📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

វិនយាលង្ការ-ដីកា (បឋមោ ភាគោ)

គន្ថារម្ភកថា

មុត្តហារាទិនយគាថា

យោ ¶ ¶ លោកេ លោកលោកោ វរតរបរទោ រាជរាជគ្គជញ្ញោ;

អាកាសាការការោ បរមរតិរតោ ទេវទេវន្តវជ្ជោ.

សំសារាសារសារោ សុនរនមនតោ មារហារន្តរដ្ឋោ;

លោកាលង្ការការោ អតិសតិគតិមា ធីរវីរត្តរម្មោ.

សីហនិវត្តននយគាថា

សំសារចក្កវិទ្ធំសំ, ¶ សម្ពុទ្ធំ តំ សុមានសំ;

សំនមាមិ សុគុណេសំ, សំទេសិតសុទុទ្ទសំ.

អនោតត្តោទកាវត្តនយគាថា

យេន ¶ វិទ្ធំសិតា បាបា, យេន និព្ពាបិតា ទរា;

យេន លោកា និស្សរិសុំ, យេន ចាហំ នមាមិ តំ.

ចតុទីបចក្កវត្តននយគាថា

សង្ឃំ សសង្ឃំ នមាមិ, វន្តន្តវរធម្មជំ;

មគ្គគ្គមនផលដ្ឋំ, សុសំសំ សុភមានសំ.

អព្យបេតចតុបាទអាទិយមកគាថា

វិនយំ វិនយំ សារំ, សង្គហំ សង្គហំ ករំ;

ចរិយំ ចរិយំ វន្ទេ, បរមំ បរមំ សុតំ.

ព្យបេតចតុបាទអាទិអន្តយមកគាថា

បការេ ពហុបការេ, សាគរេ គុណសាគរេ;

គរវោ មម គរវោ, វន្ទាមិ អភិវន្ទាមិ.

វត្ថុត្តយេ គន្ថការេ, គរូសុ សាទរំ មយា;

កតេន នមក្ការេន, ហិត្វា សព្ពេ ឧបទ្ទវេ.

សិក្ខាកាមេហិ ¶ ធីរេហិ, ជិនសាសនការិភិ;

ភិក្ខូហិ វិនយញ្ញូហិ, សាទរំ អភិយាចិតោ.

វណ្ណយិស្សាមិ វិនយ-សង្គហំ បីតិវឌ្ឍនំ;

ភិក្ខូនំ វេនយិកានំ, យថាសត្តិពលំ អហំ.

បោរាណេហិ កតា ដីកា, កិញ្ចាបិ អត្ថិ សា បន;

អតិសង្ខេបភាវេន, ន សាធេតិ យថិច្ឆិតំ.

តស្មា ហិ នានាសត្ថេហិ, សារមាទាយ សាធុកំ;

នាតិសង្ខេបវិត្ថារំ, ករិស្សំ អត្ថវណ្ណនំ.

វិនយាលង្ការំ នាម, បេសលានំ បមោទនំ;

ឥមំ បករណំ សព្ពេ, សម្មា ធារេន្តុ សាធវោតិ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

វិវិធវិសេសនយសមន្នាគតំ ¶ កាយវាចាវិនយនករណសមត្ថំ លជ្ជិបេសលភិក្ខូនំ សំសយវិនោទនការកំ យោគាវចរបុគ្គលានំ សីលវិសុទ្ធិសម្បាបកំ ជិនសាសនវុឌ្ឍិហេតុភូតំ បករណមិទមារភិតុកាមោ អយមាចរិយាសភោ បឋមំ តាវ រតនត្តយបណាមបណាមារហភាវអភិធេយ្យករណហេតុ ករណប្បការបករណាភិធាននិមិត្តបយោជនានិ ទស្សេតុំ ‘‘វត្ថុត្តយំ នមស្សិត្វា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ហិ វត្ថុត្តយំ នមស្សិត្វាតិ ឥមិនា រតនត្តយបណាមោ វុត្តោ បណាមេតព្ពបណាមអត្ថទស្សនតោ. សរណំ សព្ពបាណិនន្តិ ឥមិនា បណាមារហភាវោ បណាមហេតុទស្សនតោ. បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយន្តិ អភិធេយ្យោ ឥមស្ស បករណស្ស អត្ថភាវតោ. វិប្បកិណ្ណមនេកត្ថាតិ ករណហេតុ តេនេវការណេន បករណស្ស កតត្តា. សមាហរិត្វា ឯកត្ថ, ទស្សយិស្សមនាកុលន្តិ ករណប្បការោ តេនាការេន បករណស្ស ករណតោ. បករណាភិធានំ បន សមាហរិតសទ្ទស្ស សាមត្ថិយតោ ទស្សិតំ សមាហរិត្វា ទស្សនេនេវ ឥមស្ស បករណស្ស វិនយសង្គហឥតិ នាមស្ស លភនតោ.

និមិត្តំ ¶ បន អជ្ឈត្តិកពាហិរវសេន ទុវិធំ. តត្ថ អជ្ឈត្តិកំ នាម ករុណា, តំ ទស្សនកិរិយាយ សាមត្ថិយតោ ទស្សិតំ តស្មិំ អសតិ ទស្សនកិរិយាយ អភាវតោ. ពាហិរំ នាម សោតុជនសមូហោ, តំ យោគាវចរភិក្ខូនន្តិ តស្ស ករុណារម្មណភាវតោ. បយោជនំ បន ទុវិធំ បណាមបយោជនបករណបយោជនវសេន. តត្ថ បណាមបយោជនំ នាម អន្តរាយវិសោសនបសាទជននាទិកំ, តំ សរណំ សព្ពបាណិនន្តិ ឥមស្ស សាមត្ថិយតោ ទស្សិតំ ហេតុម្ហិ សតិ ផលស្ស អវិនាភាវតោ. វុត្តញ្ហិ អភិធម្មដីកាចរិយេន ‘‘គុណវិសេសវា ហិ បណាមារហោ ¶ ហោតិ, បណាមារហេ ច កតោ បណាមោ វុត្តប្បយោជនសិទ្ធិករោវ ហោតី’’តិ (ធ. ស. មូលដី. ១). បករណបយោជនម្បិ ទុវិធំ មុខ្យានុសង្គិកវសេន. តេសុ មុខ្យបយោជនំ នាម ព្យញ្ជនានុរូបំ អត្ថស្ស បដិវិជ្ឈនំ បកាសនញ្ច អត្ថានុរូបំ ព្យញ្ជនស្ស ឧទ្ទិសនំ ឧទ្ទេសាបនញ្ច, តំ វិនយេ បាដវត្ថាយាតិ ឥមិនា វុត្តំ. អនុសង្គិកបយោជនំ នាម សីលាទិអនុបាទាបរិនិព្ពានន្តោ អត្ថោ, តំ សមាហរិត្វា ឯកត្ថ ទស្សយិស្សន្តិ ឥមស្ស សាមត្ថិយេន ទស្សិតំ ឯកត្ថ សមាហរិត្វា ទស្សនេ សតិ តទុគ្គហបរិបុច្ឆាទិនា កតបយោគស្ស អនន្តរាយេន តទត្ថសិជ្ឈនតោតិ.

កិមត្ថំ បនេត្ថ រតនត្តយបណាមាទយោ អាចរិយេន កតា, ននុ អធិប្បេតគន្ថារម្ភោវ កាតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – ឯត្ថ រតនត្តយបណាមករណំ តព្ពិហតន្តរាយោ ហុត្វា អនាយាសេន គន្ថបរិសមាបនត្ថំ. បណាមារហភាវវចនំ អត្តនោ យុត្តបត្តការិតាទស្សនត្ថំ, តំ វិញ្ញូនំ តោសាបនត្ថំ, តំ បករណស្ស ឧគ្គហណត្ថំ, តំ សព្ពសម្បត្តិនិប្ផាទនត្ថំ. អភិធេយ្យកថនំ វិទិតាភិធេយ្យស្ស គន្ថស្ស វិញ្ញូនំ ឧគ្គហធារណាទិវសេន បដិបជ្ជនត្ថំ. ករណហេតុកថនំ អការណេ កតស្ស វាយាមស្ស និប្ផលភាវតោ តប្បដិក្ខេបនត្ថំ. ករណប្បការកថនំ វិទិតប្បការស្ស គន្ថស្ស សោតូនំ ឧគ្គហណាទីសុ រុចិជននត្ថំ. អភិធានទស្សនំ វោហារសុខត្ថំ. និមិត្តកថនំ អាសន្នការណទស្សនត្ថំ. បយោជនទស្សនំ ទុវិធបយោជនកាមីនំ សោតូនំ សមុស្សាហជននត្ថន្តិ.

រតនត្តយបណាមបយោជនំ បន ពហូហិ បការេហិ វិត្ថារយន្តិ អាចរិយា, តំ តត្ថ តត្ថ វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពំ. ឥធ បន គន្ថគរុភាវមោចនត្ថំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ អធិប្បេតបយោជនមេវ កថយិម្ហ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាចរិយេន –

‘‘និបច្ចការស្សេតស្ស ¶ ¶ ;

កតស្ស រតនត្តយេ;

អានុភាវេន សោសេត្វា;

អន្តរាយេ អសេសតោ’’តិ. (ធ. ស. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា ៧);

អយមេត្ថ សមុទាយត្ថោ, អយំ បន អវយវត្ថោ – អហំ សព្ពបាណីនំ សរណំ សរណីភូតំ វត្ថុត្តយំ នមស្សាមិ, នមស្សិត្វា យោគាវចរភិក្ខូនំ វិនយេ បាដវត្ថាយ អនេកត្ថវិប្បកិណ្ណំ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយំ ឯកត្ថ សមាហរិត្វា អនាកុលំ កត្វា ទស្សយិស្សំ ទស្សយិស្សាមីតិ យោជនា.

តត្ថ វសន្តិ ឯត្ថាតិ វត្ថុ. កិំ តំ? ពុទ្ធាទិរតនំ. តញ្ហិ យស្មា សរណគតា សប្បុរិសា សរណគមនសមង្គិនោ ហុត្វា ពុទ្ធាទិរតនំ អារម្មណំ កត្វា តស្មិំ អារម្មណេ វសន្តិ អាវសន្តិ និវសន្តិ, តស្មា ‘‘វត្ថូ’’តិ វុច្ចតិ. អារម្មណញ្ហិ អាធារោ, អារម្មណិកំ អាធេយ្យោតិ. ឥតោ បរានិបិ វត្ថុសទ្ទស្ស វចនត្ថាទីនិ អាចរិយេហិ វុត្តានិ, តានិបិ តត្ថ តត្ថ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ. ឥធ បន គន្ថវិត្ថារបរិហរណត្ថំ ឯត្តកមេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពន្តិ. តិណ្ណំ សមូហោតិ តយំ, តយោ អំសា អវយវា អស្សាតិ វា តយំ. កិំ តំ? សមុទាយោ. វត្ថូនំ តយន្តិ វត្ថុត្តយំ. កិំ តំ? ពុទ្ធាទិរតនត្តយំ. នមស្សាមីតិ នមស្សិត្វា, អនមិន្តិ នមស្សិត្វា. ពុទ្ធាទិរតនញ្ហិ អារម្មណំ កត្វា ចិត្តស្ស ឧប្បជ្ជនកាលេ ត្វា-បច្ចយោ បច្ចុប្បន្នកាលិកោ ហោតិ, តស្មា បឋមោ វិគ្គហោ កតោ, បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយំ ឯកត្ថ ទស្សនកាលេ អតីតកាលិកោ, តស្មា ទុតិយោ វិគ្គហោ. តេនេវ ច ការណេន អត្ថយោជនាយបិ បច្ចុប្បន្នកាលអតីតកាលវសេន យោជនា កតា.

សរតិ ហិំសតីតិ សរណំ. កិំ តំ? ពុទ្ធាទិរតនត្តយំ. តញ្ហិ សរណគតានំ សប្បុរិសានំ ភយំ សន្តាសំ ទុក្ខំ ទុគ្គតិវិនិបាតំ ¶ សំកិលេសំ សរតិ ហិំសតិ វិនាសេតិ, តស្មា ‘‘សរណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘យស្មិំ, មហានាម, សមយេ អរិយសាវកោ តថាគតំ អនុស្សរតិ, នេវស្ស តស្មិំ សមយេ រាគបរិយុដ្ឋិតំ ចិត្តំ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ៦.១០; ១១.១១),

‘‘ឯវំ ¶ ពុទ្ធំ សរន្តានំ;

ធម្មំ សង្ឃញ្ច ភិក្ខវោ;

ភយំ វា ឆម្ភិតត្តំ វា;

លោមហំសោ ន ហេស្សតី’’តិ ច. (សំ. និ. ១.២៤៩);

យស្មា បន ‘‘សរណ’’ន្តិ ឥទំ បទំ ‘‘នាថ’’ន្តិ បទស្ស វេវចនភូតំ កិតសុទ្ធនាមបទំ ហោតិ, ន កិតមត្តបទំ, តស្មា ធាត្វត្ថោ អន្តោនីតោ. ‘‘សរ ហិំសាយ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ ហិំសត្ថំ គហេត្វា សព្ពបាណីនំ សរណំ ហិំសកំ វត្ថុត្តយំ នមស្សិត្វា វិញ្ញាយមានេ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ សព្ពបាណីនំ សរណំ សរណីភូតំ នាថភូតំ វត្ថុត្តយំ នមស្សិត្វាតិ វិញ្ញាយមានេយេវ យុជ្ជតិ, តេនេវ ច ការណេន អត្ថយោជនាយម្បិ តថា យោជនា កតា. សព្ព-សទ្ទោ និរវសេសត្ថវាចកំ សព្ពនាមបទំ. សហ អវេន យោ វត្តតីតិ សព្ពោតិ កតេ បន សកល-សទ្ទោ វិយ សមុទាយវាចកំ សមាសនាមបទំ ហោតិ. បាណោ ឯតេសំ អត្ថីតិ បាណិនោ, បាណោតិ ចេត្ថ ជីវិតិន្ទ្រិយំ អធិប្បេតំ. សព្ពេ បាណិនោ សព្ពបាណិនោ, តេសំ សព្ពបាណីនំ. ឯត្តាវតា វត្ថុត្តយស្ស សព្ពលោកសរណភាវំ, តតោយេវ ច នមស្សនារហភាវំ, នមស្សនារហេ ច កតាយនមស្សនកិរិយាយ យថាធិប្បេតត្ថសិទ្ធិករភាវំ, អត្តនោ កិរិយាយ ច ខេត្តង្គតភាវំ ទស្សេតិ.

ឯវំ សហេតុកំ រតនត្តយបណាមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បករណារម្ភស្ស សនិមិត្តំ មុខ្យបយោជនំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វិនយេ ¶ បាដវត្ថាយ, យោគាវចរភិក្ខូន’’ន្តិ. ឯត្ថ ច វិនយេ បាដវត្ថាយាតិ មុខ្យបយោជនទស្សនំ, តំទស្សនេន ច អនុសង្គិកបយោជនម្បិ វិភាវិតមេវ ហោតិ ការណេ សិទ្ធេ ការិយស្ស សិជ្ឈនតោ. យោគាវចរភិក្ខូនន្តិ ពាហិរនិមិត្តទស្សនំ, តស្មិំ ទស្សិតេ អជ្ឈត្តិកនិមិត្តម្បិ ទីបិតមេវ ហោតិ អារម្មណេ ញាតេ អារម្មណិកស្ស ញាតព្ពតោ. តត្ថ វិវិធា នយា ឯត្ថាតិ វិនយោ, ទុវិធបាតិមោក្ខទុវិធវិភង្គបញ្ចវិធបាតិមោក្ខុទ្ទេសបញ្ចអាបត្តិក្ខន្ធសត្តអាបត្តិក្ខន្ធាទយោ វិវិធា អនេកប្បការា នយា ឯត្ថ សន្តីតិ អត្ថោ. អថ វា វិសេសា នយា ឯត្ថាតិ វិនយោ, ទឡ្ហីកម្មសិថិលករណបយោជនា អនុបញ្ញត្តិនយាទយោ វិសេសា នយា ឯត្ថ សន្តីតិ អត្ថោ. អថ វា វិនេតីតិ វិនយោ. កាយោ វិនេតិ កាយវាចាយោ, ឥតិ កាយវាចានំ វិនយនតោ វិនយោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘វិវិធវិសេសនយត្តា ¶ ;

វិនយនតោ ចេវ កាយវាចានំ;

វិនយត្ថវិទូហិ អយំ;

វិនយោ ‘វិនយោ’តិ អក្ខាតោ’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា; ទី. និ. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា);

កោ សោ? វិនយបិដកំ. តស្មិំ វិនយេ. បដតិ វិយត្តភាវំ គច្ឆតីតិ បដុ. កោ សោ? បណ្ឌិតោ. បដុនោ ភាវោ បាដវំ. កិំ តំ? ញាណំ. អសតិ ការណានុរូបំ ភវតីតិ អត្ថោ. កោ សោ? បយោជនំ. បាដវមេវ អត្ថោ បាដវត្ថោ, តស្ស បាដវត្ថាយ, វិនយបិដកេ កោសល្លញាណបយោជនាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. យុញ្ជនំ យោគោ, កម្មដ្ឋានមនសិការោ. អវចរន្តីតិ អវចរា, យោគេ អវចរា យោគាវចរា, កម្មដ្ឋានិកា ភិក្ខូ. សំសារេ ភយំ ឥក្ខន្តីតិ ភិក្ខូ, យោគាវចរា ច តេ ភិក្ខូ ចាតិ យោគាវចរភិក្ខូ, តេសំ យោគាវចរភិក្ខូនំ. ឯតេន ¶ វិនយេ បដុភាវោ នាម ភិក្ខូនំយេវ អត្ថោ ហោតិ, ន គហដ្ឋតាបសបរិព្ពាជកាទីនំ. ភិក្ខូសុ ច កម្មដ្ឋានេ និយុត្តានំ លជ្ជិបេសលភិក្ខូនំយេវ, ន វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានានំ អលជ្ជិភិក្ខូនន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ.

ឯវំ បករណារម្ភស្ស សនិមិត្តំ បយោជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សហេតុកំ អភិធេយ្យំ ទស្សេតុំ ‘‘វិប្បកិណ្ណមនេកត្ថ, បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយ’’ន្តិ អាហ. តត្ថ វិប្បកិណ្ណំ អនេកត្ថាតិ ឥមិនា បករណារម្ភស្ស ហេតុំ ទស្សេតិ ហេតុមន្តវិសេសនត្តា, ឥមស្ស អនេកត្ថវិប្បកិណ្ណត្តាយេវ អាចរិយស្ស អារម្ភោ ហោតិ, ន អវិប្បកិណ្ណេ សតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘សមាហរិត្វា ឯកត្ថ ទស្សយិស្ស’’ន្តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា). បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយន្តិ ឥមិនា បករណាភិធេយ្យំ. តត្ថ កិរតិ វិក្ខិបតីតិ កិណ្ណោ, បការេន កិណ្ណោ បកិណ្ណោ, វិវិធេន បកិណ្ណោ វិប្បកិណ្ណោ. កោ សោ? បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ, តំ វិប្បកិណ្ណំ.

អនេកត្ថាតិ ឯត្ថ សង្ខ្យាវាចកោ សព្ពនាមិកោ ឯក-សទ្ទោ, ន ឯកោ អនេកេ. ពហ្វត្ថវាចកោ អនេកសទ្ទោ. ឯកន្តឯកវចនន្តោបិ ឯក-សទ្ទោ ន-ឥតិនិបាតេន យុត្តត្តា ពហុវចនន្តោ ជាតោតិ. តត្ថ អនេកត្ថ ពហូសូតិ អត្ថោ, បារាជិកកណ្ឌដ្ឋកថាទីសុ អនេកេសុ បករណេសូតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. បោរាណដីកាយំ បន អនេកត្ថាតិ អនេកេសុ សិក្ខាបទបទេសេសូតិ អត្ថោ ទស្សិតោ, ឯវញ្ច សតិ ឧបរិ ‘‘សមាហរិត្វា ឯកត្ថា’’តិ វក្ខមានត្តា ‘‘អនេកត្ថវិប្បកិណ្ណំ ឯកត្ថ សមាហរិត្វា’’តិ ឥមេសំ បទានំ សហយោគីភូតត្តា អនេកេសុ សិក្ខាបទបទេសេសុ វិប្បកិណ្ណំ ឯកស្មិំ សិក្ខាបទបទេសេ សមាហរិត្វាតិ អត្ថោ ភវេយ្យ, សោ ច អត្ថោ អយុត្តោ. កស្មា? អនេកេសុ បករណេសុ វិប្បកិណ្ណំ ឯកស្មិំ បករណេ សមាហរិត្វាតិ ¶ អត្ថោ អម្ហេហិ វុត្តោ. អថ បន ‘‘ឯកត្ថា’’តិ ឥមស្ស ‘‘ឯកតោ’’តិ អត្ថំ វិកប្បេត្វា អនេកេសុ សិក្ខាបទបទេសេសុ វិប្បកិណ្ណំ ឯកតោ សមាហរិត្វាតិ អត្ថំ គណ្ហេយ្យ, សោ អត្ថោ យុត្តោ ភវេយ្យ.

បកដ្ឋានំ អាឡីតិ បាឡិ, ឧត្តមានំ វចនានំ អនុក្កមោតិ អត្ថោ. អថ វា អត្តត្ថបរត្ថាទិភេទំ អត្ថំ បាលេតិ រក្ខតីតិ បាឡិ, លឡានមវិសេសោ. កា សា? វិនយតន្តិ. មុច្ចតីតិ មុត្តោ, បាឡិតោ មុត្តោ បាឡិមុត្តោ. ឆិន្ទិយតេ អនេនាតិ ឆយោ, នីហរិត្វា ឆយោ និច្ឆយោ, វិសេសេន និច្ឆយោ វិនិច្ឆយោ, ខិលមទ្ទនាការេន បវត្តោ សទ្ទនយោ អត្ថនយោ ច. បាឡិមុត្តោ ច សោ វិនិច្ឆយោ ចាតិ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ, តំ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយំ. ឥទញ្ច ‘‘អានគរា ខទិរវន’’ន្តិអាទីសុ វិយ យេភុយ្យនយវសេន វុត្តំ កត្ថចិ បាឡិវិនិច្ឆយស្សបិ ទិស្សនតោ. បោរាណដីកាយំ បន បាឡិវិនិច្ឆយោ ច បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ ច បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោតិ ឯវំ ឯកទេសសរូបេកសេសវសេន វា ឯតំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពន្តិ ទុតិយនយោបិ វុត្តោ, ឯវញ្ច សតិ បាឡិវិនិច្ឆយបាឡិមុត្តវិនិច្ឆយេហិ អញ្ញស្ស វិនិច្ឆយស្ស អភាវា កិមេតេន គន្ថគរុករេន បាឡិមុត្តគ្គហណេន. វិសេសនញ្ហិ សម្ភវព្យភិចារេ ច សតិ សាត្ថកំ សិយាតិ បឋមនយោវ អារាធនីយោ ហោតិ.

ឯវំ សហេតុកំ អភិធេយ្យំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ករណប្បការំ ទស្សេតិ ‘‘សមាហរិត្វា’’តិអាទិនា. ទុវិធោ ហេត្ថ ករណប្បការោ ឯកត្ថសមាហរណអនាកុលករណវសេន. សោ ទុវិធោបិ តេន បការេន បករណស្ស កតត្តា ‘‘ករណប្បការោ’’តិ វុច្ចតិ. តត្ថ សមាហរិស្សាមីតិ សមាហរិត្វា, សំ-សទ្ទោ សង្ខេបត្ថោ, តស្មា សង្ខិបិយ អាហរិស្សាមីតិ អត្ថោ. អនាគតកាលិកវសេន បច្ចមានេន ‘‘ទស្សយិស្ស’’ន្តិ ¶ បទេន សមានកាលត្តា អនាគតកាលិកោ ឥធ ត្វា-បច្ចយោ វុត្តោ. ឯកត្ថាតិ ឯកស្មិំ ឥធ វិនយសង្គហប្បករណេ. ឯកត្ថាតិ វា ឯកតោ. ទស្សយិស្សន្តិ ទស្សយិស្សាមិ, ញាបយិស្សាមីតិ អត្ថោ. អាកុលតិ ព្យាកុលតីតិ អាកុលោ, ន អាកុលោ ¶ អនាកុលោ, បុព្ពាបរព្យាកិណ្ណវិរហិតោ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ. អនាកុលន្តិ បន ភាវនបុំសកំ, តស្មា ករធាតុមយេន កត្វាសទ្ទេន យោជេត្វា ទស្សនកិរិយាយ សម្ពន្ធិតព្ពំ.

ឯវំ រតនត្តយបណាមាទិកំ បុព្ពករណំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យេ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយេ ទស្សេតុកាមោ, តេសំ អនុក្កមករណត្ថំ មាតិកំ ឋបេន្តោ ‘‘តត្រាយំ មាតិកា’’តិអាទិមាហ. មាតិកាយ ហិ អសតិ ទស្សិតវិនិច្ឆយា វិកិរន្តិ វិធំសេន្តិ យថា តំ សុត្តេន អសង្គហិតានិ បុប្ផានិ. សន្តិយា បន មាតិកាយ ទស្សិតវិនិច្ឆយា ន វិកិរន្តិ ន វិធំសេន្តិ យថា តំ សុត្តេន សង្គហិតានិ បុប្ផានិ. តំ តំ អត្ថំ ជានិតុកាមេហិ មាតិកានុសារេន គន្ត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតវិនិច្ឆយំ បត្វា សោ សោ អត្ថោ ជានិតព្ពោ ហោតិ, តស្មា សុខគ្គហណត្ថំ មាតិកា ឋបិតា. តត្ថ តត្រាតិ តស្មិំ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយេ. អយន្តិ អយំ មយា វក្ខមានា. មាតា វិយាតិ មាតិកា. យថា ហិ បុត្តា មាតិតោ បភវន្តិ, ឯវំ និទ្ទេសបទានិ ឧទ្ទេសតោ បភវន្តិ, តស្មា ឧទ្ទេសោ មាតិកា វិយាតិ ‘‘មាតិកា’’តិ វុច្ចតិ.

ទិវាសេយ្យាតិអាទីសុ ទិវាសេយ្យា ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយកថា. បរិក្ខារោ បរិក្ខារវិនិច្ឆយកថា…បេ… បកិណ្ណកំ បកិណ្ណកវិនិច្ឆយកថាតិ យោជនា. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ទិវាសយនវិនិច្ឆយកថា សមត្តា’’តិអាទិ. ឥតិ-សទ្ទោ ឥទមត្ថោ វា និទស្សនត្ថោ វា បរិសមាបនត្ថោ វា. តេសុ ឥទមត្ថេ កា សា? ទិវាសេយ្យា…បេ… បកិណ្ណកំ ឥតិ អយន្តិ. និទស្សនត្ថេ ¶ កថំ សា? ទិវាសេយ្យា…បេ… បកិណ្ណកំ ឥតិ ទដ្ឋព្ពាតិ. បរិសមាបនត្ថេ សា កិត្តកេន បរិសមត្តា? ទិវាសេយ្យា…បេ… បកិណ្ណកំ ឥតិ ឯត្តកេន បរិសមត្តាតិ អត្ថោ. ឥមេសំ បន ទិវាសេយ្យាទិបទានំ វាក្យវិគ្គហំ កត្វា អត្ថេ ឥធ វុច្ចមានេ អតិបបញ្ចោ ភវិស្សតិ, សោតូនញ្ច ទុស្សល្លក្ខណីយោ, តស្មា តស្ស តស្ស និទ្ទេសស្ស អាទិម្ហិយេវ យថានុរូបំ វក្ខាម.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១. ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយកថា

១. ឯវំ ¶ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយកថានំ មាតិកំ ឋបេត្វា ឥទានិ យថាឋបិតមាតិកានុក្កមេន និទ្ទិសន្តោ ‘‘តត្ថ ទិវាសេយ្យាតិ ទិវានិបជ្ជន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ មាតិកាបទេសុ សមភិនិវិដ្ឋស្ស ‘‘ទិវាសេយ្យា’’តិ បទស្ស ‘‘ទិវានិបជ្ជន’’ន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ យោជនា. តត្ថ ទិវា-សទ្ទោ អហវាចកោ អាការន្តោ និបាតោ. វុត្តញ្ហិ អភិធានប្បទីបិកាយំ ‘‘អានុកូល្យេតុ សទ្ធញ្ច, នត្តំ ទោសោ ទិវា ត្វហេ’’តិ. សយនំ សេយ្យា, ករជកាយគតរូបានំ ឧទ្ធំ អនុគ្គន្ត្វា ទីឃវសេន វិត្ថារតោ បវត្តនសង្ខាតោ ឥរិយាបថវិសេសោ. ទិវាកាលស្មិំ សេយ្យា ទិវាសេយ្យា. អរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ យាវ សូរិយត្ថង្គមនា, ឯតស្មិំ កាលេ សយនឥរិយាបថករណន្តិ. តេនាហ ‘‘ទិវានិបជ្ជនន្តិ អត្ថោ’’តិ.

តត្រាតិ តស្មិំ ទិវាសយនេ អយំ វក្ខមានោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. ‘‘អនុជានាមិ…បេ… វចនតោ’’តិ (បារា. ៧៧) អយំ បឋមបារាជិកសិក្ខាបទស្ស វិនីតវត្ថូសុ អាគតោ ភគវតា ¶ អាហច្ចភាសិតោ ញាបកបាឋោ. តត្ថ ទិវា បដិសល្លីយន្តេនាតិ ទិវា និបជ្ជន្តេន. ទ្វារំ សំវរិត្វា បដិសល្លីយិតុន្តិ ទ្វារំ បិទហិត្វា និបជ្ជិតុំ. ‘‘ទិវា…បេ… និបជ្ជិតព្ពន្តិ ញាប្យំ. ននុ បាឡិយំ ‘‘អយំ នាម អាបត្តី’’តិ ន វុត្តា, អថ កថមេត្ថ អាបត្តិ វិញ្ញាយតីតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ឯត្ថ ច កិញ្ចាបី’’តិអាទិ. តត្ថ ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ ទិវានិបជ្ជនេ. ច-សទ្ទោ វាក្យារម្ភជោតកោ, កិញ្ចាបិ-សទ្ទោ និបាតសមុទាយោ, យទិបីត្យត្ថោ. បាឡិយំ អយំ នាម អាបត្តីតិ កិញ្ចាបិ ន វុត្តា, បន តថាបិ អសំវរិត្វា និបជ្ជន្តស្ស អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៧៧) ទុក្កដំ យស្មា វុត្តំ, តស្មា ឯត្ថ អាបត្តិ វិញ្ញាយតីតិ យោជនា. ឯវំ សន្តេបិ អសតិ ភគវតោ វចនេ កថំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ សិយាតិ អាហ ‘‘វិវរិត្វា…បេ… អនុញ្ញាតត្តា’’តិ. ឯតេន ភគវតោ អនុជាននម្បិ តំ អករោន្តស្ស អាបត្តិការណំ ហោតីតិ ទស្សេតិ.

តត្ថ ‘‘ឧប្បន្នេ វត្ថុម្ហីតិ ឥត្ថិយា កតអជ្ឈាចារវត្ថុស្មិ’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៧៧) វុត្តំ, សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៧៧) បន ‘‘មេថុនវត្ថុស្មិំ ឧប្បន្នេ’’តិ វុត្តំ, បោរាណដីកាយម្បិ តមេវ គហេត្វា ‘‘ឧប្បន្នេ មេថុនវត្ថុស្មិ’’ន្តិ វុត្តំ, តទេតំ វិចារេតព្ពំ មេថុនលក្ខណស្ស អភាវា. ននុ សិក្ខាបទបញ្ញាបនំ នាម ពុទ្ធវិសយោ, អថ កស្មា ¶ អដ្ឋកថាយំ ទុក្កដំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ភគវតោ’’តិអាទិ. ន កេវលំ ឧបាលិត្ថេរាទីហិ ឯវ អដ្ឋកថា ឋបិតា, អថ ខោ បាឡិតោ ច អត្ថតោ ច ពុទ្ធេន ភគវតា វុត្តោ. ន ហិ ភគវតា អព្យាកតំ តន្តិបទំ នាម អត្ថិ, សព្ពេសំយេវ អត្ថោ កថិតោ, តស្មា សម្ពុទ្ធេនេវ តិណ្ណំ បិដកានំ អត្ថវណ្ណនក្កមោបិ ភាសិតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថ តត្ថ ហិ ភគវតា បវត្តិតា បកិណ្ណកទេសនាយេវ អដ្ឋកថាតិ.

កិំ ¶ បនេត្ថ ឯតំ ទិវា ទ្វារំ អសំវរិត្វា និបជ្ជន្តស្ស ទុក្កដាបត្តិអាបជ្ជនំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ឯវ សិទ្ធំ, ឧទាហុ អញ្ញេនបីតិ អាហ ‘‘អត្ថាបត្តី’’តិអាទិ. ឯតំ ទុក្កដាបត្តិអាបជ្ជនំ ន កេវលំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ឯវ សិទ្ធំ, អថ ខោ ‘‘អត្ថាបត្តិ ទិវា អាបជ្ជតិ, នោ រត្តិ’’ន្តិ (បរិ. ៣២៣) ឥមិនា បរិវារបាឋេនបិ សិទ្ធំ ហោតីតិ យោជនា. កតរស្មិំ បន វត្ថុស្មិំ ឥទំ សិក្ខាបទំ វុត្តន្តិ? ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខុ វេសាលិយំ មហាវនេ កូដាគារសាលាយំ ទិវា វិហារគតោ ទ្វារំ វិវរិត្វា និបន្នោ អហោសិ. តស្ស អង្គមង្គានិ វាតុបត្ថទ្ធានិ អហេសុំ. តេន ខោ បន សមយេន សម្ពហុលា ឥត្ថិយោ គន្ធញ្ច មាលញ្ច អាទាយ វិហារំ អាគមិំសុ វិហារបេក្ខិកាយោ. អថ ខោ តា ឥត្ថិយោ តំ ភិក្ខុំ បស្សិត្វា អង្គជាតេ អភិនិសីទិត្វា យាវទត្ថំ កត្វា ‘បុរិសុសភោ វតាយ’ន្តិ វត្វា គន្ធញ្ច មាលញ្ច អារោបេត្វា បក្កមិំសុ. ភិក្ខូ កិលិន្នំ បស្សិត្វា ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. បញ្ចហិ, ភិក្ខវេ, អាការេហិ អង្គជាតំ កម្មនិយំ ហោតិ រាគេន, វច្ចេន, បស្សាវេន, វាតេន, ឧច្ចាលិង្គបាណកទដ្ឋេន. ឥមេហិ ខោ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហាការេហិ អង្គជាតំ កម្មនិយំ ហោតិ. អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ តស្ស ភិក្ខុនោ រាគេន អង្គជាតំ កម្មនិយំ អស្ស, អរហំ សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ, អនាបត្តិ ភិក្ខវេ តស្ស ភិក្ខុនោ. អនុជានាមិ ភិក្ខវេ ទិវា បដិសល្លីយន្តេន ទ្វារំ សំវរិត្វា បដិសល្លីយិតុ’’ន្តិ (បារា. ៧៧) ឯតស្មិំ វត្ថុស្មិំ ឥទំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

២. ឥទានិ ទ្វារវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘កីទិស’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បរិវត្តកទ្វារមេវាតិ សំវរណវិវរណវសេន ឥតោ ចិតោ ច បរិវត្តនយោគ្គទ្វារមេវ. រុក្ខសូចិកណ្ដកទ្វារន្តិ រុក្ខសូចិទ្វារំ កណ្ដកទ្វារញ្ច. ‘‘រុក្ខសូចិទ្វារកណ្ដកទ្វារ’’មិច្ចេវ វា ¶ បាឋោ. យំ ឧភោសុ បស្សេសុ រុក្ខត្ថម្ភេ និខនិត្វា តត្ថ វិជ្ឈិត្វា មជ្ឈេ ទ្វេ តិស្សោ រុក្ខសូចិយោ បវេសេត្វា ករោន្តិ, តំ រុក្ខសូចិទ្វារំ នាម. បវេសននិក្ខមនកាលេ អបនេត្វា ថកនយោគ្គំ ឯកាយ, ពហូហិ ¶ វា កណ្ដកសាខាហិ កតំ កណ្ដកទ្វារំ នាម. គាមទ្វារស្ស បិធានត្ថំ បទរេន វា កណ្ដកសាខាទីហិ វា កតស្ស កវាដស្ស ឧទុក្ខលបាសករហិតតាយ ឯកេន សំវរិតុំ វិវរិតុញ្ច អសក្កុណេយ្យស្ស ហេដ្ឋា ឯកំ ចក្កំ យោជេន្តិ, យេន បរិវត្តមានកកវាដំ សុខថកនកំ ហោតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ចក្កលកយុត្តទ្វារ’’ន្តិ. ចក្កមេវ ហិ លាតព្ពត្ថេន សំវរណវិវរណត្ថាយ គហេតព្ពត្ថេន ចក្កលកំ, តេន យុត្តកវាដម្បិ ចក្កលកំ នាម, តេន យុត្តទ្វារំ ចក្កលកយុត្តទ្វារំ.

មហាទ្វារេសុ បន ទ្វេ តីណិ ចក្កលកានិ យោជេតីតិ អាហ ‘‘ផលកេសូ’’តិអាទិ. កិដិកាសូតិ វេឡុបេសិកាទីហិ កណ្ដកសាខាទីហិ ច កតថកនកេសុ. សំសរណកិដិកទ្វារន្តិ ចក្កលកយន្តេន សំសរណកិដិកាយុត្តមហាទ្វារំ. គោប្ផេត្វាតិ អាវុណិត្វា, រជ្ជូហិ គន្ថេត្វា វា. ឯកំ ទុស្សសាណិទ្វារមេវាតិ ឯត្ថ កិលញ្ជសាណិទ្វារម្បិ សង្គហំ គច្ឆតិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៧៦-៧៧) បន ‘‘ទុស្សទ្វារំ សាណិទ្វារញ្ច ទុស្សសាណិទ្វារំ. ទុស្សសាណិ កិលញ្ជសាណីតិអាទិនា វុត្តំ សព្ពម្បិ ទុស្សសាណិយមេវ សង្គហេត្វា វុត្តំ, ឯកសទិសត្តា ឯកន្តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

៣. ឯវំ ទ្វារវិសេសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យត្តកេន ទ្វារំ សំវុតំ ហោតិ, តំ បមាណំ ទស្សេតុំ ‘‘កិត្តកេន’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ សូចីតិ មជ្ឈេ ឆិទ្ទំ កត្វា បវេសិតា. ឃដិកាតិ ឧបរិ យោជិតា. ឥទានិ យត្ថ ទ្វារំ សំវរិត្វា និបជ្ជិតុំ ¶ ន សក្កា ហោតិ, តត្ថ កាតព្ពវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ ពហូនំ វឡញ្ជនដ្ឋានំ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ. ពហូនំ អវឡញ្ជនដ្ឋានេបិ ឯកំ អាបុច្ឆិត្វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិយេវ. អថ ភិក្ខូ…បេ… និសិន្នា ហោន្តីតិ ឥទំ តត្ថ ភិក្ខូនំ សន្និហិតភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន សេសឥរិយាបថសមង្គិតានិវត្តនត្ថំ, តស្មា និបន្នេបិ អាភោគំ កាតុំ វដ្ដតិ. និបជ្ជិត្វា និទ្ទាយន្តេ បន អាភោគំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. អសន្តបក្ខេ ឋិតត្តា រហោ និសជ្ជាយ វិយ ទ្វារសំវរណំ នាម មាតុគាមានំ បវេសនិវារណត្ថំ អនុញ្ញាតន្តិ អាហ ‘‘កេវលំ ភិក្ខុនិំ វា’’តិអាទិ.

ឯត្ថ ច តំ យុត្តំ, ឯវំ សព្ពត្ថបិ យោ យោ ថេរវាទោ វា អដ្ឋកថាវាទោ វា បច្ឆា វុច្ចតិ, សោ សោវ បមាណន្តិ គហេតព្ពន្តិ ឥទំ អដ្ឋកថាវចនតោ អតិរេកំ អាចរិយស្ស វចនំ. ឥតោ បុព្ពាបរវចនំ អដ្ឋកថាវចនមេវ. តត្ថ តំ យុត្តន្តិ ‘‘កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បន…បេ… ន វត្តតី’’តិ ¶ យំ វចនំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តំ, តំ វចនំ យុត្តន្តិ អត្ថោ. ឯវំ…បេ… គហេតព្ពន្តិ យថា ចេត្ថ កុរុន្ទិយំ វុត្តវចនំ យុត្តំ, ឯវំ សព្ពត្ថបិ វិនិច្ឆយេ យោ យោ ថេរវាទោ វា អដ្ឋកថាវាទោ វា បច្ឆា វុច្ចតិ, សោ សោវ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ, បុរេ វុត្តោ ថេរវាទោ វា អដ្ឋកថាវាទោ វា បមាណន្តិ ន គហេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឥទំ វចនំ អដ្ឋានេ វុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. កថំ? យំ តាវ វុត្តំ, តំ យុត្តន្តិ. តំ ឥមស្មិំ អាបុច្ឆនអាភោគករណវិនិច្ឆយេ អញ្ញស្ស អយុត្តស្ស អដ្ឋកថាវាទស្ស វា ថេរវាទស្ស វា អភាវា វត្តុំ ន សក្កា. ន ហិ បុព្ពវាក្យេ ‘‘ភិក្ខូ ឯវា’’តិ អវធារណំ កតំ, អថ ខោ អាសន្នវសេន វា បដ្ឋានវសេន វា ‘‘ភិក្ខូ ចីវរកម្មំ’’ឥច្ចាទិកំយេវ វុត្តំ. យម្បិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ សព្ពត្ថបី’’ត្យាទិ, តម្បិ អនោកាសំ. ឥមស្មិំ វិនិច្ឆយេ ¶ អញ្ញស្ស អដ្ឋកថាវាទស្ស វា អាចរិយវាទស្ស វា អវចនតោ បុរេ បច្ឆាភាវោ ច ន ទិស្សតិ, អយំ ‘‘បមាណ’’ន្តិ គហេតព្ពោ, អយំ ‘‘ន គហេតព្ពោ’’តិ វត្តព្ពភាវោ ច.

ឧបរិ បន ‘‘កោ មុច្ចតិ, កោ ន មុច្ចតី’’តិ ឥមស្ស បញ្ហស្ស វិស្សជ្ជនេ មហាបច្ចរិវាទោ ច កុរុន្ទិវាទោ ច មហាអដ្ឋកថាវាទោ ចាតិ តយោ អដ្ឋកថាវាទា អាគតា, ឯកោ មហាបទុមត្ថេរវាទោ, តស្មា តត្ថេវ យុត្តាយុត្តភាវោ ច បមាណាបមាណភាវោ ច គហេតព្ពាគហេតព្ពភាវោ ច ទិស្សតិ, តស្មា តស្មិំយេវ ឋានេ វត្តព្ពំ សិយា, សុវិមលវិបុលបញ្ញាវេយ្យត្តិយសមន្នាគតេន បន អាចរិយាសភេន អវត្តព្ពដ្ឋានេ វុត្តំ ន សិយា, តស្មា ឧបរិ អដ្ឋកថាវាទសំសន្ទនាវសានេ មហាបទុមត្ថេរេន វុត្តន្តិ ឥមស្ស វចនស្ស បច្ឆតោ វុត្តំ សិយា, តំ បច្ឆា លេខកេហិ បរិវត្តេត្វា លិខិតំ ភវេយ្យ, បារាជិកកណ្ឌដ្ឋកថាយញ្ច ឥទំ វចនំ វុត្តំ. ដីកាយញ្ច ឥមស្មិំ ឋានេ ន វុត្តំ, ឧបរិយេវ វុត្តំ, ‘‘យោ ច យក្ខគហិតកោ, យោ ច ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោ’’តិ ឥមស្ស អដ្ឋកថាវាទស្ស បច្ឆិមត្តា សោយេវ បមាណតោ គហេតព្ពោ. តថា ច វក្ខតិ ‘‘សព្ពត្ថ យោ យោ អដ្ឋកថាវាទោ វា ថេរវាទោ វា បច្ឆា វុច្ចតិ, សោ សោយេវ បមាណតោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ, តស្មា ឥទមេត្ថ វិចារេត្វា គហេតព្ពំ.

៤. ឥទានិ ទ្វារំ សំវរណស្ស អន្តរាយេ សតិ អសំវរិត្វាបិ និបជ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អថ ទ្វារស្ស’’ត្យាទិមាហ. និស្សេណិំ អារោបេត្វាតិ ឧបរិមតលំ អារោបេត្វា វិសង្ខរិត្វា ភូមិយំ បាតេត្វា, ឆឌ្ឌេត្វា វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ឥទំ ឯកាពទ្ធតាយ វុត្តំ. ទ្វេបិ ទ្វារានិ ជគ្គិតព្ពានីតិ ឯត្ថ សចេ ឯកស្មិំ ទ្វារេ កវាដំ វា នត្ថិ, ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សំវរិតុំ វា ន សក្កា ¶ , ឥតរំ ទ្វារំ អសំវរិត្វា ¶ និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ទ្វារបាលស្សាតិ ទ្វារកោដ្ឋកេ មហាទ្វារេ, និស្សេណិមូលេ វា ឋត្វា ទ្វារជគ្គនកស្ស. បច្ឆិមានំ ភារោតិ ឯកាពទ្ធវសេន អាគច្ឆន្តេ សន្ធាយ វុត្តំ. អសំវុតទ្វារេ អន្តោគព្ភេ វាតិ យោជេតព្ពំ. ពហិ វាតិ គព្ភតោ ពហិ. និបជ្ជនកាលេបិ…បេ… វដ្ដតិយេវាតិ ឯត្ថ ទ្វារជគ្គនកស្ស តទធីនត្តា តទា តស្ស តត្ថ សន្និហិតាសន្និហិតភាវំ អនុបធារេត្វាបិ អាភោគំ កាតុំ វដ្ដតិយេវាតិ វទន្តិ.

យេន កេនចិ បរិក្ខិត្តេតិ ឯត្ថ បរិក្ខេបស្ស ឧព្ពេធតោ បមាណំ សហសេយ្យប្បហោនកេ វុត្តសទិសមេវ. វុត្តញ្ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១) ‘‘យញ្ហិ សេនាសនំ ឧបរិ បញ្ចហិ ឆទនេហិ អញ្ញេន វា កេនចិ សព្ពមេវ បដិច្ឆន្នំ, អយំ សព្ពច្ឆន្នា នាម សេយ្យា…បេ… យំ បន សេនាសនំ ភូមិតោ បដ្ឋាយ យាវ ឆទនំ អាហច្ច បាការេន វា អញ្ញេន វា កេនចិ អន្តមសោ វត្ថេនបិ បរិក្ខិត្តំ, អយំ សព្ពបរិច្ឆន្នា នាម សេយ្យា. ឆទនំ អនាហច្ច សព្ពន្តិមេន បរិយាយេន ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធេន បាការាទិនា បរិក្ខិត្តាបិ សព្ពបរិច្ឆន្នាយេវាតិ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ. ‘‘ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធោ វឌ្ឍកិហត្ថេន គហេតព្ពោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៥១) វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៥០-៥១) វុត្តំ. មហាបរិវេណន្តិ មហន្តំ អង្គណំ. តេន ពហុជនសញ្ចរណដ្ឋានំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘មហាពោធី’’តិអាទិ.

អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋាតិ, អនាបត្តិ អនាបត្តិខេត្តភូតាយ រត្តិយា សុទ្ធចិត្តេន និបន្នត្តា. បពុជ្ឈិត្វា បុន សុបតិ, អាបត្តីតិ អរុណេ ឧគ្គតេ បពុជ្ឈិត្វា អរុណុគ្គមនំ ញត្វា វា អញត្វា វា អនុដ្ឋហិត្វា សយិតសន្តានេន សុបតិ, ឧដ្ឋហិត្វា ¶ កត្តព្ពស្ស ទ្វារសំវរណាទិនោ អកតត្តា អកិរិយសមុដ្ឋានា អាបត្តិ ហោតិ អនាបត្តិខេត្តេ កតនិបជ្ជនកិរិយាយ អនង្គត្តា. អយញ្ហិ អាបត្តិ ឦទិសេ ឋានេ អកិរិយា, ទិវា ទ្វារំ អសំវរិត្វា និបជ្ជនក្ខណេ កិរិយាកិរិយា ច អចិត្តកា ចាតិ វេទិតព្ពា. បុរារុណា បពុជ្ឈិត្វាបិ យាវ អរុណុគ្គមនា សយន្តស្សបិ បុរិមនយេន អាបត្តិយេវ.

អរុណេ ឧគ្គតេ វុដ្ឋហិស្សាមីតិ…បេ… អាបត្តិយេវាតិ ឯត្ថ កទា អស្ស អាបត្តីតិ? វុច្ចតេ – ន តាវ រត្តិយំ, ‘‘ទិវា អាបជ្ជតិ, នោ រត្តិ’’ន្តិ (បរិ. ៣២៣) វុត្តត្តា អនាទរិយទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ វុត្តទុក្កដំ បន ទិវាសយនទុក្កដមេវ ន ហោតិ អនាទរិយទុក្កដត្តា ¶ ឯវ. ‘‘អរុណុគ្គមនេ បន អចិត្តកំ អកិរិយសមុដ្ឋានំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៧៧) វុត្តំ, សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ. ដី. បារាជិក ២.៧៧) ‘‘យថាបរិច្ឆេទមេវ វុដ្ឋាតីតិ អរុណេ ឧគ្គតេយេវ ឧដ្ឋហតិ. តស្ស អាបត្តីតិ អសុទ្ធចិត្តេនេវ និបន្នត្តា និទ្ទាយន្តស្សបិ អរុណេ ឧគ្គតេ ទិវាបដិសល្លានមូលិកា អាបត្តិ. ‘ឯវំ និបជ្ជន្តោ អនាទរិយទុក្កដាបិ ន មុច្ចតី’តិ វុត្តត្តា អសុទ្ធចិត្តេន និបជ្ជន្តោ អរុណុគ្គមនតោ បុរេតរំ ឧដ្ឋហន្តោបិ អនុដ្ឋហន្តោបិ និបជ្ជនកាលេយេវ អនាទរិយទុក្កដំ អាបជ្ជតិ, ទិវាបដិសល្លានមូលិកំ បន ទុក្កដំ អរុណេយេវ អាបជ្ជតី’’តិ វុត្តំ, តស្មា ឯវំ និបជ្ជន្តស្ស ទ្វេ ទុក្កដានិ អាបជ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពំ.

សចេ ទ្វារំ សំវរិត្វា អរុណេ ឧគ្គតេ ឧដ្ឋហិស្សាមីតិ និបជ្ជតិ, ទ្វារេ ច អញ្ញេហិ អរុណុគ្គមនកាលេ វិវដេបិ តស្ស អនាបត្តិយេវ ទ្វារបិទហនស្ស រត្តិទិវាភាគេសុ វិសេសាភាវា. អាបត្តិអាបជ្ជនស្សេវ កាលវិសេសោ ឥច្ឆិតព្ពោ, ន តប្បរិហារស្សាតិ គហេតព្ពំ. ‘‘ទ្វារំ សំវរិត្វា រត្តិំ ¶ និបជ្ជតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៧៧) ហិ វុត្តំ. ទិវា សំវរិត្វា និបន្នស្ស កេនចិ វិវដេបិ ទ្វារេ អនាបត្តិយេវ, អត្តនាបិ អនុដ្ឋហិត្វាវ សតិ បច្ចយេ វិវដេបិ អនាបត្តីតិ វទន្តិ, ឥទម្បិ វិមតិវិនោទនិយមេវ (វិ. វិ. ដី. ១.៧៧) វុត្តំ.

យថាបរិច្ឆេទមេវ វុដ្ឋាតីតិ អរុណេ ឧគ្គតេយេវ វុដ្ឋាតិ, អាបត្តិយេវាតិ មូលាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនាទរិយអាបត្តិ បន បុរារុណា ឧដ្ឋិតស្សបិ តស្ស ហោតេវ ‘‘ទុក្កដា ន មុច្ចតី’’តិ វុត្តត្តា. ទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ ច បុរារុណា ឧដ្ឋហិត្វា មូលាបត្តិយា មុត្តោបិ អនាទរិយទុក្កដា ន មុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ.

៥. និទ្ទាវសេន និបជ្ជតីតិ និទ្ទាភិភូតតាយ ឯកបស្សេន និបជ្ជតិ. ‘‘និទ្ទាវសេន និបជ្ជតី’’តិ វោហារវសេន វុត្តំ, បាទានំ បន ភូមិតោ អមោចិតត្តា អយំ និបន្នោ នាម ហោតីតិ តេនេវ អនាបត្តិ វុត្តា. អបស្សាយ សុបន្តស្សាតិ កដិដ្ឋិតោ ឧទ្ធំ បិដ្ឋិកណ្ដកេ អប្បមត្តកំ បទេសំ ភូមិំ អផុសាបេត្វា សុបន្តស្ស. កដិដ្ឋិំ បន ភូមិំ ផុសាបេន្តស្ស សយនំ នាម ន ហោតិ. បិដ្ឋិបសារណលក្ខណា ហិ សេយ្យា ទីឃា, វន្ទនាទីសុបិ តិរិយំ បិដ្ឋិកណ្ដកានំ ¶ បសារិតត្តា និបជ្ជនមេវាតិ អាបត្តិ បរិហរិតព្ពាវ. វន្ទនាបិ ហិ បាទមូលេ និបជ្ជតីតិអាទីសុ និបជ្ជនមេវ វុត្តា. សហសា វុដ្ឋាតីតិ បក្ខលិតា បតិតោ វិយ សហសា វុដ្ឋាតិ, តស្សបិ អនាបត្តិ បតនក្ខណេ អវិសយត្តា, វិសយេ ជាតេ សហសា វុដ្ឋិតត្តា ច. យស្ស បន វិសញ្ញិតាយ បច្ឆាបិ អវិសយោ ឯវ, តស្ស អនាបត្តិយេវ បតនក្ខណេ វិយ. តត្ថេវ សយតិ, ន វុដ្ឋាតីតិ ឥមិនា វិសយេបិ អករណំ ទស្សេតិ, តេនេវ តស្ស អាបត្តីតិ វុត្តំ.

ឥទានិ ¶ អដ្ឋកថាវាទសំសន្ទនំ កាតុំ ‘‘កោ មុច្ចតិ, កោ ន មុច្ចតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ មហាបច្ចរិយន្តិអាទីសុ បច្ចរីតិ ឧឡុម្បំ វុច្ចតិ, តស្មិំ និសីទិត្វា កតត្តា តមេវ នាមំ ជាតំ. កុរុន្ទិវល្លិវិហារោ នាម អត្ថិ, តត្ថ កតត្តា កុរុន្ទីតិ នាមំ ជាតំ. មហាអដ្ឋកថា នាម សង្គីតិត្តយមារុឡ្ហា តេបិដកស្ស ពុទ្ធវចនស្ស អដ្ឋកថា. យា មហាមហិន្ទត្ថេរេន តម្ពបណ្ណិទីបំ អាភតា, តម្ពបណ្ណិយេហិ ថេរេហិ បច្ឆា សីហឡភាសាយ អភិសង្ខតា ច ហោតិ. ឯកភង្គេនាតិ ឯកបស្សភញ្ជនេន បាទេ ភូមិតោ អមោចេត្វា ឯកបស្សេន សរីរំ ភញ្ជិត្វា និបន្នោតិ វុត្តំ ហោតិ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន មហាបទុមត្ថេរេន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តេន មហាអដ្ឋកថាយ លិខិតមហាបទុមត្ថេរវាទេ ‘‘អយ’’ន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘មុច្ឆិត្វា បតិតត្តា អវិសយត្តា អាបត្តិ ន ទិស្សតី’’តិ ថេរេន វុត្តំ. អាចរិយា បន យថា យក្ខគហិតកោ ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោ ច បរវសោ ហោតិ, ឯវំ អបរវសត្តា មុច្ឆិត្វា បតិតោ កញ្ចិកាលំ ជានិត្វា និបជ្ជតីតិ អនាបត្តិំ ន វទន្តិ, វិសញ្ញិតេ បន សតិ អនាបត្តិយេវ.

ទ្វេ ជនាតិអាទិ មហាអដ្ឋកថាយមេវ វចនំ, តទេវ បច្ឆា វុត្តត្តា បមាណំ. យក្ខគហិតគ្គហណេនេវ ចេត្ថ វិសញ្ញិភូតោបិ សង្គហិតោ, ឯកភង្គេន និបន្នោ បន អនិបន្នត្តា អាបត្តិតោ មុច្ចតិយេវាតិ គហេតព្ពំ. សារត្ថទីបនិយញ្ច (សារត្ថ. ដី. ២.៧៧) ‘‘យោ ច យក្ខគហិតកោ, យោ ច ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោ’’តិ ឥមស្ស អដ្ឋកថាវាទស្ស បច្ឆិមត្តា សោយេវ បមាណតោ គហេតព្ពោ, តថា ច វក្ខតិ ‘‘សព្ពត្ថ យោ យោ អដ្ឋកថាវាទោ វា បច្ឆា វុច្ចតិ, សោ សោយេវ បមាណតោ គហេតព្ពោ’’តិ. ឥមស្មិំ ឋានេ ឥមស្ស អដ្ឋកថាបាឋស្ស អានីតត្តា ឥមស្មិំ វិនយសង្គហប្បករណេបិ ¶ ឥមស្មិំយេវ ឋានេ សោ បាឋោ វត្តព្ពោតិ នោ ខន្តិ. ឯត្ថ ច ‘‘រត្តិំ ទ្វារំ វិវរិត្វា និបន្នោ អរុណេ ឧគ្គតេ ឧដ្ឋាតិ, អនាបត្តី’’តិអាទិវចនតោ អរុណុគ្គមនេ សំសយវិនោទនត្ថំ អរុណកថា វត្តព្ពា. តត្រិទំ វុច្ចតិ –

‘‘កោ ¶ ឯស អរុណោ នាម;

កេន សោ អរុណោ ភវេ;

កីទិសោ តស្ស វណ្ណា តុ;

សណ្ឋានំ កីទិសំ ភវេ.

‘‘កិស្មិំ កាលេ ច ទេសេ ច, អរុណោ សមុគច្ឆតិ;

កិំ បច្ចក្ខសិទ្ធោ ឯសោ, ឧទាហុ អនុមានតោ’’តិ.

តត្ថ កោ ឯស អរុណោ នាមាតិ ឯត្ថ ឯស អរុណោ នាម សូរិយស្ស បភាវិសេសោ. វុត្តញ្ហេតំ អភិធានប្បទីបិកាយំ –

‘‘សូរស្សោទយតោ បុព្ពុដ្ឋិតរំសិ សិយារុណោ’’តិ;

តដ្ដីកាយញ្ច ‘‘សូរស្ស ឧទយតោ បុព្ពេ ឧដ្ឋិតរំសិ អរុណោ នាម សិយា’’តិ. វិមតិវិនោទនីនាមិកាយំ វិនយដីកាយញ្ច (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៣) ‘‘អរុណោតិ ចេត្ថ សូរិយុគ្គមនស្ស បុរេចរោ វឌ្ឍនឃនរត្តោ បភាវិសេសោតិ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ វុត្តំ, តស្មា សូរិយប្បភាយេវ អរុណោ នាម, ន អញ្ញោតិ ទដ្ឋព្ពំ. កេន សោ អរុណោ ភវេតិ ឯត្ថ អរុណោ វណ្ណោ អស្សាតិ អរុណោ, កិញ្ចិរត្តវណ្ណសមន្នាគតោតិ អត្ថោ. អថ វា អរតិ គច្ឆតិ រត្តវណ្ណភាវេន បវត្តតីតិ អរុណោ. វុត្តញ្ហេតំ អភិធានប្បទីបិកាដីកាយំ ‘‘អរុណវណ្ណតាយ អរតិ គច្ឆតីតិ អរុណោ’’តិ. កីទិសោ តស្ស វណ្ណោតិ ឯត្ថ អព្យត្តរត្តវណ្ណោ តស្ស វណ្ណោ ភវេ. វុត្តញ្ហិ អភិធានប្បទីបិកាយំ ‘‘អរុណោ កិញ្ចិរត្តោថា’’តិ. តដ្ដីកាយញ្ច ¶ ‘‘កិញ្ចិរត្តោ អព្យត្តរត្តវណ្ណោ អរុណោ នាម យថា មច្ឆស្ស អក្ខី’’តិ. វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៣) ‘‘វឌ្ឍនឃនរត្តោ បភាវិសេសោ’’តិ, តស្មា សូរិយស្ស រត្តប្បភាយេវ អរុណោ នាម, ន សេតប្បភាទយោតិ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ឯវំ បាតិមោក្ខដ្ឋបនក្ខន្ធកវណ្ណនាយ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣៨៣) ‘‘បាឡិយំ បន នន្ទិមុខិយាតិ ឱទាតទិសាមុខតាយ តុដ្ឋមុខិយា’’តិ វុត្តំ, តំ កថំ យុជ្ជេយ្យាតិ, នោ ន យុជ្ជេយ្យ. តត្ថ ហិ អរុណុគ្គតកាលេ អរុណោភាសេន ឱទាតទិសាមុខភាវោ វុត្តោ, ន អរុណោភាសស្ស ឱទាតភាវោ. វុត្តញ្ហេតំ ឧទានដ្ឋកថាយំ (ឧទា. អដ្ឋ. ២៣) ‘‘នន្ទិមុខិយាតិ អរុណស្ស ឧគ្គតត្តា ¶ ឯវ អរុណោភាយ សូរិយាលោកូបជីវិនោ សត្តេ នន្ទាបនមុខិយា រត្តិយា ជាតាយ វិភាយមានាយាតិ អត្ថោ’’តិ.

ជាតកដ្ឋកថាយញ្ច –

‘‘ជិឃញ្ញរត្តិំ អរុណស្មិមុហតេ;

យា ទិស្សតិ ឧត្តមរូបវណ្ណិនី;

តថូបមា មំ បដិភាសិ ទេវតេ;

អាចិក្ខ មេ តំ កតមាសិ អច្ឆរា’’តិ. (ជា. អដ្ឋ. ៥.២១.២៥៤);

ឥមស្ស គាថាយ អត្ថវណ្ណនាយំ ‘‘តត្ថ ជិឃញ្ញរត្តិន្តិ បច្ឆិមរត្តិំ, រត្តិបរិយោសានេតិ អត្ថោ. ឧហតេតិ អរុណេ ឧគ្គតេ. យាតិ យា បុរត្ថិមា ទិសា រត្តវណ្ណតាយ ឧត្តមរូបធរា ហុត្វា ទិស្សតី’’តិ. ឯវំ អរុណុគ្គតសមយេ បុរត្ថិមទិសាយ រត្តវណ្ណតា វុត្តា, តស្មា តស្មិំ សមយេ អរុណស្ស ឧដ្ឋិតត្តា បុរត្ថិមាយ ទិសាយ រត្តភាគោ សូរិយាលោកស្ស បត្ថដត្តា សេសទិសានំ ឱទាតភាវោ វិញ្ញាយតិ.

សណ្ឋានំ ¶ កីទិសំ ភវេតិ ឯត្ថ អរុណស្ស បាដេក្កំ សណ្ឋានំ នាម នត្ថិ រស្មិមត្តត្តា. យត្តកំ បទេសំ ផរតិ, តត្តកំ តស្ស សណ្ឋានន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា បុរត្ថិមទិសាសណ្ឋានំ. វុត្តញ្ហិ ជាតកដ្ឋកថាយំ (ជា. អដ្ឋ. ៥.២១.២៥៥) ‘‘បុរត្ថិមទិសា រត្តវណ្ណតាយ ឧត្តមរូបធរា ហុត្វា ទិស្សតី’’តិ.

កិស្មិំ កាលេ ច ទេសេ ច, អរុណោ សមុគច្ឆតីតិ ឯត្ថ ឯស អរុណោ សូរិយុគ្គមនស្ស បុរេ កាលេ បុរត្ថិមទិសាយំ ឧគ្គច្ឆតិ. វុត្តញ្ហេតំ ឧទានដ្ឋកថាយំ (ឧទា. អដ្ឋ. ២៣) ‘‘ឧទ្ធស្តេ អរុណេតិ ឧគ្គតេ អរុណេ, អរុណោ នាម បុរត្ថិមទិសាយំ សូរិយោទយតោ បុរេតរមេវ ឧដ្ឋិតោភាសោ’’តិ. អភិធានប្បទីបិកាយញ្ច ‘‘សូរស្សោទយតោ បុព្ពុដ្ឋិតរំសី’’តិ.

កិំ បច្ចក្ខសិទ្ធោ ឯសោ, ឧទាហុ អនុមានតោតិ ឯត្ថ អយំ អរុណោ នាម បច្ចក្ខសិទ្ធោ ឯវ ¶ , ន អនុមានសិទ្ធោ. កស្មា វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ចក្ខុវិញ្ញាណគោចរវណ្ណាយតនភាវតោ. អក្ខស្ស បតីតិ បច្ចក្ខំ, ចក្ខុរូបានំ អភិមុខភាវេន អាបាថគតត្តា ចក្ខុវិញ្ញាណំ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិ (ម. និ. ១.២០៤, ៤០០; ៣.៤២១, ៤២៥, ៤២៦; សំ. និ. ២.៤៣, ៤៤, ៤៥, សំ. និ. ៤.៦០; កថា. ៤៦៥, ៤៦៧), តស្មា អយំ អរុណវណ្ណោ ចក្ខុនា ទិស្វា ជានិតព្ពតោ បច្ចក្ខសិទ្ធោយេវ ហោតិ, ន ឯវំ សតិ ឯវំ ភវេយ្យាតិ អនុមានេន បុនប្បុនំ ចិន្តនេន សិទ្ធោតិ. ឥមំ បញ្ហវិស្សជ្ជនំ សាធុកំ មនសិ ករិត្វា បណ្ឌិតេហិ រត្តោភាសោយេវ អរុណោតិ បច្ចេតព្ពោ សល្លក្ខេតព្ពោតិ.

កស្មា បន ឥមស្មិំ ឋានេ អរុណកថា វុត្តាតិ? ឥមិស្សា អរុណកថាយ មហាវិសយភាវតោ. កថំ? ឧបោសថិកា ឧបាសកា ច ឧបាសិកាយោ ច អរុណុគ្គមនំ តថតោ ¶ អជានន្តា អនុគ្គតេយេវ អរុណេ ឧគ្គតសញ្ញាយ ខាទនីយំ វា ខាទន្តិ, ភោជនីយំ វា ភុញ្ជន្តិ, មាលាគន្ធាទីនិ វា ធារេន្តិ, តតោ តេសំ សីលំ ភិជ្ជតិ. សាមណេរា តថេវ វិកាលភោជនំ ភុញ្ជិត្វា សីលវិនាសំ បាបុណន្តិ. និស្សយបដិបន្នកា ភិក្ខូ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ វិនា ពហិសីមេ ចរន្តា និស្សយប្បស្សម្ភនំ បាបុណន្តិ, អន្តោវស្សេ ភិក្ខូ ឧបចារសីមតោ ពហិគច្ឆន្តា វស្សច្ឆេទំ, តេចីវរិកា ភិក្ខូ អពទ្ធសីមាយំ ចីវរេន វិប្បវសន្តា និស្សគ្គិយបាចិត្តិយំ, តថា សត្តព្ភន្តរសីមាយំ, សហសេយ្យប្បហោនកដ្ឋានេ អនុបសម្បន្នមាតុគាមេហិ សហ សយន្តា បាចិត្តិយំ, តថា យាវកាលិកំ ភុញ្ជន្តា ភិក្ខូ, បារិវាសិកាទយោ វត្តំ និក្ខិបន្តា រត្តិច្ឆេទំ. ឯវមាទិអនេកាទីនវសម្ភវតោ លជ្ជិបេសលានំ ភិក្ខូនំ តថតោ អរុណុគ្គមនស្ស ជាននត្ថំ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពា.

កេចិ បន ភិក្ខូ អឌ្ឍរត្តិសមយេ ឃដិសុញ្ញត្តា អឌ្ឍរត្តិកាលំ អតិក្កម្ម អញ្ញទិវសោ ហោតិ, តស្មា តស្មិំ កាលេ អរុណំ ឧដ្ឋិតំ នាម ហោតីតិ មញ្ញមានា អឌ្ឍរត្តិំ អតិក្កម្ម ខាទនីយភោជនីយាទីនិ ភុញ្ជន្តិ, តេ បន ពុទ្ធសមយំ អជានន្តា វេទសមយមេវ មនសិ ករោន្តា ឯវំ ករោន្តិ, តស្មា តេសំ តំករណំ បមាណំ ន ហោតិ. ពហវោ បន ភិក្ខូ អរុណស្ស បច្ចក្ខភាវំ អជានន្តា អនុមានវសេន ចិន្តិតុញ្ច អសក្កោន្តា អនុស្សវវសេនេវ បរវចនំ សទ្ទហន្តា អម្ហាកំ អាចរិយា អរុណុគ្គមនវេលាយំ ឧដ្ឋាយ គច្ឆន្តា សូរិយុគ្គមនវេលាយំ ទ្វិសហស្សទណ្ឌប្បមាណំ ឋានំ បាបុណន្តិ, តិសហស្សទណ្ឌប្បមាណំ ឋានំ បាបុណន្តីតិ ¶ ច វទន្តិ. ឥមម្ហា វិហារា អសុកំ នាម វិហារំ អសុកំ នាម ចេតិយំ អសុកំ នាម គាមំ បាបុណន្តីតិអាទីនិ ច វទន្តីតិ ឯវំ អនុស្សវវចនំ វទន្តិ, តម្បិ អប្បមាណំ. កស្មា? អទ្ធានំ នាម ពលវន្តស្ស ជវសម្បន្នស្ស ច រស្សំ ហោតិ, ទុព្ពលស្ស សន្តស្ស ច ទីឃំ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘ទីឃា ¶ ជាគរតោ រត្តិ, ទីឃំ សន្តស្ស យោជនំ;

ទីឃោ ពាលាន សំសារោ, សទ្ធម្មំ អវិជានត’’ន្តិ. (ធ. ប. ៦០);

តស្មា អទ្ធានំ នាម សព្ពេសំ ឯកសទិសំ ន ហោតីតិ អរុណុគ្គមនស្ស លក្ខណំ ភវិតុំ ន សក្កា, ន ច តេ អាយស្មន្តោ បិដកត្តយតោ កិញ្ចិ សាធកភូតំ វចនំ អាហរន្តិ, អសក្ខិកំ អឌ្ឌំ ករោន្តិ វិយ យថាជ្ឈាសយមេវ វទន្តីតិ បមាណំ ន ហោតិ.

អញ្ញេ បន –

‘‘អតីតរត្តិយា យាមោ;

បច្ឆិមោឌ្ឍមមុស្ស វា;

ភាវិនិយាទិប្បហារោ;

តទឌ្ឍំ វាជ្ជតេហ្យ ហោតិ –

កច្ចាយនសារប្បករណាគតំ គាថំ វត្វា អតីតរត្តិយា បច្ឆិមោ យាមោ អជ្ជ បរិយាបន្នោ, តស្មា បច្ឆិមយាមស្ស អាទិតោ បដ្ឋាយ អរុណំ ឧគ្គច្ឆតី’’តិ វទន្តិ. អយំ វាទោ សការណសញ្ញាបកត្តា បុរិមេហិ ពលវា ហោតិ, ឯវំ សន្តេបិ អយុត្តោយេវ. កស្មា? អយញ្ហិ គាថា ពាហិរសទ្ទសត្ថេ ជង្គទាសប្បករណេ វុត្តនយេន អជ្ជ ភវា អជ្ជតនីតិ វុត្តអជ្ជវោហារស្ស បវត្តនកាលំ ទស្សេតុំ វុត្តា, ន បិដកត្តយេ វុត្តស្ស អរុណុគ្គមនស្ស កាលំ ទស្សេតុំ, តស្មា អញ្ញសាធ្យស្ស អញ្ញសាធកេន សាធិតត្តា អយុត្តោយេវ.

អបរេ បន ‘‘បហារោ យាមសញ្ញិតោ’’តិ អភិធានប្បទីបិកាយំ វុត្តត្តា បហារយាមសទ្ទានំ ឯកត្ថត្តា តត្ថេវ ‘‘តិយាមា សំវរី ភវេ’’តិ វុត្តត្តា រត្តិយា ច តិយាមភាវតោ បាឡិយញ្ច (ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៣) ‘‘អភិក្កន្តា ¶ , ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ បច្ឆិមោ យាមោ, ឧទ្ធស្តោ អរុណោ’’តិ អាគតត្តា ឥទានិ ¶ រត្តិយា ចតូសុ បហារេសុ តតិយប្បហារស្ស អវសានេ អរុណោ ឧគ្គតោ, តស្មា អវសេសឯកប្បហារមត្តោ កាលោ ទិវសភាគំ ភជតីតិ វទេយ្យុំ, អយំ វាទោ តតិយវាទតោបិ ពលវតរោ. កស្មា? ញាបកញាប្យានំ អនុរូបភាវតោ. តថា ហិ ‘‘បហារោ យាមសញ្ញិតោ’’តិ អយំ ញាបកោ បហារយាមានំ ឯកត្ថភាវស្ស អនុរូបោ, ‘‘តិយាមា សំវរីភវេ’’តិ អយំ រត្តិយា តិយាមភាវស្ស, ‘‘បាឡិយញ្ចា’’តិអាទិ តតិយប្បហារស្ស អវសានេ អរុណុគ្គមនស្ស, តថាបិ អយុត្តោយេវ ហោតិ. កស្មា? ‘‘អវសេសឯកប្បហារមត្តោ កាលោ ទិវសភាគំ ភជតី’’តិ វចនស្ស វិរុទ្ធត្តា. មជ្ឈិមទេសេ ហិ ទសឃដិកាបមាណស្ស កាលស្ស ឯកប្បហារត្តា សព្ពា រត្តិ តិយាមាវ ហោតិ, ន ចតុយាមា, ឥទានិ បន បច្ចន្តវិសយេសុ សត្តដ្ឋឃដិកាមត្តស្ស កាលស្ស ឯកប្បហារកតត្តា ចតុប្បហារា ភវតិ, តស្មា មជ្ឈិមទេសវោហារំ គហេត្វា អភិធានប្បទីបិកាយញ្ច ‘‘តិយាមា សំវរី ភវេ’’តិ វុត្តំ, បាឡិយញ្ច (ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៣) ‘‘និក្ខន្តោ បច្ឆិមោ យាមោ, ឧទ្ធស្តោ អរុណោ’’តិ, តស្មា រត្តិបរិយោសានេយេវ អរុណោ ឧគ្គតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ហិ វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២០១) ‘‘តថា បារិវាសិកាទីនម្បិ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា វត្តំ និក្ខិបន្តានំ រត្តិច្ឆេទោ វុត្តោ, ឧគ្គតេ អរុណេ និក្ខិបិតព្ពន្តិ ហិ វុត្ត’’ន្តិ.

សហសេយ្យសិក្ខាបទេបិ (បាចិ. ៥២-៥៤) ‘‘អនុបសម្បន្នេហិ សហ និវុត្ថភាវបរិមោចនត្ថំ បុរារុណា និក្ខមិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯវំ ចីវរវិប្បវាសាទីសុ ច សព្ពត្ថ រត្តិបរិយោសានេ អាគមនវសេន អរុណុគ្គមនំ ទស្សិតំ, ន អតីតារុណវសេនាតិ. ជាតកដ្ឋកថាយម្បិ (ជា. អដ្ឋ. ៥.២១.២៥៥) ‘‘រត្តិបរិយោសានេតិ អត្ថោ’’តិ. ន កេវលំ មជ្ឈិមទេសេសុ រត្តិយាយេវ តិប្បហារភាវោ ហោតិ ¶ , អថ ខោ ទិវសស្សបិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋសាលិនិយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា) ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អភិធម្មទេសនាបរិយោសានញ្ច តេសំ ភិក្ខូនំ សត្តប្បករណឧគ្គហណញ្ច ឯកប្បហារេនេវ ហោតី’’តិ, មូលដីកាយញ្ច (ធ. ស. មូលដី. និទានកថាវណ្ណនា) ‘‘ឯកប្បហារេនាតិ ឯត្ថ បហារោតិ ទិវសស្ស តតិយភាគោ វុច្ចតី’’តិ, តស្មា ឯកោ រត្តិទិវោ ឆប្បហារោ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ. ឯវំ មជ្ឈិមទេសវោហារេន តិយាមសង្ខាតស្ស តិប្បហារស្ស អវសានេ សព្ពរត្តិបរិយោសានេ ឧដ្ឋិតំ អរុណំ បច្ចន្តទេសវោហារេន តិប្បហារស្ស អវសានេតិ គហេត្វា ឯកប្បហារាវសេសកាលេ អរុណោ ឧគ្គតោតិ វុត្តត្តា អយម្បិ វាទោ អយុត្តោយេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ពហវោ ¶ បន បណ្ឌិតា ‘‘ខុទ្ទសិក្ខានិស្សយេ វុត្តំ –

‘សេតរុណញ្ច បឋមំ, ទុតិយំ នន្ទិយាវដ្ដំ;

តតិយំ តម្ពវណ្ណញ្ច, ចតុត្ថំ គទ្រភំ មុខ’ន្តិ. –

ឥមំ គាថំ និស្សាយ ឯករត្តិយំ អរុណោ ចតុក្ខត្តុំ ឧដ្ឋហតិ, តត្ថ បឋមំ សេតវណ្ណំ ហោតិ, ទុតិយំ នន្ទិយាវដ្ដបុប្ផវណ្ណំ ហោតិ, តតិយំ តម្ពវណ្ណំ ហោតិ, ចតុត្ថំ គទ្រភមុខវណ្ណំ ហោតី’’តិ វត្វា រត្តោភាសតោ បុរេតរំ អតីតរត្តិកាលេយេវ វត្តនិក្ខិបនាទិកម្មំ ករោន្តិ. តេសំ តំ ករណំ អនិសម្មការិតំ អាបជ្ជតិ. អយញ្ហិ គាថា នេវ បាឡិយំ ទិស្សតិ, ន អដ្ឋកថាយំ, ន ដីកាសុ, កេវលំ និស្សយេ ឯវ, និស្សយេសុ ច ឯកស្មិំយេវ ខុទ្ទសិក្ខានិស្សយេ ទិស្សតិ, ន អញ្ញនិស្សយេសុ, តត្ថាបិ នេវ បុព្ពាបរសម្ពន្ធោ ទិស្សតិ, ន ហេតុផលាទិភាវោ, ន ច លិង្គនិយមោតិ ន និស្សយការាចរិយេន ឋបិតា ភវេយ្យ, អថ ខោ បច្ឆា អញ្ញេហិ លេខកេហិ វា អត្តនោ ឥច្ឆានុរូបំ លិខិតា ភវេយ្យ, តស្មា អយំ គាថា កុតោ អាភតា បាឡិតោ វា អដ្ឋកថាតោ ¶ វា ដីកាតោ វា វិនយតោ វា សុត្តន្តតោ វា អភិធម្មតោ វាតិ បភវំ អបរិយេសិត្វា និស្សយេ ទិដ្ឋមត្តមេវ សារតោ គហេត្វា បាឡិយដ្ឋកថាដីកាសុ វុត្តវចនំ អនិសាមេត្វា កតត្តា អនិសម្មការិតំ អាបជ្ជតិ.

តត្រាយំ បាឡិ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា សីតាសុ ហេមន្តិកាសុ រត្តីសុ អន្តរដ្ឋកាសុ ហិមបាតសមយេ រត្តិំ អជ្ឈោកាសេ ឯកចីវរោ និសីទិ, ន ភគវន្តំ សីតំ អហោសិ. និក្ខន្តេ បឋមេ យាមេ សីតំ ភគវន្តំ អហោសិ, ទុតិយំ ភគវា ចីវរំ បារុបិ, ន ភគវន្តំ សីតំ អហោសិ. និក្ខន្តេ មជ្ឈិមេ យាមេ សីតំ ភគវន្តំ អហោសិ, តតិយំ ភគវា ចីវរំ បារុបិ, ន ភគវន្តំ សីតំ អហោសិ. និក្ខន្តេ បច្ឆិមេ យាមេ ឧទ្ធស្តេ អរុណេ នន្ទិមុខិយា រត្តិយា សីតំ ភគវន្តំ អហោសិ, ចតុត្ថំ ភគវា ចីវរំ បារុបិ, ន ភគវន្តំ សីតំ អហោសី’’តិ. អយំ មហាវគ្គេ (មហាវ. ៣៤៦) ចីវរក្ខន្ធកាគតា វិនយបាឡិ. បាឡិយំ នន្ទិមុខិយាតិ តុដ្ឋិមុខិយា, បសន្នទិសាមុខាយាតិ អត្ថោ. អយំ តំសំវណ្ណនាយ វិមតិវិនោទនីបាឋោ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៤៦).

‘‘តេន ខោ បន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា សាវត្ថិយំ វិហរតិ បុព្ពារាមេ មិគារមាតុបាសាទេ ¶ . តេន ខោ បន សមយេន ភគវា តទហុបោសថេ ភិក្ខុសង្ឃបរិវុតោ និសិន្នោ ហោតិ. អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ អភិក្កន្តាយ រត្តិយា និក្ខន្តេ បឋមេ យាមេ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា យេន ភគវា តេនញ្ជលិំ បណាមេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – អភិក្កន្តា, ភន្តេ រត្តិ, និក្ខន្តោ បឋមោ យាមោ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ឧទ្ទិសតុ, ភន្តេ, ភគវា ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខន្តិ. ឯវំ វុត្តេ ភគវា តុណ្ហី អហោសិ. ទុតិយម្បិ ខោ អាយស្មា ¶ អានន្ទោ អភិក្កន្តាយ រត្តិយា និក្ខន្តេ មជ្ឈិមេ យាមេ ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា យេន ភគវា តេនញ្ជលិំ បណាមេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ មជ្ឈិមោ យាមោ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ឧទ្ទិសតុ, ភន្តេ, ភគវា ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខន្តិ. ទុតិយម្បិ ភគវា តុណ្ហី អហោសិ. តតិយម្បិ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ អភិក្កន្តាយ រត្តិយា និក្ខន្តេ បច្ឆិមេ យាមេ ឧទ្ធស្តេ អរុណេ នន្ទិមុខិយា រត្តិយា ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា យេន ភគវា តេនញ្ជលិំ បណាមេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ បច្ឆិមោ យាមោ, ឧទ្ធស្តំ អរុណំ, នន្ទិមុខី រត្តិ, ចិរនិសិន្នោ ភិក្ខុសង្ឃោ, ឧទ្ទិសតុ ភន្តេ ភគវា ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខន្តិ. អបរិសុទ្ធា, អានន្ទ, បរិសា’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៣). អយំ ចូឡវគ្គេ បាតិមោក្ខដ្ឋបនក្ខន្ធកាគតា អបរាបិ វិនយបាឡិ.

នន្ទិមុខិយា រត្តិយាតិ អរុណុដ្ឋិតកាលេ បីតិមុខា វិយ រត្តិ ខាយតិ. តេនាហ ‘‘នន្ទិមុខិយា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៨៣) អយំ តំសំវណ្ណនាភូតសមន្តបាសាទិកដ្ឋកថាបាឋោ. អភិក្កន្តាតិ បរិក្ខីណា. ឧទ្ធស្តេ អរុណេតិ ឧគ្គតេ អរុណសីសេ. នន្ទិមុខិយាតិ តុដ្ឋិមុខិយា. អយំ តំសំវណ្ណនាភូតសារត្ថទីបនីបាឋោ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣៨៣). បាឡិយំ នន្ទិមុខិយាតិ ឱទាតទិសាមុខិតាយ តុដ្ឋមុខិយា. អយំ តំសំវណ្ណនាយ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៨៣) វិមតិវិនោទនីបាឋោ.

‘‘តតិយម្បិ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ អភិក្កន្តាយរត្តិយា និក្ខន្តេ បច្ឆិមេ យាមេ ឧទ្ធស្តេ អរុណេ នន្ទិមុខិយា រត្តិយា ឧដ្ឋាយាសនា ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា យេន ភគវា តេនញ្ជលិំ បណាមេត្វា ភគវន្តំ ឯតទវោច – អភិក្កន្តា, ភន្តេ, រត្តិ, និក្ខន្តោ បច្ឆិមោ យាមោ, ឧទ្ធស្តោ អរុណោ, នន្ទិមុខី រត្តិ, ចិរនិសិន្នា អាគន្តុកា ភិក្ខូ, បដិសម្មោទតុ, ភន្តេ, ភគវា ¶ អាគន្តុកេ ភិក្ខូ’’តិ. អយំ ឧទានាគតា សុត្តន្តបាឡិ (ឧទា. ៤៥). ឧទ្ធស្តេ ¶ អរុណេតិ ឧគ្គតេ អរុណេ. អរុណោ នាម បុរត្ថិមទិសាយំ សូរិយោទយតោ បុរេតរមេវ ឧដ្ឋិតោភាសោ. នន្ទិមុខិយា រត្តិយាតិ អរុណស្ស ឧគ្គតត្តា ឯវ អរុណោភាយ សូរិយាលោកូបជីវិនោ សត្តេ នន្ទាបនមុខិយា រត្តិយា ជាតាយ, វិភាយមានាយាតិ អត្ថោ. អយំ តំសំវណ្ណនាភូតា ឧទានដ្ឋកថា (ឧទា. អដ្ឋ. ២៣).

ឥតិ ឯត្តកាសុ វិនយសុត្តន្តាគតាសុ បាឡិយដ្ឋកថាដីកាសុ ឯកស្មិម្បិឋានេ អរុណោ ចតុក្ខត្តុំ ឧគ្គតោតិ នត្ថិ, ឯកវារមេវ វុត្តោ. ចតុព្ពិធវណ្ណសមន្នាគតោតិបិ នត្ថិ, ឯកវណ្ណោ ឯវ វុត្តោ. ជាតកដ្ឋកថាយម្បិ (ជា. អដ្ឋ. ៥.២១.២៥៥) រត្តវណ្ណោ ឯវ វុត្តោ, ន សេតវណ្ណាទិកោ. នន្ទិមុខីតិ ច សត្តេ នន្ទាបនទិសាមុខី រត្តិ ឯវ វុត្តា, ន អរុណស្ស នន្ទិយាវដ្ដបុប្ផសទិសវណ្ណតា. តេនាហ ‘‘សត្តេ នន្ទាបនមុខិយា រត្តិយា’’តិ. ឯវំ អភិធានប្បទីបិកាបករណវចនេន វិរុទ្ធត្តា បាឡិយដ្ឋកថាទីហិ អសំសន្ទនតោ ទុព្ពលសាធកត្តា ច អយម្បិ វាទោ អយុត្តោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពោ, តស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អាណំ អនតិក្កន្តេន លជ្ជិភិក្ខុនា យទិ កេនចិ អប្បដិច្ឆន្នេ វិវដោកាសេ ហោតិ, មច្ឆក្ខិសមានអព្យត្តរត្តោភាសស្ស បញ្ញាយមានកាលតោ បដ្ឋាយ វត្តនិក្ខិបនាទិកម្មំ កាតព្ពំ.

យទិ បន បព្ពតាទិនា បដិច្ឆន្នដ្ឋានំ ហោតិ, យត្តកេន កាលេន វិវដដ្ឋានេ រត្តោភាសោ បញ្ញាយតិ, សូរិយមណ្ឌលស្ស ទិស្សនកាលតោ ឯកឃដិកាមត្តេន វា ទ្វិឃដិកាមត្តេន វា តត្តកំ កាលំ សល្លក្ខេត្វា ឥមស្មិំ កាលេ អរុណោ ឧគ្គតោ ភវេយ្យាតិ តក្កេត្វា កាតព្ពំ, សំសយំ អនិច្ឆន្តេន តតោបិ កញ្ចិកាលំ អធិវាសេត្វា និស្សំសយកាលេ កត្តព្ពំ, អយំ តត្ថ ¶ សាមីចិ. អយំ បន វាទោ យថាវុត្តប្បករណវចនេហិ សុដ្ឋុ សំសន្ទតិ យថា គង្គោទកេន យមុនោទកំ, តស្មា បណ្ឌិតេហិ បុនប្បុនំ បុព្ពាបរំ អាលោឡេន្តេន មនសិ កាតព្ពោ. ឯវំ មនសិ ករិត្វា អរុណបដិសំយុត្តេសុ ឋានេសុ សំសយោ ឆិន្ទិតព្ពោ, សំសយំ ឆិន្ទិត្វា វិសារទេន ហុត្វា តំ តំ កម្មំ កាតព្ពន្តិ.

វិសុទ្ធត្ថាយ សីលស្ស, ភិក្ខូនំ បិយសីលិនំ;

កតារុណកថា ឯសា, ន សារម្ភាទិការណា.

តស្មា ¶ សុដ្ឋូបធារេត្វា, យុត្តំ គណ្ហន្តុ សាធវោ;

អយុត្តញ្ចេ ឆឌ្ឌយន្តុ, មា ហោន្តុ ទុម្មនាទយោតិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

បឋមោ បរិច្ឆេទោ.

២. បរិក្ខារវិនិច្ឆយកថា

៦. ឯវំ ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បរិក្ខារវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បរិក្ខារោតិ សមណបរិក្ខារោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ទិវាសេយ្យវិនិច្ឆយកថាយ អាទិម្ហិ វុត្តំ ‘‘តត្ថា’’តិ បទំ អានេត្វា តត្ថ តេសុ មាតិកាបទេសុ សមភិនិវិដ្ឋស្ស ‘‘បរិក្ខារោ’’តិ បទស្ស ‘‘សមណបរិក្ខារោ’’តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ យោជនា, ឯស នយោ ឥតោ បរេបិ. សមណបរិក្ខារោ វុត្តោ, ន គិហិបរិក្ខារោតិ អធិប្បាយោ. បរិសមន្តតោ ករិយតេតិ បរិក្ខារោ, ឆត្តាទិកោ. តត្រាតិ សមណបរិក្ខារេ. កប្បតីតិ កប្បិយោ, ន កប្បិយោ អកប្បិយោ, កប្បិយោ ច អកប្បិយោ ច កប្បិយាកប្បិយោ, សមាហារទ្វន្ទេបិ បុល្លិង្គមិច្ឆន្តិ បណ្ឌិតា. កប្បិយាកប្បិយោ ¶ ច សោ បរិក្ខារោ ចេតិ តថា, តស្ស វិនិច្ឆយោ កប្បិយាកប្បិយបរិក្ខារវិនិច្ឆយោ.

កេចិ តាលបណ្ណច្ឆត្តន្តិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ. សព្ពម្បិ ហិ ឆត្តំ តថាករិយមានំ ន វដ្ដតិ. តេនេវាហ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៨៥) ‘‘សព្ពបរិក្ខារេសុ វណ្ណមដ្ឋវិការំ ករោន្តស្ស ទុក្កដន្តិ ទីបេន្តេន ន វដ្ដតីតិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ. ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយាតិ ឥមិនា ថិរករណត្ថំ ឯកវណ្ណសុត្តេន វិនន្ធិយមានំ យទិ វណ្ណមដ្ឋំ ហោតិ, តត្ថ ន ទោសោតិ ទស្សេតិ. អារគ្គេនាតិ និខាទនមុខេន. យទិ ន វដ្ដតិ, តាទិសំ ឆត្តទណ្ឌំ លភិត្វា កិំ កាតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ឃដកំ វា’’តិអាទិ. សុត្តកេន វា ទណ្ឌោ វេឋេតព្ពោតិ យថា លេខា ន បញ្ញាយតិ, តថា វេឋេតព្ពោ. ទណ្ឌពុន្ទេតិ ទណ្ឌមូលេ, ឆត្តទណ្ឌស្ស ហេដ្ឋិមកោដិយន្តិ អត្ថោ. ឆត្តមណ្ឌលិកន្តិ ឆត្តស្ស អន្តោ ខុទ្ទកមណ្ឌលំ, ឆត្តបញ្ជរេ មណ្ឌលាការេន ពទ្ធទណ្ឌវលយំ ¶ វា. ឧក្កិរិត្វាតិ និន្នំ, ឧន្នតំ វា កត្វា ឧដ្ឋាបេត្វា. សា វដ្ដតីតិ សា លេខា រជ្ជុកេហិ ពន្ធន្តុ វា មា វា, ពន្ធិតុំ យុត្តដ្ឋានត្តា វដ្ដតិ. តេន វុត្តំ អាចរិយពុទ្ធទត្តមហាថេរេន –

‘‘ឆត្តំ បណ្ណមយំ កិញ្ចិ, ពហិ អន្តោ ច សព្ពសោ;

បញ្ចវណ្ណេន សុត្តេន, សិព្ពិតុំ ន ច វដ្ដតិ.

‘‘ឆិន្ទិតុំ អឌ្ឍចន្ទំ វា, បណ្ណេ មករទន្តកំ;

ឃដកំ វាឡរូបំ វា, លេខា ទណ្ឌេ ន វដ្ដតិ.

‘‘សិព្ពិតុំ ឯកវណ្ណេន, ឆត្តំ សុត្តេន វដ្ដតិ;

ថិរត្ថំ បញ្ចវណ្ណេន, បញ្ជរំ វា វិនន្ធិតុំ.

‘‘ឃដកំ វាឡរូបំ វា, លេខា វា បន កេវលា;

ឆិន្ទិត្វា វាបិ ឃំសិត្វា, ធារេតុំ បន វដ្ដតិ.

‘‘អហិច្ឆត្តកសណ្ឋានំ ¶ , ទណ្ឌពុន្ទម្ហិ វដ្ដតិ;

ឧក្កិរិត្វា កតា លេខា, ពន្ធនត្ថាយ វដ្ដតី’’តិ.

តស្ស វណ្ណនាយម្បិ ឆត្តំ បណ្ណមយំ កិញ្ចីតិ តាលបណ្ណាទិបណ្ណច្ឆទនំ យំ កិញ្ចិ ឆត្តំ. ពហីតិ ឧបរិ. អន្តោតិ ហេដ្ឋា. សិព្ពិតុន្តិ រូបំ ទស្សេត្វា សូចិកម្មំ កាតុំ. បណ្ណេតិ ឆទនបណ្ណេ. អឌ្ឍចន្ទន្តិ អឌ្ឍចន្ទាការំ. មករទន្តកន្តិ មករទន្តាការំ, យំ ‘‘គិរិកូដ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឆិន្ទិតុំ ន វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. មុខវដ្ដិយា នាមេត្វា ពទ្ធបណ្ណកោដិយា វា មត្ថកមណ្ឌលកោដិយា វា គិរិកូដាទិំ ករោន្តិ, ឥមិនា តំ បដិក្ខិត្តំ. ទណ្ឌេតិ ឆត្តទណ្ឌេ. ឃដកន្តិ ឃដាការោ. វាឡរូបំ វាតិ ព្យគ្ឃាទិវាឡានំ រូបកំ វា. លេខាតិ ឧក្កិរិត្វា វា ឆិន្ទិត្វា វា ចិត្តកម្មវសេន វា កតរាជិ. បញ្ចវណ្ណានំ សុត្តានំ អន្តរេ នីលាទិឯកវណ្ណេន សុត្តេន ថិរត្ថំ ឆត្តំ អន្តោ ច ពហិ ច សិព្ពិតុំ វា ឆត្តទណ្ឌគ្គាហកសលាកបញ្ជរំ ថិរត្ថំ វិនន្ធិតុំ វា វដ្ដតីតិ យោជនា. បញ្ចវណ្ណានំ ឯកវណ្ណេន ថិរត្ថន្តិ ឥមិនា អនេកវណ្ណេហិ សុត្តេហិ ¶ វណ្ណមដ្ឋត្ថាយ សិព្ពិតុញ្ច វិនន្ធិតុញ្ច ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘បញ្ចវណ្ណេនា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, តស្ស ឯកវណ្ណេន បញ្ចវណ្ណេន វា សុត្តេន ថិរត្ថំ សិព្ពិតុំ វិនន្ធិតុំ វា វដ្ដតីតិ យោជនា កាតព្ពា ហោតិ.

ឯត្ថ ច ហេដ្ឋា វុត្តេន ‘‘បញ្ចវណ្ណេន សុត្តេន សិព្ពិតុំ ន ច វដ្ដតី’’តិ បាឋេន ច ‘‘កេចិ តាលបណ្ណច្ឆត្តំ អន្តោ វា ពហិ វា បញ្ចវណ្ណេន សុត្តេន សិព្ពេត្វា វណ្ណមដ្ឋំ ករោន្តិ, តំ ន វដ្ដតិ, ឯកវណ្ណេ បន នីលេន វា បីតកេន វា យេន កេនចិ សុត្តេន អន្តោ វា ពហិ វា សិព្ពិតុំ, ឆត្តទណ្ឌគ្គាហកំ សលាកបញ្ជរំ វា វិនន្ធិតុំ វដ្ដតិ, តញ្ច ខោ ថិរករណត្ថំ, ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយា’’តិ អដ្ឋកថាបាឋេន ច វិរុជ្ឈតិ, តស្មា សោ ន គហេតព្ពោ.

លេខា ¶ វា បន កេវលាតិ យថាវុត្តប្បការា សកលា លេខា វា. ឆិន្ទិត្វាតិ ឧក្កិរិត្វា កតំ ឆិន្ទិត្វា. ឃំសិត្វាតិ ចិត្តកម្មាទិវសេន កតំ ឃំសិត្វា. ទណ្ឌពុន្ទម្ហីតិ ឆត្តទណ្ឌស្ស បញ្ជរេ គាហណត្ថាយ ផាលិតពុន្ទម្ហិ, មូលេតិ អត្ថោ. អយមេត្ថ និស្សន្ទេហេ វុត្តនយោ. ខុទ្ទសិក្ខាគណ្ឋិបទេ បន ‘‘ឆត្តបិណ្ឌិយា មូលេ’’តិ វុត្តំ. អហិច្ឆត្តកសណ្ឋានន្តិ ផុល្លអហិច្ឆត្តកាការំ. រជ្ជុកេហិ គាហាបេត្វា ទណ្ឌេ ពន្ធន្តិ, តស្មិំ ពន្ធនដ្ឋានេ វលយមិវ ឧក្កិរិត្វាតិ វលយំ វិយ ឧបដ្ឋាបេត្វា. ពន្ធនត្ថាយាតិ វាតេន យថា ន ចលតិ, ឯវំ រជ្ជូហិ ទណ្ឌេ បញ្ជរស្ស ពន្ធនត្ថាយ. ឧក្កិរិត្វា កតា លេខា វដ្ដតីតិ យោជនា. យថា វាតប្បហារេន អចលនត្ថំ ឆត្តមណ្ឌលិកំ រជ្ជុកេហិ គាហាបេត្វា ទណ្ឌេ ពន្ធន្តិ, តស្មិំ ពន្ធនដ្ឋានេ វលយមិវ ឧក្កិរិត្វា លេខំ ឋបេន្តិ, សា វដ្ដតីតិ. សចេបិ ន ពន្ធតិ, ពន្ធនារហដ្ឋានត្តា វលយំ ឧក្កិរិត្វា វដ្ដតីតិ គណ្ឋិបទេ វត្តន្តីតិ អាគតំ, តស្មា បក្ខរណេសុ អាគតនយេនេវ ឆត្តេ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ.

៧. ចីវរេ បន នានាសុត្តកេហីតិ (សារត្ថ. ដី. ២.៨៥; វិ. វិ. ដី. ១.៨៥) នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ. ឥទញ្ច តថា ករោន្តានំ វសេន វុត្តំ, ឯកវណ្ណសុត្តកេនបិ ន វដ្ដតិយេវ. ‘‘បកតិសូចិកម្មមេវ វដ្ដតី’’តិ ហិ វុត្តំ. បដ្ដមុខេតិ ទ្វិន្នំ បដ្ដានំ សង្ឃដិតដ្ឋានំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. បរិយន្តេតិ ចីវរបរិយន្តេ. អនុវាតំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. វេណីតិ វរកសីសាការេន សិព្ពនំ. សង្ខលិកន្តិ ទ្វិគុណសង្ខលិកាការេន សិព្ពនំ, ពិឡាលសង្ខលិកាការេន សិព្ពនំ វា. វេណិំ វា សង្ខលិកំ វា ករោន្តីតិ ករណកិរិយាយ សម្ពន្ធោ. អគ្ឃិយំ នាម ចេតិយសណ្ឋានំ ¶ , យំ ‘‘អគ្ឃិយត្ថម្ភោ’’តិ វទន្តិ. គយា នាម មូលេ តនុកំ អគ្គេ មហន្តំ កត្វា គទាការេន សិព្ពនំ. មុគ្គរោ នាម មូលេ ច អគ្គេ ច ឯកសទិសំ កត្វា មុគ្គរាការេន សិព្ពនំ. កក្កដក្ខីនិ ឧក្កិរន្តីតិ ¶ គណ្ឋិកបដ្ដបាសកបដ្ដានំ អន្តេ បាឡិពទ្ធំ កត្វា កក្កដកានំ អក្ខិសណ្ឋានំ បដ្ឋបេន្តិ, ករោន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘កោណសុត្តបិឡកាតិ គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានំ កោណេហិ នីហដសុត្តានំ កោដិយោ’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កថំ បន តា បិឡកា ទុវិញ្ញេយ្យរូបា កាតព្ពាតិ? កោណេហិ នីហដសុត្តានំ អន្តេសុ ឯកវារំ គណ្ឋិកករណេន វា បុន និវត្តេត្វា សិព្ពនេន វា ទុវិញ្ញេយ្យសភាវំ កត្វា សុត្តកោដិយោ រស្សំ កត្វា ឆិន្ទិតព្ពា. ធម្មសិរិត្ថេរេន បន ‘‘កោណសុត្តា ច បិឡកា, ទុវិញ្ញេយ្យាវ កប្បរេ’’តិ វុត្តំ, តថា អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេនបិ ‘‘សុត្តា ច បិឡកា តត្ថ, ទុវិញ្ញេយ្យាវ ទីបិតា’’តិ វុត្តំ, តស្មា តេសំ មតេន កោណសុត្តា ច បិឡកា ច កោណសុត្តបិឡកាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ.

វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.៨៥) កោណសុត្តបិឡកាតិ គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានំ កោណេហិ ពហិ និគ្គតសុត្តានំ បិឡកាការេន ឋបិតកោដិយោតិ កេចិ វទន្តិ, តេ បិឡកេ ឆិន្ទិត្វា ទុវិញ្ញេយ្យា កាតព្ពាតិ តេសំ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘កោណសុត្តា ច បិឡកា ចាតិ ទ្វេយេវា’’តិ វទន្តិ, តេសំ មតេន គណ្ឋិកបាសកបដ្ដានំ កោណតោ កោណំ នីហដសុត្តា កោណសុត្តា នាម. សមន្តតោ បន បរិយន្តេន គតា ចតុរស្សសុត្តា បិឡកា នាម. តំ ទុវិធម្បិ កេចិ ចីវរតោ វិសុំ បញ្ញានត្ថាយ វិការយុត្តំ ករោន្តិ, តំ និសេធាយ ‘‘ទុវិញ្ញេយ្យរូបា វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, ន បន សព្ពថា អចក្ខុគោចរភាវេន សិព្ពនត្ថាយ តថាសិព្ពនស្ស អសក្កុណេយ្យត្តា, យថា បកតិចីវរតោ វិការោ ន បញ្ញាយតិ, ឯវំ សិព្ពិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. រជនកម្មតោ បុព្ពេ បញ្ញាយមានោបិ វិសេសោ ចីវរេ រត្តេ ឯកវណ្ណតោ ន បញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘ចីវរេ រត្តេ’’តិ.

៨. មណិនាតិ ¶ នីលមណិអាទិបាសាណេន, អំសពទ្ធកកាយពន្ធនាទិកំ អចីវរត្តា សង្ខាទីហិ ឃំសិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. កណ្ណសុត្តកន្តិ ចីវរស្ស ទីឃតោ តិរិយញ្ច សិព្ពិតានំ ចតូសុ កណ្ណេសុ កោណេសុ ច និក្ខន្តានំ សុត្តសីសានមេតំ នាមំ, តំ ឆិន្ទិត្វាវ បារុបិតព្ពំ. តេនាហ ‘‘រជិតកាលេ ឆិន្ទិតព្ព’’ន្តិ. ភគវតា អនុញ្ញាតំ ឯកំ កណ្ណសុត្តម្បិ អត្ថិ, តំ បន នាមេន សទិសម្បិ ឥតោ អញ្ញមេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘យំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. លគ្គនត្ថាយាតិ ចីវររជ្ជុយំ ¶ ចីវរពន្ធនត្ថាយ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៨៥) ឯត្តកមេវ វុត្តំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៨៥) បន ‘‘បាសកំ កត្វា ពន្ធិតព្ពន្តិ រជនកាលេ ពន្ធិតព្ពំ, សេសកាលេ មោចេត្វា ឋបេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. វិនយសង្គហប្បករណស្ស បោរាណដីកាយម្បិ ឥទមេវ គហេត្វា វុត្តំ, តំ បន ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៤៤) ‘‘មជ្ឈេន លគ្គេន្តិ, ឧភតោ គលតិ, ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កណ្ណេ ពន្ធិតុន្តិ. កណ្ណោ ជីរតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កណ្ណសុត្តក’’ន្តិ ឯវំ អនុញ្ញាតចីវររជ្ជុយំ រជិត្វា បសារិតចីវរស្ស ឱលម្ពកសុត្តំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

គណ្ឋិកេតិ ចីវរបារុបនកាលេ បាសកេ លគ្គាបនត្ថំ កតេ ទន្តាទិមយេ គណ្ឋិកេ. បិឡកាតិ ពិន្ទុំ ពិន្ទុំ កត្វា ឧដ្ឋាបេតព្ពបិឡកា. វុត្តញ្ហេតំ វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ –

‘‘នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ, មណ្ឌនត្ថាយ ចីវរំ;

សមំ សតបទាទីនំ, សិព្ពិតុំ ន ច វដ្ដតិ.

‘‘បត្តស្ស បរិយន្តេ វា, តថា បត្តមុខេបិ ច;

វេណិំ សង្ខលិកំ វាបិ, ករោតោ ហោតិ ទុក្កដំ.

‘‘បដ្ដម្បិ ¶ គណ្ឋិបាសានំ, អដ្ឋកោណាទិកំ វិធិំ;

តត្ថគ្ឃិយគទារូបំ, មុគ្គរាទិំ ករោន្តិ ច.

‘‘តត្ថ កក្កដកក្ខីនិ, ឧដ្ឋាបេន្តិ ន វដ្ដតិ;

សុត្តា ច បិឡកា តត្ថ, ទុវិញ្ញេយ្យាវ ទីបិតា.

‘‘ចតុកោណាវ វដ្ដន្តិ, គណ្ឋិបាសកបដ្ដកា;

កណ្ណកោណេសុ សុត្តានិ, រត្តេ ឆិន្ទេយ្យ ចីវរេ.

‘‘សូចិកម្មវិការំ ¶ វា, អញ្ញំ វា បន កិញ្ចិបិ;

ចីវរេ ភិក្ខុនា កាតុំ, ការាបេតុំ ន វដ្ដតិ.

‘‘យោ ច បក្ខិបតិ ភិក្ខុ ចីវរំ,

កញ្ជិបិដ្ឋខលិអល្លិកាទិសុ;

វណ្ណមដ្ឋមភិបត្ថយំ បរំ;

តស្ស នត្ថិ បន មុត្តិ ទុក្កដា.

‘‘សូចិហត្ថមលាទីនំ, ករណេ ចីវរស្ស ច;

តថា កិលិដ្ឋកាលេ ច, ធោវនត្ថំ តុ វដ្ដតិ.

‘‘រជនេ បន គន្ធំ វា, តេលំ វា លាខមេវ វា;

កិញ្ចិ បក្ខិបិតុំ តត្ថ, ភិក្ខុនោ ន ច វដ្ដតិ.

‘‘សង្ខេន មណិនា វាបិ, អញ្ញេនបិ ច កេនចិ;

ចីវរំ ន ច ឃដ្ដេយ្យ, ឃំសិតព្ពំ ន ទោណិយា.

‘‘ចីវរំ ទោណិយំ កត្វា, នាតិឃដ្ដេយ្យ មុដ្ឋិនា;

រត្តំ បហរិតុំ កិញ្ចិ, ហត្ថេហេវ ច វដ្ដតិ.

‘‘គណ្ឋិកេ បន លេខា វា, បិឡកា វា ន វដ្ដតិ;

កប្បពិន្ទុវិការោ វា, បាឡិកណ្ណិកភេទតោ’’តិ.

វិនយសារត្ថសន្ទីបនិយម្បិ សមំ សតបទាទីនន្តិ សតបទាទីហិ សទិសំ. តុល្យត្ថេ ករណវចនប្បសង្គេ សាមិវចនំ. បដ្ដស្ស បរិយន្តេ វាតិ អនុវាតស្ស ឧភយបរិយន្តេ វា. បដ្ដមុខេបិ វាតិ ទ្វិន្នំ អាយាមវិត្ថារបដ្ដានំ សង្ឃដិតដ្ឋានេ, កណ្ណេបិ វា ឯកស្សេវ វា បដ្ដស្ស ឩនបូរណត្ថំ ឃដិតដ្ឋានេបិ វា ¶ . វេណីតិ កុទ្រូសសីសាការេន សិព្ពនំ. កេចិ ‘‘វរកសីសាការេនា’’តិ ¶ វទន្តិ. សង្ខលិកន្តិ ពិឡាលទាមសទិសសិព្ពនំ. កេចិ ‘‘សតបទិសទិស’’ន្តិ វទន្តិ.

បដ្ដម្បីតិ បត្តម្បិ. អដ្ឋកោណាទិកោ វិធិ បការោ ឯតស្សាតិ អដ្ឋកោណាទិកវិធិ, តំ. អដ្ឋកោណាទិកន្តិ វា គាថាពន្ធវសេន និគ្គហិតាគមោ. ‘‘អដ្ឋកោណាទិកំ វិធិ’’ន្តិ ឯតំ ‘‘បដ្ដ’’ន្តិ ឯតស្ស សមានាធិករណវិសេសនំ, កិរិយាវិសេសនំ វា. ‘‘ករោន្តី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អថ វា បដ្ដន្តិ ឯត្ថ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ, បដ្ដេតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ បក្ខេ អដ្ឋកោណាទិកន្តិ ឧបយោគវចនំ. វិធិន្តិ ឯតស្ស វិសេសនំ. ឥធ វក្ខមានចតុកោណសណ្ឋានតោ អញ្ញំ អដ្ឋកោណាទិកំ នាម. តត្ថាតិ តស្មិំ បដ្ដទ្វយេ. អគ្ឃិយគទារូបន្តិ អគ្ឃិយសណ្ឋានញ្ចេវ គទាសណ្ឋានញ្ច សិព្ពនំ. មុគ្គរន្តិ លគុឡសណ្ឋានសិព្ពនំ. អាទិ-សទ្ទេន ចេតិយាទិសណ្ឋានានំ គហណំ.

តត្ថាតិ បដ្ដទ្វយេ តស្មិំ ឋានេ. កក្កដកក្ខីនីតិ កុឡីរកច្ឆិសទិសានិ សិព្ពនវិការានិ. ឧដ្ឋាបេន្តីតិ ករោន្តិ. តត្ថាតិ តស្មិំ គណ្ឋិកបាសកបដ្ដកេ. សុត្តាតិ កោណតោ កោណំ សិព្ពិតសុត្តា ចេវ ចតុរស្សេ សិព្ពិតសុត្តា ច. បិឡកាតិ តេសមេវ សុត្តានំ និវត្តេត្វា សិព្ពិតកោដិយោ ច. ទុវិញ្ញេយ្យាវាតិ រជនកាលេ ទុវិញ្ញេយ្យរូបា អនោឡារិកា ទីបិតា វដ្ដន្តីតិ. យថាហ ‘‘កោណសុត្តបិឡកា ច ចីវរេ រត្តេ ទុវិញ្ញេយ្យរូបា វដ្ដន្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥).

គណ្ឋិកបដ្ដិកា បាសបដ្ដិកាតិ យោជនា. កណ្ណកោណេសុ សុត្តានីតិ ចីវរកណ្ណេ សុត្តា ចេវ បាសកបដ្ដានំ កោណេសុ សុត្តានិ ច អច្ឆិន្ទតិ. ឯត្ថ ច ចីវរេ អាយាមតោ វិត្ថារតោ ច សិព្ពិត្វា អនុវាតតោ ពហិ និក្ខមិតសុត្តំ ចីវរំ រជិត្វា សុក្ខាបនកាលេ រជ្ជុយា វា ចីវរវំសេ វា ¶ ពន្ធិត្វា ឱលម្ពិតុំ អនុវាតេ ពន្ធសុត្តានិ ច កណ្ណសុត្តានិ នាម. យថាហ ‘‘ចីវរស្ស កណ្ណសុត្តកំ ន ច វដ្ដតិ, រជិតកាលេ ឆិន្ទិតព្ពំ, យំ បន ‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ កណ្ណសុត្តក’ន្តិ ឯវំ អនុញ្ញាតំ, តំ អនុវាតេ បាសកំ កត្វា ពន្ធិតព្ពំ រជនកាលេ លគ្គនត្ថាយា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥).

សូចិកម្មវិការំ វាតិ ចីវរមណ្ឌនត្ថាយ នានាសុត្តកេហិ សតបទិសទិសំ សិព្ពន្តា អាគន្តុកបដ្ដំ ¶ ឋបេន្តិ, ឯវរូបំ សូចិកម្មវិការំ វា. អញ្ញំ វា បន កិញ្ចិបីតិ អញ្ញម្បិ យំ កិញ្ចិ មាលាកម្មមិគបក្ខិបទាទិកំ សិព្ពនវិការំ. កាតុន្តិ សយំ កាតុំ. ការាបេតុន្តិ អញ្ញេន វា ការាបេតុំ.

យោ ភិក្ខុ បរំ ឧត្តមំ វណ្ណមដ្ឋមភិបត្ថយន្តោ កញ្ជិកបិដ្ឋខលិអល្លិកាទីសុ ចីវរំ បក្ខិបតិ, តស្ស បន ភិក្ខុនោ ទុក្កដា មោក្ខោ ន វិជ្ជតីតិ យោជនា. កញ្ជិកន្តិ វាយនតន្តមក្ខនំ កញ្ជិកសទិសា សុលាកញ្ជិកំ. បិដ្ឋន្តិ តណ្ឌុលបិដ្ឋំ. តណ្ឌុលបិដ្ឋេហិ បក្កា ខលិ. អល្លិកាតិ និយ្យាសោ. អាទិ-សទ្ទេន លាខាទីនំ គហណំ. ចីវរស្ស ករណេ ករណកាលេ សមុដ្ឋិតានំ សូចិហត្ថមលាទីនំ កិលិដ្ឋកាលេ ធោវនត្ថញ្ច កញ្ជិកបិដ្ឋខលិអល្លិកាទីសុ បក្ខិបតិ, វដ្ដតីតិ យោជនា.

តត្ថាតិ យេន កសាវេន ចីវរំ រជតិ, តស្មិំ រជនេ ចីវរស្ស សុគន្ធភាវត្ថាយ គន្ធំ វា ឧជ្ជលភាវត្ថាយ តេលំ វា វណ្ណត្ថាយ លាខំ វា. កិញ្ចីតិ ឯវរូបំ យំ កិញ្ចិ. មណិនាតិ បាសាណេន. អញ្ញេនបិ ច កេនចីតិ យេន ឧជ្ជលំ ហោតិ, ឯវរូបេន មុគ្គរាទិនា អញ្ញេនបិ កេនចិ វត្ថុនា. ទោណិយាតិ រជនម្ពណេ ន ឃំសិតព្ពំ ហត្ថេន គាហាបេត្វា ន គហេតព្ពំ. រត្តំ ចីវរំ ហត្ថេហិ កិញ្ចិ ថោកំ បហរិតុំ វដ្ដតីតិ ¶ យោជនា. យត្ថ បក្ករជនំ បក្ខិបន្តិ, សា រជនទោណី. តត្ថ អំសពទ្ធកកាយពន្ធនាទិំ ឃដ្ដេតុំ វដ្ដតីតិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

គណ្ឋិកេតិ វេឡុទន្តវិសាណាទិមយគណ្ឋិកេ. លេខា វាតិ វដ្ដាទិភេទា លេខា វា. បិឡកាតិ សាសបពីជសទិសា ខុទ្ទកពុព្ពុឡា. បាឡិកណ្ណិកភេទតោតិ មណិកាវឡិរូបបុប្ផកណ្ណិករូបភេទតោ. ‘‘កប្បពិន្ទុវិការោ វា ន វដ្ដតីតិ យោជនា’’តិ វុត្តំ, តស្មា តថេវ ចីវរេ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

៩. បត្តេ វា ថាលកេ វាតិអាទីសុ ថាលកេតិ តម្ពាទិមយេ បុគ្គលិកេ តិវិធេបិ កប្បិយថាលកេ. ន វដ្ដតីតិ មណិវណ្ណករណបយោគោ ន វដ្ដតិ, តេលវណ្ណបយោគោ បន វដ្ដតិ. តេលវណ្ណោតិ សមណសារុប្បវណ្ណំ សន្ធាយ វុត្តំ, មណិវណ្ណំ បន បត្តំ អញ្ញេន កតំ លភិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. បត្តមណ្ឌលេតិ តិបុសីសាទិមយេ បត្តដ្ឋបនកមណ្ឌលេ. ‘‘ន ភិក្ខវេ វិចិត្រានិ បត្តមណ្ឌលានិ ធារេតព្ពានិ រូបកាកិណ្ណានិ ភិត្តិកម្មកតានី’’តិ (ចូឡវ. ២៥៣) វុត្តត្តា ¶ ‘‘ភិត្តិកម្មំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មករទន្តកំ ឆិន្ទិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥៣) វុត្តត្តា ‘‘មករទន្តកំ បន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘ថាលកស្ស ច បត្តស្ស, ពហិ អន្តោបិ វា បន;

អារគ្គេន កតា លេខា, ន ច វដ្ដតិ កាចិបិ.

‘‘អារោបេត្វា ភមំ បត្តំ, មជ្ជិត្វា ចេ បចន្តិ ច;

‘មណិវណ្ណំ ករិស្សាម’, ឥតិ កាតុំ ន វដ្ដតិ.

‘‘បត្តមណ្ឌលកេ កិញ្ចិ;

ភិត្តិកម្មំ ន វដ្ដតិ;

ន ទោសោ កោចិ តត្ថស្ស;

កាតុំ មករទន្តក’’ន្តិ.

វិនយសារត្ថសន្ទីបនិយម្បិ ¶ អារគ្គេនាតិ អារកណ្ដកគ្គេន, សូចិមុខេន វា. កាចិបិ លេខាតិ វដ្ដកគោមុត្តាទិសណ្ឋានា យា កាចិបិ រាជិ. ភមំ អារោបេត្វាតិ ភមេ អល្លីយាបេត្វា. បត្តមណ្ឌលកេតិ បត្តេ ឆវិរក្ខណត្ថាយ តិបុសីសាទីហិ កតេ បត្តស្ស ហេដ្ឋា អាធារាទីនំ ឧបរិ កាតព្ពេ បត្តមណ្ឌលកេ. ភិត្តិកម្មន្តិ នានាការរូបកកម្មវិចិត្តំ. យថាហ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, វិចិត្រានិ បត្តមណ្ឌលានិ ធារេតព្ពានិ រូបកាកិណ្ណានិ ភិត្តិកម្មកតានី’’តិ. តត្ថាតិ តស្មិំ បត្តមណ្ឌលេ. អស្សាតិ ភិក្ខុស្ស. មករទន្តកន្តិ គិរិកូដន្តិ វុត្តំ, តស្មា ឯវំ បត្តថាលកាទីសុ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

ធមករណ…បេ… លេខា ន វដ្ដតីតិ អារគ្គេន ទិន្នលេខា ន វដ្ដតិ, ជាតិហិង្គុលិកាទិវណ្ណេហិ កតលេខា បន វដ្ដតិ. ឆត្តមុខវដ្ដិយន្តិ ធមករណស្ស ហត្ថេន គហណត្ថំ កតស្ស ឆត្តាការស្ស មុខវដ្ដិយំ. ‘‘បរិស្សាវនពន្ធដ្ឋានេ’’តិ កេចិ. វិនយវិនិច្ឆយេបិ –

‘‘ន ¶ ធម្មករណច្ឆត្តេ, លេខា កាចិបិ វដ្ដតិ;

កុច្ឆិយំ វា ឋបេត្វា តំ, លេខំ តុ មុខវដ្ដិយ’’ន្តិ. –

វុត្តំ. តដ្ដីកាយំ បន ‘‘មុខវដ្ដិយា យា លេខា បរិស្សាវនពន្ធនត្ថាយ អនុញ្ញាតា, តំ លេខំ ឋបេត្វា ធមករណច្ឆត្តេ វា កុច្ឆិយំ វា កាចិ លេខា ន វដ្ដតីតិ យោជនា’’តិ វុត្តំ, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ ធមករណេ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

១០. កាយពន្ធនេ បន កក្កដក្ខីនីតិ កក្កដកស្ស អក្ខិសទិសានិ. មករមុខន្តិ មករមុខសណ្ឋានំ. ទេឌ្ឌុភសីសន្តិ ឧទកសប្បសីសសទិសសណ្ឋានានិ. អច្ឆីនីតិ កុញ្ជរច្ឆិសណ្ឋានានិ. ឯកមេវ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ឯករជ្ជុកំ ទ្វិគុណតិគុណំ កត្វា ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ, ឯកមេវ បន សតវារម្បិ សរីរំ បរិក្ខិបិត្វា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘ពហុរជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វា ឯកេន ¶ និរន្តរំ វេឋេត្វា កតំ ពហុរជ្ជុកន្តិ ន វត្តព្ពំ, តំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា តំ មុរជសង្ខំ ន គច្ឆតីតិ វេទិតព្ពំ. មុរជញ្ហិ នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ មុរជវដ្ដិសណ្ឋានំ វេឋេត្វា ករោន្តិ. ឥទំ បន មុរជំ មទ្ទវីណសង្ខាតំ បាមង្គសណ្ឋានញ្ច ទសាសុ វដ្ដតិ ‘‘កាយពន្ធនស្ស ទសា ជីរន្តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មុរជំ មទ្ទវីណ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៨) វុត្តត្តា.

វិធេតិ ទសាបរិយោសានេ ថិរភាវាយ ទន្តវិសាណសុត្តាទីហិ កតេ វិធេ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៨៥) បន ‘‘កាយពន្ធនស្ស បាសន្តេ ទសាមូលេ តស្ស ថិរភាវត្ថំ កត្តព្ពេ ទន្តវិសាណាទិមយេ វិធេ’’តិ វុត្តំ. អដ្ឋមង្គលានិ នាម សង្ខោ, ចក្កំ, បុណ្ណកុម្ភោ, គយា, សិរីវច្ឆោ, អង្កុសោ, ធជំ, សោវត្ថិកន្តិ. មច្ឆយុគឡឆត្តនន្ទិយាវដ្ដាទិវសេនបិ វទន្តិ. បរិច្ឆេទលេខាមត្តន្តិ ទន្តាទីហិ កតស្ស វិធស្ស ឧភោសុ កោដីសុ កាតព្ពបរិច្ឆេទរាជិមត្តំ. វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេបិ –

‘‘សុត្តំ វា ទិគុណំ កត្វា, កោដ្ដេន្តិ ច តហិំ តហិំ;

កាយពន្ធនសោភត្ថំ, តំ ន វដ្ដតិ ភិក្ខុនោ.

‘‘ទសាមុខេ ទឡ្ហត្ថាយ, ទ្វីសុ អន្តេសុ វដ្ដតិ;

មាលាកម្មលតាកម្ម-ចិត្តិកម្បិ ន វដ្ដតិ.

‘‘អក្ខីនិ ¶ តត្ថ ទស្សេត្វា;

កោដ្ដិតេ បន កា កថា.

កក្កដក្ខីនិ វា តត្ថ;

ឧដ្ឋាបេតុំ ន វដ្ដតិ.

‘‘ឃដំ ទេឌ្ឌុភសីសំ វា, មករស្ស មុខម្បិ វា;

វិការរូបំ យំ កិញ្ចិ, ន វដ្ដតិ ទសាមុខេ.

‘‘ឧជុកំ ¶ មច្ឆកណ្ដំ វា, មដ្ឋំ វា បន បដ្ដិកំ;

ខជ្ជូរិបត្តកាការំ, កត្វា វដ្ដតិ កោដ្ដិតំ.

‘‘បដ្ដិកា សូករន្តន្តិ, ទុវិធំ កាយពន្ធនំ;

រជ្ជុកា ទុស្សបដ្ដាទិ, សព្ពំ តស្សានុលោមិកំ.

‘‘មុរជំ មទ្ទវីណញ្ច, ទេឌ្ឌុភញ្ច កលាពុកំ;

រជ្ជុយោ ច ន វដ្ដន្តិ, បុរិមា ទ្វេទសា សិយុំ.

‘‘ទសា បាមង្គសណ្ឋានា, និទ្ទិដ្ឋា កាយពន្ធនេ;

ឯកា ទ្វិតិចតស្សោ វា, វដ្ដន្តិ ន តតោ បរំ.

‘‘ឯករជ្ជុមយំ វុត្តំ, មុនិនា កាយពន្ធនំ;

តញ្ច បាមង្គសណ្ឋានំ, ឯកម្បិ ច ន វដ្ដតិ.

‘‘រជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វា, ពហូ ឯកាយ រជ្ជុយា;

និរន្តរញ្ហិ វេឋេត្វា, កតំ វដ្ដតិ ពន្ធិតុំ.

‘‘ទន្តកដ្ឋវិសាណដ្ឋិ-លោហវេឡុនឡព្ភវា;

ជតុសង្ខមយា សុត្ត-ផលជា វិធកា មតា.

‘‘កាយពន្ធនវិធេបិ ¶ , វិការោ ន ច វដ្ដតិ;

តត្ថ តត្ថ បរិច្ឆេទ-លេខាមត្តំ តុ វដ្ដតី’’តិ. –

វុត្តំ.

វិនយសារត្ថសន្ទីបនិយម្បិ តហិំ តហិន្តិ បដ្ដិកាយ តត្ថ តត្ថ. តន្តិ តថាកោដ្ដិតទិគុណសុត្តកាយពន្ធនំ. អន្តេសុ ទឡ្ហត្ថាយ ទសាមុខេ ទិគុណំ កត្វា កោដ្ដេន្តិ, វដ្ដតីតិ យោជនា. ចិត្តកម្បីតិ មាលាកម្មលតាកម្មចិត្តយុត្តម្បិ កាយពន្ធនំ. អក្ខីនីតិ កុញ្ជរក្ខីនិ. តត្ថាតិ កាយពន្ធនេ ន វដ្ដតីតិ កា កថា. ឧដ្ឋាបេតុន្តិ ឧក្កិរិតុំ.

ឃដន្តិ ឃដសណ្ឋានំ. ទេឌ្ឌុភសីសំ វាតិ ឧទកសប្បសីសំ មុខសណ្ឋានំ វា. យំ កិញ្ចិ វិការរូបំ ទសាមុខេ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. ឯត្ថ ច ឧភយបស្សេសុ មច្ឆកណ្ដកយុត្តំ មច្ឆស្ស បិដ្ឋិកណ្ដកំ វិយ យស្សា បដ្ដិកាយ វាយនំ ហោតិ, ឥទំ កាយពន្ធនំ ¶ មច្ឆកណ្ដកំ នាម. យស្ស ខជ្ជូរិបត្តសណ្ឋានមិវ វាយនំ ហោតិ, តំ ខជ្ជូរិបត្តកាការំ នាម.

បកតិវិការា បដ្ដិកា សូករន្តំ នាម កុញ្ចិកាកោសសណ្ឋានំ. តស្ស ទុវិធស្ស កាយពន្ធនស្ស. តត្ថ រជ្ជុកា សូករន្តានុលោមិកា, ទុស្សបដ្ដំ បដ្ដិកានុលោមិកំ. អាទិ-សទ្ទេន មុទ្ទិកកាយពន្ធនំ គហិតំ, តញ្ច សូករន្តានុលោមិកំ. យថាហ ‘‘ឯករជ្ជុកំ បន មុទ្ទិកកាយពន្ធនញ្ច សូករន្តំ អនុលោមេតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៧៨). តត្ថ រជ្ជុកា នាម ឯកាវដ្ដា, ពហុរជ្ជុកស្ស អកប្បិយភាវំ វក្ខតិ. មុទ្ទិកកាយពន្ធនំ នាម ចតុរស្សំ អកត្វា សជ្ជិតន្តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

មុរជំ នាម មុរជវដ្ដិសណ្ឋានំ វេឋេត្វា កតំ. វេឋេត្វាតិ នានាសុត្តេហិ វេឋេត្វា. សិក្ខាភាជនវិនិច្ឆយេ បន ‘‘ពហុកា រជ្ជុយោ ឯកតោ កត្វា ឯកាយ រជ្ជុយា វេឋិត’’ន្តិ វុត្តំ. មទ្ទវីណំ នាម បាមង្គសណ្ឋានំ. ទេឌ្ឌុភកំ នាម ឧទកសប្បសទិសំ. កលាពុកំ នាម ពហុរជ្ជុកំ. រជ្ជុយោតិ ឧភយកោដិយំ ឯកតោ អពន្ធា ពហុរជ្ជុយោ, តថាពន្ធា កលាពុកំ នាម ហោតិ. ន វដ្ដន្តីតិ មុរជាទីនិ ឥមានិ សព្ពានិ កាយពន្ធនានិ ន វដ្ដន្តិ. បុរិមា ទ្វេតិ មុរជំ ¶ មទ្ទវីណនាមញ្ចាតិ ទ្វេ. ‘‘ទសាសុ សិយុ’’ន្តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន វណ្ណលោបេន ‘‘ទសា សិយុ’’ន្តិ វុត្តំ. យថាហ ‘‘មុរជំ មទ្ទវីណន្តិ ឥទំ ទសាសុយេវ អនុញ្ញាត’’ន្តិ.

បាមង្គសណ្ឋានាតិ បាមង្គទាមំ វិយ ចតុរស្សសណ្ឋានា. ឯករជ្ជុមយន្តិ នានាវដ្ដេ ឯកតោ វដ្ដេត្វា កតំ រជ្ជុមយំ កាយពន្ធនំ វត្តុំ វដ្ដតីតិ ‘‘រជ្ជុកា ទុស្សបដ្ដាទី’’តិ ឯត្ថ ឯកវដ្ដរជ្ជុកា គហិតា. ឥធ បន នានាវដ្ដេ ឯកតោ វដ្ដេត្វា កតា ឯកាវ រជ្ជុ គហិតា. តញ្ចាតិ តំ វា នយម្បិ ឯករជ្ជុកកាយពន្ធនំ បាមង្គសណ្ឋានេន គន្ថិតំ. ឯកម្បិ ច ន វដ្ដតីតិ កេវលម្បិ ន វដ្ដតិ.

ពហូ ¶ រជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វាតិ យោជនា. វដ្ដតិ ពន្ធិតុន្តិ មុរជំ កលាពុកញ្ច ន ហោតិ, រជ្ជុកកាយពន្ធនមេវ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. អយំ បន វិនិច្ឆយោ ‘‘ពហុរជ្ជុកេ ឯកតោ កត្វា ឯកេន និរន្តរំ វេឋេត្វា កតំ ពហុរជ្ជុកន្តិ ន វត្តព្ពំ, តំ វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាគតោ ឥធ វុត្តោ. សិក្ខាភាជនវិនិច្ឆយេ ‘‘ពហុរជ្ជុយោ ឯកតោ កត្វា ឯកាយ វេឋិតំ មុរជំ នាមា’’តិ យំ វុត្តំ, តំ ឥមិនា វិរុជ្ឈនតោ ន គហេតព្ពំ.

ទន្ត-សទ្ទេន ហត្ថិទន្តា វុត្តា. ជតូតិ លាខា. សង្ខមយន្តិ សង្ខនាភិមយំ. វិធកា មតាតិ ឯត្ថ វេធិកាតិបិ បាឋោ, វិធបរិយាយោ. កាយពន្ធនវិធេតិ កាយពន្ធនស្ស ទសាយ ថិរភាវត្ថំ កដ្ឋទន្តាទីហិ កតេ វិធេ. វិការោ អដ្ឋមង្គលាទិកោ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ. តុ-សទ្ទេន ឃដាការោបិ វដ្ដតីតិ ទីបេតីតិ អត្ថោ បកាសិតោ, តស្មា តេន នយេន កាយពន្ធនវិចារោ កាតព្ពោតិ.

១១. អញ្ជនិយំ ‘‘ឧជុកមេវា’’តិ វុត្តត្តា ចតុរស្សាទិសណ្ឋានាបិ វង្កគតិកា ន វដ្ដតិ. សិបាដិកាយាតិ វាសិអាទិភណ្ឌបក្ខិបនេ. វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ បន –

‘‘មាលាកម្មលតាកម្ម-នានារូបវិចិត្តិតា;

ន ច វដ្ដតិ ភិក្ខូនំ, អញ្ជនី ជនរញ្ជនី.

‘‘តាទិសំ ¶ បន ឃំសិត្វា, វេឋេត្វា សុត្តកេន វា;

វឡញ្ជន្តស្ស ភិក្ខុស្ស, ន ទោសោ កោចិ វិជ្ជតិ.

‘‘វដ្ដា វា ចតុរស្សា វា, អដ្ឋំសា វាបិ អញ្ជនី;

វដ្ដតេវាតិ និទ្ទិដ្ឋា, វណ្ណមដ្ឋា ន វដ្ដតិ.

‘‘តថាញ្ជនិសលាកាបិ, អញ្ជនិថវិកាយ ច;

នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ, ចិត្តកម្មំ ន វដ្ដតិ.

‘‘ឯកវណ្ណេន ¶ សុត្តេន, សិបាដិំ យេន កេនចិ;

យំ កិញ្ចិ បន សិព្ពេត្វា, វឡញ្ជន្តស្ស វដ្ដតី’’តិ. –

អាគតំ.

តដ្ដីកាយម្បិ មាលា…បេ… ចិត្តិតាតិ មាលាកម្មលតាកម្មេហិ ច មិគបក្ខិរូបាទិនានារូបេហិ ច វិចិត្តិតា. ជនរញ្ជនីតិ ពាលជនបលោភិនី. អដ្ឋំសា វាបីតិ ឯត្ថ អបិ-សទ្ទេន សោឡសំសាទីនំ គហណំ. វណ្ណមដ្ឋាតិ មាលាកម្មាទិវណ្ណមដ្ឋា. អញ្ជនីសលាកាបិ តថា វណ្ណមដ្ឋា ន វដ្ដតីតិ យោជនា. អញ្ជនីថវិកាយ ច នានាវណ្ណេហិ សុត្តេហិ ចិត្តកម្មំ ន វដ្ដតីតិ បាឋោ យុជ្ជតិ, ‘‘ថវិកាបិ វា’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ ន គហេតព្ពោ. ‘‘បីតាទិនា យេន កេនចិ ឯកវណ្ណេន សុត្តេន បិលោតិកាទិមយំ កិញ្ចិបិ សិបាដិកំ សិព្ពេត្វា វឡញ្ជន្តស្ស វដ្ដតីតិ យោជនា’’តិ អាគតំ.

១២. អារកណ្ដកាទីសុ អារកណ្ដកេតិ បោត្ថកាទិអភិសង្ខរណត្ថំ កតេ ទីឃមុខសត្ថកេ. ភមការានំ ទារុអាទិលិខនសត្ថកន្តិ កេចិ. វដ្ដមណិកន្តិ វដ្ដំ កត្វា ឧដ្ឋាបេតព្ពពុព្ពុឡកំ. អញ្ញន្តិ ឥមិនា បិឡកាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បិប្ផលិកេតិ យំ កិញ្ចិ ឆេទនកេ ខុទ្ទកសត្ថេ. មណិកន្តិ ឯកវដ្ដមណិ. បិឡកន្តិ សាសបមត្តិកាមុត្តរាជិសទិសា ពហុវដ្ដលេខា. ឥមស្មិំ អធិការេ អវុត្តត្តា លេខនិយំ យំ កិញ្ចិ វណ្ណមដ្ឋំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ បន ‘‘កុញ្ចិកាយ សេនាសនបរិក្ខារត្តា សុវណ្ណរូបិយមយាបិ វដ្ដតីតិ ឆាយា ទិស្សតិ. ‘កុញ្ចិកាយ ¶ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ ន វដ្ដតី’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥) វចនតោ អញ្ញេ កប្បិយលោហាទិមយាវ កុញ្ចិកា កប្បន្តិ បរិហរណីយបរិក្ខារត្តា’’តិ វុត្តំ. អារកណ្ដកោ បោត្ថកាទិករណសត្ថកជាតិ, អាមណ្ឌសារកោ អាមលកផលមយោតិ វទន្តិ.

វលិតកន្តិ ¶ នខច្ឆេទនកាលេ ទឡ្ហគ្គហណត្ថំ វលិយុត្តមេវ ករោន្តិ. តស្មា តំ វដ្ដតីតិ ឥមិនា អញ្ញម្បិ វិការំ ទឡ្ហីកម្មាទិអត្ថាយ ករោន្តិ, ន វណ្ណមដ្ឋត្ថាយ, តំ វដ្ដតីតិ ទីបិតំ, តេន ច កត្តរទណ្ឌកោដិយំ អញ្ញមញ្ញំ សង្ឃដ្ដនេន សទ្ទនិច្ឆរណត្ថាយ កតវលយាទិកំ អវុត្តម្បិ យតោ ឧបបន្នំ ហោតិ. ឯត្ថ ច ទឡ្ហីកម្មាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន បរិស្សយវិនោទនាទិំ សង្គណ្ហាតិ, តេន កត្តរយដ្ឋិកោដិយំ កតវលយានំ អញ្ញមញ្ញសង្ឃដ្ដនេន សទ្ទនិច្ឆរណំ ទីឃជាតិកាទិបរិស្សយវិនោទនត្ថំ ហោតិ, តស្មា វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. តេនាហ អាចរិយវរោ –

‘‘មណិកំ បិឡកំ វាបិ, បិប្ផលេ អារកណ្ដកេ;

ឋបេតុំ បន យំ កិញ្ចិ, ន ច វដ្ដតិ ភិក្ខុនោ.

‘‘ទណ្ឌកេបិ បរិច្ឆេទ-លេខាមត្តំ តុ វដ្ដតិ;

វលិត្វា ច នខច្ឆេទំ, ករោន្តីតិ ហិ វដ្ដតី’’តិ.

តស្ស វណ្ណនាយម្បិ មណិកន្តិ ថូលពុព្ពុឡំ. បីឡកន្តិ សុខុមពុព្ពុឡំ. បិប្ផលេតិ វត្ថច្ឆេទនសត្ថេ. អារកណ្ដកេតិ បត្តធារវលយានំ វិជ្ឈនកណ្ដកេ. ឋបេតុន្តិ ឧដ្ឋាបេតុំ. យំ កិញ្ចីតិ សេសវណ្ណមដ្ឋម្បិ ច. ទណ្ឌកេតិ បិប្ផលិទណ្ឌកេ. យថាហ ‘‘បិប្ផលិកេបិ មណិកំ វា បិឡកំ វា យំ កិញ្ចិ ឋបេតុំ ន វដ្ដតិ, ទណ្ឌកេ បន បរិច្ឆេទលេខា វដ្ដតី’’តិ. បរិច្ឆេទលេខាមត្តន្តិ អាណិពន្ធនដ្ឋានំ បត្វា បរិច្ឆិន្ទនត្ថំ ឯកាវ លេខា វដ្ដតីតិ. វលិត្វាតិ ឧភយកោដិមុខំ កត្វា មជ្ឈេ វលិយោ គាហេត្វា នខច្ឆេទំ យស្មា ករោន្តិ, តស្មា វដ្ដតីតិ យោជនាតិ អាគតា.

ឧត្តរារណិយំ មណ្ឌលន្តិ ឧត្តរារណិយា បវេសនត្ថំ អាវាដមណ្ឌលំ ហោតិ. ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនវាសិយំ ឧជុកមេវ ពន្ធិតុន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ ច ឧជុកមេវាតិ ឥមិនា វង្កំ កត្វា ពន្ធិតុំ ន ¶ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ, តេនេវ អញ្ជនិយម្បិ តថា ទស្សិតំ. ឧភោសុ បស្សេសុ ឯកបស្សេ ¶ វាតិ វចនសេសោ, វាសិទណ្ឌស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ ទណ្ឌកោដីនំ អចលនត្ថំ ពន្ធិតុន្តិ អត្ថោ. កប្បិយលោហេន ចតុរស្សំ វា អដ្ឋំសំ វា កាតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

១៣. អាមណ្ឌសារកេតិ អាមលកផលានិ បិសិត្វា តេន កក្កេន កតតេលភាជនេ. តត្ថ កិរ បក្ខិត្តំ តេលំ សីតំ ហោតិ. តថា ហិ វុត្តំ អាចរិយេន –

‘‘ឧត្តរារណិយំ វាបិ, ធនុកេ បេល្លទណ្ឌកេ;

មាលាកម្មាទិ យំ កិញ្ចិ, វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ.

‘‘សណ្ឌាសេ ទន្តកដ្ឋានំ, តថា ឆេទនវាសិយា;

ទ្វីសុ បស្សេសុ លោហេន, ពន្ធិតុំ បន វដ្ដតិ.

‘‘តថា កត្តរទណ្ឌេបិ, ចិត្តកម្មំ ន វដ្ដតិ;

វដ្ដលេខាវ វដ្ដន្តិ, ឯកា វា ទ្វេបិ ហេដ្ឋតោ.

‘‘វិសាណេ នាឡិយំ វាបិ, តថេវាមណ្ឌសារកេ;

តេលភាជនកេ សព្ពំ, វណ្ណមដ្ឋំ តុ វដ្ដតី’’តិ.

ដីកាយម្បិ អរណិសហិតេ ភន្តកិច្ចករោ ទណ្ឌោ ឧត្តរារណី នាម. វាបីតិ បិ-សទ្ទេន អធរារណិំ សង្គណ្ហាតិ. ឧទុក្ខលទណ្ឌស្សេតំ អធិវចនំ. អញ្ឆនកយន្តធនុ ធនុកំ នាម. មុសលមត្ថកបីឡនទណ្ឌកោ បេល្លទណ្ឌកោ នាម. សណ្ឌាសេតិ អគ្គិសណ្ឌាសេ. ទន្តកដ្ឋានំ ឆេទនវាសិយា តថា យំ កិញ្ចិ វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ទ្វីសុ បស្សេសូតិ វាសិយា ឧភោសុ បស្សេសុ. លោហេនាតិ កប្បិយលោហេន. ពន្ធិតុំ វដ្ដតីតិ ឧជុកមេវ វា ចតុរស្សំ វា អដ្ឋំសំ វា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. សណ្ឌាសេតិ អគ្គិសណ្ឌាសេតិ និស្សន្ទេហេ វុត្តំ. អដ្ឋកថាយំ បនេត្ថ សូចិសណ្ឌាសោ ទស្សិតោ ¶ . ហេដ្ឋាតិ ហេដ្ឋា អយោបដ្ដវលយេ. ‘‘ឧបរិ អហិច្ឆត្តកមកុឡមត្ត’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. វិសាណេតិ តេលាសិញ្ចនកគវយមហិំសាទិសិង្គេ. នាឡិយំ វាបីតិ វេឡុនាឡិកាទិនាឡិយំ. អបិ-សទ្ទេន អលាពុំ សង្គណ្ហាតិ. អាមណ្ឌសារកេតិ អាមលកចុណ្ណមយតេលឃដេ ¶ . តេលភាជនកេតិ វុត្តប្បការេយេវ តេលភាជនេ. សព្ពំ វណ្ណមដ្ឋំ វដ្ដតីតិ បុមិត្ថិរូបរហិតំ មាលាកម្មាទិ សព្ពំ វណ្ណមដ្ឋំ វដ្ដតីតិ អាគតំ.

ភូមត្ថរណេតិ កដសារាទិមយេ បរិកម្មកតាយ ភូមិយា អត្ថរិតព្ពអត្ថរណេ. បានីយឃដេតិ ឥមិនា សព្ពភាជនេ សង្គណ្ហាតិ. សព្ពំ…បេ… វដ្ដតីតិ យថាវុត្តេសុ មញ្ចាទីសុ ឥត្ថិបុរិសរូបម្បិ វដ្ដតិ. តេលភាជនេសុយេវ ឥត្ថិបុរិសរូបានំ បដិក្ខិបិតត្តា តេលភាជនេន សហ អគណេត្វា វិសុំ មញ្ចាទីនំ គហិតត្តា ចាតិ វទន្តិ. កិញ្ចាបិ វទន្តិ, ឯតេសំ បន មញ្ចាទីនំ ហត្ថេន អាមសិតព្ពភណ្ឌត្តា ឥត្ថិរូបមេត្ថ ន វដ្ដតីតិ គហេតព្ពំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៨៥) បន ‘‘តាលវណ្ដពីជនិអាទីសុ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ តានិ កុញ្ចិកា វិយ បរិហរណីយានិ, អថ ខោ ឧច្ចាវចានិ ន ធារេតព្ពានីតិ បដិក្ខេបាភាវតោ វុត្តំ. កេវលញ្ហិ តានិ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ វិធូបនញ្ច តាលវណ្ដញ្ចា’’តិអាទិនា វុត្តានិ. គណ្ឋិបទេ បន ‘‘តេលភាជនេសុ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតិ, សេនាសនបរិក្ខារត្តា វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេនបិ វុត្តមេវ –

‘‘បានីយស្ស ឧឡុង្កេបិ, ទោណិយំ រជនស្សបិ;

ឃដេ ផលកបីឋេបិ, វលយាធារកាទិកេ.

‘‘តថា បត្តបិធានេ ច, តាលវណ្ដេ ច ពីជនេ;

បាទបុញ្ឆនិយំ វាបិ, សម្មុញ្ជនិយមេវ ច.

‘‘មញ្ចេ ¶ ភូមត្ថរេ បីឋេ, ភិសិពិម្ពោហនេសុ ច;

មាលាកម្មាទិកំ ចិត្តំ, សព្ពមេវ ច វដ្ដតី’’តិ.

១៤. ឯវំ សមណបរិក្ខារេសុ កប្បិយាកប្បិយំ កថេត្វា ឥទានិ សេនាសនេ កថេតុំ ‘‘សេនាសនេ បនា’’ត្យាទិមាហ. ឯត្ថ បន-សទ្ទោ វិសេសជោតកោ. តេន សព្ពរតនមយម្បិ វណ្ណមដ្ឋកម្មំ វដ្ដតិ, កិមង្គំ បន អញ្ញវណ្ណមដ្ឋកម្មន្តិ អត្ថំ ជោតេតិ. យទិ ឯវំ កិស្មិញ្ចិ បដិសេធេតព្ពេ សន្តេបិ តថា វត្តព្ពំ សិយាតិ អាហ ‘‘សេនាសនេ កិញ្ចិ បដិសេធេតព្ពំ នត្ថី’’តិ. វុត្តម្បិ ចេតំ អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេន –

‘‘នានាមណិមយត្ថម្ភ-កវាដទ្វារភិត្តិកំ ¶ ;

សេនាសនមនុញ្ញាតំ, កា កថា វណ្ណមដ្ឋកេ.

‘‘សោវណ្ណិយំ ទ្វារកវាដពទ្ធំ;

សុវណ្ណនានាមណិភិត្តិភូមិំ;

ន កិញ្ចិ ឯកម្បិ និសេធនីយំ;

សេនាសនំ វដ្ដតិ សព្ពមេវា’’តិ.

សមន្តបាសាទិកាយម្បិ បឋមសង្ឃាទិសេសវណ្ណនាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨១) ‘‘សេនាសនបរិភោគោ បន សព្ពកប្បិយោ, តស្មា ជាតរូបរជតមយា សព្ពេបិ សេនាសនបរិក្ខារា អាមាសា. ភិក្ខូនំ ធម្មវិនយវណ្ណនដ្ឋានេ រតនមណ្ឌបេ ករោន្តិ ផលិកត្ថម្ភេ រតនទាមបដិមណ្ឌិតេ. តត្ថ សព្ពុបករណានិ ភិក្ខូនំ បដិជគ្គិតុំ វដ្ដន្តី’’តិ អាគតំ. តស្សា វណ្ណនាយំ បន វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.២៨១) ‘‘សព្ពកប្បិយោតិ យថាវុត្តសុវណ្ណាទិមយានំ សេនាសនបរិក្ខារានំ អាមសនគោបនាទិវសេន បរិភោគោ សព្ពថា កប្បិយោតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘តស្មា’តិអាទិ. ‘ភិក្ខូនំ ធម្មវិនយវណ្ណនដ្ឋានេ’តិ វុត្តត្តា សង្ឃិកមេវ ¶ សុវណ្ណមយំ សេនាសនំ សេនាសនបរិក្ខារា ច វដ្ដន្តិ, ន បុគ្គលិកានីតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វណ្ណិតំ.

សេនាសនក្ខន្ធកវណ្ណនាយម្បិ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២០) ‘សព្ពំ បាសាទបរិភោគន្តិ សុវណ្ណរជតាទិវិចិត្រានិ កវាដានិ មញ្ចបីឋានិ តាលវណ្ដានិ សុវណ្ណរជតមយបានីយឃដបានីយសរាវានិ យំ កិញ្ចិ ចិត្តកម្មកតំ, សព្ពំ វដ្ដតិ. បាសាទស្ស ទាសិទាសំ ខេត្តំ វត្ថុំ គោមហិំសំ ទេមាតិ វទន្តិ, បាដេក្កំ គហណកិច្ចំ នត្ថិ, បាសាទេ បដិគ្គហិតេ បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ. គោនកាទីនិ សង្ឃិកវិហារេ វា បុគ្គលិកវិហារេ វា មញ្ចបីឋេសុ អត្ថរិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដន្តិ, ធម្មាសនេ បន គិហិវិកតនីហារេន លព្ភន្តិ, តត្រាបិ និបជ្ជិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អាគតំ. តស្សា វណ្ណនាយំ បន វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២០) ‘‘សុវណ្ណរជតាទិវិចិត្រានីតិ សង្ឃិកសេនាសនំ សន្ធាយ វុត្តំ, បុគ្គលិកំ បន សុវណ្ណាទិវិចិត្រំ ភិក្ខុស្ស សម្បដិច្ឆិតុមេវ ន វដ្ដតិ ‘ន ត្វេវាហំ ភិក្ខវេ កេនចិ បរិយាយេន ជាតរូបរជតំ សាទិតព្ព’ន្តិ (មហាវ. ២៩៩) វុត្តត្តា, តេនេវេត្ថ អដ្ឋកថាយំ ¶ ‘សង្ឃិកវិហារេ វា បុគ្គលិកវិហារេ វា’តិ ន វុត្តំ, គោនកាទិអកប្បិយភណ្ឌវិសយេវ ឯវំ វុត្តំ, ឯកភិក្ខុស្សបិ តេសំ គហណេ ទោសាភាវា’’តិ វណ្ណិតំ.

តស្មិំយេវ ខន្ធកេ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) ‘‘សចេបិ រាជរាជមហាមត្តាទយោ ឯកប្បហារេនេវ មញ្ចសតំ វា មញ្ចសហស្សំ វា ទេន្តិ, សព្ពេ កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពា, សម្បដិច្ឆិត្វា វុឌ្ឍបដិបាដិយា សង្ឃិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជថាតិ ទាតព្ពា, បុគ្គលិកវសេន ន ទាតព្ពា’’តិ អាគតំ. តស្សា វណ្ណនាយំយេវ វិមតិវិនោទនិយំ ‘‘កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពាតិ ឥមិនា សុវណ្ណាទិវិចិត្តំ អកប្បិយមញ្ចំ ‘សង្ឃស្សា’តិ វុត្តេបិ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ, ‘វិហារស្ស ទេមា’តិ វុត្តេ សង្ឃស្សេវ ¶ វដ្ដតិ, ន បុគ្គលស្ស ខេត្តាទិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វណ្ណិតំ, តស្មា ភគវតោ អាណំ សម្បដិច្ឆន្តេហិ លជ្ជិបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតេហិ ភិក្ខូហិ សុដ្ឋុ មនសិកាតព្ពមិទំ ឋានំ.

ននុ ច សេនាសនេ វិរុទ្ធសេនាសនំ នាម បដិសេធេតព្ពំ អត្ថិ, អថ កស្មា ‘‘សេនាសនេ កិញ្ចិ បដិសេធេតព្ពំ នត្ថី’’តិ វុត្តន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘អញ្ញត្រ វិរុទ្ធសេនាសនា’’តិ. តស្សត្ថោ – វិរុទ្ធសេនាសនា វិរុទ្ធសេនាសនំ អញ្ញត្រ ឋបេត្វា អញ្ញំ វណ្ណមដ្ឋកម្មាទិកម្មំ សន្ធាយ សេនាសនេ កិញ្ចិ បដិសេធេតព្ពំ នត្ថីតិ វុត្តំ, ន តទភាវោតិ. យទិ ឯវំ តំ វិរុទ្ធសេនាសនំ អាចរិយេន វត្តព្ពំ, កតមំ វិរុទ្ធសេនាសនំ នាមាតិ បុច្ឆាយមាហ ‘‘វិរុទ្ធ…បេ… វុច្ចតី’’តិ. តត្ថ អញ្ញេសន្តិ សីមស្សាមិកានំ. រាជវល្លភេហីតិ លជ្ជិបេសលានំ ឧបោសថាទិអន្តរាយករា អលជ្ជិនោ ភិន្នលទ្ធិកា ច ភិក្ខូ អធិប្បេតា តេហិ សហ ឧបោសថាទិករណាយោគតោ. តេន ច ‘‘សីមាយា’’តិ វុត្តំ. តេសំ លជ្ជិបរិសាតិ តេសំ សីមស្សាមិកានំ អនុពលំ ទាតុំ សមត្ថា លជ្ជិបរិសា. ភិក្ខូហិ កតន្តិ យំ អលជ្ជីនំ សេនាសនភេទនាទិកំ លជ្ជិភិក្ខូហិ កតំ, តំ សព្ពំ សុកតមេវ អលជ្ជិនិគ្គហត្ថាយ បវត្តេតព្ពតោ.

ឯត្ថ ច សិយា – ‘‘អញ្ញេសំ សីមាយា’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, សីមា នាម ពហុវិធា, កតរសីមំ សន្ធាយាតិ? ពទ្ធសីមំ សន្ធាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘មា អម្ហាកំ ឧបោសថបវារណានំ អន្តរាយមកត្ថា’’តិ អដ្ឋកថាយមេវ វុត្តត្តា, សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ.ដី. ២.៨៥) ‘‘ឧបោសថបវារណានំ អន្តរាយករា អលជ្ជិនោ រាជកុលូបកា វុច្ចន្តី’’តិ ¶ វុត្តត្តា, ឧបោសថាទិវិនយកម្មខេត្តភូតាយ ឯវ សីមាយ ឥធ អធិប្បេតត្តា ¶ . យទិ ឯវំ គាមសីមសត្តព្ភន្តរសីមឧទកុក្ខេបសីមាយោបិ តំខេត្តភូតា ឯវ, តស្មា តាបិ សន្ធាយាតិ វត្តព្ពន្តិ? ន វត្តព្ពំ តាសំ អពទ្ធសីមត្តា, ន តេ តាសំ សាមិកា, ពទ្ធសីមាយេវ ភិក្ខូនំ កិរិយាយ សិទ្ធត្តា តាសំយេវ តេ សាមិកា. តេន វុត្តំ ‘‘យំ បន សីមស្សាមិកេហិ ភិក្ខូហី’’តិ. យំ បន វទន្តិ ‘‘ឧបចារសីមាបិ តំខេត្តភូតា’’តិ, តំ ន គហេតព្ពំ, តស្សា តទក្ខេត្តភាវំ ឧបរិ សីមាវិនិច្ឆយកថាទីសុ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៥៦ អាទយោ) កថយិស្សាម. អបិច គាមសីមាយ អញ្ញេសំ សេនាសនករណស្ស បដិសេធិតុមយុត្តត្តា សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមានញ្ច សព្ពទា អតិដ្ឋនតោ ពទ្ធសីមាយេវ អធិប្បេតាតិ វិញ្ញាយតីតិ.

ឆិន្ទាបេយ្យ វា ភិន្ទាបេយ្យ វា, អនុបវជ្ជោតិ ឥទំ សព្ពមត្តិកាមយកុដី វិយ សព្ពថា អនុបយោគារហំ សន្ធាយ វុត្តំ. យំ បន បញ្ចវណ្ណសុត្តេហិ វិនទ្ធឆត្តាទិកំ, តត្ថ អកប្បិយភាគោវ ឆិន្ទិតព្ពោ, ន តទវសេសោ, តស្ស កប្បិយត្តាតិ ឆិន្ទន្តោ ឧបវជ្ជោវ ហោតិ. តេនេវ វុត្តំ ‘‘ឃដកម្បិ វាឡរូបម្បិ ឆិន្ទិត្វា ធារេតព្ព’’ន្តិអាទិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

បរិក្ខារវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ទុតិយោ បរិច្ឆេទោ.

៣. ភេសជ្ជាទិករណវិនិច្ឆយកថា

១៥. ឯវំ បរិក្ខារវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ភេសជ្ជករណបរិត្តបដិសន្ថារានំ វិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ភេសជ្ជា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ភិសក្កស្ស ឥទំ កម្មំ ភេសជ្ជំ. កិំ តំ? តិកិច្ឆនំ ¶ . ករិយតេ ករណំ, ភេសជ្ជស្ស ករណំ ភេសជ្ជករណំ, វេជ្ជកម្មករណន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បរិសមន្តតោ តាយតិ រក្ខតីតិ បរិត្តំ, អារក្ខាតិ អត្ថោ. បដិសន្ថរណំ បដិសន្ថារោ, អត្តនា សទ្ធិំ អញ្ញេសំ សម្ពន្ធករណន្តិ អត្ថោ. តត្ថ យោ វិនិច្ឆយោ មាតិកាយំ ‘‘ភេសជ្ជករណម្បិ ច បរិត្តំ, បដិសន្ថារោ’’តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) មយា វុត្តោ ¶ , តស្មិំ សមភិនិវិដ្ឋេ ភេសជ្ជករណវិនិច្ឆយេ. សហធម្មោ ឯតេសន្តិ សហធម្មិកា, តេសំ, ឯកស្ស សត្ថុនោ សាសនេ សហសិក្ខមានធម្មានន្តិ អត្ថោ. អថ វា សហធម្មេ និយុត្តា សហធម្មិកា, តេសំ, សហធម្មសង្ខាតេ សិក្ខាបទេ សិក្ខមានភាវេន និយុត្តានន្តិ អត្ថោ. វិវដ្ដនិស្សិតសីលាទិយុត្តភាវេន សមត្តា សមសីលសទ្ធាបញ្ញានំ. ឯតេន ទុស្សីលានំ ភិន្នលទ្ធិកានញ្ច អកាតុម្បិ លព្ភតីតិ ទស្សេតិ.

ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ វាតិ អត្តនោ វា តេសំ វា ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ. ន ករិយិត្ថាតិ អកតា, អយុត្តវសេន អកតបុព្ពា វិញ្ញត្តិ អកតវិញ្ញត្តិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨៦) បន ‘‘អកតវិញ្ញត្តិយាតិ ន វិញ្ញត្តិយា. សា ហិ អននុញ្ញាតត្តា កតាបិ អកតា វិយាតិ អកតវិញ្ញត្តិ, ‘វទេយ្យាថ ភន្តេ យេនត្ថោ’តិ ឯវំ អកតដ្ឋានេ វិញ្ញត្តិ អកតវិញ្ញត្តីតិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៨៥) ‘‘គិលានស្ស អត្ថាយ អប្បវារិតដ្ឋានតោ វិញ្ញត្តិយា អនុញ្ញាតត្តា កតាបិ អកតា វិយាតិ អកតវិញ្ញត្តិ, ‘វទ ភន្តេ បច្ចយេនា’តិ ឯវំ អកតបវារណដ្ឋានេ ច វិញ្ញត្តិ អកតវិញ្ញត្តី’’តិ.

១៦. បដិយាទិយតីតិ សម្បាទេតិ. អកាតុំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ទុក្កដន្តិ វទន្តិ, អយុត្តតាវសេន បនេត្ថ អករណប្បដិក្ខេបោ វុត្តោ, ន អាបត្តិវសេនាតិ គហេតព្ពំ. សព្ពំ ¶ បរិកម្មំ អនាមសន្តេនាតិ មាតុគាមសរីរាទីនំ អនាមាសត្តា វុត្តំ. យាវ ញាតកា ន បស្សន្តីតិ យាវ តស្ស ញាតកា ន បស្សន្តិ. ‘‘តិត្ថិយភូតានំ មាតាបិតូនំ សហត្ថា ទាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨៦) វុត្តំ.

១៧. បិតុ ភគិនី បិតុច្ឆា. មាតុ ភាតា មាតុលោ. នប្បហោន្តីតិ កាតុំ ន សក្កោន្តីតិ ដីកាសុ វុត្តំ. ‘‘តេសំយេវ សន្តកំ ភេសជ្ជំ គហេត្វា កេវលំ យោជេត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ វត្វា ‘‘សចេ បន នប្បហោន្តិ យាចន្តិ ច, ទេថ នោ ភន្តេ, តុម្ហាកំ បដិទស្សាមា’’តិ វុត្តត្តា បន តេសំ ភេសជ្ជស្ស អប្បហោនកត្តា ភេសជ្ជមេវ យាចន្តីតិ អដ្ឋកថាធិប្បាយោ ទិស្សតិ, វីមំសិតព្ពោ. ន យាចន្តីតិ លជ្ជាយ ន យាចន្តិ, គារវេន វា. ‘‘អាភោគំ កត្វា’’តិ វុត្តត្តា អញ្ញថា ទេន្តស្ស អាបត្តិយេវ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៨) បន ‘‘អាភោគំ កត្វាតិ ឥទំ កត្តព្ពករណទស្សនវសេន វុត្តំ, អាភោគំ បន អកត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតីតិ ¶ តីសុ គណ្ឋិបទេសុ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ. បោរាណដីកាយម្បិ តទេវ គហេត្វា លិខិតំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) បន តំ វចនំ បដិក្ខិត្តំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ កេចិ បន ‘‘អាភោគំ អកត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ភេសជ្ជករណស្ស, បាឡិយំ ‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ បារាជិកស្ស, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’តិ ឯវំ អន្តរាបត្តិទស្សនវសេន សាមញ្ញតោ បដិក្ខិត្តត្តា, អដ្ឋកថាយំ អវុត្តប្បការេន ករោន្តស្ស សុត្តេនេវ អាបត្តិសិទ្ធាតិ ទដ្ឋព្ពា. តេនេវ អដ្ឋកថាយម្បិ ‘តេសញ្ញេវ សន្តក’ន្តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ.

ឯតេ ទស ញាតកេ ឋបេត្វាតិ តេសំ បុត្តនត្តាទយោបិ តប្បដិពទ្ធត្តា ញាតកា ឯវាតិ តេបិ ឯត្ថេវ សង្គហិតា. តេន អញ្ញេសន្តិ ឥមិនា អញ្ញាតកានំ គហណំ វេទិតព្ពំ ¶ . តេនេវាហ ‘‘ឯតេសំ បុត្តបរម្បរាយា’’តិអាទិ. កុលបរិវដ្ដាតិ កុលានំ បដិបាដិ, កុលបរម្បរាតិ វុត្តំ ហោតិ. ភេសជ្ជំ ករោន្តស្សាតិ យថាវុត្តវិធិនា ករោន្តស្ស, ‘‘តាវកាលិកំ ទស្សាមី’’តិ អាភោគំ អកត្វា ទេន្តស្សបិ បន អន្តរាបត្តិទុក្កដំ វិនា មិច្ឆាជីវនំ វា កុលទូសនំ វា ន ហោតិយេវ. តេនាហ ‘‘វេជ្ជកម្មំ វា កុលទូសកាបត្តិ វា ន ហោតី’’តិ. ញាតកានញ្ហិ សន្តកំ យាចិត្វាបិ គហេតុំ វដ្ដតិ, តស្មា តត្ថ កុលទូសនាទិ ន សិយា. សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ. ដី. ២.១៨៥) ‘‘មយ្ហំ ទស្សន្តិ ករិស្សន្តីតិ បច្ចាសាយ ករោន្តស្សបិ យាចិត្វា គហេតព្ពដ្ឋានតាយ ញាតកេសុ វេជ្ជកម្មំ វា កុលទូសកាបត្តិ វា ន ហោតីតិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨៦) បន ‘‘វេជ្ជកម្មំ វា កុលទូសកាបត្តិ វា ន ហោតីតិ វចនតោ យាវ សត្តមោ កុលបរិវដ្ដោ, តាវ ភេសជ្ជំ កាតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. សព្ពបទេសុ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ ‘‘ចូឡមាតុយា’’តិអាទីសុ សព្ពបទេសុ ចូឡមាតុយា សាមិកោតិអាទិនា យោជេត្វា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

ឧបជ្ឈាយស្ស អាហរាមាតិ ឥទំ ឧបជ្ឈាយេន មម ញាតកានំ ភេសជ្ជំ អាហរថាតិ អាណត្តេហិ កត្តព្ពវិធិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឥមិនា ច សាមណេរាទីនំ អបច្ចាសាយបិ បរជនស្ស ភេសជ្ជករណំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. វុត្តនយេនេវ បរិយេសិត្វាតិ ឥមិនា ‘‘ភិក្ខាចារវត្តេន វា’’តិអាទិនា, ‘‘ញាតិសាមណេរេហិ វា’’តិអាទិនា ច វុត្តមត្ថំ អតិទិសតិ. អបច្ចាសីសន្តេនាតិ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) អាគន្តុកចោរាទីនំ ករោន្តេនបិ មនុស្សា នាម ឧបការកា ហោន្តីតិ អត្តនោ តេហិ លាភំ អបត្ថយន្តេន, បច្ចាសាយ ករោន្តស្ស ¶ បន វេជ្ជកម្មកុលទូសនាទិនា ¶ ទោសោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវញ្ហិ ឧបការេ កតេ សាសនស្ស គុណំ ញត្វា បសីទន្តិ, សង្ឃស្ស វា ឧបការកា ហោន្តីតិ ករណេ បន ទោសោ នត្ថិ. កេចិ បន ‘‘អបច្ចាសីសន្តេន អាគន្តុកាទីនំ បដិក្ខិត្តបុគ្គលានម្បិ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ កត្តព្ពាកត្តព្ពដ្ឋានវិភាគស្ស និរត្ថកត្តប្បសង្គតោ អបច្ចាសីសន្តេន ‘‘សព្ពេសម្បិ ទាតុំ កាតុញ្ច វដ្ដតី’’តិ ឯត្តកមត្តស្សេវ វត្តព្ពតោ. អបច្ចាសីសនញ្ច មិច្ឆាជីវកុលទូសនាទិទោសនិសេធនត្ថមេវ វុត្តំ ន ភេសជ្ជករណសង្ខាតាយ ឥមិស្សា អន្តរាបត្តិយា មុច្ចនត្ថំ អាគន្តុកចោរាទីនំ អនុញ្ញាតានំ ទានេនេវ តាយ អាបត្តិយា មុច្ចនតោតិ គហេតព្ពំ.

១៨. តេនេវ អបច្ចាសីសន្តេនបិ អកាតព្ពដ្ឋានំ ទស្សេតុំ ‘‘សទ្ធំ កុល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ភេសជ្ជំ អាចិក្ខថា’’តិ វុត្តេបិ ‘‘អញ្ញមញ្ញំ បន កថា កាតព្ពា’’តិ ឥទំ បរិយាយត្តា វដ្ដតិ. ឯវំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ឥទញ្ចិទញ្ច គហេត្វា ករោន្តីតិ ឥមិនា បរិយាយេន កថេន្តស្សបិ នេវត្ថិ ទោសោតិ អាចរិយា. បុច្ឆន្តីតិ ឥមិនា ទិដ្ឋទិដ្ឋរោគីនំ បរិយាយេនបិ វត្វា វិចរណំ អយុត្តន្តិ ទស្សេតិ. បុច្ឆិតស្សបិ បន បច្ចាសីសន្តស្ស បរិយាយកថាបិ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ. សមុល្លបេសីតិ អបច្ចាសីសន្តោ ឯវ អញ្ញមញ្ញំ កថំ សមុដ្ឋាបេសិ. អាចរិយភាគោតិ វិនយាចារំ អកោបេត្វា ភេសជ្ជាចិក្ខណេន វេជ្ជាចរិយភាគោ អយន្តិ អត្ថោតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) វុត្តំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៨៥) បន ‘‘វិនយលក្ខណំ អជានន្តស្ស អនាចរិយស្ស តទនុរូបវោហារាសម្ភវតោ ឦទិសស្ស លាភស្ស ឧប្បត្តិ នាម នត្ថីតិ ‘អាចរិយភាគោ នាម អយ’ន្តិ វុត្តំ. វិនយេ ¶ បកតញ្ញុនា អាចរិយេន លភិតព្ពភាគោ អយន្តិ វុត្តំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘បុប្ផបូជនត្ថាយ ទិន្នេបិ អកប្បិយវោហារេន វិធានស្ស អយុត្តត្តា ‘កប្បិយវសេនា’តិ វុត្តំ, ‘បុប្ផំ អាហរថា’តិអាទិនា កប្បិយវោហារវសេនាតិ អត្ថោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៨៥) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) បន ‘‘បុប្ផបូជនត្ថាយបិ សម្បដិច្ឆិយមានំ រូបិយំ អត្តនោ សន្តកត្តភជនេន និស្សគ្គិយមេវាតិ អាហ ‘កប្បិយវសេន គាហាបេត្វា’តិ. ‘អម្ហាកំ រូបិយំ ន វដ្ដតិ, បុប្ផបូជនត្ថំ បុប្ផំ វដ្ដតី’តិអាទិនា បដិក្ខិបិត្វា កប្បិយេន កម្មេន គាហាបេត្វាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨៦) បន ‘‘កប្បិយវសេនាតិ អម្ហាកំ បុប្ផំ ¶ អានេថាតិអាទិនា. ‘បូជំ អកាសី’តិ វុត្តត្តា សយំ គហេតុំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. អយមេត្ថ ភេសជ្ជករណវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.

១៩. ឯវំ ភេសជ្ជករណវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បរិត្តករណវិនិច្ឆយំ កថេតុមាហ ‘‘បរិត្តេ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ យទិ ‘‘បរិត្តំ ករោថា’’តិ វុត្តេ ករោន្តិ, ភេសជ្ជករណំ វិយ គិហិកម្មំ វិយ ច ហោតីតិ ‘‘ន កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘បរិត្តំ ភណថា’’តិ វុត្តេ បន ធម្មជ្ឈេសនត្តា អនជ្ឈិដ្ឋេនបិ ភណិតព្ពោ ធម្មោ, បគេវ អជ្ឈិដ្ឋេនាតិ ‘‘កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ចាលេត្វា សុត្តំ បរិមជ្ជិត្វាតិ បរិត្តំ ករោន្តេន កាតព្ពវិធិំ ទស្សេតិ. ចាលេត្វា សុត្តំ បរិមជ្ជិត្វាតិ ឥទំ វា ‘‘បរិត្តាណំ ឯត្ថ បវេសេមី’’តិ ចិត្តេន ឯវំ កតេ បរិត្តាណា ឯត្ថ បវេសិតា នាម ហោតីតិ វុត្តំ. វិហារតោ…បេ… ទុក្កដន្តិ ឥទំ អញ្ញាតកេ គហដ្ឋេ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វទន្តិ. បាទេសុ ឧទកំ អាកិរិត្វាតិ ឥទំ តស្មិំ ទេសេ ចារិត្តវសេន វុត្តំ. តត្ថ ហិ បាឡិយា និសិន្នានំ ភិក្ខូនំ បាទេសុ រោគវូបសមនាទិអត្ថាយ ឧទកំ សិញ្ចិត្វា បរិត្តំ កាតុំ សុត្តញ្ច ឋបេត្វា ‘‘បរិត្តំ ភណថា’’តិ វត្វា គច្ឆន្តិ. ឯវញ្ហិ ករិយមានេ យទិ បាទេ ¶ អបនេន្តិ, មនុស្សា តំ ‘‘អវមង្គល’’ន្តិ មញ្ញន្តិ ‘‘រោគោ ន វូបសមេស្សតី’’តិ. តេនាហ ‘‘ន បាទា អបនេតព្ពា’’តិ.

មតសរីរទស្សនេ វិយ កេវលេ សុសានទស្សនេបិ ឥទំ ជាតានំ សត្តានំ វយគមនដ្ឋានន្តិ មរណសញ្ញា ឧប្បជ្ជតីតិ អាហ ‘‘សីវថិកទស្សនេ…បេ… មរណស្សតិំ បដិលភិស្សាមាតិ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. លេសកប្បំ អកត្វា សមុប្បន្នសុទ្ធចិត្តេន ‘‘បរិវារត្ថាយ អាគច្ឆន្តូ’’តិ វុត្តេបិ គន្តុំ វដ្ដតីតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) វុត្តំ. ឯតេន អសុភទស្សនន្តិ វចនមត្តេន លេសកប្បំ កត្វា ឯវំ គតេ មតស្ស ញាតកា បសីទិស្សន្តិ, ទានំ ទស្សន្តិ, មយំ លាភំ លភិស្សាម, ឧបដ្ឋាកំ លភិស្សាមាតិ អសុទ្ធចិត្តេន គន្តុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. កម្មដ្ឋានសីសេន បន ‘‘មរណស្សតិំ លភិស្សាមា’’តិអាទិនា សុទ្ធចិត្តេន បក្កោសិតេបិ អបក្កោសិតេបិ គន្តុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. តាលបណ្ណស្ស បរិត្តលេខនដ្ឋានត្តា បរិត្តសុត្តស្ស បរិត្តករណសញ្ញាណត្តា តានិ ទិស្វា អមនុស្សា បរិត្តសញ្ញាយ អបក្កមន្តីតិ អាហ ‘‘តាលបណ្ណំ បន បរិត្តសុត្តំ វា ហត្ថេ វា បាទេ វា ពន្ធិតព្ព’’ន្តិ.

ឯត្ថ ច អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ ‘‘អាដានាដិយបរិត្តំ (ទី. និ. ៣.២៧៥ អាទយោ) វា ¶ ភណិតព្ព’’ន្តិ ឯត្តកោយេវ វិនយដ្ឋកថាភតោ បាឡិមុត្តបរិត្តករណវិនិច្ឆយោ, ន បន តតោ បរំ វុត្តោ, តស្មា ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិកោ កថាមគ្គោ សមន្តបាសាទិកាយំ នត្ថិ, តីសុ ដីកាសុបិ តំសំវណ្ណនានយោ នត្ថិ, តថាបិ សោ សុត្តដ្ឋកថាយំ អាគតោវាតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥធ បន អាដានាដិយសុត្តស្ស បរិកម្មំ វេទិតព្ព’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ឥធាតិ ‘‘អាដានាដិយបរិត្តំ វា ភណិតព្ព’’ន្តិ វចនេ. បនាតិ វិសេសត្ថេ និបាតោ. ទីឃនិកាយេ បាថិកវគ្គេ អាគតស្ស អាដានាដិយបរិត្តស្ស បរិកម្មំ ឯវំ វេទិតព្ពន្តិ យោជនា. យទិ បឋមមេវ ន វត្តព្ពំ, អថ កិំ កាតព្ពន្តិ ¶ អាហ ‘‘មេត្តសុត្ត’’ន្តិអាទិ. ឯវញ្ហិ លទ្ធាសេវនំ ហុត្វា អតិឱជវន្តំ ហោតិ.

បិដ្ឋំ វា មំសំ វាតិ វា-សទ្ទោ អនិយមត្ថោ, តេន មច្ឆខណ្ឌបូវខជ្ជកាទយោ សង្គណ្ហាតិ. ឱតារំ លភន្តីតិ អត្តនា បិយាយិតខាទនីយនិពទ្ធវសនដ្ឋានលាភតាយ អវតារណំ លភន្តិ. ហរិតូបលិត្តន្តិ អល្លគោមយលិត្តំ. ឥទញ្ហិ បោរាណកចារិត្តំ ភូមិវិសុទ្ធករណំ. បរិសុទ្ធំ…បេ… និសីទិតព្ពន្តិ ឥមិនា បរិត្តការកស្ស ភិក្ខុនោ មេត្តាករុណាវសេន ចិត្តវិសុទ្ធិបិ ឥច្ឆិតព្ពាតិ ទស្សេតិ. ឯវញ្ហិ សតិ ឧបរិ វក្ខមានឧភយតោ រក្ខាសំវិធានេន សមេតិ. ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ៣.២៨២) បន ‘‘សរីរសុទ្ធិបិ ឥច្ឆិតព្ពាតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ. តទេតំ វិចារេតព្ពំ. ន ហិ ‘‘កាយសុទ្ធិមត្តេន អមនុស្សានំ បិយោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, មេត្តាវសេនេវ បន វុត្តំ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘មេត្តាយ, ភិក្ខវេ, ចេតោវិមុត្តិយា…បេ… ឯកាទសានិសំសា បាដិកង្ខា. កតមេ ឯកាទស? សុខំ សុបតិ, សុខំ បដិពុជ្ឈតិ, ន បាបកំ សុបិនំ បស្សតិ, មនុស្សានំ បិយោ ហោតិ, អមនុស្សានំ បិយោ ហោតី’’តិអាទិ (អ. និ. ១១.១៥; បរិ. ៣៣១; មិ. ប. ៤.៤.៦).

បរិត្តការកោ…បេ… សម្បរិវារិតេនាតិ ឥទំ បរិត្តករណោ ពាហិរតោ អារក្ខាសំវិធានំ, ‘‘មេត្ត…បេ… វត្តព្ព’’ន្តិ អព្ភន្តរតោ អារក្ខាសំវិធានំ, ឯវំ ឧភយតោ រក្ខាសំវិធានំ ហោតិ. ឯវញ្ហិ អមនុស្សា បរិត្តការកស្ស អន្តរាយំ កាតុំ ន វិសហន្តិ. មង្គលកថា វត្តព្ពាតិ អមនុស្សានំ តោសនត្ថាយ បណ្ណាការំ កត្វា មហាមង្គលកថា កថេតព្ពា. ឯវំ ឧបរិ វក្ខមានេន ‘‘តុយ្ហំ បណ្ណាការត្ថាយ មហាមង្គលកថា វុត្តា’’តិ វចនេន សមេតិ. ដីកាយំ បន ‘‘បុព្ពុបចារវសេន វត្តព្ពា’’តិ វុត្តំ. សព្ពសន្និបាតោតិ តស្មិំ វិហារេ តស្មិំ គាមក្ខេត្តេ សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ ¶ សន្និបាតោ ឃោសេតព្ពោ ‘‘ចេតិយង្គណេ សព្ពេហិ សន្និបតិតព្ព’’ន្តិ. អនាគន្តុំនាម ¶ ន លភតីតិ អមនុស្សោ ពុទ្ធាណាភយេន រាជាណាភយេន អនាគន្តុំ ន លភតិ ចតុន្នំ មហារាជូនំ អាណាដ្ឋានិយត្តា. គហិតកាបទេសេន អមនុស្សោវ បុច្ឆិតោ ហោតីតិ ‘‘អមនុស្សគហិតកោ ‘ត្វំ កោ នាមោ’តិ បុច្ឆិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. មាលាគន្ធាទីសូតិ មាលាគន្ធាទិបូជាសុ. អាសនបូជាយាតិ ចេតិយេ ពុទ្ធាសនបូជាយ. បិណ្ឌបាតេតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បិណ្ឌបាតទានេ. ឯវំ វត្ថុប្បទេសេន ចេតនា វុត្តា, តស្មា បត្តិទានំ សម្ភវតិ.

ទេវតានន្តិ យក្ខសេនាបតីនំ. វុត្តញ្ហិ អាដានាដិយសុត្តេ (ទី. និ. ៣.២៨៣, ២៩៣) ‘‘ឥមេសំ យក្ខានំ មហាយក្ខានំ សេនាបតីនំ មហាសេនាបតីនំ ឧជ្ឈាបេតព្ព’’ន្តិអាទិ. អាដាតិ ទព្ពិមុខសកុណា. តេ អាដា នទន្តិ ឯត្ថាតិ អាដានាទំ, ទេវនគរំ, អាដានាទេ កតំ អាដានាទិយំ, សុត្តំ. ដីកាយំ (ទី. និ. ដី. ៣.២៨២) ‘‘បរិត្តំ ភណិតព្ពន្តិ ឯត្ថាបិ ‘មេត្តចិត្តំ បុរេចារិកំ កត្វា’តិ ច ‘មង្គលកថា វត្តព្ពា’តិ ច ‘វិហារស្ស ឧបវនេ’តិ ច ឯវមាទិ សព្ពំ គិហីនំ បរិត្តករណេ វុត្តំ បរិកម្មំ កាតព្ពមេវា’’តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ អដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២៨២) ‘‘ឯតំ តាវ គិហីនំ បរិកម្ម’’ន្តិ វត្វា ‘‘សចេ បន ភិក្ខូ’’តិអាទិនា វិសេសត្ថជោតកេន បន-សទ្ទេន សហ វុច្ចមានំ ‘‘ឥទំ ភិក្ខូនំ បរិកម្ម’’ន្តិ វចនំ និរត្ថកំ វិយ ហោតិ. អវិសេសេ ហិ សតិ ភេទោ កាតព្ពោ ន សិយា. ភិក្ខូនញ្ច យថាវុត្តាវ ពាហិរារក្ខា ទុក្ករា ហោតិ, តស្មា គិហីនំ បរិត្តករណេ វុត្តបរិកម្មេ អសម្បជ្ជមានេបិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ កាតុំ វដ្ដតីតិ នោ មតិ.

ឥទំ បន ឥធ អាគតំ អាដានាដិយសុត្តបរិកម្មំ សុត្វា ‘‘ឥទំ សុត្តំ អមនុស្សានំ អមនាបំ, សជ្ឈាយន្តស្ស បរិត្តំ ករោន្តស្ស ¶ អមនុស្សា អន្តរាយំ ករេយ្យុ’’ន្តិ មញ្ញមានា បោរាណា ចតូហិ មហារាជេហិ អារោចិតំ សព្ពញ្ញុពុទ្ធេន ទេសិតំ មូលភូតំ ទីឃនិកាយេ អាគតំ អាដានាដិយសុត្តំ (ទី. និ. ៣.២៧៥ អាទយោ) បហាយ មូលសុត្តតោ គាថាឆក្កមេវ គហេត្វា អវសេសំ សព្ពំ សុត្តំ ឋបេត្វា អញ្ញគាថាយោ បក្ខិបិត្វា ‘‘អាដានាដិយបរិត្ត’’ន្តិ ឋបេសុំ, តម្បិ បរិត្តំ អមូលភូតត្តា ឯកេនាការេន ធារេតុំ អសក្កោន្តា កេចិ សំខិត្តេន ធារេន្តិ, កេចិ វិត្ថារេន, កេចិ ឯកច្ចា គាថាយោ បក្ខិបន្តិ, កេចិ និក្ខិបន្តិ, កេចិ ភិក្ខូ តំមិស្សកបរិត្តម្បិ មង្គលករណកាលាទីសុ វត្តុមវិសហន្តា តំ ឋបេត្វា អញ្ញសុត្តានិយេវ ភណន្តិ, សព្ពមេតំ អយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. កស្មា? ចត្តារោបិ មហារាជានោ ឥមំ អាដានាដិយំ រក្ខំ សំវិទហមានា ពុទ្ធសាសនេ អមនុស្សានំ បសាទាយ, ចតស្សន្នំ បរិសានំ អវិហេឋនាយ ឯវ សំវិទហិំសុ ¶ , ន អញ្ញេន ការណេន. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘តត្ថ សន្តិ ឧឡារា យក្ខានិវាសិនោ, យេ ឥមស្មិំ ភគវតោ បាវចនេ អប្បសន្នា, តេសំ បសាទាយ ឧគ្គណ្ហាតុ ភន្តេ ភគវា អាដានាដិយំ រក្ខំ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនំ ឧបាសកានំ ឧបាសិកានំ គុត្តិយា រក្ខាយ អវិហិំសាយ ផាសុវិហារាយា’’តិ (ទី. និ. ៣.២៧៦).

សម្មាសម្ពុទ្ធេនបិ ឥមស្ស សុត្តស្ស និគមនេ ‘‘ឧគ្គណ្ហាថ ភិក្ខវេ អាដានាដិយំ រក្ខំ, បរិយាបុណាថ ភិក្ខវេ អាដានាដិយំ រក្ខំ, ធារេថ ភិក្ខវេ អាដានាដិយំ រក្ខំ, អត្ថសំហិតា ភិក្ខវេ អាដានាដិយា រក្ខា ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីនំ ឧបាសកានំ ឧបាសិកានំ គុត្តិយា រក្ខាយ អវិហិំសាយ ផាសុវិហារាយា’’តិ (ទី. និ. ៣.២៩៥) ភិក្ខូនំ ធារណំ ឧយ្យោជិតំ អានិសំសញ្ច បកាសិតំ. អដ្ឋកថាចរិយេហិ ច ‘‘ពុទ្ធភាសិតេ ឯកក្ខរម្បិ ឯកបទម្បិ អបនេតព្ពំ នាម នត្ថី’’តិ វុត្តំ ¶ , តស្មា ចតូហិ មហារាជេហិ សំវិទហិតំ សម្មាសម្ពុទ្ធេន អាហច្ចភាសិតំ តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហំ បកតិអាដានាដិយសុត្តមេវ ធារេតុំ សជ្ឈាយិតុញ្ច យុត្តំ, ន ភគវតា អភាសិតំ តិស្សោ សង្គីតិយោ អនារុឡ្ហំ មិស្សកសុត្តន្តិ. ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២៨២) អាគតំ ឥទំ អាដានាដិយបរិត្តបរិកម្មំ បន បកតិសជ្ឈាយនវាចនាទិំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ន វុត្តំ, អថ ខោ គហដ្ឋំ វា បព្ពជិតំ វា អមនុស្សេហិ គហិតកាលេ មោចាបនត្ថាយ លោកិយេហិ មន្តំ វិយ ភណនំ សន្ធាយ វុត្តំ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘អមនុស្សគហិតកោ ត្វំ កោ នាមោសីតិ បុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ៣.២៨២).

អាដានាដិយា រក្ខា ច នាម ន សកលសុត្តំ, អថ ខោ ‘‘វិបស្សិស្ស ច នមត្ថូ’’តិ បទំ អាទិំ កត្វា ចតុន្នំ មហារាជូនំ វសេន ចតុក្ខត្តុំ អាគតំ ‘‘ជិនំ វន្ទាម គោតម’’ន្តិ បទំ បរិយោសានំ កត្វា វុត្តសុត្តេកទេសោយេវ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘អថ ខោ វេស្សវណោ មហារាជា ភគវតោ អធិវាសនំ វិទិត្វា ឥមំ អាដានាដិយំ រក្ខំ អភាសី’’តិ អារភិត្វា យថាវុត្តសុត្តេកទេសស្ស អវសានេ ‘‘អយំ ខោ មារិសា អាដានាដិយា រក្ខា’’តិ និយ្យាតិតត្តា. តស្មា យថា នាម ព្យគ្ឃាទយោ អត្តនោ ភក្ខំ វិលុម្បន្តានំ ពលវទុដ្ឋចិត្តា ភវន្តិ, ឯវំ អត្តនា គហិតមនុស្សំ មោចាបេន្តានំ អមនុស្សា បទុដ្ឋចិត្តា ហោន្តិ. ឥតិ តថា មោចាបេតុំ អារទ្ធកាលេ ភិក្ខូនំ បរិស្សយវិនោទនត្ថំ ឥមំ អាដានាដិយបរិត្តបរិកម្មំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អយំ បរិត្តករណវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.

២០. អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតោតិ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨៥) ¶ ឯត្ថ អមសិយិត្ថាតិ អាមដ្ឋោ, ន អាមដ្ឋោ អនាមដ្ឋោ. បិណ្ឌំ បិណ្ឌំ ហុត្វា បតតីតិ ¶ បិណ្ឌបាតោ. អនាមដ្ឋោ ច សោ បិណ្ឌបាតោ ចាតិ តថា, អគ្គហិតអគ្គោ, អបរិភុត្តោ បិណ្ឌបាតោតិ អត្ថោ. សចេបិ កហាបណគ្ឃនកោ ហោតីតិ ឥមិនា ទាយកេហិ ពហុព្យញ្ជនេន សម្បាទេត្វា សក្កច្ចំ ទិន្នភាវំ ទីបេតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ នត្ថី’’តិ, ឯវំ សក្កច្ចំ សទ្ធាយ ទិន្នំ មហគ្ឃភោជនម្បិ មាតាបិតូនំ ទត្វា សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ នាម ន ហោតិ, បគេវ អប្បគ្ឃភោជនេតិ អធិប្បាយោ. មាតាទិបញ្ចកំយេវ វត្វា ភេសជ្ជករណេ វិយ អបរេសម្បិ ទសន្នំ ទាតុំ វដ្ដតីតិ អវុត្តត្តា អញ្ញេសំ ញាតកានម្បិ បេសេត្វា ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ, ‘‘វិហារំ សម្បត្តស្ស បន យស្ស កស្សចិ អាគន្តុកស្ស វា’’ឥច្ចាទិវក្ខមានត្តា វិហារំ សម្បត្តានំ ញាតកានម្បិ អាគន្តុកសាមញ្ញេន ទាតុំ វដ្ដតីតិ ច. ថាលកេតិ សង្ឃិកេ កំសាទិមយេ ថាលកេ. បត្តោបិ ឯត្ថ សង្គយ្ហតិ. ន វដ្ដតីតិ ឥមិនា ទុក្កដន្តិ ទស្សេតិ. ទាមរិកចោរស្សាតិ រជ្ជំ បត្ថេន្តស្ស បាកដចោរស្ស. អទីយមានេបិ ‘‘ន ទេន្តី’’តិ កុជ្ឈន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

អាមិសស្ស ធម្មស្ស ច អលាភេន អត្តនោ បរស្ស ច អន្តរេ សម្ភវន្តស្ស ឆិទ្ទស្ស វិវរស្ស បដិសន្ថរណំ បិទហនំ បដិសន្ថារោ. សោ បន ធម្មាមិសវសេន ទុវិធោ. តត្ថ អាមិសបដិសន្ថារំ សន្ធាយ ‘‘កស្ស កាតព្ពោ, កស្ស ន កាតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. អាគន្តុកស្ស វា…បេ… កាតព្ពោយេវាតិ វុត្តមត្ថំ បាកដំ កាតុំ ‘‘អាគន្តុកំ តាវា’’តិអាទិមាហ. ខីណបរិព្ពយន្តិ ឥមិនា អគតិភាវំ ករុណាដ្ឋានតញ្ច ទស្សេតិ. តេន ច តព្ពិធុរានំ សមិទ្ធានំ អាគន្តុកត្តេបិ ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ. ‘‘អបច្ចាសីសន្តេនា’’តិ វត្វា បច្ចាសីសនប្បការំ ទស្សេតុំ ‘‘មនុស្សា នាមា’’តិអាទិ វុត្តំ. អននុញ្ញាតានំ បន អបច្ចាសីសន្តេនបិ ទាតុំ ន វដ្ដតិ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតត្តា, បច្ចាសាយ ¶ បន សតិ កុលទូសនម្បិ ហោតិ. ឧព្ពាសេត្វាតិ សមន្តតោ តិយោជនំ វិលុម្បន្តេ មនុស្សេ បលាបេត្វា. វរបោត្ថកចិត្តត្ថរណន្តិ អនេកប្បការំ ឥត្ថិបុរិសាទិឧត្តមរូបវិចិត្តំ អត្ថរណំ. អយំ បដិសន្ថារវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ភេសជ្ជាទិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

តតិយោ បរិច្ឆេទោ.

៤. វិញ្ញត្តិវិនិច្ឆយកថា

២១. ឯវំ ¶ ភេសជ្ជាទិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ វិញ្ញត្តិវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘វិញ្ញត្តីតិ យាចនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វិញ្ញាបនា វិញ្ញត្តិ, ‘‘ឥមិនា នោ អត្ថោ’’តិ វិញ្ញាបនា, យាចនាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘វិញ្ញត្តីតិ យាចនា’’តិ. តត្រ វិញ្ញត្តិយំ អយំ មយា វក្ខមានោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. មូលច្ឆេជ្ជាយាតិ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៤២) បរសន្តកភាវតោ មោចេត្វា អត្តនោ ឯវ សន្តកករណវសេន. ឯវំ យាចតោ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិទុក្កដញ្ចេវ ទាសបដិគ្គហទុក្កដញ្ច ហោតិ ‘‘ទាសិទាសបដិគ្គហណា បដិវិរតោ (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) ហោតី’’តិ វចនំ និស្សាយ អដ្ឋកថាយំ បដិក្ខិត្តត្តា. ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ បន ទាសំ មូលច្ឆេជ្ជាយ យាចន្តស្ស សាទិយនវសេនេវ ទុក្កដំ. សកកម្មន្តិ បាណវធកម្មំ. ឥទញ្ច បាណាតិបាតទោសបរិហារាយ វុត្តំ, ន វិញ្ញត្តិបរិហារាយ. អនិយមេត្វាបិ ន យាចិតព្ពាតិ សាមីចិទស្សនត្ថំ វុត្តំ, សុទ្ធចិត្តេន បន ហត្ថកម្មំ យាចន្តស្ស អាបត្តិ នាម នត្ថិ. យទិច្ឆកំ ការាបេតុំ វដ្ដតីតិ ‘‘ហត្ថកម្មំ យាចាមិ, ទេថា’’តិអាទិនា អយាចិត្វាបិ ¶ វដ្ដតិ, សកិច្ចបសុតម្បិ ឯវំ ការាបេន្តស្ស វិញ្ញត្តិ នត្ថិ ឯវ, សាមីចិទស្សនត្ថំ បន វិភជិត្វា វុត្តំ.

សព្ពកប្បិយភាវទីបនត្ថន្តិ សព្ពសោ កប្បិយភាវទស្សនត្ថំ. មូលំ ទេថាតិ វត្តុំ វដ្ដតីតិ ‘‘មូលំ ទស្សាមា’’តិ បឋមំ វុត្តត្តា វិញ្ញត្តិ វា ‘‘មូល’’ន្តិ វចនស្ស កប្បិយាកប្បិយវត្ថុសាមញ្ញវចនត្តា អកប្បិយវចនំ វា និដ្ឋិតភតិកិច្ចានំ ទាបនតោ អកប្បិយវត្ថុសាទិយនំ វា ន ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ. មូលច្ឆេជ្ជាយ វាតិ ឥទំ ឥធ ថម្ភាទីនំ ទាសិទាសាទិភាវាភាវតោ វុត្តំ. អនជ្ឈាវុត្ថកន្តិ អបរិគ្គហិតំ, អស្សាមិកន្តិ អត្ថោ.

២២. ន កេវលញ្ច…បេ… ចីវរាទីនិ ការាបេតុកាមេនាតិអាទីសុ ចីវរំ ការាបេតុកាមស្ស អញ្ញាតកអប្បវារិតតន្តវាយេហិ ហត្ថកម្មយាចនវសេន វាយាបនេ វិញ្ញត្តិបច្ចយា ទុក្កដាភាវេបិ ចីវរវាយាបនសិក្ខាបទេន យថារហំ បាចិត្តិយទុក្កដានិ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពំ. អកប្បិយកហាបណាទិ ន ទាតព្ពន្តិ កប្បិយមុខេន លទ្ធម្បិ តត្ថ កម្មករណត្ថាយ ឥមស្ស កហាបណំ ទេហីតិ វត្វា ‘‘ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. បុព្ពេ កតកម្មស្ស ទាបនេ កិញ្ចាបិ ទោសោ ន ទិស្សតិ, តថាបិ អសារុប្បមេវាតិ វទន្តិ. កតកម្មត្ថាយបិ កប្បិយវោហារេន ¶ បរិយាយតោ ភតិំ ទាបេន្តស្ស នត្ថិ ទោសោ, សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.៣៤២) បន ‘‘អកប្បិយកហាបណាទិ ន ទាតព្ពន្តិ កិញ្ចាបិ អកប្បិយកហាបណាទិំ អសាទិយន្តេន កប្បិយវោហារតោ ទាតុំ វដ្ដតិ, តថាបិ សារុប្បំ ន ហោតិ, មនុស្សា ច ឯតស្ស សន្តកំ កិញ្ចិ អត្ថីតិ វិហេឋេតព្ពំ មញ្ញន្តីតិ អកប្បិយកហាបណាទិទានំ បដិក្ខិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តថេវ បាចេត្វាតិ ហត្ថកម្មវសេនេវ បាចេត្វា. ‘‘កិំ ភន្តេ’’តិ ឯត្តកេបិ បុច្ឆិតេ យទត្ថាយ បវិដ្ឋោ, តំ កថេតុំ លភតិ បុច្ឆិតបញ្ហត្តា.

២៣. វត្តន្តិ ¶ ចារិត្តំ, អាបត្តិ បន ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គហេតព្ពានីតិ សាខាយ មក្ខិកពីជនេន បណ្ណាទិឆេទេ ពីជគាមកោបនស្ស ចេវ តត្ថ លគ្គរជាទិអប្បដិគ្គហិតកស្ស ច បរិហារត្ថាយ វុត្តំ, តទុភយាសង្កាយ អសតិ តថា អករណេ ទោសោ នត្ថិ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ១.៣៤២) បន ‘‘កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គហេតព្ពានីតិ សាខាយ លគ្គរជស្មិំ បត្តេ បតិតេបិ សាខំ ឆិន្ទិត្វា ខាទិតុកាមតាយបិ សតិ សុខបរិភោគត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. នទិយាទីសុ ឧទកស្ស អបរិគ្គហិតត្តា ‘‘អាហរាតិ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. គេហតោ…បេ… នេវ វដ្ដតីតិ បរិគ្គហិតុទកត្តា វិញ្ញត្តិយា ទុក្កដំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ន អាហដំ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ វចនតោ វិញ្ញត្តិយា អាបន្នំ ទុក្កដំ ទេសេត្វាបិ តំ វត្ថុំ បរិភុញ្ជន្តស្ស បរិភោគេ បរិភោគេ ទុក្កដមេវ, បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន វដ្ដតិ.

‘‘អលជ្ជីហិ បន ភិក្ខូហិ វា សាមណេរេហិ វា ហត្ថកម្មំ ន ការេតព្ព’’ន្តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា អត្តនោ អត្ថាយ យំ កិញ្ចិ ហត្ថកម្មំ ការេតុំ ន វដ្ដតិ. យំ បន អលជ្ជី និវារិយមានោបិ ពីជនាទិំ ករោតិ, តត្ថ ទោសោ នត្ថិ, ចេតិយកម្មាទីនិ បន តេហិ ការាបេតុំ វដ្ដតីតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៤២) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៤២) បន ‘‘អលជ្ជីហិ…បេ… ន ការេតព្ពន្តិ ឥទំ ឧត្តរិភង្គាធិការត្តា អជ្ឈោហរណីយំ សន្ធាយ វុត្តំ, ពាហិរបរិភោគេសុ បន អលជ្ជីហិបិ ហត្ថកម្មំ ការេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘អលជ្ជីហិ សាមណេរេហី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិ (បរិ. ៣៥៩) អលជ្ជិលក្ខណំ ឧក្កដ្ឋវសេន ឧបសម្បន្នេ បដិច្ច ឧបលក្ខណតោ វុត្តន្តិ តំលក្ខណវិរហិតានំ សាមណេរាទីនំ លិង្គត្ថេនគោត្រភុបរិយោសានានំ ¶ ភិក្ខុបដិញ្ញានំ ទុស្សីលានម្បិ សាធារណវសេន អលជ្ជិលក្ខណំ យថាឋបិតបដិបត្តិយា អតិដ្ឋនមេវាតិ គហេតព្ពំ.

២៤. គោណំ ¶ បន…បេ… អាហរាបេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ វិញ្ញត្តិក្ខណេ វិញ្ញត្តិបច្ចយា, បដិលាភក្ខណេ គោណានំ សាទិយនបច្ចយា ច ទុក្កដំ. គោណញ្ហិ អត្តនោ អត្ថាយ អវិញ្ញត្តិយា លទ្ធម្បិ សាទិតុំ ន វដ្ដតិ ‘‘ហត្ថិគវាស្សវឡវបដិគ្គហណា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) វុត្តត្តា. តេនេវាហ ‘‘ញាតកបវារិតដ្ឋានតោបិ មូលច្ឆេជ្ជាយ យាចិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. ឯត្ថ ច វិញ្ញត្តិទុក្កដាភាវេបិ អកប្បិយវត្ថុយាចនេបិ បដិគ្គហណេបិ ទុក្កដមេវ. រក្ខិត្វាតិ ចោរាទិឧបទ្ទវតោ រក្ខិត្វា. ជគ្គិត្វាតិ តិណអន្នាទីហិ បោសេត្វា. ន សម្បដិច្ឆិតព្ពន្តិ អត្តនោ អត្ថាយ គោសាទិយនស្ស បដិក្ខិត្តត្តា វុត្តំ.

២៥. ញាតកបវារិតដ្ឋានេ បន វដ្ដតីតិ សកដស្ស សម្បដិច្ឆិតព្ពត្តា មូលច្ឆេជ្ជវសេន យាចិតុំ វដ្ដតិ. តាវកាលិកំ វដ្ដតីតិ ឧភយត្ថាបិ វដ្ដតីតិ អត្ថោតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៤២) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៤២) បន ‘‘សកដំ ទេថាតិ…បេ… ន វដ្ដតីតិ មូលច្ឆេជ្ជវសេន សកដំ ទេថាតិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ. តាវកាលិកំ វដ្ដតីតិ តាវកាលិកំ កត្វា សព្ពត្ថ យាចិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. វាសិអាទីនិ បុគ្គលិកានិបិ វដ្ដន្តីតិ អាហ ‘‘ឯស នយោ វាសី’’តិអាទិ. វល្លិអាទីសុ ច បរបរិគ្គហិតេសុ ឯស នយោតិ យោជេតព្ពំ. គរុភណ្ឌប្បហោនកេសុយេវាតិ ឥទំ វិញ្ញត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ, អទិន្នាទានេ បន តិណសលាកំ ឧបាទាយ បរបរិគ្គហិតំ ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោ អវហារោ ឯវ, ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ. វល្លិអាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បាឡិអាគតានំ វេឡុមុញ្ជបព្ពជតិណមត្តិកានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. តត្ថ ច យស្មិំ បទេសេ ¶ ហរិតាលជាតិហិង្គុលិកាទិ អប្បកម្បិ មហគ្ឃំ ហោតិ, តត្ថ តំ តាលបក្កប្បមាណតោ ឩនម្បិ គរុភណ្ឌមេវ, វិញ្ញាបេតុញ្ច ន វដ្ដតិ.

២៦. សាតិ វិញ្ញត្តិ. បរិកថាទីសុ ‘‘សេនាសនំ សម្ពាធ’’ន្តិអាទិនា បរិយាយេន កថនំ បរិកថា នាម. ឧជុកមេវ អកថេត្វា ‘‘ភិក្ខូនំ កិំ បាសាទោ ន វដ្ដតី’’តិអាទិនា អធិប្បាយោ យថា វិភូតោ ហោតិ, ឯវំ កថនំ ឱភាសោ នាម. សេនាសនាទិអត្ថំ ភូមិបរិកម្មាទិករណវសេន បច្ចយុប្បាទាយ និមិត្តករណំ និមិត្តកម្មំ នាម. តីសុ បច្ចយេសុ វិញ្ញត្តិអាទយោ ទស្សិតា, គិលានបច្ចយេ បន កថន្តិ អាហ ‘‘គិលានបច្ចយេ បនា’’តិអាទិ. តថា ឧប្បន្នំ បន ភេសជ្ជំ រោគេ វូបសន្តេ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, ន វដ្ដតីតិ? តត្ថ វិនយធរា ‘‘ភគវតា រោគសីសេន បរិភោគស្ស ទ្វារំ ទិន្នំ, តស្មា អរោគកាលេបិ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, អាបត្តិ ន ¶ ហោតី’’តិ វទន្តិ, សុត្តន្តិកា បន ‘‘កិញ្ចាបិ អាបត្តិ ន ហោតិ, អាជីវំ បន កោបេតិ, តស្មា សល្លេខបដិបត្តិយំ ឋិតស្ស ន វដ្ដតិ, សល្លេខំ កោបេតី’’តិ វទន្តីតិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

វិញ្ញត្តិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ចតុត្ថោ បរិច្ឆេទោ.

៥. កុលសង្គហវិនិច្ឆយកថា

២៧. ឯវំ វិញ្ញត្តិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ កុលសង្គហវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘កុលសង្គហោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សង្គណ្ហនំ សង្គហោ, កុលានំ សង្គហោ កុលសង្គហោ, បច្ចយទាយកាទីនំ ¶ គិហីនំ អនុគ្គហករណំ. អនុគ្គហត្ថោ ហេត្ថ សង្គហ-សទ្ទោ យថា ‘‘បុត្តទារស្ស សង្គហោ’’តិ (ខុ. បា. ៥.៦; សុ. និ. ២៦៥).

២៨. តត្ថ កោដ្ដនន្តិ សយំ ឆិន្ទនំ. កោដ្ដាបនន្តិ ‘‘ឥមំ ឆិន្ទា’’តិ អញ្ញេសំ ឆេទាបនំ. អាឡិយា ពន្ធនន្តិ យថា គច្ឆមូលេ ឧទកំ សន្តិដ្ឋតិ, តថា សមន្តតោ ពន្ធនំ. ឧទកស្សាតិ អកប្បិយឧទកស្ស ‘‘កប្បិយឧទកសិញ្ចន’’ន្តិ វិសុំ វក្ខមានត្តា, តញ្ច អារាមាទិអត្ថំ រោបនេ អកប្បិយវោហារេសុបិ កប្បិយវោហារេសុបិ កប្បិយឧទកសិញ្ចនាទិ វដ្ដតីតិ វក្ខមានត្តា ឥធាបិ វិភាគំ កត្វា កប្បិយឧទកសិញ្ចនាទិ វិសុំ ទស្សិតំ. ឯត្ថ ច កតមំ អកប្បិយឧទកំ, កតមំ បន កប្បិយឧទកន្តិ? សប្បាណកំ អកប្បិយឧទកំ, អប្បាណកំ កប្បិយឧទកន្តិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ, ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ជានំ សប្បាណកំ ឧទកំ តិណំ វា មត្តិកំ វា សិញ្ចេយ្យ វា សិញ្ចាបេយ្យ វា បាចិត្តិយ’’ន្តិ វចនតោ. យថា កោដ្ដនខណនាទិកាយិកកិរិយាបិ អកប្បិយវោហារេ សង្គហិតា, ឯវំ មាតិកាឧជុករណាទិកប្បិយវោហារេបីតិ អាហ ‘‘សុក្ខមាតិកាយ ឧជុករណ’’ន្តិ. ហត្ថបាទមុខធោវននហអានោទកសិញ្ចនន្តិ ឥមិនាបិ បការន្តរេន កប្បិយឧទកសិញ្ចនមេវ ទស្សេតិ. អកប្បិយវោហារេ កោដ្ដនខណនាទិវសេន សយំ ករណស្សបិ កថំ សង្គហោតិ? អកប្បិយន្តិ វោហរិយតីតិ អកប្បិយវោហារោតិ ¶ អកប្បិយភូតំ ករណការាបនាទិ សព្ពមេវ សង្គហិតំ, ន បន អកប្បិយវចនមត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កប្បិយវោហារេបិ ឯសេវ នយោ. សុក្ខមាតិកាយ ឧជុករណន្តិ ឥមិនា បុរាណបណ្ណាទីនំ ហរណម្បិ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កុទាលាទីនិ ភូមិយំ ឋបេត្វា ឋានតោ ហត្ថេន គហេត្វា ឋានមេវ បាកដតរន្តិ ‘‘ឱភាសោ’’តិ វុត្តំ.

២៩. មហាបច្ចរិវាទំ បតិដ្ឋាបេតុកាមោ បច្ឆា វទតិ. វនត្ថាយាតិ ឥទំ កេចិ ‘‘វតត្ថាយា’’តិ បឋន្តិ, តេសំ វតិអត្ថាយាតិ ¶ អត្ថោ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ តថេវ វុត្តំ, ‘‘អារាមរោបា វនរោបា, យេ នរា សេតុការកា’’តិ (សំ. និ. ១.៤៧) វចនតោ បន តំ វិចារេតព្ពំ. អកប្បិយវោហារេបិ ឯកច្ចំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ន កេវលញ្ច សេស’’ន្តិអាទិមាហ. យំ កិញ្ចិ មាតិកន្តិ សុក្ខមាតិកំ វា អសុក្ខមាតិកំ វា. កប្បិយឧទកំ សិញ្ចិតុន្តិ ឥមិនា ‘‘កប្បិយឧទកំ សិញ្ចថា’’តិ វត្តុម្បិ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. សយំ រោបេតុម្បិ វដ្ដតីតិ ឥមិនា ‘‘រោបេហី’’តិ វត្តុម្បិ វដ្ដតីតិបិ សិទ្ធំ.

៣០. បាចិត្តិយញ្ចេវ ទុក្កដញ្ចាតិ បថវីខណនបច្ចយា បាចិត្តិយំ, កុលសង្គហបច្ចយា ទុក្កដំ. អកប្បិយវោហារេនាតិ ‘‘ឥទំ ខណ, ឥទំ រោបេហី’’តិ អកប្បិយវោហារេន. ទុក្កដមេវាតិ កុលសង្គហបច្ចយា ទុក្កដំ. ឧភយត្រាតិ កប្បិយាកប្បិយបថវិយំ.

សព្ពត្ថាតិ កុលសង្គហបរិភោគអារាមាទិអត្ថាយ រោបិតេ. ទុក្កដម្បីតិ ន កេវលំ បាចិត្តិយមេវ. កប្បិយេនាតិ កប្បិយឧទកេន. តេសំយេវ ទ្វិន្នន្តិ កុលសង្គហបរិភោគានំ. ទុក្កដន្តិ កុលសង្គហត្ថាយ សយំ សិញ្ចនេ, កប្បិយវោហារេន វា អកប្បិយវោហារេន វា សិញ្ចាបនេ ទុក្កដំ, បរិភោគត្ថាយ សយំ សិញ្ចនេ, អកប្បិយវោហារេន សិញ្ចាបនេ ច ទុក្កដំ. បយោគពហុលតាយាតិ សយំ ករណេ, កាយបយោគស្ស ការាបនេ វចីបយោគស្ស ពហុត្តេន. អាបត្តិពហុលតា វេទិតព្ពាតិ ឯត្ថ សយំ សិញ្ចនេ ធារាបច្ឆេទគណនាយ អាបត្តិគណនា វេទិតព្ពា. សិញ្ចាបនេ បន បុនប្បុនំ អាណាបេន្តស្ស វាចាយ វាចាយ អាបត្តិ, សកិំ អាណត្តស្ស ពហុសិញ្ចនេ ឯកាវ.

ឱចិននេ ទុក្កដបាចិត្តិយានីតិ កុលសង្គហបច្ចយា ទុក្កដំ, ភូតគាមបាតព្យតាយ បាចិត្តិយំ. អញ្ញត្ថាតិ វត្ថុបូជាទិអត្ថាយ ¶ ឱចិននេ. សកិំ អាណត្តោតិ អកប្បិយវោហារេន អាណត្តោ ¶ . បាចិត្តិយមេវាតិ អកប្បិយវោហារេន អាណត្តត្តា ភូតគាមសិក្ខាបទេន (បាចិ. ៩០-៩១) បាចិត្តិយំ. កប្បិយវចនេន បន វត្ថុបូជាទិអត្ថាយ ឱចិនាបេន្តស្ស អនាបត្តិយេវ.

៣១. គន្ថនេន និព្ពត្តំ ទាមំ គន្ថិមំ. ឯស នយោ សេសេសុបិ. ន វដ្ដតីតិ កុលសង្គហត្ថាយ, វត្ថុបូជាទិអត្ថាយ វា វុត្តនយេន ករោន្តស្ស ការាបេន្តស្ស ច ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. វដ្ដតីតិ វត្ថុបូជាទិអត្ថាយ វដ្ដតិ, កុលសង្គហត្ថាយ បន កប្បិយវោហារេន ការាបេន្តស្សបិ ទុក្កដមេវ. បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘ភិក្ខុស្ស វា’’តិអាទិនា វុត្តនយេន. ធម្មាសនវិតានេ ពទ្ធកណ្ដកេសុ បុប្ផានិ វិនិវិជ្ឈិត្វា ឋបេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ឧបរូបរិ វិជ្ឈិត្វា ឆត្តសទិសំ កត្វា អាវុណនតោ ‘‘ឆត្តាធិឆត្តំ វិយា’’តិ វុត្តំ. ‘‘កទលិក្ខន្ធម្ហី’’តិអាទិនា វុត្តំ សព្ពមេវ សន្ធាយ ‘‘តំ អតិឱឡារិកមេវា’’តិ វុត្តំ, សព្ពត្ថ ករណេ, អកប្បិយវោហារេន ការាបនេ ច ទុក្កដមេវាតិ អត្ថោ. បុប្ផវិជ្ឈនត្ថំ កណ្ដកម្បិ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតីតិ ឥមស្ស ឧបលក្ខណត្តា បុប្ផទាមោលម្ពកាទិអត្ថាយ រជ្ជុពន្ធនាទិបិ ន វដ្ដតីតិ កេចិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘បុប្ផវិជ្ឈនត្ថំ កណ្ដកន្តិ វិសេសិតត្តា តទត្ថំ កណ្ដកមេវ ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតិ, តញ្ច អដ្ឋកថាបមាណេនា’’តិ វទន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. បុប្ផបដិច្ឆកំ នាម ទន្តាទីហិ កតំ បុប្ផាធានំ. ឯតម្បិ នាគទន្តកម្បិ សឆិទ្ទមេវ គហេតព្ពំ. អសោកបិណ្ឌិយាតិ អសោកសាខានំ, បុប្ផានំ វា សមូហេ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៣១) បន ‘‘អសោកបិណ្ឌិយាតិ អសោកបុប្ផមញ្ជរិកាយា’’តិ វុត្តំ. ធម្មរជ្ជុ នាម ចេតិយំ វា ពោធិំ វា បុប្ផប្បវេសនត្ថំ អាវិជ្ឈិត្វា ពន្ធរជ្ជុ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៣១) បន ‘‘ធម្មរជ្ជុ នាម ចេតិយាទីនិ ¶ បរិក្ខិបិត្វា តេសញ្ច រជ្ជុយា ច អន្តរា បុប្ផប្បវេសនត្ថាយ ពន្ធរជ្ជុ. សិថិលវដ្ដិតាយ វា វដ្ដិយា អព្ភន្តរេ បុប្ផប្បវេសនត្ថាយ ឯវំ ពន្ធាតិបិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ.

មត្ថកទាមន្តិ ធម្មាសនាទិមត្ថកេ បលម្ពកទាមំ. តេសំយេវាតិ ឧប្បលាទីនំ ឯវ. វាកេន វាតិ បុប្ផនាឡំ ផាលេត្វា បុប្ផេន ឯកាពទ្ធដ្ឋិតវាកេន ទណ្ឌេន ច ឯកាពទ្ធេនេវ. ឯតេន បុប្ផំ ពីជគាមសង្គហំ ន គច្ឆតិ បញ្ចសុ ពីជេសុ អបវិដ្ឋត្តា បណ្ណំ វិយ, តស្មា កប្បិយំ អការាបេត្វាបិ វិកោបនេ ទោសោ នត្ថិ. យញ្ច ឆិន្នស្សបិ មកុឡស្ស វិកសនំ, តម្បិ អតិតរុណស្ស អភាវា វុឌ្ឍិលក្ខណំ ន ហោតិ, បរិណតស្ស បន មកុឡស្ស បត្តានំ សិនេហេ បរិយាទានំ គតេ វិសុំភាវោ ឯវ វិកាសោ, តេនេវ ឆិន្នមកុឡវិកាសោ អឆិន្នមកុឡវិកាសតោ បរិហីនោ, មិលាតនិយុត្តោ ¶ វា ទិស្សតិ. យញ្ច មិលាតស្ស ឧទកសញ្ញោគេ អមិលានតាបជ្ជនំ, តម្បិ តម្ពុលបណ្ណាទីសុ សមានំ វុឌ្ឍិលក្ខណំ ន ហោតិ. បាឡិអដ្ឋកថាសុ ច ន កត្ថចិ បុប្ផានំ កប្បិយករណំ អាគតំ, តស្មា បុប្ផំ សព្ពថា អពីជមេវាតិ វិញ្ញាយតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

‘‘បសិព្ពកេ វិយា’’តិ វុត្តត្តា បុប្ផំ បសិព្ពកេ វា បសិព្ពកសទិសំ ពន្ធេ យត្ថ កត្ថចិ ចីវរេ វា បក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៣១) បន ‘‘ខន្ធេ ឋបិតកាសាវស្សាតិ ខន្ធេ ឋបិតសង្ឃាដិំ សន្ធាយ វុត្តំ. តញ្ហិ តថាពន្ធិតុំ សក្កា ភវេយ្យ. ឥមិនា ច អញ្ញម្បិ តាទិសំ កាសាវំ វា វត្ថំ វា វុត្តនយេន ពន្ធិត្វា តត្ថ បុប្ផានិ បក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. អំសភណ្ឌិកបសិព្ពកេ បក្ខិត្តសទិសត្តា វេឋិមំ នាម ន ជាតំ, តស្មា សិថិលពន្ធស្ស អន្តរន្តរា បក្ខិបិតុម្បិ វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. ហេដ្ឋា ទណ្ឌកំ បន ពន្ធិតុំ ន ¶ វដ្ដតីតិ រជ្ជុអាទីហិ ពន្ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ, បុប្ផស្សេវ បន អច្ឆិន្នទណ្ឌកេហិ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ ឯវ.

បុប្ផបដេ ច ទដ្ឋព្ពន្តិ បុប្ផបដំ ករោន្តស្ស ទីឃតោ បុប្ផទាមស្ស ហរណបច្ចាហរណវសេន បូរណំ សន្ធាយ វុត្តំ, តិរិយតោ ហរណំ បន វាយិមំ នាម ហោតិ, ន បុរិមំ. ‘‘បុរិមដ្ឋានំ អតិក្កាមេតី’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា បុរិមំ បុប្ផកោដិំ ផុសាបេត្វា វា អផុសាបេត្វា វា បរិក្ខិបនវសេន អតិក្កាមេន្តស្ស អាបត្តិយេវ. ពន្ធិតុំ វដ្ដតីតិ បុប្ផរហិតាយ សុត្តវាកកោដិយា ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ឯកវារំ ហរិត្វា បរិក្ខិបិត្វាតិ ឥទំ បុព្ពេ វុត្តចេតិយាទិបរិក្ខេបំ បុប្ផបដករណញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ, តស្មា ចេតិយំ វា ពោធិំ វា បរិក្ខិបន្តេន ឯកវារំ បរិក្ខិបិត្វា បុរិមដ្ឋានំ សម្បត្តេ អញ្ញស្ស ទាតព្ពំ, តេនបិ ឯកវារំ បរិក្ខិបិត្វា តថេវ កាតព្ពំ. បុប្ផបដំ ករោន្តេន ច ហរិត្វា អញ្ញស្ស ទាតព្ពំ, តេនបិ តថេវ កាតព្ពំ. សចេបិ ទ្វេយេវ ភិក្ខូ ឧភោសុ បស្សេសុ ឋត្វា បរិយាយេន ហរន្តិ, វដ្ដតិយេវាតិ វទន្តិ.

បរេហិ បូរិតន្តិ ទីឃតោ បសារិតំ. វាយិតុន្តិ តិរិយតោ ហរិតុំ, តំ បន ឯកវារម្បិ ន លភតិ. បុប្ផានិ ឋបេន្តេនាតិ អគន្ថិតានិ បាកតិកបុប្ផានិ អញ្ញមញ្ញំ ផុសាបេត្វាបិ ឋបេន្តេន. បុប្ផទាមំ បន បូជនត្ថាយ ភូមិយំ ឋបេន្តេន ផុសាបេត្វា វា អផុសាបេត្វា វា ទិគុណំ កត្វា ឋបេតុំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ.

៣២. ឃដិកទាមឱលម្ពកោតិ ¶ ហេដ្ឋាភាគេ ឃដិកាការយុត្តោ, ទារុឃដិកាការោ វា ឱលម្ពកោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៣១) បន ‘‘ឃដិកទាមឱលម្ពកោតិ អន្តេ ឃដិកាការយុត្តោ យមកទាមឱលម្ពកោ’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ ¶ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៣១) បន ‘‘ឃដិកទាមឱលម្ពកោតិ យមកទាមឱលម្ពកោតិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ, ឯកេកំ បន ទាមំ និក្ខន្តសុត្តកោដិយាវ ពន្ធិត្វា ឱលម្ពិតុំ វដ្ដតិ, បុប្ផទាមទ្វយំ សង្ឃដិតុកាមេនបិ និក្ខន្តសុត្តកោដិយាវ សុត្តកោដិំ សង្ឃដិតុំ វដ្ដតិ. អឌ្ឍចន្ទាការេន មាលាគុណបរិក្ខេបោតិ អឌ្ឍចន្ទាការេន មាលាគុណស្ស បុនប្បុនំ ហរណបច្ចាហរណវសេន បូរេត្វា បរិក្ខិបនំ, តេនេវ តំ បុរិមេ បវិដ្ឋំ, តស្មា ឯតម្បិ អឌ្ឍចន្ទាការំ បុនប្បុនំ ហរណបច្ចាហរណវសេន បូរេតុំ ន វដ្ដតិ. ឯកវារំ បន អឌ្ឍចន្ទាការករណេ មាលាគុណំ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. បុប្ផទាមករណន្តិ ឯត្ថ សុត្តកោដិយំ គហេត្វាបិ ឯកតោ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ. សុត្តមយំ គេណ្ឌុកំ នាម, គេណ្ឌុកខរបត្តទាមានំ បដិក្ខិត្តត្តា ចេលាទីហិ កតទាមម្បិ ន វដ្ដតិ អកប្បិយានុលោមត្តាតិ វទន្តិ. បរសន្តកំ ទេតិ, ទុក្កដមេវាតិ វិស្សាសគ្គាហេន បរសន្តកំ គហេត្វា ទេន្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ថុល្លច្ចយន្តិ ឯត្ថ ភណ្ឌទេយ្យម្បិ ហោតិ.

៣៣. តញ្ច ខោ វត្ថុបូជនត្ថាយាតិ មាតាបិតូនម្បិ បុប្ផំ ទេន្តេន វត្ថុបូជនត្ថាយេវ ទាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘មណ្ឌនត្ថាយ បន សិវលិង្គាទិបូជនត្ថាយា’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តត្តា ‘‘ឥមំ វិក្កិណិត្វា ជីវិស្សន្តី’’តិ មាតាបិតូនំ វដ្ដតិ, សេសញាតកានំ តាវកាលិកមេវ ទាតុំ វដ្ដតិ. កស្សចិបីតិ ញាតកស្ស វា អញ្ញាតកស្ស វា កស្សចិបិ. ញាតិសាមណេរេហេវាតិ តេសំ គិហិបរិកម្មមោចនត្ថំ វុត្តំ. ឥតរេតិ អញ្ញាតកា. តេហិបិ សាមណេរេហិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វត្តសីសេន ហរិតព្ពំ. សម្បត្តានំ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍភាគំ ទាតុំ វដ្ដតីតិ សង្ឃិកស្ស លាភស្ស ឧបចារសីមដ្ឋសាមណេរានម្បិ សន្តកត្តា តេសម្បិ ឧបឌ្ឍភាគោ លព្ភតេវាតិ កត្វា វុត្តំ. ចូឡកន្តិ ឧបឌ្ឍភាគតោបិ ឧបឌ្ឍំ. ចតុត្ថភាគស្សេតំ ¶ អធិវចនំ. សាមណេរា…បេ… ឋបេន្តីតិ ឥទំ អរក្ខិតអគោបិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ បន ‘‘វស្សគ្គេន អភាជនីយំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថាតិ មគ្គេ វា ចេតិយង្គណេ វា.

៣៤. សាមណេរេហិ ទាបេតុំ ន លភន្តីតិ ឥទំ សាមណេរេហិ គិហិកម្មំ ការិតំ វិយ ហោតីតិ វុត្តំ, ន បន បុប្ផទានំ ហោតីតិ សាមណេរានម្បិ ន វដ្ដនតោ. វុត្តញ្ច ‘‘សយមេវា’’តិអាទិ. ន ហិ តំ បុប្ផទានំ នាម សិយា. យទិ ហិ តថា អាគតានំ តេសំ ទានំ បុប្ផទានំ នាម ភវេយ្យ ¶ , សាមណេរេហិបិ ទាតុំ ន លព្ភេយ្យ. សយមេវាតិ សាមណេរា សយមេវ. យាគុភត្តាទីនិ អាទាយាតិ ឥទំ ភិក្ខូនំ អត្ថាយ យាគុភត្តាទិសម្បាទនំ សន្ធាយ វុត្តត្តា ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ អវិសេសេន វុត្តំ. អវិសេសេន វុត្តន្តិ ឥមិនា សព្ពេសម្បិ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ.

៣៥. វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘មាតាបិតូនំ តាវ ហរិត្វាបិ ហរាបេត្វាបិ បក្កោសិត្វាបិ បក្កោសាបេត្វាបិ ទាតុំ វដ្ដតិ, សេសញាតកានំ បក្កោសាបេត្វាវ. មាតាបិតូនញ្ច ហរាបេន្តេន ញាតិសាមណេរេហេវ ហរាបេតព្ពំ. ឥតរេ បន យទិ សយមេវ ឥច្ឆន្តិ, វដ្ដតី’’តិ ឥមំ បុប្ផទានេ វុត្តនយំ ផលទានេបិ អតិទិសតិ, តស្មា ផលម្បិ មាតាបិតូនំ ហរណហរាបនាទិនា ទាតុំ វដ្ដតិ, សេសញាតីនំ បក្កោសាបេត្វាវ. ឥទានិ ‘‘យោ ហរិត្វា វា ហរាបេត្វា វា…បេ… ឥស្សរវតាយ ទទតោ ថុល្លច្ចយ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣៦-៤៣៧) ឥមំ បុប្ផទានេ វុត្តនយំ ផលទានេ សង្ខិបិត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘កុលសង្គហត្ថាយ បនា’’តិអាទិមាហ. ខីណបរិព្ពយានន្តិ អាគន្តុកេ សន្ធាយ វុត្តំ. ផលបរិច្ឆេទេនាតិ ‘‘ឯត្តកានិ ផលានិ ទាតព្ពានី’’តិ ឯវំ ផលបរិច្ឆេទេន វា. រុក្ខបរិច្ឆេទេន វាតិ ‘‘ឥមេហិ រុក្ខេហិ ¶ ទាតព្ពានី’’តិ ឯវំ រុក្ខបរិច្ឆេទេន វា. បរិច្ឆិន្នេសុបិ បន រុក្ខេសុ ‘‘ឥធ ផលានិ សុន្ទរានិ, ឥតោ គណ្ហថា’’តិ វទន្តេន កុលសង្គហោ កតោ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘ឯវំ បន ន វត្តព្ព’’ន្តិ. រុក្ខច្ឆល្លីតិ រុក្ខត្តចោ, សា ‘‘ភាជនីយភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តា. វុត្តនយេនាតិ បុប្ផផលាទីសុ វុត្តនយេន កុលសង្គហោ ហោតីតិ ទស្សេតិ.

៣៦. តេសំ តេសំ គិហីនំ គាមន្តរទេសន្តរាទីសុ សាសនបដិសាសនហរណំ ជង្ឃបេសនិយំ. តេនាហ ‘‘គិហីនំ ទូតេយ្យំ សាសនហរណកម្ម’’ន្តិ. ទូតស្ស កម្មំ ទូតេយ្យំ. បឋមំ សាសនំ អគ្គហេត្វាបិ…បេ… បទេ បទេ ទុក្កដន្តិ ឥទំ ‘‘តស្ស សាសនំ អារោចេស្សាមី’’តិ ឥមិនា អធិប្បាយេន គមនំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្ស បន សាសនំ បដិក្ខិបិត្វា សយមេវ ការុញ្ញេ ឋិតោ គន្ត្វា អត្តនោ បតិរូបំ សាសនំ អារោចេតិ, អនាបត្តិ. គិហីនញ្ច កប្បិយសាសនំ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ឥមេហិ បន អដ្ឋហិ កុលទូសកកម្មេហីតិ បុប្ផទានំ ផលទានំ ចុណ្ណទានំ មត្តិកទានំ ទន្តកដ្ឋទានំ វេឡុទានំ បណ្ណទានំ ជង្ឃបេសនិកន្តិ ឥមេហិ យថាវុត្តេហិ. បព្ពាជនីយកម្មកតោតិ កុលទូសនបច្ចយា កតបព្ពាជនីយកម្មោ.

៣៧. សេក្ខភូមិយំ វាតិ ឥមិនា ឈានភូមិម្បិ សង្គណ្ហាតិ. តិណ្ណំ វិវេកានន្តិ កាយចិត្តឧបធិវិវេកភូតានំ ¶ តិណ្ណំ វិវេកានំ. បិណ្ឌាយ ចរណស្ស ភោជនបរិយោសានត្តា វុត្តំ ‘‘យាវ ភោជនបរិយោសាន’’ន្តិ. ភុត្វា អាគច្ឆន្តស្សបិ បុន វុត្តនយេនេវ បណិធាយ ចីវរសណ្ឋាបនាទីនិ ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

កុលសង្គហវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

បញ្ចមោ បរិច្ឆេទោ.

៦. មច្ឆមំសវិនិច្ឆយកថា

៣៨. ឯវំ ¶ កុលសង្គហវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ មច្ឆមំសវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘មច្ឆមំសេសុ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ថលេ ឋបិតមត្តេ មរតិ, កេវដ្ដាទីហិ វា មារិយតីតិ មច្ឆោ. មច្ឆស្ស ឥទន្តិ មច្ឆំ, មសិយតេ អាមសិយតេតិ មំសំ, មច្ឆញ្ច មំសញ្ច មច្ឆមំសានិ, តេសុ. មច្ឆមំសេសុ បន វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. មច្ឆគ្គហណេនាតិ ឯត្ថ និទ្ធារណំ ន កាតព្ពំ. បន-សទ្ទោ បក្ខន្តរត្ថោ, ទិវាសេយ្យាទីសុ វិនិច្ឆយតោ អបរោ មច្ឆមំសេសុ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ. គយ្ហតេ អនេនាតិ គហណំ. កិំ តំ? សទ្ទោ, មច្ឆឥតិ គហណំ មច្ឆគ្គហណំ, តេន មច្ឆគ្គហណេន, មច្ឆសទ្ទេនាតិ អត្ថោ. មំសេសុ បន…បេ… អកប្បិយានីតិ ឯត្ថ មនុស្សមំសំ សមានជាតិមំសតោ បដិក្ខិត្តំ. ហត្ថិអស្សានំ មំសានិ រាជង្គតោ, សុនខអហីនំ ជេគុច្ឆភាវតោ, សេសានំ វាឡមិគត្តា ភិក្ខូនំ បរិពន្ធវិមោចនត្ថំ បដិក្ខិត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

តិកោដិបរិសុទ្ធន្តិ ទិដ្ឋសុតបរិសង្កិតសង្ខាតាហិ តីហិ កោដីហិ តីហិ អាការេហិ តីហិ ការណេហិ បរិសុទ្ធំ, វិមុត្តន្តិ អត្ថោ. តត្ថ អទិដ្ឋអសុតានិ ចក្ខុវិញ្ញាណសោតវិញ្ញាណានំ អនារម្មណភាវតោ ជានិតព្ពានិ. អបរិសង្កិតំ បន កថំ ជានិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘អបរិសង្កិតំ បនា’’តិអាទិ, តីណិ បរិសង្កិតានិ ញត្វា តេសំ បដិបក្ខវសេន អបរិសង្កិតំ ជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឥទានិ តានិ តីណិ បរិសង្កិតានិ ច ឯវំ បរិសង្កិតេ សតិ ភិក្ខូហិ កត្តព្ពវិធិញ្ច តេន វិធិនា អបរិសង្កិតេ សតិ កត្តព្ពភាវញ្ច វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘កថ’’ន្តិអាទិមាហ ¶ . តត្ថ ទិស្វា បរិសង្កិតំ ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ នាម. សុត្វា បរិសង្កិតំ សុតបរិសង្កិតំ នាម. អទិស្វា អសុត្វា តក្កេន អនុមានេន បរិសង្កិតំ តទុភយវិនិមុត្តបរិសង្កិតំ នាម. តំ តិវិធម្បិ បរិសង្កិតសាមញ្ញេន ឯកា កោដិ ¶ ហោតិ, តតោ វិមុត្តំ អបរិសង្កិតំ នាម. ឯវំ អទិដ្ឋំ អសុតំ អបរិសង្កិតំ មច្ឆមំសំ តិកោដិបរិសុទ្ធំ ហោតិ.

ជាលំ មច្ឆពន្ធនំ. វាគុរា មិគពន្ធិនី. កប្បតីតិ យទិ តេសំ វចនេន សង្កា និវត្តតិ, វដ្ដតិ, ន តំ វចនំ លេសកប្បំ កាតុំ វដ្ដតិ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘យត្ថ ច និព្ពេមតិកោ ហោតិ, តំ សព្ពំ កប្បតី’’តិ. បវត្តមំសន្តិ អាបណាទីសុ បវត្តំ វិក្កាយិកំ វា មតមំសំ វា. មង្គលាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន អាហុនបាហុនាទិកេ សង្គណ្ហាតិ. ភិក្ខូនំយេវ អត្ថាយ អកតន្តិ ឯត្ថ អដ្ឋានប្បយុត្តោ ឯវ-សទ្ទោ, ភិក្ខូនំ អត្ថាយ អកតមេវាតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ, តស្មា ភិក្ខូនញ្ច មង្គលាទីនញ្ចាតិ មិស្សេត្វា កតម្បិ ន វត្តតីតិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘យថាឋិតវសេន អវធារណំ គហេត្វា វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. យត្ថ ច និព្ពេមតិកោ ហោតីតិ ភិក្ខូនំ អត្ថាយ កតេបិ សព្ពេន សព្ពំ បរិសង្កិតាភាវមាហ.

៣៩. តមេវត្ថំ អាវិកាតុំ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥតរេសំ វដ្ដតីតិ អជានន្តានំ វដ្ដតិ, ជានតោវេត្ថ អាបត្តិ ហោតីតិ. តេយេវាតិ យេ ឧទ្ទិស្ស កតំ, តេយេវ. ឧទ្ទិស្ស កតមំសបរិភោគតោ អកប្បិយមំសបរិភោគេ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘អកប្បិយមំសំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. បុរិមស្មិំ សចិត្តកាបត្តិ, ឥតរស្មិំ អចិត្តកា. តេនាហ ‘‘អកប្បិយមំសំ អជានិត្វា ភុញ្ជន្តស្សបិ អាបត្តិយេវា’’តិ. ‘‘បរិភោគកាលេ បុច្ឆិត្វា បរិភុញ្ជិស្សាមីតិ វា គហេត្វា បុច្ឆិត្វាវ បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៣៩) វចនតោ អកប្បិយមំសំ អជានិត្វា បដិគ្គណ្ហន្តស្ស បដិគ្គហណេ អនាបត្តិ សិទ្ធា. អជានិត្វា ¶ បរិភុញ្ជន្តស្សេវ ហិ អាបត្តិ វុត្តា. វត្តន្តិ វទន្តីតិ ឥមិនា អាបត្តិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

មច្ឆមំសវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឆដ្ឋោ បរិច្ឆេទោ.

៧. អនាមាសវិនិច្ឆយកថា

៤០. ឯវំ ¶ មច្ឆមំសវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ អនាមាសវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘អនាមាស’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អាមសិយតេតិ អាមាសំ, ន អាមាសំ អនាមាសំ, អបរាមសិតព្ពន្តិ អត្ថោ. បារិបន្ថិកាតិ វិកុប្បនិកា, អន្តរាយិកាតិ វុត្តំ ហោតិ. នទីសោតេន វុយ្ហមានំ មាតរន្តិ ឯតំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អញ្ញាសុ បន ឥត្ថីសុ ការុញ្ញាធិប្បាយេន មាតរិ វុត្តនយេន បដិបជ្ជន្តស្ស នេវត្ថិ ទោសោតិ វទន្តិ. ‘‘មាតរ’’ន្តិ វុត្តត្តា អញ្ញាសុ ន វដ្ដតីតិ វទន្តាបិ អត្ថិ. ឯត្ថ គណ្ហាហីតិ ន វត្តព្ពាតិ គេហស្សិតបេមេន កាយប្បដិពទ្ធេន ផុសនេ ទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ. ការុញ្ញេន បន វត្ថាទិំ គហេតុំ អសក្កោន្តិំ ‘‘គណ្ហាហី’’តិ វទន្តស្សបិ អវសភាវប្បត្តិតោ ឧទកេ និមុជ្ជន្តិំ ការុញ្ញេន សហសា អនាមាសន្តិ អចិន្តេត្វា កេសាទីសុ គហេត្វា មោក្ខាធិប្បាយេន អាកឌ្ឍតោបិ អនាបត្តិយេវ. ន ហិ មីយមានំ មាតរំ ឧបេក្ខិតុំ វដ្ដតិ. អញ្ញាតិកាយ ឥត្ថិយាបិ ឯសេវ នយោ. ឧក្កដ្ឋាយ មាតុយាបិ អាមាសោ ន វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘មាតរ’’ន្តិ វុត្តំ. តស្ស កាតព្ពំ បន អញ្ញាសម្បិ ឥត្ថីនំ ករោន្តស្សបិ អនាបត្តិយេវ អនាមាសត្តេ វិសេសាភាវា.

តិណណ្ឌុបកន្តិ ¶ ហិរិវេរាទិមូលេហិ កេសាលង្ការត្ថាយ កតចុម្ពដកំ. តាលបណ្ណមុទ្ទិកន្តិ តាលបណ្ណេហិ កតំ អង្គុលិមុទ្ទិកំ. តេន តាលបណ្ណាទិមយំ កដិសុត្តកណ្ណបិឡន្ធនាទិ សព្ពំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. បរិវត្តេត្វាតិ អត្តនោ និវាសនបារុបនភាវតោ អបនេត្វា, ចីវរត្ថាយ បរិណាមេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. ចីវរត្ថាយ បាទមូលេ ឋបេតីតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ. បច្ចត្ថរណវិតានាទិអត្ថម្បិ វដ្ដតិយេវ, បូជាទិអត្ថំ តាវកាលិកម្បិ អាមសិតុំ វដ្ដតិ. សីសបសាធនទន្តសូចីតិ ឥទំ សីសាលង្ការត្ថាយ បដបិលោតិកាហិ កតសីសបសាធនកញ្ចេវ ទន្តសូចិអាទិ ចាតិ ទ្វេ តយោ. សីសបសាធនំ សិបាដិកោបករណត្ថាយ ចេវ ទន្តសូចិំ សូចិឧបករណត្ថាយ ច គហេតព្ពន្តិ យថាក្កមំ អត្ថំ ទស្សេតិ. កេសកលាបំ ពន្ធិត្វា តត្ថ តិរិយំ បវេសនត្ថាយ កតា សូចិ ឯវ សីសបសាធនកទន្តសូចីតិ ឯកមេវ កត្វា សិបាដិកាយ បក្ខិបិត្វា បរិហរិតព្ពសូចិយេវ តស្ស តស្ស កិច្ចស្ស ឧបករណន្តិ សិបាដិកសូចិឧបករណំ, ឯវំ វា យោជនា កាតព្ពា.

បោត្ថករូបន្តិ សុធាទីហិ កតំ បារាជិកវត្ថុភូតានំ តិរច្ឆានគតិត្ថីនំ សណ្ឋានេន កតម្បិ អនាមាសមេវ ¶ . ឥត្ថិរូបានិ ទស្សេត្វា កតំ វត្ថុភិត្តិអាទិញ្ច ឥត្ថិរូបំ អនាមសិត្វា វឡញ្ជេតុំ វដ្ដតិ. ឯវរូបេ ហិ អនាមាសេ កាយសំសគ្គរាគេ អសតិ កាយប្បដិពទ្ធេន អាមសតោ ទោសោ នត្ថិ. ភិន្ទិត្វាតិ ឯត្ថ ហត្ថេន អគ្គហេត្វាវ កេនចិ ទណ្ឌាទិនា ភិន្ទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច អនាមាសម្បិ ទណ្ឌបាសាណាទីហិ ភេទនស្ស អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា, បាឡិយម្បិ អាបទាសុ មោក្ខាធិប្បាយស្ស អាមសនេបិ អនាបត្តិយា វុត្តត្តា ច សប្បិនិអាទិវាឡមិគីហិ គហិតបាណកានំ មោចនត្ថាយ តំ តំ សប្បិនិអាទិវត្ថុំ ទណ្ឌាទីហិ បដិក្ខិបិត្វា គហេតុំ, មាតុអាទិំ ឧទកេ មីយមានំ វត្ថាទីហិ គហេតុំ, អសក្កោន្តិំ ¶ កេសាទីសុ គហេត្វា ការុញ្ញេន ឧក្ខិបិតុញ្ច វដ្ដតីតិ អយមត្ថោ គហេតព្ពោវ. ‘‘អដ្ឋកថាយំ ‘ន ត្វេវ អាមសិតព្ពា’តិ ឥទំ បន វចនំ អមីយមានំ វត្ថុំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អយំ អម្ហាកំ ខន្តី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.២៨១) វុត្តំ.

៤១. មគ្គំ អធិដ្ឋាយាតិ ‘‘មគ្គោ អយ’’ន្តិ មគ្គសញ្ញំ ឧប្បាទេត្វាតិ អត្ថោ. បញ្ញបេត្វា ទេន្តីតិ ឥទំ សាមីចិវសេន វុត្តំ, តេហិ បន ‘‘អាសនំ បញ្ញបេត្វាវ និសីទថា’’តិ វុត្តេ សយមេវ បញ្ញបេត្វា និសីទិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ជាតកានីតិ អច្ឆិន្ទិត្វា ភូតគាមភាវេនេវ ឋិតានិ. ‘‘កីឡន្តេនា’’តិ វុត្តត្តា សតិ បច្ចយេ អាមសន្តស្ស អនាបត្តិ, ឥទញ្ច គិហិសន្តកំ សន្ធាយ វុត្តំ, ភិក្ខុសន្តកំ បន បរិភោគារហំ សព្ពថា អាមសិតុំ ន វដ្ដតិ ទុរូបចិណ្ណត្តា. តាលបនសាទីនីតិ ចេត្ថ អាទិ-សទ្ទេន នាឡិកេរលពុជតិបុសអលាពុកុម្ភណ្ឌបុស្សផលឯឡាលុកផលានំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘យថាវុត្តផលានំយេវ ចេត្ថ កីឡាធិប្បាយេន អាមសនំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា បាសាណសក្ខរាទីនិ កីឡាធិប្បាយេនបិ អាមសិតុំ វដ្ដតិ. អនុបសម្បន្នានំ ទស្សាមីតិ ឥទំ អបដិគ្គហេត្វា គហណំ សន្ធាយ វុត្តំ. អត្តនោបិ អត្ថាយ បដិគ្គហេត្វា គហណេ ទោសោ នត្ថិ អនាមាសត្តាភាវា.

៤២. មុត្តាតិ (ម. និ. ដី. ១.២ បថវីវារវណ្ណនា; សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) ហត្ថិកុម្ភជាតិកា អដ្ឋវិធា មុត្តា. តថា ហិ ហត្ថិកុម្ភំ, វរាហទាឋំ, ភុជគសីសំ, វលាហកំ, វេឡុ, មច្ឆសិរោ, សង្ខោ, សិប្បីតិ អដ្ឋ មុត្តាយោនិយោ. តត្ថ ហត្ថិកុម្ភជា បីតវណ្ណា បភាហីនា. វរាហទាឋា វរាហទាឋាវណ្ណាវ. ភុជគសីសជា នីលាទិវណ្ណា សុវិសុទ្ធា វដ្ដលា ច. វលាហកជា ភាសុរា ទុព្ពិភាគា រត្តិភាគេ អន្ធការំ វិធមេន្តិយោ តិដ្ឋន្តិ, ទេវូបភោគា ឯវ ច ហោន្តិ. វេឡុជា ករកផលសមានវណ្ណា ន ភាសុរា, តេ ¶ ច វេឡូ អមនុស្សគោចរេយេវ បទេសេ ជាយន្តិ ¶ . មច្ឆសិរជា បាឋីនបិដ្ឋិសមានវណ្ណា វដ្ដលា លឃវោ ច តេជវន្តា ហោន្តិ បភាវិហីនា ច, តេ ច មច្ឆា សមុទ្ទមជ្ឈេយេវ ជាយន្តិ. សង្ខជា សង្ខឧទរច្ឆវិវណ្ណា កោលផលប្បមាណាបិ ហោន្តិ បភាវិហីនាវ. សិប្បិជា បភាវិសេសយុត្តា ហោន្តិ នានាសណ្ឋានា. ឯវំ ជាតិតោ អដ្ឋវិធាសុ មុត្តាសុ យា មច្ឆសង្ខសិប្បិជា, តា សាមុទ្ទិកា. ភុជគជាបិ កាចិ សាមុទ្ទិកា ហោន្តិ, ឥតរា អសាមុទ្ទិកា. យស្មា ពហុលំ សាមុទ្ទិកាវ មុត្តា លោកេ ទិស្សន្តិ, តត្ថាបិ សិប្បិជាវ, ឥតរា កទាចិ កាចិ, តស្មា សម្មោហវិនោទនិយំ (វិភ. អដ្ឋ. ១៧៣) ‘‘មុត្តាតិ សាមុទ្ទិកា មុត្តា’’តិ វុត្តំ.

មណីតិ វេឡុរិយាទិតោ អញ្ញោ ជោតិរសាទិភេទោ សព្ពោ មណិ. វេឡុរិយោតិ អល្លវេឡុវណ្ណោ មណិ, ‘‘មជ្ជារក្ខិមណ្ឌលវណ្ណោ’’តិបិ វទន្តិ. សង្ខោតិ សាមុទ្ទិកសង្ខោ. សិលាតិ មុគ្គវណ្ណា អតិសិនិទ្ធា កាឡសិលា. មណិវោហារំ អគតា រត្តសេតាទិវណ្ណា សុមដ្ឋាបិ សិលា អនាមាសា ឯវាតិ វទន្តិ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) បន ‘‘សង្ខោតិ សាមុទ្ទិកសង្ខោ. សិលាតិ កាឡសិលាបណ្ឌុសិលាសេតសិលាទិភេទា សព្ពាបិ សិលា’’តិ វុត្តំ. បវាឡំ សមុទ្ទតោ ជាតនាតិរត្តមណិ. រជតន្តិ កហាបណមាសាទិភេទំ ជតុមាសាទិំ ឧបាទាយ សព្ពំ វុត្តាវសេសរូបិយំ គហិតំ. ជាតរូបន្តិ សុវណ្ណំ. លោហិតង្កោតិ រត្តមណិ. មសារគល្លន្តិ កពរវណ្ណោ មណិ. ‘‘មរកត’’ន្តិបិ វទន្តិ.

ភណ្ឌមូលត្ថាយាតិ បត្តចីវរាទិមូលត្ថាយ. កុដ្ឋរោគស្សាតិ និទស្សនមត្តំ. តាយ វូបសមេតព្ពស្ស យស្ស កស្សចិ រោគស្ស អត្ថាយ វដ្ដតិយេវ. ‘‘ភេសជ្ជត្ថញ្ច អវិទ្ធាយេវ មុត្តា វដ្ដតី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តា. ភេសជ្ជត្ថាយ បិសិត្វា យោជិតានំ មុត្តានំ រតនភាវវិជហនតោ គហណក្ខណេបិ ¶ រតនាការេន អបេក្ខាភាវា ‘‘ភេសជ្ជត្ថាយ បន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. យាវ បន តា មុត្តា រតនរូបេន តិដ្ឋន្តិ, តាវ អាមសិតុំ ន វដ្ដន្តិ. ឯវំ អញ្ញម្បិ រតនបាសាណំ បិសិត្វា ភេសជ្ជេ យោជនត្ថាយ គហេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. ជាតរូបរជតំ បន មិស្សេត្វា យោជនភេសជ្ជត្ថាយបិ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ. គហដ្ឋេហិ យោជេត្វា ទិន្នម្បិ យទិ ភេសជ្ជេ សុវណ្ណាទិរូបេន តិដ្ឋតិ, វិយោជេតុញ្ច សក្កា, តាទិសំ ភេសជ្ជម្បិ ន វដ្ដតិ. តំ អព្ពោហារិកត្តគតញ្ចេ វដ្ដតិ. ‘‘ជាតិផលិកំ ឧបាទាយា’’តិ វុត្តត្តា សូរិយកន្តចន្ទកន្តាទិកំ ជាតិបាសាណំ មណិម្ហិ ឯវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. អាករមុត្តោតិ អាករតោ មុត្តមត្តោ. ភណ្ឌមូលត្ថំ ¶ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ ឥមិនាវ អាមសិតុម្បិ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. បចិត្វា កតោតិ កាចការេហិ បចិត្វា កតោ.

ធមនសង្ខោ ច ធោតវិទ្ធោ ច រតនមិស្សោ ចាតិ យោជេតព្ពំ. វិទ្ធោតិអាទិភាវេន កតឆិទ្ទោ. រតនមិស្សោតិ កញ្ចនលតាទិវិចិត្តោ មុត្តាទិរតនខចិតោ ច. ឯតេន ធមនសង្ខតោ អញ្ញោ រតនសម្មិស្សោ អនាមាសោតិ ទស្សេតិ. សិលាយម្បិ ឯសេវ នយោ. បានីយសង្ខោតិ ឥមិនា ថាលកាទិអាការេន កតសង្ខមយភាជនានិ ភិក្ខូនំ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដន្តីតិ សិទ្ធំ. សេសន្តិ រតនមិស្សំ ឋបេត្វា អវសេសំ. មុគ្គវណ្ណំយេវ រតនសម្មិស្សំ ករោន្តិ, ន អញ្ញន្តិ អាហ ‘‘មុគ្គវណ្ណាវា’’តិ, មុគ្គវណ្ណា រតនសម្មិស្សាវ ន វដ្ដតីតិ វុត្តំ ហោតិ. សេសាតិ រតនសម្មិស្សំ ឋបេត្វា អវសេសា សិលា.

ពីជតោ បដ្ឋាយាតិ ធាតុបាសាណតោ បដ្ឋាយ. សុវណ្ណចេតិយន្តិ ធាតុករណ្ឌកំ. បដិក្ខិបីតិ ‘‘ធាតុដ្ឋបនត្ថាយ គណ្ហថា’’តិ អវត្វា ‘‘តុម្ហាកំ គណ្ហថា’’តិ បេសិតត្តា ¶ បដិក្ខិបិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.២៨១) បន ‘‘បដិក្ខិបីតិ សុវណ្ណមយស្ស ធាតុករណ្ឌកស្ស ពុទ្ធាទិរូបស្ស ច អត្តនោ សន្តកករណេ និស្សគ្គិយត្តា វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. សុវណ្ណពុព្ពុឡកន្តិ សុវណ្ណតារកំ. ‘‘រូបិយឆឌ្ឌកដ្ឋានេ’’តិ វុត្តត្តា រូបិយឆឌ្ឌកស្ស ជាតរូបរជតំ អាមសិត្វា ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. កេឡាបយិតុន្តិ អាមសិត្វា ឥតោ ចិតោ ច សញ្ចារេតុំ. វុត្តន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. កចវរមេវ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ គោបកា វា ហោន្តុ អញ្ញេ វា, ហត្ថេនបិ បុញ្ឆិត្វា កចវរំ អបនេតុំ វដ្ដតិ, ‘‘មលម្បិ បមជ្ជិតុំ វដ្ដតិយេវា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.២៨១) បន ‘‘កចវរមេវ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ គោបកា វា ហោន្តុ អញ្ញេ វា, ហត្ថេនបិ បុញ្ឆិត្វា កចវរំ អបនេតុំ វដ្ដតិ, មលម្បិ មជ្ជិតុំ វដ្ដតិ ឯវាតិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ កេឡាយនសទិសត្តា’’តិ វុត្តំ. កថំ ន សមេតិ? មហាអដ្ឋកថាយំ ចេតិយឃរគោបកា រូបិយឆឌ្ឌកដ្ឋានេ ឋិតាតិ តេសំយេវ កេឡាយនំ អនុញ្ញាតំ, ន អញ្ញេសំ, តស្មា ‘‘គោបកា វា ហោន្តុ អញ្ញេ វា’’តិ វចនំ មហាអដ្ឋកថាយ ន សមេតិ.

កុរុន្ទិយំ បន តម្បិ បដិក្ខិត្តំ, សុវណ្ណចេតិយេ កចវរមេវ ហរិតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្តកមេវ អនុញ្ញាតំ, តស្មា សាវធារណំ កត្វា វុត្តត្តា ‘‘ហត្ថេនបិ បុញ្ឆិត្វា’’តិ ច ‘‘មលម្បិ បមជ្ជិតុំ វដ្ដតិ ¶ ឯវា’’តិ ច វចនំ កុរុន្ទដ្ឋកថាយ ន សមេតិ, តស្មា វិចារេតព្ពមេតន្តិ. អារកូដលោហន្តិ សុវណ្ណវណ្ណោ កិត្តិមលោហវិសេសោ. តិវិធញ្ហិ កិត្តិមលោហំ – កំសលោហំ វដ្ដលោហំ អារកូដលោហន្តិ. តត្ថ តិបុតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ កំសលោហំ នាម, សីសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ វដ្ដលោហំ, រសតុត្ថេហិ រញ្ជិតំ តម្ពំ អារកូដលោហំ នាម. ‘‘បកតិរសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ ¶ អារកូដ’’ន្តិ ច សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) វុត្តំ. តំ បន ‘‘ជាតរូបគតិក’’ន្តិ វុត្តត្តា ឧគ្គណ្ហតោ និស្សគ្គិយម្បិ ហោតីតិ កេចិ វទន្តិ, រូបិយេសុ បន អគណិតត្តា និស្សគ្គិយំ ន ហោតិ, អាមសនេ សម្បដិច្ឆនេ ច ទុក្កដមេវាតិ វេទិតព្ពំ. សព្ពោបិ កប្បិយោតិ យថាវុត្តសុវណ្ណាទិមយានំ សេនាសនបរិក្ខារានំ អាមសនគោបនាទិវសេន បរិភោគោ សព្ពថា កប្បិយោតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. ‘‘ភិក្ខូនំ ធម្មវិនយវណ្ណនដ្ឋានេ’’តិ វុត្តត្តា សង្ឃិកមេវ សុវណ្ណាទិមយំ សេនាសនំ សេនាសនបរិក្ខារា ច វដ្ដន្តិ, ន បុគ្គលិកានីតិ គហេតព្ពំ. បដិជគ្គិតុំ វដ្ដន្តីតិ សេនាសនបដិពន្ធតោ វុត្តំ.

៤៣. សាមិកានំ បេសេតព្ពន្តិ សាមិកានំ សាសនំ បេសេតព្ពំ. ភិន្ទិត្វាតិ បឋមមេវ អនាមសិត្វា បាសាណាទិនា កិញ្ចិមត្តំ ភេទំ កត្វា បច្ឆា កប្បិយភណ្ឌត្ថាយ អធិដ្ឋហិត្វា ហត្ថេន គហេតុំ វដ្ដតិ. តេនាហ ‘‘កប្បិយភណ្ឌំ ករិស្សាមីតិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ឯត្ថាបិ តញ្ច វិយោជេត្វា អាមសិតព្ពំ. ផលកជាលិកាទីនីតិ ឯត្ថ សរបរិត្តាណាយ ហត្ថេន គហេតព្ពំ. កិដិកាផលកំ អក្ខិរក្ខណត្ថាយ អយលោហាទីហិ ជាលាការេន កត្វា សីសាទីសុ បដិមុញ្ចិតព្ពំ ជាលិកំ នាម. អាទិ-សទ្ទេន កវចាទិកំ សង្គណ្ហាតិ. អនាមាសានីតិ មច្ឆជាលាទិបរូបរោធំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សរបរិត្តាណំ តស្ស អាវុធភណ្ឌត្តាភាវា. តេន វក្ខតិ ‘‘បរូបរោធនិវារណញ្ហី’’តិអាទិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៤៣). អាសនស្សាតិ ចេតិយស្សសមន្តា កតបរិភណ្ឌស្ស. ពន្ធិស្សាមីតិ កាកាទីនំ អទូសនត្ថាយ ពន្ធិស្សាមិ.

‘‘ភេរិសង្ឃាដោតិ សង្ឃដិតចម្មភេរី. វីណាសង្ឃាដោតិ សង្ឃដិតចម្មវីណា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៨១) វុត្តំ. ‘‘ចម្មវិនទ្ធា វីណាភេរិអាទីនី’’តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តវចនតោ វិសេសាភាវា ¶ ‘‘កុរុន្ទិយំ បនា’’តិអាទិនា តតោ វិសេសស្ស វត្តុមារទ្ធត្តា ច ភេរិអាទីនំ វិនទ្ធោបករណសមូហោ ភេរិវីណាសង្ឃាដោតិ វេទិតព្ពោ ‘‘សង្ឃដិតព្ពោតិ សង្ឃាដោ’’តិ កត្វា. តុច្ឆបោក្ខរន្តិ អវិនទ្ធចម្មភេរិវីណានំ បោក្ខរំ. អារោបិតចម្មន្តិ បុព្ពេ អារោបិតំ ហុត្វា បច្ឆា តតោ អបនេត្វា វិសុំ ឋបិតមុខចម្មមត្តំ, ន សេសោបករណសហិតំ, តំ បន សង្ឃាតោតិ ¶ អយំ វិសេសោ. ឱនហិតុន្តិ ភេរិបោក្ខរាទីនិ ចម្មំ អារោបេត្វា ចម្មវទ្ធិអាទីហិ សព្ពេហិ ឧបករណេហិ វិនន្ធិតុំ. ឱនហាបេតុន្តិ តថេវ អញ្ញេហិ វិនន្ធាបេតុំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

អនាមាសវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

សត្តមោ បរិច្ឆេទោ.

៨. អធិដ្ឋានវិកប្បនវិនិច្ឆយកថា

៤៤. ឯវំ អនាមាសវិនិច្ឆយកថំ កថេត្វា ឥទានិ អធិដ្ឋានវិកប្បនវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘អធិដ្ឋានវិកប្បនេសុ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អធិដ្ឋិយតេ អធិដ្ឋានំ, គហណំ សល្លក្ខណន្តិ អត្ថោ. វិកប្បិយតេ វិកប្បនា, សង្កប្បនំ ចិន្តនន្តិ អត្ថោ. តត្ថ ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុន្តិ នាមំ វត្វា អធិដ្ឋាតុំ. ន វិកប្បេតុន្តិ នាមំ វត្វា ន វិកប្បេតុំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. តស្មា តិចីវរំ អធិដ្ឋហន្តេន ‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’តិអាទិនា នាមំ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. វិកប្បេន្តេន បន ‘ឥមំ សង្ឃាដិ’ន្តិអាទិនា តស្ស តស្ស ចីវរស្ស នាមំ អគ្គហេត្វាវ ‘ឥមំ ចីវរំ តុយ្ហំ វិកប្បេមី’តិ វិកប្បេតព្ពំ. តិចីវរំ វា ហោតុ អញ្ញំ វា, យទិ តំ តំ នាមំ គហេត្វា វិកប្បេតិ ¶ , អវិកប្បិតំ ហោតិ, អតិរេកចីវរដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) បន ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុន្តិ សង្ឃាដិអាទិនាមេន អធិដ្ឋាតុំ. ន វិកប្បេតុន្តិ ឥមិនា នាមេន ន វិកប្បេតុំ, ឯតេន វិកប្បិតតិចីវរោ តេចីវរិកោ ន ហោតិ, តស្ស តស្មិំ អធិដ្ឋិតតិចីវរេ វិយ អវិប្បវាសាទិនា កាតព្ពវិធិ ន កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ, ន បន វិកប្បនេ ទោសោ’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៦៩) បន ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុន្តិ ឯត្ថ តិចីវរំ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋាតព្ពយុត្តកំ, យំ វា តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ អនុជានាមិ, តស្ស អធិដ្ឋានកាលបរិច្ឆេទាភាវតោ សព្ពកាលំ ឥច្ឆន្តស្ស អធិដ្ឋាតុំយេវ ¶ អនុជានាមិ, តំ កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា វិកប្បេតុំ នានុជានាមិ, សតិ បន បច្ចយេ យទា តទា វា បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតុំ វដ្ដតីតិ ‘អនាបត្តិ អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតិ វិកប្បេតី’តិ វចនតោ សិទ្ធំ ហោតី’’តិ វុត្តំ.

ឥមេសុ បន តីសុ ដីកាវាទេសុ តតិយវាទោ យុត្តតរោ វិយ ទិស្សតិ. កស្មា? បាឡិយា អដ្ឋកថាយ ច សំសន្ទនតោ. កថំ? បាឡិយញ្ហិ កតបរិច្ឆេទាសុយេវ ទ្វីសុ វស្សិកសាដិកកណ្ឌុបដិច្ឆាទីសុ តតោ បរំ វិកប្បេតុន្តិ វុត្តំ, តតោ អញ្ញេសុ ន វិកប្បេតុំ ឥច្ចេវ, តស្មា តេសុ អសតិ បច្ចយេ និច្ចំ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ ហោតិ, ន វិកប្បេតព្ពន្តិ អយំ បាឡិយា អធិប្បាយោ ទិស្សតិ, ឥតរាសុ បន ទ្វីសុ អនុញ្ញាតកាលេយេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ, ‘‘តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ ឯវំ បាឡិយា សំសន្ទតិ, អដ្ឋកថាយំ តិចីវរំ តិចីវរសង្ខេបេន បរិហរតោ អធិដ្ឋាតុមេវ អនុជានាមិ, ន វិកប្បេតុំ. វស្សិកសាដិកំ បន ចាតុមាសតោ បរំ វិកប្បេតុមេវ, ន អធិដ្ឋាតុំ, ឯវញ្ច ¶ សតិ យោ តិចីវរេ ឯកេន ចីវរេន វិប្បវសិតុកាមោ ហោតិ, តស្ស ចីវរាធិដ្ឋានំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិប្បវាសសុខត្ថំ វិកប្បនាយ ឱកាសោ ទិន្នោ ហោតីតិ.

បឋមវាទេ ‘‘ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ នាមំ វត្វា ‘‘ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ អត្ថោ វុត្តោ, ឯវំ សន្តេ ‘‘តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ ឯត្ថ តតោ បរំ នាមំ វត្វា វិកប្បេតុន្តិ អត្ថោ ភវេយ្យ, សោ ច អត្ថោ វិកប្បនាធិការេន វុត្តោ, ‘‘នាមំ វត្វា’’តិ ច វិសេសនេ កត្តព្ពេ សតិ ‘‘ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ ច ‘‘តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ ច ភេទវចនំ ន សិយា, សព្ពេសុបិ ចីវរេសុ នាមំ អវត្វាវ វិកប្បេតព្ពតោ, ទុតិយវាទេ ច ‘‘ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ ឥមិនា នាមេន ន វិកប្បេតុន្តិ វុត្តំ, ន អនុជានាមីតិ បាឋសេសោ. បឋមេ ច ‘‘តិចីវរំ វា ហោតុ អញ្ញំ វា, យទិ តំ តំ នាមំ គហេត្វា វិកប្បេតិ, អវិកប្បិតំ ហោតិ, អតិរេកចីវរដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ. ទុតិយេ ច ‘‘ន បន វិកប្បនេ ទោសោ’’តិ, តញ្ច អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ, តស្មា វិចារេតព្ពមេតំ.

តតោ បរំ វិកប្បេតុន្តិ ចាតុមាសតោ បរំ វិកប្បេត្វា បរិភុញ្ជិតុន្តិ តីសុ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘តតោ បរំ វិកប្បេត្វា យាវ អាគាមិសំវច្ឆរេ វស្សានំ ចាតុមាសំ, តាវ ឋបេតុំ អនុញ្ញាត’’ន្តិបិ វទន្តិ. ‘‘តតោ បរំ វិកប្បេតុំ អនុជានាមីតិ ឯត្តាវតា វស្សិកសាដិកំ ¶ កណ្ឌុបដិច្ឆាទិញ្ច តំ តំ នាមំ គហេត្វា វិកប្បេតុំ អនុញ្ញាតន្តិ ឯវមត្ថោ ន គហេតព្ពោ. តតោ បរំ វស្សិកសាដិកាទិនាមស្សេវ អភាវតោ, កស្មា តតោ បរំ វិកប្បេន្តេនបិ នាមំ គហេត្វា ន វិកប្បេតព្ពំ. ឧភិន្នម្បិ តតោ បរំ វិកប្បេត្វា បរិភោគស្ស អនុញ្ញាតត្តា តថាវិកប្បិតំ អញ្ញនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្ត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) ‘‘តតោ បរន្តិ ចាតុមាសតោ ¶ បរំ វិកប្បេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ អនុញ្ញាតន្តិ កេចិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘វិកប្បេត្វា យាវ អាគាមិវស្សានំ តាវ ឋបេតុំ វដ្ដតី’តិ វទន្តិ. អបរេ បន ‘វិកប្បនេ ន ទោសោ, តថា វិកប្បិតំ បរិក្ខារាទិនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ព’ន្តិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៦៩) បន ‘‘វស្សិកសាដិកំ តតោ បរំ វិកប្បេតុំយេវ, នាធិដ្ឋាតុំ. វត្ថញ្ហិ កតបរិយោសិតំ អន្តោចាតុមាសេ វស្សានទិវសំ អាទិំ កត្វា អន្តោទសាហេ អធិដ្ឋាតុំ អនុជានាមិ, ចាតុមាសតោ ឧទ្ធំ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា ឋបេតុកាមេន វិកប្បេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. ឥធាបិ បច្ឆិមវាទោ បសត្ថតរោតិ ទិស្សតិ, កស្មា? សុវិញ្ញេយ្យត្តា, បុរិមេសុ បន អាចរិយានំ អធិប្បាយោយេវ ទុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ នានាវាទស្សេវ កថិតត្តា. មុដ្ឋិបញ្ចកន្តិ មុដ្ឋិយា ឧបលក្ខិតំ បញ្ចកំ មុដ្ឋិបញ្ចកំ, ចតុហត្ថេ មិនិត្វា បញ្ចមំ ហត្ថមុដ្ឋិំ កត្វា មិនិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘មុដ្ឋិហត្ថានំ បញ្ចកំ មុដ្ឋិបញ្ចកំ. បញ្ចបិ ហត្ថា មុដ្ឋី កត្វាវ មិនិតព្ពា’’តិ វទន្តិ. មុដ្ឋិត្តិកន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ទ្វិហត្ថេន អន្តរវាសកេន តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេតុំ សក្កាតិ អាហ ‘‘បារុបនេនបី’’តិអាទិ. អតិរេកន្តិ សុគតចីវរតោ អតិរេកំ. ឩនកន្តិ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិតោ ឩនកំ. តេន ច តេសុ តិចីវរាធិដ្ឋានំ ន រុហតីតិ ទស្សេតិ.

ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមីតិ ឥមំ សង្ឃាដិអធិដ្ឋានំ ឧក្ខិបាមិ, បរិច្ចជាមីតិ អត្ថោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) បន ‘‘បច្ចុទ្ធរាមីតិ ឋបេមិ, បរិច្ចជាមីតិ វា អត្ថោ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ. កាយវិការំ ករោន្តេនាតិ ហត្ថេន ចីវរំ បរាមសន្តេន, ចាលេន្តេន វា. វាចាយ អធិដ្ឋាតព្ពាតិ ឯត្ថ កាយេនបិ ចាលេត្វា ¶ វាចម្បិ ភិន្ទិត្វា កាយវាចាហិ អធិដ្ឋានម្បិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ, ‘‘កាយេន អផុសិត្វា’’តិ វត្តព្ពត្តា អហត្ថបាសហត្ថបាសវសេន ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ. តត្ថ ‘‘ហត្ថបាសោ នាម អឌ្ឍតេយ្យហត្ថោ វុច្ចតិ. ‘ទ្វាទសហត្ថ’ន្តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ឥធ ¶ ន សមេតី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) វុត្តំ. ‘‘ឥទានិ សម្មុខាបរម្មុខាភេទេន ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ ហត្ថបាសេតិអាទិ វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) បន ‘‘ហត្ថបាសេតិ ច ឥទំ ទ្វាទសហត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ, តស្មា ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ ឋិតំ ‘ឥម’ន្តិ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ, តតោ បរំ ‘ឯត’ន្តិ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ កេចិ វទន្តិ, គណ្ឋិបទេសុ បនេត្ថ ន កិញ្ចិ វុត្តំ, បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច សព្ពត្ថ ‘ហត្ថបាសោ’តិ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថោ វុច្ចតិ, តស្មា ឥធ វិសេសវិកប្បនាយ ការណំ គវេសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ឯវំ បាឡិយដ្ឋកថាសុបិ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថមេវ ហត្ថបាសោ វុត្តោ, ដីកាចរិយេហិ ច តទេវ សម្បដិច្ឆិតោ, តស្មា អឌ្ឍតេយ្យហត្ថព្ភន្តរេ ឋិតំ ចីវរំ ‘‘ឥម’’ន្តិ, តតោ ពហិភូតំ ‘‘ឯត’’ន្តិ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ.

‘‘សាមន្តវិហារេតិ ឥទំ ឋបិតដ្ឋានសល្លក្ខណយោគ្គេ ឋិតំ សន្ធាយ វុត្តំ, តតោ ទូរេ ឋិតម្បិ ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេន្តេន អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. តត្ថាបិ ចីវរស្ស ឋបិតភាវសល្លក្ខណមេវ បមាណំ. ន ហិ សក្កា និច្ចស្ស ឋានំ សល្លក្ខេតុំ, ឯកស្មិំ វិហារេ ឋបេត្វា តតោ អញ្ញស្មិំ ឋបិតន្តិ អធិដ្ឋាតុំ ន វដ្ដតិ. កេចិ បន ‘តថាបិ អធិដ្ឋិតេ ន ទោសោ’តិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ, វីមំសិតព្ព’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) បន ‘‘សាមន្តវិហារោ នាម យត្ថ តទហេវ គន្ត្វា និវត្តេតុំ សក្កា. សាមន្តវិហារេតិ ឥទំ ទេសនាសីសមត្តំ, តស្មា ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ទូរេ ឋិតម្បិ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ វទន្តិ. ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វាតិ ច ឥទំ ឋបិតដ្ឋានសល្លក្ខណំ ¶ អនុច្ឆវិកន្តិ កត្វា វុត្តំ, ចីវរសល្លក្ខណមេវេត្ថ បមាណ’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៦៩) ‘‘សង្ឃាដិ ឧត្តរាសង្គោ អន្តរវាសកន្តិ អធិដ្ឋិតានធិដ្ឋិតានំ សមានមេវ នាមំ. ‘អយំ សង្ឃាដី’តិអាទីសុ អនធិដ្ឋិតា វុត្តា. ‘តិចីវរេន វិប្បវសេយ្យា’តិ ឯត្ថ អធិដ្ឋិតា វុត្តា. សាមន្តវិហារេតិ គោចរគាមតោ វិហារេតិ ធម្មសិរិត្ថេរោ. ទូរតរេបិ លព្ភតេវាតិ អាចរិយា. អនុគណ្ឋិបទេបិ ‘សាមន្តវិហារេតិ ទេសនាសីសមត្តំ, តស្មា ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ទូរេ ឋិតម្បិ អធិដ្ឋាតព្ព’ន្តិ វុត្តំ. សាមន្តវិហារោ នាម យត្ថ តទហេវ គន្ត្វា និវត្តិតុំ សក្កា. រត្តិវិប្បវាសំ រក្ខន្តេន តតោ ទូរេ ឋិតំ អធិដ្ឋាតុំ ន វដ្ដតិ, ឯវំ កិរ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ. កេចិ ‘ចីវរវំសេ ឋបិតំ អញ្ញោ បរិវត្តេត្វា នាគទន្តេ ឋបេតិ, តំ អជានិត្វា អធិដ្ឋហន្តស្សបិ រុហតិ ចីវរស្ស សល្លក្ខិតត្តា’តិ វទន្តី’’តិ, តស្មា អាចរិយានំ មតភេទំ សំសន្ទិត្វា គហេតព្ពំ.

អធិដ្ឋហិត្វា ¶ ឋបិតវត្ថេហីតិ បរិក្ខារចោឡនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា ឋបិតវត្ថេហិ. តេនេវ ‘‘ឥមំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ បរិក្ខារចោឡស្ស បច្ចុទ្ធារំ ទស្សេតិ, ឯតេន ច តេចីវរិកធុតង្គំ បរិហរន្តេន បំសុកូលាទិវសេន លទ្ធំ វត្ថំ ទសាហព្ភន្តរេ កត្វា រជិត្វា បារុបិតុមសក្កោន្តេន បរិក្ខារចោឡវសេន អធិដ្ឋហិត្វាវ ទសាហមតិក្កមាបេតព្ពំ, ឥតរថា និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ ទស្សេតិ, តេនេវ ‘‘រជិតកាលតោ បន បដ្ឋាយ និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ, ធុតង្គចោរោ នាម ហោតី’’តិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៥) វុត្តំ. បុន អធិដ្ឋាតព្ពានីតិ ឥទញ្ច សង្ឃាដិអាទិតិចីវរនាមេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតុកាមស្ស វសេន វុត្តំ, ឥតរស្ស បន បុរិមាធិដ្ឋានមេវ អលន្តិ វេទិតព្ពំ. បុន អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ឥមិនា កប្បពិន្ទុបិ ទាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. អធិដ្ឋានកិច្ចំ ¶ នត្ថីតិ ឥមិនា កប្បពិន្ទុទានកិច្ចម្បិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ, មហន្តតរមេវាតិអាទិ សព្ពាធិដ្ឋានសាធារណលក្ខណំ. តត្ថ បុន អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ អនធិដ្ឋិតចីវរស្ស ឯកទេសភូតត្តា អនធិដ្ឋិតញ្ចេ, អធិដ្ឋិតស្ស អប្បភាវេន ឯកទេសភូតំ អធិដ្ឋិតសង្ខមេវ គច្ឆតិ, តថា អធិដ្ឋិតញ្ចេ, អនធិដ្ឋិតស្ស ឯកទេសភូតំ អនធិដ្ឋិតសង្ខំ គច្ឆតីតិ លក្ខណំ. ន កេវលញ្ចេត្ថ ទុតិយបដ្ដមេវ, អថ ខោ តតិយបដ្ដាទិកម្បិ. យថាហ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ…បេ… ឧតុទ្ធដានំ ទុស្សានំ ចតុគ្គុណំ សង្ឃាដិំ…បេ… បំសុកូលេ យាវទត្ថ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៨).

មុដ្ឋិបញ្ចកាទិតិចីវរប្បមាណយុត្តំ សន្ធាយ ‘‘តិចីវរំ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុន្តិ បរិក្ខារចោឡំ កត្វា អធិដ្ឋាតុំ. អវសេសា ភិក្ខូតិ វក្ខមានកាលេ និសិន្នា ភិក្ខូ. តស្មា វដ្ដតីតិ យថា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ, ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) វុត្តំ, ឯវំ បរិក្ខារចោឡម្បិ វុត្តំ, ន ចស្ស ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ វុត្តោ, ន ច សង្ខាបរិច្ឆេទោ, តស្មា តីណិបិ ចីវរានិ បច្ចុទ្ធរិត្វា ឥមានិ ចីវរានិ បរិក្ខារចោឡានិ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. និធានមុខមេតន្តិ ឯតំ បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានំ និធានមុខំ ឋបនមុខំ, អតិរេកចីវរដ្ឋបនការណន្តិ អត្ថោ. កថំ ញាយតីតិ ចេ, តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូនំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ តិចីវរំ, អត្ថោ ច ហោតិ បរិស្សាវនេហិបិ ថវិកាហិបិ. ឯតស្មិំ វត្ថុស្មិំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បរិក្ខារចោឡក’’ន្តិ អនុញ្ញាតត្តា ភិក្ខូនញ្ច ឯកមេវ បរិស្សាវនំ, ថវិកា វា វដ្ដតិ, ន ទ្វេ វា តីណិ វាតិ បដិក្ខេបាភាវតោ វិកប្បនូបគបច្ឆិមប្បមាណានិ, អតិរេកប្បមាណានិ វា បរិស្សាវនាទីនិ បរិក្ខារានិ កប្បន្តីតិ សិទ្ធំ. បឋមំ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋាតព្ពំ, បុន ¶ បរិហរិតុំ អសក្កោន្តេន បច្ចុទ្ធរិត្វា បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតព្ពំ ¶ , ន ត្វេវ អាទិតោវ ឥទំ វុត្តំ. ពទ្ធសីមាយ អវិប្បវាសសីមាសម្មុតិសម្ភវតោ ចីវរវិប្បវាសេ នេវត្ថិ ទោសោតិ ន តត្ថ ទុប្បរិហារោតិ អាហ ‘‘អពទ្ធសីមាយ ទុប្បរិហារ’’ន្តិ.

៤៥. អតិរិត្តប្បមាណាយ ឆេទនកំ បាចិត្តិយន្តិ អាហ ‘‘អនតិរិត្តប្បមាណា’’តិ. តតោ បរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពាតិ វស្សិកមាសតោ បរំ អធិដ្ឋានំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពា, ឥមិនា ចតុន្នំ វស្សិកមាសានំ ឧបរិ អធិដ្ឋានំ តិដ្ឋតីតិ វិញ្ញាយតិ, អសតោ បច្ចុទ្ធរាយោគា, យញ្ច មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘វស្សិកសាដិកា វស្សានមាសាតិក្កមេនាបិ កណ្ឌុបដិច្ឆាទិ អាពាធវូបសមេនាបិ អធិដ្ឋានំ វិជហន្តី’’តិ វុត្តំ, តំ សមន្តបាសាទិកាយំ នត្ថិ, បរិវារដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘អត្ថាបត្តិ ហេមន្តេ អាបជ្ជតិ, នោ គិម្ហេ’’តិ ឯត្ថ ន តំ វុត្តំ, កត្តិកបុណ្ណមាសិយា បច្ឆិមេ បាដិបទទិវសេ វិកប្បេត្វា ឋបិតំ វស្សិកសាដិកំ និវាសេន្តោ ហេមន្តេ អាបជ្ជតិ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘កត្តិកបុណ្ណមទិវសេ អបច្ចុទ្ធរិត្វា ហេមន្តេ អាបជ្ជតី’’តិ វុត្តំ, តម្បិ សុវុត្តំ. ‘‘ចាតុមាសំ អធិដ្ឋាតុំ, តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ ហិ វុត្តំ. តត្ថ មហាអដ្ឋកថាយំ និវាសនបច្ចយា ទុក្កដំ វុត្តំ, កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ បន អបច្ចុទ្ធារបច្ចយា, តស្មា កុរុន្ទិយំ វុត្តនយេនបិ វស្សិកសាដិកា វស្សានាតិក្កមេបិ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតីតិ បញ្ញាយតិ. អធិដ្ឋានវិជហនេសុ ច វស្សានមាសអាពាធានំ វិគមេ វិជហនំ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ ន ឧទ្ធដំ, តស្មា សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) អាគតនយេន យាវ បច្ចុទ្ធារា អធិដ្ឋានំ តិដ្ឋតីតិ គហេតព្ពំ.

នហានត្ថាយ អនុញ្ញាតត្តា ‘‘វណ្ណភេទមត្តរត្តាបិ ចេសា វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ទ្វេ បន ន វដ្ដន្តីតិ ឥមិនា សង្ឃាដិអាទីសុបិ ទុតិយអធិដ្ឋានំ ន រុហតិ, តំ អតិរេកចីវរំ ហោតីតិ ¶ ទស្សេតិ. មហាបច្ចរិយំ ចីវរវសេន បរិភោគកិច្ចស្ស អភាវំ សន្ធាយ ‘‘អនាបត្តី’’តិ វុត្តា សេនាសនបរិភោគត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណេ វិយ. យំ បន ‘‘បច្ចត្ថរណម្បិ អធិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តំ សេនាសនត្ថាយេវាតិ និយមិតំ ន ហោតិ នវសុ ចីវរេសុ គហិតត្តា, តស្មា អត្តនោ នាមេន អធិដ្ឋហិត្វា និទហិត្វា បរិក្ខារចោឡំ វិយ យថា តថា វិនិយុជ្ជិតមេវាតិ គហេតព្ពំ, បាវារោកោជវោតិ ឥមេសម្បិ បច្ចត្ថរណាទិនា លោកេបិ វោហរណតោ សេនាសនបរិក្ខារត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណតោ ¶ វិសុំ គហណំ កតំ. សចេ អវសានេ អបរាវស្សិកសាដិកា ឧប្បន្នា ហោតិ, បុរិមវស្សិកសាដិកំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេត្វា អធិដ្ឋាតព្ពាតិ វទន្តិ.

និសីទនម្ហិ បមាណយុត្តន្តិ ‘‘ទីឃតោ សុគតវិទត្ថិយា ទ្វេ វិទត្ថិយោ, វិត្ថារតោ ទិយឌ្ឍំ, ទសា វិទត្ថី’’តិឥមិនា បមាណេន យុត្តំ, តំ បន មជ្ឈិមបុរិសហត្ថសង្ខាតេន វឌ្ឍកីហត្ថេន ទីឃតោ តិហត្ថំ ហោតិ, វិត្ថារតោ ឆឡង្គុលាធិកទ្វិហត្ថំ, ទសា វិទត្ថាធិកហត្ថំ, ឥទានិ មនុស្សានំ បកតិហត្ថេន ទីឃតោ វិទត្ថាធិកចតុហត្ថំ ហោតិ, វិត្ថារតោ នវង្គុលាធិកតិហត្ថំ, ទសា ឆឡង្គុលាធិកទ្វិហត្ថា, តតោ ឩនំ វដ្ដតិ, ន អធិកំ ‘‘តំ អតិក្កាមយតោ ឆេទនកំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៥៣៣) វុត្តត្តា. កណ្ឌុបដិច្ឆាទិយា បមាណិកាតិ ‘‘ទីឃតោ ចតស្សោ វិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិយា, តិរិយំ ទ្វេ វិទត្ថិយោ’’តិ (បាចិ. ៥៣៨) វុត្តត្តា ឯវំ វុត្តប្បមាណយុត្តា, សា បន វឌ្ឍកីហត្ថេន ទីឃតោ ឆហត្ថា ហោតិ, វិត្ថារតោ តិហត្ថា, ឥទានិ បកតិហត្ថេន បន ទីឃតោ នវហត្ថា ហោតិ, តិរិយតោ វិទត្ថាធិកចតុហត្ថាតិ វេទិតព្ពា. វិកប្បនូបគបច្ឆិមចីវរប្បមាណំ បរិក្ខារចោឡន្តិ ឯត្ថ បន វិកប្បនូបគបច្ឆិមចីវរប្បមាណំ ¶ នាម សុគតង្គុលេន ទីឃតោ អដ្ឋង្គុលំ ហោតិ, តិរិយតោ ចតុរង្គុលំ, វឌ្ឍកីហត្ថេន ទីឃតោ ឯកហត្ថំ ហោតិ, តិរិយតោ វិទត្ថិប្បមាណំ, ឥទានិ បកតិហត្ថេន បន ទីឃតោ វិទត្ថាធិកហត្ថំ ហោតិ, តិរិយតោ ឆឡង្គុលាធិកវិទត្ថិប្បមាណំ. តេនាហ ‘‘តស្ស បមាណ’’ន្តិអាទិ.

ភេសជ្ជត្ថាយាតិអាទីសុ អត្តនោ សន្តកភាវតោ មោចេត្វា ឋបិតំ សន្ធាយ ‘‘អនធិដ្ឋិតេបិ នត្ថិ អាបត្តី’’តិ វុត្តំ, ‘‘ឥទំ ភេសជ្ជត្ថាយ, ឥទំ មាតុយា’’តិ វិភជិត្វា សកសន្តកភាវតោ មោចេត្វា ឋបេន្តេន អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ឥមិនា ភេសជ្ជំ ចេតាបេស្សាមិ, ឥទំ មាតុយា ទស្សាមី’’តិ ឋបេន្តេន បន អធិដ្ឋាតព្ពមេវាតិ វទន្តិ. សេនាសនបរិក្ខារត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណេតិ ឯត្ថ អនិវាសេត្វា អបារុបិត្វា កេវលំ មញ្ចបីឋេសុយេវ អត្ថរិត្វា បរិភុញ្ជិយមានំ បច្ចត្ថរណំ អត្តនោ សន្តកម្បិ អនធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ, ហេដ្ឋា បន បច្ចត្ថរណម្បិ អធិដ្ឋាតព្ពមេវាតិ អវិសេសេន វុត្តត្តា អត្តនោ សន្តកំ អធិដ្ឋាតព្ពមេវាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. តន្តេ ឋិតំយេវ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ឯត្ថ បច្ឆា វីតដ្ឋានំ អធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ, បុន អធិដ្ឋានកិច្ចំ នត្ថិ. សចេ បន បរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា អន្តរន្តរា វីតំ ហោតិ, បុន អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ វទន្តិ. ឯសេវ នយោតិ វិកប្បនូបគប្បមាណមត្តេ វីតេ តន្តេ ឋិតំយេវ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ អត្ថោ.

៤៦. ‘‘ហីនាយាវត្តនេនាតិ ¶ ‘សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ គិហិភាវូបគមនេនា’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ, តំ យុត្តំ អញ្ញស្ស ទានេ វិយ ចីវរេ និរាលយភាវេនេវ បរិច្ចត្តត្តា. កេចិ បន ‘ហីនាយាវត្តនេនាតិ ភិក្ខុនិយា គិហិភាវូបគមនេនេវាតិ ឯតមត្ថំ គហេត្វា ភិក្ខុ បន វិព្ភមន្តោបិ យាវ សិក្ខំ ន បច្ចក្ខាតិ, តាវ ភិក្ខុយេវាតិ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតី’តិ ¶ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ ‘ភិក្ខុនិយា ហីនាយាវត្តនេនា’តិ វិសេសេត្វា អវុត្តត្តា. ភិក្ខុនិយា ហិ គិហិភាវូបគមនេន អធិដ្ឋានវិជហនំ វិសុំ វត្តព្ពំ នត្ថិ តស្សា វិព្ភមនេនេវ អស្សមណីភាវតោ. សិក្ខាបច្ចក្ខានេនាតិ បន ឥទំ សចេ ភិក្ខុលិង្គេ ឋិតោវ សិក្ខំ បច្ចក្ខាតិ, តស្ស កាយលគ្គម្បិ ចីវរំ អធិដ្ឋានំ វិជហតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦៩) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) បន ‘‘ហីនាយាវត្តនេនាតិ ឥទំ អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបជ្ជិត្វា ភិក្ខុបដិញ្ញាយ ឋិតស្ស ចេវ តិត្ថិយបក្កន្តស្ស ច ភិក្ខុនិយា ច ភិក្ខុនិភាវេ និរបេក្ខតាយ គិហិលិង្គតិត្ថិយលិង្គគ្គហណំ សន្ធាយ វុត្តំ. សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ គិហិភាវូបគមនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, តទាបិ តស្ស ឧបសម្បន្នត្តា ចីវរស្ស ច តស្ស សន្តកត្តា វិជហនតោ’’តិ វុត្តំ, ឥតិ ឥមានិ ទ្វេ វចនានិ អញ្ញមញ្ញវិរុទ្ធានិ ហុត្វា ទិស្សន្តិ.

អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ហីនាយាវត្តនេន សិក្ខាបច្ចក្ខានេនា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) វិសុំ វុត្តត្តា ហីនាយាវត្តន្តេ សតិ សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខន្តេបិ ចីវរំ អធិដ្ឋានំ វិជហតិ, សិក្ខំ បច្ចក្ខន្តេ សតិ ហីនាយ អនាវត្តន្តេបីតិ អធិប្បាយោ ទិស្សតិ, តស្មា សិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ កេវលំ គិហិភាវំ ឧបគច្ឆន្តស្ស កិញ្ចាបិ ភិក្ខុភាវោ អត្ថិ, ចីវរស្ស ច តស្ស សន្តកត្តា វិជហនំ, តថាបិ ‘‘ហីនាយាវត្តនេនា’’តិ វុត្តត្តា គិហិភាវូបគមនេនេវ អធិដ្ឋានវិជហនំ សិយា យថា តំ លិង្គបរិវត្តនេន. គិហិភាវំ អនុបគន្ត្វា ច កេវលំ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ករោន្តស្ស កិញ្ចាបិ ភិក្ខុលិង្គំ អត្ថិ, ចីវរស្ស ច តស្ស សន្តកត្តា វិជហនំ, តថាបិ ‘‘សិក្ខាបច្ចក្ខានេនា’’តិ វុត្តត្តា សិក្ខាបច្ចក្ខានេនេវ អធិដ្ឋានវិជហនំ សិយា យថា តំ បច្ចុទ្ធរណេ, តស្មា ភិក្ខុ វា ហោតុ ភិក្ខុនី វា, ហីនាយាវត្តិស្សាមីតិ ¶ ចិត្តេន គិហិលិង្គគ្គហណេន ចីវរំ អធិដ្ឋានំ វិជហតិ. សិក្ខាបច្ចក្ខានេន បន ភិក្ខុស្សេវ ចីវរំ ភិក្ខុនិយា សិក្ខាបច្ចក្ខានាភាវាតិ អយមម្ហាកំ ខន្តិ. អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នកតិត្ថិយបក្កន្តកានំ បន ចីវរស្ស អធិដ្ឋានវិជហនំ អដ្ឋកថាយំ អនាគតត្តា តេសញ្ច ហីនាយាវត្តានវោហារាភាវា វិចារេតព្ពំ.

កនិដ្ឋង្គុលិនខវសេនាតិ ¶ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទំ ទស្សេតិ. ឱរតោ បរតោតិ ឯត្ថ ច ‘‘ឱរតោ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ, បរតោ ន ភិន្ទតី’’តិ វុត្តំ. កថំ ឱរបរភាវោ វេទិតព្ពោតិ? យថា នទីបរិច្ឆិន្នេ បទេសេ មនុស្សានំ វសនទិសាភាគេ តីរំ ឱរិមំ នាម ហោតិ, ឥតរទិសាភាគេ តីរំ បារិមំ នាម, តថា ភិក្ខូនំ និវាសនបារុបនដ្ឋានភូតំ ចីវរស្ស មជ្ឈដ្ឋានំ យថាវុត្តវិទត្ថិអាទិប្បមាណស្ស បទេសស្ស ឱរំ នាម, ចីវរបរិយន្តដ្ឋានំ បរំ នាម, ឥតិ លោកតោ វា យថា ច ឱរតោ ភោគំ បរតោ អន្តំ កត្វា ចីវរំ ឋបេតព្ពន្តិ វុត្តេ ភិក្ខុនោ អភិមុខដ្ឋានំ ឱរំ នាម, ឥតរដ្ឋានំ បរំ នាម, ឯវំ ភិក្ខូនំ និវាសនបារុបនដ្ឋានំ ឱរំ នាម, ឥតរំ បរំ នាម. ឯវំ សាសនតោ វា ឱរបរភាវោ វេទិតព្ពោ. តេនេវ យោ បន ទុព្ពលដ្ឋានេ បឋមំ អគ្គឡំ ទត្វា បច្ឆា ទុព្ពលដ្ឋានំ ឆិន្ទិត្វា អបនេតិ, អធិដ្ឋានំ ន ភិជ្ជតិ. មណ្ឌលបរិវត្តនេបិ ឯសេវ នយោតិ សកលស្មិំ ចីវរេ អធិដ្ឋានភិជ្ជនាភិជ្ជនភាវោ ទស្សិតោ. តេន វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៩) ‘‘ឯស នយោតិ ឥមិនា បមាណយុត្តេសុ យត្ថ កត្ថចិ ឆិទ្ទេ អធិដ្ឋានំ វិជហតីតិអាទិអត្ថំ សង្គណ្ហាតី’’តិ.

ខុទ្ទកំ ចីវរន្តិ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិភេទប្បមាណតោ អនូនមេវ ខុទ្ទកចីវរំ. មហន្តំ វា ខុទ្ទកំ ករោតីតិ ឯត្ថ តិណ្ណំ ចីវរានំ ចតូសុ បស្សេសុ យស្មិំ បទេសេ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតិ, តស្មិំ ¶ បទេសេ សមន្តតោ ឆិន្ទិត្វា ខុទ្ទកំ ករោន្តស្ស អធិដ្ឋានំ ន វិជហតីតិ អធិប្បាយោ. វិមតិវិនោទនិយំ បន វុត្តំ ‘‘មហន្តំ វា ខុទ្ទកំ វា ករោតីតិ ឯត្ថ អតិមហន្តំ ចីវរំ មុដ្ឋិបញ្ចកាទិបច្ឆិមប្បមាណយុត្តំ កត្វា សមន្តតោ ឆិន្ទនេនបិ វិច្ឆិន្ទនកាលេ ឆិជ្ជមានដ្ឋានំ ឆិទ្ទសង្ខំ ន គច្ឆតិ, អធិដ្ឋានំ ន វិជហតិ ឯវាតិ សិជ្ឈតិ, ‘ឃដេត្វា ឆិន្ទតិ ន ភិជ្ជតី’តិ វចនេន ច សមេតិ. បរិក្ខារចោឡំ បន វិកប្បនូបគបច្ឆិមប្បមាណតោ ឩនំ កត្វា ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ វិជហតិ អធិដ្ឋានស្ស អនិស្សយត្តា, តានិ បុន ពទ្ធានិ ឃដិតានិ បុន អធិដ្ឋាតព្ពមេវាតិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន ‘វស្សិកសាដិកចីវរេ ទ្វិធា ឆិន្នេ យទិបិ ឯកេកំ ខណ្ឌំ បច្ឆិមប្បមាណំ ហោតិ, ឯកស្មិំយេវ ខណ្ឌេ អធិដ្ឋានំ តិដ្ឋតិ, ន ឥតរស្មិំ, ទ្វេ បន ន វដ្ដន្តី’តិ វុត្តត្តា និសីទនកណ្ឌុបដិច្ឆាទីសុបិ ឯសេវ នយោតិ វទន្តី’’តិ.

៤៧. សម្មុខេ បវត្តា សម្មុខាតិ បច្ចត្តវចនំ, តញ្ច វិកប្បនាវិសេសនំ, តស្មា ‘‘សម្មុខេ’’តិ ភុម្មត្ថេ និស្សក្កវចនំ កត្វាបិ អត្ថំ វទន្តិ, អភិមុខេតិ អត្ថោ. អថ វា សម្មុខេន អត្តនោ វាចាយ ឯវ វិកប្បនា សម្មុខាវិកប្បនា. បរម្មុខេន វិកប្បនា បរម្មុខាវិកប្បនាតិ ¶ ករណត្ថេនបិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អយមេវ បាឡិយា សមេតិ. សន្និហិតាសន្និហិតភាវន្តិ អាសន្នទូរភាវំ. ឯត្តាវតា និធេតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្តកេនេវ វិកប្បនាកិច្ចស្ស និដ្ឋិតត្តា អតិរេកចីវរំ ន ហោតីតិ ទសាហាតិក្កមេ និស្សគ្គិយំ ន ជនេតីតិ អធិប្បាយោ. បរិភុញ្ជិតុំ…បេ… ន វដ្ដតីតិ សយំ អបច្ចុទ្ធារណបរិភុញ្ជនេ បាចិត្តិយំ, អធិដ្ឋហនេ បរេសំ វិស្សជ្ជនេ ច ទុក្កដញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តីតិ បរិភោគវិស្សជ្ជនអធិដ្ឋានានិ វដ្ដន្តិ. អបិ-សទ្ទេន និធេតុម្បិ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯតេន បច្ចុទ្ធារេបិ កតេ ចីវរំ អធិដ្ឋាតុកាមេន ¶ វិកប្បិតចីវរមេវ ហោតិ, ន អតិរេកចីវរំ, តំ បន តិចីវរាទិនាមេន អធិដ្ឋាតុកាមេន អធិដ្ឋហិតព្ពំ, ឥតរេន វិកប្បិតចីវរមេវ កត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

កេចិ បន ‘‘យំ វិកប្បិតចីវរំ, តំ យាវ បរិភោគកាលា អបច្ចុទ្ធរាបេត្វា និទហេតព្ពំ, បរិភោគកាលេ បន សម្បត្តេ បច្ចុទ្ធរាបេត្វា អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. យទិ ហិ តតោ បុព្ពេបិ បច្ចុទ្ធរាបេយ្យ, បច្ចុទ្ធារេនេវ វិកប្បនាយ វិគតត្តា អតិរេកចីវរំ នាម ហោតិ, ទសាហាតិក្កមេ បត្តេវ និស្សគ្គិយំ, តស្មា យំ អបរិភុញ្ជិត្វា ឋបេតព្ពំ, តទេវ វិកប្បេតព្ពំ. បច្ចុទ្ធារេ ច កតេ អន្តោទសាហេយេវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. យញ្ច អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) ‘តតោ បរំ បរិភោគាទិ វដ្ដតី’តិអាទិ វុត្តំ, តំ បាឡិយា វិរុជ្ឈតី’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តមេវ. បាឡិយញ្ហិ ‘‘អន្តោទសាហំ អធិដ្ឋេតិ វិកប្បេតី’’តិ (បារា. ៤៦៩) ច ‘‘សាមំ ចីវរំ វិកប្បេត្វា អបច្ចុទ្ធារណំ បរិភុញ្ជេយ្យ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៣៧៣) ច ‘‘អនាបត្តិ សោ វា ទេតិ, តស្ស វា វិស្សាសន្តោ បរិភុញ្ជតី’’តិ (បាចិ. ៣៧៦) ច សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) ‘‘ឥមំ ចីវរំ វា វិកប្បនំ វា បច្ចុទ្ធរាមី’’តិអាទិនា បច្ចុទ្ធារំ អទស្សេត្វា ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ ករោហី’’តិ ឯវំ អត្តនោ សន្តកត្តំ អមោចេត្វាវ បរិភោគាទិវសេន បច្ចុទ្ធារស្ស វុត្តត្តា, ‘‘តតោ បភុតិ បរិភោគាទយោបិ វដ្ដន្តី’’តិ អធិដ្ឋានំ វិនាបិ វិសុំ បរិភោគស្ស និធានស្ស ច វុត្តត្តា វិកប្បនានន្តរមេវ បច្ចុទ្ធរាបេត្វា អនធិដ្ឋហិត្វា ឯវ ច តិចីវររហិតំ វិកប្បនារហំ ចីវរំ បរិភុញ្ជិតុញ្ច និទហិតុញ្ច ឥទំ បាដេក្កំ វិនយកម្មន្តិ ខាយតិ. អបិច ពហូនំ បត្តានំ វិកប្បេតុំ បច្ចុទ្ធរេតុញ្ច វុត្តត្តា បច្ចុទ្ធារេ តេសំ ¶ អតិរេកបត្តតា ទស្សិតាតិ សិជ្ឈតិ តេសុ ឯកស្សេវ អធិដ្ឋាតព្ពតោ, តស្មា អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ គហេតព្ពំ.

មិត្តោតិ ¶ ទឡ្ហមិត្តោ. សន្ទិដ្ឋោតិ ទិដ្ឋមត្តោ, ន ទឡ្ហមិត្តោ. បញ្ញត្តិកោវិទោ ន ហោតីតិ ឯវំ វិកប្បិតេ អនន្តរមេវ ឯវំ បច្ចុទ្ធរិតព្ពន្តិ វិនយកម្មំ ន ជានាតិ. តេនាហ ‘‘ន ជានាតិ បច្ចុទ្ធរិតុ’’ន្តិ. ឥមិនាបិ ចេតំ វេទិតព្ពំ ‘‘វិកប្បនាសមនន្តរមេវ បច្ចុទ្ធារោ កាតព្ពោ’’តិ. វិកប្បិតវិកប្បនា នាមេសា វដ្ដតីតិ អធិដ្ឋិតអធិដ្ឋានំ វិយាតិ អធិប្បាយោ.

៤៨. ឯវំ ចីវរេ អធិដ្ឋានវិកប្បនានយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បត្តេ អធិដ្ឋានវិកប្បនានយំ ទស្សេន្តោ ‘‘បត្តេ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បតតិ បិណ្ឌបាតោ ឯត្ថាតិ បត្តោ, ជិនសាសនភាវោ ភិក្ខាភាជនវិសេសោ. វុត្តញ្ហិ ‘‘បត្តំ បក្ខេ ទលេ បត្តោ, ភាជនេ សោ គតេ តិសូ’’តិ, តស្មិំ បត្តេ. បនាតិ បក្ខន្តរត្ថេ និបាតោ. នយោតិ អធិដ្ឋានវិកប្បនានយោ. ចីវរេ វុត្តអធិដ្ឋានវិកប្បនានយតោ អញ្ញភូតោ អយំ វក្ខមានោ បត្តេ អធិដ្ឋានវិកប្បនានយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. បត្តំ អធិដ្ឋហន្តេន បមាណយុត្តោវ អធិដ្ឋាតព្ពោ, ន អប្បមាណយុត្តោតិ សម្ពន្ធោ. តេន បមាណតោ ឩនាធិកេ បត្តេ អធិដ្ឋានំ ន រុហតិ, តស្មា តាទិសំ បត្តំ ភាជនបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘ឯតេ ភាជនបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពា, ន អធិដ្ឋានូបគា ន វិកប្បនូបគា’’តិ.

ទ្វេ មគធនាឡិយោតិ ឯត្ថ មគធនាឡិ នាម យា មាគធិកាយ តុលាយ អឌ្ឍតេរសបលបរិមិតំ ឧទកំ គណ្ហាតិ. សីហឡទីបេ បកតិនាឡិតោ ខុទ្ទកា ហោតិ, ទមិឡនាឡិតោ បន ¶ មហន្តា. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០២) ‘‘មគធនាឡិ នាម អឌ្ឍតេរសបលា ហោតីតិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សីហឡទីបេ បកតិនាឡិ មហន្តា, ទមិឡនាឡិ ខុទ្ទកា, មគធនាឡិបមាណយុត្តា, តាយ មគធនាឡិយា ទិយឌ្ឍនាឡិ ឯកា សីហឡនាឡិ ហោតីតិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ. អថ វា មគធនាឡិ នាម យា បញ្ច កុឌុវានិ ឯកញ្ច មុដ្ឋិំ ឯកាយ ច មុដ្ឋិយា តតិយភាគំ គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហេតំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៩៨-៦០២) ‘‘មគធនាឡិ នាម ឆបសតា នាឡីតិ កេចិ. ‘អដ្ឋបសតា’តិ អបរេ. តត្ថ បុរិមានំ មតេន តិបសតាយ នាឡិយា ទ្វេ នាឡិយោ ឯកា មគធនាឡិ ហោតិ. បច្ឆិមានំ ចតុបសតាយ នាឡិយា ទ្វេ នាឡិយោ ឯកា មគធនាឡិ. អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន បន បកតិយា ចតុមុដ្ឋិកំ កុឌុវំ, ចតុកុឌុវំ នាឡិកំ, តាយ នាឡិយា សោឡស នាឡិយោ ទោណំ, តំ បន មគធនាឡិយា ទ្វាទស នាឡិយោ ហោន្តីតិ វុត្តំ, តស្មា តេន នយេន មគធនាឡិ នាម បញ្ច កុឌុវានិ ¶ ឯកញ្ច មុដ្ឋិំ ឯកាយ មុដ្ឋិយា តតិយភាគញ្ច គណ្ហាតីតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ. តត្ថ កុឌុវោតិ បសតោ. វុត្តញ្ហិ អភិធានប្បទីបិកាយំ –

‘‘កុឌុវោ បសតោ ឯកោ;

បត្ថោ តេ ចតុរោ សិយុំ;

អាឡ្ហកោ ចតុរោ បត្ថា;

ទោណំ វា ចតុរាឡ្ហក’’ន្តិ.

អថ វា មគធនាឡិ នាម យា ចតុកុឌុវាយ នាឡិយា ចតស្សោ នាឡិយោ គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហេតំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦០២) ‘‘ទមិឡនាឡីតិ បុរាណកនាឡិំ សន្ធាយ វុត្តំ. សា ច ចតុមុដ្ឋិកេហិ កុឌុវេហិ អដ្ឋកុឌុវា, តាយ នាឡិយា ទ្វេ នាឡិយោ មគធនាឡិ គណ្ហាតិ, បុរាណា បន សីហឡនាឡិ តិស្សោ នាឡិយោ គណ្ហាតីតិ វទន្តិ, តេសំ មតេន មគធនាឡិ ¶ ឥទានិ វត្តមានាយ ចតុកុឌុវាយ ទមិឡនាឡិយា ចតុនាឡិកា ហោតិ, តតោ មគធនាឡិតោ ឧបឌ្ឍញ្ច បុរាណទមិឡនាឡិសង្ខាតំ បត្ថំ នាម ហោតិ, ឯតេន ច ឱមកោ នាម បត្តោ បត្ថោទនំ គណ្ហាតីតិ បាឡិវចនំ សមេតិ. លោកិយេហិបិ –

‘លោកិយំ មគធញ្ចេតិ, បត្ថទ្វយមុទាហដំ;

លោកិយំ សោឡសបលំ, មាគធំ ទិគុណំ មត’ន្តិ. (វិ. វិ. ដី. ១.៦០២) –

ឯវំ លោកេ នាឡិយា មគធនាឡិ ទិគុណាតិ ទស្សិតា. ឯវញ្ច គយ្ហមានេ ឱមកបត្តស្ស ច យាបនមត្តោទនគាហិកា ច សិទ្ធា ហោតិ. ន ហិ សក្កា អដ្ឋកុឌុវតោ ឩនោទនគាហិនា បត្តេន អថូបីកតំ បិណ្ឌបាតំ បរិយេសិត្វា យាបេតុំ. តេនេវ វុត្តំ វេរញ្ជកណ្ឌដ្ឋកថាយំ ‘បត្ថោ នាម នាឡិមត្តំ ហោតិ, ឯកស្ស បុរិសស្ស អលំ យាបនាយា’តិ’’. វុត្តម្បិ ហេតំ ជាតកដ្ឋកថាយំ (ជា. អដ្ឋ. ៥.២១.១៩២) ‘‘បត្ថោទនោ នាលមយំ ទុវិន្ន’’ន្តិ, ‘‘ឯកស្ស ទិន្នំ ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ បហោតី’’តិ ច, តស្មា ឥធ វុត្តនយានុសារេន គហេតព្ពន្តិ. អាលោបស្ស អាលោបស្ស អនុរូបន្តិ ឱទនស្ស ចតុភាគមត្តំ. វុត្តញ្ហេតំ មជ្ឈិមនិកាយេ ព្រហ្មាយុសុត្តសំវណ្ណនាយំ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.៣៨៧) ‘‘ព្យញ្ជនស្ស មត្តា នាម ឱទនចតុត្ថភាគោ’’តិ. ឱទនគតិកានីតិ ឱទនស្ស គតិ ¶ គតិ យេសំ តានិ ឱទនគតិកានិ. គតីតិ ច ឱកាសោ ឱទនស្ស អន្តោបវិសនសីលត្តា ឱទនស្ស ឱកាសោយេវ តេសំ ឱកាសោ ហោតិ, ន អញ្ញំ អត្តនោ ឱកាសំ គវេសន្តីតិ អត្ថោ. ភាជនបរិភោគេនាតិ ឧទកាហរណាទិនា ភាជនបរិភោគេន.

ឯវំ បមាណតោ អធិដ្ឋានូបគវិកប្បនូបគបត្តំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បាកតោ មូលតោ ច តំ ទស្សេតុំ ‘‘បមាណយុត្តានម្បី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អយោបត្តោ បញ្ចហិ បាកេហិ បត្តោតិ ¶ កម្មារបក្កំយេវ អនធិដ្ឋហិត្វា សមណសារុប្បនីលវណ្ណករណត្ថាយ បុនប្បុនំ នានាសម្ភារេហិ បចិតព្ពោ, អយោបត្តស្ស អតិកក្ខឡត្តា កម្មារបាកេន សទ្ធិំ បញ្ចវារបក្កោយេវ សមណសារុប្បនីលវណ្ណោ ហោតិ. មត្តិកាបត្តោ ទ្វីហិ បាកេហិ បក្កោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តស្ស បន មុទុកត្តា កុម្ភការកបាកេន សទ្ធិំ ទ្វិវារបក្កោបិ សមណសារុប្បនីលវណ្ណោ ហោតិ. ឯវំ កតោយេវ ហិ បត្តោ អធិដ្ឋានូបគោ វិកប្បនូបគោ ច ហោតិ, នាកតោ. តេន វក្ខតិ ‘‘បាកេ ច មូលេ ច សុនិដ្ឋិតេយេវ អធិដ្ឋានូបគោ ហោតិ. យោ អធិដ្ឋានូបគោ, ស្វេវ វិកប្បនូបគោ’’តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៤៨). សោ ហត្ថំ អាគតោបិ អនាគតោបិ អធិដ្ឋាតព្ពោ វិកប្បេតព្ពោតិ ឯតេន ទូរេ ឋិតម្បិ អធិដ្ឋាតុំ វិកប្បេតុញ្ច លភតិ, ឋបិតដ្ឋានសល្លក្ខណមេវ បមាណន្តិ ទស្សេតិ. ឥទានិ តមេវត្ថំ វិត្ថារេតុមាហ ‘‘យទិ ហី’’តិអាទិ. ហិ-សទ្ទោ វិត្ថារជោតកោ. តត្ថ បចិត្វា ឋបេស្សាមីតិ កាឡវណ្ណបាកំ សន្ធាយ វុត្តំ.

ឥទានិ បត្តាធិដ្ឋានំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តត្ថ ទ្វេ បត្តស្ស អធិដ្ឋានា’’តិអាទិ. តត្ថ សាមន្តវិហារេតិ ឥទំ ឧបលក្ខណវសេន វុត្តំ, តតោ ទូរេ ឋិតម្បិ អធិដ្ឋាតព្ពមេវ. ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វាតិ ឥទម្បិ ឧបចារមត្តំ, បត្តសល្លក្ខណមេវេត្ថ បមាណំ.

ឥទានិ អធិដ្ឋានវិជហនំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ អប្បមត្តស្ស’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ បត្តេ វា ឆិទ្ទំ ហោតីតិ មុខវដ្ដិតោ ហេដ្ឋា ទ្វង្គុលមត្តោកាសតោ បដ្ឋាយ យត្ថ កត្ថចិ ឆិទ្ទំ ហោតិ.

សត្តន្នំ ¶ ធញ្ញានន្តិ –

‘‘សាលិ វីហិ ច កុទ្រូសោ;

គោធូមោ វរកោ យវោ;

កង្គូតិ ¶ សត្ត ធញ្ញានិ;

នីវារាទី តុ តព្ភិទា’’តិ. –

វុត្តានំ សត្តវិធានំ ធញ្ញានំ.

៤៩. ឯវំ បត្តាធិដ្ឋានំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បត្តវិកប្បនំ ទស្សេតុំ ‘‘វិកប្បនេ បនា’’តិអាទិមាហ. តំ ចីវរវិកប្បនេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

៥០. ឯវំ វិកប្បនានយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បត្តេ ភិន្នេ កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯវំ អធិដ្ឋហិត្វា’’ឥច្ចាទិ. តត្ថ អបត្តោតិ ឥមិនា អធិដ្ឋានវិជហនម្បិ ទស្សេតិ. បញ្ចពន្ធនេបិ បត្តេ អបរិបុណ្ណបាកេ បត្តេ វិយ អធិដ្ឋានំ ន រុហតិ. ‘‘តិបុបដ្ដេន វា’’តិ វុត្តត្តា តម្ពលោហាទិកប្បិយលោហេហិ អយោបត្តស្ស ឆិទ្ទំ ឆាទេតុំ វដ្ដតិ. តេនេវ ‘‘លោហមណ្ឌលកេនា’’តិ វុត្តំ. សុទ្ធេហិ…បេ… ន វដ្ដតីតិ ឥទំ ឧណ្ហភោជនេ បក្ខិត្តេ វិលីយមានត្តា វុត្តំ. ផាណិតំ ឈាបេត្វា បាសាណចុណ្ណេន ពន្ធិតុំ វដ្ដតីតិ បាសាណចុណ្ណេន សទ្ធិំ ផាណិតំ បចិត្វា តថាបក្កេន បាសាណចុណ្ណេន ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. អបរិភោគេនាតិ អយុត្តបរិភោគេន. ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ អាធារក’’ន្តិ វុត្តត្តា មញ្ចបីឋាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ អាធារកំ ឋបេត្វា តត្ថ បត្តំ ឋបេតុំ វដ្ដតិ អាធារកដ្ឋបនោកាសស្ស អនិយមិតត្តាតិ វទន្តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

អធិដ្ឋានវិកប្បនវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

អដ្ឋមោ បរិច្ឆេទោ.

៩. ចីវរវិប្បវាសវិនិច្ឆយកថា

៥១. ឯវំ ¶ អធិដ្ឋានវិកប្បនវិនិច្ឆយកថំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចីវរេន វិនាវាសវិនិច្ឆយករណំ ទស្សេតុំ ‘‘ចីវរេនវិនាវាសោ’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ ចីយតីតិ ចីវរំ, ចយំ សញ្ចយំ ¶ ករីយតីតិ អត្ថោ, អរិយទ្ធជោ វត្ថវិសេសោ. ឥធ បន តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហិត្វា ធារិតំ ចីវរត្តយមេវ. វិនាតិ វជ្ជនត្ថេ និបាតោ. វសនំ វាសោ, វិនា វាសោ វិនាវាសោ, ចីវរេន វិនាវាសោ ចីវរវិនាវាសោ, ‘‘ចីវរវិប្បវាសោ’’តិ វត្តព្ពេ វត្តិច្ឆាវសេន, គាថាបាទបូរណត្ថាយ វា អលុត្តសមាសំ កត្វា ឯវំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តថា ច វក្ខតិ ‘‘តិចីវរាធិដ្ឋានេន…បេ… វិប្បវាសោ’’តិ, ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមិ, ឥមំ ឧត្តរាសង្គំ អធិដ្ឋាមិ, ឥមំ អន្តរវាសកំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ឯវំ នាមេន អធិដ្ឋិតានំ តិណ្ណំ ចីវរានំ ឯកេកេន វិប្បវាសោតិ អត្ថោ, ឯកេនបិ វិនា វសិតុំ ន វដ្ដតិ, វសន្តស្ស ភិក្ខុនោ សហ អរុណុគ្គមនា ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, បាចិត្តិយញ្ច អាបជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. វសិតព្ពន្តិ ឯត្ថ វសនកិរិយា ចតុឥរិយាបថសាធារណា, តស្មា កាយលគ្គំ វា ហោតុ អលគ្គំ វា, អឌ្ឍតេយ្យរតនស្ស បទេសស្ស អន្តោ កត្វា តិដ្ឋន្តោបិ ចរន្តោបិ និសិន្នោបិ និបន្នោបិ ហត្ថបាសេ កត្វា វសន្តោ នាម ហោតិ.

ឯវំ សាមញ្ញតោ អវិប្បវាសលក្ខណំ ទស្សេត្វា ឥទានិ គាមាទិបន្នរសោកាសវសេន វិសេសតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘គាមិ’’ច្ចាទិ. តត្ថ គាមនិវេសនានិ បាកដានេវ. ឧទោសិតោ នាម យានាទីនំ ភណ្ឌានំ សាលា. អដ្ដោ នាម បដិរាជាទិបដិពាហនត្ថំ ឥដ្ឋកាហិ កតោ ពហលភិត្តិកោ ចតុបញ្ចភូមិកោ បតិស្សយវិសេសោ. មាឡោ នាម ឯកកូដសង្គហិតោ ចតុរស្សបាសាទោ. បាសាទោ នាម ទីឃបាសាទោ. ហម្មិយំ នាម មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោ, មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោតិ ¶ ច ចន្ទិកង្គណយុត្តោ បាសាទោតិ វុច្ចតិ. សត្ថោ នាម ជង្ឃសត្ថោ វា សកដសត្ថោ វា. ខេត្តំ នាម បុព្ពណ្ណាបរណ្ណានំ វិរុហនដ្ឋានំ. ធញ្ញករណំ នាម ខលមណ្ឌលំ. អារាមោ នាម បុប្ផារាមោ ផលារាមោ. វិហារាទយោ បាកដា ឯវ. តត្ថ និវេសនាទីនិ គាមតោ ពហិ សន្និវិដ្ឋានិ គហិតានីតិ វេទិតព្ពំ. អន្តោគាមេ ឋិតានញ្ហិ គាមគ្គហណេន គហិតត្តា គាមបរិហារោយេវាតិ. គាមគ្គហណេន ច និគមនគរានិបិ គហិតានេវ ហោន្តិ.

បរិខាយ វា បរិក្ខិត្តោតិ ឥមិនា សមន្តា នទីតឡាកាទិឧទកេន បរិក្ខិត្តោបិ បរិក្ខិត្តោយេវាតិ ទស្សេតិ. តំ បមាណំ អតិក្កមិត្វាតិ ឃរស្ស ឧបរិ អាកាសេ អឌ្ឍតេយ្យរតនប្បមាណំ អតិក្កមិត្វា. សភាយេ វា វត្ថព្ពន្តិ ឥមិនា សភាសទ្ទស្ស បរិយាយោ សភាយសទ្ទោ នបុំសកលិង្គោ អត្ថីតិ ទស្សេតិ. សភាសទ្ទោ ហិ ឥត្ថិលិង្គោ, សភាយសទ្ទោ នបុំសកលិង្គោតិ. ទ្វារមូលេ វាតិ នគរស្ស ទ្វារមូលេ វា. តេសន្តិ សភាយនគរទ្វារមូលានំ. តស្សា វីថិយា ¶ សភាយទ្វារានំ គហណេនេវ តត្ថ សព្ពានិបិ គេហានិ, សា ច អន្តរវីថិ គហិតាយេវ ហោតិ. ឯត្ថ ច ទ្វារវីថិឃរេសុ វសន្តេន គាមប្បវេសនសហសេយ្យាទិទោសំ បរិហរិត្វា សុប្បដិច្ឆន្នតាទិយុត្តេនេវ ភវិតព្ពំ. សភា បន យទិ សព្ពេសំ វសនត្ថាយ បបាសទិសា កតា, អន្តរារាមេ វិយ យថាសុខំ វសិតុំ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. អតិហរិត្វា ឃរេ និក្ខិបតីតិ វីថិំ មុញ្ចិត្វា ឋិតេ អញ្ញស្មិំ ឃរេ និក្ខិបតិ. តេនាហ ‘‘វីថិហត្ថបាសោ ន រក្ខតី’’តិ. បុរតោ វា បច្ឆតោ វា ហត្ថបាសេតិ ឃរស្ស ហត្ថបាសំ សន្ធាយ វទតិ.

ឯវំ គាមវសេន វិប្បវាសាវិប្បវាសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ និវេសនវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ ឯកកុលស្ស សន្តកំ និវេសនំ ហោតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឱវរកោ នាម គព្ភស្ស ¶ អព្ភន្តរេ អញ្ញោ គព្ភោតិ វទន្តិ, គព្ភស្ស វា បរិយាយវចនមេតំ. ឥទានិ ឧទោសិតាទិវសេន ទស្សេន្តោ ‘‘ឧទោសិតិ’’ច្ចាទិមាហ. តត្ថ វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘ឯកកុលស្ស សន្តកោ ឧទោសិតោ ហោតិ បរិក្ខិត្តោ ចា’’តិអាទិនា និវេសនេ វុត្តនយេន. ឯវ-សទ្ទោ វិសេសនិវត្តិ អត្ថោ. តេន វិសេសោ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

ឥទានិ យេសុ វិសេសោ អត្ថិ, តេ ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ ឯកកុលស្ស នាវា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បរិយាទិយិត្វាតិ វិនិវិជ្ឈិត្វា, អជ្ឈោត្ថរិត្វា វា. វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘អន្តោបវិដ្ឋេនា’’តិអាទិនា. តត្ថ អន្តោបវិដ្ឋេនាតិ គាមស្ស, នទិយា វា អន្តោបវិដ្ឋេន. ‘‘សត្ថេនា’’តិ បាឋសេសោ. នទីបរិហារោ លព្ភតីតិ ឯត្ថ ‘‘វិសុំ នទីបរិហារស្ស អវុត្តត្តា គាមាទីហិ អញ្ញត្ថ វិយ ចីវរហត្ថបាសោយេវ នទីបរិហារោ’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អញ្ញេ បន ‘‘ឥមិនា អដ្ឋកថាវចនេន នទីបរិហារោបិ វិសុំ សិទ្ធោតិ នទីហត្ថបាសោ ន វិជហិតព្ពោ’’តិ វទន្តិ. យថា បន អជ្ឈោកាសេ សត្តព្ភន្តរវសេន អរញ្ញបរិហារោ លព្ភតិ, ឯវំ នទិយំ ឧទកុក្ខេបវសេន នទីបរិហារោ លព្ភតីតិ កត្វា អដ្ឋកថាយំ នទីបរិហារោ វិសុំ អវុត្តោ សិយា សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមានំ អរញ្ញនទីសុ អពទ្ធសីមាវសេន លព្ភមានត្តា. ឯវញ្ច សតិ សមុទ្ទជាតស្សរេសុបិ បរិហារោ អវុត្តសិទ្ធោ ហោតិ នទិយា សមានលក្ខណត្តា, នទីហត្ថបាសោ ន វិជហិតព្ពោតិ បន អត្ថេ សតិ នទិយា អតិវិត្ថារត្តា ពហុសាធារណត្តា ច អន្តោនទិយំ ចីវរំ ឋបេត្វា នទីហត្ថបាសេ ឋិតេន ចីវរស្ស បវត្តិំ ជានិតុំ ន សក្កា ភវេយ្យ. ឯស នយោ សមុទ្ទជាតស្សរេសុបិ. អន្តោឧទកុក្ខេបេ វា តស្ស ហត្ថបាសេ វា ឋិតេន បន សក្កាតិ អយំ អម្ហាកំ អត្តនោមតិ, វិចារេត្វា គហេតព្ពំ. វិហារសីមន្តិ អវិប្បវាសសីមំ ¶ សន្ធាយាហ. ឯត្ថ ច ¶ វិហារស្ស នានាកុលសន្តកភាវេបិ អវិប្បវាសសីមាបរិច្ឆេទព្ភន្តរេ សព្ពត្ថ ចីវរអវិប្បវាសសម្ភវតោ បធានត្តា តត្ថ សត្ថបរិហារោ ន លព្ភតីតិ ‘‘វិហារំ គន្ត្វា វសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សត្ថសមីបេតិ ឥទំ យថាវុត្តអព្ភន្តរបរិច្ឆេទវសេន វុត្តំ.

យស្មា ‘‘នានាកុលស្ស បរិក្ខិត្តេ ខេត្តេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា ខេត្តទ្វារមូលេ វា តស្ស ហត្ថបាសេ វា វត្ថព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា ទ្វារមូលតោ អញ្ញត្ថ ខេត្តេបិ វសន្តេន ចីវរំ និក្ខិបិត្វា ហត្ថបាសេ កត្វាយេវ វសិតព្ពំ.

វិហារោ នាម សបរិក្ខិត្តោ វា អបរិក្ខិត្តោ វា សកលោ អាវាសោតិ វទន្តិ. យស្មិំ វិហារេតិ ឯត្ថ បន ឯកគេហមេវ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៩១-៤៩៤) បន ‘‘វិហារោ នាម ឧបចារសីមា. យស្មិំ វិហារេតិ តស្ស អន្តោបរិវេណាទិំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯកកុលាទិសន្តកតា ចេត្ថ ការាបកានំ វសេន វេទិតព្ពា.

យំ មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ សមន្តា ឆាយា ផរតីតិ យទា មហាវីថិយំ ឧជុកមេវ គច្ឆន្តំ សូរិយមណ្ឌលំ មជ្ឈន្ហិកំ បាបុណាតិ, តទា យំ ឱកាសំ ឆាយា ផរតិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘ឆាយាយ ផុដ្ឋោកាសស្សាតិ ឧជុកំ អវិក្ខិត្តលេឌ្ឌុបាតព្ភន្តរំ សន្ធាយ វទតី’’តិ វុត្តំ. អគមនបថេតិ តទហេវ គន្ត្វា និវត្តេតុំ អសក្កុណេយ្យកេ សមុទ្ទមជ្ឈេ យេ ទីបកា, តេសូតិ យោជនា. ឥតរស្មិន្តិ បុរត្ថិមទិសាយ ចីវរេ.

៥២. នទិំ ឱតរតីតិ ហត្ថបាសំ មុញ្ចិត្វា ឱតរតិ. នាបជ្ជតីតិ បរិភោគបច្ចយា ទុក្កដំ នាបជ្ជតិ. តេនាហ ‘‘សោ ហី’’តិអាទិ. អបរិភោគារហត្តាតិ ឥមិនា និស្សគ្គិយចីវរំ អនិស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ទុក្កដំ អចិត្តកន្តិ សិទ្ធំ. ឯកំ ¶ បារុបិត្វា ឯកំ អំសកូដេ ឋបេត្វា គន្តព្ពន្តិ ឥទំ ពហូនំ សញ្ចរណដ្ឋានេ ឯវំ អកត្វា គមនំ ន សារុប្បន្តិ កត្វា វុត្តំ, ន អាបត្តិអង្គត្តា. ពហិគាមេ ឋបេត្វាបិ អបារុបិតព្ពតាយ វុត្តំ ‘‘វិនយកម្មំ កាតព្ព’’ន្តិ. អថ វា វិហារេ សភាគំ ភិក្ខុំ ន បស្សតិ, ឯវំ សតិ អាសនសាលំ គន្ត្វា វិនយកម្មំ កាតព្ពន្តិ យោជនា. អាសនសាលំ គច្ឆន្តេន កិំ តីហិ ចីវរេហិ គន្តព្ពន្តិ អាហ ‘‘សន្តរុត្តរេនា’’តិ នដ្ឋចីវរស្ស សន្តរុត្តរសាទិយនតោ. សង្ឃាដិ បន កិំ កាតព្ពាតិ អាហ ‘‘សង្ឃាដិំ ¶ ពហិគាមេ ឋបេត្វា’’តិ. ឧត្តរាសង្គេ ច ពហិគាមេ ឋបិតសង្ឃាដិយញ្ច បឋមំ វិនយកម្មំ កត្វា បច្ឆា ឧត្តរាសង្គំ និវាសេត្វា អន្តរវាសកេ កាតព្ពំ. ឯត្ថ ច ពហិគាមេ ឋបិតស្សបិ វិនយកម្មវចនតោ បរម្មុខាបិ ឋិតំ និស្សជ្ជិតុំ, និស្សដ្ឋំ ទាតុញ្ច វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ.

ទហរានំ គមនេ សឧស្សាហត្តា ‘‘និស្សយោ បន ន បដិប្បស្សម្ភតី’’តិ វុត្តំ. មុហុត្តំ…បេ… បដិប្បស្សម្ភតីតិ សឧស្សាហត្តេ គមនស្ស ឧបច្ឆិន្នត្តា វុត្តំ, តេសំ បន បុរារុណា ឧដ្ឋហិត្វា សឧស្សាហេន គច្ឆន្តានំ អរុណេ អន្តរា ឧដ្ឋិតេបិ ន បដិប្បស្សម្ភតិ ‘‘យាវ អរុណុគ្គមនា សយន្តី’’តិ វុត្តត្តា. តេនេវ ‘‘គាមំ បវិសិត្វា…បេ… ន បដិប្បស្សម្ភតី’’តិ វុត្តំ. អញ្ញមញ្ញស្ស វចនំ អគ្គហេត្វាតិអាទិម្ហិ សឧស្សាហត្តា គមនក្ខណេ បដិប្បស្សទ្ធិ ន វុត្តា. ធេនុភយេនាតិ តរុណវច្ឆគាវីនំ អាធាវិត្វា សិង្គេន បហរណភយេន. និស្សយោ ច បដិប្បស្សម្ភតីតិ ឯត្ថ ធេនុភយាទីហិ ឋិតានំ យាវ ភយវូបសមា ឋាតព្ពតោ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ គមិស្សាមី’’តិ និយមេតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា វុត្តំ. យត្ថ បន ឯវំ និយមេតុំ សក្កា, តត្ថ អន្តរា អរុណេ ឧគ្គតេបិ និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ ភេសជ្ជត្ថាយ គាមំ បវិដ្ឋទហរានំ វិយ.

អន្តោសីមាយំ ¶ គាមន្តិ អវិប្បវាសសីមាសម្មុតិតោ បច្ឆា បតិដ្ឋាបិតគាមំ សន្ធាយ វទតិ គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ឋបេត្វា សម្មន្និតព្ពតោ. បវិដ្ឋានន្តិ អាចរិយន្តេវាសិកានំ វិសុំ វិសុំ គតានំ អវិប្បវាសសីមត្តា នេវ ចីវរានិ និស្សគ្គិយានិ ហោន្តិ, សឧស្សាហតាយ ន និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ. អន្តរាមគ្គេតិ ធម្មំ សុត្វា អាគច្ឆន្តានំ អន្តរាមគ្គេ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ចីវរវិប្បវាសវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

នវមោ បរិច្ឆេទោ.

១០. ភណ្ឌបដិសាមនវិនិច្ឆយកថា

៥៣. ឯវំ ចីវរវិប្បវាសវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ភណ្ឌបដិសាមនវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ភណ្ឌស្ស ¶ បដិសាមន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ភឌិតព្ពំ ភាជេតព្ពន្តិ ភណ្ឌំ, ភឌិតព្ពំ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ វា ភណ្ឌំ, ភណ្ឌន្តិ បរិភណ្ឌន្តិ សត្តា ឯតេនាតិ វា ភណ្ឌំ, មូលធនំ, បរិក្ខារោ វា. វុត្តញ្ហិ អភិធានប្បទីបិកាយំ –

‘‘ភាជនាទិបរិក្ខារេ, ភណ្ឌំ មូលធនេបិ ចា’’តិ.

តស្ស ភណ្ឌស្ស, បដិសាមិយតេ បដិសាមនំ, រក្ខណំ គោបនន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘បរេសំ ភណ្ឌស្ស គោបន’’ន្តិ. មាតុ កណ្ណបិឡន្ធនំ តាលបណ្ណម្បីតិ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនត្ថោ. តេន បគេវ អញ្ញាតកានំ សន្តកន្តិ ទស្សេតិ. គិហិសន្តកន្តិ ឥមិនា បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ សន្តកំ បដិសាមេតុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. ភណ្ឌាគារិកសីសេនាតិ ឯតេន វិស្សាសគ្គាហាទិនា គហេត្វា បដិសាមេន្តស្ស អនាបត្តីតិ ទស្សេតិ. តេន វក្ខតិ ‘‘អត្តនោ អត្ថាយ គហេត្វា បដិសាមេតព្ព’’ន្តិ. ឆន្ទេនបិ ភយេនបីតិ វឌ្ឍកីអាទីសុ ឆន្ទេន ¶ , រាជវល្លភាទីសុ ភយេន ពលក្ការេន បាតេត្វា គតេសុ ច បដិសាមេតុំ វដ្ដតីតិ យោជេតព្ពំ.

សង្គោបនត្ថាយ អត្តនោ ហត្ថេ និក្ខិត្តស្ស ភណ្ឌស្ស គុត្តដ្ឋានេ បដិសាមនបយោគំ វិនា ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិអាទិនា អញ្ញស្មិំ បយោគេ អកតេ រជ្ជសង្ខោភាទិកាលេ ‘‘ន ទានិ តស្ស ទស្សាមិ, ន មយ្ហំ ទានិ ទស្សតី’’តិ ឧភោហិបិ សកសកដ្ឋានេ និសីទិត្វា ធុរនិក្ខេបេ កតេបិ អវហារោ នត្ថិ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘បារាជិកមេវ បដិសាមនបយោគស្ស កតត្តា’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ, ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ. បដិសាមនកាលេ ហិស្ស ថេយ្យចិត្តំ នត្ថិ, ‘‘ន ទានិ តស្ស ទស្សាមី’’តិ ថេយ្យចិត្តុប្បត្តិក្ខណេ ច សាមិនោ ធុរនិក្ខេបចិត្តប្បវត្តិយា ហេតុភូតោ កាយវចីបយោគោ នត្ថិ, យេន សោ អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យ. ន ហិ អកិរិយសមុដ្ឋានា អយំ អាបត្តីតិ. ទានេ សឧស្សាហោ, រក្ខតិ តាវាតិ អវហារំ សន្ធាយ អវុត្តត្តា ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិអាទិនា មុសាវាទករណេ បាចិត្តិយមេវ ហោតិ, ន ទុក្កដំ ថេយ្យចិត្តាភាវេន សហបយោគស្សបិ អភាវតោតិ គហេតព្ពំ.

យទិបិ មុខេន ទស្សាមីតិ វទតិ…បេ… បារាជិកន្តិ ឯត្ថ កតរបយោគេន អាបត្តិ, ន តាវ បឋមេន ភណ្ឌបដិសាមនបយោគេន តទា ថេយ្យចិត្តភាវា, នាបិ ‘‘ទស្សាមី’’តិ កថនបយោគេន តទា ថេយ្យចិត្តេ វិជ្ជមានេបិ បយោគស្ស កប្បិយត្តាតិ? វុច្ចតេ – សាមិនា ‘‘ទេហី’’តិ ពហុសោ យាចិយមានោបិ ¶ អទត្វា យេន បយោគេន អត្តនោ អទាតុកាមតំ សាមិកស្ស ញាបេសិ, យេន ច សោ អទាតុកាមោ អយំ វិក្ខិបតីតិ ញត្វា ធុរំ និក្ខិបតិ, តេនេវ បយោគេនស្ស អាបត្តិ. ន ហេត្ថ ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌេ បរិយាយេន មុត្តិ អត្ថិ. អទាតុកាមតាយ ហិ ‘‘កទា តេ ទិន្នំ, កត្ថ តេ ¶ ទិន្ន’’ន្តិអាទិបរិយាយវចនេនបិ សាមិកស្ស ធុរេនិក្ខិបាបិតេ អាបត្តិយេវ. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘កិំ តុម្ហេ ភណថ…បេ… ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន ភិក្ខុនោ បារាជិក’’ន្តិ. បរសន្តកស្ស បរេហិ គណ្ហាបនេ ឯវ ហិ បរិយាយតោ មុត្តិ, ន សព្ពត្ថាតិ គហេតព្ពំ. អត្តនោ ហត្ថេ និក្ខិត្តត្តាតិ ឯត្ថ អត្តនោ ហត្ថេ សាមិនា ទិន្នតាយ ភណ្ឌាគារិកដ្ឋានេ ឋិតត្តា ច ឋានាចាវនេបិ នត្ថិ អវហារោ, ថេយ្យចិត្តេន បន គហណេ ទុក្កដតោ ន មុច្ចតីតិ វេទិតព្ពំ. ឯសេវ នយោតិ អវហារោ នត្ថិ, ភណ្ឌទេយ្យំ បន ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

៥៤. បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីសិក្ខមានសាមណេរសាមណេរីនំ. ឯតេន ន កេវលំ គិហីនំ ឯវ, អថ ខោ តាបសបរិព្ពាជកាទីនម្បិ សន្តកំ បដិសាមេតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. នដ្ឋេបិ គីវា ន ហោតិ, កស្មា? អសម្បដិច្ឆាបិតត្តាតិ អត្ថោ. ទុតិយេ ឯសេវ នយោតិ គីវា ន ហោតិ, កស្មា? អជានិតត្តា. តតិយេ ច ឯសេវ នយោតិ គីវា ន ហោតិ, កស្មា? បដិក្ខិបិតត្តា. ឯត្ថ ច កាយេន វា វាចាយ វា ចិត្តេន វា បដិក្ខិត្តោបិ បដិក្ខិត្តោយេវ នាម ហោតិ.

តស្សេវ គីវា ហោតិ, ន សេសភិក្ខូនំ, កស្មា? តស្សេវ ភណ្ឌាគារិកស្ស ភណ្ឌាគារេ ឥស្សរភាវតោ. ភណ្ឌាគារិកស្ស គីវា ន ហោតិ អលសជាតិកស្សេវ បមាទេន ហរិតត្តា. ទុតិយេ ភណ្ឌាគារិកស្ស គីវា ន ហោតិ តស្ស អនារោចិតត្តា. នដ្ឋេ តស្ស គីវា តេន ឋបិតត្តា. តស្សេវ គីវា, ន អញ្ញេសំ តេន ភណ្ឌាគារិកេន សម្បដិច្ឆិតត្តា ឋបិតត្តា ច. នត្ថិ គីវា តេន បដិក្ខិបិតត្តា. នដ្ឋំ សុនដ្ឋមេវ ភណ្ឌាគារិកស្ស អសម្បដិច្ឆាបនតោ. នដ្ឋេ គីវា តេន ឋបិតត្តា. សព្ពំ តស្ស គីវា តស្ស ភណ្ឌាគារិកស្ស បមាទេន ហរណតោ. តត្ថេវ ឧបចារេ វិជ្ជមានេតិ ភណ្ឌាគារិកស្ស សមីបេយេវ ឧច្ចារបស្សាវដ្ឋានេ វិជ្ជមានេ.

៥៥. មយិ ¶ ច មតេ សង្ឃស្ស ច សេនាសនេ វិនដ្ឋេតិ ឯត្ថ កេវលំ សង្ឃស្ស សេនាសនំ មា វិនស្សីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វិវរិតុម្បិ វដ្ដតិយេវាតិ វទន្តិ. ‘‘តំ មារេស្សាមី’’តិ ឯត្តកេ វុត្តេបិ វិវរិតុំ វដ្ដតិ ‘‘គិលានបក្ខេ ឋិតត្តា អវិសយោ’’តិ វុត្តត្តា. មរណតោ ហិ បរំ ¶ គេលញ្ញំ អវិសយត្តញ្ច នត្ថិ. ‘‘ទ្វារំ ឆិន្ទិត្វា ហរិស្សាមា’’តិ ឯត្តកេ វុត្តេបិ វិវរិតុំ វដ្ដតិយេវ. សហាយេហិ ភវិតព្ពន្តិ តេហិបិ ភិក្ខាចារាទីហិ បរិយេសិត្វា អត្តនោ សន្តកម្បិ កិញ្ចិ កិញ្ចិ ទាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អយញ្ហិ សាមីចីតិ ភណ្ឌាគារេ វសន្តានំ ឥទំ វត្តំ. លោលមហាថេរោតិ មន្ទោ មោមូហោ អាកិណ្ណវិហារី សទា កីឡាបសុតោ វា មហាថេរោ.

៥៦. ឥតរេហីតិ តស្មិំយេវ គព្ភេ វសន្តេហិ ភិក្ខូហិ. វិហាររក្ខណវារេ និយុត្តោ វិហារវារិកោ, វុឌ្ឍបដិបាដិយា អត្តនោ វារេ វិហាររក្ខណកោ. និវាបន្តិ ភត្តវេតនំ. ចោរានំ បដិបថំ គតេសូតិ ចោរានំ អាគមនំ ញត្វា ‘‘បឋមតរំយេវ គន្ត្វា សទ្ទំ ករិស្សាមា’’តិ ចោរានំ អភិមុខំ គតេសុ. ‘‘ចោរេហិ ហដភណ្ឌំ អាហរិស្សាមា’’តិ តេសំ អនុបថំ គតេសុបិ ឯសេវ នយោ. និពទ្ធំ កត្វាតិ ‘‘អសុកកុលេ យាគុភត្តំ វិហារវារិកានំយេវា’’តិ ឯវំ និយមនំ កត្វា. ទ្វេ តិស្សោ យាគុសលាកា ច ចត្តារិ បញ្ច សលាកភត្តានិ ច លភមានោវាតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ, តតោ ឩនំ វា ហោតុ អធិកំ វា, អត្តនោ ច វេយ្យាវច្ចករស្ស ច យាបនមត្តំ លភនមេវ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. និស្សិតកេ ជគ្គាបេន្តីតិ អត្តនោ អត្តនោ និស្សិតកេ ភិក្ខាចរិយាយ បោសេន្តា និស្សិតកេហិ វិហារំ ជគ្គាបេន្តិ. អសហាយស្សាតិ សហាយរហិតស្ស. ‘‘អសហាយស្ស អទុតិយស្សា’’តិ បាឋោ យុត្តោ. បច្ឆិមំ បុរិមស្សេវ វេវចនំ. អសហាយស្ស វា អត្តទុតិយស្ស វាតិ ¶ ឥមស្មិំ បន បាឋេ ឯកេន អានីតំ ទ្វិន្នំ នប្បហោតីតិ អត្តទុតិយស្សបិ វារោ និវារិតោតិ វទន្តិ, តំ ‘‘យស្ស សភាគោ ភិក្ខុ ភត្តំ អានេត្វា ទាតា នត្ថី’’តិ ឥមិនា ន សមេតិ, វីមំសិតព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១១២) បន ‘‘អត្តទុតិយស្សាតិ អប្បិច្ឆស្ស. អត្តាសរីរមេវ ទុតិយោ, ន អញ្ញោតិ ហិ អត្តទុតិយោ, តទុភយស្សបិ អត្ថស្ស វិភាវនំ ‘យស្សា’តិអាទិ. ឯតេន សព្ពេន ឯកេកស្ស វារោ ន បាបេតព្ពោតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ.

បាកវត្តត្ថាយាតិ និច្ចំ បចិតព្ពយាគុភត្តសង្ខាតវត្តត្ថាយ. ឋបេន្តីតិ ទាយកា ឋបេន្តិ. តំ គហេត្វាតិ តំ អារាមិកាទីហិ ទីយមានំ ភាគំ គហេត្វា. ឧបជីវន្តេន ឋាតព្ពន្តិ អព្ភោកាសិករុក្ខមូលិកេនបិ បាកវត្តំ ឧបនិស្សាយ ជីវន្តេន អត្តនោ បត្តចីវររក្ខណត្ថាយ វិហារវារេ សម្បត្តេ ឋាតព្ពំ. ន គាហាបេតព្ពោតិ ឯត្ថ យស្ស អព្ភោកាសិកស្សបិ អត្តនោ អធិកបរិក្ខារោ ចេ ឋបិតោ អត្ថិ, ចីវរាទិសង្ឃិកភាគេបិ អាលយោ អត្ថិ, សោបិ គាហាបេតព្ពោ ¶ . បរិបុច្ឆន្តិ បុច្ឆិតបញ្ហវិស្សជ្ជនំ, អដ្ឋកថំ វា. ទិគុណន្តិ អញ្ញេហិ លព្ភមានតោ ទ្វិគុណំ. បក្ខវារេនាតិ អឌ្ឍមាសវារេន.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ភណ្ឌបដិសាមនវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១១. កយវិក្កយសមាបត្តិវិនិច្ឆយកថា

៥៧. ឯវំ ភណ្ឌបដិសាមនវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ កយវិក្កយវិនិច្ឆយំ កថេន្តោ ‘‘កយវិក្កយសមាបត្តី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កយនំ កយោ, បរភណ្ឌស្ស គហណំ, វិក្កយនំ ¶ វិក្កយោ, សកភណ្ឌស្ស ទានំ, កយោ ច វិក្កយោ ច កយវិក្កយំ. សមាបជ្ជនំ សមាបត្តិ, តស្ស ទុវិធស្ស កិរិយស្ស ករណំ. តស្សរូបំ ទស្សេតិ ‘‘ឥមិនា’’តិអាទិនា.

សេសញាតកេសុ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតសម្ភវតោ តទភាវដ្ឋានម្បិ ទស្សេតុំ ‘‘មាតរំ វា បន បិតរំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តេន វិញ្ញត្តិសទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនញ្ច ន ហោតិ ‘‘ឥមិនា ឥទំ ទេហី’’តិ វទន្តោតិ ទស្សេតិ, កយវិក្កយំ បន អាបជ្ជតិ ‘‘ឥមិនា ឥទំ ទេហី’’តិ វទន្តោតិ ទស្សេតិ. ឥមិនា ច ឧបរិ អញ្ញាតកន្ត្យាទិនា ច សេសញាតកំ ‘‘ឥមំ ទេហី’’តិ វទតោ វិញ្ញត្តិ ន ហោតិ, ‘‘ឥមំ គណ្ហាហី’’តិ បន ទទតោ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ, ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’’តិ កយវិក្កយំ អាបជ្ជតោ និស្សគ្គិយន្តិ អយម្បិ អត្ថោ ទស្សិតោ ហោតិ មិគបទវលញ្ជនន្យាយេន. តស្មាឥច្ចាទិកេបិ ‘‘មាតាបិតូហិ សទ្ធិំ កយវិក្កយំ, សេសញាតកេហិ សទ្ធិំ ទ្វេ អាបត្តិយោ, អញ្ញាតកេហិ សទ្ធិំ តិស្សោ អាបត្តិយោ’’តិ វត្តព្ពេ តេនេវ ន្យាយេន ញាតុំ សក្កាតិ កត្វា ន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ, អញ្ញថា អព្យាបិតទោសោ សិយា.

‘‘ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា ឥទំ ករោថា’’តិ វុត្តេ បុព្ពាបរសម្ពន្ធាយ កិរិយាយ វុត្តត្តា ‘‘ឥមិនា ឥទំ ទេហី’’តិ វុត្តសទិសំ ហោតិ. ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជ, ឥទំ នាម ករោហី’’តិ វា, ‘‘ឥទំ ¶ ភត្តំ ភុត្តោសិ, ឥទំ នាម ករោហិ, ឥទំ ភត្តំ ភុញ្ជិស្សសិ, ឥទំ នាម ករោហី’’តិ បន វុត្តេ អសម្ពន្ធាយ កិរិយាយ វុត្តត្តា កយវិក្កយោ ន ហោតិ. វិឃាសាទានំ ភត្តទានេ ច អនបេក្ខត្តា សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ ន ហោតិ, ការាបនេ ហត្ថកម្មមត្តត្តា វិញ្ញត្តិ ន ហោតិ, តស្មា វដ្ដតិ. ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិនា អសតិបិ និស្សគ្គិយវត្ថុម្ហិ បាចិត្តិយំ ទេសេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

អគ្ឃំ បុច្ឆិតុំ វដ្ដតិ, ឯត្តាវតា កយវិក្កយោ ន ហោតីតិ អត្ថោ. គណ្ហិតុំ វដ្ដតីតិ ‘‘ឥមិនា ឥទំ ទេហី’’តិ អវុត្តត្តា ¶ កយវិក្កយោ ន ហោតិ, មូលស្ស អត្ថិតាយ វិញ្ញត្តិបិ ន ហោតិ. បត្តោ ន គហេតព្ពោ បរភណ្ឌស្ស មហគ្ឃតាយ. ឯវំ សតិ កថំ កាតព្ពោតិ អាហ ‘‘មម វត្ថុ អប្បគ្ឃន្តិ អាចិក្ខិតព្ព’’ន្តិ. ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ការេតព្ពតំ អាបជ្ជតិ ថេយ្យាវហារសម្ភវតោ, ឩនមាសកំ ចេ អគ្ឃតិ, ទុក្កដំ. មាសកតោ បដ្ឋាយ យាវ ឩនបញ្ចមាសកំ ចេ អគ្ឃតិ, ថុល្លច្ចយំ. បញ្ចមាសកំ ចេ អគ្ឃតិ, បារាជិកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ទេតិ, វដ្ដតិ បុញ្ញត្ថាយ ទិន្នត្តា អធិកស្ស. កប្បិយការកស្ស បន…បេ… វដ្ដតិ ឧភតោ កប្បិយភណ្ឌត្តា. ឯកតោ ឧភតោ វា ចេ អកប្បិយភណ្ឌំ ហោតិ, ន វដ្ដតិ. ‘‘មា គណ្ហាហី’’តិ វត្តព្ពោ, កស្មា? កប្បិយការកស្ស អឆេកត្តា.

អញ្ញេន អប្បដិគ្គហិតេន អត្ថោ, កស្មា? សត្តាហកាលិកត្តា តេលស្ស. បដិគ្គហិតតេលំ សត្តាហបរមំ ឯវ ឋបេតព្ពំ, តស្មា តតោ បរំ ឋបិតុកាមស្ស អប្បដិគ្គហិតតេលេន អត្ថោ ហោតិ. អប្បដិគ្គហិតំ ទូសេយ្យ, អនិយមិតកាលំ អប្បដិគ្គហិតតេលំ នាឡិយំ អវសិដ្ឋបដិគ្គហិតតេលំ អត្តនោ កាលំ វត្តាបេយ្យ.

៥៨. ឥទំ បត្តចតុក្កំ វេទិតព្ពន្តិ អកប្បិយបត្តចតុក្កំ វុត្តំ, បញ្ចមោ បន កប្បិយោ. តេន វក្ខតិ ‘‘អយំ បត្តោ សព្ពកប្បិយោ ពុទ្ធានម្បិ បរិភោគារហោ’’តិ. អយំ បត្តោ មហាអកប្បិយោ នាម, កស្មា? រូបិយំ ឧគ្គណ្ហិត្វា អយពីជំ សមុដ្ឋាបេត្វា តេន លោហេន បត្តស្ស ការិតត្តា, ឯវំ ពីជតោ បដ្ឋាយ ទូសិតត្តា. យថា ច តតិយបារាជិកវិសយេ ថាវរបយោគេសុ បាសសូលាទីសុ មូលតោ បដ្ឋាយ ការិតេសុ កិស្មិញ្ចិ ទណ្ឌមត្តេ វា វាកមត្តេ វា អវសិដ្ឋេ សតិ ន មុច្ចតិ, សព្ពស្មិំ នដ្ឋេយេវ មុច្ចតិ, ឯវមិធាបិ ពីជតោ ¶ បដ្ឋាយ កតត្តា តស្មិំ បត្តេ កិស្មិញ្ចិ បត្តេ អវសិដ្ឋេបិ កប្បិយោ ភវិតុំ ន សក្កា. តថា ច វក្ខតិ ‘‘សចេបិ តំ វិនាសេត្វា ¶ ថាលកំ ការេតិ, តម្បិ អកប្បិយ’’ន្ត្យាទិ. ឯវំ សន្តេបិ ទុតិយបត្តេ វិយ មូលេ ច មូលស្សាមិកានំ, បត្តេ ច បត្តស្សាមិកានំ ទិន្នេ កប្បិយោ កាតុំ សក្កា ភវេយ្យ នុ ខោតិ អាសង្កាយមាហ ‘‘ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេន កប្បិយោ កាតុ’’ន្តិ. តស្សត្ថោ – ទុតិយបត្តំ រូបិយំ បដិគ្គណ្ហិត្វា គិហីហិ បរិនិដ្ឋាបិតមេវ កិណាតិ, ន ពីជតោ បដ្ឋាយ ទូសេតិ, តស្មា ទុតិយបត្តោ កប្បិយោ កាតុំ សក្កា, ឥធ បន ពីជតោ បដ្ឋាយ ទូសិតត្តា តេន ភិក្ខុនា តំ បត្តំ បុន អយបាសាណពីជំ កាតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា, បដិគ្គហិតរូបិយស្ស ច វឡញ្ជិតត្តា បុន សាមិកានំ ទាតុំ អសក្កុណេយ្យត្តា ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេន កប្បិយោ កាតុន្តិ.

ឥទានិ តំ អសក្កុណេយ្យត្តំ អញ្ញេន បការេន វិត្ថារេតុំ ‘‘សចេបី’’តិអាទិមាហ. ឥមិនា កិញ្ចិបិ អយវត្ថុម្ហិ អវសិដ្ឋេ សតិ អកប្បិយោវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. តេន វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៩១) ‘‘រូបិយំ ឧគ្គណ្ហិត្វាតិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ, មុត្តាទិទុក្កដវត្ថុម្បិ ឧគ្គណ្ហិត្វា ការិតម្បិ បញ្ចន្នំ ន វដ្ដតិ ឯវ. សមុដ្ឋាបេតីតិ សយំ គន្ត្វា វា ‘ឥមំ កហាបណាទិំ កម្មការានំ ទត្វា ពីជំ សមុដ្ឋាបេហី’តិ អញ្ញំ អាណាបេត្វា វា សមុដ្ឋាបេតិ. មហាអកប្បិយោតិ អត្តនាវ ពីជតោ បដ្ឋាយ ទូសិតត្តា អញ្ញស្ស មូលស្សាមិកស្ស អភាវតោ វុត្តំ. សោ ហិ ចោរេហិ អច្ឆិន្នោបិ បុន លទ្ធោ ជានន្តស្ស កស្សចីបិ ន វដ្ដតិ. យទិ ហិ វដ្ដេយ្យ, តឡាកាទីសុ វិយ ‘អច្ឆិន្នោ វដ្ដតី’តិ អាចរិយា វទេយ្យុំ. ន សក្កា កេនចិ ឧបាយេនាតិ សង្ឃស្ស វិស្សជ្ជនេន ចោរាទិអច្ឆិន្ទនេនបិ កប្បិយោ កាតុំ ន សក្កា, ឥទញ្ច តេន រូបេន ¶ ឋិតំ តម្មូលកេន វត្ថមុត្តាទិរូបេន ឋិតញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. ទុក្កដវត្ថុម្បិ ហិ តម្មូលកកប្បិយវត្ថុ ច ន សក្កា កេនចិ តេន រូបេន កប្បិយំ កាតុំ. យទិ បន សោ ភិក្ខុ តេន កប្បិយវត្ថុនា, ទុក្កដវត្ថុនា វា បុន រូបិយំ ចេតាបេយ្យ, តំ រូបិយំ និស្សជ្ជាបេត្វា អញ្ញេសំ កប្បិយំ កាតុម្បិ សក្កា ភវេយ្យាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ បបញ្ចិតំ, យញ្ច តមេវ គហេត្វា បោរាណដីកាយំ បបញ្ចិតំ, តំ វិត្ថារេត្វា វុច្ចមានំ អតិវិត្ថារិតញ្ច ភវិស្សតិ, សោតូនញ្ច ទុព្ពិញ្ញេយ្យំ, តស្មា ឯត្តកមេវ វទិម្ហ, អត្ថិកេហិ បន តេសុ តេសុ បករណេសុ ឱលោកេត្វា គហេតព្ពន្តិ.

ទុតិយបត្តេ បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន កប្បតីតិ រូបិយស្ស បដិគ្គហិតត្តា, កយវិក្កយស្ស ច កតត្តា. សក្កា បន កប្បិយោ កាតុន្តិ គិហីហិ បរិនិដ្ឋាបិតបត្តស្សេវ កិណិតត្តា ¶ , ពីជតោ បដ្ឋាយ អទូសិតត្តា, មូលមូលស្សាមិកានញ្ច បត្តបត្តស្សាមិកានញ្ច វិជ្ជមានត្តា. យថា បន សក្កា ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘មូលេ’’តិអាទិមាហ.

តតិយបត្តេ សទិសោយេវាតិ ‘‘បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន វដ្ដតិ, សក្កា បន កប្បិយោ កាតុ’’ន្តិ ឥមំ នយំ និទ្ទិសតិ. ននុ តតិយបត្តោ កប្បិយវោហារេន គហិតោ, អថ កស្មា អកប្បិយោតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘កប្បិយវោហារេន គហិតោបិ ទុតិយបត្តសទិសោយេវ, មូលស្ស សម្បដិច្ឆិតត្តា អកប្បិយោ’’តិ. ទុតិយចោទនំ បន សយមេវ វទតិ. ឯត្ថ ច ‘‘ទុតិយបត្តសទិសោយេវា’’តិ វុត្តត្តា មូលេ ច មូលស្សាមិកានំ, បត្តេ ច បត្តស្សាមិកានំ ទិន្នេ កប្បិយោ ហោតិ, កប្បិយភណ្ឌំ ទត្វា គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. មូលស្ស អនិស្សដ្ឋត្តាតិ យេន ឧគ្គហិតមូលេន បត្តោ កីតោ, តស្ស មូលស្ស សង្ឃមជ្ឈេ អនិស្សដ្ឋត្តា. ឯតេន រូបិយមេវ និស្សជ្ជិតព្ពំ, ន តម្មូលកំ អរូបិយន្តិ ¶ ទស្សេតិ. យទិ ហិ តេន សម្បដិច្ឆិតមូលំ សង្ឃមជ្ឈេ និស្សដ្ឋំ សិយា, តេន កប្បិយេន កម្មេន អារាមិកាទីហិ គហេត្វា ទិន្នបត្តោ រូបិយបដិគ្គាហកំ ឋបេត្វា សេសានំ វដ្ដេយ្យ.

ចតុត្ថបត្តេ ទុព្ពិចារិតត្តាតិ ‘‘ឥមេ កហាបណេ ទត្វា ឥទំ ទេហី’’តិ គហិតត្តា គិហិសន្តកានំ កហាបណានំ ទុដ្ឋុវិចារិតត្តា ឯតស្ស វិចារណកស្ស ភិក្ខុនោ ឯវ ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. មូលស្ស អសម្បដិច្ឆិតត្តាតិ ឯតេន មូលស្ស គិហិសន្តកត្តំ ទស្សេតិ, តេនេវ បត្តស្ស រូបិយសំវោហារេន អនុប្បន្នតញ្ច ទស្សេតិ, តេន ច តស្ស បត្តស្ស និស្សជ្ជិយាភាវំ, ភិក្ខុស្ស ច បាចិត្តិយាភាវំ ទីបេតិ, តេន ច ទុព្ពិចារិតមត្តេន ទុក្កដមត្តភាវំ បកាសេតិ. និស្សជ្ជីតិ ឥទញ្ច ទានវសេន វុត្តំ, ន វិនយកម្មវសេន. តេនេវ ច ‘‘សប្បិស្ស បូរាបេត្វា’’តិ វុត្តំ.

បញ្ចមបត្តេ សព្ពកប្បិយោតិ អត្តនោ ច បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានញ្ច ពុទ្ធបច្ចេកពុទ្ធានញ្ច កប្បិយោ. តេនាហ ‘‘ពុទ្ធានម្បិ បរិភោគារហោ’’តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

កយវិក្កយសមាបត្តិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឯកាទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១២. រូបិយាទិបដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថា

៥៩. ឯវំ ¶ កយវិក្កយសមាបត្តិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ រូបិយាទិបដិគ្គហណវិនិច្ឆយំ កថេន្តោ ‘‘រូបិយាទិបដិគ្គហោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សញ្ញាណត្ថាយ កតំ រូបំ ឯត្ថ អត្ថីតិ ¶ រូបិយំ, យំ កិញ្ចិ វោហារូបគំ ធនំ. តេន វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៥៨៤) ‘‘ឥធ បន យំ កិញ្ចិ វោហារគមនីយំ កហាបណាទិ អធិប្បេត’’ន្តិ. បឋមំ អាទីយតីតិអាទិ, កិំ តំ? រូបិយំ, រូបិយំ អាទិ យេសំ តេតិ រូបិយាទយោ, ទាសិទាសខេត្តវត្ថុអាទយោ, បដិគ្គហណំ បដិគ្គហោ, សម្បដិច្ឆនន្តិ អត្ថោ. រូបិយាទីនំ បដិគ្គហោ រូបិយាទិបដិគ្គហោ. ជាតសមយេ ឧប្បន្នំ រូបមេវ រូបំ អស្ស ភវតិ, ន វិការមាបជ្ជតីតិ ជាតរូបំ, សុវណ្ណំ. ធវលសភាវតាយ សត្តេហិ រញ្ជិយតេតិ រជតំ, សជ្ឈុ. ជាតរូបេន កតោ មាសកោ ជាតរូបមាសកោ. រជតេន កតោ មាសកោ រជតមាសកោតិ ឥទំ ចតុព្ពិធមេវ និស្សគ្គិយវត្ថុ ហោតិ, ន លោហមាសកាទយោតិ អាហ ‘‘តម្ពលោហាទីហិ…បេ… សង្គហិតោ’’តិ. តម្ពលោហាទីហីតិ អាទិ-សទ្ទេន កំសលោហវដ្ដលោហតិបុសីសាទីហិ កតោបិ លោហមាសកោយេវាតិ ទស្សេតិ. កិំ ឥទមេវ និស្សគ្គិយវត្ថុ ហោតិ, ឧទាហុ មុត្តាទយោបីតិ អាហ ‘‘មុត្តា…បេ… ទុក្កដវត្ថូ’’តិ. ឥមេសំ ទ្វិន្នំ វត្ថូនំ កោ វិសេសោតិ អាហ ‘‘តត្ថ និស្សគ្គិយវត្ថុំ…បេ… ទុក្កដមេវា’’តិ. តត្ថ និស្សគ្គិយវត្ថុ អត្តនោ អត្ថាយ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ, សេសានំ អត្ថាយ ទុក្កដំ, ទុក្កដវត្ថុ សព្ពេសំ អត្ថាយ ទុក្កដមេវាតិ យោជនា.

ឥទានិ តេសុ វត្ថូសុ កប្បិយាកប្បិយវិនិច្ឆយំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ’’តិ. តត្ថ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ, កស្មា? ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ អកប្បិយវោហារេន ទិន្នត្តា. ទត្វា បក្កមតិ, វដ្ដតិ, កស្មា? សង្ឃស្ស ហត្ថេ អទត្វា វឌ្ឍកីអាទីនំ ហត្ថេ ទិន្នត្តា. ឯវម្បិ វដ្ដតិ គិហីនំ ហត្ថេ ឋបិតត្តា. បដិក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ សង្ឃគណបុគ្គលានំ អនាមសិតត្តា. ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពំ ‘‘តុម្ហេ គហេត្វា ¶ ឋបេថា’’តិ វុត្តត្តា. បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ អាបត្តីតិ ‘‘សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វុត្តត្តា បដិគ្គហណេ បាចិត្តិយំ, បរិភោគេ ទុក្កដំ. ស្វេវ សាបត្តិកោតិ ទុក្កដាបត្តិំ សន្ធាយ វទតិ. វទតិ, វដ្ដតិ ‘‘តុម្ហេ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ កប្បិយវោហារេន វុត្តត្តា. ចីវរត្ថាយ ទិន្នំ ចីវរេយេវ ឧបនេតព្ពំ, កស្មា? យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ពត្តា. សេនាសនបច្ចយស្ស ឥតរបច្ចយត្តយតោ វិសេសំ ¶ ទស្សេន្តោ ‘‘សេនាសនត្ថាយា’’តិអាទិមាហ. ឥមិនា អវិស្សជ្ជិយអវេភង្គិយភាវំ ទស្សេតិ. ឯវំ សន្តេបិ អាបទាសុ កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិមាហ.

៦០. ឯវំ និស្សគ្គិយវត្ថូសុ កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទុក្កដវត្ថូសុ កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ កោចិ មយ្ហ’’ន្ត្យាទិមាហ. ឯត្ថ បន បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ អាបត្តីតិ ទុក្កដមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តឡាកស្សបិ ខេត្តសង្គហិតត្តា តស្ស បដិគ្គហណេបិ អាបត្តិ វុត្តា. ‘‘ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថាតិ ទេតីតិ ឯត្ថ ‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ តឡាកំ ទម្មី’តិ វា ‘ចតុបច្ចយបរិភោគត្ថំ តឡាកំ ទម្មី’តិ វា វទតិ, វដ្ដតិយេវ. ‘ឥតោ តឡាកតោ ឧប្បន្នេ បច្ចយេ ទម្មី’តិ វុត្តេ បន វត្តព្ពមេវ នត្ថី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៣៧-៥៣៩) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៣៨-៥៣៩) តថេវ វត្វា ‘‘ឥទញ្ច សង្ឃស្ស ទីយមានញ្ញេវ សន្ធាយ វុត្តំ, បុគ្គលស្ស បន ឯវម្បិ ទិន្នំ តឡាកខេត្តាទិ ន វដ្ដតិ. សុទ្ធចិត្តស្ស បន ឧទកបរិភោគត្ថំ កូបបោក្ខរណិអាទយោ វដ្ដន្តិ. ‘សង្ឃស្ស តឡាកំ អត្ថិ, តំ កថ’ន្តិ ហិ អាទិនា សព្ពត្ថ សង្ឃវសេនេវ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ហត្ថេ ភវិស្សតីតិ វសេ ភវិស្សតិ.

កប្បិយការកំ ឋបេថាតិ វុត្តេតិ សាមីចិវសេន វុត្តំ, អវុត្តេបិ ឋបេន្តស្ស ន ទោសោ អត្ថិ. តេនាហ ‘‘ឧទកំ វារេតុំ ¶ លព្ភតី’’តិ. យស្មា បរសន្តកំ ភិក្ខូនំ នាសេតុំ ន វដ្ដតិ, តស្មា ‘‘ន សស្សកាលេ’’តិ វុត្តំ. សស្សកាលេបិ តាសេត្វា មុញ្ចិតុំ វដ្ដតិ, អមុញ្ចតោ បន ភណ្ឌទេយ្យំ. ជនបទស្ស សាមិកោតិ ឥមិនាវ យោ តំ ជនបទំ វិចារេតិ, តេនបិ អច្ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ វដ្ដតិយេវាតិ វទន្តិ. បុន ទេតីតិ អច្ឆិន្ទិត្វា បុន ទេតិ, ឯវម្បិ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនា យេន កេនចិ ឥស្សរេន ‘‘បរិច្ចត្តមិទំ ភិក្ខូហិ អស្សាមិក’’ន្តិ សញ្ញាយ អត្តនោ គហេត្វា ទិន្នំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឧទកវាហកន្តិ ឧទកមាតិកំ. កប្បិយវោហារេបិ វិនិច្ឆយំ វក្ខាមីតិ បាឋសេសោ. ឧទកវសេនាតិ ឧទកបរិភោគត្ថំ. សុទ្ធចិត្តានន្តិ ឧទកបរិភោគត្ថមេវ. ឥទំ សហត្ថេន ច អកប្បិយវោហារេន ច ករោន្តេ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘សស្សសម្បាទនត្ថ’’ន្តិ ឯវំ អសុទ្ធចិត្តានម្បិ បន សយំ អកត្វា កប្បិយវោហារេន អាណាបេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. កប្បិយការកំ ឋបេតុំ ន វដ្ដតីតិ ឥទំ សហត្ថាទិនា កតតឡាកត្តា អស្សារុប្បន្តិ វុត្តំ. ឋបេន្តស្ស បន តំ បច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តស្ស វា សង្ឃស្ស អាបត្តិ ន បញ្ញាយតិ, អដ្ឋកថាបមាណេន វា ឯត្ថ អាបត្តិ ¶ គហេតព្ពា. អលជ្ជិនា ការាបិតេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ អាហ ‘‘លជ្ជិភិក្ខុនា’’តិ, មត្តិកុទ្ធរណាទីសុ ការាបិតេសូតិ អធិប្បាយោ.

៦១. នវសស្សេតិ អកតបុព្ពេ កេទារេ. កហាបណេតិ ឥមិនា ធញ្ញុដ្ឋាបនេ តស្សេវ អកប្បិយន្តិ ទស្សេតិ. អបរិច្ឆិន្នភាគេតិ ‘‘ឯត្តកេ ភូមិភាគេ ឯត្តកោ ភាគោ ទាតព្ពោ’’តិ ឯវំ អបរិច្ឆិន្នភាគេ. ធញ្ញុដ្ឋាបនេ កសតិ, បយោគេបិ ទុក្កដមេវ, ន កហាបណុដ្ឋាបនេ វិយ. ‘‘កសថ វបថា’’តិ វចនេន សព្ពេសម្បិ អកប្បិយំ សិយាតិ អាហ ‘‘អវត្វា’’តិ. ឯត្តកោ នាម ភាគោតិ ឯត្ថ ឯត្តកោ កហាបណោតិ ឥទម្បិ សន្ធាយ វទតិ. តថាវុត្តេបិ ហិ តទា កហាបណានំ អវិជ្ជមានត្តា អាយតិំ ឧប្បជ្ជមានំ អញ្ញេសំ វដ្ដតិ ¶ ឯវ. តេនាហ ‘‘តស្សេវ តំ អកប្បិយ’’ន្តិ. តស្ស បន សព្ពបយោគេសុ បរិភោគេ ច ទុក្កដំ. កេចិ បន ធញ្ញបរិភោគេ ឯវ អាបត្តិ, ន បុព្ពភាគេតិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, យេន មិននរក្ខណាទិនា បយោគេន បច្ឆា ធញ្ញបរិភោគេ អាបត្តិ ហោតិ តស្ស បយោគស្ស ករណេ អនាបត្តិយា អយុត្តត្តា. បរិយាយកថាយ បន សព្ពត្ថ អនាបត្តិ. តេនេវ ‘‘ឯត្តកេហិ វីហីហិ ឥទញ្ចិទញ្ច អាហរថា’’តិ និយមវចនេ អកប្បិយំ វុត្តំ. កហាបណវិចារណេបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘វត្ថុ ច ឯវរូបំ នាម សំវិជ្ជតិ, កប្បិយការកោ នត្ថីតិ វត្តព្ព’’ន្តិអាទិវចនញ្ចេត្ថ សាធកំ. រជ្ជុយា វា ទណ្ឌេន វាតិ ឯត្ថ ‘‘បាទេហិបិ មិនិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. ខលេ វា ឋត្វា រក្ខតីតិ ឯត្ថ បន ថេនេត្វា គណ្ហន្តេ ទិស្វា ‘‘មា គណ្ហថា’’តិ និវារេន្តោ រក្ខតិ នាម, សចេ បន អវិចារេត្វា កេវលំ តុណ្ហីភូតោវ រក្ខណត្ថាយ ឱលោកេន្តោ តិដ្ឋតិ, វដ្ដតិ. ‘‘សចេបិ តស្មិំ តុណ្ហីភូតេ ចោរិកាយ ហរន្តិ, ‘មយំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារោចេស្សាមា’តិ ឯវំ វត្តុម្បិ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. នីហរាបេតិ បដិសាមេតីតិ ឯត្ថាបិ ‘‘សចេ បរិយាយេន វទតិ, វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. អបុព្ពស្ស អនុប្បាទិតត្តា អញ្ញេសំ វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘តស្សេវេតំ អកប្បិយ’’ន្តិ.

សព្ពេសំ អកប្បិយំ, កស្មា? កហាបណានំ វិចារិតត្តាតិ ឯត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៣៧-៥៣៩) ឯវំ វិចារណា កតា – ននុ ច ទុព្ពិចារិតមត្តេន តស្សេវេតំ អកប្បិយំ, ន សព្ពេសំ រូបិយសំវោហារេ ចតុត្ថបត្តោ វិយ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៩) ‘‘យោ បន រូបិយំ អសម្បដិច្ឆិត្វា ‘ថេរស្ស បត្តំ កិណិត្វា ទេហី’តិ បហិតកប្បិយការកេន សទ្ធិំ កម្មារកុលំ គន្ត្វា បត្តំ ទិស្វា ‘ឥមេ កហាបណេ គហេត្វា ឥមំ ទេហី’តិ កហាបណេ ទាបេត្វា គហិតោ, អយំ បត្តោ ឯតស្សេវ ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតិ ¶ ទុព្ពិចារិតត្តា ¶ , អញ្ញេសំ បន វដ្ដតិ មូលស្ស អសម្បដិច្ឆិតត្តា’’តិ, តស្មា យំ តេ អាហរន្តិ, សព្ពេសំ អកប្បិយំ. កស្មា? កហាបណានំ វិចារិតត្តាតិ ឥទំ កស្មា វុត្តន្តិ? ឯត្ថ កេចិ វទន្តិ ‘‘កហាបណេ សាទិយិត្វា វិចារិតំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ, សង្ឃិកត្តា ច និស្សជ្ជិតុំ ន សក្កា, តស្មា សព្ពេសំ ន កប្បតីតិ តេសំ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘អសាទិយិត្វាបិ កហាបណានំ វិចារិតត្តា រូបិយសំវោហារោ កតោ ហោតិ, សង្ឃិកត្តា ច និស្សជ្ជិតុំ ន សក្កា, តស្មា សព្ពេសំ ន កប្បតី’’តិ វទន្តិ. គណ្ឋិបទេសុ បន តីសុបិ ឥទំ វុត្តំ ‘‘ចតុត្ថបត្តោ គិហិសន្តកានំយេវ កហាបណានំ វិចារិតត្តា អញ្ញេសំ កប្បតិ, ឥធ បន សង្ឃិកានំ វិចារិតត្តា សព្ពេសំ ន កប្បតី’’តិ. សព្ពេសម្បិ វាទោ តេន តេន បរិយាយេន យុត្តោយេវាតិ.

៦២. ចតុសាលទ្វារេតិ ភោជនសាលំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៦៣. ‘‘វនំ ទម្មិ, អរញ្ញំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ បន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ និវាសដ្ឋានត្តា បុគ្គលស្សបិ សុទ្ធចិត្តេន គហេតុំ វដ្ដតិ. សីមំ ទេមាតិ វិហារសីមាទិសាធារណវចនេន វុត្តត្តា ‘‘វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. បរិយាយេន កថិតត្តាតិ ‘‘គណ្ហាហី’’តិ អវត្វា ‘‘សីមា គតា’’តិ បរិយាយេន កថិតត្តា. បកតិភូមិករណត្ថំ ‘‘ហេដ្ឋា គហិតំ បំសុ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ទាសំ ទម្មីតិ ឯត្ថ ‘‘មនុស្សំ ទម្មីតិ វុត្តេ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. វេយ្យាវច្ចករន្តិអាទិនា វុត្តេ បុគ្គលស្សបិ ទាសំ គហេតុំ វដ្ដតិ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ អារាមិក’’ន្តិ វិសេសេត្វា អនុញ្ញាតត្តា. តញ្ច ខោ បិលិន្ទវច្ឆេន គហិតបរិភុត្តក្កមេន, ន គហដ្ឋានំ ទាសបរិភោគក្កមេន. ខេត្តាទយោ បន សព្ពេ សង្ឃស្សេវ វដ្ដន្តិ បាឡិយំ បុគ្គលិកវសេន គហេតុំ អននុញ្ញាតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កុក្កុដសូករេ…បេ… វដ្ដតីតិ ឯត្ថ កុក្កុដសូករេសុ ទីយមានេសុ ‘‘ឥមេហិ អម្ហាកំ អត្ថោ នត្ថិ, សុខំ ជីវន្តុ, អរញ្ញេ វិស្សជ្ជេថា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ ¶ . វិហារស្ស ទេមាតិ សង្ឃិកវិហារំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ខេត្តវត្ថុបដិគ្គហណា បដិវិរតោ ហោតី’’តិអាទិនា (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) សុត្តន្តេសុ អាគតបដិក្ខេបោ ភគវតា អាបត្តិយាបិ ហេតុភាវេន កតោតិ ភគវតោ អធិប្បាយំ ជានន្តេហិ សង្គីតិការកមហាថេរេហិ ខេត្តបដិគ្គហណាទិនិស្សិតោ អយំ សព្ពោបិ បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ វុត្តោតិ គហេតព្ពោ.

៦៤. ចីវរចេតាបន្នន្តិ ចីវរមូលំ. បហិណេយ្យាតិ បេសេយ្យ. ចេតាបេត្វាតិ បរិវត្តេត្វា. អច្ឆាទេហីតិ ¶ វោហារវចនមេតំ, ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេហីតិ អយំ បនេត្ថ អត្ថោ. អាភតន្តិ អានីតំ.

ឥមស្មិំ ឋានេ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥២៨-៥៣១) ឯវំ វិចារណា កតា – ឯត្ថ ច យំ វុត្តំ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ឥមិនា ចីវរចេតាបន្នេន ចីវរំ ចេតាបេត្វា ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ ចីវរេន អច្ឆាទេហីតិ ឥទំ អាគមនសុទ្ធិំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. សចេ ហិ ‘ឥទំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេហី’តិ បេសេយ្យ, អាគមនស្ស អសុទ្ធត្តា អកប្បិយវត្ថុំ អារព្ភ ភិក្ខុនា កប្បិយការកោបិ និទ្ទិសិតព្ពោ ន ភវេយ្យា’’តិ, តត្ថ អាគមនស្ស សុទ្ធិយា វា អសុទ្ធិយា វា វិសេសប្បយោជនំ ន ទិស្សតិ. សតិបិ ហិ អាគមនស្ស អសុទ្ធភាវេ ទូតោ អត្តនោ កុសលតាយ កប្បិយវោហារេន វទតិ, កប្បិយការកោ ន និទ្ទិសិតព្ពោតិ ឥទំ នត្ថិ, ន ច ទូតេន កប្បិយវោហារវសេន វុត្តេ ទាយកេន ‘‘ឥទំ កថំ បេសិត’’ន្តិ ឦទិសី វិចារណា ឧបលព្ភតិ, អវិចារេត្វា ច តំ ន សក្កា ជានិតុំ. យទិ បន អាគមនស្ស អសុទ្ធត្តា កប្បិយការកោ និទ្ទិសិតព្ពោ ន ភវេយ្យ, ចីវរានំ អត្ថាយ ទូតស្ស ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុម្ហិ បេសិតេ សព្ពត្ថ ទាយកេន កថំ បេសិតន្តិ បុច្ឆិត្វាវ កប្បិយការកោ និទ្ទិសិតព្ពោ ភវេយ្យ, តស្មា អសតិបិ ¶ អាគមនសុទ្ធិយំ សចេ សោ ទូតោ អត្តនោ កុសលតាយ កប្បិយវោហារវសេន វទតិ, ទូតស្សេវ វចនំ គហេតព្ពំ. យទិ ហិ អាគមនសុទ្ធិយេវេត្ថ បមាណំ, មូលស្សាមិកេន កប្បិយវោហារវសេន បេសិតស្ស ទូតស្ស អកប្បិយវោហារវសេន វទតោបិ កប្បិយការកោ និទ្ទិសិតព្ពោ ភវេយ្យ, តស្មា សព្ពត្ថ ទូតវចនមេវ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. ឥមិនា ចីវរចេតាបន្នេនាតិអាទិនា បន ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘កប្បិយវសេន អាភតម្បិ ចីវរមូលំ ឦទិសេន ទូតវចនេន អកប្បិយំ ហោតិ, តស្មា តំ បដិក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ. តេនេវាហ ‘‘តេន ភិក្ខុនា សោ ទូតោ ឯវមស្ស វចនីយោតិអាទី’’តិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៣៨-៥៣៩) បន ឯវំ វុត្តំ – យំ វុត្តំ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ឥមិនា ចីវរចេតាបន្នេន ចីវរំ ចេតាបេត្វា ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ ចីវរេន អច្ឆាទេហីតិ ឥទំ អាគមនសុទ្ធិំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. សចេ ហិ ‘ឥទំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេហី’តិ បេសេយ្យ, អាគមនស្ស អសុទ្ធត្តា អកប្បិយវត្ថុំ អារព្ភ ភិក្ខុនា កប្បិយការកោបិ និទ្ទិសិតព្ពោ ន ភវេយ្យា’’តិ, តំ និស្សគ្គិយវត្ថុទុក្កដវត្ថុភូតំ អកប្បិយចីវរចេតាបន្នំ ‘‘អសុកស្ស ភិក្ខុនោ ទេហី’’តិ ឯវំ អាគមនសុទ្ធិយា អសតិ, សិក្ខាបទេ ¶ អាគតនយេន ទូតវចនេ ច អសុទ្ធេ សព្ពថា បដិក្ខេបោយេវ កាតុំ វដ្ដតិ, ន បន ‘‘ចីវរញ្ច ខោ មយំ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ វត្តុំ, តទនុសារេន វេយ្យាវច្ចករញ្ច និទ្ទិសិតុំ អាគមនទូតវចនានំ ឧភិន្នំ អសុទ្ធត្តា, បាឡិយំ អាគតនយេន បន អាគមនសុទ្ធិយា សតិ ទូតវចនេ អសុទ្ធេបិ សិក្ខាបទេ អាគតនយេន សព្ពំ កាតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តេន ច យថា ទូតវចនាសុទ្ធិយម្បិ អាគមនេ សុទ្ធេ វេយ្យាវច្ចករំ និទ្ទិសិតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ អាគមនាសុទ្ធិយម្បិ ទូតវចនេ សុទ្ធេ វដ្ដតិ ឯវាតិ អយមត្ថោ អត្ថតោ ¶ សិទ្ធោវ ហោតិ. ឧភយសុទ្ធិយំ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ឧភយាសុទ្ធិបក្ខមេវ សន្ធាយ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘កប្បិយការកោបិ និទ្ទិសិតព្ពោ ន ភវេយ្យា’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

យំ បនេត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.២៣៧-៥៣៩) ‘‘អាគមនស្ស សុទ្ធិយា វា អសុទ្ធិយា វា វិសេសប្បយោជនំ ន ទិស្សតី’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ មាតិកាដ្ឋកថាវចនស្ស អធិប្បាយំ អសល្លក្ខេត្វា វុត្តំ យថាវុត្តនយេន អាគមនសុទ្ធិអាទិនា សប្បយោជនត្តា. យោ បនេត្ថ ‘‘មូលស្សាមិកេន កប្បិយវោហារវសេន, បេសិតទូតស្ស អកប្បិយវោហារេន វទតោបិ កប្បិយការកោ និទ្ទិសិតព្ពោ ភវេយ្យា’’តិ អនិដ្ឋប្បសង្គោ វុត្តោ, សោ អនិដ្ឋប្បសង្គោ ឯវ ន ហោតិ អភិមតត្តា. តថា ហិ សិក្ខាបទេ ឯវ ‘‘បដិគ្គណ្ហតុ អាយស្មា ចីវរចេតាបន្ន’’ន្តិ អកប្បិយវោហារេន វទតោ ទូតស្ស កប្បិយេន កម្មេន វេយ្យាវច្ចករោ និទ្ទិសិតព្ពោ វុត្តោ អាគមនស្ស សុទ្ធត្តា, អាគមនស្សបិ អសុទ្ធិយំ បន កប្បិយេនបិ កម្មេន វេយ្យាវច្ចករោ ន និទ្ទិសិតព្ពោវាតិ អត្ថេវ អាគមនស្ស សុទ្ធិអសុទ្ធិយា បយោជនំ. កថំ បន ទូតវចនេន អាគមនសុទ្ធិ វិញ្ញាយតីតិ? នាយំ ភារោ. ទូតេន ហិ អកប្បិយវោហារេន វុត្តេ ឯវ អាគមនសុទ្ធិ គវេសិតព្ពា, ន ឥតរត្ថ. តត្ថ ច តស្ស វចនក្កមេន បុច្ឆិត្វា ច យុត្តិអាទីហិ ច សក្កា វិញ្ញាតុំ. ឥធាបិ ហិ សិក្ខាបទេ ‘‘ចីវរចេតាបន្នំ អាភត’’ន្តិ ទូតវចនេនេវ ចីវរំ កិណិត្វា ទាតុំ បេសិតភាវោ វិញ្ញាយតិ. យទិ ហិ សព្ពថា អាគមនសុទ្ធិ ន វិញ្ញាយតិ, បដិក្ខេបោ ឯវ កត្តព្ពោតិ.

សុវណ្ណំ រជតំ កហាបណោ មាសកោតិ ឥមានិ ហិ ចត្តារិ និស្សគ្គិយវត្ថូនិ, មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ សង្ខោ ¶ សិលា បវាឡំ លោហិតង្កោ មសារគល្លំ សត្ត ធញ្ញានិ ទាសិទាសំ ខេត្តំ វត្ថុ បុប្ផារាមផលារាមាទយោតិ ឥមានិ ទុក្កដវត្ថូនិ ច អត្តនោ វា ចេតិយសង្ឃគណបុគ្គលានំ វា អត្ថាយ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដន្តិ, តស្មា តំ សាទិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ន ខោ មយំ អាវុសោ ¶ ចីវរចេតាបន្នំ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ វុត្តំ. ចីវរញ្ច ខោ មយំ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិអាទិ ទូតវចនស្ស អកប្បិយត្តេបិ អាគមនសុទ្ធិយា បដិបជ្ជនវិធិទស្សនត្ថំ វុត្តំ. កាលេន កប្បិយន្តិ យុត្តបត្តកាលេន យទា នោ អត្ថោ ហោតិ, តទា កប្បិយំ ចីវរំ បដិគ្គណ្ហាមាតិ អត្ថោ. វេយ្យាវច្ចករោតិ កិច្ចករោ, កប្បិយការកោតិ អត្ថោ. ‘‘វេយ្យាវច្ចករោ និទ្ទិសិតព្ពោ’’តិ ឥទំ ‘‘អត្ថិ បនាយស្មតោ កោចិ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ កប្បិយវចនេន វុត្តត្តា អនុញ្ញាតំ. សចេ បន ទូតោ ‘‘កោ ឥមំ គណ្ហាតិ, កស្ស វា ទេមី’’តិ វទតិ, ន និទ្ទិសិតព្ពោ. អារាមិកោ វា ឧបាសកោ វាតិ ឥទំ សារុប្បតាយ វុត្តំ, ឋបេត្វា បន បញ្ច សហធម្មិកេ យោ កោចិ កប្បិយការកោ វដ្ដតិ. ឯសោ ខោ អាវុសោ ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចករោតិ ឥទំ ទូតេន ‘‘អត្ថិ បនាយស្មតោ កោចិ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ បុច្ឆិតត្តា បុច្ឆាសភាគេន ភិក្ខុស្ស កប្បិយវចនទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឯវមេវ ហិ ភិក្ខុនា វត្តព្ពំ, ន វត្តព្ពំ ‘‘តស្ស ទេហី’’តិអាទិ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘ន វត្តព្ពោ តស្ស ទេហី’’តិអាទិមាហ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៣៨-៥៣៩) បន ‘‘ឯសោ ខោ…បេ… ន វត្តព្ពោ តស្ស ទេហីតិអាទិ អកប្បិយវត្ថុសាទិយនបរិមោចនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

អាណត្តោ សោ មយាតិ យថា តុម្ហាកំ ចីវរេន អត្ថេ សតិ ចីវរំ ទស្សតិ, ឯវំ វុត្តោតិ អត្ថោ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘សញ្ញត្តោតិអាទិ ឯវំ ទូតេន បុន វុត្តេ ¶ ឯវ ចោទេតុំ វដ្ដតិ, ន ឥតរថាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថ បន បាឡិយំ ‘‘សញ្ញត្តោ សោ មយា’’តិ អាគតត្តា ឯវំ វុត្តោ, បុរិមវាក្យេ បន វិនយសង្គហប្បករណេ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ៦៤) ‘‘អាណត្តោ សោ មយា’’តិ បរិយាយវចនេន បរិវត្តិត្វា ឋបិតត្តា តថា វុត្តោ, តេន ច កប្បិយការកស្ស សញ្ញាបិតភាវេ ទូតេន ភិក្ខុស្ស បុន អារោចិតេ ឯវ ភិក្ខុនា កប្បិយការកោ ចោទេតព្ពោ ហោតិ, ន អនារោចិតេតិ ទស្សេតិ.

អត្ថោ មេ អាវុសោ ចីវរេនាតិ ចោទនាលក្ខណនិទស្សនមេតំ. ឥទំ វា ហិ វចនំ វត្តព្ពំ, តស្ស វា អត្ថោ យាយ កាយចិ ភាសាយ វត្តព្ពោ. ទេហិ មេ ចីវរន្តិអាទីនិ បន ន វត្តព្ពាការទស្សនត្ថំ វុត្តានិ. ឯតានិ ហិ វចនានិ, ឯតេសំ វា អត្ថោ យាយ កាយចិ ភាសាយ ន វត្តព្ពោ. ‘‘ឯវំ វទន្តោ ច បដិក្ខិត្តត្តា វត្តភេទេ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ, ចោទនា បន ហោតិយេវា’’តិ មហាគណ្ឋិបទេ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ច វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៣៨-៥៣៩) បន ‘‘ន វត្តព្ពោ ‘ទេហិ មេ ចីវរំ…បេ… ចេតាបេហិ មេ ចីវរ’ន្តិ ឥទំ ទូតេនាភតរូបិយំ ¶ បដិគ្គហេតុំ អត្តនា និទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកត្តាវ ‘ទេហិ មេ ចីវរំ…បេ… ចេតាបេហិ មេ ចីវរ’ន្តិ វទន្តោ រូបិយស្ស បកតត្តា តេន រូបិយេន បរិវត្តេត្វា ‘ទេហិ ចេតាបេហី’តិ រូបិយសំវោហារំ សមាបជ្ជន្តោ នាម ហោតីតិ តំ ទោសំ ទូរតោ បរិវជ្ជេតុំ វុត្តំ រូបិយបដិគ្គាហកេន សង្ឃមជ្ឈេ និស្សដ្ឋរូបិយេ វិយ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘ន វត្តព្ពោ ឥមំ វា ឥមំ វា អាហរា’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៥៨៤), តស្មា ន ឥទំ វិញ្ញត្តិទោសេ បរិវជ្ជេតុំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ ‘អត្ថោ មេ អាវុសោ ចីវរេនា’តិបិ អវត្តព្ពតាប្បសង្គតោ. តេនេវ ទូតនិទ្ទិដ្ឋេសុ រូបិយសំវោហារសង្កាភាវតោ អញ្ញំ កប្បិយការកំ ¶ ឋបេត្វាបិ អាហរាបេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថាបិ ‘‘ទូតេន ឋបិតរូបិយេន ចេតាបេត្វា ចីវរំ អាហរាបេហី’’តិ អវត្វា កេវលំ ‘‘ចីវរំ អាហរាបេហី’’តិ ឯវំ អាហរាបេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោតិ វុត្តំ.

ឥច្ចេតំ កុសលន្តិ ឯវំ យាវតតិយំ ចោទេន្តោ តំ ចីវរំ អភិនិប្ផាទេតុំ សក្កោតិ អត្តនោ បដិលាភវសេន, ឥច្ចេតំ កុសលំ សាធុ សុដ្ឋុ សុន្ទរំ. ចតុក្ខត្តុំ បញ្ចក្ខត្តុំ ឆក្ខត្តុបរមំ តុណ្ហីភូតេន ឧទ្ទិស្ស ឋាតព្ពន្តិ ឋានលក្ខណនិទស្សនមេតំ. ឆក្ខត្តុបរមន្តិ ច ភាវនបុំសកវចនមេតំ. ឆក្ខត្តុបរមន្តិ ឯតេន ចីវរំ ឧទ្ទិស្ស តុណ្ហីភូតេនេវ ឋាតព្ពំ, ន អញ្ញំ កិញ្ចិ កាតព្ពន្តិ ឥទំ ឋានលក្ខណំ. តេនេវ ‘‘ន អាសនេតិអាទី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សទ្ទសត្ថេ បន –

‘‘កិរិយាវិសេសនំ សត្ថេ, វុត្តំ ធាតុវិសេសនំ;

ភាវនបុំសកន្ត្យេវ, សាសនេ សមុទីរិត’’ន្តិ. –

វចនតោ កិរិយាវិសេសនមេវ សាសនវោហារេន ភាវនបុំសកំ នាម ជាតំ;

‘‘មុទុំ បចតិឥច្ចត្រ, បចនំ ភវតីតិ ច;

សុខំ សយតិឥច្ចត្រ, ករោតិ សយនន្តិ ចា’’តិ. –

វចនតោ កិរិយាវិសេសនបទេន តុល្យាធិករណភូតំ កិរិយាវិសេស្យបទំ អកម្មកម្បិ សកម្មកម្បិ ភូធាតុករធាតូហិ សម្ពន្ធិតព្ពំ ហោតីតិ ឥមិនា ញាយេន ឆក្ខត្តុបរមំ ឋានំ ភវិតព្ពំ, ឆក្ខត្តុបរមំ ឋានំ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឯតេន ឆក្ខត្តុបរមំ ឯវំ ឋានំ ភវិតព្ពំ, ន តតោ អធិកំ ¶ , ឆក្ខត្តុបរមំ ឯវ ឋានំ កាតព្ពំ, ន តតោ ឧទ្ធន្តិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ. ន អាសនេ និសីទិតព្ពន្តិ ‘‘ឥធ ភន្តេ និសីទថា’’តិ វុត្តេបិ ន និសីទិតព្ពំ. ន អាមិសំ បដិគ្គហេតព្ពន្តិ ‘‘យាគុខជ្ជកាទិភេទំ កិញ្ចិ អាមិសំ គណ្ហថ ភន្តេ’’តិ យាចិយមានេនបិ ន គណ្ហិតព្ពំ. ន ធម្មោ ភាសិតព្ពោតិ ‘‘មង្គលំ វា អនុមោទនំ ¶ វា ភាសថា’’តិ យាចិយមានេនបិ កិញ្ចិ ន ភាសិតព្ពំ, កេវលំ ‘‘កិំការណា អាគតោសី’’តិ បុច្ឆិយមានេន ‘‘ជានាហិ អាវុសោ’’តិ វត្តព្ពោ.

ឋានំ ភញ្ជតីតិ អាគតការណំ ភញ្ជតិ កោបេតិ. ឋានន្តិ ឋិតិយា ច ការណស្ស ច នាមំ, តស្មា អាសនេ និសីទនេន ឋានំ កុប្បតិ, អាគតការណម្បិ, អាមិសបដិគ្គហណាទីសុ បន អាគតការណមេវ ភញ្ជតិ, ន ឋានំ. តេនាហ ‘‘អាគតការណំ ភញ្ជតី’’តិ. កេចិ បន ‘‘អាមិសបដិគ្គហណាទិនា ឋានម្បិ ភញ្ជតី’’តិ វទន្តិ, តំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតិ, ដីកាយម្បិ នានាវាទេ ទស្សេត្វា ឋានភញ្ជនំ វុត្តំ, តំ អដ្ឋកថាវចនេន អសំសន្ទនតោ គន្ថគរុភយេន ន វទិម្ហ. ឥទានិ យា តិស្សោ ចោទនា, ឆ ច ឋានានិ វុត្តានិ, តត្ថ វុទ្ធិហានិំ ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ ចតុក្ខត្តុំ ចោទេតី’’តិអាទិមាហ. យស្មា ច ឯកចោទនាវុទ្ធិយា ទ្វិន្នំ ឋានានំ ហានិ វុត្តា, តស្មា ចោទនា ទ្វិគុណំ ឋានន្តិ លក្ខណំ ទស្សិតំ ហោតិ. ឥតិ ឥមិនា លក្ខណេន តិក្ខត្តុំ ចោទេត្វា ឆក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ, ទ្វិក្ខត្តុំ ចោទេត្វា អដ្ឋក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ, សកិំ ចោទេត្វា ទសក្ខត្តុំ ឋាតព្ពំ.

តត្រ តត្រ ឋានេ តិដ្ឋតីតិ ឥទំ ចោទកស្ស ឋិតដ្ឋានតោ អបក្កម្ម តត្រ តត្រ ឧទ្ទិស្ស ឋានំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ. កោ បន វាទោ នានាទិវសេសូតិ នានាទិវសេសុ ឯវំ ករោន្តស្ស កោ បន វាទោ, វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘សាមំ វា គន្តព្ពំ, ទូតោ វា បាហេតព្ពោតិ ឥទំ សភាវតោ ចោទេតុំ អនិច្ឆន្តេនបិ កាតព្ពមេវា’’តិ វទន្តិ. ន តំ តស្ស ភិក្ខុនោ កិញ្ចិ អត្ថំ អនុភោតីតិ តំ ចីវរចេតាបន្នំ អស្ស ភិក្ខុនោ កិញ្ចិ អប្បមត្តកម្បិ កម្មំ ន និប្ផាទេតិ. យុញ្ជន្តាយស្មន្តោ សកន្តិ អាយស្មន្តោ អត្តនោ សន្តកំ ធនំ បាបុណន្តុ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៣៨-៥៣៩) បន ‘‘យតស្ស ¶ ចីវរចេតាបន្នន្តិអាទិ យេន អត្តនា វេយ្យាវច្ចករោ និទ្ទិដ្ឋោ, ចីវរញ្ច អនិប្ផាទិតំ, តស្ស កត្តព្ពទស្សនំ. ឯវំ ភិក្ខុនា វត្ថុសាមិកានំ វុត្តេ ចោទេត្វា ទេន្តិ, វដ្ដតិ ‘សាមិកា ចោទេត្វា ទេន្តី’តិ (បារា. ៥៤១) អនាបត្តិយំ វុត្តត្តា. តេនេវ សោ សយំ អចោទេត្វា ឧបាសកាទីហិ បរិយាយេន វត្វា ចោទាបេតិ ¶ , តេសុ សតក្ខត្តុម្បិ ចោទេត្វា ចីវរំ ទាបេន្តេសុ តស្ស អនាបត្តិ សិទ្ធា ហោតិ សិក្ខាបទស្ស អនាណត្តិកត្តា’’តិ វុត្តំ.

៦៥. កេនចិ អនិទ្ទិដ្ឋោ អត្តនោ មុខេនេវ ព្យាវដភាវំ វេយ្យាវច្ចករត្តំ បត្តោ មុខវេវដិកោ, អវិចារេតុកាមតាយាតិ ឥមិនា វិជ្ជមានម្បិ ទាតុំ អនិច្ឆន្តា អរិយាបិ វញ្ចនាធិប្បាយំ វិនា វោហារតោ នត្ថីតិ វទន្តីតិ ទស្សេតិ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៣៧-៥៣៩) បន ‘‘អវិចារេតុកាមតាយាតិ ឥមស្មិំ បក្ខេ ‘នត្ថម្ហាកំ កប្បិយការកោ’តិ ឥទំ តាទិសំ ករោន្តោ កប្បិយការកោ នត្ថីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ភេសជ្ជក្ខន្ធកេ មេណ្ឌកសេដ្ឋិវត្ថុម្ហិ (មហាវ. ២៩៩) វុត្តំ ‘‘សន្តិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិវចនមេវ មេណ្ឌកសិក្ខាបទំ នាម. តត្ថ ហិ មេណ្ឌកេន នាម សេដ្ឋិនា ‘‘សន្តិ ហិ ភន្តេ មគ្គា កន្តារា អប្បោទកា អប្បភក្ខា ន សុករា អបាថេយ្យេន គន្តុំ, សាធុ ភន្តេ ភគវា ភិក្ខូនំ បាថេយ្យំ អនុជានាតូ’’តិ យាចិតេន ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ បាថេយ្យំ បរិយេសិតុំ. តណ្ឌុលោ តណ្ឌុលត្ថិកេន, មុគ្គោ មុគ្គត្ថិកេន, មាសោ មាសត្ថិកេន, លោណំ លោណត្ថិកេន, គុឡោ គុឡត្ថិកេន, តេលំ តេលត្ថិកេន, សប្បិ សប្បិត្ថិកេនា’’តិ វត្វា ឥទំ វុត្តំ ‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, មនុស្សា សទ្ធា បសន្នា, តេ កប្បិយការកានំ ហត្ថេ ហិរញ្ញំ ឧបនិក្ខិបន្តិ ‘ឥមិនា យំ អយ្យស្ស កប្បិយំ, តំ ទេថា’តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ តតោ កប្បិយំ, តំ សាទិតុំ, ន ត្វេវាហំ, ភិក្ខវេ, កេនចិ ¶ បរិយាយេន ជាតរូបរជតំ សាទិតព្ពំ បរិយេសិតព្ពន្តិ វទាមី’’តិ. ‘‘កប្បិយការកានំ ហត្ថេ ហិរញ្ញំ និក្ខិបន្តី’’តិ ឯត្ថាបិ ភិក្ខុស្ស អារោចនំ អត្ថិយេវ, អញ្ញថា អនិទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកបក្ខំ ភជតីតិ ន ចោទេតព្ពោ សិយា, ឥទំ បន ទូតេន និទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកេ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន ភិក្ខុនា និទ្ទិដ្ឋេ វា អនិទ្ទិដ្ឋេ វា. តេនេវាហ ‘‘ឯត្ថ ចោទនាយ បរិមាណំ នត្ថី’’តិអាទិ. យទិ មូលំ សន្ធាយ ចោទេតិ, តំ សាទិតមេវ សិយាតិ អាហ ‘‘មូលំ អសាទិយន្តេនា’’តិ.

អញ្ញាតកអប្បវារិតេសុ វិយ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ឥទំ អត្តនា ចោទនាដ្ឋានញ្ច ន កាតព្ពន្តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បិណ្ឌបាតាទីនំ អត្ថាយាតិ ឥមិនា ចីវរត្ថាយេវ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឯសេវ នយោតិ ឥមិនា វត្ថុសាមិនា និទ្ទិដ្ឋកប្បិយការកេសុបិ បិណ្ឌបាតាទីនម្បិ អត្ថាយ ទិន្នេ ច ឋានចោទនាទិសព្ពំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ កាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

៦៦. ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនេ ¶ បនាតិអាទីសុ ‘‘ឥទំ អយ្យស្ស ហោតូ’’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ‘‘អមុកស្មិំ នាម ឋានេ មម ហិរញ្ញសុវណ្ណំ អត្ថិ, តំ តុយ្ហំ ហោតូ’’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា ឋិតស្ស កេវលំ វាចាយ វា ហត្ថមុទ្ទាយ វា ‘‘តុយ្ហ’’ន្តិ វត្វា បរិច្ចត្តស្ស កាយវាចាហិ អប្បដិក្ខិបិត្វា ចិត្តេន សាទិយនំ ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនំ នាម. សាទិយតីតិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘គណ្ហិតុកាមោ ហោតី’’តិ.

ឥទំ គុត្តដ្ឋានន្តិ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ បច្ចយបរិភោគំយេវ សន្ធាយ អាចិក្ខិតព្ពំ. ‘‘ឥធ និក្ខិបា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឧគ្គណ្ហាបេយ្យ វា’’តិ វុត្តលក្ខណេន និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឥធ និក្ខិបាហីតិ ន វត្តព្ព’’ន្តិ. អថ វា ‘‘ឥទំ គុត្តដ្ឋាន’’ន្តិ អាចិក្ខន្តោ ឋានស្ស គុត្តភាវមេវ ទស្សេតិ, ន វត្ថុំ បរាមសតិ, តស្មា អាចិក្ខិតព្ពំ. ‘‘ឥធ និក្ខិបាហី’’តិ បន វទន្តោ ¶ និក្ខិបិតព្ពំ វត្ថុំ និក្ខិបាហីតិ វត្ថុំ បរាមសតិ នាម, តស្មា ន វត្តព្ពំ. បរតោ ឥទំ គណ្ហាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. កប្បិយញ្ច អកប្បិយញ្ច និស្សាយ ឋិតំ ហោតីតិ យស្មា តតោ ឧប្បន្នបច្ចយបរិភោគោ កប្បតិ, តស្មា កប្បិយំ និស្សាយ ឋិតំ, យស្មា បន ទុព្ពិចារណាយ តតោ ឧប្បន្នបច្ចយបរិភោគោ ន កប្បតិ, តស្មា អកប្បិយំ និស្សាយ ឋិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អថ វា ឥទំ ធនំ យស្មា ‘‘នយិទំ កប្បតី’’តិ បដិក្ខិត្តំ, តស្មា កប្បិយំ និស្សាយ ឋិតំ, យស្មា បន សព្ពសោ អវិស្សជ្ជិតំ, តស្មា អកប្បិយំ និស្សាយ ឋិតំ. អថ វា តំ ធនំ យស្មា បច្ឆា សុដ្ឋុវិចារណាយ សតិយា កប្បិយំ ភវិស្សតិ, ទុព្ពិចារណាយ សតិយា អកប្បិយំ ភវិស្សតិ, តស្មា កប្បិយញ្ច អកប្បិយញ្ច និស្សាយ ឋិតំ ហោតីតិ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘ឯកោ សតំ វា សហស្សំ វាតិអាទិ រូបិយេ ហេដ្ឋិមកោដិយា បវត្តនាការំ ទស្សេតុំ វុត្ត’’ន្តិ ច ‘‘ន បន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពមេវាតិ ទស្សេតុំ, ‘ឥធ និក្ខិបាហី’តិ វុត្តេ ឧគ្គណ្ហាបនំ ហោតីតិ អាហ ‘ឥធ និក្ខិបាហី’តិ ន វត្តព្ព’’ន្តិ ច ‘‘កប្បិយញ្ច…បេ… ហោតីតិ យស្មា អសាទិតត្តា តតោ ឧប្បន្នបច្ចយា វដ្ដន្តិ, តស្មា កប្បិយំ និស្សាយ ឋិតំ, យស្មា បន ទុព្ពិចារណាយ សតិ តតោ ឧប្បន្នំ ន កប្បតិ, តស្មា អកប្បិយំ និស្សាយ ឋិតន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ ច វុត្តំ.

៦៧. សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជិតព្ពន្តិ យស្មា រូបិយំ នាម អកប្បិយំ, តស្មា សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា និស្សជ្ជិតព្ពន្តិ ន វុត្តំ. យស្មា បន តំ បដិគ្គហិតមត្តមេវ ហោតិ, ន តេន កិញ្ចិ កប្បិយភណ្ឌំ ចេតាបិតំ, តស្មា ឧបាយេន បរិភោគទស្សនត្ថំ ‘‘សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជិតព្ព’’ន្តិ ¶ (បារា. ៥៨៤) វុត្តំ. ន តេន កិញ្ចិ កប្បិយភណ្ឌំ ចេតាបិតន្តិ ឥមិនា ចេតាបិតញ្ចេ, នត្ថិ បរិភោគូបាយោ ឧគ្គហេត្វា អនិស្សដ្ឋរូបិយេន ចេតាបិតត្តា. ឦទិសញ្ហិ សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជនំ កត្វាវ ¶ ឆឌ្ឌេត្វា បាចិត្តិយំ ទេសាបេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. កេចិ បន ‘‘យស្មា និស្សគ្គិយវត្ថុំ បដិគ្គហេត្វាបិ ចេតាបិតំ កប្បិយភណ្ឌំ សង្ឃេ និស្សដ្ឋំ កប្បិយការកេហិ និស្សដ្ឋរូបិយេន បរិវត្តេត្វា អានីតកប្បិយភណ្ឌសទិសំ ហោតិ, តស្មា វិនាវ ឧបាយំ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ បត្តចតុក្កាទិកថាយ ន សមេតិ. តត្ថ ហិ រូបិយេន បរិវត្តិតបត្តស្ស អបរិភោគោវ ទស្សិតោ, ន និស្សជ្ជនវិចារោតិ. កប្បិយំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ បព្ពជិតានំ សប្បិ វា តេលំ វា វដ្ដតិ ឧបាសកាតិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពំ.

អារាមិកានំ វា បត្តភាគន្តិ ឥទំ គិហីនំ ហត្ថគតោបិ សោយេវ ភាគោតិ កត្វា វុត្តំ. សចេ បន តេន អញ្ញំ បរិវត្តេត្វា អារាមិកា ទេន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ចូឡគណ្ឋិបទេ ច វុត្តំ. តតោ ហរិត្វាតិ អញ្ញេសំ បត្តភាគតោ ហរិត្វា. កសិណបរិកម្មន្តិ អាលោកកសិណបរិកម្មំ. មញ្ចបីឋាទីនិ វាតិ ឯត្ថ តតោ គហិតមញ្ចបីឋាទីនិ បរិវត្តេត្វា អញ្ញំ ចេ គហិតំ, វដ្ដតីតិ វទន្តិ. ឆាយាបីតិ ភោជនសាលាទីនំ ឆាយាបិ. បរិច្ឆេទាតិក្កន្តាតិ គេហបរិច្ឆេទំ អតិក្កន្តា, ឆាយាយ គតគតដ្ឋានំ គេហំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. មគ្គេនបីតិ ឯត្ថ សចេ អញ្ញោ មគ្គោ នត្ថិ, មគ្គំ អធិដ្ឋហិត្វា គន្តុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. កីតាយាតិ តេន វត្ថុនា កីតាយ. ឧបនិក្ខេបំ ឋបេត្វា សង្ឃោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតីតិ សចេ ឧបាសកោ ‘‘អតិពហុ ឯតំ ហិរញ្ញំ, ឥទំ ភន្តេ អជ្ជេវ ន វិនាសេតព្ព’’ន្តិ វត្វា សយំ ឧបនិក្ខេបំ ឋបេតិ, អញ្ញេន វា ឋបាបេតិ, ឯវំ ឧបនិក្ខេបំ ឋបេត្វា តតោ ឧប្បន្នបច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តោ សង្ឃោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតិ, តេន វត្ថុនា គហិតត្តា ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៨៣-៥៨៤) បន ‘‘ឧបនិក្ខេបំ ឋបេត្វាតិ កប្បិយការកេហិ ¶ វឌ្ឍិយា បយោជនំ សន្ធាយ វុត្តំ. អកប្បិយន្តិ តេន វត្ថុនា គហិតត្តា វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

សចេ សោ ឆឌ្ឌេតីតិ យត្ថ កត្ថចិ ខិបតិ, អថាបិ ន ឆឌ្ឌេតិ, សយំ គហេត្វា គច្ឆតិ, ន វារេតព្ពោ. នោ ចេ ឆឌ្ឌេតីតិ អថ នេវ គហេត្វា គច្ឆតិ, ន ឆឌ្ឌេតិ, ‘‘កិំ មយ្ហំ ឥមិនា ព្យាបារេនា’’តិ យេនកាមំ បក្កមតិ, តតោ យថាវុត្តលក្ខណោ រូបិយឆឌ្ឌកោ សមន្និតព្ពោ. យោ ន ឆន្ទាគតិន្តិអាទីសុ លោភវសេន តំ វត្ថុំ អត្តនោ វា ករោន្តោ អត្តានំ វា ឧក្កំសេន្តោ ឆន្ទាគតិំ ¶ នាម គច្ឆតិ. ទោសវសេន ‘‘នេវាយំ មាតិកំ ជានាតិ, ន វិនយ’’ន្តិ បរំ អបសាទេន្តោ ទោសាគតិំ នាម គច្ឆតិ. មោហវសេន បមុដ្ឋោ បមុដ្ឋស្សតិភាវំ អាបជ្ជន្តោ មោហាគតិំ នាម គច្ឆតិ. រូបិយបដិគ្គាហកស្ស ភយេន ឆឌ្ឌេតុំ អវិសហន្តោ ភយាគតិំ នាម គច្ឆតិ. ឯវំ អករោន្តោ ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតិ, ន ទោសាគតិំ គច្ឆតិ, ន មោហាគតិំ គច្ឆតិ, ន ភយាគតិំ គច្ឆតិ នាមាតិ វេទិតព្ពោ.

៦៨. បតិតោកាសំ អសមន្នារហន្តេន ឆឌ្ឌេតព្ពន្តិ ឥទំ និរបេក្ខភាវទស្សនបរន្តិ វេទិតព្ពំ, តស្មា បតិតដ្ឋានេ ញាតេបិ តស្ស គូថំ ឆឌ្ឌេន្តស្ស វិយ និរបេក្ខភាវោយេវេត្ថ បមាណន្តិ វេទិតព្ពំ. អសន្តសម្ភាវនាយាតិ អត្តនិ អវិជ្ជមានឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ថេយ្យបរិភោគោ នាម អនរហស្ស បរិភោគោ. ភគវតា ហិ អត្តនោ សាសនេ សីលវតោ បច្ចយា អនុញ្ញាតា, ន ទុស្សីលស្ស. ទាយកានម្បិ សីលវតោ ឯវ បរិច្ចាគោ, ន ទុស្សីលស្ស អត្តនោ ការានំ មហប្ផលភាវស្ស បច្ចាសីសនតោ. ឥតិ សត្ថារា អននុញ្ញាតត្តា ទាយកេហិ ច អបរិច្ចត្តត្តា ទុស្សីលស្ស បរិភោគោ ថេយ្យបរិភោគោ. ឥណវសេន បរិភោគោ ឥណបរិភោគោ, បដិគ្គាហកតោ ទក្ខិណាវិសុទ្ធិយា ¶ អភាវតោ ឥណំ គហេត្វា បរិភោគោ វិយាតិ អត្ថោ. តស្មាតិ ‘‘សីលវតោ’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ ការណភាវេន បច្ចាមសតិ. ចីវរំ បរិភោគេ បរិភោគេតិ កាយតោ មោចេត្វា បរិភោគេ បរិភោគេ. បុរេភត្ត…បេ… បច្ឆិមយាមេសុ បច្ចវេក្ខិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. តថា អសក្កោន្តេន យថាវុត្តកាលវិសេសវសេន ឯកស្មិំ ទិវសេ ចតុក្ខត្តុំ តិក្ខត្តុំ ទ្វិក្ខត្តុំ សកិំយេវ វា បច្ចវេក្ខិតព្ពំ.

សចស្ស អប្បច្ចវេក្ខតោវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ ហិយ្យោ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្តំ, តំ យាវទេវ សីតស្ស បដិឃាតាយ…បេ… ហិរិកោបិនបដិច្ឆាទនត្ថំ. ហិយ្យោ យោ មយា បិណ្ឌបាតោ បរិភុត្តោ, សោ នេវ ទវាយាតិអាទិនា សចេ អតីតបរិភោគបច្ចវេក្ខណំ ន ករេយ្យ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ វទន្តិ, តំ វីមំសិតព្ពំ. សេនាសនម្បិ បរិភោគេ បរិភោគេតិ បវេសេ បវេសេ. ឯវំ បន អសក្កោន្តេន បុរេភត្តាទីសុ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ ឥធ វិសុំ ន វុត្តំ. សតិបច្ចយតាតិ សតិយា បច្ចយភាវោ. បដិគ្គហណស្ស បរិភោគស្ស ច បច្ចវេក្ខណសតិយា បច្ចយភាវោ យុជ្ជតិ, បច្ចវេក្ខិត្វាវ បដិគ្គហេតព្ពំ បរិភុញ្ជិតព្ពញ្ចាតិ អត្ថោ. តេនេវាហ ‘‘សតិំ កត្វា’’តិអាទិ. ឯវំ សន្តេបីតិ យទិបិ ទ្វីសុបិ ឋានេសុ បច្ចវេក្ខណា យុត្តា, ឯវំ សន្តេបិ ¶ . អបរេ បនាហុ ‘‘សតិបច្ចយតាតិ សតិ ភេសជ្ជបរិភោគស្ស បច្ចយភាវេ, បច្ចយេតិ អត្ថោ. ឯវំ សន្តេបីតិ បច្ចយេ សតិបី’’តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ. តថា ហិ បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ បច្ចវេក្ខណាយ វិសុជ្ឈតិ, ន បច្ចយសព្ភាវមត្តេន.

ននុ ច ‘‘បរិភោគេ ករោន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរសីលំ វុត្តំ, តស្មា បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្ស បាតិមោក្ខសំវរសីលស្ស ¶ ច កោ វិសេសោតិ? វុច្ចតេ – បុរិមេសុ តាវ តីសុ បច្ចយេសុ វិសេសោ បាកដោយេវ, គិលានបច្ចយេ បន យថា វតិំ កត្វា រុក្ខមូលេ គោបិតេ តស្ស ផលានិបិ រក្ខិតានេវ ហោន្តិ, ឯវមេវ បច្ចវេក្ខណាយ បច្ចយសន្និស្សិតសីលេ រក្ខិតេ តប្បដិពទ្ធំ បាតិមោក្ខសំវរសីលម្បិ និប្ផន្នំ នាម ហោតិ. គិលានបច្ចយំ អប្បច្ចវេក្ខិត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស សីលំ ភិជ្ជមានំ បាតិមោក្ខសំវរសីលមេវ ភិជ្ជតិ, បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ បន បច្ឆាភត្តបុរិមយាមាទីសុ យាវ អរុណុគ្គមនា អប្បច្ចវេក្ខន្តស្សេវ ភិជ្ជតិ. បុរេភត្តញ្ហិ អប្បច្ចវេក្ខិត្វាបិ គិលានបច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិ, ឥទមេតេសំ នានាករណន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៨៥) អាគតំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៨៥) បន ‘‘ថេយ្យបរិភោគោតិ បច្ចយស្សាមិនា ភគវតា អននុញ្ញាតត្តា វុត្តំ. ឥណបរិភោគោតិ ភគវតា អនុញ្ញាតម្បិ កត្តព្ពំ អកត្វា បរិភុញ្ជនតោ វុត្តំ. តេន ច បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ វិបជ្ជតីតិ ទស្សេតិ. បរិភោគេ បរិភោគេតិ កាយតោ មោចេត្វា មោចេត្វា បរិភោគេ. បច្ឆិមយាមេសុ បច្ចវេក្ខិតព្ពន្តិ យោជនា. ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ ‘ហិយ្យោ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្ត’ន្តិអាទិនាបិ អតីតបច្ចវេក្ខណា វដ្ដតីតិ វទន្តិ. បរិភោគេ បរិភោគេតិ ឧទកបតនដ្ឋានតោ អន្តោបវេសនេសុ និសីទនសយនេសុ ច. សតិបច្ចយតា វដ្ដតីតិ បច្ចវេក្ខណសតិយា បច្ចយត្តំ លទ្ធុំ វដ្ដតិ. បដិគ្គហណេ ច បរិភោគេ ច បច្ចវេក្ខណាសតិ អវស្សំ លទ្ធព្ពាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘សតិំ កត្វា’តិអាទិ. កេចិ បន ‘សតិបច្ចយតា បច្ចយេ សតិ ភេសជ្ជបរិភោគស្ស ការណេ សតី’តិ ឯវម្បិ អត្ថំ វទន្តិ, តេសម្បិ បច្ចយេ សតីតិ បច្ចយសព្ភាវសល្លក្ខណេ សតីតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ ¶ បច្ចយសព្ភាវមត្តេន សីលស្ស អសុជ្ឈនតោ. បរិភោគេ អករោន្តស្សេវ អាបត្តីតិ ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរសីលស្ស ភេទោ ទស្សិតោ, ន បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្ស តស្ស អតីតបច្ចវេក្ខណាយ វិសុជ្ឈនតោ. ឯតស្មិំ បន សេសបច្ចយេសុ ច ឥណបរិភោគាទិវចនេន បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្សេវ ភេទោតិ ឯវមិមេសំ នានាករណំ វេទិតព្ព’’ន្តិ អាគតំ.

ឯតេសុ ¶ ទ្វីសុ បករណេសុ ‘‘ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ ឯត្ថ ហិយ្យោ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្តន្តិ…បេ… វទន្តីតិ អាគតំ. ឥមំ បន នយំ និស្សាយ ឥទានិ ឯកច្ចេ បណ្ឌិតា ‘‘អជ្ជបាតោ បរិភុត្តំ សាយំ បច្ចវេក្ខន្តេន អជ្ជ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្តន្តិអាទិនា អតីតវសេន បច្ចវេក្ខណា កាតព្ពា’’តិ វទន្តិ. កេចិ ‘‘ហិយ្យោ បរិភុត្តមេវ អតីតវសេន បច្ចវេក្ខណា កាតព្ពា, ន អជ្ជ បរិភុត្តំ, តំ បន បច្ចុប្បន្នវសេន បច្ចវេក្ខណាយេវា’’តិ វទន្តិ. តត្ថ មូលវចនេ ឯវំ វិចារណា កាតព្ពា. កថំ? ឥទំ ហិយ្យោត្យាទិវចនំ សុត្តំ វា សុត្តានុលោមំ វា អាចរិយវាទោ វា អត្តនោមតិ វាតិ. តត្ថ ន តាវ សុត្តំ ហោតិ ‘‘សុត្តំ នាម សកលេ វិនយបិដកេ បាឡី’’តិ វុត្តត្តា ឥមស្ស ច វចនស្ស ន បាឡិភូតត្តា. ន ច សុត្តានុលោមំ ‘‘សុត្តានុលោមំ នាម ចត្តារោ មហាបទេសា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) វុត្តត្តា ឥមស្ស ច មហាបទេសភាវាភាវតោ. ន ច អាចរិយវាទោ ‘‘អាចរិយវាទោ នាម ធម្មសង្គាហកេហិ បញ្ចហិ អរហន្តសតេហិ ឋបិតា បាឡិវិនិមុត្តា ឱក្កន្តវិនិច្ឆយប្បវត្តា អដ្ឋកថាតន្តី’’តិ វចនតោ ឥមស្ស ច អដ្ឋកថាបាឋភាវាភាវតោ. ន ច អត្តនោមតិ ‘‘អត្តនោមតិ នាម សុត្តសុត្តានុលោមអាចរិយវាទេ មុញ្ចិត្វា អនុមានេន អត្តនោ ពុទ្ធិយា នយគ្គាហេន ឧបដ្ឋិតាការកថនំ, អបិច សុត្តន្តាភិធម្មវិនយដ្ឋកថាសុ អាគតោ សព្ពោបិ ¶ ថេរវាទោ អត្តនោមតិ នាមា’’តិ វុត្តត្តា ឥមស្ស ច អដ្ឋកថាសុ អាគតត្ថេរវាទភាវាភាវតោ.

ឥតិ –

‘‘ចតុព្ពិធញ្ហិ វិនយំ, មហាថេរា មហិទ្ធិកា;

នីហរិត្វា បកាសេសុំ, ធម្មសង្គាហកា បុរា’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) –

វុត្តេសុ ចតុព្ពិធវិនយេសុ អនន្តោគធត្តា ឥទំ វចនំ វិចារេតព្ពំ. តេន វុត្តំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៨៥) ដីកាចរិយេន ‘‘តំ វីមំសិតព្ព’’ន្តិ. អថ វា ‘‘នយគ្គាហេន ឧបដ្ឋិតាការកថន’’ន្តិ ឥមិនា លក្ខណេន តេសំ តេសំ អាចរិយានំ ឧបដ្ឋិតាការវសេន កថនំ អត្តនោមតិ សិយា, ឯវម្បិ វិចារេតព្ពមេវ. ‘‘អត្តនោមតិ អាចរិយវាទេ ឱតារេតព្ពា. សចេ តត្ថ ឱតរតិ ចេវ សមេតិ ច, គហេតព្ពា. សចេ នេវ ឱតរតិ ន សមេតិ, ន គហេតព្ពា. អយញ្ហិ អត្តនោមតិ នាម សព្ពទុព្ពលា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) វចនតោ ឥមស្ស ច វចនស្ស ¶ អដ្ឋកថាវចនេ អនោតរណតោ អប្បវិសនតោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចស្ស អប្បច្ចវេក្ខតោវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ.

អបរោ នយោ – កិំ ឥទំ វចនំ បាឡិវចនំ វា អដ្ឋកថាវចនំ វា ដីកាវចនំ វា គន្ថន្តរវចនំ វាតិ. តត្ថ ន តាវ បាឡិវចនំ, ន អដ្ឋកថាវចនំ, ន គន្ថន្តរវចនំ, អថ ខោ ដីកាវចនន្តិ. ហោតុ ដីកាវចនំ, សកវចនំ វា បរវចនំ វា អធិប្បេតវចនំ វា អនធិប្បេតវចនំ វាតិ. តត្ថ ន សកវចនំ ហោតិ, អថ ខោ បរវចនំ. តេនាហ ‘‘វទន្តី’’តិ. ន ដីកាចរិយេន អធិប្បេតវចនំ ហោតិ, អថ ខោ អនធិប្បេតវចនំ. តេនាហ ‘‘តំ វីមំសិតព្ព’’ន្តិ. តេហិ បន អាចរិយេហិ អតីតបរិភោគបច្ចវេក្ខណាតិ ឥទំ ¶ អតីតបអភោគវសេន បច្ចវេក្ខណា អតីតបរិភោគបច្ចវេក្ខណាតិ បរិកប្បេត្វា អតីតវាចកេន សទ្ទេន យោជេត្វា កតំ ភវេយ្យ. អតីតេ បរិភោគោ អតីតបរិភោគោ, អតីតបរិភោគស្ស បច្ចវេក្ខណា អតីតបរិភោគបច្ចវេក្ខណាតិ ឯវំ បន កតេ អតីតបរិភោគស្ស បច្ចុប្បន្នសមីបត្តា បច្ចុប្បន្នវាចកេន សទ្ទេន កថនំ ហោតិ យថា តំ នគរតោ អាគន្ត្វា និសិន្នំ បុរិសំ ‘‘កុតោ អាគច្ឆសី’’តិ វុត្តេ ‘‘នគរតោ អាគច្ឆាមី’’តិ បច្ចុប្បន្នវាចកសទ្ទេន កថនំ.

វិនយសុត្តន្តវិសុទ្ធិមគ្គាទីសុ (ម. និ. ១.២៣; វិសុទ្ធិ. ១.១៨) ច ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវតី’’តិ វត្តមានវចនេនេវ បាឋោ ហោតិ, ន អតីតវចនេន, អតីតបរិភោគោតិ ច ឥមស្មិំយេវ ទិវសេ បច្ឆាភត្តាទិកាលំ ឧបាទាយ បុរេភត្តាទីសុ បរិភោគោ ឥច្ឆិតព្ពោ, ន ហិយ្យោ បរិភោគោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? អដ្ឋកថាបមាណេន. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៥) ‘‘បិណ្ឌបាតោ អាលោបេ អាលោបេ, តថា អសក្កោន្តេន បុរេភត្តបច្ឆាភត្តបុរិមយាមបច្ឆិមយាមេសុ. សចស្ស អប្បច្ចវេក្ខតោវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ. ឯតេន បិណ្ឌបាតំ អាលោបេ អាលោបេ បច្ចវេក្ខន្តោ ភោជនកិរិយាយ អបរិនិដ្ឋិតត្តា មុខ្យតោ បច្ចុប្បន្នបច្ចវេក្ខណា ហោតិ, បុរេភត្តាទីសុ ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ បច្ចវេក្ខន្តោ ភោជនកិរិយាយ បរិនិដ្ឋិតត្តា អតីតបច្ចវេក្ខណា ហោតីតិ ទស្សេតិ. សា បន បច្ចុប្បន្នសមីបត្តា វត្តមានវចនេន វិធីយតិ. យទិ ហិ ហិយ្យោ បរិភុត្តានិ អតីតបច្ចវេក្ខណេន បច្ចវេក្ខិតព្ពានិ សិយុំ, អតីតទុតិយទិវសតតិយទិវសាទិមាសសំវច្ឆរាទិបរិភុត្តានិបិ បច្ចវេក្ខិតព្ពានិ សិយុំ, ឯវញ្ច សតិ យថាវុត្តអដ្ឋកថាវចនំ និរត្ថកំ សិយា, តស្មា អដ្ឋកថាវចនមេវ បមាណំ កាតព្ពំ. យថាហ –

‘‘ពុទ្ធេន ¶ ¶ ធម្មោ វិនយោ ច វុត្តោ;

យោ តស្ស បុត្តេហិ តថេវ ញាតោ;

សោ យេហិ តេសំ មតិមច្ចជន្តា;

យស្មា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសុ.

‘‘តស្មា ហិ យំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ;

តំ វជ្ជយិត្វាន បមាទលេខំ;

សព្ពម្បិ សិក្ខាសុ សគារវានំ;

យស្មា បមាណំ ឥធ បណ្ឌិតាន’’ន្តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.គន្ថារម្ភកថា);

យស្មា ច សព្ពាសវសុត្តាទីសុ (ម. និ. ១.២៣) ភគវតា ទេសិតកាលេ ភិក្ខុកត្តុកត្តា នាមយោគត្តា វត្តមានបឋមបុរិសវសេន ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវតី’’តិ ទេសិតា, តទនុករណេន ភិក្ខូនំ បច្ចវេក្ខណកាលេ អត្តកត្តុកត្តា អម្ហយោគត្តា វត្តមានឧត្តមបុរិសវសេន ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវាមី’’តិ បច្ចវេក្ខិតព្ពា ហោតិ, ‘‘សីតស្ស បដិឃាតាយា’’តិអាទីនិ តទត្ថសម្បទានបទានិ ច ‘‘បដិសេវតិ, បដិសេវាមី’’តិ វុត្តបដិសេវនកិរិយាយមេវ សម្ពន្ធិតព្ពានិ ហោន្តិ, តានិ ច កិរិយាបទានិ បច្ចុប្បន្នវសេន វា បច្ចុប្បន្នសមីបអតីតវសេន វា វត្តមានវិភត្តិយុត្តានិ ហោន្តិ, តស្មា បច្ចុប្បន្នបរិភុត្តានំ វា អតីតបរិភុត្តានំ វា បច្ចយានំ បច្ចវេក្ខណកាលេ ‘‘បដិសេវាមី’’តិ វចនំ ភគវតោ វចនស្ស អនុគតត្តា ឧបបន្នមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អនុវចនេបិ ឯវំ វិចារណា កាតព្ពា – ‘‘អជ្ជ បាតោ បរិភុត្តំ សាយំ បច្ចវេក្ខន្តេន អជ្ជ យំ មយា ចីវរំ បរិភុត្តន្តិអាទិនា អតីតវសេន បច្ចវេក្ខណា កាតព្ពា’’តិ យេ វទន្តិ, តេ ឯវំ បុច្ឆិតព្ពា – កិំ ភវន្តោ ភគវតា អតីតបរិភុត្តេសុ អតីតវសេន បច្ចវេក្ខណា ទេសិតាតិ? ន ទេសិតា. កថំ ទេសិតាតិ? ‘‘បច្ចវេក្ខតី’’តិ បច្ចុប្បន្នវសេនេវ ¶ ទេសិតាតិ. កិំ ភោន្តោ ភគវតោ កាលេ អតីតបរិភុត្តេសុ បច្ចវេក្ខណា នត្ថីតិ? អត្ថិ. អថ កស្មា ភគវតា បច្ចុប្បន្នវសេនេវ បច្ចវេក្ខណា ទេសិតាតិ? បច្ចុប្បន្នសមីបវសេន វា សាមញ្ញវសេន វា ទេសិតាតិ. ឯវំ សន្តេ ភគវតោ អនុករណេន ឥទានិបិ ¶ អតីតបរិភុត្តានំ បច្ចយានំ បច្ចុប្បន្នវសេន បច្ចវេក្ខណា កាតព្ពាតិ. យេ បន ឯវំ វទន្តិ ‘‘ហិយ្យោ បរិភុត្តានមេវ អតីតបច្ចវេក្ខណា កាតព្ពា, ន អជ្ជ បរិភុត្តានំ, តេសំ បន បច្ចុប្បន្នបច្ចវេក្ខណាយេវា’’តិ, តេ ឯវំ វត្តព្ពា – កិំ ភោន្តោ យថា តុម្ហេ វទន្តិ, ឯវំ បាឡិយំ អត្ថីតិ? នត្ថិ. អដ្ឋកថាយំ អត្ថីតិ? នត្ថិ. ឯវំ សន្តេ សាដ្ឋកថេសុ តេបិដកេសុ ពុទ្ធវចនេសុ អសំវិជ្ជមានំ តុម្ហាកំ វចនំ កថំ បច្ចេតព្ពន្តិ? អាចរិយបរម្បរាវសេន. ហោតុ តុម្ហាកំ អាចរិយលទ្ធិវសេន កថនំ, កាលោ នាម តិវិធោ អតីតោ អនាគតោ បច្ចុប្បន្នោតិ. តត្ថ បរិនិដ្ឋិតកិរិយា អតីតោ នាម, អភិមុខកិរិយា អនាគតោ នាម, អារទ្ធអនិដ្ឋិតកិរិយា បច្ចុប្បន្នោ នាម. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘អារទ្ធានិដ្ឋិតោ ភាវោ, បច្ចុប្បន្នោ សុនិដ្ឋិតោ;

អតីតានាគតុប្បាទ-មប្បត្តាភិមុខា កិរិយា’’តិ.

តត្ថ អជ្ជ វា ហោតុ ហិយ្យោ វា តតោ បុព្ពេ វា, បរិភុត្តបច្ចយោ សុបរិនិដ្ឋិតភុញ្ជនកិរិយត្តា អតីតោ នាម. តត្ថ ហិយ្យោ វា តតោ បុព្ពេ វា បរិភុត្តបច្ចយោ អតិក្កន្តអរុណុគ្គមនត្តា ន បច្ចវេក្ខណារហោ, បច្ចវេក្ខិតោបិ អប្បច្ចវេក្ខិតោយេវ ហោតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចស្ស អប្បច្ចវេក្ខតោវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, ឥណបរិភោគដ្ឋានេ តិដ្ឋតី’’តិ. អជ្ជេវ បន ចីវរញ្ច សេនាសនញ្ច បរិភោគេ បរិភោគេ, បិណ្ឌបាតំ អាលោបេ អាលោបេ, ភេសជ្ជំ បដិគ្គហណេ បរិភោគេ ច ¶ បច្ចវេក្ខតោ អបរិនិដ្ឋិតភុញ្ជនកិរិយត្តា បច្ចុប្បន្នបរិភុត្តបច្ចវេក្ខណា នាម ហោតិ. បុរេ បរិភុត្តំ តតោ បច្ឆា ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ បច្ចវេក្ខតោ សុបរិនិដ្ឋិតភុញ្ជនកិរិយត្តា អតីតបរិភុត្តបច្ចវេក្ខណា នាម ហោតិ. ឯត្តកំ បច្ចវេក្ខណាយ ខេត្តំ, ន តតោ បុព្ពេ បច្ឆា វា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សីលវតោ អប្បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ ឥណបរិភោគោ នាម. តស្មា ចីវរំ បរិភោគេ បរិភោគេ…បេ… ភេសជ្ជស្ស បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ សតិបច្ចយតា វដ្ដតី’’តិ, តស្មា ហិយ្យោ បរិភុត្តស្ស ឥណបរិភោគត្តា តំ អនាមសិត្វា អជ្ជ បរិភុត្តេសុ អតីតបច្ចុប្បន្នេសុ ភគវតោ វចនស្ស អនុករណេន វត្តមានវិភត្តិយុត្តេន ‘‘បដិសេវាមី’’តិ កិរិយាបទេន បច្ចវេក្ខណា សូបបន្នា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពា. ឦទិសបច្ចវេក្ខណមេវ សន្ធាយ វិមតិវិនោទនិយាទីសុ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៨៥) ‘‘បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្ស អតីតបច្ចវេក្ខណាយ វិសុជ្ឈនតោ’’តិ វុត្តំ.

ឯវំ ¶ បច្ចយសន្និស្សិតសីលស្ស សុទ្ធិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេនេវ បសង្គេន សព្ពាបិ សុទ្ធិយោ ទស្សេតុំ ‘‘ចតុព្ពិធា ហិ សុទ្ធី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សុជ្ឈតិ ឯតាយាតិ សុទ្ធិ, យថាធម្មំ ទេសនាវ សុទ្ធិ ទេសនាសុទ្ធិ. វុដ្ឋានស្សបិ ចេត្ថ ទេសនាយ ឯវ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ឆិន្នមូលាបត្តីនំ បន អភិក្ខុតាបដិញ្ញាយេវ ទេសនា. អធិដ្ឋានវិសិដ្ឋោ សំវរោវ សុទ្ធិ សំវរសុទ្ធិ. ធម្មេន សមេន បច្ចយានំ បរិយេដ្ឋិ ឯវ សុទ្ធិ បរិយេដ្ឋិសុទ្ធិ. ចតូសុ បច្ចយេសុ វុត្តវិធិនា បច្ចវេក្ខណាវ សុទ្ធិ បច្ចវេក្ខណសុទ្ធិ. ឯស តាវ សុទ្ធីសុ សមាសនយោ. សុទ្ធិមន្តេសុ សីលេសុ បន ទេសនា សុទ្ធិ ឯតស្សាតិ ទេសនាសុទ្ធិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ន បុនេវំ ករិស្សាមីតិ ឯត្ថ ឯវន្តិ សំវរភេទំ សន្ធាយាហ. បហាយាតិ ¶ វជ្ជេត្វា, អកត្វាតិ អត្ថោ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘សុជ្ឈតិ ទេសនាទីហិ, សោធីយតីតិ វា សុទ្ធិ, ចតុព្ពិធសីលំ. តេនាហ ‘ទេសនាយ សុជ្ឈនតោ’តិអាទិ. ឯត្ថ ទេសនាគ្គហណេន វុដ្ឋានម្បិ ឆិន្នមូលានំ អភិក្ខុតាបដិញ្ញាបិ សង្គហិតា. ឆិន្នមូលាបត្តីនម្បិ ហិ បារាជិកាបត្តិវុដ្ឋានេន ហេដ្ឋាបរិរក្ខិតំ ភិក្ខុសីលំ វិសុទ្ធំ នាម ហោតិ. តេន តេសំ មគ្គបដិលាភោបិ សម្បជ្ជតី’’តិ វុត្តំ.

តត្ថ ទេសីយតិ ឧច្ចារីយតីតិ ទេសនា, ទិសី ឧច្ចារណេតិ ធាតុ, ទេសីយតិ ញាបីយតិ ឯតាយាតិ វា ទេសនា, ទិស បេក្ខនេតិ ធាតុ. ឧភយថាបិ វិរតិបធានកុសលចិត្តសមុដ្ឋិតោ ទេសនាវចីភេទសទ្ទោ. សំវរណំ សំវរោ, សំ-បុព្ព វរ សំវរណេតិ ធាតុ, សតិបធានោ ចិត្តុប្បាទោ. បរិយេសនា បរិយេដ្ឋិ, បរិ-បុព្ព ឥស បរិយេសនេតិ ធាតុ, វីរិយបធានោ ចិត្តុប្បាទោ. បដិ បុនប្បុនំ ឱគាហេត្វា ឥក្ខនា បច្ចវេក្ខណា, បដិ-បុព្ព អវ-បុព្ព ឥក្ខ ទស្សនង្កេសូតិ ធាតុ, បញ្ញាបធានោ ចិត្តុប្បាទោ. តេសុ ទេសនាយ វចីភេទសទ្ទភាវតោ វចីភេទំ កាតុំ អសក្កោន្តស្ស ច ទុតិយកំ អលភន្តស្ស ច ន សម្បជ្ជតិ, សេសា បន ចិត្តុប្បាទមត្តភាវតោ វចីភេទំ កាតុំ អសក្កោន្តស្សបិ ទុតិយកំ អលភន្តស្សបិ សម្បជ្ជន្តិ ឯវ, តស្មា គិលានាទិកាលេសុ បច្ចវេក្ខណាបាឋំ បឋិតុមសក្កោន្តេនបិ អត្ថំ មនសិ កត្វា ចិត្តេនេវ បច្ចវេក្ខណា កាតព្ពាតិ.

ទាតព្ពដ្ឋេន ទាយំ, តំ អាទិយន្តីតិ ទាយាទា, អននុញ្ញាតេសុ សព្ពេន សព្ពំ បរិភោគាភាវតោ អនុញ្ញាតេសុយេវ ច បរិភោគសព្ភាវភាវតោ ភិក្ខូហិ បរិភុញ្ជិតព្ពបច្ចយា ភគវតោ សន្តកា. ធម្មទាយាទសុត្តញ្ចេត្ថ សាធកន្តិ ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថ, មា អាមិសទាយាទា ¶ , អត្ថិ មេ តុម្ហេសុ អនុកម្បា, កិន្តិ មេ សាវកា ធម្មទាយាទា ភវេយ្យុំ, នោ អាមិសទាយាទា’’តិ ឯវំ បវត្តំ ធម្មទាយាទសុត្តញ្ច ¶ (ម. និ. ១.២៩) ឯត្ថ ឯតស្មិំ អត្ថេ សាធកំ. អវីតរាគានំ តណ្ហាវសីកតាយ បច្ចយបរិភោគេ សាមិភាវោ នត្ថិ, តទភាវេន វីតរាគានំ តត្ថ សាមិភាវោ យថារុចិ បរិភោគសព្ភាវតោ. តថា ហិ តេ បដិកូលម្បិ អប្បដិកូលាការេន អប្បដិកូលម្បិ បដិកូលាការេន តទុភយម្បិ វជ្ជេត្វា អជ្ឈុបេក្ខណាការេន បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តិ, ទាយកានញ្ច មនោរថំ បរិបូរេន្តិ. តេនាហ ‘‘តេ ហិ តណ្ហាយ ទាសព្យំ អតីតត្តា សាមិនោ ហុត្វា បរិភុញ្ជន្តី’’តិ. យោ បនាយំ សីលវតោ បុថុជ្ជនស្ស បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ, សោ ឥណបរិភោគស្ស បច្ចនីកត្តា អានណ្យបរិភោគោ នាម ហោតិ. យថា បន ឥណាយិកោ អត្តនោ រុចិយា ឥច្ឆិតំ ទេសំ គន្តុំ ន លភតិ, ឯវំ ឥណបរិភោគយុត្តោ លោកតោ និស្សរិតុំ ន លភតីតិ តប្បដិបក្ខត្តា សីលវតោ បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ អានណ្យបរិភោគោតិ វុច្ចតិ, តស្មា និប្បរិយាយតោ ចតុបរិភោគវិនិមុត្តោ វិសុំយេវាយំ បរិភោគោតិ វេទិតព្ពោ, សោ ឥធ វិសុំ ន វុត្តោ, ទាយជ្ជបរិភោគេយេវ វា សង្គហំ គច្ឆតីតិ. សីលវាបិ ហិ ឥមាយ សិក្ខាយ សមន្នាគតត្តា សេក្ខោត្វេវ វុច្ចតិ.

សព្ពេសន្តិ អរិយានំ បុថុជ្ជនានញ្ច. កថំ បុថុជ្ជនានំ ឥមេ បរិភោគា សម្ភវន្តីតិ? ឧបចារវសេន. យោ ហិ បុថុជ្ជនស្សបិ សល្លេខបដិបត្តិយំ ឋិតស្ស បច្ចយគេធំ បហាយ តត្ថ អនុបលិត្តេន ចិត្តេន បរិភោគោ, សោ សាមិបរិភោគោ វិយ ហោតិ. សីលវតោ បន បច្ចវេក្ខិតបរិភោគោ ទាយជ្ជបរិភោគោ វិយ ហោតិ ទាយកានំ មនោរថស្សាវិរាធនតោ. តេន វុត្តំ ‘‘ទាយជ្ជបរិភោគេយេវ វា សង្គហំ គច្ឆតី’’តិ. កល្យាណបុថុជ្ជនស្ស បរិភោគេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ ¶ តស្ស សេក្ខសង្គហតោ. សេក្ខសុត្ត ញ្ហេតស្ស (អ. និ. ៣.៨៦) អត្ថស្ស សាធកំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៨៥) បន ‘‘ទាតព្ពដ្ឋេន ទាយំ, តំ អាទិយន្តីតិ ទាយាទា. សត្តន្នំ សេក្ខានន្តិ ឯត្ថ កល្យាណបុថុជ្ជនាបិ សង្គហិតា តេសំ អានណ្យបរិភោគស្ស ទាយជ្ជបរិភោគេ សង្គហិតត្តាតិ វេទិតព្ពំ. ធម្មទាយាទសុត្តន្តិ ‘‘ធម្មទាយាទា មេ, ភិក្ខវេ, ភវថ, មា អាមិសទាយាទា’’តិអាទិនា បវត្តំ សុត្តំ (ម. និ. ១.២៩). តត្ថ ‘‘មា មេ អាមិសទាយាទាតិ ឯវំ មេ-សទ្ទំ អានេត្វា អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឯវញ្ហិ យថាវុត្តត្ថសាធកំ ¶ ហោតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថ មេ មម អាមិសទាយាទា ចតុបច្ចយភុញ្ជកាតិ ភគវតោ សម្ពន្ធភូតស្ស សម្ពន្ធីភូតា បច្ចយា វុត្តា, តស្មា ទាយកេហិ ទិន្នាបិ បច្ចយា ភគវតា អនុញ្ញាតត្តា ភគវតោ បច្ចយាយេវ ហោន្តីតិ ឯតស្ស អត្ថស្ស ធម្មទាយាទសុត្តំ សាធកំ ហោតីតិ អត្ថោតិ វុត្តំ.

លជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគោ នាម លជ្ជិស្ស សន្តកំ គហេត្វា បរិភោគោ. អលជ្ជិនា សទ្ធិន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អាទិតោ បដ្ឋាយ ហិ អលជ្ជី នាម នត្ថីតិ ឥមិនា ទិដ្ឋទិដ្ឋេសុយេវ អាសង្កា ន កាតព្ពាតិ ទស្សេតិ. អត្តនោ ភារភូតា សទ្ធិវិហារិកាទយោ. តេបិ និវារេតព្ពាតិ យោ បស្សតិ, តេន និវារេតព្ពាតិ បាឋោ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘យោបិ អត្តនោ ភារភូតេន អលជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគំ ករោតិ, សោបិ និវារេតព្ពោ’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, តថាបិ អត្ថតោ ឧភយថាបិ យុជ្ជតិ. អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកាទយោបិ អលជ្ជិភាវតោ និវារេតព្ពា. អលជ្ជីហិ សទ្ធិវិហារិកាទីហិ ឯកសម្ភោគំ ករោន្តា អញ្ញេបិ និវារេតព្ពាវ. សចេ ន ¶ ឱរមតិ, អយម្បិ អលជ្ជីយេវ ហោតីតិ ឯត្ថ ឯវំ និវារិតោ សោ បុគ្គលោ អលជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគតោ ឱរមតិ វិរមតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ ឱរមតិ, អយម្បិ អលជ្ជីយេវ ហោតិ, តេន សទ្ធិំ បរិភោគំ ករោន្តោ សោបិ អលជ្ជីយេវ ហោតីតិ អត្ថោ. តេន វុត្តំ ‘‘ឯវំ ឯកោ អលជ្ជី អលជ្ជិសតម្បិ ករោតី’’តិ. អធម្មិយោតិ អនេសនាទីហិ ឧប្បន្នោ. ធម្មិយោតិ ភិក្ខាចរិយាទីហិ ឧប្បន្នោ. សង្ឃស្សេវ ទេតីតិ ភត្តំ អគ្គហេត្វា អត្តនា លទ្ធសលាកំយេវ ទេតិ.

វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘លជ្ជិនា សទ្ធិំ បរិភោគោតិ ធម្មាមិសវសេន មិស្សីភាវោ. អលជ្ជិនា សទ្ធិន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អាទិតោ បដ្ឋាយ ហិ អលជ្ជី នាម នត្ថីតិ ឥមិនា ទិដ្ឋទិដ្ឋេសុ អាសង្កា នាម ន កាតព្ពា, ទិដ្ឋសុតាទិការណេ សតិ ឯវ កាតព្ពាតិ ទស្សេតិ. អត្តនោ ភារភូតា សទ្ធិវិហារិកាទយោ. សចេ ន ឱរមតីតិ អគតិគមនវសេន ធម្មាមិសបរិភោគតោ ន ឱរមតិ. អាបត្តិ នាម នត្ថីតិ ឥទំ អលជ្ជីនំ ធម្មេនុប្បន្នបច្ចយំ ធម្មកម្មញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. តេសម្បិ ហិ កុលទូសនាទិសមុប្បន្នំ បច្ចយំ បរិភុញ្ជន្តានំ វគ្គកម្មាទីនិ ករោន្តានញ្ច អាបត្តិ ឯវ. ‘ធម្មិយាធម្មិយបរិភោគោ បច្ចយវសេនេវ វេទិតព្ពោ’តិ វុត្តត្តា ហេដ្ឋា លជ្ជិបរិភោគាលជ្ជិបរិភោគា បច្ចយវសេន ឯកកម្មាទិវសេន ច វុត្តា ឯវាតិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦) ចោទកចុទិតកភាវេ ឋិតា ទ្វេ អលជ្ជិនោ ធម្មបរិភោគម្បិ សន្ធាយ ‘ឯកសម្ភោគបរិភោគា ហុត្វា ជីវថា’តិ ¶ វុត្តា តេសំ អញ្ញមញ្ញំ ធម្មាមិសាបរិភោគេ វិរោធាភាវា. លជ្ជីនមេវ ហិ អលជ្ជិនា សហ តទុភយបរិភោគោ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

សចេ ¶ បន លជ្ជី អលជ្ជិំ បគ្គណ្ហាតិ…បេ… អន្តរធាបេតីតិ ឯត្ថ កេវលំ បគ្គណ្ហិតុកាមតាយ ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, ធម្មស្ស បន សាសនស្ស សោតូនញ្ច អនុគ្គហត្ថាយ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. បុរិមនយេន ‘‘សោ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា ឥមស្ស អាបត្តិយេវាតិ វទន្តិ. ឧទ្ទេសគ្គហណាទិនា ធម្មស្ស បរិភោគោ ធម្មបរិភោគោ. ធម្មានុគ្គហេន គណ្ហន្តស្ស អាបត្តិយា អភាវេបិ ថេរោ តស្ស អលជ្ជិភាវំយេវ សន្ធាយ ‘‘បាបោ កិរាយ’’ន្តិអាទិមាហ. តស្ស បន សន្តិកេតិ មហារក្ខិតត្ថេរស្ស សន្តិកេ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៨៥) បន ឥមស្មិំ ឋានេ វិត្ថារតោ វិនិច្ឆិតំ. កថំ? ធម្មបរិភោគោតិ ‘‘ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ’’តិអាទិនា វុត្តសំវាសោ ចេវ និស្សយគ្គហណាទិកោ សព្ពោ និរាមិសបរិភោគោ ច វេទិតព្ពោ. ‘‘ន សោ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា លជ្ជិនោ អលជ្ជិបគ្គហេ អាបត្តីតិ វេទិតព្ពំ. ឥតរោបីតិ លជ្ជីបិ. តស្សាបិ អត្តានំ បគ្គណ្ហន្តស្ស អលជ្ជិនោ, ឥមិនា ច លជ្ជិនោ វណ្ណភណនាទិលាភំ បដិច្ច អាមិសគរុកតាយ វា គេហស្សិតបេមេន វា តំ អលជ្ជិំ បគ្គណ្ហន្តោ លជ្ជី សាសនំ អន្តរធាបេតិ នាមាតិ ទស្សេតិ. ឯវំ គហដ្ឋាទីសុ ឧបត្ថម្ភិតោ អលជ្ជី ពលំ លភិត្វា បេសលេ អភិភវិត្វា ន ចិរស្សេវ សាសនំ ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ ករោតីតិ.

ធម្មបរិភោគោបិ តត្ថ វដ្ដតីតិ ឥមិនា អាមិសបរិភោគតោ ធម្មបរិភោគោវ គរុកោ, តស្មា អតិវិយ អលជ្ជីវិវេកេន កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ. ‘‘ធម្មានុគ្គហេន ឧគ្គណ្ហិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា អលជ្ជុស្សន្នតាយសាសនេ ឱសក្កន្តេ, លជ្ជីសុ ច អប្បហោន្តេសុ អលជ្ជិំ បកតត្តំ គណបូរកំ គហេត្វា ឧបសម្បទាទិករណេន ចេវ កេចិ អលជ្ជិនោ ធម្មាមិសបរិភោគេន ¶ សង្គហេត្វា សេសាលជ្ជិគណស្ស និគ្គហេន ច សាសនំ បគ្គណ្ហិតុម្បិ វដ្ដតិ ឯវ.

កេចិ បន ‘‘កោដិយំ ឋិតោ គន្ថោតិ វុត្តត្តា គន្ថបរិយាបុណនមេវ ធម្មបរិភោគោ, ន ឯកកម្មាទិ, តស្មា អលជ្ជីហិ សទ្ធិំ ឧបោសថាទិកំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, អាបត្តិ នត្ថី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ, ឯកកម្មាទីសុ ពហូសុ ធម្មបរិភោគេសុ អលជ្ជិនាបិ សទ្ធិំ កត្តព្ពាវត្ថាយត្តំ ¶ ធម្មបរិភោគំ ទស្សេតុំ ឥធ និទស្សនវសេន គន្ថស្សេវ សមុទ្ធដត្តា. ន ហិ ឯកកម្មាទិកោ វិធិ ធម្មបរិភោគោ ន ហោតីតិ សក្កា វត្តុំ អនាមិសត្តា ធម្មាមិសេសុ អបរិយាបន្នស្ស ច កស្សចិ អភាវា. តេនេវ អដ្ឋសាលិនិយំ ធម្មបដិសន្ថារកថាយំ (ធ. ស. អដ្ឋ. ១៣៥១) ‘‘កម្មដ្ឋានំ កថេតព្ពំ, ធម្មោ វាចេតព្ពោ…បេ… អព្ភានវុដ្ឋានមានត្តបរិវាសា ទាតព្ពា, បព្ពជ្ជារហោ បព្ពាជេតព្ពោ, ឧបសម្បទារហោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ…បេ… អយំ ធម្មបដិសន្ថារោ នាមា’’តិ ឯវំ សង្ឃកម្មាទិបិ ធម្មកោដ្ឋាសេ ទស្សិតំ. តេសុ បន ធម្មកោដ្ឋាសេសុ យំ គណបូរកាទិវសេន អលជ្ជិនោ អបេក្ខិត្វា ឧបោសថាទិ វា តេសំ សន្តិកា ធម្មុគ្គហណនិស្សយគ្គហណាទិ វា ករីយតិ, តំ ធម្មោ ចេវ បរិភោគោ ចាតិ ធម្មបរិភោគោតិ វុច្ចតិ, ឯតំ តថារូបបច្ចយំ វិនា កាតុំ ន វដ្ដតិ, ករោន្តស្ស អលជ្ជិបរិភោគោ ច ហោតិ ទុក្កដញ្ច. យំ បន អលជ្ជិសតំ អនបេក្ខិត្វា តជ្ជនីយាទិនិគ្គហកម្មំ វា បរិវាសាទិឧបការកម្មំ វា ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទានាទិ វា ករីយតិ, តំ ធម្មោ ឯវ, នោ បរិភោគោ, ឯតំ អនុរូបានំ កាតុំ វដ្ដតិ, អាមិសទានេ វិយ អាបត្តិ នត្ថិ. និស្សយទានម្បិ តេរសសម្មុតិទានាទិ ច វត្តបដិបត្តិសាទិយនាទិបរិភោគស្សបិ ហេតុត្តា ន វដ្ដតិ.

យោ បន មហាអលជ្ជី ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុសាសនំ ករោតិ, តស្ស សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ឧបសម្បទាទិ ឧបការកម្មម្បិ ឧគ្គហបរិបុច្ឆាទានាទិ ¶ ច កាតុំ ន វដ្ដតិ, អាបត្តិ ឯវ ហោតិ, និគ្គហកម្មមេវ កាតព្ពំ. តេនេវ អលជ្ជិបគ្គហោបិ បដិក្ខិត្តោ. ធម្មាមិសបរិភោគវិវជ្ជនេនបិ ហិ ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហោវ អធិប្បេតោ, សោ ច បេសលានំ ផាសុវិហារសទ្ធម្មដ្ឋិតិវិនយានុគ្គហាទិអត្ថាយ ឯតទត្ថត្តា សិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា, តស្មា យំ យំ ទុម្មង្កូនំ ឧបត្ថម្ភាយ, បេសលានំ អផាសុវិហារាយ, សទ្ធម្មបរិហានាទិអត្ថាយ ហោតិ, តំ សព្ពម្បិ បរិភោគោ វា ហោតុ អបរិភោគោ វា កាតុំ ន វដ្ដតិ, ឯវំ ករោន្តា សាសនំ អន្តរធាបេន្តិ, អាបត្តិញ្ច អាបជ្ជន្តិ, ធម្មាមិសបរិភោគេសុ ចេត្ថ អលជ្ជីហិ ឯកកម្មាទិធម្មបរិភោគោ ឯវ បេសលានំ អផាសុវិហារាយ សទ្ធម្មបរិហានាទិអត្ថាយ ហោតិ, ន តថា អាមិសបរិភោគោ. ន ហិ អលជ្ជីនំ បច្ចយបរិភោគមត្តេន បេសលានំ អផាសុវិហារាទិ ហោតិ, យថាវុត្តធម្មបរិភោគេន បន ហោតិ. តប្បរិវជ្ជនេន ច ផាសុវិហារាទយោ. តថា ហិ កតសិក្ខាបទវីតិក្កមា អលជ្ជិបុគ្គលា ឧបោសថាទីសុ បវិដ្ឋា ‘‘តុម្ហេ កាយទ្វារេ ចេវ វចីទ្វារេ ច វីតិក្កមំ ករោថា’’តិអាទិនា ភិក្ខូហិ វត្តព្ពា ហោន្តិ. យថា វិនយញ្ច អតិដ្ឋន្តា សង្ឃតោ ពហិករណាទិវសេន សុដ្ឋុ និគ្គហេតព្ពា, តថា អកត្វា តេហិ សហ សំវសន្តាបិ អលជ្ជិនោវ ហោន្តិ ¶ ‘‘ឯកោបិ អលជ្ជី អលជ្ជិសតម្បិ ករោតី’’តិអាទិវចនតោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៥). យទិ ហិ តេ ឯវំ អនិគ្គហិតា សិយុំ, សង្ឃេ កលហាទិំ វឌ្ឍេត្វា ឧបោសថាទិសាមគ្គិកម្មបដិពាហនាទិនា បេសលានំ អផាសុំ កត្វា កមេន តេ ទេវទត្តវជ្ជិបុត្តកាទយោ វិយ បរិសំ វឌ្ឍេត្វា អត្តនោ វិប្បដិបត្តិំ ធម្មតោ វិនយតោ ទីបេន្តា សង្ឃភេទាទិម្បិ កត្វា ន ចិរស្សេវ សាសនំ អន្តរធាបេយ្យុំ. តេសុ បន សង្ឃតោ ពហិករណាទិវសេន និគ្គហិតេសុ សព្ពោបិ អយំ ឧបទ្ទវោ ¶ ន ហោតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ទុស្សីលបុគ្គលេ និស្សាយ ឧបោសថោ ន តិដ្ឋតិ, បវារណា ន តិដ្ឋតិ, សង្ឃកម្មានិ ន បវត្តន្តិ, សាមគ្គី ន ហោតិ…បេ… ទុស្សីលេសុ បន និគ្គហិតេសុ សព្ពោបិ អយំ ឧបទ្ទវោ ន ហោតិ, តតោ បេសលា ភិក្ខូ ផាសុ វិហរន្តី’’តិ, តស្មា ឯកកម្មាទិធម្មបរិភោគោវ អាមិសបរិភោគតោបិ អតិវិយ អលជ្ជីវិវេកេន កាតព្ពោ, អាបត្តិករោ ច សទ្ធម្មបរិហានិហេតុត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

អបិច ‘‘ឧបោសថោ ន តិដ្ឋតិ, បវារណា ន តិដ្ឋតិ, សង្ឃកម្មានិ ន បវត្តន្តី’’តិ ឯវំ អលជ្ជីហិ សទ្ធិំ សង្ឃកម្មាករណស្ស អដ្ឋកថាយំ បកាសិតត្តាបិ ចេតំ សិជ្ឈតិ. តថា បរិវត្តលិង្គស្ស ភិក្ខុនោ ភិក្ខុនុបស្សយំ គច្ឆន្តស្ស បដិបត្តិកថាយំ ‘‘អារាធិកា ច ហោន្តិ សង្គាហិកា លជ្ជិនិយោ, តា កោបេត្វា អញ្ញត្ថ ន គន្តព្ពំ. គច្ឆតិ ចេ, គាមន្តរនទីបាររត្តិវិប្បវាសគណម្ហា ឱហីយនាបត្តីហិ ន មុច្ចតិ…បេ… អលជ្ជិនិយោ ហោន្តិ, សង្គហំ បន ករោន្តិ, តាបិ បរិច្ចជិត្វា អញ្ញត្ថ គន្តុំ លភតី’’តិ ឯវំ អលជ្ជិនីសុ ទុតិយិកាគហណាទីសុ សំវាសាបត្តិបរិហារាយ នទីបារាគមនាទិគរុកាបត្តិដ្ឋានានំ អនុញ្ញាតត្តា តតោបិ អលជ្ជិសំវាសាបត្តិ ឯវ សទ្ធម្មបរិហានិយា ហេតុភូតោ គរុកតរាតិ វិញ្ញាយតិ. ន ហិ លហុកាបត្តិដ្ឋានំ វា អនាបត្តិដ្ឋានំ វា បរិហរិតុំ គរុកាបត្តិដ្ឋានវីតិក្កមំ អាចរិយា អនុជានន្តិ. តថា អសំវាសបទស្ស អដ្ឋកថាយំ ‘‘សព្ពេហិបិ លជ្ជិបុគ្គលេហិ សមំ សិក្ខិតព្ពភាវតោ សមសិក្ខាតា នាម. ឯត្ថ យស្មា សព្ពេបិ លជ្ជិនោ ឯតេសុ កម្មាទីសុ សហ វសន្តិ, ន ឯកោបិ តតោ ពហិទ្ធា សន្ទិស្សតិ, តស្មា តានិ សព្ពានិបិ គហេត្វា ឯសោ សំវាសោ នាមា’’តិ ឯវំ លជ្ជីហេវ ឯកកម្មាទិសំវាសោ វដ្ដតីតិ បកាសិតោ.

យទិ ¶ ឯវំ កស្មា អសំវាសិកេសុ អលជ្ជី ន គហិតោតិ? នាយំ វិរោធោ, យេ គណបូរកេ កត្វា កតំ កម្មំ កុប្បតិ, តេសំ បារាជិកាទិអបកតត្តានញ្ញេវ អសំវាសិកត្តេន គហិតត្តា. អលជ្ជិនោ បន បកតត្តភូតាបិ សន្តិ, តេ ចេ គណបូរកា ហុត្វា កម្មំ សាធេន្តិ, កេវលំ ¶ កត្វា អគតិគមនេន ករោន្តានំ អាបត្តិករា ហោន្តិ សភាគាបត្តិអាបន្នា វិយ អញ្ញមញ្ញំ. យស្មា អលជ្ជិតញ្ច លជ្ជិតញ្ច បុថុជ្ជនានំ ចិត្តក្ខណបដិពទ្ធំ, ន សព្ពកាលិកំ. សញ្ចិច្ច ហិ វីតិក្កមចិត្តេ ឧប្បន្នេ អលជ្ជិនោ ‘‘ន បុន ឦទិសំ ករិស្សាមី’’តិ ចិត្តេន លជ្ជិនោ ហោន្តិ.

តេសុ ច យេ បេសលេហិ ឱវទិយមានាបិ ន ឱរមន្តិ, បុនប្បុនំ ករោន្តិ, តេ ឯវ អសំវសិតព្ពា, ន ឥតរេ លជ្ជិធម្មេ ឱក្កន្តត្តា, តស្មាបិ អលជ្ជិនោ អសំវាសិកេសុ អគណេត្វា តប្បរិវជ្ជនត្ថំ សោធេត្វាវ ឧបោសថាទិករណំ អនញ្ញាតំ. តថា ហិ ‘‘បារិសុទ្ធិំ អាយស្មន្តោ អារោចេថ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិស្សាមី’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៣៤) អបរិសុទ្ធាយ បរិសាយ ឧបោសថករណស្ស អយុត្តតា បកាសិតា, ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តិ, សោ អាវិករេយ្យ…បេ… ផាសុ ហោតី’’តិ (មហាវ. ១៣៤) ឯវំ អលជ្ជិម្បិ លជ្ជិធម្មេ បតិដ្ឋាបេត្វា ឧបោសថករណប្បការោ ច វុត្តោ, ‘‘កច្ចិត្ថ បរិសុទ្ធា…បេ… បរិសុទ្ធេត្ថាយស្មន្តោ’’តិ (បារា. ២៣៣) ច បារិសុទ្ធិឧបោសថេ ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ, ភន្តេ, បរិសុទ្ធោតិ មំ ធារេថា’’តិ (មហាវ. ១៦៨) ច ឯវំ ឧបោសថំ ករោន្តានំ បរិសុទ្ធតា ច បកាសិតា, វចនមត្តេន អនោរមន្តានញ្ច ឧបោសថបវារណដ្ឋបនវិធិ ច វុត្តោ, សព្ពថា លជ្ជិធម្មំ អនោក្កមន្តេហិ សំវាសស្ស អយុត្តតាយ និស្សយទានគ្គហណបដិក្ខេបោ, តជ្ជនីយាទិនិគ្គហកម្មករណឧក្ខេបនីយកម្មករណេន សានុវត្តកបរិសស្ស អលជ្ជិស្ស អសំវាសិកត្តបាបនវិធិ ¶ ច វុត្តោ, តស្មា យថាវុត្តេហិ សុត្តន្តនយេហិ, អដ្ឋកថាវចនេហិ ច បកតត្តេហិបិ អបកតត្តេហិបិ សព្ពេហិ អលជ្ជីហិ ឯកកម្មាទិសំវាសោ ន វដ្ដតិ, ករោន្តានំ អាបត្តិ ឯវ ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហត្ថាយេវ សព្ពសិក្ខាបទានំ បញ្ញត្តត្តាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ. តេនេវ ទុតិយសង្គីតិយំ បកតត្តាបិ អលជ្ជិនោ វជ្ជិបុត្តកា យសត្ថេរាទីហិ មហន្តេន វាយាមេន សង្ឃតោ វិយោជិតា. ន ហិ តេសុ បារាជិកាទិអសំវាសិកាបត្តិ អត្ថិ, តេហិ ទីបិតានំ ទសន្នំ វត្ថូនំ លហុកាបត្តិវិសយត្តាតិ វុត្តំ.

តស្ស សន្តិកេតិ មហារក្ខិតត្ថេរស្ស សន្តិកេ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

រូបិយាទិបដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ទ្វាទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៣. ទានលក្ខណាទិវិនិច្ឆយកថា

៦៩. ឯវំ ¶ រូបិយាទិបដិគ្គហណវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ទានវិស្សាសគ្គាហលាភបរិណាមនវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ទានវិស្សាសគ្គាហេហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ទីយតេ ទានំ, ចីវរាទិវត្ថុំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ អលោភប្បធានោ កាមាវចរកុសលកិរិយចិត្តុប្បាទោ. សសនំ សាសោ, សសុ ហិំសាយន្តិ ធាតុ, ហិំសនន្តិ អត្ថោ, វិគតោ សាសោ ឯតស្មា គាហាតិ វិស្សាសោ. គហណំ គាហោ, វិស្សាសេន គាហោ វិស្សាសគ្គាហោ. វិសេសនេ ចេត្ថ ករណវចនំ, វិស្សាសវសេន គាហោ, ន ថេយ្យចិត្តវសេនាតិ អត្ថោ. លច្ឆតេតិ លាភោ, ចីវរាទិវត្ថុ, តស្ស លាភស្ស. បរិណមិយតេ បរិណាមនំ, អញ្ញេសំ អត្ថាយ បរិណតស្ស ¶ អត្តនោ, អញ្ញស្ស វា បរិណាមនំ, ទាបនន្តិ អត្ថោ. ទានវិស្សាសគ្គាហេហិ លាភស្ស បរិណាមនន្តិ ឯត្ថ ឧទ្ទេសេ សមភិនិវិដ្ឋស្ស ‘‘ទាន’’ន្តិ បទស្ស អត្ថវិនិច្ឆយោ តាវ បឋមំ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. អត្តនោ សន្តកស្ស ចីវរាទិបរិក្ខារស្ស ទានន្តិ សម្ពន្ធោ. យស្ស កស្សចីតិ សម្បទាននិទ្ទេសោ, យស្ស កស្សចិ បដិគ្គាហកស្សាតិ អត្ថោ.

យទិទំ ‘‘ទាន’’ន្តិ វុត្តំ, តត្ថ កិំ លក្ខណន្តិ អាហ ‘‘តត្រិទំ ទានលក្ខណ’’ន្តិ. ‘‘ឥទំ តុយ្ហំ ទេមី’’តិ វទតីតិ ឥទំ តិវង្គសម្បន្នំ ទានលក្ខណំ ហោតីតិ យោជនា. តត្ថ ឥទន្តិ ទេយ្យធម្មនិទស្សនំ. តុយ្ហន្តិ បដិគ្គាហកនិទស្សនំ. ទេមីតិ ទាយកនិទស្សនំ. ទទាមីតិអាទីនិ បន បរិយាយវចនានិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ទេយ្យទាយកបដិគ្គាហកា វិយ ទានស្សា’’តិ, ‘‘តិណ្ណំ សម្មុខីភាវា កុសលំ ហោតី’’តិ ច. ‘‘វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្សា’’តិ ឥទំ បន ឯកទេសលក្ខណកថនមេវ, កិំ ឯវំ ទីយមានំ សម្មុខាយេវ ទិន្នំ ហោតិ, ឧទាហុ បរម្មុខាបីតិ អាហ ‘‘សម្មុខាបិ បរម្មុខាបិ ទិន្នំយេវ ហោតី’’តិ. តុយ្ហំ គណ្ហាហីតិអាទីសុ អយមត្ថោ – ‘‘គណ្ហាហី’’តិ វុត្តេ ‘‘ទេមី’’តិ វុត្តសទិសំ ហោតិ, តស្មា មុខ្យតោ ទិន្នត្តា សុទិន្នំ ហោតិ, ‘‘គណ្ហាមី’’តិ ច វុត្តេ មុខ្យតោ គហណំ ហោតិ, តស្មា សុគ្គហិតំ ហោតិ. ‘‘តុយ្ហំ មយ្ហ’’ន្តិ ឥមានិ បន បដិគ្គាហកបដិពន្ធតាករណេ វចនានិ. តវ សន្តកំ ករោហីតិអាទីនិ បន បរិយាយតោ ទានគ្គហណានិ, តស្មា ទុទិន្នំ ទុគ្គហិតញ្ច ហោតិ. លោកេ ហិ អបរិច្ចជិតុកាមាបិ បុន គណ្ហិតុកាមាបិ ‘‘តវ សន្តកំ ហោតូ’’តិ និយ្យាតេន្តិ យថា តំ កុសរញ្ញោ មាតុ រជ្ជនិយ្យាតនំ. តេនាហ ‘‘នេវ ទាតា ទាតុំ ជានាតិ, ន ឥតរោ គហេតុ’’ន្តិ. សចេ បនាតិអាទីសុ បន ¶ ទាយកេន បញ្ញត្តិយំ អកោវិទតាយ បរិយាយវចនេ វុត្តេបិ បដិគ្គាហកោ ¶ អត្តនោ បញ្ញត្តិយំ កោវិទតាយ មុខ្យវចនេន គណ្ហាតិ, តស្មា ‘‘សុគ្គហិត’’ន្តិ វុត្តំ.

សចេ បន ឯកោតិអាទីសុ បន ទាយកោ មុខ្យវចនេន ទេតិ, បដិគ្គាហកោបិ មុខ្យវចនេន បដិក្ខិបតិ, តស្មា ទាយកស្ស បុព្ពេ អធិដ្ឋិតម្បិ ចីវរំ ទានវសេន អធិដ្ឋានំ វិជហតិ, បរិច្ចត្តត្តា អត្តនោ អសន្តកត្តា អតិរេកចីវរម្បិ ន ហោតិ, តស្មា ទសាហាតិក្កមេបិ អាបត្តិ ន ហោតិ. បដិគ្គាហកស្សបិ ន បដិក្ខិបិតត្តា អត្តនោ សន្តកំ ន ហោតិ, តស្មា អតិរេកចីវរំ ន ហោតីតិ ទសាហាតិក្កមេបិ អាបត្តិ នត្ថិ. យស្ស បន រុច្ចតីតិ ឯត្ថ បន ឥមស្ស ចីវរស្ស អស្សាមិកត្តា បំសុកូលដ្ឋានេ ឋិតត្តា យស្ស រុច្ចតិ, តេន បំសុកូលភាវេន គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ, បរិភុញ្ជន្តេន បន ទាយកេន បុព្ពអធិដ្ឋិតម្បិ ទានវសេន អធិដ្ឋានស្ស វិជហិតត្តា បុន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ ឥតរេន បុព្ពេ អនធិដ្ឋិតត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥត្ថន្នាមស្ស ទេហីតិអាទីសុ បន អាណត្យត្ថេ បវត្តាយ បញ្ចមីវិភត្តិយា វុត្តត្តា អាណត្តេន បដិគ្គាហកស្ស ទិន្នកាលេយេវ បដិគ្គាហកស្ស សន្តកំ ហោតិ, ន តតោ បុព្ពេ, បុព្ពេ បន អាណាបកស្សេវ, តស្មា ‘‘យោ បហិណតិ, តស្សេវ សន្តក’’ន្តិ វុត្តំ. ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មីតិ បន បច្ចុប្បន្នត្ថេ បវត្តាយ វត្តមានវិភត្តិយា វុត្តត្តា តតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកស្សេវ សន្តកំ ហោតិ, តស្មា ‘‘យស្ស បហីយតិ, តស្ស សន្តក’’ន្តិ វុត្តំ. តស្មាតិ ឥមិនា អាយស្មតា រេវតត្ថេរេន អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ចីវរបេសនវត្ថុស្មិំ ភគវតា ទេសិតេសុ អធិដ្ឋានេសុ ឥធ វុត្តលក្ខណេន អសម្មោហតោ ជានិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ.

តត្ថ ទ្វាធិដ្ឋិតំ, ស្វាធិដ្ឋិតន្តិ ច ន តិចីវរាធិដ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ, អថ ខោ សាមិកេ ជីវន្តេ វិស្សាសគ្គាហចីវរភាវេន ច សាមិកេ មតេ មតកចីវរភាវេន ច គហណំ សន្ធាយ ¶ វុត្តំ, តតោ បន ទសាហេ អនតិក្កន្តេយេវ តិចីវរាធិដ្ឋានំ វា បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានំ វា វិកប្បនំ វា កាតព្ពំ. យោ បហិណតីតិ ទាយកំ សន្ធាយាហ, យស្ស បហីយតីតិ បដិគ្គាហកំ.

បរិច្ចជិត្វា…បេ… ន លភតិ, អាហរាបេន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោតិ អត្ថោ. អត្តនា…បេ… និស្សគ្គិយន្តិ ឥមិនា បរសន្តកភូតត្តំ ជានន្តោ ថេយ្យបសយ្ហវសេន អច្ឆិន្ទន្តោ បារាជិកោ ហោតីតិ ទស្សេតិ. បោរាណដីកាយំ បន ‘‘សកសញ្ញាយ វិនា គណ្ហន្តោ ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា ¶ អាបត្តិយា ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. សកសញ្ញាយ វិនាបិ តាវកាលិកបំសុកូលសញ្ញាទិវសេន គណ្ហន្តោ អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោ. អដ្ឋកថាយំ បន បសយ្ហាការំ សន្ធាយ វទតិ. តេនាហ ‘‘អច្ឆិន្ទតោ និស្សគ្គិយ’’ន្តិ. សចេ បន…បេ… វដ្ដតីតិ តុដ្ឋទានំ អាហ, អថ បនាតិអាទិនា កុបិតទានំ. ឧភយថាបិ សយំ ទិន្នត្តា វដ្ដតិ, គហណេ អាបត្តិ នត្ថីតិ អត្ថោ.

មម សន្តិកេ…បេ… ឯវំ បន ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស ឯវំ ទទន្តោ អបរិច្ចជិត្វា ទិន្នត្តា ទានំ ន ហោតីតិ ន វដ្ដតិ, តតោ ឯវ ទុក្កដំ ហោតិ. អាហរាបេតុំ បន វដ្ដតីតិ បុព្ពេ ‘‘អករោន្តស្ស ន ទេមី’’តិ វុត្តត្តា យថាវុត្តឧបជ្ឈាយគ្គហណាទីនិ អករោន្តេ អាចរិយស្សេវ សន្តកំ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ. ករោន្តេ បន អន្តេវាសិកស្ស សន្តកំ ភវេយ្យ សព្ពសោ អបរិច្ចជិត្វា ទិន្នត្តា. សកសញ្ញាយ វិជ្ជមានត្តា ‘‘អាហរាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ សិយា. ដីកាយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦៣៥) បន ‘‘ឯវំ ទិន្នំ ភតិសទិសត្តា អាហរាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ភតិសទិសេ សតិបិ កម្មេ កតេ ភតិ លទ្ធព្ពា ហោតិ, តស្មា អារោបេតុំ ន វដ្ដេយ្យ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦៣៥) បន ‘‘អាហរាបេតុំ វដ្ដតីតិ កម្មេ អកតេ ភតិសទិសត្តា ¶ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ, តេន កម្មេ កតេ អាហរាបេតុំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. ឧបជ្ឈំ គណ្ហិស្សតីតិ សាមណេរស្ស ទានំ ទីបេតិ, តេន ច សាមណេរកាលេ ទត្វា ឧបសម្បន្នកាលេ អច្ឆិន្ទតោបិ បាចិត្តិយំ ទីបេតិ. អយំ តាវ ទានេ វិនិច្ឆយោតិ ឥមិនា ទានវិនិច្ឆយាទីនំ តិណ្ណំ វិនិច្ឆយានំ ឯកបរិច្ឆេទកតភាវំ ទីបេតិ.

វិស្សាសគ្គាហលក្ខណវិនិច្ឆយកថា

៧០. អនុដ្ឋានសេយ្យា នាម យាយ សេយ្យាយ សយិតោ យាវ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទំ ន បាបុណាតិ, តាវ វុច្ចតិ. ទទមានេន ច មតកធនំ តាវ យេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ពន្តិ ឯត្ថ កេ គហដ្ឋា កេ បព្ពជិតា កេន ការណេន តស្ស ធនេ ឥស្សរាតិ? គហដ្ឋា តាវ គិលានុបដ្ឋាកភូតា តេន ការណេន គិលានុបដ្ឋាកភាគភូតេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា, យេសញ្ច វាណិជានំ ហត្ថតោ កប្បិយការកេន បត្តាទិបរិក្ខារោ គាហាបិតោ, តេសំ យំ ទាតព្ពមូលំ, តេ ច តស្ស ធនេ ឥស្សរា, យេសញ្ច មាតាបិតូនំ អត្ថាយ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វត្ថានិ ឋបិតានិ, តេបិ តស្ស ធនស្ស ¶ ឥស្សរា. ឯវមាទិនា យេន យេន ការណេន យំ យំ បរិក្ខារធនំ យេហិ យេហិ គហដ្ឋេហិ លភិតព្ពំ ហោតិ, តេន តេន ការណេន តេ តេ គហដ្ឋា តស្ស តស្ស ធនស្ស ឥស្សរា.

បព្ពជិតា បន ពាហិរកា តថេវ សតិ ការណេ ឥស្សរា. បញ្ចសុ បន សហធម្មិកេសុ ភិក្ខូ សាមណេរា ច មតានំ ភិក្ខុសាមណេរានំ ធនំ វិនាបិ ការណេន ទាយាទភាវេន លភន្តិ, ន ឥតរា. ភិក្ខុនីសិក្ខមានសាមណេរីនម្បិ ធនំ តាយេវ លភន្តិ, ន ឥតរេ. តំ បន មតកធនភាជនំ ចតុបច្ចយភាជនវិនិច្ឆយេ អាវិ ភវិស្សតិ, ពហូ បន វិនយធរត្ថេរា ‘‘យេ តស្ស ធនស្ស ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា’’តិ ¶ បាឋំ និស្សាយ ‘‘មតភិក្ខុស្ស ធនំ គហដ្ឋភូតា ញាតកា លភន្តី’’តិ វិនិច្ឆិនន្តិ, តម្បិ វិនិច្ឆយំ តស្ស ច យុត្តាយុត្តភាវំ តត្ថេវ វក្ខាម.

អនត្តមនស្ស សន្តកន្តិ ‘‘ទុដ្ឋុ កតំ តយា មយា អទិន្នំ មម សន្តកំ គណ្ហន្តេនា’’តិ វចីភេទេន វា ចិត្តុប្បាទមត្តេន វា ទោមនស្សប្បត្តស្ស សន្តកំ. យោ បន បឋមំយេវ ‘‘សុដ្ឋុ កតំ តយា មម សន្តកំ គណ្ហន្តេនា’’តិ វចីភេទេន វា ចិត្តុប្បាទមត្តេន វា អនុមោទិត្វា បច្ឆា កេនចិ ការណេន កុបិតោ, បច្ចាហរាបេតុំ ន លភតិ. យោបិ អទាតុកាមោ, ចិត្តេន បន អធិវាសេតិ, ន កិញ្ចិ វទតីតិ ឯត្ថ តុ បោរាណដីកាយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៣១) ‘‘ចិត្តេន បន អធិវាសេតីតិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘ន កិញ្ចិ វទតី’តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯវំ សតិ ‘‘ចិត្តេនា’’តិ ឥទំ អធិវាសនកិរិយាយ ករណំ ហោតិ. អទាតុកាមោតិ ឯត្ថាបិ តមេវ ករណំ សិយា, តតោ ‘‘ចិត្តេន អទាតុកាមោ, ចិត្តេន អធិវាសេតី’’តិវចនំ ឱចិត្យសម្បោសកំ ន ភវេយ្យ. តំ ឋបេត្វា ‘‘អទាតុកាមោ’’តិ ឯត្ថ កាយេនាតិ វា វាចាយាតិ វា អញ្ញំ ករណម្បិ ន សម្ភវតិ, តទសម្ភវេ សតិ វិសេសត្ថវាចកោ បន-សទ្ទោបិ និរត្ថកោ. ន កិញ្ចិ វទតីតិ ឯត្ថ តុ វទនកិរិយាយ ករណំ ‘‘វាចាយា’’តិ បទំ ឥច្ឆិតព្ពំ, តថា ច សតិ អញ្ញំ អធិវាសនកិរិយាយ ករណំ, អញ្ញំ វទនកិរិយាយ ករណំ, អញ្ញា អធិវាសនកិរិយា, អញ្ញា វទនកិរិយា, តស្មា ‘‘វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុ’’ន្តិ វត្តុំ ន អរហតិ, តស្មា យោបិ ចិត្តេន អទាតុកាមោ ហោតិ, បន តថាបិ វាចាយ អធិវាសេតិ, ន កិញ្ចិ វទតីតិ យោជនំ កត្វា បន ‘‘អធិវាសេតីតិ វុត្តមេវត្ថំ បកាសេតុំ ន កិញ្ចិ វទតីតិ វុត្ត’’ន្តិ វត្តុមរហតិ. ឯត្ថ តុ បន-សទ្ទោ អរុចិលក្ខណសូចនត្ថោ. ‘‘ចិត្តេនា’’តិ ឥទំ អទាតុកាមកិរិយាយ ករណំ, ‘‘វាចាយា’’តិ ¶ អធិវាសនកិរិយាយ អវទនកិរិយាយ ច ករណំ. អធិវាសនកិរិយា ច អវទនកិរិយាយេវ ¶ . ‘‘អធិវាសេតី’’តិ វុត្តេ អវទនកិរិយាយ អបាកដភាវតោ តំ បកាសេតុំ ‘‘ន កិញ្ចិ វទតី’’តិ វុត្តំ, ឯវំ គយ្ហមានេ បុព្ពាបរវចនត្ថោ ឱចិត្យសម្បោសកោ សិយា, តស្មា ឯត្តកវិវរេហិ វិចារេត្វា គហេតព្ពោតិ.

លាភបរិណាមនវិនិច្ឆយកថា

៧១. លាភបរិណាមនវិនិច្ឆយេ តុម្ហាកំ សប្បិអាទីនិ អាភតានីតិ តុម្ហាកំ អត្ថាយ អាភតានិ សប្បិអាទីនិ. បរិណតភាវំ ជានិត្វាបិ វុត្តវិធិនា វិញ្ញាបេន្តេន តេសំ សន្តកមេវ វិញ្ញាបិតំ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘មយ្ហម្បិ ទេថាតិ វទតិ, វដ្ដតី’’តិ.

‘‘បុប្ផម្បិ អារោបេតុំ ន វដ្ដតីតិ ឥទំ បរិណតំ សន្ធាយ វុត្តំ, សចេ បន ឯកស្មិំ ចេតិយេ បូជិតំ បុប្ផំ គហេត្វា អញ្ញស្មិំ ចេតិយេ បូជេតិ, វដ្ដតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦៦០) វុត្តំ. អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៦០) បន និយមេត្វា ‘‘អញ្ញស្ស ចេតិយស្ស អត្ថាយ រោបិតមាលាវច្ឆតោ’’តិ វុត្តត្តា ន កេវលំ បរិណតភាវោយេវ កថិតោ, អថ ខោ និយមេត្វា រោបិតភាវោបិ. បុប្ផម្បីតិ បិ-សទ្ទេន កុតោ មាលាវច្ឆន្តិ ទស្សេតិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦៦០) បន ‘‘រោបិតមាលាវច្ឆតោតិ កេនចិ និយមេត្វា រោបិតំ សន្ធាយ វុត្តំ, អនោចិតំ មិលាយមានំ ឱចិនិត្វា យត្ថ កត្ថចិ បូជេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ឋិតំ ទិស្វាតិ សេសកំ គហេត្វា ឋិតំ ទិស្វា. ឥមស្ស សុនខស្ស មា ទេហិ, ឯតស្ស ទេហីតិ ឥទំ បរិណតេយេវ, តិរច្ឆានគតស្ស បរិច្ចជិត្វា ទិន្នេ បន តំ បលាបេត្វា អញ្ញំ ភុញ្ជាបេតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ‘‘កត្ថ ទេមាតិអាទិនា ឯកេនាការេន អនាបត្តិ ទស្សិតា. ឯវំ បន អបុច្ឆិតេបិ ¶ ‘អបរិណតំ ឥទ’ន្តិ ជានន្តេន អត្តនោ រុចិយា យត្ថ ឥច្ឆតិ, តត្ថ ទាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. យត្ថ ឥច្ឆថ, តត្ថ ទេថាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘តុម្ហាកំ រុចិយា’’តិ វុត្តត្តា យត្ថ ឥច្ឆតិ, តត្ថ ទាបេតុំ លភតិ.

បរិវារេ (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) បន នវ អធម្មិកានិ ទានានីតិ សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញសង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, ចេតិយស្ស បរិណតំ អញ្ញចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, បុគ្គលស្ស បរិណតំ អញ្ញបុគ្គលស្ស វា សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតីតិ ឯវំ វុត្តានិ. នវ បដិគ្គហា បរិភោគា ¶ ចាតិ ឯតេសំយេវ ទានានំ បដិគ្គហា ច បរិភោគា ច. តីណិ ធម្មិកានិ ទានានីតិ សង្ឃស្ស និន្នំ សង្ឃស្សេវ ទេតិ, ចេតិយស្ស និន្នំ ចេតិយស្សេវ ទេតិ, បុគ្គលស្ស និន្នំ បុគ្គលស្សេវ ទេតីតិ ឥមានិ តីណិ. បដិគ្គហបដិភោគាបិ តេសំយេវ បដិគ្គហា ច បរិភោគា ចាតិ អាគតំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ទានលក្ខណាទិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

តេរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៤. បថវីខណនវិនិច្ឆយកថា

៧២. ឯវំ ទានវិស្សាសគ្គាហលាភបរិណាមនវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បថវីវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បថវី’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ បត្ថរតីតិ បថវី, ប-បុព្ព ថរ សន្ថរណេតិ ធាតុ, រ-ការស្ស វ-ការោ, សសម្ភារបថវី. តប្បភេទមាហ ‘‘ទ្វេ បថវី, ជាតា ច បថវី អជាតា ច បថវី’’តិ. តាសំ ¶ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ជាតា នាម បថវី’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ សុទ្ធបំសុកា…បេ… យេភុយ្យេនមត្តិកាបថវី ជាតា នាម បថវី ហោតិ. ន កេវលំ សាយេវ, អទឌ្ឍា បថវីបិ ‘‘ជាតា បថវី’’តិ វុច្ចតិ. ន កេវលំ ឥមា ទ្វេយេវ, យោបិ បំសុបុញ្ជោ វា…បេ… ចាតុមាសំ ឱវដ្ឋោ, សោបិ ‘‘ជាតា បថវី’’តិ វុច្ចតីតិ យោជនា. ឥតរត្របិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ សុទ្ធា បំសុកាយេវ ឯត្ថ បថវិយា អត្ថិ, ន បាសាណាទយោតិ សុទ្ធបំសុកា. តថា សុទ្ធមត្តិកា. អប្បា បាសាណា ឯត្ថាតិ អប្បបាសាណា. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. យេភុយ្យេន បំសុកា ឯត្ថាតិ យេភុយ្យេនបំសុកា, អលុត្តសមាសោយំ, តថា យេភុយ្យេនមត្តិកា. តត្ថ មុដ្ឋិប្បមាណតោ ឧបរិ បាសាណា. មុដ្ឋិប្បមាណា សក្ខរា. កថលាតិ កបាលខណ្ឌាទិ. មរុម្បាតិ កដសក្ខរា. វាលុកា វាលុកាយេវ. យេភុយ្យេនបំសុកាតិ ឯត្ថ តីសុ កោដ្ឋាសេសុ ទ្វេ កោដ្ឋាសា បំសុ, ឯកោ បាសាណាទីសុ អញ្ញតរកោដ្ឋាសោ. អទឌ្ឍាបីតិ ឧទ្ធនបត្តបចនកុម្ភការាតបាទិវសេន តថា តថា អទឌ្ឍា, សា បន វិសុំ នត្ថិ, សុទ្ធបំសុអាទីសុ អញ្ញតរាវាតិ វេទិតព្ពា. យេភុយ្យេនសក្ខរាតិ ពហុតរសក្ខរា. ហត្ថិកុច្ឆិយំ កិរ ឯកំ បច្ឆិបូរំ អាហរាបេត្វា ទោណិយំ ធោវិត្វា បថវិយា យេភុយ្យេនសក្ខរភាវំ ¶ ញត្វា សយំ ភិក្ខូ បោក្ខរណិំ ខណិំសូតិ. យានិ បន មជ្ឈេ ‘‘អប្បបំសុអប្បមត្តិកា’’តិ ទ្វេ បទានិ, តានិ យេភុយ្យេនបាសាណាទិបញ្ចកមេវ បវិសន្តិ. តេសញ្ញេវ ហិ ទ្វិន្នំ បភេទវចនមេតំ, យទិទំ សុទ្ធបាសាណាទិអាទិ.

ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ យេភុយ្យេនបំសុំ អប្បបំសុញ្ច បថវិំ វត្វា ឧបឌ្ឍបំសុកាបថវី ន វុត្តា, តថាបិ បណ្ណត្តិវជ្ជសិក្ខាបទេសុ សាវសេសបញ្ញត្តិយាបិ សម្ភវតោ ឧបឌ្ឍបំសុកាយបិ បថវិយា ¶ បាចិត្តិយមេវាតិ គហេតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘សព្ពច្ឆន្នាទីសុ ឧបឌ្ឍច្ឆន្នេ ទុក្កដស្ស វុត្តត្តា ឥធាបិ ទុក្កដំ យុជ្ជតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ បាចិត្តិយវត្ថុកញ្ច អនាបត្តិវត្ថុកញ្ច ទុវិធំ បថវិំ ឋបេត្វា អញ្ញិស្សា ទុក្កដវត្ថុកាយ តតិយាយ បថវិយា អភាវតោ. ទ្វេយេវ ហិ បថវិយោ វុត្តា ‘‘ជាតា ច បថវី អជាតា ច បថវី’’តិ, តស្មា ទ្វីសុ អញ្ញតរាយ បថវិយា ភវិតព្ពំ. វិនយវិនិច្ឆយេ ច សម្បត្តេ គរុកលហុកេសុ គរុកេយេវ ឋាតព្ពត្តា ន សក្កា ឯត្ថ អនាបត្តិយា ភវិតុំ. សព្ពច្ឆន្នាទីសុ បន ឧបឌ្ឍេ ទុក្កដំ យុត្តំ តត្ថ តាទិសស្ស ទុក្កដវត្ថុនោ សម្ភវតោ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៨៦) ‘‘អប្បបំសុមត្តិកាយ បថវិយា អនាបត្តិវត្ថុភាវេន វុត្តត្តា ឧបឌ្ឍបំសុមត្តិកាយបិ បាចិត្តិយមេវាតិ គហេតព្ពំ. ន ហេតំ ទុក្កដវត្ថូតិ សក្កា វត្តុំ ជាតាជាតវិនិមុត្តាយ តតិយាយ បថវិយា អភាវតោ’’តិ វុត្តំ.

ខណន្តស្ស ខណាបេន្តស្ស វាតិ អន្តមសោ បាទង្គុដ្ឋកេនបិ សម្មជ្ជនិសលាកាយបិ សយំ វា ខណន្តស្ស អញ្ញេន វា ខណាបេន្តស្ស. ‘‘បោក្ខរណិំ ខណា’’តិ វទតិ, វដ្ដតីតិ ‘‘ឥមស្មិំ ឱកាសេ’’តិ អនិយមេត្វា វុត្តត្តា វដ្ដតិ. ‘‘ឥមំ វល្លិំ ខណា’’តិ វុត្តេបិ បថវិខណនំ សន្ធាយ បវត្តវោហារត្តា ឥមិនាវ សិក្ខាបទេន បាចិត្តិយំ, ន ភូតគាមសិក្ខាបទេន, ឧភយម្បិ សន្ធាយ វុត្តេ បន ទ្វេបិ បាចិត្តិយានិ ហោន្តិ.

៧៣. កុដេហីតិ ឃដេហិ. តនុកកទ្ទមោតិ ឧទកមិស្សកកទ្ទមោ, សោ ច ឧទកគតិកត្តា វដ្ដតិ. ឧទកបប្បដកោតិ ឧទកេ អន្តោភូមិយំ បវិដ្ឋេ តស្ស ឧបរិភាគំ ឆាទេត្វា តនុកបំសុ វា មត្តិកា វា បដលំ ហុត្វា បលវមានា ឧដ្ឋាតិ, តស្មិំ ឧទកេ សុក្ខេបិ តំ បដលំ វាតេន ចលមានំ តិដ្ឋតិ, តំ ឧទកបប្បដកោ នាម. ឱមកចាតុមាសន្តិ ¶ ឩនចាតុមាសំ. ឱវដ្ឋន្តិ ទេវេន ឱវដ្ឋំ. អកតបព្ភារេតិ អវលញ្ជនដ្ឋានទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តាទិសេ ហិ វម្មិកស្ស សព្ភាវោតិ. មូសិកុក្កុរំ នាម មូសិកាហិ ខណិត្វា ពហិ កតបំសុរាសិ.

ឯសេវ ¶ នយោតិ ឱមកចាតុមាសំ ឱវដ្ឋោយេវ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯកទិវសម្បិ ន វដ្ដតីតិ ឱវដ្ឋចាតុមាសតោ ឯកទិវសាតិក្កន្តោបិ វិកោបេតុំ ន វដ្ដតិ. ហេដ្ឋភូមិសម្ពន្ធេបិ ច គោកណ្ដកេ ភូមិតោ ឆិន្ទិត្វា ឆិន្ទិត្វា ឧគ្គតត្តា អច្ចុគ្គតំ មត្ថកតោ ឆិន្ទិតុំ គហេតុញ្ច វដ្ដតីតិ វទន្តិ. សកដ្ឋានេ អតិដ្ឋមានំ កត្វា បាទេហិ មទ្ទិត្វា អាលោឡិតកទ្ទមម្បិ គហេតុំ វដ្ដតិ.

អច្ឆទនន្តិអាទិនា វុត្តត្តា ឧជុកំ អាកាសតោ បតិតវស្សោទកេន ឱវដ្ឋមេវ ជាតបថវី ហោតិ, ន ឆទនាទីសុ បតិត្វា តតោ បវត្តឧទកេន តិន្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តតោតិ បុរាណសេនាសនតោ. ឥដ្ឋកំ គណ្ហាមីតិអាទិ សុទ្ធចិត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘ឧទកេនាតិ ឧជុកំ អាកាសតោយេវ បតិតឧទកេន. សចេ បន អញ្ញត្ថ បហរិត្វា បតិតេន ឧទកេន តេមិតំ ហោតិ, វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. មណ្ឌបត្ថម្ភន្តិ សាខាមណ្ឌបត្ថម្ភំ.

៧៤. ឧច្ចាលេត្វាតិ ឧក្ខិបិត្វា. តេន អបទេសេនាតិ តេន លេសេន. អវិសយត្តា អនាបត្តីតិ ឯត្ថ សចេបិ និព្ពាបេតុំ សក្កា ហោតិ, បឋមំ សុទ្ធចិត្តេន ទិន្នត្តា ទហតូតិ សល្លក្ខេត្វាបិ តិដ្ឋតិ, អនាបត្តិ. មហាមត្តិកន្តិ ភិត្តិលេបនំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

បថវីខណនវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ចុទ្ទសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៥. ភូតគាមវិនិច្ឆយកថា

៧៥. ឯវំ ¶ បថវិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ភូតគាមវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ភូតគាមោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ភវន្តិ អហុវុញ្ចាតិ ភូតា, ជាយន្តិ វឌ្ឍន្តិ ជាតា វឌ្ឍិតា ចាតិ អត្ថោ. គាមោតិ រាសិ, ភូតានំ គាមោតិ ភូតគាមោ, ភូតា ឯវ វា គាមោ ភូតគាមោ, បតិដ្ឋិតហរិតតិណរុក្ខាទីនមេតំ អធិវចនំ. តត្ថ ‘‘ភវន្តី’’តិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘ជាយន្តិ វឌ្ឍន្តី’’តិ ¶ , ‘‘អហុវុ’’ន្តិ ឥមស្ស ‘‘ជាតា វឌ្ឍិតា’’តិ. ឯវំ ភូត-សទ្ទោ បច្ចុប្បន្នាតីតវិសយោ ហោតិ. តេនាហ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៩០) ‘‘ភវន្តីតិ វឌ្ឍន្តិ, អហុវុន្តិ ពភុវូ’’តិ. ឥទានិ តំ ភូតគាមំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភូតគាមោតិ បញ្ចហិ ពីជេហិ ជាតានំ រុក្ខលតាទីនមេតំ អធិវចន’’ន្តិ អាហ. លតាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន ឱសធិគច្ឆាទយោ វេទិតព្ពា.

ឥទានិ តានិ ពីជានិ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្រិមានិ បញ្ច ពីជានី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ មូលមេវ ពីជំ មូលពីជំ. ឯវំ សេសេសុបិ. អថ វា មូលំ ពីជំ ឯតស្សាតិ មូលពីជំ, មូលពីជតោ វា និព្ពត្តំ មូលពីជំ. ឯវំ សេសេសុបិ. តត្ថ បឋមេន វិគ្គហេន ពីជគាមោ ឯវ លព្ភតិ, ទុតិយតតិយេហិ ភូតគាមោ. ឥទានិ តេ ភូតគាមេ សរូបតោ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ មូលពីជំ នាមា’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ តេសុ បញ្ចសុ មូលពីជាទីសុ ហលិទ្ទិ…បេ… ភទ្ទមុត្តកំ មូលពីជំ នាម. ន កេវលំ ឥមានិយេវ មូលពីជានិ, អថ ខោ ឥតោ អញ្ញានិបិ យានិ វា បន ភូតគាមជាតានិ អត្ថិ សន្តិ, មូលេ ជាយន្តិ, មូលេ សញ្ជាយន្តិ, ឯតំ ភូតគាមជាតំ មូលពីជំ នាម ហោតីតិ យោជនា. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩១) ‘‘ឥទានិ តំ ភូតគាមំ វិភជិត្វា ទស្សេន្តោ ‘ភូតគាមោ នាម បញ្ច ពីជជាតានី’តិអាទិមាហា’’តិ. តត្ថ ¶ ភូតគាមោ នាមាតិ ភូតគាមំ ឧទ្ធរិត្វា យស្មិំ សតិ ភូតគាមោ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បញ្ច ពីជជាតានីតិ អាហា’’តិ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. ឯវំ សន្តេបិ ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ, មូលេ ជាយន្តី’’តិអាទីនិ ន សមេន្តិ. ន ហិ មូលពីជាទីនិ មូលាទីសុ ជាយន្តិ. មូលាទីសុ ជាយមានានិ បន តានិ ពីជជាតានិ, តស្មា ឯវមត្ថវណ្ណនា វេទិតព្ពា – ភូតគាមោ នាមាតិ វិភជិតព្ពបទំ. បញ្ចាតិ តស្ស វិភាគបរិច្ឆេទោ. ពីជជាតានីតិ បរិច្ឆិន្នធម្មនិទស្សនំ, យតោ ពីជេហិ ជាតានិ ពីជជាតានិ, រុក្ខាទីនំ ឯតំ អធិវចនន្តិ ច. យថា ‘‘សាលីនំ ចេបិ ឱទនំ ភុញ្ជតី’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៧៦) សាលិតណ្ឌុលានំ ឱទនោ សាលិឱទនោតិ វុច្ចតិ, ឯវំ ពីជតោ សម្ភូតោ ភូតគាមោ ‘‘ពីជ’’ន្តិ វុត្តោតិ វេទិតព្ពោតិ ច.

ផឡុពីជន្តិ បព្ពពីជំ. បច្ចយន្តរសមវាយេ សទិសផលុប្បត្តិយា វិសេសការណភាវតោ វិរុហណសមត្ថេ សារផលេ និរុឡ្ហោ ពីជ-សទ្ទោ តទត្ថសំសិទ្ធិយា មូលាទីសុបិ កេសុចិ បវត្តតីតិ មូលាទិតោ និវត្តនត្ថំ ឯកេន ពីជសទ្ទេន វិសេសេត្វា វុត្តំ ‘‘ពីជ’’ន្តិ ‘‘រូបរូបំ, ទុក្ខទុក្ខ’’ន្តិ ¶ ច យថា. និទ្ទេសេ ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ, មូលេ ជាយន្តិ មូលេ សញ្ជាយន្តី’’តិ ឯត្ថ ពីជតោ និព្ពត្តេន ពីជំ ទស្សិតំ, តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ, អាលុវកសេរុកមលនីលុប្បលបុណ្ឌរីកកុវលយកុន្ទបាដលិមូលាទិភេទេ មូលេ គច្ឆវល្លិរុក្ខាទីនិ ជាយន្តិ សញ្ជាយន្តិ, តានិ, យម្ហិ មូលេ ជាយន្តិ ចេវ សញ្ជាយន្តិ ច, តញ្ច បាឡិយំ (បាចិ. ៩១) វុត្តហលិទ្ទាទិ ច, សព្ពម្បិ ឯតំ មូលពីជំ នាម, ឯតេន ការិយោបចារេន ការណំ ទស្សិតន្តិ ទស្សេតិ. ឯស នយោ ខន្ធពីជាទីសុ. យេវាបនកខន្ធពីជេសុ បនេត្ថ អម្ពាដកឥន្ទសាលនុហិបាលិភទ្ទកកណិការាទីនិ ខន្ធពីជានិ ¶ . អម្ពិលាវល្លិចតុរស្សវល្លិកណវេរាទីនិ ផឡុពីជានិ. មកចិមល្លិកាសុមនជយសុមនាទីនិ អគ្គពីជានិ. អម្ពជម្ពុបនសដ្ឋិអាទីនិ ពីជពីជានីតិ ទដ្ឋព្ពានិ. ភូតគាមេ ភូតគាមសញ្ញី ឆិន្ទតិ វា ឆេទាបេតិ វាតិ សត្ថកានិ គហេត្វា សយំ វា ឆិន្ទតិ, អញ្ញេន វា ឆេទាបេតិ. ភិន្ទតិ វា ភេទាបេតិ វាតិ បាសាណាទីនិ គហេត្វា សយំ វា ភិន្ទតិ, អញ្ញេន វា ភេទាបេតិ. បចតិ វា បចាបេតិ វាតិ អគ្គិំ ឧបសំហរិត្វា សយំ វា បចតិ, អញ្ញេន វា បចាបេតិ, បាចិត្តិយំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ អាបត្តិភេទំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភូតគាមញ្ហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ភូតគាមបរិមោចិតន្តិ ភូតគាមតោ វិយោជិតំ.

៧៦. សញ្ចិច្ច ឧក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘សញ្ចិច្ចា’’តិ វុត្តត្តា សរីរេ លគ្គភាវំ ញត្វាបិ ឧដ្ឋហតិ, ‘‘តំ ឧទ្ធរិស្សាមី’’តិ សញ្ញាយ អភាវតោ វដ្ដតិ. អនន្តកគ្គហណេន សាសបមត្តិកា គហិតា. នាមញ្ហេតំ តស្សា សេវាលជាតិយា. មូលបណ្ណានំ អភាវេន ‘‘អសម្បុណ្ណភូតគាមោ នាមា’’តិ វុត្តំ. អភូតគាមមូលត្តាតិ ឯត្ថ ភូតគាមោ មូលំ ការណំ ឯតស្សាតិ ភូតគាមមូលោ, ភូតគាមស្ស វា មូលំ ការណន្តិ ភូតគាមមូលំ. ពីជគាមោ ហិ នាម ភូតគាមតោ សម្ភវតិ, ភូតគាមស្ស ច ការណំ ហោតិ. អយំ បន តាទិសោ ន ហោតីតិ ‘‘អភូតគាមមូលត្តា’’តិ វុត្តំ.

កិញ្ចាបិ ហិ តាលនាឡិកេរាទីនំ ខាណុ ឧទ្ធំ អវឌ្ឍនតោ ភូតគាមស្ស ការណំ ន ហោតិ, តថាបិ ភូតគាមសង្ខ្យូបគតនិព្ពត្តបណ្ណមូលពីជតោ សម្ភូតត្តា ភូតគាមតោ ឧប្បន្នោ នាម ហោតីតិ ពីជគាមេន សង្គហំ គច្ឆតិ. សោ ពីជគាមេន សង្គហិតោតិ អវឌ្ឍមានេបិ ភូតគាមមូលត្តា វុត្តំ.

‘‘អង្កុរេ ហរិតេ’’តិ វត្វា តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘នីលវណ្ណេ ជាតេ’’តិ, នីលបណ្ណស្ស វណ្ណសទិសេ ¶ បណ្ណេ ជាតេតិ ¶ អត្ថោ, ‘‘នីលវណ្ណេ ជាតេ’’តិ វា បាឋោ គហេតព្ពោ. អមូលកភូតគាមេ សង្គហំ គច្ឆតីតិ ឥទំ នាឡិកេរស្ស អាវេណិកំ កត្វា វទតិ. ‘‘បានីយឃដាទីនំ ពហិ សេវាលោ ឧទកេ អដ្ឋិតត្តា ពីជគាមានុលោមត្តា ច ទុក្កដវត្ថូ’’តិ វទន្តិ. កណ្ណកម្បិ អព្ពោហារិកមេវាតិ នីលវណ្ណម្បិ អព្ពោហារិកមេវ.

៧៧. សេលេយ្យកំ នាម សិលាយ សម្ភូតា ឯកា គន្ធជាតិ. បុប្ផិតកាលតោ បដ្ឋាយាតិ វិកសិតកាលតោ បភុតិ. អហិច្ឆត្តកំ គណ្ហន្តោតិ វិកសិតំ គណ្ហន្តោ. មកុឡំ បន រុក្ខត្តចំ អកោបេន្តេនបិ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘រុក្ខត្តចំ វិកោបេតីតិ វុត្តត្តា រុក្ខេ ជាតំ យំ កិញ្ចិ អហិច្ឆត្តកំ រុក្ខត្តចំ អវិកោបេត្វា មត្ថកតោ ឆិន្ទិត្វា គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តទយុត្តំ ‘‘អហិច្ឆត្តកំ យាវ មកុឡំ ហោតិ, តាវ ទុក្កដវត្ថូ’’តិ វុត្តត្តា. រុក្ខតោ មុច្ចិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘យទិបិ កិញ្ចិមត្តំ រុក្ខេ អល្លីនា ហុត្វា តិដ្ឋតិ, រុក្ខតោ គយ្ហមានា បន រុក្ខច្ឆវិំ ន វិកោបេតិ, វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. អល្លរុក្ខតោ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថាបិ រុក្ខត្តចំ អវិកោបេត្វា មត្ថកតោ តច្ឆេត្វា គហេតុំ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. ហត្ថកុក្កុច្ចេនាតិ ហត្ថចាបល្លេន. បានីយំ ន វាសេតព្ពន្តិ ឥទំ អត្តនោ អត្ថាយ នាមិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. កេវលំ អនុបសម្បន្នស្ស អត្ថាយ នាមិតេ បន បច្ឆា តតោ លភិត្វា ន វាសេតព្ពន្តិ នត្ថិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៩២) បន ‘‘បានីយំ ន វាសេតព្ពន្តិ ឥទំ អត្តនោ បិវនបានីយំ សន្ធាយ វុត្តំ, អញ្ញេសំ បន វដ្ដតិ អនុគ្គហិតត្តា. តេនាហ អត្តនា ខាទិតុកាមេនា’’តិ វុត្តំ. ‘‘យេសំ រុក្ខានំ សាខា រុហតីតិ វុត្តត្តា យេសំ សាខា ន រុហតិ, តត្ថ កប្បិយករណកិច្ចំ នត្ថី’’តិ វទន្តិ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ ‘‘យេសំ រុក្ខានំ សាខា ¶ រុហតីតិ មូលំ អនោតារេត្វា បណ្ណមត្តនិគ្គមនមត្តេនាបិ វឌ្ឍតិ, តត្ថ កប្បិយម្បិ អករោន្តោ ឆិន្ននាឡិកេរវេឡុទណ្ឌាទយោ កោបេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ចង្កមិតដ្ឋានំ ទស្សេស្សាមី’’តិ វុត្តត្តា កេវលំ ចង្កមនាធិប្បាយេន វា មគ្គគមនាធិប្បាយេន វា អក្កមន្តស្ស, តិណានំ ឧបរិ និសីទនាធិប្បាយេន និសីទន្តស្ស ច ទោសោ នត្ថិ.

៧៨. សមណកប្បេហីតិ សមណានំ កប្បិយវោហារេហិ. កិញ្ចាបិ ពីជាទីនំ អគ្គិនា ផុដ្ឋមត្តេន, នខាទីហិ វិលិខនមត្តេន ច អវិរុឡ្ហិធម្មតា ន ហោតិ, តថាបិ ឯវំ កតេយេវ សមណានំ កប្បតីតិ អគ្គិបរិជិតាទយោ សមណវោហារា នាម ជាតា, តស្មា តេហិ សមណវោហារេហិ ករណភូតេហិ ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ អនុជានាមីតិ អធិប្បាយោ. អពីជនិព្ពដ្ដពីជានិបិ ¶ សមណានំ កប្បន្តីតិ បញ្ញត្តបណ្ណត្តិភាវតោ សមណវោហារាឥច្ចេវ សង្ខំ គតានិ. អថ វា អគ្គិបរិជិតាទីនំ បញ្ចន្នំ កប្បិយភាវតោយេវ បញ្ចហិ សមណកប្បិយភាវសង្ខាតេហិ ការណេហិ ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ អនុជានាមីតិ ឯវមេត្ថ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. អគ្គិបរិជិតន្តិអាទីសុ ‘‘បរិចិត’’ន្តិបិ បឋន្តិ. អពីជំ នាម តរុណអម្ពផលាទិ. និព្ពដ្ដពីជំ នាម អម្ពបនសាទិ, យំ ពីជំ និព្ពដ្ដេត្វា វិសុំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ សក្កា ហោតិ. និព្ពដ្ដេតព្ពំ វិយោជេតព្ពំ ពីជំ យស្មិំ, តំ បនសាទិ និព្ពដ្ដពីជំ នាម. ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វាវ កាតព្ពន្តិ យោ កប្បិយំ ករោតិ, តេន កត្តព្ពបការស្សេវ វុត្តត្តា ភិក្ខុនា អវុត្តេបិ កាតុំ វដ្ដតីតិ ន គហេតព្ពំ. បុន ‘‘កប្បិយំ ការេតព្ព’’ន្តិ ការាបនស្ស បឋមមេវ កថិតត្តា ភិក្ខុនា ‘‘កប្បិយំ ករោហី’’តិ វុត្តេយេវ អនុបសម្បន្នេន ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វា អគ្គិបរិជិតាទិ កាតព្ពន្តិ គហេតព្ពំ. ‘‘កប្បិយន្តិ វចនំ បន យាយ កាយចិ ភាសាយ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. ‘‘កប្បិយន្តិ វត្វាវ កាតព្ព’’ន្តិ វចនតោ បឋមំ ¶ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ វត្វា បច្ឆា អគ្គិអាទិនា ផុសនាទិ កាតព្ពន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘បឋមំ អគ្គិម្ហិ និក្ខិបិត្វា, នខាទិនា វា វិជ្ឈិត្វា តំ អនុទ្ធរិត្វាវ កប្បិយន្តិ វត្តុំ វដ្ដតី’’តិបិ វទន្តិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៩២) បន ‘‘កប្បិយន្តិ វត្វាវាតិ បុព្ពកាលកិរិយាវសេន វុត្តេបិ វចនក្ខណេវ អគ្គិសត្ថាទិនា ពីជគាមេ វណំ កាតព្ពន្តិ វចនតោ បន បុព្ពេ កាតុំ ន វដ្ដតិ, តញ្ច ទ្វិធា អកត្វា ឆេទនភេទនមេវ ទស្សេតព្ពំ. ករោន្តេន ច ភិក្ខុនា ‘កប្បិយំ ករោហី’តិ យាយ កាយចិ ភាសាយ វុត្តេយេវ កាតព្ពំ. ពីជគាមបរិមោចនត្ថំ បុន កប្បិយំ ការេតព្ពន្តិ ការាបនស្ស បឋមមេវ អធិកតត្តា’’តិ វុត្តំ.

ឯកស្មិំ ពីជេ វាតិអាទីសុ ‘‘ឯកំយេវ ការេមីតិ អធិប្បាយេ សតិបិ ឯកាពទ្ធត្តា សព្ពំ កតមេវ ហោតី’’តិ វទន្តិ. ទារុំ វិជ្ឈតីតិ ឯត្ថ ‘‘ជានិត្វាបិ វិជ្ឈតិ វា វិជ្ឈាបេតិ វា, វដ្ដតិយេវា’’តិ វទន្តិ. ភត្តសិត្ថេ វិជ្ឈតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘តំ វិជ្ឈតិ, ន វដ្ដតីតិ រជ្ជុអាទីនំ ភាជនគតិកត្តា’’តិ វទន្តិ. មរីចបក្កាទីហិ ច មិស្សេត្វាតិ ឯត្ថ ភត្តសិត្ថសម្ពន្ធវសេន ឯកាពទ្ធតា វេទិតព្ពា, ន ផលានំយេវ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធវសេន. ‘‘កដាហេបិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា កដាហតោ នីហដាយ មិញ្ជាយ វា ពីជេ វា យត្ថ កត្ថចិ វិជ្ឈិតុំ ¶ វដ្ដតិ ឯវ. ភិន្ទាបេត្វា កប្បិយំ ការាបេតព្ពន្តិ ពីជតោ មុត្តស្ស កដាហស្ស ភាជនគតិកត្តា វុត្តំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ភូតគាមវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

បន្នរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៦. សហសេយ្យវិនិច្ឆយកថា

៧៩. ឯវំ ¶ ភូតគាមវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ សហសេយ្យវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ទុវិធំ សហសេយ្យក’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ទ្វេ វិធា បការា យស្ស សហសេយ្យកស្ស តំ ទុវិធំ, សហ សយនំ, សហ វា សយតិ ឯត្ថាតិ សហសេយ្យា, សហសេយ្យា ឯវ សហសេយ្យកំ សកត្ថេ ក-បច្ចយវសេន. តំ បន អនុបសម្បន្នេនសហសេយ្យាមាតុគាមេនសហសេយ្យាវសេន ទុវិធំ. តេនាហ ‘‘ទុវិធំ សហសេយ្យក’’ន្តិ. ទិរត្តតិរត្តន្តិ ឯត្ថ វចនសិលិដ្ឋតាមត្តេន ទិរត្តគ្គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. តិរត្តញ្ហិ សហវាសេ លព្ភមានេ ទិរត្តេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទិរត្តគ្គហណំ វិសុំ ន បយោជេតិ. តេនេវាហ ‘‘ឧត្តរិទិរត្តតិរត្តន្តិ ភគវា សាមណេរានំ សង្គហករណត្ថាយ តិរត្តបរិហារំ អទាសី’’តិ. និរន្តរំ តិរត្តគ្គហណត្ថំ វា ទិរត្តគ្គហណំ កតំ. កេវលញ្ហិ ‘‘តិរត្ត’’ន្តិ វុត្តេ អញ្ញត្ថ វាសេន អន្តរិកម្បិ តិរត្តំ គណ្ហេយ្យ. ទិរត្តវិសិដ្ឋំ បន តិរត្តំ វុច្ចមានំ តេន អនន្តរិកមេវ តិរត្តំ ទីបេតិ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៥០-៥១) ‘‘ទិរត្តគ្គហណំ វចនាលង្ការត្ថំ. និរន្តរំ តិស្សោវ រត្តិយោ សយិត្វា ចតុត្ថទិវសាទីសុ សយន្តស្សេវ អាបត្តិ, ន ឯកន្តរិកាទិវសេន សយន្តស្សាតិ ទស្សនត្ថម្បីតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សហសេយ្យំ ឯកតោ សេយ្យំ. សេយ្យន្តិ ចេត្ថ កាយប្បសារណសង្ខាតំ សយនម្បិ វុច្ចតិ, យស្មិំ សេនាសនេ សយន្តិ, តម្បិ, តស្មា សេយ្យំ កប្បេយ្យាតិ ឯត្ថ សេនាសនសង្ខាតំ សេយ្យំ បវិសិត្វា កាយប្បសារណសង្ខាតំ សេយ្យំ កប្បេយ្យ សម្បាទេយ្យាតិ អត្ថោ. ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធេនាតិ ឯត្ថ ទិយឌ្ឍហត្ថោ វឌ្ឍកិហត្ថេន គហេតព្ពោ. បញ្ចហិ ឆទនេហីតិ ឥដ្ឋកាសិលាសុធាតិណបណ្ណសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ ឆទនេហិ. វាចុគ្គតវសេនាតិ បគុណវសេន.

ឯកូបចារោតិ ¶ ¶ វឡញ្ជនទ្វារស្ស ឯកត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៥០-៥១) បន ‘‘ឯកូបចារោ ឯកេន មគ្គេន បវិសិត្វា អព្ភោកាសំ អនោក្កមិត្វា សព្ពត្ថ អនុបរិគមនយោគ្គោ, ឯតំ ពហុទ្វារម្បិ ឯកូបចារោវ. យត្ថ បន កុដ្ដាទីហិ រុន្ធិត្វា វិសុំ ទ្វារំ យោជេន្តិ, នានូបចារោ ហោតិ. សចេ បន រុន្ធតិ ឯវ, វិសុំ ទ្វារំ ន យោជេន្តិ, ឯតម្បិ ឯកូបចារមេវ មត្តិកាទីហិ បិហិតទ្វារោ វិយ គព្ភោតិ គហេតព្ពំ. អញ្ញថា គព្ភេ បវិសិត្វា បមុខាទីសុ និបន្នានុបសម្បន្នេហិ សហសេយ្យាបរិមុត្តិយា គព្ភទ្វារំ មត្តិកាទីហិ បិទហាបេត្វា ឧដ្ឋិតេ អរុណេ វិវរាបេន្តស្សបិ អនាបត្តិ ភវេយ្យា’’តិ វុត្តំ. ចតុសាលំ ឯកូបចារំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. តេសំ បយោគេ បយោគេ ភិក្ខុស្ស អាបត្តីតិ ឯត្ថ កេចិ ‘‘អនុដ្ឋហនេន អកិរិយសមុដ្ឋានា អាបត្តិ វុត្តា, តស្មិំ ខណេ និទ្ទាយន្តស្ស កិរិយាភាវា. ឥទញ្ហិ សិក្ខាបទំ សិយា កិរិយាយ, សិយា អកិរិយាយ សមុដ្ឋាតិ. កិរិយាយ សមុដ្ឋានតា ចស្ស តព្ពហុលវសេន វុត្តា’’តិ វទន្តិ. ‘‘យថា ចេតំ, ឯវំ ទិវាសយនម្បិ. អនុដ្ឋហនេន, ហិ ទ្វារាសំវរណេន ចេតំ អកិរិយសមុដ្ឋានម្បិ ហោតី’’តិ វទន្តិ, ឥទញ្ច យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

៨០. ឧបរិមតលេន សទ្ធិំ អសម្ពទ្ធភិត្តិកស្សាតិ ឥទំ សម្ពទ្ធភិត្តិកេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឧបរិមតលេ សយិតស្ស សង្កា ឯវ នត្ថីតិ ‘‘ហេដ្ឋាបាសាទេ’’តិអាទិ វុត្តំ. នានូបចារេតិ យត្ថ ពហិ និស្សេណិំ កត្វា ឧបរិមតលំ អារោហន្តិ, តាទិសំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឧបរិមតលេបី’’តិ. អាកាសង្គណេ និបជ្ជន្តស្ស អាបត្តិអភាវតោ ‘‘ឆទនព្ភន្តរេ’’តិ វុត្តំ. សភាសង្ខេបេនាតិ សភាការេន. អឌ្ឍកុដ្ដកេ សេនាសនេតិ ឯត្ថ ‘‘អឌ្ឍកុដ្ដកំ នាម យត្ថ ឧបឌ្ឍំ មុញ្ចិត្វា តីសុ បស្សេសុ ភិត្តិយោ ពទ្ធា ហោន្តិ ¶ , យត្ថ វា ឯកស្មិំ បស្សេ ភិត្តិំ ឧដ្ឋាបេត្វា ឧភោសុ បស្សេសុ ឧបឌ្ឍំ ឧបឌ្ឍំ កត្វា ភិត្តិយោ ឧដ្ឋាបេន្តិ, តាទិសំ សេនាសន’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ, គណ្ឋិបទេ បន ‘‘អឌ្ឍកុដ្ដកេតិ ឆទនំ អឌ្ឍេន អសម្បត្តកុដ្ដកេ’’តិ វុត្តំ, តម្បិ នោ ន យុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘សភាសង្ខេបេនាតិ វុត្តស្សេវ អឌ្ឍកុដ្ដកេតិ ឥមិនា សណ្ឋានំ ទស្សេតិ. យត្ថ តីសុ, ទ្វីសុ វា បស្សេសុ ភិត្តិយោ ពទ្ធា, ឆទនំ វា អសម្បត្តា អឌ្ឍភិត្តិ, ឥទំ អឌ្ឍកុដ្ដកំ នាមា’’តិ វុត្តំ. វាឡសង្ឃាដោ នាម បរិក្ខេបស្ស អន្តោ ថម្ភាទីនំ ឧបរិ វាឡរូបេហិ កតសង្ឃាដោ.

បរិក្ខេបស្ស ពហិ គតេតិ ឯត្ថ យត្ថ យស្មិំ បស្សេ បរិក្ខេបោ នត្ថិ, តត្ថាបិ បរិក្ខេបារហបទេសតោ ¶ ពហិ គតេ អនាបត្តិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៥០-៥១) បន ‘‘បរិក្ខេបស្ស ពហិ គតេតិ ឯត្ថ យស្មិំ បស្សេ បរិក្ខេបោ នត្ថិ, តត្ថ សចេ ភូមិតោ វត្ថុ ឧច្ចំ ហោតិ, ឧភតោ ឧច្ចវត្ថុតោ ហេដ្ឋា ភូមិយំ និព្ពកោសព្ភន្តរេបិ អនាបត្តិ ឯវ តត្ថ សេនាសនវោហារាភាវតោ. អថ វត្ថុ នីចំ ភូមិសមមេវ សេនាសនស្ស ហេដ្ឋិមតលេ តិដ្ឋតិ, តត្ថ បរិក្ខេបរហិតទិសាយ និព្ពកោសព្ភន្តរេ សព្ពត្ថ អាបត្តិ ហោតិ, បរិច្ឆេទាភាវតោ បរិក្ខេបស្ស ពហិ ឯវ អនាបត្តីតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អបរិច្ឆិន្នគព្ភូបចារេតិ ឯត្ថ មជ្ឈេ វិវដង្គណវន្តាសុ មហាចតុសាលាសុ យថា អាកាសង្គណំ អនោតរិត្វា បមុខេនេវ គន្ត្វា សព្ពគព្ភេ បវិសិតុំ ន សក្កា ហោតិ, ឯវំ ឯកេកគព្ភស្ស ទ្វីសុ បស្សេសុ កុដ្ដំ នីហរិត្វា កតំ បរិច្ឆិន្នគព្ភូបចារំ នាម, ឥទំ បន តាទិសំ ន ហោតីតិ ‘‘អបរិច្ឆិន្នគព្ភូបចារេ’’តិ វុត្តំ. សព្ពគព្ភេបិ បវិសន្តីតិ គព្ភូបចារស្ស អបរិច្ឆិន្នត្តា អាកាសង្គណំ អនោតរិត្វាបិ ¶ បមុខេនេវ គន្ត្វា តំ តំ គព្ភំ បវិសន្តិ. អថ កុតោ តស្ស បរិក្ខេបោយេវ សព្ពបរិច្ឆិន្នត្តាតិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘គព្ភបរិក្ខេបោយេវ ហិស្ស បរិក្ខេបោ’’តិ, ឥទញ្ច សមន្តា គព្ភភិត្តិយោ សន្ធាយ វុត្តំ. ចតុសាលវសេន ហិ សន្និវិដ្ឋេ សេនាសនេ គព្ភបមុខំ វិសុំ អបរិក្ខិត្តម្បិ សមន្តា ឋិតំ គព្ភភិត្តីនំ វសេន បរិក្ខិត្តំ នាម ហោតិ.

៨១. ឯកទិសាយ ឧជុកមេវ ទីឃំ កត្វា សន្និវេសិតោ បាសាទោ ឯកសាលសន្និវេសោ. ទ្វីសុ តីសុ ចតូសុ វា ទិសាសុ សិង្ឃាដកសណ្ឋានាទិវសេន កតា ទ្វិសាលាទិសន្និវេសា វេទិតព្ពា. សាលប្បភេទទីបនមេវ ចេត្ថ បុរិមតោ វិសេសោតិ. អដ្ឋ បាចិត្តិយានីតិ ឧបឌ្ឍច្ឆន្នំ ឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នំ សេនាសនំ ទុក្កដវត្ថុស្ស អាទិំ កត្វា បាឡិយំ ទស្សិតត្តា តតោ អធិកំ សព្ពច្ឆន្នឧបឌ្ឍបរិច្ឆន្នាទិកម្បិ សព្ពំ បាឡិយំ អវុត្តម្បិ បាចិត្តិយស្សេវ វត្ថុភាវេន ទស្សិតំ សិក្ខាបទស្ស បណ្ណត្តិវជ្ជត្តា, គរុកេ ឋាតព្ពតោ ចាតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘សត្ត បាចិត្តិយានី’’តិ បាឡិយំ វុត្តបាចិត្តិយទ្វយំ សាមញ្ញតោ ឯកត្តេន គហេត្វា វុត្តំ. បាឡិយំ (បាចិ. ៥៤) ‘‘តតិយាយ រត្តិយា បុរារុណា និក្ខមិត្វា បុន សយតី’’តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ, អនិក្ខមិត្វា បុរារុណា ឧដ្ឋហិត្វា អន្តោឆទនេ និសិន្នស្សាបិ បុន ទិវសេ សហសេយ្យេន អនាបត្តិ ឯវ. ឯត្ថ ចតុភាគោ ចូឡកំ, ទ្វេភាគា ឧបឌ្ឍំ, តីសុ ភាគេសុ ទ្វេ ភាគា យេភុយ្យន្តិ ឥមិនា លក្ខណេន ចូឡកច្ឆន្នបរិច្ឆន្នាទីនិ វេទិតព្ពានិ. ឥទានិ ទុតិយសិក្ខាបទេបិ យថាវុត្តនយំ អតិទិសន្តោ ‘‘មាតុគាមេន…បេ… អយមេវ វិនិច្ឆយោ’’តិ អាហ. ‘‘មតិត្ថិយា បារាជិកវត្ថុភូតាយបិ អនុបាទិន្នបក្ខេ ឋិតត្តា សហសេយ្យាបត្តិំ ន ជនេតី’’តិ ¶ វទន្តិ. ‘‘អត្ថង្គតេ សូរិយេ មាតុគាមេ និបន្នេ និបជ្ជតិ, អាបត្តិ ¶ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៥៧) វចនតោ ទិវា តស្ស សយន្តស្ស សហសេយ្យាបត្តិ ន ហោតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

សហសេយ្យវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

សោឡសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៧. មញ្ចបីឋាទិសង្ឃិកសេនាសនេសុបដិបជ្ជិតព្ពវិនិច្ឆយកថា

៨២. ឯវំ សហសេយ្យវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ សង្ឃិកេ វិហារេ សេយ្យាសុ កត្តព្ពវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘វិហារេ សង្ឃិកេ សេយ្យ’’ន្ត្យាទិមាហ. តត្ថ សមគ្គំ កម្មំ សមុបគច្ឆតីតិ សង្ឃោ, អយមេវ វចនត្ថោ សព្ពសង្ឃសាធារណោ. សង្ឃស្ស ទិន្នោ សង្ឃិកោ, វិហរតិ ឯត្ថាតិ វិហារោ, តស្មិំ. សយន្តិ ឯត្ថាតិ សេយ្យា, តំ. អសន្ថរីតិ សន្ថរិត្វាន. បក្កមនំ បក្កមោ, គមនន្តិ អត្ថោ. ‘‘វិហារេ សង្ឃិកេ សេយ្យំ, សន្ថរិត្វាន បក្កមោ’’តិ ឥមស្ស ឧទ្ទេសបាឋស្ស សង្ឃិកេ វិហារេ…បេ… បក្កមនន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ យោជនា. តត្រាតិ តស្មិំ បក្កមនេ អយំ ឦទិសោ មយា វុច្ចមានោ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ. កតមោ សោ វិនិច្ឆយោតិ អាហ ‘‘សង្ឃិកេ…បេ… បាចិត្តិយ’’ន្តិ. អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារោ នាម សេនាសនតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតា. បាចិត្តិយន្តិ បឋមំ បាទំ អតិក្កាមេន្តស្ស ទុក្កដំ, ទុតិយាតិក្កមេ បាចិត្តិយំ. កថំ វិញ្ញាយតិច្ចាហ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ…បេ… វចនតោ’’តិ.

តត្ថ ¶ សង្ឃិកោ វិហារោ បាកដោ, សេយ្យា អបាកដា, សា កតិវិធាឥច្ចាហ ‘‘សេយ្យា នាម…បេ… ទសវិធា’’តិ. តត្ថាបិ កតមា ភិសិ, កតមា ចិមិលិកាទយោតិ អាហ ‘‘តត្ថ ភិសីតិ…បេ… ឯស នយោ បណ្ណសន្ថារេ’’តិ. តត្ថ មញ្ចេ អត្ថរិតព្ពាតិ មញ្ចកភិសិ, ឯវំ ឥតរត្រ, វណ្ណានុរក្ខណត្ថំ កតាតិ បដខណ្ឌាទីហិ សិព្ពិត្វា កតា. ភូមិយំ អត្ថរិតព្ពាតិ ចិមិលិកាយ សតិ តស្សា ឧបរិ, អសតិ សុទ្ធភូមិយំ អត្ថរិតព្ពា. សីហធម្មាទីនំ បរិហរណេ ឯវ ¶ បដិក្ខេបោតិ ឥមិនា មញ្ចបីឋាទីសុ អត្ថរិត្វា បុន សំហរិត្វា ឋបនាទិវសេន អត្តនោ អត្ថាយ បរិហរណមេវ ន វដ្ដតិ, ភូមត្ថរណាទិវសេន បរិភោគោ បន អត្តនោ បរិហរណំ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. ខន្ធកេ ហិ ‘‘អន្តោបិ មញ្ចេ បញ្ញត្តានិ ហោន្តិ, ពហិបិ មញ្ចេ បញ្ញត្តានិ ហោន្តី’’តិ ឯវំ អត្តនោ អត្ថាយ មញ្ចាទីសុ បញ្ញបេត្វា បរិហរណវត្ថុស្មិំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មហាចម្មានិ ធារេតព្ពានិ សីហចម្មំ ព្យគ្ឃចម្មំ ទីបិចម្មំ, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៥៥) បដិក្ខេបោ កតោ, តស្មា វុត្តនយេនេវេត្ថ អធិប្បាយោ ទដ្ឋព្ពោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១២) បន ‘‘យទិ ឯវំ ‘បរិហរណេយេវ បដិក្ខេបោ’តិ ឥទំ កស្មា វុត្តន្តិ ចោទនំ កត្វា ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពំ បាសាទបរិភោគ’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២០) វចនតោ បុគ្គលិកេបិ សេនាសនេ សេនាសនបរិភោគវសេន និយមិតំ សុវណ្ណឃដាទិកំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដមានម្បិ កេវលំ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. ឯវមិទំ ភូមត្ថរណវសេន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដមានម្បិ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា តំ តំ វិហារំ ហរិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ បរិហរណេយេវ បដិក្ខេបោ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ.

បាវារោ កោជវោតិ បច្ចត្ថរណត្ថាយេវ ឋបិតា ឧគ្គតលោមា អត្ថរណវិសេសា. ឯត្តកមេវ វុត្តន្តិ អដ្ឋកថាសុ ¶ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) វុត្តំ. ‘‘ឥទំ អដ្ឋកថាសុ តថាវុត្តភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, អញ្ញម្បិ តាទិសំ មញ្ចបីឋេសុ អត្ថរិតព្ពំ អត្ថរណមេវា’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយសេនាសនសិក្ខាបទវណ្ណនា) បន ‘‘បច្ចត្ថរណំ នាម បាវារោ កោជវោ’’តិ និយមេត្វា វុត្តំ, តស្មា គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ ឥមិនា ន សមេតិ, ‘‘វីមំសិត្វា គហេតព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១៦) វុត្តំ. វីមំសិតេ បន ឯវមធិប្បាយោ បញ្ញាយតិ – មាតិកាដ្ឋកថាបិ អដ្ឋកថាយេវ, តស្មា មហាអដ្ឋកថាទីសុ វុត្តនយេន ‘‘បាវារោ កោជវោ’’តិ និយមេត្វា វុត្តំ, ឯវំ និយមនេ សតិបិ យថា ‘‘លទ្ធាតបត្តោ រាជកុមារោ’’តិ អាតបត្តស្ស លទ្ធភាវេយេវ និយមេត្វា វុត្តេបិ និទស្សននយវសេន រាជកកុធភណ្ឌសាមញ្ញេន សមានា វាលពីជនាទយោបិ វុត្តាយេវ ហោន្តិ, ឯវំ ‘‘បាវារោ កោជវោ’’តិ និយមេត្វា វុត្តេបិ និទស្សននយវសេន តេហិ មញ្ចបីឋេសុ អត្ថរិតព្ពភាវសាមញ្ញេន សមានា អញ្ញេ អត្ថរណាបិ វុត្តាយេវ ហោន្តិ, តស្មា គណ្ឋិបទេសុ វុត្តវចនំ អដ្ឋកថាវចនស្ស បដិលោមំ ន ហោតិ, អនុលោមមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥមស្មិំ ¶ បន ឋានេ ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារស្សាមិកោ’’តិ បាឋំ និស្សាយ ឯកច្ចេ វិនយធរា ‘‘សង្ឃិកវិហារស្ស វា បុគ្គលិកវិហារស្ស វា វិហារទាយកោយេវ សាមិកោ, សោយេវ ឥស្សរោ, តស្ស រុចិយា ឯវ វសិតុំ លភតិ, ន សង្ឃគណបុគ្គលានំ រុចិយា’’តិ វិនិច្ឆយំ ករោន្តិ, សោ វីមំសិតព្ពោ, កថំ អយំ បាឋោ កិមត្ថំ សាធេតិ ឥស្សរត្ថំ វា អាបុច្ឆិតព្ពត្ថំ វាតិ? ឯវំ វីមំសិតេ ‘‘ភិក្ខុម្ហិ សតិ ភិក្ខុ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិវចនតោ អាបុច្ឆិតព្ពត្ថមេវ សាធេតិ, ន ឥស្សរត្ថន្តិ វិញ្ញាយតិ.

អថ ¶ សិយា ‘‘អាបុច្ឆិតព្ពត្ថេ សិទ្ធេ ឥស្សរត្ថោ សិទ្ធោយេវ ហោតិ. ឥស្សរភាវតោយេវ ហិ សោ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិ. តត្ថេវំ វត្តព្ពំ – ‘‘អាបុច្ឆន្តេន ច ភិក្ខុម្ហិ សតិ ភិក្ខុ អាបុច្ឆិតព្ពោ, តស្មិំ អសតិ សាមណេរោ, តស្មិំ អសតិ អារាមិកោ’’តិអាទិវចនតោ អាយស្មន្តានំ មតេន ភិក្ខុបិ សាមណេរោបិ អារាមិកោបិ វិហារការកោបិ តស្ស កុលេ យោ កោចិ បុគ្គលោបិ ឥស្សរោតិ អាបជ្ជេយ្យ, ឯវំ វិញ្ញាយមានេបិ ភិក្ខុម្ហិ វា សាមណេរេ វា អារាមិកេ វា សតិ តេយេវ ឥស្សរា, ន វិហារការកោ. តេសុ ឯកស្មិម្បិ អសតិយេវ វិហារការកោ ឥស្សរោ សិយាតិ. ឥមស្មិំ បន អធិការេ សង្ឃិកំ សេនាសនំ រក្ខណត្ថាយ អាបុច្ឆិតព្ពំយេវ វទតិ, ន ឥស្សរភាវតោ អាបុច្ឆិតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) ‘‘អនាបុច្ឆំ វា គច្ឆេយ្យាតិ ឯត្ថ ភិក្ខុម្ហិ សតិ ភិក្ខុ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិ.

អថាបិ ឯវំ វទេយ្យ ‘‘ន សកលស្ស វាក្យបាឋស្ស អធិប្បាយត្ថំ សន្ធាយ អម្ហេហិ វុត្តំ, អថ ខោ ‘វិហារស្សាមិកោ’តិ ឯតស្ស បទត្ថំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ. កថំ? សំ ឯតស្ស អត្ថីតិ សាមិកោ, វិហារស្ស សាមិកោ វិហារស្សាមិកោ. ‘កោ វិហារស្សាមិកោ នាមា’តិ វុត្តេ ‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារស្សាមិកោ នាមា’តិ វត្តព្ពោ, តស្មា វិហារការកោ ទាយកោ វិហារស្សាមិកោ នាមាតិ វិញ្ញាយតិ, ឯវំ វិញ្ញាយមានេ សតិ សាមិកោ នាម សស្ស ធនស្ស ឥស្សរោ, តស្ស រុចិយា ឯវ អញ្ញេ លភន្តិ, តស្មា វិហារស្សាមិកភូតស្ស ទាយកស្ស រុចិយា ឯវ ភិក្ខូ វសិតុំ លភន្តិ, ន សង្ឃគណបុគ្គលានំ រុចិយាតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ. តេ ឯវំ វត្តព្ពា – មា អាយស្មន្តោ ឯវំ អវចុត្ថ, យថា ¶ នាម ‘‘ឃដិការោ ព្រហ្មា’’តិ វុត្តោ សោ ព្រហ្មា ឥទានិ ឃដំ ន ករោតិ, បុរិមត្តភាវេ បន ករោតិ, តស្មា ‘‘ឃដំ ករោតី’’តិ វចនត្ថេន ‘‘ឃដិការោ’’តិ នាមំ លភតិ. ឥតិ បុព្ពេ លទ្ធនាមត្តា បុព្ពវោហារវសេន ព្រហ្មភូតោបិ ¶ ‘‘ឃដិការោ’’ឥច្ចេវ វុច្ចតិ, ឯវំ សោ វិហារការកោ ភិក្ខូនំ បរិច្ចត្តកាលតោ បដ្ឋាយ វិហារស្សាមិកោ ន ហោតិ វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស, បុព្ពេ បន អបរិច្ចត្តកាលេ វិហារស្ស ការកត្តា វិហារស្សាមិកោ នាម ហោតិ, សោ ឯវំ បុព្ពេ លទ្ធនាមត្តា បុព្ពវោហារវសេន ‘‘វិហារស្សាមិកោ’’តិ វុច្ចតិ, ន, បរិច្ចត្តស្ស វិហារស្ស ឥស្សរភាវតោ. តេនេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេន ‘‘វិហារទាយកានំ រុចិយា ភិក្ខូ វសន្តូ’’តិ អវត្វា សេនាសនបញ្ញាបកោ អនុញ្ញាតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. តថា ហិ វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៩៥) ‘‘តេសំ គេហានីតិ ឯត្ថ ភិក្ខូនំ វាសត្ថាយ កតម្បិ យាវ ន ទេន្តិ, តាវ តេសំ សន្តកំយេវ ភវិស្សតីតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ, តេន ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ តេសំ សន្តកានិ ន ហោន្តីតិ ទស្សេតិ. អយំ បន កថា បាឋស្ស សម្មុខីភូតត្តា ឥមស្មិំ ឋានេ កថិតា. វិហារវិនិច្ឆយោ បន ចតុបច្ចយភាជនវិនិច្ឆយេ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៩៤ អាទយោ) អាវិ ភវិស្សតិ. យោ កោចីតិ ញាតកោ វា អញ្ញាតកោ វា យោ កោចិ. យេន មញ្ចំ បីឋំ វា វិនន្តិ, តំ មញ្ចបីឋកវានំ.

៨៣. សិលុច្ចយលេណន្តិ សិលុច្ចយេ លេណំ, បព្ពតគុហាតិ អត្ថោ. ‘‘សេនាសនំ ឧបចិកាហិ ខាយិត’’ន្តិ ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិំ បញ្ញត្តត្តា វត្ថុអនុរូបវសេន អដ្ឋកថាយំ ឧបចិកាសង្កាយ អភាវេន អនាបត្តិ វុត្តា. វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៦០ អាទយោ) គមិកវត្តំ បញ្ញាបេន្តេន ‘‘សេនាសនំ អាបុច្ឆិតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា កេវលំ ឥតិកត្តព្ពតាមត្តទស្សនត្ថំ ‘‘អាបុច្ឆនំ បន វត្ត’’ន្តិ វុត្តំ ¶ , ន បន វត្តភេទេ ទុក្កដន្តិ ទស្សនត្ថំ, តេនេវ អន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘សេនាសនំ អាបុច្ឆិតព្ព’’ន្តិ ឯត្ថ ‘‘យំ បាសាណបិដ្ឋិយំ វា បាសាណត្ថម្ភេសុ វា កតសេនាសនំ យត្ថ ឧបចិកា នារោហន្តិ, តំ អនាបុច្ឆន្តស្សបិ អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ. តស្មា យំ វុត្តំ គណ្ឋិបទេ ‘‘តាទិសេ សេនាសនេ អនាបុច្ឆា គច្ឆន្តស្ស បាចិត្តិយំ នត្ថិ, គមិកវត្តេ សេនាសនំ អនាបុច្ឆា គច្ឆន្តោ វត្តភេទោ ហោតិ, តស្មា ទុក្កដំ អាបជ្ជតី’’តិ, តំ ន គហេតព្ពំ.

បច្ឆិមស្ស អាភោគេន មុត្តិ នត្ថីតិ តស្ស បច្ឆតោ គច្ឆន្តស្ស អញ្ញស្ស អភាវតោ វុត្តំ. ឯកំ វា បេសេត្វា អាបុច្ឆិតព្ពន្តិ ឯត្ថ គមនចិត្តស្ស ឧប្បន្នដ្ឋានតោ អនាបុច្ឆិត្វា គច្ឆន្តេ ទុតិយបាទុទ្ធារេ បាចិត្តិយំ. មណ្ឌបេ វាតិ សាខាមណ្ឌបេ វា បទរមណ្ឌបេ វា. រុក្ខមូលេតិ យស្ស កស្សចិ រុក្ខស្ស ហេដ្ឋា. បលុជ្ជតីតិ វិនស្សតិ.

៨៤. មជ្ឈេ ¶ សំខិត្តំ បណវសណ្ឋានំ កត្វា ពទ្ធន្តិ ឯរកបត្តាទីហិ វេណិំ កត្វា តាយ វេណិយា ឧភោសុ បស្សេសុ វិត្ថតដ្ឋានេ ពហុំ វេឋេត្វា តតោ បដ្ឋាយ យាវ មជ្ឈដ្ឋានំ, តាវ អន្តោអាកឌ្ឍនវសេន វេឋេត្វា មជ្ឈេ សំខិបិត្វា តត្ថ តត្ថ ពន្ធិត្វា កតំ. យត្ថ កាកា វា កុលលា វា ន ឩហទន្តីតិ យត្ថ ធុវនិវាសេន កុលាវកេ កត្វា វសមានា ឯតេ កាកកុលលា, អញ្ញេ វា សកុណា តំ សេនាសនំ ន ឩហទន្តិ, តាទិសេ រុក្ខមូលេ និក្ខិបិតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ.

៨៥. នវវាយិមោតិ អធុនា សុត្តេន វីតកច្ឆេន បលិវេឋិតមញ្ចោ. ឱនទ្ធោតិ កប្បិយចម្មេន ឱនទ្ធោ, សោវ ឱនទ្ធកោ សកត្ថេ ក-បច្ចយវសេន. តេន ហិ វស្សេន សីឃំ ន នស្សតិ. ឧក្កដ្ឋអព្ភោកាសិកោតិ ឥទំ តស្ស សុខបដិបត្តិទស្សនមត្តំ ¶ , ឧក្កដ្ឋស្សាបិ បន ចីវរកុដិ វដ្ដតេវ. កាយានុគតិកត្តាតិ ភិក្ខុនោ តត្ថេវ និសិន្នភាវំ ទីបេតិ, តេន ច វស្សភយេន សយំ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តស្ស អាបត្តិំ ទស្សេតិ. អព្ភោកាសិកានំ អតេមនត្ថាយ និយមេត្វា ទាយកេហិ ទិន្នម្បិ អត្តានំ រក្ខន្តេន រក្ខិតព្ពមេវ. ‘‘យស្មា បន ទាយកេហិ ទានកាលេយេវ សតសហស្សគ្ឃនកម្បិ កម្ពលំ ‘បាទបុញ្ឆនិំ កត្វា បរិភុញ្ជថា’តិ ទិន្នំ តថេវ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ឥទម្បិ មញ្ចបីឋាទិសេនាសនំ ‘អជ្ឈោកាសេបិ យថាសុខំ បរិភុញ្ជថា’តិ ទាយកេហិ ទិន្នំ ចេ, សព្ពស្មិម្បិ កាលេ អជ្ឈោកាសេ និក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១០៨-១១០) វុត្តំ. បេសេត្វា គន្តព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘យោ ភិក្ខុ ឥមំ ឋានំ អាគន្ត្វា វសតិ, តស្ស ទេថា’’តិ វត្វា បេសេតព្ពំ.

វលាហកានំ អនុដ្ឋិតភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ឥមិនា គិម្ហានេបិ មេឃេ ឧដ្ឋិតេ អព្ភោកាសេ និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. តត្រ តត្រាតិ ចេតិយង្គណាទិកេ តស្មិំ តស្មិំ អព្ភោកាសេ និយមេត្វា និក្ខិត្តា. មជ្ឈតោ បដ្ឋាយ បាទដ្ឋានាភិមុខាតិ យត្ថ សមន្តតោ សម្មជ្ជិត្វា អង្គណមជ្ឈេ សព្ពទា កចវរស្ស សង្កឌ្ឍនេន មជ្ឈេ វាលិកា សញ្ចិតា ហោតិ, តត្ថ កត្តព្ពវិធិទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ឧច្ចវត្ថុបាទដ្ឋានាភិមុខំ, ភិត្តិបាទដ្ឋានាភិមុខំ វា វាលិកា ហរិតព្ពាតិ អត្ថោ. ‘‘យត្ថ វា បន កោណេសុ វាលិកា សញ្ចិតា, តត្ថ តតោ បដ្ឋាយ អបរទិសាភិមុខា ហរិតព្ពា’’តិ កេចិ អត្ថំ វទន្តិ. កេចិ បន ‘‘សម្មដ្ឋដ្ឋានស្ស បទវលញ្ជេន អវិកោបនត្ថាយ សយំ អសម្មដ្ឋដ្ឋានេ ឋត្វា អត្តនោ បាទាភិមុខំ វាលិកា ហរិតព្ពាតិ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ. តត្ថ ‘‘មជ្ឈតោ បដ្ឋាយា’’តិ វចនស្ស បយោជនំ ន ទិស្សតិ. សារត្ថទីបនិយំ ¶ បន ‘‘បាទដ្ឋានាភិមុខាតិ និសីទន្តានំ បាទដ្ឋានាភិមុខន្តិ កេចិ, សម្មជ្ជន្តស្ស ¶ បាទដ្ឋានាភិមុខន្តិ អបរេ, ពហិវាលិកាយ អគមននិមិត្តំ បាទដ្ឋានាភិមុខា ហរិតព្ពាតិ វុត្តន្តិ ឯកេ’’តិ វុត្តំ. កចវរំ ហត្ថេហិ គហេត្វា ពហិ ឆឌ្ឌេតព្ពន្តិ ឥមិនា ‘‘កចវរំ ឆឌ្ឌេស្សាមី’’តិ វាលិកា ន ឆឌ្ឌេតព្ពាតិ ទីបេតិ.

៨៦. កប្បំ លភិត្វាតិ ‘‘គច្ឆា’’តិ វុត្តវចនេន កប្បំ លភិត្វា. ថេរស្ស ហិ អាណត្តិយា គច្ឆន្តស្ស អនាបត្តិ. បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘និសីទិត្វា សយំ គច្ឆន្តោ’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ.

អញ្ញត្ថ គច្ឆតីតិ តំ មគ្គំ អតិក្កមិត្វា អញ្ញត្ថ គច្ឆតិ. លេឌ្ឌុបាតុបចារតោ ពហិ ឋិតត្តា ‘‘បាទុទ្ធារេន ការេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ, អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តស្ស បឋមបាទុទ្ធារេ ទុក្កដំ, ទុតិយបាទុទ្ធារេ បាចិត្តិយន្តិ អត្ថោ. បាកតិកំ អកត្វាតិ អបដិសាមេត្វា. អន្តរសន្និបាតេតិ អន្តរន្តរា សន្និបាតេ.

៨៧. អាវាសិកានំយេវ បលិពោធោតិ ឯត្ថ អាគន្តុកេសុ អាគន្ត្វា កិញ្ចិ អវត្វា តត្ថ និសិន្នេសុបិ និសីទិត្វា ‘‘អាវាសិកាយេវ ឧទ្ធរិស្សន្តី’’តិ គតេសុបិ អាវាសិកានមេវ បលិពោធោ. មហាបច្ចរិវាទេ បន ‘‘ឥទំ អម្ហាក’’ន្តិ វត្វាបិ អវត្វាបិ និសិន្នានមេវាតិ អធិប្បាយោ. មហាអដ្ឋកថាវាទេ ‘‘អាបត្តី’’តិ បាចិត្តិយមេវ វុត្តំ. មហាបច្ចរិយំ បន សន្ថរាបនេ បាចិត្តិយេន ភវិតព្ពន្តិ អនាណត្តិយា បញ្ញត្តត្តា ទុក្កដំ វុត្តំ. ឧស្សារកោតិ សរភាណកោ. សោ ហិ ឧទ្ធំឧទ្ធំ បាឡិបាឋំ សារេតិ បវត្តេតីតិ ‘‘ឧស្សារកោ’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘ឥទំ ឧស្សារកស្ស, ឥទំ ធម្មកថិកស្សា’’តិ វិសុំ បញ្ញត្តត្តា អនាណត្តិយា បញ្ញត្តេបិ បាចិត្តិយេនេវ ភវិតព្ពន្តិ អធិប្បាយេន ‘‘តស្មិំ អាគន្ត្វា និសិន្នេ តស្ស បលិពោធោ’’តិ វុត្តំ. កេចិ បន វទន្តិ ‘‘អនាណត្តិយា បញ្ញត្តេបិ ធម្មកថិកស្ស អនុដ្ឋាបនីយត្តា បាចិត្តិយេន ¶ ភវិតព្ពំ, អាគន្តុកស្ស បន បច្ឆា អាគតេហិ វុឌ្ឍតរេហិ ឧដ្ឋាបនីយត្តា ទុក្កដំ វុត្ត’’ន្តិ.

៨៨. បាទបុញ្ឆនី នាម រជ្ជុកេហិ វា បិលោតិកាយ វា បាទបុញ្ឆនត្ថំ កតា. ផលកបីឋំ នាម ផលកមយំ បីឋំ. អថ វា ផលកញ្ចេវ ទារុមយបីឋញ្ច. ទារុមយបីឋន្តិ ច ផលកមយមេវ បីឋំ វេទិតព្ពំ. បាទកឋលិកន្តិ អធោតបាទដ្ឋាបនកំ. អជ្ឈោកាសេ រជនំ បចិត្វា ¶ …បេ… បដិសាមេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ថេវេ អសតិ រជនកម្មេ និដ្ឋិតេ បដិសាមេតព្ពំ. ‘‘ភិក្ខុ វា សាមណេរោ វា អារាមិកោ វា លជ្ជី ហោតីតិ វុត្តត្តា អលជ្ជិំ អាបុច្ឆិត្វា គន្តុំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. ឱតាបេន្តោ…បេ… គច្ឆតីតិ ឯត្ថ ‘‘កិញ្ចាបិ ‘ឯត្តកំ ទូរំ គន្តព្ព’ន្តិ បរិច្ឆេទោ នត្ថិ, តថាបិ លេឌ្ឌុបាតំ អតិក្កម្ម នាតិទូរំ គន្តព្ព’’ន្តិ វទន្តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

មញ្ចបីឋាទិសង្ឃិកសេនាសនេសុបដិបជ្ជិតព្ព-

វិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

សត្តរសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៨. កាលិកវិនិច្ឆយកថា

៨៩. ឯវំ សង្ឃិកសេនាសនេសុ កត្តព្ពវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ចតុកាលិកវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘កាលិកានិបិ ចត្តារី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ករណំ ការោ, កិរិយា. ការោ ឯវ កាលោ រ-ការស្ស ល-ការោ យថា ‘‘មហាសាលោ’’តិ. កាលោតិ ចេត្ថ បច្ចុប្បន្នាទិកិរិយា. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អារទ្ធានិដ្ឋិតោ ¶ ភាវោ, បច្ចុប្បន្នោ សុនិដ្ឋិតោ;

អតីតានាគតុប្បាទ-មប្បត្តាភិមុខា កិរិយា’’តិ.

ឯត្ថ បន តស្ស តស្ស កិរិយាសង្ខាតស្ស កាលស្ស បភេទភូតោ បុរេភត្តឯកអហោរត្តសត្តាហជីវិកបរិយន្តសង្ខាតោ កាលវិសេសោ អធិប្បេតោ. កាលេ តស្មិំ តស្មិំ កាលវិសេសេ បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ កាលិកានិ. បិ-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ, តេន កប្បិយា ចតុភូមិយោតិ សមុច្ចេតិ. ចត្តារីតិ សង្ខ្យានិទ្ទេសោ, តេន កាលិកានិ នាម ចត្តារិ ឯវ ហោន្តិ, ន តីណិ ន បញ្ចាតិ ទស្សេតិ, ឥទំ មាតិកាបទស្ស អត្ថវិវរណំ. តត្ថ ឧទ្ទេសេ យំ មាតិកាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) ‘‘កាលិកានិបិ ចត្តារី’’តិ ឯវំ វុត្តំ, ឯត្ថ ឯតស្មិំ មាតិកាបទេ ចត្តារិ កាលិកានិ វេទិតព្ពានីតិ យោជនា. កតមានិ តានីតិ អាហ ‘‘យាវកាលិក’’ន្តិអាទិ ¶ . យាវកាលិកំ…បេ… យាវជីវិកំ ឥតិ ឥមានិ វត្ថូនិ ចត្តារិ កាលិកានិ នាមាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ តេសំ វត្ថុញ្ច វិសេសនញ្ច នាមលាភហេតុញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ បុរេភត្ត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ តេសុ ចតូសុ កាលិកេសុ យំ កិញ្ចិ ខាទនីយំ ភោជនីយំ យាវកាលិកំ, អដ្ឋវិធបានំ យាមកាលិកំ, សប្បិអាទិបញ្ចវិធភេសជ្ជំ សត្តាហកាលិកំ, សព្ពម្បិ បដិគ្គហិតំ យាវជីវិកំ ឥតិ វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ. យំ កិញ្ចិ ខាទនីយភោជនីយន្តិ ឯត្ថ អតិព្យាបិតំ បរិហរិតុំ វិសេសនមាហ ‘‘បុរេភត្ត’’ន្ត្យាទិ. បុរេភត្តំ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពមេវ យាវកាលិកំ, ន អញ្ញំ ខាទនីយំ ភោជនីយន្ត្យត្ថោ. យាវ…បេ… បរិភុញ្ជិតព្ពតោតិ នាមលាភហេតុំ, ឯតេន យាវ កាលោ អស្សាតិ យាវកាលិកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. អដ្ឋវិធំ បានន្តិ ឯត្ថ អព្យាបិតំ បរិហរិតុមាហ ‘‘សទ្ធិំ អនុលោមបានេហី’’តិ. យាវ…បេ… តព្ពតោតិ នាមលាភហេតុំ, ឯតេន យាមោ កាលោ ¶ អស្សាតិ យាមកាលិកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. សត្តាហំ និធេតព្ពតោតិ នាមលាភហេតុំ, ឯតេន សត្តាហោ កាលោ អស្សាតិ សត្តាហកាលិកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. សព្ពម្បិ បដិគ្គហិតន្តិ ឯត្ថ អតិព្យាបិតំ បរិហរិតុំ ‘‘ឋបេត្វា ឧទក’’ន្ត្យាហ. យាវ…បេ… បរិភុញ្ជិតព្ពតោតិ នាមលាភហេតុំ, តេន យាវជីវំ កាលោ អស្សាតិ យាវជីវិកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ.

ឯត្ថាហ – ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អទិន្នំ មុខទ្វារំ អាហារំ អាហរេយ្យ អញ្ញត្រ ឧទកទន្តបោនា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២៦៥) វចនតោ ននុ ឧទកំ អប្បដិគ្គហិតព្ពំ, អថ កស្មា ‘‘ឋបេត្វា ឧទកំ អវសេសំ សព្ពម្បិ បដិគ្គហិត’’ន្តិ វុត្តន្តិ? សច្ចំ, បរិសុទ្ធឧទកំ អប្បដិគ្គហិតព្ពំ, កទ្ទមាទិសហិតំ បន បដិគ្គហេតព្ពំ ហោតិ, តស្មា បដិគ្គហិតេសុ អន្តោគធភាវតោ ‘‘ឋបេត្វា ឧទក’’ន្តិ វុត្តន្តិ. ឯវមបិ ‘‘សព្ពម្បិ បដិគ្គហិត’’ន្តិ ឥមិនាវ សិទ្ធំ បដិគ្គហេតព្ពស្ស ឧទកស្សបិ គហណតោតិ? សច្ចំ, តថាបិ ឧទកភាវេន សាមញ្ញតោ ‘‘សព្ពម្បិ បដិគ្គហិត’’ន្តិ ឯត្តកេ វុត្តេ ឯកច្ចស្ស ឧទកស្ស បដិគ្គហេតព្ពភាវតោ ឧទកម្បិ យាវជីវិកំ នាមាតិ ញាយេយ្យ, ន បន ឧទកំ យាវជីវិកំ សុទ្ធស្ស បដិគ្គហេតព្ពាភាវតោ, តស្មា ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ឯកច្ចស្ស ឧទកស្ស បដិគ្គហេតព្ពភាវេ សតិបិ សុទ្ធស្ស អប្បដិគ្គហិតព្ពត្តា តំ ឧទកំ ឋបេត្វា សព្ពម្បិ បដិគ្គហិតំ យាវជីវិកន្តិ វុច្ចតីតិ.

៩០. មូលកមូលាទីនិ ¶ ឧបទេសតោយេវ វេទិតព្ពានិ, តានិ បរិយាយតោ វុច្ចមានានិបិ ន សក្កា វិញ្ញាតុំ. បរិយាយន្តរេន ហិ វុច្ចមានេ តំ តំ នាមំ អជានន្តានំ សម្មោហោយេវ សិយា, តស្មា តត្ថ ន កិញ្ចិ វក្ខាម. ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថន្តិ បូវាទិខាទនីយេ វិជ្ជមានំ ខាទនីយកិច្ចំ ខាទនីយេហិ កាតព្ពំ ជិឃច្ឆាហរណសង្ខាតំ អត្ថំ បយោជនំ ¶ នេវ ផរន្តិ ន និប្ផាទេន្តិ. ឯកស្មិំ ទេសេ អាហារកិច្ចំ សាធេន្តំ វា អសាធេន្តំ វា អបរស្មិំ ទេសេ ឧដ្ឋិតភូមិរសាទិភេទេន អាហារជិឃច្ឆាហរណកិច្ចំ អសាធេន្តម្បិ វា សម្ភវេយ្យាតិ អាហ ‘‘តេសុ តេសុ ជនបទេសូ’’តិអាទិ. កេចិ បន ‘‘ឯកស្មិំ ជនបទេ អាហារកិច្ចំ សាធេន្តំ សេសជនបទេសុបិ វិកាលេ ន កប្បតិ ឯវាតិ ទស្សនត្ថំ ឥទំ វុត្ត’’ន្តិបិ វទន្តិ. បកតិអាហារវសេនាតិ អញ្ញេហិ យាវកាលិកេហិ អយោជិតំ អត្តនោ បកតិយាវ អាហារកិច្ចករណវសេន. សម្មោហោយេវ ហោតីតិ អនេកត្ថានំ នាមានំ អប្បសិទ្ធានញ្ច សម្ភវតោ សម្មោហោ ឯវ សិយា. តេនេវេត្ថ មយម្បិ មូលកមូលាទីនំ បរិយាយន្តរទស្សនេ អាទរំ ន ករិម្ហ ឧបទេសតោវ គហេតព្ពតោ.

យន្តិ វដ្ដកន្ទំ.

មុឡាលន្តិ ថូលតរុណមូលមេវ.

រុក្ខវល្លិអាទីនន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ សម្បិណ្ឌេត្វា វុត្តំ.

អន្តោបថវីគតោតិ សាលកល្យាណិក្ខន្ធំ សន្ធាយ វុត្តំ.

សព្ពកប្បិយានីតិ មូលតចបត្តាទីនំ វសេន សព្ពសោ កប្បិយានិ, តេសម្បិ នាមវសេន ន សក្កា បរិយន្តំ ទស្សេតុន្តិ សម្ពន្ធោ.

អច្ឆិវាទីនំ អបរិបក្កានេវ ផលានិ យាវជីវិកានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អបរិបក្កានី’’តិ វុត្តំ.

ហរីតកាទីនំ អដ្ឋីនីតិ ឯត្ថ មិញ្ជំ បដិច្ឆាទេត្វា ឋិតានិ កបាលានិ យាវជីវិកានីតិ អាចរិយា. មិញ្ជម្បិ យាវជីវិកន្តិ ឯកេ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៤៨-២៤៩) បន ¶ ‘‘ហរីតកាទីនំ អដ្ឋីនីតិ ឯត្ថ ¶ ‘មិញ្ជំ យាវកាលិក’ន្តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ អដ្ឋកថាយំ អវុត្តត្តា’’តិ វុត្តំ.

ហិង្គូតិ ហិង្គុរុក្ខតោ បគ្ឃរិតនិយ្យាសោ. ហិង្គុជតុអាទយោបិ ហិង្គុវិកតិយោ ឯវ. តត្ថ ហិង្គុជតុ នាម ហិង្គុរុក្ខស្ស ទណ្ឌបត្តានិ បចិត្វា កតនិយ្យាសោ. ហិង្គុសិបាដិកំ នាម ហិង្គុបត្តានិ បចិត្វា កតនិយ្យាសោ. ‘‘អញ្ញេន មិស្សេត្វា កតោ’’តិបិ វទន្តិ. តកន្តិ អគ្គកោដិយា និក្ខន្តសិលេសោ. តកបត្តីតិ បត្តតោ និក្ខន្តសិលេសោ. តកបណ្ណីតិ បលាសេ ភជ្ជិត្វា កតសិលេសោ. ‘‘ទណ្ឌតោ និក្ខន្តសិលេសោ’’តិបិ វទន្តិ.

៩១. យាមកាលិកេសុ បនាតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ខាទនីយភោជនីយបទេហិ យាវកាលិកមេវ សង្គហិតំ, ន យាមកាលិកំ, តថាបិ ‘‘អនាបត្តិ យាមកាលិកំ យាមេ និទហិត្វា ភុញ្ជតី’’តិ ឥធ ចេវ ‘‘យាមកាលិកេន ភិក្ខវេ សត្តាហកាលិកំ…បេ… យាវជីវិកំ តទហុបដិគ្គហិតំ យាមេ កប្បតិ, យាមាតិក្កន្តេ ន កប្បតី’’តិ អញ្ញត្ថ (មហាវ. ៣០៥) ច វុត្តត្តា ‘‘យាមកាលិក’’ន្តិវចនសាមត្ថិយតោ ច ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញូហិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ យាមកាលិកំ សន្និធិការកំ បាចិត្តិយវត្ថុមេវ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឋបេត្វា ធញ្ញផលរសន្តិ ឯត្ថ ‘‘តណ្ឌុលធោវនោទកម្បិ ធញ្ញផលរសោយេវា’’តិ វទន្តិ.

៩២. សត្តាហកាលិកេ បញ្ច ភេសជ្ជានីតិ ភេសជ្ជកិច្ចំ ករោន្តុ វា មា វា, ឯវំលទ្ធវោហារានិ បញ្ច. ‘‘គោសប្បី’’តិអាទិនា លោកេ បាកដំ ទស្សេត្វា ‘‘យេសំ មំសំ កប្បតី’’តិ ឥមិនា អញ្ញេសម្បិ រោហិតមិគាទីនំ សប្បិំ គហេត្វា ទស្សេតិ. យេសញ្ហិ ខីរំ អត្ថិ, សប្បិម្បិ តេសំ អត្ថិយេវ, តំ បន សុលភំ វា ទុល្លភំ វា អសម្មោហត្ថំ វុត្តំ ¶ . ឯវំ នវនីតម្បិ. ‘‘យេសំ មំសំ កប្បតី’’តិ ច ឥទំ និស្សគ្គិយវត្ថុទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន បន យេសំ មំសំ ន កប្បតិ, តេសំ សប្បិអាទិ ន កប្បតីតិ ទស្សនត្ថំ. មនុស្សខីរាទីនិបិ ហិ នោ ន កប្បន្តិ.

៩៣. យាវ កាលោ នាតិក្កមតិ, តាវ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ កាលោតិ ភិក្ខូនំ ភោជនកាលោ អធិប្បេតោ, សោ ច សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ឋិតមជ្ឈន្ហិកោ. ឋិតមជ្ឈន្ហិកោបិ ហិ ¶ កាលសង្គហំ គច្ឆតិ, តតោ បដ្ឋាយ បន ខាទិតុំ វា ភុញ្ជិតុំ វា ន សក្កា, សហសា បិវិតុំ សក្កា ភវេយ្យ, កុក្កុច្ចកេន បន ន កត្តព្ពំ. កាលបរិច្ឆេទជាននត្ថញ្ច កាលត្ថម្ភោ យោជេតព្ពោ. កាលន្តរេ វា ភត្តកិច្ចំ កាតព្ពំ. បដិគ្គហណេតិ គហណមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. បដិគ្គហិតមេវ ហិ តំ, សន្និហិតំ ន កប្បតីតិ បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ, តេនេវ ‘‘អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ គណ្ហន្តស្ស បដិគ្គហណេ’’តិ វុត្តំ. មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. សន្និធិការកសិក្ខាបទវណ្ណនា) បន ‘‘អជ្ឈោហរិស្សាមីតិ គណ្ហន្តស្ស គហណេ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ.

យន្តិ យំ បត្តំ. សន្ទិស្សតីតិ យាគុយា ឧបរិ សន្ទិស្សតិ. តេលវណ្ណេ បត្តេ សតិបិ និស្នេហភាវេ អង្គុលិយា ឃំសន្តស្ស វណ្ណវសេនេវ លេខា បញ្ញាយតិ, តស្មា តត្ថ អនាបត្តីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘សា អព្ពោហារិកា’’តិ វុត្តំ. សយំ បដិគ្គហេត្វា អបរិច្ចត្តមេវ ហិ ទុតិយទិវសេ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ បដិគ្គហណេ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេន, អនុបសម្បន្នស្ស និរបេក្ខទានេន វា វិជហិតបដិគ្គហណំ បរិច្ចត្តមេវ ហោតីតិ ‘‘អបរិច្ចត្ត’’ន្តិ ឥមិនា ឧភយថាបិ អវិជហិតបដិគ្គហណមេវ វុត្តំ, តស្មា យំ បរស្ស បរិច្ចជិត្វា អទិន្នម្បិ សចេ បដិគ្គហណេ និរបេក្ខវិស្សជ្ជនេន វិជហិតបដិគ្គហណំ ហោតិ, តម្បិ ទុតិយទិវសេ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. យទិ ឯវំ ‘‘បត្តោ ទុទ្ធោតោ ហោតី’’តិអាទីសុ កស្មា អាបត្តិ វុត្តាតិ? ‘‘បដិគ្គហណំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ ¶ សយំ វា អញ្ញេន វា តុច្ឆំ កត្វា ន សម្មា ធោវិត្វា និដ្ឋាបិតេ បត្តេ លគ្គម្បិ អវិជហិតបដិគ្គហណមេវ ហោតីតិ តត្ថ អាបត្តី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘សាមណេរានំ បរិច្ចជន្តីតិ ឥមស្មិំ អធិការេ ឋត្វា ‘អបរិច្ចត្តមេវា’តិ វុត្តត្តា អនុបសម្បន្នស្ស បរិច្ចត្តមេវ វដ្ដតិ, អបរិច្ចត្តំ ន វដ្ដតីតិ អាបន្នំ, តស្មា និរាលយភាវេន បដិគ្គហណេ វិជហិតេបិ អនុបសម្បន្នស្ស អបរិច្ចត្តំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. តំ យុត្តំ វិយ ន ទិស្សតិ. យទគ្គេន ហិ បដិគ្គហណំ វិជហតិ, តទគ្គេន សន្និធិម្បិ ន ករោតិ វិជហិតបដិគ្គហណស្ស អប្បដិគ្គហិតសទិសត្តា. បដិគ្គហេត្វា និទហិតេយេវ ច សន្និធិបច្ចយា អាបត្តិ វុត្តា.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៥២-២៥៣) បន ‘‘អបរិច្ចត្តមេវាតិ និរបេក្ខតាយ អនុបសម្បន្នស្ស អទិន្នំ អបរិច្ចត្តញ្ច យាវកាលិកាទិវត្ថុមេវ សន្ធាយ វទតិ, ន បន តគ្គតបដិគ្គហណំ. ន ហិ វត្ថុំ អបរិច្ចជិត្វា តត្ថគតបដិគ្គហណំ បរិច្ចជិតុំ សក្កា, ន ច តាទិសំ វចនំ អត្ថិ, យទិ ភវេយ្យ ¶ , ‘សចេ បត្តោ ទុទ្ធោតោ ហោតិ…បេ… ភុញ្ជន្តស្ស បាចិត្តិយ’ន្តិ វចនំ វិរុជ្ឈេយ្យ. ន ហិ ធោវនេន អាមិសំ អបនេតុំ វាយមន្តស្ស បដិគ្គហណេ អបេក្ខា វត្តតិ. យេន បុនទិវសេ ភុញ្ជតោ បាចិត្តិយំ ជនេយ្យ, បត្តេ បន វត្តមានា អបេក្ខា តគ្គតិកេ អាមិសេបិ វត្តតិ ឯវ នាមាតិ អាមិសេ អនបេក្ខតា ឯត្ថ ន លព្ភតិ, តតោ អាមិសេ អវិជហិតបដិគ្គហណំ បុនទិវសេ បាចិត្តិយំ ជនេតីតិ ឥទំ វុត្តំ. អថ មតំ ‘យទគ្គេនេត្ថ អាមិសានបេក្ខតា ន លព្ភតិ, តទគ្គេន បដិគ្គហណានបេក្ខតាបិ ន លព្ភតី’តិ. តថា សតិ យត្ថ អាមិសាបេក្ខា អត្ថិ, តត្ថ បដិគ្គហណាបេក្ខាបិ ន វិគច្ឆតីតិ អាបន្នំ, ឯវញ្ច បដិគ្គហណេ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនំ វិសុំ ន វត្តព្ពំ សិយា, អដ្ឋកថាយញ្ចេតម្បិ បដិគ្គហណវិជហនំ ការណត្តេន អភិមតំ សិយា. ឥទំ សុដ្ឋុតរំ កត្វា វិសុំ ¶ វត្តព្ពំ ចីវរាបេក្ខាយ វត្តមានាយបិ បច្ចុទ្ធារេន អធិដ្ឋានវិជហនំ វិយ. ឯតស្មិញ្ច ឧបាយេ សតិ គណ្ឋិកាហតបត្តេសុ អវដ្ដនតា នាម ន សិយាតិ វុត្តោវាយមត្ថោ, តស្មា យំ វុត្តំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.២៥២-២៥៣) ‘យំ បរស្ស បរិច្ចជិត្វា អទិន្នម្បិ សចេ បដិគ្គហណេ និរបេក្ខវិស្សជ្ជនេន វិជហិតបដិគ្គហណំ ហោតិ, តម្បិ ទុតិយទិវសេ វដ្ដតី’តិអាទិ, តំ ន សារតោ បច្ចេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

បាឡិយំ (បាចិ. ២៥៥) ‘‘សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកំ អាហារត្ថាយ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិនា សន្និហិតេសុ សត្តាហកាលិកយាវជីវិកេសុ បុរេភត្តម្បិ អាហារត្ថាយ អជ្ឈោហរណេបិ ទុក្កដស្ស វុត្តត្តា យាមកាលិកេបិ អជ្ឈោហារេ វិសុំ ទុក្កដេន ភវិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘អាហារត្ថាយ អជ្ឈោហរតោ ទុក្កដេន សទ្ធិំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ. បកតិអាមិសេតិ ឱទនាទិកប្បិយាមិសេ. ទ្វេតិ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ យាមកាលិកំ បុរេភត្តំ សាមិសេន មុខេន ភុញ្ជតោ សន្និធិបច្ចយា ឯកំ, យាវកាលិកសំសដ្ឋតាយ យាវកាលិកត្តភជនេន អនតិរិត្តបច្ចយា ឯកន្តិ ទ្វេ បាចិត្តិយានិ. វិកប្បទ្វយេតិ សាមិសនិរាមិសបក្ខទ្វយេ. ថុល្លច្ចយំ ទុក្កដញ្ច វឌ្ឍតីតិ មនុស្សមំសេ ថុល្លច្ចយំ, សេសអកប្បិយមំសេ ទុក្កដំ វឌ្ឍតិ.

បដិគ្គហណបច្ចយា តាវ ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ សន្និហិតត្តា បុរេភត្តម្បិ ទុក្កដមេវ. សតិ បច្ចយេ បន សន្និហិតម្បិ សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកញ្ច ភេសជ្ជត្ថាយ គណ្ហន្តស្ស បរិភុញ្ជន្តស្ស ច អនាបត្តិយេវ.

៩៤. ឧគ្គហិតកំ ¶ កត្វា និក្ខិត្តន្តិ អបដិគ្គហិតំ សយមេវ គហេត្វា និក្ខិត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦២២) ‘‘ឧគ្គហិតកន្តិ បរិភោគត្ថាយ សយំ គហិត’’ន្តិ វុត្តំ. សយំ ករោតីតិ ¶ បចិត្វា ករោតិ. បុរេភត្តន្តិ តទហុបុរេភត្តមេវ វដ្ដតិ សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា. សយំកតន្តិ នវនីតំ បចិត្វា កតំ. និរាមិសមេវាតិ តទហុបុរេភត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៩៥. អជ្ជ សយំកតំ និរាមិសមេវ ភុញ្ជន្តស្ស កស្មា សាមំបាកោ ន ហោតីតិ អាហ ‘‘នវនីតំ តាបេន្តស្សា’’តិអាទិ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតកេហីតិ ខីរទធីនិ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧគ្គហិតកេហិ កតំ អព្ភញ្ជនាទីសុ ឧបនេតព្ពន្តិ យោជនា. ឧភយេសម្បីតិ បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតខីរទធីហិ ច បុរេភត្តំ ឧគ្គហិតកេហិ ច កតានំ. ឯស នយោតិ និស្សគ្គិយំ ន ហោតីតិ អត្ថោ. អកប្បិយមំសសប្បិម្ហីតិ ហត្ថិអាទីនំ សប្បិម្ហិ. ការណបតិរូបកំ វត្វាតិ ‘‘សជាតិកានំ សប្បិភាវតោ’’តិ ការណបតិរូបកំ វត្វា. សប្បិនយេន វេទិតព្ពន្តិ និរាមិសមេវ សត្តាហំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ នវនីតេ. ធោតំ វដ្ដតីតិ អធោតញ្ចេ, សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ ហោតិ, តស្មា ធោតំ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហំ និក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ ថេរានំ អធិប្បាយោ.

មហាសីវត្ថេរស្ស បន វត្ថុនោ វិយោជិតត្តា ទធិគុឡិកាទីហិ យុត្តតាមត្តេន សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ន ហោតិ, តស្មា តក្កតោ ឧទ្ធដមត្តមេវ បដិគ្គហេត្វា ធោវិត្វា, បចិត្វា វា និរាមិសមេវ កត្វា ភុញ្ជិំសូតិ អធិប្បាយោ, ន បន ទធិគុឡិកាទីហិ សហ វិកាលេ ភុញ្ជិំសូតិ. តេនាហ ‘‘តស្មា នវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេន…បេ… សវត្ថុកបដិគ្គហំ នាម ន ហោតី’’តិ. តត្ថ អធោតំ បដិគ្គហេត្វាបិ តំ នវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេន ទធិអាទីនិ អបនេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘តក្កតោ ឧទ្ធដមត្តមេវ ខាទិំសូ’’តិ វចនស្ស អធិប្បាយំ អជានន្តា ‘‘តក្កតោ ឧទ្ធដមត្តំ អធោតម្បិ ទធិគុឡិកាទិសហិតំ ¶ វិកាលេ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ទធិគុឡិកាទិអាមិសេន សំសដ្ឋរសំ នវនីតំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ សក្កា វត្តុំ. នវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេនាតិ អធោវិត្វា បដិគ្គហិតនវនីតំ បរិភុញ្ជន្តេន. ទធិ ឯវ ទធិគតំ យថា ‘‘គូថគតំ មុត្តគត’’ន្តិ (ម. និ. ២.១១៩; អ. និ. ៩.១១). ‘‘ខយំ គមិស្សតី’’តិ វចនតោ ខីរំ បក្ខិបិត្វា បក្កសប្បិអាទិបិ វិកាលេ កប្បតីតិ វេទិតព្ពំ. ខយំ គមិស្សតីតិ និរាមិសំ ហោតិ, តស្មា វិកាលេបិ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯត្តាវតាតិ នវនីតេ លគ្គមត្តេន វិសុំ ទធិអាទិវោហារំ អលទ្ធេន អប្បមត្តេន ¶ ទធិអាទិនាតិ អត្ថោ, ឯតេន វិសុំ បដិគ្គហិតទធិអាទីហិ សហ បក្កំ សវត្ថុកបដិគ្គហិតសង្ខមេវ គច្ឆតីតិ ទស្សេតិ. តស្មិម្បីតិ និរាមិសភូតេបិ. កុក្កុច្ចកានំ បន អយំ អធិប្បាយោ – បដិគ្គហណេ តាវ ទធិអាទីហិ អសម្ភិន្នរសត្តា ភត្តេន សហិតគុឡបិណ្ឌាទិ វិយ សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ហោតិ. តំ បន បចន្តេន ធោវិត្វាវ បចិតព្ពំ. ឥតរថា បចនក្ខណេ បច្ចមានទធិគុឡិកាទីហិ សម្ភិន្នរសតាយ សាមំបក្កំ ជាតំ, តេសុ ខីណេសុបិ សាមំបក្កមេវ ហោតិ, តស្មា និរាមិសមេវ បចិតព្ពន្តិ. តេនេវ ‘‘អាមិសេន សទ្ធិំ បក្កត្តា’’តិ ការណំ វុត្តំ.

ឯត្ថ ចាយំ វិចារណា – សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តាភាវេ អាមិសេន សហ ភិក្ខុនា បក្កស្ស សយំបាកទោសោ វា បរិសង្កីយតិ, យាវកាលិកតា វា. តត្ថ ន តាវ សយំបាកទោសោ ឯត្ថ សម្ភវតិ សត្តាហកាលិកត្តា. យញ្ហិ តត្ថ ទធិអាទិ អាមិសគតំ, តំ បរិក្ខីណន្តិ. អថ បដិគ្គហិតទធិគុឡិកាទិនា សហ អត្តនា បក្កត្តា សវត្ថុកបក្កំ វិយ ភវេយ្យាតិ បរិសង្កីយតិ, តទា ‘‘អាមិសេន សហ បដិគ្គហិតត្តា’’តិ ការណំ វត្តព្ពំ, ន បន ‘‘បក្កត្តា’’តិ, តថា ច ឧបឌ្ឍត្ថេរានំ មតមេវ អង្គីកតំ សិយា. តត្ថ ច សាមណេរាទីហិ ¶ បក្កម្បិ យាវកាលិកមេវ សិយា បដិគ្គហិតខីរាទិំ បចិត្វា អនុបសម្បន្នេហិ កតសប្បិអាទិ វិយ, ន ច តំ យុត្តំ ភិក្ខាចារេន លទ្ធនវនីតាទីនំ តក្កាទិអាមិសសំសដ្ឋសម្ភវេន អបរិភុញ្ជិតព្ពត្តាប្បសង្គតោ. ន ហិ គហដ្ឋា ធោវិត្វា, សោធេត្វា វា បត្តេ អាកិរន្តីតិ និយមោ អត្ថិ.

អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘យថា តត្ថ បតិតតណ្ឌុលកណាទយោ ន បច្ចន្តិ, ឯវំ…បេ… បុន បចិត្វា ទេតិ, បុរិមនយេនេវ សត្តាហំ វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា វចនេនបេតំ វិរុជ្ឈតិ, តស្មា ឥធ កុក្កុច្ចកានំ កុក្កុច្ចុប្បត្តិយា និមិត្តមេវ ន ទិស្សតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ‘‘លជ្ជី សាមណេរោ យថា តត្ថ តណ្ឌុលកណាទយោ ន បច្ចន្តិ, ឯវំ អគ្គិម្ហិ វិលីយាបេត្វា…បេ… ទេតី’’តិ វចនស្សាបិ និមិត្តំ ន ទិស្សតិ. យទិ ហិ ឯតំ យាវកាលិកសំសគ្គបរិហារាយ វុត្តំ សិយា. អត្តនាបិ តថា កាតព្ពំ ភវេយ្យ. គហដ្ឋេហិ ទិន្នសប្បិអាទីសុ ច អាមិសសំសគ្គសង្កា ន វិគច្ឆេយ្យ. ន ហិ គហដ្ឋា ឯវំ វិលីយាបេត្វា បរិស្សាវេត្វា កណតណ្ឌុលាទិំ អបនេត្វា បុន បចន្តិ. អបិច ភេសជ្ជេហិ សទ្ធិំ ខីរាទិំ បក្ខិបិត្វា យថា ខីរាទិ ខយំ គច្ឆតិ, ឯវំ បរេហិ បក្កភេសជ្ជតេលាទិបិ យាវកាលិកមេវ សិយា, ន ច តម្បិ យុត្តំ ទធិអាទិខយករណត្ថំ ‘‘បុន ¶ បចិត្វា ទេតី’’តិ វុត្តត្តា, តស្មា មហាសីវត្ថេរវាទេ កុក្កុច្ចំ អកត្វា អធោតម្បិ នវនីតំ តទហុបិ បុនទិវសាទីសុបិ បចិតុំ, តណ្ឌុលាទិមិស្សំ សប្បិអាទិំ អត្តនាបិ អគ្គិម្ហិ វិលីយាបេត្វា បុន តក្កាទិខយត្ថំ បចិតុញ្ច វដ្ដតិ.

តត្ថ វិជ្ជមានស្សាបិ បច្ចមានក្ខណេ សម្ភិន្នរសស្ស យាវកាលិកស្ស អព្ពោហារិកត្តេន សវត្ថុកបដិគ្គហិតបុរេបដិគ្គហិតកានម្បិ អព្ពោហារិកតោតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពន្តិ. តេនេវ ‘‘ឯត្តាវតា ហិ សវត្ថុកបដិគ្គហិតំ នាម ¶ ន ហោតី’’តិ វុត្តំ. វិសុំ បដិគ្គហិតេន បន ខីរាទិនា អាមិសេន នវនីតាទិំ មិស្សេត្វា ភិក្ខុនា វា អញ្ញេហិ វា បក្កតេលាទិភេសជ្ជំ សវត្ថុកបដិគ្គហិតសង្ខមេវ គច្ឆតិ តត្ថ បវិដ្ឋយាវកាលិកស្ស អព្ពោហារិកត្តាភាវា. យំ បន បុរេបដិគ្គហិតភេសជ្ជេហិ សទ្ធិំ អប្បដិគ្គហិតំ ខីរាទិំ បក្ខិបិត្វា បក្កតេលាទិកំ អនុបសម្បន្នេហេវ បក្កម្បិ សវត្ថុកបដិគ្គហិតម្បិ សន្និធិបិ ន ហោតិ តត្ថ បក្ខិត្តខីរាទិមិស្សាបិ តស្មិំ ខណេ សម្ភិន្នរសតាយ បុរេបដិគ្គហិតត្តាបត្តិតោ, សចេ បន អប្បដិគ្គហិតេហេវ, អញ្ញេហិ វា បក្កតេលាទីសុបិ អាមិសរសោ បញ្ញាយតិ, តំ យាវកាលិកំវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. អយំ កថាមគ្គោ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦២២) អាគតោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦២២) បន ‘‘កុក្កុច្ចាយន្តិ កុក្កុច្ចកាតិ ឥមិនា អត្តនោបិ តត្ថ កុក្កុច្ចសព្ភាវម្បិ ទីបេតិ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ភេសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘និព្ពដ្ដិតសប្បិ វា នវនីតំ វា បចិតុំ វដ្ដតី’តិ វុត្ត’’ន្តិ ឯត្តកមេវ អាគតោ.

ឧគ្គហេត្វាតិ សយមេវ គហេត្វា. តានិ បដិគ្គហេត្វាតិ តានិ ខីរទធីនិ បដិគ្គហេត្វា. គហិតន្តិ តណ្ឌុលាទិវិគមត្ថំ បុន បចិត្វា គហិតន្តិ អត្ថោ. បដិគ្គហេត្វា ច ឋបិតភេសជ្ជេហីតិ អតិរេកសត្តាហបដិគ្គហិតេហិ យាវជីវិកភេសជ្ជេហិ, ឯតេន តេហិ យុត្តម្បិ សប្បិអាទិ អតិរេកសត្តាហបដិគ្គហិតំ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. វទ្ទលិសមយេតិ វស្សកាលសមយេ, អនាតបកាលេតិ អត្ថោ. វុត្តនយេន យថា តណ្ឌុលាទីនិ ន បច្ចន្តិ, តថា លជ្ជីយេវ សម្បាទេត្វា ទេតីតិ លជ្ជិសាមណេរគ្គហណំ. អបិច អលជ្ជិនា អជ្ឈោហរិតព្ពំ យំ កិញ្ចិ អភិសង្ខរាបេតុំ ន វដ្ដតិ, តស្មាបិ ឯវមាហ.

៩៦. តិលេ ¶ បដិគ្គហេត្វា កតតេលន្តិ អត្តនា ភជ្ជាទីនិ អកត្វា កតតេលំ. តេនេវ ‘‘សាមិសម្បិ ¶ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. និព្ពដ្ដីតត្តាតិ យាវកាលិកតោ វិវេចិតត្តា, ឯតេន ឯលាអភាវតោ យាវកាលិកត្តាភាវំ, ភិក្ខុនោ សវត្ថុកបដិគ្គហណេន យាវកាលិកត្តុបគមនញ្ច ទស្សេតិ. ឧភយម្បីតិ អត្តនា អញ្ញេហិ ច កតំ.

យាវ អរុណុគ្គមនា តិដ្ឋតិ, និស្សគ្គិយន្តិ សត្តមេ ទិវសេ កតតេលំ សចេ យាវ អរុណុគ្គមនា តិដ្ឋតិ, និស្សគ្គិយំ.

អច្ឆវសន្តិ ទុក្កដវត្ថុនោ វសាយ អនុញ្ញាតត្តា តំសទិសានំ ទុក្កដវត្ថូនំយេវ អកប្បិយមំសសត្តានំ វសា អនុញ្ញាតា, ន ថុល្លច្ចយវត្ថុ មនុស្សានំ វសាតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា មនុស្សវស’’ន្តិ. សំសដ្ឋន្តិ បរិស្សាវិតំ. តិណ្ណំ ទុក្កដានន្តិ អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ តីណិ ទុក្កដានិ សន្ធាយ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ បរិភោគត្ថាយ វិកាលេ បដិគ្គហណបចនបរិស្សាវនាទីសុ បុព្ពបយោគេសុ បាឡិយំ, អដ្ឋកថាយញ្ច អាបត្តិ ន វុត្តា, តថាបិ ឯត្ថ អាបត្តិយា ឯវ ភវិតព្ពំ បដិក្ខិត្តស្ស ករណតោ អាហារត្ថាយ វិកាលេ យាមកាលិកាទីនំ បដិគ្គហណេ វិយ. ‘‘កាលេ បដិគ្គហិតំ វិកាលេ អនុបសម្បន្នេនាបិ និបក្កំ សំសដ្ឋញ្ច បរិភុញ្ជន្តស្ស ទ្វេបិ ទុក្កដានិ ហោន្តិយេវា’’តិ វទន្តិ.

យស្មា ខីរាទីនិ បក្ខិបិត្វា បក្កភេសជ្ជតេលេ កសដំ អាមិសគតិកំ, តេន សហ តេលំ បដិគ្គហេតុំ, បចិតុំ វា ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘បក្កតេលកសដេ វិយ កុក្កុច្ចាយតី’’តិ. ‘‘សចេ វសាយ សហ បក្កត្តា ន វដ្ដតិ, ឥទំ កស្មា វដ្ដតី’’តិ បុច្ឆន្តា ‘‘ភន្តេ…បេ… វដ្ដតី’’តិ អាហំសុ, ថេរោ អតិកុក្កុច្ចកតាយ ‘‘ឯតម្បិ អាវុសោ ន វដ្ដតី’’តិ ¶ អាហ, រោគនិគ្គហត្ថាយ ឯវ វសាយ អនុញ្ញាតត្តំ សល្លក្ខេត្វា បច្ឆា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិ.

៩៧. ‘‘មធុករីហិ មធុមក្ខិកាហីតិ ឥទំ ខុទ្ទកភមរានំ ទ្វិន្នំ ឯវ វិសេសន’’ន្តិ កេចិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘‘ទណ្ឌកេសុ មធុការិកា មធុករិមក្ខិកា នាម, តាហិ សហ តិស្សោ មធុមក្ខិកជាតិយោ’’តិ វទន្តិ. ភមរមក្ខិកាតិ មហាបដលការិកា. សិលេសសទិសន្តិ សុក្ខតាយ វា បក្កតាយ វា ឃនីភូតំ. ឥតរន្តិ តនុកមធុ. មធុបដលន្តិ មធុរហិតំ កេវលំ មធុបដលំ. ‘‘សចេ មធុសហិតំ បដលំ បដិគ្គហេត្វា និក្ខិបន្តិ. បដលស្ស ភាជនដ្ឋានិយត្តា មធុនោ ¶ វសេន សត្តាហាតិក្កមេ និស្សគ្គិយំ ហោតី’’តិ វទន្តិ, ‘‘មធុមក្ខិតំ បន មធុគតិកមេវា’’តិ ឥមិនា តំ សមេតិ.

៩៨. ‘‘ផាណិតំ នាម ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្ត’’ន្តិ បាឡិយំ (បាចិ. ២៦០) អវិសេសេន វុត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘ឧច្ឆុរសំ ឧបាទាយ…បេ… អវត្ថុកា ឧច្ឆុវិកតិ ‘ផាណិត’ន្តិ វេទិតព្ពា’’តិ វចនតោ ឧច្ឆុរសោបិ និក្កសដោ សត្តាហកាលិកោតិ វេទិតព្ពំ. កេនចិ បន ‘‘មធុម្ហិ ចត្តារោ កាលិកា យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពា, ឧច្ឆុម្ហិ ចា’’តិ វត្វា ‘‘សមក្ខិកណ្ឌំ សេលកំ មធុ យាវកាលិកំ, អនេលកំ ឧទកសម្ភិន្នំ យាមកាលិកំ, អសម្ភិន្នំ សត្តាហកាលិកំ, មធុសិត្ថំ បរិសុទ្ធំ យាវជីវិកំ, តថា ឧច្ឆុរសោ សកសដោ យាវកាលិកោ, និក្កសដោ ឧទកសម្ភិន្នោ យាមកាលិកោ, អសម្ភិន្នោ សត្តាហកាលិកោ, សុទ្ធកសដំ យាវជីវិក’’ន្តិ ច វត្វា ឧត្តរិបិ ពហុធា បបញ្ចិតំ. តត្ថ ‘‘ឧទកសម្ភិន្នំ មធុ វា ឧច្ឆុរសោ វា សកសដោ យាវកាលិកោ, និក្កសដោ ឧទកសម្ភិន្នោ យាមកាលិកោ’’តិ ឥទំ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ ទិស្សតិ, ‘‘យាវកាលិកំ សមានំ គរុតរម្បិ មុទ្ទិកាជាតិរសំ អត្តនា ¶ សំសដ្ឋំ លហុកំ យាមកាលិកភាវំ ឧបនេន្តំ ឧទកំ លហុតរំ សត្តាហកាលិកំ អត្តនា សំសដ្ឋំ គរុតរំ យាមកាលិកភាវំ ឧបនេតី’’តិ ឯត្ថ ការណំ សោយេវ បុច្ឆិតព្ពោ. សព្ពត្ថ បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច ឧទកសម្ភិន្នេន គរុតរស្សាបិ លហុភាវោបគមនំយេវ ទស្សិតំ. បាឡិយម្បិ (មហាវ. ២៨៤) ហិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានស្ស គុឡំ, អគិលានស្ស គុឡោទក’’ន្តិ វទន្តេន អគិលានេន បរិភុញ្ជិតុំ អយុត្តោបិ គុឡោ ឧទកសម្ភិន្នោ អគិលានស្សបិ វដ្ដតីតិ អនុញ្ញាតោ.

យម្បិ ច ‘‘ឧច្ឆុ ចេ, យាវកាលិកោ, ឧច្ឆុរសោ ចេ, យាមកាលិកោ, ផាណិតំ ចេ, សត្តាហកាលិកំ, តចោ ចេ, យាវជីវិកោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា ‘‘ឧច្ឆុរសោ ឧទកសម្ភិន្នោ យាមកាលិកោ’’តិ អញ្ញេន កេនចិ វុត្តំ, តម្បិ តថាវិធស្ស អដ្ឋកថាវចនស្ស សមន្តបាសាទិកាយ វិនយដ្ឋកថាយ អភាវតោ ន សារតោ បច្ចេតព្ពំ, តតោយេវ ច ‘‘ឧច្ឆុរសោ ឧទកសម្ភិន្នោបិ អសម្ភិន្នោបិ សត្តាហកាលិកោយេវា’’តិ កេចិ អាចរិយា វទន្តិ. ភេសជ្ជក្ខន្ធកេ ច ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឧច្ឆុរស’’ន្តិ ឯត្ថ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ អវិសេសេន វុត្តំ ‘‘ឧច្ឆុរសោ សត្តាហកាលិកោ’’តិ. សយំកតំ និរាមិសមេវ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ អបរិស្សាវិតំ ¶ បដិគ្គហិតម្បិ ករណសមយេ បរិស្សាវេត្វា, កសដំ អបនេត្វា ច អត្តនា កតន្តិ វេទិតព្ពំ, អយំ សារត្ថទីបនីបាឋោ (សារត្ថ. ដី. ២.៦២៣).

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦២៣) បន ឧច្ឆុរសំ ឧបាទាយាតិ និក្កសដរសស្សាបិ សត្តាហកាលិកត្តំ ទស្សេតិ ‘‘ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្ត’’ន្តិ បាឡិយំ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា. យំ បន សុត្តន្តដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧច្ឆុ ចេ, យាវកាលិកោ, ឧច្ឆុរសោ ចេ, យាមកាលិកោ, ផាណិតំ ចេ, សត្តាហកាលិកំ, តចោ ចេ, យាវជីវិកោ’’តិ វុត្តំ, តំ អម្ពផលរសាទិមិស្សតាយ យាមកាលិកត្តំ ¶ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ, អវិនយវចនត្តា តំ អប្បមាណន្តិ. តេនេវ ‘‘បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតេន អបរិស្សាវិតឧច្ឆុរសេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. និរាមិសមេវ វដ្ដតិ តត្ថ បវិដ្ឋយាវកាលិកស្ស អព្ពោហារិកត្តាតិ ឥទំ គុឡេ កតេ តត្ថ វិជ្ជមានម្បិ កសដំ បាកេន សុក្ខតាយ យាវជីវិកត្តំ ភជតីតិ វុត្តំ. តស្ស យាវកាលិកត្តេ ហិ សាមំបាកេន បុរេភត្តេបិ អនជ្ឈោហរណីយំ សិយាតិ. ‘‘សវត្ថុកបដិគ្គហិតត្តា’’តិ ឥទំ ឧច្ឆុរសេ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ហុត្វា ឋិតកសដំ សន្ធាយ វុត្តំ, តេន ច ‘‘អបរិស្សាវិតេន អប្បដិគ្គហិតេន អនុបសម្បន្នេហិ កតំ សត្តាហំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ.

ឈាមឧច្ឆុផាណិតន្តិ អគ្គិម្ហិ ឧច្ឆុំ តាបេត្វា កតំ. កោដ្ដិតឧច្ឆុផាណិតន្តិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកំ ឆិន្ទិត្វា កោដ្ដេត្វា និប្បីឡេត្វា បក្កំ. តំ តត្ថ វិជ្ជមានម្បិ កសដំ បក្កកាលេ យាវកាលិកត្តំ វិជហតីតិ អាហ ‘‘តំ យុត្ត’’ន្តិ. សីតោទកេន កតន្តិ មធុកបុប្ផានិ សីតោទកេន មទ្ទិត្វា បរិស្សាវេត្វា បចិត្វា កតំ. ‘‘អបរិស្សាវេត្វា កត’’ន្តិ កេចិ, តត្ថ ការណំ ន ទិស្សតិ. ខីរំ បក្ខិបិត្វា កតំ មធុកផាណិតំ យាវកាលិកន្តិ ឯត្ថ ខីរំ បក្ខិបិត្វា បក្កតេលំ កស្មា វិកាលេ វដ្ដតីតិ ចេ? តេលេ បក្ខិត្តំ ខីរំ តេលមេវ ហោតិ, អញ្ញំ បន ខីរំ បក្ខិបិត្វា កតំ ខីរភាវំ គណ្ហាតីតិ ឥទមេត្ថ ការណំ. យទិ ឯវំ ខណ្ឌសក្ខរម្បិ ខីរំ បក្ខិបិត្វា ករោន្តិ, តំ កស្មា វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘ខណ្ឌសក្ខរំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ ខីរជល្លិកន្តិ ខីរផេណំ.

៩៩. ‘‘មធុកបុប្ផំ បនា’’តិអាទិ យាវកាលិករូបេន ឋិតស្សាបិ អវដ្ដនកំ មេរយពីជវត្ថុំ ទស្សេតុំ អារទ្ធំ. អាហារកិច្ចំ ករោន្តានិ ឯតានិ កស្មា ឯវំ បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ ចោទនាបរិហារាយ ភេសជ្ជោទិស្សំ ទស្សេន្តេន តប្បសង្គេន ¶ សព្ពានិបិ ឱទិស្សកានិ ¶ ឯកតោ ទស្សេតុំ ‘‘សត្តវិធញ្ហី’’តិអាទិ វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣). វិនយសង្គហប្បករណេ បន តំ ន វុត្តំ, ‘‘បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សតិ បច្ចយេតិ វុត្តត្តា បដិគ្គហិតភេសជ្ជានិ ទុតិយទិវសតោ បដ្ឋាយ បុរេភត្តម្បិ សតិ បច្ចយេវ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ, ន អាហារត្ថាយ ភេសជ្ជត្ថាយ បដិគ្គហិតត្តា’’តិ វទន្តិ. ទ្វារវាតបានកវាដេសូតិ មហាទ្វារស្ស វាតបានានញ្ច កវាដផលកេសុ. កសាវេ បក្ខិត្តានិ តានិ អត្តនោ សភាវំ បរិច្ចជន្តីតិ ‘‘កសាវេ…បេ… មក្ខេតព្ពានី’’តិ វុត្តំ, ឃុណបាណកាទិបរិហារត្ថំ មក្ខេតព្ពានីតិ អត្ថោ. អធិដ្ឋេតីតិ ‘‘ឥទានិ មយ្ហំ អជ្ឈោហរណីយំ ន ភវិស្សតិ, ពាហិរបរិភោគត្ថាយ ភវិស្សតី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេតីតិ អត្ថោ. តេនេវាហ ‘‘សប្បិញ្ច តេលញ្ច វសញ្ច មុទ្ធនិ តេលំ វា អព្ភញ្ជនំ វា’’តិអាទិ, ឯវំ បរិភោគេ អនបេក្ខតាយ បដិគ្គហណំ វិជហតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ អញ្ញេសុបិ កាលិកេសុ អនជ្ឈោហរិតុកាមតាយ សុទ្ធចិត្តេន ពាហិរបរិភោគត្ថាយ និយមេបិ បដិគ្គហណំ វិជហតីតិ ឥទម្បិ វិសុំ ឯកំ បដិគ្គហណវិជហនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

អញ្ញេន ភិក្ខុនា វត្តព្ពោតិ ឯត្ថ សុទ្ធចិត្តេន ទិន្នត្តា សយម្បិ អាហរាបេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិយេវ. ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តីតិ យថា អញ្ញស្ស សន្តកំ ឯកេន បដិគ្គហិតំ សត្តាហាតិក្កមេបិ និស្សគ្គិយំ ន ហោតិ បរសន្តកភាវតោ, ឯវមិទម្បិ អវិភត្តត្តា ឧភយសាធារណម្បិ វិនិព្ភោគាភាវតោ និស្សគ្គិយំ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. បរិភុញ្ជិតុំ បន ន វដ្ដតីតិ ភិក្ខុនា បដិគ្គហិតត្តា សត្តាហាតិក្កមេ យស្ស កស្សចិ ភិក្ខុនោ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ បដិគ្គហិតសប្បិអាទីនំ បរិភោគស្ស សត្តាហេនេវ បរិច្ឆិន្នត្តា. ‘‘តានិ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហបរមំ សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជិតព្ពានី’’តិ (បារា. ៦២៣) ហិ វុត្តំ.

‘‘អាវុសោ ¶ ឥមំ តេលំ សត្តាហមត្តំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា យេន បដិគ្គហិតំ, តេន អន្តោសត្តាហេយេវ បរស្ស វិស្សជ្ជិតភាវំ ទស្សេតិ. កស្ស អាបត្តីតិ ‘‘បឋមំ តាវ ឧភិន្នំ សាធារណត្តា អនាបត្តិ វុត្តា, ឥទានិ បន ឯកេន ឥតរស្ស វិស្សដ្ឋភាវតោ ឧភយសាធារណតា នត្ថីតិ វិភត្តសទិសំ ហុត្វា ឋិតំ, តស្មា ឯត្ថ បដិគ្គហិតស្ស សត្តាហាតិក្កមេ ឯកស្ស អាបត្តិយា ភវិតព្ព’’ន្តិ មញ្ញមានោ ‘‘កិំ បដិគ្គហណបច្ចយា បដិគ្គាហកស្ស អាបត្តិ, ឧទាហុ យស្ស សន្តកំ ជាតំ, តស្សា’’តិ បុច្ឆតិ. និស្សដ្ឋភាវតោយេវ ច ឥធ ‘‘អវិភត្តភាវតោ’’តិ ការណំ អវត្វា ‘‘យេន បរិគ្គហិតំ, តេន វិស្សជ្ជិតត្តា’’តិ វុត្តំ, ឥទញ្ច ¶ វិស្សដ្ឋាភាវតោ ឧភយសាធារណតំ បហាយ ឯកស្ស សន្តកំ ហោន្តម្បិ យេន បដិគ្គហិតំ, តតោ អញ្ញស្ស សន្តកំ ជាតំ, តស្មា បរសន្តកបដិគ្គហណេ វិយ បដិគ្គាហកស្ស បដិគ្គហណបច្ចយា នត្ថិ អាបត្តីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន បន ‘‘យេន បដិគ្គហិតំ, តេន វិស្សជ្ជិតត្តា’’តិ វចនតោ អវិស្សជ្ជិតេ សតិ អវិភត្តេបិ សត្តាហាតិក្កមេ អាបត្តីតិ ទស្សនត្ថំ អវិស្សជ្ជិតេ អវិភត្តភាវតោយេវ អនាបត្តិយា សិទ្ធត្តា. សចេ បន ឥតរោ យេន បដិគ្គហិតំ, តស្សេវ អន្តោសត្តាហេ អត្តនោ ភាគម្បិ វិស្សជ្ជេតិ, សត្តាហាតិក្កមេ សិយា អាបត្តិ យេន បដិគ្គហិតំ, តស្សេវ សន្តកភាវមាបន្នត្តា. ‘‘ឥតរស្ស អប្បដិគ្គហិតត្តា’’តិ ឥមិនា តស្ស សន្តកភាវេបិ អញ្ញេហិ បដិគ្គហិតសកសន្តកេ វិយ តេន អប្បដិគ្គហិតភាវតោ អនាបត្តីតិ ទីបេតិ, ឥមំ បន អធិប្បាយំ អជានិត្វា ឥតោ អញ្ញថា គណ្ឋិបទការាទីហិ បបញ្ចិតំ, ន តំ សារតោ បច្ចេតព្ពំ, ឥទំ សារត្ថទីបនីវចនំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦២៥).

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៦២៥) បន – សចេ ទ្វិន្នំ…បេ… ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ បាឋោ គឡិតោ, ឯវំ បនេត្ថ បាឋោ វេទិតព្ពោ – សចេ ទ្វិន្នំ ¶ សន្តកំ ឯកេន បដិគ្គហិតំ អវិភត្តំ ហោតិ, សត្តាហាតិក្កមេ ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ បន ន វដ្ដតីតិ. អញ្ញថា បន សទ្ទប្បយោគោបិ ន សង្គហំ គច្ឆតិ, ‘‘គណ្ឋិបទេបិ ច អយមេវ បាឋោ ទស្សិតោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦២៥) វុត្តំ. ‘‘ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តី’’តិ អវិភត្តត្តា វុត្តំ. ‘‘បរិភុញ្ជិតុំ បន ន វដ្ដតី’’តិ ឥទំ ‘‘សត្តាហបរមំ សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៦២៣) វចនតោ វុត្តំ. ‘‘យេន បដិគ្គហិតំ, តេន វិស្សជ្ជិតត្តា’’តិ ឥមិនា ឧបសម្បន្នស្ស ទានម្បិ សន្ធាយ ‘‘វិស្សជ្ជេតី’’តិ ឥទំ វុត្តន្តិ ទស្សេតិ. ឧបសម្បន្នស្ស និរបេក្ខទិន្នវត្ថុម្ហិ បដិគ្គហណស្ស អវិគតត្តេបិ សកសន្តកតា វិគតាវ ហោតិ, តេន និស្សគ្គិយំ ន ហោតិ. ‘‘អត្តនាវ បដិគ្គហិតត្តំ សកសន្តកត្តញ្ចា’’តិ ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហេវ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, ន ឯកេន. អនុបសម្បន្នស្ស និរបេក្ខទានេ បន តទុភយម្បិ វិជហតិ, បរិភោគោបេត្ថ វដ្ដតិ, ន សាបេក្ខទានេ ទានលក្ខណាភាវតោ. ‘‘វិស្សជ្ជតី’’តិ ឯតស្មិញ្ច បាឡិបទេ កស្សចិ អទត្វា អនបេក្ខតាយ ឆឌ្ឌនម្បិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘អនបេក្ខា ទត្វា’’តិ ឥទញ្ច បដិគ្គហណវិជហនវិធិទស្សនត្ថមេវ វុត្តំ. បដិគ្គហណេ ហិ វិជហិតេ បុន បដិគ្គហេត្វា បរិភោគោ សយមេវ វដ្ដិស្សតិ, តព្ពិជហនញ្ច វត្ថុនោ សកសន្តកតាបរិច្ចាគេន ហោតីតិ. ឯតេន ច វត្ថុម្ហិ អជ្ឈោហរណាបេក្ខាយ សតិ បដិគ្គហណវិស្សជ្ជនំ នាម វិសុំ ន លព្ភតីតិ សិជ្ឈតិ. ឥតរថា ហិ ‘‘បដិគ្គហណេ អនបេក្ខោវ ¶ បដិគ្គហណំ វិស្សជ្ជេត្វា បុន បដិគ្គហេត្វា ភុញ្ជតី’’តិ វត្តព្ពំ សិយា, ‘‘អប្បដិគ្គហិតត្តា’’តិ ឥមិនា ឯកស្ស សន្តកំ អញ្ញេន បដិគ្គហិតម្បិ និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឯវន្តិ ‘‘បុន គហេស្សាមី’’តិ អបេក្ខំ អកត្វា សុទ្ធចិត្តេន បរិចត្តតំ បរាមសតិ. បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ ¶ និស្សគ្គិយមូលិកាហិ បាចិត្តិយាទិអាបត្តីហិ អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ អធិប្បាយោ. បរិភោគេ អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ ឯត្ថ បន និស្សដ្ឋបដិលាភស្ស កាយិកបរិភោគាទីសុ យា ទុក្កដាបត្តិ វុត្តា, តាយ អនាបត្តិទស្សនត្ថន្តិ អធិប្បាយោ.

១០០. ឯវំ ចតុកាលិកបច្ចយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេសុ វិសេសលក្ខណំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥមេសុ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អកប្បិយភូមិយំ សហសេយ្យាបហោនកេ គេហេ វុត្តំ សង្ឃិកំ វា បុគ្គលិកំ វា ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខុនិយា វា សន្តកំ យាវកាលិកំ យាមកាលិកញ្ច ឯករត្តម្បិ ឋបិតំ អន្តោវុត្ថំ នាម ហោតិ, តត្ថ បក្កញ្ច អន្តោបក្កំ នាម ហោតិ. សត្តាហកាលិកំ បន យាវជីវិកញ្ច វដ្ដតិ. បដិគ្គហេត្វា ឯករត្តំ វីតិនាមិតំ បន យំ កិញ្ចិ យាវកាលិកំ វា យាមកាលិកំ វា អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ គណ្ហន្តស្ស បរិគ្គហណេ តាវ ទុក្កដំ, អជ្ឈោហរតោ បន ឯកមេកស្មិំ អជ្ឈោហារេ សន្និធិបច្ចយា បាចិត្តិយំ ហោតីតិ អត្ថោ. ឥទានិ អញ្ញម្បិ វិសេសលក្ខណំ ទស្សេន្តោ ‘‘យាវកាលិកំ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សម្ភិន្នរសានីតិ សំសដ្ឋរសានិ. ទីឃកាលានិ វត្ថូនិ រស្សកាលេន សំសដ្ឋានិ រស្សកាលមេវ អនុវត្តន្តីតិ អាហ ‘‘យាវកាលិកំ បន…បេ… តីណិបិ យាមកាលិកាទីនី’’តិ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ. តស្មាតិអាទីសុ តទហុបុរេភត្តមេវ វដ្ដតិ, ន តទហុបច្ឆាភត្តំ, ន រត្តិយំ, ន ទុតិយទិវសាទីសូតិ អត្ថោ.

កស្មាតិ ចេ? តទហុបដិគ្គហិតេន យាវកាលិកេន សំសដ្ឋត្តាតិ. ឯត្ថ ច ‘‘យាវកាលិកេន សំសដ្ឋត្តា’’តិ ឯត្តកមេវ អវត្វា ‘‘តទហុបដិគ្គហិតេនា’’តិ វិសេសនស្ស វុត្តត្តា បុរេបដិគ្គហិតយាវកាលិកេន សំសដ្ឋេ សតិ តទហុបុរេភត្តម្បិ ន វដ្ដតិ, អនជ្ឈោហរណីយំ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘សម្ភិន្នរស’’ន្តិ ឥមិនា សចេបិ សំសដ្ឋំ, អសម្ភិន្នរសំ សេសកាលិកត្តយំ អត្តនោ អត្តនោ កាលេ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ ¶ . យាមកាលិកេនាតិ ឯត្ថ ‘‘តទហុបដិគ្គហិតេនា’’តិ តតិយន្តវិសេសនបទំ អជ្ឈាហរិតព្ពំ, បុព្ពវាក្យតោ វា អនុវត្តេតព្ពំ. តស្ស ផលំ វុត្តនយមេវ.

បោត្ថកេសុ ¶ បន ‘‘យាមកាលិកេន សំសដ្ឋំ បន ឥតរទ្វយំ តទហុបដិគ្គហិត’’ន្តិ ទិស្សតិ, តំ ន សុន្ទរំ. យត្ថ នត្ថិ, តមេវ សុន្ទរំ, កស្មា? ទុតិយន្តញ្ហិ វិសេសនបទំ ឥតរទ្វយំ វិសេសេតិ. តតោ តទហុបដិគ្គហិតមេវ សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកញ្ច យាមកាលិកេន សំសដ្ឋេ សតិ យាវ អរុណុគ្គមនា វដ្ដតិ, ន បុរេបដិគ្គហិតានីតិ អត្ថោ ភវេយ្យ, សោ ន យុត្តោ. កស្មា? សត្តាហកាលិកយាវជីវិកានំ អសន្និធិជនកត្តា, ‘‘ទីឃកាលិកានិ រស្សកាលិកំ អនុវត្តន្តី’’តិ ឥមិនា លក្ខណេន វិរុទ្ធត្តា ច, តស្មា តទហុបដិគ្គហិតំ វា ហោតុ បុរេបដិគ្គហិតំ វា, សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកញ្ច តទហុបដិគ្គហិតេន យាមកាលិកេន សំសដ្ឋត្តា យាវ អរុណុគ្គមនា វដ្ដតីតិ អត្ថោ យុត្តោ, ឯវញ្ច ឧបរិ វក្ខមានេន ‘‘សត្តាហកាលិកេន បន តទហុបដិគ្គហិតេន សទ្ធិំ សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ សត្តាហំ កប្បតី’’តិ វចនេន សមំ ភវេយ្យ.

អបិច ‘‘យាមកាលិកេន សំសដ្ឋំ បន ឥតរទ្វយំ តទហុ យាវ អរុណុគ្គមនា វដ្ដតី’’តិ បុព្ពបាឋេន ភវិតព្ពំ, តំ លេខកេហិ អញ្ញេសុ បាឋេសុ ‘‘តទហុបដិគ្គហិត’’ន្តិ វិជ្ជមានំ ទិស្វា, ឥធ តទហុបទតោ បដិគ្គហិតបទំ គឡិតន្តិ មញ្ញមានេហិ បក្ខិបិត្វា លិខិតំ ភវេយ្យ, ‘‘តទហូ’’តិ ឥទំ បន ‘‘យាវ អរុណុគ្គមនា’’តិ បទំ វិសេសេតិ, តេន យាវ តទហុអរុណុគ្គមនា វដ្ដតិ, ន ទុតិយាហាទិអរុណុគ្គមនាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. តេនេវ ឧបរិបាឋេបិ ‘‘សត្តាហកាលិកេន បន តទហុបដិគ្គហិតេនា’’តិ រស្សកាលិកត្ថបទេន តុល្យាធិករណំ វិសេសនបទំ តមេវ វិសេសេតិ, ន ទីឃកាលិកត្ថំ យាវជីវិកបទំ ¶ , តស្មា ‘‘តទហុបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ សត្តាហំ កប្បតី’’តិ វុត្តំ.

ទ្វីហបដិគ្គហិតេនាតិអាទីសុបិ ‘‘ទ្វីហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ ឆាហំ វដ្ដតិ, តីហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ បញ្ចាហំ វដ្ដតិ, ចតូហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ ចតុរាហំ វដ្ដតិ, បញ្ចាហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ តីហំ វដ្ដតិ, ឆាហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ ទ្វីហំ វដ្ដតិ, សត្តាហបដិគ្គហិតេន សត្តាហកាលិកេន សំសដ្ឋំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ តទហេវ វដ្ដតី’’តិ ¶ ឯវំ សត្តាហកាលិកស្សេវ អតីតទិវសំ បរិហាបេត្វា សេសទិវសវសេន យោជេតព្ពំ, ន យាវជីវិកស្ស. ន ហិ យាវជីវិកស្ស ហាបេតព្ពោ អតីតទិវសោ នាម អត្ថិ សតិ បច្ចយេ យាវជីវំ បរិភុញ្ជិតព្ពតោ. តេនាហ ‘‘សត្តាហកាលិកម្បិ អត្តនា សទ្ធិំ សំសដ្ឋំ យាវជីវិកំ អត្តនោ សភាវញ្ញេវ ឧបនេតី’’តិ. កេសុចិ បោត្ថកេសុ ‘‘យាមកាលិកេន សំសដ្ឋំ បន ឥតរទ្វយំ តទហុបដិគ្គហិត’’ន្តិ លិខិតំ បាឋំ និស្សាយ ឥមស្មិម្បិ បាឋេ ‘‘តទហុបដិគ្គហិតន្តិ ឥទមេវ ឥច្ឆិតព្ព’ន្តិ មញ្ញមានា ‘‘បុរេបដិគ្គហិត’’ន្តិ បាឋំ បដិក្ខិបន្តិ. កេសុចិ ‘‘បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ វា’’តិ លិខន្តិ, តំ សព្ពំ យថាវុត្តនយំ អមនសិករោន្តា វិព្ភន្តចិត្តា ឯវំ ករោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥមេសុ ¶ ចតូសុ កាលិកេសុ យាវកាលិកំ មជ្ឈន្ហិកកាលាតិក្កមេ, យាមកាលិកំ បច្ឆិមយាមាតិក្កមេ, សត្តាហកាលិកំ សត្តាហាតិក្កមេ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តីតិ វុត្តំ. កតរសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ហោតីតិ បុច្ឆាយមាហ ‘‘កាលយាម’’ឥច្ចាទិ. តស្សត្ថោ – យាវកាលិកំ កាលាតិក្កមេ បរិភុញ្ជន្តស្ស ‘‘យោ បន ភិក្ខុ វិកាលេ ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា ខាទេយ្យ វា ភុញ្ជេយ្យ វា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឥមិនា វិកាលេភោជនសិក្ខាបទេន (បាចិ. ២៤៨) អាបត្តិ ហោតិ. យាមកាលិកំ យាមាតិក្កមេ បរិភុញ្ជន្តស្ស ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សន្និធិការកំ ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា ខាទេយ្យ វា ភុញ្ជេយ្យ វា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឥមិនា សន្និធិសិក្ខាបទេន (បាចិ. ២៥៣) អាបត្តិ ហោតិ. សត្តាហកាលិកំ សត្តាហាតិក្កមេ បរិភុញ្ជន្តស្ស ‘‘យានិ ខោ បន តានិ គិលានានំ ភិក្ខូនំ បដិសាយនីយានិ ភេសជ្ជានិ, សេយ្យថិទំ, សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិតំ, តានិ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហបរមំ សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ, តំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឥមិនា ភេសជ្ជសិក្ខាបទេន (បារា. ៦២២) អាបត្តិ ហោតីតិ.

ឥមានិ ចត្តារិ កាលិកានិ ឯកតោ សំសដ្ឋានិ សម្ភិន្នរសានិ បុរិមបុរិមកាលិកស្ស កាលវសេន បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ វុត្តំ. អសម្ភិន្នរសានិ ចេ ហោន្តិ, កថំ បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ អាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ. តស្សត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោវ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ចតុកាលិកវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

អដ្ឋារសមោ បរិច្ឆេទោ.

១៩. កប្បិយភូមិវិនិច្ឆយកថា

១០១. ឯវំ ¶ ¶ ចតុកាលិកវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ កប្បិយកុដិវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘កប្បិយា ចតុភូមិយោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កប្បន្តីតិ កប្បិយា, កប្ប សាមត្ថិយេតិ ធាតុ. ភវន្តិ ឯតាសុ អន្តោវុត្ថអន្តោបក្កានីតិ ភូមិយោ, ចតស្សោ ភូមិយោ ចតុភូមិយោ, ចតស្សោ កប្បិយកុដិយោតិ អត្ថោ. កតមា តាតិ អាហ ‘‘ឧស្សាវនន្តិកា…បេ… វេទិតព្ពា’’តិ. កថំ វិញ្ញាយតិច្ចាហ ‘‘អនុជានាមិ…បេ… វចនតោ’’តិ. ឥទំ ភេសជ្ជក្ខន្ធកបាឡិំ (មហាវ. ២៩៥) សន្ធាយាហ. តត្ថ ឧទ្ធំ សាវនា ឧស្សាវនា, ឧស្សាវនា អន្តោ យស្សា កប្បិយភូមិយាតិ ឧស្សាវនន្តិកា. គាវោ និសីទន្តិ ឯត្ថាតិ គោនិសាទិកា, គោ-សទ្ទូបបទ និ-បុព្ពសទ វិសរណគត្យាវសានេសូតិ ធាតុ. គហបតីហិ ទិន្នាតិ គហបតិ, ឧត្តរបទលោបតតិយាតប្បុរិសោយំ. កម្មវាចាយ សម្មន្និតព្ពាតិ សម្មុតីតិ ឯវមិមាសំ វិគ្គហោ កាតព្ពោ. តត្ថាតិ កប្បិយកុដិវិនិច្ឆយេ. តំ បន អវត្វាបីតិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តនយំ អវត្វាបិ. បិ-សទ្ទេន តថាវចនម្បិ អនុជានាតិ. អដ្ឋកថាសុ វុត្តនយេន វុត្តេតិ សេសអដ្ឋកថាសុ វុត្តនយេន ‘‘កប្បិយកុដិំ ករោមា’’តិ វា ‘‘កប្បិយកុដី’’តិ វា វុត្តេ. សាធារណលក្ខណន្តិ សព្ពអដ្ឋកថានំ សាធារណំ ឧស្សាវនន្តិកកុដិករណលក្ខណំ. ចយន្តិ អធិដ្ឋានំ ឧច្ចវត្ថុំ. យតោ បដ្ឋាយាតិ យតោ ឥដ្ឋកតោ សិលតោ មត្តិកាបិណ្ឌតោ វា បដ្ឋាយ. បឋមិដ្ឋកាទីនំ ហេដ្ឋា ន វដ្ដន្តីតិ បឋមិដ្ឋកាទីនំ ហេដ្ឋាភូមិយំ បតិដ្ឋាបិយមានា ឥដ្ឋកាទយោ ភូមិគតិកត្តា ‘‘កប្បិយកុដិំ ករោមា’’តិ វត្វា បតិដ្ឋាបេតុំ ន វដ្ដន្តិ. យទិ ឯវំ ភូមិយំ និខណិត្វា ឋបិយមានា ថម្ភា កស្មា តថា វត្វា បតិដ្ឋាបេតុំ វដ្ដន្តីតិ អាហ ‘‘ថម្ភា បន…បេ… វដ្ដន្តី’’តិ.

សង្ឃសន្តកមេវាតិ ¶ វាសត្ថាយ កតំ សង្ឃិកសេនាសនំ សន្ធាយ វទតិ. ភិក្ខុសន្តកន្តិ វាសត្ថាយ ឯវ កតំ ភិក្ខុស្ស បុគ្គលិកសេនាសនំ.

១០២. មុខសន្និធីតិ ឥមិនា អន្តោវុត្ថទុក្កដមេវ ទីបេតិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៩៥) បន ឯវំ វុត្តំ – តំ បន អវត្វាបីតិ បិ-សទ្ទេន តថាវចនម្បិ អនុជានាតិ. អដ្ឋកថាសូតិ អន្ធកដ្ឋកថាវិរហិតាសុ សេសដ្ឋកថាសុ. សាធារណលក្ខណន្តិ អន្ធកដ្ឋកថាយ សហ សព្ពដ្ឋកថានំ សមានំ. ចយន្តិ អធិដ្ឋានំ ឧច្ចវត្ថុំ. ¶ យតោ បដ្ឋាយាតិ យតោ ឥដ្ឋកាទិតោ បដ្ឋាយ ចយំ អាទិំ កត្វា ភិត្តិំ ឧដ្ឋាបេតុកាមាតិ អត្ថោ. ‘‘ថម្ភា បន ឧបរិ ឧគ្គច្ឆន្តិ, តស្មា វដ្ដន្តី’’តិ ឯតេន ឥដ្ឋកបាសាណា ហេដ្ឋា បតិដ្ឋាបិយមានាបិ យទិ ចយតោ, ភូមិតោ វា ឯកង្គុលមត្តម្បិ ឧគ្គតា តិដ្ឋន្តិ, វដ្ដន្តីតិ សិទ្ធំ ហោតិ.

អារាមោតិ ឧបចារសីមាបរិច្ឆិន្នោ សកលោ វិហារោ. សេនាសនានីតិ វិហារស្ស អន្តោ តិណកុដិអាទិកានិ សង្ឃស្ស និវាសគេហានិ. វិហារគោនិសាទិកា នាមាតិ សេនាសនគោនិសាទិកា នាម. សេនាសនានិ ហិ សយំ បរិក្ខិត្តានិបិ អារាមបរិក្ខេបាភាវេន ‘‘គោនិសាទិកា’’តិ វុត្តា. ‘‘ឧបឌ្ឍបរិក្ខិត្តោបី’’តិ ឥមិនា តតោ ឩនបរិក្ខិត្តោ យេភុយ្យេន អបរិក្ខិត្តោ នាម, តស្មា អបរិក្ខិត្តសង្ខមេវ គច្ឆតីតិ ទស្សេតិ. ឯត្ថាតិ ឧបឌ្ឍាទិបរិក្ខិត្តេ. កប្បិយកុដិ លទ្ធុំ វដ្ដតីតិ គោនិសាទិកាយ អភាវេន សេសកប្បិយកុដីសុ តីសុ យា កាចិ កប្បិយកុដិ កាតព្ពាតិ អត្ថោ.

តេសំ គេហានីតិ ឯត្ថ ភិក្ខូនំ វាសត្ថាយ កតម្បិ យាវ ន ទេន្តិ, តាវ តេសំ សន្តកំយេវ ភវិស្សតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិហារំ ¶ ឋបេត្វាតិ ឧបសម្បន្នានំ វាសត្ថាយ កតំ គេហំ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. គេហន្តិ និវាសគេហំ. តទញ្ញំ បន ឧបោសថាគារាទិ សព្ពំ អនិវាសគេហំ ចតុកប្បិយភូមិវិមុត្តា បញ្ចមី កប្បិយភូមិ. សង្ឃសន្តកេបិ ហិ ឯតាទិសេ គេហេ សុដ្ឋុ បរិក្ខិត្តារាមដ្ឋេបិ អព្ភោកាសេ វិយ អន្តោវុត្ថាទិទោសោ នត្ថិ. យេន កេនចិ ឆន្នេ បរិច្ឆន្នេ ច សហសេយ្យប្បហោនកេ ភិក្ខុស្ស, សង្ឃស្ស វា និវាសគេហេ អន្តោវុត្ថាទិទោសោ, ន អញ្ញត្ថ. តេនាហ ‘‘យំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘សង្ឃិកំ វា បុគ្គលិកំ វា’’តិ ឥទំ កិញ្ចាបិ ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ សាមញ្ញតោ វុត្តំ ភិក្ខូនំ បន សង្ឃិកំ បុគ្គលិកញ្ច ភិក្ខុនីនំ, តាសំ សង្ឃិកំ បុគ្គលិកញ្ច ភិក្ខូនំ គិហិសន្តកដ្ឋានេ តិដ្ឋតីតិ វេទិតព្ពំ.

មុខសន្និធីតិ អន្តោសន្និហិតទោសោ ហិ មុខប្បវេសននិមិត្តំ អាបត្តិំ ករោតិ, នាញ្ញថា, តស្មា ‘‘មុខសន្និធី’’តិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៩៥) វុត្តោតិ.

តត្ថ តត្ថ ខណ្ឌា ហោន្តីតិ ឧបឌ្ឍតោ អធិកំ ខណ្ឌា ហោន្តិ. សព្ពស្មិំ ឆទនេ វិនដ្ឋេតិ តិណបណ្ណាទិវស្សបរិត្តាយកេ ឆទនេ វិនដ្ឋេ. គោបានសីនំ បន ឧបរិ វល្លីហិ ពទ្ធទណ្ឌេសុ ឋិតេសុបិ ¶ ជហិតវត្ថុកា ហោន្តិ ឯវ. បក្ខបាសកមណ្ឌលន្តិ ឯកស្មិំ បស្សេ តិណ្ណំ គោបានសីនំ ឧបរិ ឋិតតិណបណ្ណាទិឆទនំ វុច្ចតិ.

១០៣. ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទត្វា តស្សា’’តិអាទិនា អកប្បិយកុដិយំ វុត្ថម្បិ អនុបសម្បន្នស្ស ទិន្នេ កប្បិយំ ហោតិ, សាបេក្ខទានញ្ចេត្ថ វដ្ដតិ, បដិគ្គហណំ វិយ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. អន្តោបក្កសាមំបក្កេសុ បន ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អន្តោវុត្ថំ អន្តោបក្កំ សាមំបក្កំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ, យោ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោបក្កំ ¶ សាមំបក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ តិណ្ណំ ទុក្កដានំ. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោបក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិបក្កំ សាមំបក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោបក្កំ សាមំបក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិបក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោបក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិបក្កំ សាមំបក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិបក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អនាបត្តី’’តិ (មហាវ. ២៧៤) វចនតោ ឯកំ តិរាបត្តិកំ, តីណិ ទុរាបត្តិកានិ, តីណិ ឯកាបត្តិកានិ, ឯកំ អនាបត្តិកន្តិ អដ្ឋ ហោន្តិ. តត្ថ អន្តោវុត្ថន្តិ អកប្បិយកុដិយំ វុត្ថំ. អន្តោបក្កេបិ ឯសេវ នយោ. សាមំបក្កន្តិ យំ កិញ្ចិ អាមិសំ ភិក្ខុស្ស បចិតុំ ន វដ្ដតិ. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តមេវ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

កប្បិយភូមិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឯកូនវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២០. បដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថា

១០៤. ឯវំ ¶ កប្បិយភូមិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បដិគ្គហណវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ខាទនីយាទិបដិគ្គាហោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ខាទិយតេតិ ខាទនីយំ, ឋបេត្វា បញ្ច ភោជនានិ សព្ពស្ស អជ្ឈោហរិតព្ពស្សេតំ អធិវចនំ. អាទិសទ្ទេន ភោជនីយំ ¶ សង្គណ្ហាតិ. បដិគ្គហណំ សម្បដិច្ឆនំ បដិគ្គាហោ, ខាទនីយាទីនំ បដិគ្គាហោ ខាទនីយាទិបដិគ្គាហោ. តេនាហ ‘‘អជ្ឈោហរិតព្ពស្ស យស្ស កស្សចិ ខាទនីយស្ស វា ភោជនីយស្ស វា បដិគ្គហណ’’ន្តិ. បញ្ចសុ អង្គេសុ ឧច្ចារណមត្តន្តិ ឧក្ខិបនមត្តំ, ឥមិនា បដិគ្គហិតព្ពភារស្ស បមាណំ ទស្សេតិ. តេនេវ តាទិសេន បុរិសេន អនុក្ខិបនីយវត្ថុស្មិំ បដិគ្គហណំ ន រុហតីតិ ទីបេតិ. ‘‘ហត្ថបាសោ’’តិ ឥមិនា អាសន្នភាវំ. តេនេវ ច ទូរេ ឋត្វា អភិហរន្តស្ស បដិគ្គហណំ ន រុហតីតិ ទីបេតិ. អភិហារោតិ បរិណាមិតភាវោ, តេន ច តត្រដ្ឋកាទីសុ ន រុហតីតិ ទីបេតិ. ‘‘ទេវោ វា’’តិអាទិនា ទាយកតោ បយោគត្តយំ ទស្សេតិ. ‘‘តញ្ចេ’’តិអាទិនា បដិគ្គាហកតោ បយោគទ្វយំ ទស្សេតិ.

ឥទានិ តេសុ បញ្ចសុ អង្គេសុ ហត្ថបាសស្ស ទុរាជានតាយ តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តត្ថិ’’ច្ចាទិ. តត្ថ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថោ ហត្ថបាសោ នាមាតិ យោជនា. ‘‘តស្ស ឱរិមន្តេនា’’តិ ឥមិនា អាកាសេ ឧជុំ ឋត្វា បរេន ឧក្ខិត្តំ គណ្ហន្តស្សាបិ អាសន្នង្គភូតបាទតលតោ បដ្ឋាយ ហត្ថបាសោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោ, ន សីសតោ បដ្ឋាយាតិ ទស្សេតិ. តត្ថ ‘‘ឱរិមន្តេនា’’តិ ឥមស្ស ហេដ្ឋិមន្តេនាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ.

ឯត្ថ ច បវារណសិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) ‘‘សចេ បន ភិក្ខុ និសិន្នោ ហោតិ, អាសន្នស្ស បច្ឆិមន្តតោ បដ្ឋាយា’’តិអាទិនា បដិគ្គាហកានំ អាសន្នង្គស្ស បារិមន្តតោ បដ្ឋាយ បរិច្ឆេទស្ស ទស្សិតត្តា ឥធាបិ អាកាសេ ឋិតស្ស បដិគ្គាហកស្ស អាសន្នង្គភូតបាទតលស្ស បារិមន្តភូតតោ បណ្ហិបរិយន្តស្ស ហេដ្ឋិមតលតោ បដ្ឋាយ, ទាយកស្ស បន ឱរិមន្តភូតតោ បាទង្គុលស្ស ហេដ្ឋិមបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ ហត្ថបាសោ ¶ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមិនាវ នយេន ភូមិយំ និបជ្ជិត្វា ឧស្សីសកេ និសិន្នស្ស ហត្ថតោ បដិគ្គណ្ហន្តស្សាបិ អាសន្នសីសង្គស្ស បារិមន្តភូតតោ គីវន្តតោ បដ្ឋាយេវ ហត្ថបាសោ មិនិតព្ពោ, ន បាទតលតោ បដ្ឋាយ. ឯវំ និបជ្ជិត្វា ទានេបិ យថានុរូបំ វេទិតព្ពំ. ‘‘យំ អាសន្នតរំ អង្គ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) ហិ ¶ វុត្តំ. អកល្លកោតិ គិលានោ សហត្ថា បរិភុញ្ជិតុំ អសក្កោន្តោ មុខេន បដិគ្គណ្ហាតិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៦៥) បន ‘‘អកល្លកោតិ គិលានោ គហេតុំ វា’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ឯតេន អកល្លកោតិ គិលានោ វា អថ វា គហេតុំ អកល្លកោ អសមត្ថោតិ អត្ថោ ទស្សិតោ. តេនាហ ‘‘សចេបិ នត្ថុករណិយំ ទីយមានំ នាសាបុដេន អកល្លកោ វា មុខេន បដិគ្គណ្ហាតី’’តិ.

១០៥. ឯកទេសេនាបីតិ អង្គុលិយា ផុដ្ឋមត្តេន.

តញ្ចេ បដិគ្គណ្ហាតិ, សព្ពំ បដិគ្គហិតមេវាតិ វេណុកោដិយំ ពន្ធិត្វា ឋបិតត្តា. សចេ ភូមិយំ ឋិតមេវ ឃដំ ទាយកេន ហត្ថបាសេ ឋត្វា ‘‘ឃដំ ទស្សាមី’’តិ ទិន្នំ វេណុកោដិយា គហណវសេន បដិគ្គណ្ហាតិ, ឧភយកោដិពទ្ធំ សព្ពម្បិ បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ. ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ អបីឡេត្វា បកតិយា បីឡិយមានំ ឧច្ឆុរសំ សន្ធាយ ‘‘គណ្ហថា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘អភិហារោ ន បញ្ញាយតី’’តិ វុត្តំ, ហត្ថបាសេ ឋិតស្ស បន ភិក្ខុស្ស អត្ថាយ បីឡិយមានំ ឧច្ឆុតោ បគ្ឃរន្តំ រសំ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. ទោណិកាយ សយំ បគ្ឃរន្តំ ឧច្ឆុរសំ មជ្ឈេ អាវរិត្វា វិស្សជ្ជិតម្បិ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. បដិគ្គហណសញ្ញាយាតិ ‘‘មញ្ចាទិនា បដិគ្គហេស្សាមី’’តិ ឧប្បាទិតសញ្ញាយ, ឥមិនា ‘‘បដិគ្គណ្ហាមី’’តិ វាចាយ វត្តព្ពកិច្ចំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ.

យត្ថ ¶ កត្ថចិ អដ្ឋកថាសុ, បទេសេសុ វា. អសំហារិមេ ផលកេតិ ថាមមជ្ឈិមេន អសំហារិយេ. ‘‘តិន្តិណិកាទិបណ្ណេសូតិ វចនតោ សាខាសុ បដិគ្គហណំ រុហតីតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.២៦៥) វុត្តំ. បោរាណដីកាយម្បិ តថេវ វុត្តំ, តទេតំ វិចារេតព្ពំ. អដ្ឋកថាយញ្ហិ ‘‘ភូមិយំ អត្ថតេសុ សុខុមេសុ តិន្តិណិកាទិបណ្ណេសុ បដិគ្គហណំ ន រុហតី’’តិ វុត្តំ. តំ តិន្តិណិកាទិបណ្ណានំ សុខុមត្តា តត្ថ ឋបិតអាមិសស្ស អសណ្ឋហនតោ ភូមិយំ ឋបិតសទិសត្តា ‘‘ន រុហតី’’តិ វុត្តំ, តិន្តិណិកាទិសាខាសុ ឋបិតេបិ ឯវមេវ សិយា, តស្មា ‘‘សាខាសុ បដិគ្គហណំ រុហតី’’តិ វចនំ អយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. អដ្ឋកថាយំ ‘‘ន រុហតី’’តិ កិរិយាបទស្ស ‘‘កស្មា’’តិ ហេតុបរិយេសនេ សតិ ន អញ្ញំ បរិយេសិតព្ពំ, ‘‘សុខុមេសូ’’តិ វុត្តំ វិសេសនបទំយេវ ហេតុមន្តវិសេសនំ ភវតិ, តស្មា តិន្តិណិកបណ្ណាទីសុ បដិគ្គហណំ ន រុហតិ, កស្មា? តេសំ សុខុមត្តា. អញ្ញេសុ បន បទុមិនីបណ្ណាទីសុ រុហតិ, កស្មា? តេសំ ឱឡារិកត្តាតិ ហេតុផលសម្ពន្ធោ ឥច្ឆិតព្ពោតិ ទិស្សតិ ¶ , តស្មា ‘‘តទេតំ វិចារេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ន ហិ តានិ សន្ធារេតុំ សមត្ថានីតិ មហន្តេសុ បន បទុមិនីបណ្ណាទីសុ រុហតី’’តិ.

១០៦. បុញ្ឆិត្វា បដិគ្គហេត្វាតិ បុញ្ឆិតេបិ រជនចុណ្ណាសង្កាយ សតិ បដិគ្គហណត្ថាយ វុត្តំ, នាសតិ. តំ បនាតិ បតិតរជំ អប្បដិគ្គហេត្វា ឧបរិ គហិតបិណ្ឌបាតំ. អនាបត្តីតិ ទុរូបចិណ្ណាទិទោសោ នត្ថិ. បុព្ពាភោគស្ស អនុរូបវសេន ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទត្វា…បេ… វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. យស្មា បន តំ ‘‘អញ្ញស្ស ទស្សាមី’’តិ ចិត្តុប្បាទមត្តេន បរសន្តកំ ន ហោតិ, តស្មា តស្ស អទត្វាបិ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ទស្សាមី’’តិអាទិបិ វិនយទុក្កដស្ស បរិហារាយ ¶ វុត្តំ, តថា អកត្វា គហិតេបិ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជតោ អនាបត្តិយេវ. ភិក្ខុស្ស ទេតីតិ អញ្ញស្ស ភិក្ខុស្ស ទេតិ. កញ្ជិកន្តិ ខីររសាទិំ យំ កិញ្ចិ ទ្រវំ សន្ធាយ វុត្តំ. ហត្ថតោ មោចេត្វា បុន គណ្ហាតិ, ឧគ្គហិតកំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ហត្ថតោ អមោចេន្តេនេវា’’តិ. អាលុឡេន្តានន្តិ អាលោឡេន្តានំ, អយមេវ វា បាឋោ. អាហរិត្វា ភូមិយំ ឋបិតត្តា អភិហារោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘បត្តោ បដិគ្គហេតព្ពោ’’តិ.

១០៧. បឋមតរំ ឧឡុង្កតោ ថេវា បត្តេ បតន្តីតិ ឯត្ថ ‘‘យថា បឋមតរំ បតិតថេវេ ទោសោ នត្ថិ, តថា អាកិរិត្វា អបនេន្តានំ បច្ឆា បតិតថេវេបិ អភិហដត្តា នេវត្ថិ ទោសោ’’តិ វទន្តិ. ចរុកេនាតិ ខុទ្ទកភាជនេន. ‘‘អភិហដត្តាតិ ទីយមានក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទត្វា អបនយនកាលេ បន ឆារិកា វា ពិន្ទូនិ វា បតន្តិ, បុន បដិគ្គហេតព្ពំ អភិហារស្ស វិគតត្តា’’តិ វទន្តិ, តំ យថា ន បតតិ, តថា អបនេស្សាមីតិ បដិហរន្តេ យុជ្ជតិ, បកតិសញ្ញាយ អបនេន្តេ អភិហារោ ន ឆិជ្ជតិ, សុបតិតំ. បដិគ្គហិតមេវ ហិ តំ ហោតិ. មុខវដ្ដិយាបិ គហេតុំ វដ្ដតីតិ អភិហរិយមានស្ស បត្តស្ស មុខវដ្ដិយា ឧបរិភាគេ ហត្ថំ បសារេត្វា ផុសិតុំ វដ្ដតិ. បាទេន បេល្លេត្វាតិ បាទេន ‘‘បដិគ្គហេស្សាមី’’តិ សញ្ញាយ អក្កមិត្វា. កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោ. វចនមត្តមេវាតិ បដិពទ្ធំ បដិពទ្ធបដិពទ្ធន្តិ សទ្ទមត្តមេវ នានំ, កាយបដិពទ្ធមេវ ហោតិ, តស្មា តេសំ វចនំ ន គហេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឯស នយោតិ ‘‘បដិពទ្ធបដិពទ្ធម្បិ កាយបដិពទ្ធមេវា’’តិ អយំ នយោ. តថា ច តត្ថ កាយបដិពទ្ធេ តប្បដិពទ្ធេ ច ថុល្លច្ចយមេវ វុត្តំ.

តេន អាហរាបេតុន្តិ យស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកំ គតំ, តំ ‘‘ឥធ នំ អានេហី’’តិ អាណាបេត្វា ¶ តេន អាហរាបេតុំ ឥតរស្ស វដ្ដតីតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា មូលដ្ឋស្សេវ ¶ បរិភោគោ អនុញ្ញាតោ, តស្មា. តំ ទិវសំ ហត្ថេន គហេត្វា ទុតិយទិវសេ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ឧគ្គហិតកបដិគ្គហិតំ ហោតីតិ អាហ ‘‘អនាមសិត្វា’’តិ. អប្បដិគ្គហិតត្តា ‘‘សន្និធិបច្ចយា អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ. អប្បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អទិន្នមុខទ្វារាបត្តិ ហោតីតិ អាហ ‘‘បដិគ្គហេត្វា បន បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ. ‘‘ន តតោ បរន្តិ តទហេវ សាមំ អប្បដិគ្គហិតំ សន្ធាយ វុត្តំ, តទហេវ បដិគ្គហិតំ បន បុនទិវសាទីសុ អប្បដិគ្គហេត្វាបិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ.

១០៨. ខីយន្តីតិ ខយំ គច្ឆន្តិ, តេសំ ចុណ្ណេហិ ថុល្លច្ចយអប្បដិគ្គហណាបត្តិយោ ន ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ. សត្ថកេនាតិ បដិគ្គហិតសត្ថកេន. នវសមុដ្ឋិតន្តិ ឯតេនេវ ឧច្ឆុអាទីសុ អភិនវលគ្គត្តា អព្ពោហារិកំ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឯសេវ នយោតិ សន្និធិទោសាទិំ សន្ធាយ វទតិ. តេនាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ. កស្មា បនេត្ថ ឧគ្គហិតបច្ចយា, សន្និធិបច្ចយា វា ទោសោ ន សិយាតិ អាហ ‘‘ន ហិ តំ បរិភោគត្ថាយ បរិហរន្តី’’តិ. ឥមិនា ច ពាហិរបរិភោគត្ថំ សាមំ គហេត្វា វា អនុបសម្បន្នេន ទិន្នំ វា បរិហរិតុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ, តស្មា បត្តសម្មក្ខនាទិអត្ថំ សាមំ គហេត្វា បរិហរិតតេលាទិំ សចេ បរិភុញ្ជិតុកាមោ ហោតិ, បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិ. អព្ភន្តរបរិភោគត្ថំ បន សាមំ គហិតំ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស ឧគ្គហិតបដិគ្គហណំ ហោតិ, អប្បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជន្តស្ស អទិន្នមុខទ្វារាបត្តិ ហោតិ. អព្ភន្តរបរិភោគត្ថមេវ អនុបសម្បន្នេន ទិន្នំ គហេត្វា បរិហរន្តស្ស សិង្គីលោណកប្បោ វិយ សន្និធិបច្ចយា អាបត្តិ ហោតិ. កេចិ បន ‘‘ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ឧច្ចារណមត្តំ ហោតីតិអាទិនា វុត្តបញ្ចង្គសម្បត្តិយា បដិគ្គហណស្ស រុហណតោ ពាហិរបរិភោគត្ថម្បិ សចេ អនុបសម្បន្នេហិ ទិន្នំ គណ្ហាតិ, បដិគ្គហិតមេវា’’តិ ¶ វទន្តិ. ឯវំ សតិ ឥធ ពាហិរបរិភោគត្ថំ អនុបសម្បន្នេន ទិន្នំ គហេត្វា បរិហរន្តស្ស សន្និធិបច្ចយា អាបត្តិ វត្តព្ពា សិយា. ‘‘ន ហិ តំ បរិភោគត្ថាយ បរិហរន្តី’’តិ ច ន វត្តព្ពំ, តស្មា ពាហិរបរិភោគត្ថំ គហិតំ បដិគ្គហិតំ នាម ន ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

យទិ ឯវំ បញ្ចសុ បដិគ្គហណង្គេសុ ‘‘បរិភោគត្ថាយា’’តិ វិសេសនំ វត្តព្ពន្តិ? ន វត្តព្ពំ. បដិគ្គហណញ្ហិ បរិភោគត្ថមេវ ហោតីតិ ‘‘បរិភោគត្ថាយា’’តិ វិសុំ អវត្វា ‘‘តញ្ចេ ភិក្ខុ កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា បដិគ្គណ្ហាតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. អបរេ បន ‘‘សតិបិ ¶ បដិគ្គហណេ ‘ន ហិ តំ បរិភោគត្ថាយ បរិហរន្តី’តិ ឥធ អបរិភោគត្ថាយ បរិហរណេ អនាបត្តិ វុត្តា’’តិ វទន្តិ. តេន ច បដិគ្គហណង្គេសុ បញ្ចសុ សមិទ្ធេសុ អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ គហិតមេវ បដិគ្គហិតំ នាម ហោតិ អជ្ឈោហរិតព្ពេសុយេវ បដិគ្គហណស្ស អនុញ្ញាតត្តាតិ ទស្សេតិ. តថា ពាហិរបរិភោគត្ថាយ គហេត្វា ឋបិតតេលាទិំ អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ សតិ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឧទុក្ខលមុសលាទីនិ ខីយន្តីតិ ឯត្ថ ឧទុក្ខលមុសលានំ ខយេន បិសិតកោដ្ដិតភេសជ្ជេសុ សចេ អាគន្តុកវណ្ណោ បញ្ញាយតិ, ន វដ្ដតិ. សុទ្ធំ ឧទកំ ហោតីតិ រុក្ខសាខាទីហិ គឡិត្វា បតនឧទកំ សន្ធាយ វុត្តំ.

១០៩. បត្តោ វាស្ស បដិគ្គហេតព្ពោតិ ឯត្ថាបិ បត្តគតំ ឆុបិត្វា ទេន្តស្ស ហត្ថេ លគ្គេន អាមិសេន ទោសាភាវត្ថំ បត្តបដិគ្គហណន្តិ អព្ភន្តរបរិភោគត្ថមេវ បត្តបដិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ. យំ សាមណេរស្ស បត្តេ បតតិ…បេ… បដិគ្គហណំ ន វិជហតីតិ ឯត្ថ បុនប្បុនំ គណ្ហន្តស្ស អត្តនោ បត្តេ បក្ខិត្តមេវ អត្តនោ សន្តកន្តិ សន្និដ្ឋានករណតោ ហត្ថគតំ បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ. បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ បន គណ្ហន្តស្ស គហណសមយេយេវ អត្តនោ សន្តកន្តិ សន្និដ្ឋានស្ស កតត្តា ¶ ហត្ថគតំ បដិគ្គហណំ វិជហតិ. កេសញ្ចិ អត្ថាយ ភត្តំ បក្ខិបតីតិ ឯត្ថ អនុបសម្បន្នស្ស អត្ថាយ បក្ខិបន្តេបិ អាគន្ត្វា គណ្ហិស្សតីតិ សយមេវ បក្ខិបិត្វា ឋបនតោ បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ. អនុបសម្បន្នស្ស ហត្ថេ បក្ខិត្តំ បន អនុបសម្បន្នេនេវ ឋបិតំ នាម ហោតីតិ បដិគ្គហណំ វិជហតិ បរិច្ចត្តភាវតោ. តេន វុត្តំ ‘‘សាមណេរ…បេ… បរិច្ចត្តត្តា’’តិ. កេសញ្ចីតិអាទីសុ អនុបសម្បន្នានំ អត្ថាយ កត្ថចិ ឋបិយមានម្បិ ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ ឯវ បដិគ្គហណំ ន វិជហតិ, អថ ខោ ភាជនេ បតិតមេវ បដិគ្គហណំ វិជហតិ. ភាជនញ្ច ភិក្ខុនា បុនទិវសត្ថាយ អបេក្ខិតមេវាតិ តគ្គតម្បិ អាមិសំ ទុទ្ធោតបត្តគតំ វិយ បដិគ្គហណំ វិជហតីតិ សង្កាយ ‘‘សាមណេរស្ស ហត្ថេ បក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឦទិសេសុ ហិ យុត្តិ ន គវេសិតព្ពា, វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

១១០. បត្តគតា យាគូតិ ឥមិនា បត្តមុខវដ្ដិយា ផុដ្ឋេបិ កុដេ យាគុ បដិគ្គហិតា, ឧគ្គហិតា វា ន ហោតិ ភិក្ខុនោ អនិច្ឆាយ ផុដ្ឋត្តាតិ ទស្សេតិ. អារោបេតីតិ ហត្ថំ ផុសាបេតិ. បដិគ្គហណូបគំ ភារំ នាម ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ឧក្ខេបារហំ. កិញ្ចាបិ អវិស្សជ្ជេត្វាវ អញ្ញេន ហត្ថេន បិទហន្តស្ស ទោសោ នត្ថិ, តថាបិ ន បិទហិតព្ពន្តិ អដ្ឋកថាបមាណេនេវ គហេតព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៦៥) បន ‘‘ន ¶ បិទហិតព្ពន្តិ ហត្ថតោ មុត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, ហត្ថគតំ បន ឥតរេន ហត្ថេន បិទហតោ, ហត្ថតោ មុត្តម្បិ វា អផុសិត្វា ឧបរិ បិធានំ បាតេន្តស្ស ន ទោសោ’’តិ វុត្តំ.

១១១. បដិគ្គណ្ហាតីតិ ឆាយត្ថាយ ឧបរិ ធារិយមានា មហាសាខា យេន កេនចិ ឆិជ្ជេយ្យ, តត្ថ លគ្គរជំ មុខេ បាតេយ្យ វាតិ កប្បិយំ ការាបេត្វា បដិគ្គណ្ហាតិ.

មច្ឆិកវារណត្ថន្តិ ¶ ឯត្ថ ‘‘សចេបិ សាខាយ លគ្គរជំ បត្តេ បតតិ, សុខេន បរិភុញ្ជិតុំ សក្កាតិ សាខាយ បដិគ្គហិតត្តា អព្ភន្តរបរិភោគត្ថមេវិធ បដិគ្គហណន្តិ មូលបដិគ្គហណមេវ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. អបរេ បន ‘‘មច្ឆិកវារណត្ថន្តិ វចនមត្តំ គហេត្វា ពាហិរបរិភោគត្ថំ គហិត’’ន្តិ វទន្តិ. កុណ្ឌកេតិ មហាឃដេ. តស្មិម្បីតិ ចាដិឃដេបិ. អនុបសម្បន្នំ គាហាបេត្វាតិ តមេវ អជ្ឈោហរណីយំ ភណ្ឌំ អនុបសម្បន្នេន គាហាបេត្វា.

ថេរស្ស បត្តំ ទុតិយត្ថេរស្សាតិ ‘‘ថេរស្ស បត្តំ មយ្ហំ ទេថា’’តិ តេន អត្តនោ បរិច្ចជាបេត្វា ទុតិយត្ថេរស្ស ទេតិ. តុយ្ហំ យាគុំ មយ្ហំ ទេហីតិ ឯត្ថ ឯវំ វត្វា សាមណេរស្ស បត្តំ គហេត្វា អត្តនោបិ បត្តំ តស្ស ទេតិ. ឯត្ថ បនាតិ ‘‘បណ្ឌិតោ សាមណេរោ’’តិអាទិបត្តបរិវត្តនកថាយំ. ការណំ ឧបបរិក្ខិតព្ពន្តិ យថា មាតុអាទីនំ តេលាទីនិ ហរន្តោ តថារូបេ កិច្ចេ អនុបសម្បន្នេន អបរិវត្តេត្វាវ បរិភុញ្ជិតុំ លភតិ, ឯវមិធ បត្តបរិវត្តនំ អកត្វា បរិភុញ្ជិតុំ កស្មា ន លភតីតិ ការណំ វីមំសិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន ‘‘សាមណេរេហិ គហិតតណ្ឌុលេសុ បរិក្ខីណេសុ អវស្សំ អម្ហាកំ សាមណេរា សង្គហំ ករោន្តីតិ ចិត្តុប្បត្តិ សម្ភវតិ, តស្មា តំ បរិវត្តេត្វាវ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. មាតាបិតូនំ អត្ថាយ បន ឆាយត្ថាយ វា គហណេ បរិភោគាសា នត្ថិ, តស្មា តំ វដ្ដតី’’តិ ការណំ វទន្តិ. តេនេវ អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេនបិ វុត្តំ –

‘‘មាតាបិតូនមត្ថាយ, តេលាទិំ ហរតោបិ ច;

សាខំ ឆាយាទិអត្ថាយ, ឥមស្ស ន វិសេសតា.

‘‘តស្មា ហិស្ស វិសេសស្ស, ចិន្តេតព្ពំ តុ ការណំ;

តស្ស សាលយភាវំ តុ, វិសេសំ តក្កយាមហ’’ន្តិ.

ឥទមេវេត្ថ ¶ ¶ យុត្តតរំ អវស្សំ តថាវិធវិតក្កុប្បត្តិយា សម្ភវតោ. ន ហិ សក្កា ឯត្ថ វិតក្កំ សោធេតុន្តិ. មាតាទីនំ អត្ថាយ ហរណេ បន នាវស្សំ តថាវិធវិតក្កុប្បត្តីតិ សក្កា វិតក្កំ សោធេតុំ. យត្ថ ហិ វិតក្កំ សោធេតុំ សក្កា, តត្ថ នេវត្ថិ ទោសោ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘សចេ បន សក្កោតិ វិតក្កំ សោធេតុំ, តតោ លទ្ធំ ខាទិតុម្បិ វដ្ដតី’’តិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៦៥) បន ‘‘ឯត្ថ បនាតិ បត្តបរិវត្តនេ. ការណន្តិ ឯត្ថ យថា សាមណេរា ឥតោ អម្ហាកម្បិ ទេន្តីតិ វិតក្កោ ឧប្បជ្ជតិ, ន តថា អញ្ញត្ថាតិ ការណំ វទន្តិ, តញ្ច យុត្តំ. យស្ស បន តាទិសោ វិតក្កោ នត្ថិ, តេន អបរិវត្តេត្វាបិ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

១១២. និច្ចាលេតុន្តិ ចាលេត្វា បាសាណសក្ខរាទិអបនយនំ កាតុំ. ឧទ្ធនំ អារោបេតព្ពន្តិ អនគ្គិកំ ឧទ្ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧទ្ធនេ បច្ចមានស្ស អាលុឡនេ ឧបរិ អបក្កតណ្ឌុលា ហេដ្ឋា បវិសិត្វា បច្ចន្តីតិ អាហ ‘‘សាមំបាកញ្ចេវ ហោតី’’តិ.

១១៣. អាធារកេ បត្តោ ឋបិតោតិ អប្បដិគ្គហិតាមិសោ បត្តោ បុន បដិគ្គហណត្ថាយ ឋបិតោ. ចាលេតីតិ វិនា ការណំ ចាលេតិ, សតិបិ ការណេ ភិក្ខូនំ បរិភោគារហំ ចាលេតុំ ន វដ្ដតិ. កិញ្ចាបិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អមនុស្សិកាពាធេ អាមកមំសំ អាមកលោហិត’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៤) តាទិសេ អាពាធេ អត្តនោ អត្ថាយ អាមកមំសបដិគ្គហណំ អនុញ្ញាតំ, ‘‘អាមកមំសបដិគ្គហណា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.១០, ១៩៤) ច សាមញ្ញតោ បដិក្ខិត្តំ, តថាបិ អត្តនោ, អញ្ញស្ស វា ភិក្ខុនោ អត្ថាយ អគ្គហិតត្តា ‘‘សីហវិឃាសាទិំ…បេ… វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. សក្កោតិ វិតក្កំ សោធេតុន្តិ ‘‘មយ្ហម្បិ ទេតី’’តិ វិតក្កស្ស អនុប្បន្នភាវំ សល្លក្ខេតុំ សក្កោតិ ¶ , ‘‘សាមណេរស្ស ទស្សាមី’’តិ សុទ្ធចិត្តេន មយា គហិតន្តិ វា សល្លក្ខេតុំ សក្កោតិ. សចេ បន មូលេបិ បដិគ្គហិតំ ហោតីតិ ឯត្ថ ‘‘គហេត្វា គតេ មយ្ហម្បិ ទទេយ្យុន្តិ សញ្ញាយ សចេ បដិគ្គហិតំ ហោតី’’តិ វទន្តិ.

១១៤. កោដ្ឋាសេ ករោតីតិ ‘‘ភិក្ខូ សាមណេរា ច អត្តនោ អត្តនោ អភិរុចិតំ កោដ្ឋាសំ គណ្ហន្តូ’’តិ សព្ពេសំ សមកេ កោដ្ឋាសេ ករោតិ. គហិតាវសេសន្តិ សាមណេរេហិ គហិតកោដ្ឋាសតោ អវសេសំ. គណ្ហិត្វាតិ ‘‘មយ្ហំ ឥទំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ គហេត្វា. ឥធ គហិតាវសេសំ នាម តេន គណ្ហិត្វា បុន ឋបិតំ.

បដិគ្គហេត្វាតិ ¶ តទហុ បដិគ្គហេត្វា. តេនេវ ‘‘យាវកាលិកេន យាវជីវិកសំសគ្គេ ទោសោ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. សចេ បន បុរិមទិវសេ បដិគ្គហេត្វា ឋបិតា ហោតិ, សាមិសេន មុខេន តស្សា វដ្ដិយា ធូមំ បិវិតុំ ន វដ្ដតិ. សមុទ្ទោទកេនាតិ អប្បដិគ្គហិតសមុទ្ទោទកេន.

ហិមករកា នាម កទាចិ វស្សោទកេន សហ បតនកា បាសាណលេខា វិយ ឃនីភូតា ឧទកវិសេសា, តេសុ បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. តេនាហ ‘‘ឧទកគតិកា ឯវា’’តិ. យស្មា កតកដ្ឋិ ឧទកំ បសាទេត្វា វិសុំ តិដ្ឋតិ, តស្មា ‘‘អព្ពោហារិក’’ន្តិ វុត្តំ. ឥមិនា អប្បដិគ្គហិតាបត្តីហិ អព្ពោហារិកំ, វិកាលភោជនាបត្តីហិបិ អព្ពោហារិកន្តិ ទស្សេតិ. លគ្គតីតិ សុក្ខេ មុខេ ច ហត្ថេ ច មត្តិកាវណ្ណំ ទស្សេន្តំ លគ្គតិ. ពហលន្តិ ហត្ថមុខេសុ អលគ្គនកម្បិ បដិគ្គហេតព្ពំ.

វាសមត្តន្តិ រេណុខីរាភាវំ ទស្សេតិ. បានីយំ គហេត្វាតិ អត្តនោយេវ អត្ថាយ គហេត្វា. សចេ បន បីតាវសេសកំ តត្ថេវ អាកិរិស្សាមីតិ គណ្ហាតិ, បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ ¶ នត្ថិ. អាកិរតិ, បដិគ្គហេតព្ពន្តិ បុប្ផរសស្ស បញ្ញាយនតោ វុត្តំ. វិក្ខម្ភេត្វាតិ វិយូហិត្វា, អបនេត្វាតិ អត្ថោ.

១១៥. មហាភូតេសូតិ បាណសរីរសន្និស្សិតេសុ បថវីអាទិមហាភូតេសុ. សព្ពំ វដ្ដតីតិ អត្តនោ បរេសញ្ច សរីរសន្និស្សិតំ សព្ពំ វដ្ដតិ, អកប្បិយមំសានុលោមតាយ ថុល្លច្ចយាទិំ ន ជនេតីតិ អធិប្បាយោ. បតតីតិ អត្តនោ សរីរតោ ឆិជ្ជិត្វា បតតិ. ‘‘រុក្ខតោ ឆិន្ទិត្វា’’តិ វុត្តត្តា មត្តិកត្ថាយ បថវិំ ខណិតុំ, អញ្ញម្បិ យំ កិញ្ចិ មូលបណ្ណាទិវិសភេសជ្ជំ ឆិន្ទិត្វា ឆារិកំ អកត្វាបិ អប្បដិគ្គហិតម្បិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

បដិគ្គហណវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

វីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២១. បវារណាវិនិច្ឆយកថា

១១៦. ឯវំ ¶ បដិគ្គហណវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បវារណាវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បដិក្ខេបបវារណា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បដិក្ខិបនំ បដិក្ខេបោ, អសម្បដិច្ឆនន្តិ អត្ថោ. បវារិយតេ បវារណា, បដិសេធនន្ត្យត្ថោ. បដិក្ខេបសង្ខាតា បវារណា បដិក្ខេបបវារណា. អថ វា បដិក្ខេបវសេន បវារណា បដិក្ខេបបវារណា. បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភុញ្ជន្តស្ស អញ្ញស្មិំ ភោជនេ អភិហដេ បដិក្ខេបសង្ខាតា បវារណាតិ សម្ពន្ធោ.

១១៧. យំ អស្នាតីតិ យំ ភុញ្ជតិ. អម្ពិលបាយាសាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន ខីរបាយាសាទិំ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ អម្ពិលបាយាសគ្គហណេន ¶ តក្កាទិអម្ពិលសំយុត្តា ឃនយាគុ វុត្តា. ខីរបាយាសគ្គហណេន ខីរសំយុត្តា យាគុ សង្គយ្ហតិ. បវារណំ ជនេតីតិ អនតិរិត្តភោជនាបត្តិនិពន្ធនំ បដិក្ខេបំ សាធេតិ. កតោបិ បដិក្ខេបោ អនតិរិត្តភោជនាបត្តិនិពន្ធនោ ន ហោតិ, អកតដ្ឋានេយេវ តិដ្ឋតីតិ អាហ ‘‘បវារណំ ន ជនេតី’’តិ.

‘‘យាគុ-សទ្ទស្ស បវារណជនកយាគុយាបិ សាធារណត្តា ‘យាគុំ គណ្ហថា’តិ វុត្តេបិ បវារណា ហោតីតិ បវារណំ ជនេតិយេវាតិ វុត្ត’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. តំ បរតោ តត្ថេវ ‘‘ភត្តមិស្សកំ យាគុំ អាហរិត្វា’’តិ ឯត្ថ វុត្តការណេន ន សមេតិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ – ហេដ្ឋា អយាគុកេ និមន្តនេ ឧទកកញ្ជិកខីរាទីហិ សទ្ធិំ មទ្ទិតំ ភត្តមេវ សន្ធាយ ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តត្តា បវារណា ហោតិ. ‘‘ភត្តមិស្សកំ យាគុំ អាហរិត្វា’’តិ ឯត្ថ បន វិសុំ យាគុយា វិជ្ជមានត្តា បវារណា ន ហោតីតិ. តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ ខីរាទីហិ សទ្ធិំ មទ្ទិតំ ភត្តមេវ សន្ធាយ ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តត្តា យាគុយាវ តត្ថ អភាវតោ បវារណា ហោតីតិ ឯវមេត្ថ ការណំ វត្តព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ បរតោ ‘‘យេនាបុច្ឆិតោ, តស្ស អត្ថិតាយា’’តិ អដ្ឋកថាយ វុត្តការណេនបិ សំសន្ទតិ, អញ្ញថា គណ្ឋិបទេសុយេវ បុព្ពាបរវិរោធោ អាបជ្ជតិ, អដ្ឋកថាយ ច ន សមេតីតិ. សចេ…បេ… បញ្ញាយតីតិ ឥមិនា វុត្តប្បមាណស្ស មច្ឆមំសខណ្ឌស្ស នហារុនោ វា សព្ភាវមត្តំ ទស្សេតិ. តាហីតិ បុថុកាហិ.

សាលិវីហិយវេហិ កតសត្តូតិ យេភុយ្យនយេន វុត្តំ, សត្ត ធញ្ញានិ បន ភជ្ជិត្វា កតោបិ សត្តុយេវ. តេនេវាហ ‘‘កង្គុវរក…បេ… សត្តុសង្គហមេវ គច្ឆតី’’តិ. សត្តុមោទកោតិ សត្តុយោ បិណ្ឌេត្វា ¶ កតោ អបក្កោ សត្តុគុឡោ ¶ . វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៣៨-២៣៩) បន ‘‘សត្តុមោទកោតិ សត្តុំ តេមេត្វា កតោ អបក្កោ, សត្តុំ បន បិសិត្វា បិដ្ឋំ កត្វា តេមេត្វា បូវំ កត្វា បចន្តិ, តំ ន បវារេតី’’តិ វុត្តំ.

បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរវសេន វិប្បកតភោជនភាវស្ស ឧបច្ឆិន្នត្តា ‘‘មុខេ សាសបមត្តម្បិ…បេ… ន បវារេតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អកប្បិយមំសំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតី’’តិ វចនតោ សចេ សង្ឃិកំ លាភំ អត្តនោ អបាបុណន្តំ ជានិត្វា វា អជានិត្វា វា បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ បដិក្ខិបិតព្ពស្សេវ បដិក្ខិត្តត្តា, អលជ្ជិសន្តកំ បដិក្ខិបន្តោបិ ន បវារេតិ. អវត្ថុតាយាតិ អនតិរិត្តាបត្តិសាធិកាយ បវារណាយ អវត្ថុភាវតោ. ឯតេន បដិក្ខិបិតព្ពស្សេវ បដិក្ខិត្តភាវំ ទីបេតិ. យញ្ហិ បដិក្ខិបិតព្ពំ ហោតិ, តស្ស បដិក្ខេបោ អាបត្តិយា អង្គំ ន ហោតីតិ តំ បវារណាយ អវត្ថូតិ វុច្ចតិ.

១១៨. អាសន្នតរំ អង្គន្តិ ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋត្វា ឱនមិត្វា ទេន្តស្ស សីសំ អាសន្នតរំ ហោតិ, តស្ស ឱរិមន្តេន បរិច្ឆិន្ទិតព្ពំ.

ឧបនាមេតីតិ ឥមិនា កាយាភិហារំ ទស្សេតិ. អបនាមេត្វាតិ អភិមុខំ ហរិត្វា. ឥទំ ភត្តំ គណ្ហាតិ វទតីតិ កិញ្ចិ អបនាមេត្វា វទតិ. កេវលំ វាចាភិហារស្ស អនធិប្បេតត្តា គណ្ហថាតិ គហេតុំ អារទ្ធំ. ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋិតស្ស សតិបិ ទាតុកាមតាភិហារេ បដិក្ខិបន្តស្ស ទូរភាវេនេវ បវារណាយ អភាវតោ ថេរស្សបិ ទូរភាវមត្តំ គហេត្វា បវារណាយ អភាវំ ទស្សេន្តោ ‘‘ថេរស្ស ទូរភាវតោ’’តិអាទិមាហ, ន បន ថេរស្ស អភិហារសម្ភវតោ. សចេបិ គហេត្វា គតោ ហត្ថបាសេ ឋិតោ ¶ ហោតិ, កិញ្ចិ បន អវត្វា អាធារដ្ឋានេ ឋិតត្តា អភិហារោ នាម ន ហោតីតិ ‘‘ទូតស្ស ច អនភិហរណតោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘គហេត្វា អាគតេន ‘ភត្តំ គណ្ហថា’តិ វុត្តេ អភិហារោ នាម ហោតីតិ ‘សចេ បន គហេត្វា អាគតោ ភិក្ខុ…បេ… បវារណា ហោតី’តិ វុត្ត’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘បត្តំ កិញ្ចិបិ ឧបនាមេត្វា ‘ឥមំ ភត្តំ គណ្ហថា’តិ វុត្តន្តិ គហេតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ, តំ យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ វាចាភិហារស្ស ឥធ អនធិប្បេតត្តា.

បរិវេសនាយាតិ ភត្តគ្គេ. អភិហដាវ ហោតីតិ បរិវេសកេនេវ អភិហដា ហោតិ. តតោ ¶ ទាតុកាមតាយ គណ្ហន្តំ បដិក្ខិបន្តស្ស បវារណា ហោតីតិ ឯត្ថ អគ្គណ្ហន្តម្បិ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតិយេវ. កស្មា? ទាតុកាមតាយ អភិហដត្តា, ‘‘តស្មា សា អភិហដាវ ហោតី’’តិ ហិ វុត្តំ. តេនេវ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ ‘‘ទាតុកាមាភិហារេ សតិ កេវលំ ‘ទស្សាមី’តិ គហណមេវ អភិហារោ ន ហោតិ, ‘ទស្សាមី’តិ គណ្ហន្តេបិ អគណ្ហន្តេបិ ទាតុកាមតាភិហារោវ អភិហារោ ហោតិ, តស្មា គហណសមយេ វា អគ្គហណសមយេ វា តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតី’’តិ វុត្តំ. ឥទានិ តស្ស អសតិ ទាតុកាមតាភិហារេ គហណសមយេបិ បដិក្ខិបតោ បវារណា ន ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ វុត្តំ. កដច្ឆុនា អនុក្ខិត្តម្បិ បុព្ពេ ឯវ អភិហដត្តា បវារណា ហោតីតិ ‘‘អភិហដាវ ហោតី’’តិ វុត្តំ. ឧទ្ធដមត្តេតិ ភាជនតោ វិយោជិតមត្តេ. ទ្វិន្នំ សមភារេបីតិ បរិវេសកស្ស ច អញ្ញស្ស ច ភត្តបច្ឆិភារគ្គហណេ សម្ភូតេបីតិ អត្ថោ.

១១៩. រសំ គណ្ហថាតិ ឯត្ថ កេវលំ មំសរសស្ស អបវារណាជនកស្ស នាមេន វុត្តត្តា បដិក្ខិបតោ បវារណា ន ¶ ហោតិ. មច្ឆរសន្តិអាទីសុ មច្ឆោ ច រសញ្ចាតិ អត្ថសម្ភវតោ, វត្ថុនោបិ តាទិសត្តា បវារណា ហោតិ. ‘‘ឥទំ គណ្ហថា’’តិបិ អវត្វា តុណ្ហីភូតេន អភិហដំ បដិក្ខិបតោបិ ហោតិ ឯវ.

ករម្ពកោតិ មិស្សកាធិវចនមេតំ. យញ្ហិ ពហូហិ មិស្សេត្វា ករោន្តិ, សោ ‘‘ករម្ពកោ’’តិ វុច្ចតិ, សោ សចេបិ មំសេន មិស្សេត្វា កតោ ហោតិ, ‘‘ករម្ពកំ គណ្ហថា’’តិ អបវារណារហស្ស នាមេន វុត្តត្តា បដិក្ខិបតោ បវារណា ន ហោតិ. ‘‘មំសករម្ពកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ បន ‘‘មំសមិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តំ ហោតិ, តស្មា បវារណាវ ហោតិ.

១២០. ‘‘ឧទ្ទិស្សកត’’ន្តិ មញ្ញមានោតិ ឯត្ថ ‘‘វត្ថុនោ កប្បិយត្តា អកប្បិយសញ្ញាយ បដិក្ខេបតោបិ អចិត្តកត្តា ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស បវារណា ហោតី’’តិ វទន្តិ. ‘‘ហេដ្ឋា អយាគុកេ និមន្តនេ ឧទកកញ្ជិកខីរាទីហិ សទ្ធិំ មទ្ទិតំ ភត្តមេវ សន្ធាយ ‘យាគុំ គណ្ហថា’តិ វុត្តត្តា បវារណា ហោតិ, ‘ភត្តមិស្សកំ យាគុំ អាហរិត្វា’តិ ឯត្ថ បន វិសុំ យាគុយា វិជ្ជមានត្តា បវារណា ន ហោតី’’តិ វទន្តិ. អយមេត្ថ អធិប្បាយោតិ ‘‘យេនាបុច្ឆិតោ’’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ សន្ធាយ វទតិ. ការណំ បនេត្ថ ទុទ្ទសន្តិ ឯត្ថ ឯកេ តាវ វទន្តិ ‘‘យស្មា យាគុមិស្សកំ នាម ភត្តមេវ ន ហោតិ, ខីរាទិកម្បិ ហោតិយេវ, តស្មា ករម្ពកេ វិយ បវារណាយ ន ភវិតព្ពំ, ឯវញ្ច សតិ ‘យាគុ ពហុតរា វា ហោតិ សមសមា វា ¶ , ន បវារេតិ, យាគុ មន្ទា, ភត្តំ ពហុតរំ, បវារេតី’តិ ឯត្ថ ការណំ ទុទ្ទស’’ន្តិ. កេចិ បន វទន្តិ ‘‘យាគុមិស្សកំ នាម ភត្តំ, តស្មា តំ បដិក្ខិបតោ បវារណាយ ឯវ ភវិតព្ពំ, ឯវញ្ច សតិ ‘ឥធ បវារណា ហោតិ, ន ហោតី’តិ ឯត្ថ ការណំ ទុទ្ទស’’ន្តិ.

យថា ¶ ចេត្ថ ការណំ ទុទ្ទសំ, ឯវំ បរតោ ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ ឯត្ថាបិ ការណំ ទុទ្ទសមេវាតិ វេទិតព្ពំ. ន ហិ បវារណប្បហោនកស្ស អប្បពហុភាវោ បវារណាយ ភាវាភាវនិមិត្តំ, កិញ្ចរហិ បវារណាជនកស្ស នាម គហណមេវេត្ថ បមាណំ, តស្មា ‘‘ឥទញ្ច ករម្ពកេន ន សមានេតព្ព’’ន្តិអាទិនា យម្បិ ការណំ វុត្តំ, តម្បិ បុព្ពេ វុត្តេន សំសន្ទិយមានំ ន សមេតិ. យទិ ហិ មិស្សកន្តិ ភត្តមិស្សកេយេវ រុឡ្ហំ សិយា, ឯវំ សតិ យថា ‘‘ភត្តមិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ ភត្តំ ពហុតរំ វា សមំ វា អប្បតរំ វា ហោតិ, បវារេតិយេវ, ឯវំ ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេបិ អប្បតរេបិ ភត្តេ បវារណាយ ភវិតព្ពំ ‘‘មិស្សក’’ន្តិ ភត្តមិស្សកេយេវ រុឡ្ហត្តា. តថា ហិ ‘‘មិស្សកន្តិ ភត្តមិស្សកេយេវ រុឡ្ហវោហារត្តា ឥទំ បន ភត្តមិស្សកមេវាតិ វុត្ត’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អថ មិស្សកន្តិ ភត្តមិស្សកេ រុឡ្ហំ ន ហោតិ, មិស្សកភត្តំ បន សន្ធាយ ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តន្តិ. ឯវម្បិ យថា អយាគុកេ និមន្តនេ ខីរាទីហិ សម្មទ្ទិតំ ភត្តមេវ សន្ធាយ ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ បវារណា ហោតិ, ឯវមិធាបិ មិស្សកភត្តមេវ សន្ធាយ ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ ភត្តំ អប្បំ វា ហោតុ, ពហុ វា, បវារណា ឯវ សិយា, តស្មា មិស្សកន្តិ ភត្តមិស្សកេ រុឡ្ហំ វា ហោតុ, មិស្សកំ សន្ធាយ ភាសិតំ វា, ឧភយថាបិ បុព្ពេនាបរំ ន សមេតីតិ កិមេត្ថ ការណចិន្តាយ. ឦទិសេសុ បន ឋានេសុ អដ្ឋកថាបមាណេនេវ គន្តព្ពន្តិ អយំ អម្ហាកំ ខន្តិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៣៨-២៣៩) បន ‘‘ឧទ្ទិស្សកតន្តិ មញ្ញមានោតិ ឯត្ថ វត្ថុនោ កប្បិយត្តា ‘បវារិតោវ ហោតី’តិ វុត្តំ. តញ្ចេ ឧទ្ទិស្សកតមេវ ហោតិ, បដិក្ខេបោ នត្ថិ. អយមេត្ថាធិប្បាយោតិ ‘យេនាបុច្ឆិតោ’តិអាទិនា វុត្តមេវត្ថំ សន្ធាយ វទតិ. ការណំ បនេត្ថ ទុទ្ទសន្តិ ភត្តស្ស ពហុតរភាវេ ¶ បវារណាយ សម្ភវការណំ ទុទ្ទសំ, អញ្ញថា ករម្ពកេបិ មច្ឆាទិពហុភាវេ បវារណា ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ. យថា ចេត្ថ ការណំ ទុទ្ទសំ, ឯវំ បរតោ ‘មិស្សកំ គណ្ហថា’តិ ឯត្ថាបិ ការណំ ទុទ្ទសមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យញ្ច ‘ឥទំ បន ភត្តមិស្សកមេវា’តិអាទិ ¶ ការណំ វុត្តំ, តម្បិ ‘អប្បតរំ ន បវារេតី’តិ វចនេន ន សមេតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.

‘‘វិសុំ កត្វា ទេតីតិ ភត្តស្ស ឧបរិ ឋិតំ រសាទិំ វិសុំ គហេត្វា ទេតី’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេហិចិ បន ‘‘យថា ភត្តសិត្ថំ ន បតតិ, តថា គាឡ្ហំ ហត្ថេន បីឡេត្វា បរិស្សាវេត្វា ទេតី’’តិ វុត្តំ. តត្ថាបិ ការណំ ន ទិស្សតិ. យថា ហិ ភត្តមិស្សកំ យាគុំ អាហរិត្វា ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា យាគុមិស្សកំ ភត្តម្បិ ទេន្តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ន ហោតិ, ឯវមិធាបិ ពហុខីររសាទីសុ ភត្តេសុ ‘‘ខីរំ គណ្ហថា’’តិអាទីនិ វត្វា ទិន្នានិ ខីរាទីនិ វា ទេតុ ខីរាទិមិស្សកំ ភត្តំ វា, ឧភយថាបិ បវារណាយ ន ភវិតព្ពំ, តស្មា ‘‘វិសុំ កត្វា ទេតី’’តិ តេនាការេន ទេន្តំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន ភត្តមិស្សកំ កត្វា ទីយមានំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតីតិ ទស្សនត្ថន្តិ គហេតព្ពំ. យទិ បន ភត្តមិស្សកំ កត្វា ទីយមានេ បវារណា ហោតីតិ អធិប្បាយេន អដ្ឋកថាយំ ‘‘វិសុំ កត្វា ទេតី’’តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ អដ្ឋកថាយេវេត្ថ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ, ន បន ការណន្តរំ គវេសិតព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២៣៨-២៣៩) បន ‘‘វិសុំ កត្វា ទេតីតិ ‘រសំ គណ្ហថា’តិអាទិនា វាចាយ វិសុំ កត្វា ទេតីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ, ន បន កាយេន រសាទិំ វិយោជេត្វាតិ តថា អវិយោជិតេបិ បដិក្ខិបតោ បវារណាយ អសម្ភវតោ អបវារណាបហោនកស្ស នាមេន វុត្តត្តា ភត្តមិស្សកយាគុំ អាហរិត្វា ‘យាគុំ ¶ គណ្ហថា’តិ វុត្តដ្ឋានាទីសុ វិយ, អញ្ញថា ឯត្ថ យថា បុព្ពាបរំ ន វិរុជ្ឈតិ, តថា អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ.

នាវា វា សេតុ វាតិអាទិម្ហិ នាវាទិអភិរុហនាទិក្ខណេ កិញ្ចិ ឋត្វាបិ អភិរុហនាទិកាតព្ពត្តេបិ គមនតប្បរតាយ ឋានំ នាម ន ហោតិ, ជនសម្មទ្ទេន បន អនោកាសាទិភាវេន ឋាតុំ ន វដ្ដតិ. អចាលេត្វាតិ វុត្តដ្ឋានតោ អញ្ញស្មិំ បីឋប្បទេសេ វា ឧទ្ធំ វា អបេល្លេត្វា, តស្មិំ ឯវ បន ឋានេ បរិវត្តេតុំ លភតិ. តេនាហ ‘‘យេន បស្សេនា’’តិអាទិ. សចេ ឧក្កុដិកំ និសិន្នោ បាទេ អមុញ្ចិត្វាបិ ភូមិយំ និសីទតិ, ឥរិយាបថំ វិកោបេន្តោ នាម ហោតីតិ ឧក្កុដិកាសនំ អវិកោបេត្វា សុខេន និសីទិតុំ ‘‘តស្ស បន ហេដ្ឋា…បេ… និសីទនកំ ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អាសនំ អចាលេត្វាតិ បីឋេ ផុដ្ឋោកាសតោ អានិសទមំសំ ¶ អមោចេត្វា អនុដ្ឋហិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អទិន្នាទានេ វិយ ឋានាចាវនំ ន គហេតព្ព’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ.

១២១. អកប្បិយកតន្តិ ឯត្ថ អកប្បិយកតស្សេវ អនតិរិត្តភាវតោ កប្បិយំ អការាបេត្វា តស្មិំ បត្តេ បក្ខិត្តំ មូលផលាទិយេវ អតិរិត្តំ ន ហោតិ, អកប្បិយភោជនំ វា កុលទូសនាទិនា ឧប្បន្នំ. សេសំ បន បត្តបរិយាបន្នំ អតិរិត្តមេវ ហោតិ, បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, តំ បន មូលផលាទិំ បរិភុញ្ជិតុកាមេន តតោ នីហរិត្វា កប្បិយំ ការាបេត្វា អញ្ញស្មិំ ភាជនេ ឋបេត្វា អតិរិត្តំ ការាបេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ.

១២២. សោ បុន កាតុំ ន លភតីតិ តស្មិំយេវ ភាជនេ ករិយមានំ បឋមំ កតេន សទ្ធិំ កតំ ហោតីតិ បុន សោយេវ កាតុំ ន លភតិ, អញ្ញោ លភតិ. អញ្ញស្មិំ បន ភាជនេ តេន វា អញ្ញេន វា កាតុំ វដ្ដតិ. តេនាហ ¶ ‘‘យេន អកតំ, តេន កាតព្ពំ, យញ្ច អកតំ, តំ កាតព្ព’’ន្តិ. តេនាបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ ន កេវលំ អញ្ញេនេវាតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ. ឯវំ កតន្តិ អញ្ញស្មិំ ភាជនេ កតំ.

បេសេត្វាតិ អនុបសម្បន្នស្ស ហត្ថេ បេសេត្វា. ឥមស្ស វិនយកម្មភាវតោ ‘‘អនុបសម្បន្នស្ស ហត្ថេ ឋិតំ ន កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

សចេ បន អាមិសសំសដ្ឋានីតិ ឯត្ថ សចេ មុខគតេនាបិ អនតិរិត្តេន អាមិសេន សំសដ្ឋានិ ហោន្តិ, បាចិត្តិយមេវាតិ វេទិតព្ពំ, តស្មា បវារិតេន ភោជនំ អតិរិត្តំ ការាបេត្វា ភុញ្ជន្តេនបិ យថា អកតេន មិស្សំ ន ហោតិ, ឯវំ មុខញ្ច ហត្ថញ្ច សុទ្ធំ កត្វា ភុញ្ជិតព្ពំ. កិញ្ចាបិ អបវារិតស្ស បុរេភត្តំ យាមកាលិកាទីនិ អាហារត្ថាយ បរិភុញ្ជតោបិ អនាបត្តិ, បវារិតស្ស បន បវារណមូលកំ ទុក្កដំ ហោតិយេវាតិ ‘‘យាមកាលិកំ…បេ… អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ បាឡិយំ (បាចិ. ២៤០) វុត្តំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

បដិក្ខេបបវារណាវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឯកវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២២. បព្ពជ្ជាវិនិច្ឆយកថា

១២៣. ឯវំ ¶ បដិក្ខេបបវារណាវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ បព្ពជ្ជាវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បព្ពជ្ជាតិ ឯត្ថ បនា’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ បឋមំ វជិតព្ពាតិ បព្ពជ្ជា, ឧបសម្បទាតោ បឋមំ ឧបគច្ឆិតព្ពាតិ ¶ អត្ថោ. ប-បុព្ព វជ គតិម្ហីតិ ធាតុ. កុលបុត្តន្តិ អាចារកុលបុត្តំ សន្ធាយ វទតិ. យេ បុគ្គលា បដិក្ខិត្តា, តេ វជ្ជេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. បព្ពជ្ជាទោសវិរហិតោតិ បព្ពជ្ជាយ អន្តរាយករេហិ បញ្ចាពាធាទិទោសេហិ វិរហិតោ. នខបិដ្ឋិប្បមាណន្តិ ឯត្ថ កនិដ្ឋង្គុលិនខបិដ្ឋិ អធិប្បេតា. ‘‘តញ្ចេ នខបិដ្ឋិប្បមាណម្បិ វឌ្ឍនបក្ខេ ឋិតំ ហោតិ, ន បព្ពាជេតព្ពោតិ ឥមិនា សាមញ្ញលក្ខណំ ទស្សិតំ, តស្មា យត្ថ កត្ថចិ សរីរាវយវេសុ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ វឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ចេ, ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. ឯវញ្ច សតិ នខបិដ្ឋិប្បមាណម្បិ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ចេ, សព្ពត្ថ វដ្ដតីតិ អាបន្នំ, តញ្ច ន សាមញ្ញតោ អធិប្បេតន្តិ បទេសវិសេសេយេវ និយមេត្វា ទស្សេន្តោ ‘សចេ បនា’តិអាទិមាហ. សចេ ហិ អវិសេសេន នខបិដ្ឋិប្បមាណំ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ វដ្ដេយ្យ, ‘និវាសនបារុបនេហិ បកតិបដិច្ឆន្នដ្ឋានេ’តិ បទេសនិយមំ ន ករេយ្យ, តស្មា និវាសនបារុបនេហិ បកតិបដិច្ឆន្នដ្ឋានតោ អញ្ញត្ថ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតម្បិ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. នខបិដ្ឋិប្បមាណតោ ខុទ្ទកតរំ បន អវឌ្ឍនកបក្ខេ វា វឌ្ឍនកបក្ខេ វា ឋិតំ ហោតុ, វដ្ដតិ នខបិដ្ឋិប្បមាណតោ ខុទ្ទកតរស្ស វឌ្ឍនកបក្ខេ អវឌ្ឍនកបក្ខេ វា ឋិតស្ស មុខាទីសុយេវ បដិក្ខិត្តត្តា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៨៨) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ៨៨-៨៩) បន ‘‘បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ហោតិ, វដ្ដតីតិ វុត្តត្តា អប្បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ តាទិសម្បិ ន វដ្ដតិ, បដិច្ឆន្នដ្ឋានេបិ ច វឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធមេវ ហោតិ. បាកដដ្ឋានេបិ បន នខបិដ្ឋិប្បមាណតោ ឩនតរំ អវឌ្ឍនកំ វដ្ដតីតិ យេ គណ្ហេយ្យុំ, តេសំ តំ គហណំ បដិសេធេតុំ ‘មុខេ បនា’តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. គោធា…បេ… ន វដ្ដតីតិ ឥមិនា តាទិសោបិ រោគោ កុដ្ឋេយេវ ¶ អន្តោគធោតិ ទស្សេតិ. គណ្ឌេបិ ឥមិនា នយេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ បន មុខាទីសុ កោលដ្ឋិមត្តតោ ខុទ្ទកតរោបិ គណ្ឌោ ន វដ្ដតីតិ វិសុំ ន ទស្សិតោ. ‘‘អប្បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតេបិ ន វដ្ដតី’’តិ ឯត្តកមេវ ហិ តត្ថ វុត្តំ, តថាបិ កុដ្ឋេ វុត្តនយេន មុខាទីសុ កោលដ្ឋិប្បមាណតោ ខុទ្ទកតរោបិ គណ្ឌោ ន វដ្ដតីតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតេបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ, តេន កោលដ្ឋិមត្តតោ ¶ ខុទ្ទកតរោបិ ន វដ្ដតីតិ អយមត្ថោ ទស្សិតោយេវាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ. បកតិវណ្ណេ ជាតេតិ រោគហេតុកស្ស វិការវណ្ណស្ស អភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ.

កោលដ្ឋិមត្តកោតិ ពទរដ្ឋិប្បមាណោ. ‘‘សញ្ជាតឆវិំ ការេត្វា’’តិ បាឋោ, វិជ្ជមានឆវិំ ការេត្វាតិ អត្ថោ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៨៨-៨៩) បន ‘‘សច្ឆវិំ ការេត្វាតិ វិជ្ជមានឆវិំ ការេត្វាតិ អត្ថោ, សញ្ឆវិន្តិ វា បាឋោ, សញ្ជាតឆអន្តិ អត្ថោ. គណ្ឌាទីសុ វូបសន្តេសុបិ តំ ឋានំ វិវណ្ណម្បិ ហោតិ, តំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

បទុមបុណ្ឌរីកបត្តវណ្ណន្តិ រត្តបទុមសេតបទុមបុប្ផទលវណ្ណំ. កុដ្ឋេ វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ អវឌ្ឍនកំ វដ្ដតិ, អញ្ញត្ថ ន កិញ្ចិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តនយំ ទស្សេតិ. សោសព្យាធីតិ ខយរោគោ. យក្ខុម្មាទោតិ កទាចិ អាគន្ត្វា ភូមិយំ បាតេត្វា ហត្ថមុខាទិកំ អវយវំ ភូមិយំ ឃំសនកោ យក្ខោវ រោគោ.

១២៤. មហាមត្តោតិ មហតិយា ឥស្សរិយមត្តាយ សមន្នាគតោ. ‘‘ន ទានាហំ ទេវស្ស ភដោ’’តិ អាបុច្ឆតីតិ រញ្ញា ឯវ ទិន្នំ ឋានន្តរំ សន្ធាយ វុត្តំ. យោ បន រាជកម្មិកេហិ ¶ អមច្ចាទីហិ ឋបិតោ, អមច្ចាទីនំ ឯវ វា ភដោ ហោតិ, តេន តំ តំ អមច្ចាទិម្បិ អាបុច្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ.

១២៥. ‘‘ធជពន្ធោ’’តិ វុត្តត្តា អបាកដចោរោ បព្ពាជេតព្ពោតិ វិញ្ញាយតិ. តេន វក្ខតិ ‘‘យេ បន អម្ពលពុជាទិចោរកា’’តិអាទិ. ឯវំ ជានន្តីតិ ‘‘សីលវា ជាតោ’’តិ ជានន្តិ.

១២៦. ភិន្ទិត្វាតិ អន្ទុពន្ធនំ ភិន្ទិត្វា. ឆិន្ទិត្វាតិ សង្ខលិកពន្ធនំ ឆិន្ទិត្វា. មុញ្ចិត្វាតិ រជ្ជុពន្ធនំ មុញ្ចិត្វា. វិវរិត្វាតិ គាមពន្ធនាទីសុ គាមទ្វារាទីនិ វិវរិត្វា. អបស្សមានានំ វា បលាយតីតិ បុរិសគុត្តិយំ បុរិសានំ គោបកានំ អបស្សមានានំ បលាយតិ.

១២៩. បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘កសាហតោ កតទណ្ឌកម្មោ’’តិ ឯត្ថ វុត្តនយេនេវ.

១៣០. បលាតោបីតិ ¶ ឥណស្សាមិកានំ អាគមនំ ញត្វា ភយេន បលាតោបិ ឥណាយិកោ. គីវា ហោតិ ឥណាយិកភាវំ ញត្វា អនាទរេន ឥណមុត្តកេ ភិក្ខុភាវេ បវេសិតត្តា.

ឧបឌ្ឍុបឌ្ឍន្តិ ថោកំ ថោកំ. ទាតព្ពមេវាតិ ឥណាយិកេន ធនំ សម្បជ្ជតុ វា, មា វា, ទានេ សឧស្សាហេនេវ ភវិតព្ពំ, អញ្ញេហិ ច ភិក្ខូហិ ‘‘មា ធុរំ និក្ខិបាហី’’តិ វត្វា សហាយកេហិ ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ធុរនិក្ខេបេន ហិស្ស ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពតា សិយាតិ.

១៣១. ទាសចារិត្តំ អារោបេត្វា កីតោតិ ឥមិនា ទាសភាវបរិមោចនត្ថាយ កីតំ និវត្តេតិ. តាទិសោ ហិ ធនក្កីតោបិ អទាសោ ឯវ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៩៧) បន ‘‘ទេសចារិត្តន្តិ ¶ សាវនបណ្ណារោបនាទិកំ តំ តំ ទេសចារិត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថ ចារិត្តវសេនាតិ តស្មិំ តស្មិំ ជនបទេ ទាសបណ្ណជ្ឈាបនាទិនា អទាសករណនិយាមេន. អភិសេកាទីសុ សព្ពពន្ធនានិ មោចាបេន្តិ, តំ សន្ធាយ ‘‘សព្ពសាធារណេនា’’តិ វុត្តំ.

សចេ សយមេវ បណ្ណំ អារោបេន្តិ, ន វដ្ដតីតិ តា ភុជិស្សិត្ថិយោ ‘‘មយម្បិ វណ្ណទាសិយោ ហោមា’’តិ អត្តនោ រក្ខណត្ថាយ សយមេវ រាជូនំ ទាសិបណ្ណេ អត្តនោ នាមំ លិខាបេន្តិ, តាសំ បុត្តាបិ រាជទាសាវ ហោន្តិ, តស្មា តេ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ. តេហិ អទិន្នា ន បព្ពាជេតព្ពាតិ យត្តកា តេសំ សាមិនោ, តេសុ ឯកេន អទិន្នេបិ ន បព្ពាជេតព្ពា. ភុជិស្សេ កត្វា បន បព្ពាជេតុំ វដ្ដតីតិ យស្ស វិហារស្ស តេ អារាមិកា ទិន្នា, តស្មិំ វិហារេ សង្ឃំ ញាបេត្វា ផាតិកម្មេន ធនាទិំ កត្វា ភុជិស្សេ កត្វា បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៩៧) បន ‘‘ទេវទាសិបុត្តេ វដ្ដតីតិ លិខិតំ. ‘អារាមិកញ្ចេ បព្ពាជេតុកាមោ, អញ្ញមេកំ ទត្វា បព្ពាជេតព្ព’ន្តិ វុត្តំ. មហាបច្ចរិវាទស្ស អយមិធ អធិប្បាយោ, ‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារាមិកេ ទេមា’តិ ទិន្នត្តា ន តេ តេសំ ទាសា, ‘អារាមិកោ ច នេវ ទាសោ ន ភុជិស្សោ’តិ វត្តព្ពតោ ន ទាសោតិ លិខិតំ. តក្កាសិញ្ចនំ សីហឡទីបេ ចារិត្តំ, តេ ច បព្ពាជេតព្ពា សង្ឃស្សារាមិកត្តា. និស្សាមិកំ ទាសំ អត្តនាបិ ភុជិស្សំ កាតុំ លភតី’’តិ វុត្តំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៩៧) បន ‘‘តក្កំ សីសេ អាសិត្តកសទិសាវ ហោន្តីតិ យថា អទាសេ ករោន្តា តក្កេន សីសំ ធោវិត្វា អទាសំ ករោន្តិ, ឯវំ អារាមិកវចនេន ទិន្នត្តា អទាសាវ តេតិ អធិប្បាយោ. ‘តក្កាសិញ្ចនំ បន សីហឡទីបេ ចារិត្ត’ន្តិ ¶ វទន្តិ. នេវ បព្ពាជេតព្ពោតិ វុត្តន្តិ កប្បិយវចនេន ទិន្នេបិ ¶ សង្ឃស្ស អារាមិកទាសត្តា ឯវំ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៩៧) ‘‘តក្កំ សីសេ អាសិត្តកសទិសាវ ហោន្តីតិ កេសុចិ ជនបទេសុ អទាសេ ករោន្តា តក្កំ សីសេ អាសិញ្ចន្តិ, តេន កិរ តេ អទាសា ហោន្តិ, ឯវមិទម្បិ អារាមិកវចនេន ទិន្នម្បីតិ អធិប្បាយោ. តថា ទិន្នេបិ សង្ឃស្ស អារាមិកទាសោ ឯវាតិ ‘នេវ បព្ពាជេតព្ពោ’តិ វុត្តំ. ‘តាវកាលិកោ នាម’តិ វុត្តត្តា កាលបរិច្ឆេទំ កត្វា វា បច្ឆាបិ គហេតុកាមតាយ វា ទិន្នំ សព្ពំ តាវកាលិកមេវាតិ គហេតព្ពំ. និស្សាមិកទាសោ នាម យស្ស សាមិកុលំ អញ្ញាតិកំ មរណេន បរិក្ខីណំ, ន កោចិ តស្ស ទាយាទោ, សោ បន សមានជាតិកេហិ វា និវាសគាមវាសីហិ វា ឥស្សរេហិ វា ភុជិស្សោ កតោវ បព្ពាជេតព្ពោ. ទេវទាសាបិ ទាសា ឯវ. តេ ហិ កត្ថចិ ទេសេ រាជទាសា ហោន្តិ, កត្ថចិ វិហារទាសា វា, តស្មា បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៩៧) បន ‘‘និស្សាមិកទាសោ នាម យស្ស សាមិកា សបុត្តទារា មតា ហោន្តិ, ន កោចិ តស្ស បរិគ្គាហកោ, សោបិ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ, តំ បន អត្តនាបិ ភុជិស្សំ កាតុំ វដ្ដតិ. យេ វា បន តស្មិំ រដ្ឋេ សាមិនោ, តេហិបិ ការាបេតុំ វដ្ដតិ, ‘ទេវទាសិបុត្តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតី’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ‘ទាសស្ស បព្ពជិត្វា អត្តនោ សាមិកេ ទិស្វា បលាយន្តស្ស អាបត្តិ នត្ថី’តិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘ទាសម្បិ បព្ពាជេត្វា សាមិកេ ទិស្វា បដិច្ឆាទនត្ថំ អបនេន្តោ បទវារេន អទិន្នាទានាបត្តិយា ការេតព្ពោ, ទាសស្ស បន បលាយតោ អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ.

១៣២. ហត្ថច្ឆិន្នកាទិវត្ថូសុ កណ្ណមូលេតិ សកលស្ស កណ្ណស្ស ឆេទំ សន្ធាយាហ. កណ្ណសក្ខលិកាយាតិ កណ្ណចូឡិកាយ ¶ . យស្ស បន កណ្ណាវដ្ដេតិ ហេដ្ឋា កុណ្ឌលាទិឋបនឆិទ្ទំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘តញ្ហិ សង្ឃដ្ដនក្ខមំ. អជបទកេតិ អជបទនាសិកដ្ឋិកោដិយំ. តតោ ហិ ឧទ្ធំ ន វិច្ឆិន្ទិតុំ សក្កា ហោតិ. សន្ធេតុន្តិ អវិរូបសណ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ, វិរូបំ បន បរិសទូសកំ អាបាទេតិ.

ខុជ្ជសរីរោតិ វង្កសរីរោ. ព្រហ្មុនោ វិយ ឧជុកំ គត្តំ សរីរំ យស្ស សោ ព្រហ្មុជុគត្តោ, ភគវា. អវសេសោ សត្តោតិ ឥមិនា លក្ខណេន រហិតសត្តោ. ឯតេន ឋបេត្វា មហាបុរិសំ ចក្កវត្តិញ្ច ¶ ឥតរេ សត្តា ខុជ្ជបក្ខិកាតិ ទស្សេតិ. យេភុយ្យេន ហិ សត្តា ខន្ធេ កដិយំ ជាណូសូតិ តីសុ ឋានេសុ នមន្តិ, តេ កដិយំ នមន្តា បច្ឆតោ នមន្តិ, ទ្វីសុ ឋានេសុ នមន្តា បុរតោ នមន្តិ, ទីឃសរីរា បន ឯកេន បស្សេន វង្កា ហោន្តិ, ឯកេ មុខំ ឧន្នាមេត្វា នក្ខត្តានិ គណយន្តា វិយ ចរន្តិ, ឯកេ អប្បមំសលោហិតា សូលសទិសា ហោន្តិ, ឯកេ បុរតោ បព្ភារា ហោន្តិ, បវេធមានា គច្ឆន្តិ. បរិវដុមោតិ សមន្តតោ វដ្ដកាយោ. ឯតេន ឯវរូបា ឯវ វាមនកា ន វដ្ដន្តីតិ ទស្សេតិ.

១៣៣. អដ្ឋិសិរាចម្មសរីរោតិ អដ្ឋិសិរាចម្មមត្តសរីរោ. កូដកូដសីសោតិ អនេកេសុ ឋានេសុ បិណ្ឌិតមំសតំ ទស្សេតុំ អាមេឌិតំ កតំ. តេនាហ ‘‘តាលផលបិណ្ឌិសទិសេនា’’តិ. តាលផលានំ មញ្ជរី បិណ្ឌិ នាម. អនុបុព្ពតនុកេន សីសេនាតិ ចេតិយថូបិកា វិយ កមេន កិសេន សីសេន. មហាវេឡុបព្ពំ វិយ អាទិតោ បដ្ឋាយ យាវ បរិយោសានា អវិសមថូលេន សីសេន សមន្នាគតោ នាឡិសីសោ នាម. កប្បសីសោតិ គជមត្ថកំ វិយ ទ្វិធា ភិន្នសីសោ. ‘‘កណ្ណិកកេសោ វា’’តិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘បាណកេហី’’តិអាទិ. មក្កដស្សេវ នលាដេបិ កេសានំ ឧដ្ឋិតភាវំ សន្ធាយាហ ‘‘សីសលោមេហី’’តិអាទិ.

មក្កដភមុកោតិ ¶ នលាដលោមេហិ អវិភត្តលោមភមុកោ. អក្ខិចក្កេហីតិ អក្ខិមណ្ឌលេហិ. កេករោតិ តិរិយំ បស្សនកោ. ឧទកតារកាតិ ឱលោកេន្តានំ ឧទកេ បដិពិម្ពិកច្ឆាយា. ឧទកពុព្ពុឡន្តិ កេចិ. អក្ខិតារកាតិ អភិមុខេ ឋិតានំ ឆាយា. អក្ខិភណ្ឌកាតិបិ វទន្តិ. អតិបិង្គលក្ខិ មជ្ជារក្ខិ. មធុបិង្គលន្តិ មធុវណ្ណបិង្គលំ. និប្បខុមក្ខីតិ ឯត្ថ បខុម-សទ្ទោ អក្ខិទលលោមេសុ និរុឡ្ហោ, តទភាវា និប្បខុមក្ខិ. អក្ខិបាកេនាតិ អក្ខិទលបរិយន្តេសុ បូតិតាបជ្ជនរោគេន.

ចិបិដនាសិកោតិ អនុន្នតនាសិកោ. បដង្គមណ្ឌូកោ នាម មហាមុខមណ្ឌូកោ. ភិន្នមុខោតិ ឧបក្កមុខបរិយោសានោ, សព្ពទា វិវដមុខោ វា. វង្កមុខោតិ ឯកបស្សេ អបក្កម្ម ឋិតហេដ្ឋិមហនុកដ្ឋិកោ. ឱដ្ឋច្ឆិន្នកោតិ ឧភោសុ ឱដ្ឋេសុ យត្ថ កត្ថចិ ជាតិយា វា បច្ឆា វា សត្ថាទិនា អបនីតមំសេន ឱដ្ឋេន សមន្នាគតោ. ឯឡមុខោតិ និច្ចបគ្ឃរិតលាលាមុខោ.

ភិន្នគលោតិ អវនតគលោ. ភិន្នឧរោតិ អតិនិន្នឧរមជ្ឈោ. ឯវំ ភិន្នបិដ្ឋីតិ. សព្ពញ្ចេតន្តិ ¶ ‘‘កច្ឆុគត្តោ’’តិអាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯត្ថ ច វិនិច្ឆយោ កុដ្ឋាទីសុ វុត្តោ ឯវាតិ អាហ ‘‘វិនិច្ឆយោ’’តិអាទិ.

វាតណ្ឌិកោតិ អណ្ឌកេសុ វុទ្ធិរោគេន សមន្នាគតោ, អណ្ឌវាតរោគេន ឧទ្ធុតពីជណ្ឌកោសេន សមន្នាគតោ វា. យស្ស និវាសនេន បដិច្ឆន្នម្បិ ឧណ្ណតំ បកាសតិ, សោវ ន បព្ពាជេតព្ពោ. វិកដោតិ តិរិយំ គមនបាទេហិ សមន្នាគតោ, យស្ស ចង្កមតោ ជាណុកា ពហិ និគច្ឆន្តិ. សង្ឃដ្ដោតិ គច្ឆតោ បរិវត្តនបាទេហិ សមន្នាគតោ, យស្ស ចង្កមតោ ជាណុកា អន្តោ បវិសន្តិ. មហាជង្ឃោតិ ថូលជង្ឃោ. មហាបាទោតិ មហន្តេន បាទតលេន ¶ យុត្តោ. បាទវេមជ្ឈេតិ បិដ្ឋិបាទវេមជ្ឈេ. ឯតេន អគ្គបាទោ ច បណ្ហិ ច សទិសាវាតិ ទស្សេតិ.

១៣៤. មជ្ឈេ សំកុដិតបាទត្តាតិ កុណ្ឋបាទតាយ ការណំ ទស្សេតិ, អគ្គេ សំកុដិតបាទត្តាតិ កុណ្ឋបាទតាយ. កុណ្ឋបាទស្សេវ ចង្កមនវិភាវនំ ‘‘បិដ្ឋិបាទគ្គេន ចង្កមន្តោ’’តិ. ‘‘បាទស្ស ពាហិរន្តេនា’’តិ ច ‘‘អព្ភន្តរន្តេនា’’តិ ច ឥទំ បាទតលស្ស ឧភោហិ បរិយន្តេហិ ចង្កមនំ សន្ធាយ វុត្តំ.

មម្មនន្តិ ខលិតវចនំ, យោ ឯកមេវក្ខរំ ចតុបញ្ចក្ខត្តុំ វទតិ, តស្សេតំ អធិវចនំ, ឋានករណវិសុទ្ធិយា អភាវេន អផុដ្ឋក្ខរវចនំ. វចនានុករណេន ហិ សោ ‘‘មម្មនោ’’តិ វុត្តោ. យោ ច ករណសម្បន្នោបិ ឯកមេវក្ខរំ ហិក្ការពហុសោ វទតិ, សោបិ ឥធេវ សង្គយ្ហតិ. យោ វា បន តំ និគ្គហេត្វាបិ អនាមេឌិតក្ខរមេវ សិថិលំ សិលិដ្ឋវចនំ វត្តុំ សមត្ថោ, សោ បព្ពាជេតព្ពោ. អាបត្តិតោ ន មុច្ចន្តីតិ ញត្វា ករោន្តាវ ន មុច្ចន្តិ. ជីវិតន្តរាយាទិអាបទាសុ អរុចិយា កាយសាមគ្គិំ ទេន្តស្ស អនាបត្តិ.

១៣៥. អភព្ពបុគ្គលកថាសុ ‘‘យោ កាឡបក្ខេ ឥត្ថី ហោតិ, ជុណ្ហបក្ខេ បុរិសោ, អយំ បក្ខបណ្ឌកោ’’តិ កេចិ វទន្តិ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘កាឡបក្ខេ បណ្ឌកោ ហោតិ, ជុណ្ហបក្ខេ បនស្ស បរិឡាហោ វូបសម្មតី’’តិ អបណ្ឌកបក្ខេ បរិឡាហវូបសមស្សេវ វុត្តត្តា បណ្ឌកបក្ខេ ឧស្សន្នបរិឡាហតា បណ្ឌកភាវាបត្តីតិ វិញ្ញាយតីតិ វីមំសិត្វា យុត្តតរំ គហេតព្ពំ. ឥត្ថិភាវោ បុម្ភាវោ វា នត្ថិ ឯតស្សាតិ អភាវកោ. ‘‘តស្មិំយេវស្ស បក្ខេ បព្ពជ្ជា វារិតាតិ ឯត្ថ អបណ្ឌកបក្ខេ បព្ពាជេត្វា បណ្ឌកបក្ខេ នាសេតព្ពោ’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘អបណ្ឌកបក្ខេ ¶ ¶ បព្ពជិតោ សចេ កិលេសក្ខយំ បាបុណាតិ, ន នាសេតព្ពោ’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ. បណ្ឌកស្ស ហិ កិលេសក្ខយាសម្ភវតោ, ខីណកិលេសស្ស ច បណ្ឌកភាវានាបត្តិតោ. អហេតុកបដិសន្ធិកថាយញ្ហិ អវិសេសេន បណ្ឌកស្ស អហេតុកបដិសន្ធិតា វុត្តា, អាសិត្តឧសូយបក្ខបណ្ឌកានញ្ច បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយេវ បណ្ឌកភាវោ, ន បវត្តិយំយេវាតិ វទន្តិ. តេនេវ អហេតុកបដិសន្ធិនិទ្ទេសេ ជច្ចន្ធពធិរាទយោ វិយ បណ្ឌកោ ជាតិសទ្ទេន វិសេសេត្វា ន និទ្ទិដ្ឋោ. ចតុត្ថបារាជិកសំវណ្ណនាយញ្ច (បារា. អដ្ឋ. ២.២៣៣) អភព្ពបុគ្គលេ ទស្សេន្តេន បណ្ឌកតិរច្ឆានគតឧភតោព្យញ្ជនកា តយោ វត្ថុវិបន្នា អហេតុកបដិសន្ធិកា, តេសំ សគ្គោ អវារិតោ, មគ្គោ បន វារិតោតិ អវិសេសតោ វុត្តន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១០៩) អាគតំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១០៩) បន បណ្ឌកវត្ថុស្មិំ អាសិត្តឧសូយបក្ខបណ្ឌកា តយោបិ បុរិសភាវលិង្គាទិយុត្តា អហេតុកបដិសន្ធិកា, តេ ច កិលេសបរិយុដ្ឋានស្ស ពលវតាយ នបុំសកបណ្ឌកសទិសត្តា ‘‘បណ្ឌកា’’តិ វុត្តា, តេសុ អាសិត្តឧសូយបណ្ឌកានំ ទ្វិន្នំ កិលេសបរិយុដ្ឋានំ យោនិសោមនសិការាទីហិ វីតិក្កមតោ និវារេតុម្បិ សក្កា, តេន តេ បព្ពាជេតព្ពាតិ វុត្តា. បក្ខបណ្ឌកស្ស បន កាឡបក្ខេ ឧម្មាទោ វិយ កិលេសបរិឡាហោ អវត្ថរន្តោ អាគច្ឆតិ, វីតិក្កមំ បត្វា ឯវ ច និវត្តតិ, តស្មា តស្មិំ បក្ខេ សោ ន បព្ពាជេតព្ពោតិ វុត្តោ, តទេតំ វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘យស្ស បរេស’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ អាសិត្តស្សាតិ មុខេ អាសិត្តស្ស អត្តនោបិ អសុចិមុច្ចនេន បរិឡាហោ វូបសម្មតិ. ឧសូយាយ ឧប្បន្នាយាតិ ឧសូយាយ វសេន អត្តនោ សេវេតុកាមតារាគេ ឧប្បន្នេ អសុចិមុត្តិយា បរិឡាហោ វូបសម្មតិ.

‘‘ពីជានិ ¶ អបនីតានី’’តិ វុត្តត្តា ពីជេសុ ឋិតេសុ និមិត្តមត្តេ អបនីតេ បណ្ឌកោ ន ហោតិ. ភិក្ខុនោបិ អនាពាធបច្ចយា តទបនយនេ ថុល្លច្ចយមេវ, ន បណ្ឌកត្តំ. ពីជេសុ បន អបនីតេសុ អង្គជាតម្បិ រាគេន កម្មនិយំ ន ហោតិ, បុមភាវោ វិគច្ឆតិ, មស្សុអាទិបុរិសលិង្គម្បិ ឧបសម្បទាបិ វិគច្ឆតិ, កិលេសបរិឡាហោបិ ទុន្និវារវីតិក្កមោ ហោតិ នបុំសកបណ្ឌកស្ស វិយ, តស្មា ឦទិសោ ឧបសម្បន្នោបិ នាសេតព្ពោតិ វទន្តិ. យទិ ឯវំ កស្មា ពីជុទ្ធរណេ បារាជិកំ ន បញ្ញត្តន្តិ? ឯត្ថ តាវ កេចិ វទន្តិ ‘‘បញ្ញត្តមេវេតំ ភគវតា ‘បណ្ឌកោ ភិក្ខវេ អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’តិ វុត្តត្តា’’តិ. កេចិ ¶ បន ‘‘យស្មា ពីជុទ្ធរណក្ខណេ បណ្ឌកោ ន ហោតិ, តស្មា តស្មិំ ខណេ បារាជិកំ ន បញ្ញត្តំ. យស្មា បន សោ ឧទ្ធដពីជោ ភិក្ខុ អបរេន សមយេន វុត្តនយេន បណ្ឌកត្តំ អាបជ្ជតិ, អភាវកោ ហោតិ, ឧបសម្បទាយ អវត្ថុ, តតោ ឯវ ចស្ស ឧបសម្បទា វិគច្ឆតិ, តស្មា ឯស បណ្ឌកត្តុបគមនកាលតោ បដ្ឋាយ ជាតិយា នបុំសកបណ្ឌកេន សទ្ធិំ យោជេត្វា ‘ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’តិ អភព្ពោតិ វុត្តោ, ន តតោ បុព្ពេ. អយញ្ច កិញ្ចាបិ សហេតុកោ, ភាវក្ខយេន បនស្ស អហេតុកសទិសតាយ មគ្គោបិ ន ឧប្បជ្ជតី’’តិ វទន្តិ. អបរេ បន ‘‘បព្ពជ្ជតោ បុព្ពេ ឧបក្កមេន បណ្ឌកភាវមាបន្នំ សន្ធាយ ‘ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’តិ វុត្តំ, ឧបសម្បន្នស្ស បន បច្ឆា ឧបក្កមេន ឧបសម្បទាបិ ន វិគច្ឆតី’’តិ, តំ ន យុត្តំ. យទគ្គេន ហិ បព្ពជ្ជតោ បុព្ពេ ឧបក្កមេន អភព្ពោ ហោតិ, តទគ្គេន បច្ឆាបិ ហោតីតិ វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

ឥត្ថត្តាទិ ភាវោ នត្ថិ ឯតស្សាតិ អភាវកោ. បព្ពជ្ជា ន វារិតាតិ ឯត្ថ បព្ពជ្ជាគ្គហណេនេវ ឧបសម្បទាបិ គហិតា. តេនាហ ‘‘យស្ស ចេត្ថ បព្ពជ្ជា វារិតា’’តិអាទិ. តស្មិំ ¶ យេវស្ស បក្ខេ បព្ពជ្ជា វារិតាតិ ឯត្ថ បន អបណ្ឌកបក្ខេបិ បព្ពជ្ជាមត្តមេវ លភតិ, ឧបសម្បទា បន តទាបិ ន វដ្ដតិ, បណ្ឌកបក្ខេ បន អាគតោ លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោតិ វេទិតព្ពន្តិ វុត្តំ.

១៣៦. ឧភតោព្យញ្ជនមស្ស អត្ថីតិ ឧភតោព្យញ្ជនកោតិ ឥមិនា អសមានាធិករណវិសយោ ពាហិរត្ថសមាសោយំ, បុរិមបទេ ច វិភត្តិអលោបោតិ ទស្សេតិ. ព្យញ្ជនន្តិ ចេត្ថ បុរិសនិមិត្តំ ឥត្ថិនិមិត្តញ្ច អធិប្បេតំ. អថ ឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឯកមេវ ឥន្ទ្រិយំ ហោតិ, ឧទាហុ ទ្វេតិ? ឯកមេវ ហោតិ, ន ទ្វេ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘យស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស បុរិសិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតីតិ, នោ. យស្ស វា បន បុរិសិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ ឧប្បជ្ជតីតិ, នោ’’តិ (យម. ៣.ឥន្ទ្រិយយមក.១៨៨) ឯកស្មិំ សន្តានេ ឥន្ទ្រិយភូតភាវទ្វយស្ស ឧប្បត្តិយា អភិធម្មេ បដិសេធិតត្តា, តញ្ច ខោ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឥត្ថិន្ទ្រិយំ, បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសិន្ទ្រិយន្តិ. យទិ ឯវំ ទុតិយព្យញ្ជនស្ស អភាវោ អាបជ្ជតិ ឥន្ទ្រិយញ្ហិ ព្យញ្ជនស្ស ការណំ វុត្តំ, តញ្ច តស្ស នត្ថីតិ? វុច្ចតេ – ន តស្ស ឥន្ទ្រិយំ ទុតិយព្យញ្ជនការណំ. កស្មា? សទា អភាវតោ. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ហិ យទា ឥត្ថិយា រាគចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, តទា បុរិសព្យញ្ជនំ បាកដំ ហោតិ, ឥត្ថិព្យញ្ជនំ បដិច្ឆន្នំ គុឡ្ហំ ហោតិ, តថា ¶ ឥតរស្ស ឥតរំ. យទិ ច តេសំ ឥន្ទ្រិយំ ទុតិយព្យញ្ជនការណំ ភវេយ្យ, សទាបិ ព្យញ្ជនទ្វយំ តិដ្ឋេយ្យ, ន បន តិដ្ឋតិ, តស្មា វេទិតព្ពមេតំ ‘‘ន តស្ស តំ ព្យញ្ជនការណំ, កម្មសហាយំ បន រាគចិត្តមេវេត្ថ ការណ’’ន្តិ. យស្មា ចស្ស ឯកមេវ ឥន្ទ្រិយំ ហោតិ, តស្មា ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ សយម្បិ គព្ភំ គណ្ហាតិ, បរម្បិ គណ្ហាបេតិ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោ បរំ គណ្ហាបេតិ, សយំ បន ន គណ្ហាតីតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១១៦) អាគតំ.

វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១១៦) បន – ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោតិ ឥត្ថិន្ទ្រិយយុត្តោ, ឥតរោ បន បុរិសិន្ទ្រិយយុត្តោ. ឯកស្ស ហិ ភាវទ្វយំ សហ ន ឧប្បជ្ជតិ យមកេ (យម. ៣.ឥន្ទ្រិយយមក.១៨៨) បដិក្ខិត្តត្តា. ទុតិយព្យញ្ជនំ បន កម្មសហាយេន អកុសលចិត្តេនេវ ភាវរហិតំ ឧប្បជ្ជតិ. បកតិត្ថិបុរិសានម្បិ កម្មមេវ ព្យញ្ជនលិង្គានំ ការណំ, ន ភាវោ តស្ស កេនចិ បច្ចយេន បច្ចយត្តស្ស បដ្ឋានេ អវុត្តត្តា. កេវលំ ភាវសហិតានំយេវ ព្យញ្ជនលិង្គានំ បវត្តទស្សនត្ថំ អដ្ឋកថាសុ (ធ. ស. អដ្ឋ. ៦៣២-៦៣៣) ‘‘ឥត្ថិន្ទ្រិយំ បដិច្ច ឥត្ថិលិង្គាទីនី’’តិអាទិនា ឥន្ទ្រិយស្ស ព្យញ្ជនការណត្តេន វុត្តំ. ឥធ បន អកុសលពលេន ឥន្ទ្រិយំ វិនាបិ ព្យញ្ជនំ ឧប្បជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ. ឧភិន្នម្បិ ចេ តេសំ ឧភតោព្យញ្ជនកានំ. យទា ឥត្ថិយា រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, តទា បុរិសព្យញ្ជនំ បាកដំ ហោតិ, ឥតរំ បដិច្ឆន្នំ. យទា បុរិសេ រាគោ ឧប្បជ្ជតិ, តទា ឥត្ថិព្យញ្ជនំ បាកដំ ហោតិ, ឥតរំ បដិច្ឆន្នន្តិ អាគតំ.

១៣៧. ថេយ្យាយ សំវាសោ ឯតស្សាតិ ថេយ្យសំវាសកោ. សោ ច ន សំវាសមត្តស្សេវ ថេនកោ ឥធាធិប្បេតោ, អថ ខោ លិង្គស្ស តទុភយស្ស ច ថេនកោបីតិ អាហ ‘‘តយោ ថេយ្យសំវាសកា’’តិអាទិ. ន យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនំ សាទិយតីតិ យថាវុឌ្ឍំ ភិក្ខូនំ វា សាមណេរានំ វា វន្ទនំ ន សាទិយតិ. យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនំ សាទិយតីតិ អត្តនា មុសាវាទំ កត្វា ទស្សិតវស្សានុរូបំ យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនំ សាទិយតិ. ភិក្ខុវស្សគណនាទិកោតិ ឥមិនា ន ឯកកម្មាទិកោវ ឥធ សំវាសោ នាមាតិ ទស្សេតិ.

១៣៨. រាជ…បេ… ភយេនាតិ ឯត្ថ ភយ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ ‘‘រាជភយេន ទុព្ភិក្ខភយេនា’’តិអាទិនា. សំវាសំ នាធិវាសេតិ, យាវ សោ សុទ្ធមានសោតិ រាជភយាទីហិ ¶ គហិតលិង្គតាយ ¶ សោ សុទ្ធមានសោ យាវ សំវាសំ នាធិវាសេតីតិ អត្ថោ. យោ ហិ រាជភយាទិំ វិនា កេវលំ ភិក្ខូ វញ្ចេត្វា តេហិ សទ្ធិំ សំវសិតុកាមតាយ លិង្គំ គណ្ហាតិ, សោ អសុទ្ធចិត្តតាយ លិង្គគ្គហណេនេវ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតិ. អយំ បន តាទិសេន អសុទ្ធចិត្តេន ភិក្ខូ វញ្ចេតុកាមតាយ អភាវតោ យាវ សំវាសំ នាធិវាសេតិ, តាវ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ន ហោតិ. តេនេវ ‘‘រាជភយាទីហិ គហិតលិង្គានំ ‘គិហី មំ សមណោតិ ជានន្តូ’តិ វញ្ចនចិត្តេ សតិបិ ភិក្ខូនំ វញ្ចេតុកាមតាយ អភាវា ទោសោ ន ជាតោ’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘វូបសន្តភយតា ឥធ សុទ្ធចិត្តតា’’តិ វទន្តិ, ឯវញ្ច សតិ សោ វូបសន្តភយោ យាវ សំវាសំ នាធិវាសេតិ, តាវ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថេ វិញ្ញាយមានេ អវូបសន្តភយស្ស សំវាសសាទិយនេបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ អាបជ្ជេយ្យ, ន ច អដ្ឋកថាយំ អវូបសន្តភយស្ស សំវាសសាទិយនេបិ អថេយ្យសំវាសកតា ទស្សិតា. សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានិ ភុញ្ជន្តោតិ ច ឥមិនា អវូបសន្តភយេនបិ សំវាសំ អសាទិយន្តេនេវ ភវិតព្ពន្តិ ទីបេតិ. តេនេវ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ ‘‘យស្មា វិហារំ អាគន្ត្វា សង្ឃិកំ គណ្ហន្តស្ស សំវាសំ បរិហរិតុំ ទុក្ករំ, តស្មា ‘សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានិ ភុញ្ជន្តោ’តិ ឥទំ វុត្ត’’ន្តិ. តស្មា រាជភយាទីហិ គហិតលិង្គតាយេវេត្ថ សុទ្ធចិត្តតាតិ គហេតព្ពំ.

សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានីតិ សព្ពសាមយិកានំ សាធារណំ កត្វា វីថិចតុក្កាទីសុ ឋបេត្វា ទាតព្ពភត្តានិ. កាយបរិហារិយានីតិ កាយេន បរិហរិតព្ពានិ. អព្ភុគ្គច្ឆន្តីតិ អភិមុខំ គច្ឆន្តិ. កម្មន្តានុដ្ឋានេនាតិ កសិគោរក្ខាទិកម្មាករណេន. តទេវ បត្តចីវរំ អាទាយ វិហារំ គច្ឆតីតិ ¶ ចីវរានិ និវាសនបារុបនវសេន អាទាយ, បត្តញ្ច អំសកូដេ លគ្គេត្វា វិហារំ គច្ឆតិ.

នាបិ សយំ ជានាតីតិ ‘‘យោ ឯវំ បព្ពជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតី’’តិ វា ‘‘ឯវំ កាតុំ ន លភតី’’តិ វា ‘‘ឯវំ បព្ពជិតោ សមណោ នាម ន ហោតី’’តិ វា ន ជានាតិ. យោ ឯវំ បព្ពជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតីតិ ឥទំ បន និទស្សនមត្តំ. អនុបសម្បន្នកាលេយេវាតិ ឥមិនា ឧបសម្បន្នកាលេ សុត្វា សចេបិ នារោចេតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ទីបេតិ.

សិក្ខំ ¶ អប្បច្ចក្ខាយ…បេ… ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ឥទំ ភិក្ខូហិ ទិន្នលិង្គស្ស អបរិច្ចត្តត្តា ន លិង្គត្ថេនកោ ហោតិ, លិង្គានុរូបស្ស សំវាសស្ស សាទិតត្តា នាបិ សំវាសត្ថេនកោ ហោតីតិ វុត្តំ. ឯកោ ភិក្ខុ កាសាយេ សឧស្សាហោវ ឱទាតំ និវាសេត្វាតិ ឯត្ថាបិ ឥទមេវ ការណំ ទដ្ឋព្ពំ. បរតោ ‘‘សាមណេរោ សលិង្គេ ឋិតោ’’តិអាទិនា សាមណេរស្ស វុត្តវិធានេសុបិ អថេយ្យសំវាសបក្ខេ អយមេវ នយោ. ‘‘ភិក្ខុនិយាបិ ឯសេវ នយោ’’តិ វុត្តមេវត្ថំ ‘‘សាបិ គិហិភាវំ បត្ថយមានា’’តិអាទិនា វិភាវេតិ.

សចេ កោចិ វុឌ្ឍបព្ពជិតោតិ សាមណេរំ សន្ធាយ វុត្តំ. មហាបេឡាទីសូតិ ឯតេន គិហិសន្តកំ ទស្សិតំ. សាមណេរបដិបាដិយា…បេ… ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ, បារាជិកំ បន អាបជ្ជតិយេវ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវាតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១១០) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១១០) បន – ថេយ្យាយ លិង្គគ្គហណមត្តម្បិ ឥធ សំវាសោ ឯវាតិ អាហ ‘‘តយោ ថេយ្យសំវាសកា’’តិ. ន ¶ យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនន្តិ ភិក្ខូនំ សាមណេរានំ វា វន្ទនំ ន សាទិយតិ. យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនន្តិ អត្តនា មុសាវាទេន ទស្សិតវស្សក្កមេន ភិក្ខូនំ វន្ទនំ សាទិយតិ. ទហរសាមណេរោ បន វុឌ្ឍសាមណេរានំ, ទហរភិក្ខូ ច វុឌ្ឍានំ វន្ទនំ សាទិយន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ. ឥមស្មិំ អត្ថេតិ សំវាសត្ថេនកត្ថេ. ភិក្ខុវស្សានីតិ ឥទំ សំវាសត្ថេនកេ វុត្តបាឋវសេន វុត្តំ, សយមេវ បន បព្ពជិត្វា សាមណេរវស្សានិ គណេន្តោបិ ឧភយត្ថេនកោ ឯវ. ន កេវលញ្ច បុរិសោវ, ឥត្ថីបិ ភិក្ខូនីសុ ឯវំ បដិបជ្ជតិ, ថេយ្យសំវាសិកាវ. អាទិកម្មិកាបិ ចេត្ថ ន មុច្ចន្តិ. ឧបសម្បន្នេសុ ឯវ បញ្ញត្តាបត្តិំ បដិច្ច អាទិកម្មិកា វុត្តា, តេនេវេត្ថ អាទិកម្មិកោបិ ន មុត្តោ.

រាជ…បេ… ភយេនាតិ ឯត្ថ ភយ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. យាវ សោ សុទ្ធមានសោតិ ‘‘ឥមិនា លិង្គេន ភិក្ខូ វញ្ចេត្វា តេហិ សំវសិស្សាមី’’តិ អសុទ្ធចិត្តាភាវេន សុទ្ធចិត្តោ. តេន ហិ អសុទ្ធចិត្តេន លិង្គេ គហិតមត្តេ បច្ឆា ភិក្ខូហិ សហ សំវសតុ វា មា វា, លិង្គត្ថេនកោ ហោតិ. បច្ឆា សំវសន្តោបិ អភព្ពោ ហុត្វា សំវសតិ, តស្មា ឧភយត្ថេនកោបិ លិង្គត្ថេនកេ ឯវ បវិសតីតិ វេទិតព្ពំ. យោ បន រាជាទិភយេន សុទ្ធចិត្តោវ លិង្គំ គហេត្វា វិចរន្តោ ¶ បច្ឆា ‘‘ភិក្ខុវស្សានិ គណេត្វា ជីវស្សាមី’’តិ អសុទ្ធចិត្តំ ឧប្បាទេតិ, សោ ចិត្តុប្បាទមត្តេន ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ សុទ្ធចិត្តេន គហិតលិង្គត្តា. សចេ បន សោ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ គន្ត្វា សាមណេរវស្សគណនាទិំ ករោតិ, តទា សំវាសត្ថេនកោ, ឧភយត្ថេនកោ វា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. យំ បន បរតោ ‘‘សហ ធុរនិក្ខេបេន អយម្បិ ថេយ្យសំវាសកោវា’’តិ វុត្តំ, តំ ភិក្ខូហិ សង្គម្ម សំវាសាធិវាសនវសេន ធុរនិក្ខេបំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេន វុត្តំ ‘‘សំវាសំ នាធិវាសេតិ, យាវា’’តិ ¶ , តស្ស តាវ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ន វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯត្ថ ច ចោរាទិភយំ វិនាបិ កីឡាធិប្បាយេន លិង្គំ គហេត្វា ភិក្ខូនម្បិ សន្តិកេ បព្ពជិតាលយំ ទស្សេត្វា វន្ទនាទិំ អសាទិយន្តោបិ ‘‘សោភតិ នុ ខោ មេ បព្ពជិតលិង្គ’’ន្តិអាទិនា សុទ្ធចិត្តេន គណ្ហន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានីតិ សព្ពសាមយិកានំ សាធារណំ កត្វា បញ្ញត្តានិ ភត្តានិ. ឥទញ្ច ភិក្ខូនញ្ញេវ និយមិតភត្តគ្គហណេ សំវាសោបិ សម្ភវេយ្យាតិ សព្ពសាធារណភត្តំ វុត្តំ. សំវាសំ បន អសាទិយិត្វា អភិក្ខុកវិហារាទីសុ វិហារភត្តាទីនិ ភុញ្ជន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ ឯវ. កម្មន្តានុដ្ឋានេនាតិ កសិអាទិកម្មាករណេន. បត្តចីវរំ អាទាយាតិ ភិក្ខុលិង្គវសេន សរីរេន ធារេត្វា.

យោ ឯវំ បព្ពជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតីតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ. ‘‘ថេយ្យសំវាសកោ’’តិ បន នាមំ អជានន្តោបិ ‘‘ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វា ‘‘ករោន្តោ សមណោ នាម ន ហោតី’’តិ វា ‘‘យទិ អារោចេស្សាមិ, ឆឌ្ឌយិស្សន្តិ ម’’ន្តិ វា ‘‘យេន កេនចិ បព្ពជ្ជា មេ ន រុហតី’’តិ ជានាតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ. យោ បន បឋមំ ‘‘បព្ពជ្ជា ឯវំ មេ គហិតា’’តិ សញ្ញី កេវលំ អន្តរា អត្តនោ សេតវត្ថនិវាសនាទិវិប្បការំ បកាសេតុំ លជ្ជន្តោ ន កថេតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ. អនុបសម្បន្នកាលេយេវាតិ ឯត្ថ អវធារណេន ឧបសម្បន្នកាលេ ថេយ្យសំវាសកលក្ខណំ ញត្វា វញ្ចនាយបិ នារោចេតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ទីបេតិ. សោ ហិ សុទ្ធចិត្តេន គហិតលិង្គត្តា លិង្គត្ថេនកោ ន ហោតិ, លទ្ធូបសម្បទត្តា តទនុគុណស្សេវ សំវាសស្ស សាទិតត្តា សំវាសត្ថេនកោបិ ¶ ន ហោតិ. អនុបសម្បន្នោ បន លិង្គត្ថេនកោ ហោតិ, សំវាសារហស្ស លិង្គស្ស គហិតត្តា សំវាសសាទិយនមត្តេន សំវាសត្ថេនកោ ហោតិ.

សលិង្គេ ¶ ឋិតោតិ សលិង្គភាវេ ឋិតោ. ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតីតិ ភិក្ខូហិ ទិន្នលិង្គស្ស អបរិច្ចត្តត្តា លិង្គត្ថេនកោ ន ហោតិ. ភិក្ខុបដិញ្ញាយ អបរិច្ចត្តត្តា សំវាសត្ថេនកោ ន ហោតិ. យំ បន មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា) ‘‘លិង្គានុរូបស្ស សំវាសស្ស សាទិតត្តា នាបិ សំវាសត្ថេនកោ’’តិ ការណំ វុត្តំ, តម្បិ ឥទមេវ ការណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥតរថា សាមណេរស្សាបិ ភិក្ខុវស្សគណនាទីសុ លិង្គានុរូបសំវាសោ ឯវ សាទិតោតិ សំវាសត្ថេនកតា ន សិយា ភិក្ខូហិ ទិន្នលិង្គស្ស ឧភិន្នម្បិ សាធារណត្តា. យថា ចេត្ថ ភិក្ខុ, ឯវំ សាមណេរោបិ បារាជិកំ សមាបន្នោ សាមណេរបដិញ្ញាយ អបរិច្ចត្តត្តា សំវាសត្ថេនកោ ន ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. សោភតីតិ សម្បដិច្ឆិត្វាតិ កាសាវធារណេ ធុរំ និក្ខិបិត្វា គិហិភាវំ សម្បដិច្ឆិត្វា.

សចេ កោចិ វុឌ្ឍបព្ពជិតោតិ សាមណេរំ សន្ធាយ វុត្តំ. មហាបេឡាទីសូតិ វិលីវាទិមយេសុ ឃរទ្វារេសុ ឋបិតេសុ ភត្តភាជនវិសេសេសុ. ឯតេន វិហារេ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វស្សគណនាទីនំ អករណំ ទស្សេតីតិ វុត្តំ.

១៣៩. តិត្ថិយបក្កន្តកកថាយំ តេសំ លិង្គេ អាទិន្នមត្តេ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតីតិ ‘‘តិត្ថិយោ ភវិស្សាមី’’តិ គតស្ស លិង្គគ្គហណេនេវ តេសំ លទ្ធិបិ គហិតាយេវ ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ. កេនចិ បន ‘‘តេសំ លិង្គេ អាទិន្នមត្តេ លទ្ធិយា គហិតាយបិ អគ្គហិតាយបិ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតី’’តិ វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ‘‘តិត្ថិយោ ភវិស្សាមី’’តិ គតស្ស លិង្គសម្បដិច្ឆនតោ អញ្ញំ លទ្ធិគ្គហណំ ¶ នាម អត្ថិ. លិង្គសម្បដិច្ឆនេនេវ ហិ សោ គហិតលទ្ធិកោ ហោតិ. តេនេវ ‘‘វីមំសនត្ថំ កុសចីរាទីនិ…បេ… យាវ ន សម្បដិច្ឆតិ, តាវ តំ លទ្ធិ រក្ខតិ, សម្បដិច្ឆិតមត្តេ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. នគ្គោវ អាជីវកានំ ឧបស្សយំ គច្ឆតិ, បទវារេ បទវារេ ទុក្កដន្តិ ‘‘អាជីវកោ ភវិស្ស’’ន្តិ អសុទ្ធចិត្តេន គមនបច្ចយា ទុក្កដំ វុត្តំ. នគ្គេន ហុត្វា គមនបច្ចយាបិ បទវារេ ទុក្កដា ន មុច្ចតិយេវាតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១១០) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១១០) បន – តិត្ថិយបក្កន្តកាទិកថាសុ តេសំ លិង្គេ អាទិន្នមត្តេតិ វីមំសាទិអធិប្បាយំ វិនា ‘‘តិត្ថិយោ ភវិស្សាមី’’តិ សន្និដ្ឋានវសេន លិង្គេ កាយេន ធារិតមត្តេ. សយមេវាតិ តិត្ថិយានំ សន្តិកំ អគន្ត្វា ¶ សយមេវ សង្ឃារាមេបិ កុសចីរាទីនិ និវាសេតិ. អាជីវកោ ភវិស្សន្តិ…បេ… គច្ឆតីតិ អាជីវកានំ សន្តិកេ តេសំ បព្ពជនវិធិនា ‘‘អាជីវកោ ភវិស្សាមី’’តិ គច្ឆតិ. តស្ស ហិ តិត្ថិយភាវូបគមនំ បតិ សន្និដ្ឋានេ វិជ្ជមានេបិ ‘‘គន្ត្វា ភវិស្សាមី’’តិ បរិកប្បិតត្តា បទវារេ ទុក្កដមេវ វុត្តំ. ទុក្កដន្តិ បាឡិយា អវុត្តេបិ មេថុនាទីសុ វុត្តបុព្ពបយោគទុក្កដានុលោមតោ វុត្តំ. ឯតេន ច សន្និដ្ឋានវសេន លិង្គេ សម្បដិច្ឆិតេ បារាជិកំ, តតោ បុរិមបយោគេ ថុល្លច្ចយញ្ច វត្តព្ពមេវ. ថុល្លច្ចយក្ខណេ និវត្តន្តោបិ អាបត្តិំ ទេសាបេត្វា មុច្ចតិ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ សង្ឃភេទេបិ លោហិតុប្បាទេបិ ភិក្ខូនំ បុព្ពបយោគាទីសុ ទុក្កដថុល្លច្ចយបារាជិកាហិ មុច្ចនសីមា ច វេទិតព្ពា. សាសនវិរុទ្ធតាយេត្ថ អាទិកម្មិកានម្បិ អនាបត្តិ ន វុត្តា. បព្ពជ្ជាយបិ អភព្ពតាទស្សនត្ថំ បនេតេ អញ្ញេ ច បារាជិកកណ្ឌេ វិសុំ ¶ សិក្ខាបទេន បារាជិកាទិំ អទស្សេត្វា ឥធ អភព្ពេសុ ឯវ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ.

តំ លទ្ធីតិ តិត្ថិយវេសេ សេដ្ឋភាវគ្គហណមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. តេសញ្ហិ តិត្ថិយានំ សស្សតាទិគ្គាហំ គណ្ហន្តោបិ លិង្គេ អសម្បដិច្ឆិតេ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ន ហោតិ, តំ លទ្ធិំ អគ្គហេត្វាបិ ‘‘ឯតេសំ វតចរិយា សុន្ទរា’’តិ លិង្គំ សម្បដិច្ឆន្តោ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិ ឯវ. លទ្ធិយា អភាវេនាតិ ភិក្ខុភាវេ សាលយតាយ តិត្ថិយភាវូបគមនលទ្ធិយា អភាវេន. ឯតេន ច អាបទាសុ កុសចីរាទិំ បារុបន្តស្សបិ នគ្គស្ស វិយ អនាបត្តីតិ ទស្សេតិ. ឧបសម្បន្នភិក្ខុនា កថិតោតិ ឯត្ថ សង្ឃភេទកោបិ ឧបសម្បន្នភិក្ខុនាវ កថិតោ, មាតុឃាតកាទយោ បន អនុបសម្បន្នេនាតិបិ ទដ្ឋព្ពន្តិ អាគតំ.

១៤០. តិរច្ឆានកថាយំ ‘‘យោ កោចិ អមនុស្សជាតិយោ, សព្ពោវ ឥមស្មិំ អត្ថេ តិរច្ឆានគតោតិ វេទិតព្ពោ’’តិ ឯតេន ឯសោ មនុស្សជាតិយោ ឯវ ភគវតោ សាសនេ បព្ពជិតុំ វា ឧបសម្បជ្ជិតុំ វា លភតិ, ន តតោ អញ្ញេតិ ទីបេតិ. តេនាហ ភគវា ‘‘តុម្ហេ ខោត្ថ នាគា អវិរុឡ្ហិធម្មា ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ’’តិ (មហាវ. ១១១).

១៤១. អានន្តរិយកថាយំ តិរច្ឆានាទិអមនុស្សជាតិតោ មនុស្សជាតិកានញ្ញេវ បុត្តេសុ មេត្តាទយោបិ តិក្ខវិសទា ហោន្តិ លោកុត្តរគុណា វិយាតិ អាហ ‘‘មនុស្សិត្ថិភូតា ជនិកា មាតា’’តិ. យថា មនុស្សានញ្ញេវ កុសលបវត្តិ តិក្ខវិសទា, ឯវំ អកុសលបវត្តិបីតិ អាហ ‘‘សយម្បិ ¶ មនុស្សជាតិកេនេវា’’តិអាទិ. អថ វា យថា សមានជាតិយស្ស វិកោបនេ កម្មំ គរុតរំ, ន តថា វិជាតិយស្សាតិ អាហ ‘‘មនុស្សិត្ថិភូតា’’តិ. បុត្តសម្ពន្ធេន មាតុបិតុសមញ្ញា ¶ , ទត្តកិត្តិមាទិវសេនបិ បុត្តវោហារោ លោកេ ទិស្សតិ, សោ ច ខោ បរិយាយតោតិ និប្បរិយាយសិទ្ធតំ ទស្សេតុំ ‘‘ជនិកា មាតា’’តិ វុត្តំ. យថា មនុស្សត្តភាវេ ឋិតស្សេវ កុសលធម្មានំ តិក្ខវិសទសូរភាវាបត្តិ យថា តំ តិណ្ណម្បិ ពោធិសត្តានំ ពោធិត្តយនិព្ពត្តិយំ, ឯវំ មនុស្សត្តភាវេ ឋិតស្សេវ អកុសលធម្មានម្បិ តិក្ខវិសទសូរភាវាបត្តីតិ អាហ ‘‘សយម្បិ មនុស្សជាតិកេនេវា’’តិ. អានន្តរិយេនាតិ ឯត្ថ ចុតិអនន្តរំ និរយេ បដិសន្ធិផលំ អនន្តរំ នាម, តស្មិំ អនន្តរេ ជនកត្តេន និយុត្តំ អានន្តរិយំ, តេន. អថ វា ចុតិអនន្តរំ ផលំ អនន្តរំ នាម, តស្មិំ អនន្តរេ និយុត្តំ, តន្និព្ពត្តនេន អនន្តរករណសីលំ, អនន្តរប្បយោជនំ វា អានន្តរិយំ, តេន អានន្តរិយេន មាតុឃាតកកម្មេន. បិតុឃាតកេបិ ‘‘យេន មនុស្សភូតោ ជនកោ បិតា សយម្បិ មនុស្សជាតិកេនេវ សតា សញ្ចិច្ច ជីវិតា វោរោបិតោ, អយំ អានន្តរិយេន បិតុឃាតកកម្មេន បិតុឃាតកោ’’តិអាទិនា សព្ពំ វេទិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘បិតុឃាតកេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ.

បរិវត្តិតលិង្គម្បិ មាតរំ វា បិតរំ វា ជីវិតា វោរោបេន្តស្ស អានន្តរិយកម្មំ ហោតិយេវ. សតិបិ ហិ លិង្គបរិវត្តេ សោ ឯវ ឯកកម្មនិព្ពត្តោ ភវង្គប្បពន្ធោ ជីវិតប្បពន្ធោ, ន អញ្ញោតិ. យោ បន សយំ មនុស្សោ តិរច្ឆានភូតំ បិតរំ វា មាតរំ វា, សយំ វា តិរច្ឆានភូតោ មនុស្សភូតំ, តិរច្ឆានោយេវ វា តិរច្ឆានភូតំ ជីវិតា វោរោបេតិ, តស្ស កម្មំ អានន្តរិយំ ន ហោតិ, ភារិយំ បន ហោតិ, អានន្តរិយំ អាហច្ចេវ តិដ្ឋតិ. ឯឡកចតុក្កំ សង្គាមចតុក្កំ ចោរចតុក្កញ្ចេត្ថ កថេតព្ពំ. ‘‘ឯឡកំ មារេមី’’តិ អភិសន្ធិនាបិ ហិ ឯឡកដ្ឋានេ ឋិតំ មនុស្សោ មនុស្សភូតំ មាតរំ វា បិតរំ វា មារេន្តោ អានន្តរិយំ ¶ ផុសតិ មរណាធិប្បាយេនេវ អានន្តរិយវត្ថុនោ វិកោបិតត្តា. ឯឡកាភិសន្ធិនា, បន មាតាបិតិអភិសន្ធិនា វា ឯឡកំ មារេន្តោ អានន្តរិយំ ន ផុសតិ អានន្តរិយវត្ថុនោ អភាវតោ. មាតាបិតិអភិសន្ធិនា មាតាបិតរោ មារេន្តោ ផុស្សតេវ. ឯស នយោ ឥតរស្មិម្បិ ចតុក្កទ្វយេ. យថា ច មាតាបិតូសុ, ឯវំ អរហន្តេសុ ឯតានិ ចតុក្កានិ វេទិតព្ពានិ. សព្ពត្ថ ហិ បុរិមំ អភិសន្ធិចិត្តំ អប្បមាណំ, វធកចិត្តំ, បន តទារម្មណជីវិតិន្ទ្រិយញ្ច បមាណំ. កតានន្តរិយកម្មោ ច ‘‘តស្ស កម្មស្ស វិបាកំ បដិពាហេស្សាមី’’តិ សកលចក្កវាឡំ មហាចេតិយប្បមាណេហិ កញ្ចនថូបេហិ បូរេត្វាបិ សកលចក្កវាឡំ បូរេត្វា និសិន្នស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស មហាទានំ ¶ ទត្វាបិ ពុទ្ធស្ស ភគវតោ សង្ឃាដិកណ្ណំ អមុញ្ចន្តោ វិចរិត្វាបិ កាយស្ស ភេទា និរយមេវ ឧបបជ្ជតិ, បព្ពជ្ជញ្ច ន លភតិ. បិតុឃាតកេ វេសិយា បុត្តោតិ ឧបលក្ខណមត្តំ, កុលិត្ថិយា អតិចារិនិយា បុត្តោបិ អត្តនោ បិតរំ អជានិត្វា ឃាន្តេន្តោបិ បិតុឃាតកោវ ហោតិ.

អរហន្តឃាតកកម្មេ អវសេសន្តិ អនាគាមិអាទិកំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន តតិយបារាជិកវណ្ណនាតោ គហេតព្ពោ.

‘‘ទុដ្ឋចិត្តេនា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘វធកចិត្តេនា’’តិ. វធកចេតនាយ ហិ ទូសិតំ ចិត្តំ ឥធ ទុដ្ឋចិត្តំ នាម. លោហិតំ ឧប្បាទេតីតិ ឯត្ថ តថាគតស្ស អភេជ្ជកាយតាយ បរូបក្កមេន ចម្មច្ឆេទំ កត្វា លោហិតបគ្ឃរណំ នាម នត្ថិ, សរីរស្ស បន អន្តោយេវ ឯកស្មិំ ឋានេ លោហិតំ សមោសរតិ, អាឃាតេន បកុប្បមានំ សញ្ចិតំ ហោតិ. ទេវទត្តេន បវិទ្ធសិលតោ ភិជ្ជិត្វា គតា សក្ខលិកាបិ តថាគតស្ស បាទន្តំ បហរិ, ផរសុនា បហដោ វិយ ¶ បាទោ អន្តោលោហិតោយេវ អហោសិ. ជីវកោ បន តថាគតស្ស រុចិយា សត្ថកេន ចម្មំ ឆិន្ទិត្វា តម្ហា ឋានា ទុដ្ឋលោហិតំ នីហរិត្វា ផាសុមកាសិ, តេនស្ស បុញ្ញកម្មមេវ អហោសិ. តេនាហ ‘‘ជីវកោ វិយា’’តិអាទិ.

អថ យេ បរិនិព្ពុតេ តថាគតេ ចេតិយំ ភិន្ទន្តិ, ពោធិំ ឆិន្ទន្តិ, ធាតុម្ហិ ឧបក្កមន្តិ, តេសំ កិំ ហោតីតិ? ភារិយំ កម្មំ ហោតិ អានន្តរិយសទិសំ. សធាតុកំ បន ថូបំ វា បដិមំ វា ពាធមានំ ពោធិសាខំ ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិ. សចេបិ តត្ថ និលីនា សកុណា ចេតិយេ វច្ចំ បាតេន្តិ, ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិយេវ. បរិភោគចេតិយតោ ហិ សរីរចេតិយំ គរុតរំ. ចេតិយវត្ថុំ ភិន្ទិត្វា គច្ឆន្តេ ពោធិមូលេបិ ឆិន្ទិត្វា ហរិតុំ វដ្ដតិ. យា បន ពោធិសាខា ពោធិឃរំ ពាធតិ, តំ គេហរក្ខណត្ថំ ឆិន្ទិតុំ ន លភតិ. ពោធិអត្ថាយ ហិ គេហំ, ន គេហត្ថាយ ពោធិ. អាសនឃរេបិ ឯសេវ នយោ. យស្មិំ បន អាសនឃរេ ធាតុ និហិតា ហោតិ, តស្ស រក្ខណត្ថាយ តំ សាខំ ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិ. ពោធិជគ្គនត្ថំ ឱជោហរណសាខំ វា បូតិដ្ឋានំ វា ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិយេវ, សត្ថុ រូបកាយបដិជគ្គនេ វិយ បុញ្ញម្បិ ហោតិ.

សង្ឃភេទេ ចតុន្នំ កម្មានន្តិ អបលោកនាទីនំ ចតុន្នំ កម្មានំ. អយំ សង្ឃភេទកោតិ បកតត្តំ ភិក្ខុំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ. បុព្ពេ ឯវ បារាជិកំ សមាបន្នោ វា វត្ថាទិទោសេន វិបន្នុបសម្បទោ វា សង្ឃំ ភិន្ទន្តោបិ អានន្តរិយំ ន ផុសតិ, សង្ឃោ បន ភិន្នោវ ហោតិ, បព្ពជ្ជា ចស្ស ន វារិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ភិក្ខុនីទូសនេ ឥច្ឆមានន្តិ ឱទាតវត្ថវសនំ ឥច្ឆមានំ. តេនេវាហ ‘‘គិហិភាវេ សម្បដិច្ឆិតមត្តេយេវា’’តិ. នេវ បព្ពជ្ជា ¶ អត្ថីតិ យោជនា. យោ ច បដិក្ខិត្តេ អភព្ពេ ច បុគ្គលេ ញត្វា បព្ពាជេតិ, ឧបសម្បាទេតិ វា, ទុក្កដំ. អជានន្តស្ស សព្ពត្ថ អនាបត្តីតិ វេទិតព្ពំ.

១៤២. គព្ភមាសេហិ សទ្ធិំ វីសតិ វស្សានិ អស្សាតិ គព្ភវីសោ. ហាយនវឌ្ឍនន្តិ គព្ភមាសេសុ អធិកេសុ ឧត្តរិ ហាយនំ, ឩនេសុ វឌ្ឍនន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯកូនវីសតិវស្សន្តិ ទ្វាទស មាសេ មាតុកុច្ឆិស្មិំ វសិត្វា មហាបវារណាយ ជាតកាលតោ បដ្ឋាយ ឯកូនវីសតិវស្សំ. បាដិបទទិវសេតិ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបគមនទិវសេ. ‘‘តិំសរត្តិទិវោ មាសោ’’តិ (អ. និ. ៣.៧១; ៨.៤៣; វិភ. ១០២៣) វចនតោ ‘‘ចត្តារោ មាសា បរិហាយន្តី’’តិ វុត្តំ. វស្សំ ឧក្កឌ្ឍន្តីតិ វស្សំ ឧទ្ធំ កឌ្ឍន្តិ, តតិយសំវច្ឆរេ ឯកមាសស្ស អធិកត្តា មាសបរិច្ចជនវសេន វស្សំ ឧទ្ធំ កឌ្ឍន្តីតិ អត្ថោ, តស្មា តតិយោ សំវច្ឆរោ តេរសមាសិកោ ហោតិ. សំវច្ឆរស្ស បន ទ្វាទសមាសិកត្តា អដ្ឋារសសុ វស្សេសុ អធិកមាសេ វិសុំ គហេត្វា ‘‘ឆ មាសា វឌ្ឍន្តី’’តិ វុត្តំ. តតោតិ ឆមាសតោ. និក្កង្ខា ហុត្វាតិ អធិកមាសេហិ សទ្ធិំ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សត្តា និព្ពេមតិកា ហុត្វា. យំ បន វុត្តំ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ ‘‘អដ្ឋារសន្នំយេវ វស្សានំ អធិកមាសេ គហេត្វា គណិតត្តា សេសវស្សទ្វយស្សបិ អធិកទិវសានិ ហោន្តិ, តានិ អធិកទិវសានិ សន្ធាយ ‘និក្កង្ខា ហុត្វា’តិ វុត្ត’’ន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ទ្វីសុ វស្សេសុ អធិកទិវសានិ នាម វិសុំ ឧបលព្ភន្តិ តតិយេ វស្សេ វស្សុក្កឌ្ឍនវសេន អធិកមាសេ បរិច្ចត្តេយេវ អតិរេកមាសសម្ភវតោ, តស្មា ទ្វីសុ វស្សេសុ អតិរេកទិវសានិ វិសុំ ន សម្ភវន្តិ.

‘‘តេ ទ្វេ មាសេ គហេត្វា វីសតិ វស្សានិ បរិបុណ្ណានិ ហោន្តី’’តិ កស្មា វុត្តំ, ឯកូនវីសតិវស្សម្ហិ ច បុន អបរស្មិំ ¶ វស្សេ បក្ខិត្តេ វីសតិ វស្សានិ បរិបុណ្ណានិ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ឯត្ថ បន…បេ… វុត្ត’’ន្តិ. អនេកត្ថត្តា និបាតានំ បន-សទ្ទោ ហិសទ្ទត្ថោ, ឯត្ថ ¶ ហីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទញ្ហិ វុត្តស្សេវត្ថស្ស សមត្ថនវសេន វុត្តំ. ឥមិនា ច ឥមំ ទីបេតិ – យំ វុត្តំ ‘‘ឯកូនវីសតិវស្សំ សាមណេរំ និក្ខមនីយបុណ្ណមាសិំ អតិក្កម្ម បាដិបទទិវសេ ឧបសម្បាទេន្តី’’តិ, តត្ថ គព្ភមាសេបិ គហេត្វា ទ្វីហិ មាសេហិ អបរិបុណ្ណវីសតិវស្សំ សន្ធាយ ‘‘ឯកូនវីសតិវស្ស’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា អធិកមាសេសុ ទ្វីសុ គហិតេសុ ឯវ វីសតិ វស្សានិ បរិបុណ្ណានិ នាម ហោន្តីតិ. តស្មាតិ យស្មា គព្ភមាសាបិ គណនូបគា ហោន្តិ, តស្មា. ឯកវីសតិវស្សោ ហោតីតិ ជាតទិវសតោ បដ្ឋាយ វីសតិវស្សោ សមានោ គព្ភមាសេហិ សទ្ធិំ ឯកវីសតិវស្សោ ហោតិ. អញ្ញំ ឧបសម្បាទេតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, កម្មវាចាចរិយោ វា ហុត្វា ឧបសម្បាទេតីតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៤០៦) អាគតំ.

គព្ភេ សយិតកាលេន សទ្ធិំ វីសតិមំ វស្សំ បរិបុណ្ណមស្សាតិ គព្ភវីសោ. និក្ខមនីយបុណ្ណមាសីតិ សាវណមាសស្ស បុណ្ណមិយា អាសាឡ្ហីបុណ្ណមិយា អនន្តរបុណ្ណមី. បាដិបទទិវសេតិ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបនាយិកាយ, ទ្វាទស មាសេ មាតុកុច្ឆិស្មិំ វសិត្វា មហាបវារណាយ ជាតំ ឧបសម្បាទេន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘តិំសរត្តិទិវោ មាសោ, ទ្វាទសមាសិកោ សំវច្ឆរោ’’តិ វចនតោ ‘‘ចត្តារោ មាសា បរិហាយន្តី’’តិ វុត្តំ. វស្សំ ឧក្កឌ្ឍន្តីតិ វស្សំ ឧទ្ធំ កឌ្ឍន្តិ, ‘‘ឯកមាសំ អធិកមាសោ’’តិ ឆឌ្ឌេត្វា វស្សំ ឧបគច្ឆន្តីតិ អត្ថោ, តស្មា តតិយោ តតិយោ សំវច្ឆរោ តេរសមាសិកោ ហោតិ. តេ ទ្វេ មាសេ គហេត្វាតិ និក្ខមនីយបុណ្ណមាសតោ យាវ ជាតទិវសភូតា មហាបវារណា, តាវ យេ ទ្វេ មាសា អនាគតា, តេសំ អត្ថាយ ¶ អធិកមាសតោ លទ្ធេ ទ្វេ មាសេ គហេត្វា. តេនាហ ‘‘យោ បវារេត្វា វីសតិវស្សោ ភវិស្សតី’’តិអាទិ. ‘‘និក្កង្ខា ហុត្វា’’តិ ឥទំ អដ្ឋារសន្នំ វស្សានំ ឯវ អធិកមាសេ គហេត្វា តតោ វីសតិយា វស្សេសុបិ ចាតុទ្ទសីនំ អត្ថាយ ចតុន្នំ មាសានំ បរិហាបនេន សព្ពថា បរិបុណ្ណវីសតិវស្សតំ សន្ធាយ វុត្តំ.

បវារេត្វា វីសតិវស្សោ ភវិស្សតីតិ មហាបវារណាទិវសេ អតិក្កន្តេ គព្ភវស្សេន សហ វីសតិវស្សោ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. តស្មាតិ យស្មា គព្ភមាសាបិ គណនូបគា ហោន្តិ, តស្មា. ឯកវីសតិវស្សោតិ ជាតិយា វីសតិវស្សំ សន្ធាយ វុត្តំ. អញ្ញំ ឧបសម្បាទេតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, អាចរិយោ វា ហុត្វា ឧបសម្បាទេតិ. សោបីតិ ឧបសម្បាទេន្តោបិ អនុបសម្បន្នោតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៤០៦) អាគតំ.

ឯត្ថ ¶ សិយា – អដ្ឋកថាដីកាសុ ‘‘អដ្ឋារសសុ វស្សេសុ ឆ មាសា វឌ្ឍន្តី’’តិ វុត្តំ, ឥទានិ បន ‘‘ឯកូនវីសតិយា វស្សេសុ សត្ត មាសា អធិកា’’តិ វទន្តិ, កថមេត្ថ វិញ្ញាតព្ពន្តិ? វុច្ចតេ – អដ្ឋកថាដីកាសុ សាសនវោហារេន លោកិយគតិំ អនុបគម្ម តីសុ តីសុ សំវច្ឆរេសុ មាសឆឌ្ឌនំ គហេត្វា ‘‘អដ្ឋារសសុ វស្សេសុ ឆ មាសា វឌ្ឍន្តី’’តិ វុត្តំ, ឥទានិ បន វេទវោហារេន ចន្ទសូរិយគតិសង្ខាតំ តិថិំ គហេត្វា គណេន្តោ ‘‘ឯកូនវីសតិយា វស្សេសុ សត្ត មាសា អធិកា’’តិ វទន្តីតិ, តំ វស្សូបនាយិកកថាយំ អាវិ ភវិស្សតិ.

១៤៣. មាតា វា មតា ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. សោយេវាតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខោ ឯវ.

១៤៤. ‘‘ឯកសីមាយញ្ច ¶ អញ្ញេបិ ភិក្ខូ អត្ថីតិ ឥមិនា ឯកសីមាយំ ភិក្ខុម្ហិ អសតិ ភណ្ឌុកម្មារោចនកិច្ចំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ខណ្ឌសីមាយ វា ឋត្វា នទីសមុទ្ទាទីនិ វា គន្ត្វា បព្ពាជេតព្ពោតិ ឯតេន សព្ពេ សីមដ្ឋកភិក្ខូ អាបុច្ឆិតព្ពា, អនាបុច្ឆា បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ.

១៤៥. អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតន្តិ អគ្គហិតអគ្គំ បិណ្ឌបាតំ. សាមណេរភាគសមកោ អាមិសភាគោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ សាមណេរានំ អាមិសភាគស្ស សមកមេវ ទីយមានត្តា វិសុំ សាមណេរភាគោ នាម នត្ថិ, ហេដ្ឋា គច្ឆន្តំ បន ភត្តំ កទាចិ មន្ទំ ភវេយ្យ, តស្មា ឧបរិ អគ្គហេត្វា សាមណេរបាឡិយាវ គហេត្វា ទាតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. និយតបព្ពជ្ជស្សេវ ចាយំ ភាគោ ទីយតិ. តេនេវ ‘‘អបក្កំ បត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អញ្ញេ វា ភិក្ខូ ទាតុកាមា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៤៦. សយំ បព្ពាជេតព្ពោតិ កេសច្ឆេទនាទីនិ សយំ ករោន្តេន បព្ពាជេតព្ពោ. កេសច្ឆេទនំ កាសាយច្ឆាទនំ សរណទានន្តិ ហិ ឥមានិ តីណិ ករោន្តោ ‘‘បព្ពាជេតី’’តិ វុច្ចតិ, តេសុ ឯកំ ទ្វេ វាបិ ករោន្តោ តថា វោហរីយតិយេវ, តស្មា ឯតំ បព្ពាជេហីតិ កេសច្ឆេទនំ កាសាយច្ឆាទនញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ. ឧបជ្ឈាយំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពាជេតីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ខណ្ឌសីមំ នេត្វាតិ ភណ្ឌុកម្មារោចនបរិហរណត្ថំ វុត្តំ. តេន សភិក្ខុកេ វិហារេ អញ្ញម្បិ ‘‘ឯតស្ស កេសេ ឆិន្ទា’’តិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ. បព្ពាជេត្វាតិ កេសច្ឆេទនំ សន្ធាយ វទតិ. ភិក្ខុតោ អញ្ញោ បព្ពាជេតុំ ន លភតីតិ សរណទានំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘សាមណេរោ បនា’’តិអាទីតិ ¶ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៤) អាគតំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៤) បន – សយំ បព្ពាជេតព្ពោតិ ¶ ឯត្ថ ‘‘កេសមស្សុំ ឱហារេត្វា’’តិអាទិវចនតោ កេសច្ឆេទនកាសាយច្ឆាទនសរណទានានិ បព្ពជនំ នាម, តេសុ បច្ឆិមទ្វយំ ភិក្ខូហិ ឯវ កាតព្ពំ, ការេតព្ពំ វា. បព្ពាជេហីតិ ឥទំ តិវិធម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ. ខណ្ឌសីមំ នេត្វាតិ ភណ្ឌុកម្មារោចនបរិហរណត្ថំ. ភិក្ខូនញ្ហិ អនារោចេត្វា ឯកសីមាយ ‘‘ឯតស្ស កេសេ ឆិន្ទា’’តិ អញ្ញំ អាណាបេតុម្បិ ន វដ្ដតិ. បព្ពាជេត្វាតិ កេសាទិច្ឆេទនមេវ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘កាសាយានិ អច្ឆាទេត្វា’’តិ វិសុំ វុត្តត្តា. បព្ពាជេតុំ ន លភតីតិ សរណទានំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនុបសម្បន្នេន ភិក្ខុអាណត្តិយា ទិន្នម្បិ សរណំ ន រុហតីតិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ ដី. មហាវគ្គ ៣៤) – ខណ្ឌសីមំ នេត្វាតិ ភណ្ឌុកម្មារោចនបរិហរណត្ថំ វុត្តំ, តេន សភិក្ខុកេ វិហារេ អញ្ញម្បិ ‘‘ឯតស្ស កេសេ ឆិន្ទា’’តិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘បព្ពាជេត្វា’’តិ ឥមស្ស អធិប្បាយបកាសនត្ថំ ‘‘កាសាយានិ អច្ឆាទេត្វា ឯហី’’តិ វុត្តំ. ឧបជ្ឈាយោ ចេ កេសមស្សុឱរោបនាទីនិ អកត្វា បព្ពជ្ជត្ថំ សរណានិ ទេតិ, ន រុហតិ បព្ពជ្ជា. កម្មវាចាយ សាវេត្វា ឧបសម្បាទេតិ, រុហតិ ឧបសម្បទា. អបត្តចីវរានំ ឧបសម្បទាសិទ្ធិទស្សនតោ, កម្មវិបត្តិយា អភាវតោ ចេតំ យុជ្ជតេវាតិ ឯកេ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘សលិង្គស្សេវ បព្ពជ្ជា, វិលិង្គស្សាបិ ចេតរា;

អបេតបុព្ពវេសស្ស, តំទ្វយា ឥតិ ចាបរេ’’តិ.

ភិក្ខុនា ហិ សហត្ថេន វា អាណត្តិយា វា ទិន្នមេវ កាសាវំ វដ្ដតិ, អទិន្នំ ន វដ្ដតីតិ បន សន្តេស្វេវ កាសាវេសុ, នាសន្តេសុ អសម្ភវតោតិ តេសំ អធិប្បាយោតិ អាគតោ.

ភព្ពរូបោតិ ¶ ភព្ពសភាវោ. តមេវត្ថំ បរិយាយន្តរេន វិភាវេតិ ‘‘សហេតុកោ’’តិ. ញាតោតិ បាកដោ. យសស្សីតិ បរិវារសម្បត្តិយា សមន្នាគតោ.

វណ្ណសណ្ឋានគន្ធាសយោកាសវសេន អសុចិជេគុច្ឆបដិកូលភាវំ បាកដំ ករោន្តេនាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ កេសា នាមេតេ វណ្ណតោបិ បដិកូលា, សណ្ឋានតោបិ គន្ធតោបិ អាសយតោបិ ឱកាសតោបិ ¶ បដិកូលា. មនុញ្ញេបិ ហិ យាគុបត្តេ វា ភត្តបត្តេ វា កេសវណ្ណំ កិញ្ចិ ទិស្វា ‘‘កេសមិស្សកមិទំ, ហរថ ន’’ន្តិ ជិគុច្ឆន្តិ, ឯវំ កេសា វណ្ណតោ បដិកូលា. រត្តិំ ភុញ្ជន្តាបិ កេសសណ្ឋានំ អក្កវាកំ វា មកចិវាកំ វា ឆុបិត្វា តថេវ ជិគុច្ឆន្តិ, ឯវំ សណ្ឋានតោបិ បដិកូលា. តេលមក្ខនបុប្ផធូមាទិសង្ខារវិរហិតានញ្ច កេសានំ គន្ធោ បរមជេគុច្ឆោ ហោតិ. តតោ ជេគុច្ឆតរោ អគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តានំ. កេសា ហិ វណ្ណសណ្ឋានតោ អប្បដិកូលាបិ សិយុំ, គន្ធេន បន បដិកូលាយេវ. យថា ហិ ទហរស្ស កុមារកស្ស វច្ចំ វណ្ណតោ ហលិទ្ទិវណ្ណំ, សណ្ឋានតោ ហលិទ្ទិបិណ្ឌិសណ្ឋានំ. សង្ករដ្ឋានេ ឆឌ្ឌិតញ្ច ឧទ្ធុមាតកកាឡសុនខសរីរំ វណ្ណតោ តាលបក្កវណ្ណំ, សណ្ឋានតោ វដ្ដេត្វា វិស្សដ្ឋមុទិង្គសណ្ឋានំ, ទាឋាបិស្ស សុមនមកុឡសទិសា, តំ ឧភយម្បិ វណ្ណសណ្ឋានតោ សិយា អប្បដិកូលំ, គន្ធេន បន បដិកូលមេវ, ឯវំ កេសាបិ សិយុំ វណ្ណសណ្ឋានតោ អប្បដិកូលា, គន្ធេន បន បដិកូលាយេវាតិ.

យថា បន អសុចិដ្ឋានេ គាមនិស្សន្ទេន ជាតានិ សូបេយ្យបណ្ណានិ នាគរិកមនុស្សានំ ជេគុច្ឆានិ ហោន្តិ អបរិភោគានិ, ឯវំ កេសាបិ បុព្ពលោហិតមុត្តករីសបិត្តសេម្ហាទិនិស្សន្ទេន ជាតត្តា បរមជេគុច្ឆាតិ. ឯវំ អាសយតោបិ បដិកូលា. ឥមេ ច កេសា នាម គូថរាសិម្ហិ ឧដ្ឋិតកណ្ណកា វិយ ឯកតិំសកោដ្ឋាសរាសិម្ហិ ជាតា, តេ សុសានសង្ការដ្ឋានាទីសុ ¶ ជាតសាកំ វិយ, បរិខាទីសុ ជាតកមលកុវលយាទិបុប្ផំ វិយ ច អសុចិដ្ឋានេ ជាតត្តា បរមជេគុច្ឆាតិ ឯវំ ឱកាសតោ បដិកូលាតិអាទិនា នយេន តចបញ្ចកស្ស វណ្ណាទិវសេន បដិកូលភាវំ បកាសេន្តេនាតិ អត្ថោ.

និជ្ជីវនិស្សត្តភាវំ វា បាកដំ ករោន្តេនាតិ ឥមេ កេសា នាម សីសកដាហបលិវេឋនចម្មេ ជាតា, តត្ថ យថា វម្មិកមត្ថកេ ជាតេសុ កុណ្ឋតិណេសុ ន វម្មិកមត្ថកោ ជានាតិ ‘‘មយិ កុណ្ឋតិណានិ ជាតានី’’តិ, នាបិ កុណ្ឋតិណានិ ជានន្តិ ‘‘មយំ វម្មិកមត្ថកេ ជាតានី’’តិ. ឯវមេវ ន សីសកដាហបលិវេឋនចម្មំ ជានាតិ ‘‘មយិ កេសា ជាតា’’តិ, នាបិ កេសា ជានន្តិ ‘‘មយំ សីសកដាហបលិវេឋនចម្មេ ជាតា’’តិ, អញ្ញមញ្ញំ អាភោគបច្ចវេក្ខណរហិតា ឯតេ ធម្មា. ឥតិ ‘‘កេសា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូ’’តិអាទិនា នយេន និជ្ជីវនិស្សត្តភាវំ បកាសេន្តេន. បុព្ពេតិ បុរិមពុទ្ធានំ សន្តិកេ. មទ្ទិតសង្ខារោតិ នាមរូបវវត្ថានេន ចេវ បច្ចយបរិគ្គហវសេន ច ញាណេន បរិមទ្ទិតសង្ខារោ. ភាវិតភាវនោតិ កលាបសម្មសនាទិនា សព្ពសោ កុសលភាវនាយ បូរណេន ភាវិតភាវនោ ¶ . អទិន្នំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘បព្ពជ្ជា ន រុហតីតិ វទន្តី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៤) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៤) បន – យសស្សីតិ បរិវារសម្បន្នោ. និជ្ជីវនិស្សត្តភាវន្តិ ‘‘កេសា នាម ឥមស្មិំ សរីរេ បាដិយេក្កោ កោដ្ឋាសោ អចេតនោ អព្យាកតោ សុញ្ញោ និស្សត្តោ ថទ្ធោ បថវីធាតូ’’តិអាទិនយំ សង្គណ្ហាតិ, សព្ពំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.៣១១) អាគតនយេន គហេតព្ពំ. បុព្ពេតិ បុព្ពពុទ្ធុប្បាទេសុ ¶ . មទ្ទិតសង្ខារោតិ វិបស្សនាវសេន វុត្តំ. ភាវិតភាវនោតិ សមថវសេនបិ.

កាសាយានិ តិក្ខត្តុំ វា…បេ… បដិគ្គាហាបេតព្ពោតិ ឯត្ថ ‘‘សព្ពទុក្ខនិស្សរណត្ថាយ ឥមំ កាសាវំ គហេត្វា’’តិ វា ‘‘តំ កាសាវំ ទត្វា’’តិ វា វត្វា ‘‘បព្ពាជេថ មំ, ភន្តេ, អនុកម្បំ ឧបាទាយា’’តិ ឯវំ យាចនបុព្ពកំ ចីវរំ បដិច្ឆាបេតិ. អថាបីតិអាទិ តិក្ខត្តុំ បដិគ្គាហាបនតោ បរំ កត្តព្ពវិធិទស្សនំ, អថាបីតិ តតោ បរម្បីតិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘ចីវរំ អប្បដិគ្គាហាបេត្វា បព្ពាជនប្បការភេទទស្សនត្ថំ ‘អថាបី’តិ វុត្តំ. អថាបីតិ អថ វាតិ អត្ថោ’’តិ វទន្តិ. អទិន្នំ ន វដ្ដតីតិ ឥមិនា បព្ពជ្ជា ន រុហតីតិ ទស្សេតិ.

១៤៧. បាទេ វន្ទាបេត្វាតិ បាទាភិមុខំ នមាបេត្វា. ទូរេ វន្ទន្តោបិ ហិ បាទេ វន្ទតីតិ វុច្ចតីតិ. ឧបជ្ឈាយេន វាតិ ឯត្ថ យស្ស សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហាតិ, អយំ ឧបជ្ឈាយោ. យំ អាភិសមាចារិកេសុ វិនយនត្ថាយ អាចរិយំ កត្វា និយ្យាតេន្តិ, អយំ អាចរិយោ. សចេ បន ឧបជ្ឈាយោ សយមេវ សព្ពំ សិក្ខាបេតិ, អញ្ញម្បិ ន និយ្យាតេតិ, ឧបជ្ឈាយោវស្ស អាចរិយោបិ ហោតិ. យថា ឧបសម្បទាកាលេ សយមេវ កម្មវាចំ វាចេន្តោ ឧបជ្ឈាយោវ កម្មវាចាចរិយោបិ ហោតីតិ វុត្តំ.

អនុញ្ញាតឧបសម្បទាតិ ញត្តិចតុត្ថកម្មេន អនុញ្ញាតឧបសម្បទា. ឋានករណសម្បទន្តិ ឯត្ថ ឧរអាទីនិ ឋានានិ, សំវុតាទីនិ ករណានីតិ វេទិតព្ពានិ. អនុនាសិកន្តំ កត្វា ទានកាលេ អន្តរាវិច្ឆេទំ អកត្វា ទាតព្ពានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកសម្ពន្ធានី’’តិ វុត្តំ. វិច្ឆិន្ទិត្វាតិ ម-ការន្តំ កត្វា ទានសមយេ វិច្ឆេទំ កត្វា.

១៤៨. សព្ពមស្ស ¶ ¶ កប្បិយាកប្បិយំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ ទសសិក្ខាបទវិនិមុត្តំ បរាមាសាបរាមាសាទិភេទំ កប្បិយាកប្បិយំ អាចិក្ខិតព្ពំ. អាភិសមាចារិកេសុ វិនេតព្ពោតិ ឥមិនា ‘‘សេខិយឧបជ្ឈាយវត្តាទិអាភិសមាចារិកសីលមនេន បូរេតព្ពំ. តត្ថ ច កត្តព្ពស្ស អករណេ, អកត្តព្ពស្ស ច ករណេ ទណ្ឌកម្មារហោ ហោតីតិ ទីបេតីតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៤) វុត្តំ. អនុនាសិកន្តំ កត្វា ទានកាលេ អន្តរាវិច្ឆេទោ ន កាតព្ពោតិ អាហ ‘‘ឯកសម្ពន្ធានី’’តិ. អាភិសមាចារិកេសុ វិនេតព្ពោតិ ឥមិនា សេខិយវត្តាក្ខន្ធកវត្តេសុ, អញ្ញេសុ ច សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទិលោកវជ្ជសិក្ខាបទេសុ ច សាមណេរេហិ វត្តិតព្ពំ, តត្ថ អវត្តមានោ អលជ្ជី ទណ្ឌកម្មារហោ ច ហោតីតិ ទស្សេតីតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៤).

ឧរាទីនិ ឋានានិ នាម, សំវុតាទីនិ ករណានិ នាម. អនុនាសិកន្តំ កត្វា ឯកសម្ពន្ធំ កត្វា ទានកាលេ អន្តរា អដ្ឋត្វា វត្តព្ពំ, វិច្ឆិន្ទិត្វា ទានកាលេបិ យថាវុត្តដ្ឋានេ ឯវ វិច្ឆេទោ, អញ្ញត្រ ន វដ្ដតីតិ លិខិតំ, អនុនាសិកន្តេ ទីយមានេ ខលិត្វា ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ ម-ការេន មិស្សីភូតេ ខេត្តេ ឱតិណ្ណត្តា វដ្ដតីតិ ឧបតិស្សត្ថេរោ. មិស្សំ កត្វា វត្តុំ វដ្ដតិ, វចនកាលេ បន អនុនាសិកដ្ឋានេ វិច្ឆេទំ អកត្វា វត្តព្ពន្តិ ធម្មសិរិត្ថេរោ. ‘‘ឯវំ កម្មវាចាយម្បី’’តិ វុត្តំ. ឧភតោសុទ្ធិយាវ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ មហាថេរោ បតិតទន្តាទិការណតាយ អចតុរស្សំ កត្វា វទតិ, ព្យត្តសាមណេរោ សមីបេ ឋិតោ បព្ពជ្ជាបេក្ខំ ព្យត្តំ វទាបេតិ, មហាថេរេន អវុត្តំ វទាបេតីតិ ន វដ្ដតិ. កម្មវាចាយ ឥតរោ ភិក្ខុ ចេ វទតិ, វដ្ដតីតិ. សង្ឃោ ហិ កម្មំ ករោតិ, ន បុគ្គលោតិ. ន, នានាសីមបវត្តកម្មវាចាសាមញ្ញនយេន បដិក្ខិបិតព្ពត្តា. អថ ថេរេន ចតុរស្សំ វុត្តំ ¶ បព្ពជ្ជាបេក្ខំ វត្តុំ អសក្កោន្តំ សាមណេរោ សយំ វត្វា វទាបេតិ, ឧភតោសុទ្ធិ ឯវ ហោតិ ថេរេន វុត្តស្សេវ វុត្តត្តា. ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆន្តោ អសាធារណេ ពុទ្ធគុណំ, ធម្មំ សរណំ គច្ឆន្តោ និព្ពានំ, សង្ឃំ សរណំ គច្ឆន្តោ សេក្ខធម្មំ អសេក្ខធម្មញ្ច សរណំ គច្ឆតី’’តិ អគ្គហិតគ្គហណវសេន យោជនា កាតព្ពា. អញ្ញថា សរណត្តយសង្ករទោសោ. សព្ពមស្ស កប្បិយាកប្បិយន្តិ ទសសិក្ខាបទវិនិមុត្តំ បរាមាសាបរាមាសាទិភេទំ. ‘‘អាភិសមាចារិកេសុ វិនេតព្ពោ’’តិ វចនតោ សេខិយឧបជ្ឈាយវត្តាទិអាភិសមាចារិកសីលមនេន បូរេតព្ពំ. តត្ថ ចារិត្តស្ស អករណេ, វារិត្តស្ស ករណេ ទណ្ឌកម្មារហោ ហោតី’’តិ ទីបេតីតិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣៤) អាគតោ.

អនុជានាមិ ¶ ភិក្ខវេ សាមណេរានំ ទស សិក្ខាបទានីតិអាទីសុ សិក្ខិតព្ពានិ បទានិ សិក្ខាបទានិ, សិក្ខាកោដ្ឋាសាតិ អត្ថោ. សិក្ខាយ វា បទានិ សិក្ខាបទានិ, អធិសីលអធិចិត្តអធិបញ្ញាសិក្ខានំ អធិគមុបាយោតិ អត្ថោ. អត្ថតោ បន កាមាវចរកុសលចិត្តសម្បយុត្តា វិរតិយោ, តំសម្បយុត្តធម្មា បនេត្ថ តគ្គហណេនេវ គហេតព្ពា. បាណោតិ បរមត្ថតោ ជីវិតិន្ទ្រិយំ, តស្ស អតិបាតនំ បពន្ធវសេន បវត្តិតុំ អទត្វា សត្ថាទីហិ អតិក្កម្ម អភិភវិត្វា បាតនំ បាណាតិបាតោ, បាណវធោតិ អត្ថោ. សោ បន អត្ថតោ បាណេ បាណសញ្ញិនោ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិកា វធកចេតនាវ, តស្មា បាណាតិបាតា វេរមណិ, វេរហេតុតាយ វេរសង្ខាតំ បាណាតិបាតាទិបាបធម្មំ មណតិ នីហរតីតិ វិរតិ ‘‘វេរមណី’’តិ វុច្ចតិ. វិរមតិ ឯតាយាតិ វា ‘‘វិរមតី’’តិ វត្តព្ពេ និរុត្តិនយេន ‘‘វេរមណី’’តិ សមាទានវិរតិ វុត្តា. ឯស នយោ សេសេសុបិ.

អទិន្នស្ស ¶ អាទានំ អទិន្នាទានំ, ថេយ្យចេតនា. អព្រម្ហចរិយន្តិ អសេដ្ឋចរិយំ, មគ្គេនមគ្គបដិបត្តិសមុដ្ឋាបិកា មេថុនចេតនា. មុសាតិ អភូតវត្ថុ, តស្ស វាទោ អភូតំ ញត្វាវ ភូតតោ វិញ្ញាបនចេតនា មុសាវាទោ. បិដ្ឋបូវាទិនិព្ពត្តា សុរា ចេវ បុប្ផាសវាទិភេទំ មេរយញ្ច សុរាមេរយំ. តទេវ មទនីយដ្ឋេន មជ្ជញ្ចេវ បមាទការណដ្ឋេន បមាទដ្ឋានញ្ច, តំ យាយ ចេតនាយ បិវតិ, តស្សា ឯវំ អធិវចនំ.

អរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ យាវ មជ្ឈន្ហិកា, អយំ អរិយានំ ភោជនស្ស កាលោ នាម, តទញ្ញោ វិកាលោ. ភុញ្ជិតព្ពដ្ឋេន ភោជនន្តិ ឥធ សព្ពំ យាវកាលិកំ វុច្ចតិ, តស្ស អជ្ឈោហរណំ ឥធ ឧត្តរបទលោបេន ភោជនន្តិ អធិប្បេតំ. វិកាលេ ភោជនំ អជ្ឈោហរណំ វិកាលភោជនំ, វិកាលេ វាយាវកាលិកស្ស ភោជនំ អជ្ឈោហរណំ វិកាលភោជនន្តិបិ អត្ថោ គហេតព្ពោ, តំ អត្ថតោ វិកាលេ យាវកាលិកអជ្ឈោហរណចេតនាវ.

សាសនស្ស អននុលោមត្តា វិសូកំ បដាណីភូតំ ទស្សនំ ‘‘វិសូកទស្សនំ, នច្ចគីតាទិទស្សនសវនានញ្ចេវ វដ្ដកយុទ្ធជូតកីឡាទិសព្ពកីឡានញ្ច នាមំ. ទស្សនន្តិ ចេត្ថ បញ្ចន្នម្បិ វិញ្ញាណានំ យថាសកំ វិសយស្ស អាលោចនសភាវតាយ ទស្សនសទ្ទេន សង្គហេតព្ពត្តា សវនម្បិ សង្គហិតំ. នច្ចគីតវាទិតសទ្ទេហិ ចេត្ថ អត្តនោ នច្ចនគាយនាទីនិបិ សង្គហិតានីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

មាលាតិ ¶ ពទ្ធមពទ្ធំ វា បុប្ផំ, អន្តមសោ សុត្តាទិមយម្បិ អលង្ការត្ថាយ បិឡន្ធិយមានំ មាលាត្វេវ វុច្ចតិ. គន្ធន្តិ វាសចុណ្ណាទិវិលេបនតោ អញ្ញំ យំ កិញ្ចិ គន្ធជាតំ. វិលេបនន្តិ បិសិត្វា គហិតំ ឆវិរាគករណញ្ចេវ គន្ធជាតញ្ច. ធារណំ នាម បិឡន្ធនំ. មណ្ឌនំ នាម ឩនដ្ឋានបូរណំ. គន្ធវសេន, ឆវិរាគវសេន វា សាទិយនំ វិភូសនំ នាម, មាលាទីសុ ¶ វា ធារណាទីនិ យថាក្កមំ យោជេតព្ពានិ. តេសំ ធារណាទីនំ ឋានំ ការណំ វីតិក្កមចេតនា.

ឧច្ចាតិ ឧច្ច-សទ្ទេន សមានត្ថោ និបាតោ. ឧច្ចាសយនំ វុច្ចតិ បមាណាតិក្កន្តំ អាសន្ទាទិ. មហាសយនំ អកប្បិយត្ថរណេហិ អត្ថតំ សលោហិតវិតានញ្ច. ឯតេសុ ហិ អាសនំ សយនញ្ច ឧច្ចាសយនមហាសយនសទ្ទេហិ គហិតានិ ឧត្តរបទលោបេន. ជាតរូបរជតបដិគ្គហណាតិ ឯត្ថ រជតសទ្ទេន ទារុមាសកាទិ សព្ពំ រូបិយំ សង្គហិតំ. មុត្តាមណិអាទយោបេត្ថ ធញ្ញក្ខេត្តវត្ថាទយោ ច សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពា. បដិគ្គហណ-សទ្ទេន បន បដិគ្គាហាបនសាទិយនានិបិ សង្គហិតានិ.

១៤៩. សេនាសនគ្គាហោ ច បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ ឥមិនា វស្សច្ឆេទំ ទស្សេតិ. ឧបសម្បន្នានម្បិ បារាជិកសមាបត្តិយា សរណគមនាទិសាមណេរភាវស្សបិ វិនស្សនតោ សេនាសនគ្គាហោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ, សង្ឃលាភម្បិ តេ ន លភន្តីតិ វេទិតព្ពំ. បុរិមិកាយ បុន សរណានិ គហិតានីតិ សរណគហណេន សហ តទហេវស្ស វស្សូបគមនម្បិ ទស្សេតិ. បច្ឆិមិកាយ វស្សាវាសិកន្តិ វស្សាវាសិកលាភគ្គហណទស្សនមត្តមេវេតំ, តតោ បុរេបិ វា បច្ឆាបិ វា វស្សាវាសិកញ្ច ចីវរមាសេសុ សង្ឃេ ឧប្បន្នកាលចីវរញ្ច បុរិមិកាយ ឧបគន្ត្វា អវិបន្នសីលោ សាមណេរោ លភតិ ឯវ. សចេ បច្ឆិមិកាយ គហិតានីតិ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបគមនញ្ច ឆិន្នវស្សតញ្ច ទស្សេតិ. តស្ស ហិ កាលចីវរលាភោ ន បាបុណាតិ, តស្មា ‘‘អបលោកេត្វា លាភោ ទាតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. វស្សាវាសិកលាភោ បន យទិ សេនាសនស្សាមិកា ទាយកា សេនាសនគុត្តត្ថាយ បច្ឆិមិកាយ ឧបគន្ត្វា វត្តំ កត្វា អត្តនោ សេនាសនេ វសន្តស្សបិ វស្សាវាសិកំ ទាតព្ពន្តិ វទន្តិ, អនបលោកេត្វាបិ ទាតព្ពោវ. យំ បន សារត្ថទីបនិយំ ¶ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១០៨) ‘‘បច្ឆិមិកាយ វស្សាវាសិកំ លច្ឆតីតិ បច្ឆិមិកាយ បុន វស្សំ ឧបគតត្តា លច្ឆតី’’តិ វុត្តំ, តម្បិ វស្សាវាសិកេ ទាយកានំ ឥមំ អធិប្បាយំ និស្សាយ វុត្តញ្ចេ, សុន្ទរំ, សង្ឃិកំ, កាលចីវរម្បិ សន្ធាយ វុត្តញ្ចេ, ន យុជ្ជតីតិ វេទិតព្ពំ.

ន អជានិត្វាតិ ‘‘សុរា’’តិ អជានិត្វា បិវតោ បាណាតិបាតាវេរមណិអាទិសព្ពសីលភេទំ សរណភេទញ្ច ¶ ន អាបជ្ជតិ. អកុសលំ បន សុរាបានាវេរមណិសីលភេទោ ច ហោតិ មាលាទិធារណាទីសុ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥតរានីតិ វិកាលភោជនាវេរមណិអាទីនិ. តានិបិ ហិ សញ្ចិច្ច វីតិក្កមន្តស្ស តំ តំ ភិជ្ជតិ ឯវ, ឥតរីតរេសំ បន អភិជ្ជនេន នាសនង្គានិ ន ហោន្តិ. តេនេវ ‘‘ឯតេសុ ភិន្នេសូ’’តិ ភេទវចនំ វុត្តំ.

អច្ចយំ ទេសាបេតព្ពោតិ ‘‘អច្ចយោ មំ ភន្តេ អច្ចាគមា’’តិអាទិនា សង្ឃមជ្ឈេ ទេសាបេត្វា សរណសីលំ ទាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ បារាជិកត្តា តេសំ. តេនាហ ‘‘លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោ’’តិ. អយមេវ ហិ នាសនា ឥធាធិប្បេតាតិ លិង្គនាសនាការណេហិ បាណាតិបាតាទីហិ អវណ្ណភាសនាទីនំ សហ បតិតត្តា វុត្តំ. ននុ ច កណ្ដកសាមណេរោបិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកោ ឯវ, តស្ស ច ហេដ្ឋា ទណ្ឌកម្មនាសនាវ វុត្តា, ឥធ បន មិច្ឆាទិដ្ឋិកស្ស លិង្គនាសនា វុច្ចតិ, កោ ឥមេសំ ភេទោតិ ចោទនំ មនសិ និធាយាហ ‘‘សស្សតុច្ឆេទានញ្ហិ អញ្ញតរទិដ្ឋិកោ’’តិ. ឯត្ថ ចាយំ អធិប្បាយោ – យោ ហិ ‘‘អត្តា ឥស្សរោ’’តិ វា ‘‘និច្ចោ ធុវោ’’តិអាទិនា វា ‘‘អត្តា ឧច្ឆិជ្ជិស្សតិ វិនស្សិស្សតី’’តិអាទិនា វា តិត្ថិយបរិកប្បិតំ យំ កិញ្ចិ សស្សតុច្ឆេទទិដ្ឋិំ ទឡ្ហំ គហេត្វា វោហរតិ, តស្ស សា បារាជិកដ្ឋានំ ហោតិ, សោ ច លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោ. យោ បន ឦទិសំ ¶ ទិដ្ឋិំ អគ្គហេត្វា សាសនិកោវ ហុត្វា កេវលំ ពុទ្ធវចនាធិប្បាយំ វិបរីតតោ គហេត្វា ភិក្ខូហិ ឱវទិយមានោបិ អប្បដិនិស្សជ្ជិត្វា វោហរតិ, តស្ស សា ទិដ្ឋិ បារាជិកំ ន ហោតិ, សោ បន កណ្ដកនាសនាយ ឯវ នាសេតព្ពោតិ វិមតិវិនោទនិយំ. ឥមស្មិំ ឋានេ សារត្ថទីបនិយំ ទសសិក្ខាបទតោ បដ្ឋាយ វិត្ថារតោ វណ្ណនា អាគតា, សា បោរាណដីកាយំ សព្ពសោ បោត្ថកំ អារុឡ្ហា, តស្មា ឥធ ន វិត្ថារយិម្ហ.

១៥០. ‘‘អត្តនោ បរិវេណន្តិ ឥទំ បុគ្គលិកំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អយំ បនេត្ថ គណ្ឋិបទការានំ អធិប្បាយោ – វស្សគ្គេន បត្តសេនាសនន្តិ ឥមិនា តស្ស វស្សគ្គេន បត្តំ សង្ឃិកសេនាសនំ វុត្តំ. អត្តនោ បរិវេណន្តិ ឥមិនាបិ តស្សេវ បុគ្គលិកសេនាសនំ វុត្តន្តិ. អយំ បនេត្ថ អម្ហាកំ ខន្តិ – យត្ថ វា វសតីតិ ឥមិនា សង្ឃិកំ វា ហោតុ បុគ្គលិកំ វា, តស្ស និពទ្ធវសនកសេនាសនំ វុត្តំ. យត្ថ វា បដិក្កមតីតិ ឥមិនា បន យំ អាចរិយុបជ្ឈាយស្ស វសនដ្ឋានំ ឧបដ្ឋានាទិនិមិត្តំ និពទ្ធំ បវិសតិ, តំ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ បវិសនដ្ឋានំ វុត្តំ, តស្មា តទុភយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧភយេនបិ អត្តនោ បរិវេណញ្ច វស្សគ្គេន បត្តសេនាសនញ្ច វុត្ត’’ន្តិ អាហ. តត្ថ អត្តនោ បរិវេណន្តិ ឥមិនា អាចរិយុបជ្ឈាយានំ និវាសនដ្ឋានំ ទស្សិតំ, វស្សគ្គេន បត្តសេនាសនន្តិ ¶ ឥមិនា បន តស្ស វសនដ្ឋានំ, តស្មា តទុភយម្បិ សង្ឃិកំ វា ហោតុ បុគ្គលិកំ វា, អាវរណំ កាតព្ពមេវាតិ. មុខទ្វារិកន្តិ មុខទ្វារេន ភុញ្ជិតព្ពំ. ទណ្ឌកម្មំ កត្វាតិ ទណ្ឌកម្មំ យោជេត្វា. ទណ្ឌេន្តិ វិនេន្តិ ឯតេនាតិ ទណ្ឌោ, សោយេវ កត្តព្ពត្តា កម្មន្តិ ទណ្ឌកម្មំ, អាវរណាទិ. ទណ្ឌកម្មមស្ស ករោថាតិ អស្ស ទណ្ឌកម្មំ យោជេថ អាណាបេថ. ទណ្ឌកម្មន្តិ វា និគ្គហកម្មំ, តស្មា និគ្គហមស្ស ករោថាតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ ឦទិសេសុ ឋានេសុ.

សេនាសនគ្គាហោ ច បដិប្បស្សម្ភន្តីតិ ឥមិនា ឆិន្នវស្សោ ហោតីតិ ទីបេតិ. សចេ អាកិណ្ណទោសោវ ហោតិ, អាយតិំ សំវរេ ន តិដ្ឋតិ, និក្កឌ្ឍិតព្ពោតិ ឯត្ថ សចេ យាវតតិយំ វុច្ចមានោ ន ឱរមតិ, សង្ឃំ អបលោកេត្វា នាសេតព្ពោ, បុន បព្ពជ្ជំ យាចមានោបិ អបលោកេត្វា បព្ពាជេតព្ពោតិ វទន្តិ. បច្ឆិមិកាយ វស្សាវាសិកំ លច្ឆតីតិ បច្ឆិមិកាយ បុន វស្សំ ឧបគតត្តា លច្ឆតិ. អបលោកេត្វា លាភោ ទាតព្ពោតិ ឆិន្នវស្សតាយ វុត្តំ. ឥតរានិ បញ្ច សិក្ខាបទានីតិ វិកាលភោជនាទីនិ បញ្ច. អច្ចយំ ទេសាបេតព្ពោតិ ‘‘អច្ចយោ មំ ភន្តេ អច្ចាគមា’’តិអាទិនា នយេន ទេសាបេតព្ពោតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១០៨) វុត្តំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

បព្ពជ្ជាវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ទ្វាវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

ឧបសម្បទាវិនិច្ឆយកថា

ឯវំ បព្ពជ្ជាវិនិច្ឆយំ កថេត្វា តទនន្តរំ ឧបសម្បទាវិនិច្ឆយោ កថេតព្ពោ, ឯវំ សន្តេបិ អដ្ឋកថាយំ ឧបសម្បទាវិនិច្ឆយកថា បាឡិវណ្ណនាវសេនេវ អាគតា, នោ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយវសេន, ឥមស្ស បន បករណស្ស បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយកថាភូតត្តា តមកថេត្វា និស្សយវិនិច្ឆយោ ឯវ អាចរិយេន កថិតោ, មយំ បន ឧបសម្បទាវិនិច្ឆយស្ស អតិសុខុមត្តា ¶ អតិគម្ភីរត្តា សុទុល្លភត្តា សាសនានុគ្គហត្ថំ អាចរិយេន ¶ អវុត្តម្បិ សមន្តបាសាទិកតោ នីហរិត្វា វិមតិវិនោទនីអាទិប្បករណេសុ អាគតវិនិច្ឆយេន អលង្ករិត្វា តំ វិនិច្ឆយំ កថយិស្សាម.

តេន ខោ បន សមយេនាតិ យេន សមយេន ភគវតា ‘‘ន ភិក្ខវេ អនុបជ្ឈាយកោ’’តិអាទិសិក្ខាបទំ អបញ្ញត្តំ ហោតិ, តេន សមយេន. អនុបជ្ឈាយកន្តិ ឧបជ្ឈំ អគាហាបេត្វា សព្ពេន សព្ពំ ឧបជ្ឈាយវិរហិតំ, ឯវំ ឧបសម្បន្នា នេវ ធម្មតោ ន អាមិសតោ សង្គហំ លភន្តិ, តេ បរិហាយន្តិយេវ, ន វឌ្ឍន្តិ. ន ភិក្ខវេ អនុបជ្ឈាយកោតិ ឧបជ្ឈំ អគាហាបេត្វា និរុបជ្ឈាយកោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិតោ បដ្ឋាយ ឯវំ ឧបសម្បាទេន្តស្ស អាបត្តិ ហោតិ, កម្មំ បន ន កុប្បតិ. កេចិ ‘‘កុប្បតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. ‘‘សង្ឃេន ឧបជ្ឈាយេនា’’តិអាទីសុបិ ឧភតោព្យញ្ជនកុបជ្ឈាយបរិយោសានេសុ ឯសេវ នយោ.

អបត្តកា ហត្ថេសុ បិណ្ឌាយ ចរន្តីតិ យោ ហត្ថេសុ បិណ្ឌោ លព្ភតិ, តទត្ថាយ ចរន្តិ. សេយ្យថាបិ តិត្ថិយាតិ យថា អាជីវកនាមកា តិត្ថិយា. សូបព្យញ្ជនេហិ មិស្សេត្វា ហត្ថេសុ ឋបិតបិណ្ឌមេវ ហិ តេ ភុញ្ជន្តិ. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯវំ ឧបសម្បាទេន្តស្សេវ អាបត្តិ ហោតិ, កម្មំ បន ន កុប្បតិ, អចីវរកាទិវត្ថូសុបិ ឯសេវ នយោ.

យាចិតកេនាតិ ‘‘យាវ ឧបសម្បទំ ករោម, តាវ ទេថា’’តិ យាចិត្វា គហិតេន, តាវកាលិកេនាតិ អត្ថោ. ឦទិសេន ហិ បត្តេន វា ចីវរេន វា បត្តចីវរេន វា ឧបសម្បាទេន្តស្សេវ អាបត្តិ ហោតិ, កម្មំ បន ន កុប្បតិ, តស្មា បរិបុណ្ណបត្តចីវរោវ ឧបសម្បាទេតព្ពោ. សចេ តស្ស នត្ថិ, អាចរិយុបជ្ឈាយា ចស្ស ទាតុកាមា ហោន្តិ ¶ , អញ្ញេ វា ភិក្ខូ, និរបេក្ខេហិ វិស្សជ្ជេត្វា អធិដ្ឋានូបគំ បត្តចីវរំ ទាតព្ពំ.

គោត្តេនបិ អនុស្សាវេតុន្តិ ‘‘មហាកស្សបស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ឯវំ គោត្តំ វត្វា អនុស្សាវេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ទ្វេ ឯកានុស្សាវនេតិ ទ្វេ ឯកតោ អនុស្សាវនេ, ឯកេន ឯកស្ស, អញ្ញេន ឥតរស្សាតិ ឯវំ ទ្វីហិ វា អាចរិយេហិ ឯកេន វា ឯកក្ខណេ កម្មវាចំ អនុស្សាវេន្តេហិ ឧបសម្បាទេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ទ្វេ តយោ ឯកានុស្សាវនេ កាតុំ, តញ្ច ខោ ឯកេន ¶ ឧបជ្ឈាយេនាតិ ទ្វេ វា តយោ វា ជនេ បុរិមនយេនេវ ឯកតោ អនុស្សាវនេ កាតុំ អនុជានាមិ, តញ្ច ខោ អនុស្សាវនកិរិយំ ឯកេន ឧបជ្ឈាយេន អនុជានាមីតិ អត្ថោ. តស្មា ឯកេន អាចរិយេន ទ្វេ វា តយោ វា អនុស្សាវេតព្ពា. ទ្វីហិ វា តីហិ វា អាចរិយេហិ វិសុំ វិសុំ ឯកេន ឯកស្សាតិ ឯវំ ឯកប្បហារេនេវ ទ្វេ តិស្សោ វា កម្មវាចា កាតព្ពា. សចេ បន នានាចរិយា នានុបជ្ឈាយា ហោន្តិ, តិស្សត្ថេរោ សុមនត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ, សុមនត្ថេរោ តិស្សត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ អនុស្សាវេតិ, អញ្ញមញ្ញញ្ច គណបូរកា ហោន្តិ, វដ្ដតិ. សចេ នានុបជ្ឈាយា ហោន្តិ, ឯកោ អាចរិយោ ហោតិ, ‘‘ន ត្វេវ នានុបជ្ឈាយេនា’’តិ បដិក្ខិត្តត្តា ន វដ្ដតិ. ឥទំ សន្ធាយ ហិ ឯស បដិក្ខេបោ.

បឋមំ ឧបជ្ឈំ គាហាបេតព្ពោតិ ឯត្ថ វជ្ជាវជ្ជំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ ឧបជ្ឈា, តំ ឧបជ្ឈំ ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មេ, ភន្តេ, ហោហី’’តិ ឯវំ វទាបេត្វា គាហាបេតព្ពោ. វិត្ថាយន្តីតិ វិត្ថទ្ធគត្តា ហោន្តិ. យំ ជាតន្តិ យំ តវ សរីរេ ជាតំ និព្ពត្តំ វិជ្ជមានំ, តំ សង្ឃមជ្ឈេ បុច្ឆន្តេ សន្តំ អត្ថីតិ វត្តព្ពន្តិអាទិ. ឧល្លុម្បតុ មន្តិ ឧទ្ធរតុ មំ.

តាវទេវាតិ ¶ ឧបសម្បន្នសមនន្តរមេវ. ឆាយា មេតព្ពាតិ ឯកបោរិសា វា ទ្វិបោរិសា វាតិ ឆាយា មេតព្ពា. ឧតុប្បមាណំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ ‘‘វស្សានោ ហេមន្តោ គិម្ហោ’’តិ ឧតុប្បមាណំ អាចិក្ខិតព្ពំ. ឯត្ថ ច ឧតុយេវ ឧតុប្បមាណំ. សចេ វស្សានាទយោ អបរិបុណ្ណា ហោន្តិ, យត្តកេហិ ទិវសេហិ យស្ស យោ ឧតុ អបរិបុណ្ណោ, តេ ទិវសេ សល្លក្ខេត្វា សោ ទិវសភាគោ អាចិក្ខិតព្ពោ. អថ វា ‘‘អយំ នាម ឧតុ, សោ ច ខោ បរិបុណ្ណោ អបរិបុណ្ណោ វា’’តិ ឯវំ ឧតុប្បមាណំ អាចិក្ខិតព្ពំ, ‘‘បុព្ពណ្ហោ វា សាយន្ហោ វា’’តិ ឯវំ ទិវសភាគោ អាចិក្ខិតព្ពោ. សង្គីតីតិ ឥទមេវ សព្ពំ ឯកតោ កត្វា ‘‘ត្វំ កិំ លភសិ, កា តេ ឆាយា, កិំ ឧតុប្បមាណំ, កោ ទិវសភាគោ’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘ឥទំ នាម លភាមិ វស្សំ វា ហេមន្តំ វា គិម្ហំ វា, អយំ មេ ឆាយា, ឥទំ ឧតុប្បមាណំ, អយំ ទិវសភាគោតិ វទេយ្យាសី’’តិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពំ.

ឱហាយាតិ ឆឌ្ឌេត្វា. ទុតិយំ ទាតុន្តិ ឧបសម្បទមាឡកតោ បរិវេណំ គច្ឆន្តស្ស ទុតិយកំ ទាតុំ អនុជានាមិ, ចត្តារិ ច អករណីយានិ អាចិក្ខិតុន្តិ អត្ថោ. បណ្ឌុបលាសោតិ បណ្ឌុវណ្ណោ បត្តោ. ពន្ធនា បវុត្តោតិ វណ្ដតោ បតិតោ. អភព្ពោ ហរិតត្ថាយាតិ បុន ហរិតោ ភវិតុំ ¶ អភព្ពោ. បុថុសិលាតិ មហាសិលា. អយំ សមន្តបាសាទិកតោ នីហរិត្វា អាភតោ ឧបសម្បទាវិនិច្ឆយោ.

អនុបជ្ឈាយាទិវត្ថូសុ សិក្ខាបទំ អបញ្ញត្តន្តិ ‘‘ន អនុបជ្ឈាយកោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១១៧) ឥធេវ បញ្ញាបិយមានំ សិក្ខាបទំ សន្ធាយ វុត្តំ. កម្មំ បន ន កុប្បតីតិ ឥទំ ឧបជ្ឈាយាភាវេបិ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខា ឥត្ថន្នាមេន ឧបជ្ឈាយេនា’’តិ ¶ មតស្ស វា វិព្ភន្តស្ស វា បុរាណឧបជ្ឈាយស្ស, អញ្ញស្ស វា យស្ស កស្សចិ អវិជ្ជមានស្សបិ នាមេន សព្ពត្ថ ឧបជ្ឈាយកិត្តនស្ស កតត្តា វុត្តំ. យទិ ហិ ឧបជ្ឈាយកិត្តនំ ន ករេយ្យ, ‘‘បុគ្គលំ ន បរាមសតី’’តិ វុត្តកម្មវិបត្តិ ឯវ សិយា. តេនេវ បាឡិយំ (មហាវ. ១១៧) ‘‘អនុបជ្ឈាយក’’ន្តិ វុត្តំ, អដ្ឋកថាយម្បិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៧) អស្ស ‘‘ឧបជ្ឈាយំ អកិត្តេត្វា’’តិ អវត្វា ‘‘ឧបជ្ឈាយំ អគាហាបេត្វា សព្ពេន សព្ពំ ឧបជ្ឈាយវិរហិតំ’’ ឥច្ចេវ អត្ថោ វុត្តោ. បាឡិយំ សង្ឃេន ឧបជ្ឈាយេនាតិ ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ, ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃំ ឧបសម្បទំ យាចតិ សង្ឃេន ឧបជ្ឈាយេនា’’តិ ឯវំ កម្មវាចាយ សង្ឃមេវ ឧបជ្ឈាយំ កិត្តេត្វាតិ អត្ថោ. ឯវំ គណេន ឧបជ្ឈាយេនាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ គណស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិអាទិនា យោជនា វេទិតព្ពា. ឯវំ វុត្តេបិ កម្មំ ន កុប្បតិ ឯវ ទុក្កដស្សេវ វុត្តត្តា, អញ្ញថា ‘‘សោ ច បុគ្គលោ អនុបសម្បន្នោ’’តិ វទេយ្យ. តេនាហ ‘‘សង្ឃេនា’’តិអាទិ. តត្ថ បណ្ឌកាទិឧបជ្ឈាយេហិ ករិយមានេសុ កម្មេសុ បណ្ឌកាទិកេ វិនាវ យទិ បញ្ចវគ្គាទិគណោ បូរតិ, កម្មំ ន កុប្បតិ, ឥតរថា កុប្បតីតិ វេទិតព្ពំ.

អបត្តចីវរវត្ថូសុបិ បត្តចីវរានំ អភាវេបិ ‘‘បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរ’’ន្តិ កម្មវាចាយ សាវិតត្តា កម្មកោបំ អវត្វា ទុក្កដមេវ វុត្តំ. ឥតរថា សាវនាយ ហាបនតោ កម្មកោបោ ឯវ សិយា. កេចិ បន ‘‘បឋមំ អនុញ្ញាតកម្មវាចាយំ ឧបសម្បន្នា វិយ ឥទានិបិ ‘បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរ’ន្តិ អវត្វា កម្មវាចាយ ឧបសម្បន្នាបិ សូបសម្បន្នា ឯវា’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. អនុញ្ញាតកាលតោ បដ្ឋាយ ហិ អបរាមសនំ សាវនាយ ហាបនវិបត្តិ ឯវ ហោតិ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃំ ឧបសម្បទំ យាចតី’’តិ បទស្ស ហាបនេ វិយ ¶ . តម្បិ ហិ បច្ឆា អនុញ្ញាតំ, ‘‘សង្ឃំ, ភន្តេ, ឧបសម្បទំ យាចាមី’’តិអាទិវាក្យេន អយាចេត្វា តម្បិ ឧបសម្បាទេន្តោ ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃំ ឧបសម្បទំ យាចតី’’តិ វត្វាវ យទិ កម្មវាចំ ករោតិ, កម្មំ សុកតមេវ ហោតិ. នោ ចេ, វិបន្នំ. សព្ពបច្ឆា ហិ អនុញ្ញាតកម្មវាចតោ កិញ្ចិបិ បរិហាបេតុំ ន វដ្ដតិ, សាវនាយ ហាបនមេវ ¶ ហោតិ, អញ្ញេ វា ភិក្ខូ ទាតុកាមា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ, អយមេត្ថ វិមតិវិនោទនិយា (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១១៧) អាភតោ វិនិច្ឆយោ. សារត្ថទីបនីវិនិច្ឆយោ បន ឥធេវ អន្តោគធា ហោតិ អប្បតរត្តា អវិសេសត្តា ច.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១១៧) បន ‘‘កេចិ កុប្បតីតិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ព’’ន្តិ យំ វុត្តំ, តំ ‘‘បញ្ចវគ្គករណីយញ្ចេ, ភិក្ខវេ, កម្មំ, ភិក្ខុនិបញ្ចមោ កម្មំ ករេយ្យ, អកម្មំ ន ច ករណីយ’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ៣៩០) នយេន វុត្តត្តា បណ្ឌកានំ គណបូរណភាវេ ឯវ កម្មំ កុប្បតិ, ន សព្ពន្តិ កត្វា សុវុត្តំ, ឥតរថា ‘‘បណ្ឌកុបជ្ឈាយេន កម្មំ ករេយ្យ, អកម្មំ ន ច ករណីយ’’ន្តិអាទិកាយ បាឡិយា ភវិតព្ពំ សិយា. យថា អបរិបុណ្ណបត្តចីវរស្ស ឧបសម្បាទនកាលេ កម្មវាចាយំ ‘‘បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរ’’ន្តិ អសន្តំ វត្ថុំ កិត្តេត្វា ឧបសម្បទាយ កតាយ តស្មិំ អសន្តេបិ ឧបសម្បទា រុហតិ, ឯវំ ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ អាយស្មតោ ធម្មរក្ខិតស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ អវត្ថុំ បណ្ឌកុបជ្ឈាយាទិំ, អសន្តំ វា វត្ថុំ កិត្តេត្វា កតាយបិ គណបូរកានមត្ថិតាយ ឧបសម្បទា រុហតេវ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បណ្ឌកុបជ្ឈាយេន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, សោ ច បុគ្គលោ អនុបសម្បន្នោ’’តិអាទិវចនស្ស អភាវា អយមត្ថោ សិទ្ធោវ ហោតិ. ន ហិ ពុទ្ធា វត្តព្ពយុត្តំ ន វទន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ជានំ ឩនវីសតិវស្សំ ¶ …បេ… សោ ច បុគ្គលោ អនុបសម្បន្នោ’’តិអាទិ (បាចិ. ៤០៣). តថា ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ៧១) វចនតោ ថេយ្យសំវាសកាទិអាចរិយេហិ អនុស្សាវនាយ កតាយ ឧបសម្បទា ន រុហតិ តេសំ អភិក្ខុត្តាតិ វចនម្បិ ន គហេតព្ពំ.

កិញ្ច ភិយ្យោ – ‘‘ឥមានិ ចត្តារិ កម្មានិ បញ្ចហាការេហិ វិបជ្ជន្តី’’តិអាទិនា (បរិ. ៤៨២) នយេន កម្មានំ សម្បត្តិវិបត្តិយា កថិយមានាយ ‘‘សត្តហិ អាការេហិ កម្មានិ វិបជ្ជន្តិ វត្ថុតោ វា ញត្តិតោ វា អនុស្សាវនតោ វា សីមតោ វា បរិសតោ វា ឧបជ្ឈាយតោ វា អាចរិយតោ វា’’តិ អកថិតត្តា ន គហេតព្ពំ. ‘‘បរិសតោ វា’’តិ វចនេន អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វា សង្គហោ កតោតិ ចេ? ន, ‘‘ទ្វាទសហិ អាការេហិ បរិសតោ កម្មានិ វិបជ្ជន្តី’’តិ ឯតស្ស វិភង្គេ តេសមនាមដ្ឋត្តា, អយមត្ថោ យស្មា តត្ថ តត្ថ សរូបេន វុត្តបាឡិវសេនេវ ¶ សក្កា ជានិតុំ, តស្មា នយមុខំ ទស្សេត្វា សំខិត្តោតិ អយមស្ស យុត្តិគវេសនាតិ វុត្តំ.

តត្រិទំ វិចារេតព្ពំ – អនុបជ្ឈាយកំ ឧបសម្បាទេន្តា តេ ភិក្ខូ យថាវុត្តនយេន អភូតំ វត្ថុំ កិត្តយិំសុ, ឧទាហុ មុសាវាទភយា តានេវ បទានិ ន សាវេសុន្តិ. កិញ្ចេត្ថ – យទិ តាវ ឧបជ្ឈាយាភាវតោ ន សាវេសុំ, ‘‘បុគ្គលំ ន បរាមសតី’’តិ វុត្តវិបត្តិប្បសង្គោ ហោតិ, អថ សាវេសុំ, មុសាវាទោ នេសំ ភវតីតិ? វុច្ចតេ – សាវេសុំយេវ យថាវុត្តវិបត្តិប្បសង្គភយា, ‘‘កម្មំ បន ន កុប្បតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ច. ន, មុសាវាទស្ស អសម្ភវតោ, មុសាវាទេនបិ កម្មសម្ភវតោ ច. ន ហិ សក្កា មុសាវាទេន កម្មវិបត្តិសម្បត្តិំ កាតុន្តិ. តស្មា ‘‘អនុបជ្ឈាយកំ ឧបសម្បាទេន្តី’’តិ វចនស្ស ច ឧភយទោសវិនិមុត្តោ អត្ថោ បរិយេសិតព្ពោ.

អយញ្ចេត្ថ ¶ យុត្តិ – យថា បុព្ពេ បព្ពជ្ជុបសម្បទុបជ្ឈាយេសុ វិជ្ជមានេសុបិ ឧបជ្ឈាយគ្គហណក្កមេន អគ្គហិតត្តា ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ អនុបជ្ឈាយក’’ន្តិអាទិ វុត្តំ, តថា ឥធាបិ ឧបជ្ឈាយស្ស វិជ្ជមានស្សេវ សតោ អគ្គហិតត្តា ‘‘អនុបជ្ឈាយកំ ឧបសម្បាទេន្តី’’តិ វុត្តំ. កម្មវាចាចរិយេន បន ‘‘គហិតោ តេន ឧបជ្ឈាយោ’’តិ សញ្ញាយ ឧបជ្ឈាយំ កិត្តេត្វា កម្មវាចំ សាវេតព្ពំ. កេនចិ វា ការណេន កាយសាមគ្គិំ អទេន្តស្ស ឧបជ្ឈាយស្ស ឆន្ទំ គហេត្វា កម្មវាចំ សាវេតិ, ឧបជ្ឈាយោ វា ឧបសម្បទាបេក្ខស្ស ឧបជ្ឈំ ទត្វា បច្ឆា ឧបសម្បន្នេ តស្មិំ តាទិសេ វត្ថុស្មិំ សមនុយុញ្ជិយមានោ វា អសមនុយុញ្ជិយមានោ វា ឧបជ្ឈាយទានតោ បុព្ពេ ឯវ សាមណេរោ បដិជានាតិ, សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ វា អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នកោ វា បដិជានាតិ, ឆន្ទហារកាទយោ វិយ ឧបជ្ឈាយោ វា អញ្ញសីមាគតោ ហោតិ. កម្មវាចា រុហតីតិ វត្វា ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ វិនយធរបញ្ចមេន គណេន ឧបសម្បទ’’ន្តិ វុត្តត្តា. កេចិ ‘‘វិនយធរបញ្ចមេន ឧបជ្ឈាយេន សន្និហិតេនេវ ភវិតព្ព’’ន្តិ វទន្តីតិ បោរាណគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. សោ ច បាឋោ អប្បមាណោ មជ្ឈិមេសុ ជនបទេសុ តស្ស វចនស្សាភាវតោ. អសន្និហិតេបិ ឧបជ្ឈាយេ កម្មវាចា រុហតីតិ អាបជ្ជតីតិ ចេ? ន. កស្មា? កម្មសម្បត្តិយំ ‘‘បុគ្គលំ បរាមសតី’’តិ វុត្តបាឋោវ នោ បមាណំ. ន ហិ តត្ថ អសន្និហិតោ ឧបជ្ឈាយសង្ខាតោ បុគ្គលោ បរាមសនំ អរហតិ, តស្មា តត្ថ សង្ឃបរាមសនំ វិយ បុគ្គលបរាមសនំ វេទិតព្ពំ. សង្ឃេន គណេន ឧបជ្ឈាយេន ¶ ឧបសម្បាទេន្តិ តេសំ អត្ថតោ បុគ្គលត្តា, បណ្ឌកាទិឧបជ្ឈាយេន ឧបសម្បាទេន្តិ ឧបសម្បាទនកាលេ អវិទិតត្តាតិ បោរាណា.

អបត្តចីវរំ ¶ ឧបសម្បាទេន្តីតិ កម្មវាចាចរិយោ ‘‘បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរ’’ន្តិ សញ្ញាយ, កេវលំ អត្ថសម្បត្តិំ អនបេក្ខិត្វា សន្តបទនីហារេន វា ‘‘បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរ’’ន្តិ កម្មវាចំ សាវេតិ. យថា ឯតរហិ មតវិប្បវុត្តមាតាបិតិកោបិ ‘‘អនុញ្ញាតោសិ មាតាបិតូហី’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ វទតិ, កិំ ពហុនា? អយំ បនេត្ថ សារោ – ‘‘តស្មិំ សមយេ ចត្តារិ កម្មានិ បញ្ចហាការេហិ វិបជ្ជន្តី’’តិ លក្ខណស្ស ន តាវ បញ្ញត្តត្តា អនុបជ្ឈាយកាទិំ ឧបសម្បាទេន្តិ. វជ្ជនីយបុគ្គលានំ អវុត្តត្តា បណ្ឌកុបជ្ឈាយាទិំ ឧបសម្បាទេន្តិ, តេរសន្តរាយបុច្ឆាយ អទស្សនត្តា អបត្តចីវរកំ ឧបសម្បាទេន្តិ, ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន ឧបសម្បាទេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៦៩) ឯវំ សព្ពបឋមំ អនុញ្ញាតាយ កម្មវាចាយ ‘‘បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរ’’ន្តិ អវចនមេត្ថ សាធកន្តិ វេទិតព្ពំ. តញ្ហិ វចនំ អនុក្កមេនានុញ្ញាតន្តិ.

ឥទំ តាវ សព្ពថា ហោតុ, ‘‘មូគំ បព្ពាជេន្តិ ពធិរំ បព្ពាជេន្តី’’តិ ឥទំ កថំ សម្ភវិតុមរហតិ អាទិតោ បដ្ឋាយ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ ឥមេហិ តីហិ សរណគមនេហិ បព្ពជ្ជ’’ន្តិអាទិនា អនុញ្ញាតត្តាតិ? វុច្ចតេ – ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, បព្ពាជេតព្ពោតិ, ឯវំ វទេហីតិ វត្តព្ពោ…បេ… តតិយម្បិ សង្ឃំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ ឯត្ថ ‘‘ឯវំ វទេហីតិ វត្តព្ពោ’’តិ ឥមស្ស វចនស្ស មិច្ឆា អត្ថំ គហេត្វា មូគំ បព្ពាជេសុំ. ‘‘ឯវំ វទេហី’’តិ តំ បព្ពជ្ជាបេក្ខំ អាណាបេត្វា សយំ ឧបជ្ឈាយេន វត្តព្ពោ ‘‘តតិយម្បិ សង្ឃំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ, សោ បព្ពជ្ជាបេក្ខា តថា អាណត្តោ ឧបជ្ឈាយវចនស្ស អនុ អនុ វទតុ វា មា វា, តត្ថ តត្ថ ភគវា ‘‘កាយេន វិញ្ញាបេតិ, វាចាយ វិញ្ញាបេតិ, កាយេន វាចាយ វិញ្ញាបេតិ, គហិតោ ហោតិ ឧបជ្ឈាយោ. ទិន្នោ ហោតិ ឆន្ទោ, ទិន្នា ហោតិ បារិសុទ្ធិ, ទិន្នា ហោតិ បវារណា’’តិ វទតិ ¶ . តទនុមានេន វា កាយេន តេន បព្ពជ្ជាបេក្ខេន វិញ្ញត្តំ ហោតិ សរណគមនន្តិ វា លោកេបិ កាយេន វិញ្ញាបេន្តោ ឯវំ វទតីតិ វុច្ចតិ, តំ បរិយាយំ គហេត្វា មូគំ បព្ពាជេន្តីតិ វេទិតព្ពំ. បោរាណគណ្ឋិបទេ ‘‘មូគំ កថំ បព្ពាជេន្តីតិ បុច្ឆំ កត្វា តស្ស កាយបសាទសម្ភវតោ កាយេន បហារំ ទត្វា ហត្ថមុទ្ទាយ វិញ្ញាបេត្វា បព្ពាជេសុ’’ន្តិ វុត្តំ. កិំ ពហុនា?

អយំ ¶ បនេត្ថ សារោ – យថា បុព្ពេ បព្ពជ្ជាធិការេ វត្តមានេ បព្ពជ្ជាភិលាបំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘បណ្ឌកោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ១០៩) នយេន ឧបសម្បទវសេនេវ អភិលាបោ កតោ. ថេយ្យសំវាសកបទេ អសម្ភវតោ កិញ្ចាបិ សោ ន កតោ, បព្ពជ្ជាវ តត្ថ កតា, សព្ពត្ថ បន ឧបសម្បទាភិលាបេន អធិប្បេតា តទនុភាវតោ ឧបសម្បទាយ, បព្ពជ្ជាយ វារិតាយ ឧបសម្បទា វារិតា ហោតីតិ កត្វា, តថា ឥធ ឧបសម្បទាធិការេ វត្តមានេ ឧបសម្បទាភិលាបំ ឧបច្ឆិន្ទិត្វា ឧបសម្បទមេវ សន្ធាយ បព្ពជ្ជាភិលាបោ កតោតិ វេទិតព្ពោ. កាមំ សោ ន កត្តព្ពោ, មូគបទេ អសម្ភវតោ តស្ស វសេន អាទិតោ បដ្ឋាយ ឧបសម្បទាភិលាបោវ កត្តព្ពោ វិយ ទិស្សតិ, តថាបិ តស្សេវ មូគបទស្ស វសេន អាទិតោ បដ្ឋាយ បព្ពជ្ជាភិលាបោវ កតោ មិច្ឆាគហណនិវារណត្ថំ. កថំ? ‘‘មូគោ, ភិក្ខវេ, អបត្តោ ឱសារណំ, តញ្ចេ សង្ឃោ ឱសារេតិ, សោសារិតោ’’តិ (មហាវ. ៣៩៦) វចនតោ ហិ មូគោ ឧបសម្បន្នោ ហោតីតិ សិទ្ធំ, សោ កេវលំ ឧបសម្បន្នោវ ហោតិ, ន បន បព្ពជិតោ តស្ស បព្ពជ្ជាយ អសម្ភវតោតិ មិច្ឆាគាហោ ហោតិ, តំ បរិវជ្ជាបេត្វា យោ ឧបសម្បន្នោ, សោ បព្ពជិតោវ ហោតិ. បព្ពជិតោ បន ¶ អត្ថិ កោចិ ឧបសម្បន្នោ, អត្ថិ កោចិ អនុបសម្បន្នោតិ ឥមំ សម្មាគាហំ ឧប្បាទេតិ ភគវាតិ វេទិតព្ពំ.

អបិច តេសំ ហត្ថច្ឆិន្នាទីនំ បព្ពជិតានំ សុបព្ពជិតភាវទីបនត្ថំ, បព្ពជ្ជាភាវសង្កានិវារណត្ថញ្ចេត្ថ បព្ពជ្ជាភិលាបោ កតោ. កថំ? ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ហត្ថច្ឆិន្នោ បព្ពាជេតព្ពោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ១១៩) បដិក្ខេបេន, ‘‘បព្ពជិតា សុបព្ពជិតា’’តិ វុត្តដ្ឋានាភាវេន ច តេសំ បព្ពជ្ជាភាវសង្កា ភវេយ្យ, យថា បសង្កា ភវេ, តថា បសង្កំ ឋបេយ្យ. ខន្ធកេ ឧបសម្បទំ សន្ធាយ ‘‘ហត្ថច្ឆិន្នោ, ភិក្ខវេ, អបត្តោ ឱសារណំ, តញ្ចេ សង្ឃោ ឱសារេតិ, សោសារិតោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ៣៩៦) នយេន ភគវា និវារេតិ. តេនេវ នយេន បព្ពជិតា បនេតេ សព្ពេបិ សុបព្ពជិតា ឯវាតិ ទីបេតិ. អញ្ញថា សព្ពេបេតេ ឧបសម្បន្នាវ ហោន្តិ, ន បព្ពជិតាតិ អយមនិដ្ឋប្បសង្គោ អាបជ្ជតិ. កថំ? ‘‘ហត្ថច្ឆិន្នោ, ភិក្ខវេ, ន បព្ពាជេតព្ពោ, បព្ពជិតោ នាសេតព្ពោ’’តិ វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ហត្ថច្ឆិន្នោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, សោ ច អបព្ពជិតោ’’តិ (មហាវ. ១១៩) វា តន្តិយា ឋបិតាយ ចម្បេយ្យក្ខន្ធកេ ‘‘សោសារិតោ’’តិ វុត្តត្តា កេវលំ ‘‘ឥមេ ហត្ថច្ឆិន្នាទយោ ឧបសម្បន្នាវ ហោន្តិ, ន បព្ពជិតា’’តិ វា ‘‘ឧបសម្បន្នាបិ ចេ បព្ពជិតា, នាសេតព្ពា’’តិ វា អនិដ្ឋកោដ្ឋាសោ អាបជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ.

ឥទំ ¶ បនេត្ថ វិចារេតព្ពំ – ‘‘សោ ច អបព្ពជិតោ’’តិ វចនាភាវតោ មូគស្ស បព្ពជ្ជាសិទ្ធិបសង្គតោ បព្ពជ្ជាបិ ឯកតោសុទ្ធិយា ហោតីតិ អយមនិដ្ឋកោដ្ឋាសោ កថំ នាបជ្ជតីតិ? បព្ពជ្ជាភិលាបេន ឧបសម្បទា ឥធាធិប្បេតាតិ សម្មាគាហេន នាបជ្ជតីតិ, អញ្ញថា យថាព្យញ្ជនំ អត្ថេ គហិតេ យថាបញ្ញត្តទុក្កដាភាវសង្ខាតោ អបរោ អនិដ្ឋកោដ្ឋាសោ អាបជ្ជតិ. កថំ? ‘‘ន, ភិក្ខវេ, មូគោ បព្ពាជេតព្ពោ, យោ ¶ បព្ពាជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តទុក្កដំ បព្ពជ្ជាបរិយោសានេ ហោតិ, ន តស្សាវិប្បកតាយ. បុព្ពបយោគទុក្កដមេវ ហិ បឋមំ អាបជ្ជតិ, តស្មា មូគស្ស បព្ពជ្ជាបរិយោសានស្សេវ អភាវតោ ឥមស្ស ទុក្កដស្ស ឱកាសោ ច ន សព្ពកាលំ សម្ភវេយ្យ, ឧបសម្បទាវសេន បន អត្ថេ គហិតេ សម្ភវតិ កម្មនិព្ពត្តិតោ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បណ្ឌកោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ, យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ទុក្កដំ ន បញ្ញត្តំ. អបញ្ញត្តត្តា បុព្ពបយោគទុក្កដមេវ ចេត្ថ សម្ភវតិ, នេតរំ. ឯត្តាវតា សិទ្ធមេតំ បព្ពជ្ជាភិលាបេន ឧបសម្បទាវ តត្ថ អធិប្បេតា, ន បព្ពជ្ជាតិ. ឯត្ថាហ សាមណេរបព្ពជ្ជា ន កាយបយោគតោ ហោតីតិ កថំ បញ្ញាយតីតិ? វុច្ចតេ – កាយេន វិញ្ញាបេតីតិអាទិត្តិកា ទស្សនតោតិ អាគតោ.

‘‘គោត្តេនបិ អនុស្សាវេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១២២) វចនតោ យេន វោហារេន វោហរតិ, តេន វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ, តស្មា ‘‘កោ នាមោ តេ ឧបជ្ឈាយោ’’តិ បុដ្ឋេនបិ គោត្តមេវ នាមំ កត្វា វត្តព្ពន្តិ សិទ្ធំ ហោតិ, តស្មា ចតុព្ពិធេសុ នាមេសុ យេន កេនចិ នាមេន អនុស្សាវនា កាតព្ពាតិ វទន្តិ. ឯកស្ស ពហូនិ នាមានិ ហោន្តិ, តត្ថ ឯកំ នាមំ ញត្តិយា, ឯកំ អនុស្សាវនាយ កាតុំ ន វដ្ដតិ, អត្ថតោ ព្យញ្ជនតោ ច អភិន្នាហិ អនុស្សាវនាហិ ភវិតព្ពន្តិ. កិញ្ចាបិ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ឥត្ថន្នាមស្ស អាយស្មតោ’’តិ បាឡិយំ ‘‘អាយស្មតោ’’តិ បទំ បច្ឆា វុត្តំ, កម្មវាចាបាឡិយំ បន ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ អាយស្មតោ ធម្មរក្ខិតស្សា’’តិ បឋមំ លិខន្តិ, តំ ឧប្បដិបាដិយា វុត្តន្តិ ន បច្ចេតព្ពំ. បាឡិយញ្ហិ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ឥត្ថន្នាមស្សា’’តិ អត្ថមត្តំ ទស្សិតំ, តស្មា បាឡិយំ អវុត្តោបិ ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ អាយស្មតោ ធម្មរក្ខិតស្សា’’តិ កម្មវាចាបាឡិយំ បយោគោ ទស្សិតោ. ‘‘ន មេ ¶ ទិដ្ឋោ ឥតោ បុព្ពេ ឥច្ចាយស្មា សារិបុត្តោ’’តិ ច ‘‘អាយស្មា សារិបុត្តោ អត្ថកុសលោ’’តិ ច បឋមំ ‘‘អាយស្មា’’តិ បយោគស្ស ទស្សនតោតិ វទន្តិ. កត្ថចិ ‘‘អាយស្មតោ ពុទ្ធរក្ខិតស្សា’’តិ វត្វា កត្ថចិ កេវលំ ‘‘ពុទ្ធរក្ខិតស្សា’’តិ សាវេតិ, សាវនំ ហាបេតីតិ ន វុច្ចតិ នាមស្ស អហាបិតត្តាតិ ¶ ឯកេ. សចេ កត្ថចិ ‘‘អាយស្មតោ ពុទ្ធរក្ខិតស្សា’’តិ វត្វា កត្ថចិ ‘‘ពុទ្ធរក្ខិតស្សាយស្មតោ’’តិ សាវេតិ, បាឋានុរូបត្តា ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណន្តិបិ ឯកេ. ព្យញ្ជនភេទប្បសង្គតោ អនុស្សាវនានំ តំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ. សចេ បន សព្ពដ្ឋានេបិ ឯកេនេវ បការេន វទតិ, វដ្ដតិ.

ឯកានុស្សាវនេតិ ឯត្ថ ឯកតោ អនុស្សាវនំ ឯតេសន្តិ ឯកានុស្សាវនាតិ អសមានាធិករណវិសយោ ពាហិរត្ថសមាសោតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវាហ ‘‘ទ្វេ ឯកតោ អនុស្សាវនេ’’តិ. តត្ថ ឯកតោតិ ឯកក្ខណេតិ អត្ថោ, វិភត្តិអលោបេន ចាយំ និទ្ទេសោ. បុរិមនយេនេវ ឯកតោ អនុស្សាវនេ កាតុន្តិ ‘‘ឯកេន ឯកស្ស, អញ្ញេន ឥតរស្សា’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តនយេន ទ្វីហិ វា តីហិ វា អាចរិយេហិ ឯកេន វា ឯកតោ អនុស្សាវនេ កាតុំ. វជ្ជាវជ្ជំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ ឧបជ្ឈាតិ ឥមិនា ឧបជ្ឈាយសទ្ទសមានត្ថោ ឧបជ្ឈាសទ្ទោបីតិ អត្ថំ ទស្សេតីតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១២៣).

គោត្តេនាបីតិ ‘‘អាយស្មតោ បិប្បលិស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ឯវំ នាមំ អវត្វា គោត្តនាមេនបីតិ អត្ថោ, តេន ‘‘កោ នាមោ តេ ឧបជ្ឈាយោ’’តិ បុដ្ឋេន គោត្តនាមេន ‘‘អាយស្មា កស្សបោ’’តិ វត្តព្ពន្តិ សិទ្ធំ ហោតិ. តស្មា អញ្ញម្បិ យំ កិញ្ចិ តស្ស នាមំ បសិទ្ធំ, តស្មិំ វា ខណេ សុខគ្គហណត្ថំ នាមំ បញ្ញាបិតំ, តំ សព្ពំ គហេត្វាបិ អនុស្សាវនា កាតព្ពា. យថា ឧបជ្ឈាយស្ស, ឯវំ ឧបសម្បទាបេក្ខស្សាបិ គោត្តាទិនាមេន ¶ តង្ខណិកនាមេន ច អនុស្សាវនំ កាតុំ វដ្ដតិ, តស្មិម្បិ ខណេ ‘‘អយំ តិស្សោ’’តិ វា ‘‘នាគោ’’តិ វា នាមំ ករោន្តេហិ អនុសាសកសម្មុតិតោ បឋមមេវ កាតព្ពំ. ឯវំ អកត្វាបិ អន្តរាយិកធម្មានុសាសនបុច្ឆនកាលេសុ ‘‘កិន្នាមោសិ, អហំ ភន្តេ នាគោ នាម, កោ នាមោ តេ ឧបជ្ឈាយោ, ឧបជ្ឈាយោ មេ ភន្តេ តិស្សោ នាមា’’តិអាទិនា វិញ្ញាបេន្តេន ឧភិន្នម្បិ ចិត្តេ ‘‘មមេតំ នាម’’ន្តិ យថា សញ្ញំ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ វិញ្ញាបេតព្ពំ. សចេ បន តស្មិំ ខណេ បកតិនាមេន វត្វា បច្ឆា ‘‘តិស្សោ នាមា’’តិ អបុព្ពនាមេន អនុស្សាវេតិ, ន វដ្ដតិ.

តត្ថ ច កិញ្ចាបិ ឧបជ្ឈាយស្សេវ នាមំ អគ្គហេត្វា យេន កេនចិ នាមេន ‘‘តិស្សស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិអាទិនាបិ បុគ្គលេ បរាមដ្ឋេ កម្មំ សុកតមេវ ហោតិ អនុបជ្ឈាយកាទីនំ ឧបសម្បទាកម្មំ វិយ ឧបជ្ឈាយស្ស អភាវេបិ អភព្ពត្តេបិ កម្មវាចាយ បុគ្គលេ បរាមដ្ឋេ កម្មស្ស ¶ សិជ្ឈនតោ. ឧបសម្បទាបេក្ខស្ស បន យថាសកំ នាមំ វិនា អញ្ញេន នាមេន អនុស្សាវិតេ កម្មំ កុប្បតិ, សោ អនុបសម្បន្នោវ ហោតិ. តត្ថ ឋិតោ អញ្ញោ អនុបសម្បន្នោ វិយ គហិតនាមស្ស វត្ថុបុគ្គលស្ស តត្ថ អភាវា, ឯតស្ស ច នាមស្ស អនុស្សាវនាយ អវុត្តត្តា. តស្មា ឧបសម្បទាបេក្ខស្ស បកតិនាមំ បរិវត្តេត្វា អបុព្ពេន នាគាទិនាមេន អនុស្សាវិតុកាមេន បដិកច្ចេវ ‘‘ត្វំ នាគោ’’តិអាទិនា វិញ្ញាបេត្វា អនុសាសនអន្តរាយិកធម្មាបុច្ឆនក្ខណេសុបិ តស្ស ច សង្ឃស្ស ច យថា បាកដំ ហោតិ, តថា បកាសេត្វាវ នាគាទិនាមេន អនុស្សាវេតព្ពំ. ឯកស្ស ពហូនិ នាមានិ ហោន្តិ, តេសុ ឯកំ គហេតុំ វដ្ដតិ.

យំ បន ឧបសម្បទាបេក្ខឧបជ្ឈាយានំ ឯកត្ថ គហិតំ នាមំ តទេវ ញត្តិយា, សព្ពត្ថ អនុស្សាវនាសុ ច គហេតព្ពំ. គហិតតោ ហិ អញ្ញស្មិំ គហិតេ ព្យញ្ជនំ ភិន្នំ នាម ហោតិ, កម្មំ ¶ វិបជ្ជតិ. អត្ថតោ ហិ ព្យញ្ជនតោ ច អភិន្នា ឯវ ញត្តិ អនុស្សាវនា ច វដ្ដន្តិ. ឧបជ្ឈាយនាមស្ស បន បុរតោ ‘‘អាយស្មតោ តិស្សស្សា’’តិអាទិនា អាយស្មន្តបទំ សព្ពត្ថ យោជេត្វាបិ អនុស្សាវេតិ. តថា អយោជិតេបិ ទោសោ នត្ថិ.

បាឡិយំ (មហាវ. ១២៦) បន កិញ្ចាបិ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស អាយស្មតោ’’តិ បច្ឆតោ ‘‘អាយស្មតោ’’តិ បទំ វុត្តំ, តថាបិ ‘‘អាយស្មា សារិបុត្តោ អត្ថកុសលោ’’តិអាទិនា នាមស្ស បុរតោ ‘អាយស្មន្តបទ’យោគស្ស ទស្សនតោ បុរតោវ បយោគោ យុត្តតរោ, តញ្ច ឯកត្ថ យោជេត្វា អញ្ញត្ថ អយោជិតេបិ ឯកត្ថ បុរតោ យោជេត្វា អញ្ញត្ថ បច្ឆតោ យោជនេបិ សាវនាយ ហាបនំ នាម ន ហោតិ នាមស្ស អហាបិតត្តា. តេនេវ បាឡិយម្បិ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស អាយស្មតោ’’តិ ឯកត្ថ យោជេត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមេន ឧបជ្ឈាយេនា’’តិអាទីសុ ‘‘អាយស្មតោ’’តិ ន យោជិតន្តិ វទន្តិ. តញ្ច កិញ្ចាបិ ឯវំ, តថាបិ សព្ពដ្ឋានេបិ ឯកេនេវ បការេន យោជេត្វា ឯវ វា អយោជេត្វា វា អនុស្សាវនំ បសត្ថតរន្តិ គហេតព្ពំ.

ឯកតោ សហេវ ឯកស្មិំ ខណេ អនុស្សាវនំ ឯតេសន្តិ ឯកានុស្សាវនា, ឧបសម្បទាបេក្ខា, ឯតេ ឯកានុស្សាវនេ កាតុំ. តេនាហ ‘‘ឯកតោអនុសាវនេ’’តិ. ឥទញ្ច ឯកំ បទំ វិភត្តិអលោបេន ទដ្ឋព្ពំ. ឯកេន វាតិ ទ្វិន្នម្បិ ឯកស្មិំ ខណេ ឯកាយ ឯវ កម្មវាចាយ អនុស្សាវនេ ឯកេន អាចរិយេនាតិ អត្ថោ. ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ ច អយំ ធម្មរក្ខិតោ ច អាយស្មតោ សង្ឃរក្ខិតស្ស ¶ ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិអាទិនា នយេន ឯកេន អាចរិយេន ទ្វិន្នមេកស្មិំ ខណេ អនុស្សាវននយោ ទដ្ឋព្ពោ, ឥមិនាវ នយេន តិណ្ណម្បិ ឯកេន អាចរិយេន ឯកក្ខណេ អនុស្សាវនំ វេទិតព្ពំ.

បុរិមនយេនេវ ¶ ឯកតោ អនុស្សាវនេ កាតុន្តិ ‘‘ឯកេន ឯកស្ស, អញ្ញេន ឥតរស្សា’’តិអាទិនា បុព្ពេ វុត្តនយេន ទ្វិន្នំ ទ្វីហិ វា តិណ្ណំ តីហិ វា អាចរិយេហិ, ឯកេន វា អាចរិយេន តយោបិ ឯកតោអនុស្សាវនេ កាតុន្តិ អត្ថោ. ‘‘តញ្ច ខោ ឯកេន ឧបជ្ឈាយេន, ន ត្វេវ នានុបជ្ឈាយេនា’’តិ ឥទំ ឯកេន អាចរិយេន ទ្វីហិ វា តីហិ វា ឧបជ្ឈាយេហិ ទ្វេ វា តយោ វា ឧបសម្បទាបេក្ខេ ឯកក្ខណេ ឯកាយ អនុស្សាវនាយ ឯកានុស្សាវនេ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ បដិក្ខេបបទំ, ន បន នានាចរិយេហិ នានុបជ្ឈាយេហិ តយោ ឯកានុស្សាវនេ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘សចេ បន នានាចរិយា នានុបជ្ឈាយា…បេ… វដ្ដតី’’តិ. យញ្ចេត្ថ ‘‘តិស្សត្ថេរោ សុមនត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ, សុមនត្ថេរោ តិស្សត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិក’’ន្តិ ឯវំ ឧបជ្ឈាយេហិ អញ្ញមញ្ញំ សទ្ធិវិហារិកានំ អនុស្សាវនករណំ វុត្តំ, តំ ឧបលក្ខណមត្តំ. តស្មា សចេ តិស្សត្ថេរោ សុមនត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ, សុមនត្ថេរោ នន្ទត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ អនុស្សាវេតិ, អញ្ញមញ្ញញ្ច គណបូរកា ហោន្តិ, វដ្ដតិ ឯវ. សចេ បន ឧបជ្ឈាយោ សយមេវ អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកំ អនុស្សាវេតិ, ឯត្ថ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ, កម្មំ សុកតមេវ ហោតិ, អនុបជ្ឈាយកស្សបិ យេន កេនចិ អនុស្សាវិតេ ឧបសម្បទា ហោតិ, កិមង្គំ បន សឧបជ្ឈាយកស្ស ឧបជ្ឈាយេនេវ អនុស្សាវនេតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវ នវដ្ដនបក្ខំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិមាហ.

ឧបជ្ឈាតិ ឧបជ្ឈាយសទ្ទសមានត្ថោ អាការន្តោ ឧបជ្ឈាសទ្ទោតិ ទស្សេតិ. ឧបជ្ឈាយ-សទ្ទោ ឯវ វា ឧបជ្ឈា, ឧបយោគបច្ចត្តវចនេសុ យ-ការ លោបំ កត្វា ឯវំ វុត្តោ ករណវចនាទីសុ ឧបជ្ឈាសទ្ទស្ស បយោគាភាវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. បាឡិយំ អត្តនាវ អត្តានំ សម្មន្និតព្ពន្តិ អត្តនាវ កត្តុភូតេន ករណភូតេន អត្តានមេវ កម្មភូតំ ¶ បតិ សម្មន្ននកិច្ចំ កាតព្ពំ, អត្តានន្តិ វា បច្ចត្តេ ឧបយោគវចនំ, អត្តនាវ អត្តា សម្មន្និតព្ពោតិ អត្ថោ. ន កេវលញ្ច ឯត្ថេវ, អញ្ញត្រាបិ តេរសសម្មុតិអាទីសុ ឥមិនាវ លក្ខណេន អត្តនាវ អត្តា សម្មន្និតព្ពោវ. អបិច សយំ កម្មារហត្តា អត្តានំ មុញ្ចិត្វា ចតុវគ្គាទិកោ គណោ សព្ពត្ថ ឥច្ឆិតព្ពោ.

សច្ចកាលោតិ ¶ ‘‘និគូហិស្សាមី’’តិ វញ្ចនំ បហាយ សច្ចស្សេវ តេ ឥច្ឆិតព្ពកាលោ. ភូតកាលោតិ វញ្ចនាយ អភាវេបិ មនុស្សត្តាទិវត្ថុនោ ភូតតាយ អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពកាលោ, ឥតរថា កម្មកោបាទិអន្តរាយោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. មង្កូតិ អធោមុខោ. ឧទ្ធរតូតិ អនុបសម្បន្នភាវតោ ឧបសម្បត្តិយំ បតិដ្ឋបេតូតិ អត្ថោ.

សព្ពកម្មវាចាសុ អត្ថកោសល្លត្ថំ បនេត្ថ ឧបសម្បទកម្មវាចាយ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ – សុណាតូតិ សវនាណត្តិយំ បឋមបុរិសេកវចនំ. តញ្ច កិញ្ចាបិ យោ សោ សង្ឃោ សវនកិរិយាយំ និយោជីយតិ, តស្ស សម្មុខត្តា ‘‘សុណាហី’’តិ មជ្ឈិមបុរិសវចនេន វត្តព្ពំ, តថាបិ យស្មា សង្ឃសទ្ទសន្និធានេ បឋមបុរិសប្បយោគោវ សទ្ទវិទូហិ សមាចិណ្ណោ ភវន្តភគវន្តអាយស្មាទិសទ្ទសន្និធានេសុ វិយ ‘‘អធិវាសេតុ មេ ភវំ គោតមោ (បារា. ២២), ឯតស្ស សុគត កាលោ, យំ ភគវា សាវកានំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេយ្យ (បារា. ២១), បក្កមតាយស្មា (បារា. ៤៣៦), សុណន្តុ មេ អាយស្មន្តោ’’តិអាទីសុ (មហាវ. ១៦៨). តស្មា ឥធ បឋមបុរិសប្បយោគោ កតោ. អថ វា គារវវសេនេតំ វុត្តំ. គរុដ្ឋានិយេសុ ហិ គារវវសេន មជ្ឈិមបុរិសបយោគុប្បត្តិយម្បិ បឋមបុរិសប្បយោគំ បយុជ្ជន្តិ ‘‘ទេសេតុ សុគតោ ធម្ម’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.៦៦; ម. និ. ២.៣៣៨; មហាវ. ៨) វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កេចិ បន ¶ ‘‘ភន្តេ អាវុសោតិ បទេ អបេក្ខិត្វា ឥធ បឋមបុរិសប្បយោគោ’’តិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ ‘‘អាចរិយោ មេ, ភន្តេ, ហោហិ (មហាវ. ៧៧), ឥង្ឃាវុសោ ឧបាលិ, ឥមំ បព្ពជិតំ អនុយុញ្ជាហី’’តិអាទីសុ (បារា. ៥១៧) តប្បយោគេបិ មជ្ឈិមបុរិសប្បយោគស្សេវ ទស្សនតោ.

មេតិ យោ សាវេតិ, តស្ស អត្តនិទ្ទេសេ សាមិវចនំ. ភន្តេតិ អាលបនត្ថេ វុឌ្ឍេសុ សគារវវចនំ, ‘‘អាវុសោ’’តិ បទំ បន នវកេសុ. តទុភយម្បិ និបាតោ ‘‘តុម្ហេ ភន្តេ តុម្ហេ អាវុសោ’’តិ ពហូសុបិ សមានរូបត្តា. សង្ឃោតិ អវិសេសតោ ចតុវគ្គាទិកេ បកតត្តបុគ្គលសមូហេ វត្តតិ. ឥធ បន បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ បញ្ចវគ្គតោ បដ្ឋាយ, មជ្ឈិមេសុ ជនបទេសុ ទសវគ្គតោ បដ្ឋាយ សង្ឃោតិ គហេតព្ពោ. តត្រាយំ បិណ្ឌត្ថោ – ភន្តេ, សង្ឃោ មម វចនំ សុណាតូតិ. ឥទញ្ច នវកតរេន វត្តព្ពវចនំ. សចេ បន អនុស្សាវកោ សព្ពេហិ ភិក្ខូហិ វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, ‘‘សុណាតុ មេ, អាវុសោ សង្ឃោ’’តិ វត្តព្ពំ. សោបិ ចេ ‘‘ភន្តេ’’តិ វទេយ្យ, នវកតរោ វា ‘‘អាវុសោ’’តិ, កម្មកោបោ នត្ថិ. កេចិ បន ‘‘ឯកត្ថ ‘អាវុសោ’តិ វត្វា អញ្ញត្ថ ‘ភន្តេ’តិ វុត្តេបិ នត្ថិ ទោសោ ឧភយេនបិ អាលបនស្ស សិជ្ឈនតោ’’តិ វទន្តិ.

ឥទានិ ¶ យមត្ថំ ញាបេតុកាមោ ‘‘សុណាតូ’’តិ សង្ឃំ សវនេ និយោជេតិ, តំ ញាបេន្តោ ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អយន្តិ ឧបសម្បទាបេក្ខស្ស ហត្ថបាសេ សន្និហិតភាវទស្សនំ, តេន ច ហត្ថបាសេ ឋិតស្សេវ ឧបសម្បទា រុហតីតិ សិជ្ឈតិ ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋិតស្ស ‘‘អយ’’ន្តិ ន វត្តព្ពតោ. តេនេវ អនុសាសកសម្មុតិយំ សោ ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋិតត្តា ‘‘អយ’’ន្តិ ន វុត្តោ, តស្មា ¶ ឧបសម្បទាបេក្ខោ អនុបសម្បន្នោ ហត្ថបាសេ ឋបេតព្ពោ. អយំ ឥត្ថន្នាមោតិ អយំ-សទ្ទោ ច អវស្សំ បយុជ្ជិតព្ពោ, សោ ច ឥមស្មិំ បឋមនាមបយោគេ ឯវាតិ គហេតព្ពំ. ‘‘ឥត្ថន្នាមោ’’តិ ឥទំ អនិយមតោ តស្ស នាមទស្សនំ, ឧភយេនបិ អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោតិអាទិនាមំ ទស្សេតិ. ‘‘ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ភិន្នាធិករណវិសយេ ពហុព្ពីហិសមាសោ, ឧបសម្បទំ មេ សង្ឃោ អបេក្ខមានោតិ អត្ថោ. តស្ស ច ឧបជ្ឈាយតំ សមង្គិភាវេន ទស្សេតុំ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស អាយស្មតោ’’តិ វុត្តំ. ឯតេន ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ អាយស្មតោ ធម្មរក្ខិតស្ស សទ្ធិវិហារិកភូតោ ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ឯវមាទិនា នយេន នាមយោជនាយ សហ អត្ថោ ទស្សិតោ. ឯត្ថ ច ‘‘អាយស្មតោ’’តិ បទំ អវត្វាបិ ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ ធម្មរក្ខិតស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ. តេនេវ បាឡិយំ ‘‘ឥត្ថន្នាមេន ឧបជ្ឈាយេនា’’តិ ឯត្ថ ‘‘អាយស្មតោ’’តិ បទំ ន វុត្តំ. យញ្ចេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ.

ននុ ចេត្ថ ឧបជ្ឈាយោបិ ឧបសម្បទាបេក្ខោ វិយ ហត្ថបាសេ ឋិតោ ឯវ ឥច្ឆិតព្ពោ, អថ កស្មា ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ ឥមស្ស ឥត្ថន្នាមស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ឯវំ ឧបជ្ឈាយស្ស នាមបរាមសនេបិ ឥទំ-សទ្ទប្បយោគោ ន កតោតិ? នាយំ វិរោធោ ឧបជ្ឈាយស្ស អភាវេបិ កម្មកោបាភាវតោ. កេវលញ្ហិ កម្មនិព្ពត្តិយា សន្តបទវសេន អវិជ្ជមានស្សបិ ឧបជ្ឈាយស្ស នាមកិត្តនំ អនុបជ្ឈាយស្ស ឧបសម្បទាទីសុបិ ករីយតិ, តស្មា ឧបជ្ឈាយស្ស អសន្និហិតាយបិ តប្បរាមសនមត្តេនេវ កម្មសិទ្ធិតោ ‘‘ឥមស្សា’’តិ និទ្ទិសិតុំ ន វដ្ដតីតិ.

បរិសុទ្ធោ អន្តរាយិកេហិ ធម្មេហីតិ អភព្ពត្តាទិកេហិ ឧបសម្បទាយ អវត្ថុករេហិ ចេវ បញ្ចាពាធហត្ថច្ឆិន្នាទីហិ អាបត្តិករេហិ ច អន្តរាយិកសភាវេហិ បរិមុត្តោ. ឯវំ វុត្តេ ¶ ឯវ អាបត្តិមត្តករេហិ បញ្ចាពាធាទីហិ អបរិមុត្តស្សបិ ឧបសម្បទា រុហតិ, នាញ្ញថា. បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរន្តិ បរិបុណ្ណមស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខស្ស បត្តចីវរំ. ឯវំ វុត្តេ ឯវ អបត្តចីវរស្សបិ ឧបសម្បទា រុហតិ, នាញ្ញថា. ឧបសម្បទំ យាចតីតិ ‘‘សង្ឃំ, ភន្តេ, ឧបសម្បទំ យាចាមី’’តិអាទិនា (មហាវ. ១២៦) យាចាបិតភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯវំ តេន សង្ឃេ អយាចិតេបិ ¶ ‘‘ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃំ ឧបសម្បទំ យាចតី’’តិ វុត្តេ ឯវ កម្មំ អវិបន្នំ ហោតិ, នាញ្ញថា. ឧបជ្ឈាយេនាតិ ឧបជ្ឈាយេន ករណភូតេន, ឥត្ថន្នាមំ ឧបជ្ឈាយំ កត្វា កម្មភូតំ ឧបសម្បទំ ទាតុំ និប្ផាទេតុំ កត្តុភូតំ សង្ឃំ យាចតីតិ អត្ថោ. យាចធាតុនោ បន ទ្វិកម្មកត្តា ‘‘សង្ឃំ ឧបសម្បទ’’ន្តិ ទ្វេ កម្មបទានិ វុត្តានិ.

យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លន្តិ ឯត្ថ បត្តោ កាលោ ឥមស្ស កម្មស្សាតិ បត្តកាលំ, អបលោកនាទិចតុព្ពិធំ សង្ឃគណកម្មំ, តទេវ សកត្ថេ យ-បច្ចយេន ‘‘បត្តកល្ល’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥធ បន ញត្តិចតុត្ថឧបសម្បទាកម្មំ អធិប្បេតំ, តំ កាតុំ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ ជាតំ. យទីតិ អនុមតិគហណវសេន កម្មស្ស បត្តកល្លតំ ញាបេតិ, យោ ហិ កោចិ តត្ថ អបត្តកល្លតំ មញ្ញិស្សតិ, សោ វក្ខតិ. ឥមមេវ ហិ អត្ថំ សន្ធាយ អនុស្សាវនាសុ ‘‘យស្សាយស្មតោ ខមតិ…បេ… សោ ភាសេយ្យា’’តិ (មហាវ. ១២៧) វុត្តំ. តទេតំ បត្តកល្លំ វត្ថុសម្បទា, អន្តរាយិកេហិ ធម្មេហិ ចស្ស បរិសុទ្ធតា, សីមាសម្បទា, បរិសាសម្បទា, បុព្ពកិច្ចនិដ្ឋានន្តិ ឥមេហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ សង្គហិតំ.

តត្ថ វត្ថុសម្បទា នាម យថាវុត្តេហិ ឯកាទសអភព្ពបុគ្គលេហិ ចេវ អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នេហិ ច អញ្ញោ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោ អនុបសម្បន្នភូតោ មនុស្សបុរិសោ. ឯតស្មិញ្ហិ បុគ្គលេ ¶ សតិ ឯវ ឥទំ សង្ឃស្ស ឧបសម្បទាកម្មំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ, កតញ្ច កុប្បមេវ ហោតិ.

អន្តរាយិកេហិ ធម្មេហិ ចស្ស បរិសុទ្ធតា នាម យថាវុត្តស្សេវ ឧបសម្បទាវត្ថុភូតស្ស បុគ្គលស្ស យេ ឥមេ ភគវតា បដិក្ខិត្តា បញ្ចាពាធផុដ្ឋតាទយោ មាតាបិតូហិ អននុញ្ញាតតាបអយោសានា ចេវ ហត្ថច្ឆិន្នាទយោ ច ទោសធម្មា ការកសង្ឃស្ស អាបត្តាទិអន្តរាយហេតុតាយ ‘‘អន្តរាយិកា’’តិ វុច្ចន្តិ, តេហិ អន្តរាយិកេហិ ទោសធម្មេហិ បរិមុត្តតា, ឥមិស្សា ច សតិ ឯវ ឥទំ កម្មំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ, កតំ បន កម្មំ សុកតមេវ ហោតិ ឋបេត្វា ឩនវីសតិវស្សំ បុគ្គលំ.

សីមាសម្បទា បន ឧបោសថក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១៣៨ អាទយោ) វក្ខមាននយេន សព្ពទោសរហិតាយ ពទ្ធាពទ្ធវសេនេវ ទុវិធាយ សីមាយ វសេន វេទិតព្ពា. តាទិសាយ ហិ សីមាយ សតិ ឯវ ឥទំ កម្មំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ, កតញ្ច កម្មំ វិបជ្ជតិ.

បរិសាសម្បទា ¶ បន យេ ឥមេ ឧបសម្បទាកម្មស្ស សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន កម្មប្បត្តា ទសហិ វា បញ្ចហិ វា អនូនាបារាជិកំ អនាបន្នា អនុក្ខិត្តា ច សមានសំវាសកា ភិក្ខូ, តេសំ ឯកសីមាយ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឋានំ, ឆន្ទារហានញ្ច ឆន្ទស្ស អានយនំ, សម្មុខីភូតានញ្ច អប្បដិកោសនំ, ឧបសម្បទាបេក្ខរហិតានំ ឧបោសថក្ខន្ធកេ បដិក្ខិត្តានំ គហដ្ឋាទិអនុបសម្បន្នានញ្ចេវ បារាជិកុក្ខិត្តកនានាសំវាសកភិក្ខុនីនញ្ច វជ្ជនីយបុគ្គលានំ សង្ឃស្ស ហត្ថបាសេ អភាវោ ចាតិ ឥមេហិ ចតូហិ អង្គេហិ សង្គហិតា. ឯវរូបាយ ច បរិសាសម្បទាយ សតិ ឯវ ឥទំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ. តត្ថ បុរិមានំ តិណ្ណំ អង្គានំ អញ្ញតរស្សបិ អភាវេ កតំ កម្មំ វិបជ្ជតិ, ន បច្ឆិមស្ស.

បុព្ពកិច្ចនិដ្ឋានំ ¶ នាម យានិមានិ ‘‘បឋមំ ឧបជ្ឈំ គាហាបេតព្ពោ’’តិអាទិនា បាឡិយំ (មហាវ. ១២៦) វុត្តានិ ‘‘ឧបជ្ឈាគាហាបនំ, បត្តចីវរាចិក្ខណំ, តតោ តំ ហត្ថបាសតោ ពហិ បេសេត្វា អនុសាសកសម្មុតិកម្មករណំ, សម្មតេន ច គន្ត្វា អនុសាសនំ, តេន ច បឋមតរំ អាគន្ត្វា សង្ឃស្ស ញត្តិំ ញាបេត្វា ឧបសម្បទាបេក្ខំ ‘អាគច្ឆាហី’តិ ហត្ថបាសេ ឯវ អព្ភានំ, តេន ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទាបេត្វា ឧបសម្បទាយាចាបនំ, តតោ អន្តរាយិកធម្មបុច្ឆកសម្មុតិកម្មករណំ, សម្មតេន ច បុច្ឆន’’ន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ បុព្ពកិច្ចានិ, តេសំ សព្ពេសំ យាថាវតោ ករណេន និដ្ឋានំ. ឯតស្មិញ្ច បុព្ពកិច្ចនិដ្ឋាបនេ សតិ ឯវ ឥទំ សង្ឃស្ស ឧបសម្បទាកម្មំ បត្តកល្លំ នាម ហោតិ, នាសតិ. ឯតេសុ បន បុព្ពកម្មេសុ អកតេសុបិ កតំ កម្មំ យថាវុត្តេសុ វត្ថុសម្បត្តិអាទីសុ វិជ្ជមានេសុ អកុប្បមេវ ហោតិ. តទេវមេត្ថ បត្តកល្លំ ឥមេហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឥមិនាវ នយេន ហេដ្ឋា វុត្តេសុ, វក្ខមានេសុ ច សព្ពេសុ កម្មេសុ បត្តកល្លតា យថារហំ យោជេត្វា ញាតព្ពា.

ឥត្ថន្នាមំ ឧបសម្បាទេយ្យាតិ ឧបសម្បទានិប្ផាទនេន តំសមង្គិំ ករេយ្យ ករោតូតិ បត្ថនាយំ, វិធិម្ហិ វា ឥទំ ទដ្ឋព្ពំ. យថា ហិ ‘‘ទេវទត្តំ សុខាបេយ្យា’’តិ វុត្តេ សុខមស្ស និប្ផាទេត្វា តំ សុខសមង្គិនំ ករេយ្យាតិ អត្ថោ ហោតិ, ឯវមិធាបិ ឧបសម្បទមស្ស និប្ផាទេត្វា តំ ឧបសម្បទាសមង្គិនំ ករេយ្យាតិ អត្ថោ. បយោជកព្យាបារេ ចេតំ. យថា សុខយន្តំ កិញ្ចិ សុទ្ធកត្តារំ កោចិ ហេតុកត្តា សុខហេតុនិប្ផាទនេន សុខាបេយ្យាតិ វុច្ចតិ, ឯវមិធាបិ ឧបសម្បជ្ជន្តំ សុទ្ធកត្តារំ បុគ្គលំ ហេតុកត្តុភូតោ សង្ឃោ ឧបសម្បទាហេតុនិប្ផាទនេន ឧបសម្បាទេយ្យាតិ វុត្តោ. ឯតេន ច សុខំ វិយ សុខទាយកេន សង្ឃេន បុគ្គលស្ស ទីយមានា តថាបវត្តបរមត្ថធម្មេ ¶ ¶ ឧបាទាយ អរិយជនបញ្ញត្តា ឧបសម្បទា នាម សម្មុតិសច្ចតា អត្ថីតិ សមត្ថិតំ ហោតិ. ឯត្ថ ច ‘‘ឥត្ថន្នាមោ សង្ឃំ ឧបសម្បទំ យាចតី’’តិ (មហាវ. ១២៧) វុត្តត្តា បរិវាសាទីសុ វិយ យាចនានុគុណំ ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ឧបសម្បទំ ទទេយ្យា’’តិ អវត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមំ ឧបសម្បាទេយ្យា’’តិ វុត្តត្តា ឥទំ ឧបសម្បទាកម្មំ ទានេ អសង្គហេត្វា កម្មលក្ខណេ ឯវ សង្គហិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមិនា នយេន ‘‘ឥត្ថន្នាមំ ឧបសម្បាទេតិ, ឧបសម្បន្នោ សង្ឃេនា’’តិ ឯត្ថាបិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. កេវលញ្ហិ តត្ថ វត្តមានកាលអតីតកាលវសេន, ឥធ បន អនាមដ្ឋកាលវសេនាតិ ឯត្តកមេវ វិសេសោ.

ឯសា ញត្តីតិ ‘‘សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ’’តិ វុត្តញាបនា ឯសា. ឥទញ្ច អនុស្សាវនានម្បិ សព្ភាវសូចនត្ថំ វុច្ចតិ. អវស្សញ្ចេតំ វត្តព្ពមេវ. ញត្តិកម្មេ ឯវ តំ ន វត្តព្ពំ. តត្ថ បន យ្យ-ការេ វុត្តមត្តេ ឯវ ញត្តិកម្មំ និដ្ឋិតំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ខមតីតិ រុច្ចតិ. ឧបសម្បទាតិ សង្ឃេន ទីយមានា និប្ផាទិយមានា ឧបសម្បទា, យស្ស ខមតិ, សោ តុណ្ហស្សាតិ យោជនា. តុណ្ហីតិ ច អកថនត្ថេ និបាតោ, អកថនកោ អស្ស ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. ខមតិ សង្ឃស្ស ឥត្ថន្នាមស្ស ឧបសម្បទាតិ បកតេន សម្ពន្ធោ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘តស្មា តុណ្ហី’’តិ. តត្ថ ‘‘អាសី’’តិ សេសោ. យស្មា ‘‘យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យា’’តិ តិក្ខត្តុំ វុច្ចមានោបិ សង្ឃោ តុណ្ហី និរវោ អហោសិ, តស្មា ខមតិ សង្ឃស្សាតិ អត្ថោ. ឯវន្តិ ឥមិនា បការេន. តុណ្ហីភាវេនេវេតំ សង្ឃស្ស រុច្ចនភាវំ ធារយាមិ, ពុជ្ឈាមិ ជានាមីតិ អត្ថោ. ឥតិ-សទ្ទោ បរិសមាបនត្ថេ កតោ, សោ ច កម្មវាចាយ អនង្គំ, តស្មា អនុស្សាវកេន ‘‘ធារយាមី’’តិ ឯត្ថ មិ-ការបរិយោសានមេវ វត្វា និដ្ឋបេតព្ពំ, ឥតិ-សទ្ទោ ន បយុជ្ជិតព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមិនា នយេន សព្ពកម្មវាចានមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

ឯកបោរិសា ¶ វាតិអាទិ សត្តានំ សរីរឆាយំ បាទេហិ មិនិត្វា ជាននប្បការទស្សនំ. ឆសត្តបទបរិមិតា ហិ ឆាយា ‘‘បោរិសា’’តិ វុច្ចតិ, ឥទញ្ច ឧតុប្បមាណាចិក្ខណាទិ ច អាគន្តុកេហិ សទ្ធិំ វីមំសិត្វា វុឌ្ឍនវភាវំ ញត្វា វន្ទនវន្ទាបនាទិករណត្ថំ វុត្តំ. ឯតិ អាគច្ឆតិ, គច្ឆតិ ចាតិ ឧតុ, សោវ បមីយតេ អនេន សំវច្ឆរន្តិ បមាណន្តិ អាហ ‘‘ឧតុយេវ ឧតុប្បមាណ’’ន្តិ. អបរិបុណ្ណាតិ ឧបសម្បទាទិវសេន អបរិបុណ្ណា. យទិ ឧតុវេមជ្ឈេ ឧបសម្បាទិតោ, តទា តស្មិំ ឧតុម្ហិ អវសិដ្ឋទិវសាចិក្ខណំ ទិវសភាគាចិក្ខណន្តិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘យត្តកេហិ ទិវសេហិ យស្ស យោ ឧតុ អបរិបុណ្ណោ, តេ ទិវសេ’’តិ. តត្ថ យស្ស តង្ខណំ លទ្ធូបសម្បទស្ស ¶ បុគ្គលស្ស សម្ពន្ធី យោ ឧតុ យត្តកេហិ ទិវសេហិ អបរិបុណ្ណោ, តេ ទិវសេតិ យោជនា.

ឆាយាទិកមេវ សព្ពំ សង្គហេត្វា គាយិតព្ពតោ កថេតព្ពតោ សង្គីតីតិ អាហ ‘‘ឥទមេវា’’តិអាទិ. តត្ថ ឯកតោ កត្វា អាចិក្ខិតព្ពំ. ត្វំ កិំ លភសីតិ ត្វំ ឧបសម្បាទនកាលេ កតរវស្សំ, កតរឧតុញ្ច លភសិ, កតរស្មិំ តេ ឧបសម្បទា លទ្ធាតិ អត្ថោ. វស្សន្តិ វស្សានឧតុ, ឥទញ្ច សំវច្ឆរាចិក្ខណំ វិនា វុត្តម្បិ ន វិញ្ញាយតីតិ ឥមិនា ឧតុអាចិក្ខណេនេវ សាសនវស្សេសុ វា កលិយុគវស្សាទីសុ វា សហស្សិមេ វា សតិមេ វា អសុកឧតុំ លភាមីតិ ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឆាយាតិ ឥទំ បាឡិយំ អាគតបដិបាដិំ សន្ធាយ វុត្តំ, វត្តព្ពកម្មតោ បន កលិយុគវស្សាទីសុ សព្ពទេសបសិទ្ធេសុ អសុកវស្សេ អសុកឧតុម្ហិ អសុកមាសេ អសុកកណ្ហេ វា សុក្កេ វា បក្ខេ អសុកេ តិថិវារវិសេសយុត្តេ បុព្ពណ្ហាទិទិវសភាគេ ឯត្តកេ ឆាយាបមាណេ, នាឌិកាបមាណេ វា មយា ឧបសម្បទា លទ្ធាតិ វទេយ្យាសីតិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពំ. ឥទំ សុដ្ឋុ ឧគ្គហេត្វា អាគន្តុកេហិ ¶ វុឌ្ឍបដិបាដិំ ញត្វា បដិបជ្ជាហីតិ វត្តព្ពំ. ឥតិ ឯត្តកោ កថាមគ្គោ វិមតិវិនោទនិយំ អាគតោ. វជិរពុទ្ធិដីកានយោ បន ឯកច្ចោ ឥធេវ សង្គហំ គតោ, ឯកច្ចោ អសន្និដ្ឋានវិនិច្ឆយត្តា សំសយហេតុកោ ហោតិ, តស្មា ឥធ ន គហិតោតិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ឧបសម្បទាវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.

២៣. និស្សយវិនិច្ឆយកថា

១៥១. ឯវំ ឧបសម្បទាវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ និស្សយវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘និស្សយោតិ ឯត្ថ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ និស្សយនំ និស្សយោ, សេវនំ ភជនន្ត្យត្ថោ. និបុព្ពសិ សេវាយន្តិ ធាតុ ភាវសាធនោ, ន ‘‘និស្សាយ នំ វសតីតិ និស្សយោ’’តិ ឥធ វិយ អវុត្តកម្មសាធនោ. តត្ថ ហិ សេវិតព្ពោ បុគ្គលោ លព្ភតិ, ឥធ បន សេវនកិរិយាតិ. ឥទានិ តំ និស្សយំ បុច្ឆាបុព្ពង្គមាយ ¶ វិស្សជ្ជនាយ វិត្ថារតោ ឋបេតុំ ‘‘កេន ទាតព្ពោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កេន ទាតព្ពោ, កេន ន ទាតព្ពោតិ និស្សយទាយកំ កត្តារំ បុច្ឆតិ, កស្ស ទាតព្ពោ, កស្ស ន ទាតព្ពោតិ និស្សយបដិគ្គាហកំ សម្បទានំ, កថំ គហិតោ ហោតិ, កថំ បដិប្បស្សម្ភតីតិ ការណំ, និស្សាយ កេន វសិតព្ពំ, កេន ន វសិតព្ពន្តិ និស្សយបដិបន្នកំ. តតោ បុច្ឆានុក្កមេន វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘តត្ថ’’ត្យាទិមាហ. ន កេវលំ ឯត្ថេវ, អថ ខោ និស្សយមុច្ចនង្គេបិ ‘‘ព្យត្តេនា’’តិ អាគតោ.

តត្ថ ¶ ឯត្ថ ច កោ វិសេសោតិ អាហ ‘‘ឯត្ថ ច ‘ព្យត្តោ’តិ ឥមិនា បរិសុបដ្ឋាបកោ ពហុស្សុតោ វេទិតព្ពោ’’តិ. ឥទានិ បរិសុបដ្ឋាបកលក្ខណំ ទស្សេតុំ ‘‘បរិសុបដ្ឋាបកេន ហី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អភិវិនយេតិ សកលេ វិនយបិដកេ. វិនេតុន្តិ សិក្ខាបេតុំ. ទ្វេ វិភង្គា បគុណា វាចុគ្គតា កាតព្ពាតិ ឥទំ បរិបុច្ឆាវសេន ឧគ្គណ្ហនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វទន្តិ. ឯកស្ស បមុដ្ឋំ, ឥតរេសំ បគុណំ ភវេយ្យាតិ អាហ ‘‘តីហិ ជនេហិ សទ្ធិំ បរិវត្តនក្ខមា កាតព្ពា’’តិ. អភិធម្មេតិ នាមរូបបរិច្ឆេទេ. ហេដ្ឋិមា វា តយោ វគ្គាតិ មហាវគ្គតោ ហេដ្ឋា សគាថាវគ្គោ និទានវគ្គោ ខន្ធវគ្គោតិ ឥមេ តយោ វគ្គា. ‘‘ធម្មបទម្បិ សហ វត្ថុនា ឧគ្គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តត្តា ជាតកភាណកេន សាដ្ឋកថំ ជាតកំ ឧគ្គហេត្វាបិ ធម្មបទំ សហ វត្ថុនា ឧគ្គហេតព្ពមេវ.

បញ្ចហិ ភិក្ខវេ អង្គេហិ សមន្នាគតេនាតិអាទីសុ ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោតិ ឧបជ្ឈាយេន ហុត្វា សាមណេរោ ន ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. អសេក្ខេន សីលក្ខន្ធេនាតិ អសេក្ខស្ស សីលក្ខន្ធោបិ អសេក្ខោ សីលក្ខន្ធោ នាម. អសេក្ខស្ស អយន្តិ ហិ អសេក្ខោ, សីលក្ខន្ធោ. ឯវំ សព្ពត្ថ. ឯវញ្ច កត្វា វិមុត្តិញាណទស្សនសង្ខាតស្ស បច្ចវេក្ខណញាណស្សបិ វសេន អបេក្ខិត្វា ឧប្បន្នា អយំ កថា. អសេក្ខសីលន្តិ ច ន អគ្គផលសីលមេវ អធិប្បេតំ, អថ ខោ យំ កិញ្ចិ អសេក្ខសន្តានេ បវត្តសីលំ លោកិយលោកុត្តរមិស្សកស្ស សីលស្ស ឥធាធិប្បេតត្តា. សមាធិក្ខន្ធាទីសុបិ វិមុត្តិក្ខន្ធបរិយោសានេសុ អយមេវ នយោ, តស្មា យថា សីលសមាធិបញ្ញាក្ខន្ធា លោកិយមិស្សកា កថិតា, ឯវំ វិមុត្តិក្ខន្ធោបីតិ តទង្គវិមុត្តិអាទយោបិ វេទិតព្ពា, ន បដិប្បស្សទ្ធិវិមុត្តិ ឯវ. វិមុត្តិញាណទស្សនំ បន លោកិយមេវ. តេនេវ សំយុត្តនិកាយដ្ឋកថាយំ (សំ.និ. អដ្ឋ. ១.១.១៣៥) វុត្តំ ‘‘បុរិមេហិ ¶ ចតូហិ បទេហិ លោកិយលោកុត្តរសីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិយោ ¶ កថិតា, វិមុត្តិញាណទស្សនំ បច្ចវេក្ខណញាណំ ហោតិ, តំ លោកិយមេវា’’តិ.

អស្សទ្ធោតិអាទីសុ តីសុ វត្ថូសុ សទ្ធា ឯតស្ស នត្ថីតិ អស្សទ្ធោ. នត្ថិ ឯតស្ស ហិរីតិ អហិរិកោ, អកុសលសមាបត្តិយា អជិគុច្ឆមានស្សេតំ អធិវចនំ. ន ឱត្តប្បតីតិ អនោត្តប្បី, អកុសលសមាបត្តិយា ន ភាយតីតិ វុត្តំ ហោតិ. កុច្ឆិតំ សីទតីតិ កុសីតោ, ហីនវីរិយស្សេតំ អធិវចនំ. អារទ្ធំ វីរិយំ ឯតស្សាតិ អារទ្ធវីរិយោ, សម្មប្បធានយុត្តស្សេតំ អធិវចនំ. មុដ្ឋា សតិ ឯតស្សាតិ មុដ្ឋស្សតី, នដ្ឋស្សតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧបដ្ឋិតា សតិ ឯតស្សាតិ ឧបដ្ឋិតស្សតី, និច្ចំ អារម្មណាភិមុខបវត្តសតិស្សេតំ អធិវចនំ.

អធិសីលេ សីលវិបន្នោ ច អជ្ឈាចារេ អាចារវិបន្នោ ច អាបជ្ជិត្វា អវុដ្ឋិតោ អធិប្បេតោ. សស្សតុច្ឆេទសង្ខាតំ អន្តំ គណ្ហាតិ, គាហយតីតិ វា អន្តគ្គាហិកា, មិច្ឆាទិដ្ឋិ. បុរិមានិ ទ្វេ បទានីតិ ‘‘ន បដិពលោ ហោតិ អន្តេវាសិំ វា សទ្ធិវិហារិំ វា គិលានំ ឧបដ្ឋាតុំ វា ឧបដ្ឋាបេតុំ វា, អនភិរតំ វូបកាសេតុំ វា វូបកាសាបេតុំ វា’’តិ ឥមានិ ទ្វេ បទានិ.

អភិ វិសិដ្ឋោ ឧត្តមោ សមាចារោ អភិសមាចារោ, អភិសមាចារោវ អាភិសមាចារិកោតិ ច សិក្ខិតព្ពតោ សិក្ខាតិ ច អាភិសមាចារិកសិក្ខា. អភិសមាចារំ វា អារព្ភ បញ្ញត្តា សិក្ខា អាភិសមាចារិកសិក្ខា, ខន្ធកវត្តបរិយាបន្នសិក្ខាយេតំ អធិវចនំ. មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស អាទិភូតាតិ អាទិព្រហ្មចរិយកា, ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នសិក្ខាយេតំ អធិវចនំ. តេនេវ ‘‘ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នំ ¶ វា អាទិព្រហ្មចរិយកំ, ខន្ធកវត្តបរិយាបន្នំ អាភិសមាចារិក’’ន្តិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១១) វុត្តំ, តស្មា សេក្ខបណ្ណត្តិយន្តិ ឯត្ថ សិក្ខិតព្ពតោ សេក្ខា, ភគវតា បញ្ញត្តត្តា បណ្ណត្តិ, សព្ពាបិ ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នា សិក្ខាបទបណ្ណត្តិ ‘‘សេក្ខបណ្ណត្តី’’តិ វុត្តាតិ គហេតព្ពំ. តេនេវ គណ្ឋិបទេបិ វុត្តំ ‘‘សេក្ខបណ្ណត្តិយន្តិ បារាជិកមាទិំ កត្វា សិក្ខិតព្ពសិក្ខាបទបញ្ញត្តិយ’’ន្តិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវាតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៨៤).

ឧបជ្ឈាយាចរិយកថាយំ ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោតិ ឧបជ្ឈាយេន ហុត្វា ន បព្ពាជេតព្ពោ. អសេក្ខស្ស ¶ អយន្តិ អសេក្ខោ, លោកិយលោកុត្តរោ សីលក្ខន្ធោ. អន្តគ្គាហិកាយាតិ សស្សតុច្ឆេទកោដ្ឋាសគ្គាហិកាយ. បច្ឆិមានិ ទ្វេតិ អប្បស្សុតោ ហោតិ, ទុប្បញ្ញោ ហោតីតិ ឥមានិ ទ្វេ អង្គានិ. បច្ឆិមានិ តីណីតិ ន បដិពលោ ឧប្បន្នំ កុក្កុច្ចំ ធម្មតោ វិនោទេតុំ, អាបត្តិំ ន ជានាតិ, អាបត្តិវុដ្ឋានំ ន ជានាតីតិ ឥមានិ តីណិ. កុក្កុច្ចស្ស ហិ បាឡិអដ្ឋកថានយសង្ខាតធម្មតោ វិនោទេតុំ អប្បដិពលតា នាម អព្យត្តត្តា ឯវ ហោតីតិ សាបិ អាបត្តិអង្គមេវ វុត្តា.

អភិ វិសិដ្ឋោ ឧត្តមោ សមាចារោ អភិសមាចារោ, វត្តប្បដិបត្តិសីលំ, តំ អារព្ភ បញ្ញត្តា ខន្ធកសិក្ខាបទសង្ខាតា សិក្ខា អាភិសមាចារិកា. សិក្ខាបទម្បិ ហិ តទត្ថបរិបូរណត្ថិកេហិ ឧគ្គហណាទិវសេន សិក្ខិតព្ពតោ សិក្ខាតិ វុច្ចតិ. មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស អាទិភូតា ការណភូតា អាទិព្រហ្មចរិយកា, ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នសិក្ខាបទំ. តេនេវេត្ថ វិសុទ្ធិមគ្គេបិ (វិសុទ្ធិ. ១.១១) ‘‘ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នំ សិក្ខាបទំ អាទិព្រហ្មចរិយកំ, ខន្ធកវត្តបរិយាបន្នំ អាភិសមាចារិក’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា សេក្ខបណ្ណត្តិយន្តិ ឯត្ថ សិក្ខិតព្ពតោ សេក្ខា, ភគវតាវ ¶ បញ្ញត្តត្តា បញ្ញត្តិ. សព្ពាបិ ឧភតោវិភង្គបរិយាបន្នា សិក្ខាបទបណ្ណត្តិ ‘‘សេក្ខបណ្ណត្តី’’តិ វុត្តាតិ គហេតព្ពំ. នាមរូបបរិច្ឆេទេតិ ឯត្ថ កុសលត្តិកាទីហិ វុត្តំ ជាតិភូមិបុគ្គលសម្បយោគវត្ថារម្មណកម្មទ្វារលក្ខណរសាទិភេទេហិ វេទនាក្ខន្ធាទិចតុព្ពិធំ សនិព្ពានំ នាមំ, ភូតោបាទាយភេទំ រូបញ្ច បរិច្ឆិន្ទិត្វា ជាននបញ្ញា, តប្បកាសកោ ច គន្ថោ នាមរូបបរិច្ឆេទោ នាម. ឥមិនា អភិធម្មត្ថកុសលេន ភវិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. សិក្ខាបេតុន្តិ ឧគ្គណ្ហាបេតុន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៨៤) វុត្តំ.

១៥៣. អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមីតិ ឯត្ថ អាយស្មតោតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, អាយស្មន្តំ និស្សាយ វសិស្សាមីតិ អត្ថោ. យំ បន វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៧៦) ‘‘ព្យត្តោ…បេ… វុត្តលក្ខណោយេវា’’តិ, តំ បរិសូបដ្ឋាកពហុស្សុតំ សន្ធាយ វទតិ. បព្ពជ្ជាឧបសម្បទធម្មន្តេវាសិកេហិ បន…បេ… តាវ វត្តំ កាតព្ពន្តិ បព្ពជ្ជាចរិយឧបសម្បទាចរិយធម្មាចរិយានំ ឯតេហិ យថាវុត្តវត្តំ កាតព្ពំ. តត្ថ យេន សិក្ខាបទានិ ទិន្នានិ, អយំ បព្ពជ្ជាចរិយោ. យេន ឧបសម្បទកម្មវាចា វុត្តា, អយំ ឧបសម្បទាចរិយោ. យោ ឧទ្ទេសំ វា បរិបុច្ឆំ វា ទេតិ, អយំ ធម្មាចរិយោតិ វេទិតព្ពំ. សេសមេត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

១៥៤. និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិកថាយំ ¶ ទិសំ គតោតិ បុន អាគន្តុកាមោ, អនាគន្តុកាមោ វា ហុត្វា វាសត្ថាយ កញ្ចិ ទិសំ គតោ. ភិក្ខុស្ស សភាគតន្តិ បេសលភាវំ. ឱលោកេត្វាតិ ឧបបរិក្ខិត្វា. វិព្ភន្តេ…បេ… តត្ថ គន្តព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘សចេ កេនចិ ករណីយេន តទហេវ គន្តុំ អសក្កោន្តោ ‘កតិបាហេន គមិស្សាមី’តិ គមនេ សឧស្សាហោ ហោតិ, រក្ខតី’’តិ វទន្តិ. មា ឥធ បដិក្កមីតិ មា ¶ ឥធ បវិសិ. តត្រេវ វសិតព្ពន្តិ តត្ថេវ និស្សយំ គហេត្វា វសិតព្ពំ. តំយេវ វិហារំ…បេ… វសិតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ឧបជ្ឈាយេន បរិច្ចត្តត្តា ឧបជ្ឈាយសមោធានបរិហារោ នត្ថិ, តស្មា ឧបជ្ឈាយសមោធានគតស្សបិ អាចរិយស្ស សន្តិកេ គហិតនិស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ.

អាចរិយម្ហា និស្សយបដិប្បស្សទ្ធីសុ អាចរិយោ បក្កន្តោ វា ហោតីតិ ឯត្ថ ‘‘បក្កន្តោតិ ទិសំ គតោ’’តិអាទិនា ឧបជ្ឈាយស្ស បក្កមនេ យោ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, សោ តត្ថ វុត្តនយេនេវ ឥធាបិ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ តំ អវត្វា ‘‘កោចិ អាចរិយោ អាបុច្ឆិត្វា បក្កមតី’’តិអាទិនា អញ្ញោយេវ នយោ អារទ្ធោ. អយញ្ច នយោ ឧបជ្ឈាយបក្កមនេបិ វេទិតព្ពោយេវ. ឦទិសេសុ ហិ ឋានេសុ ឯកត្ថវុត្តលក្ខណំ អញ្ញត្ថាបិ ទដ្ឋព្ពំ. សចេ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា និវត្តតិ, បដិប្បស្សទ្ធោ ហោតីតិ ឯត្ថ ឯត្តាវតា ទិសាបក្កន្តោ នាម ហោតីតិ អន្តេវាសិកេ អនិក្ខិត្តធុរេបិ និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ. អាចរិយុបជ្ឈាយា ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កម្ម អញ្ញស្មិំ វិហារេ វសន្តីតិ ពហិឧបចារសីមាយំ អន្តេវាសិកសទ្ធិវិហារិកានំ វសនដ្ឋានតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កម្ម អញ្ញស្មិំ សេនាសនេ វសន្តិ, អន្តោឧបចារសីមាយំ បន ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វាបិ វសតោ និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. ‘‘សចេបិ អាចរិយោ មុញ្ចិតុកាមោវ ហុត្វា និស្សយបណាមនាយ បណាមេតី’’តិអាទិ សព្ពំ ឧបជ្ឈាយស្ស អាណត្តិយម្បិ វេទិតព្ពន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៨៣) វុត្តំ.

១៥៣. សាហូតិ សាធុ សុន្ទរំ. លហូតិ អគរុ, សុភរតាតិ អត្ថោ. ឱបាយិកន្តិ ឧបាយបដិសំយុត្តំ, ឯវំ បដិបជ្ជនំ និត្ថរណុបាយោតិ អត្ថោ. បតិរូបន្តិ សាមីចិកម្មមិទន្តិ អត្ថោ ¶ . បាសាទិកេនាតិ បសាទាវហេន, កាយវចីបយោគេន សម្បាទេហីតិ អត្ថោ. កាយេនាតិ ឯតទត្ថវិញ្ញាបកំ ហត្ថមុទ្ទាទិំ ទស្សេន្តោ កាយេន វិញ្ញាបេតិ. ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆនំ សន្ធាយាតិ ឧបជ្ឈាយេន ‘‘សាហូ’’តិអាទីសុ វុត្តេសុ សទ្ធិវិហារិកស្ស ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆនវចនំ សន្ធាយ ‘‘កាយេន វិញ្ញាបេតី’’តិអាទិ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. អាយាចនទានមត្តេនាតិ ¶ សទ្ធិវិហារិកស្ស បឋមំ អាយាចនមត្តេន, តតោ ឧបជ្ឈាយស្ស ច ‘‘សាហូ’’តិអាទិនា វចនមត្តេនាតិ អត្ថោ. អាចរិយស្ស សន្តិកេ និស្សយគ្គហណេ អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមីតិ អាយស្មន្តំ និស្សាយ វសិស្សាមីតិ អត្ថោ.

១៥៤. និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិកថាយំ យោ វា ឯកសម្ភោគបរិភោគោ, តស្ស សន្តិកេ និស្សយោ គហេតព្ពោតិ ឥមិនា លជ្ជីសុ ឯវ និស្សយគ្គហណំ និយោជេតិ អលជ្ជីសុ បដិក្ខិត្តត្តា. ឯត្ថ ច បរិភោគសទ្ទេន ឯកកម្មាទិកោ សំវាសោ គហិតោ បច្ចយបរិភោគស្ស សម្ភោគសទ្ទេន គហិតត្តា. ឯតេន ច សម្ភោគសំវាសានំ អលជ្ជីហិ សទ្ធិំ ន កត្តព្ពតំ ទស្សេតិ. បរិហារោ នត្ថីតិ អាបត្តិបរិហារោ នត្ថិ. តាទិសោតិ យត្ថ និស្សយោ គហិតបុព្ពោ, យោ ច ឯកសម្ភោគបរិភោគោ, តាទិសោ. តថា វុត្តន្តិ ‘‘លហុំ អាគមិស្សតី’’តិ វុត្តញ្ចេតិ អត្ថោ. ចត្តារិ បញ្ច ទិវសានីតិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ. យទិ ឯកាហទ្វីហេន សភាគតា បញ្ញាយតិ, ញាតទិវសេ គហេតព្ពោវ. អថាបិ ចតុបញ្ចាហេនបិ ន បញ្ញាយតិ, យត្តកេហិ ទិវសេហិ បញ្ញាយតិ, តត្តកានិ អតិក្កាមេតព្ពានិ. សភាគតំ ឱលោកេមីតិ បន លេសោ ន កាតព្ពោ. ទហរា សុណន្តីតិ ឯត្ថ អសុត្វាបិ ‘‘អាគមិស្សតិ, កេនចិ អន្តរាយេន ចិរាយន្តី’’តិ សញ្ញាយ សតិបិ លព្ភតេវ បរិហារោ ¶ . តេនាហ ‘‘ឥធេវាហំ វសិស្សាមីតិ បហិណតិ, បរិហារោ នត្ថី’’តិ. ឯកទិវសម្បិ បរិហារោ នត្ថីតិ គមនេ និរុស្សាហំ សន្ធាយ វុត្តំ, សឧស្សាហស្ស បន សេនាសនបដិសាមនាទិវសេន កតិបាហេ គតេបិ ន ទោសោ.

តត្រេវ វសិតព្ពន្តិ តត្រ សភាគដ្ឋានេ ឯវ និស្សយំ គហេត្វា វសិតព្ពំ. តំយេវ វិហារំ…បេ… វសិតុំ វដ្ដតីតិ ឥមិនា ឧបជ្ឈាយេ សង្គណ្ហន្តេយេវ តំសមោធានេ និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិ វុត្តា, តស្មិំ បន កោធេន វា គណនិរបេក្ខតាយ វា អសង្គណ្ហន្តេ អញ្ញេសុ គហិតោ និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតីតិ ទស្សេតិ.

អាចរិយម្ហា និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិយំ វុត្តោ ‘‘កោចិ អាចរិយោ’’តិអាទិកោ នយោ ឧបជ្ឈាយបក្កមនាទីសុបិ នេត្វា តត្ថ ច វុត្តោ ឥធាបិ នេត្វា យថារហំ យោជេតព្ពោ. ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កម្ម អញ្ញស្មិំ វិហារេ វសន្តីតិ ឧបចារសីមតោ ពហិ អញ្ញស្មិំ វិហារេ អន្តេវាសិកាទីនំ វសនដ្ឋានតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា វសន្តិ. តេន ពហិឧបចារេបិ អន្តេវាសិកាទីនំ វសនដ្ឋានតោ ទ្វិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អន្តរេ អាសន្នេ បទេសេ វសតិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតីតិ ¶ ទស្សេតិ. អន្តោឧបចារសីមាយំ បន ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា វសតោ និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតេវាតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៨៣) វុត្តំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

និស្សយវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

តេវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២៤. សីមាវិនិច្ឆយកថា

១៥៦. ឯវំ ¶ និស្សយវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ សីមាវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘សីមាតិ ឯត្ថ’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ សីមាតិ សិនីយតេ សមគ្គេន សង្ឃេន កម្មវាចាយ ពន្ធីយតេតិ សីមា. សិ ពន្ធនេតិ ធាតុ, ម-បច្ចយោ, កិយាទិគណោយំ. វិភាគវន្តានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគេន វិនា ន ហោតីតិ អាហ ‘‘សីមា នាមេសា…បេ… ហោតី’’តិ. តត្ថ ពទ្ធសីមំ តាវ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ ឯកាទស’’ត្យាទិមាហ.

វីសតិវគ្គករណីយបរមត្តា សង្ឃកម្មស្ស ហេដ្ឋិមន្តតោ យត្ថ កម្មារហេន សទ្ធិំ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ និសីទិតុំ សក្កោន្តិ, តត្តកេ បទេសេ សីមំ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ, ន តតោ ឱរន្តិ អាហ ‘‘អតិខុទ្ទកា នាម យត្ថ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ និសីទិតុំ ន សក្កោន្តី’’តិ. បុរត្ថិមាយ ទិសាយាតិ ឥទំ និទស្សនមត្តំ, តស្សំ បន ទិសាយំ និមិត្តេ អសតិ យត្ថ អត្ថិ, តតោ បដ្ឋាយ បឋមំ ‘‘បុរត្ថិមាយ អនុទិសាយ, ទក្ខិណាយ ទិសាយា’’តិអាទិនា សមន្តា វិជ្ជមានដ្ឋានេសុ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា បុន ‘‘បុរត្ថិមាយ អនុទិសាយា’’តិ បឋមកិត្តិតំ បដិកិត្តេតុំ វដ្ដតិ តីហិ និមិត្តេហិ សិង្ឃាដកសណ្ឋានាយបិ សីមាយ សម្មន្និតព្ពតោ. តិក្ខត្តុំ សីមមណ្ឌលំ សម្ពន្ធន្តេនាតិ វិនយធរេន សយំ ឯកស្មិំយេវ ឋានេ ឋត្វា កេវលំ និមិត្តកិត្តនវចនេនេវ សីមមណ្ឌលំ សមន្តា និមិត្តេន និមិត្តំ ពន្ធន្តេនាតិ អត្ថោ. តំតំនិមិត្តដ្ឋានំ អគន្ត្វាបិ ហិ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. តិយោជនបរមាយបិ សីមាយ សមន្តតោ តិក្ខត្តុំ អនុបរិគមនស្ស ឯកទិវសេន ទុក្ករត្តា ¶ វិនយធរេន សយំ អទិដ្ឋម្បិ បុព្ពេ ភិក្ខូហិ យថាវវត្ថិតំ និមិត្តំ ‘‘បាសាណោ ភន្តេ’’តិអាទិនា កេនចិ វុត្តានុសារេន សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯសោ បាសាណោ និមិត្ត’’ន្តិអាទិនា កិត្តេតុម្បិ វដ្ដតិ ឯវ.

សំសដ្ឋវិដបាតិ ¶ ឥមិនា អញ្ញមញ្ញស្ស អាសន្នតំ ទីបេតិ. ពទ្ធា ហោតីតិ បច្ឆិមទិសាភាគេ សីមំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯករតនមត្តា សុវិញ្ញេយ្យតរា ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘បច្ឆិមកោដិយា ហត្ថមត្តា សីមន្តរិកា ឋបេតព្ពា’’តិ. ឯកង្គុលិមត្តាបិ សីមន្តរិកា វដ្ដតិយេវ. តត្តកេនបិ ហិ សីមា អសម្ភិន្នាវ ហោតិ. ទ្វិន្នំ សីមានំ និមិត្តំ ហោតីតិ និមិត្តស្ស សីមតោ ពាហិរត្តា សីមសម្ភេទោ ន ហោតីតិ វុត្តំ. សីមសង្ករំ ករោតីតិ វឌ្ឍិត្វា សីមប្បទេសំ បវិដ្ឋេ ទ្វិន្នំ សីមានំ គតដ្ឋានស្ស ទុវិញ្ញេយ្យត្តា វុត្តំ, ន, បន តត្ថ កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ. ន ហិ សីមា តត្តកេន អសីមា ហោតិ, ទ្វេ បន សីមា បច្ឆា វឌ្ឍិតរុក្ខេន អជ្ឈោត្ថដត្តា ឯកាពទ្ធា ហោន្តិ, តស្មា ឯកត្ថ ឋត្វា កម្មំ ករោន្តេហិ ឥតរំ សោធេត្វា កាតព្ពំ. តស្សា បទេសន្តិ យត្ថ ឋត្វា ភិក្ខូហិ កម្មំ កាតុំ សក្កា ហោតិ, តាទិសំ បទេសំ, យត្ថ បន ឋិតេហិ កម្មំ កាតុំ ន សក្កា ហោតិ, តាទិសំ បទេសំ អន្តោករិត្វា ពន្ធន្តា សីមាយ សីមំ សំភិន្ទន្តិ នាម. ន កម្មវាចំ វគ្គំ ករោន្តីតិ កម្មវាចំ ន ភិន្ទន្តិ, កម្មំ ន កោបេន្តីតិ អធិប្បាយោ.

១៥៨. សុទ្ធបំសុបព្ពតោតិ ន កេនចិ កតោ សយំជាតោវ វុត្តោ. តថា សេសាបិ. ឥតរោបីតិ សុទ្ធបំសុបព្ពតាទិកោ បព្ពតោបិ. ហត្ថិប្បមាណោតិ ឯត្ថ ភូមិតោ ឧគ្គតបទេសេន ហត្ថិប្បមាណំ គហេតព្ពំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៣៨) បន វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៣៨) ‘‘ហត្ថិប្បមាណោ នាម បព្ពតោ ហេដ្ឋិមកោដិយា អឌ្ឍដ្ឋមរតនុព្ពេធោ’’តិ វុត្តំ. ចតូហិ វា តីហិ វាតិ សីមភូមិយំ ចតូសុ, តីសុ វា ទិសាសុ ឋិតេហិ, ឯកិស្សា ឯវ បន ទិសាយ ឋិតេហិ តតោ ពហូហិបិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតិ, ទ្វីហិ បន ទ្វីសុ ទិសាសុ ឋិតេហិបិ ន វដ្ដតិ. តស្មាតិ យស្មា ¶ ឯកេន ន វដ្ដតិ, តស្មា. តំ ពហិទ្ធា កត្វាតិ កិត្តិតនិមិត្តស្ស អសីមត្តា អន្តោសីមាយ ករណំ អយុត្តន្តិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ.

ទ្វត្តិំសបលគុឡបិណ្ឌប្បមាណតា សណ្ឋានតោ គហេតព្ពា, ន តុលគណនាវសេន, ភារតោ បលបរិមាណញ្ច ¶ មគធតុលាយ គហេតព្ពំ, សា ច លោកិយតុលាយ ទ្វិគុណាតិ វទន្តិ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៣៨) បន ‘‘ទ្វត្តិំសបលគុឡបិណ្ឌប្បមាណតា តុលតាយ គហេតព្ពា, ន តុលគណនាយា’’តិ វុត្តំ. អតិមហន្តោបីតិ ភូមិតោ ហត្ថិប្បមាណំ អនុគន្ត្វា ហេដ្ឋាភូមិយំ ឱតិណ្ណឃនតោ អនេកយោជនប្បមាណោបិ. សចេ ហិ តតោ ហត្ថិប្បមាណំ កូដំ ឧគ្គច្ឆតិ, បព្ពតសង្ខមេវ គច្ឆតិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៣៨) – សចេ ឯកាពទ្ធោ ហោតិ, ន កាតព្ពោតិ ឯត្ថ ចតូសុ ទិសាសុ ចតុន្នំ បព្ពតកូដានំ ហេដ្ឋា បិដ្ឋិបាសាណសទិសេ បាសាណេ ឋិតត្តា ឯកាពទ្ធភាវេ សតិបិ បថវិតោ ឧទ្ធំ តេសំ សម្ពន្ធេ អសតិ ហេដ្ឋា បថវីគតសម្ពន្ធមត្តេ អព្ពោហារិកំ កត្វា កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. តេនេវ ‘‘បិដ្ឋិបាសាណោ អតិមហន្តោបិ បាសាណសង្ខ្យមេវ គច្ឆតី’’តិ វុត្តំ. បថវិតោ ហេដ្ឋា តស្ស មហន្តភាវេ គយ្ហមានេ បព្ពតមេវ ហោតីតិ អនុគណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ចិនិត្វា កតបំសុបុញ្ជេ តិណគុម្ពរុក្ខា ចេ ជាយន្តិ, បព្ពតោ ហោតីតិ ធម្មសិរិត្ថេរោ, នេវាតិ ឧបតិស្សត្ថេរោតិ វុត្តំ. បាសាណោតិ សុធាមយបាសាណោបិ វដ្ដតីតិ វទន្តិ, វីមំសិតព្ពំ ឥដ្ឋកាយ បដិក្ខិត្តត្តា. សោបីតិ ខាណុកោ វិយ ឧដ្ឋិតបាសាណោបិ. ចតុបញ្ចរុក្ខនិមិត្តមត្តម្បីតិ ឯកច្ចេសុ និមិត្តសទ្ទោ នត្ថីតិ វុត្តំ.

អន្តោសារានន្តិ តស្មិំ ខណេ តរុណតាយ សារេ អវិជ្ជមានេបិ បរិណាមេន ភវិស្សមានសារេបិ សន្ធាយ វុត្តំ ¶ . តាទិសានញ្ហិ សូចិទណ្ឌកប្បមាណបរិណាហានំ ចតុបញ្ចមត្តានម្បិ វនំ វដ្ដតិ. អន្តោសារមិស្សកានន្តិ អន្តោសារេហិ រុក្ខេហិ សម្មិស្សានំ. ឯតេន តចសាររុក្ខមិស្សកានម្បិ វនំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ចតុបញ្ចរុក្ខមត្តម្បីតិ សាររុក្ខេ សន្ធាយ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៣៨) បន ‘‘ឯត្ថ តយោ ចេ សាររុក្ខា ហោន្តិ, ទ្វេ អសារា, សាររុក្ខានំ ពហុត្តំ ឥច្ឆិតព្ពំ. សុសានម្បិ ឥធ វនមេវាតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ សយំជាតត្តាតិ វុត្តំ. កេចិ បន ‘ចតូសុ ទ្វេ អន្តោសារា ចេ, វដ្ដតិ, អន្តោសារា អធិកា, សមា វា, វដ្ដតិ, តស្មា ពហូសុបិ ទ្វេ ចេ អន្តោសារា អត្ថិ, វដ្ដតី’តិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. វនមជ្ឈេ វិហារំ ករោន្តីតិ រុក្ខឃដាយ អន្តរេ រុក្ខេ អច្ឆិន្ទិត្វា វតិអាទីហិ វិហារបរិច្ឆេទំ កត្វាវ អន្តោរុក្ខន្តរេសុ ឯវ បរិវេណបណ្ណសាលាទីនំ ករណវសេន យថា អន្តោវិហារម្បិ វនមេវ ហោតិ, ឯវំ វិហារំ ករោន្តីតិ អត្ថោ. យទិ ហិ សព្ពំ រុក្ខំ ឆិន្ទិត្វា វិហារំ ករេយ្យុំ, វិហារស្ស អវនត្តា តំ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតវនំ ឯកត្ថ កិត្តេតព្ពំ សិយា, ឥធ បន អន្តោបិ វនត្តា ‘‘វនំ ន កិត្តេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សចេ ហិ តំ កិត្តេន្តិ, ‘‘និមិត្តស្ស ឧបរិ វិហារោ ហោតី’’តិអាទិនា អនន្តរេ វុត្តទោសោ អាបជ្ជតិ ¶ . ឯកទេសន្តិ វនេកទេសំ, រុក្ខវិរហិតដ្ឋានេ កតវិហារស្ស ឯកបស្សេ ឋិតវនស្ស ឯកទេសន្តិ អត្ថោ.

សូចិទណ្ឌកប្បមាណោតិ វំសទណ្ឌប្បមាណោ. ‘‘លេខនិទណ្ឌប្បមាណោ’’តិ កេចិ. មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុព្ពលសិក្ខាបទវណ្ណនា) បន អវេភង្គិយវិនិច្ឆយេ ‘‘យោ កោចិ អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌមត្តោបិ វេឡុ…បេ… គរុភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តត្តា តនុតរោ វេឡុទណ្ឌោតិ ច សូចិទណ្ឌោតិ ច គហេតព្ពំ. វំសនឡកសរាវាទីសូតិ វេឡុបព្ពេ វា នឡបព្ពេ វា កបល្លកាទិមត្តិកភាជនេសុ វាតិ អត្ថោ. តង្ខណម្បីតិ ¶ តរុណបោតកេ អមិលាយិត្វា វិរុហនជាតិកេ សន្ធាយ វុត្តំ. យេ បន បរិណតា សមូលំ ឧទ្ធរិត្វា រោបិតាបិ ឆិន្នសាខា វិយ មិលាយិត្វា ចិរេន នវមូលង្កុរុប្បត្តិយា ជីវន្តិ, មិយន្តិយេវ វា, តាទិសេ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. ឯតន្តិ នវមូលសាខានិគ្គមនំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៣៨) បន ‘‘សូចិទណ្ឌកប្បមាណោតិ សីហឡទីបេ លេខនិទណ្ឌប្បមាណោតិ វទន្តិ, សោ ច កនិដ្ឋង្គុលិបរិមាណោតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

មជ្ឈេតិ សីមាយ មហាទិសានំ អន្តោ. កោណន្តិ សីមាយ ចតូសុ កោណេសុ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ មគ្គានំ សម្ពន្ធដ្ឋានំ. បរភាគេ កិត្តេតុំ វដ្ដតីតិ តេសំ ចតុន្នំ កោណានំ ពហិ និក្ខមិត្វា ឋិតេសុ អដ្ឋសុ មគ្គេសុ ឯកិស្សា ទិសាយ ឯកំ, អញ្ញិស្សា ទិសាយ ចាបរន្តិ ឯវំ ចត្តារោបិ មគ្គា ចតូសុ ទិសាសុ កិត្តេតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ បន កិត្តិតមត្តេន កថំ ឯកាពទ្ធតា វិគច្ឆតីតិ វិញ្ញាយតិ. បរតោ គតដ្ឋានេបិ ឯតេ ឯវ តេ ចត្តារោ មគ្គា. ‘‘ចត្តារោ មគ្គា ចតូសុ ទិសាសុ គច្ឆន្តី’’តិ ហិ វុត្តំ, តស្មា ឯត្ថ ការណំ វិចិនិតព្ពន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៣៨) វុត្តំ. វិចិនន្តោ បន ឯវំ ការណំ បញ្ញាយតិ – បុព្ពវាក្យេបិ ‘‘វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា ចត្តារោ មគ្គា’’តិ, បរវាក្យេបិ ‘‘វិហារមជ្ឈេន និព្ពិជ្ឈិត្វា គតមគ្គោបី’’តិ វិហារមេវ សន្ធាយ វុត្តោ, តស្មា ឥធាបិ ‘‘កោណំ និព្ពិជ្ឈិត្វា គតំ បនា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ឯតេ មគ្គា វិហារស្ស កោណមេវ និព្ពិជ្ឈិំសុ, ន អញ្ញមញ្ញំ មិស្សិំសុ, តស្មា ឯកាពទ្ធភាវាភាវា ចតុន្នំ មគ្គានំ ចតូសុ ឋានេសុ កិត្តេតុំ វដ្ដតីតិ. សារត្ថទីបនិយំ បន ‘‘បរភាគេ កិត្តេតុំ វដ្ដតីតិ ពហិ និក្ខមិត្វា ឋិតេសុ អដ្ឋសុ មគ្គេសុ ឯកិស្សា ទិសាយ ឯកំ, អបរាយ ឯកន្តិ ឯវំ ចតូសុ ឋានេសុ កិត្តេតុំ វដ្ដតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៣៨) បន ‘‘បរភាគេតិ ¶ ¶ ឯត្ថ ឯតេហិ ពទ្ធដ្ឋានតោ គតត្តា វដ្ដតិ, តថា ទីឃមគ្គេបិ គហិតដ្ឋានតោ គតដ្ឋានស្ស អញ្ញត្តាតិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. តម្បិ ឯកាពទ្ធនិមិត្តត្តា វិចារេតព្ពំ.

ឧត្តរន្តិយា ភិក្ខុនិយាតិ ឥទញ្ច បាឡិយំ ភិក្ខុនីនំ នទីបារគមនេ នទីលក្ខណស្ស អាគតត្តា វុត្តំ, ភិក្ខូនំ អន្តរវាសកតេមនមត្តម្បិ វដ្ដតិយេវ. សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៣៨) ‘‘ភិក្ខុនិយា ឯវ គហណញ្ចេត្ថ ភិក្ខុនីវិភង្គេ ភិក្ខុនីវសេន នទីលក្ខណស្ស បាឡិយំ អាគតត្តា តេនេវ នយេន ទស្សនត្ថំ កតំ. សីមំ ពន្ធន្តានំ និមិត្តំ ហោតីតិ អយំ វុត្តលក្ខណា នទី សមុទ្ទំ វា បវិសតុ តឡាកំ វា, បភវតោ បដ្ឋាយ និមិត្តំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៣៨) បន ‘‘អន្តរវាសកោ តេមិយតីតិ វុត្តត្តា តត្តកប្បមាណឧទកេយេវ កាតុំ វដ្ដតីតិ កេចិ. ‘តេមិយតី’តិ ឥមិនា ហេដ្ឋិមកោដិយា នទីលក្ខណំ វុត្តំ, ឯវរូបាយ នទិយា យស្មិំ ឋានេ ចត្តារោ មាសេ អប្បំ វា ពហុំ វា ឧទកំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា បវត្តតិ, តស្មិំ ឋានេ អប្បោទកេបិ ឋត្វា កាតុំ វដ្ដតីតិ ឯកេ’’តិ វុត្តំ.

នទីចតុក្កេបិ ឯសេវ នយោតិ ឥមិនា ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ បរតោ គតដ្ឋានេបិ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. តេនេវ ច ‘‘អសម្មិស្សា នទិយោ បន ចតស្សោបិ កិត្តេតុំ វដ្ដតី’’តិ អសម្មិស្សគ្គហណំ កតំ. អជ្ឈោត្ថរិត្វា អាវរណំ បវត្តតិយេវាតិ អាវរណំ អជ្ឈោត្ថរិត្វា សន្ទតិយេវ. អបវត្តមានាតិ អសន្ទមានុទកា. អាវរណញ្ហិ បត្វា នទិយា យត្តកេ បទេសេ ឧទកំ អសន្ទមានំ សន្តិដ្ឋតិ, តត្ថ នទីនិមិត្តំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, ឧបរិ សន្ទមានដ្ឋានេយេវ វដ្ដតិ. អសន្ទមានដ្ឋានេ បន ឧទកនិមិត្តំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឋិតមេវ ហិ ឧទកំ ឧទកនិមិត្តេ វដ្ដតិ, ន សន្ទមានំ. តេនេវាហ ‘‘បវត្តនដ្ឋានេ នទីនិមិត្តំ, អបវត្តនដ្ឋានេ ឧទកនិមិត្តំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘បវត្តនដ្ឋានេ ¶ នទីនិមិត្តន្តិ វុត្តត្តា សេតុតោ បរតោ តត្តកំ ឧទកំ យទិ បវត្តតិ, នទី ឯវាតិ វទន្តិ. ជាតស្សរាទីសុ ឋិតោទកំ ជាតស្សរាទិបទេសេន អន្តរិកម្បិ និមិត្តំ កាតុំ វដ្ដតិ នទីបារសីមាយ និមិត្តំ វិយ. សចេ សោ បទេសោ កាលន្តរេន គាមខេត្តភាវំ បាបុណាតិ, តត្ថ អញ្ញំ សីមំ សម្មន្និតុំ វដ្ដតី’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៣៨) វុត្តំ. មូលេតិ អាទិកាលេ. នទិំ ភិន្ទិត្វាតិ យថា ឧទកំ អនិច្ឆន្តេហិ កស្សកេហិ មហោឃេ និវដ្ដេតុំ ន សក្កា, ឯវំ កូលំ ភិន្ទិត្វា. នទិំ ភិន្ទិត្វាតិ វា មាតិកាមុខទ្វារេន នទីកូលំ ភិន្ទិត្វា.

ឧក្ខេបិមន្តិ ¶ ទីឃរជ្ជុនា កូដេហិ ឧស្សិញ្ចនីយំ. ឧក្ខេបិមន្តិ វា កូបតោ វិយ ឧក្ខិបិត្វា គហេតព្ពំ. ឧក្ខេបិមន្តិ វា ឧទ្ធរិត្វា គហេតព្ពកំ.

អសម្មិស្សេហីតិ សព្ពទិសាសុ ឋិតបព្ពតេហិ ឯវ វា បាសាណាទីសុ អញ្ញតរេហិ វា និមិត្តន្តរាព្យវហិតេហិ. សម្មិស្សេហីតិ ឯកត្ថ បព្ពតោ, អញ្ញត្ថ បាសាណោតិ ឯវំ ឋិតេហិ អដ្ឋហិ. និមិត្តានំ សតេនាបីតិ ឥមិនា ឯកិស្សាយេវ ទិសាយ ពហូនិបិ និមិត្តានិ ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្តំ, បព្ពតោ, ភន្តេ. បុន បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្តំ, បាសាណោ, ភន្តេ’’តិអាទិនា (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) កិត្តេតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. សិង្ឃាដកសណ្ឋានាតិ តិកោណា. សិង្ឃាដកសណ្ឋានាតិ វា តិកោណរច្ឆាសណ្ឋានា. ចតុរស្សាតិ សមចតុរស្សា. មុទិង្គសណ្ឋានា បន អាយតចតុរស្សា, ឯកកោដិយំ សង្កោចិតា, តទញ្ញាយ វិត្ថិណ្ណា វា ហោតិ. មុទិង្គសណ្ឋានាតិ វា មុទិង្គភេរី វិយ មជ្ឈេ វិត្ថតា ឧភោសុ កោដីសុ សង្កោចិតា ហោតិ.

១៥៩. ឯវំ ពទ្ធសីមាយ និមិត្តសម្បត្តិយុត្តតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បរិសសម្បត្តិយុត្តតំ ទស្សេតុំ ‘‘បរិសសម្បត្តិយុត្តា នាមា’’តិអាទិមាហ ¶ . តត្ថ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេនាតិ សព្ពហេដ្ឋិមេន គណនបរិច្ឆេទេន, អប្បតរោ ចេ គណោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ឥមស្ស បន សីមាសម្មុតិកម្មស្ស ចតុវគ្គករណីយត្តា ‘‘ចតូហិ ភិក្ខូហី’’តិ វុត្តំ. សន្និបតិតាតិ សមគ្គា ហុត្វា អញ្ញមញ្ញស្ស ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា សន្និបតិតា. ឥមិនា ‘‘ចតុវគ្គករណីយេ កម្មេ ចត្តារោ ភិក្ខូ បកតត្តា កម្មប្បត្តា, តេ អាគតា ហោន្តី’’តិ វុត្តំ បឋមសម្បត្តិលក្ខណំ ទស្សេតិ. យាវតិកា តស្មិំ គាមក្ខេត្តេតិ យស្មិំ បទេសេ សីមំ ពន្ធិតុកាមា, តស្មិំ ឯកស្ស គាមភោជកស្ស អាយុប្បត្តិដ្ឋានភូតេ គាមក្ខេត្តេ ឋិតា ភិក្ខូតិ សម្ពន្ធោ. ពទ្ធសីមំ វា នទីសមុទ្ទជាតស្សរេ វា អនោក្កមិត្វាតិ ឯតេន ឯតា ពទ្ធសីមាទយោ គាមសីមតោ សីមន្តរភូតា, ន តាសុ ឋិតា គាមសីមាយ កម្មំ ករោន្តានំ វគ្គំ ករោន្តិ, តស្មា ន តេសំ ឆន្ទោ អាហរិតព្ពោតិ ទស្សេតិ. តេ សព្ពេ ហត្ថបាសេ វា កត្វាតិ វគ្គកម្មបរិហរណត្ថំ សន្និបតិតុំ សមត្ថេ តេ គាមក្ខេត្តដ្ឋេ សព្ពេ ភិក្ខូ សង្ឃស្ស ហត្ថបាសេ កត្វាតិ អត្ថោ. ឆន្ទំ វា អាហរិត្វាតិ សន្និបតិតុំ អសមត្ថានំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា. តស្មិំ គាមក្ខេត្តេ យទិបិ សហស្សភិក្ខូ ហោន្តិ, តេសុ ចត្តារោយេវ កម្មប្បត្តា, អវសេសា ឆន្ទារហា, តស្មា អនាគតានំ ឆន្ទោ អាហរិតព្ពោតិ អត្ថោ, ឥមិនា ‘‘ឆន្ទារហានំ ឆន្ទោ ¶ អាហដោ ហោតី’’តិ វុត្តំ ទុតិយសម្បត្តិលក្ខណមាហ. ‘‘សម្មុខីភូតា ន បដិក្កោសន្តី’’តិ វុត្តំ តតិយសម្បត្តិលក្ខណំ បន ឥមេសំ សាមត្ថិយេន វុត្តំ ហោតិ.

១៦០. ឯវំ ពទ្ធសីមាយ បរិសសម្បត្តិយុត្តតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កម្មវាចាសម្បត្តិយុត្តតំ ទស្សេតុំ ‘‘កម្មវាចាសម្បត្តិយុត្តា នាមា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘សុណាតុ មេ’’តិអាទីនំ អត្ថោ ហេដ្ឋា ឧបសម្បទកម្មវាចាវណ្ណនាយំ វុត្តោវ ¶ . ឯវំ វុត្តាយាតិ ឯវំ ឥមិនា អនុក្កមេន ឧបោសថក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១៣៨-១៣៩) ភគវតា វុត្តាយ. បរិសុទ្ធាយាតិ ញត្តិទោសអនឧស្សាវនទោសេហិ បរិសមន្តតោ សុទ្ធាយ. ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយាតិ ឯកាយ ញត្តិយា ឯកាយ អនុស្សាវនាយ ករិយមានត្តា ញត្តិ ឯវ ទុតិយា ឥមិស្សា កម្មវាចាយាតិ ញត្តិទុតិយកម្មវាចា, តាយ. និមិត្តានំ អន្តោ សីមា ហោតិ, និមិត្តានិ សីមតោ ពហិ ហោន្តិ និមិត្តានិ ពហិ កត្វា ហេដ្ឋា បថវីសន្ធារឧទកំ បរិយន្តំ កត្វា សីមាយ គតត្តា.

១៦១. ឯវំ សមានសំវាសកសីមាសម្មុតិយា កម្មវាចាសម្បត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អធិដ្ឋិតតេចីវរិកានំ ភិក្ខូនំ ចីវរេ សុខបរិភោគត្ថំ ភគវតា បញ្ញត្តំ អវិប្បវាសសីមាសម្មុតិកម្មវាចាសម្បត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវំ ពទ្ធាយ ច’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ តិចីវរេន អវិប្បវាសំ សម្មន្នេយ្យាតិ យថា អធិដ្ឋិតតេចីវរិកោ ភិក្ខុ អន្តោសីមាយំ តិចីវរេន វិប្បវសន្តោបិ អវិប្បវាសោយេវ ហោតិ, ទុតិយកថិនសិក្ខាបទេន (បារា. ៤៧១ អាទយោ) អាបត្តិ ន ហោតិ, ឯវំ តំ សមានសំវាសកសីមំ តិចីវរេន អវិប្បវាសំ សម្មន្នេយ្យាតិ អត្ថោ. ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចាតិ យទិ តិស្សា សមានសំវាសកសីមាយ អន្តោ គាមោ អត្ថិ, តំ គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ឋបេត្វា តតោ វិនិមុត្តំ តំ សមានសំវាសកសីមំ តិចីវរេន អវិប្បវាសំ សម្មន្នេយ្យាតិ អត្ថោ.

សីមសង្ខ្យំយេវ គច្ឆតីតិ អវិប្បវាសសីមសង្ខ្យំយេវ គច្ឆតិ. ឯកម្បិ កុលំ បវិដ្ឋំ វាតិ អភិនវកតគេហេសុ សព្ពបឋមំ ឯកម្បិ កុលំ បវិដ្ឋំ អត្ថិ. អគតំ វាតិ បោរាណកគាមេ អញ្ញេសុ កុលេសុ គេហានិ ឆឌ្ឌេត្វា គតេសុបិ ឯកម្បិ កុលំ អគតំ អត្ថីតិ អត្ថោ.

១៦២. ឯវំ ¶ សង្ខេបេន សីមាសម្មុតិំ ទស្សេត្វា បុន វិត្ថារេន ទស្សេន្តោ ‘‘អយមេត្ថ សង្ខេបោ, អយំ បន វិត្ថារោ’’តិអាទិមាហ. សីមាយ ឧបចារំ ឋបេត្វាតិ អាយតិំ ពន្ធិតព្ពាយ សីមាយ ¶ នេសំ វិហារានំ បរិច្ឆេទតោ ពហិ សីមន្តរិកប្បហោនកំ ឧបចារំ ឋបេត្វា. ពទ្ធា សីមាយេសុ វិហារេសុ, តេ ពទ្ធសីមា. បាដិយេក្កន្តិ បច្ចេកំ. ពទ្ធសីមាសទិសានីតិ យថា ពទ្ធសីមាសុ ឋិតា អញ្ញមញ្ញំ ឆន្ទាទិំ អនបេក្ខិត្វា បច្ចេកំ កម្មំ កាតុំ លភន្តិ, ឯវំ គាមសីមាសុ ឋិតាបីតិ ទស្សេតិ. អន្តោនិមិត្តគតេហិ បនាតិ ឯកស្ស គាមស្ស ឧបឌ្ឍំ អន្តោកត្តុកាមតាយ សតិ សព្ពេសំ អាគមនេ បយោជនំ នត្ថីតិ កត្វា វុត្តំ. អាគន្តព្ពន្តិ ច សាមីចិវសេន វុត្តំ, នាយំ និយមោ ‘‘អាគន្តព្ពមេវា’’តិ. តេនេវាហ ‘‘អាគមនម្បិ អនាគមនម្បិ វដ្ដតី’’តិ. អពទ្ធាយ ហិ សីមាយ នានាគាមក្ខេត្តានំ នានាសីមសភាវត្តា តេសំ អនាគមនេបិ វគ្គកម្មំ ន ហោតិ, តស្មា អនាគមនម្បិ វដ្ដតិ. ពទ្ធាយ បន សីមាយ ឯកសីមភាវតោ បុន អញ្ញស្មិំ កម្មេ ករិយមានេ អន្តោសីមគតេហិ អាគន្តព្ពមេវាតិ អាហ ‘‘អវិប្បវាសសីមា…បេ… អាគន្តព្ព’’ន្តិ. និមិត្តកិត្តនកាលេ អសោធិតាយបិ សីមាយ នេវត្ថិ ទោសោ និមិត្តកិត្តនស្ស អបលោកនាទីសុ អញ្ញតរាភាវតោ.

ភេរិសញ្ញំ វាតិ សម្មន្ននបរិយោសានំ ករោមាតិ វត្វាតិ លិខិតំ. តេន តាទិសេ កាលេ តំ កប្បតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ. ភេរិសញ្ញំ វា សង្ខសញ្ញំ វាតិ បន តេសំ សទ្ទំ សុត្វា ឥទានិ សង្ឃោ សីមំ ពន្ធតីតិ ញត្វា អាគន្តុកភិក្ខូនំ តំ គាមក្ខេត្តំ អប្បវេសនត្ថំ, អារាមិកាទីនញ្ច តេសំ និវារណត្ថំ កម្មវាចារទ្ធកាលេយេវ សញ្ញា ករីយតិ, ឯវំ សតិ តំ ករណំ សប្បយោជនំ ហោតិ. តេនេវ ‘‘ភេរិសង្ខសទ្ទំ កត្វា’’តិ អវត្វា ‘‘ភេរិសង្ខសញ្ញំ កត្វា’’តិ សញ្ញាគ្គហណំ កតំ. ‘‘សញ្ញំ កត្វា’’តិ ច បុព្ពកាលកិរិយំ ¶ វត្វា ‘‘កម្មវាចាយ សីមា ពន្ធិតព្ពា’’តិ អបរកាលកិរិយំ វទតិ, បរិយោសានកាលេ បន សព្ពតូរិយាតាលិកសង្ឃុដ្ឋំ កត្វា ទេវមនុស្សានំ អនុមោទនំ ការេតព្ពំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

១៦៣. ភណ្ឌុកម្មាបុច្ឆនំ សន្ធាយ បព្ពជ្ជាគ្គហណំ. សុខករណត្ថន្តិ សព្ពេសំ សន្និបាតនបរិស្សមំ បហាយ អប្បតរេហិ សុខករណត្ថំ. ឯកវីសតិ ភិក្ខូ គណ្ហាតីតិ វីសតិវគ្គករណីយបរមត្តា សង្ឃកម្មស្ស កម្មារហេន សទ្ធិំ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ គណ្ហាតិ. ឥទញ្ច និសិន្នានំ វសេន វុត្តំ. ហេដ្ឋិមន្តតោ ហិ យត្ថ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ និសីទិតុំ សក្កោន្តិ, តត្តកេ បទេសេ សីមំ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ឥទញ្ច កម្មារហេន សហ អព្ភានការកានម្បិ បហោនកត្ថំ វុត្តំ. និមិត្តុបគា បាសាណា ឋបេតព្ពាតិ ឥទំ យថារុចិតដ្ឋានេ រុក្ខនិមិត្តាទីនំ ទុល្លភតាយ វឌ្ឍិត្វា ឧភិន្នំ ពទ្ធសីមានំ សង្ករករណតោ ច បាសាណនិមិត្តស្ស ច តទភាវតោ យត្ថ ¶ កត្ថចិ អានេត្វា ឋបេតុំ សុករតាយ ច វុត្តំ. តថា សីមន្តរិកបាសាណា ឋបេតព្ពាតិ ឯត្ថាបិ. ចតុរង្គុលប្បមាណាបីតិ យថា ខណ្ឌសីមបរិច្ឆេទតោ ពហិ និមិត្តបាសាណំ ចតុរង្គុលមត្តំ ឋានំ សមន្តា និគច្ឆតិ, អវសេសំ ឋានំ អន្តោខណ្ឌសីមាយំ ហោតិយេវ, ឯវំ តេសុ ឋបិតេសុ ចតុរង្គុលមត្តា សីមន្តរិកា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សីមន្តរិកបាសាណាតិ សីមន្តរិកាយ ឋបិតនិមិត្តបាសាណា. តេ បន កិត្តេន្តេន ទក្ខិណតោ អនុបរិយាយន្តេនេវ កិត្តេតព្ពា. កថំ? ខណ្ឌសីមតោ ហិ បច្ឆិមាយ ទិសាយ បុរត្ថិមាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ តត្ថ សព្ពានិ និមិត្តានិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា, តថា ឧត្តរាយ ទិសាយ ទក្ខិណាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘ទក្ខិណាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា, តថា បុរត្ថិមាយ ទិសាយ បច្ឆិមាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘បច្ឆិមាយ ទិសាយ ¶ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា, តថា ទក្ខិណាយ ទិសាយ ឧត្តរាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘ឧត្តរាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ តត្ថ សព្ពានិ និមិត្តានិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា បុន បច្ឆិមាយ ទិសាយ បុរត្ថិមាភិមុខេន ឋត្វា បុរិមកិត្តិតំ វុត្តនយេន បុន កិត្តេតព្ពំ. ឯវំ ពហូនម្បិ ខណ្ឌសីមានំ សីមន្តរិកបាសាណា បច្ចេកំ កិត្តេតព្ពា. តតោតិ បច្ឆា. អវសេសនិមិត្តានីតិ មហាសីមាយ ពាហិរន្តរេសុ អវសេសនិមិត្តានិ. ន សក្ខិស្សន្តីតិ អវិប្បវាសសីមាយ ពទ្ធភាវំ អសល្លក្ខេត្វា ‘‘សមានសំវាសកសីមមេវ សមូហនិស្សាមា’’តិ វាយមន្តា ន សក្ខិស្សន្តិ. ពទ្ធាយ ហិ អវិប្បវាសសីមាយ តំ សមូហនិត្វា ‘‘សមានសំវាសកសីមំ សមូហនិស្សាមា’’តិ កតាយបិ កម្មវាចាយ អសមូហតាវ ហោតិ សីមា. បឋមញ្ហិ អវិប្បវាសំ សមូហនិត្វា បច្ឆា សីមា សមូហនិតព្ពា. ខណ្ឌសីមតោ បដ្ឋាយ ពន្ធនំ អាចិណ្ណំ, អាចិណ្ណករណេនេវ ច សម្មោហោ ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ខណ្ឌសីមតោវ បដ្ឋាយ ពន្ធិតព្ពា’’តិ. ឧភិន្នម្បិ ន កោបេន្តីតិ ឧភិន្នម្បិ កម្មំ ន កោបេន្តិ. ឯវំ ពទ្ធាសុ បន…បេ… សីមន្តរិកា ហិ គាមក្ខេត្តំ ភជតីតិ ន អាវាសវសេន សាមគ្គិបរិច្ឆេទោ, កិន្តុ សីមាវសេនេវាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ.

កុដិគេហេតិ ភូមិយំ កតតិណកុដិយំ. ឧទុក្ខលន្តិ ឧទុក្ខលាវាដសទិសខុទ្ទកាវាដំ. និមិត្តំ ន កាតព្ពន្តិ រាជិ វា ឧទុក្ខលំ វា និមិត្តំ ន កាតព្ពំ. ឥទញ្ច យថាវុត្តេសុ អដ្ឋសុ និមិត្តេសុ អនាគតត្តេន ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធម្បិ ‘‘អវិនស្សកសញ្ញាណមិទ’’ន្តិ សញ្ញាយ កោចិ មោហេន និមិត្តំ ករេយ្យាតិ ទូរតោ វិបត្តិបរិហារត្ថំ វុត្តំ. និមិត្តុបគបាសាណេ ឋបេត្វាតិ សញ្ចារិមនិមិត្តស្ស ¶ កម្បនតាយ វុត្តំ. ឯវំ ឧបរិ ‘‘ភិត្តិំ អកិត្តេត្វា’’តិអាទីសុបិ សិទ្ធមេវត្ថំ បុនប្បុនំ កថនេ ការណំ វេទិតព្ពំ. សីមាវិបត្តិ ហិ ឧបសម្បទាទិសព្ពកម្មវិបត្តិមូលន្តិ ¶ តស្ស ទ្វារំ សព្ពថាបិ បិទហនវសេន វត្តព្ពំ. សព្ពំ វត្វាវ ឥធ អាចរិយា វិនិច្ឆយំ កថេសុន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ភិត្តិន្តិ ឥដ្ឋកទារុមត្តិកាមយំ. សិលាមយាយ បន ភិត្តិយា និមិត្តុបគំ ឯកំ បាសាណំ តំតំទិសាយ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. អនេកសិលាហិ ចិនិតំ សកលំ ភិត្តិំ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ ‘‘ឯសោ បាសាណោ និមិត្ត’’ន្តិ ឯកវចនេន វត្តព្ពតោ. អន្តោកុដ្ដមេវាតិ ឯត្ថ អន្តោកុដ្ដេបិ និមិត្តានំ ឋិតោកាសតោ អន្តោ ឯវ សីមាតិ គហេតព្ពំ. បមុខេ និមិត្តបាសាណេ ឋបេត្វាតិ គព្ភាភិមុខេបិ ពហិបមុខេ គព្ភវិត្ថារប្បមាណេ ឋានេ បាសាណេ ឋបេត្វា សម្មន្និតព្ពា. ឯវញ្ហិ គព្ភបមុខានំ អន្តរេ ឋិតកុដ្ដម្បិ ឧបាទាយ អន្តោ ច ពហិ ច ចតុរស្សសណ្ឋានាវ សីមា ហោតិ. ពហីតិ សកលស្ស កុដិលេណស្ស សមន្តតោ ពហិ.

អន្តោ ច ពហិ ច សីមា ហោតីតិ មជ្ឈេ ឋិតភិត្តិយា សហ ចតុរស្សសីមា ហោតិ. ឧបរិបាសាទេយេវ ហោតី’’តិ ឥមិនា គព្ភស្ស ច បមុខស្ស ច អន្តរា ឋិតភិត្តិយា ឯកត្តា តត្ថ ច ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ ឱកាសាភាវេន ហេដ្ឋា ន ឱតរតិ, ឧបរិភិត្តិ បន សីមដ្ឋាវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. ហេដ្ឋា ន ឱតរតីតិ ភិត្តិតោ ឱរំ និមិត្តានិ ឋបេត្វា កិត្តិតត្តា ហេដ្ឋា អាកាសប្បទេសំ ន ឱតរតិ, ឧបរិ កតេ បាសាទេតិ អត្ថោ. ហេដ្ឋិមតលេ កុដ្ដោតិ ហេដ្ឋិមតលេ ចតូសុ ទិសាសុ ឋិតកុដ្ដោ. សចេ ហិ ទ្វីសុ, តីសុ ឯវ វា ទិសាសុ កុដ្ដោ តិដ្ឋេយ្យ, ហេដ្ឋា ន ឱតរតិ. ហេដ្ឋាបិ ឱតរតីតិ សចេ ហេដ្ឋា អន្តោភិត្តិយំ ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ ឱកាសោ ហោតិ, ឱតរតិ. ឱតរមានា ច ន ឧបរិសីមប្បមាណេន ឱតរតិ, សមន្តា ភិត្តិប្បមាណេន ឱតរតិ. ចតុន្នំ បន ភិត្តីនំ ពាហិរន្តបរិច្ឆេទេន ហេដ្ឋាភូមិភាគេ ឧទកបរិយន្តំ ¶ កត្វា ឱតរតិ, ន បន ភិត្តីនំ ពហិ កេសគ្គមត្តម្បិ ឋានំ. បាសាទភិត្តិតោតិ ឧបរិមតលេ ភិត្តិតោ. ឱតរណានោតរណំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ សចេ ហេដ្ឋា ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ ឱកាសោ ហោតិ, ឱតរតិ, នោ ចេ, ន ឱតរតីតិ អធិប្បាយោតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៣៨) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៣៨) បន ‘‘ឧបរិសីមប្បមាណស្ស អន្តោគធានំ ហេដ្ឋិមតលេ ចតូសុ ទិសាសុ កុដ្ដានំ តុលារុក្ខេហិ ឯកសម្ពន្ធតំ, តទន្តោ បច្ឆិមសីមប្បមាណតាទិញ្ច សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ ¶ . កិញ្ចាបេត្ថ និយ្យូហកាទយោ និមិត្តានំ ឋិតោកាសតាយ ពជ្ឈមានក្ខណេ សីមា ន ហោន្តិ, ពទ្ធាយ បន សីមាយ សីមដ្ឋាវ ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពា.

បរិយន្តថម្ភានន្តិ និមិត្តគតបាសាណត្ថម្ភេ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧបរិមតលេន សម្ពទ្ធោ ហោតីតិ ឥទំ កុដ្ដានំ អន្តរា សីមដ្ឋានំ ថម្ភានំ អភាវតោ វុត្តំ. យទិ ហិ ភវេយ្យុំ, កុដ្ដេ ឧបរិមតលេន អសម្ពន្ធេបិ សីមដ្ឋថម្ភានំ ឧបរិ ឋិតោ បាសាទោ សីមដ្ឋោវ ហោតិ. សចេ បន ពហូនំ ថម្ភបន្តីនំ ឧបរិ កតបាសាទស្ស ហេដ្ឋាបថវិយំ សព្ពពាហិរាយ ថម្ភបន្តិយា អន្តោ និមិត្តបាសាណេ ឋបេត្វា សីមា ពទ្ធា ហោតិ, ឯត្ថ កថន្តិ? ឯត្ថាបិ ‘‘យំ តាវ សីមដ្ឋថម្ភេហេវ ធារិយមានានំ តុលានំ ឧបរិមតលំ, សព្ពំ តំ សីមដ្ឋមេវ, ឯត្ថ វិវាទោ នត្ថិ, យំ បន សីមដ្ឋថម្ភបន្តិយា, អសីមដ្ឋាយ ពាហិរថម្ភបន្តិយា ច សមធុរំ ធារយមានានំ តុលានំ ឧបរិមតលំ, តត្ថ ឧបឌ្ឍំ សីមា’’តិ កេចិ វទន្តិ. ‘‘សកលម្បិ គាមសីមា’’តិ អបរេ. ‘‘ពទ្ធសីមា ឯវា’’តិ អញ្ញេ. តស្មា កម្មំ ករោន្តេហិ គរូហិ និរាសង្កដ្ឋានេ ឋត្វា សព្ពំ តំ អាសង្កដ្ឋានំ សោធេត្វាវ កម្មំ កាតព្ពំ, សន្និដ្ឋានការណំ វា គវេសិត្វា តទនុគុណំ កាតព្ពំ.

តាលមូលកបព្ពតេតិ ¶ តាលក្ខន្ធមូលសទិសេ ហេដ្ឋា ថូលោ ហុត្វា កមេន កិសោ ហុត្វា ឧគ្គតោ ហិន្តាលមូលសទិសោ នាម ហោតិ. វិតានសណ្ឋានោតិ អហិច្ឆត្តកសណ្ឋានោ. បណវសណ្ឋានោតិ មជ្ឈេ តនុកោ, ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច វិត្ថិណ្ណោ. ហេដ្ឋា វា មជ្ឈេ វាតិ មុទិង្គសណ្ឋានស្ស ហេដ្ឋា, បណវសណ្ឋានស្ស មជ្ឈេ. សប្បផណសទិសោ បព្ពតោតិ សប្បផណោ វិយ ខុជ្ជោ, មូលដ្ឋានតោ អញ្ញត្ថ អវនតសីសោ. អាកាសបព្ភារន្តិ ភិត្តិយា អបរិក្ខិត្តបព្ភារំ. សីមប្បមាណោតិ អន្តោ អាកាសេន សទ្ធិំ បច្ឆិមសីមប្បមាណោ. សោ ច បាសាណោ សីមដ្ឋោតិ ឥមិនា ឦទិសេហិ សុសិរបាសាណលេណកុដ្ដាទីហិ បរិច្ឆិន្នេ ភូមិភាគេ ឯវ សីមា បតិដ្ឋាតិ, ន អបរិច្ឆិន្នេ. តេ បន សីមដ្ឋត្តា សីមា ហោន្តិ, ន សរូបេន សីមដ្ឋមញ្ចាទិ វិយាតិ ទស្សេតិ. សចេ បន សោ សុសិរបាសាណោ ភូមិំ អនាហច្ច អាកាសគតោ ឱលម្ពតិ, សីមា ន ឱតរតិ. សុសិរបាសាណោ បន សយំ សីមាបដិពទ្ធត្តា សីមា ហោតិ, កថំ បន បច្ឆិមប្បមាណរហិតេហិ ឯតេហិ សុសិរបាសាណាទីហិ សីមា ន ឱតរតីតិ ឥទំ សទ្ធាតព្ពន្តិ? អដ្ឋកថាបមាណតោ.

អបិចេត្ថ សុសិរបាសាណភិត្តិអនុសារេន មូសិកាទីនំ វិយ សីមាយ ហេដ្ឋិមតលេ ឱតរណកិច្ចំ នត្ថិ, ហេដ្ឋា បន បច្ឆិមសីមប្បមាណេ អាកាសេ ទ្វង្គុលមត្តពហលេហិ បាសាណភិត្តិអាទីហិបិ ¶ ឧបរិមតលំ អាហច្ច ឋិតេហិ សព្ពសោ, យេភុយ្យេន វា បរិច្ឆិន្នេ សតិ ឧបរិ ពជ្ឈមានា សីមា តេហិ បាសាណាទីហិ អន្តរិតាយ តប្បរិច្ឆិន្នាយ ហេដ្ឋាភូមិយាបិ ឧបរិមតលេន សទ្ធិំ ឯកក្ខណេ បតិដ្ឋាតិ, នទីបារសីមា វិយ នទីអន្តរិតេសុ ឧភោសុ តីរេសុ លេណាទីសុ អបនីតេសុបិ ហេដ្ឋា ឱតិណ្ណសីមា យាវ សាសនន្តរធានា ន ¶ វិគច្ឆតិ, បឋមំ បន ឧបរិ សីមាយ ពទ្ធាយ បច្ឆា លេណាទិកតេសុបិ ហេដ្ឋាភូមិយំ សីមា ឱតរតិ ឯវ, កេចិ តំ ន ឥច្ឆន្តិ, ឯវំ ឧភយត្ថ បតិដ្ឋិតា ច សា សីមា ឯកាវ ហោតិ គោត្តាទិជាតិ វិយ ព្យត្តិភេទេសូតិ គហេតព្ពំ. សព្ពា ឯវ ហិ ពទ្ធសីមា អពទ្ធសីមា ច អត្តនោ អត្តនោ បកតិនិស្សយកេ គាមារញ្ញាទិកេ ខេត្តេ យថាបរិច្ឆេទំ សព្ពត្ថ សាកល្យេន ឯកស្មិំ ខណេ ព្យាបិនី បរមត្ថតោ អវិជ្ជមានម្បិ តេ តេ និស្សយភូតេ បរមត្ថធម្មេ, តំ តំ កិរិយាវិសេសម្បិ វា ឧបាទាយ លោកិយេហិ សាសនិកេហិ ច យថារហំ ឯកត្តេន បញ្ញត្តត្តា សនិស្សយេករូបា ឯវ. តថា ហិ ឯកោ គាមោ អរញ្ញំ នទី ជាតស្សរោ សមុទ្ទោតិ ឯវំ លោកេ, ‘‘សម្មតា សា សីមា សង្ឃេន, អគាមកេ ចេ, ភិក្ខវេ, អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរា, អយំ តត្ថ សមានសំវាសា ឯកូបោសថា’’តិអាទិនា សាសនេ ច ឯកវោហារោ ទិស្សតិ, ន បរមត្ថតោ. ឯកស្ស អនេកធម្មេសុ ព្យាបនមត្ថិ កសិណេកទេសាទិវិកប្បាសមានតាយ ឯកត្តហានិតោតិ អយំ នោ មតិ.

អស្ស ហេដ្ឋាតិ សប្បផណបព្ពតស្ស ហេដ្ឋា អាកាសបព្ភារេ. លេណស្សាតិ លេណំ ចេ កតំ, តស្ស លេណស្សាតិ អត្ថោ. តមេវ បុន លេណំ បញ្ចហិ បការេហិ វិកប្បេត្វា ឱតរណានោតរណវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘សចេ បន ហេដ្ឋា’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘ហេដ្ឋា’’តិ ឥមស្ស ‘‘លេណំ ហោតី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ហេដ្ឋា លេណញ្ច ឯកស្មិំ បទេសេតិ អាហ ‘‘អន្តោ’’តិ, បព្ពតស្ស អន្តោ, បព្ពតមូលេតិ អត្ថោ. តមេវ អន្តោសទ្ទំ សីមាបរិច្ឆេទេន វិសេសេតុំ ‘‘ឧបរិមស្ស សីមាបរិច្ឆេទស្ស បារតោ’’តិ វុត្តំ. បព្ពតបាទំ បន អបេក្ខិត្វា ‘‘ឱរតោ’’តិ វត្តព្ពេបិ សីមានិស្សយំ បព្ពតគ្គំ សន្ធាយ ‘‘បារតោ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវ ‘‘ពហិ លេណ’’ន្តិ ឯត្ថ ពហិសទ្ទំ វិសេសេន្តោ ‘‘ឧបរិមស្ស ¶ សីមាបរិច្ឆេទស្ស ឱរតោ’’តិ អាហ. ពហិសីមា ន ឱតរតីតិ ឯត្ថ ពហីតិ បព្ពតបាទេ លេណំ សន្ធាយ វុត្តំ. លេណស្ស ច ពហិភូតេ ឧបរិសីមាបរិច្ឆេទស្ស ហេដ្ឋាភាគេ សីមា ន ឱតរតីតិ អត្ថោ. អន្តោ សីមាតិ លេណស្ស ច បព្ពតបាទស្ស ច អន្តោ អត្តនោ ឱតរណារហដ្ឋានេ ន ឱតរតីតិ អត្ថោ. ‘‘ពហិ សីមា ន ឱតរតិ, អន្តោ សីមា ន ឱតរតី’’តិ ចេត្ថ អត្តនោ ឱតរណារហដ្ឋានេ លេណាភាវេន សីមាយ សព្ពថា ¶ អនោតរណមេវ ទស្សិតន្តិ គហេតព្ពំ. តត្ថ ហិ អនោតរន្តី ឧបរិ ឯវ ហោតីតិ អយំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៣៨) អាគតោ វិនិច្ឆយោ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៣៨) បន ‘‘អន្តោលេណំ ហោតីតិ បព្ពតស្ស អន្តោលេណំ ហោតី’’តិ ឯត្តកមេវ អាគតោ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៣៨) ន ‘‘អន្តោលេណន្តិ បព្ពតស្ស អន្តោលេណំ. ទ្វារំ បន សន្ធាយ ‘បារតោ ឱរតោ’តិ វុត្តំ, សព្ពថាបិ សីមតោ ពហិលេណេន ឱតរតីតិ អធិប្បាយោ’’តិ អាគតោ. អយំ បន អន្តោលេណពហិលេណវិនិច្ឆយោ គម្ភីរោ ទុទ្ទសោ ទុរនុពោធោតិ អាចរិយា វទន្តិ, តថាបិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៣៨) អាគតំ នយំ និស្សាយ សុដ្ឋុ វិនិច្ឆិតព្ពោ វិញ្ញូហីតិ. ពហិ បតិតំ អសីមាតិអាទិនា ឧបរិបាសាទាទីសុ អថិរនិស្សយេសុ ឋិតា សីមាបិ តេសំ វិនាសេន វិនស្សតីតិ ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

បោក្ខរណិំ ខណន្តិ, សីមាយេវាតិ ឯត្ថ សចេ ហេដ្ឋា ឧមង្គនទី សីមប្បមាណតោ អនូនា បឋមមេវ បវត្តា ហោតិ, សីមា ច បច្ឆា ពទ្ធា នទិតោ ឧបរិ ឯវ ហោតិ, នទិំ អាហច្ច បោក្ខរណិយា ច ខតាយ សីមា វិនស្សតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ហេដ្ឋាបថវីតលេតិ អនន្តរា ភូមិវិវរេ.

សីមមាឡកេតិ ¶ ខណ្ឌសីមង្គណេ. វដរុក្ខោតិ ឥទំ បារោហោបត្ថម្ភេន អតិទូរម្បិ គន្តុំ សមត្ថសាខាសមង្គិតាយ វុត្តំ. សព្ពរុក្ខលតាទីនម្បិ សម្ពន្ធោ ន វដ្ដតិ ឯវ. តេនេវ នាវារជ្ជុសេតុសម្ពន្ធោបិ បដិក្ខិត្តោ. តតោតិ តតោ សាខតោ. មហាសីមាយ បថវីតលន្តិ ឯត្ថ អាសន្នតរម្បិ គាមសីមំ អគ្គហេត្វា ពទ្ធសីមាយ ឯវ គហិតត្តា គាមសីមពទ្ធសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេបិ សម្ភេទទោសោ នត្ថិ អញ្ញមញ្ញំ និស្សយនិស្សិតភាវេន បវត្តិតោតិ គហេតព្ពំ. យទិ ហិ តាសម្បិ សម្ពន្ធទោសោ ភវេយ្យ, កថំ គាមសីមាយ ពទ្ធសីមា សម្មន្និតព្ពា ភវេយ្យ? យស្សា ហិ សីមាយ យាយ សីមាយ សទ្ធិំ សម្ពន្ធេ ទោសោ ភវេយ្យ, សា តត្ថ ពន្ធិតុមេវ ន វដ្ដតិ ពទ្ធសីមឧទកុក្ខេបសីមាសុ ពទ្ធសីមា វិយ, អត្តនោ អនិស្សយភូតគាមសីមាទីសុ ឧទកុក្ខេបសីមា វិយ ច, តេនេវ ‘‘សចេ បន រុក្ខស្ស សាខា វាតតោ និក្ខន្តបារោហោ វា ពហិនទីតីរេ វិហារសីមាយ វា គាមសីមាយ វា បតិដ្ឋិតោ’’តិអាទិនា ឧទកុក្ខេបសីមាយ អត្តនោ អនិស្សយភូតគាមសីមាទីហិ ឯវ សម្ពន្ធទោសោ ទស្សិតោ, ន នទីសីមាយ ¶ , ឯវមិធាបីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយញ្ចត្ថោ ឧបរិ បាកដោ ភវិស្សតិ. អាហច្ចាតិ ផុសិត្វា.

មហាសីមំ វា សោធេត្វាតិ មហាសីមគតានំ សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ ហត្ថបាសានយនឆន្ទាហរណាទិវសេន សកលំ មហាសីមំ សោធេត្វា. ឯតេន សព្ពវិបត្តិយោ មោចេត្វា បុព្ពេ សុដ្ឋុ ពទ្ធានម្បិ ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានំ បច្ឆា រុក្ខាទិសម្ពន្ធេន ឧប្បជ្ជនតោ ឦទិសោ បាឡិមុត្តកោ សម្ពន្ធទោសោ អត្ថីតិ ទស្សេតិ, សោ ច ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សីមាយ សីមា សម្ភិន្ទិតព្ពា’’តិអាទិនា ពទ្ធសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ សីមំ សម្មន្នន្តេន សីមន្តរិកំ ឋបេត្វា សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៤៨) ឧភិន្នំ ពទ្ធសីមានំ អន្តរា សីមន្តរិកំ ឋបេត្វា ពន្ធិតុំ ¶ អនុជាននេន សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណេ វិយ តាសំ អញ្ញមញ្ញំ ផុសិត្វា តិដ្ឋនវសេន ពន្ធនម្បិ ន វដ្ដតីតិ សិទ្ធត្តា ពទ្ធានម្បិ តាសំ បច្ឆា អញ្ញមញ្ញំ ឯករុក្ខាទីហិ ផុសិត្វា ឋានម្បិ ន វដ្ដតីតិ ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញូហិ សង្គីតិការកេហិ និទ្ធារិតោ ពន្ធនកាលេ បដិក្ខិត្តស្ស សម្ពន្ធទោសស្ស អនុលោមេន អកប្បិយានុលោមត្តា. អយំ បន សម្ពន្ធទោសោ បុព្ពេ សុដ្ឋុ ពទ្ធានំ បច្ឆា សញ្ជាតត្តា ពជ្ឈមានក្ខណេ វិយ អសីមត្តំ កាតុំ ន សក្កោតិ, តស្មា រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ អបនីតមត្តេ តា សីមា បាកតិកា ហោន្តិ. យថា ចាយំ បច្ឆា ន វដ្ដតិ, ឯវំ ពជ្ឈមានក្ខណេបិ តាសំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ សតិ តា ពន្ធិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កេចិ បន មហាសីមំ វា សោធេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘មហាសីមគតា ភិក្ខូ យថា តំ សាខំ វា បារោហំ វា កាយកាយបដិពទ្ធេហិ ន ផុសន្តិ, ឯវំ សោធនមេវ ឥធាធិប្បេតំ, ន សកលសីមាសោធន’’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ អដ្ឋកថាយ វិរុជ្ឈនតោ. តថា ហិ ‘‘មហាសីមាយ បថវីតលំ វា តត្ថជាតករុក្ខាទីនិ វា អាហច្ច តិដ្ឋតី’’តិ ឯវំ សាខាបារោហានំ មហាសីមំ ផុសិត្វា ឋានមេវ សម្ពន្ធទោសេ ការណត្តេន វុត្តំ, ន បន តត្ថ ឋិតភិក្ខូហិ សាខាទីនំ ផុសនំ. យទិ ហិ ភិក្ខូនំ សាខាទិំ ផុសិត្វា ឋានមេវ ការណំ សិយា, ‘‘តស្ស សាខំ វា តតោ និគ្គតបារោហំ វា មហាសីមាយ បវិដ្ឋំ តត្រដ្ឋោ កោចិ ភិក្ខុ ផុសិត្វា តិដ្ឋតី’’តិ ភិក្ខុផុសនមេវ វត្តព្ពំ សិយា. យញ្ហិ តត្ថ មហាសីមាសោធនេ ការណំ, តទេវ តស្មិំ វាក្យេ បធានតោ ទស្សេតព្ពំ. ន ហិ អាហច្ចដ្ឋិតមេវ សាខាទិំ ផុសិត្វា ឋិតោ ភិក្ខុ សោធេតព្ពោ អាកាសដ្ឋសាខាទិំ ផុសិត្វា ឋិតភិក្ខុស្សបិ សោធេតព្ពតោ, កិំ និរត្ថកេន អាហច្ចដ្ឋានវចនេន, អាកាសដ្ឋសាខាសុ ¶ ច ភិក្ខុផុសនមេវ ការណត្តេន វុត្តំ ¶ , សោធនញ្ច តស្សេវ ភិក្ខុស្ស ហត្ថបាសានយនាទិវសេន សោធនំ វុត្តំ. ឥធ បន ‘‘មហាសីមំ សោធេត្វា’’តិ សកលសីមាសាធារណវចនេន សោធនំ វុត្តំ, អបិ ច សាខាទិំ ផុសិត្វា ឋិតភិក្ខុមត្តសោធនេ អភិមតេ ‘‘មហាសីមាយ បថវីតល’’ន្តិ វិសេសសីមោបាទានំ និរត្ថកំ សិយា យត្ថ កត្ថចិ អន្តមសោ អាកាសេបិ ឋត្វា សាខាទិំ ផុសិត្វា ឋិតស្ស សោធេតព្ពតោ.

ឆិន្ទិត្វា ពហិដ្ឋកា កាតព្ពាតិ តត្ថ បតិដ្ឋិតភាវវិយោជនវចនតោ ច វិសភាគសីមានំ ផុសនេនេវ សកលសីមាសោធនហេតុកោ អដ្ឋកថាសិទ្ធោយំ ឯកោ សម្ពន្ធទោសោ អត្ថេវាតិ គហេតព្ពោ. តេនេវ ឧទកុក្ខេបសីមាកថាយម្បិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) ‘‘វិហារសីមាយ វា គាមសីមាយ វា បតិដ្ឋិតោ’’តិ ច ‘‘នទីតីរេ បន ខាណុកំ កោដ្ដេត្វា តត្ថ ពទ្ធនាវាយ វា ន វដ្ដតី’’តិ ច ‘‘សចេ បន សេតុ វា សេតុបាទា វា ពហិតីរេ បតិដ្ឋិតា, កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ច ឯវំ វិសភាគាសុ គាមសីមាសុ សាខាទីនំ ផុសនមេវ សង្ករទោសការណត្តេន វុត្តំ, ន ភិក្ខុផុសនំ. តថា ហិ ‘‘អន្តោនទិយំ ជាតរុក្ខេ ពន្ធិត្វា កម្មំ កាតព្ព’’ន្តិ នទិយំ នាវាពន្ធនំ អនុញ្ញាតំ ឧទកុក្ខេបនិស្សយត្តេន នទីសីមាយ សភាគត្តា. យទិ ហិ ភិក្ខូនំ ផុសនមេវ បដិច្ច សព្ពត្ថ សម្ពន្ធទោសោ វុត្តោ សិយា, នទិយម្បិ ពន្ធនំ បដិក្ខិបិតព្ពំ ភវេយ្យ. តត្ថាបិ ហិ ភិក្ខុផុសនំ កម្មកោបការណំ ហោតិ, តស្មា សភាគសីមាសុ បវិសិត្វា ភូមិអាទិំ ផុសិត្វា, អផុសិត្វា វា សាខាទិម្ហិ ឋិតេ តំ សាខាទិំ ផុសន្តោវ ភិក្ខុ សោធេតព្ពោ. វិសភាគសីមាសុ បន សាខាទិម្ហិ ផុសិត្វា ឋិតេ តំ សាខាទិំ អផុសន្តាបិ សព្ពេ ភិក្ខូ សោធេតព្ពា, អផុសិត្វា ឋិតេ បន តំ សាខាទិំ ផុសន្តាវ ភិក្ខូ សោធេតព្ពាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

យំ ¶ បនេត្ថ កេចិ ‘‘ពទ្ធសីមានំ ទ្វិន្នំ អញ្ញមញ្ញំ វិយ ពទ្ធសីមគាមសីមានម្បិ តទញ្ញាសម្បិ សព្ពាសំ សមានសំវាសកសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ សតិ តទុភយម្បិ ឯកសីមំ វិយ សោធេត្វា ឯកត្ថេវ កម្មំ កាតព្ពំ, អញ្ញថា កតំ កម្មំ វិបជ្ជតិ, នត្ថេត្ថ សភាគវិសភាគភេទោ’’តិ វទន្តិ, តំ តេសំ មតិមត្តំ សភាគសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ សម្ពន្ធទោសាភាវស្ស វិសភាគសីមានមេវ តព្ភាវស្ស សុត្តសុត្តានុលោមាទិវិនយនយេហិ សិទ្ធត្តា. តថា ហិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៣៨) គាមសីមាយមេវ ពទ្ធសីមំ សម្មន្និតុំ អនុញ្ញាតត្តា តាសំ និស្សយនិស្សិតភាវេន សភាគតា, សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណទោសាភាវោ ច សុត្តតោវ ¶ សិទ្ធោ. ពន្ធនកាលេ បន អនុញ្ញាតស្ស សម្ពន្ធស្ស អនុលោមតោ បច្ឆា សញ្ជាតរុក្ខាទិសម្ពន្ធោបិ តាសំ វដ្ដតិ ឯវ. ‘‘យំ, ភិក្ខវេ…បេ… កប្បិយំ អនុលោមេតិ, អកប្បិយំ បដិពាហតិ, តំ វោ កប្បតី’’តិ (មហាវ. ៣០៥) វុត្តត្តា ឯវំ តាវ គាមពទ្ធសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ សភាគតា, សម្ភេទាទិទោសាភាវោ ច សុត្តសុត្តានុលោមតោ សិទ្ធោ, ឥមិនា ឯវ នយេន អរញ្ញសីមសត្តព្ភន្តរសីមានំ នទីអាទិសីមឧទកុក្ខេបសីមានញ្ច សុត្តសុត្តានុលោមតោ អញ្ញមញ្ញំ សភាគតា, សម្ភេទាទិទោសាភាវោ ច សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ.

ពទ្ធសីមាយ បន អញ្ញាយ ពទ្ធសីមាយ នទីអាទិសីមាសុ ច ពន្ធិតុំ បដិក្ខេបសិទ្ធិតោ ចេវ ឧទកុក្ខេបសត្តព្ភន្តរសីមានំ នទីអាទីសុ ឯវ កាតុំ និយមនសុត្តសាមត្ថិយេន ពទ្ធសីមគាមសីមាសុ ករណបដិក្ខេបសិទ្ធោ ច តាសំ អញ្ញមញ្ញសភាគតា ឧប្បត្តិក្ខណេ បច្ឆា ច រុក្ខាទីហិ សម្ភេទាទិទោសសម្ភវោ ច វុត្តនយេន សុត្តសុត្តានុលោមតោវ សិជ្ឈន្តិ. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ វិសភាគសីមានមេវ វដរុក្ខាទិវចនេហិ ¶ សម្ពន្ធទោសំ ទស្សេត្វា សភាគានំ ពទ្ធសីមគាមសីមាទីនំ សម្ពន្ធទោសោ ន ទស្សិតោ. ន កេវលញ្ច ន ទស្សិតោ, អថ ខោ តាសំ សភាគសីមានំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេបិ ទោសាភាវោបិ បាឡិអដ្ឋកថាសុ ញាបិតោ ឯវ. តថា ហិ បាឡិយំ (មហាវ. ១៣៨) ‘‘បព្ពតនិមិត្តំ បាសាណនិមិត្តំ វននិមិត្តំ រុក្ខនិមិត្ត’’ន្តិអាទិនា វឌ្ឍនកនិមិត្តានិ អនុញ្ញាតានិ, តេន នេសំ រុក្ខាទិនិមិត្តានំ វឌ្ឍនេ ពទ្ធសីមគាមសីមានំ សង្ករទោសាភាវោ ញាបិតោវ ហោតិ, ទ្វិន្នំ បន ពទ្ធសីមានំ ឦទិសោ សម្ពន្ធោ ន វដ្ដតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ឯករុក្ខោបិ ទ្វិន្នំ សីមានំ និមិត្តំ ហោតិ, សោ បន វឌ្ឍន្តោ សីមសង្ករំ ករោតិ, តស្មា ន កាតព្ពោ’’តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិយោជនបរមំ សីមំ ពន្ធិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៤០) វចនតោបិ ចាយំ ញាបិតោ. តិយោជនបរមាយ ហិ សីមាយ សមន្តា បរិយន្តេសុ រុក្ខលតាគុម្ពាទីហិ ពទ្ធគាមសីមានំ និយមេន អញ្ញមញ្ញំ សម្ពន្ធស្ស សម្ភវតោ ‘‘ឦទិសំ សម្ពន្ធំ វិនាសេត្វាវ សីមា សម្មន្និតព្ពា’’តិ អដ្ឋកថាយម្បិ ន វុត្តំ.

យទិ ចេត្ថ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេន កម្មវិបត្តិ ភវេយ្យ, អវស្សមេវ វត្តព្ពំ សិយា. វិបត្តិបរិហារត្ថញ្ហិ អាចរិយា និរាសង្កដ្ឋានេសុបិ ‘‘ភិត្តិំ អកិត្តេត្វា’’តិអាទិនា សិទ្ធមេវត្ថំ បុនប្បុនំ អវោចុំ, ឥធ បន ‘‘វនមជ្ឈេ វិហារំ ករោន្តិ, វនំ ន កិត្តេតព្ព’’ន្តិអាទិនា រុក្ខលតាទីហិ និរន្តរេ វនមជ្ឈេបិ សីមាពន្ធនមវោចុំ. តថា ថម្ភានំ ឧបរិ កតបាសាទាទីសុ ហេដ្ឋា ថម្ភាទីហិ ឯកាពទ្ធេសុ ឧបរិមតលាទីសុ សីមាពន្ធនំ ពហុធា វុត្តំ, តស្មា ពទ្ធសីមគាមសីមានំ ¶ រុក្ខាទិសម្ពន្ធោ តេហិ មុខតោវ វិហិតោ, អបិច គាមសីមានម្បិ បាដេក្កំ ពទ្ធសីមាសទិសតាយ ឯកាយ គាមសីមាយ កម្មំ ករោន្តេហិ ទព្ពតិណមត្តេនបិ សម្ពន្ធា គាមន្តរបរម្បរា អរញ្ញនទីសមុទ្ទា ច សោធេតព្ពាតិ សកលំ ទីបំ ¶ សោធេត្វាវ កាតព្ពំ សិយា. ឯវំ បន អសោធេត្វា បឋមមហាសង្គីតិកាលតោ បភុតិ កតានំ ឧបសម្បទាទិកម្មានំ សីមាសម្មុតីនញ្ច វិបជ្ជនតោ សព្ពេសម្បិ ភិក្ខូនំ អនុបសម្បន្នសង្កាបសង្គោ ច ទុន្និវារោ ហោតិ, ន ចេតំ យុត្តំ, តស្មា វុត្តនយេន វិសភាគសីមានមេវ រុក្ខាទិសម្ពន្ធទោសោ, ន ពទ្ធសីមគាមសីមាទីនំ សភាគសីមានន្តិ គហេតព្ពំ.

មហាសីមាសោធនស្ស ទុក្ករតាយ ខណ្ឌសីមាយមេវ យេភុយ្យេន សង្ឃកម្មករណន្តិ អាហ ‘‘សីមមាឡកេ’’តិអាទិ. មហាសង្ឃសន្និបាតេសុ បន ខណ្ឌសីមាយ អប្បហោនកតាយ មហាសីមាយ កម្មេ ករិយមានេបិ អយំ នយោ គហេតព្ពោវ. ឧក្ខិបាបេត្វាតិ ឥមិនា កាយបដិពទ្ធេន សីមំ ផុសន្តោបិ សីមដ្ឋោវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. បុរិមនយេបីតិ ខណ្ឌសីមតោ មហាសីមំ បវិដ្ឋសាខានយេបិ. សីមដ្ឋរុក្ខសាខាយ និសិន្នោ សីមដ្ឋោវ ហោតីតិ អាហ ‘ហត្ថបាសមេវ អានេតព្ពោ’’តិ. ឯត្ថ ច ‘‘រុក្ខសាខាទីហិ អញ្ញមញ្ញសម្ពន្ធាសុ ឯតាសុ ខណ្ឌសីមាយ តយោ ភិក្ខូ, មហាសីមាយ ទ្វេតិ ឯវំ ទ្វីសុ សីមាសុ សីមន្តរិកំ អផុសិត្វា, ហត្ថបាសញ្ច អវិជហិត្វា ឋិតេហិ បញ្ចហិ ភិក្ខូហិ ឧបសម្បទាទិ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ កេចិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ ‘‘នានាសីមាយំ ឋិតចតុត្ថោ កម្មំ ករេយ្យ, អកម្មំ ន ច ករណីយ’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ៣៨៩). តេនេវេត្ថាបិ មហាសីមំ សោធេត្វា មាឡកសីមាយមេវ កម្មករណំ វិហិតំ. អញ្ញថា ភិន្នសីមដ្ឋតាយ តត្រដ្ឋស្ស គណបូរកត្តាភាវា កម្មកោបោវ ហោតីតិ.

យទិ ឯវំ កថំ ឆន្ទបារិសុទ្ធិអាហរណវសេន មហាសីមាសោធនន្តិ? តម្បិ វិនយញ្ញូ ន ឥច្ឆន្តិ, ហត្ថបាសានយនពហិសីមករណវសេន បនេត្ថ សោធនំ ឥច្ឆន្តិ, ទិន្នស្សបិ ឆន្ទស្ស ¶ អនាគមនេន មហាសីមដ្ឋោ កម្មំ កោបេតីតិ. យទិ ចស្ស ឆន្ទាទិ នាគច្ឆតិ, កថំ សោ កម្មំ កោបេស្សតីតិ? ទ្វិន្នំ វិសភាគសីមានំ សម្ពន្ធទោសតោ, សោ ច សម្ពន្ធទោសោ អដ្ឋកថាវចនប្បមាណតោ. ន ហិ វិនយេ សព្ពត្ថ យុត្តិ សក្កា ញាតុំ ពុទ្ធគោចរត្តាតិ វេទិតព្ពំ. កេចិ បន ‘‘សចេ ទ្វេបិ សីមាយោ បូរេត្វា និរន្តរំ ឋិតេសុ ភិក្ខូសុ កម្មំ ករោន្តេសុ ឯកាយ ឯវ សីមាយ គណោ ច ឧបសម្បទាបេក្ខោ ច អនុស្សាវកោ ច ឯកតោ តិដ្ឋតិ ¶ , កម្មំ សុកតមេវ ហោតិ. សចេ បន កម្មារហោ វា អនុស្សាវកោ វា សីមន្តរដ្ឋោ ហោតិ, កម្មំ វិបជ្ជតី’’តិ វទន្តិ, តញ្ច ពទ្ធសីមគាមសីមាទិសភាគសីមាសុ ឯវ យុជ្ជតិ. យាសុ អញ្ញមញ្ញំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេសុបិ ទោសោ នត្ថិ, យាសុ បន អត្ថិ, ន តាសុ, វិសភាគសីមាសុ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ សតិ ឯកត្ថ ឋិតោ ឥតរដ្ឋានំ កម្មំ កោបេតិ ឯវ អដ្ឋកថាយ សាមញ្ញតោ សោធនស្ស វុត្តត្តាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៣៨) ‘‘ឧក្ខិបាបេត្វា កាតុំ ន វដ្ដតីតិ ខណ្ឌសីមាយ អន្តោ ឋិតត្តា រុក្ខស្ស តត្ថ ឋិតោ ហត្ថបាសមេវ អានេតព្ពោតិ ឧក្ខិបាបេត្វា កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៣៨) បន ‘‘ឧក្ខិបាបេត្វា កាតុំ ន វដ្ដតិ, កស្មា? អន្តោ ឋិតត្តា. រុក្ខស្ស ហិ ហេដ្ឋា បថវីគតំ មូលំ ខណ្ឌសីមាយេវ ហោតិ. អព្ពោហារិកំ វាតិ អបរេ. ‘មជ្ឈេ បន ឆិន្នេ មហាសីមាយ ឋិតំ មូលំ មហាសីមមេវ ភជតិ, ខណ្ឌសីមាយ ឋិតំ ខណ្ឌសីមមេវ ភជតិ តទាយត្តបថវីអាទីហិ អនុគ្គហិតត្តា’តិ ច វុត្តំ. ‘សីមាយ បច្ឆា ឧដ្ឋិតរុក្ខេ និសីទិត្វា កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ បច្ឆា សីមាយំ កតគេហេ វិយា’តិ វត្វា ‘ពន្ធនកាលេ ឋិតេ រុក្ខេ និសីទិត្វា កាតុំ ន វដ្ដតិ ឧបរិសីមាយ អគមនតោ’តិ ការណំ វទន្តិ. ឯវំ សតិ ពន្ធនកាលេ ¶ បុន អារោហណំ នាម នត្ថិ, ពន្ធិតកាលេ ឯវ អារោហតីតិ អាបជ្ជតិ បច្ឆា ឧដ្ឋិតរុក្ខោ បន តប្បដិពទ្ធត្តា សីមាសង្ខមេវ គតោ. ឯវំ បុព្ពេ ឧដ្ឋិតរុក្ខោបីតិ គហេតព្ពំ. ‘‘យំ កិញ្ចី’’តិ វចនតោ តិណាទិបិ សង្គហិតំ, មហាថេរាបិ តិណំ សោធេត្វាវ ករោន្តី’’តិ វុត្តំ.

ន ឱតរតីតិ បណវសណ្ឋានបព្ពតាទីសុ ហេដ្ឋា បមាណរហិតំ ឋានំ ន ឱតរតិ. កិញ្ចាបិ បនេត្ថ ពជ្ឈមានក្ខណេ ឧទ្ធម្បិ បមាណរហិតបព្ពតាទិ នារោហតិ, តថាបិ តំ បច្ឆា សីមដ្ឋតាយ សីមា ហោតិ. ហេដ្ឋា បណវសណ្ឋានាទិ បន ឧបរិ ពទ្ធាយបិ សីមាយ សីមសង្ខំ ន គច្ឆតិ, តស្សេវ វសេន ‘‘ន ឱតរតី’’តិ វុត្តំ, ឥតរថា ឱរោហណារោហណានំ សាធារណវសេន ‘‘ន ឱតរតី’’តិអាទិនា វត្តព្ពតោ. ជាតំ យំ កិញ្ចីតិ និដ្ឋិតសីមាយ ឧបរិ ជាតំ វិជ្ជមានំ បុព្ពេ ឋិតំ បច្ឆា សញ្ជាតំ បវិដ្ឋញ្ច យំ កិញ្ចិ សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកំ សព្ពម្បីតិ អត្ថោ. អន្តោសីមាយ ហិ ហត្ថិក្ខន្ធាទិសវិញ្ញាណកេសុ និសិន្នោបិ ភិក្ខុ សីមដ្ឋោវ ហោតិ. ពទ្ធាយ សីមាយាតិ ឥទញ្ច បករណវសេន ឧបលក្ខណតោ វុត្តំ. អពទ្ធសីមាសុបិ ¶ សព្ពាសុ ឋិតំ តំ សីមាសង្ខមេវ គច្ឆតិ. ឯកសម្ពន្ធេន គតន្តិ រុក្ខលតាទិតត្រជាតមេវសន្ធាយ វុត្តំ. តាទិសញ្ហិ ‘‘ឥតោ គត’’ន្តិ វត្តព្ពតំ អរហតិ.

យំ បន ‘‘ឥតោ គត’’ន្តិ វា ‘‘តតោ អាគត’’ន្តិ វា វត្តុំ អសក្កុណេយ្យំ ឧភោសុ ពទ្ធសីមគាមសីមាសុ ឧទកុក្ខេបនទីអាទីសុ ច តិរិយំ បតិតរជ្ជុទណ្ឌាទិ, តត្ថ កិំ កាតព្ពន្តិ? ឯត្ថ បន ‘‘ពទ្ធសីមាយ បតិដ្ឋិតភាគោ ពទ្ធសីមា, គាមសីមាយ បតិដ្ឋិតភាគោ គាមសីមា តទុភយសីមដ្ឋបព្ពតាទិ វិយ, ពទ្ធសីមតោ ឧដ្ឋិតវដរុក្ខស្ស បារោហេ, គាមសីមាយ គាមសីមតោ ឧដ្ឋិតវដរុក្ខស្ស បារោហេ ច ពទ្ធសីមាយ ¶ បតិដ្ឋិតេបិ ឯសេវ នយោ. មូលេ បតិដ្ឋិតកាលតោ បដ្ឋាយ ហិ ‘ឥតោ គតំ, តតោ អាគត’ន្តិ វត្តុំ អសក្កុណេយ្យតោ សោ ភាគោ យថាបវិដ្ឋសីមដ្ឋសង្ខមេវ គច្ឆតិ. តេសំ រុក្ខបារោហានំ អន្តរា បន អាកាសដ្ឋសាខា ភូមិយំ សីមាបរិច្ឆេទប្បមាណេន តទុភយសីមា ហោតី’’តិ កេចិ វទន្តិ. យស្មា បនស្សា សាខាយ បារោហោ បវិដ្ឋសីមាយ បថវិយំ មូលេហិ បតិដ្ឋហិត្វាបិ យាវ សាខំ វិនា ឋាតុំ ន សក្កោតិ, តាវ មូលសីមដ្ឋតំ ន វិជហតិ. យទា បន សណ្ឋាតុំ សក្កោតិ, តទាបិ បារោហមត្តមេវ បវិដ្ឋសីមតំ សមុបេតិ, តស្មា សព្ពោបិ អាកាសដ្ឋសាខាភាគោ បុរិមសីមដ្ឋតំ ន វិជហតិ តតោ អាគតភាគស្ស អវិជហិតត្តាតិ អម្ហាកំ ខន្តិ. ឧទកុក្ខេបនទីអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ ច វិសភាគសីមាយ ឯវ បវិដ្ឋេ សកលសីមាសោធនំ, សភាគាយ បវិដ្ឋេ ផុសិត្វា ឋិតមត្តភិក្ខុសោធនញ្ច សព្ពំ បុព្ពេ វុត្តនយមេវ.

១៦៤. ឯត្ថ ច នទីបារសីមាកថាយ បារយតីតិ អជ្ឈោត្ថរតិ. នទិយា ឧភោសុ តីរេសុ បតិដ្ឋហមានា សីមា នទីអជ្ឈោត្ថរា នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘នទិំ អជ្ឈោត្ថរមាន’’ន្តិ. អន្តោនទិយញ្ហិ សីមា ន ឱតរតិ. នទីលក្ខណេ បន អសតិ ឱតរតិ. សា ច តទា នទីបារសីមា ន ហោតីតិ អាហ ‘‘នទិយា លក្ខណំ នទីនិមិត្តេ វុត្តនយមេវា’’តិ. អស្សាតិ ភវេយ្យ. អវស្សំ លព្ភនេយ្យា បន ធុវនាវាវ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ន នាវាយាតិ ឥមិនា នាវំ វិនាបិ សីមា ពទ្ធា សុពទ្ធា ឯវ ហោតិ, អាបត្តិបរិហារត្ថា នាវាតិ ទស្សេតិ.

រុក្ខសង្ឃាដមយោតិ អនេករុក្ខេ ឯកតោ ឃដេត្វា កតសេតុ. រុក្ខំ ឆិន្ទិត្វា កតោតិ បាឋសេសោ. ‘‘សព្ពនិមិត្តានំ អន្តោ ឋិតភិក្ខូ ហត្ថបាសេ កត្វាតិ ឥទំ ឧភិន្នំ តីរានំ ឯកគាមខេត្តភាវំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ. បព្ពតសណ្ឋានាតិ ¶ ឯកតោ ឧគ្គតទីបសិខរត្តា សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តំ.

១៦៥. សីមាសមូហនកថាយំ សោតិ ភិក្ខុនិសង្ឃោ. ទ្វេបីតិ ទ្វេ សមានសំវាសអវិប្បវាសសីមាយោ. អវិប្បវាសសីមាតិ មហាសីមំ សន្ធាយ វទតិ. តត្ថេវ យេភុយ្យេន អវិប្បវាសាតិ. អវិប្បវាសំ អជានន្តាបីតិ ឥទំ មហាសីមាយ វិជ្ជមានាវិជ្ជមានត្តំ, តស្សា ពាហិរបរិច្ឆេទញ្ច អជានន្តានំ វសេន វុត្តំ. ឯវំ អជានន្តេហិបិ អន្តោសីមាយ ឋត្វា កម្មវាចាយ កតាយ សា សីមា សមូហតាវ ហោតីតិ អាហ ‘‘សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តី’’តិ. និរាសង្កដ្ឋានេតិ ខណ្ឌសីមារហិតដ្ឋានេ. ឥទញ្ច មហាសីមាយ វិជ្ជមានាយបិ កម្មករណសុខត្ថំ ខណ្ឌសីមា ឥច្ឆិតាតិ តំ ចេតិយង្គណាទិពហុសន្និបាតដ្ឋានេ ន ពន្ធតីតិ វុត្តំ. តត្ថាបិ សា ពទ្ធា សុពទ្ធា ឯវ មហាសីមា វិយ. បដិពន្ធិតុំ បន ន សក្ខិស្សន្តេវាតិ ឥទំ ខណ្ឌសីមាយ អសមូហតត្តា, តស្សា អវិជ្ជមានត្តស្ស អជាននតោ ច មហាសីមាពន្ធនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ខណ្ឌសីមា បន និរាសង្កដ្ឋានេ ពន្ធិតុំ សក្ខិស្សន្តេវ. សីមាសម្ភេទំ កត្វាតិ ខណ្ឌសីមាយ វិជ្ជមានបក្ខេ សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរណសម្ភេទំ កត្វា អវិជ្ជមានបក្ខេបិ សម្ភេទសង្កាយ អនិវត្តនេន សម្ភេទសង្កំ កត្វា. អវិហារំ ករេយ្យុន្តិ សង្ឃកម្មានារហំ ករេយ្យុំ. បុព្ពេ ហិ ចេតិយង្គណាទិនិរាសង្កដ្ឋានេ កម្មំ កាតុំ សក្កា, ឥទានិ តម្បិ វិនាសិតន្តិ អធិប្បាយោ. ន សមូហនិតព្ពាតិ ខណ្ឌសីមំ អជានន្តេហិ ន សមូហនិតព្ពា. ឧភោបិ ន ជានន្តីតិ ឧភិន្នំ បទេសនិយមំ វា តាសំ ទ្វិន្នម្បិ វា អញ្ញតរាយ វា វិជ្ជមានតំ វា អវិជ្ជមានតំ វា ន ជានន្តិ, សព្ពត្ថ សង្កា ឯវ ហោតិ. នេវ សមូហនិតុំ, ន ពន្ធិតុំ សក្ខិស្សន្តីតិ ឥទំ និរាសង្កដ្ឋានេ ឋត្វា សមូហនិតុំ សក្កោន្តាបិ មហាសីមំ បដិពន្ធិតុំ ន សក្ខិស្សន្តីតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ¶ វុត្តំ. ន ច សក្កា…បេ… កម្មវាចា កាតុន្តិ ឥទំ សីមាពន្ធនកម្មវាចំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្មាតិ យស្មា ពន្ធិតុំ ន សក្កា, តស្មា ន សមូហនិតព្ពាតិ អត្ថោ.

កេចិ បន ‘‘ឦទិសេសុបិ វិហារេសុ ឆបញ្ចមត្តេ ភិក្ខូ គហេត្វា វិហារកោដិតោ បដ្ឋាយ វិហារបរិក្ខេបស្ស អន្តោ ច ពហិ ច សមន្តា លេឌ្ឌុបាតេ សព្ពត្ថ មញ្ចប្បមាណេ ឱកាសេ និរន្តរំ ឋត្វា បឋមំ អវិប្បវាសសីមំ, តតោ សមានសំវាសកសីមញ្ច សមូហននវសេន សីមាយ សមុគ្ឃាតេ កតេ តស្មិំ វិហារេ ខណ្ឌសីមាយ, មហាសីមាយ វា ឋិតវិជ្ជមានត្តេ សតិ អវស្សំ ឯកស្មិំ ¶ មញ្ចដ្ឋានេ តាសំ មជ្ឈគតា តេ ភិក្ខូ តា សមូហនេយ្យុំ, តតោ គាមសីមា ឯវ អវសិស្សេយ្យ. ន ហេត្ថ សីមាយ, តប្បរិច្ឆេទស្ស វា ជាននំ អង្គំ. សីមាយ បន អន្តោឋានំ ‘សមូហនិស្សាមា’តិ កម្មវាចាករណញ្ចេត្ថ អង្គំ. អដ្ឋកថាយំ ‘ខណ្ឌសីមំ បន ជានន្តា អវិប្បវាសំ អជានន្តាបិ សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តី’តិ ឯវំ មហាសីមាយ បរិច្ឆេទស្ស អជាននេបិ សមូហននស្ស វុត្តត្តា គាមសីមាយ ឯវ ច អវសិដ្ឋាយ តត្ថ យថារុចិ ទុវិធម្បិ សីមំ ពន្ធិតុញ្ចេវ ឧបសម្បទាទិកម្មំ កាតុញ្ច វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) អាគតោ វិនិច្ឆយោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៤៤) បន ‘‘អវិប្បវាសសីមា ន សមូហន្តព្ពាតិ មហាសីមំ សន្ធាយ វទតិ. និរាសង្កដ្ឋានេសុ ឋត្វាតិ ចេតិយង្គណាទីនំ ខណ្ឌសីមាយ អនោកាសត្តា វុត្តំ. ខណ្ឌសីមញ្ហិ ពន្ធន្តា តាទិសំ ឋានំ បហាយ អញ្ញស្មិំ វិវិត្តេ ឱកាសេ ពន្ធន្តិ. អប្បេវ នាម សមូហនិតុំ សក្ខិស្សន្តីតិ អវិប្បវាសសីមំយេវ សមូហនិតុំ សក្ខិស្សន្តិ, ន ខណ្ឌសីមំ. បដិពន្ធិតុំ បន ន សក្ខិស្សន្តេវាតិ ខណ្ឌសីមាយំ អញ្ញាតត្តា ន សក្ខិស្សន្តិ. ន សមូហនិតព្ពាតិ ខណ្ឌសីមំ អជានន្តេហិ ន សមូហនិតព្ពា’’តិ វុត្តំ.

១៦៦. ឯវំ ¶ ពទ្ធសីមាវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ អពទ្ធសីមាវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ ‘‘អពទ្ធសីមា បនា’’តិ អាហ. សា កតិវិធាតិ អាហ ‘‘គាមសីមា សត្តព្ភន្តរសីមា ឧទកុក្ខេបសីមាតិ តិវិធា’’តិ. បាឡិយំ (មហាវ. ១៤៧) ‘‘អសម្មតាយ, ភិក្ខវេ, សីមាយា’’តិអាទិនា គាមសីមា ឯវ ពទ្ធសីមាយ ខេត្តំ អរញ្ញនទីអាទយោ វិយ សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបាទីនំ, សា ច គាមសីមា ពទ្ធសីមាយ រហិតដ្ឋានេ សយមេវ សមានសំវាសា ហោតីតិ ទស្សេតិ. ‘‘យា តស្ស គាមស្ស គាមសីមា’’តិ ឯត្ថ គាមបរិក្ខេបស្ស អន្តោ ច ពហិ ច ខេត្តវត្ថុអរញ្ញបព្ពតាទិកំ សព្ពំ គាមក្ខេត្តំ សន្ធាយ ‘‘គាមស្សា’’តិ វុត្តំ, ន អន្តរឃរមេវ, តស្មា តស្ស សកលស្ស គាមក្ខេត្តស្ស សម្ពន្ធនីយា គាមសីមាតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ. យោ ហិ សោ អន្តរឃរខេត្តាទីសុ អនេកេសុ ភូមិភាគេសុ ‘‘គាមោ’’តិ ឯកត្តេន លោកជនេហិ បញ្ញត្តោ គាមវោហារោ, សោវ ឥធ ‘‘គាមសីមា’’តិបិ វុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ. គាមោ ឯវ ហិ គាមសីមា. ឥមិនាវ នយេន ឧបរិ អរញ្ញំ នទី សមុទ្ទោ ជាតស្សរោតិ, ឯវំ តេសុ តេសុ ភូមិប្បទេសេសុ ឯកត្តេន លោកជនបញ្ញត្តានមេវ អរញ្ញាទីនំ អរញ្ញសីមាទិភាវោ វេទិតព្ពោ, លោកេ បន គាមសីមាទិវោហារោ គាមាទីនំ មរិយាទាយមេវ វត្តុំ វដ្ដតិ, ន គាមក្ខេត្តាទីសុ ¶ សព្ពត្ថ. សាសនេ បន តេ គាមាទយោ ឥតរនិវត្តិអត្ថេន សយមេវ អត្តនោ មរិយាទាតិ កត្វា គាមោ ឯវ គាមសីមា, អរញ្ញមេវ អរញ្ញសីមា, សមុទ្ទោ ឯវ សមុទ្ទសីមាតិ សីមាវោហារេន វុត្តាតិ វេទិតព្ពោ. បាឡិយំ និគមស្ស វាតិ ឥទំ គាមសីមប្បភេទំ ឧបលក្ខណវសេន ទស្សេតុំ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘នគរម្បិ គហិតមេវា’’តិ.

ពលិំ លភន្តីតិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ. ‘‘អយំ គាមោ ឯត្តកោ ករីសភាគោ’’តិអាទិនា បន រាជបណ្ណេសុ អារោបិតេសុ ¶ ភូមិភាគេសុ យស្មិំ យស្មិំ តឡាកមាតិកាសុសានបព្ពតាទិកេ បទេសេ ពលិំ ន គណ្ហន្តិ, សោបិ គាមសីមា ឯវ. រាជាទីហិ បរិច្ឆិន្នភូមិភាគោ ហិ សព្ពោវ ឋបេត្វា នទីលោណិជាតស្សរេ គាមសីមាតិ វេទិតព្ពា. តេនាហ ‘‘បរិច្ឆិន្ទិត្វា រាជា កស្សចិ ទេតី’’តិ. សចេ បន តត្ថ រាជា កញ្ចិ បទេសំ គាមន្តរេន យោជេតិ, សោ បវិដ្ឋគាមសីមតំ ឯវ ភជតិ. នទីជាតស្សរេ វិនាសេត្វា តឡាកាទិភាវំ វា បូរេត្វា ខេត្តាទិភាវំ វា បាបិតេសុបិ ឯសេវ នយោ.

យេ បន គាមា រាជចោរាទិភយបីឡិតេហិ មនុស្សេហិ ឆឌ្ឌិតា ចិរម្បិ និម្មនុស្សា តិដ្ឋន្តិ, សមន្តា បន គាមា សន្តិ, តេបិ បាដេក្កំ គាមសីមាវ. តេសុ ហិ រាជានោ សមន្តគាមវាសីហិ កសាបេត្វា វា យេហិ កេហិចិ កសិតដ្ឋានំ លិខិត្វា វា ពលិំ គណ្ហន្តិ, អញ្ញេន វា គាមេន ឯកីភាវំ ឧបនេន្តិ, យេ បន គាមា រាជូហិបិ បរិច្ចត្តា គាមខេត្តានន្តរិកា មហាអរញ្ញេន ឯកីភូតា, តេ អគាមការញ្ញសីមតំ បាបុណន្តិ, បុរិមា គាមសីមា វិនស្សតិ, រាជានោ បន ឯកស្មិំ អរញ្ញាទិបទេសេ មហន្តំ គាមំ កត្វា អនេកសហស្សានិ កុលានិ វាសាបេត្វា តត្ថ វាសីនំ ភោគគាមាតិ សមន្តា ភូតគាមេ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទេន្តិ, បុរាណនាមំ បន បរិច្ឆេទញ្ច ន វិនាសេន្តិ, តេបិ បច្ចេកំ គាមសីមា ឯវ, ឯត្តាវតា បុរិមគាមសីមតំ ន វិជហន្តិ. សា ច ឥតរា ចាតិអាទិ ‘‘សមានសំវាសា ឯកូបោសថា’’តិ បាឡិបទស្ស (មហាវ. ១៤៣) អធិប្បាយវិវរណំ. តត្ថ ហិ សា ច រាជិច្ឆាវសេន បរិវត្តេត្វា សមុប្បន្នា អភិនវា, ឥតរា ច អបរិវត្តា បកតិគាមសីមា យថា ពទ្ធសីមាយ សព្ពំ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឯវមេតាបិ សព្ពកម្មារហតាសទិសេន ពទ្ធសីមាសទិសា សមានសំវាសា ឯកូបោសថាតិ អធិប្បាយោ ¶ . សាមញ្ញតោ ‘‘ពទ្ធសីមាសទិសា’’តិ វុត្តេ តិចីវរាវិប្បវាសសីមំ ពទ្ធសីមំ ឯវ មញ្ញន្តីតិ តំសទិសតានិវត្តនមុខេន ¶ ឧបរិសត្តព្ភន្តរសីមាយ តំសទិសតាបិ អត្ថីតិ ទស្សននយស្ស ឥធេវ បសង្គំ ទស្សេតុំ ‘‘កេវល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

វិញ្ឈាដវិសទិសេ អរញ្ញេតិ យត្ថ ‘‘អសុកគាមស្ស ឥទំ ខេត្ត’’ន្តិ គាមវោហារោ នត្ថិ, យត្ថ ច នេវ កសន្តិ ន វបន្តិ, តាទិសេ អរញ្ញេ. មច្ឆពន្ធានំ អគមនបថា និម្មនុស្សាវាសា សមុទ្ទន្តរទីបកាបិ ឯត្ថេវ សង្គយ្ហន្តិ. យំ យញ្ហិ អគាមក្ខេត្តភូតំ នទីសមុទ្ទជាតស្សរវិរហិតបទេសំ, តំ សព្ពំ អរញ្ញសីមាតិ វេទិតព្ពំ. សា ច សត្តព្ភន្តរសីមំ វិនា សយមេវ សមានសំវាសា ពទ្ធសីមាសទិសា, នទីអាទិសីមាសុ វិយ សព្ពមេត្ថ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. នទីសមុទ្ទជាតស្សរានំ តាវ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អត្តនោ សភាវេនេវ ពទ្ធសីមាសទិសា’’តិអាទិនា វុត្តត្តា សីមតា សិទ្ធា. អរញ្ញស្ស បន សីមតា កថន្តិ? សត្តព្ភន្តរសីមានុជាននសុត្តាទិសាមត្ថិយតោ. យថា ហិ គាមសីមាយ វគ្គកម្មបរិហារត្ថំ ពហូ ពទ្ធសីមាយោ អនុញ្ញាតា, តាសញ្ច ទ្វិន្នំ អន្តរា អញ្ញមញ្ញំ អសម្ភេទត្ថំ សីមន្តរិកា អនុញ្ញាតា, ឯវមិធ អរញ្ញេបិ សត្តព្ភន្តរសីមា. តាសញ្ច ទ្វិន្នំ អន្តរាបិ សីមន្តរិកាយ បាឡិអដ្ឋកថាសុ វិធានសាមត្ថិយតោ អរញ្ញស្សបិ សភាវេនេវ នទីអាទីនំ វិយ សីមភាវោ តត្ថ វគ្គកម្មបរិហារត្ថមេវ សត្តព្ភន្តរសីមាយ អនុញ្ញាតត្តាវ សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ សីមាយមេវ ហិ ឋិតា សីមដ្ឋានំ វគ្គកម្មំ ករោន្តិ, ន អសីមាយំ អាកាសេ ឋិតា វិយ អាកាសដ្ឋានំ. ឯវមេវ ហិ សាមត្ថិយំ គហេត្វា ‘‘សព្ពា, ភិក្ខវេ, នទី អសីមា’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៤៧) បដិក្ខិត្តពទ្ធសីមានម្បិ នទីសមុទ្ទជាតស្សរានំ អត្តនោ សភាវេនេវ សីមភាវោ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) វុត្តោតិ គហេតព្ពោ.

អថស្ស ¶ ឋិតោកាសតោតិ តស្ស ភិក្ខុស្ស ឋិតោកាសតោ. សចេបិ ហិ ភិក្ខុសហស្សំ តិដ្ឋតិ, តស្ស ឋិតោកាសស្ស ពាហិរន្តតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខូនំ វគ្គកម្មបរិហារត្ថំ សីមាបេក្ខាយ ឧប្បន្នាយ តាយ សហ សយមេវ ឧប្បន្នា សត្តព្ភន្តរសីមា សមានសំវាសកាតិ អធិប្បាយោ. យត្ថ បន ខុទ្ទកេ អរញ្ញេ មហន្តេហិ ភិក្ខូហិ បរិបុណ្ណតាយ វគ្គកម្មសង្កាភាវេន សត្តព្ភន្តរសីមាបេក្ខា នត្ថិ, តត្ថ សត្តព្ភន្តរសីមា ន ឧប្បជ្ជតិ. កេវលារញ្ញសីមាយមេវ, តត្ថ សង្ឃេន កម្មំ កាតព្ពំ. នទីអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. វក្ខតិ ហិ ‘‘សចេ នទី នាតិទីឃា ហោតិ, បភវតោ បដ្ឋាយ យាវ មុខទ្វារា សព្ពត្ថ សង្ឃោ និសីទតិ, ឧទកុក្ខេបសីមាយ កម្មំ នត្ថី’’តិអាទិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៦៧), ឥមិនា ឯវ ច វចនេន ¶ វគ្គកម្មបរិហារត្ថំ សីមាបេក្ខាយ សតិ ឯវ ឧទកុក្ខេបសត្តព្ភន្តរសីមា ឧប្បជ្ជន្តិ, នាសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កេចិ បន ‘‘សមន្តា អព្ភន្តរំ មិនិត្វា បរិច្ឆេទករណេនេវ សីមា សញ្ជាយតិ, ន សយមេវា’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. យទិ ហិ អព្ភន្តរបរិច្ឆេទករណប្បការេន សីមា ឧប្បជ្ជេយ្យ, អពទ្ធសីមាវ ន សិយា ភិក្ខូនំ កិរិយាបការសិទ្ធិតោ. អបិច វឌ្ឍកិហត្ថានំ បកតិហត្ថានញ្ច លោកេ អនេកវិធត្តា, វិនយេ ‘‘ឦទិសំ ហត្ថបមាណ’’ន្តិ អវុត្តត្តា ច ‘‘យេន កេនចិ មិនិតេ ភគវតា អនុញ្ញាតេន នុ ខោ ហត្ថេន មិនិតំ, ន នុ ខោ’’តិ សីមាយ វិបត្តិសង្កា ភវេយ្យ, មិនន្តេហិ ច អនុមត្តម្បិ ឩនមធិកមកត្វា មិនិតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ វិបត្តិ ឯវ សិយា, បរិសវសេន ចាយំ វឌ្ឍមានា តេសំ មិននេន វឌ្ឍតិ, ហាយតិ វា. សង្ឃេ ច កម្មំ កត្វា គតេ អយំ ភិក្ខូនំ បយោគេន សមុប្បន្នា សីមា តេសំ បយោគេន វិគច្ឆតិ ន វិគច្ឆតិ ច, កថំ ពទ្ធសីមា វិយ យាវ សាសនន្តរធានា ន តិដ្ឋេយ្យ, ឋិតិយា ច បុរាណវិហារេសុ ¶ វិយ សកលេបិ វិសុំ អរញ្ញេ កតសីមា សម្ភេទសង្កា ន ភវេយ្យ, តស្មា សីមាបេក្ខាយ ឯវ សមុប្បជ្ជតិ, តព្ពិគមេន វិគច្ឆតីតិ គហេតព្ពំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧទកុក្ខេបសីមាយម្បិ នទីអាទីសុបិ.

តត្ថាបិ ហិ មជ្ឈិមបុរិសោ ន បញ្ញាយតិ, តថា សព្ពថាមេន ខិបនំ, ឧភយត្ថបិ ច យស្សំ ទិសាយំ សត្តព្ភន្តរស្ស, ឧទកុក្ខេបស្ស វា ឱកាសោ នប្បហោតិ, តត្ថ កថំ មិននំ, ខិបនំ វា ភវេយ្យ, គាមក្ខេត្តាទីសុ បវិសនតោ អខេត្តេ សីមា បវិដ្ឋា កិន្នាម សីមា ន វិបជ្ជេយ្យ. អបេក្ខាយ សីមុប្បត្តិយំ បន យតោ បហោតិ, តត្ថ សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមា សយមេវ បរិបុណ្ណា ជាយន្តិ. យតោ បន នប្បហោតិ, តត្ថ អត្តនោ ខេត្តប្បមាណេនេវ ជាយន្តិ, ន ពហិ. យំ បនេត្ថ អព្ភន្តរមិននប្បមាណស្ស វាលុកាទិខិបនកម្មស្ស ច ទស្សនំ, តំ សយំជាតសីមានំ ឋិតដ្ឋានស្ស បរិច្ឆេទនត្ថំ កតំ គាមូបចារឃរូបចារជាននត្ថំ លេឌ្ឌុសុប្បាទិខិបនវិធានទស្សនំ វិយ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ឩនវីសតិវស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សីមំ វា សម្មន្នតិ, ឧទកុក្ខេបំ វា បរិច្ឆិន្ទតី’’តិ វុត្តំ. ឯវំ កតេបិ តស្ស បរិច្ឆេទស្ស យាថាវតោ ញាតុំ អសក្កុណេយ្យត្តេន បុថុលតោ ញត្វា អន្តោ តិដ្ឋន្តេហិ និរាសង្កដ្ឋានេ ឋាតព្ពំ, អញ្ញំ ពហិ ករោន្តេហិ អតិទូរេ និរាសង្កដ្ឋានេ បេសេតព្ពំ.

អបរេ ¶ បន ‘‘សីមាបេក្ខាយ កិច្ចំ នត្ថិ, មគ្គគមននហានាទិអត្ថេហិ ឯកភិក្ខុស្មិម្បិ អរញ្ញេ វា នទីអាទីសុ វា បវិដ្ឋេ តំ បរិក្ខិបិត្វា សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមា សយមេវ បភា វិយ បទីបស្ស សមុប្បជ្ជតិ. គាមក្ខេត្តាទីសុ តស្មិំ ឱតិណ្ណមត្តេ វិគច្ឆតិ. តេនេវេត្ថ ទ្វិន្នំ សង្ឃានំ វិសុំ កម្មំ ករោន្តានំ សីមាទ្វយស្ស អន្តរា សីមន្តរិកំ អញ្ញំ សត្តព្ភន្តរំ ឧទកុក្ខេបញ្ច ឋបេតុំ អនុញ្ញាតំ. សីមាបរិយន្តេ ហិ កេនចិ កម្មេន ¶ បេសិតស្ស ភិក្ខុនោ សមន្តា សញ្ជាតា សីមា ឥតរេសំ សីមាយ ផុសិត្វា សីមាសម្ភេទំ ករេយ្យ, សោ មា ហោតូតិ វា, ឥតរថា ហត្ថចតុរង្គុលមត្តាយបេត្ថ សីមន្តរិកាយ អនុជានិតព្ពតោ. អបិច សីមន្តរិកាយ ឋិតស្ស ឧភយត្ថ កម្មកោបវចនតោបិ ចេតំ សិជ្ឈតិ តម្បិ បរិក្ខិបិត្វា សយមេវ សញ្ជាតាយ សីមាយ ឧភិន្នម្បិ សីមានំ, ឯកាយ ឯវ វា សង្ករតោ. ឥតរថា តស្ស កម្មកោបវចនំ ន យុជ្ជេយ្យ. វុត្តញ្ហិ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘បរិច្ឆេទព្ភន្តរេ ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតោបិ បរិច្ឆេទតោ ពហិ អញ្ញំ តត្តកំយេវ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោបិ កម្មំ កោបេតី’តិ. កិញ្ច អគាមការញ្ញេ ឋិតស្ស កម្មករណិច្ឆាវិរហិតស្សបិ ភិក្ខុនោ សត្តព្ភន្តរបរិច្ឆិន្នេ អព្ភោកាសេ ចីវរវិប្បវាសោ ភគវតា អនុញ្ញាតោ, សោ ច បរិច្ឆេទោ សីមា, ឯវំ អបេក្ខំ វិនា សមុប្បន្នា. តេនេវេត្ថ ‘អយំ សីមា ចីវរវិប្បវាសបរិហារម្បិ លភតី’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) វុត្តំ, តស្មា កម្មករណិច្ឆំ វិនាបិ វុត្តនយេន សមុប្បត្តិ គហេតព្ពា’’តិ វទន្តិ. តំ ន យុត្តំ បទីបបភា វិយ សព្ពបុគ្គលានម្បិ បច្ចេកំ សីមាសម្ភវេន សង្ឃេ, គណេ វា កម្មំ ករោន្តេ តត្ថ ឋិតានំ ភិក្ខូនំ សមន្តា បច្ចេកំ សមុប្បន្នានំ អនេកសីមានំ អញ្ញមញ្ញំ សង្ករទោសប្បសង្គតោ. បរិសវសេន ចស្សា វឌ្ឍិ ហានិ ច សម្ភវតិ, បច្ឆា អាគតានំ អភិនវសីមន្តរុប្បត្តិ ឯវ, គតានំ សមន្តា ឋិតសីមាវិនាសោ ច ភវេយ្យ.

បាឡិយំ (មហាវ. ១៤៧) បន ‘‘សមន្តា សត្តព្ភន្តរា, អយំ តត្ថ សមានសំវាសា’’តិអាទិនា ឯកា ឯវ សត្តព្ភន្តរា ឧទកុក្ខេបា ច អនុញ្ញាតា, ន ចេសា សីមា សភាវេន, ការណសាមត្ថិយេន វា បភា វិយ បទីបស្ស ឧប្បជ្ជតិ, កិន្តុ ¶ ភគវតោ អនុជាននេនេវ. ភគវា ច ឥមា អនុជានន្តោ ភិក្ខូនំ វគ្គកម្មបរិហារេន កម្មករណសុខត្ថមេវ អនុញ្ញាសីតិ កថំ នហានាទិកិច្ចេន បវិដ្ឋានម្បិ សមន្តា តាសំ សីមានំ សមុប្បត្តិ បយោជនាភាវា, បយោជនេ ច ឯកំ ឯវ បយោជនន្តិ កថំ បច្ចេកំ ភិក្ខុគណនាយ អនេកសីមាសមុប្បត្តិ. ‘‘ឯកសីមាយ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឋិតា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ហិ ¶ វុត្តំ. យំ បន ទ្វិន្នំ សីមានំ អន្តរា តត្តកបរិច្ឆេទេនេវ សីមន្តរិកាឋបនវចនំ, តត្ថ ឋិតានំ កម្មកោបវចនញ្ច, តម្បិ ឥមាសំ សីមានំ បរិច្ឆេទស្ស ទុព្ពោធតាយ សីមាយ សម្ភេទសង្កំ កម្មកោបសង្កញ្ច ទូរតោ បរិហរិតុំ វុត្តំ.

យោ ច ចីវរវិប្បវាសត្ថំ ភគវតា អព្ភោកាសេ ទស្សិតោ សត្តព្ភន្តរបរិច្ឆេទោ, សោ សីមា ឯវ ន ហោតិ, ខេត្តតឡាកាទិបរិច្ឆេទោ វិយ អយមេត្ថ ឯកោ បរិច្ឆេទោវ. តត្ថ ច ពហូសុ ភិក្ខូសុ ឯកតោ ឋិតេសុ តេសំ វិសុំ វិសុំ អត្តនោ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ សមន្តា សត្តព្ភន្តរបរិច្ឆេទព្ភន្តរេ ឯវ ចីវរំ ឋបេតព្ពំ, ន បរិសបរិយន្តតោ. បរិសបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ ហិ អព្ភន្តរេ គយ្ហមានេ សត្តព្ភន្តរបរិយោសានេ ឋបិតចីវរំ មជ្ឈេ ឋិតស្ស សត្តព្ភន្តរតោ ពហិ ហោតីតិ តំ អរុណុគ្គមនេ និស្សគ្គិយំ សិយា. សីមា បន បរិសបរិយន្តតោវ គហេតព្ពា. ចីវរវិប្បវាសបរិហារោបេត្ថ អជ្ឈោកាសបរិច្ឆេទស្ស វិជ្ជមានត្តា វុត្តោ, ន បន យាវ សីមាបរិច្ឆេទំ លព្ភមានត្តា មហាសីមាយ អវិប្បវាសសីមាវោហារោ វិយ. មហាសីមាយម្បិ ហិ គាមគាមូបចារេសុ ចីវរំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, ឥធាបិ មជ្ឈេ ឋិតស្ស សីមាបរិយន្តេ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, តស្មា យថាវុត្តសីមាបេក្ខាវសេនេវ តាសំ សត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមានំ ឧប្បត្តិ, តព្ពិគមេន វិនាសោ ច គហេតព្ពោតិ ¶ អម្ហាកំ ខន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. អញ្ញោ វា បការោ ឥតោ យុត្តតរោ គវេសិតព្ពោ.

ឥធ បន ‘‘អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរា’’តិ ឯវំ បាឡិយំ (មហាវ. ១៤៧), ‘‘វិញ្ឈាដវិសទិសេ អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរា’’តិ អដ្ឋកថាយញ្ច (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) រុក្ខាទិនិរន្តរេបិ អរញ្ញេ សត្តព្ភន្តរសីមាយ វិហិតត្តា អត្តនោ និស្សយភូតាយ អរញ្ញសីមាយ សហ ឯតិស្សា រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ ទោសាភាវោ, បគេវ អគាមកេ រុក្ខេតិ និស្សិតេបិ បទេសេ ចីវរវិប្បវាសស្ស រុក្ខបរិហារំ វិនាវ អជ្ឈោកាសបរិហារោ ច អនុមតោតិ សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពំ.

ឧបចារត្ថាយាតិ សីមន្តរិកត្ថាយ. សត្តព្ភន្តរតោ អធិកំ វដ្ដតិ, ឩនកំ បន ន វដ្ដតិ ឯវ សត្តព្ភន្តរបរិច្ឆេទស្ស ទុព្ពិជានត្តា. តស្មា សង្ឃំ វិនា ឯកេនបិ ភិក្ខុនា ពហិ តិដ្ឋន្តេន អញ្ញំ សត្តព្ភន្តរំ អតិក្កមិត្វា ទូរេ ឯវ ឋាតព្ពំ. ឥតរថា កម្មកោបសង្ករតោ. ឧទកុក្ខេបេបិ ឯសេវ នយោ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឩនកំ បន ន វដ្ដតី’’តិ (វិ. សង្គ.អដ្ឋ. ១៦៧). ឥទញ្ចេត្ថ ¶ សីមន្តរិកាវិធានំ ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានំ សីមន្តរិកានុជាននសុត្តានុលោមតោ សិទ្ធន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. កិញ្ចាបិ ហិ ភគវតា និទានវសេន ឯកគាមនិស្សិតានំ ឯកសភាគានញ្ច ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានមេវ អញ្ញមញ្ញំ សម្ភេទអជ្ឈោត្ថរណទោសបរិហារាយ សីមន្តរិកា អនុញ្ញាតា, តថាបិ តទនុលោមតោ ឯកំ អរញ្ញសីមំ នទីអាទិសីមញ្ច និស្សិតានំ ឯកសភាគានំ ទ្វិន្នំ សត្តព្ភន្តរសីមានម្បិ ឧទកុក្ខេបសីមានម្បិ អញ្ញមញ្ញំ សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណំ, សីមន្តរិកំ វិនា អព្យវធានេន ឋានញ្ច ភគវតា អនភិមតមេវាតិ ញត្វា អដ្ឋកថាចរិយា ឥធាបិ សីមន្តរិកាវិធានមកំសុ. វិសភាគសីមានម្បិ ហិ ឯកសីមានិស្សិតត្តំ ឯកសភាគត្តញ្ចាតិ ទ្វីហង្គេហិ សមន្នាគមេ សតិ ¶ ឯវ សីមន្តរិកំ វិនា ឋានំ សម្ភេទាយ ហោតិ, នាសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សីមន្តរិកវិធានសាមត្ថិយេនេវ ចេតាសំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធោបិ ពទ្ធសីមា វិយ អញ្ញមញ្ញំ ន វដ្ដតីតិ អយម្បិ នយតោ ទស្សិតោវាតិ គហេតព្ពំ.

១៦៧. សភាវេនេវាតិ ឥមិនា គាមសីមា វិយ អពទ្ធសីមាតិ ទស្សេតិ. សព្ពមេត្ថ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ សមានសំវាសា ឯកូបោសថាតិ ទស្សេតិ. យេន កេនចីតិ អន្តមសោ សូករាទិនា សត្តេន. មហោឃេន បន ឧណ្ណតដ្ឋានតោ និន្នដ្ឋានេ បតន្តេន ខតោ ខុទ្ទកោ វា មហន្តោ វា លក្ខណយុត្តោ ‘‘ជាតស្សរោ’’ត្វេវ វុច្ចតិ. ឯត្ថបិ ខុទ្ទកេ ឧទកុក្ខេបកិច្ចំ នត្ថិ. សមុទ្ទេ បន សព្ពត្ថ ឧទកុក្ខេបសីមាយមេវ កម្មំ កាតព្ពំ សោធេតុំ ទុក្ករត្តា. បុន តត្ថាតិ លោកវោហារសិទ្ធីសុ ឯវ តាសុ នទីអាទីសុ តីសុ អពទ្ធសីមាសុ បុន វគ្គកម្មបរិហារត្ថំ សាសនវោហារសិទ្ធាយ អពទ្ធសីមាយ បរិច្ឆេទំ ទស្សេន្តោតិ អធិប្បាយោ. បាឡិយំ (មហាវ. ១៤៧) ‘‘យំ មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្សា’’តិអាទីសុ ឧទកំ ឧក្ខិបិត្វា ខិបីយតិ ឯត្ថាតិ ឧទកុក្ខេបោ, ឧទកស្ស បតនោកាសោ, តស្មា ឧទកុក្ខេបា, អយញ្ហេត្ថ បទសម្ពន្ធវសេន អត្ថោ – បរិសបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ សមន្តា យាវ មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ឧទកុក្ខេបោ ឧទកស្ស បតនដ្ឋានំ, តាវ យំ តំ បរិច្ឆិន្នដ្ឋានំ, អយំ តត្ថ នទីអាទីសុ អបរា សមានសំវាសា ឧទកុក្ខេបសីមាតិ.

តស្ស អន្តោតិ តស្ស ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆិន្នស្ស ឋានស្ស អន្តោ. ន កេវលញ្ច តស្សេវ អន្តោ, តតោ ពហិបិ, ‘‘ឯកស្ស ឧទកុក្ខេបស្ស អន្តោ ឋាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វចនំ ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទស្ស ទុព្ពិជានតោ កម្មកោបសង្កា ហោតីតិ ¶ . តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘បរិច្ឆេទព្ភន្តរេ ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតោបិ បរិច្ឆេទតោ ពហិ ¶ អញ្ញំ តត្តកំយេវ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោបិ កម្មំ កោបេតិ, ឥទំ សព្ពអដ្ឋកថាសុ សន្និដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ. យំ បនេត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៤៧) ‘‘តស្ស អន្តោហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតោ កម្មំ កោបេតីតិ ឥមិនា បរិច្ឆេទតោ ពហិ យត្ថ កត្ថចិ ឋិតោ កម្មំ ន កោបេតី’’តិ វត្វា មាតិកាដ្ឋកថាវចនម្បិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘នេវ បាឡិយំ ន អដ្ឋកថាយំ ឧបលព្ភតី’’តិអាទិ ពហុ បបញ្ចិតំ, តំ ន សុន្ទរំ ឥធ អដ្ឋកថាវចនេន មាតិកាដ្ឋកថាវចនស្ស នយតោ សំសន្ទនតោ សង្ឃដនតោ. តថា ហិ ទ្វិន្នំ ឧទកុក្ខេបបអច្ឆេទានមន្តរា វិទត្ថិចតុរង្គុលមត្តម្បិ សីមន្តរិកំ អឋបេត្វា ‘‘អញ្ញោ ឧទកុក្ខេបោ សីមន្តរិកាយ ឋបេតព្ពោ, ‘‘តតោ អធិកំ វដ្ដតិ ឯវ, ឩនកំ បន ន វដ្ដតី’’តិ ឯវំ ឥធេវ វុត្តេន ឥមិនា អដ្ឋកថាវចនេន សីមន្តរិកោបចារេ ឧទកុក្ខេបតោ ឩនកេ ឋបិតេ សីមាយ សីមាសម្ភេទតោ កម្មកោបោបិ វុត្តោ ឯវ. យទគ្គេន ច ឯវំ វុត្តោ, តទគ្គេន ច តត្ថ ឯកភិក្ខុនោ បវេសេបិ សតិ តស្ស សីមដ្ឋភាវតោ កម្មកោបោ វុត្តោ ឯវ ហោតិ. អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឩនកំ បន ន វដ្ដតី’’តិ កថនញ្ចេតំ ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទស្ស ទុព្ពិជានន្តេនបិ សីមាសម្ភេទសង្កាបរិហារត្ថំ វុត្តំ. សត្តព្ភន្តរសីមានមន្តរា តត្តកបរិច្ឆេទេនេវ សីមន្តរិកវិធានវចនតោបិ ឯតាសំ ទុព្ពិជានបរិច្ឆេទតា, តត្ថ ច ឋិតានំ កម្មកោបសង្កា សិជ្ឈតិ. កម្មកោបសង្កដ្ឋានម្បិ អាចរិយា ទូរតោ បរិហារត្ថំ ‘‘កម្មកោបដ្ឋាន’’ន្តិ វត្វាវ ឋបេសុន្តិ គហេតព្ពំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៤៧) បន – អបរិច្ឆិន្នាយាតិ ពទ្ធសីមាវសេន អកតបរិច្ឆេទាយ. យេន កេនចិ ខណិត្វា អកតោតិ អន្តមសោ ¶ តិរច្ឆានេនបិ ខណិត្វា អកតោ. តស្ស អន្តោហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតោ កម្មំ កោបេតីតិ ឥមិនា បរិច្ឆេទតោ ពហិ យត្ថ កត្ថចិ ឋិតោ កម្មំ ន កោបេតីតិ ទីបេតិ. យំ បន វុត្តំ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘បរិច្ឆេទព្ភន្តរេ ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតោបិ បរិច្ឆេទតោ ពហិ អញ្ញំ តត្តកំយេវ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោបិ កម្មំ កោបេតិ, ឥទំ សព្ពអដ្ឋកថាសុ សន្និដ្ឋាន’’ន្តិ. តត្ថ អញ្ញំ តត្តកំយេវ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោបិ កម្មំ កោបេតីតិ ឥទំ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ ឧបលព្ភតិ, យទិ ចេតំ ទ្វិន្នំ សង្ឃានំ វិសុំ ឧបោសថាទិកម្មករណាធិការេ វុត្តត្តា ឧទកុក្ខេបតោ ពហិ អញ្ញំ ឧទកុក្ខេបំ អនតិក្កមិត្វា ឧបោសថាទិករណត្ថំ ឋិតោ សង្ឃោ សីមាសម្ភេទសម្ភវតោ កម្មំ កោបេតីតិ ឥមិនា អធិប្បាយេន វុត្តំ សិយា, ឯវម្បិ យុជ្ជេយ្យ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយ លីនត្ថប្បកាសនិយំ (កង្ខា. ដី. និទានវណ្ណនា) វុត្តំ ¶ ‘‘អញ្ញំ តត្តកំយេវ បរិច្ឆេទន្តិ ទុតិយំ ឧទកុក្ខេបំ អនតិក្កន្តោបិ កោបេតិ. កស្មា? អត្តនោ ឧទកុក្ខេបសីមាយ បរេសំ ឧទកុក្ខេបសីមាយ អជ្ឈោត្ថដត្តា សីមាសម្ភេទោ ហោតិ, តស្មា កោបេតី’’តិ. ‘‘ឥទំ សព្ពអដ្ឋកថាសុ សន្និដ្ឋាន’’ន្តិ ច ឥមិនាវ អធិប្បាយេន វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ សព្ពាសុបិ អដ្ឋកថាសុ សីមាសម្ភេទស្ស អនិច្ឆិតត្តា. តេនេវ ហិ ‘‘អត្តនោ ច អញ្ញេសញ្ច ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទស្ស អន្តរា អញ្ញោ ឧទកុក្ខេបោ សីមន្តរិកត្ថាយ ឋបេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. អញ្ញេ បនេត្ថ អញ្ញថាបិ បបញ្ចេន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ.

សព្ពត្ថ សង្ឃោ និសីទតីតិ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា និសីទតិ. ឧទកុក្ខេបសីមាយ កម្មំ នត្ថីតិ យស្មា សព្ពោបិ នទីបទេសោ ភិក្ខូហិ អជ្ឈោត្ថដោ, តស្មា សមន្តតោ នទិយា ¶ អភាវា ឧទកុក្ខេបប្បយោជនំ នត្ថិ. ឧទកុក្ខេបប្បមាណា សីមន្តរិកា សុវិញ្ញេយ្យតរា ហោតិ, សីមាសម្ភេទសង្កា ច ន សិយាតិ សាមីចិទស្សនត្ថំ ‘‘អញ្ញោ ឧទកុក្ខេបោ សីមន្តរិកត្ថាយ ឋបេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. យត្តកេន បន សីមាសម្ភេទោ ន ហោតិ, តត្តកំ ឋបេតុំ វដ្ដតិយេវ. តេនេវាហុ បោរាណា ‘‘យត្តកេន សីមាសម្ភេទោ ន ហោតិ, តត្តកម្បិ ឋបេតុំ វដ្ដតី’’តិ. ឩនកំ បន ន វដ្ដតីតិ ឥទម្បិ ឧទកុក្ខេបសីមាយ បរិសវសេន វឌ្ឍនតោ សីមាសម្ភេទសង្កា សិយាតិ តន្និវារណត្ថមេវ វុត្តន្តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៤៧) – យំ មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស សមន្តា ឧទកុក្ខេបាតិ បន ឯតិស្សា នទិយា ចតុវគ្គាទីនំ សង្ឃានំ វិសុំ ចតុវគ្គករណីយាទិកម្មករណកាលេ សីមាបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ តិចីវរេន វិប្បវាសាវិប្បវាសបរិច្ឆេទទស្សនត្ថម្បិ សត្តព្ភន្តរសីមាយ បរិច្ឆេទទស្សនំ វិយាតិ អាចរិយា, តស្មា ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទាភាវេបិ អន្តោនទិយំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. អយំ បន វិសេសោ – តត្ថ នាវាគតោ ចេ, នាវាយំ វុត្តនយេន, សត្ថគតោ ចេ, សត្ថេ វុត្តនយេន. សោ ចេ អតិរេកចាតុមាសនិវុត្ថោ ចេ, គាមេ វុត្តនយេន តិចីវរាវិប្បវាសោ វេទិតព្ពោ. តត្ថាបិ អយំ វិសេសោ – សចេ សត្ថោ ឧទកុក្ខេបស្ស អន្តោ ហោតិ, ឧទកុក្ខេបសីមា បមាណន្តិ ឯកេ. សត្ថោវ បមាណន្តិ អាចរិយា. សចេ បនេត្ថ ពហូ ភិក្ខូតិអាទិម្ហិ កេចិ អធិដ្ឋានុបោសថំ, កេចិ គណុបោសថំ, កេចិ សង្ឃុបោសថន្តិ វត្តុកាមតាយ ‘‘ពហូ សង្ឃា’’តិ អវត្វា ‘‘ភិក្ខូ’’តិ វុត្តំ. ឩនកំ បន ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ សីមាសម្ភេទសម្ភវតោតិ ឧបតិស្សត្ថេរោ. ឋបេន្តេ ហិ ឩនកំ ន ឋបេតព្ពំ, ‘‘អដ្ឋបេតុម្បិ វដ្ដតិ ឯវា’’តិ វុត្តន្តិ វុត្តំ.

តន្តិ ¶ ¶ សីមំ. សីឃមេវ អតិក្កមតីតិ ឥមិនា តំ អនតិក្កមិត្វា អន្តោ ឯវ បរិវត្តមានាយ កាតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឯតទត្ថមេវ ហិ វាលិកាទីហិ សីមាបរិច្ឆិន្ទនំ, ឥតរថា ពហិ បរិវត្តា នុ ខោ, នោ វាតិ កម្មកោបសង្កា ភវេយ្យាតិ. អញ្ញិស្សា អនុស្សាវនាតិ កេវលាយ នទីសីមាយ អនុស្សាវនា. អន្តោនទិយំ ជាតរុក្ខេ វាតិ ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទស្ស ពហិ ឋិតេ រុក្ខេ វា. ពហិនទីតីរមេវ ហិ វិសភាគសីមត្តា អពន្ធិតព្ពដ្ឋានំ, ន អន្តោនទី និស្សយត្តេន សភាគត្តា. តេនេវ ‘‘ពហិនទីតីរេ វិហារសីមាយ វា’’តិអាទិនា តីរមេវ អពន្ធិតព្ពដ្ឋានត្តេន ទស្សិតំ, ន បន នទី. ជាតរុក្ខេបិ ឋិតេហីតិ ឥទំ អន្តោឧទកុក្ខេបដ្ឋំ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ ពហិឧទកុក្ខេបេ ភិក្ខូនំ ឋាតុំ វដ្ដតិ.

រុក្ខស្សាតិ តស្សេវ អន្តោឧទកុក្ខេបដ្ឋស្ស រុក្ខស្ស. សីមំ វា សោធេត្វាតិ យថាវុត្តំ វិហារេ ពទ្ធសីមំ គាមសីមញ្ច តត្ថ ឋិតភិក្ខូនំ ហត្ថបាសានយនពហិសីមករណវសេនេវ សោធេត្វា. យថា ច ឧទកុក្ខេបសីមាយំ កម្មំ ករោន្តេហិ, ឯវំ ពទ្ធសីមាយំ វា គាមសីមាយំ វា កម្មំ ករោន្តេហិបិ ឧទកុក្ខេបសីមដ្ឋេ សោធេត្វាវ កាតព្ពំ. ឯតេនេវ សត្តព្ភន្តរអរញ្ញសីមាហិបិ សទ្ធិំ ឧទកុក្ខេបសីមាយ, ឥមាយ ច សទ្ធិំ តាសំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធទោសោបិ នយតោ ទស្សិតោវ ហោតិ. ឥមិនាវ នយេន សត្តព្ភន្តរសីមាយ ពទ្ធសីមគាមសីមាហិបិ សទ្ធិំ, ឯតាសញ្ច សត្តព្ភន្តរសីមាយ សទ្ធិំ សម្ពន្ធទោសោ ញាតព្ពោ. អដ្ឋកថាយំ បនេតំ សព្ពំ វុត្តនយតោវ សក្កា វិញ្ញាតុន្តិ អញ្ញមញ្ញាសន្នានមេវេត្ថ ទស្សិតំ.

តត្រិទំ សុត្តានុលោមតោ នយគ្គហណមុខំ – យថា ហិ ពទ្ធសីមាយំ សម្មតា ពទ្ធសីមា វិបត្តិសីមា ហោតីតិ តាសំ អញ្ញមញ្ញំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធោ ន វដ្ដតិ, ឯវំ នទីអាទីសុ សម្មតាបិ ពទ្ធសីមា វិបត្តិសីមាវ ហោតីតិ តាហិបិ សទ្ធិំ តស្សា រុក្ខាទិសម្ពន្ធោ ¶ ន វដ្ដតីតិ សិជ្ឈតិ. ឥមិនា នយេន សត្តព្ភន្តរសីមាយ គាមនទីអាទីហិ សទ្ធិំ, ឧទកុក្ខេបសីមាយ ច អរញ្ញាទីហិ សទ្ធិំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធស្សនវដ្ដនកភាវោ ញាតព្ពោ, ឯវមេតា ភគវតា អនុញ្ញាតា ពទ្ធសីមសត្តព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមា អញ្ញមញ្ញញ្ចេវ អត្តនោ និស្សយវិរហិតាហិ ឥតរីតរាសំ និស្សយសីមាហិ ច រុក្ខាទិសម្ពន្ធេ សតិ សម្ភេទទោសមាបជ្ជតីតិ សុត្តានុលោមនយោ ញាតព្ពោវ.

អត្តនោ អត្តនោ បន និស្សយភូតគាមាទីហិ សទ្ធិំ ពទ្ធសីមាទីនំ តិស្សន្នំ ឧប្បត្តិកាលេ ភគវតា ¶ អនុញ្ញាតស្ស សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណស្ស អនុលោមនតោ រុក្ខាទិសម្ពន្ធោបិ អនុញ្ញាតោវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ឯវំ ឧទកុក្ខេបពទ្ធសីមាទីនំ អន្តរា កស្មា សីមន្តរិកា ន វិហិតាតិ? និស្សយភេទសភាវភេទេហិ សយមេវ ភិន្នត្តា. ឯកនិស្សយឯកសភាវានមេវ ហិ សីមន្តរិកាយ វិនាសំ ករោតីតិ វុត្តោវាយមត្ថោ. ឯតេនេវ នទីនិមិត្តំ កត្វា ពទ្ធាយ សីមាយ សង្ឃេ កម្មំ ករោន្តេ នទិយម្បិ យាវ គាមក្ខេត្តំ អាហច្ច ឋិតាយ ឧទកុក្ខេបសីមាយ អញ្ញេសំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ. យា បនេតា លោកវោហារសិទ្ធា គាមារញ្ញនទីសមុទ្ទជាតស្សរសីមា បញ្ច, តា អញ្ញមញ្ញំ រុក្ខាទិសម្ពន្ធេបិ សម្ភេទទោសំ នាបជ្ជតិ តថា លោកវោហារាភាវតោ. ន ហិ គាមាទយោ គាមន្តរាទីហិ នទីអាទីហិ ច រុក្ខាទិសម្ពន្ធមត្តេន សម្ភិន្នាតិ លោកេ វោហរន្តិ. លោកវោហារសិទ្ធានញ្ច លោកវោហារតោវ សម្ភេទោ វា អសម្ភេទោ វា គហេតព្ពោ, ន អញ្ញថា. តេនេវ អដ្ឋកថាយំ តាសំ អញ្ញមញ្ញំ កត្ថចិបិ សម្ភេទនយោ ន ទស្សិតោ, សាសនវោហារសិទ្ធោ ឯវ ទស្សិតោតិ.

ឯត្ថ បន ពទ្ធសីមាយ តាវ ‘‘ហេដ្ឋា បថវីសន្ធារកំ ឧទកំ បរិយន្តំ កត្វា សីមា គតា ហោតី’’តិអាទិនា អធោភាគបរិច្ឆេទោ ¶ អដ្ឋកថាយំ សព្ពថា ទស្សិតោ, គាមសីមាទីនំ បន ន ទស្សិតោ. កថមយំ ជានិតព្ពោតិ? កេចិ តាវេត្ថ ‘‘គាមសីមាទយោបិ ពទ្ធសីមា វិយ បថវីសន្ធារកំ ឧទកំ អាហច្ច តិដ្ឋតី’’តិ វទន្តិ.

កេចិ បន តំ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘នទីសមុទ្ទជាតស្សរសីមា, តាវ តន្និស្សិតឧទកុក្ខេបសីមា ច បថវិយា ឧបរិតលេ ហេដ្ឋា ច ឧទកេន អជ្ឈោត្ថរណប្បទេសេ ឯវ តិដ្ឋន្តិ, ន តតោ ហេដ្ឋា ឧទកស្ស អជ្ឈោត្ថរណាភាវា. សចេ បន ឧទកោឃាទិនា យោជនប្បមាណម្បិ និន្នដ្ឋានំ ហោតិ, នទីសីមាទយោវ ហោន្តិ, ន តតោ ហេដ្ឋា. តស្មា នទីអាទីនំ ហេដ្ឋា ពហិតីរមុខេន ឧមង្គេន, ឥទ្ធិយា វា បវិដ្ឋោ ភិក្ខុ នទិយំ ឋិតានំ កម្មំ ន កោបេតិ, សោ បន អាសន្នគាមេ ភិក្ខូនំ កម្មំ កោបេតិ. សចេ បន សោ ឧភិន្នំ តីរគាមានំ មជ្ឈេ និសិន្នោ ហោតិ, ឧភយគាមដ្ឋានំ កម្មំ កោបេតិ. សចេ បន តីរំ គាមក្ខេត្តំ ន ហោតិ, អគាមការញ្ញមេវ. តត្ថ បន តីរទ្វយេបិ សត្តព្ភន្តរសីមំ វិនា កេវលាយ ខុទ្ទការញ្ញសីមាយមេវ កម្មំ កោបេតិ. សចេ សត្តព្ភន្តរសីមាយ ករោន្តិ, តទា យទិ តេសំ សត្តព្ភន្តរសីមាយ បរិច្ឆេទោ ឯតស្ស និសិន្នោកាសស្ស បរតោ ឯកំ សត្តព្ភន្តរំ អតិក្កមិត្វា ឋិតោ ន កម្មកោបោ. នោ ចេ, កម្មកោបោ. គាមសីមាយំ បន អន្តោឧមង្គេ វា ពិលេ វា ខណិត្វា ¶ វា យត្ថ បវិសិតុំ សក្កា, យត្ថ វា សុវណ្ណមណិអាទិំ ខណិត្វា គណ្ហន្តិ, គហេតុំ សក្កាតិ វា សម្ភាវនា ហោតិ, តត្តកំ ហេដ្ឋាបិ គាមសីមា, តត្ថ ឥទ្ធិយា អន្តោ និសិន្នោបិ កម្មំ កោបេតិ. យត្ថ បន បកតិមនុស្សានំ បវេសសម្ភាវនាបិ នត្ថិ, តំ សព្ពំ យាវ បថវីសន្ធារកឧទកា អរញ្ញសីមាវ, ន គាមសីមា. អរញ្ញសីមាយម្បិ ឯសេវ នយោ. តត្ថបិ ហិ យត្តកេ បទេសេ បវេសសម្ភាវនា, តត្តកមេវ ឧបរិតលេ អរញ្ញសីមា បវត្តតិ. តតោ បន ហេដ្ឋា ន អរញ្ញសីមា តត្ថ ឧបរិតលេន ¶ សហ ឯការញ្ញវោហារាភាវតោ. ន ហិ តត្ថ បវិដ្ឋំ អរញ្ញំ បវិដ្ឋោតិ វោហរន្តិ, តស្មា តត្រដ្ឋោ ឧបរិ អរញ្ញដ្ឋានំ កម្មំ ន កោបេតិ ឧមង្គនទិយំ ឋិតោ វិយ ឧបរិនទិយំ ឋិតានំ. ឯកស្មិញ្ហិ ចក្កវាឡេ គាមនទីសមុទ្ទជាតស្សរេ មុញ្ចិត្វា តទវសេសំ អមនុស្សាវាសំ ទេវព្រហ្មលោកំ ឧបាទាយ សព្ពំ អរញ្ញមេវ. ‘គាមា វា អរញ្ញា វា’តិ វុត្តត្តា ហិ នទីសមុទ្ទជាតស្សរាទិបិ អរញ្ញមេវ. ឥធ បន នទីអាទីនំ វិសុំ សីមាភាវេន គហិតត្តា តទវសេសមេវ អរញ្ញំ គហេតព្ពំ. តត្ថ ច យត្តកេ បទេសេ ឯកំ អរញ្ញន្តិ វោហរន្តិ, អយមេកា អរញ្ញសីមា. ឥន្ទបុរញ្ហិ សព្ពំ ឯការញ្ញសីមា, តថា អសុរយក្ខបុរាទិ. អាកាសដ្ឋទេវព្រហ្មវិមានានិ បន សមន្តា អាកាសបរិច្ឆិន្នានិ បច្ចេកំ អរញ្ញសីមា សមុទ្ទមជ្ឈេ បព្ពតទីបកា វិយ. តត្ថ សព្ពត្ថ សត្តព្ភន្តរសីមាយំ, អរញ្ញសីមាយមេវ វា កម្មំ កាតព្ពំ, តស្មា ឥធាបិ ឧបរិអរញ្ញតលេន សទ្ធិំ ហេដ្ឋាបថវិយា ឯការញ្ញវោហារាភាវា វិសុំ អរញ្ញសីមាតិ គហេតព្ពំ. តេនេវេត្ថ គាមនទីអាទិសីមាកថាយ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ‘ឥទ្ធិមា ភិក្ខុ ហេដ្ឋាបថវិតលេ ឋិតោ កម្មំ កោបេតី’តិ ពទ្ធសីមាយំ ទស្សិតនយោ ន ទស្សិតោ’’តិ វទន្តិ.

ឥទញ្ចេតាសំ គាមសីមាទីនំ ហេដ្ឋាបមាណទស្សនំ សុត្តាទិវិរោធាភាវា យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. ឯវំ គហណេ ច គាមសីមាយំ សម្មតា ពទ្ធសីមា ឧបរិគាមសីមំ, ហេដ្ឋា ឧទកបរិយន្តំ អរញ្ញសីមញ្ច អវត្ថរតីតិ តស្សា អរញ្ញសីមាបិ ខេត្តន្តិ សិជ្ឈតិ. ភគវតា ច ‘‘សព្ពា, ភិក្ខវេ, នទី អសីមា’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៤៧) នទីសមុទ្ទជាតស្សរា ពទ្ធសីមាយ អខេត្តភាវេន វុត្តា, ន បន អរញ្ញំ, តស្មា អរញ្ញម្បិ ពទ្ធសីមាយ ខេត្តមេវាតិ គហេតព្ពំ. យទិ ឯវំ កស្មា ¶ តត្ថ សា ន ពជ្ឈតីតិ? បយោជនាភាវា. សីមាបេក្ខានន្តរមេវ ហិ សត្តព្ភន្តរសីមាយ សម្ភវតោ, តស្សា ច ឧបរិ សម្មតាយ ពទ្ធសីមាយ សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណានុលោមតោ វិបត្តិសីមា ឯវ សិយា. គាមក្ខេត្តេ បន ឋត្វា អគាមការញ្ញេកទេសម្បិ អន្តោករិត្វា សម្មតា កិញ្ចាបិ សុសម្មតា អគាមការញ្ញេ ភគវតា ¶ វិហិតាយ សត្តព្ភន្តរសីមាយបិ អនិវត្តនតោ, តត្ថ បន កម្មំ កាតុំ បវិដ្ឋានម្បិ តតោ ពហិ កេវលារញ្ញេ ករោន្តានម្បិ អន្តរា តីណិ សត្តព្ភន្តរានិ ឋបេតព្ពានិ. អញ្ញថា វិបត្តិ ឯវ សិយាតិ សព្ពថា និរត្ថកមេវ អគាមកេ អរញ្ញេ ពទ្ធសីមាករណន្តិ វេទិតព្ពំ.

អន្តោនទិយំ បវិដ្ឋសាខាយាតិ នទិយា បថវីតលំ អាហច្ច ឋិតាយ សាខាយបិ, បគេវ អនាហច្ច ឋិតាយ. បារោហេបិ ឯសេវ នយោ. ឯតេន សភាគនទីសីមំ ផុសិត្វា ឋិតេន វិសភាគសីមាសម្ពន្ធសាខាទិនា ឧទកុក្ខេបសីមាយ សម្ពន្ធោ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឯតេនេវ មហាសីមំ គាមសីមញ្ច ផុសិត្វា ឋិតេន សាខាទិនា មាឡកសីមាយ សម្ពន្ធោ ន វដ្ដតីតិ ញាបិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. អន្តោនទិយំយេវាតិ សេតុបាទានំ តីរដ្ឋិតត្តំ និវត្តេតិ. តេន ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទតោ ពហិនទិយំ បតិដ្ឋិតត្តេបិ សម្ភេទាភាវំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ពហិតីរេ បតិដ្ឋិតា’’តិអាទិ. យទិ ហិ ឧទកុក្ខេបតោ ពហិ អន្តោនទិយម្បិ បតិដ្ឋិតត្តេ សម្ភេទោ ភវេយ្យ, តម្បិ បដិក្ខិបិតព្ពំ ភវេយ្យ កម្មកោបស្ស សមានត្តា, ន ច បដិក្ខិត្តំ, តស្មា សព្ពត្ថ អត្តនោ និស្សយសីមាយ សម្ភេទទោសោ នត្ថេវាតិ គហេតព្ពំ.

អាវរណេន វាតិ ទារុអាទីនិ ខណិត្វា ឧទកនិវារណេន. កោដ្ដកពន្ធនេន វាតិ មត្តិកាទីហិ បូរេត្វា កតសេតុពន្ធនេន វា, ឧភយេនាបិ អាវរណមេវ ទស្សេតិ. ‘‘នទិំ វិនាសេត្វា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘ហេដ្ឋា បាឡិ ¶ ពទ្ធា’’តិ, ហេដ្ឋា នទិំ អាវរិត្វា បាឡិ ពទ្ធាតិ អត្ថោ. ឆឌ្ឌិតោទកន្តិ អតិរិត្តោទកំ. នទិំ ឱតរិត្វា សន្ទនដ្ឋានតោតិ ឥមិនា តឡាកនទីនំ អន្តរា បវត្តនដ្ឋានេ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឧប្បតិត្វាតិ តីរាទិភិន្ទនវសេន វិបុលា ហុត្វា. វិហារសីមន្តិ ពទ្ធសីមំ.

អគមនបថេតិ តទហេវ គន្ត្វា និវត្តិតុំ អសក្កុណេយ្យេ. អរញ្ញសីមាសង្ខ្យមេវ គច្ឆតីតិ លោកវោហារសិទ្ធំ អគាមការញ្ញសីមំ សន្ធាយ វទតិ. តត្ថាតិ បកតិយា មច្ឆពន្ធានំ គមនបថេសុ ទីបកេសុ.

តំ ឋានន្តិ តេសំ អាវាដាទីនំ កតដ្ឋានមេវ, ន អកតន្តិ អត្ថោ. លោណីតិ សមុទ្ទោទកស្ស ឧប្បត្តិវេគនិន្នោ មាតិកាការេន បវត្តនកោ.

សារត្ថទីបនិយំ ¶ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៤៧) បន – គច្ឆន្តិយា បន នាវាយ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ឧទកុក្ខេបមនតិក្កមិត្វា បរិវត្តមានាយ កាតុំ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. សីមំ វា សោធេត្វាតិ ឯត្ថ សីមាសោធនំ នាម គាមសីមាទីសុ ឋិតានំ ហត្ថបាសានយនាទិ. ‘‘នទិំ វិនាសេត្វា តឡាកំ ករោន្តី’’តិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘ហេដ្ឋា បាឡិ ពទ្ធា’’តិ, ហេដ្ឋា នទិំ អាវរិត្វា បាឡិ ពទ្ធាតិ អត្ថោ. ឆឌ្ឌិតោទកន្តិ តឡាករក្ខណត្ថំ ឯកមន្តេន ឆឌ្ឌិតមុទកំ. ទេវេ អវស្សន្តេតិ ទុព្ពុដ្ឋិកាលេ វស្សានេបិ ទេវេ អវស្សន្តេ. ឧប្បតិត្វាតិ ឧត្តរិត្វា. គាមនិគមសីមំ ឱត្ថរិត្វា បវត្តតីតិ វុត្តប្បការេ វស្សកាលេ ចត្តារោ មាសេ អព្ពោច្ឆិន្នា បវត្តតិ. វិហារសីមន្តិ ពទ្ធសីមំ សន្ធាយ វទតិ.

អគមនបថេតិ យត្ថ តទហេវ គន្ត្វា បច្ចាគន្តុំ ន សក្កោតិ, តាទិសេ បទេសេ. អរញ្ញសីមាសង្ខ្យមេវ គច្ឆតីតិ សត្តព្ភន្តរសីមំ សន្ធាយ វទតិ. តេសន្តិ មច្ឆពន្ធានំ. គមនបរិយន្តស្ស ¶ ឱរតោតិ គមនបរិយន្តស្ស ឱរិមភាគេ ទីបកំ បព្ពតញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ, ន សមុទ្ទប្បទេសន្តិ វុត្តំ.

សម្ភិន្ទន្តីតិ យត្ថ ចតូហិ ភិក្ខូហិ និសីទិតុំ ន សក្កា, តត្ថ តតោ បដ្ឋាយ យាវ កេសគ្គមត្តម្បិ អត្តនោ សីមាយ ករោន្តា សម្ភិន្ទន្តិ, ចតុន្នម្បិ ភិក្ខូនំ បហោនកតោ បដ្ឋាយ យាវ សកលម្បិ អន្តោករោន្តា អជ្ឈោត្ថរន្តីតិ វេទិតព្ពំ. សំសដ្ឋវិដបាតិ អញ្ញមញ្ញំ សិព្ពិត្វា ឋិតមហាសាខមូលា, ឯតេន អញ្ញមញ្ញស្ស អតិអាសន្នតំ ទីបេតិ. សាខាយ សាខំ ផុសន្តាបិ ហិ ទូរដ្ឋាបិ សិយុំ, តតោ ឯកំសតោ សម្ភេទលក្ខណំ ន ទស្សិតំ សិយាតិ តំ ទស្សេតុំ វិដបគ្គហណំ កតំ. ឯវញ្ហិ ភិក្ខូនំ និសីទិតុំ អប្បហោនកដ្ឋានំ អត្តនោ សីមាយ អន្តោសីមដ្ឋំ ករិត្វា បុរាណវិហារំ ករោន្តា សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តិ នាម, ន តតោ បរន្តិ ទស្សិតមេវ ហោតិ. ពទ្ធា ហោតីតិ បោរាណកវិហារសីមំ សន្ធាយ វុត្តំ. តំ អម្ពន្តិ អបរេន សមយេន បុរាណវិហារបរិក្ខេបាទីនំ វិនដ្ឋត្តា អជានន្តានំ តំ បុរាណវិហារសីមាយ និមិត្តភូតំ អម្ពំ. អត្តនោ សីមាយ អន្តោសីមដ្ឋំ ករិត្វា បុរាណវិហារសីមដ្ឋំ ជម្ពុំ កិត្តេត្វា អម្ពជម្ពូនំ អន្តរេ យំ ឋានំ, តំ អត្តនោ សីមាយ បវេសេត្វា ពទ្ធាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច បុរាណសីមាយ និមិត្តភូតស្ស គាមដ្ឋស្ស អម្ពរុក្ខស្ស អន្តោសីមដ្ឋាយ ជម្ពុយា សហ សំសដ្ឋវិដបត្តេបិ សីមាយ ពន្ធនកាលេ វិបត្តិ វា បច្ឆា គាមសីមាយ សហ សម្ភេទោ វា កម្មវិបត្តិ វា នាហោសីតិ មុខតោវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

បទេសន្តិ ¶ សង្ឃស្ស និសីទនប្បហោនកំ បទេសំ. សីមន្តរិកំ ឋបេត្វាតិអាទិនា សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណំ កត្វា ពទ្ធសីមាបិ អញ្ញមញ្ញំ ផុសាបេត្វា អព្យវធានេន ពទ្ធសីមាបិ អសីមា ឯវាតិ ទស្សេតិ, តស្មា ឯកទ្វង្គុលមត្តាបិ សីមន្តរិកា វដ្ដតិ ឯវ. សា បន ទុព្ពោធាតិ អដ្ឋកថាសុ ចតុរង្គុលាទិកា វុត្តាតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វិន្នំ សីមានន្តិ ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានំ. និមិត្តំ ហោតីតិ និមិត្តស្ស សីមតោ ពាហិរត្តា ពន្ធនកាលេ តាវ សម្ភេទទោសោ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. ន កេវលញ្ច និមិត្តកតោ ឯវ សង្ករំ ករោតិ, អថ ខោ សីមន្តរិកាយ ឋិតោ អញ្ញោបិ រុក្ខោ ករោតិ ឯវ, តស្មា អប្បមត្តិកាយ សីមន្តរិកាយ វឌ្ឍនករុក្ខាទយោ ន វដ្ដន្តិ ឯវ. ឯត្ថ ច ឧបរិ ទិស្សមានខន្ធសាខាទិបវេសេសុ ឯវ សង្ករទោសស្ស សព្ពត្ថ ទស្សិតត្តា អទិស្សមានានំ មូលានំ បវេសេបិ ភូមិគតិកត្តា ទោសោ នត្ថីតិ សិជ្ឈតិ. សចេ បន មូលានិបិ ទិស្សមានានិ នេវ បវិសន្តិ, សង្ករោវ, បព្ពតបាសាណា បន ទិស្សមានាបិ ភូមិគតិកាយេវ. យទិ បន ពន្ធនកាលេ ឯវ ឯកោ ថូលរុក្ខោ ឧភយម្បិ សីមំ អាហច្ច តិដ្ឋតិ, បច្ឆា ពទ្ធា អសីមា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

សីមសង្ករន្តិ សីមសម្ភេទំ. យំ បនេត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៤៨) វុត្តំ ‘‘សីមសង្ករំ ករោតីតិ វឌ្ឍិត្វា សីមប្បទេសំ បវិដ្ឋេ ទ្វិន្នំ សីមានំ គតដ្ឋានស្ស ទុព្ពិញ្ញេយ្យត្តា វុត្ត’’ន្តិ, តំ ន យុត្តំ គាមសីមាយបិ សហ សង្ករំ ករោតីតិ វត្តព្ពតោ. តត្ថាបិ ហិ និមិត្តេ វឌ្ឍិតេ គាមសីមពទ្ធសីមានំ គតដ្ឋានំ ទុព្ពិញ្ញេយ្យមេវ ហោតិ. តត្ថ បន អវត្វា ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានមេវ សង្ករស្ស វុត្តត្តា យថាវុត្តសម្ពន្ធទោសោវ សង្ករសទ្ទេន វុត្តោតិ គហេតព្ពំ. បាឡិយំ (មហាវ. ១៤៨) បន និទានវសេន ‘‘យេសំ, ភិក្ខវេ, សីមា បច្ឆា សម្មតា, តេសំ តំ កម្មំ អធម្មិក’’ន្តិអាទិនា បច្ឆា សម្មតាយ អសីមត្តេ វុត្តេបិ ទ្វីសុ គាមសីមាសុ ឋត្វា ទ្វីហិ សង្ឃេហិ សម្ភេទំ វា អជ្ឈោត្ថរណំ វា កត្វា សីមន្តរិកំ អដ្ឋបេត្វា វា រុក្ខបារោហាទិសម្ពន្ធំ អវិយោជេត្វា វា ឯកស្មិំ ខណេ កម្មវាចានិដ្ឋាបនវសេន ឯកតោ សម្មតានំ ទ្វិន្នម្បិ សីមានំ អសីមតា បកាសិតាតិ វេទិតព្ពំ.

សារត្ថទីបនិយំ ¶ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៤៨) ‘‘សំសដ្ឋវិដបាតិ ឥមិនា អញ្ញមញ្ញស្ស អាសន្នតំ ទីបេតិ. ពទ្ធា ហោតីតិ បច្ឆិមទិសាភាគេ សីមំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្សា បទេសន្តិ យត្ថ ឋត្វា ភិក្ខូហិ កម្មំ កាតុំ សក្កា ហោតិ, តាទិសំ បទេសំ. យត្ថ បន ឋិតេហិ កម្មំ កាតុំ ន សក្កា ហោតិ, តាទិសំ បទេសំ អន្តោ ករិត្វា ពន្ធន្តា សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តិ ¶ នាម. ទ្វិន្នំ សីមានំ និមិត្តំ ហោតីតិ និមិត្តស្ស សីមតោ ពាហិរត្តា សីមសម្ភេទោ ន ហោតីតិ វុត្តំ. សីមសង្ករំ ករោតីតិ វឌ្ឍិត្វា សីមប្បទេសំ បវិដ្ឋេ ទ្វិន្នំ សីមានំ គតដ្ឋានស្ស ទុវិញ្ញេយ្យត្តា វុត្តំ, ន ច បន តត្ថ កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ. ន ហិ សីមា តត្តកេន អសីមា ហោតិ, ទ្វេ បន សីមា បច្ឆា វឌ្ឍិតេន រុក្ខេន អជ្ឈោត្ថដា ឯកាពទ្ធា ហោន្តិ, តស្មា ឯកត្ថ ឋត្វា កម្មំ ករោន្តេហិ ឥតរំ សោធេត្វា កាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

សីមាវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ចតុវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

សីមាពន្ធនវិនិច្ឆយកថា

ឯវំ សីមាវិនិច្ឆយំ កថេត្វា បាឡិយំ សីមកថាយ ឧបោសថក្ខន្ធកបរិយាបន្នត្តា ឧបោសថក្ខន្ធកានន្តរញ្ច បវារណក្ខន្ធកស្ស អាគតត្តា តទនុក្កមេន សីមាវិនិច្ឆយតោ ឧបោសថបវារណវិនិច្ឆយំ កថេតុមារទ្ធេបិ សាសនវុទ្ធិករណត្ថំ ឧបសម្បទាទិវិនយកម្មករណដ្ឋានភូតំ សីមំ ពន្ធិតុកាមានំ លជ្ជិបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភិក្ខូនំ បញ្ញាសតិវីរិយជននត្ថំ សីមាពន្ធនកថា អម្ហេហិ អារភីយតេ ¶ . តត្ថ អបលោកនាទិចតុព្ពិធកម្មករណដ្ឋានភូតា សីមា នាម ពទ្ធអពទ្ធវសេន ទុវិធា ហោតិ. តត្ថាបិ ពទ្ធសីមា ខណ្ឌសីមា, សមានសំវាសកសីមា, អវិប្បវាសសីមាតិ តិព្ពិធា ហោតិ, តថា អពទ្ធសីមាបិ គាមសីមា, ឧទកុក្ខេបសីមា, សត្តព្ភន្តរសីមាតិ. វុត្តញ្ហេតំ អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេន វិនយវិនិច្ឆយេ –

‘‘ខណ្ឌសមានសំវាសា-វិប្បវាសាតិ ភេទតោ;

ឥតិ ពទ្ធា តិធា វុត្តា, អពទ្ធាបិ តិធា មតា.

‘‘គាមតោ ឧទកុក្ខេបា, សត្តព្ភន្តរតោបិ ច;

តត្ថ គាមបរិច្ឆេទោ, គាមសីមាតិ វុច្ចតី’’តិ.

តត្ថ ¶ ពទ្ធសីមំ ពន្ធិតុកាមេន អតិខុទ្ទិកា, អតិមហតី, ខណ្ឌនិមិត្តា, ឆាយានិមិត្តា, អនិមិត្តា, ពហិសីមេ ឋិតសម្មតា, នទិយា សម្មតា, សមុទ្ទេ សម្មតា, ជាតស្សរេ សម្មតា, សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា, សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតាតិ វុត្តា ឥមា ឯកាទស វិបត្តិសីមាយោ អតិក្កមិត្វា និមិត្តសម្បត្តិ, បរិសសម្បត្តិ, កម្មវាចាសម្បត្តីតិ វុត្តាយ តិវិធសម្បត្តិយា យុត្តំ កត្វា បឋមំ កិត្តិតនិមិត្តេន សព្ពបច្ឆិមកិត្តិតនិមិត្តំ សម្ពន្ធំ កត្វា ពន្ធិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាចរិយេន កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘តត្ថ ឯកាទស វិបត្តិសីមាយោ អតិក្កមិត្វា តិវិធសម្បត្តិយុត្តា និមិត្តេន និមិត្តំ សម្ពន្ធិត្វា សម្មតា សីមា ពទ្ធសីមា នាមា’’តិ. ឯតេន ឯតេសុ ឯកាទសសុ វិបត្តីសុ ឯកាយបិ យុត្តាយ, តិវិធសម្បត្តីសុ ឯកាយបិ អយុត្តាយ, និមិត្តេន និមិត្តំ អសម្ពន្ធំ កត្វា សម្មតាយ ច សតិ សីមា ន ហោតីតិ ទស្សេតិ.

ឯវំ សីមំ ពន្ធិតុកាមេន ភិក្ខុនា សព្ពលក្ខណបរិបូរត្ថំ មហន្តោ ឧស្សាហោ ករណីយោ ហោតិ, តស្មា សីមាពន្ធនកាលេ ¶ តីសុ សម្បត្តីសុ បរិសសម្បត្តិសិទ្ធិយា បឋមំ តាវ គាមសីមា ឧបបរិក្ខិតព្ពា. ឯត្ថាហ ‘‘ននុ ពទ្ធសីមា វា ពន្ធិតព្ពា, អថ កស្មា គាមសីមា ឧបបរិក្ខិតព្ពា’’តិ? គាមសីមាយំ ឋត្វា ពទ្ធសីមាយ ពន្ធិតព្ពតោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អសម្មតាយ, ភិក្ខវេ, សីមាយ អដ្ឋបិតាយ យំ គាមំ វា និគមំ វា ឧបនិស្សាយ វិហរតិ, យា តស្ស វា គាមស្ស គាមសីមា, និគមស្ស វា និគមសីមា, អយំ តត្ថ សមានសំវាសា ឯកូបោសថា’’តិ (មហាវ. ១៤៧). ឥធ បាឡិយំ សរូបេន អនាគតម្បិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) ‘‘គាមគ្គហណេន ចេត្ថ នគរម្បិ គហិតមេវ ហោតី’’តិ វុត្តត្តា នគរសីមាបិ គហិតា ហោតិ, តស្មា យស្មិំ អពទ្ធសីមវិហារេ ភិក្ខូ យំ គាមំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តិ, តស្ស គាមស្ស បរិច្ឆេទោ គាមសីមា នាម. យំ និគមំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តិ, តស្ស និគមស្ស បរិច្ឆេទោ និគមសីមា នាម. យំ នគរំ ឧបនិស្សាយ វិហរន្តិ, តស្ស នគរស្ស បរិច្ឆេទោ នគរសីមា នាម. តា សព្ពាបិ គាមសីមាតិ វុច្ចន្តិ. តេសំ ភិក្ខូនំ សមានសំវាសា ឯកូបោសថពទ្ធសីមា វិយ ឯកតោ ឧបោសថាទិសង្ឃកម្មករណារហា ហោន្តិ, ឦទិសេយេវ ច បទេសេ សីមំ ពន្ធិតុមរហតិ, ន ឧបោសថាទិសង្ឃកម្មានរហេ បទេសេតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ ‘‘យត្តកេ បទេសេ តស្ស តស្ស គាមស្ស គាមភោជកា ពលិំ លភន្តិ, សោ បទេសោ អប្បោ វា ហោតុ មហន្តោ វា, គាមសីមាត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វចនតោ គាមាទិភោជកានំ ¶ ពលិលភនដ្ឋានំ គាមសីមា ហោតិ, ឥទញ្ច យេភុយ្យវសេន វុត្តំ. ពលិំ អលភន្តោបិ រាជបណ្ណេ អារោបិតបទេសេ តស្ស គាមស្ស គាមសីមាយេវ. វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៧) ‘‘ពលិំ លភន្តីតិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ. ‘អយំ គាមោ ឯត្តកោ ¶ ករីសភាគោ’តិអាទិនា បន រាជបណ្ណេសុ អារោបិតេសុ ភូមិភាគេសុ យស្មិំ យស្មិំ តឡាកមាតិកាសុសានបព្ពតាទិកេ បទេសេ ពលិំ ន គណ្ហន្តិ, សោបិ គាមសីមា ឯវ. រាជាទីហិ បរិច្ឆិន្នភូមិភាគោ ហិ សព្ពោវ ឋបេត្វា នទីលោណិជាតស្សរេ គាមសីមាតិ វេទិតព្ពោ’’តិ. អយំ បកតិគាមសីមា នាម. ‘‘យម្បិ ឯកស្មិំយេវ គាមក្ខេត្តេ ឯកំ បទេសំ, ‘អយំ វិសុំគាមោ ហោតូ’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា រាជា កស្សចិ ទេតិ, សោបិ វិសុំគាមសីមា ហោតិយេវា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) វចនតោ រាជា ‘‘បកតិគាមក្ខេត្តេយេវ បកតិគាមតោ វិសុំ បកតិគាមេន អសម្មិស្សោ គាមោ ហោតូ’’តិ យំ បទេសំ ទេតិ, សោ បទេសោ វិសុំគាមសីមា នាម. ឥតិ បកតិគាមសីមា ច រាជូនំ ឥច្ឆាវសេន បវត្តា វិសុំគាមសីមា ច ពទ្ធសីមា វិយ សព្ពកម្មារហា, តស្មា អភិនវពទ្ធសីមំ ពន្ធិតុកាមេហិ បកតិគាមសីមំ វា វិសុំគាមសីមំ វា សោធេត្វា កត្តព្ពំ ហោតិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តស្មា សា ច ឥតរា ច បកតិគាមនគរនិគមសីមា ពទ្ធសីមាសទិសាយេវ ហោន្តី’’តិ. វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៧) ‘‘តត្ថ ហិ សា ច រាជិច្ឆាវសេន បរិវត្តិត្វា សមុប្បន្នា អភិនវា ច ឥតរា ច អបរិវត្តា បកតិគាមសីមា, យថា ពទ្ធសីមាយំ សព្ពំ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឯវមេតាបិ សព្ពកម្មារហតាសទិសេន ពទ្ធសីមាសទិសា, សា សមានសំវាសា ឯកូបោសថាតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ.

កេចិ បន អាចរិយា ‘‘មយំ សីមំ ពន្ធិតុកាមា, តស្មា ឯត្តកោ ភូមិបរិច្ឆេទោ វិសុំ ខេត្តំ ហោតូ’’តិ រាជានំ អាបុច្ឆិត្វា តេន ឱកាសេ កតេ ‘‘ឥទំ ឋានំ វិសុំគាមក្ខេត្តំ ហោតី’’តិ មនសិ កត្វា តត្រដ្ឋេយេវ ភិក្ខូ ¶ ច ហត្ថបាសានយនាទិនា សោធេត្វា សីមាសមូហនសីមាពន្ធនាទីនិ ករោន្តិ, តំ ករណំ ‘‘អយំ វិសុំគាមោ ហោតូតិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា រាជា កស្សចិ ទេតី’’តិ អដ្ឋកថាវចនេន, ‘‘សា ច រាជិច្ឆាវសេន បរិវត្តិត្វា សមុប្បន្នា អភិនវា ចា’’តិ អាគតេន វិមតិវិនោទនីដីកាវចនេន ច សមេន្តំ វិយ ន ទិស្សតិ. កថំ? អដ្ឋកថាវចនេ តាវ ‘‘អយំ វិសុំគាមោ ហោតូ’’តិ ឥមិនា ន កេវលំ បុរិមគាមោយេវ គាមោ ហោតុ, អថ ខោ ឥទានិ បរិច្ឆិន្នបទេសោបិ វិសុំយេវ គាមោ ហោតូតិ ឯកំយេវ គាមក្ខេត្តំ ទ្វេ ¶ គាមេ ករោតីតិ ទស្សេតិ. ‘‘រាជា កស្សចិ ទេតី’’តិ ឥមិនា គាមភោជកស្ស ទិន្នភាវំ បកាសេតិ, ឥធ បន នេវ ទ្វេ គាមេ ករោតិ, ន ច គាមភោជកស្ស ទេតិ, កេវលំ ភិក្ខូនំ អនុមតិយា យាវកាលិកវសេនេវ ឱកាសំ ករោតិ, ឯវំ អដ្ឋកថាវចនេនបិ សមេន្តំ វិយ ន ទិស្សតិ. វិមតិវិនោទនីដីកាវចនេនបិ ‘‘រាជិច្ឆាវសេន បរិវត្តិត្វា’’តិ ឥមិនា អគាមភូតំ ខេត្តំ រាជិច្ឆាវសេន បរិវត្តិត្វា គាមោ ហោតីតិ ទស្សេតិ. ‘‘អភិនវា ចា’’តិ ឥមិនា បុរាណគាមសីមា ច អភិនវគាមសីមា ចាតិ បុរិមគាមេន អមិស្សំ វិសុំគាមលក្ខណំ ទស្សេតិ. ឥធ បន រាជិច្ឆាវសេន បរិវត្តិត្វា ខេត្តស្ស វិសុំគាមភូតភាវោ ច អភិនវភាវេន វិសុំគាមលក្ខណញ្ច ន ទិស្សតិ, ឯវំ ដីកាវចនេនបិ សមេន្តំ វិយ ន ទិស្សតិ.

វិនយវិនិច្ឆយដីកាយញ្ច ‘‘គាមបរិច្ឆេទោតិ សព្ពទិសាសុ សម្មា បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘ឥមស្ស បទេសស្ស ឯត្តកោ ករោ’តិ ឯវំ ករេន និយមិតោ គាមប្បទេសោ’’តិ ឯវំ អាយវសេនេវ បរិច្ឆិន្ទនំ វុត្តំ, ន អនុមតិករណមត្តេន, តស្មា វិសុំគាមលក្ខណំ អប្បត្តតាយ បកតិគាមេន សង្ករោ ហោតិ, ន តត្ថ ឧបោសថាទិសង្ឃកម្មំ កាតុមរហតិ, ឧបោសថាទិសង្ឃកម្មករណារហបទេសេយេវ ¶ សីមាសមូហននសីមាពន្ធនកម្មម្បិ ករណារហំ ហោតិ ញត្តិទុតិយកម្មត្តា តេសំ កម្មានំ, តស្មា តេសំ អាចរិយានំ តំ ករណំ អញ្ញេ អាចរិយា ន ឥច្ឆន្តិ. អញ្ញេ បន អាចរិយា ‘‘តំ បរិច្ឆិន្នប្បទេសំ ‘វិសុំគាមោ ហោតូ’តិ រាជា កស្សចិ ទេតិ, គាមភោជកោ ច តតោ ពលិំ បដិគ្គណ្ហាតិ, តទា វិសុំគាមោ ហោតិ, ន តតោ បុព្ពេ’’តិ វទន្តិ. តេសំ តំ វចនំ ‘‘ឯវំ ករេន និយមិតោ បទេសោ’’តិ វិនិច្ឆយដីកាវចនញ្ច ‘‘គាមាទីនំ ករគ្គាហបរិច្ឆិន្នោ សមន្តតោ បទេសោ គាមសីមា’’តិ សីមាលង្ការគណ្ឋិវចនញ្ច សន្ធាយ វុត្តំ សិយា, តេសុ បន ‘‘ឥមស្ស បទេសស្ស ឯត្តកោ ករោ’’តិ ឯវំ ករបរិច្ឆិន្ទនំ វុត្តំ, ន គាមភោជកស្ស ពលិគ្គហណំ. អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘រាជា កស្សចិ ទេតី’’តិ ទានមេវ វទតិ, ន ‘‘គាមភោជកោ ច ពលិំ គណ្ហាតី’’តិ បដិគ្គហណំ, តស្មា តម្បិ វចនំ អញ្ញេ បណ្ឌិតា ន សម្បដិច្ឆន្តិ, តស្មា បថវិស្សរោ រាជា ‘‘ឥមស្មិំ គាមក្ខេត្តេ ឯត្តកករីសមត្តោ បទេសោ បុរិមគាមតោ វិសុំគាមោ ហោតូ’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទេតិ, ឯត្តាវតា សោ បទេសោ ពលិំ បដិគ្គហិតោ វា ហោតុ អប្បដិគ្គហិតោ វា, វិសុំគាមោ នាម ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯវំ បកតិគាមលក្ខណញ្ច វិសុំគាមលក្ខណញ្ច តថតោ ញត្វា ពទ្ធសីមំ ពន្ធិតុកាមោ យទិ បកតិគាមសីមា នាតិវិត្ថារា ហោតិ សុខរក្ខិតា, តមេវ បកតិគាមសីមំ សុដ្ឋុ រក្ខាបេត្វា ¶ សុដ្ឋុ សោធេត្វា សីមាសមូហននសីមាសម្មុតិកម្មានិ កាតព្ពានិ. យទិ បន បកតិគាមសីមា អតិវិត្ថារា ហោតិ, និគមសីមា, នគរសីមា វា ហោន្តិ, ពហូនំ ភិក្ខូនំ និសិន្នដ្ឋានសញ្ចរណដ្ឋានត្តា សោធេតុំ វា រក្ខិតុំ វា ន សក្កោន្តិ, ឯវញ្ច សតិ បថវិស្សររាជូហិ បរិច្ឆិន្នាយ វិសុំគាមសីមាយ សុដ្ឋុ សោធេត្វា សុរក្ខិតំ កត្វា សីមាសមូហននសីមាសម្មុតិកម្មំ កាតព្ពំ. កថំ បន សុដ្ឋុ សោធនញ្ច ¶ សុដ្ឋុ រក្ខណញ្ច កាតព្ពំ? សីមំ ពន្ធិតុកាមេន ហិ សាមន្តវិហារេសុ ភិក្ខូ តស្ស តស្ស វិហារស្ស សីមាបរិច្ឆេទំ បុច្ឆិត្វា ពទ្ធសីមវិហារានំ សីមាយ សីមន្តរិកំ, អពទ្ធសីមវិហារានំ សីមាយ ឧបចារំ ឋបេត្វា ទិសាចារិកភិក្ខូនំ និស្សញ្ចារសមយេ សចេ ឯកស្មិំ គាមក្ខេត្តេ សីមំ ពន្ធិតុកាមា, យេ តត្ថ ពទ្ធសីមវិហារា, តេសុ ភិក្ខូនំ ‘‘មយំ អជ្ជ សីមំ ពន្ធិស្សាម, តុម្ហេ សកសកសីមាយ បរិច្ឆេទតោ មា និក្ខមថា’’តិ បេសេតព្ពំ. យេ អពទ្ធសីមវិហារា, តេសុ ភិក្ខូ ឯកជ្ឈំ សន្និបាតេតព្ពា, ឆន្ទារហានំ ឆន្ទោ អាហរាបេតព្ពោ. ឯវំ សន្និបតិតេសុ បន ភិក្ខូសុ ឆន្ទារហានំ ឆន្ទេ អាហដេ តេសុ តេសុ មគ្គេសុ ច នទីតិត្ថគាមទ្វារាទីសុ ច អាគន្តុកភិក្ខូនំ សីឃំ សីឃំ ហត្ថបាសានយនត្ថញ្ច ពហិសីមករណត្ថញ្ច អារាមិកេ ចេវ សមណុទ្ទេសេ ច ឋបេត្វា ភេរិសញ្ញំ វា សង្ខសញ្ញំ វា កត្វា សីមា សមូហនិតព្ពាតិ.

ននុ ច ឥទំ សោធនំ រក្ខណញ្ច សីមាសម្មុតិកាលេយេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, អថ កស្មា ឥធ សីមាសមូហននេ វុត្តន្តិ? ឥមស្សបិ សីមាសមូហននកម្មស្ស ញត្តិទុតិយកម្មត្តា បរិសសម្បត្តិជននត្ថំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ សន្តេបិ ឥទំ សីមាសមូហននកម្មំ នាម យទិ បោរាណា ពទ្ធសីមា អត្ថិ, តទដ្ឋកសង្ឃេ ហត្ថបាសគតេ អញ្ញេសុ ភិក្ខូសុ គាមសីមំ បវិដ្ឋេសុបិ កម្មភេទោ នត្ថិ. យទិ បោរាណា ពទ្ធសីមា នត្ថិ, ឯវម្បិ សតិ កេវលំ គាមសីមាភូតត្តា សីមាសមូហននកម្មេ អសម្បជ្ជន្តេបិ ទោសោ នត្ថិ, អថ កស្មា សោធនា វុត្តាតិ? សច្ចំ, តថាបិ សមូហនិតព្ពា បោរាណសីមាបរិច្ឆេទស្ស ទុវិញ្ញេយ្យត្តា. សចេ ហិ មហតិយា បោរាណពទ្ធសីមាយ ឯកស្មិំ បទេសេ សីមំ សមូហនិស្សាមាតិ សង្ឃេ សន្និបតិតេ តស្សាយេវ សីមាយ អញ្ញស្មិំ បទេសេ ភិក្ខុម្ហិ បវិដ្ឋេ អជានន្តស្សបិ កម្មំ វិបជ្ជតិ, តស្មា មហុស្សាហេន សោធេតព្ពាវាតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ គាមសីមសោធនំ ‘‘បរិសសម្បត្តិយា យុត្តា នាម សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតូហិ ភិក្ខូហិ សន្និបតិត្វា យាវតិកា តស្មិំ គាមក្ខេត្តេ ពទ្ធសីមំ វា នទីសមុទ្ទជាតស្សរេ វា អនោក្កមិត្វា ឋិតា ភិក្ខូ, តេ សព្ពេ ហត្ថបាសេ វា កត្វា ឆន្ទំ វា អាហរិត្វា សម្មតា’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) អាគតត្តា បរិសសម្បត្តិការណំ ¶ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ. តតោ ‘‘សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា, សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតា’’តិ វុត្តេហិ ទ្វីហិ វិបត្តិទោសេហិ មុច្ចនត្ថំ សីមសមូហននកម្មំ កាតព្ពំ.

សីមាយ អសមូហតាយ សតិ កថំ វិបត្តិទ្វយំ អាបជ្ជេយ្យាតិ, តថា សោធិតាយបិ គាមសីមាយ. យទិ បោរាណពទ្ធសីមា វិជ្ជមានា ភវេយ្យ, តស្សា វិជ្ជមានភាវំ អជានន្តា នវំ ពទ្ធសីមំ ពន្ធេយ្យុំ. បោរាណសីមាយ ហិ និមិត្តំ អន្តោ កត្វា តស្ស សមីបេ បោរាណសីមាយ អន្តោ ឋិតំ អញ្ញំ និមិត្តំ កត្វា នវំ ពទ្ធសីមំ ពន្ធេយ្យុំ, សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា នាម ហោតិ. តេន វុត្តំ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា នាម អត្តនោ សីមាយ បរេសំ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា. សចេ ហិ បោរាណកស្ស វិហារស្ស បុរត្ថិមាយ ទិសាយ អម្ពោ ចេវ ជម្ពូ ចាតិ ទ្វេ រុក្ខា អញ្ញមញ្ញំ សំសដ្ឋវិដបា ហោន្តិ, តេសុ អម្ពស្ស បច្ឆិមទិសាភាគេ ជម្ពូ. វិហារសីមា ច ជម្ពុំ អន្តោ កត្វា អម្ពំ កិត្តេត្វា ពទ្ធា ហោតិ, អថ បច្ឆា តស្ស វិហារស្ស បុរត្ថិមទិសាយំ វិហារេ កតេ សីមំ ពន្ធន្តា ភិក្ខូ អម្ពំ អន្តោ កត្វា ជម្ពុំ កិត្តេត្វា ពន្ធន្តិ, សីមាយ សីមា សម្ភិន្នា នាម ហោតី’’តិ. បោរាណសីមាយ ច ឯកទេសំ វា សកលបោរាណសីមំ វា អន្តោ ករិត្វា នវំ សីមំ ពន្ធេយ្យុំ, សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតា នាម ¶ . វុត្តញ្ហេតំ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតា នាម អត្តនោ សីមាយ បរេសំ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតា. សចេ ហិ បរេសំ ពទ្ធសីមំ សកលំ វា តស្សា បទេសំ វា អន្តោ កត្វា អត្តនោ សីមំ សម្មន្នន្តិ, សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរិតា នាម ហោតី’’តិ.

យស្មិំ បទេសេ ចត្តារោ ភិក្ខូ និសីទិត្វា កម្មំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ, តត្ថ តតោ បដ្ឋាយ យាវ កេសគ្គមត្តម្បិ អញ្ញេសំ បោរាណពទ្ធសីមប្បទេសំ អត្តនោ សីមាយ អន្តោ ករោន្តោ សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទតិ នាម. ចតុន្នំ ភិក្ខូនំ និសីទិតុំ បហោនកដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ យាវ សកលម្បិ អញ្ញេសំ បោរាណពទ្ធសីមាបទេសំ អត្តនោ សីមាយ អន្តោ ករោន្តោ សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរតិ នាម. វុត្តញ្ហេតំ កង្ខាវិតរណិយា លីនត្ថបកាសនិយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. និទានវណ្ណនា) ‘‘តស្សា បទេសន្តិ តស្សា ឯកទេសំ, យត្ថ ឋត្វា ចតូហិ ភិក្ខូហិ កម្មំ កាតុំ សក្កា ហោតិ, តាទិសំ ឯកទេសន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យត្ថ បន ឋិតេហិ កម្មំ កាតុំ ន សក្កា, តាទិសំ ¶ បទេសំ អន្តោ ករិត្វា សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តិ នាម, ន តុ អជ្ឈោត្ថរន្តិ នាមាតិ គហេតព្ព’’ន្តិ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៨) ‘‘យត្ថ ចតូហិ ភិក្ខូហិ និសីទិតុំ ន សក្កា, តត្តកតោ បដ្ឋាយ យាវ កេសគ្គមត្តម្បិ អត្តនោ សីមាយ ករោន្តា សម្ភិន្ទន្តិ, ចតុន្នម្បិ ភិក្ខូនំ បហោនកតោ បដ្ឋាយ យាវ សកលម្បិ អន្តោ ករោន្តា អជ្ឈោត្ថរន្តីតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

ឯវំ ហោតុ, តស្មិំ គាមសីមបរិច្ឆេទេ បោរាណកសីមាយ វិជ្ជមានាយ វិបត្តិទ្វយមោចនត្ថំ សីមាសមូហននកម្មំ សាត្ថកំ, អវិជ្ជមានាយ កថំ សាត្ថកំ ភវេយ្យាតិ សង្កានិវត្តនត្ថំ ¶ សីមាសមូហននកម្មំ អកត្វា អភិនវសីមាយ ពជ្ឈមានាយ សង្កា ឧប្បជ្ជេយ្យ, ភគវតោ ធរមានកាលតោ បដ្ឋាយ យាវជ្ជតនា គណនបថំ វីតិក្កន្តា ភិក្ខូ ឧបសម្បទាទិកម្មករណត្ថំ តស្មិំ តស្មិំ បទេសេ សីមំ ពន្ធន្តិ. សា សីមា ឯត្ថ អត្ថិ, ឯត្ថ នត្ថីតិ ន សក្កា ជានិតុំ, តស្មា ‘‘អម្ហាកំ សីមាពន្ធនដ្ឋានេ បោរាណកសីមា ភវេយ្យ នុ ខោ’’តិ សង្កា ភវេយ្យ, ឯវំ សតិ សា អភិនវសីមា ច អាសង្កនីយា ហោតីតិ សីមាយំ កតំ ឧបសម្បទាទិកម្មម្បិ អាសង្កនីយំ ហោតិ, តស្មា សង្កានិវត្តនត្ថំ អភិនវសីមំ ពន្ធិតុកាមេហិ យតិបុង្គវេហិ អវស្សំ សីមាសមូហននកម្មំ កាតព្ពំ ហោតិ. សមូហនន្តេហិ បន ‘‘សីមំ, ភិក្ខវេ, សមូហនន្តេន បឋមំ តិចីវរេន អវិប្បវាសោ សមូហន្តព្ពោ, បច្ឆា សីមា សមូហន្តព្ពា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) វចនតោ បឋមំ អវិប្បវាសសីមា សមូហនិតព្ពា, តតោ សមានសំវាសកសីមា សមូហនិតព្ពា. តស្មិំ សមូហននកាលេ ច ‘‘ខណ្ឌសីមាយំ ឋត្វា អវិប្បវាសសីមា ន សមូហន្តព្ពា, តថា អវិប្បវាសសីមាយ ឋត្វា ខណ្ឌសីមាបិ. ខណ្ឌសីមាយ បន ឋិតេន ខណ្ឌសីមាវ សមូហនិតព្ពា, តថា ឥតរាយ ឋិតេន ឥតរា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៤) វចនតោ ខណ្ឌសីមាយំ ឋត្វាវ ខណ្ឌសីមា សមូហនិតព្ពា, មហាសីមាយមេវ ឋត្វា មហាសីមា សមូហនិតព្ពា, អញ្ញិស្សា សីមាយ ឋត្វា អញ្ញា សីមា ន សមូហនិតព្ពា. អដ្ឋកថាយំ អវិប្បវាសសីមាតិ មហាសីមំ វទតិ តត្ថេវ យេភុយ្យេន ចីវរេន វិប្បវសនតោ.

‘‘តត្ថ សចេ ខណ្ឌសីមញ្ច អវិប្បវាសសីមញ្ច ជានន្តិ, សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តិ. ខណ្ឌសីមំ បន ជានន្តា អវិប្បវាសំ អជានន្តាបិ សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តិ. ខណ្ឌសីមំ បន អជានន្តា អវិប្បវាសំយេវ ជានន្តា ចេតិយង្គណពោធិយង្គណឧបោសថាគារាទីសុ និរាសង្កដ្ឋានេសុ ឋត្វា ¶ អប្បេវ នាម សមូហនិតុំ សក្ខិស្សន្តិ, បដិពន្ធិតុំ បន ¶ ន សក្ខិស្សន្តេវ. សចេ ពន្ធេយ្យុំ, សីមាសម្ភេទំ កត្វា វិហារំ អវិហារំ ករេយ្យុំ, តស្មា ន សមូហនិតព្ពា. យេ បន ឧភោបិ ន ជានន្តិ, តេនេវ សមូហនិតុំ ន ពន្ធិតុំ សក្ខិស្សន្តិ. អយញ្ហិ សីមា នាម កម្មវាចាយ វា អសីមា ហោតិ សាសនន្តរធានេន វា, ន ច សក្កា សីមំ អជានន្តេហិ កម្មវាចា កាតុំ, តស្មា ន សមូហនិតព្ពា, សាធុកំ បន ញត្វាយេវ សមូហនិតព្ពា ច ពន្ធិតព្ពា ចា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៤) វចនតោ ‘‘ឥទានិ សីមំ សមូហនិស្សាមា’’តិ បរិច្ឆិន្នាយ គាមសីមាយ អន្តោ ខណ្ឌសីមមហាសីមានំ អត្ថិភាវំ វា នត្ថិភាវំ វា តាសំ សីមានំ បរិច្ឆេទញ្ច ន ជានន្តិ, ឯវំ អជានន្តា ភិក្ខូ តា បោរាណសីមាយោ សមូហនិតុំ ន សក្កុណេយ្យុំ, បោរាណសីមំ សមូហនិតុំ អសក្កោន្តា ច កថំ អភិនវសីមំ ពន្ធិតុំ សក្កុណិស្សន្តីតិ បរម្បរេហិ អាចរិយេហិ សម្មា វិនិច្ឆិតំ អនុលោមនយំ និស្សាយ មហន្តំ ឧស្សាហំ ករិត្វា អង្គំ អបរិហាបេត្វា សម្មា វិហិតនយេន បោរាណសីមំ សមូហនិតុំ សក្ខិស្សន្តិ.

កថំ? តស្មិំ សីមាសមូហននកាលេ យទិ បកតិគាមសីមាយំ អារទ្ធំ, តំ បកតិគាមបរិច្ឆេទំ, យទិ វិសុំគាមសីមាយំ អារទ្ធំ, តំ វិសុំគាមបរិច្ឆេទំ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អប្បវិសនត្ថាយ សមន្តតោ សុសំវិហិតារក្ខំ ការាបេត្វា កម្មវាចំ សាវេតុំ សមត្ថេន ព្យត្តិពលសម្បន្នេន វិនយធរេន សហ សមានសំវាសកេ លជ្ជិបេសលេ ឥមស្ស កម្មស្ស ចតុវគ្គករណីយត្តា ចត្តារោ ភិក្ខូ កម្មប្បត្តេ ភិក្ខូនំ បកតត្តភាវស្ស ទុព្ពិញ្ញេយ្យត្តា វា តតោ អធិកប្បមាណេ ភិក្ខូ គហេត្វា ឥទានិ ពន្ធិតព្ពាយ សីមាយ និមិត្តានំ វិហារបរិក្ខេបស្ស ច អន្តោ ច សព្ពត្ថ ពហិ ច សមន្តា លេឌ្ឌុបាតមត្តេ បទេសេ សព្ពត្ថ មញ្ចប្បមាណេ មញ្ចប្បមាណេ ឋានេ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ¶ តិដ្ឋន្តា, និសីទន្តា វា ហុត្វា បឋមំ អវិប្បវាសសីមាសមូហននកម្មវាចំ, តតោ សមានសំវាសកសីមាសមូហននកម្មវាចំ សាវេត្វា សីមាយ សមុគ្ឃាតេ កតេ បោរាណសីមាសុ វិជ្ជមានាសុបិ បច្ឆិមន្តេន ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ និសីទនារហត្តា សីមាយ មញ្ចប្បមាណេ មញ្ចប្បមាណេ ឋានេ តិដ្ឋន្តា ភិក្ខូ អវស្សំ តាសុ សីមាសុ តិដ្ឋន្តា ភវេយ្យុំ, តស្មា សីមដ្ឋា ហុត្វា សីមាសមូហននកម្មវាចំ វត្វា តា សីមា សមូហនេយ្យុំ. តតោ បោរាណពទ្ធសីមានំ សមូហតត្តា គាមសីមាយេវ អវសិដ្ឋា ភវេយ្យាតិ. វុត្តញ្ហេតំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) ‘‘កេចិ បន ឦទិសេសុ វិហារេសុ ឆបញ្ចមត្តេ ភិក្ខូ គហេត្វា វិហារកោដិតោ បដ្ឋាយ វិហារបរិក្ខេបស្ស អន្តោ ច ពហិ ច សមន្តា លេឌ្ឌុបាតេ សព្ពត្ថ មញ្ចប្បមាណេ មញ្ចប្បមាណេ ឱកាសេ និរន្តរំ ឋត្វា បឋមំ អវិប្បវាសសីមំ ¶ , តតោ សមានសំវាសកសីមញ្ច សមូហននវសេន សីមាយ សមុគ្ឃាតេ កតេ តស្មិំ វិហារេ ខណ្ឌសីមាយ មហាសីមាយ ច វិជ្ជមានត្តេ សតិបិ អវស្សំ ឯកស្មិំ មញ្ចដ្ឋានេ តាសំ មជ្ឈគតា តេ ភិក្ខូ តា សមូហនេយ្យុំ, តតោ គាមសីមា ឯវ អវសិស្សេយ្យា’’តិ.

‘‘សាធុកំ បន ញត្វាយេវ សមូហនិតព្ពា ចេវ ពន្ធិតព្ពា ចា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៤) វចនតោ សីមំ ជានន្តាយេវ សមូហនិតុំ សក្ខិស្សន្តិ, កថំ អជានន្តាតិ. ឥមស្មិំ សីមាសមូហននាធិការេ សីមំ វា សីមាបរិច្ឆេទំ វា ជាននភាវោ អង្គំ ន ហោតិ, អន្តោសីមាយំ ឋិតភាវោ, ‘‘សីមំ សមូហនិស្សាមា’’តិ កម្មវាចាករណន្តិ ឥទមេវ ទ្វយំ អង្គំ ហោតិ, តស្មា ឥមិនា អង្គទ្វយេន សម្បន្នេ សតិ ឥមំ អជានន្តាបិ សមូហនិតុំ សក្កោន្តីតិ. ឥមិនា អង្គទ្វយេន សម្បន្នេ សតិ សីមំ អជានន្តានំ សមូហនិតុំ សមត្ថភាវោ កថំ វិញ្ញាតព្ពោតិ? អដ្ឋកថាយំ ‘‘ខណ្ឌសីមំ បន ជានន្តា អវិប្បវាសំ អជានន្តាបិ ¶ សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តី’’តិ ឯវំ មហាសីមាយ បរិច្ឆេទំ អជាននដ្ឋានេបិ សមូហននស្ស វុត្តត្តា វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) ‘‘ន ហេត្ថ សីមាយ, តប្បរិច្ឆេទស្ស វា ជាននំ អង្គំ, សីមាយ បន អន្តោឋានំ, ‘សមូហនិស្សាមា’តិ កម្មវាចាករណញ្ច អង្គំ. អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៤) ‘ខណ្ឌសីមំ បន ជានន្តា អវិប្បវាសំ អជានន្តាបិ សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តី’តិ ឯវំ មហាសីមាយ បរិច្ឆេទស្ស អជាននេបិ សមូហននស្ស វុត្តត្តា’’តិ វុត្តំ. តតោ បោរាណពទ្ធសីមានំ សមូហតត្តា គាមសីមាយេវ អវសិដ្ឋា ភវេយ្យាតិ តស្មិំ អវសិដ្ឋាយ តតោ បរំ កិំ កាតព្ពន្តិ. គាមសីមាយ អវសិដ្ឋាយ សតិ តំ គាមសីមំ បុព្ពេ វុត្តនយេន សោធនំ រក្ខណញ្ច កត្វា តិស្សំ គាមសីមាយំ ខណ្ឌសីមំ មហាសីមញ្ច យថារុចិ ពន្ធិតុំ លភតិ, សីមំ អពន្ធិត្វាវ កេវលាយ គាមសីមាយ ឧបសម្បទាទិសង្ឃកម្មញ្ច កាតុម្បិ លភតិ.

វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) – ‘‘គាមសីមាយ ឯវ ច អវសិដ្ឋាយ តត្ថ យថារុចិ ទុវិធម្បិ សីមំ ពន្ធិតុញ្ចេវ ឧបសម្បទាទិកម្មំ កាតុញ្ច វដ្ដតីតិ វទន្តិ, តំ យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ព’’ន្តិ. តស្មា យទិ សដ្ឋិហត្ថាយាមំ ចត្តាលីសហត្ថវិត្ថារំ ខណ្ឌសីមមេវ កត្តុកាមា ហោន្តិ, ឯត្តកេ បទេសេ មញ្ចដ្ឋានំ គណ្ហន្តោ បមាណយុត្តកោ មញ្ចោតិ សព្ពបច្ឆិមប្បមាណយុត្តោ មញ្ចោ. សោ ហិ បកតិវិទត្ថិយា នវវិទត្ថិកោ, អដ្ឋវិទត្ថិកោ វា ហោតិ. តតោ ខុទ្ទកោ មញ្ចោ សីសុបធានំ ឋបេត្វា បាទំ បសារេត្វា ¶ និបជ្ជិតុំ នប្បហោតីតិ សព្ពបច្ឆិមមញ្ចស្ស អាយាមប្បមាណស្ស សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តត្តា តតោ អធិកាយាមោបិ ហោតិយេវ. មញ្ចស្ស វិត្ថារោ បន អាយាមស្ស ឧបឌ្ឍោ ហោតិ, តស្មា មញ្ចប្បមាណដ្ឋានំ អាយាមតោ បញ្ចហត្ថំ, វិត្ថារតោ បញ្ចវិទត្ថិកន្តិ គហេត្វា តេន ¶ បមាណេន គណ្ហន្តោ សដ្ឋិហត្ថាយាមំ សីមដ្ឋានំ ចតុវីសតិមញ្ចកំ ហោតិ, ចត្តាលីសហត្ថវិត្ថារំ អដ្ឋមញ្ចកំ ហោតិ. ឯវំ គណ្ហន្តោ ទក្ខិណុត្តរាយាមោ មញ្ចោ ហោតិ, សដ្ឋិហត្ថាយាមំ សីមដ្ឋានំ ទ្វាទសមញ្ចកំ ហោតិ, ចត្តាលីសហត្ថវិត្ថារំ សោឡសមញ្ចកំ ហោតិ. ឯវំ គណ្ហន្តោ បាចីនបច្ឆិមាយាមោ មញ្ចោ ហោតិ. ទុវិធេបិ អាយាមំ វិត្ថារេន គុណិតំ ករោន្តោ សកលំ អន្តោសីមដ្ឋានំ ទ្វានហុត្តរសតមញ្ចកំ ហោតិ, ពហិសីមដ្ឋានម្បិ សមន្តតោ ឯកមញ្ចកំ វា ទ្វិតិមញ្ចកំ វា គហេតព្ពំ. តេន សហ គណនំ វឌ្ឍេតព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) បន ‘‘សមន្តា លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ វុត្តំ, តំ បន មហាសីមាពន្ធនកាលេ វិហារបរិក្ខេបស្ស ពហិឧបចារំ សន្ធាយ វុត្តំ សិយា. ខណ្ឌសីមាយបិ ទូរតោ សមូហននេ ទោសោ នត្ថិ, ទុក្ករត្តា បន ការកានំ បមាណំ ជានិតព្ពំ. កល្យាណិយំ នាម សីមាយំ បន អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច បញ្ចហត្ថប្បមាណំ ឋានំ ឯកកោដ្ឋាសំ កត្វា សមូហនតិ. តម្បិ បច្ឆិមមញ្ចប្បមាណតោ អធិកមេវាតិ កត្វា កតំ. ឥទានិ អម្ហេតិ វុត្តដ្ឋានំ បន បករណនយេន សំសន្ទនត្តា យុត្តតរន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

សមូហននាការោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – ឥទានិ ពន្ធិតព្ពាយ សីមាយ និមិត្តានំ អន្តោ ច ពហិ ច យថាវុត្តនយេន សមូហនិតព្ពសីមដ្ឋានំ អាទាសតលំ វិយ សមំ សុទ្ធំ វិមលំ កត្វា យថាវុត្តមញ្ចប្បមាណំ មញ្ចប្បមាណំ ឋានំ អដ្ឋបទកលេខំ វិយ រជ្ជុនា វា ទណ្ឌេន វា លេខំ ការាបេត្វា លេខានុសារេន តម្ពមត្តិកចុណ្ណេន វា សេតមត្តិកចុណ្ណេន វា វណ្ណវិសេសំ ការាបេត្វា បន្តិ បន្តិ កោដ្ឋាសំ កោដ្ឋាសំ ការាបេត្វា បុព្ពេ វុត្តនយេន អារក្ខំ សោធនញ្ច ការាបេត្វា ‘‘ឥទានិ សីមំ សមូហនិស្សាមា’’តិ ចត្តារោ ¶ វា តទុត្តរិ វា សមានសំវាសកភិក្ខូ គហេត្វា បឋមបន្តិយំ បឋមកោដ្ឋាសេ មញ្ចដ្ឋានេ ឋត្វា បឋមំ អវិប្បវាសសីមាសមូហននកម្មវាចំ, តតោ សមានសំវាសកសីមាសមូហននកម្មវាចំ សាវេត្វា តស្មិំ កោដ្ឋាសេយេវ អញ្ញមញ្ញស្ស ឋិតដ្ឋានំ បរិវត្តេត្វា បរិវត្តេត្វា តិក្ខត្តុំ វា សត្តក្ខត្តុំ វា សមូហនិត្វា តតោ និក្ខមិត្វា បឋមបន្តិយំយេវ ទុតិយកោដ្ឋាសេ ឋត្វា តថេវ កត្វា តតោ បឋមបន្តិយំយេវ អនុលោមនយេន យាវ អន្តិមកោដ្ឋាសា ឯកេកស្មិំ កោដ្ឋាសេ តថេវ កត្វា បឋមបន្តិយា បរិក្ខីណាយ ទុតិយបន្តិយា អន្តិមកោដ្ឋាសេ ឋត្វា តថេវ កត្វា តតោ បដ្ឋាយ ទុតិយបន្តិយំយេវ បដិលោមនយេន យាវ អាទិកោដ្ឋាសា ¶ តថេវ កត្វា ឯវំ តតិយបន្តិអាទីសុបិ ឯកទា អនុលោមតោ ឯកទា បដិលោមតោ គន្ត្វា សព្ពាសុ បន្តីសុ សព្ពស្មិំ កោដ្ឋាសេ បរិក្ខីណេ ឥទំ សីមាសមូហននកម្មំ និដ្ឋិតំ នាម ហោតិ. ‘‘ចត្តារោ តទុត្តរិ វា’’តិ ឥទំ បន ឥមស្ស កម្មស្ស ចតុវគ្គករណីយត្តា វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) បន ភិក្ខូនំ បកតត្តភាវស្ស ទុវិញ្ញេយ្យត្តា លជ្ជីបេសលភិក្ខូនញ្ច ទុល្លភត្តា ‘‘ឆបញ្ចមត្តេ’’តិ វុត្តំ.

កល្យាណីសីមាយំ បន សីហឡទីបតោ អភិនវសិក្ខំ គហេត្វា និវត្តន្តេហិ គរហវិវាទមត្តម្បិ អលភន្តេហិ ធម្មចេតិយរញ្ញា វិចិនិត្វា គហិតេហិ ចុទ្ទសហិ ភិក្ខូហិ កតន្តិ បាសាណលេខាយំ អាគតំ. រតនបូរនគរេ បន សិរីសុធម្មរាជាធិបតិនាមកស្ស ចូឡអគ្គរាជិនោ កាលេ មហាសីហឡប្បត្តោតិ វិស្សុតោ សិរីសទ្ធម្មកិត្តិនាមកោ មហាថេរវរោ អត្តនោ វសនដ្ឋានស្ស អវិទូរេ បព្ពតមត្ថកេ សីមំ ពន្ធន្តោ អត្តនោ និស្សិតកេ អគ្គហេត្វា អត្តនា ¶ អភិរុចិតេ លជ្ជិបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតេ អញ្ញេ មហាថេរេ គហេត្វា អត្តចតុត្ថោវ ហុត្វា កម្មំ ករោតីតិ វទន្តិ. តំ ឥមស្ស កម្មស្ស ចតុវគ្គករណីយត្តា តេសញ្ច ថេរានំ បកតត្តភាវេ និរាសង្កត្តា កតំ ភវេយ្យ, ឯវំ សន្តេបិ ភិក្ខូនំ បកតត្តភាវស្ស ទុព្ពិញ្ញេយ្យត្តា ចតុវគ្គករណីយកម្មស្ស អតិរេកចតុវគ្គេន ករណេ ទោសាភាវតោ អតិរេកភិក្ខូហិ កតភាវោ បសត្ថតរោ ហោតិ. តេនេវ ច ការណេន វិមតិវិនោទនីនាមិកាយំ វិនយដីកាយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) ‘‘ឆបញ្ចមត្តេ ភិក្ខូ គហេត្វា’’តិ វុត្តំ, កល្យាណីសីមាយញ្ច ចុទ្ទសហិ ភិក្ខូហិ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ និដ្ឋិតេបិ បន សីមាសមូហននកម្មេ នានាវាទានំ នានាចរិយានំ នានានិកាយានំ នានាទេសវាសិកានំ ភិក្ខូនំ ចិត្តារាធនត្ថំ គរហវិវាទមោចនត្ថញ្ច បុនប្បុនំ តេហិបិ ភិក្ខូហិ តថេវ ការាបេតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២-៤៨៣; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៥១) ‘‘បុនប្បុនំ បន កាតព្ពំ. តញ្ហិ កុប្បស្ស កម្មស្ស កម្មំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ, អកុប្បស្ស ថិរកម្មភាវាយ ហោតី’’តិ. តេនេវ ច ការណេន ហំសាវតីនគរេ អនេកបណ្ឌរហត្ថិសាមិមហាធម្មរាជា សហបុញ្ញកម្មភូតតោ មហាចេតិយតោ ចតូសុ ទិសាសុ សីមាសមូហននកាលេ រាមញ្ញទេសវាសីហិ មហាថេរេហិ ច មរម្មទេសវាសីហិ មហាថេរេហិ ច វិសុំ វិសុំ ការាបេសីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

យទិ បន មហាសីមំ ពន្ធិតុកាមោ ហោតិ, តទា ឧសភមត្តំ វា ទ្វិឧសភមត្តំ វា តទុត្តរិ វា បទេសំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯត្តកេ ឋានេ វិហារំ ករិស្សាមា’’តិ បរិក្ខេបំ ការាបេត្វា តស្ស វិហារបរិក្ខេបស្ស ¶ អន្តោ ច សព្ពត្ថ ពហិ ច សមន្តា លេឌ្ឌុបាតដ្ឋានេ មញ្ចប្បមាណេ មញ្ចប្បមាណេ ¶ ឱកាសេ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន បន្តិកោដ្ឋាសេ កត្វា កម្មប្បត្តេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ និរន្តរំ ឋត្វា បឋមំ អវិប្បវាសសីមា តតោ សមានសំវាសកសីមា ច សមូហនិតព្ពា. ឯវំ សីមាយ សមុគ្ឃាតេ កតេ តស្មិំ វិហារេ ខណ្ឌសីមាយ មហាសីមាយ ច វិជ្ជមានត្តេ សតិ អវស្សំ ឯកស្មិំ មញ្ចដ្ឋានេ តាសំ មជ្ឈគតា តេ ភិក្ខូ តា សមូហនេយ្យុំ, តតោ គាមសីមា ឯវ អវសិស្សេយ្យ, តស្សំ គាមសីមាយំ ខណ្ឌសីមាមហាសីមាវសេន ទុវិធា សីមា យថារុចិ ពន្ធិតព្ពា. ពន្ធនាការំ បន ឧបរិ វក្ខាម.

កស្មា បន និមិត្តានំ ពហិបិ សីមាសមូហននំ កតំ, ននុ និមិត្តានំ អន្តោយេវ អភិនវសីមា ឥច្ឆិតព្ពាតិ តត្ថេវ សម្ភេទជ្ឈោត្ថរណវិមោចនត្ថំ បោរាណកសីមាយ សមូហននំ កាតព្ពន្តិ? សច្ចំ, ទុវិញ្ញេយ្យត្តា បន ឯវំ កតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ទុវិញ្ញេយ្យោ ហិ បោរាណកសីមាយ វិជ្ជមានាវិជ្ជមានភាវោ, តស្មា យទិ និមិត្តានំ អន្តោយេវ សីមាសមូហននំ ករេយ្យ, តតោ ពហិ បោរាណកសីមា តិដ្ឋេយ្យ, តតោ អប្បមត្តកំ ឋានំ អន្តោ បវិសេយ្យ, តំ ឋានំ កម្មវាចាបាឋកេន សហ សីមាសមូហននការកសង្ឃស្ស បតិដ្ឋហនប្បហោនកំ ន ភវេយ្យ, ឯវំ សន្តេ សា បោរាណកសីមា អសមូហតាវ ភវេយ្យ. តំ សមូហតសញ្ញាយ សីមាសម្មន្ននកាលេ អន្តោនិមិត្តដ្ឋានំ សម្មន្នេយ្យុំ, តំ អសមូហតបោរាណសីមាកោដិបវិដ្ឋត្តា សីមាយ សីមំ សម្ភេទទោសោ, យទិ បន តំ ឋានំ ចតុន្នំ និសិន្នប្បហោនកំ ភវេយ្យ, សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរណទោសោ, យទិបិ អន្តោ ន បវិសតិ, និរន្តរំ ផុដ្ឋមត្តំ ហោតិ, ឯវម្បិ សីមាសង្ករទោសោតិ ឥមស្មា ទោសត្តយា វិមោចនត្ថំ និមិត្តានំ ពហិបិ សីមាសមូហននំ កតំ. តេនេវ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) ‘‘ពហិ ច សមន្តា លេឌ្ឌុបាតេ’’តិអាទិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

កេចិ ¶ បន អាចរិយា សមន្តា និមិត្តានំ អន្តោ រជ្ជុបសារណំ កត្វា អន្តោ ឋត្វា រជ្ជុយា ហេដ្ឋា បាទេ បវេសេត្វា រជ្ជុតោ ពហិ កិញ្ចិមត្តំ ឋានំ អតិក្កមិត្វា សីមាសមូហននំ ករោន្តិ, តទេតំ វិចារេតព្ពំ. បាទគ្គដ្ឋបនមត្តេន បោរាណសីមាសមុគ្ឃាតោ ន ហោតិ, អថ ខោ កម្មវាចាបាឋកេន សហ កម្មបត្តសង្ឃស្ស បតិដ្ឋានេន កម្មវាចាយ បាឋនេន ច សមុគ្ឃាតោ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិប្បករណេ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) ‘‘សីមាយ បន អន្តោឋានំ, ‘សមូហនិស្សាមា’តិ កម្មវាចាយ ករណញ្ចេត្ថ អង្គ’’ន្តិ, តស្មា ឯកទេសេន អន្តោបវិដ្ឋាយ ¶ ច ឯកសម្ពន្ធេន ឋិតាយ បោរាណកពទ្ធសីមាយ សមុគ្ឃាតេ អកតេ វុត្តនយេន ទោសត្តយតោ ន មុច្ចេយ្យ, តស្មា និមិត្តតោ ពហិបិ ឋត្វា សមូហននករណភាវោវ បាសំសតរោ ហោតិ. អញ្ញេ បន អាចរិយា កម្មការកភិក្ខូនំ បទវលញ្ជសម្ពន្ធំ កត្វា សមូហនន្តិ, តំ គរុករណវសេន កតន្តិ គយ្ហមានេ ទោសោ នត្ថិ. ឯកច្ចេ បន ថេរា ‘‘ការកសង្ឃស្ស អក្កន្តដ្ឋានេយេវ សីមា សមូហតា, ន អនក្កន្តដ្ឋានេតិ សញ្ញាយ បឋមតរំ សាលំ ករិត្វា បច្ឆា សីមាយ សមូហតាយ ថម្ភដ្ឋានេ អក្កមិតុំ ន លភតិ, តស្មា អសមូហតា សីមា’’តិ វទន្តិ.

បុព្ពេបិ សិរីខេត្តនគរេ មហាសត្តធម្មរាជស្ស កាលេ តេន រញ្ញា កតស្ស នន្ទនវិហារស្ស បុរតោ តស្ស រញ្ញោ អគ្គមហេសិយា សីមាយ បតិដ្ឋាបិតាយ បឋមំ ជេតវនសាលំ កត្វា បច្ឆា សីមំ សមូហនិំសុ, តទា តស្មិំ នគរេ មហារុក្ខមូលិកោ នាម ឯកោ គណបាមោក្ខត្ថេរោ ‘‘សចេ ថម្ភំ វិជ្ឈិត្វា បាទេ ឋបេតុំ សក្ខិស្សាមិ, ឯវំ សន្តេ អហំ អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ វត្វា នាគច្ឆតិ. សព្ពេ ថេរា ‘‘ន ថម្ភមត្តេន បោរាណសីមា តិដ្ឋតិ, ថម្ភស្ស សមន្តតោ ឋត្វា ¶ កម្មវាចាយ កតាយ សីមា សមូហតា ហោតី’’តិ វត្វា តស្ស វចនំ អគ្គហេត្វា សមូហនិំសុ ចេវ ពន្ធិំសុ ច. ហំសាវតីនគរេ ធម្មចេតិយរញ្ញោ កល្យាណិយសីមាពន្ធនកាលេបិ បឋមំ សាលំ ករិត្វាវ បច្ឆា សមូហនិំសុ, ន ច បាឡិអដ្ឋកថាដីកាទីសុ ‘‘បទវលញ្ជសម្ពន្ធំ កត្វា សីមា សមូហនិតព្ពា’’តិ បាឋោ អត្ថិ, ‘‘មញ្ចប្បមាណេ មញ្ចប្បមាណេ ឋានេ’’តិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) បន អត្ថិ. បោរាណសីមាយ អន្តោ ឋត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ សីមាសមូហននកម្មវាចាយ កតាយ សកលាបិ សីមា សមូហតាវ ហោតិ, តស្មា ‘‘បទវលញ្ជសម្ពន្ធំ កត្វា សមូហនិតព្ព’’ន្តិ វចនំ បណ្ឌិតា ន សម្បដិច្ឆន្តិ. ឦទិសំ បន វចនំ គរុករណវសេន វុត្តន្តិ គយ្ហមានេ កិញ្ចាបិ ទោសោ នត្ថិ, តថាបិ សិស្សានុសិស្សានំ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនការណំ ហោតិ. តេ ហិ ‘‘អម្ហាកំ អាចរិយា ឯវំ កថេន្តិ, ឯវំ ករោន្តី’’តិ ទឡ្ហីកម្មវសេន គហេត្វា តថា អកតេ សីមា សមូហតា ន ហោតីតិ មញ្ញន្តិ, តស្មា បករណាគតនយវសេនេវ ករណំ វរំ បសត្ថំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អបរម្បិ ឥមស្មិំ សីមាសមូហននាធិការេ ធម្មគារវេហិ វិនយធរេហិ ចិន្តេតព្ពំ គម្ភីរំ ទុទ្ទសំ ឋានំ អត្ថិ, តំ កតមន្តិ ចេ? ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិយោជនបរមំ សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៤០) វចនតោ នានាគាមក្ខេត្តានិ អវត្ថរិត្វា សម្មតា តិយោជនិកាទិកាយោ ¶ មហាសីមាយោ ភគវតា អនុញ្ញាតា អត្ថិ, អថ ឯកំ គាមក្ខេត្តំ សោធេត្វា អារក្ខំ ទត្វា សីមាយ សមូហតាយ យទិ តតោ អញ្ញេសុ គាមក្ខេត្តេសុ ភិក្ខូ សន្តិ, ន គាមសីមា ពទ្ធសីមំ បរិច្ឆិន្ទិតុំ សក្កោតិ, តស្មា តេ ភិក្ខូ តស្មិំ កម្មេ វគ្គំ ករេយ្យុំ, ឯវំ សតិ សីមា សមូហតា ន ភវេយ្យ, តាយ អសមូហតាយ សតិ អភិនវសីមា សម្មន្និតព្ពា ន ភវេយ្យ, ឥតិ ឥទំ ឋានំ ទុជ្ជានំ ទុទ្ទសំ, តស្មា បាសាណច្ឆត្តំ វិយ ភគវតោ ¶ អាណំ គរុំ ករោន្តេហិ លជ្ជិបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតេហិ វិនយវិទូហិ សុដ្ឋុ ចិន្តេតព្ពន្តិ.

ឥមស្មិំ អធិការេ ចិន្តេន្តោ គវេសន្តោ វិចិនន្តោ ឥទំ ការណំ ទិស្សតិ – តិយោជនិកាទិមហាសីមាយោ ឥទ្ធិមន្តានំ ភិក្ខូនំ ធរមានកាលេ សន្និបតិតុំ វា វិសោធេតុំ វា សក្កុណេយ្យភាវតោ តមារព្ភ ភគវតា អនុជានិតា ភវេយ្យុំ. សព្ពស្មិំ កាលេ សព្ពស្មិំ បទេសេ សព្ពេ ភិក្ខូ តាទិសំ មហាសីមំ សោធេតុំ វា សន្និបតិតុំ វា ន សក្កា, ន ច ភគវា អសក្កុណេយ្យំ អលព្ភនេយ្យំ ការណំ វទេយ្យ. ភគវតោ ធរមានកាលេ រាជគហនគរេ អដ្ឋារស មហាវិហារា ឯកសីមាវ ធម្មសេនាបតិសារិបុត្តត្ថេរេន សម្មតាតិ. សីហឡទីបេ មហាវិហារសីមា អនុរាធបុរំ អន្តោកត្វា បវត្តា មហាមហិន្ទត្ថេរេន សម្មតាតិ ច បករណេសុ ទិស្សតិ, ន តថា ឥមស្មិំ នាម ទេសេ ទ្វិយោជនិកា វា តិយោជនិកា វា សីមា អសុកេន ភិក្ខុនា សម្មតាតិ ទិស្សតិ. ឥមស្មិញ្ច មរម្មទេសេ តាទិសានំ សីមានំ នត្ថិភាវោ ឧបបរិក្ខិត្វា ជានិតព្ពោ. តថា ហិ អនេកសតអនេកសហស្សវស្សកាលតោ ឧប្បន្នា ពទ្ធសីមា បាសាណថម្ភនិមិត្តេន សហ តស្មិំ តស្មិំ បទេសេ ទិស្សន្តិ. អរិមទ្ទនបុរេ ច អនុរុទ្ធមហារាជេន សម្មន្នាបិតា ទ្វាសដ្ឋយាធិកសតហត្ថាយាមា សត្តចត្តាលីសាធិកសតហត្ថវិត្ថារា មហាសីមា និមិត្តេន សហ ទិស្សតិ. រតនបូរនគរេ ច នរបតិជេយ្យសូរមហារាជកាលេ អដ្ឋសត្តតាធិកចតុសតកលិយុគេ សម្មន្និតា សីមា បាសាណលេខាយ សទ្ធិំ ទិស្សតិ. យទិ តិយោជនបរមាទិមហាសីមាយោ អត្ថិ, បោរាណាចរិយា នវំ នវំ ពទ្ធសីមំ ន ពន្ធេយ្យុំ, អថ ច បន ពន្ធន្តិ, តាសុ ច នវសីមាសុ ឧបសម្បទាទិសង្ឃកម្មំ ករោន្តិ, តតោ ឯវ ច គណនបថមតិក្កន្តា ភិក្ខូ បរម្បរតោ វឌ្ឍេន្តា យាវជ្ជតនា ¶ សាសនំ បតិដ្ឋបេន្តិ. ឥមិនា ច ការណេន ឥមស្មិំ បទេសេ តិយោជនា សីមាយោ នត្ថីតិ វិញ្ញាយតិ.

អថ វា ‘‘វិហារបរិក្ខេបស្ស អន្តោ ច ពហិ ច សមន្តា លេឌ្ឌុបាតេ’’តិ វិហារបរិក្ខេបស្ស អន្តោ ច វិហារូបចារភូតេ ពហិ លេឌ្ឌុបាតេ ច ឋានេយេវ សីមាសមូហននស្ស វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៤) វុត្តត្តាបិ តាទិសា មហាសីមាយោ នត្ថីតិ វិញ្ញាយតិ. យទិ អត្ថិ, សីមាសមូហននំ បករណាចរិយា ន កថេយ្យុំ. កថេន្តាបិ សមន្តា តិយោជនំ ឋានំ សោធេត្វា សីមាសមូហននំ ករេយ្យុំ, តថា បន អកថេត្វា វិហារវិហារូបចារេសុយេវ សីមាសមូហននស្ស កថិតត្តា តិយោជនិកាទយោ មហាសីមាយោ នត្ថីតិ វិញ្ញាយតិ.

អថ វា ‘‘ខណ្ឌសីមំ បន ជានន្តា អវិប្បវាសំ អជានន្តាបិ សមូហនិតុញ្ចេវ ពន្ធិតុញ្ច សក្ខិស្សន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៤) វចនតោបិ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ តិយោជនិកាទិកាយោ មហាសីមាយោ នត្ថីតិ វិញ្ញាយតិ. កថំ? យទិ តាទិសា សីមាយោ អត្ថិ, សកលម្បិ តំ សីមំ អសោធេត្វា សីមាសមូហននំ អដ្ឋកថាចរិយា ន កថេយ្យុំ, អថ ច បន ខណ្ឌសីមំ ជានន្តា អវិប្បវាសំ អជានន្តាបិ សីមំ សមូហនិតុំ ពន្ធិតុញ្ច សមត្ថភាវំ កថេន្តិ, សា កថា ខន្ធសីមាយ សីមន្តរិកន្តរិតមត្តា ហុត្វា តស្មិំ គាមក្ខេត្តេ អវិប្បវាសសីមា ភវេយ្យ, តស្មា តស្មិំ ឋានេ ឋត្វា សមូហនិតុំ សមត្ថភាវេន អដ្ឋកថាចរិយេហិ កថីយតិ, ន នានាគាមក្ខេត្តានិ អវត្ថរិត្វា សម្មតាយ តិយោជនិកាទិភេទាយ សីមាយ អញ្ញេសុ គាមក្ខេត្តេសុ អញ្ញេសុ ភិក្ខូសុ សន្តេសុបិ សមូហនិតុំ សមត្ថភាវេន, តេន ញាយតិ ‘‘ន ¶ សព្ពេសុ ឋានេសុ តិយោជនិកាទិភេទាយោ មហាសីមាយោ ន សន្តី’’តិ. ឦទិសានិ ការណានិ ភគវតោ អាណំ គរុំ ករោន្តេហិ វិនយត្ថវិទូហិ វិនយធរេហិ បុនប្បុនំ ចិន្តេតព្ពានិ ឧបបរិក្ខិតព្ពានិ, ឥតោ អញ្ញានិបិ ការណានិ គវេសិតព្ពានីតិ.

ឥតោ បរម្បិ ‘‘សចេ អញ្ញានិបិ គាមក្ខេត្តានិ អន្តោកាតុកាមា, តេសុ គាមេសុ យេ ភិក្ខូ វសន្តិ, តេហិបិ អាគន្តព្ព’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ឯកស្មិំយេវ គាមក្ខេត្តេ សីមំ ន ពន្ធន្តិ, អថ ខោ អញ្ញានិបិ គាមក្ខេត្តានិ អន្តោករិត្វាបិ ពន្ធន្តិ, តស្មា ឥទានិ សម្មន្និតព្ពាយ សីមាយ និស្សយភូតំ បកតិគាមក្ខេត្តំ វា វិសុំគាមក្ខេត្តំ វា សោធិតន្តិ មនសិ ន កាតព្ពំ. កង្ខច្ឆេទនត្ថំ សីមាសមូហននកម្មវាចាភណនសមយេ តេន គាមក្ខេត្តេន សម្ពន្ធេសុ អញ្ញេសុ គាមក្ខេត្តេសុ វសន្តេ ភិក្ខូបិ យាចិត្វា តតោ គាមក្ខេត្តតោ ពហិ ទូរេ វាសាបេតព្ពា. ឯវញ្ហិ ករោន្តេ អញ្ញានិ គាមក្ខេត្តានិ អន្តោករិត្វា បោរាណសីមាយ វិជ្ជមានាយបិ តេ វគ្គំ កាតុំ ន សក្កោន្តិ. តតោ សីមាសមូហននកម្មវាចា សម្បជ្ជតិ, តស្មា ឯវរូបោ សុខុមោ និបុណោ អត្ថោ វិនយធរេហិ ចិន្តេតព្ពោ. ឯវំ សីមាសមូហននវិធានេន ¶ សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា, សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតាតិ វុត្តេហិ ទ្វីហិ វិបត្តិទោសេហិ មុត្តា ហោតិ.

តតោ ‘‘អតិខុទ្ទិកា អតិមហន្តី’’តិ (បរិ. ៤៨៦) វុត្តេហិ វិបត្តិទោសេហិ វិមុច្ចនត្ថំ សីមាយ បមាណំ ជានិតព្ពំ. កថំ? សីមា នាម ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ និសីទិតុំ អប្បហោន្តេ សតិ អតិខុទ្ទិកា នាម ហោតិ, សម្មតាបិ សីមា ន ហោតិ. តិយោជនតោ បរំ កេសគ្គមត្តម្បិ ឋានំ អន្តោ ករោន្តេ សតិ អតិមហតី នាម ហោតិ, សម្មតាបិ សីមា ន ហោតិ ¶ , តស្មា ឯកវីសតិយា ភិក្ខូនំ និសីទនប្បហោនកតោ បដ្ឋាយ តិយោជនំ អនតិក្កមិត្វា យត្ថ យំ បមាណំ សង្ឃោ ឥច្ឆតិ, តត្ថ តំ បមាណំ កត្វា សីមា សម្មន្និតព្ពា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘តត្ថ អតិខុទ្ទិកា នាម យត្ថ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ និសីទិតុំ ន សក្កោន្តិ. អតិមហន្តី នាម អន្តមសោ កេសគ្គមត្តេនបិ តិយោជនំ អតិក្កមិត្វា សម្មតា’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) វចនតោ វិញ្ញាយតិ. ឯវំ សីមាយ បមាណគ្គហណេន ‘‘អតិខុទ្ទិកា អតិមហន្តី’’តិ វុត្តេហិ ទ្វីហិ ទោសេហិ មុត្តា ហោតិ.

តតោ ‘‘ខណ្ឌនិមិត្តា ឆាយានិមិត្តា អនិមិត្តា’’តិ (បរិ. ៤៨៦) វុត្តេហិ តីហិ វិបត្តិទោសេហិ វិមុច្ចនត្ថំ និមិត្តកិត្តនំ កាតព្ពំ, តត្ថ អសម្ពន្ធកិត្តនេន និមិត្តា សីមា ខណ្ឌនិមិត្តា នាម. កថំ? សីមាយ ចតូសុ ទិសាសុ ឋបិតនិមិត្តេសុ បុរត្ថិមទិសាយ និមិត្តំ កិត្តេត្វា អនុក្កមេន ទក្ខិណបច្ឆិមឧត្តរទិសាសុ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា បុន បុរត្ថិមទិសាយ និមិត្តំ កិត្តេតព្ពំ, ឯវំ កតេ អខណ្ឌនិមិត្តា នាម ហោតិ. យទិ បន បុរត្ថិមទិសាយ និមិត្តំ កិត្តេត្វា អនុក្កមេន ទក្ខិណបច្ឆិមឧត្តរទិសាសុ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា ឋបេតិ, បុន បុរត្ថិមទិសាយ និមិត្តំ ន កិត្តេតិ, ឯវំ ខណ្ឌនិមិត្តា នាម ហោតិ. អបរាបិ ខណ្ឌនិមិត្តា នាម យា អនិមិត្តុបគបាសាណំ វា ពហិសាររុក្ខំ វា ខាណុកំ វា បំសុបុញ្ជំ វា អន្តរា ឯកំ និមិត្តំ កត្វា សម្មតា. បព្ពតច្ឆាយាទីសុ យំ កិញ្ចិ ឆាយំ និមិត្តំ កត្វា សម្មតា ឆាយានិមិត្តា នាម. សព្ពសោ និមិត្តំ អកិត្តេត្វា សម្មតា អនិមិត្តា នាម. ឥមេហិ តីហិ ទោសេហិ វិមុច្ចនត្ថាយ និមិត្តកិត្តនំ កាតព្ពំ.

កថំ? កម្មវាចាយ បោរាណសីមាសមូហននំ កត្វា បរិសុទ្ធាយ កេវលាយ គាមសីមាយ សង្ឃេន ¶ យថាជ្ឈាសយំ គហិតប្បមាណស្ស ¶ សីមមណ្ឌលស្ស ចតូសុ វា ទិសាសុ អដ្ឋសុ វា ទិសាសុ និមិត្តុបគេ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ទ្វត្តិំសបលគុឡបិណ្ឌប្បមាណេ, ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន ហត្ថិប្បមាណតោ ឩនប្បមាណេ បាសាណេ ឋបេត្វា និមិត្តានំ អន្តោ ឋិតេន កម្មវាចាបាឋកេន វិនយធរេន ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ បុច្ឆិតព្ពំ. អញ្ញេន ‘‘បាសាណោ, ភន្តេ’’តិ វត្តព្ពំ. បុន វិនយធរេន ‘‘ឯសោ បាសាណោ និមិត្ត’’ន្តិ វត្វា កិត្តេតព្ពំ. ឥមិនា នយេន សីមមណ្ឌលំ បទក្ខិណំ ករោន្តេន ‘‘បុរត្ថិមាយ អនុទិសាយ, ទក្ខិណាយ ទិសាយ, ទក្ខិណាយ អនុទិសាយ, បច្ឆិមាយ ទិសាយ, បច្ឆិមាយ អនុទិសាយ, ឧត្តរាយ ទិសាយ, ឧត្តរាយ អនុទិសាយ កិំ និមិត្តំ? បាសាណោ, ភន្តេ. ឯសោ បាសាណោ និមិត្ត’’ន្តិ កិត្តេត្វា បុន ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្តំ? បាសាណោ, ភន្តេ. ឯសោ បាសាណោ និមិត្ត’’ន្តិ កិត្តេត្វា និដ្ឋបេតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘ខណ្ឌនិមិត្តា នាម អឃដិតនិមិត្តា វុច្ចតី’’តិអាទិ. ឯវំ និមិត្តកិត្តនេន ‘‘ខណ្ឌនិមិត្តា ឆាយានិមិត្តា អនិមិត្តា’’តិ វុត្តេហិ តីហិ វិបត្តិទោសេហិ វិមុត្តា ហោតិ.

តតោ បរំ ‘‘ពហិសីមេ ឋិតសម្មតា’’តិ (បរិ. ៤៨៦) វុត្តវិបត្តិទោសតោ វិមុច្ចនត្ថំ សីមាសម្មុតិកម្មវាចាបាឋកាលេ សង្ឃស្ស ឋិតដ្ឋានំ ជានិតព្ពំ. កថំ? យទិ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា សង្ឃោ និមិត្តានំ ពហិ ឋត្វា កម្មវាចាយ សីមំ សម្មន្នតិ, ពហិសីមេ ឋិតសម្មតា នាម ហោតិ, សីមា ន ហោតិ, តស្មា និមិត្តានិ កិត្តេត្វា សង្ឃេន និមិត្តានំ អន្តោ ឋត្វា កម្មវាចាយ សីមា សម្មន្និតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ កង្ខាវិតរណិយំ ‘‘ពហិសីមេ ឋិតសម្មតា នាម និមិត្តានិ កិត្តេត្វា និមិត្តានំ ពហិ ឋិតេន សម្មតា’’តិ. ឯវំ សីមាសម្មន្ននដ្ឋាននិយមេន ‘‘ពហិសីមេ ឋិតសម្មតា’’តិ (បរិ. ៤៨៦) វុត្តវិបត្តិទោសតោ មុត្តា ហោតិ.

តតោ ¶ បរំ ‘‘នទិយំ សម្មតា, សមុទ្ទេ សម្មតា, ជាតស្សរេ សម្មតា’’តិ (បរិ. ៤៨៦) វុត្តេហិ តីហិ វិបត្តិទោសេហិ ច វិមុច្ចនត្ថំ ឯវំ មនសិ កាតព្ពំ – ‘‘សព្ពា, ភិក្ខវេ, នទី អសីមា, សព្ពោ សមុទ្ទោ អសីមោ, សព្ពោ ជាតស្សរោ អសីមោ’’តិ (មហាវ. ១៤៧) ភគវតា វចនតោ នទីសមុទ្ទជាតស្សរេសុ សម្មតា សីមា ន ហោតិ, បោរាណសីមវិគតាយ សុទ្ធាយ គាមសីមាយ សម្មតា ឯវ សីមា ហោតិ, តស្មា គាមសីមាយមេវ ពទ្ធសីមា សម្មន្និតព្ពា, ន នទីអាទីសូតិ. វុត្តញ្ហិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘នទិយា សមុទ្ទេ ជាតស្សរេ សម្មតា នាម ឯតេសុ នទីអាទីសុ សម្មតា’’តិអាទិ. ឯត្តាវតា ‘‘អយំ សីមា អតិខុទ្ទិកា ¶ , អតិមហន្តី, ខណ្ឌនិមិត្តា, ឆាយានិមិត្តា, អនិមិត្តា, ពហិសីមេ ឋិតសម្មតា, នទិយំ សម្មតា, សមុទ្ទេ សម្មតា, ជាតស្សរេ សម្មតា, សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា, សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតា’’តិ (បរិ. ៤៨៦) វុត្តេហិ ឯកាទសហិ ទោសេហិ វិមុត្តា ហុត្វា ‘‘អព្ភា មហិកា ធូមោ រជោ រាហូ’’តិ វុត្តេហិ បញ្ចហិ ឧបក្កិលេសេហិ មុត្តំ ចន្ទមណ្ឌលំ វិយ, សូរិយមណ្ឌលំ វិយ ច សុបរិសុទ្ធា ហោតិ.

តិវិធសម្បត្តិ នាម និមិត្តសម្បត្តិបរិសសម្បត្តិកម្មវាចាសម្បត្តិយោ. តាសុ ‘‘បព្ពតនិមិត្តំ បាសាណនិមិត្តំ វននិមិត្តំ រុក្ខនិមិត្តំ មគ្គនិមិត្តំ វម្មិកនិមិត្តំ នទីនិមិត្តំ ឧទកនិមិត្ត’’ន្តិ (មហាវ. ១៣៨) វុត្តេសុ អដ្ឋសុ និមិត្តេសុ តស្សំ តស្សំ ទិសាយំ យថាលទ្ធានិ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា សម្មន្និតព្ពា. វុត្តញ្ហិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំនិមិត្តំ? បាសាណោ, ភន្តេ. ឯសោ បាសាណោ និមិត្តន្តិអាទិនា នយេន កិត្តេត្វា សម្មតា’’តិ. តេសុ ច អដ្ឋសុ និមិត្តេសុ រុក្ខនិមិត្តាទីនំ យថាជ្ឈាសយដ្ឋានេសុ ទុល្លភភាវតោ វឌ្ឍិត្វា ទ្វិន្នំ ពទ្ធសីមានំ សង្ករករណតោ ច បាសាណនិមិត្តស្ស បន តថា ¶ សង្ករករណាភាវតោ យថិច្ឆិតដ្ឋានំ អាហរិត្វា ឋបេតុំ សុករភាវតោ ច សីមំ ពន្ធន្តេហិ ភិក្ខូហិ សីមមណ្ឌលស្ស សមន្តា និមិត្តូបគា បាសាណា ឋបេតព្ពា. តេន វុត្តំ មហាវគ្គដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ‘‘តំ ពន្ធន្តេហិ សមន្តា និមិត្តូបគា បាសាណា ឋបេតព្ពា’’តិ. វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៣៨) ‘‘និមិត្តូបគា បាសាណា ឋបេតព្ពាតិ ឥទំ យថារុចិតដ្ឋានេ រុក្ខនិមិត្តាទីនំ ទុល្លភតាយា’’តិអាទិ. ឯត្តាវតា និមិត្តសម្បត្តិសង្ខាតំ បឋមង្គំ សូបបន្នំ ហោតិ.

តតោ សីមាសម្មុតិករណត្ថំ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចត្តារោ ភិក្ខូ សន្និបតិត្វា យាវតា តស្មិំ គាមេ ពទ្ធសីមំ វា នទីសមុទ្ទជាតស្សរេ វា អនោក្កមិត្វា ឋិតា ភិក្ខូ សន្តិ, សព្ពេ តេ ហត្ថបាសេ វា កត្វា ឆន្ទំ វា អាហរិត្វា យា សីមា សម្មតា, សា បរិសសម្បត្តិយុត្តា នាម ហោតិ. តេន វុត្តំ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘បរិសសម្បត្តិយុត្តា នាម សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតូហិ ភិក្ខូហិ សន្និបតិត្វា’’តិអាទិ. អថ តំ សីមំ ពន្ធន្តា ភិក្ខូ សាមន្តវិហារេសុ វសន្តេ ភិក្ខូ តស្ស តស្ស វិហារស្ស សីមាបរិច្ឆេទំ បុច្ឆិត្វា យេ ពទ្ធសីមវិហារា, តេសំ សីមាយ សីមន្តរិកំ ឋបេត្វា, យេ អពទ្ធសីមវិហារា, តេសំ សីមាយ ឧបចារំ ឋបេត្វា ទិសាចារិកភិក្ខូនំ និស្សញ្ចារសមយេ យទិ ឯកស្មិំយេវ គាមក្ខេត្តេ សីមំ ពន្ធិតុកាមា ¶ , តស្មិំ យេ ភិក្ខូ ពទ្ធសីមវិហារា, តេសំ បេសេតព្ពំ ‘‘អជ្ជ មយំ សីមំ ពន្ធិស្សាម, តុម្ហេ សកសកសីមាបរិច្ឆេទតោ មា និក្ខមថា’’តិ. យេ អពទ្ធសីមវិហារា, តេ សព្ពេ ឯកជ្ឈំ សន្និបាតាបេតព្ពា, ឆន្ទារហានំ ឆន្ទោ អាហរិតព្ពោ.

យទិ អញ្ញំ គាមក្ខេត្តម្បិ អន្តោកត្តុកាមា, តត្ថ និវាសិនោ ភិក្ខូ សមានសំវាសកសីមាសម្មន្ននកាលេ អាគន្តុម្បិ ¶ អនាគន្តុម្បិ វដ្ដន្តិ. អវិប្បវាសសីមាសម្មន្ននកាលេ បន អន្តោនិមិត្តគតេហិ ភិក្ខូហិ អាគន្តព្ពំ, អនាគច្ឆន្តានំ ឆន្ទោ អាហរិតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ‘‘តំ ពន្ធិតុកាមេហិ សាមន្តវិហារេសុ ភិក្ខូ’’តិអាទិ. ឯវំ ភិក្ខូសុ សន្និបតិតេសុ ឆន្ទារហានំ ឆន្ទេ អាហដេ តេសុ តេសុ មគ្គេសុ នទីតិត្ថគាមទ្វារាទីសុ ច អាគន្តុកភិក្ខូនំ សីឃំ សីឃំ ហត្ថបាសានយនត្ថញ្ច ពហិសីមករណត្ថញ្ច អារាមិកសាមណេរេ ឋបេត្វា ភេរិសញ្ញំ វា សង្ខសញ្ញំ វា ការាបេត្វា និមិត្តកិត្តនានន្តរំ វុត្តាយ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ’’តិអាទិកាយ (មហាវ. ១៣៩) កម្មវាចាយ សីមា ពន្ធិតព្ពា. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ‘‘ឯវំ សន្និបតិតេសុ បន ភិក្ខូសូ’’តិអាទិ. ឯត្តាវតា បរិសសម្បត្តិសង្ខាតំ ទុតិយង្គំ សូបបន្នំ ហោតិ.

តតោ បរំ កម្មវាចាបាឋសមយេ ‘‘សីមំ, ភិក្ខវេ, សម្មន្នន្តេន បឋមំ សមានសំវាសកសីមា សម្មន្និតព្ពា, បច្ឆា តិចីវរេន អវិប្បវាសោ សម្មន្និតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១៤៤) វចនតោ បឋមំ សមានសំវាសកសីមា សម្មន្និតព្ពា, បច្ឆា អវិប្បវាសសីមា សម្មន្និតព្ពា, សមានសំវាសកកម្មវាចាបរិយោសានេយេវ និមិត្តានិ ពហិ កត្វា និមិត្តានំ អន្តោបមាណេនេវ សមានសំវាសកសីមា ចតុនហុតាធិកទ្វិលក្ខយោជនបុថុលំ មហាបថវិំ វិនិវិជ្ឈិត្វា បថវីសន្ធារកឧទកំ បរិយន្តំ កត្វា គតា. តេន វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘កម្មវាចាបរិយោសានេយេវ…បេ… គតា ហោតី’’តិ. អវិប្បវាសកម្មវាចាបរិយោសានេ អវិប្បវាសសីមា យទិ អន្តោសីមាយ គាមោ អត្ថិ, គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច មុញ្ចិត្វា សមានសំវាសកសីមាយ គតបរិច្ឆេទេនេវ គតា. ឥតិ តិចីវរេន អវិប្បវាសសីមា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ន អវត្ថរតិ, សមានសំវាសកសីមាវ អវត្ថរតិ, សមានសំវាសកសីមា អត្តនោ ធម្មតាយ ¶ គច្ឆតិ. អវិប្បវាសសីមា បន យត្ថ សមានសំវាសកសីមា, តត្ថេវ គច្ឆតិ. តេន វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘ឥតិ ភិក្ខូនំ អវិប្បវាសសីមា…បេ… គច្ឆតី’’តិ. តស្មា –

‘‘សុណាតុ ¶ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, យាវតា សមន្តា និមិត្តា កិត្តិតា. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឯតេហិ និមិត្តេហិ សីមំ សម្មន្នេយ្យ សមានសំវាសំ ឯកូបោសថំ, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, យាវតា សមន្តា និមិត្តា កិត្តិតា, សង្ឃោ ឯតេហិ និមិត្តេហិ សីមំ សម្មន្នតិ សមានសំវាសំ ឯកូបោសថំ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឯតេហិ និមិត្តេហិ សីមាយ សម្មុតិ សមានសំវាសាយ ឯកូបោសថាយ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ. សម្មតា សា សីមា សង្ឃេន ឯតេហិ និមិត្តេហិ សមានសំវាសា ឯកូបោសថា, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី. ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (មហាវ. ១៣៩).

ឯសា សមានសំវាសកកម្មវាចា,

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, យា សា សង្ឃេន សីមា សម្មតា សមានសំវាសា ឯកូបោសថា. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ តំ សីមំ តិចីវរេន អវិប្បវាសំ សម្មន្នេយ្យ ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, យា សា សង្ឃេន សីមា សម្មតា សមានសំវាសា ឯកូបោសថា. សង្ឃោ តំ សីមំ តិចីវរេន អវិប្បវាសំ សម្មន្នតិ ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឯតិស្សា សីមាយ តិចីវរេន អវិប្បវាសសម្មុតិ ឋបេត្វា ¶ គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ. សម្មតា សា សីមា សង្ឃេន តិចីវរេន អវិប្បវាសា ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី. ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (មហាវ. ១៤៤).

ឯសា អវិប្បវាសកម្មវាចា ញត្តិទោសអនុស្សាវនាទោសេ អនុដ្ឋបេត្វា សុដ្ឋុ ភណិតព្ពា. ឯត្តាវតា កម្មវាចាសម្បត្តិសង្ខាតំ តតិយង្គំ សូបបន្នំ ហោតិ.

ឯវមយំ សីមា អន្តោ មណិវិមានំ ពហិ រជតបរិក្ខិត្តំ វិមានសាមិកទេវបុត្តោតិ ឥមេហិ តីហិ អង្គេហិ សម្បន្នំ ចន្ទមណ្ឌលំ វិយ, អន្តោ កនកវិមានំ ពហិ ផលិកបរិក្ខិត្តំ វិមានសាមិកទេវបុត្តោតិ ¶ ឥមេហិ តីហិ អង្គេហិ សម្បន្នំ សូរិយមណ្ឌលំ វិយ ច និមិត្តសម្បត្តិបរិសសម្បត្តិកម្មវាចាសម្បត្តិសង្ខាតេហិ តីហិ អង្គេហិ សម្បន្នា ហុត្វា អតិវិយ សោភតិ វិរោចតិ, ជិនសាសនស្ស ចិរដ្ឋិតិការណភូតា ហុត្វា តិដ្ឋតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ឧបោសថក្ខន្ធកបាឡិយំ ‘‘សីមំ, ភិក្ខវេ, សម្មន្នន្តេន បឋមំ សមានសំវាសកសីមា សម្មន្និតព្ពា’’តិអាទិ.

‘‘និមិត្តេន និមិត្តំ សម្ពន្ធិត្វា’’តិ ឯត្ថ បន បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ បុរត្ថិមទិសតោ បដ្ឋាយ បទក្ខិណំ កត្វា សព្ពនិមិត្តានិ កិត្តេត្វា ឧត្តរានុទិសំ បត្វា តត្ថេវ អដ្ឋបេត្វា បុព្ពេ កិត្តិតំ បុរត្ថិមទិសាយ និមិត្តំ បុន កិត្តេត្វា សម្មតាតិ អត្ថោ. ឯវំ សម្មតា អយំ សីមា ឯកាទសហិ វិបត្តីហិ មុត្តា, តីហិ សម្បត្តីហិ សមន្នាគតា ហុត្វា សព្ពាការសម្បន្នា បញ្ចវស្សសហស្សបរិមាណកាលំ អបរិមាណំ ភិក្ខូនំ អបលោកនាទិចតុព្ពិធកម្មករណដ្ឋានភូតា ពទ្ធសីមា ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពា.

យទិ ¶ បន សខណ្ឌសីមំ មហាសីមំ ពន្ធិតុកាមា, បុព្ពេ វុត្តនយេន សុដ្ឋុ សោធេត្វា សមូហនិតបោរាណសីមាយ កេវលាយ បកតិគាមសីមាយ វា វិសុំគាមសីមាយ វា ពន្ធិតព្ពា, តាសុ ច ទ្វីសុ សីមាសុបព្ពជ្ជុបសម្បទាទីនំ សង្ឃកម្មានំ សុខករណត្ថំ សីមា បឋមំ ពន្ធិតព្ពា, តំ បន ពន្ធន្តេហិ វត្តំ ជានិតព្ពំ. សចេ ហិ ពោធិចេតិយភត្តសាលាទីនិ សព្ពវត្ថូនិ បតិដ្ឋាបេត្វា កតវិហារេ ពន្ធន្តិ, វិហារមជ្ឈេ ពហូនំ សមោសរណដ្ឋានេ អពន្ធិត្វា វិហារបច្ចន្តេ វិវិត្តោកាសេ ពន្ធិតព្ពា. អកតវិហារេ ពន្ធន្តេហិ ពោធិចេតិយាទីនំ សព្ពវត្ថូនំ បតិដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា យថា បតិដ្ឋិតេសុ វត្ថូសុ វិហារបច្ចន្តេ វិវិត្តោកាសេ ហោតិ, ឯវំ ពន្ធិតព្ពា. តថា ហិ វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ‘‘ឥមំ បន សមានសំវាសកសីមំ សម្មន្នន្តេហី’’តិអាទិ.

កិត្តកប្បមាណា បន ខណ្ឌសីមា ពន្ធិតព្ពាតិ? ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន សចេ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ គណ្ហាតិ, វដ្ដតិ, តតោ ឱរំ ន វដ្ដតិ. បរំ ភិក្ខុសហស្សំ គណ្ហន្តីបិ វដ្ដតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. ១៣៨) ‘‘សា ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេនា’’តិអាទិ. ឯកវីសតិ ភិក្ខូតិ ច និសិន្នេ សន្ធាយ វុត្តំ, ឥទញ្ច អព្ភានករណកាលេ កម្មារហភិក្ខុនា សទ្ធិំ វីសតិគណស្ស សង្ឃស្ស និសីទនប្បហោនកត្ថំ វុត្តំ. វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៣៨) ‘‘ឯកវីសតិ ¶ ភិក្ខូ’’តិអាទិ. តំ ខណ្ឌសីមំ ពន្ធន្តេហិ ភិក្ខូហិ សីមមាឡកស្ស សមន្តា និមិត្តូបគា បាសាណា ឋបេតព្ពា. អន្តោខណ្ឌសីមាយមេវ ឋត្វា ខណ្ឌសីមា ពន្ធិតព្ពា. ‘‘ឯសោ បាសាណោ និមិត្ត’’ន្តិ ឯវំ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា កម្មវាចាយ សីមា ពន្ធិតព្ពា, តស្សាយេវ សីមាយ ទឡ្ហីកម្មត្ថំ អវិប្បវាសកម្មវាចា កាតព្ពា. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ‘‘តំ ពន្ធន្តេហី’’តិអាទិ. ឯវំ ខណ្ឌសីមំ សម្មន្និត្វា ពហិ សីមន្តរិកបាសាណា ឋបេតព្ពា. សីមន្តរិកា បច្ឆិមកោដិយា ឯករតនប្បមាណា ¶ វដ្ដតិ, វិទត្ថិប្បមាណាបិ ចតុរង្គុលប្បមាណាបិ វដ្ដតិ. សចេ បន វិហារោ មហា ហោតិ, ទ្វេបិ តិស្សោបិ តតុត្តរិបិ ខណ្ឌសីមាយោ ពន្ធិតព្ពា. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សីមំ សម្មន្និត្វា’’តិអាទិ.

ឯវំ ខណ្ឌសីមំ សម្មន្និត្វា មហាសីមាសម្មុតិកាលេ ខណ្ឌសីមតោ និក្ខមិត្វា មហាសីមាយ ឋត្វា សមន្តា អនុបរិយាយន្តេហិ សីមន្តរិកបាសាណា កិត្តេតព្ពា, តតោ អវសេសនិមិត្តានិ កិត្តេត្វា ហត្ថបាសំ អវិជហន្តេហិ កម្មវាចាយ សមានសំវាសកសីមំ សម្មន្និត្វា តស្ស ទឡ្ហីកម្មត្ថំ អវិប្បវាសកម្មវាចាបិ កាតព្ពា. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ‘‘ឯវំ ខណ្ឌសីមំ សម្មន្និត្វា’’តិអាទិ.

‘‘សមន្តា អនុបរិយាយន្តេហិ សីមន្តរិកបាសាណា កិត្តេតព្ពា’’តិ វុត្តំ. កថំ កិត្តេតព្ពាតិ? ទក្ខិណតោ អនុបរិយាយន្តេនេវ កិត្តេតព្ពា. តថា ហិ ខណ្ឌសីមតោ បច្ឆិមាយ ទិសាយ បុរត្ថាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ តត្ថ សព្ពានិ និមិត្តានិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា តថា ឧត្តរាយ ទិសាយ ទក្ខិណាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘ទក្ខិណាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា តថា បុរត្ថិមាយ ទិសាយ បច្ឆិមាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘បច្ឆិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា តថា ទក្ខិណាយ ទិសាយ ឧត្តរាភិមុខេន ឋត្វា ‘‘ឧត្តរាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ តត្ថ សព្ពានិ និមិត្តានិ អនុក្កមេន កិត្តេត្វា បុន បច្ឆិមាយ ទិសាយ បុរត្ថាភិមុខេន ឋត្វា បុរិមំ កិត្តិតំ វុត្តនយេនេវ បុន កិត្តេតព្ពំ. ឯវំ ពហូនម្បិ ខណ្ឌសីមានំ សីមន្តរិកបាសាណា បច្ចេកំ កិត្តេតព្ពា, តតោ បច្ឆា អវសេសនិមិត្តានីតិ មហាសីមាយ ពាហិរពន្ធនេសុ និមិត្តានិ. ឯវំ សីមន្តរិកបាសាណា មហាសីមាយ អន្តោ និមិត្តានិ ហោន្តិ ទ្វិន្នំ សីមានំ ¶ សង្ករទោសាបគមនត្ថំ សីមន្តរិកបាសាណានំ ឋបេតព្ពត្តា. ឯវំ សមន្តា អនុបរិយាយន្តេន សីមន្តរិកបាសាណា កិត្តេតព្ពា. តថាហិ វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៣៨) ‘‘សីមន្តរិកបាសាណាតិ ¶ សីមន្តរិកាយ ឋបិតនិមិត្តបាសាណា, តេ បន កិត្តេន្តេន បទក្ខិណតោ អនុបរិយាយន្តេនេវ កិត្តេតព្ពា’’តិអាទិ.

កិំ ឥមិនា អនុក្កមេនេវ សីមា សម្មន្និតព្ពា, ឧទាហុ អញ្ញេនបិ អនុក្កមេន សម្មន្និតព្ពាតិ? សចេ បន ខណ្ឌសីមាយ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា តតោ សីមន្តរិកាយ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា មហាសីមាយ និមិត្តានិ កិត្តេន្តិ, ឯវំ តីសុ ឋានេសុ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា យំ សីមំ ឥច្ឆន្តិ, តំ បឋមំ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ឯវំ សន្តេបិ យថាវុត្តនយេន ខណ្ឌសីមតោវ បដ្ឋាយ ពន្ធិតព្ពា. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ‘‘សចេ បន ខណ្ឌសីមាយ និមិត្តានី’’តិអាទិ. ឯវំ ខណ្ឌសីមមហាសីមពន្ធនេន ភិក្ខូនំ កោ គុណោតិ ចេ? ឯវំ ពទ្ធាសុ បន សីមាសុ ខណ្ឌសីមាយ ឋិតា ភិក្ខូ មហាសីមាយំ កម្មំ ករោន្តានំ ភិក្ខូនំ កម្មំ ន កោបេន្តិ, មហាសីមាយ វា ឋិតា ខណ្ឌសីមាយ កម្មំ ករោន្តានំ, សីមន្តរិកាយ បន ឋិតា ឧភិន្នម្បិ ន កោបេន្តិ. គាមក្ខេត្តេ ឋត្វា កម្មំ ករោន្តានំ បន សីមន្តរិកាយ ឋិតា កោបេន្តិ. សីមន្តរិកា ហិ គាមក្ខេត្តំ ភជតិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឯវំ ពទ្ធាសុ បន សីមាសូ’’តិអាទិ, ឯវំ ពទ្ធសីមវិហារេសុ វសន្តា ភិក្ខូ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតេហិ តិចីវរេហិ វិនា យថារុចិ វសិតុំ លភន្តិ. សចេ បន គាមោ អត្ថិ, គាមគាមូបចារេសុ ន លភតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

សីមាពន្ធនវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.

២៥. ឧបោសថបវារណាវិនិច្ឆយកថា

១៦៨. ឯវំ ¶ សីមាវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ឧបោសថបវារណាវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ឧបោសថបវារណាតិ ឯត្ថ’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ ឧបោសថសទ្ទោ តាវ –

‘‘ឧទ្ទេសេ ¶ បាតិមោក្ខស្ស, បណ្ណត្តិយមុបោសថោ;

ឧបវាសេ ច អដ្ឋង្គេ, ឧបោសថទិនេ សិយា’’តិ. –

វចនតោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ បណ្ណត្តិយំ ឧបវាសេ អដ្ឋង្គសីលេ ឧបោសថទិនេ ច វត្តតិ. តថា ហេស ‘‘អាយាមាវុសោ កប្បិន ឧបោសថំ គមិស្សាមា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៥០; ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៨៥) បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ អាគតោ, ‘‘ឧបោសថោ នាម នាគរាជា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៤៦) បណ្ណត្តិយំ, ‘‘សុទ្ធស្ស វេ សទា ផេគ្គុ, សុទ្ធស្ស ឧបោសថោ សទា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៧៩) ឧបវាសេ, ‘‘ឯវំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតោ ខោ, វិសាខេ, ឧបោសថោ ឧបវុត្ថោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.៤៣) អដ្ឋង្គសីលេ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឧបោសថេ សភិក្ខុកាអាវាសា អភិក្ខុកោ អាវាសោ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ១០៤៨) ឧបោសថទិនេ វត្តតិ. ‘‘បារិសុទ្ធិឧបោសថោ អធិដ្ឋានុបោសថោ’’តិអាទីសុ បារិសុទ្ធិអធិដ្ឋានេសុបិ វត្តតិ. តេ បន បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ អន្តោគធាតិ កត្វា វិសុំ ន វុត្តា. ឥធ បន បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ ឧបោសថទិនេ ច វត្តតិ. តត្ថ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ ឧបវសនំ ឧបោសថោ, សីលេន ឧបេតា ហុត្វា វសនន្ត្យត្ថោ. ឧបោសថទិនេ ឧបវសន្តិ ឯត្ថាតិ ឧបោសថោ, ឯតស្មិំ ទិវសេ សីលេន ឧបេតា ហុត្វា វសន្តីត្យត្ថោ.

បវារណា-សទ្ទោ បន ‘‘បវារណា បដិក្ខេបេ, កថិតាជ្ឈេសនាយ ចា’’តិ អភិធានប្បទីបិកាយំ វចនតោ បដិក្ខេបេ អជ្ឈេសនេ ច វត្តតិ. តត្ថ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភុត្តាវី បវារិតោ អនតិរិត្តំ ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា ¶ ខាទេយ្យ វា ភុញ្ជេយ្យ វា, បាចិត្តិយ’’ន្តិអាទីសុ (បាចិ. ២៣៨) បដិក្ខេបេ, ‘‘សង្ឃោ បវារេយ្យា’’តិអាទីសុ (មហាវ. ២១០) អជ្ឈេសនេ, ‘‘អជ្ជបវារណា ចាតុទ្ទសី’’តិអាទីសុ (មហាវ. អដ្ឋ. ២១២) បវារណាទិវសេ. សោ បន អជ្ឈេសនទិវសោយេវាតិ វិសុំ ន វុត្តោ. ឥធ បន អជ្ឈេសនេ វត្តតិ, តស្មា បវារីយតេ បវារណា, បការេន ឥច្ឆីយតេត្យត្ថោ. ប-បុព្ព វរធាតុ ចុរាទិគណិកាយំ.

ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ឧបោសថក្ខន្ធកានន្តរំ វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកោ, តទនន្តរំ បវារណក្ខន្ធកោ សង្គីតោ, តថាបិ ឧបោសថបវារណកម្មានំ យេភុយ្យេន សមានត្តា យមកមិវ ភូតត្តា មិស្សេត្វា កថេន្តោ សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ សល្លហុកគន្ថោ ចាតិ មន្ត្វា ខន្ធកទ្វយសង្គហិតំ អត្ថំ ¶ ឯកេនេវ បរិច្ឆេទេន ទស្សេតិ អាចរិយោ. តត្ថ ចាតុទ្ទសិកោ បន្នរសិកោ សាមគ្គីឧបោសថោតិ ទិវសវសេន តយោ ឧបោសថា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ចតុទ្ទសិយំ និយុត្តោ ចាតុទ្ទសិកោ, ឯវំ បន្នរសិកោ. សាមគ្គីឧបោសថោ នាម សង្ឃសាមគ្គិកទិវសេ កាតព្ពឧបោសថោ. ហេមន្តគិម្ហវស្សានំ តិណ្ណំ ឧតូនន្តិ ឯត្ថ ហេមន្តឧតុ នាម អបរកត្តិកកាឡបក្ខស្ស បាដិបទតោ បដ្ឋាយ ផគ្គុនបុណ្ណមបរិយោសានា ចត្តារោ មាសា. គិម្ហឧតុ នាម ផគ្គុនស្ស កាឡបក្ខបាដិបទតោ បដ្ឋាយ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមបរិយោសានា ចត្តារោ មាសា. វស្សានឧតុ នាម អាសាឡ្ហស្ស កាឡបក្ខបាដិបទតោ បដ្ឋាយ អបរកត្តិកបុណ្ណមបរិយោសានា ចត្តារោ មាសា. តតិយសត្តមបក្ខេសុ ទ្វេ ទ្វេ កត្វា ឆ ចាតុទ្ទសិកាតិ ហេមន្តស្ស ឧតុនោ តតិយេ ច សត្តមេ ច បក្ខេ ទ្វេ ចាតុទ្ទសិកា, មិគសិរមាសស្ស កាឡបក្ខេ, មាឃមាសស្ស កាឡបក្ខេ ចាតិ អត្ថោ. ឯវំ គិម្ហស្ស ឧតុនោ តតិយេ ចិត្តមាសស្ស កាឡបក្ខេ សត្តមេ ជេដ្ឋមាសស្ស ¶ កាឡបក្ខេ ច, វស្សានស្ស ឧតុនោ តតិយេ សាវណស្ស កាឡបក្ខេ ច សត្តមេ អស្សយុជមាសស្ស កាឡបក្ខេ ចាតិ អត្ថោ. សេសា បន្នរសិកាតិ សេសា អដ្ឋារស បន្នរសិកា.

ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘កត្តិកស្ស ច កាឡម្ហា;

យាវ ផគ្គុនបុណ្ណមា;

ហេមន្តកាលោតិ វិញ្ញេយ្យោ;

អដ្ឋ ហោន្តិ ឧបោសថា.

‘‘ផគ្គុនស្ស ច កាឡម្ហា;

យាវ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមា;

គិម្ហកាលោតិ វិញ្ញេយ្យោ;

អដ្ឋ ហោន្តិ ឧបោសថា.

‘‘អាសាឡ្ហស្ស ច កាឡម្ហា;

យាវ កត្តិកបុណ្ណមា;

វស្សកាលោតិ ¶ វិញ្ញេយ្យោ;

អដ្ឋ ហោន្តិ ឧបោសថា.

‘‘ឧតូនំ បន តិណ្ណន្នំ, បក្ខេ តតិយសត្តមេ;

ចតុទ្ទសោតិ បាតិមោក្ខំ, ឧទ្ទិសន្តិ នយញ្ញុនោ’’តិ. (កង្ខា. អភិ. ដី. និទានវណ្ណនា);

ឯវំ ឯកសំវច្ឆរេ ចតុវីសតិ ឧបោសថាតិ ឯវំ ឥមិនា វុត្តនយេន ហេមន្តាទីនំ តិណ្ណំ ឧតូនំ ឯកេកស្មិំ ឧតុម្ហិ បច្ចេកំ អដ្ឋអដ្ឋឧបោសថត្តា ឧតុត្តយសមោធានភូតេ ឯកស្មិំ សំវច្ឆរេ ចតុវីសតិ ឧបោសថា ហោន្តីតិ អត្ថោ. ឥទំ តាវ បកតិចារិត្តន្តិ ឥទំ ឯកស្មិំ សំវច្ឆរេ ឆចាតុទ្ទសិកអដ្ឋារសបន្នរសិកឧបោសថករណំ តាវ បឋមំ បកតិយា សភាវេន ចារិត្តំ កាតព្ពំ កម្មំ ហោតិ, ន ពហុតរាវាសិកាទិនា ការណេន កាតព្ពន្តិ អត្ថោ.

តថារូបបច្ចយេ ¶ សតិ អញ្ញស្មិម្បិ ចាតុទ្ទសេ ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតីតិ ‘‘សកិំ បក្ខស្ស ចាតុទ្ទសេ វា បន្នរសេ វា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៣៦) វចនតោ ‘‘យោ បន អាគន្តុកេហិ អាវាសិកានំ អនុវត្តិតព្ព’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ១៧៨) ច តថារូបបច្ចយេ សតិ អញ្ញស្មិម្បិ ចាតុទ្ទសេ ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. តត្ថ សកិន្តិ ឯកវារំ. អាវាសិកានំ អនុវត្តិតព្ពន្តិ អាវាសិកេហិ ‘‘អជ្ជុបោសថោ ចាតុទ្ទសោ’’តិ បុព្ពកិច្ចេ ករិយមានេ អនុវត្តិតព្ពំ, ន បដិក្កោសិតព្ពំ. អាទិ-សទ្ទេន ‘‘អាវាសិកេហិ អាគន្តុកានំ អនុវត្តិតព្ព’’ន្តិ វចនំ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តេហិ ភិក្ខូហិ ទ្វេ តយោ ឧបោសថេ ចាតុទ្ទសិកេ កាតុំ, កថំ មយំ តេហិ ភិក្ខូហិ បឋមតរំ បវារេយ្យាមា’’តិ (មហាវ. ២៤០) វចនញ្ច សង្គណ្ហាតិ. ឯត្ថ ច បឋមសុត្តស្ស ឯកេកស្ស ឧតុនោ តតិយសត្តមបក្ខស្ស ចាតុទ្ទសេ វា អវសេសស្ស បន្នរសេ វា សកិំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ពន្តិ. បកតិចារិត្តវសេនបិ អត្ថសម្ភវតោ ‘‘អាគន្តុកេហី’’តិអាទីនិ សុត្តានិ ទស្សិតានីតិ វេទិតព្ពំ. តថារូបបច្ចយេ សតីតិ អញ្ញស្មិម្បិ ចាតុទ្ទសេ ឧបោសថំ កាតុំ អនុរូបេ អាវាសិកា ពហុតរា ហោន្តីតិ ឯវមាទិកេ បច្ចយេ សតិ. អញ្ញស្មិម្បិ ចាតុទ្ទសេតិ តិណ្ណំ ឧតូនំ តតិយសត្តមបក្ខចាតុទ្ទសតោ អញ្ញស្មិំ ចាតុទ្ទសេ.

តត្រាយំ ¶ បាឡិ (មហាវ. ១៧៨) –

‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អាវាសិកានំ ភិក្ខូនំ ចាតុទ្ទសោ ហោតិ, អាគន្តុកានំ បន្នរសោ. សចេ អាវាសិកា ពហុតរា ហោន្តិ, អាគន្តុកេហិ អាវាសិកានំ អនុវត្តិតព្ពំ. សចេ សមសមា ហោន្តិ, អាគន្តុកេហិ អាវាសិកានំ អនុវត្តិតព្ពំ. សចេ អាគន្តុកា ¶ ពហុតរា ហោន្តិ, អាវាសិកេហិ អាគន្តុកានំ អនុវត្តិតព្ពំ.

‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អាវាសិកានំ ភិក្ខូនំ បន្នរសោ ហោតិ, អាគន្តុកានំ ចាតុទ្ទសោ. សចេ អាវាសិកា ពហុតរា ហោន្តិ, អាគន្តុកេហិ អាវាសិកានំ អនុវត្តិតព្ពំ. សចេ សមសមា ហោន្តិ, អាគន្តុកេហិ អាវាសិកានំ អនុវត្តិតព្ពំ. សចេ អាគន្តុកា ពហុតរា ហោន្តិ, អាវាសិកេហិ អាគន្តុកានំ អនុវត្តិតព្ពំ.

‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អាវាសិកានំ ភិក្ខូនំ បាដិបទោ ហោតិ, អាគន្តុកានំ បន្នរសោ. សចេ អាវាសិកា ពហុតរា ហោន្តិ, អាវាសិកេហិ អាគន្តុកានំ នាកាមា ទាតព្ពា សាមគ្គី, អាគន្តុកេហិ និស្សីមំ គន្ត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ សមសមា ហោន្តិ, អាវាសិកេហិ អាគន្តុកានំ នាកាមា ទាតព្ពា សាមគ្គី, អាគន្តុកេហិ និស្សីមំ គន្ត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ អាគន្តុកា ពហុតរា ហោន្តិ, អាវាសិកេហិ អាគន្តុកានំ សាមគ្គី វា ទាតព្ពា, និស្សីមំ វា គន្តព្ពំ.

‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អាវាសិកានំ ភិក្ខូនំ បន្នរសោ ហោតិ, អាគន្តុកានំ បាដិបទោ. សចេ អាវាសិកា ពហុតរា ហោន្តិ, អាគន្តុកេហិ អាវាសិកានំ សាមគ្គី វា ទាតព្ពា, និស្សីមំ វា គន្តព្ពំ. សចេ សមសមា ហោន្តិ, អាគន្តុកេហិ អាវាសិកានំ សាមគ្គី វា ទាតព្ពា, និស្សីមំ វា គន្តព្ពំ. សចេ អាគន្តុកា ពហុតរា ហោន្តិ, អាគន្តុកេហិ អាវាសិកានំ នាកាមា ទាតព្ពា សាមគ្គី, អាវាសិកេហិ និស្សីមំ គន្ត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ’’តិ.

តត្រាយំ ¶ អដ្ឋកថា (មហាវ. អដ្ឋ. ១៧៨) –

អាវាសិកានំ ¶ ភិក្ខូនំ ចាតុទ្ទសោ ហោតិ, អាគន្តុកានំ បន្នរសោតិ ឯត្ថ យេសំ បន្នរសោ, តេ តិរោរដ្ឋតោ វា អាគតា, អតីតំ វា ឧបោសថំ ចាតុទ្ទសិកំ អកំសូតិ វេទិតព្ពា. អាវាសិកានំ អនុវត្តិតព្ពន្តិ អាវាសិកេហិ ‘‘អជ្ជុបោសថោ ចាតុទ្ទសោ’’តិ បុព្ពកិច្ចេ ករិយមានេ អនុវត្តិតព្ពំ, ន បដិក្កោសិតព្ពំ. នាកាមា ទាតព្ពាតិ ន អនិច្ឆាយ ទាតព្ពាតិ.

‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិម្ហិ អយំ បវារណក្ខន្ធកាគតា បាឡិ (មហាវ. ២៤០) – ឥធ បន, ភិក្ខវេ, សម្ពហុលា សន្ទិដ្ឋា សម្ភត្តា ភិក្ខូ អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ វស្សំ ឧបគច្ឆន្តិ, តេសំ សាមន្តា អញ្ញេ ភិក្ខូ ភណ្ឌនការកា កលហការកា វិវាទការកា ភស្សការកា សង្ឃេ អធិករណការកា វស្សំ ឧបគច្ឆន្តិ ‘‘មយំ តេសំ ភិក្ខូនំ វស្សំវុត្ថានំ បវារណាយ បវារណំ ឋបេស្សាមា’’តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តេហិ ភិក្ខូហិ ទ្វេ តយោ ឧបោសថេ ចាតុទ្ទសិកេ កាតុំ, កថំ មយំ តេហិ ភិក្ខូហិ បឋមតរំ បវារេយ្យាមាតិ.

តត្រាយំ អដ្ឋកថា (មហាវ. អដ្ឋ. ២៤០) – ទ្វេ តយោ ឧបោសថេ ចាតុទ្ទសិកេ កាតុន្តិ ឯត្ថ ចតុត្ថបញ្ចមា ទ្វេ, តតិយោ បន បកតិយាបិ ចាតុទ្ទសិកោយេវាតិ, តស្មា តតិយចតុត្ថា វា តតិយចតុត្ថបញ្ចមា វា ទ្វេ តយោ ចាតុទ្ទសិកា កាតព្ពា. អថ ចតុត្ថេ កតេ សុណន្តិ, បញ្ចមោ ចាតុទ្ទសិកោ កាតព្ពោ, ឯវម្បិ ទ្វេ ចាតុទ្ទសិកា ហោន្តិ. ឯវំ ករោន្តា ភណ្ឌនការកានំ តេរសេ វា ចាតុទ្ទសេ វា ឥមេ បន្នរសីបវារណំ បវារេស្សន្តីតិ.

តត្ថ ¶ អយំ សារត្ថទីបនីបាឋោ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៤០) – ចតុត្ថេ កតេ សុណន្តីតិ ចតុត្ថេ បន្នរសិកុបោសថេ កតេ អម្ហាកំ បវារណំ ឋបេស្សន្តីតិ សុណន្តិ. ឯវម្បិ ទ្វេ ចាតុទ្ទសិកា ហោន្តីតិ តតិយេន សទ្ធិំ ទ្វេ ចាតុទ្ទសិកា ហោន្តីតិ.

តត្រាយំ វិមតិវិនោទនីបាឋោ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៤០) – ទ្វេ ចាតុទ្ទសិកា ហោន្តីតិ តតិយបក្ខេ ចាតុទ្ទសិយា សទ្ធិំ ទ្វេ ចាតុទ្ទសិកា ហោន្តិ. ភណ្ឌនការកានំ តេរសេ វា ចាតុទ្ទសេ វា ឥមេ បន្នរសីបវារណំ បវារេស្សន្តីតិ ឥមិនា យថាសកំ ឧបោសថករណទិវសតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខូនំ ចាតុទ្ទសីបន្នរសីវោហារោ, ន ចន្ទគតិសិទ្ធិយា តិថិយា វសេនាតិ ទស្សេតិ. កិញ្ចាបិ ឯវំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រាជូនំ អនុវត្តិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៨៦) វចនតោ បនេត្ថ លោកិយានំ តិថិំ អនុវត្តន្តេហិបិ អត្តនោ ឧបោសថក្កមេន ចាតុទ្ទសិំ បន្នរសិំ វា បន្នរសិំ ចាតុទ្ទសិំ ¶ វា ករោន្តេហេវ អនុវត្តិតព្ពំ, ន បន សោឡសមទិវសំ វា តេរសមទិវសំ វា ឧបោសថទិវសំ ករោន្តេហិ. តេនេវ បាឡិយម្បិ (មហាវ. ២៤០) ‘‘ទ្វេ តយោ ឧបោសថេ ចាតុទ្ទសិកេ កាតុ’’ន្តិ វុត្តំ. អញ្ញថា ‘‘ទ្វាទសិយំ, តេរសិយំ វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ’’តិ វត្តព្ពតោ. ‘‘សកិំ បក្ខស្ស ចាតុទ្ទសេ វា បន្នរសេ វា’’តិអាទិវចនម្បិ (មហាវ. ១៣៦) ឧបវុត្តក្កមេនេវ វុត្តំ, ន តិថិក្កមេនាតិ គហេតព្ពន្តិ.

ន កេវលំ ឧបោសថទិវសាយេវ តយោ ហោន្តិ, អថ ខោ បវារណាទិវសាបីតិ អាហ ‘‘បុរិមវស្សំវុត្ថានំ បនា’’តិអាទិ. មាឥតិ ចន្ទោ វុច្ចតិ តស្ស គតិយា ទិវសស្ស មិនិតព្ពតោ, សោ ឯត្ថ សព្ពកលាបបារិបូរិយា បុណ្ណោតិ បុណ្ណមា. បុព្ពកត្តិកាយ បុណ្ណមា បុព្ពកត្តិកបុណ្ណមា, អស្សយុជបុណ្ណមា. សា ហិ បច្ឆិមកត្តិកំ និវត្តេតុំ ឯវំ វុត្តា. តេសំយេវាតិ ¶ បុរិមវស្សំវុត្ថានំយេវ. ភណ្ឌនការកេហីតិ កលហការកេហិ. បច្ចុក្កឌ្ឍន្តីតិ ឧក្កឌ្ឍន្តិ, ភណ្ឌនការកេ អនុវាទវសេន អស្សយុជបុណ្ណមាទិំ បរិច្ចជន្តា បវារណំ កាឡបក្ខំ ជុណ្ហបក្ខន្តិ ឧទ្ធំ កឌ្ឍន្តីតិ អត្ថោ, ‘‘សុណន្តុ មេ, អាយស្មន្តោ អាវាសិកា, យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, ឥទានិ ឧបោសថំ ករេយ្យាម, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យាម, អាគមេ កាឡេ បវារេយ្យាមា’’តិ, ‘‘សុណន្តុ មេ, អាយស្មន្តោ អាវាសិកា, យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, ឥទានិ ឧបោសថំ ករេយ្យាម, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យាម, អាគមេ ជុណ្ហេ បវារេយ្យាមា’’តិ (មហាវ. ២៤០) ច ឯវំ ញត្តិយា បវារណំ ឧទ្ធំ កឌ្ឍន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អថាតិ អនន្តរត្ថេ និបាតោ. ចតុទ្ទសន្នំ បូរណោ ចាតុទ្ទសោ, ទិវសោ. យំ សន្ធាយ ‘‘អាគមេ កាឡេ បវារេយ្យាមា’’តិ ញត្តិំ ឋបយិំសុ. បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមា វាតិ កោមុទិចាតុមាសិនិបុណ្ណមទិវសោ វា. យំ សន្ធាយ ‘‘អាគមេ ជុណ្ហេ បវារេយ្យាមា’’តិ ញត្តិំ ឋបយិំសុ. តស្មិំ បន អាគមេ ជុណ្ហេ កោមុទិយា ចាតុមាសិនិយា អវស្សំ បវារេតព្ពំ. ន ហិ តំ អតិក្កមិត្វា បវារេតុំ លព្ភតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘តេ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ ភណ្ឌនការកា កលហការកា វិវាទការកា ភស្សការកា សង្ឃេ អធិករណការកា តម្បិ ជុណ្ហំ អនុវសេយ្យុំ. តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ សព្ពេហេវ អាគមេ ជុណ្ហេ កោមុទិយា ចាតុមាសិនិយា អកាមា បវារេតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ២៤០). តេនេវាហ ‘‘បច្ឆិមវស្សំវុត្ថានញ្ច បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមា ឯវ វា’’តិ. យទិ ហិ តំ អតិក្កមិត្វា បវារេយ្យ, ទុក្កដាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យុំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, អបវារណាយ បវារេតព្ពំ អញ្ញត្រ សង្ឃសាមគ្គិយា’’តិ (មហាវ. ២៣៣). វិសុទ្ធិបវារណាយោគតោ ¶ បវារណាទិវសា. បិ-សទ្ទេន ន កេវលំ បវារណាទិវសាវ ¶ , អថ ខោ តទញ្ញេ ឧបោសថទិវសាបិ ហោន្តីតិ ទស្សេតិ. ឥទម្បីតិ បវារណត្តយម្បិ. តថារូបបច្ចយេតិ ពហុតរាវាសិកាទិបច្ចយេ. ទ្វិន្នំ កត្តិកបុណ្ណមានន្តិ បុព្ពកត្តិកបច្ឆិមកត្តិកសង្ខាតានំ ទ្វិន្នំ អស្សយុជកោមុទិបុណ្ណមានំ.

ឥទានិ យោ សោ សាមគ្គិឧបោសថទិវសោ វុត្តោ, តញ្ច តប្បសង្គេន សាមគ្គិបវារណាទិវសញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘យទា បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឱសារិតេ តស្មិំ ភិក្ខុស្មិន្តិ ឧក្ខិត្តកេ ភិក្ខុស្មិំ ឱសារិតេ, តំ គហេត្វា សីមំ គន្ត្វា អាបត្តិំ ទេសាបេត្វា កម្មវាចាយ កម្មបដិប្បស្សទ្ធិវសេន បវេសិតេតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស វត្ថុស្សាតិ តស្ស អធិករណស្ស. តទា ឋបេត្វា ចុទ្ទសបន្នរសេ អញ្ញោ យោ កោចិ ទិវសោ ឧបោសថទិវសោ នាម ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. កស្មាតិ អាហ ‘‘តាវទេវ ឧបោសថោ កាតព្ពោ. ‘បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’ន្តិ វចនតោ’’តិ. តត្ថ តាវទេវាតិ តំ ទិវសមេវ. វចនតោតិ កោសម្ពកក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៤៧៥) វុត្តត្តា. យត្រ បន បត្តចីវរាទីនំ អត្ថាយ អប្បមត្តកេន ការណេន វិវទន្តា ឧបោសថំ វា បវារណំ វា ឋបេន្តិ, តត្ថ តស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិតេ ‘‘សមគ្គា ជាតម្ហា’’តិ អន្តរា សាមគ្គិឧបោសថំ កាតុំ ន លភន្តិ, ករោន្តេហិ អនុបោសថេ ឧបោសថោ កតោ នាម ហោតិ.

កត្តិកមាសព្ភន្តរេតិ ឯត្ថ កត្តិកមាសោ នាម បុព្ពកត្តិកមាសស្ស កាឡបក្ខបាដិបទតោ បដ្ឋាយ យាវ អបរកត្តិកបុណ្ណមា, តាវ ឯកូនតិំសរត្តិទិវា, តស្ស អព្ភន្តរេ. តតោ បុរេ វា បន បច្ឆា វា វដ្ដតិ. អយមេវាតិ យោ កោចិ ទិវសោយេវ. ឥធាបិ កោសម្ពកក្ខន្ធកេ សាមគ្គិយា សទិសាវ សាមគ្គី វេទិតព្ពា. យេ បន កិស្មិញ្ចិទេវ អប្បមត្តកេ ¶ បវារណំ ឋបេត្វា សមគ្គា ហោន្តិ, តេហិ បវារណាយមេវ បវារណា កាតព្ពា, តាវទេវ ន កាតព្ពា, ករោន្តេហិ អបវារណាយ បវារណា កតា នាម ហោតិ, ‘‘ន កាតព្ពាយេវា’’តិ និយមេន យទិ ករោតិ, ទុក្កដន្តិ ទស្សេតិ. តត្ថ ហិ ឧបោសថករណេ ទុក្កដំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អនុបោសថេ ឧបោសថោ កាតព្ពោ អញ្ញត្រ សង្ឃសាមគ្គិយា’’តិ (មហាវ. ១៨៣).

១៦៩. សង្ឃេ ឧបោសថោ នាម ឯកសីមាយំ សន្និបតិតេន ចតុវគ្គាទិសង្ឃេន កត្តព្ពោ ឧបោសថោ, សោ ច បាតិមោក្ខុទ្ទេសោយេវ. គណេ ឧបោសថោ នាម ឯកសីមាយំ សន្និបតិតេហិ ទ្វីហិ, តីហិ វា ភិក្ខូហិ កត្តព្ពោ ឧបោសថោ, សោ ច បារិសុទ្ធិឧបោសថោយេវ. បុគ្គលេ ឧបោសថោ នាម ឯកសីមាយំ ¶ និសិន្នេន ឯកេន ភិក្ខុនា កត្តព្ពោ ឧបោសថោ, សោ ច អធិដ្ឋានុបោសថោយេវ. តេនាហ ‘‘ការកវសេន អបរេបិ តយោ ឧបោសថា’’តិ. កត្តព្ពាការវសេន វុត្តេសុ តីសុ ឧបោសថេសុ សុត្តុទ្ទេសោ នាម បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. សោ ទុវិធោ ឱវាទបាតិមោក្ខុទ្ទេសោ ច អាណាបាតិមោក្ខុទ្ទេសោ ច. តត្រ ឱវាទោវ បាតិមោក្ខំ, តស្ស ឧទ្ទេសោ សរូបេន កថនំ ឱវាទបាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. ‘‘ឥមស្មិំ វីតិក្កមេ អយំ នាម អាបត្តី’’តិ ឯវំ អាបត្តិវសេន អាណាបនំ បញ្ញាបនំ អាណា. សេសំ អនន្តរសទិសមេវ.

តត្ថ ឱវាទបាតិមោក្ខុទ្ទេសោ នាម –

‘‘ខន្តិ បរមំ តបោ តិតិក្ខា;

និព្ពានំ បរមំ វទន្តិ ពុទ្ធា;

ន ហិ បព្ពជិតោ បរូបឃាតី;

ន សមណោ ហោតិ បរំ វិហេឋយន្តោ.

‘‘សព្ពបាបស្ស ¶ អករណំ, កុសលស្ស ឧបសម្បទា;

សចិត្តបរិយោទបនំ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនំ.

‘‘អនុបវាទោ អនុបឃាតោ, បាតិមោក្ខេ ច សំវរោ;

មត្តញ្ញុតា ច ភត្តស្មិំ, បន្តញ្ច សយនាសនំ;

អធិចិត្តេ ច អាយោគោ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសន’’ន្តិ. (ទី. និ. ២.៩០; ធ. ប. ១៨៣-១៨៥) –

ឥមា តិស្សោ គាថា.

តត្ថ ខន្តិ បរមំ តបោតិ អធិវាសនខន្តិ នាម បរមំ តបោ. តិតិក្ខាតិ ខន្តិយា ឯវ វេវចនំ, តិតិក្ខាសង្ខាតា អធិវាសនខន្តិ ឧត្តមំ តបោតិ អត្ថោ. និព្ពានំ បរមំ វទន្តីតិ សព្ពាការេន បន និព្ពានំ បរមន្តិ វទន្តិ ពុទ្ធា. ន ហិ បព្ពជិតោ បរូបឃាតីតិ យោ អធិវាសនខន្តិវិរហិតត្តា បរំ ឧបឃាតេតិ ពាធតិ វិហិំសតិ, សោ បព្ពជិតោ នាម ន ហោតិ ¶ . ចតុត្ថបាទោ បន តស្សេវ វេវចនំ. ‘‘ន ហិ បព្ពជិតោ’’តិ ឯតស្ស ហិ ន សមណោ ហោតីតិ វេវចនំ. ‘‘បរូបឃាតី’’តិ ឯតស្ស បរំ វិហេឋយន្តោតិ វេវចនំ. អថ វា បរូបឃាតីតិ សីលូបឃាតី. សីលញ្ហិ ឧត្តមដ្ឋេន បរន្តិ វុច្ចតិ. យោ ច សមណោ បរំ យំ កញ្ចិ សត្តំ វិហេឋយន្តោ បរូបឃាតី ហោតិ អត្តនោ សីលវិនាសកោ, សោ បព្ពជិតោ នាម ន ហោតីតិ អត្ថោ. អថ វា យោ អធិវាសនខន្តិយា អភាវា បរូបឃាតី ហោតិ, បរំ អន្តមសោ ឌំសមកសម្បិ សញ្ចិច្ច ជីវិតា វោរោបេតិ, សោ ន ហិ បព្ពជិតោ. កិំ ការណា? មលស្ស អបព្ពជិតត្តា. ‘‘បព្ពាជយមត្តនោ មលំ, តស្មា ‘បព្ពជិតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ៣៨៨) ឥទញ្ហិ បព្ពជិតលក្ខណំ. យោបិ ន ហេវ ខោ ឧបឃាតេតិ ន មារេតិ, អបិច ទណ្ឌាទីហិ វិហេឋេតិ, សោបិ បរំ វិហេឋយន្តោ ន សមណោ ហោតិ. កិំការណា? វិហេសាយ អសមិតត្តា. ‘‘សមិតត្តា ហិ បាបានំ, សមណោតិ បវុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ២៦៥) ឥទញ្ហិ សមណលក្ខណំ.

ទុតិយគាថាយ ¶ សព្ពបាបស្សាតិ សព្ពាកុសលស្ស. អករណន្តិ អនុប្បាទនំ. កុសលស្សាតិ ចតុភូមកកុសលស្ស. ឧបសម្បទាតិ ឧបសម្បាទនំ បដិលាភោ. សចិត្តបរិយោទបនន្តិ អត្តនោ ចិត្តស្ស វោទាបនំ បភស្សរភាវករណំ សព្ពសោ បរិសោធនំ, តំ បន អរហត្តេន ហោតិ, ឥតិ សីលសំវរេន សព្ពបាបំ បហាយ លោកិយលោកុត្តរាហិ សមថវិបស្សនាហិ កុសលំ សម្បាទេត្វា អរហត្តផលេន ចិត្តំ បរិយោទបេតព្ពន្តិ ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនំ ឱវាទោ អនុសិដ្ឋិ.

តតិយគាថាយ អនុបវាទោតិ វាចាយ កស្សចិ អនុបវទនំ. អនុបឃាតោតិ កាយេន កស្សចិ ឧបឃាតាករណំ. បាតិមោក្ខេតិ យំ តំ បាតិមោក្ខំ បអតិមោក្ខំ អតិបមោក្ខំ ឧត្តមសីលំ. បាតិ វា អគតិវិសេសេហិ មោក្ខេតិ ទុគ្គតិភយេហិ, យោ វា នំ បាតិ, តំ មោក្ខេតីតិ បាតិមោក្ខន្តិ វុច្ចតិ, តស្មិំ បាតិមោក្ខេ ច. សំវរោតិ សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានំ អវីតិក្កមលក្ខណោ សំវរោ. មត្តញ្ញុតាតិ បដិគ្គហណបរិភោគវសេន បមាណញ្ញុតា. បន្តញ្ច សយនាសនន្តិ ជនសង្ឃដ្ដនវិរហិតំ និជ្ជនសម្ពាធំ វិវិត្តំ សេនាសនញ្ច. ឯត្ថ ច ទ្វីហិយេវ បច្ចយេហិ ចតុបច្ចយសន្តោសោ ទីបិតោតិ វេទិតព្ពោ បច្ចយសន្តោសសាមញ្ញេន ឥតរទ្វយស្សបិ លក្ខណហារនយេន ជោតិតត្តា. អធិចិត្តេ ច អាយោគោតិ វិបស្សនាបាទកំ អដ្ឋសមាបត្តិចិត្តំ អធិចិត្តំ, តតោបិ មគ្គផលចិត្តមេវ អធិចិត្តំ, តស្មិំ យថាវុត្តេ អធិចិត្តេ អាយោគោ ច អនុយោគោ ចាតិ អត្ថោ. ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនន្តិ ឯតំ បរស្ស អនុបវទនំ, អនុបឃាតនំ ¶ , បាតិមោក្ខសំវរោ, បដិគ្គហណបរិភោគេសុ មត្តញ្ញុតា ¶ , អដ្ឋសមាបត្តិវសិភាវាយ វិវិត្តសេនាសនសេវនញ្ច ពុទ្ធានំ សាសនំ ឱវាទោ អនុសិដ្ឋីតិ. ឥមា បន តិស្សោ គាថាយោ សព្ពពុទ្ធានំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសគាថា ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា, តំ ពុទ្ធា ឯវ ឧទ្ទិសន្តិ, ន សាវកា. ‘‘សុណាតុ មេ ភន្តេ សង្ឃោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៣៤) នយេន វុត្តំ អាណាបាតិមោក្ខំ នាម, តំ សាវកា ឯវ ឧទ្ទិសន្តិ, ន ពុទ្ធា. ឥទមេវ ច ឥមស្មិំ អត្ថេ បាតិមោក្ខន្តិ អធិប្បេតំ.

អនុបគតោ នាម តត្ថេវ ឧបសម្បន្នោ, អសតិយា បុរិមិកាយ អនុបគតោ វា. ចាតុមាសិនិយន្តិ ចតុមាសិយំ. សា ហិ ចតុន្នំ មាសានំ បារិបូរិភូតាតិ ចាតុមាសី, សា ឯវ ‘‘ចាតុមាសិនី’’តិ វុច្ចតិ, តស្សំ ចាតុមាសិនិយំ, បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមាសិយន្តិ អត្ថោ. កាយសាមគ្គិន្តិ កាយេន សមគ្គភាវំ, ហត្ថបាសូបគមនន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

អយំ បនេត្ថ វិនិច្ឆយោ – សចេ បុរិមិកាយ បញ្ច ភិក្ខូ វស្សំ ឧបគតា បច្ឆិមិកាយបិ បញ្ច, បុរិមេហិ ញត្តិំ ឋបេត្វា បវារិតេ បច្ឆិមេហិ តេសំ សន្តិកេ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ, ន ឯកស្មិំ ឧបោសថគ្គេ ទ្វេ ញត្តិយោ ឋបេតព្ពា. សចេ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា ចត្តារោ តយោ ទ្វេ ឯកោ វា ហោតិ, ឯសេវ នយោ. អថ បុរិមិកាយ ចត្តារោ, បច្ឆិមិកាយបិ ចត្តារោ តយោ ទ្វេ ឯកោ វា, ឯសេវ នយោ. អថ បុរិមិកាយ តយោ, បច្ឆិមិកាយ តយោ ទ្វេ ឯកោ វា, ឯសេវ នយោ. ឥទញ្ហេត្ថ លក្ខណំ – សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតេហិ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា ថោកតរា ចេវ ហោន្តិ សមសមា ច, សង្ឃបវារណាយ ច គណំ បូរេន្តិ, សង្ឃបវារណាវសេន ញត្តិ ឋបេតព្ពា. សចេ បន ¶ បច្ឆិមិកាយ ឯកោ ហោតិ, តេន សទ្ធិំ តេ ចត្តារោ ហោន្តិ, ចតុន្នំ សង្ឃញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេតុំ ន វដ្ដតិ. គណញត្តិយា បន សោ គណបូរកោ ហោតិ, តស្មា គណវសេន ញត្តិំ ឋបេត្វា បុរិមេហិ បវារេតព្ពំ. ឥតរេន តេសំ សន្តិកេ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ បុរិមិកាយ ទ្វេ, បច្ឆិមិកាយ ទ្វេ វា ឯកោ វា, ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បុរិមិកាយបិ ឯកោ, បច្ឆិមិកាយបិ ឯកោ, ឯកេន ឯកស្ស សន្តិកេ បវារេតព្ពំ, ឯកេន បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ បុរិមេហិ វស្សូបគតេហិ បច្ឆា វស្សូបគតា ឯកេនបិ អធិកតរា ហោន្តិ, បឋមំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិត្វា បច្ឆា ថោកតរេហិ តេសំ សន្តិកេ បវារេតព្ពំ. កត្តិកចាតុមាសិនិបវារណាយ បន សចេ បឋមវស្សូបគតេហិ មហាបវារណាយ បវារិតេហិ បច្ឆា ឧបគតា អធិកតរា វា សមសមា វា ហោន្តិ, បវារណាញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេតព្ពំ, តេហិ បវារិតេ បច្ឆា ឥតរេហិ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ. អថ មហាបវារណាយ ¶ បវារិតា ពហូ ហោន្តិ, បច្ឆា វស្សូបគតា ថោកា វា ឯកោ វា, បាតិមោក្ខេ ឧទ្ទិដ្ឋេ បច្ឆា តេសំ សន្តិកេ តេន បវារេតព្ពន្តិ.

ឋបេត្វា បន បវារណាទិវសំ អញ្ញស្មិំ កាលេតិ អញ្ញស្មិំ ឧបោសថទិវសេ. ឧទ្ទិដ្ឋមត្តេ បាតិមោក្ខេតិ ‘‘បរិយោសិតមត្តេ ឧទ្ទិស្សមានេ’’តិ អបរិយោសិតេ អាគតេ សតិ អវសេសស្ស បាតិមោក្ខស្ស សោតព្ពត្តា បារិសុទ្ធិឧបោសថំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. អវុដ្ឋិតាយាតិអាទីនិបិ បាតិមោក្ខស្ស និដ្ឋិតកាលមេវ បរិសាយ វិសេសេត្វា វទតិ. សមសមា វាតិ បុរិមេហិ សមបរិមាណា. ថោកតរា វាតិ បុរិមេហិ ថោកតរបរិមាណា. ឯតេន ពហុតរេសុ អាគតេសុ បុន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ពំ, ន បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ.

ឯកំសំ ¶ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វាតិ ឯកស្មិំ អំសេ សាធុកំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វាតិ អត្ថោ. សុត្តនិបាតដ្ឋកថាយំ (សុ. និ. អដ្ឋ. ២.៣៤៥) បន ‘‘ឯកំសំ ចីវរំ កត្វាតិ ឯត្ថ បន បុន សណ្ឋាបនេន ឯវំ វុត្តំ. ឯកំសន្តិ ច វាមំសំ បារុបិត្វា ឋិតស្សេតំ អធិវចនំ. យតោ យថា វាមំសំ បារុបិត្វា ឋិតំ ហោតិ, តថា ចីវរំ កត្វាតិ ឯវមស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាតិ ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ ឧក្ខិបិត្វា. សចេ បន តត្ថ បារិវាសិកោបិ អត្ថិ, សង្ឃនវកដ្ឋានេ និសីទិត្វា តត្ថេវ និសិន្នេន អត្តនោ បាឡិយា បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ. បាតិមោក្ខេ បន ឧទ្ទិសិយមានេ បាឡិយា អនិសីទិត្វា បាឡិំ វិហាយ ហត្ថបាសំ អមុញ្ចន្តេន និសីទិតព្ពំ. បវារណាយបិ ឯសេវ នយោ.

សព្ពំ បុព្ពករណីយន្តិ សម្មជ្ជនាទិនវវិធំ បុព្ពកិច្ចំ. ឥមិនា ពហូនំ វសនដ្ឋានេយេវ ឧបោសថទិវសេ បុព្ពកិច្ចំ កាតព្ពំ ន ហោតិ, អថ ខោ ឯកស្ស វសនដ្ឋានេបិ កាតព្ពំយេវាតិ ទស្សេតិ. យថា ច សព្ពោ សង្ឃោ សភាគាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ…បេ… បដិករិស្សតី’’តិ (មហាវ. ១៧១) ញត្តិំ ឋបេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ លភតិ, ឯវមេត្ថាបិ តីហិ ‘‘សុណន្តុ មេ, អាយស្មន្តា, ឥមេ ភិក្ខូ សភាគំ អាបត្តិំ អាបន្នា, យទា អញ្ញំ ភិក្ខុំ សុទ្ធំ អនាបត្តិកំ បស្សិស្សន្តិ, តទា តស្ស សន្តិកេ តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សន្តី’’តិ គណញត្តិំ ឋបេត្វា, ទ្វីហិបិ ‘‘អញ្ញំ សុទ្ធំ បស្សិត្វា បដិករិស្សាមា’’តិ វត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឯកេនបិ ‘‘បរិសុទ្ធំ លភិត្វា បដិករិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា កាតុំ វដ្ដតិ.

តទហូតិ ¶ តស្មិំ អហុ, តស្មិំ ទិវសេតិ អត្ថោ. នានាសំវាសកេហីតិ លទ្ធិនានាសំវាសកេហិ. អនាវាសោ នាម នវកម្មសាលាទិកោ យោ កោចិ បទេសោ ¶ . អញ្ញត្រ សង្ឃេនាតិ សង្ឃប្បហោនកេហិ ភិក្ខូហិ វិនា. អញ្ញត្រ អន្តរាយាតិ បុព្ពេ វុត្តំ ទសវិធមន្តរាយំ វិនា. សព្ពន្តិមេន បន បរិច្ឆេទេន អត្តចតុត្ថេ វា អន្តរាយេ វា សតិ គន្តុំ វដ្ដតិ. យថា ច អាវាសាទយោ ន គន្តព្ពា, ឯវំ សចេ វិហារេ ឧបោសថំ ករោន្តិ, ឧបោសថាធិដ្ឋានត្ថំ សីមាបិ នទីបិ ន គន្តព្ពា. សចេ បនេត្ថ កោចិ ភិក្ខុ ហោតិ, តស្ស សន្តិកំ គន្តុំ វដ្ដតិ, វិស្សដ្ឋឧបោសថាបិ អាវាសា គន្តុំ វដ្ដតិ. ឯវំ គតោ អធិដ្ឋាតុម្បិ លភតិ. អារញ្ញកេនបិ ភិក្ខុនា ឧបោសថទិវសេ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អត្តនោ វិហារមេវ អាគន្តព្ពំ. សចេ អញ្ញំ វិហារំ ឱក្កមតិ, តត្ថ ឧបោសថំ កត្វាវ អាគន្តព្ពំ, អកត្វា អាគន្តុំ ន វដ្ដតិ, យំ ជញ្ញា ‘‘អជ្ជេវ តត្ថ គន្តុំ សក្កោមី’’តិ ឯវរូបោ បន អាវាសោ គន្តព្ពោ. តត្ថ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឧបោសថំ ករោន្តេនបិ ហិ ឥមិនា នេវ ឧបោសថន្តរាយោ កតោ ភវិស្សតីតិ.

១៧០. ពហិ ឧបោសថំ កត្វា អាគតេនាតិ នទិយា វា សីមាយ វា យត្ថ កត្ថចិ ឧបោសថំ កត្វា អាគតេន ឆន្ទោ ទាតព្ពោ, ‘‘កតោ មយា ឧបោសថោ’’តិ អច្ឆិតុំ ន លភតីតិ អធិប្បាយោ. កិច្ចបសុតោ វាតិ គិលានុបដ្ឋានាទិកិច្ចបសុតោ វា. សង្ឃោ នប្បហោតីតិ ទ្វិន្នំ ទ្វិន្នំ អន្តរា ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា បដិបាដិយា ឋាតុំ នប្បហោតិ.

‘‘អធម្មេន វគ្គ’’ន្តិ ឯត្ថ ឯកសីមាយ ចតូសុ ភិក្ខូសុ វិជ្ជមានេសុ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោវ អនុញ្ញាតោ, តីសុ ទ្វីសុ ច បារិសុទ្ធិឧបោសថោវ, ឥធ បន តថា អកតត្តា ‘‘អធម្មេនា’’តិ វុត្តំ. យស្មា បន ឆន្ទបារិសុទ្ធិ សង្ឃេ ឯវ អាគច្ឆតិ, ន គណេ ន បុគ្គលេ, តស្មា ‘‘វគ្គ’’ន្តិ វុត្តំ. សចេ បន ទ្វេ សង្ឃា ឯកសីមាយំ អញ្ញមញ្ញំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា ឯកស្មិំ ខណេ វិសុំ សង្ឃកម្មំ ករោន្តិ, ឯត្ថ កថន្តិ? កេចិ បន ‘‘តំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ វគ្គកម្មត្តា. វគ្គកម្មំ ករោន្តានញ្ហិ ឆន្ទបារិសុទ្ធិ ¶ អញ្ញត្ថ ន គច្ឆតិ តថា វចនាភាវា, វិសុំ វិសុំ កម្មករណត្ថមេវ សីមាយ អនុញ្ញាតត្តា ចាតិ គហេតព្ពំ. វិហារសីមាយ បន សង្ឃេ វិជ្ជមានេបិ កេនចិ បច្ចយេន ខណ្ឌសីមាយ តីសុ, ទ្វីសុ វា បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករោន្តេសុ កម្មំ ធម្មេន សមគ្គមេវ ភិន្នសីមដ្ឋត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តទហុបោសថេ បារិសុទ្ធិំ ទេន្តេន ឆន្ទម្បិ ទាតុំ, សន្តិ សង្ឃស្ស ករណីយ’’ន្តិ ¶ (មហាវ. ១៦៥) វុត្តត្តា ភគវតោ អាណំ ករោន្តេន ‘‘ឆន្ទំ ទម្មី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឆន្ទហារកោ ចេ, ភិក្ខវេ, ទិន្នេ ឆន្ទេ តត្ថេវ បក្កមតិ, អញ្ញស្ស ទាតព្ពោ ឆន្ទោ’’តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ១៦៥) បុន អត្តនោ ឆន្ទទានបរិស្សមវិនោទនត្ថំ ‘‘ឆន្ទំ មេ ហរា’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឆន្ទហារកោ ចេ, ភិក្ខវេ, ទិន្នេ ឆន្ទេ សង្ឃប្បត្តោ សញ្ចិច្ច នារោចេតិ, អាហដោ ហោតិ ឆន្ទោ, ឆន្ទហារកស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តត្តា ទុក្កដតោ តំ មោចេតុំ ‘‘ឆន្ទំ មេ អារោចេហី’’តិ វុត្តំ. កាយេន វា វាចាយ វា ឧភយេន វា វិញ្ញាបេតព្ពោតិ មនសាវ អចិន្តេត្វា កាយប្បយោគំ ករោន្តេន យេន កេនចិ អង្គបច្ចង្គេន វា, វាចំ បន និច្ឆារេតុំ សក្កោន្តេន តថេវ វាចាយ វា, ឧភយថាបិ សក្កោន្តេន កាយវាចាហិ វា វិញ្ញាបេតព្ពោ, ជានាបេតព្ពោតិ អត្ថោ. ‘‘អយមត្ថោ’’តិវចនតោ បន យាយ កាយចិបិ ភាសាយ វិញ្ញាបេតុំ វដ្ដតិ.

បារិសុទ្ធិទានេបិ ឆន្ទទានេ វុត្តសទិសោវ វិនិច្ឆយោ, តំ បន ទេន្តេន បឋមំ សន្តី អាបត្តិ ទេសេតព្ពា. ន ហិ សាបត្តិកោ សមានោ ‘‘បារិសុទ្ធិំ ទម្មិ, បារិសុទ្ធិំ មេ ហរ, បារិសុទ្ធិំ មេ អារោចេហី’’តិ វត្តុមរហតិ. ‘‘សន្តិ សង្ឃស្ស ករណីយានី’’តិ វត្តព្ពេ វចនវិបល្លាសេន ‘‘សន្តិ សង្ឃស្ស ករណីយ’’ន្តិ វុត្តំ. តេសញ្ច អត្តនោ ច ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ ទេតីតិ ឯត្ថ ឆន្ទោ ¶ ច បារិសុទ្ធិ ច ឆន្ទបារិសុទ្ធិ ច ឆន្ទបារិសុទ្ធិ, តំ ទេតីតិ សរូបេកសេសេន អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥតរាតិ អញ្ញេសំ ឆន្ទបារិសុទ្ធិ. ពិឡាលសង្ខលិកា ឆន្ទបារិសុទ្ធីតិ ឯត្ថ ពិឡាលសង្ខលិកា នាម ពិឡាលពន្ធនំ. តត្ថ ហិ សង្ខលិកាយ បឋមវលយំ ទុតិយវលយំយេវ បាបុណាតិ, ន តតិយំ, ឯវមយម្បិ ឆន្ទបារិសុទ្ធិ ទាយកេន យស្ស ទិន្នា, តតោ អញ្ញត្ថ ន គច្ឆតិ, តស្មា សា ពិឡាលសង្ខលិកសទិសត្តា ‘‘ពិឡាលសង្ខលិកា’’តិ វុត្តា. ពិឡាលសង្ខលិកាគ្គហណញ្ចេត្ថ យាសំ កាសញ្ចិ សង្ខលិកានំ ឧបលក្ខណមត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៧៣. បវារណាទានេបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បន វិសេសោ – តត្ថ ‘‘ឆន្ទំ មេ អារោចេហី’’តិ, ឥធ បន ‘‘មមត្ថាយ បវារេហី’’តិ. តត្ថ ឆន្ទហារកេ សង្ឃស្ស ហត្ថំ ឧបគតមត្តេយេវ អាគតា ហោតិ. ឥធ បន ឯវំ ទិន្នាយ បវារណាយ បវារណាហារកេន សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា ឯវំ បវារេតព្ពំ ‘‘តិស្សោ, ភន្តេ, ភិក្ខុ…បេ… បដិករិស្សាមី’’តិ. វិមតិវិនោទនិយំ ‘‘ឯវមេតំ ធារយាមិ, សុតា ខោ បនាយស្មន្តេហីតិ ឯត្ថ ‘ឯវមេតំ ធារយាមី’តិ វត្វា ¶ ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទានំ, សុតា ខោ បនាយស្មន្តេហិ ចត្តារោ បារាជិកា ធម្មា’’តិអាទិនា វត្តព្ពំ. មាតិកាដ្ឋកថាយញ្ហិ ឯវមេវ វុត្តំ. សុតេនាតិ សុតបទេន.

១៧៤. និទានុទ្ទេសេ អនិដ្ឋិតេ បាតិមោក្ខំ និទ្ទិដ្ឋំ នាម ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ទុតិយាទីសុ ឧទ្ទេសេសូ’’តិអាទិ.

១៧៥. តីហិបិ វិធីហីតិ ឱសារណកថនសរភញ្ញេហិ. ឯត្ថ ច អត្ថំ ភណិតុកាមតាយ វា ភណាបេតុកាមតាយ វា សុត្តស្ស ឱតារណំ ឱសារណំ នាម. តស្សេវ អត្ថប្បកាសនា កថនំ នាម. កេវលំ បាឋស្សេវ សរេន ភណនំ ¶ សរភញ្ញំ នាម. សជ្ឈាយំ អធិដ្ឋហិត្វាតិ ‘‘សជ្ឈាយំ ករោមី’’តិ ចិត្តំ ឧប្បាទេត្វា. ឱសារេត្វា បន កថេន្តេនាតិ សយមេវ បាឋំ វត្វា បច្ឆា អត្ថំ កថេន្តេន. នវវិធន្តិ សង្ឃគណបុគ្គលេសុ តយោ, សុត្តុទ្ទេសបារិសុទ្ធិអធិដ្ឋានវសេន តយោ, ចាតុទ្ទសីបន្នរសីសាមគ្គិវសេន តយោតិ នវវិធំ. ចតុព្ពិធន្តិ អធម្មេនវគ្គាទិ ចតុព្ពិធំ. ទុវិធន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ បាតិមោក្ខវសេន ទុវិធំ បាតិមោក្ខំ. នវវិធន្តិ ភិក្ខូនំ បញ្ច, ភិក្ខុនីនំ ចត្តារោតិ នវវិធំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ. កតិមីតិ កតិសទ្ទាបេក្ខំ ឥត្ថិលិង្គំ ទដ្ឋព្ពំ.

ឧតុវស្សេយេវាតិ ហេមន្តគិម្ហេសុយេវ. វិញ្ញាបេតីតិ ឯត្ថ មនសា ចិន្តេត្វា កាយវិការករណមេវ វិញ្ញាបនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បាឡិយំ អញ្ញស្ស ទាតព្ពា បារិសុទ្ធីតិ បារិសុទ្ធិទាយកេន បុន អញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកេ ទាតព្ពា. ‘‘ភូតំ ឯវ សាមណេរភាវំ អារោចេតី’’តិ វុត្តត្តា ឩនវីសតិវស្សកាលេ ឧបសម្បន្នស្ស, អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នសិក្ខាបច្ចក្ខាតកាទីនំ វា យាវ ភិក្ខុបដិញ្ញា វដ្ដតិ, តាវ តេហិ អាហដាបិ ឆន្ទបារិសុទ្ធិ អាគច្ឆតិ. យទា បន តេ អត្តនោ សាមណេរាទិភាវំ បដិជានន្តិ, តតោ បដ្ឋាយ នាគច្ឆតីតិ ទស្សិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បាឡិយម្បិ (មហាវ. ១៦៤) ហិ ‘‘ទិន្នាយ បារិសុទ្ធិយា សង្ឃប្បត្តោ វិព្ភមតិ…បេ… បណ្ឌកោ បដិជានាតិ, តិរច្ឆានគតោ បដិជានាតិ, ឧភតោព្យញ្ជនកោ បដិជានាតិ, អាហដា ហោតិ បារិសុទ្ធី’’តិ វុត្តត្តា បណ្ឌកាទីនំ ភិក្ខុបដិញ្ញាយ វត្តមានកាលេសុ បន ឆន្ទបារិសុទ្ធិយាវ អាគមនំ សិទ្ធមេវ. តេនាហ ‘‘ឯស នយោ សព្ពត្ថា’’តិ. ឧម្មត្តកខិត្តចិត្តវេទនាដ្ដានំ បន បកតត្តា អន្តរាមគ្គេ ឧម្មត្តកាទិភាវេ បដិញ្ញាតេបិ តេសំ សង្ឃប្បត្តមត្តេនេវ ឆន្ទាទិ អាគច្ឆតីតិ ទស្សេតិ.

ភិក្ខូនំ ¶ ¶ ហត្ថបាសន្តិ ឥមិនា គណបុគ្គលេសុ ឆន្ទបារិសុទ្ធិយា អនាគមនំ ទស្សេតិ. ‘‘សង្ឃប្បត្តោ’’តិ ហិ បាឡិយំ (មហាវ. ១៦៥) វុត្តំ. សង្ឃសន្និបាតតោ បឋមំ កាតព្ពំ បុព្ពករណំ សង្ឃសន្និបាតេ កាតព្ពំ បុព្ពកិច្ចន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បាឡិយំ ‘‘នោ ចេ អធិដ្ឋហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឯត្ថ អសញ្ចិច្ច អស្សតិយា អនាបត្តិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧបរិបិ, យត្ថ បន អចិត្តកាបត្តិ អត្ថិ, តត្ថ វក្ខាម. បញ្ញត្តំ ហោតីតិ ឥមិនា ន សាបត្តិកេន ឧបោសថោ កាតព្ពោតិ វិសុំ បដិក្ខេបាភាវេបិ យថាវុត្តសុត្តសាមត្ថិយតោ បញ្ញត្តមេវាតិ ទស្សេតិ. ឥមិនា ឯវ នយេន ‘‘អដ្ឋានមេតំ, ភិក្ខវេ, អនវកាសោ, យំ តថាគតោ អបរិសុទ្ធាយ បរិសាយ ឧបោសថំ ករេយ្យ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យា’’តិអាទិសុត្តនយតោវ (អ. និ. ៨.២០; ឧទា. ៤៥; ចូឡវ. ៣៨៦) អលជ្ជីហិ សទ្ធិំ ឧបោសថករណម្បិ បដិក្ខិត្តមេវ អលជ្ជីនិគ្គហត្ថត្តា សព្ពសិក្ខាបទានន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បារិសុទ្ធិទានបញ្ញាបនេនាតិ ឥមិនា សាបត្តិកេន បារិសុទ្ធិបិ ន ទាតព្ពាតិ ទីបិតំ ហោតិ.

១៧៦. ឧភោបិ ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ សភាគាបត្តិភាវំ អជានិត្វា កេវលំ អាបត្តិនាមេនេវ ទេសេន្តស្ស បដិគ្គណ្ហន្តស្ស ច អចិត្តកមេវ ទុក្កដំ ហោតីតិ វទន្តិ. យថា សង្ឃោ សភាគាបត្តិំ អាបន្នោតិ ញត្តិំ ឋបេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ លភតិ, ឯវំ តយោបិ ‘‘សុណន្តុ មេ, អាយស្មន្តា, ឥមេ ភិក្ខូ សភាគំ អាបត្តិំ អាបន្នា’’តិអាទិនា វុត្តនយានុសារេនេវ គណញត្តិំ ឋបេត្វា ទ្វីហិ អញ្ញមញ្ញំ អារោចេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឯកេន បន សាបត្តិកេន ទូរំ គន្ត្វាបិ បដិកាតុមេវ វដ្ដតិ, អសម្បាបុណន្តេន ‘‘ភិក្ខូ លភិត្វា បដិករិស្សាមី’’តិ ឧបោសថោ កាតព្ពោ, បដិករិត្វា ច បុន ឧបោសថោ កាតព្ពោ ¶ . កេនចិ ករណីយេន គន្ត្វាតិ សីមាបរិច្ឆេទតោ ពហិភូតំ គាមំ វា អរញ្ញំ វា គន្ត្វាតិ អត្ថោ. ឯតេនេវ ឧបោសថញត្តិយា ឋបនកាលេ សមគ្គា ឯវ តេ ញត្តិំ ឋបេសុន្តិ សិទ្ធំ. តេនេវ បាឡិយំ (មហាវ. ១៧២) ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋំ សុឧទ្ទិដ្ឋ’’ន្តិ សព្ពបន្នរសកេសុបិ វុត្តំ.

សចេ បន វុឌ្ឍតរោ ហោតីតិ បវារណទាយកោ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរោ ហោតិ. ឯវញ្ហិ តេន តស្សត្ថាយ បវារិតំ ហោតីតិ ឯត្ថ ឯវំ តេន អប្បវារិតេបិ តស្ស សង្ឃប្បត្តមត្តេន សង្ឃស្ស បវារណាកម្មំ សមគ្គកម្មមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេន ច ភិក្ខុនាតិ បវារណទាយកេន ភិក្ខុនា. ពហូបិ សមានវស្សិកា ឯកតោ បវារេតុំ លភន្តីតិ ឯកស្មិំ សំវច្ឆរេ លទ្ធុបសម្បទតាយ សមានុបសម្បទវស្សា សព្ពេ ឯកតោ បវារេតុំ លភន្តីតិ អត្ថោ.

ឯត្ថ ¶ បន បណ្ឌិតេហិ ចិន្តេតព្ពំ វិចារេតព្ពំ ការណំ អត្ថិ, កិំ បន តន្តិ? ឥទានិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកាលេ –

‘‘សម្មជ្ជនី បទីបោ ច, ឧទកំ អាសនេន ច;

ឧបោសថស្ស ឯតានិ, បុព្ពករណន្តិ វុច្ចតិ.

‘‘ឆន្ទបារិសុទ្ធិឧតុក្ខានំ, ភិក្ខុគណនា ច ឱវាទោ;

ឧបោសថស្ស ឯតានិ, បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតិ.

‘‘ឧបោសថោ យាវតិកា ច ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា;

សភាគាបត្តិយោ ច ន វិជ្ជន្តិ;

វជ្ជនីយា ច បុគ្គលា តស្មិំ ន ហោន្តិ;

បត្តកល្លន្តិ វុច្ចតី’’តិ. (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៨) –

ឥមា គាថាយោ ធម្មជ្ឈេសកេន បាឋំយេវ ភណាបេត្វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ អត្ថំ កថេតិ. តតោ បុព្ពករណបុព្ពកិច្ចានិ សម្មា និដ្ឋាបេត្វា ‘‘ទេសិតាបត្តិកស្ស សមគ្គស្ស ¶ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អនុមតិយា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ អារាធនំ ករោមា’’តិ ឥមំ វាក្យំ បាឋមេវ អជ្ឈេសកេន ភណាបេត្វា អត្ថំ អវត្វាវ ‘‘សាធូ’’តិ វត្វា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសតិ. បវារណាយបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘បវារណាយ ឯតានី’’តិ ច ‘‘បវារណំ កាតុ’’ន្តិ ច ឥមានិ បទានិយេវ វិសិដ្ឋានិ.

កិំ ឥមានិ ធម្មជ្ឈេសកស្ស វចនានិ, ឧទាហុ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកស្សាតិ? កិញ្ចេត្ថ – យទិ ធម្មជ្ឈេសកស្ស វចនានិ, ឯវំ សតិ គាថាត្តយំ វត្វា តាសំ អត្ថម្បិ សោ ឯវ កថេត្វា ឯតានិ បុព្ពករណានិ ច ឯតានិ បុព្ពកិច្ចានិ ច សង្ឃេន កតានិ, ឥទញ្ច សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ សមានីតំ, តស្មា ‘‘ឧទ្ទិសតុ, ភន្តេ, បាតិមោក្ខ’’ន្តិ តេនេវ វត្តព្ពំ សិយា. អថ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកស្ស វចនានិ, ឯវញ្ច សតិ ‘‘សង្ឃោ, ភន្តេ, ថេរំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អជ្ឈេសតិ, ឧទ្ទិសតុ, ភន្តេ, ថេរោ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ ធម្មជ្ឈេសកេន យាវតតិយំ អជ្ឈោសាបេត្វា ‘‘សម្មជ្ជនី…បេ… វុច្ចតី’’តិ គាថំ វត្វា ឥតិ ‘‘អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តានិ ឯតានិ បុព្ពករណានិ កតានី’’តិ បុច្ឆិត្វា ធម្មជ្ឈេសកេន ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឆន្ទបារិសុទ្ធិ ¶ …បេ… វុច្ចតី’’តិ គាថំ វត្វា ឥតិ ‘‘អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តានិ ឯតានិ បុព្ពកិច្ចានិ កតានី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឧបោសថោ…បេ… វុច្ចតី’’តិ គាថំ វត្វា ឥតិ ‘‘អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តំ ឥទំ បត្តកល្លំ សមានីត’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘បុព្ពករណបុព្ពកិច្ចានិ សម្មា និដ្ឋាបេត្វា បត្តកល្លេ សមានីតេ សមគ្គស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស អនុមតិយា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ អារាធនំ មយំ ករោមា’’តិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន វត្តព្ពំ សិយា, ឯវំ សតិ អជ្ឈេសកអជ្ឈេសិតព្ពានំ វចនំ អសង្ករតោ ជានិតព្ពំ ភវេយ្យាតិ.

ឯត្ថ ¶ ច គាថាត្តយស្ស អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តភាវោ អដ្ឋកថាយមេវ អាគតោ. បច្ឆិមវាក្យំ បន នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ, ន ដីកាទីសុ ទិស្សតិ. ខុទ្ទសិក្ខាបករណេបិ –

‘‘បុព្ពកិច្ចេ ច ករណេ;

បត្តកល្លេ សមានិតេ;

សុត្តំ ឧទ្ទិសតិ សង្ឃោ;

បញ្ចធា សោ វិភាវិតោ’’តិ ច.

‘‘បុព្ពកិច្ចេ ច ករណេ;

បត្តកល្លេ សមានិតេ;

ញត្តិំ វត្វាន សង្ឃេន;

កត្តព្ពេវំ បវារណា’’តិ ច. –

វុត្តំ, ន វុត្តំ តថា. មូលសិក្ខាបករណេយេវ តថា វុត្តំ, តស្មា អាចរិយានំ អត្តនោមតិ ភវេយ្យ.

តត្ថ ‘‘បុព្ពករណបុព្ពកិច្ចានិ សម្មា និដ្ឋាបេត្វា’’តិ ឥមិនា បុរិមគាថាទ្វយស្ស អត្ថមេវ កថេត្វា តតិយគាថាយ អត្ថោ ន កថិតោ. ‘‘ទេសិតាបត្តិកស្សា’’តិ ឥមិនា ច អាបត្តិយា ទេសិតភាវោយេវ កថិតោ, ន សព្ពំ បត្តកល្លំ. អាបត្តិយា ទេសិតភាវេ ច សភាគាបត្តិយា ទេសិតភាវោយេវ ¶ បត្តកល្លស្មិំ អន្តោគធោ, ន ឥតរោ. វុត្តញ្ហិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘ឯតាសុ ហិ សភាគាបត្តីសុ អវិជ្ជមានាសុ, វិសភាគាបត្តីសុ វិជ្ជមានាសុបិ បត្តកល្លំ ហោតិយេវា’’តិ. ‘‘បុព្ពករណបុព្ពកិច្ចានិ សម្មា និដ្ឋាបេត្វា ទេសិតាបត្តិកស្ស សមគ្គស្ស ភិក្ខុសង្ឃស្ស អនុមតិយា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ អារាធនំ ករោមា’’តិ ឯត្តកេយេវ វុត្តេ អវសេសានិ តីណិ បត្តកល្លង្គានិ. សេយ្យថិទំ – ឧបោសថោ, យាវតិកា ច ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា, វជ្ជនីយា ច បុគ្គលា តស្មិំ ន ហោន្តីតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៨). តេសុ អសន្តេសុបិ ឧបោសថោ ¶ កាតព្ពោតិ អាបជ្ជតិ, ន បន កាតព្ពោ. តេន វុត្តំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អនុបោសថេ ឧបោសថោ កាតព្ពោ, យោ ករេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៨៣) ច, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៦៨) ច, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សគហដ្ឋាយ បរិសាយ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’’ន្តិអាទិ (មហាវ. ១៥៤) ច, តស្មា ឧបោសថទិវសេសុ សង្ឃេ សន្និបតិតេ សចេ បុព្ពេវ សម្មតោ ធម្មជ្ឈេសកោ អត្ថិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ, ឯកំ ព្យត្តំ បដិពលំ ភិក្ខុំ សង្ឃេន សម្មន្នាបេត្វា តេន ធម្មជ្ឈេសកេន បាតិមោក្ខុទ្ទេសកំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវមស្ស វចនីយោ – សង្ឃោ, ភន្តេ, ថេរំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អជ្ឈេសតិ, ឧទ្ទិសតុ ថេរោ បាតិមោក្ខំ. ទុតិយម្បិ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… តតិយម្បិ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… ឧទ្ទិសតុ ថេរោ បាតិមោក្ខន្តិ តិក្ខត្តុំ យាចាបេត្វា តតោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន –

‘‘សម្មជ្ជនី បទីបោ ច, ឧទកំ អាសនេន ច;

ឧបោសថស្ស ឯតានិ, បុព្ពករណន្តិ វុច្ចតីតិ. (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៨; កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) –

អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តានិ ចត្តារិ បុព្ពករណានិ, កិំ តានិ កតានី’’តិ បុច្ឆិតេ ធម្មជ្ឈេសកេន ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ បុន បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន –

‘‘ឆន្ទបារិសុទ្ធិឧតុក្ខានំ, ភិក្ខុគណនា ច ឱវាទោ;

ឧបោសថស្ស ឯតានិ, បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតីតិ. (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៨; កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) –

អដ្ឋកថាចរិយេហិ ¶ វុត្តានិ បញ្ច បុព្ពកិច្ចានិ, កិំ តានិ កតានី’’តិ បុច្ឆិតេ ធម្មជ្ឈេសកេន ‘‘អាម ភន្តេ’’តិ វុត្តេ បុន បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន –

‘‘ឧបោសថោ ¶ យាវតិកា ច ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា;

សភាគាបត្តិយោ ច ន វិជ្ជន្តិ;

វជ្ជនីយា ច បុគ្គលា តស្មិំ ន ហោន្តិ;

បត្តកល្លន្តិ វុច្ចតីតិ. (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៨; កង្ខា អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) –

អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តានិ ចត្តារិ បត្តកល្លង្គានិ, កិំ តានិ សមានីតានី’’តិ បុច្ឆិតេ ធម្មជ្ឈេសកេន ‘‘អាម, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ បុន បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ ‘‘បុព្ពករណបុព្ពកិច្ចានិ សម្មា និដ្ឋាបេត្វា បត្តកល្លង្គេ សមានីតេ សង្ឃស្ស អនុមតិយា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិស្សាមា’’តិ វត្វា ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ ភិក្ខុសង្ឃេន សម្បដិច្ឆិតេ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ’’តិអាទិនា បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសតីតិ អយមម្ហាកំ ខន្តិ.

ឯត្ថ ច ‘‘ធម្មជ្ឈេសកេន…បេ… ឯវមស្ស វចនីយោ’’តិ វុត្តំ, សោ ធម្មជ្ឈេសកេន វចនីយភាវោ កថំ វេទិតព្ពោតិ? ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សង្ឃមជ្ឈេ អនជ្ឈិដ្ឋេន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ពំ, យោ ឧទ្ទិសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៥៤) វចនតោតិ. ‘‘សង្ឃេន សម្មន្នាបេត្វា’’តិ វុត្តំ, តំ កថន្តិ? ‘‘អជ្ឈេសនា ចេត្ថ សង្ឃេន សម្មតធម្មជ្ឈេសកាយត្តា វា សង្ឃត្ថេរាយត្តា វា’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា. ‘‘សង្ឃោ, ភន្តេ, ថេរំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អជ្ឈេសតិ, ឧទ្ទិសតុ, ភន្តេ, ថេរោ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ អយំ អជ្ឈេសនាការោ កុតោ លព្ភតីតិ? បាឡិតោ. បាឡិយញ្ហិ (មហាវ. ១៥៥) ‘‘តេ ថេរំ អជ្ឈេសន្តិ, ឧទ្ទិសតុ, ភន្តេ, ថេរោ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ អាគតោ.

សចេ បន ធម្មជ្ឈេសកោ វុឌ្ឍតរោ, បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ នវកោ, ‘‘សង្ឃោ, អាវុសោ, អាយស្មន្តំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អជ្ឈេសតិ, ឧទ្ទិសតុ អាយស្មា បាតិមោក្ខ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. តំ កុតោ លព្ភតិ? បាឡិតោយេវ. បាឡិយញ្ហិ ¶ (មហាវ. ១៥៥) ‘‘ឯតេនេវ ឧបាយេន យាវ សង្ឃនវកំ អជ្ឈេសន្តិ ឧទ្ទិសតុ អាយស្មា បាតិមោក្ខ’’ន្តិ អាគតោ. តតោ ‘‘បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន ¶ សម្មជ្ជនី…បេ… បុច្ឆិតេ ធម្មជ្ឈេសកេន ‘អាម, ភន្តេ’តិ វុត្តេ’’តិ ឥទំ កុតោ លព្ភតីតិ? បាឡិតោ អដ្ឋកថាតោ ច. និទានបាឡិយម្បិ ហិ ‘‘កិំ សង្ឃស្ស បុព្ពកិច្ច’’ន្តិ អាគតំ, អដ្ឋកថាយម្បិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ‘‘កិំ សង្ឃស្ស បុព្ពកិច្ចន្តិ សង្ឃោ ឧបោសថំ ករេយ្យាតិ…បេ… ឯវំ ទ្វីហិ នាមេហិ នវវិធំ បុព្ពកិច្ចំ ទស្សិតំ, កិំ តំ កតន្តិ បុច្ឆតី’’តិ អាគតន្តិ.

ននុ ចេតំ អន្តោនិទានេយេវ អាគតំ, អថ កស្មា បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន បុព្ពភាគេ វត្តព្ពន្តិ? សច្ចំ, តថាបិ តទនុលោមតោ ជានិតព្ពតោ វត្តព្ពំ. អដ្ឋកថាយញ្ហិ ឥមា គាថាយោ សម្មជ្ជនាទីនំ បុព្ពករណាទិភាវញាបកភាវេនេវ វុត្តា, ន បាតិមោក្ខារម្ភកាលេ ភណិតព្ពភាវេន. អថ ច បន ឥទានិ ភណន្តិ, ឯវំ សន្តេ កិមត្ថំ ភណន្តីតិ ចិន្តាយំ អន្តោនិទានេ ‘‘កិំ សង្ឃស្ស បុព្ពកិច្ច’’ន្តិ វុត្តបុច្ឆានុលោមេន បុព្ពករណាទីនំ និដ្ឋភាវបុច្ឆនត្ថំ ភណន្តីតិ ជានិតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ឯវំ វុត្តំ ចតុព្ពិធំ បុព្ពករណំ កត្វាវ ឧបោសថោ កាតព្ពោ’’តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៧៧), តស្មា បាឡិអដ្ឋកថានុលោមតោ ឥមិនា អនុក្កមេន កតេ សតិ ធម្មជ្ឈេសកោ បញ្ញាយតិ, តស្ស អជ្ឈេសនាការោ បញ្ញាយតិ, បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ បញ្ញាយតិ, តស្ស បុព្ពករណាទីនំ និដ្ឋភាវបុច្ឆនំ បញ្ញាយតិ, ធម្មជ្ឈេសកស្ស វិស្សជ្ជនំ បញ្ញាយតិ, តានិ និដ្ឋាបេត្វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសកស្ស បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ បដិញ្ញា បញ្ញាយតិ, ឯវំ ឥមេសំ គាថាវាក្យានំ វចនេ បយោជនំ បញ្ញាយតីតិ កត្វា បណ្ឌិតេហិ វិនយញ្ញូហិ ចិរបដិច្ឆន្នោ អយំ កថាមគ្គោ បដិបជ្ជិតព្ពោតិ. បវារណាយបិ ឯសេវ នយោ.

បាឡិយដ្ឋកថាទីនញ្ហិ ¶ , អនុរូបំ ឥមំ នយំ;

បុនប្បុនំ ចិន្តយន្តុ, បណ្ឌិតា វិនយញ្ញុនោ.

បុនប្បុនំ ចិន្តយិត្វា, យុត្តំ ចេ ធារយន្តុ តំ;

នោ ចេ យុត្តំ ឆឌ្ឌយន្តុ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកាតិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ឧបោសថបវារណាវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

បញ្ចវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២៦. វស្សូបនាយិកវិនិច្ឆយកថា

១៧៩. ឯវំ ¶ ឧបោសថបវារណាវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ វស្សូបនាយិកវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘វស្សូបនាយិកាតិ ឯត្ថ’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ វសនំ វស្សំ. កិំ តំ? វសនកិរិយា ភាវត្ថេ ណ្យ-បច្ចយវសេន. ឧបនយនំ ឧបនយោ. កោ សោ? ឧបគមនកិរិយា, វស្សស្ស ឧបនយោ វស្សូបនយោ, សោ ឯតិស្សា បញ្ញត្តិយា អត្ថិ, តស្មិំ វា វិជ្ជតីតិ វស្សូបនាយិកា. កា សា? វស្សូបនាយិកបញ្ញត្តិ. អថ វា ឧបនយតិ ឯតាយាតិ ឧបនាយិកា មជ្ឈេ ទីឃវសេន. វស្សស្ស ឧបនាយិកា វស្សូបនាយិកា, សា ឯវ បុរេ ភវា បុរិមា ភវត្ថេ ឥម-បច្ចយវសេន, សា ឯវ បុរិមិកា សកត្ថេ ក-បច្ចយវសេន, តស្មិំ បរេ ឥត្ថិលិង្គេ អ-ការស្ស ឥ-ការាទេសោ. បច្ឆា ភវា បច្ឆិមា, សាវ បច្ឆិមិកា.

អស្សតិយា បន វស្សំ ន ឧបេតីតិ ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ ឥមំ តេមាសំ វស្សំ ឧបេមី’’តិ វចីភេទំ កត្វា ន ឧបេតិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អសេនាសនិកេន វស្សំ ឧបគន្តព្ពំ, យោ ឧបគច្ឆេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២០៤) វចីភេទំ កត្វា វស្សូបគមនំ សន្ធាយ បដិក្ខេបោ, ន អាលយករណវសេន ឧបគមនំ ¶ សន្ធាយាតិ វទន្តិ. បាឡិយំ បន អវិសេសេន វុត្តត្តា អដ្ឋកថាយញ្ច ទុតិយបារាជិកសំវណ្ណនាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៤) ‘‘វស្សំ ឧបគច្ឆន្តេន ហិ នាលកបដិបទំ បដិបន្នេនបិ បញ្ចន្នំ ឆទនានំ អញ្ញតរេន ឆន្នេយេវ សទ្វារពន្ធេ សេនាសនេ ឧបគន្តព្ពំ, តស្មា វស្សកាលេ សចេ សេនាសនំ លភតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភតិ, ហត្ថកម្មំ បរិយេសិត្វាបិ កាតព្ពំ. ហត្ថកម្មំ អលភន្តេន សាមម្បិ កាតព្ពំ, ន ត្វេវ អសេនាសនិកេន វស្សំ ឧបគន្តព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ២០៤) ទឡ្ហំ កត្វា វុត្តត្តា អសេនាសនិកស្ស នាវាទិំ វិនា អញ្ញត្ថ អាលយមត្តេន ឧបគន្តុំ ន វដ្ដតីតិ អម្ហាកំ ខន្តិ. នាវាសត្ថវជេសុយេវ ហិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, នាវាយ វស្សំ ឧបគន្តុ’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ២០៣) សតិ, អសតិ វា សេនាសនេ វស្សូបគមនស្ស វិសុំ អនុញ្ញាតត្តា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អសេនាសនិកេន វស្សំ ឧបគន្តព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ២០៤) អយំ បដិក្ខេបោ. តត្ថ ន លភតីតិ អសតិ សេនាសនេ អាលយវសេនបិ នាវាទីសុ ឧបគមនំ វុត្តំ. ចតូសុ ហិ សេនាសនេសុ វិហារសេនាសនំ ឥធាធិប្បេតំ, ន ឥតរត្តយំ.

ដង្កិតមញ្ចាទិភេទា កុដីតិ ឯត្ថ ដង្កិតមញ្ចោ នាម ទីឃេ មញ្ចបាទេ មជ្ឈេ វិជ្ឈិត្វា អដនិយោ ¶ បវេសេត្វា កតោ មញ្ចោ, តស្ស ឥទំ ឧបរិ, ឥទំ ហេដ្ឋាតិ នត្ថិ. បរិវត្តេត្វា អត្ថតោបិ តាទិសោវ ហោតិ, តំ សុសានេ ទេវដ្ឋានេ ច ឋបេន្តិ, ចតុន្នំ បាសាណានំ ឧបរិ បាសាណំ អត្ថរិត្វា កតំ គេហម្បិ ‘‘ដង្កិតមញ្ចោ’’តិ វុច្ចតិ.

‘‘ឥធ វស្សំ ឧបេមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពន្តិ សត្ថស្ស អវិហារត្តា ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ’’តិ អវត្វា ‘‘ឥធ វស្សំ ឧបេមី’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ. សត្ថេ បន វស្សំ ឧបគន្តុំ ន វដ្ដតីតិ កុដិកាទីនំ អភាវេន ‘‘ឥធ វស្សំ ឧបេមី’’តិ វចីភេទំ កត្វា ឧបគន្តុំ ន វដ្ដតិ, អាលយករណមត្តេនេវ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. វិប្បកិរតីតិ វិសុំ វិសុំ គច្ឆតិ. តីសុ ¶ ឋានេសុ នត្ថិ វស្សច្ឆេទេ អាបត្តីតិ តេហិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តស្សេវ នត្ថិ អាបត្តិ, តេហិ វិយុជ្ជិត្វា គមនេ បន អាបត្តិយេវ, បវារេតុញ្ច ន លភតិ.

បវិសនទ្វារំ យោជេត្វាតិ សកវាដពទ្ធមេវ យោជេត្វា. បុរិមិកាយ…បេ… ន បក្កមិតព្ពាតិ ឥមិនា អាសាឡ្ហីបុណ្ណមាយ អនន្តរេ បាដិបទទិវសេ បុរិមវស្សំ ឧបគន្ត្វា វស្សានឧតុនោ ចតូសុ មាសេសុ សព្ពបច្ឆិមមាសំ ឋបេត្វា បុរិមំ តេមាសំ វសិតព្ពំ. សាវណបុណ្ណមិយា អនន្តរេ បាដិបទទិវសេ បច្ឆិមវស្សំ ឧបគន្ត្វា សព្ពបឋមមាសំ ឋបេត្វា បច្ឆិមំ តេមាសំ វសិតព្ពំ. ឯវំ អវសិត្វា បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគតេន ភិក្ខុនា មហាបវារណាយ អន្តោ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតេន ចាតុមាសិនិបវារណាយ អន្តោ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា អន្តរា ចារិកំ បក្កមេយ្យ, ឧបចារសីមាតិក្កមេយេវ តស្ស ភិក្ខុនោ ទុក្កដាបត្តិ ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឥមមត្ថំ បាឡិយា សមត្ថេតុំ ‘‘ន ភិក្ខវេ…បេ… វចនតោ’’តិ វុត្តំ. យទិ ឯវំ វស្សំ ឧបគន្ត្វា សតិ ករណីយេ បក្កមន្តស្ស សព្ពថាបិ អាបត្តិយេវ សិយាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘វស្សំ ឧបគន្ត្វា បនា’’តិអាទិ. ឯវំ សន្តេ តទហេវ សត្តាហករណីយេន បក្កមន្តស្សេវ អនាបត្តិ សិយា, ន ទ្វីហតីហំ វសិត្វា បក្កមន្តស្សាតិ អាហ ‘‘កោ បន វាទោ’’តិអាទិ.

១៨០. ឥទានិ សត្តាហករណីយលក្ខណំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សត្តន្នំ សត្តាហករណីយេន បហិតេ គន្តុំ, ន ត្វេវ អប្បហិតេ, ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុនិយា សិក្ខមានាយ សាមណេរស្ស សាមណេរិយា ឧបាសកស្ស ឧបាសិកាយា’’តិ (មហាវ. ១៨៧) ឯកំ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សត្តន្នំ សត្តាហករណីយេន ¶ អប្បហិតេបិ គន្តុំ, បគេវ បហិតេ, ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុនិយា ¶ សិក្ខមានាយ សាមណេរស្ស សាមណេរិយា មាតុយា ច បិតុស្ស ចា’’តិ (មហាវ. ១៩៨) ឯកំ, ‘‘សចេ បន ភិក្ខុនោ ភាតា វា អញ្ញោ វា ញាតកោ គិលានោ ហោតី’’តិ ឯកំ, ‘‘ឯកស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វសន្តោ ភិក្ខុភត្តិកោ’’តិ ឯកំ, ‘‘សចេ ភិក្ខុស្ស…បេ… អនភិរតិ វា កុក្កុច្ចំ វា ទិដ្ឋិគតំ វា ឧប្បន្នំ ហោតី’’តិ ឯកំ, ‘‘កោចិ ភិក្ខុ គរុធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ ហោតិ បរិវាសារហោ’’តិ ឯកំ, ‘‘ភិក្ខុនិយាបិ មានត្តារហាយា’’តិ ឯកំ, ‘‘សាមណេរោ ឧបសម្បជ្ជិតុកាមោ…បេ… សិក្ខមានា វា…បេ… សាមណេរី វា’’តិ ឯកំ, ‘‘ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុនិយា វា សង្ឃោ កម្មំ កត្តុកាមោ តជ្ជនីយំ វា’’តិ ឯកំ, ‘‘សចេបិ កតំយេវ ហោតិ កម្ម’’ន្តិ ឯកំ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សង្ឃករណីយេន គន្តុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៩៩) ឯកន្តិ ឯកាទស ឋានានិ ហោន្តិ. តត្ថ បឋមតតិយចតុត្ថវសេន តីសុ ឋានេសុ បហិតេ ឯវ គន្តព្ពំ, នោ អប្បហិតេ. សេសេសុ អដ្ឋសុ អប្បហិតេបិ គន្តព្ពំ, បគេវ បហិតេ. វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៩៩) ‘‘គន្តព្ពន្តិ សង្ឃករណីយេន អប្បហិតេបិ គន្តព្ព’’ន្តិ. ឯត្ថ ច អនុបាសកេហិបិ សាសនភាវំ ញាតុកាមេហិ បហិតេ តេសំ បសាទវឌ្ឍិសម្បត្តេហិបិ សត្តាហករណីយេន គន្តុំ វដ្ដតីតិ គហេតព្ពំ. ភិក្ខុភត្តិកោតិ ភិក្ខុនិស្សិតកោ. សោ បន យស្មា ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វសតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វសន្តោ’’តិ.

១៨១. អបិចេត្ថាតិ អបិច ឯត្ថាតិ ឆេទោ, ឯត្ថ ឯតស្មិំ សត្តាហករណីយវិនិច្ឆយេ អបិច អបរោ អយំ ឦទិសោ បាឡិមុត្តកនយោ វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកបាឡិតោ មុត្តោ នយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. សមន្តបាសាទិកាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៩៩) បន ‘‘បាឡិមុត្តករត្តិច្ឆេទវិនិច្ឆយោ’’តិ ទិស្សតិ. តថា ¶ ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៩៩) ‘‘រត្តិច្ឆេទវិនិច្ឆយោតិ សត្តាហករណីយេន គន្ត្វា ពហិទ្ធា អរុណុដ្ឋាបនសង្ខាតស្ស រត្តិច្ឆេទស្ស វិនិច្ឆយោ’’តិ. សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៩៩) ‘‘សត្តាហករណីយេន គន្ត្វា ពហិទ្ធា អរុណុដ្ឋាបនំ រត្តិច្ឆេទោ’’តិ. អនិមន្តិតេន គន្តុំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ អនិមន្តិតត្តា សត្តាហកិច្ចំ អធិដ្ឋហិត្វា គច្ឆន្តស្សបិ វស្សច្ឆេទោ ចេវ ទុក្កដញ្ច ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. យថាវុត្តញ្ហិ រត្តិច្ឆេទការណំ វិនា តិរោវិហារេ វសិត្វា អាគមិស្សាមីតិ គច្ឆតោ វស្សច្ឆេទំ វទន្តិ. គន្តុំ វដ្ដតីតិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតេនេវ សត្តាហករណីយនិមិត្តំ សល្លក្ខេត្វា ឥមិនា និមិត្តេន គន្ត្វា ‘‘សត្តាហព្ភន្តរេ ¶ អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា គន្តុំ វដ្ដតិ. បុរិមក្ខណេ អាភោគំ កត្វា គមនក្ខណេ វិសរិត្វា គតេបិ ទោសោ នត្ថិ, ‘‘សករណីយោ បក្កមតី’’តិ (មហាវ. ២០៧) វុត្តត្តា សព្ពថា អាភោគំ អកត្វា គតស្ស វស្សច្ឆេទោតិ វទន្តិ. យោ បន សត្តាហករណីយនិមិត្តាភាវេបិ ‘‘សត្តាហព្ភន្តរេ អាគមិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា គន្ត្វា សត្តាហព្ភន្តរេ អាគច្ឆតិ, តស្ស អាបត្តិយេវ, វស្សច្ឆេទោ នត្ថិ សត្តាហស្ស សន្និវត្តត្តាតិ វទន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

ភណ្ឌកន្តិ ចីវរភណ្ឌំ. បហិណន្តីតិ ចីវរធោវនាទិកម្មេន បហិណន្តិ. សម្បាបុណិតុំ ន សក្កោតិ, វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘អជ្ជេវ អាគមិស្សាមី’’តិ សាមន្តវិហារំ គន្ត្វា បុន អាគច្ឆន្តស្ស អន្តរាមគ្គេ សចេ អរុណុគ្គមនំ ហោតិ, វស្សច្ឆេទោបិ ន ហោតិ, រត្តិច្ឆេទទុក្កដញ្ច នត្ថីតិ វទន្តិ, តទហេវ អាគមនេ សឧស្សាហត្តា វស្សច្ឆេទោ វា អាបត្តិ វា ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. អាចរិយំ បស្សិស្សាមីតិ បន គន្តុំ លភតីតិ ‘‘អគិលានម្បិ អាចរិយំ, ឧបជ្ឈាយំ វា បស្សិស្សាមី’’តិ សត្តាហករណីយេន គន្តុំ លភតិ, និស្សយាចរិយំ ធម្មាចរិយញ្ច, បគេវ ¶ ឧបសម្បទាចរិយឧបជ្ឈាយេ. សចេ នំ អាចរិយោ ‘‘អជ្ជ មា គច្ឆា’’តិ វទតិ, វដ្ដតីតិ ឯវំ សត្តាហករណីយេន អាគតានំ អន្តោសត្តាហេយេវ បុន អាគច្ឆន្តំ សចេ អាចរិយោ, ឧបជ្ឈាយោ វា ‘‘អជ្ជ មា គច្ឆា’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តីតិ អធិប្បាយោ. វស្សច្ឆេទោ បន ហោតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ សត្តាហស្ស ពហិទ្ធា វីតិនាមិតត្តា.

សចេ ទូរំ គតោ សត្តាហវារេន អរុណោ ឧដ្ឋាបេតព្ពោតិ ឥមិនា វស្សច្ឆេទការណេ សតិ សត្តាហករណីយេន គន្តុម្បិ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. ឯត្ថ ឆ ទិវសានិ ពហិទ្ធា វីតិនាមេត្វា សត្តមេ ទិវសេ បុរារុណា ឯវ អន្តោឧបចារសីមាយំ បវិសិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋាបេត្វា បុនទិវសេ សត្តាហំ អធិដ្ឋាយ គន្តព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘សត្តមេ ទិវសេ អាគន្ត្វា អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា តទហេវ ទិវសភាគេបិ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ ‘‘អរុណោ ឧដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា. សត្តមេ ទិវសេ តត្ថ អរុណុដ្ឋាបនមេវ ហិ សន្ធាយ បាឡិយំ (មហាវ. ១៩៩) ‘‘សត្តាហំ សន្និវត្តោ កាតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា គច្ឆន្តោ ច អន្តោ អប្បវិសិត្វា ពហិទ្ធាវ សត្តាហំ វីតិនាមេន្តោ ច សមុច្ឆិន្នវស្សោ ឯវ ភវិស្សតិ អរុណស្ស ពហិ ឯវ ឧដ្ឋាបិតត្តា. ឥតរថា ‘‘អរុណោ ឧដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ វចនំ និរត្ថកំ សិយា. ‘‘សត្តាហវារេន អន្តោវិហារេ ¶ បវិសិត្វា អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា គន្តព្ព’’ន្តិ វត្តព្ពតោ អញ្ញេសុ ច ឋានេសុ អរុណុដ្ឋាបនមេវ វុច្ចតិ. វក្ខតិ ហិ ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៤) ‘‘ឯកស្មិំ វិហារេ វសន្តោ ឥតរស្មិំ សត្តាហវារេន អរុណមេវ ឧដ្ឋាបេតី’’តិ.

អថាបិ ¶ យំ តេ វទេយ្យុំ ‘‘សត្តមេ ទិវសេ យទា កទាចិ បវិដ្ឋេន តំទិវសនិស្សិតោ អតីតារុណោ ឧដ្ឋាបិតោ នាម ហោតីតិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ, តំ សទ្ទគតិយាបិ ន សមេតិ. ន ហិ ឧដ្ឋិតេ អរុណេ បច្ឆា បវិដ្ឋោ តស្ស បយោជកោ ឧដ្ឋាបកោ ភវិតុមរហតិ. យទិ ភវេយ្យ, ‘‘វស្សំ ឧបគន្ត្វា បន អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា តទហេវ សត្តាហករណីយេន បក្កមន្តស្សា’’បីតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២០៧) ឯត្ថ ‘‘អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា’’តិ វចនំ វិរុជ្ឈេយ្យ. តេនបិ តំទិវសនិស្សិតស្ស អរុណស្ស ឧដ្ឋាបិតត្តា អារញ្ញកស្សបិ ភិក្ខុនោ សាយន្ហសមយេ អង្គយុត្តំ អរញ្ញំ គន្ត្វា តទា ឯវ និវត្តន្តស្ស អរុណោ ឧដ្ឋាបិតោ ធុតង្គញ្ច វិសោធិតំ សិយា, ន ចេតំ យុត្តំ អរុណុគ្គមនកាលេ ឯវ អរុណុដ្ឋាបនស្ស វុត្តត្តា. វុត្តញ្ហិ ‘‘កាលស្សេវ បន និក្ខមិត្វា អង្គយុត្តេ ឋានេ អរុណំ ឧដ្ឋាបេតព្ពំ. សចេ អរុណុដ្ឋានវេលាយំ តេសំ អាពាធោ វឌ្ឍតិ, តេសំ ឯវ កិច្ចំ កាតព្ពំ, ន ធុតង្គវិសុទ្ធិកេន ភវិតព្ព’’ន្តិ (វិសុទ្ធិ. ១.៣១). តថា បារិវាសិកាទីនម្បិ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា វត្តំ និក្ខិបន្តានំ រត្តិច្ឆេទោ វុត្តោ. ‘‘ឧគ្គតេ អរុណេ និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧) ហិ វុត្តំ. សហសេយ្យសិក្ខាបទេបិ អនុបសម្បន្នេហិ សហ និវុត្ថភាវបរិមោចនត្ថំ ‘‘បុរារុណា និក្ខមិត្វា’’តិអាទិ (បាចិ. ៥៤) វុត្តំ. ឯវំ ចីវរវិប្បវាសាទីសុ ច សព្ពត្ថ រត្តិបរិយោសានេ អាគាមិអរុណវសេនេវ អរុណុដ្ឋានំ ទស្សិតំ, ន អតីតារុណវសេន, តស្មា វុត្តនយេនេវេត្ថ អរុណុដ្ឋាបនំ វេទិតព្ពំ អញ្ញថា វស្សច្ឆេទត្តា.

យំ បន វស្សំ ឧបគតស្ស តទហេវ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា សករណីយស្ស បក្កមនវចនំ, តំ វស្សំ ឧបគតកាលតោ បដ្ឋាយ យទា កទាចិ និមិត្តេ សតិ គមនស្ស អនុញ្ញាតត្តា យុត្តំ, ន បន សត្តាហវារេន គតស្ស អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា តទហេវគមនំ ¶ ‘‘អរុណោ ឧដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា. យថា វា ‘‘សត្តាហានាគតាយ បវារណាយ សករណីយោ បក្កមតិ, អាគច្ឆេយ្យ វា សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ តំ អាវាសំ ន វា អាគច្ឆេយ្យា’’តិអាទិនា (មហាវ. ២០៧) បច្ឆិមសត្តាហេ អនាគមនេ អនុញ្ញាតេបិ អញ្ញសត្តាហេសុ តំ ន វដ្ដតិ. ឯវំ បឋមសត្តាហេ អរុណំ ¶ អនុដ្ឋាបេត្វា គមនេ អនុញ្ញាតេបិ តតោ បរេសុ សត្តាហេសុ អាគតស្ស អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា គមនំ ន វដ្ដតិ ឯវាតិ និដ្ឋមេត្ថ គន្តព្ពំ.

សចេ បវារិតកាលេ វស្សាវាសិកំ ទេន្តីតិអាទិនា វស្សាវាសិកចីវរម្បិ កថិនចីវរំ វិយ វស្សំវុត្ថវិហារបដិពទ្ធន្តិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘យទិ សត្តាហវារេន អរុណំ ឧដ្ឋាបយិំសុ, គហេតព្ព’’ន្តិ បន វុត្តត្តា សត្តាហករណីយេន គន្ត្វា សត្តាហព្ភន្តរេ អាគតា លភន្តិ. កថិនានិសំសចីវរំ បន សង្ឃំ អនាបុច្ឆា តេ ន លភន្តិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘សត្តាហករណីយេន គតាបិ ភាជនីយភណ្ឌំ លភន្តូតិ វា ឯវរូបំ អធម្មិកវត្តំ ន កាតព្ព’’ន្តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៨២). ឥធ អាហដន្តិ វិហារតោ ពហិ អាគតដ្ឋានេ អានីតំ.

វាឡេហិ ឧព្ពាឡ្ហា ហោន្តិ, គណ្ហន្តិបិ បរិបាតេន្តិបីតិ ឯត្ថ គណ្ហន្តីតិ គហេត្វា ខាទន្តិ. បរិបាតេន្តីតិ បលាបេន្តិ, អនុពន្ធន្តីតិ អត្ថោ. ឥមេសុ ‘‘គាឡេហិ ឧព្ពាឡ្ហា ហោន្តី’’តិអាទីសុ សង្ឃភេទបរិយន្តេសុ វត្ថូសុ កេវលំ អនាបត្តិ ហោតិ, បវារេតុំ បន ន លភតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សចេ បនាតិអាទីសុ យស្មា នានាសីមាយំ ទ្វីសុ អាវាសេសុ វស្សំ ឧបគច្ឆន្តស្ស ‘‘ទុតិយេ វសិស្សាមី’’តិ ឧបចារតោ និក្ខន្តមត្តេ បឋមោ សេនាសនគ្គាហោ បដិប្បស្សម្ភតិ, តស្មា បាឡិយំ (មហាវ. ២០៧) ‘‘តស្ស, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ បុរិមិកា ច ន បញ្ញាយតី’’តិ បឋមំ សេនាសនគ្គាហំ សន្ធាយ វុត្តំ. ទុតិយសេនាសនគ្គាហេ បន បុរិមិកា បញ្ញាយតេវ, តត្ថេវ តេមាសំ វសន្តោ ¶ បុរិមវស្សំវុត្ថោ ឯវ ហោតិ. តតោ វា បន ទុតិយទិវសាទីសុ ‘‘បឋមសេនាសនេ វសិស្សាមី’’តិ ឧបចារាតិក្កមេ បុរិមិកាបិ ន បញ្ញាយតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បដិស្សវស្ស វិសំវាទនបច្ចយា ហោន្តម្បិ ទុក្កដំ សតិយេវ បដិស្សវេ ហោតីតិ អាហ ‘‘តស្ស តស្ស បដិស្សវស្ស វិសំវាទេ ទុក្កដ’’ន្តិ. តេនេវាហ ‘‘តញ្ច ខោ…បេ… វិសំវាទនបច្ចយា’’តិ. បាឡិយំ (មហាវ. ២០៧) ‘‘សោ សត្តាហានាគតាយ បវារណាយ សករណីយោ បក្កមតី’’តិ វុត្តត្តា បវារណាទិវសេបិ សត្តាហករណីយំ វិនា គន្តុំ ន វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមស្មិំ ឋានេ ‘‘នវមិតោ បដ្ឋាយ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាវចនំ កច្ចិ ឧបោសថទិវសតោ ឧបនិធាយ នវមី ឥច្ឆិតព្ពា, ឧទាហុ លោកិយតិថិវសេនាតិ អាសង្កន្តិ. តត្រេវំ វិនិច្ឆិតព្ពំ – បុរិមភទ្ទបទមាសកាឡបក្ខឧបោសថទិវសំ ឧបនិធាយ ឥច្ឆិតព្ពា, ន លោកិយតិថិវសេន. ភទ្ទបទមាសស្ស ហិ កាឡបក្ខឧបោសថទិវសំ មរិយាទំ កត្វា តទនន្តរបាដិបទទិវសតោ ¶ បដ្ឋាយ គណិយមានេ សតិ យោ ទិវសោ នវមោ ហោតិ, តតោ បដ្ឋាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. តិថិបេក្ខាយ បន ឥត្ថិលិង្គវោហារោ, តតោ នវមិតោ បដ្ឋាយ អនាគតសត្តាហេ បវារណា ហោតិ.

សត្តាហំ អនាគតាយ អស្សាតិ សត្តាហានាគតា. កា សា? បវារណា. អស្សយុជមាសស្ស សុក្កបក្ខនវមិយំ សត្តាហករណីយំ អធិដ្ឋាយ គច្ឆន្តោ ភិក្ខុ អន្តោវស្សស្ស សត្តាហមត្តាវសិដ្ឋត្តា សត្តមអរុណេ ឧគ្គតមត្តេ វុត្ថវស្សោ ហោតិ, ទសមិយំ ឆាហមត្តំ, ឯកាទសមិយំ បញ្ចាហមត្តំ, ទ្វាទសិយំ ចតុរាហមត្តំ, តេរសិយំ តីហមត្តំ, ចុទ្ទសិយំ ទ្វីហមត្តំ, បន្នរសិយំ ឯកាហមត្តំ អវសិដ្ឋំ ហោតិ, តស្មា បវារណាទិវសស្ស បរិយោសានភូតអរុណស្មិំ ឧគ្គតេ វុត្ថវស្សោ ហោតិ, តស្មា តេសំ ភិក្ខូនំ កុក្កុច្ចវិនោទនត្ថំ ¶ ភគវា ធម្មស្សាមី ‘‘សោ សត្តាហានាគតាយ បវារណាយ សករណីយោ បក្កមតិ, អាគច្ឆេយ្យ វា សោ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ តំ អាវាសំ ន វា អាគច្ឆេយ្យ, តស្ស, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ បុរិមិកា ច បញ្ញាយតិ, បដិស្សវេ ច អនាបត្តី’’តិ (មហាវ. ២០៧) អាហ. សត្តាហានាគតាយ កោមុទិយា ចាតុមាសិនិយាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តត្ថ កោមុទិយា ចាតុមាសិនិយាតិ បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមាយំ. សា ហិ កុមុទានំ អត្ថិតាយ កោមុទី, ចតុន្នំ វស្សិកមាសានំ បរិយោសានត្តា ចាតុមាសិនីតិ វុច្ចតិ. តទា ហិ កុមុទានិ សុបុប្ផិតានិ ហោន្តិ, តស្មា កុមុទា ឯត្ថ បុប្ផន្តីតិ កោមុទីតិ វុច្ចតិ, កុមុទវតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៨២. អន្តោវស្សវត្តកថាយំ និពទ្ធវត្តំ ឋបេត្វាតិ សជ្ឈាយមនសិការាទីសុ និរន្តរករណីយេសុ កត្តព្ពំ កតិកវត្តំ កត្វា. កសាវបរិភណ្ឌន្តិ កសាវេហិ ភូមិបរិកម្មំ. វត្តន្តិ កតិកវត្តំ.

ឯវរូបំ អធម្មិកវត្តំ ន កាតព្ពន្តិ នានាវេរជ្ជកា ហិ ភិក្ខូ សន្និបតន្តិ, តត្ថ កេចិ ទុព្ពលា អប្បថាមា ឯវរូបំ វត្តំ អនុបាលេតុំ ន សក្កោន្តិ, តស្មា ឥធ អាគតញ្ច ចតុត្ថបារាជិកវណ្ណនាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.២២៧) អាគតំ អាវាសំ វា មណ្ឌបំ វា សីមំ វា យំ កិញ្ចិ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘យោ ឥមម្ហា អាវាសា បឋមំ បក្កមិស្សតិ, តំ ‘អរហា’តិ ជានិស្សាមា’’តិ កតាយ កតិកាយ យោ ‘‘មំ ‘អរហា’តិ ជានន្តូ’’តិ តម្ហា ឋានា បឋមំ បក្កមតិ, បារាជិកោ ហោតិ. យោ បន អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វា កិច្ចេន មាតាបិតូនំ វា ¶ កេនចិទេវ ករណីយេន ភិក្ខាចារវត្តំ វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនំ អត្ថាយ អញ្ញេន វា តាទិសេន ករណីយេន តំ ឋានំ អតិក្កមិត្វា គច្ឆតិ, អនាបត្តិ. សចេបិស្ស ឯវំ គតស្ស បច្ឆា ឥច្ឆាចារោ ឧប្បជ្ជតិ ¶ ‘‘ន ទានាហំ តត្ថ គមិស្សាមិ, ឯវំ មំ អរហាតិ សម្ភាវេស្សន្តី’’តិ, អនាបត្តិយេវ.

យោបិ កេនចិទេវ ករណីយេន តំ ឋានំ បត្វា សជ្ឈាយមនសិការាទិវសេន អញ្ញវិហិតោ វា ហុត្វា ចោរាទីហិ វា អនុពទ្ធោ មេឃំ វា ឧដ្ឋិតំ ទិស្វា អនោវស្សកំ បវិសិតុកាមោ តំ ឋានំ អតិក្កមតិ, អនាបត្តិ, យានេន វា ឥទ្ធិយា វា គច្ឆន្តោបិ បារាជិកំ នាបជ្ជតិ, បទគមនេនេវ អាបជ្ជតិ. តម្បិ យេហិ សហ កតិកា កតា, តេហិ សទ្ធិំ អបុព្ពំ អចរិមំ គច្ឆន្តោ នាបជ្ជតិ. ឯវំ គច្ឆន្តា ហិ សព្ពេបិ អញ្ញមញ្ញំ រក្ខន្តិ. សចេបិ មណ្ឌបរុក្ខមូលាទីសុ កិញ្ចិ ឋានំ បរិច្ឆិន្ទន្តិ ‘‘យោ ឯត្ថ និសីទតិ វា ចង្កមតិ វា, តំ ‘អរហា’តិ ជានិស្សាម’’, បុប្ផានិ វា ឋបេត្វា, ‘‘យោ ឥមានិ គហេត្វា បូជំ ករិស្សតិ, តំ ‘អរហា’តិ ជានិស្សាមា’’តិអាទិនា នយេន កតិកា កតា ហោតិ, តត្រាបិ ឥច្ឆាចារវសេន តថា ករោន្តស្ស បារាជិកមេវ. សចេបិ ឧបាសកេន អន្តរាមគ្គេ វិហារោ វា កតោ ហោតិ, ចីវរាទីនិ វា ឋបិតានិ ហោន្តិ ‘‘យេ អរហន្តោ, តេ ឥមស្មិំ វិហារេ វសន្តុ, ចីវរាទីនិ វា គណ្ហន្តូ’’តិ, តត្រាបិ ឥច្ឆាចារវសេន វសន្តស្ស វា តានិ វា គណ្ហន្តស្ស បារាជិកមេវ, ឯតំ បន អធម្មិកកតិកវត្តំ, តស្មា ន កាតព្ពំ, អញ្ញំ វា ឯវរូបំ ‘‘ឥមស្មិំ តេមាសព្ភន្តរេ សព្ពេវ អារញ្ញកា ហោន្តុ បិណ្ឌបាតិកធុតង្គាទិអវសេសធុតង្គធរា វា, អថ វា សព្ពេវ ខីណាសវា ហោន្តូ’’តិ ឯវមាទិ. នានាវេរជ្ជកា ហិ ភិក្ខូ សន្និបតន្តិ. តត្ថ កេចិ ទុព្ពលា អប្បថាមា ឯវរូបំ វត្តំ អនុបាលេតុំ ន សក្កោន្តិ, តស្មា ឯវរូបម្បិ វត្តំ ន កាតព្ពំ. ‘‘ឥមំ តេមាសំ សព្ពេហេវ ន ឧទ្ទិសិតព្ពំ, ន បរិបុច្ឆិតព្ពំ, ន បព្ពាជេតព្ពំ, មូគព្ពតំ គណ្ហិតព្ពំ, ពហិសីមដ្ឋស្សបិ សង្ឃលាភោ ទាតព្ពោ’’តិ ឯវមាទិកម្បិ ន កត្តព្ពមេវ.

តិវិធម្បីតិ ¶ បរិយត្តិបដិបត្តិបដិវេធវសេន តិវិធម្បិ. សោធេត្វា បព្ពាជេថាតិ ភព្ពេ អាចារកុលបុត្តេ ឧបបរិក្ខិត្វា បព្ពាជេថ. ភស្សេ មត្តំ ជានិត្វាតិ វចនេ បមាណំ ញត្វា. ទសកថាវត្ថុ នាម អប្បិច្ឆាកថា សន្តុដ្ឋិកថា បវិវេកកថា អសំសគ្គកថា វីរិយារម្ភកថា សីលកថា សមាធិកថា បញ្ញាកថា វិមុត្តិកថា វិមុត្តិញាណទស្សនកថាតិ.

វិគ្គហសំវត្តនិកំ ¶ វចនំ វិគ្គាហិកំ. ចតុរារក្ខំ អហាបេន្តាតិ ពុទ្ធានុស្សតិ មេត្តា អសុភំ មរណានុស្សតីតិ ឥមំ ចតុរារក្ខំ អហាបេន្តា. ទន្តកដ្ឋខាទនវត្តំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ ឯត្ថ ឥទំ ទន្តកដ្ឋខាទនវត្តំ – យោ ទេវសិកំ សង្ឃមជ្ឈេ ឱសរតិ, តេន សាមណេរាទីហិ អាហរិត្វា ភិក្ខូនំ យថាសុខំ ភុញ្ជនត្ថាយ ទន្តកដ្ឋមាឡកេ និក្ខិត្តេសុ ទន្តកដ្ឋេសុ ទិវសេ ទិវសេ ឯកមេវ ទន្តកដ្ឋំ គហេតព្ពំ. យោ បន ទេវសិកំ ន ឱសរតិ, បធានឃរេ វសិត្វា ធម្មស្សវនេ វា ឧបោសថគ្គេ វា ទិស្សតិ, តេន បមាណំ សល្លក្ខេត្វា ចត្តារិ បញ្ច ទន្តកដ្ឋានិ អត្តនោ វសនដ្ឋានេ ឋបេត្វា ខាទិតព្ពានិ. តេសុ ខីណេសុ សចេ បុនបិ ទន្តកដ្ឋមាឡកេ ពហូនិ ហោន្តិយេវ, បុនបិ អាហរិត្វា ខាទិតព្ពានិ. យទិ បន បមាណំ អសល្លក្ខេត្វា អាហរតិ, តេសុ អខីណេសុយេវ មាឡកេ ខីយតិ, តតោ កេចិ ថេរា ‘‘យេហិ គហិតានិ, តេ បដិហរន្តូ’’តិ វទេយ្យុំ, កេចិ ‘‘ខាទន្តុ, បុន សាមណេរា អាហរិស្សន្តី’’តិ, តស្មា វិវាទបរិហារត្ថំ បមាណំ សល្លក្ខេតព្ពំ, គហណេ បន ទោសោ នត្ថិ. មគ្គំ គច្ឆន្តេនបិ ឯកំ វា ទ្វេ វា ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា គន្តព្ពន្តិ. ភិក្ខាចារវត្តំ បិណ្ឌបាតិកវត្តេ អាវិភវិស្សតិ.

អន្តោគាមេ…បេ… ន កថេតព្ពាតិ ឯត្ថ ចតូសុ បច្ចយេសុ ចីវរេ ច បិណ្ឌបាតេ ច វិញ្ញត្តិបិ ន វដ្ដតិ និមិត្តោភាសបរិកថាបិ. សេនាសនេ វិញ្ញត្តិមេវ ន វដ្ដតិ, សេសានិ តីណិ ¶ វដ្ដន្តិ. គិលានបច្ចយេ សព្ពម្បិ វដ្ដតិ. ឯវំ សន្តេបិ អាជីវំ សោធេន្តេហិ ភិក្ខូហិ សុដ្ឋុ រក្ខិតព្ពាតិ. ឥមិនា អាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ ទស្សិតំ. រក្ខិតិន្ទ្រិយេហិ ភវិតព្ពន្តិ ឥន្ទ្រិយសំវរសីលំ. ខន្ធកវត្តញ្ច សេខិយវត្តញ្ច បូរេតព្ពន្តិ បាតិមោក្ខសំវរសីលំ. បច្ចយសន្និស្សិតសីលំ បន តីហិបិ សាមត្ថិយតោ ទស្សិតំ. ឥតិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលបដិសំយុត្តា ឯវរូបា និយ្យានិកកថា ពហុកាបិ វត្តព្ពាតិ អធិប្បាយោ.

ឥមស្មិំ វស្សូបនាយិកវិសយេ តេសុ តេសុ នគរេសុ តស្មិំ តស្មិំ រាជកាលេ អបរិយន្តា វិវាទកថា ហោតិ. កថំ? វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១៨៦) ‘‘តេន ខោ បន សមយេន រាជា មាគធោ សេនិយោ ពិម្ពិសារោ វស្សំ ឧក្កឌ្ឍិតុកាមោ ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ទូតំ បាហេសិ ‘យទិ បនាយ្យា អាគមេ ជុណ្ហេ វស្សំ ឧបគច្ឆេយ្យុ’ន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ, ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រាជូនំ អនុវត្តិតុ’’’ន្តិ វចនំ និស្សាយ ភគវតា អធិមាសំ បញ្ញត្តន្តិ មញ្ញមានា វេទសមយេន សំសន្ទិត្វា គយ្ហមានា អនេកវិហិតំ វិវាទំ ករោន្តិ. វេទសមយេ កិរ ទ្វេ អធិមាសានិ យាចាធិមាសញ្ច បត្តាធិមាសញ្ច. តត្ថ កលិយុគគណនេ ឯកូនវីសតិគណនេន ¶ ភាជិតេ ទ្វេបញ្ចដ្ឋទសតេរសសោឡសដ្ឋារសវសេន សត្តធា សេសោ ហោតិ, តេសំ វសេន ចម្មាធិមាស បញ្ចាធិមាស បស្វាធិមាស ទសាធិមាស តេរសាធិមាស សោឡសាធិមាស អដ្ឋារសាធិមាសាតិ វោហរន្តិ. អដ្ឋារសាធិមាសំ បន អវសានាធិមាសន្តិបិ វោហរន្តិ. តេសុ បសុសោឡសានិ អបត្តេយេវ អធិមាសបតនកលិយុគេ សំវច្ឆរមាសាទិវិសមភយេន យាចិត្វា មាសស្ស អាកឌ្ឍិតព្ពតោ យាចាធិមាសន្តិ វោហរន្តិ, សេសានិ បន បញ្ចមត្តេយេវ អធិមាសបតនកលិយុគេ មាសស្ស អាកឌ្ឍិតព្ពតោ បត្តាធិមាសន្តិ. តត្រេតំ យាចាធិមាសលក្ខណំ – តថតោ ¶ អជានន្តា បាឡិយា សំសន្ទិត្វា ពិម្ពិសាររញ្ញា ភគវតោ យាចិតាធិមាសត្តា យាចាធិមាសំ នាម ភវតិ, តស្មា ទ្វីសុ ឯវ យាចាធិមាសេសុ ទិវសេន សហ មាសោ អាកឌ្ឍិតព្ពោ, ន ឥតរេសូតិ វទន្តិ, អញ្ញេ បន បញ្ចសុ បត្តាធិមាសេសុ ឯវ សហ ទិវសេន មាសោ អាកឌ្ឍិតព្ពោ, ន យាចាធិមាសេសូតិ.

អបរេ បន – ‘‘ទ្វេមា, ភិក្ខវេ, វស្សូបនាយិកា បុរិមិកា បច្ឆិមិកាតិ, អបរជ្ជុគតាយ អាសាឡ្ហិយា បុរិមិកា ឧបគន្តព្ពា, មាសគតាយ អាសាឡ្ហិយា បច្ឆិមិកា ឧបគន្តព្ពា’’តិ តស្មិំយេវ វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១៨៤) អាគតាយ បាឡិយា អត្ថំ អយោនិសោ គហេត្វា តិថិនក្ខត្តយោគេ ឯវ វស្សូបគមនំ ភគវតា អនុញ្ញាតំ, តស្មា អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយ អនន្តរភូតោ បាដិបទទិវសោ បុណ្ណាតិថិយា ច យុត្តោ ហោតុ, បុព្ពាសាឡ្ហឧត្តរាសាឡ្ហសង្ខាតេសុ ទ្វីសុ នក្ខត្តេសុ ឯកេកេន យុត្តោ ច, ឯវំភូតោ កាលោ យទិ វិនា ទិវសេន មាសកឌ្ឍនេ សម្បជ្ជតិ, តថា ច សតិ មាសមត្តាកឌ្ឍនមេវ កាតព្ពំ, យទិ ន សម្បជ្ជតិ, សហ ទិវសេន មាសាកឌ្ឍនំ, អយំ បិដកេន ច វេទេន ច អនុលោមោ វិនិច្ឆយោតិ វទន្តិ.

តត្រាប្យេកេ វទន្តិ – ‘‘មា ឥតិ ចន្ទោ វុច្ចតិ តស្ស គតិយា ទិវសស្ស មិនិតព្ពតោ, សោ ឯត្ថ សព្ពកលាបារិបូរិយា បុណ្ណោតិ បុណ្ណមា’’តិអាទិនា វិនយត្ថមញ្ជូសាទីសុ (កង្ខា. អភិ. ដី. និទានវណ្ណនា) អាគមនតោ បុណ្ណាតិថិយោគោបិ បុណ្ណមិយា ឯវ ឥច្ឆិតព្ពោ, ន បាដិបទេ, តថា នក្ខត្តយោគោបិ អាសាឡ្ហិសុក្កបក្ខស្ស បន្នរសេ ឧបោសថេ ‘‘ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេ, ឯវំ ធាតុ បតិដ្ឋិតា’’តិ មហាវំសេ វចនតោតិ. តត្ថ បុរិមា វទន្តិ – ឯវំ សន្តេ ឧបោសថទិវសេយេវ ចន្ទគ្គាហោ ច សូរិយគ្គាហោ ¶ ច ភវេយ្យ, ឥទានិ បន កាឡបក្ខបាដិបទាទីសុយេវ ចន្ទគ្គាហោ, សុក្កបក្ខបាដិបទាទីសុយេវ សូរិយគ្គាហោ បញ្ញាយតិ, តស្មា ¶ បាដិបទេយេវ តិថិនក្ខត្តយោគោ ឥច្ឆិតព្ពោតិ. បច្ឆិមាបិ វទន្តិ – តុម្ហាទិសានំ វាទីនំ វចនេន បុព្ពេ អាកឌ្ឍិតព្ពទិវសានំ អនាកឌ្ឍិតត្តា ទិវសបុញ្ជភាវេន ឯវំ ហោតិ, សច្ចតោ បន ឧបោសថទិវសេយេវ ចន្ទគ្គាហោ សូរិយគ្គាហោ ច ឥច្ឆិតព្ពោតិ. ហោតុ, យថា ឥច្ឆថ, តថា វទថ, ឯវំ ភូតបុព្ពោ សាដ្ឋកថេ តេបិដកេ ពុទ្ធវចនេ អត្ថីតិ? អត្ថិ. គន្ធារជាតកេ (ជា. អដ្ឋ. ៣.៧.៧៥ គន្ធារជាតកវណ្ណនា) ហិ ឧបោសថទិវសេ ចន្ទគ្គាហោ ទ្វិក្ខត្តុំ អាគតោ. តញ្ហិ ជាតកំ តីសុ បិដកេសុ សុត្តបរិយាបន្នំ, បញ្ចសុ និកាយេសុ ខុទ្ទកនិកាយបរិយាបន្នំ, នវសុ សាសនង្គេសុ ជាតកបរិយាបន្នន្តិ. ឯវំ វុត្តេ បុរិមកា បដិវចនំ ទាតុំ ន សក្កុណេយ្យុន្តិ.

អថេកច្ចេ ‘‘បិដកត្តយេ អធិកមាសាយេវ សន្តិ, ន អធិកទិវសា សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៤០៤) ‘យំ បន វុត្តំ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ អដ្ឋារសន្នំយេវ វស្សានំ អធិកមាសេ គហេត្វា គណិតត្តា សេសវស្សទ្វយស្សបិ អធិកានិ ទិវសានិ ហោន្តេវ, តានិ អធិកទិវសានិ សន្ធាយ និក្កង្ខា ហុត្វាតិ វុត្តន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ទ្វីសុ វស្សេសុ អធិកទិវសា នាម វិសុំ ឧបលព្ភន្តិ តតិយេ វស្សេ វស្សុក្កឌ្ឍនវសេន អធិកមាសេ បរិច្ចត្តេយេវ អធិកមាសសម្ភវតោ, តស្មា ទ្វីសុ វស្សេសុ អតិរេកទិវសា នាម វិសុំ ន សម្ភវន្តី’តិ វចនតោ’’តិ វទន្តិ. អថញ្ញេ វទន្តិ – បិដកត្តយេ អធិកទិវសាតិ អាគតា អត្ថិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៤០៤) ‘‘អវសេសានំ ទ្វិន្នំ វស្សានំ អធិកទិវសានិ ហោន្តេវ, តស្មា និក្កង្ខា ហុត្វា ឧបសម្បាទេន្តី’’តិ វចនតោតិ. ឥតោ បរម្បិ វិវិធេន អាការេន កថេន្តិ. សុទ្ធវេទិកាបិ ¶ ឯវំ វទន្តិ, វិនយធរា ភិក្ខូ វិនយសមយវសេន វទន្តិ. អម្ហាកំ បន វេទសមយេ ហត្ថគតគណនវសេនេវ ជានិតព្ពន្តិ អលមតិបបញ្ចេន. អត្ថិកេហិ តិវស្សាធិកសហស្សកលិយុគេ ធម្មរាជេន បុច្ឆិតត្តា កតំ អធិមាសបករណំ ឱលោកេត្វា ជានិតព្ពំ.

ឥធ បន អធិប្បេតវិនិច្ឆយមេវ កថយាម. បឋមទុតិយវាទេសុ ន ពិម្ពិសាររាជា ភគវន្តំ អធិមាសបញ្ញាបនំ យាចតិ, ន ច ភគវា បញ្ញបេតិ, ន ‘‘តស្មិំ វស្សេ ឥទំ នាម អធិមាសំ ហោតី’’តិ វា ‘‘មាសមត្តំ វា សហទិវសំ វា អាកឌ្ឍិតព្ព’’ន្តិ វា បាឡិយំ អដ្ឋកថាដីកាសុ ច អត្ថិ, រាជា បន ឧបកដ្ឋាយ វស្សូបនាយិកាយ វេទសមយេ វស្សុក្កឌ្ឍនសម្ភវតោ ភិក្ខូនំ បឋមអាសាឡ្ហមាសេ វស្សំ អនុបគន្ត្វា ទុតិយអាសាឡ្ហមាសេ ឧបគមនត្ថំ ¶ ‘‘យទិ បនាយ្យា អាគមេ ជុណ្ហេ វស្សំ ឧបគច្ឆេយ្យុ’’ន្តិ ទូតំ បាហេសិ. យទិ បន ឧបគច្ឆេយ្យុំ, សាធុ វតាតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. ភិក្ខូ បន រញ្ញោ បហិតសាសនំ ភគវតោ អារោចេសុំ. ភគវា បន វស្សុក្កឌ្ឍនេ ភិក្ខូនំ គុណបរិហានិយា អភាវតោ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រាជូនំ អនុវត្តិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៨៦) អវោច. តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៨៥) ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ រាជូនំ អនុវត្តិតុន្តិ ឯត្ថ វស្សុក្កឌ្ឍនភិក្ខូនំ កាចិ បរិហានិ នាម នត្ថីតិអនុវត្តិតុំ អនុញ្ញាត’’ន្តិ. វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៨៥) វុត្តំ ‘‘បរិហានីតិ គុណបរិហានី’’តិ, តស្មា យាចាធិមាសោ វា ហោតុ បត្តាធិមាសោ វា, យស្មិំ យស្មិំ កាលេ អនុវត្តនេន ភិក្ខូនំ សីលាទិគុណម្បិ បរិហានិ នត្ថិ, តស្មិំ តស្មិំ កាលេ អនុវត្តិតព្ពំ.

កថំ បន អនុវត្តិតព្ពំ, កថំ ន អនុវត្តិតព្ពំ? យទិ អនុវត្តន្តេ បុព្ពេ ឧបវុត្ថទិវសតោ ឥទានិ ឧបវសិតព្ពឧបោសថទិវសោ ចាតុទ្ទសោ វា បន្នរសោ វា ហោតិ, តថា ¶ សតិ អនុវត្តិតព្ពំ. យទិ បន តេរសមោ វា សោឡសមោ វា ហោតិ, ន អនុវត្តិតព្ពំ. អនុវត្តន្តោ ហិ អនុបោសថេ ឧបោសថកតោ ហោតិ, តតោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អនុបោសថេ ឧបោសថោ កាតព្ពោ, យោ ករេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៨៣) វុត្តទុក្កដំ អាបជ្ជតិ, តស្មា សីលគុណបរិហានិសម្ភវតោ ន អនុវត្តិតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៤០) ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រាជូនំ អនុវត្តិតុន្តិ វចនតោ បនេត្ថ លោកិយានំ តិថិំ អនុវត្តន្តេហិបិ អត្តនោ ឧបោសថក្កមេន ចាតុទ្ទសិំ បន្នរសិំ វា, បន្នរសិំ ចាតុទ្ទសិំ វា ករោន្តេហេវ អនុវត្តិតព្ពំ, ន បន សោឡសមទិវសំ វា តេរសមទិវសំ វា ឧបោសថទិវសំ ករោន្តេហី’’តិ.

តតិយចតុត្ថវាទេបិ ‘‘កតិ វស្សូបនាយិកា’’តិ សំសយន្តានំ សំសយវិនោទនត្ថំ ‘‘ទ្វេមា, ភិក្ខវេ, វស្សូបនាយិកា បុរិមិកា បច្ឆិមិកា’’តិ (មហាវ. ១៨៤) ភគវា អវោច. តតោ តាសំ ទ្វិន្នំ វស្សូបនាយិកានំ ឧបគមនកាលំ ទស្សេតុំ ‘‘អបរជ្ជុគតាយ អាសាឡ្ហិយា បុរិមិកា ឧបគន្តព្ពា, មាសគតាយ អាសាឡ្ហិយា បច្ឆិមិកា ឧបគន្តព្ពា’’តិ វុត្តំ. តត្រាយំ បិណ្ឌត្ថោ – អាសាឡ្ហិបុណ្ណមិយា អនន្តរេ បាដិបទទិវសេ បុរិមិកា ឧបគន្តព្ពា, សាវណបុណ្ណមិយា អនន្តរេ បាដិបទទិវសេ បច្ឆិមិកា ឧបគន្តព្ពាតិ. តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៨៤) ‘‘តស្មា អាសាឡ្ហិបុណ្ណមាយ អនន្តរេ បាដិបទទិវសេ, អាសាឡ្ហិបុណ្ណមិតោ ¶ វា អបរាយ បុណ្ណមាយ អនន្តរេ បាដិបទទិវសេយេវ វិហារំ បដិជគ្គិត្វា បានីយំ បរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេត្វា សព្ពំ ចេតិយវន្ទនាទិសាមីចិកម្មំ និដ្ឋាបេត្វា ‘ឥមស្មិំ វិហារេ ឥមំ តេមាសំ វស្សំ ឧបេមី’តិ សកិំ វា ទ្វត្តិក្ខត្តុំ វា វាចំ និច្ឆារេត្វា វស្សំ ឧបគន្តព្ព’’ន្តិ ¶ , សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៨៤) ‘‘អបរជ្ជូតិ អាសាឡ្ហិតោ អបរំ ទិនំ, បាដិបទន្តិ អត្ថោ’’តិ, វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៨៤) ‘‘អបរស្មិំ ទិវសេតិ ទុតិយេ បាដិបទទិវសេ’’តិ ឯវំ បាឡិអដ្ឋកថាដីកាសុ បាដិបទទិវសេយេវ វស្សូបគមនំ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘អមុកតិថិយោគេ’’តិ វា ‘‘អមុកនក្ខត្តយោគេ’’តិ វា, តស្មា បាដិបទទិវសេ បាតោ អរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ សកលទិវសំ សកលរត្តិ យាវ ទុតិយអរុណុគ្គមនា យថារុចិតេ កាលេ វស្សំ ឧបគន្តព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តតោ ឯវ វស្សូបនាយិកកាលេ បុណ្ណាតិថិយា យោគោ, ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តេន យោគោ ហោតូតិ វទន្តានំ វចនំ វិនយវិរុទ្ធំ ហោតិ, តំ វចនំ គហេត្វា បុណ្ណាតិថិយោគំ ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តយោគញ្ច អាគមេត្វា វស្សំ ឧបគន្ត្វាបិ តថាគតេន អបញ្ញត្តំ បញ្ញបេតិ នាមាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ បាឡិអដ្ឋកថាដីកាសុ ច បុណ្ណាតិថិយោគេ ឯវ វស្សំ ឧបគន្តព្ពំ, ន ឯកាយ តិថិយា យុត្តេតិ វា ឧត្តរាសាឡ្ហនក្ខត្តយោគេយេវ, ន សាវណនក្ខត្តយោគេតិ វា អនាគតមេវ ឆាយំ គហេត្វា តថាគតេន បញ្ញត្តំ វិយ បោត្ថកេសុ លិខិត្វា កេហិចិ ឋបិតត្តា សកលំ វិនយបិដកំ អបស្សន្តា វេទសាមយិកា តំ វចនំ សទ្ទហិត្វា វស្សូបគមនកាលេ បុណ្ណាតិថិឧត្តរាសាឡ្ហយោគមេវ គវេសន្តា មាសទិវសេន សហ អាកឌ្ឍិតព្ពកាលេបិ មាសមត្តមេវ អាកឌ្ឍន្តិ, មាសមត្តមេវ អាកឌ្ឍិតព្ពកាលេបិ សហ ទិវសេន អាកឌ្ឍន្តិ, តស្មា ឯវំវាទិនោ ភិក្ខូ ‘‘អបញ្ញត្តំ តថាគតេន បញ្ញត្តំ តថាគតេនាតិ ទីបេតី’’តិ វត្តព្ពតំ អាបជ្ជន្តិ, តស្មា ភគវតិ គារវសហិតា លជ្ជិនោ បណ្ឌិតា ឯវំ ន គណ្ហន្តីតិ. តិថិនក្ខត្តយោគោ បន ឧបោសថទិវសេយេវ ពហុធា បិដកត្តយេ អាគតោ, បោរាណវេទគន្ថេសុ ¶ ច បសំសិតោ, កទាចិ បន វោហារកាលោ តិថិយា នក្ខត្តេន ច វិសមោ ហោតិ, តស្មា តំ សមេតុំ អធិមាសបតនកាលេ មាសម្បិ ទិវសម្បិ អាកឌ្ឍន្តិ, តស្មា អញ្ញស្មិំ កាលេ វិសមេបិ អាកឌ្ឍនកាលេ សមាបេតព្ពំ. ឯវំ សតិ មាសឧតុសំវច្ឆរានំ សមភាវោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បញ្ចមឆដ្ឋវាទេសុ អធិមាសោតិ អដ្ឋារសវស្សតោ អធិកមាសំ គហេត្វា វុត្តោ, តស្មា ‘‘អធិកោ ¶ មាសោ អធិមាសោ’’តិ កម្មធារយសមាសត្តា បុល្លិង្គំ កត្វា វុត្តោ. បុព្ពេ បន មាសបុញ្ជតោ អធិកឃដិយោ គហេត្វា វុត្តោ, តស្មា ‘‘មាសតោ អធិកំ អធិមាស’’ន្តិ អព្យយីភាវសមាសត្តា នបុំសកលិង្គំ កត្វា វុត្តំ. ឥធ បន ‘‘បោរាណកត្ថេរា ឯកូនវីសតិវស្សំ សាមណេរំ និក្ខមនីយបុណ្ណមាសិំ អតិក្កម្ម បាដិបទទិវសេ ឧបសម្បាទេន្តិ, តំ កស្មាតិ? វុច្ចតេ – ឯកស្មិំ វស្សេ ឆ ចាតុទ្ទសិកឧបោសថទិវសា ហោន្តិ, ឥតិ វីសតិយា វស្សេសុ ចត្តារោ មាសា បរិហាយន្តិ, រាជានោ តតិយេ តតិយេ វស្សេ វស្សំ ឧបកឌ្ឍន្តិ, ឥតិ អដ្ឋារសសុ វស្សេសុ ឆ មាសា វឌ្ឍន្តិ, តតោ ឧបោសថវសេន បរិហីនេ ចត្តារោ មាសេ អបនេត្វា ទ្វេ មាសា អវសេសា ហោន្តិ, តេ ទ្វេ មាសេ គហេត្វា វីសតិ វស្សានិ បរិបុណ្ណានិ ហោន្តីតិ និក្កង្ខា ហុត្វា និក្ខមនីយបុណ្ណមាសិំ អតិក្កម្ម បាដិបទេ ឧបសម្បាទេន្តី’’តិ អដ្ឋកថាវចនេ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤០៤) ‘‘និក្កង្ខា ហុត្វាតិ អធិកមាសេហិ សទ្ធិំ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សត្តា និព្ពេមតិកា ហុត្វា’’តិ អត្ថោ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៤០៤) វុត្តោ.

តត្រ ននុ ច ‘‘តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ អដ្ឋារសន្នំ…បេ… វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ, តំ កថន្តិ ចោទនំ សន្ធាយ ‘‘យំ បន វុត្តំ…បេ… តំ ន គហេតព្ព’’ន្តិ កិញ្ចាបិ វុត្តំ, តថាបិ តំ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តវចនំ ន ¶ គហេតព្ពន្តិ អត្ថោ, កស្មា ន គហេតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ. ហិ យស្មា ន ឧបលព្ភន្តិ, តស្មា ន គហេតព្ពន្តិ យោជនា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘តតិយេ’’តិអាទិ. បរិច្ចត្តេយេវ សម្ភវតោ, អបរិច្ចត្តេ អសម្ភវតោ ន ឧបលព្ភន្តីតិ ព្យតិរេកវសេន ហេតុផលយោជនា. តស្មាតិអាទិ លទ្ធគុណំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ បន គណ្ឋិបទេសុ វុត្តមេវ គហេត្វា វទតិ. ឯតានិ វចនានិ សាមណេរានំ វីសតិវស្សបរិបុណ្ណភាវសាធកានិយេវ ហោន្តិ, ន អធិមាសបតនវារេសុ សទិវសមាសាកឌ្ឍនភាវសាធកានិ, តស្មា ឥមានិ អាហរិត្វា តំ អធិករណំ វិនិច្ឆិតុំ ន សក្កោន្តិ. ភិក្ខូ បន ពហូនំ សន្និបាតេ កិញ្ចិ បាឋំ អាហរិត្វា កថេតុំ សមត្ថោ សោភតីតិ កត្វា ឦទិសំ បាឋំ អាហរន្តិ. សុតសន្និចយបណ្ឌិតា បន ឥច្ឆិតត្ថស្ស អសាធកត្តា ឯវរូបំ ន អាហរន្តិ. សុទ្ធវេទិកានម្បិ វចនេ វិនយធរា វិនយមេវ ជានន្តិ, ន ពាហិរសមយំ. អយំ បន កថា ពាហិរសមយេ បវត្តា, តស្មា វិនយធរានំ អវិសយោតិ មញ្ញន្តា វទន្តិ.

វិនយធរា បន ឯកច្ចេ វិនយមេវ ជានន្តិ, ឯកច្ចេ សកលំ បិដកត្តយំ ជានន្តិ, ឯកច្ចេ ¶ សពាហិរសមយំ បិដកត្តយំ ជានន្តិ, តស្មា កថេតុំ សមត្ថភាវោយេវ បមាណំ. វេទិកានម្បិ វចនំ វេទប្បករណាគតមេវ បមាណំ. ន យំ កិញ្ចិ ហត្ថគតគណនមត្តំ, តស្មា យទា បថវិស្សរោ រាជា សទិវសំ មាសំ អាកឌ្ឍិតុកាមោ ‘‘ជេដ្ឋមាសកាឡបក្ខឧបោសថំ បន្នរសិយំ ករោន្តូ’’តិ យាចិស្សតិ, តទា ‘‘សកិំ បក្ខស្ស ចាតុទ្ទសេ វា បន្នរសេ វា’’តិ វចនតោ បន្នរសិយំ ឧបោសថករណេ ទោសោ នត្ថិ, យទា សុទ្ធមាសមេវ អាកឌ្ឍិតុកាមោ ‘‘ចាតុទ្ទសិយំ ករោន្តូ’’តិ យាចិស្សតិ, ឯវំ សតិ បកតិយាបិ ជេដ្ឋមាសកាឡបក្ខុបោសថោ ចាតុទ្ទសោយេវាតិ កត្វា ទោសោ នត្ថិ, ឧភយថាបិ ឧបោសថោ ¶ សុកតោយេវ ហោតិ, តស្មា អនុវត្តិតព្ពោ. តតោ បរំ បឋមាសាឡ្ហមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខេបិ កាឡបក្ខេបិ ទុតិយាសាឡ្ហមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខេបិ បន្នរសីឧបោសថំ កត្វា បាដិបទទិវសេ តិថិយោគំ វា នក្ខត្តយោគំ វា អនោលោកេត្វា បាតោ អរុណុគ្គមនានន្តរតោ បដ្ឋាយ យាវ បុន អរុណុគ្គមនា សកលទិវសរត្តិយំ យថាជ្ឈាសយំ វស្សំ ឧបគច្ឆន្តោ សូបគតោវ ហោតិ, នត្ថិ កោចិ ទោសោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ភវត្វេវំ, បាតោវ វស្សំ ឧបគច្ឆន្តោ អត្ថីតិ? អត្ថិ. វុត្តញ្ហេតំ សេនាសនក្ខន្ធកវណ្ណនាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘សចេ បាតោវ គាហិតេ សេនាសនេ អញ្ញោ វិតក្កចារិកោ ភិក្ខុ អាគន្ត្វា សេនាសនំ យាចតិ, ‘គហិតំ, ភន្តេ, សេនាសនំ, វស្សូបគតោ សង្ឃោ, រមណីយោ វិហារោ, រុក្ខមូលាទីសុ យត្ថ ឥច្ឆថ, តត្ថ វសថា’តិ វត្តព្ពោ’’តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

វស្សូបនាយិកវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឆព្ពីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

បឋមោ ភាគោ និដ្ឋិតោ.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយាលង្ការ-ដីកា (ទុតិយោ ភាគោ)

២៧. ឧបជ្ឈាយាទិវត្តវិនិច្ឆយកថា

ឧបជ្ឈាយវត្តកថាវណនា

១៨៣. ឯវំ ¶ ¶ វស្សូបនាយិកវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ឧបជ្ឈាយវត្តាទិវត្តកថំ កថេតុំ ‘‘វត្តន្តិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វត្តេតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ វត្តំ, សទ្ធិវិហារិកាទីហិ ឧបជ្ឈាយាទីសុ បវត្តេតព្ពំ អាភិសមាចារិកសីលំ. តំ កតិវិធន្តិ អាហ ‘‘វត្តំ នាមេតំ…បេ… ពហុវិធ’’ន្តិ. វច្ចកុដិវត្តន្តិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទ្យត្ថោ. តេន សទ្ធិវិហារិកវត្តអន្តេវាសិកវត្តអនុមោទនវត្តានិ សង្គយ្ហន្តិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ តត្ថ អដ្ឋកថាសុ ‘‘ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានី’’តិ. វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៥៦) ច បាឡិយំ អាគតមេវ, តត្ថ បន ¶ អាគន្តុកវត្តតោ បដ្ឋាយ អាគតំ, ឥធ ឧបជ្ឈាយវត្តតោ. ឥតោ អញ្ញានិបិ បញ្ចសត្តតិ សេខិយវត្តានិ ទ្វេអសីតិ មហាវត្តានិ ច វត្តមេវ. តេសុ បន សេខិយវត្តានិ មហាវិភង្គេ អាគតានិ, មហាវត្តានិ កម្មក្ខន្ធកបារិវាសិកក្ខន្ធកេសុ (ចូឡវ. ៧៥ អាទយោ), តស្មា ឥធ ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិយេវ ទស្សិតានិ. តេសុ ឧបជ្ឈាយវត្តំ បឋមំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ ឧបជ្ឈាយវត្តំ តាវ ឯវំ វេទិតព្ព’’ន្ត្យាទិមាហ.

តត្ថ ¶ កោ ឧបជ្ឈាយោ, កេនដ្ឋេន ឧបជ្ឈាយោ, កថំ គហិតោ ឧបជ្ឈាយោ, កេន វត្តិតព្ពំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ ឧបជ្ឈាយោតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន ទសវស្សេន វា អតិរេកទសវស្សេន វា ឧបសម្បាទេតុ’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ៧៦) ព្យត្តិពលសម្បន្នោ ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ ទសវស្សោ វា អតិរេកទសវស្សោ វា ភិក្ខុ ឧបជ្ឈាយោ. កេនដ្ឋេន ឧបជ្ឈាយោតិ វជ្ជាវជ្ជំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, សទ្ធិវិហារិកានំ ខុទ្ទកំ វជ្ជំ វា មហន្តំ វជ្ជំ វា ភុសោ ចិន្តេតីតិ អត្ថោ. កថំ គហិតោ ហោតិ ឧបជ្ឈាយោតិ សទ្ធិវិហារិកេន ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មេ, ភន្តេ, ហោហី’’តិ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ សចេ ឧបជ្ឈាយោ ‘‘សាហូ’’តិ វា ‘‘លហូ’’តិ វា ‘‘ឱបាយិក’’ន្តិ វា ‘‘បតិរូប’’ន្តិ វា ‘‘បាសាទិកេន សម្បាទេហី’’តិ វា ឥមេសុ បញ្ចសុ បទេសុ យស្ស កស្សចិ បទស្ស វសេន កាយេន វា វាចាយ វា កាយវាចាហិ វា ‘‘គហិតោ តយា ឧបជ្ឈាយោ’’តិ ឧបជ្ឈាយគ្គហណំ វិញ្ញាបេតិ, គហិតោ ហោតិ ឧបជ្ឈាយោ. តត្ថ សាហូតិ សាធុ. លហូតិ អគរុ, សុភរតាតិ អត្ថោ. ឱបាយិកន្តិ ឧបាយបដិសំយុត្តំ, ឯវំ បដិបជ្ជនំ និត្ថរណុបាយោតិ អត្ថោ. បតិរូបន្តិ សាមីចិកម្មមិទន្តិ អត្ថោ. បាសាទិកេនាតិ បសាទាវហេន កាយវចីបយោគេន សម្បាទេហីតិ អត្ថោ.

កេន វត្តិតព្ពំ ឧបជ្ឈាយវត្តន្តិ គហិតឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិវិហារិកេន វត្តិតព្ពំ. កតមំ តំ វត្តន្តិ ឥទំ អាគតមេវ, តត្ថ កាលស្សេវ ឧដ្ឋាយ ឧបាហនា ឱមុញ្ចិត្វាតិ សចស្ស បច្ចូសកាលេ ចង្កមនត្ថាយ វា ធោតបាទបរិហរណត្ថាយ វា បដិមុក្កា ឧបាហនា បាទគតា ហោន្តិ, តា កាលស្សេវ ឧដ្ឋាយ ¶ អបនេត្វា. តាទិសមេវ មុខធោវនោទកំ ទាតព្ពន្តិ ឧតុម្បិ សរីរសភាវេ ច ឯកាការេ តាទិសមេវ ទាតព្ពំ.

សគុណំ ¶ កត្វាតិ ឧត្តរាសង្គំ សង្ឃាដិញ្ចាតិ ទ្វេ ចីវរានិ ឯកតោ កត្វា តា ទ្វេបិ សង្ឃាដិយោ ទាតព្ពា. សព្ពញ្ហិ ចីវរំ សង្ឃដិតត្តា សង្ឃាដីតិ វុច្ចតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សង្ឃាដិយោ ទាតព្ពា’’តិ. បទវីតិហារេហីតិ ឯត្ថ បទំ វីតិហរតិ ឯត្ថាតិ បទវីតិហារោ, បទវីតិហារដ្ឋានំ. ទុតវិលម្ពិតំ អកត្វា សមគមនេន ទ្វិន្នំ បទានំ អន្តរេ មុដ្ឋិរតនមត្តំ. បទានំ វា វីតិហរណំ អភិមុខំ ហរិត្វា និក្ខេបោ បទវីតិហារោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ន ឧបជ្ឈាយស្ស ភណមានស្ស អន្តរន្តរា កថា ឱបាតេតព្ពាតិ អន្តរឃរេ វា អញ្ញត្រ វា ភណមានស្ស អនិដ្ឋិតេ តស្ស វចនេ អញ្ញា កថា ន សមុដ្ឋាបេតព្ពា. ឥតោ បដ្ឋាយាតិ ‘‘ន ឧបជ្ឈាយស្ស ភណមានស្សា’’តិ ឯត្ថ ន-ការតោ បដ្ឋាយ. តេន នាតិទូរេតិអាទីសុ ន-ការបដិសិទ្ធេសុ អាបត្តិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. សព្ពត្ថ ទុក្កដាបត្តីតិ អាបទាឧម្មត្តខិត្តចិត្តវេទនាដ្ដតាទីហិ វិនា បណ្ណត្តិំ អជានិត្វាបិ វទន្តស្ស គិលានស្ស ច ទុក្កដមេវ. អាបទាសុ ហិ អន្តរន្តរា កថា វត្តុំ វដ្ដតិ, ឯវមញ្ញេសុ ន-ការបដិសិទ្ធេសុ ឦទិសេសុ, ឥតរេសុ បន គិលានោបិ ន មុច្ចតិ. សព្ពត្ថ ទុក្កដាបត្តិ វេទិតព្ពាតិ ‘‘ឦទិសេសុ គិលានោបិ ន មុច្ចតី’’តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អញ្ញម្បិ ហិ យថាវុត្តំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ អនាទរិយេន អករោន្តស្ស អគិលានស្ស វត្តភេទេ សព្ពត្ថ ទុក្កដមេវ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អគិលានេន ហិ សទ្ធិវិហារិកេន សដ្ឋិវស្សេនបិ សព្ពំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ កាតព្ពំ, អនាទរិយេន អករោន្តស្ស វត្តភេទេ ទុក្កដំ. ន-ការបដិសំយុត្តេសុ បន បទេសុ គិលានស្សបិ បដិក្ខិត្តកិរិយំ ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវា’’តិ. អាបត្តិសាមន្តា ភណមានោតិ បទសោធម្ម(បាចិ. ៤៤ អាទយោ)-ទុដ្ឋុល្លាទិវសេន ¶ (បារា. ២៨៣) អាបត្តិយា អាសន្នវាចំ ភណមានោ. អាបត្តិយា អាសន្នវាចន្តិ ច អាបត្តិជនកមេវ វចនំ សន្ធាយ វទតិ. យាយ ហិ វាចាយ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, សា វាចា អាបត្តិយា អាសន្នាតិ វុច្ចតិ.

ចីវរេន បត្តំ វេឋេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឧត្តរាសង្គស្ស ឯកេន កណ្ណេន វេឋេត្វា’’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ហេដ្ឋាបីឋំ វា បរាមសិត្វាតិ ឥទំ បុព្ពេ តត្ថ ឋបិតបត្តាទិនា អសង្ឃដ្ដនត្ថាយ វុត្តំ. ចក្ខុនា ឱលោកេត្វាបិ អញ្ញេសំ អភាវំ ញត្វាបិ ឋបេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. ចតុរង្គុលំ កណ្ណំ ឧស្សារេត្វាតិ កណ្ណំ ចតុរង្គុលប្បមាណំ អតិរេកំ កត្វា ឯវំ ចីវរំ សង្ឃរិតព្ពំ. ឱភោគេ កាយពន្ធនំ កាតព្ពន្តិ កាយពន្ធនំ សង្ឃរិត្វា ចីវរភោគេ បក្ខិបិត្វា ឋបេតព្ពំ. សចេ បិណ្ឌបាតោ ហោតីតិ ឯត្ថ យោ គាមេយេវ វា អន្តរឃរេ វា បដិក្កមនេ វា ភុញ្ជិត្វា អាគច្ឆតិ, បិណ្ឌំ វា ន លភតិ, តស្ស បិណ្ឌបាតោ ន ហោតិ, គាមេ អភុត្តស្ស បន លទ្ធភិក្ខស្ស ¶ វា ហោតិ, តស្មា ‘‘សចេ បិណ្ឌបាតោ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ គាមេតិ គាមបរិយាបន្នេ តាទិសេ កិស្មិញ្ចិ បទេសេ. អន្តរឃរេតិ អន្តោគេហេ. បដិក្កមនេតិ អាសនសាលាយំ. សចេបិ តស្ស ន ហោតិ, ភុញ្ជិតុកាមោ ច ហោតិ, ឧទកំ ទត្វា អត្តនា លទ្ធតោបិ បិណ្ឌបាតោ ឧបនេតព្ពោ. តិក្ខត្តុំ បានីយេន បុច្ឆិតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ, អាទិម្ហិ មជ្ឈេ អន្តេតិ ឯវំ តិក្ខត្តុំ បុច្ឆិតព្ពោតិ អត្ថោ. ឧបកដ្ឋោតិ អាសន្នោ. ធោតវាលិកាយាតិ ឧទកេន គតដ្ឋានេ និរជាយ បរិសុទ្ធវាលិកាយ.

និទ្ធូមេតិ ជន្តាឃរេ ជលមានអគ្គិធូមរហិតេ. ជន្តាឃរញ្ហិ នាម ហិមបាតពហុកេសុ ទេសេសុ តប្បច្ចយរោគបីឡាទិនិវារណត្ថំ សរីរសេទតាបនដ្ឋានំ. តត្ថ កិរ អន្ធការបដិច្ឆន្នតាយ ¶ ពហូបិ ឯកតោ បវិសិត្វា ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អគ្គិតាបបរិហារាយ មត្តិកាយ មុខំ លិម្បិត្វា សរីរំ យាវទត្ថំ សេទេត្វា ចុណ្ណាទីហិ ឧព្ពដ្ដេត្វា នហាយន្តិ. តេនេវ បាឡិយំ (មហាវ. ៦៦) ‘‘ចុណ្ណំ សន្នេតព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. សចេ ឧស្សហតីតិ សចេ បហោតិ. វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘កេនចិ គេលញ្ញេន អនភិភូតោ ហោតី’’តិ. អបដិឃំសន្តេនាតិ ភូមិយំ អបដិឃំសន្តេន. កវាដបីឋន្តិ កវាដបីឋញ្ច បិដ្ឋសង្ឃាតញ្ច អច្ឆុបន្តេន. សន្តានកន្តិ យំ កិញ្ចិ កីដកុលាវកមក្កដកសុត្តាទិ. ឧល្លោកា បឋមំ ឱហារេតព្ពន្តិ ឧល្លោកតោ បឋមំ ឧល្លោកំ អាទិំ កត្វា អវហរិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឧល្លោកន្តិ ច ឧទ្ធំ ឱលោកនដ្ឋានំ, ឧបរិភាគន្តិ អត្ថោ. អាលោកសន្ធិកណ្ណភាគាតិ អាលោកសន្ធិភាគា ច កណ្ណភាគា ច, អព្ភន្តរពាហិរវាតបានកវាដកានិ ច គព្ភស្ស ច ចត្តារោ កោណា សម្មជ្ជិតព្ពាតិ អត្ថោ.

អញ្ញត្ថ នេតព្ពោតិ យត្ថ វិហារតោ សាសនេ អនភិរតិ ឧប្បន្នា, តតោ អញ្ញត្ថ កល្យាណមិត្តាទិសម្បត្តិយុត្តដ្ឋានេ នេតព្ពោ. ន ច អច្ឆិន្នេ ថេវេ បក្កមិតព្ពន្តិ រជិតចីវរតោ យាវ អប្បមត្តកម្បិ រជនំ គឡតិ, ន តាវ បក្កមិតព្ពំ. ន ឧបជ្ឈាយំ អនាបុច្ឆា ឯកច្ចស្ស បត្តោ ទាតព្ពោតិអាទិ សព្ពំ ឧបជ្ឈាយស្ស វិសភាគបុគ្គលានំ វសេន កថិតំ. ឯត្ថ ច វិសភាគបុគ្គលានន្តិ លជ្ជិនោ វា អលជ្ជិនោ វា ឧបជ្ឈាយស្ស អវឌ្ឍិកាមេ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ បន ឧបជ្ឈាយោ អលជ្ជី ឱវាទម្បិ ន គណ្ហាតិ, លជ្ជិនោ ច ឯតស្ស វិសភាគា ហោន្តិ, តត្ថ ឧបជ្ឈាយំ វិហាយ លជ្ជីហេវ សទ្ធិំ អាមិសាទិបរិភោគោ កាតព្ពោ. ឧបជ្ឈាយាទិភាវោ ហេត្ថ នប្បមាណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បរិវេណំ គន្ត្វាតិ ឧបជ្ឈាយស្ស បរិវេណំ គន្ត្វា. សុសានន្តិ ¶ ឥទំ ឧបលក្ខណំ. ឧបចារសីមតោ ¶ ពហិ គន្តុកាមេន អនាបុច្ឆា គន្តុំ ន វដ្ដតិ. វុដ្ឋានមស្ស អាគមេតព្ពន្តិ គេលញ្ញតោ វុដ្ឋានំ អស្ស អាគមេតព្ពំ.

ឧបជ្ឈាយវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាចរិយវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៤. អាចរិយវត្តកថាយំ កោ អាចរិយោ, កេនដ្ឋេន អាចរិយោ, កតិវិធោ អាចរិយោ, កថំ គហិតោ អាចរិយោ, កេន វត្តិតព្ពំ អាចរិយវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ អាចរិយោតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទសវស្សំ និស្សាយ វត្ថុំ ទសវស្សេន និស្សយំ ទាតុ’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ៧៧) ព្យត្តិពលសម្បន្នោ ទសវស្សោ វា អតិរេកទសវស្សោ វា ភិក្ខុ អាចរិយោ. កេនដ្ឋេន អាចរិយោតិ អន្តេវាសិកេន អាភុសោ ចរិតព្ពោតិ អាចរិយោ, ឧបដ្ឋាតព្ពោតិ អត្ថោ. កតិវិធោ អាចរិយោតិ និស្សយាចរិយបព្ពជ្ជាចរិយឧបសម្បទាចរិយធម្មាចរិយវសេន ចតុព្ពិធោ. តត្ថ និស្សយំ គហេត្វា តំ និស្សាយ វត្ថព្ពោ និស្សយាចរិយោ. បព្ពជិតកាលេ សិក្ខិតព្ពសិក្ខាបកោ បព្ពជ្ជាចរិយោ. ឧបសម្បទកាលេ កម្មវាចានុស្សាវកោ ឧបសម្បទាចរិយោ. ពុទ្ធវចនសិក្ខាបកោ ធម្មាចរិយោ នាម. កថំ គហិតោ ហោតិ អាចរិយោតិ អន្តេវាសិកេន ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ, ភន្តេ, ហោហិ, អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ អាចរិយោ ‘‘សាហូ’’តិ វា ‘‘លហូ’’តិ វា ‘‘ឱបាយិក’’ន្តិ វា ‘‘បតិរូប’’ន្តិ វា ‘‘បាសាទិកេន សម្បាទេហី’’តិ វា កាយេន វិញ្ញាបេតិ ¶ , វាចាយ វិញ្ញាបេតិ, កាយវាចាហិ វិញ្ញាបេតិ, គហិតោ ហោតិ អាចរិយោ.

កេន វត្តិតព្ពំ អាចរិយវត្តន្តិ អន្តេវាសិកេន វត្តិតព្ពំ អាចរិយវត្តំ. ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បញ្ច វស្សានិ និស្សាយ វត្ថព្ពំ, អព្យត្តេន យាវជីវំ. ឯត្ថ សចាយំ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរំ អាចរិយំ ន លភតិ, ឧបសម្បទាយ សដ្ឋិវស្សោ វា សត្តតិវស្សោ វា ហោតិ, នវកតរស្សបិ ព្យត្តស្ស សន្តិកេ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ, អាវុសោ, ហោហិ, អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមី’’តិ ឯវំ តិក្ខត្តុំ វត្វា និស្សយោ គហេតព្ពោ. គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆន្តេនបិ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆាមិ ¶ អាចរិយា’’តិ វត្តព្ពំ. ឯស នយោ សព្ពអាបុច្ឆនេសុ. កតមំ តំ វត្តន្តិ ឯត្ថ ឧបជ្ឈាយវត្តតោ អញ្ញំ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ឥទមេវ ច…បេ… អាចរិយវត្តន្តិ វុច្ចតី’’តិ. ននុ ឧបជ្ឈាចរិយា ភិន្នបទត្ថា, អថ កស្មា ឥទមេវ ‘‘អាចរិយវត្ត’’ន្តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘អាចរិយស្ស កត្តព្ពត្តា’’តិ. យថា ឯកោបិ ភិក្ខុ មាតុភាតាភូតត្តា ‘‘មាតុលោ’’តិ ច ធម្មេ សិក្ខាបកត្តា ‘‘អាចរិយោ’’តិ ច វុច្ចតិ, ឯវំ ឯកមេវ វត្តំ ឧបជ្ឈាយស្ស កត្តព្ពត្តា ‘‘ឧបជ្ឈាយវត្ត’’ន្តិ ច អាចរិយស្ស កត្តព្ពត្តា ‘‘អាចរិយវត្ត’’ន្តិ ច វុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ សន្តេបិ នាមេ ភិន្នេ អត្ថោ ភិន្នោ សិយាតិ អាហ ‘‘នាមមត្តមេវ ហេត្ថ នាន’’ន្តិ. យថា ‘‘ឥន្ទោ សក្កោ’’តិអាទីសុ នាមមត្តមេវ ភិន្នំ, ន អត្ថោ, ឯវមេត្ថាបីតិ ទដ្ឋព្ពោតិ.

ឥទានិ តស្មិំ វត្តេ សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកានំ វសេន លព្ភមានំ កញ្ចិ វិសេសំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ យាវ ចីវររជន’’ន្ត្យាទិមាហ. តតោ ឧបជ្ឈាយាចរិយានំ វសេន វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧបជ្ឈាយេ’’ត្យាទិមាហ. តេសុ វត្តំ សាទិយន្តេសុ អាបត្តិ, អសាទិយន្តេសុ អនាបត្តិ, តេសុ អជានន្តេសុ ¶ , ឯកស្ស ភារករណេបិ អនាបត្តីតិ អយមេត្ថ បិណ្ឌត្ថោ. ឥទានិ អន្តេវាសិកវិសេសវសេន លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ.

អាចរិយវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សទ្ធិវិហារិកវត្តកថាវណ្ណនា

សទ្ធិវិហារិកវត្តេ កោ សទ្ធិវិហារិកោ, កេនដ្ឋេន សទ្ធិវិហារិកោ, កេន វត្តិតព្ពំ សទ្ធិវិហារិកវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ សទ្ធិវិហារិកោតិ ឧបសម្បន្នោ វា ហោតុ សាមណេរោ វា, យោ ឧបជ្ឈំ គណ្ហាតិ, សោ សទ្ធិវិហារិកោ នាម. កេនដ្ឋេន សទ្ធិវិហារិកោតិ ឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិំ វិហារោ ឯតស្ស អត្ថីតិ សទ្ធិវិហារិកោតិ អត្ថេន. កេន វត្តិតព្ពំ សទ្ធិវិហារិកវត្តន្តិ ឧបជ្ឈាយេន វត្តិតព្ពំ. តេន វុត្តំ វត្តក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៧៨) ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, ឧបជ្ឈាយានំ សទ្ធិវិហារិកេសុ វត្តំ បញ្ញបេស្សាមិ, យថា ឧបជ្ឈាយេហិ សទ្ធិវិហារិកេសុ វត្តិតព្ព’’ន្តិ. កតមំ តំ វត្តន្តិ ឥទានិ បករណាគតំ. ឥមស្មិំ បន បករណេ ¶ សង្ខេបរុចិត្តា, អាចរិយសទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកវត្តានញ្ច សមានត្តា ទ្វេបិ ឯកតោ វុត្តា, តថាបិ វត្តក្ខន្ធកេ វិសុំ វិសុំ អាគតត្តា វិសុំ វិសុំយេវ កថយាម.

សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោតិ ឧទ្ទេសាទីហិស្ស សង្គហោ ច អនុគ្គហោ ច កាតព្ពោ. តត្ថ ឧទ្ទេសោតិ បាឡិវចនំ. បរិបុច្ឆាតិ បាឡិយា អត្ថវណ្ណនា. ឱវាទោតិ អនោតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ ‘‘ឥទំ ករោហិ, ឥទំ មា ករិត្ថា’’តិ វចនំ. អនុសាសនីតិ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ. អបិច ឱតិណ្ណេ វា អនោតិណ្ណេ វា បឋមំ វចនំ ឱវាទោ, បុនប្បុនំ វចនំ អនុសាសនីតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស បត្តោ ហោតីតិ សចេ អតិរេកបត្តោ ហោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. បរិក្ខារោតិ អញ្ញោបិ សមណបរិក្ខារោ. ឥធ ឧស្សុក្កំ នាម ធម្មិយេន នយេន ឧប្បជ្ជមានឧបាយបរិយេសនំ. ឥតោ បរំ ទន្តកដ្ឋទានំ អាទិំ កត្វា អាចមនកុម្ភិយា ឧទកសិញ្ចនបរិយោសានំ វត្តំ គិលានស្សេវ សទ្ធិវិហារិកស្ស កាតព្ពំ. អនភិរតិវូបកាសនាទិ បន អគិលានស្សបិ កត្តព្ពមេវ. ចីវរំ រជន្តេនាតិ ‘‘ឯវំ រជេយ្យាសី’’តិ ឧបជ្ឈាយតោ ឧបាយំ សុត្វា រជន្តេន. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោតិអាទីសុ អនាទរិយំ បដិច្ច ធម្មាមិសេហិ អសង្គណ្ហន្តានំ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ ទុក្កដំ វត្តភេទត្តា. តេនេវ បរិវារេបិ (បរិ. ៣២២) ‘‘ន ទេន្តោ អាបជ្ជតី’’តិ វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

សទ្ធិវិហារិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អន្តេវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា

អន្តេវាសិកវត្តេ កោ អន្តេវាសិកោ, កេនដ្ឋេន អន្តេវាសិកោ, កតិវិធា អន្តេវាសិកា, កេន វត្តិតព្ពំ អន្តេវាសិកវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ អន្តេវាសិកោតិ ឧបសម្បន្នោ វា ហោតុ សាមណេរោ វា, យោ អាចរិយស្ស សន្តិកេ និស្សយំ គណ្ហាតិ, យោ វា អាចរិយស្ស ឱវាទំ គហេត្វា បព្ពជតិ, យោ វា តេនានុស្សាវិតោ ហុត្វា ឧបសម្បជ្ជតិ, យោ វា តស្ស សន្តិកេ ធម្មំ បរិយាបុណាតិ, សោ សព្ពោ អន្តេវាសិកោតិ វេទិតព្ពោ. តត្ថ បឋមោ និស្សយន្តេវាសិកោ នាម, ទុតិយោ ¶ បព្ពជ្ជន្តេវាសិកោ នាម, តតិយោ ឧបសម្បទន្តេវាសិកោ នាម, ចតុត្ថោ ធម្មន្តេវាសិកោ នាម. អញ្ញត្ថ បន សិប្បន្តេវាសិកោបិ អាគតោ, សោ ឥធ នាធិប្បេតោ ¶ . កេនដ្ឋេន អន្តេវាសិកោតិ អន្តេ វសតីតិ អន្តេវាសិកោ អលុត្តសមាសវសេន. កតិវិធា អន្តេវាសិកាតិ យថាវុត្តនយេន ចតុព្ពិធា អន្តេវាសិកា.

កេន វត្តិតព្ពំ អន្តេវាសិកវត្តន្តិ ចតុព្ពិធេហិ អាចរិយេហិ អន្តេវាសិកេសុ វត្តិតព្ពំ. យថាហ វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៨២) ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, អាចរិយានំ អន្តេវាសិកេសុ វត្តំ បញ្ញបេស្សាមិ, យថា អាចរិយេហិ អន្តេវាសិកេសុ វត្តិតព្ព’’ន្តិ. កតមំ តំ វត្តន្តិ យំ ភគវតា វត្តក្ខន្ធកេ វុត្តំ, ឥធ ច សង្ខេបេន ទស្សិតំ, តំ វត្តន្តិ. ឥធ បន អត្ថោ សទ្ធិវិហារិកវត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អយំ បន វិសេសោ – ឯតេសុ បព្ពជ្ជន្តេវាសិកោ ច ឧបសម្បទន្តេវាសិកោ ច អាចរិយស្ស យាវជីវំ ភារោ, និស្សយន្តេវាសិកោ ច ធម្មន្តេវាសិកោ ច យាវ សមីបេ វសន្តិ, តាវទេវ, តស្មា អាចរិយេហិបិ តេសុ សម្មា វត្តិតព្ពំ. អាចរិយន្តេវាសិកេសុ ហិ យោ យោ ន សម្មា វត្តតិ, តស្ស តស្ស អាបត្តិ វេទិតព្ពា.

អន្តេវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាគន្តុកវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៥. អាគន្តុកវត្តេ អាគច្ឆតីតិ អាគន្តុកោ, តេន វត្តិតព្ពន្តិ អាគន្តុកវត្តំ. ‘‘ឥទានិ អារាមំ បវិសិស្សាមី’’តិ ឥមិនា ឧបចារសីមាសមីបំ ទស្សេតិ, តស្មា ឧបចារសីមាសមីបំ បត្វា ឧបាហនាឱមុញ្ចនាទិ សព្ពំ កាតព្ពំ. គហេត្វាតិ ¶ ឧបាហនទណ្ឌកេន គហេត្វា. ឧបាហនបុញ្ឆនចោឡកំ បុច្ឆិត្វា ឧបាហនា បុញ្ឆិតព្ពាតិ ‘‘កតរស្មិំ ឋានេ ឧបាហនបុញ្ឆនចោឡក’’ន្តិ អាវាសិកេ ភិក្ខូ បុច្ឆិត្វា. បត្ថរិតព្ពន្តិ សុក្ខាបនត្ថាយ អាតបេ បត្ថរិតព្ពំ. សចេ នវកោ ហោតិ, អភិវាទាបេតព្ពោតិ តស្ស វស្សេ បុច្ឆិតេ យទិ ទហរោ ហោតិ, សយមេវ វន្ទិស្សតិ, តទា ឥមិនា វន្ទាបិតោ ហោតិ. និល្លោកេតព្ពោតិ ឱលោកេតព្ពោ. ពហិ ឋិតេនាតិ ពហិ និក្ខមន្តស្ស អហិនោ វា អមនុស្សស្ស វា មគ្គំ ឋត្វា ឋិតេន និល្លោកេតព្ពោ. សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អាគន្តុកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៦. អាវាសិកវត្តេ ¶ អាវសតីតិ អាវាសិកោ, តេន វត្តិតព្ពន្តិ អាវាសិកវត្តំ. តត្ថ អាវាសិកេន ភិក្ខុនា អាគន្តុកំ ភិក្ខុំ វុឌ្ឍតរំ ទិស្វា អាសនំ បញ្ញបេតព្ពន្តិអាទិ បាឡិយំ (ចូឡវ. ៣៥៩) អាគតញ្ច អដ្ឋកថាយំ អាគតញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៥៩) គហេតព្ពំ, គហេត្វា វុត្តត្តា បាកដមេវ, ឧបាហនបុញ្ឆនំ បន អត្តនោ រុចិវសេន កាតព្ពំ. តេនេវ ហេត្ថ ‘‘សចេ ឧស្សហតី’’តិ វុត្តំ, តស្មា ឧបាហនា អបុញ្ឆន្តស្សបិ អនាបត្តិ. សេនាសនំ បញ្ញបេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘កត្ថ មយ្ហំ សេនាសនំ បាបុណាតី’’តិ បុច្ឆិតេន សេនាសនំ បញ្ញបេតព្ពំ, ‘‘ឯតំ សេនាសនំ តុម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ អត្ថោ. បប្ផោដេត្វា បត្ថរិតុំ បន វដ្ដតិយេវ. ឯតេន មញ្ចបីឋាទិំ បប្ផោដេត្វា បត្ថរិត្វា ឧបរិ បច្ចត្ថរណំ ទត្វា ទានម្បិ សេនាសនបញ្ញាបនមេវាតិ ទស្សេតិ. មហាអាវាសេបិ អត្តនោ ¶ សន្តិកំ សម្បត្តស្ស អាគន្តុកស្ស វត្តំ អកាតុំ ន លព្ភតិ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.

អាវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

គមិកវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៧. គមិកវត្តេ គន្តុំ ភព្ពោតិ គមិកោ, តេន វត្តិតព្ពន្តិ គមិកវត្តំ. តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា – ទារុភណ្ឌន្តិ សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣២២) វុត្តំ មញ្ចបីឋាទិ. មត្តិកាភណ្ឌម្បិ រជនភាជនាទិ សព្ពំ តត្ថ វុត្តប្បភេទមេវ. តំ សព្ពំ អគ្គិសាលាយំ វា អញ្ញតរស្មិំ វា គុត្តដ្ឋានេ បដិសាមេត្វា គន្តព្ពំ, អនោវស្សកេ បព្ភារេបិ ឋបេតុំ វដ្ដតិ. សេនាសនំ អាបុច្ឆិត្វា បក្កមិតព្ពន្តិ ឯត្ថ យំ បាសាណបិដ្ឋិយំ វា បាសាណត្ថម្ភេសុ វា កតសេនាសនំ, យត្ថ ឧបចិកា នារោហន្តិ, តំ អនាបុច្ឆន្តស្សបិ អនាបត្តិ. ចតូសុ បាសាណេសូតិអាទិ ឧបចិកានំ ឧប្បត្តិដ្ឋានេ បណ្ណសាលាទិសេនាសនេ កត្តព្ពាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អប្បេវ នាម អង្គានិបិ សេសេយ្យុន្តិ អយំ អជ្ឈោកាសេ ឋបិតម្ហិ អានិសំសោ. ឱវស្សកគេហេ បន តិណេសុ ច មត្តិកាបិណ្ឌេសុ ច ឧបរិ បតន្តេសុ មញ្ចបីឋានំ អង្គានិបិ វិនស្សន្តិ.

គមិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភត្តគ្គវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៨. វត្តក្ខន្ធកេ ¶ ឥមស្មិំ ឋានេ អនុមោទនវត្តំ អាគតំ, តតោ ភត្តគ្គវត្តំ. សារត្ថទីបនិយញ្ច (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣៧៣-៣៧៤) ‘‘ឥមស្មិំ វត្តក្ខន្ធកេ ¶ (ចូឡវ. ៣៥៦) អាគតានិ អាគន្តុកាវាសិកគមិយានុមោទនភត្តគ្គបិណ្ឌចារិការញ្ញិកសេនាសនជន្តាឃរវច្ចកុដិឧបជ្ឈាយាចរិយសទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកវត្តានិ ចុទ្ទស មហាវត្តានិ នាមា’’តិ អនុក្កមោ វុត្តោ, ឥធ បន វិនយសង្គហប្បករណេ គមិកវត្តតោ ភត្តគ្គវត្តំ អាគតំ, អនុមោទនវត្តំ បន វិសុំ អវត្វា ភត្តគ្គវត្តេយេវ អន្តោគធំ កត្វា បច្ឆា វុត្តំ ភត្តគ្គំ គន្ត្វា ភត្តេ ភុត្តេយេវ អនុមោទនាករណតោ, បាឡិយញ្ច អញ្ញេសុ វត្តេសុ វិយ ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា អនុមោទនវត្តំ បញ្ញាបេស្សាមី’’តិ វិសុំ វត្តភាវេន អនាគតត្តា ភត្តគ្គវត្តេយេវ អន្តោគធន្តិ អាចរិយស្ស អធិប្បាយោ សិយា. ឥមស្ស ច វិនយាលង្ការបករណស្ស តស្សា វណ្ណនាភូតត្តា សំវណ្ណេតព្ពក្កមេនេវ សំវណ្ណនំ កថយិស្សាម.

ភុញ្ជិតព្ពន្តិ ភត្តំ. អជតិ គច្ឆតិ បវត្តតិ ឯត្ថាតិ អគ្គំ. ‘‘អាទិកោដ្ឋាសកោដីសុ, បុរតោគ្គំ វរេ តីសូ’’តិ អភិធានប្បទីបិកាយំ អាគតេបិ ‘‘រាជគ្គន្តិ រាជារហំ, សលាកគ្គន្តិ សលាកគ្គហណដ្ឋាន’’ន្តិអាទីសុ អញ្ញត្ថេសុបិ បវត្តនតោ ភត្តស្ស អគ្គំ ភត្តគ្គំ, ភត្តបរិវិសនដ្ឋានំ, ភត្តគ្គេ វត្តិតព្ពំ វត្តំ ភត្តគ្គវត្តន្តិ វិគ្គហោ. តត្ថ អារាមេ កាលោ អារោចិតោ ហោតីតិ ‘‘កាលោ ភន្តេ, និដ្ឋិតំ ភត្ត’’ន្តិ អារោចិតោ ហោតិ. តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តេនាតិ ទ្វេ ជាណុមណ្ឌលានិ នាភិមណ្ឌលញ្ច បដិច្ឆាទេន្តេន. បរិមណ្ឌលំ និវាសេត្វាតិ សមន្តតោ មណ្ឌលំ និវាសេត្វា. ឧទ្ធំ នាភិមណ្ឌលំ, អធោ ជាណុមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តេន ជាណុមណ្ឌលស្ស ហេដ្ឋា ជង្ឃដ្ឋិតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋង្គុលមត្តំ និវាសនំ ឱតារេត្វា និវាសេតព្ពំ, តតោ បរំ ឱតារេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ វុត្តំ, យថានិសិន្នស្ស ជាណុមណ្ឌលតោ ហេដ្ឋា ចតុរង្គុលមត្តំ បដិច្ឆន្នំ ហោតីតិ មហាបច្ចរិយំ ¶ វុត្តំ. កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វាតិ តស្ស និវាសនស្ស ឧបរិ កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អកាយពន្ធនេន គាមោ បវិសិតព្ពោ, យោ បវិសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៧៨) វុត្តត្តា. សគុណំ កត្វាតិ ឥទំ ឧបជ្ឈាយវត្តេ វុត្តមេវ. ‘‘គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចិត្វាតិ បាសកេ គណ្ឋិកំ បវេសេត្វា អន្តោគាមោ វា ហោតុ វិហារោ វា, មនុស្សានំ បរិវិសនដ្ឋានំ គច្ឆន្តេន ចីវរំ បារុបិត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា គមនមេវ វដ្ដតី’’តិ ¶ មហាអដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. ឯត្ថ ច មនុស្សានំ បរិវិសនដ្ឋានន្តិ យត្ថ អន្តោវិហារេបិ មនុស្សា សបុត្តទារា អាវសិត្វា ភិក្ខូ នេត្វា ភោជេន្តិ.

សុប្បដិច្ឆន្នេនាតិ ន សសីសំ បារុតេន, អថ ខោ គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចិត្វា អនុវាតន្តេន គីវំ បដិច្ឆាទេត្វា ឧភោ កណ្ណេ សមំ កត្វា បដិសំហរិត្វា យាវ មណិពន្ធា បដិច្ឆាទេន្តេន. សុសំវុតេនាតិ ហត្ថំ វា បាទំ វា អកីឡាបេន្តេន, សុវិនីតេនាតិ អត្ថោ. ឱក្ខិត្តចក្ខុនាតិ ហេដ្ឋាខិត្តចក្ខុនា. យោ អនាទរិយំ បដិច្ច តហំ តហំ ឱលោកេន្តោ ភិយ្យោ តំ តំ ទិសាភាគំ បាសាទំ កូដាគារំ វីថិំ ឱលោកេន្តោ គច្ឆតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ឯកស្មិំ បន ឋានេ ឋត្វា ហត្ថិអស្សាទិបរិស្សយាភាវំ ឱលោកេតុំ វដ្ដតិ. អប្បសទ្ទេនាតិ ឯត្ថ កិត្តាវតា អប្បសទ្ទោ ហោតិ? ទ្វាទសហត្ថេ គេហេ អាទិម្ហិ សង្ឃត្ថេរោ មជ្ឈេ ទុតិយត្ថេរោ អន្តេ តតិយត្ថេរោតិ ឯវំ និសិន្នេសុ សង្ឃត្ថេរោ ទុតិយេន សទ្ធិំ មន្តេតិ, ទុតិយត្ថេរោ តស្ស សទ្ទញ្ចេវ សុណាតិ, កថញ្ច វវត្ថបេតិ, តតិយត្ថេរោ បន សទ្ទមេវ សុណាតិ, កថំ ន វវត្ថបេតិ, ឯត្តាវតា អប្បសទ្ទោ ហោតិ. សចេ បន តតិយត្ថេរោ កថំ វវត្ថបេតិ, មហាសទ្ទោ នាម ហោតិ.

ន ¶ ឧក្ខិត្តកាយាតិ ន ឧក្ខេបេន, ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ, ឯកតោ វា ឧភតោ វា ឧក្ខិត្តចីវរោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. អន្តោឥន្ទខីលតោ បដ្ឋាយ ន ឯវំ គន្តព្ពំ. និសិន្នកាលេ បន ធមករណំ នីហរន្តេនបិ ចីវរំ អនុក្ខិបិត្វាវ នីហរិតព្ពំ. ន ឧជ្ជគ្ឃិកាយាតិ ន មហាហសិតំ ហសន្តោ, វុត្តនយេនេវេត្ថ ករណវចនំ. ន កាយប្បចាលកន្តិ កាយំ អចាលេត្វា កាយំ បគ្គហេត្វា និច្ចលំ កត្វា ឧជុកេន កាយេន សមេន ឥរិយាបថេន. ន ពាហុប្បចាលកន្តិ ពាហុំ អចាលេត្វា ពាហុំ បគ្គហេត្វា និច្ចលំ កត្វា. ន សីសប្បចាលកន្តិ សីសំ អចាលេត្វា សីសំ បគ្គហេត្វា និច្ចលំ ឧជុំ ឋបេត្វា. ន ខម្ភកតោតិ ខម្ភកតោ នាម កដិយំ ហត្ថំ ឋបេត្វា កតខម្ភោ. ន ឧក្កុដិកាយាតិ ឯត្ថ ឧក្កុដិកា វុច្ចតិ បណ្ហិយោ ឧក្ខិបិត្វា អគ្គបាទេហិ វា អគ្គបាទេ ឧក្ខិបិត្វា បណ្ហេហិយេវ វា ភូមិំ ផុសន្តស្ស គមនំ. ករណវចនំ បនេត្ថ វុត្តលក្ខណមេវ. ន ឱគុណ្ឋិតេនាតិ សសីសំ បារុតេន. ន បល្លត្ថិកាយាតិ ន ទុស្សបល្លត្ថិកាយ. ឯត្ថ អាយោគបល្លត្ថិកាបិ ទុស្សបល្លត្ថិកា ឯវ. ន ថេរេ ភិក្ខូ អនុបខជ្ជាតិ ថេរេ ភិក្ខូ អតិអល្លីយិត្វា ន និសីទិតព្ពំ. ន សង្ឃាដិំ ឱត្ថរិត្វាតិ ន សង្ឃាដិំ អត្ថរិត្វា និសីទិតព្ពំ.

សក្កច្ចន្តិ ¶ សតិំ ឧបដ្ឋាបេត្វា. បត្តសញ្ញីតិ បត្តេ សញ្ញំ កត្វា. សមសូបកោ នាម យត្ថ ភត្តស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណោ សូបោ ហោតិ. សមតិត្ថិកន្តិ សមបុណ្ណំ សមភរិតំ. ថូបីកតំ បិណ្ឌបាតំ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯត្ថ ថូបីកតោ នាម បត្តស្ស អន្តោមុខវដ្ដិលេខំ អតិក្កមិត្វា កតោ, បត្តេ បក្ខិត្តោ ភរិតោ បូរិតោតិ អត្ថោ. ឯវំ កតំ អគ្គហេត្វា អន្តោមុខវដ្ដិលេខាសមប្បមាណោ គហេតព្ពោ. ‘‘យំ កញ្ចិ យាគុំ វា ភត្តំ វា ផលាផលំ វា អាមិសជាតិកំ សមតិត្ថិកមេវ គហេតព្ពំ, តញ្ច ខោ អធិដ្ឋានុបគេន ¶ បត្តេន, ឥតរេន បន ថូបីកតម្បិ វដ្ដតិ. យាមកាលិកសត្តាហកាលិកយាវជីវិកានិ បន អធិដ្ឋានុបគបត្តេ ថូបីកតានិបិ វដ្ដន្តិ. យំ បន ទ្វីសុ បត្តេសុ ភត្តំ គហេត្វា ឯកស្មិំ បូរេត្វា វិហារំ បេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. យំ បត្តេ បក្ខិបិយមានំ បូវឧច្ឆុខណ្ឌផលាផលាទិ ហេដ្ឋា ឱរោហតិ, តំ ថូបីកតំ នាម ន ហោតិ. បូវវដំសកំ ឋបេត្វា បិណ្ឌបាតំ ទេន្តិ, ថូបីកតមេវ ហោតិ. បុប្ផវដំសកតក្កោលកដុកផលាទិវដំសកេ បន ឋបេត្វា ទិន្នំ ថូបីកតំ ន ហោតិ. ភត្តស្ស ឧបរិ ថាលកំ វា បត្តំ វា ឋបេត្វា បូរេត្វា គណ្ហាតិ, ថូបីកតំ នាម ន ហោតិ. កុរុន្ទិយម្បិ វុត្តំ ‘‘ថាលកេ វា បត្តេ វា បក្ខិបិត្វា តំ បត្តមត្ថកេ ឋបេត្វា ទេន្តិ, បាដេក្កភាជនំ វដ្ដតិ. ឥធ អនាបត្តិយំ គិលានោ ន អាគតោ, តស្មា គិលានស្សបិ ថូបីកតំ ន វដ្ដតិ, សព្ពត្ថ បន បដិគ្គហេតុមេវ ន វដ្ដតិ, បដិគ្គហិតំ បន ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ.

‘‘សក្កច្ច’’ន្តិ ច ‘‘បត្តសញ្ញី’’តិ ច ឧភយំ វុត្តនយមេវ. សបទានន្តិ តត្ថ តត្ថ ឱធិំ អកត្វា អនុបដិបាដិយា. សមសូបកេ វត្តព្ពំ វុត្តមេវ. ថូបកតោតិ មត្ថកតោ, វេមជ្ឈតោតិ អត្ថោ. ន សូបំ វា ព្យញ្ជនំ វាតិអាទិ បាកដមេវ. វិញ្ញត្តិយំ វត្តព្ពំ នត្ថិ. ឧជ្ឈានសញ្ញីសិក្ខាបទេបិ គិលានោ ន មុញ្ចតិ. នាតិមហន្តោ កពឡោតិ មយូរណ្ឌំ អតិមហន្តំ, កុក្កុដណ្ឌំ អតិខុទ្ទកំ, តេសំ វេមជ្ឈប្បមាណោ. បរិមណ្ឌលំ អាលោបោតិ នាតិទីឃោ អាលោបោ. អនាហដេតិ អនាហរិតេ, មុខទ្វារំ អសម្បាបិតេតិ អត្ថោ. សព្ពោ ហត្ថោតិ ឯត្ថ ហត្ថសទ្ទោ តទេកទេសេសុ អង្គុលីសុ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘ហត្ថមុទ្ទោ’’តិអាទីសុ វិយ សមុទាយេ បវត្តវោហារស្ស អវយវេ បវត្តនតោ. ឯកង្គុលិម្បិ មុខេ បក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ. ន សកពឡេនាតិ ឯត្ថ ធម្មំ កថេន្តោ ហរីតកំ វា លដ្ឋិមធុកំ វា ¶ មុខេ បក្ខិបិត្វា កថេតិ, យត្តកេន វចនំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, តត្តកេ មុខម្ហិ សន្តេ កថេតុំ វដ្ដតិ.

បិណ្ឌុក្ខេបកន្តិ បិណ្ឌំ ឧក្ខិបិត្វា ឧក្ខិបិត្វា. កពឡាវច្ឆេទកន្តិ កពឡំ អវឆិន្ទិត្វា ¶ អវឆិន្ទិត្វា. អវគណ្ឌការកន្តិ មក្កដោ វិយ គណ្ឌេ កត្វា កត្វា. ហត្ថនិទ្ធុនកន្តិ ហត្ថំ និទ្ធុនិត្វា និទ្ធុនិត្វា. សិត្ថាវការកន្តិ សិត្ថានិ អវកិរិត្វា អវកិរិត្វា. ជិវ្ហានិច្ឆារកន្តិ ជិវ្ហំ និច្ឆារេត្វា និច្ឆារេត្វា. ចបុចបុការកន្តិ ‘‘ចបុចបូ’’តិ ឯវំ សទ្ទំ កត្វា កត្វា. សុរុសុរុការកន្តិ ‘‘សុរុសុរូ’’តិ ឯវំ សទ្ទំ កត្វា កត្វា. ហត្ថនិល្លេហកន្តិ ហត្ថំ និល្លេហិត្វា និល្លេហិត្វា. ភុញ្ជន្តេន ហិ អង្គុលិមត្តម្បិ និល្លេហិតុំ ន វដ្ដតិ, ឃនយាគុផាណិតបាយាសាទិកេ បន អង្គុលីហិ គហេត្វា អង្គុលិយោ មុខេ បវេសេត្វា ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. បត្តនិល្លេហកឱដ្ឋនិល្លេហកេសុបិ ឯសេវ នយោ, តស្មា អង្គុលិយាបិ បត្តោ ន និល្លេហិតព្ពោ, ឯកឱដ្ឋោបិ ជិវ្ហាយ ន និល្លេហិតព្ពោ, ឱដ្ឋមំសេហិ ឯវ បន គហេត្វា អន្តោ បវេសេតុំ វដ្ដតិ.

ន សាមិសេន ហត្ថេន បានីយថាលកោតិ ឯតំ បដិកូលវសេន បដិក្ខិត្តំ, តស្មា សង្ឃិកម្បិ បុគ្គលិកម្បិ គិហិសន្តកម្បិ អត្តនោ សន្តកម្បិ សង្ខម្បិ សរាវម្បិ អាមិសមក្ខិតំ ន គហេតព្ពមេវ, គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ. សចេ បន ហត្ថស្ស ឯកទេសោ អាមិសមក្ខិតោ ន ហោតិ, តេន បទេសេន គហេតុំ វដ្ដតិ. ន សសិត្ថកំ បត្តធោវនំ អន្តរឃរេ ឆឌ្ឌេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ឧទ្ធរិត្វា វាតិ សិត្ថានិ ឯកតោ ឧទ្ធរិត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ រាសិំ កត្វា ឧទកំ ឆឌ្ឌេតិ. ភិន្ទិត្វា វា ឧទកគតិកានិ កត្វា ឆឌ្ឌេតិ, បដិគ្គហេន សម្បដិច្ឆន្តោ នំ បដិគ្គហេ ឆឌ្ឌេតិ, ពហិ នីហរិត្វា វា ឆឌ្ឌេតិ, ឯវំ ឆឌ្ឌេន្តស្ស អនាបត្តិ. ន តាវ ថេរេន ឧទកន្តិ ឥទំ ហត្ថធោវនឧទកំ សន្ធាយ វុត្តំ. អន្តរា បិបាសិតេន ¶ , បន គលេ វិលគ្គាមិសេន វា បានីយំ បិវិត្វា ន ធោវិតព្ពាតិ.

ភត្តគ្គវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនុមោទនវត្តកថាវណ្ណនា

អនុមោទនវត្តេ អនុ បុនប្បុនំ មោទិយតេ បមោទិយតេតិ អនុមោទនា. កា សា? ធម្មកថា. អនុមោទនាយ កត្តព្ពំ វត្តំ អនុមោទនវត្តំ. បញ្ចមេ និសិន្នេតិ អនុមោទនត្ថាយ និសិន្នេ. ឧបនិសិន្នកថា នាម ពហូសុ សន្និបតិតេសុ បរិកថាកថនំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

អនុមោទនវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បិណ្ឌចារិកវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៩. បិណ្ឌចារិកវត្តេ ¶ បិណ្ឌិតព្ពោ សង្ឃរិតព្ពោតិ បិណ្ឌោ, បិណ្ឌបាតោ. បិណ្ឌាយ ចរណំ សីលមស្សាតិ បិណ្ឌចារី, សោ ឯវ បិណ្ឌចារិកោ សកត្ថេ កបច្ចយវសេន. បិណ្ឌចារិកេន វត្តិតព្ពំ វត្តំ បិណ្ឌចារិកវត្តំ. តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា – និវេសនំ នាម ឥត្ថិកុមារិកាទីនំ វសនដ្ឋានំ. យស្មា បវិសននិក្ខមនទ្វារំ អសល្លក្ខេត្វា សហសា បវិសន្តោ វិសភាគារម្មណំ វា បស្សេយ្យ, បរិស្សយោ វា ភវេយ្យ, តស្មា ‘‘និវេសនំ…បេ… បវិសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អតិទូរេ តិដ្ឋន្តោ អបស្សន្តោ វា ភវេយ្យ, ‘‘អញ្ញស្ស គេហេ តិដ្ឋតី’’តិ វា មញ្ញេយ្យ. អច្ចាសន្នេ តិដ្ឋន្តោ អបស្សិតព្ពំ វា បស្សេយ្យ, អសុណិតព្ពំ វា សុណេយ្យ, តេន មនុស្សានំ អគារវោ វា អប្បសាទោ វា ភវេយ្យ, តស្មា ‘‘នាតិទូរេ នាច្ចាសន្នេ ឋាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អតិចិរំ តិដ្ឋន្តោ អទាតុកាមានំ ¶ មនោបទោសោ ភវេយ្យ, អញ្ញត្ថ ភិក្ខា ច បរិក្ខយេយ្យ, អតិលហុកំ និវត្តន្តោ ទាតុកាមានំ បុញ្ញហានិ ច ភវេយ្យ, ភិក្ខុនោ ច ភិក្ខាយ អសម្បជ្ជនំ, តស្មា ‘‘នាតិចិរំ ឋាតព្ពំ, នាតិលហុកំ និវត្តិតព្ពំ, ឋិតេន សល្លក្ខេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សល្លក្ខណាការំ ទស្សេតិ ‘‘សចេ កម្មំ វា និក្ខិបតី’’តិអាទិនា. តត្ថ កម្មំ វា និក្ខិបតីតិ កប្បាសំ វា សុប្បំ វា មុសលំ វា យញ្ច គហេត្វា កម្មំ ករោន្តិ, ឋិតា វា និសិន្នា វា ហោន្តិ, តំ និក្ខិបតិ. បរាមសតីតិ គណ្ហាតិ. ឋបេតិ វាតិ ‘‘តិដ្ឋថ ភន្តេ’’តិ វទន្តី ឋបេតិ នាម. អវក្ការបាតីតិ អតិរេកបិណ្ឌបាតំ អបនេត្វា ឋបនត្ថាយ ឯកា សមុគ្គបាតិ. ឯត្ថ ច សមុគ្គបាតិ នាម សមុគ្គបុដសទិសា បាតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

បិណ្ឌចារិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អារញ្ញិកវត្តកថាវណ្ណនា

១៩០. អារញ្ញិកវត្តេ ន រមន្តិ ជនា ឯត្ថាតិ អរញ្ញំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘រមណីយានិ អរញ្ញានិ, យត្ថ ន រមតី ជនោ;

វីតរាគា រមិស្សន្តិ, ន តេ កាមគវេសិនោ’’តិ. (ធ. ប. ៩៩);

អរញ្ញេ ¶ វសតីតិ អារញ្ញិកោ, តេន វត្តិតព្ពំ វត្តំ អារញ្ញិកវត្តំ. តត្រាយំ វិសេសបទានមត្ថោ – កាលស្សេវ ឧដ្ឋាយាតិ អរញ្ញសេនាសនស្ស គាមតោ ទូរត្តា វុត្តំ, តេនេវ ការណេន ‘‘បត្តំ គហេត្វា ចីវរំ បារុបិត្វា គច្ឆន្តោ បរិស្សមោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. បត្តំ ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា អំសេ លគ្គេត្វា ចីវរំ ខន្ធេ ករិត្វា អរញ្ញមគ្គោ ន ទុស្សោធនោ ហោតិ, តស្មា កណ្ដកសរីសបាទិបរិស្សយវិមោចនត្ថំ ឧបាហនា អារោហិត្វា. អរញ្ញំ នាម ¶ យស្មា ចោរាទីនំ វិចរដ្ឋានំ ហោតិ, តស្មា ‘‘ទារុភណ្ឌំ មត្តិកាភណ្ឌំ បដិសាមេត្វា ទ្វារវាតបានំ ថកេត្វា វសនដ្ឋានតោ និក្ខមិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ឥតោ បរានិ ភត្តគ្គវត្តបិណ្ឌចារិកវត្តេសុ វុត្តសទិសានេវ. គាមតោ និក្ខមិត្វា សចេ ពហិគាមេ ឧទកំ នត្ថិ, អន្តោគាមេយេវ ភត្តកិច្ចំ កត្វា, អថ ពហិគាមេ អត្ថិ, ភត្តកិច្ចំ កត្វា បត្តំ ធោវិត្វា វោទកំ កត្វា ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា ចីវរំ សង្ឃរិត្វា អំសេ ករិត្វា ឧបាហនា អារោហិត្វា គន្តព្ពំ.

ភាជនំ អលភន្តេនាតិអាទិ អរញ្ញសេនាសនស្ស ទុល្លភទព្ពសម្ភារត្តា វុត្តំ, អគ្គិ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោតិអាទិ វាឡមិគសរីសបាទិពាហិរបរិស្សយកាលេ ច វាតបិត្តាទិអជ្ឈត្តបអស្សយកាលេ ច ឥច្ឆិតព្ពត្តា. ពហូនំ បន វសនដ្ឋានេ តាទិសានិ សុលភានិ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘គណវាសិនោ បន តេន វិនាបិ វដ្ដតី’’តិ. កត្តរទណ្ឌោ នាម បរិស្សយវិនោទនោ ហោតិ, តស្មា អរញ្ញេ វិហរន្តេន អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពោតិ វុត្តំ ‘‘កត្តរទណ្ឌោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ. នក្ខត្តានេវ នក្ខត្តបទានិ. ចោរាទីសុ អាគន្ត្វា ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, កេន នក្ខត្តេន ចន្ទោ យុត្តោ’’តិ បុច្ឆិតេសុ ‘‘ន ជានាមា’’តិ វុត្តេ កុជ្ឈន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘នក្ខត្តបទានិ ឧគ្គហេតព្ពានិ សកលានិ វា ឯកទេសានិ វា’’តិ, តថា ទិសាមូឡ្ហេសុ ‘‘កតមាយំ, ភន្តេ, ទិសា’’តិ បុច្ឆិតេសុ, តស្មា ‘‘ទិសាកុសលេន ភវិតព្ព’’ន្តិ.

អារញ្ញិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សេនាសនវត្តកថាវណ្ណនា

១៩១. សេនាសនវត្តេ សយន្តិ ឯត្ថាតិ សេនំ, សយនន្តិ អត្ថោ. អាវសន្តិ ឯត្ថាតិ អាសនំ. សេនញ្ច អាសនញ្ច សេនាសនំ. សេនាសនេសុ កត្តព្ពំ វត្តំ សេនាសនវត្តំ ¶ . ឥធ បន យំ វត្តព្ពំ, តំ ឧបជ្ឈាយវត្តកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៨៣ ) វុត្តមេវ. តត្ថ បន ឧបជ្ឈាយេន វុត្ថវិហារោ វុត្តោ, ឥធ បន អត្តនា វុត្ថវិហារោតិ អយមេវ វិសេសោ. ន វុឌ្ឍំ អនាបុច្ឆាតិ ¶ ឯត្ថ តស្ស ឱវរកេ តទុបចារេ ច អាបុច្ឆិតព្ពន្តិ វទន្តិ. ភោជនសាលាទីសុបិ ឯវមេវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ភោជនសាលាទីសុបិ ឧទ្ទេសទានាទិ អាបុច្ឆិត្វាវ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ.

សេនាសនវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ជន្តាឃរវត្តកថាវណ្ណនា

១៩២. ជន្តាឃរវត្តេ ជាយតីតិ ជំ, កិំ តំ? សរីរំ. ជំ តាយតិ រក្ខតីតិ ជន្តា, កា សា? តិកិច្ឆា. គយ្ហតេតិ ឃរំ, កិំ តំ? និវេសនំ, ជន្តាយ សរីរតិកិច្ឆាយ កតំ ឃរំ ជន្តាឃរំ, ជន្តាឃរេ កត្តព្ពំ វត្តំ ជន្តាឃរវត្តំ. តត្ថ បរិភណ្ឌន្តិ ពហិជគតិ. សេសំ ឧបជ្ឈាយវត្តេ វុត្តនយត្តា សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ជន្តាឃរវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វច្ចកុដិវត្តកថាវណ្ណនា

១៩៣. វច្ចកុដិវត្តេ វច្ចយតេ ឩហទយតេតិ វច្ចំ, ករីសំ. កុដីយតិ ឆិន្ទីយតិ អាតបោ ឯតាយាតិ កុដិ, វច្ចត្ថាយ កតា កុដិ វច្ចកុដិ, វច្ចកុដិយា វត្តិតព្ពំ វត្តំ វច្ចកុដិវត្តំ, ឥធ ច វត្តក្ខន្ធកេ អាចមនវត្តំ បឋមំ អាគតំ, បច្ឆា វច្ចកុដិវត្តំ. ឥមស្មិំ បន បករណេ បឋមំ វច្ចំ កត្វា បច្ឆា អាចមតីតិ ¶ អធិប្បាយេន វច្ចកុដិវត្តំ បឋមំ អាគតំ, តស្មា តទនុក្កមេន កថយិស្សាម. ទន្តកដ្ឋំ ខាទន្តេនាតិ អយំ វច្ចកុដិយាបិ សព្ពត្ថេវ បដិក្ខេបោ. និពទ្ធគមនត្ថាយាតិ អត្តនា និពទ្ធគមនត្ថាយ. បុគ្គលិកដ្ឋានំ វាតិ អត្តនោ វិហារំ សន្ធាយ វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ.

វច្ចកុដិវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ឧបជ្ឈាយវត្តាទិវត្តវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

សត្តវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២៨. ចតុបច្ចយភាជនីយវិនិច្ឆយកថា

ចីវរភាជនកថាវណ្ណនា

១៩៤. ឯវំ ¶ ឧបជ្ឈាយាទិវត្តសង្ខាតានិ ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិ កថេត្វា ឥទានិ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ភាជនំ កថេន្តោ ‘‘ចតុបច្ចយភាជន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ចតូតិ សង្ខ្យាសព្ពនាមបទំ. បដិច្ច ឯតិ សីតបដិឃាតាទិកំ ផលំ ឯតស្មាតិ បច្ចយោ, ចីវរាទិ, បច្ចយោ ច បច្ចយោ ច បច្ចយា, ចត្តារោ បច្ចយា ចតុបច្ចយំ, ភាជីយតេ វិភាជីយតេ ភាជនំ. ចតុបច្ចយស្ស ភាជនំ ចតុបច្ចយភាជនំ. តេនាហ ‘‘ចីវរាទីនំ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ភាជន’’ន្តិ. តត្ថ តស្មិំ ចតុបច្ចយភាជនេ សមភិនិវិដ្ឋេ ចីវរភាជនេ តាវ បឋមំ ចីវរបដិគ្គាហកោ…បេ… វេទិតព្ពោ. កស្មា? សង្ឃិកចីវរស្ស ទុក្ករភាជនត្តាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ អាគតាគតំ ចីវរំ បដិគ្គណ្ហាតិ, បដិគ្គហណមត្តមេវស្ស ភារោតិ ចីវរបដិគ្គាហកោ. ចីវរបដិគ្គាហកេន បដិគ្គហិតំ ចីវរំ និទហតិ, និទហនមត្តមេវស្ស ភារោតិ ចីវរនិទហកោ. ភណ្ឌាគារេ និយុត្តោ ភណ្ឌាគារិកោ. ចីវរាទិកស្ស ភណ្ឌស្ស ឋបនដ្ឋានភូតំ អគារំ ភណ្ឌាគារំ. ចីវរំ ភាជេតិ ភាគំ ករោតីតិ ¶ ចីវរភាជកោ. ចីវរស្ស ភាជនំ វិភាគករណំ ចីវរភាជនំ, វិភជនកិរិយា.

តត្ថ ‘‘ចីវរបដិគ្គាហកោ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តោ, សោ កុតោ លព្ភតេតិ អាហ ‘‘បញ្ចហង្គេហិ…បេ… សម្មន្និតព្ពោ’’តិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘អនុជានាមិ…បេ… វចនតោ’’តិ. ឆន្ទនំ ឆន្ទោ, ឥច្ឆនំ បិហនន្តិ អត្ថោ. គមនំ ករណំ គតិ, កិរិយា. គារេយ្ហា គតិ អគតិ, ឆន្ទេន អគតិ ឆន្ទាគតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. កថំ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតីតិ អាហ ‘‘តត្ថ បច្ឆា អាគតានម្បី’’តិអាទិ. ឯវមិតរេសុបិ. បញ្ចមង្គំ បន សតិសម្បជញ្ញយុត្តាភាវំ ទស្សេតិ. សុក្កបក្ខេបិ ឥតោ បដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពោ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ.

ឥមាយ កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វាតិ ឥទំ ឥមស្ស សម្មុតិកម្មស្ស លហុកកម្មត្តា វុត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ បរិវារដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២) ‘‘អវសេសា តេរស សម្មុតិយោ សេនាសនគ្គាហមតកចីវរទានាទិសម្មុតិយោ ចាតិ ឯតានិ លហុកកម្មានិ អបលោកេត្វាបិ កាតុំ វដ្ដន្តី’’តិ. អន្តោវិហារេ សព្ពសង្ឃមជ្ឈេបិ ខណ្ឌសីមាយម្បិ សម្មន្និតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ អន្តោវិហារេតិ ¶ ពទ្ធសីមវិហារំ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ អពទ្ធសីមវិហារេ អបលោកនាទិចតុព្ពិធកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ ទុព្ពិសោធនត្តា. ធុរវិហារដ្ឋានេតិ វិហារទ្វារស្ស សម្មុខដ្ឋានេ.

១៩៧. ភណ្ឌាគារសម្មុតិយំ វិហារមជ្ឈេយេវាតិ អវិប្បវាសសីមាសង្ខាតមហាសីមា វិហារស្ស មជ្ឈេយេវ សម្មន្និតព្ពា. ឥមស្មិំ បន ឋានេ ឥមំ បន ភណ្ឌាគារំ ខណ្ឌសីមំ គន្ត្វា ខណ្ឌសីមាយំ និសិន្នេហិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតិ, វិហារមជ្ឈេយេវ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ¶ ឥត្ថន្នាមំ វិហារំ ភណ្ឌាគារំ សម្មន្នេយ្យា’’តិអាទិនា នយេន ‘‘កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វា សម្មន្និតព្ព’’ន្តិ វចនំ និស្សាយ ញត្តិទុតិយកម្មំ ឧបចារសីមាយំ កាតុំ វដ្ដតីតិ គហេត្វា កថិនទានកម្មម្បិ អពទ្ធសីមាភូតេ វិហារេ ឧបចារសីមាយំ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ ញត្តិកម្មម្បិ តថេវ គហេត្វា អពទ្ធសីមវិហារេ ឧបចារសីមាមត្តេយេវ ឧបោសថបវារណំ ករោន្តិ, តទយុត្តំ, ការណំ បនេត្ថ កថិនវិនិច្ឆយកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២២៦) អាវិ ភវិស្សតិ.

១៩៨. តុលាភូតោតិ តុលាសទិសោ. ឥទន្តិ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសទានំ. ឥមំ កិរ បាឋំ អមនសិករោន្តា ឥទានិ កាលចីវរម្បិ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំ ទេន្តិ. ផាតិកម្មន្តិ បហោនកកម្មំ, យត្តកេន វិនយាគតេន សម្មុញ្ជនីពន្ធនាទិហត្ថកម្មេន វិហារស្ស ឩនតា ន ហោតិ, តត្តកំ កត្វាតិ អត្ថោ. សព្ពេសន្តិ តត្រុប្បាទវស្សាវាសិកំ គណ្ហន្តានំ សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ សាមណេរានញ្ច. ភណ្ឌាគារចីវរេបីតិ អកាលចីវរំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តីតិ មហាសទ្ទំ ករោន្តិ. ឯតន្តិ ឧក្កុដ្ឋិយា កតាយ សមភាគទានំ. វិរជ្ឈិត្វា ករោន្តីតិ កត្តព្ពកាលេសុ អកត្វា យថារុចិតក្ខណេ ករោន្តិ. សមបដិវីសោ ទាតព្ពោតិ ករិស្សាមាតិ យាចន្តានំ បដិញ្ញាមត្តេនបិ សមកោ កោដ្ឋាសោ ទាតព្ពោ.

អតិរេកភាគេនាតិ ទស ភិក្ខូ ហោន្តិ, សាដកាបិ ទសេវ, តេសុ ឯកោ ទ្វាទស អគ្ឃតិ, សេសា ទសគ្ឃនកា. សព្ពេសុ ទសគ្ឃនកវសេន កុសេ បាតិតេ យស្ស ភិក្ខុនោ ទ្វាទសគ្ឃនកោ កុសោ បាតិតោ, សោ ‘‘ឯត្តកេន មម ចីវរំ បហោតី’’តិ តេន អតិរេកភាគេន គន្តុកាមោ ហោតិ. ឯត្ថ ច ឯត្តកេន មម ចីវរំ បហោតីតិ ទ្វាទសគ្ឃនកេន មម ចីវរំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, ន តតោ ឩនេនាតិ សព្ពំ គហេតុកាមោតិ ¶ អត្ថោ. ភិក្ខូ ‘‘អតិរេកំ អាវុសោ សង្ឃស្ស សន្តក’’ន្តិ វទន្តិ, តំ សុត្វា ភគវា ‘‘សង្ឃិកេ ច គណសន្តកេ ច អប្បកំ នាម នត្ថិ, សព្ពត្ថ ¶ សំយមោ កាតព្ពោ, គណ្ហន្តេនបិ កុក្កុច្ចាយិតព្ព’’ន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អនុក្ខេបេ ទិន្នេ’’តិ អាហ. តត្ថ អនុក្ខេបោ នាម យំ កិញ្ចិ អនុក្ខិបិតព្ពំ អនុប្បទាតព្ពំ កប្បិយភណ្ឌំ, យត្តកំ តស្ស បដិវីសេ អធិកំ, តត្តកេ អគ្ឃនកេ យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ កប្បិយភណ្ឌេ ទិន្នេតិ អត្ថោតិ ឥមមត្ថំ សង្ខេបេន ទស្សេតុំ ‘‘សចេ ទស ភិក្ខូ ហោន្តិ’’ត្យាទិ វុត្តំ.

វិកលកេ តោសេត្វាតិ ឯត្ថ ចីវរវិកលកំ បុគ្គលវិកលកន្តិ ទ្វេ វិកលកា. តត្ថ ចីវរវិកលកំ នាម សព្ពេសំ បញ្ច បញ្ច វត្ថានិ បត្តានិ, សេសានិបិ អត្ថិ, ឯកេកំ បន ន បាបុណាតិ, ឆិន្ទិត្វា ទាតព្ពានិ. ឆិន្ទន្តេហិ ច អឌ្ឍមណ្ឌលាទីនំ វា ឧបាហនថវិកាទីនំ វា បហោនកានិ ខណ្ឌានិ កត្វា ទាតព្ពានិ, ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ចតុរង្គុលវិត្ថារម្បិ អនុវាតប្បហោនកាយាមំ ខណ្ឌំ កត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ. អបរិភោគំ បន ន កាតព្ពន្តិ ឯវមេត្ថ ចីវរស្ស អប្បហោនកភាវោ ចីវរវិកលកំ. ឆិន្ទិត្វា ទិន្នេ បនេតំ តោសិតំ ហោតិ. អថ កុសបាតោ កាតព្ពោ, សចេបិ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ កោដ្ឋាសេ ឯកំ វា ទ្វេ វា វត្ថានិ នប្បហោន្តិ, តត្ថ អញ្ញំ សាមណកំ បរិក្ខារំ ឋបេត្វា យោ តេន តុស្សតិ, តស្ស តំ ភាគំ ទត្វា បច្ឆា កុសបាតោ កាតព្ពោ. ឥទម្បិ ចីវរវិកលកន្តិ អន្ធដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

បុគ្គលវិកលកំ នាម ទស ទស ភិក្ខូ គណេត្វា វគ្គំ ករោន្តានំ ឯកោ វគ្គោ ន បូរតិ, អដ្ឋ វា នវ វា ហោន្តិ, តេសំ អដ្ឋ វា នវ វា កោដ្ឋាសា ‘‘តុម្ហេ ឥមេ គហេត្វា វិសុំ ភាជេថា’’តិ ទាតព្ពា. ឯវមយំ បុគ្គលានំ អប្បហោនកភាវោ បុគ្គលវិកលកំ នាម. វិសុំ ទិន្នេ បន តំ តោសិតំ ¶ ហោតិ, ឯវំ តោសេត្វា កុសបាតោ កាតព្ពោតិ. អថ វា វិកលកេ តោសេត្វាតិ យោ ចីវរវិភាគោ ឩនកោ, តំ អញ្ញេន បរិក្ខារេន សមំ កត្វា កុសបាតោ កាតព្ពោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘សចេ សព្ពេសំ បញ្ច បញ្ច វត្ថានី’’តិអាទិនា.

១៩៩. ឥតោ បរំ តេសុ តេសុ វត្ថូសុ អាគតវសេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តេសុ វិនិច្ឆយេសុ សន្តេសុបិ តេសំ វិនិច្ឆយានំ អដ្ឋមាតិកាវិនិច្ឆយតោ អវិមុត្តត្តា អដ្ឋមាតិកាវិនិច្ឆយេស្វេវ បក្ខិបិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានិ អដ្ឋិមា, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. យា តា អដ្ឋ មាតិកា ភគវតា វុត្តា, តាសំ អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ វសេន វិនិច្ឆយោ ឥទានិ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នាតិ ឥមិនា អបរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស ធុវសន្និបាតដ្ឋានាទិតោ បឋមលេឌ្ឌុបាតស្ស ¶ អន្តោ ឧបចារសីមាតិ ទស្សេតិ. ឥទានិ ទុតិយលេឌ្ឌុបាតស្ស អន្តោបិ ឧបចារសីមាយេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ធុវសន្និបាតដ្ឋានម្បិ បរិយន្តគតមេវ គហេតព្ពំ. ‘‘ឯវំ សន្តេ តិយោជនេ ឋិតា លាភំ គណ្ហិស្សន្តី’’តិអាទិនា ឥមេ លាភគ្គហណាទយោ ឧបចារសីមាវសេនេវ ហោតិ, ន អវិប្បវាសសីមាវសេនាតិ ទស្សេតិ, តេន ច ឥមានិ លាភគ្គហណាទីនិយេវ ឧបចារសីមាយំ កត្តព្ពានិ, ន អបលោកនកម្មាទីនិ ចត្តារិ កម្មានិ, តានិ បន អវិប្បវាសសីមាទីសុយេវ កត្តព្ពានីតិ បកាសេតិ. តថា ហិ វុត្តំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៩) ‘‘ភិក្ខុនីនំ អារាមប្បវេសនសេនាសនបុច្ឆនាទិ បរិវាសមានត្តារោចនវស្សច្ឆេទនិស្សយសេនាសនគ្គាហាទិ វិធានន្តិ ឥទំ សព្ពំ ឥមិស្សាយេវ ឧបចារសីមាយ វសេន វេទិតព្ព’’ន្តិ.

លាភត្ថាយ ¶ ឋបិតា សីមា លាភសីមា. លោកេ គាមសីមាទយោ វិយ លាភសីមា នាម វិសុំ បសិទ្ធា នត្ថិ, កេនាយំ អនុញ្ញាតាតិ អាហ ‘‘នេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេនា’’តិអាទិ. ឯតេន នាយំ សាសនវោហារសិទ្ធា, លោកវោហារសិទ្ធា ឯវាតិ ទស្សេតិ. ជនបទបរិច្ឆេទោតិ ឥទំ លោកបសិទ្ធសីមាសទ្ទត្ថវសេន វុត្តំ, បរិច្ឆេទព្ភន្តរម្បិ សព្ពំ ជនបទសីមាតិ គហេតព្ពំ. ជនបទោ ឯវ ជនបទសីមា, ឯវំ រដ្ឋសីមាទីសុបិ. តេនាហ ‘‘អាណាបវត្តិដ្ឋាន’’ន្តិអាទិ. បថវីវេមជ្ឈគតស្សាតិ យាវ ឧទកបរិយន្តា ខណ្ឌសីមត្តា វុត្តំ. ឧបចារសីមាទីសុ បន អពទ្ធសីមាសុ ហេដ្ឋាបថវិយំ សព្ពត្ថ ឋិតានំ ន បាបុណាតិ, កូបាទិបវេសារហដ្ឋានេ ឋិតានញ្ញេវ បាបុណាតីតិ ហេដ្ឋា សីមកថាយំ វុត្តនយេនេវ តំតំសីមដ្ឋភាវោ វេទិតព្ពោ. ចក្កវាឡសីមាយ ទិន្នំ បថវីសន្ធារកឧទកដ្ឋានេបិ ឋិតានំ បាបុណាតិ សព្ពត្ថ ចក្កវាឡវោហារត្តាតិ. សមានសំវាសអវិប្បវាសសីមាសុ ទិន្នស្ស ឥទំ នានត្តំ – ‘‘អវិប្បវាសសីមាយ ទម្មី’’តិ ទិន្នំ គាមដ្ឋានំ ន បាបុណាតិ. កស្មា? ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) វុត្តត្តា. ‘‘សមានសំវាសកសីមាយទម្មី’’តិ ទិន្នំ បន គាមេ ឋិតានម្បិ បាបុណាតីតិ.

២០០-១. ពុទ្ធាធិវុត្ថោតិ ពុទ្ធេន ភគវតា អធិវុត្ថោ. ឯកស្មិន្តិ ឯកស្មិំ វិហារេ. បាកវត្តន្តិ និពទ្ធទានំ. វត្តតីតិ បវត្តតិ. តេហិ វត្តព្ពន្តិ យេសំ សម្មុខេ ឯស ទេតិ, តេហិ ភិក្ខូហិ វត្តព្ពំ.

២០២. ទុតិយភាគេ បន ថេរាសនំ អារុឡ្ហេតិ យាវ សង្ឃនវកំ ឯកវារំ សព្ពេសំ ភាគំ ទត្វា ¶ ចីវរេ អបរិក្ខីណេ បុន សព្ពេសំ ទាតុំ ទុតិយភាគេ ថេរស្ស ទិន្នេតិ អត្ថោ. បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ ‘‘តុយ្ហេវ ភិក្ខុ តានិ ចីវរានី’’តិ (មហាវ. ៣៦៣) ភគវតា ¶ វុត្តនយេន. បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ‘‘តុយ្ហំ ទេមា’’តិ អវត្វា, ‘ភិក្ខូនំ ទេម, ថេរានំ ទេមា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៩) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៧៩) បន បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘តុយ្ហំ ទេមា’’តិ អវុត្តត្តាតិ ការណំ វទន្តិ. យទិ ឯវំ ‘‘សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេបិ វដ្ដេយ្យ, ‘‘ភិក្ខូនំ ទេម, ថេរានំ ទេម, សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វចនតោ ភេទោ ន ទិស្សតិ, វីមំសិតព្ពមេត្ថ ការណន្តិ. បារុបិតុំ វដ្ដតីតិ បំសុកូលិកានំ វដ្ដតិ. សាមិកេហិ វិចារិតមេវាតិ ឧបាហនត្ថវិកាទីនមត្ថាយ វិចារិតមេវ.

២០៣. ឧបឌ្ឍំ ទាតព្ពន្តិ យំ ឧភតោសង្ឃស្ស ទិន្នំ, តតោ ឧបឌ្ឍំ ភិក្ខូនំ ឧបឌ្ឍំ ភិក្ខុនីនំ ទាតព្ពំ. សចេបិ ឯកោ ភិក្ខុ ហោតិ, ឯកា វា ភិក្ខុនី, អន្តមសោ អនុបសម្បន្នស្សបិ ឧបឌ្ឍមេវ ទាតព្ពំ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភិក្ខុនីនញ្ច ទម្មី’’តិ វុត្តេ បន ន មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា ទាតព្ពន្តិ ឯត្ថ យស្មា ភិក្ខុនិបក្ខេ សង្ឃស្ស បច្ចេកំ អបរាមដ្ឋត្តា ភិក្ខុនីនំ គណនាយ ភាគោ ទាតព្ពោតិ ទាយកស្ស អធិប្បាយោតិ សិជ្ឈតិ, តថា ទានញ្ច ភិក្ខូបិ គណេត្វា ទិន្នេ ឯវ យុជ្ជតិ. ឥតរថា ហិ ‘‘កិត្តកំ ភិក្ខូនំ ទាតព្ពំ, កិត្តកំ ភិក្ខុនីន’’ន្តិ ន វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្សា’’តិ វុត្តវចនម្បិ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ វុត្តវចនសទិសមេវាតិ អាហ ‘‘ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច គណេត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ. តេនាហ ‘‘បុគ្គលោ…បេ… ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភិក្ខុនីនញ្ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ វុត្តេ បន បុគ្គលោ វិសុំ ន លភតីតិ ឥទំ អដ្ឋកថាបមាណេនេវ គហេតព្ពំ, ន ហេត្ថ វិសេសការណំ ឧបលព្ភតិ. តថា ហិ ‘‘ឧភតោសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ច ទម្មី’’តិ វុត្តេ សាមញ្ញវិសេសវចនេហិ សង្គហិតត្តា យថា បុគ្គលោ វិសុំ លភតិ, ឯវមិធាបិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ ¶ សាមញ្ញវិសេសវចនសព្ភាវតោ ភវិតព្ពមេវ វិសុំ បុគ្គលបដិវីសេនាតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា អដ្ឋកថាវចនមេវេត្ថ បមាណំ. បាបុណនដ្ឋានតោ ឯកមេវ លភតីតិ អត្តនោ វស្សគ្គេន បត្តដ្ឋានតោ ឯកមេវ កោដ្ឋាសំ លភតិ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘កស្មា? ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ, ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេនេវ បុគ្គលស្សបិ គហិតត្តាតិ អធិប្បាយោតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៩) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៧៩) បន ភិក្ខុសង្ឃសទ្ទេន ភិក្ខូនញ្ញេវ គហិតត្តា, បុគ្គលស្ស បន ‘‘តុយ្ហញ្ចា’’តិ វិសុំ គហិតត្តា ច តត្ថស្ស អគ្គហិតត្តា ទដ្ឋព្ពា, ‘‘ភិក្ខូនញ្ច ភិក្ខុនីនញ្ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ វុត្តដ្ឋានសទិសត្តាតិ អធិប្បាយោ. បុគ្គលប្បធានោ ហេត្ថ សង្ឃ-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. កេចិ បន ‘‘ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ បាឋំ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ តស្ស វិសុំ លាភគ្គហណេ ការណវចនត្តា. តថា ហិ ‘‘វិសុំ សង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ វិសុំ បុគ្គលស្សបិ ភាគគ្គហណេ ការណំ វុត្តំ. យថា ចេត្ថ បុគ្គលស្ស អគ្គហណំ, ឯវំ ឧបរិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ចា’’តិអាទីសុបិ វិសុំ សង្ឃាទិសទ្ទេហិ បុគ្គលស្ស អគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ហិ គហណំ សិយា, សង្ឃតោបិ វិសុម្បីតិ ភាគទ្វយំ លភេយ្យ ឧភយត្ថ គហិតត្តាតិ វុត្តំ. បូជេតព្ពន្តិអាទិ គិហិកម្មំ ន ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ភិក្ខុសង្ឃស្ស ហរាតិ ឥទំ បិណ្ឌបាតហរណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ហរា’’តិ វុត្តេបិ ហរិតព្ពន្តិ ឦទិសំ គិហិវេយ្យាវច្ចំ ន ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ.

២០៤. អន្តោហេមន្តេតិ ឥមិនា អនត្ថតេ កថិនេ វស្សានំ បច្ឆិមេ មាសេ ទិន្នំ បុរិមវស្សំវុត្ថានញ្ញេវ បាបុណាតិ, តតោ បរំ ហេមន្តេ ទិន្នំ បច្ឆិមវស្សំវុត្ថានម្បិ វុត្ថវស្សត្តា ¶ បាបុណាតិ, ហេមន្តតោ បន បរំ បិដ្ឋិសមយេ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្សា’’តិ ឯវំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ អនន្តរេ វស្សេ វា តតោ បរេសុ វា យត្ថ កត្ថចិ តស្មិំ ភិក្ខុភាវេ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសំ បាបុណាតិ. យេ បន សព្ពថា អវុត្ថវស្សា, តេសំ ន បាបុណាតីតិ ទស្សេតិ. លក្ខណញ្ញូ វទន្តីតិ វិនយលក្ខណញ្ញុនោ អាចរិយា វទន្តិ. លក្ខណញ្ញូ វទន្តីតិ ឥទំ សន្និដ្ឋានវចនំ, អដ្ឋកថាសុ អនាគតត្តា បន ឯវំ វុត្តំ. ពហិឧបចារសីមាយំ…បេ… សព្ពេសំ បាបុណាតីតិ យត្ថ កត្ថចិ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសំ បាបុណាតីតិ អធិប្បាយោ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ (កង្ខ. អដ្ឋ. អកាលចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សចេ បន ពហិឧបចារសីមាយំ ឋិតោ ‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មី’តិ វទតិ, យត្ថ កត្ថចិ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសំ សម្បត្តានំ បាបុណាតី’’តិ វុត្តំ. គណ្ឋិបទេសុ បន ‘‘វស្សាវាសស្ស អននុរូបេ បទេសេ ឋត្វា វុត្តត្តា វស្សំវុត្ថានញ្ច អវុត្ថានញ្ច សព្ពេសំ បាបុណាតី’’តិ វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វុត្តេ អវុត្ថវស្សានំ បាបុណាតិ. សព្ពេសម្បីតិ តស្មិំ ភិក្ខុភាវេ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសម្បីតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្សា’’តិ វុត្តត្តា. សម្មុខីភូតានំ សព្ពេសម្បីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ វទតីតិ វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មីតិ វទតិ. អតីតវស្សន្តិ អនន្តរាតីតវស្សំ.

២០៥. ឥទានិ ¶ ‘‘អាទិស្ស ទេតី’’តិ បទំ វិភជន្តោ ‘‘អាទិស្ស ទេតីតិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យាគុយា វា…បេ… ភេសជ្ជេ វា អាទិសិត្វា បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទេន្តោ ទាយកោ អាទិស្ស ទេតិ នាមាតិ យោជនា. សេសំ បាកដមេវ.

២០៦. ឥទានិ ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតី’’តិ បទំ វិភជន្តោ អាហ ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតិ ឯត្ថា’’តិអាទិ. សង្ឃតោ ច គណតោ ច វិនិមុត្តស្ស ¶ អត្តនោ កុលូបកាទិបុគ្គលស្ស ទេន្តោ ទាយកោ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាម. តំ បន បុគ្គលិកទានំ បរម្មុខា វា ហោតិ សម្មុខា វា. តត្ថ បរម្មុខា ទេន្តោ ‘‘ឥទំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ នាមំ ឧទ្ធរិត្វា ទេតិ, សម្មុខា ទេន្តោ ច ភិក្ខុនោ បាទមូលេ ចីវរំ ឋបេត្វា ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទម្មី’’តិ វត្វា ទេតិ, តទុភយថាបិ ទេន្តោ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាមាតិ អត្ថោ. ន កេវលំ ឯកស្សេវ ទេន្តោ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាម, អថ ខោ អន្តេវាសិកាទីហិ សទ្ធិំ ទេន្តោបិ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាមាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧទ្ទេសំ គហេតុំ អាគតោតិ តស្ស សន្តិកេ ឧទ្ទេសំ អគ្គហិតបុព្ពស្សបិ ឧទ្ទេសំ គណ្ហិស្សាមីតិ អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ អន្តេវាសិកភាវូបគមនតោ វុត្តំ. គហេត្វា គច្ឆន្តោតិ បរិនិដ្ឋិតឧទ្ទេសោ ហុត្វា គច្ឆន្តោ. វត្តំ កត្វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនិ គហេត្វា វិចរន្តានន្តិ ឥទំ ‘‘ឧទ្ទេសន្តេវាសិកាន’’ន្តិ ឥមស្សេវ វិសេសនំ. តេន ឧទ្ទេសកាលេ អាគន្ត្វា ឧទ្ទេសំ គហេត្វា គន្ត្វា អញ្ញត្ថ និវសន្តេ អនិពទ្ធចារិកេ និវត្តេតិ.

ឯវំ ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៧៩) អាគតអដ្ឋមាតិកាវសេន ចីវរវិភជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្មិំយេវ ចីវរក្ខន្ធកេ មជ្ឈេ អាគតេសុ វត្ថូសុ អាគតនយំ និវត្តេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ កោចិ ភិក្ខូ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កិំ កាតព្ពន្តិ បុច្ឆាយ តស្សេវ តានិ ចីវរានីតិ វិស្សជ្ជនា, សេសានិ ញាបកាទិវសេន វុត្តានិ. បញ្ច មាសេតិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. វឌ្ឍិំ បយោជេត្វា ឋបិតឧបនិក្ខេបតោតិ វស្សាវាសិកត្ថាយ វេយ្យាវច្ចករេហិ វឌ្ឍិំ បយោជេត្វា ឋបិតឧបនិក្ខេបតោ. តត្រុប្បាទតោតិ នាឡិកេរារាមាទិតត្រុប្បាទតោ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឥទំ ឥធ វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទេមាតិ វា វស្សាវាសិកំ ទេមាតិ វា វត្វា ¶ ទិន្នំ តំ អនត្ថតកថិនស្សបិ បញ្ច មាសេ បាបុណាតី’’តិ វុត្តំ, តំ វស្សាវាសិកលាភវសេន ឧប្បន្នេ លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ ឥធាតិ អភិលាបមត្តមេវេតំ, ឥធ-សទ្ទំ វិនា ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេបិ សោ ឯវ នយោ. អនត្ថតកថិនស្សបិ បញ្ច មាសេ បាបុណាតីតិ វស្សាវាសិកលាភវសេន ឧប្បន្នត្តា អនត្ថតកថិនស្សបិ វុត្ថវស្សស្ស បញ្ច មាសេ បាបុណាតិ, តតោ បរំ បន ឧប្បន្នវស្សាវាសិកំ បុច្ឆិតព្ពំ ¶ ‘‘កិំ អតីតវស្សេ ឥទំ វស្សាវាសិកំ, ឧទាហុ អនាគតវស្សេ’’តិ. តត្ថ តតោ បរន្តិ បញ្ចមាសតោ បរំ, គិម្ហានស្ស បឋមទិវសតោ បដ្ឋាយាតិ អត្ថោ.

ឋិតិកា បន ន តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ អដ្ឋិតាយ ឋិតិកាយ បុន អញ្ញស្មិំ ចីវរេ ឧប្បន្នេ សចេ ឯកោ ភិក្ខុ អាគច្ឆតិ, មជ្ឈេ ឆិន្ទិត្វា ទ្វីហិបិ គហេតព្ពំ. ឋិតាយ បន ឋិតិកាយ បុន អញ្ញស្មិំ ចីវរេ ឧប្បន្នេ សចេ នវកតរោ អាគច្ឆតិ, ឋិតិកា ហេដ្ឋា គច្ឆតិ. សចេ វុឌ្ឍតរោ អាគច្ឆតិ, ឋិតិកា ឧទ្ធំ អារោហតិ. អថ អញ្ញោ នត្ថិ, បុន អត្តនោ បាបេត្វា គហេតព្ពំ. ទុគ្គហិតានីតិ អគ្គហិតានិ, សង្ឃិកានេវ ហោន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘បាតិតេ កុសេ’’តិ ឯកកោដ្ឋាសេ កុសទណ្ឌកេ បាតិតមត្តេ សចេបិ ភិក្ខុសហស្សំ ហោតិ, គហិតមេវ នាម ចីវរំ. ‘‘នាកាមា ភាគោ ទាតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៣), តត្ថ គហិតមេវ នាមាតិ ‘‘ឥមស្ស ឥទំ បត្ត’’ន្តិ កិញ្ចាបិ ន វិទិតំ, តេ បន ភាគា អត្ថតោ តេសំ បត្តាយេវាតិ អធិប្បាយោ.

សត្តាហវារេន អរុណមេវ ឧដ្ឋាបេតីតិ ឥទំ នានាសីមវិហារេសុ កត្តព្ពនយេន ឯកស្មិម្បិ វិហារេ ទ្វីសុ សេនាសនេសុ និវុត្ថភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, អរុណុដ្ឋាបនេនេវ តត្ថ វុត្ថោ ហោតិ, ន បន វស្សច្ឆេទបរិហារាយ. អន្តោឧបចារសីមាយ ¶ ហិ យត្ថ កត្ថចិ អរុណំ ឧដ្ឋាបេន្តោ អត្តនា គហិតសេនាសនំ អប្បវិដ្ឋោបិ វុត្ថវស្សោ ឯវ ហោតិ. គហិតសេនាសនេ បន និវុត្ថោ នាម ន ហោតិ, តត្ថ អរុណុដ្ឋាបនេ សតិ ហោតិ. តេនាហ ‘‘បុរិមស្មិំ ពហុតរំ និវសតិ នាមា’’តិ. ឯតេន ច ឥតរស្មិំ សត្តាហវារេនបិ អរុណុដ្ឋាបនេ សតិ ឯវ អប្បតរំ និវសតិ នាម ហោតិ, នាសតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. ឥទន្តិ ឯកាធិប្បាយទានំ. នានាលាភេហីតិអាទីសុ នានា វិសុំ វិសុំ លាភោ ឯតេសូតិ នានាលាភា, ទ្វេ វិហារា, តេហិ នានាលាភេហិ. នានា វិសុំ វិសុំ បាការាទីហិ បរិច្ឆិន្នោ ឧបចារោ ឯតេសន្តិ នានូបចារា, តេហិ នានូបចារេហិ. ឯកសីមវិហារេហីតិ ឯកសីមាយំ ទ្វីហិ វិហារេហីតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៦៤) វុត្តំ. នានាលាភេហីតិ វិសុំ វិសុំ និពទ្ធវស្សាវាសិកលាភេហិ. នានូបចារេហីតិ នានាបរិក្ខេបនានាទ្វារេហិ. ឯកសីមវិហារេហីតិ ទ្វិន្នំ វិហារានំ ឯកេន បាការេន បរិក្ខិត្តត្តា ឯកាយ ឧបចារសីមាយ អន្តោគតេហិ ទ្វីហិ វិហារេហីតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៦៤). សេនាសនគ្គាហោ បដិប្បស្សម្ភតីតិ បឋមំ គហិតោ បដិប្បស្សម្ភតិ. តត្ថាតិ យត្ថ សេនាសនគ្គាហោ បដិប្បស្សម្ភតិ, តត្ថ.

២០៧. ភិក្ខុស្ស ¶ កាលកតេតិ ឯត្ថ កាលកត-សទ្ទោ ភាវសាធនោតិ អាហ ‘‘កាលកិរិយាយា’’តិ. បាឡិយំ គិលានុបដ្ឋាកានំ ចីវរទានេ សាមណេរានំ តិចីវរាធិដ្ឋានាភាវា ‘‘ចីវរញ្ច បត្តញ្ចា’’តិអាទិ សព្ពត្ថ វុត្តំ.

២០៨. សចេបិ សហស្សំ អគ្ឃតិ, គិលានុបដ្ឋាកានញ្ញេវ ទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញន្តិ តិចីវរបត្តតោ អញ្ញំ. អប្បគ្ឃន្តិ អតិជិណ្ណាទិភាវេន និហីនំ. តតោតិ អវសេសបរិក្ខារតោ. សព្ពន្តិ បត្តំ ចីវរញ្ច. តត្ថ តត្ថ សង្ឃស្សេវាតិ តស្មិំ តស្មិំ ¶ វិហារេ សង្ឃស្សេវ. ភិក្ខុនោ កាលកតដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘ឥធា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘តត្ថា’’តិ វុត្តត្តា វិច្ឆាវចនត្តា ច បរិក្ខារស្ស ឋបិតដ្ឋានំ វុត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ. បាឡិយំ អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិកន្តិ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្សេវ សន្តកំ ហុត្វា កស្សចិ អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិកញ្ច ភវិតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ‘‘សន្តេ បតិរូបេ គាហកេ’’តិ វុត្តត្តា គាហកេ អសតិ អទត្វា ភាជិតេបិ សុភាជិតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទក្ខិណោទកំ បមាណន្តិ ឯត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៦) តាវ ‘‘យត្ថ បន ទក្ខិណោទកំ បមាណន្តិ ភិក្ខូ យស្មិំ រដ្ឋេ ទក្ខិណោទកបដិគ្គហណមត្តេនបិ ទេយ្យធម្មស្ស សាមិនោ ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៧៦) បន ‘‘ទក្ខិណោទកំ បមាណន្តិ ឯត្តកានិ ចីវរានិ ទស្សាមីតិ បឋមំ ឧទកំ បាតេត្វា បច្ឆា ទេន្តិ, តំ យេហិ គហិតំ, តេ ភាគិនោវ ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. បរសមុទ្ទេតិ ជម្ពុទីបេ. តម្ពបណ្ណិទីបញ្ហិ ឧបាទាយេស ឯវំ វុត្តោ.

‘‘មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតី’’តិ ឯត្ថ មគ្គំ គច្ឆន្តោ តស្ស កាលកិរិយំ សុត្វា អវិហារដ្ឋានេ ចេ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អភាវំ ញត្វា ‘‘ឥទំ ចីវរំ មយ្ហំ បាបុណាតី’’តិ អធិដ្ឋាតិ, ស្វាធិដ្ឋិតំ. តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខុ ពហុភណ្ឌោ ពហុបរិក្ខារោ កាលកតោ ហោតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ, ‘‘ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខវេ, កាលកតេ សង្ឃោ សាមី បត្តចីវរេ. អបិច គិលានុបដ្ឋាកា ពហុបការា, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរញ្ច បត្តញ្ច គិលានុបដ្ឋាកានំ ទាតុំ. យំ តត្ថ លហុភណ្ឌំ លហុបរិក្ខារំ, តំ សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ. យំ តត្ថ គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ, តំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ¶ សង្ឃស្ស អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦៩) ឥមិនា បាឋេន ភគវា សព្ពញ្ញូ ភិក្ខូនំ អាមិសទាយជ្ជំ វិចារេសិ.

តត្ថ ¶ តិចីវរបត្តអវសេសលហុភណ្ឌគរុភណ្ឌវសេន អាមិសទាយជ្ជំ តិវិធំ ហោតិ. តេសុ តិចីវរបត្តំ គិលានុបដ្ឋាកស្ស ភាគោ ហោតិ, អវសេសលហុភណ្ឌំ សម្មុខីភូតសង្ឃស្ស, បញ្ចវីសតិវិធ គរុភណ្ឌំ ចាតុទ្ទិសសង្ឃស្ស. ឥមិនា ឥតោ តិវិធភណ្ឌតោ អញ្ញំ ភិក្ខុភណ្ឌំ នាម នត្ថិ, ឥមេហិ តិវិធេហិ បុគ្គលេហិ អញ្ញោ ទាយាទោ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ឥទានិ បន វិនយធរា ‘‘ភិក្ខូនំ អកប្បិយភណ្ឌំ គិហិភូតា ញាតកា លភន្តី’’តិ វទន្តិ, តំ កស្មាតិ ចេ? ‘‘យេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ អាគតត្តាតិ. សច្ចំ អាគតោ, សោ បន បាឋោ វិស្សាសគ្គាហវិសយេ អាគតោ, ន ទាយជ្ជគហណដ្ឋានេ. ‘‘គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា’’ឥច្ចេវ អាគតោ, ន ‘‘ញាតកា អញ្ញាតកា វា’’តិ, តស្មា ញាតកា វា ហោន្តុ អញ្ញាតកា វា, យេ តំ គិលានំ ឧបដ្ឋហន្តិ, តេ គិលានុបដ្ឋាកភាគភូតស្ស ធនស្ស ឥស្សរា គហដ្ឋបព្ពជិតា, អន្តមសោ មាតុគាមាបិ. តេ សន្ធាយ ‘‘តេសំ ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ន បន យេ គិលានំ នុបដ្ឋហន្តិ, តេ សន្ធាយ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘គិលានុបដ្ឋាកោ នាម គិហី វា ហោតុ បព្ពជិតោ វា, អន្តមសោ មាតុគាមោបិ, សព្ពេ ភាគំ លភន្តី’’តិ.

អថ វា យោ ភិក្ខុ អត្តនោ ជីវមានកាលេយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ ញាតកស្ស វា អញ្ញាតកស្ស វា គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វា អទាសិ, កោចិ ច ញាតកោ វា អញ្ញាតកោ វា គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ, តាទិសេ សន្ធាយ ‘‘យេ តស្ស ធនស្ស ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ព’’ន្តិ ¶ វុត្តំ, ន បន អតាទិសេ ញាតកេ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘សចេ បន សោ ជីវមានោយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ អទាសិ, កោចិ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ, យស្ស ទិន្នំ, យេន ច គហិតំ, តស្សេវ ហោតិ, តស្ស រុចិយា ឯវ គិលានុបដ្ឋាកា លភន្តី’’តិ. ឯវំ ហោតុ, កប្បិយភណ្ឌេ បន កថន្តិ? តម្បិ ‘‘គិហិញាតកានំ ទាតព្ព’’ន្តិ បាឡិយំ វា អដ្ឋកថាយំ វា ដីកាសុ វា នត្ថិ, តស្មា វិចារេតព្ពមេតំ.

ចីវរភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បិណ្ឌបាតភាជនកថាវណ្ណនា

២០៩. ឥទានិ ¶ បិណ្ឌបាតភាជនវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បិណ្ឌបាតភាជនេ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សេនាសនក្ខន្ធកេ សេនាសនភាជនេយេវ បឋមំ អាគតេបិ ចតុបច្ចយភាជនវិនិច្ឆយត្តា បច្ចយានុក្កមេន បិណ្ឌបាតភាជនំ បឋមំ ទស្សេតិ. បិណ្ឌបាតភាជនេ បន សង្ឃភត្តាទីសុ អយំ វិនិច្ឆយោតិ សម្ពន្ធោ. កថំ ឯតានិ សង្ឃភត្តាទីនិ ភគវតា អនុញ្ញាតានីតិ អាហ ‘‘អនុជានាមិ…បេ… អនុញ្ញាតេសូ’’តិ. សង្ឃស្ស អត្ថាយ អាភតំ ភត្តំ សង្ឃភត្តំ យថា ‘‘អាគន្តុកស្ស អាភតំ ភត្តំ អាគន្តុកភត្ត’’ន្តិ. សង្ឃតោ ឧទ្ទិស្ស ឧទ្ទិសិត្វា ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧទ្ទេសភត្តំ. និមន្តេត្វា ទាតព្ពំ ភត្តំ និមន្តនភត្តំ. សលាកំ បាតេត្វា គាហេតព្ពំ ភត្តំ សលាកភត្តំ. បក្ខេ បក្ខទិវសេ ទាតព្ពំ ភត្តំ បក្ខភត្តំ. ឧបោសថេ ឧបោសថទិវសេ ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧបោសថភត្តំ. បាដិបទេ ឧបោសថទិវសតោ ទុតិយទិវសេ ទាតព្ពំ ភត្តំ បាដិបទភត្តន្តិ វិគ្គហោ. ឋិតិកា នាម នត្ថីតិ សង្ឃត្ថេរតោ បដ្ឋាយ វស្សគ្គេន គាហណំ ឋិតិកា នាម.

អត្តនោ ¶ វិហារទ្វារេតិ វិហារស្ស ទ្វារកោដ្ឋកសមីបំ សន្ធាយ វុត្តំ. ភោជនសាលាយាតិ ភត្តុទ្ទេសដ្ឋានភូតាយ ភោជនសាលាយំ. វស្សគ្គេនាតិ វស្សកោដ្ឋាសេន. ទិន្នំ បនាតិ វត្វា យថា សោ ទាយកោ វទតិ, តំ វិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ឃតោ ភន្តេ’’តិអាទិមាហ. អន្តរឃរេតិ អន្តោគេហេ. អន្តោឧបចារគតានន្តិ ឯត្ថ គាមទ្វារវីថិចតុក្កេសុ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរំ ឧបចារោ នាម.

អន្តរឃរស្ស ឧបចារេ បន លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឃរូបចារោ ចេត្ថា’’តិអាទិមាហ. ឯកវឡញ្ជន្តិ ឯកេន ទ្វារេន វឡញ្ជិតព្ពំ. នានានិវេសនេសូតិ នានាកុលស្ស នានូបចារេសុ និវេសនេសុ. លជ្ជី បេសលោ អគតិគមនំ វជ្ជេត្វា មេធាវី ច ឧបបរិក្ខិត្វា ឧទ្ទិសតីតិ អាហ ‘‘បេសលោ លជ្ជី មេធាវី ឥច្ឆិតព្ពោ’’តិ. និសិន្នស្សបិ និទ្ទាយន្តស្សបីតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, វុឌ្ឍតរេ និទ្ទាយន្តេ នវកស្ស គាហិតំ សុគ្គាហិតន្តិ អត្ថោ. តិចីវរបរិវារំ វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឧទកមត្តលាភី វិយ អញ្ញោបិ ឧទ្ទេសភត្តំ អលភិត្វា វត្ថាទិអនេកប្បការកំ លភតិ ចេ, តស្សេវ ត’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អត្តនោ រុចិវសេន យំ កិញ្ចិ វត្វា អាហរិតុំ វិស្សជ្ជិតត្តា វិស្សដ្ឋទូតោ នាម. យំ ឥច្ឆតីតិ ‘‘ឧទ្ទេសភត្តំ ទេថា’’តិអាទីនិ វទន្តោ យំ ឥច្ឆតិ. បុច្ឆាសភាគេនាតិ បុច្ឆាសទិសេន.

‘‘ឯកា ¶ កូដដ្ឋិតិកា នាម ហោតី’’តិ វត្វា តមេវ ឋិតិកំ វិភាវេន្តោ ‘‘រញ្ញោ វា ហី’’តិអាទិមាហ. អញ្ញេហិ ឧទ្ទេសភត្តាទីហិ អមិស្សេត្វា វិសុំយេវ ឋិតិកាយ គហេតព្ពត្តា ‘‘ឯកចារិកភត្តានី’’តិ វុត្តំ. ថេយ្យាយ ហរន្តីតិ បត្តហារកា ហរន្តិ. គីវា ហោតីតិ អាណាបកស្ស គីវា ហោតិ. សព្ពំ បត្តស្សាមិកស្ស ហោតីតិ ចីវរាទិកម្បិ សព្ពំ បត្តស្សាមិកស្សេវ ហោតិ, ‘‘មយា ¶ ភត្តមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ចីវរាទិ’’ន្តិ វត្វា គហេតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. មនុស្សានំ វចនំ កាតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តា គច្ឆន្តីតិ មនុស្សានំ វចនំ កាតុំ វដ្ដតីតិ តេន ភិក្ខុនា វុត្តា គច្ឆន្តិ. អកតភាគោ នាមាតិ អាគន្តុកភាគោ នាម, អទិន្នបុព្ពភាគោតិ អត្ថោ. សព្ពោ សង្ឃោ បរិភូញ្ជតូតិ វុត្តេតិ ឯត្ថ ‘‘បឋមមេវ ‘សព្ពសង្ឃិកភត្តំ ទេថា’តិ វត្វា បច្ឆា ‘សព្ពោ សង្ឃោ បរិភុញ្ជតូ’តិ អវុត្តេបិ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កិំ អាហរីយតីតិ អវត្វាតិ ‘‘កតរភត្តំ តយា អាហរីយតី’’តិ ទាយកំ អបុច្ឆិត្វា. បកតិឋិតិកាយាតិ ឧទ្ទេសភត្តឋិតិកាយ.

បិណ្ឌបាតភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និមន្តនភត្តកថាវណ្ណនា

២១០. ‘‘ឯត្តកេ ភិក្ខូ សង្ឃតោ ឧទ្ទិសិត្វា ទេថា’’តិអាទីនិ អវត្វា ‘‘ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ ភត្តំ ទេថា’’តិ វត្វា ទិន្នំ សង្ឃិកំ និមន្តនំ នាម. បិណ្ឌបាតិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ភិក្ខាបរិយាយេន វុត្តត្តា វដ្ដតិ. បដិបាដិយាតិ លទ្ធបដិបាដិយា. វិច្ឆិន្ទិត្វាតិ ‘‘ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ បទំ អវត្វា. តេនេវាហ ‘‘ភត្តន្តិ អវទន្តេនា’’តិ. អាលោបសង្ខេបេនាតិ ឯកេកបិណ្ឌវសេន. អយញ្ច នយោ និមន្តនេយេវ, ន ឧទ្ទេសភត្តេ. តស្ស ហិ ឯកស្ស បហោនកប្បមាណំយេវ ភាជេតព្ពំ, តស្មា ឧទ្ទេសភត្តេ អាលោបដ្ឋិតិកា នាម នត្ថិ.

អារុឡ្ហាយេវ មាតិកំ. សង្ឃតោ អដ្ឋ ភិក្ខូតិ ឯត្ថ យេ មាតិកំ អារុឡ្ហា, តេ អដ្ឋ ភិក្ខូតិ យោជេតព្ពំ. ឧទ្ទេសភត្តនិមន្តនភត្តាទិសង្ឃិកភត្តមាតិកាសុ និមន្តនភត្តមាតិកាយ ឋិតិកាវសេន អារុឡ្ហេ ភត្តុទ្ទេសកេន វា សយំ វា សង្ឃតោ ឧទ្ទិសាបេត្វា គហេត្វា គន្តព្ពំ, ន អត្តនា ¶ រុចិតេ គហេត្វាតិ អធិប្បាយោ. មាតិកំ អារោបេត្វាតិ ‘‘សង្ឃតោ គណ្ហាមី’’តិអាទិនា វុត្តមាតិកាភេទំ ទាយកស្ស វិញ្ញាបេត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘ឯកវារន្តិ យាវ តស្មិំ អាវាសេ វសន្តិ ភិក្ខូ ¶ , សព្ពេ លភន្តី’’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – ឯកវារន្តិ ន ឯកទិវសំ សន្ធាយ វុត្តំ, យត្តកា បន ភិក្ខូ តស្មិំ អាវាសេ វសន្តិ, តេ សព្ពេ. ឯកស្មិំ ទិវសេ គហិតភិក្ខូ អញ្ញទា អគ្គហេត្វា យាវ ឯកវារំ សព្ពេ ភិក្ខូ ភោជិតា ហោន្តីតិ ជានាតិ ចេ, យេ ជានន្តិ, តេ គហេត្វា គន្តព្ពន្តិ. បដិពទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយាតិ តត្ថេវ វាសស្ស និពទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ.

និមន្តនភត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សលាកភត្តកថាវណ្ណនា

២១១. ឧបនិពន្ធិត្វាតិ លិខិត្វា. គាមវសេនបីតិ យេភុយ្យេន សមលាភគាមវសេនបិ. ពហូនិ សលាកភត្តានីតិ តិំសំ វា ចត្តារីសំ វា ភត្តានិ. សចេ ហោន្តីតិ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. សល្លក្ខេត្វាតិ តានិ ភត្តានិ បមាណវសេន សល្លក្ខេត្វា. និគ្គហេន ទត្វាតិ ទូរំ គន្តុំ អនិច្ឆន្តស្ស និគ្គហេន សម្បដិច្ឆាបេត្វា. បុន វិហារំ អាគន្ត្វាតិ ឯត្ថ វិហារំ អនាគន្ត្វា ភត្តំ គហេត្វា បច្ឆា វិហារេ អត្តនោ បាបេត្វា ភុញ្ជិតុម្បិ វដ្ដតិ. ឯកគេហវសេនាតិ វីថិយម្បិ ឯកបស្សេ ឃរបាឡិយា វសេន. ឧទ្ទិសិត្វាបីតិ ‘‘អសុកកុលេ សលាកភត្តានិ តុយ្ហំ បាបុណន្តី’’តិ វត្វា.

២១២. វារគាមេតិ អតិទូរត្តា វារេន គន្តព្ពគាមេ. សដ្ឋិតោ វា បណ្ណាសតោ វាតិ ទណ្ឌកម្មត្ថាយ ឧទកឃដំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិហារវារោតិ សព្ពភិក្ខូសុ ភិក្ខាយ ¶ គតេសុ វិហាររក្ខណវារោ. នេសន្តិ វិហារវារិកានំ. ផាតិកម្មមេវាតិ វិហាររក្ខណកិច្ចស្ស បហោនកបដិបាទនមេវ. ទូរត្តា និគ្គហេត្វាបិ វារេន គហេតព្ពោ គាមោ វារគាមោ. វិហារវារេ និយុត្តា វិហារវារិកា, វារេន វិហាររក្ខណកា. អញ្ញថត្តន្តិ បសាទញ្ញថត្តំ. ផាតិកម្មមេវ ភវន្តីតិ វិហាររក្ខណត្ថាយ សង្ឃេន ទាតព្ពា អតិរេកលាភា ហោន្តិ. ឯកស្សេវ បាបុណន្តីតិ ទិវសេ ទិវសេ ឯកេកស្សេវ បាបិតានីតិ អត្ថោ. សង្ឃនវកេន លទ្ធកាលេតិ ទិវសេ ទិវសេ ឯកេកស្ស បាបិតានិ ទ្វេ តីណិ ឯកចារិកភត្តានិ តេនេវ និយាមេន អត្តនោ បាបុណនដ្ឋានេ សង្ឃនវកេន លទ្ធកាលេ.

យស្ស ¶ កស្សចិ សម្មុខីភូតស្ស បាបេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘យេភុយ្យេន ចេ ភិក្ខូ ពហិសីមគតា ហោន្តិ, សម្មុខីភូតស្ស យស្ស កស្សចិ បាបេតព្ពំ សភាគត្តា ឯកេន លទ្ធំ សព្ពេសំ ហោតិ, តស្មិម្បិ អសតិ អត្តនោ បាបេត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. រសសលាកន្តិ ឧច្ឆុរសសលាកំ. សលាកវសេន បន គាហិតត្តា ន សាទិតព្ពាតិ ឥទំ អសារុប្បវសេន វុត្តំ, ន ធុតង្គភេទវសេន. ‘‘សង្ឃតោ និរាមិសសលាកា…បេ… វដ្ដតិយេវា’’តិ ហិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៦) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២៥) – សង្ឃតោ និរាមិសសលាកាបិ វិហារេ បក្កភត្តម្បិ វដ្ដតិយេវាតិ សាធារណំ កត្វា វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៦) វុត្តត្តា, ‘‘ឯវំ គាហិតេ សាទិតព្ពំ, ឯវំ ន សាទិតព្ព’’ន្តិ វិសេសេត្វា អវុត្តត្តា ច ‘‘ភេសជ្ជាទិសលាកាយោ ចេត្ថ កិញ្ចាបិ បិណ្ឌបាតិកានម្បិ វដ្ដន្តិ, សលាកវសេន បន គាហិតត្តា ន សាទិតព្ពា’’តិ ឯត្ថ អធិប្បាយោ វីមំសិតព្ពោ. យទិ ហិ ភេសជ្ជាទិសលាកា សលាកវសេន គាហិតា ន សាទិតព្ពា សិយា, ‘‘សង្ឃតោ និរាមិសសលាកា វដ្ដតិយេវា’’តិ ¶ ន វទេយ្យ, ‘‘អតិរេកលាភោ សង្ឃភត្តំ ឧទ្ទេសភត្ត’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ១២៨) ច ‘‘អតិរេកលាភំ បដិក្ខិបាមី’’តិ សលាកវសេន គាហេតព្ពំ ភត្តមេវ បដិក្ខិត្តំ, ន ភេសជ្ជំ. សង្ឃភត្តាទីនិ ហិ ចុទ្ទស ភត្តានិយេវ តេន ន សាទិតព្ពានីតិ វុត្តានិ. ខន្ធកភាណកានំ វា មតេន ឥធ ឯវំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពន្តិ វុត្តំ. អគ្គតោ ទាតព្ពា ភិក្ខា អគ្គភិក្ខា. អគ្គភិក្ខាមត្តន្តិ ឯកកដច្ឆុភិក្ខាមត្តំ. លទ្ធា វា អលទ្ធា វា ស្វេបិ គណ្ហេយ្យាសីតិ លទ្ធេបិ អប្បមត្តតាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘យាវទត្ថំ លភតិ…បេ… អលភិត្វា ស្វេ គណ្ហេយ្យាសីតិ វត្តព្ពោ’’តិ. អគ្គភិក្ខមត្តន្តិ ហិ ឯត្ថ មត្ត-សទ្ទោ ពហុភាវំ និវត្តេតិ.

សលាកភត្តំ នាម វិហារេយេវ ឧទ្ទិសីយតិ វិហារមេវ សន្ធាយ ទីយមានត្តាតិ អាហ ‘‘វិហារេ អបាបិតំ បនា’’តិអាទិ. តត្រ អាសនសាលាយាតិ តស្មិំ គាមេ អាសនសាលាយ. វិហារំ អានេត្វា គាហេតព្ពន្តិ តថា វត្វា តស្មិំ ទិវសេ ទិន្នភត្តំ វិហារមេវ អានេត្វា ឋិតិកាយ គាហេតព្ពំ. តត្ថាតិ តស្មិំ ទិសាភាគេ. តំ គហេត្វាតិ តំ វារគាមសលាកំ អត្តនា គហេត្វា. តេនាតិ យោ អត្តនោ បត្តវារគាមេ សលាកំ ទិសាគមិកស្ស អទាសិ, តេន. អនតិក្កមន្តេយេវ តស្មិំ តស្ស សលាកា គាហេតព្ពាតិ យស្មា ឧបចារសីមដ្ឋស្សេវ សលាកា បាបុណាតិ, តស្មា តស្មិំ ទិសំគមិកេ ឧបចារសីមំ អនតិក្កន្តេយេវ តស្ស ទិសំគមិកស្ស បត្តសលាកា អត្តនោ បាបេត្វា គាហេតព្ពា.

ទេវសិកំ ¶ បាបេតព្ពាតិ ឧបចារសីមាយំ ឋិតស្ស យស្ស កស្សចិ វស្សគ្គេន បាបេតព្ពា. ឯវំ ឯតេសុ អនាគតេសុ អាសន្នវិហារេ ភិក្ខូនំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, ឥតរថា សង្ឃិកំ ហោតិ. អនាគតទិវសេតិ ឯត្ថ កថំ តេសំ ភិក្ខូនំ អាគតានាគតភាវោ ¶ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? យស្មា តតោ តតោ អាគតា ភិក្ខូ តស្មិំ គាមេ អាសនសាលាយ សន្និបតន្តិ, តស្មា តេសំ អាគតានាគតភាវោ សក្កា វិញ្ញាតុំ. អម្ហាកំ គោចរគាមេតិ សលាកភត្តទាយកានំ គាមេ. ភុញ្ជិតុំ អាគច្ឆន្តីតិ ‘‘មហាថេរោ ឯកកោវ វិហារេ ឱហីនោ អវស្សំ សព្ពសលាកា អត្តនោ បាបេត្វា ឋិតោ’’តិ មញ្ញមានា អាគច្ឆន្តិ.

សលាកភត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បក្ខិកភត្តាទិកថាវណ្ណនា

២១៣. អភិលក្ខិតេសុ ចតូសុ បក្ខទិវសេសុ ទាតព្ពំ ភត្តំ បក្ខិកំ. អភិលក្ខិតេសូតិ ឯត្ថ អភីតិ ឧបសារមត្តំ, លក្ខណិយេសុឥច្ចេវត្ថោ, ឧបោសថសមាទានធម្មស្សវនបូជាសក្ការាទិករណត្ថំ លក្ខិតព្ពេសុ សល្លក្ខេតព្ពេសុ ឧបលក្ខេតព្ពេសូតិ វុត្តំ ហោតិ. ស្វេ បក្ខោតិ អជ្ជបក្ខិកំ ន គាហេតព្ពន្តិ អដ្ឋមិយា ភុញ្ជិតព្ពំ, សត្តមិយា ភុញ្ជនត្ថាយ ន គាហេតព្ពំ, ទាយកេហិ និយមិតទិវសេនេវ គាហេតព្ពន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ. ស្វេ លូខន្តិ អជ្ជ អាវាហមង្គលាទិករណតោ អតិបណីតំ ភោជនំ ករីយតិ, ស្វេ តថា ន ភវិស្សតិ, អជ្ជេវ ភិក្ខូ ភោជេស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២៥) បន អញ្ញថា វុត្តំ. បក្ខិកភត្តតោ ឧបោសថិកភត្តស្ស ភេទំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧបោសថង្គានិ សមាទិយិត្វា’’តិអាទិ. ឧបោសថេ ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧបោសថិកំ.

បក្ខិកភត្តាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាគន្តុកភត្តាទិកថាវណ្ណនា

២១៤. និពន្ធាបិតន្តិ ¶ ‘‘អសុកវិហារេ អាគន្តុកា ភុញ្ជន្តូ’’តិ និយមិតំ. គមិកោ អាគន្តុកភត្តម្បីតិ គាមន្តរតោ អាគន្ត្វា អវូបសន្តេន គមិកចិត្តេន វសិត្វា បុន អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ, អាវាសិកស្ស បន គន្តុកាមស្ស គមិកភត្តមេវ លព្ភតិ. ‘‘លេសំ ឱឌ្ឌេត្វា’’តិ វុត្តត្តា លេសាភាវេន យាវ គមនបរិពន្ធោ វិគច្ឆតិ, តាវ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ញាបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ធុរភត្តាទិកថាវណ្ណនា

២១៥. តណ្ឌុលាទីនិ បេសេន្តិ…បេ… វដ្ដតីតិ អភិហដភិក្ខត្តា វដ្ដតិ.

២១៦. តថា បដិគ្គហិតត្តាតិ ភិក្ខានាមេន បដិគ្គហិតត្តា. បត្តំ បូរេត្វា ថកេត្វា ទិន្នន្តិ ‘‘គុឡកភត្តំ ទេមា’’តិ ទិន្នំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

បិណ្ឌបាតភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

គិលានបច្ចយភាជនកថាវណ្ណនា

២១៧. ឥតោ បរំ បច្ចយានុក្កមេន សេនាសនភាជនកថាយ វត្តព្ពាយបិ តស្សា មហាវិសយត្តា, គិលានបច្ចយភាជនីយកថាយ បន អប្បវិសយត្តា, បិណ្ឌបាតភាជនីយកថាយ អនុលោមត្តា ច តទនន្តរំ តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘គិលានបច្ចយភាជនីយំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ រាជរាជមហាមត្តាតិ ឧបលក្ខណមត្តមេវេតំ. ព្រាហ្មណមហាសាលគហបតិមហាសាលាទយោបិ ឯវំ ករោន្តិយេវ. ឃណ្ដិំ បហរិត្វាតិអាទិ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ច បាកដត្តា ¶ ច សុវិញ្ញេយ្យមេវ. ឧបចារសីមំ…បេ… ភាជេតព្ពន្តិ ឥទំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នត្តា វុត្តំ. កុម្ភំ បន អាវជ្ជេត្វាតិ កុម្ភំ ទិសាមុខំ កត្វា. សចេ ថិនំ សប្បិ ហោតីតិ កក្ខឡំ សប្បិ ហោតិ. ថោកំ ថោកម្បិ បាបេតុំ វដ្ដតីតិ ឯវំ កតេ ឋិតិកាបិ តិដ្ឋតិ. សិង្គិវេរមរិចាទិភេសជ្ជម្បិ អវសេសបត្តថាលកាទិសមណបរិក្ខារោបីតិ ឥមិនា ន កេវលំ ភេសជ្ជមេវ គិលានបច្ចយោ ហោតិ, អថ ខោ អវសេសបរិក្ខារោបិ គិលានបច្ចយេ អន្តោគធោយេវាតិ ទស្សេតិ.

គិលានបច្ចយភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សេនាសនគ្គាហកថាវណ្ណនា

២១៨. សេនាសនភាជនកថាយំ ¶ សេនាសនគ្គាហេ វិនិច្ឆយោតិ សេនាសនភាជនមេវាហ. តត្ថ ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ ច វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោ ចាតិ កាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ នាម ទុវិធោ ហោតីតិ យោជនា. តត្ថ ឧតុកាលេតិ ហេមន្តគិម្ហានឧតុកាលេ. វស្សាវាសេតិ វស្សានកាលេ. ភិក្ខុំ ឧដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាតព្ពំ, អកាលោ នាម នត្ថិ ទាយកេហិ ‘‘អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នសង្ឃិកសេនាសនត្តា. ឯកេកំ បរិវេណន្តិ ឯកេកស្ស ភិក្ខុស្ស ឯកេកំ បរិវេណំ. តត្ថាតិ តស្មិំ លទ្ធបរិវេណេ. ទីឃសាលាតិ ចង្កមនសាលា. មណ្ឌលមាឡោតិ ឧបដ្ឋានសាលា. អនុទហតីតិ បីឡេតិ. អទាតុំ ន លភតីតិ ឥមិនា សញ្ចិច្ច អទេន្តស្ស បដិពាហនេ បវិសនតោ ទុក្កដន្តិ ទីបេតិ. ជម្ពុទីបេ បនាតិ អរិយទេសេ ភិក្ខូ សន្ធាយ វុត្តំ. តេ កិរ តថា បញ្ញាបេន្តិ.

២១៩. ន ¶ គោចរគាមោ ឃដ្ដេតព្ពោតិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘ន តត្ថ មនុស្សា វត្តព្ពា’’តិអាទិនា. វិតក្កំ ឆិន្ទិត្វាតិ ‘‘ឥមិនា នីហារេន គច្ឆន្តំ ទិស្វា និវារេត្វា បច្ចយេ ទស្សន្តី’’តិ ឯវរូបំ វិតក្កំ អនុប្បាទេត្វា. តេសុ ចេ ឯកោតិ តេសុ មនុស្សេសុ ឯកោ បណ្ឌិតបុរិសោ. ភណ្ឌបដិច្ឆាទនន្តិ បដិច្ឆាទនភណ្ឌំ, សរីរបដិច្ឆាទនំ ចីវរន្តិ អត្ថោ. សុទ្ធចិត្តត្តាវ អនវជ្ជន្តិ ឥទំ បុច្ឆិតក្ខណេ ការណាចិក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ ន ហោតិ អសុទ្ធចិត្តស្សបិ បុច្ឆិតបញ្ហវិស្សជ្ជនេ ទោសាភាវា. ឯវំ បន គតេ មំ បុច្ឆិស្សន្តីតិ សញ្ញាយ អគមនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

បដិជគ្គិតព្ពានីតិ ខណ្ឌផុល្លាភិសង្ខរណសម្មជ្ជនាទីហិ បដិជគ្គិតព្ពានិ. មុណ្ឌវេទិកាយាតិ ចេតិយស្ស ហម្មិយវេទិកាយ ឃដាការស្ស ឧបរិ ចតុរស្សវេទិកាយ. កត្ថ បុច្ឆិតព្ពន្តិ បុច្ឆាយ យតោ បកតិយា លព្ភតិ, តត្ថ បុច្ឆិតព្ពន្តិ វិស្សជ្ជនា. កស្មា បុច្ឆិតព្ពន្តិអាទិ យតោ បកតិយា លព្ភតិ, តត្ថាបិ បុច្ឆនស្ស ការណសន្ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បដិក្កម្មាតិ វិហារតោ អបសក្កិត្វា. តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘យោជនទ្វិយោជនន្តរេ ហោតី’’តិ អាហ. ឧបនិក្ខេបន្តិ ខេត្តំ វា នាឡិកេរាទិអារាមំ វា កហាបណាទីនិ វា អារាមិកានំ និយ្យាតេត្វា ‘‘ឥតោ ឧប្បន្នា វឌ្ឍិ វស្សាវាសិកត្ថាយ ហោតូ’’តិ ទិន្នំ. វត្តំ កត្វាតិ តស្មិំ សេនាសនេ ¶ កត្តព្ពវត្តំ កត្វា. ឥតិ សទ្ធាទេយ្យេតិ ឯវំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សទ្ធាយ ទាតព្ពេ វស្សាវាសិកលាភវិសយេតិ អត្ថោ.

វត្ថុ បនាតិ តត្រុប្បាទេ ឧប្បន្នរូបិយំ, តញ្ច ‘‘តតោ ចតុបច្ចយំ បរិភុញ្ជថា’’តិ ទិន្នខេត្តាទិតោ ឧប្បន្នត្តា កប្បិយការកានំ ហត្ថេ ‘‘កប្បិយភណ្ឌំ បរិភុញ្ជថា’’តិ ទាយកេហិ ទិន្នវត្ថុសទិសំ ហោតីតិ អាហ ‘‘កប្បិយការកានញ្ហី’’តិអាទិ. សង្ឃសុដ្ឋុតាយាតិ សង្ឃស្ស ហិតាយ ¶ . បុគ្គលវសេនេវ កាតព្ពន្តិ បរតោ វក្ខមាននយេន ភិក្ខូ ចីវរេន កិលមន្តិ, ឯត្តកំ នាម តណ្ឌុលភាគំ ភិក្ខូនំ ចីវរំ កាតុំ រុច្ចតីតិអាទិនា បុគ្គលបរាមាសវសេនេវ កាតព្ពំ, ‘‘សង្ឃោ ចីវរេន កិលមតី’’តិអាទិនា បន សង្ឃបរាមាសវសេន ន កាតព្ពំ. កប្បិយភណ្ឌវសេនាតិ សាមញ្ញតោ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘ចីវរតណ្ឌុលាទិវសេនេវ ចា’’តិ វុត្តំ. ច-ការោ ចេត្ថ បនសទ្ទត្ថេ វត្តតិ, ន សមុច្ចយត្ថេតិ ទដ្ឋព្ពំ. បុគ្គលវសេនេវ កប្បិយភណ្ឌវសេន ច អបលោកនប្បការំ ទស្សេតុំ ‘‘តំ បន ឯវំ កត្តព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

ចីវរបច្ចយំ សល្លក្ខេត្វាតិ សទ្ធាទេយ្យតត្រុប្បាទវសេន តស្មិំ វស្សាវាសេ លព្ភមានចីវរសង្ខាតំ បច្ចយំ ‘‘ឯត្តក’’ន្តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា. សេនាសនស្សាតិ សេនាសនគ្គាហាបណស្ស. វុត្តន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. កស្មា ឯវំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯវញ្ហី’’តិអាទិ, សេនាសនគ្គាហាបកស្ស អត្តនាវ អត្តនោ គហណំ អសារុប្បំ, តស្មា ឧភោ អញ្ញមញ្ញំ គាហេស្សន្តីតិ អធិប្បាយោ. សម្មតសេនាសនគ្គាហាបកស្ស អាណត្តិយា អញ្ញេន គហិតោបិ គាហោ រុហតិយេវាតិ វេទិតព្ពំ. អដ្ឋបិ សោឡសបិ ជនេ សម្មន្និតុំ វដ្ដតីតិ វិសុំ វិសុំ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ, ឧទាហុ ឯកតោតិ? ឯកតោបិ វដ្ដតិ. ឯកកម្មវាចាយ សព្ពេបិ ឯកតោ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ. និគ្គហកម្មមេវ ហិ សង្ឃោ សង្ឃស្ស ន ករោតិ. សម្មុតិទានំ បន ពហូនម្បិ ឯកតោ កាតុំ វដ្ដតិ. តេនេវ សត្តសតិកក្ខន្ធកេ ឧព្ពាហិកសម្មុតិយំ អដ្ឋបិ ជនា ឯកតោ សម្មតាតិ. អាសនឃរន្តិ បដិមាឃរំ. មគ្គោតិ ឧបចារសីមព្ភន្តរគតេ គាមាភិមុខមគ្គេ កតសាលា វុច្ចតិ, ឯវំ បោក្ខរណិរុក្ខមូលាទីសុបិ. រុក្ខមូលាទយោ ¶ ឆន្នា កវាដពទ្ធាវ សេនាសនំ. ឥតោ បរានិ សុវិញ្ញេយ្យានិ.

២២០. មហាលាភបរិវេណកថាយំ លភន្តីតិ តត្រ វាសិនោ ភិក្ខូ លភន្តិ. វិជដេត្វាតិ ឯកេកស្ស បហោនកប្បមាណេន វិយោជេត្វា. អាវាសេសូតិ សេនាសនេសុ. បក្ខិបិត្វាតិ ឯត្ថ បក្ខិបនំ ¶ នាម តេសុ វសន្តានំ ឥតោ ឧប្បន្នវស្សាវាសិកទានំ. បវិសិតព្ពន្តិ អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ តស្មិំ មហាលាភេ បរិវេណេ វសិត្វា ចេតិយេ វត្តំ កត្វាវ លាភោ គហេតព្ពោតិ អធិប្បាយោ.

២២១. បច្ចយំ វិស្សជ្ជេតីតិ ចីវរបច្ចយំ នាធិវាសេតិ. អយម្បីតិ តេន វិស្សជ្ជិតបច្ចយោបិ. បាទមូលេ ឋបេត្វា សាដកំ ទេន្តីតិ បច្ចយទាយកា ទេន្តិ. ឯតេន គហដ្ឋេហិ បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នម្បិ បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. អថ វស្សាវាសិកំ ទេមាតិ វទន្តីតិ ឯត្ថ ‘‘បំសុកូលិកានំ ន វដ្ដតី’’តិ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. វស្សំ វុត្ថភិក្ខូនន្តិ បំសុកូលិកតោ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ. ឧបនិពន្ធិត្វា គាហេតព្ពន្តិ ‘‘ឥមស្មិំ រុក្ខេ វា មណ្ឌបេ វា វសិត្វា ចេតិយេ វត្តំ កត្វា គណ្ហថា’’តិ ឯវំ ឧបនិពន្ធិត្វា គាហេតព្ពំ.

បាដិបទអរុណតោតិអាទិ វស្សូបនាយិកទិវសំ សន្ធាយ វុត្តំ. អន្តរាមុត្តកំ បន បាដិបទំ អតិក្កមិត្វាបិ គាហេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘កត្ថ នុ ខោ វសិស្សាមិ, កត្ថ វសន្តស្ស ផាសុ ភវិស្សតិ, កត្ថ វា បច្ចយេ លភិស្សាមី’’តិ ឯវំ ឧប្បន្នេន វិតក្កេន ចរតីតិ វិតក្កចារិកោ. ឥទានិ យំ ទាយកា បច្ឆិមវស្សំវុត្ថានំ វស្សាវាសិកំ ទេតិ, តត្ថ បដិបជ្ជនវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘បច្ឆិមវស្សូបនាយិកទិវសេ បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. អាគន្តុកោ ចេ ភិក្ខូតិ ចីវរេ គាហិតេ បច្ឆា អាគតោ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ. បត្តដ្ឋានេតិ វស្សគ្គេន អាគន្តុកភិក្ខុនោ ¶ បត្តដ្ឋានេ. បឋមវស្សូបគតាតិ អាគន្តុកស្ស អាគមនតោ បុរេតរមេវ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបនាយិកាយ វស្សូបគតា. លទ្ធំ លទ្ធន្តិ បុនប្បុនំ ទាយកានំ សន្តិកា អាគតាគតសាដកំ.

សាទិយន្តាបិ ហិ តេនេវ វស្សាវាសិកស្ស សាមិនោតិ ឆិន្នវស្សត្តា វុត្តំ. បឋមមេវ កតិកាយ កតត្តា ‘‘នេវ អទាតុំ លភន្តី’’តិ វុត្តំ, ទាតព្ពំ វារេន្តានំ គីវា ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តេសមេវ ទាតព្ពន្តិ វស្សូបគតេសុ អលទ្ធវស្សាវាសិកានំ ឯកច្ចានមេវ ទាតព្ពំ. ភតិនិវិដ្ឋន្តិ ភតិំ កត្វា វិយ និវិដ្ឋំ បរិយិដ្ឋំ. ភតិនិវិដ្ឋន្តិ វា បានីយុបដ្ឋានាទិភតិំ កត្វា លទ្ធំ. សង្ឃិកំ បនាតិអាទិ កេសញ្ចិ វាទទស្សនំ. តត្ថ សង្ឃិកំ បន អបលោកនកម្មំ កត្វា គាហិតន្តិ តត្រុប្បាទំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ អបលោកនកម្មំ កត្វា គាហិតន្តិ ‘‘ឆិន្នវស្សាវាសិកញ្ច ឥទានិ ឧប្បជ្ជនកវស្សាវាសិកញ្ច ឥមេសំ ទាតុំ រុច្ចតី’’តិ អនន្តរេ វុត្តនយេន ¶ អបលោកនំ កត្វា គាហិតំ សង្ឃេន ទិន្នត្តា វិព្ភន្តោបិ លភតេវ, បគេវ ឆិន្នវស្សោ. បច្ចយវសេន គាហិតំ បន តេមាសំ វសិត្វា គហេតុំ អត្តនា ទាយកេហិ ច អនុមតត្តា ភតិនិវិដ្ឋម្បិ ឆិន្នវស្សោបិ វិព្ភន្តោបិ ន លភតីតិ កេចិ អាចរិយា វទន្តិ. ឥទញ្ច បច្ឆា វុត្តត្តា បមាណំ, តេនេវ វស្សូបនាយិកទិវសេ ឯវំ ទាយកេហិ ទិន្នំ វស្សាវាសិកំ គហិតភិក្ខុនោ វស្សច្ឆេទំ អកត្វា វាសោវ ហេដ្ឋា វិហិតោ, ន បានីយុបដ្ឋានាទិភតិករណមត្តំ. យទិ ហិ តំ ភតិនិវិដ្ឋមេវ សិយា, ភតិករណមេវ វិធាតព្ពំ, តស្មា វស្សគ្គេន គាហិតំ ឆិន្នវស្សាទយោ ន លភន្តីតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, វស្សំវុត្ថោ ភិក្ខុ វិព្ភមតិ, សង្ឃស្សេវ ត’’ន្តិ (មហាវ. ៣៧៤-៣៧៥) វចនតោ ‘‘វតដ្ឋានេ…បេ… សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ វុត្តំ ¶ . សង្ឃិកំ ហោតីតិ ឯតេន វុត្ថវស្សានម្បិ វស្សាវាសិកភាគោ សង្ឃិកតោ អមោចិតោ តេសំ វិព្ភមេន សង្ឃិកោ ហោតីតិ ទស្សេតិ. មនុស្សេតិ ទាយកមនុស្សេ. លភតីតិ ‘‘មម បត្តភាវំ ឯតស្ស ទេថា’’តិ ទាយកេ សម្បដិច្ឆាបេន្តេនេវ សង្ឃិកតោ វិយោជិតំ ហោតីតិ វុត្តំ. វរភាគំ សាមណេរស្សាតិ តស្ស បឋមគាហត្តា, ថេរេន បុព្ពេ បឋមភាគស្ស គហិតត្តា, ឥទានិ គយ្ហមានស្ស ទុតិយភាគត្តា ច វុត្តំ.

២២២. ឥទានិ អន្តរាមុត្តសេនាសនគ្គាហំ ទស្សេតុំ ‘‘អយមបរោបី’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ អបរោបីតិ បុព្ពេ វុត្តសេនាសនគ្គាហទ្វយតោ អញ្ញោបីតិ អត្ថោ. ននុ ច ‘‘អយំ សេនាសនគ្គាហោ នាម ទុវិធោ ហោតិ ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចា’’តិ វុត្តោ, អថ កស្មា ‘‘អយមបរោបី’’ត្យាទិ វុត្តោតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ទិវសវសេន ហី’’តិអាទិ. អបរជ្ជុគតាយ អាសាឡ្ហិយាតិ បឋមវស្សូបនាយិកទិវសភូតំ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមិយា បាដិបទំ សន្ធាយ វុត្តំ, មាសគតាយ អាសាឡ្ហិយាតិ ទុតិយវស្សូបនាយិកទិវសភូតសាវណបុណ្ណមិយា បាដិបទំ. អបរជ្ជុគតាយ បវារណាតិ អស្សយុជបុណ្ណមិយា បាដិបទំ.

២២៣. ឧតុកាលេ បដិពាហិតុំ ន លភតីតិ ហេមន្តគិម្ហេសុ អញ្ញេ សម្បត្តភិក្ខូ បដិពាហិតុំ ន លភតិ. នវកម្មន្តិ នវកម្មសម្មុតិ. អកតន្តិ អបរិសង្ខតំ. វិប្បកតន្តិ អនិដ្ឋិតំ. ឯកំ មញ្ចដ្ឋានំ ទត្វាតិ ឯកំ មញ្ចដ្ឋានំ បុគ្គលិកំ ទត្វា. តិភាគន្តិ តតិយភាគំ. ឯវំ វិស្សជ្ជនម្បិ ថាវរេន ថាវរំ បរិវត្តនដ្ឋានេយេវ បវិសតិ, ន ឥតរថា សព្ពសេនាសនវិស្សជ្ជនតោ ¶ . សចេ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ទាតុកាមោ ហោតីតិ សចេ សោ សង្ឃស្ស ភណ្ឌឋបនដ្ឋានំ វា អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានំ វា ទាតុំ ន ឥច្ឆតិ, អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកាទីនញ្ញេវ ទាតុកាមោ ហោតិ, តាទិសស្ស ¶ ‘‘តុយ្ហំ បុគ្គលិកមេវ កត្វា ជគ្គាហី’’តិ ន សព្ពំ ទាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. តត្ថស្ស កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កម្ម’’ន្តិអាទិ. ឯវញ្ហីតិអាទិម្ហិ ចយានុរូបំ តតិយភាគេ វា ឧបឌ្ឍភាគេ វា គហិតេ តំ ភាគំ ទាតុំ លភតីតិ អត្ថោ. យេនាតិ តេសុ ទ្វីសុ តីសុ ភិក្ខូសុ យេន. សោ សាមីតិ តស្សា ភូមិយា វិហារករណេ សោវ សាមី, តំ បដិពាហិត្វា ឥតរេន ន កាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

២២៤. អកតដ្ឋានេតិ សេនាសនតោ ពហិ ចយាទីនំ អកតដ្ឋានេ. ចយំ វា បមុខំ វាតិ សង្ឃិកសេនាសនំ និស្សាយ តតោ ពហិ ពន្ធិត្វា ឯកំ សេនាសនំ វា. ពហិកុដ្ដេតិ កុដ្ដតោ ពហិ, អត្តនោ កតដ្ឋានេតិ អត្ថោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

សេនាសនគ្គាហកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុបច្ចយសាធារណកថាវណ្ណនា

២២៥. ចតុបច្ចយសាធារណកថាយំ សម្មតេន អប្បមត្តកវិស្សជ្ជកេនាតិ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ វា អបលោកនកម្មេន វា សម្មតេន អប្បមត្តកវិស្សជ្ជកសម្មុតិលទ្ធេន. អវិភត្តំ សង្ឃិកភណ្ឌន្តិ បុច្ឆិតព្ពកិច្ចំ នត្ថីតិ ឯត្ថ អវិភត្តំ សង្ឃិកភណ្ឌន្តិ កុក្កុច្ចុប្បត្តិអាការទស្សនំ, ឯវំ កុក្កុច្ចំ កត្វា បុច្ឆិតព្ពកិច្ចំ នត្ថិ, អបុច្ឆិត្វាវ ទាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. កស្មាតិ ចេ? ឯត្តកស្ស សង្ឃិកភណ្ឌស្ស វិស្សជ្ជនត្ថាយេវ សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា កតសម្មុតិកម្មត្តា. គុឡបិណ្ឌេ…បេ… ទាតព្ពោតិ ឯត្ថ គុឡបិណ្ឌំ តាលបក្កប្បមាណន្តិ វេទិតព្ពំ. បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋស្សបីតិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ. អញ្ញេន ការណេន ពហិសីមគតស្សបិ ឯសេវ ¶ នយោ. ឱទនបដិវីសោតិ សង្ឃភត្តាទិសង្ឃិកឱទនបដិវីសោ. អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតស្សាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតស្សេវ គាហេតុំ វដ្ដតិ, ន ពហិឧបចារសីមំ បត្តស្សាតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) ‘‘ពហិឧបចារសីមាយ ឋិតានំ គាហេថាតិ វទន្តិ, ន គាហេតព្ព’’ន្តិ. អន្តោគាមដ្ឋានម្បីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ, អន្តោគាមដ្ឋានម្បិ ពហិគាមដ្ឋានម្បិ ¶ គាហេតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. សម្ភាវនត្ថោ វា, តេន អន្តោគាមដ្ឋានម្បិ គាហេតុំ វដ្ដតិ, បគេវ ពហិគាមដ្ឋានន្តិ.

ចតុបច្ចយសាធារណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ចតុបច្ចយភាជនីយវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

អដ្ឋវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

វិហារវិនិច្ឆយកថាវណ្ណនា

ឥទានិ ចតុបច្ចយន្តោគធត្តា វិហារស្ស ចតុបច្ចយភាជនកថានន្តរំ វិហារវិនិច្ឆយកថា អារភីយតេ. តត្រិទំ វុច្ចតិ –

‘‘កោ វិហារោ កេនដ្ឋេន;

វិហារោ សោ កតិវិធោ;

កេន សោ កស្ស ទាតព្ពោ;

កថំ កោ តស្ស ឥស្សរោ.

‘‘កេន សោ គាហិតោ កស្ស;

អនុដ្ឋាបនិយា កតិ;

កតិហង្គេហិ យុត្តស្ស;

ធុវវាសាយ ទីយតេ’’តិ.

តត្ថ ¶ កោ វិហារោតិ ចតូសុ បច្ចយេសុ សេនាសនសង្ខាតោ ចតូសុ សេនាសនេសុ វិហារសេនាសនសង្ខាតោ ភិក្ខូនំ និវាសភូតោ បតិស្សយវិសេសោ. កេនដ្ឋេន វិហារោតិ វិហរន្តិ ឯត្ថាតិ វិហារោ, ឥរិយាបថទិព្ពព្រហ្មអរិយសង្ខាតេហិ ចតូហិ វិហារេហិ អរិយា ឯត្ថ វិហរន្តីត្យត្ថោ. ¶ សោ កតិវិធោតិ សង្ឃិកវិហារគណសន្តកវិហារបុគ្គលិកវិហារវសេន តិព្ពិធោ. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ភិក្ខូនំ ទិន្នំ វិហារំ វា បរិវេណំ វា អាវាសំ វា មហន្តម្បិ ខុទ្ទកម្បិ អភិយុញ្ជតោ អភិយោគោ ន រុហតិ, អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិតុម្បិ ន សក្កោតិ. កស្មា? សព្ពេសំ ធុរនិក្ខេបាភាវតោ. ន ហេត្ថ សព្ពេ ចាតុទ្ទិសា ភិក្ខូ ធុរនិក្ខេបំ ករោន្តីតិ. ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្ស, ឯកបុគ្គលស្ស វា សន្តកំ អភិយុញ្ជិត្វា គណ្ហន្តោ សក្កោតិ តេ ធុរំ និក្ខិបាបេតុំ, តស្មា តត្ថ អារាមេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ’’តិ. ឥមិនា ទាយកសន្តកោ វិហារោ នាម នត្ថីតិ ទីបេតិ.

កេន សោ ទាតព្ពោតិ ខត្តិយេន វា ព្រាហ្មណេន វា យេន កេនចិ សោ វិហារោ ទាតព្ពោ. កស្ស ទាតព្ពោតិ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទាតព្ពោ. កថំ ទាតព្ពោតិ យទិ សង្ឃស្ស ទេតិ, ‘‘ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ, យទិ គណស្ស, ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មន្តានំ ទម្មី’’តិ, យទិ បុគ្គលស្ស, ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មតោ ទម្មី’’តិ ទាតព្ពោ. កោ តស្ស ឥស្សរោតិ យទិ សង្ឃស្ស ទេតិ, សង្ឃោ តស្ស វិហារស្ស ឥស្សរោ. យទិ គណស្ស ទេតិ, គណោ តស្ស ឥស្សរោ. យទិ បុគ្គលស្ស ទេតិ, បុគ្គលោ តស្ស ឥស្សរោតិ. តថា ¶ ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ទីឃភាណកាទិកស្ស បន គណស្ស ឯកបុគ្គលស្ស វា សន្តក’’ន្តិ.

កេន សោ គាហិតោតិ សេនាសនគ្គាហាបកេន សោ វិហារោ គាហិតោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុំ, យោ ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ទោសាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន មោហាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ឯវញ្ច, ភិក្ខវេ, សម្មន្និតព្ពោ, បឋមំ ភិក្ខុ យាចិតព្ពោ, យាចិត្វា ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្នេយ្យ, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្នតិ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ សេនាសនគ្គាហាបកស្ស សម្មុតិ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.

‘‘សម្មតោ ¶ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ សេនាសនគ្គាហាបកោ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (ចូឡវ. ៣១៧).

កស្ស សោ គាហិតោតិ ភិក្ខូនំ សោ វិហារោ គាហិតោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បឋមំ ភិក្ខូ គណេតុំ, ភិក្ខូ គណេត្វា សេយ្យា គណេតុំ, សេយ្យា គណេត្វា សេយ្យគ្គេន គាហេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣១៨). អនុដ្ឋាបនិយា កតីតិ ចត្តារោ អនុដ្ឋាបនីយា វុឌ្ឍតរោ គិលានោ ភណ្ឌាគារិកោ សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោតិ. វុត្តញ្ហេតំ កង្ខាវិតរណិយំ (កងខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘វុឌ្ឍោ ហិ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ អនុដ្ឋាបនីយោ ¶ , គិលានោ គិលានតាយ, សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរគណវាចកាចរិយានំ វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សល្លក្ខេត្វា សម្មន្និត្វា ទេតិ, តស្មា យស្ស សង្ឃេន ទិន្នោ, សោបិ អនុដ្ឋាបនីយោ’’តិ.

កតិហង្គេហិ យុត្តស្ស ធុវវាសាយ ទីយតេតិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន ទ្វីហិ អង្គេហិ យុត្តស្ស ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ទីយតេ. កតមេហិ ទ្វីហិ? ពហូបការតាយ គុណវិសិដ្ឋតាយ ចេតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហូបការតន្តិ ភណ្ឌាគារិកតាទិពហុឧបការភាវំ, ន កេវលំ ឥទមេវាតិ អាហ ‘គុណវិសិដ្ឋតញ្ចា’តិ. តេន ពហូបការត្តេបិ គុណវិសិដ្ឋត្តាភាវេ គុណវិសិដ្ឋត្តេបិ ពហូបការត្តាភាវេ ទាតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតី’’តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កងខា. អភិ. ដី. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) វចនតោ. ឱមកបរិច្ឆេទេន ឯកេន អង្គេន យុត្តស្សបិ. កតមេន ឯកេន អង្គេន? ពហូបការតាយ វា គុណវិសិដ្ឋតាយ វា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោតិ ភណ្ឌាគារិកស្ស ពហូបការតំ, ធម្មកថិកាទីនំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១៩-១២១) វចនតោ.

សេនាសនគ្គាហោ បន ទុវិធោ ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចាតិ កាលវសេន. អថ វា តយោ សេនាសនគ្គាហា បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោតិ. តេសំ វិសេសោ ហេដ្ឋា វុត្តោវ. ‘‘ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ អន្តរាមុត្តកោ ច តង្ខណបដិសល្លានោ ចាតិ ទុព្ពិធោ. វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោ បុរិមកោ ច បច្ឆិមកោ ចាតិ ទុព្ពិធោតិ ចត្តារោ សេនាសនគ្គាហា’’តិ អាចរិយា ¶ វទន្តិ, តំ វចនំ បាឡិយម្បិ អដ្ឋកថាយម្បិ ន អាគតំ ¶ . បាឡិយំ (ចូឡវ. ៣១៨) បន ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, សេនាសនគ្គាហា បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ’’ឥច្ចេវ អាគតោ, អដ្ឋកថាយម្បិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘តីសុ សេនាសនគ្គាហេសុ បុរិមកោ ច បច្ឆិមកោ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ គាហា ថាវរា, អន្តរាមុត្តកេ អយំ វិនិច្ឆយោ’’តិ អាគតោ.

ឥទានិ បន ឯកច្ចេ អាចរិយា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ សព្ពេ វិហារា សង្ឃិកាវ, បុគ្គលិកវិហារោ នាម នត្ថិ. កស្មា? វិហារទាយកានំ វិហារទានកាលេ កុលូបកា ‘ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទេមា’តិ វចីភេទំ ការាបេន្តិ, តស្មា នវវិហារាបិ សង្ឃិកា ឯវ. ឯកច្ចេសុ វិហារេសុ ឯវំ អវត្វា ទេន្តេសុបិ ‘តស្មិំ ជីវន្តេ បុគ្គលិកោ ហោតិ, មតេ សង្ឃិកោយេវា’តិ វុត្តត្តា បោរាណកវិហារាបិ សង្ឃិកាវ ហោន្តី’’តិ វទន្តិ. តត្រេវំ វិចារេតព្ពោ – វចីភេទំ ការាបេត្វា ទិន្នវិហារេសុបិ ទាយកា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ករោន្តា នាម អប្បកា, ‘‘ឥមំ នាម ភិក្ខុំ ឥមំ នាម ថេរំ វសាបេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បុត្តទារមិត្តាមច្ចាទីហិ សម្មន្តេត្វា បតិដ្ឋាបេន្តិ, បតិដ្ឋានកាលេ អវទន្តាបិ ទានកាលេ យេភុយ្យេន វទន្តិ. អថ បន កុលូបកា ទានកាលេ សិក្ខាបេត្វា វទាបេន្តិ, ឯវំ វទន្តាបិ ទាយកា អប្បកា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទេន្តិ, ពហុតរា អត្តនោ កុលូបកមេវ ឧទ្ទិស្ស ទេន្តិ. ឯវំ សន្តេ កុលូបកានំ វចនំ នវសុ អធម្មិកទានេសុ ‘‘បុគ្គលស្ស បរិណតំ សង្ឃស្ស បរិណាមេតី’’តិ (បារា. ៦៦០; បាចិ. ៤៩២) វុត្តំ ឯកំ អធម្មិកទានំ អាបជ្ជតិ. ‘‘តស្មិំ ជីវន្តេ បុគ្គលិកោ, មតេ សង្ឃិកោ’’តិ អយំ បាឋោ មូលបុគ្គលិកវិសយេ ន អាគតោ, មូលសង្ឃិកវិហារំ ជគ្គាបេតុំ បុគ្គលិកការាបនដ្ឋានេ អាគតោ, តស្មា នវវិហារាបិ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នា សន្តិយេវ. បោរាណកវិហារាបិ មូលេ បុគ្គលិកវសេន ¶ ទិន្នា សទ្ធិវិហារិកាទីនំ បុគ្គលិកវសេនេវ ទីយមានាបិ តស្មិំ ជីវន្តេយេវ វិស្សាសវសេន គយ្ហមានាបិ បុគ្គលិកា ហោន្តិយេវ, តស្មា សព្ពសោ បុគ្គលិកវិហារស្ស អភាវវាទោ វិចារេតព្ពោវ.

អញ្ញេ បន អាចរិយា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ សង្ឃិកវិហារា នាម ន សន្តិ, សព្ពេ បុគ្គលិកាវ. កស្មា? នវវិហារាបិ បតិដ្ឋាបនកាលេ ទានកាលេ ច កុលូបកភិក្ខុំយេវ ឧទ្ទិស្ស កតត្តា បុគ្គលិកាវ, បោរាណកវិហារាបិ សិស្សានុសិស្សេហិ វា អញ្ញេហិ វា បុគ្គលេហិ ឯវ បរិគ្គហិតត្តា, ន កទាចិ សង្ឃេន បរិគ្គហិតត្តា បុគ្គលិកាវ ហោន្តិ, ន សង្ឃិកា’’តិ វទន្តិ. តត្រាប្យេវំ វិចារេតព្ពំ – នវវិហារេបិ បតិដ្ឋានកាលេបិ ទានកាលេបិ ឯកច្ចេ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ¶ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ បុគ្គលំ. បុព្ពេវ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស កតេបិ អត្ថកាមានំ បណ្ឌិតានំ វចនំ សុត្វា បុគ្គលិកទានតោ សង្ឃិកទានមេវ មហប្ផលតរន្តិ សទ្ទហិត្វា សង្ឃិកេ ករោន្តាបិ ទាយកា សន្តិ, បុគ្គលិកវសេន បដិគ្គហិតេ បោរាណកវិហារេបិ កេចិ ភិក្ខូ មរណកាលេ សង្ឃស្ស និយ្យាតេន្តិ. កេចិ កស្សចិ អទត្វា មរន្តិ, តទា សោ វិហារោ សង្ឃិកោ ហោតិ. សវត្ថុកមហាវិហារេ បន ករោន្តា រាជរាជមហាមត្តាទយោ ‘‘បញ្ចវស្សសហស្សបរិមាណំ សាសនំ យាវ តិដ្ឋតិ, តាវ មម វិហារេ វសិត្វា សង្ឃោ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតូ’’តិ បណិធាយ ចិរកាលំ សង្ឃស្ស បច្ចយុប្បាទករំ គាមខេត្តាទិកំ ‘‘អម្ហាកំ វិហារស្ស ទេមា’’តិ ទេន្តិ, វិហារស្សាតិ ច វិហារេ វសនកសង្ឃស្ស ឧទ្ទិស្ស ទេន្តិ, ន កុលូបកភូតស្ស ឯកបុគ្គលស្ស ឯវ, តស្មា យេភុយ្យេន សង្ឃិកា ទិស្សន្តិ, បាសាណេសុ អក្ខរំ លិខិត្វាបិ ឋបេន្តិ, តស្មា សព្ពសោ សង្ឃិកវិហារាភាវវាទោបិ វិចារេតព្ពោវ.

អបរេ ¶ បន អាចរិយា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ វិហារទាយកសន្តកាវ, តស្មា ទាយកាយេវ វិចារេតុំ ឥស្សរា, ន សង្ឃោ, ន បុគ្គលោ. វិហារទាយកេ អសន្តេបិ តស្ស បុត្តធីតុនត្តបនត្តាទយោ យាវ កុលបរម្បរា តស្ស វិហារស្ស ឥស្សរាវ ហោន្តិ. កស្មាតិ ចេ? ‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារសាមិកោ’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) អាគតត្តា ច ‘តស្ស វា កុលេ យោ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពោ’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) ច វចនតោ វិហារស្សាមិភូតោ ទាយកោ វា តស្ស វំសេ ឧប្បន្នោ វា វិចារេតុំ ឥស្សរោ. ‘បច្ឆិន្នេ កុលវំសេ យោ តស្ស ជនបទស្ស សាមិកោ, សោ អច្ឆិន្ទិត្វា បុន ទេតិ ចិត្តលបព្ពតេ ភិក្ខុនា នីហដំ ឧទកវាហកំ អឡនាគរាជមហេសី វិយ, ឯវម្បិ វដ្ដតី’តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) វចនតោ វិហារទាយកស្ស កុលវំសេ បច្ឆិន្នេបិ តស្ស ជនបទស្ស ឥស្សរោ រាជា វា រាជមហាមត្តោ វា យោ កោចិ ឥស្សរោ វា វិហារំ វិចារេតុំ យថាជ្ឈាសយំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តម្បិ អញ្ញេ បណ្ឌិតា នានុជានន្តិ.

កថំ? ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារសាមិកោ’’តិ វចនំ បុព្ពវោហារវសេន វុត្តំ, ន ឥទានិ ឥស្សរវសេន យថា ជេតវនំ, បត្តស្សាមិកោត្យាទិ. យថា ហិ ជេតស្ស រាជកុមារស្ស វនំ ឧយ្យានំ ជេតវនន្តិ វិគ្គហេ កតេ យទិបិ អនាថបិណ្ឌិកេន កិណិត្វា វិហារបតិដ្ឋាបនកាលតោ បដ្ឋាយ រាជកុមារោ តស្ស ឧយ្យានស្ស ឥស្សរោ ន ហោតិ, តថាបិ អនាថបិណ្ឌិកេន កិណិតកាលតោ បុព្ពេ ឥស្សរភូតបុព្ពត្តា បុព្ពវោហារវសេន សព្ពទាបិ ជេតវនន្ត្វេវ ¶ វោហរីយតិ. យថា ច បត្តស្ស សាមិកោ បត្តស្សាមិកោតិ វិគ្គហេ កតេ យទិបិ ទាយកេហិ កិណិត្វា ភិក្ខុស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ កម្មារោ បត្តស្ស ឥស្សរោ ន ហោតិ, តថាបិ ទាយកេន កិណិតកាលតោ ¶ បុព្ពេ ឥស្សរភូតបុព្ពត្តា បុព្ពវោហារវសេន បត្តស្សាមិកោត្វេវ វោហរីយតិ, ឯវំ យទិបិ ភិក្ខុស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ទាយកោ វិហារស្ស ឥស្សរោ ន ហោតិ វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស, តថាបិ ទានកាលតោ បុព្ពេ ឥស្សរភូតបុព្ពត្តា បុព្ពវោហារវសេន វិហារស្សាមិកោត្វេវ វោហរីយតិ, ន មុខ្យតោ ឥស្សរភាវតោតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ សង្ឃាទយោ បដិគ្គាហកា ឯវ វិចារេតុំ ឥស្សរា, ន ទាយកោ.

កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? សន្តេសុបិ អនាថបិណ្ឌិកាទីសុ វិហារទាយកេសុ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុ’’ន្តិអាទិនា (ចូឡវ. ៣១៧) សង្ឃេន សម្មតំ សេនាសនគ្គាហាបកំ អនុជានិត្វា, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ…បេ… សេយ្យគ្គេន គាហេតុ’’ន្តិអាទិនា (ចូឡវ. ៣១៨) សេនាសនគ្គាហាបកស្សេវ វិចារេតុំ ឥស្សរភាវស្ស វចនតោ ច ‘‘ទ្វេ ភិក្ខូ សង្ឃិកំ ភូមិំ គហេត្វា សោធេត្វា សង្ឃិកំ សេនាសនំ ករោន្តិ, យេន សា ភូមិ បឋមំ គហិតា, សោ សាមី’’តិ ច ‘‘ឧភោបិ បុគ្គលិកំ ករោន្តិ, សោយេវ សាមី’’តិ ច ‘‘យោ បន សង្ឃិកំ វល្លិមត្តម្បិ អគ្គហេត្វា អាហរិមេន ឧបករណេន សង្ឃិកាយ ភូមិយា បុគ្គលិកវិហារំ ការេតិ, ឧបឌ្ឍំ សង្ឃិកំ ឧបឌ្ឍំ បុគ្គលិក’’ន្តិ ច សង្ឃបុគ្គលានំយេវ សាមិភាវស្ស អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ច វិញ្ញាយតិ.

‘‘តស្ស វា កុលេ យោ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនម្បិ តេសំ វិហារស្ស ឥស្សរភាវទីបកំ ន ហោតិ, អថ ខោ គមិកោ ភិក្ខុ ទិសំ គន្តុកាមោ វិហារេ អាបុច្ឆិតព្ពភិក្ខុសាមណេរអារាមិកេសុ ¶ អសន្តេសុ តេ អាបុច្ឆិត្វា គន្តព្ពភាវមេវ ទីបេតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឥមំ បន ទសវិធម្បិ សេយ្យំ សង្ឃិកេ វិហារេ សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា បក្កមន្តេន អាបុច្ឆិត្វា បក្កមិតព្ពំ, អាបុច្ឆន្តេន ច ភិក្ខុម្ហិ សតិ ភិក្ខុ អាបុច្ឆិតព្ពោ…បេ… តស្មិំ អសតិ អារាមិកោ, តស្មិម្បិ អសតិ យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារស្សាមិកោ, តស្ស វា កុលេ យោ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិ. ឯវំ អារាមិកស្សបិ អាបុច្ឆិតព្ពតោ ឱលោកនត្ថាយ វត្តសីសេនេវ អាបុច្ឆិតព្ពោ, ន តេសំ សង្ឃិកសេនាសនស្ស ឥស្សរភាវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘បច្ឆិន្នេ ¶ កុលវំសេ’’ត្យាទិវចនញ្ច អកប្បិយវសេន កតានំ អកប្បិយវោហារេន បដិគ្គហិតានំ ខេត្តវត្ថុតឡាកាទីនំ អកប្បិយត្តា ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តានំ កប្បិយករណត្ថាយ រាជាទីហិ គហេត្វា បុន តេសំយេវ ភិក្ខូនំ ទានមេវ ទីបេតិ, ន តេសំ រាជាទីនំ តេហិ ភិក្ខូហិ អញ្ញេសំ សង្ឃគណបុគ្គលចេតិយានំ ទានំ. យទិ ទទេយ្យុំ, អធម្មិកទានអធម្មិកបអគ្គហអធម្មិកបរិភោគា សិយុំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) ‘‘នវ អធម្មិកានិ ទានានិ សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញសង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, ចេតិយស្ស បរិណតំ អញ្ញចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, បុគ្គលស្ស បរិណតំ អញ្ញបុគ្គលស្ស វា សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតី’’តិ. អដ្ឋកថាយញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) ‘‘នវ អធម្មិកានិ ទានានីតិ…បេ… ឯវំ វុត្តានិ. នវ បដិគ្គហបរិភោគាតិ ឯតេសំយេវ ទានានំ បដិគ្គហា ច បរិភោគា ចា’’តិ វុត្តំ. តស្មា យទិ រាជាទយោ ឥស្សរាតិ គហេត្វា អញ្ញស្ស ទេយ្យុំ, តម្បិ ទានំ អធម្មិកទានំ ហោតិ, តំ ទានំ បដិគ្គហា ¶ ច អធម្មិកបដិគ្គហា ហោន្តិ, តំ ទានំ បរិភុញ្ជន្តា ច អធម្មិកបរិភោគា ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថាបិ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘វិហារទានំ សង្ឃស្ស, អគ្គំ ពុទ្ធេន វណ្ណិតន្តិអាទីសុ (ចូឡវ. ២៩៥, ៣១៥) ‘សង្ឃស្សា’តិ អយំ សទ្ទោ ‘ទាន’ន្តិ ឯត្ថ សាមិសម្ពន្ធោ ន ហោតិ, អថ ខោ សម្បទានមេវ, ‘ទាយកស្សា’តិ បន សាមិសម្ពន្ធោ អជ្ឈាហរិតព្ពោ, តស្មា សាមិភូតោ ទាយកោវ ឥស្សរោ, ន សម្បទានភូតោ សង្ឃោ’’តិ. តេ ឯវំ វត្តព្ពា – ‘‘វិហារទានំ សង្ឃស្សា’’តិ ឥទំ ទានសមយេ បវត្តវសេន វុត្តំ, ន ទិន្នសមយេ បវត្តវសេន. ទានកាលេ ហិ ទាយកោ អត្តនោ វត្ថុភូតំ វិហារំ សង្ឃស្ស បរិច្ចជិត្វា ទេតិ, តស្មា តស្មិំ សមយេ ទាយកោ សាមី ហោតិ, សង្ឃោ សម្បទានំ, ទិន្នកាលេ បន សង្ឃោវ សាមី ហោតិ វិហារស្ស បដិគ្គហិតត្តា, ន ទាយកោ បរិច្ចត្តត្តា, តស្មា សង្ឃោ វិចារេតុំ ឥស្សរោ. តេនាហ ភគវា ‘‘បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហី’’តិ (ចូឡវ. ២៧៣). ឥទំ បន សទ្ទលក្ខណគរុកា សទ្ទហិស្សន្តីតិ វុត្តំ, អត្ថតោ បន ចីវរាទីនំ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ទានកាលេយេវ ទាយកសន្តកភាវោ ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកសន្តកភាវោ សព្ពេសំ បាកដោ, តស្មា ឥទម្បិ វចនំ ទាយកសន្តកភាវសាធកំ ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ហោតុ, តថាបិ ‘‘សចេ ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តភាវំ ញត្វា សាមិកោ វា តស្ស បុត្តធីតរោ ¶ វា អញ្ញោ វា កោចិ វំសេ ឧប្បន្នោ បុន កប្បិយវោហារេន ទេតិ, វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) វុត្តត្តា វិហារស្សាមិកភូតទាយកស្ស វា តស្ស បុត្តធីតាទីនំ វំសេ ឧប្បន្នានំ វា ទាតុំ ឥស្សរភាវោ សិទ្ធោយេវាតិ. ន សិទ្ធោ. កស្មាតិ ចេ? ននុ វុត្តំ ‘‘ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តភាវំ ញត្វា’’តិ, តស្មា អកប្បិយត្តា ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តមេវ កប្បិយករណត្ថាយ ទាយកាទីហិ បុន ¶ កប្បិយវោហារេន ទេតិ, វដ្ដតិ. យថា អប្បដិគ្គហិតត្តា ភិក្ខូហិ អបរិភុត្តមេវ ខាទនីយភោជនីយំ ភិក្ខុសន្តកំយេវ អាបត្តិមោចនត្ថំ ទាយកាទយោ បដិគ្គហាបេតិ, ន បរិភុត្តំ, យថា ច ពីជគាមបរិយាបន្នំយេវ ភិក្ខុសន្តកំ ពីជគាមភូតគាមភាវតោ បរិមោចនត្ថំ កប្បិយការកាទយោ កប្បិយំ ករោន្តិ, ន អបរិយាបន្នំ, ឯវំ អកប្បិយំ ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តំយេវ តឡាកាទិកំ កប្បិយករណត្ថំ ទាយកាទយោ បុន ទេន្តិ, ន អបរិច្ចត្តំ, តស្មា ឥទម្បិ វចនំ កប្បិយករណត្តំយេវ សាធេតិ, ន ឥស្សរត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ.

តថាបិ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘ជាតិភូមិយំ ជាតិភូមិកា ឧបាសកា អាយស្មន្តំ ធម្មិកត្ថេរំ សត្តហិ ជាតិភូមិកវិហារេហិ បព្ពាជយិំសូតិ វចនតោ ទាយកោ វិហារស្ស ឥស្សរោតិ វិញ្ញាយតិ. ឥស្សរត្តាយេវ ហិ តេ ថេរំ បព្ពាជេតុំ សក្កា, នោ អនិស្សរា’’តិ, ន ខោ បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ. កស្មា? ‘‘ជាតិភូមិកា ឧបាសកា’’ឥច្ចេវ ហិ វុត្តំ, ន ‘‘វិហារទាយកា’’តិ, តស្មា តស្មិំ ទេសេ វសន្តា ពហវោ ឧបាសកា អាយស្មន្តំ ធម្មិកត្ថេរំ អយុត្តចារិត្តា សកលសត្តវិហារតោ បព្ពាជយិំសុ, ន អត្តនោ វិហារទាយកភាវេន ឥស្សរត្តា, តស្មា ឥទម្បិ ឧទាហរណំ ន ឥស្សរភាវទីបកំ, អថ ខោ អបរាធានុរូបករណភាវទីបកន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ យទា ទាយកោ វិហារំ បតិដ្ឋាបេត្វា ទេតិ, តស្ស មុញ្ចចេតនំ បត្វា ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ សោ វា តស្ស វំសេ ឧប្បន្នោ វា ជនបទស្សាមិករាជាទយោ វា ឥស្សរា ភវិតុំ វា វិចារេតុំ វា ន លភន្តិ, បដិគ្គាហកភូតោ សង្ឃោ វា គណោ វា បុគ្គលោ វា សោយេវ ឥស្សរោ ភវិតុំ វា វិចារេតុំ វា លភតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តត្ថ ទាយកាទីនំ ឥស្សរោ ភវិតុំ អលភនភាវោ កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស, បថវាទិវត្ថុបរិច្ចាគេន ¶ ច បុន គហណស្ស អយុត្តត្តា’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ វចនតោ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ ទីយមានំ បតតិ, តំ សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ, បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហី’’តិ (ចូឡវ. ២៧៣) ភគវតា វុត្តត្តា ច ‘‘បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហីតិ វចនេន បនេត្ថ បរសន្តកាភាវោ ទីបិតោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ ¶ វុត្តត្តា ច វិញ្ញាយតិ. សង្ឃាទីនំ ឥស្សរោ ភវិតុំ លភនភាវោ កថំ ញាតព្ពោតិ ចេ? សង្ឃិកោ នាម វិហារោ សង្ឃស្ស ទិន្នោ ហោតិ បរិច្ចត្តោ, ‘‘បុគ្គលិកេ បុគ្គលិកសញ្ញី អញ្ញស្ស បុគ្គលិកេ អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, អត្តនោ បុគ្គលិកេ អនាបត្តី’’តិ បាចិត្តិយបាឡិយំ (បាចិ. ១១៧, ១២៧) អាគមនតោ ច ‘‘អន្តមសោ ចតុរង្គុលបាទកំ គាមទារកេហិ បំស្វាគារកេសុ កីឡន្តេហិ កតម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ ហោតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) សមន្តបាសាទិកាយំ វចនតោ ច ‘‘អភិយោគេបិ ចេត្ថ ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ភិក្ខូនំ ទិន្នំ វិហារំ វា បរិវេណំ វា អាវាសំ វា មហន្តម្បិ ខុទ្ទកម្បិ អភិយុញ្ជតោ អភិយោគោ ន រុហតិ, អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិតុម្បិ ន សក្កោតិ. កស្មា? សព្ពេសំ ធុរនិក្ខេបាភាវតោ. ន ហេត្ថ សព្ពេ ចាតុទ្ទិសា ភិក្ខូ ធុរនិក្ខេបំ ករោន្តីតិ. ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្ស ឯកបុគ្គលស្ស វា សន្តកំ អភិយុញ្ជិត្វា គណ្ហន្តោ សក្កោតិ តេ ធុរំ និក្ខិបាបេតុ’’ន្តិ ទុតិយបារាជិកវណ្ណនាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០២) វចនតោ ច វិញ្ញាយតិ.

កថំ ទាយកាទីនំ វិចារេតុំ អលភនភាវោ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? សន្តេសុបិ វេឡុវនវិហារាទិទាយកេសុ តេសំ វិចារណំ អននុជានិត្វា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ ភិក្ខុស្សេវ សេនាសនគ្គាហាបកសម្មុតិអនុជានតោ ច ភណ្ឌនការកេសុ ¶ កោសម្ពកភិក្ខូសុ សាវត្ថិំ អាគតេសុ អនាថបិណ្ឌិកេន ច វិសាខាយ មហាឧបាសិកាយ ច ‘‘កថាហំ, ភន្តេ, តេសុ ភិក្ខូសុ បដិបជ្ជាមី’’តិ (មហាវ. ៤៦៨) ឯវំ ជេតវនវិហារទាយកបុព្ពារាមវិហារទាយកភូតេសុ អារោចិតេសុបិ តេសំ សេនាសនវិចារណំ អវត្វា អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេន ‘‘កថំ នុ ខោ, ភន្តេ, តេសុ ភិក្ខូសុ សេនាសនេ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ អារោចិតេ ‘‘តេន ហិ, សារិបុត្ត, វិវិត្តំ សេនាសនំ ទាតព្ព’’ន្តិ វត្វា ‘‘សចេ បន, ភន្តេ, វិវិត្តំ ន ហោតិ, កថំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ វិវិត្តំ កត្វាបិ ទាតព្ពំ, ន ត្វេវាហំ, សារិបុត្ត, កេនចិ បរិយាយេន វុឌ្ឍតរស្ស ភិក្ខុនោ សេនាសនំ បដិពាហិតព្ពន្តិ វទាមិ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៤៧៣) ថេរស្សេវ សេនាសនស្ស វិចារណស្ស អនុញ្ញាតត្តា ច វិញ្ញាយតិ.

កថំ បន សង្ឃាទីនំ សេនាសនំ វិចារេតុំ លភនភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ឯវញ្ច, ភិក្ខវេ, ¶ សម្មន្និតព្ពោ – បឋមំ ភិក្ខុ យាចិតព្ពោ, យាចិត្វា ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –

សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… សម្មតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ សេនាសនគ្គាហាបកោ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមីតិ (ចូឡវ. ៣១៧).

ឯវំ សង្ឃេន សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្នាបេត្វា បុន តេន សង្ឃសម្មតេន សេនាសនគ្គាហាបកេន សេនាសនគ្គាហកវិធានំ អនុជានិតុំ អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បឋមំ ភិក្ខូ គណេតុំ, ភិក្ខូ គណេត្វា សេយ្យា គណេតុំ, សេយ្យា គណេត្វា សេយ្យគ្គេន គាហេតុ’’ន្តិ វចនតោ សង្ឃិកសេនាសនស្ស ¶ សង្ឃេន វិចារេតុំ លភនភាវោ វិញ្ញាយតិ.

‘‘ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្ស ឯកបុគ្គលស្ស វា ទិន្នវិហារាទិំ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តេ ធុរនិក្ខេបសម្ភវា បារាជិក’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០២) អាគមនតោ ច ‘‘អត្តនោ បុគ្គលិកេ អនាបត្តី’’តិ បាឡិយំ (បាចិ. ១១៧) អាគមនតោ ច ‘‘យស្មិំ បន វិស្សាសោ រុហតិ, តស្ស សន្តកំ អត្តនោ បុគ្គលិកមិវ ហោតីតិ មហាបច្ចរិអាទីសុ វុត្ត’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១២) វចនតោ ច គណស្ស ទិន្នោ គណសន្តកវិហារោ គណេនេវ វិចារីយតេ, នោ ទាយកាទីហិ. បុគ្គលស្ស ទិន្នោ បុគ្គលិកវិហារោបិ បដិគ្គាហកបុគ្គលេនេវ វិចារីយតេ, នោ ទាយកាទីហីតិ វិញ្ញាយតិ. ឯវំ វិនយបាឡិយំ អដ្ឋកថាដីកាសុ ច វិហារស្ស សង្ឃិកគណសន្តកបុគ្គលិកវសេន តិវិធស្សេវ វចនតោ ច តេសំយេវ សង្ឃគណបុគ្គលានំ វិហារវិចារណស្ស អនុញ្ញាតត្តា ច ទាយកសន្តកស្ស វិហារស្ស វិសុំ អវុត្តត្តា ច ទាយកានំ វិហារវិចារណស្ស អននុញ្ញាតត្តា ច សង្ឃាទយោ ឯវ វិហារស្ស ឥស្សរា ហោន្តិ, តេយេវ ច វិចារេតុំ លភន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ហោតុ, តេសុ បដិគ្គាហកភូតេសុ សង្ឃគណបុគ្គលេសុ សោ វិហារោ កស្ស សន្តកោ ហោតិ, កេន ច វិចារេតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – សង្ឃិកវិហារេ តាវ ‘‘អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នត្តា បដិគ្គាហកេសុ កាលកតេសុបិ តទញ្ញោ ចាតុទ្ទិសសង្ឃោ ច អនាគតសង្ឃោ ច ឥស្សរោ, តស្ស សន្តកោ, តេន វិចារេតព្ពោ. គណសន្តកេ បន តស្មិំ គណេ យាវ ឯកោបិ អត្ថិ, តាវ គណសន្តកោវ, តេន អវសិដ្ឋេន ភិក្ខុនា វិចារេតព្ពោ. សព្ពេសុ កាលកតេសុ ¶ យទិ សកលគណោ វា តំគណបរិយាបន្នអវសិដ្ឋបុគ្គលោ ¶ វា ជីវមានកាលេយេវ យស្ស កស្សចិ ទិន្នោ, យេន ច វិស្សាសគ្គាហវសេន គហិតោ, សោ ឥស្សរោ. សចេបិ សកលគណោ ជីវមានកាលេយេវ អញ្ញគណស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទេតិ, តេ អញ្ញគណសង្ឃបុគ្គលា ឥស្សរា ហោន្តិ. បុគ្គលិកវិហារេ បន សោ វិហារស្សាមិកោ អត្តនោ ជីវមានកាលេយេវ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទេតិ, តេ ឥស្សរា ហោន្តិ. យោ វា បន តស្ស ជីវមានស្សេវ វិស្សាសគ្គាហវសេន គណ្ហាតិ, សោវ ឥស្សរោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? សង្ឃិកេ វិហារស្ស គរុភណ្ឌត្តា អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិកំ ហោតិ, ន កស្សចិ ទាតព្ពំ. គណសន្តកបុគ្គលិកេសុ បន តេសំ សាមិកត្តា ទានវិស្សាសគ្គាហា រុហន្តិ, ‘‘តស្មា សោ ជីវមានោយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ អទាសិ, កោចិ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ. យស្ស ទិន្នំ, យេន ច គហិតំ, តស្សេវ ហោតី’’តិ ច ‘‘ទ្វិន្នំ សន្តកំ ហោតិ អវិភត្តំ, ឯកស្មិំ កាលកតេ ឥតរោ សាមី, ពហូនម្បិ សន្តកេ ឯសេវ នយោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.

ឯវំ បន វិស្សជ្ជេត្វា អទិន្នំ ‘‘មមច្ចយេន អសុកស្ស ហោតូ’’តិ ទានំ អច្ចយទានត្តា ន រុហតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៤១៩) ‘‘សចេ ហិ បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យោ កោចិ កាលំ ករោន្តោ ‘មមច្ចយេន មយ្ហំ បរិក្ខារោ ឧបជ្ឈាយស្ស ហោតុ, អាចរិយស្ស ហោតុ, សទ្ធិវិហារិកស្ស ហោតុ, អន្តេវាសិកស្ស ហោតុ, មាតុ ហោតុ, បិតុ ហោតុ, អញ្ញស្ស វា កស្សចិ ហោតូ’តិ វទតិ, តេសំ ន ហោតិ, សង្ឃស្សេវ ហោតិ. ន ហិ បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ អច្ចយទានំ រុហតិ, គិហីនំ បន រុហតី’’តិ. ឯត្ថ ច ឯកច្ចេ បន វិនយធរា ‘‘គិហីនន្តិ ¶ បទំ សម្បទានន្តិ គហេត្វា ភិក្ខូនំ សន្តកំ អច្ចយទានវសេន គិហីនំ ទទន្តេ រុហតិ, បញ្ចន្នំ បន សហធម្មិកានំ ទេន្តោ ន រុហតី’’តិ វទន្តិ. ឯវំ សន្តេ មាតាបិតូនំ ទទន្តោបិ រុហេយ្យ តេសំ គិហិភូតត្តា. ‘‘អថ ច បន ‘មាតុ ហោតុ, បិតុ ហោតុ, អញ្ញស្ស វា កស្សចិ ហោតូ’តិ វទតិ, តេសំ ន ហោតី’’តិ វចនតោ ន រុហតីតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘គិហីនំ បនា’’តិ ឥទំ ន សម្បទានវចនំ, អថ ខោ សាមិវចនមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេន គិហីនំ បន សន្តកំ អច្ចយទានំ រុហតីតិ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ.

កិញ្ច ភិយ្យោ – ‘‘សចេ ហិ បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យោ កោចិ កាលំ ករោន្តោ មមច្ចយេន ¶ មយ្ហំ បរិក្ខារោ’’តិ អារភិត្វា ‘‘ន ហិ បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ អច្ចយទានំ រុហតិ, គិហីនំ បន រុហតី’’តិ វុត្តត្តា សាម្យត្ថេ ឆដ្ឋីពហុវចនំ សមត្ថិតំ ភវតិ. យទិ ឯវំ ‘‘គិហីន’’ន្តិ បទស្ស អសម្បទានត្តេ សតិ កតមំ សម្បទានំ ហោតីតិ? ‘‘យស្ស កស្សចី’’តិ បទំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៤១៩) ‘‘មាតុ ហោតុ, បិតុ ហោតុ, អញ្ញស្ស វា កស្សចិ ហោតូ’’តិ. អយមត្ថោ អជ្ជុកវត្ថុនា (បារា. ១៥៨) ទីបេតព្ពោ. ឯវំ ជីវមានកាលេយេវ ទត្វា មតេសុ វិនិច្ឆយោ អម្ហេហិ ញាតោ, កស្សចិ អទត្វា មតេសុ វិនិច្ឆយោ កថំ ញាតព្ពោតិ? តត្ថាបិ សង្ឃិកេ តាវ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សង្ឃោវ ឥស្សរោ, គណសន្តកេ បន ឯកច្ចេសុ អវសេសា ឥស្សរា, សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃោវ ឥស្សរោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ. បុគ្គលិកេ បន វិហារស្ស គរុភណ្ឌត្តា អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិកំ សង្ឃិកមេវ ហោតិ.

កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខវេ, កាលកតេ សង្ឃោ សាមី បត្តចីវរេ, អបិច គិលានុបដ្ឋាកា ពហូបការា, អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, សង្ឃេន តិចីវរញ្ច បត្តញ្ច គិលានុបដ្ឋាកានំ ទាតុំ. យំ តត្ថ លហុភណ្ឌំ លហុបរិក្ខារំ, តំ សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ. យំ តត្ថ គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ, តំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦៩) តេន ភគវតា ជានតា បស្សតា អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ. ឯវម្បិ ‘‘គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ’’ឥច្ចេវ ភគវតា វុត្តំ, ន ‘‘វិហារ’’ន្តិ, តស្មា កថំ វិហារស្ស គរុភណ្ឌភាវោតិ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘វិហារោ វិហារវត្ថុ, ឥទំ ទុតិយំ អវេភង្គិក’’ន្តិ បាឡិយំ,

‘‘ទ្វិសង្គហានិ ទ្វេ ហោន្តិ, តតិយំ ចតុសង្គហំ;

ចតុត្ថំ នវកោដ្ឋាសំ, បញ្ចមំ អដ្ឋភេទនំ.

‘‘ឥតិ បញ្ចហិ រាសីហិ, បញ្ចនិម្មលលោចនោ;

បញ្ចវីសវិធំ នាថោ, គរុភណ្ឌំ បកាសយី’’តិ. (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) –

អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.

ឥតិ ¶ ទាយកោ វិហារំ កត្វា កុលូបកភិក្ខុស្ស ទេតិ, តស្ស មុញ្ចចេតនុប្បត្តិតោ បុព្ពកាលេ ទាយកោ វិហារស្សាមិកោ ហោតិ, ទាតុំ វា វិចារេតុំ វា ឥស្សរោ, មុញ្ចចេតនុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកភិក្ខុ សាមិកោ ហោតិ, បរិភុញ្ជិតុំ វា អញ្ញេសំ ទាតុំ វា ឥស្សរោ. សោ បុគ្គលោ អត្តនោ ជីវមានក្ខណេយេវ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ និស្សជ្ជិត្វា ទេតិ, តទា តេ សទ្ធិវិហារិកាទយោ សាមិកា ហោន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ វា អញ្ញស្ស វា ទាតុំ ឥស្សរា. យទិ បន កស្សចិ អទត្វាវ កាលំ ករោតិ, តទា សង្ឃោវ តស្ស វិហារស្ស សាមិកោ ហោតិ, ន ទាយកោ វា បុគ្គលោ វា, សង្ឃានុមតិយា ឯវ បុគ្គលោ បរិភុញ្ជិតុំ លភតិ, ន អត្តនោ ឥស្សរវតាយាតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯវំ ¶ មូលតោយេវ សង្ឃស្ស ទិន្នត្តា សង្ឃិកភូតវិហារោ វា មូលេ គណបុគ្គលានំ ទិន្នត្តា គណសន្តកបុគ្គលិកភូតោបិ តេសំ គណបុគ្គលានំ អញ្ញស្ស និស្សជ្ជនវសេន អទត្វា កាលកតត្តា បច្ឆា សង្ឃិកភាវំ បត្តវិហារោ វា សង្ឃេន វិចារេតព្ពោ ហោតិ. សង្ឃេនបិ ភគវតោ អនុមតិយា សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និត្វា គាហាបេតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣១៧) ‘‘អថ ខោ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ ‘កេន នុ ខោ សេនាសនំ គាហេតព្ព’ន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុ’ន្តិ’’អាទិ.

ឥមស្មិំ ឋានេ ‘‘សេនាសនគ្គាហោ នាម វស្សកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ, ឧតុកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ, ធុវវាសវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ តិវិធោ ហោតិ. តេសុ វស្សកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ បុរិមវស្សវសេន សេនាសនគ្គាហោ, បច្ឆិមវស្សវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ទុវិធោ. ឧតុកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោបិ អន្តរាមុត្តកវសេន សេនាសនគ្គាហោ, តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ទុវិធោ’’តិ អាចរិយា វទន្តិ, ឯតំ បាឡិយា ច អដ្ឋកថាយ ច អសមេន្តំ វិយ ទិស្សតិ. បាឡិយញ្ហិ (ចូឡវ. ៣១៨) ‘‘អថ ខោ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ ‘កតិ នុ ខោ សេនាសនគ្គាហោ’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – តយោមេ, ភិក្ខវេ, សេនាសនគ្គាហា បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ. អបរជ្ជុគតាយ អាសាឡ្ហិយា បុរិមកោ គាហេតព្ពោ, មាសគតាយ អាសាឡ្ហិយា បច្ឆិមកោ គាហេតព្ពោ, អបរជ្ជុគតាយ បវារណាយ អាយតិំ វស្សាវាសត្ថាយ អន្តរាមុត្តកោ គាហេតព្ពោ. ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, តយោ សេនាសនគ្គាហា’’តិ ឯវំ អាគតោ, អដ្ឋកថាយម្បិ ¶ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘តីសុ សេនាសនគ្គាហេសុ បុរិមកោ ច បច្ឆិមកោ ¶ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ គាហា ថាវរា. អន្តរាមុត្តកេ អយំ វិនិច្ឆយោ…បេ… អយំ តាវ អន្តោវស្សេ វស្សូបនាយិកាទិវសេន បាឡិយំ អាគតសេនាសនគ្គាហកថា, អយំ បន សេនាសនគ្គាហោ នាម ទុវិធោ ហោតិ ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចា’’តិ ឯវំ អាគតោ, តស្មា សង្ឃេន សម្មតសេនាសនគ្គាហាបកេន វិចារេតព្ពា.

សេនាសនគ្គាហោ នាម ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ, វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោតិ ទុវិធោ. តត្ថ ឧតុកាលោ នាម ហេមន្តឧតុគិម្ហឧតុវសេន អដ្ឋ មាសា, តស្មិំ កាលេ ភិក្ខូ អនិយតាវាសា ហោន្តិ, តស្មា យេ យទា អាគច្ឆន្តិ, តេសំ តទា ភិក្ខូ ឧដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាតព្ពំ, អកាលោ នាម នត្ថិ. អយំ ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ នាម. វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោ បន ‘‘បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ’’តិ បាឡិយំ អាគតនយេន តិវិធោ ហោតិ. អន្តរាមុត្តកោបិ ហិ អាយតិំ វស្សាវាសត្ថាយ គាហិតត្តា វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហមេវ បវិសតិ, ន ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘អបរជ្ជុគតាយ បវារណាយ អាយតិំ វស្សាវាសត្ថាយ អន្តរាមុត្តកោ គាហេតព្ពោ’’តិ. តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ច នេវ បាឡិយំ ន អដ្ឋកថាយំ វិសុំ អាគតោ, ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោយេវ តទង្គសេនាសនគ្គាហោតិបិ តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិបិ វទន្តិ, តស្មា ឧតុកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោបិ ‘‘អន្តរាមុត្តកវសេន សេនាសនគ្គាហោ តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ទុព្ពិធោ’’តិ ន វត្តព្ពោ.

អថាបិ ¶ វទន្តិ ‘‘យថាវុត្តេសុ បញ្ចសុ សេនាសនគ្គាហេសុ ចត្តារោ សេនាសនគ្គាហា បញ្ចង្គសមន្នាគតេន សេនាសនគ្គាហាបកសម្មុតិលទ្ធេន ភិក្ខុនា អន្តោឧបចារសីមដ្ឋេន ហុត្វា អន្តោសីមដ្ឋានំ ភិក្ខូនំ យថាវិនយំ វិចារេតព្ពា ហោន្តិ, តេ បន វិចារណា យាវជ្ជកាលា ថាវរា ហុត្វា ន តិដ្ឋន្តិ, ធុវវាសវសេន វិចារណមេវ យាវជ្ជកាលា ថាវរំ ហុត្វា តិដ្ឋតី’’តិ, តម្បិ តថា ន សក្កា វត្តុំ. កស្មា? សេនាសនគ្គាហាបកភេទេ ‘‘ធុវវាសវសេន សេនាសនគ្គាហោ’’តិ បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច នត្ថិ. ធុវវាសវសេន វិចារណញ្ច សម្មុតិលទ្ធេន សេនាសនគ្គាហាបកេន វិចារេតព្ពំ ន ហោតិ, អថ ខោ សមគ្គេន សង្ឃេន អបលោកនកម្មវសេន ទុវង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុស្ស អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទានមេវ, តស្មា សមគ្គោ សង្ឃោ ពហូបការតាគុណវិសិដ្ឋតាសង្ខាតេហិ ទ្វីហិ អង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ អបលោកនកម្មវសេន សម្មន្និត្វា ¶ តស្ស ផាសុកំ អាវាសំ ធុវវាសវសេន អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតិ, តំ យាវជ្ជកាលា ថាវរំ ហុត្វា តិដ្ឋតីតិ វត្តព្ពំ.

សមគ្គោ សង្ឃោវ ធុវវាសវសេន ទេតិ, ន សេនាសនគ្គាហាបកោតិ អយមត្ថោ កថំ ញាតព្ពោតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា គណវាចកអាចរិយស្ស វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សង្ឃោ បន ពហុស្សុតស្ស ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ពហូបការស្ស ភារនិត្ថារកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតី’’តិ ច ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរគណវាចកាចរិយានំ វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សល្លក្ខេត្វា សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ ច ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ¶ ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បី’’តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦) ច ‘‘អបលោកនកម្មំ នាម សីមដ្ឋកំ សង្ឃំ សោធេត្វា ឆន្ទារហានំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា តិក្ខត្តុំ សាវេត្វា កត្តព្ពំ កម្ម’’ន្តិ ច អដ្ឋកថាសុ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២) វចនតោ សាធុកំ និស្សំសយេន ញាតព្ពោតិ.

កថំ បន អបលោកនកម្មេន ទាតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បិ សង្ឃកិច្ចំ ករោន្តានំ កប្បិយការកាទីនំ ភត្តវេតនម្បិ អបលោកនកម្មេន ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ បរិវារដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦) កម្មវគ្គេ អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. កថំ បន ទុវង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោយេវ ទាតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ពហូបការតន្តិ ភណ្ឌាគារិកតាទិពហុឧបការភាវំ. ន កេវលំ ឥទមេវាតិ អាហ ‘គុណវិសិដ្ឋតញ្ចា’តិអាទិ. តេន ពហូបការត្តេបិ គុណវិសិដ្ឋត្តាភាវេ, គុណវិសិដ្ឋត្តេបិ ពហូបការត្តាភាវេ ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតី’’តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ដី. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.

កស្មា បន សេនាសនគ្គាហាបកេន វិចារេតព្ពោ សេនាសនគ្គាហោ យាវជ្ជកាលា ន តិដ្ឋតីតិ? បញ្ចង្គសមន្នាគតស្ស សេនាសនគ្គាហាបកស្ស ភិក្ខុនោ ទុល្លភត្តា, នានាទេសវាសីនំ នានាចរិយកុលសម្ភវានំ ភិក្ខូនំ ឯកសម្ភោគបរិភោគស្ស ទុក្ករត្តា ច ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ ¶ ន តិដ្ឋតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុំ, យោ ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ទោសាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន មោហាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ភយាគតិំ គច្ឆេយ្យ ¶ , គហិតាគហិតញ្ច ជានេយ្យា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៧). អដ្ឋកថាយម្បិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២២) ‘‘ឯវរូបេន ហិ សភាគបុគ្គលេន ឯកវិហារេ វា ឯកបរិវេណេ វា វសន្តេន អត្ថោ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. កស្មា បន ធុវវាសត្ថាយ ទានវិចារោ យាវជ្ជកាលា តិដ្ឋតីតិ? បញ្ចង្គសមន្នាគតាភាវេបិ សីមដ្ឋកស្ស សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា កត្តព្ពត្តា. វុត្តញ្ហិ ‘‘អបលោកនកម្មំ នាម សីមដ្ឋកំ សង្ឃំ សោធេត្វា ឆន្ទារហានំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា តិក្ខត្តុំ សាវេត្វា កត្តព្ពំ កម្ម’’ន្តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២).

ឧតុកាលេ សង្ឃិកសេនាសនេ វសន្តេន អាគតោ ភិក្ខុ ន បដិពាហេតព្ពោ អញ្ញត្រ អនុដ្ឋាបនីយា. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សានំ តេមាសំ បដិពាហិតុំ, ឧតុកាលំ បន ន បដិពាហិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣១៨). ‘‘អញ្ញត្រ អនុដ្ឋាបនីយា’’តិ វុត្តំ, កតមេ អនុដ្ឋាបនីយាតិ? ចត្តារោ អនុដ្ឋាបនីយា វុឌ្ឍតរោ, ភណ្ឌាគារិកោ, គិលានោ, សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោ ច. តត្ថ វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ តស្មិំ វិហារេ អន្តោសីមដ្ឋកភិក្ខូសុ អត្តនា វុឌ្ឍតរស្ស អញ្ញស្ស អភាវា យថាវុឌ្ឍំ កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. ភណ្ឌាគារិកោ សង្ឃេន សម្មន្និត្វា ភណ្ឌាគារស្ស ទិន្នតាយ សង្ឃស្ស ភណ្ឌំ រក្ខន្តោ គោបេន្តោ វសតិ, តស្មា សោ ភណ្ឌាគារិកោ កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. គិលានោ គេលញ្ញាភិភូតោ អត្តនោ លទ្ធសេនាសនេ វសន្តោ កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោ សមគ្គេន សង្ឃេន ទិន្នសេនាសនត្តា កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘ចត្តារោ ហិ ន វុដ្ឋាបេតព្ពា វុឌ្ឍតរោ, ភណ្ឌាគារិកោ, គិលានោ, សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោតិ. តត្ថ វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ នវកតរេន ន ¶ វុដ្ឋាបេតព្ពោ, ភណ្ឌាគារិកោ សង្ឃេន សម្មន្និត្វា ភណ្ឌាគារស្ស ទិន្នតាយ, គិលានោ អត្តនោ គិលានតាយ, សង្ឃោ បន ពហុស្សុតស្ស ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ពហូបការស្ស ភារនិត្ថារកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតិ, តស្មា សោ ឧបការកតាយ ច សង្ឃតោ លទ្ធតាយ ច ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ. ឋបេត្វា ឥមេ ចត្តារោ អវសេសា វុដ្ឋាបនីយាវ ហោន្តិ.

អបរស្មិំ ភិក្ខុម្ហិ អាគតេ វុដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាបេតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘ឧតុកាលេ តាវ កេចិ អាគន្តុកា ភិក្ខូ បុរេភត្តំ អាគច្ឆន្តិ, កេចិ ¶ បច្ឆាភត្តំ បឋមយាមំ វា មជ្ឈិមយាមំ វា បច្ឆិមយាមំ វា, យេ យទា អាគច្ឆន្តិ, តេសំ តទាវ ភិក្ខូ ឧដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាតព្ពំ, អកាលោ នាម នត្ថី’’តិ. ឯតរហិ បន សទ្ធា បសន្នា មនុស្សា វិហារំ កត្វា អប្បេកច្ចេ បណ្ឌិតានំ វចនំ សុត្វា ‘‘សង្ឃេ ទិន្នំ មហប្ផល’’ន្តិ ញត្វា ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ អារព្ភ ‘‘ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វត្វា ទេន្តិ, អប្បេកច្ចេ អត្តនា បសន្នំ ភិក្ខុំ អារព្ភ វិហារំ កត្វាបិ ទានកាលេ តេន ឧយ្យោជិតា ហុត្វា ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ អារព្ភ វុត្តនយេន ទេន្តិ, អប្បេកច្ចេ ករណកាលេបិ ទានកាលេបិ អត្តនោ កុលូបកភិក្ខុមេវ អារព្ភ បរិច្ចជន្តិ, តថាបិ ទក្ខិណោទកបាតនកាលេ តេន សិក្ខាបិតា យថាវុត្តបាឋំ វចីភេទំ ករោន្តិ, ចិត្តេន បន កុលូបកស្សេវ ទេន្តិ, ន សព្ពសង្ឃសាធារណត្ថំ ឥច្ឆន្តិ.

ឥមេសុ តីសុ ទានេសុ បឋមំ បុព្ពកាលេបិ ទានកាលេបិ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តត្តា សព្ពសង្ឃិកំ ហោតិ. ទុតិយំ បុព្ពកាលេ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តមានម្បិ ទានកាលេ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តត្តា សង្ឃិកមេវ. តតិយំ បន បុព្ពកាលេបិ ទានកាលេបិ ¶ កុលូបកបុគ្គលមេវ ឧទ្ទិស្ស បវត្តតិ, ន សង្ឃំ, កេវលំ ភិក្ខុនា វុត្តានុសារេនេវ វចីភេទំ ករោន្តិ. ឯវំ សន្តេ ‘‘កិំ អយំ វិហារោ ចិត្តវសេន បុគ្គលិកោ ហោតិ, វចីភេទវសេន សង្ឃិកោ’’តិ ចិន្តាយំ ឯកច្ចេ ឯវំ វទេយ្យុំ –

‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;

មនសា ចេ បសន្នេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

តតោ នំ សុខមន្វេតិ, ឆាយាវ អនបាយិនីតិ. (ធ. ប. ២) –

វចនតោ ចិត្តវសេន បុគ្គលិកោ ហោតី’’តិ. អញ្ញេ ‘‘យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) វចនតោ វចីភេទវសេន សង្ឃិកោ ហោតី’’តិ.

តត្រាយំ វិចារណា – ឥទំ ទានំ បុព្ពេ បុគ្គលស្ស បរិណតំ បច្ឆា សង្ឃស្ស បរិណាមិតំ, តស្មា ‘‘សង្ឃិកោ’’តិ វុត្តេ នវសុ អធម្មិកទានេសុ ‘‘បុគ្គលស្ស បរិណតំ សង្ឃស្ស បរិណាមេតី’’តិ (បារា. ៦៦០) វុត្តំ អដ្ឋមំ អធម្មិកទានំ ហោតិ, តស្ស ទានស្ស បដិគ្គហាបិ បរិភោគាបិ អធម្មិកបដិគ្គហា អធម្មិកបរិភោគា ហោន្តិ. ‘‘បុគ្គលិកោ’’តិ វុត្តេ តីសុ ធម្មិកទានេសុ ‘‘បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលស្សេវ ទេតី’’តិ វុត្តំ តតិយធម្មិកទានំ ហោតិ, តស្ស ¶ បដិគ្គហាបិ បរិភោគាបិ ធម្មិកបដិគ្គហា ធម្មិកបរិភោគា ហោន្តិ, តស្មា បុគ្គលិកបក្ខំ ភជតិ. អប្បេកច្ចេ សុត្តន្តិកាទិគណេ បសីទិត្វា វិហារំ ការេត្វា គណស្ស ទេន្តិ ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មន្តានំ ទម្មី’’តិ. អប្បេកច្ចេ បុគ្គលេ បសីទិត្វា វិហារំ កត្វា បុគ្គលស្ស ទេន្តិ ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មតោ ទម្មី’’តិ. ឯតេ បន គណសន្តកបុគ្គលិកា វិហារា ទានកាលតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកសន្តកាវ ហោន្តិ, ន ទាយកសន្តកា. តេសុ គណសន្តកោ តាវ ឯកច្ចេសុ មតេសុ អវសេសានំ សន្តកោ, តេសុ ធរមានេសុយេវ ¶ កស្សចិ ទេន្តិ, តស្ស សន្តកោ. កស្សចិ អទត្វា សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃិកោ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘ទ្វិន្នំ សន្តកំ ហោតិ អវិភត្តំ, ឯកស្មិំ កាលកតេ ឥតរោ សាមី, ពហូនំ សន្តកេបិ ឯសេវ នយោ. សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃិកំវ ហោតី’’តិ.

បុគ្គលិកវិហារោបិ យទិ សោ បដិគ្គាហកបុគ្គលោ អត្តនោ ជីវមានកាលេយេវ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ទេតិ, កោចិ វា តស្ស វិស្សាសេន តំ វិហារំ អគ្គហេសិ, តស្ស សន្តកោ ហោតិ. កស្សចិ អទត្វា កាលកតេ សង្ឃិកោ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សោ ជីវមានោយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ អទាសិ, កោចិ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ. យស្ស ទិន្នោ, យេន ច គហិតោ, តស្សេវ ហោតី’’តិ. បាឡិយញ្ច (មហាវ. ៣៦៩) ‘‘ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខវេ, កាលកតេ សង្ឃោ សាមី បត្តចីវរេ, អបិច គិលានុបដ្ឋាកា ពហូបការា. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សង្ឃេន តិចីវរញ្ច បត្តញ្ច គិលានុបដ្ឋាកានំ ទាតុំ, យំ តត្ថ លហុភណ្ឌំ លហុបរិក្ខារំ, តំ សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ, យំ តត្ថ គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ, តំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦៩) វុត្តំ, តស្មា ឥមិនា នយេន វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោ.

សង្ឃិកេ បន បាឡិយំ អាគតានំ ‘‘បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ ចា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៨) វុត្តានំ តិណ្ណំ សេនាសនគ្គាហានញ្ច អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) អាគតានំ ‘‘ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចា’’តិ វុត្តានំ ទ្វិន្នំ សេនាសនគ្គាហានញ្ច ឯតរហិ អសម្បជ្ជនតោ អនុដ្ឋាបនីយបាឡិយំ អាគតស្ស អត្តនោ សភាវេន អនុដ្ឋាបនីយស្ស ធុវវាសត្ថាយ សង្ឃេន ទិន្នតាយ អនុដ្ឋាបនីយស្ស វសេនេវ វិនិច្ឆយោ ហោតិ. វុឌ្ឍតរគិលានា ហិ ¶ អត្តនោ សភាវេន អនុដ្ឋាបនីយា ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ នវកតរេន ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ, គិលានោ អត្តនោ គិលានតាយា’’តិ. ភណ្ឌាគារិកធម្មកថិកាទយោ ¶ ធុវវាសត្ថាយ សង្ឃេន ទិន្នតាយ អនុដ្ឋាបនីយា ហោន្តិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា…បេ… ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតិ, តស្មា យស្ស សង្ឃេន ទិន្នោ, សោបិ អនុដ្ឋាបនីយោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា). សោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – ឯតរហិ សង្ឃិកវិហារេសុ សង្ឃត្ថេរេសុ យថាកម្មង្គតេសុ តស្មិំ វិហារេ យោ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរោ, សោបិ ‘‘អយំ វិហារោ មយា វសិតព្ពោ’’តិ វទតិ. យោ តត្ថ ព្យត្តោ បដិពលោ, សោបិ តថេវ វទតិ. យេន សោ វិហារោ ការិតោ, សោបិ ‘‘មយា បសីទិតបុគ្គលោ អារោបេតព្ពោ’’តិ វទតិ. សង្ឃោបិ ‘‘មយមេវ ឥស្សរា, តស្មា អម្ហេហិ ឥច្ឆិតបុគ្គលោ អារោបេតព្ពោ’’តិ វទតិ. ឯវំទ្វិធា វា តិធា វា ចតុធា វា ភិន្នេសុ មហន្តំ អធិករណំ ហោតិ.

តេសុ វុឌ្ឍតរោ ‘‘ន ត្វេវាហំ, ភិក្ខវេ, កេនចិ បរិយាយេន វុឌ្ឍតរស្ស អាសនំ បដិពាហិតព្ពន្តិ វទាមិ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ បាឡិបាឋញ្ច (មហាវ. ៤៧៣; ចូឡវ. ៣១៦), ‘‘វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ នវកតរេន ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនញ្ច (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៩ អាទយោ; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) គហេត្វា ‘‘អហមេវ ឯត្ថ វុឌ្ឍតរោ, មយា វុឌ្ឍតរោ អញ្ញោ នត្ថិ, តស្មា អហមេវ ឥមស្មិំ វិហារេ វសិតុមនុច្ឆវិកោ’’តិ សញ្ញី ហោតិ. ព្យត្តោបិ ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បី’’តិ បរិវារដ្ឋកថាវចនញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦), ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ព្យត្តេន ¶ ភិក្ខុនា បដិពលេន ទសវស្សេន វា អតិរេកទសវស្សេន វា ឧបសម្បាទេតុំ, និស្សយំ ទាតុ’’ន្តិអាទិបាឡិវចនញ្ច (មហាវ. ៧៦, ៨២) គហេត្វា ‘‘អហមេវ ឯត្ថ ព្យត្តោ បដិពលោ, ន មយា អញ្ញោ ព្យត្តតរោ អត្ថិ, តស្មា អហមេវ ឥមស្ស វិហារស្ស អនុច្ឆវិកោ’’តិ សញ្ញី. វិហារការកោបិ ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារសាមិកោតិ វិនយបាឋោ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) អត្ថិ, មយា ច ពហុំ ធនំ ចជិត្វា អយំ វិហារោ ការិតោ, តស្មា មយា បសន្នបុគ្គលោ អារោបេតព្ពោ, ន អញ្ញោ’’តិ សញ្ញី. សង្ឃោបិ ‘‘សង្ឃិកោ នាម វិហារោ សង្ឃស្ស ទិន្នោ ហោតិ បរិច្ចត្តោ’’តិអាទិបាឡិវចនញ្ច (បាចិ. ១១៦, ១២១, ១២៦, ១៣១), អន្តមសោ ចតុរង្គុលបាទកំ គាមទារកេហិ បំស្វាគារកេសុ កីឡន្តេហិ កតម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ ហោតី’’តិអាទិអដ្ឋកថាវចនញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) គហេត្វា ‘‘អយំ វិហារោ សង្ឃិកោ ¶ សង្ឃសន្តកោ, តស្មា អម្ហេហិ អភិរុចិតបុគ្គលោវ អារោបេតព្ពោ, ន អញ្ញោ’’តិ សញ្ញី.

តត្ថ វុឌ្ឍតរស្ស វចនេបិ ‘‘ន ត្វេវាហំ, ភិក្ខវេ’’ត្យាទិវចនំ (ចូឡវ. ៣១៦) តេសុ តេសុ អាសនសាលាទីសុ អគ្គាសនស្ស វុឌ្ឍតរារហត្តា ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា និសិន្នោបិ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរេ អាគតេ វុដ្ឋាយ អាសនំ ទាតព្ពំ សន្ធាយ ភគវតា វុត្តំ, ន ធុវវាសំ សន្ធាយ. ‘‘វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ’’ត្យាទិវចនញ្ច (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) យថាវុឌ្ឍំ សេនាសនេ ទីយមានេ វុឌ្ឍតរេ អាគតេ នវកតរោ វុដ្ឋាបេតព្ពោ, វុដ្ឋាបេត្វា វុឌ្ឍតរស្ស សេនាសនំ ទាតព្ពំ, វុឌ្ឍតរោ បន នវកតរេន ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ. កស្មា? ‘‘អត្តនោ វុឌ្ឍតរតាយា’’តិ ឧតុកាលេ យថាវុឌ្ឍំ សេនាសនទានំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ធុវវាសត្ថាយ ទានំ សន្ធាយ ¶ , តស្មា ឥទម្បិ វចនំ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ, ន សីឃំ អនុជានិតព្ពំ.

ព្យត្តវចនេបិ ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស’’ត្យាទិវចនញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៤៤៥-៤៩៦) ន ពហុស្សុតមត្តេន សង្ឃិកវិហារស្ស ឥស្សរភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, អថ ខោ តស្ស ភិក្ខុស្ស ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា សង្ឃេន ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទិន្នេ សោ ភិក្ខុ កេនចិ តម្ហា វិហារា អនុដ្ឋាបនីយោ ហោតិ, ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ’’ត្យាទិវចនញ្ច (មហាវ. ៨២) និស្សយាចរិយានំ លក្ខណំ បកាសេតុំ ភគវតា វុត្តំ, ន សង្ឃិកវិហារស្ស ឥស្សរត្តំ, តស្មា ឥទម្បិ វចនំ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ, ន សីឃំ អនុជានិតព្ពំ.

ទាយកវចនំ បន នានុជានិតព្ពំ បដិពាហិតព្ពំ. កស្មា? ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ’’ត្យាទិបាឋស្ស អមុខ្យវោហារត្តា. យថា ហិ បុថុជ្ជនកាលេ រូបាទីសុ សញ្ជនស្ស ភូតបុព្ពត្តា ភូតបុព្ពគតិយា អរហាបិ ‘‘សត្តោ’’តិ, ឯវំ ទានកាលតោ បុព្ពេ តស្ស វិហារស្ស សាមិភូតបុព្ពត្តា ទាយកោ ‘‘វិហារសាមិកោ’’តិ វុច្ចតិ, ន ឥស្សរត្តា. ន ហិ សកលេ វិនយបិដកេ អដ្ឋកថាដីកាសុ ច ‘‘វិស្សជ្ជេត្វា ទិន្នស្ស វិហារស្ស ទាយកោ ឥស្សរោ’’តិ វា ‘‘ទាយកេន វិចារេតព្ពោ’’តិ វា ‘‘ទាយកសន្តកវិហារោ’’តិ វា បាឋោ អត្ថិ, ‘‘សង្ឃិកោ, គណសន្តកោ, បុគ្គលិកោ’’ឥច្ចេវ អត្ថិ, តស្មា តស្ស វចនំ នានុជានិតព្ពំ.

សង្ឃស្ស ¶ វចនេបិ ‘‘សង្ឃិកោ នាម វិហារោ’’ត្យាទិវចនំ (បាចិ. ១១៦, ១២១, ១២៦, ១៣១) សង្ឃសន្តកភាវំ សង្ឃេន វិចារេតព្ពភាវំ ទីបេតិ, សង្ឃោ បន វិចារេន្តោ បញ្ចង្គសមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និត្វា តេន យថាវុឌ្ឍំ វិចារេតព្ពោ វា ហោតិ, សមគ្គេន សង្ឃេន ទុវង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ អបលោកនកម្មេន ¶ ធុវវាសត្ថាយ ទាតព្ពោ វា. តេសុ បញ្ចង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ ទុល្លភត្តា សេនាសនគ្គាហាបកសម្មុតិយា អភាវេ សតិ ទុវង្គសមន្នាគតោ ភិក្ខុ បរិយេសិតព្ពោ. ឯវំ បន អបរិយេសិត្វា ភណ្ឌាគារិកតាទិពហឩបការតាយុត្តស្ស ពហុស្សុតតាទិគុណវិសិដ្ឋតាវិរហស្ស ភិក្ខុនោ អាមិសគរុកតាទិវសេន សង្ឃេន វិហារោ ទាតព្ពោ ន ហោតិ, តស្មា សង្ឃវចនម្បិ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ, ន តាវ អនុជានិតព្ពំ.

អថ តីណិបិ វចនានិ សំសន្ទេតព្ពានិ. តត្ថ សង្ឃស្ស ឥស្សរត្តា សង្ឃោ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘កោ បុគ្គលោ តុម្ហេហិ អភិរុចិតោ’’តិ, បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯសោ’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា អភិរុចិតោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ អម្ហេ ចីវរាទិបច្ចយេហិ អនុគ្គហេតា, អម្ហាកំ ញាតិសាលោហិតោ, ឧបជ្ឈាយោ, អាចរិយោ, សទ្ធិវិហារិកោ, អន្តេវាសិកោ, សមានុបជ្ឈាយកោ, សមានាចរិយកោ, បិយសហាយោ, លាភី, យសស្សី, តស្មា អម្ហេហិ អភិរុចិតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ឯត្តាវតា ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ទាតព្ពោ’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពោ. អថ ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ សព្ពេហិ អម្ហេហិ វុឌ្ឍតរោ អគ្គាសនំ អគ្គោទកំ អគ្គបិណ្ឌំ អរហតិ, ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ បន តស្ស ទាតព្ពោតិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ន វុត្តោ’’តិ វត្វា បដិក្ខិបិតព្ពោ. អថ ‘‘ធម្មកថិកោ, វិនយធរោ, គណវាចកអាចរិយោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឯសោ ធុវវាសត្ថាយ ទិន្នវិហារស្ស អនុច្ឆវិកោ, ឯតស្ស ទាតព្ពោ’’តិ អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា គណវាចកអាចរិយស្ស វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ វចនតោ វិញ្ញាយតិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៩; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា).

ឥធ ¶ បន សាធកបាឋេ ‘‘ភណ្ឌាគារិកស្ស វា’’តិ វិជ្ជមានេ កស្មា សាធ្យវចនេ ភណ្ឌាគារិកោ ន វុត្តោតិ? ឯតរហិ ភណ្ឌាគារស្ស អភាវា. យទិ កេសុចិ វិហារេសុ ភណ្ឌាគារំ សម្មន្នេយ្យ, សោ ភណ្ឌាគារវិហារេ និសិន្នោ សង្ឃស្ស បត្តចីវររក្ខណាទិកំ ឧបការំ ករេយ្យ, តស្ស ពហូបការតំ សល្លក្ខេន្តោ សង្ឃោ ភណ្ឌាគារិកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ ឯតរហិបិ ធុវវាសត្ថាយ ¶ ទទេយ្យ, សោ តស្ស វិសុំ ធុវវាសវិហារោតិ. ឯត្ថ សាធកបាឋេ ‘‘ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា’’តិអាទិសទ្ទេន ពហុស្សុតោ អាគតាគមោ ធម្មធរោ វិនយធរោ មាតិកាធរោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ មេធាវី លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោតិ វុត្តគុណវន្តេ សង្គណ្ហាតិ. អថាបិ ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ ពហុស្សុតោ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ភិក្ខូនំ ពហូបការោ សង្ឃភារនិត្ថារកោ’’តិ វទតិ, ‘‘សាធុ ឯសោបិ ផាសុកាវាសស្ស អរហោ, អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ឯតស្សបិ ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ពហុស្សុតស្ស ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ពហូបការស្ស ភារនិត្ថារកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) វចនតោ វិញ្ញាយតិ.

អថាបិ ‘‘អយំ បុគ្គលោ ធម្មកថិកោ វិនយធរោ គណវាចកាចរិយោ សង្ឃស្ស ពហូបការោ វិសិដ្ឋគុណយុត្តោ’’តិ វទតិ, ‘‘សាធុ ឯតស្សបិ បុគ្គលស្ស ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សល្លក្ខេត្វា សម្មន្និត្វាវ ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា គណវាចកាចរិយស្ស វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា ធុវវាសត្ថាយ ¶ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) វចនតោ វិញ្ញាយតិ.

អថាបិ ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ ពហុស្សុតោ សង្ឃភារនិត្ថារកោ’’តិ វទតិ, ‘‘សាធុ ឯតស្សបិ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បី’’តិ បរិវារដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦) វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ. តតោ ‘‘ឯវំ ទុវង្គសម្បន្នោ បុគ្គលោ អន្តោសីមដ្ឋោ វា ពហិសីមដ្ឋោ វា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អន្តោសីមដ្ឋោ’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ តស្ស ទាតព្ពោ’’តិ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ‘‘ពហិសីមដ្ឋោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ទាតព្ពោ’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពំ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘ន, ភិក្ខវេ, និស្សីមេ ឋិតស្ស សេនាសនំ គាហេតព្ពំ, យោ គាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៨) វចនតោតិ.

អថ ‘‘ទុវង្គសមន្នាគតេ អន្តោសីមដ្ឋេ អសតិ ឯកង្គសមន្នាគតោ អន្តោសីមដ្ឋោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ ឯតស្ស ទាតព្ពោ’’តិ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោតិ ភណ្ឌាគារិកស្ស ពហូបការតំ ធម្មកថិកាទីនំ ¶ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១៩-១២១) ឯកេកង្គវសេន អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. ‘‘អន្តោសីមដ្ឋោ ឯកង្គសមន្នាគតោបិ នត្ថិ, ពហិសីមដ្ឋោវ អត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘អាគន្ត្វា អន្តោសីមេ ឋិតស្ស ទាតព្ពោ’’តិ វត្តព្ពោ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘អសម្បត្តានម្បិ ឧបចារសីមំ បវិដ្ឋានំ អន្តេវាសិកាទីសុ គណ្ហន្តេសុ ទាតព្ពមេវា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វចនតោ វិញ្ញាយតិ.

សចេ ¶ បន ឯកង្គយុត្តភាវេន វា ទុវង្គយុត្តភាវេន វា សមានា ទ្វេ តយោ ភិក្ខូ អន្តោសីមាយំ វិជ្ជមានា ភវេយ្យុំ, កស្ស ទាតព្ពោតិ? វឌ្ឍតរស្សាតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សង្ឃិកំ យថាវុឌ្ឍំ បដិពាហិតព្ពំ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១១) វចនតោតិ. សចេ បន អន្តោសីមាយំ ឯកង្គយុត្តោ វា ទុវង្គយុត្តោ វា ភិក្ខុ នត្ថិ, សព្ពេវ អាវាសិកា ពាលា អព្យត្តា, ឯវំ សតិ កស្ស ទាតព្ពោតិ? យោ តំ វិហារំ អាគច្ឆតិ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ, សោ ចេ លជ្ជី ហោតិ បេសលោ ពហុស្សុតោ សិក្ខាកាមោ, សោ តេហិ អាវាសិកេហិ ភិក្ខូហិ អញ្ញត្ថ អគមនត្ថំ សង្គហំ កត្វា សោ អាវាសោ ទាតព្ពោ.

អយមត្ថោ កថំ ជានិតព្ពោតិ ចេ? ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ វិហរន្តិ ពាលា អព្យត្តា, តេ ន ជានន្តិ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា. តត្ថ អញ្ញោ ភិក្ខុ អាគច្ឆតិ ពហុស្សុតោ អាគតាគមោ ធម្មធរោ វិនយធរោ មាតិកាធរោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ មេធាវី លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ, តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ សោ ភិក្ខុ សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោ ឧបលាបេតព្ពោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ ចុណ្ណេន មត្តិកាយ ទន្តកដ្ឋេន មុខោទកេន. នោ ចេ សង្គណ្ហេយ្យុំ អនុគ្គណ្ហេយ្យុំ ឧបលាបេយ្យុំ ឧបដ្ឋាបេយ្យុំ ចុណ្ណេន មត្តិកាយ ទន្តកដ្ឋេន មុខោទកេន, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៣) សម្មាសម្ពុទ្ធេន បញ្ញត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៣) ‘‘សង្គហេតព្ពោតិ ‘សាធុ, ភន្តេ, អាគតត្ថ, ឥធ ភិក្ខា សុលភា សូបព្យញ្ជនំ អត្ថិ, វសថ អនុក្កណ្ឋមានា’តិ ឯវំ បិយវចនេន សង្គហេតព្ពោ, បុនប្បុនំ តថាករណវសេន អនុគ្គហេតព្ពោ, ‘អាម វសិស្សាមី’តិ បដិវចនទាបនេន ¶ ឧបលាបេតព្ពោ. អថ វា ចតូហិ បច្ចយេហិ សង្គហេតព្ពោ ចេវ អនុគ្គហេតព្ពោ ច, បិយវចនេន ឧបលាបេតព្ពោ, កណ្ណសុខំ អាលបិតព្ពោតិ អត្ថោ, ចុណ្ណាទីហិ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ សចេ សកលោបិ សង្ឃោ ន ករោតិ, សព្ពេសំ ទុក្កដំ. ឥធ នេវ ថេរា, ន ទហរា ¶ មុច្ចន្តិ, សព្ពេហិ វារេន ឧបដ្ឋាតព្ពោ, អត្តនោ វារេ អនុបដ្ឋហន្តស្ស អាបត្តិ. តេន បន មហាថេរានំ បរិវេណសម្មជ្ជនទន្តកដ្ឋទានាទីនិ ន សាទិតព្ពានិ. ឯវម្បិ សតិ មហាថេរេហិ សាយំបាតំ ឧបដ្ឋានំ អាគន្តព្ពំ. តេន បន តេសំ អាគមនំ ញត្វា បឋមតរំ មហាថេរានំ ឧបដ្ឋានំ គន្តព្ពំ. សចស្ស សទ្ធិំចរា ភិក្ខូ ឧបដ្ឋាកា អត្ថិ, ‘មយ្ហំ ឧបដ្ឋាកា អត្ថិ, តុម្ហេ អប្បោស្សុក្កា វិហរថា’តិ វត្តព្ពំ. អថាបិស្ស សទ្ធិំ ចរា នត្ថិ, តស្មិំយេវ បន វិហារេ ឯកោ វា ទ្វេ វា វត្តសម្បន្នា វទន្តិ ‘មយ្ហំ ថេរស្ស កត្តព្ពំ ករិស្សាម, អវសេសា ផាសុ វិហរន្តូ’តិ, សព្ពេសំ អនាបត្តី’’តិ វុត្តត្តា. ឯវំ តាទិសំ ពហិសីមតោ អន្តោសីមមាគតំ លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតំ ភិក្ខុំ អន្តោសីមាយ ធុវនិវាសត្ថាយ ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទាតព្ពោតិ វិញ្ញាយតិ.

ននុ ច ‘‘ន, ភិក្ខវេ, និស្សីមេ ឋិតស្ស សេនាសនំ គាហេតព្ពំ, យោ គាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៨) ភគវតា វុត្តំ, អថ កស្មា និស្សីមតោ អាគតស្ស ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ទាតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – ‘‘និស្សីមេ ឋិតស្សា’’តិ ឥទំ អនាទរេ សាមិវចនំ, តស្មា និស្សីមេ ឋិតំយេវ សេនាសនំ ន គាហេតព្ពន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ន និស្សីមេ ឋិតស្ស តស្ស ភិក្ខុស្ស អន្តោសីមំ បវិដ្ឋស្សបិ សេនាសនំ ន គាហេតព្ពន្តិ អត្ថោ, តស្មា បុព្ពេ ពហិសីមាយំ ឋិតេបិ ឥទានិ អន្តោសីមំ បវិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ ចតុបច្ចយភាគោ លព្ភតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ¶ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘អសុកវិហារេ កិរ ពហុំ ចីវរំ ឧប្បន្នន្តិ សុត្វា យោជនន្តរិកវិហារតោបិ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ, សម្បត្តសម្បត្តានំ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ព’’ន្តិ. អន្តោសីមដ្ឋេសុ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ អសក្កោន្តេសុ យត្ថ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ អត្ថិ, សោ អាវាសោ គន្តព្ពោ ហោតិ. អន្តោវស្សេបិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន វិនា វស្សំ វសិតុំ ន លភតិ. យត្ថ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ អត្ថិ, តត្ថ គន្ត្វា វស្សំ វសិតព្ពំ, តស្មា ពហិសីមតោ អាគតោបិ លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភិក្ខុ សង្គហេតព្ពោ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ តទហុបោសថេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ វិហរន្តិ ពាលា អព្យត្តា, តេ ន ជានន្តិ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា. តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ ឯកោ ភិក្ខុ សាមន្តា អាវាសា សជ្ជុកំ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆាវុសោ សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆា’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ សព្ពេហេវ យត្ថ ជានន្តិ ¶ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា, សោ អាវាសោ គន្តព្ពោ. នោ ចេ គច្ឆេយ្យុំ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ វស្សំ វសន្តិ ពាលា អព្យត្តា, តេ ន ជានន្តិ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា. តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ ឯកោ ភិក្ខុ សាមន្តា អាវាសា សជ្ជុកំ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆាវុសោ សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆា’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, ឯកោ ភិក្ខុ សត្តាហកាលិកំ ¶ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆាវុសោ សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆា’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, ន, ភិក្ខវេ, តេហិ ភិក្ខូហិ តស្មិំ អាវាសេ វស្សំ វសិតព្ពំ, វសេយ្យុំ ចេ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ’’ (មហាវ. ១៦៣).

ឯវំ ពហិសីមតោ អាគតស្សបិ សង្ឃស្ស ឧបការំ កាតុំ សក្កោន្តស្ស វិសិដ្ឋគុណយុត្តស្ស ទាតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘អម្ហាកំ គណោ ន ហោតិ, អម្ហាកំ វំសោ បវេណី ន ហោតិ, អម្ហាកំ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តោ ន ហោតី’’តិអាទីនិ វត្វា ន បដិក្ខិបិតព្ពោ. គណាទិភាវោ ហិ អប្បមាណំ, យថាវុត្តពហូបការតាទិភាវោយេវ បមាណំ. សាមគ្គិករណតោ បដ្ឋាយ ហិ សមានគណោ ហោតិ. តថា ហិ ឧក្ខិត្តានុវត្តកានំ លទ្ធិនានាសំវាសកានម្បិ លទ្ធិវិស្សជ្ជនេន តិវិធឧក្ខេបនីយកម្មកតានំ កម្មនានាសំវាសកានម្បិ ឱសារណំ កត្វា សាមគ្គិករណេន សំវាសោ ភគវតា អនុញ្ញាតោ. អលជ្ជិំ បន ពហុស្សុតម្បិ សង្គហំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. សោ ហិ អលជ្ជីបរិសំ វឌ្ឍាបេតិ, លជ្ជីបរិសំ ហាបេតិ. ភណ្ឌនការកំ បន វិហារតោបិ និក្កឌ្ឍិតព្ពំ. តថា ហិ ‘‘ភណ្ឌនការកកលហការកមេវ សកលសង្ឃារាមតោ និក្កឌ្ឍិតុំ លភតិ. សោ ហិ បក្ខំ លភិត្វា សង្ឃម្បិ ភិន្ទេយ្យ. អលជ្ជីអាទយោ បន អត្តនោ វសនដ្ឋានតោយេវ និក្កឌ្ឍិតព្ពា, សកលសង្ឃារាមតោ និក្កឌ្ឍិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៨) វុត្តំ.

វុឌ្ឍាបចាយនាទិសាមគ្គិរសរហិតំ វិសភាគបុគ្គលម្បិ សង្គហំ កាតុំ ន លភតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ឯវរូបេន ហិ វិសភាគបុគ្គលេន ឯកវិហារេ វា ឯកបរិវេណេ វា វសន្តេន អត្ថោ នត្ថិ, តស្មា សព្ពត្ថេវស្ស និវាសោ វារិតោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២២), តស្មា អាវាសិកោ វា ហោតុ ¶ អាគន្តុកោ វា, សគណោ វា ហោតុ អញ្ញគណោ ¶ វា, ពហុស្សុតសីលវន្តភូតោ ភិក្ខុ សង្គហេតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ, សប្បញ្ញំ ពុទ្ធសាវកំ;

នេក្ខំ ជម្ពោនទស្សេវ, កោ តំ នន្ទិតុមរហតិ;

ទេវាបិ នំ បសំសន្តិ, ព្រហ្មុនាបិ បសំសិតោ’’តិ. (អ. និ. ៤.៦) –

អយំ អន្តោសីមដ្ឋេន សង្ឃេន ពហូបការតាគុណវិសិដ្ឋតាសង្ខាតេហិ គុណេហិ យុត្តស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទានេ វិនិច្ឆយោ.

យទា បន សង្ឃត្ថេរោ ជរាទុព្ពលតាយ វា រោគបីឡិតតាយ វា វិវេកជ្ឈាសយតាយ វា គណំ អបរិហរិតុកាមោ អញ្ញស្ស ទាតុកាមោ, អត្តនោ អច្ចយេន វា កលហវិវាទាភាវមិច្ឆន្តោ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ និយ្យាតេតុកាមោ ហោតិ, តទា ន អត្តនោ ឥស្សរវតាយ ទាតព្ពំ, អយំ វិហារោ សង្ឃិកោ, តស្មា សង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា តំ ការណំ អាចិក្ខិត្វា ពហូបការតាគុណវិសិដ្ឋតាយុត្តបុគ្គលោ វិចិនាបេតព្ពោ. តតោ សង្ឃោ ចត្តារិ អគតិគមនានិ អនុបគន្ត្វា ភគវតោ អជ្ឈាសយានុរូបំ លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតំ បុគ្គលំ វិចិនិត្វា ‘‘អយំ ភិក្ខុ ឥមស្ស វិហារស្ស អនុច្ឆវិកោ’’តិ អារោចេតិ. មហាថេរស្សបិ តមេវ រុច្ចតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ រុច្ចតិ, អត្តនោ ភារភូតំ វុត្តប្បការអង្គវិយុត្តំ បុគ្គលំ ទាតុកាមោ ហោតិ. ឯវំ សន្តេ សង្ឃោ ឆន្ទាទិអគតិំ ន គច្ឆតិ, បុគ្គលោវ គច្ឆតិ, តស្មា សង្ឃស្សេវ អនុមតិយា វិហារោ ទាតព្ពោ.

សចេ បន សង្ឃោ យំ កញ្ចិ អាមិសំ លភិត្វា យថាវុត្តគុណវិយុត្តស្ស ភិក្ខុនោ ទាតុកាមោ ហោតិ, បុគ្គលោ ¶ បន ភគវតោ អជ្ឈាសយានុរូបំ វុត្តប្បការអង្គយុត្តភូតស្សេវ ភិក្ខុស្ស ទាតុកាមោ, តទា បុគ្គលោបិ សង្ឃបរិយាបន្នោយេវាតិ កត្វា ធម្មកម្មការកស្ស បុគ្គលស្សេវ អនុមតិយា វិហារោ ទាតព្ពោ, ន សង្ឃានុមតិយា. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) ‘‘សចេ សង្ឃោ កិញ្ចិ លភិត្វា អាមិសគរុកតាយ ន និវារេតិ, ឯកោ ភិក្ខុ និវារេតិ, សោវ ភិក្ខុ ឥស្សរោ. សង្ឃិកេសុ ហិ កម្មេសុ យោ ធម្មកម្មំ ករោតិ, សោវ ឥស្សរោ’’តិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ឆន្ទា ¶ ទោសា ភយា មោហា;

យោ ធម្មំ អតិវត្តតិ;

និហីយតិ តស្ស យសោ;

កាឡបក្ខេវ ចន្ទិមា.

‘‘ឆន្ទា ទោសា ភយា មោហា;

យោ ធម្មំ នាតិវត្តតិ;

អាបូរតិ តស្ស យសោ;

សុក្កបក្ខេវ ចន្ទិមា’’តិ. (ទី. និ. ៣.២៤៦; អ. និ. ៤.១៧-១៨; បារិ. ៣៨២, ៣៨៦);

យទា បន ថេរោបិ កិញ្ចិ អវត្វា យថាកម្មង្គតោ, សង្ឃោបិ ន កស្សចិ វិចារេតិ, ឯវំ សង្ឃិកវិហារេ អភិក្ខុកេ សុញ្ញេ វត្តមានេ តស្មិំ ទេសេ យេន កេនចិ សាសនស្ស វុទ្ធិមិច្ឆន្តេន អាចរិយេន អន្តោសីមដ្ឋកា ភិក្ខូ ឯវំ សមុស្សាហេតព្ពា ‘‘មា តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ឯវំ អកត្ថ, អន្តោសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ ពហូបការតាទិយុត្តំ បុគ្គលំ វិចិនថ, វិចិនិត្វា លភន្តា តស្ស បុគ្គលស្ស សមគ្គេន សង្ឃេន ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេថ, នោ ចេ អន្តោសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ អលត្ថ, អថ ពហិសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ វិចិនថ. ពហិសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ វិចិនិត្វា យថាវុត្តអង្គយុត្តបុគ្គលេ លព្ភមានេ តំ បុគ្គលំ អន្តោសីមំ បវេសេត្វា ¶ អន្តោសីមដ្ឋកស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេថ. ឯវំ ករោន្តា ហិ តុម្ហេ អាយស្មន្តោ អប្បិច្ឆកថា-សន្តោសកថា-សល្លេខកថា-បវិវិត្តកថាវីរិយារម្ភកថា-សីលកថា-សមាធិកថា-បញ្ញាកថា-វិមុត្តិកថា-វិមុត្តិញាណទស្សនកថាសង្ខាតទសកថាវត្ថុសម្បន្នំ បុគ្គលំ ឧបនិស្សាយ អស្សុតបុព្ពំ ធម្មំ សុណិស្សថ, សុតបុព្ពំ ធម្មំ បរិយោទាបិស្សថ, កង្ខំ វិនោទិស្សថ, ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករិស្សថ, ចិត្តំ បសាទេស្សថ. យស្ស លជ្ជិនោ បេសលស្ស ពហុស្សុតស្ស សិក្ខាកាមស្ស ភិក្ខុនោ ភិក្ខំ អនុសិក្ខមានា សទ្ធាយ វឌ្ឍិស្សន្តិ, សីលេន វឌ្ឍិស្សន្តិ, សុតេន វឌ្ឍិស្សន្តិ, ចាគេន វឌ្ឍិស្សន្តិ, បញ្ញាយ វឌ្ឍិស្សន្តី’’តិ. វុត្តញ្ហេតំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤) ‘‘កតមោ ឧបនិស្សយគោចរោ ទសកថាវត្ថុគុណសមន្នាគតោ កល្យាណមិត្តោ, យំ និស្សាយ អស្សុតំ សុណាតិ, សុតំ បរិយោទបេតិ, កង្ខំ វិតរតិ, ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករោតិ, ចិត្តំ បសាទេតិ. យស្ស វា អនុសិក្ខមានោ សទ្ធាយ វឌ្ឍតិ, សីលេន វឌ្ឍតិ, សុតេន វឌ្ឍតិ ¶ , ចាគេន វឌ្ឍតិ, បញ្ញាយ វឌ្ឍតិ, អយំ វុច្ចតិ ឧបនិស្សយគោចរោ’’តិ. ឯវំ សមុស្សាហេត្វា ធម្មកថំ កត្វា អន្តោសីមដ្ឋកសង្ឃេនេវ ធុវវាសវិហារោ ទាបេតព្ពោតិ.

ឯវំ ជិនសាសនស្ស, វឌ្ឍិកាមោ សុបេសលោ;

អកាសិ បញ្ញវា ភិក្ខុ, សុដ្ឋុ អាវាសនិច្ឆយន្តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

វិហារវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.

២៩. កថិនត្ថារវិនិច្ឆយកថា

២២៦. ឯវំ ¶ ចតុបច្ចយភាជនវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ កថិនវិនិច្ឆយំ កថេតុមាហ ‘‘កថិនន្តិ ឯត្ថ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ កថិនន្តិ កតមំ កថិនំ? សមូហបញ្ញត្តិ. ន ហិ បរមត្ថតោ កថិនំ នាម ឯកោ ធម្មោ អត្ថិ, បុរិមវស្សំវុត្ថា ភិក្ខូ, អនូនបញ្ចវគ្គសង្ឃោ, ចីវរមាសោ, ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នចីវរន្តិអាទីសុ យេសុ នាមរូបេសុ សមុប្បជ្ជមានេសុ តេសំ នាមរូបធម្មានំ សមូហសមវាយសង្ខាតំ សមូហបញ្ញត្តិមត្តមេវ កថិនំ. អយមត្ថោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘តេសញ្ញេវ ធម្មានំ សង្គហោ សមវាយោ នាមំ នាមកម្មំ នាមធេយ្យំ និរុត្តិ ព្យញ្ជនំ អភិលាបោ, យទិទំ កថិន’’ន្តិ បរិវារបាឡិយំ (បរិ. ៤១២) អាគតត្តា ច, ‘‘តេសញ្ញេវ ធម្មានន្តិ យេសុ រូបាទិធម្មេសុ សតិ កថិនំ នាម ហោតិ, តេសំ សមោធានំ មិស្សីភាវោ. នាមំ នាមកម្មន្តិអាទិនា បន ‘កថិន’ន្តិ ឥទំ ពហូសុ ធម្មេសុ នាមមត្តំ, ន បរមត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ អត្ថីតិ ទស្សេតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤១២) អាគតត្តា ច, ‘‘យេសុ រូបាទិធម្មេសូតិ បុរិមវស្សំវុត្ថា ភិក្ខូ, បញ្ចហិ អនូនោ សង្ឃោ, ចីវរមាសោ, ធម្មេន សមេន សមុប្បន្នំ ចីវរន្តិ ឯវមាទីសុ យេសុ រូបារូបធម្មេសុ. សតីតិ សន្តេសុ. មិស្សីភាវោតិ សំសគ្គតា សមូហបញ្ញត្តិមត្តំ. តេនាហ ន បរមត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ អត្ថីតិ ទស្សេតី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បរិវារ ២.៤១២) អាគតត្តា ច ជានិតព្ពោតិ.

កេនដ្ឋេន ¶ កថិនន្តិ? ថិរដ្ឋេន. កស្មា ថិរន្តិ? អនាមន្តចារអសមាទានចារគណភោជនយាវទត្ថចីវរយោចតត្ថចីវរុប្បាទសង្ខាតេ បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយ. វុត្តញ្ហិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦) ‘‘បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយ ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ, តថា វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦) វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច ¶ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦). អថ វា កេនដ្ឋេន កថិនន្តិ? សង្គណ្ហនដ្ឋេន. កថំ សង្គណ្ហាតីតិ? បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា សង្គណ្ហាតិ សង្ខិបិត្វា គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា សង្គណ្ហនដ្ឋេន កថិន’’ន្តិ.

កថិន-សទ្ទោ កាយ ធាតុយា កេន បច្ចយេន សិជ្ឈតីតិ? ដីកាចរិយា ធាតុបច្ចយេ អចិន្តេត្វា អនិប្ផន្នបាដិបទិកវសេនេវ វណ្ណេន្តិ, តស្មា អយំ សទ្ទោ រុឡ្ហីសុទ្ធនាមភូតោ អនិប្ផន្នបាដិបទិកសទ្ទោតិ វុច្ចតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? តីសុបិ វិនយដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ថិរន្តិ អត្ថោ’’ ឥច្ចេវ វណ្ណិតត្តា. បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយាតិ បន ថិរតា ចស្ស ហេតុបទមេវ. អថ វា កថិន-សទ្ទោ កថធាតុយា ឥនបច្ចយេន សិជ្ឈតិ. កថំ? កថ សង្គហណេតិមស្ស លទ្ធធាតុសញ្ញាទិស្ស បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា សង្គណ្ហាតីតិ អត្ថេ ‘‘ឥន សព្ពត្ថា’’តិ យោគវិភាគេន វា ‘‘សុបតោ ចា’’តិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន វា ឥនបច្ចយំ កត្វា បរក្ខរំ នេត្វា កថិនសទ្ទតោ ស្យុប្បត្តាទិម្ហិ កតេ រូបំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្គណ្ហនដ្ឋេនា’’តិ វុត្តំ កង្ខាវិតរណីដីកាបាឋំ និស្សាយ វិញ្ញាយតិ. អថ វា កឋ កិច្ឆជីវនេតិ ធាតុតោ ឥនបច្ចយំ កត្វា សិជ្ឈតិ. អយមត្ថោ ‘‘កឋ កិច្ឆជីវនេ, មុទ្ធជទុតិយន្តោ ធាតុ, ឥនោ’’តិ អភិធានប្បទីបិកាដីកាយំ វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.

ពហូ បន បណ្ឌិតា ឥមំ បាឋំយេវ គហេត្វា ‘‘កថិន-សទ្ទោ មុទ្ធជទុតិយន្តោយេវ ហោតិ, ន ទន្តជោ’’តិ វទន្តិ ចេវ លិខន្តិ ច, ន បនេវំ ឯកន្តតោ វត្តព្ពំ. កស្មា? អភិធានប្បទីបិកាដីកាយំ កក្ខឡបរិយាយំ គុណសទ្ទភូតំ កឋិនសទ្ទំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សាសនវោហារតោ នាមសទ្ទភូតំ. តេនេវាហ ‘‘បញ្ចកំ កក្ខឡេ’’តិ. អនេកេសុ បន បាឡិអដ្ឋកថាទិបោត្ថកេសុ ជិនសាសនវោហារតោ នាមសទ្ទភូតោ កថិន-សទ្ទោ ទន្តជោយេវ យេភុយ្យេន បញ្ញាយតិ ¶ , តេនេវ ច ការណេន អភិធានប្បទីបិកាដីកាយម្បិ វណ្ណវិបរិយាយេ កថិនន្តិបិ វុត្តំ. អថ វា កត្ថ សិលាឃាយន្តិ ធាតុតោ ឥនបច្ចយំ កត្វា សសំយោគត្ថការំ និសំយោគំ កត្វា សិជ្ឈតិ. អយមត្ថោ សិលាឃាទិសុត្តស្ស វុត្តិយំ ‘‘សិលាឃ កត្ថនេ’’តិ វចនតោ, សទ្ទនីតិយញ្ច ‘‘កត្ថនំ បសំសន’’ន្តិ វណ្ណិតត្តា ច វិញ្ញាយតិ. ឥទញ្ច វចនំ ‘‘ឥទញ្ហិ កថិនវត្តំ នាម ពុទ្ធប្បសត្ថ’’ន្តិ អដ្ឋកថាវចនេន (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) សមេតិ. អាចរិយា បន ‘‘កឋធាតុ ឥនបច្ចយោ’’តិ វិកប្បេត្វា ‘‘កឋ សមត្ថនេ’’តិ អត្ថំ វទន្តិ, តំ ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ វចនំ អនបេក្ខិត្វា ‘‘បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយា’’តិ ហេតុមេវ អត្ថភាវេន គហេត្វា វុត្តំ សិយា, តំ បន ថិរភាវស្ស ហេតុយេវ.

កថំ វិគ្គហោ កាតព្ពោតិ? អយំ កថិន-សទ្ទោ ចតូសុ បទេសុ នាមបទំ, បញ្ចសុ នាមេសុ សុទ្ធនាមំ, ចតូសុ សុទ្ធនាមេសុ រុឡ្ហីសុទ្ធនាមំ, ទ្វីសុ បាដិបទិកសទ្ទេសុ អនិប្ផន្នបាដិបទិកសទ្ទោ, តស្មា វិគ្គហោ ន កាតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘រុឡ្ហីខ្យាតំ និបាតញ្ចុ-បសគ្គាលបនំ តថា;

សព្ពនាមិកមេតេសុ, ន កតោ វិគ្គហោ ឆសូ’’តិ.

អយមត្ថោ ‘‘កថិនន្តិ…បេ… ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) វចនតោ វិញ្ញាយតិ. អថ វា បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ ¶ អទត្វា កថតិ សង្គណ្ហាតីតិ កថិនំ, អយំ វចនត្ថោ យថាវុត្តវិនយត្ថមញ្ជូសាបាឋវសេន (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) វិញ្ញាយតិ. អថ វា កឋតិ កិច្ឆេន ជីវតីតិ កថិនោ, រុក្ខោ, តស្ស ឯសោតិ កថិនោ, ថិរភាវោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ កថិនំ, បញ្ញត្តិជាតំ ឋ-ការស្ស ថ-ការំ កត្វា កថិនន្តិ វុត្តំ. អយំ នយោ ‘‘កឋ កិច្ឆជីវនេ’’តិ ធាត្វត្ថសំវណ្ណនាយ ច ‘‘បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយ ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ ដីកាវចនេន (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ច សមេតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា កថីយតេ ¶ សិលាឃតេ បសំសីយតេ ពុទ្ធាទីហីតិ កថិនំ, អយំ នយោ ‘‘កត្ថ សិលាឃាយ’’ន្តិ ធាត្វត្ថសំវណ្ណនាយ ច ‘‘ឥទញ្ហិ កថិនវត្តំ នាម ពុទ្ធប្បសត្ថ’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អដ្ឋកថាវចនេន ច សមេតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯត្ថ បន សង្ខេបរុចិត្តា អាចរិយស្ស សទ្ទលក្ខណំ អវិចារេត្វា អត្ថមេវ បុច្ឆំ កត្វា វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘កថិនំ អត្ថរិតុំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កេ លភន្តីតិ កេ សាធេន្តីតិ អត្ថោ. បញ្ច ជនា លភន្តីតិ បញ្ច ជនា សាធេន្តិ. កថិនទុស្សស្ស ហិ ទាយកា បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ ហោន្តិ, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ. ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ ចតុវគ្គោ ភិក្ខុសង្ឃោ ឋបេត្វា តីណិ កម្មានិ ឧបសម្បទំ បវារណំ អព្ភាន’’ន្តិ ចម្បេយ្យក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៨៨) វុត្តត្តា ន បញ្ចវគ្គករណីយន្តិ គហេតព្ពំ. បឋមប្បវារណាយ បវារិតាតិ ឥទំ វស្សច្ឆេទំ អកត្វា វស្សំវុត្ថភាវសន្ទស្សនត្ថំ វុត្តំ អន្តរាយេន អបវារិតានម្បិ វុត្ថវស្សានំ កថិនត្ថារសម្ភវតោ. តេនេវ ‘‘អប្បវារិតា វា’’តិ អវត្វា ‘‘ឆិន្នវស្សា វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា វា ន លភន្តី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សាបិ ¶ ន លភន្តីតិ នានាសីមាយ អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សា ឥមស្មិំ វិហារេ កថិនត្ថារំ ន លភន្តីតិ អត្ថោ. សព្ពេតិ ឆិន្នវស្សាទយោ, អនុបគតាបិ តត្ថេវ សង្គហិតា. អានិសំសន្តិ កថិនានិសំសចីវរំ. ឯកំ អត្ថតចីវរំយេវ ហិ កថិនចីវរំ នាម ហោតិ, អវសេសានិ ចីវរានិ វា សាដកា វា កថិនានិសំសាយេវ នាម. វក្ខតិ ហិ ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានី’’តិ. (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២២៦) ឥតរេសន្តិ បុរិមិកាយ ឧបគតានំ.

សោ ចេ បច្ឆិមិកាយ ឧបសម្បជ្ជតិ, គណបូរកោ ចេវ ហោតិ, អានិសំសញ្ច លភតីតិ ឥមិនា សាមណេរានំ វស្សូបគមនំ អនុញ្ញាតំ ហោតិ. សោ ហិ បុរិមិកាយ វស្សូបគតត្តា អានិសំសំ លភតិ, បច្ឆិមិកាយ បន ឧបសម្បជ្ជិតត្តា គណបូរកោ ហោតីតិ. សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតា កថិនត្ថារកុសលា ន ហោន្តីតិអាទិនា ‘‘អដ្ឋធម្មកោវិទោ ភិក្ខុ, កថិនត្ថារមរហតី’’តិ វិនយវិនិច្ឆយេ (វិ. វិ. ២៧០៤) អាគតត្តា សយំ ចេ អដ្ឋធម្មកុសលោ, សយមេវ អត្ថរិតព្ពំ. នោ ចេ, អញ្ញេ អដ្ឋធម្មកុសលេ បរិយេសិត្វា នេតព្ពា, ឯវំ អកត្វា កថិនំ អត្ថរិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. កថិនំ អត្ថរាបេត្វាតិ សការិតវចនេន តេហិ ពាហិរតោ អាគតត្ថេរេហិ សយំ កថិនំ ន អត្ថរិតព្ពំ, សព្ពបុព្ពកិច្ចាទិកំ សំវិទហិត្វា តេ ¶ បុរិមិកាយ វស្សូបគតា អន្តោសីមដ្ឋភិក្ខូយេវ អត្ថរាបេតព្ពាតិ ទស្សេតិ, អញ្ញថា អញ្ញោ កថិនំ អត្ថរតិ, អញ្ញោ អានិសំសំ លភតីតិ អាបជ្ជតិ, ន បនេវំ យុជ្ជតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អានិសំសោ បន ឥតរេសំយេវ ហោតី’’តិ. ទានញ្ច ភុញ្ជិត្វាតិ ខាទនីយភោជនីយភូតំ អន្នបានាទិទានំ ភុញ្ជិត្វា. ន ហិ តេ វត្ថុទានំ លភន្តិ.

កថិនចីវរំ ¶ ទេមាតិ ទាតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘សង្ឃស្ស កថិនចីវរំ ទេមា’’តិ វត្តព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ (មហាវ. ៣០៧) កម្មវាចាយ សមេតិ. អថ ច បន បុព្ពេ កតបរិចយត្តា ‘‘សង្ឃស្សា’’តិ អវុត្តេបិ សម្បទានំ បាកដន្តិ កត្វា អវុត្តំ សិយាតិ. ឯត្ថេកេ អាចរិយា វទន្តិ ‘‘សង្ឃស្សាតិ អវុត្តេបិ កាលេ ទិន្នំ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ, តត្រេវំ វត្តព្ពំ ‘‘ន កាលេ ទិន្នំ សព្ពំ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘យញ្ច កាលេបិ សង្ឃស្ស វា ឥទំ អកាលចីវរន្តិ, បុគ្គលស្ស វា ឥទំ តុយ្ហំ ទម្មីតិអាទិនា នយេន ទិន្នំ, ឯតំ អកាលចីវរំ នាមា’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. អកាលចិវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតត្តា បុគ្គលិកម្បិ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា បរម្មុខាបិ នាមំ វត្វា សម្មុខាបិ បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នំ បុគ្គលិកមេវ ហោតិ, ន សង្ឃិកំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតីតិ ‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា, បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘ឥមំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទម្មី’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតី’’តិ. ឯវំ បុគ្គលិកេ សតិ តំ ចីវរំ សង្ឃស្ស ភាជេតព្ពំ ហោតិ វា ន ហោតិ វាតិ? សោ បុគ្គលោ អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកភូតស្ស សង្ឃស្ស វា អញ្ញស្ស សហធម្មិកសង្ឃស្ស វា ភាជេតុកាមោ ភាជេយ្យ, អភាជេតុកាមោ ‘‘ភាជេតូ’’តិ ន កេនចិ វចនីយោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ន ហិ បុគ្គលស្ស អាទិស្ស ទិន្នំ កេនចិ ភាជនីយំ ហោតី’’តិ ដីកាសុ អាគមនតោ វិញ្ញាយតិ. អថេកេ អាចរិយា ឯវំ វទន្តិ ‘‘កថិនស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោតិ (បរិ. ៤០៨) វុត្តត្តា បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នេបិ សង្ឃាយត្តំ សង្ឃិកំ ហោតិ. យថា កិំ ‘សីមាយ ទម្មិ, សេនាសនស្ស ទម្មី’តិ វុត្តេបិ តំ ទានំ សង្ឃិកំ ហោតិ, យថា ច ‘កថិនចីវរំ ទម្មី’តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ.

តត្រេវំ ¶ វិចារេតព្ពំ – ‘‘កថិនស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ វចនំ (បរិ. ៤០៨) កថិនស្ស មូលំ កថិនស្ស ការណំ ទស្សេតិ. យថា ហិ មូលេ វិជ្ជមានេ រុក្ខោ តិដ្ឋតិ, អវិជ្ជមានេ ន តិដ្ឋតិ, តស្មា មូលំ រុក្ខស្ស ការណំ ហោតិ, បតិដ្ឋំ ហោតិ, ឯវំ សង្ឃេ វិជ្ជមានេ ¶ កថិនំ ហោតិ, នោ អវិជ្ជមានេ, តស្មា សង្ឃោ កថិនស្ស មូលំ កថិនស្ស ការណំ នាម ហោតិ. កថំ សង្ឃេ វិជ្ជមានេ កថិនំ ហោតិ? សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតុវគ្គភូតេន សង្ឃេន អត្ថារារហស្ស ភិក្ខុនោ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ កថិនចីវរេ ទិន្នេយេវ តេន ចីវរេន អត្ថតំ កថិនំ នាម ហោតិ, នោ អទិន្នេ, តស្មា ចតុវគ្គសង្ឃេ អលព្ភមានេ សហស្សក្ខត្តុំ ‘‘កថិនំ ទម្មី’’តិ វុត្តេបិ កថិនំ នាម ន ហោតិ, តស្មា ឧបចារសីមាយ បរិច្ឆិន្នេ វិហារេ ឯកោ វា ទ្វេ វា តយោ វា ចត្តារោ វា ភិក្ខូ វិហរន្តិ, តត្ថ កថិនចីវរេ ឧប្បន្នេ អញ្ញតោ បរិយេសិត្វា ចតុវគ្គសង្ឃោ ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ភិក្ខូនំ បូរណេ សតិ កថិនំ អត្ថរិតុំ លភតិ, នាសតិ, ឯវំ សង្ឃេ វិជ្ជមានេយេវ កថិនំ នាម ហោតិ, នោ អវិជ្ជមានេ, តស្មា សង្ឃស្ស កថិនស្ស មូលភូតតំ ការណភូតតំ សន្ធាយ ‘‘កថិនស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘កថិន’’ន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំយេវ ហោតិ, នោ បុគ្គលិកន្តិ អធិប្បាយោ ឯតស្មិំ បាឋេ ន លព្ភតិ. យថា កិំ ‘‘កិច្ចាធិករណស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ (ចូឡវ. ២១៩) ឯត្ថ អបលោកនកម្មញត្តិកម្មញត្តិទុតិយកម្មញត្តិចតុត្ថកម្មសង្ខាតំ កិច្ចាធិករណំ ចតុវគ្គាទិកេ សង្ឃេ វិជ្ជមានេយេវ ហោតិ, នោ អវិជ្ជមានេ, តស្មា សង្ឃស្ស កិច្ចាធិករណស្ស មូលភូតតំ ការណភូតតំ សន្ធាយ ‘‘កិច្ចាធិករណស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

យទិបិ ¶ វុត្តំ ‘‘យថា ‘សីមាយ ទម្មិ, សេនាសនស្ស ទម្មី’តិអាទីសុ តំ ទានំ សង្ឃាយត្តមេវ ហោតិ, តថា ‘កថិន ទម្មី’តិ វុត្តេ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នេបិ សង្ឃាយត្តមេវ សង្ឃិកមេវ ហោតី’’តិ, តថាបិ ឯវំ វិចារណា កាតព្ពា – ‘‘សីមាយ ទម្មិ, សេនាសនស្ស ទម្មី’’តិអាទីសុ សីមា ច សេនាសនញ្ច ទានបដិគ្គាហកា ន ហោន្តិ, តស្មា សីមដ្ឋស្ស ច សេនាសនដ្ឋស្ស ច សង្ឃស្ស អាយត្តំ ហោតិ, បុគ្គលោ បន ទានបដិគ្គាហកោវ, តស្មា ‘‘ឥមំ កថិនចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទម្មី’’តិ បរម្មុខា វា តស្ស ភិក្ខុនោ បាទមូលេ ឋបេត្វា សម្មុខា វា ទិន្នំ កថំ សង្ឃាយត្តំ សង្ឃសន្តកំ ភវេយ្យ, ឯវំ សង្ឃស្ស អបរិណតំ បុគ្គលិកចីវរំ សង្ឃស្ស បរិណាមេយ្យ, នវសុ អធម្មិកទានេសុ ឯកំ ភវេយ្យ, តស្ស ចីវរស្ស បដិគ្គហោបិ នវសុ អធម្មិកបដិគ្គហេសុ ឯកោ ភវេយ្យ, តស្ស ចីវរស្ស បរិភោគោបិ នវសុ អធម្មិកបរិភោគេសុ ឯកោ ភវេយ្យ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? នវ អធម្មិកានិ ទានានីតិ សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញសង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, ចេតិយស្ស បរិណតំ អញ្ញចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, បុគ្គលស្ស បរិណតំ អញ្ញបុគ្គលស្ស ¶ វា សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតិ, ‘‘នវ អធម្មិកា បរិភោគា’’តិ អាគតំ បរិវារបាឡិញ្ច (បរិ. ៣២៩) ‘‘នវ បដិគ្គហបរិភោគាតិ ឯតេសំយេវ ទានានំ បដិគ្គហា ច បរិភោគា ចា’’តិ អាគតំ អដ្ឋកថញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) ឱលោកេត្វា វិញ្ញាយតីតិ.

អថាបិ ឯវំ វទន្តិ – ទាយកោ សង្ឃត្ថេរស្ស វា គន្ថធុតង្គវសេន អភិញ្ញាតស្ស វា ភត្តុទ្ទេសកស្ស វា បហិណតិ ‘‘អម្ហាកំ ភត្តគ្គហណត្ថាយ អដ្ឋ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ, សចេបិ ញាតិឧបដ្ឋាកេហិ បេសិតំ ¶ ហោតិ, ឥមេ តយោ ជនា បុច្ឆិតុំ ន លភន្តិ. អារុឡ្ហាយេវ មាតិកំ, សង្ឃតោ អដ្ឋ ភិក្ខូ ឧទ្ទិសាបេត្វា អត្តនវមេហិ គន្តព្ពំ. កស្មា? ភិក្ខុសង្ឃស្ស ហិ ឯតេ ភិក្ខូ និស្សាយ លាភោ ឧប្បជ្ជតីតិ. គន្ថធុតង្គាទីហិ បន អនភិញ្ញាតោ អាវាសិកភិក្ខុ បុច្ឆិតុំ លភតិ, តស្មា តេន ‘‘កិំ សង្ឃតោ គណ្ហាមិ, ឧទាហុ យេ ជានាមិ, តេហិ សទ្ធិំ អាគច្ឆាមី’’តិ មាតិកំ អារោបេត្វា យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥), ឦទិសេសុ ឋានេសុ ‘‘សង្ឃស្ស លាភោ បុគ្គលំ ឧបនិស្សាយ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វចនំ ឧបនិធាយ ‘‘សង្ឃស្ស លាភោ បុគ្គលំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជតិ, បុគ្គលស្ស បត្តលាភោ សង្ឃំ អាមសិត្វា ទេន្តោ សង្ឃាយត្តោ ហោតី’’តិ វិញ្ញាយតីតិ.

ឥមស្មិម្បិ វចនេ ឯវំ វិចារណា កាតព្ពា – តស្មិំ តុ និមន្តនេ ន បុគ្គលំយេវ និមន្តេតិ, អថ ខោ សសង្ឃំ បុគ្គលំ និមន្តេតិ. តត្ថ តុ ‘‘សង្ឃ’’ន្តិ អវត្វា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តត្តា ‘‘កិំ សង្ឃតោ គណ្ហាមិ, ឧទាហុ យេ ជានាមិ, តេហិ សទ្ធិំ អាគច្ឆាមី’’តិ អនភិញ្ញាតោ បុគ្គលោ បុច្ឆិតុំ លភតិ. សង្ឃត្ថេរស្ស បន សង្ឃំ បរិហរិត្វា វសិតត្តា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ សង្ឃំ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ គហណការណំ នត្ថិ, គន្ថធុតង្គវសេន អភិញ្ញាតបុគ្គលោបិ សង្ឃស្ស បុញ្ញនិស្សិតត្តា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ សង្ឃតោយេវ គណ្ហាតិ, ភត្តុទ្ទេសកស្សបិ ទេវសិកំ សង្ឃស្សេវ ភត្តវិចារណត្តា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ សង្ឃំ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ គហណការណំ នត្ថិ. ឯវំ ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ សហ សង្ឃេន និមន្តិតត្តា ‘‘ឥមេ តយោ ជនា បុច្ឆិតុំ ន លភន្តី’’តិ វុត្តំ, ន ‘‘ត្វំ អាគច្ឆាហី’’តិ បុគ្គលស្សេវ និមន្តនេ សតិបិ សង្ឃំ ¶ គហេត្វា អាគន្តព្ពតោតិ. ឯវំ ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ សសង្ឃស្សេវ បុគ្គលស្ស និមន្តិតត្តា សង្ឃោ គហេតព្ពោ ហោតិ, ន ‘‘តុម្ហេ អាគច្ឆថា’’តិ បុគ្គលស្សេវ និមន្តិតត្តា, តស្មា ‘‘បុគ្គលស្ស លាភោ សង្ឃាយត្តោ’’តិ ន សក្កា វត្តុំ ¶ , អដ្ឋកថាទីសុ បករណេសុបិ ‘‘បុគ្គលំ និស្សាយ សង្ឃស្ស លាភោ ឧប្បជ្ជតិ’’ ឥច្ចេវ វុត្តោ, ន ‘‘បុគ្គលស្ស លាភោ សង្ឃាយត្តោ’’តិ. ចីវរលាភខេត្តភូតាសុ អដ្ឋសុ មាតិកាសុ ច ‘‘សង្ឃស្ស ទេតី’’តិ ច វិសុំ, ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតី’’តិ ច វិសុំ អាគតំ. បុគ្គលស្ស ទេតីតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា, បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘ឥមំ ភន្តេ តុម្ហាកំ ទម្មី’’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតីតិ.

ឥទានិ បន ចីវរំ ទាតុកាមា ឧបាសកា វា ឧបាសិកាយោ វា សយំ អនាគន្ត្វា បុត្តទាសាទយោ អាណាបេន្តាបិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ថេរស្ស ទេថា’’តិ វត្វា បុគ្គលស្សេវ ទាបេន្តិ, សាមំ គន្ត្វា ទទន្តាបិ បាទមូលេ ឋបេត្វា វា ហត្ថេ ឋបេត្វា វា ហត្ថេន ផុសាបេត្វា វា ទទន្តិ ‘‘ឥមំ, ភន្តេ, ចីវរំ តុម្ហេ ឧទ្ទិស្ស ឯត្តកំ ធនំ បរិច្ចជិត្វា កតំ, ឯវញ្ច ឯវញ្ច ហត្ថកម្មំ កត្វា សម្បាទិតំ, តស្មា តុម្ហេ និវាសថ បារុបថ បរិភុញ្ជថា’’តិអាទីនិ វទន្តិ, តស្ស បុគ្គលស្ស បរិភោគករណមេវ ឥច្ឆន្តិ, ន សង្ឃស្ស ទានំ. កេចិ អតុដ្ឋកថម្បិ កថេន្តិ. ឯវំ បុគ្គលមេវ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នចីវរស្ស សង្ឃេន អាយត្តការណំ នត្ថិ. ‘‘សចេ បន ‘ឥទំ តុម្ហាកញ្ច តុម្ហាកំ អន្តេវាសិកានញ្ច ទម្មី’តិ ឯវំ វទតិ, ថេរស្ស ច អន្តេវាសិកានញ្ច បាបុណាតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) អាគមនតោ ឯវំ វត្វា ទេន្តេ បន អាចរិយន្តេវាសិកានំ បាបុណាតិ, អនន្តេវាសិកស្ស បន ន បាបុណាតិ. ‘‘ឧទ្ទេសំ គហេតុំ អាគតោ គហេត្វា គច្ឆន្តោ ច អត្ថិ, តស្សបិ បាបុណាតី’’តិ អាគមនតោ ¶ ពហិសីមដ្ឋស្ស ធម្មន្តេវាសិកស្សបិ បាបុណាតិ. ‘‘តុម្ហេហិ សទ្ធិំ និពទ្ធចារិកភិក្ខូនំ ទម្មីតិ វុត្តេ ឧទ្ទេសន្តេវាសិកានំ វត្តំ កត្វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនិ គហេត្វា វិចរន្តានំ សព្ពេសំ បាបុណាតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) អាគមនតោ ឯវំ វត្វា ទេន្តេ ធម្មន្តេវាសិកានំ វត្តបដិបត្តិការកានញ្ច អន្តេវាសិកានំ បាបុណាតិ. ឯវំ ទាយកានំ វចនានុរូបមេវ ទានស្ស បវត្តនតោ ‘‘យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) អដ្ឋកថាចរិយា វទន្តិ.

ឯវំ ឥទានិ ទាយកា យេភុយ្យេន បុគ្គលស្សេវ ទេន្តិ, សតេសុ សហស្សេសុ ឯកោយេវ បណ្ឌិតោ ពហុស្សុតោ ទាយកោ សង្ឃស្ស ទទេយ្យ, បុគ្គលិកចីវរញ្ច សង្ឃិកភវនត្ថាយ អករិយមានំ ន ញត្តិយា កម្មវាចាយ ច អរហំ ហោតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ញត្តិកម្មវាចាវិរោធតោ. កថំ វិរោធោតិ ចេ? ញត្តិយា កម្មវាចាយ ច ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ កថិនចីវរស្ស ¶ សង្ឃិកភាវោ វុត្តោ, ឥទានិ បន តំ ចីវរំ ‘‘បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលិក’’ន្តិ វចនត្ថានុរូបតោ បុគ្គលិកំ ហោតិ, ឯវម្បិ វិរោធោ. ‘‘សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ ឯត្ថ ច សង្ឃោតិ ធាតុយា កត្តា ហោតិ, ភិក្ខុនោតិ សម្បទានំ, ឥធ បន សង្ឃស្ស តស្មិំ កថិនចីវរេ អនិស្សរភាវតោ សង្ឃោ កត្តា ន ហោតិ, ភិក្ខុ បដិគ្គាហលក្ខណាភាវតោ សម្បទានំ ន ហោតិ, ឯវម្បិ វិរោធោ. ទាយកេន បន សង្ឃស្ស បរិច្ចត្តត្តា សង្ឃិកភូតំ កថិនចីវរំ យស្មិំ កាលេ សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរិតុំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ, តស្មិំ កាលេ ញត្តិទុតិយកម្មវាចំ ឥទានិ មនុស្សា ‘‘ញត្តី’’តិ វោហរន្តិ, តញ្ច ចីវរំ ‘‘ញត្តិលទ្ធចីវរ’’ន្តិ, តំ ចីវរទាយកញ្ច ‘‘ញត្តិលទ្ធទាយកោ’’តិ ¶ , តស្មា សង្ឃិកចីវរមេវ ញត្តិលទ្ធំ ហោតិ, នោ បុគ្គលិកចីវរំ. ញត្តិលទ្ធកាលតោ បន បដ្ឋាយ តំ ចីវរំ បុគ្គលិកំ ហោតិ. កស្មា? អត្ថារកបុគ្គលស្ស ចីវរភាវតោតិ.

អថាបិ វទន្តិ ‘‘ទិន្នន្តិ បាឋញ្ច ‘សាធេន្តី’តិ បាឋញ្ច ‘អានិសំសំ លភន្តី’តិ បាឋញ្ច ឧបនិធាយ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតី’’តិ, តត្ថាយមាចរិយានមធិប្បាយោ – ‘‘ទិន្នំ ឥទំ សង្ឃេនា’’តិ ឯត្ថ ទា-ធាតុយា សង្ឃេនាតិ កត្តា, ឥទន្តិ កម្មំ, ឥមស្ស កថិនចីវរស្ស សង្ឃិកត្តា សង្ឃេន ទិន្នំ ហោតិ, តេន វិញ្ញាយតិ ‘‘កថិន’’ន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតីតិ. ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តីតិ ឯត្ថ កេ លភន្តីតិ កេ សាធេន្តីតិ អត្ថោ. បញ្ច ជនា សាធេន្តី’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) វុត្តំ. តត្ថ បញ្ច ជនាតិ សង្ឃោ វុត្តោ, ឥមិនាបិ វិញ្ញាយតិ ‘‘កថិនន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ. អានិសំសំ លភន្តីតិ ឯត្ថ ច សង្ឃិកត្តា សព្ពេ សីមដ្ឋកភិក្ខូ អានិសំសំ លភន្តិ, ឥមិនាបិ វិញ្ញាយតិ ‘‘កថិនន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ.

តត្រាប្យេវំ វិចារណា កាតព្ពា – បុព្ពេទាយកា ចត្តារោបិ បច្ចយេ យេភុយ្យេន សង្ឃស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា សង្ឃស្ស ចតុបច្ចយភាជនកថា អតិវិត្ថារា ហោតិ. អប្បកតោ បន បុគ្គលស្ស ទេន្តិ, តស្មា សង្ឃស្ស ទិន្នំ កថិនចីវរំ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស បុគ្គលស្ស ទិន្នំ សន្ធាយ វុត្តំ. សាធេន្តីតិ ច កថិនទុស្សស្ស ទាយកា ចត្តារោ, បដិគ្គាហកោ ឯកោតិ បញ្ច ជនា កថិនទានកម្មំ សាធេន្តីតិ វុត្តំ. អានិសំសំ លភន្តីតិ ឥទញ្ច អត្ថារកស្ស ច អនុមោទនានញ្ច ភិក្ខូនំ អានិសំសលាភមេវ វុត្តំ, ន ឯតេហិ បាឋេហិ ‘‘កថិន’’ន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតីតិ អត្ថោ វិញ្ញាតព្ពោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. សង្ឃស្ស ឧប្បន្នចីវរំ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស ¶ ទិន្នភាវោ កថំ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ឥទំ ¶ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ វុត្តំ បាឡិបាឋញ្ច (មហាវ. ៣០៧) ‘‘សង្ឃោ អជ្ជ កថិនទុស្សំ លភិត្វា បុនទិវសេ ទេតិ, អយំ និចយសន្និធី’’តិ វុត្តំ អដ្ឋកថាបាឋញ្ច ទិស្វា វិញ្ញាយតីតិ. សង្ឃសន្តកភូតំ ចីវរមេវ ទានកិរិយាយ កម្មំ, សង្ឃោ កត្តា, បុគ្គលោ សម្បទានំ ភវិតុំ អរហភាវោ ច យថាវុត្តបាឡិបាឋមេវ ឧបនិធាយ វិញ្ញាយតីតិ.

ឯវំ សន្តេ បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលិកចីវរំ សង្ឃិកំ កាតុំ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? សចេ សោ បដិគ្គាហកបុគ្គលោ ទាយកានំ ឯវំ វទតិ ‘‘ឧបាសក ទានំ នាម បុគ្គលស្ស ទិន្នតោ សង្ឃស្ស ទិន្នំ មហប្ផលតរំ ហោតិ, តស្មា សង្ឃស្ស ទេហិ, សង្ឃស្ស ទត្វា បុន សង្ឃេន អត្ថារារហស្ស ភិក្ខុនោ កម្មវាចាយ ទត្វា តេន បុគ្គលេន យថាវិនយំ អត្ថតេយេវ កថិនំ នាម ហោតិ, ន បុគ្គលស្ស ទត្វា បុគ្គលេន សាមំយេវ អត្ថតេ, តស្មា សង្ឃស្ស ទេហី’’តិ ឧយ្យោជេត្វា សង្ឃស្ស ទាបិតេបិ តំ ចីវរំ សង្ឃិកំ ហោតិ កថិនត្ថារារហំ. យទិ បន ទាយកោ អប្បស្សុតតាយ ‘‘នាហំ, ភន្តេ, កិញ្ចិ ជានាមិ, ឥមំ ចីវរំ តុម្ហាកមេវ ទម្មី’’តិ វក្ខតិ, ឯវំ សតិ បុគ្គលិកវសេនេវ សម្បដិច្ឆិត្វា តេន បុគ្គលេន តំ ចីវរំ សង្ឃស្ស ទិន្នម្បិ សង្ឃិកំ ហោតិ.

យទិ ឯវំ សមណេនេវ សមណស្ស ទិន្នំ ចីវរំ កថំ កថិនត្ថារារហំ ភវេយ្យាតិ? នោ ន ភវេយ្យ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘កថិនំ កេន ទិន្នំ វដ្ដតិ? យេន កេនចិ ទេវេន វា មនុស្សេន វា បញ្ចន្នំ វា សហធម្មិកានំ អញ្ញតរេន ទិន្នំ វដ្ដតី’’តិ. អថ កស្មា បរម្បរភូតេហិ អាចរិយេហិ ញត្តិលទ្ធចីវរតោ អវសេសានិ ចីវរានិ សង្ឃស្ស ភាជេត្វា ឯវ បរិភុញ្ជិតានីតិ? វុច្ចតេ – ឯកច្ចេ ភិក្ខូ អាចរិយបរម្បរាគតអនឧសារេនេវ ¶ បដិបជ្ជន្តិ, កេចិ ពហូនំ កិរិយំ ទិស្វា ទិដ្ឋានុគតិវសេន បដិបជ្ជន្តិ, ពហុស្សុតាបិ កេចិ ថេរា អរុច្ចន្តាបិ បវេណិភេទភយេន បដិបជ្ជន្តិ, អបរេ រុចិវសេន អត្ថញ្ច អធិប្បាយញ្ច បរិណាមេត្វា គណ្ហន្តិ, បករណមេវានុគតភិក្ខូ បន យថាបករណាគតមេវ អត្ថំ គហេត្វា សង្ឃិកញ្ច បុគ្គលិកញ្ច អមិស្សំ កត្វា, កាលចីវរញ្ច អកាលចីវរញ្ច អមិស្សំ កត្វា គណ្ហន្តិ. ភិក្ខុនិវិភង្គេ (បាចិ. ៧៣៨) ‘‘ថូលនន្ទា ភិក្ខុនី អកាលចីវរំ ‘កាលចីវរ’ន្តិ អធិដ្ឋហិត្វា ភាជាបេស្សតិ, អថ ភគវា និស្សគ្គិយបាចិត្តិយាបត្តិំ បញ្ញបេសី’’តិ អាគតំ, តស្មា លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតេន ភិក្ខុនា អនេក-បាឡិអដ្ឋកថាទយោ ¶ បករណេ ឱលោកេត្វា សំសន្ទិត្វា បករណមេវានុគន្តព្ពំ, ន អញ្ញេសំ កិរិយំ សទ្ទហិតព្ពំ, ន ច អនុគន្តព្ពំ. ភគវតោ ហិ ធរមានកាលេ វា តតោ បច្ឆា វា បុព្ពេ ទាយកា យេភុយ្យេន ចត្តារោ បច្ចយេ សង្ឃស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា សង្ឃិកសេនាសនស្ស សង្ឃិកចីវរស្ស ច ពាហុល្លតោ បុព្ពាចរិយា សង្ឃស្ស ភាជេត្វា ឯវ បរិភុញ្ជិំសុ.

ឥទានិ បន ទាយកា យេភុយ្យេន ចត្តារោ បច្ចយេ បុគ្គលស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា សេនាសនម្បិ អភិនវភូតំ បុគ្គលិកមេវ ពហុលំ ហោតិ, ចីវរម្បិ បុគ្គលិកមេវ ពហុលំ. ទលិទ្ទាបិ សុត្តកន្តនកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘ឥមំ ចីវរំ កថិនកាលេ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ច តថេវ វត្វា ច សព្ពកិច្ចានិ ករោន្តិ, មហទ្ធនា ច សាដកស្ស កីណិតកាលតោ បដ្ឋាយ តថេវ ចិន្តេត្វា កថេត្វា ករោន្តិ, ទានកាលេ ច ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទេហី’’តិ បុត្តទាសាទយោ វា បេសេន្តិ, សាមំ វា គន្ត្វា ចីវរំ តស្ស ភិក្ខុស្ស បាទមូលេ វា ហត្ថេ វា ឋបេត្វា ‘‘ឥមំ ចីវរំ តុយ្ហំ ¶ ទម្មី’’តិ វត្វា វា ចិន្តេត្វា វា ទេន្តិ, សតេសុ វា សហស្សេសុ វា ឯកោ បណ្ឌិតបុរិសោ ‘‘បុគ្គលស្ស ទិន្នទានតោ សង្ឃស្ស ទិន្នំ មហប្ផល’’ន្តិ ញត្វា ‘‘ឥមំ កថិនចីវរំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វត្វា វា ចិន្តេត្វា វា ទេតិ, តស្ស សា ទក្ខិណា សង្ឃគតា ហោតិ. សចេ បន ទាយកោ បុគ្គលស្ស ទាតុកាមោ ហោតិ, បុគ្គលោ បន តស្ស មហប្ផលភាវមិច្ឆន្តោ ទក្ខិណា-វិភង្គសុត្តាទិធម្មទេសនាយ (ម. និ. ៣.៣៧៦ អាទយោ) បុគ្គលិកទានតោ សង្ឃិកទានស្ស មហប្ផលភាវំ ជានាបេត្វា ‘‘ឥមំ តវ ចីវរំ សង្ឃស្ស ទេហី’’តិ ឧយ្យោជេតិ, ទាយកោបិ តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ឥមំ កថិនចីវរំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វត្វា វា ចិន្តេត្វា វា ទេតិ, ឯវម្បិ សា ទក្ខិណា សង្ឃគតា ហោតិ.

យទិ បន ភិក្ខុនា ឧយ្យោជិតោបិ ទុប្បញ្ញោ ទាយកោ តស្ស វចនំ អនាទិយិត្វា បុគ្គលស្សេវ ទេតិ, តស្ស សា ទក្ខិណា បុគ្គលគតា ហោតិ. អថ បន សោ បុគ្គលោ សយំ សម្បដិច្ឆិត្វា បុន សង្ឃស្ស បរិច្ចជតិ, ឯវម្បិ តំ ចីវរំ សង្ឃិកំ ហោតិ, តំ សង្ឃិកវសេន ភាជេតព្ពំ. យទិ បន ទាយកោបិ បុគ្គលស្សេវ ទេតិ, បុគ្គលោបិ សម្បដិច្ឆិត្វា ន បរិច្ចជតិ, ឯវំ សន្តេ តំ ចីវរំ បុគ្គលិកំ ហោតិ, ន កថិនកាលមត្តេន វា កថិនវចនមត្តេន វា សង្ឃិកំ ហោតិ. ឥទានិ បន ឥមិនា នយេន បុគ្គលិកចីវរំយេវ ពហុលំ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ អាចរិយបរម្បរា បវេណិំ អភិន្ទិតុកាមា សង្ឃិកំ វិយ កត្វា ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិំសុ ¶ . យទិ មុខ្យតោ សង្ឃិកំ សិយា, សង្ឃេន ទិន្នតោ បរំ ឯកសូចិមត្តម្បិ បុគ្គលោ អធិកំ គណ្ហិតុំ ន លភេយ្យ.

ឯកច្ចេ ថេរា សង្ឃិកន្តិ បន វទន្តិ, ភាជនកាលេ បន ឥស្សរវតាយ យថារុចិ វិចារេន្តិ, ឯកច្ចេ ភិក្ខូ មុខ្យសង្ឃិកន្តិ ¶ មញ្ញមានា អភាជេតុកាមម្បិ បុគ្គលំ អភិភវិត្វា ភាជាបេន្តិ, តស្ស បុគ្គលស្ស មាតា បិតា ញាតកា ឧបាសកាទយោ ‘‘អម្ហាកំ បុត្តស្ស ទេម, អម្ហាកំ ញាតកភិក្ខុស្ស ទេម, អម្ហាកំ កុលូបកស្ស ទេមា’’តិ, អញ្ញេបិ សទ្ធា បសន្នា ទាយកា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស បុគ្គលស្ស ទេមា’’តិ វិចារេត្វា បរម្មុខាបិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ វត្វា សម្មុខាបិ បាទមូលេ វា ហត្ថេ វា ឋបេត្វា ទេន្តិ, ឯវរូបំ ចីវរំ បុគ្គលិកំ ហោតិ, សង្ឃំ អាមសិត្វា អវុត្តត្តា សង្ឃាយត្តំ ន ហោតិ, ‘‘កថិនំ ទស្សាមី’’តិ វា ‘‘កថិនំ ទាតុំ គតោ’’តិ វា ‘‘កថិនចីវរ’’ន្តិ វា បុព្ពាបរកាលេសុ វចនំ បន មុខ្យកថិនភូតស្ស សង្ឃិកចីវរស្ស កាលេ ទិន្នត្តា តទុបចារតោ វោហារមត្តំ ហោតិ. យថា កិំ? ‘‘ឧបោសថិក’’ន្តិ វុត្តំ ភត្តំ ចុទ្ទសសុ សង្ឃិកភត្តេសុ អន្តោគធំ មុខ្យសង្ឃិកំ ហោតិ, សមាទិន្នឧបោសថា ទាយកា សាយំ ភុញ្ជិតព្ពភត្តភាគំ សង្ឃស្ស ទេន្តិ, តំ សង្ឃោ សលាកភត្តំ វិយ ឋិតិកំ កត្វា ភុញ្ជតិ, ឥតិ សង្ឃស្ស ទិន្នត្តា សង្ឃិកំ ហោតិ. ឥទានិ បន ទាយកា អត្តនោ អត្តនោ កុលូបកស្ស វា ញាតិភិក្ខុស្ស វា ឧបោសថទិវសេសុ ភត្តំ ទេន្តិ, តំ សង្ឃស្ស អទិន្នត្តា សង្ឃិកំ ន ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ឧបោសថទិវសេ ទិន្នត្តា មុខ្យវសេន បវត្តឧបោសថភត្តំ វិយ តទុបចារេន ‘‘ឧបោសថភត្ត’’ន្តិ វោហរីយតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ឥមស្មិំ កាលេ យេភុយ្យេន បុគ្គលស្សេវ ទិន្នត្តា បុគ្គលិកភូតំ ចីវរំ ញត្តិកម្មវាចារហំ ន ហោតិ, សង្ឃិកមេវ ញត្តិកម្មវាចារហំ ហោតិ, តទេវ ច បញ្ចានិសំសការណំ ហោតិ, តស្មា បណ្ឌិតេន បុគ្គលេន ‘‘ឧបាសកា សង្ឃេ ទេថ, សង្ឃេ ទិន្នំ មហប្ផលំ ហោតី’’តិអាទិនា និយោជេត្វា ទាបេតព្ពំ, សយំ វា សម្បដិច្ឆិត្វា សង្ឃស្ស បរិច្ចជិតព្ពំ. ឯវំ បរិច្ចជិតត្តា សង្ឃិកភូតំ ចីវរំ ញត្តិកម្មវាចារហញ្ច ¶ ហោតិ បញ្ចានិសំសនិប្ផាទកញ្ច. ឯវំ និយោជនញ្ច ‘‘សង្ឃេ គោតមិ ទេហិ, សង្ឃេ តេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ សង្ឃោ ចា’’តិ (ម. និ. ៣.៣៧៦) ភគវតា វុត្តវចនំ អនុគតំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បរិកម្មំ ¶ ករោន្តានំ ភិក្ខូនំ យាគុភត្តញ្ច ទាតុំ វដ្ដតីតិ ឥទំ បុច្ឆិតត្តា ទោសោ នត្ថីតិ កត្វា វុត្តំ, អបុច្ឆិតេ បន ឯវំ កថេតុំ ន វដ្ដតិ. ខលិមក្ខិតសាដកោតិ អហតវត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. សុដ្ឋុ ធោវិត្វាតិអាទិនា សបុព្ពករណំ អត្ថារំ ទស្សេតិ. ធោវនសិព្ពនរជនកប្បករណេន ហិ វិចារណឆេទនពន្ធនានិបិ ទស្សិតានិយេវ ហោន្តិ, អត្ថារទស្សនេន បច្ចុទ្ធារអធិដ្ឋានានិបិ ទស្សេតិ. សូចិអាទីនិ ចីវរកម្មុបករណានិ សជ្ជេត្វា ពហូហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិន្តិ ឥទំ បន សិព្ពនស្ស ឧបករណនិទស្សនំ. តទហេវាតិ ឥទំ បន ករណសន្និធិមោចនត្ថំ វុត្តំ. ទាយកស្ស ហត្ថតោ សាដកំ លទ្ធទិវសេយេវ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ទាតព្ពំ, ឯវំ អទេន្តេ និចយសន្និធិ ហោតិ. អត្ថារកេនបិ សង្ឃតោ លទ្ធទិវសេយេវ កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ, ឯវំ អករោន្តេ ករណសន្និធិ ហោតិ.

អញ្ញានិ ច ពហូនិ អានិសំសវត្ថានិ ទេតីតិ ឥមិនា អត្ថរិតព្ពសាដកោយេវ កថិនសាដកោ នាម, តតោ អញ្ញេ សាដកា ពហវោបិ កថិនានិសំសាយេវ នាមាតិ ទស្សេតិ. ឯតេន ច ‘‘កថិនានិសំសោ’’តិ វត្ថានិយេវ វុត្តានិ ន អគ្ឃោតិ ទីបេតិ. យទិ អគ្ឃោ វុត្តោ សិយា, ឯវំ សតិ ‘‘ពហ្វានិសំសានិ កថិនវត្ថានិ ទេតី’’តិ វត្តព្ពំ, ឯវំ បន អវត្វា ‘‘ពហូនិ កថិនានិសំសវត្ថានិ ទេតី’’តិ វុត្តំ, តេន ញាយតិ ‘‘ន អគ្ឃោ វុត្តោ’’តិ, តស្មា ពហ្វានិសំសភាវោ អគ្ឃវសេន ន គហេតព្ពោ, អថ ខោ វត្ថវសេនេវ គហេតព្ពោតិ. ឥតរោតិ អញ្ញោ ទាយកោ. តថា ¶ តថា ឱវទិត្វា សញ្ញាបេតព្ពោតិ ‘‘ឧបាសក ទានំ នាម សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសំ, អត្ថារោ បន ភិក្ខូនំ ឧបការត្ថាយ ភគវតា អនុញ្ញាតោ, តស្មា ញត្តិលទ្ធម្បិ អលទ្ធម្បិ មហប្ផលមេវា’’តិ វា ‘‘ឧបាសក អយម្បិ ទាយកោ សង្ឃស្សេវ ទេតិ, ត្វម្បិ សង្ឃស្សេវ ទេសិ, ភគវតា ច –

‘យោ សីលវា សីលវន្តេសុ ទទាតិ ទានំ;

ធម្មេន លទ្ធំ សុបសន្នចិត្តោ;

អភិសទ្ទហំ កម្មផលំ ឧឡារំ;

តំ វេ ទានំ វិបុលផលន្តិ ព្រូមី’តិ. (ម. និ. ៣.៣៨២) –

វុត្តំ, តស្មា សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ មហប្ផលមេវា’’តិ វា ឥតិអាទីនិ វត្វា សញ្ញាបេតព្ពោ.

យស្ស ¶ សង្ឃោ កថិនចីវរំ ទេតិ, តេន ភិក្ខុនា កថិនំ អត្ថរិតព្ពន្តិ យោជនា. យោ ជិណ្ណចីវរោ ហោតិ ភិក្ខុ, តស្ស ទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមស្មិំ ឋានេ ឥទានិ ភិក្ខូ –

‘‘បដិគ្គហណញ្ច សប្បាយំ, ញត្តិ ច អនុសាវនំ;

កប្បពិន្ទុ បច្ចុទ្ធារោ, អធិដ្ឋានត្ថរានិ ច;

និយោជនានុមោទា ច, ឥច្ចយំ កថិនេ វិធី’’តិ. –

ឥមំ គាថំ អាហរិត្វា កថិនទានកម្មវាចាយ បឋមំ កថិនចីវរស្ស បដិគ្គហណញ្ច សប្បាយបុច្ឆនញ្ច ករោន្តិ, តទយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ភព្ពោ កថិនំ អត្ថរិតុំ…បេ… បុព្ពករណំ ជានាតិ, បច្ចុទ្ធារំ ជានាតិ, អធិដ្ឋានំ ជានាតិ, អត្ថារំ ជានាតិ, មាតិកំ ជានាតិ, បលិពោធំ ជានាតិ, ឧទ្ធារំ ជានាតិ, អានិសំសំ ជានាតី’’តិ បរិវារបាឡិយញ្ច (បរិ. ៤០៩),

‘‘អដ្ឋធម្មវិទោ ¶ ភិក្ខុ, កថិនត្ថារមរហតិ;

បុព្ពបច្ចុទ្ធារាធិដ្ឋា-នត្ថារោ មាតិកាតិ ច;

បលិពោធោ ច ឧទ្ធារោ, អានិសំសា បនដ្ឋិមេ’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៤, ២៧០៦) –

វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ ច អាគតេសុ អដ្ឋសុ អង្គេសុ អនាគតត្តា ច ‘‘បុព្ពករណំ សត្តហិ ធម្មេហិ សង្គហិតំ ធោវនេន វិចារណេន ឆេទនេន ពន្ធនេន សិព្ពនេន រជនេន កប្បករណេនា’’តិ បរិវារបាឡិយញ្ច (បរិ. ៤០៨),

‘‘ធោវនញ្ច វិចារោ ច, ឆេទនំ ពន្ធនម្បិ ច;

សិព្ពនំ រជនំ កប្បំ, បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតី’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៧) –

វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ ច វុត្តេសុ សត្តសុ បុព្ពករណេសុ អនាគតត្តា ច.

ន ¶ កេវលញ្ច បករណេសុ អនាគតមេវ, អថ ខោ យុត្តិបិ ន ទិស្សតិ. កថំ? បដិគ្គហណំ នាម ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អទិន្នំ មុខទ្វារំ អាហារំ អាហារេយ្យ អញ្ញត្រ ឧទកទន្តបោនា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២៦៥) យាវកាលិកាទីសុ អជ្ឈោហរិតព្ពេសុ ចតូសុ កាលិកវត្ថូសុ ភគវតា វុត្តំ, ន ចីវរេ, តំ បន បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នម្បិ បរម្មុខា ទិន្នម្បិ លព្ភតេវ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មីតិ ឯវំ បរម្មុខា វា បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘ឥមំ តុម្ហាក’ន្តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតី’’តិ, តស្មា បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ, ទាយកេន ចីវរេ ទិន្នេ សង្ឃស្ស ចិត្តេន សម្បដិច្ឆនមត្តមេវ បមាណំ ហោតិ.

សប្បាយបុច្ឆនញ្ច ឯវំ ករោន្តិ – ឯកេន ភិក្ខុនា ‘‘ភោន្តោ សង្ឃា សង្ឃស្ស កថិនេ សម្បត្តេ កស្ស បុគ្គលស្ស សប្បាយារហំ ហោតី’’តិ បុច្ឆិតេ ឯកោ ភិក្ខុ នាមំ ¶ វត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ថេរស្ស សប្បាយារហំ ហោតី’’តិ វទតិ, សប្បាយឥតិ ច និវាសនបារុបនត្ថំ គហេត្វា វទន្តិ. ឯតស្មិំ វចនេ សទ្ទតោ ច អត្ថតោ ច អធិប្បាយតោ ច យុត្តិ គវេសិតព្ពា ហោតិ. កថំ? សទ្ទតោ វគ្គភេទេ សតិយេវ ពហុវចនំ កត្តព្ពំ, ន អភេទេ, ឯវំ សទ្ទតោ. សប្បាយឥតិវចនញ្ច អនុរូបត្ថេយេវ វត្តព្ពំ, ន និវាសនបារុបនត្ថេ, ឯវំ អត្ថតោ. ឥទញ្ច ចីវរំ សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរិតុំ បុគ្គលស្ស ទេតិ, ន និវាសនបារុបនត្ថំ. វុត្តញ្ហិ បាឡិយំ (មហាវ. ៣០៧) ‘‘សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ, តស្មា យុត្តិ គវេសិតព្ពា ហោតិ. ‘‘បដិគ្គហណញ្ច សប្បាយ’’ន្តិអាទិគាថាបិ កត្ថចិ បាឡិយំ អដ្ឋកថាដីកាទីសុ ច ន ទិស្សតិ, តស្មា ឥធ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

សចេ ពហូ ជិណ្ណចីវរា, វុឌ្ឍស្ស ទាតព្ពន្តិ ឥទំ កថិនចីវរស្ស សង្ឃិកត្តា ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សង្ឃិកំ យថាវុឌ្ឍំ បដិពាហិតព្ពំ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឥមិនា បាឡិនយេន (ចូឡវ. ៣១១) វុត្តំ. ឯតេនេវ នយេន សព្ពេសុ ពលវចីវរេសុ សន្តេសុបិ វុឌ្ឍស្សេវ ទាតព្ពន្តិ សិទ្ធំ. វុឌ្ឍេសុ…បេ… ទាតព្ពន្តិ ករណសន្និធិមោចនត្ថំ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘សចេ វុឌ្ឍោ’’ត្យាទិ. នវកតរេនបិ ហិ ករណសន្និធិំ មោចេត្វា កថិនេ អត្ថតេ អនុមោទនំ ករោន្តស្ស សង្ឃស្ស បញ្ចានិសំសលាភោ ហោតីតិ. អបិចាតិអាទិនា សង្ឃេន កត្តព្ពវត្តំ ទស្សេតិ. វចនក្កមោ បន ឯវំ កាតព្ពោ – កថិនទុស្សំ លភិត្វា សង្ឃេ សីមាយ សន្និបតិតេ ឯកេន ភិក្ខុនា ‘‘ភន្តេ, សង្ឃស្ស ឥទំ កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ កថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ¶ ទទេយ្យ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ វុត្តេ អញ្ញេន ‘‘យោ ជិណ្ណចីវរោ, តស្សា’’តិ វត្តព្ពំ, តតោ បុរិមេន ‘‘ពហូ ¶ ជិណ្ណចីវរា’’តិ វា ‘‘នត្ថិ ឥធ ជិណ្ណចីវរា’’តិ វា វុត្តេ អបរេន ‘‘តេន ហិ វុឌ្ឍស្សា’’តិ វត្តព្ពំ, បុន បុរិមេន ‘‘កោ ឯត្ថ វុឌ្ឍោ’’តិ វុត្តេ ឥតរេន ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខូ’’តិ វត្តព្ពំ, បុន បុរិមេន ‘‘សោ ភិក្ខុ តទហេវ ចីវរំ កត្វា អត្ថរិតុំ សក្កោតី’’តិ វុត្តេ ឥតរេន ‘‘សោ សក្កោតី’’តិ វា ‘‘សង្ឃោ មហាថេរស្ស សង្គហំ ករិស្សតី’’តិ វា វត្តព្ពំ, បុន បុរិមេន ‘‘សោ មហាថេរោ អដ្ឋហិ អង្គេហិ សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តេ ឥតរេន ‘‘អាម សមន្នាគតោ’’តិ វត្តព្ពំ, តតោ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ តស្ស ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាតព្ពោ.

ឯត្ថ ច ‘‘ភន្តេ, សង្ឃស្សា’’តិអាទិវចនំ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ ឥមាយ ញត្តិបាឡិយា សមេតិ. ‘‘យោ ជិណ្ណចីវរោ, តស្សា’’តិអាទិ ‘‘សង្ឃេន កស្សា’’តិអាទិ ‘‘សង្ឃេន កស្ស ទាតព្ពំ, យោ ជិណ្ណចីវរោ ហោតី’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាវចនេន (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) សមេតិ. ‘‘សោ មហាថេរោ អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតោ’’តិអាទិ ‘‘អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ភព្ពោ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិអាទិកាយ បរិវារបាឡិយា (បរិ. ៤០៩) សមេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. យស្ស បន ទីយតិ, តស្ស ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ ទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនា ឥមស្ស កថិនទានកម្មស្ស គរុកត្តា ន អបលោកនមត្តេន ទាតព្ពន្តិ ឥមមត្ថំ បកាសេតិ. គរុកលហុកានំ ភេទោ កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថាយំ អាវិ ភវិស្សតិ.

ឯវំ ទិន្នេ បន កថិនេ បច្ចុទ្ធរិតព្ពា អធិដ្ឋាតព្ពា វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. សចេ តំ កថិនទុស្សំ និដ្ឋិតបរិកម្មមេវ ហោតីតិ ឥមិនា កថិនទុស្សំ នាម ន កេវលំ បកតិសាដកមេវ ¶ ហោតិ, អថ ខោ បរិនិដ្ឋិតសត្តវិធបុព្ពកិច្ចចីវរម្បិ ហោតីតិ ទស្សេតិ, តស្មា និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ទិន្នេ សត្តវិធបុព្ពកិច្ចករណេន អត្ថោ នត្ថិ, កេវលំ បច្ចុទ្ធរណាទីនិយេវ កាតព្ពានិ. សចេ បន កិញ្ចិ អបរិនិដ្ឋិតំ ហោតិ, អន្តមសោ កប្បពិន្ទុមត្តម្បិ, តំ និដ្ឋាបេត្វាយេវ បច្ចុទ្ធរណាទីនិ កាតព្ពានិ. គណ្ឋិកបដ្ដបាសកបដ្ដានិ បន សិព្ពនន្តោគធានិ, តានិបិ និដ្ឋាបេត្វាយេវ កាតព្ពានិ. អនិដ្ឋាបេន្តោ អនិដ្ឋិតសិព្ពនកិច្ចមេវ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦២-៤៦៣) ‘‘តត្ថ កតន្តិ សូចិកម្មបរិយោសានេន ¶ កតំ, សូចិកម្មបរិយោសានំ នាម យំ កិញ្ចិ សូចិយា កត្តព្ពំ. បាសកបដ្ដគណ្ឋិកបដ្ដបរិយោសានំ កត្វា សូចិយា បដិសាមន’’ន្តិ. ឥទញ្ហិ កថិនវត្តំ នាម ពុទ្ធប្បសត្ថន្តិ ‘‘អត្ថតកថិនានំ វោ ភិក្ខវេ បញ្ច កប្បិស្សន្តី’’តិអាទិនា បសត្ថំ.

កតបរិយោសិតំ បន កថិនំ គហេត្វាតិ –

‘‘ធោវនញ្ច វិចារោ ច, ឆេទនំ ពន្ធនម្បិ ច;

សិព្ពនំ រជនំ កប្បំ, បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតី’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៧) –

វុត្តានិ សត្តវិធបុព្ពករណានិ កត្វា បរិយោសាបិតំ កថិនចីវរំ គហេត្វា. អត្ថារកេន ភិក្ខុនា បច្ចុទ្ធរិតព្ពា អធិដ្ឋាតព្ពា វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ភិក្ខុ បុព្ពេ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតំ បោរាណិកំ សង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វត្វា បច្ចុទ្ធរិតព្ពា, តតោ អនធិដ្ឋិតំ នវំ សង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពា, តតោ អត្ថរណកាលេ តមេវ អធិដ្ឋិតសង្ឃាដិំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ អត្ថោ. ឯស នយោ ឥតរេសុ. ឯតេន កថិនត្ថារណំ នាម វចីភេទករណមេវ ហោតិ, ន កិញ្ចិ កាយវិការករណន្តិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ ¶ . តថា ហិ វុត្តំ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘អត្ថរិតព្ពន្តិ អត្ថរណំ កាតព្ពំ, តញ្ច ខោ តថាវចីភេទករណមេវាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ.

តត្ថ បច្ចុទ្ធារោ តិវិធោ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ សង្ឃាដិយា បច្ចុទ្ធារោ, ‘‘ឥមំ ឧត្តរាសង្គំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ ឧត្តរាសង្គស្ស បច្ចុទ្ធារោ, ‘‘ឥមំ អន្តរវាសកំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ អន្តរវាសកស្ស បច្ចុទ្ធារោតិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘បច្ចុទ្ធារោ តីហិ ធម្មេហិ សង្គហិតោ សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គេន អន្តរវាសកេនា’’តិ. អធិដ្ឋានំ តិវិធំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ សង្ឃាដិយា អធិដ្ឋានំ, ‘‘ឥមំ ឧត្តរាសង្គំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ឧត្តរាសង្គស្ស អធិដ្ឋានំ, ‘‘ឥមំ អន្តរវាសកំ អធិដ្ឋាមី’’តិ អន្តរវាសកស្ស អធិដ្ឋានន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘អធិដ្ឋានំ តីហិ ធម្មេហិ សង្គហិតំ សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គេន អន្តរវាសកេនា’’តិ.

អថ ¶ វា អធិដ្ឋានំ ទុវិធំ កាយេន អធិដ្ឋានំ, វាចាយ អធិដ្ឋានន្តិ. តត្ថ បោរាណិកំ សង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ បច្ចុទ្ធរិត្វា នវំ សង្ឃាដិំ ហត្ថេន គហេត្វា ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ចិត្តេន អាភោគំ កត្វា កាយវិការករណេន កាយេន វា អធិដ្ឋាតព្ពំ, វចីភេទំ កត្វា វាចាយ វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩; កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘តត្ថ យស្មា ទ្វេ ចីវរស្ស អធិដ្ឋានានិ កាយេន វា អធិដ្ឋេតិ, វាចាយ វា អធិដ្ឋេតីតិ វុត្តំ, តស្មា…បេ… អធិដ្ឋាតព្ពា’’តិ. អថ វា អធិដ្ឋានំ ទុវិធំ សម្មុខាធិដ្ឋានបរម្មុខាធិដ្ឋានវសេន. តត្ថ យទិ ចីវរំ ហត្ថបាសេ ឋិតំ ហោតិ, ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វចីភេទំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ, អថ អន្តោគព្ភេ វា សាមន្តវិហារេ វា ហោតិ, ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯតំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វចីភេទំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ ¶ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩; កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘តត្រ ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ សចេ ហត្ថបាសេ ហោតី’’តិអាទិ, វិនយត្ថមញ្ជូសាយញ្ច (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ទុវិធន្តិ សម្មុខាបរម្មុខាភេទេន ទុវិធ’’ន្តិ.

អត្ថារោ កតិវិធោ? អត្ថារោ ឯកវិធោ. វចីភេទករណេនេវ ហិ អត្ថារោ សម្បជ្ជតិ, ន កាយវិការករណេន. អយមត្ថោ យថាវុត្ត-បរិវារបាឡិយា ច ‘‘អត្ថរិតព្ពន្តិ អត្ថរណំ កាតព្ពំ, តញ្ច ខោ តថាវចីភេទករណមេវាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាវចនេន ច វិញ្ញាយតិ. អថ វា អត្ថារោ តិវិធោ វត្ថុប្បភេទេន. តត្ថ យទិ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, បោរាណិកា សង្ឃាដិ បច្ចុទ្ធរិតព្ពា, នវា សង្ឃាដិ អធិដ្ឋាតព្ពា, ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. អថ ឧត្តរាសង្គេន កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, បោរាណកោ ឧត្តរាសង្គោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពោ, នវោ ឧត្តរាសង្គោ អធិដ្ឋាតព្ពោ, ‘‘ឥមិនា ឧត្តរាសង្គេន កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. អថ អន្តរវាសកេន កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, បោរាណកោ អន្តរវាសកោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពោ, នវោ អន្តរវាសកោ អធិដ្ឋាតព្ពោ, ‘‘ឥមិនា អន្តរវាសកេន កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤១៣) ‘‘សចេ សង្ឃាដិយា’’តិអាទិ.

ឯត្ថ សិយា – កិំ បន ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វិសេសំ កត្វាវ បច្ចុទ្ធរិតព្ពា, ឧទាហុ ‘‘ឥមំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ សាមញ្ញតោបិ បច្ចុទ្ធរិតព្ពាតិ? បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានេន ¶ អធិដ្ឋិតំ ចីវរំ ‘‘ឥមំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ សាមញ្ញតោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ, ន ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វិសេសតោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ. កស្មា? បុព្ពេ អលទ្ធនាមត្តា. តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតំ បន ចីវរំ វិសេសតោយេវ បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ, ន សាមញ្ញតោ. កស្មា? បដិលទ្ធវិសេសនាមត្តា ¶ . ឥធ បន កថិនាធិការេ បុព្ពេវ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតត្តា វិសេសតោយេវ បច្ចុទ្ធរិតព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) កថិនាធិការេ ‘‘បច្ចុទ្ធារោ តីហិ ធម្មេហិ សង្គហិតោ សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គេន អន្តរវាសកេនា’’តិ. កិំ បន និច្ចតេចីវរិកោយេវ កថិនំ អត្ថរិតុំ លភតិ, ឧទាហុ អវត្ថាតេចីវរិកោបីតិ? តេចីវរិកោ ទុវិធោ ធុតង្គតេចីវរិកវិនយតេចីវរិកវសេន. តត្ថ ធុតង្គតេចីវរិកោ ‘‘អតិរេកចីវរំ បដិក្ខិបាមិ, តេចីវរិកង្គំ សមាទិយាមី’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា ធារណតោ សព្ពកាលមេវ ធារេតិ. វិនយតេចីវរិកោ បន យទា តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតុកាមោ ហោតិ, តទា តថា អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតិ. យទា បន បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតុកាមោ ហោតិ, តទា តថា អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតិ, តស្មា តិចីវរាធិដ្ឋានស្ស ទុប្បរិហារត្តា សព្ពទា ធារេតុំ អសក្កោន្តោ ហុត្វា បរិក្ខារចោឡវសេន ធារេន្តោបិ តំ បច្ចុទ្ធរិត្វា អាសន្នេ កាលេ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហន្តោបិ កថិនំ អត្ថរិតុំ លភតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កច្ចិ នុ ភោ កថិនទានកម្មវាចាភណនសីមាយមេវ កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ, ឧទាហុ អញ្ញសីមាយាតិ? យទិ កថិនទានកម្មវាចាភណនពទ្ធសីមា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតឧបចារសីមាយ អន្តោ ឋិតា, ឯវំ សតិ តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អត្ថរណំ កាតព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘បរិនិដ្ឋិតបុព្ពករណមេវ ចេ ទាយកោ សង្ឃស្ស ទេតិ, សម្បដិច្ឆិត្វា កម្មវាចាយ ទាតព្ពំ. តេន ច តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អធិដ្ឋហិត្វា អត្ថរិត្វា សង្ឃោ អនុមោទាបេតព្ពោ’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៨) អាគតត្តា វិញ្ញាយតីតិ. យទិ ឯវំ ‘‘តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ’’ឥច្ចេវ ដីកាយំ វុត្តត្តា ‘‘យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ ¶ សីមមណ្ឌលេ កម្មវាចំ ភណិត្វា តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ វត្តព្ពំ, ន ‘‘កថិនទានកម្មវាចាភណនពទ្ធសីមា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតឧបចារសីមាយ អន្តោ ឋិតា’’តិ វិសេសំ កត្វា វត្តព្ពន្តិ? ន ន វត្តព្ពំ. កម្មវាចាភណនសីមា ហិ ពទ្ធសីមាភូតា, កថិនត្ថារសីមា បន ឧបចារសីមាភូតា, ឧបចារសីមា ច នាម ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វាបិ គច្ឆតិ, តស្មា សា សីមា ពទ្ធសីមា ច ហោតិ ឧបចារសីមា ចាតិ តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ កថិនទានកម្មវាចំ ¶ ភណិត្វា តត្ថេវ អត្ថរណំ កាតព្ពំ, ន យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ សីមមណ្ឌលេ កម្មវាចំ ភណិត្វា តត្ថេវ អត្ថរណំ កត្តព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវម្បិ ‘‘ឧបចារសីមាយ’’ឥច្ចេវ វត្តព្ពំ, ន ‘‘វស្សូបនាយិកខេត្តភូតឧបចារសីមាយា’’តិ, តម្បិ វត្តព្ពមេវ. តេសំ ភិក្ខូនំ វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឯវ ឧបចារសីមាយ កថិនត្ថារំ កាតុំ លភតិ, ន អញ្ញឧបចារសីមាយ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សាបិ ន លភន្តីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្ត’’ន្តិ.

យថិច្ឆសិ, តថា ភវតុ, អបិ តុ ខលុ ‘‘កម្មវាចាភណនសីមា ពទ្ធសីមាភូតា, កថិនត្ថារសីមា ឧបចារសីមាភូតា’’តិ តុម្ហេហិ វុត្តំ, តថាភូតភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – កថិនត្ថារសីមាយំ តាវ ឧបចារសីមាភូតភាវោ ‘‘សចេ បន ឯកសីមាយ ពហូ វិហារា ហោន្តិ, សព្ពេ ភិក្ខូ សន្និបាតេត្វា ឯកត្ថ កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អត្ថំ សំវណ្ណេតុំ ‘‘ឯកសីមាយាតិ ឯកឧបចារសីមាយាតិ អត្ថោ យុជ្ជតី’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. កម្មវាចាភណនសីមាយ ពទ្ធសីមាភូតភាវោ បន ‘‘តេ ច ខោ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឯកសីមាយំ ឋិតា. សីមា ច នាមេសា ពទ្ធសីមា ¶ អពទ្ធសីមាតិ ទុវិធា ហោតី’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) អាគតត្តា ច ‘‘សីមា ច នាមេសា កតមា, យត្ថ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឋិតា កម្មប្បត្តា នាម ហោន្តីតិ អនុយោគំ សន្ធាយ សីមំ ទស្សេន្តោ វិភាគវន្តានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគទស្សនមុខេនេវ ហោតីតិ ‘សីមា ច នាមេសា’តិអាទិមាហា’’តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. និទានវណ្ណនា) អាគតត្តា ច វិញ្ញាយតិ.

តត្ថ កតិវិធា ពទ្ធសីមា, កតិវិធា អពទ្ធសីមាតិ? តិវិធា ពទ្ធសីមា ខណ្ឌសីមាសមានសំវាសសីមាអវិប្បវាសសីមាវសេន. តិវិធា អពទ្ធសីមា គាមសីមាឧទកុក្ខេបសីមាសត្តព្ភន្តរសីមាវសេនាតិ ទដ្ឋព្ពា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ឯវំ ឯកាទស វិបត្តិសីមាយោ អតិក្កមិត្វា តិវិធសម្បត្តិយុត្តា និមិត្តេន និមិត្តំ សម្ពន្ធិត្វា សម្មតា សីមា ពទ្ធសីមាតិ វេទិតព្ពា. ខណ្ឌសីមា សមានសំវាសសីមា អវិប្បវាសសីមាតិ តស្សាយេវ ភេទោ. អពទ្ធសីមា បន គាមសីមា សត្តព្ភន្តរសីមា ឧទកុក្ខេបសីមាតិ តិវិធា’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. ឯវំ តីសុ ពទ្ធសីមាសុ ¶ , តីសុ អពទ្ធសីមាសូតិ ឆសុយេវ សីមាសុ កម្មប្បត្តសង្ឃស្ស ចតុវគ្គករណីយាទិកម្មស្ស កត្តព្ពភាវវចនតោ សុទ្ធាយ ឧបចារសីមាយ កម្មវាចាយ អភណិតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតិ. អន្តោឧបចារសីមាយ ពទ្ធសីមាយ សតិ តំ ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វាបិ ឧបចារសីមាយ គមនតោ សា ពទ្ធសីមា កម្មវាចាភណនារហា ច ហោតិ កថិនត្ថារារហា ចាតិ វេទិតព្ពំ.

ននុ ច បន្នរសវិធា សីមា អដ្ឋកថាសុ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩; កង្ខា. អដ្ឋ. អកាលចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតា, អថ កស្មា ឆឡេវ វុត្តាតិ? សច្ចំ, តាសុ បន បន្នរសសុ សីមាសុ ឧបចារសីមា សង្ឃលាភវិភជនាទិដ្ឋានមេវ ហោតិ, លាភសីមា ¶ តត្រុប្បាទគហណដ្ឋានមេវ ហោតីតិ ឥមា ទ្វេ សីមាយោ សង្ឃកម្មករណដ្ឋានំ ន ហោន្តិ, និគមសីមា នគរសីមា ជនបទសីមា រដ្ឋសីមា រជ្ជសីមា ទីបសីមា ចក្កវាឡសីមាតិ ឥមា បន សីមាយោ គាមសីមាយ សមានគតិកា គាមសីមាយមេវ អន្តោគធាតិ ន វិសុំ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច ឧបចារសីមាយ ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វា គតភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘ឧបចារសីមា បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបេន, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វុត្តត្តា បរិក្ខេបបរិក្ខេបារហដ្ឋានានំ អន្តោ ពទ្ធសីមាយ វិជ្ជមានាយ តំ អវត្ថរិត្វា ឧបចារសីមា គតា. តថា ហិ ‘‘ឥមិស្សា ឧបចារសីមាយ ‘សង្ឃស្ស ទម្មី’តិ ទិន្នំ បន ខណ្ឌសីមសីមន្តរិកាសុ ឋិតានម្បិ បាបុណាតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វុត្តំ. តេន ញាយតិ ‘‘ឧបចារសីមាយ អន្តោ ឋិតា ពទ្ធសីមា ឧបចារសីមាបិ នាម ហោតី’’តិ. ហោតុ, ឯវំ សតិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ សតិ តត្ថេវ កថិនទានកម្មវាចំ វាចាបេត្វា តត្ថេវ កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ ភវេយ្យ, អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ អវិជ្ជមានាយ កថំ ករិស្សន្តីតិ? អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ អវិជ្ជមានាយ ពហិឧបចារសីមាយំ វិជ្ជមានពទ្ធសីមំ វា ឧទកុក្ខេបលភនដ្ឋានំ វា គន្ត្វា កម្មវាចំ វាចាបេត្វា បុន វិហារំ អាគន្ត្វា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឧបចារសីមាយំ ឋត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ននុ ច ភោ ឯវំ សន្តេ អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អត្ថារោ ហោតិ, ឯវំ សន្តេ ‘‘បរិនិដ្ឋិតបុព្ពករណមេវ ចេ ទាយកោ សង្ឃស្ស ទេតិ, សម្បដិច្ឆិត្វា កម្មវាចាយ ទាតព្ពំ. តេន ច តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អធិដ្ឋហិត្វា អត្ថរិត្វា សង្ឃោ អនុមោទាបេតព្ពោ’’តិ វុត្តេន ¶ វជិរពុទ្ធិដីកាវចនេន (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៨) វិរុជ្ឈតីតិ? ននុ ¶ អវោចុម្ហ ‘‘កម្មវាចាភណនសីមា ពទ្ធសីមាភូតា, កថិនត្ថារសីមា ឧបចារសីមាភូតា’’តិ. តស្មា វជិរពុទ្ធិដីកាវចនេន ន វិរុជ្ឈតិ. តត្ថ បុព្ពេ យេភុយ្យេន ពទ្ធសីមវិហារត្តា សមគ្គំ សង្ឃំ សន្និបាតេត្វា កម្មវាចំ វាចាបេត្វា ឧបចារសីមពទ្ធសីមភូតេ តស្មិំយេវ វិហារេ អត្ថរណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ពទ្ធសីមវិហារេ អហោន្តេបិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ វិជ្ជមានាយ តត្ថេវ សីមមណ្ឌលេ កម្មវាចំ វាចាបេត្វា តត្ថេវ អត្ថរិតព្ពភាវោ អម្ហេហិបិ វុត្តោយេវ. យទិ បន ន ចេវ ពទ្ធសីមវិហារោ ហោតិ, ន ច អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមា អត្ថិ, ឯវរូបេ វិហារេ កម្មវាចំ វាចាបេតុំ ន លភតិ, អញ្ញំ ពទ្ធសីមំ វា ឧទកុក្ខេបំ វា គន្ត្វា កម្មវាចំ វាចាបេត្វា អត្តនោ វិហារំ អាគន្ត្វា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឧបចារសីមាយ ឋត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ. ឯវមេវ បរម្បរភូតា ពហវោ អាចរិយវរា ករោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អបរេ បន អាចរិយា ‘‘ពទ្ធសីមវិរហាយ សុទ្ធឧបចារសីមាយ សតិ តស្សំយេវ ឧបចារសីមាយំ ញត្តិកម្មវាចាបិ វាចេតព្ពា, កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ, ន អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អត្ថរណំ កាតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ. អយំ បន នេសមធិប្បាយោ – ‘‘កថិនត្ថតសីមាយន្តិ ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) កថិនត្ថារដ្ឋានភូតាយ សីមាយ ឧបចារសីមាភាវោ វុត្តោ, តស្សំយេវ ដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៨) បុព្ពេ និទ្ទិដ្ឋបាឋេ ‘‘តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អធិដ្ឋហិត្វា អត្ថរិត្វា សង្ឃោ អនុមោទាបេតព្ពោ’’តិ កម្មវាចាភណនសីមាយមេវ អត្ថរិតព្ពភាវោ ច វុត្តោ, តស្មា អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អត្ថរណំ ន កាតព្ពំ, តស្សំយេវ ឧបចារសីមាយំ កម្មវាចំ សាវេត្វា តស្មិំយេវ អត្ថារោ កាតព្ពោ, ឧបចារសីមតោ ពហិ ឋិតំ ពទ្ធសីមំ គន្ត្វា អត្ថរណកិច្ចំ នត្ថីតិ.

តត្រេវំ ¶ វិចារណា កាតព្ពា – ឥទំ ភាសន្តរេសុ ‘‘ញត្តី’’តិ កថិតំ កថិនទានកម្មំ ចតូសុ សង្ឃកម្មេសុ ញត្តិទុតិយកម្មំ ហោតិ, ញត្តិទុតិយកម្មស្ស នវសុ ឋានេសុ កថិនទានំ, គរុកលហុកេសុ គរុកំ, យទិ ‘‘ឧបចារសីមាយំ ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ កាតព្ពានី’’តិ បករណេសុ អាគតំ អភវិស្សា, ឯវំ សន្តេ តេសំ អាចរិយានំ វចនានុរូបតោ ឧបចារសីមាយំ កថិនទានញត្តិកម្មវាចំ វាចេតព្ពំ អភវិស្សា, ន បន បករណេសុ ‘‘ឧបចារសីមាយំ ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ កាតព្ពានី’’តិ អាគតំ, អថ ខោ ‘‘សង្ឃលាភវិភជនំ, អាគន្តុកវត្តំ កត្វា អារាមប្បវិសនំ ¶ , គមិកស្ស ភិក្ខុនោ សេនាសនអាបុច្ឆនំ, និស្សយបអប្បស្សម្ភនំ, បារិវាសិកមានត្តចារិកភិក្ខូនំ អរុណុដ្ឋាបនំ, ភិក្ខុនីនំ អារាមប្បវិសនអាបុច្ឆនំ ឥច្ចេវមាទីនិ ឯវ ឧបចារសីមាយ កត្តព្ពានី’’តិ អាគតំ, តស្មា កថិនទានញត្តិទុតិយកម្មវាចា កេវលាយំ ឧបចារសីមាយំ ន វាចេតព្ពាតិ សិទ្ធា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘អវិប្បវាសសីមា នាម តិយោជនាបិ ហោតិ, ឯវំ សន្តេ តិយោជនេ ឋិតា លាភំ គណ្ហិស្សន្តិ, តិយោជនេ ឋត្វា អាគន្តុកវត្តំ បូរេត្វា អារាមំ បវិសិតព្ពំ ភវិស្សតិ, គមិកោ តិយោជនំ គន្ត្វា សេនាសនំ អាបុច្ឆិស្សតិ, និស្សយបដិបន្នស្ស ភិក្ខុនោ តិយោជនាតិក្កមេ និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភិស្សតិ, បារិវាសិកេន តិយោជនំ អតិក្កមិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋបេតព្ពំ ភវិស្សតិ, ភិក្ខុនិយា តិយោជនេ ឋត្វា អារាមប្បវិសនំ អាបុច្ឆិតព្ពំ ភវិស្សតិ, សព្ពម្បេតំ ឧបចារសីមាយ បរិច្ឆេទវសេនេវ កាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ឧបចារសីមាយមេវ ភាជេតព្ព’’ន្តិ ឯវមាទិអដ្ឋកថាបាឋតោ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វិញ្ញាយតីតិ.

អថេវំ ¶ វទេយ្យុំ – ‘‘ឧបចារសីមា ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ ឋានំ ន ហោតី’’តិ តុម្ហេហិ វុត្តំ, អថ ច បន កតបុព្ពំ អត្ថិ. តថា ហិ ចីវរបដិគ្គាហកសម្មុតិចីវរនិទហកសម្មុតិចីវរភាជកសម្មុតីនំ ‘‘សុណាតុ មេ…បេ… ធារយាមីតិ ឥមាយ កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វា អន្តោវិហារេ សព្ពសង្ឃមជ្ឈេបិ ខណ្ឌសីមាយបិ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិយេវា’’តិ ឧបចារសីមាយំ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ និប្ផាទេតព្ពភាវោ អដ្ឋកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៩៤) អាគតោ. ភណ្ឌាគារស្ស បន ‘‘ឥមំ បន ភណ្ឌាគារំ ខណ្ឌសីមំ គន្ត្វា ខណ្ឌសីមាយ និសិន្នេហិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតិ, វិហារមជ្ឈេយេវ ‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ វិហារំ ភណ្ឌាគារំ សម្មន្នេយ្យា’តិអាទិនា នយេន កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វា សម្មន្និតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៩៧) ឧបចារសីមាយមេវ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សម្មន្និតព្ពភាវោ អាគតោតិ.

តេ ឯវំ វត្តព្ពា – សចេបិ អដ្ឋកថាយំ អាគតំ ‘‘អន្តោវិហារេ’’តិ បាឋោ ‘‘វិហារមជ្ឈេ’’តិ បាឋោ ច ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្តោតិ មញ្ញមានា តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ឯវំ អវចុត្ថ, តេ បន បាឋា ឧបចារសីមំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ន វុត្តា, អថ ខោ អវិប្បវាសសីមាសង្ខាតំ មហាសីមំ សន្ធាយ វុត្តា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ខណ្ឌសីមាយ វក្ខមានត្តា. ខណ្ឌសីមាយ ហិ មហាសីមា ឯវ បដិយោគី ហោតិ. ឧបចារសីមាតិ អយមត្ថោ កថំ ¶ ជានិតព្ពោតិ ចេ? ‘‘ឥមំ បន សមានសំវាសកសីមំ សម្មន្នន្តេហិ បព្ពជ្ជូបសម្បទាទីនំ សង្ឃកម្មានំ សុខករណត្ថំ បឋមំ ខណ្ឌសីមា សម្មន្និតព្ពា…បេ… ឯវំ ពទ្ធាសុ បន សីមាសុ ខណ្ឌសីមាយ ឋិតា ភិក្ខូ មហាសីមាយ កម្មំ ករោន្តានំ ន កោបេន្តិ ¶ , មហាសីមាយ វា ឋិតា ខណ្ឌសីមាយ កម្មំ ករោន្តានំ. សីមន្តរិកាយ បន ឋិតា ឧភិន្នម្បិ ន កោបេន្តី’’តិ វុត្តអដ្ឋកថាបាឋវសេន (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ជានិតព្ពោតិ. អថ វា តេហិ អាយស្មន្តេហិ អាភតភណ្ឌាគារសម្មុតិបាឋវសេនបិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. កថំ? ចីវរបដិគ្គាហកាទិបុគ្គលសម្មុតិយោ បន អន្តោវិហារេ សព្ពសង្ឃមជ្ឈេបិ ខណ្ឌសីមាយម្បិ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ, ភណ្ឌាគារសង្ខាតវិហារសម្មុតិ បន វិហារមជ្ឈេយេវាតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តត្ថ វិសេសការណំ បរិយេសិតព្ពំ.

តត្រេវំ វិសេសការណំ បញ្ញាយតិ – ‘‘អញ្ញិស្សា សីមាយ វត្ថុ អញ្ញិស្សា កម្មវាចា’’តិ វត្តព្ពទោសបរិហារត្ថំ វុត្តំ. បុគ្គលសម្មុតិយោ ហិ បុគ្គលស្ស វត្ថុត្តា យទិ មហាសីមភូតេ អន្តោវិហារេ កត្តុកាមា ហោន្តិ, សព្ពសង្ឃមជ្ឈេ តំ វត្ថុភូតំ បុគ្គលំ ហត្ថបាសេ កត្វា ករេយ្យុំ. យទិ ខណ្ឌសីមាយ កត្តុកាមា, តំ វត្ថុភូតំ បុគ្គលំ ខណ្ឌសីមំ អានេត្វា តត្ថ សន្និបតិតកម្មប្បត្តសង្ឃស្ស ហត្ថបាសេ កត្វា ករេយ្យុំ. ឧភយថាបិ យថាវុត្តទោសោ នត្ថិ, ភណ្ឌាគារសម្មុតិ បន ភណ្ឌាគារស្ស វិហារត្តា ខណ្ឌសីមំ អានេតុំ ន សក្កា, តស្មា យទិ តំ សម្មុតិំ ខណ្ឌសីមាយំ ឋត្វា ករេយ្យុំ, វត្ថុ មហាសីមាយំ ហោតិ, កម្មវាចា ខណ្ឌសីមាយន្តិ យថាវុត្តទោសោ ហោតិ, តស្មិញ្ច ទោសេ សតិ វត្ថុវិបន្នត្តា កម្មំ វិបជ្ជតិ, តស្មា មហាសីមភូតវិហារមជ្ឈេយេវ សា សម្មុតិ កាតព្ពាតិ អដ្ឋកថាចរិយានំ មតិ, ន ឧបចារសីមាយ ញត្តិទុតិយកម្មំ កាតព្ពន្តិ.

អថាបិ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘វិហារសទ្ទេន អវិប្បវាសសីមភូតា មហាសីមាវ វុត្តា, ន ឧបចារសីមា’’តិ ឥទំ វចនំ កថំ បច្ចេតព្ពន្តិ? ឥមិនាយេវ អដ្ឋកថាវចនេន. យទិ ហិ ឧបចារសីមា ¶ វុត្តា ភវេយ្យ, ឧបចារសីមា នាម ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វាបិ បវត្តា អាវាសេសុ វា ភិក្ខូសុ វា វឌ្ឍន្តេសុ អនិយមវសេន វឌ្ឍតិ, តស្មា ខណ្ឌសីមំ អវត្ថរិត្វា បវត្តនតោ វិហារេន សហ ខណ្ឌសីមា ឯកសីមាយេវ ហោតិ, ឯវំ សតិ វិហារេ ឋិតំ ភណ្ឌាគារំ ខណ្ឌសីមាយ ឋត្វា សម្មន្និតុំ សក្កា ភវេយ្យ, ន បន សក្កា ‘‘ខណ្ឌសីមាយ និសិន្នេហិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) បដិសិទ្ធត្តា. តេន ញាយតិ ‘‘ឥមស្មិំ ¶ ឋានេ វិហារសទ្ទេន អវិប្បវាសសីមភូតា មហាសីមា វុត្តា, ន ឧបចារសីមា’’តិ. ឧបចារសីមាយ អនិយមវសេន វឌ្ឍនភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘ឧបចារសីមា បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបេន, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នា ហោតិ. អបិច ភិក្ខូនំ ធុវសន្និបាតដ្ឋានតោ វា បរិយន្តេ ឋិតភោជនសាលតោ វា និពទ្ធវសនកអាវាសតោ វា ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ទ្វិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អន្តោ ឧបចារសីមា វេទិតព្ពា, សា បន អាវាសេសុ វឌ្ឍន្តេសុ វឌ្ឍតិ, បរិហាយន្តេសុ បរិហាយតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘ភិក្ខូសុបិ វឌ្ឍន្តេសុ វឌ្ឍតី’តិ វុត្តំ, តស្មា សចេ វិហារេ សន្និបតិតភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធា ហុត្វា យោជនសតម្បិ បូរេត្វា និសីទន្តិ, យោជនសតម្បិ ឧបចារសីមាវ ហោតិ, សព្ពេសំ លាភោ បាបុណាតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វចនតោតិ.

យទិ ឯវំ ឧបចារសីមាយ កថិនត្ថតភាវោ កស្មា វុត្តោតិ? កថិនត្ថរណំ នាម ន សង្ឃកម្មំ, បុគ្គលកម្មមេវ ហោតិ, តស្មា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឧបចារសីមាយ កាតព្ពា ហោតិ. ញត្តិកម្មវាចា បន សង្ឃកម្មភូតា, តស្មា ឧបចារសីមាយ កាតុំ ន វដ្ដតិ, សុវិសោធិតបរិសាយ ពទ្ធាពទ្ធសីមាយមេវ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ននុ ច ភោ ‘‘កថិនំ អត្ថរិតុំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តិ? គណនវសេន ¶ តាវ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ជនា លភន្តិ, ឧទ្ធំ សតសហស្សម្បិ, បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន លភន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, អថ កស្មា ‘‘កថិនត្ថរណំ នាម ន សង្ឃកម្មំ, បុគ្គលកម្មមេវ ហោតី’’តិ វុត្តន្តិ? ‘‘ន សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរតិ, ន គណោ កថិនំ អត្ថរតិ, បុគ្គលោ កថិនំ អត្ថរតី’’តិ បរិវារេ (បរិ. ៤១៤) វុត្តត្តា ច អបលោកនកម្មាទីនំ ចតុន្នំ សង្ឃកម្មានំ ឋានេសុ អបវិដ្ឋត្តា ច. អដ្ឋកថាយំ បន កថិនត្ថារស្ស ឧបចារភូតំ កថិនទានកម្មវាចាភណនកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្មិញ្ហិ កាលេ កថិនទាយកា ចត្តារោ, បដិគ្គាហកោ ឯកោតិ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ហោន្តិ, តតោ ហេដ្ឋា ន លភតីតិ. ញត្តិកម្មវាចាយ សង្ឃកម្មភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘ចតុន្នំ សង្ឃកម្មានំ ញត្តិទុតិយកម្មស្ស នវសុ ឋានេសុ កថិនទាន’’ន្តិ អាគតត្តា, ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្ន’’ន្តិអាទិនា វុត្តត្តា ចាតិ.

អបរេ បន អាចរិយា ‘‘ភាសន្តរេសុ ញត្តីតិ វុត្តា កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយ បវិសតិ, អត្ថារកិរិយា ច ឧបចារសីមាយំ កាតព្ពា, តស្មា កថិនទានកម្មវាចាបិ ឧបចារសីមាយំ កាតព្ពាយេវា’’តិ វទន្តិ, តេសំ អយមធិប្បាយោ – មហាវគ្គបាឡិយំ ¶ (មហាវ. ៣០៦) ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ អារភិត្វា ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ…បេ… ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អត្ថតំ ហោតិ កថិន’’ន្តិ កថិនទានញត្តិកម្មវាចាតោ បដ្ឋាយ យាវ អនុមោទនា បាឋោ អាគតោ, បរិវារបាឡិយញ្ច (បរិ. ៤១២) ‘‘កថិនត្ថារោ ជានិតព្ពោ’’តិ ឧទ្ទេសស្ស និទ្ទេសេ ‘‘សចេ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, សង្ឃេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ, អត្ថារកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ, អនុមោទកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ បុច្ឆំ នីហរិត្វា ‘‘សង្ឃេន ញត្តិទុតិយេន ¶ កម្មេន កថិនត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ទាតព្ពំ…បេ… អនុមោទាមា’’តិ ញត្តិតោ បដ្ឋាយ យាវ អនុមោទនា បាឋោ អាគតោ, តស្មា ញត្តិតោ បដ្ឋាយ យាវ អនុមោទនា សព្ពោ វិធិ កថិនត្ថារកិរិយាយំ បវិសតិ, តតោ កថិនត្ថារកិរិយាយ ឧបចារសីមាយំ កត្តព្ពាយ សតិ ញត្តិសង្ខាតកថិនទានកម្មវាចាបិ ឧបចារសីមាយំ កត្តព្ពាយេវាតិ.

តត្រេវំ វិចារណា កាតព្ពា – អត្ថារកិរិយាយ វិសុំ អនាគតាយ សតិ ‘‘សព្ពោ វិធិ អត្ថារកិរិយាយំ បវិសតី’’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, អថ ច បន មហាវគ្គបាឡិយញ្ច បរិវារបាឡិយញ្ច អត្ថារកិរិយា វិសុំ អាគតាយេវ, តស្មា ញត្តិសង្ខាតា កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយំ ន បវិសតិ, កេវលំ អត្ថារកិរិយាយ ឧបចារភូតត្តា បន តតោ បដ្ឋាយ អនុក្កមេន វុត្តំ. យថា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ សីមាសម្មុតិំ អនុជានិត្វា ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, សម្មន្និតព្ពា’’តិ សីមាសម្មុតិវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘បឋមំ និមិត្តា កិត្តេតព្ពា…បេ… ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ និមិត្តកិត្តនេន សហ សីមាសម្មុតិកម្មវាចា ទេសិតា, តត្ថ និមិត្តកិត្តនំ សីមាសម្មុតិកម្មំ ន ហោតិ, កម្មវាចាយេវ សីមាសម្មុតិកម្មំ ហោតិ, តថាបិ សីមាសម្មុតិកម្មវាចាយ ឧបចារភាវតោ សហ និមិត្តកិត្តនេន សីមាសម្មុតិកម្មវាចា ទេសិតា. យថា ច ឧបសម្បទាកម្មវិធិំ ទេសេន្តោ ‘‘បឋមំ ឧបជ្ឈំ គាហាបេតព្ពោ…បេ… ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ ឧបជ្ឈាយគាហាបនាទិនា សហ ឧបសម្បទាកម្មំ ទេសិតំ, តត្ថ ឧបជ្ឈាយគាហាបនាទិ ឧបសម្បទាកម្មំ ន ហោតិ, ញត្តិចតុត្ថកម្មវាចាយេវ ឧបសម្បទាកម្មំ ហោតិ, តថាបិ ឧបសម្បទាកម្មស្ស សមីបេ ភូតត្តា ឧបជ្ឈាយគាហាបនាទិនា សហ ញត្តិចតុត្ថកម្មវាចា ទេសិតា, ឯវមេត្ថ កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយា ន ហោតិ, តថាបិ ¶ អត្ថារកិរិយាយ ឧបចារភូតត្តា កថិនទានញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សហ កថិនត្ថារកិរិយា ទេសិតា, តស្មា កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយំ ន បវិសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថ ¶ វា ញត្តិទុតិយកម្មវាចា ច អត្ថារោ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា អតុល្យកិរិយា អតុល្យកត្តារោ អតុល្យកម្មា អតុល្យកាលា ច ហោន្តិ, តេន វិញ្ញាយតិ ‘‘ភាសន្តរេសុ ញត្តីតិ វុត្តា ញត្តិទុតិយកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយំ ន បវិសតី’’តិ. តត្ថ កថំ អតុល្យកិរិយា ហោន្តិ? កម្មវាចា ទានកិរិយា ហោតិ, អត្ថារោ បន្នរសធម្មានំ ការណភូតា អត្ថារកិរិយា, ឯវំ អតុល្យកិរិយា. កថំ អតុល្យកត្តារោតិ? កម្មវាចាយ កត្តា សង្ឃោ ហោតិ, អត្ថារស្ស កត្តា បុគ្គលោ, ឯវំ អតុល្យកត្តារោ ហោន្តិ. កថំ អតុល្យកម្មា ហោន្តិ? កម្មវាចាយ កម្មំ កថិនទុស្សំ ហោតិ, អត្ថារស្ស កម្មំ កថិនសង្ខាតា សមូហបញ្ញត្តិ, ឯវំ អតុល្យកម្មា ហោន្តិ. កថំ អតុល្យកាលា ហោន្តិ? កថិនទានកម្មវាចា បុព្ពករណបច្ចុទ្ធារអធិដ្ឋានានំ បុព្ពេ ហោតិ, អត្ថារោ តេសំ បច្ឆា, ឯវំ អតុល្យកាលា ហោន្តីតិ. អថ វា អត្ថារោ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិនា វចីភេទសង្ខាតេន ឯកេន ធម្មេន សង្គហិតោ, ន ញត្តិអនុស្សាវនាទិនា អនេកេហិ ធម្មេហិ សង្គហិតោ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘អត្ថារោ ឯកេន ធម្មេន សង្គហិតោ វចីភេទេនា’’តិ. ឥមិនាបិ ការណេន ជានិតព្ពំ ‘‘ន ញត្តិ អត្ថារេ បវិដ្ឋា’’តិ.

អញ្ញេ បន អាចរិយា ឯវំ វទន្តិ – ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តីតិ? គណនវសេន តាវ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ជនា លភន្តិ, ឧទ្ធំ សតសហស្សម្បិ, បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន លភន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អាគតត្តា ‘‘ហេដ្ឋិមន្តតោ ¶ បញ្ច ភិក្ខូ កថិនត្ថារំ លភន្តិ, តតោ អប្បកតរា ន លភន្តី’’តិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតីតិ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ កង្ខាវិតរណីដីកាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតត្តា តស្មិំ វាក្យេ ‘‘វដ្ដតី’’តិ កិរិយាយ កត្តា ‘‘សោ កថិនត្ថារោ’’តិ វុច្ចតិ, តស្មា អត្ថារោតិ ឥមិនា ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វុត្តអត្ថរណកិរិយា ន អធិប្បេតា, ចតូហិ ភិក្ខូហិ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ញត្តិយា ទានំ អធិប្បេតន្តិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តិ…បេ… ឧទ្ធំ សតសហស្សន្តិ ឥទំ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សទានកម្មំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វិនយវិនិច្ឆយដីកាយំ វុត្តំ. តស្មិម្បិ បាឋេ ញត្តិយា ទិន្នំយេវ សន្ធាយ ‘‘បញ្ច ជនា អត្ថារំ លភន្តី’’តិ ឥទំ វចនំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តំ, ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិ បុគ្គលស្ស អត្ថរណំ សន្ធាយ ន វុត្តន្តិ ដីកាចរិយស្ស អធិប្បាយោ. ឯវំ កង្ខាវិតរណីដីកា-វិនយវិនិច្ឆយដីកាការកេហិ អាចរិយេហិ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ នាមា’’តិ ¶ វិនិច្ឆិតត្តា ឧបចារសីមាយំ កថិនទានញត្តិកម្មវាចាករណំ យុត្តន្តិ វិញ្ញាយតីតិ វទន្តិ.

តត្រេវំ វិចារណា កាតព្ពា – ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ អត្ថារោ នាមា’’តិ ដីកាចរិយា ន វទេយ្យុំ. វទេយ្យុំ ចេ, អដ្ឋកថាយ វិរុទ្ធោ សិយា. កថំ វិរុទ្ធោតិ ចេ? ‘‘ឆិន្នវស្សា វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា វា ន លភន្តិ, អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សាបិ ន លភន្តីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្ត’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អាគតត្តា ‘‘តេ ឆិន្នវស្សាទយោ កថិនត្ថារំ ន លភន្តី’’តិ វិញ្ញាយតិ. យទិ ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ នាម សិយា, ឯវំ សតិ តេ ភិក្ខូ ញត្តិទុតិយកម្មេបិ គណបូរកភាវេន អប្បវិដ្ឋា សិយុំ. អថ ច បន ‘‘បុរិមិកាយ ¶ ឧបគតានំ បន សព្ពេ គណបូរកា ហោន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វុត្តត្តា តេ ញត្តិទុតិយកម្មេ បវិដ្ឋាវ ហោន្តិ, តស្មា អដ្ឋកថាចរិយោ បញ្ចានិសំសហេតុភូតំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិកំ វចីភេទំយេវ ‘‘អត្ថារោ’’តិ វទតិ, ន ញត្តិទុតិយកម្មំ, តស្មា តេ ឆិន្នវស្សាទយោ បញ្ចានិសំសហេតុភូតំ កថិនត្ថារំ ន លភន្តិ, ញត្តិទុតិយកម្មេ បន ចតុវគ្គសង្ឃបូរកភាវំ លភន្តីតិ វិញ្ញាយតិ. បុនបិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតា ចត្តារោ វា ហោន្តិ តយោ វា ទ្វេ វា ឯកោ វា, ឥតរេ គណបូរកេ កត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ. ឯវំ អលព្ភមានកថិនត្ថារេយេវ ឆិន្នវស្សាទយោ គណបូរកេ កត្វា ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ កថិនទុស្សំ ទាបេត្វា បុរិមិកាយ ឧបគតេហិ កថិនស្ស អត្ថរិតព្ពភាវតោ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ អត្ថារោ នាមាតិ ដីកាចរិយា ន វទេយ្យុ’’ន្តិ អវចិម្ហាតិ.

ននុ ច ភោ ឥមស្មិម្បិ អដ្ឋកថាវចនេ ‘‘ឥតរេ គណបូរកេ កត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ វចនេន ចតុវគ្គសង្ឃេន កត្តព្ពំ ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ ‘‘អត្ថារោ’’តិ វុត្តន្តិ? ន, បុព្ពាបរវិរោធតោ. បុព្ពេ ហិ ឆិន្នវស្សាទីនំ កថិនំ អត្ថរិតុំ អលព្ភមានភាវោ វុត្តោ, ឥធ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ’’តិ វុត្តេ តេសម្បិ លព្ភមានភាវោ វុត្តោ ភវេយ្យ, ន អដ្ឋកថាចរិយា បុព្ពាបរវិរុទ្ធំ កថេយ្យុំ, តស្មា ‘‘កត្វា’’តិ បទំ ‘‘អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ បទេន សម្ពជ្ឈន្តេន សមានកាលវិសេសនំ អកត្វា បុព្ពកាលវិសេសនមេវ កត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ, ឯវំ សតិ បុព្ពវចនេនាបរវចនំ គង្គោទកេន យមុនោទកំ វិយ សំសន្ទតិ, បច្ឆាបិ ច ‘‘កម្មវាចំ សាវេត្វា កថិនំ អត្ថរាបេត្វា ទានញ្ច ភុញ្ជិត្វា គមិស្សន្តី’’តិ វិសុំ កម្មវាចាសាវនំ វិសុំ កថិនត្ថរណំ ¶ បុព្ពាបរានុក្កមតោ វុត្តំ ¶ , តស្មា ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ នាម ន ហោតិ, កេវលំ អត្ថារស្ស ការណមេវ ឧបចារមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កិញ្ច ភិយ្យោ – ‘‘ន សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរតិ, ន គណោ កថិនំ អត្ថរតិ, បុគ្គលោ កថិនំ អត្ថរតី’’តិ បរិវារវចនេន (បរិ. ៤១៤) អយមត្ថោ ជានិតព្ពោតិ.

យទិ ឯវំ កង្ខាវិតរណីដីកា-វិនយវិនិច្ឆយដីកាសុ អាគតបាឋានំ អធិប្បាយោ កថំ ភាសិតព្ពោ ភវេយ្យ. ននុ កង្ខាវិតរណីដីកាយំ ‘‘វដ្ដតី’’តិ ឥមិស្សា កិរិយាយ កត្តា ‘‘សោ កថិនត្ថារោ’’តិ វុត្តោ, វិនយវិនិច្ឆយដីកាយញ្ច ‘‘កថិនទុស្សទានកម្ម’’ន្តិ បទំ ‘‘សន្ធាយា’’តិ កិរិយាយ កម្មំ, កថិនត្ថារោ…បេ… ឥទំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ កិរិយាយ កម្មំ ហោតិ. ឯវំ ដីកាសុ នីតត្ថតោ អាគតបាឋេសុ សន្តេសុ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ អត្ថារោ នាមាតិ ដីកាចរិយា ន វទេយ្យុ’’ន្តិ ន វត្តព្ពន្តិ? យេនាការេន អដ្ឋកថាវចនេន ដីកាវចនញ្ច បុព្ពាបរអដ្ឋកថាវចនញ្ច អវិរុទ្ធំ ភវេយ្យ, តេនាការេន ដីកាបាឋានំ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ. កថំ? កង្ខាវិតរណីអដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សោ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ អាគតោ, តស្មិំ អដ្ឋកថាវចនេ ចោទកេន ចោទេតព្ពស្ស អត្ថិតាយ តំ បរិហរិតុំ ‘‘បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតីតិ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ បាឋោ ដីកាចរិយេន វុត្តោ, កថំ ចោទេតព្ពំ អត្ថីតិ? ភោ អដ្ឋកថាចរិយ ‘‘សោ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តោ, ឯវំ សតិ បញ្ចន្នំ កថិនត្ថារកានំ ឯវ សោ កថិនត្ថារោ វដ្ដតិ, ន ឯកទ្វិតិចតុបុគ្គលានន្តិ អត្ថោ អាបជ្ជតិ, ឯវំ សតិ ‘‘ន សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរតិ, ន គណោ កថិនំ អត្ថរតិ, បុគ្គលោ កថិនំ អត្ថរតី’’តិ អាគតបាឡិយា វិរុជ្ឈនតោ អាគមវិរោធោ ¶ អាបជ្ជតិ, តំ ចោទនំ បរិហរន្តោ ‘‘បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតីតិ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ បាឋោ ដីកាចរិយេន វុត្តោ. តត្ថាយមធិប្បាយោ – ភោ ចោទកាចរិយ អដ្ឋកថាចរិយេន កថិនត្ថារកាលេ បញ្ចន្នំ អត្ថារកានំ ភិក្ខូនំ វសេន ‘‘សោ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ បាឋោ ន វុត្តោ, អថ ខោ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស កថិនទុស្សទានកាលេ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ទាយកបដិគ្គាហកបុគ្គលានំ អត្ថិតាយ សោ បច្ឆា កត្តព្ពោ អត្ថារោ វដ្ដតិ, ការណសម្បត្តិយា ផលសម្បត្តិ ហោតិ, តស្មា តស្មិំ អដ្ឋកថាវចនេ អាគមវិរោធោ នាបជ្ជតីតិ.

វិនយវិនិច្ឆយដីកាយម្បិ ¶ ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តីតិ? គណនវសេន តាវ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ជនា លភន្តិ, ឧទ្ធំ សតសហស្សម្បិ, បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន លភន្តី’’តិ អដ្ឋកថាវចនេ បរេហិ បុច្ឆិតព្ពស្ស អត្ថិតាយ តំ បុច្ឆំ វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘ឥទំ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សទានកម្មំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ បាឋោ ដីកាចរិយេន វុត្តោ. កថំ បុច្ឆិតព្ពន្តិ ចេ? ភោ អដ្ឋកថាចរិយ ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិយា បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ វចនំ កិំ បញ្ចានិសំសស្ស ការណភូតំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិអត្ថារកិរិយំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឧទាហុ អត្ថារស្ស ការណភូតំ កថិនទុស្សទានកម្មន្តិ. កថំ វិស្សជ្ជនាតិ? ភោ ភទ្រមុខ ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិយា បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ បញ្ចានិសំសស្ស ការណភូតំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិកំ អត្ថារកិរិយំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាចរិយេន ន វុត្តំ, អថ ខោ អត្ថារស្ស ការណភូតំ កថិនទានកម្មំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ¶ . តត្រាយមធិប្បាយោ – សង្ឃេន អត្ថារកស្ស ទិន្នទុស្សេន ឯវ កថិនត្ថារោ សម្ភវតិ, ន ឋិតិកាយ លទ្ធចីវរេន វា បុគ្គលិកចីវរេន វា សម្ភវតិ, តញ្ច កថិនទុស្សទានកម្មំ ចត្តារោ កថិនទុស្សទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចសុ ភិក្ខូសុ វិជ្ជមានេសុយេវ សម្បជ្ជតិ, ន តតោ ឩនេសូតិ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ចន្នំ វដ្ដតិ, ការណសិទ្ធិយា ផលសិទ្ធិ ហោតិ, តេនេវ ច ការណេន ‘‘កថិនទុស្សទានកម្មំ វុត្ត’’ន្តិ មុខ្យវសេន អវត្វា ‘‘សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ ឧបចារវសេនាហ. ឯវំ វុត្តេយេវ អដ្ឋកថាវចនស្ស បុព្ពាបរវិរោធោ នត្ថិ, អដ្ឋកថាវចនេន ច ដីកាវចនំ វិរុទ្ធំ ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ, ‘‘អបលោកនាទិសង្ឃកម្មករណត្ថំ ពទ្ធសីមា ភគវតា អនុញ្ញាតា’’តិ ឥមិនា វិនយលក្ខណេន ច សមេតិ.

‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិកា បន អត្ថារកិរិយា អបលោកនាទីសុ ចតូសុ សង្ឃកម្មេសុ អប្បវិដ្ឋា, អធិដ្ឋានាទយោ វិយ បញ្ចានិសំសលាភការណភូតា បុគ្គលកិរិយាវ ហោតីតិ វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ អន្តោឧបចារសីមាយ កាតព្ពា, តស្មា អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ អវិជ្ជមានាយ ពហិឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមំ វា ឧទកុក្ខេបសត្តព្ភន្តរលភមានដ្ឋានំ វា គន្ត្វា ញត្តិទុតិយកម្មេន កថិនទុស្សំ ទាបេត្វា បុន វិហារំ អាគន្ត្វា អន្តោឧបចារសីមាយមេវ កថិនត្ថរណំ បុព្ពាចរិយេហិ កតំ, តំ សុកតមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ អគ្គហេត្វា សុទ្ធឧបចារសីមាយមេវ ញត្តិទុតិយកម្មំ កាតព្ពន្តិ គយ្ហមានេ សតិ តេសំ អាយស្មន្តានំ ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជមានា សិស្សានុសិស្សា ធុវវាសត្ថាយ វិហារទានាទិអបលោកនកម្មំ វា ឧបោសថបវារណាទិញត្តិកម្មំ វា សីមាសម្មន្ននាទិញត្តិទុតិយកម្មំ ¶ វា ឧបសម្បទាទិញត្តិចតុត្ថកម្មំ វា ឧបចារសីមាយមេវ ករេយ្យុំ, ឯវំ ករោន្តា ភគវតោ ¶ សាសនេ មហន្តំ ជដំ មហន្តំ គុម្ពំ មហន្តំ វិសមំ ករេយ្យុំ, តស្មា តមករណត្ថំ យុត្តិតោ ច អាគមតោ ច អនេកានិ ការណានិ អាហរិត្វា កថយិម្ហាតិ.

សាសនេ គារវំ កត្វា, សទ្ធម្មស្សានុលោមតោ;

មយា កតំ វិនិច្ឆយំ, សម្មា ចិន្តេន្តុ សាធវោ.

បុនប្បុនំ វិចិន្តេត្វា, យុត្តំ ចេ ហោតិ គណ្ហន្តុ;

នោ ចេ យុត្តំ មា គណ្ហន្តុ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកាតិ.

ឥតោ បរានិបិ ការណសាធកានិ អាហរន្តិ អាចរិយា, តេសំ បដិវចនេន អតិវិត្ថារោ ភវិស្សតិ, ឧបចារសីមាយ ចតុន្នំ សង្ឃកម្មានំ កតដ្ឋានភាវោ បុព្ពេ វុត្តោវ, តស្មា តំ វចនំ មនសិ កត្វា សំសយំ អកត្វា ធារេតព្ពោតិ.

‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ កិំ ឯត្តកេន វចីភេទេន កថិនំ អត្ថតំ ហោតិ, ឧទាហុ អញ្ញោ កោចិ កាយវិការោ កាតព្ពោ? ន កាតព្ពោ. ឯត្តកេនេវ ហិ វចីភេទេន អត្ថតំ ហោតិ, កថិនំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘អត្ថារោ ឯកេន ធម្មេន សង្គហិតោ វចីភេទេនា’’តិ.

ឯវំ កថិនត្ថារំ ទស្សេត្វា អនុមោទាបនអនុមោទនេ ទស្សេន្តោ ‘‘តេន កថិនត្ថារកេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យេន ភិក្ខុនា ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិនា វចីភេទេន កថិនំ អត្ថតំ, តេន ‘‘កថិនស្ស អត្ថារា បន្នរស ធម្មា ជាយន្តី’’តិ បរិវារេ (បរិ. ៤០៣) អាគតត្តា កថិនត្ថារេន សហេវ បញ្ច អានិសំសា អាគតា, អថ កស្មា សង្ឃំ អនុមោទាបេតីតិ? កិញ្ចាបិ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ បញ្ច អានិសំសា អាគតា, សង្ឃស្ស បន អនាគតា, តស្មា សង្ឃស្ស ច អាគមនត្ថំ សង្ឃំ អនុមោទាបេតិ, សង្ឃោ ¶ ច អនុមោទនំ ករោតិ, ឯវំ កតេ ឧភិន្នម្បិ អានិសំសា អាគតា ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៣) ‘‘ទ្វិន្នំ បុគ្គលានំ អត្ថតំ ហោតិ កថិនំ អត្ថារកស្ស ច អនុមោទកស្ស ចា’’តិ. ឯត្ថ ច កថិនត្ថារកភិក្ខុតោ វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ តស្មិំ ¶ សង្ឃេ អត្ថិ, ឥធ វុត្តនយេន អត្ថារកេន ‘‘ភន្តេ’’តិ វត្តព្ពំ, អនុមោទកេន ‘‘អាវុសោ’’តិ. យទិ បន កថិនត្ថារកោ ភិក្ខុ សព្ពេសំ វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, តេន ‘‘អាវុសោ’’តិ វត្តព្ពំ, ឥតរេហិ ‘‘ភន្តេ’’តិ, ឯវំ សេសនយទ្វយេបិ. ឯវំ សព្ពេសំ អត្ថតំ ហោតិ កថិនន្តិ. ឥមេសុ បន សង្ឃបុគ្គលេសុ យេ តស្មិំ វិហារេ បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បឋមបវារណាយ បវារិតា, តេយេវ អនុមោទិតុំ លភន្តិ, ឆិន្នវស្សា វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា វា អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សា វា ន លភន្តិ, អននុមោទន្តាបិ អានិសំសំ ន លភន្តិ.

ឯវំ កថិនត្ថារំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចីវរវិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ អត្ថតេ បន កថិនេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សចេ កថិនចីវរេន សទ្ធិំ អាភតំ អានិសំសន្តិ ឥមិនា ឯកំ អត្ថតចីវរមេវ កថិនចីវរំ នាម, តតោ អញ្ញំ តេន សទ្ធិំ អាភតំ សព្ពំ ចីវរំ កថិនានិសំសចីវរំ នាមាតិ ទស្សេតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានី’’តិអាទិ. តេន ញាយតិ ‘‘វត្ថមេវ ឥធ អានិសំសោ នាម, ន អគ្ឃោ, កថិនសាដកេន សទ្ធិំ អាភតានំ អញ្ញសាដកានំ ពហុលវសេន អត្ថរិតព្ពំ, ន កថិនសាដកស្ស មហគ្ឃវសេនា’’តិ. ភិក្ខុសង្ឃោ អនិស្សរោ, អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុយេវ ឥស្សរោ. កស្មា? ទាយកេហិ វិចារិតត្តា. ភិក្ខុសង្ឃោ ឥស្សរោ, កស្មា? ទាយកេហិ អវិចារិតត្តា, មូលកថិនស្ស ច សង្ឃេ ទិន្នត្តា. អវសេសកថិនានិសំសេតិ ¶ តស្ស ទិន្នវត្ថេហិ អវសេសកថិនានិសំសវត្ថេ. ពលវវត្ថានីតិ អត្ថរិតព្ពកថិនសាដកំយេវ អហតំ វា អហតកប្បំ វា ទាតុំ វដ្ដតិ, អានិសំសចីវរំ បន យថាសត្តិ យថាពលំ បុរាណំ វា អភិនវំ វា ទុព្ពលំ វា ពលវំ វា ទាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា តេសុ ទុព្ពលវត្ថេ ឋិតិកាយ ទិន្នេ លទ្ធភិក្ខុស្ស ឧបការកំ ន ហោតិ, តស្មា ឧបការណយោគ្គានិ ពលវវត្ថានិ ទាតព្ពានីតិ អធិប្បាយោ. វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានីតិ យត្តកា ភិក្ខូ វស្សាវាសិកចីវរំ លភិំសុ, តេ ឋបេត្វា តេសំ ហេដ្ឋតោ បដ្ឋាយ យថាក្កមំ ទាតព្ពានិ. ថេរាសនតោ បដ្ឋាយាតិ យត្តកា ភិក្ខូ តិស្សំ កថិនត្ថតសីមាយំ សន្តិ, តេសុ ជេដ្ឋកភិក្ខុតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានិ. អាសនគ្គហណំ បន យថាវុឌ្ឍំ និសិន្នេ សន្ធាយ កតំ. ឯតេន វស្សាវាសិកកថិនានិសំសានំ សមានគតិកតំ ទីបេតិ. គរុភណ្ឌំ ន ភាជេតព្ពន្តិ កថិនសាដកេន សទ្ធិំ អាភតេសុ មញ្ចបីឋាទិកំ គរុភណ្ឌំ ន ភាជេតព្ពំ, សង្ឃិកវសេនេវ បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ អត្ថោ. តត្ថ គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយោ អនន្តរកថាយំ អាវិ ភវិស្សតិ.

ឥមស្មិំ បន ឋានេ វត្តព្ពំ អត្ថិ. កថំ? ឥទានិ ភិក្ខូ កថិនានិសំសចីវរំ កុសបាតំ កត្វា ¶ វិភជន្តិ, តំ យុត្តំ វិយ ន ទិស្សតីតិ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានិ, ឋិតិកាយ អភាវេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានី’’តិ វចនតោតិ. ឯវំ សន្តេ កត្ថ កុសបាតោ កាតព្ពោតិ? ភណ្ឌាគារេ ឋបិតចីវរេតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ឧស្សន្នំ ហោតីតិ ពហុ រាសិកតំ ហោតិ, ភណ្ឌាគារំ ន គណ្ហាតិ. សម្មុខីភូតេនាតិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតេន. ភាជេតុន្តិ កាលំ ឃោសាបេត្វា បដិបាដិយា ភាជេតុំ…បេ… ឯវំ ឋបិតេសុ ចីវរបដិវីសេសុ កុសោ បាតេតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ ¶ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) វុត្តត្តា, តស្មា ឥមិស្សំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ភាជេតព្ពន្តិ អម្ហាកំ ខន្តិ.

ឯកច្ចេ បន ភិក្ខូ ឯកេកស្ស ឯកេកស្មិំ ចីវរេ អប្បហោន្តេ ចីវរំ បរិវត្តេត្វា អកប្បិយវត្ថុំ គហេត្វា ភាជេន្តិ, តំ អតិឱឡារិកមេវ. អញ្ញេបិ ឯកច្ចានំ ចីវរានំ មហគ្ឃតាយ ឯកច្ចានំ អប្បគ្ឃតាយ សមគ្ឃំ កាតុំ ន សក្កាតិ តថេវ ករោន្តិ, តម្បិ ឱឡារិកមេវ. តត្ថ ហិ អកប្បិយវត្ថុនា បរិវត្តនេបិ តស្ស វិចារណេបិ ភាគគ្គហណេបិ អាបត្តិយេវ ហោតិ. ឯកេ ‘‘កថិនំ នាម ទុព្ពិចារណីយ’’ន្តិ វត្វា អត្ថរណំ ន ករោន្តិ, បុគ្គលិកវសេនេវ យថាជ្ឈាសយំ វិចារេន្តិ, តំ បន យទិ ទាយកេហិ បុគ្គលស្សេវ ទិន្នំ, បុគ្គលេន ច សង្ឃស្ស អបរិច្ចជិតំ, ឯវំ សតិ អត្តនោ សន្តកត្តា យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. យទិ បន សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា ទិន្នំ, បុគ្គលស្ស ទិន្នេបិ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បរិច្ចជិតំ, ឯវំ សន្តេ សង្ឃគណានំ សន្តកត្តា អយុត្តំ ភវេយ្យ. អបរេ បន កថិនវសេន បដិគ្គហិតេ វិចារេតុំ ទុក្ករន្តិ មញ្ញមានា ‘‘ន មយំ កថិនវសេន បដិគ្គណ្ហាម, វស្សាវាសិកភាវេនេវ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ វត្វា យថារុចិ វិចារេន្តិ, តម្បិ អយុត្តំ. វស្សាវាសិកម្បិ ហិ សង្ឃស្ស ទិន្នំ សង្ឃិកំ ហោតិយេវ, បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលិកំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សចេ បន តេសំ សេនាសនេ បំសុកូលិកោ វសតិ, អាគតញ្ច តំ ទិស្វា ‘តុម្ហាកំ វស្សាវាសិកំ ទេមា’តិ វទន្តិ, តេន សង្ឃស្ស អាចិក្ខិតព្ពំ. សចេ តានិ កុលានិ សង្ឃស្ស ទាតុំ ន ឥច្ឆន្តិ, ‘តុម្ហាកំយេវ ទេមា’តិ វទន្តិ, សភាគោ ភិក្ខុ ‘វត្តំ កត្វា គណ្ហាហី’តិ វត្តព្ពោ, បំសុកូលិកស្ស បនេតំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២១៩) វុត្តត្តា.

វស្សាវាសិកំ ¶ ទុវិធំ សទ្ធាទេយ្យតត្រុប្បាទវសេន. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘ឥតិ ¶ សទ្ធាទេយ្យេ ទាយកមនុស្សា បុច្ឆិតព្ពា, តត្រុប្បាទេ បន កប្បិយការកា បុច្ឆិតព្ពា’’តិ. សទ្ធាទេយ្យវស្សាវាសិកម្បិ សវិហារាវិហារវសេន ទុវិធំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘មហាបទុមត្ថេរោ បនាហ ន ឯវំ កាតព្ពំ. មនុស្សា ហិ អត្តនោ អាវាសបដិជគ្គនត្ថាយ បច្ចយំ ទេន្តិ, តស្មា អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ តត្ថ បវិសិតព្ព’’ន្តិ, ‘‘យេសំ បន សេនាសនំ នត្ថិ, កេវលំ បច្ចយមេវ ទេន្តិ, តេសំ បច្ចយំ អវស្សាវាសិកេ សេនាសនេ គាហេតុំ វដ្ដតី’’តិ ច. តត្រុប្បាទវស្សាវាសិកំ នាម កប្បិយការកានំ ហត្ថេ កប្បិយវត្ថុបអភុញ្ជនត្ថាយ ទិន្នវត្ថុតោ និព្ពត្តំ. វុត្តម្បិ ចេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘កប្បិយការកានញ្ហិ ហត្ថេ ‘កប្បិយភណ្ឌំ បរិភុញ្ជថា’តិ ទិន្នវត្ថុតោ យំ យំ កប្បិយំ, តំ សព្ពំ បរិភុញ្ជិតុំ អនុញ្ញាត’’ន្តិ. ឯវំ វស្សាវាសិកចីវរម្បិ បុព្ពេ យេភុយ្យេន សង្ឃស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា ‘‘កថិនចីវរំ ទេមា’’តិ វុត្តេ កថិនចីវរភាវេន បដិគ្គហេតព្ពំ, ‘‘វស្សាវាសិកំ ទេមា’’តិ វុត្តេ វស្សាវាសិកចីវរភាវេនេវ បដិគ្គហេតព្ពំ. កស្មា? ‘‘យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) វចនតោ.

កិញ្ចិ អវត្វា ហត្ថេ វា បាទមូលេ វា ឋបេត្វា គតេ កិំ កាតព្ពន្តិ? តត្ថ សចេ ‘‘ឥទំ វត្ថុ ចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បរបុគ្គលស្ស វា អត្ថាយ បរិណត’’ន្តិ ជានេយ្យ, តេសំ អត្ថាយ បដិគ្គហេតព្ពំ. អថ ‘‘មមត្ថាយ បរិណត’’ន្តិ ជានេយ្យ, អត្តនោ អត្ថាយ បដិគ្គហេតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៣២៩) ‘‘នវ អធម្មិកទានានី’’តិអាទិ. អថ ន កិញ្ចិ ជានេយ្យ, អត្តនោ ហត្ថេ វា បាទមូលេ វា កិញ្ចិ អវត្វា ឋបិតំ តស្សេវ បុគ្គលិកំ ហោតិ. ន ហិ ចេតិយាទីនំ អត្ថាយ បរិណតំ ¶ កិញ្ចិ អវត្វា ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ វា បាទមូលេ វា ឋបេតីតិ. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតីតិ ‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘ឥមំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទម្មី’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតី’’តិអាទិ.

‘‘ឥមិស្សំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ភាជេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, កថំ ភាជេតព្ពន្តិ? ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានី’’តិ វុត្តត្តា យេ ភិក្ខូ ឥមស្មិំ វស្សេ វស្សាវាសិកំ ន លភិំសុ, តេសំ ហេដ្ឋតោ បដ្ឋាយ ឯកេកំ ចីវរំ វា សាដកំ វា ទាតព្ពំ. អថ ចីវរានំ វា សាដកានំ វា អវសិដ្ឋេសុ សន្តេសុ បុន ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទុតិយភាគោ ទាតព្ពោ. តតោ ចីវរេសុ វា សាដកេសុ វា ខីណេសុ យេ លភន្តិ, តេសុ បច្ឆិមស្ស ¶ វស្សាទីនិ សល្លក្ខេតព្ពានិ. ន កេវលំ តស្មិំ កថិនត្ថតទិវសេ ទិន្នទុស្សានិ ឯវ កថិនានិសំសានិ នាម ហោន្តិ, អថ ខោ យាវ កថិនស្ស ឧព្ភារា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នចីវរានិបិ សង្ឃិកេន តត្រុប្បាទេន អារាមិកេហិ អាភតចីវរានិបិ កថិនានិសំសានិយេវ ហោន្តិ. តស្មា តាទិសេសុ ចីវរេសុ ឧប្បជ្ជមានេសុ យថាវុត្តសល្លក្ខិតវស្សស្ស ភិក្ខុនោ ហេដ្ឋតោ បដ្ឋាយ បុនប្បុនំ គាហេតព្ពំ. ‘‘ឋិតិកាយ អភាវេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វចនតោ តស្មិំ វស្សេ វស្សាវាសិកចីវរានំ អនុប្បជ្ជនតោ វា ឧប្បជ្ជមានេសុបិ ឋិតិកាយ អគាហាបនតោ វា វស្សាវាសិកឋិតិកាយ អភាវេ សតិ លទ្ធព្ពកថិនានិសំសេ តស្សំ ឧបចារសីមាយំ សព្ពេ ភិក្ខូ បដិបាដិយា និសីទាបេត្វា ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ឋិតិកំ កត្វា ឯកេកស្ស ភិក្ខុនោ ឯកេកំ ចីវរំ វា សាដកំ វា ទាតព្ពំ. សង្ឃនវកស្ស ¶ ទានកាលេបិ មហាថេរា អាគច្ឆន្តិ, ‘‘ភន្តេ, វីសតិវស្សានំ ទីយតិ, តុម្ហាកំ ឋិតិកា អតិក្កន្តា’’តិ ន វត្តព្ពា, ឋិតិកំ ឋបេត្វា តេសំ ទត្វា បច្ឆា ឋិតិកាយ ទាតព្ពំ. ទុតិយភាគេ បន ថេរាសនំ អារុឡ្ហេ បច្ឆា អាគតានំ បឋមភាគោ ន បាបុណាតិ, ទុតិយភាគតោ វស្សគ្គេន ទាតព្ពោ. អយំ ឋិតិកាវិចារោ ចតុបច្ចយភាជនកថាតោ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២០២) គហេតព្ពោតិ.

ននុ ច ភោ ឯកច្ចានិ កថិនានិសំសចីវរានិ មហគ្ឃានិ, ឯកច្ចានិ អប្បគ្ឃានិ ហោន្តិ, កថំ ឯកេកស្ស ឯកេកស្មិំ ទិន្នេ អគ្ឃសមត្តំ ភវេយ្យាតិ? វុច្ចតេ – ភណ្ឌាគារចីវរភាជនេ អគ្ឃសមត្តំ ឥច្ឆិតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៤៣) ‘‘តេន ខោ បន សមយេន សង្ឃស្ស ភណ្ឌាគារេ ចីវរំ ឧស្សន្នំ ហោតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ…បេ… អថ ខោ ចីវរភាជកានំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ ‘កថំ នុ ខោ ចីវរំ ភាជេតព្ព’ន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បឋមំ ឧច្ចិនិត្វា តុលយិត្វា វណ្ណាវណ្ណំ កត្វា ភិក្ខូ គណេត្វា វគ្គំ ពន្ធិត្វា ចីវរបដិវីសំ ឋបេតុ’’ន្តិ. អដ្ឋកថាយញ្ច (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘ឧច្ចិនិត្វាតិ ‘ឥទំ ថូលំ, ឥទំ សណ្ហំ, ឥទំ ឃនំ, ឥទំ តនុកំ, ឥទំ បរិភុត្តំ, ឥទំ អបរិភុត្តំ, ឥទំ ទីឃតោ ឯត្តកំ, បុថុលតោ ឯត្តក’ន្តិ ឯវំ វត្ថានិ វិចិនិត្វា. តុលយិត្វាតិ ‘ឥទំ ឯត្តកំ អគ្ឃតិ, ឥទំ ឯត្តក’ន្តិ ឯវំ អគ្ឃបរិច្ឆេទំ កត្វា. វណ្ណាវណ្ណំ កត្វាតិ សចេ សព្ពេសំ ឯកេកមេវ ទសទសអគ្ឃនកំ បាបុណាតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ បាបុណាតិ, យំ នវ វា អដ្ឋ វា អគ្ឃតិ, តំ អញ្ញេន ឯកអគ្ឃនកេន ច ទ្វិអគ្ឃនកេន ច សទ្ធិំ ពន្ធិត្វា ឯតេន ឧបាយេន ¶ សមេ បដិវីសេ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ ¶ . ភិក្ខូ គណេត្វា វគ្គំ ពន្ធិត្វាតិ សចេ ឯកេកស្ស ទីយមានេ ទិវសោ ន បហោតិ, ទស ទស ភិក្ខូ គណេត្វា ទស ទស ចីវរបដិវីសេ ឯកវគ្គំ ពន្ធិត្វា ឯកំ ភណ្ឌិកំ កត្វា ឯវំ ចីវរបដិវីសំ ឋបេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ឯវំ ឋបិតេសុ ចីវរបដិវីសេសុ កុសោ បាតេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. តេន ញាយតិ ‘‘ភណ្ឌាគារចីវរភាជនេ អគ្ឃសមត្តំ ឥច្ឆិតព្ពំ, កុសបាតោ ច កាតព្ពោ’’តិ.

ឥមស្មិំ បន កថិនានិសំសចីវរភាជនេ អគ្ឃសមត្តំ ន ឥច្ឆិតព្ពំ, កុសបាតោ ច ន កាតព្ពោ. តថា ហិ វុត្តំ កថិនក្ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘ឯវំ អត្ថតេ បន កថិនេ សចេ កថិនចីវរេន សទ្ធិំ អាភតំ អានិសំសំ ទាយកា ‘យេន អម្ហាកំ កថិនំ គហិតំ, តស្សេវ ទេមា’តិ ទេន្តិ, ភិក្ខុសង្ឃោ អនិស្សរោ. អថ អវិចារេត្វាវ ទត្វា គច្ឆន្តិ, ភិក្ខុសង្ឃោ ឥស្សរោ, តស្មា សចេ កថិនត្ថារកស្ស សេសចីវរានិបិ ទុព្ពលានិ ហោន្តិ, សង្ឃេន អបលោកេត្វា តេសម្បិ អត្ថាយ វត្ថានិ ទាតព្ពានិ, កម្មវាចា បន ឯកាយេវ វដ្ដតិ. អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានិ. ឋិតិកាយ អភាវេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានិ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘អគ្ឃបរិច្ឆេទំ កត្វា’’តិ វា ‘‘កុសបាតោ កាតព្ពោ’’តិ វា. តេន ញាយតិ ‘‘កថិនានិសំសចីវរានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ វា វុឌ្ឍតរតោ វា បដ្ឋាយេវ ទាតព្ពានិ, នេវ អគ្ឃសមត្តំ កាតព្ពំ, ន កុសោ បាតេតព្ពោ’’តិ.

ឥទានិ បន វស្សាវាសិកភាវេន អទិន្នត្តា វស្សាវាសិកឋិតិកាយ អកតត្តា ច កថិនត្ថតចីវរតោ ច កថិនត្ថារកស្ស អវសេសចីវរត្ថាយ ទិន្នវត្ថតោ ច អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វុឌ្ឍតរតោ បដ្ឋាយ ឯកស្ស ភិក្ខុស្ស ឯកំ វត្ថំ ទាតព្ពំ, តេសុ បន វរំ វរំ វុឌ្ឍស្ស ទាតព្ពំ ¶ . កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘បច្ឆិមវស្សូបនាយិកទិវសេ បន សចេ កាលំ ឃោសេត្វា សន្និបតិតេ សង្ឃេ កោចិ ទសហត្ថំ វត្ថំ អាហរិត្វា វស្សាវាសិកំ ទេតិ, អាគន្តុកោ សចេ ភិក្ខុសង្ឃត្ថេរោ ហោតិ, តស្ស ទាតព្ពំ. នវកោ ចេ ហោតិ, សម្មតេន ភិក្ខុនា សង្ឃត្ថេរោ វត្តព្ពោ ‘សចេ, ភន្តេ, ឥច្ឆថ, បឋមភាគំ មុញ្ចិត្វា ឥទំ វត្ថំ គណ្ហថា’តិ. អមុញ្ចន្តស្ស ន ទាតព្ពំ. សចេ បន បុព្ពេ គាហិតំ មុញ្ចិត្វា គណ្ហាតិ, ទាតព្ពំ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ទុតិយត្ថេរតោ បដ្ឋាយ បរិវត្តេត្វា បត្តដ្ឋានេ អាគន្តុកស្ស ទាតព្ពំ. សចេ បឋមវស្សូបគតា ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច វា វត្ថានិ អលត្ថុំ, លទ្ធំ លទ្ធំ ឯតេនេវ ឧបាយេន វិស្សជ្ជាបេត្វា យាវ អាគន្តុកស្ស សមកំ ហោតិ, តាវ ទាតព្ពំ. តេន បន សមកេ លទ្ធេ អវសិដ្ឋោ អនុភាគោ ថេរាសនេ ទាតព្ពោ’’តិ ¶ សេនាសនក្ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) វចនតោ តំសំវណ្ណនាភូតាយំ វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣១៨) ‘‘អាគន្តុកោ សចេ ភិក្ខូតិ ចីវរេ គាហិតេ បច្ឆា អាគតោ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ. បត្តដ្ឋានេតិ វស្សគ្គេន បត្តដ្ឋានេ. បឋមវស្សូបគតាតិ អាគន្តុកស្ស អាគមនតោ បុរេតរមេវ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបនាយិកាយ វស្សូបគតា. លទ្ធំ លទ្ធន្តិ ទាយកានំ សន្តិកា អាគតាគតសាដក’’ន្តិ វចនតោ, វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣១៨) ‘‘បឋមភាគំ មុញ្ចិត្វាតិ ឥទំ ចេ បឋមគាហិតវត្ថុតោ មហគ្ឃំ ហោតីតិ លិខិត’’ន្តិ វចនតោ ច វិញ្ញាយតិ. ឯវំ អដ្ឋកថាយំ ដីកាសុ ច វស្សាវាសិកទានេ បច្ឆា អាភតំ មហគ្ឃវត្ថំ មហាថេរតោ បដ្ឋាយ បរិវត្តេត្វា តេហិ អនិច្ឆិតំយេវ វស្សគ្គេន បត្តស្ស បច្ឆា អាគតស្ស ភិក្ខុនោ ទាតព្ពភាវស្ស វុត្តត្តា វរំ វរំ វុឌ្ឍស្ស ទាតព្ពន្តិ វិញ្ញាយតិ.

‘‘សចេ ¶ បឋមវស្សូបគតា ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច វា វត្ថានិ អលត្ថុ’’ន្តិ វត្ថគណនាយ ឯវ វុត្តត្តា, អគ្ឃគណនាយ អវុត្តត្តា ច កថិនានិសំសវត្ថស្ស ច វស្សាវាសិកគតិកភាវស្ស វចនតោ កថិនានិសំសវត្ថានិ វត្ថគណនាវសេនេវ ភាជេតព្ពានិ, ន អគ្ឃសមភាវេនាតិ ច ទដ្ឋព្ពានិ, តេនេវ ច ការណេន ‘‘យោ ពហូនិ កថិនានិសំសវត្ថានិ ទេតិ, តស្ស សន្តកេនេវ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វុត្តំ. ពហូនិ ហិ កថិនានិសំសវត្ថានិ វិភជនកាលេ សង្ឃស្ស ឧបការកានិ ហោន្តីតិ.

បាឡិអដ្ឋកថាទីហិ, នេត្វា វុត្តំ វិនិច្ឆយំ;

កថិនេ ចីវរេ មយ្ហំ, ចិន្តយន្តុ វិចក្ខណា.

ចិន្តយិត្វា បុនប្បុនំ, យុត្តំ ចេ ធារយន្តុ តំ;

អយុត្តញ្ចេ ឥតោ អញ្ញំ, បរិយេសន្តុ ការណន្តិ.

‘‘យោ ច តត្ថ ចីវរុប្បាទោ, សោ នេសំ ភវិស្សតី’’តិ ចីវរស្សេវ អត្ថតកថិនានំ ភិក្ខូនំ សន្តកភាវស្ស ភគវតា វុត្តត្តា ចីវរតោ អញ្ញានិ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នានិ បិណ្ឌបាតាទីនិ វត្ថូនិ ឧបចារសីមំ បវិដ្ឋស្ស អាគតាគតស្ស សង្ឃស្ស សន្តកំ ហោន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘កថិនំ អត្ថរាបេត្វា ទានញ្ច ភុញ្ជិត្វា គមិស្សន្តិ ¶ , អានិសំសោ បន ឥតរេសំយេវ ហោតី’’តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំ ទាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៣) បាឋំ ឧបនិស្សាយ កថិនានិសំសចីវរម្បិ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំយេវ ទេន្តិ, ន បនេវំ កាតព្ពំ. ភណ្ឌាគារេ ឋបិតញ្ហិ អកាលចីវរមេវ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំ កត្វា ទាតព្ពំ. វស្សាវាសិកកថិនានិសំសាទិកាលចីវរំ បន សមកមេវ ទាតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ចីវរក្ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសន្តិ ឯត្ថ យេ សាមណេរា អត្តិស្សរា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ¶ កត្តព្ពកម្មំ ន ករោន្តិ, ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាសុ យុត្តា អាចរិយុបជ្ឈាយានំយេវ វត្តបដិបត្តិំ ករោន្តិ, អញ្ញេសំ ន ករោន្តិ, ឯតេសំយេវ ឧបឌ្ឍភាគោ ទាតព្ពោ. យេ បន បុរេភត្តញ្ច បច្ឆាភត្តញ្ច ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ កត្តព្ពកិច្ចំ ករោន្តិ, តេសំ សមកោ ទាតព្ពោ. ឥទញ្ច បិដ្ឋិសមយេ ឧប្បន្នេន ភណ្ឌាគារេ ឋបិតេន អកាលចីវរេនេវ កថិតំ, កាលចីវរំ បន សមកមេវ ទាតព្ព’’ន្តិ.

កច្ចិ នុ ខោ សាមណេរា វស្សំ ឧបគតា, យេន អានិសំសំ លភេយ្យុន្តិ? អាម ឧបគតាតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘អថ ចត្តារោ ភិក្ខូ ឧបគតា, ឯកោ បរិបុណ្ណវស្សោ សាមណេរោ, សោ ចេ បច្ឆិមិកាយ ឧបសម្បជ្ជតិ, គណបូរកោ ចេវ ហោតិ, អានិសំសញ្ច លភតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វចនតោ វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) ‘‘បច្ឆិមិកាយ ឧបសម្បន្នោ បឋមបវារណាយ បវារេតុម្បិ លភតិ, វស្សិកោ ច ហោតិ, អានិសំសញ្ច លភតីតិ សាមណេរានំ វស្សូបគមនំ អនុញ្ញាតំ ហោតិ. សាមណេរា កថិនានិសំសំ លភន្តីតិ វទន្តី’’តិ វចនតោតិ.

តត្រុប្បាទេសុ កថិនានិសំសេសុ យទិ អារាមិកា តណ្ឌុលាទីហិ វត្ថានិ ចេតាបេន្តិ, វត្ថេហិបិ តណ្ឌុលាទីនិ ចេតាបេន្តិ, តត្ថ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? វិភជនកាលេ វិជ្ជមានវត្ថុវសេន កាតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) ‘‘តត្រុប្បាទេន តណ្ឌុលាទិនា វត្ថូសុ ចេតាបិតេសុ អត្ថតកថិនានមេវ តានិ វត្ថានិ បាបុណន្តិ. វត្ថេហិ បន តណ្ឌុលាទីសុ ចេតាបិតេសុ សព្ពេសំ តានិ បាបុណន្តីតិ វុត្ត’’ន្តិ. ‘‘សចេ បន ឯកសីមាយំ ពហូ វិហារា ហោន្តី’’តិ ឯត្ថ កតរសីមា អធិប្បេតាតិ? ឧបចារសីមា. ឧបចារសីមាយំយេវ ហិ សង្ឃលាភវិភជនាទិកំ សិជ្ឈតិ. វុត្តញ្ហេតំ ¶ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) ‘‘កថិនត្ថតសីមាយន្តិ ¶ ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឧបចារសីមដ្ឋស្ស មតកចីវរាទិភាគិយតាយ ពទ្ធសីមាយ តត្រុប្បាទាភាវតោ វិញ្ញេយ្យមេតំ ‘ឧបចារសីមាវ អធិប្បេតា’តិ’’.

ឯវំ កថិនត្ថារំ ទស្សេត្វា សង្ឃេ រុចិតាយ មាតិកាបលិពោធឧព្ភារេ អទស្សេត្វាវ អន្តេ អានិសំសំ ទស្សេតុំ ‘‘អត្ថតកថិនានំ វោ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អដ្ឋវិធា មាតិកា បក្កមនន្តិកា, និដ្ឋានន្តិកា, សន្និដ្ឋានន្តិកា, នាសនន្តិកា, សវនន្តិកា, អាសាវច្ឆេទិកា, សីមាតិក្កន្តិកា, សហុព្ភារាតិ. តត្ថ អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ កតបរិយោសិតំ ចីវរំ អាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ ន បច្ចេស្សាមី’’តិ បក្កមតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ឧបចារសីមាតិក្កមេនេវ កថិនុព្ភារោ ភវតិ, បញ្ចានិសំសានិ អលភនេយ្យោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ បក្កមនមេវស្ស អន្តភូតត្តា បក្កមនន្តិកោ នាម ហោតិ.

អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អនិដ្ឋិតមេវ អត្តនោ ភាគភូតំ ចីវរំ អាទាយ អញ្ញំ វិហារំ គតោ, តស្ស ពហិឧបចារសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥមស្មិំយេវ វិហារេ ឥមំ ចីវរំ ការេស្សាមិ, ន បុរាណវិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ, សោ ពហិសីមាយមេវ តំ ចីវរំ ការេតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ តស្មិំ ចីវរេ និដ្ឋិតេ កថិនុព្ភារោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ ចីវរនិដ្ឋានមេវស្ស អន្តោតិ និដ្ឋានន្តិកោ នាម.

ភិក្ខុ អត្ថតកថិនោ អកតចីវរមាទាយ បក្កមតិ, តស្ស ពហិឧបចារសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ នេវ ការេស្សាមិ, បោរាណវិហារញ្ច ន បច្ចេស្សាមី’’តិ, តស្ស ភិក្ខុនោ តេន សន្និដ្ឋានេន កថិនុព្ភារោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ សន្និដ្ឋានមេវស្ស អន្តោតិ សន្និដ្ឋានន្តិកោ នាម.

អត្ថតកថិនោ ¶ ភិក្ខុ អកតមេវ ចីវរំ អាទាយ បក្កមតិ, ពហិសីមគតស្ស តស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥធេវិមំ ចីវរំ ការេស្សាមិ, ន ច បោរាណវិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ, តស្ស ចីវរំ កុរុមានំ ចោរាទីហិ នស្សតិ, អគ្យាទីហិ វិនស្សតិ, កថិនុព្ភារោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ នាសនមេវស្ស អន្តោតិ នាសនន្តិកោ នាម.

អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អកតចីវរមាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមតិ ¶ , តស្ស ពហិសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥធេវិមំ ចីវរំ ការេស្សាមី’’តិ, សោ កតចីវរោ សុណាតិ ‘‘វិហារេ កិរ សង្ឃេន កថិនំ ឧព្ភត’’ន្តិ, តេន សវនមត្តេនស្ស កថិនំ ឧព្ភតំ ហោតិ. អយំ កថិនព្ភារោ សវនមេវស្ស អន្តោតិ សវនន្តិកោ នាម.

អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អញ្ញត្ថ បច្ចាសាចីវរការណា បក្កមតិ, តស្ស ពហិសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥធ ពហិសីមាយមេវ ចីវរបច្ចាសំ បយិរុបាសាមិ, ន វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ, សោ តត្ថេវ តំ ចីវរបច្ចាសំ បយិរុបាសតិ, សោ តំ ចីវរបច្ចាសំ អលភមានោ ចីវរាសា បច្ឆិជ្ជតិ, តេនេវ តស្ស ភិក្ខុនោ កថិនុព្ភារោ ភវតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ អាសាវច្ឆេទសហិតត្តា អាសាវច្ឆេទិកោ នាម.

អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អកតចីវរំ អាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមតិ, សោ ពហិសីមគតោ តំ ចីវរំ ការេតិ, សោ កតចីវរោ ‘‘វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ ពហិឧបចារសីមាយមេវ កថិនុព្ភារកាលំ វីតិនាមេតិ, តស្ស កថិនុព្ភារោ ភវតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ ចីវរកាលស្ស អន្តិមទិវសសង្ខាតាយ សីមាយ អតិក្កន្តត្តា សីមាតិក្កន្តិកោ នាម.

អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ ចីវរំ អាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមតិ, សោ កតចីវរោ ‘‘វិហារំ ¶ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ បច្ចាគន្ត្វា វិហារេ កថិនុព្ភារំ បប្បោតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ វិហារេ ភិក្ខូហិ សហ កថិនុព្ភារោ ភវតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ វិហារេ ភិក្ខូហិ សហ កតត្តា សហុព្ភារោ នាម. អយំ អដ្ឋវិធោ កថិនុព្ភារោ អដ្ឋ មាតិកា នាម. វុត្តញ្ហេតំ កថិនក្ខន្ធកបាឡិយំ (មហាវ. ៣១០) ‘‘អដ្ឋិមា, ភិក្ខវេ, មាតិកា កថិនស្ស ឧព្ភារាយ បក្កមនន្តិកា និដ្ឋានន្តិកា សន្និដ្ឋានន្តិកា នាសនន្តិកា សវនន្តិកា អាសាវច្ឆេទិកា សីមាតិក្កន្តិកា សហុព្ភារាតិ. ភិក្ខុ អត្ថតកថិនោ កតចីវរមាទាយ បក្កមតិ ‘ន បច្ចេស្ស’ន្តិ, តស្ស ភិក្ខុនោ បក្កមនន្តិកោ កថិនុព្ភារោ’’តិអាទិ, វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ ច –

‘‘បក្កមនញ្ច ¶ និដ្ឋានំ, សន្និដ្ឋានញ្ច នាសនំ;

សវនមាសា ច សីមា ច, សហុព្ភារោតិ អដ្ឋិមា’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៩);

បលិពោធោ ទុវិធោ អាវាសបលិពោធោ, ចីវរបលិពោធោតិ. តត្ថ ‘‘យស្មិំ វិហារេ កថិនំ អត្ថតំ ហោតិ, តស្មិំ វសិស្សាមី’’តិ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តោបិ ‘‘បុន តំ វិហារំ អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ សាបេក្ខោ ហោតិ. អយំ អាវាសបលិពោធោ នាម. តស្ស ភិក្ខុនោ ចីវរំ អកតំ វា ហោតិ អបរិយោសិតំ វា, ‘‘អញ្ញតោ ចីវរំ លច្ឆាមី’’តិ អាសា វា អនុបច្ឆិន្នា ហោតិ. អយំ ចីវរបលិពោធោ នាម. វុត្តញ្ហេតំ កថិនក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣២៥) ‘‘កតមេ ច, ភិក្ខវេ, ទ្វេ កថិនស្ស បលិពោធា? អាវាសបលិពោធោ ច ចីវរបលិពោធោ ច. កថញ្ច, ភិក្ខវេ, អាវាសបលិពោធោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វសតិ វា តស្មិំ អាវាសេ, សាបេក្ខោ វា បក្កមតិ ‘បច្ចេស្ស’ន្តិ, ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អាវាសបលិពោធោ ហោតិ. កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ចីវរបលិពោធោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចីវរំ អកតំ ¶ វា ហោតិ វិប្បកតំ វា, ចីវរាសា វា អនុបច្ឆិន្នា, ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ចីវរបលិពោធោ ហោតី’’តិ.

ឧព្ភារោ ទុវិធោ អដ្ឋមាតិកាឧព្ភារអន្តរុព្ភារវសេន. តត្ថ ពហិឧបចារសីមគតានំ ភិក្ខូនំ វសេន វុត្តា សត្ត កថិនុព្ភារា ច ពហិឧបចារសីមំ គន្ត្វា និវត្តេត្វា កថិនត្ថតវិហារេ អន្តរុព្ភារំ បត្វា ភិក្ខូហិ សហ អន្តរុព្ភារស្ស កតត្តា សហុព្ភារសង្ខាតោ ឯកោ កថិនុព្ភារោ ចាតិ ឥមេ អដ្ឋ កថិនុព្ភារា អដ្ឋមាតិកាយ បវិដ្ឋត្តា អដ្ឋមាតិកាឧព្ភារោ នាម. ពហិសីមំ អគន្ត្វា តស្មិំយេវ វិហារេ និសីទិត្វា កថិនុព្ភារំ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ កថិនុព្ភារោ អដ្ឋមាតិកាយ អប្បវិដ្ឋោ ហុត្វា កាលបរិច្ឆេទំ អប្បត្វា អន្តរាយេវ កតត្តា អន្តរុព្ភារោ នាម.

អន្តរុព្ភារសហុព្ភារា ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយេវ កតា, ឯវំ សន្តេ កោ តេសំ វិសេសោតិ? អន្តរុព្ភារោ ពហិសីមំ អគន្ត្វា អន្តោសីមាយមេវ ឋិតេហិ ភិក្ខូហិ កតោ. សហុព្ភារោ ពហិសីមំ គតេន ភិក្ខុនា បច្ចាគន្ត្វា តំ អន្តរុព្ភារំ បត្វា តេហិ អន្តោសីមដ្ឋេហិ ភិក្ខូហិ សហ កតោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. បក្កមនន្តិកាទយោ សត្ត កថិនុព្ភារា ន កម្មវាចាយ ¶ កតា, កេវលំ ទ្វិន្នំ បលិពោធានំ ឧបច្ឆេទេន បញ្ចហិ អានិសំសេហិ វិគតត្តា កថិនុព្ភារា នាម ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេន វិនយវិនិច្ឆយេ –

‘‘អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ វា, អន្តរុព្ភារតោបិ វា;

ឧព្ភារាបិ ទុវេ វុត្តា, កថិនស្ស មហេសិនា’’តិ.

តដ្ដីកាយម្បិ ‘‘អដ្ឋន្នំ មាតិកានន្តិ ពហិសីមគតានំ វសេន វុត្តា. បក្កមនន្តិកាទយោ សត្ត មាតិកា ពហិសីមំ គន្ត្វា អន្តរុព្ភារំ ¶ សម្បត្តស្ស វសេន វុត្តា, សហុព្ភារោ ឥមាសំ អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ វសេន ច. អន្តរុព្ភារតោបិ វាតិ ពហិសីមំ អគន្ត្វា តត្ថេវ វសិត្វា កថិនុព្ភារកម្មេន ឧព្ភតកថិនានំ វសេន លព្ភនតោ អន្តរុព្ភារោតិ មហេសិនា កថិនស្ស ឧព្ភារា ទុវេ វុត្តាតិ យោជនា. ពហិសីមំ គន្ត្វា អាគតស្ស វសេន សឧព្ភារោ, ពហិសីមំ អគតានំ វសេន អន្តរុព្ភារោតិ ឯកោយេវ ឧព្ភារោ ទ្វិធា វុត្តោ’’តិ វុត្តំ.

កស្មា បន អន្តរុព្ភារវសេន កម្មវាចាយ កថិនំ ឧព្ភតន្តិ? មហាទានំ ទាតុកាមេហិ ឧបាសកេហិ អាគតស្ស សង្ឃស្ស អកាលចីវរំ ទាតុកាមេហិ យាចិតត្តា. វុត្តញ្ហិ ភិក្ខុនីវិភង្គបាឡិយំ (បាចិ. ៩២៥) ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរេន ឧបាសកេន សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស វិហារោ ការាបិតោ ហោតិ, សោ តស្ស វិហារស្ស មហេ ឧភតោសង្ឃស្ស អកាលចីវរំ ទាតុកាមោ ហោតិ. តេន ខោ បន សមយេន ឧភតោសង្ឃស្ស កថិនំ អត្ថតំ ហោតិ. អថ ខោ សោ ឧបាសកោ សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា កថិនុទ្ធារំ យាចី’’តិអាទិ. កថំ បន កម្មវាចា កាតព្ពាតិ? ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ កថិនំ ឧទ្ធរេយ្យ, ឯសា ញត្តិ. សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, សង្ឃោ កថិនំ ឧទ្ធរតិ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ កថិនស្ស ឧទ្ធារោ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ. ឧព្ភតំ សង្ឃេន កថិនំ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ ឯវំ កាតព្ពាតិ. វុត្តញ្ហិ ភិក្ខុនីវិភង្គេ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កថិនំ ឧទ្ធរិតុំ, ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, កថិនំ ឧទ្ធរិតព្ពំ. ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ – សុណាតុ មេ…បេ… ធារយាមី’’តិ.

ឯតេន ¶ ¶ ច កថិនុព្ភារេន បុព្ពេ កតំ កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មវាចំ ឧព្ភតន្តិ វទន្តិ, ន បន កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មំ ឧព្ភតំ, អថ ខោ អត្ថារកម្មមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ហិ កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មំ ឧព្ភតំ ភវេយ្យ, តាយ កម្មវាចាយ កថិនទុស្សទានស្ស សិជ្ឈនតោ ឥមាយ កថិនុព្ភារកម្មវាចាយ តំ បុព្ពេ ទិន្នទុស្សំ បុន អាហរាបេតព្ពំ សិយា, ន បញ្ចានិសំសវិគមនំ. យស្មា បន ឥមាយ កថិនុព្ភារកម្មវាចាយ បញ្ចានិសំសវិគមនមេវ ហោតិ, ន បុព្ពេ ទិន្នកថិនទុស្សស្ស បុន អាហរាបនំ. តេន វិញ្ញាយតិ ‘‘បញ្ចានិសំសលាភការណំ អត្ថរណកម្មមេវ ឥមាយ កថិនព្ភារកម្មវាចាយ ឧទ្ធរីយតិ, ន កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មវាចាតិ, តស្មា កថិនុព្ភារកម្មវាចាករណតោ បច្ឆា សង្ឃស្ស ឧប្បន្នំ ចីវរំ អកាលចីវរំ ហោតិ, សង្ឃោ បញ្ចានិសំសេ ន លភតិ, ចីវរំ សព្ពសង្ឃិកំ ហុត្វា អាគតាគតស្ស សង្ឃស្ស ភាជនីយំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយមត្ថោ កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ ច កថិនុព្ភារកម្មវាចាយ ច អត្ថញ្ច អធិប្បាយញ្ច សុដ្ឋុ វិនិច្ឆិនិត្វា បុព្ពាបរំ សំសន្ទិត្វា បច្ចេតព្ពោតិ.

ឯត្ថ សិយា – កថិនុព្ភារំ យាចន្តានំ សព្ពេសំ កថិនុព្ភារោ ទាតព្ពោ, ឧទាហុ ឯកច្ចានន្តិ, កិញ្ចេត្ថ – យទិ តាវ សព្ពេសំ ទាតព្ពោ, កថិនុព្ភារកម្មេន បញ្ចានិសំសវិគមនតោ សង្ឃស្ស លាភន្តរាយោ ភវេយ្យ, អថ ឯកច្ចានំ មុខោលោកនំ វិយ សិយាតិ? យទិ កថិនត្ថារមូលកលាភតោ កថិនុព្ភារមូលកលាភោ មហន្តោ ភវេយ្យ, តេសំ យាចន្តានំ កថិនុព្ភារោ ទាតព្ពោ. យទិ អប្បកោ, ន ទាតព្ពោ. យទិ សមោ, កុលប្បសាទត្ថាយ ទាតព្ពោតិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២៧) ‘‘កីទិសោ កថិនុទ្ធារោ ទាតព្ពោ, កីទិសោ ន ទាតព្ពោតិ? យស្ស ¶ អត្ថារមូលកោ អានិសំសោ មហា, ឧព្ភារមូលកោ អប្បោ, ឯវរូបោ ន ទាតព្ពោ. យស្ស បន អត្ថារមូលកោ អានិសំសោ អប្បោ, ឧព្ភារមូលកោ មហា, ឯវរូបោ ទាតព្ពោ. សមានិសំសោបិ សទ្ធាបរិបាលនត្ថំ ទាតព្ពោវា’’តិ. ឥមិនាបិ វិញ្ញាយតិ ‘‘បញ្ចានិសំសានំ ការណភូតំ អត្ថារកម្មមេវ ឧទ្ធរីយតិ, ន កថិនទុស្សទានភូតំ ញត្តិទុតិយកម្ម’’ន្តិ.

អានិសំសកថាយំ បញ្ចាតិ ឥទានិ វុច្ចមានា អនាមន្តចារាទយោ បញ្ច កិរិយា. កប្បិស្សន្តីតិ កប្បា ភវិស្សន្តិ, អនាបត្តិការណា ភវិស្សន្តីតិ អត្ថោ. អនាមន្តចារោតិ អនាមន្តេត្វា ចរណំ. យោ ហិ ទាយកេហិ ភត្តេន និមន្តិតោ ហុត្វា សភត្តោ សមានោ វិហារេ សន្តំ ¶ ភិក្ខុំ អនាមន្តេត្វា កុលេសុ ចារិត្តំ អាបជ្ជតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ចារិត្តសិក្ខាបទេន បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតិ, សា អាបត្តិ អត្ថតកថិនស្ស ន ហោតីតិ អត្ថោ. តត្ថ ចារិត្តសិក្ខាបទំ នាម ‘‘យោ បន ភិក្ខុ និមន្តិតោ សភត្តោ សមានោ សន្តំ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆា បុរេភត្តំ វា បច្ឆាភត្តំ វា កុលេសុ ចារិត្តំ អាបជ្ជេយ្យ អញ្ញត្រ សមយា, បាចិត្តិយំ. តត្ថាយំ សមយោ ចីវរទានសមយោ ចីវរការសមយោ, អយំ តត្ថ សមយោ’’តិ អចេលកវគ្គេ បញ្ចមសិក្ខាបទំ (បាចិ. ២៩៩-៣០០). ចីវរវិប្បវាសោតិ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរេន វា សព្ពេន វា វិនា ហត្ថបាសេ អកត្វា អរុណុដ្ឋាបនំ, ឯវំ ករោតោបិ ទុតិយកថិនសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ ច ទុតិយកថិនសិក្ខាបទំ នាម ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ បន ភិក្ខុនា ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ ឯករត្តម្បិ ចេ ភិក្ខុ តិចីវរេន វិប្បវសេយ្យ អញ្ញត្រ ភិក្ខុសម្មុតិយា, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ អាគតំ និស្សគ្គិយេសុ ទុតិយសិក្ខាបទំ (បារា. ៤៧២).

គណភោជនន្តិ ¶ ឯតេន គណភោជនសិក្ខាបទេន អនាបត្តិ វុត្តាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ គណភោជនំ នាម ‘‘អម្ហាកំ ភត្តំ ទេថា’’តិ ភិក្ខូនំ វិញ្ញត្តិយា វា ‘‘អម្ហាកំ ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ ទាយកានំ និមន្តនេន វា អកប្បិយវោហារេន ចត្តារោ វា អតិរេកា វា ភិក្ខូ ឯកតោ បដិគ្គណ្ហិត្វា ឯកតោ ភុញ្ជនំ. គណភោជនសិក្ខាបទំ នាម ‘‘គណភោជនេ អញ្ញត្រ សមយា បាចិត្តិយំ. តត្ថាយំ សមយោ គិលានសមយោ ចីវរទានសមយោ ចីវរការសមយោ អទ្ធានគមនសមយោ នាវាភិរុហនសមយោ មហាសមយោ សមណភត្តសមយោ, អយំ តត្ថ សមយោ’’តិ អាគតំ ភោជនវគ្គេ ទុតិយសិក្ខាបទំ (បាចិ. ២១៥). អនធិដ្ឋិតំ អវិកប្បិតំ វដ្ដតីតិ បឋមកថិនសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ បឋមកថិនសិក្ខាបទំ នាម ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ បន ភិក្ខុនា ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតព្ពំ, តំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ អាគតំ និស្សគ្គិយេសុ បឋមសិក្ខាបទំ (បារា. ៤៧២). កថិនត្ថតសីមាយាតិ ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្តំ. មតកចីវរន្តិ មតស្ស ចីវរំ. តត្រុប្បាទេនាតិ សង្ឃសន្តកេន អារាមុយ្យានខេត្តវត្ថុអាទិនា. យំ សង្ឃិកំ ចីវរំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ តេសំ ភវិស្សតីតិ ឥមិនា ចីវរមេវ កថិនត្ថារកានំ ភិក្ខូនំ សន្តកំ ហោតិ, តតោ អញ្ញំ បិណ្ឌបាតភេសជ្ជាទិកំ អាគតាគតស្ស សង្ឃស្ស សន្តកំ ហោតីតិ ទស្សេតិ.

ឯវំ ¶ អដ្ឋង្គសម្បន្នោ, លជ្ជី ភិក្ខុ សុបេសលោ;

ករេយ្យ កថិនត្ថារំ, ឧព្ភារញ្ចាបិ សាធុកន្តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

កថិនត្ថារវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឯកូនតិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

៣០. គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយកថា

២២៧. ឯវំ ¶ កថិនវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ គរុភណ្ឌាទិវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ ‘‘គរុភណ្ឌានីតិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ គរូតិ –

‘‘បុមេ អាចរិយាទិម្ហិ, គរុ មាតាបិតូសុបិ;

គរុ តីសុ មហន្តេ ច, ទុជ្ជរាលហុកេសុ ចា’’តិ. –

វុត្តេសុ អនេកត្ថេសុ អលហុកវាចកោ. ភណ្ឌ-សទ្ទោ ‘‘ភាជនាទិបរិក្ខារេ, ភណ្ឌំ មូលធនេបិ ចា’’តិ ឯត្ថ ភាជនាទិបរិក្ខារត្ថោ ហោតិ. វចនត្ថោ បន គរន្តិ ឧគ្គច្ឆន្តិ ឧគ្គតា បាកដា ហោន្តីតិ គរូនិ, ភឌិតព្ពានិ ឥច្ឆិតព្ពានីតិ ភណ្ឌានិ, គរូនិ ច តានិ ភណ្ឌានិ ចាតិ គរុភណ្ឌានិ, អារាមាទីនិ វត្ថូនិ. ឥតិ អាទិនា នយេន សេនាសនក្ខន្ធកេ ភគវតា ទស្សិតានិ ឥមានិ បញ្ច វត្ថូនិ គរុភណ្ឌានិ នាមាតិ យោជេតព្ពំ.

មញ្ចេសុ មសារកោតិ មញ្ចបាទេ វិជ្ឈិត្វា តត្ថ អដនិយោ បវេសេត្វា កតោ. ពុន្ទិកាពទ្ធោតិ អដនីហិ មញ្ចបាទេ ឌំសាបេត្វា បល្លង្កសង្ខេបេន កតោ. កុឡីរបាទកោតិ អស្សមេណ្ឌកាទីនំ បាទសទិសេហិ បាទេហិ កតោ. យោ វា បន កោចិ វង្កបាទកោ, អយំ វុច្ចតិ ‘‘កុឡីរបាទកោ’’តិ. អាហច្ចបាទកោតិ អយំ បន ‘‘អាហច្ចបាទកោ នាម មញ្ចោ អង្គេ វិជ្ឈិត្វា កតោ ហោតី’’តិ ឯវំ បរតោ បាឡិយំយេវ (បាចិ. ១៣១) វុត្តោ, តស្មា អដនិយោ វិជ្ឈិត្វា ¶ តត្ថ បាទសិខំ បវេសេត្វា ឧបរិ អាណិំ ទត្វា កតមញ្ចោ អាហច្ចបាទកោតិ វេទិតព្ពោ. បីឋេបិ ឯសេវ នយោ.

ឧណ្ណភិសិអាទីនំ បញ្ចន្នំ អញ្ញតរាតិ ឧណ្ណភិសិ ចោឡភិសិ វាកភិសិ តិណភិសិ បណ្ណភិសីតិ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ ភិសីនំ អញ្ញតរា ¶ . បញ្ច ភិសិយោតិ បញ្ចហិ ឧណ្ណាទីហិ បូរិតភិសិយោ. តូលគណនាយ ហិ ឯតាសំ គណនា. តត្ថ ឧណ្ណគ្គហណេន ន កេវលំ ឯឡកលោមមេវ គហិតំ, ឋបេត្វា បន មនុស្សលោមំ យំ កិញ្ចិ កប្បិយាកប្បិយមំសជាតីនំ បក្ខិចតុប្បទានំ លោមំ, សព្ពំ ឥធ ឧណ្ណគ្គហណេនេវ គហិតំ, តស្មា ឆន្នំ ចីវរានំ, ឆន្នំ អនុលោមចីវរានញ្ច អញ្ញតរេន ភិសិច្ឆវិំ កត្វា តំ សព្ពំ បក្ខិបិត្វា ភិសិំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឯឡកលោមានិ បន អបក្ខិបិត្វា កម្ពលមេវ ចតុគ្គុណំ វា បញ្ចគុណំ វា បក្ខិបិត្វា កតាបិ ឧណ្ណភិសិសង្ខមេវ គច្ឆតិ. ចោឡភិសិអាទីសុ យំ កិញ្ចិ នវចោឡំ វា បុរាណចោឡំ វា សំហរិត្វា វា អន្តោ បក្ខិបិត្វា វា កតា ចោឡភិសិ, យំ កិញ្ចិ វាកំ បក្ខិបិត្វា កតា វាកភិសិ, យំ កិញ្ចិ តិណំ បក្ខិបិត្វា កតា តិណភិសិ, អញ្ញត្រ សុទ្ធតមាលបត្តំ យំ កិញ្ចិ បណ្ណំ បក្ខិបិត្វា កតា បណ្ណភិសីតិ វេទិតព្ពា. តមាលបត្តំ បន អញ្ញេន មិស្សមេវ វដ្ដតិ, សុទ្ធំ ន វដ្ដតិ. ភិសិយា បមាណនិយមោ នត្ថិ, មញ្ចភិសិ បីឋភិសិ ភូមត្ថរណភិសិ ចង្កមនភិសិ បាទបុញ្ឆនភិសីតិ ឯតាសំ អនុរូបតោ សល្លក្ខេត្វា អត្តនោ រុចិវសេន បមាណំ កាតព្ពំ. យំ បនេតំ ឧណ្ណាទិបញ្ចវិធតូលម្បិ ភិសិយំ វដ្ដតិ, តំ មសូរកេបិ វដ្ដតីតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. តត្ថ មសូរកេតិ ចម្មមយភិសិយំ. ឯតេន មសូរកំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ.

ពិម្ពោហនេ តីណិ តូលានិ រុក្ខតូលំ លតាតូលំ បោដកីតូលន្តិ. តត្ថ រុក្ខតូលន្តិ សិម្ពលិរុក្ខាទីនំ យេសំ កេសញ្ចិ រុក្ខានំ តូលំ. លតាតូលន្តិ ខីរវល្លិអាទីនំ យាសំ កាសញ្ចិ លតានំ តូលំ. បោដកីតូលន្តិ បោដកីតិណាទីនំ យេសំ កេសញ្ចិ តិណជាតិកានំ អន្តមសោ ឧច្ឆុនឡាទីនម្បិ តូលំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៩៧) បន ‘‘បោដកីតូលន្តិ ឯរកតិណតូល’’ន្តិ វុត្តំ, ឯតេហិ តីហិ សព្ពភូតគាមា សង្គហិតា ហោន្តិ. រុក្ខវល្លិតិណជាតិយោ ¶ ហិ មុញ្ចិត្វា អញ្ញោ ភូតគាមោ នាម នត្ថិ, តស្មា យស្ស កស្សចិ ភូតគាមស្ស តូលំ ពិម្ពោហនេ វដ្ដតិ, ភិសិំ បន បាបុណិត្វា សព្ពម្បេតំ ‘‘អកប្បិយតូល’’ន្តិ វុច្ចតិ ន កេវលញ្ច ពិម្ពោហនេ ឯតំ តូលមេវ, ហំសមោរាទីនំ សព្ពសកុណានំ, សីហាទីនំ សព្ពចតុប្បទានញ្ច ¶ លោមម្បិ វដ្ដតិ. បិយង្គុបុប្ផពកុឡបុប្ផាទិ បន យំ កិញ្ចិ បុប្ផំ ន វដ្ដតិ. តមាលបត្តំ សុទ្ធមេវ ន វដ្ដតិ, មិស្សកំ បន វដ្ដតិ, ភិសីនំ អនុញ្ញាតំ បញ្ចវិធំ ឧណ្ណាទិតូលម្បិ វដ្ដតិ. អទ្ធកាយិកានិ បន ពិម្ពោហនានិ ន វដ្ដន្តិ. អទ្ធកាយិកានីតិ ឧបឌ្ឍកាយប្បមាណានិ, យេសុ កដិតោ បដ្ឋាយ យាវ សីសំ ឧបទហន្តិ ឋបេន្តិ. សីសប្បមាណំ បន វដ្ដតិ, សីសប្បមាណំ នាម យស្ស វិត្ថារតោ តីសុ កណ្ណេសុ ទ្វិន្នំ កណ្ណានំ អន្តរំ មិនិយមានំ វិទត្ថិ ចេវ ចតុរង្គុលញ្ច ហោតិ, មជ្ឈដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតិ, ទីឃតោ បន ទិយឌ្ឍរតនំ វា ទ្វិរតនំ វាតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ, អយំ សីសប្បមាណស្ស ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ, ឥតោ ឧទ្ធំ ន វដ្ដតិ, ហេដ្ឋា បន វដ្ដតីតិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៧) វុត្តំ. តត្ថ ‘‘តីសុ កណ្ណេសុ ទ្វិន្នំ កណ្ណាន’’ន្តិ បាឋំ ឧបនិធាយ ពិម្ពោហនស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ឋបេតព្ពចោឡកំ តិកោណមេវ ករោន្តិ ឯកច្ចេ. ‘‘ឥទញ្ច ឋានំ គណ្ឋិដ្ឋាន’’ន្តិ វទន្តិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៩៧) បន ‘‘សីសប្បមាណំ នាម យត្ថ គីវាយ សហ សកលំ សីសំ ឋបេតុំ សក្កា, តស្ស ច មុដ្ឋិរតនំ វិត្ថារប្បមាណន្តិ ទស្សេន្តោ ‘វិត្ថារតោ’តិអាទិមាហ. ឥទញ្ច ពិម្ពោហនស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ឋបេតព្ពចោឡប្បមាណទស្សនំ, តស្ស វសេន ពិម្ពោហនស្ស វិត្ថារប្បមាណំ បរិច្ឆិជ្ជតិ, តំ វដ្ដំ វា ចតុរស្សំ វា កត្វា សិព្ពិតំ យថា កោដិតោ កោដិ វិត្ថារតោ បុថុលដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនប្បមាណំ ហោតិ, ឯវំ សិព្ពិតព្ពំ, ឥតោ អធិកំ ន វដ្ដតិ. តំ បន អន្តេសុ ឋបិតចោឡំ កោដិយា កោដិំ អាហច្ច ទិគុណំ កតំ ¶ តិកណ្ណំ ហោតិ, តេសុ តីសុ កណ្ណេសុ ទ្វិន្នំ កណ្ណានំ អន្តរំ វិទត្ថិចតុរង្គុលំ ហោតិ, មជ្ឈដ្ឋានំ កោដិតោ កោដិំ អាហច្ច មុដ្ឋិរតនំ ហោតិ, ឥទមស្ស ឧក្កដ្ឋប្បមាណ’’ន្តិ វុត្តត្តា ពិម្ពោហនស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ឋបេតព្ពចោឡកំ បកតិយាយេវ តិកណ្ណំ ន ហោតិ, អថ ខោ កោដិយា កោដិំ អាហច្ច ទិគុណកតកាលេយេវ ហោតិ, តស្មា តំ ចោឡកំ វដ្ដំ វា ហោតុ ចតុរស្សំ វា, ទិគុណំ កត្វា មិនិយមានំ តិកណ្ណមេវ ហោតិ, ទ្វិន្នញ្ច កណ្ណានំ អន្តរំ ចតុរង្គុលាធិកវិទត្ថិមត្តំ ហោតិ, តស្ស ច ចោឡកស្ស មជ្ឈដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតិ, តស្សេវ ចោឡកស្ស បមាណេន ពិម្ពោហនស្ស មជ្ឈដ្ឋានម្បិ មុដ្ឋិរតនំ ហោតីតិ វិញ្ញាយតីតិ.

‘‘កម្ពលមេវ…បេ… ឧណ្ណភិសិសង្ខមេវ គច្ឆតីតិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា គោនកាទិអកប្បិយម្បិ ឧណ្ណមយត្ថរណំ ភិសិយំ បក្ខិបិត្វា សយិតុំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. មសូរកេតិ ចម្មមយភិសិយំ, ចម្មមយំ បន ពិម្ពោហនំ តូលបុណ្ណម្បិ ន វដ្ដតី’’តិ ច វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៩៧) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៩៧) បន ‘‘សីសប្បមាណន្តិ យត្ថ គលវាដកតោ បដ្ឋាយ សព្ពសីសំ ឧបទហន្តិ, តំ សីសប្បមាណំ ហោតិ, តញ្ច ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ តិរិយំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘យត្ថ វិត្ថារតោ តីសុ កណ្ណេសូ’តិអាទិមាហ. មជ្ឈដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតីតិ ពិម្ពោហនស្ស មជ្ឈដ្ឋានំ តិរិយតោ មុដ្ឋិរតនប្បមាណំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. អរញ្ជរោតិ ពហុឧទកគណ្ហនកា មហាចាដិ. ជលំ គណ្ហិតុំ អលន្តិ អរញ្ជរោ, វដ្ដចាដិ វិយ ហុត្វា ថោកំ ទីឃមុខោ មជ្ឈេ បរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា កតោតិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយន្តិ អជ្ឈាហារសម្ពន្ធោ.

ទ្វិសង្គហានិ ¶ ទ្វេ ហោន្តីតិ ទ្វេ បឋមទុតិយអវិស្សជ្ជិយានិ ‘‘អារាមោ អារាមវត្ថូ’’តិ ច ‘‘វិហារោ វិហារវត្ថូ’’តិ ច វុត្តទ្វេទ្វេវត្ថុសង្គហានិ ហោន្តិ. តតិយំ អវិស្សជ្ជិយំ ‘‘មញ្ចោ បីឋំ ភិសិ ពិម្ពោហន’’ន្តិ វុត្តចតុវត្ថុសង្គហំ ហោតិ. ចតុត្ថំ អវិស្សជ្ជិយំ ‘‘លោហកុម្ភី លោហភាណកំ លោហវារកោ លោហកដាហំ វាសិ ផរសុ កុឋារី កុទាលោ និខាទន’’ន្តិ វុត្តនវកោដ្ឋាសវន្តំ ហោតិ. បញ្ចមំ អវិស្សជ្ជិយំ ‘‘វល្លិ វេឡុ មុញ្ជំ បព្ពជំ តិណំ មត្តិកា ទារុភណ្ឌំ មត្តិកាភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តអដ្ឋភេទនំ អដ្ឋបភេទវន្តំ ហោតីតិ យោជនា. បញ្ចនិម្មលលោចនោតិ មំសចក្ខុទិព្ពចក្ខុធម្មចក្ខុពុទ្ធចក្ខុសមន្តចក្ខូនំ វសេន និម្មលបញ្ចលោចនោ.

សេនាសនក្ខន្ធកេ អវិស្សជ្ជិយំ កីដាគិរិវត្ថុស្មិំ អវេភង្គិយន្តិ ឯត្ថ ‘‘សេនាសនក្ខន្ធកេ គាមកាវាសវត្ថុស្មិំ អវិស្សជ្ជិយំ កីដាគិរិវត្ថុស្មិំ អវេភង្គិយ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. កស្មា? ទ្វិន្នម្បិ វត្ថូនំ សេនាសនក្ខន្ធកេ អាគតត្តា. សេនាសនក្ខន្ធកេតិ អយំ សាមញ្ញាធារោ. គាមកាវាសវត្ថុស្មិំ កីដាគិរិវត្ថុស្មិន្តិ វិសេសាធារោ. អយមត្ថោ បាឡិំ ឱលោកេត្វា បច្ចេតព្ពោ. តេនេវ ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) ‘‘សេនាសនក្ខន្ធកេ’’តិ អវត្វា ‘‘ឥធ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ, ឥធាតិ ឥមិនា គាមកាវាសវត្ថុំ ទស្សេតិ, កីដាគិរិវត្ថុ បន សរូបតោ ទស្សិតមេវ. សាមញ្ញាធារោ បន តំសំវណ្ណនាភាវតោ អវុត្តោបិ សិជ្ឈតីតិ ន វុត្តោតិ វិញ្ញាយតិ.

២២៨. ថាវរេន ច ថាវរំ, គរុភណ្ឌេន ច គរុភណ្ឌន្តិ ឯត្ថ បញ្ចសុ កោដ្ឋាសេសុ បុរិមទ្វយំ ថាវរំ, បច្ឆិមត្តយំ គរុភណ្ឌន្តិ វេទិតព្ពំ. សមកមេវ ទេតីតិ ឯត្ថ ឩនកំ ទេន្តម្បិ វិហារវត្ថុសាមន្តំ ¶ គហេត្វា ទូរតរំ ទុក្ខគោបំ វិស្សជ្ជេតុំ វដ្ដតីតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. វក្ខតិ ហិ ‘‘ភិក្ខូនញ្ចេ មហគ្ឃតរំ…បេ… សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ជានាបេត្វាតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ជានាបេត្វា, អបលោកេត្វាតិ អត្ថោ. ននុ តុម្ហាកំ ពហុតរំ រុក្ខាតិ វត្តព្ពន្តិ ឥទំ សាមិកេសុ អត្តនោ ភណ្ឌស្ស មហគ្ឃតំ អជានិត្វា ទេន្តេសុ តំ ញត្វា ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោ អវហារោ ហោតីតិ វុត្តំ. វិហារេន វិហារោ បរិវត្តេតព្ពោតិ សវត្ថុកេន អញ្ញេសំ ភូមិយំ កតបាសាទាទិនា, អវត្ថុកេន វា សវត្ថុកំ បរិវត្តេតព្ពំ, អវត្ថុកំ បន អវត្ថុកេនេវ បរិវត្តេតព្ពំ កេវលំ បាសាទស្ស ភូមិតោ អថាវរត្តា. ឯវំ ថាវរេសុបិ ថាវរវិភាគំ ញត្វាវ បរិវត្តេតព្ពំ.

‘‘កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពាតិ ឥមិនា សុវណ្ណាទិវិចិត្តំ អកប្បិយមញ្ចំ ‘សង្ឃស្សា’តិ វុត្តេបិ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ‘វិហារស្ស ទេមា’តិ វុត្តេ សង្ឃស្ស វដ្ដតិ, ន បុគ្គលស្ស ខេត្តាទិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡ្វគ្គ ៣.៣២១) បន ‘‘កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពាតិ ‘សង្ឃស្ស ទេមា’តិ ទិន្នំ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ បន ‘វិហារស្ស ទេមា’តិ វទន្តិ, សុវណ្ណរជតមយាទិអកប្បិយមញ្ចេបិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ន កេវលំ…បេ… បរិវត្តេតុំ វដ្ដន្តីតិ ឥមិនា អថាវរេន ថាវរម្បិ អថាវរម្បិ បរិវត្តេតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ថាវរេន អថាវរមេវ ហិ បរិវត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘អកប្បិយំ វា មហគ្ឃំ កប្បិយំ វាតិ ឯត្ថ អកប្បិយំ នាម សុវណ្ណមយមញ្ចាទិ អកប្បិយភិសិពិម្ពោហនានិ ច. មហគ្ឃំ កប្បិយំ នាម ទន្តមយមញ្ចាទិ, បាវារាទិកប្បិយអត្ថរណាទីនិ ចា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘អកប្បិយំ វាតិ អាសន្ទិអាទិ, បមាណាតិក្កន្តំ ពិម្ពោហនាទិ ច. មហគ្ឃំ កប្បិយំ វាតិ សុវណ្ណាទិវិចិត្តំ កប្បិយវោហារេន ទិន្ន’’ន្តិ វុត្តំ.

២២៩. ‘‘កាឡលោហ ¶ …បេ… ភាជេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា វដ្ដកំសលោហមយម្បិ ភាជនំ បុគ្គលិកម្បិ សម្បដិច្ឆិតុម្បិ បរិហរិតុម្បិ វដ្ដតិ បុគ្គលានំ បរិហរិតព្ពស្សេវ ភាជេតព្ពត្តាតិ វទន្តិ, តំ ឧបរិ ‘‘កំសលោហវដ្ដលោហភាជនវិកតិ សង្ឃិកបរិភោគេន វា គិហិវិកដា វា វដ្ដតី’’តិអាទិកេន មហាបច្ចរិវចនេន វិរុជ្ឈតិ. ឥមស្ស ហិ ‘‘វដ្ដលោហកំសលោហានំ យេន កេនចិ កតោ សីហឡទីបេ បាទគ្គណ្ហនកោ ភាជេតព្ពោ’’តិ វុត្តស្ស មហាអដ្ឋកថាវចនស្ស បដិក្ខេបាយ តំ មហាបច្ចរិវចនំ បច្ឆា ទស្សិតំ, តស្មា វដ្ដលោហកំសលោហមយំ យំ កិញ្ចិ បាទគ្គណ្ហនកវារកម្បិ ឧបាទាយ អភាជនីយមេវ, គិហីហិ ទីយមានម្បិ បុគ្គលស្ស សម្បដិច្ឆិតុម្បិ ¶ ន វដ្ដតិ. បារិហារិយំ ន វដ្ដតីតិ បត្តាទិបរិក្ខារំ វិយ សយមេវ បដិសាមេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. គិហិសន្តកំ វិយ អារាមិកាទយោ ចេ សយមេវ គោបេត្វា វិនិយោគកាលេ អានេត្វា បដិទេន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, ‘‘បដិសាមេត្វា ភិក្ខូនំ ទេថា’’តិ វត្តុម្បិ វដ្ដតីតិ.

បណ្ណសូចិ នាម លេខនីតិ វទន្តិ. អត្តនា លទ្ធានិបីតិអាទិនា បដិគ្គហណេ ទោសោ នត្ថិ, បរិហរិត្វា បរិភោគោវ អាបត្តិករោតិ ទស្សេតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧបរិ ភាជនីយវាសិអាទីសុ អត្តនោ សន្តកេសុបិ.

អនាមាសម្បីតិ សុវណ្ណាទិមយម្បិ, សព្ពំ តំ អាមសិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

ឧបក្ខរេតិ ឧបករណេ. សិខរំ នាម យេន បរិព្ភមន្តា ឆិន្ទន្តិ. បត្តពន្ធកោ នាម បត្តស្ស គណ្ឋិអាទិការកោ. ‘‘បដិមានំ សុវណ្ណាទិបត្តការកោ’’តិបិ វទន្តិ.

‘‘អឌ្ឍពាហូតិ កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អំសកូដ’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ‘‘អឌ្ឍពាហុ នាម វិទត្ថិចតុរង្គុលន្តិបិ វទន្តី’’តិ ¶ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣២១) ‘‘អឌ្ឍពាហូតិ កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អំសកូដន្តិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) បន ‘‘អឌ្ឍពាហុប្បមាណា នាម អឌ្ឍពាហុមត្តា, អឌ្ឍព្យាមមត្តាតិបិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. យោត្តានីតិ ចម្មរជ្ជុកា. តត្ថជាតកាតិ សង្ឃិកភូមិយំ ជាតា.

‘‘អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌមត្តោតិ ទីឃសោ អដ្ឋង្គុលមត្តោ បរិណាហតោ បណ្ណសូចិទណ្ឌមត្តោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី.. ចូឡវគ្គ ៣.៣២១) វិមតិវិនោទនិយំ បន (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) ‘‘អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌមត្តោតិ សរទណ្ឌាទិសូចិអាការតនុទណ្ឌកមត្តោបី’’តិ វុត្តំ. អដ្ឋង្គុលប្បមាណោតិ ទីឃតោ អដ្ឋង្គុលប្បមាណោ. រិត្តបោត្ថកោបីតិ អលិខិតបោត្ថកោបិ, ឥទញ្ច បណ្ណប្បសង្គេន វុត្តំ.

អាសន្ទិកោតិ ចតុរស្សបីឋំ វុច្ចតិ ‘‘ឧច្ចកម្បិ អាសន្ទិក’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៧) វចនតោ ¶ . ឯកតោភាគេន ទីឃបីឋមេវ ហិ អដ្ឋង្គុលបាទកំ វដ្ដតិ, ចតុរស្សាសន្ទិកោ បន បមាណាតិក្កន្តោបិ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពោ. សត្តង្គោ នាម តីសុ ទិសាសុ អបស្សយំ កត្វា កតមញ្ចោ, អយម្បិ បមាណាតិក្កន្តោបិ វដ្ដតិ. ភទ្ទបីឋន្តិ វេត្តមយំ បីឋំ វុច្ចតិ. បីឋិកាតិ បិលោតិកពន្ធំ បីឋមេវ. ឯឡកបាទបីឋំ នាម ទារុបដិកាយ ឧបរិបាទេ ឋបេត្វា ភោជនផលកំ វិយ កតបីឋំ វុច្ចតិ. អាមណ្ឌកវណ្ដកបីឋំ នាម អាមលកាការេន យោជិតពហឧបាទបីឋំ. ឥមានិ តាវ បាឡិយំ អាគតបីឋានិ. ទារុមយំ បន សព្ពម្បិ បីឋំ វដ្ដតិ.

‘‘ឃដ្ដនផលកំ នាម យត្ថ ឋបេត្វា រជិតចីវរំ ហត្ថេន ឃដ្ដេន្តិ. ឃដ្ដនមុគ្គរោ នាម អនុវាតាទិឃដ្ដនត្ថំ កតោតិ វទន្តី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២១) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) ‘‘ឃដ្ដនផលកំ ឃដ្ដនមុគ្គរោតិ ឥទំ រជិតចីវរំ ឯកស្មិំ មដ្ឋេ ទណ្ឌមុគ្គរេ ¶ វេឋេត្វា ឯកស្ស មដ្ឋផលកស្ស ឧបរិ ឋបេត្វា ឧបរិ អបរេន មដ្ឋផលកេន និក្កុជ្ជិត្វា ឯកោ ឧបរិ អក្កមិត្វា តិដ្ឋតិ, ទ្វេ ជនា ឧបរិផលកំ ទ្វីសុ កោដីសុ គហេត្វា អបរាបរំ អាកឌ្ឍនវិកឌ្ឍនំ ករោន្តិ, ឯតំ សន្ធាយ វុត្តំ. ហត្ថេ ឋបាបេត្វា ហត្ថេន បហរណំ បន និដ្ឋិតរជនស្ស ចីវរស្ស អល្លកាលេ កាតព្ពំ, ឥទំ បន ផលកមុគ្គរេហិ ឃដ្ដនំ សុក្ខកាលេ ថទ្ធភាវវិមោចនត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អម្ពណន្តិ ផលកេហិ បោក្ខរណីសទិសកតបានីយភាជនំ. រជនទោណីតិ យត្ថ បក្ករជនំ អាកិរិត្វា ឋបេន្តី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘អម្ពណន្តិ ឯកទោណិកនាវាផលកេហិ បោក្ខរណីសទិសំ កតំ. បានីយភាជនន្តិបិ វទន្តិ. រជនទោណីតិ ឯកទារុនាវ កតំ រជនភាជនំ. ឧទកទោណីតិ ឯកទារុនាវ កតំ ឧទកភាជន’’ន្តិ វុត្តំ.

‘‘ភូមត្ថរណំ កាតុំ វដ្ដតីតិ អកប្បិយចម្មំ សន្ធាយ វុត្តំ. បច្ចត្ថរណគតិកន្តិ ឥមិនា មញ្ចបីឋេបិ អត្ថរិតុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. បាវារាទិបច្ចត្ថរណម្បិ គរុភណ្ឌន្តិ ឯកេ. នោតិ អបរេ, វីមំសិត្វា គហេតព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២១) វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣២១) បន ‘‘ទណ្ឌមុគ្គរោ នាម ‘យេន រជិតចីវរំ បោថេន្តិ, តម្បិ គរុភណ្ឌមេវា’តិ វុត្តត្តា, ‘បច្ចត្ថរណគតិក’ន្តិ វុត្តត្តា ច អបិ-សទ្ទេន បាវារាទិបច្ចត្ថរណំ សព្ពំ គរុភណ្ឌមេវាតិ វទន្តិ. ឯតេនេវ សុត្តេន អញ្ញថា អត្ថំ វត្វា បាវារាទិបច្ចត្ថរណំ ន គរុភណ្ឌំ, ភាជនីយមេវ, សេនាសនត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណមេវ គរុភណ្ឌន្តិ វទន្តិ. ឧបបរិក្ខិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) បន ¶ ‘‘ភូមត្ថរណំ កាតុំ វដ្ដតីតិ អកប្បិយចម្មំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ភូមត្ថរណសង្ខេបេន សយិតុម្បិ វដ្ដតិយេវ. បច្ចត្ថរណគតិកន្តិ ឥមិនា មញ្ចាទីសុ ¶ អត្ថរិតព្ពំ មហាចម្មំ ឯឡកចម្មំ នាមាតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ. ឆត្តមុដ្ឋិបណ្ណន្តិ តាលបណ្ណំ សន្ធាយ វុត្តំ. បត្តកដាហន្តិ បត្តបចនកដាហំ. គណ្ឋិកាតិ ចីវរគណ្ឋិកា. វិធោតិ កាយពន្ធនវិធោ.

ឥទានិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. ទុព្ពលសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតនយោ វុច្ចតេ – អារាមោ នាម បុប្ផារាមោ វា ផលារាមោ វា. អារាមវត្ថុ នាម តេសំយេវ អារាមានំ អត្ថាយ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ឋបិតោកាសោ. តេសុ វា អារាមេសុ វិនដ្ឋេសុ តេសំ បោរាណកភូមិភាគោ. វិហារោ នាម យំ កិញ្ចិ បាសាទាទិសេនាសនំ. វិហារវត្ថុ នាម តស្ស បតិដ្ឋានោកាសោ. មញ្ចោ នាម មសារកោ ពុន្ទិកាពទ្ធោ កុឡីរបាទកោ អាហច្ចបាទកោតិ ឥមេសំ បុព្ពេ វុត្តានំ ចតុន្នំ មញ្ចានំ អញ្ញតរោ. បីឋំ នាម មសារកាទីនំយេវ ចតុន្នំ បីឋានំ អញ្ញតរំ. ភិសិ នាម ឧណ្ណភិសិអាទីនំ បញ្ចន្នំ ភិសីនំ អញ្ញតរំ. ពិម្ពោហនំ នាម រុក្ខតូលលតាតូលបោដកីតូលានំ អញ្ញតរេន បុណ្ណំ. លោហកុម្ភី នាម កាឡលោហេន វា តម្ពលោហេន វា យេន កេនចិ កតកុម្ភី. លោហភាណកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន ភាណកន្តិ អរញ្ជរោ វុច្ចតិ. វារកោតិ ឃដោ. កដាហំ កដាហមេវ. វាសិអាទីសុ វល្លិអាទីសុ ច ទុវិញ្ញេយ្យំ នាម នត្ថិ…បេ….

តត្ថ ថាវរេន ថាវរន្តិ វិហារវិហារវត្ថុនា អារាមអារាមវត្ថុំ វិហារវិហារវត្ថុំ. ឥតរេនាតិ អថាវរេន, បច្ឆិមរាសិត្តយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. អកប្បិយេនាតិ សុវណ្ណមយមញ្ចាទិនា ចេវ អកប្បិយភិសិពិម្ពោហនេហិ ច. មហគ្ឃកប្បិយេនាតិ ទន្តមយមញ្ចាទិនា ចេវ បាវារាទិនា ច. ឥតរន្តិ អថាវរំ. កប្បិយបរិវត្តនេន បរិវត្តេតុន្តិ យថា អកប្បិយំ ន ហោតិ, ឯវំ បរិវត្តេតុំ…បេ… ឯវំ ¶ តាវ ថាវរេន ថាវរបរិវត្តនំ វេទិតព្ពំ. ឥតរេន ឥតរបរិវត្តនេ បន មញ្ចបីឋំ មហន្តំ វា ហោតុ, ខុទ្ទកំ វា, អន្តមសោ ចតុរង្គុលបាទកំ គាមទារកេហិ បំស្វាគារកេសុ កីឡន្តេហិ កតម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ ហោតិ…បេ… សតគ្ឃនកេន វា សហស្សគ្ឃនកេន វា មញ្ចេន អញ្ញំ មញ្ចសតម្បិ លភតិ, បរិវត្តេត្វា គហេតព្ពំ. ន កេវលំ មញ្ចេន មញ្ចោយេវ, អារាមអារាមវត្ថុវិហារវិហារវត្ថុបីឋភិសិពិម្ពោហនានិបិ បរិវត្តេតុំ វដ្ដន្តិ. ឯស នយោ បីឋភិសិពិម្ពោហនេសុបិ.

កាឡលោហតម្ពលោហកំសលោហវដ្ដលោហានន្តិ ឯត្ថ កំសលោហំ វដ្ដលោហញ្ច កិត្តិមលោហំ. តីណិ ហិ ¶ កិត្តិមលោហានិ កំសលោហំ វដ្ដលោហំ ហារកូដន្តិ. តត្ថ តិបុតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ កំសលោហំ. សីសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ វដ្ដលោហំ. រសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ ហារកូដំ. តេន វុត្តំ ‘‘កំសលោហំ វដ្ដលោហញ្ច កិត្តិមលោហ’’ន្តិ. តតោ អតិរេកន្តិ តតោ អតិរេកគណ្ហនកោ. សារកោតិ មជ្ឈេ មកុឡំ ទស្សេត្វា មុខវដ្ដិវិត្ថតំ កត្វា បិដ្ឋិតោ នាមេត្វា កាតព្ពំ ឯកំ ភាជនំ. សរាវន្តិបិ វទន្តិ. អាទិ-សទ្ទេន កញ្ចនកាទីនំ គិហិឧបករណានំ គហណំ. តានិ ហិ ខុទ្ទកានិបិ គរុភណ្ឌានេវ គិហិឧបករណត្តា. បិ-សទ្ទេន បគេវ មហន្តានីតិ ទស្សេតិ, ឥមានិ បន ភាជនីយានិ ភិក្ខុបករណត្តាតិ អធិប្បាយោ. យថា ច ឯតានិ, ឯវំ កុណ្ឌិកាបិ ភាជនីយា. វក្ខតិ ហិ ‘‘យថា ច មត្តិកាភណ្ឌេ, ឯវំ លោហភណ្ឌេបិ កុណ្ឌិកា ភាជនីយកោដ្ឋាសមេវ ភជតី’’តិ. សង្ឃិកបរិភោគេនាតិ អាគន្តុកានំ វុឌ្ឍតរានំ ទត្វា បរិភោគេន. គិហិវិកដាតិ គិហីហិ វិកតា បញ្ញត្តា, អត្តនោ វា សន្តកករណេន វិរូបំ កតា. បុគ្គលិកបរិភោគេន ន វដ្ដតីតិ អាគន្តុកានំ អទត្វា អត្តនោ សន្តកំ វិយ គហេត្វា ¶ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. បិប្ផលិកោតិ កត្តរិ. អារកណ្ដកំ សូចិវេធកំ. តាឡំ យន្តំ. កត្តរយដ្ឋិវេធកោ កត្តរយដ្ឋិវលយំ. យថា តថា ឃនកតំ លោហន្តិ លោហវដ្ដិ លោហគុឡោ លោហបិណ្ឌិ លោហចក្កលិកន្តិ ឯវំ ឃនកតំ លោហំ. ខីរបាសាណមយានីតិ មុទុកខីរវណ្ណបាសាណមយានិ.

គិហិវិកដានិបិ ន វដ្ដន្តិ អនាមាសត្តា. បិ-សទ្ទេន បគេវ សង្ឃិកបរិភោគេន វា បុគ្គលិកបរិភោគេន វាតិ ទស្សេតិ. សេនាសនបរិភោគោ បន សព្ពកប្បិយោ, តស្មា ជាតរូបាទិមយា សព្ពាបិ សេនាសនបរិក្ខារា អាមាសា. តេនាហ ‘‘សេនាសនបរិភោគេ បនា’’តិអាទិ.

សេសាតិ តតោ មហត្តរី វាសិ. យា បនាតិ យា កុឋារី បន. កុទាលោ អន្តមសោ ចតុរង្គុលមត្តោបិ គរុភណ្ឌមេវ. និខាទនំ ចតុរស្សមុខំ វា ហោតុ ទោណិមុខំ វា វង្កំ វា ឧជុកំ វា, អន្តមសោ សម្មុញ្ជនីទណ្ឌវេធនម្បិ, ទណ្ឌពន្ធញ្ចេ, គរុភណ្ឌមេវ. តេនាហ ‘‘កុទាលោ ទណ្ឌពន្ធនិខាទនំ វា អគរុភណ្ឌំ នាម នត្ថី’’តិ. សិបាដិកា នាម ខុរកោសោ, សិខរំ បន ទណ្ឌពន្ធនិខាទនំ អនុលោមេតីតិ អាហ ‘‘សិខរម្បិ និខាទនេនេវ សង្គហិត’’ន្តិ. សចេ បន វាសិ អទណ្ឌកំ ផលមត្តំ, ភាជនីយំ. ឧបក្ខរេតិ វាសិអាទិភណ្ឌេ.

បត្តពន្ធកោ នាម បត្តស្ស គណ្ឋិកាទិការកោ. ‘‘បដិមានំ សុវណ្ណាទិបត្តការកោ’’តិបិ វទន្តិ. តិបុច្ឆេទនកសត្ថំ សុវណ្ណច្ឆេទនកសត្ថំ កតបរិកម្មចម្មច្ឆិន្ទនកខុទ្ទកសត្ថន្តិ ឥមានិ ¶ ចេត្ថ តីណិ បិប្ផលិកំ អនុលោមន្តីតិ អាហ ‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិអាទិ. ឥតរានីតិ មហាកត្តរិអាទីនិ.

អឌ្ឍពាហុប្បមាណាតិ ¶ កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អំសកូដប្បមាណា, វិទត្ថិចតុរង្គុលប្បមាណាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថជាតកាតិ សង្ឃិកភូមិយំ ជាតា, អារក្ខសំវិធានេន រក្ខិតត្តា រក្ខិតា ច សា មញ្ជូសាទីសុ បក្ខិត្តំ វិយ យថា តំ ន នស្សតិ, ឯវំ គោបនតោ គោបិតា ចាតិ រក្ខិតគោបិតា. តត្ថជាតកាបិ បន អរក្ខិតា គរុភណ្ឌមេវ ន ហោតិ. សង្ឃកម្មេ ច ចេតិយកម្មេ ច កតេតិ ឥមិនា សង្ឃសន្តកេន ចេតិយសន្តកំ រក្ខិតុំ បរិវត្តិតុញ្ច វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. សុត្តំ បនាតិ វដ្ដិតញ្ចេវ អវដ្ដិតញ្ច សុត្តំ.

អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌមត្តោតិ អន្តមសោ ទីឃសោ អដ្ឋង្គុលមត្តោ បរិណាហតោ សីហឡ-បណ្ណសូចិទណ្ឌមត្តោ. ឯត្ថាតិ វេឡុភណ្ឌេ. ទឌ្ឍំ គេហំ យេសំ តេតិ ទឌ្ឍគេហា. ន វារេតព្ពាតិ ‘‘មា គណ្ហិត្វា គច្ឆថា’’តិ ន និសេធេតព្ពា. ទេសន្តរគតេន សម្បត្តវិហារេ សង្ឃិកាវាសេ ឋបេតព្ពា.

អវសេសញ្ច ឆទនតិណន្តិ មុញ្ជបព្ពជេហិ អវសេសំ យំ កិញ្ចិ ឆទនតិណំ. អដ្ឋង្គុលប្បមាណោបីតិ វិត្ថារតោ អដ្ឋង្គុលប្បមាណោ. លិខិតបោត្ថកោ បន គរុភណ្ឌំ ន ហោតិ. កប្បិយចម្មានីតិ មិគាទីនំ ចម្មានិ. សព្ពំ ចក្កយុត្តយានន្តិ រថសកដាទិកំ សព្ពំ ចក្កយុត្តយានំ. វិសង្ខតចក្កំ បន យានំ ភាជនីយំ. អនុញ្ញាតវាសិ នាម យា សិបាដិកាយ បក្ខិបិត្វា បរិហរិតុំ សក្កាតិ វុត្តា. មុដ្ឋិបណ្ណំ តាលបត្តំ. តញ្ហិ មុដ្ឋិនា គហេត្វា បរិហរន្តីតិ ‘‘មុដ្ឋិបណ្ណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘មុដ្ឋិបណ្ណន្តិ ឆត្តច្ឆទបណ្ណមេវា’’តិ កេចិ. អរណីសហិតន្តិ អរណីយុគឡំ, ឧត្តរារណី អធរារណីតិ អរណីទ្វយន្តិ អត្ថោ. ផាតិកម្មំ កត្វាតិ អន្តមសោ តំអគ្ឃនកវាលិកាយបិ ថាវរំ វឌ្ឍិកម្មំ កត្វា. កុណ្ឌិកាតិ អយកុណ្ឌិកា ចេវ តម្ពលោហកុណ្ឌិកា ច. ភាជនីយកោដ្ឋាសមេវ ភជតីតិ ភាជនីយបក្ខមេវ សេវតិ ¶ , ន តុ គរុភណ្ឌន្តិ អត្ថោ. កញ្ចនកោ បន គរុភណ្ឌមេវាតិ អធិប្បាយោ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

តិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

៣១. ចោទនាទិវិនិច្ឆយកថា

២៣០. ឯវំ ¶ គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ចោទនាទិវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ចោទនាទិវិនិច្ឆយោតិ ឯត្ថ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ចោទីយតេ ចោទនា, ទោសារោបនន្តិ អត្ថោ. អាទិ-សទ្ទេន សារណាទយោ សង្គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហេតំ កម្មក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៤, ៥) ‘‘ចោទេត្វា កតំ ហោតិ, សារេត្វា កតំ ហោតិ, អាបត្តិំ រោបេត្វា កតំ ហោតី’’តិ. ‘‘ចោទេតុំ បន កោ លភតិ, កោ ន លភតី’’តិ ឥទំ អនុទ្ធំសនាធិប្បាយំ វិនាបិ ចោទនាលក្ខណំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. សីលសម្បន្នោតិ ឥទំ ទុស្សីលស្ស វចនំ អប្បមាណន្តិ អធិប្បាយេន វុត្តំ. ភិក្ខុនីនំ បន ភិក្ខុំ ចោទេតុំ អនិស្សរត្តា ‘ភិក្ខុនិមេវា’តិ វុត្តំ. សតិបិ ភិក្ខុនីនំ ភិក្ខូសុ អនិស្សរភាវេ តាហិ កតចោទនាបិ ចោទនារហត្តា ចោទនាយេវាតិ អធិប្បាយេន ‘‘បញ្ចបិ សហធម្មិកា លភន្តី’’តិ វុត្តំ. ភិក្ខុស្ស សុត្វា ចោទេតីតិអាទិនា ចោទកោ យេសំ សុត្វា ចោទេតិ, តេសម្បិ វចនំ បមាណមេវាតិ សម្បដិច្ឆិតត្តា តេសំ ចោទនាបិ រុហតេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ថេរោ សុត្តំ និទស្សេសី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៨៥-៣៨៦) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៨៦) បន ‘‘អមូលកចោទនាបសង្គេន សមូលកចោទនាលក្ខណាទិំ ទស្សេតុំ ‘ចោទេតុំ បន កោ ¶ លភតិ, កោ ន លភតី’តិអាទិ អារទ្ធំ. ‘ភិក្ខុស្ស សុត្វា ចោទេតី’តិអាទិសុត្តំ យស្មា យេ ចោទកស្ស អញ្ញេសំ វិបត្តិំ បកាសេន្តិ, តេបិ តស្មិំ ខណេ ចោទកភាវេ ឋត្វាវ បកាសេន្តិ, តេសញ្ច វចនំ គហេត្វា ឥតរោបិ យស្មា ចោទេតុញ្ច អសម្បដិច្ឆន្តំ តេហិ តិត្ថិយសាវកបរិយោសានេហិ បឋមចោទកេហិ សម្បដិច្ឆាបេតុញ្ច លភតិ, តស្មា ឥធ សាធកភាវេន ឧទ្ធដន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

គរុកានំ ទ្វិន្នន្តិ បារាជិកសង្ឃាទិសេសានំ. អវសេសានន្តិ ថុល្លច្ចយាទីនំ បញ្ចន្នំ អាបត្តីនំ. មិច្ឆាទិដ្ឋិ នាម ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តា ទសវត្ថុកា ទិដ្ឋិ. ‘‘អន្តវា លោកោ អនន្តវា លោកោ’’តិអាទិកា អន្តំ គណ្ហាបកទិដ្ឋិ អន្តគ្គាហិកា នាម. អាជីវហេតុ បញ្ញត្តានំ ឆន្នន្តិ អាជីវហេតុបិ អាបជ្ជិតព្ពានំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ បារាជិកំ, សញ្ចរិត្តេ សង្ឃាទិសេសោ, ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, សោ អរហា’’តិ បរិយាយេន ថុល្លច្ចយំ, ភិក្ខុស្ស បណីតភោជនវិញ្ញត្តិយា បាចិត្តិយំ, ភិក្ខុនិយា បណីតភោជនវិញ្ញត្តិយា បាដិទេសនីយំ, សូបោទនវិញ្ញត្តិយា ទុក្កដន្តិ ឥមេសំ បរិវារេ (បរិ. ២៨៧) វុត្តានំ ឆន្នំ. ន ហេតា អាបត្តិយោ អាជីវហេតុ ឯវ បញ្ញត្តា សញ្ចរិត្តាទីនំ អញ្ញថាបិ អាបជ្ជិតព្ពតោ. អាជីវហេតុបិ ¶ ឯតាសំ អាបជ្ជនំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តំ, អាជីវហេតុបិ បញ្ញត្តានន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋិវិបត្តិអាជីវវិបត្តីហិ ចោទេន្តោបិ តម្មូលិកាយ អាបត្តិយា ឯវ ចោទេតិ.

‘‘កស្មា មំ ន វន្ទសី’’តិ បុច្ឆិតេ ‘‘អស្សមណោសិ, អសក្យបុត្តិយោសី’’តិ អវន្ទនការណស្ស វុត្តត្តា អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោ ន វន្ទិតព្ពោតិ វទន្តិ. ចោទេតុកាមតាយ ឯវ អវន្ទិត្វា អត្តនា វត្តព្ពស្ស វុត្តមត្ថំ ឋបេត្វា ¶ អវន្ទិយភាវេ តំ ការណំ ន ហោតីតិ ចូឡគណ្ឋិបទេ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ច វុត្តំ. អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នស្ស អវន្ទិយេសុ អវុត្តត្តា តេន សទ្ធិំ សយន្តស្ស សហសេយ្យាបត្តិយា អភាវតោ, តស្ស ច បដិគ្គហណស្ស រុហនតោ តទេវ យុត្តតរន្តិ វិញ្ញាយតិ. កិញ្ចាបិ យាវ សោ ភិក្ខុភាវំ បដិជានាតិ, តាវ វន្ទិតព្ពោ, យទា បន ‘‘អស្សមណោម្ហី’’តិ បដិជានាតិ, តទា ន វន្ទិតព្ពោតិ អយមេត្ថ វិសេសោ វេទិតព្ពោ. អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នស្ស ហិ ភិក្ខុភាវំ បដិជានន្តស្សេវ ភិក្ខុភាវោ, ន តតោ បរំ. ភិក្ខុភាវំ អប្បដិជានន្តោ ហិ អនុបសម្បន្នបក្ខំ ភជតិ. យស្មា អាមិសំ ទេន្តោ អត្តនោ ឥច្ឆិតដ្ឋានេយេវ ទេតិ, តស្មា បដិបាដិយា និសិន្នានំ យាគុភត្តាទីនិ ទេន្តេន ឯកស្ស ចោទេតុកាមតាយ អទិន្នេបិ ចោទនា នាម ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ន តាវ តា ចោទនា ហោតី’’តិ.

២៣១. ចោទេតព្ពោតិ ចុទិតោ, ចុទិតោ ឯវ ចុទិតកោ, អបរាធវន្តោ បុគ្គលោ. ចោទេតីតិ ចោទកោ, អបរាធបកាសកោ. ចុទិតកោ ច ចោទកោ ច ចុទិតកចោទកា. ឧព្ពាហិកាយាតិ ឧព្ពហន្តិ វិយោជេន្តិ ឯតាយ អលជ្ជីនំ តជ្ជនិំ វា កលហំ វាតិ ឧព្ពាហិកា, សង្ឃសម្មុតិ, តាយ. វិនិច្ឆិននំ នាម តាយ សម្មតភិក្ខូហិ វិនិច្ឆិននមេវ. អលជ្ជុស្សន្នាយ ហិ បរិសាយ សមថក្ខន្ធកេ អាគតេហិ ទសហង្គេហិ សមន្នាគតា ទ្វេ តយោ ភិក្ខូ តត្ថេវ វុត្តាយ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សម្មន្និតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ សមថក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២៣១-២៣២) –

‘‘តេហិ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ តស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិយមានេ អនន្តានិ ចេវ ភស្សានិ ជាយន្តិ, ន ចេកស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ ¶ . អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឯវរូបំ អធិករណំ ឧព្ពាហិកាយ វូបសមេតុំ. ទសហង្គេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឧព្ពាហិកាយ សម្មន្និតព្ពោ, សីលវា ហោតិ, បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ អាចារគោចរសម្បន្នោ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ ¶ , ពហុស្សុតោ ហោតិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ, យេ តេ ធម្មា អាទិកល្យាណា មជ្ឈេកល្យាណា បរិយោសានកល្យាណា សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ អភិវទន្តិ, តថារូបស្ស ធម្មា ពហុស្សុតា ហោន្តិ ធាតា វចសា បរិចិតា មនសានុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា, ឧភយានិ ខោ បនស្ស បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ស្វាគតានិ ហោន្តិ សុវិភត្តានិ សុប្បវត្តីនិ សុវិនិច្ឆិតានិ សុត្តសោ អនុព្យញ្ជនសោ, វិនយេ ខោ បន ឆេកោ ហោតិ អសំហីរោ, បដិពលោ ហោតិ ឧភោ អត្ថបច្ចត្ថិកេ អស្សាសេតុំ សញ្ញាបេតុំ និជ្ឈាបេតុំ បេក្ខេតុំ បស្សិតុំ បសាទេតុំ, អធិករណសមុប្បាទវូបសមកុសលោ ហោតិ, អធិករណំ ជានាតិ, អធិករណសមុទយំ ជានាតិ, អធិករណនិរោធំ ជានាតិ, អធិករណនិរោធគាមិនិបដិបទំ ជានាតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឥមេហិ ទសហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ ឧព្ពាហិកាយ សម្មន្និតុំ.

‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, សម្មន្និតព្ពោ. បឋមំ ភិក្ខុ យាចិតព្ពោ, យាចិត្វា ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អម្ហាកំ ឥមស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិយមានេ អនន្តានិ ចេវ ភស្សានិ ¶ ជាយន្តិ, ន ចេកស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមញ្ច ឥត្ថន្នាមញ្ច ភិក្ខុំ សម្មន្នេយ្យ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អម្ហាកំ ឥមស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិយមានេ អនន្តានិ ចេវ ភស្សានិ ជាយន្តិ, ន ចេកស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ. សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមញ្ច ឥត្ថន្នាមញ្ច ភិក្ខុំ សម្មន្នតិ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឥត្ថន្នាមស្ស ច ឥត្ថន្នាមស្ស ច ភិក្ខុនោ សម្មុតិ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.

‘‘សម្មតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ច ឥត្ថន្នាមោ ច ភិក្ខុ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ.

តេហិ ¶ ច សម្មតេហិ វិសុំ វា និសីទិត្វា តស្សា ឯវ វា បរិសាយ ‘‘អញ្ញេហិ ន កិញ្ចិ កថេតព្ព’’ន្តិ សាវេត្វា តំ អធិករណំ វិនិច្ឆិតព្ពំ. តុម្ហាកន្តិ ចុទិតកចោទកេ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘កិម្ហីតិ កិស្មិំ វត្ថុស្មិំ. កិម្ហិ នម្បិ ន ជានាសីតិ កិម្ហិ នន្តិ វចនម្បិ ន ជានាសិ. នាស្ស អនុយោគោ ទាតព្ពោតិ នាស្ស បុច្ឆា បដិបុច្ឆា ទាតព្ពា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៨៥-៣៨៦) វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៨៦) បន – កិម្ហីតិ កិស្មិំ វត្ថុស្មិំ, កតរវិបត្តិយន្តិ អត្ថោ. កិម្ហិ នំ នាមាតិ ឥទំ ‘‘កតរាយ វិបត្តិយា ¶ ឯតំ ចោទេសី’’តិ យាយ កាយចិ វិញ្ញាយមានាយ ភាសាយ វុត្តេបិ ចោទកស្ស វិនយេ អបកតញ្ញុតាយ ‘‘សីលាចារទិដ្ឋិអាជីវវិបត្តីសុ កតរាយាតិ មំ បុច្ឆតី’’តិ វិញ្ញាតុំ អសក្កោន្តស្ស បុច្ឆា, ន បន ‘‘កិម្ហី’’តិអាទិបទត្ថមត្តំ អជានន្តស្ស. ន ហិ អនុវិជ្ជកោ ចោទកំ ពាលំ អបរិចិតភាសាយ ‘‘កិម្ហិ ន’’ន្តិ បុច្ឆតិ. កិម្ហិ នម្បិ ន ជានាសីតិ ឥទម្បិ វចនមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ ន ហោតិ. ‘‘កតរវិបត្តិយា’’តិ វុត្តេ ‘‘អសុកាយ វិបត្តិយា’’តិ វត្តុម្បិ ‘‘ន ជានាសី’’តិ វចនស្ស អធិប្បាយមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘នាស្ស អនុយោគោ ទាតព្ពោ’’តិ.

‘‘តស្ស នយោ ទាតព្ពោ’’តិ តស្សាតិ ពាលស្ស លជ្ជិស្ស. ‘‘តស្ស នយោ ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា ច ‘‘កិម្ហិ នំ ចោទេសីតិ សីលវិបត្តិយា’’តិអាទិ អធិប្បាយប្បកាសនមេវ នយទានំ វុត្តំ, ន បន កិម្ហិ-នំ-បទានំបរិយាយមត្តទស្សនំ. ន ហិ ពាលោ ‘‘កតរវិបត្តិយំ នំ ចោទេសី’’តិ ឥមស្ស វចនស្ស អត្ថេ ញាតេបិ វិបត្តិប្បភេទំ, អត្តនា ចោទិយមានំ វិបត្តិសរូបញ្ច ជានិតុំ សក្កោតិ, តស្មា តេនេវ អជាននេន អលជ្ជី អបសាទេតព្ពោ. កិម្ហិ នន្តិ ឥទម្បិ ឧបលក្ខណមត្តំ. អញ្ញេន វា យេន កេនចិ អាការេន អវិញ្ញុតំ បកាសេត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោវ. ‘‘ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយា’’តិអាទិវចនតោ ‘‘អលជ្ជីនិគ្គហត្ថាយ…បេ… បញ្ញត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯហិតីតិ ឯតិ, ហិ-ការោ ឯត្ថ អាគមោ ទដ្ឋព្ពោ, អាគមិស្សតីតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋសន្តានេនាតិ ទិដ្ឋនិយាមេន. អលជ្ជិស្ស បដិញ្ញាយ ឯវ កាតព្ពន្តិ វចនបដិវចនក្កមេនេវ ទោសេ អាវិភូតេបិ អលជ្ជិស្ស ‘‘អសុទ្ធោ អហ’’ន្តិ ទោសសម្បដិច្ឆនបដិញ្ញាយ ឯវ អាបត្តិយា កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘អលជ្ជិស្ស ឯតំ នត្ថីតិ សុទ្ធបដិញ្ញាយ ឯវ អនាបត្តិយា កាតព្ពន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោ សង្គហិតោ’’តិ ¶ វទន្តិ, តំ ¶ ន យុត្តំ អនុវិជ្ជកស្សេវ និរត្ថកត្តាបត្តិតោ, ចោទកេនេវ អលជ្ជិបដិញ្ញាយ ឋាតព្ពតោ. ទោសោបគមបដិញ្ញា ឯវ ហិ ឥធ បដិញ្ញាតិ អធិប្បេតា, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឯតម្បិ នត្ថិ, ឯតម្បិ នត្ថីតិ បដិញ្ញំ ន ទេតី’’តិអាទិ.

តទត្ថទីបនត្ថន្តិ អលជ្ជិស្ស ទោសេ អាវិភូតេបិ តស្ស ទោសោបគមបដិញ្ញាយ ឯវ កាតព្ពតាទីបនត្ថំ. វិវាទវត្ថុសង្ខាតេ អត្ថេ បច្ចត្ថិកា អត្ថបច្ចត្ថិកា. សញ្ញំ ទត្វាតិ តេសំ កថាបច្ឆេទត្ថំ អភិមុខករណត្ថញ្ច សទ្ទំ កត្វា. វិនិច្ឆិនិតុំ អននុច្ឆវិកោតិ អសុទ្ធោតិ សញ្ញាយ ចោទកបក្ខេ បវិដ្ឋត្តា អនុវិជ្ជកភាវតោ ពហិភូតត្តា អនុវិជ្ជិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. សន្ទេហេ ឯវ ហិ សតិ អនុវិជ្ជិតុំ សក្កា, អសុទ្ធលទ្ធិយា បន សតិ ចុទិតកេន វុត្តំ សព្ពំ អសច្ចតោបិ បដិភាតិ, កថំ តត្ថ អនុវិជ្ជនា សិយាតិ.

តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតីតិ ឥមិនា វិនិច្ឆយម្បិ អទត្វា សង្ឃតោ វិយោជនំ នាម លិង្គនាសនា វិយ អយម្បិ ឯកោ នាសនប្បការោតិ ទស្សេតិ. ឯកសម្ភោគបរិភោគាតិ ឥទំ អត្តនោ សន្តិកា តេសំ វិមោចនត្ថំ វុត្តំ, ន បន តេសំ អញ្ញមញ្ញសម្ភោគេ យោជនត្ថំ.

វិរទ្ធំ ហោតីតិ សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបន្នោ ហោតិ. អាទិតោ បដ្ឋាយ អលជ្ជី នាម នត្ថីតិ ឥទំ ‘‘បក្ខានំ អនុរក្ខណត្ថាយ បដិញ្ញំ ន ទេតី’’តិ ឥមស្ស អលជ្ជីលក្ខណសម្ភវស្ស ករណវចនំ. បដិច្ឆាទិតកាលតោ បដ្ឋាយ អលជ្ជី នាម ឯវ, បុរិមោ លជ្ជិភាវោ ន រក្ខតីតិ អត្ថោ. បដិញ្ញំ ន ទេតីតិ ‘‘សចេ មយា កតទោសំ វក្ខាមិ, មយ្ហំ អនុវត្តកា ភិជ្ជិស្សន្តី’’តិ បដិញ្ញំ ន ទេតិ. ឋានេ ន តិដ្ឋតីតិ លជ្ជិដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, កាយវាចាសុ វីតិក្កមោ ¶ ហោតិ ឯវាតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘វិនិច្ឆយោ ន ទាតព្ពោ’’តិ, បុព្ពេ បក្ខិកានំ បដិញ្ញាយ វូបសមិតស្សបិ អធិករណស្ស ទុវូបសន្តតាយ អយម្បិ តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតីតិ អធិប្បាយោ.

២៣២. អទិន្នាទានវត្ថុំ វិនិច្ឆិនន្តេន បញ្ចវីសតិ អវហារា សាធុកំ សល្លក្ខេតព្ពាតិ ឯត្ថ បញ្ចវីសតិ អវហារា នាម បញ្ច បញ្ចកានិ, តត្ថ បញ្ច បញ្ចកានិ នាម នានាភណ្ឌបញ្ចកំ ឯកភណ្ឌបញ្ចកំ សាហត្ថិកបញ្ចកំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ ថេយ្យាវហារបញ្ចកន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា) ‘‘តេ បន អវហារា បញ្ច ¶ បញ្ចកានិ សមោធានេត្វា សាធុកំ សល្លក្ខេតព្ពា’’តិអាទិ. តត្ថ នានាភណ្ឌបញ្ចកឯកភណ្ឌបញ្ចកានិ បទភាជនេ (បារា. ៩២) វុត្តានំ ‘‘អាទិយេយ្យ, ហរេយ្យ, អវហរេយ្យ, ឥរិយាបថំ វិកោបេយ្យ, ឋានា ចាវេយ្យា’’តិ ឥមេសំ បទានំ វសេន លព្ភន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ បោរាណេហិ –

‘‘អាទិយន្តោ ហរន្តោវ;

ហរន្តោ ឥរិយាបថំ;

វិកោបេន្តោ តថា ឋានា;

ចាវេន្តោបិ បរាជិកោ’’តិ.

តត្ថ នានាភណ្ឌបញ្ចកំ សវិញ្ញាណកអវិញ្ញាណកវសេន ទដ្ឋព្ពំ, ឥតរំ សវិញ្ញាណកវសេនេវ. កថំ? អាទិយេយ្យាតិ អារាមំ អភិយុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. សាមិកោ ‘‘ន មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស. ហរេយ្យាតិ អញ្ញស្ស ភណ្ឌំ ហរន្តោ សីសេ ភារំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, ទុក្កដំ. ផន្ទាបេតិ, ថុល្លច្ចយំ. ខន្ធំ ឱរោបេតិ, បារាជិកំ. អវហរេយ្យាតិ ឧបនិក្ខិត្តំ ភណ្ឌំ ‘‘ទេហិ ¶ មេ ភណ្ឌ’’ន្តិ វុច្ចមានោ ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិ ភណតិ, ទុក្កដំ. សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតិ, ថុល្លច្ចយំ. សាមិកោ ‘‘ន មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, បារាជិកំ. ឥរិយាបថំ វិកោបេយ្យាតិ ‘‘សហភណ្ឌហារកំ នេស្សាមី’’តិ បឋមំ បាទំ អតិក្កាមេតិ, ថុល្លច្ចយំ. ទុតិយំ បាទំ អតិក្កាមេតិ, បារាជិកំ. ឋានា ចាវេយ្យាតិ ថលដ្ឋំ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, ទុក្កដំ. ផន្ទាបេតិ, ថុល្លច្ចយំ. ឋានា ចាវេតិ, បារាជិកំ. ឯវំ តាវ នានាភណ្ឌបញ្ចកំ វេទិតព្ពំ. សស្សាមិកស្ស បន ទាសស្ស វា តិរច្ឆានគតស្ស វា យថាវុត្តេន អភិយោគាទិនា នយេន អាទិយនហរណ អវហរណ ឥរិយាបថវិកោបន ឋានាចាវនវសេន ឯកភណ្ឌបញ្ចកំ វេទិតព្ពំ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘តត្ថ នានេកភណ្ឌានំ, បញ្ចកានំ វសា បន;

អាទិយនាទិបញ្ចកា, ទុវិធាតិ ឧទីរិតា’’តិ.

កតមំ ¶ សាហត្ថិកបញ្ចកំ? សាហត្ថិកោ អាណត្តិកោ និស្សគ្គិយោ អត្ថសាធកោ ធុរនិក្ខេបោតិ. តថា ហិ វុត្តំ –

‘‘សាហត្ថាណត្តិកោ ចេវ, និស្សគ្គិយោត្ថសាធកោ;

ធុរនិក្ខេបកោ ចាតិ, ឥទំ សាហត្ថបញ្ចក’’ន្តិ.

តត្ថ សាហត្ថិកោ នាម បរស្ស ភណ្ឌំ សហត្ថា អវហរតិ. អាណត្តិកោ នាម ‘‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ អញ្ញំ អាណាបេតិ. និស្សគ្គិយោ នាម សុង្កឃាតបរិកប្បិតោកាសានំ អន្តោ ឋត្វា ពហិ បាតនំ. អត្ថសាធកោ នាម ‘‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ យទា សក្កោសិ, តទា តំ អវហរា’’តិ អាណាបេតិ. តត្ថ សចេ បរោ អនន្តរាយិកោ ហុត្វា តំ អវហរតិ, អាណាបកស្ស អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកំ. បរស្ស វា បន តេលកុម្ភិយា បាទគ្ឃនកំ តេលំ អវស្សំ បិវនកានិ ឧបាហនាទីនិ បក្ខិបតិ ¶ , ហត្ថតោ មុត្តមត្តេយេវ បារាជិកំ. ធុរនិក្ខេបោ បន អារាមាភិយោគឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌវសេន វេទិតព្ពោ. តាវកាលិកភណ្ឌទេយ្យានិ អទេន្តស្សបិ ឯសេវ នយោតិ ឥទំ សាហត្ថិកបញ្ចកំ.

កតមំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ? បុព្ពបយោគោ សហបយោគោ សំវិទាវហារោ សង្កេតកម្មំ និមិត្តកម្មន្តិ. តេន វុត្តំ –

‘‘បុព្ពសហបយោគោ ច, សំវិទាហរណំ តថា;

សង្កេតកម្មំ និមិត្តំ, ឥទំ សាហត្ថបញ្ចក’’ន្តិ.

តត្ថ អាណត្តិវសេន បុព្ពបយោគោ វេទិតព្ពោ. ឋានាចាវនវសេន, ខិលាទីនិ សង្កាមេត្វា ខេត្តាទិគ្គហណវសេន ច សហបយោគោ វេទិតព្ពោ. សំវិទាវហារោ នាម ‘‘អសុកំ នាម ភណ្ឌំ អវហរិស្សាមា’’តិ សំវិទហិត្វា សម្មន្តយិត្វា អវហរណំ. ឯវំ សំវិទហិត្វា គតេសុ ហិ ឯកេនបិ តស្មិំ ភណ្ឌេ ឋានា ចាវិតេ សព្ពេសំ អវហារោ ហោតិ. សង្កេតកម្មំ នាម សញ្ជាននកម្មំ. សចេ ហិ បុរេភត្តាទីសុ យំ កិញ្ចិ កាលំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘អសុកស្មិំ កាលេ ឥត្ថន្នាមំ ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ វុត្តោ សង្កេតតោ អបច្ឆា អបុរេ តំ អវហរតិ, សង្កេតការកស្ស សង្កេតករណក្ខណេយេវ អវហារោ. និមិត្តកម្មំ នាម សញ្ញុប្បាទនត្ថំ អក្ខិនិខណនាទិនិមិត្តករណំ ¶ . សចេ ហិ ឯវំ កតនិមិត្តតោ អបច្ឆា អបុរេ ‘‘យំ អវហរា’’តិ វុត្តោ, តំ អវហរតិ, និមិត្តការកស្ស និមិត្តក្ខណេយេវ អវហារោតិ ឥទំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ.

កតមំ ថេយ្យាវហារបញ្ចកំ? ថេយ្យាវហារោ បសយ្ហាវហារោ បរិកប្បាវហារោ បដិច្ឆន្នាវហារោ កុសាវហារោតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ថេយ្យា ¶ បសយ្ហា បរិកប្បា, បដិច្ឆន្នា កុសា តថា;

អវហារា ឥមេ បញ្ច, ថេយ្យាវហារបញ្ចក’’ន្តិ.

តត្ថ យោ សន្ធិច្ឆេទាទីនិ កត្វា អទិស្សមានោ អវហរតិ, កូដតុលាកូដមានកូដកហាបណាទីហិ វា វញ្ចេត្វា គណ្ហាតិ, តស្សេវំ គណ្ហតោ អវហារោ ថេយ្យាវហារោតិ វេទិតព្ពោ. យោ បន បសយ្ហ ពលក្ការេន បរេសំ សន្តកំ គណ្ហាតិ គាមឃាតកាទយោ វិយ, អត្តនោ បត្តពលិតោ វា វុត្តនយេនេវ អធិកំ គណ្ហាតិ រាជភដាទយោ វិយ, តស្សេវំ គណ្ហតោ អវហារោ បសយ្ហាវហារោតិ វេទិតព្ពោ. បរិកប្បេត្វា គហណំ បន បរិកប្បាវហារោ នាម.

សោ ភណ្ឌោកាសស្ស វសេន ទុវិធោ. តត្រាយំ ភណ្ឌបរិកប្បោ – សាដកត្ថិកោ អន្តោគព្ភំ បវិសិត្វា ‘‘សចេ សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមិ. សចេ សុត្តំ, ន គណ្ហិស្សាមី’’តិ បរិកប្បេត្វា អន្ធការេ បសិព្ពកំ គណ្ហាតិ. តត្រ ចេ សាដកោ ហោតិ, ឧទ្ធារេយេវ បារាជិកំ. សុត្តញ្ចេ ហោតិ, រក្ខតិ. ពហិ នីហរិត្វា មុញ្ចិត្វា ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វា បុន អាហរិត្វា ឋបេតិ, រក្ខតិយេវ. ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វាបិ យំ លទ្ធំ, តំ គហេតព្ពន្តិ គច្ឆតិ, បទវារេន ការេតព្ពោ. ភូមិយំ ឋបេត្វា គណ្ហាតិ, ឧទ្ធារេ បារាជិកំ. ‘‘ចោរោ ចោរោ’’តិ អនុពន្ធោ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយតិ, រក្ខតិ. សាមិកា ទិស្វា គណ្ហន្តិ, រក្ខតិយេវ. អញ្ញោ ចេ គណ្ហាតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ. សាមិកេសុ និវត្តន្តេសុ សយំ ទិស្វា បំសុកូលសញ្ញាយ ‘‘បគេវេតំ មយា គហិតំ, មម ទានិ សន្តក’’ន្តិ គណ្ហន្តស្សបិ ភណ្ឌទេយ្យមេវ. តត្ថ យ្វាយំ ‘‘សចេ សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន បវត្តោ បរិកប្បោ, អយំ ភណ្ឌបរិកប្បោ នាម. ឱកាសបរិកប្បោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – ឯកច្ចោ បន បរបរិវេណាទីនិ បវិដ្ឋោ កិញ្ចិ លោភនេយ្យភណ្ឌំ ទិស្វា គព្ភទ្វារបមុខហេដ្ឋា ¶ បាសាទទ្វារកោដ្ឋករុក្ខមូលាទិវសេន បរិច្ឆេទំ កត្វា ‘‘សចេ មំ ឯត្ថន្តរេ បស្សិស្សន្តិ, ទដ្ឋុកាមតាយ គហេត្វា វិចរន្តោ វិយ ទស្សាមិ. នោ ចេ បស្សិស្សន្តិ ¶ , ហរិស្សាមី’’តិ បរិកប្បេតិ, តស្ស តំ អាទាយ បរិកប្បិតបរិច្ឆេទំ អតិក្កន្តមត្តេ អវហារោ ហោតិ. ឥតិ យ្វាយំ វុត្តនយេនេវ បវត្តោ បរិកប្បោ, អយំ ឱកាសបរិកប្បោ នាម. ឯវមិមេសំ ទ្វិន្នំ បរិកប្បានំ វសេន បរិកប្បេត្វា គណ្ហតោ អវហារោ បរិកប្បាវហារោតិ វេទិតព្ពោ.

បដិច្ឆាទេត្វា បន អវហរណំ បដិច្ឆន្នាវហារោ. សោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – យោ ភិក្ខុ ឧយ្យានាទីសុ បរេសំ ឱមុញ្ចិត្វា ឋបិតំ អង្គុលិមុទ្ទិកាទិំ ទិស្វា ‘‘បច្ឆា គណ្ហិស្សាមី’’តិ បំសុនា វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស ឯត្តាវតា ឧទ្ធារោ នត្ថីតិ ន តាវ អវហារោ ហោតិ. យទា បន សាមិកា វិចិនន្តា អបស្សិត្វា ‘‘ស្វេ ជានិស្សាមា’’តិ សាលយាវ គតា ហោន្តិ, អថស្ស តំ ឧទ្ធរតោ ឧទ្ធារេ អវហារោ. ‘‘បដិច្ឆន្នកាលេយេវ ឯតំ មម សន្តក’’ន្តិ សកសញ្ញាយ វា ‘‘គតាទានិ តេ, ឆឌ្ឌិតភណ្ឌំ ឥទ’’ន្តិ បំសុកូលសញ្ញាយ វា គណ្ហន្តស្ស បន ភណ្ឌទេយ្យំ. តេសុ ទុតិយតតិយទិវសេ អាគន្ត្វា វិចិនិត្វា អទិស្វា ធុរនិក្ខេបំ កត្វា គតេសុបិ គហិតំ ភណ្ឌទេយ្យមេវ. បច្ឆា ញត្វា ចោទិយមានស្ស អទទតោ សាមិកានំ ធុរនិក្ខេបេ អវហារោ ហោតិ. កស្មា? យស្មា តស្ស បយោគេន តេហិ ន ទិដ្ឋំ. យោ បន តថារូបំ ភណ្ឌំ យថាឋានេ ឋិតំយេវ អប្បដិច្ឆាទេត្វា ថេយ្យចិត្តោ បាទេន អក្កមិត្វា កទ្ទមេ វា វាលិកាយ វា បវេសេតិ, តស្ស បវេសិតមត្តេយេវ អវហារោ.

កុសំ សង្កាមេត្វា បន អវហរណំ កុសាវហារោ នាម. សោបិ ឯវំ វេទិតព្ពោ – យោ ភិក្ខុ វិលីវមយំ វា តាលបណ្ណមយំ វា កតសញ្ញាណំ យំ កិញ្ចិ កុសំ បាតេត្វា ចីវរេ ¶ ភាជិយមានេ អត្តនោ កោដ្ឋាសស្ស សមីបេ ឋិតំ សមគ្ឃតរំ វា មហគ្ឃតរំ វា សមសមំ វា អគ្ឃេន បរស្ស កោដ្ឋាសំ ហរិតុកាមោ អត្តនោ កោដ្ឋាសេ បតិតំ កុសំ បរស្ស កោដ្ឋាសេ បាតេតុកាមតាយ ឧទ្ធរតិ, រក្ខតិ តាវ. បរស្ស កោដ្ឋាសេ បាតិតេ រក្ខតេវ. យទា បន តស្មិំ បតិតេ បរស្ស កោដ្ឋាសតោ បរស្ស កុសំ ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធដមត្តេ អវហារោ. សចេ បឋមតរំ បរស្ស កោដ្ឋាសតោ កុសំ ឧទ្ធរតិ, អត្តនោ កោដ្ឋាសេ បាតេតុកាមតាយ ឧទ្ធារេ រក្ខតិ, បាតនេបិ រក្ខតិ. អត្តនោ កោដ្ឋាសតោ បន អត្តនោ កុសំ ឧទ្ធរតោ ឧទ្ធារេយេវ រក្ខតិ, តំ ឧទ្ធរិត្វា បរកោដ្ឋាសេ បាតេន្តស្ស ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ អវហារោ ហោតិ, អយំ កុសាវហារោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន សមន្តបាសាទិកតោ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) គហេតព្ពោ.

តុលយិត្វាតិ ¶ ឧបបរិក្ខិត្វា.

សាមីចីតិ វត្តំ, អាបត្តិ បន នត្ថីតិ អធិប្បាយោ.

មហាជនសម្មទ្ទោតិ មហាជនសង្ខោភោ. ភដ្ឋេ ជនកាយេតិ អបគតេ ជនកាយេ. ‘‘ឥទញ្ច កាសាវំ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា ឯតស្សេវ ភិក្ខុនោ ទេហី’’តិ កិំ ការណា ឯវមាហ? ចីវរស្សាមិកេន ធុរនិក្ខេបោ កតោ, តស្មា តស្ស អទិន្នំ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. អវហារកោបិ វិប្បដិសារស្ស ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ចីវរស្សាមិកំ បរិយេសន្តោ វិចរតិ ‘‘ទស្សាមី’’តិ, ចីវរស្សាមិកេន ច ‘‘មមេត’’ន្តិ វុត្តេ ឯតេនបិ អវហារកេន អាលយោ បរិច្ចត្តោ, តស្មា ឯវមាហ. យទិ ឯវំ ចីវរស្សាមិកោយេវ ‘‘អត្តនោ សន្តកំ គណ្ហាហី’’តិ កស្មា ន វុត្តោតិ? ឧភិន្នំ កុក្កុច្ចវិនោទនត្ថំ. កថំ? អវហារកស្ស ‘‘មយា សហត្ថេន ន ទិន្នំ, ភណ្ឌទេយ្យមេត’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជេយ្យ ¶ , ឥតរស្ស ‘‘មយា បឋមំ ធុរនិក្ខេបំ កត្វា បច្ឆា អទិន្នំ គហិត’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ.

សមគ្ឃន្តិ អប្បគ្ឃំ.

ទារុអត្ថំ ផរតីតិ ទារូហិ កត្តព្ពកិច្ចំ សាធេតិ. មយិ សន្តេតិអាទិ សព្ពំ រញ្ញា បសាទេន វុត្តំ, ថេរេន បន ‘‘អននុច្ឆវិកំ កត’’ន្តិ ន មញ្ញិតព្ពំ.

ឯកទិវសំ ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនាទិនា យា អយំ អគ្ឃហានិ វុត្តា, សា ភណ្ឌស្សាមិនា កិណិត្វា គហិតមេវ សន្ធាយ វុត្តា. សព្ពំ បនេតំ អដ្ឋកថាចរិយប្បមាណេន គហេតព្ពំ. បាសាណញ្ច សក្ខរញ្ច បាសាណសក្ខរំ.

‘‘ធារេយ្យ អត្ថំ វិចក្ខណោ’’តិ ឥមស្សេវ វិវរណំ ‘‘អាបត្តិំ វា អនាបត្តិំ វា’’តិអាទិ. ‘‘សិក្ខាបទំ សមំ តេនា’’តិ ឥតោ បុព្ពេ ឯកា គាថា –

‘‘ទុតិយំ អទុតិយេន, យំ ជិនេន បកាសិតំ;

បរាជិតកិលេសេន, បារាជិកបទំ ឥធា’’តិ.

តាយ ¶ សទ្ធិំ ឃដេត្វា អទុតិយេន បរាជិតកិលេសេន ជិនេន ទុតិយំ យំ ឥទំ បារាជិកបទំ បកាសិតំ, ឥធ តេន សមំ អនេកនយវោកិណ្ណំ គម្ភីរត្ថវិនិច្ឆយំ អញ្ញំ កិញ្ចិ សិក្ខាបទំ ន វិជ្ជតីតិ យោជនា. តត្ថ បរាជិតកិលេសេនាតិ សន្តានេ បុន អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនេ ចតូហិ មគ្គញាណេហិ សហ វាសនាយ សមុច្ឆិន្នសព្ពកិលេសេន. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៥៩) បន ‘‘បរាជិតកិលេសេនាតិ វិជិតកិលេសេន, និកិលេសេនាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ.

តេនាតិ តេន ទុតិយបារាជិកសិក្ខាបទេន. អត្ថោ នាម បាឡិអត្ថោ. វិនិច្ឆយោ នាម បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ. អត្ថោ ច វិនិច្ឆយោ ច អត្ថវិនិច្ឆយា, តេ គម្ភីរា យស្មិន្តិ គម្ភីរត្ថវិនិច្ឆយំ ¶ . វត្ថុម្ហិ ឱតិណ្ណេតិ ចោទនាវសេន វា អត្តនាវ អត្តនោ វីតិក្កមារោចនវសេន វា សង្ឃមជ្ឈេ អទិន្នាទានវត្ថុស្មិំ ឱតិណ្ណេ. ឯត្ថាតិ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ. វិនិច្ឆយោតិ អាបត្តានាបត្តិនិយមនំ. អវត្វាវាតិ ‘‘ត្វំ បារាជិកំ អាបន្នោ’’តិ អវត្វាវ. កប្បិយេបិ ច វត្ថុស្មិន្តិ អត្តនា គហេតុំ កប្បិយេ មាតុបិតុអាទិសន្តកេបិ វត្ថុស្មិំ. លហុវត្តិនោតិ ថេយ្យចិត្តុប្បាទេន លហុបរិវត្តិនោ. អាសីវិសន្តិ សីឃមេវ សកលសរីរេ ផរណសមត្ថវិសំ.

២៣៣. បកតិមនុស្សេហិ ឧត្តរិតរានំ ពុទ្ធាទិឧត្តមបុរិសានំ អធិគមធម្មោតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ, តស្ស បរេសំ អារោចនំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនំ. តំ វិនិច្ឆិនន្តេន ឆ ឋានានិ សោធេតព្ពានីតិ យោជនា. តត្ថ កិំ តេ អធិគតន្តិ អធិគមបុច្ឆា. កិន្តិ តេ អធិគតន្តិ ឧបាយបុច្ឆា. កទា តេ អធិគតន្តិ កាលបុច្ឆា. កត្ថ តេ អធិគតន្តិ ឱកាសបុច្ឆា. កតមេ តេ កិលេសា បហីនាតិ បហីនកិលេសបុច្ឆា. កតមេសំ ត្វំ ធម្មានំ លាភីតិ បដិលទ្ធធម្មបុច្ឆា. ឥទានិ តមេវ ឆដ្ឋានវិសោធនំ វិត្ថារេតុមាហ ‘‘សចេ ហី’’តិអាទិ. តត្ថ ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន ព្យាករណវចនមត្តេន ន សក្ការោ កាតព្ពោ. ព្យាករណញ្ហិ ឯកស្ស អយាថាវតោបិ ហោតីតិ. ឥមេសុ ឆសុ ឋានេសុ សោធនត្ថំ ឯវំ វត្តព្ពោតិ យថា នាម ជាតរូបបតិរូបកម្បិ ជាតរូបំ វិយ ខាយតីតិ ជាតរូបំ និឃំសនតាបនឆេទនេហិ សោធេតព្ពំ, ឯវមេវ ឥទានេវ វុត្តេសុ ឆសុ ឋានេសុ បក្ខិបិត្វា សោធនត្ថំ វត្តព្ពោ. វិមោក្ខាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន សមាបត្តិញាណទស្សនមគ្គភាវនាផលសច្ឆិកិរិយាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បាកដោ ហោតិ អធិគតវិសេសស្ស សតិសម្មោសាភាវតោ. សេសបុច្ឆាសុបិ ‘‘បាកដោ ហោតី’’តិ បទេ ឯសេវ នយោ.

សព្ពេសញ្ហិ ¶ ¶ អត្តនា អធិគតមគ្គេន បហីនា កិលេសា បាកដា ហោន្តីតិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ. កស្សចិ ហិ អត្តនា អធិគតមគ្គវជ្ឈកិលេសេសុ សន្ទេហោ ឧប្បជ្ជតិយេវ មហានាមស្ស សក្កស្ស វិយ. សោ ហិ សកទាគាមី សមានោបិ ‘‘តស្ស មយ្ហំ, ភន្តេ, ឯវំ ហោតិ – កោ សុ នាម មេ ធម្មោ អជ្ឈត្តំ អប្បហីនោ, យេន មេ ឯកទា លោភធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ, ទោសធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ, មោហធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តី’’តិ (ម. និ. ១.១៧៥) ភគវន្តំ បុច្ឆិ. អយំ កិរ រាជា សកទាគាមិមគ្គេន លោភទោសមោហា និរវសេសា បហីយន្តីតិ សញ្ញី អហោសីតិ.

យាយ បដិបទាយ យស្ស អរិយមគ្គោ អាគច្ឆតិ, សា បុព្ពភាគបដិបត្តិ អាគមនបដិបទា. សោធេតព្ពាតិ សុទ្ធា, ឧទាហុ ន សុទ្ធាតិ វិចារណវសេន សោធេតព្ពា. ‘‘ន សុជ្ឈតីតិ តត្ថ តត្ថ បមាទបដិបត្តិសម្ភវតោ. អបនេតព្ពោតិ អត្តនោ បដិញ្ញាយ អបនេតព្ពោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៩៧-១៩៨). វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៩៧) បន ‘‘ន សុជ្ឈតីតិ បុច្ឆិយមានោ បដិបត្តិក្កមំ ឧល្លង្ឃិត្វា កថេសិ. អបនេតព្ពោតិ តយា វុត្តក្កមេនាយំ ធម្មោ ន សក្កា អធិគន្តុន្តិ អធិគតមានតោ អបនេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘សុជ្ឈតី’’តិ វត្វា សុជ្ឈនាការំ ទស្សេតុំ ‘‘ទីឃរត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. បញ្ញាយតីតិ ឯត្ថាបិ ‘‘យទី’’តិ បទំ អានេត្វា យទិ សោ ភិក្ខុ តាយ បដិបទាយ បញ្ញាយតីតិ សម្ពន្ធោ. ចតូសុ បច្ចយេសុ អលគ្គត្តា ‘‘អាកាសេ បាណិសមេន ចេតសា’’តិ វុត្តំ. វុត្តសទិសំ ព្យាករណំ ហោតីតិ យោជនា. តត្ថ វុត្តសទិសន្តិ តស្ស ភិក្ខុនោ ព្យាករណំ ឥមស្មិំ សុត្តេ វុត្តេន សទិសំ, សមន្តិ អត្ថោ. ខីណាសវស្ស បដិបត្តិសទិសា បដិបត្តិ ហោតីតិ ទីឃរត្តំ ¶ សុវិក្ខម្ភិតកិលេសត្តា, ឥទញ្ច អរហត្តំ បដិជានន្តស្ស វសេន វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ខីណាសវស្ស នាមា’’តិអាទិ. ខីណាសវស្ស នាម…បេ… ន ហោតីតិ បហីនវិបល្លាសត្តា, ជីវិតនិកន្តិយា ច អភាវតោ ន ហោតិ, បុថុជ្ជនស្ស បន អប្បហីនវិបល្លាសត្តា ជីវិតនិកន្តិសព្ភាវតោ ច អប្បមត្តកេនបិ ហោតិ, ឯវំ សុវិក្ខម្ភិតកិលេសស្ស វត្តនសេក្ខធម្មបដិជាននំ ឥមិនា ភយុប្បាទនេន, អម្ពិលាទិទស្សនេ ខេឡុប្បាទាទិនា ច ន សក្កា វីមំសិតុំ, តស្មា តស្ស វចនេនេវ តំ សទ្ធាតព្ពំ.

អយំ ភិក្ខុ សម្បន្នវេយ្យាករណោតិ ឥទំ ន កេវលំ អភាយនកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ ឯកច្ចស្ស សូរជាតិកស្ស បុថុជ្ជនស្សបិ អភាយនតោ, រជ្ជនីយារម្មណានំ ពទរសាឡវាទិអម្ពិលមទ្ទនាទីនំ ¶ ឧបយោជនេបិ ខេឡុប្បាទាទិតណ្ហុប្បត្តិរហិតំ សព្ពថា សុវិសោធិតមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

២៣៤. ‘‘នីហរិត្វាតិ សាសនតោ នីហរិត្វា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘នីហរិត្វាតិ បាឡិតោ ឧទ្ធរិត្វា’’តិ. តថា ហិ ‘‘បញ្ចហុបាលិ, អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា នានុយុញ្ជិតព្ពំ. កតមេហិ បញ្ចហិ? សុត្តំ ន ជានាតិ, សុត្តានុលោមំ ន ជានាតី’’តិអាទិបាឡិតោ (បរិ. ៤៤២) សុត្តំ សុត្តានុលោមញ្ច នីហរិំសុ, ‘‘អនាបត្តិ ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បរិបុច្ឆាតិ ភណតី’’តិ ឯវមាទិតោ អាចរិយវាទំ, ‘‘អាយស្មា ឧបាលិ ឯវមាហ ‘អនាបត្តិ អាវុសោ សុបិនន្តេនា’’តិ (បារា. ៧៨) ឯវមាទិតោ អត្តនោមតិំ នីហរិំសុ. សា ច ថេរស្ស អត្តនោមតិ សុត្តេន សង្គហិតត្តា សុត្តំ ជាតំ, ឯវមញ្ញាបិ សុត្តាទីហិ សង្គហិតាវ គហេតព្ពា, នេតរាតិ វេទិតព្ពំ. អថ វា នីហរិត្វាតិ ¶ វិភជិត្វា, សាដ្ឋកថំ សកលំ វិនយបិដកំ សុត្តាទីសុ ចតូសុ បទេសេសុ បក្ខិបិត្វា ចតុធា វិភជិត្វា វិនយំ បកាសេសុំ តព្ពិនិមុត្តស្ស អភាវាតិ អធិប្បាយោ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) ‘‘នីហរិត្វាតិ ឯត្ថ សាសនតោ នីហរិត្វាតិ អត្ថោ…បេ… តាយ ហិ អត្តនោមតិយា ថេរោ ឯតទគ្គដ្ឋបនំ លភតិ. អបិច វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘អនុបសម្បន្នេន បញ្ញត្តេន វា អបញ្ញត្តេន វា វុច្ចមានោ…បេ… អនាទរិយំ ករោតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’តិ. តត្ថ ហិ បញ្ញត្តំ នាម សុត្តំ, សេសត្តយំ អបញ្ញត្តំ នាម. តេនាយំ ‘ចតុព្ពិធញ្ហិ វិនយំ, មហាថេរា’តិ គាថា សុវុត្តា’’តិ វុត្តំ.

វុត្តន្តិ មិលិន្ទបញ្ហេ នាគសេនត្ថេរេន វុត្តំ. បជ្ជតេ អនេន អត្ថោតិ បទំ, ភគវតា កណ្ឋាទិវណ្ណុប្បត្តិដ្ឋានំ អាហច្ច វិសេសេត្វា ភាសិតំ បទំ អាហច្ចបទំ, ភគវតោយេវ វចនំ. តេនាហ ‘‘អាហច្ចបទន្តិ សុត្តំ អធិប្បេត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘កណ្ឋាទិវណ្ណុប្បត្តិដ្ឋានករណាទីហិ នីហរិត្វា អត្តនោ វចីវិញ្ញត្តិយាវ ភាសិតំ វចនំ អាហច្ចបទ’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) បន ‘‘អដ្ឋ វណ្ណដ្ឋានានិ អាហច្ច វុត្តេន បទនិកាយេនាតិ អត្ថោ, ឧទាហដេន កណ្ឋោក្កន្តេន បទសមូហេនាតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឥទំ កប្បតិ, ឥទំ ន កប្បតី’’តិ ឯវំ អវិសេសេត្វា ‘‘យំ ភិក្ខវេ មយា ‘ឥទំ ន កប្បតី’តិ អប្បដិក្ខិត្តំ ¶ , តញ្ចេ អកប្បិយំ អនុលោមេតិ, កប្បិយំ បដិពាហតិ, តំ វោ ន កប្បតី’’តិអាទិនា (មហាវ. ៣០៥) វុត្តសាមញ្ញលក្ខណំ ឥធ រសោតិ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘រសោតិ សុត្តានុលោម’’ន្តិ. រសោតិ សារោ ‘‘បត្តរសោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៦២៨-៦៣០) វិយ, បដិក្ខិត្តានុញ្ញាតសុត្តសារោតិ អត្ថោ. រសោតិ វា ¶ លក្ខណំ បដិវត្ថុកំ អនុទ្ធរិត្វា លក្ខណានុលោមេន វុត្តត្តា. រសេនាតិ តស្ស អាហច្ចភាសិតស្ស រសេន, តតោ ឧទ្ធដេន វិនិច្ឆយេនាតិ អត្ថោ. សុត្តឆាយា វិយ ហិ សុត្តានុលោមន្តិ. ធម្មសង្គាហកបភុតិអាចរិយបរម្បរតោ អានីតា អដ្ឋកថាតន្តិ ឥធ ‘‘អាចរិយវំសោ’’តិ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘អាចរិយវំសោតិ អាចរិយវាទោ’’តិ, អាចរិយវាទោ ‘‘អាចរិយវំសោ’’តិ វុត្តោ បាឡិយំ វុត្តានំ អាចរិយានំ បរម្បរាយ អាភតោវ បមាណន្តិ ទស្សនត្ថំ. អធិប្បាយោតិ ការណោបបត្តិសិទ្ធោ ឧហាបោហនយបវត្តោ បច្ចក្ខាទិបមាណបតិរូបកោ. អធិប្បាយោតិ ឯត្ថ ‘‘អត្តនោមតី’’តិ កេចិ អត្ថំ វទន្តិ.

វិនយបិដកេ បាឡីតិ ឥធ អធិការវសេន វុត្តំ, សេសបិដកេសុបិ សុត្តាទិចតុនយា យថានុរូបំ លព្ភន្តេវ.

‘‘មហាបទេសាតិ មហាឱកាសា. មហន្តានិ វិនយស្ស បតិដ្ឋាបនដ្ឋានានិ, យេសុ បតិដ្ឋាបិតោ វិនយោ វិនិច្ឆិនីយតិ អសន្ទេហតោ, មហន្តានិ វា ការណានិ មហាបទេសា, មហន្តានិ វិនយវិនិច្ឆយការណានីតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្ថតោ បន ‘យំ ភិក្ខវេ’តិអាទិនា វុត្តាសាធិប្បាយា បាឡិយេវ មហាបទេសាតិ វទន្តិ. តេនេវាហ ‘យេ ភគវតា ឯវំ វុត្តា’តិអាទិ. ឥមេ ច មហាបទេសា ខន្ធកេ អាគតា, តស្មា តេសំ វិនិច្ឆយកថា តត្ថេវ អាវិ ភវិស្សតីតិ ឥធ ន វុច្ចតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘មហាបទេសាតិ មហាឱកាសា មហាវិសយា, តេ អត្ថតោ ‘យំ ភិក្ខវេតិអាទិបាឡិវសេន អកប្បិយានុលោមតោ កប្បិយានុលោមតោ ច បុគ្គលេហិ នយតោ តថា តថា គយ្ហមានា អត្ថនយា ឯវ. តេ ហិ ភគវតា សរូបតោ អវុត្តេសុបិ បដិក្ខិត្តានុលោមេសុ អនុញ្ញាតានុលោមេសុ ¶ ច សេសេសុ កិច្ចេសុ និវត្តិបវត្តិហេតុតាយ មហាគោចរាតិ ‘មហាបទេសា’តិ វុត្តា, ន បន ‘យំ ភិក្ខវេ មយា ឥទំ ន កប្បតី’តិអាទិនា វុត្តា សាធិប្បាយា បាឡិយេវ តស្សា សុត្តេ បវិដ្ឋត្តា. ‘សុត្តានុលោមម្បិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពំ…បេ… សុត្តមេវ ពលវតរ’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) ហិ វុត្តំ. ន ហេសា សាធិប្បាយា បាឡិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពា, ន គហេតព្ពា ¶ វា ហោតិ. យេនាយំ សុត្តានុលោមំ សិយា, តស្មា ឥមំ បាឡិអធិប្បាយំ និស្សាយ បុគ្គលេហិ គហិតា យថាវុត្តអត្ថាវ សុត្តានុលោមំ, តំបកាសកត្តា បន អយំ បាឡិបិ សុត្តានុលោមន្តិ គហេតព្ពំ. តេនាហ ‘យេ ភគវតា ឯវំ វុត្តា’តិអាទិ. ‘យំ ភិក្ខវេ’តិអាទិបាឡិនយេន ហិ បុគ្គលេហិ គហិតព្ពា យេ អកប្បិយានុលោមាទយោ អត្ថា វុត្តា, តេ មហាបទេសាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) ‘‘បរិវារដ្ឋកថាយំ ឥធ ច កិញ្ចាបិ ‘សុត្តានុលោមំ នាម ចត្តារោ មហាបទេសា’តិ វុត្តំ, អថ ខោ មហាបទេសនយសិទ្ធំ បដិក្ខិត្តាបដិក្ខិត្តំ អនុញ្ញាតាននុញ្ញាតំ កប្បិយាកប្បិយន្តិ អត្ថតោ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ យស្មា ‘ឋានំ ឱកាសោ បទេសោតិ ការណវេវចនានិ ‘អដ្ឋានមេតំ, អានន្ទ, អនវកាសោ’តិអាទិ សាសនតោ, ‘និគ្គហដ្ឋាន’ន្តិ ច ‘អសន្ទិដ្ឋិដ្ឋាន’ន្តិ ច ‘អសន្ទិដ្ឋិ ច បន បទេសោ’តិ ច លោកតោ, តស្មា មហាបទេសាតិ មហាការណានីតិ អត្ថោ. ការណំ នាម ញាបកោ ហេតុ ឥធាធិប្បេតំ, មហន្តភាវោ បន តេសំ មហាវិសយត្តា មហាភូតានំ វិយ. តេ ទុវិធា វិនយមហាបទេសា សុត្តន្តិកមហាបទេសា ចាតិ. តត្ថ វិនយមហាបទេសា វិនយេ យោគំ គច្ឆន្តិ, ឥតរេ ឧភយត្ថាបិ, តេនេវ បរិវារេ (បរិ. ៤៤២) អនុយោគវត្តេ ¶ ‘ធម្មំ ន ជានាតិ, ធម្មានុលោមំ ន ជានាតី’តិ’’ វុត្តំ. តត្ថ ធម្មន្តិ ឋបេត្វា វិនយបិដកំ អវសេសំ បិដកទ្វយំ, ធម្មានុលោមន្តិ សុត្តន្តិកេ ចត្តារោ មហាបទេសេតិអាទិ.

យទិ សាបិ តត្ថ តត្ថ ភគវតា បវត្តិតា បកិណ្ណកទេសនាវ អដ្ឋកថា, សា បន ធម្មសង្គាហកេហិ បឋមំ តីណិ បិដកានិ សង្គាយិត្វា តស្ស អត្ថវណ្ណនានុរូបេនេវ វាចនាមគ្គំ អារោបិតត្តា ‘‘អាចរិយវាទោ’’តិ វុច្ចតិ ‘‘អាចរិយា វទន្តិ សំវណ្ណេន្តិ បាឡិំ ឯតេនា’’តិ កត្វា. តេនាហ ‘‘អាចរិយវាទោ នាម…បេ… អដ្ឋកថាតន្តី’’តិ. តិស្សោ ហិ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហោយេវ ពុទ្ធវចនស្ស អត្ថសំវណ្ណនាភូតោ កថាមគ្គោ មហាមហិន្ទត្ថេរេន តម្ពបណ្ណិទីបំ អាភតោ, បច្ឆា តម្ពបណ្ណិយេហិ មហាថេរេហិ សីហឡភាសាយ ឋបិតោ និកាយន្តរលទ្ធិសង្ករបរិហរណត្ថំ. ភគវតោ បកិណ្ណកទេសនាភូតា ច សុត្តានុលោមភូតា ច អដ្ឋកថា យស្មា ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ បាឡិវណ្ណនាក្កមេន សង្គហេត្វា វុត្តា, តស្មា អាចរិយវាទោតិ វុត្តា. ឯតេន ច អដ្ឋកថា សុត្តសុត្តានុលោមេសុ អត្ថតោ សង្គយ្ហតីតិ វេទិតព្ពំ. យថា ច ឯសា, ឯវំ អត្តនោមតិបិ បមាណភូតា. ន ហិ ភគវតោ វចនំ វចនានុលោមញ្ច អនិស្សាយ ¶ អគ្គសាវកាទយោបិ អត្តនោ ញាណពលេន សុត្តាភិធម្មវិនយេសុ កិញ្ចិ សម្មុតិបរមត្ថភូតំ អត្ថំ វត្តុំ សក្កោន្តិ, តស្មា សព្ពម្បិ វចនំ សុត្តេ សុត្តានុលោមេ ច សង្គយ្ហតិ. វិសុំ បន អដ្ឋកថាទីនំ សង្គហិតត្តា តទវសេសំ សុត្តសុត្តានុលោមតោ គហេត្វា ចតុធា វិនយោ និទ្ទិដ្ឋោ.

កិញ្ចាបិ អត្តនោមតិ សុត្តាទីហិ សំសន្ទិត្វាវ បរិកប្បីយតិ, តថាបិ សា ន សុត្តាទីសុ វិសេសតោ និទ្ទិដ្ឋាតិ អាហ ‘‘សុត្តសុត្តានុលោមអាចរិយវាទេ មុញ្ចិត្វា’’តិ. អនុពុទ្ធិយាតិ សុត្តាទីនិយេវ អនុគតពុទ្ធិយា. នយគ្គាហេនាតិ សុត្តាទិតោ ¶ លព្ភមាននយគ្គហណេន. អត្តនោមតិំ សាមញ្ញតោ បឋមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តមេវ វិសេសេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘សុត្តន្តាភិធម្មវិនយដ្ឋកថាសូ’’តិ វចនតោ បិដកត្តយស្សបិ សាធារណា ឯសា កថាតិ វេទិតព្ពា. ថេរវាទោតិ មហាសុមត្ថេរាទីនំ គាហោ. ឥទានិ តត្ថ បដិបជ្ជិតព្ពាការំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ អត្ថេនាតិ អត្តនា នយតោ គហិតេន អត្ថេន. បាឡិន្តិ អត្តនោ គាហស្ស និស្សយភូតំ សាដ្ឋកថំ បាឡិំ. បាឡិយាតិ តប្បដិក្ខេបត្ថំ បរេនាភតាយ សាដ្ឋកថាយ បាឡិយា, អត្តនា គហិតំ អត្ថំ និស្សាយ, បាឡិញ្ច សំសន្ទិត្វាតិ អត្ថោ. អាចរិយវាទេតិ អត្តនា បរេន ច សមុទ្ធដអដ្ឋកថាយ. ឱតារេតព្ពាតិ ញាណេន អនុប្បវេសេតព្ពា. ឱតរតិ ចេវ សមេតិ ចាតិ អត្តនា ឧទ្ធដេហិ សំសន្ទនវសេន ឱតរតិ, បរេន ឧទ្ធដេន សមេតិ. សព្ពទុព្ពលាតិ អសព្ពញ្ញុបុគ្គលស្ស ទោសវាសនាយ យាថាវតោ អត្ថសម្បដិបត្តិអភាវតោ វុត្តំ.

បមាទបាឋវសេន អាចរិយវាទស្ស សុត្តានុលោមេន អសំសន្ទនាបិ សិយាតិ អាហ ‘‘ឥតរោ ន គហេតព្ពោ’’តិ. សមេន្តមេវ គហេតព្ពន្តិ យេ សុត្តេន សំសន្ទន្តិ, ឯវរូបាវ អត្ថា មហាបទេសតោ ឧទ្ធរិតព្ពាតិ ទស្សេតិ តថា តថា ឧទ្ធដអត្ថានំយេវ សុត្តានុលោមត្តា. តេនាហ ‘‘សុត្តានុលោមតោ ហិ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ. អថ វា សុត្តានុលោមស្ស សុត្តេកទេសត្តេបិ សុត្តេ វិយ ‘‘ឥទំ កប្បតិ, ឥទំ ន កប្បតី’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា អាហច្ចភាសិតំ កិញ្ចិ នត្ថីតិ អាហ ‘‘សុត្តា…បេ… ពលវតរ’’ន្តិ. អប្បដិវត្តិយន្តិ អប្បដិពាហិយំ. ការកសង្ឃសទិសន្តិ បមាណត្តា សង្គីតិការកសង្ឃសទិសំ. ‘‘ពុទ្ធានំ ឋិតកាលសទិស’’ន្តិ ឥមិនា ពុទ្ធានំយេវ កថិតធម្មភាវំ ទស្សេតិ, ធរមានពុទ្ធសទិសន្តិ វុត្តំ ¶ ហោតិ. សុត្តេ ហិ បដិពាហិតេ ពុទ្ធោវ បដិពាហិតោ ហោតិ. ‘‘សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតីតិ សកវាទី អត្តនោ សុត្តំ គហេត្វា វោហរតិ. បរវាទី សុត្តានុលោមន្តិ ¶ អញ្ញនិកាយវាទី អត្តនោ និកាយេ សុត្តានុលោមំ គហេត្វា កថេតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតីតិអាទីសុ យោ យថាភូតមត្ថំ គហេត្វា កថនសីលោ, សោ សកវាទី. សុត្តន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ បាឡិវចនំ. បរវាទីតិ មហាវិហារវាសី វា ហោតុ អញ្ញនិកាយវាសី វា, យោ វិបរីតតោ អត្ថំ គហេត្វា កថនសីលោ, សោវ ឥធ ‘បរវាទី’តិ វុត្តោ. សុត្តានុលោមន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ វា អនារុឡ្ហំ វា យំ កិញ្ចិ វិបល្លាសតោ វា វញ្ចនាយ វា ‘សង្គីតិត្តយាគតមិទ’ន្តិ ទស្សិយមានំ សុត្តានុលោមំ. កេចិ ‘អញ្ញនិកាយេ សុត្តានុលោម’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ សកវាទីបរវាទីនំ ឧភិន្នម្បិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហសុត្តាទីនមេវ គហេតព្ពតោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតិ, គហេតព្ព’ន្តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥). ន ហិ សកវាទី អញ្ញនិកាយសុត្តាទិំ បមាណតោ គណ្ហាតិ. យេន តេសុ សុត្តាទីសុ ទស្សិតេសុ តត្ថ ឋាតព្ពំ ភវេយ្យ, វក្ខតិ ច ‘បរោ តស្ស អកប្បិយភាវសាធកំ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតិ…បេ… សាធូតិ សម្បដិច្ឆិត្វា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ព’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥), តស្មា បរវាទិនាបិ សង្គីតិត្តយេ អនារុឡ្ហម្បិ អនារុឡ្ហមិច្ចេវ ទស្សីយតិ, កេវលំ តស្ស តស្ស សុត្តាទិនោ សង្គីតិត្តយេ អនាគតស្ស កូដតា, អាគតស្ស ច ព្យញ្ជនច្ឆាយាយ អញ្ញថា អធិប្បាយយោជនា ច វិសេសា, តត្ថ ច យំ កូដំ, តំ អបនីយតិ. យំ អញ្ញថា យោជិតំ, តំ តស្ស វិបរីតតាទស្សនត្ថំ តទញ្ញេន សុត្តាទិនា ¶ សំសន្ទនា ករីយតិ. យោ បន បរវាទិនា គហិតោ អធិប្បាយោ សុត្តន្តាទិនា សំសន្ទតិ, សោ សកវាទិនាបិ អត្តនោ គាហំ វិស្សជ្ជេត្វា គហេតព្ពោតិ ឧភិន្នម្បិ សង្គីតិត្តយាគតមេវ សុត្តំ បមាណន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ កថាវត្ថុបករណេ ‘សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានិ បរវាទេ បញ្ចា’តិ, សុត្តសហស្សម្បិ អធិប្បាយគ្គហណនានត្តេន សង្គីតិត្តយាគតមេវ គហិតំ, ន និកាយន្តរេ’’តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) បន ‘‘បរវាទីតិ អម្ហាកំ សមយវិជាននកោ អញ្ញនិកាយិកោតិ វុត្តំ. បរវាទី សុត្តានុលោមន្តិ កថំ? ‘អញ្ញត្រ ឧទកទន្តបោនា’តិ សុត្តំ សកវាទិស្ស, តទនុលោមតោ នាឡិកេរផលស្ស ឧទកម្បិ ឧទកមេវ ហោតីតិ បរវាទី ច.

‘នាឡិកេរស្ស ¶ យំ តោយំ, បុរាណំ បិត្តវឌ្ឍនំ;

តមេវ តរុណំ តោយំ, បិត្តឃំ ពលវឌ្ឍន’ន្តិ. –

ឯវំ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ធញ្ញផលស្ស គតិកត្តា, អាហារត្ថស្ស ច ផរណតោ ‘យាវកាលិកមេវ ត’ន្តិ វទន្តោ បដិក្ខិបតី’’តិ. ខេបំ វា គរហំ វា អកត្វាតិ ‘‘កិំ ឥមិនា’’តិ ខេបំ បដិក្ខេបំ ឆឌ្ឌនំ វា ‘‘កិមេស ពាលោ វទតិ, កិមេស ពាលោ ជានាតី’’តិ គរហំ និន្ទំ វា អកត្វា. សុត្តានុលោមន្តិ អត្តនា អវុត្តំ អញ្ញនិកាយេ សុត្តានុលោមំ. ‘‘សុត្តេ ឱតារេតព្ពន្តិ សកវាទិនា សុត្តេ ឱតារេតព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥). វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘សុត្តេ ឱតារេតព្ពន្តិ យស្ស សុត្តស្ស អនុលោមនតោ ឥទំ សុត្តានុលោមំ អកាសិ, តស្មិំ, តទនុរូបេ វា អញ្ញតរស្មិំ សុត្តេ អត្តនា គហិតំ សុត្តានុលោមំ អត្ថតោ សំសន្ទនវសេន ឱតារេតព្ពំ. ‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេន ឥមស្មិំ សុត្តេ សំសន្ទតី’តិ សំសន្ទេត្វា ទស្សេតព្ពន្តិ អត្ថោ’’តិ ¶ វុត្តំ. សុត្តស្មិំយេវ ឋាតព្ពន្តិ អត្តនោ សុត្តេយេវ ឋាតព្ពំ. អយន្តិ សកវាទី. បរោតិ បរវាទី. អាចរិយវាទោ សុត្តេ ឱតារេតព្ពោតិ យស្ស សុត្តស្ស សំវណ្ណនាវសេន អយំ អាចរិយវាទោ បវត្តោ, តស្មិំ, តាទិសេ ច អញ្ញស្មិំ សុត្តេ បុព្ពាបរអត្ថសំសន្ទនវសេន ឱតារេតព្ពំ. គារយ្ហាចរិយវាទោតិ បមាទលិខិតោ, ភិន្នលទ្ធិកេហិ ច ឋបិតោ, ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) បន – បរោ អាចរិយវាទន្តិ ‘‘សុង្កំ បរិហរតីតិ ឯត្ថ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា កិញ្ចាបិ បរិហរតិ, អវហារោ ឯវា’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ ‘‘តថា ករោន្តោ បារាជិកមាបជ្ជតី’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘សុង្កំ បរិហរតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ សុត្តំ តត្ថេវ អាគតមហាអដ្ឋកថាវចនេន សទ្ធិំ ទស្សេត្វា បដិសេធេតិ. តថា ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវាតិ. បរោ អត្តនោមតិន្តិ ឯត្ថ ‘‘បុរេភត្តំ បរសន្តកំ អវហរាតិ បុរេភត្តមេវ ហរិស្សាមីតិ វាយមន្តស្ស បច្ឆាភត្តំ ហោតិ, បុរេភត្តបយោគោវ សោ, តស្មា មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតីតិ តុម្ហាកំ ថេរវាទត្តា មូលដ្ឋស្ស បារាជិកមេវា’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘តំ សង្កេតំ បុរេ វា បច្ឆា វា តំ ភណ្ឌំ អវហរតិ, មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តី’’តិ សុត្តំ ទស្សេត្វា បដិក្ខិបតិ.

បរោ សុត្តន្តិ ‘‘អនិយតហេតុធម្មោ សម្មត្តនិយតហេតុធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ សុត្តំ ¶ បដ្ឋានេ លិខិតំ ទស្សេត្វា ‘‘អរិយមគ្គស្ស ន និព្ពានមេវារម្មណ’’ន្តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី អារម្មណត្តិកាទិសុត្តានុលោមេន ឱតរតីតិ បដិក្ខិបតិ. សុត្តានុលោមេ ឱតរន្តំយេវ ហិ សុត្តំ នាម, នេតរំ. តេន វុត្តំ ‘‘បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតី’’តិ ឯត្តកេនបិ ¶ សិទ្ធេ ‘‘តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតី’’តិអាទិ. តាទិសញ្ហិ បមាទលេខន្តិ អាចរិយោ. ‘‘អប្បមាទោ អមតបទំ, បមាទោ មច្ចុនោ បទ’’ន្តិ (ធ. ប. ២១) វចនតោ ទិន្នភោជនេ ភុញ្ជិត្វា បរិស្សយានិ បរិវជ្ជិត្វា សតិំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា វិហរន្តោ និច្ចោ ហោតីតិ. ឯវរូបស្ស អត្ថស្ស អារុឡ្ហម្បិ សុត្តំ ន គហេតព្ពំ. តេន វុត្តំ ‘‘នោ ចេ តថា បញ្ញាយតី’’តិ សិទ្ធេបិ ‘‘នោ ចេ តថា បញ្ញាយតិ, ន ឱតរតិ ន សមេតីតិ. ពាហិរកសុត្តំ វា’’តិ វុត្តត្តា អត្តនោ សុត្តម្បិ អត្ថេន អសមេន្តំ ន គហេតព្ពំ. បរោ អាចរិយវាទន្តិអាទីសុ ទ្វីសុ នយេសុ បមាទលេខវសេន តត្ថ តត្ថ អាគតដ្ឋកថាវចនំ ថេរវាទេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ.

អថាយំ អាចរិយវាទំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តន្តិ បរវាទិនា ‘‘មូលពីជំ នាម ហលិទ្ទិ សិង្គិវេរំ វចា…បេ… ពីជេ ពីជសញ្ញី ឆិន្ទតិ វា ឆេទាបេតិ វា ភិន្ទតិ វា…បេ… អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៩១) តុម្ហាកំ បាឋត្តា ‘‘ហលិទ្ទិគណ្ឋិំ ឆិន្ទន្តស្ស បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តេ សកវាទី ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិ អត្ថិ មូលេ ជាយន្តិ, មូលេ សញ្ជាយន្តី’’តិអាទិំ ទស្សេត្វា តស្ស អដ្ឋកថាសង្ខាតេន អាចរិយវាទេន បដិក្ខិបតិ. ន ហិ គណ្ឋិម្ហិ គណ្ឋិ ជាយតីតិ. បរោ សុត្តានុលោមន្តិ បរវាទិនា ‘‘អនាបត្តិ ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ’’តិ វចនស្សានុលោមតោ ‘‘អម្ហាកំ បោរាណភិក្ខូ ឯកបាសាទេ គព្ភំ ថកេត្វា អនុបសម្បន្នេន សយិតុំ វដ្ដតីតិ តថា កត្វា អាគតា, តស្មា អម្ហាកំ វដ្ដតីតិ តុម្ហេសុ ឯវ ឯកច្ចេសុ វទន្តេសុ ‘‘តុម្ហាកំ ន កិញ្ចិ វត្តុំ សក្កា’’តិ វុត្តេ សកវាទី ‘‘សុត្តំ សុត្តានុលោមញ្ច ឧគ្គហិតកានំយេវ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បមាណ’’ន្តិអាទិអដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា បដិសេធេតិ. បរោ អត្តនោមតិន្តិ ‘‘ទ្វារំ ¶ វិវរិត្វា អនាបុច្ឆា សយិតេសុ កេ មុច្ចន្តី’’តិ ឯត្ថ បន ទ្វេបិ ជនា មុច្ចន្តិ – យោ ច យក្ខគហិតកោ, យោ ច ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោតិ តុម្ហាកំ ថេរវាទត្តា អញ្ញេ សព្ពេបិ យថា តថា វា និបន្នាទយោបិ មុច្ចន្តីតិ បដិសេធេតិ.

អថ បនាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តន្តិ ‘‘អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តី’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘ទិវា កិលន្តរូបោ មញ្ចេ និសិន្នោ បាទេ ភូមិតោ អមោចេត្វាវ និទ្ទាវសេន ¶ និបជ្ជតិ, តស្ស អនាបត្តី’’តិអាទិអដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា ឯកភង្គេន និបន្នាទយោបិ មុច្ចន្តីតិ បដិសេធេតិ.

អថាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តានុលោមន្តិ ‘‘ទោមនស្សម្បាហំ ទេវានមិន្ទ ទុវិធេន វទាមិ សេវិតព្ពម្បិ អសេវិតព្ពម្បីតិអាទិវចនេហិ (ទី. និ. ២.៣៦០) សំសន្ទនតោ សទារបោសេ ទោសោ តុម្ហាកំ នត្ថិ, តេន វុត្តំ ‘បុត្តទារស្ស សង្គហោ’’តិ (ខុ. បា. ៥.៦; សុ. និ. ២៦៥) បរវាទិនា វុត្តេ ‘‘កិញ្ចាបិ សកវាទី ពហុស្សុតោ ន ហោតិ, អថ ខោ រាគសហិតេនេវ អកុសលេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បដិក្ខិបតិ. សេសេសុបិ ឥមិនា នយេន អញ្ញថាបិ អនុរូបតោ យោជេតព្ពំ, ឥទំ សព្ពំ ឧបតិស្សត្ថេរាទយោ អាហុ. ធម្មសិរិត្ថេរោ បន ‘‘ឯត្ថ បរោតិ វុត្តោ អញ្ញនិកាយិកោ, សោ បន អត្តនោ សុត្តាទីនិយេវ អាហរតិ, តានិ សកវាទី អត្តនោ សុត្តាទិម្ហិ ឱតារេត្វា សចេ សមេតិ, គណ្ហាតិ. នោ ចេ, បដិក្ខិបតី’’តិ វទតីតិ អាគតំ.

ននុ ច ‘‘សុត្តានុលោមតោ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តំ, ឥធ បន ‘‘សុត្តំ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ព’’ន្តិអាទិ កស្មា វុត្តន្តិ? នាយំ វិរោធោ, ‘‘សុត្តានុលោមតោ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ ឥទញ្ហិ សកមតេយេវ សុត្តំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ហិ សកមតិបរិយាបន្នមេវ សុត្តាទិំ សន្ធាយ ‘‘អត្តនោមតិ សព្ពទុព្ពលា, អត្តនោមតិតោ អាចរិយវាទោ ពលវតរោ, អាចរិយវាទតោ សុត្តានុលោមំ ពលវតរំ, សុត្តានុលោមតោ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ ច វុត្តំ. ឥធ បន បរវាទិនា អានីតំ អញ្ញនិកាយេ សុត្តំ សន្ធាយ ‘‘សុត្តានុលោមេ សុត្តំ ឱតារេតព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ, តស្មា បរវាទិនា អានីតំ សុត្តាទិ អត្តនោ សុត្តានុលោមអាចរិយវាទអត្តនោមតីសុ ឱតារេត្វា សមេន្តំយេវ គហេតព្ពំ, ឥតរំ ន គហេតព្ពន្តិ អយំ នយោ ឥធ វុច្ចតីតិ ន កោចិ បុព្ពាបរវិរោធោតិ អយំ សារត្ថទីបនិយាគតោ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) នយោ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘យំ កិញ្ចិ កូដសុត្តំ ពាហិរកសុត្តាទិវចនំ ន គហេតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ សុត្តំ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពន្តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

ពាហិរកសុត្តន្តិ តិស្សោ សង្គីតិយោ អនារុឡ្ហគុឡ្ហវេស្សន្តរាទីនិ ច មហាសង្ឃិកនិកាយវាសីនំ សុត្តានិ. វេទល្លាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន គុឡ្ហឧម្មគ្គាទិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ ¶ . ឥតរំ គារយ្ហសុត្តំ ន គហេតព្ពំ. ‘‘អត្តនោមតិយមេវ ឋាតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា អញ្ញនិកាយតោ អានីតសុត្តតោបិ សកនិកាយេ អត្តនោមតិយេវ ពលវតរាតិ ទស្សេតិ. ‘‘សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតិ, បរវាទី សុត្តមេវា’’តិ ឯវមាទិនា សមានជាតិកានំ វសេន វារោ ន វុត្តោ. សុត្តស្ស សុត្តេយេវ ឱតារណំ ភិន្នំ វិយ ហុត្វា ន បញ្ញាយតិ, វុត្តនយេនេវ ច សក្កា យោជេតុន្តិ.

ឥទានិ សកវាទីបរវាទីនំ កប្បិយាកប្បិយាទិភាវំ សន្ធាយ វិវាទេ ឧប្បន្នេ តត្ថ បដិបជ្ជិតព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថ បនាយំ កប្បិយន្តិ គហេត្វា កថេតី’’តិអាទិ. អថ វា ឯវំ សុត្តសុត្តានុលោមាទិមុខេន សាមញ្ញតោ វិវាទំ ¶ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិសេសតោ វិវាទវត្ថុំ តព្ពិនិច្ឆយមុខេន សុត្តាទិញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘អថ បនាយំ កប្បិយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ច ឱតារេតព្ពន្តិ សកវាទិនា អត្តនោយេវ សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ច ឱតារេតព្ពំ. បរោ ការណំ ន វិន្ទតីតិ បរវាទី ការណំ ន លភតិ. សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតីតិ បរវាទី អត្តនោ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច អាហរិត្វា ទស្សេតិ, ‘‘សាធូតិ សម្បដិច្ឆិត្វា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា អត្តនោ និកាយេ សុត្តាទីនិ អលភន្តេន សកវាទិនា បរវាទីវចនេយេវ ឋាតព្ពន្តិ វទតិ. សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ចាតិ ឯត្ថ ច-ការោ វិកប្បនត្ថោ, តេន អាចរិយវាទាទីនម្បិ សង្គហោ. តេនាហ ‘‘ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតី’’តិ. តត្ថ ការណន្តិ សុត្តាទិនយំ និស្សាយ អត្តនោមតិយា ឧទ្ធដំ ហេតុំ. វិនិច្ឆយន្តិ អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយំ.

ទ្វិន្នម្បិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតីតិ សកវាទីបរវាទីនំ ឧភិន្នម្បិ កប្បិយាកប្បិយភាវសាធកំ ការណបតិរូបកច្ឆាយា ទិស្សតិ. តត្ថ ការណច្ឆាយាតិ សុត្តាទីសុ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ គាហស្ស, ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គាហស្ស ច និមិត្តភូតេន កិច្ឆេន បដិបាទនីយំ អវិភូតការណំ ការណច្ឆាយា, ការណបតិរូបកន្តិ អត្ថោ. យទិ ទ្វិន្នម្បិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតិ, កស្មា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ពន្តិ អាហ ‘‘វិនយញ្ហិ បត្វា’’តិអាទិ. ‘‘វិនយំ បត្វា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ បាកដតរំ កត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កប្បិយាកប្បិយវិចារណំ អាគម្មា’’តិ. រុន្ធិតព្ពន្តិអាទីសុ ទុព្ពិញ្ញេយ្យវិនិច្ឆយេ កប្បិយាកប្បិយភាវេ សតិ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ គហណំ រុន្ធិតព្ពំ, ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គហណំ គាឡ្ហំ កាតព្ពំ, អបរាបរប្បវត្តំ កប្បិយគ្គហណំ សោតំ បច្ឆិន្ទិតព្ពំ, គរុកភាវសង្ខតេ ¶ អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ពន្តិ អត្ថោ. អថ វា រុន្ធិតព្ពន្តិ កប្បិយសញ្ញាយ ¶ វីតិក្កមការណំ រុន្ធិតព្ពំ, តំនិវារណចិត្តំ ទឡ្ហតរំ កាតព្ពំ. សោតំ បច្ឆិន្ទិតព្ពន្តិ តត្ថ វីតិក្កមប្បវត្តិ បច្ឆិន្ទិតព្ពា. គរុកភាវេតិ អកប្បិយភាវេតិ អត្ថោ.

ពហូហិ សុត្តវិនិច្ឆយការណេហីតិ ពហូហិ សុត្តេហិ ចេវ តតោ អានីតវិនិច្ឆយការណេហិ ច. អថ វា សុត្តេន អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយេន ច លទ្ធការណេហិ. អត្តនោ គហណំ ន វិស្សជ្ជេតព្ពន្តិ សកវាទិនា អត្តនោ ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គហណំ ន វិស្សជ្ជេតព្ពន្តិ អត្ថោ.

ឥទានិ វុត្តមេវត្ថំ និគមេន្តោ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យោតិ សកវាទីបរវាទីសុ យោ កោចិ. កេចិ បន ‘‘សកវាទីសុយេវ យោ កោចិ ឥធាធិប្បេតោ’’តិ វទន្តិ, ឯវំ សន្តេ ‘‘អថ បនាយំ កប្បិយន្តិ គហេត្វា កថេតី’’តិអាទីសុ សព្ពត្ថ ឧភោបិ សកវាទិនោយេវ សិយុំ ហេដ្ឋា វុត្តស្សេវ និគមនវសេន ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា វុត្តត្តា, តស្មា តំ ន គហេតព្ពំ. អតិរេកការណំ លភតីតិ ឯត្ថ សុត្តាទីសុ បុរិមំ បុរិមំ អតិរេកការណំ នាម, យោ វា សុត្តាទីសុ ចតូសុ ពហុតរំ ការណំ លភតិ, សោ អតិរេកការណំ លភតិ នាម.

សុដ្ឋុ បវត្តិ ឯតស្សាតិ, សុដ្ឋុ បវត្តតិ សីលេនាតិ វា សុប្បវត្តិ. តេនាហ ‘‘សុប្បវត្តីតិ សុដ្ឋុ បវត្ត’’ន្តិ. វាចាយ ឧគ្គតំ វាចុគ្គតំ, វចសា សុគ្គហិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា វាចុគ្គតន្តិ វាចាយ ឧគ្គតំ, តត្ថ និរន្តរំ ឋិតន្តិ អត្ថោ. សុត្តតោតិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘បាឡិតោ’’តិ. ឯត្ថ ច ‘‘សុត្តំ នាម សកលំ វិនយបិដក’’ន្តិ វុត្តត្តា បុន សុត្តតោតិ តទត្ថបដិបាទកំ សុត្តាភិធម្មបាឡិវចនំ អធិប្បេតំ. អនុព្យញ្ជនសោតិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘បរិបុច្ឆតោ ច អដ្ឋកថាតោ ចា’’តិ. បាឡិំ អនុគន្ត្វា អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ បកាសនតោ ¶ ‘‘អនុព្យញ្ជន’’ន្តិ ហិ បរិបុច្ឆា អដ្ឋកថា ច វុច្ចតិ. ឯត្ថ ច អដ្ឋកថាយ វិសុំ គហិតត្តា ‘‘បរិបុច្ឆា’’តិ ថេរវាទោ វុត្តោ. អថ វា បរិបុច្ឆាតិ អាចរិយស្ស សន្តិកា បាឡិយា អត្ថសវនំ. អដ្ឋកថាតិ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ. តទុភយម្បិ បាឡិំ អនុគន្ត្វា អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ ‘‘អនុព្យញ្ជន’’ន្តិ វុត្តំ.

វិនយេតិ វិនយាចារេ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘វិនយំ អជហន្តោ អវោក្កមន្តោ’’តិអាទិ. តត្ថ បតិដ្ឋានំ នាម សញ្ចិច្ច អាបត្តិយា អនាបជ្ជនាទិនា ហោតីតិ អាហ ‘‘លជ្ជិភាវេន បតិដ្ឋិតោ’’តិ, តេន លជ្ជី ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វិនយធរស្ស លក្ខណេ វត្តព្ពេ កិំ ឥមិនា លជ្ជិភាវេនាតិ ¶ អាហ ‘‘អលជ្ជី ហី’’តិអាទិ. តត្ថ ពហុស្សុតោបីតិ ឥមិនា បឋមលក្ខណសមន្នាគមំ ទស្សេតិ. លាភគរុកតាយាតិ ឥមិនា វិនយេ ឋិតតាយ អភាវេ បឋមលក្ខណយោគា កិច្ចករោ ន ហោតិ, អថ ខោ អកិច្ចករោ អនត្ថករោ ឯវាតិ ទស្សេតិ. សង្ឃភេទស្ស បុព្ពភាគេ បវត្តកលហស្សេតំ អធិវចនំ សង្ឃរាជីតិ. កុក្កុច្ចកោតិ អណុមត្តេសុបិ វជ្ជេសុ ភយទស្សនវសេន កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេន្តោ. តន្តិំ អវិសំវាទេត្វាតិ បាឡិំ អញ្ញថា អកត្វា. អវោក្កមន្តោតិ អនតិក្កមន្តោ.

វិត្ថុនតីតិ អត្ថំ អទិស្វា និត្ថុនតិ, វិត្ថម្ភតិ វា. វិប្ផន្ទតីតិ កម្បតិ. សន្តិដ្ឋិតុំ ន សក្កោតីតិ ឯកស្មិំយេវ អត្ថេ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ. តេនាហ ‘‘យំ យំ បរេន វុច្ចតិ, តំ តំ អនុជានាតី’’តិ. សកវាទំ ឆឌ្ឌេត្វា បរវាទំ គណ្ហាតីតិ ‘‘ឧច្ឆុម្ហិ កសដំ យាវជីវិកំ, រសោ សត្តាហកាលិកោ, តទុភយវិនិមុត្តោ ច ឧច្ឆុ នាម វិសុំ នត្ថិ, តស្មា ឧច្ឆុបិ វិកាលេ វដ្ដតី’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ តម្បិ គណ្ហាតិ. ឯកេកលោមន្តិ បលិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. យម្ហីតិ យស្មិំ បុគ្គលេ. បរិក្ខយំ បរិយាទានន្តិ អត្ថតោ ឯកំ.

អាចរិយបរម្បរាតិ ¶ អាចរិយានំ វិនិច្ឆយបរម្បរា. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អត្តនោមតិំ បហាយ…បេ… យថា អាចរិយោ ច អាចរិយាចរិយោ ច បាឡិញ្ច បរិបុច្ឆញ្ច វទន្តិ, តថា ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ន ហិ អាចរិយានំ នាមមត្តតោ បរម្បរជាននេ បយោជនំ អត្ថិ. បុព្ពាបរានុសន្ធិតោតិ បុព្ពវចនស្ស អបរវចនេន សហ អត្ថសម្ពន្ធជាននតោ. អត្ថតោតិ សទ្ទត្ថបិណ្ឌត្ថអធិប្បេតត្ថាទិតោ. ការណតោតិ តទត្ថុបបត្តិតោ. អាចរិយបរម្បរន្តិ ឥមស្សេវ វេវចនំ ‘‘ថេរវាទង្គ’’ន្តិ, ថេរបដិបាដិន្តិ អត្ថោ. ទ្វេ តយោ បរិវដ្ដាតិ ទ្វេ តយោ បរម្បរា.

ឥមេហិ ច បន តីហិ លក្ខណេហីតិ ឯត្ថ បឋមេន លក្ខណេន វិនយស្ស សុដ្ឋុ ឧគ្គហិតភាវោ វុត្តោ, ទុតិយេន តត្ថ លជ្ជិភាវេន ចេវ អចលតាយ ច សុប្បតិដ្ឋិតតា, តតិយេន បាឡិអដ្ឋកថាសុ សរូបេន អនាគតានម្បិ តទនុលោមតោ អាចរិយេហិ ទិន្ននយតោ វិនិច្ឆិនិតុំ សមត្ថតា. ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិន្តិ ចោទនាវសេន វីតិក្កមវត្ថុស្មិំ សង្ឃមជ្ឈេ ឱតិណ្ណេ. ចោទកេន ច ចុទិតកេន ច វុត្តេ វត្តព្ពេតិ ឯវំ ឱតិណ្ណវត្ថុំ និស្សាយ ចោទកេន ‘‘ទិដ្ឋំ សុត’’ន្តិអាទិនា, ចុទិតកេន ‘‘អត្ថី’’តិអាទិនា ច យំ វត្តព្ពំ, តស្មិំ វត្តព្ពេ វុត្តេតិ អត្ថោ. វត្ថុ ឱលោកេតព្ពន្តិ តស្ស តស្ស សិក្ខាបទស្ស វត្ថុ ឱលោកេតព្ពំ. ‘‘តិណេន វា បណ្ណេន ¶ វា…បេ… យោ អាគច្ឆេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ហិទំ និស្សគ្គិយេ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទស្ស (បារា. ៥១៧) វត្ថុស្មិំ បញ្ញត្តំ.

ថុល្លច្ចយទុព្ភាសិតាបត្តីនំ មាតិកាយ អនាគតត្តា ‘‘បញ្ចន្នំ អាបត្តីនំ អញ្ញតរ’’ន្តិ វុត្តំ. តិកទុក្កដន្តិ ‘‘អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី ឧជ្ឈាយតិ ខីយតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិនា (បាចិ. ១០៦) អាគតំ តិកទុក្កដំ. អញ្ញតរំ វា អាបត្តិន្តិ ¶ ‘‘កាលេ វិកាលសញ្ញី, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, កាលេ វេមតិកោ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិកំ (បាចិ. ២៥០) ទុកទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ.

អន្តរាបត្តិន្តិ ឯត្ថ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ អាគតវត្ថុវីតិក្កមំ វិនា អញ្ញស្មិំ វត្ថុវីតិក្កមេ និទានតោ បភុតិ វិនីតវត្ថុបរិយោសានា អន្តរន្តរា វុត្តា អាបត្តិ. ឥធ បន ‘‘វត្ថុំ ឱលោកេតី’’តិ វិសុំ គហិតត្តា តទវសេសា អន្តរាបត្តីតិ គហិតា. បដិលាតំ ឧក្ខិបតីតិ ឥទម្បិ វិសិព្ពនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៣៥០) អាគតំ, តត្ថ ឌយ្ហមានំ អលាតំ អគ្គិកបាលាទិតោ ពហិ បតិតំ អវិជ្ឈាតមេវ បដិឧក្ខិបតិ, បុន យថាឋានេ ឋបេតីតិ អត្ថោ. វិជ្ឈាតំ បន បដិក្ខិបន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ.

អនាបត្តិន្តិ ឯត្ថ អន្តរន្តរា វុត្តា អនាបត្តិបិ អត្ថិ, ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិមស្ស ឥទ្ធិវិសយេ’’តិអាទិ វិយ សាបិ សង្គយ្ហតិ. សិក្ខាបទន្តរេសូតិ វិនីតវត្ថុំ អន្តោកត្វា ឯកេកស្មិំ សិក្ខាបទន្តរេ.

បារាជិកាបត្តីតិ ន វត្តព្ពន្តិ ឥទំ អាបន្នបុគ្គលេន លជ្ជិធម្មេ ឋត្វា យថាភូតំ អាវិករណេបិ ទុព្ពិនិច្ឆយំ អទិន្នាទានាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ. យំ បន មេថុនាទីសុ វិជាននំ, តំ វត្តព្ពមេវ. តេនាហ ‘‘មេថុនធម្មវីតិក្កមោ ហី’’តិអាទិ. យោ បន អលជ្ជិតាយ បដិញ្ញំ អទត្វា វិក្ខេបំ ករោតិ, តស្ស អាបត្តិ ន សក្កា ឱឡារិកាបិ វិនិច្ឆិនិតុំ. យាវ សោ យថាភូតំ នាវិករោតិ, សង្ឃស្ស ច អាបត្តិសន្ទេហោ ន វិគច្ឆតិ, តាវ នាសិតកោវ ភវិស្សតិ. សុខុមាតិ អត្តនោបិ ទុវិញ្ញេយ្យសភាវស្ស លហុបរិវត្តិនោ ចិត្តស្ស សីឃបរិវត្តិតាយ វុត្តំ. សុខុមាតិ វា ចិត្តបរិវត្តិយា សុខុមតាយ សុខុមា. តេនាហ ‘‘ចិត្តលហុកា’’តិ, ចិត្តំ វិយ ¶ លហុកាតិ អត្ថោ. អថ វា ចិត្តំ លហុ សីឃបរិវត្តិ ឯតេសន្តិ ¶ ចិត្តលហុកា. តេតិ តេ វីតិក្កមេ. តំវត្ថុកន្តិ តេ អទិន្នាទានមនឧស្សវិគ្គហវីតិក្កមា វត្ថុ អធិដ្ឋានំ ការណមេតស្សាតិ តំវត្ថុកំ.

យំ អាចរិយោ ភណតិ, តំ ករោហីតិអាទិ សព្ពំ លជ្ជីបេសលំ កុក្កុច្ចកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. យោ យាថាវតោ បកាសេត្វា សុទ្ធិមេវ គវេសតិ, តេនបិ. បារាជិកោសីតិ ន វត្តព្ពោតិ អនាបត្តិកោដិយាបិ សង្កិយមានត្តា វុត្តំ. តេនេវ ‘‘បារាជិកច្ឆាយា’’តិ វុត្តំ. ‘‘សីលានិ សោធេត្វាតិ យំវត្ថុកំ កុក្កុច្ចំ ឧប្បន្នំ, តំ អមនសិករិត្វា អវសេសសីលានិ សោធេត្វា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘សីលានិ សោធេត្វាតិ យស្មិំ វីតិក្កមេ បារាជិកាសង្កា វត្តតិ, តត្ថ បារាជិកាភាវបក្ខំ គហេត្វា ទេសនាវុដ្ឋានគាមិនីនំ អាបត្តីនំ សោធនវសេន សីលានិ សោធេត្វា’’តិ. បាកដភាវតោ សុខវលញ្ជតាយ ច ‘‘ទ្វត្តិំសាការំ តាវ មនសិ ករោហី’’តិ វុត្តំ, ឧបលក្ខណវសេន វា. អញ្ញស្មិំ កម្មដ្ឋានេ កតបរិចយេន តមេវ មនសិ កាតព្ពំ. យំ កិញ្ចិ វា អភិរុចិតំ មនសិ កាតុំ វដ្ដតេវ. កម្មដ្ឋានំ ឃដយតីតិ អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា ចិត្តេន សទ្ធិំ អារម្មណភាវេន ចិរកាលំ ឃដយតិ. សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តីតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានិកោ ចេ, តស្ស សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ.

សចេ កតបារាជិកវីតិក្កមោ ភវេយ្យ, តស្ស សតិបិ អសរិតុកាមតាយ វិប្បដិសារវត្ថុវសេន បុនប្បុនំ តំ ឧបដ្ឋហតីតិ ចិត្តេកគ្គតំ ន វិន្ទតិ. តេន វុត្តំ ‘‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតី’’តិអាទិ. កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតីតិ ចិត្តក្ខោភាទិពហុលស្ស សុទ្ធសីលស្សបិ ចិត្តំ ន សមាធិយតិ, តំ ឥធ ¶ បារាជិកមូលន្តិ ន គហេតព្ពំ. កតបាបមូលកេន វិប្បដិសារេនេវេត្ថ ចិត្តស្ស អសមាធិយនំ សន្ធាយ ‘‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘វិប្បដិសារគ្គិនា’’តិអាទិ. អត្តនាតិ ចិត្តេន ករណភូតេន បុគ្គលោ កត្តា ជានាតិ, បច្ចត្តេ វា ករណវចនំ, អត្តា សយំ ជានាតីតិ អត្ថោ. អញ្ញា ច ទេវតា ជានន្តីតិ អារក្ខទេវតាហិ អញ្ញា បរចិត្តវិទុនិយោ ទេវតា ជានន្តិ.

ឥមស្មិំ ឋានេ បណ្ឌិតេហិ វិចារេតព្ពំ ការណំ អត្ថិ. កថំ? ឥទានិ ឯកច្ចេ វិនយធរា បឋមបារាជិកវិសយេ វត្ថុម្ហិ ឱតិណ្ណេ ឥត្ថិយា វា បុរិសេន វា គហដ្ឋេន វា បព្ពជិតេន វា ចោទិយមានេ ចុទិតកំ ភិក្ខុំ បុច្ឆិត្វា បដិញ្ញាយ អទីយមានាយ តំ ភិក្ខុំ សុសានេ ឯកកមេវ ¶ សយាបេន្តិ, ឯវំ សយាបិយមានោ សោ ភិក្ខុ សចេ ភយសន្តាសវិរហិតោ សព្ពរត្តិំ តស្មិំ សុសានេ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កោតិ, តំ ‘‘បរិសុទ្ធោ ឯសោ’’តិ វិនិច្ឆិនន្តិ. សចេ បន ភយសន្តាសប្បត្តោ សព្ពរត្តិំ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា ន សក្កោតិ, តំ ‘‘អសុទ្ធោ’’តិ វិនិច្ឆិនន្តិ, តំ អយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. កស្មាតិ ចេ? អដ្ឋកថាយ វិរុទ្ធោតិ, អដ្ឋកថាយំ ទុតិយតតិយបារាជិកវិសយេ ឯវ តថារូបោ វិចារោ វុត្តោ, ន បឋមចតឧត្ថបារាជិកវិសយេ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘មេថុនធម្មវីតិក្កមោ ហិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មវីតិក្កមោ ច ឱឡារិកោ, អទិន្នាទានមនុស្សវិគ្គហវីតិក្កមា បន សុខុមា ចិត្តលហុកា, តេ សុខុមេនេវ អាបជ្ជតិ, សុខុមេន រក្ខតិ, តស្មា វិសេសេន តំវត្ថុកំ កុក្កុច្ចំ បុច្ឆិយមានោ’’តិ. ដីកាយញ្ច (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ ‘‘តំវត្ថុកន្តិ តេ អទិន្នាទានមនុស្សវិគ្គហវីតិក្កមា វត្ថុ អធិដ្ឋានំ ការណមេតស្សាតិ តំវត្ថុក’’ន្តិ, ឥទម្បិ ឯកំ ការណំ.

តត្ថាបិ ¶ អញ្ញេ បណ្ឌិតេបិ វិនិច្ឆិនាបេត្វា តេសម្បិ បារាជិកច្ឆាយាទិស្សនេយេវ តថា វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោ, ន សុទ្ធភាវទិស្សនេ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អាបត្តីតិ អវត្វា ‘សចស្ស អាចរិយោ ធរតិ…បេ… អថ ទហរស្សបិ បារាជិកច្ឆាយាវ ឧបដ្ឋាតិ, តេនបិ ‘បារាជិកោសី’តិ ន វត្តព្ពោ. ទុល្លភោ ហិ ពុទ្ធុប្បាទោ, តតោ ទុល្លភតរា បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច, ឯវំ បន វត្តព្ព’’ន្តិ, ឥទមេកំ. និសីទាបិយមានោបិ វិវិត្តោកាសេយេវ និសីទាបេតព្ពោ, ន សុសានេ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘វិវិត្តំ ឱកាសំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា’’តិអាទិ, ឥទមេកំ. វិវិត្តោកាសេ និសីទាបិយមានោបិ ទិវាយេវ និសីទាបេតព្ពោ, ន រត្តិំ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ទិវសំ អតិក្កន្តម្បិ ន ជានាតិ, សោ ទិវសាតិក្កមេ ឧបដ្ឋានំ អាគតោ ឯវំ វត្តព្ពោ’’តិ, ឥទមេកំ.

ឦទិសំ វិធានំ សយំ អារោចិតេ ឯវ វិធាតព្ពំ, ន បរេហិ ចោទិយមានេ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ កតវីតិក្កមេន ភិក្ខុនា សយមេវ អាគន្ត្វា អារោចិតេ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ. អថ កស្មា ឥទានិ ឯវំ ករោន្តីតិ? គិហីនំ អសក្ខិកអដ្ដករណេ ឧទកេ និមុជ្ជាបនំ វិយ មញ្ញមានា ឯវំ ករោន្តិ. តម្បិ មាយាកុសលា មនុស្សា វិវិធេហិ ឧបាយេហិ វិតថំ ករោន្តិ, តស្មា សច្ចម្បិ ហោតិ, អសច្ចម្បិ ហោតិ. តេនេវ ច ការណេន មហោសធបណ្ឌិតាទយោ ពោធិសត្តា អសក្ខិកម្បិ អដ្ដំ ឧទកនិមុជ្ជាបនាទិនា ន វិនិច្ឆិនន្តិ, ឧភិន្នំ វចនំ បរិសំ គាហាបេត្វា តេសំ វចនញ្ច កិរិយញ្ច បរិគ្គហេត្វា សច្ចញ្ច វិតថញ្ច ញត្វាវ វិនិច្ឆិនន្តិ. សាសនេ ¶ បន ភិក្ខូ សូរជាតិកាបិ សន្តិ, ភីរុកជាតិកាបិ សន្តិ. សុសានញ្ច នាម បកតិមនុស្សានម្បិ ភយសន្តាសករំ ហោតិ, រត្តិកាលេ បន អតិវិយ ភយានកំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ ¶ , ឯវំភូតេ សុសានេ រត្តិយំ ឯកោ អសហាយោ ហុត្វា និបជ្ជាបិយមានោ ភីរុកជាតិកោ ភិក្ខុ បរិសុទ្ធសីលោបិ សមានោ កិំ ន ភាយេយ្យ, កថំ សព្ពរត្តិំ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កុណេយ្យ, តថារូបំ ភិក្ខុំ ‘‘អបរិសុទ្ធោ’’តិ វទន្តោ កថំ កិច្ចករោ ភវិស្សតិ.

អលជ្ជី បន សូរជាតិកោ អត្តនោ វជ្ជំ បដិច្ឆាទេតុកាមោ ភាយន្តោបិ អភាយន្តោ វិយ ហុត្វា ‘‘សចេ វិការំ ទស្សេស្សាមិ, អនត្ថំ មេ ករិស្សន្តី’’តិ អនត្ថភយេន អធិវាសេត្វា សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កុណេយ្យ, ឯវរូបំ បុគ្គលំ ‘‘បរិសុទ្ធោ’’តិ វទន្តោ កថំ សុវិនិច្ឆិតោ ភវិស្សតីតិ. ឥទម្បិ ឯកំ ការណំ.

អថាបិ វទេយ្យុំ – យថា ឧទកេ និមុជ្ជាបិតមនុស្សានំ អសច្ចវាទីនំ ទេវតានុភាវេន កុម្ភីលាទយោ អាគន្ត្វា គណ្ហន្តា វិយ ឧបដ្ឋហន្តិ, តស្មា អសច្ចវាទិនោ សីឃំ ប្លវន្តិ, សច្ចវាទីនំ បន ន ឧបដ្ឋហន្តិ, តស្មា តេ សុខេន និសីទិតុំ សក្កោន្តិ, ឯវំ តេសម្បិ ភិក្ខូនំ អបរិសុទ្ធសីលានំ ទេវតានុភាវេន សីហព្យគ្ឃាទយោ អាគតា វិយ បញ្ញាយន្តិ, តស្មា តេ សព្ពរត្តិំ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា ន សក្កោន្តិ. បរិសុទ្ធសីលានំ បន តថា ន បញ្ញាយន្តិ, តស្មា តេ សព្ពរត្តិំ ទេវតាហិ រក្ខិតា ហុត្វា ភយសន្តាសរហិតា សុសានេ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កោន្តិ, ឯវំ ទេវតា សក្ខិំ កត្វា វិនិច្ឆិតត្តា សុវិនិច្ឆិតមេវ ហោតីតិ, តម្បិ តថា ន សក្កា វត្តុំ. កស្មា? អដ្ឋកថាដីកាទីសុ តថា អវុត្តត្តា. អដ្ឋកថាយញ្ហិ ‘‘វិវិត្តំ ឱកាសំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា សីលានិ សោធេត្វា ‘ទ្វត្តិំសាការំ តាវ មនសិករោហី’តិ វត្តព្ពោ. សចេ តស្ស អរោគំ សីលំ កម្មដ្ឋានំ ឃដយតិ, សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ, ឧបចារប្បនាប្បត្តំ វិយ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, ទិវសំ អតិក្កន្តម្បិ ន ជានាតិ…បេ… យស្ស បន សីលំ ភិន្នំ ហោតិ, តស្ស កម្មដ្ឋានំ ន ¶ ឃដយតិ, បតោទាភិតុន្នំ វិយ ចិត្តំ កម្បតិ, វិប្បដិសារគ្គិនា ឌយ្ហតិ, តត្តបាសាណេ និសិន្នោ វិយ តង្ខណញ្ញេវ វុដ្ឋាតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.

ដីកាយម្បិ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) ‘‘កម្មដ្ឋានំ ឃដយតីតិ អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា ចិត្តេន សទ្ធិំ អារម្មណភាវេន ចិរកាលំ ឃដយតិ. សង្ខារា បាកដា ឧបដ្ឋហន្តីតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានិកោ ¶ ចេ, តស្ស សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ. សចេ កតបារាជិកវីតិក្កមោ ភវេយ្យ, តស្ស សតិបិ អសរិតុកាមតាយ វិប្បដិសារវត្ថុវសេន បុនប្បុនំ តំ ឧបដ្ឋហតីតិ ចិត្តេកគ្គតំ ន វិន្ទតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) ‘‘កម្មដ្ឋានំ ឃដយតីតិ វិប្បដិសារមូលកេន វិក្ខេបេន អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា បពន្ធវសេន ចិត្តេន សង្ឃដយតិ. សង្ខារាតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានវសេន វុត្តំ. សាបត្តិកស្ស ហិ បគុណម្បិ កម្មដ្ឋានំ ន សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋាតិ. បគេវ បារាជិកស្ស. តស្ស ហិ វិប្បដិសារនិន្នតាយ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន ហោតិ. ឯកស្ស បន វិតក្កវិក្ខេបាទិពហុលស្ស សុទ្ធសីលស្សបិ ចិត្តំ ន សមាធិយតិ, តំ ឥធ បារាជិកមូលន្តិ ន គហេតព្ពំ. កតបាបមូលកេន វិប្បដិសារេនេវេត្ថ ចិត្តស្ស អសមាធិយនំ សន្ធាយ ‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតី’តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘ទេវតានុភាវេនា’’តិអាទិ, តស្មា យទិ ពុទ្ធសាសនេ សគារវោ សិក្ខាកាមោ ភិក្ខុ ទុតិយតតិយបារាជិកវិសយេ អត្តនោ កញ្ចិ វីតិក្កមំ ទិស្វា ‘‘បារាជិកំ អាបន្នោ នុ ខោ អហំ, ន នុ ខោ’’តិ សំសយបក្ខន្ទោ វិនយធរំ ឧបសង្កមិត្វា តំ វីតិក្កមំ យថាភូតំ អាចិក្ខិត្វា បុច្ឆេយ្យ, តតោ វិនយធរេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ‘‘សព្ពំ បុព្ពវិធានំ កត្វា វិវិត្តំ ឱកាសំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា សីលានិ សោធេត្វា ទ្វត្តិំសាការេ តាវ មនសិករោហី’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពោ ¶ , ន វត្តព្ពោ ‘‘សុសានេ សេយ្យំ កប្បេហី’’តិអាទិ. អាគតកាលេបិ អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ បុច្ឆិត្វា អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវស្ស សុទ្ធាសុទ្ធភាវោ វត្តព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ហោតុ, ឯវំ សន្តេ ឥទានិ បឋមបារាជិកវិសយេ ចោទេន្តានំ កថំ វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោតិ? ចោទកេន វត្ថុស្មិំ អារោចិតេ ចុទិតកោ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘សន្តមេតំ, នោ’’តិ ឯវំ វត្ថុំ ឧបបរិក្ខិត្វា ភូតេន វត្ថុនា ចោទេត្វា សារេត្វា ញត្តិសម្បទាយ អនុស្សាវនសម្បទាយ តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ. ឯវម្បិ អលជ្ជី នាម ‘‘ឯតម្បិ នត្ថិ, ឯតម្បិ នត្ថី’’តិ វទេយ្យ, បដិញ្ញំ ន ទទេយ្យ, អថ កិំ កាតព្ពន្តិ? ឯវម្បិ អលជ្ជិស្ស បដិញ្ញាយ ឯវ អាបត្តិយា ការេតព្ពំ យថា តំ តិបិដកចូឡាភយត្ថេរេនាតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦) ‘‘ឯវំ លជ្ជិនា ចោទិយមានោ អលជ្ជី ពហូសុបិ វត្ថូសុ ឧប្បន្នេសុ បដិញ្ញំ ន ទេតិ, សោ ‘នេវ សុទ្ធោ’តិ វត្តព្ពោ, ន ‘អសុទ្ធោ’តិ, ជីវមតកោ នាម អាមកបូតិកោ នាម ¶ ចេស. សចេ បនស្ស អញ្ញម្បិ តាទិសំ វត្ថុ ឧប្បជ្ជតិ, ន វិនិច្ឆិតព្ពំ, តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតី’’តិអាទិ.

២៣៥. ឯវំ វិនយធរលក្ខណញ្ច ឆដ្ឋានឱលោកនញ្ច វិទិត្វា ឥទានិ…បេ… វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. កិមត្ថន្តិ អាហ ‘‘យា សា…បេ… ជាននត្ថ’’ន្តិ. យា សា បុព្ពេ វុត្តប្បភេទា ចោទនា អត្ថិ, តស្សាយេវ សម្បត្តិវិបត្តិជាននត្ថំ អាទិមជ្ឈបអយោសានាទីនំ វសេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ, ន អវុត្តចោទនាបភេទជាននត្ថន្តិ អត្ថោ. សេយ្យថិទន្តិ បុច្ឆនត្ថេ និបាតោ, សោ វិនិច្ឆយោ កតមោតិ អត្ថោ.

ចោទនាយ ¶ កតិ មូលានិ, កតិ វត្ថូនិ, កតិ ភូមិយោតិ ឯត្ថ ‘‘កតិហាការេហី’’តិបិ វត្តព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៣៦២) ចោទនាកណ្ឌេ ‘‘ចោទនាយ កតិ មូលានិ, កតិ វត្ថូនិ, កតិ ភូមិយោ, កតិហាការេហិ ចោទេតី’’តិ. មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ, នោ ទោសន្តរោតិ ឯតស្សបិ បរតោ ‘‘ចោទនាយ ឥមា បញ្ច ភូមិយោ. កតមេហិ ទ្វីហាការេហិ ចោទេតិ, កាយេន វា ចោទេតិ, វាចាយ វា ចោទេតិ, ឥមេហិ ទ្វីហាការេហិ ចោទេតី’’តិ វត្តព្ពំ. កស្មា? ចោទនាកណ្ឌេ (បរិ. ៣៦២) តថា វិជ្ជមានតោតិ. បន្នរសសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាតព្ពន្តិ បរិសុទ្ធកាយសមាចារតា, បរិសុទ្ធវចីសមាចារតា, មេត្តចិត្តេ បច្ចុបដ្ឋិតតា, ពហុស្សុតតា, ឧភយបាតិមោក្ខស្វាគតតា, កាលេន វចនតា, ភូតេន វចនតា, សណ្ហេន វចនតា, អត្ថសញ្ហិតេន វចនតា, មេត្តចិត្តោ ហុត្វា វចនតា, ការុញ្ញតា, ហិតេសិតា, អនុកម្បតា, អាបត្តិវុដ្ឋានតា, វិនយបុរេក្ខារតាតិ. វុត្តញ្ហេតំ ឧបាលិបញ្ចកេ (បរិ. ៤៣៦) ‘‘ចោទកេនុបាលិ ភិក្ខុនា បរំ ចោទេតុកាមេន ឯវំ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ – បរិសុទ្ធកាយសមាចារោ នុ ខោម្ហិ…បេ… បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ នុ ខោម្ហិ…បេ… មេត្តំ នុ ខោ មេ ចិត្តំ បច្ចុបដ្ឋិតំ សព្រហ្មចារីសុ…បេ… ពហុស្សុតោ នុ ខោម្ហិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ…បេ… ឧភយានិ ខោ មេ បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ស្វាគតានិ…បេ… កាលេន វក្ខាមិ, នោ អកាលេន, ភូតេន វក្ខាមិ, នោ អភូតេន, សណ្ហេន វក្ខាមិ, នោ ផរុសេន, អត្ថសញ្ហិតេន វក្ខាមិ, នោ អនត្ថសញ្ហិតេន, មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ, នោ ទោសន្តរោ…បេ… ការុញ្ញតា, ហិតេសិតា, អនុកម្បតា, អាបត្តិវុដ្ឋានតា, វិនយបុរេក្ខារតា’’តិ.

តត្ថ ការុញ្ញតាតិ ការុណិកភាវោ. ឥមិនា ករុណា ច ករុណាបុព្ពភាគោ ច ទស្សិតោ ¶ . ហិតេសិតាតិ ហិតគវេសនតា ¶ . អនុកម្បតាតិ តេន ហិតេន សំយោជនតា. អាបត្តិវុដ្ឋានតាតិ អាបត្តិតោ វុដ្ឋាបេត្វា សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋាបនតា. វត្ថុំ ចោទេត្វា សារេត្វា បដិញ្ញំ អារោបេត្វា យថាបដិញ្ញាយ កម្មករណំ វិនយបុរេក្ខារតា នាម. អមូលកម្បិ សមូលកម្បិ ‘‘មូល’’ន្តិ គហេត្វា វទន្តីតិ អាហ ‘‘ទ្វេ មូលានី’’តិ. កាលេន វក្ខាមីតិអាទីសុ ឯកោ ឯកំ ឱកាសំ ការេត្វា ចោទេន្តោ កាលេន វទតិ នាម. សង្ឃមជ្ឈេ គណមជ្ឈេ សលាកគ្គយាគុអគ្គវិតក្កមាឡកភិក្ខាចារមគ្គអាសនសាលាទីសុ, ឧបដ្ឋាកេហិ បរិវារិតក្ខណេ វា ចោទេន្តោ អកាលេន វទតិ នាម. តច្ឆេន វត្ថុនា ចោទេន្តោ ភូតេន វទតិ នាម. តុច្ឆេន ចោទេន្តោ អភូតេន វទតិ នាម. ‘‘អម្ភោ មហល្លក បរិសាវចរ បំសុកូលិក ធម្មកថិក បតិរូបំ តវ ឥទ’’ន្តិ វទន្តោ ផរុសេន វទតិ នាម. ‘‘ភន្តេ, មហល្លកា បរិសាវចរា បំសុកូលិកា ធម្មកថិកា បតិរូបំ តុម្ហាកំ ឥទ’’ន្តិ វទន្តោ សណ្ហេន វទតិ នាម. ការណនិស្សិតំ កត្វា វទន្តោ អត្ថសញ្ហិតេន វទតិ នាម. មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ, នោ ទោសន្តរោតិ មេត្តចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេត្វា វក្ខាមិ, ន ទុដ្ឋចិត្តោ ហុត្វា. សច្ចេ ច អកុប្បេ ចាតិ វចីសច្ចេ ច អកុប្បតាយ ច. ចុទិតកេន ហិ សច្ចញ្ច វត្តព្ពំ, កោបោ ច ន កាតព្ពោ, អត្តនា ច ន កុច្ឆិតព្ពំ, បរោ ច ន ឃដ្ដេតព្ពោតិ អត្ថោ.

ឥមស្មិំ ឋានេ ‘‘សង្ឃេន ឱតិណ្ណានោតិណ្ណំ ជានិតព្ពំ – អនុវិជ្ជកេន យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន តំ អធិករណំ វូបសម្មតិ, តថា តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ព’’ន្តិ វត្តព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ចោទនាកណ្ឌេ (បរិ. ៣៦៣) ‘‘ចោទកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? ចុទិតកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? សង្ឃេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? អនុវិជ្ជកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? ចោទកេន ¶ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? ចោទកេន បញ្ចសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាយ បរោ ចោទេតព្ពោ. កាលេន វក្ខាមិ នោ អកាលេន, ភូតេន វក្ខាមិ នោ អភូតេន, សណ្ហេន វក្ខាមិ នោ ផរុសេន, អត្ថសញ្ហិតេន វក្ខាមិ នោ អនត្ថសញ្ហិតេន, មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ នោ ទោសន្តរោតិ. ចោទកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. ចុទិតកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? ចុទិតកេន ទ្វីសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាតព្ពំ សច្ចេ ច អកុប្បេ ច. ចុទិតកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. សង្ឃេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? សង្ឃេន ឱតិណ្ណានោតិណ្ណំ ជានិតព្ពំ. សង្ឃេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. អនុវិជ្ជកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? អនុវិជ្ជកេន យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន តំ អធិករណំ វូបសម្មតិ, តថា តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ. អនុវិជ្ជកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ.

អដ្ឋកថាយម្បិ ¶ (បរិ. អដ្ឋ. ៣៦២-៣៦៣) ‘‘ចោទនាយ កោ អាទីតិអាទិបុច្ឆានំ វិស្សជ្ជនេ សច្ចេ អកុប្បេ ចាតិ ឯត្ថ សច្ចេ បតិដ្ឋាតព្ពំ អកុប្បេ ច, យំ កតំ វា អកតំ វា, តទេវ វត្តព្ពំ, ន ចោទកេ វា អនុវិជ្ជកេ វា សង្ឃេ វា កោបោ ឧប្បាទេតព្ពោ. ឱតិណ្ណានោតិណ្ណំ ជានិតព្ពន្តិ ឱតិណ្ណញ្ច អនោតិណ្ណញ្ច វចនំ ជានិតព្ពំ. តត្រាយំ ជាននវិធិ – ឯត្តកា ចោទកស្ស បុព្ពកថា, ឯត្តកា បច្ឆិមកថា, ឯត្តកា ចុទិតកស្ស បុព្ពកថា, ឯត្តកា បច្ឆិមកថាតិ ជានិតព្ពា. ចោទកស្ស បមាណំ គណ្ហិតព្ពំ, ចុទិតកស្ស បមាណំ គណ្ហិតព្ពំ, អនុវិជ្ជកស្ស បមាណំ គណ្ហិតព្ពំ. អនុវិជ្ជកោ អប្បមត្តកម្បិ អហាបេន្តោ ‘អាវុសោ, សមន្នាហរិត្វា ឧជុំ កត្វា អាហរា’តិ វត្តព្ពោ, សង្ឃេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន តំ អធិករណំ វូបសម្មតីតិ ឯត្ថ ធម្មោតិ ភូតំ វត្ថុ. វិនយោតិ ចោទនា ចេវ សារណា ច. សត្ថុសាសនន្តិ ញត្តិសម្បទា ចេវ អនុស្សាវនសម្បទា ¶ ច. ឯតេន ហិ ធម្មេន ច វិនយេន ច សត្ថុសាសនេន ច អធិករណំ វូបសម្មតិ, តស្មា អនុវិជ្ជកេន ភូតេន វត្ថុនា ចោទេត្វា អាបត្តិំ សារេត្វា ញត្តិសម្បទាយ ចេវ អនុស្សាវនសម្បទាយ ច តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ, អនុវិជ្ជកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ អាគតំ, តស្មា វត្តព្ពមេត្តកំ ទ្វយន្តិ.

ឯវំ ឯកទេសេន ចោទនាកណ្ឌនយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឯកទេសេនេវ មហាសង្គាមនយំ ទស្សេន្តោ ‘‘អនុវិជ្ជកេន ចោទកោ បុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យំ ខោ ត្វំ, អាវុសោ, ឥមំ ភិក្ខុំ ចោទេសិ, កិម្ហិ នំ ចោទេសីតិ ចោទនាសាមញ្ញតោ វុត្តំ, បាឡិយំ (មហាវ. ២៣៧) បន បវារណដ្ឋបនវសេន ចោទនំ សន្ធាយ ‘‘យំ ខោ ត្វំ, អាវុសោ, ឥមស្ស ភិក្ខុនោ បវារណំ ឋបេសី’’តិ វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឯវំ ឯកទេសេន មហាសង្គាមនយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឯកទេសេនេវ ចូឡសង្គាមនយំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្គាមាវចរេន ភិក្ខុនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សង្គាមាវចរេន ភិក្ខុនាតិ សង្គាមោ វុច្ចតិ អធិករណវិនិច្ឆយត្ថាយ សង្ឃសន្និបាតោ. តត្រ ហិ អត្តបច្ចត្ថិកា ចេវ សាសនបច្ចត្ថិកា ច ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុសាសនំ ទីបេន្តា សមោសរន្តិ វេសាលិកា វជ្ជិបុត្តកា វិយ. យោ ភិក្ខុ តេសំ បច្ចត្ថិកានំ លទ្ធិំ មទ្ទិត្វា សកវាទទីបនត្ថាយ តត្ថ អវចរតិ, អជ្ឈោគាហេត្វា វិនិច្ឆយំ បវត្តេតិ, សោ សង្គាមាវចរោ នាម យសត្ថេរោ វិយ, តេន សង្គាមាវចរេន ភិក្ខុនា សង្ឃំ ឧបសង្កមន្តេន នីចចិត្តេន សង្ឃោ ឧបសង្កមិតព្ពោ. នីចចិត្តេនាតិ មានទ្ធជំ និបាតេត្វា និហតមានចិត្តេន ¶ . រជោហរណសមេនាតិ បាទបុញ្ឆនសមេន, យថា រជោហរណស្ស សំកិលិដ្ឋេ វា អសំកិលិដ្ឋេ វា បាទេ បុញ្ឆិយមានេ ¶ នេវ រាគោ ន ទោសោ, ឯវំ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ អរជ្ជន្តេន អទុស្សន្តេនាតិ អត្ថោ. យថាបតិរូបេ អាសនេតិ យថាបតិរូបំ អាសនំ ញត្វា អត្តនោ បាបុណនដ្ឋានេ ថេរានំ ភិក្ខូនំ បិដ្ឋិំ អទស្សេត្វា និសីទិតព្ពំ.

អនានាកថិកេនាតិ នានាវិធំ តំ តំ អនត្ថកថំ អកថេន្តេន. អតិរច្ឆានកថិកេនាតិ ទិដ្ឋសុតមុតម្បិ រាជកថាទិកំ តិរច្ឆានកថំ អកថេន្តេន. សាមំ វា ធម្មោ ភាសិតព្ពោតិ សង្ឃសន្និបាតដ្ឋានេ កប្បិយាកប្បិយសន្និស្សិតា វា រូបារូបបរិច្ឆេទសមថចារវិបស្សនាចារដ្ឋាននិសជ្ជវត្តាទិនិស្សិតា វា កថា ធម្មោ នាម. ឯវរូបោ ធម្មោ សយំ វា ភាសិតព្ពោ, បរោ វា អជ្ឈេសិតព្ពោ. យោ ភិក្ខុ តថារូបិំ កថំ កថេតុំ បហោតិ, សោ វត្តព្ពោ ‘‘អាវុសោ, សង្ឃមជ្ឈម្ហិ បញ្ហេ ឧប្បន្នេ ត្វំ កថេយ្យាសី’’តិ. អរិយោ វា តុណ្ហីភាវោ នាតិមញ្ញិតព្ពោតិ អរិយា តុណ្ហី និសីទន្តា ន ពាលបុថុជ្ជនា វិយ និសីទន្តិ, អញ្ញតរំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ និសីទន្តិ. ឥតិ កម្មដ្ឋានមនសិការវសេន តុណ្ហីភាវោ អរិយោ តុណ្ហីភាវោ នាម, សោ នាតិមញ្ញិតព្ពោ, ‘‘កិំ កម្មដ្ឋានានុយោគេនា’’តិ នាវជានិតព្ពោ, អត្តនោ បតិរូបំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ និសីទិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

ន ឧបជ្ឈាយោ បុច្ឆិតព្ពោតិ ‘‘កោ នាម តុយ្ហំ ឧបជ្ឈាយោ’’តិ ន បុច្ឆិតព្ពោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ន ជាតីតិ ‘‘ខត្តិយជាតិយោ ត្វំ ព្រាហ្មណជាតិយោ’’តិ ឯវំ ជាតិ ន បុច្ឆិតព្ពា. ន អាគមោតិ ‘‘ទីឃភាណកោ ត្វំ មជ្ឈិមភាណកោ’’តិ ឯវំ អាគមោ ន បុច្ឆិតព្ពោ. កុលបទេសោបិ ខត្តិយកុលាទិវសេនេវ វេទិតព្ពោ. អត្រស្ស បេមំ វា ទោសោ វាតិ តត្រ បុគ្គលេ ឯតេសំ ការណានំ អញ្ញតរវសេន បេមំ វា ភវេយ្យ ទោសោ វា.

នោ ¶ បរិសកប្បិកេនាតិ បរិសកប្បកេន បរិសានុវិធាយកេន ន ភវិតព្ពំ, យំ បរិសាយ រុច្ចតិ, តទេវ ចេតេត្វា កប្បេត្វា ន កថេតព្ពន្តិ អត្ថោ. ន ហត្ថមុទ្ទា ទស្សេតព្ពាតិ កថេតព្ពេ ច អកថេតព្ពេ ច សញ្ញាជននត្ថំ ហត្ថវិការោ ន កាតព្ពោ.

អត្ថំ អនុវិធិយន្តេនាតិ វិនិច្ឆយបដិវេធមេវ សល្លក្ខេន្តេន, ‘‘ឥទំ សុត្តំ ឧបលព្ភតិ, ឥមស្មិំ វិនិច្ឆយេ ឥទំ វក្ខាមី’’តិ ឯវំ បរិតុលយន្តេន និសីទិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ន ច អាសនា ¶ វុដ្ឋាតព្ពន្តិ ន អាសនា វុដ្ឋាយ សន្និបាតមណ្ឌលេ វិចរិតព្ពំ. វិនយធរេ ហិ ឧដ្ឋិតេ សព្ពា បរិសា វុដ្ឋហន្តិ, តស្មា ន វុដ្ឋាតព្ពំ. ន វីតិហាតព្ពន្តិ ន វិនិច្ឆយោ ហាបេតព្ពោ. ន កុម្មគ្គោ សេវិតព្ពោតិ ន អាបត្តិ ទីបេតព្ពា. អសាហសិកេន ភវិតព្ពន្តិ ន សហសា ការិនា ភវិតព្ពំ, ន សហសា ទុរុត្តវចនំ កថេតព្ពន្តិ អត្ថោ. វចនក្ខមេនាតិ ទុរុត្តវាចំ ខមនសីលេន. ហិតបរិសក្កិនាតិ ហិតេសិនា ហិតគវេសិនា ករុណា ច ករុណាបុព្ពភាគោ ច ឧបដ្ឋាបេតព្ពោតិ អយំ បទទ្វយេបិ អធិប្បាយោ. អនសុរុត្តេនាតិ ន អសុរុត្តេន, អសុរុត្តំ វុច្ចតិ វិគ្គាហិកកថាសង្ខាតំ អសុន្ទរវចនំ, តំ ន កថេតព្ពន្តិ អត្ថោ. អត្តា បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘វិនិច្ឆិនិតុំ វូបសមេតុំ សក្ខិស្សាមិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឯវំ អត្តា បរិគ្គហេតព្ពោ, អត្តនោ បមាណំ ជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ. បរោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘លជ្ជិយា នុ ខោ អយំ បរិសា សក្កា សញ្ញាបេតុំ, ឧទាហុ នោ’’តិ ឯវំ បរោ បរិគ្គហេតព្ពោ. ចោទកោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘ធម្មចោទកោ នុ ខោ, នោ’’តិ ឯវំ បរិគ្គហេតព្ពោ. ចុទិតកោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘ធម្មចុទិតកោ នុ ខោ, នោ’’តិ ឯវំ បរិគ្គហេតព្ពោ. អធម្មចោទកោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ តស្ស បមាណំ ជានិតព្ពំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ.

វុត្តំ ¶ អហាបេន្តេនាតិ ចោទកចុទិតកេហិ វុត្តវចនំ អហាបេន្តេន. អវុត្តំ អបកាសេន្តេនាតិ អនោសដំ វត្ថុំ អបកាសេន្តេន. មន្ទោ ហាសេតព្ពោតិ មន្ទោ មោមូឡ្ហោ បគ្គណ្ហិតព្ពោ, ‘‘ននុ ត្វំ កុលបុត្តោ’’តិ ឧត្តេជេត្វា អនុយោគវត្តំ កថាបេត្វា តស្ស អនុយោគោ គណ្ហិតព្ពោ. ភីរុ អស្សាសេតព្ពោតិ យស្ស សង្ឃមជ្ឈំ វា គណមជ្ឈំ វា អនោសដបុព្ពត្តា សារជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ, តាទិសោ ‘‘មា ភាយិ, វិស្សត្ថោ កថយាហិ, មយំ តេ ឧបត្ថម្ភា ភវិស្សាមា’’តិ វត្វាបិ អនុយោគវត្តំ កថាបេតព្ពោ. ចណ្ឌោ និសេធេតព្ពោតិ អបសារេតព្ពោ តជ្ជេតព្ពោ. អសុចិ វិភាវេតព្ពោតិ អលជ្ជិំ បកាសេត្វា អាបត្តិំ ទេសាបេតព្ពោ. ឧជុមទ្ទវេនាតិ យោ ភិក្ខុ ឧជុ សីលវា កាយវង្កាទិរហិតោ, សោ មទ្ទវេនេវ ឧបចរិតព្ពោ. ធម្មេសុ ច បុគ្គលេសុ ចាតិ ឯត្ថ យោ ធម្មគរុកោ ហោតិ, ន បុគ្គលគរុកោ, អយមេវ ធម្មេសុ ច បុគ្គលេសុ ច មជ្ឈត្តោតិ វេទិតព្ពោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ចោទនាទិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឯកតិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

៣២. គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយកថា

បដិច្ឆន្នបរិវាសកថា

២៣៦. ឯវំ ¶ ចោទនាទិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘គរុកាបត្តិវុដ្ឋាន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ គរុ អលហុកំ បដិករណំ ឯតិស្សា អាបត្តិយាតិ គរុកា, អាបជ្ជិតព្ពាតិ អាបត្តិ, គរុកា ច សា អាបត្តិ ¶ ចាតិ គរុកាបត្តិ, វុដ្ឋហតេ វុដ្ឋានំ, គរុកាបត្តិយា វុដ្ឋានំ គរុកាបត្តិ វុដ្ឋានំ. កិំ តំ? សង្ឃាទិសេសាបត្តិតោ បរិសុទ្ធភាវោ. តេនាហ ‘‘បរិវាសមានត្តាទីហិ វិនយកម្មេហិ គរុកាបត្តិតោ វុដ្ឋាន’’ន្តិ. កិញ្ចាបិ ចតុព្ពិធោ បរិវាសោ, អប្បដិច្ឆន្នបរិវាសោ បន ឥធ នាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘តិវិធោ បរិវាសោ’’តិ. តថា ហិ វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៥) ‘‘តត្ថ ចតុព្ពិធោ បរិវាសោ – អប្បដិច្ឆន្នបរិវាសោ បដិច្ឆន្នបរិវាសោ សុទ្ធន្តបរិវាសោ សមោធានបរិវាសោតិ. តេសុ ‘យោ សោ, ភិក្ខវេ, អញ្ញោបិ អញ្ញតិត្ថិយបុព្ពោ ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ អាកង្ខតិ បព្ពជ្ជំ, អាកង្ខតិ ឧបសម្បទំ, តស្ស ចត្តារោ មាសេ បរិវាសោ ទាតព្ពោ’តិ ឯវំ មហាខន្ធកេ (មហាវ. ៨៦) វុត្តោ តិត្ថិយបរិវាសោ អប្បដិច្ឆន្នបរិវាសោ នាម. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ វុត្តមេវ. អយំ បន ឥធ អនធិប្បេតោ’’តិ. ឥតោ បរំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ សុវិញ្ញេយ្យោតិ តស្មា ទុព្ពិញ្ញេយ្យដ្ឋានេយេវ វណ្ណយិស្សាម.

២៣៧. ឯវំ យោ យោ អាបន្នោ ហោតិ, តស្ស តស្ស នាមំ គហេត្វា កម្មវាចា កាតព្ពាតិ ឯតេន បាឡិយំ សព្ពសាធារណវសេន ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អយំ ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខូ’’តិ ច ‘‘យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ ច អាគតេបិ កម្មវាចាភណនកាលេ តថា អភណិត្វា ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ ភិក្ខូ’’តិ ច ‘‘ឥមស្ស ពុទ្ធរក្ខិតស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ ច ឯវំ សកសកនាមំ ឧទ្ធរិត្វាវ កម្មវាចា កាតព្ពាតិ ទស្សេតិ.

មាឡកសីមាយមេវ វត្តំ សមាទាតព្ពំ, ន តតោ ពហិ. កស្មា? ‘‘អញ្ញត្ថ កម្មវាចា អញ្ញត្ថ សមាទាន’’ន្តិ វត្តព្ពទោសប្បសង្គតោ. អសមាទិន្នវត្តស្ស អារោចនាសម្ភវតោ, មាឡកសីមាយ ¶ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ ឯកស្សបិ អនារោចនេ សតិ រត្តិច្ឆេទសម្ភវតោ ច. បរិវាសំ សមាទិយាមិ, វត្តំ សមាទិយាមីតិ ឥមេសុ ទ្វីសុ បទេសុ ឯកេកេន វា ឧភោហិ បទេហិ វា ¶ សមាទាតព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ឯកបទេនបិ ចេត្ថ និក្ខិត្តោ ហោតិ បរិវាសោ, ទ្វីហិ បន សុនិក្ខិត្តោយេវ, សមាទានេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ វក្ខមានត្តា. សមាទិយិត្វា តត្ថេវ សង្ឃស្ស អារោចេតព្ពំ, ន តត្ថ អនារោចេត្វា អញ្ញត្ថ គន្តព្ពំ. កស្មា? វុដ្ឋិតាយ បរិសាយ បុន សន្និបាតេតុំ ទុក្ករត្តា, ឯកស្សបិ ភិក្ខុនោ អនារោចេត្វា អរុណុដ្ឋាបនេ សតិ រត្តិច្ឆេទករត្តា.

អារោចេន្តេន ឯវំ អារោចេតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អហំ ភន្តេ…បេ… សង្ឃោ ធារេតូ’’តិ ឯត្តកមេវ វត្វា យាចនេ វិយ ‘‘ទុតិយម្បិ តតិយម្បី’’តិ អវុត្តត្តា អច្ចាយិកករណេ សតិ ឯកវារំ អារោចិតេបិ ឧបបន្នមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. វេទិយាមហំ ភន្តេ, វេទិយតីតិ មំ សង្ឃោ ធារេតូតិ ឯត្ថ ‘‘វេទិយាមីតិ ចិត្តេន សម្បដិច្ឆិត្វា សុខំ អនុភវាមិ, ន តប្បច្ចយា អហំ ទុក្ខិតោតិ អធិប្បាយោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៩៧) វុត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘សុខំ វេទេមិ វេទន’’ន្តិអាទីសុ វិយ បិ-សទ្ទោ អនុភវនត្ថោ ហោតិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) បន ‘‘វេទិយាមីតិ ជានេមិ, ចិត្តេន សម្បដិច្ឆិត្វា សុខំ អនុភវាមិ, ន តប្បច្ចយា អហំ ទុក្ខិតោតិ អធិប្បាយោតិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថ បន ‘‘ទីបង្ករោ លោកវិទូ’’តិអាទីសុ វិយ ញាណត្ថោ អនុភវនត្ថោ ច. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៩៧) បន ‘‘វេទិយាមហន្តិ ជានាបេមហំ, អារោចេមីតិ អត្ថោ, អនុភវាមីតិបិស្ស អត្ថំ វទន្តិ. បុរិមំ បន បសំសន្តិ អារោចនវចនត្តា’’តិ. ឯត្ថ តុ –

‘‘សម្បន្នំ ¶ សាលិកេទារំ, សុវា ខាទន្តិ ព្រាហ្មណ;

បដិវេទេមិ តេ ព្រហ្មេ, ន នំ វារេតុមុស្សហេ’’តិ. –

អាទីសុ វិយ អារោចនត្ថោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

អារោចេត្វា…បេ… និក្ខិបិតព្ពន្តិ ទុក្កដបរិមោចនត្ថំ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘តទហេវ បុន វត្តំ សមាទិយិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុកាមស្ស រត្តិច្ឆេទបរិហារត្ថម្បី’’តិ វទន្តិ. យស្ស មាឡកេ នារោចិតំ, តស្ស អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពំ. យស្ស អារោចិតំ, តស្ស បុន អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, កេវលំ និក្ខិបិតព្ពមេវ. ‘‘សភាគា ភិក្ខូ វសន្តី’’តិ វុត្តត្តា វិសភាគានំ វសនដ្ឋានេ វត្តំ អសមាទិយិត្វា ពហិ ឯវ កាតុម្បិ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ ¶ អតិក្កមិត្វាតិ ឥទំ វិហារេ ភិក្ខូនំ សជ្ឈាយាទិសទ្ទសវនូបចារវិជហនត្ថំ វុត្តំ, មហាមគ្គតោ ឱក្កម្មាតិ ឥទំ មគ្គបដិបន្នានំ ភិក្ខូនំ សវនូបចារាតិក្កមនត្ថំ, គុម្ពេន វាតិអាទិ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថំ. សោបិ កេនចិ កម្មេន បុរេអរុណេ ឯវ គច្ឆតីតិ ឥមិនា អារោចនាយ កតាយ សព្ពេសុ ភិក្ខូសុ ពហិវិហារំ គតេសុបិ ឩនេគណេចរណទោសោ វា វិប្បវាសទោសោ វា ន ហោតិ អារោចនត្ថត្តា សហវាសស្សាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អយញ្ចា’’តិអាទិ. អនិក្ខិត្តវត្តេន អន្តោឧបចារគតានំ សព្ពេសម្បិ អារោចេតព្ពា. ‘‘អយំ និក្ខិត្តវត្តស្ស បរិហារោ’’តិ វុត្តំ, តត្ថ និក្ខិត្តវត្តស្សាតិ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្សាតិ អត្ថោ. អយំ បនេត្ថ ថេរស្ស អធិប្បាយោ – វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្ស ឧបចារគតានំ សព្ពេសំ អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំ អារោចេតព្ពំ, អទិដ្ឋអសុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពំ. ឥទំ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្ស លក្ខណន្តិ. ថេរស្សាតិ មហាបទុមត្ថេរស្ស.

២៣៨. កុក្កុច្ចវិនោទនត្ថាយាតិ ឥមេសុ បដិច្ឆន្នទិវសប្បមាណេន បរិវសិតទិវសេសុ ‘‘សិយុំ នុ ខោ តិវិធរត្តិច្ឆេទការណយុត្តានិ ¶ កានិចិ ទិវសានិ, ឯវំ សតិ អបរិបុណ្ណបរិវាសទិវសត្តា ន មានត្តារហោ ភវេយ្យ, អសតិ ច មានត្តារហភាវេ មានត្តំ ទិន្នម្បិ អទិន្នំយេវ ភវេយ្យ, ឯវញ្ច សតិ អាបន្នាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ ន ភវេយ្យា’’តិ ឥមស្ស វិនយកុក្កុច្ចស្ស វិនោទនត្ថាយ. ឯកេន វា ទ្វីហិ វា តីហិ វា ទិវសេហិ អធិកតរានិ ទិវសានិ បរិវសិត្វា ននុ ចាយំ បរិវុត្ថបរិវាសោ, តស្មានេន មានត្តមេវ យាចិតព្ពំ, អថ កស្មា វត្តំ សមាទិយិត្វា មានត្តំ យាចិតព្ពន្តិ អាហាតិ ចោទនំ មនសិ ករោន្តេន វុត្តំ ‘‘អយញ្ហិ វត្តេ សមាទិន្នេ’’តិអាទិ. ហិ យស្មា អយំ ភិក្ខុ វត្តេ សមាទិន្នេ ឯវ មានត្តារហោ ហោតិ, ន អសមាទិន្នេ, ឥតិ តស្មា វត្តំ សមាទិយិត្វា មានត្តំ យាចិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ននុ ច កម្មវាចាយំ ‘‘សោ បរិវុត្ថបរិវាសោ សង្ឃំ មានត្តំ យាចតិ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘សមាទិន្នវត្តោ’’តិ, អថ កស្មា ‘‘វត្តេ សមាទិន្នេ ឯវ មានត្តារហោ ហោតី’’តិ វុត្តន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘និក្ខិត្តវត្តេន បរិវុត្ថត្តា’’តិ. យស្មា អយំ ភិក្ខុ និក្ខិត្តវត្តេន ហុត្វា បរិវុត្ថោ ហោតិ, នោ អនិក្ខិត្តវត្តេន, តស្មា និក្ខិត្តវត្តេន ហុត្វា បរិវុត្ថត្តា អយំ ភិក្ខុ វត្តេ សមាទិន្នេ ឯវ មានត្តារហោ ហោតិ, នោ អសមាទិន្នេតិ យោជនា. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘អនិក្ខិត្តវត្តស្ស បន បុន សមាទានកិច្ចំ នត្ថិ. សោ ហិ បដិច្ឆន្នទិវសាតិក្កមេនេវ មានត្តារហោ ហោតិ, តស្មា តស្ស មានត្តំ ទាតព្ពមេវា’’តិ.

ចតូហិ ¶ បញ្ចហិ វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិន្តិ ឩនេគណេចរណទោសា វិមុច្ចនត្ថំ. បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោតិអាទិ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ នត្ថិ, អថ ខោ អដ្ឋកថាចរិយានំ វចនេន តថា ឯវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ច វុត្តំ. ‘‘អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ សល្លក្ខេត្វា, អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា ¶ សហវាសាទិកំ វេទិតព្ពន្តិ ច វុត្តំ. ‘និក្ខិបន្តេន អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពំ បយោជនំ អត្ថី’តិ ច វុត្តំ, ន បន តំ បយោជនំ ទស្សិត’’ន្តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) វុត្តំ, វត្តភេទទុក្កដា មុច្ចនបយោជនំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

២៣៩. អព្ភានំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ កតម្បិ អកតមេវ ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘តេនាបិ វត្តំ សមាទិយិត្វា អារោចេត្វា អព្ភានំ យាចិតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា អព្ភានយាចនត្ថំ មានត្តស្ស សមាទិយនកាលេបិ អារោចេតព្ពមេវ. បុព្ពេ មានត្តចារិតកាលេ អារោចិតមេវាតិ អនារោចេត្វា អព្ភានំ ន យាចិតព្ពន្តិ វិញ្ញាយតិ. ឯវំ មានត្តយាចនកាលេបិ បរិវាសំ សមាទិយិត្វា អារោចេតព្ពមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

២៤០. ចិណ្ណមានត្តោ ភិក្ខុ អព្ភេតព្ពោតិ ចិណ្ណមានត្តស្ស ច អព្ភានារហស្ស ច និន្នានាករណត្តា វុត្តំ. អញ្ញថា ‘‘អព្ភានារហោ អព្ភេតព្ពោ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា. ឧក្ខេបនីយកម្មកតោបិ អត្តនោ លទ្ធិគ្គហណវសេន សភាគភិក្ខុម្ហិ សតិ តស្ស អនារោចាបេតុំ ន លភតិ.

‘‘អនន្តរាយិកស្ស បន អន្តរាយិកសញ្ញាយ ឆាទយតោ អច្ឆន្នាវា’’តិ បាឋោ. អវេរិភាវេន សភាគោ អវេរិសភាគោ. ‘‘សភាគសង្ឃាទិសេសំ អាបន្នស្ស បន សន្តិកេ អាវិ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ បសង្គតោ ឥធេវ បកាសិតំ. លហុកេសុ បដិក្ខេបោ នត្ថិ. តត្ថ ញត្តិយា អាវិ កត្វា ឧបោសថំ កាតុំ អនុញ្ញាតត្តា លហុកសភាគំ អាវិ កាតុំ វដ្ដតីតិ. សភាគសង្ឃាទិសេសំ បន ញត្តិយា អារោចនំ ន វដ្ដតីតិ កិរ. ‘‘តស្ស សន្តិកេ តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សតីតិ (មហាវ. ១៧១) វុត្តត្តា លហុកស្សេវាយំ សមនុញ្ញាតា. ន ហិ សក្កា សុទ្ធស្ស ឯកស្ស សន្តិកេ សង្ឃាទិសេសស្ស ¶ បដិករណំ កាតុ’’ន្តិ លិខិតំ. លហុកេសុបិ សភាគំ អាវិ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ. តស្មា ឯវ ហិ ញត្តិយា អាវិករណំ អនុញ្ញាតំ, ឥតរថា តំ និរត្ថកំ សិយា. អញ្ញមញ្ញារោចនស្ស វដ្ដតិ, តតោ ន វដ្ដតីតិ ទីបនត្ថមេវ ញត្តិយា អាវិករណមនុញ្ញាតំ ¶ , តេនេវ ឥធ ‘‘សភាគសង្ឃាទិសេសំ អាបន្នស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ, អយមត្ថោ ‘‘ឯត្តាវតា តេ ទ្វេ និរាបត្តិកា ហោន្តិ, តេសំ សន្តិកេ សេសេហិ សភាគាបត្តិយោ ទេសេតព្ពា’’តិ វចនេន កង្ខាវិតរណិយម្បិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) បកាសិតោវ. សង្ឃាទិសេសំ បន ញត្តិយា អារោចេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតិ. តស្សា ញត្តិយា អយមត្ថោ – យទា សុទ្ធំ ភិក្ខុំ បស្សិស្សតិ, តស្ស សន្តិកេ អញ្ញមញ្ញារោចនវសេន បដិករិស្សតិ, ឯវំ បដិកតេ ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សាបត្តិកេន បាតិមោក្ខំ សោតព្ពំ, យោ សុណេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៦) វុត្តាបត្តិតោ មោក្ខោ ហោតិ, តស្មា ‘‘គរុកំ វា ហោតុ លហុកំ វា, ញត្តិយា អាវិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ឧភោសុ នយេសុ យុត្តតរំ គហេតព្ពំ. ‘‘នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ចាតិ តេន តេន វីតិក្កមេនាបន្នាបត្តិ អាបត្តិ. នាមន្តិ តស្សា អាបត្តិយា នាម’’ន្តិ លិខិតំ. អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពន្តិ ឯត្ថ អារោចនំ វត្តភេទទុក្កដបរិហរណប្បយោជនន្តិ វេទិតព្ពំ.

‘‘សតិយេវ អន្តរាយេ អន្តរាយិកសញ្ញី ឆាទេតិ, អច្ឆន្នា ហោតិ. អន្តរាយិកស្ស បន អន្តរាយិកសញ្ញាយ វា អនន្តរាយិកសញ្ញាយ វា ឆាទយតោ អច្ឆន្នាវា’’តិបិ បាឋោ. អវេរីតិ ហិតកាមោ. ឧទ្ធស្តេ អរុណេតិ ឧដ្ឋិតេ អរុណេ. សុទ្ធស្ស សន្តិកេតិ សភាគសង្ឃាទិសេសំ អនាបន្នស្ស សន្តិកេ. វត្ថុន្តិ អសុចិមោចនាទិវីតិក្កមំ. សុក្កវិស្សដ្ឋីតិ វត្ថុ ចេវ គោត្តញ្ចាតិ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋី’’តិ ឥទំ អសុចិមោចនលក្ខណស្ស វីតិក្កមស្ស បកាសនតោ ¶ វត្ថុ ចេវ ហោតិ, សជាតិយសាធារណវិជាតិយវិនិវត្តសភាវាយ សុក្កវិស្សដ្ឋិយា ឯវ បកាសនតោ គោត្តញ្ច ហោតីតិ អត្ថោ. គំ តាយតីតិ ហិ គោត្តំ. សង្ឃាទិសេសោតិ នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ចាតិ សង្ឃាទិសេសោតិ តេន តេន វីតិក្កមេន អាបន្នស្ស អាបត្តិនិកាយស្ស នាមបកាសនតោ នាមញ្ចេវ ហោតិ, អាបត្តិសភាវតោ អាបត្តិ ច.

សុទ្ធស្សាតិ សភាគសង្ឃាទិសេសំ អនាបន្នស្ស, តតោ វុដ្ឋិតស្ស វា. អញ្ញស្មិន្តិ សុទ្ធន្តបរិវាសវសេន អាបត្តិវុដ្ឋានតោ អញ្ញស្មិំ អាបត្តិវុដ្ឋានេ. បដិច្ឆាទិយិត្ថាតិ បដិច្ឆន្នា. កា សា? អាបត្តិ. ទិវសាទីហិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វសនំ បរិវាសោ. កោ សោ? វិនយកម្មករណំ. បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា បរិវាសោ បដិច្ឆន្នបរិវាសោ.

បដិច្ឆន្នបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.

សុទ្ធន្តបរិវាសកថា

២៤២. សុជ្ឈនំ ¶ សុទ្ធោ, កោ សោ? អាបត្តិវិគមោ. អមតិ ឱសានភាវំ គច្ឆតីតិ អន្តោ, សុទ្ធោ អន្តោ យស្ស បរិវាសស្សាតិ សុទ្ធន្តោ, សុទ្ធន្តោ ច សោ បរិវាសោ ចាតិ សុទ្ធន្តបរិវាសោ, សុទ្ធកាលំ បរិយន្តំ កត្វា អសុទ្ធកាលប្បមាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា កតបរិវាសោ.

សុទ្ធន្តបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.

ឱធានសមោធានបរិវាសកថា

២៤៣. សមោធីយតេ សមោធានំ, នានាកាលិកា នានាវត្ថុកា អាបត្តិយោ អគ្ឃាទិវសេន សមោធានំ ឯកីករណំ ¶ , សមោធានេត្វា កតោ បរិវាសោ សមោធានបរិវាសោតិ វិគ្គហោ. កម្មវាចាយំ ‘‘បដិកស្សិតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ អន្តរា សម្ពហុលានំ អាបត្តីនំ អប្បដិច្ឆន្នានំ មូលាយបដិកស្សនា, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ ឯត្ថ គត្យត្ថធាតុយា កម្មនិ ច នយនត្ថធាតុយា កម្មនិ ច តទត្ថសម្បទានេ ច វិភត្តិបរិណាមេ ចាតិ ឥមេសុ ចតូសុ ឋានេសុ អាយាទេសស្ស វុត្តត្តា, បដិបុព្ពកសធាតុយា ច នយនត្ថត្តា ‘‘មូលាយា’’តិ ឥទំ ‘‘បដិកស្សិតោ’’តិ ឯត្ថ កម្មំ, តស្មា ‘‘បដិកស្សិតោ…បេ… មូលាយ’’ ឥតិ ឯត្តកមេវ ភវិតព្ពំ, ន ‘‘មូលាយបដិកស្សនា’’តិ ឯវំ មញ្ញមានា សទ្ទវិទុនោ ‘‘បដិកស្សនា’’តិ ឥទំ អធិកន្តិ វា វទេយ្យុំ មក្ខេយ្យុំ វា, ន បនេតំ វត្តព្ពំ. នវបាឋេសុយេវ អយំ បាឋោ សទ្ទលក្ខណយុត្តោ វា អយុត្តោ វាតិ ចិន្តេតព្ពោ, ន បន បាឡិយដ្ឋកថាទិតោ អាគតេសុ បោរាណបាឋេសុ. តេសុ បន កថំ យោជិយមានោ អយំ បាឋោ សទ្ទយុត្តិយា ច អត្ថយុត្តិយា ច សមន្នាគតោ ភវេយ្យាតិ យោជនាការោយេវ ចិន្តេតព្ពោ. អយញ្ច បាឋោ បោរាណបាឡិបាឋោវ, តស្មា ‘‘មូលាយបដិកស្សនា’’តិ ឥទំ ករណវសេន វិបរិណាមេត្វា ‘‘មូលាយបដិកស្សនាយ បដិកស្សិតោ’’តិ យោជេតព្ពំ.

កថំ បនេតស្ស បោរាណបាឋភាវោ ជានិតព្ពោតិ? បករណេ អាគតត្តា. វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.១០២) ‘‘បាឡិយំ បដិកស្សិតោ សង្ឃេន ឧទាយិ ភិក្ខុ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា…បេ… មូលាយបដិកស្សនាតិ ឥទំ ករណវសេន វិបរិណាមេត្វា ¶ មូលាយបដិកស្សនាយ បដិកស្សិតោតិ យោជេតព្ព’’ន្តិ. អថ វា ‘‘មូលាយ បដិកស្សនា មូលាយបដិកស្សនា’’តិ អលុត្តសមាសវសេន ឧត្តរបទេន សមាសំ កត្វា សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ អន្តរា សម្ពហុលានំ អាបត្តីនំ ¶ អប្បដិច្ឆន្នានំ ហេតុ បដិកស្សិតោ. សា មូលាយបដិកស្សនា ខមតិ សង្ឃស្សាតិ យោជេតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ តត្ថេវ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.១០២) ‘‘អថ វា មូលាយបដិកស្សនា ខមតិ សង្ឃស្សាតិ ឧត្តរបទេន សហ បច្ចត្តវសេនេវ យោជេតុម្បិ វដ្ដតី’’តិ.

តំ ទេន្តេន បឋមំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា បច្ឆាបរិវាសោ ទាតព្ពោតិ ឯត្ថ តំ ឱធានសមោធានបរិវាសំ ទេន្តេន បឋមំ តំ ភិក្ខុំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា មូលទិវសេ អាកឌ្ឍិត្វា តស្ស អន្តរាបត្តិយា សមោធានបរិវាសោ ទាតព្ពោតិ អត្ថោ. យថា កិំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.១០២) ‘‘ឧទាយិំ ភិក្ខុំ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា…បេ… មូលាយ បដិកស្សិត្វាតិ ឯត្ថ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា ហេតុភូតាយ ឧទាយិំ ភិក្ខុំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា មូលទិវសេ អាកឌ្ឍិត្វា តស្សា អន្តរាបត្តិយា សមោធានបរិវាសំ ទេតូតិ យោជនា’’តិ វុត្តំ. មហាសុមត្ថេរវាទេ អាវិការាបេត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ តស្ស អតេកិច្ឆភាវំ តេនេវ សង្ឃស្ស បាកដំ ការេត្វា លជ្ជីគណតោ វិយោជនវសេន វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ អត្ថោ.

ឱធានសមោធានបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.

អគ្ឃសមោធានបរិវាសកថា

២៤៤. អគ្ឃេន អគ្ឃវសេន អរហវសេន សមោធានំ អគ្ឃសមោធានំ, អាបន្នាសុ សម្ពហុលាសុ អាបត្តីសុ យា អាបត្តិយោ ចិរតរប្បដិច្ឆន្នាយោ, តាសំ អគ្ឃេន សមោធាយ តាសំ រត្តិបរិច្ឆេទវសេន អវសេសានំ ឩនតរប្បដិច្ឆន្នានំ អាបត្តីនំ បរិវាសោ ទីយតិ, អយំ វុច្ចតិ អគ្ឃសមោធានោ ¶ . សតំ អាបត្តិយោតិ កាយសំសគ្គាទិវសេន ឯកទិវសេ អាបន្នា សតំ អាបត្តិយោ. ទសសតន្តិ សហស្សអាបត្តិយោ. រត្តិសតំ ឆាទយិត្វានាតិ យោជេតព្ពំ. ‘‘អគ្ឃសមោធានោ នាម សភាគវត្ថុកាយោ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ អាបន្នស្ស ពហុរត្តិំ បដិច្ឆាទិតាបត្តិយំ និក្ខិបិត្វា ទាតព្ពោ, ឥតរោ នានាវត្ថុកានំ វសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ១០២) វុត្តំ.

អគ្ឃសមោធានបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.

២៤៦. លិង្គបរិវត្តនកកថាយំ ¶ យទិ កស្សចិ ភិក្ខុនោ ឥត្ថិលិង្គំ បាតុ ភវេយ្យ, កិំ តេន បុន ឧបជ្ឈា គហេតព្ពា, បុន ឧបសម្បទា កាតព្ពា, កិំ ភិក្ខូបសម្បទាតោ បដ្ឋាយ វស្សគណនា កាតព្ពា, ឧទាហុ ឥតោ បដ្ឋាយាតិ បុច្ឆាយ សតិ តំ បរិហរិតុមាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ. ឯវំ សន្តេ សា ភិក្ខុនី ភិក្ខូនំ មជ្ឈេយេវ វសិតព្ពំ ភវេយ្យាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘អប្បតិរូប’’ន្តិអាទិ. ឯវំ សន្តេ ភិក្ខុភូតកាលេ អាបជ្ជិតាបត្តិយោ កថំ កាតព្ពាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘យា ទេសនាគាមិនិយោ វា’’តិអាទិ. តត្ថ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីហិ សាធារណាតិ សញ្ចរិត្តាទយោ. អសាធារណាតិ សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទយោ. ហោតុ ភគវតោ អនុញ្ញាតវសេន លិង្គេ បរិវត្តេ អសាធារណាបត្តីហិ វុដ្ឋិតភាវោ, បុន បកតិលិង្គេ ឧប្បន្នេ បុន អាបត្តិ សិយាតិ អាសង្កំ បរិហរិតុំ ‘‘បុន បកតិលិង្គេ’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥទានិ តមត្ថំ បាឡិយា សាធេតុំ ‘‘វុត្តញ្ចេត’’ន្តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ បឋមបារាជិកវណ្ណនាយ ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. ២.៦៩; វជិរ. ដី. បារាជិក ៦៩) វុត្តនយេនេវ ទដ្ឋព្ពោ, ឥធ បន គរុកាបត្តិវុដ្ឋានកថាភូតត្តា សាយេវ កថា វុច្ចតេ.

២៤៧. តត្ថ ¶ ភិក្ខុនីហិ សាធារណាយ បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយាតិ សញ្ចរិត្តាទិអាបត្តិយា, ហេត្វត្ថេ ចេតំ ករណវចនំ. បរិវសន្តស្សាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ. បក្ខមានត្តមេវ ទាតព្ពំ, ន បុន បរិវាសោ ទាតព្ពោ ភិក្ខុនិភាវេ អបរិវាសារហត្តាតិ អធិប្បាយោ. មានត្តំ ចរន្តស្សាតិ អនាទរេយេវ សាមិវចនំ, ឆារត្តមានត្តេ អាចិណ្ណេយេវ បរិវត្តតិ, បុន បក្ខមានត្តមេវ ទាតព្ពន្តិ. តេន វក្ខតិ ‘‘សចេ ចិណ្ណមានត្តស្សា’’តិអាទិ. អកុសលវិបាកេ បរិក្ខីណេតិ បុរិសិន្ទ្រិយស្ស អន្តរធានំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥត្ថិន្ទ្រិយបតិដ្ឋានំ បន កុសលវិបាកមេវ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧភយម្បិ អកុសលេន អន្តរធាយតិ, កុសលេន បដិលព្ភតី’’តិ. ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពំ, ន បរិវាសោ ទាតព្ពោ, ន វា បក្ខមានត្តំ ទាតព្ពំ.

‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិ វត្វា តំ វិសេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ. បរិវាសទានំ នត្ថិ, ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពំ. កស្មា? ភិក្ខុនិកាលេ បដិច្ឆន្នត្តា. ភិក្ខុកាលេ ឆន្នាយេវ ហិ អាបត្តិ បរិវាសារហា ហោតិ, នោ ភិក្ខុនិកាលេតិ អយមេតាសំ វិសេសោ. បក្ខមានត្តំ ចរន្តិយាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, បក្ខមានត្តេ អាចិណ្ណេយេវាតិ អត្ថោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘ចិណ្ណមានត្តាយា’’តិអាទិ. ឆារត្តំ មានត្តំ ចរន្តស្សាតិអាទិ វុត្តនយមេវ.

បរិវាសវិនិច្ឆយកថា

ឥទានិ ¶ សង្ឃាទិសេសាបត្តិ យស្មា សាវសេសគរុកាបត្តិ ហោតិ សតេកិច្ឆា, តស្មា យថា នាម រោគាតុរោ បុគ្គលោ កិញ្ចិ អត្តនោ ហិតសុខការណំ កាតុំ ន សក្កោតិ, តមេនំ ការុណិកោ តិកិច្ឆកោ ករុណាសញ្ចោទិតោ តិកិច្ឆំ កត្វា គេលញ្ញតោ វុដ្ឋាបេត្វា ¶ ហិតសុខំ ជនេតិ, ឯវំ សង្ឃាទិសេសាបត្តិសមង្គី បុគ្គលោ អាណាវីតិក្កមន្តរាយិកភាវតោ សគ្គមោក្ខមគ្គំ សោធេតុំ ន សក្កោតិ, តមេនំ មហាការុណិកោ ភគវា មហាករុណាយ សញ្ចោទិតមានសោ អនេកេហិ នយេហិ អាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ កត្វា សគ្គមោក្ខសុខេ បតិដ្ឋបេតិ, ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញុនោ អដ្ឋកថាចរិយាបិ អនេកេហិ ការណេហិ ភគវតោ វចនស្ស អត្ថំ បកាសេត្វា វិសុទ្ធកាមានំ នយំ ទេន្តិ, តថា ដីកាចរិយាទយោបិ. ឯវំ ទិន្នេ បន នយេ យោនិសោ មនសិ កាតុំ សក្កោន្តា បណ្ឌិតា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជន្តិ, អសក្កោន្តា អញ្ញថា អត្ថំ គហេត្វា ន យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជន្តិ, តេសំ ទិដ្ឋានុគតិំ អនុគច្ឆន្តា សិស្សាទយោបិ តថេវ ករោន្តិ, តស្មា ភគវតោ វចនញ្ច បុព្ពេនាបរំ សំសន្ទិត្វា អដ្ឋកថាដីកាទិវចនញ្ច សម្មា តុលយិត្វា តថតោ ភគវតោ អធិប្បាយំ ញត្វា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជន្តេហិ គរុកាបត្តិតោ វុដ្ឋហនត្ថំ យោគោ ករណីយោ.

តស្មា យទា ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ វិនយធរស្ស សន្តិកំ ‘‘គរុកាបត្តិវុដ្ឋានំ ករិស្សាមា’’តិ, តទា វិនយធរេន ‘‘ត្វំ កតរាបត្តិំ អាបន្នោ’’តិ បុច្ឆិតព្ពោ. ‘‘សង្ឃាទិសេសំ អាបន្នោ’’តិ វុត្តេ ‘‘កតរសង្ឃាទិសេស’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមំ នាមា’’តិ វុត្តេ សុក្កវិស្សដ្ឋិយំ មោចេតុកាមចេតនា, ឧបក្កមោ, មុច្ចនន្តិ តីណិ អង្គានិ. កាយសំសគ្គេ មនុស្សិត្ថី, ឥត្ថិសញ្ញិតា, កាយសំសគ្គរាគោ, តេន រាគេន វាយាមោ, ហត្ថគ្គាហាទិសមាបជ្ជនន្តិ បញ្ច អង្គានិ. ទុដ្ឋុល្លវាចាយំ មនុស្សិត្ថី, ឥត្ថិសញ្ញិតា, ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទរាគោ, តេន រាគេន ឱភាសនំ, តង្ខណវិជាននន្តិ បញ្ច អង្គានិ. អត្តកាមេ មនុស្សិត្ថី, ឥត្ថិសញ្ញិតា, អត្តកាមបារិចរិយាយ រាគោ, តេន រាគេន វណ្ណភណនំ, តង្ខណវិជាននន្តិ បញ្ច អង្គានិ. សញ្ចរិត្តេ យេសុ សញ្ចរិត្តំ សមាបជ្ជតិ, តេសំ មនុស្សជាតិកតា ¶ , នាលំវចនីយតា, បដិគ្គណ្ហនវីមំសនបច្ចាហរណានីតិ បញ្ច អង្គានិ. កុដិការេ ឧល្លិត្តាទីនំ អញ្ញតរតា, ហេដ្ឋិមបមាណសម្ភវោ, អទេសិតវត្ថុកតា, បមាណាតិក្កន្តតា, អត្តុទ្ទេសិកតា, វាសាគារតា, លេបឃដនាតិ សត្ត បមាណយុត្តាទីសុ ឆធា អង្គានិ. វិហារការេ តានិយេវ ឆ អង្គានិ. ទុដ្ឋទោសេ យំ ចោទេតិ, តស្ស ឧបសម្បន្នោតិ សង្ខ្យុបគមនំ, តស្មិំ សុទ្ធសញ្ញិតា, យេន បារាជិកេន ចោទេតិ ¶ , តស្ស ទិដ្ឋាទិវសេន អមូលកតា, ចាវនាធិប្បាយេន សម្មុខាចោទនា, តស្ស តង្ខណវិជាននន្តិ បញ្ច អង្គានិ. អញ្ញភាគិយេ អញ្ញភាគិយស្ស អធិករណស្ស កញ្ចិទេសំ លេសមត្តំ ឧបាទិយនតា, បុរិមានិ បញ្ចាតិ ឆ អង្គានិ. សង្ឃភេទេ ភេទាយ បរក្កមនំ, ធម្មកម្មេន សមនុភាសនំ, កម្មវាចាបរិយោសានំ, អប្បដិនិស្សជ្ជនន្តិ ចត្តារិ អង្គានិ. ភេទានុវត្តកេ អង្គេសុ យថា តត្ថ បរក្កមនំ, ឯវំ ឥធ អនុវត្តនន្តិ ចត្តារិ អង្គានិ. ទុព្ពចេ អង្គេសុ យថា តត្ថ បរក្កមនំ, ឯវំ ឥធ អវចនីយករណតាតិ ចត្តារិ អង្គានិ. កុលទូសកេ អង្គេសុ យថា តត្ថ បរក្កមនំ, ឯវំ ឥធ ឆន្ទាទីហិ បាបនន្តិ ចត្តារិ អង្គានិ. ឥតិ ឥមានិ អង្គានិ សោធេត្វា សចេ អង្គបារិបូរី ហោតិ, ‘‘សង្ឃាទិសេសោ’’តិ វត្តព្ពោ. នោ ចេ, ‘‘នាយំ សង្ឃាទិសេសោ, ថុល្លច្ចយាទីសុ អញ្ញតរាបត្តី’’តិ វត្វា ‘‘នាយំ វុដ្ឋានគាមិនី, ទេសនាគាមិនី អយំ អាបត្តិ, តស្មា បតិរូបស្ស ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ ទេសេហី’’តិ វត្វា ទេសាបេតព្ពោ.