📜
នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស
វិនយាលង្ការ-ដីកា (ទុតិយោ ភាគោ)
២៧. ឧបជ្ឈាយាទិវត្តវិនិច្ឆយកថា
ឧបជ្ឈាយវត្តកថាវណនា
១៨៣. ឯវំ ¶ ¶ វស្សូបនាយិកវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ឧបជ្ឈាយវត្តាទិវត្តកថំ កថេតុំ ‘‘វត្តន្តិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វត្តេតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ វត្តំ, សទ្ធិវិហារិកាទីហិ ឧបជ្ឈាយាទីសុ បវត្តេតព្ពំ អាភិសមាចារិកសីលំ. តំ កតិវិធន្តិ អាហ ‘‘វត្តំ នាមេតំ…បេ… ពហុវិធ’’ន្តិ. វច្ចកុដិវត្តន្តិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទ្យត្ថោ. តេន សទ្ធិវិហារិកវត្តអន្តេវាសិកវត្តអនុមោទនវត្តានិ សង្គយ្ហន្តិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ តត្ថ អដ្ឋកថាសុ ‘‘ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានី’’តិ. វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៥៦) ច បាឡិយំ អាគតមេវ, តត្ថ បន ¶ អាគន្តុកវត្តតោ បដ្ឋាយ អាគតំ, ឥធ ឧបជ្ឈាយវត្តតោ. ឥតោ អញ្ញានិបិ បញ្ចសត្តតិ សេខិយវត្តានិ ទ្វេអសីតិ មហាវត្តានិ ច វត្តមេវ. តេសុ បន សេខិយវត្តានិ មហាវិភង្គេ អាគតានិ, មហាវត្តានិ កម្មក្ខន្ធកបារិវាសិកក្ខន្ធកេសុ (ចូឡវ. ៧៥ អាទយោ), តស្មា ឥធ ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិយេវ ទស្សិតានិ. តេសុ ឧបជ្ឈាយវត្តំ បឋមំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ ឧបជ្ឈាយវត្តំ តាវ ឯវំ វេទិតព្ព’’ន្ត្យាទិមាហ.
តត្ថ ¶ កោ ឧបជ្ឈាយោ, កេនដ្ឋេន ឧបជ្ឈាយោ, កថំ គហិតោ ឧបជ្ឈាយោ, កេន វត្តិតព្ពំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ ឧបជ្ឈាយោតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន ទសវស្សេន វា អតិរេកទសវស្សេន វា ឧបសម្បាទេតុ’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ៧៦) ព្យត្តិពលសម្បន្នោ ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ ទសវស្សោ វា អតិរេកទសវស្សោ វា ភិក្ខុ ឧបជ្ឈាយោ. កេនដ្ឋេន ឧបជ្ឈាយោតិ វជ្ជាវជ្ជំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, សទ្ធិវិហារិកានំ ខុទ្ទកំ វជ្ជំ វា មហន្តំ វជ្ជំ វា ភុសោ ចិន្តេតីតិ អត្ថោ. កថំ គហិតោ ហោតិ ឧបជ្ឈាយោតិ សទ្ធិវិហារិកេន ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មេ, ភន្តេ, ហោហី’’តិ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ សចេ ឧបជ្ឈាយោ ‘‘សាហូ’’តិ វា ‘‘លហូ’’តិ វា ‘‘ឱបាយិក’’ន្តិ វា ‘‘បតិរូប’’ន្តិ វា ‘‘បាសាទិកេន សម្បាទេហី’’តិ វា ឥមេសុ បញ្ចសុ បទេសុ យស្ស កស្សចិ បទស្ស វសេន កាយេន វា វាចាយ វា កាយវាចាហិ វា ‘‘គហិតោ តយា ឧបជ្ឈាយោ’’តិ ឧបជ្ឈាយគ្គហណំ វិញ្ញាបេតិ, គហិតោ ហោតិ ឧបជ្ឈាយោ. តត្ថ សាហូតិ សាធុ. លហូតិ អគរុ, សុភរតាតិ អត្ថោ. ឱបាយិកន្តិ ឧបាយបដិសំយុត្តំ, ឯវំ បដិបជ្ជនំ និត្ថរណុបាយោតិ អត្ថោ. បតិរូបន្តិ សាមីចិកម្មមិទន្តិ អត្ថោ. បាសាទិកេនាតិ បសាទាវហេន កាយវចីបយោគេន សម្បាទេហីតិ អត្ថោ.
កេន វត្តិតព្ពំ ឧបជ្ឈាយវត្តន្តិ គហិតឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិវិហារិកេន វត្តិតព្ពំ. កតមំ តំ វត្តន្តិ ឥទំ អាគតមេវ, តត្ថ កាលស្សេវ ឧដ្ឋាយ ឧបាហនា ឱមុញ្ចិត្វាតិ សចស្ស បច្ចូសកាលេ ចង្កមនត្ថាយ វា ធោតបាទបរិហរណត្ថាយ វា បដិមុក្កា ឧបាហនា បាទគតា ហោន្តិ, តា កាលស្សេវ ឧដ្ឋាយ ¶ អបនេត្វា. តាទិសមេវ មុខធោវនោទកំ ទាតព្ពន្តិ ឧតុម្បិ សរីរសភាវេ ច ឯកាការេ តាទិសមេវ ទាតព្ពំ.
សគុណំ ¶ កត្វាតិ ឧត្តរាសង្គំ សង្ឃាដិញ្ចាតិ ទ្វេ ចីវរានិ ឯកតោ កត្វា តា ទ្វេបិ សង្ឃាដិយោ ទាតព្ពា. សព្ពញ្ហិ ចីវរំ សង្ឃដិតត្តា សង្ឃាដីតិ វុច្ចតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សង្ឃាដិយោ ទាតព្ពា’’តិ. បទវីតិហារេហីតិ ឯត្ថ បទំ វីតិហរតិ ឯត្ថាតិ បទវីតិហារោ, បទវីតិហារដ្ឋានំ. ទុតវិលម្ពិតំ អកត្វា សមគមនេន ទ្វិន្នំ បទានំ អន្តរេ មុដ្ឋិរតនមត្តំ. បទានំ វា វីតិហរណំ អភិមុខំ ហរិត្វា និក្ខេបោ បទវីតិហារោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ន ឧបជ្ឈាយស្ស ភណមានស្ស អន្តរន្តរា កថា ឱបាតេតព្ពាតិ អន្តរឃរេ វា អញ្ញត្រ វា ភណមានស្ស អនិដ្ឋិតេ តស្ស វចនេ អញ្ញា កថា ន សមុដ្ឋាបេតព្ពា. ឥតោ បដ្ឋាយាតិ ‘‘ន ឧបជ្ឈាយស្ស ភណមានស្សា’’តិ ឯត្ថ ន-ការតោ បដ្ឋាយ. តេន នាតិទូរេតិអាទីសុ ន-ការបដិសិទ្ធេសុ អាបត្តិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. សព្ពត្ថ ទុក្កដាបត្តីតិ អាបទាឧម្មត្តខិត្តចិត្តវេទនាដ្ដតាទីហិ វិនា បណ្ណត្តិំ អជានិត្វាបិ វទន្តស្ស គិលានស្ស ច ទុក្កដមេវ. អាបទាសុ ហិ អន្តរន្តរា កថា វត្តុំ វដ្ដតិ, ឯវមញ្ញេសុ ន-ការបដិសិទ្ធេសុ ឦទិសេសុ, ឥតរេសុ បន គិលានោបិ ន មុច្ចតិ. សព្ពត្ថ ទុក្កដាបត្តិ វេទិតព្ពាតិ ‘‘ឦទិសេសុ គិលានោបិ ន មុច្ចតី’’តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អញ្ញម្បិ ហិ យថាវុត្តំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ អនាទរិយេន អករោន្តស្ស អគិលានស្ស វត្តភេទេ សព្ពត្ថ ទុក្កដមេវ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អគិលានេន ហិ សទ្ធិវិហារិកេន សដ្ឋិវស្សេនបិ សព្ពំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ កាតព្ពំ, អនាទរិយេន អករោន្តស្ស វត្តភេទេ ទុក្កដំ. ន-ការបដិសំយុត្តេសុ បន បទេសុ គិលានស្សបិ បដិក្ខិត្តកិរិយំ ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវា’’តិ. អាបត្តិសាមន្តា ភណមានោតិ បទសោធម្ម(បាចិ. ៤៤ អាទយោ)-ទុដ្ឋុល្លាទិវសេន ¶ (បារា. ២៨៣) អាបត្តិយា អាសន្នវាចំ ភណមានោ. អាបត្តិយា អាសន្នវាចន្តិ ច អាបត្តិជនកមេវ វចនំ សន្ធាយ វទតិ. យាយ ហិ វាចាយ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, សា វាចា អាបត្តិយា អាសន្នាតិ វុច្ចតិ.
ចីវរេន បត្តំ វេឋេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឧត្តរាសង្គស្ស ឯកេន កណ្ណេន វេឋេត្វា’’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ហេដ្ឋាបីឋំ វា បរាមសិត្វាតិ ឥទំ បុព្ពេ តត្ថ ឋបិតបត្តាទិនា អសង្ឃដ្ដនត្ថាយ វុត្តំ. ចក្ខុនា ឱលោកេត្វាបិ អញ្ញេសំ អភាវំ ញត្វាបិ ឋបេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. ចតុរង្គុលំ កណ្ណំ ឧស្សារេត្វាតិ កណ្ណំ ចតុរង្គុលប្បមាណំ អតិរេកំ កត្វា ឯវំ ចីវរំ សង្ឃរិតព្ពំ. ឱភោគេ កាយពន្ធនំ កាតព្ពន្តិ កាយពន្ធនំ សង្ឃរិត្វា ចីវរភោគេ បក្ខិបិត្វា ឋបេតព្ពំ. សចេ បិណ្ឌបាតោ ហោតីតិ ឯត្ថ យោ គាមេយេវ វា អន្តរឃរេ វា បដិក្កមនេ វា ភុញ្ជិត្វា អាគច្ឆតិ, បិណ្ឌំ វា ន លភតិ, តស្ស បិណ្ឌបាតោ ន ហោតិ, គាមេ អភុត្តស្ស បន លទ្ធភិក្ខស្ស ¶ វា ហោតិ, តស្មា ‘‘សចេ បិណ្ឌបាតោ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ គាមេតិ គាមបរិយាបន្នេ តាទិសេ កិស្មិញ្ចិ បទេសេ. អន្តរឃរេតិ អន្តោគេហេ. បដិក្កមនេតិ អាសនសាលាយំ. សចេបិ តស្ស ន ហោតិ, ភុញ្ជិតុកាមោ ច ហោតិ, ឧទកំ ទត្វា អត្តនា លទ្ធតោបិ បិណ្ឌបាតោ ឧបនេតព្ពោ. តិក្ខត្តុំ បានីយេន បុច្ឆិតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ, អាទិម្ហិ មជ្ឈេ អន្តេតិ ឯវំ តិក្ខត្តុំ បុច្ឆិតព្ពោតិ អត្ថោ. ឧបកដ្ឋោតិ អាសន្នោ. ធោតវាលិកាយាតិ ឧទកេន គតដ្ឋានេ និរជាយ បរិសុទ្ធវាលិកាយ.
និទ្ធូមេតិ ជន្តាឃរេ ជលមានអគ្គិធូមរហិតេ. ជន្តាឃរញ្ហិ នាម ហិមបាតពហុកេសុ ទេសេសុ តប្បច្ចយរោគបីឡាទិនិវារណត្ថំ សរីរសេទតាបនដ្ឋានំ. តត្ថ កិរ អន្ធការបដិច្ឆន្នតាយ ¶ ពហូបិ ឯកតោ បវិសិត្វា ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អគ្គិតាបបរិហារាយ មត្តិកាយ មុខំ លិម្បិត្វា សរីរំ យាវទត្ថំ សេទេត្វា ចុណ្ណាទីហិ ឧព្ពដ្ដេត្វា នហាយន្តិ. តេនេវ បាឡិយំ (មហាវ. ៦៦) ‘‘ចុណ្ណំ សន្នេតព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. សចេ ឧស្សហតីតិ សចេ បហោតិ. វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘កេនចិ គេលញ្ញេន អនភិភូតោ ហោតី’’តិ. អបដិឃំសន្តេនាតិ ភូមិយំ អបដិឃំសន្តេន. កវាដបីឋន្តិ កវាដបីឋញ្ច បិដ្ឋសង្ឃាតញ្ច អច្ឆុបន្តេន. សន្តានកន្តិ យំ កិញ្ចិ កីដកុលាវកមក្កដកសុត្តាទិ. ឧល្លោកា បឋមំ ឱហារេតព្ពន្តិ ឧល្លោកតោ បឋមំ ឧល្លោកំ អាទិំ កត្វា អវហរិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឧល្លោកន្តិ ច ឧទ្ធំ ឱលោកនដ្ឋានំ, ឧបរិភាគន្តិ អត្ថោ. អាលោកសន្ធិកណ្ណភាគាតិ អាលោកសន្ធិភាគា ច កណ្ណភាគា ច, អព្ភន្តរពាហិរវាតបានកវាដកានិ ច គព្ភស្ស ច ចត្តារោ កោណា សម្មជ្ជិតព្ពាតិ អត្ថោ.
អញ្ញត្ថ នេតព្ពោតិ យត្ថ វិហារតោ សាសនេ អនភិរតិ ឧប្បន្នា, តតោ អញ្ញត្ថ កល្យាណមិត្តាទិសម្បត្តិយុត្តដ្ឋានេ នេតព្ពោ. ន ច អច្ឆិន្នេ ថេវេ បក្កមិតព្ពន្តិ រជិតចីវរតោ យាវ អប្បមត្តកម្បិ រជនំ គឡតិ, ន តាវ បក្កមិតព្ពំ. ន ឧបជ្ឈាយំ អនាបុច្ឆា ឯកច្ចស្ស បត្តោ ទាតព្ពោតិអាទិ សព្ពំ ឧបជ្ឈាយស្ស វិសភាគបុគ្គលានំ វសេន កថិតំ. ឯត្ថ ច វិសភាគបុគ្គលានន្តិ លជ្ជិនោ វា អលជ្ជិនោ វា ឧបជ្ឈាយស្ស អវឌ្ឍិកាមេ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ បន ឧបជ្ឈាយោ អលជ្ជី ឱវាទម្បិ ន គណ្ហាតិ, លជ្ជិនោ ច ឯតស្ស វិសភាគា ហោន្តិ, តត្ថ ឧបជ្ឈាយំ វិហាយ លជ្ជីហេវ សទ្ធិំ អាមិសាទិបរិភោគោ កាតព្ពោ. ឧបជ្ឈាយាទិភាវោ ហេត្ថ នប្បមាណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បរិវេណំ គន្ត្វាតិ ឧបជ្ឈាយស្ស បរិវេណំ គន្ត្វា. សុសានន្តិ ¶ ឥទំ ឧបលក្ខណំ. ឧបចារសីមតោ ¶ ពហិ គន្តុកាមេន អនាបុច្ឆា គន្តុំ ន វដ្ដតិ. វុដ្ឋានមស្ស អាគមេតព្ពន្តិ គេលញ្ញតោ វុដ្ឋានំ អស្ស អាគមេតព្ពំ.
ឧបជ្ឈាយវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
អាចរិយវត្តកថាវណ្ណនា
១៨៤. អាចរិយវត្តកថាយំ កោ អាចរិយោ, កេនដ្ឋេន អាចរិយោ, កតិវិធោ អាចរិយោ, កថំ គហិតោ អាចរិយោ, កេន វត្តិតព្ពំ អាចរិយវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ អាចរិយោតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទសវស្សំ និស្សាយ វត្ថុំ ទសវស្សេន និស្សយំ ទាតុ’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ៧៧) ព្យត្តិពលសម្បន្នោ ទសវស្សោ វា អតិរេកទសវស្សោ វា ភិក្ខុ អាចរិយោ. កេនដ្ឋេន អាចរិយោតិ អន្តេវាសិកេន អាភុសោ ចរិតព្ពោតិ អាចរិយោ, ឧបដ្ឋាតព្ពោតិ អត្ថោ. កតិវិធោ អាចរិយោតិ និស្សយាចរិយបព្ពជ្ជាចរិយឧបសម្បទាចរិយធម្មាចរិយវសេន ចតុព្ពិធោ. តត្ថ និស្សយំ គហេត្វា តំ និស្សាយ វត្ថព្ពោ និស្សយាចរិយោ. បព្ពជិតកាលេ សិក្ខិតព្ពសិក្ខាបកោ បព្ពជ្ជាចរិយោ. ឧបសម្បទកាលេ កម្មវាចានុស្សាវកោ ឧបសម្បទាចរិយោ. ពុទ្ធវចនសិក្ខាបកោ ធម្មាចរិយោ នាម. កថំ គហិតោ ហោតិ អាចរិយោតិ អន្តេវាសិកេន ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ, ភន្តេ, ហោហិ, អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ អាចរិយោ ‘‘សាហូ’’តិ វា ‘‘លហូ’’តិ វា ‘‘ឱបាយិក’’ន្តិ វា ‘‘បតិរូប’’ន្តិ វា ‘‘បាសាទិកេន សម្បាទេហី’’តិ វា កាយេន វិញ្ញាបេតិ ¶ , វាចាយ វិញ្ញាបេតិ, កាយវាចាហិ វិញ្ញាបេតិ, គហិតោ ហោតិ អាចរិយោ.
កេន វត្តិតព្ពំ អាចរិយវត្តន្តិ អន្តេវាសិកេន វត្តិតព្ពំ អាចរិយវត្តំ. ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បញ្ច វស្សានិ និស្សាយ វត្ថព្ពំ, អព្យត្តេន យាវជីវំ. ឯត្ថ សចាយំ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរំ អាចរិយំ ន លភតិ, ឧបសម្បទាយ សដ្ឋិវស្សោ វា សត្តតិវស្សោ វា ហោតិ, នវកតរស្សបិ ព្យត្តស្ស សន្តិកេ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ, អាវុសោ, ហោហិ, អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមី’’តិ ឯវំ តិក្ខត្តុំ វត្វា និស្សយោ គហេតព្ពោ. គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆន្តេនបិ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆាមិ ¶ អាចរិយា’’តិ វត្តព្ពំ. ឯស នយោ សព្ពអាបុច្ឆនេសុ. កតមំ តំ វត្តន្តិ ឯត្ថ ឧបជ្ឈាយវត្តតោ អញ្ញំ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ឥទមេវ ច…បេ… អាចរិយវត្តន្តិ វុច្ចតី’’តិ. ននុ ឧបជ្ឈាចរិយា ភិន្នបទត្ថា, អថ កស្មា ឥទមេវ ‘‘អាចរិយវត្ត’’ន្តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘អាចរិយស្ស កត្តព្ពត្តា’’តិ. យថា ឯកោបិ ភិក្ខុ មាតុភាតាភូតត្តា ‘‘មាតុលោ’’តិ ច ធម្មេ សិក្ខាបកត្តា ‘‘អាចរិយោ’’តិ ច វុច្ចតិ, ឯវំ ឯកមេវ វត្តំ ឧបជ្ឈាយស្ស កត្តព្ពត្តា ‘‘ឧបជ្ឈាយវត្ត’’ន្តិ ច អាចរិយស្ស កត្តព្ពត្តា ‘‘អាចរិយវត្ត’’ន្តិ ច វុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ សន្តេបិ នាមេ ភិន្នេ អត្ថោ ភិន្នោ សិយាតិ អាហ ‘‘នាមមត្តមេវ ហេត្ថ នាន’’ន្តិ. យថា ‘‘ឥន្ទោ សក្កោ’’តិអាទីសុ នាមមត្តមេវ ភិន្នំ, ន អត្ថោ, ឯវមេត្ថាបីតិ ទដ្ឋព្ពោតិ.
ឥទានិ តស្មិំ វត្តេ សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកានំ វសេន លព្ភមានំ កញ្ចិ វិសេសំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ យាវ ចីវររជន’’ន្ត្យាទិមាហ. តតោ ឧបជ្ឈាយាចរិយានំ វសេន វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧបជ្ឈាយេ’’ត្យាទិមាហ. តេសុ វត្តំ សាទិយន្តេសុ អាបត្តិ, អសាទិយន្តេសុ អនាបត្តិ, តេសុ អជានន្តេសុ ¶ , ឯកស្ស ភារករណេបិ អនាបត្តីតិ អយមេត្ថ បិណ្ឌត្ថោ. ឥទានិ អន្តេវាសិកវិសេសវសេន លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ.
អាចរិយវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
សទ្ធិវិហារិកវត្តកថាវណ្ណនា
សទ្ធិវិហារិកវត្តេ កោ សទ្ធិវិហារិកោ, កេនដ្ឋេន សទ្ធិវិហារិកោ, កេន វត្តិតព្ពំ សទ្ធិវិហារិកវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ សទ្ធិវិហារិកោតិ ឧបសម្បន្នោ វា ហោតុ សាមណេរោ វា, យោ ឧបជ្ឈំ គណ្ហាតិ, សោ សទ្ធិវិហារិកោ នាម. កេនដ្ឋេន សទ្ធិវិហារិកោតិ ឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិំ វិហារោ ឯតស្ស អត្ថីតិ សទ្ធិវិហារិកោតិ អត្ថេន. កេន វត្តិតព្ពំ សទ្ធិវិហារិកវត្តន្តិ ឧបជ្ឈាយេន វត្តិតព្ពំ. តេន វុត្តំ វត្តក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៧៨) ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, ឧបជ្ឈាយានំ សទ្ធិវិហារិកេសុ វត្តំ បញ្ញបេស្សាមិ, យថា ឧបជ្ឈាយេហិ សទ្ធិវិហារិកេសុ វត្តិតព្ព’’ន្តិ. កតមំ តំ វត្តន្តិ ឥទានិ បករណាគតំ. ឥមស្មិំ បន បករណេ ¶ សង្ខេបរុចិត្តា, អាចរិយសទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកវត្តានញ្ច សមានត្តា ទ្វេបិ ឯកតោ វុត្តា, តថាបិ វត្តក្ខន្ធកេ វិសុំ វិសុំ អាគតត្តា វិសុំ វិសុំយេវ កថយាម.
សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោតិ ឧទ្ទេសាទីហិស្ស សង្គហោ ច អនុគ្គហោ ច កាតព្ពោ. តត្ថ ឧទ្ទេសោតិ បាឡិវចនំ. បរិបុច្ឆាតិ បាឡិយា អត្ថវណ្ណនា. ឱវាទោតិ អនោតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ ‘‘ឥទំ ករោហិ, ឥទំ មា ករិត្ថា’’តិ វចនំ. អនុសាសនីតិ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ. អបិច ឱតិណ្ណេ វា អនោតិណ្ណេ វា បឋមំ វចនំ ឱវាទោ, បុនប្បុនំ វចនំ អនុសាសនីតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស បត្តោ ហោតីតិ សចេ អតិរេកបត្តោ ហោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. បរិក្ខារោតិ អញ្ញោបិ សមណបរិក្ខារោ. ឥធ ឧស្សុក្កំ នាម ធម្មិយេន នយេន ឧប្បជ្ជមានឧបាយបរិយេសនំ. ឥតោ បរំ ទន្តកដ្ឋទានំ អាទិំ កត្វា អាចមនកុម្ភិយា ឧទកសិញ្ចនបរិយោសានំ វត្តំ គិលានស្សេវ សទ្ធិវិហារិកស្ស កាតព្ពំ. អនភិរតិវូបកាសនាទិ បន អគិលានស្សបិ កត្តព្ពមេវ. ចីវរំ រជន្តេនាតិ ‘‘ឯវំ រជេយ្យាសី’’តិ ឧបជ្ឈាយតោ ឧបាយំ សុត្វា រជន្តេន. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោតិអាទីសុ អនាទរិយំ បដិច្ច ធម្មាមិសេហិ អសង្គណ្ហន្តានំ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ ទុក្កដំ វត្តភេទត្តា. តេនេវ បរិវារេបិ (បរិ. ៣២២) ‘‘ន ទេន្តោ អាបជ្ជតី’’តិ វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.
សទ្ធិវិហារិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
អន្តេវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា
អន្តេវាសិកវត្តេ កោ អន្តេវាសិកោ, កេនដ្ឋេន អន្តេវាសិកោ, កតិវិធា អន្តេវាសិកា, កេន វត្តិតព្ពំ អន្តេវាសិកវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ អន្តេវាសិកោតិ ឧបសម្បន្នោ វា ហោតុ សាមណេរោ វា, យោ អាចរិយស្ស សន្តិកេ និស្សយំ គណ្ហាតិ, យោ វា អាចរិយស្ស ឱវាទំ គហេត្វា បព្ពជតិ, យោ វា តេនានុស្សាវិតោ ហុត្វា ឧបសម្បជ្ជតិ, យោ វា តស្ស សន្តិកេ ធម្មំ បរិយាបុណាតិ, សោ សព្ពោ អន្តេវាសិកោតិ វេទិតព្ពោ. តត្ថ បឋមោ និស្សយន្តេវាសិកោ នាម, ទុតិយោ ¶ បព្ពជ្ជន្តេវាសិកោ នាម, តតិយោ ឧបសម្បទន្តេវាសិកោ នាម, ចតុត្ថោ ធម្មន្តេវាសិកោ នាម. អញ្ញត្ថ បន សិប្បន្តេវាសិកោបិ អាគតោ, សោ ឥធ នាធិប្បេតោ ¶ . កេនដ្ឋេន អន្តេវាសិកោតិ អន្តេ វសតីតិ អន្តេវាសិកោ អលុត្តសមាសវសេន. កតិវិធា អន្តេវាសិកាតិ យថាវុត្តនយេន ចតុព្ពិធា អន្តេវាសិកា.
កេន វត្តិតព្ពំ អន្តេវាសិកវត្តន្តិ ចតុព្ពិធេហិ អាចរិយេហិ អន្តេវាសិកេសុ វត្តិតព្ពំ. យថាហ វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៨២) ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, អាចរិយានំ អន្តេវាសិកេសុ វត្តំ បញ្ញបេស្សាមិ, យថា អាចរិយេហិ អន្តេវាសិកេសុ វត្តិតព្ព’’ន្តិ. កតមំ តំ វត្តន្តិ យំ ភគវតា វត្តក្ខន្ធកេ វុត្តំ, ឥធ ច សង្ខេបេន ទស្សិតំ, តំ វត្តន្តិ. ឥធ បន អត្ថោ សទ្ធិវិហារិកវត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អយំ បន វិសេសោ – ឯតេសុ បព្ពជ្ជន្តេវាសិកោ ច ឧបសម្បទន្តេវាសិកោ ច អាចរិយស្ស យាវជីវំ ភារោ, និស្សយន្តេវាសិកោ ច ធម្មន្តេវាសិកោ ច យាវ សមីបេ វសន្តិ, តាវទេវ, តស្មា អាចរិយេហិបិ តេសុ សម្មា វត្តិតព្ពំ. អាចរិយន្តេវាសិកេសុ ហិ យោ យោ ន សម្មា វត្តតិ, តស្ស តស្ស អាបត្តិ វេទិតព្ពា.
អន្តេវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
អាគន្តុកវត្តកថាវណ្ណនា
១៨៥. អាគន្តុកវត្តេ អាគច្ឆតីតិ អាគន្តុកោ, តេន វត្តិតព្ពន្តិ អាគន្តុកវត្តំ. ‘‘ឥទានិ អារាមំ បវិសិស្សាមី’’តិ ឥមិនា ឧបចារសីមាសមីបំ ទស្សេតិ, តស្មា ឧបចារសីមាសមីបំ បត្វា ឧបាហនាឱមុញ្ចនាទិ សព្ពំ កាតព្ពំ. គហេត្វាតិ ¶ ឧបាហនទណ្ឌកេន គហេត្វា. ឧបាហនបុញ្ឆនចោឡកំ បុច្ឆិត្វា ឧបាហនា បុញ្ឆិតព្ពាតិ ‘‘កតរស្មិំ ឋានេ ឧបាហនបុញ្ឆនចោឡក’’ន្តិ អាវាសិកេ ភិក្ខូ បុច្ឆិត្វា. បត្ថរិតព្ពន្តិ សុក្ខាបនត្ថាយ អាតបេ បត្ថរិតព្ពំ. សចេ នវកោ ហោតិ, អភិវាទាបេតព្ពោតិ តស្ស វស្សេ បុច្ឆិតេ យទិ ទហរោ ហោតិ, សយមេវ វន្ទិស្សតិ, តទា ឥមិនា វន្ទាបិតោ ហោតិ. និល្លោកេតព្ពោតិ ឱលោកេតព្ពោ. ពហិ ឋិតេនាតិ ពហិ និក្ខមន្តស្ស អហិនោ វា អមនុស្សស្ស វា មគ្គំ ឋត្វា ឋិតេន និល្លោកេតព្ពោ. សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.
អាគន្តុកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
អាវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា
១៨៦. អាវាសិកវត្តេ ¶ អាវសតីតិ អាវាសិកោ, តេន វត្តិតព្ពន្តិ អាវាសិកវត្តំ. តត្ថ អាវាសិកេន ភិក្ខុនា អាគន្តុកំ ភិក្ខុំ វុឌ្ឍតរំ ទិស្វា អាសនំ បញ្ញបេតព្ពន្តិអាទិ បាឡិយំ (ចូឡវ. ៣៥៩) អាគតញ្ច អដ្ឋកថាយំ អាគតញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៥៩) គហេតព្ពំ, គហេត្វា វុត្តត្តា បាកដមេវ, ឧបាហនបុញ្ឆនំ បន អត្តនោ រុចិវសេន កាតព្ពំ. តេនេវ ហេត្ថ ‘‘សចេ ឧស្សហតី’’តិ វុត្តំ, តស្មា ឧបាហនា អបុញ្ឆន្តស្សបិ អនាបត្តិ. សេនាសនំ បញ្ញបេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘កត្ថ មយ្ហំ សេនាសនំ បាបុណាតី’’តិ បុច្ឆិតេន សេនាសនំ បញ្ញបេតព្ពំ, ‘‘ឯតំ សេនាសនំ តុម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ អត្ថោ. បប្ផោដេត្វា បត្ថរិតុំ បន វដ្ដតិយេវ. ឯតេន មញ្ចបីឋាទិំ បប្ផោដេត្វា បត្ថរិត្វា ឧបរិ បច្ចត្ថរណំ ទត្វា ទានម្បិ សេនាសនបញ្ញាបនមេវាតិ ទស្សេតិ. មហាអាវាសេបិ អត្តនោ ¶ សន្តិកំ សម្បត្តស្ស អាគន្តុកស្ស វត្តំ អកាតុំ ន លព្ភតិ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.
អាវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
គមិកវត្តកថាវណ្ណនា
១៨៧. គមិកវត្តេ គន្តុំ ភព្ពោតិ គមិកោ, តេន វត្តិតព្ពន្តិ គមិកវត្តំ. តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា – ទារុភណ្ឌន្តិ សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣២២) វុត្តំ មញ្ចបីឋាទិ. មត្តិកាភណ្ឌម្បិ រជនភាជនាទិ សព្ពំ តត្ថ វុត្តប្បភេទមេវ. តំ សព្ពំ អគ្គិសាលាយំ វា អញ្ញតរស្មិំ វា គុត្តដ្ឋានេ បដិសាមេត្វា គន្តព្ពំ, អនោវស្សកេ បព្ភារេបិ ឋបេតុំ វដ្ដតិ. សេនាសនំ អាបុច្ឆិត្វា បក្កមិតព្ពន្តិ ឯត្ថ យំ បាសាណបិដ្ឋិយំ វា បាសាណត្ថម្ភេសុ វា កតសេនាសនំ, យត្ថ ឧបចិកា នារោហន្តិ, តំ អនាបុច្ឆន្តស្សបិ អនាបត្តិ. ចតូសុ បាសាណេសូតិអាទិ ឧបចិកានំ ឧប្បត្តិដ្ឋានេ បណ្ណសាលាទិសេនាសនេ កត្តព្ពាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អប្បេវ នាម អង្គានិបិ សេសេយ្យុន្តិ អយំ អជ្ឈោកាសេ ឋបិតម្ហិ អានិសំសោ. ឱវស្សកគេហេ បន តិណេសុ ច មត្តិកាបិណ្ឌេសុ ច ឧបរិ បតន្តេសុ មញ្ចបីឋានំ អង្គានិបិ វិនស្សន្តិ.
គមិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
ភត្តគ្គវត្តកថាវណ្ណនា
១៨៨. វត្តក្ខន្ធកេ ¶ ឥមស្មិំ ឋានេ អនុមោទនវត្តំ អាគតំ, តតោ ភត្តគ្គវត្តំ. សារត្ថទីបនិយញ្ច (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣៧៣-៣៧៤) ‘‘ឥមស្មិំ វត្តក្ខន្ធកេ ¶ (ចូឡវ. ៣៥៦) អាគតានិ អាគន្តុកាវាសិកគមិយានុមោទនភត្តគ្គបិណ្ឌចារិការញ្ញិកសេនាសនជន្តាឃរវច្ចកុដិឧបជ្ឈាយាចរិយសទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកវត្តានិ ចុទ្ទស មហាវត្តានិ នាមា’’តិ អនុក្កមោ វុត្តោ, ឥធ បន វិនយសង្គហប្បករណេ គមិកវត្តតោ ភត្តគ្គវត្តំ អាគតំ, អនុមោទនវត្តំ បន វិសុំ អវត្វា ភត្តគ្គវត្តេយេវ អន្តោគធំ កត្វា បច្ឆា វុត្តំ ភត្តគ្គំ គន្ត្វា ភត្តេ ភុត្តេយេវ អនុមោទនាករណតោ, បាឡិយញ្ច អញ្ញេសុ វត្តេសុ វិយ ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា អនុមោទនវត្តំ បញ្ញាបេស្សាមី’’តិ វិសុំ វត្តភាវេន អនាគតត្តា ភត្តគ្គវត្តេយេវ អន្តោគធន្តិ អាចរិយស្ស អធិប្បាយោ សិយា. ឥមស្ស ច វិនយាលង្ការបករណស្ស តស្សា វណ្ណនាភូតត្តា សំវណ្ណេតព្ពក្កមេនេវ សំវណ្ណនំ កថយិស្សាម.
ភុញ្ជិតព្ពន្តិ ភត្តំ. អជតិ គច្ឆតិ បវត្តតិ ឯត្ថាតិ អគ្គំ. ‘‘អាទិកោដ្ឋាសកោដីសុ, បុរតោគ្គំ វរេ តីសូ’’តិ អភិធានប្បទីបិកាយំ អាគតេបិ ‘‘រាជគ្គន្តិ រាជារហំ, សលាកគ្គន្តិ សលាកគ្គហណដ្ឋាន’’ន្តិអាទីសុ អញ្ញត្ថេសុបិ បវត្តនតោ ភត្តស្ស អគ្គំ ភត្តគ្គំ, ភត្តបរិវិសនដ្ឋានំ, ភត្តគ្គេ វត្តិតព្ពំ វត្តំ ភត្តគ្គវត្តន្តិ វិគ្គហោ. តត្ថ អារាមេ កាលោ អារោចិតោ ហោតីតិ ‘‘កាលោ ភន្តេ, និដ្ឋិតំ ភត្ត’’ន្តិ អារោចិតោ ហោតិ. តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តេនាតិ ទ្វេ ជាណុមណ្ឌលានិ នាភិមណ្ឌលញ្ច បដិច្ឆាទេន្តេន. បរិមណ្ឌលំ និវាសេត្វាតិ សមន្តតោ មណ្ឌលំ និវាសេត្វា. ឧទ្ធំ នាភិមណ្ឌលំ, អធោ ជាណុមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តេន ជាណុមណ្ឌលស្ស ហេដ្ឋា ជង្ឃដ្ឋិតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋង្គុលមត្តំ និវាសនំ ឱតារេត្វា និវាសេតព្ពំ, តតោ បរំ ឱតារេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ វុត្តំ, យថានិសិន្នស្ស ជាណុមណ្ឌលតោ ហេដ្ឋា ចតុរង្គុលមត្តំ បដិច្ឆន្នំ ហោតីតិ មហាបច្ចរិយំ ¶ វុត្តំ. កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វាតិ តស្ស និវាសនស្ស ឧបរិ កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អកាយពន្ធនេន គាមោ បវិសិតព្ពោ, យោ បវិសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៧៨) វុត្តត្តា. សគុណំ កត្វាតិ ឥទំ ឧបជ្ឈាយវត្តេ វុត្តមេវ. ‘‘គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចិត្វាតិ បាសកេ គណ្ឋិកំ បវេសេត្វា អន្តោគាមោ វា ហោតុ វិហារោ វា, មនុស្សានំ បរិវិសនដ្ឋានំ គច្ឆន្តេន ចីវរំ បារុបិត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា គមនមេវ វដ្ដតី’’តិ ¶ មហាអដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. ឯត្ថ ច មនុស្សានំ បរិវិសនដ្ឋានន្តិ យត្ថ អន្តោវិហារេបិ មនុស្សា សបុត្តទារា អាវសិត្វា ភិក្ខូ នេត្វា ភោជេន្តិ.
សុប្បដិច្ឆន្នេនាតិ ន សសីសំ បារុតេន, អថ ខោ គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចិត្វា អនុវាតន្តេន គីវំ បដិច្ឆាទេត្វា ឧភោ កណ្ណេ សមំ កត្វា បដិសំហរិត្វា យាវ មណិពន្ធា បដិច្ឆាទេន្តេន. សុសំវុតេនាតិ ហត្ថំ វា បាទំ វា អកីឡាបេន្តេន, សុវិនីតេនាតិ អត្ថោ. ឱក្ខិត្តចក្ខុនាតិ ហេដ្ឋាខិត្តចក្ខុនា. យោ អនាទរិយំ បដិច្ច តហំ តហំ ឱលោកេន្តោ ភិយ្យោ តំ តំ ទិសាភាគំ បាសាទំ កូដាគារំ វីថិំ ឱលោកេន្តោ គច្ឆតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ឯកស្មិំ បន ឋានេ ឋត្វា ហត្ថិអស្សាទិបរិស្សយាភាវំ ឱលោកេតុំ វដ្ដតិ. អប្បសទ្ទេនាតិ ឯត្ថ កិត្តាវតា អប្បសទ្ទោ ហោតិ? ទ្វាទសហត្ថេ គេហេ អាទិម្ហិ សង្ឃត្ថេរោ មជ្ឈេ ទុតិយត្ថេរោ អន្តេ តតិយត្ថេរោតិ ឯវំ និសិន្នេសុ សង្ឃត្ថេរោ ទុតិយេន សទ្ធិំ មន្តេតិ, ទុតិយត្ថេរោ តស្ស សទ្ទញ្ចេវ សុណាតិ, កថញ្ច វវត្ថបេតិ, តតិយត្ថេរោ បន សទ្ទមេវ សុណាតិ, កថំ ន វវត្ថបេតិ, ឯត្តាវតា អប្បសទ្ទោ ហោតិ. សចេ បន តតិយត្ថេរោ កថំ វវត្ថបេតិ, មហាសទ្ទោ នាម ហោតិ.
ន ¶ ឧក្ខិត្តកាយាតិ ន ឧក្ខេបេន, ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ, ឯកតោ វា ឧភតោ វា ឧក្ខិត្តចីវរោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. អន្តោឥន្ទខីលតោ បដ្ឋាយ ន ឯវំ គន្តព្ពំ. និសិន្នកាលេ បន ធមករណំ នីហរន្តេនបិ ចីវរំ អនុក្ខិបិត្វាវ នីហរិតព្ពំ. ន ឧជ្ជគ្ឃិកាយាតិ ន មហាហសិតំ ហសន្តោ, វុត្តនយេនេវេត្ថ ករណវចនំ. ន កាយប្បចាលកន្តិ កាយំ អចាលេត្វា កាយំ បគ្គហេត្វា និច្ចលំ កត្វា ឧជុកេន កាយេន សមេន ឥរិយាបថេន. ន ពាហុប្បចាលកន្តិ ពាហុំ អចាលេត្វា ពាហុំ បគ្គហេត្វា និច្ចលំ កត្វា. ន សីសប្បចាលកន្តិ សីសំ អចាលេត្វា សីសំ បគ្គហេត្វា និច្ចលំ ឧជុំ ឋបេត្វា. ន ខម្ភកតោតិ ខម្ភកតោ នាម កដិយំ ហត្ថំ ឋបេត្វា កតខម្ភោ. ន ឧក្កុដិកាយាតិ ឯត្ថ ឧក្កុដិកា វុច្ចតិ បណ្ហិយោ ឧក្ខិបិត្វា អគ្គបាទេហិ វា អគ្គបាទេ ឧក្ខិបិត្វា បណ្ហេហិយេវ វា ភូមិំ ផុសន្តស្ស គមនំ. ករណវចនំ បនេត្ថ វុត្តលក្ខណមេវ. ន ឱគុណ្ឋិតេនាតិ សសីសំ បារុតេន. ន បល្លត្ថិកាយាតិ ន ទុស្សបល្លត្ថិកាយ. ឯត្ថ អាយោគបល្លត្ថិកាបិ ទុស្សបល្លត្ថិកា ឯវ. ន ថេរេ ភិក្ខូ អនុបខជ្ជាតិ ថេរេ ភិក្ខូ អតិអល្លីយិត្វា ន និសីទិតព្ពំ. ន សង្ឃាដិំ ឱត្ថរិត្វាតិ ន សង្ឃាដិំ អត្ថរិត្វា និសីទិតព្ពំ.
សក្កច្ចន្តិ ¶ សតិំ ឧបដ្ឋាបេត្វា. បត្តសញ្ញីតិ បត្តេ សញ្ញំ កត្វា. សមសូបកោ នាម យត្ថ ភត្តស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណោ សូបោ ហោតិ. សមតិត្ថិកន្តិ សមបុណ្ណំ សមភរិតំ. ថូបីកតំ បិណ្ឌបាតំ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯត្ថ ថូបីកតោ នាម បត្តស្ស អន្តោមុខវដ្ដិលេខំ អតិក្កមិត្វា កតោ, បត្តេ បក្ខិត្តោ ភរិតោ បូរិតោតិ អត្ថោ. ឯវំ កតំ អគ្គហេត្វា អន្តោមុខវដ្ដិលេខាសមប្បមាណោ គហេតព្ពោ. ‘‘យំ កញ្ចិ យាគុំ វា ភត្តំ វា ផលាផលំ វា អាមិសជាតិកំ សមតិត្ថិកមេវ គហេតព្ពំ, តញ្ច ខោ អធិដ្ឋានុបគេន ¶ បត្តេន, ឥតរេន បន ថូបីកតម្បិ វដ្ដតិ. យាមកាលិកសត្តាហកាលិកយាវជីវិកានិ បន អធិដ្ឋានុបគបត្តេ ថូបីកតានិបិ វដ្ដន្តិ. យំ បន ទ្វីសុ បត្តេសុ ភត្តំ គហេត្វា ឯកស្មិំ បូរេត្វា វិហារំ បេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. យំ បត្តេ បក្ខិបិយមានំ បូវឧច្ឆុខណ្ឌផលាផលាទិ ហេដ្ឋា ឱរោហតិ, តំ ថូបីកតំ នាម ន ហោតិ. បូវវដំសកំ ឋបេត្វា បិណ្ឌបាតំ ទេន្តិ, ថូបីកតមេវ ហោតិ. បុប្ផវដំសកតក្កោលកដុកផលាទិវដំសកេ បន ឋបេត្វា ទិន្នំ ថូបីកតំ ន ហោតិ. ភត្តស្ស ឧបរិ ថាលកំ វា បត្តំ វា ឋបេត្វា បូរេត្វា គណ្ហាតិ, ថូបីកតំ នាម ន ហោតិ. កុរុន្ទិយម្បិ វុត្តំ ‘‘ថាលកេ វា បត្តេ វា បក្ខិបិត្វា តំ បត្តមត្ថកេ ឋបេត្វា ទេន្តិ, បាដេក្កភាជនំ វដ្ដតិ. ឥធ អនាបត្តិយំ គិលានោ ន អាគតោ, តស្មា គិលានស្សបិ ថូបីកតំ ន វដ្ដតិ, សព្ពត្ថ បន បដិគ្គហេតុមេវ ន វដ្ដតិ, បដិគ្គហិតំ បន ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ.
‘‘សក្កច្ច’’ន្តិ ច ‘‘បត្តសញ្ញី’’តិ ច ឧភយំ វុត្តនយមេវ. សបទានន្តិ តត្ថ តត្ថ ឱធិំ អកត្វា អនុបដិបាដិយា. សមសូបកេ វត្តព្ពំ វុត្តមេវ. ថូបកតោតិ មត្ថកតោ, វេមជ្ឈតោតិ អត្ថោ. ន សូបំ វា ព្យញ្ជនំ វាតិអាទិ បាកដមេវ. វិញ្ញត្តិយំ វត្តព្ពំ នត្ថិ. ឧជ្ឈានសញ្ញីសិក្ខាបទេបិ គិលានោ ន មុញ្ចតិ. នាតិមហន្តោ កពឡោតិ មយូរណ្ឌំ អតិមហន្តំ, កុក្កុដណ្ឌំ អតិខុទ្ទកំ, តេសំ វេមជ្ឈប្បមាណោ. បរិមណ្ឌលំ អាលោបោតិ នាតិទីឃោ អាលោបោ. អនាហដេតិ អនាហរិតេ, មុខទ្វារំ អសម្បាបិតេតិ អត្ថោ. សព្ពោ ហត្ថោតិ ឯត្ថ ហត្ថសទ្ទោ តទេកទេសេសុ អង្គុលីសុ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘ហត្ថមុទ្ទោ’’តិអាទីសុ វិយ សមុទាយេ បវត្តវោហារស្ស អវយវេ បវត្តនតោ. ឯកង្គុលិម្បិ មុខេ បក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ. ន សកពឡេនាតិ ឯត្ថ ធម្មំ កថេន្តោ ហរីតកំ វា លដ្ឋិមធុកំ វា ¶ មុខេ បក្ខិបិត្វា កថេតិ, យត្តកេន វចនំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, តត្តកេ មុខម្ហិ សន្តេ កថេតុំ វដ្ដតិ.
បិណ្ឌុក្ខេបកន្តិ បិណ្ឌំ ឧក្ខិបិត្វា ឧក្ខិបិត្វា. កពឡាវច្ឆេទកន្តិ កពឡំ អវឆិន្ទិត្វា ¶ អវឆិន្ទិត្វា. អវគណ្ឌការកន្តិ មក្កដោ វិយ គណ្ឌេ កត្វា កត្វា. ហត្ថនិទ្ធុនកន្តិ ហត្ថំ និទ្ធុនិត្វា និទ្ធុនិត្វា. សិត្ថាវការកន្តិ សិត្ថានិ អវកិរិត្វា អវកិរិត្វា. ជិវ្ហានិច្ឆារកន្តិ ជិវ្ហំ និច្ឆារេត្វា និច្ឆារេត្វា. ចបុចបុការកន្តិ ‘‘ចបុចបូ’’តិ ឯវំ សទ្ទំ កត្វា កត្វា. សុរុសុរុការកន្តិ ‘‘សុរុសុរូ’’តិ ឯវំ សទ្ទំ កត្វា កត្វា. ហត្ថនិល្លេហកន្តិ ហត្ថំ និល្លេហិត្វា និល្លេហិត្វា. ភុញ្ជន្តេន ហិ អង្គុលិមត្តម្បិ និល្លេហិតុំ ន វដ្ដតិ, ឃនយាគុផាណិតបាយាសាទិកេ បន អង្គុលីហិ គហេត្វា អង្គុលិយោ មុខេ បវេសេត្វា ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. បត្តនិល្លេហកឱដ្ឋនិល្លេហកេសុបិ ឯសេវ នយោ, តស្មា អង្គុលិយាបិ បត្តោ ន និល្លេហិតព្ពោ, ឯកឱដ្ឋោបិ ជិវ្ហាយ ន និល្លេហិតព្ពោ, ឱដ្ឋមំសេហិ ឯវ បន គហេត្វា អន្តោ បវេសេតុំ វដ្ដតិ.
ន សាមិសេន ហត្ថេន បានីយថាលកោតិ ឯតំ បដិកូលវសេន បដិក្ខិត្តំ, តស្មា សង្ឃិកម្បិ បុគ្គលិកម្បិ គិហិសន្តកម្បិ អត្តនោ សន្តកម្បិ សង្ខម្បិ សរាវម្បិ អាមិសមក្ខិតំ ន គហេតព្ពមេវ, គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ. សចេ បន ហត្ថស្ស ឯកទេសោ អាមិសមក្ខិតោ ន ហោតិ, តេន បទេសេន គហេតុំ វដ្ដតិ. ន សសិត្ថកំ បត្តធោវនំ អន្តរឃរេ ឆឌ្ឌេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ឧទ្ធរិត្វា វាតិ សិត្ថានិ ឯកតោ ឧទ្ធរិត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ រាសិំ កត្វា ឧទកំ ឆឌ្ឌេតិ. ភិន្ទិត្វា វា ឧទកគតិកានិ កត្វា ឆឌ្ឌេតិ, បដិគ្គហេន សម្បដិច្ឆន្តោ នំ បដិគ្គហេ ឆឌ្ឌេតិ, ពហិ នីហរិត្វា វា ឆឌ្ឌេតិ, ឯវំ ឆឌ្ឌេន្តស្ស អនាបត្តិ. ន តាវ ថេរេន ឧទកន្តិ ឥទំ ហត្ថធោវនឧទកំ សន្ធាយ វុត្តំ. អន្តរា បិបាសិតេន ¶ , បន គលេ វិលគ្គាមិសេន វា បានីយំ បិវិត្វា ន ធោវិតព្ពាតិ.
ភត្តគ្គវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
អនុមោទនវត្តកថាវណ្ណនា
អនុមោទនវត្តេ អនុ បុនប្បុនំ មោទិយតេ បមោទិយតេតិ អនុមោទនា. កា សា? ធម្មកថា. អនុមោទនាយ កត្តព្ពំ វត្តំ អនុមោទនវត្តំ. បញ្ចមេ និសិន្នេតិ អនុមោទនត្ថាយ និសិន្នេ. ឧបនិសិន្នកថា នាម ពហូសុ សន្និបតិតេសុ បរិកថាកថនំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.
អនុមោទនវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
បិណ្ឌចារិកវត្តកថាវណ្ណនា
១៨៩. បិណ្ឌចារិកវត្តេ ¶ បិណ្ឌិតព្ពោ សង្ឃរិតព្ពោតិ បិណ្ឌោ, បិណ្ឌបាតោ. បិណ្ឌាយ ចរណំ សីលមស្សាតិ បិណ្ឌចារី, សោ ឯវ បិណ្ឌចារិកោ សកត្ថេ កបច្ចយវសេន. បិណ្ឌចារិកេន វត្តិតព្ពំ វត្តំ បិណ្ឌចារិកវត្តំ. តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា – និវេសនំ នាម ឥត្ថិកុមារិកាទីនំ វសនដ្ឋានំ. យស្មា បវិសននិក្ខមនទ្វារំ អសល្លក្ខេត្វា សហសា បវិសន្តោ វិសភាគារម្មណំ វា បស្សេយ្យ, បរិស្សយោ វា ភវេយ្យ, តស្មា ‘‘និវេសនំ…បេ… បវិសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អតិទូរេ តិដ្ឋន្តោ អបស្សន្តោ វា ភវេយ្យ, ‘‘អញ្ញស្ស គេហេ តិដ្ឋតី’’តិ វា មញ្ញេយ្យ. អច្ចាសន្នេ តិដ្ឋន្តោ អបស្សិតព្ពំ វា បស្សេយ្យ, អសុណិតព្ពំ វា សុណេយ្យ, តេន មនុស្សានំ អគារវោ វា អប្បសាទោ វា ភវេយ្យ, តស្មា ‘‘នាតិទូរេ នាច្ចាសន្នេ ឋាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អតិចិរំ តិដ្ឋន្តោ អទាតុកាមានំ ¶ មនោបទោសោ ភវេយ្យ, អញ្ញត្ថ ភិក្ខា ច បរិក្ខយេយ្យ, អតិលហុកំ និវត្តន្តោ ទាតុកាមានំ បុញ្ញហានិ ច ភវេយ្យ, ភិក្ខុនោ ច ភិក្ខាយ អសម្បជ្ជនំ, តស្មា ‘‘នាតិចិរំ ឋាតព្ពំ, នាតិលហុកំ និវត្តិតព្ពំ, ឋិតេន សល្លក្ខេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សល្លក្ខណាការំ ទស្សេតិ ‘‘សចេ កម្មំ វា និក្ខិបតី’’តិអាទិនា. តត្ថ កម្មំ វា និក្ខិបតីតិ កប្បាសំ វា សុប្បំ វា មុសលំ វា យញ្ច គហេត្វា កម្មំ ករោន្តិ, ឋិតា វា និសិន្នា វា ហោន្តិ, តំ និក្ខិបតិ. បរាមសតីតិ គណ្ហាតិ. ឋបេតិ វាតិ ‘‘តិដ្ឋថ ភន្តេ’’តិ វទន្តី ឋបេតិ នាម. អវក្ការបាតីតិ អតិរេកបិណ្ឌបាតំ អបនេត្វា ឋបនត្ថាយ ឯកា សមុគ្គបាតិ. ឯត្ថ ច សមុគ្គបាតិ នាម សមុគ្គបុដសទិសា បាតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.
បិណ្ឌចារិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
អារញ្ញិកវត្តកថាវណ្ណនា
១៩០. អារញ្ញិកវត្តេ ន រមន្តិ ជនា ឯត្ថាតិ អរញ្ញំ. វុត្តញ្ហិ –
‘‘រមណីយានិ អរញ្ញានិ, យត្ថ ន រមតី ជនោ;
វីតរាគា រមិស្សន្តិ, ន តេ កាមគវេសិនោ’’តិ. (ធ. ប. ៩៩);
អរញ្ញេ ¶ វសតីតិ អារញ្ញិកោ, តេន វត្តិតព្ពំ វត្តំ អារញ្ញិកវត្តំ. តត្រាយំ វិសេសបទានមត្ថោ – កាលស្សេវ ឧដ្ឋាយាតិ អរញ្ញសេនាសនស្ស គាមតោ ទូរត្តា វុត្តំ, តេនេវ ការណេន ‘‘បត្តំ គហេត្វា ចីវរំ បារុបិត្វា គច្ឆន្តោ បរិស្សមោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. បត្តំ ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា អំសេ លគ្គេត្វា ចីវរំ ខន្ធេ ករិត្វា អរញ្ញមគ្គោ ន ទុស្សោធនោ ហោតិ, តស្មា កណ្ដកសរីសបាទិបរិស្សយវិមោចនត្ថំ ឧបាហនា អារោហិត្វា. អរញ្ញំ នាម ¶ យស្មា ចោរាទីនំ វិចរដ្ឋានំ ហោតិ, តស្មា ‘‘ទារុភណ្ឌំ មត្តិកាភណ្ឌំ បដិសាមេត្វា ទ្វារវាតបានំ ថកេត្វា វសនដ្ឋានតោ និក្ខមិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ឥតោ បរានិ ភត្តគ្គវត្តបិណ្ឌចារិកវត្តេសុ វុត្តសទិសានេវ. គាមតោ និក្ខមិត្វា សចេ ពហិគាមេ ឧទកំ នត្ថិ, អន្តោគាមេយេវ ភត្តកិច្ចំ កត្វា, អថ ពហិគាមេ អត្ថិ, ភត្តកិច្ចំ កត្វា បត្តំ ធោវិត្វា វោទកំ កត្វា ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា ចីវរំ សង្ឃរិត្វា អំសេ ករិត្វា ឧបាហនា អារោហិត្វា គន្តព្ពំ.
ភាជនំ អលភន្តេនាតិអាទិ អរញ្ញសេនាសនស្ស ទុល្លភទព្ពសម្ភារត្តា វុត្តំ, អគ្គិ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោតិអាទិ វាឡមិគសរីសបាទិពាហិរបរិស្សយកាលេ ច វាតបិត្តាទិអជ្ឈត្តបអស្សយកាលេ ច ឥច្ឆិតព្ពត្តា. ពហូនំ បន វសនដ្ឋានេ តាទិសានិ សុលភានិ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘គណវាសិនោ បន តេន វិនាបិ វដ្ដតី’’តិ. កត្តរទណ្ឌោ នាម បរិស្សយវិនោទនោ ហោតិ, តស្មា អរញ្ញេ វិហរន្តេន អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពោតិ វុត្តំ ‘‘កត្តរទណ្ឌោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ. នក្ខត្តានេវ នក្ខត្តបទានិ. ចោរាទីសុ អាគន្ត្វា ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, កេន នក្ខត្តេន ចន្ទោ យុត្តោ’’តិ បុច្ឆិតេសុ ‘‘ន ជានាមា’’តិ វុត្តេ កុជ្ឈន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘នក្ខត្តបទានិ ឧគ្គហេតព្ពានិ សកលានិ វា ឯកទេសានិ វា’’តិ, តថា ទិសាមូឡ្ហេសុ ‘‘កតមាយំ, ភន្តេ, ទិសា’’តិ បុច្ឆិតេសុ, តស្មា ‘‘ទិសាកុសលេន ភវិតព្ព’’ន្តិ.
អារញ្ញិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
សេនាសនវត្តកថាវណ្ណនា
១៩១. សេនាសនវត្តេ សយន្តិ ឯត្ថាតិ សេនំ, សយនន្តិ អត្ថោ. អាវសន្តិ ឯត្ថាតិ អាសនំ. សេនញ្ច អាសនញ្ច សេនាសនំ. សេនាសនេសុ កត្តព្ពំ វត្តំ សេនាសនវត្តំ ¶ . ឥធ បន យំ វត្តព្ពំ, តំ ឧបជ្ឈាយវត្តកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៨៣ ) វុត្តមេវ. តត្ថ បន ឧបជ្ឈាយេន វុត្ថវិហារោ វុត្តោ, ឥធ បន អត្តនា វុត្ថវិហារោតិ អយមេវ វិសេសោ. ន វុឌ្ឍំ អនាបុច្ឆាតិ ¶ ឯត្ថ តស្ស ឱវរកេ តទុបចារេ ច អាបុច្ឆិតព្ពន្តិ វទន្តិ. ភោជនសាលាទីសុបិ ឯវមេវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ភោជនសាលាទីសុបិ ឧទ្ទេសទានាទិ អាបុច្ឆិត្វាវ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ.
សេនាសនវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
ជន្តាឃរវត្តកថាវណ្ណនា
១៩២. ជន្តាឃរវត្តេ ជាយតីតិ ជំ, កិំ តំ? សរីរំ. ជំ តាយតិ រក្ខតីតិ ជន្តា, កា សា? តិកិច្ឆា. គយ្ហតេតិ ឃរំ, កិំ តំ? និវេសនំ, ជន្តាយ សរីរតិកិច្ឆាយ កតំ ឃរំ ជន្តាឃរំ, ជន្តាឃរេ កត្តព្ពំ វត្តំ ជន្តាឃរវត្តំ. តត្ថ បរិភណ្ឌន្តិ ពហិជគតិ. សេសំ ឧបជ្ឈាយវត្តេ វុត្តនយត្តា សុវិញ្ញេយ្យមេវ.
ជន្តាឃរវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
វច្ចកុដិវត្តកថាវណ្ណនា
១៩៣. វច្ចកុដិវត្តេ វច្ចយតេ ឩហទយតេតិ វច្ចំ, ករីសំ. កុដីយតិ ឆិន្ទីយតិ អាតបោ ឯតាយាតិ កុដិ, វច្ចត្ថាយ កតា កុដិ វច្ចកុដិ, វច្ចកុដិយា វត្តិតព្ពំ វត្តំ វច្ចកុដិវត្តំ, ឥធ ច វត្តក្ខន្ធកេ អាចមនវត្តំ បឋមំ អាគតំ, បច្ឆា វច្ចកុដិវត្តំ. ឥមស្មិំ បន បករណេ បឋមំ វច្ចំ កត្វា បច្ឆា អាចមតីតិ ¶ អធិប្បាយេន វច្ចកុដិវត្តំ បឋមំ អាគតំ, តស្មា តទនុក្កមេន កថយិស្សាម. ទន្តកដ្ឋំ ខាទន្តេនាតិ អយំ វច្ចកុដិយាបិ សព្ពត្ថេវ បដិក្ខេបោ. និពទ្ធគមនត្ថាយាតិ អត្តនា និពទ្ធគមនត្ថាយ. បុគ្គលិកដ្ឋានំ វាតិ អត្តនោ វិហារំ សន្ធាយ វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ.
វច្ចកុដិវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ
ឧបជ្ឈាយវត្តាទិវត្តវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម
សត្តវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.
២៨. ចតុបច្ចយភាជនីយវិនិច្ឆយកថា
ចីវរភាជនកថាវណ្ណនា
១៩៤. ឯវំ ¶ ឧបជ្ឈាយាទិវត្តសង្ខាតានិ ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិ កថេត្វា ឥទានិ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ភាជនំ កថេន្តោ ‘‘ចតុបច្ចយភាជន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ចតូតិ សង្ខ្យាសព្ពនាមបទំ. បដិច្ច ឯតិ សីតបដិឃាតាទិកំ ផលំ ឯតស្មាតិ បច្ចយោ, ចីវរាទិ, បច្ចយោ ច បច្ចយោ ច បច្ចយា, ចត្តារោ បច្ចយា ចតុបច្ចយំ, ភាជីយតេ វិភាជីយតេ ភាជនំ. ចតុបច្ចយស្ស ភាជនំ ចតុបច្ចយភាជនំ. តេនាហ ‘‘ចីវរាទីនំ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ភាជន’’ន្តិ. តត្ថ តស្មិំ ចតុបច្ចយភាជនេ សមភិនិវិដ្ឋេ ចីវរភាជនេ តាវ បឋមំ ចីវរបដិគ្គាហកោ…បេ… វេទិតព្ពោ. កស្មា? សង្ឃិកចីវរស្ស ទុក្ករភាជនត្តាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ អាគតាគតំ ចីវរំ បដិគ្គណ្ហាតិ, បដិគ្គហណមត្តមេវស្ស ភារោតិ ចីវរបដិគ្គាហកោ. ចីវរបដិគ្គាហកេន បដិគ្គហិតំ ចីវរំ និទហតិ, និទហនមត្តមេវស្ស ភារោតិ ចីវរនិទហកោ. ភណ្ឌាគារេ និយុត្តោ ភណ្ឌាគារិកោ. ចីវរាទិកស្ស ភណ្ឌស្ស ឋបនដ្ឋានភូតំ អគារំ ភណ្ឌាគារំ. ចីវរំ ភាជេតិ ភាគំ ករោតីតិ ¶ ចីវរភាជកោ. ចីវរស្ស ភាជនំ វិភាគករណំ ចីវរភាជនំ, វិភជនកិរិយា.
តត្ថ ‘‘ចីវរបដិគ្គាហកោ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តោ, សោ កុតោ លព្ភតេតិ អាហ ‘‘បញ្ចហង្គេហិ…បេ… សម្មន្និតព្ពោ’’តិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘អនុជានាមិ…បេ… វចនតោ’’តិ. ឆន្ទនំ ឆន្ទោ, ឥច្ឆនំ បិហនន្តិ អត្ថោ. គមនំ ករណំ គតិ, កិរិយា. គារេយ្ហា គតិ អគតិ, ឆន្ទេន អគតិ ឆន្ទាគតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. កថំ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតីតិ អាហ ‘‘តត្ថ បច្ឆា អាគតានម្បី’’តិអាទិ. ឯវមិតរេសុបិ. បញ្ចមង្គំ បន សតិសម្បជញ្ញយុត្តាភាវំ ទស្សេតិ. សុក្កបក្ខេបិ ឥតោ បដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពោ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ.
ឥមាយ កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វាតិ ឥទំ ឥមស្ស សម្មុតិកម្មស្ស លហុកកម្មត្តា វុត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ បរិវារដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២) ‘‘អវសេសា តេរស សម្មុតិយោ សេនាសនគ្គាហមតកចីវរទានាទិសម្មុតិយោ ចាតិ ឯតានិ លហុកកម្មានិ អបលោកេត្វាបិ កាតុំ វដ្ដន្តី’’តិ. អន្តោវិហារេ សព្ពសង្ឃមជ្ឈេបិ ខណ្ឌសីមាយម្បិ សម្មន្និតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ អន្តោវិហារេតិ ¶ ពទ្ធសីមវិហារំ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ អពទ្ធសីមវិហារេ អបលោកនាទិចតុព្ពិធកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ ទុព្ពិសោធនត្តា. ធុរវិហារដ្ឋានេតិ វិហារទ្វារស្ស សម្មុខដ្ឋានេ.
១៩៧. ភណ្ឌាគារសម្មុតិយំ វិហារមជ្ឈេយេវាតិ អវិប្បវាសសីមាសង្ខាតមហាសីមា វិហារស្ស មជ្ឈេយេវ សម្មន្និតព្ពា. ឥមស្មិំ បន ឋានេ ឥមំ បន ភណ្ឌាគារំ ខណ្ឌសីមំ គន្ត្វា ខណ្ឌសីមាយំ និសិន្នេហិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតិ, វិហារមជ្ឈេយេវ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ¶ ឥត្ថន្នាមំ វិហារំ ភណ្ឌាគារំ សម្មន្នេយ្យា’’តិអាទិនា នយេន ‘‘កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វា សម្មន្និតព្ព’’ន្តិ វចនំ និស្សាយ ញត្តិទុតិយកម្មំ ឧបចារសីមាយំ កាតុំ វដ្ដតីតិ គហេត្វា កថិនទានកម្មម្បិ អពទ្ធសីមាភូតេ វិហារេ ឧបចារសីមាយំ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ ញត្តិកម្មម្បិ តថេវ គហេត្វា អពទ្ធសីមវិហារេ ឧបចារសីមាមត្តេយេវ ឧបោសថបវារណំ ករោន្តិ, តទយុត្តំ, ការណំ បនេត្ថ កថិនវិនិច្ឆយកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២២៦) អាវិ ភវិស្សតិ.
១៩៨. តុលាភូតោតិ តុលាសទិសោ. ឥទន្តិ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសទានំ. ឥមំ កិរ បាឋំ អមនសិករោន្តា ឥទានិ កាលចីវរម្បិ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំ ទេន្តិ. ផាតិកម្មន្តិ បហោនកកម្មំ, យត្តកេន វិនយាគតេន សម្មុញ្ជនីពន្ធនាទិហត្ថកម្មេន វិហារស្ស ឩនតា ន ហោតិ, តត្តកំ កត្វាតិ អត្ថោ. សព្ពេសន្តិ តត្រុប្បាទវស្សាវាសិកំ គណ្ហន្តានំ សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ សាមណេរានញ្ច. ភណ្ឌាគារចីវរេបីតិ អកាលចីវរំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តីតិ មហាសទ្ទំ ករោន្តិ. ឯតន្តិ ឧក្កុដ្ឋិយា កតាយ សមភាគទានំ. វិរជ្ឈិត្វា ករោន្តីតិ កត្តព្ពកាលេសុ អកត្វា យថារុចិតក្ខណេ ករោន្តិ. សមបដិវីសោ ទាតព្ពោតិ ករិស្សាមាតិ យាចន្តានំ បដិញ្ញាមត្តេនបិ សមកោ កោដ្ឋាសោ ទាតព្ពោ.
អតិរេកភាគេនាតិ ទស ភិក្ខូ ហោន្តិ, សាដកាបិ ទសេវ, តេសុ ឯកោ ទ្វាទស អគ្ឃតិ, សេសា ទសគ្ឃនកា. សព្ពេសុ ទសគ្ឃនកវសេន កុសេ បាតិតេ យស្ស ភិក្ខុនោ ទ្វាទសគ្ឃនកោ កុសោ បាតិតោ, សោ ‘‘ឯត្តកេន មម ចីវរំ បហោតី’’តិ តេន អតិរេកភាគេន គន្តុកាមោ ហោតិ. ឯត្ថ ច ឯត្តកេន មម ចីវរំ បហោតីតិ ទ្វាទសគ្ឃនកេន មម ចីវរំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, ន តតោ ឩនេនាតិ សព្ពំ គហេតុកាមោតិ ¶ អត្ថោ. ភិក្ខូ ‘‘អតិរេកំ អាវុសោ សង្ឃស្ស សន្តក’’ន្តិ វទន្តិ, តំ សុត្វា ភគវា ‘‘សង្ឃិកេ ច គណសន្តកេ ច អប្បកំ នាម នត្ថិ, សព្ពត្ថ ¶ សំយមោ កាតព្ពោ, គណ្ហន្តេនបិ កុក្កុច្ចាយិតព្ព’’ន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អនុក្ខេបេ ទិន្នេ’’តិ អាហ. តត្ថ អនុក្ខេបោ នាម យំ កិញ្ចិ អនុក្ខិបិតព្ពំ អនុប្បទាតព្ពំ កប្បិយភណ្ឌំ, យត្តកំ តស្ស បដិវីសេ អធិកំ, តត្តកេ អគ្ឃនកេ យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ កប្បិយភណ្ឌេ ទិន្នេតិ អត្ថោតិ ឥមមត្ថំ សង្ខេបេន ទស្សេតុំ ‘‘សចេ ទស ភិក្ខូ ហោន្តិ’’ត្យាទិ វុត្តំ.
វិកលកេ តោសេត្វាតិ ឯត្ថ ចីវរវិកលកំ បុគ្គលវិកលកន្តិ ទ្វេ វិកលកា. តត្ថ ចីវរវិកលកំ នាម សព្ពេសំ បញ្ច បញ្ច វត្ថានិ បត្តានិ, សេសានិបិ អត្ថិ, ឯកេកំ បន ន បាបុណាតិ, ឆិន្ទិត្វា ទាតព្ពានិ. ឆិន្ទន្តេហិ ច អឌ្ឍមណ្ឌលាទីនំ វា ឧបាហនថវិកាទីនំ វា បហោនកានិ ខណ្ឌានិ កត្វា ទាតព្ពានិ, ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ចតុរង្គុលវិត្ថារម្បិ អនុវាតប្បហោនកាយាមំ ខណ្ឌំ កត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ. អបរិភោគំ បន ន កាតព្ពន្តិ ឯវមេត្ថ ចីវរស្ស អប្បហោនកភាវោ ចីវរវិកលកំ. ឆិន្ទិត្វា ទិន្នេ បនេតំ តោសិតំ ហោតិ. អថ កុសបាតោ កាតព្ពោ, សចេបិ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ កោដ្ឋាសេ ឯកំ វា ទ្វេ វា វត្ថានិ នប្បហោន្តិ, តត្ថ អញ្ញំ សាមណកំ បរិក្ខារំ ឋបេត្វា យោ តេន តុស្សតិ, តស្ស តំ ភាគំ ទត្វា បច្ឆា កុសបាតោ កាតព្ពោ. ឥទម្បិ ចីវរវិកលកន្តិ អន្ធដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.
បុគ្គលវិកលកំ នាម ទស ទស ភិក្ខូ គណេត្វា វគ្គំ ករោន្តានំ ឯកោ វគ្គោ ន បូរតិ, អដ្ឋ វា នវ វា ហោន្តិ, តេសំ អដ្ឋ វា នវ វា កោដ្ឋាសា ‘‘តុម្ហេ ឥមេ គហេត្វា វិសុំ ភាជេថា’’តិ ទាតព្ពា. ឯវមយំ បុគ្គលានំ អប្បហោនកភាវោ បុគ្គលវិកលកំ នាម. វិសុំ ទិន្នេ បន តំ តោសិតំ ¶ ហោតិ, ឯវំ តោសេត្វា កុសបាតោ កាតព្ពោតិ. អថ វា វិកលកេ តោសេត្វាតិ យោ ចីវរវិភាគោ ឩនកោ, តំ អញ្ញេន បរិក្ខារេន សមំ កត្វា កុសបាតោ កាតព្ពោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘សចេ សព្ពេសំ បញ្ច បញ្ច វត្ថានី’’តិអាទិនា.
១៩៩. ឥតោ បរំ តេសុ តេសុ វត្ថូសុ អាគតវសេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តេសុ វិនិច្ឆយេសុ សន្តេសុបិ តេសំ វិនិច្ឆយានំ អដ្ឋមាតិកាវិនិច្ឆយតោ អវិមុត្តត្តា អដ្ឋមាតិកាវិនិច្ឆយេស្វេវ បក្ខិបិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានិ អដ្ឋិមា, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. យា តា អដ្ឋ មាតិកា ភគវតា វុត្តា, តាសំ អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ វសេន វិនិច្ឆយោ ឥទានិ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នាតិ ឥមិនា អបរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស ធុវសន្និបាតដ្ឋានាទិតោ បឋមលេឌ្ឌុបាតស្ស ¶ អន្តោ ឧបចារសីមាតិ ទស្សេតិ. ឥទានិ ទុតិយលេឌ្ឌុបាតស្ស អន្តោបិ ឧបចារសីមាយេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ធុវសន្និបាតដ្ឋានម្បិ បរិយន្តគតមេវ គហេតព្ពំ. ‘‘ឯវំ សន្តេ តិយោជនេ ឋិតា លាភំ គណ្ហិស្សន្តី’’តិអាទិនា ឥមេ លាភគ្គហណាទយោ ឧបចារសីមាវសេនេវ ហោតិ, ន អវិប្បវាសសីមាវសេនាតិ ទស្សេតិ, តេន ច ឥមានិ លាភគ្គហណាទីនិយេវ ឧបចារសីមាយំ កត្តព្ពានិ, ន អបលោកនកម្មាទីនិ ចត្តារិ កម្មានិ, តានិ បន អវិប្បវាសសីមាទីសុយេវ កត្តព្ពានីតិ បកាសេតិ. តថា ហិ វុត្តំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៩) ‘‘ភិក្ខុនីនំ អារាមប្បវេសនសេនាសនបុច្ឆនាទិ បរិវាសមានត្តារោចនវស្សច្ឆេទនិស្សយសេនាសនគ្គាហាទិ វិធានន្តិ ឥទំ សព្ពំ ឥមិស្សាយេវ ឧបចារសីមាយ វសេន វេទិតព្ព’’ន្តិ.
លាភត្ថាយ ¶ ឋបិតា សីមា លាភសីមា. លោកេ គាមសីមាទយោ វិយ លាភសីមា នាម វិសុំ បសិទ្ធា នត្ថិ, កេនាយំ អនុញ្ញាតាតិ អាហ ‘‘នេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេនា’’តិអាទិ. ឯតេន នាយំ សាសនវោហារសិទ្ធា, លោកវោហារសិទ្ធា ឯវាតិ ទស្សេតិ. ជនបទបរិច្ឆេទោតិ ឥទំ លោកបសិទ្ធសីមាសទ្ទត្ថវសេន វុត្តំ, បរិច្ឆេទព្ភន្តរម្បិ សព្ពំ ជនបទសីមាតិ គហេតព្ពំ. ជនបទោ ឯវ ជនបទសីមា, ឯវំ រដ្ឋសីមាទីសុបិ. តេនាហ ‘‘អាណាបវត្តិដ្ឋាន’’ន្តិអាទិ. បថវីវេមជ្ឈគតស្សាតិ យាវ ឧទកបរិយន្តា ខណ្ឌសីមត្តា វុត្តំ. ឧបចារសីមាទីសុ បន អពទ្ធសីមាសុ ហេដ្ឋាបថវិយំ សព្ពត្ថ ឋិតានំ ន បាបុណាតិ, កូបាទិបវេសារហដ្ឋានេ ឋិតានញ្ញេវ បាបុណាតីតិ ហេដ្ឋា សីមកថាយំ វុត្តនយេនេវ តំតំសីមដ្ឋភាវោ វេទិតព្ពោ. ចក្កវាឡសីមាយ ទិន្នំ បថវីសន្ធារកឧទកដ្ឋានេបិ ឋិតានំ បាបុណាតិ សព្ពត្ថ ចក្កវាឡវោហារត្តាតិ. សមានសំវាសអវិប្បវាសសីមាសុ ទិន្នស្ស ឥទំ នានត្តំ – ‘‘អវិប្បវាសសីមាយ ទម្មី’’តិ ទិន្នំ គាមដ្ឋានំ ន បាបុណាតិ. កស្មា? ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) វុត្តត្តា. ‘‘សមានសំវាសកសីមាយទម្មី’’តិ ទិន្នំ បន គាមេ ឋិតានម្បិ បាបុណាតីតិ.
២០០-១. ពុទ្ធាធិវុត្ថោតិ ពុទ្ធេន ភគវតា អធិវុត្ថោ. ឯកស្មិន្តិ ឯកស្មិំ វិហារេ. បាកវត្តន្តិ និពទ្ធទានំ. វត្តតីតិ បវត្តតិ. តេហិ វត្តព្ពន្តិ យេសំ សម្មុខេ ឯស ទេតិ, តេហិ ភិក្ខូហិ វត្តព្ពំ.
២០២. ទុតិយភាគេ បន ថេរាសនំ អារុឡ្ហេតិ យាវ សង្ឃនវកំ ឯកវារំ សព្ពេសំ ភាគំ ទត្វា ¶ ចីវរេ អបរិក្ខីណេ បុន សព្ពេសំ ទាតុំ ទុតិយភាគេ ថេរស្ស ទិន្នេតិ អត្ថោ. បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ ‘‘តុយ្ហេវ ភិក្ខុ តានិ ចីវរានី’’តិ (មហាវ. ៣៦៣) ភគវតា ¶ វុត្តនយេន. បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ‘‘តុយ្ហំ ទេមា’’តិ អវត្វា, ‘ភិក្ខូនំ ទេម, ថេរានំ ទេមា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៩) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៧៩) បន បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘តុយ្ហំ ទេមា’’តិ អវុត្តត្តាតិ ការណំ វទន្តិ. យទិ ឯវំ ‘‘សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេបិ វដ្ដេយ្យ, ‘‘ភិក្ខូនំ ទេម, ថេរានំ ទេម, សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វចនតោ ភេទោ ន ទិស្សតិ, វីមំសិតព្ពមេត្ថ ការណន្តិ. បារុបិតុំ វដ្ដតីតិ បំសុកូលិកានំ វដ្ដតិ. សាមិកេហិ វិចារិតមេវាតិ ឧបាហនត្ថវិកាទីនមត្ថាយ វិចារិតមេវ.
២០៣. ឧបឌ្ឍំ ទាតព្ពន្តិ យំ ឧភតោសង្ឃស្ស ទិន្នំ, តតោ ឧបឌ្ឍំ ភិក្ខូនំ ឧបឌ្ឍំ ភិក្ខុនីនំ ទាតព្ពំ. សចេបិ ឯកោ ភិក្ខុ ហោតិ, ឯកា វា ភិក្ខុនី, អន្តមសោ អនុបសម្បន្នស្សបិ ឧបឌ្ឍមេវ ទាតព្ពំ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភិក្ខុនីនញ្ច ទម្មី’’តិ វុត្តេ បន ន មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា ទាតព្ពន្តិ ឯត្ថ យស្មា ភិក្ខុនិបក្ខេ សង្ឃស្ស បច្ចេកំ អបរាមដ្ឋត្តា ភិក្ខុនីនំ គណនាយ ភាគោ ទាតព្ពោតិ ទាយកស្ស អធិប្បាយោតិ សិជ្ឈតិ, តថា ទានញ្ច ភិក្ខូបិ គណេត្វា ទិន្នេ ឯវ យុជ្ជតិ. ឥតរថា ហិ ‘‘កិត្តកំ ភិក្ខូនំ ទាតព្ពំ, កិត្តកំ ភិក្ខុនីន’’ន្តិ ន វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្សា’’តិ វុត្តវចនម្បិ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ វុត្តវចនសទិសមេវាតិ អាហ ‘‘ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច គណេត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ. តេនាហ ‘‘បុគ្គលោ…បេ… ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភិក្ខុនីនញ្ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ វុត្តេ បន បុគ្គលោ វិសុំ ន លភតីតិ ឥទំ អដ្ឋកថាបមាណេនេវ គហេតព្ពំ, ន ហេត្ថ វិសេសការណំ ឧបលព្ភតិ. តថា ហិ ‘‘ឧភតោសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ច ទម្មី’’តិ វុត្តេ សាមញ្ញវិសេសវចនេហិ សង្គហិតត្តា យថា បុគ្គលោ វិសុំ លភតិ, ឯវមិធាបិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ ¶ សាមញ្ញវិសេសវចនសព្ភាវតោ ភវិតព្ពមេវ វិសុំ បុគ្គលបដិវីសេនាតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា អដ្ឋកថាវចនមេវេត្ថ បមាណំ. បាបុណនដ្ឋានតោ ឯកមេវ លភតីតិ អត្តនោ វស្សគ្គេន បត្តដ្ឋានតោ ឯកមេវ កោដ្ឋាសំ លភតិ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘កស្មា? ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ, ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេនេវ បុគ្គលស្សបិ គហិតត្តាតិ អធិប្បាយោតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៩) វុត្តំ.
វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៧៩) បន ភិក្ខុសង្ឃសទ្ទេន ភិក្ខូនញ្ញេវ គហិតត្តា, បុគ្គលស្ស បន ‘‘តុយ្ហញ្ចា’’តិ វិសុំ គហិតត្តា ច តត្ថស្ស អគ្គហិតត្តា ទដ្ឋព្ពា, ‘‘ភិក្ខូនញ្ច ភិក្ខុនីនញ្ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ វុត្តដ្ឋានសទិសត្តាតិ អធិប្បាយោ. បុគ្គលប្បធានោ ហេត្ថ សង្ឃ-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. កេចិ បន ‘‘ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ បាឋំ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ តស្ស វិសុំ លាភគ្គហណេ ការណវចនត្តា. តថា ហិ ‘‘វិសុំ សង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ វិសុំ បុគ្គលស្សបិ ភាគគ្គហណេ ការណំ វុត្តំ. យថា ចេត្ថ បុគ្គលស្ស អគ្គហណំ, ឯវំ ឧបរិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ចា’’តិអាទីសុបិ វិសុំ សង្ឃាទិសទ្ទេហិ បុគ្គលស្ស អគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ហិ គហណំ សិយា, សង្ឃតោបិ វិសុម្បីតិ ភាគទ្វយំ លភេយ្យ ឧភយត្ថ គហិតត្តាតិ វុត្តំ. បូជេតព្ពន្តិអាទិ គិហិកម្មំ ន ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ភិក្ខុសង្ឃស្ស ហរាតិ ឥទំ បិណ្ឌបាតហរណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ហរា’’តិ វុត្តេបិ ហរិតព្ពន្តិ ឦទិសំ គិហិវេយ្យាវច្ចំ ន ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ.
២០៤. អន្តោហេមន្តេតិ ឥមិនា អនត្ថតេ កថិនេ វស្សានំ បច្ឆិមេ មាសេ ទិន្នំ បុរិមវស្សំវុត្ថានញ្ញេវ បាបុណាតិ, តតោ បរំ ហេមន្តេ ទិន្នំ បច្ឆិមវស្សំវុត្ថានម្បិ វុត្ថវស្សត្តា ¶ បាបុណាតិ, ហេមន្តតោ បន បរំ បិដ្ឋិសមយេ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្សា’’តិ ឯវំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ អនន្តរេ វស្សេ វា តតោ បរេសុ វា យត្ថ កត្ថចិ តស្មិំ ភិក្ខុភាវេ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសំ បាបុណាតិ. យេ បន សព្ពថា អវុត្ថវស្សា, តេសំ ន បាបុណាតីតិ ទស្សេតិ. លក្ខណញ្ញូ វទន្តីតិ វិនយលក្ខណញ្ញុនោ អាចរិយា វទន្តិ. លក្ខណញ្ញូ វទន្តីតិ ឥទំ សន្និដ្ឋានវចនំ, អដ្ឋកថាសុ អនាគតត្តា បន ឯវំ វុត្តំ. ពហិឧបចារសីមាយំ…បេ… សព្ពេសំ បាបុណាតីតិ យត្ថ កត្ថចិ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសំ បាបុណាតីតិ អធិប្បាយោ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ (កង្ខ. អដ្ឋ. អកាលចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សចេ បន ពហិឧបចារសីមាយំ ឋិតោ ‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មី’តិ វទតិ, យត្ថ កត្ថចិ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសំ សម្បត្តានំ បាបុណាតី’’តិ វុត្តំ. គណ្ឋិបទេសុ បន ‘‘វស្សាវាសស្ស អននុរូបេ បទេសេ ឋត្វា វុត្តត្តា វស្សំវុត្ថានញ្ច អវុត្ថានញ្ច សព្ពេសំ បាបុណាតី’’តិ វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វុត្តេ អវុត្ថវស្សានំ បាបុណាតិ. សព្ពេសម្បីតិ តស្មិំ ភិក្ខុភាវេ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសម្បីតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្សា’’តិ វុត្តត្តា. សម្មុខីភូតានំ សព្ពេសម្បីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ វទតីតិ វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មីតិ វទតិ. អតីតវស្សន្តិ អនន្តរាតីតវស្សំ.
២០៥. ឥទានិ ¶ ‘‘អាទិស្ស ទេតី’’តិ បទំ វិភជន្តោ ‘‘អាទិស្ស ទេតីតិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យាគុយា វា…បេ… ភេសជ្ជេ វា អាទិសិត្វា បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទេន្តោ ទាយកោ អាទិស្ស ទេតិ នាមាតិ យោជនា. សេសំ បាកដមេវ.
២០៦. ឥទានិ ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតី’’តិ បទំ វិភជន្តោ អាហ ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតិ ឯត្ថា’’តិអាទិ. សង្ឃតោ ច គណតោ ច វិនិមុត្តស្ស ¶ អត្តនោ កុលូបកាទិបុគ្គលស្ស ទេន្តោ ទាយកោ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាម. តំ បន បុគ្គលិកទានំ បរម្មុខា វា ហោតិ សម្មុខា វា. តត្ថ បរម្មុខា ទេន្តោ ‘‘ឥទំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ នាមំ ឧទ្ធរិត្វា ទេតិ, សម្មុខា ទេន្តោ ច ភិក្ខុនោ បាទមូលេ ចីវរំ ឋបេត្វា ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទម្មី’’តិ វត្វា ទេតិ, តទុភយថាបិ ទេន្តោ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាមាតិ អត្ថោ. ន កេវលំ ឯកស្សេវ ទេន្តោ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាម, អថ ខោ អន្តេវាសិកាទីហិ សទ្ធិំ ទេន្តោបិ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាមាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧទ្ទេសំ គហេតុំ អាគតោតិ តស្ស សន្តិកេ ឧទ្ទេសំ អគ្គហិតបុព្ពស្សបិ ឧទ្ទេសំ គណ្ហិស្សាមីតិ អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ អន្តេវាសិកភាវូបគមនតោ វុត្តំ. គហេត្វា គច្ឆន្តោតិ បរិនិដ្ឋិតឧទ្ទេសោ ហុត្វា គច្ឆន្តោ. វត្តំ កត្វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនិ គហេត្វា វិចរន្តានន្តិ ឥទំ ‘‘ឧទ្ទេសន្តេវាសិកាន’’ន្តិ ឥមស្សេវ វិសេសនំ. តេន ឧទ្ទេសកាលេ អាគន្ត្វា ឧទ្ទេសំ គហេត្វា គន្ត្វា អញ្ញត្ថ និវសន្តេ អនិពទ្ធចារិកេ និវត្តេតិ.
ឯវំ ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៧៩) អាគតអដ្ឋមាតិកាវសេន ចីវរវិភជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្មិំយេវ ចីវរក្ខន្ធកេ មជ្ឈេ អាគតេសុ វត្ថូសុ អាគតនយំ និវត្តេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ កោចិ ភិក្ខូ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កិំ កាតព្ពន្តិ បុច្ឆាយ តស្សេវ តានិ ចីវរានីតិ វិស្សជ្ជនា, សេសានិ ញាបកាទិវសេន វុត្តានិ. បញ្ច មាសេតិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. វឌ្ឍិំ បយោជេត្វា ឋបិតឧបនិក្ខេបតោតិ វស្សាវាសិកត្ថាយ វេយ្យាវច្ចករេហិ វឌ្ឍិំ បយោជេត្វា ឋបិតឧបនិក្ខេបតោ. តត្រុប្បាទតោតិ នាឡិកេរារាមាទិតត្រុប្បាទតោ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឥទំ ឥធ វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទេមាតិ វា វស្សាវាសិកំ ទេមាតិ វា វត្វា ¶ ទិន្នំ តំ អនត្ថតកថិនស្សបិ បញ្ច មាសេ បាបុណាតី’’តិ វុត្តំ, តំ វស្សាវាសិកលាភវសេន ឧប្បន្នេ លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ ឥធាតិ អភិលាបមត្តមេវេតំ, ឥធ-សទ្ទំ វិនា ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេបិ សោ ឯវ នយោ. អនត្ថតកថិនស្សបិ បញ្ច មាសេ បាបុណាតីតិ វស្សាវាសិកលាភវសេន ឧប្បន្នត្តា អនត្ថតកថិនស្សបិ វុត្ថវស្សស្ស បញ្ច មាសេ បាបុណាតិ, តតោ បរំ បន ឧប្បន្នវស្សាវាសិកំ បុច្ឆិតព្ពំ ¶ ‘‘កិំ អតីតវស្សេ ឥទំ វស្សាវាសិកំ, ឧទាហុ អនាគតវស្សេ’’តិ. តត្ថ តតោ បរន្តិ បញ្ចមាសតោ បរំ, គិម្ហានស្ស បឋមទិវសតោ បដ្ឋាយាតិ អត្ថោ.
ឋិតិកា បន ន តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ អដ្ឋិតាយ ឋិតិកាយ បុន អញ្ញស្មិំ ចីវរេ ឧប្បន្នេ សចេ ឯកោ ភិក្ខុ អាគច្ឆតិ, មជ្ឈេ ឆិន្ទិត្វា ទ្វីហិបិ គហេតព្ពំ. ឋិតាយ បន ឋិតិកាយ បុន អញ្ញស្មិំ ចីវរេ ឧប្បន្នេ សចេ នវកតរោ អាគច្ឆតិ, ឋិតិកា ហេដ្ឋា គច្ឆតិ. សចេ វុឌ្ឍតរោ អាគច្ឆតិ, ឋិតិកា ឧទ្ធំ អារោហតិ. អថ អញ្ញោ នត្ថិ, បុន អត្តនោ បាបេត្វា គហេតព្ពំ. ទុគ្គហិតានីតិ អគ្គហិតានិ, សង្ឃិកានេវ ហោន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘បាតិតេ កុសេ’’តិ ឯកកោដ្ឋាសេ កុសទណ្ឌកេ បាតិតមត្តេ សចេបិ ភិក្ខុសហស្សំ ហោតិ, គហិតមេវ នាម ចីវរំ. ‘‘នាកាមា ភាគោ ទាតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៣), តត្ថ គហិតមេវ នាមាតិ ‘‘ឥមស្ស ឥទំ បត្ត’’ន្តិ កិញ្ចាបិ ន វិទិតំ, តេ បន ភាគា អត្ថតោ តេសំ បត្តាយេវាតិ អធិប្បាយោ.
សត្តាហវារេន អរុណមេវ ឧដ្ឋាបេតីតិ ឥទំ នានាសីមវិហារេសុ កត្តព្ពនយេន ឯកស្មិម្បិ វិហារេ ទ្វីសុ សេនាសនេសុ និវុត្ថភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, អរុណុដ្ឋាបនេនេវ តត្ថ វុត្ថោ ហោតិ, ន បន វស្សច្ឆេទបរិហារាយ. អន្តោឧបចារសីមាយ ¶ ហិ យត្ថ កត្ថចិ អរុណំ ឧដ្ឋាបេន្តោ អត្តនា គហិតសេនាសនំ អប្បវិដ្ឋោបិ វុត្ថវស្សោ ឯវ ហោតិ. គហិតសេនាសនេ បន និវុត្ថោ នាម ន ហោតិ, តត្ថ អរុណុដ្ឋាបនេ សតិ ហោតិ. តេនាហ ‘‘បុរិមស្មិំ ពហុតរំ និវសតិ នាមា’’តិ. ឯតេន ច ឥតរស្មិំ សត្តាហវារេនបិ អរុណុដ្ឋាបនេ សតិ ឯវ អប្បតរំ និវសតិ នាម ហោតិ, នាសតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. ឥទន្តិ ឯកាធិប្បាយទានំ. នានាលាភេហីតិអាទីសុ នានា វិសុំ វិសុំ លាភោ ឯតេសូតិ នានាលាភា, ទ្វេ វិហារា, តេហិ នានាលាភេហិ. នានា វិសុំ វិសុំ បាការាទីហិ បរិច្ឆិន្នោ ឧបចារោ ឯតេសន្តិ នានូបចារា, តេហិ នានូបចារេហិ. ឯកសីមវិហារេហីតិ ឯកសីមាយំ ទ្វីហិ វិហារេហីតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៦៤) វុត្តំ. នានាលាភេហីតិ វិសុំ វិសុំ និពទ្ធវស្សាវាសិកលាភេហិ. នានូបចារេហីតិ នានាបរិក្ខេបនានាទ្វារេហិ. ឯកសីមវិហារេហីតិ ទ្វិន្នំ វិហារានំ ឯកេន បាការេន បរិក្ខិត្តត្តា ឯកាយ ឧបចារសីមាយ អន្តោគតេហិ ទ្វីហិ វិហារេហីតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៦៤). សេនាសនគ្គាហោ បដិប្បស្សម្ភតីតិ បឋមំ គហិតោ បដិប្បស្សម្ភតិ. តត្ថាតិ យត្ថ សេនាសនគ្គាហោ បដិប្បស្សម្ភតិ, តត្ថ.
២០៧. ភិក្ខុស្ស ¶ កាលកតេតិ ឯត្ថ កាលកត-សទ្ទោ ភាវសាធនោតិ អាហ ‘‘កាលកិរិយាយា’’តិ. បាឡិយំ គិលានុបដ្ឋាកានំ ចីវរទានេ សាមណេរានំ តិចីវរាធិដ្ឋានាភាវា ‘‘ចីវរញ្ច បត្តញ្ចា’’តិអាទិ សព្ពត្ថ វុត្តំ.
២០៨. សចេបិ សហស្សំ អគ្ឃតិ, គិលានុបដ្ឋាកានញ្ញេវ ទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញន្តិ តិចីវរបត្តតោ អញ្ញំ. អប្បគ្ឃន្តិ អតិជិណ្ណាទិភាវេន និហីនំ. តតោតិ អវសេសបរិក្ខារតោ. សព្ពន្តិ បត្តំ ចីវរញ្ច. តត្ថ តត្ថ សង្ឃស្សេវាតិ តស្មិំ តស្មិំ ¶ វិហារេ សង្ឃស្សេវ. ភិក្ខុនោ កាលកតដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘ឥធា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘តត្ថា’’តិ វុត្តត្តា វិច្ឆាវចនត្តា ច បរិក្ខារស្ស ឋបិតដ្ឋានំ វុត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ. បាឡិយំ អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិកន្តិ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្សេវ សន្តកំ ហុត្វា កស្សចិ អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិកញ្ច ភវិតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ‘‘សន្តេ បតិរូបេ គាហកេ’’តិ វុត្តត្តា គាហកេ អសតិ អទត្វា ភាជិតេបិ សុភាជិតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទក្ខិណោទកំ បមាណន្តិ ឯត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៦) តាវ ‘‘យត្ថ បន ទក្ខិណោទកំ បមាណន្តិ ភិក្ខូ យស្មិំ រដ្ឋេ ទក្ខិណោទកបដិគ្គហណមត្តេនបិ ទេយ្យធម្មស្ស សាមិនោ ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៧៦) បន ‘‘ទក្ខិណោទកំ បមាណន្តិ ឯត្តកានិ ចីវរានិ ទស្សាមីតិ បឋមំ ឧទកំ បាតេត្វា បច្ឆា ទេន្តិ, តំ យេហិ គហិតំ, តេ ភាគិនោវ ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. បរសមុទ្ទេតិ ជម្ពុទីបេ. តម្ពបណ្ណិទីបញ្ហិ ឧបាទាយេស ឯវំ វុត្តោ.
‘‘មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតី’’តិ ឯត្ថ មគ្គំ គច្ឆន្តោ តស្ស កាលកិរិយំ សុត្វា អវិហារដ្ឋានេ ចេ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អភាវំ ញត្វា ‘‘ឥទំ ចីវរំ មយ្ហំ បាបុណាតី’’តិ អធិដ្ឋាតិ, ស្វាធិដ្ឋិតំ. តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខុ ពហុភណ្ឌោ ពហុបរិក្ខារោ កាលកតោ ហោតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ, ‘‘ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខវេ, កាលកតេ សង្ឃោ សាមី បត្តចីវរេ. អបិច គិលានុបដ្ឋាកា ពហុបការា, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរញ្ច បត្តញ្ច គិលានុបដ្ឋាកានំ ទាតុំ. យំ តត្ថ លហុភណ្ឌំ លហុបរិក្ខារំ, តំ សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ. យំ តត្ថ គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ, តំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ¶ សង្ឃស្ស អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦៩) ឥមិនា បាឋេន ភគវា សព្ពញ្ញូ ភិក្ខូនំ អាមិសទាយជ្ជំ វិចារេសិ.
តត្ថ ¶ តិចីវរបត្តអវសេសលហុភណ្ឌគរុភណ្ឌវសេន អាមិសទាយជ្ជំ តិវិធំ ហោតិ. តេសុ តិចីវរបត្តំ គិលានុបដ្ឋាកស្ស ភាគោ ហោតិ, អវសេសលហុភណ្ឌំ សម្មុខីភូតសង្ឃស្ស, បញ្ចវីសតិវិធ គរុភណ្ឌំ ចាតុទ្ទិសសង្ឃស្ស. ឥមិនា ឥតោ តិវិធភណ្ឌតោ អញ្ញំ ភិក្ខុភណ្ឌំ នាម នត្ថិ, ឥមេហិ តិវិធេហិ បុគ្គលេហិ អញ្ញោ ទាយាទោ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ឥទានិ បន វិនយធរា ‘‘ភិក្ខូនំ អកប្បិយភណ្ឌំ គិហិភូតា ញាតកា លភន្តី’’តិ វទន្តិ, តំ កស្មាតិ ចេ? ‘‘យេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ អាគតត្តាតិ. សច្ចំ អាគតោ, សោ បន បាឋោ វិស្សាសគ្គាហវិសយេ អាគតោ, ន ទាយជ្ជគហណដ្ឋានេ. ‘‘គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា’’ឥច្ចេវ អាគតោ, ន ‘‘ញាតកា អញ្ញាតកា វា’’តិ, តស្មា ញាតកា វា ហោន្តុ អញ្ញាតកា វា, យេ តំ គិលានំ ឧបដ្ឋហន្តិ, តេ គិលានុបដ្ឋាកភាគភូតស្ស ធនស្ស ឥស្សរា គហដ្ឋបព្ពជិតា, អន្តមសោ មាតុគាមាបិ. តេ សន្ធាយ ‘‘តេសំ ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ន បន យេ គិលានំ នុបដ្ឋហន្តិ, តេ សន្ធាយ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘គិលានុបដ្ឋាកោ នាម គិហី វា ហោតុ បព្ពជិតោ វា, អន្តមសោ មាតុគាមោបិ, សព្ពេ ភាគំ លភន្តី’’តិ.
អថ វា យោ ភិក្ខុ អត្តនោ ជីវមានកាលេយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ ញាតកស្ស វា អញ្ញាតកស្ស វា គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វា អទាសិ, កោចិ ច ញាតកោ វា អញ្ញាតកោ វា គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ, តាទិសេ សន្ធាយ ‘‘យេ តស្ស ធនស្ស ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ព’’ន្តិ ¶ វុត្តំ, ន បន អតាទិសេ ញាតកេ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘សចេ បន សោ ជីវមានោយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ អទាសិ, កោចិ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ, យស្ស ទិន្នំ, យេន ច គហិតំ, តស្សេវ ហោតិ, តស្ស រុចិយា ឯវ គិលានុបដ្ឋាកា លភន្តី’’តិ. ឯវំ ហោតុ, កប្បិយភណ្ឌេ បន កថន្តិ? តម្បិ ‘‘គិហិញាតកានំ ទាតព្ព’’ន្តិ បាឡិយំ វា អដ្ឋកថាយំ វា ដីកាសុ វា នត្ថិ, តស្មា វិចារេតព្ពមេតំ.
ចីវរភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
បិណ្ឌបាតភាជនកថាវណ្ណនា
២០៩. ឥទានិ ¶ បិណ្ឌបាតភាជនវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បិណ្ឌបាតភាជនេ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សេនាសនក្ខន្ធកេ សេនាសនភាជនេយេវ បឋមំ អាគតេបិ ចតុបច្ចយភាជនវិនិច្ឆយត្តា បច្ចយានុក្កមេន បិណ្ឌបាតភាជនំ បឋមំ ទស្សេតិ. បិណ្ឌបាតភាជនេ បន សង្ឃភត្តាទីសុ អយំ វិនិច្ឆយោតិ សម្ពន្ធោ. កថំ ឯតានិ សង្ឃភត្តាទីនិ ភគវតា អនុញ្ញាតានីតិ អាហ ‘‘អនុជានាមិ…បេ… អនុញ្ញាតេសូ’’តិ. សង្ឃស្ស អត្ថាយ អាភតំ ភត្តំ សង្ឃភត្តំ យថា ‘‘អាគន្តុកស្ស អាភតំ ភត្តំ អាគន្តុកភត្ត’’ន្តិ. សង្ឃតោ ឧទ្ទិស្ស ឧទ្ទិសិត្វា ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧទ្ទេសភត្តំ. និមន្តេត្វា ទាតព្ពំ ភត្តំ និមន្តនភត្តំ. សលាកំ បាតេត្វា គាហេតព្ពំ ភត្តំ សលាកភត្តំ. បក្ខេ បក្ខទិវសេ ទាតព្ពំ ភត្តំ បក្ខភត្តំ. ឧបោសថេ ឧបោសថទិវសេ ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧបោសថភត្តំ. បាដិបទេ ឧបោសថទិវសតោ ទុតិយទិវសេ ទាតព្ពំ ភត្តំ បាដិបទភត្តន្តិ វិគ្គហោ. ឋិតិកា នាម នត្ថីតិ សង្ឃត្ថេរតោ បដ្ឋាយ វស្សគ្គេន គាហណំ ឋិតិកា នាម.
អត្តនោ ¶ វិហារទ្វារេតិ វិហារស្ស ទ្វារកោដ្ឋកសមីបំ សន្ធាយ វុត្តំ. ភោជនសាលាយាតិ ភត្តុទ្ទេសដ្ឋានភូតាយ ភោជនសាលាយំ. វស្សគ្គេនាតិ វស្សកោដ្ឋាសេន. ទិន្នំ បនាតិ វត្វា យថា សោ ទាយកោ វទតិ, តំ វិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ឃតោ ភន្តេ’’តិអាទិមាហ. អន្តរឃរេតិ អន្តោគេហេ. អន្តោឧបចារគតានន្តិ ឯត្ថ គាមទ្វារវីថិចតុក្កេសុ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរំ ឧបចារោ នាម.
អន្តរឃរស្ស ឧបចារេ បន លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឃរូបចារោ ចេត្ថា’’តិអាទិមាហ. ឯកវឡញ្ជន្តិ ឯកេន ទ្វារេន វឡញ្ជិតព្ពំ. នានានិវេសនេសូតិ នានាកុលស្ស នានូបចារេសុ និវេសនេសុ. លជ្ជី បេសលោ អគតិគមនំ វជ្ជេត្វា មេធាវី ច ឧបបរិក្ខិត្វា ឧទ្ទិសតីតិ អាហ ‘‘បេសលោ លជ្ជី មេធាវី ឥច្ឆិតព្ពោ’’តិ. និសិន្នស្សបិ និទ្ទាយន្តស្សបីតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, វុឌ្ឍតរេ និទ្ទាយន្តេ នវកស្ស គាហិតំ សុគ្គាហិតន្តិ អត្ថោ. តិចីវរបរិវារំ វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឧទកមត្តលាភី វិយ អញ្ញោបិ ឧទ្ទេសភត្តំ អលភិត្វា វត្ថាទិអនេកប្បការកំ លភតិ ចេ, តស្សេវ ត’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អត្តនោ រុចិវសេន យំ កិញ្ចិ វត្វា អាហរិតុំ វិស្សជ្ជិតត្តា វិស្សដ្ឋទូតោ នាម. យំ ឥច្ឆតីតិ ‘‘ឧទ្ទេសភត្តំ ទេថា’’តិអាទីនិ វទន្តោ យំ ឥច្ឆតិ. បុច្ឆាសភាគេនាតិ បុច្ឆាសទិសេន.
‘‘ឯកា ¶ កូដដ្ឋិតិកា នាម ហោតី’’តិ វត្វា តមេវ ឋិតិកំ វិភាវេន្តោ ‘‘រញ្ញោ វា ហី’’តិអាទិមាហ. អញ្ញេហិ ឧទ្ទេសភត្តាទីហិ អមិស្សេត្វា វិសុំយេវ ឋិតិកាយ គហេតព្ពត្តា ‘‘ឯកចារិកភត្តានី’’តិ វុត្តំ. ថេយ្យាយ ហរន្តីតិ បត្តហារកា ហរន្តិ. គីវា ហោតីតិ អាណាបកស្ស គីវា ហោតិ. សព្ពំ បត្តស្សាមិកស្ស ហោតីតិ ចីវរាទិកម្បិ សព្ពំ បត្តស្សាមិកស្សេវ ហោតិ, ‘‘មយា ¶ ភត្តមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ចីវរាទិ’’ន្តិ វត្វា គហេតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. មនុស្សានំ វចនំ កាតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តា គច្ឆន្តីតិ មនុស្សានំ វចនំ កាតុំ វដ្ដតីតិ តេន ភិក្ខុនា វុត្តា គច្ឆន្តិ. អកតភាគោ នាមាតិ អាគន្តុកភាគោ នាម, អទិន្នបុព្ពភាគោតិ អត្ថោ. សព្ពោ សង្ឃោ បរិភូញ្ជតូតិ វុត្តេតិ ឯត្ថ ‘‘បឋមមេវ ‘សព្ពសង្ឃិកភត្តំ ទេថា’តិ វត្វា បច្ឆា ‘សព្ពោ សង្ឃោ បរិភុញ្ជតូ’តិ អវុត្តេបិ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កិំ អាហរីយតីតិ អវត្វាតិ ‘‘កតរភត្តំ តយា អាហរីយតី’’តិ ទាយកំ អបុច្ឆិត្វា. បកតិឋិតិកាយាតិ ឧទ្ទេសភត្តឋិតិកាយ.
បិណ្ឌបាតភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
និមន្តនភត្តកថាវណ្ណនា
២១០. ‘‘ឯត្តកេ ភិក្ខូ សង្ឃតោ ឧទ្ទិសិត្វា ទេថា’’តិអាទីនិ អវត្វា ‘‘ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ ភត្តំ ទេថា’’តិ វត្វា ទិន្នំ សង្ឃិកំ និមន្តនំ នាម. បិណ្ឌបាតិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ភិក្ខាបរិយាយេន វុត្តត្តា វដ្ដតិ. បដិបាដិយាតិ លទ្ធបដិបាដិយា. វិច្ឆិន្ទិត្វាតិ ‘‘ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ បទំ អវត្វា. តេនេវាហ ‘‘ភត្តន្តិ អវទន្តេនា’’តិ. អាលោបសង្ខេបេនាតិ ឯកេកបិណ្ឌវសេន. អយញ្ច នយោ និមន្តនេយេវ, ន ឧទ្ទេសភត្តេ. តស្ស ហិ ឯកស្ស បហោនកប្បមាណំយេវ ភាជេតព្ពំ, តស្មា ឧទ្ទេសភត្តេ អាលោបដ្ឋិតិកា នាម នត្ថិ.
អារុឡ្ហាយេវ មាតិកំ. សង្ឃតោ អដ្ឋ ភិក្ខូតិ ឯត្ថ យេ មាតិកំ អារុឡ្ហា, តេ អដ្ឋ ភិក្ខូតិ យោជេតព្ពំ. ឧទ្ទេសភត្តនិមន្តនភត្តាទិសង្ឃិកភត្តមាតិកាសុ និមន្តនភត្តមាតិកាយ ឋិតិកាវសេន អារុឡ្ហេ ភត្តុទ្ទេសកេន វា សយំ វា សង្ឃតោ ឧទ្ទិសាបេត្វា គហេត្វា គន្តព្ពំ, ន អត្តនា ¶ រុចិតេ គហេត្វាតិ អធិប្បាយោ. មាតិកំ អារោបេត្វាតិ ‘‘សង្ឃតោ គណ្ហាមី’’តិអាទិនា វុត្តមាតិកាភេទំ ទាយកស្ស វិញ្ញាបេត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘ឯកវារន្តិ យាវ តស្មិំ អាវាសេ វសន្តិ ភិក្ខូ ¶ , សព្ពេ លភន្តី’’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – ឯកវារន្តិ ន ឯកទិវសំ សន្ធាយ វុត្តំ, យត្តកា បន ភិក្ខូ តស្មិំ អាវាសេ វសន្តិ, តេ សព្ពេ. ឯកស្មិំ ទិវសេ គហិតភិក្ខូ អញ្ញទា អគ្គហេត្វា យាវ ឯកវារំ សព្ពេ ភិក្ខូ ភោជិតា ហោន្តីតិ ជានាតិ ចេ, យេ ជានន្តិ, តេ គហេត្វា គន្តព្ពន្តិ. បដិពទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយាតិ តត្ថេវ វាសស្ស និពទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ.
និមន្តនភត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
សលាកភត្តកថាវណ្ណនា
២១១. ឧបនិពន្ធិត្វាតិ លិខិត្វា. គាមវសេនបីតិ យេភុយ្យេន សមលាភគាមវសេនបិ. ពហូនិ សលាកភត្តានីតិ តិំសំ វា ចត្តារីសំ វា ភត្តានិ. សចេ ហោន្តីតិ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. សល្លក្ខេត្វាតិ តានិ ភត្តានិ បមាណវសេន សល្លក្ខេត្វា. និគ្គហេន ទត្វាតិ ទូរំ គន្តុំ អនិច្ឆន្តស្ស និគ្គហេន សម្បដិច្ឆាបេត្វា. បុន វិហារំ អាគន្ត្វាតិ ឯត្ថ វិហារំ អនាគន្ត្វា ភត្តំ គហេត្វា បច្ឆា វិហារេ អត្តនោ បាបេត្វា ភុញ្ជិតុម្បិ វដ្ដតិ. ឯកគេហវសេនាតិ វីថិយម្បិ ឯកបស្សេ ឃរបាឡិយា វសេន. ឧទ្ទិសិត្វាបីតិ ‘‘អសុកកុលេ សលាកភត្តានិ តុយ្ហំ បាបុណន្តី’’តិ វត្វា.
២១២. វារគាមេតិ អតិទូរត្តា វារេន គន្តព្ពគាមេ. សដ្ឋិតោ វា បណ្ណាសតោ វាតិ ទណ្ឌកម្មត្ថាយ ឧទកឃដំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិហារវារោតិ សព្ពភិក្ខូសុ ភិក្ខាយ ¶ គតេសុ វិហាររក្ខណវារោ. នេសន្តិ វិហារវារិកានំ. ផាតិកម្មមេវាតិ វិហាររក្ខណកិច្ចស្ស បហោនកបដិបាទនមេវ. ទូរត្តា និគ្គហេត្វាបិ វារេន គហេតព្ពោ គាមោ វារគាមោ. វិហារវារេ និយុត្តា វិហារវារិកា, វារេន វិហាររក្ខណកា. អញ្ញថត្តន្តិ បសាទញ្ញថត្តំ. ផាតិកម្មមេវ ភវន្តីតិ វិហាររក្ខណត្ថាយ សង្ឃេន ទាតព្ពា អតិរេកលាភា ហោន្តិ. ឯកស្សេវ បាបុណន្តីតិ ទិវសេ ទិវសេ ឯកេកស្សេវ បាបិតានីតិ អត្ថោ. សង្ឃនវកេន លទ្ធកាលេតិ ទិវសេ ទិវសេ ឯកេកស្ស បាបិតានិ ទ្វេ តីណិ ឯកចារិកភត្តានិ តេនេវ និយាមេន អត្តនោ បាបុណនដ្ឋានេ សង្ឃនវកេន លទ្ធកាលេ.
យស្ស ¶ កស្សចិ សម្មុខីភូតស្ស បាបេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘យេភុយ្យេន ចេ ភិក្ខូ ពហិសីមគតា ហោន្តិ, សម្មុខីភូតស្ស យស្ស កស្សចិ បាបេតព្ពំ សភាគត្តា ឯកេន លទ្ធំ សព្ពេសំ ហោតិ, តស្មិម្បិ អសតិ អត្តនោ បាបេត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. រសសលាកន្តិ ឧច្ឆុរសសលាកំ. សលាកវសេន បន គាហិតត្តា ន សាទិតព្ពាតិ ឥទំ អសារុប្បវសេន វុត្តំ, ន ធុតង្គភេទវសេន. ‘‘សង្ឃតោ និរាមិសសលាកា…បេ… វដ្ដតិយេវា’’តិ ហិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៦) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២៥) – សង្ឃតោ និរាមិសសលាកាបិ វិហារេ បក្កភត្តម្បិ វដ្ដតិយេវាតិ សាធារណំ កត្វា វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៦) វុត្តត្តា, ‘‘ឯវំ គាហិតេ សាទិតព្ពំ, ឯវំ ន សាទិតព្ព’’ន្តិ វិសេសេត្វា អវុត្តត្តា ច ‘‘ភេសជ្ជាទិសលាកាយោ ចេត្ថ កិញ្ចាបិ បិណ្ឌបាតិកានម្បិ វដ្ដន្តិ, សលាកវសេន បន គាហិតត្តា ន សាទិតព្ពា’’តិ ឯត្ថ អធិប្បាយោ វីមំសិតព្ពោ. យទិ ហិ ភេសជ្ជាទិសលាកា សលាកវសេន គាហិតា ន សាទិតព្ពា សិយា, ‘‘សង្ឃតោ និរាមិសសលាកា វដ្ដតិយេវា’’តិ ¶ ន វទេយ្យ, ‘‘អតិរេកលាភោ សង្ឃភត្តំ ឧទ្ទេសភត្ត’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ១២៨) ច ‘‘អតិរេកលាភំ បដិក្ខិបាមី’’តិ សលាកវសេន គាហេតព្ពំ ភត្តមេវ បដិក្ខិត្តំ, ន ភេសជ្ជំ. សង្ឃភត្តាទីនិ ហិ ចុទ្ទស ភត្តានិយេវ តេន ន សាទិតព្ពានីតិ វុត្តានិ. ខន្ធកភាណកានំ វា មតេន ឥធ ឯវំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពន្តិ វុត្តំ. អគ្គតោ ទាតព្ពា ភិក្ខា អគ្គភិក្ខា. អគ្គភិក្ខាមត្តន្តិ ឯកកដច្ឆុភិក្ខាមត្តំ. លទ្ធា វា អលទ្ធា វា ស្វេបិ គណ្ហេយ្យាសីតិ លទ្ធេបិ អប្បមត្តតាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘យាវទត្ថំ លភតិ…បេ… អលភិត្វា ស្វេ គណ្ហេយ្យាសីតិ វត្តព្ពោ’’តិ. អគ្គភិក្ខមត្តន្តិ ហិ ឯត្ថ មត្ត-សទ្ទោ ពហុភាវំ និវត្តេតិ.
សលាកភត្តំ នាម វិហារេយេវ ឧទ្ទិសីយតិ វិហារមេវ សន្ធាយ ទីយមានត្តាតិ អាហ ‘‘វិហារេ អបាបិតំ បនា’’តិអាទិ. តត្រ អាសនសាលាយាតិ តស្មិំ គាមេ អាសនសាលាយ. វិហារំ អានេត្វា គាហេតព្ពន្តិ តថា វត្វា តស្មិំ ទិវសេ ទិន្នភត្តំ វិហារមេវ អានេត្វា ឋិតិកាយ គាហេតព្ពំ. តត្ថាតិ តស្មិំ ទិសាភាគេ. តំ គហេត្វាតិ តំ វារគាមសលាកំ អត្តនា គហេត្វា. តេនាតិ យោ អត្តនោ បត្តវារគាមេ សលាកំ ទិសាគមិកស្ស អទាសិ, តេន. អនតិក្កមន្តេយេវ តស្មិំ តស្ស សលាកា គាហេតព្ពាតិ យស្មា ឧបចារសីមដ្ឋស្សេវ សលាកា បាបុណាតិ, តស្មា តស្មិំ ទិសំគមិកេ ឧបចារសីមំ អនតិក្កន្តេយេវ តស្ស ទិសំគមិកស្ស បត្តសលាកា អត្តនោ បាបេត្វា គាហេតព្ពា.
ទេវសិកំ ¶ បាបេតព្ពាតិ ឧបចារសីមាយំ ឋិតស្ស យស្ស កស្សចិ វស្សគ្គេន បាបេតព្ពា. ឯវំ ឯតេសុ អនាគតេសុ អាសន្នវិហារេ ភិក្ខូនំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, ឥតរថា សង្ឃិកំ ហោតិ. អនាគតទិវសេតិ ឯត្ថ កថំ តេសំ ភិក្ខូនំ អាគតានាគតភាវោ ¶ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? យស្មា តតោ តតោ អាគតា ភិក្ខូ តស្មិំ គាមេ អាសនសាលាយ សន្និបតន្តិ, តស្មា តេសំ អាគតានាគតភាវោ សក្កា វិញ្ញាតុំ. អម្ហាកំ គោចរគាមេតិ សលាកភត្តទាយកានំ គាមេ. ភុញ្ជិតុំ អាគច្ឆន្តីតិ ‘‘មហាថេរោ ឯកកោវ វិហារេ ឱហីនោ អវស្សំ សព្ពសលាកា អត្តនោ បាបេត្វា ឋិតោ’’តិ មញ្ញមានា អាគច្ឆន្តិ.
សលាកភត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
បក្ខិកភត្តាទិកថាវណ្ណនា
២១៣. អភិលក្ខិតេសុ ចតូសុ បក្ខទិវសេសុ ទាតព្ពំ ភត្តំ បក្ខិកំ. អភិលក្ខិតេសូតិ ឯត្ថ អភីតិ ឧបសារមត្តំ, លក្ខណិយេសុឥច្ចេវត្ថោ, ឧបោសថសមាទានធម្មស្សវនបូជាសក្ការាទិករណត្ថំ លក្ខិតព្ពេសុ សល្លក្ខេតព្ពេសុ ឧបលក្ខេតព្ពេសូតិ វុត្តំ ហោតិ. ស្វេ បក្ខោតិ អជ្ជបក្ខិកំ ន គាហេតព្ពន្តិ អដ្ឋមិយា ភុញ្ជិតព្ពំ, សត្តមិយា ភុញ្ជនត្ថាយ ន គាហេតព្ពំ, ទាយកេហិ និយមិតទិវសេនេវ គាហេតព្ពន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ. ស្វេ លូខន្តិ អជ្ជ អាវាហមង្គលាទិករណតោ អតិបណីតំ ភោជនំ ករីយតិ, ស្វេ តថា ន ភវិស្សតិ, អជ្ជេវ ភិក្ខូ ភោជេស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២៥) បន អញ្ញថា វុត្តំ. បក្ខិកភត្តតោ ឧបោសថិកភត្តស្ស ភេទំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧបោសថង្គានិ សមាទិយិត្វា’’តិអាទិ. ឧបោសថេ ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧបោសថិកំ.
បក្ខិកភត្តាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
អាគន្តុកភត្តាទិកថាវណ្ណនា
២១៤. និពន្ធាបិតន្តិ ¶ ‘‘អសុកវិហារេ អាគន្តុកា ភុញ្ជន្តូ’’តិ និយមិតំ. គមិកោ អាគន្តុកភត្តម្បីតិ គាមន្តរតោ អាគន្ត្វា អវូបសន្តេន គមិកចិត្តេន វសិត្វា បុន អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ, អាវាសិកស្ស បន គន្តុកាមស្ស គមិកភត្តមេវ លព្ភតិ. ‘‘លេសំ ឱឌ្ឌេត្វា’’តិ វុត្តត្តា លេសាភាវេន យាវ គមនបរិពន្ធោ វិគច្ឆតិ, តាវ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ញាបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.
ធុរភត្តាទិកថាវណ្ណនា
២១៥. តណ្ឌុលាទីនិ បេសេន្តិ…បេ… វដ្ដតីតិ អភិហដភិក្ខត្តា វដ្ដតិ.
២១៦. តថា បដិគ្គហិតត្តាតិ ភិក្ខានាមេន បដិគ្គហិតត្តា. បត្តំ បូរេត្វា ថកេត្វា ទិន្នន្តិ ‘‘គុឡកភត្តំ ទេមា’’តិ ទិន្នំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.
បិណ្ឌបាតភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
គិលានបច្ចយភាជនកថាវណ្ណនា
២១៧. ឥតោ បរំ បច្ចយានុក្កមេន សេនាសនភាជនកថាយ វត្តព្ពាយបិ តស្សា មហាវិសយត្តា, គិលានបច្ចយភាជនីយកថាយ បន អប្បវិសយត្តា, បិណ្ឌបាតភាជនីយកថាយ អនុលោមត្តា ច តទនន្តរំ តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘គិលានបច្ចយភាជនីយំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ រាជរាជមហាមត្តាតិ ឧបលក្ខណមត្តមេវេតំ. ព្រាហ្មណមហាសាលគហបតិមហាសាលាទយោបិ ឯវំ ករោន្តិយេវ. ឃណ្ដិំ បហរិត្វាតិអាទិ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ច បាកដត្តា ¶ ច សុវិញ្ញេយ្យមេវ. ឧបចារសីមំ…បេ… ភាជេតព្ពន្តិ ឥទំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នត្តា វុត្តំ. កុម្ភំ បន អាវជ្ជេត្វាតិ កុម្ភំ ទិសាមុខំ កត្វា. សចេ ថិនំ សប្បិ ហោតីតិ កក្ខឡំ សប្បិ ហោតិ. ថោកំ ថោកម្បិ បាបេតុំ វដ្ដតីតិ ឯវំ កតេ ឋិតិកាបិ តិដ្ឋតិ. សិង្គិវេរមរិចាទិភេសជ្ជម្បិ អវសេសបត្តថាលកាទិសមណបរិក្ខារោបីតិ ឥមិនា ន កេវលំ ភេសជ្ជមេវ គិលានបច្ចយោ ហោតិ, អថ ខោ អវសេសបរិក្ខារោបិ គិលានបច្ចយេ អន្តោគធោយេវាតិ ទស្សេតិ.
គិលានបច្ចយភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
សេនាសនគ្គាហកថាវណ្ណនា
២១៨. សេនាសនភាជនកថាយំ ¶ សេនាសនគ្គាហេ វិនិច្ឆយោតិ សេនាសនភាជនមេវាហ. តត្ថ ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ ច វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោ ចាតិ កាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ នាម ទុវិធោ ហោតីតិ យោជនា. តត្ថ ឧតុកាលេតិ ហេមន្តគិម្ហានឧតុកាលេ. វស្សាវាសេតិ វស្សានកាលេ. ភិក្ខុំ ឧដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាតព្ពំ, អកាលោ នាម នត្ថិ ទាយកេហិ ‘‘អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នសង្ឃិកសេនាសនត្តា. ឯកេកំ បរិវេណន្តិ ឯកេកស្ស ភិក្ខុស្ស ឯកេកំ បរិវេណំ. តត្ថាតិ តស្មិំ លទ្ធបរិវេណេ. ទីឃសាលាតិ ចង្កមនសាលា. មណ្ឌលមាឡោតិ ឧបដ្ឋានសាលា. អនុទហតីតិ បីឡេតិ. អទាតុំ ន លភតីតិ ឥមិនា សញ្ចិច្ច អទេន្តស្ស បដិពាហនេ បវិសនតោ ទុក្កដន្តិ ទីបេតិ. ជម្ពុទីបេ បនាតិ អរិយទេសេ ភិក្ខូ សន្ធាយ វុត្តំ. តេ កិរ តថា បញ្ញាបេន្តិ.
២១៩. ន ¶ គោចរគាមោ ឃដ្ដេតព្ពោតិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘ន តត្ថ មនុស្សា វត្តព្ពា’’តិអាទិនា. វិតក្កំ ឆិន្ទិត្វាតិ ‘‘ឥមិនា នីហារេន គច្ឆន្តំ ទិស្វា និវារេត្វា បច្ចយេ ទស្សន្តី’’តិ ឯវរូបំ វិតក្កំ អនុប្បាទេត្វា. តេសុ ចេ ឯកោតិ តេសុ មនុស្សេសុ ឯកោ បណ្ឌិតបុរិសោ. ភណ្ឌបដិច្ឆាទនន្តិ បដិច្ឆាទនភណ្ឌំ, សរីរបដិច្ឆាទនំ ចីវរន្តិ អត្ថោ. សុទ្ធចិត្តត្តាវ អនវជ្ជន្តិ ឥទំ បុច្ឆិតក្ខណេ ការណាចិក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ ន ហោតិ អសុទ្ធចិត្តស្សបិ បុច្ឆិតបញ្ហវិស្សជ្ជនេ ទោសាភាវា. ឯវំ បន គតេ មំ បុច្ឆិស្សន្តីតិ សញ្ញាយ អគមនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.
បដិជគ្គិតព្ពានីតិ ខណ្ឌផុល្លាភិសង្ខរណសម្មជ្ជនាទីហិ បដិជគ្គិតព្ពានិ. មុណ្ឌវេទិកាយាតិ ចេតិយស្ស ហម្មិយវេទិកាយ ឃដាការស្ស ឧបរិ ចតុរស្សវេទិកាយ. កត្ថ បុច្ឆិតព្ពន្តិ បុច្ឆាយ យតោ បកតិយា លព្ភតិ, តត្ថ បុច្ឆិតព្ពន្តិ វិស្សជ្ជនា. កស្មា បុច្ឆិតព្ពន្តិអាទិ យតោ បកតិយា លព្ភតិ, តត្ថាបិ បុច្ឆនស្ស ការណសន្ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បដិក្កម្មាតិ វិហារតោ អបសក្កិត្វា. តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘យោជនទ្វិយោជនន្តរេ ហោតី’’តិ អាហ. ឧបនិក្ខេបន្តិ ខេត្តំ វា នាឡិកេរាទិអារាមំ វា កហាបណាទីនិ វា អារាមិកានំ និយ្យាតេត្វា ‘‘ឥតោ ឧប្បន្នា វឌ្ឍិ វស្សាវាសិកត្ថាយ ហោតូ’’តិ ទិន្នំ. វត្តំ កត្វាតិ តស្មិំ សេនាសនេ ¶ កត្តព្ពវត្តំ កត្វា. ឥតិ សទ្ធាទេយ្យេតិ ឯវំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សទ្ធាយ ទាតព្ពេ វស្សាវាសិកលាភវិសយេតិ អត្ថោ.
វត្ថុ បនាតិ តត្រុប្បាទេ ឧប្បន្នរូបិយំ, តញ្ច ‘‘តតោ ចតុបច្ចយំ បរិភុញ្ជថា’’តិ ទិន្នខេត្តាទិតោ ឧប្បន្នត្តា កប្បិយការកានំ ហត្ថេ ‘‘កប្បិយភណ្ឌំ បរិភុញ្ជថា’’តិ ទាយកេហិ ទិន្នវត្ថុសទិសំ ហោតីតិ អាហ ‘‘កប្បិយការកានញ្ហី’’តិអាទិ. សង្ឃសុដ្ឋុតាយាតិ សង្ឃស្ស ហិតាយ ¶ . បុគ្គលវសេនេវ កាតព្ពន្តិ បរតោ វក្ខមាននយេន ភិក្ខូ ចីវរេន កិលមន្តិ, ឯត្តកំ នាម តណ្ឌុលភាគំ ភិក្ខូនំ ចីវរំ កាតុំ រុច្ចតីតិអាទិនា បុគ្គលបរាមាសវសេនេវ កាតព្ពំ, ‘‘សង្ឃោ ចីវរេន កិលមតី’’តិអាទិនា បន សង្ឃបរាមាសវសេន ន កាតព្ពំ. កប្បិយភណ្ឌវសេនាតិ សាមញ្ញតោ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘ចីវរតណ្ឌុលាទិវសេនេវ ចា’’តិ វុត្តំ. ច-ការោ ចេត្ថ បនសទ្ទត្ថេ វត្តតិ, ន សមុច្ចយត្ថេតិ ទដ្ឋព្ពំ. បុគ្គលវសេនេវ កប្បិយភណ្ឌវសេន ច អបលោកនប្បការំ ទស្សេតុំ ‘‘តំ បន ឯវំ កត្តព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.
ចីវរបច្ចយំ សល្លក្ខេត្វាតិ សទ្ធាទេយ្យតត្រុប្បាទវសេន តស្មិំ វស្សាវាសេ លព្ភមានចីវរសង្ខាតំ បច្ចយំ ‘‘ឯត្តក’’ន្តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា. សេនាសនស្សាតិ សេនាសនគ្គាហាបណស្ស. វុត្តន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. កស្មា ឯវំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯវញ្ហី’’តិអាទិ, សេនាសនគ្គាហាបកស្ស អត្តនាវ អត្តនោ គហណំ អសារុប្បំ, តស្មា ឧភោ អញ្ញមញ្ញំ គាហេស្សន្តីតិ អធិប្បាយោ. សម្មតសេនាសនគ្គាហាបកស្ស អាណត្តិយា អញ្ញេន គហិតោបិ គាហោ រុហតិយេវាតិ វេទិតព្ពំ. អដ្ឋបិ សោឡសបិ ជនេ សម្មន្និតុំ វដ្ដតីតិ វិសុំ វិសុំ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ, ឧទាហុ ឯកតោតិ? ឯកតោបិ វដ្ដតិ. ឯកកម្មវាចាយ សព្ពេបិ ឯកតោ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ. និគ្គហកម្មមេវ ហិ សង្ឃោ សង្ឃស្ស ន ករោតិ. សម្មុតិទានំ បន ពហូនម្បិ ឯកតោ កាតុំ វដ្ដតិ. តេនេវ សត្តសតិកក្ខន្ធកេ ឧព្ពាហិកសម្មុតិយំ អដ្ឋបិ ជនា ឯកតោ សម្មតាតិ. អាសនឃរន្តិ បដិមាឃរំ. មគ្គោតិ ឧបចារសីមព្ភន្តរគតេ គាមាភិមុខមគ្គេ កតសាលា វុច្ចតិ, ឯវំ បោក្ខរណិរុក្ខមូលាទីសុបិ. រុក្ខមូលាទយោ ¶ ឆន្នា កវាដពទ្ធាវ សេនាសនំ. ឥតោ បរានិ សុវិញ្ញេយ្យានិ.
២២០. មហាលាភបរិវេណកថាយំ លភន្តីតិ តត្រ វាសិនោ ភិក្ខូ លភន្តិ. វិជដេត្វាតិ ឯកេកស្ស បហោនកប្បមាណេន វិយោជេត្វា. អាវាសេសូតិ សេនាសនេសុ. បក្ខិបិត្វាតិ ឯត្ថ បក្ខិបនំ ¶ នាម តេសុ វសន្តានំ ឥតោ ឧប្បន្នវស្សាវាសិកទានំ. បវិសិតព្ពន្តិ អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ តស្មិំ មហាលាភេ បរិវេណេ វសិត្វា ចេតិយេ វត្តំ កត្វាវ លាភោ គហេតព្ពោតិ អធិប្បាយោ.
២២១. បច្ចយំ វិស្សជ្ជេតីតិ ចីវរបច្ចយំ នាធិវាសេតិ. អយម្បីតិ តេន វិស្សជ្ជិតបច្ចយោបិ. បាទមូលេ ឋបេត្វា សាដកំ ទេន្តីតិ បច្ចយទាយកា ទេន្តិ. ឯតេន គហដ្ឋេហិ បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នម្បិ បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. អថ វស្សាវាសិកំ ទេមាតិ វទន្តីតិ ឯត្ថ ‘‘បំសុកូលិកានំ ន វដ្ដតី’’តិ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. វស្សំ វុត្ថភិក្ខូនន្តិ បំសុកូលិកតោ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ. ឧបនិពន្ធិត្វា គាហេតព្ពន្តិ ‘‘ឥមស្មិំ រុក្ខេ វា មណ្ឌបេ វា វសិត្វា ចេតិយេ វត្តំ កត្វា គណ្ហថា’’តិ ឯវំ ឧបនិពន្ធិត្វា គាហេតព្ពំ.
បាដិបទអរុណតោតិអាទិ វស្សូបនាយិកទិវសំ សន្ធាយ វុត្តំ. អន្តរាមុត្តកំ បន បាដិបទំ អតិក្កមិត្វាបិ គាហេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘កត្ថ នុ ខោ វសិស្សាមិ, កត្ថ វសន្តស្ស ផាសុ ភវិស្សតិ, កត្ថ វា បច្ចយេ លភិស្សាមី’’តិ ឯវំ ឧប្បន្នេន វិតក្កេន ចរតីតិ វិតក្កចារិកោ. ឥទានិ យំ ទាយកា បច្ឆិមវស្សំវុត្ថានំ វស្សាវាសិកំ ទេតិ, តត្ថ បដិបជ្ជនវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘បច្ឆិមវស្សូបនាយិកទិវសេ បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. អាគន្តុកោ ចេ ភិក្ខូតិ ចីវរេ គាហិតេ បច្ឆា អាគតោ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ. បត្តដ្ឋានេតិ វស្សគ្គេន អាគន្តុកភិក្ខុនោ ¶ បត្តដ្ឋានេ. បឋមវស្សូបគតាតិ អាគន្តុកស្ស អាគមនតោ បុរេតរមេវ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបនាយិកាយ វស្សូបគតា. លទ្ធំ លទ្ធន្តិ បុនប្បុនំ ទាយកានំ សន្តិកា អាគតាគតសាដកំ.
សាទិយន្តាបិ ហិ តេនេវ វស្សាវាសិកស្ស សាមិនោតិ ឆិន្នវស្សត្តា វុត្តំ. បឋមមេវ កតិកាយ កតត្តា ‘‘នេវ អទាតុំ លភន្តី’’តិ វុត្តំ, ទាតព្ពំ វារេន្តានំ គីវា ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តេសមេវ ទាតព្ពន្តិ វស្សូបគតេសុ អលទ្ធវស្សាវាសិកានំ ឯកច្ចានមេវ ទាតព្ពំ. ភតិនិវិដ្ឋន្តិ ភតិំ កត្វា វិយ និវិដ្ឋំ បរិយិដ្ឋំ. ភតិនិវិដ្ឋន្តិ វា បានីយុបដ្ឋានាទិភតិំ កត្វា លទ្ធំ. សង្ឃិកំ បនាតិអាទិ កេសញ្ចិ វាទទស្សនំ. តត្ថ សង្ឃិកំ បន អបលោកនកម្មំ កត្វា គាហិតន្តិ តត្រុប្បាទំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ អបលោកនកម្មំ កត្វា គាហិតន្តិ ‘‘ឆិន្នវស្សាវាសិកញ្ច ឥទានិ ឧប្បជ្ជនកវស្សាវាសិកញ្ច ឥមេសំ ទាតុំ រុច្ចតី’’តិ អនន្តរេ វុត្តនយេន ¶ អបលោកនំ កត្វា គាហិតំ សង្ឃេន ទិន្នត្តា វិព្ភន្តោបិ លភតេវ, បគេវ ឆិន្នវស្សោ. បច្ចយវសេន គាហិតំ បន តេមាសំ វសិត្វា គហេតុំ អត្តនា ទាយកេហិ ច អនុមតត្តា ភតិនិវិដ្ឋម្បិ ឆិន្នវស្សោបិ វិព្ភន្តោបិ ន លភតីតិ កេចិ អាចរិយា វទន្តិ. ឥទញ្ច បច្ឆា វុត្តត្តា បមាណំ, តេនេវ វស្សូបនាយិកទិវសេ ឯវំ ទាយកេហិ ទិន្នំ វស្សាវាសិកំ គហិតភិក្ខុនោ វស្សច្ឆេទំ អកត្វា វាសោវ ហេដ្ឋា វិហិតោ, ន បានីយុបដ្ឋានាទិភតិករណមត្តំ. យទិ ហិ តំ ភតិនិវិដ្ឋមេវ សិយា, ភតិករណមេវ វិធាតព្ពំ, តស្មា វស្សគ្គេន គាហិតំ ឆិន្នវស្សាទយោ ន លភន្តីតិ វេទិតព្ពំ.
‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, វស្សំវុត្ថោ ភិក្ខុ វិព្ភមតិ, សង្ឃស្សេវ ត’’ន្តិ (មហាវ. ៣៧៤-៣៧៥) វចនតោ ‘‘វតដ្ឋានេ…បេ… សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ វុត្តំ ¶ . សង្ឃិកំ ហោតីតិ ឯតេន វុត្ថវស្សានម្បិ វស្សាវាសិកភាគោ សង្ឃិកតោ អមោចិតោ តេសំ វិព្ភមេន សង្ឃិកោ ហោតីតិ ទស្សេតិ. មនុស្សេតិ ទាយកមនុស្សេ. លភតីតិ ‘‘មម បត្តភាវំ ឯតស្ស ទេថា’’តិ ទាយកេ សម្បដិច្ឆាបេន្តេនេវ សង្ឃិកតោ វិយោជិតំ ហោតីតិ វុត្តំ. វរភាគំ សាមណេរស្សាតិ តស្ស បឋមគាហត្តា, ថេរេន បុព្ពេ បឋមភាគស្ស គហិតត្តា, ឥទានិ គយ្ហមានស្ស ទុតិយភាគត្តា ច វុត្តំ.
២២២. ឥទានិ អន្តរាមុត្តសេនាសនគ្គាហំ ទស្សេតុំ ‘‘អយមបរោបី’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ អបរោបីតិ បុព្ពេ វុត្តសេនាសនគ្គាហទ្វយតោ អញ្ញោបីតិ អត្ថោ. ននុ ច ‘‘អយំ សេនាសនគ្គាហោ នាម ទុវិធោ ហោតិ ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចា’’តិ វុត្តោ, អថ កស្មា ‘‘អយមបរោបី’’ត្យាទិ វុត្តោតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ទិវសវសេន ហី’’តិអាទិ. អបរជ្ជុគតាយ អាសាឡ្ហិយាតិ បឋមវស្សូបនាយិកទិវសភូតំ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមិយា បាដិបទំ សន្ធាយ វុត្តំ, មាសគតាយ អាសាឡ្ហិយាតិ ទុតិយវស្សូបនាយិកទិវសភូតសាវណបុណ្ណមិយា បាដិបទំ. អបរជ្ជុគតាយ បវារណាតិ អស្សយុជបុណ្ណមិយា បាដិបទំ.
២២៣. ឧតុកាលេ បដិពាហិតុំ ន លភតីតិ ហេមន្តគិម្ហេសុ អញ្ញេ សម្បត្តភិក្ខូ បដិពាហិតុំ ន លភតិ. នវកម្មន្តិ នវកម្មសម្មុតិ. អកតន្តិ អបរិសង្ខតំ. វិប្បកតន្តិ អនិដ្ឋិតំ. ឯកំ មញ្ចដ្ឋានំ ទត្វាតិ ឯកំ មញ្ចដ្ឋានំ បុគ្គលិកំ ទត្វា. តិភាគន្តិ តតិយភាគំ. ឯវំ វិស្សជ្ជនម្បិ ថាវរេន ថាវរំ បរិវត្តនដ្ឋានេយេវ បវិសតិ, ន ឥតរថា សព្ពសេនាសនវិស្សជ្ជនតោ ¶ . សចេ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ទាតុកាមោ ហោតីតិ សចេ សោ សង្ឃស្ស ភណ្ឌឋបនដ្ឋានំ វា អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានំ វា ទាតុំ ន ឥច្ឆតិ, អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកាទីនញ្ញេវ ទាតុកាមោ ហោតិ, តាទិសស្ស ¶ ‘‘តុយ្ហំ បុគ្គលិកមេវ កត្វា ជគ្គាហី’’តិ ន សព្ពំ ទាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. តត្ថស្ស កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កម្ម’’ន្តិអាទិ. ឯវញ្ហីតិអាទិម្ហិ ចយានុរូបំ តតិយភាគេ វា ឧបឌ្ឍភាគេ វា គហិតេ តំ ភាគំ ទាតុំ លភតីតិ អត្ថោ. យេនាតិ តេសុ ទ្វីសុ តីសុ ភិក្ខូសុ យេន. សោ សាមីតិ តស្សា ភូមិយា វិហារករណេ សោវ សាមី, តំ បដិពាហិត្វា ឥតរេន ន កាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.
២២៤. អកតដ្ឋានេតិ សេនាសនតោ ពហិ ចយាទីនំ អកតដ្ឋានេ. ចយំ វា បមុខំ វាតិ សង្ឃិកសេនាសនំ និស្សាយ តតោ ពហិ ពន្ធិត្វា ឯកំ សេនាសនំ វា. ពហិកុដ្ដេតិ កុដ្ដតោ ពហិ, អត្តនោ កតដ្ឋានេតិ អត្ថោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.
សេនាសនគ្គាហកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
ចតុបច្ចយសាធារណកថាវណ្ណនា
២២៥. ចតុបច្ចយសាធារណកថាយំ សម្មតេន អប្បមត្តកវិស្សជ្ជកេនាតិ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ វា អបលោកនកម្មេន វា សម្មតេន អប្បមត្តកវិស្សជ្ជកសម្មុតិលទ្ធេន. អវិភត្តំ សង្ឃិកភណ្ឌន្តិ បុច្ឆិតព្ពកិច្ចំ នត្ថីតិ ឯត្ថ អវិភត្តំ សង្ឃិកភណ្ឌន្តិ កុក្កុច្ចុប្បត្តិអាការទស្សនំ, ឯវំ កុក្កុច្ចំ កត្វា បុច្ឆិតព្ពកិច្ចំ នត្ថិ, អបុច្ឆិត្វាវ ទាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. កស្មាតិ ចេ? ឯត្តកស្ស សង្ឃិកភណ្ឌស្ស វិស្សជ្ជនត្ថាយេវ សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា កតសម្មុតិកម្មត្តា. គុឡបិណ្ឌេ…បេ… ទាតព្ពោតិ ឯត្ថ គុឡបិណ្ឌំ តាលបក្កប្បមាណន្តិ វេទិតព្ពំ. បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋស្សបីតិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ. អញ្ញេន ការណេន ពហិសីមគតស្សបិ ឯសេវ ¶ នយោ. ឱទនបដិវីសោតិ សង្ឃភត្តាទិសង្ឃិកឱទនបដិវីសោ. អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតស្សាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតស្សេវ គាហេតុំ វដ្ដតិ, ន ពហិឧបចារសីមំ បត្តស្សាតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) ‘‘ពហិឧបចារសីមាយ ឋិតានំ គាហេថាតិ វទន្តិ, ន គាហេតព្ព’’ន្តិ. អន្តោគាមដ្ឋានម្បីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ, អន្តោគាមដ្ឋានម្បិ ពហិគាមដ្ឋានម្បិ ¶ គាហេតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. សម្ភាវនត្ថោ វា, តេន អន្តោគាមដ្ឋានម្បិ គាហេតុំ វដ្ដតិ, បគេវ ពហិគាមដ្ឋានន្តិ.
ចតុបច្ចយសាធារណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.
ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ
ចតុបច្ចយភាជនីយវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម
អដ្ឋវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.
វិហារវិនិច្ឆយកថាវណ្ណនា
ឥទានិ ចតុបច្ចយន្តោគធត្តា វិហារស្ស ចតុបច្ចយភាជនកថានន្តរំ វិហារវិនិច្ឆយកថា អារភីយតេ. តត្រិទំ វុច្ចតិ –
‘‘កោ វិហារោ កេនដ្ឋេន;
វិហារោ សោ កតិវិធោ;
កេន សោ កស្ស ទាតព្ពោ;
កថំ កោ តស្ស ឥស្សរោ.
‘‘កេន សោ គាហិតោ កស្ស;
អនុដ្ឋាបនិយា កតិ;
កតិហង្គេហិ យុត្តស្ស;
ធុវវាសាយ ទីយតេ’’តិ.
តត្ថ ¶ កោ វិហារោតិ ចតូសុ បច្ចយេសុ សេនាសនសង្ខាតោ ចតូសុ សេនាសនេសុ វិហារសេនាសនសង្ខាតោ ភិក្ខូនំ និវាសភូតោ បតិស្សយវិសេសោ. កេនដ្ឋេន វិហារោតិ វិហរន្តិ ឯត្ថាតិ វិហារោ, ឥរិយាបថទិព្ពព្រហ្មអរិយសង្ខាតេហិ ចតូហិ វិហារេហិ អរិយា ឯត្ថ វិហរន្តីត្យត្ថោ. ¶ សោ កតិវិធោតិ សង្ឃិកវិហារគណសន្តកវិហារបុគ្គលិកវិហារវសេន តិព្ពិធោ. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ភិក្ខូនំ ទិន្នំ វិហារំ វា បរិវេណំ វា អាវាសំ វា មហន្តម្បិ ខុទ្ទកម្បិ អភិយុញ្ជតោ អភិយោគោ ន រុហតិ, អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិតុម្បិ ន សក្កោតិ. កស្មា? សព្ពេសំ ធុរនិក្ខេបាភាវតោ. ន ហេត្ថ សព្ពេ ចាតុទ្ទិសា ភិក្ខូ ធុរនិក្ខេបំ ករោន្តីតិ. ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្ស, ឯកបុគ្គលស្ស វា សន្តកំ អភិយុញ្ជិត្វា គណ្ហន្តោ សក្កោតិ តេ ធុរំ និក្ខិបាបេតុំ, តស្មា តត្ថ អារាមេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ’’តិ. ឥមិនា ទាយកសន្តកោ វិហារោ នាម នត្ថីតិ ទីបេតិ.
កេន សោ ទាតព្ពោតិ ខត្តិយេន វា ព្រាហ្មណេន វា យេន កេនចិ សោ វិហារោ ទាតព្ពោ. កស្ស ទាតព្ពោតិ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទាតព្ពោ. កថំ ទាតព្ពោតិ យទិ សង្ឃស្ស ទេតិ, ‘‘ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ, យទិ គណស្ស, ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មន្តានំ ទម្មី’’តិ, យទិ បុគ្គលស្ស, ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មតោ ទម្មី’’តិ ទាតព្ពោ. កោ តស្ស ឥស្សរោតិ យទិ សង្ឃស្ស ទេតិ, សង្ឃោ តស្ស វិហារស្ស ឥស្សរោ. យទិ គណស្ស ទេតិ, គណោ តស្ស ឥស្សរោ. យទិ បុគ្គលស្ស ទេតិ, បុគ្គលោ តស្ស ឥស្សរោតិ. តថា ¶ ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ទីឃភាណកាទិកស្ស បន គណស្ស ឯកបុគ្គលស្ស វា សន្តក’’ន្តិ.
កេន សោ គាហិតោតិ សេនាសនគ្គាហាបកេន សោ វិហារោ គាហិតោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុំ, យោ ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ទោសាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន មោហាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ឯវញ្ច, ភិក្ខវេ, សម្មន្និតព្ពោ, បឋមំ ភិក្ខុ យាចិតព្ពោ, យាចិត្វា ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –
‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្នេយ្យ, ឯសា ញត្តិ.
‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្នតិ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ សេនាសនគ្គាហាបកស្ស សម្មុតិ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.
‘‘សម្មតោ ¶ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ សេនាសនគ្គាហាបកោ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (ចូឡវ. ៣១៧).
កស្ស សោ គាហិតោតិ ភិក្ខូនំ សោ វិហារោ គាហិតោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បឋមំ ភិក្ខូ គណេតុំ, ភិក្ខូ គណេត្វា សេយ្យា គណេតុំ, សេយ្យា គណេត្វា សេយ្យគ្គេន គាហេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣១៨). អនុដ្ឋាបនិយា កតីតិ ចត្តារោ អនុដ្ឋាបនីយា វុឌ្ឍតរោ គិលានោ ភណ្ឌាគារិកោ សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោតិ. វុត្តញ្ហេតំ កង្ខាវិតរណិយំ (កងខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘វុឌ្ឍោ ហិ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ អនុដ្ឋាបនីយោ ¶ , គិលានោ គិលានតាយ, សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរគណវាចកាចរិយានំ វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សល្លក្ខេត្វា សម្មន្និត្វា ទេតិ, តស្មា យស្ស សង្ឃេន ទិន្នោ, សោបិ អនុដ្ឋាបនីយោ’’តិ.
កតិហង្គេហិ យុត្តស្ស ធុវវាសាយ ទីយតេតិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន ទ្វីហិ អង្គេហិ យុត្តស្ស ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ទីយតេ. កតមេហិ ទ្វីហិ? ពហូបការតាយ គុណវិសិដ្ឋតាយ ចេតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហូបការតន្តិ ភណ្ឌាគារិកតាទិពហុឧបការភាវំ, ន កេវលំ ឥទមេវាតិ អាហ ‘គុណវិសិដ្ឋតញ្ចា’តិ. តេន ពហូបការត្តេបិ គុណវិសិដ្ឋត្តាភាវេ គុណវិសិដ្ឋត្តេបិ ពហូបការត្តាភាវេ ទាតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតី’’តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កងខា. អភិ. ដី. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) វចនតោ. ឱមកបរិច្ឆេទេន ឯកេន អង្គេន យុត្តស្សបិ. កតមេន ឯកេន អង្គេន? ពហូបការតាយ វា គុណវិសិដ្ឋតាយ វា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោតិ ភណ្ឌាគារិកស្ស ពហូបការតំ, ធម្មកថិកាទីនំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១៩-១២១) វចនតោ.
សេនាសនគ្គាហោ បន ទុវិធោ ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចាតិ កាលវសេន. អថ វា តយោ សេនាសនគ្គាហា បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោតិ. តេសំ វិសេសោ ហេដ្ឋា វុត្តោវ. ‘‘ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ អន្តរាមុត្តកោ ច តង្ខណបដិសល្លានោ ចាតិ ទុព្ពិធោ. វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោ បុរិមកោ ច បច្ឆិមកោ ចាតិ ទុព្ពិធោតិ ចត្តារោ សេនាសនគ្គាហា’’តិ អាចរិយា ¶ វទន្តិ, តំ វចនំ បាឡិយម្បិ អដ្ឋកថាយម្បិ ន អាគតំ ¶ . បាឡិយំ (ចូឡវ. ៣១៨) បន ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, សេនាសនគ្គាហា បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ’’ឥច្ចេវ អាគតោ, អដ្ឋកថាយម្បិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘តីសុ សេនាសនគ្គាហេសុ បុរិមកោ ច បច្ឆិមកោ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ គាហា ថាវរា, អន្តរាមុត្តកេ អយំ វិនិច្ឆយោ’’តិ អាគតោ.
ឥទានិ បន ឯកច្ចេ អាចរិយា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ សព្ពេ វិហារា សង្ឃិកាវ, បុគ្គលិកវិហារោ នាម នត្ថិ. កស្មា? វិហារទាយកានំ វិហារទានកាលេ កុលូបកា ‘ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទេមា’តិ វចីភេទំ ការាបេន្តិ, តស្មា នវវិហារាបិ សង្ឃិកា ឯវ. ឯកច្ចេសុ វិហារេសុ ឯវំ អវត្វា ទេន្តេសុបិ ‘តស្មិំ ជីវន្តេ បុគ្គលិកោ ហោតិ, មតេ សង្ឃិកោយេវា’តិ វុត្តត្តា បោរាណកវិហារាបិ សង្ឃិកាវ ហោន្តី’’តិ វទន្តិ. តត្រេវំ វិចារេតព្ពោ – វចីភេទំ ការាបេត្វា ទិន្នវិហារេសុបិ ទាយកា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ករោន្តា នាម អប្បកា, ‘‘ឥមំ នាម ភិក្ខុំ ឥមំ នាម ថេរំ វសាបេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បុត្តទារមិត្តាមច្ចាទីហិ សម្មន្តេត្វា បតិដ្ឋាបេន្តិ, បតិដ្ឋានកាលេ អវទន្តាបិ ទានកាលេ យេភុយ្យេន វទន្តិ. អថ បន កុលូបកា ទានកាលេ សិក្ខាបេត្វា វទាបេន្តិ, ឯវំ វទន្តាបិ ទាយកា អប្បកា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទេន្តិ, ពហុតរា អត្តនោ កុលូបកមេវ ឧទ្ទិស្ស ទេន្តិ. ឯវំ សន្តេ កុលូបកានំ វចនំ នវសុ អធម្មិកទានេសុ ‘‘បុគ្គលស្ស បរិណតំ សង្ឃស្ស បរិណាមេតី’’តិ (បារា. ៦៦០; បាចិ. ៤៩២) វុត្តំ ឯកំ អធម្មិកទានំ អាបជ្ជតិ. ‘‘តស្មិំ ជីវន្តេ បុគ្គលិកោ, មតេ សង្ឃិកោ’’តិ អយំ បាឋោ មូលបុគ្គលិកវិសយេ ន អាគតោ, មូលសង្ឃិកវិហារំ ជគ្គាបេតុំ បុគ្គលិកការាបនដ្ឋានេ អាគតោ, តស្មា នវវិហារាបិ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នា សន្តិយេវ. បោរាណកវិហារាបិ មូលេ បុគ្គលិកវសេន ¶ ទិន្នា សទ្ធិវិហារិកាទីនំ បុគ្គលិកវសេនេវ ទីយមានាបិ តស្មិំ ជីវន្តេយេវ វិស្សាសវសេន គយ្ហមានាបិ បុគ្គលិកា ហោន្តិយេវ, តស្មា សព្ពសោ បុគ្គលិកវិហារស្ស អភាវវាទោ វិចារេតព្ពោវ.
អញ្ញេ បន អាចរិយា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ សង្ឃិកវិហារា នាម ន សន្តិ, សព្ពេ បុគ្គលិកាវ. កស្មា? នវវិហារាបិ បតិដ្ឋាបនកាលេ ទានកាលេ ច កុលូបកភិក្ខុំយេវ ឧទ្ទិស្ស កតត្តា បុគ្គលិកាវ, បោរាណកវិហារាបិ សិស្សានុសិស្សេហិ វា អញ្ញេហិ វា បុគ្គលេហិ ឯវ បរិគ្គហិតត្តា, ន កទាចិ សង្ឃេន បរិគ្គហិតត្តា បុគ្គលិកាវ ហោន្តិ, ន សង្ឃិកា’’តិ វទន្តិ. តត្រាប្យេវំ វិចារេតព្ពំ – នវវិហារេបិ បតិដ្ឋានកាលេបិ ទានកាលេបិ ឯកច្ចេ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ¶ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ បុគ្គលំ. បុព្ពេវ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស កតេបិ អត្ថកាមានំ បណ្ឌិតានំ វចនំ សុត្វា បុគ្គលិកទានតោ សង្ឃិកទានមេវ មហប្ផលតរន្តិ សទ្ទហិត្វា សង្ឃិកេ ករោន្តាបិ ទាយកា សន្តិ, បុគ្គលិកវសេន បដិគ្គហិតេ បោរាណកវិហារេបិ កេចិ ភិក្ខូ មរណកាលេ សង្ឃស្ស និយ្យាតេន្តិ. កេចិ កស្សចិ អទត្វា មរន្តិ, តទា សោ វិហារោ សង្ឃិកោ ហោតិ. សវត្ថុកមហាវិហារេ បន ករោន្តា រាជរាជមហាមត្តាទយោ ‘‘បញ្ចវស្សសហស្សបរិមាណំ សាសនំ យាវ តិដ្ឋតិ, តាវ មម វិហារេ វសិត្វា សង្ឃោ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតូ’’តិ បណិធាយ ចិរកាលំ សង្ឃស្ស បច្ចយុប្បាទករំ គាមខេត្តាទិកំ ‘‘អម្ហាកំ វិហារស្ស ទេមា’’តិ ទេន្តិ, វិហារស្សាតិ ច វិហារេ វសនកសង្ឃស្ស ឧទ្ទិស្ស ទេន្តិ, ន កុលូបកភូតស្ស ឯកបុគ្គលស្ស ឯវ, តស្មា យេភុយ្យេន សង្ឃិកា ទិស្សន្តិ, បាសាណេសុ អក្ខរំ លិខិត្វាបិ ឋបេន្តិ, តស្មា សព្ពសោ សង្ឃិកវិហារាភាវវាទោបិ វិចារេតព្ពោវ.
អបរេ ¶ បន អាចរិយា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ វិហារទាយកសន្តកាវ, តស្មា ទាយកាយេវ វិចារេតុំ ឥស្សរា, ន សង្ឃោ, ន បុគ្គលោ. វិហារទាយកេ អសន្តេបិ តស្ស បុត្តធីតុនត្តបនត្តាទយោ យាវ កុលបរម្បរា តស្ស វិហារស្ស ឥស្សរាវ ហោន្តិ. កស្មាតិ ចេ? ‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារសាមិកោ’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) អាគតត្តា ច ‘តស្ស វា កុលេ យោ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពោ’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) ច វចនតោ វិហារស្សាមិភូតោ ទាយកោ វា តស្ស វំសេ ឧប្បន្នោ វា វិចារេតុំ ឥស្សរោ. ‘បច្ឆិន្នេ កុលវំសេ យោ តស្ស ជនបទស្ស សាមិកោ, សោ អច្ឆិន្ទិត្វា បុន ទេតិ ចិត្តលបព្ពតេ ភិក្ខុនា នីហដំ ឧទកវាហកំ អឡនាគរាជមហេសី វិយ, ឯវម្បិ វដ្ដតី’តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) វចនតោ វិហារទាយកស្ស កុលវំសេ បច្ឆិន្នេបិ តស្ស ជនបទស្ស ឥស្សរោ រាជា វា រាជមហាមត្តោ វា យោ កោចិ ឥស្សរោ វា វិហារំ វិចារេតុំ យថាជ្ឈាសយំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តម្បិ អញ្ញេ បណ្ឌិតា នានុជានន្តិ.
កថំ? ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារសាមិកោ’’តិ វចនំ បុព្ពវោហារវសេន វុត្តំ, ន ឥទានិ ឥស្សរវសេន យថា ជេតវនំ, បត្តស្សាមិកោត្យាទិ. យថា ហិ ជេតស្ស រាជកុមារស្ស វនំ ឧយ្យានំ ជេតវនន្តិ វិគ្គហេ កតេ យទិបិ អនាថបិណ្ឌិកេន កិណិត្វា វិហារបតិដ្ឋាបនកាលតោ បដ្ឋាយ រាជកុមារោ តស្ស ឧយ្យានស្ស ឥស្សរោ ន ហោតិ, តថាបិ អនាថបិណ្ឌិកេន កិណិតកាលតោ បុព្ពេ ឥស្សរភូតបុព្ពត្តា បុព្ពវោហារវសេន សព្ពទាបិ ជេតវនន្ត្វេវ ¶ វោហរីយតិ. យថា ច បត្តស្ស សាមិកោ បត្តស្សាមិកោតិ វិគ្គហេ កតេ យទិបិ ទាយកេហិ កិណិត្វា ភិក្ខុស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ កម្មារោ បត្តស្ស ឥស្សរោ ន ហោតិ, តថាបិ ទាយកេន កិណិតកាលតោ ¶ បុព្ពេ ឥស្សរភូតបុព្ពត្តា បុព្ពវោហារវសេន បត្តស្សាមិកោត្វេវ វោហរីយតិ, ឯវំ យទិបិ ភិក្ខុស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ទាយកោ វិហារស្ស ឥស្សរោ ន ហោតិ វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស, តថាបិ ទានកាលតោ បុព្ពេ ឥស្សរភូតបុព្ពត្តា បុព្ពវោហារវសេន វិហារស្សាមិកោត្វេវ វោហរីយតិ, ន មុខ្យតោ ឥស្សរភាវតោតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ សង្ឃាទយោ បដិគ្គាហកា ឯវ វិចារេតុំ ឥស្សរា, ន ទាយកោ.
កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? សន្តេសុបិ អនាថបិណ្ឌិកាទីសុ វិហារទាយកេសុ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុ’’ន្តិអាទិនា (ចូឡវ. ៣១៧) សង្ឃេន សម្មតំ សេនាសនគ្គាហាបកំ អនុជានិត្វា, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ…បេ… សេយ្យគ្គេន គាហេតុ’’ន្តិអាទិនា (ចូឡវ. ៣១៨) សេនាសនគ្គាហាបកស្សេវ វិចារេតុំ ឥស្សរភាវស្ស វចនតោ ច ‘‘ទ្វេ ភិក្ខូ សង្ឃិកំ ភូមិំ គហេត្វា សោធេត្វា សង្ឃិកំ សេនាសនំ ករោន្តិ, យេន សា ភូមិ បឋមំ គហិតា, សោ សាមី’’តិ ច ‘‘ឧភោបិ បុគ្គលិកំ ករោន្តិ, សោយេវ សាមី’’តិ ច ‘‘យោ បន សង្ឃិកំ វល្លិមត្តម្បិ អគ្គហេត្វា អាហរិមេន ឧបករណេន សង្ឃិកាយ ភូមិយា បុគ្គលិកវិហារំ ការេតិ, ឧបឌ្ឍំ សង្ឃិកំ ឧបឌ្ឍំ បុគ្គលិក’’ន្តិ ច សង្ឃបុគ្គលានំយេវ សាមិភាវស្ស អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ច វិញ្ញាយតិ.
‘‘តស្ស វា កុលេ យោ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនម្បិ តេសំ វិហារស្ស ឥស្សរភាវទីបកំ ន ហោតិ, អថ ខោ គមិកោ ភិក្ខុ ទិសំ គន្តុកាមោ វិហារេ អាបុច្ឆិតព្ពភិក្ខុសាមណេរអារាមិកេសុ ¶ អសន្តេសុ តេ អាបុច្ឆិត្វា គន្តព្ពភាវមេវ ទីបេតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឥមំ បន ទសវិធម្បិ សេយ្យំ សង្ឃិកេ វិហារេ សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា បក្កមន្តេន អាបុច្ឆិត្វា បក្កមិតព្ពំ, អាបុច្ឆន្តេន ច ភិក្ខុម្ហិ សតិ ភិក្ខុ អាបុច្ឆិតព្ពោ…បេ… តស្មិំ អសតិ អារាមិកោ, តស្មិម្បិ អសតិ យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារស្សាមិកោ, តស្ស វា កុលេ យោ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិ. ឯវំ អារាមិកស្សបិ អាបុច្ឆិតព្ពតោ ឱលោកនត្ថាយ វត្តសីសេនេវ អាបុច្ឆិតព្ពោ, ន តេសំ សង្ឃិកសេនាសនស្ស ឥស្សរភាវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.
‘‘បច្ឆិន្នេ ¶ កុលវំសេ’’ត្យាទិវចនញ្ច អកប្បិយវសេន កតានំ អកប្បិយវោហារេន បដិគ្គហិតានំ ខេត្តវត្ថុតឡាកាទីនំ អកប្បិយត្តា ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តានំ កប្បិយករណត្ថាយ រាជាទីហិ គហេត្វា បុន តេសំយេវ ភិក្ខូនំ ទានមេវ ទីបេតិ, ន តេសំ រាជាទីនំ តេហិ ភិក្ខូហិ អញ្ញេសំ សង្ឃគណបុគ្គលចេតិយានំ ទានំ. យទិ ទទេយ្យុំ, អធម្មិកទានអធម្មិកបអគ្គហអធម្មិកបរិភោគា សិយុំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) ‘‘នវ អធម្មិកានិ ទានានិ សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញសង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, ចេតិយស្ស បរិណតំ អញ្ញចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, បុគ្គលស្ស បរិណតំ អញ្ញបុគ្គលស្ស វា សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតី’’តិ. អដ្ឋកថាយញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) ‘‘នវ អធម្មិកានិ ទានានីតិ…បេ… ឯវំ វុត្តានិ. នវ បដិគ្គហបរិភោគាតិ ឯតេសំយេវ ទានានំ បដិគ្គហា ច បរិភោគា ចា’’តិ វុត្តំ. តស្មា យទិ រាជាទយោ ឥស្សរាតិ គហេត្វា អញ្ញស្ស ទេយ្យុំ, តម្បិ ទានំ អធម្មិកទានំ ហោតិ, តំ ទានំ បដិគ្គហា ¶ ច អធម្មិកបដិគ្គហា ហោន្តិ, តំ ទានំ បរិភុញ្ជន្តា ច អធម្មិកបរិភោគា ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
អថាបិ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘វិហារទានំ សង្ឃស្ស, អគ្គំ ពុទ្ធេន វណ្ណិតន្តិអាទីសុ (ចូឡវ. ២៩៥, ៣១៥) ‘សង្ឃស្សា’តិ អយំ សទ្ទោ ‘ទាន’ន្តិ ឯត្ថ សាមិសម្ពន្ធោ ន ហោតិ, អថ ខោ សម្បទានមេវ, ‘ទាយកស្សា’តិ បន សាមិសម្ពន្ធោ អជ្ឈាហរិតព្ពោ, តស្មា សាមិភូតោ ទាយកោវ ឥស្សរោ, ន សម្បទានភូតោ សង្ឃោ’’តិ. តេ ឯវំ វត្តព្ពា – ‘‘វិហារទានំ សង្ឃស្សា’’តិ ឥទំ ទានសមយេ បវត្តវសេន វុត្តំ, ន ទិន្នសមយេ បវត្តវសេន. ទានកាលេ ហិ ទាយកោ អត្តនោ វត្ថុភូតំ វិហារំ សង្ឃស្ស បរិច្ចជិត្វា ទេតិ, តស្មា តស្មិំ សមយេ ទាយកោ សាមី ហោតិ, សង្ឃោ សម្បទានំ, ទិន្នកាលេ បន សង្ឃោវ សាមី ហោតិ វិហារស្ស បដិគ្គហិតត្តា, ន ទាយកោ បរិច្ចត្តត្តា, តស្មា សង្ឃោ វិចារេតុំ ឥស្សរោ. តេនាហ ភគវា ‘‘បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហី’’តិ (ចូឡវ. ២៧៣). ឥទំ បន សទ្ទលក្ខណគរុកា សទ្ទហិស្សន្តីតិ វុត្តំ, អត្ថតោ បន ចីវរាទីនំ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ទានកាលេយេវ ទាយកសន្តកភាវោ ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកសន្តកភាវោ សព្ពេសំ បាកដោ, តស្មា ឥទម្បិ វចនំ ទាយកសន្តកភាវសាធកំ ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
ឯវំ ហោតុ, តថាបិ ‘‘សចេ ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តភាវំ ញត្វា សាមិកោ វា តស្ស បុត្តធីតរោ ¶ វា អញ្ញោ វា កោចិ វំសេ ឧប្បន្នោ បុន កប្បិយវោហារេន ទេតិ, វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) វុត្តត្តា វិហារស្សាមិកភូតទាយកស្ស វា តស្ស បុត្តធីតាទីនំ វំសេ ឧប្បន្នានំ វា ទាតុំ ឥស្សរភាវោ សិទ្ធោយេវាតិ. ន សិទ្ធោ. កស្មាតិ ចេ? ននុ វុត្តំ ‘‘ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តភាវំ ញត្វា’’តិ, តស្មា អកប្បិយត្តា ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តមេវ កប្បិយករណត្ថាយ ទាយកាទីហិ បុន ¶ កប្បិយវោហារេន ទេតិ, វដ្ដតិ. យថា អប្បដិគ្គហិតត្តា ភិក្ខូហិ អបរិភុត្តមេវ ខាទនីយភោជនីយំ ភិក្ខុសន្តកំយេវ អាបត្តិមោចនត្ថំ ទាយកាទយោ បដិគ្គហាបេតិ, ន បរិភុត្តំ, យថា ច ពីជគាមបរិយាបន្នំយេវ ភិក្ខុសន្តកំ ពីជគាមភូតគាមភាវតោ បរិមោចនត្ថំ កប្បិយការកាទយោ កប្បិយំ ករោន្តិ, ន អបរិយាបន្នំ, ឯវំ អកប្បិយំ ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តំយេវ តឡាកាទិកំ កប្បិយករណត្ថំ ទាយកាទយោ បុន ទេន្តិ, ន អបរិច្ចត្តំ, តស្មា ឥទម្បិ វចនំ កប្បិយករណត្តំយេវ សាធេតិ, ន ឥស្សរត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ.
តថាបិ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘ជាតិភូមិយំ ជាតិភូមិកា ឧបាសកា អាយស្មន្តំ ធម្មិកត្ថេរំ សត្តហិ ជាតិភូមិកវិហារេហិ បព្ពាជយិំសូតិ វចនតោ ទាយកោ វិហារស្ស ឥស្សរោតិ វិញ្ញាយតិ. ឥស្សរត្តាយេវ ហិ តេ ថេរំ បព្ពាជេតុំ សក្កា, នោ អនិស្សរា’’តិ, ន ខោ បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ. កស្មា? ‘‘ជាតិភូមិកា ឧបាសកា’’ឥច្ចេវ ហិ វុត្តំ, ន ‘‘វិហារទាយកា’’តិ, តស្មា តស្មិំ ទេសេ វសន្តា ពហវោ ឧបាសកា អាយស្មន្តំ ធម្មិកត្ថេរំ អយុត្តចារិត្តា សកលសត្តវិហារតោ បព្ពាជយិំសុ, ន អត្តនោ វិហារទាយកភាវេន ឥស្សរត្តា, តស្មា ឥទម្បិ ឧទាហរណំ ន ឥស្សរភាវទីបកំ, អថ ខោ អបរាធានុរូបករណភាវទីបកន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ យទា ទាយកោ វិហារំ បតិដ្ឋាបេត្វា ទេតិ, តស្ស មុញ្ចចេតនំ បត្វា ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ សោ វា តស្ស វំសេ ឧប្បន្នោ វា ជនបទស្សាមិករាជាទយោ វា ឥស្សរា ភវិតុំ វា វិចារេតុំ វា ន លភន្តិ, បដិគ្គាហកភូតោ សង្ឃោ វា គណោ វា បុគ្គលោ វា សោយេវ ឥស្សរោ ភវិតុំ វា វិចារេតុំ វា លភតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
តត្ថ ទាយកាទីនំ ឥស្សរោ ភវិតុំ អលភនភាវោ កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស, បថវាទិវត្ថុបរិច្ចាគេន ¶ ច បុន គហណស្ស អយុត្តត្តា’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ វចនតោ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ ទីយមានំ បតតិ, តំ សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ, បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហី’’តិ (ចូឡវ. ២៧៣) ភគវតា វុត្តត្តា ច ‘‘បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហីតិ វចនេន បនេត្ថ បរសន្តកាភាវោ ទីបិតោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ ¶ វុត្តត្តា ច វិញ្ញាយតិ. សង្ឃាទីនំ ឥស្សរោ ភវិតុំ លភនភាវោ កថំ ញាតព្ពោតិ ចេ? សង្ឃិកោ នាម វិហារោ សង្ឃស្ស ទិន្នោ ហោតិ បរិច្ចត្តោ, ‘‘បុគ្គលិកេ បុគ្គលិកសញ្ញី អញ្ញស្ស បុគ្គលិកេ អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, អត្តនោ បុគ្គលិកេ អនាបត្តី’’តិ បាចិត្តិយបាឡិយំ (បាចិ. ១១៧, ១២៧) អាគមនតោ ច ‘‘អន្តមសោ ចតុរង្គុលបាទកំ គាមទារកេហិ បំស្វាគារកេសុ កីឡន្តេហិ កតម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ ហោតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) សមន្តបាសាទិកាយំ វចនតោ ច ‘‘អភិយោគេបិ ចេត្ថ ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ភិក្ខូនំ ទិន្នំ វិហារំ វា បរិវេណំ វា អាវាសំ វា មហន្តម្បិ ខុទ្ទកម្បិ អភិយុញ្ជតោ អភិយោគោ ន រុហតិ, អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិតុម្បិ ន សក្កោតិ. កស្មា? សព្ពេសំ ធុរនិក្ខេបាភាវតោ. ន ហេត្ថ សព្ពេ ចាតុទ្ទិសា ភិក្ខូ ធុរនិក្ខេបំ ករោន្តីតិ. ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្ស ឯកបុគ្គលស្ស វា សន្តកំ អភិយុញ្ជិត្វា គណ្ហន្តោ សក្កោតិ តេ ធុរំ និក្ខិបាបេតុ’’ន្តិ ទុតិយបារាជិកវណ្ណនាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០២) វចនតោ ច វិញ្ញាយតិ.
កថំ ទាយកាទីនំ វិចារេតុំ អលភនភាវោ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? សន្តេសុបិ វេឡុវនវិហារាទិទាយកេសុ តេសំ វិចារណំ អននុជានិត្វា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ ភិក្ខុស្សេវ សេនាសនគ្គាហាបកសម្មុតិអនុជានតោ ច ភណ្ឌនការកេសុ ¶ កោសម្ពកភិក្ខូសុ សាវត្ថិំ អាគតេសុ អនាថបិណ្ឌិកេន ច វិសាខាយ មហាឧបាសិកាយ ច ‘‘កថាហំ, ភន្តេ, តេសុ ភិក្ខូសុ បដិបជ្ជាមី’’តិ (មហាវ. ៤៦៨) ឯវំ ជេតវនវិហារទាយកបុព្ពារាមវិហារទាយកភូតេសុ អារោចិតេសុបិ តេសំ សេនាសនវិចារណំ អវត្វា អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេន ‘‘កថំ នុ ខោ, ភន្តេ, តេសុ ភិក្ខូសុ សេនាសនេ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ អារោចិតេ ‘‘តេន ហិ, សារិបុត្ត, វិវិត្តំ សេនាសនំ ទាតព្ព’’ន្តិ វត្វា ‘‘សចេ បន, ភន្តេ, វិវិត្តំ ន ហោតិ, កថំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ វិវិត្តំ កត្វាបិ ទាតព្ពំ, ន ត្វេវាហំ, សារិបុត្ត, កេនចិ បរិយាយេន វុឌ្ឍតរស្ស ភិក្ខុនោ សេនាសនំ បដិពាហិតព្ពន្តិ វទាមិ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៤៧៣) ថេរស្សេវ សេនាសនស្ស វិចារណស្ស អនុញ្ញាតត្តា ច វិញ្ញាយតិ.
កថំ បន សង្ឃាទីនំ សេនាសនំ វិចារេតុំ លភនភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ឯវញ្ច, ភិក្ខវេ, ¶ សម្មន្និតព្ពោ – បឋមំ ភិក្ខុ យាចិតព្ពោ, យាចិត្វា ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –
សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… សម្មតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ សេនាសនគ្គាហាបកោ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមីតិ (ចូឡវ. ៣១៧).
ឯវំ សង្ឃេន សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្នាបេត្វា បុន តេន សង្ឃសម្មតេន សេនាសនគ្គាហាបកេន សេនាសនគ្គាហកវិធានំ អនុជានិតុំ អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បឋមំ ភិក្ខូ គណេតុំ, ភិក្ខូ គណេត្វា សេយ្យា គណេតុំ, សេយ្យា គណេត្វា សេយ្យគ្គេន គាហេតុ’’ន្តិ វចនតោ សង្ឃិកសេនាសនស្ស ¶ សង្ឃេន វិចារេតុំ លភនភាវោ វិញ្ញាយតិ.
‘‘ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្ស ឯកបុគ្គលស្ស វា ទិន្នវិហារាទិំ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តេ ធុរនិក្ខេបសម្ភវា បារាជិក’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០២) អាគមនតោ ច ‘‘អត្តនោ បុគ្គលិកេ អនាបត្តី’’តិ បាឡិយំ (បាចិ. ១១៧) អាគមនតោ ច ‘‘យស្មិំ បន វិស្សាសោ រុហតិ, តស្ស សន្តកំ អត្តនោ បុគ្គលិកមិវ ហោតីតិ មហាបច្ចរិអាទីសុ វុត្ត’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១២) វចនតោ ច គណស្ស ទិន្នោ គណសន្តកវិហារោ គណេនេវ វិចារីយតេ, នោ ទាយកាទីហិ. បុគ្គលស្ស ទិន្នោ បុគ្គលិកវិហារោបិ បដិគ្គាហកបុគ្គលេនេវ វិចារីយតេ, នោ ទាយកាទីហីតិ វិញ្ញាយតិ. ឯវំ វិនយបាឡិយំ អដ្ឋកថាដីកាសុ ច វិហារស្ស សង្ឃិកគណសន្តកបុគ្គលិកវសេន តិវិធស្សេវ វចនតោ ច តេសំយេវ សង្ឃគណបុគ្គលានំ វិហារវិចារណស្ស អនុញ្ញាតត្តា ច ទាយកសន្តកស្ស វិហារស្ស វិសុំ អវុត្តត្តា ច ទាយកានំ វិហារវិចារណស្ស អននុញ្ញាតត្តា ច សង្ឃាទយោ ឯវ វិហារស្ស ឥស្សរា ហោន្តិ, តេយេវ ច វិចារេតុំ លភន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
ឯវំ ហោតុ, តេសុ បដិគ្គាហកភូតេសុ សង្ឃគណបុគ្គលេសុ សោ វិហារោ កស្ស សន្តកោ ហោតិ, កេន ច វិចារេតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – សង្ឃិកវិហារេ តាវ ‘‘អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នត្តា បដិគ្គាហកេសុ កាលកតេសុបិ តទញ្ញោ ចាតុទ្ទិសសង្ឃោ ច អនាគតសង្ឃោ ច ឥស្សរោ, តស្ស សន្តកោ, តេន វិចារេតព្ពោ. គណសន្តកេ បន តស្មិំ គណេ យាវ ឯកោបិ អត្ថិ, តាវ គណសន្តកោវ, តេន អវសិដ្ឋេន ភិក្ខុនា វិចារេតព្ពោ. សព្ពេសុ កាលកតេសុ ¶ យទិ សកលគណោ វា តំគណបរិយាបន្នអវសិដ្ឋបុគ្គលោ ¶ វា ជីវមានកាលេយេវ យស្ស កស្សចិ ទិន្នោ, យេន ច វិស្សាសគ្គាហវសេន គហិតោ, សោ ឥស្សរោ. សចេបិ សកលគណោ ជីវមានកាលេយេវ អញ្ញគណស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទេតិ, តេ អញ្ញគណសង្ឃបុគ្គលា ឥស្សរា ហោន្តិ. បុគ្គលិកវិហារេ បន សោ វិហារស្សាមិកោ អត្តនោ ជីវមានកាលេយេវ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទេតិ, តេ ឥស្សរា ហោន្តិ. យោ វា បន តស្ស ជីវមានស្សេវ វិស្សាសគ្គាហវសេន គណ្ហាតិ, សោវ ឥស្សរោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.
កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? សង្ឃិកេ វិហារស្ស គរុភណ្ឌត្តា អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិកំ ហោតិ, ន កស្សចិ ទាតព្ពំ. គណសន្តកបុគ្គលិកេសុ បន តេសំ សាមិកត្តា ទានវិស្សាសគ្គាហា រុហន្តិ, ‘‘តស្មា សោ ជីវមានោយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ អទាសិ, កោចិ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ. យស្ស ទិន្នំ, យេន ច គហិតំ, តស្សេវ ហោតី’’តិ ច ‘‘ទ្វិន្នំ សន្តកំ ហោតិ អវិភត្តំ, ឯកស្មិំ កាលកតេ ឥតរោ សាមី, ពហូនម្បិ សន្តកេ ឯសេវ នយោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.
ឯវំ បន វិស្សជ្ជេត្វា អទិន្នំ ‘‘មមច្ចយេន អសុកស្ស ហោតូ’’តិ ទានំ អច្ចយទានត្តា ន រុហតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៤១៩) ‘‘សចេ ហិ បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យោ កោចិ កាលំ ករោន្តោ ‘មមច្ចយេន មយ្ហំ បរិក្ខារោ ឧបជ្ឈាយស្ស ហោតុ, អាចរិយស្ស ហោតុ, សទ្ធិវិហារិកស្ស ហោតុ, អន្តេវាសិកស្ស ហោតុ, មាតុ ហោតុ, បិតុ ហោតុ, អញ្ញស្ស វា កស្សចិ ហោតូ’តិ វទតិ, តេសំ ន ហោតិ, សង្ឃស្សេវ ហោតិ. ន ហិ បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ អច្ចយទានំ រុហតិ, គិហីនំ បន រុហតី’’តិ. ឯត្ថ ច ឯកច្ចេ បន វិនយធរា ‘‘គិហីនន្តិ ¶ បទំ សម្បទានន្តិ គហេត្វា ភិក្ខូនំ សន្តកំ អច្ចយទានវសេន គិហីនំ ទទន្តេ រុហតិ, បញ្ចន្នំ បន សហធម្មិកានំ ទេន្តោ ន រុហតី’’តិ វទន្តិ. ឯវំ សន្តេ មាតាបិតូនំ ទទន្តោបិ រុហេយ្យ តេសំ គិហិភូតត្តា. ‘‘អថ ច បន ‘មាតុ ហោតុ, បិតុ ហោតុ, អញ្ញស្ស វា កស្សចិ ហោតូ’តិ វទតិ, តេសំ ន ហោតី’’តិ វចនតោ ន រុហតីតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘គិហីនំ បនា’’តិ ឥទំ ន សម្បទានវចនំ, អថ ខោ សាមិវចនមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេន គិហីនំ បន សន្តកំ អច្ចយទានំ រុហតីតិ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ.
កិញ្ច ភិយ្យោ – ‘‘សចេ ហិ បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យោ កោចិ កាលំ ករោន្តោ មមច្ចយេន ¶ មយ្ហំ បរិក្ខារោ’’តិ អារភិត្វា ‘‘ន ហិ បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ អច្ចយទានំ រុហតិ, គិហីនំ បន រុហតី’’តិ វុត្តត្តា សាម្យត្ថេ ឆដ្ឋីពហុវចនំ សមត្ថិតំ ភវតិ. យទិ ឯវំ ‘‘គិហីន’’ន្តិ បទស្ស អសម្បទានត្តេ សតិ កតមំ សម្បទានំ ហោតីតិ? ‘‘យស្ស កស្សចី’’តិ បទំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៤១៩) ‘‘មាតុ ហោតុ, បិតុ ហោតុ, អញ្ញស្ស វា កស្សចិ ហោតូ’’តិ. អយមត្ថោ អជ្ជុកវត្ថុនា (បារា. ១៥៨) ទីបេតព្ពោ. ឯវំ ជីវមានកាលេយេវ ទត្វា មតេសុ វិនិច្ឆយោ អម្ហេហិ ញាតោ, កស្សចិ អទត្វា មតេសុ វិនិច្ឆយោ កថំ ញាតព្ពោតិ? តត្ថាបិ សង្ឃិកេ តាវ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សង្ឃោវ ឥស្សរោ, គណសន្តកេ បន ឯកច្ចេសុ អវសេសា ឥស្សរា, សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃោវ ឥស្សរោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ. បុគ្គលិកេ បន វិហារស្ស គរុភណ្ឌត្តា អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិកំ សង្ឃិកមេវ ហោតិ.
កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខវេ, កាលកតេ សង្ឃោ សាមី បត្តចីវរេ, អបិច គិលានុបដ្ឋាកា ពហូបការា, អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, សង្ឃេន តិចីវរញ្ច បត្តញ្ច គិលានុបដ្ឋាកានំ ទាតុំ. យំ តត្ថ លហុភណ្ឌំ លហុបរិក្ខារំ, តំ សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ. យំ តត្ថ គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ, តំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦៩) តេន ភគវតា ជានតា បស្សតា អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ. ឯវម្បិ ‘‘គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ’’ឥច្ចេវ ភគវតា វុត្តំ, ន ‘‘វិហារ’’ន្តិ, តស្មា កថំ វិហារស្ស គរុភណ្ឌភាវោតិ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘វិហារោ វិហារវត្ថុ, ឥទំ ទុតិយំ អវេភង្គិក’’ន្តិ បាឡិយំ,
‘‘ទ្វិសង្គហានិ ទ្វេ ហោន្តិ, តតិយំ ចតុសង្គហំ;
ចតុត្ថំ នវកោដ្ឋាសំ, បញ្ចមំ អដ្ឋភេទនំ.
‘‘ឥតិ បញ្ចហិ រាសីហិ, បញ្ចនិម្មលលោចនោ;
បញ្ចវីសវិធំ នាថោ, គរុភណ្ឌំ បកាសយី’’តិ. (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) –
អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.
ឥតិ ¶ ទាយកោ វិហារំ កត្វា កុលូបកភិក្ខុស្ស ទេតិ, តស្ស មុញ្ចចេតនុប្បត្តិតោ បុព្ពកាលេ ទាយកោ វិហារស្សាមិកោ ហោតិ, ទាតុំ វា វិចារេតុំ វា ឥស្សរោ, មុញ្ចចេតនុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកភិក្ខុ សាមិកោ ហោតិ, បរិភុញ្ជិតុំ វា អញ្ញេសំ ទាតុំ វា ឥស្សរោ. សោ បុគ្គលោ អត្តនោ ជីវមានក្ខណេយេវ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ និស្សជ្ជិត្វា ទេតិ, តទា តេ សទ្ធិវិហារិកាទយោ សាមិកា ហោន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ វា អញ្ញស្ស វា ទាតុំ ឥស្សរា. យទិ បន កស្សចិ អទត្វាវ កាលំ ករោតិ, តទា សង្ឃោវ តស្ស វិហារស្ស សាមិកោ ហោតិ, ន ទាយកោ វា បុគ្គលោ វា, សង្ឃានុមតិយា ឯវ បុគ្គលោ បរិភុញ្ជិតុំ លភតិ, ន អត្តនោ ឥស្សរវតាយាតិ ទដ្ឋព្ពោ.
ឯវំ ¶ មូលតោយេវ សង្ឃស្ស ទិន្នត្តា សង្ឃិកភូតវិហារោ វា មូលេ គណបុគ្គលានំ ទិន្នត្តា គណសន្តកបុគ្គលិកភូតោបិ តេសំ គណបុគ្គលានំ អញ្ញស្ស និស្សជ្ជនវសេន អទត្វា កាលកតត្តា បច្ឆា សង្ឃិកភាវំ បត្តវិហារោ វា សង្ឃេន វិចារេតព្ពោ ហោតិ. សង្ឃេនបិ ភគវតោ អនុមតិយា សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និត្វា គាហាបេតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣១៧) ‘‘អថ ខោ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ ‘កេន នុ ខោ សេនាសនំ គាហេតព្ព’ន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុ’ន្តិ’’អាទិ.
ឥមស្មិំ ឋានេ ‘‘សេនាសនគ្គាហោ នាម វស្សកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ, ឧតុកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ, ធុវវាសវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ តិវិធោ ហោតិ. តេសុ វស្សកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ បុរិមវស្សវសេន សេនាសនគ្គាហោ, បច្ឆិមវស្សវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ទុវិធោ. ឧតុកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោបិ អន្តរាមុត្តកវសេន សេនាសនគ្គាហោ, តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ទុវិធោ’’តិ អាចរិយា វទន្តិ, ឯតំ បាឡិយា ច អដ្ឋកថាយ ច អសមេន្តំ វិយ ទិស្សតិ. បាឡិយញ្ហិ (ចូឡវ. ៣១៨) ‘‘អថ ខោ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ ‘កតិ នុ ខោ សេនាសនគ្គាហោ’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – តយោមេ, ភិក្ខវេ, សេនាសនគ្គាហា បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ. អបរជ្ជុគតាយ អាសាឡ្ហិយា បុរិមកោ គាហេតព្ពោ, មាសគតាយ អាសាឡ្ហិយា បច្ឆិមកោ គាហេតព្ពោ, អបរជ្ជុគតាយ បវារណាយ អាយតិំ វស្សាវាសត្ថាយ អន្តរាមុត្តកោ គាហេតព្ពោ. ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, តយោ សេនាសនគ្គាហា’’តិ ឯវំ អាគតោ, អដ្ឋកថាយម្បិ ¶ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘តីសុ សេនាសនគ្គាហេសុ បុរិមកោ ច បច្ឆិមកោ ¶ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ គាហា ថាវរា. អន្តរាមុត្តកេ អយំ វិនិច្ឆយោ…បេ… អយំ តាវ អន្តោវស្សេ វស្សូបនាយិកាទិវសេន បាឡិយំ អាគតសេនាសនគ្គាហកថា, អយំ បន សេនាសនគ្គាហោ នាម ទុវិធោ ហោតិ ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចា’’តិ ឯវំ អាគតោ, តស្មា សង្ឃេន សម្មតសេនាសនគ្គាហាបកេន វិចារេតព្ពា.
សេនាសនគ្គាហោ នាម ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ, វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោតិ ទុវិធោ. តត្ថ ឧតុកាលោ នាម ហេមន្តឧតុគិម្ហឧតុវសេន អដ្ឋ មាសា, តស្មិំ កាលេ ភិក្ខូ អនិយតាវាសា ហោន្តិ, តស្មា យេ យទា អាគច្ឆន្តិ, តេសំ តទា ភិក្ខូ ឧដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាតព្ពំ, អកាលោ នាម នត្ថិ. អយំ ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ នាម. វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោ បន ‘‘បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ’’តិ បាឡិយំ អាគតនយេន តិវិធោ ហោតិ. អន្តរាមុត្តកោបិ ហិ អាយតិំ វស្សាវាសត្ថាយ គាហិតត្តា វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហមេវ បវិសតិ, ន ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘អបរជ្ជុគតាយ បវារណាយ អាយតិំ វស្សាវាសត្ថាយ អន្តរាមុត្តកោ គាហេតព្ពោ’’តិ. តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ច នេវ បាឡិយំ ន អដ្ឋកថាយំ វិសុំ អាគតោ, ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោយេវ តទង្គសេនាសនគ្គាហោតិបិ តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិបិ វទន្តិ, តស្មា ឧតុកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោបិ ‘‘អន្តរាមុត្តកវសេន សេនាសនគ្គាហោ តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ទុព្ពិធោ’’តិ ន វត្តព្ពោ.
អថាបិ ¶ វទន្តិ ‘‘យថាវុត្តេសុ បញ្ចសុ សេនាសនគ្គាហេសុ ចត្តារោ សេនាសនគ្គាហា បញ្ចង្គសមន្នាគតេន សេនាសនគ្គាហាបកសម្មុតិលទ្ធេន ភិក្ខុនា អន្តោឧបចារសីមដ្ឋេន ហុត្វា អន្តោសីមដ្ឋានំ ភិក្ខូនំ យថាវិនយំ វិចារេតព្ពា ហោន្តិ, តេ បន វិចារណា យាវជ្ជកាលា ថាវរា ហុត្វា ន តិដ្ឋន្តិ, ធុវវាសវសេន វិចារណមេវ យាវជ្ជកាលា ថាវរំ ហុត្វា តិដ្ឋតី’’តិ, តម្បិ តថា ន សក្កា វត្តុំ. កស្មា? សេនាសនគ្គាហាបកភេទេ ‘‘ធុវវាសវសេន សេនាសនគ្គាហោ’’តិ បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច នត្ថិ. ធុវវាសវសេន វិចារណញ្ច សម្មុតិលទ្ធេន សេនាសនគ្គាហាបកេន វិចារេតព្ពំ ន ហោតិ, អថ ខោ សមគ្គេន សង្ឃេន អបលោកនកម្មវសេន ទុវង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុស្ស អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទានមេវ, តស្មា សមគ្គោ សង្ឃោ ពហូបការតាគុណវិសិដ្ឋតាសង្ខាតេហិ ទ្វីហិ អង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ អបលោកនកម្មវសេន សម្មន្និត្វា ¶ តស្ស ផាសុកំ អាវាសំ ធុវវាសវសេន អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតិ, តំ យាវជ្ជកាលា ថាវរំ ហុត្វា តិដ្ឋតីតិ វត្តព្ពំ.
សមគ្គោ សង្ឃោវ ធុវវាសវសេន ទេតិ, ន សេនាសនគ្គាហាបកោតិ អយមត្ថោ កថំ ញាតព្ពោតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា គណវាចកអាចរិយស្ស វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សង្ឃោ បន ពហុស្សុតស្ស ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ពហូបការស្ស ភារនិត្ថារកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតី’’តិ ច ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរគណវាចកាចរិយានំ វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សល្លក្ខេត្វា សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ ច ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ¶ ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បី’’តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦) ច ‘‘អបលោកនកម្មំ នាម សីមដ្ឋកំ សង្ឃំ សោធេត្វា ឆន្ទារហានំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា តិក្ខត្តុំ សាវេត្វា កត្តព្ពំ កម្ម’’ន្តិ ច អដ្ឋកថាសុ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២) វចនតោ សាធុកំ និស្សំសយេន ញាតព្ពោតិ.
កថំ បន អបលោកនកម្មេន ទាតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បិ សង្ឃកិច្ចំ ករោន្តានំ កប្បិយការកាទីនំ ភត្តវេតនម្បិ អបលោកនកម្មេន ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ បរិវារដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦) កម្មវគ្គេ អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. កថំ បន ទុវង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោយេវ ទាតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ពហូបការតន្តិ ភណ្ឌាគារិកតាទិពហុឧបការភាវំ. ន កេវលំ ឥទមេវាតិ អាហ ‘គុណវិសិដ្ឋតញ្ចា’តិអាទិ. តេន ពហូបការត្តេបិ គុណវិសិដ្ឋត្តាភាវេ, គុណវិសិដ្ឋត្តេបិ ពហូបការត្តាភាវេ ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតី’’តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ដី. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.
កស្មា បន សេនាសនគ្គាហាបកេន វិចារេតព្ពោ សេនាសនគ្គាហោ យាវជ្ជកាលា ន តិដ្ឋតីតិ? បញ្ចង្គសមន្នាគតស្ស សេនាសនគ្គាហាបកស្ស ភិក្ខុនោ ទុល្លភត្តា, នានាទេសវាសីនំ នានាចរិយកុលសម្ភវានំ ភិក្ខូនំ ឯកសម្ភោគបរិភោគស្ស ទុក្ករត្តា ច ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ ¶ ន តិដ្ឋតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុំ, យោ ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ទោសាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន មោហាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ភយាគតិំ គច្ឆេយ្យ ¶ , គហិតាគហិតញ្ច ជានេយ្យា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៧). អដ្ឋកថាយម្បិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២២) ‘‘ឯវរូបេន ហិ សភាគបុគ្គលេន ឯកវិហារេ វា ឯកបរិវេណេ វា វសន្តេន អត្ថោ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. កស្មា បន ធុវវាសត្ថាយ ទានវិចារោ យាវជ្ជកាលា តិដ្ឋតីតិ? បញ្ចង្គសមន្នាគតាភាវេបិ សីមដ្ឋកស្ស សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា កត្តព្ពត្តា. វុត្តញ្ហិ ‘‘អបលោកនកម្មំ នាម សីមដ្ឋកំ សង្ឃំ សោធេត្វា ឆន្ទារហានំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា តិក្ខត្តុំ សាវេត្វា កត្តព្ពំ កម្ម’’ន្តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២).
ឧតុកាលេ សង្ឃិកសេនាសនេ វសន្តេន អាគតោ ភិក្ខុ ន បដិពាហេតព្ពោ អញ្ញត្រ អនុដ្ឋាបនីយា. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សានំ តេមាសំ បដិពាហិតុំ, ឧតុកាលំ បន ន បដិពាហិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣១៨). ‘‘អញ្ញត្រ អនុដ្ឋាបនីយា’’តិ វុត្តំ, កតមេ អនុដ្ឋាបនីយាតិ? ចត្តារោ អនុដ្ឋាបនីយា វុឌ្ឍតរោ, ភណ្ឌាគារិកោ, គិលានោ, សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោ ច. តត្ថ វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ តស្មិំ វិហារេ អន្តោសីមដ្ឋកភិក្ខូសុ អត្តនា វុឌ្ឍតរស្ស អញ្ញស្ស អភាវា យថាវុឌ្ឍំ កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. ភណ្ឌាគារិកោ សង្ឃេន សម្មន្និត្វា ភណ្ឌាគារស្ស ទិន្នតាយ សង្ឃស្ស ភណ្ឌំ រក្ខន្តោ គោបេន្តោ វសតិ, តស្មា សោ ភណ្ឌាគារិកោ កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. គិលានោ គេលញ្ញាភិភូតោ អត្តនោ លទ្ធសេនាសនេ វសន្តោ កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោ សមគ្គេន សង្ឃេន ទិន្នសេនាសនត្តា កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘ចត្តារោ ហិ ន វុដ្ឋាបេតព្ពា វុឌ្ឍតរោ, ភណ្ឌាគារិកោ, គិលានោ, សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោតិ. តត្ថ វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ នវកតរេន ន ¶ វុដ្ឋាបេតព្ពោ, ភណ្ឌាគារិកោ សង្ឃេន សម្មន្និត្វា ភណ្ឌាគារស្ស ទិន្នតាយ, គិលានោ អត្តនោ គិលានតាយ, សង្ឃោ បន ពហុស្សុតស្ស ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ពហូបការស្ស ភារនិត្ថារកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតិ, តស្មា សោ ឧបការកតាយ ច សង្ឃតោ លទ្ធតាយ ច ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ. ឋបេត្វា ឥមេ ចត្តារោ អវសេសា វុដ្ឋាបនីយាវ ហោន្តិ.
អបរស្មិំ ភិក្ខុម្ហិ អាគតេ វុដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាបេតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘ឧតុកាលេ តាវ កេចិ អាគន្តុកា ភិក្ខូ បុរេភត្តំ អាគច្ឆន្តិ, កេចិ ¶ បច្ឆាភត្តំ បឋមយាមំ វា មជ្ឈិមយាមំ វា បច្ឆិមយាមំ វា, យេ យទា អាគច្ឆន្តិ, តេសំ តទាវ ភិក្ខូ ឧដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាតព្ពំ, អកាលោ នាម នត្ថី’’តិ. ឯតរហិ បន សទ្ធា បសន្នា មនុស្សា វិហារំ កត្វា អប្បេកច្ចេ បណ្ឌិតានំ វចនំ សុត្វា ‘‘សង្ឃេ ទិន្នំ មហប្ផល’’ន្តិ ញត្វា ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ អារព្ភ ‘‘ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វត្វា ទេន្តិ, អប្បេកច្ចេ អត្តនា បសន្នំ ភិក្ខុំ អារព្ភ វិហារំ កត្វាបិ ទានកាលេ តេន ឧយ្យោជិតា ហុត្វា ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ អារព្ភ វុត្តនយេន ទេន្តិ, អប្បេកច្ចេ ករណកាលេបិ ទានកាលេបិ អត្តនោ កុលូបកភិក្ខុមេវ អារព្ភ បរិច្ចជន្តិ, តថាបិ ទក្ខិណោទកបាតនកាលេ តេន សិក្ខាបិតា យថាវុត្តបាឋំ វចីភេទំ ករោន្តិ, ចិត្តេន បន កុលូបកស្សេវ ទេន្តិ, ន សព្ពសង្ឃសាធារណត្ថំ ឥច្ឆន្តិ.
ឥមេសុ តីសុ ទានេសុ បឋមំ បុព្ពកាលេបិ ទានកាលេបិ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តត្តា សព្ពសង្ឃិកំ ហោតិ. ទុតិយំ បុព្ពកាលេ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តមានម្បិ ទានកាលេ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តត្តា សង្ឃិកមេវ. តតិយំ បន បុព្ពកាលេបិ ទានកាលេបិ ¶ កុលូបកបុគ្គលមេវ ឧទ្ទិស្ស បវត្តតិ, ន សង្ឃំ, កេវលំ ភិក្ខុនា វុត្តានុសារេនេវ វចីភេទំ ករោន្តិ. ឯវំ សន្តេ ‘‘កិំ អយំ វិហារោ ចិត្តវសេន បុគ្គលិកោ ហោតិ, វចីភេទវសេន សង្ឃិកោ’’តិ ចិន្តាយំ ឯកច្ចេ ឯវំ វទេយ្យុំ –
‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;
មនសា ចេ បសន្នេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;
តតោ នំ សុខមន្វេតិ, ឆាយាវ អនបាយិនីតិ. (ធ. ប. ២) –
វចនតោ ចិត្តវសេន បុគ្គលិកោ ហោតី’’តិ. អញ្ញេ ‘‘យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) វចនតោ វចីភេទវសេន សង្ឃិកោ ហោតី’’តិ.
តត្រាយំ វិចារណា – ឥទំ ទានំ បុព្ពេ បុគ្គលស្ស បរិណតំ បច្ឆា សង្ឃស្ស បរិណាមិតំ, តស្មា ‘‘សង្ឃិកោ’’តិ វុត្តេ នវសុ អធម្មិកទានេសុ ‘‘បុគ្គលស្ស បរិណតំ សង្ឃស្ស បរិណាមេតី’’តិ (បារា. ៦៦០) វុត្តំ អដ្ឋមំ អធម្មិកទានំ ហោតិ, តស្ស ទានស្ស បដិគ្គហាបិ បរិភោគាបិ អធម្មិកបដិគ្គហា អធម្មិកបរិភោគា ហោន្តិ. ‘‘បុគ្គលិកោ’’តិ វុត្តេ តីសុ ធម្មិកទានេសុ ‘‘បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលស្សេវ ទេតី’’តិ វុត្តំ តតិយធម្មិកទានំ ហោតិ, តស្ស ¶ បដិគ្គហាបិ បរិភោគាបិ ធម្មិកបដិគ្គហា ធម្មិកបរិភោគា ហោន្តិ, តស្មា បុគ្គលិកបក្ខំ ភជតិ. អប្បេកច្ចេ សុត្តន្តិកាទិគណេ បសីទិត្វា វិហារំ ការេត្វា គណស្ស ទេន្តិ ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មន្តានំ ទម្មី’’តិ. អប្បេកច្ចេ បុគ្គលេ បសីទិត្វា វិហារំ កត្វា បុគ្គលស្ស ទេន្តិ ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មតោ ទម្មី’’តិ. ឯតេ បន គណសន្តកបុគ្គលិកា វិហារា ទានកាលតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកសន្តកាវ ហោន្តិ, ន ទាយកសន្តកា. តេសុ គណសន្តកោ តាវ ឯកច្ចេសុ មតេសុ អវសេសានំ សន្តកោ, តេសុ ធរមានេសុយេវ ¶ កស្សចិ ទេន្តិ, តស្ស សន្តកោ. កស្សចិ អទត្វា សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃិកោ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘ទ្វិន្នំ សន្តកំ ហោតិ អវិភត្តំ, ឯកស្មិំ កាលកតេ ឥតរោ សាមី, ពហូនំ សន្តកេបិ ឯសេវ នយោ. សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃិកំវ ហោតី’’តិ.
បុគ្គលិកវិហារោបិ យទិ សោ បដិគ្គាហកបុគ្គលោ អត្តនោ ជីវមានកាលេយេវ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ទេតិ, កោចិ វា តស្ស វិស្សាសេន តំ វិហារំ អគ្គហេសិ, តស្ស សន្តកោ ហោតិ. កស្សចិ អទត្វា កាលកតេ សង្ឃិកោ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សោ ជីវមានោយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ អទាសិ, កោចិ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ. យស្ស ទិន្នោ, យេន ច គហិតោ, តស្សេវ ហោតី’’តិ. បាឡិយញ្ច (មហាវ. ៣៦៩) ‘‘ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខវេ, កាលកតេ សង្ឃោ សាមី បត្តចីវរេ, អបិច គិលានុបដ្ឋាកា ពហូបការា. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សង្ឃេន តិចីវរញ្ច បត្តញ្ច គិលានុបដ្ឋាកានំ ទាតុំ, យំ តត្ថ លហុភណ្ឌំ លហុបរិក្ខារំ, តំ សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ, យំ តត្ថ គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ, តំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦៩) វុត្តំ, តស្មា ឥមិនា នយេន វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោ.
សង្ឃិកេ បន បាឡិយំ អាគតានំ ‘‘បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ ចា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៨) វុត្តានំ តិណ្ណំ សេនាសនគ្គាហានញ្ច អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) អាគតានំ ‘‘ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចា’’តិ វុត្តានំ ទ្វិន្នំ សេនាសនគ្គាហានញ្ច ឯតរហិ អសម្បជ្ជនតោ អនុដ្ឋាបនីយបាឡិយំ អាគតស្ស អត្តនោ សភាវេន អនុដ្ឋាបនីយស្ស ធុវវាសត្ថាយ សង្ឃេន ទិន្នតាយ អនុដ្ឋាបនីយស្ស វសេនេវ វិនិច្ឆយោ ហោតិ. វុឌ្ឍតរគិលានា ហិ ¶ អត្តនោ សភាវេន អនុដ្ឋាបនីយា ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ នវកតរេន ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ, គិលានោ អត្តនោ គិលានតាយា’’តិ. ភណ្ឌាគារិកធម្មកថិកាទយោ ¶ ធុវវាសត្ថាយ សង្ឃេន ទិន្នតាយ អនុដ្ឋាបនីយា ហោន្តិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា…បេ… ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតិ, តស្មា យស្ស សង្ឃេន ទិន្នោ, សោបិ អនុដ្ឋាបនីយោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា). សោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – ឯតរហិ សង្ឃិកវិហារេសុ សង្ឃត្ថេរេសុ យថាកម្មង្គតេសុ តស្មិំ វិហារេ យោ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរោ, សោបិ ‘‘អយំ វិហារោ មយា វសិតព្ពោ’’តិ វទតិ. យោ តត្ថ ព្យត្តោ បដិពលោ, សោបិ តថេវ វទតិ. យេន សោ វិហារោ ការិតោ, សោបិ ‘‘មយា បសីទិតបុគ្គលោ អារោបេតព្ពោ’’តិ វទតិ. សង្ឃោបិ ‘‘មយមេវ ឥស្សរា, តស្មា អម្ហេហិ ឥច្ឆិតបុគ្គលោ អារោបេតព្ពោ’’តិ វទតិ. ឯវំទ្វិធា វា តិធា វា ចតុធា វា ភិន្នេសុ មហន្តំ អធិករណំ ហោតិ.
តេសុ វុឌ្ឍតរោ ‘‘ន ត្វេវាហំ, ភិក្ខវេ, កេនចិ បរិយាយេន វុឌ្ឍតរស្ស អាសនំ បដិពាហិតព្ពន្តិ វទាមិ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ បាឡិបាឋញ្ច (មហាវ. ៤៧៣; ចូឡវ. ៣១៦), ‘‘វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ នវកតរេន ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនញ្ច (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៩ អាទយោ; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) គហេត្វា ‘‘អហមេវ ឯត្ថ វុឌ្ឍតរោ, មយា វុឌ្ឍតរោ អញ្ញោ នត្ថិ, តស្មា អហមេវ ឥមស្មិំ វិហារេ វសិតុមនុច្ឆវិកោ’’តិ សញ្ញី ហោតិ. ព្យត្តោបិ ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បី’’តិ បរិវារដ្ឋកថាវចនញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦), ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ព្យត្តេន ¶ ភិក្ខុនា បដិពលេន ទសវស្សេន វា អតិរេកទសវស្សេន វា ឧបសម្បាទេតុំ, និស្សយំ ទាតុ’’ន្តិអាទិបាឡិវចនញ្ច (មហាវ. ៧៦, ៨២) គហេត្វា ‘‘អហមេវ ឯត្ថ ព្យត្តោ បដិពលោ, ន មយា អញ្ញោ ព្យត្តតរោ អត្ថិ, តស្មា អហមេវ ឥមស្ស វិហារស្ស អនុច្ឆវិកោ’’តិ សញ្ញី. វិហារការកោបិ ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារសាមិកោតិ វិនយបាឋោ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) អត្ថិ, មយា ច ពហុំ ធនំ ចជិត្វា អយំ វិហារោ ការិតោ, តស្មា មយា បសន្នបុគ្គលោ អារោបេតព្ពោ, ន អញ្ញោ’’តិ សញ្ញី. សង្ឃោបិ ‘‘សង្ឃិកោ នាម វិហារោ សង្ឃស្ស ទិន្នោ ហោតិ បរិច្ចត្តោ’’តិអាទិបាឡិវចនញ្ច (បាចិ. ១១៦, ១២១, ១២៦, ១៣១), អន្តមសោ ចតុរង្គុលបាទកំ គាមទារកេហិ បំស្វាគារកេសុ កីឡន្តេហិ កតម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ ហោតី’’តិអាទិអដ្ឋកថាវចនញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) គហេត្វា ‘‘អយំ វិហារោ សង្ឃិកោ ¶ សង្ឃសន្តកោ, តស្មា អម្ហេហិ អភិរុចិតបុគ្គលោវ អារោបេតព្ពោ, ន អញ្ញោ’’តិ សញ្ញី.
តត្ថ វុឌ្ឍតរស្ស វចនេបិ ‘‘ន ត្វេវាហំ, ភិក្ខវេ’’ត្យាទិវចនំ (ចូឡវ. ៣១៦) តេសុ តេសុ អាសនសាលាទីសុ អគ្គាសនស្ស វុឌ្ឍតរារហត្តា ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា និសិន្នោបិ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរេ អាគតេ វុដ្ឋាយ អាសនំ ទាតព្ពំ សន្ធាយ ភគវតា វុត្តំ, ន ធុវវាសំ សន្ធាយ. ‘‘វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ’’ត្យាទិវចនញ្ច (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) យថាវុឌ្ឍំ សេនាសនេ ទីយមានេ វុឌ្ឍតរេ អាគតេ នវកតរោ វុដ្ឋាបេតព្ពោ, វុដ្ឋាបេត្វា វុឌ្ឍតរស្ស សេនាសនំ ទាតព្ពំ, វុឌ្ឍតរោ បន នវកតរេន ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ. កស្មា? ‘‘អត្តនោ វុឌ្ឍតរតាយា’’តិ ឧតុកាលេ យថាវុឌ្ឍំ សេនាសនទានំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ធុវវាសត្ថាយ ទានំ សន្ធាយ ¶ , តស្មា ឥទម្បិ វចនំ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ, ន សីឃំ អនុជានិតព្ពំ.
ព្យត្តវចនេបិ ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស’’ត្យាទិវចនញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៤៤៥-៤៩៦) ន ពហុស្សុតមត្តេន សង្ឃិកវិហារស្ស ឥស្សរភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, អថ ខោ តស្ស ភិក្ខុស្ស ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា សង្ឃេន ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទិន្នេ សោ ភិក្ខុ កេនចិ តម្ហា វិហារា អនុដ្ឋាបនីយោ ហោតិ, ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ’’ត្យាទិវចនញ្ច (មហាវ. ៨២) និស្សយាចរិយានំ លក្ខណំ បកាសេតុំ ភគវតា វុត្តំ, ន សង្ឃិកវិហារស្ស ឥស្សរត្តំ, តស្មា ឥទម្បិ វចនំ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ, ន សីឃំ អនុជានិតព្ពំ.
ទាយកវចនំ បន នានុជានិតព្ពំ បដិពាហិតព្ពំ. កស្មា? ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ’’ត្យាទិបាឋស្ស អមុខ្យវោហារត្តា. យថា ហិ បុថុជ្ជនកាលេ រូបាទីសុ សញ្ជនស្ស ភូតបុព្ពត្តា ភូតបុព្ពគតិយា អរហាបិ ‘‘សត្តោ’’តិ, ឯវំ ទានកាលតោ បុព្ពេ តស្ស វិហារស្ស សាមិភូតបុព្ពត្តា ទាយកោ ‘‘វិហារសាមិកោ’’តិ វុច្ចតិ, ន ឥស្សរត្តា. ន ហិ សកលេ វិនយបិដកេ អដ្ឋកថាដីកាសុ ច ‘‘វិស្សជ្ជេត្វា ទិន្នស្ស វិហារស្ស ទាយកោ ឥស្សរោ’’តិ វា ‘‘ទាយកេន វិចារេតព្ពោ’’តិ វា ‘‘ទាយកសន្តកវិហារោ’’តិ វា បាឋោ អត្ថិ, ‘‘សង្ឃិកោ, គណសន្តកោ, បុគ្គលិកោ’’ឥច្ចេវ អត្ថិ, តស្មា តស្ស វចនំ នានុជានិតព្ពំ.
សង្ឃស្ស ¶ វចនេបិ ‘‘សង្ឃិកោ នាម វិហារោ’’ត្យាទិវចនំ (បាចិ. ១១៦, ១២១, ១២៦, ១៣១) សង្ឃសន្តកភាវំ សង្ឃេន វិចារេតព្ពភាវំ ទីបេតិ, សង្ឃោ បន វិចារេន្តោ បញ្ចង្គសមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និត្វា តេន យថាវុឌ្ឍំ វិចារេតព្ពោ វា ហោតិ, សមគ្គេន សង្ឃេន ទុវង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ អបលោកនកម្មេន ¶ ធុវវាសត្ថាយ ទាតព្ពោ វា. តេសុ បញ្ចង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ ទុល្លភត្តា សេនាសនគ្គាហាបកសម្មុតិយា អភាវេ សតិ ទុវង្គសមន្នាគតោ ភិក្ខុ បរិយេសិតព្ពោ. ឯវំ បន អបរិយេសិត្វា ភណ្ឌាគារិកតាទិពហឩបការតាយុត្តស្ស ពហុស្សុតតាទិគុណវិសិដ្ឋតាវិរហស្ស ភិក្ខុនោ អាមិសគរុកតាទិវសេន សង្ឃេន វិហារោ ទាតព្ពោ ន ហោតិ, តស្មា សង្ឃវចនម្បិ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ, ន តាវ អនុជានិតព្ពំ.
អថ តីណិបិ វចនានិ សំសន្ទេតព្ពានិ. តត្ថ សង្ឃស្ស ឥស្សរត្តា សង្ឃោ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘កោ បុគ្គលោ តុម្ហេហិ អភិរុចិតោ’’តិ, បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯសោ’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា អភិរុចិតោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ អម្ហេ ចីវរាទិបច្ចយេហិ អនុគ្គហេតា, អម្ហាកំ ញាតិសាលោហិតោ, ឧបជ្ឈាយោ, អាចរិយោ, សទ្ធិវិហារិកោ, អន្តេវាសិកោ, សមានុបជ្ឈាយកោ, សមានាចរិយកោ, បិយសហាយោ, លាភី, យសស្សី, តស្មា អម្ហេហិ អភិរុចិតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ឯត្តាវតា ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ទាតព្ពោ’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពោ. អថ ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ សព្ពេហិ អម្ហេហិ វុឌ្ឍតរោ អគ្គាសនំ អគ្គោទកំ អគ្គបិណ្ឌំ អរហតិ, ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ បន តស្ស ទាតព្ពោតិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ន វុត្តោ’’តិ វត្វា បដិក្ខិបិតព្ពោ. អថ ‘‘ធម្មកថិកោ, វិនយធរោ, គណវាចកអាចរិយោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឯសោ ធុវវាសត្ថាយ ទិន្នវិហារស្ស អនុច្ឆវិកោ, ឯតស្ស ទាតព្ពោ’’តិ អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា គណវាចកអាចរិយស្ស វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ វចនតោ វិញ្ញាយតិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៩; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា).
ឥធ ¶ បន សាធកបាឋេ ‘‘ភណ្ឌាគារិកស្ស វា’’តិ វិជ្ជមានេ កស្មា សាធ្យវចនេ ភណ្ឌាគារិកោ ន វុត្តោតិ? ឯតរហិ ភណ្ឌាគារស្ស អភាវា. យទិ កេសុចិ វិហារេសុ ភណ្ឌាគារំ សម្មន្នេយ្យ, សោ ភណ្ឌាគារវិហារេ និសិន្នោ សង្ឃស្ស បត្តចីវររក្ខណាទិកំ ឧបការំ ករេយ្យ, តស្ស ពហូបការតំ សល្លក្ខេន្តោ សង្ឃោ ភណ្ឌាគារិកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ ឯតរហិបិ ធុវវាសត្ថាយ ¶ ទទេយ្យ, សោ តស្ស វិសុំ ធុវវាសវិហារោតិ. ឯត្ថ សាធកបាឋេ ‘‘ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា’’តិអាទិសទ្ទេន ពហុស្សុតោ អាគតាគមោ ធម្មធរោ វិនយធរោ មាតិកាធរោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ មេធាវី លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោតិ វុត្តគុណវន្តេ សង្គណ្ហាតិ. អថាបិ ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ ពហុស្សុតោ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ភិក្ខូនំ ពហូបការោ សង្ឃភារនិត្ថារកោ’’តិ វទតិ, ‘‘សាធុ ឯសោបិ ផាសុកាវាសស្ស អរហោ, អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ឯតស្សបិ ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ពហុស្សុតស្ស ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ពហូបការស្ស ភារនិត្ថារកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) វចនតោ វិញ្ញាយតិ.
អថាបិ ‘‘អយំ បុគ្គលោ ធម្មកថិកោ វិនយធរោ គណវាចកាចរិយោ សង្ឃស្ស ពហូបការោ វិសិដ្ឋគុណយុត្តោ’’តិ វទតិ, ‘‘សាធុ ឯតស្សបិ បុគ្គលស្ស ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សល្លក្ខេត្វា សម្មន្និត្វាវ ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា គណវាចកាចរិយស្ស វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា ធុវវាសត្ថាយ ¶ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) វចនតោ វិញ្ញាយតិ.
អថាបិ ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ ពហុស្សុតោ សង្ឃភារនិត្ថារកោ’’តិ វទតិ, ‘‘សាធុ ឯតស្សបិ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បី’’តិ បរិវារដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦) វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ. តតោ ‘‘ឯវំ ទុវង្គសម្បន្នោ បុគ្គលោ អន្តោសីមដ្ឋោ វា ពហិសីមដ្ឋោ វា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អន្តោសីមដ្ឋោ’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ តស្ស ទាតព្ពោ’’តិ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ‘‘ពហិសីមដ្ឋោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ទាតព្ពោ’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពំ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘ន, ភិក្ខវេ, និស្សីមេ ឋិតស្ស សេនាសនំ គាហេតព្ពំ, យោ គាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៨) វចនតោតិ.
អថ ‘‘ទុវង្គសមន្នាគតេ អន្តោសីមដ្ឋេ អសតិ ឯកង្គសមន្នាគតោ អន្តោសីមដ្ឋោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ ឯតស្ស ទាតព្ពោ’’តិ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោតិ ភណ្ឌាគារិកស្ស ពហូបការតំ ធម្មកថិកាទីនំ ¶ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១៩-១២១) ឯកេកង្គវសេន អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. ‘‘អន្តោសីមដ្ឋោ ឯកង្គសមន្នាគតោបិ នត្ថិ, ពហិសីមដ្ឋោវ អត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘អាគន្ត្វា អន្តោសីមេ ឋិតស្ស ទាតព្ពោ’’តិ វត្តព្ពោ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘អសម្បត្តានម្បិ ឧបចារសីមំ បវិដ្ឋានំ អន្តេវាសិកាទីសុ គណ្ហន្តេសុ ទាតព្ពមេវា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វចនតោ វិញ្ញាយតិ.
សចេ ¶ បន ឯកង្គយុត្តភាវេន វា ទុវង្គយុត្តភាវេន វា សមានា ទ្វេ តយោ ភិក្ខូ អន្តោសីមាយំ វិជ្ជមានា ភវេយ្យុំ, កស្ស ទាតព្ពោតិ? វឌ្ឍតរស្សាតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សង្ឃិកំ យថាវុឌ្ឍំ បដិពាហិតព្ពំ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១១) វចនតោតិ. សចេ បន អន្តោសីមាយំ ឯកង្គយុត្តោ វា ទុវង្គយុត្តោ វា ភិក្ខុ នត្ថិ, សព្ពេវ អាវាសិកា ពាលា អព្យត្តា, ឯវំ សតិ កស្ស ទាតព្ពោតិ? យោ តំ វិហារំ អាគច្ឆតិ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ, សោ ចេ លជ្ជី ហោតិ បេសលោ ពហុស្សុតោ សិក្ខាកាមោ, សោ តេហិ អាវាសិកេហិ ភិក្ខូហិ អញ្ញត្ថ អគមនត្ថំ សង្គហំ កត្វា សោ អាវាសោ ទាតព្ពោ.
អយមត្ថោ កថំ ជានិតព្ពោតិ ចេ? ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ វិហរន្តិ ពាលា អព្យត្តា, តេ ន ជានន្តិ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា. តត្ថ អញ្ញោ ភិក្ខុ អាគច្ឆតិ ពហុស្សុតោ អាគតាគមោ ធម្មធរោ វិនយធរោ មាតិកាធរោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ មេធាវី លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ, តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ សោ ភិក្ខុ សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោ ឧបលាបេតព្ពោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ ចុណ្ណេន មត្តិកាយ ទន្តកដ្ឋេន មុខោទកេន. នោ ចេ សង្គណ្ហេយ្យុំ អនុគ្គណ្ហេយ្យុំ ឧបលាបេយ្យុំ ឧបដ្ឋាបេយ្យុំ ចុណ្ណេន មត្តិកាយ ទន្តកដ្ឋេន មុខោទកេន, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៣) សម្មាសម្ពុទ្ធេន បញ្ញត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៣) ‘‘សង្គហេតព្ពោតិ ‘សាធុ, ភន្តេ, អាគតត្ថ, ឥធ ភិក្ខា សុលភា សូបព្យញ្ជនំ អត្ថិ, វសថ អនុក្កណ្ឋមានា’តិ ឯវំ បិយវចនេន សង្គហេតព្ពោ, បុនប្បុនំ តថាករណវសេន អនុគ្គហេតព្ពោ, ‘អាម វសិស្សាមី’តិ បដិវចនទាបនេន ¶ ឧបលាបេតព្ពោ. អថ វា ចតូហិ បច្ចយេហិ សង្គហេតព្ពោ ចេវ អនុគ្គហេតព្ពោ ច, បិយវចនេន ឧបលាបេតព្ពោ, កណ្ណសុខំ អាលបិតព្ពោតិ អត្ថោ, ចុណ្ណាទីហិ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ សចេ សកលោបិ សង្ឃោ ន ករោតិ, សព្ពេសំ ទុក្កដំ. ឥធ នេវ ថេរា, ន ទហរា ¶ មុច្ចន្តិ, សព្ពេហិ វារេន ឧបដ្ឋាតព្ពោ, អត្តនោ វារេ អនុបដ្ឋហន្តស្ស អាបត្តិ. តេន បន មហាថេរានំ បរិវេណសម្មជ្ជនទន្តកដ្ឋទានាទីនិ ន សាទិតព្ពានិ. ឯវម្បិ សតិ មហាថេរេហិ សាយំបាតំ ឧបដ្ឋានំ អាគន្តព្ពំ. តេន បន តេសំ អាគមនំ ញត្វា បឋមតរំ មហាថេរានំ ឧបដ្ឋានំ គន្តព្ពំ. សចស្ស សទ្ធិំចរា ភិក្ខូ ឧបដ្ឋាកា អត្ថិ, ‘មយ្ហំ ឧបដ្ឋាកា អត្ថិ, តុម្ហេ អប្បោស្សុក្កា វិហរថា’តិ វត្តព្ពំ. អថាបិស្ស សទ្ធិំ ចរា នត្ថិ, តស្មិំយេវ បន វិហារេ ឯកោ វា ទ្វេ វា វត្តសម្បន្នា វទន្តិ ‘មយ្ហំ ថេរស្ស កត្តព្ពំ ករិស្សាម, អវសេសា ផាសុ វិហរន្តូ’តិ, សព្ពេសំ អនាបត្តី’’តិ វុត្តត្តា. ឯវំ តាទិសំ ពហិសីមតោ អន្តោសីមមាគតំ លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតំ ភិក្ខុំ អន្តោសីមាយ ធុវនិវាសត្ថាយ ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទាតព្ពោតិ វិញ្ញាយតិ.
ននុ ច ‘‘ន, ភិក្ខវេ, និស្សីមេ ឋិតស្ស សេនាសនំ គាហេតព្ពំ, យោ គាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៨) ភគវតា វុត្តំ, អថ កស្មា និស្សីមតោ អាគតស្ស ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ទាតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – ‘‘និស្សីមេ ឋិតស្សា’’តិ ឥទំ អនាទរេ សាមិវចនំ, តស្មា និស្សីមេ ឋិតំយេវ សេនាសនំ ន គាហេតព្ពន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ន និស្សីមេ ឋិតស្ស តស្ស ភិក្ខុស្ស អន្តោសីមំ បវិដ្ឋស្សបិ សេនាសនំ ន គាហេតព្ពន្តិ អត្ថោ, តស្មា បុព្ពេ ពហិសីមាយំ ឋិតេបិ ឥទានិ អន្តោសីមំ បវិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ ចតុបច្ចយភាគោ លព្ភតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ¶ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘អសុកវិហារេ កិរ ពហុំ ចីវរំ ឧប្បន្នន្តិ សុត្វា យោជនន្តរិកវិហារតោបិ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ, សម្បត្តសម្បត្តានំ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ព’’ន្តិ. អន្តោសីមដ្ឋេសុ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ អសក្កោន្តេសុ យត្ថ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ អត្ថិ, សោ អាវាសោ គន្តព្ពោ ហោតិ. អន្តោវស្សេបិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន វិនា វស្សំ វសិតុំ ន លភតិ. យត្ថ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ អត្ថិ, តត្ថ គន្ត្វា វស្សំ វសិតព្ពំ, តស្មា ពហិសីមតោ អាគតោបិ លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភិក្ខុ សង្គហេតព្ពោ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –
‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ តទហុបោសថេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ វិហរន្តិ ពាលា អព្យត្តា, តេ ន ជានន្តិ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា. តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ ឯកោ ភិក្ខុ សាមន្តា អាវាសា សជ្ជុកំ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆាវុសោ សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆា’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ សព្ពេហេវ យត្ថ ជានន្តិ ¶ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា, សោ អាវាសោ គន្តព្ពោ. នោ ចេ គច្ឆេយ្យុំ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ វស្សំ វសន្តិ ពាលា អព្យត្តា, តេ ន ជានន្តិ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា. តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ ឯកោ ភិក្ខុ សាមន្តា អាវាសា សជ្ជុកំ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆាវុសោ សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆា’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, ឯកោ ភិក្ខុ សត្តាហកាលិកំ ¶ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆាវុសោ សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆា’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, ន, ភិក្ខវេ, តេហិ ភិក្ខូហិ តស្មិំ អាវាសេ វស្សំ វសិតព្ពំ, វសេយ្យុំ ចេ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ’’ (មហាវ. ១៦៣).
ឯវំ ពហិសីមតោ អាគតស្សបិ សង្ឃស្ស ឧបការំ កាតុំ សក្កោន្តស្ស វិសិដ្ឋគុណយុត្តស្ស ទាតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘អម្ហាកំ គណោ ន ហោតិ, អម្ហាកំ វំសោ បវេណី ន ហោតិ, អម្ហាកំ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តោ ន ហោតី’’តិអាទីនិ វត្វា ន បដិក្ខិបិតព្ពោ. គណាទិភាវោ ហិ អប្បមាណំ, យថាវុត្តពហូបការតាទិភាវោយេវ បមាណំ. សាមគ្គិករណតោ បដ្ឋាយ ហិ សមានគណោ ហោតិ. តថា ហិ ឧក្ខិត្តានុវត្តកានំ លទ្ធិនានាសំវាសកានម្បិ លទ្ធិវិស្សជ្ជនេន តិវិធឧក្ខេបនីយកម្មកតានំ កម្មនានាសំវាសកានម្បិ ឱសារណំ កត្វា សាមគ្គិករណេន សំវាសោ ភគវតា អនុញ្ញាតោ. អលជ្ជិំ បន ពហុស្សុតម្បិ សង្គហំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. សោ ហិ អលជ្ជីបរិសំ វឌ្ឍាបេតិ, លជ្ជីបរិសំ ហាបេតិ. ភណ្ឌនការកំ បន វិហារតោបិ និក្កឌ្ឍិតព្ពំ. តថា ហិ ‘‘ភណ្ឌនការកកលហការកមេវ សកលសង្ឃារាមតោ និក្កឌ្ឍិតុំ លភតិ. សោ ហិ បក្ខំ លភិត្វា សង្ឃម្បិ ភិន្ទេយ្យ. អលជ្ជីអាទយោ បន អត្តនោ វសនដ្ឋានតោយេវ និក្កឌ្ឍិតព្ពា, សកលសង្ឃារាមតោ និក្កឌ្ឍិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៨) វុត្តំ.
វុឌ្ឍាបចាយនាទិសាមគ្គិរសរហិតំ វិសភាគបុគ្គលម្បិ សង្គហំ កាតុំ ន លភតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ឯវរូបេន ហិ វិសភាគបុគ្គលេន ឯកវិហារេ វា ឯកបរិវេណេ វា វសន្តេន អត្ថោ នត្ថិ, តស្មា សព្ពត្ថេវស្ស និវាសោ វារិតោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២២), តស្មា អាវាសិកោ វា ហោតុ ¶ អាគន្តុកោ វា, សគណោ វា ហោតុ អញ្ញគណោ ¶ វា, ពហុស្សុតសីលវន្តភូតោ ភិក្ខុ សង្គហេតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –
‘‘ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ, សប្បញ្ញំ ពុទ្ធសាវកំ;
នេក្ខំ ជម្ពោនទស្សេវ, កោ តំ នន្ទិតុមរហតិ;
ទេវាបិ នំ បសំសន្តិ, ព្រហ្មុនាបិ បសំសិតោ’’តិ. (អ. និ. ៤.៦) –
អយំ អន្តោសីមដ្ឋេន សង្ឃេន ពហូបការតាគុណវិសិដ្ឋតាសង្ខាតេហិ គុណេហិ យុត្តស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទានេ វិនិច្ឆយោ.
យទា បន សង្ឃត្ថេរោ ជរាទុព្ពលតាយ វា រោគបីឡិតតាយ វា វិវេកជ្ឈាសយតាយ វា គណំ អបរិហរិតុកាមោ អញ្ញស្ស ទាតុកាមោ, អត្តនោ អច្ចយេន វា កលហវិវាទាភាវមិច្ឆន្តោ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ និយ្យាតេតុកាមោ ហោតិ, តទា ន អត្តនោ ឥស្សរវតាយ ទាតព្ពំ, អយំ វិហារោ សង្ឃិកោ, តស្មា សង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា តំ ការណំ អាចិក្ខិត្វា ពហូបការតាគុណវិសិដ្ឋតាយុត្តបុគ្គលោ វិចិនាបេតព្ពោ. តតោ សង្ឃោ ចត្តារិ អគតិគមនានិ អនុបគន្ត្វា ភគវតោ អជ្ឈាសយានុរូបំ លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតំ បុគ្គលំ វិចិនិត្វា ‘‘អយំ ភិក្ខុ ឥមស្ស វិហារស្ស អនុច្ឆវិកោ’’តិ អារោចេតិ. មហាថេរស្សបិ តមេវ រុច្ចតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ រុច្ចតិ, អត្តនោ ភារភូតំ វុត្តប្បការអង្គវិយុត្តំ បុគ្គលំ ទាតុកាមោ ហោតិ. ឯវំ សន្តេ សង្ឃោ ឆន្ទាទិអគតិំ ន គច្ឆតិ, បុគ្គលោវ គច្ឆតិ, តស្មា សង្ឃស្សេវ អនុមតិយា វិហារោ ទាតព្ពោ.
សចេ បន សង្ឃោ យំ កញ្ចិ អាមិសំ លភិត្វា យថាវុត្តគុណវិយុត្តស្ស ភិក្ខុនោ ទាតុកាមោ ហោតិ, បុគ្គលោ ¶ បន ភគវតោ អជ្ឈាសយានុរូបំ វុត្តប្បការអង្គយុត្តភូតស្សេវ ភិក្ខុស្ស ទាតុកាមោ, តទា បុគ្គលោបិ សង្ឃបរិយាបន្នោយេវាតិ កត្វា ធម្មកម្មការកស្ស បុគ្គលស្សេវ អនុមតិយា វិហារោ ទាតព្ពោ, ន សង្ឃានុមតិយា. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) ‘‘សចេ សង្ឃោ កិញ្ចិ លភិត្វា អាមិសគរុកតាយ ន និវារេតិ, ឯកោ ភិក្ខុ និវារេតិ, សោវ ភិក្ខុ ឥស្សរោ. សង្ឃិកេសុ ហិ កម្មេសុ យោ ធម្មកម្មំ ករោតិ, សោវ ឥស្សរោ’’តិ. វុត្តញ្ហិ –
‘‘ឆន្ទា ¶ ទោសា ភយា មោហា;
យោ ធម្មំ អតិវត្តតិ;
និហីយតិ តស្ស យសោ;
កាឡបក្ខេវ ចន្ទិមា.
‘‘ឆន្ទា ទោសា ភយា មោហា;
យោ ធម្មំ នាតិវត្តតិ;
អាបូរតិ តស្ស យសោ;
សុក្កបក្ខេវ ចន្ទិមា’’តិ. (ទី. និ. ៣.២៤៦; អ. និ. ៤.១៧-១៨; បារិ. ៣៨២, ៣៨៦);
យទា បន ថេរោបិ កិញ្ចិ អវត្វា យថាកម្មង្គតោ, សង្ឃោបិ ន កស្សចិ វិចារេតិ, ឯវំ សង្ឃិកវិហារេ អភិក្ខុកេ សុញ្ញេ វត្តមានេ តស្មិំ ទេសេ យេន កេនចិ សាសនស្ស វុទ្ធិមិច្ឆន្តេន អាចរិយេន អន្តោសីមដ្ឋកា ភិក្ខូ ឯវំ សមុស្សាហេតព្ពា ‘‘មា តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ឯវំ អកត្ថ, អន្តោសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ ពហូបការតាទិយុត្តំ បុគ្គលំ វិចិនថ, វិចិនិត្វា លភន្តា តស្ស បុគ្គលស្ស សមគ្គេន សង្ឃេន ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេថ, នោ ចេ អន្តោសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ អលត្ថ, អថ ពហិសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ វិចិនថ. ពហិសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ វិចិនិត្វា យថាវុត្តអង្គយុត្តបុគ្គលេ លព្ភមានេ តំ បុគ្គលំ អន្តោសីមំ បវេសេត្វា ¶ អន្តោសីមដ្ឋកស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេថ. ឯវំ ករោន្តា ហិ តុម្ហេ អាយស្មន្តោ អប្បិច្ឆកថា-សន្តោសកថា-សល្លេខកថា-បវិវិត្តកថាវីរិយារម្ភកថា-សីលកថា-សមាធិកថា-បញ្ញាកថា-វិមុត្តិកថា-វិមុត្តិញាណទស្សនកថាសង្ខាតទសកថាវត្ថុសម្បន្នំ បុគ្គលំ ឧបនិស្សាយ អស្សុតបុព្ពំ ធម្មំ សុណិស្សថ, សុតបុព្ពំ ធម្មំ បរិយោទាបិស្សថ, កង្ខំ វិនោទិស្សថ, ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករិស្សថ, ចិត្តំ បសាទេស្សថ. យស្ស លជ្ជិនោ បេសលស្ស ពហុស្សុតស្ស សិក្ខាកាមស្ស ភិក្ខុនោ ភិក្ខំ អនុសិក្ខមានា សទ្ធាយ វឌ្ឍិស្សន្តិ, សីលេន វឌ្ឍិស្សន្តិ, សុតេន វឌ្ឍិស្សន្តិ, ចាគេន វឌ្ឍិស្សន្តិ, បញ្ញាយ វឌ្ឍិស្សន្តី’’តិ. វុត្តញ្ហេតំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤) ‘‘កតមោ ឧបនិស្សយគោចរោ ទសកថាវត្ថុគុណសមន្នាគតោ កល្យាណមិត្តោ, យំ និស្សាយ អស្សុតំ សុណាតិ, សុតំ បរិយោទបេតិ, កង្ខំ វិតរតិ, ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករោតិ, ចិត្តំ បសាទេតិ. យស្ស វា អនុសិក្ខមានោ សទ្ធាយ វឌ្ឍតិ, សីលេន វឌ្ឍតិ, សុតេន វឌ្ឍតិ ¶ , ចាគេន វឌ្ឍតិ, បញ្ញាយ វឌ្ឍតិ, អយំ វុច្ចតិ ឧបនិស្សយគោចរោ’’តិ. ឯវំ សមុស្សាហេត្វា ធម្មកថំ កត្វា អន្តោសីមដ្ឋកសង្ឃេនេវ ធុវវាសវិហារោ ទាបេតព្ពោតិ.
ឯវំ ជិនសាសនស្ស, វឌ្ឍិកាមោ សុបេសលោ;
អកាសិ បញ្ញវា ភិក្ខុ, សុដ្ឋុ អាវាសនិច្ឆយន្តិ.
ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ
វិហារវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.
២៩. កថិនត្ថារវិនិច្ឆយកថា
២២៦. ឯវំ ¶ ចតុបច្ចយភាជនវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ កថិនវិនិច្ឆយំ កថេតុមាហ ‘‘កថិនន្តិ ឯត្ថ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ កថិនន្តិ កតមំ កថិនំ? សមូហបញ្ញត្តិ. ន ហិ បរមត្ថតោ កថិនំ នាម ឯកោ ធម្មោ អត្ថិ, បុរិមវស្សំវុត្ថា ភិក្ខូ, អនូនបញ្ចវគ្គសង្ឃោ, ចីវរមាសោ, ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នចីវរន្តិអាទីសុ យេសុ នាមរូបេសុ សមុប្បជ្ជមានេសុ តេសំ នាមរូបធម្មានំ សមូហសមវាយសង្ខាតំ សមូហបញ្ញត្តិមត្តមេវ កថិនំ. អយមត្ថោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘តេសញ្ញេវ ធម្មានំ សង្គហោ សមវាយោ នាមំ នាមកម្មំ នាមធេយ្យំ និរុត្តិ ព្យញ្ជនំ អភិលាបោ, យទិទំ កថិន’’ន្តិ បរិវារបាឡិយំ (បរិ. ៤១២) អាគតត្តា ច, ‘‘តេសញ្ញេវ ធម្មានន្តិ យេសុ រូបាទិធម្មេសុ សតិ កថិនំ នាម ហោតិ, តេសំ សមោធានំ មិស្សីភាវោ. នាមំ នាមកម្មន្តិអាទិនា បន ‘កថិន’ន្តិ ឥទំ ពហូសុ ធម្មេសុ នាមមត្តំ, ន បរមត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ អត្ថីតិ ទស្សេតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤១២) អាគតត្តា ច, ‘‘យេសុ រូបាទិធម្មេសូតិ បុរិមវស្សំវុត្ថា ភិក្ខូ, បញ្ចហិ អនូនោ សង្ឃោ, ចីវរមាសោ, ធម្មេន សមេន សមុប្បន្នំ ចីវរន្តិ ឯវមាទីសុ យេសុ រូបារូបធម្មេសុ. សតីតិ សន្តេសុ. មិស្សីភាវោតិ សំសគ្គតា សមូហបញ្ញត្តិមត្តំ. តេនាហ ន បរមត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ អត្ថីតិ ទស្សេតី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បរិវារ ២.៤១២) អាគតត្តា ច ជានិតព្ពោតិ.
កេនដ្ឋេន ¶ កថិនន្តិ? ថិរដ្ឋេន. កស្មា ថិរន្តិ? អនាមន្តចារអសមាទានចារគណភោជនយាវទត្ថចីវរយោចតត្ថចីវរុប្បាទសង្ខាតេ បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយ. វុត្តញ្ហិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦) ‘‘បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយ ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ, តថា វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦) វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច ¶ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦). អថ វា កេនដ្ឋេន កថិនន្តិ? សង្គណ្ហនដ្ឋេន. កថំ សង្គណ្ហាតីតិ? បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា សង្គណ្ហាតិ សង្ខិបិត្វា គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា សង្គណ្ហនដ្ឋេន កថិន’’ន្តិ.
កថិន-សទ្ទោ កាយ ធាតុយា កេន បច្ចយេន សិជ្ឈតីតិ? ដីកាចរិយា ធាតុបច្ចយេ អចិន្តេត្វា អនិប្ផន្នបាដិបទិកវសេនេវ វណ្ណេន្តិ, តស្មា អយំ សទ្ទោ រុឡ្ហីសុទ្ធនាមភូតោ អនិប្ផន្នបាដិបទិកសទ្ទោតិ វុច្ចតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? តីសុបិ វិនយដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ថិរន្តិ អត្ថោ’’ ឥច្ចេវ វណ្ណិតត្តា. បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយាតិ បន ថិរតា ចស្ស ហេតុបទមេវ. អថ វា កថិន-សទ្ទោ កថធាតុយា ឥនបច្ចយេន សិជ្ឈតិ. កថំ? កថ សង្គហណេតិមស្ស លទ្ធធាតុសញ្ញាទិស្ស បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា សង្គណ្ហាតីតិ អត្ថេ ‘‘ឥន សព្ពត្ថា’’តិ យោគវិភាគេន វា ‘‘សុបតោ ចា’’តិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន វា ឥនបច្ចយំ កត្វា បរក្ខរំ នេត្វា កថិនសទ្ទតោ ស្យុប្បត្តាទិម្ហិ កតេ រូបំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្គណ្ហនដ្ឋេនា’’តិ វុត្តំ កង្ខាវិតរណីដីកាបាឋំ និស្សាយ វិញ្ញាយតិ. អថ វា កឋ កិច្ឆជីវនេតិ ធាតុតោ ឥនបច្ចយំ កត្វា សិជ្ឈតិ. អយមត្ថោ ‘‘កឋ កិច្ឆជីវនេ, មុទ្ធជទុតិយន្តោ ធាតុ, ឥនោ’’តិ អភិធានប្បទីបិកាដីកាយំ វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.
ពហូ បន បណ្ឌិតា ឥមំ បាឋំយេវ គហេត្វា ‘‘កថិន-សទ្ទោ មុទ្ធជទុតិយន្តោយេវ ហោតិ, ន ទន្តជោ’’តិ វទន្តិ ចេវ លិខន្តិ ច, ន បនេវំ ឯកន្តតោ វត្តព្ពំ. កស្មា? អភិធានប្បទីបិកាដីកាយំ កក្ខឡបរិយាយំ គុណសទ្ទភូតំ កឋិនសទ្ទំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សាសនវោហារតោ នាមសទ្ទភូតំ. តេនេវាហ ‘‘បញ្ចកំ កក្ខឡេ’’តិ. អនេកេសុ បន បាឡិអដ្ឋកថាទិបោត្ថកេសុ ជិនសាសនវោហារតោ នាមសទ្ទភូតោ កថិន-សទ្ទោ ទន្តជោយេវ យេភុយ្យេន បញ្ញាយតិ ¶ , តេនេវ ច ការណេន អភិធានប្បទីបិកាដីកាយម្បិ វណ្ណវិបរិយាយេ កថិនន្តិបិ វុត្តំ. អថ វា កត្ថ សិលាឃាយន្តិ ធាតុតោ ឥនបច្ចយំ កត្វា សសំយោគត្ថការំ និសំយោគំ កត្វា សិជ្ឈតិ. អយមត្ថោ សិលាឃាទិសុត្តស្ស វុត្តិយំ ‘‘សិលាឃ កត្ថនេ’’តិ វចនតោ, សទ្ទនីតិយញ្ច ‘‘កត្ថនំ បសំសន’’ន្តិ វណ្ណិតត្តា ច វិញ្ញាយតិ. ឥទញ្ច វចនំ ‘‘ឥទញ្ហិ កថិនវត្តំ នាម ពុទ្ធប្បសត្ថ’’ន្តិ អដ្ឋកថាវចនេន (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) សមេតិ. អាចរិយា បន ‘‘កឋធាតុ ឥនបច្ចយោ’’តិ វិកប្បេត្វា ‘‘កឋ សមត្ថនេ’’តិ អត្ថំ វទន្តិ, តំ ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ វចនំ អនបេក្ខិត្វា ‘‘បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយា’’តិ ហេតុមេវ អត្ថភាវេន គហេត្វា វុត្តំ សិយា, តំ បន ថិរភាវស្ស ហេតុយេវ.
កថំ វិគ្គហោ កាតព្ពោតិ? អយំ កថិន-សទ្ទោ ចតូសុ បទេសុ នាមបទំ, បញ្ចសុ នាមេសុ សុទ្ធនាមំ, ចតូសុ សុទ្ធនាមេសុ រុឡ្ហីសុទ្ធនាមំ, ទ្វីសុ បាដិបទិកសទ្ទេសុ អនិប្ផន្នបាដិបទិកសទ្ទោ, តស្មា វិគ្គហោ ន កាតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ –
‘‘រុឡ្ហីខ្យាតំ និបាតញ្ចុ-បសគ្គាលបនំ តថា;
សព្ពនាមិកមេតេសុ, ន កតោ វិគ្គហោ ឆសូ’’តិ.
អយមត្ថោ ‘‘កថិនន្តិ…បេ… ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) វចនតោ វិញ្ញាយតិ. អថ វា បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ ¶ អទត្វា កថតិ សង្គណ្ហាតីតិ កថិនំ, អយំ វចនត្ថោ យថាវុត្តវិនយត្ថមញ្ជូសាបាឋវសេន (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) វិញ្ញាយតិ. អថ វា កឋតិ កិច្ឆេន ជីវតីតិ កថិនោ, រុក្ខោ, តស្ស ឯសោតិ កថិនោ, ថិរភាវោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ កថិនំ, បញ្ញត្តិជាតំ ឋ-ការស្ស ថ-ការំ កត្វា កថិនន្តិ វុត្តំ. អយំ នយោ ‘‘កឋ កិច្ឆជីវនេ’’តិ ធាត្វត្ថសំវណ្ណនាយ ច ‘‘បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយ ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ ដីកាវចនេន (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ច សមេតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា កថីយតេ ¶ សិលាឃតេ បសំសីយតេ ពុទ្ធាទីហីតិ កថិនំ, អយំ នយោ ‘‘កត្ថ សិលាឃាយ’’ន្តិ ធាត្វត្ថសំវណ្ណនាយ ច ‘‘ឥទញ្ហិ កថិនវត្តំ នាម ពុទ្ធប្បសត្ថ’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អដ្ឋកថាវចនេន ច សមេតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.
ឯត្ថ បន សង្ខេបរុចិត្តា អាចរិយស្ស សទ្ទលក្ខណំ អវិចារេត្វា អត្ថមេវ បុច្ឆំ កត្វា វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘កថិនំ អត្ថរិតុំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កេ លភន្តីតិ កេ សាធេន្តីតិ អត្ថោ. បញ្ច ជនា លភន្តីតិ បញ្ច ជនា សាធេន្តិ. កថិនទុស្សស្ស ហិ ទាយកា បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ ហោន្តិ, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ. ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ ចតុវគ្គោ ភិក្ខុសង្ឃោ ឋបេត្វា តីណិ កម្មានិ ឧបសម្បទំ បវារណំ អព្ភាន’’ន្តិ ចម្បេយ្យក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៨៨) វុត្តត្តា ន បញ្ចវគ្គករណីយន្តិ គហេតព្ពំ. បឋមប្បវារណាយ បវារិតាតិ ឥទំ វស្សច្ឆេទំ អកត្វា វស្សំវុត្ថភាវសន្ទស្សនត្ថំ វុត្តំ អន្តរាយេន អបវារិតានម្បិ វុត្ថវស្សានំ កថិនត្ថារសម្ភវតោ. តេនេវ ‘‘អប្បវារិតា វា’’តិ អវត្វា ‘‘ឆិន្នវស្សា វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា វា ន លភន្តី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សាបិ ¶ ន លភន្តីតិ នានាសីមាយ អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សា ឥមស្មិំ វិហារេ កថិនត្ថារំ ន លភន្តីតិ អត្ថោ. សព្ពេតិ ឆិន្នវស្សាទយោ, អនុបគតាបិ តត្ថេវ សង្គហិតា. អានិសំសន្តិ កថិនានិសំសចីវរំ. ឯកំ អត្ថតចីវរំយេវ ហិ កថិនចីវរំ នាម ហោតិ, អវសេសានិ ចីវរានិ វា សាដកា វា កថិនានិសំសាយេវ នាម. វក្ខតិ ហិ ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានី’’តិ. (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២២៦) ឥតរេសន្តិ បុរិមិកាយ ឧបគតានំ.
សោ ចេ បច្ឆិមិកាយ ឧបសម្បជ្ជតិ, គណបូរកោ ចេវ ហោតិ, អានិសំសញ្ច លភតីតិ ឥមិនា សាមណេរានំ វស្សូបគមនំ អនុញ្ញាតំ ហោតិ. សោ ហិ បុរិមិកាយ វស្សូបគតត្តា អានិសំសំ លភតិ, បច្ឆិមិកាយ បន ឧបសម្បជ្ជិតត្តា គណបូរកោ ហោតីតិ. សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតា កថិនត្ថារកុសលា ន ហោន្តីតិអាទិនា ‘‘អដ្ឋធម្មកោវិទោ ភិក្ខុ, កថិនត្ថារមរហតី’’តិ វិនយវិនិច្ឆយេ (វិ. វិ. ២៧០៤) អាគតត្តា សយំ ចេ អដ្ឋធម្មកុសលោ, សយមេវ អត្ថរិតព្ពំ. នោ ចេ, អញ្ញេ អដ្ឋធម្មកុសលេ បរិយេសិត្វា នេតព្ពា, ឯវំ អកត្វា កថិនំ អត្ថរិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. កថិនំ អត្ថរាបេត្វាតិ សការិតវចនេន តេហិ ពាហិរតោ អាគតត្ថេរេហិ សយំ កថិនំ ន អត្ថរិតព្ពំ, សព្ពបុព្ពកិច្ចាទិកំ សំវិទហិត្វា តេ ¶ បុរិមិកាយ វស្សូបគតា អន្តោសីមដ្ឋភិក្ខូយេវ អត្ថរាបេតព្ពាតិ ទស្សេតិ, អញ្ញថា អញ្ញោ កថិនំ អត្ថរតិ, អញ្ញោ អានិសំសំ លភតីតិ អាបជ្ជតិ, ន បនេវំ យុជ្ជតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អានិសំសោ បន ឥតរេសំយេវ ហោតី’’តិ. ទានញ្ច ភុញ្ជិត្វាតិ ខាទនីយភោជនីយភូតំ អន្នបានាទិទានំ ភុញ្ជិត្វា. ន ហិ តេ វត្ថុទានំ លភន្តិ.
កថិនចីវរំ ¶ ទេមាតិ ទាតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘សង្ឃស្ស កថិនចីវរំ ទេមា’’តិ វត្តព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ (មហាវ. ៣០៧) កម្មវាចាយ សមេតិ. អថ ច បន បុព្ពេ កតបរិចយត្តា ‘‘សង្ឃស្សា’’តិ អវុត្តេបិ សម្បទានំ បាកដន្តិ កត្វា អវុត្តំ សិយាតិ. ឯត្ថេកេ អាចរិយា វទន្តិ ‘‘សង្ឃស្សាតិ អវុត្តេបិ កាលេ ទិន្នំ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ, តត្រេវំ វត្តព្ពំ ‘‘ន កាលេ ទិន្នំ សព្ពំ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘យញ្ច កាលេបិ សង្ឃស្ស វា ឥទំ អកាលចីវរន្តិ, បុគ្គលស្ស វា ឥទំ តុយ្ហំ ទម្មីតិអាទិនា នយេន ទិន្នំ, ឯតំ អកាលចីវរំ នាមា’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. អកាលចិវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតត្តា បុគ្គលិកម្បិ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា បរម្មុខាបិ នាមំ វត្វា សម្មុខាបិ បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នំ បុគ្គលិកមេវ ហោតិ, ន សង្ឃិកំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតីតិ ‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា, បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘ឥមំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទម្មី’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតី’’តិ. ឯវំ បុគ្គលិកេ សតិ តំ ចីវរំ សង្ឃស្ស ភាជេតព្ពំ ហោតិ វា ន ហោតិ វាតិ? សោ បុគ្គលោ អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកភូតស្ស សង្ឃស្ស វា អញ្ញស្ស សហធម្មិកសង្ឃស្ស វា ភាជេតុកាមោ ភាជេយ្យ, អភាជេតុកាមោ ‘‘ភាជេតូ’’តិ ន កេនចិ វចនីយោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ន ហិ បុគ្គលស្ស អាទិស្ស ទិន្នំ កេនចិ ភាជនីយំ ហោតី’’តិ ដីកាសុ អាគមនតោ វិញ្ញាយតិ. អថេកេ អាចរិយា ឯវំ វទន្តិ ‘‘កថិនស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោតិ (បរិ. ៤០៨) វុត្តត្តា បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នេបិ សង្ឃាយត្តំ សង្ឃិកំ ហោតិ. យថា កិំ ‘សីមាយ ទម្មិ, សេនាសនស្ស ទម្មី’តិ វុត្តេបិ តំ ទានំ សង្ឃិកំ ហោតិ, យថា ច ‘កថិនចីវរំ ទម្មី’តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ.
តត្រេវំ ¶ វិចារេតព្ពំ – ‘‘កថិនស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ វចនំ (បរិ. ៤០៨) កថិនស្ស មូលំ កថិនស្ស ការណំ ទស្សេតិ. យថា ហិ មូលេ វិជ្ជមានេ រុក្ខោ តិដ្ឋតិ, អវិជ្ជមានេ ន តិដ្ឋតិ, តស្មា មូលំ រុក្ខស្ស ការណំ ហោតិ, បតិដ្ឋំ ហោតិ, ឯវំ សង្ឃេ វិជ្ជមានេ ¶ កថិនំ ហោតិ, នោ អវិជ្ជមានេ, តស្មា សង្ឃោ កថិនស្ស មូលំ កថិនស្ស ការណំ នាម ហោតិ. កថំ សង្ឃេ វិជ្ជមានេ កថិនំ ហោតិ? សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតុវគ្គភូតេន សង្ឃេន អត្ថារារហស្ស ភិក្ខុនោ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ កថិនចីវរេ ទិន្នេយេវ តេន ចីវរេន អត្ថតំ កថិនំ នាម ហោតិ, នោ អទិន្នេ, តស្មា ចតុវគ្គសង្ឃេ អលព្ភមានេ សហស្សក្ខត្តុំ ‘‘កថិនំ ទម្មី’’តិ វុត្តេបិ កថិនំ នាម ន ហោតិ, តស្មា ឧបចារសីមាយ បរិច្ឆិន្នេ វិហារេ ឯកោ វា ទ្វេ វា តយោ វា ចត្តារោ វា ភិក្ខូ វិហរន្តិ, តត្ថ កថិនចីវរេ ឧប្បន្នេ អញ្ញតោ បរិយេសិត្វា ចតុវគ្គសង្ឃោ ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ភិក្ខូនំ បូរណេ សតិ កថិនំ អត្ថរិតុំ លភតិ, នាសតិ, ឯវំ សង្ឃេ វិជ្ជមានេយេវ កថិនំ នាម ហោតិ, នោ អវិជ្ជមានេ, តស្មា សង្ឃស្ស កថិនស្ស មូលភូតតំ ការណភូតតំ សន្ធាយ ‘‘កថិនស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘កថិន’’ន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំយេវ ហោតិ, នោ បុគ្គលិកន្តិ អធិប្បាយោ ឯតស្មិំ បាឋេ ន លព្ភតិ. យថា កិំ ‘‘កិច្ចាធិករណស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ (ចូឡវ. ២១៩) ឯត្ថ អបលោកនកម្មញត្តិកម្មញត្តិទុតិយកម្មញត្តិចតុត្ថកម្មសង្ខាតំ កិច្ចាធិករណំ ចតុវគ្គាទិកេ សង្ឃេ វិជ្ជមានេយេវ ហោតិ, នោ អវិជ្ជមានេ, តស្មា សង្ឃស្ស កិច្ចាធិករណស្ស មូលភូតតំ ការណភូតតំ សន្ធាយ ‘‘កិច្ចាធិករណស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.
យទិបិ ¶ វុត្តំ ‘‘យថា ‘សីមាយ ទម្មិ, សេនាសនស្ស ទម្មី’តិអាទីសុ តំ ទានំ សង្ឃាយត្តមេវ ហោតិ, តថា ‘កថិន ទម្មី’តិ វុត្តេ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នេបិ សង្ឃាយត្តមេវ សង្ឃិកមេវ ហោតី’’តិ, តថាបិ ឯវំ វិចារណា កាតព្ពា – ‘‘សីមាយ ទម្មិ, សេនាសនស្ស ទម្មី’’តិអាទីសុ សីមា ច សេនាសនញ្ច ទានបដិគ្គាហកា ន ហោន្តិ, តស្មា សីមដ្ឋស្ស ច សេនាសនដ្ឋស្ស ច សង្ឃស្ស អាយត្តំ ហោតិ, បុគ្គលោ បន ទានបដិគ្គាហកោវ, តស្មា ‘‘ឥមំ កថិនចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទម្មី’’តិ បរម្មុខា វា តស្ស ភិក្ខុនោ បាទមូលេ ឋបេត្វា សម្មុខា វា ទិន្នំ កថំ សង្ឃាយត្តំ សង្ឃសន្តកំ ភវេយ្យ, ឯវំ សង្ឃស្ស អបរិណតំ បុគ្គលិកចីវរំ សង្ឃស្ស បរិណាមេយ្យ, នវសុ អធម្មិកទានេសុ ឯកំ ភវេយ្យ, តស្ស ចីវរស្ស បដិគ្គហោបិ នវសុ អធម្មិកបដិគ្គហេសុ ឯកោ ភវេយ្យ, តស្ស ចីវរស្ស បរិភោគោបិ នវសុ អធម្មិកបរិភោគេសុ ឯកោ ភវេយ្យ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? នវ អធម្មិកានិ ទានានីតិ សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញសង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, ចេតិយស្ស បរិណតំ អញ្ញចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, បុគ្គលស្ស បរិណតំ អញ្ញបុគ្គលស្ស ¶ វា សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតិ, ‘‘នវ អធម្មិកា បរិភោគា’’តិ អាគតំ បរិវារបាឡិញ្ច (បរិ. ៣២៩) ‘‘នវ បដិគ្គហបរិភោគាតិ ឯតេសំយេវ ទានានំ បដិគ្គហា ច បរិភោគា ចា’’តិ អាគតំ អដ្ឋកថញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) ឱលោកេត្វា វិញ្ញាយតីតិ.
អថាបិ ឯវំ វទន្តិ – ទាយកោ សង្ឃត្ថេរស្ស វា គន្ថធុតង្គវសេន អភិញ្ញាតស្ស វា ភត្តុទ្ទេសកស្ស វា បហិណតិ ‘‘អម្ហាកំ ភត្តគ្គហណត្ថាយ អដ្ឋ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ, សចេបិ ញាតិឧបដ្ឋាកេហិ បេសិតំ ¶ ហោតិ, ឥមេ តយោ ជនា បុច្ឆិតុំ ន លភន្តិ. អារុឡ្ហាយេវ មាតិកំ, សង្ឃតោ អដ្ឋ ភិក្ខូ ឧទ្ទិសាបេត្វា អត្តនវមេហិ គន្តព្ពំ. កស្មា? ភិក្ខុសង្ឃស្ស ហិ ឯតេ ភិក្ខូ និស្សាយ លាភោ ឧប្បជ្ជតីតិ. គន្ថធុតង្គាទីហិ បន អនភិញ្ញាតោ អាវាសិកភិក្ខុ បុច្ឆិតុំ លភតិ, តស្មា តេន ‘‘កិំ សង្ឃតោ គណ្ហាមិ, ឧទាហុ យេ ជានាមិ, តេហិ សទ្ធិំ អាគច្ឆាមី’’តិ មាតិកំ អារោបេត្វា យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥), ឦទិសេសុ ឋានេសុ ‘‘សង្ឃស្ស លាភោ បុគ្គលំ ឧបនិស្សាយ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វចនំ ឧបនិធាយ ‘‘សង្ឃស្ស លាភោ បុគ្គលំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជតិ, បុគ្គលស្ស បត្តលាភោ សង្ឃំ អាមសិត្វា ទេន្តោ សង្ឃាយត្តោ ហោតី’’តិ វិញ្ញាយតីតិ.
ឥមស្មិម្បិ វចនេ ឯវំ វិចារណា កាតព្ពា – តស្មិំ តុ និមន្តនេ ន បុគ្គលំយេវ និមន្តេតិ, អថ ខោ សសង្ឃំ បុគ្គលំ និមន្តេតិ. តត្ថ តុ ‘‘សង្ឃ’’ន្តិ អវត្វា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តត្តា ‘‘កិំ សង្ឃតោ គណ្ហាមិ, ឧទាហុ យេ ជានាមិ, តេហិ សទ្ធិំ អាគច្ឆាមី’’តិ អនភិញ្ញាតោ បុគ្គលោ បុច្ឆិតុំ លភតិ. សង្ឃត្ថេរស្ស បន សង្ឃំ បរិហរិត្វា វសិតត្តា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ សង្ឃំ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ គហណការណំ នត្ថិ, គន្ថធុតង្គវសេន អភិញ្ញាតបុគ្គលោបិ សង្ឃស្ស បុញ្ញនិស្សិតត្តា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ សង្ឃតោយេវ គណ្ហាតិ, ភត្តុទ្ទេសកស្សបិ ទេវសិកំ សង្ឃស្សេវ ភត្តវិចារណត្តា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ សង្ឃំ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ គហណការណំ នត្ថិ. ឯវំ ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ សហ សង្ឃេន និមន្តិតត្តា ‘‘ឥមេ តយោ ជនា បុច្ឆិតុំ ន លភន្តី’’តិ វុត្តំ, ន ‘‘ត្វំ អាគច្ឆាហី’’តិ បុគ្គលស្សេវ និមន្តនេ សតិបិ សង្ឃំ ¶ គហេត្វា អាគន្តព្ពតោតិ. ឯវំ ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ សសង្ឃស្សេវ បុគ្គលស្ស និមន្តិតត្តា សង្ឃោ គហេតព្ពោ ហោតិ, ន ‘‘តុម្ហេ អាគច្ឆថា’’តិ បុគ្គលស្សេវ និមន្តិតត្តា, តស្មា ‘‘បុគ្គលស្ស លាភោ សង្ឃាយត្តោ’’តិ ន សក្កា វត្តុំ ¶ , អដ្ឋកថាទីសុ បករណេសុបិ ‘‘បុគ្គលំ និស្សាយ សង្ឃស្ស លាភោ ឧប្បជ្ជតិ’’ ឥច្ចេវ វុត្តោ, ន ‘‘បុគ្គលស្ស លាភោ សង្ឃាយត្តោ’’តិ. ចីវរលាភខេត្តភូតាសុ អដ្ឋសុ មាតិកាសុ ច ‘‘សង្ឃស្ស ទេតី’’តិ ច វិសុំ, ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតី’’តិ ច វិសុំ អាគតំ. បុគ្គលស្ស ទេតីតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា, បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘ឥមំ ភន្តេ តុម្ហាកំ ទម្មី’’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតីតិ.
ឥទានិ បន ចីវរំ ទាតុកាមា ឧបាសកា វា ឧបាសិកាយោ វា សយំ អនាគន្ត្វា បុត្តទាសាទយោ អាណាបេន្តាបិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ថេរស្ស ទេថា’’តិ វត្វា បុគ្គលស្សេវ ទាបេន្តិ, សាមំ គន្ត្វា ទទន្តាបិ បាទមូលេ ឋបេត្វា វា ហត្ថេ ឋបេត្វា វា ហត្ថេន ផុសាបេត្វា វា ទទន្តិ ‘‘ឥមំ, ភន្តេ, ចីវរំ តុម្ហេ ឧទ្ទិស្ស ឯត្តកំ ធនំ បរិច្ចជិត្វា កតំ, ឯវញ្ច ឯវញ្ច ហត្ថកម្មំ កត្វា សម្បាទិតំ, តស្មា តុម្ហេ និវាសថ បារុបថ បរិភុញ្ជថា’’តិអាទីនិ វទន្តិ, តស្ស បុគ្គលស្ស បរិភោគករណមេវ ឥច្ឆន្តិ, ន សង្ឃស្ស ទានំ. កេចិ អតុដ្ឋកថម្បិ កថេន្តិ. ឯវំ បុគ្គលមេវ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នចីវរស្ស សង្ឃេន អាយត្តការណំ នត្ថិ. ‘‘សចេ បន ‘ឥទំ តុម្ហាកញ្ច តុម្ហាកំ អន្តេវាសិកានញ្ច ទម្មី’តិ ឯវំ វទតិ, ថេរស្ស ច អន្តេវាសិកានញ្ច បាបុណាតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) អាគមនតោ ឯវំ វត្វា ទេន្តេ បន អាចរិយន្តេវាសិកានំ បាបុណាតិ, អនន្តេវាសិកស្ស បន ន បាបុណាតិ. ‘‘ឧទ្ទេសំ គហេតុំ អាគតោ គហេត្វា គច្ឆន្តោ ច អត្ថិ, តស្សបិ បាបុណាតី’’តិ អាគមនតោ ¶ ពហិសីមដ្ឋស្ស ធម្មន្តេវាសិកស្សបិ បាបុណាតិ. ‘‘តុម្ហេហិ សទ្ធិំ និពទ្ធចារិកភិក្ខូនំ ទម្មីតិ វុត្តេ ឧទ្ទេសន្តេវាសិកានំ វត្តំ កត្វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនិ គហេត្វា វិចរន្តានំ សព្ពេសំ បាបុណាតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) អាគមនតោ ឯវំ វត្វា ទេន្តេ ធម្មន្តេវាសិកានំ វត្តបដិបត្តិការកានញ្ច អន្តេវាសិកានំ បាបុណាតិ. ឯវំ ទាយកានំ វចនានុរូបមេវ ទានស្ស បវត្តនតោ ‘‘យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) អដ្ឋកថាចរិយា វទន្តិ.
ឯវំ ឥទានិ ទាយកា យេភុយ្យេន បុគ្គលស្សេវ ទេន្តិ, សតេសុ សហស្សេសុ ឯកោយេវ បណ្ឌិតោ ពហុស្សុតោ ទាយកោ សង្ឃស្ស ទទេយ្យ, បុគ្គលិកចីវរញ្ច សង្ឃិកភវនត្ថាយ អករិយមានំ ន ញត្តិយា កម្មវាចាយ ច អរហំ ហោតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ញត្តិកម្មវាចាវិរោធតោ. កថំ វិរោធោតិ ចេ? ញត្តិយា កម្មវាចាយ ច ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ កថិនចីវរស្ស ¶ សង្ឃិកភាវោ វុត្តោ, ឥទានិ បន តំ ចីវរំ ‘‘បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលិក’’ន្តិ វចនត្ថានុរូបតោ បុគ្គលិកំ ហោតិ, ឯវម្បិ វិរោធោ. ‘‘សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ ឯត្ថ ច សង្ឃោតិ ធាតុយា កត្តា ហោតិ, ភិក្ខុនោតិ សម្បទានំ, ឥធ បន សង្ឃស្ស តស្មិំ កថិនចីវរេ អនិស្សរភាវតោ សង្ឃោ កត្តា ន ហោតិ, ភិក្ខុ បដិគ្គាហលក្ខណាភាវតោ សម្បទានំ ន ហោតិ, ឯវម្បិ វិរោធោ. ទាយកេន បន សង្ឃស្ស បរិច្ចត្តត្តា សង្ឃិកភូតំ កថិនចីវរំ យស្មិំ កាលេ សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរិតុំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ, តស្មិំ កាលេ ញត្តិទុតិយកម្មវាចំ ឥទានិ មនុស្សា ‘‘ញត្តី’’តិ វោហរន្តិ, តញ្ច ចីវរំ ‘‘ញត្តិលទ្ធចីវរ’’ន្តិ, តំ ចីវរទាយកញ្ច ‘‘ញត្តិលទ្ធទាយកោ’’តិ ¶ , តស្មា សង្ឃិកចីវរមេវ ញត្តិលទ្ធំ ហោតិ, នោ បុគ្គលិកចីវរំ. ញត្តិលទ្ធកាលតោ បន បដ្ឋាយ តំ ចីវរំ បុគ្គលិកំ ហោតិ. កស្មា? អត្ថារកបុគ្គលស្ស ចីវរភាវតោតិ.
អថាបិ វទន្តិ ‘‘ទិន្នន្តិ បាឋញ្ច ‘សាធេន្តី’តិ បាឋញ្ច ‘អានិសំសំ លភន្តី’តិ បាឋញ្ច ឧបនិធាយ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតី’’តិ, តត្ថាយមាចរិយានមធិប្បាយោ – ‘‘ទិន្នំ ឥទំ សង្ឃេនា’’តិ ឯត្ថ ទា-ធាតុយា សង្ឃេនាតិ កត្តា, ឥទន្តិ កម្មំ, ឥមស្ស កថិនចីវរស្ស សង្ឃិកត្តា សង្ឃេន ទិន្នំ ហោតិ, តេន វិញ្ញាយតិ ‘‘កថិន’’ន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតីតិ. ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តីតិ ឯត្ថ កេ លភន្តីតិ កេ សាធេន្តីតិ អត្ថោ. បញ្ច ជនា សាធេន្តី’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) វុត្តំ. តត្ថ បញ្ច ជនាតិ សង្ឃោ វុត្តោ, ឥមិនាបិ វិញ្ញាយតិ ‘‘កថិនន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ. អានិសំសំ លភន្តីតិ ឯត្ថ ច សង្ឃិកត្តា សព្ពេ សីមដ្ឋកភិក្ខូ អានិសំសំ លភន្តិ, ឥមិនាបិ វិញ្ញាយតិ ‘‘កថិនន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ.
តត្រាប្យេវំ វិចារណា កាតព្ពា – បុព្ពេទាយកា ចត្តារោបិ បច្ចយេ យេភុយ្យេន សង្ឃស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា សង្ឃស្ស ចតុបច្ចយភាជនកថា អតិវិត្ថារា ហោតិ. អប្បកតោ បន បុគ្គលស្ស ទេន្តិ, តស្មា សង្ឃស្ស ទិន្នំ កថិនចីវរំ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស បុគ្គលស្ស ទិន្នំ សន្ធាយ វុត្តំ. សាធេន្តីតិ ច កថិនទុស្សស្ស ទាយកា ចត្តារោ, បដិគ្គាហកោ ឯកោតិ បញ្ច ជនា កថិនទានកម្មំ សាធេន្តីតិ វុត្តំ. អានិសំសំ លភន្តីតិ ឥទញ្ច អត្ថារកស្ស ច អនុមោទនានញ្ច ភិក្ខូនំ អានិសំសលាភមេវ វុត្តំ, ន ឯតេហិ បាឋេហិ ‘‘កថិន’’ន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតីតិ អត្ថោ វិញ្ញាតព្ពោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. សង្ឃស្ស ឧប្បន្នចីវរំ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស ¶ ទិន្នភាវោ កថំ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ឥទំ ¶ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ វុត្តំ បាឡិបាឋញ្ច (មហាវ. ៣០៧) ‘‘សង្ឃោ អជ្ជ កថិនទុស្សំ លភិត្វា បុនទិវសេ ទេតិ, អយំ និចយសន្និធី’’តិ វុត្តំ អដ្ឋកថាបាឋញ្ច ទិស្វា វិញ្ញាយតីតិ. សង្ឃសន្តកភូតំ ចីវរមេវ ទានកិរិយាយ កម្មំ, សង្ឃោ កត្តា, បុគ្គលោ សម្បទានំ ភវិតុំ អរហភាវោ ច យថាវុត្តបាឡិបាឋមេវ ឧបនិធាយ វិញ្ញាយតីតិ.
ឯវំ សន្តេ បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលិកចីវរំ សង្ឃិកំ កាតុំ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? សចេ សោ បដិគ្គាហកបុគ្គលោ ទាយកានំ ឯវំ វទតិ ‘‘ឧបាសក ទានំ នាម បុគ្គលស្ស ទិន្នតោ សង្ឃស្ស ទិន្នំ មហប្ផលតរំ ហោតិ, តស្មា សង្ឃស្ស ទេហិ, សង្ឃស្ស ទត្វា បុន សង្ឃេន អត្ថារារហស្ស ភិក្ខុនោ កម្មវាចាយ ទត្វា តេន បុគ្គលេន យថាវិនយំ អត្ថតេយេវ កថិនំ នាម ហោតិ, ន បុគ្គលស្ស ទត្វា បុគ្គលេន សាមំយេវ អត្ថតេ, តស្មា សង្ឃស្ស ទេហី’’តិ ឧយ្យោជេត្វា សង្ឃស្ស ទាបិតេបិ តំ ចីវរំ សង្ឃិកំ ហោតិ កថិនត្ថារារហំ. យទិ បន ទាយកោ អប្បស្សុតតាយ ‘‘នាហំ, ភន្តេ, កិញ្ចិ ជានាមិ, ឥមំ ចីវរំ តុម្ហាកមេវ ទម្មី’’តិ វក្ខតិ, ឯវំ សតិ បុគ្គលិកវសេនេវ សម្បដិច្ឆិត្វា តេន បុគ្គលេន តំ ចីវរំ សង្ឃស្ស ទិន្នម្បិ សង្ឃិកំ ហោតិ.
យទិ ឯវំ សមណេនេវ សមណស្ស ទិន្នំ ចីវរំ កថំ កថិនត្ថារារហំ ភវេយ្យាតិ? នោ ន ភវេយ្យ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘កថិនំ កេន ទិន្នំ វដ្ដតិ? យេន កេនចិ ទេវេន វា មនុស្សេន វា បញ្ចន្នំ វា សហធម្មិកានំ អញ្ញតរេន ទិន្នំ វដ្ដតី’’តិ. អថ កស្មា បរម្បរភូតេហិ អាចរិយេហិ ញត្តិលទ្ធចីវរតោ អវសេសានិ ចីវរានិ សង្ឃស្ស ភាជេត្វា ឯវ បរិភុញ្ជិតានីតិ? វុច្ចតេ – ឯកច្ចេ ភិក្ខូ អាចរិយបរម្បរាគតអនឧសារេនេវ ¶ បដិបជ្ជន្តិ, កេចិ ពហូនំ កិរិយំ ទិស្វា ទិដ្ឋានុគតិវសេន បដិបជ្ជន្តិ, ពហុស្សុតាបិ កេចិ ថេរា អរុច្ចន្តាបិ បវេណិភេទភយេន បដិបជ្ជន្តិ, អបរេ រុចិវសេន អត្ថញ្ច អធិប្បាយញ្ច បរិណាមេត្វា គណ្ហន្តិ, បករណមេវានុគតភិក្ខូ បន យថាបករណាគតមេវ អត្ថំ គហេត្វា សង្ឃិកញ្ច បុគ្គលិកញ្ច អមិស្សំ កត្វា, កាលចីវរញ្ច អកាលចីវរញ្ច អមិស្សំ កត្វា គណ្ហន្តិ. ភិក្ខុនិវិភង្គេ (បាចិ. ៧៣៨) ‘‘ថូលនន្ទា ភិក្ខុនី អកាលចីវរំ ‘កាលចីវរ’ន្តិ អធិដ្ឋហិត្វា ភាជាបេស្សតិ, អថ ភគវា និស្សគ្គិយបាចិត្តិយាបត្តិំ បញ្ញបេសី’’តិ អាគតំ, តស្មា លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតេន ភិក្ខុនា អនេក-បាឡិអដ្ឋកថាទយោ ¶ បករណេ ឱលោកេត្វា សំសន្ទិត្វា បករណមេវានុគន្តព្ពំ, ន អញ្ញេសំ កិរិយំ សទ្ទហិតព្ពំ, ន ច អនុគន្តព្ពំ. ភគវតោ ហិ ធរមានកាលេ វា តតោ បច្ឆា វា បុព្ពេ ទាយកា យេភុយ្យេន ចត្តារោ បច្ចយេ សង្ឃស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា សង្ឃិកសេនាសនស្ស សង្ឃិកចីវរស្ស ច ពាហុល្លតោ បុព្ពាចរិយា សង្ឃស្ស ភាជេត្វា ឯវ បរិភុញ្ជិំសុ.
ឥទានិ បន ទាយកា យេភុយ្យេន ចត្តារោ បច្ចយេ បុគ្គលស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា សេនាសនម្បិ អភិនវភូតំ បុគ្គលិកមេវ ពហុលំ ហោតិ, ចីវរម្បិ បុគ្គលិកមេវ ពហុលំ. ទលិទ្ទាបិ សុត្តកន្តនកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘ឥមំ ចីវរំ កថិនកាលេ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ច តថេវ វត្វា ច សព្ពកិច្ចានិ ករោន្តិ, មហទ្ធនា ច សាដកស្ស កីណិតកាលតោ បដ្ឋាយ តថេវ ចិន្តេត្វា កថេត្វា ករោន្តិ, ទានកាលេ ច ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទេហី’’តិ បុត្តទាសាទយោ វា បេសេន្តិ, សាមំ វា គន្ត្វា ចីវរំ តស្ស ភិក្ខុស្ស បាទមូលេ វា ហត្ថេ វា ឋបេត្វា ‘‘ឥមំ ចីវរំ តុយ្ហំ ¶ ទម្មី’’តិ វត្វា វា ចិន្តេត្វា វា ទេន្តិ, សតេសុ វា សហស្សេសុ វា ឯកោ បណ្ឌិតបុរិសោ ‘‘បុគ្គលស្ស ទិន្នទានតោ សង្ឃស្ស ទិន្នំ មហប្ផល’’ន្តិ ញត្វា ‘‘ឥមំ កថិនចីវរំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វត្វា វា ចិន្តេត្វា វា ទេតិ, តស្ស សា ទក្ខិណា សង្ឃគតា ហោតិ. សចេ បន ទាយកោ បុគ្គលស្ស ទាតុកាមោ ហោតិ, បុគ្គលោ បន តស្ស មហប្ផលភាវមិច្ឆន្តោ ទក្ខិណា-វិភង្គសុត្តាទិធម្មទេសនាយ (ម. និ. ៣.៣៧៦ អាទយោ) បុគ្គលិកទានតោ សង្ឃិកទានស្ស មហប្ផលភាវំ ជានាបេត្វា ‘‘ឥមំ តវ ចីវរំ សង្ឃស្ស ទេហី’’តិ ឧយ្យោជេតិ, ទាយកោបិ តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ឥមំ កថិនចីវរំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វត្វា វា ចិន្តេត្វា វា ទេតិ, ឯវម្បិ សា ទក្ខិណា សង្ឃគតា ហោតិ.
យទិ បន ភិក្ខុនា ឧយ្យោជិតោបិ ទុប្បញ្ញោ ទាយកោ តស្ស វចនំ អនាទិយិត្វា បុគ្គលស្សេវ ទេតិ, តស្ស សា ទក្ខិណា បុគ្គលគតា ហោតិ. អថ បន សោ បុគ្គលោ សយំ សម្បដិច្ឆិត្វា បុន សង្ឃស្ស បរិច្ចជតិ, ឯវម្បិ តំ ចីវរំ សង្ឃិកំ ហោតិ, តំ សង្ឃិកវសេន ភាជេតព្ពំ. យទិ បន ទាយកោបិ បុគ្គលស្សេវ ទេតិ, បុគ្គលោបិ សម្បដិច្ឆិត្វា ន បរិច្ចជតិ, ឯវំ សន្តេ តំ ចីវរំ បុគ្គលិកំ ហោតិ, ន កថិនកាលមត្តេន វា កថិនវចនមត្តេន វា សង្ឃិកំ ហោតិ. ឥទានិ បន ឥមិនា នយេន បុគ្គលិកចីវរំយេវ ពហុលំ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ អាចរិយបរម្បរា បវេណិំ អភិន្ទិតុកាមា សង្ឃិកំ វិយ កត្វា ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិំសុ ¶ . យទិ មុខ្យតោ សង្ឃិកំ សិយា, សង្ឃេន ទិន្នតោ បរំ ឯកសូចិមត្តម្បិ បុគ្គលោ អធិកំ គណ្ហិតុំ ន លភេយ្យ.
ឯកច្ចេ ថេរា សង្ឃិកន្តិ បន វទន្តិ, ភាជនកាលេ បន ឥស្សរវតាយ យថារុចិ វិចារេន្តិ, ឯកច្ចេ ភិក្ខូ មុខ្យសង្ឃិកន្តិ ¶ មញ្ញមានា អភាជេតុកាមម្បិ បុគ្គលំ អភិភវិត្វា ភាជាបេន្តិ, តស្ស បុគ្គលស្ស មាតា បិតា ញាតកា ឧបាសកាទយោ ‘‘អម្ហាកំ បុត្តស្ស ទេម, អម្ហាកំ ញាតកភិក្ខុស្ស ទេម, អម្ហាកំ កុលូបកស្ស ទេមា’’តិ, អញ្ញេបិ សទ្ធា បសន្នា ទាយកា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស បុគ្គលស្ស ទេមា’’តិ វិចារេត្វា បរម្មុខាបិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ វត្វា សម្មុខាបិ បាទមូលេ វា ហត្ថេ វា ឋបេត្វា ទេន្តិ, ឯវរូបំ ចីវរំ បុគ្គលិកំ ហោតិ, សង្ឃំ អាមសិត្វា អវុត្តត្តា សង្ឃាយត្តំ ន ហោតិ, ‘‘កថិនំ ទស្សាមី’’តិ វា ‘‘កថិនំ ទាតុំ គតោ’’តិ វា ‘‘កថិនចីវរ’’ន្តិ វា បុព្ពាបរកាលេសុ វចនំ បន មុខ្យកថិនភូតស្ស សង្ឃិកចីវរស្ស កាលេ ទិន្នត្តា តទុបចារតោ វោហារមត្តំ ហោតិ. យថា កិំ? ‘‘ឧបោសថិក’’ន្តិ វុត្តំ ភត្តំ ចុទ្ទសសុ សង្ឃិកភត្តេសុ អន្តោគធំ មុខ្យសង្ឃិកំ ហោតិ, សមាទិន្នឧបោសថា ទាយកា សាយំ ភុញ្ជិតព្ពភត្តភាគំ សង្ឃស្ស ទេន្តិ, តំ សង្ឃោ សលាកភត្តំ វិយ ឋិតិកំ កត្វា ភុញ្ជតិ, ឥតិ សង្ឃស្ស ទិន្នត្តា សង្ឃិកំ ហោតិ. ឥទានិ បន ទាយកា អត្តនោ អត្តនោ កុលូបកស្ស វា ញាតិភិក្ខុស្ស វា ឧបោសថទិវសេសុ ភត្តំ ទេន្តិ, តំ សង្ឃស្ស អទិន្នត្តា សង្ឃិកំ ន ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ឧបោសថទិវសេ ទិន្នត្តា មុខ្យវសេន បវត្តឧបោសថភត្តំ វិយ តទុបចារេន ‘‘ឧបោសថភត្ត’’ន្តិ វោហរីយតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.
ឯវំ ឥមស្មិំ កាលេ យេភុយ្យេន បុគ្គលស្សេវ ទិន្នត្តា បុគ្គលិកភូតំ ចីវរំ ញត្តិកម្មវាចារហំ ន ហោតិ, សង្ឃិកមេវ ញត្តិកម្មវាចារហំ ហោតិ, តទេវ ច បញ្ចានិសំសការណំ ហោតិ, តស្មា បណ្ឌិតេន បុគ្គលេន ‘‘ឧបាសកា សង្ឃេ ទេថ, សង្ឃេ ទិន្នំ មហប្ផលំ ហោតី’’តិអាទិនា និយោជេត្វា ទាបេតព្ពំ, សយំ វា សម្បដិច្ឆិត្វា សង្ឃស្ស បរិច្ចជិតព្ពំ. ឯវំ បរិច្ចជិតត្តា សង្ឃិកភូតំ ចីវរំ ញត្តិកម្មវាចារហញ្ច ¶ ហោតិ បញ្ចានិសំសនិប្ផាទកញ្ច. ឯវំ និយោជនញ្ច ‘‘សង្ឃេ គោតមិ ទេហិ, សង្ឃេ តេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ សង្ឃោ ចា’’តិ (ម. និ. ៣.៣៧៦) ភគវតា វុត្តវចនំ អនុគតំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
បរិកម្មំ ¶ ករោន្តានំ ភិក្ខូនំ យាគុភត្តញ្ច ទាតុំ វដ្ដតីតិ ឥទំ បុច្ឆិតត្តា ទោសោ នត្ថីតិ កត្វា វុត្តំ, អបុច្ឆិតេ បន ឯវំ កថេតុំ ន វដ្ដតិ. ខលិមក្ខិតសាដកោតិ អហតវត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. សុដ្ឋុ ធោវិត្វាតិអាទិនា សបុព្ពករណំ អត្ថារំ ទស្សេតិ. ធោវនសិព្ពនរជនកប្បករណេន ហិ វិចារណឆេទនពន្ធនានិបិ ទស្សិតានិយេវ ហោន្តិ, អត្ថារទស្សនេន បច្ចុទ្ធារអធិដ្ឋានានិបិ ទស្សេតិ. សូចិអាទីនិ ចីវរកម្មុបករណានិ សជ្ជេត្វា ពហូហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិន្តិ ឥទំ បន សិព្ពនស្ស ឧបករណនិទស្សនំ. តទហេវាតិ ឥទំ បន ករណសន្និធិមោចនត្ថំ វុត្តំ. ទាយកស្ស ហត្ថតោ សាដកំ លទ្ធទិវសេយេវ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ទាតព្ពំ, ឯវំ អទេន្តេ និចយសន្និធិ ហោតិ. អត្ថារកេនបិ សង្ឃតោ លទ្ធទិវសេយេវ កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ, ឯវំ អករោន្តេ ករណសន្និធិ ហោតិ.
អញ្ញានិ ច ពហូនិ អានិសំសវត្ថានិ ទេតីតិ ឥមិនា អត្ថរិតព្ពសាដកោយេវ កថិនសាដកោ នាម, តតោ អញ្ញេ សាដកា ពហវោបិ កថិនានិសំសាយេវ នាមាតិ ទស្សេតិ. ឯតេន ច ‘‘កថិនានិសំសោ’’តិ វត្ថានិយេវ វុត្តានិ ន អគ្ឃោតិ ទីបេតិ. យទិ អគ្ឃោ វុត្តោ សិយា, ឯវំ សតិ ‘‘ពហ្វានិសំសានិ កថិនវត្ថានិ ទេតី’’តិ វត្តព្ពំ, ឯវំ បន អវត្វា ‘‘ពហូនិ កថិនានិសំសវត្ថានិ ទេតី’’តិ វុត្តំ, តេន ញាយតិ ‘‘ន អគ្ឃោ វុត្តោ’’តិ, តស្មា ពហ្វានិសំសភាវោ អគ្ឃវសេន ន គហេតព្ពោ, អថ ខោ វត្ថវសេនេវ គហេតព្ពោតិ. ឥតរោតិ អញ្ញោ ទាយកោ. តថា ¶ តថា ឱវទិត្វា សញ្ញាបេតព្ពោតិ ‘‘ឧបាសក ទានំ នាម សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសំ, អត្ថារោ បន ភិក្ខូនំ ឧបការត្ថាយ ភគវតា អនុញ្ញាតោ, តស្មា ញត្តិលទ្ធម្បិ អលទ្ធម្បិ មហប្ផលមេវា’’តិ វា ‘‘ឧបាសក អយម្បិ ទាយកោ សង្ឃស្សេវ ទេតិ, ត្វម្បិ សង្ឃស្សេវ ទេសិ, ភគវតា ច –
‘យោ សីលវា សីលវន្តេសុ ទទាតិ ទានំ;
ធម្មេន លទ្ធំ សុបសន្នចិត្តោ;
អភិសទ្ទហំ កម្មផលំ ឧឡារំ;
តំ វេ ទានំ វិបុលផលន្តិ ព្រូមី’តិ. (ម. និ. ៣.៣៨២) –
វុត្តំ, តស្មា សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ មហប្ផលមេវា’’តិ វា ឥតិអាទីនិ វត្វា សញ្ញាបេតព្ពោ.
យស្ស ¶ សង្ឃោ កថិនចីវរំ ទេតិ, តេន ភិក្ខុនា កថិនំ អត្ថរិតព្ពន្តិ យោជនា. យោ ជិណ្ណចីវរោ ហោតិ ភិក្ខុ, តស្ស ទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមស្មិំ ឋានេ ឥទានិ ភិក្ខូ –
‘‘បដិគ្គហណញ្ច សប្បាយំ, ញត្តិ ច អនុសាវនំ;
កប្បពិន្ទុ បច្ចុទ្ធារោ, អធិដ្ឋានត្ថរានិ ច;
និយោជនានុមោទា ច, ឥច្ចយំ កថិនេ វិធី’’តិ. –
ឥមំ គាថំ អាហរិត្វា កថិនទានកម្មវាចាយ បឋមំ កថិនចីវរស្ស បដិគ្គហណញ្ច សប្បាយបុច្ឆនញ្ច ករោន្តិ, តទយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ភព្ពោ កថិនំ អត្ថរិតុំ…បេ… បុព្ពករណំ ជានាតិ, បច្ចុទ្ធារំ ជានាតិ, អធិដ្ឋានំ ជានាតិ, អត្ថារំ ជានាតិ, មាតិកំ ជានាតិ, បលិពោធំ ជានាតិ, ឧទ្ធារំ ជានាតិ, អានិសំសំ ជានាតី’’តិ បរិវារបាឡិយញ្ច (បរិ. ៤០៩),
‘‘អដ្ឋធម្មវិទោ ¶ ភិក្ខុ, កថិនត្ថារមរហតិ;
បុព្ពបច្ចុទ្ធារាធិដ្ឋា-នត្ថារោ មាតិកាតិ ច;
បលិពោធោ ច ឧទ្ធារោ, អានិសំសា បនដ្ឋិមេ’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៤, ២៧០៦) –
វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ ច អាគតេសុ អដ្ឋសុ អង្គេសុ អនាគតត្តា ច ‘‘បុព្ពករណំ សត្តហិ ធម្មេហិ សង្គហិតំ ធោវនេន វិចារណេន ឆេទនេន ពន្ធនេន សិព្ពនេន រជនេន កប្បករណេនា’’តិ បរិវារបាឡិយញ្ច (បរិ. ៤០៨),
‘‘ធោវនញ្ច វិចារោ ច, ឆេទនំ ពន្ធនម្បិ ច;
សិព្ពនំ រជនំ កប្បំ, បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតី’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៧) –
វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ ច វុត្តេសុ សត្តសុ បុព្ពករណេសុ អនាគតត្តា ច.
ន ¶ កេវលញ្ច បករណេសុ អនាគតមេវ, អថ ខោ យុត្តិបិ ន ទិស្សតិ. កថំ? បដិគ្គហណំ នាម ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អទិន្នំ មុខទ្វារំ អាហារំ អាហារេយ្យ អញ្ញត្រ ឧទកទន្តបោនា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២៦៥) យាវកាលិកាទីសុ អជ្ឈោហរិតព្ពេសុ ចតូសុ កាលិកវត្ថូសុ ភគវតា វុត្តំ, ន ចីវរេ, តំ បន បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នម្បិ បរម្មុខា ទិន្នម្បិ លព្ភតេវ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មីតិ ឯវំ បរម្មុខា វា បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘ឥមំ តុម្ហាក’ន្តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតី’’តិ, តស្មា បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ, ទាយកេន ចីវរេ ទិន្នេ សង្ឃស្ស ចិត្តេន សម្បដិច្ឆនមត្តមេវ បមាណំ ហោតិ.
សប្បាយបុច្ឆនញ្ច ឯវំ ករោន្តិ – ឯកេន ភិក្ខុនា ‘‘ភោន្តោ សង្ឃា សង្ឃស្ស កថិនេ សម្បត្តេ កស្ស បុគ្គលស្ស សប្បាយារហំ ហោតី’’តិ បុច្ឆិតេ ឯកោ ភិក្ខុ នាមំ ¶ វត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ថេរស្ស សប្បាយារហំ ហោតី’’តិ វទតិ, សប្បាយឥតិ ច និវាសនបារុបនត្ថំ គហេត្វា វទន្តិ. ឯតស្មិំ វចនេ សទ្ទតោ ច អត្ថតោ ច អធិប្បាយតោ ច យុត្តិ គវេសិតព្ពា ហោតិ. កថំ? សទ្ទតោ វគ្គភេទេ សតិយេវ ពហុវចនំ កត្តព្ពំ, ន អភេទេ, ឯវំ សទ្ទតោ. សប្បាយឥតិវចនញ្ច អនុរូបត្ថេយេវ វត្តព្ពំ, ន និវាសនបារុបនត្ថេ, ឯវំ អត្ថតោ. ឥទញ្ច ចីវរំ សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរិតុំ បុគ្គលស្ស ទេតិ, ន និវាសនបារុបនត្ថំ. វុត្តញ្ហិ បាឡិយំ (មហាវ. ៣០៧) ‘‘សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ, តស្មា យុត្តិ គវេសិតព្ពា ហោតិ. ‘‘បដិគ្គហណញ្ច សប្បាយ’’ន្តិអាទិគាថាបិ កត្ថចិ បាឡិយំ អដ្ឋកថាដីកាទីសុ ច ន ទិស្សតិ, តស្មា ឥធ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ.
សចេ ពហូ ជិណ្ណចីវរា, វុឌ្ឍស្ស ទាតព្ពន្តិ ឥទំ កថិនចីវរស្ស សង្ឃិកត្តា ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សង្ឃិកំ យថាវុឌ្ឍំ បដិពាហិតព្ពំ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឥមិនា បាឡិនយេន (ចូឡវ. ៣១១) វុត្តំ. ឯតេនេវ នយេន សព្ពេសុ ពលវចីវរេសុ សន្តេសុបិ វុឌ្ឍស្សេវ ទាតព្ពន្តិ សិទ្ធំ. វុឌ្ឍេសុ…បេ… ទាតព្ពន្តិ ករណសន្និធិមោចនត្ថំ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘សចេ វុឌ្ឍោ’’ត្យាទិ. នវកតរេនបិ ហិ ករណសន្និធិំ មោចេត្វា កថិនេ អត្ថតេ អនុមោទនំ ករោន្តស្ស សង្ឃស្ស បញ្ចានិសំសលាភោ ហោតីតិ. អបិចាតិអាទិនា សង្ឃេន កត្តព្ពវត្តំ ទស្សេតិ. វចនក្កមោ បន ឯវំ កាតព្ពោ – កថិនទុស្សំ លភិត្វា សង្ឃេ សីមាយ សន្និបតិតេ ឯកេន ភិក្ខុនា ‘‘ភន្តេ, សង្ឃស្ស ឥទំ កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ កថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ¶ ទទេយ្យ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ វុត្តេ អញ្ញេន ‘‘យោ ជិណ្ណចីវរោ, តស្សា’’តិ វត្តព្ពំ, តតោ បុរិមេន ‘‘ពហូ ¶ ជិណ្ណចីវរា’’តិ វា ‘‘នត្ថិ ឥធ ជិណ្ណចីវរា’’តិ វា វុត្តេ អបរេន ‘‘តេន ហិ វុឌ្ឍស្សា’’តិ វត្តព្ពំ, បុន បុរិមេន ‘‘កោ ឯត្ថ វុឌ្ឍោ’’តិ វុត្តេ ឥតរេន ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខូ’’តិ វត្តព្ពំ, បុន បុរិមេន ‘‘សោ ភិក្ខុ តទហេវ ចីវរំ កត្វា អត្ថរិតុំ សក្កោតី’’តិ វុត្តេ ឥតរេន ‘‘សោ សក្កោតី’’តិ វា ‘‘សង្ឃោ មហាថេរស្ស សង្គហំ ករិស្សតី’’តិ វា វត្តព្ពំ, បុន បុរិមេន ‘‘សោ មហាថេរោ អដ្ឋហិ អង្គេហិ សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តេ ឥតរេន ‘‘អាម សមន្នាគតោ’’តិ វត្តព្ពំ, តតោ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ តស្ស ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាតព្ពោ.
ឯត្ថ ច ‘‘ភន្តេ, សង្ឃស្សា’’តិអាទិវចនំ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ ឥមាយ ញត្តិបាឡិយា សមេតិ. ‘‘យោ ជិណ្ណចីវរោ, តស្សា’’តិអាទិ ‘‘សង្ឃេន កស្សា’’តិអាទិ ‘‘សង្ឃេន កស្ស ទាតព្ពំ, យោ ជិណ្ណចីវរោ ហោតី’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាវចនេន (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) សមេតិ. ‘‘សោ មហាថេរោ អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតោ’’តិអាទិ ‘‘អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ភព្ពោ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិអាទិកាយ បរិវារបាឡិយា (បរិ. ៤០៩) សមេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. យស្ស បន ទីយតិ, តស្ស ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ ទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនា ឥមស្ស កថិនទានកម្មស្ស គរុកត្តា ន អបលោកនមត្តេន ទាតព្ពន្តិ ឥមមត្ថំ បកាសេតិ. គរុកលហុកានំ ភេទោ កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថាយំ អាវិ ភវិស្សតិ.
ឯវំ ទិន្នេ បន កថិនេ បច្ចុទ្ធរិតព្ពា អធិដ្ឋាតព្ពា វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. សចេ តំ កថិនទុស្សំ និដ្ឋិតបរិកម្មមេវ ហោតីតិ ឥមិនា កថិនទុស្សំ នាម ន កេវលំ បកតិសាដកមេវ ¶ ហោតិ, អថ ខោ បរិនិដ្ឋិតសត្តវិធបុព្ពកិច្ចចីវរម្បិ ហោតីតិ ទស្សេតិ, តស្មា និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ទិន្នេ សត្តវិធបុព្ពកិច្ចករណេន អត្ថោ នត្ថិ, កេវលំ បច្ចុទ្ធរណាទីនិយេវ កាតព្ពានិ. សចេ បន កិញ្ចិ អបរិនិដ្ឋិតំ ហោតិ, អន្តមសោ កប្បពិន្ទុមត្តម្បិ, តំ និដ្ឋាបេត្វាយេវ បច្ចុទ្ធរណាទីនិ កាតព្ពានិ. គណ្ឋិកបដ្ដបាសកបដ្ដានិ បន សិព្ពនន្តោគធានិ, តានិបិ និដ្ឋាបេត្វាយេវ កាតព្ពានិ. អនិដ្ឋាបេន្តោ អនិដ្ឋិតសិព្ពនកិច្ចមេវ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦២-៤៦៣) ‘‘តត្ថ កតន្តិ សូចិកម្មបរិយោសានេន ¶ កតំ, សូចិកម្មបរិយោសានំ នាម យំ កិញ្ចិ សូចិយា កត្តព្ពំ. បាសកបដ្ដគណ្ឋិកបដ្ដបរិយោសានំ កត្វា សូចិយា បដិសាមន’’ន្តិ. ឥទញ្ហិ កថិនវត្តំ នាម ពុទ្ធប្បសត្ថន្តិ ‘‘អត្ថតកថិនានំ វោ ភិក្ខវេ បញ្ច កប្បិស្សន្តី’’តិអាទិនា បសត្ថំ.
កតបរិយោសិតំ បន កថិនំ គហេត្វាតិ –
‘‘ធោវនញ្ច វិចារោ ច, ឆេទនំ ពន្ធនម្បិ ច;
សិព្ពនំ រជនំ កប្បំ, បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតី’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៧) –
វុត្តានិ សត្តវិធបុព្ពករណានិ កត្វា បរិយោសាបិតំ កថិនចីវរំ គហេត្វា. អត្ថារកេន ភិក្ខុនា បច្ចុទ្ធរិតព្ពា អធិដ្ឋាតព្ពា វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ភិក្ខុ បុព្ពេ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតំ បោរាណិកំ សង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វត្វា បច្ចុទ្ធរិតព្ពា, តតោ អនធិដ្ឋិតំ នវំ សង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពា, តតោ អត្ថរណកាលេ តមេវ អធិដ្ឋិតសង្ឃាដិំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ អត្ថោ. ឯស នយោ ឥតរេសុ. ឯតេន កថិនត្ថារណំ នាម វចីភេទករណមេវ ហោតិ, ន កិញ្ចិ កាយវិការករណន្តិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ ¶ . តថា ហិ វុត្តំ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘អត្ថរិតព្ពន្តិ អត្ថរណំ កាតព្ពំ, តញ្ច ខោ តថាវចីភេទករណមេវាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ.
តត្ថ បច្ចុទ្ធារោ តិវិធោ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ សង្ឃាដិយា បច្ចុទ្ធារោ, ‘‘ឥមំ ឧត្តរាសង្គំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ ឧត្តរាសង្គស្ស បច្ចុទ្ធារោ, ‘‘ឥមំ អន្តរវាសកំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ អន្តរវាសកស្ស បច្ចុទ្ធារោតិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘បច្ចុទ្ធារោ តីហិ ធម្មេហិ សង្គហិតោ សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គេន អន្តរវាសកេនា’’តិ. អធិដ្ឋានំ តិវិធំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ សង្ឃាដិយា អធិដ្ឋានំ, ‘‘ឥមំ ឧត្តរាសង្គំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ឧត្តរាសង្គស្ស អធិដ្ឋានំ, ‘‘ឥមំ អន្តរវាសកំ អធិដ្ឋាមី’’តិ អន្តរវាសកស្ស អធិដ្ឋានន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘អធិដ្ឋានំ តីហិ ធម្មេហិ សង្គហិតំ សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គេន អន្តរវាសកេនា’’តិ.
អថ ¶ វា អធិដ្ឋានំ ទុវិធំ កាយេន អធិដ្ឋានំ, វាចាយ អធិដ្ឋានន្តិ. តត្ថ បោរាណិកំ សង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ បច្ចុទ្ធរិត្វា នវំ សង្ឃាដិំ ហត្ថេន គហេត្វា ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ចិត្តេន អាភោគំ កត្វា កាយវិការករណេន កាយេន វា អធិដ្ឋាតព្ពំ, វចីភេទំ កត្វា វាចាយ វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩; កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘តត្ថ យស្មា ទ្វេ ចីវរស្ស អធិដ្ឋានានិ កាយេន វា អធិដ្ឋេតិ, វាចាយ វា អធិដ្ឋេតីតិ វុត្តំ, តស្មា…បេ… អធិដ្ឋាតព្ពា’’តិ. អថ វា អធិដ្ឋានំ ទុវិធំ សម្មុខាធិដ្ឋានបរម្មុខាធិដ្ឋានវសេន. តត្ថ យទិ ចីវរំ ហត្ថបាសេ ឋិតំ ហោតិ, ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វចីភេទំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ, អថ អន្តោគព្ភេ វា សាមន្តវិហារេ វា ហោតិ, ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯតំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វចីភេទំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ ¶ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩; កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘តត្រ ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ សចេ ហត្ថបាសេ ហោតី’’តិអាទិ, វិនយត្ថមញ្ជូសាយញ្ច (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ទុវិធន្តិ សម្មុខាបរម្មុខាភេទេន ទុវិធ’’ន្តិ.
អត្ថារោ កតិវិធោ? អត្ថារោ ឯកវិធោ. វចីភេទករណេនេវ ហិ អត្ថារោ សម្បជ្ជតិ, ន កាយវិការករណេន. អយមត្ថោ យថាវុត្ត-បរិវារបាឡិយា ច ‘‘អត្ថរិតព្ពន្តិ អត្ថរណំ កាតព្ពំ, តញ្ច ខោ តថាវចីភេទករណមេវាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាវចនេន ច វិញ្ញាយតិ. អថ វា អត្ថារោ តិវិធោ វត្ថុប្បភេទេន. តត្ថ យទិ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, បោរាណិកា សង្ឃាដិ បច្ចុទ្ធរិតព្ពា, នវា សង្ឃាដិ អធិដ្ឋាតព្ពា, ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. អថ ឧត្តរាសង្គេន កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, បោរាណកោ ឧត្តរាសង្គោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពោ, នវោ ឧត្តរាសង្គោ អធិដ្ឋាតព្ពោ, ‘‘ឥមិនា ឧត្តរាសង្គេន កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. អថ អន្តរវាសកេន កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, បោរាណកោ អន្តរវាសកោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពោ, នវោ អន្តរវាសកោ អធិដ្ឋាតព្ពោ, ‘‘ឥមិនា អន្តរវាសកេន កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤១៣) ‘‘សចេ សង្ឃាដិយា’’តិអាទិ.
ឯត្ថ សិយា – កិំ បន ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វិសេសំ កត្វាវ បច្ចុទ្ធរិតព្ពា, ឧទាហុ ‘‘ឥមំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ សាមញ្ញតោបិ បច្ចុទ្ធរិតព្ពាតិ? បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានេន ¶ អធិដ្ឋិតំ ចីវរំ ‘‘ឥមំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ សាមញ្ញតោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ, ន ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វិសេសតោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ. កស្មា? បុព្ពេ អលទ្ធនាមត្តា. តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតំ បន ចីវរំ វិសេសតោយេវ បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ, ន សាមញ្ញតោ. កស្មា? បដិលទ្ធវិសេសនាមត្តា ¶ . ឥធ បន កថិនាធិការេ បុព្ពេវ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតត្តា វិសេសតោយេវ បច្ចុទ្ធរិតព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) កថិនាធិការេ ‘‘បច្ចុទ្ធារោ តីហិ ធម្មេហិ សង្គហិតោ សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គេន អន្តរវាសកេនា’’តិ. កិំ បន និច្ចតេចីវរិកោយេវ កថិនំ អត្ថរិតុំ លភតិ, ឧទាហុ អវត្ថាតេចីវរិកោបីតិ? តេចីវរិកោ ទុវិធោ ធុតង្គតេចីវរិកវិនយតេចីវរិកវសេន. តត្ថ ធុតង្គតេចីវរិកោ ‘‘អតិរេកចីវរំ បដិក្ខិបាមិ, តេចីវរិកង្គំ សមាទិយាមី’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា ធារណតោ សព្ពកាលមេវ ធារេតិ. វិនយតេចីវរិកោ បន យទា តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតុកាមោ ហោតិ, តទា តថា អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតិ. យទា បន បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតុកាមោ ហោតិ, តទា តថា អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតិ, តស្មា តិចីវរាធិដ្ឋានស្ស ទុប្បរិហារត្តា សព្ពទា ធារេតុំ អសក្កោន្តោ ហុត្វា បរិក្ខារចោឡវសេន ធារេន្តោបិ តំ បច្ចុទ្ធរិត្វា អាសន្នេ កាលេ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហន្តោបិ កថិនំ អត្ថរិតុំ លភតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.
កច្ចិ នុ ភោ កថិនទានកម្មវាចាភណនសីមាយមេវ កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ, ឧទាហុ អញ្ញសីមាយាតិ? យទិ កថិនទានកម្មវាចាភណនពទ្ធសីមា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតឧបចារសីមាយ អន្តោ ឋិតា, ឯវំ សតិ តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អត្ថរណំ កាតព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘បរិនិដ្ឋិតបុព្ពករណមេវ ចេ ទាយកោ សង្ឃស្ស ទេតិ, សម្បដិច្ឆិត្វា កម្មវាចាយ ទាតព្ពំ. តេន ច តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អធិដ្ឋហិត្វា អត្ថរិត្វា សង្ឃោ អនុមោទាបេតព្ពោ’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៨) អាគតត្តា វិញ្ញាយតីតិ. យទិ ឯវំ ‘‘តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ’’ឥច្ចេវ ដីកាយំ វុត្តត្តា ‘‘យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ ¶ សីមមណ្ឌលេ កម្មវាចំ ភណិត្វា តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ វត្តព្ពំ, ន ‘‘កថិនទានកម្មវាចាភណនពទ្ធសីមា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតឧបចារសីមាយ អន្តោ ឋិតា’’តិ វិសេសំ កត្វា វត្តព្ពន្តិ? ន ន វត្តព្ពំ. កម្មវាចាភណនសីមា ហិ ពទ្ធសីមាភូតា, កថិនត្ថារសីមា បន ឧបចារសីមាភូតា, ឧបចារសីមា ច នាម ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វាបិ គច្ឆតិ, តស្មា សា សីមា ពទ្ធសីមា ច ហោតិ ឧបចារសីមា ចាតិ តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ កថិនទានកម្មវាចំ ¶ ភណិត្វា តត្ថេវ អត្ថរណំ កាតព្ពំ, ន យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ សីមមណ្ឌលេ កម្មវាចំ ភណិត្វា តត្ថេវ អត្ថរណំ កត្តព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវម្បិ ‘‘ឧបចារសីមាយ’’ឥច្ចេវ វត្តព្ពំ, ន ‘‘វស្សូបនាយិកខេត្តភូតឧបចារសីមាយា’’តិ, តម្បិ វត្តព្ពមេវ. តេសំ ភិក្ខូនំ វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឯវ ឧបចារសីមាយ កថិនត្ថារំ កាតុំ លភតិ, ន អញ្ញឧបចារសីមាយ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សាបិ ន លភន្តីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្ត’’ន្តិ.
យថិច្ឆសិ, តថា ភវតុ, អបិ តុ ខលុ ‘‘កម្មវាចាភណនសីមា ពទ្ធសីមាភូតា, កថិនត្ថារសីមា ឧបចារសីមាភូតា’’តិ តុម្ហេហិ វុត្តំ, តថាភូតភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – កថិនត្ថារសីមាយំ តាវ ឧបចារសីមាភូតភាវោ ‘‘សចេ បន ឯកសីមាយ ពហូ វិហារា ហោន្តិ, សព្ពេ ភិក្ខូ សន្និបាតេត្វា ឯកត្ថ កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អត្ថំ សំវណ្ណេតុំ ‘‘ឯកសីមាយាតិ ឯកឧបចារសីមាយាតិ អត្ថោ យុជ្ជតី’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. កម្មវាចាភណនសីមាយ ពទ្ធសីមាភូតភាវោ បន ‘‘តេ ច ខោ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឯកសីមាយំ ឋិតា. សីមា ច នាមេសា ពទ្ធសីមា ¶ អពទ្ធសីមាតិ ទុវិធា ហោតី’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) អាគតត្តា ច ‘‘សីមា ច នាមេសា កតមា, យត្ថ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឋិតា កម្មប្បត្តា នាម ហោន្តីតិ អនុយោគំ សន្ធាយ សីមំ ទស្សេន្តោ វិភាគវន្តានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគទស្សនមុខេនេវ ហោតីតិ ‘សីមា ច នាមេសា’តិអាទិមាហា’’តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. និទានវណ្ណនា) អាគតត្តា ច វិញ្ញាយតិ.
តត្ថ កតិវិធា ពទ្ធសីមា, កតិវិធា អពទ្ធសីមាតិ? តិវិធា ពទ្ធសីមា ខណ្ឌសីមាសមានសំវាសសីមាអវិប្បវាសសីមាវសេន. តិវិធា អពទ្ធសីមា គាមសីមាឧទកុក្ខេបសីមាសត្តព្ភន្តរសីមាវសេនាតិ ទដ្ឋព្ពា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ឯវំ ឯកាទស វិបត្តិសីមាយោ អតិក្កមិត្វា តិវិធសម្បត្តិយុត្តា និមិត្តេន និមិត្តំ សម្ពន្ធិត្វា សម្មតា សីមា ពទ្ធសីមាតិ វេទិតព្ពា. ខណ្ឌសីមា សមានសំវាសសីមា អវិប្បវាសសីមាតិ តស្សាយេវ ភេទោ. អពទ្ធសីមា បន គាមសីមា សត្តព្ភន្តរសីមា ឧទកុក្ខេបសីមាតិ តិវិធា’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. ឯវំ តីសុ ពទ្ធសីមាសុ ¶ , តីសុ អពទ្ធសីមាសូតិ ឆសុយេវ សីមាសុ កម្មប្បត្តសង្ឃស្ស ចតុវគ្គករណីយាទិកម្មស្ស កត្តព្ពភាវវចនតោ សុទ្ធាយ ឧបចារសីមាយ កម្មវាចាយ អភណិតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតិ. អន្តោឧបចារសីមាយ ពទ្ធសីមាយ សតិ តំ ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វាបិ ឧបចារសីមាយ គមនតោ សា ពទ្ធសីមា កម្មវាចាភណនារហា ច ហោតិ កថិនត្ថារារហា ចាតិ វេទិតព្ពំ.
ននុ ច បន្នរសវិធា សីមា អដ្ឋកថាសុ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩; កង្ខា. អដ្ឋ. អកាលចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតា, អថ កស្មា ឆឡេវ វុត្តាតិ? សច្ចំ, តាសុ បន បន្នរសសុ សីមាសុ ឧបចារសីមា សង្ឃលាភវិភជនាទិដ្ឋានមេវ ហោតិ, លាភសីមា ¶ តត្រុប្បាទគហណដ្ឋានមេវ ហោតីតិ ឥមា ទ្វេ សីមាយោ សង្ឃកម្មករណដ្ឋានំ ន ហោន្តិ, និគមសីមា នគរសីមា ជនបទសីមា រដ្ឋសីមា រជ្ជសីមា ទីបសីមា ចក្កវាឡសីមាតិ ឥមា បន សីមាយោ គាមសីមាយ សមានគតិកា គាមសីមាយមេវ អន្តោគធាតិ ន វិសុំ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច ឧបចារសីមាយ ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វា គតភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘ឧបចារសីមា បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបេន, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វុត្តត្តា បរិក្ខេបបរិក្ខេបារហដ្ឋានានំ អន្តោ ពទ្ធសីមាយ វិជ្ជមានាយ តំ អវត្ថរិត្វា ឧបចារសីមា គតា. តថា ហិ ‘‘ឥមិស្សា ឧបចារសីមាយ ‘សង្ឃស្ស ទម្មី’តិ ទិន្នំ បន ខណ្ឌសីមសីមន្តរិកាសុ ឋិតានម្បិ បាបុណាតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វុត្តំ. តេន ញាយតិ ‘‘ឧបចារសីមាយ អន្តោ ឋិតា ពទ្ធសីមា ឧបចារសីមាបិ នាម ហោតី’’តិ. ហោតុ, ឯវំ សតិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ សតិ តត្ថេវ កថិនទានកម្មវាចំ វាចាបេត្វា តត្ថេវ កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ ភវេយ្យ, អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ អវិជ្ជមានាយ កថំ ករិស្សន្តីតិ? អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ អវិជ្ជមានាយ ពហិឧបចារសីមាយំ វិជ្ជមានពទ្ធសីមំ វា ឧទកុក្ខេបលភនដ្ឋានំ វា គន្ត្វា កម្មវាចំ វាចាបេត្វា បុន វិហារំ អាគន្ត្វា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឧបចារសីមាយំ ឋត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.
ននុ ច ភោ ឯវំ សន្តេ អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អត្ថារោ ហោតិ, ឯវំ សន្តេ ‘‘បរិនិដ្ឋិតបុព្ពករណមេវ ចេ ទាយកោ សង្ឃស្ស ទេតិ, សម្បដិច្ឆិត្វា កម្មវាចាយ ទាតព្ពំ. តេន ច តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អធិដ្ឋហិត្វា អត្ថរិត្វា សង្ឃោ អនុមោទាបេតព្ពោ’’តិ វុត្តេន ¶ វជិរពុទ្ធិដីកាវចនេន (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៨) វិរុជ្ឈតីតិ? ននុ ¶ អវោចុម្ហ ‘‘កម្មវាចាភណនសីមា ពទ្ធសីមាភូតា, កថិនត្ថារសីមា ឧបចារសីមាភូតា’’តិ. តស្មា វជិរពុទ្ធិដីកាវចនេន ន វិរុជ្ឈតិ. តត្ថ បុព្ពេ យេភុយ្យេន ពទ្ធសីមវិហារត្តា សមគ្គំ សង្ឃំ សន្និបាតេត្វា កម្មវាចំ វាចាបេត្វា ឧបចារសីមពទ្ធសីមភូតេ តស្មិំយេវ វិហារេ អត្ថរណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ពទ្ធសីមវិហារេ អហោន្តេបិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ វិជ្ជមានាយ តត្ថេវ សីមមណ្ឌលេ កម្មវាចំ វាចាបេត្វា តត្ថេវ អត្ថរិតព្ពភាវោ អម្ហេហិបិ វុត្តោយេវ. យទិ បន ន ចេវ ពទ្ធសីមវិហារោ ហោតិ, ន ច អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមា អត្ថិ, ឯវរូបេ វិហារេ កម្មវាចំ វាចាបេតុំ ន លភតិ, អញ្ញំ ពទ្ធសីមំ វា ឧទកុក្ខេបំ វា គន្ត្វា កម្មវាចំ វាចាបេត្វា អត្តនោ វិហារំ អាគន្ត្វា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឧបចារសីមាយ ឋត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ. ឯវមេវ បរម្បរភូតា ពហវោ អាចរិយវរា ករោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
អបរេ បន អាចរិយា ‘‘ពទ្ធសីមវិរហាយ សុទ្ធឧបចារសីមាយ សតិ តស្សំយេវ ឧបចារសីមាយំ ញត្តិកម្មវាចាបិ វាចេតព្ពា, កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ, ន អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អត្ថរណំ កាតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ. អយំ បន នេសមធិប្បាយោ – ‘‘កថិនត្ថតសីមាយន្តិ ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) កថិនត្ថារដ្ឋានភូតាយ សីមាយ ឧបចារសីមាភាវោ វុត្តោ, តស្សំយេវ ដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៨) បុព្ពេ និទ្ទិដ្ឋបាឋេ ‘‘តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អធិដ្ឋហិត្វា អត្ថរិត្វា សង្ឃោ អនុមោទាបេតព្ពោ’’តិ កម្មវាចាភណនសីមាយមេវ អត្ថរិតព្ពភាវោ ច វុត្តោ, តស្មា អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អត្ថរណំ ន កាតព្ពំ, តស្សំយេវ ឧបចារសីមាយំ កម្មវាចំ សាវេត្វា តស្មិំយេវ អត្ថារោ កាតព្ពោ, ឧបចារសីមតោ ពហិ ឋិតំ ពទ្ធសីមំ គន្ត្វា អត្ថរណកិច្ចំ នត្ថីតិ.
តត្រេវំ ¶ វិចារណា កាតព្ពា – ឥទំ ភាសន្តរេសុ ‘‘ញត្តី’’តិ កថិតំ កថិនទានកម្មំ ចតូសុ សង្ឃកម្មេសុ ញត្តិទុតិយកម្មំ ហោតិ, ញត្តិទុតិយកម្មស្ស នវសុ ឋានេសុ កថិនទានំ, គរុកលហុកេសុ គរុកំ, យទិ ‘‘ឧបចារសីមាយំ ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ កាតព្ពានី’’តិ បករណេសុ អាគតំ អភវិស្សា, ឯវំ សន្តេ តេសំ អាចរិយានំ វចនានុរូបតោ ឧបចារសីមាយំ កថិនទានញត្តិកម្មវាចំ វាចេតព្ពំ អភវិស្សា, ន បន បករណេសុ ‘‘ឧបចារសីមាយំ ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ កាតព្ពានី’’តិ អាគតំ, អថ ខោ ‘‘សង្ឃលាភវិភជនំ, អាគន្តុកវត្តំ កត្វា អារាមប្បវិសនំ ¶ , គមិកស្ស ភិក្ខុនោ សេនាសនអាបុច្ឆនំ, និស្សយបអប្បស្សម្ភនំ, បារិវាសិកមានត្តចារិកភិក្ខូនំ អរុណុដ្ឋាបនំ, ភិក្ខុនីនំ អារាមប្បវិសនអាបុច្ឆនំ ឥច្ចេវមាទីនិ ឯវ ឧបចារសីមាយ កត្តព្ពានី’’តិ អាគតំ, តស្មា កថិនទានញត្តិទុតិយកម្មវាចា កេវលាយំ ឧបចារសីមាយំ ន វាចេតព្ពាតិ សិទ្ធា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘អវិប្បវាសសីមា នាម តិយោជនាបិ ហោតិ, ឯវំ សន្តេ តិយោជនេ ឋិតា លាភំ គណ្ហិស្សន្តិ, តិយោជនេ ឋត្វា អាគន្តុកវត្តំ បូរេត្វា អារាមំ បវិសិតព្ពំ ភវិស្សតិ, គមិកោ តិយោជនំ គន្ត្វា សេនាសនំ អាបុច្ឆិស្សតិ, និស្សយបដិបន្នស្ស ភិក្ខុនោ តិយោជនាតិក្កមេ និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភិស្សតិ, បារិវាសិកេន តិយោជនំ អតិក្កមិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋបេតព្ពំ ភវិស្សតិ, ភិក្ខុនិយា តិយោជនេ ឋត្វា អារាមប្បវិសនំ អាបុច្ឆិតព្ពំ ភវិស្សតិ, សព្ពម្បេតំ ឧបចារសីមាយ បរិច្ឆេទវសេនេវ កាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ឧបចារសីមាយមេវ ភាជេតព្ព’’ន្តិ ឯវមាទិអដ្ឋកថាបាឋតោ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វិញ្ញាយតីតិ.
អថេវំ ¶ វទេយ្យុំ – ‘‘ឧបចារសីមា ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ ឋានំ ន ហោតី’’តិ តុម្ហេហិ វុត្តំ, អថ ច បន កតបុព្ពំ អត្ថិ. តថា ហិ ចីវរបដិគ្គាហកសម្មុតិចីវរនិទហកសម្មុតិចីវរភាជកសម្មុតីនំ ‘‘សុណាតុ មេ…បេ… ធារយាមីតិ ឥមាយ កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វា អន្តោវិហារេ សព្ពសង្ឃមជ្ឈេបិ ខណ្ឌសីមាយបិ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិយេវា’’តិ ឧបចារសីមាយំ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ និប្ផាទេតព្ពភាវោ អដ្ឋកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៩៤) អាគតោ. ភណ្ឌាគារស្ស បន ‘‘ឥមំ បន ភណ្ឌាគារំ ខណ្ឌសីមំ គន្ត្វា ខណ្ឌសីមាយ និសិន្នេហិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតិ, វិហារមជ្ឈេយេវ ‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ វិហារំ ភណ្ឌាគារំ សម្មន្នេយ្យា’តិអាទិនា នយេន កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វា សម្មន្និតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៩៧) ឧបចារសីមាយមេវ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សម្មន្និតព្ពភាវោ អាគតោតិ.
តេ ឯវំ វត្តព្ពា – សចេបិ អដ្ឋកថាយំ អាគតំ ‘‘អន្តោវិហារេ’’តិ បាឋោ ‘‘វិហារមជ្ឈេ’’តិ បាឋោ ច ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្តោតិ មញ្ញមានា តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ឯវំ អវចុត្ថ, តេ បន បាឋា ឧបចារសីមំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ន វុត្តា, អថ ខោ អវិប្បវាសសីមាសង្ខាតំ មហាសីមំ សន្ធាយ វុត្តា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ខណ្ឌសីមាយ វក្ខមានត្តា. ខណ្ឌសីមាយ ហិ មហាសីមា ឯវ បដិយោគី ហោតិ. ឧបចារសីមាតិ អយមត្ថោ កថំ ¶ ជានិតព្ពោតិ ចេ? ‘‘ឥមំ បន សមានសំវាសកសីមំ សម្មន្នន្តេហិ បព្ពជ្ជូបសម្បទាទីនំ សង្ឃកម្មានំ សុខករណត្ថំ បឋមំ ខណ្ឌសីមា សម្មន្និតព្ពា…បេ… ឯវំ ពទ្ធាសុ បន សីមាសុ ខណ្ឌសីមាយ ឋិតា ភិក្ខូ មហាសីមាយ កម្មំ ករោន្តានំ ន កោបេន្តិ ¶ , មហាសីមាយ វា ឋិតា ខណ្ឌសីមាយ កម្មំ ករោន្តានំ. សីមន្តរិកាយ បន ឋិតា ឧភិន្នម្បិ ន កោបេន្តី’’តិ វុត្តអដ្ឋកថាបាឋវសេន (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ជានិតព្ពោតិ. អថ វា តេហិ អាយស្មន្តេហិ អាភតភណ្ឌាគារសម្មុតិបាឋវសេនបិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. កថំ? ចីវរបដិគ្គាហកាទិបុគ្គលសម្មុតិយោ បន អន្តោវិហារេ សព្ពសង្ឃមជ្ឈេបិ ខណ្ឌសីមាយម្បិ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ, ភណ្ឌាគារសង្ខាតវិហារសម្មុតិ បន វិហារមជ្ឈេយេវាតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តត្ថ វិសេសការណំ បរិយេសិតព្ពំ.
តត្រេវំ វិសេសការណំ បញ្ញាយតិ – ‘‘អញ្ញិស្សា សីមាយ វត្ថុ អញ្ញិស្សា កម្មវាចា’’តិ វត្តព្ពទោសបរិហារត្ថំ វុត្តំ. បុគ្គលសម្មុតិយោ ហិ បុគ្គលស្ស វត្ថុត្តា យទិ មហាសីមភូតេ អន្តោវិហារេ កត្តុកាមា ហោន្តិ, សព្ពសង្ឃមជ្ឈេ តំ វត្ថុភូតំ បុគ្គលំ ហត្ថបាសេ កត្វា ករេយ្យុំ. យទិ ខណ្ឌសីមាយ កត្តុកាមា, តំ វត្ថុភូតំ បុគ្គលំ ខណ្ឌសីមំ អានេត្វា តត្ថ សន្និបតិតកម្មប្បត្តសង្ឃស្ស ហត្ថបាសេ កត្វា ករេយ្យុំ. ឧភយថាបិ យថាវុត្តទោសោ នត្ថិ, ភណ្ឌាគារសម្មុតិ បន ភណ្ឌាគារស្ស វិហារត្តា ខណ្ឌសីមំ អានេតុំ ន សក្កា, តស្មា យទិ តំ សម្មុតិំ ខណ្ឌសីមាយំ ឋត្វា ករេយ្យុំ, វត្ថុ មហាសីមាយំ ហោតិ, កម្មវាចា ខណ្ឌសីមាយន្តិ យថាវុត្តទោសោ ហោតិ, តស្មិញ្ច ទោសេ សតិ វត្ថុវិបន្នត្តា កម្មំ វិបជ្ជតិ, តស្មា មហាសីមភូតវិហារមជ្ឈេយេវ សា សម្មុតិ កាតព្ពាតិ អដ្ឋកថាចរិយានំ មតិ, ន ឧបចារសីមាយ ញត្តិទុតិយកម្មំ កាតព្ពន្តិ.
អថាបិ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘វិហារសទ្ទេន អវិប្បវាសសីមភូតា មហាសីមាវ វុត្តា, ន ឧបចារសីមា’’តិ ឥទំ វចនំ កថំ បច្ចេតព្ពន្តិ? ឥមិនាយេវ អដ្ឋកថាវចនេន. យទិ ហិ ឧបចារសីមា ¶ វុត្តា ភវេយ្យ, ឧបចារសីមា នាម ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វាបិ បវត្តា អាវាសេសុ វា ភិក្ខូសុ វា វឌ្ឍន្តេសុ អនិយមវសេន វឌ្ឍតិ, តស្មា ខណ្ឌសីមំ អវត្ថរិត្វា បវត្តនតោ វិហារេន សហ ខណ្ឌសីមា ឯកសីមាយេវ ហោតិ, ឯវំ សតិ វិហារេ ឋិតំ ភណ្ឌាគារំ ខណ្ឌសីមាយ ឋត្វា សម្មន្និតុំ សក្កា ភវេយ្យ, ន បន សក្កា ‘‘ខណ្ឌសីមាយ និសិន្នេហិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) បដិសិទ្ធត្តា. តេន ញាយតិ ‘‘ឥមស្មិំ ¶ ឋានេ វិហារសទ្ទេន អវិប្បវាសសីមភូតា មហាសីមា វុត្តា, ន ឧបចារសីមា’’តិ. ឧបចារសីមាយ អនិយមវសេន វឌ្ឍនភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘ឧបចារសីមា បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបេន, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នា ហោតិ. អបិច ភិក្ខូនំ ធុវសន្និបាតដ្ឋានតោ វា បរិយន្តេ ឋិតភោជនសាលតោ វា និពទ្ធវសនកអាវាសតោ វា ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ទ្វិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អន្តោ ឧបចារសីមា វេទិតព្ពា, សា បន អាវាសេសុ វឌ្ឍន្តេសុ វឌ្ឍតិ, បរិហាយន្តេសុ បរិហាយតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘ភិក្ខូសុបិ វឌ្ឍន្តេសុ វឌ្ឍតី’តិ វុត្តំ, តស្មា សចេ វិហារេ សន្និបតិតភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធា ហុត្វា យោជនសតម្បិ បូរេត្វា និសីទន្តិ, យោជនសតម្បិ ឧបចារសីមាវ ហោតិ, សព្ពេសំ លាភោ បាបុណាតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វចនតោតិ.
យទិ ឯវំ ឧបចារសីមាយ កថិនត្ថតភាវោ កស្មា វុត្តោតិ? កថិនត្ថរណំ នាម ន សង្ឃកម្មំ, បុគ្គលកម្មមេវ ហោតិ, តស្មា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឧបចារសីមាយ កាតព្ពា ហោតិ. ញត្តិកម្មវាចា បន សង្ឃកម្មភូតា, តស្មា ឧបចារសីមាយ កាតុំ ន វដ្ដតិ, សុវិសោធិតបរិសាយ ពទ្ធាពទ្ធសីមាយមេវ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ននុ ច ភោ ‘‘កថិនំ អត្ថរិតុំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តិ? គណនវសេន ¶ តាវ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ជនា លភន្តិ, ឧទ្ធំ សតសហស្សម្បិ, បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន លភន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, អថ កស្មា ‘‘កថិនត្ថរណំ នាម ន សង្ឃកម្មំ, បុគ្គលកម្មមេវ ហោតី’’តិ វុត្តន្តិ? ‘‘ន សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរតិ, ន គណោ កថិនំ អត្ថរតិ, បុគ្គលោ កថិនំ អត្ថរតី’’តិ បរិវារេ (បរិ. ៤១៤) វុត្តត្តា ច អបលោកនកម្មាទីនំ ចតុន្នំ សង្ឃកម្មានំ ឋានេសុ អបវិដ្ឋត្តា ច. អដ្ឋកថាយំ បន កថិនត្ថារស្ស ឧបចារភូតំ កថិនទានកម្មវាចាភណនកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្មិញ្ហិ កាលេ កថិនទាយកា ចត្តារោ, បដិគ្គាហកោ ឯកោតិ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ហោន្តិ, តតោ ហេដ្ឋា ន លភតីតិ. ញត្តិកម្មវាចាយ សង្ឃកម្មភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘ចតុន្នំ សង្ឃកម្មានំ ញត្តិទុតិយកម្មស្ស នវសុ ឋានេសុ កថិនទាន’’ន្តិ អាគតត្តា, ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្ន’’ន្តិអាទិនា វុត្តត្តា ចាតិ.
អបរេ បន អាចរិយា ‘‘ភាសន្តរេសុ ញត្តីតិ វុត្តា កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយ បវិសតិ, អត្ថារកិរិយា ច ឧបចារសីមាយំ កាតព្ពា, តស្មា កថិនទានកម្មវាចាបិ ឧបចារសីមាយំ កាតព្ពាយេវា’’តិ វទន្តិ, តេសំ អយមធិប្បាយោ – មហាវគ្គបាឡិយំ ¶ (មហាវ. ៣០៦) ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ អារភិត្វា ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ…បេ… ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អត្ថតំ ហោតិ កថិន’’ន្តិ កថិនទានញត្តិកម្មវាចាតោ បដ្ឋាយ យាវ អនុមោទនា បាឋោ អាគតោ, បរិវារបាឡិយញ្ច (បរិ. ៤១២) ‘‘កថិនត្ថារោ ជានិតព្ពោ’’តិ ឧទ្ទេសស្ស និទ្ទេសេ ‘‘សចេ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, សង្ឃេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ, អត្ថារកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ, អនុមោទកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ បុច្ឆំ នីហរិត្វា ‘‘សង្ឃេន ញត្តិទុតិយេន ¶ កម្មេន កថិនត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ទាតព្ពំ…បេ… អនុមោទាមា’’តិ ញត្តិតោ បដ្ឋាយ យាវ អនុមោទនា បាឋោ អាគតោ, តស្មា ញត្តិតោ បដ្ឋាយ យាវ អនុមោទនា សព្ពោ វិធិ កថិនត្ថារកិរិយាយំ បវិសតិ, តតោ កថិនត្ថារកិរិយាយ ឧបចារសីមាយំ កត្តព្ពាយ សតិ ញត្តិសង្ខាតកថិនទានកម្មវាចាបិ ឧបចារសីមាយំ កត្តព្ពាយេវាតិ.
តត្រេវំ វិចារណា កាតព្ពា – អត្ថារកិរិយាយ វិសុំ អនាគតាយ សតិ ‘‘សព្ពោ វិធិ អត្ថារកិរិយាយំ បវិសតី’’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, អថ ច បន មហាវគ្គបាឡិយញ្ច បរិវារបាឡិយញ្ច អត្ថារកិរិយា វិសុំ អាគតាយេវ, តស្មា ញត្តិសង្ខាតា កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយំ ន បវិសតិ, កេវលំ អត្ថារកិរិយាយ ឧបចារភូតត្តា បន តតោ បដ្ឋាយ អនុក្កមេន វុត្តំ. យថា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ សីមាសម្មុតិំ អនុជានិត្វា ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, សម្មន្និតព្ពា’’តិ សីមាសម្មុតិវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘បឋមំ និមិត្តា កិត្តេតព្ពា…បេ… ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ និមិត្តកិត្តនេន សហ សីមាសម្មុតិកម្មវាចា ទេសិតា, តត្ថ និមិត្តកិត្តនំ សីមាសម្មុតិកម្មំ ន ហោតិ, កម្មវាចាយេវ សីមាសម្មុតិកម្មំ ហោតិ, តថាបិ សីមាសម្មុតិកម្មវាចាយ ឧបចារភាវតោ សហ និមិត្តកិត្តនេន សីមាសម្មុតិកម្មវាចា ទេសិតា. យថា ច ឧបសម្បទាកម្មវិធិំ ទេសេន្តោ ‘‘បឋមំ ឧបជ្ឈំ គាហាបេតព្ពោ…បេ… ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ ឧបជ្ឈាយគាហាបនាទិនា សហ ឧបសម្បទាកម្មំ ទេសិតំ, តត្ថ ឧបជ្ឈាយគាហាបនាទិ ឧបសម្បទាកម្មំ ន ហោតិ, ញត្តិចតុត្ថកម្មវាចាយេវ ឧបសម្បទាកម្មំ ហោតិ, តថាបិ ឧបសម្បទាកម្មស្ស សមីបេ ភូតត្តា ឧបជ្ឈាយគាហាបនាទិនា សហ ញត្តិចតុត្ថកម្មវាចា ទេសិតា, ឯវមេត្ថ កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយា ន ហោតិ, តថាបិ ¶ អត្ថារកិរិយាយ ឧបចារភូតត្តា កថិនទានញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សហ កថិនត្ថារកិរិយា ទេសិតា, តស្មា កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយំ ន បវិសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
អថ ¶ វា ញត្តិទុតិយកម្មវាចា ច អត្ថារោ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា អតុល្យកិរិយា អតុល្យកត្តារោ អតុល្យកម្មា អតុល្យកាលា ច ហោន្តិ, តេន វិញ្ញាយតិ ‘‘ភាសន្តរេសុ ញត្តីតិ វុត្តា ញត្តិទុតិយកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយំ ន បវិសតី’’តិ. តត្ថ កថំ អតុល្យកិរិយា ហោន្តិ? កម្មវាចា ទានកិរិយា ហោតិ, អត្ថារោ បន្នរសធម្មានំ ការណភូតា អត្ថារកិរិយា, ឯវំ អតុល្យកិរិយា. កថំ អតុល្យកត្តារោតិ? កម្មវាចាយ កត្តា សង្ឃោ ហោតិ, អត្ថារស្ស កត្តា បុគ្គលោ, ឯវំ អតុល្យកត្តារោ ហោន្តិ. កថំ អតុល្យកម្មា ហោន្តិ? កម្មវាចាយ កម្មំ កថិនទុស្សំ ហោតិ, អត្ថារស្ស កម្មំ កថិនសង្ខាតា សមូហបញ្ញត្តិ, ឯវំ អតុល្យកម្មា ហោន្តិ. កថំ អតុល្យកាលា ហោន្តិ? កថិនទានកម្មវាចា បុព្ពករណបច្ចុទ្ធារអធិដ្ឋានានំ បុព្ពេ ហោតិ, អត្ថារោ តេសំ បច្ឆា, ឯវំ អតុល្យកាលា ហោន្តីតិ. អថ វា អត្ថារោ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិនា វចីភេទសង្ខាតេន ឯកេន ធម្មេន សង្គហិតោ, ន ញត្តិអនុស្សាវនាទិនា អនេកេហិ ធម្មេហិ សង្គហិតោ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘អត្ថារោ ឯកេន ធម្មេន សង្គហិតោ វចីភេទេនា’’តិ. ឥមិនាបិ ការណេន ជានិតព្ពំ ‘‘ន ញត្តិ អត្ថារេ បវិដ្ឋា’’តិ.
អញ្ញេ បន អាចរិយា ឯវំ វទន្តិ – ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តីតិ? គណនវសេន តាវ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ជនា លភន្តិ, ឧទ្ធំ សតសហស្សម្បិ, បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន លភន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អាគតត្តា ‘‘ហេដ្ឋិមន្តតោ ¶ បញ្ច ភិក្ខូ កថិនត្ថារំ លភន្តិ, តតោ អប្បកតរា ន លភន្តី’’តិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតីតិ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ កង្ខាវិតរណីដីកាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតត្តា តស្មិំ វាក្យេ ‘‘វដ្ដតី’’តិ កិរិយាយ កត្តា ‘‘សោ កថិនត្ថារោ’’តិ វុច្ចតិ, តស្មា អត្ថារោតិ ឥមិនា ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វុត្តអត្ថរណកិរិយា ន អធិប្បេតា, ចតូហិ ភិក្ខូហិ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ញត្តិយា ទានំ អធិប្បេតន្តិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តិ…បេ… ឧទ្ធំ សតសហស្សន្តិ ឥទំ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សទានកម្មំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វិនយវិនិច្ឆយដីកាយំ វុត្តំ. តស្មិម្បិ បាឋេ ញត្តិយា ទិន្នំយេវ សន្ធាយ ‘‘បញ្ច ជនា អត្ថារំ លភន្តី’’តិ ឥទំ វចនំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តំ, ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិ បុគ្គលស្ស អត្ថរណំ សន្ធាយ ន វុត្តន្តិ ដីកាចរិយស្ស អធិប្បាយោ. ឯវំ កង្ខាវិតរណីដីកា-វិនយវិនិច្ឆយដីកាការកេហិ អាចរិយេហិ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ នាមា’’តិ ¶ វិនិច្ឆិតត្តា ឧបចារសីមាយំ កថិនទានញត្តិកម្មវាចាករណំ យុត្តន្តិ វិញ្ញាយតីតិ វទន្តិ.
តត្រេវំ វិចារណា កាតព្ពា – ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ អត្ថារោ នាមា’’តិ ដីកាចរិយា ន វទេយ្យុំ. វទេយ្យុំ ចេ, អដ្ឋកថាយ វិរុទ្ធោ សិយា. កថំ វិរុទ្ធោតិ ចេ? ‘‘ឆិន្នវស្សា វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា វា ន លភន្តិ, អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សាបិ ន លភន្តីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្ត’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អាគតត្តា ‘‘តេ ឆិន្នវស្សាទយោ កថិនត្ថារំ ន លភន្តី’’តិ វិញ្ញាយតិ. យទិ ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ នាម សិយា, ឯវំ សតិ តេ ភិក្ខូ ញត្តិទុតិយកម្មេបិ គណបូរកភាវេន អប្បវិដ្ឋា សិយុំ. អថ ច បន ‘‘បុរិមិកាយ ¶ ឧបគតានំ បន សព្ពេ គណបូរកា ហោន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វុត្តត្តា តេ ញត្តិទុតិយកម្មេ បវិដ្ឋាវ ហោន្តិ, តស្មា អដ្ឋកថាចរិយោ បញ្ចានិសំសហេតុភូតំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិកំ វចីភេទំយេវ ‘‘អត្ថារោ’’តិ វទតិ, ន ញត្តិទុតិយកម្មំ, តស្មា តេ ឆិន្នវស្សាទយោ បញ្ចានិសំសហេតុភូតំ កថិនត្ថារំ ន លភន្តិ, ញត្តិទុតិយកម្មេ បន ចតុវគ្គសង្ឃបូរកភាវំ លភន្តីតិ វិញ្ញាយតិ. បុនបិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតា ចត្តារោ វា ហោន្តិ តយោ វា ទ្វេ វា ឯកោ វា, ឥតរេ គណបូរកេ កត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ. ឯវំ អលព្ភមានកថិនត្ថារេយេវ ឆិន្នវស្សាទយោ គណបូរកេ កត្វា ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ កថិនទុស្សំ ទាបេត្វា បុរិមិកាយ ឧបគតេហិ កថិនស្ស អត្ថរិតព្ពភាវតោ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ អត្ថារោ នាមាតិ ដីកាចរិយា ន វទេយ្យុ’’ន្តិ អវចិម្ហាតិ.
ននុ ច ភោ ឥមស្មិម្បិ អដ្ឋកថាវចនេ ‘‘ឥតរេ គណបូរកេ កត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ វចនេន ចតុវគ្គសង្ឃេន កត្តព្ពំ ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ ‘‘អត្ថារោ’’តិ វុត្តន្តិ? ន, បុព្ពាបរវិរោធតោ. បុព្ពេ ហិ ឆិន្នវស្សាទីនំ កថិនំ អត្ថរិតុំ អលព្ភមានភាវោ វុត្តោ, ឥធ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ’’តិ វុត្តេ តេសម្បិ លព្ភមានភាវោ វុត្តោ ភវេយ្យ, ន អដ្ឋកថាចរិយា បុព្ពាបរវិរុទ្ធំ កថេយ្យុំ, តស្មា ‘‘កត្វា’’តិ បទំ ‘‘អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ បទេន សម្ពជ្ឈន្តេន សមានកាលវិសេសនំ អកត្វា បុព្ពកាលវិសេសនមេវ កត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ, ឯវំ សតិ បុព្ពវចនេនាបរវចនំ គង្គោទកេន យមុនោទកំ វិយ សំសន្ទតិ, បច្ឆាបិ ច ‘‘កម្មវាចំ សាវេត្វា កថិនំ អត្ថរាបេត្វា ទានញ្ច ភុញ្ជិត្វា គមិស្សន្តី’’តិ វិសុំ កម្មវាចាសាវនំ វិសុំ កថិនត្ថរណំ ¶ បុព្ពាបរានុក្កមតោ វុត្តំ ¶ , តស្មា ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ នាម ន ហោតិ, កេវលំ អត្ថារស្ស ការណមេវ ឧបចារមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កិញ្ច ភិយ្យោ – ‘‘ន សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរតិ, ន គណោ កថិនំ អត្ថរតិ, បុគ្គលោ កថិនំ អត្ថរតី’’តិ បរិវារវចនេន (បរិ. ៤១៤) អយមត្ថោ ជានិតព្ពោតិ.
យទិ ឯវំ កង្ខាវិតរណីដីកា-វិនយវិនិច្ឆយដីកាសុ អាគតបាឋានំ អធិប្បាយោ កថំ ភាសិតព្ពោ ភវេយ្យ. ននុ កង្ខាវិតរណីដីកាយំ ‘‘វដ្ដតី’’តិ ឥមិស្សា កិរិយាយ កត្តា ‘‘សោ កថិនត្ថារោ’’តិ វុត្តោ, វិនយវិនិច្ឆយដីកាយញ្ច ‘‘កថិនទុស្សទានកម្ម’’ន្តិ បទំ ‘‘សន្ធាយា’’តិ កិរិយាយ កម្មំ, កថិនត្ថារោ…បេ… ឥទំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ កិរិយាយ កម្មំ ហោតិ. ឯវំ ដីកាសុ នីតត្ថតោ អាគតបាឋេសុ សន្តេសុ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ អត្ថារោ នាមាតិ ដីកាចរិយា ន វទេយ្យុ’’ន្តិ ន វត្តព្ពន្តិ? យេនាការេន អដ្ឋកថាវចនេន ដីកាវចនញ្ច បុព្ពាបរអដ្ឋកថាវចនញ្ច អវិរុទ្ធំ ភវេយ្យ, តេនាការេន ដីកាបាឋានំ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ. កថំ? កង្ខាវិតរណីអដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សោ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ អាគតោ, តស្មិំ អដ្ឋកថាវចនេ ចោទកេន ចោទេតព្ពស្ស អត្ថិតាយ តំ បរិហរិតុំ ‘‘បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតីតិ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ បាឋោ ដីកាចរិយេន វុត្តោ, កថំ ចោទេតព្ពំ អត្ថីតិ? ភោ អដ្ឋកថាចរិយ ‘‘សោ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តោ, ឯវំ សតិ បញ្ចន្នំ កថិនត្ថារកានំ ឯវ សោ កថិនត្ថារោ វដ្ដតិ, ន ឯកទ្វិតិចតុបុគ្គលានន្តិ អត្ថោ អាបជ្ជតិ, ឯវំ សតិ ‘‘ន សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរតិ, ន គណោ កថិនំ អត្ថរតិ, បុគ្គលោ កថិនំ អត្ថរតី’’តិ អាគតបាឡិយា វិរុជ្ឈនតោ អាគមវិរោធោ ¶ អាបជ្ជតិ, តំ ចោទនំ បរិហរន្តោ ‘‘បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតីតិ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ បាឋោ ដីកាចរិយេន វុត្តោ. តត្ថាយមធិប្បាយោ – ភោ ចោទកាចរិយ អដ្ឋកថាចរិយេន កថិនត្ថារកាលេ បញ្ចន្នំ អត្ថារកានំ ភិក្ខូនំ វសេន ‘‘សោ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ បាឋោ ន វុត្តោ, អថ ខោ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស កថិនទុស្សទានកាលេ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ទាយកបដិគ្គាហកបុគ្គលានំ អត្ថិតាយ សោ បច្ឆា កត្តព្ពោ អត្ថារោ វដ្ដតិ, ការណសម្បត្តិយា ផលសម្បត្តិ ហោតិ, តស្មា តស្មិំ អដ្ឋកថាវចនេ អាគមវិរោធោ នាបជ្ជតីតិ.
វិនយវិនិច្ឆយដីកាយម្បិ ¶ ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តីតិ? គណនវសេន តាវ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ជនា លភន្តិ, ឧទ្ធំ សតសហស្សម្បិ, បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន លភន្តី’’តិ អដ្ឋកថាវចនេ បរេហិ បុច្ឆិតព្ពស្ស អត្ថិតាយ តំ បុច្ឆំ វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘ឥទំ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សទានកម្មំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ បាឋោ ដីកាចរិយេន វុត្តោ. កថំ បុច្ឆិតព្ពន្តិ ចេ? ភោ អដ្ឋកថាចរិយ ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិយា បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ វចនំ កិំ បញ្ចានិសំសស្ស ការណភូតំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិអត្ថារកិរិយំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឧទាហុ អត្ថារស្ស ការណភូតំ កថិនទុស្សទានកម្មន្តិ. កថំ វិស្សជ្ជនាតិ? ភោ ភទ្រមុខ ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិយា បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ បញ្ចានិសំសស្ស ការណភូតំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិកំ អត្ថារកិរិយំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាចរិយេន ន វុត្តំ, អថ ខោ អត្ថារស្ស ការណភូតំ កថិនទានកម្មំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ¶ . តត្រាយមធិប្បាយោ – សង្ឃេន អត្ថារកស្ស ទិន្នទុស្សេន ឯវ កថិនត្ថារោ សម្ភវតិ, ន ឋិតិកាយ លទ្ធចីវរេន វា បុគ្គលិកចីវរេន វា សម្ភវតិ, តញ្ច កថិនទុស្សទានកម្មំ ចត្តារោ កថិនទុស្សទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចសុ ភិក្ខូសុ វិជ្ជមានេសុយេវ សម្បជ្ជតិ, ន តតោ ឩនេសូតិ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ចន្នំ វដ្ដតិ, ការណសិទ្ធិយា ផលសិទ្ធិ ហោតិ, តេនេវ ច ការណេន ‘‘កថិនទុស្សទានកម្មំ វុត្ត’’ន្តិ មុខ្យវសេន អវត្វា ‘‘សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ ឧបចារវសេនាហ. ឯវំ វុត្តេយេវ អដ្ឋកថាវចនស្ស បុព្ពាបរវិរោធោ នត្ថិ, អដ្ឋកថាវចនេន ច ដីកាវចនំ វិរុទ្ធំ ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ, ‘‘អបលោកនាទិសង្ឃកម្មករណត្ថំ ពទ្ធសីមា ភគវតា អនុញ្ញាតា’’តិ ឥមិនា វិនយលក្ខណេន ច សមេតិ.
‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិកា បន អត្ថារកិរិយា អបលោកនាទីសុ ចតូសុ សង្ឃកម្មេសុ អប្បវិដ្ឋា, អធិដ្ឋានាទយោ វិយ បញ្ចានិសំសលាភការណភូតា បុគ្គលកិរិយាវ ហោតីតិ វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ អន្តោឧបចារសីមាយ កាតព្ពា, តស្មា អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ អវិជ្ជមានាយ ពហិឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមំ វា ឧទកុក្ខេបសត្តព្ភន្តរលភមានដ្ឋានំ វា គន្ត្វា ញត្តិទុតិយកម្មេន កថិនទុស្សំ ទាបេត្វា បុន វិហារំ អាគន្ត្វា អន្តោឧបចារសីមាយមេវ កថិនត្ថរណំ បុព្ពាចរិយេហិ កតំ, តំ សុកតមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ អគ្គហេត្វា សុទ្ធឧបចារសីមាយមេវ ញត្តិទុតិយកម្មំ កាតព្ពន្តិ គយ្ហមានេ សតិ តេសំ អាយស្មន្តានំ ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជមានា សិស្សានុសិស្សា ធុវវាសត្ថាយ វិហារទានាទិអបលោកនកម្មំ វា ឧបោសថបវារណាទិញត្តិកម្មំ វា សីមាសម្មន្ននាទិញត្តិទុតិយកម្មំ ¶ វា ឧបសម្បទាទិញត្តិចតុត្ថកម្មំ វា ឧបចារសីមាយមេវ ករេយ្យុំ, ឯវំ ករោន្តា ភគវតោ ¶ សាសនេ មហន្តំ ជដំ មហន្តំ គុម្ពំ មហន្តំ វិសមំ ករេយ្យុំ, តស្មា តមករណត្ថំ យុត្តិតោ ច អាគមតោ ច អនេកានិ ការណានិ អាហរិត្វា កថយិម្ហាតិ.
សាសនេ គារវំ កត្វា, សទ្ធម្មស្សានុលោមតោ;
មយា កតំ វិនិច្ឆយំ, សម្មា ចិន្តេន្តុ សាធវោ.
បុនប្បុនំ វិចិន្តេត្វា, យុត្តំ ចេ ហោតិ គណ្ហន្តុ;
នោ ចេ យុត្តំ មា គណ្ហន្តុ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកាតិ.
ឥតោ បរានិបិ ការណសាធកានិ អាហរន្តិ អាចរិយា, តេសំ បដិវចនេន អតិវិត្ថារោ ភវិស្សតិ, ឧបចារសីមាយ ចតុន្នំ សង្ឃកម្មានំ កតដ្ឋានភាវោ បុព្ពេ វុត្តោវ, តស្មា តំ វចនំ មនសិ កត្វា សំសយំ អកត្វា ធារេតព្ពោតិ.
‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ កិំ ឯត្តកេន វចីភេទេន កថិនំ អត្ថតំ ហោតិ, ឧទាហុ អញ្ញោ កោចិ កាយវិការោ កាតព្ពោ? ន កាតព្ពោ. ឯត្តកេនេវ ហិ វចីភេទេន អត្ថតំ ហោតិ, កថិនំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘អត្ថារោ ឯកេន ធម្មេន សង្គហិតោ វចីភេទេនា’’តិ.
ឯវំ កថិនត្ថារំ ទស្សេត្វា អនុមោទាបនអនុមោទនេ ទស្សេន្តោ ‘‘តេន កថិនត្ថារកេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យេន ភិក្ខុនា ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិនា វចីភេទេន កថិនំ អត្ថតំ, តេន ‘‘កថិនស្ស អត្ថារា បន្នរស ធម្មា ជាយន្តី’’តិ បរិវារេ (បរិ. ៤០៣) អាគតត្តា កថិនត្ថារេន សហេវ បញ្ច អានិសំសា អាគតា, អថ កស្មា សង្ឃំ អនុមោទាបេតីតិ? កិញ្ចាបិ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ បញ្ច អានិសំសា អាគតា, សង្ឃស្ស បន អនាគតា, តស្មា សង្ឃស្ស ច អាគមនត្ថំ សង្ឃំ អនុមោទាបេតិ, សង្ឃោ ¶ ច អនុមោទនំ ករោតិ, ឯវំ កតេ ឧភិន្នម្បិ អានិសំសា អាគតា ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៣) ‘‘ទ្វិន្នំ បុគ្គលានំ អត្ថតំ ហោតិ កថិនំ អត្ថារកស្ស ច អនុមោទកស្ស ចា’’តិ. ឯត្ថ ច កថិនត្ថារកភិក្ខុតោ វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ តស្មិំ ¶ សង្ឃេ អត្ថិ, ឥធ វុត្តនយេន អត្ថារកេន ‘‘ភន្តេ’’តិ វត្តព្ពំ, អនុមោទកេន ‘‘អាវុសោ’’តិ. យទិ បន កថិនត្ថារកោ ភិក្ខុ សព្ពេសំ វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, តេន ‘‘អាវុសោ’’តិ វត្តព្ពំ, ឥតរេហិ ‘‘ភន្តេ’’តិ, ឯវំ សេសនយទ្វយេបិ. ឯវំ សព្ពេសំ អត្ថតំ ហោតិ កថិនន្តិ. ឥមេសុ បន សង្ឃបុគ្គលេសុ យេ តស្មិំ វិហារេ បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បឋមបវារណាយ បវារិតា, តេយេវ អនុមោទិតុំ លភន្តិ, ឆិន្នវស្សា វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា វា អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សា វា ន លភន្តិ, អននុមោទន្តាបិ អានិសំសំ ន លភន្តិ.
ឯវំ កថិនត្ថារំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចីវរវិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ អត្ថតេ បន កថិនេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សចេ កថិនចីវរេន សទ្ធិំ អាភតំ អានិសំសន្តិ ឥមិនា ឯកំ អត្ថតចីវរមេវ កថិនចីវរំ នាម, តតោ អញ្ញំ តេន សទ្ធិំ អាភតំ សព្ពំ ចីវរំ កថិនានិសំសចីវរំ នាមាតិ ទស្សេតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានី’’តិអាទិ. តេន ញាយតិ ‘‘វត្ថមេវ ឥធ អានិសំសោ នាម, ន អគ្ឃោ, កថិនសាដកេន សទ្ធិំ អាភតានំ អញ្ញសាដកានំ ពហុលវសេន អត្ថរិតព្ពំ, ន កថិនសាដកស្ស មហគ្ឃវសេនា’’តិ. ភិក្ខុសង្ឃោ អនិស្សរោ, អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុយេវ ឥស្សរោ. កស្មា? ទាយកេហិ វិចារិតត្តា. ភិក្ខុសង្ឃោ ឥស្សរោ, កស្មា? ទាយកេហិ អវិចារិតត្តា, មូលកថិនស្ស ច សង្ឃេ ទិន្នត្តា. អវសេសកថិនានិសំសេតិ ¶ តស្ស ទិន្នវត្ថេហិ អវសេសកថិនានិសំសវត្ថេ. ពលវវត្ថានីតិ អត្ថរិតព្ពកថិនសាដកំយេវ អហតំ វា អហតកប្បំ វា ទាតុំ វដ្ដតិ, អានិសំសចីវរំ បន យថាសត្តិ យថាពលំ បុរាណំ វា អភិនវំ វា ទុព្ពលំ វា ពលវំ វា ទាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា តេសុ ទុព្ពលវត្ថេ ឋិតិកាយ ទិន្នេ លទ្ធភិក្ខុស្ស ឧបការកំ ន ហោតិ, តស្មា ឧបការណយោគ្គានិ ពលវវត្ថានិ ទាតព្ពានីតិ អធិប្បាយោ. វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានីតិ យត្តកា ភិក្ខូ វស្សាវាសិកចីវរំ លភិំសុ, តេ ឋបេត្វា តេសំ ហេដ្ឋតោ បដ្ឋាយ យថាក្កមំ ទាតព្ពានិ. ថេរាសនតោ បដ្ឋាយាតិ យត្តកា ភិក្ខូ តិស្សំ កថិនត្ថតសីមាយំ សន្តិ, តេសុ ជេដ្ឋកភិក្ខុតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានិ. អាសនគ្គហណំ បន យថាវុឌ្ឍំ និសិន្នេ សន្ធាយ កតំ. ឯតេន វស្សាវាសិកកថិនានិសំសានំ សមានគតិកតំ ទីបេតិ. គរុភណ្ឌំ ន ភាជេតព្ពន្តិ កថិនសាដកេន សទ្ធិំ អាភតេសុ មញ្ចបីឋាទិកំ គរុភណ្ឌំ ន ភាជេតព្ពំ, សង្ឃិកវសេនេវ បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ អត្ថោ. តត្ថ គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយោ អនន្តរកថាយំ អាវិ ភវិស្សតិ.
ឥមស្មិំ បន ឋានេ វត្តព្ពំ អត្ថិ. កថំ? ឥទានិ ភិក្ខូ កថិនានិសំសចីវរំ កុសបាតំ កត្វា ¶ វិភជន្តិ, តំ យុត្តំ វិយ ន ទិស្សតីតិ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានិ, ឋិតិកាយ អភាវេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានី’’តិ វចនតោតិ. ឯវំ សន្តេ កត្ថ កុសបាតោ កាតព្ពោតិ? ភណ្ឌាគារេ ឋបិតចីវរេតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ឧស្សន្នំ ហោតីតិ ពហុ រាសិកតំ ហោតិ, ភណ្ឌាគារំ ន គណ្ហាតិ. សម្មុខីភូតេនាតិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតេន. ភាជេតុន្តិ កាលំ ឃោសាបេត្វា បដិបាដិយា ភាជេតុំ…បេ… ឯវំ ឋបិតេសុ ចីវរបដិវីសេសុ កុសោ បាតេតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ ¶ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) វុត្តត្តា, តស្មា ឥមិស្សំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ភាជេតព្ពន្តិ អម្ហាកំ ខន្តិ.
ឯកច្ចេ បន ភិក្ខូ ឯកេកស្ស ឯកេកស្មិំ ចីវរេ អប្បហោន្តេ ចីវរំ បរិវត្តេត្វា អកប្បិយវត្ថុំ គហេត្វា ភាជេន្តិ, តំ អតិឱឡារិកមេវ. អញ្ញេបិ ឯកច្ចានំ ចីវរានំ មហគ្ឃតាយ ឯកច្ចានំ អប្បគ្ឃតាយ សមគ្ឃំ កាតុំ ន សក្កាតិ តថេវ ករោន្តិ, តម្បិ ឱឡារិកមេវ. តត្ថ ហិ អកប្បិយវត្ថុនា បរិវត្តនេបិ តស្ស វិចារណេបិ ភាគគ្គហណេបិ អាបត្តិយេវ ហោតិ. ឯកេ ‘‘កថិនំ នាម ទុព្ពិចារណីយ’’ន្តិ វត្វា អត្ថរណំ ន ករោន្តិ, បុគ្គលិកវសេនេវ យថាជ្ឈាសយំ វិចារេន្តិ, តំ បន យទិ ទាយកេហិ បុគ្គលស្សេវ ទិន្នំ, បុគ្គលេន ច សង្ឃស្ស អបរិច្ចជិតំ, ឯវំ សតិ អត្តនោ សន្តកត្តា យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. យទិ បន សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា ទិន្នំ, បុគ្គលស្ស ទិន្នេបិ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បរិច្ចជិតំ, ឯវំ សន្តេ សង្ឃគណានំ សន្តកត្តា អយុត្តំ ភវេយ្យ. អបរេ បន កថិនវសេន បដិគ្គហិតេ វិចារេតុំ ទុក្ករន្តិ មញ្ញមានា ‘‘ន មយំ កថិនវសេន បដិគ្គណ្ហាម, វស្សាវាសិកភាវេនេវ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ វត្វា យថារុចិ វិចារេន្តិ, តម្បិ អយុត្តំ. វស្សាវាសិកម្បិ ហិ សង្ឃស្ស ទិន្នំ សង្ឃិកំ ហោតិយេវ, បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលិកំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សចេ បន តេសំ សេនាសនេ បំសុកូលិកោ វសតិ, អាគតញ្ច តំ ទិស្វា ‘តុម្ហាកំ វស្សាវាសិកំ ទេមា’តិ វទន្តិ, តេន សង្ឃស្ស អាចិក្ខិតព្ពំ. សចេ តានិ កុលានិ សង្ឃស្ស ទាតុំ ន ឥច្ឆន្តិ, ‘តុម្ហាកំយេវ ទេមា’តិ វទន្តិ, សភាគោ ភិក្ខុ ‘វត្តំ កត្វា គណ្ហាហី’តិ វត្តព្ពោ, បំសុកូលិកស្ស បនេតំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២១៩) វុត្តត្តា.
វស្សាវាសិកំ ¶ ទុវិធំ សទ្ធាទេយ្យតត្រុប្បាទវសេន. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘ឥតិ ¶ សទ្ធាទេយ្យេ ទាយកមនុស្សា បុច្ឆិតព្ពា, តត្រុប្បាទេ បន កប្បិយការកា បុច្ឆិតព្ពា’’តិ. សទ្ធាទេយ្យវស្សាវាសិកម្បិ សវិហារាវិហារវសេន ទុវិធំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘មហាបទុមត្ថេរោ បនាហ ន ឯវំ កាតព្ពំ. មនុស្សា ហិ អត្តនោ អាវាសបដិជគ្គនត្ថាយ បច្ចយំ ទេន្តិ, តស្មា អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ តត្ថ បវិសិតព្ព’’ន្តិ, ‘‘យេសំ បន សេនាសនំ នត្ថិ, កេវលំ បច្ចយមេវ ទេន្តិ, តេសំ បច្ចយំ អវស្សាវាសិកេ សេនាសនេ គាហេតុំ វដ្ដតី’’តិ ច. តត្រុប្បាទវស្សាវាសិកំ នាម កប្បិយការកានំ ហត្ថេ កប្បិយវត្ថុបអភុញ្ជនត្ថាយ ទិន្នវត្ថុតោ និព្ពត្តំ. វុត្តម្បិ ចេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘កប្បិយការកានញ្ហិ ហត្ថេ ‘កប្បិយភណ្ឌំ បរិភុញ្ជថា’តិ ទិន្នវត្ថុតោ យំ យំ កប្បិយំ, តំ សព្ពំ បរិភុញ្ជិតុំ អនុញ្ញាត’’ន្តិ. ឯវំ វស្សាវាសិកចីវរម្បិ បុព្ពេ យេភុយ្យេន សង្ឃស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា ‘‘កថិនចីវរំ ទេមា’’តិ វុត្តេ កថិនចីវរភាវេន បដិគ្គហេតព្ពំ, ‘‘វស្សាវាសិកំ ទេមា’’តិ វុត្តេ វស្សាវាសិកចីវរភាវេនេវ បដិគ្គហេតព្ពំ. កស្មា? ‘‘យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) វចនតោ.
កិញ្ចិ អវត្វា ហត្ថេ វា បាទមូលេ វា ឋបេត្វា គតេ កិំ កាតព្ពន្តិ? តត្ថ សចេ ‘‘ឥទំ វត្ថុ ចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បរបុគ្គលស្ស វា អត្ថាយ បរិណត’’ន្តិ ជានេយ្យ, តេសំ អត្ថាយ បដិគ្គហេតព្ពំ. អថ ‘‘មមត្ថាយ បរិណត’’ន្តិ ជានេយ្យ, អត្តនោ អត្ថាយ បដិគ្គហេតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៣២៩) ‘‘នវ អធម្មិកទានានី’’តិអាទិ. អថ ន កិញ្ចិ ជានេយ្យ, អត្តនោ ហត្ថេ វា បាទមូលេ វា កិញ្ចិ អវត្វា ឋបិតំ តស្សេវ បុគ្គលិកំ ហោតិ. ន ហិ ចេតិយាទីនំ អត្ថាយ បរិណតំ ¶ កិញ្ចិ អវត្វា ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ វា បាទមូលេ វា ឋបេតីតិ. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតីតិ ‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘ឥមំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទម្មី’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតី’’តិអាទិ.
‘‘ឥមិស្សំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ភាជេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, កថំ ភាជេតព្ពន្តិ? ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានី’’តិ វុត្តត្តា យេ ភិក្ខូ ឥមស្មិំ វស្សេ វស្សាវាសិកំ ន លភិំសុ, តេសំ ហេដ្ឋតោ បដ្ឋាយ ឯកេកំ ចីវរំ វា សាដកំ វា ទាតព្ពំ. អថ ចីវរានំ វា សាដកានំ វា អវសិដ្ឋេសុ សន្តេសុ បុន ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទុតិយភាគោ ទាតព្ពោ. តតោ ចីវរេសុ វា សាដកេសុ វា ខីណេសុ យេ លភន្តិ, តេសុ បច្ឆិមស្ស ¶ វស្សាទីនិ សល្លក្ខេតព្ពានិ. ន កេវលំ តស្មិំ កថិនត្ថតទិវសេ ទិន្នទុស្សានិ ឯវ កថិនានិសំសានិ នាម ហោន្តិ, អថ ខោ យាវ កថិនស្ស ឧព្ភារា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នចីវរានិបិ សង្ឃិកេន តត្រុប្បាទេន អារាមិកេហិ អាភតចីវរានិបិ កថិនានិសំសានិយេវ ហោន្តិ. តស្មា តាទិសេសុ ចីវរេសុ ឧប្បជ្ជមានេសុ យថាវុត្តសល្លក្ខិតវស្សស្ស ភិក្ខុនោ ហេដ្ឋតោ បដ្ឋាយ បុនប្បុនំ គាហេតព្ពំ. ‘‘ឋិតិកាយ អភាវេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វចនតោ តស្មិំ វស្សេ វស្សាវាសិកចីវរានំ អនុប្បជ្ជនតោ វា ឧប្បជ្ជមានេសុបិ ឋិតិកាយ អគាហាបនតោ វា វស្សាវាសិកឋិតិកាយ អភាវេ សតិ លទ្ធព្ពកថិនានិសំសេ តស្សំ ឧបចារសីមាយំ សព្ពេ ភិក្ខូ បដិបាដិយា និសីទាបេត្វា ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ឋិតិកំ កត្វា ឯកេកស្ស ភិក្ខុនោ ឯកេកំ ចីវរំ វា សាដកំ វា ទាតព្ពំ. សង្ឃនវកស្ស ¶ ទានកាលេបិ មហាថេរា អាគច្ឆន្តិ, ‘‘ភន្តេ, វីសតិវស្សានំ ទីយតិ, តុម្ហាកំ ឋិតិកា អតិក្កន្តា’’តិ ន វត្តព្ពា, ឋិតិកំ ឋបេត្វា តេសំ ទត្វា បច្ឆា ឋិតិកាយ ទាតព្ពំ. ទុតិយភាគេ បន ថេរាសនំ អារុឡ្ហេ បច្ឆា អាគតានំ បឋមភាគោ ន បាបុណាតិ, ទុតិយភាគតោ វស្សគ្គេន ទាតព្ពោ. អយំ ឋិតិកាវិចារោ ចតុបច្ចយភាជនកថាតោ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២០២) គហេតព្ពោតិ.
ននុ ច ភោ ឯកច្ចានិ កថិនានិសំសចីវរានិ មហគ្ឃានិ, ឯកច្ចានិ អប្បគ្ឃានិ ហោន្តិ, កថំ ឯកេកស្ស ឯកេកស្មិំ ទិន្នេ អគ្ឃសមត្តំ ភវេយ្យាតិ? វុច្ចតេ – ភណ្ឌាគារចីវរភាជនេ អគ្ឃសមត្តំ ឥច្ឆិតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៤៣) ‘‘តេន ខោ បន សមយេន សង្ឃស្ស ភណ្ឌាគារេ ចីវរំ ឧស្សន្នំ ហោតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ…បេ… អថ ខោ ចីវរភាជកានំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ ‘កថំ នុ ខោ ចីវរំ ភាជេតព្ព’ន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បឋមំ ឧច្ចិនិត្វា តុលយិត្វា វណ្ណាវណ្ណំ កត្វា ភិក្ខូ គណេត្វា វគ្គំ ពន្ធិត្វា ចីវរបដិវីសំ ឋបេតុ’’ន្តិ. អដ្ឋកថាយញ្ច (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘ឧច្ចិនិត្វាតិ ‘ឥទំ ថូលំ, ឥទំ សណ្ហំ, ឥទំ ឃនំ, ឥទំ តនុកំ, ឥទំ បរិភុត្តំ, ឥទំ អបរិភុត្តំ, ឥទំ ទីឃតោ ឯត្តកំ, បុថុលតោ ឯត្តក’ន្តិ ឯវំ វត្ថានិ វិចិនិត្វា. តុលយិត្វាតិ ‘ឥទំ ឯត្តកំ អគ្ឃតិ, ឥទំ ឯត្តក’ន្តិ ឯវំ អគ្ឃបរិច្ឆេទំ កត្វា. វណ្ណាវណ្ណំ កត្វាតិ សចេ សព្ពេសំ ឯកេកមេវ ទសទសអគ្ឃនកំ បាបុណាតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ បាបុណាតិ, យំ នវ វា អដ្ឋ វា អគ្ឃតិ, តំ អញ្ញេន ឯកអគ្ឃនកេន ច ទ្វិអគ្ឃនកេន ច សទ្ធិំ ពន្ធិត្វា ឯតេន ឧបាយេន ¶ សមេ បដិវីសេ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ ¶ . ភិក្ខូ គណេត្វា វគ្គំ ពន្ធិត្វាតិ សចេ ឯកេកស្ស ទីយមានេ ទិវសោ ន បហោតិ, ទស ទស ភិក្ខូ គណេត្វា ទស ទស ចីវរបដិវីសេ ឯកវគ្គំ ពន្ធិត្វា ឯកំ ភណ្ឌិកំ កត្វា ឯវំ ចីវរបដិវីសំ ឋបេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ឯវំ ឋបិតេសុ ចីវរបដិវីសេសុ កុសោ បាតេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. តេន ញាយតិ ‘‘ភណ្ឌាគារចីវរភាជនេ អគ្ឃសមត្តំ ឥច្ឆិតព្ពំ, កុសបាតោ ច កាតព្ពោ’’តិ.
ឥមស្មិំ បន កថិនានិសំសចីវរភាជនេ អគ្ឃសមត្តំ ន ឥច្ឆិតព្ពំ, កុសបាតោ ច ន កាតព្ពោ. តថា ហិ វុត្តំ កថិនក្ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘ឯវំ អត្ថតេ បន កថិនេ សចេ កថិនចីវរេន សទ្ធិំ អាភតំ អានិសំសំ ទាយកា ‘យេន អម្ហាកំ កថិនំ គហិតំ, តស្សេវ ទេមា’តិ ទេន្តិ, ភិក្ខុសង្ឃោ អនិស្សរោ. អថ អវិចារេត្វាវ ទត្វា គច្ឆន្តិ, ភិក្ខុសង្ឃោ ឥស្សរោ, តស្មា សចេ កថិនត្ថារកស្ស សេសចីវរានិបិ ទុព្ពលានិ ហោន្តិ, សង្ឃេន អបលោកេត្វា តេសម្បិ អត្ថាយ វត្ថានិ ទាតព្ពានិ, កម្មវាចា បន ឯកាយេវ វដ្ដតិ. អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានិ. ឋិតិកាយ អភាវេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានិ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘អគ្ឃបរិច្ឆេទំ កត្វា’’តិ វា ‘‘កុសបាតោ កាតព្ពោ’’តិ វា. តេន ញាយតិ ‘‘កថិនានិសំសចីវរានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ វា វុឌ្ឍតរតោ វា បដ្ឋាយេវ ទាតព្ពានិ, នេវ អគ្ឃសមត្តំ កាតព្ពំ, ន កុសោ បាតេតព្ពោ’’តិ.
ឥទានិ បន វស្សាវាសិកភាវេន អទិន្នត្តា វស្សាវាសិកឋិតិកាយ អកតត្តា ច កថិនត្ថតចីវរតោ ច កថិនត្ថារកស្ស អវសេសចីវរត្ថាយ ទិន្នវត្ថតោ ច អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វុឌ្ឍតរតោ បដ្ឋាយ ឯកស្ស ភិក្ខុស្ស ឯកំ វត្ថំ ទាតព្ពំ, តេសុ បន វរំ វរំ វុឌ្ឍស្ស ទាតព្ពំ ¶ . កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘បច្ឆិមវស្សូបនាយិកទិវសេ បន សចេ កាលំ ឃោសេត្វា សន្និបតិតេ សង្ឃេ កោចិ ទសហត្ថំ វត្ថំ អាហរិត្វា វស្សាវាសិកំ ទេតិ, អាគន្តុកោ សចេ ភិក្ខុសង្ឃត្ថេរោ ហោតិ, តស្ស ទាតព្ពំ. នវកោ ចេ ហោតិ, សម្មតេន ភិក្ខុនា សង្ឃត្ថេរោ វត្តព្ពោ ‘សចេ, ភន្តេ, ឥច្ឆថ, បឋមភាគំ មុញ្ចិត្វា ឥទំ វត្ថំ គណ្ហថា’តិ. អមុញ្ចន្តស្ស ន ទាតព្ពំ. សចេ បន បុព្ពេ គាហិតំ មុញ្ចិត្វា គណ្ហាតិ, ទាតព្ពំ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ទុតិយត្ថេរតោ បដ្ឋាយ បរិវត្តេត្វា បត្តដ្ឋានេ អាគន្តុកស្ស ទាតព្ពំ. សចេ បឋមវស្សូបគតា ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច វា វត្ថានិ អលត្ថុំ, លទ្ធំ លទ្ធំ ឯតេនេវ ឧបាយេន វិស្សជ្ជាបេត្វា យាវ អាគន្តុកស្ស សមកំ ហោតិ, តាវ ទាតព្ពំ. តេន បន សមកេ លទ្ធេ អវសិដ្ឋោ អនុភាគោ ថេរាសនេ ទាតព្ពោ’’តិ ¶ សេនាសនក្ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) វចនតោ តំសំវណ្ណនាភូតាយំ វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣១៨) ‘‘អាគន្តុកោ សចេ ភិក្ខូតិ ចីវរេ គាហិតេ បច្ឆា អាគតោ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ. បត្តដ្ឋានេតិ វស្សគ្គេន បត្តដ្ឋានេ. បឋមវស្សូបគតាតិ អាគន្តុកស្ស អាគមនតោ បុរេតរមេវ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបនាយិកាយ វស្សូបគតា. លទ្ធំ លទ្ធន្តិ ទាយកានំ សន្តិកា អាគតាគតសាដក’’ន្តិ វចនតោ, វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣១៨) ‘‘បឋមភាគំ មុញ្ចិត្វាតិ ឥទំ ចេ បឋមគាហិតវត្ថុតោ មហគ្ឃំ ហោតីតិ លិខិត’’ន្តិ វចនតោ ច វិញ្ញាយតិ. ឯវំ អដ្ឋកថាយំ ដីកាសុ ច វស្សាវាសិកទានេ បច្ឆា អាភតំ មហគ្ឃវត្ថំ មហាថេរតោ បដ្ឋាយ បរិវត្តេត្វា តេហិ អនិច្ឆិតំយេវ វស្សគ្គេន បត្តស្ស បច្ឆា អាគតស្ស ភិក្ខុនោ ទាតព្ពភាវស្ស វុត្តត្តា វរំ វរំ វុឌ្ឍស្ស ទាតព្ពន្តិ វិញ្ញាយតិ.
‘‘សចេ ¶ បឋមវស្សូបគតា ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច វា វត្ថានិ អលត្ថុ’’ន្តិ វត្ថគណនាយ ឯវ វុត្តត្តា, អគ្ឃគណនាយ អវុត្តត្តា ច កថិនានិសំសវត្ថស្ស ច វស្សាវាសិកគតិកភាវស្ស វចនតោ កថិនានិសំសវត្ថានិ វត្ថគណនាវសេនេវ ភាជេតព្ពានិ, ន អគ្ឃសមភាវេនាតិ ច ទដ្ឋព្ពានិ, តេនេវ ច ការណេន ‘‘យោ ពហូនិ កថិនានិសំសវត្ថានិ ទេតិ, តស្ស សន្តកេនេវ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វុត្តំ. ពហូនិ ហិ កថិនានិសំសវត្ថានិ វិភជនកាលេ សង្ឃស្ស ឧបការកានិ ហោន្តីតិ.
បាឡិអដ្ឋកថាទីហិ, នេត្វា វុត្តំ វិនិច្ឆយំ;
កថិនេ ចីវរេ មយ្ហំ, ចិន្តយន្តុ វិចក្ខណា.
ចិន្តយិត្វា បុនប្បុនំ, យុត្តំ ចេ ធារយន្តុ តំ;
អយុត្តញ្ចេ ឥតោ អញ្ញំ, បរិយេសន្តុ ការណន្តិ.
‘‘យោ ច តត្ថ ចីវរុប្បាទោ, សោ នេសំ ភវិស្សតី’’តិ ចីវរស្សេវ អត្ថតកថិនានំ ភិក្ខូនំ សន្តកភាវស្ស ភគវតា វុត្តត្តា ចីវរតោ អញ្ញានិ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នានិ បិណ្ឌបាតាទីនិ វត្ថូនិ ឧបចារសីមំ បវិដ្ឋស្ស អាគតាគតស្ស សង្ឃស្ស សន្តកំ ហោន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘កថិនំ អត្ថរាបេត្វា ទានញ្ច ភុញ្ជិត្វា គមិស្សន្តិ ¶ , អានិសំសោ បន ឥតរេសំយេវ ហោតី’’តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំ ទាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៣) បាឋំ ឧបនិស្សាយ កថិនានិសំសចីវរម្បិ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំយេវ ទេន្តិ, ន បនេវំ កាតព្ពំ. ភណ្ឌាគារេ ឋបិតញ្ហិ អកាលចីវរមេវ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំ កត្វា ទាតព្ពំ. វស្សាវាសិកកថិនានិសំសាទិកាលចីវរំ បន សមកមេវ ទាតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ចីវរក្ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសន្តិ ឯត្ថ យេ សាមណេរា អត្តិស្សរា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ¶ កត្តព្ពកម្មំ ន ករោន្តិ, ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាសុ យុត្តា អាចរិយុបជ្ឈាយានំយេវ វត្តបដិបត្តិំ ករោន្តិ, អញ្ញេសំ ន ករោន្តិ, ឯតេសំយេវ ឧបឌ្ឍភាគោ ទាតព្ពោ. យេ បន បុរេភត្តញ្ច បច្ឆាភត្តញ្ច ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ កត្តព្ពកិច្ចំ ករោន្តិ, តេសំ សមកោ ទាតព្ពោ. ឥទញ្ច បិដ្ឋិសមយេ ឧប្បន្នេន ភណ្ឌាគារេ ឋបិតេន អកាលចីវរេនេវ កថិតំ, កាលចីវរំ បន សមកមេវ ទាតព្ព’’ន្តិ.
កច្ចិ នុ ខោ សាមណេរា វស្សំ ឧបគតា, យេន អានិសំសំ លភេយ្យុន្តិ? អាម ឧបគតាតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘អថ ចត្តារោ ភិក្ខូ ឧបគតា, ឯកោ បរិបុណ្ណវស្សោ សាមណេរោ, សោ ចេ បច្ឆិមិកាយ ឧបសម្បជ្ជតិ, គណបូរកោ ចេវ ហោតិ, អានិសំសញ្ច លភតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វចនតោ វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) ‘‘បច្ឆិមិកាយ ឧបសម្បន្នោ បឋមបវារណាយ បវារេតុម្បិ លភតិ, វស្សិកោ ច ហោតិ, អានិសំសញ្ច លភតីតិ សាមណេរានំ វស្សូបគមនំ អនុញ្ញាតំ ហោតិ. សាមណេរា កថិនានិសំសំ លភន្តីតិ វទន្តី’’តិ វចនតោតិ.
តត្រុប្បាទេសុ កថិនានិសំសេសុ យទិ អារាមិកា តណ្ឌុលាទីហិ វត្ថានិ ចេតាបេន្តិ, វត្ថេហិបិ តណ្ឌុលាទីនិ ចេតាបេន្តិ, តត្ថ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? វិភជនកាលេ វិជ្ជមានវត្ថុវសេន កាតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) ‘‘តត្រុប្បាទេន តណ្ឌុលាទិនា វត្ថូសុ ចេតាបិតេសុ អត្ថតកថិនានមេវ តានិ វត្ថានិ បាបុណន្តិ. វត្ថេហិ បន តណ្ឌុលាទីសុ ចេតាបិតេសុ សព្ពេសំ តានិ បាបុណន្តីតិ វុត្ត’’ន្តិ. ‘‘សចេ បន ឯកសីមាយំ ពហូ វិហារា ហោន្តី’’តិ ឯត្ថ កតរសីមា អធិប្បេតាតិ? ឧបចារសីមា. ឧបចារសីមាយំយេវ ហិ សង្ឃលាភវិភជនាទិកំ សិជ្ឈតិ. វុត្តញ្ហេតំ ¶ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) ‘‘កថិនត្ថតសីមាយន្តិ ¶ ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឧបចារសីមដ្ឋស្ស មតកចីវរាទិភាគិយតាយ ពទ្ធសីមាយ តត្រុប្បាទាភាវតោ វិញ្ញេយ្យមេតំ ‘ឧបចារសីមាវ អធិប្បេតា’តិ’’.
ឯវំ កថិនត្ថារំ ទស្សេត្វា សង្ឃេ រុចិតាយ មាតិកាបលិពោធឧព្ភារេ អទស្សេត្វាវ អន្តេ អានិសំសំ ទស្សេតុំ ‘‘អត្ថតកថិនានំ វោ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អដ្ឋវិធា មាតិកា បក្កមនន្តិកា, និដ្ឋានន្តិកា, សន្និដ្ឋានន្តិកា, នាសនន្តិកា, សវនន្តិកា, អាសាវច្ឆេទិកា, សីមាតិក្កន្តិកា, សហុព្ភារាតិ. តត្ថ អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ កតបរិយោសិតំ ចីវរំ អាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ ន បច្ចេស្សាមី’’តិ បក្កមតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ឧបចារសីមាតិក្កមេនេវ កថិនុព្ភារោ ភវតិ, បញ្ចានិសំសានិ អលភនេយ្យោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ បក្កមនមេវស្ស អន្តភូតត្តា បក្កមនន្តិកោ នាម ហោតិ.
អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អនិដ្ឋិតមេវ អត្តនោ ភាគភូតំ ចីវរំ អាទាយ អញ្ញំ វិហារំ គតោ, តស្ស ពហិឧបចារសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥមស្មិំយេវ វិហារេ ឥមំ ចីវរំ ការេស្សាមិ, ន បុរាណវិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ, សោ ពហិសីមាយមេវ តំ ចីវរំ ការេតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ តស្មិំ ចីវរេ និដ្ឋិតេ កថិនុព្ភារោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ ចីវរនិដ្ឋានមេវស្ស អន្តោតិ និដ្ឋានន្តិកោ នាម.
ភិក្ខុ អត្ថតកថិនោ អកតចីវរមាទាយ បក្កមតិ, តស្ស ពហិឧបចារសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ នេវ ការេស្សាមិ, បោរាណវិហារញ្ច ន បច្ចេស្សាមី’’តិ, តស្ស ភិក្ខុនោ តេន សន្និដ្ឋានេន កថិនុព្ភារោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ សន្និដ្ឋានមេវស្ស អន្តោតិ សន្និដ្ឋានន្តិកោ នាម.
អត្ថតកថិនោ ¶ ភិក្ខុ អកតមេវ ចីវរំ អាទាយ បក្កមតិ, ពហិសីមគតស្ស តស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥធេវិមំ ចីវរំ ការេស្សាមិ, ន ច បោរាណវិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ, តស្ស ចីវរំ កុរុមានំ ចោរាទីហិ នស្សតិ, អគ្យាទីហិ វិនស្សតិ, កថិនុព្ភារោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ នាសនមេវស្ស អន្តោតិ នាសនន្តិកោ នាម.
អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អកតចីវរមាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមតិ ¶ , តស្ស ពហិសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥធេវិមំ ចីវរំ ការេស្សាមី’’តិ, សោ កតចីវរោ សុណាតិ ‘‘វិហារេ កិរ សង្ឃេន កថិនំ ឧព្ភត’’ន្តិ, តេន សវនមត្តេនស្ស កថិនំ ឧព្ភតំ ហោតិ. អយំ កថិនព្ភារោ សវនមេវស្ស អន្តោតិ សវនន្តិកោ នាម.
អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អញ្ញត្ថ បច្ចាសាចីវរការណា បក្កមតិ, តស្ស ពហិសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥធ ពហិសីមាយមេវ ចីវរបច្ចាសំ បយិរុបាសាមិ, ន វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ, សោ តត្ថេវ តំ ចីវរបច្ចាសំ បយិរុបាសតិ, សោ តំ ចីវរបច្ចាសំ អលភមានោ ចីវរាសា បច្ឆិជ្ជតិ, តេនេវ តស្ស ភិក្ខុនោ កថិនុព្ភារោ ភវតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ អាសាវច្ឆេទសហិតត្តា អាសាវច្ឆេទិកោ នាម.
អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អកតចីវរំ អាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមតិ, សោ ពហិសីមគតោ តំ ចីវរំ ការេតិ, សោ កតចីវរោ ‘‘វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ ពហិឧបចារសីមាយមេវ កថិនុព្ភារកាលំ វីតិនាមេតិ, តស្ស កថិនុព្ភារោ ភវតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ ចីវរកាលស្ស អន្តិមទិវសសង្ខាតាយ សីមាយ អតិក្កន្តត្តា សីមាតិក្កន្តិកោ នាម.
អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ ចីវរំ អាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមតិ, សោ កតចីវរោ ‘‘វិហារំ ¶ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ បច្ចាគន្ត្វា វិហារេ កថិនុព្ភារំ បប្បោតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ វិហារេ ភិក្ខូហិ សហ កថិនុព្ភារោ ភវតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ វិហារេ ភិក្ខូហិ សហ កតត្តា សហុព្ភារោ នាម. អយំ អដ្ឋវិធោ កថិនុព្ភារោ អដ្ឋ មាតិកា នាម. វុត្តញ្ហេតំ កថិនក្ខន្ធកបាឡិយំ (មហាវ. ៣១០) ‘‘អដ្ឋិមា, ភិក្ខវេ, មាតិកា កថិនស្ស ឧព្ភារាយ បក្កមនន្តិកា និដ្ឋានន្តិកា សន្និដ្ឋានន្តិកា នាសនន្តិកា សវនន្តិកា អាសាវច្ឆេទិកា សីមាតិក្កន្តិកា សហុព្ភារាតិ. ភិក្ខុ អត្ថតកថិនោ កតចីវរមាទាយ បក្កមតិ ‘ន បច្ចេស្ស’ន្តិ, តស្ស ភិក្ខុនោ បក្កមនន្តិកោ កថិនុព្ភារោ’’តិអាទិ, វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ ច –
‘‘បក្កមនញ្ច ¶ និដ្ឋានំ, សន្និដ្ឋានញ្ច នាសនំ;
សវនមាសា ច សីមា ច, សហុព្ភារោតិ អដ្ឋិមា’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៩);
បលិពោធោ ទុវិធោ អាវាសបលិពោធោ, ចីវរបលិពោធោតិ. តត្ថ ‘‘យស្មិំ វិហារេ កថិនំ អត្ថតំ ហោតិ, តស្មិំ វសិស្សាមី’’តិ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តោបិ ‘‘បុន តំ វិហារំ អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ សាបេក្ខោ ហោតិ. អយំ អាវាសបលិពោធោ នាម. តស្ស ភិក្ខុនោ ចីវរំ អកតំ វា ហោតិ អបរិយោសិតំ វា, ‘‘អញ្ញតោ ចីវរំ លច្ឆាមី’’តិ អាសា វា អនុបច្ឆិន្នា ហោតិ. អយំ ចីវរបលិពោធោ នាម. វុត្តញ្ហេតំ កថិនក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣២៥) ‘‘កតមេ ច, ភិក្ខវេ, ទ្វេ កថិនស្ស បលិពោធា? អាវាសបលិពោធោ ច ចីវរបលិពោធោ ច. កថញ្ច, ភិក្ខវេ, អាវាសបលិពោធោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វសតិ វា តស្មិំ អាវាសេ, សាបេក្ខោ វា បក្កមតិ ‘បច្ចេស្ស’ន្តិ, ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អាវាសបលិពោធោ ហោតិ. កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ចីវរបលិពោធោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចីវរំ អកតំ ¶ វា ហោតិ វិប្បកតំ វា, ចីវរាសា វា អនុបច្ឆិន្នា, ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ចីវរបលិពោធោ ហោតី’’តិ.
ឧព្ភារោ ទុវិធោ អដ្ឋមាតិកាឧព្ភារអន្តរុព្ភារវសេន. តត្ថ ពហិឧបចារសីមគតានំ ភិក្ខូនំ វសេន វុត្តា សត្ត កថិនុព្ភារា ច ពហិឧបចារសីមំ គន្ត្វា និវត្តេត្វា កថិនត្ថតវិហារេ អន្តរុព្ភារំ បត្វា ភិក្ខូហិ សហ អន្តរុព្ភារស្ស កតត្តា សហុព្ភារសង្ខាតោ ឯកោ កថិនុព្ភារោ ចាតិ ឥមេ អដ្ឋ កថិនុព្ភារា អដ្ឋមាតិកាយ បវិដ្ឋត្តា អដ្ឋមាតិកាឧព្ភារោ នាម. ពហិសីមំ អគន្ត្វា តស្មិំយេវ វិហារេ និសីទិត្វា កថិនុព្ភារំ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ កថិនុព្ភារោ អដ្ឋមាតិកាយ អប្បវិដ្ឋោ ហុត្វា កាលបរិច្ឆេទំ អប្បត្វា អន្តរាយេវ កតត្តា អន្តរុព្ភារោ នាម.
អន្តរុព្ភារសហុព្ភារា ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយេវ កតា, ឯវំ សន្តេ កោ តេសំ វិសេសោតិ? អន្តរុព្ភារោ ពហិសីមំ អគន្ត្វា អន្តោសីមាយមេវ ឋិតេហិ ភិក្ខូហិ កតោ. សហុព្ភារោ ពហិសីមំ គតេន ភិក្ខុនា បច្ចាគន្ត្វា តំ អន្តរុព្ភារំ បត្វា តេហិ អន្តោសីមដ្ឋេហិ ភិក្ខូហិ សហ កតោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. បក្កមនន្តិកាទយោ សត្ត កថិនុព្ភារា ន កម្មវាចាយ ¶ កតា, កេវលំ ទ្វិន្នំ បលិពោធានំ ឧបច្ឆេទេន បញ្ចហិ អានិសំសេហិ វិគតត្តា កថិនុព្ភារា នាម ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេន វិនយវិនិច្ឆយេ –
‘‘អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ វា, អន្តរុព្ភារតោបិ វា;
ឧព្ភារាបិ ទុវេ វុត្តា, កថិនស្ស មហេសិនា’’តិ.
តដ្ដីកាយម្បិ ‘‘អដ្ឋន្នំ មាតិកានន្តិ ពហិសីមគតានំ វសេន វុត្តា. បក្កមនន្តិកាទយោ សត្ត មាតិកា ពហិសីមំ គន្ត្វា អន្តរុព្ភារំ ¶ សម្បត្តស្ស វសេន វុត្តា, សហុព្ភារោ ឥមាសំ អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ វសេន ច. អន្តរុព្ភារតោបិ វាតិ ពហិសីមំ អគន្ត្វា តត្ថេវ វសិត្វា កថិនុព្ភារកម្មេន ឧព្ភតកថិនានំ វសេន លព្ភនតោ អន្តរុព្ភារោតិ មហេសិនា កថិនស្ស ឧព្ភារា ទុវេ វុត្តាតិ យោជនា. ពហិសីមំ គន្ត្វា អាគតស្ស វសេន សឧព្ភារោ, ពហិសីមំ អគតានំ វសេន អន្តរុព្ភារោតិ ឯកោយេវ ឧព្ភារោ ទ្វិធា វុត្តោ’’តិ វុត្តំ.
កស្មា បន អន្តរុព្ភារវសេន កម្មវាចាយ កថិនំ ឧព្ភតន្តិ? មហាទានំ ទាតុកាមេហិ ឧបាសកេហិ អាគតស្ស សង្ឃស្ស អកាលចីវរំ ទាតុកាមេហិ យាចិតត្តា. វុត្តញ្ហិ ភិក្ខុនីវិភង្គបាឡិយំ (បាចិ. ៩២៥) ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរេន ឧបាសកេន សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស វិហារោ ការាបិតោ ហោតិ, សោ តស្ស វិហារស្ស មហេ ឧភតោសង្ឃស្ស អកាលចីវរំ ទាតុកាមោ ហោតិ. តេន ខោ បន សមយេន ឧភតោសង្ឃស្ស កថិនំ អត្ថតំ ហោតិ. អថ ខោ សោ ឧបាសកោ សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា កថិនុទ្ធារំ យាចី’’តិអាទិ. កថំ បន កម្មវាចា កាតព្ពាតិ? ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ កថិនំ ឧទ្ធរេយ្យ, ឯសា ញត្តិ. សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, សង្ឃោ កថិនំ ឧទ្ធរតិ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ កថិនស្ស ឧទ្ធារោ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ. ឧព្ភតំ សង្ឃេន កថិនំ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ ឯវំ កាតព្ពាតិ. វុត្តញ្ហិ ភិក្ខុនីវិភង្គេ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កថិនំ ឧទ្ធរិតុំ, ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, កថិនំ ឧទ្ធរិតព្ពំ. ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ – សុណាតុ មេ…បេ… ធារយាមី’’តិ.
ឯតេន ¶ ¶ ច កថិនុព្ភារេន បុព្ពេ កតំ កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មវាចំ ឧព្ភតន្តិ វទន្តិ, ន បន កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មំ ឧព្ភតំ, អថ ខោ អត្ថារកម្មមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ហិ កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មំ ឧព្ភតំ ភវេយ្យ, តាយ កម្មវាចាយ កថិនទុស្សទានស្ស សិជ្ឈនតោ ឥមាយ កថិនុព្ភារកម្មវាចាយ តំ បុព្ពេ ទិន្នទុស្សំ បុន អាហរាបេតព្ពំ សិយា, ន បញ្ចានិសំសវិគមនំ. យស្មា បន ឥមាយ កថិនុព្ភារកម្មវាចាយ បញ្ចានិសំសវិគមនមេវ ហោតិ, ន បុព្ពេ ទិន្នកថិនទុស្សស្ស បុន អាហរាបនំ. តេន វិញ្ញាយតិ ‘‘បញ្ចានិសំសលាភការណំ អត្ថរណកម្មមេវ ឥមាយ កថិនព្ភារកម្មវាចាយ ឧទ្ធរីយតិ, ន កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មវាចាតិ, តស្មា កថិនុព្ភារកម្មវាចាករណតោ បច្ឆា សង្ឃស្ស ឧប្បន្នំ ចីវរំ អកាលចីវរំ ហោតិ, សង្ឃោ បញ្ចានិសំសេ ន លភតិ, ចីវរំ សព្ពសង្ឃិកំ ហុត្វា អាគតាគតស្ស សង្ឃស្ស ភាជនីយំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយមត្ថោ កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ ច កថិនុព្ភារកម្មវាចាយ ច អត្ថញ្ច អធិប្បាយញ្ច សុដ្ឋុ វិនិច្ឆិនិត្វា បុព្ពាបរំ សំសន្ទិត្វា បច្ចេតព្ពោតិ.
ឯត្ថ សិយា – កថិនុព្ភារំ យាចន្តានំ សព្ពេសំ កថិនុព្ភារោ ទាតព្ពោ, ឧទាហុ ឯកច្ចានន្តិ, កិញ្ចេត្ថ – យទិ តាវ សព្ពេសំ ទាតព្ពោ, កថិនុព្ភារកម្មេន បញ្ចានិសំសវិគមនតោ សង្ឃស្ស លាភន្តរាយោ ភវេយ្យ, អថ ឯកច្ចានំ មុខោលោកនំ វិយ សិយាតិ? យទិ កថិនត្ថារមូលកលាភតោ កថិនុព្ភារមូលកលាភោ មហន្តោ ភវេយ្យ, តេសំ យាចន្តានំ កថិនុព្ភារោ ទាតព្ពោ. យទិ អប្បកោ, ន ទាតព្ពោ. យទិ សមោ, កុលប្បសាទត្ថាយ ទាតព្ពោតិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២៧) ‘‘កីទិសោ កថិនុទ្ធារោ ទាតព្ពោ, កីទិសោ ន ទាតព្ពោតិ? យស្ស ¶ អត្ថារមូលកោ អានិសំសោ មហា, ឧព្ភារមូលកោ អប្បោ, ឯវរូបោ ន ទាតព្ពោ. យស្ស បន អត្ថារមូលកោ អានិសំសោ អប្បោ, ឧព្ភារមូលកោ មហា, ឯវរូបោ ទាតព្ពោ. សមានិសំសោបិ សទ្ធាបរិបាលនត្ថំ ទាតព្ពោវា’’តិ. ឥមិនាបិ វិញ្ញាយតិ ‘‘បញ្ចានិសំសានំ ការណភូតំ អត្ថារកម្មមេវ ឧទ្ធរីយតិ, ន កថិនទុស្សទានភូតំ ញត្តិទុតិយកម្ម’’ន្តិ.
អានិសំសកថាយំ បញ្ចាតិ ឥទានិ វុច្ចមានា អនាមន្តចារាទយោ បញ្ច កិរិយា. កប្បិស្សន្តីតិ កប្បា ភវិស្សន្តិ, អនាបត្តិការណា ភវិស្សន្តីតិ អត្ថោ. អនាមន្តចារោតិ អនាមន្តេត្វា ចរណំ. យោ ហិ ទាយកេហិ ភត្តេន និមន្តិតោ ហុត្វា សភត្តោ សមានោ វិហារេ សន្តំ ¶ ភិក្ខុំ អនាមន្តេត្វា កុលេសុ ចារិត្តំ អាបជ្ជតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ចារិត្តសិក្ខាបទេន បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតិ, សា អាបត្តិ អត្ថតកថិនស្ស ន ហោតីតិ អត្ថោ. តត្ថ ចារិត្តសិក្ខាបទំ នាម ‘‘យោ បន ភិក្ខុ និមន្តិតោ សភត្តោ សមានោ សន្តំ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆា បុរេភត្តំ វា បច្ឆាភត្តំ វា កុលេសុ ចារិត្តំ អាបជ្ជេយ្យ អញ្ញត្រ សមយា, បាចិត្តិយំ. តត្ថាយំ សមយោ ចីវរទានសមយោ ចីវរការសមយោ, អយំ តត្ថ សមយោ’’តិ អចេលកវគ្គេ បញ្ចមសិក្ខាបទំ (បាចិ. ២៩៩-៣០០). ចីវរវិប្បវាសោតិ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរេន វា សព្ពេន វា វិនា ហត្ថបាសេ អកត្វា អរុណុដ្ឋាបនំ, ឯវំ ករោតោបិ ទុតិយកថិនសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ ច ទុតិយកថិនសិក្ខាបទំ នាម ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ បន ភិក្ខុនា ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ ឯករត្តម្បិ ចេ ភិក្ខុ តិចីវរេន វិប្បវសេយ្យ អញ្ញត្រ ភិក្ខុសម្មុតិយា, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ អាគតំ និស្សគ្គិយេសុ ទុតិយសិក្ខាបទំ (បារា. ៤៧២).
គណភោជនន្តិ ¶ ឯតេន គណភោជនសិក្ខាបទេន អនាបត្តិ វុត្តាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ គណភោជនំ នាម ‘‘អម្ហាកំ ភត្តំ ទេថា’’តិ ភិក្ខូនំ វិញ្ញត្តិយា វា ‘‘អម្ហាកំ ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ ទាយកានំ និមន្តនេន វា អកប្បិយវោហារេន ចត្តារោ វា អតិរេកា វា ភិក្ខូ ឯកតោ បដិគ្គណ្ហិត្វា ឯកតោ ភុញ្ជនំ. គណភោជនសិក្ខាបទំ នាម ‘‘គណភោជនេ អញ្ញត្រ សមយា បាចិត្តិយំ. តត្ថាយំ សមយោ គិលានសមយោ ចីវរទានសមយោ ចីវរការសមយោ អទ្ធានគមនសមយោ នាវាភិរុហនសមយោ មហាសមយោ សមណភត្តសមយោ, អយំ តត្ថ សមយោ’’តិ អាគតំ ភោជនវគ្គេ ទុតិយសិក្ខាបទំ (បាចិ. ២១៥). អនធិដ្ឋិតំ អវិកប្បិតំ វដ្ដតីតិ បឋមកថិនសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ បឋមកថិនសិក្ខាបទំ នាម ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ បន ភិក្ខុនា ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតព្ពំ, តំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ អាគតំ និស្សគ្គិយេសុ បឋមសិក្ខាបទំ (បារា. ៤៧២). កថិនត្ថតសីមាយាតិ ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្តំ. មតកចីវរន្តិ មតស្ស ចីវរំ. តត្រុប្បាទេនាតិ សង្ឃសន្តកេន អារាមុយ្យានខេត្តវត្ថុអាទិនា. យំ សង្ឃិកំ ចីវរំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ តេសំ ភវិស្សតីតិ ឥមិនា ចីវរមេវ កថិនត្ថារកានំ ភិក្ខូនំ សន្តកំ ហោតិ, តតោ អញ្ញំ បិណ្ឌបាតភេសជ្ជាទិកំ អាគតាគតស្ស សង្ឃស្ស សន្តកំ ហោតីតិ ទស្សេតិ.
ឯវំ ¶ អដ្ឋង្គសម្បន្នោ, លជ្ជី ភិក្ខុ សុបេសលោ;
ករេយ្យ កថិនត្ថារំ, ឧព្ភារញ្ចាបិ សាធុកន្តិ.
ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ
កថិនត្ថារវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម
ឯកូនតិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.
៣០. គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយកថា
២២៧. ឯវំ ¶ កថិនវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ គរុភណ្ឌាទិវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ ‘‘គរុភណ្ឌានីតិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ គរូតិ –
‘‘បុមេ អាចរិយាទិម្ហិ, គរុ មាតាបិតូសុបិ;
គរុ តីសុ មហន្តេ ច, ទុជ្ជរាលហុកេសុ ចា’’តិ. –
វុត្តេសុ អនេកត្ថេសុ អលហុកវាចកោ. ភណ្ឌ-សទ្ទោ ‘‘ភាជនាទិបរិក្ខារេ, ភណ្ឌំ មូលធនេបិ ចា’’តិ ឯត្ថ ភាជនាទិបរិក្ខារត្ថោ ហោតិ. វចនត្ថោ បន គរន្តិ ឧគ្គច្ឆន្តិ ឧគ្គតា បាកដា ហោន្តីតិ គរូនិ, ភឌិតព្ពានិ ឥច្ឆិតព្ពានីតិ ភណ្ឌានិ, គរូនិ ច តានិ ភណ្ឌានិ ចាតិ គរុភណ្ឌានិ, អារាមាទីនិ វត្ថូនិ. ឥតិ អាទិនា នយេន សេនាសនក្ខន្ធកេ ភគវតា ទស្សិតានិ ឥមានិ បញ្ច វត្ថូនិ គរុភណ្ឌានិ នាមាតិ យោជេតព្ពំ.
មញ្ចេសុ មសារកោតិ មញ្ចបាទេ វិជ្ឈិត្វា តត្ថ អដនិយោ បវេសេត្វា កតោ. ពុន្ទិកាពទ្ធោតិ អដនីហិ មញ្ចបាទេ ឌំសាបេត្វា បល្លង្កសង្ខេបេន កតោ. កុឡីរបាទកោតិ អស្សមេណ្ឌកាទីនំ បាទសទិសេហិ បាទេហិ កតោ. យោ វា បន កោចិ វង្កបាទកោ, អយំ វុច្ចតិ ‘‘កុឡីរបាទកោ’’តិ. អាហច្ចបាទកោតិ អយំ បន ‘‘អាហច្ចបាទកោ នាម មញ្ចោ អង្គេ វិជ្ឈិត្វា កតោ ហោតី’’តិ ឯវំ បរតោ បាឡិយំយេវ (បាចិ. ១៣១) វុត្តោ, តស្មា អដនិយោ វិជ្ឈិត្វា ¶ តត្ថ បាទសិខំ បវេសេត្វា ឧបរិ អាណិំ ទត្វា កតមញ្ចោ អាហច្ចបាទកោតិ វេទិតព្ពោ. បីឋេបិ ឯសេវ នយោ.
ឧណ្ណភិសិអាទីនំ បញ្ចន្នំ អញ្ញតរាតិ ឧណ្ណភិសិ ចោឡភិសិ វាកភិសិ តិណភិសិ បណ្ណភិសីតិ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ ភិសីនំ អញ្ញតរា ¶ . បញ្ច ភិសិយោតិ បញ្ចហិ ឧណ្ណាទីហិ បូរិតភិសិយោ. តូលគណនាយ ហិ ឯតាសំ គណនា. តត្ថ ឧណ្ណគ្គហណេន ន កេវលំ ឯឡកលោមមេវ គហិតំ, ឋបេត្វា បន មនុស្សលោមំ យំ កិញ្ចិ កប្បិយាកប្បិយមំសជាតីនំ បក្ខិចតុប្បទានំ លោមំ, សព្ពំ ឥធ ឧណ្ណគ្គហណេនេវ គហិតំ, តស្មា ឆន្នំ ចីវរានំ, ឆន្នំ អនុលោមចីវរានញ្ច អញ្ញតរេន ភិសិច្ឆវិំ កត្វា តំ សព្ពំ បក្ខិបិត្វា ភិសិំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឯឡកលោមានិ បន អបក្ខិបិត្វា កម្ពលមេវ ចតុគ្គុណំ វា បញ្ចគុណំ វា បក្ខិបិត្វា កតាបិ ឧណ្ណភិសិសង្ខមេវ គច្ឆតិ. ចោឡភិសិអាទីសុ យំ កិញ្ចិ នវចោឡំ វា បុរាណចោឡំ វា សំហរិត្វា វា អន្តោ បក្ខិបិត្វា វា កតា ចោឡភិសិ, យំ កិញ្ចិ វាកំ បក្ខិបិត្វា កតា វាកភិសិ, យំ កិញ្ចិ តិណំ បក្ខិបិត្វា កតា តិណភិសិ, អញ្ញត្រ សុទ្ធតមាលបត្តំ យំ កិញ្ចិ បណ្ណំ បក្ខិបិត្វា កតា បណ្ណភិសីតិ វេទិតព្ពា. តមាលបត្តំ បន អញ្ញេន មិស្សមេវ វដ្ដតិ, សុទ្ធំ ន វដ្ដតិ. ភិសិយា បមាណនិយមោ នត្ថិ, មញ្ចភិសិ បីឋភិសិ ភូមត្ថរណភិសិ ចង្កមនភិសិ បាទបុញ្ឆនភិសីតិ ឯតាសំ អនុរូបតោ សល្លក្ខេត្វា អត្តនោ រុចិវសេន បមាណំ កាតព្ពំ. យំ បនេតំ ឧណ្ណាទិបញ្ចវិធតូលម្បិ ភិសិយំ វដ្ដតិ, តំ មសូរកេបិ វដ្ដតីតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. តត្ថ មសូរកេតិ ចម្មមយភិសិយំ. ឯតេន មសូរកំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ.
ពិម្ពោហនេ តីណិ តូលានិ រុក្ខតូលំ លតាតូលំ បោដកីតូលន្តិ. តត្ថ រុក្ខតូលន្តិ សិម្ពលិរុក្ខាទីនំ យេសំ កេសញ្ចិ រុក្ខានំ តូលំ. លតាតូលន្តិ ខីរវល្លិអាទីនំ យាសំ កាសញ្ចិ លតានំ តូលំ. បោដកីតូលន្តិ បោដកីតិណាទីនំ យេសំ កេសញ្ចិ តិណជាតិកានំ អន្តមសោ ឧច្ឆុនឡាទីនម្បិ តូលំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៩៧) បន ‘‘បោដកីតូលន្តិ ឯរកតិណតូល’’ន្តិ វុត្តំ, ឯតេហិ តីហិ សព្ពភូតគាមា សង្គហិតា ហោន្តិ. រុក្ខវល្លិតិណជាតិយោ ¶ ហិ មុញ្ចិត្វា អញ្ញោ ភូតគាមោ នាម នត្ថិ, តស្មា យស្ស កស្សចិ ភូតគាមស្ស តូលំ ពិម្ពោហនេ វដ្ដតិ, ភិសិំ បន បាបុណិត្វា សព្ពម្បេតំ ‘‘អកប្បិយតូល’’ន្តិ វុច្ចតិ ន កេវលញ្ច ពិម្ពោហនេ ឯតំ តូលមេវ, ហំសមោរាទីនំ សព្ពសកុណានំ, សីហាទីនំ សព្ពចតុប្បទានញ្ច ¶ លោមម្បិ វដ្ដតិ. បិយង្គុបុប្ផពកុឡបុប្ផាទិ បន យំ កិញ្ចិ បុប្ផំ ន វដ្ដតិ. តមាលបត្តំ សុទ្ធមេវ ន វដ្ដតិ, មិស្សកំ បន វដ្ដតិ, ភិសីនំ អនុញ្ញាតំ បញ្ចវិធំ ឧណ្ណាទិតូលម្បិ វដ្ដតិ. អទ្ធកាយិកានិ បន ពិម្ពោហនានិ ន វដ្ដន្តិ. អទ្ធកាយិកានីតិ ឧបឌ្ឍកាយប្បមាណានិ, យេសុ កដិតោ បដ្ឋាយ យាវ សីសំ ឧបទហន្តិ ឋបេន្តិ. សីសប្បមាណំ បន វដ្ដតិ, សីសប្បមាណំ នាម យស្ស វិត្ថារតោ តីសុ កណ្ណេសុ ទ្វិន្នំ កណ្ណានំ អន្តរំ មិនិយមានំ វិទត្ថិ ចេវ ចតុរង្គុលញ្ច ហោតិ, មជ្ឈដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតិ, ទីឃតោ បន ទិយឌ្ឍរតនំ វា ទ្វិរតនំ វាតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ, អយំ សីសប្បមាណស្ស ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ, ឥតោ ឧទ្ធំ ន វដ្ដតិ, ហេដ្ឋា បន វដ្ដតីតិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៧) វុត្តំ. តត្ថ ‘‘តីសុ កណ្ណេសុ ទ្វិន្នំ កណ្ណាន’’ន្តិ បាឋំ ឧបនិធាយ ពិម្ពោហនស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ឋបេតព្ពចោឡកំ តិកោណមេវ ករោន្តិ ឯកច្ចេ. ‘‘ឥទញ្ច ឋានំ គណ្ឋិដ្ឋាន’’ន្តិ វទន្តិ.
វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៩៧) បន ‘‘សីសប្បមាណំ នាម យត្ថ គីវាយ សហ សកលំ សីសំ ឋបេតុំ សក្កា, តស្ស ច មុដ្ឋិរតនំ វិត្ថារប្បមាណន្តិ ទស្សេន្តោ ‘វិត្ថារតោ’តិអាទិមាហ. ឥទញ្ច ពិម្ពោហនស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ឋបេតព្ពចោឡប្បមាណទស្សនំ, តស្ស វសេន ពិម្ពោហនស្ស វិត្ថារប្បមាណំ បរិច្ឆិជ្ជតិ, តំ វដ្ដំ វា ចតុរស្សំ វា កត្វា សិព្ពិតំ យថា កោដិតោ កោដិ វិត្ថារតោ បុថុលដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនប្បមាណំ ហោតិ, ឯវំ សិព្ពិតព្ពំ, ឥតោ អធិកំ ន វដ្ដតិ. តំ បន អន្តេសុ ឋបិតចោឡំ កោដិយា កោដិំ អាហច្ច ទិគុណំ កតំ ¶ តិកណ្ណំ ហោតិ, តេសុ តីសុ កណ្ណេសុ ទ្វិន្នំ កណ្ណានំ អន្តរំ វិទត្ថិចតុរង្គុលំ ហោតិ, មជ្ឈដ្ឋានំ កោដិតោ កោដិំ អាហច្ច មុដ្ឋិរតនំ ហោតិ, ឥទមស្ស ឧក្កដ្ឋប្បមាណ’’ន្តិ វុត្តត្តា ពិម្ពោហនស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ឋបេតព្ពចោឡកំ បកតិយាយេវ តិកណ្ណំ ន ហោតិ, អថ ខោ កោដិយា កោដិំ អាហច្ច ទិគុណកតកាលេយេវ ហោតិ, តស្មា តំ ចោឡកំ វដ្ដំ វា ហោតុ ចតុរស្សំ វា, ទិគុណំ កត្វា មិនិយមានំ តិកណ្ណមេវ ហោតិ, ទ្វិន្នញ្ច កណ្ណានំ អន្តរំ ចតុរង្គុលាធិកវិទត្ថិមត្តំ ហោតិ, តស្ស ច ចោឡកស្ស មជ្ឈដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតិ, តស្សេវ ចោឡកស្ស បមាណេន ពិម្ពោហនស្ស មជ្ឈដ្ឋានម្បិ មុដ្ឋិរតនំ ហោតីតិ វិញ្ញាយតីតិ.
‘‘កម្ពលមេវ…បេ… ឧណ្ណភិសិសង្ខមេវ គច្ឆតីតិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា គោនកាទិអកប្បិយម្បិ ឧណ្ណមយត្ថរណំ ភិសិយំ បក្ខិបិត្វា សយិតុំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. មសូរកេតិ ចម្មមយភិសិយំ, ចម្មមយំ បន ពិម្ពោហនំ តូលបុណ្ណម្បិ ន វដ្ដតី’’តិ ច វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៩៧) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៩៧) បន ‘‘សីសប្បមាណន្តិ យត្ថ គលវាដកតោ បដ្ឋាយ សព្ពសីសំ ឧបទហន្តិ, តំ សីសប្បមាណំ ហោតិ, តញ្ច ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ តិរិយំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘យត្ថ វិត្ថារតោ តីសុ កណ្ណេសូ’តិអាទិមាហ. មជ្ឈដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតីតិ ពិម្ពោហនស្ស មជ្ឈដ្ឋានំ តិរិយតោ មុដ្ឋិរតនប្បមាណំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. អរញ្ជរោតិ ពហុឧទកគណ្ហនកា មហាចាដិ. ជលំ គណ្ហិតុំ អលន្តិ អរញ្ជរោ, វដ្ដចាដិ វិយ ហុត្វា ថោកំ ទីឃមុខោ មជ្ឈេ បរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា កតោតិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយន្តិ អជ្ឈាហារសម្ពន្ធោ.
ទ្វិសង្គហានិ ¶ ទ្វេ ហោន្តីតិ ទ្វេ បឋមទុតិយអវិស្សជ្ជិយានិ ‘‘អារាមោ អារាមវត្ថូ’’តិ ច ‘‘វិហារោ វិហារវត្ថូ’’តិ ច វុត្តទ្វេទ្វេវត្ថុសង្គហានិ ហោន្តិ. តតិយំ អវិស្សជ្ជិយំ ‘‘មញ្ចោ បីឋំ ភិសិ ពិម្ពោហន’’ន្តិ វុត្តចតុវត្ថុសង្គហំ ហោតិ. ចតុត្ថំ អវិស្សជ្ជិយំ ‘‘លោហកុម្ភី លោហភាណកំ លោហវារកោ លោហកដាហំ វាសិ ផរសុ កុឋារី កុទាលោ និខាទន’’ន្តិ វុត្តនវកោដ្ឋាសវន្តំ ហោតិ. បញ្ចមំ អវិស្សជ្ជិយំ ‘‘វល្លិ វេឡុ មុញ្ជំ បព្ពជំ តិណំ មត្តិកា ទារុភណ្ឌំ មត្តិកាភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តអដ្ឋភេទនំ អដ្ឋបភេទវន្តំ ហោតីតិ យោជនា. បញ្ចនិម្មលលោចនោតិ មំសចក្ខុទិព្ពចក្ខុធម្មចក្ខុពុទ្ធចក្ខុសមន្តចក្ខូនំ វសេន និម្មលបញ្ចលោចនោ.
សេនាសនក្ខន្ធកេ អវិស្សជ្ជិយំ កីដាគិរិវត្ថុស្មិំ អវេភង្គិយន្តិ ឯត្ថ ‘‘សេនាសនក្ខន្ធកេ គាមកាវាសវត្ថុស្មិំ អវិស្សជ្ជិយំ កីដាគិរិវត្ថុស្មិំ អវេភង្គិយ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. កស្មា? ទ្វិន្នម្បិ វត្ថូនំ សេនាសនក្ខន្ធកេ អាគតត្តា. សេនាសនក្ខន្ធកេតិ អយំ សាមញ្ញាធារោ. គាមកាវាសវត្ថុស្មិំ កីដាគិរិវត្ថុស្មិន្តិ វិសេសាធារោ. អយមត្ថោ បាឡិំ ឱលោកេត្វា បច្ចេតព្ពោ. តេនេវ ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) ‘‘សេនាសនក្ខន្ធកេ’’តិ អវត្វា ‘‘ឥធ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ, ឥធាតិ ឥមិនា គាមកាវាសវត្ថុំ ទស្សេតិ, កីដាគិរិវត្ថុ បន សរូបតោ ទស្សិតមេវ. សាមញ្ញាធារោ បន តំសំវណ្ណនាភាវតោ អវុត្តោបិ សិជ្ឈតីតិ ន វុត្តោតិ វិញ្ញាយតិ.
២២៨. ថាវរេន ច ថាវរំ, គរុភណ្ឌេន ច គរុភណ្ឌន្តិ ឯត្ថ បញ្ចសុ កោដ្ឋាសេសុ បុរិមទ្វយំ ថាវរំ, បច្ឆិមត្តយំ គរុភណ្ឌន្តិ វេទិតព្ពំ. សមកមេវ ទេតីតិ ឯត្ថ ឩនកំ ទេន្តម្បិ វិហារវត្ថុសាមន្តំ ¶ គហេត្វា ទូរតរំ ទុក្ខគោបំ វិស្សជ្ជេតុំ វដ្ដតីតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. វក្ខតិ ហិ ‘‘ភិក្ខូនញ្ចេ មហគ្ឃតរំ…បេ… សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ជានាបេត្វាតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ជានាបេត្វា, អបលោកេត្វាតិ អត្ថោ. ននុ តុម្ហាកំ ពហុតរំ រុក្ខាតិ វត្តព្ពន្តិ ឥទំ សាមិកេសុ អត្តនោ ភណ្ឌស្ស មហគ្ឃតំ អជានិត្វា ទេន្តេសុ តំ ញត្វា ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោ អវហារោ ហោតីតិ វុត្តំ. វិហារេន វិហារោ បរិវត្តេតព្ពោតិ សវត្ថុកេន អញ្ញេសំ ភូមិយំ កតបាសាទាទិនា, អវត្ថុកេន វា សវត្ថុកំ បរិវត្តេតព្ពំ, អវត្ថុកំ បន អវត្ថុកេនេវ បរិវត្តេតព្ពំ កេវលំ បាសាទស្ស ភូមិតោ អថាវរត្តា. ឯវំ ថាវរេសុបិ ថាវរវិភាគំ ញត្វាវ បរិវត្តេតព្ពំ.
‘‘កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពាតិ ឥមិនា សុវណ្ណាទិវិចិត្តំ អកប្បិយមញ្ចំ ‘សង្ឃស្សា’តិ វុត្តេបិ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ‘វិហារស្ស ទេមា’តិ វុត្តេ សង្ឃស្ស វដ្ដតិ, ន បុគ្គលស្ស ខេត្តាទិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡ្វគ្គ ៣.៣២១) បន ‘‘កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពាតិ ‘សង្ឃស្ស ទេមា’តិ ទិន្នំ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ បន ‘វិហារស្ស ទេមា’តិ វទន្តិ, សុវណ្ណរជតមយាទិអកប្បិយមញ្ចេបិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ន កេវលំ…បេ… បរិវត្តេតុំ វដ្ដន្តីតិ ឥមិនា អថាវរេន ថាវរម្បិ អថាវរម្បិ បរិវត្តេតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ថាវរេន អថាវរមេវ ហិ បរិវត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘អកប្បិយំ វា មហគ្ឃំ កប្បិយំ វាតិ ឯត្ថ អកប្បិយំ នាម សុវណ្ណមយមញ្ចាទិ អកប្បិយភិសិពិម្ពោហនានិ ច. មហគ្ឃំ កប្បិយំ នាម ទន្តមយមញ្ចាទិ, បាវារាទិកប្បិយអត្ថរណាទីនិ ចា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘អកប្បិយំ វាតិ អាសន្ទិអាទិ, បមាណាតិក្កន្តំ ពិម្ពោហនាទិ ច. មហគ្ឃំ កប្បិយំ វាតិ សុវណ្ណាទិវិចិត្តំ កប្បិយវោហារេន ទិន្ន’’ន្តិ វុត្តំ.
២២៩. ‘‘កាឡលោហ ¶ …បេ… ភាជេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា វដ្ដកំសលោហមយម្បិ ភាជនំ បុគ្គលិកម្បិ សម្បដិច្ឆិតុម្បិ បរិហរិតុម្បិ វដ្ដតិ បុគ្គលានំ បរិហរិតព្ពស្សេវ ភាជេតព្ពត្តាតិ វទន្តិ, តំ ឧបរិ ‘‘កំសលោហវដ្ដលោហភាជនវិកតិ សង្ឃិកបរិភោគេន វា គិហិវិកដា វា វដ្ដតី’’តិអាទិកេន មហាបច្ចរិវចនេន វិរុជ្ឈតិ. ឥមស្ស ហិ ‘‘វដ្ដលោហកំសលោហានំ យេន កេនចិ កតោ សីហឡទីបេ បាទគ្គណ្ហនកោ ភាជេតព្ពោ’’តិ វុត្តស្ស មហាអដ្ឋកថាវចនស្ស បដិក្ខេបាយ តំ មហាបច្ចរិវចនំ បច្ឆា ទស្សិតំ, តស្មា វដ្ដលោហកំសលោហមយំ យំ កិញ្ចិ បាទគ្គណ្ហនកវារកម្បិ ឧបាទាយ អភាជនីយមេវ, គិហីហិ ទីយមានម្បិ បុគ្គលស្ស សម្បដិច្ឆិតុម្បិ ¶ ន វដ្ដតិ. បារិហារិយំ ន វដ្ដតីតិ បត្តាទិបរិក្ខារំ វិយ សយមេវ បដិសាមេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. គិហិសន្តកំ វិយ អារាមិកាទយោ ចេ សយមេវ គោបេត្វា វិនិយោគកាលេ អានេត្វា បដិទេន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, ‘‘បដិសាមេត្វា ភិក្ខូនំ ទេថា’’តិ វត្តុម្បិ វដ្ដតីតិ.
បណ្ណសូចិ នាម លេខនីតិ វទន្តិ. អត្តនា លទ្ធានិបីតិអាទិនា បដិគ្គហណេ ទោសោ នត្ថិ, បរិហរិត្វា បរិភោគោវ អាបត្តិករោតិ ទស្សេតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧបរិ ភាជនីយវាសិអាទីសុ អត្តនោ សន្តកេសុបិ.
អនាមាសម្បីតិ សុវណ្ណាទិមយម្បិ, សព្ពំ តំ អាមសិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.
ឧបក្ខរេតិ ឧបករណេ. សិខរំ នាម យេន បរិព្ភមន្តា ឆិន្ទន្តិ. បត្តពន្ធកោ នាម បត្តស្ស គណ្ឋិអាទិការកោ. ‘‘បដិមានំ សុវណ្ណាទិបត្តការកោ’’តិបិ វទន្តិ.
‘‘អឌ្ឍពាហូតិ កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អំសកូដ’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ‘‘អឌ្ឍពាហុ នាម វិទត្ថិចតុរង្គុលន្តិបិ វទន្តី’’តិ ¶ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣២១) ‘‘អឌ្ឍពាហូតិ កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អំសកូដន្តិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) បន ‘‘អឌ្ឍពាហុប្បមាណា នាម អឌ្ឍពាហុមត្តា, អឌ្ឍព្យាមមត្តាតិបិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. យោត្តានីតិ ចម្មរជ្ជុកា. តត្ថជាតកាតិ សង្ឃិកភូមិយំ ជាតា.
‘‘អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌមត្តោតិ ទីឃសោ អដ្ឋង្គុលមត្តោ បរិណាហតោ បណ្ណសូចិទណ្ឌមត្តោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី.. ចូឡវគ្គ ៣.៣២១) វិមតិវិនោទនិយំ បន (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) ‘‘អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌមត្តោតិ សរទណ្ឌាទិសូចិអាការតនុទណ្ឌកមត្តោបី’’តិ វុត្តំ. អដ្ឋង្គុលប្បមាណោតិ ទីឃតោ អដ្ឋង្គុលប្បមាណោ. រិត្តបោត្ថកោបីតិ អលិខិតបោត្ថកោបិ, ឥទញ្ច បណ្ណប្បសង្គេន វុត្តំ.
អាសន្ទិកោតិ ចតុរស្សបីឋំ វុច្ចតិ ‘‘ឧច្ចកម្បិ អាសន្ទិក’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៧) វចនតោ ¶ . ឯកតោភាគេន ទីឃបីឋមេវ ហិ អដ្ឋង្គុលបាទកំ វដ្ដតិ, ចតុរស្សាសន្ទិកោ បន បមាណាតិក្កន្តោបិ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពោ. សត្តង្គោ នាម តីសុ ទិសាសុ អបស្សយំ កត្វា កតមញ្ចោ, អយម្បិ បមាណាតិក្កន្តោបិ វដ្ដតិ. ភទ្ទបីឋន្តិ វេត្តមយំ បីឋំ វុច្ចតិ. បីឋិកាតិ បិលោតិកពន្ធំ បីឋមេវ. ឯឡកបាទបីឋំ នាម ទារុបដិកាយ ឧបរិបាទេ ឋបេត្វា ភោជនផលកំ វិយ កតបីឋំ វុច្ចតិ. អាមណ្ឌកវណ្ដកបីឋំ នាម អាមលកាការេន យោជិតពហឧបាទបីឋំ. ឥមានិ តាវ បាឡិយំ អាគតបីឋានិ. ទារុមយំ បន សព្ពម្បិ បីឋំ វដ្ដតិ.
‘‘ឃដ្ដនផលកំ នាម យត្ថ ឋបេត្វា រជិតចីវរំ ហត្ថេន ឃដ្ដេន្តិ. ឃដ្ដនមុគ្គរោ នាម អនុវាតាទិឃដ្ដនត្ថំ កតោតិ វទន្តី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២១) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) ‘‘ឃដ្ដនផលកំ ឃដ្ដនមុគ្គរោតិ ឥទំ រជិតចីវរំ ឯកស្មិំ មដ្ឋេ ទណ្ឌមុគ្គរេ ¶ វេឋេត្វា ឯកស្ស មដ្ឋផលកស្ស ឧបរិ ឋបេត្វា ឧបរិ អបរេន មដ្ឋផលកេន និក្កុជ្ជិត្វា ឯកោ ឧបរិ អក្កមិត្វា តិដ្ឋតិ, ទ្វេ ជនា ឧបរិផលកំ ទ្វីសុ កោដីសុ គហេត្វា អបរាបរំ អាកឌ្ឍនវិកឌ្ឍនំ ករោន្តិ, ឯតំ សន្ធាយ វុត្តំ. ហត្ថេ ឋបាបេត្វា ហត្ថេន បហរណំ បន និដ្ឋិតរជនស្ស ចីវរស្ស អល្លកាលេ កាតព្ពំ, ឥទំ បន ផលកមុគ្គរេហិ ឃដ្ដនំ សុក្ខកាលេ ថទ្ធភាវវិមោចនត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អម្ពណន្តិ ផលកេហិ បោក្ខរណីសទិសកតបានីយភាជនំ. រជនទោណីតិ យត្ថ បក្ករជនំ អាកិរិត្វា ឋបេន្តី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘អម្ពណន្តិ ឯកទោណិកនាវាផលកេហិ បោក្ខរណីសទិសំ កតំ. បានីយភាជនន្តិបិ វទន្តិ. រជនទោណីតិ ឯកទារុនាវ កតំ រជនភាជនំ. ឧទកទោណីតិ ឯកទារុនាវ កតំ ឧទកភាជន’’ន្តិ វុត្តំ.
‘‘ភូមត្ថរណំ កាតុំ វដ្ដតីតិ អកប្បិយចម្មំ សន្ធាយ វុត្តំ. បច្ចត្ថរណគតិកន្តិ ឥមិនា មញ្ចបីឋេបិ អត្ថរិតុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. បាវារាទិបច្ចត្ថរណម្បិ គរុភណ្ឌន្តិ ឯកេ. នោតិ អបរេ, វីមំសិត្វា គហេតព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២១) វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣២១) បន ‘‘ទណ្ឌមុគ្គរោ នាម ‘យេន រជិតចីវរំ បោថេន្តិ, តម្បិ គរុភណ្ឌមេវា’តិ វុត្តត្តា, ‘បច្ចត្ថរណគតិក’ន្តិ វុត្តត្តា ច អបិ-សទ្ទេន បាវារាទិបច្ចត្ថរណំ សព្ពំ គរុភណ្ឌមេវាតិ វទន្តិ. ឯតេនេវ សុត្តេន អញ្ញថា អត្ថំ វត្វា បាវារាទិបច្ចត្ថរណំ ន គរុភណ្ឌំ, ភាជនីយមេវ, សេនាសនត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណមេវ គរុភណ្ឌន្តិ វទន្តិ. ឧបបរិក្ខិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) បន ¶ ‘‘ភូមត្ថរណំ កាតុំ វដ្ដតីតិ អកប្បិយចម្មំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ភូមត្ថរណសង្ខេបេន សយិតុម្បិ វដ្ដតិយេវ. បច្ចត្ថរណគតិកន្តិ ឥមិនា មញ្ចាទីសុ ¶ អត្ថរិតព្ពំ មហាចម្មំ ឯឡកចម្មំ នាមាតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ. ឆត្តមុដ្ឋិបណ្ណន្តិ តាលបណ្ណំ សន្ធាយ វុត្តំ. បត្តកដាហន្តិ បត្តបចនកដាហំ. គណ្ឋិកាតិ ចីវរគណ្ឋិកា. វិធោតិ កាយពន្ធនវិធោ.
ឥទានិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. ទុព្ពលសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតនយោ វុច្ចតេ – អារាមោ នាម បុប្ផារាមោ វា ផលារាមោ វា. អារាមវត្ថុ នាម តេសំយេវ អារាមានំ អត្ថាយ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ឋបិតោកាសោ. តេសុ វា អារាមេសុ វិនដ្ឋេសុ តេសំ បោរាណកភូមិភាគោ. វិហារោ នាម យំ កិញ្ចិ បាសាទាទិសេនាសនំ. វិហារវត្ថុ នាម តស្ស បតិដ្ឋានោកាសោ. មញ្ចោ នាម មសារកោ ពុន្ទិកាពទ្ធោ កុឡីរបាទកោ អាហច្ចបាទកោតិ ឥមេសំ បុព្ពេ វុត្តានំ ចតុន្នំ មញ្ចានំ អញ្ញតរោ. បីឋំ នាម មសារកាទីនំយេវ ចតុន្នំ បីឋានំ អញ្ញតរំ. ភិសិ នាម ឧណ្ណភិសិអាទីនំ បញ្ចន្នំ ភិសីនំ អញ្ញតរំ. ពិម្ពោហនំ នាម រុក្ខតូលលតាតូលបោដកីតូលានំ អញ្ញតរេន បុណ្ណំ. លោហកុម្ភី នាម កាឡលោហេន វា តម្ពលោហេន វា យេន កេនចិ កតកុម្ភី. លោហភាណកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន ភាណកន្តិ អរញ្ជរោ វុច្ចតិ. វារកោតិ ឃដោ. កដាហំ កដាហមេវ. វាសិអាទីសុ វល្លិអាទីសុ ច ទុវិញ្ញេយ្យំ នាម នត្ថិ…បេ….
តត្ថ ថាវរេន ថាវរន្តិ វិហារវិហារវត្ថុនា អារាមអារាមវត្ថុំ វិហារវិហារវត្ថុំ. ឥតរេនាតិ អថាវរេន, បច្ឆិមរាសិត្តយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. អកប្បិយេនាតិ សុវណ្ណមយមញ្ចាទិនា ចេវ អកប្បិយភិសិពិម្ពោហនេហិ ច. មហគ្ឃកប្បិយេនាតិ ទន្តមយមញ្ចាទិនា ចេវ បាវារាទិនា ច. ឥតរន្តិ អថាវរំ. កប្បិយបរិវត្តនេន បរិវត្តេតុន្តិ យថា អកប្បិយំ ន ហោតិ, ឯវំ បរិវត្តេតុំ…បេ… ឯវំ ¶ តាវ ថាវរេន ថាវរបរិវត្តនំ វេទិតព្ពំ. ឥតរេន ឥតរបរិវត្តនេ បន មញ្ចបីឋំ មហន្តំ វា ហោតុ, ខុទ្ទកំ វា, អន្តមសោ ចតុរង្គុលបាទកំ គាមទារកេហិ បំស្វាគារកេសុ កីឡន្តេហិ កតម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ ហោតិ…បេ… សតគ្ឃនកេន វា សហស្សគ្ឃនកេន វា មញ្ចេន អញ្ញំ មញ្ចសតម្បិ លភតិ, បរិវត្តេត្វា គហេតព្ពំ. ន កេវលំ មញ្ចេន មញ្ចោយេវ, អារាមអារាមវត្ថុវិហារវិហារវត្ថុបីឋភិសិពិម្ពោហនានិបិ បរិវត្តេតុំ វដ្ដន្តិ. ឯស នយោ បីឋភិសិពិម្ពោហនេសុបិ.
កាឡលោហតម្ពលោហកំសលោហវដ្ដលោហានន្តិ ឯត្ថ កំសលោហំ វដ្ដលោហញ្ច កិត្តិមលោហំ. តីណិ ហិ ¶ កិត្តិមលោហានិ កំសលោហំ វដ្ដលោហំ ហារកូដន្តិ. តត្ថ តិបុតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ កំសលោហំ. សីសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ វដ្ដលោហំ. រសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ ហារកូដំ. តេន វុត្តំ ‘‘កំសលោហំ វដ្ដលោហញ្ច កិត្តិមលោហ’’ន្តិ. តតោ អតិរេកន្តិ តតោ អតិរេកគណ្ហនកោ. សារកោតិ មជ្ឈេ មកុឡំ ទស្សេត្វា មុខវដ្ដិវិត្ថតំ កត្វា បិដ្ឋិតោ នាមេត្វា កាតព្ពំ ឯកំ ភាជនំ. សរាវន្តិបិ វទន្តិ. អាទិ-សទ្ទេន កញ្ចនកាទីនំ គិហិឧបករណានំ គហណំ. តានិ ហិ ខុទ្ទកានិបិ គរុភណ្ឌានេវ គិហិឧបករណត្តា. បិ-សទ្ទេន បគេវ មហន្តានីតិ ទស្សេតិ, ឥមានិ បន ភាជនីយានិ ភិក្ខុបករណត្តាតិ អធិប្បាយោ. យថា ច ឯតានិ, ឯវំ កុណ្ឌិកាបិ ភាជនីយា. វក្ខតិ ហិ ‘‘យថា ច មត្តិកាភណ្ឌេ, ឯវំ លោហភណ្ឌេបិ កុណ្ឌិកា ភាជនីយកោដ្ឋាសមេវ ភជតី’’តិ. សង្ឃិកបរិភោគេនាតិ អាគន្តុកានំ វុឌ្ឍតរានំ ទត្វា បរិភោគេន. គិហិវិកដាតិ គិហីហិ វិកតា បញ្ញត្តា, អត្តនោ វា សន្តកករណេន វិរូបំ កតា. បុគ្គលិកបរិភោគេន ន វដ្ដតីតិ អាគន្តុកានំ អទត្វា អត្តនោ សន្តកំ វិយ គហេត្វា ¶ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. បិប្ផលិកោតិ កត្តរិ. អារកណ្ដកំ សូចិវេធកំ. តាឡំ យន្តំ. កត្តរយដ្ឋិវេធកោ កត្តរយដ្ឋិវលយំ. យថា តថា ឃនកតំ លោហន្តិ លោហវដ្ដិ លោហគុឡោ លោហបិណ្ឌិ លោហចក្កលិកន្តិ ឯវំ ឃនកតំ លោហំ. ខីរបាសាណមយានីតិ មុទុកខីរវណ្ណបាសាណមយានិ.
គិហិវិកដានិបិ ន វដ្ដន្តិ អនាមាសត្តា. បិ-សទ្ទេន បគេវ សង្ឃិកបរិភោគេន វា បុគ្គលិកបរិភោគេន វាតិ ទស្សេតិ. សេនាសនបរិភោគោ បន សព្ពកប្បិយោ, តស្មា ជាតរូបាទិមយា សព្ពាបិ សេនាសនបរិក្ខារា អាមាសា. តេនាហ ‘‘សេនាសនបរិភោគេ បនា’’តិអាទិ.
សេសាតិ តតោ មហត្តរី វាសិ. យា បនាតិ យា កុឋារី បន. កុទាលោ អន្តមសោ ចតុរង្គុលមត្តោបិ គរុភណ្ឌមេវ. និខាទនំ ចតុរស្សមុខំ វា ហោតុ ទោណិមុខំ វា វង្កំ វា ឧជុកំ វា, អន្តមសោ សម្មុញ្ជនីទណ្ឌវេធនម្បិ, ទណ្ឌពន្ធញ្ចេ, គរុភណ្ឌមេវ. តេនាហ ‘‘កុទាលោ ទណ្ឌពន្ធនិខាទនំ វា អគរុភណ្ឌំ នាម នត្ថី’’តិ. សិបាដិកា នាម ខុរកោសោ, សិខរំ បន ទណ្ឌពន្ធនិខាទនំ អនុលោមេតីតិ អាហ ‘‘សិខរម្បិ និខាទនេនេវ សង្គហិត’’ន្តិ. សចេ បន វាសិ អទណ្ឌកំ ផលមត្តំ, ភាជនីយំ. ឧបក្ខរេតិ វាសិអាទិភណ្ឌេ.
បត្តពន្ធកោ នាម បត្តស្ស គណ្ឋិកាទិការកោ. ‘‘បដិមានំ សុវណ្ណាទិបត្តការកោ’’តិបិ វទន្តិ. តិបុច្ឆេទនកសត្ថំ សុវណ្ណច្ឆេទនកសត្ថំ កតបរិកម្មចម្មច្ឆិន្ទនកខុទ្ទកសត្ថន្តិ ឥមានិ ¶ ចេត្ថ តីណិ បិប្ផលិកំ អនុលោមន្តីតិ អាហ ‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិអាទិ. ឥតរានីតិ មហាកត្តរិអាទីនិ.
អឌ្ឍពាហុប្បមាណាតិ ¶ កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អំសកូដប្បមាណា, វិទត្ថិចតុរង្គុលប្បមាណាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថជាតកាតិ សង្ឃិកភូមិយំ ជាតា, អារក្ខសំវិធានេន រក្ខិតត្តា រក្ខិតា ច សា មញ្ជូសាទីសុ បក្ខិត្តំ វិយ យថា តំ ន នស្សតិ, ឯវំ គោបនតោ គោបិតា ចាតិ រក្ខិតគោបិតា. តត្ថជាតកាបិ បន អរក្ខិតា គរុភណ្ឌមេវ ន ហោតិ. សង្ឃកម្មេ ច ចេតិយកម្មេ ច កតេតិ ឥមិនា សង្ឃសន្តកេន ចេតិយសន្តកំ រក្ខិតុំ បរិវត្តិតុញ្ច វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. សុត្តំ បនាតិ វដ្ដិតញ្ចេវ អវដ្ដិតញ្ច សុត្តំ.
អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌមត្តោតិ អន្តមសោ ទីឃសោ អដ្ឋង្គុលមត្តោ បរិណាហតោ សីហឡ-បណ្ណសូចិទណ្ឌមត្តោ. ឯត្ថាតិ វេឡុភណ្ឌេ. ទឌ្ឍំ គេហំ យេសំ តេតិ ទឌ្ឍគេហា. ន វារេតព្ពាតិ ‘‘មា គណ្ហិត្វា គច្ឆថា’’តិ ន និសេធេតព្ពា. ទេសន្តរគតេន សម្បត្តវិហារេ សង្ឃិកាវាសេ ឋបេតព្ពា.
អវសេសញ្ច ឆទនតិណន្តិ មុញ្ជបព្ពជេហិ អវសេសំ យំ កិញ្ចិ ឆទនតិណំ. អដ្ឋង្គុលប្បមាណោបីតិ វិត្ថារតោ អដ្ឋង្គុលប្បមាណោ. លិខិតបោត្ថកោ បន គរុភណ្ឌំ ន ហោតិ. កប្បិយចម្មានីតិ មិគាទីនំ ចម្មានិ. សព្ពំ ចក្កយុត្តយានន្តិ រថសកដាទិកំ សព្ពំ ចក្កយុត្តយានំ. វិសង្ខតចក្កំ បន យានំ ភាជនីយំ. អនុញ្ញាតវាសិ នាម យា សិបាដិកាយ បក្ខិបិត្វា បរិហរិតុំ សក្កាតិ វុត្តា. មុដ្ឋិបណ្ណំ តាលបត្តំ. តញ្ហិ មុដ្ឋិនា គហេត្វា បរិហរន្តីតិ ‘‘មុដ្ឋិបណ្ណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘មុដ្ឋិបណ្ណន្តិ ឆត្តច្ឆទបណ្ណមេវា’’តិ កេចិ. អរណីសហិតន្តិ អរណីយុគឡំ, ឧត្តរារណី អធរារណីតិ អរណីទ្វយន្តិ អត្ថោ. ផាតិកម្មំ កត្វាតិ អន្តមសោ តំអគ្ឃនកវាលិកាយបិ ថាវរំ វឌ្ឍិកម្មំ កត្វា. កុណ្ឌិកាតិ អយកុណ្ឌិកា ចេវ តម្ពលោហកុណ្ឌិកា ច. ភាជនីយកោដ្ឋាសមេវ ភជតីតិ ភាជនីយបក្ខមេវ សេវតិ ¶ , ន តុ គរុភណ្ឌន្តិ អត្ថោ. កញ្ចនកោ បន គរុភណ្ឌមេវាតិ អធិប្បាយោ.
ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ
គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម
តិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.
៣១. ចោទនាទិវិនិច្ឆយកថា
២៣០. ឯវំ ¶ គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ចោទនាទិវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ចោទនាទិវិនិច្ឆយោតិ ឯត្ថ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ចោទីយតេ ចោទនា, ទោសារោបនន្តិ អត្ថោ. អាទិ-សទ្ទេន សារណាទយោ សង្គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហេតំ កម្មក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៤, ៥) ‘‘ចោទេត្វា កតំ ហោតិ, សារេត្វា កតំ ហោតិ, អាបត្តិំ រោបេត្វា កតំ ហោតី’’តិ. ‘‘ចោទេតុំ បន កោ លភតិ, កោ ន លភតី’’តិ ឥទំ អនុទ្ធំសនាធិប្បាយំ វិនាបិ ចោទនាលក្ខណំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. សីលសម្បន្នោតិ ឥទំ ទុស្សីលស្ស វចនំ អប្បមាណន្តិ អធិប្បាយេន វុត្តំ. ភិក្ខុនីនំ បន ភិក្ខុំ ចោទេតុំ អនិស្សរត្តា ‘ភិក្ខុនិមេវា’តិ វុត្តំ. សតិបិ ភិក្ខុនីនំ ភិក្ខូសុ អនិស្សរភាវេ តាហិ កតចោទនាបិ ចោទនារហត្តា ចោទនាយេវាតិ អធិប្បាយេន ‘‘បញ្ចបិ សហធម្មិកា លភន្តី’’តិ វុត្តំ. ភិក្ខុស្ស សុត្វា ចោទេតីតិអាទិនា ចោទកោ យេសំ សុត្វា ចោទេតិ, តេសម្បិ វចនំ បមាណមេវាតិ សម្បដិច្ឆិតត្តា តេសំ ចោទនាបិ រុហតេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ថេរោ សុត្តំ និទស្សេសី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៨៥-៣៨៦) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៨៦) បន ‘‘អមូលកចោទនាបសង្គេន សមូលកចោទនាលក្ខណាទិំ ទស្សេតុំ ‘ចោទេតុំ បន កោ ¶ លភតិ, កោ ន លភតី’តិអាទិ អារទ្ធំ. ‘ភិក្ខុស្ស សុត្វា ចោទេតី’តិអាទិសុត្តំ យស្មា យេ ចោទកស្ស អញ្ញេសំ វិបត្តិំ បកាសេន្តិ, តេបិ តស្មិំ ខណេ ចោទកភាវេ ឋត្វាវ បកាសេន្តិ, តេសញ្ច វចនំ គហេត្វា ឥតរោបិ យស្មា ចោទេតុញ្ច អសម្បដិច្ឆន្តំ តេហិ តិត្ថិយសាវកបរិយោសានេហិ បឋមចោទកេហិ សម្បដិច្ឆាបេតុញ្ច លភតិ, តស្មា ឥធ សាធកភាវេន ឧទ្ធដន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.
គរុកានំ ទ្វិន្នន្តិ បារាជិកសង្ឃាទិសេសានំ. អវសេសានន្តិ ថុល្លច្ចយាទីនំ បញ្ចន្នំ អាបត្តីនំ. មិច្ឆាទិដ្ឋិ នាម ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តា ទសវត្ថុកា ទិដ្ឋិ. ‘‘អន្តវា លោកោ អនន្តវា លោកោ’’តិអាទិកា អន្តំ គណ្ហាបកទិដ្ឋិ អន្តគ្គាហិកា នាម. អាជីវហេតុ បញ្ញត្តានំ ឆន្នន្តិ អាជីវហេតុបិ អាបជ្ជិតព្ពានំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ បារាជិកំ, សញ្ចរិត្តេ សង្ឃាទិសេសោ, ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, សោ អរហា’’តិ បរិយាយេន ថុល្លច្ចយំ, ភិក្ខុស្ស បណីតភោជនវិញ្ញត្តិយា បាចិត្តិយំ, ភិក្ខុនិយា បណីតភោជនវិញ្ញត្តិយា បាដិទេសនីយំ, សូបោទនវិញ្ញត្តិយា ទុក្កដន្តិ ឥមេសំ បរិវារេ (បរិ. ២៨៧) វុត្តានំ ឆន្នំ. ន ហេតា អាបត្តិយោ អាជីវហេតុ ឯវ បញ្ញត្តា សញ្ចរិត្តាទីនំ អញ្ញថាបិ អាបជ្ជិតព្ពតោ. អាជីវហេតុបិ ¶ ឯតាសំ អាបជ្ជនំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តំ, អាជីវហេតុបិ បញ្ញត្តានន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋិវិបត្តិអាជីវវិបត្តីហិ ចោទេន្តោបិ តម្មូលិកាយ អាបត្តិយា ឯវ ចោទេតិ.
‘‘កស្មា មំ ន វន្ទសី’’តិ បុច្ឆិតេ ‘‘អស្សមណោសិ, អសក្យបុត្តិយោសី’’តិ អវន្ទនការណស្ស វុត្តត្តា អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោ ន វន្ទិតព្ពោតិ វទន្តិ. ចោទេតុកាមតាយ ឯវ អវន្ទិត្វា អត្តនា វត្តព្ពស្ស វុត្តមត្ថំ ឋបេត្វា ¶ អវន្ទិយភាវេ តំ ការណំ ន ហោតីតិ ចូឡគណ្ឋិបទេ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ច វុត្តំ. អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នស្ស អវន្ទិយេសុ អវុត្តត្តា តេន សទ្ធិំ សយន្តស្ស សហសេយ្យាបត្តិយា អភាវតោ, តស្ស ច បដិគ្គហណស្ស រុហនតោ តទេវ យុត្តតរន្តិ វិញ្ញាយតិ. កិញ្ចាបិ យាវ សោ ភិក្ខុភាវំ បដិជានាតិ, តាវ វន្ទិតព្ពោ, យទា បន ‘‘អស្សមណោម្ហី’’តិ បដិជានាតិ, តទា ន វន្ទិតព្ពោតិ អយមេត្ថ វិសេសោ វេទិតព្ពោ. អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នស្ស ហិ ភិក្ខុភាវំ បដិជានន្តស្សេវ ភិក្ខុភាវោ, ន តតោ បរំ. ភិក្ខុភាវំ អប្បដិជានន្តោ ហិ អនុបសម្បន្នបក្ខំ ភជតិ. យស្មា អាមិសំ ទេន្តោ អត្តនោ ឥច្ឆិតដ្ឋានេយេវ ទេតិ, តស្មា បដិបាដិយា និសិន្នានំ យាគុភត្តាទីនិ ទេន្តេន ឯកស្ស ចោទេតុកាមតាយ អទិន្នេបិ ចោទនា នាម ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ន តាវ តា ចោទនា ហោតី’’តិ.
២៣១. ចោទេតព្ពោតិ ចុទិតោ, ចុទិតោ ឯវ ចុទិតកោ, អបរាធវន្តោ បុគ្គលោ. ចោទេតីតិ ចោទកោ, អបរាធបកាសកោ. ចុទិតកោ ច ចោទកោ ច ចុទិតកចោទកា. ឧព្ពាហិកាយាតិ ឧព្ពហន្តិ វិយោជេន្តិ ឯតាយ អលជ្ជីនំ តជ្ជនិំ វា កលហំ វាតិ ឧព្ពាហិកា, សង្ឃសម្មុតិ, តាយ. វិនិច្ឆិននំ នាម តាយ សម្មតភិក្ខូហិ វិនិច្ឆិននមេវ. អលជ្ជុស្សន្នាយ ហិ បរិសាយ សមថក្ខន្ធកេ អាគតេហិ ទសហង្គេហិ សមន្នាគតា ទ្វេ តយោ ភិក្ខូ តត្ថេវ វុត្តាយ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សម្មន្និតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ សមថក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២៣១-២៣២) –
‘‘តេហិ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ តស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិយមានេ អនន្តានិ ចេវ ភស្សានិ ជាយន្តិ, ន ចេកស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ ¶ . អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឯវរូបំ អធិករណំ ឧព្ពាហិកាយ វូបសមេតុំ. ទសហង្គេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឧព្ពាហិកាយ សម្មន្និតព្ពោ, សីលវា ហោតិ, បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ អាចារគោចរសម្បន្នោ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ ¶ , ពហុស្សុតោ ហោតិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ, យេ តេ ធម្មា អាទិកល្យាណា មជ្ឈេកល្យាណា បរិយោសានកល្យាណា សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ អភិវទន្តិ, តថារូបស្ស ធម្មា ពហុស្សុតា ហោន្តិ ធាតា វចសា បរិចិតា មនសានុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា, ឧភយានិ ខោ បនស្ស បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ស្វាគតានិ ហោន្តិ សុវិភត្តានិ សុប្បវត្តីនិ សុវិនិច្ឆិតានិ សុត្តសោ អនុព្យញ្ជនសោ, វិនយេ ខោ បន ឆេកោ ហោតិ អសំហីរោ, បដិពលោ ហោតិ ឧភោ អត្ថបច្ចត្ថិកេ អស្សាសេតុំ សញ្ញាបេតុំ និជ្ឈាបេតុំ បេក្ខេតុំ បស្សិតុំ បសាទេតុំ, អធិករណសមុប្បាទវូបសមកុសលោ ហោតិ, អធិករណំ ជានាតិ, អធិករណសមុទយំ ជានាតិ, អធិករណនិរោធំ ជានាតិ, អធិករណនិរោធគាមិនិបដិបទំ ជានាតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឥមេហិ ទសហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ ឧព្ពាហិកាយ សម្មន្និតុំ.
‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, សម្មន្និតព្ពោ. បឋមំ ភិក្ខុ យាចិតព្ពោ, យាចិត្វា ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –
‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អម្ហាកំ ឥមស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិយមានេ អនន្តានិ ចេវ ភស្សានិ ¶ ជាយន្តិ, ន ចេកស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមញ្ច ឥត្ថន្នាមញ្ច ភិក្ខុំ សម្មន្នេយ្យ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ, ឯសា ញត្តិ.
‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អម្ហាកំ ឥមស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិយមានេ អនន្តានិ ចេវ ភស្សានិ ជាយន្តិ, ន ចេកស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ. សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមញ្ច ឥត្ថន្នាមញ្ច ភិក្ខុំ សម្មន្នតិ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឥត្ថន្នាមស្ស ច ឥត្ថន្នាមស្ស ច ភិក្ខុនោ សម្មុតិ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.
‘‘សម្មតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ច ឥត្ថន្នាមោ ច ភិក្ខុ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ.
តេហិ ¶ ច សម្មតេហិ វិសុំ វា និសីទិត្វា តស្សា ឯវ វា បរិសាយ ‘‘អញ្ញេហិ ន កិញ្ចិ កថេតព្ព’’ន្តិ សាវេត្វា តំ អធិករណំ វិនិច្ឆិតព្ពំ. តុម្ហាកន្តិ ចុទិតកចោទកេ សន្ធាយ វុត្តំ.
‘‘កិម្ហីតិ កិស្មិំ វត្ថុស្មិំ. កិម្ហិ នម្បិ ន ជានាសីតិ កិម្ហិ នន្តិ វចនម្បិ ន ជានាសិ. នាស្ស អនុយោគោ ទាតព្ពោតិ នាស្ស បុច្ឆា បដិបុច្ឆា ទាតព្ពា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៨៥-៣៨៦) វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៨៦) បន – កិម្ហីតិ កិស្មិំ វត្ថុស្មិំ, កតរវិបត្តិយន្តិ អត្ថោ. កិម្ហិ នំ នាមាតិ ឥទំ ‘‘កតរាយ វិបត្តិយា ¶ ឯតំ ចោទេសី’’តិ យាយ កាយចិ វិញ្ញាយមានាយ ភាសាយ វុត្តេបិ ចោទកស្ស វិនយេ អបកតញ្ញុតាយ ‘‘សីលាចារទិដ្ឋិអាជីវវិបត្តីសុ កតរាយាតិ មំ បុច្ឆតី’’តិ វិញ្ញាតុំ អសក្កោន្តស្ស បុច្ឆា, ន បន ‘‘កិម្ហី’’តិអាទិបទត្ថមត្តំ អជានន្តស្ស. ន ហិ អនុវិជ្ជកោ ចោទកំ ពាលំ អបរិចិតភាសាយ ‘‘កិម្ហិ ន’’ន្តិ បុច្ឆតិ. កិម្ហិ នម្បិ ន ជានាសីតិ ឥទម្បិ វចនមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ ន ហោតិ. ‘‘កតរវិបត្តិយា’’តិ វុត្តេ ‘‘អសុកាយ វិបត្តិយា’’តិ វត្តុម្បិ ‘‘ន ជានាសី’’តិ វចនស្ស អធិប្បាយមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘នាស្ស អនុយោគោ ទាតព្ពោ’’តិ.
‘‘តស្ស នយោ ទាតព្ពោ’’តិ តស្សាតិ ពាលស្ស លជ្ជិស្ស. ‘‘តស្ស នយោ ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា ច ‘‘កិម្ហិ នំ ចោទេសីតិ សីលវិបត្តិយា’’តិអាទិ អធិប្បាយប្បកាសនមេវ នយទានំ វុត្តំ, ន បន កិម្ហិ-នំ-បទានំបរិយាយមត្តទស្សនំ. ន ហិ ពាលោ ‘‘កតរវិបត្តិយំ នំ ចោទេសី’’តិ ឥមស្ស វចនស្ស អត្ថេ ញាតេបិ វិបត្តិប្បភេទំ, អត្តនា ចោទិយមានំ វិបត្តិសរូបញ្ច ជានិតុំ សក្កោតិ, តស្មា តេនេវ អជាននេន អលជ្ជី អបសាទេតព្ពោ. កិម្ហិ នន្តិ ឥទម្បិ ឧបលក្ខណមត្តំ. អញ្ញេន វា យេន កេនចិ អាការេន អវិញ្ញុតំ បកាសេត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោវ. ‘‘ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយា’’តិអាទិវចនតោ ‘‘អលជ្ជីនិគ្គហត្ថាយ…បេ… បញ្ញត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯហិតីតិ ឯតិ, ហិ-ការោ ឯត្ថ អាគមោ ទដ្ឋព្ពោ, អាគមិស្សតីតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋសន្តានេនាតិ ទិដ្ឋនិយាមេន. អលជ្ជិស្ស បដិញ្ញាយ ឯវ កាតព្ពន្តិ វចនបដិវចនក្កមេនេវ ទោសេ អាវិភូតេបិ អលជ្ជិស្ស ‘‘អសុទ្ធោ អហ’’ន្តិ ទោសសម្បដិច្ឆនបដិញ្ញាយ ឯវ អាបត្តិយា កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘អលជ្ជិស្ស ឯតំ នត្ថីតិ សុទ្ធបដិញ្ញាយ ឯវ អនាបត្តិយា កាតព្ពន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោ សង្គហិតោ’’តិ ¶ វទន្តិ, តំ ¶ ន យុត្តំ អនុវិជ្ជកស្សេវ និរត្ថកត្តាបត្តិតោ, ចោទកេនេវ អលជ្ជិបដិញ្ញាយ ឋាតព្ពតោ. ទោសោបគមបដិញ្ញា ឯវ ហិ ឥធ បដិញ្ញាតិ អធិប្បេតា, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឯតម្បិ នត្ថិ, ឯតម្បិ នត្ថីតិ បដិញ្ញំ ន ទេតី’’តិអាទិ.
តទត្ថទីបនត្ថន្តិ អលជ្ជិស្ស ទោសេ អាវិភូតេបិ តស្ស ទោសោបគមបដិញ្ញាយ ឯវ កាតព្ពតាទីបនត្ថំ. វិវាទវត្ថុសង្ខាតេ អត្ថេ បច្ចត្ថិកា អត្ថបច្ចត្ថិកា. សញ្ញំ ទត្វាតិ តេសំ កថាបច្ឆេទត្ថំ អភិមុខករណត្ថញ្ច សទ្ទំ កត្វា. វិនិច្ឆិនិតុំ អននុច្ឆវិកោតិ អសុទ្ធោតិ សញ្ញាយ ចោទកបក្ខេ បវិដ្ឋត្តា អនុវិជ្ជកភាវតោ ពហិភូតត្តា អនុវិជ្ជិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. សន្ទេហេ ឯវ ហិ សតិ អនុវិជ្ជិតុំ សក្កា, អសុទ្ធលទ្ធិយា បន សតិ ចុទិតកេន វុត្តំ សព្ពំ អសច្ចតោបិ បដិភាតិ, កថំ តត្ថ អនុវិជ្ជនា សិយាតិ.
តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតីតិ ឥមិនា វិនិច្ឆយម្បិ អទត្វា សង្ឃតោ វិយោជនំ នាម លិង្គនាសនា វិយ អយម្បិ ឯកោ នាសនប្បការោតិ ទស្សេតិ. ឯកសម្ភោគបរិភោគាតិ ឥទំ អត្តនោ សន្តិកា តេសំ វិមោចនត្ថំ វុត្តំ, ន បន តេសំ អញ្ញមញ្ញសម្ភោគេ យោជនត្ថំ.
វិរទ្ធំ ហោតីតិ សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបន្នោ ហោតិ. អាទិតោ បដ្ឋាយ អលជ្ជី នាម នត្ថីតិ ឥទំ ‘‘បក្ខានំ អនុរក្ខណត្ថាយ បដិញ្ញំ ន ទេតី’’តិ ឥមស្ស អលជ្ជីលក្ខណសម្ភវស្ស ករណវចនំ. បដិច្ឆាទិតកាលតោ បដ្ឋាយ អលជ្ជី នាម ឯវ, បុរិមោ លជ្ជិភាវោ ន រក្ខតីតិ អត្ថោ. បដិញ្ញំ ន ទេតីតិ ‘‘សចេ មយា កតទោសំ វក្ខាមិ, មយ្ហំ អនុវត្តកា ភិជ្ជិស្សន្តី’’តិ បដិញ្ញំ ន ទេតិ. ឋានេ ន តិដ្ឋតីតិ លជ្ជិដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, កាយវាចាសុ វីតិក្កមោ ¶ ហោតិ ឯវាតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘វិនិច្ឆយោ ន ទាតព្ពោ’’តិ, បុព្ពេ បក្ខិកានំ បដិញ្ញាយ វូបសមិតស្សបិ អធិករណស្ស ទុវូបសន្តតាយ អយម្បិ តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតីតិ អធិប្បាយោ.
២៣២. អទិន្នាទានវត្ថុំ វិនិច្ឆិនន្តេន បញ្ចវីសតិ អវហារា សាធុកំ សល្លក្ខេតព្ពាតិ ឯត្ថ បញ្ចវីសតិ អវហារា នាម បញ្ច បញ្ចកានិ, តត្ថ បញ្ច បញ្ចកានិ នាម នានាភណ្ឌបញ្ចកំ ឯកភណ្ឌបញ្ចកំ សាហត្ថិកបញ្ចកំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ ថេយ្យាវហារបញ្ចកន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា) ‘‘តេ បន អវហារា បញ្ច ¶ បញ្ចកានិ សមោធានេត្វា សាធុកំ សល្លក្ខេតព្ពា’’តិអាទិ. តត្ថ នានាភណ្ឌបញ្ចកឯកភណ្ឌបញ្ចកានិ បទភាជនេ (បារា. ៩២) វុត្តានំ ‘‘អាទិយេយ្យ, ហរេយ្យ, អវហរេយ្យ, ឥរិយាបថំ វិកោបេយ្យ, ឋានា ចាវេយ្យា’’តិ ឥមេសំ បទានំ វសេន លព្ភន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ បោរាណេហិ –
‘‘អាទិយន្តោ ហរន្តោវ;
ហរន្តោ ឥរិយាបថំ;
វិកោបេន្តោ តថា ឋានា;
ចាវេន្តោបិ បរាជិកោ’’តិ.
តត្ថ នានាភណ្ឌបញ្ចកំ សវិញ្ញាណកអវិញ្ញាណកវសេន ទដ្ឋព្ពំ, ឥតរំ សវិញ្ញាណកវសេនេវ. កថំ? អាទិយេយ្យាតិ អារាមំ អភិយុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. សាមិកោ ‘‘ន មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស. ហរេយ្យាតិ អញ្ញស្ស ភណ្ឌំ ហរន្តោ សីសេ ភារំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, ទុក្កដំ. ផន្ទាបេតិ, ថុល្លច្ចយំ. ខន្ធំ ឱរោបេតិ, បារាជិកំ. អវហរេយ្យាតិ ឧបនិក្ខិត្តំ ភណ្ឌំ ‘‘ទេហិ ¶ មេ ភណ្ឌ’’ន្តិ វុច្ចមានោ ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិ ភណតិ, ទុក្កដំ. សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតិ, ថុល្លច្ចយំ. សាមិកោ ‘‘ន មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, បារាជិកំ. ឥរិយាបថំ វិកោបេយ្យាតិ ‘‘សហភណ្ឌហារកំ នេស្សាមី’’តិ បឋមំ បាទំ អតិក្កាមេតិ, ថុល្លច្ចយំ. ទុតិយំ បាទំ អតិក្កាមេតិ, បារាជិកំ. ឋានា ចាវេយ្យាតិ ថលដ្ឋំ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, ទុក្កដំ. ផន្ទាបេតិ, ថុល្លច្ចយំ. ឋានា ចាវេតិ, បារាជិកំ. ឯវំ តាវ នានាភណ្ឌបញ្ចកំ វេទិតព្ពំ. សស្សាមិកស្ស បន ទាសស្ស វា តិរច្ឆានគតស្ស វា យថាវុត្តេន អភិយោគាទិនា នយេន អាទិយនហរណ អវហរណ ឥរិយាបថវិកោបន ឋានាចាវនវសេន ឯកភណ្ឌបញ្ចកំ វេទិតព្ពំ. តេនាហុ បោរាណា –
‘‘តត្ថ នានេកភណ្ឌានំ, បញ្ចកានំ វសា បន;
អាទិយនាទិបញ្ចកា, ទុវិធាតិ ឧទីរិតា’’តិ.
កតមំ ¶ សាហត្ថិកបញ្ចកំ? សាហត្ថិកោ អាណត្តិកោ និស្សគ្គិយោ អត្ថសាធកោ ធុរនិក្ខេបោតិ. តថា ហិ វុត្តំ –
‘‘សាហត្ថាណត្តិកោ ចេវ, និស្សគ្គិយោត្ថសាធកោ;
ធុរនិក្ខេបកោ ចាតិ, ឥទំ សាហត្ថបញ្ចក’’ន្តិ.
តត្ថ សាហត្ថិកោ នាម បរស្ស ភណ្ឌំ សហត្ថា អវហរតិ. អាណត្តិកោ នាម ‘‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ អញ្ញំ អាណាបេតិ. និស្សគ្គិយោ នាម សុង្កឃាតបរិកប្បិតោកាសានំ អន្តោ ឋត្វា ពហិ បាតនំ. អត្ថសាធកោ នាម ‘‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ យទា សក្កោសិ, តទា តំ អវហរា’’តិ អាណាបេតិ. តត្ថ សចេ បរោ អនន្តរាយិកោ ហុត្វា តំ អវហរតិ, អាណាបកស្ស អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកំ. បរស្ស វា បន តេលកុម្ភិយា បាទគ្ឃនកំ តេលំ អវស្សំ បិវនកានិ ឧបាហនាទីនិ បក្ខិបតិ ¶ , ហត្ថតោ មុត្តមត្តេយេវ បារាជិកំ. ធុរនិក្ខេបោ បន អារាមាភិយោគឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌវសេន វេទិតព្ពោ. តាវកាលិកភណ្ឌទេយ្យានិ អទេន្តស្សបិ ឯសេវ នយោតិ ឥទំ សាហត្ថិកបញ្ចកំ.
កតមំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ? បុព្ពបយោគោ សហបយោគោ សំវិទាវហារោ សង្កេតកម្មំ និមិត្តកម្មន្តិ. តេន វុត្តំ –
‘‘បុព្ពសហបយោគោ ច, សំវិទាហរណំ តថា;
សង្កេតកម្មំ និមិត្តំ, ឥទំ សាហត្ថបញ្ចក’’ន្តិ.
តត្ថ អាណត្តិវសេន បុព្ពបយោគោ វេទិតព្ពោ. ឋានាចាវនវសេន, ខិលាទីនិ សង្កាមេត្វា ខេត្តាទិគ្គហណវសេន ច សហបយោគោ វេទិតព្ពោ. សំវិទាវហារោ នាម ‘‘អសុកំ នាម ភណ្ឌំ អវហរិស្សាមា’’តិ សំវិទហិត្វា សម្មន្តយិត្វា អវហរណំ. ឯវំ សំវិទហិត្វា គតេសុ ហិ ឯកេនបិ តស្មិំ ភណ្ឌេ ឋានា ចាវិតេ សព្ពេសំ អវហារោ ហោតិ. សង្កេតកម្មំ នាម សញ្ជាននកម្មំ. សចេ ហិ បុរេភត្តាទីសុ យំ កិញ្ចិ កាលំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘អសុកស្មិំ កាលេ ឥត្ថន្នាមំ ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ វុត្តោ សង្កេតតោ អបច្ឆា អបុរេ តំ អវហរតិ, សង្កេតការកស្ស សង្កេតករណក្ខណេយេវ អវហារោ. និមិត្តកម្មំ នាម សញ្ញុប្បាទនត្ថំ អក្ខិនិខណនាទិនិមិត្តករណំ ¶ . សចេ ហិ ឯវំ កតនិមិត្តតោ អបច្ឆា អបុរេ ‘‘យំ អវហរា’’តិ វុត្តោ, តំ អវហរតិ, និមិត្តការកស្ស និមិត្តក្ខណេយេវ អវហារោតិ ឥទំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ.
កតមំ ថេយ្យាវហារបញ្ចកំ? ថេយ្យាវហារោ បសយ្ហាវហារោ បរិកប្បាវហារោ បដិច្ឆន្នាវហារោ កុសាវហារោតិ. តេន វុត្តំ –
‘‘ថេយ្យា ¶ បសយ្ហា បរិកប្បា, បដិច្ឆន្នា កុសា តថា;
អវហារា ឥមេ បញ្ច, ថេយ្យាវហារបញ្ចក’’ន្តិ.
តត្ថ យោ សន្ធិច្ឆេទាទីនិ កត្វា អទិស្សមានោ អវហរតិ, កូដតុលាកូដមានកូដកហាបណាទីហិ វា វញ្ចេត្វា គណ្ហាតិ, តស្សេវំ គណ្ហតោ អវហារោ ថេយ្យាវហារោតិ វេទិតព្ពោ. យោ បន បសយ្ហ ពលក្ការេន បរេសំ សន្តកំ គណ្ហាតិ គាមឃាតកាទយោ វិយ, អត្តនោ បត្តពលិតោ វា វុត្តនយេនេវ អធិកំ គណ្ហាតិ រាជភដាទយោ វិយ, តស្សេវំ គណ្ហតោ អវហារោ បសយ្ហាវហារោតិ វេទិតព្ពោ. បរិកប្បេត្វា គហណំ បន បរិកប្បាវហារោ នាម.
សោ ភណ្ឌោកាសស្ស វសេន ទុវិធោ. តត្រាយំ ភណ្ឌបរិកប្បោ – សាដកត្ថិកោ អន្តោគព្ភំ បវិសិត្វា ‘‘សចេ សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមិ. សចេ សុត្តំ, ន គណ្ហិស្សាមី’’តិ បរិកប្បេត្វា អន្ធការេ បសិព្ពកំ គណ្ហាតិ. តត្រ ចេ សាដកោ ហោតិ, ឧទ្ធារេយេវ បារាជិកំ. សុត្តញ្ចេ ហោតិ, រក្ខតិ. ពហិ នីហរិត្វា មុញ្ចិត្វា ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វា បុន អាហរិត្វា ឋបេតិ, រក្ខតិយេវ. ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វាបិ យំ លទ្ធំ, តំ គហេតព្ពន្តិ គច្ឆតិ, បទវារេន ការេតព្ពោ. ភូមិយំ ឋបេត្វា គណ្ហាតិ, ឧទ្ធារេ បារាជិកំ. ‘‘ចោរោ ចោរោ’’តិ អនុពន្ធោ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយតិ, រក្ខតិ. សាមិកា ទិស្វា គណ្ហន្តិ, រក្ខតិយេវ. អញ្ញោ ចេ គណ្ហាតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ. សាមិកេសុ និវត្តន្តេសុ សយំ ទិស្វា បំសុកូលសញ្ញាយ ‘‘បគេវេតំ មយា គហិតំ, មម ទានិ សន្តក’’ន្តិ គណ្ហន្តស្សបិ ភណ្ឌទេយ្យមេវ. តត្ថ យ្វាយំ ‘‘សចេ សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន បវត្តោ បរិកប្បោ, អយំ ភណ្ឌបរិកប្បោ នាម. ឱកាសបរិកប្បោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – ឯកច្ចោ បន បរបរិវេណាទីនិ បវិដ្ឋោ កិញ្ចិ លោភនេយ្យភណ្ឌំ ទិស្វា គព្ភទ្វារបមុខហេដ្ឋា ¶ បាសាទទ្វារកោដ្ឋករុក្ខមូលាទិវសេន បរិច្ឆេទំ កត្វា ‘‘សចេ មំ ឯត្ថន្តរេ បស្សិស្សន្តិ, ទដ្ឋុកាមតាយ គហេត្វា វិចរន្តោ វិយ ទស្សាមិ. នោ ចេ បស្សិស្សន្តិ ¶ , ហរិស្សាមី’’តិ បរិកប្បេតិ, តស្ស តំ អាទាយ បរិកប្បិតបរិច្ឆេទំ អតិក្កន្តមត្តេ អវហារោ ហោតិ. ឥតិ យ្វាយំ វុត្តនយេនេវ បវត្តោ បរិកប្បោ, អយំ ឱកាសបរិកប្បោ នាម. ឯវមិមេសំ ទ្វិន្នំ បរិកប្បានំ វសេន បរិកប្បេត្វា គណ្ហតោ អវហារោ បរិកប្បាវហារោតិ វេទិតព្ពោ.
បដិច្ឆាទេត្វា បន អវហរណំ បដិច្ឆន្នាវហារោ. សោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – យោ ភិក្ខុ ឧយ្យានាទីសុ បរេសំ ឱមុញ្ចិត្វា ឋបិតំ អង្គុលិមុទ្ទិកាទិំ ទិស្វា ‘‘បច្ឆា គណ្ហិស្សាមី’’តិ បំសុនា វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស ឯត្តាវតា ឧទ្ធារោ នត្ថីតិ ន តាវ អវហារោ ហោតិ. យទា បន សាមិកា វិចិនន្តា អបស្សិត្វា ‘‘ស្វេ ជានិស្សាមា’’តិ សាលយាវ គតា ហោន្តិ, អថស្ស តំ ឧទ្ធរតោ ឧទ្ធារេ អវហារោ. ‘‘បដិច្ឆន្នកាលេយេវ ឯតំ មម សន្តក’’ន្តិ សកសញ្ញាយ វា ‘‘គតាទានិ តេ, ឆឌ្ឌិតភណ្ឌំ ឥទ’’ន្តិ បំសុកូលសញ្ញាយ វា គណ្ហន្តស្ស បន ភណ្ឌទេយ្យំ. តេសុ ទុតិយតតិយទិវសេ អាគន្ត្វា វិចិនិត្វា អទិស្វា ធុរនិក្ខេបំ កត្វា គតេសុបិ គហិតំ ភណ្ឌទេយ្យមេវ. បច្ឆា ញត្វា ចោទិយមានស្ស អទទតោ សាមិកានំ ធុរនិក្ខេបេ អវហារោ ហោតិ. កស្មា? យស្មា តស្ស បយោគេន តេហិ ន ទិដ្ឋំ. យោ បន តថារូបំ ភណ្ឌំ យថាឋានេ ឋិតំយេវ អប្បដិច្ឆាទេត្វា ថេយ្យចិត្តោ បាទេន អក្កមិត្វា កទ្ទមេ វា វាលិកាយ វា បវេសេតិ, តស្ស បវេសិតមត្តេយេវ អវហារោ.
កុសំ សង្កាមេត្វា បន អវហរណំ កុសាវហារោ នាម. សោបិ ឯវំ វេទិតព្ពោ – យោ ភិក្ខុ វិលីវមយំ វា តាលបណ្ណមយំ វា កតសញ្ញាណំ យំ កិញ្ចិ កុសំ បាតេត្វា ចីវរេ ¶ ភាជិយមានេ អត្តនោ កោដ្ឋាសស្ស សមីបេ ឋិតំ សមគ្ឃតរំ វា មហគ្ឃតរំ វា សមសមំ វា អគ្ឃេន បរស្ស កោដ្ឋាសំ ហរិតុកាមោ អត្តនោ កោដ្ឋាសេ បតិតំ កុសំ បរស្ស កោដ្ឋាសេ បាតេតុកាមតាយ ឧទ្ធរតិ, រក្ខតិ តាវ. បរស្ស កោដ្ឋាសេ បាតិតេ រក្ខតេវ. យទា បន តស្មិំ បតិតេ បរស្ស កោដ្ឋាសតោ បរស្ស កុសំ ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធដមត្តេ អវហារោ. សចេ បឋមតរំ បរស្ស កោដ្ឋាសតោ កុសំ ឧទ្ធរតិ, អត្តនោ កោដ្ឋាសេ បាតេតុកាមតាយ ឧទ្ធារេ រក្ខតិ, បាតនេបិ រក្ខតិ. អត្តនោ កោដ្ឋាសតោ បន អត្តនោ កុសំ ឧទ្ធរតោ ឧទ្ធារេយេវ រក្ខតិ, តំ ឧទ្ធរិត្វា បរកោដ្ឋាសេ បាតេន្តស្ស ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ អវហារោ ហោតិ, អយំ កុសាវហារោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន សមន្តបាសាទិកតោ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) គហេតព្ពោ.
តុលយិត្វាតិ ¶ ឧបបរិក្ខិត្វា.
សាមីចីតិ វត្តំ, អាបត្តិ បន នត្ថីតិ អធិប្បាយោ.
មហាជនសម្មទ្ទោតិ មហាជនសង្ខោភោ. ភដ្ឋេ ជនកាយេតិ អបគតេ ជនកាយេ. ‘‘ឥទញ្ច កាសាវំ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា ឯតស្សេវ ភិក្ខុនោ ទេហី’’តិ កិំ ការណា ឯវមាហ? ចីវរស្សាមិកេន ធុរនិក្ខេបោ កតោ, តស្មា តស្ស អទិន្នំ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. អវហារកោបិ វិប្បដិសារស្ស ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ចីវរស្សាមិកំ បរិយេសន្តោ វិចរតិ ‘‘ទស្សាមី’’តិ, ចីវរស្សាមិកេន ច ‘‘មមេត’’ន្តិ វុត្តេ ឯតេនបិ អវហារកេន អាលយោ បរិច្ចត្តោ, តស្មា ឯវមាហ. យទិ ឯវំ ចីវរស្សាមិកោយេវ ‘‘អត្តនោ សន្តកំ គណ្ហាហី’’តិ កស្មា ន វុត្តោតិ? ឧភិន្នំ កុក្កុច្ចវិនោទនត្ថំ. កថំ? អវហារកស្ស ‘‘មយា សហត្ថេន ន ទិន្នំ, ភណ្ឌទេយ្យមេត’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជេយ្យ ¶ , ឥតរស្ស ‘‘មយា បឋមំ ធុរនិក្ខេបំ កត្វា បច្ឆា អទិន្នំ គហិត’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ.
សមគ្ឃន្តិ អប្បគ្ឃំ.
ទារុអត្ថំ ផរតីតិ ទារូហិ កត្តព្ពកិច្ចំ សាធេតិ. មយិ សន្តេតិអាទិ សព្ពំ រញ្ញា បសាទេន វុត្តំ, ថេរេន បន ‘‘អននុច្ឆវិកំ កត’’ន្តិ ន មញ្ញិតព្ពំ.
ឯកទិវសំ ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនាទិនា យា អយំ អគ្ឃហានិ វុត្តា, សា ភណ្ឌស្សាមិនា កិណិត្វា គហិតមេវ សន្ធាយ វុត្តា. សព្ពំ បនេតំ អដ្ឋកថាចរិយប្បមាណេន គហេតព្ពំ. បាសាណញ្ច សក្ខរញ្ច បាសាណសក្ខរំ.
‘‘ធារេយ្យ អត្ថំ វិចក្ខណោ’’តិ ឥមស្សេវ វិវរណំ ‘‘អាបត្តិំ វា អនាបត្តិំ វា’’តិអាទិ. ‘‘សិក្ខាបទំ សមំ តេនា’’តិ ឥតោ បុព្ពេ ឯកា គាថា –
‘‘ទុតិយំ អទុតិយេន, យំ ជិនេន បកាសិតំ;
បរាជិតកិលេសេន, បារាជិកបទំ ឥធា’’តិ.
តាយ ¶ សទ្ធិំ ឃដេត្វា អទុតិយេន បរាជិតកិលេសេន ជិនេន ទុតិយំ យំ ឥទំ បារាជិកបទំ បកាសិតំ, ឥធ តេន សមំ អនេកនយវោកិណ្ណំ គម្ភីរត្ថវិនិច្ឆយំ អញ្ញំ កិញ្ចិ សិក្ខាបទំ ន វិជ្ជតីតិ យោជនា. តត្ថ បរាជិតកិលេសេនាតិ សន្តានេ បុន អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនេ ចតូហិ មគ្គញាណេហិ សហ វាសនាយ សមុច្ឆិន្នសព្ពកិលេសេន. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៥៩) បន ‘‘បរាជិតកិលេសេនាតិ វិជិតកិលេសេន, និកិលេសេនាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ.
តេនាតិ តេន ទុតិយបារាជិកសិក្ខាបទេន. អត្ថោ នាម បាឡិអត្ថោ. វិនិច្ឆយោ នាម បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ. អត្ថោ ច វិនិច្ឆយោ ច អត្ថវិនិច្ឆយា, តេ គម្ភីរា យស្មិន្តិ គម្ភីរត្ថវិនិច្ឆយំ ¶ . វត្ថុម្ហិ ឱតិណ្ណេតិ ចោទនាវសេន វា អត្តនាវ អត្តនោ វីតិក្កមារោចនវសេន វា សង្ឃមជ្ឈេ អទិន្នាទានវត្ថុស្មិំ ឱតិណ្ណេ. ឯត្ថាតិ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ. វិនិច្ឆយោតិ អាបត្តានាបត្តិនិយមនំ. អវត្វាវាតិ ‘‘ត្វំ បារាជិកំ អាបន្នោ’’តិ អវត្វាវ. កប្បិយេបិ ច វត្ថុស្មិន្តិ អត្តនា គហេតុំ កប្បិយេ មាតុបិតុអាទិសន្តកេបិ វត្ថុស្មិំ. លហុវត្តិនោតិ ថេយ្យចិត្តុប្បាទេន លហុបរិវត្តិនោ. អាសីវិសន្តិ សីឃមេវ សកលសរីរេ ផរណសមត្ថវិសំ.
២៣៣. បកតិមនុស្សេហិ ឧត្តរិតរានំ ពុទ្ធាទិឧត្តមបុរិសានំ អធិគមធម្មោតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ, តស្ស បរេសំ អារោចនំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនំ. តំ វិនិច្ឆិនន្តេន ឆ ឋានានិ សោធេតព្ពានីតិ យោជនា. តត្ថ កិំ តេ អធិគតន្តិ អធិគមបុច្ឆា. កិន្តិ តេ អធិគតន្តិ ឧបាយបុច្ឆា. កទា តេ អធិគតន្តិ កាលបុច្ឆា. កត្ថ តេ អធិគតន្តិ ឱកាសបុច្ឆា. កតមេ តេ កិលេសា បហីនាតិ បហីនកិលេសបុច្ឆា. កតមេសំ ត្វំ ធម្មានំ លាភីតិ បដិលទ្ធធម្មបុច្ឆា. ឥទានិ តមេវ ឆដ្ឋានវិសោធនំ វិត្ថារេតុមាហ ‘‘សចេ ហី’’តិអាទិ. តត្ថ ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន ព្យាករណវចនមត្តេន ន សក្ការោ កាតព្ពោ. ព្យាករណញ្ហិ ឯកស្ស អយាថាវតោបិ ហោតីតិ. ឥមេសុ ឆសុ ឋានេសុ សោធនត្ថំ ឯវំ វត្តព្ពោតិ យថា នាម ជាតរូបបតិរូបកម្បិ ជាតរូបំ វិយ ខាយតីតិ ជាតរូបំ និឃំសនតាបនឆេទនេហិ សោធេតព្ពំ, ឯវមេវ ឥទានេវ វុត្តេសុ ឆសុ ឋានេសុ បក្ខិបិត្វា សោធនត្ថំ វត្តព្ពោ. វិមោក្ខាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន សមាបត្តិញាណទស្សនមគ្គភាវនាផលសច្ឆិកិរិយាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បាកដោ ហោតិ អធិគតវិសេសស្ស សតិសម្មោសាភាវតោ. សេសបុច្ឆាសុបិ ‘‘បាកដោ ហោតី’’តិ បទេ ឯសេវ នយោ.
សព្ពេសញ្ហិ ¶ ¶ អត្តនា អធិគតមគ្គេន បហីនា កិលេសា បាកដា ហោន្តីតិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ. កស្សចិ ហិ អត្តនា អធិគតមគ្គវជ្ឈកិលេសេសុ សន្ទេហោ ឧប្បជ្ជតិយេវ មហានាមស្ស សក្កស្ស វិយ. សោ ហិ សកទាគាមី សមានោបិ ‘‘តស្ស មយ្ហំ, ភន្តេ, ឯវំ ហោតិ – កោ សុ នាម មេ ធម្មោ អជ្ឈត្តំ អប្បហីនោ, យេន មេ ឯកទា លោភធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ, ទោសធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ, មោហធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តី’’តិ (ម. និ. ១.១៧៥) ភគវន្តំ បុច្ឆិ. អយំ កិរ រាជា សកទាគាមិមគ្គេន លោភទោសមោហា និរវសេសា បហីយន្តីតិ សញ្ញី អហោសីតិ.
យាយ បដិបទាយ យស្ស អរិយមគ្គោ អាគច្ឆតិ, សា បុព្ពភាគបដិបត្តិ អាគមនបដិបទា. សោធេតព្ពាតិ សុទ្ធា, ឧទាហុ ន សុទ្ធាតិ វិចារណវសេន សោធេតព្ពា. ‘‘ន សុជ្ឈតីតិ តត្ថ តត្ថ បមាទបដិបត្តិសម្ភវតោ. អបនេតព្ពោតិ អត្តនោ បដិញ្ញាយ អបនេតព្ពោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៩៧-១៩៨). វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៩៧) បន ‘‘ន សុជ្ឈតីតិ បុច្ឆិយមានោ បដិបត្តិក្កមំ ឧល្លង្ឃិត្វា កថេសិ. អបនេតព្ពោតិ តយា វុត្តក្កមេនាយំ ធម្មោ ន សក្កា អធិគន្តុន្តិ អធិគតមានតោ អបនេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘សុជ្ឈតី’’តិ វត្វា សុជ្ឈនាការំ ទស្សេតុំ ‘‘ទីឃរត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. បញ្ញាយតីតិ ឯត្ថាបិ ‘‘យទី’’តិ បទំ អានេត្វា យទិ សោ ភិក្ខុ តាយ បដិបទាយ បញ្ញាយតីតិ សម្ពន្ធោ. ចតូសុ បច្ចយេសុ អលគ្គត្តា ‘‘អាកាសេ បាណិសមេន ចេតសា’’តិ វុត្តំ. វុត្តសទិសំ ព្យាករណំ ហោតីតិ យោជនា. តត្ថ វុត្តសទិសន្តិ តស្ស ភិក្ខុនោ ព្យាករណំ ឥមស្មិំ សុត្តេ វុត្តេន សទិសំ, សមន្តិ អត្ថោ. ខីណាសវស្ស បដិបត្តិសទិសា បដិបត្តិ ហោតីតិ ទីឃរត្តំ ¶ សុវិក្ខម្ភិតកិលេសត្តា, ឥទញ្ច អរហត្តំ បដិជានន្តស្ស វសេន វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ខីណាសវស្ស នាមា’’តិអាទិ. ខីណាសវស្ស នាម…បេ… ន ហោតីតិ បហីនវិបល្លាសត្តា, ជីវិតនិកន្តិយា ច អភាវតោ ន ហោតិ, បុថុជ្ជនស្ស បន អប្បហីនវិបល្លាសត្តា ជីវិតនិកន្តិសព្ភាវតោ ច អប្បមត្តកេនបិ ហោតិ, ឯវំ សុវិក្ខម្ភិតកិលេសស្ស វត្តនសេក្ខធម្មបដិជាននំ ឥមិនា ភយុប្បាទនេន, អម្ពិលាទិទស្សនេ ខេឡុប្បាទាទិនា ច ន សក្កា វីមំសិតុំ, តស្មា តស្ស វចនេនេវ តំ សទ្ធាតព្ពំ.
អយំ ភិក្ខុ សម្បន្នវេយ្យាករណោតិ ឥទំ ន កេវលំ អភាយនកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ ឯកច្ចស្ស សូរជាតិកស្ស បុថុជ្ជនស្សបិ អភាយនតោ, រជ្ជនីយារម្មណានំ ពទរសាឡវាទិអម្ពិលមទ្ទនាទីនំ ¶ ឧបយោជនេបិ ខេឡុប្បាទាទិតណ្ហុប្បត្តិរហិតំ សព្ពថា សុវិសោធិតមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.
២៣៤. ‘‘នីហរិត្វាតិ សាសនតោ នីហរិត្វា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘នីហរិត្វាតិ បាឡិតោ ឧទ្ធរិត្វា’’តិ. តថា ហិ ‘‘បញ្ចហុបាលិ, អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា នានុយុញ្ជិតព្ពំ. កតមេហិ បញ្ចហិ? សុត្តំ ន ជានាតិ, សុត្តានុលោមំ ន ជានាតី’’តិអាទិបាឡិតោ (បរិ. ៤៤២) សុត្តំ សុត្តានុលោមញ្ច នីហរិំសុ, ‘‘អនាបត្តិ ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បរិបុច្ឆាតិ ភណតី’’តិ ឯវមាទិតោ អាចរិយវាទំ, ‘‘អាយស្មា ឧបាលិ ឯវមាហ ‘អនាបត្តិ អាវុសោ សុបិនន្តេនា’’តិ (បារា. ៧៨) ឯវមាទិតោ អត្តនោមតិំ នីហរិំសុ. សា ច ថេរស្ស អត្តនោមតិ សុត្តេន សង្គហិតត្តា សុត្តំ ជាតំ, ឯវមញ្ញាបិ សុត្តាទីហិ សង្គហិតាវ គហេតព្ពា, នេតរាតិ វេទិតព្ពំ. អថ វា នីហរិត្វាតិ ¶ វិភជិត្វា, សាដ្ឋកថំ សកលំ វិនយបិដកំ សុត្តាទីសុ ចតូសុ បទេសេសុ បក្ខិបិត្វា ចតុធា វិភជិត្វា វិនយំ បកាសេសុំ តព្ពិនិមុត្តស្ស អភាវាតិ អធិប្បាយោ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) ‘‘នីហរិត្វាតិ ឯត្ថ សាសនតោ នីហរិត្វាតិ អត្ថោ…បេ… តាយ ហិ អត្តនោមតិយា ថេរោ ឯតទគ្គដ្ឋបនំ លភតិ. អបិច វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘អនុបសម្បន្នេន បញ្ញត្តេន វា អបញ្ញត្តេន វា វុច្ចមានោ…បេ… អនាទរិយំ ករោតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’តិ. តត្ថ ហិ បញ្ញត្តំ នាម សុត្តំ, សេសត្តយំ អបញ្ញត្តំ នាម. តេនាយំ ‘ចតុព្ពិធញ្ហិ វិនយំ, មហាថេរា’តិ គាថា សុវុត្តា’’តិ វុត្តំ.
វុត្តន្តិ មិលិន្ទបញ្ហេ នាគសេនត្ថេរេន វុត្តំ. បជ្ជតេ អនេន អត្ថោតិ បទំ, ភគវតា កណ្ឋាទិវណ្ណុប្បត្តិដ្ឋានំ អាហច្ច វិសេសេត្វា ភាសិតំ បទំ អាហច្ចបទំ, ភគវតោយេវ វចនំ. តេនាហ ‘‘អាហច្ចបទន្តិ សុត្តំ អធិប្បេត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘កណ្ឋាទិវណ្ណុប្បត្តិដ្ឋានករណាទីហិ នីហរិត្វា អត្តនោ វចីវិញ្ញត្តិយាវ ភាសិតំ វចនំ អាហច្ចបទ’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) បន ‘‘អដ្ឋ វណ្ណដ្ឋានានិ អាហច្ច វុត្តេន បទនិកាយេនាតិ អត្ថោ, ឧទាហដេន កណ្ឋោក្កន្តេន បទសមូហេនាតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឥទំ កប្បតិ, ឥទំ ន កប្បតី’’តិ ឯវំ អវិសេសេត្វា ‘‘យំ ភិក្ខវេ មយា ‘ឥទំ ន កប្បតី’តិ អប្បដិក្ខិត្តំ ¶ , តញ្ចេ អកប្បិយំ អនុលោមេតិ, កប្បិយំ បដិពាហតិ, តំ វោ ន កប្បតី’’តិអាទិនា (មហាវ. ៣០៥) វុត្តសាមញ្ញលក្ខណំ ឥធ រសោតិ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘រសោតិ សុត្តានុលោម’’ន្តិ. រសោតិ សារោ ‘‘បត្តរសោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៦២៨-៦៣០) វិយ, បដិក្ខិត្តានុញ្ញាតសុត្តសារោតិ អត្ថោ. រសោតិ វា ¶ លក្ខណំ បដិវត្ថុកំ អនុទ្ធរិត្វា លក្ខណានុលោមេន វុត្តត្តា. រសេនាតិ តស្ស អាហច្ចភាសិតស្ស រសេន, តតោ ឧទ្ធដេន វិនិច្ឆយេនាតិ អត្ថោ. សុត្តឆាយា វិយ ហិ សុត្តានុលោមន្តិ. ធម្មសង្គាហកបភុតិអាចរិយបរម្បរតោ អានីតា អដ្ឋកថាតន្តិ ឥធ ‘‘អាចរិយវំសោ’’តិ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘អាចរិយវំសោតិ អាចរិយវាទោ’’តិ, អាចរិយវាទោ ‘‘អាចរិយវំសោ’’តិ វុត្តោ បាឡិយំ វុត្តានំ អាចរិយានំ បរម្បរាយ អាភតោវ បមាណន្តិ ទស្សនត្ថំ. អធិប្បាយោតិ ការណោបបត្តិសិទ្ធោ ឧហាបោហនយបវត្តោ បច្ចក្ខាទិបមាណបតិរូបកោ. អធិប្បាយោតិ ឯត្ថ ‘‘អត្តនោមតី’’តិ កេចិ អត្ថំ វទន្តិ.
វិនយបិដកេ បាឡីតិ ឥធ អធិការវសេន វុត្តំ, សេសបិដកេសុបិ សុត្តាទិចតុនយា យថានុរូបំ លព្ភន្តេវ.
‘‘មហាបទេសាតិ មហាឱកាសា. មហន្តានិ វិនយស្ស បតិដ្ឋាបនដ្ឋានានិ, យេសុ បតិដ្ឋាបិតោ វិនយោ វិនិច្ឆិនីយតិ អសន្ទេហតោ, មហន្តានិ វា ការណានិ មហាបទេសា, មហន្តានិ វិនយវិនិច្ឆយការណានីតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្ថតោ បន ‘យំ ភិក្ខវេ’តិអាទិនា វុត្តាសាធិប្បាយា បាឡិយេវ មហាបទេសាតិ វទន្តិ. តេនេវាហ ‘យេ ភគវតា ឯវំ វុត្តា’តិអាទិ. ឥមេ ច មហាបទេសា ខន្ធកេ អាគតា, តស្មា តេសំ វិនិច្ឆយកថា តត្ថេវ អាវិ ភវិស្សតីតិ ឥធ ន វុច្ចតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘មហាបទេសាតិ មហាឱកាសា មហាវិសយា, តេ អត្ថតោ ‘យំ ភិក្ខវេតិអាទិបាឡិវសេន អកប្បិយានុលោមតោ កប្បិយានុលោមតោ ច បុគ្គលេហិ នយតោ តថា តថា គយ្ហមានា អត្ថនយា ឯវ. តេ ហិ ភគវតា សរូបតោ អវុត្តេសុបិ បដិក្ខិត្តានុលោមេសុ អនុញ្ញាតានុលោមេសុ ¶ ច សេសេសុ កិច្ចេសុ និវត្តិបវត្តិហេតុតាយ មហាគោចរាតិ ‘មហាបទេសា’តិ វុត្តា, ន បន ‘យំ ភិក្ខវេ មយា ឥទំ ន កប្បតី’តិអាទិនា វុត្តា សាធិប្បាយា បាឡិយេវ តស្សា សុត្តេ បវិដ្ឋត្តា. ‘សុត្តានុលោមម្បិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពំ…បេ… សុត្តមេវ ពលវតរ’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) ហិ វុត្តំ. ន ហេសា សាធិប្បាយា បាឡិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពា, ន គហេតព្ពា ¶ វា ហោតិ. យេនាយំ សុត្តានុលោមំ សិយា, តស្មា ឥមំ បាឡិអធិប្បាយំ និស្សាយ បុគ្គលេហិ គហិតា យថាវុត្តអត្ថាវ សុត្តានុលោមំ, តំបកាសកត្តា បន អយំ បាឡិបិ សុត្តានុលោមន្តិ គហេតព្ពំ. តេនាហ ‘យេ ភគវតា ឯវំ វុត្តា’តិអាទិ. ‘យំ ភិក្ខវេ’តិអាទិបាឡិនយេន ហិ បុគ្គលេហិ គហិតព្ពា យេ អកប្បិយានុលោមាទយោ អត្ថា វុត្តា, តេ មហាបទេសាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ.
វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) ‘‘បរិវារដ្ឋកថាយំ ឥធ ច កិញ្ចាបិ ‘សុត្តានុលោមំ នាម ចត្តារោ មហាបទេសា’តិ វុត្តំ, អថ ខោ មហាបទេសនយសិទ្ធំ បដិក្ខិត្តាបដិក្ខិត្តំ អនុញ្ញាតាននុញ្ញាតំ កប្បិយាកប្បិយន្តិ អត្ថតោ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ យស្មា ‘ឋានំ ឱកាសោ បទេសោតិ ការណវេវចនានិ ‘អដ្ឋានមេតំ, អានន្ទ, អនវកាសោ’តិអាទិ សាសនតោ, ‘និគ្គហដ្ឋាន’ន្តិ ច ‘អសន្ទិដ្ឋិដ្ឋាន’ន្តិ ច ‘អសន្ទិដ្ឋិ ច បន បទេសោ’តិ ច លោកតោ, តស្មា មហាបទេសាតិ មហាការណានីតិ អត្ថោ. ការណំ នាម ញាបកោ ហេតុ ឥធាធិប្បេតំ, មហន្តភាវោ បន តេសំ មហាវិសយត្តា មហាភូតានំ វិយ. តេ ទុវិធា វិនយមហាបទេសា សុត្តន្តិកមហាបទេសា ចាតិ. តត្ថ វិនយមហាបទេសា វិនយេ យោគំ គច្ឆន្តិ, ឥតរេ ឧភយត្ថាបិ, តេនេវ បរិវារេ (បរិ. ៤៤២) អនុយោគវត្តេ ¶ ‘ធម្មំ ន ជានាតិ, ធម្មានុលោមំ ន ជានាតី’តិ’’ វុត្តំ. តត្ថ ធម្មន្តិ ឋបេត្វា វិនយបិដកំ អវសេសំ បិដកទ្វយំ, ធម្មានុលោមន្តិ សុត្តន្តិកេ ចត្តារោ មហាបទេសេតិអាទិ.
យទិ សាបិ តត្ថ តត្ថ ភគវតា បវត្តិតា បកិណ្ណកទេសនាវ អដ្ឋកថា, សា បន ធម្មសង្គាហកេហិ បឋមំ តីណិ បិដកានិ សង្គាយិត្វា តស្ស អត្ថវណ្ណនានុរូបេនេវ វាចនាមគ្គំ អារោបិតត្តា ‘‘អាចរិយវាទោ’’តិ វុច្ចតិ ‘‘អាចរិយា វទន្តិ សំវណ្ណេន្តិ បាឡិំ ឯតេនា’’តិ កត្វា. តេនាហ ‘‘អាចរិយវាទោ នាម…បេ… អដ្ឋកថាតន្តី’’តិ. តិស្សោ ហិ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហោយេវ ពុទ្ធវចនស្ស អត្ថសំវណ្ណនាភូតោ កថាមគ្គោ មហាមហិន្ទត្ថេរេន តម្ពបណ្ណិទីបំ អាភតោ, បច្ឆា តម្ពបណ្ណិយេហិ មហាថេរេហិ សីហឡភាសាយ ឋបិតោ និកាយន្តរលទ្ធិសង្ករបរិហរណត្ថំ. ភគវតោ បកិណ្ណកទេសនាភូតា ច សុត្តានុលោមភូតា ច អដ្ឋកថា យស្មា ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ បាឡិវណ្ណនាក្កមេន សង្គហេត្វា វុត្តា, តស្មា អាចរិយវាទោតិ វុត្តា. ឯតេន ច អដ្ឋកថា សុត្តសុត្តានុលោមេសុ អត្ថតោ សង្គយ្ហតីតិ វេទិតព្ពំ. យថា ច ឯសា, ឯវំ អត្តនោមតិបិ បមាណភូតា. ន ហិ ភគវតោ វចនំ វចនានុលោមញ្ច អនិស្សាយ ¶ អគ្គសាវកាទយោបិ អត្តនោ ញាណពលេន សុត្តាភិធម្មវិនយេសុ កិញ្ចិ សម្មុតិបរមត្ថភូតំ អត្ថំ វត្តុំ សក្កោន្តិ, តស្មា សព្ពម្បិ វចនំ សុត្តេ សុត្តានុលោមេ ច សង្គយ្ហតិ. វិសុំ បន អដ្ឋកថាទីនំ សង្គហិតត្តា តទវសេសំ សុត្តសុត្តានុលោមតោ គហេត្វា ចតុធា វិនយោ និទ្ទិដ្ឋោ.
កិញ្ចាបិ អត្តនោមតិ សុត្តាទីហិ សំសន្ទិត្វាវ បរិកប្បីយតិ, តថាបិ សា ន សុត្តាទីសុ វិសេសតោ និទ្ទិដ្ឋាតិ អាហ ‘‘សុត្តសុត្តានុលោមអាចរិយវាទេ មុញ្ចិត្វា’’តិ. អនុពុទ្ធិយាតិ សុត្តាទីនិយេវ អនុគតពុទ្ធិយា. នយគ្គាហេនាតិ សុត្តាទិតោ ¶ លព្ភមាននយគ្គហណេន. អត្តនោមតិំ សាមញ្ញតោ បឋមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តមេវ វិសេសេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘សុត្តន្តាភិធម្មវិនយដ្ឋកថាសូ’’តិ វចនតោ បិដកត្តយស្សបិ សាធារណា ឯសា កថាតិ វេទិតព្ពា. ថេរវាទោតិ មហាសុមត្ថេរាទីនំ គាហោ. ឥទានិ តត្ថ បដិបជ្ជិតព្ពាការំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ អត្ថេនាតិ អត្តនា នយតោ គហិតេន អត្ថេន. បាឡិន្តិ អត្តនោ គាហស្ស និស្សយភូតំ សាដ្ឋកថំ បាឡិំ. បាឡិយាតិ តប្បដិក្ខេបត្ថំ បរេនាភតាយ សាដ្ឋកថាយ បាឡិយា, អត្តនា គហិតំ អត្ថំ និស្សាយ, បាឡិញ្ច សំសន្ទិត្វាតិ អត្ថោ. អាចរិយវាទេតិ អត្តនា បរេន ច សមុទ្ធដអដ្ឋកថាយ. ឱតារេតព្ពាតិ ញាណេន អនុប្បវេសេតព្ពា. ឱតរតិ ចេវ សមេតិ ចាតិ អត្តនា ឧទ្ធដេហិ សំសន្ទនវសេន ឱតរតិ, បរេន ឧទ្ធដេន សមេតិ. សព្ពទុព្ពលាតិ អសព្ពញ្ញុបុគ្គលស្ស ទោសវាសនាយ យាថាវតោ អត្ថសម្បដិបត្តិអភាវតោ វុត្តំ.
បមាទបាឋវសេន អាចរិយវាទស្ស សុត្តានុលោមេន អសំសន្ទនាបិ សិយាតិ អាហ ‘‘ឥតរោ ន គហេតព្ពោ’’តិ. សមេន្តមេវ គហេតព្ពន្តិ យេ សុត្តេន សំសន្ទន្តិ, ឯវរូបាវ អត្ថា មហាបទេសតោ ឧទ្ធរិតព្ពាតិ ទស្សេតិ តថា តថា ឧទ្ធដអត្ថានំយេវ សុត្តានុលោមត្តា. តេនាហ ‘‘សុត្តានុលោមតោ ហិ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ. អថ វា សុត្តានុលោមស្ស សុត្តេកទេសត្តេបិ សុត្តេ វិយ ‘‘ឥទំ កប្បតិ, ឥទំ ន កប្បតី’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា អាហច្ចភាសិតំ កិញ្ចិ នត្ថីតិ អាហ ‘‘សុត្តា…បេ… ពលវតរ’’ន្តិ. អប្បដិវត្តិយន្តិ អប្បដិពាហិយំ. ការកសង្ឃសទិសន្តិ បមាណត្តា សង្គីតិការកសង្ឃសទិសំ. ‘‘ពុទ្ធានំ ឋិតកាលសទិស’’ន្តិ ឥមិនា ពុទ្ធានំយេវ កថិតធម្មភាវំ ទស្សេតិ, ធរមានពុទ្ធសទិសន្តិ វុត្តំ ¶ ហោតិ. សុត្តេ ហិ បដិពាហិតេ ពុទ្ធោវ បដិពាហិតោ ហោតិ. ‘‘សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតីតិ សកវាទី អត្តនោ សុត្តំ គហេត្វា វោហរតិ. បរវាទី សុត្តានុលោមន្តិ ¶ អញ្ញនិកាយវាទី អត្តនោ និកាយេ សុត្តានុលោមំ គហេត្វា កថេតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ.
វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតីតិអាទីសុ យោ យថាភូតមត្ថំ គហេត្វា កថនសីលោ, សោ សកវាទី. សុត្តន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ បាឡិវចនំ. បរវាទីតិ មហាវិហារវាសី វា ហោតុ អញ្ញនិកាយវាសី វា, យោ វិបរីតតោ អត្ថំ គហេត្វា កថនសីលោ, សោវ ឥធ ‘បរវាទី’តិ វុត្តោ. សុត្តានុលោមន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ វា អនារុឡ្ហំ វា យំ កិញ្ចិ វិបល្លាសតោ វា វញ្ចនាយ វា ‘សង្គីតិត្តយាគតមិទ’ន្តិ ទស្សិយមានំ សុត្តានុលោមំ. កេចិ ‘អញ្ញនិកាយេ សុត្តានុលោម’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ សកវាទីបរវាទីនំ ឧភិន្នម្បិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហសុត្តាទីនមេវ គហេតព្ពតោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតិ, គហេតព្ព’ន្តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥). ន ហិ សកវាទី អញ្ញនិកាយសុត្តាទិំ បមាណតោ គណ្ហាតិ. យេន តេសុ សុត្តាទីសុ ទស្សិតេសុ តត្ថ ឋាតព្ពំ ភវេយ្យ, វក្ខតិ ច ‘បរោ តស្ស អកប្បិយភាវសាធកំ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតិ…បេ… សាធូតិ សម្បដិច្ឆិត្វា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ព’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥), តស្មា បរវាទិនាបិ សង្គីតិត្តយេ អនារុឡ្ហម្បិ អនារុឡ្ហមិច្ចេវ ទស្សីយតិ, កេវលំ តស្ស តស្ស សុត្តាទិនោ សង្គីតិត្តយេ អនាគតស្ស កូដតា, អាគតស្ស ច ព្យញ្ជនច្ឆាយាយ អញ្ញថា អធិប្បាយយោជនា ច វិសេសា, តត្ថ ច យំ កូដំ, តំ អបនីយតិ. យំ អញ្ញថា យោជិតំ, តំ តស្ស វិបរីតតាទស្សនត្ថំ តទញ្ញេន សុត្តាទិនា ¶ សំសន្ទនា ករីយតិ. យោ បន បរវាទិនា គហិតោ អធិប្បាយោ សុត្តន្តាទិនា សំសន្ទតិ, សោ សកវាទិនាបិ អត្តនោ គាហំ វិស្សជ្ជេត្វា គហេតព្ពោតិ ឧភិន្នម្បិ សង្គីតិត្តយាគតមេវ សុត្តំ បមាណន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ កថាវត្ថុបករណេ ‘សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានិ បរវាទេ បញ្ចា’តិ, សុត្តសហស្សម្បិ អធិប្បាយគ្គហណនានត្តេន សង្គីតិត្តយាគតមេវ គហិតំ, ន និកាយន្តរេ’’តិ វុត្តំ.
វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) បន ‘‘បរវាទីតិ អម្ហាកំ សមយវិជាននកោ អញ្ញនិកាយិកោតិ វុត្តំ. បរវាទី សុត្តានុលោមន្តិ កថំ? ‘អញ្ញត្រ ឧទកទន្តបោនា’តិ សុត្តំ សកវាទិស្ស, តទនុលោមតោ នាឡិកេរផលស្ស ឧទកម្បិ ឧទកមេវ ហោតីតិ បរវាទី ច.
‘នាឡិកេរស្ស ¶ យំ តោយំ, បុរាណំ បិត្តវឌ្ឍនំ;
តមេវ តរុណំ តោយំ, បិត្តឃំ ពលវឌ្ឍន’ន្តិ. –
ឯវំ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ធញ្ញផលស្ស គតិកត្តា, អាហារត្ថស្ស ច ផរណតោ ‘យាវកាលិកមេវ ត’ន្តិ វទន្តោ បដិក្ខិបតី’’តិ. ខេបំ វា គរហំ វា អកត្វាតិ ‘‘កិំ ឥមិនា’’តិ ខេបំ បដិក្ខេបំ ឆឌ្ឌនំ វា ‘‘កិមេស ពាលោ វទតិ, កិមេស ពាលោ ជានាតី’’តិ គរហំ និន្ទំ វា អកត្វា. សុត្តានុលោមន្តិ អត្តនា អវុត្តំ អញ្ញនិកាយេ សុត្តានុលោមំ. ‘‘សុត្តេ ឱតារេតព្ពន្តិ សកវាទិនា សុត្តេ ឱតារេតព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥). វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘សុត្តេ ឱតារេតព្ពន្តិ យស្ស សុត្តស្ស អនុលោមនតោ ឥទំ សុត្តានុលោមំ អកាសិ, តស្មិំ, តទនុរូបេ វា អញ្ញតរស្មិំ សុត្តេ អត្តនា គហិតំ សុត្តានុលោមំ អត្ថតោ សំសន្ទនវសេន ឱតារេតព្ពំ. ‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេន ឥមស្មិំ សុត្តេ សំសន្ទតី’តិ សំសន្ទេត្វា ទស្សេតព្ពន្តិ អត្ថោ’’តិ ¶ វុត្តំ. សុត្តស្មិំយេវ ឋាតព្ពន្តិ អត្តនោ សុត្តេយេវ ឋាតព្ពំ. អយន្តិ សកវាទី. បរោតិ បរវាទី. អាចរិយវាទោ សុត្តេ ឱតារេតព្ពោតិ យស្ស សុត្តស្ស សំវណ្ណនាវសេន អយំ អាចរិយវាទោ បវត្តោ, តស្មិំ, តាទិសេ ច អញ្ញស្មិំ សុត្តេ បុព្ពាបរអត្ថសំសន្ទនវសេន ឱតារេតព្ពំ. គារយ្ហាចរិយវាទោតិ បមាទលិខិតោ, ភិន្នលទ្ធិកេហិ ច ឋបិតោ, ឯស នយោ សព្ពត្ថ.
វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) បន – បរោ អាចរិយវាទន្តិ ‘‘សុង្កំ បរិហរតីតិ ឯត្ថ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា កិញ្ចាបិ បរិហរតិ, អវហារោ ឯវា’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ ‘‘តថា ករោន្តោ បារាជិកមាបជ្ជតី’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘សុង្កំ បរិហរតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ សុត្តំ តត្ថេវ អាគតមហាអដ្ឋកថាវចនេន សទ្ធិំ ទស្សេត្វា បដិសេធេតិ. តថា ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវាតិ. បរោ អត្តនោមតិន្តិ ឯត្ថ ‘‘បុរេភត្តំ បរសន្តកំ អវហរាតិ បុរេភត្តមេវ ហរិស្សាមីតិ វាយមន្តស្ស បច្ឆាភត្តំ ហោតិ, បុរេភត្តបយោគោវ សោ, តស្មា មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតីតិ តុម្ហាកំ ថេរវាទត្តា មូលដ្ឋស្ស បារាជិកមេវា’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘តំ សង្កេតំ បុរេ វា បច្ឆា វា តំ ភណ្ឌំ អវហរតិ, មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តី’’តិ សុត្តំ ទស្សេត្វា បដិក្ខិបតិ.
បរោ សុត្តន្តិ ‘‘អនិយតហេតុធម្មោ សម្មត្តនិយតហេតុធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ សុត្តំ ¶ បដ្ឋានេ លិខិតំ ទស្សេត្វា ‘‘អរិយមគ្គស្ស ន និព្ពានមេវារម្មណ’’ន្តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី អារម្មណត្តិកាទិសុត្តានុលោមេន ឱតរតីតិ បដិក្ខិបតិ. សុត្តានុលោមេ ឱតរន្តំយេវ ហិ សុត្តំ នាម, នេតរំ. តេន វុត្តំ ‘‘បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតី’’តិ ឯត្តកេនបិ ¶ សិទ្ធេ ‘‘តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតី’’តិអាទិ. តាទិសញ្ហិ បមាទលេខន្តិ អាចរិយោ. ‘‘អប្បមាទោ អមតបទំ, បមាទោ មច្ចុនោ បទ’’ន្តិ (ធ. ប. ២១) វចនតោ ទិន្នភោជនេ ភុញ្ជិត្វា បរិស្សយានិ បរិវជ្ជិត្វា សតិំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា វិហរន្តោ និច្ចោ ហោតីតិ. ឯវរូបស្ស អត្ថស្ស អារុឡ្ហម្បិ សុត្តំ ន គហេតព្ពំ. តេន វុត្តំ ‘‘នោ ចេ តថា បញ្ញាយតី’’តិ សិទ្ធេបិ ‘‘នោ ចេ តថា បញ្ញាយតិ, ន ឱតរតិ ន សមេតីតិ. ពាហិរកសុត្តំ វា’’តិ វុត្តត្តា អត្តនោ សុត្តម្បិ អត្ថេន អសមេន្តំ ន គហេតព្ពំ. បរោ អាចរិយវាទន្តិអាទីសុ ទ្វីសុ នយេសុ បមាទលេខវសេន តត្ថ តត្ថ អាគតដ្ឋកថាវចនំ ថេរវាទេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ.
អថាយំ អាចរិយវាទំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តន្តិ បរវាទិនា ‘‘មូលពីជំ នាម ហលិទ្ទិ សិង្គិវេរំ វចា…បេ… ពីជេ ពីជសញ្ញី ឆិន្ទតិ វា ឆេទាបេតិ វា ភិន្ទតិ វា…បេ… អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៩១) តុម្ហាកំ បាឋត្តា ‘‘ហលិទ្ទិគណ្ឋិំ ឆិន្ទន្តស្ស បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តេ សកវាទី ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិ អត្ថិ មូលេ ជាយន្តិ, មូលេ សញ្ជាយន្តី’’តិអាទិំ ទស្សេត្វា តស្ស អដ្ឋកថាសង្ខាតេន អាចរិយវាទេន បដិក្ខិបតិ. ន ហិ គណ្ឋិម្ហិ គណ្ឋិ ជាយតីតិ. បរោ សុត្តានុលោមន្តិ បរវាទិនា ‘‘អនាបត្តិ ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ’’តិ វចនស្សានុលោមតោ ‘‘អម្ហាកំ បោរាណភិក្ខូ ឯកបាសាទេ គព្ភំ ថកេត្វា អនុបសម្បន្នេន សយិតុំ វដ្ដតីតិ តថា កត្វា អាគតា, តស្មា អម្ហាកំ វដ្ដតីតិ តុម្ហេសុ ឯវ ឯកច្ចេសុ វទន្តេសុ ‘‘តុម្ហាកំ ន កិញ្ចិ វត្តុំ សក្កា’’តិ វុត្តេ សកវាទី ‘‘សុត្តំ សុត្តានុលោមញ្ច ឧគ្គហិតកានំយេវ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បមាណ’’ន្តិអាទិអដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា បដិសេធេតិ. បរោ អត្តនោមតិន្តិ ‘‘ទ្វារំ ¶ វិវរិត្វា អនាបុច្ឆា សយិតេសុ កេ មុច្ចន្តី’’តិ ឯត្ថ បន ទ្វេបិ ជនា មុច្ចន្តិ – យោ ច យក្ខគហិតកោ, យោ ច ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោតិ តុម្ហាកំ ថេរវាទត្តា អញ្ញេ សព្ពេបិ យថា តថា វា និបន្នាទយោបិ មុច្ចន្តីតិ បដិសេធេតិ.
អថ បនាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តន្តិ ‘‘អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តី’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘ទិវា កិលន្តរូបោ មញ្ចេ និសិន្នោ បាទេ ភូមិតោ អមោចេត្វាវ និទ្ទាវសេន ¶ និបជ្ជតិ, តស្ស អនាបត្តី’’តិអាទិអដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា ឯកភង្គេន និបន្នាទយោបិ មុច្ចន្តីតិ បដិសេធេតិ.
អថាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តានុលោមន្តិ ‘‘ទោមនស្សម្បាហំ ទេវានមិន្ទ ទុវិធេន វទាមិ សេវិតព្ពម្បិ អសេវិតព្ពម្បីតិអាទិវចនេហិ (ទី. និ. ២.៣៦០) សំសន្ទនតោ សទារបោសេ ទោសោ តុម្ហាកំ នត្ថិ, តេន វុត្តំ ‘បុត្តទារស្ស សង្គហោ’’តិ (ខុ. បា. ៥.៦; សុ. និ. ២៦៥) បរវាទិនា វុត្តេ ‘‘កិញ្ចាបិ សកវាទី ពហុស្សុតោ ន ហោតិ, អថ ខោ រាគសហិតេនេវ អកុសលេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បដិក្ខិបតិ. សេសេសុបិ ឥមិនា នយេន អញ្ញថាបិ អនុរូបតោ យោជេតព្ពំ, ឥទំ សព្ពំ ឧបតិស្សត្ថេរាទយោ អាហុ. ធម្មសិរិត្ថេរោ បន ‘‘ឯត្ថ បរោតិ វុត្តោ អញ្ញនិកាយិកោ, សោ បន អត្តនោ សុត្តាទីនិយេវ អាហរតិ, តានិ សកវាទី អត្តនោ សុត្តាទិម្ហិ ឱតារេត្វា សចេ សមេតិ, គណ្ហាតិ. នោ ចេ, បដិក្ខិបតី’’តិ វទតីតិ អាគតំ.
ននុ ច ‘‘សុត្តានុលោមតោ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តំ, ឥធ បន ‘‘សុត្តំ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ព’’ន្តិអាទិ កស្មា វុត្តន្តិ? នាយំ វិរោធោ, ‘‘សុត្តានុលោមតោ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ ឥទញ្ហិ សកមតេយេវ សុត្តំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ហិ សកមតិបរិយាបន្នមេវ សុត្តាទិំ សន្ធាយ ‘‘អត្តនោមតិ សព្ពទុព្ពលា, អត្តនោមតិតោ អាចរិយវាទោ ពលវតរោ, អាចរិយវាទតោ សុត្តានុលោមំ ពលវតរំ, សុត្តានុលោមតោ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ ច វុត្តំ. ឥធ បន បរវាទិនា អានីតំ អញ្ញនិកាយេ សុត្តំ សន្ធាយ ‘‘សុត្តានុលោមេ សុត្តំ ឱតារេតព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ, តស្មា បរវាទិនា អានីតំ សុត្តាទិ អត្តនោ សុត្តានុលោមអាចរិយវាទអត្តនោមតីសុ ឱតារេត្វា សមេន្តំយេវ គហេតព្ពំ, ឥតរំ ន គហេតព្ពន្តិ អយំ នយោ ឥធ វុច្ចតីតិ ន កោចិ បុព្ពាបរវិរោធោតិ អយំ សារត្ថទីបនិយាគតោ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) នយោ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘យំ កិញ្ចិ កូដសុត្តំ ពាហិរកសុត្តាទិវចនំ ន គហេតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ សុត្តំ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពន្តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.
ពាហិរកសុត្តន្តិ តិស្សោ សង្គីតិយោ អនារុឡ្ហគុឡ្ហវេស្សន្តរាទីនិ ច មហាសង្ឃិកនិកាយវាសីនំ សុត្តានិ. វេទល្លាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន គុឡ្ហឧម្មគ្គាទិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ ¶ . ឥតរំ គារយ្ហសុត្តំ ន គហេតព្ពំ. ‘‘អត្តនោមតិយមេវ ឋាតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា អញ្ញនិកាយតោ អានីតសុត្តតោបិ សកនិកាយេ អត្តនោមតិយេវ ពលវតរាតិ ទស្សេតិ. ‘‘សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតិ, បរវាទី សុត្តមេវា’’តិ ឯវមាទិនា សមានជាតិកានំ វសេន វារោ ន វុត្តោ. សុត្តស្ស សុត្តេយេវ ឱតារណំ ភិន្នំ វិយ ហុត្វា ន បញ្ញាយតិ, វុត្តនយេនេវ ច សក្កា យោជេតុន្តិ.
ឥទានិ សកវាទីបរវាទីនំ កប្បិយាកប្បិយាទិភាវំ សន្ធាយ វិវាទេ ឧប្បន្នេ តត្ថ បដិបជ្ជិតព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថ បនាយំ កប្បិយន្តិ គហេត្វា កថេតី’’តិអាទិ. អថ វា ឯវំ សុត្តសុត្តានុលោមាទិមុខេន សាមញ្ញតោ វិវាទំ ¶ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិសេសតោ វិវាទវត្ថុំ តព្ពិនិច្ឆយមុខេន សុត្តាទិញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘អថ បនាយំ កប្បិយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ច ឱតារេតព្ពន្តិ សកវាទិនា អត្តនោយេវ សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ច ឱតារេតព្ពំ. បរោ ការណំ ន វិន្ទតីតិ បរវាទី ការណំ ន លភតិ. សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតីតិ បរវាទី អត្តនោ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច អាហរិត្វា ទស្សេតិ, ‘‘សាធូតិ សម្បដិច្ឆិត្វា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា អត្តនោ និកាយេ សុត្តាទីនិ អលភន្តេន សកវាទិនា បរវាទីវចនេយេវ ឋាតព្ពន្តិ វទតិ. សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ចាតិ ឯត្ថ ច-ការោ វិកប្បនត្ថោ, តេន អាចរិយវាទាទីនម្បិ សង្គហោ. តេនាហ ‘‘ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតី’’តិ. តត្ថ ការណន្តិ សុត្តាទិនយំ និស្សាយ អត្តនោមតិយា ឧទ្ធដំ ហេតុំ. វិនិច្ឆយន្តិ អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយំ.
ទ្វិន្នម្បិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតីតិ សកវាទីបរវាទីនំ ឧភិន្នម្បិ កប្បិយាកប្បិយភាវសាធកំ ការណបតិរូបកច្ឆាយា ទិស្សតិ. តត្ថ ការណច្ឆាយាតិ សុត្តាទីសុ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ គាហស្ស, ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គាហស្ស ច និមិត្តភូតេន កិច្ឆេន បដិបាទនីយំ អវិភូតការណំ ការណច្ឆាយា, ការណបតិរូបកន្តិ អត្ថោ. យទិ ទ្វិន្នម្បិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតិ, កស្មា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ពន្តិ អាហ ‘‘វិនយញ្ហិ បត្វា’’តិអាទិ. ‘‘វិនយំ បត្វា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ បាកដតរំ កត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កប្បិយាកប្បិយវិចារណំ អាគម្មា’’តិ. រុន្ធិតព្ពន្តិអាទីសុ ទុព្ពិញ្ញេយ្យវិនិច្ឆយេ កប្បិយាកប្បិយភាវេ សតិ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ គហណំ រុន្ធិតព្ពំ, ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គហណំ គាឡ្ហំ កាតព្ពំ, អបរាបរប្បវត្តំ កប្បិយគ្គហណំ សោតំ បច្ឆិន្ទិតព្ពំ, គរុកភាវសង្ខតេ ¶ អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ពន្តិ អត្ថោ. អថ វា រុន្ធិតព្ពន្តិ កប្បិយសញ្ញាយ ¶ វីតិក្កមការណំ រុន្ធិតព្ពំ, តំនិវារណចិត្តំ ទឡ្ហតរំ កាតព្ពំ. សោតំ បច្ឆិន្ទិតព្ពន្តិ តត្ថ វីតិក្កមប្បវត្តិ បច្ឆិន្ទិតព្ពា. គរុកភាវេតិ អកប្បិយភាវេតិ អត្ថោ.
ពហូហិ សុត្តវិនិច្ឆយការណេហីតិ ពហូហិ សុត្តេហិ ចេវ តតោ អានីតវិនិច្ឆយការណេហិ ច. អថ វា សុត្តេន អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយេន ច លទ្ធការណេហិ. អត្តនោ គហណំ ន វិស្សជ្ជេតព្ពន្តិ សកវាទិនា អត្តនោ ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គហណំ ន វិស្សជ្ជេតព្ពន្តិ អត្ថោ.
ឥទានិ វុត្តមេវត្ថំ និគមេន្តោ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យោតិ សកវាទីបរវាទីសុ យោ កោចិ. កេចិ បន ‘‘សកវាទីសុយេវ យោ កោចិ ឥធាធិប្បេតោ’’តិ វទន្តិ, ឯវំ សន្តេ ‘‘អថ បនាយំ កប្បិយន្តិ គហេត្វា កថេតី’’តិអាទីសុ សព្ពត្ថ ឧភោបិ សកវាទិនោយេវ សិយុំ ហេដ្ឋា វុត្តស្សេវ និគមនវសេន ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា វុត្តត្តា, តស្មា តំ ន គហេតព្ពំ. អតិរេកការណំ លភតីតិ ឯត្ថ សុត្តាទីសុ បុរិមំ បុរិមំ អតិរេកការណំ នាម, យោ វា សុត្តាទីសុ ចតូសុ ពហុតរំ ការណំ លភតិ, សោ អតិរេកការណំ លភតិ នាម.
សុដ្ឋុ បវត្តិ ឯតស្សាតិ, សុដ្ឋុ បវត្តតិ សីលេនាតិ វា សុប្បវត្តិ. តេនាហ ‘‘សុប្បវត្តីតិ សុដ្ឋុ បវត្ត’’ន្តិ. វាចាយ ឧគ្គតំ វាចុគ្គតំ, វចសា សុគ្គហិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា វាចុគ្គតន្តិ វាចាយ ឧគ្គតំ, តត្ថ និរន្តរំ ឋិតន្តិ អត្ថោ. សុត្តតោតិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘បាឡិតោ’’តិ. ឯត្ថ ច ‘‘សុត្តំ នាម សកលំ វិនយបិដក’’ន្តិ វុត្តត្តា បុន សុត្តតោតិ តទត្ថបដិបាទកំ សុត្តាភិធម្មបាឡិវចនំ អធិប្បេតំ. អនុព្យញ្ជនសោតិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘បរិបុច្ឆតោ ច អដ្ឋកថាតោ ចា’’តិ. បាឡិំ អនុគន្ត្វា អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ បកាសនតោ ¶ ‘‘អនុព្យញ្ជន’’ន្តិ ហិ បរិបុច្ឆា អដ្ឋកថា ច វុច្ចតិ. ឯត្ថ ច អដ្ឋកថាយ វិសុំ គហិតត្តា ‘‘បរិបុច្ឆា’’តិ ថេរវាទោ វុត្តោ. អថ វា បរិបុច្ឆាតិ អាចរិយស្ស សន្តិកា បាឡិយា អត្ថសវនំ. អដ្ឋកថាតិ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ. តទុភយម្បិ បាឡិំ អនុគន្ត្វា អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ ‘‘អនុព្យញ្ជន’’ន្តិ វុត្តំ.
វិនយេតិ វិនយាចារេ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘វិនយំ អជហន្តោ អវោក្កមន្តោ’’តិអាទិ. តត្ថ បតិដ្ឋានំ នាម សញ្ចិច្ច អាបត្តិយា អនាបជ្ជនាទិនា ហោតីតិ អាហ ‘‘លជ្ជិភាវេន បតិដ្ឋិតោ’’តិ, តេន លជ្ជី ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វិនយធរស្ស លក្ខណេ វត្តព្ពេ កិំ ឥមិនា លជ្ជិភាវេនាតិ ¶ អាហ ‘‘អលជ្ជី ហី’’តិអាទិ. តត្ថ ពហុស្សុតោបីតិ ឥមិនា បឋមលក្ខណសមន្នាគមំ ទស្សេតិ. លាភគរុកតាយាតិ ឥមិនា វិនយេ ឋិតតាយ អភាវេ បឋមលក្ខណយោគា កិច្ចករោ ន ហោតិ, អថ ខោ អកិច្ចករោ អនត្ថករោ ឯវាតិ ទស្សេតិ. សង្ឃភេទស្ស បុព្ពភាគេ បវត្តកលហស្សេតំ អធិវចនំ សង្ឃរាជីតិ. កុក្កុច្ចកោតិ អណុមត្តេសុបិ វជ្ជេសុ ភយទស្សនវសេន កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេន្តោ. តន្តិំ អវិសំវាទេត្វាតិ បាឡិំ អញ្ញថា អកត្វា. អវោក្កមន្តោតិ អនតិក្កមន្តោ.
វិត្ថុនតីតិ អត្ថំ អទិស្វា និត្ថុនតិ, វិត្ថម្ភតិ វា. វិប្ផន្ទតីតិ កម្បតិ. សន្តិដ្ឋិតុំ ន សក្កោតីតិ ឯកស្មិំយេវ អត្ថេ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ. តេនាហ ‘‘យំ យំ បរេន វុច្ចតិ, តំ តំ អនុជានាតី’’តិ. សកវាទំ ឆឌ្ឌេត្វា បរវាទំ គណ្ហាតីតិ ‘‘ឧច្ឆុម្ហិ កសដំ យាវជីវិកំ, រសោ សត្តាហកាលិកោ, តទុភយវិនិមុត្តោ ច ឧច្ឆុ នាម វិសុំ នត្ថិ, តស្មា ឧច្ឆុបិ វិកាលេ វដ្ដតី’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ តម្បិ គណ្ហាតិ. ឯកេកលោមន្តិ បលិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. យម្ហីតិ យស្មិំ បុគ្គលេ. បរិក្ខយំ បរិយាទានន្តិ អត្ថតោ ឯកំ.
អាចរិយបរម្បរាតិ ¶ អាចរិយានំ វិនិច្ឆយបរម្បរា. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អត្តនោមតិំ បហាយ…បេ… យថា អាចរិយោ ច អាចរិយាចរិយោ ច បាឡិញ្ច បរិបុច្ឆញ្ច វទន្តិ, តថា ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ន ហិ អាចរិយានំ នាមមត្តតោ បរម្បរជាននេ បយោជនំ អត្ថិ. បុព្ពាបរានុសន្ធិតោតិ បុព្ពវចនស្ស អបរវចនេន សហ អត្ថសម្ពន្ធជាននតោ. អត្ថតោតិ សទ្ទត្ថបិណ្ឌត្ថអធិប្បេតត្ថាទិតោ. ការណតោតិ តទត្ថុបបត្តិតោ. អាចរិយបរម្បរន្តិ ឥមស្សេវ វេវចនំ ‘‘ថេរវាទង្គ’’ន្តិ, ថេរបដិបាដិន្តិ អត្ថោ. ទ្វេ តយោ បរិវដ្ដាតិ ទ្វេ តយោ បរម្បរា.
ឥមេហិ ច បន តីហិ លក្ខណេហីតិ ឯត្ថ បឋមេន លក្ខណេន វិនយស្ស សុដ្ឋុ ឧគ្គហិតភាវោ វុត្តោ, ទុតិយេន តត្ថ លជ្ជិភាវេន ចេវ អចលតាយ ច សុប្បតិដ្ឋិតតា, តតិយេន បាឡិអដ្ឋកថាសុ សរូបេន អនាគតានម្បិ តទនុលោមតោ អាចរិយេហិ ទិន្ននយតោ វិនិច្ឆិនិតុំ សមត្ថតា. ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិន្តិ ចោទនាវសេន វីតិក្កមវត្ថុស្មិំ សង្ឃមជ្ឈេ ឱតិណ្ណេ. ចោទកេន ច ចុទិតកេន ច វុត្តេ វត្តព្ពេតិ ឯវំ ឱតិណ្ណវត្ថុំ និស្សាយ ចោទកេន ‘‘ទិដ្ឋំ សុត’’ន្តិអាទិនា, ចុទិតកេន ‘‘អត្ថី’’តិអាទិនា ច យំ វត្តព្ពំ, តស្មិំ វត្តព្ពេ វុត្តេតិ អត្ថោ. វត្ថុ ឱលោកេតព្ពន្តិ តស្ស តស្ស សិក្ខាបទស្ស វត្ថុ ឱលោកេតព្ពំ. ‘‘តិណេន វា បណ្ណេន ¶ វា…បេ… យោ អាគច្ឆេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ហិទំ និស្សគ្គិយេ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទស្ស (បារា. ៥១៧) វត្ថុស្មិំ បញ្ញត្តំ.
ថុល្លច្ចយទុព្ភាសិតាបត្តីនំ មាតិកាយ អនាគតត្តា ‘‘បញ្ចន្នំ អាបត្តីនំ អញ្ញតរ’’ន្តិ វុត្តំ. តិកទុក្កដន្តិ ‘‘អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី ឧជ្ឈាយតិ ខីយតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិនា (បាចិ. ១០៦) អាគតំ តិកទុក្កដំ. អញ្ញតរំ វា អាបត្តិន្តិ ¶ ‘‘កាលេ វិកាលសញ្ញី, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, កាលេ វេមតិកោ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិកំ (បាចិ. ២៥០) ទុកទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ.
អន្តរាបត្តិន្តិ ឯត្ថ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ អាគតវត្ថុវីតិក្កមំ វិនា អញ្ញស្មិំ វត្ថុវីតិក្កមេ និទានតោ បភុតិ វិនីតវត្ថុបរិយោសានា អន្តរន្តរា វុត្តា អាបត្តិ. ឥធ បន ‘‘វត្ថុំ ឱលោកេតី’’តិ វិសុំ គហិតត្តា តទវសេសា អន្តរាបត្តីតិ គហិតា. បដិលាតំ ឧក្ខិបតីតិ ឥទម្បិ វិសិព្ពនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៣៥០) អាគតំ, តត្ថ ឌយ្ហមានំ អលាតំ អគ្គិកបាលាទិតោ ពហិ បតិតំ អវិជ្ឈាតមេវ បដិឧក្ខិបតិ, បុន យថាឋានេ ឋបេតីតិ អត្ថោ. វិជ្ឈាតំ បន បដិក្ខិបន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ.
អនាបត្តិន្តិ ឯត្ថ អន្តរន្តរា វុត្តា អនាបត្តិបិ អត្ថិ, ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិមស្ស ឥទ្ធិវិសយេ’’តិអាទិ វិយ សាបិ សង្គយ្ហតិ. សិក្ខាបទន្តរេសូតិ វិនីតវត្ថុំ អន្តោកត្វា ឯកេកស្មិំ សិក្ខាបទន្តរេ.
បារាជិកាបត្តីតិ ន វត្តព្ពន្តិ ឥទំ អាបន្នបុគ្គលេន លជ្ជិធម្មេ ឋត្វា យថាភូតំ អាវិករណេបិ ទុព្ពិនិច្ឆយំ អទិន្នាទានាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ. យំ បន មេថុនាទីសុ វិជាននំ, តំ វត្តព្ពមេវ. តេនាហ ‘‘មេថុនធម្មវីតិក្កមោ ហី’’តិអាទិ. យោ បន អលជ្ជិតាយ បដិញ្ញំ អទត្វា វិក្ខេបំ ករោតិ, តស្ស អាបត្តិ ន សក្កា ឱឡារិកាបិ វិនិច្ឆិនិតុំ. យាវ សោ យថាភូតំ នាវិករោតិ, សង្ឃស្ស ច អាបត្តិសន្ទេហោ ន វិគច្ឆតិ, តាវ នាសិតកោវ ភវិស្សតិ. សុខុមាតិ អត្តនោបិ ទុវិញ្ញេយ្យសភាវស្ស លហុបរិវត្តិនោ ចិត្តស្ស សីឃបរិវត្តិតាយ វុត្តំ. សុខុមាតិ វា ចិត្តបរិវត្តិយា សុខុមតាយ សុខុមា. តេនាហ ‘‘ចិត្តលហុកា’’តិ, ចិត្តំ វិយ ¶ លហុកាតិ អត្ថោ. អថ វា ចិត្តំ លហុ សីឃបរិវត្តិ ឯតេសន្តិ ¶ ចិត្តលហុកា. តេតិ តេ វីតិក្កមេ. តំវត្ថុកន្តិ តេ អទិន្នាទានមនឧស្សវិគ្គហវីតិក្កមា វត្ថុ អធិដ្ឋានំ ការណមេតស្សាតិ តំវត្ថុកំ.
យំ អាចរិយោ ភណតិ, តំ ករោហីតិអាទិ សព្ពំ លជ្ជីបេសលំ កុក្កុច្ចកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. យោ យាថាវតោ បកាសេត្វា សុទ្ធិមេវ គវេសតិ, តេនបិ. បារាជិកោសីតិ ន វត្តព្ពោតិ អនាបត្តិកោដិយាបិ សង្កិយមានត្តា វុត្តំ. តេនេវ ‘‘បារាជិកច្ឆាយា’’តិ វុត្តំ. ‘‘សីលានិ សោធេត្វាតិ យំវត្ថុកំ កុក្កុច្ចំ ឧប្បន្នំ, តំ អមនសិករិត្វា អវសេសសីលានិ សោធេត្វា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘សីលានិ សោធេត្វាតិ យស្មិំ វីតិក្កមេ បារាជិកាសង្កា វត្តតិ, តត្ថ បារាជិកាភាវបក្ខំ គហេត្វា ទេសនាវុដ្ឋានគាមិនីនំ អាបត្តីនំ សោធនវសេន សីលានិ សោធេត្វា’’តិ. បាកដភាវតោ សុខវលញ្ជតាយ ច ‘‘ទ្វត្តិំសាការំ តាវ មនសិ ករោហី’’តិ វុត្តំ, ឧបលក្ខណវសេន វា. អញ្ញស្មិំ កម្មដ្ឋានេ កតបរិចយេន តមេវ មនសិ កាតព្ពំ. យំ កិញ្ចិ វា អភិរុចិតំ មនសិ កាតុំ វដ្ដតេវ. កម្មដ្ឋានំ ឃដយតីតិ អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា ចិត្តេន សទ្ធិំ អារម្មណភាវេន ចិរកាលំ ឃដយតិ. សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តីតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានិកោ ចេ, តស្ស សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ.
សចេ កតបារាជិកវីតិក្កមោ ភវេយ្យ, តស្ស សតិបិ អសរិតុកាមតាយ វិប្បដិសារវត្ថុវសេន បុនប្បុនំ តំ ឧបដ្ឋហតីតិ ចិត្តេកគ្គតំ ន វិន្ទតិ. តេន វុត្តំ ‘‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតី’’តិអាទិ. កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតីតិ ចិត្តក្ខោភាទិពហុលស្ស សុទ្ធសីលស្សបិ ចិត្តំ ន សមាធិយតិ, តំ ឥធ ¶ បារាជិកមូលន្តិ ន គហេតព្ពំ. កតបាបមូលកេន វិប្បដិសារេនេវេត្ថ ចិត្តស្ស អសមាធិយនំ សន្ធាយ ‘‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘វិប្បដិសារគ្គិនា’’តិអាទិ. អត្តនាតិ ចិត្តេន ករណភូតេន បុគ្គលោ កត្តា ជានាតិ, បច្ចត្តេ វា ករណវចនំ, អត្តា សយំ ជានាតីតិ អត្ថោ. អញ្ញា ច ទេវតា ជានន្តីតិ អារក្ខទេវតាហិ អញ្ញា បរចិត្តវិទុនិយោ ទេវតា ជានន្តិ.
ឥមស្មិំ ឋានេ បណ្ឌិតេហិ វិចារេតព្ពំ ការណំ អត្ថិ. កថំ? ឥទានិ ឯកច្ចេ វិនយធរា បឋមបារាជិកវិសយេ វត្ថុម្ហិ ឱតិណ្ណេ ឥត្ថិយា វា បុរិសេន វា គហដ្ឋេន វា បព្ពជិតេន វា ចោទិយមានេ ចុទិតកំ ភិក្ខុំ បុច្ឆិត្វា បដិញ្ញាយ អទីយមានាយ តំ ភិក្ខុំ សុសានេ ឯកកមេវ ¶ សយាបេន្តិ, ឯវំ សយាបិយមានោ សោ ភិក្ខុ សចេ ភយសន្តាសវិរហិតោ សព្ពរត្តិំ តស្មិំ សុសានេ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កោតិ, តំ ‘‘បរិសុទ្ធោ ឯសោ’’តិ វិនិច្ឆិនន្តិ. សចេ បន ភយសន្តាសប្បត្តោ សព្ពរត្តិំ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា ន សក្កោតិ, តំ ‘‘អសុទ្ធោ’’តិ វិនិច្ឆិនន្តិ, តំ អយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. កស្មាតិ ចេ? អដ្ឋកថាយ វិរុទ្ធោតិ, អដ្ឋកថាយំ ទុតិយតតិយបារាជិកវិសយេ ឯវ តថារូបោ វិចារោ វុត្តោ, ន បឋមចតឧត្ថបារាជិកវិសយេ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘មេថុនធម្មវីតិក្កមោ ហិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មវីតិក្កមោ ច ឱឡារិកោ, អទិន្នាទានមនុស្សវិគ្គហវីតិក្កមា បន សុខុមា ចិត្តលហុកា, តេ សុខុមេនេវ អាបជ្ជតិ, សុខុមេន រក្ខតិ, តស្មា វិសេសេន តំវត្ថុកំ កុក្កុច្ចំ បុច្ឆិយមានោ’’តិ. ដីកាយញ្ច (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ ‘‘តំវត្ថុកន្តិ តេ អទិន្នាទានមនុស្សវិគ្គហវីតិក្កមា វត្ថុ អធិដ្ឋានំ ការណមេតស្សាតិ តំវត្ថុក’’ន្តិ, ឥទម្បិ ឯកំ ការណំ.
តត្ថាបិ ¶ អញ្ញេ បណ្ឌិតេបិ វិនិច្ឆិនាបេត្វា តេសម្បិ បារាជិកច្ឆាយាទិស្សនេយេវ តថា វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោ, ន សុទ្ធភាវទិស្សនេ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អាបត្តីតិ អវត្វា ‘សចស្ស អាចរិយោ ធរតិ…បេ… អថ ទហរស្សបិ បារាជិកច្ឆាយាវ ឧបដ្ឋាតិ, តេនបិ ‘បារាជិកោសី’តិ ន វត្តព្ពោ. ទុល្លភោ ហិ ពុទ្ធុប្បាទោ, តតោ ទុល្លភតរា បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច, ឯវំ បន វត្តព្ព’’ន្តិ, ឥទមេកំ. និសីទាបិយមានោបិ វិវិត្តោកាសេយេវ និសីទាបេតព្ពោ, ន សុសានេ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘វិវិត្តំ ឱកាសំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា’’តិអាទិ, ឥទមេកំ. វិវិត្តោកាសេ និសីទាបិយមានោបិ ទិវាយេវ និសីទាបេតព្ពោ, ន រត្តិំ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ទិវសំ អតិក្កន្តម្បិ ន ជានាតិ, សោ ទិវសាតិក្កមេ ឧបដ្ឋានំ អាគតោ ឯវំ វត្តព្ពោ’’តិ, ឥទមេកំ.
ឦទិសំ វិធានំ សយំ អារោចិតេ ឯវ វិធាតព្ពំ, ន បរេហិ ចោទិយមានេ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ កតវីតិក្កមេន ភិក្ខុនា សយមេវ អាគន្ត្វា អារោចិតេ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ. អថ កស្មា ឥទានិ ឯវំ ករោន្តីតិ? គិហីនំ អសក្ខិកអដ្ដករណេ ឧទកេ និមុជ្ជាបនំ វិយ មញ្ញមានា ឯវំ ករោន្តិ. តម្បិ មាយាកុសលា មនុស្សា វិវិធេហិ ឧបាយេហិ វិតថំ ករោន្តិ, តស្មា សច្ចម្បិ ហោតិ, អសច្ចម្បិ ហោតិ. តេនេវ ច ការណេន មហោសធបណ្ឌិតាទយោ ពោធិសត្តា អសក្ខិកម្បិ អដ្ដំ ឧទកនិមុជ្ជាបនាទិនា ន វិនិច្ឆិនន្តិ, ឧភិន្នំ វចនំ បរិសំ គាហាបេត្វា តេសំ វចនញ្ច កិរិយញ្ច បរិគ្គហេត្វា សច្ចញ្ច វិតថញ្ច ញត្វាវ វិនិច្ឆិនន្តិ. សាសនេ ¶ បន ភិក្ខូ សូរជាតិកាបិ សន្តិ, ភីរុកជាតិកាបិ សន្តិ. សុសានញ្ច នាម បកតិមនុស្សានម្បិ ភយសន្តាសករំ ហោតិ, រត្តិកាលេ បន អតិវិយ ភយានកំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ ¶ , ឯវំភូតេ សុសានេ រត្តិយំ ឯកោ អសហាយោ ហុត្វា និបជ្ជាបិយមានោ ភីរុកជាតិកោ ភិក្ខុ បរិសុទ្ធសីលោបិ សមានោ កិំ ន ភាយេយ្យ, កថំ សព្ពរត្តិំ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កុណេយ្យ, តថារូបំ ភិក្ខុំ ‘‘អបរិសុទ្ធោ’’តិ វទន្តោ កថំ កិច្ចករោ ភវិស្សតិ.
អលជ្ជី បន សូរជាតិកោ អត្តនោ វជ្ជំ បដិច្ឆាទេតុកាមោ ភាយន្តោបិ អភាយន្តោ វិយ ហុត្វា ‘‘សចេ វិការំ ទស្សេស្សាមិ, អនត្ថំ មេ ករិស្សន្តី’’តិ អនត្ថភយេន អធិវាសេត្វា សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កុណេយ្យ, ឯវរូបំ បុគ្គលំ ‘‘បរិសុទ្ធោ’’តិ វទន្តោ កថំ សុវិនិច្ឆិតោ ភវិស្សតីតិ. ឥទម្បិ ឯកំ ការណំ.
អថាបិ វទេយ្យុំ – យថា ឧទកេ និមុជ្ជាបិតមនុស្សានំ អសច្ចវាទីនំ ទេវតានុភាវេន កុម្ភីលាទយោ អាគន្ត្វា គណ្ហន្តា វិយ ឧបដ្ឋហន្តិ, តស្មា អសច្ចវាទិនោ សីឃំ ប្លវន្តិ, សច្ចវាទីនំ បន ន ឧបដ្ឋហន្តិ, តស្មា តេ សុខេន និសីទិតុំ សក្កោន្តិ, ឯវំ តេសម្បិ ភិក្ខូនំ អបរិសុទ្ធសីលានំ ទេវតានុភាវេន សីហព្យគ្ឃាទយោ អាគតា វិយ បញ្ញាយន្តិ, តស្មា តេ សព្ពរត្តិំ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា ន សក្កោន្តិ. បរិសុទ្ធសីលានំ បន តថា ន បញ្ញាយន្តិ, តស្មា តេ សព្ពរត្តិំ ទេវតាហិ រក្ខិតា ហុត្វា ភយសន្តាសរហិតា សុសានេ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កោន្តិ, ឯវំ ទេវតា សក្ខិំ កត្វា វិនិច្ឆិតត្តា សុវិនិច្ឆិតមេវ ហោតីតិ, តម្បិ តថា ន សក្កា វត្តុំ. កស្មា? អដ្ឋកថាដីកាទីសុ តថា អវុត្តត្តា. អដ្ឋកថាយញ្ហិ ‘‘វិវិត្តំ ឱកាសំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា សីលានិ សោធេត្វា ‘ទ្វត្តិំសាការំ តាវ មនសិករោហី’តិ វត្តព្ពោ. សចេ តស្ស អរោគំ សីលំ កម្មដ្ឋានំ ឃដយតិ, សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ, ឧបចារប្បនាប្បត្តំ វិយ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, ទិវសំ អតិក្កន្តម្បិ ន ជានាតិ…បេ… យស្ស បន សីលំ ភិន្នំ ហោតិ, តស្ស កម្មដ្ឋានំ ន ¶ ឃដយតិ, បតោទាភិតុន្នំ វិយ ចិត្តំ កម្បតិ, វិប្បដិសារគ្គិនា ឌយ្ហតិ, តត្តបាសាណេ និសិន្នោ វិយ តង្ខណញ្ញេវ វុដ្ឋាតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.
ដីកាយម្បិ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) ‘‘កម្មដ្ឋានំ ឃដយតីតិ អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា ចិត្តេន សទ្ធិំ អារម្មណភាវេន ចិរកាលំ ឃដយតិ. សង្ខារា បាកដា ឧបដ្ឋហន្តីតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានិកោ ¶ ចេ, តស្ស សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ. សចេ កតបារាជិកវីតិក្កមោ ភវេយ្យ, តស្ស សតិបិ អសរិតុកាមតាយ វិប្បដិសារវត្ថុវសេន បុនប្បុនំ តំ ឧបដ្ឋហតីតិ ចិត្តេកគ្គតំ ន វិន្ទតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.
វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) ‘‘កម្មដ្ឋានំ ឃដយតីតិ វិប្បដិសារមូលកេន វិក្ខេបេន អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា បពន្ធវសេន ចិត្តេន សង្ឃដយតិ. សង្ខារាតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានវសេន វុត្តំ. សាបត្តិកស្ស ហិ បគុណម្បិ កម្មដ្ឋានំ ន សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋាតិ. បគេវ បារាជិកស្ស. តស្ស ហិ វិប្បដិសារនិន្នតាយ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន ហោតិ. ឯកស្ស បន វិតក្កវិក្ខេបាទិពហុលស្ស សុទ្ធសីលស្សបិ ចិត្តំ ន សមាធិយតិ, តំ ឥធ បារាជិកមូលន្តិ ន គហេតព្ពំ. កតបាបមូលកេន វិប្បដិសារេនេវេត្ថ ចិត្តស្ស អសមាធិយនំ សន្ធាយ ‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតី’តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘ទេវតានុភាវេនា’’តិអាទិ, តស្មា យទិ ពុទ្ធសាសនេ សគារវោ សិក្ខាកាមោ ភិក្ខុ ទុតិយតតិយបារាជិកវិសយេ អត្តនោ កញ្ចិ វីតិក្កមំ ទិស្វា ‘‘បារាជិកំ អាបន្នោ នុ ខោ អហំ, ន នុ ខោ’’តិ សំសយបក្ខន្ទោ វិនយធរំ ឧបសង្កមិត្វា តំ វីតិក្កមំ យថាភូតំ អាចិក្ខិត្វា បុច្ឆេយ្យ, តតោ វិនយធរេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ‘‘សព្ពំ បុព្ពវិធានំ កត្វា វិវិត្តំ ឱកាសំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា សីលានិ សោធេត្វា ទ្វត្តិំសាការេ តាវ មនសិករោហី’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពោ ¶ , ន វត្តព្ពោ ‘‘សុសានេ សេយ្យំ កប្បេហី’’តិអាទិ. អាគតកាលេបិ អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ បុច្ឆិត្វា អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវស្ស សុទ្ធាសុទ្ធភាវោ វត្តព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ.
ឯវំ ហោតុ, ឯវំ សន្តេ ឥទានិ បឋមបារាជិកវិសយេ ចោទេន្តានំ កថំ វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោតិ? ចោទកេន វត្ថុស្មិំ អារោចិតេ ចុទិតកោ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘សន្តមេតំ, នោ’’តិ ឯវំ វត្ថុំ ឧបបរិក្ខិត្វា ភូតេន វត្ថុនា ចោទេត្វា សារេត្វា ញត្តិសម្បទាយ អនុស្សាវនសម្បទាយ តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ. ឯវម្បិ អលជ្ជី នាម ‘‘ឯតម្បិ នត្ថិ, ឯតម្បិ នត្ថី’’តិ វទេយ្យ, បដិញ្ញំ ន ទទេយ្យ, អថ កិំ កាតព្ពន្តិ? ឯវម្បិ អលជ្ជិស្ស បដិញ្ញាយ ឯវ អាបត្តិយា ការេតព្ពំ យថា តំ តិបិដកចូឡាភយត្ថេរេនាតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦) ‘‘ឯវំ លជ្ជិនា ចោទិយមានោ អលជ្ជី ពហូសុបិ វត្ថូសុ ឧប្បន្នេសុ បដិញ្ញំ ន ទេតិ, សោ ‘នេវ សុទ្ធោ’តិ វត្តព្ពោ, ន ‘អសុទ្ធោ’តិ, ជីវមតកោ នាម អាមកបូតិកោ នាម ¶ ចេស. សចេ បនស្ស អញ្ញម្បិ តាទិសំ វត្ថុ ឧប្បជ្ជតិ, ន វិនិច្ឆិតព្ពំ, តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតី’’តិអាទិ.
២៣៥. ឯវំ វិនយធរលក្ខណញ្ច ឆដ្ឋានឱលោកនញ្ច វិទិត្វា ឥទានិ…បេ… វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. កិមត្ថន្តិ អាហ ‘‘យា សា…បេ… ជាននត្ថ’’ន្តិ. យា សា បុព្ពេ វុត្តប្បភេទា ចោទនា អត្ថិ, តស្សាយេវ សម្បត្តិវិបត្តិជាននត្ថំ អាទិមជ្ឈបអយោសានាទីនំ វសេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ, ន អវុត្តចោទនាបភេទជាននត្ថន្តិ អត្ថោ. សេយ្យថិទន្តិ បុច្ឆនត្ថេ និបាតោ, សោ វិនិច្ឆយោ កតមោតិ អត្ថោ.
ចោទនាយ ¶ កតិ មូលានិ, កតិ វត្ថូនិ, កតិ ភូមិយោតិ ឯត្ថ ‘‘កតិហាការេហី’’តិបិ វត្តព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៣៦២) ចោទនាកណ្ឌេ ‘‘ចោទនាយ កតិ មូលានិ, កតិ វត្ថូនិ, កតិ ភូមិយោ, កតិហាការេហិ ចោទេតី’’តិ. មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ, នោ ទោសន្តរោតិ ឯតស្សបិ បរតោ ‘‘ចោទនាយ ឥមា បញ្ច ភូមិយោ. កតមេហិ ទ្វីហាការេហិ ចោទេតិ, កាយេន វា ចោទេតិ, វាចាយ វា ចោទេតិ, ឥមេហិ ទ្វីហាការេហិ ចោទេតី’’តិ វត្តព្ពំ. កស្មា? ចោទនាកណ្ឌេ (បរិ. ៣៦២) តថា វិជ្ជមានតោតិ. បន្នរសសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាតព្ពន្តិ បរិសុទ្ធកាយសមាចារតា, បរិសុទ្ធវចីសមាចារតា, មេត្តចិត្តេ បច្ចុបដ្ឋិតតា, ពហុស្សុតតា, ឧភយបាតិមោក្ខស្វាគតតា, កាលេន វចនតា, ភូតេន វចនតា, សណ្ហេន វចនតា, អត្ថសញ្ហិតេន វចនតា, មេត្តចិត្តោ ហុត្វា វចនតា, ការុញ្ញតា, ហិតេសិតា, អនុកម្បតា, អាបត្តិវុដ្ឋានតា, វិនយបុរេក្ខារតាតិ. វុត្តញ្ហេតំ ឧបាលិបញ្ចកេ (បរិ. ៤៣៦) ‘‘ចោទកេនុបាលិ ភិក្ខុនា បរំ ចោទេតុកាមេន ឯវំ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ – បរិសុទ្ធកាយសមាចារោ នុ ខោម្ហិ…បេ… បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ នុ ខោម្ហិ…បេ… មេត្តំ នុ ខោ មេ ចិត្តំ បច្ចុបដ្ឋិតំ សព្រហ្មចារីសុ…បេ… ពហុស្សុតោ នុ ខោម្ហិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ…បេ… ឧភយានិ ខោ មេ បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ស្វាគតានិ…បេ… កាលេន វក្ខាមិ, នោ អកាលេន, ភូតេន វក្ខាមិ, នោ អភូតេន, សណ្ហេន វក្ខាមិ, នោ ផរុសេន, អត្ថសញ្ហិតេន វក្ខាមិ, នោ អនត្ថសញ្ហិតេន, មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ, នោ ទោសន្តរោ…បេ… ការុញ្ញតា, ហិតេសិតា, អនុកម្បតា, អាបត្តិវុដ្ឋានតា, វិនយបុរេក្ខារតា’’តិ.
តត្ថ ការុញ្ញតាតិ ការុណិកភាវោ. ឥមិនា ករុណា ច ករុណាបុព្ពភាគោ ច ទស្សិតោ ¶ . ហិតេសិតាតិ ហិតគវេសនតា ¶ . អនុកម្បតាតិ តេន ហិតេន សំយោជនតា. អាបត្តិវុដ្ឋានតាតិ អាបត្តិតោ វុដ្ឋាបេត្វា សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋាបនតា. វត្ថុំ ចោទេត្វា សារេត្វា បដិញ្ញំ អារោបេត្វា យថាបដិញ្ញាយ កម្មករណំ វិនយបុរេក្ខារតា នាម. អមូលកម្បិ សមូលកម្បិ ‘‘មូល’’ន្តិ គហេត្វា វទន្តីតិ អាហ ‘‘ទ្វេ មូលានី’’តិ. កាលេន វក្ខាមីតិអាទីសុ ឯកោ ឯកំ ឱកាសំ ការេត្វា ចោទេន្តោ កាលេន វទតិ នាម. សង្ឃមជ្ឈេ គណមជ្ឈេ សលាកគ្គយាគុអគ្គវិតក្កមាឡកភិក្ខាចារមគ្គអាសនសាលាទីសុ, ឧបដ្ឋាកេហិ បរិវារិតក្ខណេ វា ចោទេន្តោ អកាលេន វទតិ នាម. តច្ឆេន វត្ថុនា ចោទេន្តោ ភូតេន វទតិ នាម. តុច្ឆេន ចោទេន្តោ អភូតេន វទតិ នាម. ‘‘អម្ភោ មហល្លក បរិសាវចរ បំសុកូលិក ធម្មកថិក បតិរូបំ តវ ឥទ’’ន្តិ វទន្តោ ផរុសេន វទតិ នាម. ‘‘ភន្តេ, មហល្លកា បរិសាវចរា បំសុកូលិកា ធម្មកថិកា បតិរូបំ តុម្ហាកំ ឥទ’’ន្តិ វទន្តោ សណ្ហេន វទតិ នាម. ការណនិស្សិតំ កត្វា វទន្តោ អត្ថសញ្ហិតេន វទតិ នាម. មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ, នោ ទោសន្តរោតិ មេត្តចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេត្វា វក្ខាមិ, ន ទុដ្ឋចិត្តោ ហុត្វា. សច្ចេ ច អកុប្បេ ចាតិ វចីសច្ចេ ច អកុប្បតាយ ច. ចុទិតកេន ហិ សច្ចញ្ច វត្តព្ពំ, កោបោ ច ន កាតព្ពោ, អត្តនា ច ន កុច្ឆិតព្ពំ, បរោ ច ន ឃដ្ដេតព្ពោតិ អត្ថោ.
ឥមស្មិំ ឋានេ ‘‘សង្ឃេន ឱតិណ្ណានោតិណ្ណំ ជានិតព្ពំ – អនុវិជ្ជកេន យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន តំ អធិករណំ វូបសម្មតិ, តថា តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ព’’ន្តិ វត្តព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ចោទនាកណ្ឌេ (បរិ. ៣៦៣) ‘‘ចោទកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? ចុទិតកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? សង្ឃេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? អនុវិជ្ជកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? ចោទកេន ¶ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? ចោទកេន បញ្ចសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាយ បរោ ចោទេតព្ពោ. កាលេន វក្ខាមិ នោ អកាលេន, ភូតេន វក្ខាមិ នោ អភូតេន, សណ្ហេន វក្ខាមិ នោ ផរុសេន, អត្ថសញ្ហិតេន វក្ខាមិ នោ អនត្ថសញ្ហិតេន, មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ នោ ទោសន្តរោតិ. ចោទកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. ចុទិតកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? ចុទិតកេន ទ្វីសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាតព្ពំ សច្ចេ ច អកុប្បេ ច. ចុទិតកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. សង្ឃេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? សង្ឃេន ឱតិណ្ណានោតិណ្ណំ ជានិតព្ពំ. សង្ឃេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. អនុវិជ្ជកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? អនុវិជ្ជកេន យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន តំ អធិករណំ វូបសម្មតិ, តថា តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ. អនុវិជ្ជកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ.
អដ្ឋកថាយម្បិ ¶ (បរិ. អដ្ឋ. ៣៦២-៣៦៣) ‘‘ចោទនាយ កោ អាទីតិអាទិបុច្ឆានំ វិស្សជ្ជនេ សច្ចេ អកុប្បេ ចាតិ ឯត្ថ សច្ចេ បតិដ្ឋាតព្ពំ អកុប្បេ ច, យំ កតំ វា អកតំ វា, តទេវ វត្តព្ពំ, ន ចោទកេ វា អនុវិជ្ជកេ វា សង្ឃេ វា កោបោ ឧប្បាទេតព្ពោ. ឱតិណ្ណានោតិណ្ណំ ជានិតព្ពន្តិ ឱតិណ្ណញ្ច អនោតិណ្ណញ្ច វចនំ ជានិតព្ពំ. តត្រាយំ ជាននវិធិ – ឯត្តកា ចោទកស្ស បុព្ពកថា, ឯត្តកា បច្ឆិមកថា, ឯត្តកា ចុទិតកស្ស បុព្ពកថា, ឯត្តកា បច្ឆិមកថាតិ ជានិតព្ពា. ចោទកស្ស បមាណំ គណ្ហិតព្ពំ, ចុទិតកស្ស បមាណំ គណ្ហិតព្ពំ, អនុវិជ្ជកស្ស បមាណំ គណ្ហិតព្ពំ. អនុវិជ្ជកោ អប្បមត្តកម្បិ អហាបេន្តោ ‘អាវុសោ, សមន្នាហរិត្វា ឧជុំ កត្វា អាហរា’តិ វត្តព្ពោ, សង្ឃេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន តំ អធិករណំ វូបសម្មតីតិ ឯត្ថ ធម្មោតិ ភូតំ វត្ថុ. វិនយោតិ ចោទនា ចេវ សារណា ច. សត្ថុសាសនន្តិ ញត្តិសម្បទា ចេវ អនុស្សាវនសម្បទា ¶ ច. ឯតេន ហិ ធម្មេន ច វិនយេន ច សត្ថុសាសនេន ច អធិករណំ វូបសម្មតិ, តស្មា អនុវិជ្ជកេន ភូតេន វត្ថុនា ចោទេត្វា អាបត្តិំ សារេត្វា ញត្តិសម្បទាយ ចេវ អនុស្សាវនសម្បទាយ ច តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ, អនុវិជ្ជកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ អាគតំ, តស្មា វត្តព្ពមេត្តកំ ទ្វយន្តិ.
ឯវំ ឯកទេសេន ចោទនាកណ្ឌនយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឯកទេសេនេវ មហាសង្គាមនយំ ទស្សេន្តោ ‘‘អនុវិជ្ជកេន ចោទកោ បុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យំ ខោ ត្វំ, អាវុសោ, ឥមំ ភិក្ខុំ ចោទេសិ, កិម្ហិ នំ ចោទេសីតិ ចោទនាសាមញ្ញតោ វុត្តំ, បាឡិយំ (មហាវ. ២៣៧) បន បវារណដ្ឋបនវសេន ចោទនំ សន្ធាយ ‘‘យំ ខោ ត្វំ, អាវុសោ, ឥមស្ស ភិក្ខុនោ បវារណំ ឋបេសី’’តិ វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.
ឯវំ ឯកទេសេន មហាសង្គាមនយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឯកទេសេនេវ ចូឡសង្គាមនយំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្គាមាវចរេន ភិក្ខុនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សង្គាមាវចរេន ភិក្ខុនាតិ សង្គាមោ វុច្ចតិ អធិករណវិនិច្ឆយត្ថាយ សង្ឃសន្និបាតោ. តត្រ ហិ អត្តបច្ចត្ថិកា ចេវ សាសនបច្ចត្ថិកា ច ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុសាសនំ ទីបេន្តា សមោសរន្តិ វេសាលិកា វជ្ជិបុត្តកា វិយ. យោ ភិក្ខុ តេសំ បច្ចត្ថិកានំ លទ្ធិំ មទ្ទិត្វា សកវាទទីបនត្ថាយ តត្ថ អវចរតិ, អជ្ឈោគាហេត្វា វិនិច្ឆយំ បវត្តេតិ, សោ សង្គាមាវចរោ នាម យសត្ថេរោ វិយ, តេន សង្គាមាវចរេន ភិក្ខុនា សង្ឃំ ឧបសង្កមន្តេន នីចចិត្តេន សង្ឃោ ឧបសង្កមិតព្ពោ. នីចចិត្តេនាតិ មានទ្ធជំ និបាតេត្វា និហតមានចិត្តេន ¶ . រជោហរណសមេនាតិ បាទបុញ្ឆនសមេន, យថា រជោហរណស្ស សំកិលិដ្ឋេ វា អសំកិលិដ្ឋេ វា បាទេ បុញ្ឆិយមានេ ¶ នេវ រាគោ ន ទោសោ, ឯវំ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ អរជ្ជន្តេន អទុស្សន្តេនាតិ អត្ថោ. យថាបតិរូបេ អាសនេតិ យថាបតិរូបំ អាសនំ ញត្វា អត្តនោ បាបុណនដ្ឋានេ ថេរានំ ភិក្ខូនំ បិដ្ឋិំ អទស្សេត្វា និសីទិតព្ពំ.
អនានាកថិកេនាតិ នានាវិធំ តំ តំ អនត្ថកថំ អកថេន្តេន. អតិរច្ឆានកថិកេនាតិ ទិដ្ឋសុតមុតម្បិ រាជកថាទិកំ តិរច្ឆានកថំ អកថេន្តេន. សាមំ វា ធម្មោ ភាសិតព្ពោតិ សង្ឃសន្និបាតដ្ឋានេ កប្បិយាកប្បិយសន្និស្សិតា វា រូបារូបបរិច្ឆេទសមថចារវិបស្សនាចារដ្ឋាននិសជ្ជវត្តាទិនិស្សិតា វា កថា ធម្មោ នាម. ឯវរូបោ ធម្មោ សយំ វា ភាសិតព្ពោ, បរោ វា អជ្ឈេសិតព្ពោ. យោ ភិក្ខុ តថារូបិំ កថំ កថេតុំ បហោតិ, សោ វត្តព្ពោ ‘‘អាវុសោ, សង្ឃមជ្ឈម្ហិ បញ្ហេ ឧប្បន្នេ ត្វំ កថេយ្យាសី’’តិ. អរិយោ វា តុណ្ហីភាវោ នាតិមញ្ញិតព្ពោតិ អរិយា តុណ្ហី និសីទន្តា ន ពាលបុថុជ្ជនា វិយ និសីទន្តិ, អញ្ញតរំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ និសីទន្តិ. ឥតិ កម្មដ្ឋានមនសិការវសេន តុណ្ហីភាវោ អរិយោ តុណ្ហីភាវោ នាម, សោ នាតិមញ្ញិតព្ពោ, ‘‘កិំ កម្មដ្ឋានានុយោគេនា’’តិ នាវជានិតព្ពោ, អត្តនោ បតិរូបំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ និសីទិតព្ពន្តិ អត្ថោ.
ន ឧបជ្ឈាយោ បុច្ឆិតព្ពោតិ ‘‘កោ នាម តុយ្ហំ ឧបជ្ឈាយោ’’តិ ន បុច្ឆិតព្ពោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ន ជាតីតិ ‘‘ខត្តិយជាតិយោ ត្វំ ព្រាហ្មណជាតិយោ’’តិ ឯវំ ជាតិ ន បុច្ឆិតព្ពា. ន អាគមោតិ ‘‘ទីឃភាណកោ ត្វំ មជ្ឈិមភាណកោ’’តិ ឯវំ អាគមោ ន បុច្ឆិតព្ពោ. កុលបទេសោបិ ខត្តិយកុលាទិវសេនេវ វេទិតព្ពោ. អត្រស្ស បេមំ វា ទោសោ វាតិ តត្រ បុគ្គលេ ឯតេសំ ការណានំ អញ្ញតរវសេន បេមំ វា ភវេយ្យ ទោសោ វា.
នោ ¶ បរិសកប្បិកេនាតិ បរិសកប្បកេន បរិសានុវិធាយកេន ន ភវិតព្ពំ, យំ បរិសាយ រុច្ចតិ, តទេវ ចេតេត្វា កប្បេត្វា ន កថេតព្ពន្តិ អត្ថោ. ន ហត្ថមុទ្ទា ទស្សេតព្ពាតិ កថេតព្ពេ ច អកថេតព្ពេ ច សញ្ញាជននត្ថំ ហត្ថវិការោ ន កាតព្ពោ.
អត្ថំ អនុវិធិយន្តេនាតិ វិនិច្ឆយបដិវេធមេវ សល្លក្ខេន្តេន, ‘‘ឥទំ សុត្តំ ឧបលព្ភតិ, ឥមស្មិំ វិនិច្ឆយេ ឥទំ វក្ខាមី’’តិ ឯវំ បរិតុលយន្តេន និសីទិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ន ច អាសនា ¶ វុដ្ឋាតព្ពន្តិ ន អាសនា វុដ្ឋាយ សន្និបាតមណ្ឌលេ វិចរិតព្ពំ. វិនយធរេ ហិ ឧដ្ឋិតេ សព្ពា បរិសា វុដ្ឋហន្តិ, តស្មា ន វុដ្ឋាតព្ពំ. ន វីតិហាតព្ពន្តិ ន វិនិច្ឆយោ ហាបេតព្ពោ. ន កុម្មគ្គោ សេវិតព្ពោតិ ន អាបត្តិ ទីបេតព្ពា. អសាហសិកេន ភវិតព្ពន្តិ ន សហសា ការិនា ភវិតព្ពំ, ន សហសា ទុរុត្តវចនំ កថេតព្ពន្តិ អត្ថោ. វចនក្ខមេនាតិ ទុរុត្តវាចំ ខមនសីលេន. ហិតបរិសក្កិនាតិ ហិតេសិនា ហិតគវេសិនា ករុណា ច ករុណាបុព្ពភាគោ ច ឧបដ្ឋាបេតព្ពោតិ អយំ បទទ្វយេបិ អធិប្បាយោ. អនសុរុត្តេនាតិ ន អសុរុត្តេន, អសុរុត្តំ វុច្ចតិ វិគ្គាហិកកថាសង្ខាតំ អសុន្ទរវចនំ, តំ ន កថេតព្ពន្តិ អត្ថោ. អត្តា បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘វិនិច្ឆិនិតុំ វូបសមេតុំ សក្ខិស្សាមិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឯវំ អត្តា បរិគ្គហេតព្ពោ, អត្តនោ បមាណំ ជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ. បរោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘លជ្ជិយា នុ ខោ អយំ បរិសា សក្កា សញ្ញាបេតុំ, ឧទាហុ នោ’’តិ ឯវំ បរោ បរិគ្គហេតព្ពោ. ចោទកោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘ធម្មចោទកោ នុ ខោ, នោ’’តិ ឯវំ បរិគ្គហេតព្ពោ. ចុទិតកោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘ធម្មចុទិតកោ នុ ខោ, នោ’’តិ ឯវំ បរិគ្គហេតព្ពោ. អធម្មចោទកោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ តស្ស បមាណំ ជានិតព្ពំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ.
វុត្តំ ¶ អហាបេន្តេនាតិ ចោទកចុទិតកេហិ វុត្តវចនំ អហាបេន្តេន. អវុត្តំ អបកាសេន្តេនាតិ អនោសដំ វត្ថុំ អបកាសេន្តេន. មន្ទោ ហាសេតព្ពោតិ មន្ទោ មោមូឡ្ហោ បគ្គណ្ហិតព្ពោ, ‘‘ននុ ត្វំ កុលបុត្តោ’’តិ ឧត្តេជេត្វា អនុយោគវត្តំ កថាបេត្វា តស្ស អនុយោគោ គណ្ហិតព្ពោ. ភីរុ អស្សាសេតព្ពោតិ យស្ស សង្ឃមជ្ឈំ វា គណមជ្ឈំ វា អនោសដបុព្ពត្តា សារជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ, តាទិសោ ‘‘មា ភាយិ, វិស្សត្ថោ កថយាហិ, មយំ តេ ឧបត្ថម្ភា ភវិស្សាមា’’តិ វត្វាបិ អនុយោគវត្តំ កថាបេតព្ពោ. ចណ្ឌោ និសេធេតព្ពោតិ អបសារេតព្ពោ តជ្ជេតព្ពោ. អសុចិ វិភាវេតព្ពោតិ អលជ្ជិំ បកាសេត្វា អាបត្តិំ ទេសាបេតព្ពោ. ឧជុមទ្ទវេនាតិ យោ ភិក្ខុ ឧជុ សីលវា កាយវង្កាទិរហិតោ, សោ មទ្ទវេនេវ ឧបចរិតព្ពោ. ធម្មេសុ ច បុគ្គលេសុ ចាតិ ឯត្ថ យោ ធម្មគរុកោ ហោតិ, ន បុគ្គលគរុកោ, អយមេវ ធម្មេសុ ច បុគ្គលេសុ ច មជ្ឈត្តោតិ វេទិតព្ពោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.
ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ
ចោទនាទិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម
ឯកតិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.
៣២. គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយកថា
បដិច្ឆន្នបរិវាសកថា
២៣៦. ឯវំ ¶ ចោទនាទិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘គរុកាបត្តិវុដ្ឋាន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ គរុ អលហុកំ បដិករណំ ឯតិស្សា អាបត្តិយាតិ គរុកា, អាបជ្ជិតព្ពាតិ អាបត្តិ, គរុកា ច សា អាបត្តិ ¶ ចាតិ គរុកាបត្តិ, វុដ្ឋហតេ វុដ្ឋានំ, គរុកាបត្តិយា វុដ្ឋានំ គរុកាបត្តិ វុដ្ឋានំ. កិំ តំ? សង្ឃាទិសេសាបត្តិតោ បរិសុទ្ធភាវោ. តេនាហ ‘‘បរិវាសមានត្តាទីហិ វិនយកម្មេហិ គរុកាបត្តិតោ វុដ្ឋាន’’ន្តិ. កិញ្ចាបិ ចតុព្ពិធោ បរិវាសោ, អប្បដិច្ឆន្នបរិវាសោ បន ឥធ នាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘តិវិធោ បរិវាសោ’’តិ. តថា ហិ វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៥) ‘‘តត្ថ ចតុព្ពិធោ បរិវាសោ – អប្បដិច្ឆន្នបរិវាសោ បដិច្ឆន្នបរិវាសោ សុទ្ធន្តបរិវាសោ សមោធានបរិវាសោតិ. តេសុ ‘យោ សោ, ភិក្ខវេ, អញ្ញោបិ អញ្ញតិត្ថិយបុព្ពោ ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ អាកង្ខតិ បព្ពជ្ជំ, អាកង្ខតិ ឧបសម្បទំ, តស្ស ចត្តារោ មាសេ បរិវាសោ ទាតព្ពោ’តិ ឯវំ មហាខន្ធកេ (មហាវ. ៨៦) វុត្តោ តិត្ថិយបរិវាសោ អប្បដិច្ឆន្នបរិវាសោ នាម. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ វុត្តមេវ. អយំ បន ឥធ អនធិប្បេតោ’’តិ. ឥតោ បរំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ សុវិញ្ញេយ្យោតិ តស្មា ទុព្ពិញ្ញេយ្យដ្ឋានេយេវ វណ្ណយិស្សាម.
២៣៧. ឯវំ យោ យោ អាបន្នោ ហោតិ, តស្ស តស្ស នាមំ គហេត្វា កម្មវាចា កាតព្ពាតិ ឯតេន បាឡិយំ សព្ពសាធារណវសេន ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អយំ ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខូ’’តិ ច ‘‘យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ ច អាគតេបិ កម្មវាចាភណនកាលេ តថា អភណិត្វា ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ ភិក្ខូ’’តិ ច ‘‘ឥមស្ស ពុទ្ធរក្ខិតស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ ច ឯវំ សកសកនាមំ ឧទ្ធរិត្វាវ កម្មវាចា កាតព្ពាតិ ទស្សេតិ.
មាឡកសីមាយមេវ វត្តំ សមាទាតព្ពំ, ន តតោ ពហិ. កស្មា? ‘‘អញ្ញត្ថ កម្មវាចា អញ្ញត្ថ សមាទាន’’ន្តិ វត្តព្ពទោសប្បសង្គតោ. អសមាទិន្នវត្តស្ស អារោចនាសម្ភវតោ, មាឡកសីមាយ ¶ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ ឯកស្សបិ អនារោចនេ សតិ រត្តិច្ឆេទសម្ភវតោ ច. បរិវាសំ សមាទិយាមិ, វត្តំ សមាទិយាមីតិ ឥមេសុ ទ្វីសុ បទេសុ ឯកេកេន វា ឧភោហិ បទេហិ វា ¶ សមាទាតព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ឯកបទេនបិ ចេត្ថ និក្ខិត្តោ ហោតិ បរិវាសោ, ទ្វីហិ បន សុនិក្ខិត្តោយេវ, សមាទានេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ វក្ខមានត្តា. សមាទិយិត្វា តត្ថេវ សង្ឃស្ស អារោចេតព្ពំ, ន តត្ថ អនារោចេត្វា អញ្ញត្ថ គន្តព្ពំ. កស្មា? វុដ្ឋិតាយ បរិសាយ បុន សន្និបាតេតុំ ទុក្ករត្តា, ឯកស្សបិ ភិក្ខុនោ អនារោចេត្វា អរុណុដ្ឋាបនេ សតិ រត្តិច្ឆេទករត្តា.
អារោចេន្តេន ឯវំ អារោចេតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អហំ ភន្តេ…បេ… សង្ឃោ ធារេតូ’’តិ ឯត្តកមេវ វត្វា យាចនេ វិយ ‘‘ទុតិយម្បិ តតិយម្បី’’តិ អវុត្តត្តា អច្ចាយិកករណេ សតិ ឯកវារំ អារោចិតេបិ ឧបបន្នមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. វេទិយាមហំ ភន្តេ, វេទិយតីតិ មំ សង្ឃោ ធារេតូតិ ឯត្ថ ‘‘វេទិយាមីតិ ចិត្តេន សម្បដិច្ឆិត្វា សុខំ អនុភវាមិ, ន តប្បច្ចយា អហំ ទុក្ខិតោតិ អធិប្បាយោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៩៧) វុត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘សុខំ វេទេមិ វេទន’’ន្តិអាទីសុ វិយ បិ-សទ្ទោ អនុភវនត្ថោ ហោតិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) បន ‘‘វេទិយាមីតិ ជានេមិ, ចិត្តេន សម្បដិច្ឆិត្វា សុខំ អនុភវាមិ, ន តប្បច្ចយា អហំ ទុក្ខិតោតិ អធិប្បាយោតិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថ បន ‘‘ទីបង្ករោ លោកវិទូ’’តិអាទីសុ វិយ ញាណត្ថោ អនុភវនត្ថោ ច. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៩៧) បន ‘‘វេទិយាមហន្តិ ជានាបេមហំ, អារោចេមីតិ អត្ថោ, អនុភវាមីតិបិស្ស អត្ថំ វទន្តិ. បុរិមំ បន បសំសន្តិ អារោចនវចនត្តា’’តិ. ឯត្ថ តុ –
‘‘សម្បន្នំ ¶ សាលិកេទារំ, សុវា ខាទន្តិ ព្រាហ្មណ;
បដិវេទេមិ តេ ព្រហ្មេ, ន នំ វារេតុមុស្សហេ’’តិ. –
អាទីសុ វិយ អារោចនត្ថោតិ ទដ្ឋព្ពោ.
អារោចេត្វា…បេ… និក្ខិបិតព្ពន្តិ ទុក្កដបរិមោចនត្ថំ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘តទហេវ បុន វត្តំ សមាទិយិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុកាមស្ស រត្តិច្ឆេទបរិហារត្ថម្បី’’តិ វទន្តិ. យស្ស មាឡកេ នារោចិតំ, តស្ស អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពំ. យស្ស អារោចិតំ, តស្ស បុន អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, កេវលំ និក្ខិបិតព្ពមេវ. ‘‘សភាគា ភិក្ខូ វសន្តី’’តិ វុត្តត្តា វិសភាគានំ វសនដ្ឋានេ វត្តំ អសមាទិយិត្វា ពហិ ឯវ កាតុម្បិ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ ¶ អតិក្កមិត្វាតិ ឥទំ វិហារេ ភិក្ខូនំ សជ្ឈាយាទិសទ្ទសវនូបចារវិជហនត្ថំ វុត្តំ, មហាមគ្គតោ ឱក្កម្មាតិ ឥទំ មគ្គបដិបន្នានំ ភិក្ខូនំ សវនូបចារាតិក្កមនត្ថំ, គុម្ពេន វាតិអាទិ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថំ. សោបិ កេនចិ កម្មេន បុរេអរុណេ ឯវ គច្ឆតីតិ ឥមិនា អារោចនាយ កតាយ សព្ពេសុ ភិក្ខូសុ ពហិវិហារំ គតេសុបិ ឩនេគណេចរណទោសោ វា វិប្បវាសទោសោ វា ន ហោតិ អារោចនត្ថត្តា សហវាសស្សាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អយញ្ចា’’តិអាទិ. អនិក្ខិត្តវត្តេន អន្តោឧបចារគតានំ សព្ពេសម្បិ អារោចេតព្ពា. ‘‘អយំ និក្ខិត្តវត្តស្ស បរិហារោ’’តិ វុត្តំ, តត្ថ និក្ខិត្តវត្តស្សាតិ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្សាតិ អត្ថោ. អយំ បនេត្ថ ថេរស្ស អធិប្បាយោ – វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្ស ឧបចារគតានំ សព្ពេសំ អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំ អារោចេតព្ពំ, អទិដ្ឋអសុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពំ. ឥទំ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្ស លក្ខណន្តិ. ថេរស្សាតិ មហាបទុមត្ថេរស្ស.
២៣៨. កុក្កុច្ចវិនោទនត្ថាយាតិ ឥមេសុ បដិច្ឆន្នទិវសប្បមាណេន បរិវសិតទិវសេសុ ‘‘សិយុំ នុ ខោ តិវិធរត្តិច្ឆេទការណយុត្តានិ ¶ កានិចិ ទិវសានិ, ឯវំ សតិ អបរិបុណ្ណបរិវាសទិវសត្តា ន មានត្តារហោ ភវេយ្យ, អសតិ ច មានត្តារហភាវេ មានត្តំ ទិន្នម្បិ អទិន្នំយេវ ភវេយ្យ, ឯវញ្ច សតិ អាបន្នាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ ន ភវេយ្យា’’តិ ឥមស្ស វិនយកុក្កុច្ចស្ស វិនោទនត្ថាយ. ឯកេន វា ទ្វីហិ វា តីហិ វា ទិវសេហិ អធិកតរានិ ទិវសានិ បរិវសិត្វា ននុ ចាយំ បរិវុត្ថបរិវាសោ, តស្មានេន មានត្តមេវ យាចិតព្ពំ, អថ កស្មា វត្តំ សមាទិយិត្វា មានត្តំ យាចិតព្ពន្តិ អាហាតិ ចោទនំ មនសិ ករោន្តេន វុត្តំ ‘‘អយញ្ហិ វត្តេ សមាទិន្នេ’’តិអាទិ. ហិ យស្មា អយំ ភិក្ខុ វត្តេ សមាទិន្នេ ឯវ មានត្តារហោ ហោតិ, ន អសមាទិន្នេ, ឥតិ តស្មា វត្តំ សមាទិយិត្វា មានត្តំ យាចិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ននុ ច កម្មវាចាយំ ‘‘សោ បរិវុត្ថបរិវាសោ សង្ឃំ មានត្តំ យាចតិ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘សមាទិន្នវត្តោ’’តិ, អថ កស្មា ‘‘វត្តេ សមាទិន្នេ ឯវ មានត្តារហោ ហោតី’’តិ វុត្តន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘និក្ខិត្តវត្តេន បរិវុត្ថត្តា’’តិ. យស្មា អយំ ភិក្ខុ និក្ខិត្តវត្តេន ហុត្វា បរិវុត្ថោ ហោតិ, នោ អនិក្ខិត្តវត្តេន, តស្មា និក្ខិត្តវត្តេន ហុត្វា បរិវុត្ថត្តា អយំ ភិក្ខុ វត្តេ សមាទិន្នេ ឯវ មានត្តារហោ ហោតិ, នោ អសមាទិន្នេតិ យោជនា. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘អនិក្ខិត្តវត្តស្ស បន បុន សមាទានកិច្ចំ នត្ថិ. សោ ហិ បដិច្ឆន្នទិវសាតិក្កមេនេវ មានត្តារហោ ហោតិ, តស្មា តស្ស មានត្តំ ទាតព្ពមេវា’’តិ.
ចតូហិ ¶ បញ្ចហិ វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិន្តិ ឩនេគណេចរណទោសា វិមុច្ចនត្ថំ. បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោតិអាទិ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ នត្ថិ, អថ ខោ អដ្ឋកថាចរិយានំ វចនេន តថា ឯវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ច វុត្តំ. ‘‘អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ សល្លក្ខេត្វា, អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា ¶ សហវាសាទិកំ វេទិតព្ពន្តិ ច វុត្តំ. ‘និក្ខិបន្តេន អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពំ បយោជនំ អត្ថី’តិ ច វុត្តំ, ន បន តំ បយោជនំ ទស្សិត’’ន្តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) វុត្តំ, វត្តភេទទុក្កដា មុច្ចនបយោជនំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.
២៣៩. អព្ភានំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ កតម្បិ អកតមេវ ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘តេនាបិ វត្តំ សមាទិយិត្វា អារោចេត្វា អព្ភានំ យាចិតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា អព្ភានយាចនត្ថំ មានត្តស្ស សមាទិយនកាលេបិ អារោចេតព្ពមេវ. បុព្ពេ មានត្តចារិតកាលេ អារោចិតមេវាតិ អនារោចេត្វា អព្ភានំ ន យាចិតព្ពន្តិ វិញ្ញាយតិ. ឯវំ មានត្តយាចនកាលេបិ បរិវាសំ សមាទិយិត្វា អារោចេតព្ពមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.
២៤០. ចិណ្ណមានត្តោ ភិក្ខុ អព្ភេតព្ពោតិ ចិណ្ណមានត្តស្ស ច អព្ភានារហស្ស ច និន្នានាករណត្តា វុត្តំ. អញ្ញថា ‘‘អព្ភានារហោ អព្ភេតព្ពោ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា. ឧក្ខេបនីយកម្មកតោបិ អត្តនោ លទ្ធិគ្គហណវសេន សភាគភិក្ខុម្ហិ សតិ តស្ស អនារោចាបេតុំ ន លភតិ.
‘‘អនន្តរាយិកស្ស បន អន្តរាយិកសញ្ញាយ ឆាទយតោ អច្ឆន្នាវា’’តិ បាឋោ. អវេរិភាវេន សភាគោ អវេរិសភាគោ. ‘‘សភាគសង្ឃាទិសេសំ អាបន្នស្ស បន សន្តិកេ អាវិ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ បសង្គតោ ឥធេវ បកាសិតំ. លហុកេសុ បដិក្ខេបោ នត្ថិ. តត្ថ ញត្តិយា អាវិ កត្វា ឧបោសថំ កាតុំ អនុញ្ញាតត្តា លហុកសភាគំ អាវិ កាតុំ វដ្ដតីតិ. សភាគសង្ឃាទិសេសំ បន ញត្តិយា អារោចនំ ន វដ្ដតីតិ កិរ. ‘‘តស្ស សន្តិកេ តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សតីតិ (មហាវ. ១៧១) វុត្តត្តា លហុកស្សេវាយំ សមនុញ្ញាតា. ន ហិ សក្កា សុទ្ធស្ស ឯកស្ស សន្តិកេ សង្ឃាទិសេសស្ស ¶ បដិករណំ កាតុ’’ន្តិ លិខិតំ. លហុកេសុបិ សភាគំ អាវិ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ. តស្មា ឯវ ហិ ញត្តិយា អាវិករណំ អនុញ្ញាតំ, ឥតរថា តំ និរត្ថកំ សិយា. អញ្ញមញ្ញារោចនស្ស វដ្ដតិ, តតោ ន វដ្ដតីតិ ទីបនត្ថមេវ ញត្តិយា អាវិករណមនុញ្ញាតំ ¶ , តេនេវ ឥធ ‘‘សភាគសង្ឃាទិសេសំ អាបន្នស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ, អយមត្ថោ ‘‘ឯត្តាវតា តេ ទ្វេ និរាបត្តិកា ហោន្តិ, តេសំ សន្តិកេ សេសេហិ សភាគាបត្តិយោ ទេសេតព្ពា’’តិ វចនេន កង្ខាវិតរណិយម្បិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) បកាសិតោវ. សង្ឃាទិសេសំ បន ញត្តិយា អារោចេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតិ. តស្សា ញត្តិយា អយមត្ថោ – យទា សុទ្ធំ ភិក្ខុំ បស្សិស្សតិ, តស្ស សន្តិកេ អញ្ញមញ្ញារោចនវសេន បដិករិស្សតិ, ឯវំ បដិកតេ ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សាបត្តិកេន បាតិមោក្ខំ សោតព្ពំ, យោ សុណេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៦) វុត្តាបត្តិតោ មោក្ខោ ហោតិ, តស្មា ‘‘គរុកំ វា ហោតុ លហុកំ វា, ញត្តិយា អាវិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ឧភោសុ នយេសុ យុត្តតរំ គហេតព្ពំ. ‘‘នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ចាតិ តេន តេន វីតិក្កមេនាបន្នាបត្តិ អាបត្តិ. នាមន្តិ តស្សា អាបត្តិយា នាម’’ន្តិ លិខិតំ. អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពន្តិ ឯត្ថ អារោចនំ វត្តភេទទុក្កដបរិហរណប្បយោជនន្តិ វេទិតព្ពំ.
‘‘សតិយេវ អន្តរាយេ អន្តរាយិកសញ្ញី ឆាទេតិ, អច្ឆន្នា ហោតិ. អន្តរាយិកស្ស បន អន្តរាយិកសញ្ញាយ វា អនន្តរាយិកសញ្ញាយ វា ឆាទយតោ អច្ឆន្នាវា’’តិបិ បាឋោ. អវេរីតិ ហិតកាមោ. ឧទ្ធស្តេ អរុណេតិ ឧដ្ឋិតេ អរុណេ. សុទ្ធស្ស សន្តិកេតិ សភាគសង្ឃាទិសេសំ អនាបន្នស្ស សន្តិកេ. វត្ថុន្តិ អសុចិមោចនាទិវីតិក្កមំ. សុក្កវិស្សដ្ឋីតិ វត្ថុ ចេវ គោត្តញ្ចាតិ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋី’’តិ ឥទំ អសុចិមោចនលក្ខណស្ស វីតិក្កមស្ស បកាសនតោ ¶ វត្ថុ ចេវ ហោតិ, សជាតិយសាធារណវិជាតិយវិនិវត្តសភាវាយ សុក្កវិស្សដ្ឋិយា ឯវ បកាសនតោ គោត្តញ្ច ហោតីតិ អត្ថោ. គំ តាយតីតិ ហិ គោត្តំ. សង្ឃាទិសេសោតិ នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ចាតិ សង្ឃាទិសេសោតិ តេន តេន វីតិក្កមេន អាបន្នស្ស អាបត្តិនិកាយស្ស នាមបកាសនតោ នាមញ្ចេវ ហោតិ, អាបត្តិសភាវតោ អាបត្តិ ច.
សុទ្ធស្សាតិ សភាគសង្ឃាទិសេសំ អនាបន្នស្ស, តតោ វុដ្ឋិតស្ស វា. អញ្ញស្មិន្តិ សុទ្ធន្តបរិវាសវសេន អាបត្តិវុដ្ឋានតោ អញ្ញស្មិំ អាបត្តិវុដ្ឋានេ. បដិច្ឆាទិយិត្ថាតិ បដិច្ឆន្នា. កា សា? អាបត្តិ. ទិវសាទីហិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វសនំ បរិវាសោ. កោ សោ? វិនយកម្មករណំ. បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា បរិវាសោ បដិច្ឆន្នបរិវាសោ.
បដិច្ឆន្នបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.
សុទ្ធន្តបរិវាសកថា
២៤២. សុជ្ឈនំ ¶ សុទ្ធោ, កោ សោ? អាបត្តិវិគមោ. អមតិ ឱសានភាវំ គច្ឆតីតិ អន្តោ, សុទ្ធោ អន្តោ យស្ស បរិវាសស្សាតិ សុទ្ធន្តោ, សុទ្ធន្តោ ច សោ បរិវាសោ ចាតិ សុទ្ធន្តបរិវាសោ, សុទ្ធកាលំ បរិយន្តំ កត្វា អសុទ្ធកាលប្បមាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា កតបរិវាសោ.
សុទ្ធន្តបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.
ឱធានសមោធានបរិវាសកថា
២៤៣. សមោធីយតេ សមោធានំ, នានាកាលិកា នានាវត្ថុកា អាបត្តិយោ អគ្ឃាទិវសេន សមោធានំ ឯកីករណំ ¶ , សមោធានេត្វា កតោ បរិវាសោ សមោធានបរិវាសោតិ វិគ្គហោ. កម្មវាចាយំ ‘‘បដិកស្សិតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ អន្តរា សម្ពហុលានំ អាបត្តីនំ អប្បដិច្ឆន្នានំ មូលាយបដិកស្សនា, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ ឯត្ថ គត្យត្ថធាតុយា កម្មនិ ច នយនត្ថធាតុយា កម្មនិ ច តទត្ថសម្បទានេ ច វិភត្តិបរិណាមេ ចាតិ ឥមេសុ ចតូសុ ឋានេសុ អាយាទេសស្ស វុត្តត្តា, បដិបុព្ពកសធាតុយា ច នយនត្ថត្តា ‘‘មូលាយា’’តិ ឥទំ ‘‘បដិកស្សិតោ’’តិ ឯត្ថ កម្មំ, តស្មា ‘‘បដិកស្សិតោ…បេ… មូលាយ’’ ឥតិ ឯត្តកមេវ ភវិតព្ពំ, ន ‘‘មូលាយបដិកស្សនា’’តិ ឯវំ មញ្ញមានា សទ្ទវិទុនោ ‘‘បដិកស្សនា’’តិ ឥទំ អធិកន្តិ វា វទេយ្យុំ មក្ខេយ្យុំ វា, ន បនេតំ វត្តព្ពំ. នវបាឋេសុយេវ អយំ បាឋោ សទ្ទលក្ខណយុត្តោ វា អយុត្តោ វាតិ ចិន្តេតព្ពោ, ន បន បាឡិយដ្ឋកថាទិតោ អាគតេសុ បោរាណបាឋេសុ. តេសុ បន កថំ យោជិយមានោ អយំ បាឋោ សទ្ទយុត្តិយា ច អត្ថយុត្តិយា ច សមន្នាគតោ ភវេយ្យាតិ យោជនាការោយេវ ចិន្តេតព្ពោ. អយញ្ច បាឋោ បោរាណបាឡិបាឋោវ, តស្មា ‘‘មូលាយបដិកស្សនា’’តិ ឥទំ ករណវសេន វិបរិណាមេត្វា ‘‘មូលាយបដិកស្សនាយ បដិកស្សិតោ’’តិ យោជេតព្ពំ.
កថំ បនេតស្ស បោរាណបាឋភាវោ ជានិតព្ពោតិ? បករណេ អាគតត្តា. វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.១០២) ‘‘បាឡិយំ បដិកស្សិតោ សង្ឃេន ឧទាយិ ភិក្ខុ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា…បេ… មូលាយបដិកស្សនាតិ ឥទំ ករណវសេន វិបរិណាមេត្វា ¶ មូលាយបដិកស្សនាយ បដិកស្សិតោតិ យោជេតព្ព’’ន្តិ. អថ វា ‘‘មូលាយ បដិកស្សនា មូលាយបដិកស្សនា’’តិ អលុត្តសមាសវសេន ឧត្តរបទេន សមាសំ កត្វា សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ អន្តរា សម្ពហុលានំ អាបត្តីនំ ¶ អប្បដិច្ឆន្នានំ ហេតុ បដិកស្សិតោ. សា មូលាយបដិកស្សនា ខមតិ សង្ឃស្សាតិ យោជេតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ តត្ថេវ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.១០២) ‘‘អថ វា មូលាយបដិកស្សនា ខមតិ សង្ឃស្សាតិ ឧត្តរបទេន សហ បច្ចត្តវសេនេវ យោជេតុម្បិ វដ្ដតី’’តិ.
តំ ទេន្តេន បឋមំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា បច្ឆាបរិវាសោ ទាតព្ពោតិ ឯត្ថ តំ ឱធានសមោធានបរិវាសំ ទេន្តេន បឋមំ តំ ភិក្ខុំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា មូលទិវសេ អាកឌ្ឍិត្វា តស្ស អន្តរាបត្តិយា សមោធានបរិវាសោ ទាតព្ពោតិ អត្ថោ. យថា កិំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.១០២) ‘‘ឧទាយិំ ភិក្ខុំ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា…បេ… មូលាយ បដិកស្សិត្វាតិ ឯត្ថ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា ហេតុភូតាយ ឧទាយិំ ភិក្ខុំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា មូលទិវសេ អាកឌ្ឍិត្វា តស្សា អន្តរាបត្តិយា សមោធានបរិវាសំ ទេតូតិ យោជនា’’តិ វុត្តំ. មហាសុមត្ថេរវាទេ អាវិការាបេត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ តស្ស អតេកិច្ឆភាវំ តេនេវ សង្ឃស្ស បាកដំ ការេត្វា លជ្ជីគណតោ វិយោជនវសេន វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ អត្ថោ.
ឱធានសមោធានបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.
អគ្ឃសមោធានបរិវាសកថា
២៤៤. អគ្ឃេន អគ្ឃវសេន អរហវសេន សមោធានំ អគ្ឃសមោធានំ, អាបន្នាសុ សម្ពហុលាសុ អាបត្តីសុ យា អាបត្តិយោ ចិរតរប្បដិច្ឆន្នាយោ, តាសំ អគ្ឃេន សមោធាយ តាសំ រត្តិបរិច្ឆេទវសេន អវសេសានំ ឩនតរប្បដិច្ឆន្នានំ អាបត្តីនំ បរិវាសោ ទីយតិ, អយំ វុច្ចតិ អគ្ឃសមោធានោ ¶ . សតំ អាបត្តិយោតិ កាយសំសគ្គាទិវសេន ឯកទិវសេ អាបន្នា សតំ អាបត្តិយោ. ទសសតន្តិ សហស្សអាបត្តិយោ. រត្តិសតំ ឆាទយិត្វានាតិ យោជេតព្ពំ. ‘‘អគ្ឃសមោធានោ នាម សភាគវត្ថុកាយោ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ អាបន្នស្ស ពហុរត្តិំ បដិច្ឆាទិតាបត្តិយំ និក្ខិបិត្វា ទាតព្ពោ, ឥតរោ នានាវត្ថុកានំ វសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ១០២) វុត្តំ.
អគ្ឃសមោធានបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.
២៤៦. លិង្គបរិវត្តនកកថាយំ ¶ យទិ កស្សចិ ភិក្ខុនោ ឥត្ថិលិង្គំ បាតុ ភវេយ្យ, កិំ តេន បុន ឧបជ្ឈា គហេតព្ពា, បុន ឧបសម្បទា កាតព្ពា, កិំ ភិក្ខូបសម្បទាតោ បដ្ឋាយ វស្សគណនា កាតព្ពា, ឧទាហុ ឥតោ បដ្ឋាយាតិ បុច្ឆាយ សតិ តំ បរិហរិតុមាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ. ឯវំ សន្តេ សា ភិក្ខុនី ភិក្ខូនំ មជ្ឈេយេវ វសិតព្ពំ ភវេយ្យាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘អប្បតិរូប’’ន្តិអាទិ. ឯវំ សន្តេ ភិក្ខុភូតកាលេ អាបជ្ជិតាបត្តិយោ កថំ កាតព្ពាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘យា ទេសនាគាមិនិយោ វា’’តិអាទិ. តត្ថ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីហិ សាធារណាតិ សញ្ចរិត្តាទយោ. អសាធារណាតិ សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទយោ. ហោតុ ភគវតោ អនុញ្ញាតវសេន លិង្គេ បរិវត្តេ អសាធារណាបត្តីហិ វុដ្ឋិតភាវោ, បុន បកតិលិង្គេ ឧប្បន្នេ បុន អាបត្តិ សិយាតិ អាសង្កំ បរិហរិតុំ ‘‘បុន បកតិលិង្គេ’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥទានិ តមត្ថំ បាឡិយា សាធេតុំ ‘‘វុត្តញ្ចេត’’ន្តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ បឋមបារាជិកវណ្ណនាយ ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. ២.៦៩; វជិរ. ដី. បារាជិក ៦៩) វុត្តនយេនេវ ទដ្ឋព្ពោ, ឥធ បន គរុកាបត្តិវុដ្ឋានកថាភូតត្តា សាយេវ កថា វុច្ចតេ.
២៤៧. តត្ថ ¶ ភិក្ខុនីហិ សាធារណាយ បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយាតិ សញ្ចរិត្តាទិអាបត្តិយា, ហេត្វត្ថេ ចេតំ ករណវចនំ. បរិវសន្តស្សាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ. បក្ខមានត្តមេវ ទាតព្ពំ, ន បុន បរិវាសោ ទាតព្ពោ ភិក្ខុនិភាវេ អបរិវាសារហត្តាតិ អធិប្បាយោ. មានត្តំ ចរន្តស្សាតិ អនាទរេយេវ សាមិវចនំ, ឆារត្តមានត្តេ អាចិណ្ណេយេវ បរិវត្តតិ, បុន បក្ខមានត្តមេវ ទាតព្ពន្តិ. តេន វក្ខតិ ‘‘សចេ ចិណ្ណមានត្តស្សា’’តិអាទិ. អកុសលវិបាកេ បរិក្ខីណេតិ បុរិសិន្ទ្រិយស្ស អន្តរធានំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥត្ថិន្ទ្រិយបតិដ្ឋានំ បន កុសលវិបាកមេវ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧភយម្បិ អកុសលេន អន្តរធាយតិ, កុសលេន បដិលព្ភតី’’តិ. ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពំ, ន បរិវាសោ ទាតព្ពោ, ន វា បក្ខមានត្តំ ទាតព្ពំ.
‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិ វត្វា តំ វិសេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ. បរិវាសទានំ នត្ថិ, ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពំ. កស្មា? ភិក្ខុនិកាលេ បដិច្ឆន្នត្តា. ភិក្ខុកាលេ ឆន្នាយេវ ហិ អាបត្តិ បរិវាសារហា ហោតិ, នោ ភិក្ខុនិកាលេតិ អយមេតាសំ វិសេសោ. បក្ខមានត្តំ ចរន្តិយាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, បក្ខមានត្តេ អាចិណ្ណេយេវាតិ អត្ថោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘ចិណ្ណមានត្តាយា’’តិអាទិ. ឆារត្តំ មានត្តំ ចរន្តស្សាតិអាទិ វុត្តនយមេវ.
បរិវាសវិនិច្ឆយកថា
ឥទានិ ¶ សង្ឃាទិសេសាបត្តិ យស្មា សាវសេសគរុកាបត្តិ ហោតិ សតេកិច្ឆា, តស្មា យថា នាម រោគាតុរោ បុគ្គលោ កិញ្ចិ អត្តនោ ហិតសុខការណំ កាតុំ ន សក្កោតិ, តមេនំ ការុណិកោ តិកិច្ឆកោ ករុណាសញ្ចោទិតោ តិកិច្ឆំ កត្វា គេលញ្ញតោ វុដ្ឋាបេត្វា ¶ ហិតសុខំ ជនេតិ, ឯវំ សង្ឃាទិសេសាបត្តិសមង្គី បុគ្គលោ អាណាវីតិក្កមន្តរាយិកភាវតោ សគ្គមោក្ខមគ្គំ សោធេតុំ ន សក្កោតិ, តមេនំ មហាការុណិកោ ភគវា មហាករុណាយ សញ្ចោទិតមានសោ អនេកេហិ នយេហិ អាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ កត្វា សគ្គមោក្ខសុខេ បតិដ្ឋបេតិ, ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញុនោ អដ្ឋកថាចរិយាបិ អនេកេហិ ការណេហិ ភគវតោ វចនស្ស អត្ថំ បកាសេត្វា វិសុទ្ធកាមានំ នយំ ទេន្តិ, តថា ដីកាចរិយាទយោបិ. ឯវំ ទិន្នេ បន នយេ យោនិសោ មនសិ កាតុំ សក្កោន្តា បណ្ឌិតា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជន្តិ, អសក្កោន្តា អញ្ញថា អត្ថំ គហេត្វា ន យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជន្តិ, តេសំ ទិដ្ឋានុគតិំ អនុគច្ឆន្តា សិស្សាទយោបិ តថេវ ករោន្តិ, តស្មា ភគវតោ វចនញ្ច បុព្ពេនាបរំ សំសន្ទិត្វា អដ្ឋកថាដីកាទិវចនញ្ច សម្មា តុលយិត្វា តថតោ ភគវតោ អធិប្បាយំ ញត្វា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជន្តេហិ គរុកាបត្តិតោ វុដ្ឋហនត្ថំ យោគោ ករណីយោ.
តស្មា យទា ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ វិនយធរស្ស សន្តិកំ ‘‘គរុកាបត្តិវុដ្ឋានំ ករិស្សាមា’’តិ, តទា វិនយធរេន ‘‘ត្វំ កតរាបត្តិំ អាបន្នោ’’តិ បុច្ឆិតព្ពោ. ‘‘សង្ឃាទិសេសំ អាបន្នោ’’តិ វុត្តេ ‘‘កតរសង្ឃាទិសេស’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមំ នាមា’’តិ វុត្តេ សុក្កវិស្សដ្ឋិយំ មោចេតុកាមចេតនា, ឧបក្កមោ, មុច្ចនន្តិ តីណិ អង្គានិ. កាយសំសគ្គេ មនុស្សិត្ថី, ឥត្ថិសញ្ញិតា, កាយសំសគ្គរាគោ, តេន រាគេន វាយាមោ, ហត្ថគ្គាហាទិសមាបជ្ជនន្តិ បញ្ច អង្គានិ. ទុដ្ឋុល្លវាចាយំ មនុស្សិត្ថី, ឥត្ថិសញ្ញិតា, ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទរាគោ, តេន រាគេន ឱភាសនំ, តង្ខណវិជាននន្តិ បញ្ច អង្គានិ. អត្តកាមេ មនុស្សិត្ថី, ឥត្ថិសញ្ញិតា, អត្តកាមបារិចរិយាយ រាគោ, តេន រាគេន វណ្ណភណនំ, តង្ខណវិជាននន្តិ បញ្ច អង្គានិ. សញ្ចរិត្តេ យេសុ សញ្ចរិត្តំ សមាបជ្ជតិ, តេសំ មនុស្សជាតិកតា ¶ , នាលំវចនីយតា, បដិគ្គណ្ហនវីមំសនបច្ចាហរណានីតិ បញ្ច អង្គានិ. កុដិការេ ឧល្លិត្តាទីនំ អញ្ញតរតា, ហេដ្ឋិមបមាណសម្ភវោ, អទេសិតវត្ថុកតា, បមាណាតិក្កន្តតា, អត្តុទ្ទេសិកតា, វាសាគារតា, លេបឃដនាតិ សត្ត បមាណយុត្តាទីសុ ឆធា អង្គានិ. វិហារការេ តានិយេវ ឆ អង្គានិ. ទុដ្ឋទោសេ យំ ចោទេតិ, តស្ស ឧបសម្បន្នោតិ សង្ខ្យុបគមនំ, តស្មិំ សុទ្ធសញ្ញិតា, យេន បារាជិកេន ចោទេតិ ¶ , តស្ស ទិដ្ឋាទិវសេន អមូលកតា, ចាវនាធិប្បាយេន សម្មុខាចោទនា, តស្ស តង្ខណវិជាននន្តិ បញ្ច អង្គានិ. អញ្ញភាគិយេ អញ្ញភាគិយស្ស អធិករណស្ស កញ្ចិទេសំ លេសមត្តំ ឧបាទិយនតា, បុរិមានិ បញ្ចាតិ ឆ អង្គានិ. សង្ឃភេទេ ភេទាយ បរក្កមនំ, ធម្មកម្មេន សមនុភាសនំ, កម្មវាចាបរិយោសានំ, អប្បដិនិស្សជ្ជនន្តិ ចត្តារិ អង្គានិ. ភេទានុវត្តកេ អង្គេសុ យថា តត្ថ បរក្កមនំ, ឯវំ ឥធ អនុវត្តនន្តិ ចត្តារិ អង្គានិ. ទុព្ពចេ អង្គេសុ យថា តត្ថ បរក្កមនំ, ឯវំ ឥធ អវចនីយករណតាតិ ចត្តារិ អង្គានិ. កុលទូសកេ អង្គេសុ យថា តត្ថ បរក្កមនំ, ឯវំ ឥធ ឆន្ទាទីហិ បាបនន្តិ ចត្តារិ អង្គានិ. ឥតិ ឥមានិ អង្គានិ សោធេត្វា សចេ អង្គបារិបូរី ហោតិ, ‘‘សង្ឃាទិសេសោ’’តិ វត្តព្ពោ. នោ ចេ, ‘‘នាយំ សង្ឃាទិសេសោ, ថុល្លច្ចយាទីសុ អញ្ញតរាបត្តី’’តិ វត្វា ‘‘នាយំ វុដ្ឋានគាមិនី, ទេសនាគាមិនី អយំ អាបត្តិ, តស្មា បតិរូបស្ស ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ ទេសេហី’’តិ វត្វា ទេសាបេតព្ពោ.
អថ បន អនាបត្តិច្ឆាយា បញ្ញាយតិ, ‘‘អនាបត្តី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេតព្ពា. សចេ បន សង្ឃាទិសេសច្ឆាយា បញ្ញាយតិ, ‘‘ត្វំ ឥមំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ឆាទេសិ, ន ឆាទេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ន ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ ត្វំ ន បរិវាសារហោ, មានត្តារហោវ ហោតី’’តិ វត្តព្ពោ. ‘‘ឆាទេមី’’តិ បន វុត្តេ ‘‘ទសសុ អាការេសុ អញ្ញតរការណេន ¶ ឆាទេសិ, ឧទាហុ អញ្ញការណេនា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ទសសុ អញ្ញតរការណេនា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឯវម្បិ មានត្តារហោ ហោតិ, ន បរិវាសារហោ’’តិ វត្តព្ពោ. អថ ‘‘អញ្ញការណេនា’’តិ វទតិ, ឯវំ សន្តេបិ ‘‘ត្វំ អាបត្តិអាបន្នភាវំ ជានន្តោ បដិច្ឆាទេសិ, ឧទាហុ អជានន្តោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អជានន្តោ បដិច្ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ច ‘‘អាបត្តិអាបន្នភាវំ សរន្តោ បដិច្ឆាទេសិ, ឧទាហុ វិសរិត្វា បដិច្ឆាទេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វិសរិត្វា បដិច្ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ច ‘‘អាបត្តិអាបន្នភាវេ វេមតិកោ ហុត្វា បដិច្ឆាទេសិ, ឧទាហុ និព្ពេមតិកោ ហុត្វា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វេមតិកោ ហុត្វា’’តិ វុត្តេ ច ‘‘ន ត្វំ បរិវាសារហោ, មានត្តារហោវ ហោតី’’តិ វត្តព្ពោ.
អថ ‘‘ជានន្តោ បដិច្ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ច ‘‘សរន្តោ បដិច្ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ច ‘‘និព្ពេមតិកោ ហុត្វា បដិច្ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ច ‘‘ត្វំ បរិវាសារហោ’’តិ វត្តព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ សមុច្ចយក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ១៤៤) ‘‘សោ ឯវំ វទតិ ‘យាយំ, អាវុសោ, អាបត្តិ ជានបដិច្ឆន្នា, ធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, ធម្មត្តា រុហតិ. យា ច ខ្វាយំ, អាវុសោ, អាបត្តិ អជានប្បដិច្ឆន្នា, អធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, អធម្មត្តា ន ¶ រុហតិ. ឯកិស្សា, អាវុសោ, អាបត្តិយា ភិក្ខុ មានត្តារហោ’’’តិ ច, ‘‘សោ ឯវំ វទតិ ‘យាយំ អាបត្តិ សរមានបដិច្ឆន្នា, ធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, ធម្មត្តា រុហតិ. យា ច ខ្វាយំ អាបត្តិ អសរមានបដិច្ឆន្នា, អធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, អធម្មត្តា ន រុហតិ. ឯកិស្សា, អាវុសោ, អាបត្តិយា ភិក្ខុ មានត្តារហោ’’’តិ ច, ‘‘សោ ឯវំ វទតិ ‘យាយំ, អាវុសោ, អាបត្តិ និព្ពេមតិកបដិច្ឆន្នា, ធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, ធម្មត្តា រុហតិ. យា ច ខ្វាយំ, អាវុសោ, អាបត្តិ ¶ វេមតិកបដិច្ឆន្នា, អធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, អធម្មត្តា ន រុហតិ. ឯកិស្សា, អាវុសោ, អាបត្តិយា ភិក្ខុមានត្តារហោ’’’តិ ច.
ឯវំ បរិវាសារហភាវំ បកាសេត្វា ‘‘អយំ ភិក្ខុ បរិវាសារហោ, តីសុ បរិវាសេសុ កតរបរិវាសារហោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ភិក្ខុ ត្វំ កតិ អាបត្តិយោ ឆាទេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯកំ អាបត្តិ’’ន្តិ វា ‘‘ទ្វេ តីណិ តតុត្តរិ វា អាបត្តិយោ ឆាទេមី’’តិ វា វុត្តេ ‘‘កតីហំ ត្វំ អាបត្តិំ បដិច្ឆាទេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯកាហមេវាហំ បដិច្ឆាទេមី’’តិ វា ‘‘ទ្វីហំ តីហំ តតុត្តរិ វា បដិច្ឆាទេមី’’តិ វា វុត្តេ ‘‘យាវតីហំ បដិច្ឆាទេសិ, តាវតីហំ ត្វំ បដិវសិស្សសី’’តិ វត្តព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘យាវតីហំ ជានំ បដិច្ឆាទេតិ, តាវតីហំ តេន ភិក្ខុនា អកាមា បរិវត្ថព្ព’’ន្តិ. តតោ ‘‘អយំ ភិក្ខុ អាបត្តិបរិយន្តំ ជានាតិ, តស្មា បដិច្ឆន្នបរិវាសារហោ’’តិ (បារា. ៤៤២) ញត្វា តទនុរូបា កម្មវាចា កាតព្ពា.
ឯត្ថ ច អាបត្តិបរិយន្តបុច្ឆនំ កម្មវាចាករណត្ថមេវ ហោតិ, រត្តិបរិយន្តបុច្ឆនំ បន តទត្ថញ្ចេវ សុទ្ធន្តបរិវាសស្ស អននុរូបភាវទស្សនត្ថញ្ច ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចុឡវ. អដ្ឋ. ១០២) ‘‘សោ ទុវិធោ ចូឡសុទ្ធន្តោ មហាសុទ្ធន្តោតិ, ទុវិធោបិ ចេស រត្តិបរិច្ឆេទំ សកលំ វា ឯកច្ចំ វា អជានន្តស្ស ច អសរន្តស្ស ច តត្ថ វេមតិកស្ស ច ទាតព្ពោ. អាបត្តិបរិយន្តំ បន ‘អហំ ឯត្តកា អាបត្តិយោ អាបន្នោ’តិ ជានាតុ វា, មា វា, អការណមេត’’ន្តិ. តតោ តស្ស ភិក្ខុនោ និសីទនដ្ឋានំ ជានិតព្ពំ. ទុវិធញ្ហិ និសីទនដ្ឋានំ អនិក្ខិត្តវត្តេន និសីទិតព្ពដ្ឋានំ, និក្ខិត្តវត្តេន និសីទិតព្ពដ្ឋានន្តិ.
តត្ថ ¶ អប្បភិក្ខុកេ វិហារេ សភាគភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានេ ឧបចារសីមាបរិច្ឆិន្នោ អន្តោវិហារោ អនិក្ខិត្តវត្តេន និសីទិតព្ពដ្ឋានំ ហោតិ. ឧបចារសីមំ អតិក្កម្ម មហាមគ្គតោ ឱក្កម្ម ¶ គុម្ពវតិបដិច្ឆន្នដ្ឋានំ និក្ខិត្តវត្តេន និសីទិតព្ពដ្ឋានំ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) ‘‘សចេ អប្បភិក្ខុកោ វិហារោ ហោតិ, សភាគា ភិក្ខូ វសន្តិ, វត្តំ អនិក្ខិបិត្វា វិហារេយេវ រត្តិបរិគ្គហោ កាតព្ពោ. អថ ន សក្កា សោធេតុំ, វុត្តនយេនេវ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បច្ចូសសមយេ ឯកេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ មានត្តវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ ឧបចារសីមំ អតិក្កមិត្វា មហាមគ្គា ឱក្កម្ម បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ និសីទិត្វា អន្តោអរុណេយេវ វុត្តនយេនេវ វត្តំ សមាទិយិត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ បរិវាសោ អារោចេតព្ពោ’’តិ. ‘‘មានត្តវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវា’’តិ ច ‘‘សចេ អប្បភិក្ខុកោ វិហារោ ហោតិ, សភាគា ភិក្ខូ វសន្តិ, វត្តំ អនិក្ខិបិត្វា អន្តោវិហារេយេវ រត្តិយោ គណេតព្ពា. អថ ន សក្កា សោធេតុំ, វុត្តនយេនេវ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បច្ចូសសមយេ ចតូហិ បញ្ចហិ វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោ, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា មហាមគ្គតោ ឱក្កម្ម គុម្ពេន វា វតិយា វា បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ និសីទិតព្ព’’ន្តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៣៨) ឥទំ វចនំ សន្ធាយ វុត្តំ.
តត្ថ អប្បភិក្ខុកោ វិហារោ ហោតីតិ ឥទំ ពហុភិក្ខុកេ វិហារេ អញ្ញេ ភិក្ខូ គច្ឆន្តិ, អញ្ញេ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ, តស្មា រត្តិច្ឆេទវត្តភេទការណានិ សោធេតុំ ទុក្ករត្តា វុត្តំ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អថ ន សក្កា សោធេតុ’’ន្តិ. សភាគា ភិក្ខូ វសន្តីតិ ឥទំ វិសភាគានំ វេរីភិក្ខូនំ សន្តិកេ វត្តំ អារោចេន្តោ បកាសេតុកាមោ ហោតិ ¶ , តស្មា វុត្តំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៣៦) ‘‘តស្មា អវេរិសភាគស្ស សន្តិកេ អារោចេតព្ពា. យោ បន វិសភាគោ ហោតិ សុត្វា បកាសេតុកាមោ, ឯវរូបស្ស ឧបជ្ឈាយស្សបិ សន្តិកេ នារោចេតព្ពា’’តិ, តស្មា វិសភាគានំ វសនដ្ឋានេ វត្តំ អសមាទិយិត្វា ពហិយេវ កាតុម្បិ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិហារេយេវាតិ អន្តោឧបចារសីមាយមេវ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អថ ន សក្កា…បេ… ឧបចារសីមំ អតិក្កមិត្វា’’តិ. រត្តិបរិគ្គហោ កាតព្ពោតិ រត្តិគណនា កាតព្ពា. វុត្តញ្ហិ មានត្តវណ្ណនាយំ ‘‘រត្តិយោ គណេតព្ពា’’តិ. អថ ន សក្កា សោធេតុន្តិ ពហុភិក្ខុកត្តា វា វិហារស្ស វិសភាគានំ វសនដ្ឋានត្តា វា រត្តិច្ឆេទវត្តាភេទការណានិបិ សោធេតុំ ន សក្កា. វត្តំ និក្ខិបិត្វាតិ បរិវាសវត្តំ និក្ខិបិត្វា. បច្ចូសសមយេតិ បច្ឆិមយាមកាលេ អរុណោទយតោ បុរេតរមេវ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ វុត្តនយេន វត្តំ សមាទិយិត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ បរិវាសោ អារោចេតព្ពោ’’តិ. ឯកេន ភិក្ខុនា សទ្ធិន្តិ វិប្បវាសរត្តិច្ឆេទវិមុច្ចនត្ថំ វិនា បកតត្តេន សភិក្ខុកអាវាសអភិក្ខុកអនាវាសគមនសង្ខាតវត្តភេទវិមុច្ចនត្ថញ្ច ¶ វុត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា អភិក្ខុកោ អនាវាសោ គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា’’តិ (ចូឡវ. ៧៦).
មានត្តវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនាតិ ‘‘បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោ, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា’’តិ វុត្តនយេន. យទិ ឯវំ វិសមមិទំ នយទស្សនំ, បរិក្ខេបបរិក្ខេបារហដ្ឋានេ ឯវ ហិ ឧបចារសីមា ហោតិ, កស្មា តត្ថ ឧបចារសីមតោ ទ្វេលេឌ្ឌុបាតាតិក្កមោ វុត្តោ, ឥធ បន ឧបចារសីមាតិក្កមោ ឯវាតិ ¶ ? សច្ចំ, តថាបិ វិហារេ ភិក្ខូនំ សជ្ឈាយាទិសទ្ទសវនសព្ភាវតោ សុវិទូរាតិក្កមោ វុត្តោ, ឥធ បន ឧបចារសីមតោ អតិក្កមមត្តោបិ អតិក្កមោយេវាតិ កត្វា វុត្តោ. ពុទ្ធមតញ្ញុនោ ហិ អដ្ឋកថាចរិយា. តថា ហិ វុត្តំ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) ‘‘បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោតិអាទិ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ នត្ថិ, អថ ខោ អដ្ឋកថាចរិយានំ វចនេន តថា ឯវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ច វុត្ត’’ន្តិ.
មានត្តវណ្ណនាយំ ចតូហិ បញ្ចហិ វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិន្តិ ឥទំ បន ឩនេគណេចរណរត្តិច្ឆេទវិមុច្ចនត្ថំ វុត្តំ. ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វាតិអាទិ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ សវនូបចារទស្សនូបចារវិជហនត្ថំ វុត្តំ. តេនេវាហ ដីកាចរិយោ ‘‘ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វាតិ ឥទំ វិហារេ ភិក្ខូនំ សជ្ឈាយាទិសទ្ទសវនូបចារវិជហនត្ថំ វុត្តំ, ‘មហាមគ្គតោ ឱក្កម្មាតិ ឥទំ មគ្គបដិបន្នានំ ភិក្ខូនំ សវនូបចារវិជហនត្ថំ, គុម្ពេន វាតិអាទិ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថ’’ន្តិ. តស្មា យថាវុត្តំ ទុវិធំ ឋានំ បរិវសន្តមានត្តចារិកភិក្ខូហិ និសីទិតព្ពដ្ឋានំ ហោតិ. តេសុ ច យទិ អន្តោវិហារេយេវ និសីទិត្វា បរិវសតិ, ឧបចារសីមគតានំ សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ អារោចេតព្ពំ ហោតិ. អថ ពហិឧបចារសីមាយំ, ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំ អារោចេតព្ពំ. អទិដ្ឋអសុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពមេវ. វុត្តញ្ហិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ ‘‘វត្តំ និក្ខិបិត្វា វសន្តស្ស ឧបចារសីមគតានំ សព្ពេសំ អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំ អារោចេតព្ពំ. អទិដ្ឋអស្សុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពំ. ឥទំ វត្តំ និក្ខិបិត្វា វសន្តស្ស លក្ខណន្តិ វុត្ត’’ន្តិ. ឥទញ្ច វត្តំ អនិក្ខិបិត្វា វសន្តស្ស អន្តោវិហារេយេវ រត្តិបរិគ្គហស្ស ច និក្ខិបិត្វា វសន្តស្ស ឧបចារសីមំ អតិក្កមិត្វា វត្តសមាទានស្ស ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា វុត្តំ. ឧបចារោ បន ¶ អន្តោសីមាយ ¶ ឋិតានំ សកលឧបចារសីមា ហោតិ, ពហិឧបចារសីមាយ ឋិតានំ ទ្វាទសហត្ថមត្តំ. តេនេវ ហិ ឧទ្ទេសភត្តាទិសង្ឃលាភោ យទិ អន្តោសីមាយ ឧប្បជ្ជតិ, សីមដ្ឋកសង្ឃស្ស ហោតិ. យទិ ពហិសីមាយំ, ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ បត្តភិក្ខូនំ, តស្មា ឧបចារវសេនបិ ឯស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ. តថា ហិ វុត្តំ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) ‘‘អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ សល្លក្ខេត្វា អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា សហវាសាទិកំ វេទិតព្ពន្តិ ច វុត្ត’’ន្តិ.
ឯវំ អនិក្ខិត្តវត្តានំ ហុត្វា បរិវសន្តានំ អន្តោវិហារេយេវ វសនស្ស, និក្ខិត្តវត្តានំ ហុត្វា បរិវសន្តានំ វិហារតោ ពហិ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា វសនស្ស ច អដ្ឋកថាទីសុ បករណេសុ អាគតត្តា តថាគតនយោ បករណាគតនយោ ហោតិ. ឥទានិ បន អាចរិយា អនិក្ខិត្តវត្តស្ស ច រត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសេ បរិហរិតុំ អតិទុក្ករត្តា, និក្ខិត្តវត្តស្ស ច ទេវសិកំ បច្ចូសសមយេ ពហិសីមគមនស្ស ទុក្ខត្តា, វាឡសរីសបាទិបរិសយស្ស ច អាសង្កិតព្ពភាវតោ រត្តិច្ឆេទវត្តភេទបរិហរណវសេន លក្ខណបារិបូរិមេវ មនសិ ករោន្តា និក្ខិត្តវត្តាបិ សមានា អន្តោវិហារេយេវ បរិវាសវសនញ្ច មានត្តចរណញ្ច ករោន្តិ.
ឯកច្ចេ អាចរិយា ពហិឧបចារសីមាយំ បតិរូបដ្ឋានេ បកតត្តានំ ភិក្ខូនំ វសនសាលំ ការាបេត្វា បារិវាសិកភិក្ខូនំ និបជ្ជនមញ្ចំ សព្ពតោ ឆន្នបរិច្ឆិន្នំ សទ្វារពន្ធនំ សុគុត្តំ ការាបេត្វា តំ បទេសំ វតិយា បរិក្ខិបាបេត្វា សាយន្ហសមយេ តត្ថ គន្ត្វា ឧបដ្ឋាកសាមណេរាទយោ និវត្តាបេត្វា បុរិមយាមេ វា មជ្ឈិមយាមេ វា សមន្តតោ សទ្ទឆិជ្ជនកាលេ បកតត្តភិក្ខូ សាលាយំ និបជ្ជាបេត្វា បារិវាសិកភិក្ខូ ¶ វត្តំ សមាទាបេត្វា អារោចាបេត្វា អត្តនោ អត្តនោ មញ្ចកេសុ និបជ្ជាបេត្វា បច្ឆិមយាមកាលេ ឧដ្ឋាបេត្វា អរុណេ ឧដ្ឋិតេ អារោចាបេត្វា វត្តំ និក្ខិបាបេន្តិ. ឯស នយោ បករណេសុ អនាគតត្តា អាចរិយានំ មតេន កតត្តា អាចរិយនយោ នាម. ឯស នយោបិ យថារុតតោ បករណេសុ អនាគតោបិ បករណានុលោមវសេន រត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសេ បរិហរិត្វា លជ្ជិបេសលេហិ ពហុស្សុតេហិ សិក្ខាកាមេហិ វិនយេ បកតញ្ញូហិ វិចារិតោ សមានោ សុន្ទរោ បសត្ថោវ ហោតិ, តស្មា ‘‘អនុលោមនយោ’’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ.
ននុ ច អនិក្ខិត្តវត្តានំយេវ អន្តោវិហារេ វសនំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, អថ កស្មា និក្ខិត្តវត្តាបិ សមានា វសន្តីតិ? សច្ចំ, តត្ថ បន អប្បភិក្ខុកត្តា សភាគភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានត្តា ¶ ច រត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសេ ច បរិហរិតុំ សក្កុណេយ្យភាវតោ សកលរត្តិន្ទិវម្បិ វត្តំ អនិក្ខិបិត្វា វសនំ វុត្តំ, ឥធ បន តថា អសក្កុណេយ្យភាវតោ ទិវា វត្តំ និក្ខិបិត្វា រត្តិយំ សមាទិយន្តោ អាគន្តុកានំ អនាគមនកាលភាវតោ, សទ្ទឆិជ្ជនកាលភាវតោ ច រត្តិច្ឆេទាទិទោសេ បរិហរិតុំ សក្កុណេយ្យត្តា តទនុលោមោយេវ ហោតីតិ មន្ត្វា អាចរិយា ឯវំ ករោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
ឯវំ ហោតុ, ពហិឧបចារសីមាយ វសន្តានំ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ និសីទនមេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, ន បកតត្តសាលាករណមញ្ចករណាទីនិ, អថ កស្មា ឯតានិ ករោន្តីតិ? សច្ចំ, តថាបិ បកតត្តសាលាករណំ បារិវាសិកានំ ភិក្ខូនំ បកតត្តេហិ ភិក្ខូហិ វិប្បវាសរត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសបរិហរណត្ថំ, តំ ‘‘តយោ ខោ, ឧបាលិ, បារិវាសិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទា សហវាសោ, វិប្បវាសោ, អនារោចនា’’តិ វុត្តបាឋំ ¶ (ចូឡវ. ៨៣) អនុលោមេតិ. មញ្ចករណំ សហវាសរត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសបរិហរណត្ថំ, តំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អនាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វា អនាវាសេ វា វត្ថព្ព’’ន្តិ វុត្តបាឋញ្ច (ចូឡវ. ៨១) យថាវុត្តបាឋញ្ច អនុលោមេតិ. អាទិ-សទ្ទេន សាយន្ហសមយេ គមនាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. តេសុ អដ្ឋកថាយំ បច្ចូសសមយេ គមនេ ឯវ វុត្តេបិ សាយន្ហសមយេ គមនំ រត្តិគមនស្ស ពហុបរិស្សយត្តា បរិស្សយវិនោទនត្ថំ, តំ ‘‘អន្តរាយតោ បរិមុច្ចនត្ថាយ គន្តព្ពមេវា’’តិ វុត្តំ អដ្ឋកថាបាឋំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៦) អនុលោមេតិ. ឧបដ្ឋាកសាមណេរាទីនំ និវត្តាបនំ អនុបសម្បន្នេន សហសេយ្យសង្កានិវត្តនត្ថំ, តំ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អនុបសម្បន្នេន សហសេយ្យំ កប្បេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តំ មាតិកាបាឋំ (បាចិ. ៤៩) អនុលោមេតិ. បុរិមយាមេ វា មជ្ឈិមយាមេ វា សមន្តតោ សទ្ទឆិជ្ជនកាលេ បកតត្តភិក្ខូ សាលាយំ និបជ្ជាបេត្វា បារិវាសិកភិក្ខូនំ វត្តសមាទាបនំ អញ្ញភិក្ខូនំ សទ្ទសវនវិវជ្ជនត្ថំ, តំ អនារោចនរត្តិច្ឆេទទោសបរិហរណត្ថំ, តំ យថាវុត្តរត្តិច្ឆេទបាឋំ អនុលោមេតិ.
ននុ ច អដ្ឋកថាយំ អន្តោអរុណេយេវ វត្តសមាទាបនំ វុត្តំ, អថ កស្មា ‘‘បុរិមយាមមជ្ឈិមយាមេសូ’’តិ វុត្តន្តិ? នាយំ ទោសោ, ហិយ្យោអរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ ហិ យាវ អជ្ជអរុណុគ្គមនា ឯកោ រត្តិន្ទិវោ អជ្ជអរុណស្ស អន្តោ នាម, អជ្ជអរុណតោ បដ្ឋាយ បច្ឆាកាលោ អរុណស្ស ពហិ នាម, តស្មា បុរិមមជ្ឈិមយាមេសុ កតវត្តសមាទានម្បិ អរុណោទយតោ ¶ បុរេ កតត្តា អន្តោអរុណេ កតំយេវ ហោតិ. វត្តំ អសមាទិយិត្វា និបជ្ជនេ ច សតិ និទ្ទាវសេន អរុណុគ្គមនកាលំ អជានិត្វា វត្តសមាទានំ អតិក្កន្តំ ¶ ភវេយ្យ, តស្មា បុរេតរមេវ សមាទានំ កត្វា និបជ្ជនំ ញាយាគតំ ហោតិ, ‘‘អន្តោអរុណេយេវ វុត្តនយេនេវ វត្តំ សមាទិយិត្វា’’តិ វុត្តអដ្ឋកថាបាឋញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អនុលោមេតិ.
ឯវំ ហោតុ, ឯវំ សន្តេបិ កស្មា ‘‘អារោចាបេត្វា’’តិ វុត្តំ, ននុ មាឡកសីមាយំ សមាទិន្នកាលេយេវ វត្តមារោចិតន្តិ? សច្ចំ អារោចិតំ, អយំ បន ភិក្ខុ ទិវា វត្តំ និក្ខិបិត្វា និសិន្នោ, ឥទានិ សមាទិន្នោ, តស្មា មាឡកសីមាយ អារោចិតម្បិ បុន អារោចេតព្ពំ ហោតិ. ឥទម្បិ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ វុត្តនយេនេវ វត្តំ សមាទិយិត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ បរិវាសោ អារោចេតព្ពោ’’តិ បាឋំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អនុលោមេតិ. អថ ‘‘អត្តនោ អត្តនោ មញ្ចកេសុ និបជ្ជាបេត្វា’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ អញ្ញមញ្ញស្ស មញ្ចេសុ និបជ្ជមានាបិ បកតត្តសាលតោ និព្ពោទកបតនដ្ឋានតោ ពហិ និបជ្ជមានា សហវាសរត្តិច្ឆេទទោសតោ មុត្តាយេវាតិ? ន បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ បារិវាសិកោ បកតត្តភិក្ខូហេវ ឯកច្ឆន្នេ និបន្នោ សហវាសរត្តិច្ឆេទប្បត្តោ ហោតិ, អថ ខោ អញ្ញមញ្ញម្បិ ហោតិយេវ. វុត្តញ្ចេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨១) ‘‘សចេ ហិ ទ្វេ បារិវាសិកា ឯកតោ វសេយ្យុំ, តេ អញ្ញមញ្ញស្ស អជ្ឈាចារំ ញត្វា អគារវា វា វិប្បដិសារិនោ វា ហុត្វា បាបិដ្ឋតរំ វា អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យុំ វិព្ភមេយ្យុំ វា, តស្មា នេសំ សហសេយ្យា សព្ពប្បការេន បដិក្ខិត្តា’’តិ. ‘‘បច្ឆិមយាមកាលេ ឧដ្ឋាបេត្វា អរុណេ ឧដ្ឋិតេ អារោចាបេត្វា វត្តំ និក្ខិបាបេន្តី’’តិ ឯត្ថ អរុណេ អនុដ្ឋិតេយេវ វត្តនិក្ខិបនេ ករិយមានេ រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ, សា រត្តិ គណនូបគា ន ហោតិ, តស្មា បឋមបរិច្ឆេទេ វុត្តំ អរុណកថាវិនិច្ឆយំ ឱលោកេត្វា អរុណុគ្គមនភាវោ សុដ្ឋុ ជានិតព្ពោ.
‘‘អារោចាបេត្វា ¶ វត្តំ និក្ខិបាបេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. កស្មា អារោចាបេតិ, ននុ សមាទិន្នកាលេយេវ អារោចិតន្តិ? សច្ចំ, តថាបិ បារិវាសិកវត្តសមាទានកាលេ អារោចិតេសុ ភិក្ខូសុ ឯកច្ចេ និក្ខិបនកាលេ គច្ឆន្តិ, អញ្ញេ អាគច្ឆន្តិ, ឯវំ បរិសសង្កមនម្បិ សិយា, តថា ច សតិ អភិនវាគតានំ សព្ភាវា អារោចេតព្ពំ ហោតិ, អសតិ បន អភិនវាគតភិក្ខុម្ហិ អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ. ឯវំ សន្តេបិ អារោចនេ ទោសាភាវតោ បុន អារោចនំ ញាយាគតំ ហោតិ, មានត្តចរណកាលេ បន សមាទានេ អារោចិតេបិ និក្ខិបនេ អវស្សំ អារោចេតព្ពមេវ ¶ . កស្មា? ទិវសន្តរភាវតោ. ‘‘ទេវសិកំ អារោចេតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩០) ហិ វុត្តំ. ឯវំ សន្តេបិ សាយំ សមាទានកាលេ អារោចេស្សតិ, តស្មា និក្ខិបនេ អារោចនកិច្ចំ នត្ថីតិ ចេ? ន, សាយំ សមាទានកាលេ ឯតេ ភិក្ខូ អាគច្ឆិស្សន្តិបិ, ន អាគច្ឆិស្សន្តិបិ, អនាគតានំ កថំ អារោចេតុំ លភិស្សតិ, អនារោចនេ ច សតិ រត្តិច្ឆេទោ សិយា, តស្មា តស្មិំ ទិវសេ អរុណេ ឧដ្ឋិតេ វត្តនិក្ខិបនតោ បុរេយេវ អារោចេតព្ពន្តិ នោ មតិ, សុដ្ឋុតរំ ឧបធារេត្វា គហេតព្ពំ. ឯវំ បករណាគតនយេន វា បករណានុលោមអាចរិយនយេន វា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អាណំ បតិដ្ឋាបេន្តេន វិនយកោវិទេន ពហុស្សុតេន លជ្ជីបេសលភូតេន វិនយធរេន វិសុទ្ធិកាមានំ បេសលានំ ភិក្ខូនំ សីលវិសុទ្ធត្ថាយ សុដ្ឋុ វិចារេត្វា បរិវាសវត្តាមានត្តចរណវត្តានិ អាចិក្ខិតព្ពានីតិ.
ឥមស្មិំ ឋានេ លជ្ជីភិក្ខូនំ បរិវាសាទិកថាយ កុសលត្ថំ នានាវាទនយោ វុច្ចតេ – កេចិ ភិក្ខូ ‘‘បកតត្តសាលំ កុរុមានេន តស្សា សាលាយ មជ្ឈេ ថម្ភំ និមិត្តំ កត្វា តតោ ទ្វាទសហត្ថមត្តំ បទេសំ សល្លក្ខេត្វា យថា បញ្ញត្តេ ¶ បារិវាសិកានំ មញ្ចេ និបន្នស្ស ភិក្ខុស្ស គីវា តស្ស បទេសស្ស ឧបរិ ហោតិ, តថា បញ្ញាបេតព្ពោ. ឯវំ កតេ សុកតំ ហោតី’’តិ វទន្តិ ករោន្តិ ច. ឯកច្ចេ ‘‘មញ្ចេ និបន្នស្ស ភិក្ខុស្ស កដិ តស្ស បទេសស្ស ឧបរិ ហោតិ, យថា បញ្ញាបេតព្ពោ, ឯវំ កតេ សុកតំ ហោតី’’តិ វទន្តិ ករោន្តិ ច, តំ វចនំ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាដីកាទីសុ វិជ្ជតិ, កេវលំ តេសំ បរិកប្បមេវ. អយំ បន នេសំ អធិប្បាយោ សិយា – ‘‘ទ្វាទសហត្ថំ បន ឧបចារំ មុញ្ចិត្វា និសីទិតុំ វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តវចនញ្ច ‘‘អថ ទ្វាទសហត្ថំ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា អជានន្តស្សេវ គច្ឆតិ, រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ ឯវ, វត្តភេទោ បន នត្ថី’’តិ អដ្ឋកថាវចនញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧) ‘‘អទិដ្ឋអស្សុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ព’’ន្តិ វុត្តដីកាវចនញ្ច (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៩៧) ‘‘អទិដ្ឋអស្សុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពំ, ‘ឥទំ វត្តំ និក្ខិបិត្វា វសន្តស្ស លក្ខណ’ន្តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តវជិរពុទ្ធិដីកាវចនញ្ច (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) ‘‘អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ សល្លក្ខេត្វា, អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា សហវាសាទិកំ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ វជិរពុទ្ធិដីកាវចនញ្ច បស្សិត្វា អយោនិសោ អត្ថំ គហេត្វា សព្ពត្ថ ទ្វាទសហត្ថមេវ បមាណំ, តតោ ឩនម្បិ អធិកម្បិ ន វដ្ដតិ, តស្មា យថាវុត្តនយេន មជ្ឈេ ថម្ភតោ ទ្វាទសហត្ថមត្តេ បទេសេ និបន្នស្ស ភិក្ខុស្ស ¶ គីវា វា កដិ វា ហោតុ, ឯវំ សន្តេ ទ្វាទសហត្ថប្បទេសេ បារិវាសិកភិក្ខុ ហោតិ, តតោ សហវាសតោ វា វិប្បវាសតោ វា រត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសា ន ហោន្តីតិ.
តត្រេវំ យុត្តាយុត្តវិចារណា កាតព្ពា. យថាវុត្តបាឋេសុ បឋមបាឋស្ស អយមធិប្បាយោ – បកតត្តភិក្ខុម្ហិ ឆមាយ ¶ និសិន្នេ យទិ បារិវាសិកភិក្ខុ អាសនេ និសីទិតុកាមោ, បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ និសិន្នដ្ឋានតោ ទ្វាទសហត្ថំ ឧបចារំ មុញ្ចិត្វាវ និសីទិតុំ វដ្ដតិ, ន ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេតិ. ឯតេន ទ្វីសុបិ ឆមាយ និសិន្នេសុ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេបិ វដ្ដតិ, ទ្វាទសហត្ថប្បទេសតោ ពហិ និសីទន្តោ អាសនេបិ និសីទិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ន ឆមាយ និសិន្នេតិ បកតត្តេ ភូមិយំ និសិន្នេ ឥតរេន អន្តមសោ តិណសន្ថរេបិ ឧច្ចតរេ វាលិកតលេបិ វា ន និសីទិតព្ពំ, ទ្វាទសហត្ថំ បន ឧបចារំ មុញ្ចិត្វា និសីទិតុំ វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨១). ឥតិ បកតត្តេ ឆមាយ និសិន្នេ បារិវាសិកេន និសីទិតព្ពដ្ឋានទីបកោ អយំ បាឋោ, ន មញ្ចបញ្ញាបនដ្ឋានសយនដ្ឋានទីបកោ, តំ បុព្ពាបរបរិបុណ្ណំ សកលំ បាឋំ អនោលោកេត្វា ឯកទេសមត្តមេវ បស្សិត្វា បរិកប្បវសេន អយោនិសោ អធិប្បាយំ គណ្ហន្តិ.
ទុតិយបាឋស្ស បន អយមធិប្បាយោ – ពហិ ឧបចារសីមាយ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ វត្តំ សមាទិយិត្វា និសិន្នេ ភិក្ខុស្មិំ តស្ស និសិន្នដ្ឋានតោ ទ្វាទសហត្ថំ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា តស្ស អជានន្តស្សេវ អញ្ញោ ភិក្ខុ គច្ឆតិ, តស្ស បារិវាសិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ, វត្តភេទោ បន នត្ថិ. កស្មា រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ? ឧបចារំ ឱក្កមិតត្តា. កស្មា ន វត្តភេទោ? អជានន្តត្តាតិ. ឯតេន ពហិឧបចារសីមាយ ឧបចារោ ទ្វាទសហត្ថប្បមាណោ ហោតិ អារោចនក្ខេត្តភូតោតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘គុម្ពេន វា វតិយា វា បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ និសីទិតព្ពំ, អន្តោអរុណេយេវ វុត្តនយេន វត្តំ សមាទិយិត្វា អារោចេតព្ពំ. សចេ អញ្ញោ កោចិ ភិក្ខុ កេនចិទេវ ករណីយេន តំ ឋានំ អាគច្ឆតិ, សចេ ឯស តំ បស្សតិ, សទ្ទំ វាស្ស សុណាតិ, អារោចេតព្ពំ. អនារោចេន្តស្ស រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទោ ច. អថ ទ្វាទសហត្ថំ ¶ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា អជានន្តស្សេវ គច្ឆតិ, រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ ឯវ, វត្តភេទោ បន នត្ថី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧). ឥតិ អយម្បិ បាឋោ អារោចនក្ខេត្តទីបកោ ហោតិ, ន មញ្ចបញ្ញាបនាទិទីបកោតិ ទដ្ឋព្ពំ.
តតិយបាឋស្ស បន អយមធិប្បាយោ – កិំ ពហិឧបចារសីមាយ វត្តសមាទានដ្ឋានំ អាគតភិក្ខូនំ ¶ ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំយេវ អារោចេតព្ពន្តិ បុច្ឆាយ សតិ អទិដ្ឋអស្សុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពន្តិ វិស្សជ្ជេតព្ពន្តិ. ឯតេន អទិដ្ឋអស្សុតានំ បន អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំយេវ អារោចេតព្ពំ, ន ពហិទ្វាទសហត្ថគតានំ, ទិដ្ឋសុតានំ បន អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានម្បិ ពហិទ្វាទសហត្ថគតានម្បិ អាកាសាទិគតានម្បិ អារោចេតព្ពមេវាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អយំ បនេត្ថ ថេរស្ស អធិប្បាយោ – វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្ស ឧបចារគតានំ សព្ពេសំ អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំ អារោចេតព្ពំ, អទិដ្ឋអស្សុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពំ. ឥទំ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្ស លក្ខណ’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៩៧). ឥតិ អយម្បិ បាឋោ អារោចេតព្ពលក្ខណទីបកោ ហោតិ, ន មញ្ចបញ្ញាបនាទិទីបកោតិ. ចតុត្ថបាឋស្ស អធិប្បាយោបិ តតិយបាឋស្ស អធិប្បាយសទិសោវ.
បញ្ចមបាឋស្ស បន អយមធិប្បាយោ – អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ឯត្ថ ឯតស្មិំ អដ្ឋកថាវចនេ និក្ខិត្តវត្តានំ ភិក្ខូនំ អត្តនោ និសិន្នដ្ឋានតោ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វា អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា សហវាសាទិកំ វេទិតព្ពំ. អាទិ-សទ្ទេន វិប្បវាសអនារោចនឩនេគណេចរណានិ សង្គណ្ហាតិ. អយញ្ច យស្មា គណស្ស អារោចេត្វា ភិក្ខូនញ្ច អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វា វសិ ¶ , តស្មា និក្ខិត្តវត្តានំ ពហិឧបចារសីមាយ សមាទិន្នត្តា អត្តនោ និសិន្នដ្ឋានតោ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វា អនិក្ខិត្តវត្តានំ អន្តោវិហារេ សមាទិន្នត្តា ឧបចារសីមាយ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា សហវាសវិប្បវាសអនារោចនឩនេគណេចរណសង្ខាតានិ វត្តច្ឆេទការណានិ វេទិតព្ពានីតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧) ‘‘អយញ្ច យស្មា គណស្ស អារោចេត្វា ភិក្ខូនញ្ច អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាវ វសិ, តេនស្ស ឩនេគណេចរណទោសោ វា វិប្បវាសោ វា ន ហោតី’’តិ. ឥតិ អយញ្ច បាឋោ បកតត្តភិក្ខូសុ គតេសុបិ វត្តំ អារោចេត្វា ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វា វសិតត្តា ទោសាភាវមេវ ទីបេតិ, ន មញ្ចបញ្ញាបនាទីនិ. ឥតិ ឥមេសំ បាឋានំ អយោនិសោ អធិប្បាយំ គហេត្វា ‘‘សព្ពត្ថ ទ្វាទសហត្ថមេវ បមាណ’’ន្តិ មញ្ញមានា វិចារិំសុ, តេសំ ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជមានា សិស្សានុសិស្សាទយោបិ តថេវ ករោន្តិ, តទេតំ អប្បមាណំ.
កថំ? យំ តត្ថ បកតត្តសាលាយ មជ្ឈេ ថម្ភំ និមិត្តំ កត្វា ទ្វាទសហត្ថំ មិនិំសុ, តទប្បមាណំ ¶ . ន ហិ ថម្ភេន វា សាលាយ វា សហវាសោ វា វិប្បវាសោ វា វុត្តោ, អថ ខោ បកតត្តភិក្ខុនាវ. វុត្តញ្ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨៣) ‘‘តត្ថ សហវាសោតិ យ្វាយំ បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេតិអាទិនា នយេន វុត្តោ ឯកតោ វាសោ. វិប្បវាសោតិ ឯកកស្សេវ វាសោ’’តិ. យញ្ហិ តតោ ទ្វាទសហត្ថមត្តដ្ឋានេ ភិក្ខុស្ស គីវាដ្ឋបនំ វា កដិដ្ឋបនំ វា វទន្តិ, តទបិ អប្បមាណំ. ពហិឧបចារសីមាយ ហិ បរិវសន្តស្ស ភិក្ខុស្ស សកលសរីរំ បកតត្តភិក្ខូនំ អន្តោទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ ឋបេតព្ពំ ហោតិ, ន ឯកទេសមត្តំ.
តេសំ ¶ បន អយមធិប្បាយោ សិយា – ទ្វាទសហត្ថប្បទេសតោ សកលសរីរស្ស អន្តោករណេ សតិ សហវាសោ ភវេយ្យ, ពហិករណេ សតិ វិប្បវាសោ, តេន ឧបឌ្ឍំ អន្តោ ឧបឌ្ឍំ ពហិ ហោតូតិ, តំ មិច្ឆាញាណវសេន ហោតិ. ន ហិ សហវាសទោសោ ទ្វាទសហត្ថេន កថិតោ, អថ ខោ ឯកច្ឆន្នេ សយនេន. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា បារិវាសិកក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៨១) ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អនាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វា អនាវាសេ វា វត្ថព្ព’’ន្តិ. អដ្ឋកថាយម្បិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨១) វុត្តំ ‘‘ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ’’តិអាទីសុ អាវាសោ នាម វសនត្ថាយ កតសេនាសនំ. អនាវាសោ នាម ចេតិយឃរំ ពោធិឃរំ សម្មុញ្ជនិអដ្ដកោ ទារុអដ្ដកោ បានីយមាឡោ វច្ចកុដិ ទ្វារកោដ្ឋកោតិ ឯវមាទិ. តតិយបទេន តទុភយម្បិ គហិតំ, ‘ឯតេសុ យត្ថ កត្ថចិ ឯកច្ឆន្នេ ឆទនតោ ឧទកបតនដ្ឋានបរិច្ឆិន្នេ ឱកាសេ ឧក្ខិត្តកោ វសិតុំ ន លភតិ, បារិវាសិកោ បន អន្តោអាវាសេយេវ ន លភតី’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘អវិសេសេន ឧទកបាតេន វារិត’ន្តិ វុត្តំ. កុរុន្ទិយំ ‘ឯតេសុ ឯត្តកេសុ បញ្ចវណ្ណឆទនពទ្ធដ្ឋានេសុ បារិវាសិកស្ស ច ឧក្ខិត្តកស្ស ច បកតត្តេន សទ្ធិំ ឧទកបាតេន វារិត’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា នានូបចារេបិ ឯកច្ឆន្នេ ន វដ្ដតិ. សចេ បនេត្ថ តទហុបសម្បន្នេបិ បកតត្តេ បឋមំ បវិសិត្វា និបន្នេ សដ្ឋិវស្សោបិ បារិវាសិកោ បច្ឆា បវិសិត្វា ជានន្តោ និបជ្ជតិ, រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច, អជានន្តស្ស រត្តិច្ឆេទោវ, ន វត្តភេទទុក្កដំ. សចេ បន តស្មិំ បឋមំ និបន្នេ បច្ឆា បកតត្តោ បវិសិត្វា និបជ្ជតិ, បារិវាសិកោ ច ជានាតិ, រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច. នោ ចេ ជានាតិ ¶ , រត្តិច្ឆេទោវ, ន វត្តភេទទុក្កដន្តិ, តស្មា សាលាយបិ វិហារេបិ ឆទនតោ ឧទកបតនដ្ឋានតោ មុត្តមត្តេយេវ សហវាសទោសោ ន វិជ្ជតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
ឯកច្ចេ ¶ បន មជ្ឈិមត្ថម្ភតោ ទ្វាទសហត្ថាយាមេន ទណ្ឌកេន ចក្កំ ភមិត្វា សមន្តតោ ពាហិរេ លេខំ ករោន្តិ, ឯវំ កតេ សា ពាហិរលេខា អាវដ្ដតោ ទ្វាសត្តតិហត្ថមត្តា ហោតិ, តតោ តំ បទេសំ ទ្វាទសហត្ថេន ទណ្ឌកេន មិនិត្វា ភាជិយមានំ ឆភាគមេវ ហោតិ, តតោ តេសំ ឆភាគានំ សីមាយ ឯកេកស្មិំ មញ្ចេ បញ្ញបិយមានេ ឆឡេវ មញ្ចដ្ឋានានិ ហោន្តិ, តស្មា ឯកស្មិំ វដ្ដមណ្ឌលេ ឆ ភិក្ខូយេវ អបុព្ពំ អចរិមំ វសិតុំ លភន្តិ, ន តតោ ឧទ្ធន្តិ វទន្តិ. កស្មា បន ឯវំ ករោន្តីតិ? បុព្ពេ វុត្តនយេន ‘‘សព្ពត្ថ ទ្វាទសហត្ថមត្តមេវ បមាណ’’ន្តិ គហិតត្តា. ឯវំ កិរ នេសមធិប្បាយោ – បារិវាសិកោ បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ សយមានោ សហវាសោ សិយា, ពាហិរេ សយមានោ វិប្បវាសោ, តថា អញ្ញមញ្ញស្សបីតិ. ឯវំ ករោន្តានំ បន នេសំ សកអធិប្បាយោបិ ន សិជ្ឈតិ, កុតោ ភគវតោ អធិប្បាយោ.
កថំ? បារិវាសិកោ ភិក្ខុ បកតត្តភិក្ខូនញ្ច អញ្ញមញ្ញស្ស ច ទ្វាទសហត្ថមត្តេ បទេសេ ហោតូតិ នេសមធិប្បាយោ. អថ បន មជ្ឈិមត្ថម្ភំ និមិត្តំ កត្វា មិនិយមានា សមន្តតោ ពាហិរលេខា ថម្ភតោយេវ ទ្វាទសហត្ថមត្តា ហោតិ, ន បកតត្តភិក្ខូហិ. តេ ហិ ថម្ភតោ ពហិ ឯករតនទ្វិតិរតនាទិដ្ឋានេ ឋិតា, ពាហិរតោបិ លេខាយេវ ថម្ភតោ ទ្វាទសហត្ថមត្តា ហោតិ, ន តស្សូបរិ និបន្នភិក្ខុ. សោ ហិ ទ្វិរតនមត្តេនបិ តិរតនមត្តេនបិ លេខាយ អន្តោបិ ហោតិ ពហិបិ. អញ្ញមញ្ញស្សបិ ឆភាគសីមាយេវ អញ្ញមញ្ញស្ស ទ្វាទសហត្ថមត្តា ហោតិ ¶ , ន តស្សូបរិ បញ្ញត្តមញ្ចោ វា តត្ថ និបន្នភិក្ខុ វា. មញ្ចោ ហិ ឯករតនមត្តេន វា ទ្វិរតនមត្តេន វា សីមំ អតិក្កមិត្វា ឋិតោ, ភិក្ខូបិ សយមានា ន សីមាយ ឧបរិយេវ សយន្តិ, វិទត្ថិមត្តេន វា រតនមត្តេន វា សីមំ អតិក្កមិត្វា វា អប្បត្វា វា សយន្តិ, តស្មា តេ បារិវាសិកា ភិក្ខូ បកតត្តភិក្ខូនម្បិ អញ្ញមញ្ញស្សបិ ទ្វាទសហត្ថមត្តដ្ឋាយិនោ ន ហោន្តិ, តតោ ឩនាវ ហោន្តិ, តស្មា សកអធិប្បាយោបិ ន សិជ្ឈតិ.
ភគវតោ បន អធិប្បាយោ – យទិ អប្បភិក្ខុកាទិអង្គសម្បន្នត្តា វិហារស្ស វត្តំ អនិក្ខិបិត្វា អន្តោវិហារេយេវ បរិវសតិ, ឯវំ សតិ បកតត្តេន ភិក្ខុនា ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វសិតព្ពំ. យទិ តាទិសអាវាសេ វា អនាវាសេ វា ឆទនតោ ឧទកបតនដ្ឋានស្ស អន្តោ សយេយ្យ, សហវាសោ នាម, រត្តិច្ឆេទោ ហោតីតិ អយមត្ថោ យថាវុត្ត-បាឡិយា ច អដ្ឋកថាយ ច បកាសេតព្ពោ. ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ ទ្វីហិ វត្ថព្ពំ. យទិ វសេយ្យ, វុឌ្ឍស្ស រត្តិច្ឆេទោយេវ, នវកស្ស រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច ហោតិ. សមវស្សា ចេ, អជានន្តស្ស រត្តិច្ឆេទោយេវ ¶ , ជានន្តស្ស ឧភយម្បីតិ អយមត្ថោ ‘‘តយោ ខោ, ឧបាលិ, បារិវាសិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទា សហវាសោ វិប្បវាសោ អនារោចនា’’តិ ច ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បារិវាសិកេន វុឌ្ឍតរេន សទ្ធិំ ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៨២) ច ‘‘វុឌ្ឍតរេនាតិ ឯត្ថ…បេ… សចេ ហិ ទ្វេ បារិវាសិកា ឯកតោ វសេយ្យុំ, តេ អញ្ញមញ្ញស្ស អជ្ឈាចារំ ញត្វា អគារវា វា វិប្បដិសារិនោ វា ហុត្វា បាបិដ្ឋតរំ វា អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យុំ វិព្ភមេយ្យុំ វា, តស្មា នេសំ សហសេយ្យា សព្ពប្បការេន បដិក្ខិត្តា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨១) ច ឥមេហិ បាឡិអដ្ឋកថាបាឋេហិ បកាសេតព្ពោ. វិប្បវាសេបិ បារិវាសិកេន អភិក្ខុកេ ¶ អាវាសេ ន វត្ថព្ពំ, បកតត្តេន វិនា អភិក្ខុកោ អាវាសោ ន គន្តព្ពោ, ពហិសីមាយំ ភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានតោ ទ្វាទសហត្ថប្បមាណស្ស ឧបចារស្ស អន្តោ និសីទិតព្ពន្តិ ភគវតោ អធិប្បាយោ.
អយមត្ថោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា អភិក្ខុកោ អាវាសោ គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា’’តិអាទិ (ចូឡវ. ៧៦) ច ‘‘តយោ ខោ, ឧបាលិ…បេ… អនារោចនា’’តិ ច ‘‘ចត្តារោ ខោ, ឧបាលិ, មានត្តចារិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទា សហវាសោ, វិប្បវាសោ, អនារោចនា, ឩនេគណេចរណ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៩២) ច ‘‘វិប្បវាសោតិ ឯកកស្សេវ វាសោ’’តិ ច ‘‘អយញ្ច យស្មា គណស្ស អារោចេត្វា ភិក្ខូនញ្ច អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាវ វសិ, តេនស្ស ឩនេគណេចរណទោសោ វា វិប្បវាសោ វា ន ហោតី’’តិ ច ‘‘អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ សល្លក្ខេត្វា, អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា សហវាសាទិកំ វេទិតព្ព’’ន្តិ ច អាគតេហិ បាឡិយដ្ឋកថា-វជិរពុទ្ធិដីកាបាឋេហិ បកាសេតព្ពោ, តស្មា វិហារេ បរិវសន្តស្ស ឧបចារសីមាយ អព្ភន្តរេ យត្ថ កត្ថចិ វសន្តស្ស នត្ថិ វិប្បវាសោ, ពហិឧបចារសីមាយំ បរិវសន្តស្ស ភិក្ខូនំ និសិន្នបរិយន្តតោ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ វសន្តស្ស ច នត្ថិ វិប្បវាសោតិ, តញ្ច បរិវាសកាលេ ‘‘ឯកេន ភិក្ខុនា សទ្ធិ’’ន្តិ វចនតោ ឯកស្សបិ ភិក្ខុនោ, មានត្តចរណកាលេ ‘‘ចតូហិ បញ្ចហិ វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិ’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) វចនតោ ច ចតុន្នំ បញ្ចន្នម្បិ ភិក្ខូនំ ហត្ថបាសភូតេ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេបិ វសិតុំ លភតិ, នត្ថិ វិប្បវាសោតិ ទដ្ឋព្ពំ.
វត្តំ សមាទិយិត្វា តេសំ ភិក្ខូនំ អារោចិតកាលតោ បន បដ្ឋាយ កេនចិ ករណីយេន តេសុ ¶ ភិក្ខូសុ គតេសុបិ ¶ យថាវុត្តអដ្ឋកថាបាឋនយេន វិប្បវាសោ ន ហោតិ. តថា ហិ វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៩៧) ‘‘សោបិ កេនចិ កម្មេន បុរេអរុណេ ឯវ គច្ឆតីតិ ឥមិនា អារោចនាយ កតាយ សព្ពេសុបិ ភិក្ខូសុ ពហិវិហារំ គតេសុ ឩនេគណេចរណទោសោ វា វិប្បវាសទោសោ វា ន ហោតិ អារោចិតត្តា សហវាសស្សាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘អយញ្ចា’តិអាទី’’តិ. អបរេ បន អាចរិយា ‘‘ពហិសីមាយ វត្តសមាទានដ្ឋានេ វតិបរិក្ខេបោបិ បកតត្តភិក្ខូហេវ កាតព្ពោ, ន កម្មារហភិក្ខូហិ. យថា លោកេ ពន្ធនាគារាទិ ទណ្ឌការកេហិ ឯវ កត្តព្ពំ, ន ទណ្ឌារហេហិ, ឯវមិធាបី’’តិ វទន្តិ, តម្បិ អដ្ឋកថាទីសុ ន ទិស្សតិ. ន ហិ វតិបរិក្ខេបោ ទណ្ឌកម្មត្ថាយ ការិតោ, អថ ខោ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថមេវ. តថា ហិ វុត្តំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៩៧) ‘‘គុម្ពេន វា វតិយា វា បដិច្ឆន្នដ្ឋានេតិ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថ’’ន្តិ. តថា វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៩៧) ‘‘គុម្ពេន វាតិអាទិ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថ’’ន្តិ. ឥតោ បរំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ បរិវាសទានញ្ច មានត្តទានញ្ច វេទិតព្ពំ. យត្ថ បន សំសយិតព្ពំ អត្ថិ, តត្ថ សំសយវិនោទនត្ថាយ កថេតព្ពំ កថយាម.
ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ឯវំ វទន្តិ – បារិវាសិកោ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរោបិ សមានោ វត្តេ សមាទិន្នេ នវកដ្ឋានេ ឋិតោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘យត្ថ បន និសីទាបេត្វា បរិវិសន្តិ, តត្ថ សាមណេរានំ ជេដ្ឋកេន, ភិក្ខូនំ សង្ឃនវកេន ហុត្វា និសីទិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៥) តស្មា អារោចិតកាលាទីសុ ‘‘អហំ ភន្តេ’’ឥច្ចេវ វត្តព្ពំ, ន ‘‘អហំ អាវុសោ’’តិ. តត្រេវំ វិចារណា កាតព្ពា – បារិវាសិកាទយោ ភិក្ខូ សេយ្យាបរិយន្តអាសនបរិយន្តភាគិតាយ នវកដ្ឋានេ ឋិតា, ន ឯកន្តេន ¶ នវកភូតត្តា. តថា ហិ វុត្តំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកានំ ភិក្ខូនំ បញ្ច យថាវុឌ្ឍំ ឧបោសថំ បវារណំ វស្សិកសាដិកំ ឱណោជនំ ភត្ត’’ន្តិ (ចូឡវ. ៧៥). អដ្ឋកថាយញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨១) ‘‘បកតត្តំ ភិក្ខុំ ទិស្វា អាសនា វុដ្ឋាតព្ពំ, បកតត្តោ ភិក្ខុ អាសនេន និមន្តេតព្ពោ’’តិ ឯតិស្សា បាឡិយា សំវណ្ណនាយ ‘‘វុដ្ឋាតព្ពំ, និមន្តេតព្ពោតិ តទហុបសម្បន្នម្បិ ទិស្វា វុដ្ឋាតព្ពមេវ, វុដ្ឋាយ ច ‘អហំ ឥមិនា សុខនិសិន្នោ វុដ្ឋាបិតោ’តិ បរម្មុខេន ន គន្តព្ពំ, ‘ឥទំ អាចរិយ អាសនំ, ឯត្ថ និសីទថា’តិ ឯវំ និមន្តេតព្ពោយេវា’’តិ ឯត្ថេវ ‘‘អាចរិយា’’តិ អាលបនវិសេសោ វុត្តោ, ន អញ្ញត្ថ. យទិ វុឌ្ឍតរេនបិ ‘‘ភន្តេ’’ឥច្ចេវ វត្តព្ពោ សិយា, ឥធាបិ ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, អាសន’’ន្តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, ន បន វុត្តំ, តស្មា ន តេសំ តំ វចនំ សារតោ បច្ចេតព្ពំ. ឥមស្មិំ ¶ បន វិនយសង្គហប្បករណេ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៣៧) ‘‘អារោចេន្តេន សចេ នវកតរោ ហោតិ, ‘អាវុសោ’តិ វត្តព្ពំ. សចេ វុឌ្ឍតរោ, ‘ភន្តេ’តិ វត្តព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ឥទញ្ច ‘‘ឯកេន ភិក្ខុនា សទ្ធិ’’ន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តត្តា តំ បដិគ្គាហកភូតំ បកតត្តំ ភិក្ខុំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.
ពហវោ បន ភិក្ខូ បារិវាសិកំ ភិក្ខុំ សង្ឃមជ្ឈេ និសីទាបេត្វា វត្តំ យាចាបេត្វា កម្មវាចាបរិយោសានេ សមាទាបេត្វា អារោចនមការេត្វា សង្ឃមជ្ឈតោ និក្ខមាបេត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទាបេត្វា តត្ថ និសិន្នេន អារោចាបេត្វា វត្តំ និក្ខិបាបេន្តិ, ឯវំ ករោន្តានញ្ច នេសំ អយមធិប្បាយោ – អយំ ភិក្ខុ វត្តេ អសមាទិន្នេ វុឌ្ឍដ្ឋានិយោបិ ហោតិ, តស្មា យាចនកាលេ ច កម្មវាចាសវនកាលេ ច វត្តសមាទានកាលេ ច សង្ឃមជ្ឈេ និសីទនារហោ ហោតិ, វត្តេ បន សមាទិន្នេ នវកដ្ឋានិយោ, តស្មា ន សង្ឃមជ្ឈេ និសីទនារហោ, អាសនបរិយន្តភាគិតាយ ¶ បរិសបរិយន្តេយេវ និសីទនារហោតិ, តទេតំ ឯវំ វិចារេតព្ពំ – អយំ ភិក្ខុ សង្ឃមជ្ឈេ និសីទមានោ អាសនំ គហេត្វា យថាវុឌ្ឍំ និសិន្នោ ន ហោតិ, អថ ខោ កម្មារហភាវេន អាសនំ អគ្គហេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឧក្កុដិកមេវ និសិន្នោ ហោតិ, កម្មារហោ ច នាម សង្ឃមជ្ឈេយេវ ឋបេតព្ពោ ហោតិ, នោ ពហិ, តស្មា ‘‘សង្ឃមជ្ឈេ និសីទនារហោ ន ហោតី’’តិ ន សក្កា វត្តុំ តស្មិំ កាលេ, និក្ខមាបិតេ ច វត្តារោចនវត្តនិក្ខិបនានំ អនិដ្ឋិតត្តា អញ្ញមញ្ញំ អាហច្ច សុដ្ឋុ និសិន្នំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិតុមសក្កុណេយ្យត្តា, ចីវរកណ្ណបាទបិដ្ឋិអាទីហិ ពាធិតត្តា អគារវកិរិយា វិយ ទិស្សតិ, អារោចនកិរិយញ្ច វត្តនិក្ខិបនញ្ច សង្ឃមជ្ឈេយេវ កត្តព្ពំ បរិយន្តេ និសីទិត្វា ករោន្តោ អដ្ឋកថាវិរោធោ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧) ‘‘វត្តំ សមាទិយិត្វា តត្ថេវ សង្ឃស្ស អារោចេតព្ពំ…បេ… អារោចេត្វា សចេ និក្ខិបិតុកាមោ, វុត្តនយេនេវ សង្ឃមជ្ឈេ និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ. កស្មា? សមាទានដ្ឋានេយេវ អារោចាបេត្វា តត្ថេវ និក្ខិបាបេត្វា និដ្ឋិតសព្ពកិច្ចមេវ និក្ខមាបេត្វា អត្តនោ អាសនេ និសីទាបេន្តោ ញាយាគតោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ.
តថា សាយំ វត្តារោចនកាលេ ពហូសុ បារិវាសិកេសុ វុឌ្ឍតរំ បឋមំ សមាទាបេត្វា អារោចាបេត្វា អនុក្កមេន សព្ពបច្ឆា នវកតរំ សមាទាបេន្តិ អារោចាបេន្តិ, បាតោ និក្ខិបនកាលេ បន នវកតរំ បឋមំ អារោចាបេត្វា និក្ខិបាបេន្តិ, តតោ អនុក្កមេន វុឌ្ឍតរំ សព្ពបច្ឆា អារោចាបេត្វា និក្ខិបាបេន្តិ. តេសំ អយមធិប្បាយោ សិយា – យទា ទស ភិក្ខូ បកតត្តា ¶ ទស ភិក្ខូ បារិវាសិកា ហោន្តិ, តទា វុឌ្ឍតរេន បឋមំ សមាទិយិត្វា អារោចិតេ តស្ស អារោចនំ អវសេសា ឯកូនវីសតិ ភិក្ខូ ¶ សុណន្តិ, ទុតិយស្ស អដ្ឋារស, តតិយស្ស សត្តរសាតិ អនុក្កមេន ហាយិត្វា សព្ពនវកស្ស អារោចនំ ទស បកតត្តា សុណន្តិ សេសានំ អបកតត្តភាវតោ. តតោ និក្ខិបនកាលេ សព្ពនវកោ បុព្ពេ អត្តនា អារោចិតានំ ទសន្នំ ភិក្ខូនំ អារោចេត្វា និក្ខិបតិ, តតោ បដិលោមេន ទុតិយោ ឯកាទសន្នំ, តតិយោ ទ្វាទសន្នន្តិ អនុក្កមេន វឌ្ឍិត្វា សព្ពជេដ្ឋកោ អត្តនា បុព្ពេ អារោចិតានំ ឯកូនវីសតិភិក្ខូនំ អារោចេត្វា និក្ខិបតិ, ឯវំ យថានុក្កមេន និក្ខិបនំ ហោតិ. សព្ពជេដ្ឋកេ បន បឋមំ និក្ខិត្តេ សតិ បុព្ពេ អត្តនា អារោចិតានំ នវន្នំ ភិក្ខូនំ តទា អបកតត្តភាវតោ អារោចិតានំ សន្តិកេ និក្ខិបនំ ន ហោតិ, តថា សេសានំ. តេសំ បន ឯកច្ចានំ ឩនំ ហោតិ, ឯកច្ចានំ អធិកំ, តស្មា យថាវុត្តនយេន សព្ពនវកតោ បដ្ឋាយ អនុក្កមេន និក្ខិបិតព្ពន្តិ.
ឯវំវាទីនំ បន តេសមាយស្មន្តានំ វាទេ បកតត្តាយេវ ភិក្ខូ អារោចេតព្ពា ហោន្តិ, នោ អបកតត្តា. បុព្ពេ អារោចិតានំយេវ សន្តិកេ វត្តំ និក្ខិបិតព្ពំ ហោតិ, នោ អនារោចិតានំ. ឯវំ បន បកតត្តាយេវ ភិក្ខូ អារោចេតព្ពា ន ហោន្តិ, អថ ខោ អបកតត្តាបិ ‘‘សចេ ទ្វេ បារិវាសិកា គតដ្ឋានេ អញ្ញមញ្ញំ បស្សន្តិ, ឧភោហិ អញ្ញមញ្ញស្ស អារោចេតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា. បុព្ពេ អារោចិតានម្បិ អនារោចិតានម្បិ សន្តិកេ អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពមេវ ‘‘សចេ សោ ភិក្ខុ កេនចិទេវ ករណីយេន បក្កន្តោ ហោតិ, យំ អញ្ញំ សព្ពបឋមំ បស្សតិ, តស្ស អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) វុត្តត្តា, តស្មា តថា អករោន្តេបិ សព្ពេសំ អារោចិតត្តា នត្ថិ ទោសោ. អប្បេកច្ចេ ភិក្ខូ ‘‘បកតត្តស្សេវាយំ អារោចនា’’តិ មញ្ញមានា សាយំ វុឌ្ឍបដិបាដិយា វត្តំ សមាទិយិត្វា អារោចេត្វា ¶ អត្តនោ សយនំ បវិសិត្វា ទ្វារជគ្គនសយនសោធនាទីនិ ករោន្តា អញ្ញេសំ អារោចិតំ ន សុណន្តិ. អប្បេកច្ចេ បាតោ សយំ អារោចេត្វា និក្ខិបិត្វា អញ្ញេសំ អារោចនំ វា និក្ខិបនំ វា អនាគមេត្វា ភិក្ខាចារាទីនំ អត្ថាយ គច្ឆន្តិ, ឯវំ ករោន្តានំ តេសំ អារោចនំ ឯកច្ចានំ អសុតភាវសម្ភវតោ សាសង្កោ ហោតិ បារិវាសិកានំ អញ្ញមញ្ញារោចនស្ស បករណេសុ អាគតត្តា. ន កេវលំ សារត្ថទីបនិយំយេវ, អថ ខោ វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៧៦) ‘‘សចេ ទ្វេ បារិវាសិកា គតដ្ឋានេ អញ្ញមញ្ញំ បស្សន្តិ, ឧភោហិបិ អញ្ញមញ្ញស្ស អារោចេតព្ពំ អវិសេសេន ‘អាគន្តុកេន អារោចេតព្ពំ, អាគន្តុកស្ស អារោចេតព្ព’ន្តិ វុត្តត្តា’’តិ វុត្តំ.
តថា ¶ អប្បេកច្ចេ បកតត្តា ភិក្ខូ បារិវាសិកេសុ ភិក្ខូសុ សាយំ វត្តសមាទានត្ថំ បកតត្តសាលតោ និក្ខមិត្វា អត្តនោ អត្តនោ សយនសមីបំ គតេសុ អត្តនោ សយនបញ្ញាបនបអក្ខារឋបនអញ្ញមញ្ញអាលាបសល្លាបករណាទិវសេន អាឡោលេន្តា បារិវាសិកានំ វត្តារោចនំ ន សុណន្តិ, ន មនសិ ករោន្តិ. អប្បេកច្ចេ បាតោ វត្តនិក្ខិបនកាលេ បារិវាសិកភិក្ខូសុ វត្តារោចនវត្តនិក្ខិបនានិ ករោន្តេសុបិ និទ្ទាបសុតា ហុត្វា ន សុណន្តិ. ឯវំ ករោន្តានម្បិ តេសំ ឯកច្ចានំ អស្សុតសម្ភវតោ វត្តារោចនំ សាសង្កំ ហោតីតិ. ហោតុ សាសង្កំ, សុណន្តានំ អស្សុតសម្ភវេបិ អារោចកានំ សម្មាអារោចនេន វត្តស្ស បរិបុណ្ណត្តា កោ ទោសោតិ ចេ? អារោចកានំ សម្មា អារោចិតត្តា វត្តេ បរិបុណ្ណេបិ វត្តភេទទុក្កដតោវ វិមុត្តោ សិយា, ន រត្តិច្ឆេទតោ. វុត្តញ្ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៦) ‘‘សចេ វាយមន្តោបិ សម្បាបុណិតុំ វា សាវេតុំ ¶ វា ន សក្កោតិ, រត្តិច្ឆេទោវ ហោតិ, ន វត្តភេទទុក្កដ’’ន្តិ.
អថញ្ញេ ភិក្ខូ វត្តំ សមាទិយិត្វា រត្តិំ និបន្នា និទ្ទាភាវេន មនុស្សសទ្ទម្បិ សុណន្តិ, ភេរិអាទិសទ្ទម្បិ សុណន្តិ, សកដនាវាទិយានសទ្ទម្បិ សុណន្តិ, តេ តេន សទ្ទេន អាសង្កន្តិ ‘‘ភិក្ខូនំ នុ ខោ អយ’’ន្តិ, តេ តេន ការណេន រត្តិច្ឆេទំ មញ្ញន្តិ. កស្មា? ‘‘អយញ្ច នេសំ ឆត្តសទ្ទំ វា ឧក្កាសិតសទ្ទំ វា ខិបិតសទ្ទំ វា សុត្វា អាគន្តុកភាវំ ជានាតិ, គន្ត្វា អារោចេតព្ពំ. គតកាលេ ជានន្តេនបិ អនុពន្ធិត្វា អារោចេតព្ពមេវ. សម្បាបុណិតុំ អសក្កោន្តស្ស រត្តិច្ឆេទោវ ហោតិ, ន វត្តភេទទុក្កដ’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៦) វុត្តត្តាតិ. តេ ឯវំ សញ្ញាបេតព្ពា – មាយស្មន្តោ ឯវំ មញ្ញិត្ថ, នាយំ បាឋោ ពហិសីមដ្ឋវសេន វុត្តោ, អថ ខោ ឧបចារសីមដ្ឋវសេន វុត្តោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថេវ ‘‘យេបិ អន្តោវិហារំ អប្បវិសិត្វា ឧបចារសីមំ ឱក្កមិត្វា គច្ឆន្តី’’តិ. តត្ថបិ អាគន្តុកភាវស្ស ជានិតត្តា រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ, តស្មា ទូរេសទ្ទសវនមត្តេន រត្តិច្ឆេទោ នត្ថិ, ‘‘អយំ ភិក្ខូនំ សទ្ទោ, អយំ ភិក្ខូហិ វាទិតភេរិឃណ្ដាទិសទ្ទោ, អយំ ភិក្ខូហិ បាជិតសកដនាវាទិសទ្ទោ’’តិ និសិន្នដ្ឋានតោ ជានន្តោយេវ រត្តិច្ឆេទករោ ហោតិ. តេនាហ ‘‘អាយស្មា ករវីកតិស្សត្ថេរោ ‘សមណោ អយ’ន្តិ វវត្ថានមេវ បមាណ’’ន្តិ.
ទិវា ទូរេ គច្ឆន្តំ ជនកាយំ ទិស្វាបិ ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ នុ ខោ’’តិ បរិកប្បេន្តា រត្តិច្ឆេទំ មញ្ញន្តិ, តម្បិ អការណំ. កស្មា? ‘‘ភិក្ខូ’’តិ វវត្ថានស្ស អភាវា. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘នទីអាទីសុ នាវាយ គច្ឆន្តម្បិ បរតីរេ ឋិតម្បិ អាកាសេ គច្ឆន្តម្បិ បព្ពតថលអរញ្ញាទីសុ ¶ ទូរេ ឋិតម្បិ ភិក្ខុំ ទិស្វា សចេ ‘ភិក្ខូ’តិ វវត្ថានំ អត្ថិ, នាវាទីហិ វា គន្ត្វា មហាសទ្ទំ កត្វា ¶ វា វេគេន អនុពន្ធិត្វា វា អារោចេតព្ព’’ន្តិ. ឥតិ ភិក្ខុំ ទិស្វាបិ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ វវត្ថានមេវ បមាណំ. អភិក្ខុំ បន ‘‘ភិក្ខូ’’តិ វវត្ថានេ សន្តេបិ វា អសន្តេបិ វា កិំ វត្តព្ពំ អត្ថិ, ពហវោ បន ភិក្ខូ ឥទំ រូបទស្សនំ សទ្ទសវនញ្ច អាសង្កន្តា ‘‘បភាតេ សតិ តំ ទ្វយំ ភវេយ្យ, តស្មា មនុស្សានំ គមនកាលសទ្ទករណកាលតោ បុព្ពេយេវ វត្តំ និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ មញ្ញមានា អនុគ្គតេយេវ អរុណេ វត្តំ និក្ខិបន្តិ, តទយុត្តំ រត្តិច្ឆេទត្តាតិ.
អថ បន វិនយធរេន ‘‘កិត្តកា តេ អាបត្តិយោ, ឆាទេសិ, កីវតីហំ បដិច្ឆាទេសី’’តិ បុដ្ឋោ សមានោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, អាបត្តិបរិយន្តំ ន ជានាមិ, រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាមិ, អាបត្តិបរិយន្តំ នស្សរាមិ, រត្តិបរិយន្តំ នស្សរាមិ, អាបត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ, រត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ សុទ្ធន្តបរិវាសារហោ’’តិ ញត្វា តស្សបិ ទុវិធត្តា ចូឡសុទ្ធន្តមហាសុទ្ធន្តវសេន ‘‘តេសុ អយំ ភិក្ខុ ឥមស្ស អរហោ’’តិ ញាបនត្ថំ ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ អនុលោមក្កមេន វា អារោចិតទិវសតោ បដ្ឋាយ បដិលោមក្កមេន វា ‘‘កិត្តកំ កាលំ ត្វំ អារោចនអាវិករណាទិវសេន សុទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម ភន្តេ, ឯត្តកំ កាលំ អហំ សុទ្ធោម្ហី’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ ឯកច្ចំ រត្តិបរិយន្តំ ជានាតិ, តស្មា ចូឡសុទ្ធន្តារហោ’’តិ ញត្វា តស្ស សុទ្ធកាលំ អបនេត្វា អសុទ្ធកាលវសេន បរិយន្តំ កត្វា ចូឡសុទ្ធន្តបរិវាសោ ទាតព្ពោ. អយំ ឧទ្ធម្បិ អារោហតិ, អធោបិ ឱរោហតិ. យោ បន អនុលោមវសេន វា បដិលោមវសេន វា បុច្ឆិយមានោ ‘‘សកលម្បិ រត្តិបរិយន្តំ អហំ ន ជានាមិ នស្សរាមិ, វេមតិកោ ហោមី’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ សកលម្បិ រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, តស្មា មហាសុទ្ធន្តារហោ’’តិ ញត្វា តស្ស ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ យាវ វត្តសមាទានា ឯត្តកំ កាលំ បរិយន្តំ កត្វា មហាសុទ្ធន្តបរិវាសោ ¶ ទាតព្ពោ. ឧទ្ធំអារោហនអធោឱរោហនភាវោ បនេសំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) វុត្តោយេវ. ឥតោ បរម្បិ វិធានំ អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ ទដ្ឋព្ពំ.
ឥទានិ បន ពហវោ ភិក្ខូ ‘‘អយំ ចូឡសុទ្ធន្តារហោ, អយំ មហាសុទ្ធន្តារហោ’’តិ អវិចិនន្តា អន្តោកម្មវាចាយំ ‘‘អាបត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, អាបត្តិបរិយន្តំ នស្សរតិ, រត្តិបរិយន្តំ នស្សរតិ, អាបត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ, រត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ’’តិ ¶ អវិសេសវចនមេវ មនសិ ករោន្តា ‘‘ឥមាយ កម្មវាចាយ ទិន្នំ សុទ្ធន្តបរិវាសំ គហេត្វា បញ្ចាហមត្តំ វា ទសាហមត្តំ វា បរិវសិត្វា អបរិយន្តរត្តិបដិច្ឆាទិតាហិ អបរិយន្តាហិ អាបត្តីហិ មោក្ខោ ហោតី’’តិ មញ្ញន្តា បញ្ចាហមត្តំ វា ទសាហមត្តំ វា បរិវសិត្វា មានត្តំ យាចន្តិ, ឯវំ ករោន្តា តេ ភិក្ខូ សហស្សក្ខត្តុំ បរិវសន្តាបិ អាបត្តិតោ ន មុច្ចេយ្យុំ. កស្មាតិ ចេ? បាឡិយា ច អដ្ឋកថាយ ច វិរុជ្ឈនតោ. វុត្តញ្ហិ បាឡិយំ (បារា. ៤៤២) ‘‘យាវតីហំ ជានំ បដិច្ឆាទេតិ, តាវតីហំ តេន ភិក្ខុនា អកាមា បរិវត្ថព្ពំ. បរិវុត្ថបរិវាសេន ភិក្ខុនា ឧត្តរិ ឆារត្តំ ភិក្ខុមានត្តាយ បដិបជ្ជិតព្ពំ. ចិណ្ណមានត្តោ ភិក្ខុ យត្ថ សិយា វីសតិគណោ ភិក្ខុសង្ឃោ, តត្ថ សោ ភិក្ខុ អព្ភេតព្ពោ’’តិ, តស្មា បដិច្ឆន្នទិវសមត្តំ អបរិវសិត្វា មានត្តារហោ នាម ន ហោតិ, អមានត្តារហស្ស មានត្តទានំ ន រុហតិ, អចិណ្ណមានត្តោ អព្ភានារហោ ន ហោតិ, អនព្ភានារហស្ស អព្ភានំ ន រុហតិ, អនព្ភិតោ ភិក្ខុ អាបត្តិមុត្តោ បកតត្តោ ន ហោតីតិ អយមេត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ.
អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) បន ចូឡសុទ្ធន្តេ ‘‘តំ គហេត្វា បរិវសន្តេន យត្តកំ កាលំ អត្តនោ សុទ្ធិំ ជានាតិ, តត្តកំ អបនេត្វា ¶ អវសេសំ មាសំ វា ទ្វិមាសំ វា បរិវសិតព្ព’’ន្តិ, មហាសុទ្ធន្តេ ‘‘តំ គហេត្វា គហិតទិវសតោ យាវ ឧបសម្បទទិវសោ, តាវ រត្តិយោ គណេត្វា បរិវសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា បដិច្ឆន្នរត្តិប្បមាណំ បរិវសន្តោយេវ មានត្តារហោ ហោតិ, ន បញ្ចាហទសាហរត្តិប្បមាណមត្តំ បរិវសន្តោតិ អយំ អដ្ឋកថាចរិយានំ អធិប្បាយោ. តេនេវ ច ការណេន ទេសនាអារោចនាទីហិ សព្ពកាលំ អាបត្តិំ សោធេត្វា វសន្តានំ លជ្ជីបេសលានំ សិក្ខាកាមានំ ភិក្ខូនំ សុទ្ធន្តបរិវាសំ ទាតុំ អយុត្តរូបោ, ទេសនាអារោចនាទីហិ អាបត្តិំ អសោធេត្វា បមាទវសេន ចិរកាលំ វសន្តានំ ជនបទវាសិកាទីនំ ទាតុំ យុត្តរូបោតិ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថាបិ អវសេសវិនិច្ឆយោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.
អថ បន វិនយធរេន ‘‘ត្វំ, អាវុសោ, កតរអាបត្តិំ អាបន្នោ, កតិ រត្តិយោ តេ ឆាទិតា’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សង្ឃាទិសេសំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា បក្ខមត្តំ បដិច្ឆាទិតា, តេនាហំ សង្ឃំ បក្ខបរិវាសំ យាចិត្វា សង្ឃេន ទិន្នេ បក្ខបរិវាសេ បរិវសិត្វា អនិក្ខិត្តវត្តោវ ហុត្វា អន្តរា សង្ឃាទិសេសាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា បញ្ចាហមត្តំ ឆាទិតា’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ សមោធានបរិវាសារហោ, តីសុ ច សមោធានបរិវាសេសុ ឱធានសមោធានារហោ’’តិ ញត្វា ¶ ‘‘តេន ហិ ភិក្ខុ ត្វំ មូលាយបដិកស្សនារហោ’’តិ វត្វា តំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា បរិវុត្ថទិវសេ អទិវសេ កត្វា អន្តរា បដិច្ឆន្នេ បញ្ច ទិវសេ មូលាបត្តិយា បដិច្ឆន្នេសុ ទិវសេសុ សមោធានេត្វា ឱធានសមោធានោ ទាតព្ពោ. ឥតោ បរានិ ឱធានសមោធានេ វត្តព្ពវចនានិ បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.
អថ បន វិនយធរេន បុដ្ឋោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ, សម្ពហុលា អាបត្តិយោ ¶ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ…បេ… សម្ពហុលា អាបត្តិយោ ទសាហប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ អគ្ឃសមោធានារហោ’’តិ ញត្វា តាសំ អាបត្តីនំ យា អាបត្តិយោ ចិរតរប្បដិច្ឆន្នាយោ, តាសំ អគ្ឃេន សមោធានបរិវាសោ ទាតព្ពោ. តត្រេវំ វទន្តិ – ‘‘យា អាបត្តិយោ ចិរតរប្បដិច្ឆន្នាយោ, តាសំ អគ្ឃេន សមោធានបរិវាសោ ទាតព្ពោ’’តិ វុត្តោ, ឯវំ សន្តេ បក្ខប្បដិច្ឆន្នមាសប្បដិច្ឆន្នាទីសុ កថន្តិ? តេសុបិ ‘‘យា អាបត្តិយោ បក្ខប្បដិច្ឆន្នាយោ, យា អាបត្តិយោ មាសប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិ វត្តព្ពោតិ. យទិ ឯវំ បាឡិវិរោធោ អាបជ្ជតិ. បាឡិយញ្ហិ ទសាហប្បដិច្ឆន្នបរិយោសានា ឯវ អាបត្តិ ទស្សិតា, ន បក្ខប្បដិច្ឆន្នមាសប្បដិច្ឆន្នាទយោតិ? សច្ចំ, បាឡិយំ តថាទស្សនំ បន នយទស្សនមត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) ‘‘បញ្ចទស ទិវសានិ បដិច្ឆន្នាយ ‘បក្ខប្បដិច្ឆន្ន’ន្តិ វត្វា យោជនា កាតព្ពា…បេ… ឯវំ យាវ សដ្ឋិសំវច្ឆរំ, អតិរេកសដ្ឋិសំវច្ឆរប្បដិច្ឆន្នន្តិ វា តតោ វា ភិយ្យោបិ វត្វា យោជនា កាតព្ពា’’តិ. មហាបទុមត្ថេរេនបិ វុត្តំ ‘‘អយំ សមុច្ចយក្ខន្ធកោ នាម ពុទ្ធានំ ឋិតកាលសទិសោ, អាបត្តិ នាម បដិច្ឆន្នា វា ហោតុ អប្បដិច្ឆន្នា វា សមកឩនតរអតិរេកប្បដិច្ឆន្នា វា, វិនយធរស្ស កម្មវាចំ យោជេតុំ សមត្ថភាវោយេវេត្ថ បមាណ’’ន្តិ, តស្មា បក្ខប្បដិច្ឆន្នាទីនំ កម្មវាចាករណេ កុក្កុច្ចំ ន កាតព្ពន្តិ.
ហោតុ, ឯវម្បិ បក្ខប្បដិច្ឆន្នំ បរិយន្តំ កត្វា កតាយ កម្មវាចាយ តតោ ឧទ្ធំ អាបត្តិ នត្ថីតិ កថំ ជានេយ្យាតិ? ឥទានិ សិក្ខាកាមា ភិក្ខូ ទេវសិកម្បិ ទេសនារោចនាវិករណានិ ករោន្តិ ឯកាហិកទ្វីហិកាទិវសេនបិ, កិច្ចបសុតា ហុត្វា តថា អសក្កោន្តាបិ ឧបោសថទិវសំ នាតិក្កមន្តិ, គិលានាទិវសេន តទតិក្កន្តាបិ អតិក្កន្តភាវំ ¶ ជានន្តិ, តស្មា តទតិក្កន្តភាវេ សតិ អតិរេកបក្ខប្បដិច្ឆន្នមាសប្បដិច្ឆន្នាទិវសេន វឌ្ឍេត្វា កម្មវាចំ ករេយ្យ, តទតិក្កន្តភាវេ បន អសតិ បក្ខប្បដិច្ឆន្នបរិយន្តា ¶ ហោតិ, តស្មា បក្ខបរិយន្តកម្មវាចាករណំ ញាយាគតំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
ឯវំ ហោតុ, តថាបិ យទេតំ ‘‘សម្ពហុលា អាបត្តិយោ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ…បេ… សម្ពហុលា អាបត្តិយោ បក្ខប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិ វុត្តំ, តត្ថ ឥមិនាយេវ អនុក្កមេន មយា បដិច្ឆាទិតា អាបត្តិយោ ហោន្តីតិ កថំ ជានេយ្យ, អជាននេ ច សតិ ‘‘យា ច ខ្វាយំ, អាវុសោ, អាបត្តិ អជានប្បដិច្ឆន្នា, អធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, អធម្មត្តា ន រុហតី’’តិ ឥទំ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ. តត្ថ ហិ អាបត្តិយា អាបន្នភាវំ អជានន្តោ ហុត្វា បដិច្ឆាទេតិ, តស្មា ‘‘អាបត្តិ ច ហោតិ អាបត្តិសញ្ញី ចា’’តិ វុត្តអាបត្តិសញ្ញិតាភាវា អប្បដិច្ឆន្នមេវ ហោតិ, តស្មា អប្បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា បរិវាសទានំ អធម្មិកំ ហោតិ. ឥធ បន ‘‘ឯត្តកា រត្តិយោ មយា ឆាទិតា’’តិ ឆន្នកាលមេវ ន ជានាតិ, តទជានភាវេ សតិបិ បរិវាសទានំ រុហតិ. តេនេវ ច ការណេន សុទ្ធន្តបរិវាសេ (ចូឡវ. ១៥៦-១៥៧) ‘‘អាបត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, អាបត្តិបរិយន្តំ នស្សរតិ, រត្តិបរិយន្តំ នស្សរតិ, អាបត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ, រត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ’’តិ រត្តិបរិយន្តស្ស អជាននអសរណវេមតិកភាវេ សតិបិ បរិវាសទានំ វុត្តំ, តស្មា ឆាទិតកាលំ តថតោ អជានន្តោបិ ‘‘សម្ពហុលា អាបត្តិយោ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ…បេ… សម្ពហុលា អាបត្តិយោ បក្ខប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិ ឯត្ថ អប្បវិដ្ឋស្ស អភាវា សម្បជ្ជតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.
អថាបិ ¶ ឯវំ វទេយ្យុំ – ‘‘សម្ពហុលា អាបត្តិយោ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ…បេ… សម្ពហុលា អាបត្តិយោ បក្ខប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិ វុត្តេ តេសុ ទិវសេសុ អាបត្តិយោ អត្ថិ បដិច្ឆន្នាយោបិ, អត្ថិ អប្បដិច្ឆន្នាយោបិ, អត្ថិ ចិរប្បដិច្ឆន្នាយោបិ, អត្ថិ អចិរប្បដិច្ឆន្នាយោបិ, អត្ថិ ឯកាបិ, អត្ថិ សម្ពហុលាបិ, សព្ពា តា អាបត្តិយោ ឯតេនេវ បទេន សង្គហិតា សិយុន្តិ? សង្គហិតា ឯវ. ន ហេត្ថ សំសយោ កាតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) ‘‘អញ្ញស្មិំ បន អាបត្តិវុដ្ឋានេ ឥទំ លក្ខណំ – យោ អប្បដិច្ឆន្នំ អាបត្តិំ ‘បដិច្ឆន្នា’តិ វិនយកម្មំ ករោតិ, តស្ស អាបត្តិ វុដ្ឋាតិ. យោ បដិច្ឆន្នំ ‘អប្បដិច្ឆន្នា’តិ វិនយកម្មំ ករោតិ, តស្ស ន វុដ្ឋាតិ. អចិរប្បដិច្ឆន្នំ ‘ចិរប្បដិច្ឆន្នា’តិ ករោន្តស្សបិ វុដ្ឋាតិ, ចិរប្បដិច្ឆន្នំ ‘អចិរប្បដិច្ឆន្នា’តិ ករោន្តស្ស ន វុដ្ឋាតិ. ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ‘សម្ពហុលា’តិ ករោន្តស្សបិ វុដ្ឋាតិ ឯកំ វិនា សម្ពហុលានំ អភាវតោ. សម្ពហុលា បន អាបជ្ជិត្វា ¶ ‘ឯកំ អាបជ្ជិ’ន្តិ ករោន្តស្ស ន វុដ្ឋាតី’’តិ, តស្មា ឯតេហិ បទេហិ សព្ពាសំ បដិច្ឆន្នាបត្តីនំ សង្គហិតត្តា តាហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានំ សម្ភវតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
អថ បន វិនយធរេន បុដ្ឋោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ ឯកំ សុក្កវិស្សដ្ឋិំ, ឯកំ កាយសំសគ្គំ, ឯកំ ទុដ្ឋុល្លវាចំ, ឯកំ អត្តកាមំ, ឯកំ សញ្ចរិត្តំ, ឯកំ កុដិការំ, ឯកំ វិហារការំ, ឯកំ ទុដ្ឋទោសំ, ឯកំ អញ្ញភាគិយំ, ឯកំ សង្ឃភេទំ, ឯកំ ភេទានុវត្តកំ, ឯកំ ទុព្ពចំ, ឯកំ កុលទូសក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ មិស្សកសមោធានបរិវាសារហោ’’តិ ញត្វា អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អាគតនយេន បរិវាសោ ទាតព្ពោ. ឯត្ថាហ – អគ្ឃសមោធានមិស្សកសមោធានានំ កោ វិសេសោ, កិំ នានាករណន្តិ? វុច្ចតេ – អគ្ឃសមោធានបរិវាសោ អចិរប្បដិច្ឆន្នា ¶ អាបត្តិយោ ចិរប្បដិច្ឆន្នាយំ អាបត្តិយំ សមោធានេត្វា តស្សា ចិរប្បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា អគ្ឃវសេន ទីយតិ, មិស្សកសមោធានបរិវាសោ នានាវត្ថុកា អាបត្តិយោ សមោធានេត្វា តាសំ មិស្សកវសេន ទីយតិ, អយមេតេសំ វិសេសោ. អថ វា អគ្ឃសមោធានោ សភាគវត្ថូនំ អាបត្តីនំ សមោធានវសេន ហោតិ, ឥតរោ វិសភាគវត្ថូនន្តិ អាចរិយា. តេនេវាហ អាចរិយវជិរពុទ្ធិត្ថេរោ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ១០២) ‘‘អគ្ឃសមោធានោ នាម សភាគវត្ថុកាយោ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ អាបន្នស្ស ពហុរត្តិំ បដិច្ឆាទិតាបត្តិយំ និក្ខិបិត្វា ទាតព្ពោ, ឥតរោ នានាវត្ថុកានំ វសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ’’តិ.
អថ សិយា ‘‘ឯវំ ចិរប្បដិច្ឆន្នាយោ ច អចិរប្បដិច្ឆន្នាយោ ច នានាវត្ថុកាយោ អាបត្តិយោ អាបជ្ជន្តស្ស កោ បរិវាសោ ទាតព្ពោ អគ្ឃសមោធានោ វា មិស្សកសមោធានោ វា, អថ តទុភយា វា’’តិ. កិញ្ចេត្ថ – យទិ អគ្ឃសមោធានំ ទទេយ្យ, ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ ច អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ ច សភាគវត្ថុកាហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋិតោ ភវេយ្យ, ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ ច អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ ច នោ វិសភាគវត្ថុកាហិ. យទិ ច មិស្សកសមោធានំ ទទេយ្យ, សមានកាលប្បដិច្ឆន្នាហិ វិសភាគវត្ថូហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋិតោ ភវេយ្យ, នោ អសមានកអាលប្បដិច្ឆន្នាហិ សភាគវត្ថុកាហិ ច, អថ តទុភយម្បិ ទទេយ្យ, ‘‘ឯកស្មិំ កម្មេ ទ្វេ បរិវាសា ទាតព្ពា’’តិ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – ឥទញ្ហិ សព្ពម្បិ បរិវាសាទិកំ វិនយកម្មំ វត្ថុវសេន វា គោត្តវសេន វា នាមវសេន វា អាបត្តិវសេន វា កាតុំ វដ្ដតិយេវ.
តត្ថ ¶ ¶ សុក្កវិស្សដ្ឋីតិ វត្ថុ ចេវ គោត្តញ្ច. សង្ឃាទិសេសោតិ នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ច. តត្ថ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិំ កាយសំសគ្គ’’ន្តិអាទិវចនេនាបិ ‘‘នានាវត្ថុកាយោ’’តិ វចនេនបិ វត្ថុ ចេវ គោត្តញ្ច គហិតំ ហោតិ, ‘‘សង្ឃាទិសេសោ’’តិ វចនេនបិ ‘‘អាបត្តិយោ’’តិ វចនេនបិ នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ច គហិតា ហោតិ, តស្មា អគ្ឃសមោធានវសេន បរិវាសេ ទិន្នេ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិ’’ន្តិអាទិវចនេនេវ វត្ថុស្ស ច គោត្តស្ស ច នាមស្ស ច អាបត្តិយា ច គហិតត្តា ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ ច សភាគវត្ថុកាហិ ច វិសភាគវត្ថុកាហិ ច សព្ពាហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋាតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘ឯត្ថ ច ‘សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ នានាវត្ថុកាយោ’តិបិ ‘សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិ’ន្តិបិ ឯវំ បុព្ពេ វុត្តនយេន វត្ថុវសេនបិ គោត្តវសេនបិ នាមវសេនបិ អាបត្តិវសេនបិ យោជេត្វា កម្មវាចំ កាតុំ វដ្ដតិយេវាតិ អយំ មិស្សកសមោធានោ’’តិ, ឥមស្មិញ្ច វិនយសង្គហប្បករណេ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៤៥) តថេវ វត្វា ‘‘តស្មា ន ឥធ វិសុំ កម្មវាចំ យោជេត្វា ទស្សយិស្សាម, បុព្ពេ សព្ពាបត្តិសាធារណំ កត្វា យោជេត្វា ទស្សិតាយ ឯវ កម្មវាចាយ នានាវត្ថុកាហិបិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានសម្ភវតោ សាយេវេត្ថ កម្មវាចា អល’’ន្តិ.
យទិ ឯវំ អាចរិយវជិរពុទ្ធិត្ថេរេន ទ្វិន្នំ វិសេសោ ន វត្តព្ពោ, អថ កស្មា វុត្តោតិ? តីសុ សមោធានបរិវាសេសុ ឱធានសមោធានោ មូលាយបដិកស្សនាយ ឱធូនិតកាលេយេវ ទាតព្ពោ, អគ្ឃសមោធានមិស្សកសមោធានបរិវាសា បន វិសុំយេវ ទាតព្ពា. ‘‘ឯវំ ទិន្នេ ឯតេសំ ¶ កោ វិសេសោ’’តិ ចិន្តាយំ វិសេសសម្ភវមត្តទស្សនត្ថំ វុត្តោ. អដ្ឋកថាយំ បន បរិវាសាទិកម្មស្ស លក្ខណំ ទស្សេតុំ ‘‘វត្ថុវសេន វា’’តិអាទិមាហ, តស្មា លក្ខណវសេនេវ សភាគវត្ថុកាហិបិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានំ សម្ភវតិ. តេនេវ ច ការណេន សារត្ថទីបនិនាមិកាយំ វិនយដីកាយញ្ច វិមតិវិនោទនិនាមិកាយំ វិនយដីកាយញ្ច ន កោចិ វិសេសោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ.
យទិ ឯវំ មិស្សកសមោធានកម្មវាចាយបិ ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិបិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានំ សម្ភវេយ្យ. តត្ថបិ ហិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ នានាវត្ថុកាយោ’’តិបិ ‘‘ឯកា សុក្កវិស្សដ្ឋិ…បេ… ឯកា កុលទូសកា’’តិបិ វត្តព្ពំ. ឯវំ សតិ ‘‘សម្ពហុលា’’តិបិ ‘‘សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ’’តិបិ វត្ថុគោត្តនាមាបត្តីហិ កិត្តនសម្ភវតោ ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិបិ អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិបិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានំ សម្ភវេយ្យាតិ? ន បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ. វត្ថាទិកិត្តនញ្ហិ សព្ពាបត្តីនំ គណ្ហនត្ថំ ហោតិ. ឯវំ គណ្ហន្តេបិ បដិច្ឆន្នកាលស្ស ¶ អកថិតត្តា ‘‘ឯត្តកំ នាម កាលំ បរិវសិតព្ព’’ន្តិ ន បញ្ញាយតិ, តស្មិំ អបញ្ញាយមានេ តេន បមាណេន បរិវាសោ ន ហោតិ, តស្មិំ អសតិ អាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ ន សម្ភវតិ, តស្មា មិស្សកសមោធានកម្មវាចាយ ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិបិ អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិបិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានំ ន សម្ភវតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.
បរិវាសវិនិច្ឆយកថា និដ្ឋិតា.
មានត្តវិនិច្ឆយកថា
មានត្តកថាយម្បិ មានត្តំ នាម អប្បដិច្ឆន្នមានត្តំ បដិច្ឆន្នមានត្តំ បក្ខមានត្តំ សមោធានមានត្តន្តិ ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ ¶ យោ ភិក្ខុ សង្ឃាទិសេសំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា តំ ទិវសមេវ អារោចេតិ, ឯករត្តិមត្តម្បិ ន បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស បរិវាសំ អទត្វាវ ទិន្នំ មានត្តំ អប្បដិច្ឆន្នមានត្តំ នាម. យោ អាបជ្ជិត្វា ទសហិ អាការេហិ វិនា តំ ទិវសំ នារោចេតិ, ឯករត្តាទិវសេន បដិច្ឆាទេតិ, តត្ថ យថាបដិច្ឆន្នទិវសំ បរិវាសំ ទត្វា បរិវុត្ថបរិវាសស្ស ទិន្នំ មានត្តំ បដិច្ឆន្នមានត្តំ នាម. អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា បដិច្ឆន្នាយ វា អប្បដិច្ឆន្នាយ វា ភិក្ខុនិយា បក្ខមត្តមេវ ទិន្នំ មានត្តំ បក្ខមានត្តំ នាម. ភិក្ខុ បន បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា បរិវសិត្វា អនិក្ខិត្តវត្តកាលេយេវ បុន អាបជ្ជិត្វា ន បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស មូលាយ បដិកស្សិត្វា បរិវុត្ថទិវសេ អទិវសេ កត្វា អប្បដិច្ឆាទិតត្តា សមោធានបរិវាសំ អទត្វា ទិន្នំ មានត្តំ សមោធានមានត្តំ នាម. មានត្តារហកាលេបិ មានត្តចរណកាលេបិ អព្ភានារហកាលេបិ ឯសេវ នយោ. តេសុ តីណិ មានត្តានិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន សុវិញ្ញេយ្យត្តា ន វុត្តានិ. បក្ខមានត្តំ បច្ឆា អាគមិស្សតិ.
យានិ បន បរិវាសមានត្តានិ អនវដ្ឋិតត្តា បុថុជ្ជនស្ស គិហិអាទិវសេន បរិវត្តនេ សតិ បុន ទាតព្ពាទាតព្ពភាវេ សង្កិតព្ពានិ, តានិ ទស្សេតុំ បាឡិយំ អនេកេហិ បការេហិ វិត្ថារតោ វុត្តានិ. តេសុ ភិក្ខូនំ សំសយវិនោទនត្ថាយ ឯកទេសំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ កោចី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វិព្ភមតីតិ វិរូបោ ហុត្វា ភមតិ, ហីនាយាវត្តតិ គិហី ហោតីតិ អត្ថោ. សាមណេរោ ហោតីតិ ឧបសម្បន្នភាវំ ជហិត្វា សាមណេរភាវំ ឧបគច្ឆតិ. តត្ថ បារាជិកប្បត្តភាវេន វា ‘‘គិហីតិ មំ ធារេថា’’តិអាទិនា សិក្ខាបច្ចក្ខានេន វា គិហី ហោតិ ¶ . តេសុ បឋមេន បុន ឧបសម្បទាយ អភព្ពត្តា បុន បរិវាសោ ន រុហតិយេវ, ទុតិយេន បន បុន ឧបសម្បទាយ ភព្ពត្តា ‘‘សោ ចេ បុន ឧបសម្បជ្ជតី’’តិ ¶ វុត្តំ. ឥតរោ បន បារាជិកប្បត្តភាវេន សាមណេរោ ន ហោតិ. កស្មា? សរណគមនាទីនំ វិនស្សនតោ. វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១០៨) ‘‘ឧបសម្បន្នានម្បិ បារាជិកសមអាបត្តិយា សរណគមនាទិសាមណេរភាវស្សបិ វិនស្សនតោ សេនាសនគ្គាហោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ, សង្ឃលាភម្បិ តេន លភន្តីតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ, គិហី បន ហុត្វា បុន សាមណេរភាវមត្តំ លទ្ធព្ពំ ហោតិ. ‘‘សាមណេរោតិ មំ ធារេថា’’តិអាទិនា បន សិក្ខាបច្ចក្ខានេ កតេ សិយា សាមណេរភាវោ, តតោបិ បុន ឧបសម្បជ្ជិតុកាមតាយ សតិ សិយា ឧបសម្បន្នភាវោ. ‘‘គិហីតិ មំ ធារេថា’’តិអាទិនា សិក្ខាបច្ចក្ខានំ កត្វា គិហិភាវំ ឧបគតេបិ បុន សាមណេរបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា សាមណេរោ ហោតិ. តតោ បុន ឧបសម្បជ្ជិតុំ លទ្ធព្ពត្តា ‘‘បុន ឧបសម្បជ្ជតី’’តិ វុត្តោ. តេសំ ភិក្ខុភាវេ បរិវាសេ អនិដ្ឋិតេបិ គិហិសាមណេរភាវំ បត្តត្តា បរិវាសោ ន រុហតិ ឧបសម្បន្នានមេវ បរិវាសស្ស ភគវតា បញ្ញត្តត្តាតិ អត្ថោ.
ឯវំ សន្តេ បុន ឧបសម្បជ្ជន្តស្ស កិំ បរិវាសោ បុន ទាតព្ពោតិ អាហ ‘‘សោ ចេ បុន ឧបសម្បជ្ជតី’’តិអាទិ. តស្សត្ថោ – សោ វិព្ភន្តកោ សោ វា សាមណេរោ បុន ឧបសម្បន្នភាវំ ឧបគច្ឆតិ, បុរិមំ បុព្ពេ ភិក្ខុភូតកាលេ ទិន្នំ បរិវាសទានំ ឯវ ឥទានិ បរិវាសទានំ ហោតិ. យោ បរិវាសោ បុព្ពេ ភិក្ខុភូតកាលេ ទិន្នោ, សោ បរិវាសោ សុទិន្នោ, ទុទិន្នោ ន ហោតិ. យោ យត្តកោ កាលោ បរិវុត្ថោ, សោ តត្តកោ កាលោ សុបរិវុត្ថោយេវ ហោតិ, ន ទុបរិវុត្ថោ, តស្មា អវសេសោ កាលោ បរិវសិតព្ពោតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បុព្ពេ ភិក្ខុកាលេ បក្ខប្បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា បរិវាសំ គហេត្វា ទសទិវសមត្តំ បរិវសិត្វា អនិដ្ឋិតេយេវ បរិវាសេ វិព្ភមិត្វា សាមណេរោ ¶ វា ហុត្វា បុន ឧបសម្បន្នេន អវសេសបញ្ចទិវសេ បរិវសិត្វា បរិវាសោ និដ្ឋាបេតព្ពោតិ. មានត្តារហាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឧម្មត្តកាទីសុបិ តស្មិំ កាលេ អជានន្តត្តា ‘‘បរិវាសោ ន រុហតី’’តិ វុត្តំ. តិណ្ណម្បិ ឧក្ខិត្តកានំ កម្មនានាសំវាសកត្តា តេហិ សហសំវាសោយេវ នត្ថីតិ ឧក្ខិត្តកានំ បរិវាសោ ន រុហតីតិ វុត្តំ.
សចេ បុន ឱសារីយតីតិ ឧក្ខេបនីយកម្មំ បដិប្បស្សម្ភនវសេន សមានសំវាសកភាវំ បវេសីយតិ. ‘‘សចេ កស្សចិ ភិក្ខុនោ ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភវតី’’តិអាទីសុ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ. យំ បន វុត្តំ ‘‘បក្ខមានត្តំ បច្ឆា អាគមិស្សតី’’តិ, តត្រេវំ ¶ ជានិតព្ពំ – បក្ខមានត្តន្តិ ភិក្ខុនិយា ទាតព្ពមានត្តំ. តំ បន បដិច្ឆន្នាយបិ អប្បដិច្ឆន្នាយបិ អាបត្តិយា អឌ្ឍមាសមត្តមេវ ទាតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘គរុធម្មំ អជ្ឈាបន្នាយ ភិក្ខុនិយា ឧភតោសង្ឃេ បក្ខមានត្តំ ចរិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. ១៤៩; ចូឡវ. ៤០៣; អ. និ. ៨.៥១). តំ បន ភិក្ខុនីហិ អត្តនោ សីមំ សោធេត្វា វិហារសីមាយ វា វិហារសីមំ សោធេតុំ អសក្កោន្តីហិ ខណ្ឌសីមាយ វា សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតុវគ្គគណំ សន្និបាតាបេត្វា ទាតព្ពំ. សចេ ឯកា អាបត្តិ ហោតិ, ឯកិស្សា វសេន, សចេ ទ្វេ វា តិស្សោ វា សម្ពហុលា វា ឯកវត្ថុកា វា នានាវត្ថុកា វា, តាសំ តាសំ វសេន វត្ថុគោត្តនាមអាបត្តីសុ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ អាទាយ យោជនា កាតព្ពា.
តត្រិទំ ឯកាបត្តិវសេន មុខមត្តនិទស្សនំ – តាយ អាបន្នាយ ភិក្ខុនិយា ភិក្ខុនិសង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខុនីនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវមស្ស វចនីយោ ‘‘អហំ ¶ , អយ្យេ, ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិំ គាមន្តរំ, សាហំ, អយ្យ,ឯ ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ យាចាមី’’តិ. ឯវំ តិក្ខត្តុំ យាចាបេត្វា ព្យត្តាយ ភិក្ខុនិយា បដិពលាយ សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ ‘‘សុណាតុ មេ, អយ្យេ, សង្ឃោ, អយំ ឥត្ថន្នាមា ភិក្ខុនី ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិ គាមន្តរំ, សា សង្ឃំ ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ យាចតិ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមាយ ភិក្ខុនិយា ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ ទទេយ្យ, ឯសា ញត្តិ. សុណាតុ មេ, អយ្យេ, សង្ឃោ…បេ… ទុតិយម្បិ. តតិយម្បិ ឯតមត្ថំ វទាមិ. សុណាតុ មេ, អយ្យេ, សង្ឃោ…បេ… ភាសេយ្យ. ទិន្នំ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមាយ ភិក្ខុនិយា ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ.
កម្មវាចាបរិយោសានេ វត្តំ សមាទិយិត្វា ភិក្ខុមានត្តកថាយំ វុត្តនយេនេវ សង្ឃស្ស អារោចេត្វា និក្ខិត្តវត្តំ វសិតុកាមាយ តថេវ សង្ឃស្ស មជ្ឈេ វា បក្កន្តាសុ ភិក្ខុនីសុ ឯកភិក្ខុនិយា វា ទុតិយិកាយ វា សន្តិកេ វុត្តនយេនេវ និក្ខិបិតព្ពំ. អញ្ញិស្សា បន អាគន្តុកាយ សន្តិកេ អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពំ, និក្ខិត្តកាលតោ បដ្ឋាយ បកតត្តដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ.
បុន សមាទិយិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋបេន្តិយា បន ភិក្ខុនីនំយេវ សន្តិកេ វសិតុំ ន លព្ភតិ ¶ . ‘‘ឧភតោសង្ឃេ បក្ខមានត្តំ ចរិតព្ព’’ន្តិ ហិ វុត្តំ, តស្មា អស្សា អាចរិយុបជ្ឈាយាហិ វិហារំ គន្ត្វា សង្គាហកបក្ខេ ឋិតោ ឯកោ មហាថេរោ វា ធម្មកថិកោ វា ភិក្ខុ វត្តព្ពោ ‘‘ឯកិស្សា ភិក្ខុនិយា វិនយកម្មំ កត្តព្ពមត្ថិ, តត្រ នោ អយ្យា ចត្តារោ ភិក្ខូ បេសេថា’’តិ. សង្គហំ អកាតុំ ន លព្ភតិ, ‘‘បេសេស្សាមា’’តិ វត្តព្ពំ. ចតូហិ បកតត្តភិក្ខុនីហិ មានត្តចារិនិំ ភិក្ខុនិំ ¶ គហេត្វា អន្តោអរុណេយេវ និក្ខិបិត្វា គាមូបចារតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា មគ្គា ឱក្កម្ម គុម្ពវតិអាទីហិ បដិច្ឆន្នេ ឋានេ និសីទិតព្ពំ, វិហារូបចារតោបិ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតា អតិក្កមិតព្ពា. ចតូហិ បកតត្តភិក្ខូហិបិ តត្ថ គន្តព្ពំ, គន្ត្វា បន ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ ន ឯកដ្ឋានេ និសីទិតព្ពំ, បដិក្កមិត្វា អវិទូរេ ឋានេ និសីទិតព្ពំ. កុរុន្ទិមហាបច្ចរីសុ បន ‘‘ភិក្ខុនីហិ ព្យត្តំ ឯកំ វា ទ្វេ វា ឧបាសិកាយោ ភិក្ខូហិបិ ឯកំ វា ទ្វេ វា ឧបាសកេ អត្តរក្ខណត្ថាយ គហេត្វា គន្តព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. កុរុន្ទិយំយេវ ច ‘‘ភិក្ខុនុបស្សយស្ស ច វិហារស្ស ច ឧបចារំ មុញ្ចិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, ‘‘គាមស្សា’’តិ ន វុត្តំ.
ឯវំ និសិន្នេសុ បន ភិក្ខុនីសុ ច ភិក្ខូសុ ច តាយ ភិក្ខុនិយា ‘‘មានត្តំ សមាទិយាមិ, វត្តំ សមាទិយាមី’’តិ វត្តំ សមាទិយិត្វា ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស តាវ ឯវំ អារោចេតព្ពំ ‘‘អហំ, អយ្យេ, ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិំ គាមន្តរំ, សាហំ សង្ឃំ ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ យាចិំ, តស្សា មេ សង្ឃោ ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ អទាសិ, សាហំ មានត្តំ ចរាមិ, វេទិយាមហំ អយ្យេ, វេទិយតីតិ មំ សង្ឃោ ធារេតូ’’តិ.
តតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯវំ អារោចេតព្ពំ ‘‘អហំ, អយ្យា, ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិំ…បេ… វេទិយាមហំ អយ្យា, វេទិយតីតិ មំ សង្ឃោ ធារេតូ’’តិ. ឥធាបិ យាយ កាយចិ ភាសាយ អារោចេតុំ វដ្ដតិ. អារោចេត្វា ច ភិក្ខុនិសង្ឃស្សេវ សន្តិកេ និសីទិតព្ពំ, អារោចិតកាលតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខូនំ គន្តុំ វដ្ដតិ. សចេ សាសង្កា ហោតិ, ភិក្ខុនិយោ តត្ថេវ ឋានំ បច្ចាសីសន្តិ, ឋាតព្ពំ. សចេ អញ្ញោ ភិក្ខុ វា ភិក្ខុនី វា តំ ឋានំ ឯតិ, បស្សន្តិយា អារោចេតព្ពំ. នោ ចេ អារោចេតិ, រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច ¶ . សចេ អជានន្តិយា ឯវ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា គច្ឆតិ, រត្តិច្ឆេទោវ ហោតិ, ន វត្តភេទទុក្កដំ. សចេ ភិក្ខុនិយោ ឧបជ្ឈាយាទីនំ វត្តករណត្ថំ បគេវ គន្តុកាមា ហោន្តិ, រត្តិវិប្បវាសគណឱហីយនគាមន្តរាបត្តិរក្ខណត្ថំ ¶ ឯកំ ភិក្ខុនិំ ឋបេត្វា គន្តព្ពំ, តាយ អរុណេ ឧដ្ឋិតេ តស្សា សន្តិកេ វត្តំ និក្ខិបិតព្ពំ. ឯតេនុបាយេន អខណ្ឌា បញ្ចទស រត្តិយោ មានត្តំ ចរិតព្ពំ.
អនិក្ខិត្តវត្តាយ បន បារិវាសិកក្ខន្ធកេ វុត្តនយេនេវ សម្មា វត្តិតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ – ‘‘អាគន្តុកស្ស អារោចេតព្ព’’ន្តិ ឯត្ថ យត្តកា បុរេភត្តំ វា បច្ឆាភត្តំ វា តំ គាមំ ភិក្ខូ វា ភិក្ខុនិយោ វា អាគច្ឆន្តិ, សព្ពេសំ អារោចេតព្ពំ. អនារោចេន្តិយា រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច. សចេបិ រត្តិំ កោចិ ភិក្ខុ តំ គាមូបចារំ ឱក្កមិត្វា គច្ឆតិ, រត្តិច្ឆេទោ ហោតិយេវ, អជាននបច្ចយា បន វត្តភេទតោ មុច្ចតិ. កុរុន្ទីអាទីសុ បន ‘‘អនិក្ខិត្តវត្តភិក្ខូនំ វុត្តនយេនេវ កថេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តំ បារិវាសិកវត្តាទីនំ ឧបចារសីមាយ បរិច្ឆិន្នត្តា យុត្តតរំ ទិស្សតិ. ឧបោសថេ អារោចេតព្ពំ, បវារណាយ អារោចេតព្ពំ, ចតុន្នំ ភិក្ខូនញ្ច ភិក្ខុនីនញ្ច ទេវសិកំ អារោចេតព្ពំ. សចេ ភិក្ខូនំ តស្មិំ គាមេ ភិក្ខាចារោ សម្បជ្ជតិ, តត្ថេវ គន្តព្ពំ. នោ ចេ សម្បជ្ជតិ, អញ្ញត្រ ចរិត្វាបិ តត្រ អាគន្ត្វា អត្តានំ ទស្សេត្វា គន្តព្ពំ, ពហិគាមេ វា សង្កេតដ្ឋានំ កាតព្ពំ ‘‘អសុកស្មិំ នាម ឋានេ អម្ហេ បស្សិស្សតី’’តិ. តាយ សង្កេតដ្ឋានំ គន្ត្វា អារោចេតព្ពំ, សង្កេតដ្ឋានេ អទិស្វា វិហារំ គន្ត្វា អារោចេតព្ពំ. វិហារេ សព្ពភិក្ខូនំ អារោចេតព្ពំ. សចេ សព្ពេសំ សក្កា ន ហោតិ អារោចេតុំ, ពហិ ឧបចារសីមាយ ឋត្វា ភិក្ខុនិយោ បេសេតព្ពា, តាហិ អានីតានំ ចតុន្នំ ភិក្ខូនំ អារោចេតព្ពំ. សចេ វិហារោ ទូរោ ហោតិ សាសង្កោ, ឧបាសកេ ច ឧបាសិកាយោ ¶ ច គហេត្វា គន្តព្ពំ. សចេ បន អយំ ឯកា វសតិ, រត្តិវិប្បវាសំ អាបជ្ជតិ, តស្មាស្សា ឯកា បកតត្តា ភិក្ខុនី សម្មន្និត្វា ទាតព្ពា ឯកច្ឆន្នេ វសនត្ថាយ.
ឯវំ អខណ្ឌំ មានត្តំ ចរិត្វា វីសតិគណេ ភិក្ខុនិសង្ឃេ វុត្តនយេនេវ អព្ភានំ កាតព្ពំ. ‘‘សចេ មានត្តំ ចរមានា អន្តរាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, មូលាយ បដិកស្សិត្វា តស្សា អាបត្តិយា មានត្តំ ទាតព្ព’’ន្តិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ, ឥទំ បក្ខមានត្តំ នាម. ឥទំ បន បក្ខមានត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) បាឡិមុត្តវិនយវិនិច្ឆយភាវេន អាគតម្បិ ឥមស្មិំ វិនយសង្គហប្បករណេ អាចរិយេន អនុទ្ធដំ. អយំ បនាចរិយស្ស អធិប្បាយោ សិយា – ឥទំ បក្ខមានត្តំ ភិក្ខុនិយោយេវ សន្ធាយ ភគវតា វិសុំ បញ្ញត្តំ, ភិក្ខូហិ អសាធារណំ, ឥមស្មិញ្ច កាលេ ភិក្ខុនិសង្ឃោ នត្ថិ, តស្មា គន្ថស្ស លហុភាវត្ថំ ឥទម្បិ អញ្ញម្បិ ឦទិសំ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពន្តិ. អម្ហេហិ បន ភិក្ខុនិសង្ឃេ អវិជ្ជមានេបិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ ¶ ភិក្ខុនីហិ សមាទាតព្ពវត្តំ ជានិស្សតិ. ‘ទុព្ពលជាតិកា ហិ ភីរុកជាតិកា ភិក្ខុនិយោ ភគវតោ អាណំ បតិដ្ឋាបេន្តិយោ ឯវរូបំ ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវំ វត្តំ សមាទយិំសុ, កិមង្គំ បន មយ’ន្តិ មនសិ ករោន្តា ភគវតោ អាណំ បតិដ្ឋាបេន្តា បរិវាសាទិវត្តំ សមាទិយិស្សន្តី’’តិ មន្ត្វា អាចរិយេន អនុទ្ធដម្បិ ឥមស្មិំ វិនយាលង្ការប្បករណេ ឧទ្ធដំ, តស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធេ សញ្ជាតសទ្ធាបេមគារវាទិយុត្តេហិ សត្ថុសាសនករេហិ ភិក្ខូហិ សម្មា សិក្ខិតព្ពំ. ឥតោ បរានិ អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.
មានត្តវិនិច្ឆយកថា និដ្ឋិតា.
២៤៨. បារិវាសិកវត្តកថាយំ នវកតរំ បារិវាសិកន្តិ អត្តនា នវកតរំ បារិវាសិកំ. បារិវាសិកស្ស ហិ ¶ អត្តនា នវកតរំ បារិវាសិកំ ឋបេត្វា អញ្ញេ មូលាយបដិកស្សនារហ មានត្តារហ មានត្តចារិក អព្ភានារហាបិ បកតត្តដ្ឋានេយេវ តិដ្ឋន្តិ. តេនាហ ‘‘អន្តមសោ មូលាយបដិកស្សនារហាទីនម្បី’’តិ. អន្តមសោ មូលាយបដិកស្សនារហាទីនម្បីតិ អាទិ-សទ្ទេន មានត្តារហមានត្តចារិកអព្ភានារហេ សង្គណ្ហាតិ. តេ ហិ បារិវាសិកានំ, បារិវាសិកា ច តេសំ បកតត្តដ្ឋានេ ឯវ តិដ្ឋន្តិ. អធោតបាទដ្ឋបនកន្តិ យត្ថ ឋត្វា បាទេ ធោវន្តិ, តាទិសំ ទារុផលកខណ្ឌាទិំ. បាទឃំសនន្តិ សក្ខរកថលាទិំ. បាទេ ឃំសន្តិ ឯតេនាតិ បាទឃំសនំ, សក្ខរកថលាទិ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិស្សោ បាទឃំសនិយោ សក្ខរំ កថលំ សមុទ្ទផេណ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៦៩). សទ្ធិវិហារិកានម្បិ សាទិយន្តស្សាតិ សទ្ធិវិហារិកានម្បិ អភិវាទនាទិំ សាទិយន្តស្ស. វត្តំ ករោន្តីតិ ឯត្តកមត្តស្សេវ វុត្តត្តា សទ្ធិវិហារិកាទីហិបិ អភិវាទនាទិំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘មា មំ គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆថា’’តិ វុត្តេ អនាបុច្ឆាបិ គាមំ បវិសិតុំ វដ្ដតិ.
យោ យោ វុឌ្ឍោតិ បារិវាសិកេសុ ភិក្ខូសុ យោ យោ វុឌ្ឍោ. នវកតរស្ស សាទិតុន្តិ បារិវាសិកនវកតរស្ស អភិវាទនាទិំ សាទិតុំ. ‘‘បារិសុទ្ធិឧបោសថេ ករិយមានេ’’តិ ឥទំ បវារណទិវសេសុ សង្ឃេ បវារេន្តេ អនុបគតឆិន្នវស្សាទីហិ ករិយមានំ បារិសុទ្ធិឧបោសថម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថេវាតិ សង្ឃនវកដ្ឋានេយេវ. អត្តនោ បាឡិយា បវារេតព្ពន្តិ អត្តនោ វស្សគ្គេន បត្តបាឡិយា បវារេតព្ពំ, ន បន សព្ពេសុ បវារិតេសូតិ អត្ថោ.
ឱណោជនំ ¶ នាម វិស្សជ្ជនំ, តំ បន បារិវាសិកេន បាបិតស្ស អត្តនា សម្បដិច្ឆិតស្សេវ បុនទិវសាទិអត្ថាយ វិស្សជ្ជនំ កាតព្ពំ. អសម្បដិច្ឆិត្វា ចេ វិស្សជ្ជេតិ, ន លភតីតិ ¶ វុត្តំ. យទិ បន ន គណ្ហាតិ ន វិស្សជ្ជេតីតិ យទិ បុរិមទិវសេ អត្តនោ ន គណ្ហាតិ, គហេត្វា ច ន វិស្សជ្ជេតិ.
ចតុស្សាលភត្តន្តិ ភោជនសាលាយ បដិបាដិយា ទីយមានំ ភត្តំ. ហត្ថបាសេ ឋិតេនាតិ ទាយកស្ស ហត្ថបាសេ ឋិតេន, បដិគ្គហណរុហនដ្ឋានេតិ អធិប្បាយោ. មហាបេឡភត្តេបីតិ មហន្តេសុ ភត្តបច្ឆិអាទិភាជនេសុ ឋបេត្វា ទីយមានភត្តេសុបិ. ឥតោ បរម្បិ បារិវាសិកវត្តំ បាឡិយំ (ចូឡវ. ៧៥) អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តត្ថ បន អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ អត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ, តស្មា ទុព្ពិញ្ញេយ្យដ្ឋានេយេវ កថយិស្សាម.
‘‘ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ ឯត្ថ ទុព្ពិធំ សាមណេរំ ទស្សេតុំ ‘‘អញ្ញោ’’តិអាទិមាហ. ‘‘ន ភិក្ខុនិយោ ឱវទិតព្ពា’’តិ ឯត្ថ លទ្ធសម្មុតិកេន អាណត្តោបិ គរុធម្មេហិ អញ្ញេហិ វា ឱវទិតុំ ន លភតីតិ អាហ ‘‘បដិពលស្ស វា ភិក្ខុស្ស ភារោ កាតព្ពោ’’តិ. អាគតា ភិក្ខុនិយោ វត្តព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. សវចនីយន្តិ សទោសំ. ជេដ្ឋកដ្ឋានំ ន កាតព្ពន្តិ បធានដ្ឋានំ ន កាតព្ពំ. កិំ តន្តិ អាហ ‘‘បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេនា’’តិអាទិ.
រជេហិ ហតា ឧបហតា ភូមិ ឯតិស្សាតិ រជោហតភូមិ, រជោកិណ្ណភូមីតិ អត្ថោ. បច្ចយន្តិ វស្សាវាសិកលាភំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯកបស្សេ ឋត្វាតិ បាឡិំ វិហាយ ភិក្ខូនំ បច្ឆតោ ឋត្វា. សេនាសនំ ន លភតីតិ សេយ្យបរិយន្តភាគិតាយ វស្សគ្គេន គណ្ហិតុំ ន លភតិ. អស្សាតិ ភវេយ្យ. ‘‘អាគន្តុកេន អារោចេតព្ពំ, អាគន្តុកស្ស អារោចេតព្ព’’ន្តិ អវិសេសេន វុត្តត្តា សចេ ទ្វេ បារិវាសិកា គតដ្ឋានេ អញ្ញមញ្ញំ បស្សន្តិ, ឧភោហិបិ អញ្ញមញ្ញស្ស អារោចេតព្ពំ. យថា ពហិ ទិស្វា អារោចិតស្ស ភិក្ខុនោ ¶ វិហារំ អាគតេន បុន អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, ឯវំ អញ្ញវិហារំ គតេនបិ តត្ថ បុព្ពេ អារោចិតស្ស បុន អារោចនកិច្ចំ នត្ថីតិ វទន្តិ. អវិសេសេនាតិ បារិវាសិកស្ស ច ឧក្ខិត្តកស្ស ច អវិសេសេន.
ឱពទ្ធន្តិ បលិពុទ្ធំ. សហវាសោតិ វុត្តប្បការេ ឆន្នេ ភិក្ខុនា សទ្ធិំ សយនមេវ អធិប្បេតំ, ន សេសឥរិយាបថកប្បនំ. សេសមេត្ថ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.
បាបិដ្ឋតរាតិ ¶ បារាជិកាបត្តីតិ ឧក្កំសវសេន វុត្តំ. សញ្ចរិត្តាទិបណ្ណត្តិវជ្ជតោ បន សុក្កវិស្សដ្ឋាទិកា លោកវជ្ជាវ. តត្ថបិ សង្ឃភេទាទិកា បាបិដ្ឋតរា ឯវ. កម្មន្តិ បារិវាសិកកម្មវាចាតិ ឯតេន ‘‘កម្មភូតា វាចា កម្មវាចា’’តិ កម្មវាចាសទ្ទស្ស អត្ថោបិ សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ. សវចនីយន្តិ ឯត្ថ ស-សទ្ទោ ‘‘សន្តិ’’អត្ថំ វទតិ, អត្តនោ វចនេន អត្តនោ បវត្តនកម្មន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ‘‘មា បក្កមាហី’’តិ វា ‘‘ឯហិ វិនយធរានំ សម្មុខីភាវ’’ន្តិ វា ឯវំ អត្តនោ អាណាយ បវត្តនកកម្មំ ន កាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឯវញ្ហិ កេនចិ សវចនីយេ កតេ អនាទរេន អតិក្កមិតុំ ន វដ្ដតិ, ពុទ្ធស្ស សង្ឃស្ស អាណា អតិក្កន្តា នាម ហោតិ. រជោហតភូមីតិ បណ្ណសាលាវិសេសនំ. បច្ចយន្តិ វស្សាវាសិកចីវរំ. សេនាសនំ ន លភតីតិ វស្សគ្គេន ន លភតិ. អបណ្ណកបដិបទាតិ អវិរទ្ធបដិបទា. សចេ វាយមន្តោបីតិ ឯត្ថ អវិសយភាវំ ញត្វា អវាយមន្តោបិ សង្គយ្ហតិ. អវិសេសេនាតិ បារិវាសិកុក្ខិត្តកានំ សាមញ្ញេន. បញ្ចវណ្ណឆទនពន្ធនដ្ឋានេសូតិ បញ្ចប្បការឆទនេហិ ឆន្នដ្ឋានេសុ. ឱពទ្ធន្តិ ឧដ្ឋានាទិព្យាបារបដិពទ្ធំ, បីឡិតន្តិ អត្ថោ. មញ្ចេ វា បីឋេ វាតិ ឯត្ថ វាសទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. តេន តដ្ដិកាចម្មខណ្ឌាទីសុ ទីឃាសនេសុបិ និសីទិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. ន វត្តភេទទុក្កដន្តិ វុឌ្ឍតរស្ស ¶ ជានន្តស្សបិ វត្តភេទេ ទុក្កដំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. វត្តំ និក្ខិបាបេត្វាតិ ឥទម្បិ បរិវាសាទិមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សេសកម្មានិ.
‘‘សេនាសនំ ន លភតិ សេយ្យបរិយន្តភាគិតាយ. ឧទ្ទេសាទីនិ ទាតុម្បិ ន លភតីតិ វទន្តិ. ‘តទហុបសម្បន្នេបិ បកតត្តេ’តិ វចនតោ អនុបសម្បន្នេហិ វសិតុំ វដ្ដតិ. សមវស្សាតិ ឯតេន អបច្ឆា អបុរិមំ និបជ្ជនេ ទ្វិន្នម្បិ វត្តភេទាបត្តិភាវំ ទីបេតិ. អត្តនោ អត្តនោ នវកតរន្តិ បារិវាសិកាទិនវកតរំ. បឋមំ សង្ឃមជ្ឈេ បរិវាសំ គហេត្វា និក្ខិត្តវត្តេន បុន ឯកស្សបិ សន្តិកេ សមាទិយិតុំ និក្ខិបិតុញ្ច វដ្ដតិ, មានត្តេ បន និក្ខិបិតុំ វដ្ដតិ. ឩនេគណេចរណទោសត្តា ន គហេតុន្តិ ឯកេ. បឋមំ អាទិន្នវត្តំ ឯកស្ស សន្តិកេ យថា និក្ខិបិតុំ វដ្ដតិ, តថា សមាទិយិតុម្បិ វដ្ដតីតិ បោរាណគណ្ឋិបទេ’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៧៦) វុត្តន្តិ.
ឥទំ ឯត្ថ យំ វត្តំ ‘‘ចតុនវុតិបារិវាសិកវត្ត’’ន្តិ បារិវាសិកក្ខន្ធកបាឡិយំ (ចូឡវ. ៧៥) អាគតំ, សមន្តបាសាទិកាយម្បិ ឯត្តកាយ បាឡិយា (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៥-៨៤) វណ្ណនំ វត្វា ‘‘បារិវាសិកវត្តកថា និដ្ឋិតា’’តិ អាហ. ឥមស្មិំ វិនយសង្គហបករណេ ¶ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៤៨) បន ‘‘ន ឆមាយំ ចង្កមន្តេ ចង្កមេ ចង្កមិតព្ព’’ន្តិ ឥមស្សានន្តរំ ‘‘បារិវាសិកចតុត្ថោ ចេ, ភិក្ខវេ’’តិអាទីនិ អគ្គហេត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សាទិតព្ព’’ន្តិអាទីនិ បឋមំ បញ្ញត្តបទានិ គហេត្វា តេសំ បទានំ សំវណ្ណនំ កត្វា ‘‘ឥទំ បារិវាសិកវត្ត’’ន្តិ អញ្ញថា អនុក្កមោ វុត្តោ, សោ បាឡិយា ច អដ្ឋកថាយ ច ន សមេតិ. អាចរិយស្ស បន អយមធិប្បាយោ សិយា – ‘‘បារិវាសិកចតុត្ថោ ចេ, ភិក្ខវេ’’តិអាទីនិ បារិវាសិកភិក្ខូនំ សមាទិយិតព្ពានិ ន ហោន្តិ ¶ , អថ ខោ កម្មការកានំ ភិក្ខូនំ កត្តព្ពាកត្តព្ពកម្មទស្សនមេតំ, តស្មា បារិវាសិកវត្តេ ន បវេសេតព្ពំ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សាទិតព្ព’’ន្តិអាទីនិ បន បារិវាសិកភិក្ខូនំ សម្មាវត្តិតព្ពវត្តានិយេវ ហោន្តិ, តស្មា ឥមានិយេវ បារិវាសិកវត្តេ បវេសេតព្ពានីតិ. អម្ហេហិ បន បាឡិអដ្ឋកថាដីកាសុ អាគតានុក្កមេន បឋមំ បញ្ញត្តវត្តានំ អត្ថំ បឋមំ ទស្សេត្វា បច្ឆា បញ្ញត្តបទានំ អត្ថោ បច្ឆា វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ.
ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ
គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម
ទ្វត្តិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.
៣៣. កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថា
២៤៩. ឯវំ គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយកថំ កថេត្វា ឥទានិ កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថំ កថេតុំ ‘‘កម្មាកម្មន្តិ ឯត្ថ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សមគ្គេន សង្ឃេន ករីយតេ តន្តិ កម្មំ, អបលោកនាទិចតុព្ពិធវិនយកម្មំ. ឥតរស្មិម្បិ ឯសេវ នយោ. អ-ការោ វុទ្ធិអត្ថោ, ន វុទ្ធិប្បត្តំ កម្មំ អកម្មំ. កម្មញ្ច អកម្មញ្ច កម្មាកម្មំ វជ្ជាវជ្ជំ វិយ, ផលាផលំ វិយ ច. តត្ថ ច កម្មន្តិ អបលោកនកម្មញត្តិកម្មទ្វយំ. អកម្មន្តិ ញត្តិទុតិយកម្មញត្តិចតឧត្ថកម្មទ្វយំ. អថ វា កម្មន្តិ ចតូសុបិ ឯតេសុ លហុកកម្មំ. អកម្មន្តិ គរុកកម្មំ. កម្មាកម្មន្តិ ឯត្ថ បន វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. តត្ថ បនាតិ បក្ខន្តរត្ថេ និបាតោ ¶ , គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយកថាបក្ខតោ អញ្ញោ កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថាបក្ខោ វេទិតព្ពោតិ វា មយា វុច្ចតេតិ វា អត្ថោ.
ចត្តារិ ¶ កម្មានីតិ ឯត្ថ ចត្តារីតិ បរិច្ឆេទនិទស្សនំ. តេន វិនយកម្មានិ នាម ចត្តារិ ឯវ ហោន្តិ, ន ឥតោ ឩនាធិកានីតិ ទស្សេតិ. កម្មានីតិ បរិច្ឆិន្នកម្មនិទស្សនំ. អបលោកនកម្មន្តិអាទីនិ បរិច្ឆិន្នកម្មានំ ឧទ្ទេសកថនំ. តត្ថ អបលោកីយតេ អាយាចីយតេ អបលោកនំ, អបបុព្ពលោកធាតុ អាយាចនត្ថេ, យុបច្ចយោ ភាវត្ថវាចកោ. អបលោកនវសេន កត្តព្ពំ កម្មំ អបលោកនកម្មំ, សីមដ្ឋកសង្ឃំ អបលោកេត្វា សង្ឃានុមតិយា កត្តព្ពំ កម្មំ. ញាបនា ញត្តិ, សង្ឃស្ស ជានាបនាតិ អត្ថោ. ញត្តិយា កត្តព្ពំ កម្មំ ញត្តិកម្មំ, អនុស្សាវនំ អកត្វា សុទ្ធញត្តិយាយេវ កត្តព្ពកម្មំ. ទ្វិន្នំ បូរណី ទុតិយា, ញត្តិ ទុតិយា ឯតស្ស កម្មស្សាតិ ញត្តិទុតិយំ, ញត្តិទុតិយញ្ច តំ កម្មញ្ចាតិ ញត្តិទុតិយកម្មំ, ឯកាយ ញត្តិយា ឯកាយ អនុស្សាវនាយ កត្តព្ពកម្មំ. ចតុន្នំ បូរណី ចតុត្ថី, ញត្តិ ចតុត្ថី ឯតស្ស កម្មស្សាតិ ញត្តិចតុត្ថំ, ញត្តិចតុត្ថញ្ច តំ កម្មញ្ចាតិ ញត្តិចតុត្ថកម្មំ, ឯកាយ ញត្តិយា តីហិ អនុស្សាវនាហិ កត្តព្ពកម្មំ. តេន វក្ខតិ ‘‘អបលោកនកម្មំ នាម សីមដ្ឋកសង្ឃំ សោធេត្វា’’តិអាទិ.
ឯវំ ចត្តារិ កម្មានិ ឧទ្ទិសិត្វា បរិវារេ (បរិ. ៤៨២ អាទយោ) កម្មវគ្គេ អាគតនយេនេវ តេសំ ចតុន្នំ កម្មានំ វិបត្តិការណានិ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘ឥមានិ ចត្តារិ កម្មានិ កតិហាការេហិ វិបជ្ជន្តិ? បញ្ចហាការេហិ វិបជ្ជន្តី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វត្ថុតោតិ វិនយកម្មស្ស ការណភូតវត្ថុតោ. ញត្តិតោ អនុស្សាវនតោតិ ទ្វេបិ កម្មវាចាយមេវ. សីមតោតិ កម្មករណដ្ឋានភូតពទ្ធសីមតោ. បរិសតោតិ កម្មប្បត្តឆន្ទារហភូត