ អាបុច្ឆិតព្ពត្ថមេវ សាធេតិ, ន ឥស្សរត្ថន្តិ វិញ្ញាយតិ.

អថ ¶ សិយា ‘‘អាបុច្ឆិតព្ពត្ថេ សិទ្ធេ ឥស្សរត្ថោ សិទ្ធោយេវ ហោតិ. ឥស្សរភាវតោយេវ ហិ សោ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិ. តត្ថេវំ វត្តព្ពំ – ‘‘អាបុច្ឆន្តេន ច ភិក្ខុម្ហិ សតិ ភិក្ខុ អាបុច្ឆិតព្ពោ, តស្មិំ អសតិ សាមណេរោ, តស្មិំ អសតិ អារាមិកោ’’តិអាទិវចនតោ អាយស្មន្តានំ មតេន ភិក្ខុបិ សាមណេរោបិ អារាមិកោបិ វិហារការកោបិ តស្ស កុលេ យោ កោចិ បុគ្គលោបិ ឥស្សរោតិ អាបជ្ជេយ្យ, ឯវំ វិញ្ញាយមានេបិ ភិក្ខុម្ហិ វា សាមណេរេ វា អារាមិកេ វា សតិ តេយេវ ឥស្សរា, ន វិហារការកោ. តេសុ ឯកស្មិម្បិ អសតិយេវ វិហារការកោ ឥស្សរោ សិយាតិ. ឥមស្មិំ បន អធិការេ សង្ឃិកំ សេនាសនំ រក្ខណត្ថាយ អាបុច្ឆិតព្ពំយេវ វទតិ, ន ឥស្សរភាវតោ អាបុច្ឆិតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) ‘‘អនាបុច្ឆំ វា គច្ឆេយ្យាតិ ឯត្ថ ភិក្ខុម្ហិ សតិ ភិក្ខុ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិ.

អថាបិ ឯវំ វទេយ្យ ‘‘ន សកលស្ស វាក្យបាឋស្ស អធិប្បាយត្ថំ សន្ធាយ អម្ហេហិ វុត្តំ, អថ ខោ ‘វិហារស្សាមិកោ’តិ ឯតស្ស បទត្ថំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ. កថំ? សំ ឯតស្ស អត្ថីតិ សាមិកោ, វិហារស្ស សាមិកោ វិហារស្សាមិកោ. ‘កោ វិហារស្សាមិកោ នាមា’តិ វុត្តេ ‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារស្សាមិកោ នាមា’តិ វត្តព្ពោ, តស្មា វិហារការកោ ទាយកោ វិហារស្សាមិកោ នាមាតិ វិញ្ញាយតិ, ឯវំ វិញ្ញាយមានេ សតិ សាមិកោ នាម សស្ស ធនស្ស ឥស្សរោ, តស្ស រុចិយា ឯវ អញ្ញេ លភន្តិ, តស្មា វិហារស្សាមិកភូតស្ស ទាយកស្ស រុចិយា ឯវ ភិក្ខូ វសិតុំ លភន្តិ, ន សង្ឃគណបុគ្គលានំ រុចិយាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ. តេ ឯវំ វត្តព្ពា – មា អាយស្មន្តោ ឯវំ អវចុត្ថ, យថា ¶ នាម ‘‘ឃដិការោ ព្រហ្មា’’តិ វុត្តោ សោ ព្រហ្មា ឥទានិ ឃដំ ន ករោតិ, បុរិមត្តភាវេ បន ករោតិ, តស្មា ‘‘ឃដំ ករោតី’’តិ វចនត្ថេន ‘‘ឃដិការោ’’តិ នាមំ លភតិ. ឥតិ បុព្ពេ លទ្ធនាមត្តា បុព្ពវោហារវសេន ព្រហ្មភូតោបិ ¶ ‘‘ឃដិការោ’’ឥច្ចេវ វុច្ចតិ, ឯវំ សោ វិហារការកោ ភិក្ខូនំ បរិច្ចត្តកាលតោ បដ្ឋាយ វិហារស្សាមិកោ ន ហោតិ វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស, បុព្ពេ បន អបរិច្ចត្តកាលេ វិហារស្ស ការកត្តា វិហារស្សាមិកោ នាម ហោតិ, សោ ឯវំ បុព្ពេ លទ្ធនាមត្តា បុព្ពវោហារវសេន ‘‘វិហារស្សាមិកោ’’តិ វុច្ចតិ, ន, បរិច្ចត្តស្ស វិហារស្ស ឥស្សរភាវតោ. តេនេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ‘‘វិហារទាយកានំ រុចិយា ភិក្ខូ វសន្តូ’’តិ អវត្វា សេនាសនបញ្ញាបកោ អនុញ្ញាតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ហិ វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៩៥) ‘‘តេសំ គេហានីតិ ឯត្ថ ភិក្ខូនំ វាសត្ថាយ កតម្បិ យាវ ន ទេន្តិ, តាវ តេសំ សន្តកំយេវ ភវិស្សតីតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ, តេន ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ តេសំ សន្តកានិ ន ហោន្តីតិ ទស្សេតិ. អយំ បន កថា បាឋស្ស សម្មុខីភូតត្តា ឥមស្មិំ ឋានេ កថិតា. វិហារវិនិច្ឆយោ បន ចតុបច្ចយភាជនវិនិច្ឆយេ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៩៤ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. យោ កោចីតិ ញាតកោ វា អញ្ញាតកោ វា យោ កោចិ. យេន មញ្ចំ បីឋំ វា វិនន្តិ, តំ មញ្ចបីឋកវានំ.

៨៣. សិលុច្ចយលេណន្តិ សិលុច្ចយេ លេណំ, បព្ពតគុហាតិ អត្ថោ. ‘‘សេនាសនំ ឧបចិកាហិ ខាយិត’’ន្តិ ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិំ បញ្ញត្តត្តា វត្ថុអនុរូបវសេន អដ្ឋកថាយំ ឧបចិកាសង្កាយ អភាវេន អនាបត្តិ វុត្តា. វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៦០ អាទយោ) គមិកវត្តំ បញ្ញាបេន្តេន ‘‘សេនាសនំ អាបុច្ឆិតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា កេវលំ ឥតិកត្តព្ពតាមត្តទស្សនត្ថំ ‘‘អាបុច្ឆនំ បន វត្ត’’ន្តិ វុត្តំ ¶ , ន បន វត្តភេទេ ទុក្កដន្តិ ទស្សនត្ថំ, តេនេវ អន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘សេនាសនំ អាបុច្ឆិតព្ព’’ន្តិ ឯត្ថ ‘‘យំ បាសាណបិដ្ឋិយំ វា បាសាណត្ថម្ភេសុ វា កតសេនាសនំ យត្ថ ឧបចិកា នារោហន្តិ, តំ អនាបុច្ឆន្តស្សបិ អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ. តស្មា យំ វុត្តំ គណ្ឋិបទេ ‘‘តាទិសេ សេនាសនេ អនាបុច្ឆា គច្ឆន្តស្ស បាចិត្តិយំ នត្ថិ, គមិកវត្តេ សេនាសនំ អនាបុច្ឆា គច្ឆន្តោ វត្តភេទោ ហោតិ, តស្មា ទុក្កដំ អាបជ្ជតី’’តិ, តំ ន គហេតព្ពំ.

បច្ឆិមស្ស អាភោគេន មុត្តិ នត្ថីតិ តស្ស បច្ឆតោ គច្ឆន្តស្ស អញ្ញស្ស អភាវតោ វុត្តំ. ឯកំ វា បេសេត្វា អាបុច្ឆិតព្ពន្តិ ឯត្ថ គមនចិត្តស្ស ឧប្បន្នដ្ឋានតោ អនាបុច្ឆិត្វា គច្ឆន្តេ ទុតិយបាទុទ្ធារេ បាចិត្តិយំ. មណ្ឌបេ វាតិ សាខាមណ្ឌបេ វា បទរមណ្ឌបេ វា. រុក្ខមូលេតិ យស្ស កស្សចិ រុក្ខស្ស ហេដ្ឋា. បលុជ្ជតីតិ វិនស្សតិ.

៨៤. មជ្ឈេ ¶ សំខិត្តំ បណវសណ្ឋានំ កត្វា ពទ្ធន្តិ ឯរកបត្តាទីហិ វេណិំ កត្វា តាយ វេណិយា ឧភោសុ បស្សេសុ វិត្ថតដ្ឋានេ ពហុំ វេឋេត្វា តតោ បដ្ឋាយ យាវ មជ្ឈដ្ឋានំ, តាវ អន្តោអាកឌ្ឍនវសេន វេឋេត្វា មជ្ឈេ សំខិបិត្វា តត្ថ តត្ថ ពន្ធិត្វា កតំ. យត្ថ កាកា វា កុលលា វា ន ឩហទន្តីតិ យត្ថ ធុវនិវាសេន កុលាវកេ កត្វា វសមានា ឯតេ កាកកុលលា, អញ្ញេ វា សកុណា តំ សេនាសនំ ន ឩហទន្តិ, តាទិសេ រុក្ខមូលេ និក្ខិបិតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ.

៨៥. នវវាយិមោតិ អធុនា សុត្តេន វីតកច្ឆេន បលិវេឋិតមញ្ចោ. ឱនទ្ធោតិ កប្បិយចម្មេន ឱនទ្ធោ, សោវ ឱនទ្ធកោ សកត្ថេ ក-បច្ចយវសេន. តេន ហិ វស្សេន សីឃំ ន នស្សតិ. ឧក្កដ្ឋអព្ភោកាសិកោតិ ឥទំ តស្ស សុខបដិបត្តិទស្សនមត្តំ ¶ , ឧក្កដ្ឋស្សាបិ បន ចីវរកុដិ វដ្ដតេវ. កាយានុគតិកត្តាតិ ភិក្ខុនោ តត្ថេវ និសិន្នភាវំ ទីបេតិ, តេន ច វស្សភយេន សយំ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តស្ស អាបត្តិំ ទស្សេតិ. អព្ភោកាសិកានំ អតេមនត្ថាយ និយមេត្វា ទាយកេហិ ទិន្នម្បិ អត្តានំ រក្ខន្តេន រក្ខិតព្ពមេវ. ‘‘យស្មា បន ទាយកេហិ ទានកាលេយេវ សតសហស្សគ្ឃនកម្បិ កម្ពលំ ‘បាទបុញ្ឆនិំ កត្វា បរិភុញ្ជថា’តិ ទិន្នំ តថេវ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ឥទម្បិ មញ្ចបីឋាទិសេនាសនំ ‘អជ្ឈោកាសេបិ យថាសុខំ បរិភុញ្ជថា’តិ ទាយកេហិ ទិន្នំ ចេ, សព្ពស្មិម្បិ កាលេ អជ្ឈោកាសេ និក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១០៨-១១០) វុត្តំ. បេសេត្វា គន្តព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘យោ ភិក្ខុ ឥមំ ឋានំ អាគន្ត្វា វសតិ, តស្ស ទេថា’’តិ វត្វា បេសេតព្ពំ.

វលាហកានំ អនុដ្ឋិតភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ឥមិនា គិម្ហានេបិ មេឃេ ឧដ្ឋិតេ អព្ភោកាសេ និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. តត្រ តត្រាតិ ចេតិយង្គណាទិកេ តស្មិំ តស្មិំ អព្ភោកាសេ និយមេត្វា និក្ខិត្តា. មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ បាទដ្ឋានាភិមុខាតិ យត្ថ សមន្តតោ សម្មជ្ជិត្វា អង្គណមជ្ឈេ សព្ពទា កចវរស្ស សង្កឌ្ឍនេន មជ្ឈេ វាលិកា សញ្ចិតា ហោតិ, តត្ថ កត្តព្ពវិធិទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ឧច្ចវត្ថុបាទដ្ឋានាភិមុខំ, ភិត្តិបាទដ្ឋានាភិមុខំ វា វាលិកា ហរិតព្ពាតិ អត្ថោ. ‘‘យត្ថ វា បន កោណេសុ វាលិកា សញ្ចិតា, តត្ថ តតោ បដ្ឋាយ អបរទិសាភិមុខា ហរិតព្ពា’’តិ កេចិ អត្ថំ វទន្តិ. កេចិ បន ‘‘សម្មដ្ឋដ្ឋានស្ស បទវលញ្ជេន អវិកោបនត្ថាយ សយំ អសម្មដ្ឋដ្ឋានេ ឋត្វា អត្តនោ បាទាភិមុខំ វាលិកា ហរិតព្ពាតិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. តត្ថ ‘‘មជ្ឈតោ បដ្ឋាយា’’តិ វចនស្ស បយោជនំ ន ទិស្សតិ. សារត្ថទីបនិយំ ¶ បន ‘‘បាទដ្ឋានាភិមុខាតិ និសីទន្តានំ បាទដ្ឋានាភិមុខន្តិ កេចិ, សម្មជ្ជន្តស្ស ¶ បាទដ្ឋានាភិមុខន្តិ អបរេ, ពហិវាលិកាយ អគមននិមិត្តំ បាទដ្ឋានាភិមុខា ហរិតព្ពាតិ វុត្តន្តិ ឯកេ’’តិ វុត្តំ. កចវរំ ហត្ថេហិ គហេត្វា ពហិ ឆឌ្ឌេតព្ពន្តិ ឥមិនា ‘‘កចវរំ ឆឌ្ឌេស្សាមី’’តិ វាលិកា ន ឆឌ្ឌេតព្ពាតិ ទីបេតិ.

៨៦. កប្បំ លភិត្វាតិ ‘‘គច្ឆា’’តិ វុត្តវចនេន កប្បំ លភិត្វា. ថេរស្ស ហិ អាណត្តិយា គច្ឆន្តស្ស អនាបត្តិ. បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘និសីទិត្វា សយំ គច្ឆន្តោ’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ.

អញ្ញត្ថ គច្ឆតីតិ តំ មគ្គំ អតិក្កមិត្វា អញ្ញត្ថ គច្ឆតិ. លេឌ្ឌុបាតុបចារតោ ពហិ ឋិតត្តា ‘‘បាទុទ្ធារេន ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ, អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តស្ស បឋមបាទុទ្ធារេ ទុក្កដំ, ទុតិយបាទុទ្ធារេ បាចិត្តិយន្តិ អត្ថោ. បាកតិកំ អកត្វាតិ អបដិសាមេត្វា. អន្តរសន្និបាតេតិ អន្តរន្តរា សន្និបាតេ.

៨៧. អាវាសិកានំយេវ បលិពោធោតិ ឯត្ថ អាគន្តុកេសុ អាគន្ត្វា កិញ្ចិ អវត្វា តត្ថ និសិន្នេសុបិ និសីទិត្វា ‘‘អាវាសិកាយេវ ឧទ្ធរិស្សន្តី’’តិ គតេសុបិ អាវាសិកានមេវ បលិពោធោ. មហាបច្ចរិវាទេ បន ‘‘ឥទំ អម្ហាក’’ន្តិ វត្វាបិ អវត្វាបិ និសិន្នានមេវាតិ អធិប្បាយោ. មហាអដ្ឋកថាវាទេ ‘‘អាបត្តី’’តិ បាចិត្តិយមេវ វុត្តំ. មហាបច្ចរិយំ បន សន្ថរាបនេ បាចិត្តិយេន ភវិតព្ពន្តិ អនាណត្តិយា បញ្ញត្តត្តា ទុក្កដំ វុត្តំ. ឧស្សារកោតិ សរភាណកោ. សោ ហិ ឧទ្ធំឧទ្ធំ បាឡិបាឋំ សារេតិ បវត្តេតីតិ ‘‘ឧស្សារកោ’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘ឥទំ ឧស្សារកស្ស, ឥទំ ធម្មកថិកស្សា’’តិ វិសុំ បញ្ញត្តត្តា អនាណត្តិយា បញ្ញត្តេបិ បាចិត្តិយេនេវ ភវិតព្ពន្តិ អធិប្បាយេន ‘‘តស្មិំ អាគន្ត្វា និសិន្នេ តស្ស បលិពោធោ’’តិ វុត្តំ. កេចិ បន វទន្តិ ‘‘អនាណត្តិយា បញ្ញត្តេបិ ធម្មកថិកស្ស អនុដ្ឋាបនីយត្តា បាចិត្តិយេន ¶ ភវិតព្ពំ, អាគន្តុកស្ស បន បច្ឆា អាគតេហិ វុឌ្ឍតរេហិ ឧដ្ឋាបនីយត្តា ទុក្កដំ វុត្ត’’ន្តិ.

៨៨. បាទបុញ្ឆនី នាម រជ្ជុកេហិ វា បិលោតិកាយ វា បាទបុញ្ឆនត្ថំ កតា. ផលកបីឋំ នាម ផលកមយំ បីឋំ. អថ វា ផលកញ្ចេវ ទារុមយបីឋញ្ច. ទារុមយបីឋន្តិ ច ផលកមយមេវ បីឋំ វេទិតព្ពំ. បាទកឋលិកន្តិ អធោតបាទដ្ឋាបនកំ. អជ្ឈោកាសេ រជនំ បចិត្វា ¶ …បេ… បដិសាមេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ថេវេ អសតិ រជនកម្មេ និដ្ឋិតេ បដិសាមេតព្ពំ. ‘‘ភិក្ខុ វា សាមណេរោ វា អារាមិកោ វា លជ្ជី ហោតីតិ វុត្តត្តា អលជ្ជិំ អាបុច្ឆិត្វា គន្តុំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. ឱតាបេន្តោ…បេ… គច្ឆតីតិ ឯត្ថ ‘‘កិញ្ចាបិ ‘ឯត្តកំ ទូរំ គន្តព្ព’ន្តិ បរិច្ឆេទោ នត្ថិ, តថាបិ លេឌ្ឌុបាតំ អតិក្កម្ម នាតិទូរំ គន្តព្ព’’ន្តិ វទន្តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

មញ្ចបីឋាទិសង្ឃិកសេនាសនេសុបដិបជ្ជិតព្ព-

វិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

សត្តរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៨. កាលិកវិនិច្ឆយកថា

៨៩. ឯវំ សង្ឃិកសេនាសនេសុ កត្តព្ពវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ចតុកាលិកវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘កាលិកានិបិ ចត្តារី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ករណំ ការោ, កិរិយា. ការោ ឯវ កាលោ រ-ការស្ស ល-ការោ យថា ‘‘មហាសាលោ’’តិ. កាលោតិ ចេត្ថ បច្ចុប្បន្នាទិកិរិយា. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អារទ្ធានិដ្ឋិតោ ¶ ភាវោ, បច្ចុប្បន្នោ សុនិដ្ឋិតោ;

អតីតានាគតុប្បាទ-មប្បត្តាភិមុខា កិរិយា’’តិ.

ឯត្ថ បន តស្ស តស្ស កិរិយាសង្ខាតស្ស កាលស្ស បភេទភូតោ បុរេភត្តឯកអហោរត្តសត្តាហជីវិកបរិយន្តសង្ខាតោ កាលវិសេសោ អធិប្បេតោ. កាលេ តស្មិំ តស្មិំ កាលវិសេសេ បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ កាលិកានិ. បិ-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន កប្បិយា ចតុភូមិយោតិ សមុច្ចេតិ. ចត្តារីតិ សង្ខ្យានិទ្ទេសោ, តេន កាលិកានិ នាម ចត្តារិ ឯវ ហោន្តិ, ន តីណិ ន បញ្ចាតិ ទស្សេតិ, ឥទំ មាតិកាបទស្ស អត្ថវិវរណំ. តត្ថ ឧទ្ទេសេ យំ មាតិកាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) ‘‘កាលិកានិបិ ចត្តារី’’តិ ឯវំ វុត្តំ, ឯត្ថ ឯតស្មិំ មាតិកាបទេ ចត្តារិ កាលិកានិ វេទិតព្ពានីតិ យោជនា. កតមានិ តានីតិ អាហ ‘‘យាវកាលិក’’ន្តិអាទិ ¶ . យាវកាលិកំ…បេ… យាវជីវិកំ ឥតិ ឥមានិ វត្ថូនិ ចត្តារិ កាលិកានិ នាមាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ តេសំ វត្ថុញ្ច វិសេសនញ្ច នាមលាភហេតុញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ បុរេភត្ត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តេសុ ចតូសុ កាលិកេសុ យំ កិញ្ចិ ខាទនីយំ ភោជនីយំ យាវកាលិកំ, អដ្ឋវិធបានំ យាមកាលិកំ, សប្បិអាទិបញ្ចវិធភេសជ្ជំ សត្តាហកាលិកំ, សព្ពម្បិ បដិគ្គហិតំ យាវជីវិកំ ឥតិ វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ. យំ កិញ្ចិ ខាទនីយភោជនីយន្តិ ឯត្ថ អតិព្យាបិតំ បរិហរិតុំ វិសេសនមាហ ‘‘បុរេភត្ត’’ន្ត្យាទិ. បុរេភត្តំ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពមេវ យាវកាលិកំ, ន អញ្ញំ ខាទនីយំ ភោជនីយន្ត្យត្ថោ. យាវ…បេ… បរិភុញ្ជិតព្ពតោតិ នាមលាភហេតុំ, ឯតេន យាវ កាលោ អស្សាតិ យាវកាលិកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. អដ្ឋវិធំ បានន្តិ ឯត្ថ អព្យាបិតំ បរិហរិតុមាហ ‘‘សទ្ធិំ អនុលោមបានេហី’’តិ. យាវ…បេ… តព្ពតោតិ នាមលាភហេតុំ, ឯតេន យាមោ កាលោ ¶ អស្សាតិ យាមកាលិកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. សត្តាហំ និធេតព្ពតោតិ នាមលាភហេតុំ, ឯតេន សត្តាហោ កាលោ អស្សាតិ សត្តាហកាលិកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. សព្ពម្បិ បដិគ្គហិតន្តិ ឯត្ថ អតិព្យាបិតំ បរិហរិតុំ ‘‘ឋបេត្វា ឧទក’’ន្ត្យាហ. យាវ…បេ… បរិភុញ្ជិតព្ពតោតិ នាមលាភហេតុំ, តេន យាវជីវំ កាលោ អស្សាតិ យាវជីវិកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ.

ឯត្ថាហ – ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អទិន្នំ មុខទ្វារំ អាហារំ អាហរេយ្យ អញ្ញត្រ ឧទកទន្តបោនា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២៦៥) វចនតោ ននុ ឧទកំ អប្បដិគ្គហិតព្ពំ, អថ កស្មា ‘‘ឋបេត្វា ឧទកំ អវសេសំ សព្ពម្បិ បដិគ្គហិត’’ន្តិ វុត្តន្តិ? សច្ចំ, បរិសុទ្ធឧទកំ អប្បដិគ្គហិតព្ពំ, កទ្ទមាទិសហិតំ បន បដិគ្គហេតព្ពំ ហោតិ, តស្មា បដិគ្គហិតេសុ អន្តោគធភាវតោ ‘‘ឋបេត្វា ឧទក’’ន្តិ វុត្តន្តិ. ឯវមបិ ‘‘សព្ពម្បិ បដិគ្គហិត’’ន្តិ ឥមិនាវ សិទ្ធំ បដិគ្គហេតព្ពស្ស ឧទកស្សបិ គហណតោតិ? សច្ចំ, តថាបិ ឧទកភាវេន សាមញ្ញតោ ‘‘សព្ពម្បិ បដិគ្គហិត’’ន្តិ ឯត្តកេ វុត្តេ ឯកច្ចស្ស ឧទកស្ស បដិគ្គហេតព្ពភាវតោ ឧទកម្បិ យាវជីវិកំ នាមាតិ ញាយេយ្យ, ន បន ឧទកំ យាវជីវិកំ សុទ្ធស្ស បដិគ្គហេតព្ពាភាវតោ, តស្មា ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯកច្ចស្ស ឧទកស្ស បដិគ្គហេតព្ពភាវេ សតិបិ សុទ្ធស្ស អប្បដិគ្គហិតព្ពត្តា តំ ឧទកំ ឋបេត្វា សព្ពម្បិ បដិគ្គហិតំ យាវជីវិកន្តិ វុច្ចតីតិ.

៩០. មូលកមូលាទីនិ ¶ ឧបទេសតោយេវ វេទិតព្ពានិ, តានិ បរិយាយតោ វុច្ចមានានិបិ ន សក្កា វិញ្ញាតុំ. បរិយាយន្តរេន ហិ វុច្ចមានេ តំ តំ នាមំ អជានន្តានំ សម្មោហោយេវ សិយា, តស្មា តត្ថ ន កិញ្ចិ វក្ខាម. ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថន្តិ បូវាទិខាទនីយេ វិជ្ជមានំ ខាទនីយកិច្ចំ ខាទនីយេហិ កាតព្ពំ ជិឃច្ឆាហរណសង្ខាតំ អត្ថំ បយោជនំ ¶ នេវ ផរន្តិ ន និប្ផាទេន្តិ. ឯកស្មិំ ទេសេ អាហារកិច្ចំ សាធេន្តំ វា អសាធេន្តំ វា អបរស្មិំ ទេសេ ឧដ្ឋិតភូមិរសាទិភេទេន អាហារជិឃច្ឆាហរណកិច្ចំ អសាធេន្តម្បិ វា សម្ភវេយ្យាតិ អាហ ‘‘តេសុ តេសុ ជនបទេសូ’’តិអាទិ. កេចិ បន ‘‘ឯកស្មិំ ជនបទេ អាហារកិច្ចំ សាធេន្តំ សេសជនបទេសុបិ វិកាលេ ន កប្បតិ ឯវាតិ ទស្សនត្ថំ ឥទំ វុត្ត’’ន្តិបិ វទន្តិ. បកតិអាហារវសេនាតិ អញ្ញេហិ យាវកាលិកេហិ អយោជិតំ អត្តនោ បកតិយាវ អាហារកិច្ចករណវសេន. សម្មោហោយេវ ហោតីតិ អនេកត្ថានំ នាមានំ អប្បសិទ្ធានញ្ច សម្ភវតោ សម្មោហោ ឯវ សិយា. តេនេវេត្ថ មយម្បិ មូលកមូលាទីនំ បរិយាយន្តរទស្សនេ អាទរំ ន ករិម្ហ ឧបទេសតោវ គហេតព្ពតោ.

យន្តិ វដ្ដកន្ទំ.

មុឡាលន្តិ ថូលតរុណមូលមេវ.

រុក្ខវល្លិអាទីនន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ សម្បិណ្ឌេត្វា វុត្តំ.

អន្តោបថវីគតោតិ សាលកល្យាណិក្ខន្ធំ សន្ធាយ វុត្តំ.

សព្ពកប្បិយានីតិ មូលតចបត្តាទីនំ វសេន សព្ពសោ កប្បិយានិ, តេសម្បិ នាមវសេន ន សក្កា បរិយន្តំ ទស្សេតុន្តិ សម្ពន្ធោ.

អច្ឆិវាទីនំ អបរិបក្កានេវ ផលានិ យាវជីវិកានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អបរិបក្កានី’’តិ វុត្តំ.

ហរីតកាទីនំ អដ្ឋីនីតិ ឯត្ថ មិញ្ជំ បដិច្ឆាទេត្វា ឋិតានិ កបាលានិ យាវជីវិកានីតិ អាចរិយា. មិញ្ជម្បិ យាវជីវិកន្តិ ឯកេ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៤៨-២៤៩) បន ¶ ‘‘ហរីតកាទីនំ អដ្ឋីនីតិ ឯត្ថ ¶ ‘មិញ្ជំ យាវកាលិក’ន្តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ អដ្ឋកថាយំ អវុត្តត្តា’’តិ វុត្តំ.

ហិង្គូតិ ហិង្គុរុក្ខតោ បគ្ឃរិតនិយ្យាសោ. ហិង្គុជតុអាទយោបិ ហិង្គុវិកតិយោ ឯវ. តត្ថ ហិង្គុជតុ នាម ហិង្គុរុក្ខស្ស ទណ្ឌបត្តានិ បចិត្វា កតនិយ្យាសោ. ហិង្គុសិបាដិកំ នាម ហិង្គុបត្តានិ បចិត្វា កតនិយ្យាសោ. ‘‘អញ្ញេន មិស្សេត្វា កតោ’’តិបិ វទន្តិ. តកន្តិ អគ្គកោដិយា និក្ខន្តសិលេសោ. តកបត្តីតិ បត្តតោ និក្ខន្តសិលេសោ. តកបណ្ណីតិ បលាសេ ភជ្ជិត្វា កតសិលេសោ. ‘‘ទណ្ឌតោ និក្ខន្តសិលេសោ’’តិបិ វទន្តិ.

៩១. យាមកាលិកេសុ បនាតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ខាទនីយភោជនីយបទេហិ យាវកាលិកមេវ សង្គហិតំ, ន យាមកាលិកំ, តថាបិ ‘‘អនាបត្តិ យាមកាលិកំ យាមេ និទហិត្វា ភុញ្ជតី’’តិ ឥធ ចេវ ‘‘យាមកាលិកេន ភិក្ខវេ សត្តាហកាលិកំ…បេ… យាវជីវិកំ តទហុបដិគ្គហិតំ យាមេ កប្បតិ, យាមាតិក្កន្តេ ន កប្បតី’’តិ អញ្ញត្ថ (មហាវ. ៣០៥) ច វុត្តត្តា ‘‘យាមកាលិក’’ន្តិវចនសាមត្ថិយតោ ច ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញូហិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ យាមកាលិកំ សន្និធិការកំ បាចិត្តិយវត្ថុមេវ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឋបេត្វា ធញ្ញផលរសន្តិ ឯត្ថ ‘‘តណ្ឌុលធោវនោទកម្បិ ធញ្ញផលរសោយេវា’’តិ វទន្តិ.

៩២. សត្តាហកាលិកេ បញ្ច ភេសជ្ជានីតិ ភេសជ្ជកិច្ចំ ករោន្តុ វា មា វា, ឯវំលទ្ធវោហារានិ បញ្ច. ‘‘គោសប្បី’’តិអាទិនា លោកេ បាកដំ ទស្សេត្វា ‘‘យេសំ មំសំ កប្បតី’’តិ ឥមិនា អញ្ញេសម្បិ រោហិតមិគាទីនំ សប្បិំ គហេត្វា ទស្សេតិ. យេសញ្ហិ ខីរំ អត្ថិ, សប្បិម្បិ តេសំ អត្ថិយេវ, តំ បន សុលភំ វា ទុល្លភំ វា អសម្មោហត្ថំ វុត្តំ ¶ . ឯវំ នវនីតម្បិ. ‘‘យេសំ មំសំ កប្បតី’’តិ ច ឥទំ និស្សគ្គិយវត្ថុទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន បន យេសំ មំសំ ន កប្បតិ, តេសំ សប្បិអាទិ ន កប្បតីតិ ទស្សនត្ថំ. មនុស្សខីរាទីនិបិ ហិ នោ ន កប្បន្តិ.

៩៣. យាវ កាលោ នាតិក្កមតិ, តាវ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ កាលោតិ ភិក្ខូនំ ភោជនកាលោ អធិប្បេតោ, សោ ច សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ឋិតមជ្ឈន្ហិកោ. ឋិតមជ្ឈន្ហិកោបិ ហិ ¶ កាលសង្គហំ គច្ឆតិ, តតោ បដ្ឋាយ បន ខាទិតុំ វា ភុញ្ជិតុំ វា ន សក្កា, សហសា បិវិតុំ សក្កា ភវេយ្យ, កុក្កុច្ចកេន បន ន កត្តព្ពំ. កាលបរិច្ឆេទជាននត្ថញ្ច កាលត្ថម្ភោ យោជេតព្ពោ. កាលន្តរេ វា ភត្តកិច្ចំ កាតព្ពំ. បដិគ្គហណេតិ គហណមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. បដិគ្គហិតមេវ ហិ តំ, សន្និហិតំ ន កប្បតីតិ បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ, តេនេវ ‘‘អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ គណ្ហន្តស្ស បដិគ្គហណេ’’តិ វុត្តំ. មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. សន្និធិការកសិក្ខាបទវណ្ណនា) បន ‘‘អជ្ឈោហរិស្សាមីតិ គណ្ហន្តស្ស គហណេ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ.

យន្តិ យំ បត្តំ. សន្ទិស្សតីតិ យាគុយា ឧបរិ សន្ទិស្សតិ. តេលវណ្ណេ បត្តេ សតិបិ និស្នេហភាវេ អង្គុលិយា ឃំសន្តស្ស វណ្ណវសេនេវ លេខា បញ្ញាយតិ, តស្មា តត្ថ អនាបត្តីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘សា អព្ពោហារិកា’’តិ វុត្តំ. សយំ បដិគ្គហេត្វា អបរិច្ចត្តមេវ ហិ ទុតិយទិវសេ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ បដិគ្គហណេ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេន, អនុបសម្បន្នស្ស និរបេក្ខទានេន វា វិជហិតបដិគ្គហណំ បរិច្ចត្តមេវ ហោតីតិ ‘‘អបរិច្ចត្ត’’ន្តិ ឥមិនា ឧភយថាបិ អវិជហិតបដិគ្គហណមេវ វុត្តំ, តស្មា យំ បរស្ស បរិច្ចជិត្វា អទិន្នម្បិ សចេ បដិគ្គហណេ និរបេក្ខវិស្សជ្ជនេន វិជហិតបដិគ្គហណំ ហោតិ, តម្បិ ទុតិយទិវសេ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. យទិ ឯវំ ‘‘បត្តោ ទុទ្ធោតោ ហោតី’’តិអាទីសុ កស្មា អាបត្តិ វុត្តាតិ? ‘‘បដិគ្គហណំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ ¶ សយំ វា អញ្ញេន វា តុច្ឆំ កត្វា ន សម្មា ធោវិត្វា និដ្ឋាបិតេ បត្តេ លគ្គម្បិ អវិជហិតបដិគ្គហណមេវ ហោតីតិ តត្ថ អាបត្តី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘សាមណេរានំ បរិច្ចជន្តីតិ ឥមស្មិំ អធិការេ ឋត្វា ‘អបរិច្ចត្តមេវា’តិ វុត្តត្តា អនុបសម្បន្នស្ស បរិច្ចត្តមេវ វដ្ដតិ, អបរិច្ចត្តំ ន វដ្ដតីតិ អាបន្នំ, តស្មា និរាលយភាវេន បដិគ្គហណេ វិជហិតេបិ អនុបសម្បន្នស្ស អបរិច្ចត្តំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. តំ យុត្តំ វិយ ន ទិស្សតិ. យទគ្គេន ហិ បដិគ្គហណំ វិជហតិ, តទគ្គេន សន្និធិម្បិ ន ករោតិ វិជហិតបដិគ្គហណស្ស អប្បដិគ្គហិតសទិសត្តា. បដិគ្គហេត្វា និទហិតេយេវ ច សន្និធិបច្ចយា អាបត្តិ វុត្តា.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៥២-២៥៣) បន ‘‘អបរិច្ចត្តមេវាតិ និរបេក្ខតាយ អនុបសម្បន្នស្ស អទិន្នំ អបរិច្ចត្តញ្ច យាវកាលិកាទិវត្ថុមេវ សន្ធាយ វទតិ, ន បន តគ្គតបដិគ្គហណំ. ន ហិ វត្ថុំ អបរិច្ចជិត្វា តត្ថគតបដិគ្គហណំ បរិច្ចជិតុំ សក្កា, ន ច តាទិសំ វចនំ អត្ថិ, យទិ ភវេយ្យ ¶ , ‘សចេ បត្តោ ទុទ្ធោតោ ហោតិ…បេ… ភុញ្ជន្តស្ស បាចិត្តិយ’ន្តិ វចនំ វិរុជ្ឈេយ្យ. ន ហិ ធោវនេន អាមិសំ អបនេតុំ វាយមន្តស្ស បដិគ្គហណេ អបេក្ខា វត្តតិ. យេន បុនទិវសេ ភុញ្ជតោ បាចិត្តិយំ ជនេយ្យ, បត្តេ បន វត្តមានា អបេក្ខា តគ្គតិកេ អាមិសេបិ វត្តតិ ឯវ នាមាតិ អាមិសេ អនបេក្ខតា ឯត្ថ ន លព្ភតិ, តតោ អាមិសេ អវិជហិតបដិគ្គហណំ បុនទិវសេ បាចិត្តិយំ ជនេតីតិ ឥទំ វុត្តំ. អថ មតំ ‘យទគ្គេនេត្ថ អាមិសានបេក្ខតា ន លព្ភតិ, តទគ្គេន បដិគ្គហណានបេក្ខតាបិ ន លព្ភតី’តិ. តថា សតិ យត្ថ អាមិសាបេក្ខា អត្ថិ, តត្ថ បដិគ្គហណាបេក្ខាបិ ន វិគច្ឆតីតិ អាបន្នំ, ឯវញ្ច បដិគ្គហណេ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនំ វិសុំ ន វត្តព្ពំ សិយា, អដ្ឋកថាយញ្ចេតម្បិ បដិគ្គហណវិជហនំ ការណត្តេន អភិមតំ សិយា. ឥទំ សុដ្ឋុតរំ កត្វា វិសុំ ¶ វត្តព្ពំ ចីវរាបេក្ខាយ វត្តមានាយបិ បច្ចុទ្ធារេន អធិដ្ឋានវិជហនំ វិយ. ឯតស្មិញ្ច ឧបាយេ សតិ គណ្ឋិកាហតបត្តេសុ អវដ្ដនតា នាម ន សិយាតិ វុត្តោវាយមត្ថោ, តស្មា យំ វុត្តំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.២៥២-២៥៣) ‘យំ បរស្ស បរិច្ចជិត្វា អទិន្នម្បិ សចេ បដិគ្គហណេ និរបេក្ខវិស្សជ្ជនេន វិជហិតបដិគ្គហណំ ហោតិ, តម្បិ ទុតិយទិវសេ វដ្ដតី’តិអាទិ, តំ ន សារតោ បច្ចេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

បាឡិយំ (បាចិ. ២៥៥) ‘‘សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកំ អាហារត្ថាយ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិនា សន្និហិតេសុ សត្តាហកាលិកយាវជីវិកេសុ បុរេភត្តម្បិ អាហារត្ថាយ អជ្ឈោហរណេបិ ទុក្កដស្ស វុត្តត្តា យាមកាលិកេបិ អជ្ឈោហារេ វិសុំ ទុក្កដេន ភវិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘អាហារត្ថាយ អជ្ឈោហរតោ ទុក្កដេន សទ្ធិំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ. បកតិអាមិសេតិ ឱទនាទិកប្បិយាមិសេ. ទ្វេតិ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ យាមកាលិកំ បុរេភត្តំ សាមិសេន មុខេន ភុញ្ជតោ សន្និធិបច្ចយា ឯកំ, យាវកាលិកសំសដ្ឋតាយ យាវកាលិកត្តភជនេន អនតិរិត្តបច្ចយា ឯកន្តិ ទ្វេ បាចិត្តិយានិ. វិកប្បទ្វយេតិ សាមិសនិរាមិសបក្ខទ្វយេ. ថុល្លច្ចយំ ទុក្កដញ្ច វឌ្ឍតីតិ មនុស្សមំសេ ថុល្លច្ចយំ, សេសអកប្បិយមំសេ ទុក្កដំ វឌ្ឍតិ.

បដិគ្គហណបច្ចយា តាវ ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ សន្និហិតត្តា បុរេភត្តម្បិ ទុក្កដមេវ. សតិ បច្ចយេ បន សន្និហិតម្បិ សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកញ្ច ភេសជ្ជត្ថាយ គណ្ហន្តស្ស បរិភុញ្ជន្តស្ស ច អនាបត្តិយេវ.

៩៤. ឧគ្គហិតកំ ¶ កត្វា និក្ខិត្តន្តិ អបដិគ្គហិតំ សយមេវ គហេត្វា និក្ខិត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦២២) ‘‘ឧគ្គហិតកន្តិ បរិភោគត្ថាយ សយំ គហិត’’ន្តិ វុត្តំ. សយំ ករោតីតិ ¶ បចិត្វា ករោតិ. បុរេភត្តន្តិ តទហុបុរេភត្តមេវ វដ្ដតិ សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា. សយំកតន្តិ នវនីតំ បចិត្វា កតំ. និរាមិសមេវាតិ តទហុបុរេភត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៩៥. អជ្ជ សយំកតំ និរាមិសមេវ ភុញ្ជន្តស្ស កស្មា សាមំបាកោ ន ហោតីតិ អាហ ‘‘នវនីតំ តាបេន្តស្សា’’តិអាទិ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតកេហីតិ ខីរទធីនិ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧគ្គហិតកេហិ កតំ អព្ភញ្ជនាទីសុ ឧបនេតព្ពន្តិ យោជនា. ឧភយេសម្បីតិ បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតខីរទធីហិ ច បុរេភត្តំ ឧគ្គហិតកេហិ ច កតានំ. ឯស នយោតិ និស្សគ្គិយំ ន ហោតីតិ អត្ថោ. អកប្បិយមំសសប្បិម្ហីតិ ហត្ថិអាទីនំ សប្បិម្ហិ. ការណបតិរូបកំ វត្វាតិ ‘‘សជាតិកានំ សប្បិភាវតោ’’តិ ការណបតិរូបកំ វត្វា. សប្បិនយេន វេទិតព្ពន្តិ និរាមិសមេវ សត្តាហំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ នវនីតេ. ធោតំ វដ្ដតីតិ អធោតញ្ចេ, សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ ហោតិ, តស្មា ធោតំ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហំ និក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ ថេរានំ អធិប្បាយោ.

មហាសីវត្ថេរស្ស បន វត្ថុនោ វិយោជិតត្តា ទធិគុឡិកាទីហិ យុត្តតាមត្តេន សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ន ហោតិ, តស្មា តក្កតោ ឧទ្ធដមត្តមេវ បដិគ្គហេត្វា ធោវិត្វា, បចិត្វា វា និរាមិសមេវ កត្វា ភុញ្ជិំសូតិ អធិប្បាយោ, ន បន ទធិគុឡិកាទីហិ សហ វិកាលេ ភុញ្ជិំសូតិ. តេនាហ ‘‘តស្មា នវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេន…បេ… សវត្ថុកបដិគ្គហំ នាម ន ហោតី’’តិ. តត្ថ អធោតំ បដិគ្គហេត្វាបិ តំ នវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេន ទធិអាទីនិ អបនេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘តក្កតោ ឧទ្ធដមត្តមេវ ខាទិំសូ’’តិ វចនស្ស អធិប្បាយំ អជានន្តា ‘‘តក្កតោ ឧទ្ធដមត្តំ អធោតម្បិ ទធិគុឡិកាទិសហិតំ ¶ វិកាលេ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ទធិគុឡិកាទិអាមិសេន សំសដ្ឋរសំ នវនីតំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ សក្កា វត្តុំ. នវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេនាតិ អធោវិត្វា បដិគ្គហិតនវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេន. ទធិ ឯវ ទធិគតំ យថា ‘‘គូថគតំ មុត្តគត’’ន្តិ (ម. និ. ២.១១៩; អ. និ. ៩.១១). ‘‘ខយំ គមិស្សតី’’តិ វចនតោ ខីរំ បក្ខិបិត្វា បក្កសប្បិអាទិបិ វិកាលេ កប្បតីតិ វេទិតព្ពំ. ខយំ គមិស្សតីតិ និរាមិសំ ហោតិ, តស្មា វិកាលេបិ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯត្តាវតាតិ នវនីតេ លគ្គមត្តេន វិសុំ ទធិអាទិវោហារំ អលទ្ធេន អប្បមត្តេន ¶ ទធិអាទិនាតិ អត្ថោ, ឯតេន វិសុំ បដិគ្គហិតទធិអាទីហិ សហ បក្កំ សវត្ថុកបដិគ្គហិតសង្ខមេវ គច្ឆតីតិ ទស្សេតិ. តស្មិម្បីតិ និរាមិសភូតេបិ. កុក្កុច្ចកានំ បន អយំ អធិប្បាយោ – បដិគ្គហណេ តាវ ទធិអាទីហិ អសម្ភិន្នរសត្តា ភត្តេន សហិតគុឡបិណ្ឌាទិ វិយ សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ហោតិ. តំ បន បចន្តេន ធោវិត្វាវ បចិតព្ពំ. ឥតរថា បចនក្ខណេ បច្ចមានទធិគុឡិកាទីហិ សម្ភិន្នរសតាយ សាមំបក្កំ ជាតំ, តេសុ ខីណេសុបិ សាមំបក្កមេវ ហោតិ, តស្មា និរាមិសមេវ បចិតព្ពន្តិ. តេនេវ ‘‘អាមិសេន សទ្ធិំ បក្កត្តា’’តិ ការណំ វុត្តំ.

ឯត្ថ ចាយំ វិចារណា – សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តាភាវេ អាមិសេន សហ ភិក្ខុនា បក្កស្ស សយំបាកទោសោ វា បរិសង្កីយតិ, យាវកាលិកតា វា. តត្ថ ន តាវ សយំបាកទោសោ ឯត្ថ សម្ភវតិ សត្តាហកាលិកត្តា. យញ្ហិ តត្ថ ទធិអាទិ អាមិសគតំ, តំ បរិក្ខីណន្តិ. អថ បដិគ្គហិតទធិគុឡិកាទិនា សហ អត្តនា បក្កត្តា សវត្ថុកបក្កំ វិយ ភវេយ្យាតិ បរិសង្កីយតិ, តទា ‘‘អាមិសេន សហ បដិគ្គហិតត្តា’’តិ ការណំ វត្តព្ពំ, ន បន ‘‘បក្កត្តា’’តិ, តថា ច ឧបឌ្ឍត្ថេរានំ មតមេវ អង្គីកតំ សិយា. តត្ថ ច សាមណេរាទីហិ ¶ បក្កម្បិ យាវកាលិកមេវ សិយា បដិគ្គហិតខីរាទិំ បចិត្វា អនុបសម្បន្នេហិ កតសប្បិអាទិ វិយ, ន ច តំ យុត្តំ ភិក្ខាចារេន លទ្ធនវនីតាទីនំ តក្កាទិអាមិសសំសដ្ឋសម្ភវេន អបរិភុញ្ជិតព្ពត្តាប្បសង្គតោ. ន ហិ គហដ្ឋា ធោវិត្វា, សោធេត្វា វា បត្តេ អាកិរន្តីតិ និយមោ អត្ថិ.

អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘យថា តត្ថ បតិតតណ្ឌុលកណាទយោ ន បច្ចន្តិ, ឯវំ…បេ… បុន បចិត្វា ទេតិ, បុរិមនយេនេវ សត្តាហំ វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា វចនេនបេតំ វិរុជ្ឈតិ, តស្មា ឥធ កុក្កុច្ចកានំ កុក្កុច្ចុប្បត្តិយា និមិត្តមេវ ន ទិស្សតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ‘‘លជ្ជី សាមណេរោ យថា តត្ថ តណ្ឌុលកណាទយោ ន បច្ចន្តិ, ឯវំ អគ្គិម្ហិ វិលីយាបេត្វា…បេ… ទេតី’’តិ វចនស្សាបិ និមិត្តំ ន ទិស្សតិ. យទិ ហិ ឯតំ យាវកាលិកសំសគ្គបរិហារាយ វុត្តំ សិយា. អត្តនាបិ តថា កាតព្ពំ ភវេយ្យ. គហដ្ឋេហិ ទិន្នសប្បិអាទីសុ ច អាមិសសំសគ្គសង្កា ន វិគច្ឆេយ្យ. ន ហិ គហដ្ឋា ឯវំ វិលីយាបេត្វា បរិស្សាវេត្វា កណតណ្ឌុលាទិំ អបនេត្វា បុន បចន្តិ. អបិច ភេសជ្ជេហិ សទ្ធិំ ខីរាទិំ បក្ខិបិត្វា យថា ខីរាទិ ខយំ គច្ឆតិ, ឯវំ បរេហិ បក្កភេសជ្ជតេលាទិបិ យាវកាលិកមេវ សិយា, ន ច តម្បិ យុត្តំ ទធិអាទិខយករណត្ថំ ‘‘បុន ¶ បចិត្វា ទេតី’’តិ វុត្តត្តា, តស្មា មហាសីវត្ថេរវាទេ កុក្កុច្ចំ អកត្វា អធោតម្បិ នវនីតំ តទហុបិ បុនទិវសាទីសុបិ បចិតុំ, តណ្ឌុលាទិមិស្សំ សប្បិអាទិំ អត្តនាបិ អគ្គិម្ហិ វិលីយាបេត្វា បុន តក្កាទិខយត្ថំ បចិតុញ្ច វដ្ដតិ.

តត្ថ វិជ្ជមានស្សាបិ បច្ចមានក្ខណេ សម្ភិន្នរសស្ស យាវកាលិកស្ស អព្ពោហារិកត្តេន សវត្ថុកបដិគ្គហិតបុរេបដិគ្គហិតកានម្បិ អព្ពោហារិកតោតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពន្តិ. តេនេវ ‘‘ឯត្តាវតា ហិ សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ¶ ន ហោតី’’តិ វុត្តំ. វិសុំ បដិគ្គហិតេន បន ខីរាទិនា អាមិសេន នវនីតាទិំ មិស្សេត្វា ភិក្ខុនា វា អញ្ញេហិ វា បក្កតេលាទិភេសជ្ជំ សវត្ថុកបដិគ្គហិតសង្ខមេវ គច្ឆតិ តត្ថ បវិដ្ឋយាវកាលិកស្ស អព្ពោហារិកត្តាភាវា. យំ បន បុរេបដិគ្គហិតភេសជ្ជេហិ សទ្ធិំ អប្បដិគ្គហិតំ ខីរាទិំ បក្ខិបិត្វា បក្កតេលាទិកំ អនុបសម្បន្នេហេវ បក្កម្បិ សវត្ថុកបដិគ្គហិតម្បិ សន្និធិបិ ន ហោតិ តត្ថ បក្ខិត្តខីរាទិមិស្សាបិ តស្មិំ ខណេ សម្ភិន្នរសតាយ បុរេបដិគ្គហិតត្តាបត្តិតោ, សចេ បន អប្បដិគ្គហិតេហេវ, អញ្ញេហិ វា បក្កតេលាទីសុបិ អាមិសរសោ បញ្ញាយតិ, តំ យាវកាលិកំវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. អយំ កថាមគ្គោ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦២២) អាគតោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦២២) បន ‘‘កុក្កុច្ចាយន្តិ កុក្កុច្ចកាតិ ឥមិនា អត្តនោបិ តត្ថ កុក្កុច្ចសព្ភាវម្បិ ទីបេតិ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ភេសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘និព្ពដ្ដិតសប្បិ វា នវនីតំ វា បចិតុំ វដ្ដតី’តិ វុត្ត’’ន្តិ ឯត្តកមេវ អាគតោ.

ឧគ្គហេត្វាតិ សយមេវ គហេត្វា. តានិ បដិគ្គហេត្វាតិ តានិ ខីរទធីនិ បដិគ្គហេត្វា. គហិតន្តិ តណ្ឌុលាទិវិគមត្ថំ បុន បចិត្វា គហិតន្តិ អត្ថោ. បដិគ្គហេត្វា ច ឋបិតភេសជ្ជេហីតិ អតិរេកសត្តាហបដិគ្គហិតេហិ យាវជីវិកភេសជ្ជេហិ, ឯតេន តេហិ យុត្តម្បិ សប្បិអាទិ អតិរេកសត្តាហបដិគ្គហិតំ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. វទ្ទលិសមយេតិ វស្សកាលសមយេ, អនាតបកាលេតិ អត្ថោ. វុត្តនយេន យថា តណ្ឌុលាទីនិ ន បច្ចន្តិ, តថា លជ្ជីយេវ សម្បាទេត្វា ទេតីតិ លជ្ជិសាមណេរគ្គហណំ. អបិច អលជ្ជិនា អជ្ឈោហរិតព្ពំ យំ កិញ្ចិ អភិសង្ខរាបេតុំ ន វដ្ដតិ, តស្មាបិ ឯវមាហ.

៩៦. តិលេ ¶ បដិគ្គហេត្វា កតតេលន្តិ អត្តនា ភជ្ជាទីនិ អកត្វា កតតេលំ. តេនេវ ‘‘សាមិសម្បិ ¶ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. និព្ពដ្ដីតត្តាតិ យាវកាលិកតោ វិវេចិតត្តា, ឯតេន ឯលាអភាវតោ យាវកាលិកត្តាភាវំ, ភិក្ខុនោ សវត្ថុកបដិគ្គហណេន យាវកាលិកត្តុបគមនញ្ច ទស្សេតិ. ឧភយម្បីតិ អត្តនា អញ្ញេហិ ច កតំ.

យាវ អរុណុគ្គមនា តិដ្ឋតិ, និស្សគ្គិយន្តិ សត្តមេ ទិវសេ កតតេលំ សចេ យាវ អរុណុគ្គមនា តិដ្ឋតិ, និស្សគ្គិយំ.

អច្ឆវសន្តិ ទុក្កដវត្ថុនោ វសាយ អនុញ្ញាតត្តា តំសទិសានំ ទុក្កដវត្ថូនំយេវ អកប្បិយមំសសត្តានំ វសា អនុញ្ញាតា, ន ថុល្លច្ចយវត្ថុ មនុស្សានំ វសាតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា មនុស្សវស’’ន្តិ. សំសដ្ឋន្តិ បរិស្សាវិតំ. តិណ្ណំ ទុក្កដានន្តិ អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ តីណិ ទុក្កដានិ សន្ធាយ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ បរិភោគត្ថាយ វិកាលេ បដិគ្គហណបចនបរិស្សាវនាទីសុ បុព្ពបយោគេសុ បាឡិយំ, អដ្ឋកថាយញ្ច អាបត្តិ ន វុត្តា, តថាបិ ឯត្ថ អាបត្តិយា ឯវ ភវិតព្ពំ បដិក្ខិត្តស្ស ករណតោ អាហារត្ថាយ វិកាលេ យាមកាលិកាទីនំ បដិគ្គហណេ វិយ. ‘‘កាលេ បដិគ្គហិតំ វិកាលេ អនុបសម្បន្នេនាបិ និបក្កំ សំសដ្ឋញ្ច បរិភុញ្ជន្តស្ស ទ្វេបិ ទុក្កដានិ ហោន្តិយេវា’’តិ វទន្តិ.

យស្មា ខីរាទីនិ បក្ខិបិត្វា បក្កភេសជ្ជតេលេ កសដំ អាមិសគតិកំ, តេន សហ តេលំ បដិគ្គហេតុំ, បចិតុំ វា ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘បក្កតេលកសដេ វិយ កុក្កុច្ចាយតី’’តិ. ‘‘សចេ វសាយ សហ បក្កត្តា ន វដ្ដតិ, ឥទំ កស្មា វដ្ដតី’’តិ បុច្ឆន្តា ‘‘ភន្តេ…បេ… វដ្ដតី’’តិ អាហំសុ, ថេរោ អតិកុក្កុច្ចកតាយ ‘‘ឯតម្បិ អាវុសោ ន វដ្ដតី’’តិ ¶ អាហ, រោគនិគ្គហត្ថាយ ឯវ វសាយ អនុញ្ញាតត្តំ សល្លក្ខេត្វា បច្ឆា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

៩៧. ‘‘មធុករីហិ មធុមក្ខិកាហីតិ ឥទំ ខុទ្ទកភមរានំ ទ្វិន្នំ ឯវ វិសេសន’’ន្តិ កេចិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘ទណ្ឌកេសុ មធុការិកា មធុករិមក្ខិកា នាម, តាហិ សហ តិស្សោ មធុមក្ខិកជាតិយោ’’តិ វទន្តិ. ភមរមក្ខិកាតិ មហាបដលការិកា. សិលេសសទិសន្តិ សុក្ខតាយ វា បក្កតាយ វា ឃនីភូតំ. ឥតរន្តិ តនុកមធុ. មធុបដលន្តិ មធុរហិតំ កេវលំ មធុបដលំ. ‘‘សចេ មធុសហិតំ បដលំ បដិគ្គហេត្វា និក្ខិបន្តិ. បដលស្ស ភាជនដ្ឋានិយត្តា មធុនោ ¶ វសេន សត្តាហាតិក្កមេ និស្សគ្គិយំ ហោតី’’តិ វទន្តិ, ‘‘មធុមក្ខិតំ បន មធុគតិកមេវា’’តិ ឥមិនា តំ សមេតិ.

៩៨. ‘‘ផាណិតំ នាម ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្ត’’ន្តិ បាឡិយំ (បាចិ. ២៦០) អវិសេសេន វុត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘ឧច្ឆុរសំ ឧបាទាយ…បេ… អវត្ថុកា ឧច្ឆុវិកតិ ‘ផាណិត’ន្តិ វេទិតព្ពា’’តិ វចនតោ ឧច្ឆុរសោបិ និក្កសដោ សត្តាហកាលិកោតិ វេទិតព្ពំ. កេនចិ បន ‘‘មធុម្ហិ ចត្តារោ កាលិកា យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពា, ឧច្ឆុម្ហិ ចា’’តិ វត្វា ‘‘សមក្ខិកណ្ឌំ សេលកំ មធុ យាវកាលិកំ, អនេលកំ ឧទកសម្ភិន្នំ យាមកាលិកំ, អសម្ភិន្នំ សត្តាហកាលិកំ, មធុសិត្ថំ បរិសុទ្ធំ យាវជីវិកំ, តថា ឧច្ឆុរសោ សកសដោ យាវកាលិកោ, និក្កសដោ ឧទកសម្ភិន្នោ យាមកាលិកោ, អសម្ភិន្នោ សត្តាហកាលិកោ, សុទ្ធកសដំ យាវជីវិក’’ន្តិ ច វត្វា ឧត្តរិបិ ពហុធា បបញ្ចិតំ. តត្ថ ‘‘ឧទកសម្ភិន្នំ មធុ វា ឧច្ឆុរសោ វា សកសដោ យាវកាលិកោ, និក្កសដោ ឧទកសម្ភិន្នោ យាមកាលិកោ’’តិ ឥទំ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ ទិស្សតិ, ‘‘យាវកាលិកំ សមានំ គរុតរម្បិ មុទ្ទិកាជាតិរសំ អត្តនា ¶ សំសដ្ឋំ លហុកំ យាមកាលិកភាវំ ឧបនេន្តំ ឧទកំ លហុតរំ សត្តាហកាលិកំ អត្តនា សំសដ្ឋំ គរុតរំ យាមកាលិកភាវំ ឧបនេតី’’តិ ឯត្ថ ការណំ សោយេវ បុច្ឆិតព្ពោ. សព្ពត្ថ បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច ឧទកសម្ភិន្នេន គរុតរស្សាបិ លហុភាវោបគមនំយេវ ទស្សិតំ. បាឡិយម្បិ (មហាវ. ២៨៤) ហិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានស្ស គុឡំ, អគិលានស្ស គុឡោទក’’ន្តិ វទន្តេន អគិលានេន បរិភុញ្ជិតុំ អយុត្តោបិ គុឡោ ឧទកសម្ភិន្នោ អគិលានស្សបិ វដ្ដតីតិ អនុញ្ញាតោ.

យម្បិ ច ‘‘ឧច្ឆុ ចេ, យាវកាលិកោ, ឧច្ឆុរសោ ចេ, យាមកាលិកោ, ផាណិតំ ចេ, សត្តាហកាលិកំ, តចោ ចេ, យាវជីវិកោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា ‘‘ឧច្ឆុរសោ ឧទកសម្ភិន្នោ យាមកាលិកោ’’តិ អញ្ញេន កេនចិ វុត្តំ, តម្បិ តថាវិធស្ស អដ្ឋកថាវចនស្ស សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ អភាវតោ ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ, តតោយេវ ច ‘‘ឧច្ឆុរសោ ឧទកសម្ភិន្នោបិ អសម្ភិន្នោបិ សត្តាហកាលិកោយេវា’’តិ កេចិ អាចរិយា វទន្តិ. ភេសជ្ជក្ខន្ធកេ ច ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឧច្ឆុរស’’ន្តិ ឯត្ថ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ អវិសេសេន វុត្តំ ‘‘ឧច្ឆុរសោ សត្តាហកាលិកោ’’តិ. សយំកតំ និរាមិសមេវ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ អបរិស្សាវិតំ ¶ បដិគ្គហិតម្បិ ករណសមយេ បរិស្សាវេត្វា, កសដំ អបនេត្វា ច អត្តនា កតន្តិ វេទិតព្ពំ, អយំ សារត្ថទីបនីបាឋោ (សារត្ថ. ដី. ២.៦២៣).

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦២៣) បន ឧច្ឆុរសំ ឧបាទាយាតិ និក្កសដរសស្សាបិ សត្តាហកាលិកត្តំ ទស្សេតិ ‘‘ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្ត’’ន្តិ បាឡិយំ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា. យំ បន សុត្តន្តដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧច្ឆុ ចេ, យាវកាលិកោ, ឧច្ឆុរសោ ចេ, យាមកាលិកោ, ផាណិតំ ចេ, សត្តាហកាលិកំ, តចោ ចេ, យាវជីវិកោ’’តិ វុត្តំ, តំ អម្ពផលរសាទិមិស្សតាយ យាមកាលិកត្តំ ¶ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ, អវិនយវចនត្តា តំ អប្បមាណន្តិ. តេនេវ ‘‘បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតេន អបរិស្សាវិតឧច្ឆុរសេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. និរាមិសមេវ វដ្ដតិ តត្ថ បវិដ្ឋយាវកាលិកស្ស អព្ពោហារិកត្តាតិ ឥទំ គុឡេ កតេ តត្ថ វិជ្ជមានម្បិ កសដំ បាកេន សុក្ខតាយ យាវជីវិកត្តំ ភជតីតិ វុត្តំ. តស្ស យាវកាលិកត្តេ ហិ សាមំបាកេន បុរេភត្តេបិ អនជ្ឈោហរណីយំ សិយាតិ. ‘‘សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា’’តិ ឥទំ ឧច្ឆុរសេ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ហុត្វា ឋិតកសដំ សន្ធាយ វុត្តំ, តេន ច ‘‘អបរិស្សាវិតេន អប្បដិគ្គហិតេន អនុបសម្បន្នេហិ កតំ សត្តាហំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ.

ឈាមឧច្ឆុផាណិតន្តិ អគ្គិម្ហិ ឧច្ឆុំ តាបេត្វា កតំ. កោដ្ដិតឧច្ឆុផាណិតន្តិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកំ ឆិន្ទិត្វា កោដ្ដេត្វា និប្បីឡេត្វា បក្កំ. តំ តត្ថ វិជ្ជមានម្បិ កសដំ បក្កកាលេ យាវកាលិកត្តំ វិជហតីតិ អាហ ‘‘តំ យុត្ត’’ន្តិ. សីតោទកេន កតន្តិ មធុកបុប្ផានិ សីតោទកេន មទ្ទិត្វា បរិស្សាវេត្វា បចិត្វា កតំ. ‘‘អបរិស្សាវេត្វា កត’’ន្តិ កេចិ, តត្ថ ការណំ ន ទិស្សតិ. ខីរំ បក្ខិបិត្វា កតំ មធុកផាណិតំ យាវកាលិកន្តិ ឯត្ថ ខីរំ បក្ខិបិត្វា បក្កតេលំ កស្មា វិកាលេ វដ្ដតីតិ ចេ? តេលេ បក្ខិត្តំ ខីរំ តេលមេវ ហោតិ, អញ្ញំ បន ខីរំ បក្ខិបិត្វា កតំ ខីរភាវំ គណ្ហាតីតិ ឥទមេត្ថ ការណំ. យទិ ឯវំ ខណ្ឌសក្ខរម្បិ ខីរំ បក្ខិបិត្វា ករោន្តិ, តំ កស្មា វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘ខណ្ឌសក្ខរំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ ខីរជល្លិកន្តិ ខីរផេណំ.

៩៩. ‘‘មធុកបុប្ផំ បនា’’តិអាទិ យាវកាលិករូបេន ឋិតស្សាបិ អវដ្ដនកំ មេរយពីជវត្ថុំ ទស្សេតុំ អារទ្ធំ. អាហារកិច្ចំ ករោន្តានិ ឯតានិ កស្មា ឯវំ បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ ចោទនាបរិហារាយ ភេសជ្ជោទិស្សំ ទស្សេន្តេន តប្បសង្គេន ¶ សព្ពានិបិ ឱទិស្សកានិ ¶ ឯកតោ ទស្សេតុំ ‘‘សត្តវិធញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣). វិនយសង្គហប្បករណេ បន តំ ន វុត្តំ, ‘‘បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សតិ បច្ចយេតិ វុត្តត្តា បដិគ្គហិតភេសជ្ជានិ ទុតិយទិវសតោ បដ្ឋាយ បុរេភត្តម្បិ សតិ បច្ចយេវ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ, ន អាហារត្ថាយ ភេសជ្ជត្ថាយ បដិគ្គហិតត្តា’’តិ វទន្តិ. ទ្វារវាតបានកវាដេសូតិ មហាទ្វារស្ស វាតបានានញ្ច កវាដផលកេសុ. កសាវេ បក្ខិត្តានិ តានិ អត្តនោ សភាវំ បរិច្ចជន្តីតិ ‘‘កសាវេ…បេ… មក្ខេតព្ពានី’’តិ វុត្តំ, ឃុណបាណកាទិបរិហារត្ថំ មក្ខេតព្ពានីតិ អត្ថោ. អធិដ្ឋេតីតិ ‘‘ឥទានិ មយ្ហំ អជ្ឈោហរណីយំ ន ភវិស្សតិ, ពាហិរបរិភោគត្ថាយ ភវិស្សតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ. តេនេវាហ ‘‘សប្បិញ្ច តេលញ្ច វសញ្ច មុទ្ធនិ តេលំ វា អព្ភញ្ជនំ វា’’តិអាទិ, ឯវំ បរិភោគេ អនបេក្ខតាយ បដិគ្គហណំ វិជហតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ អញ្ញេសុបិ កាលិកេសុ អនជ្ឈោហរិតុកាមតាយ សុទ្ធចិត្តេន ពាហិរបរិភោគត្ថាយ និយមេបិ បដិគ្គហណំ វិជហតីតិ ឥទម្បិ វិសុំ ឯកំ បដិគ្គហណវិជហនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

អញ្ញេន ភិក្ខុនា វត្តព្ពោតិ ឯត្ថ សុទ្ធចិត្តេន ទិន្នត្តា សយម្បិ អាហរាបេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិយេវ. ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តីតិ យថា អញ្ញស្ស សន្តកំ ឯកេន បដិគ្គហិតំ សត្តាហាតិក្កមេបិ និស្សគ្គិយំ ន ហោតិ បរសន្តកភាវតោ, ឯវមិទម្បិ អវិភត្តត្តា ឧភយសាធារណម្បិ វិនិព្ភោគាភាវតោ និស្សគ្គិយំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. បរិភុញ្ជិតុំ បន ន វដ្ដតីតិ ភិក្ខុនា បដិគ្គហិតត្តា សត្តាហាតិក្កមេ យស្ស កស្សចិ ភិក្ខុនោ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ បដិគ្គហិតសប្បិអាទីនំ បរិភោគស្ស សត្តាហេនេវ បរិច្ឆិន្នត្តា. ‘‘តានិ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហបរមំ សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជិតព្ពានី’’តិ (បារា. ៦២៣) ហិ វុត្តំ.

‘‘អាវុសោ ¶ ឥមំ តេលំ សត្តាហមត្តំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា យេន បដិគ្គហិតំ, តេន អន្តោសត្តាហេយេវ បរស្ស វិស្សជ្ជិតភាវំ ទស្សេតិ. កស្ស អាបត្តីតិ ‘‘បឋមំ តាវ ឧភិន្នំ សាធារណត្តា អនាបត្តិ វុត្តា, ឥទានិ បន ឯកេន ឥតរស្ស វិស្សដ្ឋភាវតោ ឧភយសាធារណតា នត្ថីតិ វិភត្តសទិសំ ហុត្វា ឋិតំ, តស្មា ឯត្ថ បដិគ្គហិតស្ស សត្តាហាតិក្កមេ ឯកស្ស អាបត្តិយា ភវិតព្ព’’ន្តិ មញ្ញមានោ ‘‘កិំ បដិគ្គហណបច្ចយា បដិគ្គាហកស្ស អាបត្តិ, ឧទាហុ យស្ស សន្តកំ ជាតំ, តស្សា’’តិ បុច្ឆតិ. និស្សដ្ឋភាវតោយេវ ច ឥធ ‘‘អវិភត្តភាវតោ’’តិ ការណំ អវត្វា ‘‘យេន បរិគ្គហិតំ, តេន វិស្សជ្ជិតត្តា’’តិ វុត្តំ, ឥទញ្ច ¶ វិស្សដ្ឋាភាវតោ ឧភយសាធារណតំ បហាយ ឯកស្ស សន្តកំ ហោន្តម្បិ យេន បដិគ្គហិតំ, តតោ អញ្ញស្ស សន្តកំ ជាតំ, តស្មា បរសន្តកបដិគ្គហណេ វិយ បដិគ្គាហកស្ស បដិគ្គហណបច្ចយា នត្ថិ អាបត្តីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន បន ‘‘យេន បដិគ្គហិតំ, តេន វិស្សជ្ជិតត្តា’’តិ វចនតោ អវិស្សជ្ជិតេ សតិ អវិភត្តេបិ សត្តាហាតិក្កមេ អាបត្តីតិ ទស្សនត្ថំ អវិស្សជ្ជិតេ អវិភត្តភាវតោយេវ អនាបត្តិយា សិទ្ធត្តា. សចេ បន ឥតរោ យេន បដិគ្គហិតំ, តស្សេវ អន្តោសត្តាហេ អត្តនោ ភាគម្បិ វិស្សជ្ជេតិ, សត្តាហាតិក្កមេ សិយា អាបត្តិ យេន បដិគ្គហិតំ, តស្សេវ សន្តកភាវមាបន្នត្តា. ‘‘ឥតរស្ស អប្បដិគ្គហិតត្តា’’តិ ឥមិនា តស្ស សន្តកភាវេបិ អញ្ញេហិ បដិគ្គហិតសកសន្តកេ វិយ តេន អប្បដិគ្គហិតភាវតោ អនាបត្តីតិ ទីបេតិ, ឥមំ បន អធិប្បាយំ អជានិត្វា ឥតោ អញ្ញថា គណ្ឋិបទការាទីហិ បបញ្ចិតំ, ន តំ សារតោ បច្ចេតព្ពំ, ឥទំ សារត្ថទីបនីវចនំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦២៥).

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦២៥) បន – សចេ ទ្វិន្នំ…បេ… ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ បាឋោ គឡិតោ, ឯវំ បនេត្ថ បាឋោ វេទិតព្ពោ – សចេ ទ្វិន្នំ ¶ សន្តកំ ឯកេន បដិគ្គហិតំ អវិភត្តំ ហោតិ, សត្តាហាតិក្កមេ ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ បន ន វដ្ដតីតិ. អញ្ញថា បន សទ្ទប្បយោគោបិ ន សង្គហំ គច្ឆតិ, ‘‘គណ្ឋិបទេបិ ច អយមេវ បាឋោ ទស្សិតោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦២៥) វុត្តំ. ‘‘ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តី’’តិ អវិភត្តត្តា វុត្តំ. ‘‘បរិភុញ្ជិតុំ បន ន វដ្ដតី’’តិ ឥទំ ‘‘សត្តាហបរមំ សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៦២៣) វចនតោ វុត្តំ. ‘‘យេន បដិគ្គហិតំ, តេន វិស្សជ្ជិតត្តា’’តិ ឥមិនា ឧបសម្បន្នស្ស ទានម្បិ សន្ធាយ ‘‘វិស្សជ្ជេតី’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ. ឧបសម្បន្នស្ស និរបេក្ខទិន្នវត្ថុម្ហិ បដិគ្គហណស្ស អវិគតត្តេបិ សកសន្តកតា វិគតាវ ហោតិ, តេន និស្សគ្គិយំ ន ហោតិ. ‘‘អត្តនាវ បដិគ្គហិតត្តំ សកសន្តកត្តញ្ចា’’តិ ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហេវ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, ន ឯកេន. អនុបសម្បន្នស្ស និរបេក្ខទានេ បន តទុភយម្បិ វិជហតិ, បរិភោគោបេត្ថ វដ្ដតិ, ន សាបេក្ខទានេ ទានលក្ខណាភាវតោ. ‘‘វិស្សជ្ជតី’’តិ ឯតស្មិញ្ច បាឡិបទេ កស្សចិ អទត្វា អនបេក្ខតាយ ឆឌ្ឌនម្បិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘អនបេក្ខា ទត្វា’’តិ ឥទញ្ច បដិគ្គហណវិជហនវិធិទស្សនត្ថមេវ វុត្តំ. បដិគ្គហណេ ហិ វិជហិតេ បុន បដិគ្គហេត្វា បរិភោគោ សយមេវ វដ្ដិស្សតិ, តព្ពិជហនញ្ច វត្ថុនោ សកសន្តកតាបរិច្ចាគេន ហោតីតិ. ឯតេន ច វត្ថុម្ហិ អជ្ឈោហរណាបេក្ខាយ សតិ បដិគ្គហណវិស្សជ្ជនំ នាម វិសុំ ន លព្ភតីតិ សិជ្ឈតិ. ឥតរថា ហិ ‘‘បដិគ្គហណេ អនបេក្ខោវ ¶ បដិគ្គហណំ វិស្សជ្ជេត្វា បុន បដិគ្គហេត្វា ភុញ្ជតី’’តិ វត្តព្ពំ សិយា, ‘‘អប្បដិគ្គហិតត្តា’’តិ ឥមិនា ឯកស្ស សន្តកំ អញ្ញេន បដិគ្គហិតម្បិ និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឯវន្តិ ‘‘បុន គហេស្សាមី’’តិ អបេក្ខំ អកត្វា សុទ្ធចិត្តេន បរិចត្តតំ បរាមសតិ. បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ ¶ និស្សគ្គិយមូលិកាហិ បាចិត្តិយាទិអាបត្តីហិ អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ អធិប្បាយោ. បរិភោគេ អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ ឯត្ថ បន និស្សដ្ឋបដិលាភស្ស កាយិកបរិភោគាទីសុ យា ទុក្កដាបត្តិ វុត្តា, តាយ អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ អធិប្បាយោ.

១០០. ឯវំ ចតុកាលិកបច្ចយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេសុ វិសេសលក្ខណំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមេសុ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អកប្បិយភូមិយំ សហសេយ្យាបហោនកេ គេហេ វុត្តំ សង្ឃិកំ វា បុគ្គលិកំ វា ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខុនិយា វា សន្តកំ យាវកាលិកំ យាមកាលិកញ្ច ឯករត្តម្បិ ឋបិតំ អន្តោវុត្ថំ នាម ហោតិ, តត្ថ បក្កញ្ច អន្តោបក្កំ នាម ហោតិ. សត្តាហកាលិកំ បន យាវជីវិកញ្ច វដ្ដតិ. បដិគ្គហេត្វា ឯករត្តំ វីតិនាមិតំ បន យំ កិញ្ចិ យាវកាលិកំ វា យាមកាលិកំ វា អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ គណ្ហន្តស្ស បរិគ្គហណេ តាវ ទុក្កដំ, អជ្ឈោហរតោ បន ឯកមេកស្មិំ អជ្ឈោហារេ សន្និធិបច្ចយា បាចិត្តិយំ ហោតីតិ អត្ថោ. ឥទានិ អញ្ញម្បិ វិសេសលក្ខណំ ទស្សេន្តោ ‘‘យាវកាលិកំ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សម្ភិន្នរសានីតិ សំសដ្ឋរសានិ. ទីឃកាលានិ វត្ថូនិ រស្សកាលេន សំសដ្ឋានិ រស្សកាលមេវ អនុវត្តន្តីតិ អាហ ‘‘យាវកាលិកំ បន…បេ… តីណិបិ យាមកាលិកាទីនី’’តិ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. តស្មាតិអាទីសុ តទហុបុរេភត្តមេវ វដ្ដតិ, ន តទហុបច្ឆាភត្តំ, ន រត្តិយំ, ន ទុតិយទិវសាទីសូតិ អត្ថោ.

កស្មាតិ ចេ? តទហុបដិគ្គហិតេន យាវកាលិកេន សំសដ្ឋត្តាតិ. ឯត្ថ ច ‘‘យាវកាលិកេន សំសដ្ឋត្តា’’តិ ឯត្តកមេវ អវត្វា ‘‘តទហុបដិគ្គហិតេនា’’តិ វិសេសនស្ស វុត្តត្តា បុរេបដិគ្គហិតយាវកាលិកេន សំសដ្ឋេ សតិ តទហុបុរេភត្តម្បិ ន វដ្ដតិ, អនជ្ឈោហរណីយំ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘សម្ភិន្នរស’’ន្តិ ឥមិនា សចេបិ សំសដ្ឋំ, អសម្ភិន្នរសំ សេសកាលិកត្តយំ អត្តនោ អត្តនោ កាលេ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ ¶ . យាមកាលិកេនាតិ ឯត្ថ ‘‘តទហុបដិគ្គហិតេនា’’តិ តតិយន្តវិសេសនបទំ អជ្ឈាហរិតព្ពំ, បុព្ពវាក្យតោ វា អនុវត្តេតព្ពំ. តស្ស ផលំ វុត្តនយមេវ.

បោត្ថកេសុ ¶ បន ‘‘យាមកាលិកេន សំសដ្ឋំ បន ឥតរទ្វយំ តទហុបដិគ្គហិត’’ន្តិ ទិស្សតិ, តំ ន សុន្ទរំ. យត្ថ នត្ថិ, តមេវ សុន្ទរំ, កស្មា? ទុតិយន្តញ្ហិ វិសេសនបទំ ឥតរទ្វយំ វិសេសេតិ. តតោ តទហុបដិគ្គហិតមេវ សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកញ្ច យាមកាលិកេន សំសដ្ឋេ សតិ យាវ អរុណុគ្គមនា វដ្ដតិ, ន បុរេបដិគ្គហិតានីតិ អត្ថោ ភវេយ្យ, សោ ន យុត្តោ. កស្មា? សត្តាហកាលិកយាវជីវិកានំ អសន្និធិជនកត្តា, ‘‘ទីឃកាលិកានិ រស្សកាលិកំ អនុវត្តន្តី’’តិ ឥមិនា លក្ខណេន វិរុទ្ធត្តា ច, តស្មា តទហុបដិគ្គហិតំ វា ហោតុ បុរេបដិគ្គហិតំ វា, សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកញ្ច តទហុបដិគ្គហិតេន យាមកាលិកេន សំសដ្ឋត្តា យាវ អរុណុគ្គមនា វដ្ដតីតិ អត្ថោ យុត្តោ, ឯវញ្ច ឧបរិ វក្ខមានេន ‘‘សត្តាហកាលិកេន បន តទហុបដិគ្គហិតេន សទ្ធិំ សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ សត្តាហំ កប្បតី’’តិ វចនេន សមំ ភវេយ្យ.

អបិច ‘‘យាមកាលិកេន សំសដ្ឋំ បន ឥតរទ្វយំ តទហុ យាវ អរុណុគ្គមនា វដ្ដតី’’តិ បុព្ពបាឋេន ភវិតព្ពំ, តំ លេខកេហិ អញ្ញេសុ បាឋេសុ ‘‘តទហុបដិគ្គហិត’’ន្តិ វិជ្ជមានំ ទិស្វា, ឥធ តទហុបទតោ បដិគ្គហិតបទំ គឡិតន្តិ មញ្ញមានេហិ បក្ខិបិត្វា លិខិតំ ភវេយ្យ, ‘‘តទហូ’’តិ ឥទំ បន ‘‘យាវ អរុណុគ្គមនា’’តិ បទំ វិសេសេតិ, តេន យាវ តទហុអរុណុគ្គមនា វដ្ដតិ, ន ទុតិយាហាទិអរុណុគ្គមនាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. តេនេវ ឧបរិបាឋេបិ ‘‘សត្តាហកាលិកេន បន តទហុបដិគ្គហិតេនា’’តិ រស្សកាលិកត្ថបទេន តុល្យាធិករណំ វិសេសនបទំ តមេវ វិសេសេតិ, ន ទីឃកាលិកត្ថំ យាវជីវិកបទំ ¶ , តស្មា ‘‘តទហុបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ សត្តាហំ កប្បតី’’តិ វុត្តំ.

ទ្វីហបដិគ្គហិតេនាតិអាទីសុបិ ‘‘ទ្វីហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ ឆាហំ វដ្ដតិ, តីហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ បញ្ចាហំ វដ្ដតិ, ចតូហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ ចតុរាហំ វដ្ដតិ, បញ្ចាហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ តីហំ វដ្ដតិ, ឆាហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ ទ្វីហំ វដ្ដតិ, សត្តាហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ តទហេវ វដ្ដតី’’តិ ¶ ឯវំ សត្តាហកាលិកស្សេវ អតីតទិវសំ បរិហាបេត្វា សេសទិវសវសេន យោជេតព្ពំ, ន យាវជីវិកស្ស. ន ហិ យាវជីវិកស្ស ហាបេតព្ពោ អតីតទិវសោ នាម អត្ថិ សតិ បច្ចយេ យាវជីវំ បរិភុញ្ជិតព្ពតោ. តេនាហ ‘‘សត្តាហកាលិកម្បិ អត្តនា សទ្ធិំ សំសដ្ឋំ យាវជីវិកំ អត្តនោ សភាវញ្ញេវ ឧបនេតី’’តិ. កេសុចិ បោត្ថកេសុ ‘‘យាមកាលិកេន សំសដ្ឋំ បន ឥតរទ្វយំ តទហុបដិគ្គហិត’’ន្តិ លិខិតំ បាឋំ និស្សាយ ឥមស្មិម្បិ បាឋេ ‘‘តទហុបដិគ្គហិតន្តិ ឥទមេវ ឥច្ឆិតព្ព’ន្តិ មញ្ញមានា ‘‘បុរេបដិគ្គហិត’’ន្តិ បាឋំ បដិក្ខិបន្តិ. កេសុចិ ‘‘បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ វា’’តិ លិខន្តិ, តំ សព្ពំ យថាវុត្តនយំ អមនសិករោន្តា វិព្ភន្តចិត្តា ឯវំ ករោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥមេសុ ¶ ចតូសុ កាលិកេសុ យាវកាលិកំ មជ្ឈន្ហិកកាលាតិក្កមេ, យាមកាលិកំ បច្ឆិមយាមាតិក្កមេ, សត្តាហកាលិកំ សត្តាហាតិក្កមេ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តីតិ វុត្តំ. កតរសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ហោតីតិ បុច្ឆាយមាហ ‘‘កាលយាម’’ឥច្ចាទិ. តស្សត្ថោ – យាវកាលិកំ កាលាតិក្កមេ បរិភុញ្ជន្តស្ស ‘‘យោ បន ភិក្ខុ វិកាលេ ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា ខាទេយ្យ វា ភុញ្ជេយ្យ វា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឥមិនា វិកាលេភោជនសិក្ខាបទេន (បាចិ. ២៤៨) អាបត្តិ ហោតិ. យាមកាលិកំ យាមាតិក្កមេ បរិភុញ្ជន្តស្ស ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សន្និធិការកំ ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា ខាទេយ្យ វា ភុញ្ជេយ្យ វា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឥមិនា សន្និធិសិក្ខាបទេន (បាចិ. ២៥៣) អាបត្តិ ហោតិ. សត្តាហកាលិកំ សត្តាហាតិក្កមេ បរិភុញ្ជន្តស្ស ‘‘យានិ ខោ បន តានិ គិលានានំ ភិក្ខូនំ បដិសាយនីយានិ ភេសជ្ជានិ, សេយ្យថិទំ, សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិតំ, តានិ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហបរមំ សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ, តំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឥមិនា ភេសជ្ជសិក្ខាបទេន (បារា. ៦២២) អាបត្តិ ហោតីតិ.

ឥមានិ ចត្តារិ កាលិកានិ ឯកតោ សំសដ្ឋានិ សម្ភិន្នរសានិ បុរិមបុរិមកាលិកស្ស កាលវសេន បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ វុត្តំ. អសម្ភិន្នរសានិ ចេ ហោន្តិ, កថំ បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ អាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ. តស្សត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោវ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ចតុកាលិកវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

អដ្ឋារសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៩. កប្បិយភូមិវិនិច្ឆយកថា

១០១. ឯវំ ¶ ¶ ចតុកាលិកវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ កប្បិយកុដិវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘កប្បិយា ចតុភូមិយោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កប្បន្តីតិ កប្បិយា, កប្ប សាមត្ថិយេតិ ធាតុ. ភវន្តិ ឯតាសុ អន្តោវុត្ថអន្តោបក្កានីតិ ភូមិយោ, ចតស្សោ ភូមិយោ ចតុភូមិយោ, ចតស្សោ កប្បិយកុដិយោតិ អត្ថោ. កតមា តាតិ អាហ ‘‘ឧស្សាវនន្តិកា…បេ… វេទិតព្ពា’’តិ. កថំ វិញ្ញាយតិច្ចាហ ‘‘អនុជានាមិ…បេ… វចនតោ’’តិ. ឥទំ ភេសជ្ជក្ខន្ធកបាឡិំ (មហាវ. ២៩៥) សន្ធាយាហ. តត្ថ ឧទ្ធំ សាវនា ឧស្សាវនា, ឧស្សាវនា អន្តោ យស្សា កប្បិយភូមិយាតិ ឧស្សាវនន្តិកា. គាវោ និសីទន្តិ ឯត្ថាតិ គោនិសាទិកា, គោ-សទ្ទូបបទ និ-បុព្ពសទ វិសរណគត្យាវសានេសូតិ ធាតុ. គហបតីហិ ទិន្នាតិ គហបតិ, ឧត្តរបទលោបតតិយាតប្បុរិសោយំ. កម្មវាចាយ សម្មន្និតព្ពាតិ សម្មុតីតិ ឯវមិមាសំ វិគ្គហោ កាតព្ពោ. តត្ថាតិ កប្បិយកុដិវិនិច្ឆយេ. តំ បន អវត្វាបីតិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តនយំ អវត្វាបិ. បិ-សទ្ទេន តថាវចនម្បិ អនុជានាតិ. អដ្ឋកថាសុ វុត្តនយេន វុត្តេតិ សេសអដ្ឋកថាសុ វុត្តនយេន ‘‘កប្បិយកុដិំ ករោមា’’តិ វា ‘‘កប្បិយកុដី’’តិ វា វុត្តេ. សាធារណលក្ខណន្តិ សព្ពអដ្ឋកថានំ សាធារណំ ឧស្សាវនន្តិកកុដិករណលក្ខណំ. ចយន្តិ អធិដ្ឋានំ ឧច្ចវត្ថុំ. យតោ បដ្ឋាយាតិ យតោ ឥដ្ឋកតោ សិលតោ មត្តិកាបិណ្ឌតោ វា បដ្ឋាយ. បឋមិដ្ឋកាទីនំ ហេដ្ឋា ន វដ្ដន្តីតិ បឋមិដ្ឋកាទីនំ ហេដ្ឋាភូមិយំ បតិដ្ឋាបិយមានា ឥដ្ឋកាទយោ ភូមិគតិកត្តា ‘‘កប្បិយកុដិំ ករោមា’’តិ វត្វា បតិដ្ឋាបេតុំ ន វដ្ដន្តិ. យទិ ឯវំ ភូមិយំ និខណិត្វា ឋបិយមានា ថម្ភា កស្មា តថា វត្វា បតិដ្ឋាបេតុំ វដ្ដន្តីតិ អាហ ‘‘ថម្ភា បន…បេ… វដ្ដន្តី’’តិ.

សង្ឃសន្តកមេវាតិ ¶ វាសត្ថាយ កតំ សង្ឃិកសេនាសនំ សន្ធាយ វទតិ. ភិក្ខុសន្តកន្តិ វាសត្ថាយ ឯវ កតំ ភិក្ខុស្ស បុគ្គលិកសេនាសនំ.

១០២. មុខសន្និធីតិ ឥមិនា អន្តោវុត្ថទុក្កដមេវ ទីបេតិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៩៥) បន ឯវំ វុត្តំ – តំ បន អវត្វាបីតិ បិ-សទ្ទេន តថាវចនម្បិ អនុជានាតិ. អដ្ឋកថាសូតិ អន្ធកដ្ឋកថាវិរហិតាសុ សេសដ្ឋកថាសុ. សាធារណលក្ខណន្តិ អន្ធកដ្ឋកថាយ សហ សព្ពដ្ឋកថានំ សមានំ. ចយន្តិ អធិដ្ឋានំ ឧច្ចវត្ថុំ. ¶ យតោ បដ្ឋាយាតិ យតោ ឥដ្ឋកាទិតោ បដ្ឋាយ ចយំ អាទិំ កត្វា ភិត្តិំ ឧដ្ឋាបេតុកាមាតិ អត្ថោ. ‘‘ថម្ភា បន ឧបរិ ឧគ្គច្ឆន្តិ, តស្មា វដ្ដន្តី’’តិ ឯតេន ឥដ្ឋកបាសាណា ហេដ្ឋា បតិដ្ឋាបិយមានាបិ យទិ ចយតោ, ភូមិតោ វា ឯកង្គុលមត្តម្បិ ឧគ្គតា តិដ្ឋន្តិ, វដ្ដន្តីតិ សិទ្ធំ ហោតិ.

អារាមោតិ ឧបចារសីមាបរិច្ឆិន្នោ សកលោ វិហារោ. សេនាសនានីតិ វិហារស្ស អន្តោ តិណកុដិអាទិកានិ សង្ឃស្ស និវាសគេហានិ. វិហារគោនិសាទិកា នាមាតិ សេនាសនគោនិសាទិកា នាម. សេនាសនានិ ហិ សយំ បរិក្ខិត្តានិបិ អារាមបរិក្ខេបាភាវេន ‘‘គោនិសាទិកា’’តិ វុត្តា. ‘‘ឧបឌ្ឍបរិក្ខិត្តោបី’’តិ ឥមិនា តតោ ឩនបរិក្ខិត្តោ យេភុយ្យេន អបរិក្ខិត្តោ នាម, តស្មា អបរិក្ខិត្តសង្ខមេវ គច្ឆតីតិ ទស្សេតិ. ឯត្ថាតិ ឧបឌ្ឍាទិបរិក្ខិត្តេ. កប្បិយកុដិ លទ្ធុំ វដ្ដតីតិ គោនិសាទិកាយ អភាវេន សេសកប្បិយកុដីសុ តីសុ យា កាចិ កប្បិយកុដិ កាតព្ពាតិ អត្ថោ.

តេសំ គេហានីតិ ឯត្ថ ភិក្ខូនំ វាសត្ថាយ កតម្បិ យាវ ន ទេន្តិ, តាវ តេសំ សន្តកំយេវ ភវិស្សតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិហារំ ¶ ឋបេត្វាតិ ឧបសម្បន្នានំ វាសត្ថាយ កតំ គេហំ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. គេហន្តិ និវាសគេហំ. តទញ្ញំ បន ឧបោសថាគារាទិ សព្ពំ អនិវាសគេហំ ចតុកប្បិយភូមិវិមុត្តា បញ្ចមី កប្បិយភូមិ. សង្ឃសន្តកេបិ ហិ ឯតាទិសេ គេហេ សុដ្ឋុ បរិក្ខិត្តារាមដ្ឋេបិ អព្ភោកាសេ វិយ អន្តោវុត្ថាទិទោសោ នត្ថិ. យេន កេនចិ ឆន្នេ បរិច្ឆន្នេ ច សហសេយ្យប្បហោនកេ ភិក្ខុស្ស, សង្ឃស្ស វា និវាសគេហេ អន្តោវុត្ថាទិទោសោ, ន អញ្ញត្ថ. តេនាហ ‘‘យំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘សង្ឃិកំ វា បុគ្គលិកំ វា’’តិ ឥទំ កិញ្ចាបិ ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ សាមញ្ញតោ វុត្តំ ភិក្ខូនំ បន សង្ឃិកំ បុគ្គលិកញ្ច ភិក្ខុនីនំ, តាសំ សង្ឃិកំ បុគ្គលិកញ្ច ភិក្ខូនំ គិហិសន្តកដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ វេទិតព្ពំ.

មុខសន្និធីតិ អន្តោសន្និហិតទោសោ ហិ មុខប្បវេសននិមិត្តំ អាបត្តិំ ករោតិ, នាញ្ញថា, តស្មា ‘‘មុខសន្និធី’’តិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៩៥) វុត្តោតិ.

តត្ថ តត្ថ ខណ្ឌា ហោន្តីតិ ឧបឌ្ឍតោ អធិកំ ខណ្ឌា ហោន្តិ. សព្ពស្មិំ ឆទនេ វិនដ្ឋេតិ តិណបណ្ណាទិវស្សបរិត្តាយកេ ឆទនេ វិនដ្ឋេ. គោបានសីនំ បន ឧបរិ វល្លីហិ ពទ្ធទណ្ឌេសុ ឋិតេសុបិ ¶ ជហិតវត្ថុកា ហោន្តិ ឯវ. បក្ខបាសកមណ្ឌលន្តិ ឯកស្មិំ បស្សេ តិណ្ណំ គោបានសីនំ ឧបរិ ឋិតតិណបណ្ណាទិឆទនំ វុច្ចតិ.

១០៣. ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទត្វា តស្សា’’តិអាទិនា អកប្បិយកុដិយំ វុត្ថម្បិ អនុបសម្បន្នស្ស ទិន្នេ កប្បិយំ ហោតិ, សាបេក្ខទានញ្ចេត្ថ វដ្ដតិ, បដិគ្គហណំ វិយ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. អន្តោបក្កសាមំបក្កេសុ បន ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អន្តោវុត្ថំ អន្តោបក្កំ សាមំបក្កំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ, យោ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោបក្កំ ¶ សាមំបក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ តិណ្ណំ ទុក្កដានំ. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោបក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិបក្កំ សាមំបក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោបក្កំ សាមំបក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិបក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោបក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិបក្កំ សាមំបក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិបក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អនាបត្តី’’តិ (មហាវ. ២៧៤) វចនតោ ឯកំ តិរាបត្តិកំ, តីណិ ទុរាបត្តិកានិ, តីណិ ឯកាបត្តិកានិ, ឯកំ អនាបត្តិកន្តិ អដ្ឋ ហោន្តិ. តត្ថ អន្តោវុត្ថន្តិ អកប្បិយកុដិយំ វុត្ថំ. អន្តោបក្កេបិ ឯសេវ នយោ. សាមំបក្កន្តិ យំ កិញ្ចិ អាមិសំ ភិក្ខុស្ស បចិតុំ ន វដ្ដតិ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តមេវ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

កប្បិយភូមិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឯកូនវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២០. បដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថា

១០៤. ឯវំ ¶ កប្បិយភូមិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បដិគ្គហណវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ខាទនីយាទិបដិគ្គាហោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ខាទិយតេតិ ខាទនីយំ, ឋបេត្វា បញ្ច ភោជនានិ សព្ពស្ស អជ្ឈោហរិតព្ពស្សេតំ អធិវចនំ. អាទិសទ្ទេន ភោជនីយំ ¶ សង្គណ្ហាតិ. បដិគ្គហណំ សម្បដិច្ឆនំ បដិគ្គាហោ, ខាទនីយាទីនំ បដិគ្គាហោ ខាទនីយាទិបដិគ្គាហោ. តេនាហ ‘‘អជ្ឈោហរិតព្ពស្ស យស្ស កស្សចិ ខាទនីយស្ស វា ភោជនីយស្ស វា បដិគ្គហណ’’ន្តិ. បញ្ចសុ អង្គេសុ ឧច្ចារណមត្តន្តិ ឧក្ខិបនមត្តំ, ឥមិនា បដិគ្គហិតព្ពភារស្ស បមាណំ ទស្សេតិ. តេនេវ តាទិសេន បុរិសេន អនុក្ខិបនីយវត្ថុស្មិំ បដិគ្គហណំ ន រុហតីតិ ទីបេតិ. ‘‘ហត្ថបាសោ’’តិ ឥមិនា អាសន្នភាវំ. តេនេវ ច ទូរេ ឋត្វា អភិហរន្តស្ស បដិគ្គហណំ ន រុហតីតិ ទីបេតិ. អភិហារោតិ បរិណាមិតភាវោ, តេន ច តត្រដ្ឋកាទីសុ ន រុហតីតិ ទីបេតិ. ‘‘ទេវោ វា’’តិអាទិនា ទាយកតោ បយោគត្តយំ ទស្សេតិ. ‘‘តញ្ចេ’’តិអាទិនា បដិគ្គាហកតោ បយោគទ្វយំ ទស្សេតិ.

ឥទានិ តេសុ បញ្ចសុ អង្គេសុ ហត្ថបាសស្ស ទុរាជានតាយ តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តត្ថិ’’ច្ចាទិ. តត្ថ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថោ ហត្ថបាសោ នាមាតិ យោជនា. ‘‘តស្ស ឱរិមន្តេនា’’តិ ឥមិនា អាកាសេ ឧជុំ ឋត្វា បរេន ឧក្ខិត្តំ គណ្ហន្តស្សាបិ អាសន្នង្គភូតបាទតលតោ បដ្ឋាយ ហត្ថបាសោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោ, ន សីសតោ បដ្ឋាយាតិ ទស្សេតិ. តត្ថ ‘‘ឱរិមន្តេនា’’តិ ឥមស្ស ហេដ្ឋិមន្តេនាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

ឯត្ថ ច បវារណសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) ‘‘សចេ បន ភិក្ខុ និសិន្នោ ហោតិ, អាសន្នស្ស បច្ឆិមន្តតោ បដ្ឋាយា’’តិអាទិនា បដិគ្គាហកានំ អាសន្នង្គស្ស បារិមន្តតោ បដ្ឋាយ បរិច្ឆេទស្ស ទស្សិតត្តា ឥធាបិ អាកាសេ ឋិតស្ស បដិគ្គាហកស្ស អាសន្នង្គភូតបាទតលស្ស បារិមន្តភូតតោ បណ្ហិបរិយន្តស្ស ហេដ្ឋិមតលតោ បដ្ឋាយ, ទាយកស្ស បន ឱរិមន្តភូតតោ បាទង្គុលស្ស ហេដ្ឋិមបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ ហត្ថបាសោ ¶ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមិនាវ នយេន ភូមិយំ និបជ្ជិត្វា ឧស្សីសកេ និសិន្នស្ស ហត្ថតោ បដិគ្គណ្ហន្តស្សាបិ អាសន្នសីសង្គស្ស បារិមន្តភូតតោ គីវន្តតោ បដ្ឋាយេវ ហត្ថបាសោ មិនិតព្ពោ, ន បាទតលតោ បដ្ឋាយ. ឯវំ និបជ្ជិត្វា ទានេបិ យថានុរូបំ វេទិតព្ពំ. ‘‘យំ អាសន្នតរំ អង្គ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) ហិ ¶ វុត្តំ. អកល្លកោតិ គិលានោ សហត្ថា បរិភុញ្ជិតុំ អសក្កោន្តោ មុខេន បដិគ្គណ្ហាតិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៦៥) បន ‘‘អកល្លកោតិ គិលានោ គហេតុំ វា’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ឯតេន អកល្លកោតិ គិលានោ វា អថ វា គហេតុំ អកល្លកោ អសមត្ថោតិ អត្ថោ ទស្សិតោ. តេនាហ ‘‘សចេបិ នត្ថុករណិយំ ទីយមានំ នាសាបុដេន អកល្លកោ វា មុខេន បដិគ្គណ្ហាតី’’តិ.

១០៥. ឯកទេសេនាបីតិ អង្គុលិយា ផុដ្ឋមត្តេន.

តញ្ចេ បដិគ្គណ្ហាតិ, សព្ពំ បដិគ្គហិតមេវាតិ វេណុកោដិយំ ពន្ធិត្វា ឋបិតត្តា. សចេ ភូមិយំ ឋិតមេវ ឃដំ ទាយកេន ហត្ថបាសេ ឋត្វា ‘‘ឃដំ ទស្សាមី’’តិ ទិន្នំ វេណុកោដិយា គហណវសេន បដិគ្គណ្ហាតិ, ឧភយកោដិពទ្ធំ សព្ពម្បិ បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ. ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ អបីឡេត្វា បកតិយា បីឡិយមានំ ឧច្ឆុរសំ សន្ធាយ ‘‘គណ្ហថា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘អភិហារោ ន បញ្ញាយតី’’តិ វុត្តំ, ហត្ថបាសេ ឋិតស្ស បន ភិក្ខុស្ស អត្ថាយ បីឡិយមានំ ឧច្ឆុតោ បគ្ឃរន្តំ រសំ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. ទោណិកាយ សយំ បគ្ឃរន្តំ ឧច្ឆុរសំ មជ្ឈេ អាវរិត្វា វិស្សជ្ជិតម្បិ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. បដិគ្គហណសញ្ញាយាតិ ‘‘មញ្ចាទិនា បដិគ្គហេស្សាមី’’តិ ឧប្បាទិតសញ្ញាយ, ឥមិនា ‘‘បដិគ្គណ្ហាមី’’តិ វាចាយ វត្តព្ពកិច្ចំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

យត្ថ ¶ កត្ថចិ អដ្ឋកថាសុ, បទេសេសុ វា. អសំហារិមេ ផលកេតិ ថាមមជ្ឈិមេន អសំហារិយេ. ‘‘តិន្តិណិកាទិបណ្ណេសូតិ វចនតោ សាខាសុ បដិគ្គហណំ រុហតីតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.២៦៥) វុត្តំ. បោរាណដីកាយម្បិ តថេវ វុត្តំ, តទេតំ វិចារេតព្ពំ. អដ្ឋកថាយញ្ហិ ‘‘ភូមិយំ អត្ថតេសុ សុខុមេសុ តិន្តិណិកាទិបណ្ណេសុ បដិគ្គហណំ ន រុហតី’’តិ វុត្តំ. តំ តិន្តិណិកាទិបណ្ណានំ សុខុមត្តា តត្ថ ឋបិតអាមិសស្ស អសណ្ឋហនតោ ភូមិយំ ឋបិតសទិសត្តា ‘‘ន រុហតី’’តិ វុត្តំ, តិន្តិណិកាទិសាខាសុ ឋបិតេបិ ឯវមេវ សិយា, តស្មា ‘‘សាខាសុ បដិគ្គហណំ រុហតី’’តិ វចនំ អយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. អដ្ឋកថាយំ ‘‘ន រុហតី’’តិ កិរិយាបទស្ស ‘‘កស្មា’’តិ ហេតុបរិយេសនេ សតិ ន អញ្ញំ បរិយេសិតព្ពំ, ‘‘សុខុមេសូ’’តិ វុត្តំ វិសេសនបទំយេវ ហេតុមន្តវិសេសនំ ភវតិ, តស្មា តិន្តិណិកបណ្ណាទីសុ បដិគ្គហណំ ន រុហតិ, កស្មា? តេសំ សុខុមត្តា. អញ្ញេសុ បន បទុមិនីបណ្ណាទីសុ រុហតិ, កស្មា? តេសំ ឱឡារិកត្តាតិ ហេតុផលសម្ពន្ធោ ឥច្ឆិតព្ពោតិ ទិស្សតិ ¶ , តស្មា ‘‘តទេតំ វិចារេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ន ហិ តានិ សន្ធារេតុំ សមត្ថានីតិ មហន្តេសុ បន បទុមិនីបណ្ណាទីសុ រុហតី’’តិ.

១០៦. បុញ្ឆិត្វា បដិគ្គហេត្វាតិ បុញ្ឆិតេបិ រជនចុណ្ណាសង្កាយ សតិ បដិគ្គហណត្ថាយ វុត្តំ, នាសតិ. តំ បនាតិ បតិតរជំ អប្បដិគ្គហេត្វា ឧបរិ គហិតបិណ្ឌបាតំ. អនាបត្តីតិ ទុរូបចិណ្ណាទិទោសោ នត្ថិ. បុព្ពាភោគស្ស អនុរូបវសេន ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទត្វា…បេ… វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. យស្មា បន តំ ‘‘អញ្ញស្ស ទស្សាមី’’តិ ចិត្តុប្បាទមត្តេន បរសន្តកំ ន ហោតិ, តស្មា តស្ស អទត្វាបិ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទស្សាមី’’តិអាទិបិ វិនយទុក្កដស្ស បរិហារាយ ¶ វុត្តំ, តថា អកត្វា គហិតេបិ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជតោ អនាបត្តិយេវ. ភិក្ខុស្ស ទេតីតិ អញ្ញស្ស ភិក្ខុស្ស ទេតិ. កញ្ជិកន្តិ ខីររសាទិំ យំ កិញ្ចិ ទ្រវំ សន្ធាយ វុត្តំ. ហត្ថតោ មោចេត្វា បុន គណ្ហាតិ, ឧគ្គហិតកំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ហត្ថតោ អមោចេន្តេនេវា’’តិ. អាលុឡេន្តានន្តិ អាលោឡេន្តានំ, អយមេវ វា បាឋោ. អាហរិត្វា ភូមិយំ ឋបិតត្តា អភិហារោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘បត្តោ បដិគ្គហេតព្ពោ’’តិ.

១០៧. បឋមតរំ ឧឡុង្កតោ ថេវា បត្តេ បតន្តីតិ ឯត្ថ ‘‘យថា បឋមតរំ បតិតថេវេ ទោសោ នត្ថិ, តថា អាកិរិត្វា អបនេន្តានំ បច្ឆា បតិតថេវេបិ អភិហដត្តា នេវត្ថិ ទោសោ’’តិ វទន្តិ. ចរុកេនាតិ ខុទ្ទកភាជនេន. ‘‘អភិហដត្តាតិ ទីយមានក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទត្វា អបនយនកាលេ បន ឆារិកា វា ពិន្ទូនិ វា បតន្តិ, បុន បដិគ្គហេតព្ពំ អភិហារស្ស វិគតត្តា’’តិ វទន្តិ, តំ យថា ន បតតិ, តថា អបនេស្សាមីតិ បដិហរន្តេ យុជ្ជតិ, បកតិសញ្ញាយ អបនេន្តេ អភិហារោ ន ឆិជ្ជតិ, សុបតិតំ. បដិគ្គហិតមេវ ហិ តំ ហោតិ. មុខវដ្ដិយាបិ គហេតុំ វដ្ដតីតិ អភិហរិយមានស្ស បត្តស្ស មុខវដ្ដិយា ឧបរិភាគេ ហត្ថំ បសារេត្វា ផុសិតុំ វដ្ដតិ. បាទេន បេល្លេត្វាតិ បាទេន ‘‘បដិគ្គហេស្សាមី’’តិ សញ្ញាយ អក្កមិត្វា. កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោ. វចនមត្តមេវាតិ បដិពទ្ធំ បដិពទ្ធបដិពទ្ធន្តិ សទ្ទមត្តមេវ នានំ, កាយបដិពទ្ធមេវ ហោតិ, តស្មា តេសំ វចនំ ន គហេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឯស នយោតិ ‘‘បដិពទ្ធបដិពទ្ធម្បិ កាយបដិពទ្ធមេវា’’តិ អយំ នយោ. តថា ច តត្ថ កាយបដិពទ្ធេ តប្បដិពទ្ធេ ច ថុល្លច្ចយមេវ វុត្តំ.

តេន អាហរាបេតុន្តិ យស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកំ គតំ, តំ ‘‘ឥធ នំ អានេហី’’តិ អាណាបេត្វា ¶ តេន អាហរាបេតុំ ឥតរស្ស វដ្ដតីតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា មូលដ្ឋស្សេវ ¶ បរិភោគោ អនុញ្ញាតោ, តស្មា. តំ ទិវសំ ហត្ថេន គហេត្វា ទុតិយទិវសេ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ឧគ្គហិតកបដិគ្គហិតំ ហោតីតិ អាហ ‘‘អនាមសិត្វា’’តិ. អប្បដិគ្គហិតត្តា ‘‘សន្និធិបច្ចយា អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ. អប្បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អទិន្នមុខទ្វារាបត្តិ ហោតីតិ អាហ ‘‘បដិគ្គហេត្វា បន បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ. ‘‘ន តតោ បរន្តិ តទហេវ សាមំ អប្បដិគ្គហិតំ សន្ធាយ វុត្តំ, តទហេវ បដិគ្គហិតំ បន បុនទិវសាទីសុ អប្បដិគ្គហេត្វាបិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ.

១០៨. ខីយន្តីតិ ខយំ គច្ឆន្តិ, តេសំ ចុណ្ណេហិ ថុល្លច្ចយអប្បដិគ្គហណាបត្តិយោ ន ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ. សត្ថកេនាតិ បដិគ្គហិតសត្ថកេន. នវសមុដ្ឋិតន្តិ ឯតេនេវ ឧច្ឆុអាទីសុ អភិនវលគ្គត្តា អព្ពោហារិកំ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឯសេវ នយោតិ សន្និធិទោសាទិំ សន្ធាយ វទតិ. តេនាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ. កស្មា បនេត្ថ ឧគ្គហិតបច្ចយា, សន្និធិបច្ចយា វា ទោសោ ន សិយាតិ អាហ ‘‘ន ហិ តំ បរិភោគត្ថាយ បរិហរន្តី’’តិ. ឥមិនា ច ពាហិរបរិភោគត្ថំ សាមំ គហេត្វា វា អនុបសម្បន្នេន ទិន្នំ វា បរិហរិតុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ, តស្មា បត្តសម្មក្ខនាទិអត្ថំ សាមំ គហេត្វា បរិហរិតតេលាទិំ សចេ បរិភុញ្ជិតុកាមោ ហោតិ, បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិ. អព្ភន្តរបរិភោគត្ថំ បន សាមំ គហិតំ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ឧគ្គហិតបដិគ្គហណំ ហោតិ, អប្បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អទិន្នមុខទ្វារាបត្តិ ហោតិ. អព្ភន្តរបរិភោគត្ថមេវ អនុបសម្បន្នេន ទិន្នំ គហេត្វា បរិហរន្តស្ស សិង្គីលោណកប្បោ វិយ សន្និធិបច្ចយា អាបត្តិ ហោតិ. កេចិ បន ‘‘ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ឧច្ចារណមត្តំ ហោតីតិអាទិនា វុត្តបញ្ចង្គសម្បត្តិយា បដិគ្គហណស្ស រុហណតោ ពាហិរបរិភោគត្ថម្បិ សចេ អនុបសម្បន្នេហិ ទិន្នំ គណ្ហាតិ, បដិគ្គហិតមេវា’’តិ ¶ វទន្តិ. ឯវំ សតិ ឥធ ពាហិរបរិភោគត្ថំ អនុបសម្បន្នេន ទិន្នំ គហេត្វា បរិហរន្តស្ស សន្និធិបច្ចយា អាបត្តិ វត្តព្ពា សិយា. ‘‘ន ហិ តំ បរិភោគត្ថាយ បរិហរន្តី’’តិ ច ន វត្តព្ពំ, តស្មា ពាហិរបរិភោគត្ថំ គហិតំ បដិគ្គហិតំ នាម ន ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

យទិ ឯវំ បញ្ចសុ បដិគ្គហណង្គេសុ ‘‘បរិភោគត្ថាយា’’តិ វិសេសនំ វត្តព្ពន្តិ? ន វត្តព្ពំ. បដិគ្គហណញ្ហិ បរិភោគត្ថមេវ ហោតីតិ ‘‘បរិភោគត្ថាយា’’តិ វិសុំ អវត្វា ‘‘តញ្ចេ ភិក្ខុ កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា បដិគ្គណ្ហាតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. អបរេ បន ‘‘សតិបិ ¶ បដិគ្គហណេ ‘ន ហិ តំ បរិភោគត្ថាយ បរិហរន្តី’តិ ឥធ អបរិភោគត្ថាយ បរិហរណេ អនាបត្តិ វុត្តា’’តិ វទន្តិ. តេន ច បដិគ្គហណង្គេសុ បញ្ចសុ សមិទ្ធេសុ អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ គហិតមេវ បដិគ្គហិតំ នាម ហោតិ អជ្ឈោហរិតព្ពេសុយេវ បដិគ្គហណស្ស អនុញ្ញាតត្តាតិ ទស្សេតិ. តថា ពាហិរបរិភោគត្ថាយ គហេត្វា ឋបិតតេលាទិំ អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ សតិ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឧទុក្ខលមុសលាទីនិ ខីយន្តីតិ ឯត្ថ ឧទុក្ខលមុសលានំ ខយេន បិសិតកោដ្ដិតភេសជ្ជេសុ សចេ អាគន្តុកវណ្ណោ បញ្ញាយតិ, ន វដ្ដតិ. សុទ្ធំ ឧទកំ ហោតីតិ រុក្ខសាខាទីហិ គឡិត្វា បតនឧទកំ សន្ធាយ វុត្តំ.

១០៩. បត្តោ វាស្ស បដិគ្គហេតព្ពោតិ ឯត្ថាបិ បត្តគតំ ឆុបិត្វា ទេន្តស្ស ហត្ថេ លគ្គេន អាមិសេន ទោសាភាវត្ថំ បត្តបដិគ្គហណន្តិ អព្ភន្តរបរិភោគត្ថមេវ បត្តបដិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. យំ សាមណេរស្ស បត្តេ បតតិ…បេ… បដិគ្គហណំ ន វិជហតីតិ ឯត្ថ បុនប្បុនំ គណ្ហន្តស្ស អត្តនោ បត្តេ បក្ខិត្តមេវ អត្តនោ សន្តកន្តិ សន្និដ្ឋានករណតោ ហត្ថគតំ បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ. បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ បន គណ្ហន្តស្ស គហណសមយេយេវ អត្តនោ សន្តកន្តិ សន្និដ្ឋានស្ស កតត្តា ¶ ហត្ថគតំ បដិគ្គហណំ វិជហតិ. កេសញ្ចិ អត្ថាយ ភត្តំ បក្ខិបតីតិ ឯត្ថ អនុបសម្បន្នស្ស អត្ថាយ បក្ខិបន្តេបិ អាគន្ត្វា គណ្ហិស្សតីតិ សយមេវ បក្ខិបិត្វា ឋបនតោ បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ. អនុបសម្បន្នស្ស ហត្ថេ បក្ខិត្តំ បន អនុបសម្បន្នេនេវ ឋបិតំ នាម ហោតីតិ បដិគ្គហណំ វិជហតិ បរិច្ចត្តភាវតោ. តេន វុត្តំ ‘‘សាមណេរ…បេ… បរិច្ចត្តត្តា’’តិ. កេសញ្ចីតិអាទីសុ អនុបសម្បន្នានំ អត្ថាយ កត្ថចិ ឋបិយមានម្បិ ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ ឯវ បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ, អថ ខោ ភាជនេ បតិតមេវ បដិគ្គហណំ វិជហតិ. ភាជនញ្ច ភិក្ខុនា បុនទិវសត្ថាយ អបេក្ខិតមេវាតិ តគ្គតម្បិ អាមិសំ ទុទ្ធោតបត្តគតំ វិយ បដិគ្គហណំ វិជហតីតិ សង្កាយ ‘‘សាមណេរស្ស ហត្ថេ បក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឦទិសេសុ ហិ យុត្តិ ន គវេសិតព្ពា, វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

១១០. បត្តគតា យាគូតិ ឥមិនា បត្តមុខវដ្ដិយា ផុដ្ឋេបិ កុដេ យាគុ បដិគ្គហិតា, ឧគ្គហិតា វា ន ហោតិ ភិក្ខុនោ អនិច្ឆាយ ផុដ្ឋត្តាតិ ទស្សេតិ. អារោបេតីតិ ហត្ថំ ផុសាបេតិ. បដិគ្គហណូបគំ ភារំ នាម ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ឧក្ខេបារហំ. កិញ្ចាបិ អវិស្សជ្ជេត្វាវ អញ្ញេន ហត្ថេន បិទហន្តស្ស ទោសោ នត្ថិ, តថាបិ ន បិទហិតព្ពន្តិ អដ្ឋកថាបមាណេនេវ គហេតព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៦៥) បន ‘‘ន ¶ បិទហិតព្ពន្តិ ហត្ថតោ មុត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, ហត្ថគតំ បន ឥតរេន ហត្ថេន បិទហតោ, ហត្ថតោ មុត្តម្បិ វា អផុសិត្វា ឧបរិ បិធានំ បាតេន្តស្ស ន ទោសោ’’តិ វុត្តំ.

១១១. បដិគ្គណ្ហាតីតិ ឆាយត្ថាយ ឧបរិ ធារិយមានា មហាសាខា យេន កេនចិ ឆិជ្ជេយ្យ, តត្ថ លគ្គរជំ មុខេ បាតេយ្យ វាតិ កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គណ្ហាតិ.

មច្ឆិកវារណត្ថន្តិ ¶ ឯត្ថ ‘‘សចេបិ សាខាយ លគ្គរជំ បត្តេ បតតិ, សុខេន បរិភុញ្ជិតុំ សក្កាតិ សាខាយ បដិគ្គហិតត្តា អព្ភន្តរបរិភោគត្ថមេវិធ បដិគ្គហណន្តិ មូលបដិគ្គហណមេវ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. អបរេ បន ‘‘មច្ឆិកវារណត្ថន្តិ វចនមត្តំ គហេត្វា ពាហិរបរិភោគត្ថំ គហិត’’ន្តិ វទន្តិ. កុណ្ឌកេតិ មហាឃដេ. តស្មិម្បីតិ ចាដិឃដេបិ. អនុបសម្បន្នំ គាហាបេត្វាតិ តមេវ អជ្ឈោហរណីយំ ភណ្ឌំ អនុបសម្បន្នេន គាហាបេត្វា.

ថេរស្ស បត្តំ ទុតិយត្ថេរស្សាតិ ‘‘ថេរស្ស បត្តំ មយ្ហំ ទេថា’’តិ តេន អត្តនោ បរិច្ចជាបេត្វា ទុតិយត្ថេរស្ស ទេតិ. តុយ្ហំ យាគុំ មយ្ហំ ទេហីតិ ឯត្ថ ឯវំ វត្វា សាមណេរស្ស បត្តំ គហេត្វា អត្តនោបិ បត្តំ តស្ស ទេតិ. ឯត្ថ បនាតិ ‘‘បណ្ឌិតោ សាមណេរោ’’តិអាទិបត្តបរិវត្តនកថាយំ. ការណំ ឧបបរិក្ខិតព្ពន្តិ យថា មាតុអាទីនំ តេលាទីនិ ហរន្តោ តថារូបេ កិច្ចេ អនុបសម្បន្នេន អបរិវត្តេត្វាវ បរិភុញ្ជិតុំ លភតិ, ឯវមិធ បត្តបរិវត្តនំ អកត្វា បរិភុញ្ជិតុំ កស្មា ន លភតីតិ ការណំ វីមំសិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន ‘‘សាមណេរេហិ គហិតតណ្ឌុលេសុ បរិក្ខីណេសុ អវស្សំ អម្ហាកំ សាមណេរា សង្គហំ ករោន្តីតិ ចិត្តុប្បត្តិ សម្ភវតិ, តស្មា តំ បរិវត្តេត្វាវ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. មាតាបិតូនំ អត្ថាយ បន ឆាយត្ថាយ វា គហណេ បរិភោគាសា នត្ថិ, តស្មា តំ វដ្ដតី’’តិ ការណំ វទន្តិ. តេនេវ អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេនបិ វុត្តំ –

‘‘មាតាបិតូនមត្ថាយ, តេលាទិំ ហរតោបិ ច;

សាខំ ឆាយាទិអត្ថាយ, ឥមស្ស ន វិសេសតា.

‘‘តស្មា ហិស្ស វិសេសស្ស, ចិន្តេតព្ពំ តុ ការណំ;

តស្ស សាលយភាវំ តុ, វិសេសំ តក្កយាមហ’’ន្តិ.

ឥទមេវេត្ថ ¶ ¶ យុត្តតរំ អវស្សំ តថាវិធវិតក្កុប្បត្តិយា សម្ភវតោ. ន ហិ សក្កា ឯត្ថ វិតក្កំ សោធេតុន្តិ. មាតាទីនំ អត្ថាយ ហរណេ បន នាវស្សំ តថាវិធវិតក្កុប្បត្តីតិ សក្កា វិតក្កំ សោធេតុំ. យត្ថ ហិ វិតក្កំ សោធេតុំ សក្កា, តត្ថ នេវត្ថិ ទោសោ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘សចេ បន សក្កោតិ វិតក្កំ សោធេតុំ, តតោ លទ្ធំ ខាទិតុម្បិ វដ្ដតី’’តិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៦៥) បន ‘‘ឯត្ថ បនាតិ បត្តបរិវត្តនេ. ការណន្តិ ឯត្ថ យថា សាមណេរា ឥតោ អម្ហាកម្បិ ទេន្តីតិ វិតក្កោ ឧប្បជ្ជតិ, ន តថា អញ្ញត្ថាតិ ការណំ វទន្តិ, តញ្ច យុត្តំ. យស្ស បន តាទិសោ វិតក្កោ នត្ថិ, តេន អបរិវត្តេត្វាបិ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

១១២. និច្ចាលេតុន្តិ ចាលេត្វា បាសាណសក្ខរាទិអបនយនំ កាតុំ. ឧទ្ធនំ អារោបេតព្ពន្តិ អនគ្គិកំ ឧទ្ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧទ្ធនេ បច្ចមានស្ស អាលុឡនេ ឧបរិ អបក្កតណ្ឌុលា ហេដ្ឋា បវិសិត្វា បច្ចន្តីតិ អាហ ‘‘សាមំបាកញ្ចេវ ហោតី’’តិ.

១១៣. អាធារកេ បត្តោ ឋបិតោតិ អប្បដិគ្គហិតាមិសោ បត្តោ បុន បដិគ្គហណត្ថាយ ឋបិតោ. ចាលេតីតិ វិនា ការណំ ចាលេតិ, សតិបិ ការណេ ភិក្ខូនំ បរិភោគារហំ ចាលេតុំ ន វដ្ដតិ. កិញ្ចាបិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អមនុស្សិកាពាធេ អាមកមំសំ អាមកលោហិត’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៤) តាទិសេ អាពាធេ អត្តនោ អត្ថាយ អាមកមំសបដិគ្គហណំ អនុញ្ញាតំ, ‘‘អាមកមំសបដិគ្គហណា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) ច សាមញ្ញតោ បដិក្ខិត្តំ, តថាបិ អត្តនោ, អញ្ញស្ស វា ភិក្ខុនោ អត្ថាយ អគ្គហិតត្តា ‘‘សីហវិឃាសាទិំ…បេ… វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. សក្កោតិ វិតក្កំ សោធេតុន្តិ ‘‘មយ្ហម្បិ ទេតី’’តិ វិតក្កស្ស អនុប្បន្នភាវំ សល្លក្ខេតុំ សក្កោតិ ¶ , ‘‘សាមណេរស្ស ទស្សាមី’’តិ សុទ្ធចិត្តេន មយា គហិតន្តិ វា សល្លក្ខេតុំ សក្កោតិ. សចេ បន មូលេបិ បដិគ្គហិតំ ហោតីតិ ឯត្ថ ‘‘គហេត្វា គតេ មយ្ហម្បិ ទទេយ្យុន្តិ សញ្ញាយ សចេ បដិគ្គហិតំ ហោតី’’តិ វទន្តិ.

១១៤. កោដ្ឋាសេ ករោតីតិ ‘‘ភិក្ខូ សាមណេរា ច អត្តនោ អត្តនោ អភិរុចិតំ កោដ្ឋាសំ គណ្ហន្តូ’’តិ សព្ពេសំ សមកេ កោដ្ឋាសេ ករោតិ. គហិតាវសេសន្តិ សាមណេរេហិ គហិតកោដ្ឋាសតោ អវសេសំ. គណ្ហិត្វាតិ ‘‘មយ្ហំ ឥទំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ គហេត្វា. ឥធ គហិតាវសេសំ នាម តេន គណ្ហិត្វា បុន ឋបិតំ.

បដិគ្គហេត្វាតិ ¶ តទហុ បដិគ្គហេត្វា. តេនេវ ‘‘យាវកាលិកេន យាវជីវិកសំសគ្គេ ទោសោ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. សចេ បន បុរិមទិវសេ បដិគ្គហេត្វា ឋបិតា ហោតិ, សាមិសេន មុខេន តស្សា វដ្ដិយា ធូមំ បិវិតុំ ន វដ្ដតិ. សមុទ្ទោទកេនាតិ អប្បដិគ្គហិតសមុទ្ទោទកេន.

ហិមករកា នាម កទាចិ វស្សោទកេន សហ បតនកា បាសាណលេខា វិយ ឃនីភូតា ឧទកវិសេសា, តេសុ បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. តេនាហ ‘‘ឧទកគតិកា ឯវា’’តិ. យស្មា កតកដ្ឋិ ឧទកំ បសាទេត្វា វិសុំ តិដ្ឋតិ, តស្មា ‘‘អព្ពោហារិក’’ន្តិ វុត្តំ. ឥមិនា អប្បដិគ្គហិតាបត្តីហិ អព្ពោហារិកំ, វិកាលភោជនាបត្តីហិបិ អព្ពោហារិកន្តិ ទស្សេតិ. លគ្គតីតិ សុក្ខេ មុខេ ច ហត្ថេ ច មត្តិកាវណ្ណំ ទស្សេន្តំ លគ្គតិ. ពហលន្តិ ហត្ថមុខេសុ អលគ្គនកម្បិ បដិគ្គហេតព្ពំ.

វាសមត្តន្តិ រេណុខីរាភាវំ ទស្សេតិ. បានីយំ គហេត្វាតិ អត្តនោយេវ អត្ថាយ គហេត្វា. សចេ បន បីតាវសេសកំ តត្ថេវ អាកិរិស្សាមីតិ គណ្ហាតិ, បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ ¶ នត្ថិ. អាកិរតិ, បដិគ្គហេតព្ពន្តិ បុប្ផរសស្ស បញ្ញាយនតោ វុត្តំ. វិក្ខម្ភេត្វាតិ វិយូហិត្វា, អបនេត្វាតិ អត្ថោ.

១១៥. មហាភូតេសូតិ បាណសរីរសន្និស្សិតេសុ បថវីអាទិមហាភូតេសុ. សព្ពំ វដ្ដតីតិ អត្តនោ បរេសញ្ច សរីរសន្និស្សិតំ សព្ពំ វដ្ដតិ, អកប្បិយមំសានុលោមតាយ ថុល្លច្ចយាទិំ ន ជនេតីតិ អធិប្បាយោ. បតតីតិ អត្តនោ សរីរតោ ឆិជ្ជិត្វា បតតិ. ‘‘រុក្ខតោ ឆិន្ទិត្វា’’តិ វុត្តត្តា មត្តិកត្ថាយ បថវិំ ខណិតុំ, អញ្ញម្បិ យំ កិញ្ចិ មូលបណ្ណាទិវិសភេសជ្ជំ ឆិន្ទិត្វា ឆារិកំ អកត្វាបិ អប្បដិគ្គហិតម្បិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

បដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

វីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២១. បវារណាវិនិច្ឆយកថា

១១៦. ឯវំ ¶ បដិគ្គហណវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បវារណាវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បដិក្ខេបបវារណា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បដិក្ខិបនំ បដិក្ខេបោ, អសម្បដិច្ឆនន្តិ អត្ថោ. បវារិយតេ បវារណា, បដិសេធនន្ត្យត្ថោ. បដិក្ខេបសង្ខាតា បវារណា បដិក្ខេបបវារណា. អថ វា បដិក្ខេបវសេន បវារណា បដិក្ខេបបវារណា. បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភុញ្ជន្តស្ស អញ្ញស្មិំ ភោជនេ អភិហដេ បដិក្ខេបសង្ខាតា បវារណាតិ សម្ពន្ធោ.

១១៧. យំ អស្នាតីតិ យំ ភុញ្ជតិ. អម្ពិលបាយាសាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន ខីរបាយាសាទិំ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ អម្ពិលបាយាសគ្គហណេន ¶ តក្កាទិអម្ពិលសំយុត្តា ឃនយាគុ វុត្តា. ខីរបាយាសគ្គហណេន ខីរសំយុត្តា យាគុ សង្គយ្ហតិ. បវារណំ ជនេតីតិ អនតិរិត្តភោជនាបត្តិនិពន្ធនំ បដិក្ខេបំ សាធេតិ. កតោបិ បដិក្ខេបោ អនតិរិត្តភោជនាបត្តិនិពន្ធនោ ន ហោតិ, អកតដ្ឋានេយេវ តិដ្ឋតីតិ អាហ ‘‘បវារណំ ន ជនេតី’’តិ.

‘‘យាគុ-សទ្ទស្ស បវារណជនកយាគុយាបិ សាធារណត្តា ‘យាគុំ គណ្ហថា’តិ វុត្តេបិ បវារណា ហោតីតិ បវារណំ ជនេតិយេវាតិ វុត្ត’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. តំ បរតោ តត្ថេវ ‘‘ភត្តមិស្សកំ យាគុំ អាហរិត្វា’’តិ ឯត្ថ វុត្តការណេន ន សមេតិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ – ហេដ្ឋា អយាគុកេ និមន្តនេ ឧទកកញ្ជិកខីរាទីហិ សទ្ធិំ មទ្ទិតំ ភត្តមេវ សន្ធាយ ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តត្តា បវារណា ហោតិ. ‘‘ភត្តមិស្សកំ យាគុំ អាហរិត្វា’’តិ ឯត្ថ បន វិសុំ យាគុយា វិជ្ជមានត្តា បវារណា ន ហោតីតិ. តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ ខីរាទីហិ សទ្ធិំ មទ្ទិតំ ភត្តមេវ សន្ធាយ ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តត្តា យាគុយាវ តត្ថ អភាវតោ បវារណា ហោតីតិ ឯវមេត្ថ ការណំ វត្តព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ បរតោ ‘‘យេនាបុច្ឆិតោ, តស្ស អត្ថិតាយា’’តិ អដ្ឋកថាយ វុត្តការណេនបិ សំសន្ទតិ, អញ្ញថា គណ្ឋិបទេសុយេវ បុព្ពាបរវិរោធោ អាបជ្ជតិ, អដ្ឋកថាយ ច ន សមេតីតិ. សចេ…បេ… បញ្ញាយតីតិ ឥមិនា វុត្តប្បមាណស្ស មច្ឆមំសខណ្ឌស្ស នហារុនោ វា សព្ភាវមត្តំ ទស្សេតិ. តាហីតិ បុថុកាហិ.

សាលិវីហិយវេហិ កតសត្តូតិ យេភុយ្យនយេន វុត្តំ, សត្ត ធញ្ញានិ បន ភជ្ជិត្វា កតោបិ សត្តុយេវ. តេនេវាហ ‘‘កង្គុវរក…បេ… សត្តុសង្គហមេវ គច្ឆតី’’តិ. សត្តុមោទកោតិ សត្តុយោ បិណ្ឌេត្វា ¶ កតោ អបក្កោ សត្តុគុឡោ ¶ . វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៣៨-២៣៩) បន ‘‘សត្តុមោទកោតិ សត្តុំ តេមេត្វា កតោ អបក្កោ, សត្តុំ បន បិសិត្វា បិដ្ឋំ កត្វា តេមេត្វា បូវំ កត្វា បចន្តិ, តំ ន បវារេតី’’តិ វុត្តំ.

បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរវសេន វិប្បកតភោជនភាវស្ស ឧបច្ឆិន្នត្តា ‘‘មុខេ សាសបមត្តម្បិ…បេ… ន បវារេតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អកប្បិយមំសំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតី’’តិ វចនតោ សចេ សង្ឃិកំ លាភំ អត្តនោ អបាបុណន្តំ ជានិត្វា វា អជានិត្វា វា បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ បដិក្ខិបិតព្ពស្សេវ បដិក្ខិត្តត្តា, អលជ្ជិសន្តកំ បដិក្ខិបន្តោបិ ន បវារេតិ. អវត្ថុតាយាតិ អនតិរិត្តាបត្តិសាធិកាយ បវារណាយ អវត្ថុភាវតោ. ឯតេន បដិក្ខិបិតព្ពស្សេវ បដិក្ខិត្តភាវំ ទីបេតិ. យញ្ហិ បដិក្ខិបិតព្ពំ ហោតិ, តស្ស បដិក្ខេបោ អាបត្តិយា អង្គំ ន ហោតីតិ តំ បវារណាយ អវត្ថូតិ វុច្ចតិ.

១១៨. អាសន្នតរំ អង្គន្តិ ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋត្វា ឱនមិត្វា ទេន្តស្ស សីសំ អាសន្នតរំ ហោតិ, តស្ស ឱរិមន្តេន បរិច្ឆិន្ទិតព្ពំ.

ឧបនាមេតីតិ ឥមិនា កាយាភិហារំ ទស្សេតិ. អបនាមេត្វាតិ អភិមុខំ ហរិត្វា. ឥទំ ភត្តំ គណ្ហាតិ វទតីតិ កិញ្ចិ អបនាមេត្វា វទតិ. កេវលំ វាចាភិហារស្ស អនធិប្បេតត្តា គណ្ហថាតិ គហេតុំ អារទ្ធំ. ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋិតស្ស សតិបិ ទាតុកាមតាភិហារេ បដិក្ខិបន្តស្ស ទូរភាវេនេវ បវារណាយ អភាវតោ ថេរស្សបិ ទូរភាវមត្តំ គហេត្វា បវារណាយ អភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ថេរស្ស ទូរភាវតោ’’តិអាទិមាហ, ន បន ថេរស្ស អភិហារសម្ភវតោ. សចេបិ គហេត្វា គតោ ហត្ថបាសេ ឋិតោ ¶ ហោតិ, កិញ្ចិ បន អវត្វា អាធារដ្ឋានេ ឋិតត្តា អភិហារោ នាម ន ហោតីតិ ‘‘ទូតស្ស ច អនភិហរណតោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘គហេត្វា អាគតេន ‘ភត្តំ គណ្ហថា’តិ វុត្តេ អភិហារោ នាម ហោតីតិ ‘សចេ បន គហេត្វា អាគតោ ភិក្ខុ…បេ… បវារណា ហោតី’តិ វុត្ត’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘បត្តំ កិញ្ចិបិ ឧបនាមេត្វា ‘ឥមំ ភត្តំ គណ្ហថា’តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ, តំ យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ វាចាភិហារស្ស ឥធ អនធិប្បេតត្តា.

បរិវេសនាយាតិ ភត្តគ្គេ. អភិហដាវ ហោតីតិ បរិវេសកេនេវ អភិហដា ហោតិ. តតោ ¶ ទាតុកាមតាយ គណ្ហន្តំ បដិក្ខិបន្តស្ស បវារណា ហោតីតិ ឯត្ថ អគ្គណ្ហន្តម្បិ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតិយេវ. កស្មា? ទាតុកាមតាយ អភិហដត្តា, ‘‘តស្មា សា អភិហដាវ ហោតី’’តិ ហិ វុត្តំ. តេនេវ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ ‘‘ទាតុកាមាភិហារេ សតិ កេវលំ ‘ទស្សាមី’តិ គហណមេវ អភិហារោ ន ហោតិ, ‘ទស្សាមី’តិ គណ្ហន្តេបិ អគណ្ហន្តេបិ ទាតុកាមតាភិហារោវ អភិហារោ ហោតិ, តស្មា គហណសមយេ វា អគ្គហណសមយេ វា តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតី’’តិ វុត្តំ. ឥទានិ តស្ស អសតិ ទាតុកាមតាភិហារេ គហណសមយេបិ បដិក្ខិបតោ បវារណា ន ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. កដច្ឆុនា អនុក្ខិត្តម្បិ បុព្ពេ ឯវ អភិហដត្តា បវារណា ហោតីតិ ‘‘អភិហដាវ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ឧទ្ធដមត្តេតិ ភាជនតោ វិយោជិតមត្តេ. ទ្វិន្នំ សមភារេបីតិ បរិវេសកស្ស ច អញ្ញស្ស ច ភត្តបច្ឆិភារគ្គហណេ សម្ភូតេបីតិ អត្ថោ.

១១៩. រសំ គណ្ហថាតិ ឯត្ថ កេវលំ មំសរសស្ស អបវារណាជនកស្ស នាមេន វុត្តត្តា បដិក្ខិបតោ បវារណា ន ¶ ហោតិ. មច្ឆរសន្តិអាទីសុ មច្ឆោ ច រសញ្ចាតិ អត្ថសម្ភវតោ, វត្ថុនោបិ តាទិសត្តា បវារណា ហោតិ. ‘‘ឥទំ គណ្ហថា’’តិបិ អវត្វា តុណ្ហីភូតេន អភិហដំ បដិក្ខិបតោបិ ហោតិ ឯវ.

ករម្ពកោតិ មិស្សកាធិវចនមេតំ. យញ្ហិ ពហូហិ មិស្សេត្វា ករោន្តិ, សោ ‘‘ករម្ពកោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ សចេបិ មំសេន មិស្សេត្វា កតោ ហោតិ, ‘‘ករម្ពកំ គណ្ហថា’’តិ អបវារណារហស្ស នាមេន វុត្តត្តា បដិក្ខិបតោ បវារណា ន ហោតិ. ‘‘មំសករម្ពកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ បន ‘‘មំសមិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តំ ហោតិ, តស្មា បវារណាវ ហោតិ.

១២០. ‘‘ឧទ្ទិស្សកត’’ន្តិ មញ្ញមានោតិ ឯត្ថ ‘‘វត្ថុនោ កប្បិយត្តា អកប្បិយសញ្ញាយ បដិក្ខេបតោបិ អចិត្តកត្តា ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស បវារណា ហោតី’’តិ វទន្តិ. ‘‘ហេដ្ឋា អយាគុកេ និមន្តនេ ឧទកកញ្ជិកខីរាទីហិ សទ្ធិំ មទ្ទិតំ ភត្តមេវ សន្ធាយ ‘យាគុំ គណ្ហថា’តិ វុត្តត្តា បវារណា ហោតិ, ‘ភត្តមិស្សកំ យាគុំ អាហរិត្វា’តិ ឯត្ថ បន វិសុំ យាគុយា វិជ្ជមានត្តា បវារណា ន ហោតី’’តិ វទន្តិ. អយមេត្ថ អធិប្បាយោតិ ‘‘យេនាបុច្ឆិតោ’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ សន្ធាយ វទតិ. ការណំ បនេត្ថ ទុទ្ទសន្តិ ឯត្ថ ឯកេ តាវ វទន្តិ ‘‘យស្មា យាគុមិស្សកំ នាម ភត្តមេវ ន ហោតិ, ខីរាទិកម្បិ ហោតិយេវ, តស្មា ករម្ពកេ វិយ បវារណាយ ន ភវិតព្ពំ, ឯវញ្ច សតិ ‘យាគុ ពហុតរា វា ហោតិ សមសមា វា ¶ , ន បវារេតិ, យាគុ មន្ទា, ភត្តំ ពហុតរំ, បវារេតី’តិ ឯត្ថ ការណំ ទុទ្ទស’’ន្តិ. កេចិ បន វទន្តិ ‘‘យាគុមិស្សកំ នាម ភត្តំ, តស្មា តំ បដិក្ខិបតោ បវារណាយ ឯវ ភវិតព្ពំ, ឯវញ្ច សតិ ‘ឥធ បវារណា ហោតិ, ន ហោតី’តិ ឯត្ថ ការណំ ទុទ្ទស’’ន្តិ.

យថា ¶ ចេត្ថ ការណំ ទុទ្ទសំ, ឯវំ បរតោ ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ ឯត្ថាបិ ការណំ ទុទ្ទសមេវាតិ វេទិតព្ពំ. ន ហិ បវារណប្បហោនកស្ស អប្បពហុភាវោ បវារណាយ ភាវាភាវនិមិត្តំ, កិញ្ចរហិ បវារណាជនកស្ស នាម គហណមេវេត្ថ បមាណំ, តស្មា ‘‘ឥទញ្ច ករម្ពកេន ន សមានេតព្ព’’ន្តិអាទិនា យម្បិ ការណំ វុត្តំ, តម្បិ បុព្ពេ វុត្តេន សំសន្ទិយមានំ ន សមេតិ. យទិ ហិ មិស្សកន្តិ ភត្តមិស្សកេយេវ រុឡ្ហំ សិយា, ឯវំ សតិ យថា ‘‘ភត្តមិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ ភត្តំ ពហុតរំ វា សមំ វា អប្បតរំ វា ហោតិ, បវារេតិយេវ, ឯវំ ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេបិ អប្បតរេបិ ភត្តេ បវារណាយ ភវិតព្ពំ ‘‘មិស្សក’’ន្តិ ភត្តមិស្សកេយេវ រុឡ្ហត្តា. តថា ហិ ‘‘មិស្សកន្តិ ភត្តមិស្សកេយេវ រុឡ្ហវោហារត្តា ឥទំ បន ភត្តមិស្សកមេវាតិ វុត្ត’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អថ មិស្សកន្តិ ភត្តមិស្សកេ រុឡ្ហំ ន ហោតិ, មិស្សកភត្តំ បន សន្ធាយ ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តន្តិ. ឯវម្បិ យថា អយាគុកេ និមន្តនេ ខីរាទីហិ សម្មទ្ទិតំ ភត្តមេវ សន្ធាយ ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ បវារណា ហោតិ, ឯវមិធាបិ មិស្សកភត្តមេវ សន្ធាយ ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ ភត្តំ អប្បំ វា ហោតុ, ពហុ វា, បវារណា ឯវ សិយា, តស្មា មិស្សកន្តិ ភត្តមិស្សកេ រុឡ្ហំ វា ហោតុ, មិស្សកំ សន្ធាយ ភាសិតំ វា, ឧភយថាបិ បុព្ពេនាបរំ ន សមេតីតិ កិមេត្ថ ការណចិន្តាយ. ឦទិសេសុ បន ឋានេសុ អដ្ឋកថាបមាណេនេវ គន្តព្ពន្តិ អយំ អម្ហាកំ ខន្តិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៣៨-២៣៩) បន ‘‘ឧទ្ទិស្សកតន្តិ មញ្ញមានោតិ ឯត្ថ វត្ថុនោ កប្បិយត្តា ‘បវារិតោវ ហោតី’តិ វុត្តំ. តញ្ចេ ឧទ្ទិស្សកតមេវ ហោតិ, បដិក្ខេបោ នត្ថិ. អយមេត្ថាធិប្បាយោតិ ‘យេនាបុច្ឆិតោ’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ សន្ធាយ វទតិ. ការណំ បនេត្ថ ទុទ្ទសន្តិ ភត្តស្ស ពហុតរភាវេ ¶ បវារណាយ សម្ភវការណំ ទុទ្ទសំ, អញ្ញថា ករម្ពកេបិ មច្ឆាទិពហុភាវេ បវារណា ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ. យថា ចេត្ថ ការណំ ទុទ្ទសំ, ឯវំ បរតោ ‘មិស្សកំ គណ្ហថា’តិ ឯត្ថាបិ ការណំ ទុទ្ទសមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យញ្ច ‘ឥទំ បន ភត្តមិស្សកមេវា’តិអាទិ ¶ ការណំ វុត្តំ, តម្បិ ‘អប្បតរំ ន បវារេតី’តិ វចនេន ន សមេតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.

‘‘វិសុំ កត្វា ទេតីតិ ភត្តស្ស ឧបរិ ឋិតំ រសាទិំ វិសុំ គហេត្វា ទេតី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេហិចិ បន ‘‘យថា ភត្តសិត្ថំ ន បតតិ, តថា គាឡ្ហំ ហត្ថេន បីឡេត្វា បរិស្សាវេត្វា ទេតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថាបិ ការណំ ន ទិស្សតិ. យថា ហិ ភត្តមិស្សកំ យាគុំ អាហរិត្វា ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា យាគុមិស្សកំ ភត្តម្បិ ទេន្តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ន ហោតិ, ឯវមិធាបិ ពហុខីររសាទីសុ ភត្តេសុ ‘‘ខីរំ គណ្ហថា’’តិអាទីនិ វត្វា ទិន្នានិ ខីរាទីនិ វា ទេតុ ខីរាទិមិស្សកំ ភត្តំ វា, ឧភយថាបិ បវារណាយ ន ភវិតព្ពំ, តស្មា ‘‘វិសុំ កត្វា ទេតី’’តិ តេនាការេន ទេន្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន ភត្តមិស្សកំ កត្វា ទីយមានំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតីតិ ទស្សនត្ថន្តិ គហេតព្ពំ. យទិ បន ភត្តមិស្សកំ កត្វា ទីយមានេ បវារណា ហោតីតិ អធិប្បាយេន អដ្ឋកថាយំ ‘‘វិសុំ កត្វា ទេតី’’តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ អដ្ឋកថាយេវេត្ថ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ, ន បន ការណន្តរំ គវេសិតព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៣៨-២៣៩) បន ‘‘វិសុំ កត្វា ទេតីតិ ‘រសំ គណ្ហថា’តិអាទិនា វាចាយ វិសុំ កត្វា ទេតីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ, ន បន កាយេន រសាទិំ វិយោជេត្វាតិ តថា អវិយោជិតេបិ បដិក្ខិបតោ បវារណាយ អសម្ភវតោ អបវារណាបហោនកស្ស នាមេន វុត្តត្តា ភត្តមិស្សកយាគុំ អាហរិត្វា ‘យាគុំ ¶ គណ្ហថា’តិ វុត្តដ្ឋានាទីសុ វិយ, អញ្ញថា ឯត្ថ យថា បុព្ពាបរំ ន វិរុជ្ឈតិ, តថា អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ.

នាវា វា សេតុ វាតិអាទិម្ហិ នាវាទិអភិរុហនាទិក្ខណេ កិញ្ចិ ឋត្វាបិ អភិរុហនាទិកាតព្ពត្តេបិ គមនតប្បរតាយ ឋានំ នាម ន ហោតិ, ជនសម្មទ្ទេន បន អនោកាសាទិភាវេន ឋាតុំ ន វដ្ដតិ. អចាលេត្វាតិ វុត្តដ្ឋានតោ អញ្ញស្មិំ បីឋប្បទេសេ វា ឧទ្ធំ វា អបេល្លេត្វា, តស្មិំ ឯវ បន ឋានេ បរិវត្តេតុំ លភតិ. តេនាហ ‘‘យេន បស្សេនា’’តិអាទិ. សចេ ឧក្កុដិកំ និសិន្នោ បាទេ អមុញ្ចិត្វាបិ ភូមិយំ និសីទតិ, ឥរិយាបថំ វិកោបេន្តោ នាម ហោតីតិ ឧក្កុដិកាសនំ អវិកោបេត្វា សុខេន និសីទិតុំ ‘‘តស្ស បន ហេដ្ឋា…បេ… និសីទនកំ ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អាសនំ អចាលេត្វាតិ បីឋេ ផុដ្ឋោកាសតោ អានិសទមំសំ ¶ អមោចេត្វា អនុដ្ឋហិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អទិន្នាទានេ វិយ ឋានាចាវនំ ន គហេតព្ព’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ.

១២១. អកប្បិយកតន្តិ ឯត្ថ អកប្បិយកតស្សេវ អនតិរិត្តភាវតោ កប្បិយំ អការាបេត្វា តស្មិំ បត្តេ បក្ខិត្តំ មូលផលាទិយេវ អតិរិត្តំ ន ហោតិ, អកប្បិយភោជនំ វា កុលទូសនាទិនា ឧប្បន្នំ. សេសំ បន បត្តបរិយាបន្នំ អតិរិត្តមេវ ហោតិ, បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, តំ បន មូលផលាទិំ បរិភុញ្ជិតុកាមេន តតោ នីហរិត្វា កប្បិយំ ការាបេត្វា អញ្ញស្មិំ ភាជនេ ឋបេត្វា អតិរិត្តំ ការាបេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ.

១២២. សោ បុន កាតុំ ន លភតីតិ តស្មិំយេវ ភាជនេ ករិយមានំ បឋមំ កតេន សទ្ធិំ កតំ ហោតីតិ បុន សោយេវ កាតុំ ន លភតិ, អញ្ញោ លភតិ. អញ្ញស្មិំ បន ភាជនេ តេន វា អញ្ញេន វា កាតុំ វដ្ដតិ. តេនាហ ¶ ‘‘យេន អកតំ, តេន កាតព្ពំ, យញ្ច អកតំ, តំ កាតព្ព’’ន្តិ. តេនាបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ ន កេវលំ អញ្ញេនេវាតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ. ឯវំ កតន្តិ អញ្ញស្មិំ ភាជនេ កតំ.

បេសេត្វាតិ អនុបសម្បន្នស្ស ហត្ថេ បេសេត្វា. ឥមស្ស វិនយកម្មភាវតោ ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ហត្ថេ ឋិតំ ន កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

សចេ បន អាមិសសំសដ្ឋានីតិ ឯត្ថ សចេ មុខគតេនាបិ អនតិរិត្តេន អាមិសេន សំសដ្ឋានិ ហោន្តិ, បាចិត្តិយមេវាតិ វេទិតព្ពំ, តស្មា បវារិតេន ភោជនំ អតិរិត្តំ ការាបេត្វា ភុញ្ជន្តេនបិ យថា អកតេន មិស្សំ ន ហោតិ, ឯវំ មុខញ្ច ហត្ថញ្ច សុទ្ធំ កត្វា ភុញ្ជិតព្ពំ. កិញ្ចាបិ អបវារិតស្ស បុរេភត្តំ យាមកាលិកាទីនិ អាហារត្ថាយ បរិភុញ្ជតោបិ អនាបត្តិ, បវារិតស្ស បន បវារណមូលកំ ទុក្កដំ ហោតិយេវាតិ ‘‘យាមកាលិកំ…បេ… អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ បាឡិយំ (បាចិ. ២៤០) វុត្តំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

បដិក្ខេបបវារណាវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឯកវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២២. បព្ពជ្ជាវិនិច្ឆយកថា

១២៣. ឯវំ ¶ បដិក្ខេបបវារណាវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បព្ពជ្ជាវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បព្ពជ្ជាតិ ឯត្ថ បនា’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ បឋមំ វជិតព្ពាតិ បព្ពជ្ជា, ឧបសម្បទាតោ បឋមំ ឧបគច្ឆិតព្ពាតិ ¶ អត្ថោ. ប-បុព្ព វជ គតិម្ហីតិ ធាតុ. កុលបុត្តន្តិ អាចារកុលបុត្តំ សន្ធាយ វទតិ. យេ បុគ្គលា បដិក្ខិត្តា, តេ វជ្ជេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. បព្ពជ្ជាទោសវិរហិតោតិ បព្ពជ្ជាយ អន្តរាយករេហិ បញ្ចាពាធាទិទោសេហិ វិរហិតោ. នខបិដ្ឋិប្បមាណន្តិ ឯត្ថ កនិដ្ឋង្គុលិនខបិដ្ឋិ អធិប្បេតា. ‘‘តញ្ចេ នខបិដ្ឋិប្បមាណម្បិ វឌ្ឍនបក្ខេ ឋិតំ ហោតិ, ន បព្ពាជេតព្ពោតិ ឥមិនា សាមញ្ញលក្ខណំ ទស្សិតំ, តស្មា យត្ថ កត្ថចិ សរីរាវយវេសុ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ វឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ចេ, ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. ឯវញ្ច សតិ នខបិដ្ឋិប្បមាណម្បិ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ចេ, សព្ពត្ថ វដ្ដតីតិ អាបន្នំ, តញ្ច ន សាមញ្ញតោ អធិប្បេតន្តិ បទេសវិសេសេយេវ និយមេត្វា ទស្សេន្តោ ‘សចេ បនា’តិអាទិមាហ. សចេ ហិ អវិសេសេន នខបិដ្ឋិប្បមាណំ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ វដ្ដេយ្យ, ‘និវាសនបារុបនេហិ បកតិបដិច្ឆន្នដ្ឋានេ’តិ បទេសនិយមំ ន ករេយ្យ, តស្មា និវាសនបារុបនេហិ បកតិបដិច្ឆន្នដ្ឋានតោ អញ្ញត្ថ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតម្បិ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. នខបិដ្ឋិប្បមាណតោ ខុទ្ទកតរំ បន អវឌ្ឍនកបក្ខេ វា វឌ្ឍនកបក្ខេ វា ឋិតំ ហោតុ, វដ្ដតិ នខបិដ្ឋិប្បមាណតោ ខុទ្ទកតរស្ស វឌ្ឍនកបក្ខេ អវឌ្ឍនកបក្ខេ វា ឋិតស្ស មុខាទីសុយេវ បដិក្ខិត្តត្តា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៨៨) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ៨៨-៨៩) បន ‘‘បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ហោតិ, វដ្ដតីតិ វុត្តត្តា អប្បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ តាទិសម្បិ ន វដ្ដតិ, បដិច្ឆន្នដ្ឋានេបិ ច វឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធមេវ ហោតិ. បាកដដ្ឋានេបិ បន នខបិដ្ឋិប្បមាណតោ ឩនតរំ អវឌ្ឍនកំ វដ្ដតីតិ យេ គណ្ហេយ្យុំ, តេសំ តំ គហណំ បដិសេធេតុំ ‘មុខេ បនា’តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. គោធា…បេ… ន វដ្ដតីតិ ឥមិនា តាទិសោបិ រោគោ កុដ្ឋេយេវ ¶ អន្តោគធោតិ ទស្សេតិ. គណ្ឌេបិ ឥមិនា នយេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ បន មុខាទីសុ កោលដ្ឋិមត្តតោ ខុទ្ទកតរោបិ គណ្ឌោ ន វដ្ដតីតិ វិសុំ ន ទស្សិតោ. ‘‘អប្បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតេបិ ន វដ្ដតី’’តិ ឯត្តកមេវ ហិ តត្ថ វុត្តំ, តថាបិ កុដ្ឋេ វុត្តនយេន មុខាទីសុ កោលដ្ឋិប្បមាណតោ ខុទ្ទកតរោបិ គណ្ឌោ ន វដ្ដតីតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតេបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ, តេន កោលដ្ឋិមត្តតោ ¶ ខុទ្ទកតរោបិ ន វដ្ដតីតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោយេវាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ. បកតិវណ្ណេ ជាតេតិ រោគហេតុកស្ស វិការវណ្ណស្ស អភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ.

កោលដ្ឋិមត្តកោតិ ពទរដ្ឋិប្បមាណោ. ‘‘សញ្ជាតឆវិំ ការេត្វា’’តិ បាឋោ, វិជ្ជមានឆវិំ ការេត្វាតិ អត្ថោ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៨៨-៨៩) បន ‘‘សច្ឆវិំ ការេត្វាតិ វិជ្ជមានឆវិំ ការេត្វាតិ អត្ថោ, សញ្ឆវិន្តិ វា បាឋោ, សញ្ជាតឆអន្តិ អត្ថោ. គណ្ឌាទីសុ វូបសន្តេសុបិ តំ ឋានំ វិវណ្ណម្បិ ហោតិ, តំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

បទុមបុណ្ឌរីកបត្តវណ្ណន្តិ រត្តបទុមសេតបទុមបុប្ផទលវណ្ណំ. កុដ្ឋេ វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ អវឌ្ឍនកំ វដ្ដតិ, អញ្ញត្ថ ន កិញ្ចិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តនយំ ទស្សេតិ. សោសព្យាធីតិ ខយរោគោ. យក្ខុម្មាទោតិ កទាចិ អាគន្ត្វា ភូមិយំ បាតេត្វា ហត្ថមុខាទិកំ អវយវំ ភូមិយំ ឃំសនកោ យក្ខោវ រោគោ.

១២៤. មហាមត្តោតិ មហតិយា ឥស្សរិយមត្តាយ សមន្នាគតោ. ‘‘ន ទានាហំ ទេវស្ស ភដោ’’តិ អាបុច្ឆតីតិ រញ្ញា ឯវ ទិន្នំ ឋានន្តរំ សន្ធាយ វុត្តំ. យោ បន រាជកម្មិកេហិ ¶ អមច្ចាទីហិ ឋបិតោ, អមច្ចាទីនំ ឯវ វា ភដោ ហោតិ, តេន តំ តំ អមច្ចាទិម្បិ អាបុច្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ.

១២៥. ‘‘ធជពន្ធោ’’តិ វុត្តត្តា អបាកដចោរោ បព្ពាជេតព្ពោតិ វិញ្ញាយតិ. តេន វក្ខតិ ‘‘យេ បន អម្ពលពុជាទិចោរកា’’តិអាទិ. ឯវំ ជានន្តីតិ ‘‘សីលវា ជាតោ’’តិ ជានន្តិ.

១២៦. ភិន្ទិត្វាតិ អន្ទុពន្ធនំ ភិន្ទិត្វា. ឆិន្ទិត្វាតិ សង្ខលិកពន្ធនំ ឆិន្ទិត្វា. មុញ្ចិត្វាតិ រជ្ជុពន្ធនំ មុញ្ចិត្វា. វិវរិត្វាតិ គាមពន្ធនាទីសុ គាមទ្វារាទីនិ វិវរិត្វា. អបស្សមានានំ វា បលាយតីតិ បុរិសគុត្តិយំ បុរិសានំ គោបកានំ អបស្សមានានំ បលាយតិ.

១២៩. បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘កសាហតោ កតទណ្ឌកម្មោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ.

១៣០. បលាតោបីតិ ¶ ឥណស្សាមិកានំ អាគមនំ ញត្វា ភយេន បលាតោបិ ឥណាយិកោ. គីវា ហោតិ ឥណាយិកភាវំ ញត្វា អនាទរេន ឥណមុត្តកេ ភិក្ខុភាវេ បវេសិតត្តា.

ឧបឌ្ឍុបឌ្ឍន្តិ ថោកំ ថោកំ. ទាតព្ពមេវាតិ ឥណាយិកេន ធនំ សម្បជ្ជតុ វា, មា វា, ទានេ សឧស្សាហេនេវ ភវិតព្ពំ, អញ្ញេហិ ច ភិក្ខូហិ ‘‘មា ធុរំ និក្ខិបាហី’’តិ វត្វា សហាយកេហិ ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ធុរនិក្ខេបេន ហិស្ស ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពតា សិយាតិ.

១៣១. ទាសចារិត្តំ អារោបេត្វា កីតោតិ ឥមិនា ទាសភាវបរិមោចនត្ថាយ កីតំ និវត្តេតិ. តាទិសោ ហិ ធនក្កីតោបិ អទាសោ ឯវ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៩៧) បន ‘‘ទេសចារិត្តន្តិ ¶ សាវនបណ្ណារោបនាទិកំ តំ តំ ទេសចារិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថ ចារិត្តវសេនាតិ តស្មិំ តស្មិំ ជនបទេ ទាសបណ្ណជ្ឈាបនាទិនា អទាសករណនិយាមេន. អភិសេកាទីសុ សព្ពពន្ធនានិ មោចាបេន្តិ, តំ សន្ធាយ ‘‘សព្ពសាធារណេនា’’តិ វុត្តំ.

សចេ សយមេវ បណ្ណំ អារោបេន្តិ, ន វដ្ដតីតិ តា ភុជិស្សិត្ថិយោ ‘‘មយម្បិ វណ្ណទាសិយោ ហោមា’’តិ អត្តនោ រក្ខណត្ថាយ សយមេវ រាជូនំ ទាសិបណ្ណេ អត្តនោ នាមំ លិខាបេន្តិ, តាសំ បុត្តាបិ រាជទាសាវ ហោន្តិ, តស្មា តេ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ. តេហិ អទិន្នា ន បព្ពាជេតព្ពាតិ យត្តកា តេសំ សាមិនោ, តេសុ ឯកេន អទិន្នេបិ ន បព្ពាជេតព្ពា. ភុជិស្សេ កត្វា បន បព្ពាជេតុំ វដ្ដតីតិ យស្ស វិហារស្ស តេ អារាមិកា ទិន្នា, តស្មិំ វិហារេ សង្ឃំ ញាបេត្វា ផាតិកម្មេន ធនាទិំ កត្វា ភុជិស្សេ កត្វា បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៩៧) បន ‘‘ទេវទាសិបុត្តេ វដ្ដតីតិ លិខិតំ. ‘អារាមិកញ្ចេ បព្ពាជេតុកាមោ, អញ្ញមេកំ ទត្វា បព្ពាជេតព្ព’ន្តិ វុត្តំ. មហាបច្ចរិវាទស្ស អយមិធ អធិប្បាយោ, ‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារាមិកេ ទេមា’តិ ទិន្នត្តា ន តេ តេសំ ទាសា, ‘អារាមិកោ ច នេវ ទាសោ ន ភុជិស្សោ’តិ វត្តព្ពតោ ន ទាសោតិ លិខិតំ. តក្កាសិញ្ចនំ សីហឡទីបេ ចារិត្តំ, តេ ច បព្ពាជេតព្ពា សង្ឃស្សារាមិកត្តា. និស្សាមិកំ ទាសំ អត្តនាបិ ភុជិស្សំ កាតុំ លភតី’’តិ វុត្តំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៩៧) បន ‘‘តក្កំ សីសេ អាសិត្តកសទិសាវ ហោន្តីតិ យថា អទាសេ ករោន្តា តក្កេន សីសំ ធោវិត្វា អទាសំ ករោន្តិ, ឯវំ អារាមិកវចនេន ទិន្នត្តា អទាសាវ តេតិ អធិប្បាយោ. ‘តក្កាសិញ្ចនំ បន សីហឡទីបេ ចារិត្ត’ន្តិ ¶ វទន្តិ. នេវ បព្ពាជេតព្ពោតិ វុត្តន្តិ កប្បិយវចនេន ទិន្នេបិ ¶ សង្ឃស្ស អារាមិកទាសត្តា ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៩៧) ‘‘តក្កំ សីសេ អាសិត្តកសទិសាវ ហោន្តីតិ កេសុចិ ជនបទេសុ អទាសេ ករោន្តា តក្កំ សីសេ អាសិញ្ចន្តិ, តេន កិរ តេ អទាសា ហោន្តិ, ឯវមិទម្បិ អារាមិកវចនេន ទិន្នម្បីតិ អធិប្បាយោ. តថា ទិន្នេបិ សង្ឃស្ស អារាមិកទាសោ ឯវាតិ ‘នេវ បព្ពាជេតព្ពោ’តិ វុត្តំ. ‘តាវកាលិកោ នាម’តិ វុត្តត្តា កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា វា បច្ឆាបិ គហេតុកាមតាយ វា ទិន្នំ សព្ពំ តាវកាលិកមេវាតិ គហេតព្ពំ. និស្សាមិកទាសោ នាម យស្ស សាមិកុលំ អញ្ញាតិកំ មរណេន បរិក្ខីណំ, ន កោចិ តស្ស ទាយាទោ, សោ បន សមានជាតិកេហិ វា និវាសគាមវាសីហិ វា ឥស្សរេហិ វា ភុជិស្សោ កតោវ បព្ពាជេតព្ពោ. ទេវទាសាបិ ទាសា ឯវ. តេ ហិ កត្ថចិ ទេសេ រាជទាសា ហោន្តិ, កត្ថចិ វិហារទាសា វា, តស្មា បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៩៧) បន ‘‘និស្សាមិកទាសោ នាម យស្ស សាមិកា សបុត្តទារា មតា ហោន្តិ, ន កោចិ តស្ស បរិគ្គាហកោ, សោបិ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ, តំ បន អត្តនាបិ ភុជិស្សំ កាតុំ វដ្ដតិ. យេ វា បន តស្មិំ រដ្ឋេ សាមិនោ, តេហិបិ ការាបេតុំ វដ្ដតិ, ‘ទេវទាសិបុត្តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតី’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ‘ទាសស្ស បព្ពជិត្វា អត្តនោ សាមិកេ ទិស្វា បលាយន្តស្ស អាបត្តិ នត្ថី’តិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘ទាសម្បិ បព្ពាជេត្វា សាមិកេ ទិស្វា បដិច្ឆាទនត្ថំ អបនេន្តោ បទវារេន អទិន្នាទានាបត្តិយា ការេតព្ពោ, ទាសស្ស បន បលាយតោ អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ.

១៣២. ហត្ថច្ឆិន្នកាទិវត្ថូសុ កណ្ណមូលេតិ សកលស្ស កណ្ណស្ស ឆេទំ សន្ធាយាហ. កណ្ណសក្ខលិកាយាតិ កណ្ណចូឡិកាយ ¶ . យស្ស បន កណ្ណាវដ្ដេតិ ហេដ្ឋា កុណ្ឌលាទិឋបនឆិទ្ទំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘តញ្ហិ សង្ឃដ្ដនក្ខមំ. អជបទកេតិ អជបទនាសិកដ្ឋិកោដិយំ. តតោ ហិ ឧទ្ធំ ន វិច្ឆិន្ទិតុំ សក្កា ហោតិ. សន្ធេតុន្តិ អវិរូបសណ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ, វិរូបំ បន បរិសទូសកំ អាបាទេតិ.

ខុជ្ជសរីរោតិ វង្កសរីរោ. ព្រហ្មុនោ វិយ ឧជុកំ គត្តំ សរីរំ យស្ស សោ ព្រហ្មុជុគត្តោ, ភគវា. អវសេសោ សត្តោតិ ឥមិនា លក្ខណេន រហិតសត្តោ. ឯតេន ឋបេត្វា មហាបុរិសំ ចក្កវត្តិញ្ច ¶ ឥតរេ សត្តា ខុជ្ជបក្ខិកាតិ ទស្សេតិ. យេភុយ្យេន ហិ សត្តា ខន្ធេ កដិយំ ជាណូសូតិ តីសុ ឋានេសុ នមន្តិ, តេ កដិយំ នមន្តា បច្ឆតោ នមន្តិ, ទ្វីសុ ឋានេសុ នមន្តា បុរតោ នមន្តិ, ទីឃសរីរា បន ឯកេន បស្សេន វង្កា ហោន្តិ, ឯកេ មុខំ ឧន្នាមេត្វា នក្ខត្តានិ គណយន្តា វិយ ចរន្តិ, ឯកេ អប្បមំសលោហិតា សូលសទិសា ហោន្តិ, ឯកេ បុរតោ បព្ភារា ហោន្តិ, បវេធមានា គច្ឆន្តិ. បរិវដុមោតិ សមន្តតោ វដ្ដកាយោ. ឯតេន ឯវរូបា ឯវ វាមនកា ន វដ្ដន្តីតិ ទស្សេតិ.

១៣៣. អដ្ឋិសិរាចម្មសរីរោតិ អដ្ឋិសិរាចម្មមត្តសរីរោ. កូដកូដសីសោតិ អនេកេសុ ឋានេសុ បិណ្ឌិតមំសតំ ទស្សេតុំ អាមេឌិតំ កតំ. តេនាហ ‘‘តាលផលបិណ្ឌិសទិសេនា’’តិ. តាលផលានំ មញ្ជរី បិណ្ឌិ នាម. អនុបុព្ពតនុកេន សីសេនាតិ ចេតិយថូបិកា វិយ កមេន កិសេន សីសេន. មហាវេឡុបព្ពំ វិយ អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានា អវិសមថូលេន សីសេន សមន្នាគតោ នាឡិសីសោ នាម. កប្បសីសោតិ គជមត្ថកំ វិយ ទ្វិធា ភិន្នសីសោ. ‘‘កណ្ណិកកេសោ វា’’តិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘បាណកេហី’’តិអាទិ. មក្កដស្សេវ នលាដេបិ កេសានំ ឧដ្ឋិតភាវំ សន្ធាយាហ ‘‘សីសលោមេហី’’តិអាទិ.

មក្កដភមុកោតិ ¶ នលាដលោមេហិ អវិភត្តលោមភមុកោ. អក្ខិចក្កេហីតិ អក្ខិមណ្ឌលេហិ. កេករោតិ តិរិយំ បស្សនកោ. ឧទកតារកាតិ ឱលោកេន្តានំ ឧទកេ បដិពិម្ពិកច្ឆាយា. ឧទកពុព្ពុឡន្តិ កេចិ. អក្ខិតារកាតិ អភិមុខេ ឋិតានំ ឆាយា. អក្ខិភណ្ឌកាតិបិ វទន្តិ. អតិបិង្គលក្ខិ មជ្ជារក្ខិ. មធុបិង្គលន្តិ មធុវណ្ណបិង្គលំ. និប្បខុមក្ខីតិ ឯត្ថ បខុម-សទ្ទោ អក្ខិទលលោមេសុ និរុឡ្ហោ, តទភាវា និប្បខុមក្ខិ. អក្ខិបាកេនាតិ អក្ខិទលបរិយន្តេសុ បូតិតាបជ្ជនរោគេន.

ចិបិដនាសិកោតិ អនុន្នតនាសិកោ. បដង្គមណ្ឌូកោ នាម មហាមុខមណ្ឌូកោ. ភិន្នមុខោតិ ឧបក្កមុខបរិយោសានោ, សព្ពទា វិវដមុខោ វា. វង្កមុខោតិ ឯកបស្សេ អបក្កម្ម ឋិតហេដ្ឋិមហនុកដ្ឋិកោ. ឱដ្ឋច្ឆិន្នកោតិ ឧភោសុ ឱដ្ឋេសុ យត្ថ កត្ថចិ ជាតិយា វា បច្ឆា វា សត្ថាទិនា អបនីតមំសេន ឱដ្ឋេន សមន្នាគតោ. ឯឡមុខោតិ និច្ចបគ្ឃរិតលាលាមុខោ.

ភិន្នគលោតិ អវនតគលោ. ភិន្នឧរោតិ អតិនិន្នឧរមជ្ឈោ. ឯវំ ភិន្នបិដ្ឋីតិ. សព្ពញ្ចេតន្តិ ¶ ‘‘កច្ឆុគត្តោ’’តិអាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯត្ថ ច វិនិច្ឆយោ កុដ្ឋាទីសុ វុត្តោ ឯវាតិ អាហ ‘‘វិនិច្ឆយោ’’តិអាទិ.

វាតណ្ឌិកោតិ អណ្ឌកេសុ វុទ្ធិរោគេន សមន្នាគតោ, អណ្ឌវាតរោគេន ឧទ្ធុតពីជណ្ឌកោសេន សមន្នាគតោ វា. យស្ស និវាសនេន បដិច្ឆន្នម្បិ ឧណ្ណតំ បកាសតិ, សោវ ន បព្ពាជេតព្ពោ. វិកដោតិ តិរិយំ គមនបាទេហិ សមន្នាគតោ, យស្ស ចង្កមតោ ជាណុកា ពហិ និគច្ឆន្តិ. សង្ឃដ្ដោតិ គច្ឆតោ បរិវត្តនបាទេហិ សមន្នាគតោ, យស្ស ចង្កមតោ ជាណុកា អន្តោ បវិសន្តិ. មហាជង្ឃោតិ ថូលជង្ឃោ. មហាបាទោតិ មហន្តេន បាទតលេន ¶ យុត្តោ. បាទវេមជ្ឈេតិ បិដ្ឋិបាទវេមជ្ឈេ. ឯតេន អគ្គបាទោ ច បណ្ហិ ច សទិសាវាតិ ទស្សេតិ.

១៣៤. មជ្ឈេ សំកុដិតបាទត្តាតិ កុណ្ឋបាទតាយ ការណំ ទស្សេតិ, អគ្គេ សំកុដិតបាទត្តាតិ កុណ្ឋបាទតាយ. កុណ្ឋបាទស្សេវ ចង្កមនវិភាវនំ ‘‘បិដ្ឋិបាទគ្គេន ចង្កមន្តោ’’តិ. ‘‘បាទស្ស ពាហិរន្តេនា’’តិ ច ‘‘អព្ភន្តរន្តេនា’’តិ ច ឥទំ បាទតលស្ស ឧភោហិ បរិយន្តេហិ ចង្កមនំ សន្ធាយ វុត្តំ.

មម្មនន្តិ ខលិតវចនំ, យោ ឯកមេវក្ខរំ ចតុបញ្ចក្ខត្តុំ វទតិ, តស្សេតំ អធិវចនំ, ឋានករណវិសុទ្ធិយា អភាវេន អផុដ្ឋក្ខរវចនំ. វចនានុករណេន ហិ សោ ‘‘មម្មនោ’’តិ វុត្តោ. យោ ច ករណសម្បន្នោបិ ឯកមេវក្ខរំ ហិក្ការពហុសោ វទតិ, សោបិ ឥធេវ សង្គយ្ហតិ. យោ វា បន តំ និគ្គហេត្វាបិ អនាមេឌិតក្ខរមេវ សិថិលំ សិលិដ្ឋវចនំ វត្តុំ សមត្ថោ, សោ បព្ពាជេតព្ពោ. អាបត្តិតោ ន មុច្ចន្តីតិ ញត្វា ករោន្តាវ ន មុច្ចន្តិ. ជីវិតន្តរាយាទិអាបទាសុ អរុចិយា កាយសាមគ្គិំ ទេន្តស្ស អនាបត្តិ.

១៣៥. អភព្ពបុគ្គលកថាសុ ‘‘យោ កាឡបក្ខេ ឥត្ថី ហោតិ, ជុណ្ហបក្ខេ បុរិសោ, អយំ បក្ខបណ្ឌកោ’’តិ កេចិ វទន្តិ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘កាឡបក្ខេ បណ្ឌកោ ហោតិ, ជុណ្ហបក្ខេ បនស្ស បរិឡាហោ វូបសម្មតី’’តិ អបណ្ឌកបក្ខេ បរិឡាហវូបសមស្សេវ វុត្តត្តា បណ្ឌកបក្ខេ ឧស្សន្នបរិឡាហតា បណ្ឌកភាវាបត្តីតិ វិញ្ញាយតីតិ វីមំសិត្វា យុត្តតរំ គហេតព្ពំ. ឥត្ថិភាវោ បុម្ភាវោ វា នត្ថិ ឯតស្សាតិ អភាវកោ. ‘‘តស្មិំយេវស្ស បក្ខេ បព្ពជ្ជា វារិតាតិ ឯត្ថ អបណ្ឌកបក្ខេ បព្ពាជេត្វា បណ្ឌកបក្ខេ នាសេតព្ពោ’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘អបណ្ឌកបក្ខេ ¶ ¶ បព្ពជិតោ សចេ កិលេសក្ខយំ បាបុណាតិ, ន នាសេតព្ពោ’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ. បណ្ឌកស្ស ហិ កិលេសក្ខយាសម្ភវតោ, ខីណកិលេសស្ស ច បណ្ឌកភាវានាបត្តិតោ. អហេតុកបដិសន្ធិកថាយញ្ហិ អវិសេសេន បណ្ឌកស្ស អហេតុកបដិសន្ធិតា វុត្តា, អាសិត្តឧសូយបក្ខបណ្ឌកានញ្ច បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយេវ បណ្ឌកភាវោ, ន បវត្តិយំយេវាតិ វទន្តិ. តេនេវ អហេតុកបដិសន្ធិនិទ្ទេសេ ជច្ចន្ធពធិរាទយោ វិយ បណ្ឌកោ ជាតិសទ្ទេន វិសេសេត្វា ន និទ្ទិដ្ឋោ. ចតុត្ថបារាជិកសំវណ្ណនាយញ្ច (បារា. អដ្ឋ. ២.២៣៣) អភព្ពបុគ្គលេ ទស្សេន្តេន បណ្ឌកតិរច្ឆានគតឧភតោព្យញ្ជនកា តយោ វត្ថុវិបន្នា អហេតុកបដិសន្ធិកា, តេសំ សគ្គោ អវារិតោ, មគ្គោ បន វារិតោតិ អវិសេសតោ វុត្តន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១០៩) អាគតំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១០៩) បន បណ្ឌកវត្ថុស្មិំ អាសិត្តឧសូយបក្ខបណ្ឌកា តយោបិ បុរិសភាវលិង្គាទិយុត្តា អហេតុកបដិសន្ធិកា, តេ ច កិលេសបរិយុដ្ឋានស្ស ពលវតាយ នបុំសកបណ្ឌកសទិសត្តា ‘‘បណ្ឌកា’’តិ វុត្តា, តេសុ អាសិត្តឧសូយបណ្ឌកានំ ទ្វិន្នំ កិលេសបរិយុដ្ឋានំ យោនិសោមនសិការាទីហិ វីតិក្កមតោ និវារេតុម្បិ សក្កា, តេន តេ បព្ពាជេតព្ពាតិ វុត្តា. បក្ខបណ្ឌកស្ស បន កាឡបក្ខេ ឧម្មាទោ វិយ កិលេសបរិឡាហោ អវត្ថរន្តោ អាគច្ឆតិ, វីតិក្កមំ បត្វា ឯវ ច និវត្តតិ, តស្មា តស្មិំ បក្ខេ សោ ន បព្ពាជេតព្ពោតិ វុត្តោ, តទេតំ វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘យស្ស បរេស’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ អាសិត្តស្សាតិ មុខេ អាសិត្តស្ស អត្តនោបិ អសុចិមុច្ចនេន បរិឡាហោ វូបសម្មតិ. ឧសូយាយ ឧប្បន្នាយាតិ ឧសូយាយ វសេន អត្តនោ សេវេតុកាមតារាគេ ឧប្បន្នេ អសុចិមុត្តិយា បរិឡាហោ វូបសម្មតិ.

‘‘ពីជានិ ¶ អបនីតានី’’តិ វុត្តត្តា ពីជេសុ ឋិតេសុ និមិត្តមត្តេ អបនីតេ បណ្ឌកោ ន ហោតិ. ភិក្ខុនោបិ អនាពាធបច្ចយា តទបនយនេ ថុល្លច្ចយមេវ, ន បណ្ឌកត្តំ. ពីជេសុ បន អបនីតេសុ អង្គជាតម្បិ រាគេន កម្មនិយំ ន ហោតិ, បុមភាវោ វិគច្ឆតិ, មស្សុអាទិបុរិសលិង្គម្បិ ឧបសម្បទាបិ វិគច្ឆតិ, កិលេសបរិឡាហោបិ ទុន្និវារវីតិក្កមោ ហោតិ នបុំសកបណ្ឌកស្ស វិយ, តស្មា ឦទិសោ ឧបសម្បន្នោបិ នាសេតព្ពោតិ វទន្តិ. យទិ ឯវំ កស្មា ពីជុទ្ធរណេ បារាជិកំ ន បញ្ញត្តន្តិ? ឯត្ថ តាវ កេចិ វទន្តិ ‘‘បញ្ញត្តមេវេតំ ភគវតា ‘បណ្ឌកោ ភិក្ខវេ អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’តិ វុត្តត្តា’’តិ. កេចិ ¶ បន ‘‘យស្មា ពីជុទ្ធរណក្ខណេ បណ្ឌកោ ន ហោតិ, តស្មា តស្មិំ ខណេ បារាជិកំ ន បញ្ញត្តំ. យស្មា បន សោ ឧទ្ធដពីជោ ភិក្ខុ អបរេន សមយេន វុត្តនយេន បណ្ឌកត្តំ អាបជ្ជតិ, អភាវកោ ហោតិ, ឧបសម្បទាយ អវត្ថុ, តតោ ឯវ ចស្ស ឧបសម្បទា វិគច្ឆតិ, តស្មា ឯស បណ្ឌកត្តុបគមនកាលតោ បដ្ឋាយ ជាតិយា នបុំសកបណ្ឌកេន សទ្ធិំ យោជេត្វា ‘ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’តិ អភព្ពោតិ វុត្តោ, ន តតោ បុព្ពេ. អយញ្ច កិញ្ចាបិ សហេតុកោ, ភាវក្ខយេន បនស្ស អហេតុកសទិសតាយ មគ្គោបិ ន ឧប្បជ្ជតី’’តិ វទន្តិ. អបរេ បន ‘‘បព្ពជ្ជតោ បុព្ពេ ឧបក្កមេន បណ្ឌកភាវមាបន្នំ សន្ធាយ ‘ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’តិ វុត្តំ, ឧបសម្បន្នស្ស បន បច្ឆា ឧបក្កមេន ឧបសម្បទាបិ ន វិគច្ឆតី’’តិ, តំ ន យុត្តំ. យទគ្គេន ហិ បព្ពជ្ជតោ បុព្ពេ ឧបក្កមេន អភព្ពោ ហោតិ, តទគ្គេន បច្ឆាបិ ហោតីតិ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

ឥត្ថត្តាទិ ភាវោ នត្ថិ ឯតស្សាតិ អភាវកោ. បព្ពជ្ជា ន វារិតាតិ ឯត្ថ បព្ពជ្ជាគ្គហណេនេវ ឧបសម្បទាបិ គហិតា. តេនាហ ‘‘យស្ស ចេត្ថ បព្ពជ្ជា វារិតា’’តិអាទិ. តស្មិំ ¶ យេវស្ស បក្ខេ បព្ពជ្ជា វារិតាតិ ឯត្ថ បន អបណ្ឌកបក្ខេបិ បព្ពជ្ជាមត្តមេវ លភតិ, ឧបសម្បទា បន តទាបិ ន វដ្ដតិ, បណ្ឌកបក្ខេ បន អាគតោ លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោតិ វេទិតព្ពន្តិ វុត្តំ.

១៣៦. ឧភតោព្យញ្ជនមស្ស អត្ថីតិ ឧភតោព្យញ្ជនកោតិ ឥមិនា អសមានាធិករណវិសយោ ពាហិរត្ថសមាសោយំ, បុរិមបទេ ច វិភត្តិអលោបោតិ ទស្សេតិ. ព្យញ្ជនន្តិ ចេត្ថ បុរិសនិមិត្តំ ឥត្ថិនិមិត្តញ្ច អធិប្បេតំ. អថ ឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឯកមេវ ឥន្ទ្រិយំ ហោតិ, ឧទាហុ ទ្វេតិ? ឯកមេវ ហោតិ, ន ទ្វេ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘យស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស បុរិសិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតីតិ, នោ. យស្ស វា បន បុរិសិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតីតិ, នោ’’តិ (យម. ៣.ឥន្ទ្រិយយមក.១៨៨) ឯកស្មិំ សន្តានេ ឥន្ទ្រិយភូតភាវទ្វយស្ស ឧប្បត្តិយា អភិធម្មេ បដិសេធិតត្តា, តញ្ច ខោ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសិន្ទ្រិយន្តិ. យទិ ឯវំ ទុតិយព្យញ្ជនស្ស អភាវោ អាបជ្ជតិ ឥន្ទ្រិយញ្ហិ ព្យញ្ជនស្ស ការណំ វុត្តំ, តញ្ច តស្ស នត្ថីតិ? វុច្ចតេ – ន តស្ស ឥន្ទ្រិយំ ទុតិយព្យញ្ជនការណំ. កស្មា? សទា អភាវតោ. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ហិ យទា ឥត្ថិយា រាគចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តទា បុរិសព្យញ្ជនំ បាកដំ ហោតិ, ឥត្ថិព្យញ្ជនំ បដិច្ឆន្នំ គុឡ្ហំ ហោតិ, តថា ¶ ឥតរស្ស ឥតរំ. យទិ ច តេសំ ឥន្ទ្រិយំ ទុតិយព្យញ្ជនការណំ ភវេយ្យ, សទាបិ ព្យញ្ជនទ្វយំ តិដ្ឋេយ្យ, ន បន តិដ្ឋតិ, តស្មា វេទិតព្ពមេតំ ‘‘ន តស្ស តំ ព្យញ្ជនការណំ, កម្មសហាយំ បន រាគចិត្តមេវេត្ថ ការណ’’ន្តិ. យស្មា ចស្ស ឯកមេវ ឥន្ទ្រិយំ ហោតិ, តស្មា ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ សយម្បិ គព្ភំ គណ្ហាតិ, បរម្បិ គណ្ហាបេតិ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោ បរំ គណ្ហាបេតិ, សយំ បន ន គណ្ហាតីតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១១៦) អាគតំ.

វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១១៦) បន – ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោតិ ឥត្ថិន្ទ្រិយយុត្តោ, ឥតរោ បន បុរិសិន្ទ្រិយយុត្តោ. ឯកស្ស ហិ ភាវទ្វយំ សហ ន ឧប្បជ្ជតិ យមកេ (យម. ៣.ឥន្ទ្រិយយមក.១៨៨) បដិក្ខិត្តត្តា. ទុតិយព្យញ្ជនំ បន កម្មសហាយេន អកុសលចិត្តេនេវ ភាវរហិតំ ឧប្បជ្ជតិ. បកតិត្ថិបុរិសានម្បិ កម្មមេវ ព្យញ្ជនលិង្គានំ ការណំ, ន ភាវោ តស្ស កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយត្តស្ស បដ្ឋានេ អវុត្តត្តា. កេវលំ ភាវសហិតានំយេវ ព្យញ្ជនលិង្គានំ បវត្តទស្សនត្ថំ អដ្ឋកថាសុ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦៣២-៦៣៣) ‘‘ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បដិច្ច ឥត្ថិលិង្គាទីនី’’តិអាទិនា ឥន្ទ្រិយស្ស ព្យញ្ជនការណត្តេន វុត្តំ. ឥធ បន អកុសលពលេន ឥន្ទ្រិយំ វិនាបិ ព្យញ្ជនំ ឧប្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ. ឧភិន្នម្បិ ចេ តេសំ ឧភតោព្យញ្ជនកានំ. យទា ឥត្ថិយា រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, តទា បុរិសព្យញ្ជនំ បាកដំ ហោតិ, ឥតរំ បដិច្ឆន្នំ. យទា បុរិសេ រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, តទា ឥត្ថិព្យញ្ជនំ បាកដំ ហោតិ, ឥតរំ បដិច្ឆន្នន្តិ អាគតំ.

១៣៧. ថេយ្យាយ សំវាសោ ឯតស្សាតិ ថេយ្យសំវាសកោ. សោ ច ន សំវាសមត្តស្សេវ ថេនកោ ឥធាធិប្បេតោ, អថ ខោ លិង្គស្ស តទុភយស្ស ច ថេនកោបីតិ អាហ ‘‘តយោ ថេយ្យសំវាសកា’’តិអាទិ. ន យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនំ សាទិយតីតិ យថាវុឌ្ឍំ ភិក្ខូនំ វា សាមណេរានំ វា វន្ទនំ ន សាទិយតិ. យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនំ សាទិយតីតិ អត្តនា មុសាវាទំ កត្វា ទស្សិតវស្សានុរូបំ យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនំ សាទិយតិ. ភិក្ខុវស្សគណនាទិកោតិ ឥមិនា ន ឯកកម្មាទិកោវ ឥធ សំវាសោ នាមាតិ ទស្សេតិ.

១៣៨. រាជ…បេ… ភយេនាតិ ឯត្ថ ភយ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ ‘‘រាជភយេន ទុព្ភិក្ខភយេនា’’តិអាទិនា. សំវាសំ នាធិវាសេតិ, យាវ សោ សុទ្ធមានសោតិ រាជភយាទីហិ ¶ គហិតលិង្គតាយ ¶ សោ សុទ្ធមានសោ យាវ សំវាសំ នាធិវាសេតីតិ អត្ថោ. យោ ហិ រាជភយាទិំ វិនា កេវលំ ភិក្ខូ វញ្ចេត្វា តេហិ សទ្ធិំ សំវសិតុកាមតាយ លិង្គំ គណ្ហាតិ, សោ អសុទ្ធចិត្តតាយ លិង្គគ្គហណេនេវ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតិ. អយំ បន តាទិសេន អសុទ្ធចិត្តេន ភិក្ខូ វញ្ចេតុកាមតាយ អភាវតោ យាវ សំវាសំ នាធិវាសេតិ, តាវ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ន ហោតិ. តេនេវ ‘‘រាជភយាទីហិ គហិតលិង្គានំ ‘គិហី មំ សមណោតិ ជានន្តូ’តិ វញ្ចនចិត្តេ សតិបិ ភិក្ខូនំ វញ្ចេតុកាមតាយ អភាវា ទោសោ ន ជាតោ’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘វូបសន្តភយតា ឥធ សុទ្ធចិត្តតា’’តិ វទន្តិ, ឯវញ្ច សតិ សោ វូបសន្តភយោ យាវ សំវាសំ នាធិវាសេតិ, តាវ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថេ វិញ្ញាយមានេ អវូបសន្តភយស្ស សំវាសសាទិយនេបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ អាបជ្ជេយ្យ, ន ច អដ្ឋកថាយំ អវូបសន្តភយស្ស សំវាសសាទិយនេបិ អថេយ្យសំវាសកតា ទស្សិតា. សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានិ ភុញ្ជន្តោតិ ច ឥមិនា អវូបសន្តភយេនបិ សំវាសំ អសាទិយន្តេនេវ ភវិតព្ពន្តិ ទីបេតិ. តេនេវ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ ‘‘យស្មា វិហារំ អាគន្ត្វា សង្ឃិកំ គណ្ហន្តស្ស សំវាសំ បរិហរិតុំ ទុក្ករំ, តស្មា ‘សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានិ ភុញ្ជន្តោ’តិ ឥទំ វុត្ត’’ន្តិ. តស្មា រាជភយាទីហិ គហិតលិង្គតាយេវេត្ថ សុទ្ធចិត្តតាតិ គហេតព្ពំ.

សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានីតិ សព្ពសាមយិកានំ សាធារណំ កត្វា វីថិចតុក្កាទីសុ ឋបេត្វា ទាតព្ពភត្តានិ. កាយបរិហារិយានីតិ កាយេន បរិហរិតព្ពានិ. អព្ភុគ្គច្ឆន្តីតិ អភិមុខំ គច្ឆន្តិ. កម្មន្តានុដ្ឋានេនាតិ កសិគោរក្ខាទិកម្មាករណេន. តទេវ បត្តចីវរំ អាទាយ វិហារំ គច្ឆតីតិ ¶ ចីវរានិ និវាសនបារុបនវសេន អាទាយ, បត្តញ្ច អំសកូដេ លគ្គេត្វា វិហារំ គច្ឆតិ.

នាបិ សយំ ជានាតីតិ ‘‘យោ ឯវំ បព្ពជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតី’’តិ វា ‘‘ឯវំ កាតុំ ន លភតី’’តិ វា ‘‘ឯវំ បព្ពជិតោ សមណោ នាម ន ហោតី’’តិ វា ន ជានាតិ. យោ ឯវំ បព្ពជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតីតិ ឥទំ បន និទស្សនមត្តំ. អនុបសម្បន្នកាលេយេវាតិ ឥមិនា ឧបសម្បន្នកាលេ សុត្វា សចេបិ នារោចេតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ទីបេតិ.

សិក្ខំ ¶ អប្បច្ចក្ខាយ…បេ… ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ឥទំ ភិក្ខូហិ ទិន្នលិង្គស្ស អបរិច្ចត្តត្តា ន លិង្គត្ថេនកោ ហោតិ, លិង្គានុរូបស្ស សំវាសស្ស សាទិតត្តា នាបិ សំវាសត្ថេនកោ ហោតីតិ វុត្តំ. ឯកោ ភិក្ខុ កាសាយេ សឧស្សាហោវ ឱទាតំ និវាសេត្វាតិ ឯត្ថាបិ ឥទមេវ ការណំ ទដ្ឋព្ពំ. បរតោ ‘‘សាមណេរោ សលិង្គេ ឋិតោ’’តិអាទិនា សាមណេរស្ស វុត្តវិធានេសុបិ អថេយ្យសំវាសបក្ខេ អយមេវ នយោ. ‘‘ភិក្ខុនិយាបិ ឯសេវ នយោ’’តិ វុត្តមេវត្ថំ ‘‘សាបិ គិហិភាវំ បត្ថយមានា’’តិអាទិនា វិភាវេតិ.

សចេ កោចិ វុឌ្ឍបព្ពជិតោតិ សាមណេរំ សន្ធាយ វុត្តំ. មហាបេឡាទីសូតិ ឯតេន គិហិសន្តកំ ទស្សិតំ. សាមណេរបដិបាដិយា…បេ… ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ, បារាជិកំ បន អាបជ្ជតិយេវ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១១០) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១១០) បន – ថេយ្យាយ លិង្គគ្គហណមត្តម្បិ ឥធ សំវាសោ ឯវាតិ អាហ ‘‘តយោ ថេយ្យសំវាសកា’’តិ. ន ¶ យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនន្តិ ភិក្ខូនំ សាមណេរានំ វា វន្ទនំ ន សាទិយតិ. យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនន្តិ អត្តនា មុសាវាទេន ទស្សិតវស្សក្កមេន ភិក្ខូនំ វន្ទនំ សាទិយតិ. ទហរសាមណេរោ បន វុឌ្ឍសាមណេរានំ, ទហរភិក្ខូ ច វុឌ្ឍានំ វន្ទនំ សាទិយន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ. ឥមស្មិំ អត្ថេតិ សំវាសត្ថេនកត្ថេ. ភិក្ខុវស្សានីតិ ឥទំ សំវាសត្ថេនកេ វុត្តបាឋវសេន វុត្តំ, សយមេវ បន បព្ពជិត្វា សាមណេរវស្សានិ គណេន្តោបិ ឧភយត្ថេនកោ ឯវ. ន កេវលញ្ច បុរិសោវ, ឥត្ថីបិ ភិក្ខូនីសុ ឯវំ បដិបជ្ជតិ, ថេយ្យសំវាសិកាវ. អាទិកម្មិកាបិ ចេត្ថ ន មុច្ចន្តិ. ឧបសម្បន្នេសុ ឯវ បញ្ញត្តាបត្តិំ បដិច្ច អាទិកម្មិកា វុត្តា, តេនេវេត្ថ អាទិកម្មិកោបិ ន មុត្តោ.

រាជ…បេ… ភយេនាតិ ឯត្ថ ភយ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. យាវ សោ សុទ្ធមានសោតិ ‘‘ឥមិនា លិង្គេន ភិក្ខូ វញ្ចេត្វា តេហិ សំវសិស្សាមី’’តិ អសុទ្ធចិត្តាភាវេន សុទ្ធចិត្តោ. តេន ហិ អសុទ្ធចិត្តេន លិង្គេ គហិតមត្តេ បច្ឆា ភិក្ខូហិ សហ សំវសតុ វា មា វា, លិង្គត្ថេនកោ ហោតិ. បច្ឆា សំវសន្តោបិ អភព្ពោ ហុត្វា សំវសតិ, តស្មា ឧភយត្ថេនកោបិ លិង្គត្ថេនកេ ឯវ បវិសតីតិ វេទិតព្ពំ. យោ បន រាជាទិភយេន សុទ្ធចិត្តោវ លិង្គំ គហេត្វា វិចរន្តោ ¶ បច្ឆា ‘‘ភិក្ខុវស្សានិ គណេត្វា ជីវស្សាមី’’តិ អសុទ្ធចិត្តំ ឧប្បាទេតិ, សោ ចិត្តុប្បាទមត្តេន ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ សុទ្ធចិត្តេន គហិតលិង្គត្តា. សចេ បន សោ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ គន្ត្វា សាមណេរវស្សគណនាទិំ ករោតិ, តទា សំវាសត្ថេនកោ, ឧភយត្ថេនកោ វា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. យំ បន បរតោ ‘‘សហ ធុរនិក្ខេបេន អយម្បិ ថេយ្យសំវាសកោវា’’តិ វុត្តំ, តំ ភិក្ខូហិ សង្គម្ម សំវាសាធិវាសនវសេន ធុរនិក្ខេបំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេន វុត្តំ ‘‘សំវាសំ នាធិវាសេតិ, យាវា’’តិ ¶ , តស្ស តាវ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ន វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថ ច ចោរាទិភយំ វិនាបិ កីឡាធិប្បាយេន លិង្គំ គហេត្វា ភិក្ខូនម្បិ សន្តិកេ បព្ពជិតាលយំ ទស្សេត្វា វន្ទនាទិំ អសាទិយន្តោបិ ‘‘សោភតិ នុ ខោ មេ បព្ពជិតលិង្គ’’ន្តិអាទិនា សុទ្ធចិត្តេន គណ្ហន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានីតិ សព្ពសាមយិកានំ សាធារណំ កត្វា បញ្ញត្តានិ ភត្តានិ. ឥទញ្ច ភិក្ខូនញ្ញេវ និយមិតភត្តគ្គហណេ សំវាសោបិ សម្ភវេយ្យាតិ សព្ពសាធារណភត្តំ វុត្តំ. សំវាសំ បន អសាទិយិត្វា អភិក្ខុកវិហារាទីសុ វិហារភត្តាទីនិ ភុញ្ជន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ ឯវ. កម្មន្តានុដ្ឋានេនាតិ កសិអាទិកម្មាករណេន. បត្តចីវរំ អាទាយាតិ ភិក្ខុលិង្គវសេន សរីរេន ធារេត្វា.

យោ ឯវំ បព្ពជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតីតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ. ‘‘ថេយ្យសំវាសកោ’’តិ បន នាមំ អជានន្តោបិ ‘‘ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វា ‘‘ករោន្តោ សមណោ នាម ន ហោតី’’តិ វា ‘‘យទិ អារោចេស្សាមិ, ឆឌ្ឌយិស្សន្តិ ម’’ន្តិ វា ‘‘យេន កេនចិ បព្ពជ្ជា មេ ន រុហតី’’តិ ជានាតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ. យោ បន បឋមំ ‘‘បព្ពជ្ជា ឯវំ មេ គហិតា’’តិ សញ្ញី កេវលំ អន្តរា អត្តនោ សេតវត្ថនិវាសនាទិវិប្បការំ បកាសេតុំ លជ្ជន្តោ ន កថេតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ. អនុបសម្បន្នកាលេយេវាតិ ឯត្ថ អវធារណេន ឧបសម្បន្នកាលេ ថេយ្យសំវាសកលក្ខណំ ញត្វា វញ្ចនាយបិ នារោចេតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ទីបេតិ. សោ ហិ សុទ្ធចិត្តេន គហិតលិង្គត្តា លិង្គត្ថេនកោ ន ហោតិ, លទ្ធូបសម្បទត្តា តទនុគុណស្សេវ សំវាសស្ស សាទិតត្តា សំវាសត្ថេនកោបិ ¶ ន ហោតិ. អនុបសម្បន្នោ បន លិង្គត្ថេនកោ ហោតិ, សំវាសារហស្ស លិង្គស្ស គហិតត្តា សំវាសសាទិយនមត្តេន សំវាសត្ថេនកោ ហោតិ.

សលិង្គេ ¶ ឋិតោតិ សលិង្គភាវេ ឋិតោ. ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ភិក្ខូហិ ទិន្នលិង្គស្ស អបរិច្ចត្តត្តា លិង្គត្ថេនកោ ន ហោតិ. ភិក្ខុបដិញ្ញាយ អបរិច្ចត្តត្តា សំវាសត្ថេនកោ ន ហោតិ. យំ បន មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា) ‘‘លិង្គានុរូបស្ស សំវាសស្ស សាទិតត្តា នាបិ សំវាសត្ថេនកោ’’តិ ការណំ វុត្តំ, តម្បិ ឥទមេវ ការណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥតរថា សាមណេរស្សាបិ ភិក្ខុវស្សគណនាទីសុ លិង្គានុរូបសំវាសោ ឯវ សាទិតោតិ សំវាសត្ថេនកតា ន សិយា ភិក្ខូហិ ទិន្នលិង្គស្ស ឧភិន្នម្បិ សាធារណត្តា. យថា ចេត្ថ ភិក្ខុ, ឯវំ សាមណេរោបិ បារាជិកំ សមាបន្នោ សាមណេរបដិញ្ញាយ អបរិច្ចត្តត្តា សំវាសត្ថេនកោ ន ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. សោភតីតិ សម្បដិច្ឆិត្វាតិ កាសាវធារណេ ធុរំ និក្ខិបិត្វា គិហិភាវំ សម្បដិច្ឆិត្វា.

សចេ កោចិ វុឌ្ឍបព្ពជិតោតិ សាមណេរំ សន្ធាយ វុត្តំ. មហាបេឡាទីសូតិ វិលីវាទិមយេសុ ឃរទ្វារេសុ ឋបិតេសុ ភត្តភាជនវិសេសេសុ. ឯតេន វិហារេ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វស្សគណនាទីនំ អករណំ ទស្សេតីតិ វុត្តំ.

១៣៩. តិត្ថិយបក្កន្តកកថាយំ តេសំ លិង្គេ អាទិន្នមត្តេ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតីតិ ‘‘តិត្ថិយោ ភវិស្សាមី’’តិ គតស្ស លិង្គគ្គហណេនេវ តេសំ លទ្ធិបិ គហិតាយេវ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ. កេនចិ បន ‘‘តេសំ លិង្គេ អាទិន្នមត្តេ លទ្ធិយា គហិតាយបិ អគ្គហិតាយបិ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ‘‘តិត្ថិយោ ភវិស្សាមី’’តិ គតស្ស លិង្គសម្បដិច្ឆនតោ អញ្ញំ លទ្ធិគ្គហណំ ¶ នាម អត្ថិ. លិង្គសម្បដិច្ឆនេនេវ ហិ សោ គហិតលទ្ធិកោ ហោតិ. តេនេវ ‘‘វីមំសនត្ថំ កុសចីរាទីនិ…បេ… យាវ ន សម្បដិច្ឆតិ, តាវ តំ លទ្ធិ រក្ខតិ, សម្បដិច្ឆិតមត្តេ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. នគ្គោវ អាជីវកានំ ឧបស្សយំ គច្ឆតិ, បទវារេ បទវារេ ទុក្កដន្តិ ‘‘អាជីវកោ ភវិស្ស’’ន្តិ អសុទ្ធចិត្តេន គមនបច្ចយា ទុក្កដំ វុត្តំ. នគ្គេន ហុត្វា គមនបច្ចយាបិ បទវារេ ទុក្កដា ន មុច្ចតិយេវាតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១១០) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១១០) បន – តិត្ថិយបក្កន្តកាទិកថាសុ តេសំ លិង្គេ អាទិន្នមត្តេតិ វីមំសាទិអធិប្បាយំ វិនា ‘‘តិត្ថិយោ ភវិស្សាមី’’តិ សន្និដ្ឋានវសេន លិង្គេ កាយេន ធារិតមត្តេ. សយមេវាតិ តិត្ថិយានំ សន្តិកំ អគន្ត្វា ¶ សយមេវ សង្ឃារាមេបិ កុសចីរាទីនិ និវាសេតិ. អាជីវកោ ភវិស្សន្តិ…បេ… គច្ឆតីតិ អាជីវកានំ សន្តិកេ តេសំ បព្ពជនវិធិនា ‘‘អាជីវកោ ភវិស្សាមី’’តិ គច្ឆតិ. តស្ស ហិ តិត្ថិយភាវូបគមនំ បតិ សន្និដ្ឋានេ វិជ្ជមានេបិ ‘‘គន្ត្វា ភវិស្សាមី’’តិ បរិកប្បិតត្តា បទវារេ ទុក្កដមេវ វុត្តំ. ទុក្កដន្តិ បាឡិយា អវុត្តេបិ មេថុនាទីសុ វុត្តបុព្ពបយោគទុក្កដានុលោមតោ វុត្តំ. ឯតេន ច សន្និដ្ឋានវសេន លិង្គេ សម្បដិច្ឆិតេ បារាជិកំ, តតោ បុរិមបយោគេ ថុល្លច្ចយញ្ច វត្តព្ពមេវ. ថុល្លច្ចយក្ខណេ និវត្តន្តោបិ អាបត្តិំ ទេសាបេត្វា មុច្ចតិ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ សង្ឃភេទេបិ លោហិតុប្បាទេបិ ភិក្ខូនំ បុព្ពបយោគាទីសុ ទុក្កដថុល្លច្ចយបារាជិកាហិ មុច្ចនសីមា ច វេទិតព្ពា. សាសនវិរុទ្ធតាយេត្ថ អាទិកម្មិកានម្បិ អនាបត្តិ ន វុត្តា. បព្ពជ្ជាយបិ អភព្ពតាទស្សនត្ថំ បនេតេ អញ្ញេ ច បារាជិកកណ្ឌេ វិសុំ ¶ សិក្ខាបទេន បារាជិកាទិំ អទស្សេត្វា ឥធ អភព្ពេសុ ឯវ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

តំ លទ្ធីតិ តិត្ថិយវេសេ សេដ្ឋភាវគ្គហណមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តេសញ្ហិ តិត្ថិយានំ សស្សតាទិគ្គាហំ គណ្ហន្តោបិ លិង្គេ អសម្បដិច្ឆិតេ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ន ហោតិ, តំ លទ្ធិំ អគ្គហេត្វាបិ ‘‘ឯតេសំ វតចរិយា សុន្ទរា’’តិ លិង្គំ សម្បដិច្ឆន្តោ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិ ឯវ. លទ្ធិយា អភាវេនាតិ ភិក្ខុភាវេ សាលយតាយ តិត្ថិយភាវូបគមនលទ្ធិយា អភាវេន. ឯតេន ច អាបទាសុ កុសចីរាទិំ បារុបន្តស្សបិ នគ្គស្ស វិយ អនាបត្តីតិ ទស្សេតិ. ឧបសម្បន្នភិក្ខុនា កថិតោតិ ឯត្ថ សង្ឃភេទកោបិ ឧបសម្បន្នភិក្ខុនាវ កថិតោ, មាតុឃាតកាទយោ បន អនុបសម្បន្នេនាតិបិ ទដ្ឋព្ពន្តិ អាគតំ.

១៤០. តិរច្ឆានកថាយំ ‘‘យោ កោចិ អមនុស្សជាតិយោ, សព្ពោវ ឥមស្មិំ អត្ថេ តិរច្ឆានគតោតិ វេទិតព្ពោ’’តិ ឯតេន ឯសោ មនុស្សជាតិយោ ឯវ ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិតុំ វា ឧបសម្បជ្ជិតុំ វា លភតិ, ន តតោ អញ្ញេតិ ទីបេតិ. តេនាហ ភគវា ‘‘តុម្ហេ ខោត្ថ នាគា អវិរុឡ្ហិធម្មា ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ’’តិ (មហាវ. ១១១).

១៤១. អានន្តរិយកថាយំ តិរច្ឆានាទិអមនុស្សជាតិតោ មនុស្សជាតិកានញ្ញេវ បុត្តេសុ មេត្តាទយោបិ តិក្ខវិសទា ហោន្តិ លោកុត្តរគុណា វិយាតិ អាហ ‘‘មនុស្សិត្ថិភូតា ជនិកា មាតា’’តិ. យថា មនុស្សានញ្ញេវ កុសលបវត្តិ តិក្ខវិសទា, ឯវំ អកុសលបវត្តិបីតិ អាហ ‘‘សយម្បិ ¶ មនុស្សជាតិកេនេវា’’តិអាទិ. អថ វា យថា សមានជាតិយស្ស វិកោបនេ កម្មំ គរុតរំ, ន តថា វិជាតិយស្សាតិ អាហ ‘‘មនុស្សិត្ថិភូតា’’តិ. បុត្តសម្ពន្ធេន មាតុបិតុសមញ្ញា ¶ , ទត្តកិត្តិមាទិវសេនបិ បុត្តវោហារោ លោកេ ទិស្សតិ, សោ ច ខោ បរិយាយតោតិ និប្បរិយាយសិទ្ធតំ ទស្សេតុំ ‘‘ជនិកា មាតា’’តិ វុត្តំ. យថា មនុស្សត្តភាវេ ឋិតស្សេវ កុសលធម្មានំ តិក្ខវិសទសូរភាវាបត្តិ យថា តំ តិណ្ណម្បិ ពោធិសត្តានំ ពោធិត្តយនិព្ពត្តិយំ, ឯវំ មនុស្សត្តភាវេ ឋិតស្សេវ អកុសលធម្មានម្បិ តិក្ខវិសទសូរភាវាបត្តីតិ អាហ ‘‘សយម្បិ មនុស្សជាតិកេនេវា’’តិ. អានន្តរិយេនាតិ ឯត្ថ ចុតិអនន្តរំ និរយេ បដិសន្ធិផលំ អនន្តរំ នាម, តស្មិំ អនន្តរេ ជនកត្តេន និយុត្តំ អានន្តរិយំ, តេន. អថ វា ចុតិអនន្តរំ ផលំ អនន្តរំ នាម, តស្មិំ អនន្តរេ និយុត្តំ, តន្និព្ពត្តនេន អនន្តរករណសីលំ, អនន្តរប្បយោជនំ វា អានន្តរិយំ, តេន អានន្តរិយេន មាតុឃាតកកម្មេន. បិតុឃាតកេបិ ‘‘យេន មនុស្សភូតោ ជនកោ បិតា សយម្បិ មនុស្សជាតិកេនេវ សតា សញ្ចិច្ច ជីវិតា វោរោបិតោ, អយំ អានន្តរិយេន បិតុឃាតកកម្មេន បិតុឃាតកោ’’តិអាទិនា សព្ពំ វេទិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘បិតុឃាតកេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ.

បរិវត្តិតលិង្គម្បិ មាតរំ វា បិតរំ វា ជីវិតា វោរោបេន្តស្ស អានន្តរិយកម្មំ ហោតិយេវ. សតិបិ ហិ លិង្គបរិវត្តេ សោ ឯវ ឯកកម្មនិព្ពត្តោ ភវង្គប្បពន្ធោ ជីវិតប្បពន្ធោ, ន អញ្ញោតិ. យោ បន សយំ មនុស្សោ តិរច្ឆានភូតំ បិតរំ វា មាតរំ វា, សយំ វា តិរច្ឆានភូតោ មនុស្សភូតំ, តិរច្ឆានោយេវ វា តិរច្ឆានភូតំ ជីវិតា វោរោបេតិ, តស្ស កម្មំ អានន្តរិយំ ន ហោតិ, ភារិយំ បន ហោតិ, អានន្តរិយំ អាហច្ចេវ តិដ្ឋតិ. ឯឡកចតុក្កំ សង្គាមចតុក្កំ ចោរចតុក្កញ្ចេត្ថ កថេតព្ពំ. ‘‘ឯឡកំ មារេមី’’តិ អភិសន្ធិនាបិ ហិ ឯឡកដ្ឋានេ ឋិតំ មនុស្សោ មនុស្សភូតំ មាតរំ វា បិតរំ វា មារេន្តោ អានន្តរិយំ ¶ ផុសតិ មរណាធិប្បាយេនេវ អានន្តរិយវត្ថុនោ វិកោបិតត្តា. ឯឡកាភិសន្ធិនា, បន មាតាបិតិអភិសន្ធិនា វា ឯឡកំ មារេន្តោ អានន្តរិយំ ន ផុសតិ អានន្តរិយវត្ថុនោ អភាវតោ. មាតាបិតិអភិសន្ធិនា មាតាបិតរោ មារេន្តោ ផុស្សតេវ. ឯស នយោ ឥតរស្មិម្បិ ចតុក្កទ្វយេ. យថា ច មាតាបិតូសុ, ឯវំ អរហន្តេសុ ឯតានិ ចតុក្កានិ វេទិតព្ពានិ. សព្ពត្ថ ហិ បុរិមំ អភិសន្ធិចិត្តំ អប្បមាណំ, វធកចិត្តំ, បន តទារម្មណជីវិតិន្ទ្រិយញ្ច បមាណំ. កតានន្តរិយកម្មោ ច ‘‘តស្ស កម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហេស្សាមី’’តិ សកលចក្កវាឡំ មហាចេតិយប្បមាណេហិ កញ្ចនថូបេហិ បូរេត្វាបិ សកលចក្កវាឡំ បូរេត្វា និសិន្នស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ¶ ទត្វាបិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សង្ឃាដិកណ្ណំ អមុញ្ចន្តោ វិចរិត្វាបិ កាយស្ស ភេទា និរយមេវ ឧបបជ្ជតិ, បព្ពជ្ជញ្ច ន លភតិ. បិតុឃាតកេ វេសិយា បុត្តោតិ ឧបលក្ខណមត្តំ, កុលិត្ថិយា អតិចារិនិយា បុត្តោបិ អត្តនោ បិតរំ អជានិត្វា ឃាន្តេន្តោបិ បិតុឃាតកោវ ហោតិ.

អរហន្តឃាតកកម្មេ អវសេសន្តិ អនាគាមិអាទិកំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន តតិយបារាជិកវណ្ណនាតោ គហេតព្ពោ.

‘‘ទុដ្ឋចិត្តេនា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘វធកចិត្តេនា’’តិ. វធកចេតនាយ ហិ ទូសិតំ ចិត្តំ ឥធ ទុដ្ឋចិត្តំ នាម. លោហិតំ ឧប្បាទេតីតិ ឯត្ថ តថាគតស្ស អភេជ្ជកាយតាយ បរូបក្កមេន ចម្មច្ឆេទំ កត្វា លោហិតបគ្ឃរណំ នាម នត្ថិ, សរីរស្ស បន អន្តោយេវ ឯកស្មិំ ឋានេ លោហិតំ សមោសរតិ, អាឃាតេន បកុប្បមានំ សញ្ចិតំ ហោតិ. ទេវទត្តេន បវិទ្ធសិលតោ ភិជ្ជិត្វា គតា សក្ខលិកាបិ តថាគតស្ស បាទន្តំ បហរិ, ផរសុនា បហដោ វិយ ¶ បាទោ អន្តោលោហិតោយេវ អហោសិ. ជីវកោ បន តថាគតស្ស រុចិយា សត្ថកេន ចម្មំ ឆិន្ទិត្វា តម្ហា ឋានា ទុដ្ឋលោហិតំ នីហរិត្វា ផាសុមកាសិ, តេនស្ស បុញ្ញកម្មមេវ អហោសិ. តេនាហ ‘‘ជីវកោ វិយា’’តិអាទិ.

អថ យេ បរិនិព្ពុតេ តថាគតេ ចេតិយំ ភិន្ទន្តិ, ពោធិំ ឆិន្ទន្តិ, ធាតុម្ហិ ឧបក្កមន្តិ, តេសំ កិំ ហោតីតិ? ភារិយំ កម្មំ ហោតិ អានន្តរិយសទិសំ. សធាតុកំ បន ថូបំ វា បដិមំ វា ពាធមានំ ពោធិសាខំ ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិ. សចេបិ តត្ថ និលីនា សកុណា ចេតិយេ វច្ចំ បាតេន្តិ, ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិយេវ. បរិភោគចេតិយតោ ហិ សរីរចេតិយំ គរុតរំ. ចេតិយវត្ថុំ ភិន្ទិត្វា គច្ឆន្តេ ពោធិមូលេបិ ឆិន្ទិត្វា ហរិតុំ វដ្ដតិ. យា បន ពោធិសាខា ពោធិឃរំ ពាធតិ, តំ គេហរក្ខណត្ថំ ឆិន្ទិតុំ ន លភតិ. ពោធិអត្ថាយ ហិ គេហំ, ន គេហត្ថាយ ពោធិ. អាសនឃរេបិ ឯសេវ នយោ. យស្មិំ បន អាសនឃរេ ធាតុ និហិតា ហោតិ, តស្ស រក្ខណត្ថាយ តំ សាខំ ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិ. ពោធិជគ្គនត្ថំ ឱជោហរណសាខំ វា បូតិដ្ឋានំ វា ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិយេវ, សត្ថុ រូបកាយបដិជគ្គនេ វិយ បុញ្ញម្បិ ហោតិ.

សង្ឃភេទេ ចតុន្នំ កម្មានន្តិ អបលោកនាទីនំ ចតុន្នំ កម្មានំ. អយំ សង្ឃភេទកោតិ បកតត្តំ ភិក្ខុំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ. បុព្ពេ ឯវ បារាជិកំ សមាបន្នោ វា វត្ថាទិទោសេន វិបន្នុបសម្បទោ វា សង្ឃំ ភិន្ទន្តោបិ អានន្តរិយំ ន ផុសតិ, សង្ឃោ បន ភិន្នោវ ហោតិ, បព្ពជ្ជា ចស្ស ន វារិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ភិក្ខុនីទូសនេ ឥច្ឆមានន្តិ ឱទាតវត្ថវសនំ ឥច្ឆមានំ. តេនេវាហ ‘‘គិហិភាវេ សម្បដិច្ឆិតមត្តេយេវា’’តិ. នេវ បព្ពជ្ជា ¶ អត្ថីតិ យោជនា. យោ ច បដិក្ខិត្តេ អភព្ពេ ច បុគ្គលេ ញត្វា បព្ពាជេតិ, ឧបសម្បាទេតិ វា, ទុក្កដំ. អជានន្តស្ស សព្ពត្ថ អនាបត្តីតិ វេទិតព្ពំ.

១៤២. គព្ភមាសេហិ សទ្ធិំ វីសតិ វស្សានិ អស្សាតិ គព្ភវីសោ. ហាយនវឌ្ឍនន្តិ គព្ភមាសេសុ អធិកេសុ ឧត្តរិ ហាយនំ, ឩនេសុ វឌ្ឍនន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯកូនវីសតិវស្សន្តិ ទ្វាទស មាសេ មាតុកុច្ឆិស្មិំ វសិត្វា មហាបវារណាយ ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ ឯកូនវីសតិវស្សំ. បាដិបទទិវសេតិ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបគមនទិវសេ. ‘‘តិំសរត្តិទិវោ មាសោ’’តិ (អ. និ. ៣.៧១; ៨.៤៣; វិភ. ១០២៣) វចនតោ ‘‘ចត្តារោ មាសា បរិហាយន្តី’’តិ វុត្តំ. វស្សំ ឧក្កឌ្ឍន្តីតិ វស្សំ ឧទ្ធំ កឌ្ឍន្តិ, តតិយសំវច្ឆរេ ឯកមាសស្ស អធិកត្តា មាសបរិច្ចជនវសេន វស្សំ ឧទ្ធំ កឌ្ឍន្តីតិ អត្ថោ, តស្មា តតិយោ សំវច្ឆរោ តេរសមាសិកោ ហោតិ. សំវច្ឆរស្ស បន ទ្វាទសមាសិកត្តា អដ្ឋារសសុ វស្សេសុ អធិកមាសេ វិសុំ គហេត្វា ‘‘ឆ មាសា វឌ្ឍន្តី’’តិ វុត្តំ. តតោតិ ឆមាសតោ. និក្កង្ខា ហុត្វាតិ អធិកមាសេហិ សទ្ធិំ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សត្តា និព្ពេមតិកា ហុត្វា. យំ បន វុត្តំ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ ‘‘អដ្ឋារសន្នំយេវ វស្សានំ អធិកមាសេ គហេត្វា គណិតត្តា សេសវស្សទ្វយស្សបិ អធិកទិវសានិ ហោន្តិ, តានិ អធិកទិវសានិ សន្ធាយ ‘និក្កង្ខា ហុត្វា’តិ វុត្ត’’ន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ទ្វីសុ វស្សេសុ អធិកទិវសានិ នាម វិសុំ ឧបលព្ភន្តិ តតិយេ វស្សេ វស្សុក្កឌ្ឍនវសេន អធិកមាសេ បរិច្ចត្តេយេវ អតិរេកមាសសម្ភវតោ, តស្មា ទ្វីសុ វស្សេសុ អតិរេកទិវសានិ វិសុំ ន សម្ភវន្តិ.

‘‘តេ ទ្វេ មាសេ គហេត្វា វីសតិ វស្សានិ បរិបុណ្ណានិ ហោន្តី’’តិ កស្មា វុត្តំ, ឯកូនវីសតិវស្សម្ហិ ច បុន អបរស្មិំ ¶ វស្សេ បក្ខិត្តេ វីសតិ វស្សានិ បរិបុណ្ណានិ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ឯត្ថ បន…បេ… វុត្ត’’ន្តិ. អនេកត្ថត្តា និបាតានំ បន-សទ្ទោ ហិសទ្ទត្ថោ, ឯត្ថ ¶ ហីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទញ្ហិ វុត្តស្សេវត្ថស្ស សមត្ថនវសេន វុត្តំ. ឥមិនា ច ឥមំ ទីបេតិ – យំ វុត្តំ ‘‘ឯកូនវីសតិវស្សំ សាមណេរំ និក្ខមនីយបុណ្ណមាសិំ អតិក្កម្ម បាដិបទទិវសេ ឧបសម្បាទេន្តី’’តិ, តត្ថ គព្ភមាសេបិ គហេត្វា ទ្វីហិ មាសេហិ អបរិបុណ្ណវីសតិវស្សំ សន្ធាយ ‘‘ឯកូនវីសតិវស្ស’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា អធិកមាសេសុ ទ្វីសុ គហិតេសុ ឯវ វីសតិ វស្សានិ បរិបុណ្ណានិ នាម ហោន្តីតិ. តស្មាតិ យស្មា គព្ភមាសាបិ គណនូបគា ហោន្តិ, តស្មា. ឯកវីសតិវស្សោ ហោតីតិ ជាតទិវសតោ បដ្ឋាយ វីសតិវស្សោ សមានោ គព្ភមាសេហិ សទ្ធិំ ឯកវីសតិវស្សោ ហោតិ. អញ្ញំ ឧបសម្បាទេតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, កម្មវាចាចរិយោ វា ហុត្វា ឧបសម្បាទេតីតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៤០៦) អាគតំ.

គព្ភេ សយិតកាលេន សទ្ធិំ វីសតិមំ វស្សំ បរិបុណ្ណមស្សាតិ គព្ភវីសោ. និក្ខមនីយបុណ្ណមាសីតិ សាវណមាសស្ស បុណ្ណមិយា អាសាឡ្ហីបុណ្ណមិយា អនន្តរបុណ្ណមី. បាដិបទទិវសេតិ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបនាយិកាយ, ទ្វាទស មាសេ មាតុកុច្ឆិស្មិំ វសិត្វា មហាបវារណាយ ជាតំ ឧបសម្បាទេន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘តិំសរត្តិទិវោ មាសោ, ទ្វាទសមាសិកោ សំវច្ឆរោ’’តិ វចនតោ ‘‘ចត្តារោ មាសា បរិហាយន្តី’’តិ វុត្តំ. វស្សំ ឧក្កឌ្ឍន្តីតិ វស្សំ ឧទ្ធំ កឌ្ឍន្តិ, ‘‘ឯកមាសំ អធិកមាសោ’’តិ ឆឌ្ឌេត្វា វស្សំ ឧបគច្ឆន្តីតិ អត្ថោ, តស្មា តតិយោ តតិយោ សំវច្ឆរោ តេរសមាសិកោ ហោតិ. តេ ទ្វេ មាសេ គហេត្វាតិ និក្ខមនីយបុណ្ណមាសតោ យាវ ជាតទិវសភូតា មហាបវារណា, តាវ យេ ទ្វេ មាសា អនាគតា, តេសំ អត្ថាយ ¶ អធិកមាសតោ លទ្ធេ ទ្វេ មាសេ គហេត្វា. តេនាហ ‘‘យោ បវារេត្វា វីសតិវស្សោ ភវិស្សតី’’តិអាទិ. ‘‘និក្កង្ខា ហុត្វា’’តិ ឥទំ អដ្ឋារសន្នំ វស្សានំ ឯវ អធិកមាសេ គហេត្វា តតោ វីសតិយា វស្សេសុបិ ចាតុទ្ទសីនំ អត្ថាយ ចតុន្នំ មាសានំ បរិហាបនេន សព្ពថា បរិបុណ្ណវីសតិវស្សតំ សន្ធាយ វុត្តំ.

បវារេត្វា វីសតិវស្សោ ភវិស្សតីតិ មហាបវារណាទិវសេ អតិក្កន្តេ គព្ភវស្សេន សហ វីសតិវស្សោ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា គព្ភមាសាបិ គណនូបគា ហោន្តិ, តស្មា. ឯកវីសតិវស្សោតិ ជាតិយា វីសតិវស្សំ សន្ធាយ វុត្តំ. អញ្ញំ ឧបសម្បាទេតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, អាចរិយោ វា ហុត្វា ឧបសម្បាទេតិ. សោបីតិ ឧបសម្បាទេន្តោបិ អនុបសម្បន្នោតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៤០៦) អាគតំ.

ឯត្ថ ¶ សិយា – អដ្ឋកថាដីកាសុ ‘‘អដ្ឋារសសុ វស្សេសុ ឆ មាសា វឌ្ឍន្តី’’តិ វុត្តំ, ឥទានិ បន ‘‘ឯកូនវីសតិយា វស្សេសុ សត្ត មាសា អធិកា’’តិ វទន្តិ, កថមេត្ថ វិញ្ញាតព្ពន្តិ? វុច្ចតេ – អដ្ឋកថាដីកាសុ សាសនវោហារេន លោកិយគតិំ អនុបគម្ម តីសុ តីសុ សំវច្ឆរេសុ មាសឆឌ្ឌនំ គហេត្វា ‘‘អដ្ឋារសសុ វស្សេសុ ឆ មាសា វឌ្ឍន្តី’’តិ វុត្តំ, ឥទានិ បន វេទវោហារេន ចន្ទសូរិយគតិសង្ខាតំ តិថិំ គហេត្វា គណេន្តោ ‘‘ឯកូនវីសតិយា វស្សេសុ សត្ត មាសា អធិកា’’តិ វទន្តីតិ, តំ វស្សូបនាយិកកថាយំ អាវិ ភវិស្សតិ.

១៤៣. មាតា វា មតា ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. សោយេវាតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខោ ឯវ.

១៤៤. ‘‘ឯកសីមាយញ្ច ¶ អញ្ញេបិ ភិក្ខូ អត្ថីតិ ឥមិនា ឯកសីមាយំ ភិក្ខុម្ហិ អសតិ ភណ្ឌុកម្មារោចនកិច្ចំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ខណ្ឌសីមាយ វា ឋត្វា នទីសមុទ្ទាទីនិ វា គន្ត្វា បព្ពាជេតព្ពោតិ ឯតេន សព្ពេ សីមដ្ឋកភិក្ខូ អាបុច្ឆិតព្ពា, អនាបុច្ឆា បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ.

១៤៥. អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតន្តិ អគ្គហិតអគ្គំ បិណ្ឌបាតំ. សាមណេរភាគសមកោ អាមិសភាគោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ សាមណេរានំ អាមិសភាគស្ស សមកមេវ ទីយមានត្តា វិសុំ សាមណេរភាគោ នាម នត្ថិ, ហេដ្ឋា គច្ឆន្តំ បន ភត្តំ កទាចិ មន្ទំ ភវេយ្យ, តស្មា ឧបរិ អគ្គហេត្វា សាមណេរបាឡិយាវ គហេត្វា ទាតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. និយតបព្ពជ្ជស្សេវ ចាយំ ភាគោ ទីយតិ. តេនេវ ‘‘អបក្កំ បត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អញ្ញេ វា ភិក្ខូ ទាតុកាមា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៤៦. សយំ បព្ពាជេតព្ពោតិ កេសច្ឆេទនាទីនិ សយំ ករោន្តេន បព្ពាជេតព្ពោ. កេសច្ឆេទនំ កាសាយច្ឆាទនំ សរណទានន្តិ ហិ ឥមានិ តីណិ ករោន្តោ ‘‘បព្ពាជេតី’’តិ វុច្ចតិ, តេសុ ឯកំ ទ្វេ វាបិ ករោន្តោ តថា វោហរីយតិយេវ, តស្មា ឯតំ បព្ពាជេហីតិ កេសច្ឆេទនំ កាសាយច្ឆាទនញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. ឧបជ្ឈាយំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពាជេតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ខណ្ឌសីមំ នេត្វាតិ ភណ្ឌុកម្មារោចនបរិហរណត្ថំ វុត្តំ. តេន សភិក្ខុកេ វិហារេ អញ្ញម្បិ ‘‘ឯតស្ស កេសេ ឆិន្ទា’’តិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ. បព្ពាជេត្វាតិ កេសច្ឆេទនំ សន្ធាយ វទតិ. ភិក្ខុតោ អញ្ញោ បព្ពាជេតុំ ន លភតីតិ សរណទានំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘សាមណេរោ បនា’’តិអាទីតិ ¶ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៤) អាគតំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៤) បន – សយំ បព្ពាជេតព្ពោតិ ¶ ឯត្ថ ‘‘កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា’’តិអាទិវចនតោ កេសច្ឆេទនកាសាយច្ឆាទនសរណទានានិ បព្ពជនំ នាម, តេសុ បច្ឆិមទ្វយំ ភិក្ខូហិ ឯវ កាតព្ពំ, ការេតព្ពំ វា. បព្ពាជេហីតិ ឥទំ តិវិធម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ. ខណ្ឌសីមំ នេត្វាតិ ភណ្ឌុកម្មារោចនបរិហរណត្ថំ. ភិក្ខូនញ្ហិ អនារោចេត្វា ឯកសីមាយ ‘‘ឯតស្ស កេសេ ឆិន្ទា’’តិ អញ្ញំ អាណាបេតុម្បិ ន វដ្ដតិ. បព្ពាជេត្វាតិ កេសាទិច្ឆេទនមេវ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘កាសាយានិ អច្ឆាទេត្វា’’តិ វិសុំ វុត្តត្តា. បព្ពាជេតុំ ន លភតីតិ សរណទានំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនុបសម្បន្នេន ភិក្ខុអាណត្តិយា ទិន្នម្បិ សរណំ ន រុហតីតិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ ដី. មហាវគ្គ ៣៤) – ខណ្ឌសីមំ នេត្វាតិ ភណ្ឌុកម្មារោចនបរិហរណត្ថំ វុត្តំ, តេន សភិក្ខុកេ វិហារេ អញ្ញម្បិ ‘‘ឯតស្ស កេសេ ឆិន្ទា’’តិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘បព្ពាជេត្វា’’តិ ឥមស្ស អធិប្បាយបកាសនត្ថំ ‘‘កាសាយានិ អច្ឆាទេត្វា ឯហី’’តិ វុត្តំ. ឧបជ្ឈាយោ ចេ កេសមស្សុឱរោបនាទីនិ អកត្វា បព្ពជ្ជត្ថំ សរណានិ ទេតិ, ន រុហតិ បព្ពជ្ជា. កម្មវាចាយ សាវេត្វា ឧបសម្បាទេតិ, រុហតិ ឧបសម្បទា. អបត្តចីវរានំ ឧបសម្បទាសិទ្ធិទស្សនតោ, កម្មវិបត្តិយា អភាវតោ ចេតំ យុជ្ជតេវាតិ ឯកេ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘សលិង្គស្សេវ បព្ពជ្ជា, វិលិង្គស្សាបិ ចេតរា;

អបេតបុព្ពវេសស្ស, តំទ្វយា ឥតិ ចាបរេ’’តិ.

ភិក្ខុនា ហិ សហត្ថេន វា អាណត្តិយា វា ទិន្នមេវ កាសាវំ វដ្ដតិ, អទិន្នំ ន វដ្ដតីតិ បន សន្តេស្វេវ កាសាវេសុ, នាសន្តេសុ អសម្ភវតោតិ តេសំ អធិប្បាយោតិ អាគតោ.

ភព្ពរូបោតិ ¶ ភព្ពសភាវោ. តមេវត្ថំ បរិយាយន្តរេន វិភាវេតិ ‘‘សហេតុកោ’’តិ. ញាតោតិ បាកដោ. យសស្សីតិ បរិវារសម្បត្តិយា សមន្នាគតោ.

វណ្ណសណ្ឋានគន្ធាសយោកាសវសេន អសុចិជេគុច្ឆបដិកូលភាវំ បាកដំ ករោន្តេនាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ កេសា នាមេតេ វណ្ណតោបិ បដិកូលា, សណ្ឋានតោបិ គន្ធតោបិ អាសយតោបិ ឱកាសតោបិ ¶ បដិកូលា. មនុញ្ញេបិ ហិ យាគុបត្តេ វា ភត្តបត្តេ វា កេសវណ្ណំ កិញ្ចិ ទិស្វា ‘‘កេសមិស្សកមិទំ, ហរថ ន’’ន្តិ ជិគុច្ឆន្តិ, ឯវំ កេសា វណ្ណតោ បដិកូលា. រត្តិំ ភុញ្ជន្តាបិ កេសសណ្ឋានំ អក្កវាកំ វា មកចិវាកំ វា ឆុបិត្វា តថេវ ជិគុច្ឆន្តិ, ឯវំ សណ្ឋានតោបិ បដិកូលា. តេលមក្ខនបុប្ផធូមាទិសង្ខារវិរហិតានញ្ច កេសានំ គន្ធោ បរមជេគុច្ឆោ ហោតិ. តតោ ជេគុច្ឆតរោ អគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តានំ. កេសា ហិ វណ្ណសណ្ឋានតោ អប្បដិកូលាបិ សិយុំ, គន្ធេន បន បដិកូលាយេវ. យថា ហិ ទហរស្ស កុមារកស្ស វច្ចំ វណ្ណតោ ហលិទ្ទិវណ្ណំ, សណ្ឋានតោ ហលិទ្ទិបិណ្ឌិសណ្ឋានំ. សង្ករដ្ឋានេ ឆឌ្ឌិតញ្ច ឧទ្ធុមាតកកាឡសុនខសរីរំ វណ្ណតោ តាលបក្កវណ្ណំ, សណ្ឋានតោ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋមុទិង្គសណ្ឋានំ, ទាឋាបិស្ស សុមនមកុឡសទិសា, តំ ឧភយម្បិ វណ្ណសណ្ឋានតោ សិយា អប្បដិកូលំ, គន្ធេន បន បដិកូលមេវ, ឯវំ កេសាបិ សិយុំ វណ្ណសណ្ឋានតោ អប្បដិកូលា, គន្ធេន បន បដិកូលាយេវាតិ.

យថា បន អសុចិដ្ឋានេ គាមនិស្សន្ទេន ជាតានិ សូបេយ្យបណ្ណានិ នាគរិកមនុស្សានំ ជេគុច្ឆានិ ហោន្តិ អបរិភោគានិ, ឯវំ កេសាបិ បុព្ពលោហិតមុត្តករីសបិត្តសេម្ហាទិនិស្សន្ទេន ជាតត្តា បរមជេគុច្ឆាតិ. ឯវំ អាសយតោបិ បដិកូលា. ឥមេ ច កេសា នាម គូថរាសិម្ហិ ឧដ្ឋិតកណ្ណកា វិយ ឯកតិំសកោដ្ឋាសរាសិម្ហិ ជាតា, តេ សុសានសង្ការដ្ឋានាទីសុ ¶ ជាតសាកំ វិយ, បរិខាទីសុ ជាតកមលកុវលយាទិបុប្ផំ វិយ ច អសុចិដ្ឋានេ ជាតត្តា បរមជេគុច្ឆាតិ ឯវំ ឱកាសតោ បដិកូលាតិអាទិនា នយេន តចបញ្ចកស្ស វណ្ណាទិវសេន បដិកូលភាវំ បកាសេន្តេនាតិ អត្ថោ.

និជ្ជីវនិស្សត្តភាវំ វា បាកដំ ករោន្តេនាតិ ឥមេ កេសា នាម សីសកដាហបលិវេឋនចម្មេ ជាតា, តត្ថ យថា វម្មិកមត្ថកេ ជាតេសុ កុណ្ឋតិណេសុ ន វម្មិកមត្ថកោ ជានាតិ ‘‘មយិ កុណ្ឋតិណានិ ជាតានី’’តិ, នាបិ កុណ្ឋតិណានិ ជានន្តិ ‘‘មយំ វម្មិកមត្ថកេ ជាតានី’’តិ. ឯវមេវ ន សីសកដាហបលិវេឋនចម្មំ ជានាតិ ‘‘មយិ កេសា ជាតា’’តិ, នាបិ កេសា ជានន្តិ ‘‘មយំ សីសកដាហបលិវេឋនចម្មេ ជាតា’’តិ, អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ ‘‘កេសា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូ’’តិអាទិនា នយេន និជ្ជីវនិស្សត្តភាវំ បកាសេន្តេន. បុព្ពេតិ បុរិមពុទ្ធានំ សន្តិកេ. មទ្ទិតសង្ខារោតិ នាមរូបវវត្ថានេន ចេវ បច្ចយបរិគ្គហវសេន ច ញាណេន បរិមទ្ទិតសង្ខារោ. ភាវិតភាវនោតិ កលាបសម្មសនាទិនា សព្ពសោ កុសលភាវនាយ បូរណេន ភាវិតភាវនោ ¶ . អទិន្នំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘បព្ពជ្ជា ន រុហតីតិ វទន្តី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៤) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៤) បន – យសស្សីតិ បរិវារសម្បន្នោ. និជ្ជីវនិស្សត្តភាវន្តិ ‘‘កេសា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូ’’តិអាទិនយំ សង្គណ្ហាតិ, សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៣១១) អាគតនយេន គហេតព្ពំ. បុព្ពេតិ បុព្ពពុទ្ធុប្បាទេសុ ¶ . មទ្ទិតសង្ខារោតិ វិបស្សនាវសេន វុត្តំ. ភាវិតភាវនោតិ សមថវសេនបិ.

កាសាយានិ តិក្ខត្តុំ វា…បេ… បដិគ្គាហាបេតព្ពោតិ ឯត្ថ ‘‘សព្ពទុក្ខនិស្សរណត្ថាយ ឥមំ កាសាវំ គហេត្វា’’តិ វា ‘‘តំ កាសាវំ ទត្វា’’តិ វា វត្វា ‘‘បព្ពាជេថ មំ, ភន្តេ, អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ ឯវំ យាចនបុព្ពកំ ចីវរំ បដិច្ឆាបេតិ. អថាបីតិអាទិ តិក្ខត្តុំ បដិគ្គាហាបនតោ បរំ កត្តព្ពវិធិទស្សនំ, អថាបីតិ តតោ បរម្បីតិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘ចីវរំ អប្បដិគ្គាហាបេត្វា បព្ពាជនប្បការភេទទស្សនត្ថំ ‘អថាបី�