📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយាលង្ការ-ដីកា (ទុតិយោ ភាគោ)

២៧. ឧបជ្ឈាយាទិវត្តវិនិច្ឆយកថា

ឧបជ្ឈាយវត្តកថាវណនា

១៨៣. ឯវំ ¶ ¶ វស្សូបនាយិកវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ឧបជ្ឈាយវត្តាទិវត្តកថំ កថេតុំ ‘‘វត្តន្តិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វត្តេតព្ពំ បវត្តេតព្ពន្តិ វត្តំ, សទ្ធិវិហារិកាទីហិ ឧបជ្ឈាយាទីសុ បវត្តេតព្ពំ អាភិសមាចារិកសីលំ. តំ កតិវិធន្តិ អាហ ‘‘វត្តំ នាមេតំ…បេ… ពហុវិធ’’ន្តិ. វច្ចកុដិវត្តន្តិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទ្យត្ថោ. តេន សទ្ធិវិហារិកវត្តអន្តេវាសិកវត្តអនុមោទនវត្តានិ សង្គយ្ហន្តិ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ តត្ថ អដ្ឋកថាសុ ‘‘ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានី’’តិ. វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៥៦) ច បាឡិយំ អាគតមេវ, តត្ថ បន ¶ អាគន្តុកវត្តតោ បដ្ឋាយ អាគតំ, ឥធ ឧបជ្ឈាយវត្តតោ. ឥតោ អញ្ញានិបិ បញ្ចសត្តតិ សេខិយវត្តានិ ទ្វេអសីតិ មហាវត្តានិ ច វត្តមេវ. តេសុ បន សេខិយវត្តានិ មហាវិភង្គេ អាគតានិ, មហាវត្តានិ កម្មក្ខន្ធកបារិវាសិកក្ខន្ធកេសុ (ចូឡវ. ៧៥ អាទយោ), តស្មា ឥធ ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិយេវ ទស្សិតានិ. តេសុ ឧបជ្ឈាយវត្តំ បឋមំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ ឧបជ្ឈាយវត្តំ តាវ ឯវំ វេទិតព្ព’’ន្ត្យាទិមាហ.

តត្ថ ¶ កោ ឧបជ្ឈាយោ, កេនដ្ឋេន ឧបជ្ឈាយោ, កថំ គហិតោ ឧបជ្ឈាយោ, កេន វត្តិតព្ពំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ ឧបជ្ឈាយោតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន ទសវស្សេន វា អតិរេកទសវស្សេន វា ឧបសម្បាទេតុ’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ៧៦) ព្យត្តិពលសម្បន្នោ ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ ទសវស្សោ វា អតិរេកទសវស្សោ វា ភិក្ខុ ឧបជ្ឈាយោ. កេនដ្ឋេន ឧបជ្ឈាយោតិ វជ្ជាវជ្ជំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, សទ្ធិវិហារិកានំ ខុទ្ទកំ វជ្ជំ វា មហន្តំ វជ្ជំ វា ភុសោ ចិន្តេតីតិ អត្ថោ. កថំ គហិតោ ហោតិ ឧបជ្ឈាយោតិ សទ្ធិវិហារិកេន ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មេ, ភន្តេ, ហោហី’’តិ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ សចេ ឧបជ្ឈាយោ ‘‘សាហូ’’តិ វា ‘‘លហូ’’តិ វា ‘‘ឱបាយិក’’ន្តិ វា ‘‘បតិរូប’’ន្តិ វា ‘‘បាសាទិកេន សម្បាទេហី’’តិ វា ឥមេសុ បញ្ចសុ បទេសុ យស្ស កស្សចិ បទស្ស វសេន កាយេន វា វាចាយ វា កាយវាចាហិ វា ‘‘គហិតោ តយា ឧបជ្ឈាយោ’’តិ ឧបជ្ឈាយគ្គហណំ វិញ្ញាបេតិ, គហិតោ ហោតិ ឧបជ្ឈាយោ. តត្ថ សាហូតិ សាធុ. លហូតិ អគរុ, សុភរតាតិ អត្ថោ. ឱបាយិកន្តិ ឧបាយបដិសំយុត្តំ, ឯវំ បដិបជ្ជនំ និត្ថរណុបាយោតិ អត្ថោ. បតិរូបន្តិ សាមីចិកម្មមិទន្តិ អត្ថោ. បាសាទិកេនាតិ បសាទាវហេន កាយវចីបយោគេន សម្បាទេហីតិ អត្ថោ.

កេន វត្តិតព្ពំ ឧបជ្ឈាយវត្តន្តិ គហិតឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិវិហារិកេន វត្តិតព្ពំ. កតមំ តំ វត្តន្តិ ឥទំ អាគតមេវ, តត្ថ កាលស្សេវ ឧដ្ឋាយ ឧបាហនា ឱមុញ្ចិត្វាតិ សចស្ស បច្ចូសកាលេ ចង្កមនត្ថាយ វា ធោតបាទបរិហរណត្ថាយ វា បដិមុក្កា ឧបាហនា បាទគតា ហោន្តិ, តា កាលស្សេវ ឧដ្ឋាយ ¶ អបនេត្វា. តាទិសមេវ មុខធោវនោទកំ ទាតព្ពន្តិ ឧតុម្បិ សរីរសភាវេ ច ឯកាការេ តាទិសមេវ ទាតព្ពំ.

សគុណំ ¶ កត្វាតិ ឧត្តរាសង្គំ សង្ឃាដិញ្ចាតិ ទ្វេ ចីវរានិ ឯកតោ កត្វា តា ទ្វេបិ សង្ឃាដិយោ ទាតព្ពា. សព្ពញ្ហិ ចីវរំ សង្ឃដិតត្តា សង្ឃាដីតិ វុច្ចតិ. តេន វុត្តំ ‘‘សង្ឃាដិយោ ទាតព្ពា’’តិ. បទវីតិហារេហីតិ ឯត្ថ បទំ វីតិហរតិ ឯត្ថាតិ បទវីតិហារោ, បទវីតិហារដ្ឋានំ. ទុតវិលម្ពិតំ អកត្វា សមគមនេន ទ្វិន្នំ បទានំ អន្តរេ មុដ្ឋិរតនមត្តំ. បទានំ វា វីតិហរណំ អភិមុខំ ហរិត្វា និក្ខេបោ បទវីតិហារោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ន ឧបជ្ឈាយស្ស ភណមានស្ស អន្តរន្តរា កថា ឱបាតេតព្ពាតិ អន្តរឃរេ វា អញ្ញត្រ វា ភណមានស្ស អនិដ្ឋិតេ តស្ស វចនេ អញ្ញា កថា ន សមុដ្ឋាបេតព្ពា. ឥតោ បដ្ឋាយាតិ ‘‘ន ឧបជ្ឈាយស្ស ភណមានស្សា’’តិ ឯត្ថ ន-ការតោ បដ្ឋាយ. តេន នាតិទូរេតិអាទីសុ ន-ការបដិសិទ្ធេសុ អាបត្តិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. សព្ពត្ថ ទុក្កដាបត្តីតិ អាបទាឧម្មត្តខិត្តចិត្តវេទនាដ្ដតាទីហិ វិនា បណ្ណត្តិំ អជានិត្វាបិ វទន្តស្ស គិលានស្ស ច ទុក្កដមេវ. អាបទាសុ ហិ អន្តរន្តរា កថា វត្តុំ វដ្ដតិ, ឯវមញ្ញេសុ ន-ការបដិសិទ្ធេសុ ឦទិសេសុ, ឥតរេសុ បន គិលានោបិ ន មុច្ចតិ. សព្ពត្ថ ទុក្កដាបត្តិ វេទិតព្ពាតិ ‘‘ឦទិសេសុ គិលានោបិ ន មុច្ចតី’’តិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អញ្ញម្បិ ហិ យថាវុត្តំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ អនាទរិយេន អករោន្តស្ស អគិលានស្ស វត្តភេទេ សព្ពត្ថ ទុក្កដមេវ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អគិលានេន ហិ សទ្ធិវិហារិកេន សដ្ឋិវស្សេនបិ សព្ពំ ឧបជ្ឈាយវត្តំ កាតព្ពំ, អនាទរិយេន អករោន្តស្ស វត្តភេទេ ទុក្កដំ. ន-ការបដិសំយុត្តេសុ បន បទេសុ គិលានស្សបិ បដិក្ខិត្តកិរិយំ ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវា’’តិ. អាបត្តិសាមន្តា ភណមានោតិ បទសោធម្ម(បាចិ. ៤៤ អាទយោ)-ទុដ្ឋុល្លាទិវសេន ¶ (បារា. ២៨៣) អាបត្តិយា អាសន្នវាចំ ភណមានោ. អាបត្តិយា អាសន្នវាចន្តិ ច អាបត្តិជនកមេវ វចនំ សន្ធាយ វទតិ. យាយ ហិ វាចាយ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, សា វាចា អាបត្តិយា អាសន្នាតិ វុច្ចតិ.

ចីវរេន បត្តំ វេឋេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឧត្តរាសង្គស្ស ឯកេន កណ្ណេន វេឋេត្វា’’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ហេដ្ឋាបីឋំ វា បរាមសិត្វាតិ ឥទំ បុព្ពេ តត្ថ ឋបិតបត្តាទិនា អសង្ឃដ្ដនត្ថាយ វុត្តំ. ចក្ខុនា ឱលោកេត្វាបិ អញ្ញេសំ អភាវំ ញត្វាបិ ឋបេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. ចតុរង្គុលំ កណ្ណំ ឧស្សារេត្វាតិ កណ្ណំ ចតុរង្គុលប្បមាណំ អតិរេកំ កត្វា ឯវំ ចីវរំ សង្ឃរិតព្ពំ. ឱភោគេ កាយពន្ធនំ កាតព្ពន្តិ កាយពន្ធនំ សង្ឃរិត្វា ចីវរភោគេ បក្ខិបិត្វា ឋបេតព្ពំ. សចេ បិណ្ឌបាតោ ហោតីតិ ឯត្ថ យោ គាមេយេវ វា អន្តរឃរេ វា បដិក្កមនេ វា ភុញ្ជិត្វា អាគច្ឆតិ, បិណ្ឌំ វា ន លភតិ, តស្ស បិណ្ឌបាតោ ន ហោតិ, គាមេ អភុត្តស្ស បន លទ្ធភិក្ខស្ស ¶ វា ហោតិ, តស្មា ‘‘សចេ បិណ្ឌបាតោ ហោតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ គាមេតិ គាមបរិយាបន្នេ តាទិសេ កិស្មិញ្ចិ បទេសេ. អន្តរឃរេតិ អន្តោគេហេ. បដិក្កមនេតិ អាសនសាលាយំ. សចេបិ តស្ស ន ហោតិ, ភុញ្ជិតុកាមោ ច ហោតិ, ឧទកំ ទត្វា អត្តនា លទ្ធតោបិ បិណ្ឌបាតោ ឧបនេតព្ពោ. តិក្ខត្តុំ បានីយេន បុច្ឆិតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ, អាទិម្ហិ មជ្ឈេ អន្តេតិ ឯវំ តិក្ខត្តុំ បុច្ឆិតព្ពោតិ អត្ថោ. ឧបកដ្ឋោតិ អាសន្នោ. ធោតវាលិកាយាតិ ឧទកេន គតដ្ឋានេ និរជាយ បរិសុទ្ធវាលិកាយ.

និទ្ធូមេតិ ជន្តាឃរេ ជលមានអគ្គិធូមរហិតេ. ជន្តាឃរញ្ហិ នាម ហិមបាតពហុកេសុ ទេសេសុ តប្បច្ចយរោគបីឡាទិនិវារណត្ថំ សរីរសេទតាបនដ្ឋានំ. តត្ថ កិរ អន្ធការបដិច្ឆន្នតាយ ¶ ពហូបិ ឯកតោ បវិសិត្វា ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អគ្គិតាបបរិហារាយ មត្តិកាយ មុខំ លិម្បិត្វា សរីរំ យាវទត្ថំ សេទេត្វា ចុណ្ណាទីហិ ឧព្ពដ្ដេត្វា នហាយន្តិ. តេនេវ បាឡិយំ (មហាវ. ៦៦) ‘‘ចុណ្ណំ សន្នេតព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. សចេ ឧស្សហតីតិ សចេ បហោតិ. វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘កេនចិ គេលញ្ញេន អនភិភូតោ ហោតី’’តិ. អបដិឃំសន្តេនាតិ ភូមិយំ អបដិឃំសន្តេន. កវាដបីឋន្តិ កវាដបីឋញ្ច បិដ្ឋសង្ឃាតញ្ច អច្ឆុបន្តេន. សន្តានកន្តិ យំ កិញ្ចិ កីដកុលាវកមក្កដកសុត្តាទិ. ឧល្លោកា បឋមំ ឱហារេតព្ពន្តិ ឧល្លោកតោ បឋមំ ឧល្លោកំ អាទិំ កត្វា អវហរិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឧល្លោកន្តិ ច ឧទ្ធំ ឱលោកនដ្ឋានំ, ឧបរិភាគន្តិ អត្ថោ. អាលោកសន្ធិកណ្ណភាគាតិ អាលោកសន្ធិភាគា ច កណ្ណភាគា ច, អព្ភន្តរពាហិរវាតបានកវាដកានិ ច គព្ភស្ស ច ចត្តារោ កោណា សម្មជ្ជិតព្ពាតិ អត្ថោ.

អញ្ញត្ថ នេតព្ពោតិ យត្ថ វិហារតោ សាសនេ អនភិរតិ ឧប្បន្នា, តតោ អញ្ញត្ថ កល្យាណមិត្តាទិសម្បត្តិយុត្តដ្ឋានេ នេតព្ពោ. ន ច អច្ឆិន្នេ ថេវេ បក្កមិតព្ពន្តិ រជិតចីវរតោ យាវ អប្បមត្តកម្បិ រជនំ គឡតិ, ន តាវ បក្កមិតព្ពំ. ន ឧបជ្ឈាយំ អនាបុច្ឆា ឯកច្ចស្ស បត្តោ ទាតព្ពោតិអាទិ សព្ពំ ឧបជ្ឈាយស្ស វិសភាគបុគ្គលានំ វសេន កថិតំ. ឯត្ថ ច វិសភាគបុគ្គលានន្តិ លជ្ជិនោ វា អលជ្ជិនោ វា ឧបជ្ឈាយស្ស អវឌ្ឍិកាមេ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ បន ឧបជ្ឈាយោ អលជ្ជី ឱវាទម្បិ ន គណ្ហាតិ, លជ្ជិនោ ច ឯតស្ស វិសភាគា ហោន្តិ, តត្ថ ឧបជ្ឈាយំ វិហាយ លជ្ជីហេវ សទ្ធិំ អាមិសាទិបរិភោគោ កាតព្ពោ. ឧបជ្ឈាយាទិភាវោ ហេត្ថ នប្បមាណន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បរិវេណំ គន្ត្វាតិ ឧបជ្ឈាយស្ស បរិវេណំ គន្ត្វា. សុសានន្តិ ¶ ឥទំ ឧបលក្ខណំ. ឧបចារសីមតោ ¶ ពហិ គន្តុកាមេន អនាបុច្ឆា គន្តុំ ន វដ្ដតិ. វុដ្ឋានមស្ស អាគមេតព្ពន្តិ គេលញ្ញតោ វុដ្ឋានំ អស្ស អាគមេតព្ពំ.

ឧបជ្ឈាយវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាចរិយវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៤. អាចរិយវត្តកថាយំ កោ អាចរិយោ, កេនដ្ឋេន អាចរិយោ, កតិវិធោ អាចរិយោ, កថំ គហិតោ អាចរិយោ, កេន វត្តិតព្ពំ អាចរិយវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ អាចរិយោតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទសវស្សំ និស្សាយ វត្ថុំ ទសវស្សេន និស្សយំ ទាតុ’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ៧៧) ព្យត្តិពលសម្បន្នោ ទសវស្សោ វា អតិរេកទសវស្សោ វា ភិក្ខុ អាចរិយោ. កេនដ្ឋេន អាចរិយោតិ អន្តេវាសិកេន អាភុសោ ចរិតព្ពោតិ អាចរិយោ, ឧបដ្ឋាតព្ពោតិ អត្ថោ. កតិវិធោ អាចរិយោតិ និស្សយាចរិយបព្ពជ្ជាចរិយឧបសម្បទាចរិយធម្មាចរិយវសេន ចតុព្ពិធោ. តត្ថ និស្សយំ គហេត្វា តំ និស្សាយ វត្ថព្ពោ និស្សយាចរិយោ. បព្ពជិតកាលេ សិក្ខិតព្ពសិក្ខាបកោ បព្ពជ្ជាចរិយោ. ឧបសម្បទកាលេ កម្មវាចានុស្សាវកោ ឧបសម្បទាចរិយោ. ពុទ្ធវចនសិក្ខាបកោ ធម្មាចរិយោ នាម. កថំ គហិតោ ហោតិ អាចរិយោតិ អន្តេវាសិកេន ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ, ភន្តេ, ហោហិ, អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ អាចរិយោ ‘‘សាហូ’’តិ វា ‘‘លហូ’’តិ វា ‘‘ឱបាយិក’’ន្តិ វា ‘‘បតិរូប’’ន្តិ វា ‘‘បាសាទិកេន សម្បាទេហី’’តិ វា កាយេន វិញ្ញាបេតិ ¶ , វាចាយ វិញ្ញាបេតិ, កាយវាចាហិ វិញ្ញាបេតិ, គហិតោ ហោតិ អាចរិយោ.

កេន វត្តិតព្ពំ អាចរិយវត្តន្តិ អន្តេវាសិកេន វត្តិតព្ពំ អាចរិយវត្តំ. ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បញ្ច វស្សានិ និស្សាយ វត្ថព្ពំ, អព្យត្តេន យាវជីវំ. ឯត្ថ សចាយំ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរំ អាចរិយំ ន លភតិ, ឧបសម្បទាយ សដ្ឋិវស្សោ វា សត្តតិវស្សោ វា ហោតិ, នវកតរស្សបិ ព្យត្តស្ស សន្តិកេ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ, អាវុសោ, ហោហិ, អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមី’’តិ ឯវំ តិក្ខត្តុំ វត្វា និស្សយោ គហេតព្ពោ. គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆន្តេនបិ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ‘‘គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆាមិ ¶ អាចរិយា’’តិ វត្តព្ពំ. ឯស នយោ សព្ពអាបុច្ឆនេសុ. កតមំ តំ វត្តន្តិ ឯត្ថ ឧបជ្ឈាយវត្តតោ អញ្ញំ នត្ថីតិ អាហ ‘‘ឥទមេវ ច…បេ… អាចរិយវត្តន្តិ វុច្ចតី’’តិ. ននុ ឧបជ្ឈាចរិយា ភិន្នបទត្ថា, អថ កស្មា ឥទមេវ ‘‘អាចរិយវត្ត’’ន្តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘អាចរិយស្ស កត្តព្ពត្តា’’តិ. យថា ឯកោបិ ភិក្ខុ មាតុភាតាភូតត្តា ‘‘មាតុលោ’’តិ ច ធម្មេ សិក្ខាបកត្តា ‘‘អាចរិយោ’’តិ ច វុច្ចតិ, ឯវំ ឯកមេវ វត្តំ ឧបជ្ឈាយស្ស កត្តព្ពត្តា ‘‘ឧបជ្ឈាយវត្ត’’ន្តិ ច អាចរិយស្ស កត្តព្ពត្តា ‘‘អាចរិយវត្ត’’ន្តិ ច វុច្ចតីតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ សន្តេបិ នាមេ ភិន្នេ អត្ថោ ភិន្នោ សិយាតិ អាហ ‘‘នាមមត្តមេវ ហេត្ថ នាន’’ន្តិ. យថា ‘‘ឥន្ទោ សក្កោ’’តិអាទីសុ នាមមត្តមេវ ភិន្នំ, ន អត្ថោ, ឯវមេត្ថាបីតិ ទដ្ឋព្ពោតិ.

ឥទានិ តស្មិំ វត្តេ សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកានំ វសេន លព្ភមានំ កញ្ចិ វិសេសំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ យាវ ចីវររជន’’ន្ត្យាទិមាហ. តតោ ឧបជ្ឈាយាចរិយានំ វសេន វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧបជ្ឈាយេ’’ត្យាទិមាហ. តេសុ វត្តំ សាទិយន្តេសុ អាបត្តិ, អសាទិយន្តេសុ អនាបត្តិ, តេសុ អជានន្តេសុ ¶ , ឯកស្ស ភារករណេបិ អនាបត្តីតិ អយមេត្ថ បិណ្ឌត្ថោ. ឥទានិ អន្តេវាសិកវិសេសវសេន លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ.

អាចរិយវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សទ្ធិវិហារិកវត្តកថាវណ្ណនា

សទ្ធិវិហារិកវត្តេ កោ សទ្ធិវិហារិកោ, កេនដ្ឋេន សទ្ធិវិហារិកោ, កេន វត្តិតព្ពំ សទ្ធិវិហារិកវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ សទ្ធិវិហារិកោតិ ឧបសម្បន្នោ វា ហោតុ សាមណេរោ វា, យោ ឧបជ្ឈំ គណ្ហាតិ, សោ សទ្ធិវិហារិកោ នាម. កេនដ្ឋេន សទ្ធិវិហារិកោតិ ឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិំ វិហារោ ឯតស្ស អត្ថីតិ សទ្ធិវិហារិកោតិ អត្ថេន. កេន វត្តិតព្ពំ សទ្ធិវិហារិកវត្តន្តិ ឧបជ្ឈាយេន វត្តិតព្ពំ. តេន វុត្តំ វត្តក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៧៨) ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, ឧបជ្ឈាយានំ សទ្ធិវិហារិកេសុ វត្តំ បញ្ញបេស្សាមិ, យថា ឧបជ្ឈាយេហិ សទ្ធិវិហារិកេសុ វត្តិតព្ព’’ន្តិ. កតមំ តំ វត្តន្តិ ឥទានិ បករណាគតំ. ឥមស្មិំ បន បករណេ ¶ សង្ខេបរុចិត្តា, អាចរិយសទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកវត្តានញ្ច សមានត្តា ទ្វេបិ ឯកតោ វុត្តា, តថាបិ វត្តក្ខន្ធកេ វិសុំ វិសុំ អាគតត្តា វិសុំ វិសុំយេវ កថយាម.

សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោតិ ឧទ្ទេសាទីហិស្ស សង្គហោ ច អនុគ្គហោ ច កាតព្ពោ. តត្ថ ឧទ្ទេសោតិ បាឡិវចនំ. បរិបុច្ឆាតិ បាឡិយា អត្ថវណ្ណនា. ឱវាទោតិ អនោតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ ‘‘ឥទំ ករោហិ, ឥទំ មា ករិត្ថា’’តិ វចនំ. អនុសាសនីតិ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ. អបិច ឱតិណ្ណេ វា អនោតិណ្ណេ វា បឋមំ វចនំ ឱវាទោ, បុនប្បុនំ វចនំ អនុសាសនីតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស បត្តោ ហោតីតិ សចេ អតិរេកបត្តោ ហោតិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. បរិក្ខារោតិ អញ្ញោបិ សមណបរិក្ខារោ. ឥធ ឧស្សុក្កំ នាម ធម្មិយេន នយេន ឧប្បជ្ជមានឧបាយបរិយេសនំ. ឥតោ បរំ ទន្តកដ្ឋទានំ អាទិំ កត្វា អាចមនកុម្ភិយា ឧទកសិញ្ចនបរិយោសានំ វត្តំ គិលានស្សេវ សទ្ធិវិហារិកស្ស កាតព្ពំ. អនភិរតិវូបកាសនាទិ បន អគិលានស្សបិ កត្តព្ពមេវ. ចីវរំ រជន្តេនាតិ ‘‘ឯវំ រជេយ្យាសី’’តិ ឧបជ្ឈាយតោ ឧបាយំ សុត្វា រជន្តេន. សេសំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោតិអាទីសុ អនាទរិយំ បដិច្ច ធម្មាមិសេហិ អសង្គណ្ហន្តានំ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ ទុក្កដំ វត្តភេទត្តា. តេនេវ បរិវារេបិ (បរិ. ៣២២) ‘‘ន ទេន្តោ អាបជ្ជតី’’តិ វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

សទ្ធិវិហារិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អន្តេវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា

អន្តេវាសិកវត្តេ កោ អន្តេវាសិកោ, កេនដ្ឋេន អន្តេវាសិកោ, កតិវិធា អន្តេវាសិកា, កេន វត្តិតព្ពំ អន្តេវាសិកវត្តំ, កតមំ តំ វត្តន្តិ? តត្ថ កោ អន្តេវាសិកោតិ ឧបសម្បន្នោ វា ហោតុ សាមណេរោ វា, យោ អាចរិយស្ស សន្តិកេ និស្សយំ គណ្ហាតិ, យោ វា អាចរិយស្ស ឱវាទំ គហេត្វា បព្ពជតិ, យោ វា តេនានុស្សាវិតោ ហុត្វា ឧបសម្បជ្ជតិ, យោ វា តស្ស សន្តិកេ ធម្មំ បរិយាបុណាតិ, សោ សព្ពោ អន្តេវាសិកោតិ វេទិតព្ពោ. តត្ថ បឋមោ និស្សយន្តេវាសិកោ នាម, ទុតិយោ ¶ បព្ពជ្ជន្តេវាសិកោ នាម, តតិយោ ឧបសម្បទន្តេវាសិកោ នាម, ចតុត្ថោ ធម្មន្តេវាសិកោ នាម. អញ្ញត្ថ បន សិប្បន្តេវាសិកោបិ អាគតោ, សោ ឥធ នាធិប្បេតោ ¶ . កេនដ្ឋេន អន្តេវាសិកោតិ អន្តេ វសតីតិ អន្តេវាសិកោ អលុត្តសមាសវសេន. កតិវិធា អន្តេវាសិកាតិ យថាវុត្តនយេន ចតុព្ពិធា អន្តេវាសិកា.

កេន វត្តិតព្ពំ អន្តេវាសិកវត្តន្តិ ចតុព្ពិធេហិ អាចរិយេហិ អន្តេវាសិកេសុ វត្តិតព្ពំ. យថាហ វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៨២) ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, អាចរិយានំ អន្តេវាសិកេសុ វត្តំ បញ្ញបេស្សាមិ, យថា អាចរិយេហិ អន្តេវាសិកេសុ វត្តិតព្ព’’ន្តិ. កតមំ តំ វត្តន្តិ យំ ភគវតា វត្តក្ខន្ធកេ វុត្តំ, ឥធ ច សង្ខេបេន ទស្សិតំ, តំ វត្តន្តិ. ឥធ បន អត្ថោ សទ្ធិវិហារិកវត្តេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អយំ បន វិសេសោ – ឯតេសុ បព្ពជ្ជន្តេវាសិកោ ច ឧបសម្បទន្តេវាសិកោ ច អាចរិយស្ស យាវជីវំ ភារោ, និស្សយន្តេវាសិកោ ច ធម្មន្តេវាសិកោ ច យាវ សមីបេ វសន្តិ, តាវទេវ, តស្មា អាចរិយេហិបិ តេសុ សម្មា វត្តិតព្ពំ. អាចរិយន្តេវាសិកេសុ ហិ យោ យោ ន សម្មា វត្តតិ, តស្ស តស្ស អាបត្តិ វេទិតព្ពា.

អន្តេវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាគន្តុកវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៥. អាគន្តុកវត្តេ អាគច្ឆតីតិ អាគន្តុកោ, តេន វត្តិតព្ពន្តិ អាគន្តុកវត្តំ. ‘‘ឥទានិ អារាមំ បវិសិស្សាមី’’តិ ឥមិនា ឧបចារសីមាសមីបំ ទស្សេតិ, តស្មា ឧបចារសីមាសមីបំ បត្វា ឧបាហនាឱមុញ្ចនាទិ សព្ពំ កាតព្ពំ. គហេត្វាតិ ¶ ឧបាហនទណ្ឌកេន គហេត្វា. ឧបាហនបុញ្ឆនចោឡកំ បុច្ឆិត្វា ឧបាហនា បុញ្ឆិតព្ពាតិ ‘‘កតរស្មិំ ឋានេ ឧបាហនបុញ្ឆនចោឡក’’ន្តិ អាវាសិកេ ភិក្ខូ បុច្ឆិត្វា. បត្ថរិតព្ពន្តិ សុក្ខាបនត្ថាយ អាតបេ បត្ថរិតព្ពំ. សចេ នវកោ ហោតិ, អភិវាទាបេតព្ពោតិ តស្ស វស្សេ បុច្ឆិតេ យទិ ទហរោ ហោតិ, សយមេវ វន្ទិស្សតិ, តទា ឥមិនា វន្ទាបិតោ ហោតិ. និល្លោកេតព្ពោតិ ឱលោកេតព្ពោ. ពហិ ឋិតេនាតិ ពហិ និក្ខមន្តស្ស អហិនោ វា អមនុស្សស្ស វា មគ្គំ ឋត្វា ឋិតេន និល្លោកេតព្ពោ. សេសំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

អាគន្តុកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៦. អាវាសិកវត្តេ ¶ អាវសតីតិ អាវាសិកោ, តេន វត្តិតព្ពន្តិ អាវាសិកវត្តំ. តត្ថ អាវាសិកេន ភិក្ខុនា អាគន្តុកំ ភិក្ខុំ វុឌ្ឍតរំ ទិស្វា អាសនំ បញ្ញបេតព្ពន្តិអាទិ បាឡិយំ (ចូឡវ. ៣៥៩) អាគតញ្ច អដ្ឋកថាយំ អាគតញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៥៩) គហេតព្ពំ, គហេត្វា វុត្តត្តា បាកដមេវ, ឧបាហនបុញ្ឆនំ បន អត្តនោ រុចិវសេន កាតព្ពំ. តេនេវ ហេត្ថ ‘‘សចេ ឧស្សហតី’’តិ វុត្តំ, តស្មា ឧបាហនា អបុញ្ឆន្តស្សបិ អនាបត្តិ. សេនាសនំ បញ្ញបេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘កត្ថ មយ្ហំ សេនាសនំ បាបុណាតី’’តិ បុច្ឆិតេន សេនាសនំ បញ្ញបេតព្ពំ, ‘‘ឯតំ សេនាសនំ តុម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ អត្ថោ. បប្ផោដេត្វា បត្ថរិតុំ បន វដ្ដតិយេវ. ឯតេន មញ្ចបីឋាទិំ បប្ផោដេត្វា បត្ថរិត្វា ឧបរិ បច្ចត្ថរណំ ទត្វា ទានម្បិ សេនាសនបញ្ញាបនមេវាតិ ទស្សេតិ. មហាអាវាសេបិ អត្តនោ ¶ សន្តិកំ សម្បត្តស្ស អាគន្តុកស្ស វត្តំ អកាតុំ ន លព្ភតិ. សេសំ បុរិមសទិសមេវ.

អាវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

គមិកវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៧. គមិកវត្តេ គន្តុំ ភព្ពោតិ គមិកោ, តេន វត្តិតព្ពន្តិ គមិកវត្តំ. តត្រាយំ អនុត្តានបទវណ្ណនា – ទារុភណ្ឌន្តិ សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣២២) វុត្តំ មញ្ចបីឋាទិ. មត្តិកាភណ្ឌម្បិ រជនភាជនាទិ សព្ពំ តត្ថ វុត្តប្បភេទមេវ. តំ សព្ពំ អគ្គិសាលាយំ វា អញ្ញតរស្មិំ វា គុត្តដ្ឋានេ បដិសាមេត្វា គន្តព្ពំ, អនោវស្សកេ បព្ភារេបិ ឋបេតុំ វដ្ដតិ. សេនាសនំ អាបុច្ឆិត្វា បក្កមិតព្ពន្តិ ឯត្ថ យំ បាសាណបិដ្ឋិយំ វា បាសាណត្ថម្ភេសុ វា កតសេនាសនំ, យត្ថ ឧបចិកា នារោហន្តិ, តំ អនាបុច្ឆន្តស្សបិ អនាបត្តិ. ចតូសុ បាសាណេសូតិអាទិ ឧបចិកានំ ឧប្បត្តិដ្ឋានេ បណ្ណសាលាទិសេនាសនេ កត្តព្ពាការទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អប្បេវ នាម អង្គានិបិ សេសេយ្យុន្តិ អយំ អជ្ឈោកាសេ ឋបិតម្ហិ អានិសំសោ. ឱវស្សកគេហេ បន តិណេសុ ច មត្តិកាបិណ្ឌេសុ ច ឧបរិ បតន្តេសុ មញ្ចបីឋានំ អង្គានិបិ វិនស្សន្តិ.

គមិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភត្តគ្គវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៨. វត្តក្ខន្ធកេ ¶ ឥមស្មិំ ឋានេ អនុមោទនវត្តំ អាគតំ, តតោ ភត្តគ្គវត្តំ. សារត្ថទីបនិយញ្ច (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣៧៣-៣៧៤) ‘‘ឥមស្មិំ វត្តក្ខន្ធកេ ¶ (ចូឡវ. ៣៥៦) អាគតានិ អាគន្តុកាវាសិកគមិយានុមោទនភត្តគ្គបិណ្ឌចារិការញ្ញិកសេនាសនជន្តាឃរវច្ចកុដិឧបជ្ឈាយាចរិយសទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកវត្តានិ ចុទ្ទស មហាវត្តានិ នាមា’’តិ អនុក្កមោ វុត្តោ, ឥធ បន វិនយសង្គហប្បករណេ គមិកវត្តតោ ភត្តគ្គវត្តំ អាគតំ, អនុមោទនវត្តំ បន វិសុំ អវត្វា ភត្តគ្គវត្តេយេវ អន្តោគធំ កត្វា បច្ឆា វុត្តំ ភត្តគ្គំ គន្ត្វា ភត្តេ ភុត្តេយេវ អនុមោទនាករណតោ, បាឡិយញ្ច អញ្ញេសុ វត្តេសុ វិយ ‘‘តេន ហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា អនុមោទនវត្តំ បញ្ញាបេស្សាមី’’តិ វិសុំ វត្តភាវេន អនាគតត្តា ភត្តគ្គវត្តេយេវ អន្តោគធន្តិ អាចរិយស្ស អធិប្បាយោ សិយា. ឥមស្ស ច វិនយាលង្ការបករណស្ស តស្សា វណ្ណនាភូតត្តា សំវណ្ណេតព្ពក្កមេនេវ សំវណ្ណនំ កថយិស្សាម.

ភុញ្ជិតព្ពន្តិ ភត្តំ. អជតិ គច្ឆតិ បវត្តតិ ឯត្ថាតិ អគ្គំ. ‘‘អាទិកោដ្ឋាសកោដីសុ, បុរតោគ្គំ វរេ តីសូ’’តិ អភិធានប្បទីបិកាយំ អាគតេបិ ‘‘រាជគ្គន្តិ រាជារហំ, សលាកគ្គន្តិ សលាកគ្គហណដ្ឋាន’’ន្តិអាទីសុ អញ្ញត្ថេសុបិ បវត្តនតោ ភត្តស្ស អគ្គំ ភត្តគ្គំ, ភត្តបរិវិសនដ្ឋានំ, ភត្តគ្គេ វត្តិតព្ពំ វត្តំ ភត្តគ្គវត្តន្តិ វិគ្គហោ. តត្ថ អារាមេ កាលោ អារោចិតោ ហោតីតិ ‘‘កាលោ ភន្តេ, និដ្ឋិតំ ភត្ត’’ន្តិ អារោចិតោ ហោតិ. តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តេនាតិ ទ្វេ ជាណុមណ្ឌលានិ នាភិមណ្ឌលញ្ច បដិច្ឆាទេន្តេន. បរិមណ្ឌលំ និវាសេត្វាតិ សមន្តតោ មណ្ឌលំ និវាសេត្វា. ឧទ្ធំ នាភិមណ្ឌលំ, អធោ ជាណុមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តេន ជាណុមណ្ឌលស្ស ហេដ្ឋា ជង្ឃដ្ឋិតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋង្គុលមត្តំ និវាសនំ ឱតារេត្វា និវាសេតព្ពំ, តតោ បរំ ឱតារេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ វុត្តំ, យថានិសិន្នស្ស ជាណុមណ្ឌលតោ ហេដ្ឋា ចតុរង្គុលមត្តំ បដិច្ឆន្នំ ហោតីតិ មហាបច្ចរិយំ ¶ វុត្តំ. កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វាតិ តស្ស និវាសនស្ស ឧបរិ កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អកាយពន្ធនេន គាមោ បវិសិតព្ពោ, យោ បវិសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៧៨) វុត្តត្តា. សគុណំ កត្វាតិ ឥទំ ឧបជ្ឈាយវត្តេ វុត្តមេវ. ‘‘គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចិត្វាតិ បាសកេ គណ្ឋិកំ បវេសេត្វា អន្តោគាមោ វា ហោតុ វិហារោ វា, មនុស្សានំ បរិវិសនដ្ឋានំ គច្ឆន្តេន ចីវរំ បារុបិត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា គមនមេវ វដ្ដតី’’តិ ¶ មហាអដ្ឋកថាសុ វុត្តំ. ឯត្ថ ច មនុស្សានំ បរិវិសនដ្ឋានន្តិ យត្ថ អន្តោវិហារេបិ មនុស្សា សបុត្តទារា អាវសិត្វា ភិក្ខូ នេត្វា ភោជេន្តិ.

សុប្បដិច្ឆន្នេនាតិ ន សសីសំ បារុតេន, អថ ខោ គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចិត្វា អនុវាតន្តេន គីវំ បដិច្ឆាទេត្វា ឧភោ កណ្ណេ សមំ កត្វា បដិសំហរិត្វា យាវ មណិពន្ធា បដិច្ឆាទេន្តេន. សុសំវុតេនាតិ ហត្ថំ វា បាទំ វា អកីឡាបេន្តេន, សុវិនីតេនាតិ អត្ថោ. ឱក្ខិត្តចក្ខុនាតិ ហេដ្ឋាខិត្តចក្ខុនា. យោ អនាទរិយំ បដិច្ច តហំ តហំ ឱលោកេន្តោ ភិយ្យោ តំ តំ ទិសាភាគំ បាសាទំ កូដាគារំ វីថិំ ឱលោកេន្តោ គច្ឆតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ឯកស្មិំ បន ឋានេ ឋត្វា ហត្ថិអស្សាទិបរិស្សយាភាវំ ឱលោកេតុំ វដ្ដតិ. អប្បសទ្ទេនាតិ ឯត្ថ កិត្តាវតា អប្បសទ្ទោ ហោតិ? ទ្វាទសហត្ថេ គេហេ អាទិម្ហិ សង្ឃត្ថេរោ មជ្ឈេ ទុតិយត្ថេរោ អន្តេ តតិយត្ថេរោតិ ឯវំ និសិន្នេសុ សង្ឃត្ថេរោ ទុតិយេន សទ្ធិំ មន្តេតិ, ទុតិយត្ថេរោ តស្ស សទ្ទញ្ចេវ សុណាតិ, កថញ្ច វវត្ថបេតិ, តតិយត្ថេរោ បន សទ្ទមេវ សុណាតិ, កថំ ន វវត្ថបេតិ, ឯត្តាវតា អប្បសទ្ទោ ហោតិ. សចេ បន តតិយត្ថេរោ កថំ វវត្ថបេតិ, មហាសទ្ទោ នាម ហោតិ.

ន ¶ ឧក្ខិត្តកាយាតិ ន ឧក្ខេបេន, ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ករណវចនំ, ឯកតោ វា ឧភតោ វា ឧក្ខិត្តចីវរោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. អន្តោឥន្ទខីលតោ បដ្ឋាយ ន ឯវំ គន្តព្ពំ. និសិន្នកាលេ បន ធមករណំ នីហរន្តេនបិ ចីវរំ អនុក្ខិបិត្វាវ នីហរិតព្ពំ. ន ឧជ្ជគ្ឃិកាយាតិ ន មហាហសិតំ ហសន្តោ, វុត្តនយេនេវេត្ថ ករណវចនំ. ន កាយប្បចាលកន្តិ កាយំ អចាលេត្វា កាយំ បគ្គហេត្វា និច្ចលំ កត្វា ឧជុកេន កាយេន សមេន ឥរិយាបថេន. ន ពាហុប្បចាលកន្តិ ពាហុំ អចាលេត្វា ពាហុំ បគ្គហេត្វា និច្ចលំ កត្វា. ន សីសប្បចាលកន្តិ សីសំ អចាលេត្វា សីសំ បគ្គហេត្វា និច្ចលំ ឧជុំ ឋបេត្វា. ន ខម្ភកតោតិ ខម្ភកតោ នាម កដិយំ ហត្ថំ ឋបេត្វា កតខម្ភោ. ន ឧក្កុដិកាយាតិ ឯត្ថ ឧក្កុដិកា វុច្ចតិ បណ្ហិយោ ឧក្ខិបិត្វា អគ្គបាទេហិ វា អគ្គបាទេ ឧក្ខិបិត្វា បណ្ហេហិយេវ វា ភូមិំ ផុសន្តស្ស គមនំ. ករណវចនំ បនេត្ថ វុត្តលក្ខណមេវ. ន ឱគុណ្ឋិតេនាតិ សសីសំ បារុតេន. ន បល្លត្ថិកាយាតិ ន ទុស្សបល្លត្ថិកាយ. ឯត្ថ អាយោគបល្លត្ថិកាបិ ទុស្សបល្លត្ថិកា ឯវ. ន ថេរេ ភិក្ខូ អនុបខជ្ជាតិ ថេរេ ភិក្ខូ អតិអល្លីយិត្វា ន និសីទិតព្ពំ. ន សង្ឃាដិំ ឱត្ថរិត្វាតិ ន សង្ឃាដិំ អត្ថរិត្វា និសីទិតព្ពំ.

សក្កច្ចន្តិ ¶ សតិំ ឧបដ្ឋាបេត្វា. បត្តសញ្ញីតិ បត្តេ សញ្ញំ កត្វា. សមសូបកោ នាម យត្ថ ភត្តស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណោ សូបោ ហោតិ. សមតិត្ថិកន្តិ សមបុណ្ណំ សមភរិតំ. ថូបីកតំ បិណ្ឌបាតំ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯត្ថ ថូបីកតោ នាម បត្តស្ស អន្តោមុខវដ្ដិលេខំ អតិក្កមិត្វា កតោ, បត្តេ បក្ខិត្តោ ភរិតោ បូរិតោតិ អត្ថោ. ឯវំ កតំ អគ្គហេត្វា អន្តោមុខវដ្ដិលេខាសមប្បមាណោ គហេតព្ពោ. ‘‘យំ កញ្ចិ យាគុំ វា ភត្តំ វា ផលាផលំ វា អាមិសជាតិកំ សមតិត្ថិកមេវ គហេតព្ពំ, តញ្ច ខោ អធិដ្ឋានុបគេន ¶ បត្តេន, ឥតរេន បន ថូបីកតម្បិ វដ្ដតិ. យាមកាលិកសត្តាហកាលិកយាវជីវិកានិ បន អធិដ្ឋានុបគបត្តេ ថូបីកតានិបិ វដ្ដន្តិ. យំ បន ទ្វីសុ បត្តេសុ ភត្តំ គហេត្វា ឯកស្មិំ បូរេត្វា វិហារំ បេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. យំ បត្តេ បក្ខិបិយមានំ បូវឧច្ឆុខណ្ឌផលាផលាទិ ហេដ្ឋា ឱរោហតិ, តំ ថូបីកតំ នាម ន ហោតិ. បូវវដំសកំ ឋបេត្វា បិណ្ឌបាតំ ទេន្តិ, ថូបីកតមេវ ហោតិ. បុប្ផវដំសកតក្កោលកដុកផលាទិវដំសកេ បន ឋបេត្វា ទិន្នំ ថូបីកតំ ន ហោតិ. ភត្តស្ស ឧបរិ ថាលកំ វា បត្តំ វា ឋបេត្វា បូរេត្វា គណ្ហាតិ, ថូបីកតំ នាម ន ហោតិ. កុរុន្ទិយម្បិ វុត្តំ ‘‘ថាលកេ វា បត្តេ វា បក្ខិបិត្វា តំ បត្តមត្ថកេ ឋបេត្វា ទេន្តិ, បាដេក្កភាជនំ វដ្ដតិ. ឥធ អនាបត្តិយំ គិលានោ ន អាគតោ, តស្មា គិលានស្សបិ ថូបីកតំ ន វដ្ដតិ, សព្ពត្ថ បន បដិគ្គហេតុមេវ ន វដ្ដតិ, បដិគ្គហិតំ បន ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ.

‘‘សក្កច្ច’’ន្តិ ច ‘‘បត្តសញ្ញី’’តិ ច ឧភយំ វុត្តនយមេវ. សបទានន្តិ តត្ថ តត្ថ ឱធិំ អកត្វា អនុបដិបាដិយា. សមសូបកេ វត្តព្ពំ វុត្តមេវ. ថូបកតោតិ មត្ថកតោ, វេមជ្ឈតោតិ អត្ថោ. ន សូបំ វា ព្យញ្ជនំ វាតិអាទិ បាកដមេវ. វិញ្ញត្តិយំ វត្តព្ពំ នត្ថិ. ឧជ្ឈានសញ្ញីសិក្ខាបទេបិ គិលានោ ន មុញ្ចតិ. នាតិមហន្តោ កពឡោតិ មយូរណ្ឌំ អតិមហន្តំ, កុក្កុដណ្ឌំ អតិខុទ្ទកំ, តេសំ វេមជ្ឈប្បមាណោ. បរិមណ្ឌលំ អាលោបោតិ នាតិទីឃោ អាលោបោ. អនាហដេតិ អនាហរិតេ, មុខទ្វារំ អសម្បាបិតេតិ អត្ថោ. សព្ពោ ហត្ថោតិ ឯត្ថ ហត្ថសទ្ទោ តទេកទេសេសុ អង្គុលីសុ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘ហត្ថមុទ្ទោ’’តិអាទីសុ វិយ សមុទាយេ បវត្តវោហារស្ស អវយវេ បវត្តនតោ. ឯកង្គុលិម្បិ មុខេ បក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ. ន សកពឡេនាតិ ឯត្ថ ធម្មំ កថេន្តោ ហរីតកំ វា លដ្ឋិមធុកំ វា ¶ មុខេ បក្ខិបិត្វា កថេតិ, យត្តកេន វចនំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, តត្តកេ មុខម្ហិ សន្តេ កថេតុំ វដ្ដតិ.

បិណ្ឌុក្ខេបកន្តិ បិណ្ឌំ ឧក្ខិបិត្វា ឧក្ខិបិត្វា. កពឡាវច្ឆេទកន្តិ កពឡំ អវឆិន្ទិត្វា ¶ អវឆិន្ទិត្វា. អវគណ្ឌការកន្តិ មក្កដោ វិយ គណ្ឌេ កត្វា កត្វា. ហត្ថនិទ្ធុនកន្តិ ហត្ថំ និទ្ធុនិត្វា និទ្ធុនិត្វា. សិត្ថាវការកន្តិ សិត្ថានិ អវកិរិត្វា អវកិរិត្វា. ជិវ្ហានិច្ឆារកន្តិ ជិវ្ហំ និច្ឆារេត្វា និច្ឆារេត្វា. ចបុចបុការកន្តិ ‘‘ចបុចបូ’’តិ ឯវំ សទ្ទំ កត្វា កត្វា. សុរុសុរុការកន្តិ ‘‘សុរុសុរូ’’តិ ឯវំ សទ្ទំ កត្វា កត្វា. ហត្ថនិល្លេហកន្តិ ហត្ថំ និល្លេហិត្វា និល្លេហិត្វា. ភុញ្ជន្តេន ហិ អង្គុលិមត្តម្បិ និល្លេហិតុំ ន វដ្ដតិ, ឃនយាគុផាណិតបាយាសាទិកេ បន អង្គុលីហិ គហេត្វា អង្គុលិយោ មុខេ បវេសេត្វា ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. បត្តនិល្លេហកឱដ្ឋនិល្លេហកេសុបិ ឯសេវ នយោ, តស្មា អង្គុលិយាបិ បត្តោ ន និល្លេហិតព្ពោ, ឯកឱដ្ឋោបិ ជិវ្ហាយ ន និល្លេហិតព្ពោ, ឱដ្ឋមំសេហិ ឯវ បន គហេត្វា អន្តោ បវេសេតុំ វដ្ដតិ.

ន សាមិសេន ហត្ថេន បានីយថាលកោតិ ឯតំ បដិកូលវសេន បដិក្ខិត្តំ, តស្មា សង្ឃិកម្បិ បុគ្គលិកម្បិ គិហិសន្តកម្បិ អត្តនោ សន្តកម្បិ សង្ខម្បិ សរាវម្បិ អាមិសមក្ខិតំ ន គហេតព្ពមេវ, គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ. សចេ បន ហត្ថស្ស ឯកទេសោ អាមិសមក្ខិតោ ន ហោតិ, តេន បទេសេន គហេតុំ វដ្ដតិ. ន សសិត្ថកំ បត្តធោវនំ អន្តរឃរេ ឆឌ្ឌេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ឧទ្ធរិត្វា វាតិ សិត្ថានិ ឯកតោ ឧទ្ធរិត្វា ឯកស្មិំ ឋានេ រាសិំ កត្វា ឧទកំ ឆឌ្ឌេតិ. ភិន្ទិត្វា វា ឧទកគតិកានិ កត្វា ឆឌ្ឌេតិ, បដិគ្គហេន សម្បដិច្ឆន្តោ នំ បដិគ្គហេ ឆឌ្ឌេតិ, ពហិ នីហរិត្វា វា ឆឌ្ឌេតិ, ឯវំ ឆឌ្ឌេន្តស្ស អនាបត្តិ. ន តាវ ថេរេន ឧទកន្តិ ឥទំ ហត្ថធោវនឧទកំ សន្ធាយ វុត្តំ. អន្តរា បិបាសិតេន ¶ , បន គលេ វិលគ្គាមិសេន វា បានីយំ បិវិត្វា ន ធោវិតព្ពាតិ.

ភត្តគ្គវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនុមោទនវត្តកថាវណ្ណនា

អនុមោទនវត្តេ អនុ បុនប្បុនំ មោទិយតេ បមោទិយតេតិ អនុមោទនា. កា សា? ធម្មកថា. អនុមោទនាយ កត្តព្ពំ វត្តំ អនុមោទនវត្តំ. បញ្ចមេ និសិន្នេតិ អនុមោទនត្ថាយ និសិន្នេ. ឧបនិសិន្នកថា នាម ពហូសុ សន្និបតិតេសុ បរិកថាកថនំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

អនុមោទនវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បិណ្ឌចារិកវត្តកថាវណ្ណនា

១៨៩. បិណ្ឌចារិកវត្តេ ¶ បិណ្ឌិតព្ពោ សង្ឃរិតព្ពោតិ បិណ្ឌោ, បិណ្ឌបាតោ. បិណ្ឌាយ ចរណំ សីលមស្សាតិ បិណ្ឌចារី, សោ ឯវ បិណ្ឌចារិកោ សកត្ថេ កបច្ចយវសេន. បិណ្ឌចារិកេន វត្តិតព្ពំ វត្តំ បិណ្ឌចារិកវត្តំ. តត្រាយមនុត្តានបទវណ្ណនា – និវេសនំ នាម ឥត្ថិកុមារិកាទីនំ វសនដ្ឋានំ. យស្មា បវិសននិក្ខមនទ្វារំ អសល្លក្ខេត្វា សហសា បវិសន្តោ វិសភាគារម្មណំ វា បស្សេយ្យ, បរិស្សយោ វា ភវេយ្យ, តស្មា ‘‘និវេសនំ…បេ… បវិសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អតិទូរេ តិដ្ឋន្តោ អបស្សន្តោ វា ភវេយ្យ, ‘‘អញ្ញស្ស គេហេ តិដ្ឋតី’’តិ វា មញ្ញេយ្យ. អច្ចាសន្នេ តិដ្ឋន្តោ អបស្សិតព្ពំ វា បស្សេយ្យ, អសុណិតព្ពំ វា សុណេយ្យ, តេន មនុស្សានំ អគារវោ វា អប្បសាទោ វា ភវេយ្យ, តស្មា ‘‘នាតិទូរេ នាច្ចាសន្នេ ឋាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អតិចិរំ តិដ្ឋន្តោ អទាតុកាមានំ ¶ មនោបទោសោ ភវេយ្យ, អញ្ញត្ថ ភិក្ខា ច បរិក្ខយេយ្យ, អតិលហុកំ និវត្តន្តោ ទាតុកាមានំ បុញ្ញហានិ ច ភវេយ្យ, ភិក្ខុនោ ច ភិក្ខាយ អសម្បជ្ជនំ, តស្មា ‘‘នាតិចិរំ ឋាតព្ពំ, នាតិលហុកំ និវត្តិតព្ពំ, ឋិតេន សល្លក្ខេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សល្លក្ខណាការំ ទស្សេតិ ‘‘សចេ កម្មំ វា និក្ខិបតី’’តិអាទិនា. តត្ថ កម្មំ វា និក្ខិបតីតិ កប្បាសំ វា សុប្បំ វា មុសលំ វា យញ្ច គហេត្វា កម្មំ ករោន្តិ, ឋិតា វា និសិន្នា វា ហោន្តិ, តំ និក្ខិបតិ. បរាមសតីតិ គណ្ហាតិ. ឋបេតិ វាតិ ‘‘តិដ្ឋថ ភន្តេ’’តិ វទន្តី ឋបេតិ នាម. អវក្ការបាតីតិ អតិរេកបិណ្ឌបាតំ អបនេត្វា ឋបនត្ថាយ ឯកា សមុគ្គបាតិ. ឯត្ថ ច សមុគ្គបាតិ នាម សមុគ្គបុដសទិសា បាតិ. សេសំ វុត្តនយមេវ.

បិណ្ឌចារិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អារញ្ញិកវត្តកថាវណ្ណនា

១៩០. អារញ្ញិកវត្តេ ន រមន្តិ ជនា ឯត្ថាតិ អរញ្ញំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘រមណីយានិ អរញ្ញានិ, យត្ថ ន រមតី ជនោ;

វីតរាគា រមិស្សន្តិ, ន តេ កាមគវេសិនោ’’តិ. (ធ. ប. ៩៩);

អរញ្ញេ ¶ វសតីតិ អារញ្ញិកោ, តេន វត្តិតព្ពំ វត្តំ អារញ្ញិកវត្តំ. តត្រាយំ វិសេសបទានមត្ថោ – កាលស្សេវ ឧដ្ឋាយាតិ អរញ្ញសេនាសនស្ស គាមតោ ទូរត្តា វុត្តំ, តេនេវ ការណេន ‘‘បត្តំ គហេត្វា ចីវរំ បារុបិត្វា គច្ឆន្តោ បរិស្សមោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. បត្តំ ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា អំសេ លគ្គេត្វា ចីវរំ ខន្ធេ ករិត្វា អរញ្ញមគ្គោ ន ទុស្សោធនោ ហោតិ, តស្មា កណ្ដកសរីសបាទិបរិស្សយវិមោចនត្ថំ ឧបាហនា អារោហិត្វា. អរញ្ញំ នាម ¶ យស្មា ចោរាទីនំ វិចរដ្ឋានំ ហោតិ, តស្មា ‘‘ទារុភណ្ឌំ មត្តិកាភណ្ឌំ បដិសាមេត្វា ទ្វារវាតបានំ ថកេត្វា វសនដ្ឋានតោ និក្ខមិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ឥតោ បរានិ ភត្តគ្គវត្តបិណ្ឌចារិកវត្តេសុ វុត្តសទិសានេវ. គាមតោ និក្ខមិត្វា សចេ ពហិគាមេ ឧទកំ នត្ថិ, អន្តោគាមេយេវ ភត្តកិច្ចំ កត្វា, អថ ពហិគាមេ អត្ថិ, ភត្តកិច្ចំ កត្វា បត្តំ ធោវិត្វា វោទកំ កត្វា ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា ចីវរំ សង្ឃរិត្វា អំសេ ករិត្វា ឧបាហនា អារោហិត្វា គន្តព្ពំ.

ភាជនំ អលភន្តេនាតិអាទិ អរញ្ញសេនាសនស្ស ទុល្លភទព្ពសម្ភារត្តា វុត្តំ, អគ្គិ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោតិអាទិ វាឡមិគសរីសបាទិពាហិរបរិស្សយកាលេ ច វាតបិត្តាទិអជ្ឈត្តបអស្សយកាលេ ច ឥច្ឆិតព្ពត្តា. ពហូនំ បន វសនដ្ឋានេ តាទិសានិ សុលភានិ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘គណវាសិនោ បន តេន វិនាបិ វដ្ដតី’’តិ. កត្តរទណ្ឌោ នាម បរិស្សយវិនោទនោ ហោតិ, តស្មា អរញ្ញេ វិហរន្តេន អវស្សំ ឥច្ឆិតព្ពោតិ វុត្តំ ‘‘កត្តរទណ្ឌោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ. នក្ខត្តានេវ នក្ខត្តបទានិ. ចោរាទីសុ អាគន្ត្វា ‘‘អជ្ជ, ភន្តេ, កេន នក្ខត្តេន ចន្ទោ យុត្តោ’’តិ បុច្ឆិតេសុ ‘‘ន ជានាមា’’តិ វុត្តេ កុជ្ឈន្តិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘នក្ខត្តបទានិ ឧគ្គហេតព្ពានិ សកលានិ វា ឯកទេសានិ វា’’តិ, តថា ទិសាមូឡ្ហេសុ ‘‘កតមាយំ, ភន្តេ, ទិសា’’តិ បុច្ឆិតេសុ, តស្មា ‘‘ទិសាកុសលេន ភវិតព្ព’’ន្តិ.

អារញ្ញិកវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សេនាសនវត្តកថាវណ្ណនា

១៩១. សេនាសនវត្តេ សយន្តិ ឯត្ថាតិ សេនំ, សយនន្តិ អត្ថោ. អាវសន្តិ ឯត្ថាតិ អាសនំ. សេនញ្ច អាសនញ្ច សេនាសនំ. សេនាសនេសុ កត្តព្ពំ វត្តំ សេនាសនវត្តំ ¶ . ឥធ បន យំ វត្តព្ពំ, តំ ឧបជ្ឈាយវត្តកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៨៣ ) វុត្តមេវ. តត្ថ បន ឧបជ្ឈាយេន វុត្ថវិហារោ វុត្តោ, ឥធ បន អត្តនា វុត្ថវិហារោតិ អយមេវ វិសេសោ. ន វុឌ្ឍំ អនាបុច្ឆាតិ ¶ ឯត្ថ តស្ស ឱវរកេ តទុបចារេ ច អាបុច្ឆិតព្ពន្តិ វទន្តិ. ភោជនសាលាទីសុបិ ឯវមេវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ភោជនសាលាទីសុបិ ឧទ្ទេសទានាទិ អាបុច្ឆិត្វាវ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ.

សេនាសនវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ជន្តាឃរវត្តកថាវណ្ណនា

១៩២. ជន្តាឃរវត្តេ ជាយតីតិ ជំ, កិំ តំ? សរីរំ. ជំ តាយតិ រក្ខតីតិ ជន្តា, កា សា? តិកិច្ឆា. គយ្ហតេតិ ឃរំ, កិំ តំ? និវេសនំ, ជន្តាយ សរីរតិកិច្ឆាយ កតំ ឃរំ ជន្តាឃរំ, ជន្តាឃរេ កត្តព្ពំ វត្តំ ជន្តាឃរវត្តំ. តត្ថ បរិភណ្ឌន្តិ ពហិជគតិ. សេសំ ឧបជ្ឈាយវត្តេ វុត្តនយត្តា សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ជន្តាឃរវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

វច្ចកុដិវត្តកថាវណ្ណនា

១៩៣. វច្ចកុដិវត្តេ វច្ចយតេ ឩហទយតេតិ វច្ចំ, ករីសំ. កុដីយតិ ឆិន្ទីយតិ អាតបោ ឯតាយាតិ កុដិ, វច្ចត្ថាយ កតា កុដិ វច្ចកុដិ, វច្ចកុដិយា វត្តិតព្ពំ វត្តំ វច្ចកុដិវត្តំ, ឥធ ច វត្តក្ខន្ធកេ អាចមនវត្តំ បឋមំ អាគតំ, បច្ឆា វច្ចកុដិវត្តំ. ឥមស្មិំ បន បករណេ បឋមំ វច្ចំ កត្វា បច្ឆា អាចមតីតិ ¶ អធិប្បាយេន វច្ចកុដិវត្តំ បឋមំ អាគតំ, តស្មា តទនុក្កមេន កថយិស្សាម. ទន្តកដ្ឋំ ខាទន្តេនាតិ អយំ វច្ចកុដិយាបិ សព្ពត្ថេវ បដិក្ខេបោ. និពទ្ធគមនត្ថាយាតិ អត្តនា និពទ្ធគមនត្ថាយ. បុគ្គលិកដ្ឋានំ វាតិ អត្តនោ វិហារំ សន្ធាយ វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវាតិ.

វច្ចកុដិវត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ឧបជ្ឈាយវត្តាទិវត្តវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

សត្តវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

២៨. ចតុបច្ចយភាជនីយវិនិច្ឆយកថា

ចីវរភាជនកថាវណ្ណនា

១៩៤. ឯវំ ¶ ឧបជ្ឈាយាទិវត្តសង្ខាតានិ ចុទ្ទស ខន្ធកវត្តានិ កថេត្វា ឥទានិ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ភាជនំ កថេន្តោ ‘‘ចតុបច្ចយភាជន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ចតូតិ សង្ខ្យាសព្ពនាមបទំ. បដិច្ច ឯតិ សីតបដិឃាតាទិកំ ផលំ ឯតស្មាតិ បច្ចយោ, ចីវរាទិ, បច្ចយោ ច បច្ចយោ ច បច្ចយា, ចត្តារោ បច្ចយា ចតុបច្ចយំ, ភាជីយតេ វិភាជីយតេ ភាជនំ. ចតុបច្ចយស្ស ភាជនំ ចតុបច្ចយភាជនំ. តេនាហ ‘‘ចីវរាទីនំ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ភាជន’’ន្តិ. តត្ថ តស្មិំ ចតុបច្ចយភាជនេ សមភិនិវិដ្ឋេ ចីវរភាជនេ តាវ បឋមំ ចីវរបដិគ្គាហកោ…បេ… វេទិតព្ពោ. កស្មា? សង្ឃិកចីវរស្ស ទុក្ករភាជនត្តាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ អាគតាគតំ ចីវរំ បដិគ្គណ្ហាតិ, បដិគ្គហណមត្តមេវស្ស ភារោតិ ចីវរបដិគ្គាហកោ. ចីវរបដិគ្គាហកេន បដិគ្គហិតំ ចីវរំ និទហតិ, និទហនមត្តមេវស្ស ភារោតិ ចីវរនិទហកោ. ភណ្ឌាគារេ និយុត្តោ ភណ្ឌាគារិកោ. ចីវរាទិកស្ស ភណ្ឌស្ស ឋបនដ្ឋានភូតំ អគារំ ភណ្ឌាគារំ. ចីវរំ ភាជេតិ ភាគំ ករោតីតិ ¶ ចីវរភាជកោ. ចីវរស្ស ភាជនំ វិភាគករណំ ចីវរភាជនំ, វិភជនកិរិយា.

តត្ថ ‘‘ចីវរបដិគ្គាហកោ វេទិតព្ពោ’’តិ វុត្តោ, សោ កុតោ លព្ភតេតិ អាហ ‘‘បញ្ចហង្គេហិ…បេ… សម្មន្និតព្ពោ’’តិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘អនុជានាមិ…បេ… វចនតោ’’តិ. ឆន្ទនំ ឆន្ទោ, ឥច្ឆនំ បិហនន្តិ អត្ថោ. គមនំ ករណំ គតិ, កិរិយា. គារេយ្ហា គតិ អគតិ, ឆន្ទេន អគតិ ឆន្ទាគតិ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. កថំ ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតីតិ អាហ ‘‘តត្ថ បច្ឆា អាគតានម្បី’’តិអាទិ. ឯវមិតរេសុបិ. បញ្ចមង្គំ បន សតិសម្បជញ្ញយុត្តាភាវំ ទស្សេតិ. សុក្កបក្ខេបិ ឥតោ បដិបក្ខវសេន វេទិតព្ពោ. តេនាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ.

ឥមាយ កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វាតិ ឥទំ ឥមស្ស សម្មុតិកម្មស្ស លហុកកម្មត្តា វុត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ បរិវារដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២) ‘‘អវសេសា តេរស សម្មុតិយោ សេនាសនគ្គាហមតកចីវរទានាទិសម្មុតិយោ ចាតិ ឯតានិ លហុកកម្មានិ អបលោកេត្វាបិ កាតុំ វដ្ដន្តី’’តិ. អន្តោវិហារេ សព្ពសង្ឃមជ្ឈេបិ ខណ្ឌសីមាយម្បិ សម្មន្និតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ អន្តោវិហារេតិ ¶ ពទ្ធសីមវិហារំ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ អពទ្ធសីមវិហារេ អបលោកនាទិចតុព្ពិធកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ ទុព្ពិសោធនត្តា. ធុរវិហារដ្ឋានេតិ វិហារទ្វារស្ស សម្មុខដ្ឋានេ.

១៩៧. ភណ្ឌាគារសម្មុតិយំ វិហារមជ្ឈេយេវាតិ អវិប្បវាសសីមាសង្ខាតមហាសីមា វិហារស្ស មជ្ឈេយេវ សម្មន្និតព្ពា. ឥមស្មិំ បន ឋានេ ឥមំ បន ភណ្ឌាគារំ ខណ្ឌសីមំ គន្ត្វា ខណ្ឌសីមាយំ និសិន្នេហិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតិ, វិហារមជ្ឈេយេវ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ¶ ឥត្ថន្នាមំ វិហារំ ភណ្ឌាគារំ សម្មន្នេយ្យា’’តិអាទិនា នយេន ‘‘កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វា សម្មន្និតព្ព’’ន្តិ វចនំ និស្សាយ ញត្តិទុតិយកម្មំ ឧបចារសីមាយំ កាតុំ វដ្ដតីតិ គហេត្វា កថិនទានកម្មម្បិ អពទ្ធសីមាភូតេ វិហារេ ឧបចារសីមាយំ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ ញត្តិកម្មម្បិ តថេវ គហេត្វា អពទ្ធសីមវិហារេ ឧបចារសីមាមត្តេយេវ ឧបោសថបវារណំ ករោន្តិ, តទយុត្តំ, ការណំ បនេត្ថ កថិនវិនិច្ឆយកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២២៦) អាវិ ភវិស្សតិ.

១៩៨. តុលាភូតោតិ តុលាសទិសោ. ឥទន្តិ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសទានំ. ឥមំ កិរ បាឋំ អមនសិករោន្តា ឥទានិ កាលចីវរម្បិ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំ ទេន្តិ. ផាតិកម្មន្តិ បហោនកកម្មំ, យត្តកេន វិនយាគតេន សម្មុញ្ជនីពន្ធនាទិហត្ថកម្មេន វិហារស្ស ឩនតា ន ហោតិ, តត្តកំ កត្វាតិ អត្ថោ. សព្ពេសន្តិ តត្រុប្បាទវស្សាវាសិកំ គណ្ហន្តានំ សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ សាមណេរានញ្ច. ភណ្ឌាគារចីវរេបីតិ អកាលចីវរំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧក្កុដ្ឋិំ ករោន្តីតិ មហាសទ្ទំ ករោន្តិ. ឯតន្តិ ឧក្កុដ្ឋិយា កតាយ សមភាគទានំ. វិរជ្ឈិត្វា ករោន្តីតិ កត្តព្ពកាលេសុ អកត្វា យថារុចិតក្ខណេ ករោន្តិ. សមបដិវីសោ ទាតព្ពោតិ ករិស្សាមាតិ យាចន្តានំ បដិញ្ញាមត្តេនបិ សមកោ កោដ្ឋាសោ ទាតព្ពោ.

អតិរេកភាគេនាតិ ទស ភិក្ខូ ហោន្តិ, សាដកាបិ ទសេវ, តេសុ ឯកោ ទ្វាទស អគ្ឃតិ, សេសា ទសគ្ឃនកា. សព្ពេសុ ទសគ្ឃនកវសេន កុសេ បាតិតេ យស្ស ភិក្ខុនោ ទ្វាទសគ្ឃនកោ កុសោ បាតិតោ, សោ ‘‘ឯត្តកេន មម ចីវរំ បហោតី’’តិ តេន អតិរេកភាគេន គន្តុកាមោ ហោតិ. ឯត្ថ ច ឯត្តកេន មម ចីវរំ បហោតីតិ ទ្វាទសគ្ឃនកេន មម ចីវរំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, ន តតោ ឩនេនាតិ សព្ពំ គហេតុកាមោតិ ¶ អត្ថោ. ភិក្ខូ ‘‘អតិរេកំ អាវុសោ សង្ឃស្ស សន្តក’’ន្តិ វទន្តិ, តំ សុត្វា ភគវា ‘‘សង្ឃិកេ ច គណសន្តកេ ច អប្បកំ នាម នត្ថិ, សព្ពត្ថ ¶ សំយមោ កាតព្ពោ, គណ្ហន្តេនបិ កុក្កុច្ចាយិតព្ព’’ន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អនុក្ខេបេ ទិន្នេ’’តិ អាហ. តត្ថ អនុក្ខេបោ នាម យំ កិញ្ចិ អនុក្ខិបិតព្ពំ អនុប្បទាតព្ពំ កប្បិយភណ្ឌំ, យត្តកំ តស្ស បដិវីសេ អធិកំ, តត្តកេ អគ្ឃនកេ យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ កប្បិយភណ្ឌេ ទិន្នេតិ អត្ថោតិ ឥមមត្ថំ សង្ខេបេន ទស្សេតុំ ‘‘សចេ ទស ភិក្ខូ ហោន្តិ’’ត្យាទិ វុត្តំ.

វិកលកេ តោសេត្វាតិ ឯត្ថ ចីវរវិកលកំ បុគ្គលវិកលកន្តិ ទ្វេ វិកលកា. តត្ថ ចីវរវិកលកំ នាម សព្ពេសំ បញ្ច បញ្ច វត្ថានិ បត្តានិ, សេសានិបិ អត្ថិ, ឯកេកំ បន ន បាបុណាតិ, ឆិន្ទិត្វា ទាតព្ពានិ. ឆិន្ទន្តេហិ ច អឌ្ឍមណ្ឌលាទីនំ វា ឧបាហនថវិកាទីនំ វា បហោនកានិ ខណ្ឌានិ កត្វា ទាតព្ពានិ, ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ចតុរង្គុលវិត្ថារម្បិ អនុវាតប្បហោនកាយាមំ ខណ្ឌំ កត្វា ទាតុំ វដ្ដតិ. អបរិភោគំ បន ន កាតព្ពន្តិ ឯវមេត្ថ ចីវរស្ស អប្បហោនកភាវោ ចីវរវិកលកំ. ឆិន្ទិត្វា ទិន្នេ បនេតំ តោសិតំ ហោតិ. អថ កុសបាតោ កាតព្ពោ, សចេបិ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ កោដ្ឋាសេ ឯកំ វា ទ្វេ វា វត្ថានិ នប្បហោន្តិ, តត្ថ អញ្ញំ សាមណកំ បរិក្ខារំ ឋបេត្វា យោ តេន តុស្សតិ, តស្ស តំ ភាគំ ទត្វា បច្ឆា កុសបាតោ កាតព្ពោ. ឥទម្បិ ចីវរវិកលកន្តិ អន្ធដ្ឋកថាយំ វុត្តំ.

បុគ្គលវិកលកំ នាម ទស ទស ភិក្ខូ គណេត្វា វគ្គំ ករោន្តានំ ឯកោ វគ្គោ ន បូរតិ, អដ្ឋ វា នវ វា ហោន្តិ, តេសំ អដ្ឋ វា នវ វា កោដ្ឋាសា ‘‘តុម្ហេ ឥមេ គហេត្វា វិសុំ ភាជេថា’’តិ ទាតព្ពា. ឯវមយំ បុគ្គលានំ អប្បហោនកភាវោ បុគ្គលវិកលកំ នាម. វិសុំ ទិន្នេ បន តំ តោសិតំ ¶ ហោតិ, ឯវំ តោសេត្វា កុសបាតោ កាតព្ពោតិ. អថ វា វិកលកេ តោសេត្វាតិ យោ ចីវរវិភាគោ ឩនកោ, តំ អញ្ញេន បរិក្ខារេន សមំ កត្វា កុសបាតោ កាតព្ពោតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘សចេ សព្ពេសំ បញ្ច បញ្ច វត្ថានី’’តិអាទិនា.

១៩៩. ឥតោ បរំ តេសុ តេសុ វត្ថូសុ អាគតវសេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តេសុ វិនិច្ឆយេសុ សន្តេសុបិ តេសំ វិនិច្ឆយានំ អដ្ឋមាតិកាវិនិច្ឆយតោ អវិមុត្តត្តា អដ្ឋមាតិកាវិនិច្ឆយេស្វេវ បក្ខិបិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘ឥទានិ អដ្ឋិមា, ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. យា តា អដ្ឋ មាតិកា ភគវតា វុត្តា, តាសំ អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ វសេន វិនិច្ឆយោ ឥទានិ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នាតិ ឥមិនា អបរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស ធុវសន្និបាតដ្ឋានាទិតោ បឋមលេឌ្ឌុបាតស្ស ¶ អន្តោ ឧបចារសីមាតិ ទស្សេតិ. ឥទានិ ទុតិយលេឌ្ឌុបាតស្ស អន្តោបិ ឧបចារសីមាយេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘អបិចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ធុវសន្និបាតដ្ឋានម្បិ បរិយន្តគតមេវ គហេតព្ពំ. ‘‘ឯវំ សន្តេ តិយោជនេ ឋិតា លាភំ គណ្ហិស្សន្តី’’តិអាទិនា ឥមេ លាភគ្គហណាទយោ ឧបចារសីមាវសេនេវ ហោតិ, ន អវិប្បវាសសីមាវសេនាតិ ទស្សេតិ, តេន ច ឥមានិ លាភគ្គហណាទីនិយេវ ឧបចារសីមាយំ កត្តព្ពានិ, ន អបលោកនកម្មាទីនិ ចត្តារិ កម្មានិ, តានិ បន អវិប្បវាសសីមាទីសុយេវ កត្តព្ពានីតិ បកាសេតិ. តថា ហិ វុត្តំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៩) ‘‘ភិក្ខុនីនំ អារាមប្បវេសនសេនាសនបុច្ឆនាទិ បរិវាសមានត្តារោចនវស្សច្ឆេទនិស្សយសេនាសនគ្គាហាទិ វិធានន្តិ ឥទំ សព្ពំ ឥមិស្សាយេវ ឧបចារសីមាយ វសេន វេទិតព្ព’’ន្តិ.

លាភត្ថាយ ¶ ឋបិតា សីមា លាភសីមា. លោកេ គាមសីមាទយោ វិយ លាភសីមា នាម វិសុំ បសិទ្ធា នត្ថិ, កេនាយំ អនុញ្ញាតាតិ អាហ ‘‘នេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេនា’’តិអាទិ. ឯតេន នាយំ សាសនវោហារសិទ្ធា, លោកវោហារសិទ្ធា ឯវាតិ ទស្សេតិ. ជនបទបរិច្ឆេទោតិ ឥទំ លោកបសិទ្ធសីមាសទ្ទត្ថវសេន វុត្តំ, បរិច្ឆេទព្ភន្តរម្បិ សព្ពំ ជនបទសីមាតិ គហេតព្ពំ. ជនបទោ ឯវ ជនបទសីមា, ឯវំ រដ្ឋសីមាទីសុបិ. តេនាហ ‘‘អាណាបវត្តិដ្ឋាន’’ន្តិអាទិ. បថវីវេមជ្ឈគតស្សាតិ យាវ ឧទកបរិយន្តា ខណ្ឌសីមត្តា វុត្តំ. ឧបចារសីមាទីសុ បន អពទ្ធសីមាសុ ហេដ្ឋាបថវិយំ សព្ពត្ថ ឋិតានំ ន បាបុណាតិ, កូបាទិបវេសារហដ្ឋានេ ឋិតានញ្ញេវ បាបុណាតីតិ ហេដ្ឋា សីមកថាយំ វុត្តនយេនេវ តំតំសីមដ្ឋភាវោ វេទិតព្ពោ. ចក្កវាឡសីមាយ ទិន្នំ បថវីសន្ធារកឧទកដ្ឋានេបិ ឋិតានំ បាបុណាតិ សព្ពត្ថ ចក្កវាឡវោហារត្តាតិ. សមានសំវាសអវិប្បវាសសីមាសុ ទិន្នស្ស ឥទំ នានត្តំ – ‘‘អវិប្បវាសសីមាយ ទម្មី’’តិ ទិន្នំ គាមដ្ឋានំ ន បាបុណាតិ. កស្មា? ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) វុត្តត្តា. ‘‘សមានសំវាសកសីមាយទម្មី’’តិ ទិន្នំ បន គាមេ ឋិតានម្បិ បាបុណាតីតិ.

២០០-១. ពុទ្ធាធិវុត្ថោតិ ពុទ្ធេន ភគវតា អធិវុត្ថោ. ឯកស្មិន្តិ ឯកស្មិំ វិហារេ. បាកវត្តន្តិ និពទ្ធទានំ. វត្តតីតិ បវត្តតិ. តេហិ វត្តព្ពន្តិ យេសំ សម្មុខេ ឯស ទេតិ, តេហិ ភិក្ខូហិ វត្តព្ពំ.

២០២. ទុតិយភាគេ បន ថេរាសនំ អារុឡ្ហេតិ យាវ សង្ឃនវកំ ឯកវារំ សព្ពេសំ ភាគំ ទត្វា ¶ ចីវរេ អបរិក្ខីណេ បុន សព្ពេសំ ទាតុំ ទុតិយភាគេ ថេរស្ស ទិន្នេតិ អត្ថោ. បុព្ពេ វុត្តនយេនាតិ ‘‘តុយ្ហេវ ភិក្ខុ តានិ ចីវរានី’’តិ (មហាវ. ៣៦៣) ភគវតា ¶ វុត្តនយេន. បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ‘‘តុយ្ហំ ទេមា’’តិ អវត្វា, ‘ភិក្ខូនំ ទេម, ថេរានំ ទេមា’’តិ វុត្តត្តា ‘‘បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៩) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៧៩) បន បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘តុយ្ហំ ទេមា’’តិ អវុត្តត្តាតិ ការណំ វទន្តិ. យទិ ឯវំ ‘‘សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេបិ វដ្ដេយ្យ, ‘‘ភិក្ខូនំ ទេម, ថេរានំ ទេម, សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វចនតោ ភេទោ ន ទិស្សតិ, វីមំសិតព្ពមេត្ថ ការណន្តិ. បារុបិតុំ វដ្ដតីតិ បំសុកូលិកានំ វដ្ដតិ. សាមិកេហិ វិចារិតមេវាតិ ឧបាហនត្ថវិកាទីនមត្ថាយ វិចារិតមេវ.

២០៣. ឧបឌ្ឍំ ទាតព្ពន្តិ យំ ឧភតោសង្ឃស្ស ទិន្នំ, តតោ ឧបឌ្ឍំ ភិក្ខូនំ ឧបឌ្ឍំ ភិក្ខុនីនំ ទាតព្ពំ. សចេបិ ឯកោ ភិក្ខុ ហោតិ, ឯកា វា ភិក្ខុនី, អន្តមសោ អនុបសម្បន្នស្សបិ ឧបឌ្ឍមេវ ទាតព្ពំ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភិក្ខុនីនញ្ច ទម្មី’’តិ វុត្តេ បន ន មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា ទាតព្ពន្តិ ឯត្ថ យស្មា ភិក្ខុនិបក្ខេ សង្ឃស្ស បច្ចេកំ អបរាមដ្ឋត្តា ភិក្ខុនីនំ គណនាយ ភាគោ ទាតព្ពោតិ ទាយកស្ស អធិប្បាយោតិ សិជ្ឈតិ, តថា ទានញ្ច ភិក្ខូបិ គណេត្វា ទិន្នេ ឯវ យុជ្ជតិ. ឥតរថា ហិ ‘‘កិត្តកំ ភិក្ខូនំ ទាតព្ពំ, កិត្តកំ ភិក្ខុនីន’’ន្តិ ន វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្សា’’តិ វុត្តវចនម្បិ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ វុត្តវចនសទិសមេវាតិ អាហ ‘‘ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច គណេត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ. តេនាហ ‘‘បុគ្គលោ…បេ… ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភិក្ខុនីនញ្ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ វុត្តេ បន បុគ្គលោ វិសុំ ន លភតីតិ ឥទំ អដ្ឋកថាបមាណេនេវ គហេតព្ពំ, ន ហេត្ថ វិសេសការណំ ឧបលព្ភតិ. តថា ហិ ‘‘ឧភតោសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ច ទម្មី’’តិ វុត្តេ សាមញ្ញវិសេសវចនេហិ សង្គហិតត្តា យថា បុគ្គលោ វិសុំ លភតិ, ឯវមិធាបិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ ¶ សាមញ្ញវិសេសវចនសព្ភាវតោ ភវិតព្ពមេវ វិសុំ បុគ្គលបដិវីសេនាតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា អដ្ឋកថាវចនមេវេត្ថ បមាណំ. បាបុណនដ្ឋានតោ ឯកមេវ លភតីតិ អត្តនោ វស្សគ្គេន បត្តដ្ឋានតោ ឯកមេវ កោដ្ឋាសំ លភតិ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘កស្មា? ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ, ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេនេវ បុគ្គលស្សបិ គហិតត្តាតិ អធិប្បាយោតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៩) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៧៩) បន ភិក្ខុសង្ឃសទ្ទេន ភិក្ខូនញ្ញេវ គហិតត្តា, បុគ្គលស្ស បន ‘‘តុយ្ហញ្ចា’’តិ វិសុំ គហិតត្តា ច តត្ថស្ស អគ្គហិតត្តា ទដ្ឋព្ពា, ‘‘ភិក្ខូនញ្ច ភិក្ខុនីនញ្ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ វុត្តដ្ឋានសទិសត្តាតិ អធិប្បាយោ. បុគ្គលប្បធានោ ហេត្ថ សង្ឃ-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. កេចិ បន ‘‘ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ បាឋំ លិខន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ តស្ស វិសុំ លាភគ្គហណេ ការណវចនត្តា. តថា ហិ ‘‘វិសុំ សង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា’’តិ វិសុំ បុគ្គលស្សបិ ភាគគ្គហណេ ការណំ វុត្តំ. យថា ចេត្ថ បុគ្គលស្ស អគ្គហណំ, ឯវំ ឧបរិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ចា’’តិអាទីសុបិ វិសុំ សង្ឃាទិសទ្ទេហិ បុគ្គលស្ស អគ្គហណំ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ហិ គហណំ សិយា, សង្ឃតោបិ វិសុម្បីតិ ភាគទ្វយំ លភេយ្យ ឧភយត្ថ គហិតត្តាតិ វុត្តំ. បូជេតព្ពន្តិអាទិ គិហិកម្មំ ន ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ភិក្ខុសង្ឃស្ស ហរាតិ ឥទំ បិណ្ឌបាតហរណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ហរា’’តិ វុត្តេបិ ហរិតព្ពន្តិ ឦទិសំ គិហិវេយ្យាវច្ចំ ន ហោតីតិ កត្វា វុត្តំ.

២០៤. អន្តោហេមន្តេតិ ឥមិនា អនត្ថតេ កថិនេ វស្សានំ បច្ឆិមេ មាសេ ទិន្នំ បុរិមវស្សំវុត្ថានញ្ញេវ បាបុណាតិ, តតោ បរំ ហេមន្តេ ទិន្នំ បច្ឆិមវស្សំវុត្ថានម្បិ វុត្ថវស្សត្តា ¶ បាបុណាតិ, ហេមន្តតោ បន បរំ បិដ្ឋិសមយេ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្សា’’តិ ឯវំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទិន្នំ អនន្តរេ វស្សេ វា តតោ បរេសុ វា យត្ថ កត្ថចិ តស្មិំ ភិក្ខុភាវេ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសំ បាបុណាតិ. យេ បន សព្ពថា អវុត្ថវស្សា, តេសំ ន បាបុណាតីតិ ទស្សេតិ. លក្ខណញ្ញូ វទន្តីតិ វិនយលក្ខណញ្ញុនោ អាចរិយា វទន្តិ. លក្ខណញ្ញូ វទន្តីតិ ឥទំ សន្និដ្ឋានវចនំ, អដ្ឋកថាសុ អនាគតត្តា បន ឯវំ វុត្តំ. ពហិឧបចារសីមាយំ…បេ… សព្ពេសំ បាបុណាតីតិ យត្ថ កត្ថចិ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសំ បាបុណាតីតិ អធិប្បាយោ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ (កង្ខ. អដ្ឋ. អកាលចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សចេ បន ពហិឧបចារសីមាយំ ឋិតោ ‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មី’តិ វទតិ, យត្ថ កត្ថចិ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសំ សម្បត្តានំ បាបុណាតី’’តិ វុត្តំ. គណ្ឋិបទេសុ បន ‘‘វស្សាវាសស្ស អននុរូបេ បទេសេ ឋត្វា វុត្តត្តា វស្សំវុត្ថានញ្ច អវុត្ថានញ្ច សព្ពេសំ បាបុណាតី’’តិ វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ពំ. ន ហិ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វុត្តេ អវុត្ថវស្សានំ បាបុណាតិ. សព្ពេសម្បីតិ តស្មិំ ភិក្ខុភាវេ វុត្ថវស្សានំ សព្ពេសម្បីតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្សា’’តិ វុត្តត្តា. សម្មុខីភូតានំ សព្ពេសម្បីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ឯវំ វទតីតិ វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មីតិ វទតិ. អតីតវស្សន្តិ អនន្តរាតីតវស្សំ.

២០៥. ឥទានិ ¶ ‘‘អាទិស្ស ទេតី’’តិ បទំ វិភជន្តោ ‘‘អាទិស្ស ទេតីតិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យាគុយា វា…បេ… ភេសជ្ជេ វា អាទិសិត្វា បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទេន្តោ ទាយកោ អាទិស្ស ទេតិ នាមាតិ យោជនា. សេសំ បាកដមេវ.

២០៦. ឥទានិ ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតី’’តិ បទំ វិភជន្តោ អាហ ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតិ ឯត្ថា’’តិអាទិ. សង្ឃតោ ច គណតោ ច វិនិមុត្តស្ស ¶ អត្តនោ កុលូបកាទិបុគ្គលស្ស ទេន្តោ ទាយកោ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាម. តំ បន បុគ្គលិកទានំ បរម្មុខា វា ហោតិ សម្មុខា វា. តត្ថ បរម្មុខា ទេន្តោ ‘‘ឥទំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ នាមំ ឧទ្ធរិត្វា ទេតិ, សម្មុខា ទេន្តោ ច ភិក្ខុនោ បាទមូលេ ចីវរំ ឋបេត្វា ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទម្មី’’តិ វត្វា ទេតិ, តទុភយថាបិ ទេន្តោ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាមាតិ អត្ថោ. ន កេវលំ ឯកស្សេវ ទេន្តោ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាម, អថ ខោ អន្តេវាសិកាទីហិ សទ្ធិំ ទេន្តោបិ បុគ្គលស្ស ទេតិ នាមាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ឧទ្ទេសំ គហេតុំ អាគតោតិ តស្ស សន្តិកេ ឧទ្ទេសំ អគ្គហិតបុព្ពស្សបិ ឧទ្ទេសំ គណ្ហិស្សាមីតិ អាគតកាលតោ បដ្ឋាយ អន្តេវាសិកភាវូបគមនតោ វុត្តំ. គហេត្វា គច្ឆន្តោតិ បរិនិដ្ឋិតឧទ្ទេសោ ហុត្វា គច្ឆន្តោ. វត្តំ កត្វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនិ គហេត្វា វិចរន្តានន្តិ ឥទំ ‘‘ឧទ្ទេសន្តេវាសិកាន’’ន្តិ ឥមស្សេវ វិសេសនំ. តេន ឧទ្ទេសកាលេ អាគន្ត្វា ឧទ្ទេសំ គហេត្វា គន្ត្វា អញ្ញត្ថ និវសន្តេ អនិពទ្ធចារិកេ និវត្តេតិ.

ឯវំ ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៧៩) អាគតអដ្ឋមាតិកាវសេន ចីវរវិភជនំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្មិំយេវ ចីវរក្ខន្ធកេ មជ្ឈេ អាគតេសុ វត្ថូសុ អាគតនយំ និវត្តេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘សចេ កោចិ ភិក្ខូ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កិំ កាតព្ពន្តិ បុច្ឆាយ តស្សេវ តានិ ចីវរានីតិ វិស្សជ្ជនា, សេសានិ ញាបកាទិវសេន វុត្តានិ. បញ្ច មាសេតិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. វឌ្ឍិំ បយោជេត្វា ឋបិតឧបនិក្ខេបតោតិ វស្សាវាសិកត្ថាយ វេយ្យាវច្ចករេហិ វឌ្ឍិំ បយោជេត្វា ឋបិតឧបនិក្ខេបតោ. តត្រុប្បាទតោតិ នាឡិកេរារាមាទិតត្រុប្បាទតោ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឥទំ ឥធ វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទេមាតិ វា វស្សាវាសិកំ ទេមាតិ វា វត្វា ¶ ទិន្នំ តំ អនត្ថតកថិនស្សបិ បញ្ច មាសេ បាបុណាតី’’តិ វុត្តំ, តំ វស្សាវាសិកលាភវសេន ឧប្បន្នេ លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. តត្ថ ឥធាតិ អភិលាបមត្តមេវេតំ, ឥធ-សទ្ទំ វិនា ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេបិ សោ ឯវ នយោ. អនត្ថតកថិនស្សបិ បញ្ច មាសេ បាបុណាតីតិ វស្សាវាសិកលាភវសេន ឧប្បន្នត្តា អនត្ថតកថិនស្សបិ វុត្ថវស្សស្ស បញ្ច មាសេ បាបុណាតិ, តតោ បរំ បន ឧប្បន្នវស្សាវាសិកំ បុច្ឆិតព្ពំ ¶ ‘‘កិំ អតីតវស្សេ ឥទំ វស្សាវាសិកំ, ឧទាហុ អនាគតវស្សេ’’តិ. តត្ថ តតោ បរន្តិ បញ្ចមាសតោ បរំ, គិម្ហានស្ស បឋមទិវសតោ បដ្ឋាយាតិ អត្ថោ.

ឋិតិកា បន ន តិដ្ឋតីតិ ឯត្ថ អដ្ឋិតាយ ឋិតិកាយ បុន អញ្ញស្មិំ ចីវរេ ឧប្បន្នេ សចេ ឯកោ ភិក្ខុ អាគច្ឆតិ, មជ្ឈេ ឆិន្ទិត្វា ទ្វីហិបិ គហេតព្ពំ. ឋិតាយ បន ឋិតិកាយ បុន អញ្ញស្មិំ ចីវរេ ឧប្បន្នេ សចេ នវកតរោ អាគច្ឆតិ, ឋិតិកា ហេដ្ឋា គច្ឆតិ. សចេ វុឌ្ឍតរោ អាគច្ឆតិ, ឋិតិកា ឧទ្ធំ អារោហតិ. អថ អញ្ញោ នត្ថិ, បុន អត្តនោ បាបេត្វា គហេតព្ពំ. ទុគ្គហិតានីតិ អគ្គហិតានិ, សង្ឃិកានេវ ហោន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘បាតិតេ កុសេ’’តិ ឯកកោដ្ឋាសេ កុសទណ្ឌកេ បាតិតមត្តេ សចេបិ ភិក្ខុសហស្សំ ហោតិ, គហិតមេវ នាម ចីវរំ. ‘‘នាកាមា ភាគោ ទាតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៣), តត្ថ គហិតមេវ នាមាតិ ‘‘ឥមស្ស ឥទំ បត្ត’’ន្តិ កិញ្ចាបិ ន វិទិតំ, តេ បន ភាគា អត្ថតោ តេសំ បត្តាយេវាតិ អធិប្បាយោ.

សត្តាហវារេន អរុណមេវ ឧដ្ឋាបេតីតិ ឥទំ នានាសីមវិហារេសុ កត្តព្ពនយេន ឯកស្មិម្បិ វិហារេ ទ្វីសុ សេនាសនេសុ និវុត្ថភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, អរុណុដ្ឋាបនេនេវ តត្ថ វុត្ថោ ហោតិ, ន បន វស្សច្ឆេទបរិហារាយ. អន្តោឧបចារសីមាយ ¶ ហិ យត្ថ កត្ថចិ អរុណំ ឧដ្ឋាបេន្តោ អត្តនា គហិតសេនាសនំ អប្បវិដ្ឋោបិ វុត្ថវស្សោ ឯវ ហោតិ. គហិតសេនាសនេ បន និវុត្ថោ នាម ន ហោតិ, តត្ថ អរុណុដ្ឋាបនេ សតិ ហោតិ. តេនាហ ‘‘បុរិមស្មិំ ពហុតរំ និវសតិ នាមា’’តិ. ឯតេន ច ឥតរស្មិំ សត្តាហវារេនបិ អរុណុដ្ឋាបនេ សតិ ឯវ អប្បតរំ និវសតិ នាម ហោតិ, នាសតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. ឥទន្តិ ឯកាធិប្បាយទានំ. នានាលាភេហីតិអាទីសុ នានា វិសុំ វិសុំ លាភោ ឯតេសូតិ នានាលាភា, ទ្វេ វិហារា, តេហិ នានាលាភេហិ. នានា វិសុំ វិសុំ បាការាទីហិ បរិច្ឆិន្នោ ឧបចារោ ឯតេសន្តិ នានូបចារា, តេហិ នានូបចារេហិ. ឯកសីមវិហារេហីតិ ឯកសីមាយំ ទ្វីហិ វិហារេហីតិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៦៤) វុត្តំ. នានាលាភេហីតិ វិសុំ វិសុំ និពទ្ធវស្សាវាសិកលាភេហិ. នានូបចារេហីតិ នានាបរិក្ខេបនានាទ្វារេហិ. ឯកសីមវិហារេហីតិ ទ្វិន្នំ វិហារានំ ឯកេន បាការេន បរិក្ខិត្តត្តា ឯកាយ ឧបចារសីមាយ អន្តោគតេហិ ទ្វីហិ វិហារេហីតិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៦៤). សេនាសនគ្គាហោ បដិប្បស្សម្ភតីតិ បឋមំ គហិតោ បដិប្បស្សម្ភតិ. តត្ថាតិ យត្ថ សេនាសនគ្គាហោ បដិប្បស្សម្ភតិ, តត្ថ.

២០៧. ភិក្ខុស្ស ¶ កាលកតេតិ ឯត្ថ កាលកត-សទ្ទោ ភាវសាធនោតិ អាហ ‘‘កាលកិរិយាយា’’តិ. បាឡិយំ គិលានុបដ្ឋាកានំ ចីវរទានេ សាមណេរានំ តិចីវរាធិដ្ឋានាភាវា ‘‘ចីវរញ្ច បត្តញ្ចា’’តិអាទិ សព្ពត្ថ វុត្តំ.

២០៨. សចេបិ សហស្សំ អគ្ឃតិ, គិលានុបដ្ឋាកានញ្ញេវ ទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញន្តិ តិចីវរបត្តតោ អញ្ញំ. អប្បគ្ឃន្តិ អតិជិណ្ណាទិភាវេន និហីនំ. តតោតិ អវសេសបរិក្ខារតោ. សព្ពន្តិ បត្តំ ចីវរញ្ច. តត្ថ តត្ថ សង្ឃស្សេវាតិ តស្មិំ តស្មិំ ¶ វិហារេ សង្ឃស្សេវ. ភិក្ខុនោ កាលកតដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘ឥធា’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘តត្ថា’’តិ វុត្តត្តា វិច្ឆាវចនត្តា ច បរិក្ខារស្ស ឋបិតដ្ឋានំ វុត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ. បាឡិយំ អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិកន្តិ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្សេវ សន្តកំ ហុត្វា កស្សចិ អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិកញ្ច ភវិតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ‘‘សន្តេ បតិរូបេ គាហកេ’’តិ វុត្តត្តា គាហកេ អសតិ អទត្វា ភាជិតេបិ សុភាជិតមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទក្ខិណោទកំ បមាណន្តិ ឯត្ថ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៧៦) តាវ ‘‘យត្ថ បន ទក្ខិណោទកំ បមាណន្តិ ភិក្ខូ យស្មិំ រដ្ឋេ ទក្ខិណោទកបដិគ្គហណមត្តេនបិ ទេយ្យធម្មស្ស សាមិនោ ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៧៦) បន ‘‘ទក្ខិណោទកំ បមាណន្តិ ឯត្តកានិ ចីវរានិ ទស្សាមីតិ បឋមំ ឧទកំ បាតេត្វា បច្ឆា ទេន្តិ, តំ យេហិ គហិតំ, តេ ភាគិនោវ ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. បរសមុទ្ទេតិ ជម្ពុទីបេ. តម្ពបណ្ណិទីបញ្ហិ ឧបាទាយេស ឯវំ វុត្តោ.

‘‘មតកចីវរំ អធិដ្ឋាតី’’តិ ឯត្ថ មគ្គំ គច្ឆន្តោ តស្ស កាលកិរិយំ សុត្វា អវិហារដ្ឋានេ ចេ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អភាវំ ញត្វា ‘‘ឥទំ ចីវរំ មយ្ហំ បាបុណាតី’’តិ អធិដ្ឋាតិ, ស្វាធិដ្ឋិតំ. តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរោ ភិក្ខុ ពហុភណ្ឌោ ពហុបរិក្ខារោ កាលកតោ ហោតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ, ‘‘ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខវេ, កាលកតេ សង្ឃោ សាមី បត្តចីវរេ. អបិច គិលានុបដ្ឋាកា ពហុបការា, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរញ្ច បត្តញ្ច គិលានុបដ្ឋាកានំ ទាតុំ. យំ តត្ថ លហុភណ្ឌំ លហុបរិក្ខារំ, តំ សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ. យំ តត្ថ គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ, តំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស ¶ សង្ឃស្ស អវិស្សជ្ជិកំ អវេភង្គិក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦៩) ឥមិនា បាឋេន ភគវា សព្ពញ្ញូ ភិក្ខូនំ អាមិសទាយជ្ជំ វិចារេសិ.

តត្ថ ¶ តិចីវរបត្តអវសេសលហុភណ្ឌគរុភណ្ឌវសេន អាមិសទាយជ្ជំ តិវិធំ ហោតិ. តេសុ តិចីវរបត្តំ គិលានុបដ្ឋាកស្ស ភាគោ ហោតិ, អវសេសលហុភណ្ឌំ សម្មុខីភូតសង្ឃស្ស, បញ្ចវីសតិវិធ គរុភណ្ឌំ ចាតុទ្ទិសសង្ឃស្ស. ឥមិនា ឥតោ តិវិធភណ្ឌតោ អញ្ញំ ភិក្ខុភណ្ឌំ នាម នត្ថិ, ឥមេហិ តិវិធេហិ បុគ្គលេហិ អញ្ញោ ទាយាទោ នាម នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ឥទានិ បន វិនយធរា ‘‘ភិក្ខូនំ អកប្បិយភណ្ឌំ គិហិភូតា ញាតកា លភន្តី’’តិ វទន្តិ, តំ កស្មាតិ ចេ? ‘‘យេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ អាគតត្តាតិ. សច្ចំ អាគតោ, សោ បន បាឋោ វិស្សាសគ្គាហវិសយេ អាគតោ, ន ទាយជ្ជគហណដ្ឋានេ. ‘‘គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា’’ឥច្ចេវ អាគតោ, ន ‘‘ញាតកា អញ្ញាតកា វា’’តិ, តស្មា ញាតកា វា ហោន្តុ អញ្ញាតកា វា, យេ តំ គិលានំ ឧបដ្ឋហន្តិ, តេ គិលានុបដ្ឋាកភាគភូតស្ស ធនស្ស ឥស្សរា គហដ្ឋបព្ពជិតា, អន្តមសោ មាតុគាមាបិ. តេ សន្ធាយ ‘‘តេសំ ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ន បន យេ គិលានំ នុបដ្ឋហន្តិ, តេ សន្ធាយ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘គិលានុបដ្ឋាកោ នាម គិហី វា ហោតុ បព្ពជិតោ វា, អន្តមសោ មាតុគាមោបិ, សព្ពេ ភាគំ លភន្តី’’តិ.

អថ វា យោ ភិក្ខុ អត្តនោ ជីវមានកាលេយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ ញាតកស្ស វា អញ្ញាតកស្ស វា គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វា អទាសិ, កោចិ ច ញាតកោ វា អញ្ញាតកោ វា គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ, តាទិសេ សន្ធាយ ‘‘យេ តស្ស ធនស្ស ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ព’’ន្តិ ¶ វុត្តំ, ន បន អតាទិសេ ញាតកេ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘សចេ បន សោ ជីវមានោយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ អទាសិ, កោចិ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ, យស្ស ទិន្នំ, យេន ច គហិតំ, តស្សេវ ហោតិ, តស្ស រុចិយា ឯវ គិលានុបដ្ឋាកា លភន្តី’’តិ. ឯវំ ហោតុ, កប្បិយភណ្ឌេ បន កថន្តិ? តម្បិ ‘‘គិហិញាតកានំ ទាតព្ព’’ន្តិ បាឡិយំ វា អដ្ឋកថាយំ វា ដីកាសុ វា នត្ថិ, តស្មា វិចារេតព្ពមេតំ.

ចីវរភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បិណ្ឌបាតភាជនកថាវណ្ណនា

២០៩. ឥទានិ ¶ បិណ្ឌបាតភាជនវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘បិណ្ឌបាតភាជនេ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សេនាសនក្ខន្ធកេ សេនាសនភាជនេយេវ បឋមំ អាគតេបិ ចតុបច្ចយភាជនវិនិច្ឆយត្តា បច្ចយានុក្កមេន បិណ្ឌបាតភាជនំ បឋមំ ទស្សេតិ. បិណ្ឌបាតភាជនេ បន សង្ឃភត្តាទីសុ អយំ វិនិច្ឆយោតិ សម្ពន្ធោ. កថំ ឯតានិ សង្ឃភត្តាទីនិ ភគវតា អនុញ្ញាតានីតិ អាហ ‘‘អនុជានាមិ…បេ… អនុញ្ញាតេសូ’’តិ. សង្ឃស្ស អត្ថាយ អាភតំ ភត្តំ សង្ឃភត្តំ យថា ‘‘អាគន្តុកស្ស អាភតំ ភត្តំ អាគន្តុកភត្ត’’ន្តិ. សង្ឃតោ ឧទ្ទិស្ស ឧទ្ទិសិត្វា ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧទ្ទេសភត្តំ. និមន្តេត្វា ទាតព្ពំ ភត្តំ និមន្តនភត្តំ. សលាកំ បាតេត្វា គាហេតព្ពំ ភត្តំ សលាកភត្តំ. បក្ខេ បក្ខទិវសេ ទាតព្ពំ ភត្តំ បក្ខភត្តំ. ឧបោសថេ ឧបោសថទិវសេ ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧបោសថភត្តំ. បាដិបទេ ឧបោសថទិវសតោ ទុតិយទិវសេ ទាតព្ពំ ភត្តំ បាដិបទភត្តន្តិ វិគ្គហោ. ឋិតិកា នាម នត្ថីតិ សង្ឃត្ថេរតោ បដ្ឋាយ វស្សគ្គេន គាហណំ ឋិតិកា នាម.

អត្តនោ ¶ វិហារទ្វារេតិ វិហារស្ស ទ្វារកោដ្ឋកសមីបំ សន្ធាយ វុត្តំ. ភោជនសាលាយាតិ ភត្តុទ្ទេសដ្ឋានភូតាយ ភោជនសាលាយំ. វស្សគ្គេនាតិ វស្សកោដ្ឋាសេន. ទិន្នំ បនាតិ វត្វា យថា សោ ទាយកោ វទតិ, តំ វិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ឃតោ ភន្តេ’’តិអាទិមាហ. អន្តរឃរេតិ អន្តោគេហេ. អន្តោឧបចារគតានន្តិ ឯត្ថ គាមទ្វារវីថិចតុក្កេសុ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរំ ឧបចារោ នាម.

អន្តរឃរស្ស ឧបចារេ បន លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘ឃរូបចារោ ចេត្ថា’’តិអាទិមាហ. ឯកវឡញ្ជន្តិ ឯកេន ទ្វារេន វឡញ្ជិតព្ពំ. នានានិវេសនេសូតិ នានាកុលស្ស នានូបចារេសុ និវេសនេសុ. លជ្ជី បេសលោ អគតិគមនំ វជ្ជេត្វា មេធាវី ច ឧបបរិក្ខិត្វា ឧទ្ទិសតីតិ អាហ ‘‘បេសលោ លជ្ជី មេធាវី ឥច្ឆិតព្ពោ’’តិ. និសិន្នស្សបិ និទ្ទាយន្តស្សបីតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, វុឌ្ឍតរេ និទ្ទាយន្តេ នវកស្ស គាហិតំ សុគ្គាហិតន្តិ អត្ថោ. តិចីវរបរិវារំ វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឧទកមត្តលាភី វិយ អញ្ញោបិ ឧទ្ទេសភត្តំ អលភិត្វា វត្ថាទិអនេកប្បការកំ លភតិ ចេ, តស្សេវ ត’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អត្តនោ រុចិវសេន យំ កិញ្ចិ វត្វា អាហរិតុំ វិស្សជ្ជិតត្តា វិស្សដ្ឋទូតោ នាម. យំ ឥច្ឆតីតិ ‘‘ឧទ្ទេសភត្តំ ទេថា’’តិអាទីនិ វទន្តោ យំ ឥច្ឆតិ. បុច្ឆាសភាគេនាតិ បុច្ឆាសទិសេន.

‘‘ឯកា ¶ កូដដ្ឋិតិកា នាម ហោតី’’តិ វត្វា តមេវ ឋិតិកំ វិភាវេន្តោ ‘‘រញ្ញោ វា ហី’’តិអាទិមាហ. អញ្ញេហិ ឧទ្ទេសភត្តាទីហិ អមិស្សេត្វា វិសុំយេវ ឋិតិកាយ គហេតព្ពត្តា ‘‘ឯកចារិកភត្តានី’’តិ វុត្តំ. ថេយ្យាយ ហរន្តីតិ បត្តហារកា ហរន្តិ. គីវា ហោតីតិ អាណាបកស្ស គីវា ហោតិ. សព្ពំ បត្តស្សាមិកស្ស ហោតីតិ ចីវរាទិកម្បិ សព្ពំ បត្តស្សាមិកស្សេវ ហោតិ, ‘‘មយា ¶ ភត្តមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ចីវរាទិ’’ន្តិ វត្វា គហេតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. មនុស្សានំ វចនំ កាតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តា គច្ឆន្តីតិ មនុស្សានំ វចនំ កាតុំ វដ្ដតីតិ តេន ភិក្ខុនា វុត្តា គច្ឆន្តិ. អកតភាគោ នាមាតិ អាគន្តុកភាគោ នាម, អទិន្នបុព្ពភាគោតិ អត្ថោ. សព្ពោ សង្ឃោ បរិភូញ្ជតូតិ វុត្តេតិ ឯត្ថ ‘‘បឋមមេវ ‘សព្ពសង្ឃិកភត្តំ ទេថា’តិ វត្វា បច្ឆា ‘សព្ពោ សង្ឃោ បរិភុញ្ជតូ’តិ អវុត្តេបិ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. កិំ អាហរីយតីតិ អវត្វាតិ ‘‘កតរភត្តំ តយា អាហរីយតី’’តិ ទាយកំ អបុច្ឆិត្វា. បកតិឋិតិកាយាតិ ឧទ្ទេសភត្តឋិតិកាយ.

បិណ្ឌបាតភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និមន្តនភត្តកថាវណ្ណនា

២១០. ‘‘ឯត្តកេ ភិក្ខូ សង្ឃតោ ឧទ្ទិសិត្វា ទេថា’’តិអាទីនិ អវត្វា ‘‘ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ ភត្តំ ទេថា’’តិ វត្វា ទិន្នំ សង្ឃិកំ និមន្តនំ នាម. បិណ្ឌបាតិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ភិក្ខាបរិយាយេន វុត្តត្តា វដ្ដតិ. បដិបាដិយាតិ លទ្ធបដិបាដិយា. វិច្ឆិន្ទិត្វាតិ ‘‘ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ បទំ អវត្វា. តេនេវាហ ‘‘ភត្តន្តិ អវទន្តេនា’’តិ. អាលោបសង្ខេបេនាតិ ឯកេកបិណ្ឌវសេន. អយញ្ច នយោ និមន្តនេយេវ, ន ឧទ្ទេសភត្តេ. តស្ស ហិ ឯកស្ស បហោនកប្បមាណំយេវ ភាជេតព្ពំ, តស្មា ឧទ្ទេសភត្តេ អាលោបដ្ឋិតិកា នាម នត្ថិ.

អារុឡ្ហាយេវ មាតិកំ. សង្ឃតោ អដ្ឋ ភិក្ខូតិ ឯត្ថ យេ មាតិកំ អារុឡ្ហា, តេ អដ្ឋ ភិក្ខូតិ យោជេតព្ពំ. ឧទ្ទេសភត្តនិមន្តនភត្តាទិសង្ឃិកភត្តមាតិកាសុ និមន្តនភត្តមាតិកាយ ឋិតិកាវសេន អារុឡ្ហេ ភត្តុទ្ទេសកេន វា សយំ វា សង្ឃតោ ឧទ្ទិសាបេត្វា គហេត្វា គន្តព្ពំ, ន អត្តនា ¶ រុចិតេ គហេត្វាតិ អធិប្បាយោ. មាតិកំ អារោបេត្វាតិ ‘‘សង្ឃតោ គណ្ហាមី’’តិអាទិនា វុត្តមាតិកាភេទំ ទាយកស្ស វិញ្ញាបេត្វាតិ អត្ថោ. ‘‘ឯកវារន្តិ យាវ តស្មិំ អាវាសេ វសន្តិ ភិក្ខូ ¶ , សព្ពេ លភន្តី’’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – ឯកវារន្តិ ន ឯកទិវសំ សន្ធាយ វុត្តំ, យត្តកា បន ភិក្ខូ តស្មិំ អាវាសេ វសន្តិ, តេ សព្ពេ. ឯកស្មិំ ទិវសេ គហិតភិក្ខូ អញ្ញទា អគ្គហេត្វា យាវ ឯកវារំ សព្ពេ ភិក្ខូ ភោជិតា ហោន្តីតិ ជានាតិ ចេ, យេ ជានន្តិ, តេ គហេត្វា គន្តព្ពន្តិ. បដិពទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយាតិ តត្ថេវ វាសស្ស និពទ្ធកាលតោ បដ្ឋាយ.

និមន្តនភត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សលាកភត្តកថាវណ្ណនា

២១១. ឧបនិពន្ធិត្វាតិ លិខិត្វា. គាមវសេនបីតិ យេភុយ្យេន សមលាភគាមវសេនបិ. ពហូនិ សលាកភត្តានីតិ តិំសំ វា ចត្តារីសំ វា ភត្តានិ. សចេ ហោន្តីតិ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. សល្លក្ខេត្វាតិ តានិ ភត្តានិ បមាណវសេន សល្លក្ខេត្វា. និគ្គហេន ទត្វាតិ ទូរំ គន្តុំ អនិច្ឆន្តស្ស និគ្គហេន សម្បដិច្ឆាបេត្វា. បុន វិហារំ អាគន្ត្វាតិ ឯត្ថ វិហារំ អនាគន្ត្វា ភត្តំ គហេត្វា បច្ឆា វិហារេ អត្តនោ បាបេត្វា ភុញ្ជិតុម្បិ វដ្ដតិ. ឯកគេហវសេនាតិ វីថិយម្បិ ឯកបស្សេ ឃរបាឡិយា វសេន. ឧទ្ទិសិត្វាបីតិ ‘‘អសុកកុលេ សលាកភត្តានិ តុយ្ហំ បាបុណន្តី’’តិ វត្វា.

២១២. វារគាមេតិ អតិទូរត្តា វារេន គន្តព្ពគាមេ. សដ្ឋិតោ វា បណ្ណាសតោ វាតិ ទណ្ឌកម្មត្ថាយ ឧទកឃដំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិហារវារោតិ សព្ពភិក្ខូសុ ភិក្ខាយ ¶ គតេសុ វិហាររក្ខណវារោ. នេសន្តិ វិហារវារិកានំ. ផាតិកម្មមេវាតិ វិហាររក្ខណកិច្ចស្ស បហោនកបដិបាទនមេវ. ទូរត្តា និគ្គហេត្វាបិ វារេន គហេតព្ពោ គាមោ វារគាមោ. វិហារវារេ និយុត្តា វិហារវារិកា, វារេន វិហាររក្ខណកា. អញ្ញថត្តន្តិ បសាទញ្ញថត្តំ. ផាតិកម្មមេវ ភវន្តីតិ វិហាររក្ខណត្ថាយ សង្ឃេន ទាតព្ពា អតិរេកលាភា ហោន្តិ. ឯកស្សេវ បាបុណន្តីតិ ទិវសេ ទិវសេ ឯកេកស្សេវ បាបិតានីតិ អត្ថោ. សង្ឃនវកេន លទ្ធកាលេតិ ទិវសេ ទិវសេ ឯកេកស្ស បាបិតានិ ទ្វេ តីណិ ឯកចារិកភត្តានិ តេនេវ និយាមេន អត្តនោ បាបុណនដ្ឋានេ សង្ឃនវកេន លទ្ធកាលេ.

យស្ស ¶ កស្សចិ សម្មុខីភូតស្ស បាបេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘យេភុយ្យេន ចេ ភិក្ខូ ពហិសីមគតា ហោន្តិ, សម្មុខីភូតស្ស យស្ស កស្សចិ បាបេតព្ពំ សភាគត្តា ឯកេន លទ្ធំ សព្ពេសំ ហោតិ, តស្មិម្បិ អសតិ អត្តនោ បាបេត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. រសសលាកន្តិ ឧច្ឆុរសសលាកំ. សលាកវសេន បន គាហិតត្តា ន សាទិតព្ពាតិ ឥទំ អសារុប្បវសេន វុត្តំ, ន ធុតង្គភេទវសេន. ‘‘សង្ឃតោ និរាមិសសលាកា…បេ… វដ្ដតិយេវា’’តិ ហិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៦) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយម្បិ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២៥) – សង្ឃតោ និរាមិសសលាកាបិ វិហារេ បក្កភត្តម្បិ វដ្ដតិយេវាតិ សាធារណំ កត្វា វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.២៦) វុត្តត្តា, ‘‘ឯវំ គាហិតេ សាទិតព្ពំ, ឯវំ ន សាទិតព្ព’’ន្តិ វិសេសេត្វា អវុត្តត្តា ច ‘‘ភេសជ្ជាទិសលាកាយោ ចេត្ថ កិញ្ចាបិ បិណ្ឌបាតិកានម្បិ វដ្ដន្តិ, សលាកវសេន បន គាហិតត្តា ន សាទិតព្ពា’’តិ ឯត្ថ អធិប្បាយោ វីមំសិតព្ពោ. យទិ ហិ ភេសជ្ជាទិសលាកា សលាកវសេន គាហិតា ន សាទិតព្ពា សិយា, ‘‘សង្ឃតោ និរាមិសសលាកា វដ្ដតិយេវា’’តិ ¶ ន វទេយ្យ, ‘‘អតិរេកលាភោ សង្ឃភត្តំ ឧទ្ទេសភត្ត’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ១២៨) ច ‘‘អតិរេកលាភំ បដិក្ខិបាមី’’តិ សលាកវសេន គាហេតព្ពំ ភត្តមេវ បដិក្ខិត្តំ, ន ភេសជ្ជំ. សង្ឃភត្តាទីនិ ហិ ចុទ្ទស ភត្តានិយេវ តេន ន សាទិតព្ពានីតិ វុត្តានិ. ខន្ធកភាណកានំ វា មតេន ឥធ ឯវំ វុត្តន្តិ គហេតព្ពន្តិ វុត្តំ. អគ្គតោ ទាតព្ពា ភិក្ខា អគ្គភិក្ខា. អគ្គភិក្ខាមត្តន្តិ ឯកកដច្ឆុភិក្ខាមត្តំ. លទ្ធា វា អលទ្ធា វា ស្វេបិ គណ្ហេយ្យាសីតិ លទ្ធេបិ អប្បមត្តតាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘យាវទត្ថំ លភតិ…បេ… អលភិត្វា ស្វេ គណ្ហេយ្យាសីតិ វត្តព្ពោ’’តិ. អគ្គភិក្ខមត្តន្តិ ហិ ឯត្ថ មត្ត-សទ្ទោ ពហុភាវំ និវត្តេតិ.

សលាកភត្តំ នាម វិហារេយេវ ឧទ្ទិសីយតិ វិហារមេវ សន្ធាយ ទីយមានត្តាតិ អាហ ‘‘វិហារេ អបាបិតំ បនា’’តិអាទិ. តត្រ អាសនសាលាយាតិ តស្មិំ គាមេ អាសនសាលាយ. វិហារំ អានេត្វា គាហេតព្ពន្តិ តថា វត្វា តស្មិំ ទិវសេ ទិន្នភត្តំ វិហារមេវ អានេត្វា ឋិតិកាយ គាហេតព្ពំ. តត្ថាតិ តស្មិំ ទិសាភាគេ. តំ គហេត្វាតិ តំ វារគាមសលាកំ អត្តនា គហេត្វា. តេនាតិ យោ អត្តនោ បត្តវារគាមេ សលាកំ ទិសាគមិកស្ស អទាសិ, តេន. អនតិក្កមន្តេយេវ តស្មិំ តស្ស សលាកា គាហេតព្ពាតិ យស្មា ឧបចារសីមដ្ឋស្សេវ សលាកា បាបុណាតិ, តស្មា តស្មិំ ទិសំគមិកេ ឧបចារសីមំ អនតិក្កន្តេយេវ តស្ស ទិសំគមិកស្ស បត្តសលាកា អត្តនោ បាបេត្វា គាហេតព្ពា.

ទេវសិកំ ¶ បាបេតព្ពាតិ ឧបចារសីមាយំ ឋិតស្ស យស្ស កស្សចិ វស្សគ្គេន បាបេតព្ពា. ឯវំ ឯតេសុ អនាគតេសុ អាសន្នវិហារេ ភិក្ខូនំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, ឥតរថា សង្ឃិកំ ហោតិ. អនាគតទិវសេតិ ឯត្ថ កថំ តេសំ ភិក្ខូនំ អាគតានាគតភាវោ ¶ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? យស្មា តតោ តតោ អាគតា ភិក្ខូ តស្មិំ គាមេ អាសនសាលាយ សន្និបតន្តិ, តស្មា តេសំ អាគតានាគតភាវោ សក្កា វិញ្ញាតុំ. អម្ហាកំ គោចរគាមេតិ សលាកភត្តទាយកានំ គាមេ. ភុញ្ជិតុំ អាគច្ឆន្តីតិ ‘‘មហាថេរោ ឯកកោវ វិហារេ ឱហីនោ អវស្សំ សព្ពសលាកា អត្តនោ បាបេត្វា ឋិតោ’’តិ មញ្ញមានា អាគច្ឆន្តិ.

សលាកភត្តកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បក្ខិកភត្តាទិកថាវណ្ណនា

២១៣. អភិលក្ខិតេសុ ចតូសុ បក្ខទិវសេសុ ទាតព្ពំ ភត្តំ បក្ខិកំ. អភិលក្ខិតេសូតិ ឯត្ថ អភីតិ ឧបសារមត្តំ, លក្ខណិយេសុឥច្ចេវត្ថោ, ឧបោសថសមាទានធម្មស្សវនបូជាសក្ការាទិករណត្ថំ លក្ខិតព្ពេសុ សល្លក្ខេតព្ពេសុ ឧបលក្ខេតព្ពេសូតិ វុត្តំ ហោតិ. ស្វេ បក្ខោតិ អជ្ជបក្ខិកំ ន គាហេតព្ពន្តិ អដ្ឋមិយា ភុញ្ជិតព្ពំ, សត្តមិយា ភុញ្ជនត្ថាយ ន គាហេតព្ពំ, ទាយកេហិ និយមិតទិវសេនេវ គាហេតព្ពន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ. ស្វេ លូខន្តិ អជ្ជ អាវាហមង្គលាទិករណតោ អតិបណីតំ ភោជនំ ករីយតិ, ស្វេ តថា ន ភវិស្សតិ, អជ្ជេវ ភិក្ខូ ភោជេស្សាមាតិ អធិប្បាយោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២៥) បន អញ្ញថា វុត្តំ. បក្ខិកភត្តតោ ឧបោសថិកភត្តស្ស ភេទំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧបោសថង្គានិ សមាទិយិត្វា’’តិអាទិ. ឧបោសថេ ទាតព្ពំ ភត្តំ ឧបោសថិកំ.

បក្ខិកភត្តាទិកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អាគន្តុកភត្តាទិកថាវណ្ណនា

២១៤. និពន្ធាបិតន្តិ ¶ ‘‘អសុកវិហារេ អាគន្តុកា ភុញ្ជន្តូ’’តិ និយមិតំ. គមិកោ អាគន្តុកភត្តម្បីតិ គាមន្តរតោ អាគន្ត្វា អវូបសន្តេន គមិកចិត្តេន វសិត្វា បុន អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ, អាវាសិកស្ស បន គន្តុកាមស្ស គមិកភត្តមេវ លព្ភតិ. ‘‘លេសំ ឱឌ្ឌេត្វា’’តិ វុត្តត្តា លេសាភាវេន យាវ គមនបរិពន្ធោ វិគច្ឆតិ, តាវ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ញាបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ធុរភត្តាទិកថាវណ្ណនា

២១៥. តណ្ឌុលាទីនិ បេសេន្តិ…បេ… វដ្ដតីតិ អភិហដភិក្ខត្តា វដ្ដតិ.

២១៦. តថា បដិគ្គហិតត្តាតិ ភិក្ខានាមេន បដិគ្គហិតត្តា. បត្តំ បូរេត្វា ថកេត្វា ទិន្នន្តិ ‘‘គុឡកភត្តំ ទេមា’’តិ ទិន្នំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

បិណ្ឌបាតភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

គិលានបច្ចយភាជនកថាវណ្ណនា

២១៧. ឥតោ បរំ បច្ចយានុក្កមេន សេនាសនភាជនកថាយ វត្តព្ពាយបិ តស្សា មហាវិសយត្តា, គិលានបច្ចយភាជនីយកថាយ បន អប្បវិសយត្តា, បិណ្ឌបាតភាជនីយកថាយ អនុលោមត្តា ច តទនន្តរំ តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘គិលានបច្ចយភាជនីយំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ រាជរាជមហាមត្តាតិ ឧបលក្ខណមត្តមេវេតំ. ព្រាហ្មណមហាសាលគហបតិមហាសាលាទយោបិ ឯវំ ករោន្តិយេវ. ឃណ្ដិំ បហរិត្វាតិអាទិ ហេដ្ឋា វុត្តនយត្តា ច បាកដត្តា ¶ ច សុវិញ្ញេយ្យមេវ. ឧបចារសីមំ…បេ… ភាជេតព្ពន្តិ ឥទំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នត្តា វុត្តំ. កុម្ភំ បន អាវជ្ជេត្វាតិ កុម្ភំ ទិសាមុខំ កត្វា. សចេ ថិនំ សប្បិ ហោតីតិ កក្ខឡំ សប្បិ ហោតិ. ថោកំ ថោកម្បិ បាបេតុំ វដ្ដតីតិ ឯវំ កតេ ឋិតិកាបិ តិដ្ឋតិ. សិង្គិវេរមរិចាទិភេសជ្ជម្បិ អវសេសបត្តថាលកាទិសមណបរិក្ខារោបីតិ ឥមិនា ន កេវលំ ភេសជ្ជមេវ គិលានបច្ចយោ ហោតិ, អថ ខោ អវសេសបរិក្ខារោបិ គិលានបច្ចយេ អន្តោគធោយេវាតិ ទស្សេតិ.

គិលានបច្ចយភាជនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សេនាសនគ្គាហកថាវណ្ណនា

២១៨. សេនាសនភាជនកថាយំ ¶ សេនាសនគ្គាហេ វិនិច្ឆយោតិ សេនាសនភាជនមេវាហ. តត្ថ ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ ច វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោ ចាតិ កាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ នាម ទុវិធោ ហោតីតិ យោជនា. តត្ថ ឧតុកាលេតិ ហេមន្តគិម្ហានឧតុកាលេ. វស្សាវាសេតិ វស្សានកាលេ. ភិក្ខុំ ឧដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាតព្ពំ, អកាលោ នាម នត្ថិ ទាយកេហិ ‘‘អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នសង្ឃិកសេនាសនត្តា. ឯកេកំ បរិវេណន្តិ ឯកេកស្ស ភិក្ខុស្ស ឯកេកំ បរិវេណំ. តត្ថាតិ តស្មិំ លទ្ធបរិវេណេ. ទីឃសាលាតិ ចង្កមនសាលា. មណ្ឌលមាឡោតិ ឧបដ្ឋានសាលា. អនុទហតីតិ បីឡេតិ. អទាតុំ ន លភតីតិ ឥមិនា សញ្ចិច្ច អទេន្តស្ស បដិពាហនេ បវិសនតោ ទុក្កដន្តិ ទីបេតិ. ជម្ពុទីបេ បនាតិ អរិយទេសេ ភិក្ខូ សន្ធាយ វុត្តំ. តេ កិរ តថា បញ្ញាបេន្តិ.

២១៩. ន ¶ គោចរគាមោ ឃដ្ដេតព្ពោតិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘ន តត្ថ មនុស្សា វត្តព្ពា’’តិអាទិនា. វិតក្កំ ឆិន្ទិត្វាតិ ‘‘ឥមិនា នីហារេន គច្ឆន្តំ ទិស្វា និវារេត្វា បច្ចយេ ទស្សន្តី’’តិ ឯវរូបំ វិតក្កំ អនុប្បាទេត្វា. តេសុ ចេ ឯកោតិ តេសុ មនុស្សេសុ ឯកោ បណ្ឌិតបុរិសោ. ភណ្ឌបដិច្ឆាទនន្តិ បដិច្ឆាទនភណ្ឌំ, សរីរបដិច្ឆាទនំ ចីវរន្តិ អត្ថោ. សុទ្ធចិត្តត្តាវ អនវជ្ជន្តិ ឥទំ បុច្ឆិតក្ខណេ ការណាចិក្ខណំ សន្ធាយ វុត្តំ ន ហោតិ អសុទ្ធចិត្តស្សបិ បុច្ឆិតបញ្ហវិស្សជ្ជនេ ទោសាភាវា. ឯវំ បន គតេ មំ បុច្ឆិស្សន្តីតិ សញ្ញាយ អគមនំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

បដិជគ្គិតព្ពានីតិ ខណ្ឌផុល្លាភិសង្ខរណសម្មជ្ជនាទីហិ បដិជគ្គិតព្ពានិ. មុណ្ឌវេទិកាយាតិ ចេតិយស្ស ហម្មិយវេទិកាយ ឃដាការស្ស ឧបរិ ចតុរស្សវេទិកាយ. កត្ថ បុច្ឆិតព្ពន្តិ បុច្ឆាយ យតោ បកតិយា លព្ភតិ, តត្ថ បុច្ឆិតព្ពន្តិ វិស្សជ្ជនា. កស្មា បុច្ឆិតព្ពន្តិអាទិ យតោ បកតិយា លព្ភតិ, តត្ថាបិ បុច្ឆនស្ស ការណសន្ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បដិក្កម្មាតិ វិហារតោ អបសក្កិត្វា. តមត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘យោជនទ្វិយោជនន្តរេ ហោតី’’តិ អាហ. ឧបនិក្ខេបន្តិ ខេត្តំ វា នាឡិកេរាទិអារាមំ វា កហាបណាទីនិ វា អារាមិកានំ និយ្យាតេត្វា ‘‘ឥតោ ឧប្បន្នា វឌ្ឍិ វស្សាវាសិកត្ថាយ ហោតូ’’តិ ទិន្នំ. វត្តំ កត្វាតិ តស្មិំ សេនាសនេ ¶ កត្តព្ពវត្តំ កត្វា. ឥតិ សទ្ធាទេយ្យេតិ ឯវំ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សទ្ធាយ ទាតព្ពេ វស្សាវាសិកលាភវិសយេតិ អត្ថោ.

វត្ថុ បនាតិ តត្រុប្បាទេ ឧប្បន្នរូបិយំ, តញ្ច ‘‘តតោ ចតុបច្ចយំ បរិភុញ្ជថា’’តិ ទិន្នខេត្តាទិតោ ឧប្បន្នត្តា កប្បិយការកានំ ហត្ថេ ‘‘កប្បិយភណ្ឌំ បរិភុញ្ជថា’’តិ ទាយកេហិ ទិន្នវត្ថុសទិសំ ហោតីតិ អាហ ‘‘កប្បិយការកានញ្ហី’’តិអាទិ. សង្ឃសុដ្ឋុតាយាតិ សង្ឃស្ស ហិតាយ ¶ . បុគ្គលវសេនេវ កាតព្ពន្តិ បរតោ វក្ខមាននយេន ភិក្ខូ ចីវរេន កិលមន្តិ, ឯត្តកំ នាម តណ្ឌុលភាគំ ភិក្ខូនំ ចីវរំ កាតុំ រុច្ចតីតិអាទិនា បុគ្គលបរាមាសវសេនេវ កាតព្ពំ, ‘‘សង្ឃោ ចីវរេន កិលមតី’’តិអាទិនា បន សង្ឃបរាមាសវសេន ន កាតព្ពំ. កប្បិយភណ្ឌវសេនាតិ សាមញ្ញតោ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘ចីវរតណ្ឌុលាទិវសេនេវ ចា’’តិ វុត្តំ. ច-ការោ ចេត្ថ បនសទ្ទត្ថេ វត្តតិ, ន សមុច្ចយត្ថេតិ ទដ្ឋព្ពំ. បុគ្គលវសេនេវ កប្បិយភណ្ឌវសេន ច អបលោកនប្បការំ ទស្សេតុំ ‘‘តំ បន ឯវំ កត្តព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ.

ចីវរបច្ចយំ សល្លក្ខេត្វាតិ សទ្ធាទេយ្យតត្រុប្បាទវសេន តស្មិំ វស្សាវាសេ លព្ភមានចីវរសង្ខាតំ បច្ចយំ ‘‘ឯត្តក’’ន្តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា. សេនាសនស្សាតិ សេនាសនគ្គាហាបណស្ស. វុត្តន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. កស្មា ឯវំ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯវញ្ហី’’តិអាទិ, សេនាសនគ្គាហាបកស្ស អត្តនាវ អត្តនោ គហណំ អសារុប្បំ, តស្មា ឧភោ អញ្ញមញ្ញំ គាហេស្សន្តីតិ អធិប្បាយោ. សម្មតសេនាសនគ្គាហាបកស្ស អាណត្តិយា អញ្ញេន គហិតោបិ គាហោ រុហតិយេវាតិ វេទិតព្ពំ. អដ្ឋបិ សោឡសបិ ជនេ សម្មន្និតុំ វដ្ដតីតិ វិសុំ វិសុំ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ, ឧទាហុ ឯកតោតិ? ឯកតោបិ វដ្ដតិ. ឯកកម្មវាចាយ សព្ពេបិ ឯកតោ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ. និគ្គហកម្មមេវ ហិ សង្ឃោ សង្ឃស្ស ន ករោតិ. សម្មុតិទានំ បន ពហូនម្បិ ឯកតោ កាតុំ វដ្ដតិ. តេនេវ សត្តសតិកក្ខន្ធកេ ឧព្ពាហិកសម្មុតិយំ អដ្ឋបិ ជនា ឯកតោ សម្មតាតិ. អាសនឃរន្តិ បដិមាឃរំ. មគ្គោតិ ឧបចារសីមព្ភន្តរគតេ គាមាភិមុខមគ្គេ កតសាលា វុច្ចតិ, ឯវំ បោក្ខរណិរុក្ខមូលាទីសុបិ. រុក្ខមូលាទយោ ¶ ឆន្នា កវាដពទ្ធាវ សេនាសនំ. ឥតោ បរានិ សុវិញ្ញេយ្យានិ.

២២០. មហាលាភបរិវេណកថាយំ លភន្តីតិ តត្រ វាសិនោ ភិក្ខូ លភន្តិ. វិជដេត្វាតិ ឯកេកស្ស បហោនកប្បមាណេន វិយោជេត្វា. អាវាសេសូតិ សេនាសនេសុ. បក្ខិបិត្វាតិ ឯត្ថ បក្ខិបនំ ¶ នាម តេសុ វសន្តានំ ឥតោ ឧប្បន្នវស្សាវាសិកទានំ. បវិសិតព្ពន្តិ អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ តស្មិំ មហាលាភេ បរិវេណេ វសិត្វា ចេតិយេ វត្តំ កត្វាវ លាភោ គហេតព្ពោតិ អធិប្បាយោ.

២២១. បច្ចយំ វិស្សជ្ជេតីតិ ចីវរបច្ចយំ នាធិវាសេតិ. អយម្បីតិ តេន វិស្សជ្ជិតបច្ចយោបិ. បាទមូលេ ឋបេត្វា សាដកំ ទេន្តីតិ បច្ចយទាយកា ទេន្តិ. ឯតេន គហដ្ឋេហិ បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នម្បិ បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. អថ វស្សាវាសិកំ ទេមាតិ វទន្តីតិ ឯត្ថ ‘‘បំសុកូលិកានំ ន វដ្ដតី’’តិ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. វស្សំ វុត្ថភិក្ខូនន្តិ បំសុកូលិកតោ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ. ឧបនិពន្ធិត្វា គាហេតព្ពន្តិ ‘‘ឥមស្មិំ រុក្ខេ វា មណ្ឌបេ វា វសិត្វា ចេតិយេ វត្តំ កត្វា គណ្ហថា’’តិ ឯវំ ឧបនិពន្ធិត្វា គាហេតព្ពំ.

បាដិបទអរុណតោតិអាទិ វស្សូបនាយិកទិវសំ សន្ធាយ វុត្តំ. អន្តរាមុត្តកំ បន បាដិបទំ អតិក្កមិត្វាបិ គាហេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘កត្ថ នុ ខោ វសិស្សាមិ, កត្ថ វសន្តស្ស ផាសុ ភវិស្សតិ, កត្ថ វា បច្ចយេ លភិស្សាមី’’តិ ឯវំ ឧប្បន្នេន វិតក្កេន ចរតីតិ វិតក្កចារិកោ. ឥទានិ យំ ទាយកា បច្ឆិមវស្សំវុត្ថានំ វស្សាវាសិកំ ទេតិ, តត្ថ បដិបជ្ជនវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘បច្ឆិមវស្សូបនាយិកទិវសេ បនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. អាគន្តុកោ ចេ ភិក្ខូតិ ចីវរេ គាហិតេ បច្ឆា អាគតោ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ. បត្តដ្ឋានេតិ វស្សគ្គេន អាគន្តុកភិក្ខុនោ ¶ បត្តដ្ឋានេ. បឋមវស្សូបគតាតិ អាគន្តុកស្ស អាគមនតោ បុរេតរមេវ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបនាយិកាយ វស្សូបគតា. លទ្ធំ លទ្ធន្តិ បុនប្បុនំ ទាយកានំ សន្តិកា អាគតាគតសាដកំ.

សាទិយន្តាបិ ហិ តេនេវ វស្សាវាសិកស្ស សាមិនោតិ ឆិន្នវស្សត្តា វុត្តំ. បឋមមេវ កតិកាយ កតត្តា ‘‘នេវ អទាតុំ លភន្តី’’តិ វុត្តំ, ទាតព្ពំ វារេន្តានំ គីវា ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តេសមេវ ទាតព្ពន្តិ វស្សូបគតេសុ អលទ្ធវស្សាវាសិកានំ ឯកច្ចានមេវ ទាតព្ពំ. ភតិនិវិដ្ឋន្តិ ភតិំ កត្វា វិយ និវិដ្ឋំ បរិយិដ្ឋំ. ភតិនិវិដ្ឋន្តិ វា បានីយុបដ្ឋានាទិភតិំ កត្វា លទ្ធំ. សង្ឃិកំ បនាតិអាទិ កេសញ្ចិ វាទទស្សនំ. តត្ថ សង្ឃិកំ បន អបលោកនកម្មំ កត្វា គាហិតន្តិ តត្រុប្បាទំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ អបលោកនកម្មំ កត្វា គាហិតន្តិ ‘‘ឆិន្នវស្សាវាសិកញ្ច ឥទានិ ឧប្បជ្ជនកវស្សាវាសិកញ្ច ឥមេសំ ទាតុំ រុច្ចតី’’តិ អនន្តរេ វុត្តនយេន ¶ អបលោកនំ កត្វា គាហិតំ សង្ឃេន ទិន្នត្តា វិព្ភន្តោបិ លភតេវ, បគេវ ឆិន្នវស្សោ. បច្ចយវសេន គាហិតំ បន តេមាសំ វសិត្វា គហេតុំ អត្តនា ទាយកេហិ ច អនុមតត្តា ភតិនិវិដ្ឋម្បិ ឆិន្នវស្សោបិ វិព្ភន្តោបិ ន លភតីតិ កេចិ អាចរិយា វទន្តិ. ឥទញ្ច បច្ឆា វុត្តត្តា បមាណំ, តេនេវ វស្សូបនាយិកទិវសេ ឯវំ ទាយកេហិ ទិន្នំ វស្សាវាសិកំ គហិតភិក្ខុនោ វស្សច្ឆេទំ អកត្វា វាសោវ ហេដ្ឋា វិហិតោ, ន បានីយុបដ្ឋានាទិភតិករណមត្តំ. យទិ ហិ តំ ភតិនិវិដ្ឋមេវ សិយា, ភតិករណមេវ វិធាតព្ពំ, តស្មា វស្សគ្គេន គាហិតំ ឆិន្នវស្សាទយោ ន លភន្តីតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, វស្សំវុត្ថោ ភិក្ខុ វិព្ភមតិ, សង្ឃស្សេវ ត’’ន្តិ (មហាវ. ៣៧៤-៣៧៥) វចនតោ ‘‘វតដ្ឋានេ…បេ… សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ វុត្តំ ¶ . សង្ឃិកំ ហោតីតិ ឯតេន វុត្ថវស្សានម្បិ វស្សាវាសិកភាគោ សង្ឃិកតោ អមោចិតោ តេសំ វិព្ភមេន សង្ឃិកោ ហោតីតិ ទស្សេតិ. មនុស្សេតិ ទាយកមនុស្សេ. លភតីតិ ‘‘មម បត្តភាវំ ឯតស្ស ទេថា’’តិ ទាយកេ សម្បដិច្ឆាបេន្តេនេវ សង្ឃិកតោ វិយោជិតំ ហោតីតិ វុត្តំ. វរភាគំ សាមណេរស្សាតិ តស្ស បឋមគាហត្តា, ថេរេន បុព្ពេ បឋមភាគស្ស គហិតត្តា, ឥទានិ គយ្ហមានស្ស ទុតិយភាគត្តា ច វុត្តំ.

២២២. ឥទានិ អន្តរាមុត្តសេនាសនគ្គាហំ ទស្សេតុំ ‘‘អយមបរោបី’’ត្យាទិមាហ. តត្ថ អបរោបីតិ បុព្ពេ វុត្តសេនាសនគ្គាហទ្វយតោ អញ្ញោបីតិ អត្ថោ. ននុ ច ‘‘អយំ សេនាសនគ្គាហោ នាម ទុវិធោ ហោតិ ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចា’’តិ វុត្តោ, អថ កស្មា ‘‘អយមបរោបី’’ត្យាទិ វុត្តោតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ទិវសវសេន ហី’’តិអាទិ. អបរជ្ជុគតាយ អាសាឡ្ហិយាតិ បឋមវស្សូបនាយិកទិវសភូតំ អាសាឡ្ហិបុណ្ណមិយា បាដិបទំ សន្ធាយ វុត្តំ, មាសគតាយ អាសាឡ្ហិយាតិ ទុតិយវស្សូបនាយិកទិវសភូតសាវណបុណ្ណមិយា បាដិបទំ. អបរជ្ជុគតាយ បវារណាតិ អស្សយុជបុណ្ណមិយា បាដិបទំ.

២២៣. ឧតុកាលេ បដិពាហិតុំ ន លភតីតិ ហេមន្តគិម្ហេសុ អញ្ញេ សម្បត្តភិក្ខូ បដិពាហិតុំ ន លភតិ. នវកម្មន្តិ នវកម្មសម្មុតិ. អកតន្តិ អបរិសង្ខតំ. វិប្បកតន្តិ អនិដ្ឋិតំ. ឯកំ មញ្ចដ្ឋានំ ទត្វាតិ ឯកំ មញ្ចដ្ឋានំ បុគ្គលិកំ ទត្វា. តិភាគន្តិ តតិយភាគំ. ឯវំ វិស្សជ្ជនម្បិ ថាវរេន ថាវរំ បរិវត្តនដ្ឋានេយេវ បវិសតិ, ន ឥតរថា សព្ពសេនាសនវិស្សជ្ជនតោ ¶ . សចេ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ទាតុកាមោ ហោតីតិ សចេ សោ សង្ឃស្ស ភណ្ឌឋបនដ្ឋានំ វា អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានំ វា ទាតុំ ន ឥច្ឆតិ, អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកាទីនញ្ញេវ ទាតុកាមោ ហោតិ, តាទិសស្ស ¶ ‘‘តុយ្ហំ បុគ្គលិកមេវ កត្វា ជគ្គាហី’’តិ ន សព្ពំ ទាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. តត្ថស្ស កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កម្ម’’ន្តិអាទិ. ឯវញ្ហីតិអាទិម្ហិ ចយានុរូបំ តតិយភាគេ វា ឧបឌ្ឍភាគេ វា គហិតេ តំ ភាគំ ទាតុំ លភតីតិ អត្ថោ. យេនាតិ តេសុ ទ្វីសុ តីសុ ភិក្ខូសុ យេន. សោ សាមីតិ តស្សា ភូមិយា វិហារករណេ សោវ សាមី, តំ បដិពាហិត្វា ឥតរេន ន កាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

២២៤. អកតដ្ឋានេតិ សេនាសនតោ ពហិ ចយាទីនំ អកតដ្ឋានេ. ចយំ វា បមុខំ វាតិ សង្ឃិកសេនាសនំ និស្សាយ តតោ ពហិ ពន្ធិត្វា ឯកំ សេនាសនំ វា. ពហិកុដ្ដេតិ កុដ្ដតោ ពហិ, អត្តនោ កតដ្ឋានេតិ អត្ថោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

សេនាសនគ្គាហកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចតុបច្ចយសាធារណកថាវណ្ណនា

២២៥. ចតុបច្ចយសាធារណកថាយំ សម្មតេន អប្បមត្តកវិស្សជ្ជកេនាតិ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ វា អបលោកនកម្មេន វា សម្មតេន អប្បមត្តកវិស្សជ្ជកសម្មុតិលទ្ធេន. អវិភត្តំ សង្ឃិកភណ្ឌន្តិ បុច្ឆិតព្ពកិច្ចំ នត្ថីតិ ឯត្ថ អវិភត្តំ សង្ឃិកភណ្ឌន្តិ កុក្កុច្ចុប្បត្តិអាការទស្សនំ, ឯវំ កុក្កុច្ចំ កត្វា បុច្ឆិតព្ពកិច្ចំ នត្ថិ, អបុច្ឆិត្វាវ ទាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. កស្មាតិ ចេ? ឯត្តកស្ស សង្ឃិកភណ្ឌស្ស វិស្សជ្ជនត្ថាយេវ សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា កតសម្មុតិកម្មត្តា. គុឡបិណ្ឌេ…បេ… ទាតព្ពោតិ ឯត្ថ គុឡបិណ្ឌំ តាលបក្កប្បមាណន្តិ វេទិតព្ពំ. បិណ្ឌាយ បវិដ្ឋស្សបីតិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ. អញ្ញេន ការណេន ពហិសីមគតស្សបិ ឯសេវ ¶ នយោ. ឱទនបដិវីសោតិ សង្ឃភត្តាទិសង្ឃិកឱទនបដិវីសោ. អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតស្សាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតស្សេវ គាហេតុំ វដ្ដតិ, ន ពហិឧបចារសីមំ បត្តស្សាតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) ‘‘ពហិឧបចារសីមាយ ឋិតានំ គាហេថាតិ វទន្តិ, ន គាហេតព្ព’’ន្តិ. អន្តោគាមដ្ឋានម្បីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ, អន្តោគាមដ្ឋានម្បិ ពហិគាមដ្ឋានម្បិ ¶ គាហេតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. សម្ភាវនត្ថោ វា, តេន អន្តោគាមដ្ឋានម្បិ គាហេតុំ វដ្ដតិ, បគេវ ពហិគាមដ្ឋានន្តិ.

ចតុបច្ចយសាធារណកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ចតុបច្ចយភាជនីយវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

អដ្ឋវីសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

វិហារវិនិច្ឆយកថាវណ្ណនា

ឥទានិ ចតុបច្ចយន្តោគធត្តា វិហារស្ស ចតុបច្ចយភាជនកថានន្តរំ វិហារវិនិច្ឆយកថា អារភីយតេ. តត្រិទំ វុច្ចតិ –

‘‘កោ វិហារោ កេនដ្ឋេន;

វិហារោ សោ កតិវិធោ;

កេន សោ កស្ស ទាតព្ពោ;

កថំ កោ តស្ស ឥស្សរោ.

‘‘កេន សោ គាហិតោ កស្ស;

អនុដ្ឋាបនិយា កតិ;

កតិហង្គេហិ យុត្តស្ស;

ធុវវាសាយ ទីយតេ’’តិ.

តត្ថ ¶ កោ វិហារោតិ ចតូសុ បច្ចយេសុ សេនាសនសង្ខាតោ ចតូសុ សេនាសនេសុ វិហារសេនាសនសង្ខាតោ ភិក្ខូនំ និវាសភូតោ បតិស្សយវិសេសោ. កេនដ្ឋេន វិហារោតិ វិហរន្តិ ឯត្ថាតិ វិហារោ, ឥរិយាបថទិព្ពព្រហ្មអរិយសង្ខាតេហិ ចតូហិ វិហារេហិ អរិយា ឯត្ថ វិហរន្តីត្យត្ថោ. ¶ សោ កតិវិធោតិ សង្ឃិកវិហារគណសន្តកវិហារបុគ្គលិកវិហារវសេន តិព្ពិធោ. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ភិក្ខូនំ ទិន្នំ វិហារំ វា បរិវេណំ វា អាវាសំ វា មហន្តម្បិ ខុទ្ទកម្បិ អភិយុញ្ជតោ អភិយោគោ ន រុហតិ, អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិតុម្បិ ន សក្កោតិ. កស្មា? សព្ពេសំ ធុរនិក្ខេបាភាវតោ. ន ហេត្ថ សព្ពេ ចាតុទ្ទិសា ភិក្ខូ ធុរនិក្ខេបំ ករោន្តីតិ. ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្ស, ឯកបុគ្គលស្ស វា សន្តកំ អភិយុញ្ជិត្វា គណ្ហន្តោ សក្កោតិ តេ ធុរំ និក្ខិបាបេតុំ, តស្មា តត្ថ អារាមេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ’’តិ. ឥមិនា ទាយកសន្តកោ វិហារោ នាម នត្ថីតិ ទីបេតិ.

កេន សោ ទាតព្ពោតិ ខត្តិយេន វា ព្រាហ្មណេន វា យេន កេនចិ សោ វិហារោ ទាតព្ពោ. កស្ស ទាតព្ពោតិ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទាតព្ពោ. កថំ ទាតព្ពោតិ យទិ សង្ឃស្ស ទេតិ, ‘‘ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ, យទិ គណស្ស, ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មន្តានំ ទម្មី’’តិ, យទិ បុគ្គលស្ស, ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មតោ ទម្មី’’តិ ទាតព្ពោ. កោ តស្ស ឥស្សរោតិ យទិ សង្ឃស្ស ទេតិ, សង្ឃោ តស្ស វិហារស្ស ឥស្សរោ. យទិ គណស្ស ទេតិ, គណោ តស្ស ឥស្សរោ. យទិ បុគ្គលស្ស ទេតិ, បុគ្គលោ តស្ស ឥស្សរោតិ. តថា ¶ ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ទីឃភាណកាទិកស្ស បន គណស្ស ឯកបុគ្គលស្ស វា សន្តក’’ន្តិ.

កេន សោ គាហិតោតិ សេនាសនគ្គាហាបកេន សោ វិហារោ គាហិតោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុំ, យោ ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ទោសាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន មោហាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ឯវញ្ច, ភិក្ខវេ, សម្មន្និតព្ពោ, បឋមំ ភិក្ខុ យាចិតព្ពោ, យាចិត្វា ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្នេយ្យ, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្នតិ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ សេនាសនគ្គាហាបកស្ស សម្មុតិ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.

‘‘សម្មតោ ¶ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ សេនាសនគ្គាហាបកោ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (ចូឡវ. ៣១៧).

កស្ស សោ គាហិតោតិ ភិក្ខូនំ សោ វិហារោ គាហិតោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បឋមំ ភិក្ខូ គណេតុំ, ភិក្ខូ គណេត្វា សេយ្យា គណេតុំ, សេយ្យា គណេត្វា សេយ្យគ្គេន គាហេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣១៨). អនុដ្ឋាបនិយា កតីតិ ចត្តារោ អនុដ្ឋាបនីយា វុឌ្ឍតរោ គិលានោ ភណ្ឌាគារិកោ សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោតិ. វុត្តញ្ហេតំ កង្ខាវិតរណិយំ (កងខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘វុឌ្ឍោ ហិ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ អនុដ្ឋាបនីយោ ¶ , គិលានោ គិលានតាយ, សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរគណវាចកាចរិយានំ វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សល្លក្ខេត្វា សម្មន្និត្វា ទេតិ, តស្មា យស្ស សង្ឃេន ទិន្នោ, សោបិ អនុដ្ឋាបនីយោ’’តិ.

កតិហង្គេហិ យុត្តស្ស ធុវវាសាយ ទីយតេតិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន ទ្វីហិ អង្គេហិ យុត្តស្ស ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ទីយតេ. កតមេហិ ទ្វីហិ? ពហូបការតាយ គុណវិសិដ្ឋតាយ ចេតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហូបការតន្តិ ភណ្ឌាគារិកតាទិពហុឧបការភាវំ, ន កេវលំ ឥទមេវាតិ អាហ ‘គុណវិសិដ្ឋតញ្ចា’តិ. តេន ពហូបការត្តេបិ គុណវិសិដ្ឋត្តាភាវេ គុណវិសិដ្ឋត្តេបិ ពហូបការត្តាភាវេ ទាតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតី’’តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កងខា. អភិ. ដី. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) វចនតោ. ឱមកបរិច្ឆេទេន ឯកេន អង្គេន យុត្តស្សបិ. កតមេន ឯកេន អង្គេន? ពហូបការតាយ វា គុណវិសិដ្ឋតាយ វា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោតិ ភណ្ឌាគារិកស្ស ពហូបការតំ, ធម្មកថិកាទីនំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១៩-១២១) វចនតោ.

សេនាសនគ្គាហោ បន ទុវិធោ ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចាតិ កាលវសេន. អថ វា តយោ សេនាសនគ្គាហា បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោតិ. តេសំ វិសេសោ ហេដ្ឋា វុត្តោវ. ‘‘ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ អន្តរាមុត្តកោ ច តង្ខណបដិសល្លានោ ចាតិ ទុព្ពិធោ. វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោ បុរិមកោ ច បច្ឆិមកោ ចាតិ ទុព្ពិធោតិ ចត្តារោ សេនាសនគ្គាហា’’តិ អាចរិយា ¶ វទន្តិ, តំ វចនំ បាឡិយម្បិ អដ្ឋកថាយម្បិ ន អាគតំ ¶ . បាឡិយំ (ចូឡវ. ៣១៨) បន ‘‘តយោមេ, ភិក្ខវេ, សេនាសនគ្គាហា បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ’’ឥច្ចេវ អាគតោ, អដ្ឋកថាយម្បិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘តីសុ សេនាសនគ្គាហេសុ បុរិមកោ ច បច្ឆិមកោ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ គាហា ថាវរា, អន្តរាមុត្តកេ អយំ វិនិច្ឆយោ’’តិ អាគតោ.

ឥទានិ បន ឯកច្ចេ អាចរិយា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ សព្ពេ វិហារា សង្ឃិកាវ, បុគ្គលិកវិហារោ នាម នត្ថិ. កស្មា? វិហារទាយកានំ វិហារទានកាលេ កុលូបកា ‘ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទេមា’តិ វចីភេទំ ការាបេន្តិ, តស្មា នវវិហារាបិ សង្ឃិកា ឯវ. ឯកច្ចេសុ វិហារេសុ ឯវំ អវត្វា ទេន្តេសុបិ ‘តស្មិំ ជីវន្តេ បុគ្គលិកោ ហោតិ, មតេ សង្ឃិកោយេវា’តិ វុត្តត្តា បោរាណកវិហារាបិ សង្ឃិកាវ ហោន្តី’’តិ វទន្តិ. តត្រេវំ វិចារេតព្ពោ – វចីភេទំ ការាបេត្វា ទិន្នវិហារេសុបិ ទាយកា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ករោន្តា នាម អប្បកា, ‘‘ឥមំ នាម ភិក្ខុំ ឥមំ នាម ថេរំ វសាបេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បុត្តទារមិត្តាមច្ចាទីហិ សម្មន្តេត្វា បតិដ្ឋាបេន្តិ, បតិដ្ឋានកាលេ អវទន្តាបិ ទានកាលេ យេភុយ្យេន វទន្តិ. អថ បន កុលូបកា ទានកាលេ សិក្ខាបេត្វា វទាបេន្តិ, ឯវំ វទន្តាបិ ទាយកា អប្បកា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទេន្តិ, ពហុតរា អត្តនោ កុលូបកមេវ ឧទ្ទិស្ស ទេន្តិ. ឯវំ សន្តេ កុលូបកានំ វចនំ នវសុ អធម្មិកទានេសុ ‘‘បុគ្គលស្ស បរិណតំ សង្ឃស្ស បរិណាមេតី’’តិ (បារា. ៦៦០; បាចិ. ៤៩២) វុត្តំ ឯកំ អធម្មិកទានំ អាបជ្ជតិ. ‘‘តស្មិំ ជីវន្តេ បុគ្គលិកោ, មតេ សង្ឃិកោ’’តិ អយំ បាឋោ មូលបុគ្គលិកវិសយេ ន អាគតោ, មូលសង្ឃិកវិហារំ ជគ្គាបេតុំ បុគ្គលិកការាបនដ្ឋានេ អាគតោ, តស្មា នវវិហារាបិ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នា សន្តិយេវ. បោរាណកវិហារាបិ មូលេ បុគ្គលិកវសេន ¶ ទិន្នា សទ្ធិវិហារិកាទីនំ បុគ្គលិកវសេនេវ ទីយមានាបិ តស្មិំ ជីវន្តេយេវ វិស្សាសវសេន គយ្ហមានាបិ បុគ្គលិកា ហោន្តិយេវ, តស្មា សព្ពសោ បុគ្គលិកវិហារស្ស អភាវវាទោ វិចារេតព្ពោវ.

អញ្ញេ បន អាចរិយា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ សង្ឃិកវិហារា នាម ន សន្តិ, សព្ពេ បុគ្គលិកាវ. កស្មា? នវវិហារាបិ បតិដ្ឋាបនកាលេ ទានកាលេ ច កុលូបកភិក្ខុំយេវ ឧទ្ទិស្ស កតត្តា បុគ្គលិកាវ, បោរាណកវិហារាបិ សិស្សានុសិស្សេហិ វា អញ្ញេហិ វា បុគ្គលេហិ ឯវ បរិគ្គហិតត្តា, ន កទាចិ សង្ឃេន បរិគ្គហិតត្តា បុគ្គលិកាវ ហោន្តិ, ន សង្ឃិកា’’តិ វទន្តិ. តត្រាប្យេវំ វិចារេតព្ពំ – នវវិហារេបិ បតិដ្ឋានកាលេបិ ទានកាលេបិ ឯកច្ចេ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ¶ ករោន្តិ, ឯកច្ចេ បុគ្គលំ. បុព្ពេវ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស កតេបិ អត្ថកាមានំ បណ្ឌិតានំ វចនំ សុត្វា បុគ្គលិកទានតោ សង្ឃិកទានមេវ មហប្ផលតរន្តិ សទ្ទហិត្វា សង្ឃិកេ ករោន្តាបិ ទាយកា សន្តិ, បុគ្គលិកវសេន បដិគ្គហិតេ បោរាណកវិហារេបិ កេចិ ភិក្ខូ មរណកាលេ សង្ឃស្ស និយ្យាតេន្តិ. កេចិ កស្សចិ អទត្វា មរន្តិ, តទា សោ វិហារោ សង្ឃិកោ ហោតិ. សវត្ថុកមហាវិហារេ បន ករោន្តា រាជរាជមហាមត្តាទយោ ‘‘បញ្ចវស្សសហស្សបរិមាណំ សាសនំ យាវ តិដ្ឋតិ, តាវ មម វិហារេ វសិត្វា សង្ឃោ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជតូ’’តិ បណិធាយ ចិរកាលំ សង្ឃស្ស បច្ចយុប្បាទករំ គាមខេត្តាទិកំ ‘‘អម្ហាកំ វិហារស្ស ទេមា’’តិ ទេន្តិ, វិហារស្សាតិ ច វិហារេ វសនកសង្ឃស្ស ឧទ្ទិស្ស ទេន្តិ, ន កុលូបកភូតស្ស ឯកបុគ្គលស្ស ឯវ, តស្មា យេភុយ្យេន សង្ឃិកា ទិស្សន្តិ, បាសាណេសុ អក្ខរំ លិខិត្វាបិ ឋបេន្តិ, តស្មា សព្ពសោ សង្ឃិកវិហារាភាវវាទោបិ វិចារេតព្ពោវ.

អបរេ ¶ បន អាចរិយា ‘‘ឥមស្មិំ កាលេ វិហារទាយកសន្តកាវ, តស្មា ទាយកាយេវ វិចារេតុំ ឥស្សរា, ន សង្ឃោ, ន បុគ្គលោ. វិហារទាយកេ អសន្តេបិ តស្ស បុត្តធីតុនត្តបនត្តាទយោ យាវ កុលបរម្បរា តស្ស វិហារស្ស ឥស្សរាវ ហោន្តិ. កស្មាតិ ចេ? ‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារសាមិកោ’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) អាគតត្តា ច ‘តស្ស វា កុលេ យោ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពោ’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) ច វចនតោ វិហារស្សាមិភូតោ ទាយកោ វា តស្ស វំសេ ឧប្បន្នោ វា វិចារេតុំ ឥស្សរោ. ‘បច្ឆិន្នេ កុលវំសេ យោ តស្ស ជនបទស្ស សាមិកោ, សោ អច្ឆិន្ទិត្វា បុន ទេតិ ចិត្តលបព្ពតេ ភិក្ខុនា នីហដំ ឧទកវាហកំ អឡនាគរាជមហេសី វិយ, ឯវម្បិ វដ្ដតី’តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) វចនតោ វិហារទាយកស្ស កុលវំសេ បច្ឆិន្នេបិ តស្ស ជនបទស្ស ឥស្សរោ រាជា វា រាជមហាមត្តោ វា យោ កោចិ ឥស្សរោ វា វិហារំ វិចារេតុំ យថាជ្ឈាសយំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តម្បិ អញ្ញេ បណ្ឌិតា នានុជានន្តិ.

កថំ? ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារសាមិកោ’’តិ វចនំ បុព្ពវោហារវសេន វុត្តំ, ន ឥទានិ ឥស្សរវសេន យថា ជេតវនំ, បត្តស្សាមិកោត្យាទិ. យថា ហិ ជេតស្ស រាជកុមារស្ស វនំ ឧយ្យានំ ជេតវនន្តិ វិគ្គហេ កតេ យទិបិ អនាថបិណ្ឌិកេន កិណិត្វា វិហារបតិដ្ឋាបនកាលតោ បដ្ឋាយ រាជកុមារោ តស្ស ឧយ្យានស្ស ឥស្សរោ ន ហោតិ, តថាបិ អនាថបិណ្ឌិកេន កិណិតកាលតោ បុព្ពេ ឥស្សរភូតបុព្ពត្តា បុព្ពវោហារវសេន សព្ពទាបិ ជេតវនន្ត្វេវ ¶ វោហរីយតិ. យថា ច បត្តស្ស សាមិកោ បត្តស្សាមិកោតិ វិគ្គហេ កតេ យទិបិ ទាយកេហិ កិណិត្វា ភិក្ខុស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ កម្មារោ បត្តស្ស ឥស្សរោ ន ហោតិ, តថាបិ ទាយកេន កិណិតកាលតោ ¶ បុព្ពេ ឥស្សរភូតបុព្ពត្តា បុព្ពវោហារវសេន បត្តស្សាមិកោត្វេវ វោហរីយតិ, ឯវំ យទិបិ ភិក្ខុស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ទាយកោ វិហារស្ស ឥស្សរោ ន ហោតិ វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស, តថាបិ ទានកាលតោ បុព្ពេ ឥស្សរភូតបុព្ពត្តា បុព្ពវោហារវសេន វិហារស្សាមិកោត្វេវ វោហរីយតិ, ន មុខ្យតោ ឥស្សរភាវតោតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ សង្ឃាទយោ បដិគ្គាហកា ឯវ វិចារេតុំ ឥស្សរា, ន ទាយកោ.

កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? សន្តេសុបិ អនាថបិណ្ឌិកាទីសុ វិហារទាយកេសុ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុ’’ន្តិអាទិនា (ចូឡវ. ៣១៧) សង្ឃេន សម្មតំ សេនាសនគ្គាហាបកំ អនុជានិត្វា, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ…បេ… សេយ្យគ្គេន គាហេតុ’’ន្តិអាទិនា (ចូឡវ. ៣១៨) សេនាសនគ្គាហាបកស្សេវ វិចារេតុំ ឥស្សរភាវស្ស វចនតោ ច ‘‘ទ្វេ ភិក្ខូ សង្ឃិកំ ភូមិំ គហេត្វា សោធេត្វា សង្ឃិកំ សេនាសនំ ករោន្តិ, យេន សា ភូមិ បឋមំ គហិតា, សោ សាមី’’តិ ច ‘‘ឧភោបិ បុគ្គលិកំ ករោន្តិ, សោយេវ សាមី’’តិ ច ‘‘យោ បន សង្ឃិកំ វល្លិមត្តម្បិ អគ្គហេត្វា អាហរិមេន ឧបករណេន សង្ឃិកាយ ភូមិយា បុគ្គលិកវិហារំ ការេតិ, ឧបឌ្ឍំ សង្ឃិកំ ឧបឌ្ឍំ បុគ្គលិក’’ន្តិ ច សង្ឃបុគ្គលានំយេវ សាមិភាវស្ស អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា ច វិញ្ញាយតិ.

‘‘តស្ស វា កុលេ យោ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនម្បិ តេសំ វិហារស្ស ឥស្សរភាវទីបកំ ន ហោតិ, អថ ខោ គមិកោ ភិក្ខុ ទិសំ គន្តុកាមោ វិហារេ អាបុច្ឆិតព្ពភិក្ខុសាមណេរអារាមិកេសុ ¶ អសន្តេសុ តេ អាបុច្ឆិត្វា គន្តព្ពភាវមេវ ទីបេតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឥមំ បន ទសវិធម្បិ សេយ្យំ សង្ឃិកេ វិហារេ សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា បក្កមន្តេន អាបុច្ឆិត្វា បក្កមិតព្ពំ, អាបុច្ឆន្តេន ច ភិក្ខុម្ហិ សតិ ភិក្ខុ អាបុច្ឆិតព្ពោ…បេ… តស្មិំ អសតិ អារាមិកោ, តស្មិម្បិ អសតិ យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារស្សាមិកោ, តស្ស វា កុលេ យោ កោចិ អាបុច្ឆិតព្ពោ’’តិ. ឯវំ អារាមិកស្សបិ អាបុច្ឆិតព្ពតោ ឱលោកនត្ថាយ វត្តសីសេនេវ អាបុច្ឆិតព្ពោ, ន តេសំ សង្ឃិកសេនាសនស្ស ឥស្សរភាវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

‘‘បច្ឆិន្នេ ¶ កុលវំសេ’’ត្យាទិវចនញ្ច អកប្បិយវសេន កតានំ អកប្បិយវោហារេន បដិគ្គហិតានំ ខេត្តវត្ថុតឡាកាទីនំ អកប្បិយត្តា ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តានំ កប្បិយករណត្ថាយ រាជាទីហិ គហេត្វា បុន តេសំយេវ ភិក្ខូនំ ទានមេវ ទីបេតិ, ន តេសំ រាជាទីនំ តេហិ ភិក្ខូហិ អញ្ញេសំ សង្ឃគណបុគ្គលចេតិយានំ ទានំ. យទិ ទទេយ្យុំ, អធម្មិកទានអធម្មិកបអគ្គហអធម្មិកបរិភោគា សិយុំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) ‘‘នវ អធម្មិកានិ ទានានិ សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញសង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, ចេតិយស្ស បរិណតំ អញ្ញចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, បុគ្គលស្ស បរិណតំ អញ្ញបុគ្គលស្ស វា សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតី’’តិ. អដ្ឋកថាយញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) ‘‘នវ អធម្មិកានិ ទានានីតិ…បេ… ឯវំ វុត្តានិ. នវ បដិគ្គហបរិភោគាតិ ឯតេសំយេវ ទានានំ បដិគ្គហា ច បរិភោគា ចា’’តិ វុត្តំ. តស្មា យទិ រាជាទយោ ឥស្សរាតិ គហេត្វា អញ្ញស្ស ទេយ្យុំ, តម្បិ ទានំ អធម្មិកទានំ ហោតិ, តំ ទានំ បដិគ្គហា ¶ ច អធម្មិកបដិគ្គហា ហោន្តិ, តំ ទានំ បរិភុញ្ជន្តា ច អធម្មិកបរិភោគា ហោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថាបិ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘វិហារទានំ សង្ឃស្ស, អគ្គំ ពុទ្ធេន វណ្ណិតន្តិអាទីសុ (ចូឡវ. ២៩៥, ៣១៥) ‘សង្ឃស្សា’តិ អយំ សទ្ទោ ‘ទាន’ន្តិ ឯត្ថ សាមិសម្ពន្ធោ ន ហោតិ, អថ ខោ សម្បទានមេវ, ‘ទាយកស្សា’តិ បន សាមិសម្ពន្ធោ អជ្ឈាហរិតព្ពោ, តស្មា សាមិភូតោ ទាយកោវ ឥស្សរោ, ន សម្បទានភូតោ សង្ឃោ’’តិ. តេ ឯវំ វត្តព្ពា – ‘‘វិហារទានំ សង្ឃស្សា’’តិ ឥទំ ទានសមយេ បវត្តវសេន វុត្តំ, ន ទិន្នសមយេ បវត្តវសេន. ទានកាលេ ហិ ទាយកោ អត្តនោ វត្ថុភូតំ វិហារំ សង្ឃស្ស បរិច្ចជិត្វា ទេតិ, តស្មា តស្មិំ សមយេ ទាយកោ សាមី ហោតិ, សង្ឃោ សម្បទានំ, ទិន្នកាលេ បន សង្ឃោវ សាមី ហោតិ វិហារស្ស បដិគ្គហិតត្តា, ន ទាយកោ បរិច្ចត្តត្តា, តស្មា សង្ឃោ វិចារេតុំ ឥស្សរោ. តេនាហ ភគវា ‘‘បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហី’’តិ (ចូឡវ. ២៧៣). ឥទំ បន សទ្ទលក្ខណគរុកា សទ្ទហិស្សន្តីតិ វុត្តំ, អត្ថតោ បន ចីវរាទីនំ ចតុន្នំ បច្ចយានំ ទានកាលេយេវ ទាយកសន្តកភាវោ ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកសន្តកភាវោ សព្ពេសំ បាកដោ, តស្មា ឥទម្បិ វចនំ ទាយកសន្តកភាវសាធកំ ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ហោតុ, តថាបិ ‘‘សចេ ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តភាវំ ញត្វា សាមិកោ វា តស្ស បុត្តធីតរោ ¶ វា អញ្ញោ វា កោចិ វំសេ ឧប្បន្នោ បុន កប្បិយវោហារេន ទេតិ, វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) វុត្តត្តា វិហារស្សាមិកភូតទាយកស្ស វា តស្ស បុត្តធីតាទីនំ វំសេ ឧប្បន្នានំ វា ទាតុំ ឥស្សរភាវោ សិទ្ធោយេវាតិ. ន សិទ្ធោ. កស្មាតិ ចេ? ននុ វុត្តំ ‘‘ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តភាវំ ញត្វា’’តិ, តស្មា អកប្បិយត្តា ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តមេវ កប្បិយករណត្ថាយ ទាយកាទីហិ បុន ¶ កប្បិយវោហារេន ទេតិ, វដ្ដតិ. យថា អប្បដិគ្គហិតត្តា ភិក្ខូហិ អបរិភុត្តមេវ ខាទនីយភោជនីយំ ភិក្ខុសន្តកំយេវ អាបត្តិមោចនត្ថំ ទាយកាទយោ បដិគ្គហាបេតិ, ន បរិភុត្តំ, យថា ច ពីជគាមបរិយាបន្នំយេវ ភិក្ខុសន្តកំ ពីជគាមភូតគាមភាវតោ បរិមោចនត្ថំ កប្បិយការកាទយោ កប្បិយំ ករោន្តិ, ន អបរិយាបន្នំ, ឯវំ អកប្បិយំ ភិក្ខូហិ បរិច្ចត្តំយេវ តឡាកាទិកំ កប្បិយករណត្ថំ ទាយកាទយោ បុន ទេន្តិ, ន អបរិច្ចត្តំ, តស្មា ឥទម្បិ វចនំ កប្បិយករណត្តំយេវ សាធេតិ, ន ឥស្សរត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ.

តថាបិ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘ជាតិភូមិយំ ជាតិភូមិកា ឧបាសកា អាយស្មន្តំ ធម្មិកត្ថេរំ សត្តហិ ជាតិភូមិកវិហារេហិ បព្ពាជយិំសូតិ វចនតោ ទាយកោ វិហារស្ស ឥស្សរោតិ វិញ្ញាយតិ. ឥស្សរត្តាយេវ ហិ តេ ថេរំ បព្ពាជេតុំ សក្កា, នោ អនិស្សរា’’តិ, ន ខោ បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ. កស្មា? ‘‘ជាតិភូមិកា ឧបាសកា’’ឥច្ចេវ ហិ វុត្តំ, ន ‘‘វិហារទាយកា’’តិ, តស្មា តស្មិំ ទេសេ វសន្តា ពហវោ ឧបាសកា អាយស្មន្តំ ធម្មិកត្ថេរំ អយុត្តចារិត្តា សកលសត្តវិហារតោ បព្ពាជយិំសុ, ន អត្តនោ វិហារទាយកភាវេន ឥស្សរត្តា, តស្មា ឥទម្បិ ឧទាហរណំ ន ឥស្សរភាវទីបកំ, អថ ខោ អបរាធានុរូបករណភាវទីបកន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ យទា ទាយកោ វិហារំ បតិដ្ឋាបេត្វា ទេតិ, តស្ស មុញ្ចចេតនំ បត្វា ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ សោ វា តស្ស វំសេ ឧប្បន្នោ វា ជនបទស្សាមិករាជាទយោ វា ឥស្សរា ភវិតុំ វា វិចារេតុំ វា ន លភន្តិ, បដិគ្គាហកភូតោ សង្ឃោ វា គណោ វា បុគ្គលោ វា សោយេវ ឥស្សរោ ភវិតុំ វា វិចារេតុំ វា លភតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តត្ថ ទាយកាទីនំ ឥស្សរោ ភវិតុំ អលភនភាវោ កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘វត្ថុបរិច្ចាគលក្ខណត្តា ទានស្ស, បថវាទិវត្ថុបរិច្ចាគេន ¶ ច បុន គហណស្ស អយុត្តត្តា’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ វចនតោ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ ទីយមានំ បតតិ, តំ សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ, បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហី’’តិ (ចូឡវ. ២៧៣) ភគវតា វុត្តត្តា ច ‘‘បរិច្ចត្តំ តំ, ភិក្ខវេ, ទាយកេហីតិ វចនេន បនេត្ថ បរសន្តកាភាវោ ទីបិតោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ ¶ វុត្តត្តា ច វិញ្ញាយតិ. សង្ឃាទីនំ ឥស្សរោ ភវិតុំ លភនភាវោ កថំ ញាតព្ពោតិ ចេ? សង្ឃិកោ នាម វិហារោ សង្ឃស្ស ទិន្នោ ហោតិ បរិច្ចត្តោ, ‘‘បុគ្គលិកេ បុគ្គលិកសញ្ញី អញ្ញស្ស បុគ្គលិកេ អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, អត្តនោ បុគ្គលិកេ អនាបត្តី’’តិ បាចិត្តិយបាឡិយំ (បាចិ. ១១៧, ១២៧) អាគមនតោ ច ‘‘អន្តមសោ ចតុរង្គុលបាទកំ គាមទារកេហិ បំស្វាគារកេសុ កីឡន្តេហិ កតម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ ហោតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) សមន្តបាសាទិកាយំ វចនតោ ច ‘‘អភិយោគេបិ ចេត្ថ ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ភិក្ខូនំ ទិន្នំ វិហារំ វា បរិវេណំ វា អាវាសំ វា មហន្តម្បិ ខុទ្ទកម្បិ អភិយុញ្ជតោ អភិយោគោ ន រុហតិ, អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហិតុម្បិ ន សក្កោតិ. កស្មា? សព្ពេសំ ធុរនិក្ខេបាភាវតោ. ន ហេត្ថ សព្ពេ ចាតុទ្ទិសា ភិក្ខូ ធុរនិក្ខេបំ ករោន្តីតិ. ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្ស ឯកបុគ្គលស្ស វា សន្តកំ អភិយុញ្ជិត្វា គណ្ហន្តោ សក្កោតិ តេ ធុរំ និក្ខិបាបេតុ’’ន្តិ ទុតិយបារាជិកវណ្ណនាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០២) វចនតោ ច វិញ្ញាយតិ.

កថំ ទាយកាទីនំ វិចារេតុំ អលភនភាវោ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? សន្តេសុបិ វេឡុវនវិហារាទិទាយកេសុ តេសំ វិចារណំ អននុជានិត្វា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ ភិក្ខុស្សេវ សេនាសនគ្គាហាបកសម្មុតិអនុជានតោ ច ភណ្ឌនការកេសុ ¶ កោសម្ពកភិក្ខូសុ សាវត្ថិំ អាគតេសុ អនាថបិណ្ឌិកេន ច វិសាខាយ មហាឧបាសិកាយ ច ‘‘កថាហំ, ភន្តេ, តេសុ ភិក្ខូសុ បដិបជ្ជាមី’’តិ (មហាវ. ៤៦៨) ឯវំ ជេតវនវិហារទាយកបុព្ពារាមវិហារទាយកភូតេសុ អារោចិតេសុបិ តេសំ សេនាសនវិចារណំ អវត្វា អាយស្មតា សារិបុត្តត្ថេរេន ‘‘កថំ នុ ខោ, ភន្តេ, តេសុ ភិក្ខូសុ សេនាសនេ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ អារោចិតេ ‘‘តេន ហិ, សារិបុត្ត, វិវិត្តំ សេនាសនំ ទាតព្ព’’ន្តិ វត្វា ‘‘សចេ បន, ភន្តេ, វិវិត្តំ ន ហោតិ, កថំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ វិវិត្តំ កត្វាបិ ទាតព្ពំ, ន ត្វេវាហំ, សារិបុត្ត, កេនចិ បរិយាយេន វុឌ្ឍតរស្ស ភិក្ខុនោ សេនាសនំ បដិពាហិតព្ពន្តិ វទាមិ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៤៧៣) ថេរស្សេវ សេនាសនស្ស វិចារណស្ស អនុញ្ញាតត្តា ច វិញ្ញាយតិ.

កថំ បន សង្ឃាទីនំ សេនាសនំ វិចារេតុំ លភនភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ឯវញ្ច, ភិក្ខវេ, ¶ សម្មន្និតព្ពោ – បឋមំ ភិក្ខុ យាចិតព្ពោ, យាចិត្វា ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –

សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… សម្មតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ សេនាសនគ្គាហាបកោ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមីតិ (ចូឡវ. ៣១៧).

ឯវំ សង្ឃេន សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្នាបេត្វា បុន តេន សង្ឃសម្មតេន សេនាសនគ្គាហាបកេន សេនាសនគ្គាហកវិធានំ អនុជានិតុំ អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បឋមំ ភិក្ខូ គណេតុំ, ភិក្ខូ គណេត្វា សេយ្យា គណេតុំ, សេយ្យា គណេត្វា សេយ្យគ្គេន គាហេតុ’’ន្តិ វចនតោ សង្ឃិកសេនាសនស្ស ¶ សង្ឃេន វិចារេតុំ លភនភាវោ វិញ្ញាយតិ.

‘‘ទីឃភាណកាទិភេទស្ស បន គណស្ស ឯកបុគ្គលស្ស វា ទិន្នវិហារាទិំ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តេ ធុរនិក្ខេបសម្ភវា បារាជិក’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០២) អាគមនតោ ច ‘‘អត្តនោ បុគ្គលិកេ អនាបត្តី’’តិ បាឡិយំ (បាចិ. ១១៧) អាគមនតោ ច ‘‘យស្មិំ បន វិស្សាសោ រុហតិ, តស្ស សន្តកំ អត្តនោ បុគ្គលិកមិវ ហោតីតិ មហាបច្ចរិអាទីសុ វុត្ត’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១២) វចនតោ ច គណស្ស ទិន្នោ គណសន្តកវិហារោ គណេនេវ វិចារីយតេ, នោ ទាយកាទីហិ. បុគ្គលស្ស ទិន្នោ បុគ្គលិកវិហារោបិ បដិគ្គាហកបុគ្គលេនេវ វិចារីយតេ, នោ ទាយកាទីហីតិ វិញ្ញាយតិ. ឯវំ វិនយបាឡិយំ អដ្ឋកថាដីកាសុ ច វិហារស្ស សង្ឃិកគណសន្តកបុគ្គលិកវសេន តិវិធស្សេវ វចនតោ ច តេសំយេវ សង្ឃគណបុគ្គលានំ វិហារវិចារណស្ស អនុញ្ញាតត្តា ច ទាយកសន្តកស្ស វិហារស្ស វិសុំ អវុត្តត្តា ច ទាយកានំ វិហារវិចារណស្ស អននុញ្ញាតត្តា ច សង្ឃាទយោ ឯវ វិហារស្ស ឥស្សរា ហោន្តិ, តេយេវ ច វិចារេតុំ លភន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ហោតុ, តេសុ បដិគ្គាហកភូតេសុ សង្ឃគណបុគ្គលេសុ សោ វិហារោ កស្ស សន្តកោ ហោតិ, កេន ច វិចារេតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – សង្ឃិកវិហារេ តាវ ‘‘អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នត្តា បដិគ្គាហកេសុ កាលកតេសុបិ តទញ្ញោ ចាតុទ្ទិសសង្ឃោ ច អនាគតសង្ឃោ ច ឥស្សរោ, តស្ស សន្តកោ, តេន វិចារេតព្ពោ. គណសន្តកេ បន តស្មិំ គណេ យាវ ឯកោបិ អត្ថិ, តាវ គណសន្តកោវ, តេន អវសិដ្ឋេន ភិក្ខុនា វិចារេតព្ពោ. សព្ពេសុ កាលកតេសុ ¶ យទិ សកលគណោ វា តំគណបរិយាបន្នអវសិដ្ឋបុគ្គលោ ¶ វា ជីវមានកាលេយេវ យស្ស កស្សចិ ទិន្នោ, យេន ច វិស្សាសគ្គាហវសេន គហិតោ, សោ ឥស្សរោ. សចេបិ សកលគណោ ជីវមានកាលេយេវ អញ្ញគណស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទេតិ, តេ អញ្ញគណសង្ឃបុគ្គលា ឥស្សរា ហោន្តិ. បុគ្គលិកវិហារេ បន សោ វិហារស្សាមិកោ អត្តនោ ជីវមានកាលេយេវ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា ទេតិ, តេ ឥស្សរា ហោន្តិ. យោ វា បន តស្ស ជីវមានស្សេវ វិស្សាសគ្គាហវសេន គណ្ហាតិ, សោវ ឥស្សរោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? សង្ឃិកេ វិហារស្ស គរុភណ្ឌត្តា អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិកំ ហោតិ, ន កស្សចិ ទាតព្ពំ. គណសន្តកបុគ្គលិកេសុ បន តេសំ សាមិកត្តា ទានវិស្សាសគ្គាហា រុហន្តិ, ‘‘តស្មា សោ ជីវមានោយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ អទាសិ, កោចិ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ. យស្ស ទិន្នំ, យេន ច គហិតំ, តស្សេវ ហោតី’’តិ ច ‘‘ទ្វិន្នំ សន្តកំ ហោតិ អវិភត្តំ, ឯកស្មិំ កាលកតេ ឥតរោ សាមី, ពហូនម្បិ សន្តកេ ឯសេវ នយោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.

ឯវំ បន វិស្សជ្ជេត្វា អទិន្នំ ‘‘មមច្ចយេន អសុកស្ស ហោតូ’’តិ ទានំ អច្ចយទានត្តា ន រុហតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៤១៩) ‘‘សចេ ហិ បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យោ កោចិ កាលំ ករោន្តោ ‘មមច្ចយេន មយ្ហំ បរិក្ខារោ ឧបជ្ឈាយស្ស ហោតុ, អាចរិយស្ស ហោតុ, សទ្ធិវិហារិកស្ស ហោតុ, អន្តេវាសិកស្ស ហោតុ, មាតុ ហោតុ, បិតុ ហោតុ, អញ្ញស្ស វា កស្សចិ ហោតូ’តិ វទតិ, តេសំ ន ហោតិ, សង្ឃស្សេវ ហោតិ. ន ហិ បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ អច្ចយទានំ រុហតិ, គិហីនំ បន រុហតី’’តិ. ឯត្ថ ច ឯកច្ចេ បន វិនយធរា ‘‘គិហីនន្តិ ¶ បទំ សម្បទានន្តិ គហេត្វា ភិក្ខូនំ សន្តកំ អច្ចយទានវសេន គិហីនំ ទទន្តេ រុហតិ, បញ្ចន្នំ បន សហធម្មិកានំ ទេន្តោ ន រុហតី’’តិ វទន្តិ. ឯវំ សន្តេ មាតាបិតូនំ ទទន្តោបិ រុហេយ្យ តេសំ គិហិភូតត្តា. ‘‘អថ ច បន ‘មាតុ ហោតុ, បិតុ ហោតុ, អញ្ញស្ស វា កស្សចិ ហោតូ’តិ វទតិ, តេសំ ន ហោតី’’តិ វចនតោ ន រុហតីតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘គិហីនំ បនា’’តិ ឥទំ ន សម្បទានវចនំ, អថ ខោ សាមិវចនមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេន គិហីនំ បន សន្តកំ អច្ចយទានំ រុហតីតិ សម្ពន្ធោ កាតព្ពោ.

កិញ្ច ភិយ្យោ – ‘‘សចេ ហិ បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យោ កោចិ កាលំ ករោន្តោ មមច្ចយេន ¶ មយ្ហំ បរិក្ខារោ’’តិ អារភិត្វា ‘‘ន ហិ បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ អច្ចយទានំ រុហតិ, គិហីនំ បន រុហតី’’តិ វុត្តត្តា សាម្យត្ថេ ឆដ្ឋីពហុវចនំ សមត្ថិតំ ភវតិ. យទិ ឯវំ ‘‘គិហីន’’ន្តិ បទស្ស អសម្បទានត្តេ សតិ កតមំ សម្បទានំ ហោតីតិ? ‘‘យស្ស កស្សចី’’តិ បទំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៤១៩) ‘‘មាតុ ហោតុ, បិតុ ហោតុ, អញ្ញស្ស វា កស្សចិ ហោតូ’’តិ. អយមត្ថោ អជ្ជុកវត្ថុនា (បារា. ១៥៨) ទីបេតព្ពោ. ឯវំ ជីវមានកាលេយេវ ទត្វា មតេសុ វិនិច្ឆយោ អម្ហេហិ ញាតោ, កស្សចិ អទត្វា មតេសុ វិនិច្ឆយោ កថំ ញាតព្ពោតិ? តត្ថាបិ សង្ឃិកេ តាវ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន សង្ឃោវ ឥស្សរោ, គណសន្តកេ បន ឯកច្ចេសុ អវសេសា ឥស្សរា, សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃោវ ឥស្សរោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ. បុគ្គលិកេ បន វិហារស្ស គរុភណ្ឌត្តា អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិកំ សង្ឃិកមេវ ហោតិ.

កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខវេ, កាលកតេ សង្ឃោ សាមី បត្តចីវរេ, អបិច គិលានុបដ្ឋាកា ពហូបការា, អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, សង្ឃេន តិចីវរញ្ច បត្តញ្ច គិលានុបដ្ឋាកានំ ទាតុំ. យំ តត្ថ លហុភណ្ឌំ លហុបរិក្ខារំ, តំ សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ. យំ តត្ថ គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ, តំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦៩) តេន ភគវតា ជានតា បស្សតា អរហតា សម្មាសម្ពុទ្ធេន វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ. ឯវម្បិ ‘‘គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ’’ឥច្ចេវ ភគវតា វុត្តំ, ន ‘‘វិហារ’’ន្តិ, តស្មា កថំ វិហារស្ស គរុភណ្ឌភាវោតិ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘វិហារោ វិហារវត្ថុ, ឥទំ ទុតិយំ អវេភង្គិក’’ន្តិ បាឡិយំ,

‘‘ទ្វិសង្គហានិ ទ្វេ ហោន្តិ, តតិយំ ចតុសង្គហំ;

ចតុត្ថំ នវកោដ្ឋាសំ, បញ្ចមំ អដ្ឋភេទនំ.

‘‘ឥតិ បញ្ចហិ រាសីហិ, បញ្ចនិម្មលលោចនោ;

បញ្ចវីសវិធំ នាថោ, គរុភណ្ឌំ បកាសយី’’តិ. (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) –

អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.

ឥតិ ¶ ទាយកោ វិហារំ កត្វា កុលូបកភិក្ខុស្ស ទេតិ, តស្ស មុញ្ចចេតនុប្បត្តិតោ បុព្ពកាលេ ទាយកោ វិហារស្សាមិកោ ហោតិ, ទាតុំ វា វិចារេតុំ វា ឥស្សរោ, មុញ្ចចេតនុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកភិក្ខុ សាមិកោ ហោតិ, បរិភុញ្ជិតុំ វា អញ្ញេសំ ទាតុំ វា ឥស្សរោ. សោ បុគ្គលោ អត្តនោ ជីវមានក្ខណេយេវ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ និស្សជ្ជិត្វា ទេតិ, តទា តេ សទ្ធិវិហារិកាទយោ សាមិកា ហោន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ វា អញ្ញស្ស វា ទាតុំ ឥស្សរា. យទិ បន កស្សចិ អទត្វាវ កាលំ ករោតិ, តទា សង្ឃោវ តស្ស វិហារស្ស សាមិកោ ហោតិ, ន ទាយកោ វា បុគ្គលោ វា, សង្ឃានុមតិយា ឯវ បុគ្គលោ បរិភុញ្ជិតុំ លភតិ, ន អត្តនោ ឥស្សរវតាយាតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯវំ ¶ មូលតោយេវ សង្ឃស្ស ទិន្នត្តា សង្ឃិកភូតវិហារោ វា មូលេ គណបុគ្គលានំ ទិន្នត្តា គណសន្តកបុគ្គលិកភូតោបិ តេសំ គណបុគ្គលានំ អញ្ញស្ស និស្សជ្ជនវសេន អទត្វា កាលកតត្តា បច្ឆា សង្ឃិកភាវំ បត្តវិហារោ វា សង្ឃេន វិចារេតព្ពោ ហោតិ. សង្ឃេនបិ ភគវតោ អនុមតិយា សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និត្វា គាហាបេតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣១៧) ‘‘អថ ខោ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ ‘កេន នុ ខោ សេនាសនំ គាហេតព្ព’ន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុ’ន្តិ’’អាទិ.

ឥមស្មិំ ឋានេ ‘‘សេនាសនគ្គាហោ នាម វស្សកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ, ឧតុកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ, ធុវវាសវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ តិវិធោ ហោតិ. តេសុ វស្សកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោ បុរិមវស្សវសេន សេនាសនគ្គាហោ, បច្ឆិមវស្សវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ទុវិធោ. ឧតុកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោបិ អន្តរាមុត្តកវសេន សេនាសនគ្គាហោ, តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ទុវិធោ’’តិ អាចរិយា វទន្តិ, ឯតំ បាឡិយា ច អដ្ឋកថាយ ច អសមេន្តំ វិយ ទិស្សតិ. បាឡិយញ្ហិ (ចូឡវ. ៣១៨) ‘‘អថ ខោ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ ‘កតិ នុ ខោ សេនាសនគ្គាហោ’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – តយោមេ, ភិក្ខវេ, សេនាសនគ្គាហា បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ. អបរជ្ជុគតាយ អាសាឡ្ហិយា បុរិមកោ គាហេតព្ពោ, មាសគតាយ អាសាឡ្ហិយា បច្ឆិមកោ គាហេតព្ពោ, អបរជ្ជុគតាយ បវារណាយ អាយតិំ វស្សាវាសត្ថាយ អន្តរាមុត្តកោ គាហេតព្ពោ. ឥមេ ខោ, ភិក្ខវេ, តយោ សេនាសនគ្គាហា’’តិ ឯវំ អាគតោ, អដ្ឋកថាយម្បិ ¶ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘តីសុ សេនាសនគ្គាហេសុ បុរិមកោ ច បច្ឆិមកោ ¶ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ គាហា ថាវរា. អន្តរាមុត្តកេ អយំ វិនិច្ឆយោ…បេ… អយំ តាវ អន្តោវស្សេ វស្សូបនាយិកាទិវសេន បាឡិយំ អាគតសេនាសនគ្គាហកថា, អយំ បន សេនាសនគ្គាហោ នាម ទុវិធោ ហោតិ ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចា’’តិ ឯវំ អាគតោ, តស្មា សង្ឃេន សម្មតសេនាសនគ្គាហាបកេន វិចារេតព្ពា.

សេនាសនគ្គាហោ នាម ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ, វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោតិ ទុវិធោ. តត្ថ ឧតុកាលោ នាម ហេមន្តឧតុគិម្ហឧតុវសេន អដ្ឋ មាសា, តស្មិំ កាលេ ភិក្ខូ អនិយតាវាសា ហោន្តិ, តស្មា យេ យទា អាគច្ឆន្តិ, តេសំ តទា ភិក្ខូ ឧដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាតព្ពំ, អកាលោ នាម នត្ថិ. អយំ ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ នាម. វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហោ បន ‘‘បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ’’តិ បាឡិយំ អាគតនយេន តិវិធោ ហោតិ. អន្តរាមុត្តកោបិ ហិ អាយតិំ វស្សាវាសត្ថាយ គាហិតត្តា វស្សាវាសេ សេនាសនគ្គាហមេវ បវិសតិ, ន ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘អបរជ្ជុគតាយ បវារណាយ អាយតិំ វស្សាវាសត្ថាយ អន្តរាមុត្តកោ គាហេតព្ពោ’’តិ. តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ច នេវ បាឡិយំ ន អដ្ឋកថាយំ វិសុំ អាគតោ, ឧតុកាលេ សេនាសនគ្គាហោយេវ តទង្គសេនាសនគ្គាហោតិបិ តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិបិ វទន្តិ, តស្មា ឧតុកាលវសេន សេនាសនគ្គាហោបិ ‘‘អន្តរាមុត្តកវសេន សេនាសនគ្គាហោ តង្ខណបដិសល្លានវសេន សេនាសនគ្គាហោតិ ទុព្ពិធោ’’តិ ន វត្តព្ពោ.

អថាបិ ¶ វទន្តិ ‘‘យថាវុត្តេសុ បញ្ចសុ សេនាសនគ្គាហេសុ ចត្តារោ សេនាសនគ្គាហា បញ្ចង្គសមន្នាគតេន សេនាសនគ្គាហាបកសម្មុតិលទ្ធេន ភិក្ខុនា អន្តោឧបចារសីមដ្ឋេន ហុត្វា អន្តោសីមដ្ឋានំ ភិក្ខូនំ យថាវិនយំ វិចារេតព្ពា ហោន្តិ, តេ បន វិចារណា យាវជ្ជកាលា ថាវរា ហុត្វា ន តិដ្ឋន្តិ, ធុវវាសវសេន វិចារណមេវ យាវជ្ជកាលា ថាវរំ ហុត្វា តិដ្ឋតី’’តិ, តម្បិ តថា ន សក្កា វត្តុំ. កស្មា? សេនាសនគ្គាហាបកភេទេ ‘‘ធុវវាសវសេន សេនាសនគ្គាហោ’’តិ បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច នត្ថិ. ធុវវាសវសេន វិចារណញ្ច សម្មុតិលទ្ធេន សេនាសនគ្គាហាបកេន វិចារេតព្ពំ ន ហោតិ, អថ ខោ សមគ្គេន សង្ឃេន អបលោកនកម្មវសេន ទុវង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុស្ស អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទានមេវ, តស្មា សមគ្គោ សង្ឃោ ពហូបការតាគុណវិសិដ្ឋតាសង្ខាតេហិ ទ្វីហិ អង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ អបលោកនកម្មវសេន សម្មន្និត្វា ¶ តស្ស ផាសុកំ អាវាសំ ធុវវាសវសេន អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតិ, តំ យាវជ្ជកាលា ថាវរំ ហុត្វា តិដ្ឋតីតិ វត្តព្ពំ.

សមគ្គោ សង្ឃោវ ធុវវាសវសេន ទេតិ, ន សេនាសនគ្គាហាបកោតិ អយមត្ថោ កថំ ញាតព្ពោតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា គណវាចកអាចរិយស្ស វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សង្ឃោ បន ពហុស្សុតស្ស ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ពហូបការស្ស ភារនិត្ថារកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតី’’តិ ច ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរគណវាចកាចរិយានំ វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សល្លក្ខេត្វា សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ ច ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ¶ ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បី’’តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦) ច ‘‘អបលោកនកម្មំ នាម សីមដ្ឋកំ សង្ឃំ សោធេត្វា ឆន្ទារហានំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា តិក្ខត្តុំ សាវេត្វា កត្តព្ពំ កម្ម’’ន្តិ ច អដ្ឋកថាសុ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២) វចនតោ សាធុកំ និស្សំសយេន ញាតព្ពោតិ.

កថំ បន អបលោកនកម្មេន ទាតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បិ សង្ឃកិច្ចំ ករោន្តានំ កប្បិយការកាទីនំ ភត្តវេតនម្បិ អបលោកនកម្មេន ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ បរិវារដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦) កម្មវគ្គេ អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. កថំ បន ទុវង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោយេវ ទាតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ពហូបការតន្តិ ភណ្ឌាគារិកតាទិពហុឧបការភាវំ. ន កេវលំ ឥទមេវាតិ អាហ ‘គុណវិសិដ្ឋតញ្ចា’តិអាទិ. តេន ពហូបការត្តេបិ គុណវិសិដ្ឋត្តាភាវេ, គុណវិសិដ្ឋត្តេបិ ពហូបការត្តាភាវេ ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតី’’តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ដី. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.

កស្មា បន សេនាសនគ្គាហាបកេន វិចារេតព្ពោ សេនាសនគ្គាហោ យាវជ្ជកាលា ន តិដ្ឋតីតិ? បញ្ចង្គសមន្នាគតស្ស សេនាសនគ្គាហាបកស្ស ភិក្ខុនោ ទុល្លភត្តា, នានាទេសវាសីនំ នានាចរិយកុលសម្ភវានំ ភិក្ខូនំ ឯកសម្ភោគបរិភោគស្ស ទុក្ករត្តា ច ឥមេហិ ទ្វីហិ ការណេហិ ¶ ន តិដ្ឋតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និតុំ, យោ ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ទោសាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន មោហាគតិំ គច្ឆេយ្យ, ន ភយាគតិំ គច្ឆេយ្យ ¶ , គហិតាគហិតញ្ច ជានេយ្យា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៧). អដ្ឋកថាយម្បិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២២) ‘‘ឯវរូបេន ហិ សភាគបុគ្គលេន ឯកវិហារេ វា ឯកបរិវេណេ វា វសន្តេន អត្ថោ នត្ថី’’តិ វុត្តំ. កស្មា បន ធុវវាសត្ថាយ ទានវិចារោ យាវជ្ជកាលា តិដ្ឋតីតិ? បញ្ចង្គសមន្នាគតាភាវេបិ សីមដ្ឋកស្ស សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា កត្តព្ពត្តា. វុត្តញ្ហិ ‘‘អបលោកនកម្មំ នាម សីមដ្ឋកំ សង្ឃំ សោធេត្វា ឆន្ទារហានំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា តិក្ខត្តុំ សាវេត្វា កត្តព្ពំ កម្ម’’ន្តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២).

ឧតុកាលេ សង្ឃិកសេនាសនេ វសន្តេន អាគតោ ភិក្ខុ ន បដិពាហេតព្ពោ អញ្ញត្រ អនុដ្ឋាបនីយា. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សានំ តេមាសំ បដិពាហិតុំ, ឧតុកាលំ បន ន បដិពាហិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣១៨). ‘‘អញ្ញត្រ អនុដ្ឋាបនីយា’’តិ វុត្តំ, កតមេ អនុដ្ឋាបនីយាតិ? ចត្តារោ អនុដ្ឋាបនីយា វុឌ្ឍតរោ, ភណ្ឌាគារិកោ, គិលានោ, សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោ ច. តត្ថ វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ តស្មិំ វិហារេ អន្តោសីមដ្ឋកភិក្ខូសុ អត្តនា វុឌ្ឍតរស្ស អញ្ញស្ស អភាវា យថាវុឌ្ឍំ កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. ភណ្ឌាគារិកោ សង្ឃេន សម្មន្និត្វា ភណ្ឌាគារស្ស ទិន្នតាយ សង្ឃស្ស ភណ្ឌំ រក្ខន្តោ គោបេន្តោ វសតិ, តស្មា សោ ភណ្ឌាគារិកោ កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. គិលានោ គេលញ្ញាភិភូតោ អត្តនោ លទ្ធសេនាសនេ វសន្តោ កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោ សមគ្គេន សង្ឃេន ទិន្នសេនាសនត្តា កេនចិ អនុដ្ឋាបនីយោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘ចត្តារោ ហិ ន វុដ្ឋាបេតព្ពា វុឌ្ឍតរោ, ភណ្ឌាគារិកោ, គិលានោ, សង្ឃតោ លទ្ធសេនាសនោតិ. តត្ថ វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ នវកតរេន ន ¶ វុដ្ឋាបេតព្ពោ, ភណ្ឌាគារិកោ សង្ឃេន សម្មន្និត្វា ភណ្ឌាគារស្ស ទិន្នតាយ, គិលានោ អត្តនោ គិលានតាយ, សង្ឃោ បន ពហុស្សុតស្ស ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ពហូបការស្ស ភារនិត្ថារកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតិ, តស្មា សោ ឧបការកតាយ ច សង្ឃតោ លទ្ធតាយ ច ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ. ឋបេត្វា ឥមេ ចត្តារោ អវសេសា វុដ្ឋាបនីយាវ ហោន្តិ.

អបរស្មិំ ភិក្ខុម្ហិ អាគតេ វុដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាបេតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘ឧតុកាលេ តាវ កេចិ អាគន្តុកា ភិក្ខូ បុរេភត្តំ អាគច្ឆន្តិ, កេចិ ¶ បច្ឆាភត្តំ បឋមយាមំ វា មជ្ឈិមយាមំ វា បច្ឆិមយាមំ វា, យេ យទា អាគច្ឆន្តិ, តេសំ តទាវ ភិក្ខូ ឧដ្ឋាបេត្វា សេនាសនំ ទាតព្ពំ, អកាលោ នាម នត្ថី’’តិ. ឯតរហិ បន សទ្ធា បសន្នា មនុស្សា វិហារំ កត្វា អប្បេកច្ចេ បណ្ឌិតានំ វចនំ សុត្វា ‘‘សង្ឃេ ទិន្នំ មហប្ផល’’ន្តិ ញត្វា ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ អារព្ភ ‘‘ឥមំ វិហារំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វត្វា ទេន្តិ, អប្បេកច្ចេ អត្តនា បសន្នំ ភិក្ខុំ អារព្ភ វិហារំ កត្វាបិ ទានកាលេ តេន ឧយ្យោជិតា ហុត្វា ចាតុទ្ទិសំ សង្ឃំ អារព្ភ វុត្តនយេន ទេន្តិ, អប្បេកច្ចេ ករណកាលេបិ ទានកាលេបិ អត្តនោ កុលូបកភិក្ខុមេវ អារព្ភ បរិច្ចជន្តិ, តថាបិ ទក្ខិណោទកបាតនកាលេ តេន សិក្ខាបិតា យថាវុត្តបាឋំ វចីភេទំ ករោន្តិ, ចិត្តេន បន កុលូបកស្សេវ ទេន្តិ, ន សព្ពសង្ឃសាធារណត្ថំ ឥច្ឆន្តិ.

ឥមេសុ តីសុ ទានេសុ បឋមំ បុព្ពកាលេបិ ទានកាលេបិ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តត្តា សព្ពសង្ឃិកំ ហោតិ. ទុតិយំ បុព្ពកាលេ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តមានម្បិ ទានកាលេ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស បវត្តត្តា សង្ឃិកមេវ. តតិយំ បន បុព្ពកាលេបិ ទានកាលេបិ ¶ កុលូបកបុគ្គលមេវ ឧទ្ទិស្ស បវត្តតិ, ន សង្ឃំ, កេវលំ ភិក្ខុនា វុត្តានុសារេនេវ វចីភេទំ ករោន្តិ. ឯវំ សន្តេ ‘‘កិំ អយំ វិហារោ ចិត្តវសេន បុគ្គលិកោ ហោតិ, វចីភេទវសេន សង្ឃិកោ’’តិ ចិន្តាយំ ឯកច្ចេ ឯវំ វទេយ្យុំ –

‘‘មនោបុព្ពង្គមា ធម្មា, មនោសេដ្ឋា មនោមយា;

មនសា ចេ បសន្នេន, ភាសតិ វា ករោតិ វា;

តតោ នំ សុខមន្វេតិ, ឆាយាវ អនបាយិនីតិ. (ធ. ប. ២) –

វចនតោ ចិត្តវសេន បុគ្គលិកោ ហោតី’’តិ. អញ្ញេ ‘‘យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) វចនតោ វចីភេទវសេន សង្ឃិកោ ហោតី’’តិ.

តត្រាយំ វិចារណា – ឥទំ ទានំ បុព្ពេ បុគ្គលស្ស បរិណតំ បច្ឆា សង្ឃស្ស បរិណាមិតំ, តស្មា ‘‘សង្ឃិកោ’’តិ វុត្តេ នវសុ អធម្មិកទានេសុ ‘‘បុគ្គលស្ស បរិណតំ សង្ឃស្ស បរិណាមេតី’’តិ (បារា. ៦៦០) វុត្តំ អដ្ឋមំ អធម្មិកទានំ ហោតិ, តស្ស ទានស្ស បដិគ្គហាបិ បរិភោគាបិ អធម្មិកបដិគ្គហា អធម្មិកបរិភោគា ហោន្តិ. ‘‘បុគ្គលិកោ’’តិ វុត្តេ តីសុ ធម្មិកទានេសុ ‘‘បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលស្សេវ ទេតី’’តិ វុត្តំ តតិយធម្មិកទានំ ហោតិ, តស្ស ¶ បដិគ្គហាបិ បរិភោគាបិ ធម្មិកបដិគ្គហា ធម្មិកបរិភោគា ហោន្តិ, តស្មា បុគ្គលិកបក្ខំ ភជតិ. អប្បេកច្ចេ សុត្តន្តិកាទិគណេ បសីទិត្វា វិហារំ ការេត្វា គណស្ស ទេន្តិ ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មន្តានំ ទម្មី’’តិ. អប្បេកច្ចេ បុគ្គលេ បសីទិត្វា វិហារំ កត្វា បុគ្គលស្ស ទេន្តិ ‘‘ឥមំ វិហារំ អាយស្មតោ ទម្មី’’តិ. ឯតេ បន គណសន្តកបុគ្គលិកា វិហារា ទានកាលតោ បដ្ឋាយ បដិគ្គាហកសន្តកាវ ហោន្តិ, ន ទាយកសន្តកា. តេសុ គណសន្តកោ តាវ ឯកច្ចេសុ មតេសុ អវសេសានំ សន្តកោ, តេសុ ធរមានេសុយេវ ¶ កស្សចិ ទេន្តិ, តស្ស សន្តកោ. កស្សចិ អទត្វា សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃិកោ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) ‘‘ទ្វិន្នំ សន្តកំ ហោតិ អវិភត្តំ, ឯកស្មិំ កាលកតេ ឥតរោ សាមី, ពហូនំ សន្តកេបិ ឯសេវ នយោ. សព្ពេសុ មតេសុ សង្ឃិកំវ ហោតី’’តិ.

បុគ្គលិកវិហារោបិ យទិ សោ បដិគ្គាហកបុគ្គលោ អត្តនោ ជីវមានកាលេយេវ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ ទេតិ, កោចិ វា តស្ស វិស្សាសេន តំ វិហារំ អគ្គហេសិ, តស្ស សន្តកោ ហោតិ. កស្សចិ អទត្វា កាលកតេ សង្ឃិកោ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សោ ជីវមានោយេវ សព្ពំ អត្តនោ បរិក្ខារំ និស្សជ្ជិត្វា កស្សចិ អទាសិ, កោចិ វា វិស្សាសំ អគ្គហេសិ. យស្ស ទិន្នោ, យេន ច គហិតោ, តស្សេវ ហោតី’’តិ. បាឡិយញ្ច (មហាវ. ៣៦៩) ‘‘ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខវេ, កាលកតេ សង្ឃោ សាមី បត្តចីវរេ, អបិច គិលានុបដ្ឋាកា ពហូបការា. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សង្ឃេន តិចីវរញ្ច បត្តញ្ច គិលានុបដ្ឋាកានំ ទាតុំ, យំ តត្ថ លហុភណ្ឌំ លហុបរិក្ខារំ, តំ សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ, យំ តត្ថ គរុភណ្ឌំ គរុបរិក្ខារំ, តំ អាគតានាគតស្ស ចាតុទ្ទិសស្ស សង្ឃស្ស អវិស្សជ្ជិយំ អវេភង្គិក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦៩) វុត្តំ, តស្មា ឥមិនា នយេន វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោ.

សង្ឃិកេ បន បាឡិយំ អាគតានំ ‘‘បុរិមកោ បច្ឆិមកោ អន្តរាមុត្តកោ ចា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៨) វុត្តានំ តិណ្ណំ សេនាសនគ្គាហានញ្ច អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) អាគតានំ ‘‘ឧតុកាលេ ច វស្សាវាសេ ចា’’តិ វុត្តានំ ទ្វិន្នំ សេនាសនគ្គាហានញ្ច ឯតរហិ អសម្បជ្ជនតោ អនុដ្ឋាបនីយបាឡិយំ អាគតស្ស អត្តនោ សភាវេន អនុដ្ឋាបនីយស្ស ធុវវាសត្ថាយ សង្ឃេន ទិន្នតាយ អនុដ្ឋាបនីយស្ស វសេនេវ វិនិច្ឆយោ ហោតិ. វុឌ្ឍតរគិលានា ហិ ¶ អត្តនោ សភាវេន អនុដ្ឋាបនីយា ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ នវកតរេន ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ, គិលានោ អត្តនោ គិលានតាយា’’តិ. ភណ្ឌាគារិកធម្មកថិកាទយោ ¶ ធុវវាសត្ថាយ សង្ឃេន ទិន្នតាយ អនុដ្ឋាបនីយា ហោន្តិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា…បេ… ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតិ, តស្មា យស្ស សង្ឃេន ទិន្នោ, សោបិ អនុដ្ឋាបនីយោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា). សោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – ឯតរហិ សង្ឃិកវិហារេសុ សង្ឃត្ថេរេសុ យថាកម្មង្គតេសុ តស្មិំ វិហារេ យោ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរោ, សោបិ ‘‘អយំ វិហារោ មយា វសិតព្ពោ’’តិ វទតិ. យោ តត្ថ ព្យត្តោ បដិពលោ, សោបិ តថេវ វទតិ. យេន សោ វិហារោ ការិតោ, សោបិ ‘‘មយា បសីទិតបុគ្គលោ អារោបេតព្ពោ’’តិ វទតិ. សង្ឃោបិ ‘‘មយមេវ ឥស្សរា, តស្មា អម្ហេហិ ឥច្ឆិតបុគ្គលោ អារោបេតព្ពោ’’តិ វទតិ. ឯវំទ្វិធា វា តិធា វា ចតុធា វា ភិន្នេសុ មហន្តំ អធិករណំ ហោតិ.

តេសុ វុឌ្ឍតរោ ‘‘ន ត្វេវាហំ, ភិក្ខវេ, កេនចិ បរិយាយេន វុឌ្ឍតរស្ស អាសនំ បដិពាហិតព្ពន្តិ វទាមិ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ បាឡិបាឋញ្ច (មហាវ. ៤៧៣; ចូឡវ. ៣១៦), ‘‘វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ នវកតរេន ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាវចនញ្ច (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៩ អាទយោ; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) គហេត្វា ‘‘អហមេវ ឯត្ថ វុឌ្ឍតរោ, មយា វុឌ្ឍតរោ អញ្ញោ នត្ថិ, តស្មា អហមេវ ឥមស្មិំ វិហារេ វសិតុមនុច្ឆវិកោ’’តិ សញ្ញី ហោតិ. ព្យត្តោបិ ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បី’’តិ បរិវារដ្ឋកថាវចនញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦), ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ព្យត្តេន ¶ ភិក្ខុនា បដិពលេន ទសវស្សេន វា អតិរេកទសវស្សេន វា ឧបសម្បាទេតុំ, និស្សយំ ទាតុ’’ន្តិអាទិបាឡិវចនញ្ច (មហាវ. ៧៦, ៨២) គហេត្វា ‘‘អហមេវ ឯត្ថ ព្យត្តោ បដិពលោ, ន មយា អញ្ញោ ព្យត្តតរោ អត្ថិ, តស្មា អហមេវ ឥមស្ស វិហារស្ស អនុច្ឆវិកោ’’តិ សញ្ញី. វិហារការកោបិ ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ, សោ វិហារសាមិកោតិ វិនយបាឋោ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦) អត្ថិ, មយា ច ពហុំ ធនំ ចជិត្វា អយំ វិហារោ ការិតោ, តស្មា មយា បសន្នបុគ្គលោ អារោបេតព្ពោ, ន អញ្ញោ’’តិ សញ្ញី. សង្ឃោបិ ‘‘សង្ឃិកោ នាម វិហារោ សង្ឃស្ស ទិន្នោ ហោតិ បរិច្ចត្តោ’’តិអាទិបាឡិវចនញ្ច (បាចិ. ១១៦, ១២១, ១២៦, ១៣១), អន្តមសោ ចតុរង្គុលបាទកំ គាមទារកេហិ បំស្វាគារកេសុ កីឡន្តេហិ កតម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ ហោតី’’តិអាទិអដ្ឋកថាវចនញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) គហេត្វា ‘‘អយំ វិហារោ សង្ឃិកោ ¶ សង្ឃសន្តកោ, តស្មា អម្ហេហិ អភិរុចិតបុគ្គលោវ អារោបេតព្ពោ, ន អញ្ញោ’’តិ សញ្ញី.

តត្ថ វុឌ្ឍតរស្ស វចនេបិ ‘‘ន ត្វេវាហំ, ភិក្ខវេ’’ត្យាទិវចនំ (ចូឡវ. ៣១៦) តេសុ តេសុ អាសនសាលាទីសុ អគ្គាសនស្ស វុឌ្ឍតរារហត្តា ភត្តំ ភុញ្ជិត្វា និសិន្នោបិ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរេ អាគតេ វុដ្ឋាយ អាសនំ ទាតព្ពំ សន្ធាយ ភគវតា វុត្តំ, ន ធុវវាសំ សន្ធាយ. ‘‘វុឌ្ឍតរោ អត្តនោ វុឌ្ឍតាយ’’ត្យាទិវចនញ្ច (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) យថាវុឌ្ឍំ សេនាសនេ ទីយមានេ វុឌ្ឍតរេ អាគតេ នវកតរោ វុដ្ឋាបេតព្ពោ, វុដ្ឋាបេត្វា វុឌ្ឍតរស្ស សេនាសនំ ទាតព្ពំ, វុឌ្ឍតរោ បន នវកតរេន ន វុដ្ឋាបេតព្ពោ. កស្មា? ‘‘អត្តនោ វុឌ្ឍតរតាយា’’តិ ឧតុកាលេ យថាវុឌ្ឍំ សេនាសនទានំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ធុវវាសត្ថាយ ទានំ សន្ធាយ ¶ , តស្មា ឥទម្បិ វចនំ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ, ន សីឃំ អនុជានិតព្ពំ.

ព្យត្តវចនេបិ ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស’’ត្យាទិវចនញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៤៤៥-៤៩៦) ន ពហុស្សុតមត្តេន សង្ឃិកវិហារស្ស ឥស្សរភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, អថ ខោ តស្ស ភិក្ខុស្ស ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា សង្ឃេន ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទិន្នេ សោ ភិក្ខុ កេនចិ តម្ហា វិហារា អនុដ្ឋាបនីយោ ហោតិ, ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ’’ត្យាទិវចនញ្ច (មហាវ. ៨២) និស្សយាចរិយានំ លក្ខណំ បកាសេតុំ ភគវតា វុត្តំ, ន សង្ឃិកវិហារស្ស ឥស្សរត្តំ, តស្មា ឥទម្បិ វចនំ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ, ន សីឃំ អនុជានិតព្ពំ.

ទាយកវចនំ បន នានុជានិតព្ពំ បដិពាហិតព្ពំ. កស្មា? ‘‘យេន វិហារោ ការិតោ’’ត្យាទិបាឋស្ស អមុខ្យវោហារត្តា. យថា ហិ បុថុជ្ជនកាលេ រូបាទីសុ សញ្ជនស្ស ភូតបុព្ពត្តា ភូតបុព្ពគតិយា អរហាបិ ‘‘សត្តោ’’តិ, ឯវំ ទានកាលតោ បុព្ពេ តស្ស វិហារស្ស សាមិភូតបុព្ពត្តា ទាយកោ ‘‘វិហារសាមិកោ’’តិ វុច្ចតិ, ន ឥស្សរត្តា. ន ហិ សកលេ វិនយបិដកេ អដ្ឋកថាដីកាសុ ច ‘‘វិស្សជ្ជេត្វា ទិន្នស្ស វិហារស្ស ទាយកោ ឥស្សរោ’’តិ វា ‘‘ទាយកេន វិចារេតព្ពោ’’តិ វា ‘‘ទាយកសន្តកវិហារោ’’តិ វា បាឋោ អត្ថិ, ‘‘សង្ឃិកោ, គណសន្តកោ, បុគ្គលិកោ’’ឥច្ចេវ អត្ថិ, តស្មា តស្ស វចនំ នានុជានិតព្ពំ.

សង្ឃស្ស ¶ វចនេបិ ‘‘សង្ឃិកោ នាម វិហារោ’’ត្យាទិវចនំ (បាចិ. ១១៦, ១២១, ១២៦, ១៣១) សង្ឃសន្តកភាវំ សង្ឃេន វិចារេតព្ពភាវំ ទីបេតិ, សង្ឃោ បន វិចារេន្តោ បញ្ចង្គសមន្នាគតំ ភិក្ខុំ សេនាសនគ្គាហាបកំ សម្មន្និត្វា តេន យថាវុឌ្ឍំ វិចារេតព្ពោ វា ហោតិ, សមគ្គេន សង្ឃេន ទុវង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ អបលោកនកម្មេន ¶ ធុវវាសត្ថាយ ទាតព្ពោ វា. តេសុ បញ្ចង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ ទុល្លភត្តា សេនាសនគ្គាហាបកសម្មុតិយា អភាវេ សតិ ទុវង្គសមន្នាគតោ ភិក្ខុ បរិយេសិតព្ពោ. ឯវំ បន អបរិយេសិត្វា ភណ្ឌាគារិកតាទិពហឩបការតាយុត្តស្ស ពហុស្សុតតាទិគុណវិសិដ្ឋតាវិរហស្ស ភិក្ខុនោ អាមិសគរុកតាទិវសេន សង្ឃេន វិហារោ ទាតព្ពោ ន ហោតិ, តស្មា សង្ឃវចនម្បិ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ, ន តាវ អនុជានិតព្ពំ.

អថ តីណិបិ វចនានិ សំសន្ទេតព្ពានិ. តត្ថ សង្ឃស្ស ឥស្សរត្តា សង្ឃោ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘កោ បុគ្គលោ តុម្ហេហិ អភិរុចិតោ’’តិ, បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯសោ’’តិ វុត្តេ ‘‘កស្មា អភិរុចិតោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ អម្ហេ ចីវរាទិបច្ចយេហិ អនុគ្គហេតា, អម្ហាកំ ញាតិសាលោហិតោ, ឧបជ្ឈាយោ, អាចរិយោ, សទ្ធិវិហារិកោ, អន្តេវាសិកោ, សមានុបជ្ឈាយកោ, សមានាចរិយកោ, បិយសហាយោ, លាភី, យសស្សី, តស្មា អម្ហេហិ អភិរុចិតោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ឯត្តាវតា ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ទាតព្ពោ’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពោ. អថ ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ សព្ពេហិ អម្ហេហិ វុឌ្ឍតរោ អគ្គាសនំ អគ្គោទកំ អគ្គបិណ្ឌំ អរហតិ, ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ បន តស្ស ទាតព្ពោតិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ន វុត្តោ’’តិ វត្វា បដិក្ខិបិតព្ពោ. អថ ‘‘ធម្មកថិកោ, វិនយធរោ, គណវាចកអាចរិយោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ឯសោ ធុវវាសត្ថាយ ទិន្នវិហារស្ស អនុច្ឆវិកោ, ឯតស្ស ទាតព្ពោ’’តិ អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា គណវាចកអាចរិយស្ស វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ វចនតោ វិញ្ញាយតិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៩; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា).

ឥធ ¶ បន សាធកបាឋេ ‘‘ភណ្ឌាគារិកស្ស វា’’តិ វិជ្ជមានេ កស្មា សាធ្យវចនេ ភណ្ឌាគារិកោ ន វុត្តោតិ? ឯតរហិ ភណ្ឌាគារស្ស អភាវា. យទិ កេសុចិ វិហារេសុ ភណ្ឌាគារំ សម្មន្នេយ្យ, សោ ភណ្ឌាគារវិហារេ និសិន្នោ សង្ឃស្ស បត្តចីវររក្ខណាទិកំ ឧបការំ ករេយ្យ, តស្ស ពហូបការតំ សល្លក្ខេន្តោ សង្ឃោ ភណ្ឌាគារិកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ ឯតរហិបិ ធុវវាសត្ថាយ ¶ ទទេយ្យ, សោ តស្ស វិសុំ ធុវវាសវិហារោតិ. ឯត្ថ សាធកបាឋេ ‘‘ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា’’តិអាទិសទ្ទេន ពហុស្សុតោ អាគតាគមោ ធម្មធរោ វិនយធរោ មាតិកាធរោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ មេធាវី លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោតិ វុត្តគុណវន្តេ សង្គណ្ហាតិ. អថាបិ ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ ពហុស្សុតោ ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ភិក្ខូនំ ពហូបការោ សង្ឃភារនិត្ថារកោ’’តិ វទតិ, ‘‘សាធុ ឯសោបិ ផាសុកាវាសស្ស អរហោ, អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ឯតស្សបិ ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ពហុស្សុតស្ស ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីហិ ពហូបការស្ស ភារនិត្ថារកស្ស ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) វចនតោ វិញ្ញាយតិ.

អថាបិ ‘‘អយំ បុគ្គលោ ធម្មកថិកោ វិនយធរោ គណវាចកាចរិយោ សង្ឃស្ស ពហូបការោ វិសិដ្ឋគុណយុត្តោ’’តិ វទតិ, ‘‘សាធុ ឯតស្សបិ បុគ្គលស្ស ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សល្លក្ខេត្វា សម្មន្និត្វាវ ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្ឃោ បន ភណ្ឌាគារិកស្ស វា ធម្មកថិកវិនយធរាទីនំ វា គណវាចកាចរិយស្ស វា ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេត្វា ធុវវាសត្ថាយ ¶ វិហារំ សម្មន្និត្វា ទេតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២០; កង្ខា. អដ្ឋ. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) វចនតោ វិញ្ញាយតិ.

អថាបិ ‘‘ឯសោ បុគ្គលោ ពហុស្សុតោ សង្ឃភារនិត្ថារកោ’’តិ វទតិ, ‘‘សាធុ ឯតស្សបិ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា អនុមោទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហុស្សុតស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ អនុដ្ឋាបនីយសេនាសនម្បី’’តិ បរិវារដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៩៥-៤៩៦) វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ. តតោ ‘‘ឯវំ ទុវង្គសម្បន្នោ បុគ្គលោ អន្តោសីមដ្ឋោ វា ពហិសីមដ្ឋោ វា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អន្តោសីមដ្ឋោ’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ តស្ស ទាតព្ពោ’’តិ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ‘‘ពហិសីមដ្ឋោ’’តិ វុត្តេ ‘‘ន ទាតព្ពោ’’តិ បដិក្ខិបិតព្ពំ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘ន, ភិក្ខវេ, និស្សីមេ ឋិតស្ស សេនាសនំ គាហេតព្ពំ, យោ គាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៨) វចនតោតិ.

អថ ‘‘ទុវង្គសមន្នាគតេ អន្តោសីមដ្ឋេ អសតិ ឯកង្គសមន្នាគតោ អន្តោសីមដ្ឋោ អត្ថី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ ឯតស្ស ទាតព្ពោ’’តិ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ពហូបការតំ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោតិ ភណ្ឌាគារិកស្ស ពហូបការតំ ធម្មកថិកាទីនំ ¶ គុណវិសិដ្ឋតញ្ច សល្លក្ខេន្តោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.១១៩-១២១) ឯកេកង្គវសេន អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. ‘‘អន្តោសីមដ្ឋោ ឯកង្គសមន្នាគតោបិ នត្ថិ, ពហិសីមដ្ឋោវ អត្ថី’’តិ វុត្តេ ‘‘អាគន្ត្វា អន្តោសីមេ ឋិតស្ស ទាតព្ពោ’’តិ វត្តព្ពោ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘អសម្បត្តានម្បិ ឧបចារសីមំ បវិដ្ឋានំ អន្តេវាសិកាទីសុ គណ្ហន្តេសុ ទាតព្ពមេវា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វចនតោ វិញ្ញាយតិ.

សចេ ¶ បន ឯកង្គយុត្តភាវេន វា ទុវង្គយុត្តភាវេន វា សមានា ទ្វេ តយោ ភិក្ខូ អន្តោសីមាយំ វិជ្ជមានា ភវេយ្យុំ, កស្ស ទាតព្ពោតិ? វឌ្ឍតរស្សាតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សង្ឃិកំ យថាវុឌ្ឍំ បដិពាហិតព្ពំ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១១) វចនតោតិ. សចេ បន អន្តោសីមាយំ ឯកង្គយុត្តោ វា ទុវង្គយុត្តោ វា ភិក្ខុ នត្ថិ, សព្ពេវ អាវាសិកា ពាលា អព្យត្តា, ឯវំ សតិ កស្ស ទាតព្ពោតិ? យោ តំ វិហារំ អាគច្ឆតិ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ, សោ ចេ លជ្ជី ហោតិ បេសលោ ពហុស្សុតោ សិក្ខាកាមោ, សោ តេហិ អាវាសិកេហិ ភិក្ខូហិ អញ្ញត្ថ អគមនត្ថំ សង្គហំ កត្វា សោ អាវាសោ ទាតព្ពោ.

អយមត្ថោ កថំ ជានិតព្ពោតិ ចេ? ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ វិហរន្តិ ពាលា អព្យត្តា, តេ ន ជានន្តិ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា. តត្ថ អញ្ញោ ភិក្ខុ អាគច្ឆតិ ពហុស្សុតោ អាគតាគមោ ធម្មធរោ វិនយធរោ មាតិកាធរោ បណ្ឌិតោ ព្យត្តោ មេធាវី លជ្ជី កុក្កុច្ចកោ សិក្ខាកាមោ, តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ សោ ភិក្ខុ សង្គហេតព្ពោ អនុគ្គហេតព្ពោ ឧបលាបេតព្ពោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ ចុណ្ណេន មត្តិកាយ ទន្តកដ្ឋេន មុខោទកេន. នោ ចេ សង្គណ្ហេយ្យុំ អនុគ្គណ្ហេយ្យុំ ឧបលាបេយ្យុំ ឧបដ្ឋាបេយ្យុំ ចុណ្ណេន មត្តិកាយ ទន្តកដ្ឋេន មុខោទកេន, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៣) សម្មាសម្ពុទ្ធេន បញ្ញត្តត្តា, អដ្ឋកថាយញ្ច (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៣) ‘‘សង្គហេតព្ពោតិ ‘សាធុ, ភន្តេ, អាគតត្ថ, ឥធ ភិក្ខា សុលភា សូបព្យញ្ជនំ អត្ថិ, វសថ អនុក្កណ្ឋមានា’តិ ឯវំ បិយវចនេន សង្គហេតព្ពោ, បុនប្បុនំ តថាករណវសេន អនុគ្គហេតព្ពោ, ‘អាម វសិស្សាមី’តិ បដិវចនទាបនេន ¶ ឧបលាបេតព្ពោ. អថ វា ចតូហិ បច្ចយេហិ សង្គហេតព្ពោ ចេវ អនុគ្គហេតព្ពោ ច, បិយវចនេន ឧបលាបេតព្ពោ, កណ្ណសុខំ អាលបិតព្ពោតិ អត្ថោ, ចុណ្ណាទីហិ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ សចេ សកលោបិ សង្ឃោ ន ករោតិ, សព្ពេសំ ទុក្កដំ. ឥធ នេវ ថេរា, ន ទហរា ¶ មុច្ចន្តិ, សព្ពេហិ វារេន ឧបដ្ឋាតព្ពោ, អត្តនោ វារេ អនុបដ្ឋហន្តស្ស អាបត្តិ. តេន បន មហាថេរានំ បរិវេណសម្មជ្ជនទន្តកដ្ឋទានាទីនិ ន សាទិតព្ពានិ. ឯវម្បិ សតិ មហាថេរេហិ សាយំបាតំ ឧបដ្ឋានំ អាគន្តព្ពំ. តេន បន តេសំ អាគមនំ ញត្វា បឋមតរំ មហាថេរានំ ឧបដ្ឋានំ គន្តព្ពំ. សចស្ស សទ្ធិំចរា ភិក្ខូ ឧបដ្ឋាកា អត្ថិ, ‘មយ្ហំ ឧបដ្ឋាកា អត្ថិ, តុម្ហេ អប្បោស្សុក្កា វិហរថា’តិ វត្តព្ពំ. អថាបិស្ស សទ្ធិំ ចរា នត្ថិ, តស្មិំយេវ បន វិហារេ ឯកោ វា ទ្វេ វា វត្តសម្បន្នា វទន្តិ ‘មយ្ហំ ថេរស្ស កត្តព្ពំ ករិស្សាម, អវសេសា ផាសុ វិហរន្តូ’តិ, សព្ពេសំ អនាបត្តី’’តិ វុត្តត្តា. ឯវំ តាទិសំ ពហិសីមតោ អន្តោសីមមាគតំ លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតំ ភិក្ខុំ អន្តោសីមាយ ធុវនិវាសត្ថាយ ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទាតព្ពោតិ វិញ្ញាយតិ.

ននុ ច ‘‘ន, ភិក្ខវេ, និស្សីមេ ឋិតស្ស សេនាសនំ គាហេតព្ពំ, យោ គាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៨) ភគវតា វុត្តំ, អថ កស្មា និស្សីមតោ អាគតស្ស ធុវវាសត្ថាយ វិហារោ ទាតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – ‘‘និស្សីមេ ឋិតស្សា’’តិ ឥទំ អនាទរេ សាមិវចនំ, តស្មា និស្សីមេ ឋិតំយេវ សេនាសនំ ន គាហេតព្ពន្តិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ន និស្សីមេ ឋិតស្ស តស្ស ភិក្ខុស្ស អន្តោសីមំ បវិដ្ឋស្សបិ សេនាសនំ ន គាហេតព្ពន្តិ អត្ថោ, តស្មា បុព្ពេ ពហិសីមាយំ ឋិតេបិ ឥទានិ អន្តោសីមំ បវិដ្ឋកាលតោ បដ្ឋាយ ចតុបច្ចយភាគោ លព្ភតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ¶ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘អសុកវិហារេ កិរ ពហុំ ចីវរំ ឧប្បន្នន្តិ សុត្វា យោជនន្តរិកវិហារតោបិ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ, សម្បត្តសម្បត្តានំ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ព’’ន្តិ. អន្តោសីមដ្ឋេសុ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ អសក្កោន្តេសុ យត្ថ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ អត្ថិ, សោ អាវាសោ គន្តព្ពោ ហោតិ. អន្តោវស្សេបិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន វិនា វស្សំ វសិតុំ ន លភតិ. យត្ថ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ អត្ថិ, តត្ថ គន្ត្វា វស្សំ វសិតព្ពំ, តស្មា ពហិសីមតោ អាគតោបិ លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភិក្ខុ សង្គហេតព្ពោ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា –

‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ តទហុបោសថេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ វិហរន្តិ ពាលា អព្យត្តា, តេ ន ជានន្តិ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា. តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ ឯកោ ភិក្ខុ សាមន្តា អាវាសា សជ្ជុកំ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆាវុសោ សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆា’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ សព្ពេហេវ យត្ថ ជានន្តិ ¶ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា, សោ អាវាសោ គន្តព្ពោ. នោ ចេ គច្ឆេយ្យុំ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ឥធ បន, ភិក្ខវេ, អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ សម្ពហុលា ភិក្ខូ វស្សំ វសន្តិ ពាលា អព្យត្តា, តេ ន ជានន្តិ ឧបោសថំ វា ឧបោសថកម្មំ វា បាតិមោក្ខំ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ វា. តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ ឯកោ ភិក្ខុ សាមន្តា អាវាសា សជ្ជុកំ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆាវុសោ សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆា’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, ឯកោ ភិក្ខុ សត្តាហកាលិកំ ¶ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆាវុសោ សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆា’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, ន, ភិក្ខវេ, តេហិ ភិក្ខូហិ តស្មិំ អាវាសេ វស្សំ វសិតព្ពំ, វសេយ្យុំ ចេ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ’’ (មហាវ. ១៦៣).

ឯវំ ពហិសីមតោ អាគតស្សបិ សង្ឃស្ស ឧបការំ កាតុំ សក្កោន្តស្ស វិសិដ្ឋគុណយុត្តស្ស ទាតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតិ, តស្មា ‘‘អម្ហាកំ គណោ ន ហោតិ, អម្ហាកំ វំសោ បវេណី ន ហោតិ, អម្ហាកំ សន្ទិដ្ឋសម្ភត្តោ ន ហោតី’’តិអាទីនិ វត្វា ន បដិក្ខិបិតព្ពោ. គណាទិភាវោ ហិ អប្បមាណំ, យថាវុត្តពហូបការតាទិភាវោយេវ បមាណំ. សាមគ្គិករណតោ បដ្ឋាយ ហិ សមានគណោ ហោតិ. តថា ហិ ឧក្ខិត្តានុវត្តកានំ លទ្ធិនានាសំវាសកានម្បិ លទ្ធិវិស្សជ្ជនេន តិវិធឧក្ខេបនីយកម្មកតានំ កម្មនានាសំវាសកានម្បិ ឱសារណំ កត្វា សាមគ្គិករណេន សំវាសោ ភគវតា អនុញ្ញាតោ. អលជ្ជិំ បន ពហុស្សុតម្បិ សង្គហំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. សោ ហិ អលជ្ជីបរិសំ វឌ្ឍាបេតិ, លជ្ជីបរិសំ ហាបេតិ. ភណ្ឌនការកំ បន វិហារតោបិ និក្កឌ្ឍិតព្ពំ. តថា ហិ ‘‘ភណ្ឌនការកកលហការកមេវ សកលសង្ឃារាមតោ និក្កឌ្ឍិតុំ លភតិ. សោ ហិ បក្ខំ លភិត្វា សង្ឃម្បិ ភិន្ទេយ្យ. អលជ្ជីអាទយោ បន អត្តនោ វសនដ្ឋានតោយេវ និក្កឌ្ឍិតព្ពា, សកលសង្ឃារាមតោ និក្កឌ្ឍិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២៨) វុត្តំ.

វុឌ្ឍាបចាយនាទិសាមគ្គិរសរហិតំ វិសភាគបុគ្គលម្បិ សង្គហំ កាតុំ ន លភតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ឯវរូបេន ហិ វិសភាគបុគ្គលេន ឯកវិហារេ វា ឯកបរិវេណេ វា វសន្តេន អត្ថោ នត្ថិ, តស្មា សព្ពត្ថេវស្ស និវាសោ វារិតោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១២២), តស្មា អាវាសិកោ វា ហោតុ ¶ អាគន្តុកោ វា, សគណោ វា ហោតុ អញ្ញគណោ ¶ វា, ពហុស្សុតសីលវន្តភូតោ ភិក្ខុ សង្គហេតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា –

‘‘ពហុស្សុតំ ធម្មធរំ, សប្បញ្ញំ ពុទ្ធសាវកំ;

នេក្ខំ ជម្ពោនទស្សេវ, កោ តំ នន្ទិតុមរហតិ;

ទេវាបិ នំ បសំសន្តិ, ព្រហ្មុនាបិ បសំសិតោ’’តិ. (អ. និ. ៤.៦) –

អយំ អន្តោសីមដ្ឋេន សង្ឃេន ពហូបការតាគុណវិសិដ្ឋតាសង្ខាតេហិ គុណេហិ យុត្តស្ស សង្ឃភារនិត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ផាសុកំ អាវាសំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទានេ វិនិច្ឆយោ.

យទា បន សង្ឃត្ថេរោ ជរាទុព្ពលតាយ វា រោគបីឡិតតាយ វា វិវេកជ្ឈាសយតាយ វា គណំ អបរិហរិតុកាមោ អញ្ញស្ស ទាតុកាមោ, អត្តនោ អច្ចយេន វា កលហវិវាទាភាវមិច្ឆន្តោ សទ្ធិវិហារិកាទីនំ និយ្យាតេតុកាមោ ហោតិ, តទា ន អត្តនោ ឥស្សរវតាយ ទាតព្ពំ, អយំ វិហារោ សង្ឃិកោ, តស្មា សង្ឃំ សន្និបាតាបេត្វា តំ ការណំ អាចិក្ខិត្វា ពហូបការតាគុណវិសិដ្ឋតាយុត្តបុគ្គលោ វិចិនាបេតព្ពោ. តតោ សង្ឃោ ចត្តារិ អគតិគមនានិ អនុបគន្ត្វា ភគវតោ អជ្ឈាសយានុរូបំ លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតំ បុគ្គលំ វិចិនិត្វា ‘‘អយំ ភិក្ខុ ឥមស្ស វិហារស្ស អនុច្ឆវិកោ’’តិ អារោចេតិ. មហាថេរស្សបិ តមេវ រុច្ចតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ រុច្ចតិ, អត្តនោ ភារភូតំ វុត្តប្បការអង្គវិយុត្តំ បុគ្គលំ ទាតុកាមោ ហោតិ. ឯវំ សន្តេ សង្ឃោ ឆន្ទាទិអគតិំ ន គច្ឆតិ, បុគ្គលោវ គច្ឆតិ, តស្មា សង្ឃស្សេវ អនុមតិយា វិហារោ ទាតព្ពោ.

សចេ បន សង្ឃោ យំ កញ្ចិ អាមិសំ លភិត្វា យថាវុត្តគុណវិយុត្តស្ស ភិក្ខុនោ ទាតុកាមោ ហោតិ, បុគ្គលោ ¶ បន ភគវតោ អជ្ឈាសយានុរូបំ វុត្តប្បការអង្គយុត្តភូតស្សេវ ភិក្ខុស្ស ទាតុកាមោ, តទា បុគ្គលោបិ សង្ឃបរិយាបន្នោយេវាតិ កត្វា ធម្មកម្មការកស្ស បុគ្គលស្សេវ អនុមតិយា វិហារោ ទាតព្ពោ, ន សង្ឃានុមតិយា. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) ‘‘សចេ សង្ឃោ កិញ្ចិ លភិត្វា អាមិសគរុកតាយ ន និវារេតិ, ឯកោ ភិក្ខុ និវារេតិ, សោវ ភិក្ខុ ឥស្សរោ. សង្ឃិកេសុ ហិ កម្មេសុ យោ ធម្មកម្មំ ករោតិ, សោវ ឥស្សរោ’’តិ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ឆន្ទា ¶ ទោសា ភយា មោហា;

យោ ធម្មំ អតិវត្តតិ;

និហីយតិ តស្ស យសោ;

កាឡបក្ខេវ ចន្ទិមា.

‘‘ឆន្ទា ទោសា ភយា មោហា;

យោ ធម្មំ នាតិវត្តតិ;

អាបូរតិ តស្ស យសោ;

សុក្កបក្ខេវ ចន្ទិមា’’តិ. (ទី. និ. ៣.២៤៦; អ. និ. ៤.១៧-១៨; បារិ. ៣៨២, ៣៨៦);

យទា បន ថេរោបិ កិញ្ចិ អវត្វា យថាកម្មង្គតោ, សង្ឃោបិ ន កស្សចិ វិចារេតិ, ឯវំ សង្ឃិកវិហារេ អភិក្ខុកេ សុញ្ញេ វត្តមានេ តស្មិំ ទេសេ យេន កេនចិ សាសនស្ស វុទ្ធិមិច្ឆន្តេន អាចរិយេន អន្តោសីមដ្ឋកា ភិក្ខូ ឯវំ សមុស្សាហេតព្ពា ‘‘មា តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ឯវំ អកត្ថ, អន្តោសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ ពហូបការតាទិយុត្តំ បុគ្គលំ វិចិនថ, វិចិនិត្វា លភន្តា តស្ស បុគ្គលស្ស សមគ្គេន សង្ឃេន ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេថ, នោ ចេ អន្តោសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ អលត្ថ, អថ ពហិសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ វិចិនថ. ពហិសីមដ្ឋកេសុ ភិក្ខូសុ វិចិនិត្វា យថាវុត្តអង្គយុត្តបុគ្គលេ លព្ភមានេ តំ បុគ្គលំ អន្តោសីមំ បវេសេត្វា ¶ អន្តោសីមដ្ឋកស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា ធុវវាសត្ថាយ វិហារំ សម្មន្និត្វា អនុដ្ឋាបនីយំ កត្វា ទេថ. ឯវំ ករោន្តា ហិ តុម្ហេ អាយស្មន្តោ អប្បិច្ឆកថា-សន្តោសកថា-សល្លេខកថា-បវិវិត្តកថាវីរិយារម្ភកថា-សីលកថា-សមាធិកថា-បញ្ញាកថា-វិមុត្តិកថា-វិមុត្តិញាណទស្សនកថាសង្ខាតទសកថាវត្ថុសម្បន្នំ បុគ្គលំ ឧបនិស្សាយ អស្សុតបុព្ពំ ធម្មំ សុណិស្សថ, សុតបុព្ពំ ធម្មំ បរិយោទាបិស្សថ, កង្ខំ វិនោទិស្សថ, ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករិស្សថ, ចិត្តំ បសាទេស្សថ. យស្ស លជ្ជិនោ បេសលស្ស ពហុស្សុតស្ស សិក្ខាកាមស្ស ភិក្ខុនោ ភិក្ខំ អនុសិក្ខមានា សទ្ធាយ វឌ្ឍិស្សន្តិ, សីលេន វឌ្ឍិស្សន្តិ, សុតេន វឌ្ឍិស្សន្តិ, ចាគេន វឌ្ឍិស្សន្តិ, បញ្ញាយ វឌ្ឍិស្សន្តី’’តិ. វុត្តញ្ហេតំ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១៤) ‘‘កតមោ ឧបនិស្សយគោចរោ ទសកថាវត្ថុគុណសមន្នាគតោ កល្យាណមិត្តោ, យំ និស្សាយ អស្សុតំ សុណាតិ, សុតំ បរិយោទបេតិ, កង្ខំ វិតរតិ, ទិដ្ឋិំ ឧជុំ ករោតិ, ចិត្តំ បសាទេតិ. យស្ស វា អនុសិក្ខមានោ សទ្ធាយ វឌ្ឍតិ, សីលេន វឌ្ឍតិ, សុតេន វឌ្ឍតិ ¶ , ចាគេន វឌ្ឍតិ, បញ្ញាយ វឌ្ឍតិ, អយំ វុច្ចតិ ឧបនិស្សយគោចរោ’’តិ. ឯវំ សមុស្សាហេត្វា ធម្មកថំ កត្វា អន្តោសីមដ្ឋកសង្ឃេនេវ ធុវវាសវិហារោ ទាបេតព្ពោតិ.

ឯវំ ជិនសាសនស្ស, វឌ្ឍិកាមោ សុបេសលោ;

អកាសិ បញ្ញវា ភិក្ខុ, សុដ្ឋុ អាវាសនិច្ឆយន្តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

វិហារវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ.

២៩. កថិនត្ថារវិនិច្ឆយកថា

២២៦. ឯវំ ¶ ចតុបច្ចយភាជនវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ កថិនវិនិច្ឆយំ កថេតុមាហ ‘‘កថិនន្តិ ឯត្ថ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ កថិនន្តិ កតមំ កថិនំ? សមូហបញ្ញត្តិ. ន ហិ បរមត្ថតោ កថិនំ នាម ឯកោ ធម្មោ អត្ថិ, បុរិមវស្សំវុត្ថា ភិក្ខូ, អនូនបញ្ចវគ្គសង្ឃោ, ចីវរមាសោ, ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នចីវរន្តិអាទីសុ យេសុ នាមរូបេសុ សមុប្បជ្ជមានេសុ តេសំ នាមរូបធម្មានំ សមូហសមវាយសង្ខាតំ សមូហបញ្ញត្តិមត្តមេវ កថិនំ. អយមត្ថោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘តេសញ្ញេវ ធម្មានំ សង្គហោ សមវាយោ នាមំ នាមកម្មំ នាមធេយ្យំ និរុត្តិ ព្យញ្ជនំ អភិលាបោ, យទិទំ កថិន’’ន្តិ បរិវារបាឡិយំ (បរិ. ៤១២) អាគតត្តា ច, ‘‘តេសញ្ញេវ ធម្មានន្តិ យេសុ រូបាទិធម្មេសុ សតិ កថិនំ នាម ហោតិ, តេសំ សមោធានំ មិស្សីភាវោ. នាមំ នាមកម្មន្តិអាទិនា បន ‘កថិន’ន្តិ ឥទំ ពហូសុ ធម្មេសុ នាមមត្តំ, ន បរមត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ អត្ថីតិ ទស្សេតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤១២) អាគតត្តា ច, ‘‘យេសុ រូបាទិធម្មេសូតិ បុរិមវស្សំវុត្ថា ភិក្ខូ, បញ្ចហិ អនូនោ សង្ឃោ, ចីវរមាសោ, ធម្មេន សមេន សមុប្បន្នំ ចីវរន្តិ ឯវមាទីសុ យេសុ រូបារូបធម្មេសុ. សតីតិ សន្តេសុ. មិស្សីភាវោតិ សំសគ្គតា សមូហបញ្ញត្តិមត្តំ. តេនាហ ន បរមត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ អត្ថីតិ ទស្សេតី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បរិវារ ២.៤១២) អាគតត្តា ច ជានិតព្ពោតិ.

កេនដ្ឋេន ¶ កថិនន្តិ? ថិរដ្ឋេន. កស្មា ថិរន្តិ? អនាមន្តចារអសមាទានចារគណភោជនយាវទត្ថចីវរយោចតត្ថចីវរុប្បាទសង្ខាតេ បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយ. វុត្តញ្ហិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦) ‘‘បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយ ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ, តថា វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦) វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច ¶ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦). អថ វា កេនដ្ឋេន កថិនន្តិ? សង្គណ្ហនដ្ឋេន. កថំ សង្គណ្ហាតីតិ? បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា សង្គណ្ហាតិ សង្ខិបិត្វា គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា សង្គណ្ហនដ្ឋេន កថិន’’ន្តិ.

កថិន-សទ្ទោ កាយ ធាតុយា កេន បច្ចយេន សិជ្ឈតីតិ? ដីកាចរិយា ធាតុបច្ចយេ អចិន្តេត្វា អនិប្ផន្នបាដិបទិកវសេនេវ វណ្ណេន្តិ, តស្មា អយំ សទ្ទោ រុឡ្ហីសុទ្ធនាមភូតោ អនិប្ផន្នបាដិបទិកសទ្ទោតិ វុច្ចតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? តីសុបិ វិនយដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ថិរន្តិ អត្ថោ’’ ឥច្ចេវ វណ្ណិតត្តា. បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយាតិ បន ថិរតា ចស្ស ហេតុបទមេវ. អថ វា កថិន-សទ្ទោ កថធាតុយា ឥនបច្ចយេន សិជ្ឈតិ. កថំ? កថ សង្គហណេតិមស្ស លទ្ធធាតុសញ្ញាទិស្ស បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា សង្គណ្ហាតីតិ អត្ថេ ‘‘ឥន សព្ពត្ថា’’តិ យោគវិភាគេន វា ‘‘សុបតោ ចា’’តិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន វា ឥនបច្ចយំ កត្វា បរក្ខរំ នេត្វា កថិនសទ្ទតោ ស្យុប្បត្តាទិម្ហិ កតេ រូបំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សង្គណ្ហនដ្ឋេនា’’តិ វុត្តំ កង្ខាវិតរណីដីកាបាឋំ និស្សាយ វិញ្ញាយតិ. អថ វា កឋ កិច្ឆជីវនេតិ ធាតុតោ ឥនបច្ចយំ កត្វា សិជ្ឈតិ. អយមត្ថោ ‘‘កឋ កិច្ឆជីវនេ, មុទ្ធជទុតិយន្តោ ធាតុ, ឥនោ’’តិ អភិធានប្បទីបិកាដីកាយំ វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ.

ពហូ បន បណ្ឌិតា ឥមំ បាឋំយេវ គហេត្វា ‘‘កថិន-សទ្ទោ មុទ្ធជទុតិយន្តោយេវ ហោតិ, ន ទន្តជោ’’តិ វទន្តិ ចេវ លិខន្តិ ច, ន បនេវំ ឯកន្តតោ វត្តព្ពំ. កស្មា? អភិធានប្បទីបិកាដីកាយំ កក្ខឡបរិយាយំ គុណសទ្ទភូតំ កឋិនសទ្ទំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សាសនវោហារតោ នាមសទ្ទភូតំ. តេនេវាហ ‘‘បញ្ចកំ កក្ខឡេ’’តិ. អនេកេសុ បន បាឡិអដ្ឋកថាទិបោត្ថកេសុ ជិនសាសនវោហារតោ នាមសទ្ទភូតោ កថិន-សទ្ទោ ទន្តជោយេវ យេភុយ្យេន បញ្ញាយតិ ¶ , តេនេវ ច ការណេន អភិធានប្បទីបិកាដីកាយម្បិ វណ្ណវិបរិយាយេ កថិនន្តិបិ វុត្តំ. អថ វា កត្ថ សិលាឃាយន្តិ ធាតុតោ ឥនបច្ចយំ កត្វា សសំយោគត្ថការំ និសំយោគំ កត្វា សិជ្ឈតិ. អយមត្ថោ សិលាឃាទិសុត្តស្ស វុត្តិយំ ‘‘សិលាឃ កត្ថនេ’’តិ វចនតោ, សទ្ទនីតិយញ្ច ‘‘កត្ថនំ បសំសន’’ន្តិ វណ្ណិតត្តា ច វិញ្ញាយតិ. ឥទញ្ច វចនំ ‘‘ឥទញ្ហិ កថិនវត្តំ នាម ពុទ្ធប្បសត្ថ’’ន្តិ អដ្ឋកថាវចនេន (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) សមេតិ. អាចរិយា បន ‘‘កឋធាតុ ឥនបច្ចយោ’’តិ វិកប្បេត្វា ‘‘កឋ សមត្ថនេ’’តិ អត្ថំ វទន្តិ, តំ ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ វចនំ អនបេក្ខិត្វា ‘‘បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយា’’តិ ហេតុមេវ អត្ថភាវេន គហេត្វា វុត្តំ សិយា, តំ បន ថិរភាវស្ស ហេតុយេវ.

កថំ វិគ្គហោ កាតព្ពោតិ? អយំ កថិន-សទ្ទោ ចតូសុ បទេសុ នាមបទំ, បញ្ចសុ នាមេសុ សុទ្ធនាមំ, ចតូសុ សុទ្ធនាមេសុ រុឡ្ហីសុទ្ធនាមំ, ទ្វីសុ បាដិបទិកសទ្ទេសុ អនិប្ផន្នបាដិបទិកសទ្ទោ, តស្មា វិគ្គហោ ន កាតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘រុឡ្ហីខ្យាតំ និបាតញ្ចុ-បសគ្គាលបនំ តថា;

សព្ពនាមិកមេតេសុ, ន កតោ វិគ្គហោ ឆសូ’’តិ.

អយមត្ថោ ‘‘កថិនន្តិ…បេ… ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) វចនតោ វិញ្ញាយតិ. អថ វា បញ្ចានិសំសេ អញ្ញត្ថ គន្តុំ ¶ អទត្វា កថតិ សង្គណ្ហាតីតិ កថិនំ, អយំ វចនត្ថោ យថាវុត្តវិនយត្ថមញ្ជូសាបាឋវសេន (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) វិញ្ញាយតិ. អថ វា កឋតិ កិច្ឆេន ជីវតីតិ កថិនោ, រុក្ខោ, តស្ស ឯសោតិ កថិនោ, ថិរភាវោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ កថិនំ, បញ្ញត្តិជាតំ ឋ-ការស្ស ថ-ការំ កត្វា កថិនន្តិ វុត្តំ. អយំ នយោ ‘‘កឋ កិច្ឆជីវនេ’’តិ ធាត្វត្ថសំវណ្ណនាយ ច ‘‘បញ្ចានិសំសេ អន្តោករណសមត្ថតាយ ថិរន្តិ អត្ថោ’’តិ ដីកាវចនេន (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៦; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០៦; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦; កង្ខា. អភិ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ច សមេតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. អថ វា កថីយតេ ¶ សិលាឃតេ បសំសីយតេ ពុទ្ធាទីហីតិ កថិនំ, អយំ នយោ ‘‘កត្ថ សិលាឃាយ’’ន្តិ ធាត្វត្ថសំវណ្ណនាយ ច ‘‘ឥទញ្ហិ កថិនវត្តំ នាម ពុទ្ធប្បសត្ថ’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អដ្ឋកថាវចនេន ច សមេតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯត្ថ បន សង្ខេបរុចិត្តា អាចរិយស្ស សទ្ទលក្ខណំ អវិចារេត្វា អត្ថមេវ បុច្ឆំ កត្វា វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘កថិនំ អត្ថរិតុំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កេ លភន្តីតិ កេ សាធេន្តីតិ អត្ថោ. បញ្ច ជនា លភន្តីតិ បញ្ច ជនា សាធេន្តិ. កថិនទុស្សស្ស ហិ ទាយកា បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ ហោន្តិ, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ. ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ, យ្វាយំ ចតុវគ្គោ ភិក្ខុសង្ឃោ ឋបេត្វា តីណិ កម្មានិ ឧបសម្បទំ បវារណំ អព្ភាន’’ន្តិ ចម្បេយ្យក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៨៨) វុត្តត្តា ន បញ្ចវគ្គករណីយន្តិ គហេតព្ពំ. បឋមប្បវារណាយ បវារិតាតិ ឥទំ វស្សច្ឆេទំ អកត្វា វស្សំវុត្ថភាវសន្ទស្សនត្ថំ វុត្តំ អន្តរាយេន អបវារិតានម្បិ វុត្ថវស្សានំ កថិនត្ថារសម្ភវតោ. តេនេវ ‘‘អប្បវារិតា វា’’តិ អវត្វា ‘‘ឆិន្នវស្សា វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា វា ន លភន្តី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សាបិ ¶ ន លភន្តីតិ នានាសីមាយ អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សា ឥមស្មិំ វិហារេ កថិនត្ថារំ ន លភន្តីតិ អត្ថោ. សព្ពេតិ ឆិន្នវស្សាទយោ, អនុបគតាបិ តត្ថេវ សង្គហិតា. អានិសំសន្តិ កថិនានិសំសចីវរំ. ឯកំ អត្ថតចីវរំយេវ ហិ កថិនចីវរំ នាម ហោតិ, អវសេសានិ ចីវរានិ វា សាដកា វា កថិនានិសំសាយេវ នាម. វក្ខតិ ហិ ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានី’’តិ. (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២២៦) ឥតរេសន្តិ បុរិមិកាយ ឧបគតានំ.

សោ ចេ បច្ឆិមិកាយ ឧបសម្បជ្ជតិ, គណបូរកោ ចេវ ហោតិ, អានិសំសញ្ច លភតីតិ ឥមិនា សាមណេរានំ វស្សូបគមនំ អនុញ្ញាតំ ហោតិ. សោ ហិ បុរិមិកាយ វស្សូបគតត្តា អានិសំសំ លភតិ, បច្ឆិមិកាយ បន ឧបសម្បជ្ជិតត្តា គណបូរកោ ហោតីតិ. សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតា កថិនត្ថារកុសលា ន ហោន្តីតិអាទិនា ‘‘អដ្ឋធម្មកោវិទោ ភិក្ខុ, កថិនត្ថារមរហតី’’តិ វិនយវិនិច្ឆយេ (វិ. វិ. ២៧០៤) អាគតត្តា សយំ ចេ អដ្ឋធម្មកុសលោ, សយមេវ អត្ថរិតព្ពំ. នោ ចេ, អញ្ញេ អដ្ឋធម្មកុសលេ បរិយេសិត្វា នេតព្ពា, ឯវំ អកត្វា កថិនំ អត្ថរិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. កថិនំ អត្ថរាបេត្វាតិ សការិតវចនេន តេហិ ពាហិរតោ អាគតត្ថេរេហិ សយំ កថិនំ ន អត្ថរិតព្ពំ, សព្ពបុព្ពកិច្ចាទិកំ សំវិទហិត្វា តេ ¶ បុរិមិកាយ វស្សូបគតា អន្តោសីមដ្ឋភិក្ខូយេវ អត្ថរាបេតព្ពាតិ ទស្សេតិ, អញ្ញថា អញ្ញោ កថិនំ អត្ថរតិ, អញ្ញោ អានិសំសំ លភតីតិ អាបជ្ជតិ, ន បនេវំ យុជ្ជតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អានិសំសោ បន ឥតរេសំយេវ ហោតី’’តិ. ទានញ្ច ភុញ្ជិត្វាតិ ខាទនីយភោជនីយភូតំ អន្នបានាទិទានំ ភុញ្ជិត្វា. ន ហិ តេ វត្ថុទានំ លភន្តិ.

កថិនចីវរំ ¶ ទេមាតិ ទាតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘សង្ឃស្ស កថិនចីវរំ ទេមា’’តិ វត្តព្ពំ. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ (មហាវ. ៣០៧) កម្មវាចាយ សមេតិ. អថ ច បន បុព្ពេ កតបរិចយត្តា ‘‘សង្ឃស្សា’’តិ អវុត្តេបិ សម្បទានំ បាកដន្តិ កត្វា អវុត្តំ សិយាតិ. ឯត្ថេកេ អាចរិយា វទន្តិ ‘‘សង្ឃស្សាតិ អវុត្តេបិ កាលេ ទិន្នំ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ, តត្រេវំ វត្តព្ពំ ‘‘ន កាលេ ទិន្នំ សព្ពំ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘យញ្ច កាលេបិ សង្ឃស្ស វា ឥទំ អកាលចីវរន្តិ, បុគ្គលស្ស វា ឥទំ តុយ្ហំ ទម្មីតិអាទិនា នយេន ទិន្នំ, ឯតំ អកាលចីវរំ នាមា’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. អកាលចិវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតត្តា បុគ្គលិកម្បិ ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ, តស្មា បរម្មុខាបិ នាមំ វត្វា សម្មុខាបិ បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នំ បុគ្គលិកមេវ ហោតិ, ន សង្ឃិកំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតីតិ ‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា, បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘ឥមំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទម្មី’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតី’’តិ. ឯវំ បុគ្គលិកេ សតិ តំ ចីវរំ សង្ឃស្ស ភាជេតព្ពំ ហោតិ វា ន ហោតិ វាតិ? សោ បុគ្គលោ អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកអន្តេវាសិកភូតស្ស សង្ឃស្ស វា អញ្ញស្ស សហធម្មិកសង្ឃស្ស វា ភាជេតុកាមោ ភាជេយ្យ, អភាជេតុកាមោ ‘‘ភាជេតូ’’តិ ន កេនចិ វចនីយោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ន ហិ បុគ្គលស្ស អាទិស្ស ទិន្នំ កេនចិ ភាជនីយំ ហោតី’’តិ ដីកាសុ អាគមនតោ វិញ្ញាយតិ. អថេកេ អាចរិយា ឯវំ វទន្តិ ‘‘កថិនស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោតិ (បរិ. ៤០៨) វុត្តត្តា បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នេបិ សង្ឃាយត្តំ សង្ឃិកំ ហោតិ. យថា កិំ ‘សីមាយ ទម្មិ, សេនាសនស្ស ទម្មី’តិ វុត្តេបិ តំ ទានំ សង្ឃិកំ ហោតិ, យថា ច ‘កថិនចីវរំ ទម្មី’តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ.

តត្រេវំ ¶ វិចារេតព្ពំ – ‘‘កថិនស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ វចនំ (បរិ. ៤០៨) កថិនស្ស មូលំ កថិនស្ស ការណំ ទស្សេតិ. យថា ហិ មូលេ វិជ្ជមានេ រុក្ខោ តិដ្ឋតិ, អវិជ្ជមានេ ន តិដ្ឋតិ, តស្មា មូលំ រុក្ខស្ស ការណំ ហោតិ, បតិដ្ឋំ ហោតិ, ឯវំ សង្ឃេ វិជ្ជមានេ ¶ កថិនំ ហោតិ, នោ អវិជ្ជមានេ, តស្មា សង្ឃោ កថិនស្ស មូលំ កថិនស្ស ការណំ នាម ហោតិ. កថំ សង្ឃេ វិជ្ជមានេ កថិនំ ហោតិ? សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតុវគ្គភូតេន សង្ឃេន អត្ថារារហស្ស ភិក្ខុនោ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ កថិនចីវរេ ទិន្នេយេវ តេន ចីវរេន អត្ថតំ កថិនំ នាម ហោតិ, នោ អទិន្នេ, តស្មា ចតុវគ្គសង្ឃេ អលព្ភមានេ សហស្សក្ខត្តុំ ‘‘កថិនំ ទម្មី’’តិ វុត្តេបិ កថិនំ នាម ន ហោតិ, តស្មា ឧបចារសីមាយ បរិច្ឆិន្នេ វិហារេ ឯកោ វា ទ្វេ វា តយោ វា ចត្តារោ វា ភិក្ខូ វិហរន្តិ, តត្ថ កថិនចីវរេ ឧប្បន្នេ អញ្ញតោ បរិយេសិត្វា ចតុវគ្គសង្ឃោ ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ភិក្ខូនំ បូរណេ សតិ កថិនំ អត្ថរិតុំ លភតិ, នាសតិ, ឯវំ សង្ឃេ វិជ្ជមានេយេវ កថិនំ នាម ហោតិ, នោ អវិជ្ជមានេ, តស្មា សង្ឃស្ស កថិនស្ស មូលភូតតំ ការណភូតតំ សន្ធាយ ‘‘កថិនស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘កថិន’’ន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំយេវ ហោតិ, នោ បុគ្គលិកន្តិ អធិប្បាយោ ឯតស្មិំ បាឋេ ន លព្ភតិ. យថា កិំ ‘‘កិច្ចាធិករណស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ (ចូឡវ. ២១៩) ឯត្ថ អបលោកនកម្មញត្តិកម្មញត្តិទុតិយកម្មញត្តិចតុត្ថកម្មសង្ខាតំ កិច្ចាធិករណំ ចតុវគ្គាទិកេ សង្ឃេ វិជ្ជមានេយេវ ហោតិ, នោ អវិជ្ជមានេ, តស្មា សង្ឃស្ស កិច្ចាធិករណស្ស មូលភូតតំ ការណភូតតំ សន្ធាយ ‘‘កិច្ចាធិករណស្ស ឯកំ មូលំ សង្ឃោ’’តិ វុច្ចតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

យទិបិ ¶ វុត្តំ ‘‘យថា ‘សីមាយ ទម្មិ, សេនាសនស្ស ទម្មី’តិអាទីសុ តំ ទានំ សង្ឃាយត្តមេវ ហោតិ, តថា ‘កថិន ទម្មី’តិ វុត្តេ បុគ្គលំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នេបិ សង្ឃាយត្តមេវ សង្ឃិកមេវ ហោតី’’តិ, តថាបិ ឯវំ វិចារណា កាតព្ពា – ‘‘សីមាយ ទម្មិ, សេនាសនស្ស ទម្មី’’តិអាទីសុ សីមា ច សេនាសនញ្ច ទានបដិគ្គាហកា ន ហោន្តិ, តស្មា សីមដ្ឋស្ស ច សេនាសនដ្ឋស្ស ច សង្ឃស្ស អាយត្តំ ហោតិ, បុគ្គលោ បន ទានបដិគ្គាហកោវ, តស្មា ‘‘ឥមំ កថិនចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទម្មី’’តិ បរម្មុខា វា តស្ស ភិក្ខុនោ បាទមូលេ ឋបេត្វា សម្មុខា វា ទិន្នំ កថំ សង្ឃាយត្តំ សង្ឃសន្តកំ ភវេយ្យ, ឯវំ សង្ឃស្ស អបរិណតំ បុគ្គលិកចីវរំ សង្ឃស្ស បរិណាមេយ្យ, នវសុ អធម្មិកទានេសុ ឯកំ ភវេយ្យ, តស្ស ចីវរស្ស បដិគ្គហោបិ នវសុ អធម្មិកបដិគ្គហេសុ ឯកោ ភវេយ្យ, តស្ស ចីវរស្ស បរិភោគោបិ នវសុ អធម្មិកបរិភោគេសុ ឯកោ ភវេយ្យ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? នវ អធម្មិកានិ ទានានីតិ សង្ឃស្ស បរិណតំ អញ្ញសង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, ចេតិយស្ស បរិណតំ អញ្ញចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បុគ្គលស្ស វា បរិណាមេតិ, បុគ្គលស្ស បរិណតំ អញ្ញបុគ្គលស្ស ¶ វា សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតិ, ‘‘នវ អធម្មិកា បរិភោគា’’តិ អាគតំ បរិវារបាឡិញ្ច (បរិ. ៣២៩) ‘‘នវ បដិគ្គហបរិភោគាតិ ឯតេសំយេវ ទានានំ បដិគ្គហា ច បរិភោគា ចា’’តិ អាគតំ អដ្ឋកថញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) ឱលោកេត្វា វិញ្ញាយតីតិ.

អថាបិ ឯវំ វទន្តិ – ទាយកោ សង្ឃត្ថេរស្ស វា គន្ថធុតង្គវសេន អភិញ្ញាតស្ស វា ភត្តុទ្ទេសកស្ស វា បហិណតិ ‘‘អម្ហាកំ ភត្តគ្គហណត្ថាយ អដ្ឋ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ, សចេបិ ញាតិឧបដ្ឋាកេហិ បេសិតំ ¶ ហោតិ, ឥមេ តយោ ជនា បុច្ឆិតុំ ន លភន្តិ. អារុឡ្ហាយេវ មាតិកំ, សង្ឃតោ អដ្ឋ ភិក្ខូ ឧទ្ទិសាបេត្វា អត្តនវមេហិ គន្តព្ពំ. កស្មា? ភិក្ខុសង្ឃស្ស ហិ ឯតេ ភិក្ខូ និស្សាយ លាភោ ឧប្បជ្ជតីតិ. គន្ថធុតង្គាទីហិ បន អនភិញ្ញាតោ អាវាសិកភិក្ខុ បុច្ឆិតុំ លភតិ, តស្មា តេន ‘‘កិំ សង្ឃតោ គណ្ហាមិ, ឧទាហុ យេ ជានាមិ, តេហិ សទ្ធិំ អាគច្ឆាមី’’តិ មាតិកំ អារោបេត្វា យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥), ឦទិសេសុ ឋានេសុ ‘‘សង្ឃស្ស លាភោ បុគ្គលំ ឧបនិស្សាយ ឧប្បជ្ជតី’’តិ វចនំ ឧបនិធាយ ‘‘សង្ឃស្ស លាភោ បុគ្គលំ និស្សាយ ឧប្បជ្ជតិ, បុគ្គលស្ស បត្តលាភោ សង្ឃំ អាមសិត្វា ទេន្តោ សង្ឃាយត្តោ ហោតី’’តិ វិញ្ញាយតីតិ.

ឥមស្មិម្បិ វចនេ ឯវំ វិចារណា កាតព្ពា – តស្មិំ តុ និមន្តនេ ន បុគ្គលំយេវ និមន្តេតិ, អថ ខោ សសង្ឃំ បុគ្គលំ និមន្តេតិ. តត្ថ តុ ‘‘សង្ឃ’’ន្តិ អវត្វា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តត្តា ‘‘កិំ សង្ឃតោ គណ្ហាមិ, ឧទាហុ យេ ជានាមិ, តេហិ សទ្ធិំ អាគច្ឆាមី’’តិ អនភិញ្ញាតោ បុគ្គលោ បុច្ឆិតុំ លភតិ. សង្ឃត្ថេរស្ស បន សង្ឃំ បរិហរិត្វា វសិតត្តា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ សង្ឃំ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ គហណការណំ នត្ថិ, គន្ថធុតង្គវសេន អភិញ្ញាតបុគ្គលោបិ សង្ឃស្ស បុញ្ញនិស្សិតត្តា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ សង្ឃតោយេវ គណ្ហាតិ, ភត្តុទ្ទេសកស្សបិ ទេវសិកំ សង្ឃស្សេវ ភត្តវិចារណត្តា ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ’’តិ វុត្តេ សង្ឃំ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ គហណការណំ នត្ថិ. ឯវំ ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ សហ សង្ឃេន និមន្តិតត្តា ‘‘ឥមេ តយោ ជនា បុច្ឆិតុំ ន លភន្តី’’តិ វុត្តំ, ន ‘‘ត្វំ អាគច្ឆាហី’’តិ បុគ្គលស្សេវ និមន្តនេ សតិបិ សង្ឃំ ¶ គហេត្វា អាគន្តព្ពតោតិ. ឯវំ ‘‘អដ្ឋ ភិក្ខូ គហេត្វា អាគច្ឆថា’’តិ សសង្ឃស្សេវ បុគ្គលស្ស និមន្តិតត្តា សង្ឃោ គហេតព្ពោ ហោតិ, ន ‘‘តុម្ហេ អាគច្ឆថា’’តិ បុគ្គលស្សេវ និមន្តិតត្តា, តស្មា ‘‘បុគ្គលស្ស លាភោ សង្ឃាយត្តោ’’តិ ន សក្កា វត្តុំ ¶ , អដ្ឋកថាទីសុ បករណេសុបិ ‘‘បុគ្គលំ និស្សាយ សង្ឃស្ស លាភោ ឧប្បជ្ជតិ’’ ឥច្ចេវ វុត្តោ, ន ‘‘បុគ្គលស្ស លាភោ សង្ឃាយត្តោ’’តិ. ចីវរលាភខេត្តភូតាសុ អដ្ឋសុ មាតិកាសុ ច ‘‘សង្ឃស្ស ទេតី’’តិ ច វិសុំ, ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតី’’តិ ច វិសុំ អាគតំ. បុគ្គលស្ស ទេតីតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា, បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘ឥមំ ភន្តេ តុម្ហាកំ ទម្មី’’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតីតិ.

ឥទានិ បន ចីវរំ ទាតុកាមា ឧបាសកា វា ឧបាសិកាយោ វា សយំ អនាគន្ត្វា បុត្តទាសាទយោ អាណាបេន្តាបិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ថេរស្ស ទេថា’’តិ វត្វា បុគ្គលស្សេវ ទាបេន្តិ, សាមំ គន្ត្វា ទទន្តាបិ បាទមូលេ ឋបេត្វា វា ហត្ថេ ឋបេត្វា វា ហត្ថេន ផុសាបេត្វា វា ទទន្តិ ‘‘ឥមំ, ភន្តេ, ចីវរំ តុម្ហេ ឧទ្ទិស្ស ឯត្តកំ ធនំ បរិច្ចជិត្វា កតំ, ឯវញ្ច ឯវញ្ច ហត្ថកម្មំ កត្វា សម្បាទិតំ, តស្មា តុម្ហេ និវាសថ បារុបថ បរិភុញ្ជថា’’តិអាទីនិ វទន្តិ, តស្ស បុគ្គលស្ស បរិភោគករណមេវ ឥច្ឆន្តិ, ន សង្ឃស្ស ទានំ. កេចិ អតុដ្ឋកថម្បិ កថេន្តិ. ឯវំ បុគ្គលមេវ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នចីវរស្ស សង្ឃេន អាយត្តការណំ នត្ថិ. ‘‘សចេ បន ‘ឥទំ តុម្ហាកញ្ច តុម្ហាកំ អន្តេវាសិកានញ្ច ទម្មី’តិ ឯវំ វទតិ, ថេរស្ស ច អន្តេវាសិកានញ្ច បាបុណាតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) អាគមនតោ ឯវំ វត្វា ទេន្តេ បន អាចរិយន្តេវាសិកានំ បាបុណាតិ, អនន្តេវាសិកស្ស បន ន បាបុណាតិ. ‘‘ឧទ្ទេសំ គហេតុំ អាគតោ គហេត្វា គច្ឆន្តោ ច អត្ថិ, តស្សបិ បាបុណាតី’’តិ អាគមនតោ ¶ ពហិសីមដ្ឋស្ស ធម្មន្តេវាសិកស្សបិ បាបុណាតិ. ‘‘តុម្ហេហិ សទ្ធិំ និពទ្ធចារិកភិក្ខូនំ ទម្មីតិ វុត្តេ ឧទ្ទេសន្តេវាសិកានំ វត្តំ កត្វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនិ គហេត្វា វិចរន្តានំ សព្ពេសំ បាបុណាតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) អាគមនតោ ឯវំ វត្វា ទេន្តេ ធម្មន្តេវាសិកានំ វត្តបដិបត្តិការកានញ្ច អន្តេវាសិកានំ បាបុណាតិ. ឯវំ ទាយកានំ វចនានុរូបមេវ ទានស្ស បវត្តនតោ ‘‘យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) អដ្ឋកថាចរិយា វទន្តិ.

ឯវំ ឥទានិ ទាយកា យេភុយ្យេន បុគ្គលស្សេវ ទេន្តិ, សតេសុ សហស្សេសុ ឯកោយេវ បណ្ឌិតោ ពហុស្សុតោ ទាយកោ សង្ឃស្ស ទទេយ្យ, បុគ្គលិកចីវរញ្ច សង្ឃិកភវនត្ថាយ អករិយមានំ ន ញត្តិយា កម្មវាចាយ ច អរហំ ហោតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ញត្តិកម្មវាចាវិរោធតោ. កថំ វិរោធោតិ ចេ? ញត្តិយា កម្មវាចាយ ច ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ កថិនចីវរស្ស ¶ សង្ឃិកភាវោ វុត្តោ, ឥទានិ បន តំ ចីវរំ ‘‘បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលិក’’ន្តិ វចនត្ថានុរូបតោ បុគ្គលិកំ ហោតិ, ឯវម្បិ វិរោធោ. ‘‘សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ ឯត្ថ ច សង្ឃោតិ ធាតុយា កត្តា ហោតិ, ភិក្ខុនោតិ សម្បទានំ, ឥធ បន សង្ឃស្ស តស្មិំ កថិនចីវរេ អនិស្សរភាវតោ សង្ឃោ កត្តា ន ហោតិ, ភិក្ខុ បដិគ្គាហលក្ខណាភាវតោ សម្បទានំ ន ហោតិ, ឯវម្បិ វិរោធោ. ទាយកេន បន សង្ឃស្ស បរិច្ចត្តត្តា សង្ឃិកភូតំ កថិនចីវរំ យស្មិំ កាលេ សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរិតុំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ, តស្មិំ កាលេ ញត្តិទុតិយកម្មវាចំ ឥទានិ មនុស្សា ‘‘ញត្តី’’តិ វោហរន្តិ, តញ្ច ចីវរំ ‘‘ញត្តិលទ្ធចីវរ’’ន្តិ, តំ ចីវរទាយកញ្ច ‘‘ញត្តិលទ្ធទាយកោ’’តិ ¶ , តស្មា សង្ឃិកចីវរមេវ ញត្តិលទ្ធំ ហោតិ, នោ បុគ្គលិកចីវរំ. ញត្តិលទ្ធកាលតោ បន បដ្ឋាយ តំ ចីវរំ បុគ្គលិកំ ហោតិ. កស្មា? អត្ថារកបុគ្គលស្ស ចីវរភាវតោតិ.

អថាបិ វទន្តិ ‘‘ទិន្នន្តិ បាឋញ្ច ‘សាធេន្តី’តិ បាឋញ្ច ‘អានិសំសំ លភន្តី’តិ បាឋញ្ច ឧបនិធាយ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតី’’តិ, តត្ថាយមាចរិយានមធិប្បាយោ – ‘‘ទិន្នំ ឥទំ សង្ឃេនា’’តិ ឯត្ថ ទា-ធាតុយា សង្ឃេនាតិ កត្តា, ឥទន្តិ កម្មំ, ឥមស្ស កថិនចីវរស្ស សង្ឃិកត្តា សង្ឃេន ទិន្នំ ហោតិ, តេន វិញ្ញាយតិ ‘‘កថិន’’ន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតីតិ. ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តីតិ ឯត្ថ កេ លភន្តីតិ កេ សាធេន្តីតិ អត្ថោ. បញ្ច ជនា សាធេន្តី’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) វុត្តំ. តត្ថ បញ្ច ជនាតិ សង្ឃោ វុត្តោ, ឥមិនាបិ វិញ្ញាយតិ ‘‘កថិនន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ. អានិសំសំ លភន្តីតិ ឯត្ថ ច សង្ឃិកត្តា សព្ពេ សីមដ្ឋកភិក្ខូ អានិសំសំ លភន្តិ, ឥមិនាបិ វិញ្ញាយតិ ‘‘កថិនន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតី’’តិ.

តត្រាប្យេវំ វិចារណា កាតព្ពា – បុព្ពេទាយកា ចត្តារោបិ បច្ចយេ យេភុយ្យេន សង្ឃស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា សង្ឃស្ស ចតុបច្ចយភាជនកថា អតិវិត្ថារា ហោតិ. អប្បកតោ បន បុគ្គលស្ស ទេន្តិ, តស្មា សង្ឃស្ស ទិន្នំ កថិនចីវរំ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស បុគ្គលស្ស ទិន្នំ សន្ធាយ វុត្តំ. សាធេន្តីតិ ច កថិនទុស្សស្ស ទាយកា ចត្តារោ, បដិគ្គាហកោ ឯកោតិ បញ្ច ជនា កថិនទានកម្មំ សាធេន្តីតិ វុត្តំ. អានិសំសំ លភន្តីតិ ឥទញ្ច អត្ថារកស្ស ច អនុមោទនានញ្ច ភិក្ខូនំ អានិសំសលាភមេវ វុត្តំ, ន ឯតេហិ បាឋេហិ ‘‘កថិន’’ន្តិ វុត្តេ សង្ឃិកំ ហោតីតិ អត្ថោ វិញ្ញាតព្ពោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. សង្ឃស្ស ឧប្បន្នចីវរំ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស ¶ ទិន្នភាវោ កថំ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ឥទំ ¶ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ វុត្តំ បាឡិបាឋញ្ច (មហាវ. ៣០៧) ‘‘សង្ឃោ អជ្ជ កថិនទុស្សំ លភិត្វា បុនទិវសេ ទេតិ, អយំ និចយសន្និធី’’តិ វុត្តំ អដ្ឋកថាបាឋញ្ច ទិស្វា វិញ្ញាយតីតិ. សង្ឃសន្តកភូតំ ចីវរមេវ ទានកិរិយាយ កម្មំ, សង្ឃោ កត្តា, បុគ្គលោ សម្បទានំ ភវិតុំ អរហភាវោ ច យថាវុត្តបាឡិបាឋមេវ ឧបនិធាយ វិញ្ញាយតីតិ.

ឯវំ សន្តេ បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលិកចីវរំ សង្ឃិកំ កាតុំ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? សចេ សោ បដិគ្គាហកបុគ្គលោ ទាយកានំ ឯវំ វទតិ ‘‘ឧបាសក ទានំ នាម បុគ្គលស្ស ទិន្នតោ សង្ឃស្ស ទិន្នំ មហប្ផលតរំ ហោតិ, តស្មា សង្ឃស្ស ទេហិ, សង្ឃស្ស ទត្វា បុន សង្ឃេន អត្ថារារហស្ស ភិក្ខុនោ កម្មវាចាយ ទត្វា តេន បុគ្គលេន យថាវិនយំ អត្ថតេយេវ កថិនំ នាម ហោតិ, ន បុគ្គលស្ស ទត្វា បុគ្គលេន សាមំយេវ អត្ថតេ, តស្មា សង្ឃស្ស ទេហី’’តិ ឧយ្យោជេត្វា សង្ឃស្ស ទាបិតេបិ តំ ចីវរំ សង្ឃិកំ ហោតិ កថិនត្ថារារហំ. យទិ បន ទាយកោ អប្បស្សុតតាយ ‘‘នាហំ, ភន្តេ, កិញ្ចិ ជានាមិ, ឥមំ ចីវរំ តុម្ហាកមេវ ទម្មី’’តិ វក្ខតិ, ឯវំ សតិ បុគ្គលិកវសេនេវ សម្បដិច្ឆិត្វា តេន បុគ្គលេន តំ ចីវរំ សង្ឃស្ស ទិន្នម្បិ សង្ឃិកំ ហោតិ.

យទិ ឯវំ សមណេនេវ សមណស្ស ទិន្នំ ចីវរំ កថំ កថិនត្ថារារហំ ភវេយ្យាតិ? នោ ន ភវេយ្យ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘កថិនំ កេន ទិន្នំ វដ្ដតិ? យេន កេនចិ ទេវេន វា មនុស្សេន វា បញ្ចន្នំ វា សហធម្មិកានំ អញ្ញតរេន ទិន្នំ វដ្ដតី’’តិ. អថ កស្មា បរម្បរភូតេហិ អាចរិយេហិ ញត្តិលទ្ធចីវរតោ អវសេសានិ ចីវរានិ សង្ឃស្ស ភាជេត្វា ឯវ បរិភុញ្ជិតានីតិ? វុច្ចតេ – ឯកច្ចេ ភិក្ខូ អាចរិយបរម្បរាគតអនឧសារេនេវ ¶ បដិបជ្ជន្តិ, កេចិ ពហូនំ កិរិយំ ទិស្វា ទិដ្ឋានុគតិវសេន បដិបជ្ជន្តិ, ពហុស្សុតាបិ កេចិ ថេរា អរុច្ចន្តាបិ បវេណិភេទភយេន បដិបជ្ជន្តិ, អបរេ រុចិវសេន អត្ថញ្ច អធិប្បាយញ្ច បរិណាមេត្វា គណ្ហន្តិ, បករណមេវានុគតភិក្ខូ បន យថាបករណាគតមេវ អត្ថំ គហេត្វា សង្ឃិកញ្ច បុគ្គលិកញ្ច អមិស្សំ កត្វា, កាលចីវរញ្ច អកាលចីវរញ្ច អមិស្សំ កត្វា គណ្ហន្តិ. ភិក្ខុនិវិភង្គេ (បាចិ. ៧៣៨) ‘‘ថូលនន្ទា ភិក្ខុនី អកាលចីវរំ ‘កាលចីវរ’ន្តិ អធិដ្ឋហិត្វា ភាជាបេស្សតិ, អថ ភគវា និស្សគ្គិយបាចិត្តិយាបត្តិំ បញ្ញបេសី’’តិ អាគតំ, តស្មា លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតេន ភិក្ខុនា អនេក-បាឡិអដ្ឋកថាទយោ ¶ បករណេ ឱលោកេត្វា សំសន្ទិត្វា បករណមេវានុគន្តព្ពំ, ន អញ្ញេសំ កិរិយំ សទ្ទហិតព្ពំ, ន ច អនុគន្តព្ពំ. ភគវតោ ហិ ធរមានកាលេ វា តតោ បច្ឆា វា បុព្ពេ ទាយកា យេភុយ្យេន ចត្តារោ បច្ចយេ សង្ឃស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា សង្ឃិកសេនាសនស្ស សង្ឃិកចីវរស្ស ច ពាហុល្លតោ បុព្ពាចរិយា សង្ឃស្ស ភាជេត្វា ឯវ បរិភុញ្ជិំសុ.

ឥទានិ បន ទាយកា យេភុយ្យេន ចត្តារោ បច្ចយេ បុគ្គលស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា សេនាសនម្បិ អភិនវភូតំ បុគ្គលិកមេវ ពហុលំ ហោតិ, ចីវរម្បិ បុគ្គលិកមេវ ពហុលំ. ទលិទ្ទាបិ សុត្តកន្តនកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘ឥមំ ចីវរំ កថិនកាលេ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា ច តថេវ វត្វា ច សព្ពកិច្ចានិ ករោន្តិ, មហទ្ធនា ច សាដកស្ស កីណិតកាលតោ បដ្ឋាយ តថេវ ចិន្តេត្វា កថេត្វា ករោន្តិ, ទានកាលេ ច ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទេហី’’តិ បុត្តទាសាទយោ វា បេសេន្តិ, សាមំ វា គន្ត្វា ចីវរំ តស្ស ភិក្ខុស្ស បាទមូលេ វា ហត្ថេ វា ឋបេត្វា ‘‘ឥមំ ចីវរំ តុយ្ហំ ¶ ទម្មី’’តិ វត្វា វា ចិន្តេត្វា វា ទេន្តិ, សតេសុ វា សហស្សេសុ វា ឯកោ បណ្ឌិតបុរិសោ ‘‘បុគ្គលស្ស ទិន្នទានតោ សង្ឃស្ស ទិន្នំ មហប្ផល’’ន្តិ ញត្វា ‘‘ឥមំ កថិនចីវរំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វត្វា វា ចិន្តេត្វា វា ទេតិ, តស្ស សា ទក្ខិណា សង្ឃគតា ហោតិ. សចេ បន ទាយកោ បុគ្គលស្ស ទាតុកាមោ ហោតិ, បុគ្គលោ បន តស្ស មហប្ផលភាវមិច្ឆន្តោ ទក្ខិណា-វិភង្គសុត្តាទិធម្មទេសនាយ (ម. និ. ៣.៣៧៦ អាទយោ) បុគ្គលិកទានតោ សង្ឃិកទានស្ស មហប្ផលភាវំ ជានាបេត្វា ‘‘ឥមំ តវ ចីវរំ សង្ឃស្ស ទេហី’’តិ ឧយ្យោជេតិ, ទាយកោបិ តស្ស វចនំ សម្បដិច្ឆិត្វា ‘‘ឥមំ កថិនចីវរំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វត្វា វា ចិន្តេត្វា វា ទេតិ, ឯវម្បិ សា ទក្ខិណា សង្ឃគតា ហោតិ.

យទិ បន ភិក្ខុនា ឧយ្យោជិតោបិ ទុប្បញ្ញោ ទាយកោ តស្ស វចនំ អនាទិយិត្វា បុគ្គលស្សេវ ទេតិ, តស្ស សា ទក្ខិណា បុគ្គលគតា ហោតិ. អថ បន សោ បុគ្គលោ សយំ សម្បដិច្ឆិត្វា បុន សង្ឃស្ស បរិច្ចជតិ, ឯវម្បិ តំ ចីវរំ សង្ឃិកំ ហោតិ, តំ សង្ឃិកវសេន ភាជេតព្ពំ. យទិ បន ទាយកោបិ បុគ្គលស្សេវ ទេតិ, បុគ្គលោបិ សម្បដិច្ឆិត្វា ន បរិច្ចជតិ, ឯវំ សន្តេ តំ ចីវរំ បុគ្គលិកំ ហោតិ, ន កថិនកាលមត្តេន វា កថិនវចនមត្តេន វា សង្ឃិកំ ហោតិ. ឥទានិ បន ឥមិនា នយេន បុគ្គលិកចីវរំយេវ ពហុលំ ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ អាចរិយបរម្បរា បវេណិំ អភិន្ទិតុកាមា សង្ឃិកំ វិយ កត្វា ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិំសុ ¶ . យទិ មុខ្យតោ សង្ឃិកំ សិយា, សង្ឃេន ទិន្នតោ បរំ ឯកសូចិមត្តម្បិ បុគ្គលោ អធិកំ គណ្ហិតុំ ន លភេយ្យ.

ឯកច្ចេ ថេរា សង្ឃិកន្តិ បន វទន្តិ, ភាជនកាលេ បន ឥស្សរវតាយ យថារុចិ វិចារេន្តិ, ឯកច្ចេ ភិក្ខូ មុខ្យសង្ឃិកន្តិ ¶ មញ្ញមានា អភាជេតុកាមម្បិ បុគ្គលំ អភិភវិត្វា ភាជាបេន្តិ, តស្ស បុគ្គលស្ស មាតា បិតា ញាតកា ឧបាសកាទយោ ‘‘អម្ហាកំ បុត្តស្ស ទេម, អម្ហាកំ ញាតកភិក្ខុស្ស ទេម, អម្ហាកំ កុលូបកស្ស ទេមា’’តិ, អញ្ញេបិ សទ្ធា បសន្នា ទាយកា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស បុគ្គលស្ស ទេមា’’តិ វិចារេត្វា បរម្មុខាបិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ វត្វា សម្មុខាបិ បាទមូលេ វា ហត្ថេ វា ឋបេត្វា ទេន្តិ, ឯវរូបំ ចីវរំ បុគ្គលិកំ ហោតិ, សង្ឃំ អាមសិត្វា អវុត្តត្តា សង្ឃាយត្តំ ន ហោតិ, ‘‘កថិនំ ទស្សាមី’’តិ វា ‘‘កថិនំ ទាតុំ គតោ’’តិ វា ‘‘កថិនចីវរ’’ន្តិ វា បុព្ពាបរកាលេសុ វចនំ បន មុខ្យកថិនភូតស្ស សង្ឃិកចីវរស្ស កាលេ ទិន្នត្តា តទុបចារតោ វោហារមត្តំ ហោតិ. យថា កិំ? ‘‘ឧបោសថិក’’ន្តិ វុត្តំ ភត្តំ ចុទ្ទសសុ សង្ឃិកភត្តេសុ អន្តោគធំ មុខ្យសង្ឃិកំ ហោតិ, សមាទិន្នឧបោសថា ទាយកា សាយំ ភុញ្ជិតព្ពភត្តភាគំ សង្ឃស្ស ទេន្តិ, តំ សង្ឃោ សលាកភត្តំ វិយ ឋិតិកំ កត្វា ភុញ្ជតិ, ឥតិ សង្ឃស្ស ទិន្នត្តា សង្ឃិកំ ហោតិ. ឥទានិ បន ទាយកា អត្តនោ អត្តនោ កុលូបកស្ស វា ញាតិភិក្ខុស្ស វា ឧបោសថទិវសេសុ ភត្តំ ទេន្តិ, តំ សង្ឃស្ស អទិន្នត្តា សង្ឃិកំ ន ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ឧបោសថទិវសេ ទិន្នត្តា មុខ្យវសេន បវត្តឧបោសថភត្តំ វិយ តទុបចារេន ‘‘ឧបោសថភត្ត’’ន្តិ វោហរីយតិ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ឥមស្មិំ កាលេ យេភុយ្យេន បុគ្គលស្សេវ ទិន្នត្តា បុគ្គលិកភូតំ ចីវរំ ញត្តិកម្មវាចារហំ ន ហោតិ, សង្ឃិកមេវ ញត្តិកម្មវាចារហំ ហោតិ, តទេវ ច បញ្ចានិសំសការណំ ហោតិ, តស្មា បណ្ឌិតេន បុគ្គលេន ‘‘ឧបាសកា សង្ឃេ ទេថ, សង្ឃេ ទិន្នំ មហប្ផលំ ហោតី’’តិអាទិនា និយោជេត្វា ទាបេតព្ពំ, សយំ វា សម្បដិច្ឆិត្វា សង្ឃស្ស បរិច្ចជិតព្ពំ. ឯវំ បរិច្ចជិតត្តា សង្ឃិកភូតំ ចីវរំ ញត្តិកម្មវាចារហញ្ច ¶ ហោតិ បញ្ចានិសំសនិប្ផាទកញ្ច. ឯវំ និយោជនញ្ច ‘‘សង្ឃេ គោតមិ ទេហិ, សង្ឃេ តេ ទិន្នេ អហញ្ចេវ បូជិតោ ភវិស្សាមិ សង្ឃោ ចា’’តិ (ម. និ. ៣.៣៧៦) ភគវតា វុត្តវចនំ អនុគតំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បរិកម្មំ ¶ ករោន្តានំ ភិក្ខូនំ យាគុភត្តញ្ច ទាតុំ វដ្ដតីតិ ឥទំ បុច្ឆិតត្តា ទោសោ នត្ថីតិ កត្វា វុត្តំ, អបុច្ឆិតេ បន ឯវំ កថេតុំ ន វដ្ដតិ. ខលិមក្ខិតសាដកោតិ អហតវត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ. សុដ្ឋុ ធោវិត្វាតិអាទិនា សបុព្ពករណំ អត្ថារំ ទស្សេតិ. ធោវនសិព្ពនរជនកប្បករណេន ហិ វិចារណឆេទនពន្ធនានិបិ ទស្សិតានិយេវ ហោន្តិ, អត្ថារទស្សនេន បច្ចុទ្ធារអធិដ្ឋានានិបិ ទស្សេតិ. សូចិអាទីនិ ចីវរកម្មុបករណានិ សជ្ជេត្វា ពហូហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិន្តិ ឥទំ បន សិព្ពនស្ស ឧបករណនិទស្សនំ. តទហេវាតិ ឥទំ បន ករណសន្និធិមោចនត្ថំ វុត្តំ. ទាយកស្ស ហត្ថតោ សាដកំ លទ្ធទិវសេយេវ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ទាតព្ពំ, ឯវំ អទេន្តេ និចយសន្និធិ ហោតិ. អត្ថារកេនបិ សង្ឃតោ លទ្ធទិវសេយេវ កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ, ឯវំ អករោន្តេ ករណសន្និធិ ហោតិ.

អញ្ញានិ ច ពហូនិ អានិសំសវត្ថានិ ទេតីតិ ឥមិនា អត្ថរិតព្ពសាដកោយេវ កថិនសាដកោ នាម, តតោ អញ្ញេ សាដកា ពហវោបិ កថិនានិសំសាយេវ នាមាតិ ទស្សេតិ. ឯតេន ច ‘‘កថិនានិសំសោ’’តិ វត្ថានិយេវ វុត្តានិ ន អគ្ឃោតិ ទីបេតិ. យទិ អគ្ឃោ វុត្តោ សិយា, ឯវំ សតិ ‘‘ពហ្វានិសំសានិ កថិនវត្ថានិ ទេតី’’តិ វត្តព្ពំ, ឯវំ បន អវត្វា ‘‘ពហូនិ កថិនានិសំសវត្ថានិ ទេតី’’តិ វុត្តំ, តេន ញាយតិ ‘‘ន អគ្ឃោ វុត្តោ’’តិ, តស្មា ពហ្វានិសំសភាវោ អគ្ឃវសេន ន គហេតព្ពោ, អថ ខោ វត្ថវសេនេវ គហេតព្ពោតិ. ឥតរោតិ អញ្ញោ ទាយកោ. តថា ¶ តថា ឱវទិត្វា សញ្ញាបេតព្ពោតិ ‘‘ឧបាសក ទានំ នាម សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសំ, អត្ថារោ បន ភិក្ខូនំ ឧបការត្ថាយ ភគវតា អនុញ្ញាតោ, តស្មា ញត្តិលទ្ធម្បិ អលទ្ធម្បិ មហប្ផលមេវា’’តិ វា ‘‘ឧបាសក អយម្បិ ទាយកោ សង្ឃស្សេវ ទេតិ, ត្វម្បិ សង្ឃស្សេវ ទេសិ, ភគវតា ច –

‘យោ សីលវា សីលវន្តេសុ ទទាតិ ទានំ;

ធម្មេន លទ្ធំ សុបសន្នចិត្តោ;

អភិសទ្ទហំ កម្មផលំ ឧឡារំ;

តំ វេ ទានំ វិបុលផលន្តិ ព្រូមី’តិ. (ម. និ. ៣.៣៨២) –

វុត្តំ, តស្មា សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ មហប្ផលមេវា’’តិ វា ឥតិអាទីនិ វត្វា សញ្ញាបេតព្ពោ.

យស្ស ¶ សង្ឃោ កថិនចីវរំ ទេតិ, តេន ភិក្ខុនា កថិនំ អត្ថរិតព្ពន្តិ យោជនា. យោ ជិណ្ណចីវរោ ហោតិ ភិក្ខុ, តស្ស ទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមស្មិំ ឋានេ ឥទានិ ភិក្ខូ –

‘‘បដិគ្គហណញ្ច សប្បាយំ, ញត្តិ ច អនុសាវនំ;

កប្បពិន្ទុ បច្ចុទ្ធារោ, អធិដ្ឋានត្ថរានិ ច;

និយោជនានុមោទា ច, ឥច្ចយំ កថិនេ វិធី’’តិ. –

ឥមំ គាថំ អាហរិត្វា កថិនទានកម្មវាចាយ បឋមំ កថិនចីវរស្ស បដិគ្គហណញ្ច សប្បាយបុច្ឆនញ្ច ករោន្តិ, តទយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ភព្ពោ កថិនំ អត្ថរិតុំ…បេ… បុព្ពករណំ ជានាតិ, បច្ចុទ្ធារំ ជានាតិ, អធិដ្ឋានំ ជានាតិ, អត្ថារំ ជានាតិ, មាតិកំ ជានាតិ, បលិពោធំ ជានាតិ, ឧទ្ធារំ ជានាតិ, អានិសំសំ ជានាតី’’តិ បរិវារបាឡិយញ្ច (បរិ. ៤០៩),

‘‘អដ្ឋធម្មវិទោ ¶ ភិក្ខុ, កថិនត្ថារមរហតិ;

បុព្ពបច្ចុទ្ធារាធិដ្ឋា-នត្ថារោ មាតិកាតិ ច;

បលិពោធោ ច ឧទ្ធារោ, អានិសំសា បនដ្ឋិមេ’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៤, ២៧០៦) –

វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ ច អាគតេសុ អដ្ឋសុ អង្គេសុ អនាគតត្តា ច ‘‘បុព្ពករណំ សត្តហិ ធម្មេហិ សង្គហិតំ ធោវនេន វិចារណេន ឆេទនេន ពន្ធនេន សិព្ពនេន រជនេន កប្បករណេនា’’តិ បរិវារបាឡិយញ្ច (បរិ. ៤០៨),

‘‘ធោវនញ្ច វិចារោ ច, ឆេទនំ ពន្ធនម្បិ ច;

សិព្ពនំ រជនំ កប្បំ, បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតី’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៧) –

វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ ច វុត្តេសុ សត្តសុ បុព្ពករណេសុ អនាគតត្តា ច.

ន ¶ កេវលញ្ច បករណេសុ អនាគតមេវ, អថ ខោ យុត្តិបិ ន ទិស្សតិ. កថំ? បដិគ្គហណំ នាម ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អទិន្នំ មុខទ្វារំ អាហារំ អាហារេយ្យ អញ្ញត្រ ឧទកទន្តបោនា, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២៦៥) យាវកាលិកាទីសុ អជ្ឈោហរិតព្ពេសុ ចតូសុ កាលិកវត្ថូសុ ភគវតា វុត្តំ, ន ចីវរេ, តំ បន បាទមូលេ ឋបេត្វា ទិន្នម្បិ បរម្មុខា ទិន្នម្បិ លព្ភតេវ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មីតិ ឯវំ បរម្មុខា វា បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘ឥមំ តុម្ហាក’ន្តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតី’’តិ, តស្មា បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ, ទាយកេន ចីវរេ ទិន្នេ សង្ឃស្ស ចិត្តេន សម្បដិច្ឆនមត្តមេវ បមាណំ ហោតិ.

សប្បាយបុច្ឆនញ្ច ឯវំ ករោន្តិ – ឯកេន ភិក្ខុនា ‘‘ភោន្តោ សង្ឃា សង្ឃស្ស កថិនេ សម្បត្តេ កស្ស បុគ្គលស្ស សប្បាយារហំ ហោតី’’តិ បុច្ឆិតេ ឯកោ ភិក្ខុ នាមំ ¶ វត្វា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ថេរស្ស សប្បាយារហំ ហោតី’’តិ វទតិ, សប្បាយឥតិ ច និវាសនបារុបនត្ថំ គហេត្វា វទន្តិ. ឯតស្មិំ វចនេ សទ្ទតោ ច អត្ថតោ ច អធិប្បាយតោ ច យុត្តិ គវេសិតព្ពា ហោតិ. កថំ? សទ្ទតោ វគ្គភេទេ សតិយេវ ពហុវចនំ កត្តព្ពំ, ន អភេទេ, ឯវំ សទ្ទតោ. សប្បាយឥតិវចនញ្ច អនុរូបត្ថេយេវ វត្តព្ពំ, ន និវាសនបារុបនត្ថេ, ឯវំ អត្ថតោ. ឥទញ្ច ចីវរំ សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរិតុំ បុគ្គលស្ស ទេតិ, ន និវាសនបារុបនត្ថំ. វុត្តញ្ហិ បាឡិយំ (មហាវ. ៣០៧) ‘‘សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ, តស្មា យុត្តិ គវេសិតព្ពា ហោតិ. ‘‘បដិគ្គហណញ្ច សប្បាយ’’ន្តិអាទិគាថាបិ កត្ថចិ បាឡិយំ អដ្ឋកថាដីកាទីសុ ច ន ទិស្សតិ, តស្មា ឥធ វុត្តនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពំ.

សចេ ពហូ ជិណ្ណចីវរា, វុឌ្ឍស្ស ទាតព្ពន្តិ ឥទំ កថិនចីវរស្ស សង្ឃិកត្តា ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សង្ឃិកំ យថាវុឌ្ឍំ បដិពាហិតព្ពំ, យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឥមិនា បាឡិនយេន (ចូឡវ. ៣១១) វុត្តំ. ឯតេនេវ នយេន សព្ពេសុ ពលវចីវរេសុ សន្តេសុបិ វុឌ្ឍស្សេវ ទាតព្ពន្តិ សិទ្ធំ. វុឌ្ឍេសុ…បេ… ទាតព្ពន្តិ ករណសន្និធិមោចនត្ថំ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘សចេ វុឌ្ឍោ’’ត្យាទិ. នវកតរេនបិ ហិ ករណសន្និធិំ មោចេត្វា កថិនេ អត្ថតេ អនុមោទនំ ករោន្តស្ស សង្ឃស្ស បញ្ចានិសំសលាភោ ហោតីតិ. អបិចាតិអាទិនា សង្ឃេន កត្តព្ពវត្តំ ទស្សេតិ. វចនក្កមោ បន ឯវំ កាតព្ពោ – កថិនទុស្សំ លភិត្វា សង្ឃេ សីមាយ សន្និបតិតេ ឯកេន ភិក្ខុនា ‘‘ភន្តេ, សង្ឃស្ស ឥទំ កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ កថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ¶ ទទេយ្យ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ វុត្តេ អញ្ញេន ‘‘យោ ជិណ្ណចីវរោ, តស្សា’’តិ វត្តព្ពំ, តតោ បុរិមេន ‘‘ពហូ ¶ ជិណ្ណចីវរា’’តិ វា ‘‘នត្ថិ ឥធ ជិណ្ណចីវរា’’តិ វា វុត្តេ អបរេន ‘‘តេន ហិ វុឌ្ឍស្សា’’តិ វត្តព្ពំ, បុន បុរិមេន ‘‘កោ ឯត្ថ វុឌ្ឍោ’’តិ វុត្តេ ឥតរេន ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខូ’’តិ វត្តព្ពំ, បុន បុរិមេន ‘‘សោ ភិក្ខុ តទហេវ ចីវរំ កត្វា អត្ថរិតុំ សក្កោតី’’តិ វុត្តេ ឥតរេន ‘‘សោ សក្កោតី’’តិ វា ‘‘សង្ឃោ មហាថេរស្ស សង្គហំ ករិស្សតី’’តិ វា វត្តព្ពំ, បុន បុរិមេន ‘‘សោ មហាថេរោ អដ្ឋហិ អង្គេហិ សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តេ ឥតរេន ‘‘អាម សមន្នាគតោ’’តិ វត្តព្ពំ, តតោ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ តស្ស ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាតព្ពោ.

ឯត្ថ ច ‘‘ភន្តេ, សង្ឃស្សា’’តិអាទិវចនំ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ ឥមាយ ញត្តិបាឡិយា សមេតិ. ‘‘យោ ជិណ្ណចីវរោ, តស្សា’’តិអាទិ ‘‘សង្ឃេន កស្សា’’តិអាទិ ‘‘សង្ឃេន កស្ស ទាតព្ពំ, យោ ជិណ្ណចីវរោ ហោតី’’តិអាទិនា អដ្ឋកថាវចនេន (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) សមេតិ. ‘‘សោ មហាថេរោ អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតោ’’តិអាទិ ‘‘អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ភព្ពោ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិអាទិកាយ បរិវារបាឡិយា (បរិ. ៤០៩) សមេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. យស្ស បន ទីយតិ, តស្ស ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ ទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនា ឥមស្ស កថិនទានកម្មស្ស គរុកត្តា ន អបលោកនមត្តេន ទាតព្ពន្តិ ឥមមត្ថំ បកាសេតិ. គរុកលហុកានំ ភេទោ កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថាយំ អាវិ ភវិស្សតិ.

ឯវំ ទិន្នេ បន កថិនេ បច្ចុទ្ធរិតព្ពា អធិដ្ឋាតព្ពា វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. សចេ តំ កថិនទុស្សំ និដ្ឋិតបរិកម្មមេវ ហោតីតិ ឥមិនា កថិនទុស្សំ នាម ន កេវលំ បកតិសាដកមេវ ¶ ហោតិ, អថ ខោ បរិនិដ្ឋិតសត្តវិធបុព្ពកិច្ចចីវរម្បិ ហោតីតិ ទស្សេតិ, តស្មា និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ទិន្នេ សត្តវិធបុព្ពកិច្ចករណេន អត្ថោ នត្ថិ, កេវលំ បច្ចុទ្ធរណាទីនិយេវ កាតព្ពានិ. សចេ បន កិញ្ចិ អបរិនិដ្ឋិតំ ហោតិ, អន្តមសោ កប្បពិន្ទុមត្តម្បិ, តំ និដ្ឋាបេត្វាយេវ បច្ចុទ្ធរណាទីនិ កាតព្ពានិ. គណ្ឋិកបដ្ដបាសកបដ្ដានិ បន សិព្ពនន្តោគធានិ, តានិបិ និដ្ឋាបេត្វាយេវ កាតព្ពានិ. អនិដ្ឋាបេន្តោ អនិដ្ឋិតសិព្ពនកិច្ចមេវ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦២-៤៦៣) ‘‘តត្ថ កតន្តិ សូចិកម្មបរិយោសានេន ¶ កតំ, សូចិកម្មបរិយោសានំ នាម យំ កិញ្ចិ សូចិយា កត្តព្ពំ. បាសកបដ្ដគណ្ឋិកបដ្ដបរិយោសានំ កត្វា សូចិយា បដិសាមន’’ន្តិ. ឥទញ្ហិ កថិនវត្តំ នាម ពុទ្ធប្បសត្ថន្តិ ‘‘អត្ថតកថិនានំ វោ ភិក្ខវេ បញ្ច កប្បិស្សន្តី’’តិអាទិនា បសត្ថំ.

កតបរិយោសិតំ បន កថិនំ គហេត្វាតិ –

‘‘ធោវនញ្ច វិចារោ ច, ឆេទនំ ពន្ធនម្បិ ច;

សិព្ពនំ រជនំ កប្បំ, បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតី’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៧) –

វុត្តានិ សត្តវិធបុព្ពករណានិ កត្វា បរិយោសាបិតំ កថិនចីវរំ គហេត្វា. អត្ថារកេន ភិក្ខុនា បច្ចុទ្ធរិតព្ពា អធិដ្ឋាតព្ពា វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ភិក្ខុ បុព្ពេ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតំ បោរាណិកំ សង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វត្វា បច្ចុទ្ធរិតព្ពា, តតោ អនធិដ្ឋិតំ នវំ សង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វត្វា អធិដ្ឋាតព្ពា, តតោ អត្ថរណកាលេ តមេវ អធិដ្ឋិតសង្ឃាដិំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ អត្ថោ. ឯស នយោ ឥតរេសុ. ឯតេន កថិនត្ថារណំ នាម វចីភេទករណមេវ ហោតិ, ន កិញ្ចិ កាយវិការករណន្តិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ ¶ . តថា ហិ វុត្តំ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘អត្ថរិតព្ពន្តិ អត្ថរណំ កាតព្ពំ, តញ្ច ខោ តថាវចីភេទករណមេវាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ.

តត្ថ បច្ចុទ្ធារោ តិវិធោ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ សង្ឃាដិយា បច្ចុទ្ធារោ, ‘‘ឥមំ ឧត្តរាសង្គំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ ឧត្តរាសង្គស្ស បច្ចុទ្ធារោ, ‘‘ឥមំ អន្តរវាសកំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ អន្តរវាសកស្ស បច្ចុទ្ធារោតិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘បច្ចុទ្ធារោ តីហិ ធម្មេហិ សង្គហិតោ សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គេន អន្តរវាសកេនា’’តិ. អធិដ្ឋានំ តិវិធំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ សង្ឃាដិយា អធិដ្ឋានំ, ‘‘ឥមំ ឧត្តរាសង្គំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ឧត្តរាសង្គស្ស អធិដ្ឋានំ, ‘‘ឥមំ អន្តរវាសកំ អធិដ្ឋាមី’’តិ អន្តរវាសកស្ស អធិដ្ឋានន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘អធិដ្ឋានំ តីហិ ធម្មេហិ សង្គហិតំ សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គេន អន្តរវាសកេនា’’តិ.

អថ ¶ វា អធិដ្ឋានំ ទុវិធំ កាយេន អធិដ្ឋានំ, វាចាយ អធិដ្ឋានន្តិ. តត្ថ បោរាណិកំ សង្ឃាដិំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ បច្ចុទ្ធរិត្វា នវំ សង្ឃាដិំ ហត្ថេន គហេត្វា ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ចិត្តេន អាភោគំ កត្វា កាយវិការករណេន កាយេន វា អធិដ្ឋាតព្ពំ, វចីភេទំ កត្វា វាចាយ វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩; កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘តត្ថ យស្មា ទ្វេ ចីវរស្ស អធិដ្ឋានានិ កាយេន វា អធិដ្ឋេតិ, វាចាយ វា អធិដ្ឋេតីតិ វុត្តំ, តស្មា…បេ… អធិដ្ឋាតព្ពា’’តិ. អថ វា អធិដ្ឋានំ ទុវិធំ សម្មុខាធិដ្ឋានបរម្មុខាធិដ្ឋានវសេន. តត្ថ យទិ ចីវរំ ហត្ថបាសេ ឋិតំ ហោតិ, ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វចីភេទំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ, អថ អន្តោគព្ភេ វា សាមន្តវិហារេ វា ហោតិ, ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯតំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វចីភេទំ កត្វា អធិដ្ឋាតព្ពំ. វុត្តញ្ហិ ¶ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩; កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘តត្រ ទុវិធំ អធិដ្ឋានំ សចេ ហត្ថបាសេ ហោតី’’តិអាទិ, វិនយត្ថមញ្ជូសាយញ្ច (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘ទុវិធន្តិ សម្មុខាបរម្មុខាភេទេន ទុវិធ’’ន្តិ.

អត្ថារោ កតិវិធោ? អត្ថារោ ឯកវិធោ. វចីភេទករណេនេវ ហិ អត្ថារោ សម្បជ្ជតិ, ន កាយវិការករណេន. អយមត្ថោ យថាវុត្ត-បរិវារបាឡិយា ច ‘‘អត្ថរិតព្ពន្តិ អត្ថរណំ កាតព្ពំ, តញ្ច ខោ តថាវចីភេទករណមេវាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាវចនេន ច វិញ្ញាយតិ. អថ វា អត្ថារោ តិវិធោ វត្ថុប្បភេទេន. តត្ថ យទិ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, បោរាណិកា សង្ឃាដិ បច្ចុទ្ធរិតព្ពា, នវា សង្ឃាដិ អធិដ្ឋាតព្ពា, ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. អថ ឧត្តរាសង្គេន កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, បោរាណកោ ឧត្តរាសង្គោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពោ, នវោ ឧត្តរាសង្គោ អធិដ្ឋាតព្ពោ, ‘‘ឥមិនា ឧត្តរាសង្គេន កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. អថ អន្តរវាសកេន កថិនំ អត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, បោរាណកោ អន្តរវាសកោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពោ, នវោ អន្តរវាសកោ អធិដ្ឋាតព្ពោ, ‘‘ឥមិនា អន្តរវាសកេន កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤១៣) ‘‘សចេ សង្ឃាដិយា’’តិអាទិ.

ឯត្ថ សិយា – កិំ បន ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វិសេសំ កត្វាវ បច្ចុទ្ធរិតព្ពា, ឧទាហុ ‘‘ឥមំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ សាមញ្ញតោបិ បច្ចុទ្ធរិតព្ពាតិ? បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានេន ¶ អធិដ្ឋិតំ ចីវរំ ‘‘ឥមំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ សាមញ្ញតោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ, ន ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ បច្ចុទ្ធរាមី’’តិ វិសេសតោ បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ. កស្មា? បុព្ពេ អលទ្ធនាមត្តា. តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតំ បន ចីវរំ វិសេសតោយេវ បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ, ន សាមញ្ញតោ. កស្មា? បដិលទ្ធវិសេសនាមត្តា ¶ . ឥធ បន កថិនាធិការេ បុព្ពេវ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតត្តា វិសេសតោយេវ បច្ចុទ្ធរិតព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) កថិនាធិការេ ‘‘បច្ចុទ្ធារោ តីហិ ធម្មេហិ សង្គហិតោ សង្ឃាដិយា ឧត្តរាសង្គេន អន្តរវាសកេនា’’តិ. កិំ បន និច្ចតេចីវរិកោយេវ កថិនំ អត្ថរិតុំ លភតិ, ឧទាហុ អវត្ថាតេចីវរិកោបីតិ? តេចីវរិកោ ទុវិធោ ធុតង្គតេចីវរិកវិនយតេចីវរិកវសេន. តត្ថ ធុតង្គតេចីវរិកោ ‘‘អតិរេកចីវរំ បដិក្ខិបាមិ, តេចីវរិកង្គំ សមាទិយាមី’’តិ អធិដ្ឋហិត្វា ធារណតោ សព្ពកាលមេវ ធារេតិ. វិនយតេចីវរិកោ បន យទា តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតុកាមោ ហោតិ, តទា តថា អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតិ. យទា បន បរិក្ខារចោឡាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតុកាមោ ហោតិ, តទា តថា អធិដ្ឋហិត្វា ធារេតិ, តស្មា តិចីវរាធិដ្ឋានស្ស ទុប្បរិហារត្តា សព្ពទា ធារេតុំ អសក្កោន្តោ ហុត្វា បរិក្ខារចោឡវសេន ធារេន្តោបិ តំ បច្ចុទ្ធរិត្វា អាសន្នេ កាលេ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋហន្តោបិ កថិនំ អត្ថរិតុំ លភតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កច្ចិ នុ ភោ កថិនទានកម្មវាចាភណនសីមាយមេវ កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ, ឧទាហុ អញ្ញសីមាយាតិ? យទិ កថិនទានកម្មវាចាភណនពទ្ធសីមា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតឧបចារសីមាយ អន្តោ ឋិតា, ឯវំ សតិ តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អត្ថរណំ កាតព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘បរិនិដ្ឋិតបុព្ពករណមេវ ចេ ទាយកោ សង្ឃស្ស ទេតិ, សម្បដិច្ឆិត្វា កម្មវាចាយ ទាតព្ពំ. តេន ច តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អធិដ្ឋហិត្វា អត្ថរិត្វា សង្ឃោ អនុមោទាបេតព្ពោ’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៨) អាគតត្តា វិញ្ញាយតីតិ. យទិ ឯវំ ‘‘តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ’’ឥច្ចេវ ដីកាយំ វុត្តត្តា ‘‘យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ ¶ សីមមណ្ឌលេ កម្មវាចំ ភណិត្វា តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ វត្តព្ពំ, ន ‘‘កថិនទានកម្មវាចាភណនពទ្ធសីមា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតឧបចារសីមាយ អន្តោ ឋិតា’’តិ វិសេសំ កត្វា វត្តព្ពន្តិ? ន ន វត្តព្ពំ. កម្មវាចាភណនសីមា ហិ ពទ្ធសីមាភូតា, កថិនត្ថារសីមា បន ឧបចារសីមាភូតា, ឧបចារសីមា ច នាម ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វាបិ គច្ឆតិ, តស្មា សា សីមា ពទ្ធសីមា ច ហោតិ ឧបចារសីមា ចាតិ តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ កថិនទានកម្មវាចំ ¶ ភណិត្វា តត្ថេវ អត្ថរណំ កាតព្ពំ, ន យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ សីមមណ្ឌលេ កម្មវាចំ ភណិត្វា តត្ថេវ អត្ថរណំ កត្តព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវម្បិ ‘‘ឧបចារសីមាយ’’ឥច្ចេវ វត្តព្ពំ, ន ‘‘វស្សូបនាយិកខេត្តភូតឧបចារសីមាយា’’តិ, តម្បិ វត្តព្ពមេវ. តេសំ ភិក្ខូនំ វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឯវ ឧបចារសីមាយ កថិនត្ថារំ កាតុំ លភតិ, ន អញ្ញឧបចារសីមាយ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សាបិ ន លភន្តីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្ត’’ន្តិ.

យថិច្ឆសិ, តថា ភវតុ, អបិ តុ ខលុ ‘‘កម្មវាចាភណនសីមា ពទ្ធសីមាភូតា, កថិនត្ថារសីមា ឧបចារសីមាភូតា’’តិ តុម្ហេហិ វុត្តំ, តថាភូតភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? វុច្ចតេ – កថិនត្ថារសីមាយំ តាវ ឧបចារសីមាភូតភាវោ ‘‘សចេ បន ឯកសីមាយ ពហូ វិហារា ហោន្តិ, សព្ពេ ភិក្ខូ សន្និបាតេត្វា ឯកត្ថ កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ ឥមិស្សា អដ្ឋកថាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អត្ថំ សំវណ្ណេតុំ ‘‘ឯកសីមាយាតិ ឯកឧបចារសីមាយាតិ អត្ថោ យុជ្ជតី’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. កម្មវាចាភណនសីមាយ ពទ្ធសីមាភូតភាវោ បន ‘‘តេ ច ខោ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឯកសីមាយំ ឋិតា. សីមា ច នាមេសា ពទ្ធសីមា ¶ អពទ្ធសីមាតិ ទុវិធា ហោតី’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) អាគតត្តា ច ‘‘សីមា ច នាមេសា កតមា, យត្ថ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឋិតា កម្មប្បត្តា នាម ហោន្តីតិ អនុយោគំ សន្ធាយ សីមំ ទស្សេន្តោ វិភាគវន្តានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគទស្សនមុខេនេវ ហោតីតិ ‘សីមា ច នាមេសា’តិអាទិមាហា’’តិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. និទានវណ្ណនា) អាគតត្តា ច វិញ្ញាយតិ.

តត្ថ កតិវិធា ពទ្ធសីមា, កតិវិធា អពទ្ធសីមាតិ? តិវិធា ពទ្ធសីមា ខណ្ឌសីមាសមានសំវាសសីមាអវិប្បវាសសីមាវសេន. តិវិធា អពទ្ធសីមា គាមសីមាឧទកុក្ខេបសីមាសត្តព្ភន្តរសីមាវសេនាតិ ទដ្ឋព្ពា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ឯវំ ឯកាទស វិបត្តិសីមាយោ អតិក្កមិត្វា តិវិធសម្បត្តិយុត្តា និមិត្តេន និមិត្តំ សម្ពន្ធិត្វា សម្មតា សីមា ពទ្ធសីមាតិ វេទិតព្ពា. ខណ្ឌសីមា សមានសំវាសសីមា អវិប្បវាសសីមាតិ តស្សាយេវ ភេទោ. អពទ្ធសីមា បន គាមសីមា សត្តព្ភន្តរសីមា ឧទកុក្ខេបសីមាតិ តិវិធា’’តិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. ឯវំ តីសុ ពទ្ធសីមាសុ ¶ , តីសុ អពទ្ធសីមាសូតិ ឆសុយេវ សីមាសុ កម្មប្បត្តសង្ឃស្ស ចតុវគ្គករណីយាទិកម្មស្ស កត្តព្ពភាវវចនតោ សុទ្ធាយ ឧបចារសីមាយ កម្មវាចាយ អភណិតព្ពភាវោ វិញ្ញាយតិ. អន្តោឧបចារសីមាយ ពទ្ធសីមាយ សតិ តំ ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វាបិ ឧបចារសីមាយ គមនតោ សា ពទ្ធសីមា កម្មវាចាភណនារហា ច ហោតិ កថិនត្ថារារហា ចាតិ វេទិតព្ពំ.

ននុ ច បន្នរសវិធា សីមា អដ្ឋកថាសុ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩; កង្ខា. អដ្ឋ. អកាលចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតា, អថ កស្មា ឆឡេវ វុត្តាតិ? សច្ចំ, តាសុ បន បន្នរសសុ សីមាសុ ឧបចារសីមា សង្ឃលាភវិភជនាទិដ្ឋានមេវ ហោតិ, លាភសីមា ¶ តត្រុប្បាទគហណដ្ឋានមេវ ហោតីតិ ឥមា ទ្វេ សីមាយោ សង្ឃកម្មករណដ្ឋានំ ន ហោន្តិ, និគមសីមា នគរសីមា ជនបទសីមា រដ្ឋសីមា រជ្ជសីមា ទីបសីមា ចក្កវាឡសីមាតិ ឥមា បន សីមាយោ គាមសីមាយ សមានគតិកា គាមសីមាយមេវ អន្តោគធាតិ ន វិសុំ វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច ឧបចារសីមាយ ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វា គតភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘ឧបចារសីមា បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបេន, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វុត្តត្តា បរិក្ខេបបរិក្ខេបារហដ្ឋានានំ អន្តោ ពទ្ធសីមាយ វិជ្ជមានាយ តំ អវត្ថរិត្វា ឧបចារសីមា គតា. តថា ហិ ‘‘ឥមិស្សា ឧបចារសីមាយ ‘សង្ឃស្ស ទម្មី’តិ ទិន្នំ បន ខណ្ឌសីមសីមន្តរិកាសុ ឋិតានម្បិ បាបុណាតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វុត្តំ. តេន ញាយតិ ‘‘ឧបចារសីមាយ អន្តោ ឋិតា ពទ្ធសីមា ឧបចារសីមាបិ នាម ហោតី’’តិ. ហោតុ, ឯវំ សតិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ សតិ តត្ថេវ កថិនទានកម្មវាចំ វាចាបេត្វា តត្ថេវ កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ ភវេយ្យ, អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ អវិជ្ជមានាយ កថំ ករិស្សន្តីតិ? អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ អវិជ្ជមានាយ ពហិឧបចារសីមាយំ វិជ្ជមានពទ្ធសីមំ វា ឧទកុក្ខេបលភនដ្ឋានំ វា គន្ត្វា កម្មវាចំ វាចាបេត្វា បុន វិហារំ អាគន្ត្វា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឧបចារសីមាយំ ឋត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ននុ ច ភោ ឯវំ សន្តេ អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អត្ថារោ ហោតិ, ឯវំ សន្តេ ‘‘បរិនិដ្ឋិតបុព្ពករណមេវ ចេ ទាយកោ សង្ឃស្ស ទេតិ, សម្បដិច្ឆិត្វា កម្មវាចាយ ទាតព្ពំ. តេន ច តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អធិដ្ឋហិត្វា អត្ថរិត្វា សង្ឃោ អនុមោទាបេតព្ពោ’’តិ វុត្តេន ¶ វជិរពុទ្ធិដីកាវចនេន (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៨) វិរុជ្ឈតីតិ? ននុ ¶ អវោចុម្ហ ‘‘កម្មវាចាភណនសីមា ពទ្ធសីមាភូតា, កថិនត្ថារសីមា ឧបចារសីមាភូតា’’តិ. តស្មា វជិរពុទ្ធិដីកាវចនេន ន វិរុជ្ឈតិ. តត្ថ បុព្ពេ យេភុយ្យេន ពទ្ធសីមវិហារត្តា សមគ្គំ សង្ឃំ សន្និបាតេត្វា កម្មវាចំ វាចាបេត្វា ឧបចារសីមពទ្ធសីមភូតេ តស្មិំយេវ វិហារេ អត្ថរណំ សន្ធាយ វុត្តំ. ពទ្ធសីមវិហារេ អហោន្តេបិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ វិជ្ជមានាយ តត្ថេវ សីមមណ្ឌលេ កម្មវាចំ វាចាបេត្វា តត្ថេវ អត្ថរិតព្ពភាវោ អម្ហេហិបិ វុត្តោយេវ. យទិ បន ន ចេវ ពទ្ធសីមវិហារោ ហោតិ, ន ច អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមា អត្ថិ, ឯវរូបេ វិហារេ កម្មវាចំ វាចាបេតុំ ន លភតិ, អញ្ញំ ពទ្ធសីមំ វា ឧទកុក្ខេបំ វា គន្ត្វា កម្មវាចំ វាចាបេត្វា អត្តនោ វិហារំ អាគន្ត្វា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឧបចារសីមាយ ឋត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ. ឯវមេវ បរម្បរភូតា ពហវោ អាចរិយវរា ករោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អបរេ បន អាចរិយា ‘‘ពទ្ធសីមវិរហាយ សុទ្ធឧបចារសីមាយ សតិ តស្សំយេវ ឧបចារសីមាយំ ញត្តិកម្មវាចាបិ វាចេតព្ពា, កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ, ន អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អត្ថរណំ កាតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ. អយំ បន នេសមធិប្បាយោ – ‘‘កថិនត្ថតសីមាយន្តិ ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) កថិនត្ថារដ្ឋានភូតាយ សីមាយ ឧបចារសីមាភាវោ វុត្តោ, តស្សំយេវ ដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៨) បុព្ពេ និទ្ទិដ្ឋបាឋេ ‘‘តស្មិំយេវ សីមមណ្ឌលេ អធិដ្ឋហិត្វា អត្ថរិត្វា សង្ឃោ អនុមោទាបេតព្ពោ’’តិ កម្មវាចាភណនសីមាយមេវ អត្ថរិតព្ពភាវោ ច វុត្តោ, តស្មា អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អត្ថរណំ ន កាតព្ពំ, តស្សំយេវ ឧបចារសីមាយំ កម្មវាចំ សាវេត្វា តស្មិំយេវ អត្ថារោ កាតព្ពោ, ឧបចារសីមតោ ពហិ ឋិតំ ពទ្ធសីមំ គន្ត្វា អត្ថរណកិច្ចំ នត្ថីតិ.

តត្រេវំ ¶ វិចារណា កាតព្ពា – ឥទំ ភាសន្តរេសុ ‘‘ញត្តី’’តិ កថិតំ កថិនទានកម្មំ ចតូសុ សង្ឃកម្មេសុ ញត្តិទុតិយកម្មំ ហោតិ, ញត្តិទុតិយកម្មស្ស នវសុ ឋានេសុ កថិនទានំ, គរុកលហុកេសុ គរុកំ, យទិ ‘‘ឧបចារសីមាយំ ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ កាតព្ពានី’’តិ បករណេសុ អាគតំ អភវិស្សា, ឯវំ សន្តេ តេសំ អាចរិយានំ វចនានុរូបតោ ឧបចារសីមាយំ កថិនទានញត្តិកម្មវាចំ វាចេតព្ពំ អភវិស្សា, ន បន បករណេសុ ‘‘ឧបចារសីមាយំ ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ កាតព្ពានី’’តិ អាគតំ, អថ ខោ ‘‘សង្ឃលាភវិភជនំ, អាគន្តុកវត្តំ កត្វា អារាមប្បវិសនំ ¶ , គមិកស្ស ភិក្ខុនោ សេនាសនអាបុច្ឆនំ, និស្សយបអប្បស្សម្ភនំ, បារិវាសិកមានត្តចារិកភិក្ខូនំ អរុណុដ្ឋាបនំ, ភិក្ខុនីនំ អារាមប្បវិសនអាបុច្ឆនំ ឥច្ចេវមាទីនិ ឯវ ឧបចារសីមាយ កត្តព្ពានី’’តិ អាគតំ, តស្មា កថិនទានញត្តិទុតិយកម្មវាចា កេវលាយំ ឧបចារសីមាយំ ន វាចេតព្ពាតិ សិទ្ធា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘អវិប្បវាសសីមា នាម តិយោជនាបិ ហោតិ, ឯវំ សន្តេ តិយោជនេ ឋិតា លាភំ គណ្ហិស្សន្តិ, តិយោជនេ ឋត្វា អាគន្តុកវត្តំ បូរេត្វា អារាមំ បវិសិតព្ពំ ភវិស្សតិ, គមិកោ តិយោជនំ គន្ត្វា សេនាសនំ អាបុច្ឆិស្សតិ, និស្សយបដិបន្នស្ស ភិក្ខុនោ តិយោជនាតិក្កមេ និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភិស្សតិ, បារិវាសិកេន តិយោជនំ អតិក្កមិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋបេតព្ពំ ភវិស្សតិ, ភិក្ខុនិយា តិយោជនេ ឋត្វា អារាមប្បវិសនំ អាបុច្ឆិតព្ពំ ភវិស្សតិ, សព្ពម្បេតំ ឧបចារសីមាយ បរិច្ឆេទវសេនេវ កាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ឧបចារសីមាយមេវ ភាជេតព្ព’’ន្តិ ឯវមាទិអដ្ឋកថាបាឋតោ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វិញ្ញាយតីតិ.

អថេវំ ¶ វទេយ្យុំ – ‘‘ឧបចារសីមា ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ ឋានំ ន ហោតី’’តិ តុម្ហេហិ វុត្តំ, អថ ច បន កតបុព្ពំ អត្ថិ. តថា ហិ ចីវរបដិគ្គាហកសម្មុតិចីវរនិទហកសម្មុតិចីវរភាជកសម្មុតីនំ ‘‘សុណាតុ មេ…បេ… ធារយាមីតិ ឥមាយ កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វា អន្តោវិហារេ សព្ពសង្ឃមជ្ឈេបិ ខណ្ឌសីមាយបិ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិយេវា’’តិ ឧបចារសីមាយំ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ និប្ផាទេតព្ពភាវោ អដ្ឋកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៩៤) អាគតោ. ភណ្ឌាគារស្ស បន ‘‘ឥមំ បន ភណ្ឌាគារំ ខណ្ឌសីមំ គន្ត្វា ខណ្ឌសីមាយ និសិន្នេហិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតិ, វិហារមជ្ឈេយេវ ‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមំ វិហារំ ភណ្ឌាគារំ សម្មន្នេយ្យា’តិអាទិនា នយេន កម្មវាចាយ វា អបលោកនេន វា សម្មន្និតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៩៧) ឧបចារសីមាយមេវ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សម្មន្និតព្ពភាវោ អាគតោតិ.

តេ ឯវំ វត្តព្ពា – សចេបិ អដ្ឋកថាយំ អាគតំ ‘‘អន្តោវិហារេ’’តិ បាឋោ ‘‘វិហារមជ្ឈេ’’តិ បាឋោ ច ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្តោតិ មញ្ញមានា តុម្ហេ អាយស្មន្តោ ឯវំ អវចុត្ថ, តេ បន បាឋា ឧបចារសីមំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ន វុត្តា, អថ ខោ អវិប្បវាសសីមាសង្ខាតំ មហាសីមំ សន្ធាយ វុត្តា. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ខណ្ឌសីមាយ វក្ខមានត្តា. ខណ្ឌសីមាយ ហិ មហាសីមា ឯវ បដិយោគី ហោតិ. ឧបចារសីមាតិ អយមត្ថោ កថំ ¶ ជានិតព្ពោតិ ចេ? ‘‘ឥមំ បន សមានសំវាសកសីមំ សម្មន្នន្តេហិ បព្ពជ្ជូបសម្បទាទីនំ សង្ឃកម្មានំ សុខករណត្ថំ បឋមំ ខណ្ឌសីមា សម្មន្និតព្ពា…បេ… ឯវំ ពទ្ធាសុ បន សីមាសុ ខណ្ឌសីមាយ ឋិតា ភិក្ខូ មហាសីមាយ កម្មំ ករោន្តានំ ន កោបេន្តិ ¶ , មហាសីមាយ វា ឋិតា ខណ្ឌសីមាយ កម្មំ ករោន្តានំ. សីមន្តរិកាយ បន ឋិតា ឧភិន្នម្បិ ន កោបេន្តី’’តិ វុត្តអដ្ឋកថាបាឋវសេន (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) ជានិតព្ពោតិ. អថ វា តេហិ អាយស្មន្តេហិ អាភតភណ្ឌាគារសម្មុតិបាឋវសេនបិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. កថំ? ចីវរបដិគ្គាហកាទិបុគ្គលសម្មុតិយោ បន អន្តោវិហារេ សព្ពសង្ឃមជ្ឈេបិ ខណ្ឌសីមាយម្បិ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ, ភណ្ឌាគារសង្ខាតវិហារសម្មុតិ បន វិហារមជ្ឈេយេវាតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, តត្ថ វិសេសការណំ បរិយេសិតព្ពំ.

តត្រេវំ វិសេសការណំ បញ្ញាយតិ – ‘‘អញ្ញិស្សា សីមាយ វត្ថុ អញ្ញិស្សា កម្មវាចា’’តិ វត្តព្ពទោសបរិហារត្ថំ វុត្តំ. បុគ្គលសម្មុតិយោ ហិ បុគ្គលស្ស វត្ថុត្តា យទិ មហាសីមភូតេ អន្តោវិហារេ កត្តុកាមា ហោន្តិ, សព្ពសង្ឃមជ្ឈេ តំ វត្ថុភូតំ បុគ្គលំ ហត្ថបាសេ កត្វា ករេយ្យុំ. យទិ ខណ្ឌសីមាយ កត្តុកាមា, តំ វត្ថុភូតំ បុគ្គលំ ខណ្ឌសីមំ អានេត្វា តត្ថ សន្និបតិតកម្មប្បត្តសង្ឃស្ស ហត្ថបាសេ កត្វា ករេយ្យុំ. ឧភយថាបិ យថាវុត្តទោសោ នត្ថិ, ភណ្ឌាគារសម្មុតិ បន ភណ្ឌាគារស្ស វិហារត្តា ខណ្ឌសីមំ អានេតុំ ន សក្កា, តស្មា យទិ តំ សម្មុតិំ ខណ្ឌសីមាយំ ឋត្វា ករេយ្យុំ, វត្ថុ មហាសីមាយំ ហោតិ, កម្មវាចា ខណ្ឌសីមាយន្តិ យថាវុត្តទោសោ ហោតិ, តស្មិញ្ច ទោសេ សតិ វត្ថុវិបន្នត្តា កម្មំ វិបជ្ជតិ, តស្មា មហាសីមភូតវិហារមជ្ឈេយេវ សា សម្មុតិ កាតព្ពាតិ អដ្ឋកថាចរិយានំ មតិ, ន ឧបចារសីមាយ ញត្តិទុតិយកម្មំ កាតព្ពន្តិ.

អថាបិ ឯវំ វទេយ្យុំ ‘‘វិហារសទ្ទេន អវិប្បវាសសីមភូតា មហាសីមាវ វុត្តា, ន ឧបចារសីមា’’តិ ឥទំ វចនំ កថំ បច្ចេតព្ពន្តិ? ឥមិនាយេវ អដ្ឋកថាវចនេន. យទិ ហិ ឧបចារសីមា ¶ វុត្តា ភវេយ្យ, ឧបចារសីមា នាម ពទ្ធសីមំ អវត្ថរិត្វាបិ បវត្តា អាវាសេសុ វា ភិក្ខូសុ វា វឌ្ឍន្តេសុ អនិយមវសេន វឌ្ឍតិ, តស្មា ខណ្ឌសីមំ អវត្ថរិត្វា បវត្តនតោ វិហារេន សហ ខណ្ឌសីមា ឯកសីមាយេវ ហោតិ, ឯវំ សតិ វិហារេ ឋិតំ ភណ្ឌាគារំ ខណ្ឌសីមាយ ឋត្វា សម្មន្និតុំ សក្កា ភវេយ្យ, ន បន សក្កា ‘‘ខណ្ឌសីមាយ និសិន្នេហិ សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) បដិសិទ្ធត្តា. តេន ញាយតិ ‘‘ឥមស្មិំ ¶ ឋានេ វិហារសទ្ទេន អវិប្បវាសសីមភូតា មហាសីមា វុត្តា, ន ឧបចារសីមា’’តិ. ឧបចារសីមាយ អនិយមវសេន វឌ្ឍនភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘ឧបចារសីមា បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបេន, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នា ហោតិ. អបិច ភិក្ខូនំ ធុវសន្និបាតដ្ឋានតោ វា បរិយន្តេ ឋិតភោជនសាលតោ វា និពទ្ធវសនកអាវាសតោ វា ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ទ្វិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អន្តោ ឧបចារសីមា វេទិតព្ពា, សា បន អាវាសេសុ វឌ្ឍន្តេសុ វឌ្ឍតិ, បរិហាយន្តេសុ បរិហាយតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘ភិក្ខូសុបិ វឌ្ឍន្តេសុ វឌ្ឍតី’តិ វុត្តំ, តស្មា សចេ វិហារេ សន្និបតិតភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធា ហុត្វា យោជនសតម្បិ បូរេត្វា និសីទន្តិ, យោជនសតម្បិ ឧបចារសីមាវ ហោតិ, សព្ពេសំ លាភោ បាបុណាតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វចនតោតិ.

យទិ ឯវំ ឧបចារសីមាយ កថិនត្ថតភាវោ កស្មា វុត្តោតិ? កថិនត្ថរណំ នាម ន សង្ឃកម្មំ, បុគ្គលកម្មមេវ ហោតិ, តស្មា វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ ឧបចារសីមាយ កាតព្ពា ហោតិ. ញត្តិកម្មវាចា បន សង្ឃកម្មភូតា, តស្មា ឧបចារសីមាយ កាតុំ ន វដ្ដតិ, សុវិសោធិតបរិសាយ ពទ្ធាពទ្ធសីមាយមេវ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ននុ ច ភោ ‘‘កថិនំ អត្ថរិតុំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តិ? គណនវសេន ¶ តាវ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ជនា លភន្តិ, ឧទ្ធំ សតសហស្សម្បិ, បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន លភន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, អថ កស្មា ‘‘កថិនត្ថរណំ នាម ន សង្ឃកម្មំ, បុគ្គលកម្មមេវ ហោតី’’តិ វុត្តន្តិ? ‘‘ន សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរតិ, ន គណោ កថិនំ អត្ថរតិ, បុគ្គលោ កថិនំ អត្ថរតី’’តិ បរិវារេ (បរិ. ៤១៤) វុត្តត្តា ច អបលោកនកម្មាទីនំ ចតុន្នំ សង្ឃកម្មានំ ឋានេសុ អបវិដ្ឋត្តា ច. អដ្ឋកថាយំ បន កថិនត្ថារស្ស ឧបចារភូតំ កថិនទានកម្មវាចាភណនកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្មិញ្ហិ កាលេ កថិនទាយកា ចត្តារោ, បដិគ្គាហកោ ឯកោតិ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ហោន្តិ, តតោ ហេដ្ឋា ន លភតីតិ. ញត្តិកម្មវាចាយ សង្ឃកម្មភាវោ កថំ ជានិតព្ពោតិ? ‘‘ចតុន្នំ សង្ឃកម្មានំ ញត្តិទុតិយកម្មស្ស នវសុ ឋានេសុ កថិនទាន’’ន្តិ អាគតត្តា, ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្ន’’ន្តិអាទិនា វុត្តត្តា ចាតិ.

អបរេ បន អាចរិយា ‘‘ភាសន្តរេសុ ញត្តីតិ វុត្តា កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយ បវិសតិ, អត្ថារកិរិយា ច ឧបចារសីមាយំ កាតព្ពា, តស្មា កថិនទានកម្មវាចាបិ ឧបចារសីមាយំ កាតព្ពាយេវា’’តិ វទន្តិ, តេសំ អយមធិប្បាយោ – មហាវគ្គបាឡិយំ ¶ (មហាវ. ៣០៦) ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ អារភិត្វា ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ…បេ… ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អត្ថតំ ហោតិ កថិន’’ន្តិ កថិនទានញត្តិកម្មវាចាតោ បដ្ឋាយ យាវ អនុមោទនា បាឋោ អាគតោ, បរិវារបាឡិយញ្ច (បរិ. ៤១២) ‘‘កថិនត្ថារោ ជានិតព្ពោ’’តិ ឧទ្ទេសស្ស និទ្ទេសេ ‘‘សចេ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, សង្ឃេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ, អត្ថារកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ, អនុមោទកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ បុច្ឆំ នីហរិត្វា ‘‘សង្ឃេន ញត្តិទុតិយេន ¶ កម្មេន កថិនត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ទាតព្ពំ…បេ… អនុមោទាមា’’តិ ញត្តិតោ បដ្ឋាយ យាវ អនុមោទនា បាឋោ អាគតោ, តស្មា ញត្តិតោ បដ្ឋាយ យាវ អនុមោទនា សព្ពោ វិធិ កថិនត្ថារកិរិយាយំ បវិសតិ, តតោ កថិនត្ថារកិរិយាយ ឧបចារសីមាយំ កត្តព្ពាយ សតិ ញត្តិសង្ខាតកថិនទានកម្មវាចាបិ ឧបចារសីមាយំ កត្តព្ពាយេវាតិ.

តត្រេវំ វិចារណា កាតព្ពា – អត្ថារកិរិយាយ វិសុំ អនាគតាយ សតិ ‘‘សព្ពោ វិធិ អត្ថារកិរិយាយំ បវិសតី’’តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, អថ ច បន មហាវគ្គបាឡិយញ្ច បរិវារបាឡិយញ្ច អត្ថារកិរិយា វិសុំ អាគតាយេវ, តស្មា ញត្តិសង្ខាតា កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយំ ន បវិសតិ, កេវលំ អត្ថារកិរិយាយ ឧបចារភូតត្តា បន តតោ បដ្ឋាយ អនុក្កមេន វុត្តំ. យថា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ សីមាសម្មុតិំ អនុជានិត្វា ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, សម្មន្និតព្ពា’’តិ សីមាសម្មុតិវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘បឋមំ និមិត្តា កិត្តេតព្ពា…បេ… ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ និមិត្តកិត្តនេន សហ សីមាសម្មុតិកម្មវាចា ទេសិតា, តត្ថ និមិត្តកិត្តនំ សីមាសម្មុតិកម្មំ ន ហោតិ, កម្មវាចាយេវ សីមាសម្មុតិកម្មំ ហោតិ, តថាបិ សីមាសម្មុតិកម្មវាចាយ ឧបចារភាវតោ សហ និមិត្តកិត្តនេន សីមាសម្មុតិកម្មវាចា ទេសិតា. យថា ច ឧបសម្បទាកម្មវិធិំ ទេសេន្តោ ‘‘បឋមំ ឧបជ្ឈំ គាហាបេតព្ពោ…បេ… ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ ឧបជ្ឈាយគាហាបនាទិនា សហ ឧបសម្បទាកម្មំ ទេសិតំ, តត្ថ ឧបជ្ឈាយគាហាបនាទិ ឧបសម្បទាកម្មំ ន ហោតិ, ញត្តិចតុត្ថកម្មវាចាយេវ ឧបសម្បទាកម្មំ ហោតិ, តថាបិ ឧបសម្បទាកម្មស្ស សមីបេ ភូតត្តា ឧបជ្ឈាយគាហាបនាទិនា សហ ញត្តិចតុត្ថកម្មវាចា ទេសិតា, ឯវមេត្ថ កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយា ន ហោតិ, តថាបិ ¶ អត្ថារកិរិយាយ ឧបចារភូតត្តា កថិនទានញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សហ កថិនត្ថារកិរិយា ទេសិតា, តស្មា កថិនទានកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយំ ន បវិសតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថ ¶ វា ញត្តិទុតិយកម្មវាចា ច អត្ថារោ ចាតិ ឥមេ ទ្វេ ធម្មា អតុល្យកិរិយា អតុល្យកត្តារោ អតុល្យកម្មា អតុល្យកាលា ច ហោន្តិ, តេន វិញ្ញាយតិ ‘‘ភាសន្តរេសុ ញត្តីតិ វុត្តា ញត្តិទុតិយកម្មវាចា អត្ថារកិរិយាយំ ន បវិសតី’’តិ. តត្ថ កថំ អតុល្យកិរិយា ហោន្តិ? កម្មវាចា ទានកិរិយា ហោតិ, អត្ថារោ បន្នរសធម្មានំ ការណភូតា អត្ថារកិរិយា, ឯវំ អតុល្យកិរិយា. កថំ អតុល្យកត្តារោតិ? កម្មវាចាយ កត្តា សង្ឃោ ហោតិ, អត្ថារស្ស កត្តា បុគ្គលោ, ឯវំ អតុល្យកត្តារោ ហោន្តិ. កថំ អតុល្យកម្មា ហោន្តិ? កម្មវាចាយ កម្មំ កថិនទុស្សំ ហោតិ, អត្ថារស្ស កម្មំ កថិនសង្ខាតា សមូហបញ្ញត្តិ, ឯវំ អតុល្យកម្មា ហោន្តិ. កថំ អតុល្យកាលា ហោន្តិ? កថិនទានកម្មវាចា បុព្ពករណបច្ចុទ្ធារអធិដ្ឋានានំ បុព្ពេ ហោតិ, អត្ថារោ តេសំ បច្ឆា, ឯវំ អតុល្យកាលា ហោន្តីតិ. អថ វា អត្ថារោ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិនា វចីភេទសង្ខាតេន ឯកេន ធម្មេន សង្គហិតោ, ន ញត្តិអនុស្សាវនាទិនា អនេកេហិ ធម្មេហិ សង្គហិតោ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘អត្ថារោ ឯកេន ធម្មេន សង្គហិតោ វចីភេទេនា’’តិ. ឥមិនាបិ ការណេន ជានិតព្ពំ ‘‘ន ញត្តិ អត្ថារេ បវិដ្ឋា’’តិ.

អញ្ញេ បន អាចរិយា ឯវំ វទន្តិ – ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តីតិ? គណនវសេន តាវ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ជនា លភន្តិ, ឧទ្ធំ សតសហស្សម្បិ, បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន លភន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អាគតត្តា ‘‘ហេដ្ឋិមន្តតោ ¶ បញ្ច ភិក្ខូ កថិនត្ថារំ លភន្តិ, តតោ អប្បកតរា ន លភន្តី’’តិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតីតិ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ កង្ខាវិតរណីដីកាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតត្តា តស្មិំ វាក្យេ ‘‘វដ្ដតី’’តិ កិរិយាយ កត្តា ‘‘សោ កថិនត្ថារោ’’តិ វុច្ចតិ, តស្មា អត្ថារោតិ ឥមិនា ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វុត្តអត្ថរណកិរិយា ន អធិប្បេតា, ចតូហិ ភិក្ខូហិ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ ញត្តិយា ទានំ អធិប្បេតន្តិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តិ…បេ… ឧទ្ធំ សតសហស្សន្តិ ឥទំ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សទានកម្មំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វិនយវិនិច្ឆយដីកាយំ វុត្តំ. តស្មិម្បិ បាឋេ ញត្តិយា ទិន្នំយេវ សន្ធាយ ‘‘បញ្ច ជនា អត្ថារំ លភន្តី’’តិ ឥទំ វចនំ អដ្ឋកថាចរិយេហិ វុត្តំ, ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិ បុគ្គលស្ស អត្ថរណំ សន្ធាយ ន វុត្តន្តិ ដីកាចរិយស្ស អធិប្បាយោ. ឯវំ កង្ខាវិតរណីដីកា-វិនយវិនិច្ឆយដីកាការកេហិ អាចរិយេហិ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ នាមា’’តិ ¶ វិនិច្ឆិតត្តា ឧបចារសីមាយំ កថិនទានញត្តិកម្មវាចាករណំ យុត្តន្តិ វិញ្ញាយតីតិ វទន្តិ.

តត្រេវំ វិចារណា កាតព្ពា – ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ អត្ថារោ នាមា’’តិ ដីកាចរិយា ន វទេយ្យុំ. វទេយ្យុំ ចេ, អដ្ឋកថាយ វិរុទ្ធោ សិយា. កថំ វិរុទ្ធោតិ ចេ? ‘‘ឆិន្នវស្សា វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា វា ន លភន្តិ, អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សាបិ ន លភន្តីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្ត’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) អាគតត្តា ‘‘តេ ឆិន្នវស្សាទយោ កថិនត្ថារំ ន លភន្តី’’តិ វិញ្ញាយតិ. យទិ ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ នាម សិយា, ឯវំ សតិ តេ ភិក្ខូ ញត្តិទុតិយកម្មេបិ គណបូរកភាវេន អប្បវិដ្ឋា សិយុំ. អថ ច បន ‘‘បុរិមិកាយ ¶ ឧបគតានំ បន សព្ពេ គណបូរកា ហោន្តី’’តិ អដ្ឋកថាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វុត្តត្តា តេ ញត្តិទុតិយកម្មេ បវិដ្ឋាវ ហោន្តិ, តស្មា អដ្ឋកថាចរិយោ បញ្ចានិសំសហេតុភូតំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិកំ វចីភេទំយេវ ‘‘អត្ថារោ’’តិ វទតិ, ន ញត្តិទុតិយកម្មំ, តស្មា តេ ឆិន្នវស្សាទយោ បញ្ចានិសំសហេតុភូតំ កថិនត្ថារំ ន លភន្តិ, ញត្តិទុតិយកម្មេ បន ចតុវគ្គសង្ឃបូរកភាវំ លភន្តីតិ វិញ្ញាយតិ. បុនបិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតា ចត្តារោ វា ហោន្តិ តយោ វា ទ្វេ វា ឯកោ វា, ឥតរេ គណបូរកេ កត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ. ឯវំ អលព្ភមានកថិនត្ថារេយេវ ឆិន្នវស្សាទយោ គណបូរកេ កត្វា ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ កថិនទុស្សំ ទាបេត្វា បុរិមិកាយ ឧបគតេហិ កថិនស្ស អត្ថរិតព្ពភាវតោ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ អត្ថារោ នាមាតិ ដីកាចរិយា ន វទេយ្យុ’’ន្តិ អវចិម្ហាតិ.

ននុ ច ភោ ឥមស្មិម្បិ អដ្ឋកថាវចនេ ‘‘ឥតរេ គណបូរកេ កត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ វចនេន ចតុវគ្គសង្ឃេន កត្តព្ពំ ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ ‘‘អត្ថារោ’’តិ វុត្តន្តិ? ន, បុព្ពាបរវិរោធតោ. បុព្ពេ ហិ ឆិន្នវស្សាទីនំ កថិនំ អត្ថរិតុំ អលព្ភមានភាវោ វុត្តោ, ឥធ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ’’តិ វុត្តេ តេសម្បិ លព្ភមានភាវោ វុត្តោ ភវេយ្យ, ន អដ្ឋកថាចរិយា បុព្ពាបរវិរុទ្ធំ កថេយ្យុំ, តស្មា ‘‘កត្វា’’តិ បទំ ‘‘អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ បទេន សម្ពជ្ឈន្តេន សមានកាលវិសេសនំ អកត្វា បុព្ពកាលវិសេសនមេវ កត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ, ឯវំ សតិ បុព្ពវចនេនាបរវចនំ គង្គោទកេន យមុនោទកំ វិយ សំសន្ទតិ, បច្ឆាបិ ច ‘‘កម្មវាចំ សាវេត្វា កថិនំ អត្ថរាបេត្វា ទានញ្ច ភុញ្ជិត្វា គមិស្សន្តី’’តិ វិសុំ កម្មវាចាសាវនំ វិសុំ កថិនត្ថរណំ ¶ បុព្ពាបរានុក្កមតោ វុត្តំ ¶ , តស្មា ញត្តិទុតិយកម្មំ អត្ថារោ នាម ន ហោតិ, កេវលំ អត្ថារស្ស ការណមេវ ឧបចារមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. កិញ្ច ភិយ្យោ – ‘‘ន សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរតិ, ន គណោ កថិនំ អត្ថរតិ, បុគ្គលោ កថិនំ អត្ថរតី’’តិ បរិវារវចនេន (បរិ. ៤១៤) អយមត្ថោ ជានិតព្ពោតិ.

យទិ ឯវំ កង្ខាវិតរណីដីកា-វិនយវិនិច្ឆយដីកាសុ អាគតបាឋានំ អធិប្បាយោ កថំ ភាសិតព្ពោ ភវេយ្យ. ននុ កង្ខាវិតរណីដីកាយំ ‘‘វដ្ដតី’’តិ ឥមិស្សា កិរិយាយ កត្តា ‘‘សោ កថិនត្ថារោ’’តិ វុត្តោ, វិនយវិនិច្ឆយដីកាយញ្ច ‘‘កថិនទុស្សទានកម្ម’’ន្តិ បទំ ‘‘សន្ធាយា’’តិ កិរិយាយ កម្មំ, កថិនត្ថារោ…បេ… ឥទំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ កិរិយាយ កម្មំ ហោតិ. ឯវំ ដីកាសុ នីតត្ថតោ អាគតបាឋេសុ សន្តេសុ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំយេវ អត្ថារោ នាមាតិ ដីកាចរិយា ន វទេយ្យុ’’ន្តិ ន វត្តព្ពន្តិ? យេនាការេន អដ្ឋកថាវចនេន ដីកាវចនញ្ច បុព្ពាបរអដ្ឋកថាវចនញ្ច អវិរុទ្ធំ ភវេយ្យ, តេនាការេន ដីកាបាឋានំ អធិប្បាយោ គហេតព្ពោ. កថំ? កង្ខាវិតរណីអដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘សោ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ អាគតោ, តស្មិំ អដ្ឋកថាវចនេ ចោទកេន ចោទេតព្ពស្ស អត្ថិតាយ តំ បរិហរិតុំ ‘‘បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតីតិ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ បាឋោ ដីកាចរិយេន វុត្តោ, កថំ ចោទេតព្ពំ អត្ថីតិ? ភោ អដ្ឋកថាចរិយ ‘‘សោ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តោ, ឯវំ សតិ បញ្ចន្នំ កថិនត្ថារកានំ ឯវ សោ កថិនត្ថារោ វដ្ដតិ, ន ឯកទ្វិតិចតុបុគ្គលានន្តិ អត្ថោ អាបជ្ជតិ, ឯវំ សតិ ‘‘ន សង្ឃោ កថិនំ អត្ថរតិ, ន គណោ កថិនំ អត្ថរតិ, បុគ្គលោ កថិនំ អត្ថរតី’’តិ អាគតបាឡិយា វិរុជ្ឈនតោ អាគមវិរោធោ ¶ អាបជ្ជតិ, តំ ចោទនំ បរិហរន្តោ ‘‘បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតីតិ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ បាឋោ ដីកាចរិយេន វុត្តោ. តត្ថាយមធិប្បាយោ – ភោ ចោទកាចរិយ អដ្ឋកថាចរិយេន កថិនត្ថារកាលេ បញ្ចន្នំ អត្ថារកានំ ភិក្ខូនំ វសេន ‘‘សោ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ បាឋោ ន វុត្តោ, អថ ខោ សង្ឃេន អត្ថារកស្ស កថិនទុស្សទានកាលេ បច្ឆិមកោដិយា ចត្តារោ កថិនទុស្សស្ស ទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចន្នំ ទាយកបដិគ្គាហកបុគ្គលានំ អត្ថិតាយ សោ បច្ឆា កត្តព្ពោ អត្ថារោ វដ្ដតិ, ការណសម្បត្តិយា ផលសម្បត្តិ ហោតិ, តស្មា តស្មិំ អដ្ឋកថាវចនេ អាគមវិរោធោ នាបជ្ជតីតិ.

វិនយវិនិច្ឆយដីកាយម្បិ ¶ ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តីតិ? គណនវសេន តាវ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ជនា លភន្តិ, ឧទ្ធំ សតសហស្សម្បិ, បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន លភន្តី’’តិ អដ្ឋកថាវចនេ បរេហិ បុច្ឆិតព្ពស្ស អត្ថិតាយ តំ បុច្ឆំ វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘ឥទំ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សទានកម្មំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ បាឋោ ដីកាចរិយេន វុត្តោ. កថំ បុច្ឆិតព្ពន្តិ ចេ? ភោ អដ្ឋកថាចរិយ ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិយា បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ វចនំ កិំ បញ្ចានិសំសស្ស ការណភូតំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិអត្ថារកិរិយំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឧទាហុ អត្ថារស្ស ការណភូតំ កថិនទុស្សទានកម្មន្តិ. កថំ វិស្សជ្ជនាតិ? ភោ ភទ្រមុខ ‘‘ហេដ្ឋិមកោដិយា បញ្ចន្នំ ជនានំ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ បញ្ចានិសំសស្ស ការណភូតំ ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិកំ អត្ថារកិរិយំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាចរិយេន ន វុត្តំ, អថ ខោ អត្ថារស្ស ការណភូតំ កថិនទានកម្មំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ¶ . តត្រាយមធិប្បាយោ – សង្ឃេន អត្ថារកស្ស ទិន្នទុស្សេន ឯវ កថិនត្ថារោ សម្ភវតិ, ន ឋិតិកាយ លទ្ធចីវរេន វា បុគ្គលិកចីវរេន វា សម្ភវតិ, តញ្ច កថិនទុស្សទានកម្មំ ចត្តារោ កថិនទុស្សទាយកា, ឯកោ បដិគ្គាហកោតិ បញ្ចសុ ភិក្ខូសុ វិជ្ជមានេសុយេវ សម្បជ្ជតិ, ន តតោ ឩនេសូតិ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ចន្នំ វដ្ដតិ, ការណសិទ្ធិយា ផលសិទ្ធិ ហោតិ, តេនេវ ច ការណេន ‘‘កថិនទុស្សទានកម្មំ វុត្ត’’ន្តិ មុខ្យវសេន អវត្វា ‘‘សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ ឧបចារវសេនាហ. ឯវំ វុត្តេយេវ អដ្ឋកថាវចនស្ស បុព្ពាបរវិរោធោ នត្ថិ, អដ្ឋកថាវចនេន ច ដីកាវចនំ វិរុទ្ធំ ន ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ, ‘‘អបលោកនាទិសង្ឃកម្មករណត្ថំ ពទ្ធសីមា ភគវតា អនុញ្ញាតា’’តិ ឥមិនា វិនយលក្ខណេន ច សមេតិ.

‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិកា បន អត្ថារកិរិយា អបលោកនាទីសុ ចតូសុ សង្ឃកម្មេសុ អប្បវិដ្ឋា, អធិដ្ឋានាទយោ វិយ បញ្ចានិសំសលាភការណភូតា បុគ្គលកិរិយាវ ហោតីតិ វស្សូបនាយិកខេត្តភូតាយ អន្តោឧបចារសីមាយ កាតព្ពា, តស្មា អន្តោឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមាយ អវិជ្ជមានាយ ពហិឧបចារសីមាយំ ពទ្ធសីមំ វា ឧទកុក្ខេបសត្តព្ភន្តរលភមានដ្ឋានំ វា គន្ត្វា ញត្តិទុតិយកម្មេន កថិនទុស្សំ ទាបេត្វា បុន វិហារំ អាគន្ត្វា អន្តោឧបចារសីមាយមេវ កថិនត្ថរណំ បុព្ពាចរិយេហិ កតំ, តំ សុកតមេវ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ អគ្គហេត្វា សុទ្ធឧបចារសីមាយមេវ ញត្តិទុតិយកម្មំ កាតព្ពន្តិ គយ្ហមានេ សតិ តេសំ អាយស្មន្តានំ ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជមានា សិស្សានុសិស្សា ធុវវាសត្ថាយ វិហារទានាទិអបលោកនកម្មំ វា ឧបោសថបវារណាទិញត្តិកម្មំ វា សីមាសម្មន្ននាទិញត្តិទុតិយកម្មំ ¶ វា ឧបសម្បទាទិញត្តិចតុត្ថកម្មំ វា ឧបចារសីមាយមេវ ករេយ្យុំ, ឯវំ ករោន្តា ភគវតោ ¶ សាសនេ មហន្តំ ជដំ មហន្តំ គុម្ពំ មហន្តំ វិសមំ ករេយ្យុំ, តស្មា តមករណត្ថំ យុត្តិតោ ច អាគមតោ ច អនេកានិ ការណានិ អាហរិត្វា កថយិម្ហាតិ.

សាសនេ គារវំ កត្វា, សទ្ធម្មស្សានុលោមតោ;

មយា កតំ វិនិច្ឆយំ, សម្មា ចិន្តេន្តុ សាធវោ.

បុនប្បុនំ វិចិន្តេត្វា, យុត្តំ ចេ ហោតិ គណ្ហន្តុ;

នោ ចេ យុត្តំ មា គណ្ហន្តុ, សម្មាសម្ពុទ្ធសាវកាតិ.

ឥតោ បរានិបិ ការណសាធកានិ អាហរន្តិ អាចរិយា, តេសំ បដិវចនេន អតិវិត្ថារោ ភវិស្សតិ, ឧបចារសីមាយ ចតុន្នំ សង្ឃកម្មានំ កតដ្ឋានភាវោ បុព្ពេ វុត្តោវ, តស្មា តំ វចនំ មនសិ កត្វា សំសយំ អកត្វា ធារេតព្ពោតិ.

‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ កិំ ឯត្តកេន វចីភេទេន កថិនំ អត្ថតំ ហោតិ, ឧទាហុ អញ្ញោ កោចិ កាយវិការោ កាតព្ពោ? ន កាតព្ពោ. ឯត្តកេនេវ ហិ វចីភេទេន អត្ថតំ ហោតិ, កថិនំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៨) ‘‘អត្ថារោ ឯកេន ធម្មេន សង្គហិតោ វចីភេទេនា’’តិ.

ឯវំ កថិនត្ថារំ ទស្សេត្វា អនុមោទាបនអនុមោទនេ ទស្សេន្តោ ‘‘តេន កថិនត្ថារកេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យេន ភិក្ខុនា ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិអាទិនា វចីភេទេន កថិនំ អត្ថតំ, តេន ‘‘កថិនស្ស អត្ថារា បន្នរស ធម្មា ជាយន្តី’’តិ បរិវារេ (បរិ. ៤០៣) អាគតត្តា កថិនត្ថារេន សហេវ បញ្ច អានិសំសា អាគតា, អថ កស្មា សង្ឃំ អនុមោទាបេតីតិ? កិញ្ចាបិ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ បញ្ច អានិសំសា អាគតា, សង្ឃស្ស បន អនាគតា, តស្មា សង្ឃស្ស ច អាគមនត្ថំ សង្ឃំ អនុមោទាបេតិ, សង្ឃោ ¶ ច អនុមោទនំ ករោតិ, ឯវំ កតេ ឧភិន្នម្បិ អានិសំសា អាគតា ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៤០៣) ‘‘ទ្វិន្នំ បុគ្គលានំ អត្ថតំ ហោតិ កថិនំ អត្ថារកស្ស ច អនុមោទកស្ស ចា’’តិ. ឯត្ថ ច កថិនត្ថារកភិក្ខុតោ វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ តស្មិំ ¶ សង្ឃេ អត្ថិ, ឥធ វុត្តនយេន អត្ថារកេន ‘‘ភន្តេ’’តិ វត្តព្ពំ, អនុមោទកេន ‘‘អាវុសោ’’តិ. យទិ បន កថិនត្ថារកោ ភិក្ខុ សព្ពេសំ វុឌ្ឍតរោ ហោតិ, តេន ‘‘អាវុសោ’’តិ វត្តព្ពំ, ឥតរេហិ ‘‘ភន្តេ’’តិ, ឯវំ សេសនយទ្វយេបិ. ឯវំ សព្ពេសំ អត្ថតំ ហោតិ កថិនន្តិ. ឥមេសុ បន សង្ឃបុគ្គលេសុ យេ តស្មិំ វិហារេ បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បឋមបវារណាយ បវារិតា, តេយេវ អនុមោទិតុំ លភន្តិ, ឆិន្នវស្សា វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា វា អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សា វា ន លភន្តិ, អននុមោទន្តាបិ អានិសំសំ ន លភន្តិ.

ឯវំ កថិនត្ថារំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចីវរវិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ អត្ថតេ បន កថិនេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សចេ កថិនចីវរេន សទ្ធិំ អាភតំ អានិសំសន្តិ ឥមិនា ឯកំ អត្ថតចីវរមេវ កថិនចីវរំ នាម, តតោ អញ្ញំ តេន សទ្ធិំ អាភតំ សព្ពំ ចីវរំ កថិនានិសំសចីវរំ នាមាតិ ទស្សេតិ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានី’’តិអាទិ. តេន ញាយតិ ‘‘វត្ថមេវ ឥធ អានិសំសោ នាម, ន អគ្ឃោ, កថិនសាដកេន សទ្ធិំ អាភតានំ អញ្ញសាដកានំ ពហុលវសេន អត្ថរិតព្ពំ, ន កថិនសាដកស្ស មហគ្ឃវសេនា’’តិ. ភិក្ខុសង្ឃោ អនិស្សរោ, អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុយេវ ឥស្សរោ. កស្មា? ទាយកេហិ វិចារិតត្តា. ភិក្ខុសង្ឃោ ឥស្សរោ, កស្មា? ទាយកេហិ អវិចារិតត្តា, មូលកថិនស្ស ច សង្ឃេ ទិន្នត្តា. អវសេសកថិនានិសំសេតិ ¶ តស្ស ទិន្នវត្ថេហិ អវសេសកថិនានិសំសវត្ថេ. ពលវវត្ថានីតិ អត្ថរិតព្ពកថិនសាដកំយេវ អហតំ វា អហតកប្បំ វា ទាតុំ វដ្ដតិ, អានិសំសចីវរំ បន យថាសត្តិ យថាពលំ បុរាណំ វា អភិនវំ វា ទុព្ពលំ វា ពលវំ វា ទាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា តេសុ ទុព្ពលវត្ថេ ឋិតិកាយ ទិន្នេ លទ្ធភិក្ខុស្ស ឧបការកំ ន ហោតិ, តស្មា ឧបការណយោគ្គានិ ពលវវត្ថានិ ទាតព្ពានីតិ អធិប្បាយោ. វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានីតិ យត្តកា ភិក្ខូ វស្សាវាសិកចីវរំ លភិំសុ, តេ ឋបេត្វា តេសំ ហេដ្ឋតោ បដ្ឋាយ យថាក្កមំ ទាតព្ពានិ. ថេរាសនតោ បដ្ឋាយាតិ យត្តកា ភិក្ខូ តិស្សំ កថិនត្ថតសីមាយំ សន្តិ, តេសុ ជេដ្ឋកភិក្ខុតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានិ. អាសនគ្គហណំ បន យថាវុឌ្ឍំ និសិន្នេ សន្ធាយ កតំ. ឯតេន វស្សាវាសិកកថិនានិសំសានំ សមានគតិកតំ ទីបេតិ. គរុភណ្ឌំ ន ភាជេតព្ពន្តិ កថិនសាដកេន សទ្ធិំ អាភតេសុ មញ្ចបីឋាទិកំ គរុភណ្ឌំ ន ភាជេតព្ពំ, សង្ឃិកវសេនេវ បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ អត្ថោ. តត្ថ គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយោ អនន្តរកថាយំ អាវិ ភវិស្សតិ.

ឥមស្មិំ បន ឋានេ វត្តព្ពំ អត្ថិ. កថំ? ឥទានិ ភិក្ខូ កថិនានិសំសចីវរំ កុសបាតំ កត្វា ¶ វិភជន្តិ, តំ យុត្តំ វិយ ន ទិស្សតីតិ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានិ, ឋិតិកាយ អភាវេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានី’’តិ វចនតោតិ. ឯវំ សន្តេ កត្ថ កុសបាតោ កាតព្ពោតិ? ភណ្ឌាគារេ ឋបិតចីវរេតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ឧស្សន្នំ ហោតីតិ ពហុ រាសិកតំ ហោតិ, ភណ្ឌាគារំ ន គណ្ហាតិ. សម្មុខីភូតេនាតិ អន្តោឧបចារសីមាយំ ឋិតេន. ភាជេតុន្តិ កាលំ ឃោសាបេត្វា បដិបាដិយា ភាជេតុំ…បេ… ឯវំ ឋបិតេសុ ចីវរបដិវីសេសុ កុសោ បាតេតព្ពោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ ¶ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) វុត្តត្តា, តស្មា ឥមិស្សំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ភាជេតព្ពន្តិ អម្ហាកំ ខន្តិ.

ឯកច្ចេ បន ភិក្ខូ ឯកេកស្ស ឯកេកស្មិំ ចីវរេ អប្បហោន្តេ ចីវរំ បរិវត្តេត្វា អកប្បិយវត្ថុំ គហេត្វា ភាជេន្តិ, តំ អតិឱឡារិកមេវ. អញ្ញេបិ ឯកច្ចានំ ចីវរានំ មហគ្ឃតាយ ឯកច្ចានំ អប្បគ្ឃតាយ សមគ្ឃំ កាតុំ ន សក្កាតិ តថេវ ករោន្តិ, តម្បិ ឱឡារិកមេវ. តត្ថ ហិ អកប្បិយវត្ថុនា បរិវត្តនេបិ តស្ស វិចារណេបិ ភាគគ្គហណេបិ អាបត្តិយេវ ហោតិ. ឯកេ ‘‘កថិនំ នាម ទុព្ពិចារណីយ’’ន្តិ វត្វា អត្ថរណំ ន ករោន្តិ, បុគ្គលិកវសេនេវ យថាជ្ឈាសយំ វិចារេន្តិ, តំ បន យទិ ទាយកេហិ បុគ្គលស្សេវ ទិន្នំ, បុគ្គលេន ច សង្ឃស្ស អបរិច្ចជិតំ, ឯវំ សតិ អត្តនោ សន្តកត្តា យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. យទិ បន សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា ទិន្នំ, បុគ្គលស្ស ទិន្នេបិ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បរិច្ចជិតំ, ឯវំ សន្តេ សង្ឃគណានំ សន្តកត្តា អយុត្តំ ភវេយ្យ. អបរេ បន កថិនវសេន បដិគ្គហិតេ វិចារេតុំ ទុក្ករន្តិ មញ្ញមានា ‘‘ន មយំ កថិនវសេន បដិគ្គណ្ហាម, វស្សាវាសិកភាវេនេវ បដិគ្គណ្ហាមា’’តិ វត្វា យថារុចិ វិចារេន្តិ, តម្បិ អយុត្តំ. វស្សាវាសិកម្បិ ហិ សង្ឃស្ស ទិន្នំ សង្ឃិកំ ហោតិយេវ, បុគ្គលស្ស ទិន្នំ បុគ្គលិកំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘សចេ បន តេសំ សេនាសនេ បំសុកូលិកោ វសតិ, អាគតញ្ច តំ ទិស្វា ‘តុម្ហាកំ វស្សាវាសិកំ ទេមា’តិ វទន្តិ, តេន សង្ឃស្ស អាចិក្ខិតព្ពំ. សចេ តានិ កុលានិ សង្ឃស្ស ទាតុំ ន ឥច្ឆន្តិ, ‘តុម្ហាកំយេវ ទេមា’តិ វទន្តិ, សភាគោ ភិក្ខុ ‘វត្តំ កត្វា គណ្ហាហី’តិ វត្តព្ពោ, បំសុកូលិកស្ស បនេតំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២១៩) វុត្តត្តា.

វស្សាវាសិកំ ¶ ទុវិធំ សទ្ធាទេយ្យតត្រុប្បាទវសេន. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘ឥតិ ¶ សទ្ធាទេយ្យេ ទាយកមនុស្សា បុច្ឆិតព្ពា, តត្រុប្បាទេ បន កប្បិយការកា បុច្ឆិតព្ពា’’តិ. សទ្ធាទេយ្យវស្សាវាសិកម្បិ សវិហារាវិហារវសេន ទុវិធំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘មហាបទុមត្ថេរោ បនាហ ន ឯវំ កាតព្ពំ. មនុស្សា ហិ អត្តនោ អាវាសបដិជគ្គនត្ថាយ បច្ចយំ ទេន្តិ, តស្មា អញ្ញេហិ ភិក្ខូហិ តត្ថ បវិសិតព្ព’’ន្តិ, ‘‘យេសំ បន សេនាសនំ នត្ថិ, កេវលំ បច្ចយមេវ ទេន្តិ, តេសំ បច្ចយំ អវស្សាវាសិកេ សេនាសនេ គាហេតុំ វដ្ដតី’’តិ ច. តត្រុប្បាទវស្សាវាសិកំ នាម កប្បិយការកានំ ហត្ថេ កប្បិយវត្ថុបអភុញ្ជនត្ថាយ ទិន្នវត្ថុតោ និព្ពត្តំ. វុត្តម្បិ ចេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) ‘‘កប្បិយការកានញ្ហិ ហត្ថេ ‘កប្បិយភណ្ឌំ បរិភុញ្ជថា’តិ ទិន្នវត្ថុតោ យំ យំ កប្បិយំ, តំ សព្ពំ បរិភុញ្ជិតុំ អនុញ្ញាត’’ន្តិ. ឯវំ វស្សាវាសិកចីវរម្បិ បុព្ពេ យេភុយ្យេន សង្ឃស្សេវ ទេន្តិ, តស្មា ‘‘កថិនចីវរំ ទេមា’’តិ វុត្តេ កថិនចីវរភាវេន បដិគ្គហេតព្ពំ, ‘‘វស្សាវាសិកំ ទេមា’’តិ វុត្តេ វស្សាវាសិកចីវរភាវេនេវ បដិគ្គហេតព្ពំ. កស្មា? ‘‘យថា ទាយកា វទន្តិ, តថា បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥) វចនតោ.

កិញ្ចិ អវត្វា ហត្ថេ វា បាទមូលេ វា ឋបេត្វា គតេ កិំ កាតព្ពន្តិ? តត្ថ សចេ ‘‘ឥទំ វត្ថុ ចេតិយស្ស វា សង្ឃស្ស វា បរបុគ្គលស្ស វា អត្ថាយ បរិណត’’ន្តិ ជានេយ្យ, តេសំ អត្ថាយ បដិគ្គហេតព្ពំ. អថ ‘‘មមត្ថាយ បរិណត’’ន្តិ ជានេយ្យ, អត្តនោ អត្ថាយ បដិគ្គហេតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៣២៩) ‘‘នវ អធម្មិកទានានី’’តិអាទិ. អថ ន កិញ្ចិ ជានេយ្យ, អត្តនោ ហត្ថេ វា បាទមូលេ វា កិញ្ចិ អវត្វា ឋបិតំ តស្សេវ បុគ្គលិកំ ហោតិ. ន ហិ ចេតិយាទីនំ អត្ថាយ បរិណតំ ¶ កិញ្ចិ អវត្វា ភិក្ខុស្ស ហត្ថេ វា បាទមូលេ វា ឋបេតីតិ. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) ‘‘បុគ្គលស្ស ទេតីតិ ‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘ឥមំ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទម្មី’តិ ឯវំ សម្មុខា វា ទេតី’’តិអាទិ.

‘‘ឥមិស្សំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ភាជេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, កថំ ភាជេតព្ពន្តិ? ‘‘អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានី’’តិ វុត្តត្តា យេ ភិក្ខូ ឥមស្មិំ វស្សេ វស្សាវាសិកំ ន លភិំសុ, តេសំ ហេដ្ឋតោ បដ្ឋាយ ឯកេកំ ចីវរំ វា សាដកំ វា ទាតព្ពំ. អថ ចីវរានំ វា សាដកានំ វា អវសិដ្ឋេសុ សន្តេសុ បុន ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទុតិយភាគោ ទាតព្ពោ. តតោ ចីវរេសុ វា សាដកេសុ វា ខីណេសុ យេ លភន្តិ, តេសុ បច្ឆិមស្ស ¶ វស្សាទីនិ សល្លក្ខេតព្ពានិ. ន កេវលំ តស្មិំ កថិនត្ថតទិវសេ ទិន្នទុស្សានិ ឯវ កថិនានិសំសានិ នាម ហោន្តិ, អថ ខោ យាវ កថិនស្ស ឧព្ភារា សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នចីវរានិបិ សង្ឃិកេន តត្រុប្បាទេន អារាមិកេហិ អាភតចីវរានិបិ កថិនានិសំសានិយេវ ហោន្តិ. តស្មា តាទិសេសុ ចីវរេសុ ឧប្បជ្ជមានេសុ យថាវុត្តសល្លក្ខិតវស្សស្ស ភិក្ខុនោ ហេដ្ឋតោ បដ្ឋាយ បុនប្បុនំ គាហេតព្ពំ. ‘‘ឋិតិកាយ អភាវេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វចនតោ តស្មិំ វស្សេ វស្សាវាសិកចីវរានំ អនុប្បជ្ជនតោ វា ឧប្បជ្ជមានេសុបិ ឋិតិកាយ អគាហាបនតោ វា វស្សាវាសិកឋិតិកាយ អភាវេ សតិ លទ្ធព្ពកថិនានិសំសេ តស្សំ ឧបចារសីមាយំ សព្ពេ ភិក្ខូ បដិបាដិយា និសីទាបេត្វា ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ឋិតិកំ កត្វា ឯកេកស្ស ភិក្ខុនោ ឯកេកំ ចីវរំ វា សាដកំ វា ទាតព្ពំ. សង្ឃនវកស្ស ¶ ទានកាលេបិ មហាថេរា អាគច្ឆន្តិ, ‘‘ភន្តេ, វីសតិវស្សានំ ទីយតិ, តុម្ហាកំ ឋិតិកា អតិក្កន្តា’’តិ ន វត្តព្ពា, ឋិតិកំ ឋបេត្វា តេសំ ទត្វា បច្ឆា ឋិតិកាយ ទាតព្ពំ. ទុតិយភាគេ បន ថេរាសនំ អារុឡ្ហេ បច្ឆា អាគតានំ បឋមភាគោ ន បាបុណាតិ, ទុតិយភាគតោ វស្សគ្គេន ទាតព្ពោ. អយំ ឋិតិកាវិចារោ ចតុបច្ចយភាជនកថាតោ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២០២) គហេតព្ពោតិ.

ននុ ច ភោ ឯកច្ចានិ កថិនានិសំសចីវរានិ មហគ្ឃានិ, ឯកច្ចានិ អប្បគ្ឃានិ ហោន្តិ, កថំ ឯកេកស្ស ឯកេកស្មិំ ទិន្នេ អគ្ឃសមត្តំ ភវេយ្យាតិ? វុច្ចតេ – ភណ្ឌាគារចីវរភាជនេ អគ្ឃសមត្តំ ឥច្ឆិតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៤៣) ‘‘តេន ខោ បន សមយេន សង្ឃស្ស ភណ្ឌាគារេ ចីវរំ ឧស្សន្នំ ហោតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សម្មុខីភូតេន សង្ឃេន ភាជេតុំ…បេ… អថ ខោ ចីវរភាជកានំ ភិក្ខូនំ ឯតទហោសិ ‘កថំ នុ ខោ ចីវរំ ភាជេតព្ព’ន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បឋមំ ឧច្ចិនិត្វា តុលយិត្វា វណ្ណាវណ្ណំ កត្វា ភិក្ខូ គណេត្វា វគ្គំ ពន្ធិត្វា ចីវរបដិវីសំ ឋបេតុ’’ន្តិ. អដ្ឋកថាយញ្ច (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘ឧច្ចិនិត្វាតិ ‘ឥទំ ថូលំ, ឥទំ សណ្ហំ, ឥទំ ឃនំ, ឥទំ តនុកំ, ឥទំ បរិភុត្តំ, ឥទំ អបរិភុត្តំ, ឥទំ ទីឃតោ ឯត្តកំ, បុថុលតោ ឯត្តក’ន្តិ ឯវំ វត្ថានិ វិចិនិត្វា. តុលយិត្វាតិ ‘ឥទំ ឯត្តកំ អគ្ឃតិ, ឥទំ ឯត្តក’ន្តិ ឯវំ អគ្ឃបរិច្ឆេទំ កត្វា. វណ្ណាវណ្ណំ កត្វាតិ សចេ សព្ពេសំ ឯកេកមេវ ទសទសអគ្ឃនកំ បាបុណាតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ បាបុណាតិ, យំ នវ វា អដ្ឋ វា អគ្ឃតិ, តំ អញ្ញេន ឯកអគ្ឃនកេន ច ទ្វិអគ្ឃនកេន ច សទ្ធិំ ពន្ធិត្វា ឯតេន ឧបាយេន ¶ សមេ បដិវីសេ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ ¶ . ភិក្ខូ គណេត្វា វគ្គំ ពន្ធិត្វាតិ សចេ ឯកេកស្ស ទីយមានេ ទិវសោ ន បហោតិ, ទស ទស ភិក្ខូ គណេត្វា ទស ទស ចីវរបដិវីសេ ឯកវគ្គំ ពន្ធិត្វា ឯកំ ភណ្ឌិកំ កត្វា ឯវំ ចីវរបដិវីសំ ឋបេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ឯវំ ឋបិតេសុ ចីវរបដិវីសេសុ កុសោ បាតេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. តេន ញាយតិ ‘‘ភណ្ឌាគារចីវរភាជនេ អគ្ឃសមត្តំ ឥច្ឆិតព្ពំ, កុសបាតោ ច កាតព្ពោ’’តិ.

ឥមស្មិំ បន កថិនានិសំសចីវរភាជនេ អគ្ឃសមត្តំ ន ឥច្ឆិតព្ពំ, កុសបាតោ ច ន កាតព្ពោ. តថា ហិ វុត្តំ កថិនក្ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘ឯវំ អត្ថតេ បន កថិនេ សចេ កថិនចីវរេន សទ្ធិំ អាភតំ អានិសំសំ ទាយកា ‘យេន អម្ហាកំ កថិនំ គហិតំ, តស្សេវ ទេមា’តិ ទេន្តិ, ភិក្ខុសង្ឃោ អនិស្សរោ. អថ អវិចារេត្វាវ ទត្វា គច្ឆន្តិ, ភិក្ខុសង្ឃោ ឥស្សរោ, តស្មា សចេ កថិនត្ថារកស្ស សេសចីវរានិបិ ទុព្ពលានិ ហោន្តិ, សង្ឃេន អបលោកេត្វា តេសម្បិ អត្ថាយ វត្ថានិ ទាតព្ពានិ, កម្មវាចា បន ឯកាយេវ វដ្ដតិ. អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានិ. ឋិតិកាយ អភាវេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានិ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘អគ្ឃបរិច្ឆេទំ កត្វា’’តិ វា ‘‘កុសបាតោ កាតព្ពោ’’តិ វា. តេន ញាយតិ ‘‘កថិនានិសំសចីវរានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ វា វុឌ្ឍតរតោ វា បដ្ឋាយេវ ទាតព្ពានិ, នេវ អគ្ឃសមត្តំ កាតព្ពំ, ន កុសោ បាតេតព្ពោ’’តិ.

ឥទានិ បន វស្សាវាសិកភាវេន អទិន្នត្តា វស្សាវាសិកឋិតិកាយ អកតត្តា ច កថិនត្ថតចីវរតោ ច កថិនត្ថារកស្ស អវសេសចីវរត្ថាយ ទិន្នវត្ថតោ ច អវសេសកថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វុឌ្ឍតរតោ បដ្ឋាយ ឯកស្ស ភិក្ខុស្ស ឯកំ វត្ថំ ទាតព្ពំ, តេសុ បន វរំ វរំ វុឌ្ឍស្ស ទាតព្ពំ ¶ . កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘បច្ឆិមវស្សូបនាយិកទិវសេ បន សចេ កាលំ ឃោសេត្វា សន្និបតិតេ សង្ឃេ កោចិ ទសហត្ថំ វត្ថំ អាហរិត្វា វស្សាវាសិកំ ទេតិ, អាគន្តុកោ សចេ ភិក្ខុសង្ឃត្ថេរោ ហោតិ, តស្ស ទាតព្ពំ. នវកោ ចេ ហោតិ, សម្មតេន ភិក្ខុនា សង្ឃត្ថេរោ វត្តព្ពោ ‘សចេ, ភន្តេ, ឥច្ឆថ, បឋមភាគំ មុញ្ចិត្វា ឥទំ វត្ថំ គណ្ហថា’តិ. អមុញ្ចន្តស្ស ន ទាតព្ពំ. សចេ បន បុព្ពេ គាហិតំ មុញ្ចិត្វា គណ្ហាតិ, ទាតព្ពំ. ឯតេនេវ ឧបាយេន ទុតិយត្ថេរតោ បដ្ឋាយ បរិវត្តេត្វា បត្តដ្ឋានេ អាគន្តុកស្ស ទាតព្ពំ. សចេ បឋមវស្សូបគតា ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច វា វត្ថានិ អលត្ថុំ, លទ្ធំ លទ្ធំ ឯតេនេវ ឧបាយេន វិស្សជ្ជាបេត្វា យាវ អាគន្តុកស្ស សមកំ ហោតិ, តាវ ទាតព្ពំ. តេន បន សមកេ លទ្ធេ អវសិដ្ឋោ អនុភាគោ ថេរាសនេ ទាតព្ពោ’’តិ ¶ សេនាសនក្ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨) វចនតោ តំសំវណ្ណនាភូតាយំ វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣១៨) ‘‘អាគន្តុកោ សចេ ភិក្ខូតិ ចីវរេ គាហិតេ បច្ឆា អាគតោ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ. បត្តដ្ឋានេតិ វស្សគ្គេន បត្តដ្ឋានេ. បឋមវស្សូបគតាតិ អាគន្តុកស្ស អាគមនតោ បុរេតរមេវ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបនាយិកាយ វស្សូបគតា. លទ្ធំ លទ្ធន្តិ ទាយកានំ សន្តិកា អាគតាគតសាដក’’ន្តិ វចនតោ, វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣១៨) ‘‘បឋមភាគំ មុញ្ចិត្វាតិ ឥទំ ចេ បឋមគាហិតវត្ថុតោ មហគ្ឃំ ហោតីតិ លិខិត’’ន្តិ វចនតោ ច វិញ្ញាយតិ. ឯវំ អដ្ឋកថាយំ ដីកាសុ ច វស្សាវាសិកទានេ បច្ឆា អាភតំ មហគ្ឃវត្ថំ មហាថេរតោ បដ្ឋាយ បរិវត្តេត្វា តេហិ អនិច្ឆិតំយេវ វស្សគ្គេន បត្តស្ស បច្ឆា អាគតស្ស ភិក្ខុនោ ទាតព្ពភាវស្ស វុត្តត្តា វរំ វរំ វុឌ្ឍស្ស ទាតព្ពន្តិ វិញ្ញាយតិ.

‘‘សចេ ¶ បឋមវស្សូបគតា ទ្វេ តីណិ ចត្តារិ បញ្ច វា វត្ថានិ អលត្ថុ’’ន្តិ វត្ថគណនាយ ឯវ វុត្តត្តា, អគ្ឃគណនាយ អវុត្តត្តា ច កថិនានិសំសវត្ថស្ស ច វស្សាវាសិកគតិកភាវស្ស វចនតោ កថិនានិសំសវត្ថានិ វត្ថគណនាវសេនេវ ភាជេតព្ពានិ, ន អគ្ឃសមភាវេនាតិ ច ទដ្ឋព្ពានិ, តេនេវ ច ការណេន ‘‘យោ ពហូនិ កថិនានិសំសវត្ថានិ ទេតិ, តស្ស សន្តកេនេវ អត្ថរិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វុត្តំ. ពហូនិ ហិ កថិនានិសំសវត្ថានិ វិភជនកាលេ សង្ឃស្ស ឧបការកានិ ហោន្តីតិ.

បាឡិអដ្ឋកថាទីហិ, នេត្វា វុត្តំ វិនិច្ឆយំ;

កថិនេ ចីវរេ មយ្ហំ, ចិន្តយន្តុ វិចក្ខណា.

ចិន្តយិត្វា បុនប្បុនំ, យុត្តំ ចេ ធារយន្តុ តំ;

អយុត្តញ្ចេ ឥតោ អញ្ញំ, បរិយេសន្តុ ការណន្តិ.

‘‘យោ ច តត្ថ ចីវរុប្បាទោ, សោ នេសំ ភវិស្សតី’’តិ ចីវរស្សេវ អត្ថតកថិនានំ ភិក្ខូនំ សន្តកភាវស្ស ភគវតា វុត្តត្តា ចីវរតោ អញ្ញានិ សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស ទិន្នានិ បិណ្ឌបាតាទីនិ វត្ថូនិ ឧបចារសីមំ បវិដ្ឋស្ស អាគតាគតស្ស សង្ឃស្ស សន្តកំ ហោន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ‘‘កថិនំ អត្ថរាបេត្វា ទានញ្ច ភុញ្ជិត្វា គមិស្សន្តិ ¶ , អានិសំសោ បន ឥតរេសំយេវ ហោតី’’តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំ ទាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៣) បាឋំ ឧបនិស្សាយ កថិនានិសំសចីវរម្បិ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំយេវ ទេន្តិ, ន បនេវំ កាតព្ពំ. ភណ្ឌាគារេ ឋបិតញ្ហិ អកាលចីវរមេវ សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសំ កត្វា ទាតព្ពំ. វស្សាវាសិកកថិនានិសំសាទិកាលចីវរំ បន សមកមេវ ទាតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ចីវរក្ខន្ធកដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៣) ‘‘សាមណេរានំ ឧបឌ្ឍបដិវីសន្តិ ឯត្ថ យេ សាមណេរា អត្តិស្សរា ភិក្ខុសង្ឃស្ស ¶ កត្តព្ពកម្មំ ន ករោន្តិ, ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាសុ យុត្តា អាចរិយុបជ្ឈាយានំយេវ វត្តបដិបត្តិំ ករោន្តិ, អញ្ញេសំ ន ករោន្តិ, ឯតេសំយេវ ឧបឌ្ឍភាគោ ទាតព្ពោ. យេ បន បុរេភត្តញ្ច បច្ឆាភត្តញ្ច ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ កត្តព្ពកិច្ចំ ករោន្តិ, តេសំ សមកោ ទាតព្ពោ. ឥទញ្ច បិដ្ឋិសមយេ ឧប្បន្នេន ភណ្ឌាគារេ ឋបិតេន អកាលចីវរេនេវ កថិតំ, កាលចីវរំ បន សមកមេវ ទាតព្ព’’ន្តិ.

កច្ចិ នុ ខោ សាមណេរា វស្សំ ឧបគតា, យេន អានិសំសំ លភេយ្យុន្តិ? អាម ឧបគតាតិ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘អថ ចត្តារោ ភិក្ខូ ឧបគតា, ឯកោ បរិបុណ្ណវស្សោ សាមណេរោ, សោ ចេ បច្ឆិមិកាយ ឧបសម្បជ្ជតិ, គណបូរកោ ចេវ ហោតិ, អានិសំសញ្ច លភតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) វចនតោ វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) ‘‘បច្ឆិមិកាយ ឧបសម្បន្នោ បឋមបវារណាយ បវារេតុម្បិ លភតិ, វស្សិកោ ច ហោតិ, អានិសំសញ្ច លភតីតិ សាមណេរានំ វស្សូបគមនំ អនុញ្ញាតំ ហោតិ. សាមណេរា កថិនានិសំសំ លភន្តីតិ វទន្តី’’តិ វចនតោតិ.

តត្រុប្បាទេសុ កថិនានិសំសេសុ យទិ អារាមិកា តណ្ឌុលាទីហិ វត្ថានិ ចេតាបេន្តិ, វត្ថេហិបិ តណ្ឌុលាទីនិ ចេតាបេន្តិ, តត្ថ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? វិភជនកាលេ វិជ្ជមានវត្ថុវសេន កាតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) ‘‘តត្រុប្បាទេន តណ្ឌុលាទិនា វត្ថូសុ ចេតាបិតេសុ អត្ថតកថិនានមេវ តានិ វត្ថានិ បាបុណន្តិ. វត្ថេហិ បន តណ្ឌុលាទីសុ ចេតាបិតេសុ សព្ពេសំ តានិ បាបុណន្តីតិ វុត្ត’’ន្តិ. ‘‘សចេ បន ឯកសីមាយំ ពហូ វិហារា ហោន្តី’’តិ ឯត្ថ កតរសីមា អធិប្បេតាតិ? ឧបចារសីមា. ឧបចារសីមាយំយេវ ហិ សង្ឃលាភវិភជនាទិកំ សិជ្ឈតិ. វុត្តញ្ហេតំ ¶ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៦) ‘‘កថិនត្ថតសីមាយន្តិ ¶ ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឧបចារសីមដ្ឋស្ស មតកចីវរាទិភាគិយតាយ ពទ្ធសីមាយ តត្រុប្បាទាភាវតោ វិញ្ញេយ្យមេតំ ‘ឧបចារសីមាវ អធិប្បេតា’តិ’’.

ឯវំ កថិនត្ថារំ ទស្សេត្វា សង្ឃេ រុចិតាយ មាតិកាបលិពោធឧព្ភារេ អទស្សេត្វាវ អន្តេ អានិសំសំ ទស្សេតុំ ‘‘អត្ថតកថិនានំ វោ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អដ្ឋវិធា មាតិកា បក្កមនន្តិកា, និដ្ឋានន្តិកា, សន្និដ្ឋានន្តិកា, នាសនន្តិកា, សវនន្តិកា, អាសាវច្ឆេទិកា, សីមាតិក្កន្តិកា, សហុព្ភារាតិ. តត្ថ អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ កតបរិយោសិតំ ចីវរំ អាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ ន បច្ចេស្សាមី’’តិ បក្កមតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ឧបចារសីមាតិក្កមេនេវ កថិនុព្ភារោ ភវតិ, បញ្ចានិសំសានិ អលភនេយ្យោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ បក្កមនមេវស្ស អន្តភូតត្តា បក្កមនន្តិកោ នាម ហោតិ.

អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អនិដ្ឋិតមេវ អត្តនោ ភាគភូតំ ចីវរំ អាទាយ អញ្ញំ វិហារំ គតោ, តស្ស ពហិឧបចារសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥមស្មិំយេវ វិហារេ ឥមំ ចីវរំ ការេស្សាមិ, ន បុរាណវិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ, សោ ពហិសីមាយមេវ តំ ចីវរំ ការេតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ តស្មិំ ចីវរេ និដ្ឋិតេ កថិនុព្ភារោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ ចីវរនិដ្ឋានមេវស្ស អន្តោតិ និដ្ឋានន្តិកោ នាម.

ភិក្ខុ អត្ថតកថិនោ អកតចីវរមាទាយ បក្កមតិ, តស្ស ពហិឧបចារសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥមំ ចីវរំ នេវ ការេស្សាមិ, បោរាណវិហារញ្ច ន បច្ចេស្សាមី’’តិ, តស្ស ភិក្ខុនោ តេន សន្និដ្ឋានេន កថិនុព្ភារោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ សន្និដ្ឋានមេវស្ស អន្តោតិ សន្និដ្ឋានន្តិកោ នាម.

អត្ថតកថិនោ ¶ ភិក្ខុ អកតមេវ ចីវរំ អាទាយ បក្កមតិ, ពហិសីមគតស្ស តស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥធេវិមំ ចីវរំ ការេស្សាមិ, ន ច បោរាណវិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ, តស្ស ចីវរំ កុរុមានំ ចោរាទីហិ នស្សតិ, អគ្យាទីហិ វិនស្សតិ, កថិនុព្ភារោ ហោតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ នាសនមេវស្ស អន្តោតិ នាសនន្តិកោ នាម.

អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អកតចីវរមាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមតិ ¶ , តស្ស ពហិសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥធេវិមំ ចីវរំ ការេស្សាមី’’តិ, សោ កតចីវរោ សុណាតិ ‘‘វិហារេ កិរ សង្ឃេន កថិនំ ឧព្ភត’’ន្តិ, តេន សវនមត្តេនស្ស កថិនំ ឧព្ភតំ ហោតិ. អយំ កថិនព្ភារោ សវនមេវស្ស អន្តោតិ សវនន្តិកោ នាម.

អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អញ្ញត្ថ បច្ចាសាចីវរការណា បក្កមតិ, តស្ស ពហិសីមគតស្ស ឯវំ ហោតិ ‘‘ឥធ ពហិសីមាយមេវ ចីវរបច្ចាសំ បយិរុបាសាមិ, ន វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ, សោ តត្ថេវ តំ ចីវរបច្ចាសំ បយិរុបាសតិ, សោ តំ ចីវរបច្ចាសំ អលភមានោ ចីវរាសា បច្ឆិជ្ជតិ, តេនេវ តស្ស ភិក្ខុនោ កថិនុព្ភារោ ភវតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ អាសាវច្ឆេទសហិតត្តា អាសាវច្ឆេទិកោ នាម.

អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ អកតចីវរំ អាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមតិ, សោ ពហិសីមគតោ តំ ចីវរំ ការេតិ, សោ កតចីវរោ ‘‘វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ ពហិឧបចារសីមាយមេវ កថិនុព្ភារកាលំ វីតិនាមេតិ, តស្ស កថិនុព្ភារោ ភវតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ ចីវរកាលស្ស អន្តិមទិវសសង្ខាតាយ សីមាយ អតិក្កន្តត្តា សីមាតិក្កន្តិកោ នាម.

អត្ថតកថិនោ ភិក្ខុ ចីវរំ អាទាយ ‘‘ឥមំ វិហារំ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា បក្កមតិ, សោ កតចីវរោ ‘‘វិហារំ ¶ បច្ចេស្សាមី’’តិ ចិន្តេន្តោ បច្ចាគន្ត្វា វិហារេ កថិនុព្ភារំ បប្បោតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ វិហារេ ភិក្ខូហិ សហ កថិនុព្ភារោ ភវតិ. អយំ កថិនុព្ភារោ វិហារេ ភិក្ខូហិ សហ កតត្តា សហុព្ភារោ នាម. អយំ អដ្ឋវិធោ កថិនុព្ភារោ អដ្ឋ មាតិកា នាម. វុត្តញ្ហេតំ កថិនក្ខន្ធកបាឡិយំ (មហាវ. ៣១០) ‘‘អដ្ឋិមា, ភិក្ខវេ, មាតិកា កថិនស្ស ឧព្ភារាយ បក្កមនន្តិកា និដ្ឋានន្តិកា សន្និដ្ឋានន្តិកា នាសនន្តិកា សវនន្តិកា អាសាវច្ឆេទិកា សីមាតិក្កន្តិកា សហុព្ភារាតិ. ភិក្ខុ អត្ថតកថិនោ កតចីវរមាទាយ បក្កមតិ ‘ន បច្ចេស្ស’ន្តិ, តស្ស ភិក្ខុនោ បក្កមនន្តិកោ កថិនុព្ភារោ’’តិអាទិ, វិនយវិនិច្ឆយប្បករណេ ច –

‘‘បក្កមនញ្ច ¶ និដ្ឋានំ, សន្និដ្ឋានញ្ច នាសនំ;

សវនមាសា ច សីមា ច, សហុព្ភារោតិ អដ្ឋិមា’’តិ. (វិ. វិ. ២៧០៩);

បលិពោធោ ទុវិធោ អាវាសបលិពោធោ, ចីវរបលិពោធោតិ. តត្ថ ‘‘យស្មិំ វិហារេ កថិនំ អត្ថតំ ហោតិ, តស្មិំ វសិស្សាមី’’តិ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តោបិ ‘‘បុន តំ វិហារំ អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ សាបេក្ខោ ហោតិ. អយំ អាវាសបលិពោធោ នាម. តស្ស ភិក្ខុនោ ចីវរំ អកតំ វា ហោតិ អបរិយោសិតំ វា, ‘‘អញ្ញតោ ចីវរំ លច្ឆាមី’’តិ អាសា វា អនុបច្ឆិន្នា ហោតិ. អយំ ចីវរបលិពោធោ នាម. វុត្តញ្ហេតំ កថិនក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣២៥) ‘‘កតមេ ច, ភិក្ខវេ, ទ្វេ កថិនស្ស បលិពោធា? អាវាសបលិពោធោ ច ចីវរបលិពោធោ ច. កថញ្ច, ភិក្ខវេ, អាវាសបលិពោធោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ វសតិ វា តស្មិំ អាវាសេ, សាបេក្ខោ វា បក្កមតិ ‘បច្ចេស្ស’ន្តិ, ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, អាវាសបលិពោធោ ហោតិ. កថញ្ច, ភិក្ខវេ, ចីវរបលិពោធោ ហោតិ? ឥធ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនោ ចីវរំ អកតំ ¶ វា ហោតិ វិប្បកតំ វា, ចីវរាសា វា អនុបច្ឆិន្នា, ឯវំ ខោ, ភិក្ខវេ, ចីវរបលិពោធោ ហោតី’’តិ.

ឧព្ភារោ ទុវិធោ អដ្ឋមាតិកាឧព្ភារអន្តរុព្ភារវសេន. តត្ថ ពហិឧបចារសីមគតានំ ភិក្ខូនំ វសេន វុត្តា សត្ត កថិនុព្ភារា ច ពហិឧបចារសីមំ គន្ត្វា និវត្តេត្វា កថិនត្ថតវិហារេ អន្តរុព្ភារំ បត្វា ភិក្ខូហិ សហ អន្តរុព្ភារស្ស កតត្តា សហុព្ភារសង្ខាតោ ឯកោ កថិនុព្ភារោ ចាតិ ឥមេ អដ្ឋ កថិនុព្ភារា អដ្ឋមាតិកាយ បវិដ្ឋត្តា អដ្ឋមាតិកាឧព្ភារោ នាម. ពហិសីមំ អគន្ត្វា តស្មិំយេវ វិហារេ និសីទិត្វា កថិនុព្ភារំ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ កថិនុព្ភារោ អដ្ឋមាតិកាយ អប្បវិដ្ឋោ ហុត្វា កាលបរិច្ឆេទំ អប្បត្វា អន្តរាយេវ កតត្តា អន្តរុព្ភារោ នាម.

អន្តរុព្ភារសហុព្ភារា ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយេវ កតា, ឯវំ សន្តេ កោ តេសំ វិសេសោតិ? អន្តរុព្ភារោ ពហិសីមំ អគន្ត្វា អន្តោសីមាយមេវ ឋិតេហិ ភិក្ខូហិ កតោ. សហុព្ភារោ ពហិសីមំ គតេន ភិក្ខុនា បច្ចាគន្ត្វា តំ អន្តរុព្ភារំ បត្វា តេហិ អន្តោសីមដ្ឋេហិ ភិក្ខូហិ សហ កតោតិ អយមេតេសំ វិសេសោ. បក្កមនន្តិកាទយោ សត្ត កថិនុព្ភារា ន កម្មវាចាយ ¶ កតា, កេវលំ ទ្វិន្នំ បលិពោធានំ ឧបច្ឆេទេន បញ្ចហិ អានិសំសេហិ វិគតត្តា កថិនុព្ភារា នាម ហោន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេន វិនយវិនិច្ឆយេ –

‘‘អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ វា, អន្តរុព្ភារតោបិ វា;

ឧព្ភារាបិ ទុវេ វុត្តា, កថិនស្ស មហេសិនា’’តិ.

តដ្ដីកាយម្បិ ‘‘អដ្ឋន្នំ មាតិកានន្តិ ពហិសីមគតានំ វសេន វុត្តា. បក្កមនន្តិកាទយោ សត្ត មាតិកា ពហិសីមំ គន្ត្វា អន្តរុព្ភារំ ¶ សម្បត្តស្ស វសេន វុត្តា, សហុព្ភារោ ឥមាសំ អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ វសេន ច. អន្តរុព្ភារតោបិ វាតិ ពហិសីមំ អគន្ត្វា តត្ថេវ វសិត្វា កថិនុព្ភារកម្មេន ឧព្ភតកថិនានំ វសេន លព្ភនតោ អន្តរុព្ភារោតិ មហេសិនា កថិនស្ស ឧព្ភារា ទុវេ វុត្តាតិ យោជនា. ពហិសីមំ គន្ត្វា អាគតស្ស វសេន សឧព្ភារោ, ពហិសីមំ អគតានំ វសេន អន្តរុព្ភារោតិ ឯកោយេវ ឧព្ភារោ ទ្វិធា វុត្តោ’’តិ វុត្តំ.

កស្មា បន អន្តរុព្ភារវសេន កម្មវាចាយ កថិនំ ឧព្ភតន្តិ? មហាទានំ ទាតុកាមេហិ ឧបាសកេហិ អាគតស្ស សង្ឃស្ស អកាលចីវរំ ទាតុកាមេហិ យាចិតត្តា. វុត្តញ្ហិ ភិក្ខុនីវិភង្គបាឡិយំ (បាចិ. ៩២៥) ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរេន ឧបាសកេន សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស វិហារោ ការាបិតោ ហោតិ, សោ តស្ស វិហារស្ស មហេ ឧភតោសង្ឃស្ស អកាលចីវរំ ទាតុកាមោ ហោតិ. តេន ខោ បន សមយេន ឧភតោសង្ឃស្ស កថិនំ អត្ថតំ ហោតិ. អថ ខោ សោ ឧបាសកោ សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា កថិនុទ្ធារំ យាចី’’តិអាទិ. កថំ បន កម្មវាចា កាតព្ពាតិ? ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ កថិនំ ឧទ្ធរេយ្យ, ឯសា ញត្តិ. សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, សង្ឃោ កថិនំ ឧទ្ធរតិ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ កថិនស្ស ឧទ្ធារោ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ. ឧព្ភតំ សង្ឃេន កថិនំ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ ឯវំ កាតព្ពាតិ. វុត្តញ្ហិ ភិក្ខុនីវិភង្គេ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កថិនំ ឧទ្ធរិតុំ, ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, កថិនំ ឧទ្ធរិតព្ពំ. ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ – សុណាតុ មេ…បេ… ធារយាមី’’តិ.

ឯតេន ¶ ¶ ច កថិនុព្ភារេន បុព្ពេ កតំ កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មវាចំ ឧព្ភតន្តិ វទន្តិ, ន បន កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មំ ឧព្ភតំ, អថ ខោ អត្ថារកម្មមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ហិ កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មំ ឧព្ភតំ ភវេយ្យ, តាយ កម្មវាចាយ កថិនទុស្សទានស្ស សិជ្ឈនតោ ឥមាយ កថិនុព្ភារកម្មវាចាយ តំ បុព្ពេ ទិន្នទុស្សំ បុន អាហរាបេតព្ពំ សិយា, ន បញ្ចានិសំសវិគមនំ. យស្មា បន ឥមាយ កថិនុព្ភារកម្មវាចាយ បញ្ចានិសំសវិគមនមេវ ហោតិ, ន បុព្ពេ ទិន្នកថិនទុស្សស្ស បុន អាហរាបនំ. តេន វិញ្ញាយតិ ‘‘បញ្ចានិសំសលាភការណំ អត្ថរណកម្មមេវ ឥមាយ កថិនព្ភារកម្មវាចាយ ឧទ្ធរីយតិ, ន កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មវាចាតិ, តស្មា កថិនុព្ភារកម្មវាចាករណតោ បច្ឆា សង្ឃស្ស ឧប្បន្នំ ចីវរំ អកាលចីវរំ ហោតិ, សង្ឃោ បញ្ចានិសំសេ ន លភតិ, ចីវរំ សព្ពសង្ឃិកំ ហុត្វា អាគតាគតស្ស សង្ឃស្ស ភាជនីយំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អយមត្ថោ កថិនទុស្សទានញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ ច កថិនុព្ភារកម្មវាចាយ ច អត្ថញ្ច អធិប្បាយញ្ច សុដ្ឋុ វិនិច្ឆិនិត្វា បុព្ពាបរំ សំសន្ទិត្វា បច្ចេតព្ពោតិ.

ឯត្ថ សិយា – កថិនុព្ភារំ យាចន្តានំ សព្ពេសំ កថិនុព្ភារោ ទាតព្ពោ, ឧទាហុ ឯកច្ចានន្តិ, កិញ្ចេត្ថ – យទិ តាវ សព្ពេសំ ទាតព្ពោ, កថិនុព្ភារកម្មេន បញ្ចានិសំសវិគមនតោ សង្ឃស្ស លាភន្តរាយោ ភវេយ្យ, អថ ឯកច្ចានំ មុខោលោកនំ វិយ សិយាតិ? យទិ កថិនត្ថារមូលកលាភតោ កថិនុព្ភារមូលកលាភោ មហន្តោ ភវេយ្យ, តេសំ យាចន្តានំ កថិនុព្ភារោ ទាតព្ពោ. យទិ អប្បកោ, ន ទាតព្ពោ. យទិ សមោ, កុលប្បសាទត្ថាយ ទាតព្ពោតិ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២៧) ‘‘កីទិសោ កថិនុទ្ធារោ ទាតព្ពោ, កីទិសោ ន ទាតព្ពោតិ? យស្ស ¶ អត្ថារមូលកោ អានិសំសោ មហា, ឧព្ភារមូលកោ អប្បោ, ឯវរូបោ ន ទាតព្ពោ. យស្ស បន អត្ថារមូលកោ អានិសំសោ អប្បោ, ឧព្ភារមូលកោ មហា, ឯវរូបោ ទាតព្ពោ. សមានិសំសោបិ សទ្ធាបរិបាលនត្ថំ ទាតព្ពោវា’’តិ. ឥមិនាបិ វិញ្ញាយតិ ‘‘បញ្ចានិសំសានំ ការណភូតំ អត្ថារកម្មមេវ ឧទ្ធរីយតិ, ន កថិនទុស្សទានភូតំ ញត្តិទុតិយកម្ម’’ន្តិ.

អានិសំសកថាយំ បញ្ចាតិ ឥទានិ វុច្ចមានា អនាមន្តចារាទយោ បញ្ច កិរិយា. កប្បិស្សន្តីតិ កប្បា ភវិស្សន្តិ, អនាបត្តិការណា ភវិស្សន្តីតិ អត្ថោ. អនាមន្តចារោតិ អនាមន្តេត្វា ចរណំ. យោ ហិ ទាយកេហិ ភត្តេន និមន្តិតោ ហុត្វា សភត្តោ សមានោ វិហារេ សន្តំ ¶ ភិក្ខុំ អនាមន្តេត្វា កុលេសុ ចារិត្តំ អាបជ្ជតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ ចារិត្តសិក្ខាបទេន បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតិ, សា អាបត្តិ អត្ថតកថិនស្ស ន ហោតីតិ អត្ថោ. តត្ថ ចារិត្តសិក្ខាបទំ នាម ‘‘យោ បន ភិក្ខុ និមន្តិតោ សភត្តោ សមានោ សន្តំ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆា បុរេភត្តំ វា បច្ឆាភត្តំ វា កុលេសុ ចារិត្តំ អាបជ្ជេយ្យ អញ្ញត្រ សមយា, បាចិត្តិយំ. តត្ថាយំ សមយោ ចីវរទានសមយោ ចីវរការសមយោ, អយំ តត្ថ សមយោ’’តិ អចេលកវគ្គេ បញ្ចមសិក្ខាបទំ (បាចិ. ២៩៩-៣០០). ចីវរវិប្បវាសោតិ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរេន វា សព្ពេន វា វិនា ហត្ថបាសេ អកត្វា អរុណុដ្ឋាបនំ, ឯវំ ករោតោបិ ទុតិយកថិនសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ ច ទុតិយកថិនសិក្ខាបទំ នាម ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ បន ភិក្ខុនា ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ ឯករត្តម្បិ ចេ ភិក្ខុ តិចីវរេន វិប្បវសេយ្យ អញ្ញត្រ ភិក្ខុសម្មុតិយា, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ អាគតំ និស្សគ្គិយេសុ ទុតិយសិក្ខាបទំ (បារា. ៤៧២).

គណភោជនន្តិ ¶ ឯតេន គណភោជនសិក្ខាបទេន អនាបត្តិ វុត្តាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ គណភោជនំ នាម ‘‘អម្ហាកំ ភត្តំ ទេថា’’តិ ភិក្ខូនំ វិញ្ញត្តិយា វា ‘‘អម្ហាកំ ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ ទាយកានំ និមន្តនេន វា អកប្បិយវោហារេន ចត្តារោ វា អតិរេកា វា ភិក្ខូ ឯកតោ បដិគ្គណ្ហិត្វា ឯកតោ ភុញ្ជនំ. គណភោជនសិក្ខាបទំ នាម ‘‘គណភោជនេ អញ្ញត្រ សមយា បាចិត្តិយំ. តត្ថាយំ សមយោ គិលានសមយោ ចីវរទានសមយោ ចីវរការសមយោ អទ្ធានគមនសមយោ នាវាភិរុហនសមយោ មហាសមយោ សមណភត្តសមយោ, អយំ តត្ថ សមយោ’’តិ អាគតំ ភោជនវគ្គេ ទុតិយសិក្ខាបទំ (បាចិ. ២១៥). អនធិដ្ឋិតំ អវិកប្បិតំ វដ្ដតីតិ បឋមកថិនសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ បឋមកថិនសិក្ខាបទំ នាម ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ បន ភិក្ខុនា ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតព្ពំ, តំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ អាគតំ និស្សគ្គិយេសុ បឋមសិក្ខាបទំ (បារា. ៤៧២). កថិនត្ថតសីមាយាតិ ឧបចារសីមំ សន្ធាយ វុត្តំ. មតកចីវរន្តិ មតស្ស ចីវរំ. តត្រុប្បាទេនាតិ សង្ឃសន្តកេន អារាមុយ្យានខេត្តវត្ថុអាទិនា. យំ សង្ឃិកំ ចីវរំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ តេសំ ភវិស្សតីតិ ឥមិនា ចីវរមេវ កថិនត្ថារកានំ ភិក្ខូនំ សន្តកំ ហោតិ, តតោ អញ្ញំ បិណ្ឌបាតភេសជ្ជាទិកំ អាគតាគតស្ស សង្ឃស្ស សន្តកំ ហោតីតិ ទស្សេតិ.

ឯវំ ¶ អដ្ឋង្គសម្បន្នោ, លជ្ជី ភិក្ខុ សុបេសលោ;

ករេយ្យ កថិនត្ថារំ, ឧព្ភារញ្ចាបិ សាធុកន្តិ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

កថិនត្ថារវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឯកូនតិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

៣០. គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយកថា

២២៧. ឯវំ ¶ កថិនវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ គរុភណ្ឌាទិវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ ‘‘គរុភណ្ឌានីតិ ឯត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ គរូតិ –

‘‘បុមេ អាចរិយាទិម្ហិ, គរុ មាតាបិតូសុបិ;

គរុ តីសុ មហន្តេ ច, ទុជ្ជរាលហុកេសុ ចា’’តិ. –

វុត្តេសុ អនេកត្ថេសុ អលហុកវាចកោ. ភណ្ឌ-សទ្ទោ ‘‘ភាជនាទិបរិក្ខារេ, ភណ្ឌំ មូលធនេបិ ចា’’តិ ឯត្ថ ភាជនាទិបរិក្ខារត្ថោ ហោតិ. វចនត្ថោ បន គរន្តិ ឧគ្គច្ឆន្តិ ឧគ្គតា បាកដា ហោន្តីតិ គរូនិ, ភឌិតព្ពានិ ឥច្ឆិតព្ពានីតិ ភណ្ឌានិ, គរូនិ ច តានិ ភណ្ឌានិ ចាតិ គរុភណ្ឌានិ, អារាមាទីនិ វត្ថូនិ. ឥតិ អាទិនា នយេន សេនាសនក្ខន្ធកេ ភគវតា ទស្សិតានិ ឥមានិ បញ្ច វត្ថូនិ គរុភណ្ឌានិ នាមាតិ យោជេតព្ពំ.

មញ្ចេសុ មសារកោតិ មញ្ចបាទេ វិជ្ឈិត្វា តត្ថ អដនិយោ បវេសេត្វា កតោ. ពុន្ទិកាពទ្ធោតិ អដនីហិ មញ្ចបាទេ ឌំសាបេត្វា បល្លង្កសង្ខេបេន កតោ. កុឡីរបាទកោតិ អស្សមេណ្ឌកាទីនំ បាទសទិសេហិ បាទេហិ កតោ. យោ វា បន កោចិ វង្កបាទកោ, អយំ វុច្ចតិ ‘‘កុឡីរបាទកោ’’តិ. អាហច្ចបាទកោតិ អយំ បន ‘‘អាហច្ចបាទកោ នាម មញ្ចោ អង្គេ វិជ្ឈិត្វា កតោ ហោតី’’តិ ឯវំ បរតោ បាឡិយំយេវ (បាចិ. ១៣១) វុត្តោ, តស្មា អដនិយោ វិជ្ឈិត្វា ¶ តត្ថ បាទសិខំ បវេសេត្វា ឧបរិ អាណិំ ទត្វា កតមញ្ចោ អាហច្ចបាទកោតិ វេទិតព្ពោ. បីឋេបិ ឯសេវ នយោ.

ឧណ្ណភិសិអាទីនំ បញ្ចន្នំ អញ្ញតរាតិ ឧណ្ណភិសិ ចោឡភិសិ វាកភិសិ តិណភិសិ បណ្ណភិសីតិ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ ភិសីនំ អញ្ញតរា ¶ . បញ្ច ភិសិយោតិ បញ្ចហិ ឧណ្ណាទីហិ បូរិតភិសិយោ. តូលគណនាយ ហិ ឯតាសំ គណនា. តត្ថ ឧណ្ណគ្គហណេន ន កេវលំ ឯឡកលោមមេវ គហិតំ, ឋបេត្វា បន មនុស្សលោមំ យំ កិញ្ចិ កប្បិយាកប្បិយមំសជាតីនំ បក្ខិចតុប្បទានំ លោមំ, សព្ពំ ឥធ ឧណ្ណគ្គហណេនេវ គហិតំ, តស្មា ឆន្នំ ចីវរានំ, ឆន្នំ អនុលោមចីវរានញ្ច អញ្ញតរេន ភិសិច្ឆវិំ កត្វា តំ សព្ពំ បក្ខិបិត្វា ភិសិំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឯឡកលោមានិ បន អបក្ខិបិត្វា កម្ពលមេវ ចតុគ្គុណំ វា បញ្ចគុណំ វា បក្ខិបិត្វា កតាបិ ឧណ្ណភិសិសង្ខមេវ គច្ឆតិ. ចោឡភិសិអាទីសុ យំ កិញ្ចិ នវចោឡំ វា បុរាណចោឡំ វា សំហរិត្វា វា អន្តោ បក្ខិបិត្វា វា កតា ចោឡភិសិ, យំ កិញ្ចិ វាកំ បក្ខិបិត្វា កតា វាកភិសិ, យំ កិញ្ចិ តិណំ បក្ខិបិត្វា កតា តិណភិសិ, អញ្ញត្រ សុទ្ធតមាលបត្តំ យំ កិញ្ចិ បណ្ណំ បក្ខិបិត្វា កតា បណ្ណភិសីតិ វេទិតព្ពា. តមាលបត្តំ បន អញ្ញេន មិស្សមេវ វដ្ដតិ, សុទ្ធំ ន វដ្ដតិ. ភិសិយា បមាណនិយមោ នត្ថិ, មញ្ចភិសិ បីឋភិសិ ភូមត្ថរណភិសិ ចង្កមនភិសិ បាទបុញ្ឆនភិសីតិ ឯតាសំ អនុរូបតោ សល្លក្ខេត្វា អត្តនោ រុចិវសេន បមាណំ កាតព្ពំ. យំ បនេតំ ឧណ្ណាទិបញ្ចវិធតូលម្បិ ភិសិយំ វដ្ដតិ, តំ មសូរកេបិ វដ្ដតីតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. តត្ថ មសូរកេតិ ចម្មមយភិសិយំ. ឯតេន មសូរកំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ ហោតិ.

ពិម្ពោហនេ តីណិ តូលានិ រុក្ខតូលំ លតាតូលំ បោដកីតូលន្តិ. តត្ថ រុក្ខតូលន្តិ សិម្ពលិរុក្ខាទីនំ យេសំ កេសញ្ចិ រុក្ខានំ តូលំ. លតាតូលន្តិ ខីរវល្លិអាទីនំ យាសំ កាសញ្ចិ លតានំ តូលំ. បោដកីតូលន្តិ បោដកីតិណាទីនំ យេសំ កេសញ្ចិ តិណជាតិកានំ អន្តមសោ ឧច្ឆុនឡាទីនម្បិ តូលំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៩៧) បន ‘‘បោដកីតូលន្តិ ឯរកតិណតូល’’ន្តិ វុត្តំ, ឯតេហិ តីហិ សព្ពភូតគាមា សង្គហិតា ហោន្តិ. រុក្ខវល្លិតិណជាតិយោ ¶ ហិ មុញ្ចិត្វា អញ្ញោ ភូតគាមោ នាម នត្ថិ, តស្មា យស្ស កស្សចិ ភូតគាមស្ស តូលំ ពិម្ពោហនេ វដ្ដតិ, ភិសិំ បន បាបុណិត្វា សព្ពម្បេតំ ‘‘អកប្បិយតូល’’ន្តិ វុច្ចតិ ន កេវលញ្ច ពិម្ពោហនេ ឯតំ តូលមេវ, ហំសមោរាទីនំ សព្ពសកុណានំ, សីហាទីនំ សព្ពចតុប្បទានញ្ច ¶ លោមម្បិ វដ្ដតិ. បិយង្គុបុប្ផពកុឡបុប្ផាទិ បន យំ កិញ្ចិ បុប្ផំ ន វដ្ដតិ. តមាលបត្តំ សុទ្ធមេវ ន វដ្ដតិ, មិស្សកំ បន វដ្ដតិ, ភិសីនំ អនុញ្ញាតំ បញ្ចវិធំ ឧណ្ណាទិតូលម្បិ វដ្ដតិ. អទ្ធកាយិកានិ បន ពិម្ពោហនានិ ន វដ្ដន្តិ. អទ្ធកាយិកានីតិ ឧបឌ្ឍកាយប្បមាណានិ, យេសុ កដិតោ បដ្ឋាយ យាវ សីសំ ឧបទហន្តិ ឋបេន្តិ. សីសប្បមាណំ បន វដ្ដតិ, សីសប្បមាណំ នាម យស្ស វិត្ថារតោ តីសុ កណ្ណេសុ ទ្វិន្នំ កណ្ណានំ អន្តរំ មិនិយមានំ វិទត្ថិ ចេវ ចតុរង្គុលញ្ច ហោតិ, មជ្ឈដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតិ, ទីឃតោ បន ទិយឌ្ឍរតនំ វា ទ្វិរតនំ វាតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ, អយំ សីសប្បមាណស្ស ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ, ឥតោ ឧទ្ធំ ន វដ្ដតិ, ហេដ្ឋា បន វដ្ដតីតិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៧) វុត្តំ. តត្ថ ‘‘តីសុ កណ្ណេសុ ទ្វិន្នំ កណ្ណាន’’ន្តិ បាឋំ ឧបនិធាយ ពិម្ពោហនស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ឋបេតព្ពចោឡកំ តិកោណមេវ ករោន្តិ ឯកច្ចេ. ‘‘ឥទញ្ច ឋានំ គណ្ឋិដ្ឋាន’’ន្តិ វទន្តិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៩៧) បន ‘‘សីសប្បមាណំ នាម យត្ថ គីវាយ សហ សកលំ សីសំ ឋបេតុំ សក្កា, តស្ស ច មុដ្ឋិរតនំ វិត្ថារប្បមាណន្តិ ទស្សេន្តោ ‘វិត្ថារតោ’តិអាទិមាហ. ឥទញ្ច ពិម្ពោហនស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ឋបេតព្ពចោឡប្បមាណទស្សនំ, តស្ស វសេន ពិម្ពោហនស្ស វិត្ថារប្បមាណំ បរិច្ឆិជ្ជតិ, តំ វដ្ដំ វា ចតុរស្សំ វា កត្វា សិព្ពិតំ យថា កោដិតោ កោដិ វិត្ថារតោ បុថុលដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនប្បមាណំ ហោតិ, ឯវំ សិព្ពិតព្ពំ, ឥតោ អធិកំ ន វដ្ដតិ. តំ បន អន្តេសុ ឋបិតចោឡំ កោដិយា កោដិំ អាហច្ច ទិគុណំ កតំ ¶ តិកណ្ណំ ហោតិ, តេសុ តីសុ កណ្ណេសុ ទ្វិន្នំ កណ្ណានំ អន្តរំ វិទត្ថិចតុរង្គុលំ ហោតិ, មជ្ឈដ្ឋានំ កោដិតោ កោដិំ អាហច្ច មុដ្ឋិរតនំ ហោតិ, ឥទមស្ស ឧក្កដ្ឋប្បមាណ’’ន្តិ វុត្តត្តា ពិម្ពោហនស្ស ឧភោសុ អន្តេសុ ឋបេតព្ពចោឡកំ បកតិយាយេវ តិកណ្ណំ ន ហោតិ, អថ ខោ កោដិយា កោដិំ អាហច្ច ទិគុណកតកាលេយេវ ហោតិ, តស្មា តំ ចោឡកំ វដ្ដំ វា ហោតុ ចតុរស្សំ វា, ទិគុណំ កត្វា មិនិយមានំ តិកណ្ណមេវ ហោតិ, ទ្វិន្នញ្ច កណ្ណានំ អន្តរំ ចតុរង្គុលាធិកវិទត្ថិមត្តំ ហោតិ, តស្ស ច ចោឡកស្ស មជ្ឈដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតិ, តស្សេវ ចោឡកស្ស បមាណេន ពិម្ពោហនស្ស មជ្ឈដ្ឋានម្បិ មុដ្ឋិរតនំ ហោតីតិ វិញ្ញាយតីតិ.

‘‘កម្ពលមេវ…បេ… ឧណ្ណភិសិសង្ខមេវ គច្ឆតីតិ សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា គោនកាទិអកប្បិយម្បិ ឧណ្ណមយត្ថរណំ ភិសិយំ បក្ខិបិត្វា សយិតុំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. មសូរកេតិ ចម្មមយភិសិយំ, ចម្មមយំ បន ពិម្ពោហនំ តូលបុណ្ណម្បិ ន វដ្ដតី’’តិ ច វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៩៧) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៩៧) បន ‘‘សីសប្បមាណន្តិ យត្ថ គលវាដកតោ បដ្ឋាយ សព្ពសីសំ ឧបទហន្តិ, តំ សីសប្បមាណំ ហោតិ, តញ្ច ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទតោ តិរិយំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘យត្ថ វិត្ថារតោ តីសុ កណ្ណេសូ’តិអាទិមាហ. មជ្ឈដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតីតិ ពិម្ពោហនស្ស មជ្ឈដ្ឋានំ តិរិយតោ មុដ្ឋិរតនប្បមាណំ ហោតី’’តិ វុត្តំ. អរញ្ជរោតិ ពហុឧទកគណ្ហនកា មហាចាដិ. ជលំ គណ្ហិតុំ អលន្តិ អរញ្ជរោ, វដ្ដចាដិ វិយ ហុត្វា ថោកំ ទីឃមុខោ មជ្ឈេ បរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា កតោតិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយន្តិ អជ្ឈាហារសម្ពន្ធោ.

ទ្វិសង្គហានិ ¶ ទ្វេ ហោន្តីតិ ទ្វេ បឋមទុតិយអវិស្សជ្ជិយានិ ‘‘អារាមោ អារាមវត្ថូ’’តិ ច ‘‘វិហារោ វិហារវត្ថូ’’តិ ច វុត្តទ្វេទ្វេវត្ថុសង្គហានិ ហោន្តិ. តតិយំ អវិស្សជ្ជិយំ ‘‘មញ្ចោ បីឋំ ភិសិ ពិម្ពោហន’’ន្តិ វុត្តចតុវត្ថុសង្គហំ ហោតិ. ចតុត្ថំ អវិស្សជ្ជិយំ ‘‘លោហកុម្ភី លោហភាណកំ លោហវារកោ លោហកដាហំ វាសិ ផរសុ កុឋារី កុទាលោ និខាទន’’ន្តិ វុត្តនវកោដ្ឋាសវន្តំ ហោតិ. បញ្ចមំ អវិស្សជ្ជិយំ ‘‘វល្លិ វេឡុ មុញ្ជំ បព្ពជំ តិណំ មត្តិកា ទារុភណ្ឌំ មត្តិកាភណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តអដ្ឋភេទនំ អដ្ឋបភេទវន្តំ ហោតីតិ យោជនា. បញ្ចនិម្មលលោចនោតិ មំសចក្ខុទិព្ពចក្ខុធម្មចក្ខុពុទ្ធចក្ខុសមន្តចក្ខូនំ វសេន និម្មលបញ្ចលោចនោ.

សេនាសនក្ខន្ធកេ អវិស្សជ្ជិយំ កីដាគិរិវត្ថុស្មិំ អវេភង្គិយន្តិ ឯត្ថ ‘‘សេនាសនក្ខន្ធកេ គាមកាវាសវត្ថុស្មិំ អវិស្សជ្ជិយំ កីដាគិរិវត្ថុស្មិំ អវេភង្គិយ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. កស្មា? ទ្វិន្នម្បិ វត្ថូនំ សេនាសនក្ខន្ធកេ អាគតត្តា. សេនាសនក្ខន្ធកេតិ អយំ សាមញ្ញាធារោ. គាមកាវាសវត្ថុស្មិំ កីដាគិរិវត្ថុស្មិន្តិ វិសេសាធារោ. អយមត្ថោ បាឡិំ ឱលោកេត្វា បច្ចេតព្ពោ. តេនេវ ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) ‘‘សេនាសនក្ខន្ធកេ’’តិ អវត្វា ‘‘ឥធ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ, ឥធាតិ ឥមិនា គាមកាវាសវត្ថុំ ទស្សេតិ, កីដាគិរិវត្ថុ បន សរូបតោ ទស្សិតមេវ. សាមញ្ញាធារោ បន តំសំវណ្ណនាភាវតោ អវុត្តោបិ សិជ្ឈតីតិ ន វុត្តោតិ វិញ្ញាយតិ.

២២៨. ថាវរេន ច ថាវរំ, គរុភណ្ឌេន ច គរុភណ្ឌន្តិ ឯត្ថ បញ្ចសុ កោដ្ឋាសេសុ បុរិមទ្វយំ ថាវរំ, បច្ឆិមត្តយំ គរុភណ្ឌន្តិ វេទិតព្ពំ. សមកមេវ ទេតីតិ ឯត្ថ ឩនកំ ទេន្តម្បិ វិហារវត្ថុសាមន្តំ ¶ គហេត្វា ទូរតរំ ទុក្ខគោបំ វិស្សជ្ជេតុំ វដ្ដតីតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. វក្ខតិ ហិ ‘‘ភិក្ខូនញ្ចេ មហគ្ឃតរំ…បេ… សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ. ជានាបេត្វាតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ជានាបេត្វា, អបលោកេត្វាតិ អត្ថោ. ននុ តុម្ហាកំ ពហុតរំ រុក្ខាតិ វត្តព្ពន្តិ ឥទំ សាមិកេសុ អត្តនោ ភណ្ឌស្ស មហគ្ឃតំ អជានិត្វា ទេន្តេសុ តំ ញត្វា ថេយ្យចិត្តេន គណ្ហតោ អវហារោ ហោតីតិ វុត្តំ. វិហារេន វិហារោ បរិវត្តេតព្ពោតិ សវត្ថុកេន អញ្ញេសំ ភូមិយំ កតបាសាទាទិនា, អវត្ថុកេន វា សវត្ថុកំ បរិវត្តេតព្ពំ, អវត្ថុកំ បន អវត្ថុកេនេវ បរិវត្តេតព្ពំ កេវលំ បាសាទស្ស ភូមិតោ អថាវរត្តា. ឯវំ ថាវរេសុបិ ថាវរវិភាគំ ញត្វាវ បរិវត្តេតព្ពំ.

‘‘កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពាតិ ឥមិនា សុវណ្ណាទិវិចិត្តំ អកប្បិយមញ្ចំ ‘សង្ឃស្សា’តិ វុត្តេបិ សម្បដិច្ឆិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ‘វិហារស្ស ទេមា’តិ វុត្តេ សង្ឃស្ស វដ្ដតិ, ន បុគ្គលស្ស ខេត្តាទិ វិយាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡ្វគ្គ ៣.៣២១) បន ‘‘កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពាតិ ‘សង្ឃស្ស ទេមា’តិ ទិន្នំ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ បន ‘វិហារស្ស ទេមា’តិ វទន្តិ, សុវណ្ណរជតមយាទិអកប្បិយមញ្ចេបិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ន កេវលំ…បេ… បរិវត្តេតុំ វដ្ដន្តីតិ ឥមិនា អថាវរេន ថាវរម្បិ អថាវរម្បិ បរិវត្តេតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ថាវរេន អថាវរមេវ ហិ បរិវត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘អកប្បិយំ វា មហគ្ឃំ កប្បិយំ វាតិ ឯត្ថ អកប្បិយំ នាម សុវណ្ណមយមញ្ចាទិ អកប្បិយភិសិពិម្ពោហនានិ ច. មហគ្ឃំ កប្បិយំ នាម ទន្តមយមញ្ចាទិ, បាវារាទិកប្បិយអត្ថរណាទីនិ ចា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘អកប្បិយំ វាតិ អាសន្ទិអាទិ, បមាណាតិក្កន្តំ ពិម្ពោហនាទិ ច. មហគ្ឃំ កប្បិយំ វាតិ សុវណ្ណាទិវិចិត្តំ កប្បិយវោហារេន ទិន្ន’’ន្តិ វុត្តំ.

២២៩. ‘‘កាឡលោហ ¶ …បេ… ភាជេតព្ពោ’’តិ វុត្តត្តា វដ្ដកំសលោហមយម្បិ ភាជនំ បុគ្គលិកម្បិ សម្បដិច្ឆិតុម្បិ បរិហរិតុម្បិ វដ្ដតិ បុគ្គលានំ បរិហរិតព្ពស្សេវ ភាជេតព្ពត្តាតិ វទន្តិ, តំ ឧបរិ ‘‘កំសលោហវដ្ដលោហភាជនវិកតិ សង្ឃិកបរិភោគេន វា គិហិវិកដា វា វដ្ដតី’’តិអាទិកេន មហាបច្ចរិវចនេន វិរុជ្ឈតិ. ឥមស្ស ហិ ‘‘វដ្ដលោហកំសលោហានំ យេន កេនចិ កតោ សីហឡទីបេ បាទគ្គណ្ហនកោ ភាជេតព្ពោ’’តិ វុត្តស្ស មហាអដ្ឋកថាវចនស្ស បដិក្ខេបាយ តំ មហាបច្ចរិវចនំ បច្ឆា ទស្សិតំ, តស្មា វដ្ដលោហកំសលោហមយំ យំ កិញ្ចិ បាទគ្គណ្ហនកវារកម្បិ ឧបាទាយ អភាជនីយមេវ, គិហីហិ ទីយមានម្បិ បុគ្គលស្ស សម្បដិច្ឆិតុម្បិ ¶ ន វដ្ដតិ. បារិហារិយំ ន វដ្ដតីតិ បត្តាទិបរិក្ខារំ វិយ សយមេវ បដិសាមេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. គិហិសន្តកំ វិយ អារាមិកាទយោ ចេ សយមេវ គោបេត្វា វិនិយោគកាលេ អានេត្វា បដិទេន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, ‘‘បដិសាមេត្វា ភិក្ខូនំ ទេថា’’តិ វត្តុម្បិ វដ្ដតីតិ.

បណ្ណសូចិ នាម លេខនីតិ វទន្តិ. អត្តនា លទ្ធានិបីតិអាទិនា បដិគ្គហណេ ទោសោ នត្ថិ, បរិហរិត្វា បរិភោគោវ អាបត្តិករោតិ ទស្សេតិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ឧបរិ ភាជនីយវាសិអាទីសុ អត្តនោ សន្តកេសុបិ.

អនាមាសម្បីតិ សុវណ្ណាទិមយម្បិ, សព្ពំ តំ អាមសិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

ឧបក្ខរេតិ ឧបករណេ. សិខរំ នាម យេន បរិព្ភមន្តា ឆិន្ទន្តិ. បត្តពន្ធកោ នាម បត្តស្ស គណ្ឋិអាទិការកោ. ‘‘បដិមានំ សុវណ្ណាទិបត្តការកោ’’តិបិ វទន្តិ.

‘‘អឌ្ឍពាហូតិ កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អំសកូដ’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ‘‘អឌ្ឍពាហុ នាម វិទត្ថិចតុរង្គុលន្តិបិ វទន្តី’’តិ ¶ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣២១) ‘‘អឌ្ឍពាហូតិ កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អំសកូដន្តិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) បន ‘‘អឌ្ឍពាហុប្បមាណា នាម អឌ្ឍពាហុមត្តា, អឌ្ឍព្យាមមត្តាតិបិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. យោត្តានីតិ ចម្មរជ្ជុកា. តត្ថជាតកាតិ សង្ឃិកភូមិយំ ជាតា.

‘‘អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌមត្តោតិ ទីឃសោ អដ្ឋង្គុលមត្តោ បរិណាហតោ បណ្ណសូចិទណ្ឌមត្តោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី.. ចូឡវគ្គ ៣.៣២១) វិមតិវិនោទនិយំ បន (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) ‘‘អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌមត្តោតិ សរទណ្ឌាទិសូចិអាការតនុទណ្ឌកមត្តោបី’’តិ វុត្តំ. អដ្ឋង្គុលប្បមាណោតិ ទីឃតោ អដ្ឋង្គុលប្បមាណោ. រិត្តបោត្ថកោបីតិ អលិខិតបោត្ថកោបិ, ឥទញ្ច បណ្ណប្បសង្គេន វុត្តំ.

អាសន្ទិកោតិ ចតុរស្សបីឋំ វុច្ចតិ ‘‘ឧច្ចកម្បិ អាសន្ទិក’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៧) វចនតោ ¶ . ឯកតោភាគេន ទីឃបីឋមេវ ហិ អដ្ឋង្គុលបាទកំ វដ្ដតិ, ចតុរស្សាសន្ទិកោ បន បមាណាតិក្កន្តោបិ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពោ. សត្តង្គោ នាម តីសុ ទិសាសុ អបស្សយំ កត្វា កតមញ្ចោ, អយម្បិ បមាណាតិក្កន្តោបិ វដ្ដតិ. ភទ្ទបីឋន្តិ វេត្តមយំ បីឋំ វុច្ចតិ. បីឋិកាតិ បិលោតិកពន្ធំ បីឋមេវ. ឯឡកបាទបីឋំ នាម ទារុបដិកាយ ឧបរិបាទេ ឋបេត្វា ភោជនផលកំ វិយ កតបីឋំ វុច្ចតិ. អាមណ្ឌកវណ្ដកបីឋំ នាម អាមលកាការេន យោជិតពហឧបាទបីឋំ. ឥមានិ តាវ បាឡិយំ អាគតបីឋានិ. ទារុមយំ បន សព្ពម្បិ បីឋំ វដ្ដតិ.

‘‘ឃដ្ដនផលកំ នាម យត្ថ ឋបេត្វា រជិតចីវរំ ហត្ថេន ឃដ្ដេន្តិ. ឃដ្ដនមុគ្គរោ នាម អនុវាតាទិឃដ្ដនត្ថំ កតោតិ វទន្តី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២១) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) ‘‘ឃដ្ដនផលកំ ឃដ្ដនមុគ្គរោតិ ឥទំ រជិតចីវរំ ឯកស្មិំ មដ្ឋេ ទណ្ឌមុគ្គរេ ¶ វេឋេត្វា ឯកស្ស មដ្ឋផលកស្ស ឧបរិ ឋបេត្វា ឧបរិ អបរេន មដ្ឋផលកេន និក្កុជ្ជិត្វា ឯកោ ឧបរិ អក្កមិត្វា តិដ្ឋតិ, ទ្វេ ជនា ឧបរិផលកំ ទ្វីសុ កោដីសុ គហេត្វា អបរាបរំ អាកឌ្ឍនវិកឌ្ឍនំ ករោន្តិ, ឯតំ សន្ធាយ វុត្តំ. ហត្ថេ ឋបាបេត្វា ហត្ថេន បហរណំ បន និដ្ឋិតរជនស្ស ចីវរស្ស អល្លកាលេ កាតព្ពំ, ឥទំ បន ផលកមុគ្គរេហិ ឃដ្ដនំ សុក្ខកាលេ ថទ្ធភាវវិមោចនត្ថន្តិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អម្ពណន្តិ ផលកេហិ បោក្ខរណីសទិសកតបានីយភាជនំ. រជនទោណីតិ យត្ថ បក្ករជនំ អាកិរិត្វា ឋបេន្តី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ. វិមតិវិនោទនិយំ បន ‘‘អម្ពណន្តិ ឯកទោណិកនាវាផលកេហិ បោក្ខរណីសទិសំ កតំ. បានីយភាជនន្តិបិ វទន្តិ. រជនទោណីតិ ឯកទារុនាវ កតំ រជនភាជនំ. ឧទកទោណីតិ ឯកទារុនាវ កតំ ឧទកភាជន’’ន្តិ វុត្តំ.

‘‘ភូមត្ថរណំ កាតុំ វដ្ដតីតិ អកប្បិយចម្មំ សន្ធាយ វុត្តំ. បច្ចត្ថរណគតិកន្តិ ឥមិនា មញ្ចបីឋេបិ អត្ថរិតុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. បាវារាទិបច្ចត្ថរណម្បិ គរុភណ្ឌន្តិ ឯកេ. នោតិ អបរេ, វីមំសិត្វា គហេតព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២១) វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣២១) បន ‘‘ទណ្ឌមុគ្គរោ នាម ‘យេន រជិតចីវរំ បោថេន្តិ, តម្បិ គរុភណ្ឌមេវា’តិ វុត្តត្តា, ‘បច្ចត្ថរណគតិក’ន្តិ វុត្តត្តា ច អបិ-សទ្ទេន បាវារាទិបច្ចត្ថរណំ សព្ពំ គរុភណ្ឌមេវាតិ វទន្តិ. ឯតេនេវ សុត្តេន អញ្ញថា អត្ថំ វត្វា បាវារាទិបច្ចត្ថរណំ ន គរុភណ្ឌំ, ភាជនីយមេវ, សេនាសនត្ថាយ ទិន្នបច្ចត្ថរណមេវ គរុភណ្ឌន្តិ វទន្តិ. ឧបបរិក្ខិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២១) បន ¶ ‘‘ភូមត្ថរណំ កាតុំ វដ្ដតីតិ អកប្បិយចម្មំ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ភូមត្ថរណសង្ខេបេន សយិតុម្បិ វដ្ដតិយេវ. បច្ចត្ថរណគតិកន្តិ ឥមិនា មញ្ចាទីសុ ¶ អត្ថរិតព្ពំ មហាចម្មំ ឯឡកចម្មំ នាមាតិ ទស្សេតី’’តិ វុត្តំ. ឆត្តមុដ្ឋិបណ្ណន្តិ តាលបណ្ណំ សន្ធាយ វុត្តំ. បត្តកដាហន្តិ បត្តបចនកដាហំ. គណ្ឋិកាតិ ចីវរគណ្ឋិកា. វិធោតិ កាយពន្ធនវិធោ.

ឥទានិ វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ (កង្ខា. អភិ. ដី. ទុព្ពលសិក្ខាបទវណ្ណនា) អាគតនយោ វុច្ចតេ – អារាមោ នាម បុប្ផារាមោ វា ផលារាមោ វា. អារាមវត្ថុ នាម តេសំយេវ អារាមានំ អត្ថាយ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ឋបិតោកាសោ. តេសុ វា អារាមេសុ វិនដ្ឋេសុ តេសំ បោរាណកភូមិភាគោ. វិហារោ នាម យំ កិញ្ចិ បាសាទាទិសេនាសនំ. វិហារវត្ថុ នាម តស្ស បតិដ្ឋានោកាសោ. មញ្ចោ នាម មសារកោ ពុន្ទិកាពទ្ធោ កុឡីរបាទកោ អាហច្ចបាទកោតិ ឥមេសំ បុព្ពេ វុត្តានំ ចតុន្នំ មញ្ចានំ អញ្ញតរោ. បីឋំ នាម មសារកាទីនំយេវ ចតុន្នំ បីឋានំ អញ្ញតរំ. ភិសិ នាម ឧណ្ណភិសិអាទីនំ បញ្ចន្នំ ភិសីនំ អញ្ញតរំ. ពិម្ពោហនំ នាម រុក្ខតូលលតាតូលបោដកីតូលានំ អញ្ញតរេន បុណ្ណំ. លោហកុម្ភី នាម កាឡលោហេន វា តម្ពលោហេន វា យេន កេនចិ កតកុម្ភី. លោហភាណកាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន ភាណកន្តិ អរញ្ជរោ វុច្ចតិ. វារកោតិ ឃដោ. កដាហំ កដាហមេវ. វាសិអាទីសុ វល្លិអាទីសុ ច ទុវិញ្ញេយ្យំ នាម នត្ថិ…បេ….

តត្ថ ថាវរេន ថាវរន្តិ វិហារវិហារវត្ថុនា អារាមអារាមវត្ថុំ វិហារវិហារវត្ថុំ. ឥតរេនាតិ អថាវរេន, បច្ឆិមរាសិត្តយេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. អកប្បិយេនាតិ សុវណ្ណមយមញ្ចាទិនា ចេវ អកប្បិយភិសិពិម្ពោហនេហិ ច. មហគ្ឃកប្បិយេនាតិ ទន្តមយមញ្ចាទិនា ចេវ បាវារាទិនា ច. ឥតរន្តិ អថាវរំ. កប្បិយបរិវត្តនេន បរិវត្តេតុន្តិ យថា អកប្បិយំ ន ហោតិ, ឯវំ បរិវត្តេតុំ…បេ… ឯវំ ¶ តាវ ថាវរេន ថាវរបរិវត្តនំ វេទិតព្ពំ. ឥតរេន ឥតរបរិវត្តនេ បន មញ្ចបីឋំ មហន្តំ វា ហោតុ, ខុទ្ទកំ វា, អន្តមសោ ចតុរង្គុលបាទកំ គាមទារកេហិ បំស្វាគារកេសុ កីឡន្តេហិ កតម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ ហោតិ…បេ… សតគ្ឃនកេន វា សហស្សគ្ឃនកេន វា មញ្ចេន អញ្ញំ មញ្ចសតម្បិ លភតិ, បរិវត្តេត្វា គហេតព្ពំ. ន កេវលំ មញ្ចេន មញ្ចោយេវ, អារាមអារាមវត្ថុវិហារវិហារវត្ថុបីឋភិសិពិម្ពោហនានិបិ បរិវត្តេតុំ វដ្ដន្តិ. ឯស នយោ បីឋភិសិពិម្ពោហនេសុបិ.

កាឡលោហតម្ពលោហកំសលោហវដ្ដលោហានន្តិ ឯត្ថ កំសលោហំ វដ្ដលោហញ្ច កិត្តិមលោហំ. តីណិ ហិ ¶ កិត្តិមលោហានិ កំសលោហំ វដ្ដលោហំ ហារកូដន្តិ. តត្ថ តិបុតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ កំសលោហំ. សីសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ វដ្ដលោហំ. រសតម្ពេ មិស្សេត្វា កតំ ហារកូដំ. តេន វុត្តំ ‘‘កំសលោហំ វដ្ដលោហញ្ច កិត្តិមលោហ’’ន្តិ. តតោ អតិរេកន្តិ តតោ អតិរេកគណ្ហនកោ. សារកោតិ មជ្ឈេ មកុឡំ ទស្សេត្វា មុខវដ្ដិវិត្ថតំ កត្វា បិដ្ឋិតោ នាមេត្វា កាតព្ពំ ឯកំ ភាជនំ. សរាវន្តិបិ វទន្តិ. អាទិ-សទ្ទេន កញ្ចនកាទីនំ គិហិឧបករណានំ គហណំ. តានិ ហិ ខុទ្ទកានិបិ គរុភណ្ឌានេវ គិហិឧបករណត្តា. បិ-សទ្ទេន បគេវ មហន្តានីតិ ទស្សេតិ, ឥមានិ បន ភាជនីយានិ ភិក្ខុបករណត្តាតិ អធិប្បាយោ. យថា ច ឯតានិ, ឯវំ កុណ្ឌិកាបិ ភាជនីយា. វក្ខតិ ហិ ‘‘យថា ច មត្តិកាភណ្ឌេ, ឯវំ លោហភណ្ឌេបិ កុណ្ឌិកា ភាជនីយកោដ្ឋាសមេវ ភជតី’’តិ. សង្ឃិកបរិភោគេនាតិ អាគន្តុកានំ វុឌ្ឍតរានំ ទត្វា បរិភោគេន. គិហិវិកដាតិ គិហីហិ វិកតា បញ្ញត្តា, អត្តនោ វា សន្តកករណេន វិរូបំ កតា. បុគ្គលិកបរិភោគេន ន វដ្ដតីតិ អាគន្តុកានំ អទត្វា អត្តនោ សន្តកំ វិយ គហេត្វា ¶ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. បិប្ផលិកោតិ កត្តរិ. អារកណ្ដកំ សូចិវេធកំ. តាឡំ យន្តំ. កត្តរយដ្ឋិវេធកោ កត្តរយដ្ឋិវលយំ. យថា តថា ឃនកតំ លោហន្តិ លោហវដ្ដិ លោហគុឡោ លោហបិណ្ឌិ លោហចក្កលិកន្តិ ឯវំ ឃនកតំ លោហំ. ខីរបាសាណមយានីតិ មុទុកខីរវណ្ណបាសាណមយានិ.

គិហិវិកដានិបិ ន វដ្ដន្តិ អនាមាសត្តា. បិ-សទ្ទេន បគេវ សង្ឃិកបរិភោគេន វា បុគ្គលិកបរិភោគេន វាតិ ទស្សេតិ. សេនាសនបរិភោគោ បន សព្ពកប្បិយោ, តស្មា ជាតរូបាទិមយា សព្ពាបិ សេនាសនបរិក្ខារា អាមាសា. តេនាហ ‘‘សេនាសនបរិភោគេ បនា’’តិអាទិ.

សេសាតិ តតោ មហត្តរី វាសិ. យា បនាតិ យា កុឋារី បន. កុទាលោ អន្តមសោ ចតុរង្គុលមត្តោបិ គរុភណ្ឌមេវ. និខាទនំ ចតុរស្សមុខំ វា ហោតុ ទោណិមុខំ វា វង្កំ វា ឧជុកំ វា, អន្តមសោ សម្មុញ្ជនីទណ្ឌវេធនម្បិ, ទណ្ឌពន្ធញ្ចេ, គរុភណ្ឌមេវ. តេនាហ ‘‘កុទាលោ ទណ្ឌពន្ធនិខាទនំ វា អគរុភណ្ឌំ នាម នត្ថី’’តិ. សិបាដិកា នាម ខុរកោសោ, សិខរំ បន ទណ្ឌពន្ធនិខាទនំ អនុលោមេតីតិ អាហ ‘‘សិខរម្បិ និខាទនេនេវ សង្គហិត’’ន្តិ. សចេ បន វាសិ អទណ្ឌកំ ផលមត្តំ, ភាជនីយំ. ឧបក្ខរេតិ វាសិអាទិភណ្ឌេ.

បត្តពន្ធកោ នាម បត្តស្ស គណ្ឋិកាទិការកោ. ‘‘បដិមានំ សុវណ្ណាទិបត្តការកោ’’តិបិ វទន្តិ. តិបុច្ឆេទនកសត្ថំ សុវណ្ណច្ឆេទនកសត្ថំ កតបរិកម្មចម្មច្ឆិន្ទនកខុទ្ទកសត្ថន្តិ ឥមានិ ¶ ចេត្ថ តីណិ បិប្ផលិកំ អនុលោមន្តីតិ អាហ ‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិអាទិ. ឥតរានីតិ មហាកត្តរិអាទីនិ.

អឌ្ឍពាហុប្បមាណាតិ ¶ កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អំសកូដប្បមាណា, វិទត្ថិចតុរង្គុលប្បមាណាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថជាតកាតិ សង្ឃិកភូមិយំ ជាតា, អារក្ខសំវិធានេន រក្ខិតត្តា រក្ខិតា ច សា មញ្ជូសាទីសុ បក្ខិត្តំ វិយ យថា តំ ន នស្សតិ, ឯវំ គោបនតោ គោបិតា ចាតិ រក្ខិតគោបិតា. តត្ថជាតកាបិ បន អរក្ខិតា គរុភណ្ឌមេវ ន ហោតិ. សង្ឃកម្មេ ច ចេតិយកម្មេ ច កតេតិ ឥមិនា សង្ឃសន្តកេន ចេតិយសន្តកំ រក្ខិតុំ បរិវត្តិតុញ្ច វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. សុត្តំ បនាតិ វដ្ដិតញ្ចេវ អវដ្ដិតញ្ច សុត្តំ.

អដ្ឋង្គុលសូចិទណ្ឌមត្តោតិ អន្តមសោ ទីឃសោ អដ្ឋង្គុលមត្តោ បរិណាហតោ សីហឡ-បណ្ណសូចិទណ្ឌមត្តោ. ឯត្ថាតិ វេឡុភណ្ឌេ. ទឌ្ឍំ គេហំ យេសំ តេតិ ទឌ្ឍគេហា. ន វារេតព្ពាតិ ‘‘មា គណ្ហិត្វា គច្ឆថា’’តិ ន និសេធេតព្ពា. ទេសន្តរគតេន សម្បត្តវិហារេ សង្ឃិកាវាសេ ឋបេតព្ពា.

អវសេសញ្ច ឆទនតិណន្តិ មុញ្ជបព្ពជេហិ អវសេសំ យំ កិញ្ចិ ឆទនតិណំ. អដ្ឋង្គុលប្បមាណោបីតិ វិត្ថារតោ អដ្ឋង្គុលប្បមាណោ. លិខិតបោត្ថកោ បន គរុភណ្ឌំ ន ហោតិ. កប្បិយចម្មានីតិ មិគាទីនំ ចម្មានិ. សព្ពំ ចក្កយុត្តយានន្តិ រថសកដាទិកំ សព្ពំ ចក្កយុត្តយានំ. វិសង្ខតចក្កំ បន យានំ ភាជនីយំ. អនុញ្ញាតវាសិ នាម យា សិបាដិកាយ បក្ខិបិត្វា បរិហរិតុំ សក្កាតិ វុត្តា. មុដ្ឋិបណ្ណំ តាលបត្តំ. តញ្ហិ មុដ្ឋិនា គហេត្វា បរិហរន្តីតិ ‘‘មុដ្ឋិបណ្ណ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘មុដ្ឋិបណ្ណន្តិ ឆត្តច្ឆទបណ្ណមេវា’’តិ កេចិ. អរណីសហិតន្តិ អរណីយុគឡំ, ឧត្តរារណី អធរារណីតិ អរណីទ្វយន្តិ អត្ថោ. ផាតិកម្មំ កត្វាតិ អន្តមសោ តំអគ្ឃនកវាលិកាយបិ ថាវរំ វឌ្ឍិកម្មំ កត្វា. កុណ្ឌិកាតិ អយកុណ្ឌិកា ចេវ តម្ពលោហកុណ្ឌិកា ច. ភាជនីយកោដ្ឋាសមេវ ភជតីតិ ភាជនីយបក្ខមេវ សេវតិ ¶ , ន តុ គរុភណ្ឌន្តិ អត្ថោ. កញ្ចនកោ បន គរុភណ្ឌមេវាតិ អធិប្បាយោ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

តិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

៣១. ចោទនាទិវិនិច្ឆយកថា

២៣០. ឯវំ ¶ គរុភណ្ឌវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ ចោទនាទិវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘ចោទនាទិវិនិច្ឆយោតិ ឯត្ថ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ចោទីយតេ ចោទនា, ទោសារោបនន្តិ អត្ថោ. អាទិ-សទ្ទេន សារណាទយោ សង្គណ្ហាតិ. វុត្តញ្ហេតំ កម្មក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៤, ៥) ‘‘ចោទេត្វា កតំ ហោតិ, សារេត្វា កតំ ហោតិ, អាបត្តិំ រោបេត្វា កតំ ហោតី’’តិ. ‘‘ចោទេតុំ បន កោ លភតិ, កោ ន លភតី’’តិ ឥទំ អនុទ្ធំសនាធិប្បាយំ វិនាបិ ចោទនាលក្ខណំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. សីលសម្បន្នោតិ ឥទំ ទុស្សីលស្ស វចនំ អប្បមាណន្តិ អធិប្បាយេន វុត្តំ. ភិក្ខុនីនំ បន ភិក្ខុំ ចោទេតុំ អនិស្សរត្តា ‘ភិក្ខុនិមេវា’តិ វុត្តំ. សតិបិ ភិក្ខុនីនំ ភិក្ខូសុ អនិស្សរភាវេ តាហិ កតចោទនាបិ ចោទនារហត្តា ចោទនាយេវាតិ អធិប្បាយេន ‘‘បញ្ចបិ សហធម្មិកា លភន្តី’’តិ វុត្តំ. ភិក្ខុស្ស សុត្វា ចោទេតីតិអាទិនា ចោទកោ យេសំ សុត្វា ចោទេតិ, តេសម្បិ វចនំ បមាណមេវាតិ សម្បដិច្ឆិតត្តា តេសំ ចោទនាបិ រុហតេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘ថេរោ សុត្តំ និទស្សេសី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៨៥-៣៨៦) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៨៦) បន ‘‘អមូលកចោទនាបសង្គេន សមូលកចោទនាលក្ខណាទិំ ទស្សេតុំ ‘ចោទេតុំ បន កោ ¶ លភតិ, កោ ន លភតី’តិអាទិ អារទ្ធំ. ‘ភិក្ខុស្ស សុត្វា ចោទេតី’តិអាទិសុត្តំ យស្មា យេ ចោទកស្ស អញ្ញេសំ វិបត្តិំ បកាសេន្តិ, តេបិ តស្មិំ ខណេ ចោទកភាវេ ឋត្វាវ បកាសេន្តិ, តេសញ្ច វចនំ គហេត្វា ឥតរោបិ យស្មា ចោទេតុញ្ច អសម្បដិច្ឆន្តំ តេហិ តិត្ថិយសាវកបរិយោសានេហិ បឋមចោទកេហិ សម្បដិច្ឆាបេតុញ្ច លភតិ, តស្មា ឥធ សាធកភាវេន ឧទ្ធដន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

គរុកានំ ទ្វិន្នន្តិ បារាជិកសង្ឃាទិសេសានំ. អវសេសានន្តិ ថុល្លច្ចយាទីនំ បញ្ចន្នំ អាបត្តីនំ. មិច្ឆាទិដ្ឋិ នាម ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តា ទសវត្ថុកា ទិដ្ឋិ. ‘‘អន្តវា លោកោ អនន្តវា លោកោ’’តិអាទិកា អន្តំ គណ្ហាបកទិដ្ឋិ អន្តគ្គាហិកា នាម. អាជីវហេតុ បញ្ញត្តានំ ឆន្នន្តិ អាជីវហេតុបិ អាបជ្ជិតព្ពានំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មេ បារាជិកំ, សញ្ចរិត្តេ សង្ឃាទិសេសោ, ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, សោ អរហា’’តិ បរិយាយេន ថុល្លច្ចយំ, ភិក្ខុស្ស បណីតភោជនវិញ្ញត្តិយា បាចិត្តិយំ, ភិក្ខុនិយា បណីតភោជនវិញ្ញត្តិយា បាដិទេសនីយំ, សូបោទនវិញ្ញត្តិយា ទុក្កដន្តិ ឥមេសំ បរិវារេ (បរិ. ២៨៧) វុត្តានំ ឆន្នំ. ន ហេតា អាបត្តិយោ អាជីវហេតុ ឯវ បញ្ញត្តា សញ្ចរិត្តាទីនំ អញ្ញថាបិ អាបជ្ជិតព្ពតោ. អាជីវហេតុបិ ¶ ឯតាសំ អាបជ្ជនំ សន្ធាយ ឯវំ វុត្តំ, អាជីវហេតុបិ បញ្ញត្តានន្តិ អត្ថោ. ទិដ្ឋិវិបត្តិអាជីវវិបត្តីហិ ចោទេន្តោបិ តម្មូលិកាយ អាបត្តិយា ឯវ ចោទេតិ.

‘‘កស្មា មំ ន វន្ទសី’’តិ បុច្ឆិតេ ‘‘អស្សមណោសិ, អសក្យបុត្តិយោសី’’តិ អវន្ទនការណស្ស វុត្តត្តា អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោ ន វន្ទិតព្ពោតិ វទន្តិ. ចោទេតុកាមតាយ ឯវ អវន្ទិត្វា អត្តនា វត្តព្ពស្ស វុត្តមត្ថំ ឋបេត្វា ¶ អវន្ទិយភាវេ តំ ការណំ ន ហោតីតិ ចូឡគណ្ឋិបទេ មជ្ឈិមគណ្ឋិបទេ ច វុត្តំ. អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នស្ស អវន្ទិយេសុ អវុត្តត្តា តេន សទ្ធិំ សយន្តស្ស សហសេយ្យាបត្តិយា អភាវតោ, តស្ស ច បដិគ្គហណស្ស រុហនតោ តទេវ យុត្តតរន្តិ វិញ្ញាយតិ. កិញ្ចាបិ យាវ សោ ភិក្ខុភាវំ បដិជានាតិ, តាវ វន្ទិតព្ពោ, យទា បន ‘‘អស្សមណោម្ហី’’តិ បដិជានាតិ, តទា ន វន្ទិតព្ពោតិ អយមេត្ថ វិសេសោ វេទិតព្ពោ. អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នស្ស ហិ ភិក្ខុភាវំ បដិជានន្តស្សេវ ភិក្ខុភាវោ, ន តតោ បរំ. ភិក្ខុភាវំ អប្បដិជានន្តោ ហិ អនុបសម្បន្នបក្ខំ ភជតិ. យស្មា អាមិសំ ទេន្តោ អត្តនោ ឥច្ឆិតដ្ឋានេយេវ ទេតិ, តស្មា បដិបាដិយា និសិន្នានំ យាគុភត្តាទីនិ ទេន្តេន ឯកស្ស ចោទេតុកាមតាយ អទិន្នេបិ ចោទនា នាម ន ហោតីតិ អាហ ‘‘ន តាវ តា ចោទនា ហោតី’’តិ.

២៣១. ចោទេតព្ពោតិ ចុទិតោ, ចុទិតោ ឯវ ចុទិតកោ, អបរាធវន្តោ បុគ្គលោ. ចោទេតីតិ ចោទកោ, អបរាធបកាសកោ. ចុទិតកោ ច ចោទកោ ច ចុទិតកចោទកា. ឧព្ពាហិកាយាតិ ឧព្ពហន្តិ វិយោជេន្តិ ឯតាយ អលជ្ជីនំ តជ្ជនិំ វា កលហំ វាតិ ឧព្ពាហិកា, សង្ឃសម្មុតិ, តាយ. វិនិច្ឆិននំ នាម តាយ សម្មតភិក្ខូហិ វិនិច្ឆិននមេវ. អលជ្ជុស្សន្នាយ ហិ បរិសាយ សមថក្ខន្ធកេ អាគតេហិ ទសហង្គេហិ សមន្នាគតា ទ្វេ តយោ ភិក្ខូ តត្ថេវ វុត្តាយ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សម្មន្និតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ សមថក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២៣១-២៣២) –

‘‘តេហិ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ តស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិយមានេ អនន្តានិ ចេវ ភស្សានិ ជាយន្តិ, ន ចេកស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ ¶ . អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឯវរូបំ អធិករណំ ឧព្ពាហិកាយ វូបសមេតុំ. ទសហង្គេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ ឧព្ពាហិកាយ សម្មន្និតព្ពោ, សីលវា ហោតិ, បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ អាចារគោចរសម្បន្នោ អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ ¶ , ពហុស្សុតោ ហោតិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ, យេ តេ ធម្មា អាទិកល្យាណា មជ្ឈេកល្យាណា បរិយោសានកល្យាណា សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ អភិវទន្តិ, តថារូបស្ស ធម្មា ពហុស្សុតា ហោន្តិ ធាតា វចសា បរិចិតា មនសានុបេក្ខិតា ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា, ឧភយានិ ខោ បនស្ស បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ស្វាគតានិ ហោន្តិ សុវិភត្តានិ សុប្បវត្តីនិ សុវិនិច្ឆិតានិ សុត្តសោ អនុព្យញ្ជនសោ, វិនយេ ខោ បន ឆេកោ ហោតិ អសំហីរោ, បដិពលោ ហោតិ ឧភោ អត្ថបច្ចត្ថិកេ អស្សាសេតុំ សញ្ញាបេតុំ និជ្ឈាបេតុំ បេក្ខេតុំ បស្សិតុំ បសាទេតុំ, អធិករណសមុប្បាទវូបសមកុសលោ ហោតិ, អធិករណំ ជានាតិ, អធិករណសមុទយំ ជានាតិ, អធិករណនិរោធំ ជានាតិ, អធិករណនិរោធគាមិនិបដិបទំ ជានាតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឥមេហិ ទសហង្គេហិ សមន្នាគតំ ភិក្ខុំ ឧព្ពាហិកាយ សម្មន្និតុំ.

‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, សម្មន្និតព្ពោ. បឋមំ ភិក្ខុ យាចិតព្ពោ, យាចិត្វា ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អម្ហាកំ ឥមស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិយមានេ អនន្តានិ ចេវ ភស្សានិ ¶ ជាយន្តិ, ន ចេកស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមញ្ច ឥត្ថន្នាមញ្ច ភិក្ខុំ សម្មន្នេយ្យ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អម្ហាកំ ឥមស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិយមានេ អនន្តានិ ចេវ ភស្សានិ ជាយន្តិ, ន ចេកស្ស ភាសិតស្ស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ. សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមញ្ច ឥត្ថន្នាមញ្ច ភិក្ខុំ សម្មន្នតិ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ. យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឥត្ថន្នាមស្ស ច ឥត្ថន្នាមស្ស ច ភិក្ខុនោ សម្មុតិ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.

‘‘សម្មតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ច ឥត្ថន្នាមោ ច ភិក្ខុ ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុំ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ.

តេហិ ¶ ច សម្មតេហិ វិសុំ វា និសីទិត្វា តស្សា ឯវ វា បរិសាយ ‘‘អញ្ញេហិ ន កិញ្ចិ កថេតព្ព’’ន្តិ សាវេត្វា តំ អធិករណំ វិនិច្ឆិតព្ពំ. តុម្ហាកន្តិ ចុទិតកចោទកេ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘កិម្ហីតិ កិស្មិំ វត្ថុស្មិំ. កិម្ហិ នម្បិ ន ជានាសីតិ កិម្ហិ នន្តិ វចនម្បិ ន ជានាសិ. នាស្ស អនុយោគោ ទាតព្ពោតិ នាស្ស បុច្ឆា បដិបុច្ឆា ទាតព្ពា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៣៨៥-៣៨៦) វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៣៨៦) បន – កិម្ហីតិ កិស្មិំ វត្ថុស្មិំ, កតរវិបត្តិយន្តិ អត្ថោ. កិម្ហិ នំ នាមាតិ ឥទំ ‘‘កតរាយ វិបត្តិយា ¶ ឯតំ ចោទេសី’’តិ យាយ កាយចិ វិញ្ញាយមានាយ ភាសាយ វុត្តេបិ ចោទកស្ស វិនយេ អបកតញ្ញុតាយ ‘‘សីលាចារទិដ្ឋិអាជីវវិបត្តីសុ កតរាយាតិ មំ បុច្ឆតី’’តិ វិញ្ញាតុំ អសក្កោន្តស្ស បុច្ឆា, ន បន ‘‘កិម្ហី’’តិអាទិបទត្ថមត្តំ អជានន្តស្ស. ន ហិ អនុវិជ្ជកោ ចោទកំ ពាលំ អបរិចិតភាសាយ ‘‘កិម្ហិ ន’’ន្តិ បុច្ឆតិ. កិម្ហិ នម្បិ ន ជានាសីតិ ឥទម្បិ វចនមត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ ន ហោតិ. ‘‘កតរវិបត្តិយា’’តិ វុត្តេ ‘‘អសុកាយ វិបត្តិយា’’តិ វត្តុម្បិ ‘‘ន ជានាសី’’តិ វចនស្ស អធិប្បាយមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘នាស្ស អនុយោគោ ទាតព្ពោ’’តិ.

‘‘តស្ស នយោ ទាតព្ពោ’’តិ តស្សាតិ ពាលស្ស លជ្ជិស្ស. ‘‘តស្ស នយោ ទាតព្ពោ’’តិ វត្វា ច ‘‘កិម្ហិ នំ ចោទេសីតិ សីលវិបត្តិយា’’តិអាទិ អធិប្បាយប្បកាសនមេវ នយទានំ វុត្តំ, ន បន កិម្ហិ-នំ-បទានំបរិយាយមត្តទស្សនំ. ន ហិ ពាលោ ‘‘កតរវិបត្តិយំ នំ ចោទេសី’’តិ ឥមស្ស វចនស្ស អត្ថេ ញាតេបិ វិបត្តិប្បភេទំ, អត្តនា ចោទិយមានំ វិបត្តិសរូបញ្ច ជានិតុំ សក្កោតិ, តស្មា តេនេវ អជាននេន អលជ្ជី អបសាទេតព្ពោ. កិម្ហិ នន្តិ ឥទម្បិ ឧបលក្ខណមត្តំ. អញ្ញេន វា យេន កេនចិ អាការេន អវិញ្ញុតំ បកាសេត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោវ. ‘‘ទុម្មង្កូនំ បុគ្គលានំ និគ្គហាយា’’តិអាទិវចនតោ ‘‘អលជ្ជីនិគ្គហត្ថាយ…បេ… បញ្ញត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯហិតីតិ ឯតិ, ហិ-ការោ ឯត្ថ អាគមោ ទដ្ឋព្ពោ, អាគមិស្សតីតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋសន្តានេនាតិ ទិដ្ឋនិយាមេន. អលជ្ជិស្ស បដិញ្ញាយ ឯវ កាតព្ពន្តិ វចនបដិវចនក្កមេនេវ ទោសេ អាវិភូតេបិ អលជ្ជិស្ស ‘‘អសុទ្ធោ អហ’’ន្តិ ទោសសម្បដិច្ឆនបដិញ្ញាយ ឯវ អាបត្តិយា កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. កេចិ បន ‘‘អលជ្ជិស្ស ឯតំ នត្ថីតិ សុទ្ធបដិញ្ញាយ ឯវ អនាបត្តិយា កាតព្ពន្តិ អយមេត្ថ អត្ថោ សង្គហិតោ’’តិ ¶ វទន្តិ, តំ ¶ ន យុត្តំ អនុវិជ្ជកស្សេវ និរត្ថកត្តាបត្តិតោ, ចោទកេនេវ អលជ្ជិបដិញ្ញាយ ឋាតព្ពតោ. ទោសោបគមបដិញ្ញា ឯវ ហិ ឥធ បដិញ្ញាតិ អធិប្បេតា, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឯតម្បិ នត្ថិ, ឯតម្បិ នត្ថីតិ បដិញ្ញំ ន ទេតី’’តិអាទិ.

តទត្ថទីបនត្ថន្តិ អលជ្ជិស្ស ទោសេ អាវិភូតេបិ តស្ស ទោសោបគមបដិញ្ញាយ ឯវ កាតព្ពតាទីបនត្ថំ. វិវាទវត្ថុសង្ខាតេ អត្ថេ បច្ចត្ថិកា អត្ថបច្ចត្ថិកា. សញ្ញំ ទត្វាតិ តេសំ កថាបច្ឆេទត្ថំ អភិមុខករណត្ថញ្ច សទ្ទំ កត្វា. វិនិច្ឆិនិតុំ អននុច្ឆវិកោតិ អសុទ្ធោតិ សញ្ញាយ ចោទកបក្ខេ បវិដ្ឋត្តា អនុវិជ្ជកភាវតោ ពហិភូតត្តា អនុវិជ្ជិតុំ អសក្កុណេយ្យត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. សន្ទេហេ ឯវ ហិ សតិ អនុវិជ្ជិតុំ សក្កា, អសុទ្ធលទ្ធិយា បន សតិ ចុទិតកេន វុត្តំ សព្ពំ អសច្ចតោបិ បដិភាតិ, កថំ តត្ថ អនុវិជ្ជនា សិយាតិ.

តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតីតិ ឥមិនា វិនិច្ឆយម្បិ អទត្វា សង្ឃតោ វិយោជនំ នាម លិង្គនាសនា វិយ អយម្បិ ឯកោ នាសនប្បការោតិ ទស្សេតិ. ឯកសម្ភោគបរិភោគាតិ ឥទំ អត្តនោ សន្តិកា តេសំ វិមោចនត្ថំ វុត្តំ, ន បន តេសំ អញ្ញមញ្ញសម្ភោគេ យោជនត្ថំ.

វិរទ្ធំ ហោតីតិ សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបន្នោ ហោតិ. អាទិតោ បដ្ឋាយ អលជ្ជី នាម នត្ថីតិ ឥទំ ‘‘បក្ខានំ អនុរក្ខណត្ថាយ បដិញ្ញំ ន ទេតី’’តិ ឥមស្ស អលជ្ជីលក្ខណសម្ភវស្ស ករណវចនំ. បដិច្ឆាទិតកាលតោ បដ្ឋាយ អលជ្ជី នាម ឯវ, បុរិមោ លជ្ជិភាវោ ន រក្ខតីតិ អត្ថោ. បដិញ្ញំ ន ទេតីតិ ‘‘សចេ មយា កតទោសំ វក្ខាមិ, មយ្ហំ អនុវត្តកា ភិជ្ជិស្សន្តី’’តិ បដិញ្ញំ ន ទេតិ. ឋានេ ន តិដ្ឋតីតិ លជ្ជិដ្ឋានេ ន តិដ្ឋតិ, កាយវាចាសុ វីតិក្កមោ ¶ ហោតិ ឯវាតិ អធិប្បាយោ. តេនាហ ‘‘វិនិច្ឆយោ ន ទាតព្ពោ’’តិ, បុព្ពេ បក្ខិកានំ បដិញ្ញាយ វូបសមិតស្សបិ អធិករណស្ស ទុវូបសន្តតាយ អយម្បិ តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតីតិ អធិប្បាយោ.

២៣២. អទិន្នាទានវត្ថុំ វិនិច្ឆិនន្តេន បញ្ចវីសតិ អវហារា សាធុកំ សល្លក្ខេតព្ពាតិ ឯត្ថ បញ្ចវីសតិ អវហារា នាម បញ្ច បញ្ចកានិ, តត្ថ បញ្ច បញ្ចកានិ នាម នានាភណ្ឌបញ្ចកំ ឯកភណ្ឌបញ្ចកំ សាហត្ថិកបញ្ចកំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ ថេយ្យាវហារបញ្ចកន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា) ‘‘តេ បន អវហារា បញ្ច ¶ បញ្ចកានិ សមោធានេត្វា សាធុកំ សល្លក្ខេតព្ពា’’តិអាទិ. តត្ថ នានាភណ្ឌបញ្ចកឯកភណ្ឌបញ្ចកានិ បទភាជនេ (បារា. ៩២) វុត្តានំ ‘‘អាទិយេយ្យ, ហរេយ្យ, អវហរេយ្យ, ឥរិយាបថំ វិកោបេយ្យ, ឋានា ចាវេយ្យា’’តិ ឥមេសំ បទានំ វសេន លព្ភន្តិ. តថា ហិ វុត្តំ បោរាណេហិ –

‘‘អាទិយន្តោ ហរន្តោវ;

ហរន្តោ ឥរិយាបថំ;

វិកោបេន្តោ តថា ឋានា;

ចាវេន្តោបិ បរាជិកោ’’តិ.

តត្ថ នានាភណ្ឌបញ្ចកំ សវិញ្ញាណកអវិញ្ញាណកវសេន ទដ្ឋព្ពំ, ឥតរំ សវិញ្ញាណកវសេនេវ. កថំ? អាទិយេយ្យាតិ អារាមំ អភិយុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស. សាមិកោ ‘‘ន មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស. ហរេយ្យាតិ អញ្ញស្ស ភណ្ឌំ ហរន្តោ សីសេ ភារំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, ទុក្កដំ. ផន្ទាបេតិ, ថុល្លច្ចយំ. ខន្ធំ ឱរោបេតិ, បារាជិកំ. អវហរេយ្យាតិ ឧបនិក្ខិត្តំ ភណ្ឌំ ‘‘ទេហិ ¶ មេ ភណ្ឌ’’ន្តិ វុច្ចមានោ ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិ ភណតិ, ទុក្កដំ. សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតិ, ថុល្លច្ចយំ. សាមិកោ ‘‘ន មយ្ហំ ភវិស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, បារាជិកំ. ឥរិយាបថំ វិកោបេយ្យាតិ ‘‘សហភណ្ឌហារកំ នេស្សាមី’’តិ បឋមំ បាទំ អតិក្កាមេតិ, ថុល្លច្ចយំ. ទុតិយំ បាទំ អតិក្កាមេតិ, បារាជិកំ. ឋានា ចាវេយ្យាតិ ថលដ្ឋំ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតិ, ទុក្កដំ. ផន្ទាបេតិ, ថុល្លច្ចយំ. ឋានា ចាវេតិ, បារាជិកំ. ឯវំ តាវ នានាភណ្ឌបញ្ចកំ វេទិតព្ពំ. សស្សាមិកស្ស បន ទាសស្ស វា តិរច្ឆានគតស្ស វា យថាវុត្តេន អភិយោគាទិនា នយេន អាទិយនហរណ អវហរណ ឥរិយាបថវិកោបន ឋានាចាវនវសេន ឯកភណ្ឌបញ្ចកំ វេទិតព្ពំ. តេនាហុ បោរាណា –

‘‘តត្ថ នានេកភណ្ឌានំ, បញ្ចកានំ វសា បន;

អាទិយនាទិបញ្ចកា, ទុវិធាតិ ឧទីរិតា’’តិ.

កតមំ ¶ សាហត្ថិកបញ្ចកំ? សាហត្ថិកោ អាណត្តិកោ និស្សគ្គិយោ អត្ថសាធកោ ធុរនិក្ខេបោតិ. តថា ហិ វុត្តំ –

‘‘សាហត្ថាណត្តិកោ ចេវ, និស្សគ្គិយោត្ថសាធកោ;

ធុរនិក្ខេបកោ ចាតិ, ឥទំ សាហត្ថបញ្ចក’’ន្តិ.

តត្ថ សាហត្ថិកោ នាម បរស្ស ភណ្ឌំ សហត្ថា អវហរតិ. អាណត្តិកោ នាម ‘‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ អញ្ញំ អាណាបេតិ. និស្សគ្គិយោ នាម សុង្កឃាតបរិកប្បិតោកាសានំ អន្តោ ឋត្វា ពហិ បាតនំ. អត្ថសាធកោ នាម ‘‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ យទា សក្កោសិ, តទា តំ អវហរា’’តិ អាណាបេតិ. តត្ថ សចេ បរោ អនន្តរាយិកោ ហុត្វា តំ អវហរតិ, អាណាបកស្ស អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកំ. បរស្ស វា បន តេលកុម្ភិយា បាទគ្ឃនកំ តេលំ អវស្សំ បិវនកានិ ឧបាហនាទីនិ បក្ខិបតិ ¶ , ហត្ថតោ មុត្តមត្តេយេវ បារាជិកំ. ធុរនិក្ខេបោ បន អារាមាភិយោគឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌវសេន វេទិតព្ពោ. តាវកាលិកភណ្ឌទេយ្យានិ អទេន្តស្សបិ ឯសេវ នយោតិ ឥទំ សាហត្ថិកបញ្ចកំ.

កតមំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ? បុព្ពបយោគោ សហបយោគោ សំវិទាវហារោ សង្កេតកម្មំ និមិត្តកម្មន្តិ. តេន វុត្តំ –

‘‘បុព្ពសហបយោគោ ច, សំវិទាហរណំ តថា;

សង្កេតកម្មំ និមិត្តំ, ឥទំ សាហត្ថបញ្ចក’’ន្តិ.

តត្ថ អាណត្តិវសេន បុព្ពបយោគោ វេទិតព្ពោ. ឋានាចាវនវសេន, ខិលាទីនិ សង្កាមេត្វា ខេត្តាទិគ្គហណវសេន ច សហបយោគោ វេទិតព្ពោ. សំវិទាវហារោ នាម ‘‘អសុកំ នាម ភណ្ឌំ អវហរិស្សាមា’’តិ សំវិទហិត្វា សម្មន្តយិត្វា អវហរណំ. ឯវំ សំវិទហិត្វា គតេសុ ហិ ឯកេនបិ តស្មិំ ភណ្ឌេ ឋានា ចាវិតេ សព្ពេសំ អវហារោ ហោតិ. សង្កេតកម្មំ នាម សញ្ជាននកម្មំ. សចេ ហិ បុរេភត្តាទីសុ យំ កិញ្ចិ កាលំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘អសុកស្មិំ កាលេ ឥត្ថន្នាមំ ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ វុត្តោ សង្កេតតោ អបច្ឆា អបុរេ តំ អវហរតិ, សង្កេតការកស្ស សង្កេតករណក្ខណេយេវ អវហារោ. និមិត្តកម្មំ នាម សញ្ញុប្បាទនត្ថំ អក្ខិនិខណនាទិនិមិត្តករណំ ¶ . សចេ ហិ ឯវំ កតនិមិត្តតោ អបច្ឆា អបុរេ ‘‘យំ អវហរា’’តិ វុត្តោ, តំ អវហរតិ, និមិត្តការកស្ស និមិត្តក្ខណេយេវ អវហារោតិ ឥទំ បុព្ពបយោគបញ្ចកំ.

កតមំ ថេយ្យាវហារបញ្ចកំ? ថេយ្យាវហារោ បសយ្ហាវហារោ បរិកប្បាវហារោ បដិច្ឆន្នាវហារោ កុសាវហារោតិ. តេន វុត្តំ –

‘‘ថេយ្យា ¶ បសយ្ហា បរិកប្បា, បដិច្ឆន្នា កុសា តថា;

អវហារា ឥមេ បញ្ច, ថេយ្យាវហារបញ្ចក’’ន្តិ.

តត្ថ យោ សន្ធិច្ឆេទាទីនិ កត្វា អទិស្សមានោ អវហរតិ, កូដតុលាកូដមានកូដកហាបណាទីហិ វា វញ្ចេត្វា គណ្ហាតិ, តស្សេវំ គណ្ហតោ អវហារោ ថេយ្យាវហារោតិ វេទិតព្ពោ. យោ បន បសយ្ហ ពលក្ការេន បរេសំ សន្តកំ គណ្ហាតិ គាមឃាតកាទយោ វិយ, អត្តនោ បត្តពលិតោ វា វុត្តនយេនេវ អធិកំ គណ្ហាតិ រាជភដាទយោ វិយ, តស្សេវំ គណ្ហតោ អវហារោ បសយ្ហាវហារោតិ វេទិតព្ពោ. បរិកប្បេត្វា គហណំ បន បរិកប្បាវហារោ នាម.

សោ ភណ្ឌោកាសស្ស វសេន ទុវិធោ. តត្រាយំ ភណ្ឌបរិកប្បោ – សាដកត្ថិកោ អន្តោគព្ភំ បវិសិត្វា ‘‘សចេ សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមិ. សចេ សុត្តំ, ន គណ្ហិស្សាមី’’តិ បរិកប្បេត្វា អន្ធការេ បសិព្ពកំ គណ្ហាតិ. តត្រ ចេ សាដកោ ហោតិ, ឧទ្ធារេយេវ បារាជិកំ. សុត្តញ្ចេ ហោតិ, រក្ខតិ. ពហិ នីហរិត្វា មុញ្ចិត្វា ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វា បុន អាហរិត្វា ឋបេតិ, រក្ខតិយេវ. ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វាបិ យំ លទ្ធំ, តំ គហេតព្ពន្តិ គច្ឆតិ, បទវារេន ការេតព្ពោ. ភូមិយំ ឋបេត្វា គណ្ហាតិ, ឧទ្ធារេ បារាជិកំ. ‘‘ចោរោ ចោរោ’’តិ អនុពន្ធោ ឆឌ្ឌេត្វា បលាយតិ, រក្ខតិ. សាមិកា ទិស្វា គណ្ហន្តិ, រក្ខតិយេវ. អញ្ញោ ចេ គណ្ហាតិ, ភណ្ឌទេយ្យំ. សាមិកេសុ និវត្តន្តេសុ សយំ ទិស្វា បំសុកូលសញ្ញាយ ‘‘បគេវេតំ មយា គហិតំ, មម ទានិ សន្តក’’ន្តិ គណ្ហន្តស្សបិ ភណ្ឌទេយ្យមេវ. តត្ថ យ្វាយំ ‘‘សចេ សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមី’’តិអាទិនា នយេន បវត្តោ បរិកប្បោ, អយំ ភណ្ឌបរិកប្បោ នាម. ឱកាសបរិកប្បោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – ឯកច្ចោ បន បរបរិវេណាទីនិ បវិដ្ឋោ កិញ្ចិ លោភនេយ្យភណ្ឌំ ទិស្វា គព្ភទ្វារបមុខហេដ្ឋា ¶ បាសាទទ្វារកោដ្ឋករុក្ខមូលាទិវសេន បរិច្ឆេទំ កត្វា ‘‘សចេ មំ ឯត្ថន្តរេ បស្សិស្សន្តិ, ទដ្ឋុកាមតាយ គហេត្វា វិចរន្តោ វិយ ទស្សាមិ. នោ ចេ បស្សិស្សន្តិ ¶ , ហរិស្សាមី’’តិ បរិកប្បេតិ, តស្ស តំ អាទាយ បរិកប្បិតបរិច្ឆេទំ អតិក្កន្តមត្តេ អវហារោ ហោតិ. ឥតិ យ្វាយំ វុត្តនយេនេវ បវត្តោ បរិកប្បោ, អយំ ឱកាសបរិកប្បោ នាម. ឯវមិមេសំ ទ្វិន្នំ បរិកប្បានំ វសេន បរិកប្បេត្វា គណ្ហតោ អវហារោ បរិកប្បាវហារោតិ វេទិតព្ពោ.

បដិច្ឆាទេត្វា បន អវហរណំ បដិច្ឆន្នាវហារោ. សោ ឯវំ វេទិតព្ពោ – យោ ភិក្ខុ ឧយ្យានាទីសុ បរេសំ ឱមុញ្ចិត្វា ឋបិតំ អង្គុលិមុទ្ទិកាទិំ ទិស្វា ‘‘បច្ឆា គណ្ហិស្សាមី’’តិ បំសុនា វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស ឯត្តាវតា ឧទ្ធារោ នត្ថីតិ ន តាវ អវហារោ ហោតិ. យទា បន សាមិកា វិចិនន្តា អបស្សិត្វា ‘‘ស្វេ ជានិស្សាមា’’តិ សាលយាវ គតា ហោន្តិ, អថស្ស តំ ឧទ្ធរតោ ឧទ្ធារេ អវហារោ. ‘‘បដិច្ឆន្នកាលេយេវ ឯតំ មម សន្តក’’ន្តិ សកសញ្ញាយ វា ‘‘គតាទានិ តេ, ឆឌ្ឌិតភណ្ឌំ ឥទ’’ន្តិ បំសុកូលសញ្ញាយ វា គណ្ហន្តស្ស បន ភណ្ឌទេយ្យំ. តេសុ ទុតិយតតិយទិវសេ អាគន្ត្វា វិចិនិត្វា អទិស្វា ធុរនិក្ខេបំ កត្វា គតេសុបិ គហិតំ ភណ្ឌទេយ្យមេវ. បច្ឆា ញត្វា ចោទិយមានស្ស អទទតោ សាមិកានំ ធុរនិក្ខេបេ អវហារោ ហោតិ. កស្មា? យស្មា តស្ស បយោគេន តេហិ ន ទិដ្ឋំ. យោ បន តថារូបំ ភណ្ឌំ យថាឋានេ ឋិតំយេវ អប្បដិច្ឆាទេត្វា ថេយ្យចិត្តោ បាទេន អក្កមិត្វា កទ្ទមេ វា វាលិកាយ វា បវេសេតិ, តស្ស បវេសិតមត្តេយេវ អវហារោ.

កុសំ សង្កាមេត្វា បន អវហរណំ កុសាវហារោ នាម. សោបិ ឯវំ វេទិតព្ពោ – យោ ភិក្ខុ វិលីវមយំ វា តាលបណ្ណមយំ វា កតសញ្ញាណំ យំ កិញ្ចិ កុសំ បាតេត្វា ចីវរេ ¶ ភាជិយមានេ អត្តនោ កោដ្ឋាសស្ស សមីបេ ឋិតំ សមគ្ឃតរំ វា មហគ្ឃតរំ វា សមសមំ វា អគ្ឃេន បរស្ស កោដ្ឋាសំ ហរិតុកាមោ អត្តនោ កោដ្ឋាសេ បតិតំ កុសំ បរស្ស កោដ្ឋាសេ បាតេតុកាមតាយ ឧទ្ធរតិ, រក្ខតិ តាវ. បរស្ស កោដ្ឋាសេ បាតិតេ រក្ខតេវ. យទា បន តស្មិំ បតិតេ បរស្ស កោដ្ឋាសតោ បរស្ស កុសំ ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធដមត្តេ អវហារោ. សចេ បឋមតរំ បរស្ស កោដ្ឋាសតោ កុសំ ឧទ្ធរតិ, អត្តនោ កោដ្ឋាសេ បាតេតុកាមតាយ ឧទ្ធារេ រក្ខតិ, បាតនេបិ រក្ខតិ. អត្តនោ កោដ្ឋាសតោ បន អត្តនោ កុសំ ឧទ្ធរតោ ឧទ្ធារេយេវ រក្ខតិ, តំ ឧទ្ធរិត្វា បរកោដ្ឋាសេ បាតេន្តស្ស ហត្ថតោ មុត្តមត្តេ អវហារោ ហោតិ, អយំ កុសាវហារោ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន សមន្តបាសាទិកតោ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) គហេតព្ពោ.

តុលយិត្វាតិ ¶ ឧបបរិក្ខិត្វា.

សាមីចីតិ វត្តំ, អាបត្តិ បន នត្ថីតិ អធិប្បាយោ.

មហាជនសម្មទ្ទោតិ មហាជនសង្ខោភោ. ភដ្ឋេ ជនកាយេតិ អបគតេ ជនកាយេ. ‘‘ឥទញ្ច កាសាវំ អត្តនោ សន្តកំ កត្វា ឯតស្សេវ ភិក្ខុនោ ទេហី’’តិ កិំ ការណា ឯវមាហ? ចីវរស្សាមិកេន ធុរនិក្ខេបោ កតោ, តស្មា តស្ស អទិន្នំ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. អវហារកោបិ វិប្បដិសារស្ស ឧប្បន្នកាលតោ បដ្ឋាយ ចីវរស្សាមិកំ បរិយេសន្តោ វិចរតិ ‘‘ទស្សាមី’’តិ, ចីវរស្សាមិកេន ច ‘‘មមេត’’ន្តិ វុត្តេ ឯតេនបិ អវហារកេន អាលយោ បរិច្ចត្តោ, តស្មា ឯវមាហ. យទិ ឯវំ ចីវរស្សាមិកោយេវ ‘‘អត្តនោ សន្តកំ គណ្ហាហី’’តិ កស្មា ន វុត្តោតិ? ឧភិន្នំ កុក្កុច្ចវិនោទនត្ថំ. កថំ? អវហារកស្ស ‘‘មយា សហត្ថេន ន ទិន្នំ, ភណ្ឌទេយ្យមេត’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជេយ្យ ¶ , ឥតរស្ស ‘‘មយា បឋមំ ធុរនិក្ខេបំ កត្វា បច្ឆា អទិន្នំ គហិត’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ឧប្បជ្ជេយ្យាតិ.

សមគ្ឃន្តិ អប្បគ្ឃំ.

ទារុអត្ថំ ផរតីតិ ទារូហិ កត្តព្ពកិច្ចំ សាធេតិ. មយិ សន្តេតិអាទិ សព្ពំ រញ្ញា បសាទេន វុត្តំ, ថេរេន បន ‘‘អននុច្ឆវិកំ កត’’ន្តិ ន មញ្ញិតព្ពំ.

ឯកទិវសំ ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនាទិនា យា អយំ អគ្ឃហានិ វុត្តា, សា ភណ្ឌស្សាមិនា កិណិត្វា គហិតមេវ សន្ធាយ វុត្តា. សព្ពំ បនេតំ អដ្ឋកថាចរិយប្បមាណេន គហេតព្ពំ. បាសាណញ្ច សក្ខរញ្ច បាសាណសក្ខរំ.

‘‘ធារេយ្យ អត្ថំ វិចក្ខណោ’’តិ ឥមស្សេវ វិវរណំ ‘‘អាបត្តិំ វា អនាបត្តិំ វា’’តិអាទិ. ‘‘សិក្ខាបទំ សមំ តេនា’’តិ ឥតោ បុព្ពេ ឯកា គាថា –

‘‘ទុតិយំ អទុតិយេន, យំ ជិនេន បកាសិតំ;

បរាជិតកិលេសេន, បារាជិកបទំ ឥធា’’តិ.

តាយ ¶ សទ្ធិំ ឃដេត្វា អទុតិយេន បរាជិតកិលេសេន ជិនេន ទុតិយំ យំ ឥទំ បារាជិកបទំ បកាសិតំ, ឥធ តេន សមំ អនេកនយវោកិណ្ណំ គម្ភីរត្ថវិនិច្ឆយំ អញ្ញំ កិញ្ចិ សិក្ខាបទំ ន វិជ្ជតីតិ យោជនា. តត្ថ បរាជិតកិលេសេនាតិ សន្តានេ បុន អនុប្បត្តិធម្មតាបាទនេ ចតូហិ មគ្គញាណេហិ សហ វាសនាយ សមុច្ឆិន្នសព្ពកិលេសេន. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៥៩) បន ‘‘បរាជិតកិលេសេនាតិ វិជិតកិលេសេន, និកិលេសេនាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ.

តេនាតិ តេន ទុតិយបារាជិកសិក្ខាបទេន. អត្ថោ នាម បាឡិអត្ថោ. វិនិច្ឆយោ នាម បាឡិមុត្តវិនិច្ឆយោ. អត្ថោ ច វិនិច្ឆយោ ច អត្ថវិនិច្ឆយា, តេ គម្ភីរា យស្មិន្តិ គម្ភីរត្ថវិនិច្ឆយំ ¶ . វត្ថុម្ហិ ឱតិណ្ណេតិ ចោទនាវសេន វា អត្តនាវ អត្តនោ វីតិក្កមារោចនវសេន វា សង្ឃមជ្ឈេ អទិន្នាទានវត្ថុស្មិំ ឱតិណ្ណេ. ឯត្ថាតិ ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ. វិនិច្ឆយោតិ អាបត្តានាបត្តិនិយមនំ. អវត្វាវាតិ ‘‘ត្វំ បារាជិកំ អាបន្នោ’’តិ អវត្វាវ. កប្បិយេបិ ច វត្ថុស្មិន្តិ អត្តនា គហេតុំ កប្បិយេ មាតុបិតុអាទិសន្តកេបិ វត្ថុស្មិំ. លហុវត្តិនោតិ ថេយ្យចិត្តុប្បាទេន លហុបរិវត្តិនោ. អាសីវិសន្តិ សីឃមេវ សកលសរីរេ ផរណសមត្ថវិសំ.

២៣៣. បកតិមនុស្សេហិ ឧត្តរិតរានំ ពុទ្ធាទិឧត្តមបុរិសានំ អធិគមធម្មោតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ, តស្ស បរេសំ អារោចនំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនំ. តំ វិនិច្ឆិនន្តេន ឆ ឋានានិ សោធេតព្ពានីតិ យោជនា. តត្ថ កិំ តេ អធិគតន្តិ អធិគមបុច្ឆា. កិន្តិ តេ អធិគតន្តិ ឧបាយបុច្ឆា. កទា តេ អធិគតន្តិ កាលបុច្ឆា. កត្ថ តេ អធិគតន្តិ ឱកាសបុច្ឆា. កតមេ តេ កិលេសា បហីនាតិ បហីនកិលេសបុច្ឆា. កតមេសំ ត្វំ ធម្មានំ លាភីតិ បដិលទ្ធធម្មបុច្ឆា. ឥទានិ តមេវ ឆដ្ឋានវិសោធនំ វិត្ថារេតុមាហ ‘‘សចេ ហី’’តិអាទិ. តត្ថ ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន ព្យាករណវចនមត្តេន ន សក្ការោ កាតព្ពោ. ព្យាករណញ្ហិ ឯកស្ស អយាថាវតោបិ ហោតីតិ. ឥមេសុ ឆសុ ឋានេសុ សោធនត្ថំ ឯវំ វត្តព្ពោតិ យថា នាម ជាតរូបបតិរូបកម្បិ ជាតរូបំ វិយ ខាយតីតិ ជាតរូបំ និឃំសនតាបនឆេទនេហិ សោធេតព្ពំ, ឯវមេវ ឥទានេវ វុត្តេសុ ឆសុ ឋានេសុ បក្ខិបិត្វា សោធនត្ថំ វត្តព្ពោ. វិមោក្ខាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន សមាបត្តិញាណទស្សនមគ្គភាវនាផលសច្ឆិកិរិយាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បាកដោ ហោតិ អធិគតវិសេសស្ស សតិសម្មោសាភាវតោ. សេសបុច្ឆាសុបិ ‘‘បាកដោ ហោតី’’តិ បទេ ឯសេវ នយោ.

សព្ពេសញ្ហិ ¶ ¶ អត្តនា អធិគតមគ្គេន បហីនា កិលេសា បាកដា ហោន្តីតិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ. កស្សចិ ហិ អត្តនា អធិគតមគ្គវជ្ឈកិលេសេសុ សន្ទេហោ ឧប្បជ្ជតិយេវ មហានាមស្ស សក្កស្ស វិយ. សោ ហិ សកទាគាមី សមានោបិ ‘‘តស្ស មយ្ហំ, ភន្តេ, ឯវំ ហោតិ – កោ សុ នាម មេ ធម្មោ អជ្ឈត្តំ អប្បហីនោ, យេន មេ ឯកទា លោភធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ, ទោសធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តិ, មោហធម្មាបិ ចិត្តំ បរិយាទាយ តិដ្ឋន្តី’’តិ (ម. និ. ១.១៧៥) ភគវន្តំ បុច្ឆិ. អយំ កិរ រាជា សកទាគាមិមគ្គេន លោភទោសមោហា និរវសេសា បហីយន្តីតិ សញ្ញី អហោសីតិ.

យាយ បដិបទាយ យស្ស អរិយមគ្គោ អាគច្ឆតិ, សា បុព្ពភាគបដិបត្តិ អាគមនបដិបទា. សោធេតព្ពាតិ សុទ្ធា, ឧទាហុ ន សុទ្ធាតិ វិចារណវសេន សោធេតព្ពា. ‘‘ន សុជ្ឈតីតិ តត្ថ តត្ថ បមាទបដិបត្តិសម្ភវតោ. អបនេតព្ពោតិ អត្តនោ បដិញ្ញាយ អបនេតព្ពោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៩៧-១៩៨). វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៩៧) បន ‘‘ន សុជ្ឈតីតិ បុច្ឆិយមានោ បដិបត្តិក្កមំ ឧល្លង្ឃិត្វា កថេសិ. អបនេតព្ពោតិ តយា វុត្តក្កមេនាយំ ធម្មោ ន សក្កា អធិគន្តុន្តិ អធិគតមានតោ អបនេតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘សុជ្ឈតី’’តិ វត្វា សុជ្ឈនាការំ ទស្សេតុំ ‘‘ទីឃរត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. បញ្ញាយតីតិ ឯត្ថាបិ ‘‘យទី’’តិ បទំ អានេត្វា យទិ សោ ភិក្ខុ តាយ បដិបទាយ បញ្ញាយតីតិ សម្ពន្ធោ. ចតូសុ បច្ចយេសុ អលគ្គត្តា ‘‘អាកាសេ បាណិសមេន ចេតសា’’តិ វុត្តំ. វុត្តសទិសំ ព្យាករណំ ហោតីតិ យោជនា. តត្ថ វុត្តសទិសន្តិ តស្ស ភិក្ខុនោ ព្យាករណំ ឥមស្មិំ សុត្តេ វុត្តេន សទិសំ, សមន្តិ អត្ថោ. ខីណាសវស្ស បដិបត្តិសទិសា បដិបត្តិ ហោតីតិ ទីឃរត្តំ ¶ សុវិក្ខម្ភិតកិលេសត្តា, ឥទញ្ច អរហត្តំ បដិជានន្តស្ស វសេន វុត្តំ. តេនាហ ‘‘ខីណាសវស្ស នាមា’’តិអាទិ. ខីណាសវស្ស នាម…បេ… ន ហោតីតិ បហីនវិបល្លាសត្តា, ជីវិតនិកន្តិយា ច អភាវតោ ន ហោតិ, បុថុជ្ជនស្ស បន អប្បហីនវិបល្លាសត្តា ជីវិតនិកន្តិសព្ភាវតោ ច អប្បមត្តកេនបិ ហោតិ, ឯវំ សុវិក្ខម្ភិតកិលេសស្ស វត្តនសេក្ខធម្មបដិជាននំ ឥមិនា ភយុប្បាទនេន, អម្ពិលាទិទស្សនេ ខេឡុប្បាទាទិនា ច ន សក្កា វីមំសិតុំ, តស្មា តស្ស វចនេនេវ តំ សទ្ធាតព្ពំ.

អយំ ភិក្ខុ សម្បន្នវេយ្យាករណោតិ ឥទំ ន កេវលំ អភាយនកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ ឯកច្ចស្ស សូរជាតិកស្ស បុថុជ្ជនស្សបិ អភាយនតោ, រជ្ជនីយារម្មណានំ ពទរសាឡវាទិអម្ពិលមទ្ទនាទីនំ ¶ ឧបយោជនេបិ ខេឡុប្បាទាទិតណ្ហុប្បត្តិរហិតំ សព្ពថា សុវិសោធិតមេវ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

២៣៤. ‘‘នីហរិត្វាតិ សាសនតោ នីហរិត្វា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘នីហរិត្វាតិ បាឡិតោ ឧទ្ធរិត្វា’’តិ. តថា ហិ ‘‘បញ្ចហុបាលិ, អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា នានុយុញ្ជិតព្ពំ. កតមេហិ បញ្ចហិ? សុត្តំ ន ជានាតិ, សុត្តានុលោមំ ន ជានាតី’’តិអាទិបាឡិតោ (បរិ. ៤៤២) សុត្តំ សុត្តានុលោមញ្ច នីហរិំសុ, ‘‘អនាបត្តិ ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បរិបុច្ឆាតិ ភណតី’’តិ ឯវមាទិតោ អាចរិយវាទំ, ‘‘អាយស្មា ឧបាលិ ឯវមាហ ‘អនាបត្តិ អាវុសោ សុបិនន្តេនា’’តិ (បារា. ៧៨) ឯវមាទិតោ អត្តនោមតិំ នីហរិំសុ. សា ច ថេរស្ស អត្តនោមតិ សុត្តេន សង្គហិតត្តា សុត្តំ ជាតំ, ឯវមញ្ញាបិ សុត្តាទីហិ សង្គហិតាវ គហេតព្ពា, នេតរាតិ វេទិតព្ពំ. អថ វា នីហរិត្វាតិ ¶ វិភជិត្វា, សាដ្ឋកថំ សកលំ វិនយបិដកំ សុត្តាទីសុ ចតូសុ បទេសេសុ បក្ខិបិត្វា ចតុធា វិភជិត្វា វិនយំ បកាសេសុំ តព្ពិនិមុត្តស្ស អភាវាតិ អធិប្បាយោ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) ‘‘នីហរិត្វាតិ ឯត្ថ សាសនតោ នីហរិត្វាតិ អត្ថោ…បេ… តាយ ហិ អត្តនោមតិយា ថេរោ ឯតទគ្គដ្ឋបនំ លភតិ. អបិច វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘អនុបសម្បន្នេន បញ្ញត្តេន វា អបញ្ញត្តេន វា វុច្ចមានោ…បេ… អនាទរិយំ ករោតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’តិ. តត្ថ ហិ បញ្ញត្តំ នាម សុត្តំ, សេសត្តយំ អបញ្ញត្តំ នាម. តេនាយំ ‘ចតុព្ពិធញ្ហិ វិនយំ, មហាថេរា’តិ គាថា សុវុត្តា’’តិ វុត្តំ.

វុត្តន្តិ មិលិន្ទបញ្ហេ នាគសេនត្ថេរេន វុត្តំ. បជ្ជតេ អនេន អត្ថោតិ បទំ, ភគវតា កណ្ឋាទិវណ្ណុប្បត្តិដ្ឋានំ អាហច្ច វិសេសេត្វា ភាសិតំ បទំ អាហច្ចបទំ, ភគវតោយេវ វចនំ. តេនាហ ‘‘អាហច្ចបទន្តិ សុត្តំ អធិប្បេត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘កណ្ឋាទិវណ្ណុប្បត្តិដ្ឋានករណាទីហិ នីហរិត្វា អត្តនោ វចីវិញ្ញត្តិយាវ ភាសិតំ វចនំ អាហច្ចបទ’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) បន ‘‘អដ្ឋ វណ្ណដ្ឋានានិ អាហច្ច វុត្តេន បទនិកាយេនាតិ អត្ថោ, ឧទាហដេន កណ្ឋោក្កន្តេន បទសមូហេនាតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឥទំ កប្បតិ, ឥទំ ន កប្បតី’’តិ ឯវំ អវិសេសេត្វា ‘‘យំ ភិក្ខវេ មយា ‘ឥទំ ន កប្បតី’តិ អប្បដិក្ខិត្តំ ¶ , តញ្ចេ អកប្បិយំ អនុលោមេតិ, កប្បិយំ បដិពាហតិ, តំ វោ ន កប្បតី’’តិអាទិនា (មហាវ. ៣០៥) វុត្តសាមញ្ញលក្ខណំ ឥធ រសោតិ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘រសោតិ សុត្តានុលោម’’ន្តិ. រសោតិ សារោ ‘‘បត្តរសោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. ៦២៨-៦៣០) វិយ, បដិក្ខិត្តានុញ្ញាតសុត្តសារោតិ អត្ថោ. រសោតិ វា ¶ លក្ខណំ បដិវត្ថុកំ អនុទ្ធរិត្វា លក្ខណានុលោមេន វុត្តត្តា. រសេនាតិ តស្ស អាហច្ចភាសិតស្ស រសេន, តតោ ឧទ្ធដេន វិនិច្ឆយេនាតិ អត្ថោ. សុត្តឆាយា វិយ ហិ សុត្តានុលោមន្តិ. ធម្មសង្គាហកបភុតិអាចរិយបរម្បរតោ អានីតា អដ្ឋកថាតន្តិ ឥធ ‘‘អាចរិយវំសោ’’តិ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘អាចរិយវំសោតិ អាចរិយវាទោ’’តិ, អាចរិយវាទោ ‘‘អាចរិយវំសោ’’តិ វុត្តោ បាឡិយំ វុត្តានំ អាចរិយានំ បរម្បរាយ អាភតោវ បមាណន្តិ ទស្សនត្ថំ. អធិប្បាយោតិ ការណោបបត្តិសិទ្ធោ ឧហាបោហនយបវត្តោ បច្ចក្ខាទិបមាណបតិរូបកោ. អធិប្បាយោតិ ឯត្ថ ‘‘អត្តនោមតី’’តិ កេចិ អត្ថំ វទន្តិ.

វិនយបិដកេ បាឡីតិ ឥធ អធិការវសេន វុត្តំ, សេសបិដកេសុបិ សុត្តាទិចតុនយា យថានុរូបំ លព្ភន្តេវ.

‘‘មហាបទេសាតិ មហាឱកាសា. មហន្តានិ វិនយស្ស បតិដ្ឋាបនដ្ឋានានិ, យេសុ បតិដ្ឋាបិតោ វិនយោ វិនិច្ឆិនីយតិ អសន្ទេហតោ, មហន្តានិ វា ការណានិ មហាបទេសា, មហន្តានិ វិនយវិនិច្ឆយការណានីតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្ថតោ បន ‘យំ ភិក្ខវេ’តិអាទិនា វុត្តាសាធិប្បាយា បាឡិយេវ មហាបទេសាតិ វទន្តិ. តេនេវាហ ‘យេ ភគវតា ឯវំ វុត្តា’តិអាទិ. ឥមេ ច មហាបទេសា ខន្ធកេ អាគតា, តស្មា តេសំ វិនិច្ឆយកថា តត្ថេវ អាវិ ភវិស្សតីតិ ឥធ ន វុច្ចតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘មហាបទេសាតិ មហាឱកាសា មហាវិសយា, តេ អត្ថតោ ‘យំ ភិក្ខវេតិអាទិបាឡិវសេន អកប្បិយានុលោមតោ កប្បិយានុលោមតោ ច បុគ្គលេហិ នយតោ តថា តថា គយ្ហមានា អត្ថនយា ឯវ. តេ ហិ ភគវតា សរូបតោ អវុត្តេសុបិ បដិក្ខិត្តានុលោមេសុ អនុញ្ញាតានុលោមេសុ ¶ ច សេសេសុ កិច្ចេសុ និវត្តិបវត្តិហេតុតាយ មហាគោចរាតិ ‘មហាបទេសា’តិ វុត្តា, ន បន ‘យំ ភិក្ខវេ មយា ឥទំ ន កប្បតី’តិអាទិនា វុត្តា សាធិប្បាយា បាឡិយេវ តស្សា សុត្តេ បវិដ្ឋត្តា. ‘សុត្តានុលោមម្បិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពំ…បេ… សុត្តមេវ ពលវតរ’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) ហិ វុត្តំ. ន ហេសា សាធិប្បាយា បាឡិ សុត្តេ ឱតារេតព្ពា, ន គហេតព្ពា ¶ វា ហោតិ. យេនាយំ សុត្តានុលោមំ សិយា, តស្មា ឥមំ បាឡិអធិប្បាយំ និស្សាយ បុគ្គលេហិ គហិតា យថាវុត្តអត្ថាវ សុត្តានុលោមំ, តំបកាសកត្តា បន អយំ បាឡិបិ សុត្តានុលោមន្តិ គហេតព្ពំ. តេនាហ ‘យេ ភគវតា ឯវំ វុត្តា’តិអាទិ. ‘យំ ភិក្ខវេ’តិអាទិបាឡិនយេន ហិ បុគ្គលេហិ គហិតព្ពា យេ អកប្បិយានុលោមាទយោ អត្ថា វុត្តា, តេ មហាបទេសាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) ‘‘បរិវារដ្ឋកថាយំ ឥធ ច កិញ្ចាបិ ‘សុត្តានុលោមំ នាម ចត្តារោ មហាបទេសា’តិ វុត្តំ, អថ ខោ មហាបទេសនយសិទ្ធំ បដិក្ខិត្តាបដិក្ខិត្តំ អនុញ្ញាតាននុញ្ញាតំ កប្បិយាកប្បិយន្តិ អត្ថតោ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ យស្មា ‘ឋានំ ឱកាសោ បទេសោតិ ការណវេវចនានិ ‘អដ្ឋានមេតំ, អានន្ទ, អនវកាសោ’តិអាទិ សាសនតោ, ‘និគ្គហដ្ឋាន’ន្តិ ច ‘អសន្ទិដ្ឋិដ្ឋាន’ន្តិ ច ‘អសន្ទិដ្ឋិ ច បន បទេសោ’តិ ច លោកតោ, តស្មា មហាបទេសាតិ មហាការណានីតិ អត្ថោ. ការណំ នាម ញាបកោ ហេតុ ឥធាធិប្បេតំ, មហន្តភាវោ បន តេសំ មហាវិសយត្តា មហាភូតានំ វិយ. តេ ទុវិធា វិនយមហាបទេសា សុត្តន្តិកមហាបទេសា ចាតិ. តត្ថ វិនយមហាបទេសា វិនយេ យោគំ គច្ឆន្តិ, ឥតរេ ឧភយត្ថាបិ, តេនេវ បរិវារេ (បរិ. ៤៤២) អនុយោគវត្តេ ¶ ‘ធម្មំ ន ជានាតិ, ធម្មានុលោមំ ន ជានាតី’តិ’’ វុត្តំ. តត្ថ ធម្មន្តិ ឋបេត្វា វិនយបិដកំ អវសេសំ បិដកទ្វយំ, ធម្មានុលោមន្តិ សុត្តន្តិកេ ចត្តារោ មហាបទេសេតិអាទិ.

យទិ សាបិ តត្ថ តត្ថ ភគវតា បវត្តិតា បកិណ្ណកទេសនាវ អដ្ឋកថា, សា បន ធម្មសង្គាហកេហិ បឋមំ តីណិ បិដកានិ សង្គាយិត្វា តស្ស អត្ថវណ្ណនានុរូបេនេវ វាចនាមគ្គំ អារោបិតត្តា ‘‘អាចរិយវាទោ’’តិ វុច្ចតិ ‘‘អាចរិយា វទន្តិ សំវណ្ណេន្តិ បាឡិំ ឯតេនា’’តិ កត្វា. តេនាហ ‘‘អាចរិយវាទោ នាម…បេ… អដ្ឋកថាតន្តី’’តិ. តិស្សោ ហិ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហោយេវ ពុទ្ធវចនស្ស អត្ថសំវណ្ណនាភូតោ កថាមគ្គោ មហាមហិន្ទត្ថេរេន តម្ពបណ្ណិទីបំ អាភតោ, បច្ឆា តម្ពបណ្ណិយេហិ មហាថេរេហិ សីហឡភាសាយ ឋបិតោ និកាយន្តរលទ្ធិសង្ករបរិហរណត្ថំ. ភគវតោ បកិណ្ណកទេសនាភូតា ច សុត្តានុលោមភូតា ច អដ្ឋកថា យស្មា ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ បាឡិវណ្ណនាក្កមេន សង្គហេត្វា វុត្តា, តស្មា អាចរិយវាទោតិ វុត្តា. ឯតេន ច អដ្ឋកថា សុត្តសុត្តានុលោមេសុ អត្ថតោ សង្គយ្ហតីតិ វេទិតព្ពំ. យថា ច ឯសា, ឯវំ អត្តនោមតិបិ បមាណភូតា. ន ហិ ភគវតោ វចនំ វចនានុលោមញ្ច អនិស្សាយ ¶ អគ្គសាវកាទយោបិ អត្តនោ ញាណពលេន សុត្តាភិធម្មវិនយេសុ កិញ្ចិ សម្មុតិបរមត្ថភូតំ អត្ថំ វត្តុំ សក្កោន្តិ, តស្មា សព្ពម្បិ វចនំ សុត្តេ សុត្តានុលោមេ ច សង្គយ្ហតិ. វិសុំ បន អដ្ឋកថាទីនំ សង្គហិតត្តា តទវសេសំ សុត្តសុត្តានុលោមតោ គហេត្វា ចតុធា វិនយោ និទ្ទិដ្ឋោ.

កិញ្ចាបិ អត្តនោមតិ សុត្តាទីហិ សំសន្ទិត្វាវ បរិកប្បីយតិ, តថាបិ សា ន សុត្តាទីសុ វិសេសតោ និទ្ទិដ្ឋាតិ អាហ ‘‘សុត្តសុត្តានុលោមអាចរិយវាទេ មុញ្ចិត្វា’’តិ. អនុពុទ្ធិយាតិ សុត្តាទីនិយេវ អនុគតពុទ្ធិយា. នយគ្គាហេនាតិ សុត្តាទិតោ ¶ លព្ភមាននយគ្គហណេន. អត្តនោមតិំ សាមញ្ញតោ បឋមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តមេវ វិសេសេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អបិចា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘សុត្តន្តាភិធម្មវិនយដ្ឋកថាសូ’’តិ វចនតោ បិដកត្តយស្សបិ សាធារណា ឯសា កថាតិ វេទិតព្ពា. ថេរវាទោតិ មហាសុមត្ថេរាទីនំ គាហោ. ឥទានិ តត្ថ បដិបជ្ជិតព្ពាការំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ អត្ថេនាតិ អត្តនា នយតោ គហិតេន អត្ថេន. បាឡិន្តិ អត្តនោ គាហស្ស និស្សយភូតំ សាដ្ឋកថំ បាឡិំ. បាឡិយាតិ តប្បដិក្ខេបត្ថំ បរេនាភតាយ សាដ្ឋកថាយ បាឡិយា, អត្តនា គហិតំ អត្ថំ និស្សាយ, បាឡិញ្ច សំសន្ទិត្វាតិ អត្ថោ. អាចរិយវាទេតិ អត្តនា បរេន ច សមុទ្ធដអដ្ឋកថាយ. ឱតារេតព្ពាតិ ញាណេន អនុប្បវេសេតព្ពា. ឱតរតិ ចេវ សមេតិ ចាតិ អត្តនា ឧទ្ធដេហិ សំសន្ទនវសេន ឱតរតិ, បរេន ឧទ្ធដេន សមេតិ. សព្ពទុព្ពលាតិ អសព្ពញ្ញុបុគ្គលស្ស ទោសវាសនាយ យាថាវតោ អត្ថសម្បដិបត្តិអភាវតោ វុត្តំ.

បមាទបាឋវសេន អាចរិយវាទស្ស សុត្តានុលោមេន អសំសន្ទនាបិ សិយាតិ អាហ ‘‘ឥតរោ ន គហេតព្ពោ’’តិ. សមេន្តមេវ គហេតព្ពន្តិ យេ សុត្តេន សំសន្ទន្តិ, ឯវរូបាវ អត្ថា មហាបទេសតោ ឧទ្ធរិតព្ពាតិ ទស្សេតិ តថា តថា ឧទ្ធដអត្ថានំយេវ សុត្តានុលោមត្តា. តេនាហ ‘‘សុត្តានុលោមតោ ហិ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ. អថ វា សុត្តានុលោមស្ស សុត្តេកទេសត្តេបិ សុត្តេ វិយ ‘‘ឥទំ កប្បតិ, ឥទំ ន កប្បតី’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា អាហច្ចភាសិតំ កិញ្ចិ នត្ថីតិ អាហ ‘‘សុត្តា…បេ… ពលវតរ’’ន្តិ. អប្បដិវត្តិយន្តិ អប្បដិពាហិយំ. ការកសង្ឃសទិសន្តិ បមាណត្តា សង្គីតិការកសង្ឃសទិសំ. ‘‘ពុទ្ធានំ ឋិតកាលសទិស’’ន្តិ ឥមិនា ពុទ្ធានំយេវ កថិតធម្មភាវំ ទស្សេតិ, ធរមានពុទ្ធសទិសន្តិ វុត្តំ ¶ ហោតិ. សុត្តេ ហិ បដិពាហិតេ ពុទ្ធោវ បដិពាហិតោ ហោតិ. ‘‘សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតីតិ សកវាទី អត្តនោ សុត្តំ គហេត្វា វោហរតិ. បរវាទី សុត្តានុលោមន្តិ ¶ អញ្ញនិកាយវាទី អត្តនោ និកាយេ សុត្តានុលោមំ គហេត្វា កថេតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតីតិអាទីសុ យោ យថាភូតមត្ថំ គហេត្វា កថនសីលោ, សោ សកវាទី. សុត្តន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ បាឡិវចនំ. បរវាទីតិ មហាវិហារវាសី វា ហោតុ អញ្ញនិកាយវាសី វា, យោ វិបរីតតោ អត្ថំ គហេត្វា កថនសីលោ, សោវ ឥធ ‘បរវាទី’តិ វុត្តោ. សុត្តានុលោមន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហំ វា អនារុឡ្ហំ វា យំ កិញ្ចិ វិបល្លាសតោ វា វញ្ចនាយ វា ‘សង្គីតិត្តយាគតមិទ’ន្តិ ទស្សិយមានំ សុត្តានុលោមំ. កេចិ ‘អញ្ញនិកាយេ សុត្តានុលោម’ន្តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ សកវាទីបរវាទីនំ ឧភិន្នម្បិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហសុត្តាទីនមេវ គហេតព្ពតោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតិ, គហេតព្ព’ន្តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥). ន ហិ សកវាទី អញ្ញនិកាយសុត្តាទិំ បមាណតោ គណ្ហាតិ. យេន តេសុ សុត្តាទីសុ ទស្សិតេសុ តត្ថ ឋាតព្ពំ ភវេយ្យ, វក្ខតិ ច ‘បរោ តស្ស អកប្បិយភាវសាធកំ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតិ…បេ… សាធូតិ សម្បដិច្ឆិត្វា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ព’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥), តស្មា បរវាទិនាបិ សង្គីតិត្តយេ អនារុឡ្ហម្បិ អនារុឡ្ហមិច្ចេវ ទស្សីយតិ, កេវលំ តស្ស តស្ស សុត្តាទិនោ សង្គីតិត្តយេ អនាគតស្ស កូដតា, អាគតស្ស ច ព្យញ្ជនច្ឆាយាយ អញ្ញថា អធិប្បាយយោជនា ច វិសេសា, តត្ថ ច យំ កូដំ, តំ អបនីយតិ. យំ អញ្ញថា យោជិតំ, តំ តស្ស វិបរីតតាទស្សនត្ថំ តទញ្ញេន សុត្តាទិនា ¶ សំសន្ទនា ករីយតិ. យោ បន បរវាទិនា គហិតោ អធិប្បាយោ សុត្តន្តាទិនា សំសន្ទតិ, សោ សកវាទិនាបិ អត្តនោ គាហំ វិស្សជ្ជេត្វា គហេតព្ពោតិ ឧភិន្នម្បិ សង្គីតិត្តយាគតមេវ សុត្តំ បមាណន្តិ វេទិតព្ពំ. តេនេវ កថាវត្ថុបករណេ ‘សកវាទេ បញ្ច សុត្តសតានិ បរវាទេ បញ្ចា’តិ, សុត្តសហស្សម្បិ អធិប្បាយគ្គហណនានត្តេន សង្គីតិត្តយាគតមេវ គហិតំ, ន និកាយន្តរេ’’តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) បន ‘‘បរវាទីតិ អម្ហាកំ សមយវិជាននកោ អញ្ញនិកាយិកោតិ វុត្តំ. បរវាទី សុត្តានុលោមន្តិ កថំ? ‘អញ្ញត្រ ឧទកទន្តបោនា’តិ សុត្តំ សកវាទិស្ស, តទនុលោមតោ នាឡិកេរផលស្ស ឧទកម្បិ ឧទកមេវ ហោតីតិ បរវាទី ច.

‘នាឡិកេរស្ស ¶ យំ តោយំ, បុរាណំ បិត្តវឌ្ឍនំ;

តមេវ តរុណំ តោយំ, បិត្តឃំ ពលវឌ្ឍន’ន្តិ. –

ឯវំ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ធញ្ញផលស្ស គតិកត្តា, អាហារត្ថស្ស ច ផរណតោ ‘យាវកាលិកមេវ ត’ន្តិ វទន្តោ បដិក្ខិបតី’’តិ. ខេបំ វា គរហំ វា អកត្វាតិ ‘‘កិំ ឥមិនា’’តិ ខេបំ បដិក្ខេបំ ឆឌ្ឌនំ វា ‘‘កិមេស ពាលោ វទតិ, កិមេស ពាលោ ជានាតី’’តិ គរហំ និន្ទំ វា អកត្វា. សុត្តានុលោមន្តិ អត្តនា អវុត្តំ អញ្ញនិកាយេ សុត្តានុលោមំ. ‘‘សុត្តេ ឱតារេតព្ពន្តិ សកវាទិនា សុត្តេ ឱតារេតព្ព’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥). វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘សុត្តេ ឱតារេតព្ពន្តិ យស្ស សុត្តស្ស អនុលោមនតោ ឥទំ សុត្តានុលោមំ អកាសិ, តស្មិំ, តទនុរូបេ វា អញ្ញតរស្មិំ សុត្តេ អត្តនា គហិតំ សុត្តានុលោមំ អត្ថតោ សំសន្ទនវសេន ឱតារេតព្ពំ. ‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេន ឥមស្មិំ សុត្តេ សំសន្ទតី’តិ សំសន្ទេត្វា ទស្សេតព្ពន្តិ អត្ថោ’’តិ ¶ វុត្តំ. សុត្តស្មិំយេវ ឋាតព្ពន្តិ អត្តនោ សុត្តេយេវ ឋាតព្ពំ. អយន្តិ សកវាទី. បរោតិ បរវាទី. អាចរិយវាទោ សុត្តេ ឱតារេតព្ពោតិ យស្ស សុត្តស្ស សំវណ្ណនាវសេន អយំ អាចរិយវាទោ បវត្តោ, តស្មិំ, តាទិសេ ច អញ្ញស្មិំ សុត្តេ បុព្ពាបរអត្ថសំសន្ទនវសេន ឱតារេតព្ពំ. គារយ្ហាចរិយវាទោតិ បមាទលិខិតោ, ភិន្នលទ្ធិកេហិ ច ឋបិតោ, ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៥) បន – បរោ អាចរិយវាទន្តិ ‘‘សុង្កំ បរិហរតីតិ ឯត្ថ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា កិញ្ចាបិ បរិហរតិ, អវហារោ ឯវា’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ ‘‘តថា ករោន្តោ បារាជិកមាបជ្ជតី’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘សុង្កំ បរិហរតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ សុត្តំ តត្ថេវ អាគតមហាអដ្ឋកថាវចនេន សទ្ធិំ ទស្សេត្វា បដិសេធេតិ. តថា ករោន្តស្ស ទុក្កដមេវាតិ. បរោ អត្តនោមតិន្តិ ឯត្ថ ‘‘បុរេភត្តំ បរសន្តកំ អវហរាតិ បុរេភត្តមេវ ហរិស្សាមីតិ វាយមន្តស្ស បច្ឆាភត្តំ ហោតិ, បុរេភត្តបយោគោវ សោ, តស្មា មូលដ្ឋោ ន មុច្ចតីតិ តុម្ហាកំ ថេរវាទត្តា មូលដ្ឋស្ស បារាជិកមេវា’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘តំ សង្កេតំ បុរេ វា បច្ឆា វា តំ ភណ្ឌំ អវហរតិ, មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តី’’តិ សុត្តំ ទស្សេត្វា បដិក្ខិបតិ.

បរោ សុត្តន្តិ ‘‘អនិយតហេតុធម្មោ សម្មត្តនិយតហេតុធម្មស្ស អារម្មណបច្ចយេន បច្ចយោ’’តិ សុត្តំ ¶ បដ្ឋានេ លិខិតំ ទស្សេត្វា ‘‘អរិយមគ្គស្ស ន និព្ពានមេវារម្មណ’’ន្តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី អារម្មណត្តិកាទិសុត្តានុលោមេន ឱតរតីតិ បដិក្ខិបតិ. សុត្តានុលោមេ ឱតរន្តំយេវ ហិ សុត្តំ នាម, នេតរំ. តេន វុត្តំ ‘‘បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតី’’តិ ឯត្តកេនបិ ¶ សិទ្ធេ ‘‘តិស្សោ សង្គីតិយោ អារុឡ្ហំ បាឡិអាគតំ បញ្ញាយតី’’តិអាទិ. តាទិសញ្ហិ បមាទលេខន្តិ អាចរិយោ. ‘‘អប្បមាទោ អមតបទំ, បមាទោ មច្ចុនោ បទ’’ន្តិ (ធ. ប. ២១) វចនតោ ទិន្នភោជនេ ភុញ្ជិត្វា បរិស្សយានិ បរិវជ្ជិត្វា សតិំ បច្ចុបដ្ឋបេត្វា វិហរន្តោ និច្ចោ ហោតីតិ. ឯវរូបស្ស អត្ថស្ស អារុឡ្ហម្បិ សុត្តំ ន គហេតព្ពំ. តេន វុត្តំ ‘‘នោ ចេ តថា បញ្ញាយតី’’តិ សិទ្ធេបិ ‘‘នោ ចេ តថា បញ្ញាយតិ, ន ឱតរតិ ន សមេតីតិ. ពាហិរកសុត្តំ វា’’តិ វុត្តត្តា អត្តនោ សុត្តម្បិ អត្ថេន អសមេន្តំ ន គហេតព្ពំ. បរោ អាចរិយវាទន្តិអាទីសុ ទ្វីសុ នយេសុ បមាទលេខវសេន តត្ថ តត្ថ អាគតដ្ឋកថាវចនំ ថេរវាទេហិ សទ្ធិំ យោជេត្វា វេទិតព្ពំ.

អថាយំ អាចរិយវាទំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តន្តិ បរវាទិនា ‘‘មូលពីជំ នាម ហលិទ្ទិ សិង្គិវេរំ វចា…បេ… ពីជេ ពីជសញ្ញី ឆិន្ទតិ វា ឆេទាបេតិ វា ភិន្ទតិ វា…បេ… អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៩១) តុម្ហាកំ បាឋត្តា ‘‘ហលិទ្ទិគណ្ឋិំ ឆិន្ទន្តស្ស បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តេ សកវាទី ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិ អត្ថិ មូលេ ជាយន្តិ, មូលេ សញ្ជាយន្តី’’តិអាទិំ ទស្សេត្វា តស្ស អដ្ឋកថាសង្ខាតេន អាចរិយវាទេន បដិក្ខិបតិ. ន ហិ គណ្ឋិម្ហិ គណ្ឋិ ជាយតីតិ. បរោ សុត្តានុលោមន្តិ បរវាទិនា ‘‘អនាបត្តិ ឯវំ អម្ហាកំ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ’’តិ វចនស្សានុលោមតោ ‘‘អម្ហាកំ បោរាណភិក្ខូ ឯកបាសាទេ គព្ភំ ថកេត្វា អនុបសម្បន្នេន សយិតុំ វដ្ដតីតិ តថា កត្វា អាគតា, តស្មា អម្ហាកំ វដ្ដតីតិ តុម្ហេសុ ឯវ ឯកច្ចេសុ វទន្តេសុ ‘‘តុម្ហាកំ ន កិញ្ចិ វត្តុំ សក្កា’’តិ វុត្តេ សកវាទី ‘‘សុត្តំ សុត្តានុលោមញ្ច ឧគ្គហិតកានំយេវ អាចរិយានំ ឧគ្គហោ បមាណ’’ន្តិអាទិអដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា បដិសេធេតិ. បរោ អត្តនោមតិន្តិ ‘‘ទ្វារំ ¶ វិវរិត្វា អនាបុច្ឆា សយិតេសុ កេ មុច្ចន្តី’’តិ ឯត្ថ បន ទ្វេបិ ជនា មុច្ចន្តិ – យោ ច យក្ខគហិតកោ, យោ ច ពន្ធិត្វា និបជ្ជាបិតោតិ តុម្ហាកំ ថេរវាទត្តា អញ្ញេ សព្ពេបិ យថា តថា វា និបន្នាទយោបិ មុច្ចន្តីតិ បដិសេធេតិ.

អថ បនាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តន្តិ ‘‘អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តី’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ សកវាទី ‘‘ទិវា កិលន្តរូបោ មញ្ចេ និសិន្នោ បាទេ ភូមិតោ អមោចេត្វាវ និទ្ទាវសេន ¶ និបជ្ជតិ, តស្ស អនាបត្តី’’តិអាទិអដ្ឋកថាវចនំ ទស្សេត្វា ឯកភង្គេន និបន្នាទយោបិ មុច្ចន្តីតិ បដិសេធេតិ.

អថាយំ អត្តនោមតិំ គហេត្វា កថេតិ, បរោ សុត្តានុលោមន្តិ ‘‘ទោមនស្សម្បាហំ ទេវានមិន្ទ ទុវិធេន វទាមិ សេវិតព្ពម្បិ អសេវិតព្ពម្បីតិអាទិវចនេហិ (ទី. និ. ២.៣៦០) សំសន្ទនតោ សទារបោសេ ទោសោ តុម្ហាកំ នត្ថិ, តេន វុត្តំ ‘បុត្តទារស្ស សង្គហោ’’តិ (ខុ. បា. ៥.៦; សុ. និ. ២៦៥) បរវាទិនា វុត្តេ ‘‘កិញ្ចាបិ សកវាទី ពហុស្សុតោ ន ហោតិ, អថ ខោ រាគសហិតេនេវ អកុសលេន ភវិតព្ព’’ន្តិ បដិក្ខិបតិ. សេសេសុបិ ឥមិនា នយេន អញ្ញថាបិ អនុរូបតោ យោជេតព្ពំ, ឥទំ សព្ពំ ឧបតិស្សត្ថេរាទយោ អាហុ. ធម្មសិរិត្ថេរោ បន ‘‘ឯត្ថ បរោតិ វុត្តោ អញ្ញនិកាយិកោ, សោ បន អត្តនោ សុត្តាទីនិយេវ អាហរតិ, តានិ សកវាទី អត្តនោ សុត្តាទិម្ហិ ឱតារេត្វា សចេ សមេតិ, គណ្ហាតិ. នោ ចេ, បដិក្ខិបតី’’តិ វទតីតិ អាគតំ.

ននុ ច ‘‘សុត្តានុលោមតោ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តំ, ឥធ បន ‘‘សុត្តំ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ព’’ន្តិអាទិ កស្មា វុត្តន្តិ? នាយំ វិរោធោ, ‘‘សុត្តានុលោមតោ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ ឥទញ្ហិ សកមតេយេវ សុត្តំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថ ហិ សកមតិបរិយាបន្នមេវ សុត្តាទិំ សន្ធាយ ‘‘អត្តនោមតិ សព្ពទុព្ពលា, អត្តនោមតិតោ អាចរិយវាទោ ពលវតរោ, អាចរិយវាទតោ សុត្តានុលោមំ ពលវតរំ, សុត្តានុលោមតោ សុត្តមេវ ពលវតរ’’ន្តិ ច វុត្តំ. ឥធ បន បរវាទិនា អានីតំ អញ្ញនិកាយេ សុត្តំ សន្ធាយ ‘‘សុត្តានុលោមេ សុត្តំ ឱតារេតព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ, តស្មា បរវាទិនា អានីតំ សុត្តាទិ អត្តនោ សុត្តានុលោមអាចរិយវាទអត្តនោមតីសុ ឱតារេត្វា សមេន្តំយេវ គហេតព្ពំ, ឥតរំ ន គហេតព្ពន្តិ អយំ នយោ ឥធ វុច្ចតីតិ ន កោចិ បុព្ពាបរវិរោធោតិ អយំ សារត្ថទីបនិយាគតោ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) នយោ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘យំ កិញ្ចិ កូដសុត្តំ ពាហិរកសុត្តាទិវចនំ ន គហេតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ សុត្តំ សុត្តានុលោមេ ឱតារេតព្ពន្តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

ពាហិរកសុត្តន្តិ តិស្សោ សង្គីតិយោ អនារុឡ្ហគុឡ្ហវេស្សន្តរាទីនិ ច មហាសង្ឃិកនិកាយវាសីនំ សុត្តានិ. វេទល្លាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន គុឡ្ហឧម្មគ្គាទិគ្គហណំ វេទិតព្ពំ ¶ . ឥតរំ គារយ្ហសុត្តំ ន គហេតព្ពំ. ‘‘អត្តនោមតិយមេវ ឋាតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា អញ្ញនិកាយតោ អានីតសុត្តតោបិ សកនិកាយេ អត្តនោមតិយេវ ពលវតរាតិ ទស្សេតិ. ‘‘សកវាទី សុត្តំ គហេត្វា កថេតិ, បរវាទី សុត្តមេវា’’តិ ឯវមាទិនា សមានជាតិកានំ វសេន វារោ ន វុត្តោ. សុត្តស្ស សុត្តេយេវ ឱតារណំ ភិន្នំ វិយ ហុត្វា ន បញ្ញាយតិ, វុត្តនយេនេវ ច សក្កា យោជេតុន្តិ.

ឥទានិ សកវាទីបរវាទីនំ កប្បិយាកប្បិយាទិភាវំ សន្ធាយ វិវាទេ ឧប្បន្នេ តត្ថ បដិបជ្ជិតព្ពវិធិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថ បនាយំ កប្បិយន្តិ គហេត្វា កថេតី’’តិអាទិ. អថ វា ឯវំ សុត្តសុត្តានុលោមាទិមុខេន សាមញ្ញតោ វិវាទំ ¶ ទស្សេត្វា ឥទានិ វិសេសតោ វិវាទវត្ថុំ តព្ពិនិច្ឆយមុខេន សុត្តាទិញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘អថ បនាយំ កប្បិយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ច ឱតារេតព្ពន្តិ សកវាទិនា អត្តនោយេវ សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ច ឱតារេតព្ពំ. បរោ ការណំ ន វិន្ទតីតិ បរវាទី ការណំ ន លភតិ. សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតីតិ បរវាទី អត្តនោ សុត្តតោ ពហុំ ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច អាហរិត្វា ទស្សេតិ, ‘‘សាធូតិ សម្បដិច្ឆិត្វា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា អត្តនោ និកាយេ សុត្តាទីនិ អលភន្តេន សកវាទិនា បរវាទីវចនេយេវ ឋាតព្ពន្តិ វទតិ. សុត្តេ ច សុត្តានុលោមេ ចាតិ ឯត្ថ ច-ការោ វិកប្បនត្ថោ, តេន អាចរិយវាទាទីនម្បិ សង្គហោ. តេនាហ ‘‘ការណញ្ច វិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេតី’’តិ. តត្ថ ការណន្តិ សុត្តាទិនយំ និស្សាយ អត្តនោមតិយា ឧទ្ធដំ ហេតុំ. វិនិច្ឆយន្តិ អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយំ.

ទ្វិន្នម្បិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតីតិ សកវាទីបរវាទីនំ ឧភិន្នម្បិ កប្បិយាកប្បិយភាវសាធកំ ការណបតិរូបកច្ឆាយា ទិស្សតិ. តត្ថ ការណច្ឆាយាតិ សុត្តាទីសុ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ គាហស្ស, ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គាហស្ស ច និមិត្តភូតេន កិច្ឆេន បដិបាទនីយំ អវិភូតការណំ ការណច្ឆាយា, ការណបតិរូបកន្តិ អត្ថោ. យទិ ទ្វិន្នម្បិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតិ, កស្មា អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ពន្តិ អាហ ‘‘វិនយញ្ហិ បត្វា’’តិអាទិ. ‘‘វិនយំ បត្វា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ បាកដតរំ កត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កប្បិយាកប្បិយវិចារណំ អាគម្មា’’តិ. រុន្ធិតព្ពន្តិអាទីសុ ទុព្ពិញ្ញេយ្យវិនិច្ឆយេ កប្បិយាកប្បិយភាវេ សតិ ‘‘កប្បិយ’’ន្តិ គហណំ រុន្ធិតព្ពំ, ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គហណំ គាឡ្ហំ កាតព្ពំ, អបរាបរប្បវត្តំ កប្បិយគ្គហណំ សោតំ បច្ឆិន្ទិតព្ពំ, គរុកភាវសង្ខតេ ¶ អកប្បិយេយេវ ឋាតព្ពន្តិ អត្ថោ. អថ វា រុន្ធិតព្ពន្តិ កប្បិយសញ្ញាយ ¶ វីតិក្កមការណំ រុន្ធិតព្ពំ, តំនិវារណចិត្តំ ទឡ្ហតរំ កាតព្ពំ. សោតំ បច្ឆិន្ទិតព្ពន្តិ តត្ថ វីតិក្កមប្បវត្តិ បច្ឆិន្ទិតព្ពា. គរុកភាវេតិ អកប្បិយភាវេតិ អត្ថោ.

ពហូហិ សុត្តវិនិច្ឆយការណេហីតិ ពហូហិ សុត្តេហិ ចេវ តតោ អានីតវិនិច្ឆយការណេហិ ច. អថ វា សុត្តេន អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយេន ច លទ្ធការណេហិ. អត្តនោ គហណំ ន វិស្សជ្ជេតព្ពន្តិ សកវាទិនា អត្តនោ ‘‘អកប្បិយ’’ន្តិ គហណំ ន វិស្សជ្ជេតព្ពន្តិ អត្ថោ.

ឥទានិ វុត្តមេវត្ថំ និគមេន្តោ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ យោតិ សកវាទីបរវាទីសុ យោ កោចិ. កេចិ បន ‘‘សកវាទីសុយេវ យោ កោចិ ឥធាធិប្បេតោ’’តិ វទន្តិ, ឯវំ សន្តេ ‘‘អថ បនាយំ កប្បិយន្តិ គហេត្វា កថេតី’’តិអាទីសុ សព្ពត្ថ ឧភោបិ សកវាទិនោយេវ សិយុំ ហេដ្ឋា វុត្តស្សេវ និគមនវសេន ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិនា វុត្តត្តា, តស្មា តំ ន គហេតព្ពំ. អតិរេកការណំ លភតីតិ ឯត្ថ សុត្តាទីសុ បុរិមំ បុរិមំ អតិរេកការណំ នាម, យោ វា សុត្តាទីសុ ចតូសុ ពហុតរំ ការណំ លភតិ, សោ អតិរេកការណំ លភតិ នាម.

សុដ្ឋុ បវត្តិ ឯតស្សាតិ, សុដ្ឋុ បវត្តតិ សីលេនាតិ វា សុប្បវត្តិ. តេនាហ ‘‘សុប្បវត្តីតិ សុដ្ឋុ បវត្ត’’ន្តិ. វាចាយ ឧគ្គតំ វាចុគ្គតំ, វចសា សុគ្គហិតន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា វាចុគ្គតន្តិ វាចាយ ឧគ្គតំ, តត្ថ និរន្តរំ ឋិតន្តិ អត្ថោ. សុត្តតោតិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘បាឡិតោ’’តិ. ឯត្ថ ច ‘‘សុត្តំ នាម សកលំ វិនយបិដក’’ន្តិ វុត្តត្តា បុន សុត្តតោតិ តទត្ថបដិបាទកំ សុត្តាភិធម្មបាឡិវចនំ អធិប្បេតំ. អនុព្យញ្ជនសោតិ ឥមស្ស វិវរណំ ‘‘បរិបុច្ឆតោ ច អដ្ឋកថាតោ ចា’’តិ. បាឡិំ អនុគន្ត្វា អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ បកាសនតោ ¶ ‘‘អនុព្យញ្ជន’’ន្តិ ហិ បរិបុច្ឆា អដ្ឋកថា ច វុច្ចតិ. ឯត្ថ ច អដ្ឋកថាយ វិសុំ គហិតត្តា ‘‘បរិបុច្ឆា’’តិ ថេរវាទោ វុត្តោ. អថ វា បរិបុច្ឆាតិ អាចរិយស្ស សន្តិកា បាឡិយា អត្ថសវនំ. អដ្ឋកថាតិ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ. តទុភយម្បិ បាឡិំ អនុគន្ត្វា អត្ថស្ស ព្យញ្ជនតោ ‘‘អនុព្យញ្ជន’’ន្តិ វុត្តំ.

វិនយេតិ វិនយាចារេ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘វិនយំ អជហន្តោ អវោក្កមន្តោ’’តិអាទិ. តត្ថ បតិដ្ឋានំ នាម សញ្ចិច្ច អាបត្តិយា អនាបជ្ជនាទិនា ហោតីតិ អាហ ‘‘លជ្ជិភាវេន បតិដ្ឋិតោ’’តិ, តេន លជ្ជី ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. វិនយធរស្ស លក្ខណេ វត្តព្ពេ កិំ ឥមិនា លជ្ជិភាវេនាតិ ¶ អាហ ‘‘អលជ្ជី ហី’’តិអាទិ. តត្ថ ពហុស្សុតោបីតិ ឥមិនា បឋមលក្ខណសមន្នាគមំ ទស្សេតិ. លាភគរុកតាយាតិ ឥមិនា វិនយេ ឋិតតាយ អភាវេ បឋមលក្ខណយោគា កិច្ចករោ ន ហោតិ, អថ ខោ អកិច្ចករោ អនត្ថករោ ឯវាតិ ទស្សេតិ. សង្ឃភេទស្ស បុព្ពភាគេ បវត្តកលហស្សេតំ អធិវចនំ សង្ឃរាជីតិ. កុក្កុច្ចកោតិ អណុមត្តេសុបិ វជ្ជេសុ ភយទស្សនវសេន កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេន្តោ. តន្តិំ អវិសំវាទេត្វាតិ បាឡិំ អញ្ញថា អកត្វា. អវោក្កមន្តោតិ អនតិក្កមន្តោ.

វិត្ថុនតីតិ អត្ថំ អទិស្វា និត្ថុនតិ, វិត្ថម្ភតិ វា. វិប្ផន្ទតីតិ កម្បតិ. សន្តិដ្ឋិតុំ ន សក្កោតីតិ ឯកស្មិំយេវ អត្ថេ បតិដ្ឋាតុំ ន សក្កោតិ. តេនាហ ‘‘យំ យំ បរេន វុច្ចតិ, តំ តំ អនុជានាតី’’តិ. សកវាទំ ឆឌ្ឌេត្វា បរវាទំ គណ្ហាតីតិ ‘‘ឧច្ឆុម្ហិ កសដំ យាវជីវិកំ, រសោ សត្តាហកាលិកោ, តទុភយវិនិមុត្តោ ច ឧច្ឆុ នាម វិសុំ នត្ថិ, តស្មា ឧច្ឆុបិ វិកាលេ វដ្ដតី’’តិ បរវាទិនា វុត្តេ តម្បិ គណ្ហាតិ. ឯកេកលោមន្តិ បលិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. យម្ហីតិ យស្មិំ បុគ្គលេ. បរិក្ខយំ បរិយាទានន្តិ អត្ថតោ ឯកំ.

អាចរិយបរម្បរាតិ ¶ អាចរិយានំ វិនិច្ឆយបរម្បរា. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អត្តនោមតិំ បហាយ…បេ… យថា អាចរិយោ ច អាចរិយាចរិយោ ច បាឡិញ្ច បរិបុច្ឆញ្ច វទន្តិ, តថា ញាតុំ វដ្ដតី’’តិ. ន ហិ អាចរិយានំ នាមមត្តតោ បរម្បរជាននេ បយោជនំ អត្ថិ. បុព្ពាបរានុសន្ធិតោតិ បុព្ពវចនស្ស អបរវចនេន សហ អត្ថសម្ពន្ធជាននតោ. អត្ថតោតិ សទ្ទត្ថបិណ្ឌត្ថអធិប្បេតត្ថាទិតោ. ការណតោតិ តទត្ថុបបត្តិតោ. អាចរិយបរម្បរន្តិ ឥមស្សេវ វេវចនំ ‘‘ថេរវាទង្គ’’ន្តិ, ថេរបដិបាដិន្តិ អត្ថោ. ទ្វេ តយោ បរិវដ្ដាតិ ទ្វេ តយោ បរម្បរា.

ឥមេហិ ច បន តីហិ លក្ខណេហីតិ ឯត្ថ បឋមេន លក្ខណេន វិនយស្ស សុដ្ឋុ ឧគ្គហិតភាវោ វុត្តោ, ទុតិយេន តត្ថ លជ្ជិភាវេន ចេវ អចលតាយ ច សុប្បតិដ្ឋិតតា, តតិយេន បាឡិអដ្ឋកថាសុ សរូបេន អនាគតានម្បិ តទនុលោមតោ អាចរិយេហិ ទិន្ននយតោ វិនិច្ឆិនិតុំ សមត្ថតា. ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិន្តិ ចោទនាវសេន វីតិក្កមវត្ថុស្មិំ សង្ឃមជ្ឈេ ឱតិណ្ណេ. ចោទកេន ច ចុទិតកេន ច វុត្តេ វត្តព្ពេតិ ឯវំ ឱតិណ្ណវត្ថុំ និស្សាយ ចោទកេន ‘‘ទិដ្ឋំ សុត’’ន្តិអាទិនា, ចុទិតកេន ‘‘អត្ថី’’តិអាទិនា ច យំ វត្តព្ពំ, តស្មិំ វត្តព្ពេ វុត្តេតិ អត្ថោ. វត្ថុ ឱលោកេតព្ពន្តិ តស្ស តស្ស សិក្ខាបទស្ស វត្ថុ ឱលោកេតព្ពំ. ‘‘តិណេន វា បណ្ណេន ¶ វា…បេ… យោ អាគច្ឆេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ហិទំ និស្សគ្គិយេ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទស្ស (បារា. ៥១៧) វត្ថុស្មិំ បញ្ញត្តំ.

ថុល្លច្ចយទុព្ភាសិតាបត្តីនំ មាតិកាយ អនាគតត្តា ‘‘បញ្ចន្នំ អាបត្តីនំ អញ្ញតរ’’ន្តិ វុត្តំ. តិកទុក្កដន្តិ ‘‘អនុបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញី ឧជ្ឈាយតិ ខីយតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិនា (បាចិ. ១០៦) អាគតំ តិកទុក្កដំ. អញ្ញតរំ វា អាបត្តិន្តិ ¶ ‘‘កាលេ វិកាលសញ្ញី, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, កាលេ វេមតិកោ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិកំ (បាចិ. ២៥០) ទុកទុក្កដំ សន្ធាយ វុត្តំ.

អន្តរាបត្តិន្តិ ឯត្ថ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ អាគតវត្ថុវីតិក្កមំ វិនា អញ្ញស្មិំ វត្ថុវីតិក្កមេ និទានតោ បភុតិ វិនីតវត្ថុបរិយោសានា អន្តរន្តរា វុត្តា អាបត្តិ. ឥធ បន ‘‘វត្ថុំ ឱលោកេតី’’តិ វិសុំ គហិតត្តា តទវសេសា អន្តរាបត្តីតិ គហិតា. បដិលាតំ ឧក្ខិបតីតិ ឥទម្បិ វិសិព្ពនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៣៥០) អាគតំ, តត្ថ ឌយ្ហមានំ អលាតំ អគ្គិកបាលាទិតោ ពហិ បតិតំ អវិជ្ឈាតមេវ បដិឧក្ខិបតិ, បុន យថាឋានេ ឋបេតីតិ អត្ថោ. វិជ្ឈាតំ បន បដិក្ខិបន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ.

អនាបត្តិន្តិ ឯត្ថ អន្តរន្តរា វុត្តា អនាបត្តិបិ អត្ថិ, ‘‘អនាបត្តិ, ភិក្ខវេ, ឥទ្ធិមស្ស ឥទ្ធិវិសយេ’’តិអាទិ វិយ សាបិ សង្គយ្ហតិ. សិក្ខាបទន្តរេសូតិ វិនីតវត្ថុំ អន្តោកត្វា ឯកេកស្មិំ សិក្ខាបទន្តរេ.

បារាជិកាបត្តីតិ ន វត្តព្ពន្តិ ឥទំ អាបន្នបុគ្គលេន លជ្ជិធម្មេ ឋត្វា យថាភូតំ អាវិករណេបិ ទុព្ពិនិច្ឆយំ អទិន្នាទានាទិំ សន្ធាយ វុត្តំ. យំ បន មេថុនាទីសុ វិជាននំ, តំ វត្តព្ពមេវ. តេនាហ ‘‘មេថុនធម្មវីតិក្កមោ ហី’’តិអាទិ. យោ បន អលជ្ជិតាយ បដិញ្ញំ អទត្វា វិក្ខេបំ ករោតិ, តស្ស អាបត្តិ ន សក្កា ឱឡារិកាបិ វិនិច្ឆិនិតុំ. យាវ សោ យថាភូតំ នាវិករោតិ, សង្ឃស្ស ច អាបត្តិសន្ទេហោ ន វិគច្ឆតិ, តាវ នាសិតកោវ ភវិស្សតិ. សុខុមាតិ អត្តនោបិ ទុវិញ្ញេយ្យសភាវស្ស លហុបរិវត្តិនោ ចិត្តស្ស សីឃបរិវត្តិតាយ វុត្តំ. សុខុមាតិ វា ចិត្តបរិវត្តិយា សុខុមតាយ សុខុមា. តេនាហ ‘‘ចិត្តលហុកា’’តិ, ចិត្តំ វិយ ¶ លហុកាតិ អត្ថោ. អថ វា ចិត្តំ លហុ សីឃបរិវត្តិ ឯតេសន្តិ ¶ ចិត្តលហុកា. តេតិ តេ វីតិក្កមេ. តំវត្ថុកន្តិ តេ អទិន្នាទានមនឧស្សវិគ្គហវីតិក្កមា វត្ថុ អធិដ្ឋានំ ការណមេតស្សាតិ តំវត្ថុកំ.

យំ អាចរិយោ ភណតិ, តំ ករោហីតិអាទិ សព្ពំ លជ្ជីបេសលំ កុក្កុច្ចកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. យោ យាថាវតោ បកាសេត្វា សុទ្ធិមេវ គវេសតិ, តេនបិ. បារាជិកោសីតិ ន វត្តព្ពោតិ អនាបត្តិកោដិយាបិ សង្កិយមានត្តា វុត្តំ. តេនេវ ‘‘បារាជិកច្ឆាយា’’តិ វុត្តំ. ‘‘សីលានិ សោធេត្វាតិ យំវត្ថុកំ កុក្កុច្ចំ ឧប្បន្នំ, តំ អមនសិករិត្វា អវសេសសីលានិ សោធេត្វា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) បន ‘‘សីលានិ សោធេត្វាតិ យស្មិំ វីតិក្កមេ បារាជិកាសង្កា វត្តតិ, តត្ថ បារាជិកាភាវបក្ខំ គហេត្វា ទេសនាវុដ្ឋានគាមិនីនំ អាបត្តីនំ សោធនវសេន សីលានិ សោធេត្វា’’តិ. បាកដភាវតោ សុខវលញ្ជតាយ ច ‘‘ទ្វត្តិំសាការំ តាវ មនសិ ករោហី’’តិ វុត្តំ, ឧបលក្ខណវសេន វា. អញ្ញស្មិំ កម្មដ្ឋានេ កតបរិចយេន តមេវ មនសិ កាតព្ពំ. យំ កិញ្ចិ វា អភិរុចិតំ មនសិ កាតុំ វដ្ដតេវ. កម្មដ្ឋានំ ឃដយតីតិ អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា ចិត្តេន សទ្ធិំ អារម្មណភាវេន ចិរកាលំ ឃដយតិ. សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តីតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានិកោ ចេ, តស្ស សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ.

សចេ កតបារាជិកវីតិក្កមោ ភវេយ្យ, តស្ស សតិបិ អសរិតុកាមតាយ វិប្បដិសារវត្ថុវសេន បុនប្បុនំ តំ ឧបដ្ឋហតីតិ ចិត្តេកគ្គតំ ន វិន្ទតិ. តេន វុត្តំ ‘‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតី’’តិអាទិ. កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតីតិ ចិត្តក្ខោភាទិពហុលស្ស សុទ្ធសីលស្សបិ ចិត្តំ ន សមាធិយតិ, តំ ឥធ ¶ បារាជិកមូលន្តិ ន គហេតព្ពំ. កតបាបមូលកេន វិប្បដិសារេនេវេត្ថ ចិត្តស្ស អសមាធិយនំ សន្ធាយ ‘‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតី’’តិអាទិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘វិប្បដិសារគ្គិនា’’តិអាទិ. អត្តនាតិ ចិត្តេន ករណភូតេន បុគ្គលោ កត្តា ជានាតិ, បច្ចត្តេ វា ករណវចនំ, អត្តា សយំ ជានាតីតិ អត្ថោ. អញ្ញា ច ទេវតា ជានន្តីតិ អារក្ខទេវតាហិ អញ្ញា បរចិត្តវិទុនិយោ ទេវតា ជានន្តិ.

ឥមស្មិំ ឋានេ បណ្ឌិតេហិ វិចារេតព្ពំ ការណំ អត្ថិ. កថំ? ឥទានិ ឯកច្ចេ វិនយធរា បឋមបារាជិកវិសយេ វត្ថុម្ហិ ឱតិណ្ណេ ឥត្ថិយា វា បុរិសេន វា គហដ្ឋេន វា បព្ពជិតេន វា ចោទិយមានេ ចុទិតកំ ភិក្ខុំ បុច្ឆិត្វា បដិញ្ញាយ អទីយមានាយ តំ ភិក្ខុំ សុសានេ ឯកកមេវ ¶ សយាបេន្តិ, ឯវំ សយាបិយមានោ សោ ភិក្ខុ សចេ ភយសន្តាសវិរហិតោ សព្ពរត្តិំ តស្មិំ សុសានេ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កោតិ, តំ ‘‘បរិសុទ្ធោ ឯសោ’’តិ វិនិច្ឆិនន្តិ. សចេ បន ភយសន្តាសប្បត្តោ សព្ពរត្តិំ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា ន សក្កោតិ, តំ ‘‘អសុទ្ធោ’’តិ វិនិច្ឆិនន្តិ, តំ អយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. កស្មាតិ ចេ? អដ្ឋកថាយ វិរុទ្ធោតិ, អដ្ឋកថាយំ ទុតិយតតិយបារាជិកវិសយេ ឯវ តថារូបោ វិចារោ វុត្តោ, ន បឋមចតឧត្ថបារាជិកវិសយេ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘មេថុនធម្មវីតិក្កមោ ហិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មវីតិក្កមោ ច ឱឡារិកោ, អទិន្នាទានមនុស្សវិគ្គហវីតិក្កមា បន សុខុមា ចិត្តលហុកា, តេ សុខុមេនេវ អាបជ្ជតិ, សុខុមេន រក្ខតិ, តស្មា វិសេសេន តំវត្ថុកំ កុក្កុច្ចំ បុច្ឆិយមានោ’’តិ. ដីកាយញ្ច (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) វុត្តំ ‘‘តំវត្ថុកន្តិ តេ អទិន្នាទានមនុស្សវិគ្គហវីតិក្កមា វត្ថុ អធិដ្ឋានំ ការណមេតស្សាតិ តំវត្ថុក’’ន្តិ, ឥទម្បិ ឯកំ ការណំ.

តត្ថាបិ ¶ អញ្ញេ បណ្ឌិតេបិ វិនិច្ឆិនាបេត្វា តេសម្បិ បារាជិកច្ឆាយាទិស្សនេយេវ តថា វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោ, ន សុទ្ធភាវទិស្សនេ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អាបត្តីតិ អវត្វា ‘សចស្ស អាចរិយោ ធរតិ…បេ… អថ ទហរស្សបិ បារាជិកច្ឆាយាវ ឧបដ្ឋាតិ, តេនបិ ‘បារាជិកោសី’តិ ន វត្តព្ពោ. ទុល្លភោ ហិ ពុទ្ធុប្បាទោ, តតោ ទុល្លភតរា បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច, ឯវំ បន វត្តព្ព’’ន្តិ, ឥទមេកំ. និសីទាបិយមានោបិ វិវិត្តោកាសេយេវ និសីទាបេតព្ពោ, ន សុសានេ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘វិវិត្តំ ឱកាសំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា’’តិអាទិ, ឥទមេកំ. វិវិត្តោកាសេ និសីទាបិយមានោបិ ទិវាយេវ និសីទាបេតព្ពោ, ន រត្តិំ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ទិវសំ អតិក្កន្តម្បិ ន ជានាតិ, សោ ទិវសាតិក្កមេ ឧបដ្ឋានំ អាគតោ ឯវំ វត្តព្ពោ’’តិ, ឥទមេកំ.

ឦទិសំ វិធានំ សយំ អារោចិតេ ឯវ វិធាតព្ពំ, ន បរេហិ ចោទិយមានេ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ឯវំ កតវីតិក្កមេន ភិក្ខុនា សយមេវ អាគន្ត្វា អារោចិតេ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ. អថ កស្មា ឥទានិ ឯវំ ករោន្តីតិ? គិហីនំ អសក្ខិកអដ្ដករណេ ឧទកេ និមុជ្ជាបនំ វិយ មញ្ញមានា ឯវំ ករោន្តិ. តម្បិ មាយាកុសលា មនុស្សា វិវិធេហិ ឧបាយេហិ វិតថំ ករោន្តិ, តស្មា សច្ចម្បិ ហោតិ, អសច្ចម្បិ ហោតិ. តេនេវ ច ការណេន មហោសធបណ្ឌិតាទយោ ពោធិសត្តា អសក្ខិកម្បិ អដ្ដំ ឧទកនិមុជ្ជាបនាទិនា ន វិនិច្ឆិនន្តិ, ឧភិន្នំ វចនំ បរិសំ គាហាបេត្វា តេសំ វចនញ្ច កិរិយញ្ច បរិគ្គហេត្វា សច្ចញ្ច វិតថញ្ច ញត្វាវ វិនិច្ឆិនន្តិ. សាសនេ ¶ បន ភិក្ខូ សូរជាតិកាបិ សន្តិ, ភីរុកជាតិកាបិ សន្តិ. សុសានញ្ច នាម បកតិមនុស្សានម្បិ ភយសន្តាសករំ ហោតិ, រត្តិកាលេ បន អតិវិយ ភយានកំ ហុត្វា ឧបដ្ឋាតិ ¶ , ឯវំភូតេ សុសានេ រត្តិយំ ឯកោ អសហាយោ ហុត្វា និបជ្ជាបិយមានោ ភីរុកជាតិកោ ភិក្ខុ បរិសុទ្ធសីលោបិ សមានោ កិំ ន ភាយេយ្យ, កថំ សព្ពរត្តិំ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កុណេយ្យ, តថារូបំ ភិក្ខុំ ‘‘អបរិសុទ្ធោ’’តិ វទន្តោ កថំ កិច្ចករោ ភវិស្សតិ.

អលជ្ជី បន សូរជាតិកោ អត្តនោ វជ្ជំ បដិច្ឆាទេតុកាមោ ភាយន្តោបិ អភាយន្តោ វិយ ហុត្វា ‘‘សចេ វិការំ ទស្សេស្សាមិ, អនត្ថំ មេ ករិស្សន្តី’’តិ អនត្ថភយេន អធិវាសេត្វា សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កុណេយ្យ, ឯវរូបំ បុគ្គលំ ‘‘បរិសុទ្ធោ’’តិ វទន្តោ កថំ សុវិនិច្ឆិតោ ភវិស្សតីតិ. ឥទម្បិ ឯកំ ការណំ.

អថាបិ វទេយ្យុំ – យថា ឧទកេ និមុជ្ជាបិតមនុស្សានំ អសច្ចវាទីនំ ទេវតានុភាវេន កុម្ភីលាទយោ អាគន្ត្វា គណ្ហន្តា វិយ ឧបដ្ឋហន្តិ, តស្មា អសច្ចវាទិនោ សីឃំ ប្លវន្តិ, សច្ចវាទីនំ បន ន ឧបដ្ឋហន្តិ, តស្មា តេ សុខេន និសីទិតុំ សក្កោន្តិ, ឯវំ តេសម្បិ ភិក្ខូនំ អបរិសុទ្ធសីលានំ ទេវតានុភាវេន សីហព្យគ្ឃាទយោ អាគតា វិយ បញ្ញាយន្តិ, តស្មា តេ សព្ពរត្តិំ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា ន សក្កោន្តិ. បរិសុទ្ធសីលានំ បន តថា ន បញ្ញាយន្តិ, តស្មា តេ សព្ពរត្តិំ ទេវតាហិ រក្ខិតា ហុត្វា ភយសន្តាសរហិតា សុសានេ សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា សក្កោន្តិ, ឯវំ ទេវតា សក្ខិំ កត្វា វិនិច្ឆិតត្តា សុវិនិច្ឆិតមេវ ហោតីតិ, តម្បិ តថា ន សក្កា វត្តុំ. កស្មា? អដ្ឋកថាដីកាទីសុ តថា អវុត្តត្តា. អដ្ឋកថាយញ្ហិ ‘‘វិវិត្តំ ឱកាសំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា សីលានិ សោធេត្វា ‘ទ្វត្តិំសាការំ តាវ មនសិករោហី’តិ វត្តព្ពោ. សចេ តស្ស អរោគំ សីលំ កម្មដ្ឋានំ ឃដយតិ, សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ, ឧបចារប្បនាប្បត្តំ វិយ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ហោតិ, ទិវសំ អតិក្កន្តម្បិ ន ជានាតិ…បេ… យស្ស បន សីលំ ភិន្នំ ហោតិ, តស្ស កម្មដ្ឋានំ ន ¶ ឃដយតិ, បតោទាភិតុន្នំ វិយ ចិត្តំ កម្បតិ, វិប្បដិសារគ្គិនា ឌយ្ហតិ, តត្តបាសាណេ និសិន្នោ វិយ តង្ខណញ្ញេវ វុដ្ឋាតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.

ដីកាយម្បិ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) ‘‘កម្មដ្ឋានំ ឃដយតីតិ អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា ចិត្តេន សទ្ធិំ អារម្មណភាវេន ចិរកាលំ ឃដយតិ. សង្ខារា បាកដា ឧបដ្ឋហន្តីតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានិកោ ¶ ចេ, តស្ស សង្ខារា បាកដា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ. សចេ កតបារាជិកវីតិក្កមោ ភវេយ្យ, តស្ស សតិបិ អសរិតុកាមតាយ វិប្បដិសារវត្ថុវសេន បុនប្បុនំ តំ ឧបដ្ឋហតីតិ ចិត្តេកគ្គតំ ន វិន្ទតី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៥) ‘‘កម្មដ្ឋានំ ឃដយតីតិ វិប្បដិសារមូលកេន វិក្ខេបេន អន្តរន្តរា ខណ្ឌំ អទស្សេត្វា បពន្ធវសេន ចិត្តេន សង្ឃដយតិ. សង្ខារាតិ វិបស្សនាកម្មដ្ឋានវសេន វុត្តំ. សាបត្តិកស្ស ហិ បគុណម្បិ កម្មដ្ឋានំ ន សុដ្ឋុ ឧបដ្ឋាតិ. បគេវ បារាជិកស្ស. តស្ស ហិ វិប្បដិសារនិន្នតាយ ចិត្តំ ឯកគ្គំ ន ហោតិ. ឯកស្ស បន វិតក្កវិក្ខេបាទិពហុលស្ស សុទ្ធសីលស្សបិ ចិត្តំ ន សមាធិយតិ, តំ ឥធ បារាជិកមូលន្តិ ន គហេតព្ពំ. កតបាបមូលកេន វិប្បដិសារេនេវេត្ថ ចិត្តស្ស អសមាធិយនំ សន្ធាយ ‘កម្មដ្ឋានំ ន ឃដយតី’តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘ទេវតានុភាវេនា’’តិអាទិ, តស្មា យទិ ពុទ្ធសាសនេ សគារវោ សិក្ខាកាមោ ភិក្ខុ ទុតិយតតិយបារាជិកវិសយេ អត្តនោ កញ្ចិ វីតិក្កមំ ទិស្វា ‘‘បារាជិកំ អាបន្នោ នុ ខោ អហំ, ន នុ ខោ’’តិ សំសយបក្ខន្ទោ វិនយធរំ ឧបសង្កមិត្វា តំ វីតិក្កមំ យថាភូតំ អាចិក្ខិត្វា បុច្ឆេយ្យ, តតោ វិនយធរេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ‘‘សព្ពំ បុព្ពវិធានំ កត្វា វិវិត្តំ ឱកាសំ សម្មជ្ជិត្វា ទិវាវិហារំ និសីទិត្វា សីលានិ សោធេត្វា ទ្វត្តិំសាការេ តាវ មនសិករោហី’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពោ ¶ , ន វត្តព្ពោ ‘‘សុសានេ សេយ្យំ កប្បេហី’’តិអាទិ. អាគតកាលេបិ អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ បុច្ឆិត្វា អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវស្ស សុទ្ធាសុទ្ធភាវោ វត្តព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ហោតុ, ឯវំ សន្តេ ឥទានិ បឋមបារាជិកវិសយេ ចោទេន្តានំ កថំ វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោតិ? ចោទកេន វត្ថុស្មិំ អារោចិតេ ចុទិតកោ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘សន្តមេតំ, នោ’’តិ ឯវំ វត្ថុំ ឧបបរិក្ខិត្វា ភូតេន វត្ថុនា ចោទេត្វា សារេត្វា ញត្តិសម្បទាយ អនុស្សាវនសម្បទាយ តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ. ឯវម្បិ អលជ្ជី នាម ‘‘ឯតម្បិ នត្ថិ, ឯតម្បិ នត្ថី’’តិ វទេយ្យ, បដិញ្ញំ ន ទទេយ្យ, អថ កិំ កាតព្ពន្តិ? ឯវម្បិ អលជ្ជិស្ស បដិញ្ញាយ ឯវ អាបត្តិយា ការេតព្ពំ យថា តំ តិបិដកចូឡាភយត្ថេរេនាតិ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦) ‘‘ឯវំ លជ្ជិនា ចោទិយមានោ អលជ្ជី ពហូសុបិ វត្ថូសុ ឧប្បន្នេសុ បដិញ្ញំ ន ទេតិ, សោ ‘នេវ សុទ្ធោ’តិ វត្តព្ពោ, ន ‘អសុទ្ធោ’តិ, ជីវមតកោ នាម អាមកបូតិកោ នាម ¶ ចេស. សចេ បនស្ស អញ្ញម្បិ តាទិសំ វត្ថុ ឧប្បជ្ជតិ, ន វិនិច្ឆិតព្ពំ, តថា នាសិតកោវ ភវិស្សតី’’តិអាទិ.

២៣៥. ឯវំ វិនយធរលក្ខណញ្ច ឆដ្ឋានឱលោកនញ្ច វិទិត្វា ឥទានិ…បេ… វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. កិមត្ថន្តិ អាហ ‘‘យា សា…បេ… ជាននត្ថ’’ន្តិ. យា សា បុព្ពេ វុត្តប្បភេទា ចោទនា អត្ថិ, តស្សាយេវ សម្បត្តិវិបត្តិជាននត្ថំ អាទិមជ្ឈបអយោសានាទីនំ វសេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ, ន អវុត្តចោទនាបភេទជាននត្ថន្តិ អត្ថោ. សេយ្យថិទន្តិ បុច្ឆនត្ថេ និបាតោ, សោ វិនិច្ឆយោ កតមោតិ អត្ថោ.

ចោទនាយ ¶ កតិ មូលានិ, កតិ វត្ថូនិ, កតិ ភូមិយោតិ ឯត្ថ ‘‘កតិហាការេហី’’តិបិ វត្តព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ (បរិ. ៣៦២) ចោទនាកណ្ឌេ ‘‘ចោទនាយ កតិ មូលានិ, កតិ វត្ថូនិ, កតិ ភូមិយោ, កតិហាការេហិ ចោទេតី’’តិ. មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ, នោ ទោសន្តរោតិ ឯតស្សបិ បរតោ ‘‘ចោទនាយ ឥមា បញ្ច ភូមិយោ. កតមេហិ ទ្វីហាការេហិ ចោទេតិ, កាយេន វា ចោទេតិ, វាចាយ វា ចោទេតិ, ឥមេហិ ទ្វីហាការេហិ ចោទេតី’’តិ វត្តព្ពំ. កស្មា? ចោទនាកណ្ឌេ (បរិ. ៣៦២) តថា វិជ្ជមានតោតិ. បន្នរសសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាតព្ពន្តិ បរិសុទ្ធកាយសមាចារតា, បរិសុទ្ធវចីសមាចារតា, មេត្តចិត្តេ បច្ចុបដ្ឋិតតា, ពហុស្សុតតា, ឧភយបាតិមោក្ខស្វាគតតា, កាលេន វចនតា, ភូតេន វចនតា, សណ្ហេន វចនតា, អត្ថសញ្ហិតេន វចនតា, មេត្តចិត្តោ ហុត្វា វចនតា, ការុញ្ញតា, ហិតេសិតា, អនុកម្បតា, អាបត្តិវុដ្ឋានតា, វិនយបុរេក្ខារតាតិ. វុត្តញ្ហេតំ ឧបាលិបញ្ចកេ (បរិ. ៤៣៦) ‘‘ចោទកេនុបាលិ ភិក្ខុនា បរំ ចោទេតុកាមេន ឯវំ បច្ចវេក្ខិតព្ពំ – បរិសុទ្ធកាយសមាចារោ នុ ខោម្ហិ…បេ… បរិសុទ្ធវចីសមាចារោ នុ ខោម្ហិ…បេ… មេត្តំ នុ ខោ មេ ចិត្តំ បច្ចុបដ្ឋិតំ សព្រហ្មចារីសុ…បេ… ពហុស្សុតោ នុ ខោម្ហិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ…បេ… ឧភយានិ ខោ មេ បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ស្វាគតានិ…បេ… កាលេន វក្ខាមិ, នោ អកាលេន, ភូតេន វក្ខាមិ, នោ អភូតេន, សណ្ហេន វក្ខាមិ, នោ ផរុសេន, អត្ថសញ្ហិតេន វក្ខាមិ, នោ អនត្ថសញ្ហិតេន, មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ, នោ ទោសន្តរោ…បេ… ការុញ្ញតា, ហិតេសិតា, អនុកម្បតា, អាបត្តិវុដ្ឋានតា, វិនយបុរេក្ខារតា’’តិ.

តត្ថ ការុញ្ញតាតិ ការុណិកភាវោ. ឥមិនា ករុណា ច ករុណាបុព្ពភាគោ ច ទស្សិតោ ¶ . ហិតេសិតាតិ ហិតគវេសនតា ¶ . អនុកម្បតាតិ តេន ហិតេន សំយោជនតា. អាបត្តិវុដ្ឋានតាតិ អាបត្តិតោ វុដ្ឋាបេត្វា សុទ្ធន្តេ បតិដ្ឋាបនតា. វត្ថុំ ចោទេត្វា សារេត្វា បដិញ្ញំ អារោបេត្វា យថាបដិញ្ញាយ កម្មករណំ វិនយបុរេក្ខារតា នាម. អមូលកម្បិ សមូលកម្បិ ‘‘មូល’’ន្តិ គហេត្វា វទន្តីតិ អាហ ‘‘ទ្វេ មូលានី’’តិ. កាលេន វក្ខាមីតិអាទីសុ ឯកោ ឯកំ ឱកាសំ ការេត្វា ចោទេន្តោ កាលេន វទតិ នាម. សង្ឃមជ្ឈេ គណមជ្ឈេ សលាកគ្គយាគុអគ្គវិតក្កមាឡកភិក្ខាចារមគ្គអាសនសាលាទីសុ, ឧបដ្ឋាកេហិ បរិវារិតក្ខណេ វា ចោទេន្តោ អកាលេន វទតិ នាម. តច្ឆេន វត្ថុនា ចោទេន្តោ ភូតេន វទតិ នាម. តុច្ឆេន ចោទេន្តោ អភូតេន វទតិ នាម. ‘‘អម្ភោ មហល្លក បរិសាវចរ បំសុកូលិក ធម្មកថិក បតិរូបំ តវ ឥទ’’ន្តិ វទន្តោ ផរុសេន វទតិ នាម. ‘‘ភន្តេ, មហល្លកា បរិសាវចរា បំសុកូលិកា ធម្មកថិកា បតិរូបំ តុម្ហាកំ ឥទ’’ន្តិ វទន្តោ សណ្ហេន វទតិ នាម. ការណនិស្សិតំ កត្វា វទន្តោ អត្ថសញ្ហិតេន វទតិ នាម. មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ, នោ ទោសន្តរោតិ មេត្តចិត្តំ ឧបដ្ឋាបេត្វា វក្ខាមិ, ន ទុដ្ឋចិត្តោ ហុត្វា. សច្ចេ ច អកុប្បេ ចាតិ វចីសច្ចេ ច អកុប្បតាយ ច. ចុទិតកេន ហិ សច្ចញ្ច វត្តព្ពំ, កោបោ ច ន កាតព្ពោ, អត្តនា ច ន កុច្ឆិតព្ពំ, បរោ ច ន ឃដ្ដេតព្ពោតិ អត្ថោ.

ឥមស្មិំ ឋានេ ‘‘សង្ឃេន ឱតិណ្ណានោតិណ្ណំ ជានិតព្ពំ – អនុវិជ្ជកេន យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន តំ អធិករណំ វូបសម្មតិ, តថា តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ព’’ន្តិ វត្តព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ចោទនាកណ្ឌេ (បរិ. ៣៦៣) ‘‘ចោទកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? ចុទិតកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? សង្ឃេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? អនុវិជ្ជកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពំ? ចោទកេន ¶ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? ចោទកេន បញ្ចសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាយ បរោ ចោទេតព្ពោ. កាលេន វក្ខាមិ នោ អកាលេន, ភូតេន វក្ខាមិ នោ អភូតេន, សណ្ហេន វក្ខាមិ នោ ផរុសេន, អត្ថសញ្ហិតេន វក្ខាមិ នោ អនត្ថសញ្ហិតេន, មេត្តចិត្តោ វក្ខាមិ នោ ទោសន្តរោតិ. ចោទកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. ចុទិតកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? ចុទិតកេន ទ្វីសុ ធម្មេសុ បតិដ្ឋាតព្ពំ សច្ចេ ច អកុប្បេ ច. ចុទិតកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. សង្ឃេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? សង្ឃេន ឱតិណ្ណានោតិណ្ណំ ជានិតព្ពំ. សង្ឃេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. អនុវិជ្ជកេន កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? អនុវិជ្ជកេន យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន តំ អធិករណំ វូបសម្មតិ, តថា តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ. អនុវិជ្ជកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ.

អដ្ឋកថាយម្បិ ¶ (បរិ. អដ្ឋ. ៣៦២-៣៦៣) ‘‘ចោទនាយ កោ អាទីតិអាទិបុច្ឆានំ វិស្សជ្ជនេ សច្ចេ អកុប្បេ ចាតិ ឯត្ថ សច្ចេ បតិដ្ឋាតព្ពំ អកុប្បេ ច, យំ កតំ វា អកតំ វា, តទេវ វត្តព្ពំ, ន ចោទកេ វា អនុវិជ្ជកេ វា សង្ឃេ វា កោបោ ឧប្បាទេតព្ពោ. ឱតិណ្ណានោតិណ្ណំ ជានិតព្ពន្តិ ឱតិណ្ណញ្ច អនោតិណ្ណញ្ច វចនំ ជានិតព្ពំ. តត្រាយំ ជាននវិធិ – ឯត្តកា ចោទកស្ស បុព្ពកថា, ឯត្តកា បច្ឆិមកថា, ឯត្តកា ចុទិតកស្ស បុព្ពកថា, ឯត្តកា បច្ឆិមកថាតិ ជានិតព្ពា. ចោទកស្ស បមាណំ គណ្ហិតព្ពំ, ចុទិតកស្ស បមាណំ គណ្ហិតព្ពំ, អនុវិជ្ជកស្ស បមាណំ គណ្ហិតព្ពំ. អនុវិជ្ជកោ អប្បមត្តកម្បិ អហាបេន្តោ ‘អាវុសោ, សមន្នាហរិត្វា ឧជុំ កត្វា អាហរា’តិ វត្តព្ពោ, សង្ឃេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ. យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន តំ អធិករណំ វូបសម្មតីតិ ឯត្ថ ធម្មោតិ ភូតំ វត្ថុ. វិនយោតិ ចោទនា ចេវ សារណា ច. សត្ថុសាសនន្តិ ញត្តិសម្បទា ចេវ អនុស្សាវនសម្បទា ¶ ច. ឯតេន ហិ ធម្មេន ច វិនយេន ច សត្ថុសាសនេន ច អធិករណំ វូបសម្មតិ, តស្មា អនុវិជ្ជកេន ភូតេន វត្ថុនា ចោទេត្វា អាបត្តិំ សារេត្វា ញត្តិសម្បទាយ ចេវ អនុស្សាវនសម្បទាយ ច តំ អធិករណំ វូបសមេតព្ពំ, អនុវិជ្ជកេន ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ព’’ន្តិ អាគតំ, តស្មា វត្តព្ពមេត្តកំ ទ្វយន្តិ.

ឯវំ ឯកទេសេន ចោទនាកណ្ឌនយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឯកទេសេនេវ មហាសង្គាមនយំ ទស្សេន្តោ ‘‘អនុវិជ្ជកេន ចោទកោ បុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ យំ ខោ ត្វំ, អាវុសោ, ឥមំ ភិក្ខុំ ចោទេសិ, កិម្ហិ នំ ចោទេសីតិ ចោទនាសាមញ្ញតោ វុត្តំ, បាឡិយំ (មហាវ. ២៣៧) បន បវារណដ្ឋបនវសេន ចោទនំ សន្ធាយ ‘‘យំ ខោ ត្វំ, អាវុសោ, ឥមស្ស ភិក្ខុនោ បវារណំ ឋបេសី’’តិ វុត្តំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឯវំ ឯកទេសេន មហាសង្គាមនយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឯកទេសេនេវ ចូឡសង្គាមនយំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្គាមាវចរេន ភិក្ខុនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សង្គាមាវចរេន ភិក្ខុនាតិ សង្គាមោ វុច្ចតិ អធិករណវិនិច្ឆយត្ថាយ សង្ឃសន្និបាតោ. តត្រ ហិ អត្តបច្ចត្ថិកា ចេវ សាសនបច្ចត្ថិកា ច ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ សត្ថុសាសនំ ទីបេន្តា សមោសរន្តិ វេសាលិកា វជ្ជិបុត្តកា វិយ. យោ ភិក្ខុ តេសំ បច្ចត្ថិកានំ លទ្ធិំ មទ្ទិត្វា សកវាទទីបនត្ថាយ តត្ថ អវចរតិ, អជ្ឈោគាហេត្វា វិនិច្ឆយំ បវត្តេតិ, សោ សង្គាមាវចរោ នាម យសត្ថេរោ វិយ, តេន សង្គាមាវចរេន ភិក្ខុនា សង្ឃំ ឧបសង្កមន្តេន នីចចិត្តេន សង្ឃោ ឧបសង្កមិតព្ពោ. នីចចិត្តេនាតិ មានទ្ធជំ និបាតេត្វា និហតមានចិត្តេន ¶ . រជោហរណសមេនាតិ បាទបុញ្ឆនសមេន, យថា រជោហរណស្ស សំកិលិដ្ឋេ វា អសំកិលិដ្ឋេ វា បាទេ បុញ្ឆិយមានេ ¶ នេវ រាគោ ន ទោសោ, ឯវំ ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ អរជ្ជន្តេន អទុស្សន្តេនាតិ អត្ថោ. យថាបតិរូបេ អាសនេតិ យថាបតិរូបំ អាសនំ ញត្វា អត្តនោ បាបុណនដ្ឋានេ ថេរានំ ភិក្ខូនំ បិដ្ឋិំ អទស្សេត្វា និសីទិតព្ពំ.

អនានាកថិកេនាតិ នានាវិធំ តំ តំ អនត្ថកថំ អកថេន្តេន. អតិរច្ឆានកថិកេនាតិ ទិដ្ឋសុតមុតម្បិ រាជកថាទិកំ តិរច្ឆានកថំ អកថេន្តេន. សាមំ វា ធម្មោ ភាសិតព្ពោតិ សង្ឃសន្និបាតដ្ឋានេ កប្បិយាកប្បិយសន្និស្សិតា វា រូបារូបបរិច្ឆេទសមថចារវិបស្សនាចារដ្ឋាននិសជ្ជវត្តាទិនិស្សិតា វា កថា ធម្មោ នាម. ឯវរូបោ ធម្មោ សយំ វា ភាសិតព្ពោ, បរោ វា អជ្ឈេសិតព្ពោ. យោ ភិក្ខុ តថារូបិំ កថំ កថេតុំ បហោតិ, សោ វត្តព្ពោ ‘‘អាវុសោ, សង្ឃមជ្ឈម្ហិ បញ្ហេ ឧប្បន្នេ ត្វំ កថេយ្យាសី’’តិ. អរិយោ វា តុណ្ហីភាវោ នាតិមញ្ញិតព្ពោតិ អរិយា តុណ្ហី និសីទន្តា ន ពាលបុថុជ្ជនា វិយ និសីទន្តិ, អញ្ញតរំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ និសីទន្តិ. ឥតិ កម្មដ្ឋានមនសិការវសេន តុណ្ហីភាវោ អរិយោ តុណ្ហីភាវោ នាម, សោ នាតិមញ្ញិតព្ពោ, ‘‘កិំ កម្មដ្ឋានានុយោគេនា’’តិ នាវជានិតព្ពោ, អត្តនោ បតិរូបំ កម្មដ្ឋានំ គហេត្វាវ និសីទិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

ន ឧបជ្ឈាយោ បុច្ឆិតព្ពោតិ ‘‘កោ នាម តុយ្ហំ ឧបជ្ឈាយោ’’តិ ន បុច្ឆិតព្ពោ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. ន ជាតីតិ ‘‘ខត្តិយជាតិយោ ត្វំ ព្រាហ្មណជាតិយោ’’តិ ឯវំ ជាតិ ន បុច្ឆិតព្ពា. ន អាគមោតិ ‘‘ទីឃភាណកោ ត្វំ មជ្ឈិមភាណកោ’’តិ ឯវំ អាគមោ ន បុច្ឆិតព្ពោ. កុលបទេសោបិ ខត្តិយកុលាទិវសេនេវ វេទិតព្ពោ. អត្រស្ស បេមំ វា ទោសោ វាតិ តត្រ បុគ្គលេ ឯតេសំ ការណានំ អញ្ញតរវសេន បេមំ វា ភវេយ្យ ទោសោ វា.

នោ ¶ បរិសកប្បិកេនាតិ បរិសកប្បកេន បរិសានុវិធាយកេន ន ភវិតព្ពំ, យំ បរិសាយ រុច្ចតិ, តទេវ ចេតេត្វា កប្បេត្វា ន កថេតព្ពន្តិ អត្ថោ. ន ហត្ថមុទ្ទា ទស្សេតព្ពាតិ កថេតព្ពេ ច អកថេតព្ពេ ច សញ្ញាជននត្ថំ ហត្ថវិការោ ន កាតព្ពោ.

អត្ថំ អនុវិធិយន្តេនាតិ វិនិច្ឆយបដិវេធមេវ សល្លក្ខេន្តេន, ‘‘ឥទំ សុត្តំ ឧបលព្ភតិ, ឥមស្មិំ វិនិច្ឆយេ ឥទំ វក្ខាមី’’តិ ឯវំ បរិតុលយន្តេន និសីទិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ន ច អាសនា ¶ វុដ្ឋាតព្ពន្តិ ន អាសនា វុដ្ឋាយ សន្និបាតមណ្ឌលេ វិចរិតព្ពំ. វិនយធរេ ហិ ឧដ្ឋិតេ សព្ពា បរិសា វុដ្ឋហន្តិ, តស្មា ន វុដ្ឋាតព្ពំ. ន វីតិហាតព្ពន្តិ ន វិនិច្ឆយោ ហាបេតព្ពោ. ន កុម្មគ្គោ សេវិតព្ពោតិ ន អាបត្តិ ទីបេតព្ពា. អសាហសិកេន ភវិតព្ពន្តិ ន សហសា ការិនា ភវិតព្ពំ, ន សហសា ទុរុត្តវចនំ កថេតព្ពន្តិ អត្ថោ. វចនក្ខមេនាតិ ទុរុត្តវាចំ ខមនសីលេន. ហិតបរិសក្កិនាតិ ហិតេសិនា ហិតគវេសិនា ករុណា ច ករុណាបុព្ពភាគោ ច ឧបដ្ឋាបេតព្ពោតិ អយំ បទទ្វយេបិ អធិប្បាយោ. អនសុរុត្តេនាតិ ន អសុរុត្តេន, អសុរុត្តំ វុច្ចតិ វិគ្គាហិកកថាសង្ខាតំ អសុន្ទរវចនំ, តំ ន កថេតព្ពន្តិ អត្ថោ. អត្តា បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘វិនិច្ឆិនិតុំ វូបសមេតុំ សក្ខិស្សាមិ នុ ខោ, នោ’’តិ ឯវំ អត្តា បរិគ្គហេតព្ពោ, អត្តនោ បមាណំ ជានិតព្ពន្តិ អត្ថោ. បរោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘លជ្ជិយា នុ ខោ អយំ បរិសា សក្កា សញ្ញាបេតុំ, ឧទាហុ នោ’’តិ ឯវំ បរោ បរិគ្គហេតព្ពោ. ចោទកោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘ធម្មចោទកោ នុ ខោ, នោ’’តិ ឯវំ បរិគ្គហេតព្ពោ. ចុទិតកោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ ‘‘ធម្មចុទិតកោ នុ ខោ, នោ’’តិ ឯវំ បរិគ្គហេតព្ពោ. អធម្មចោទកោ បរិគ្គហេតព្ពោតិ តស្ស បមាណំ ជានិតព្ពំ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ.

វុត្តំ ¶ អហាបេន្តេនាតិ ចោទកចុទិតកេហិ វុត្តវចនំ អហាបេន្តេន. អវុត្តំ អបកាសេន្តេនាតិ អនោសដំ វត្ថុំ អបកាសេន្តេន. មន្ទោ ហាសេតព្ពោតិ មន្ទោ មោមូឡ្ហោ បគ្គណ្ហិតព្ពោ, ‘‘ននុ ត្វំ កុលបុត្តោ’’តិ ឧត្តេជេត្វា អនុយោគវត្តំ កថាបេត្វា តស្ស អនុយោគោ គណ្ហិតព្ពោ. ភីរុ អស្សាសេតព្ពោតិ យស្ស សង្ឃមជ្ឈំ វា គណមជ្ឈំ វា អនោសដបុព្ពត្តា សារជ្ជំ ឧប្បជ្ជតិ, តាទិសោ ‘‘មា ភាយិ, វិស្សត្ថោ កថយាហិ, មយំ តេ ឧបត្ថម្ភា ភវិស្សាមា’’តិ វត្វាបិ អនុយោគវត្តំ កថាបេតព្ពោ. ចណ្ឌោ និសេធេតព្ពោតិ អបសារេតព្ពោ តជ្ជេតព្ពោ. អសុចិ វិភាវេតព្ពោតិ អលជ្ជិំ បកាសេត្វា អាបត្តិំ ទេសាបេតព្ពោ. ឧជុមទ្ទវេនាតិ យោ ភិក្ខុ ឧជុ សីលវា កាយវង្កាទិរហិតោ, សោ មទ្ទវេនេវ ឧបចរិតព្ពោ. ធម្មេសុ ច បុគ្គលេសុ ចាតិ ឯត្ថ យោ ធម្មគរុកោ ហោតិ, ន បុគ្គលគរុកោ, អយមេវ ធម្មេសុ ច បុគ្គលេសុ ច មជ្ឈត្តោតិ វេទិតព្ពោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

ចោទនាទិវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ឯកតិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

៣២. គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយកថា

បដិច្ឆន្នបរិវាសកថា

២៣៦. ឯវំ ¶ ចោទនាទិវិនិច្ឆយំ កថេត្វា ឥទានិ គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយំ កថេតុំ ‘‘គរុកាបត្តិវុដ្ឋាន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ គរុ អលហុកំ បដិករណំ ឯតិស្សា អាបត្តិយាតិ គរុកា, អាបជ្ជិតព្ពាតិ អាបត្តិ, គរុកា ច សា អាបត្តិ ¶ ចាតិ គរុកាបត្តិ, វុដ្ឋហតេ វុដ្ឋានំ, គរុកាបត្តិយា វុដ្ឋានំ គរុកាបត្តិ វុដ្ឋានំ. កិំ តំ? សង្ឃាទិសេសាបត្តិតោ បរិសុទ្ធភាវោ. តេនាហ ‘‘បរិវាសមានត្តាទីហិ វិនយកម្មេហិ គរុកាបត្តិតោ វុដ្ឋាន’’ន្តិ. កិញ្ចាបិ ចតុព្ពិធោ បរិវាសោ, អប្បដិច្ឆន្នបរិវាសោ បន ឥធ នាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘តិវិធោ បរិវាសោ’’តិ. តថា ហិ វុត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៥) ‘‘តត្ថ ចតុព្ពិធោ បរិវាសោ – អប្បដិច្ឆន្នបរិវាសោ បដិច្ឆន្នបរិវាសោ សុទ្ធន្តបរិវាសោ សមោធានបរិវាសោតិ. តេសុ ‘យោ សោ, ភិក្ខវេ, អញ្ញោបិ អញ្ញតិត្ថិយបុព្ពោ ឥមស្មិំ ធម្មវិនយេ អាកង្ខតិ បព្ពជ្ជំ, អាកង្ខតិ ឧបសម្បទំ, តស្ស ចត្តារោ មាសេ បរិវាសោ ទាតព្ពោ’តិ ឯវំ មហាខន្ធកេ (មហាវ. ៨៦) វុត្តោ តិត្ថិយបរិវាសោ អប្បដិច្ឆន្នបរិវាសោ នាម. តត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ វុត្តមេវ. អយំ បន ឥធ អនធិប្បេតោ’’តិ. ឥតោ បរំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ សុវិញ្ញេយ្យោតិ តស្មា ទុព្ពិញ្ញេយ្យដ្ឋានេយេវ វណ្ណយិស្សាម.

២៣៧. ឯវំ យោ យោ អាបន្នោ ហោតិ, តស្ស តស្ស នាមំ គហេត្វា កម្មវាចា កាតព្ពាតិ ឯតេន បាឡិយំ សព្ពសាធារណវសេន ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អយំ ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខូ’’តិ ច ‘‘យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ ច អាគតេបិ កម្មវាចាភណនកាលេ តថា អភណិត្វា ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ ភិក្ខូ’’តិ ច ‘‘ឥមស្ស ពុទ្ធរក្ខិតស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ ច ឯវំ សកសកនាមំ ឧទ្ធរិត្វាវ កម្មវាចា កាតព្ពាតិ ទស្សេតិ.

មាឡកសីមាយមេវ វត្តំ សមាទាតព្ពំ, ន តតោ ពហិ. កស្មា? ‘‘អញ្ញត្ថ កម្មវាចា អញ្ញត្ថ សមាទាន’’ន្តិ វត្តព្ពទោសប្បសង្គតោ. អសមាទិន្នវត្តស្ស អារោចនាសម្ភវតោ, មាឡកសីមាយ ¶ សន្និបតិតានំ ភិក្ខូនំ ឯកស្សបិ អនារោចនេ សតិ រត្តិច្ឆេទសម្ភវតោ ច. បរិវាសំ សមាទិយាមិ, វត្តំ សមាទិយាមីតិ ឥមេសុ ទ្វីសុ បទេសុ ឯកេកេន វា ឧភោហិ បទេហិ វា ¶ សមាទាតព្ពំ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘ឯកបទេនបិ ចេត្ថ និក្ខិត្តោ ហោតិ បរិវាសោ, ទ្វីហិ បន សុនិក្ខិត្តោយេវ, សមាទានេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ វក្ខមានត្តា. សមាទិយិត្វា តត្ថេវ សង្ឃស្ស អារោចេតព្ពំ, ន តត្ថ អនារោចេត្វា អញ្ញត្ថ គន្តព្ពំ. កស្មា? វុដ្ឋិតាយ បរិសាយ បុន សន្និបាតេតុំ ទុក្ករត្តា, ឯកស្សបិ ភិក្ខុនោ អនារោចេត្វា អរុណុដ្ឋាបនេ សតិ រត្តិច្ឆេទករត្តា.

អារោចេន្តេន ឯវំ អារោចេតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អហំ ភន្តេ…បេ… សង្ឃោ ធារេតូ’’តិ ឯត្តកមេវ វត្វា យាចនេ វិយ ‘‘ទុតិយម្បិ តតិយម្បី’’តិ អវុត្តត្តា អច្ចាយិកករណេ សតិ ឯកវារំ អារោចិតេបិ ឧបបន្នមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. វេទិយាមហំ ភន្តេ, វេទិយតីតិ មំ សង្ឃោ ធារេតូតិ ឯត្ថ ‘‘វេទិយាមីតិ ចិត្តេន សម្បដិច្ឆិត្វា សុខំ អនុភវាមិ, ន តប្បច្ចយា អហំ ទុក្ខិតោតិ អធិប្បាយោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៩៧) វុត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘សុខំ វេទេមិ វេទន’’ន្តិអាទីសុ វិយ បិ-សទ្ទោ អនុភវនត្ថោ ហោតិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) បន ‘‘វេទិយាមីតិ ជានេមិ, ចិត្តេន សម្បដិច្ឆិត្វា សុខំ អនុភវាមិ, ន តប្បច្ចយា អហំ ទុក្ខិតោតិ អធិប្បាយោតិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ. ឯត្ថ បន ‘‘ទីបង្ករោ លោកវិទូ’’តិអាទីសុ វិយ ញាណត្ថោ អនុភវនត្ថោ ច. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៩៧) បន ‘‘វេទិយាមហន្តិ ជានាបេមហំ, អារោចេមីតិ អត្ថោ, អនុភវាមីតិបិស្ស អត្ថំ វទន្តិ. បុរិមំ បន បសំសន្តិ អារោចនវចនត្តា’’តិ. ឯត្ថ តុ –

‘‘សម្បន្នំ ¶ សាលិកេទារំ, សុវា ខាទន្តិ ព្រាហ្មណ;

បដិវេទេមិ តេ ព្រហ្មេ, ន នំ វារេតុមុស្សហេ’’តិ. –

អាទីសុ វិយ អារោចនត្ថោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

អារោចេត្វា…បេ… និក្ខិបិតព្ពន្តិ ទុក្កដបរិមោចនត្ថំ វុត្តំ. កេចិ បន ‘‘តទហេវ បុន វត្តំ សមាទិយិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋាបេតុកាមស្ស រត្តិច្ឆេទបរិហារត្ថម្បី’’តិ វទន្តិ. យស្ស មាឡកេ នារោចិតំ, តស្ស អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពំ. យស្ស អារោចិតំ, តស្ស បុន អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, កេវលំ និក្ខិបិតព្ពមេវ. ‘‘សភាគា ភិក្ខូ វសន្តី’’តិ វុត្តត្តា វិសភាគានំ វសនដ្ឋានេ វត្តំ អសមាទិយិត្វា ពហិ ឯវ កាតុម្បិ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ ¶ អតិក្កមិត្វាតិ ឥទំ វិហារេ ភិក្ខូនំ សជ្ឈាយាទិសទ្ទសវនូបចារវិជហនត្ថំ វុត្តំ, មហាមគ្គតោ ឱក្កម្មាតិ ឥទំ មគ្គបដិបន្នានំ ភិក្ខូនំ សវនូបចារាតិក្កមនត្ថំ, គុម្ពេន វាតិអាទិ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថំ. សោបិ កេនចិ កម្មេន បុរេអរុណេ ឯវ គច្ឆតីតិ ឥមិនា អារោចនាយ កតាយ សព្ពេសុ ភិក្ខូសុ ពហិវិហារំ គតេសុបិ ឩនេគណេចរណទោសោ វា វិប្បវាសទោសោ វា ន ហោតិ អារោចនត្ថត្តា សហវាសស្សាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អយញ្ចា’’តិអាទិ. អនិក្ខិត្តវត្តេន អន្តោឧបចារគតានំ សព្ពេសម្បិ អារោចេតព្ពា. ‘‘អយំ និក្ខិត្តវត្តស្ស បរិហារោ’’តិ វុត្តំ, តត្ថ និក្ខិត្តវត្តស្សាតិ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្សាតិ អត្ថោ. អយំ បនេត្ថ ថេរស្ស អធិប្បាយោ – វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្ស ឧបចារគតានំ សព្ពេសំ អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំ អារោចេតព្ពំ, អទិដ្ឋអសុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពំ. ឥទំ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្ស លក្ខណន្តិ. ថេរស្សាតិ មហាបទុមត្ថេរស្ស.

២៣៨. កុក្កុច្ចវិនោទនត្ថាយាតិ ឥមេសុ បដិច្ឆន្នទិវសប្បមាណេន បរិវសិតទិវសេសុ ‘‘សិយុំ នុ ខោ តិវិធរត្តិច្ឆេទការណយុត្តានិ ¶ កានិចិ ទិវសានិ, ឯវំ សតិ អបរិបុណ្ណបរិវាសទិវសត្តា ន មានត្តារហោ ភវេយ្យ, អសតិ ច មានត្តារហភាវេ មានត្តំ ទិន្នម្បិ អទិន្នំយេវ ភវេយ្យ, ឯវញ្ច សតិ អាបន្នាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ ន ភវេយ្យា’’តិ ឥមស្ស វិនយកុក្កុច្ចស្ស វិនោទនត្ថាយ. ឯកេន វា ទ្វីហិ វា តីហិ វា ទិវសេហិ អធិកតរានិ ទិវសានិ បរិវសិត្វា ននុ ចាយំ បរិវុត្ថបរិវាសោ, តស្មានេន មានត្តមេវ យាចិតព្ពំ, អថ កស្មា វត្តំ សមាទិយិត្វា មានត្តំ យាចិតព្ពន្តិ អាហាតិ ចោទនំ មនសិ ករោន្តេន វុត្តំ ‘‘អយញ្ហិ វត្តេ សមាទិន្នេ’’តិអាទិ. ហិ យស្មា អយំ ភិក្ខុ វត្តេ សមាទិន្នេ ឯវ មានត្តារហោ ហោតិ, ន អសមាទិន្នេ, ឥតិ តស្មា វត្តំ សមាទិយិត្វា មានត្តំ យាចិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ននុ ច កម្មវាចាយំ ‘‘សោ បរិវុត្ថបរិវាសោ សង្ឃំ មានត្តំ យាចតិ’’ឥច្ចេវ វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘សមាទិន្នវត្តោ’’តិ, អថ កស្មា ‘‘វត្តេ សមាទិន្នេ ឯវ មានត្តារហោ ហោតី’’តិ វុត្តន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘និក្ខិត្តវត្តេន បរិវុត្ថត្តា’’តិ. យស្មា អយំ ភិក្ខុ និក្ខិត្តវត្តេន ហុត្វា បរិវុត្ថោ ហោតិ, នោ អនិក្ខិត្តវត្តេន, តស្មា និក្ខិត្តវត្តេន ហុត្វា បរិវុត្ថត្តា អយំ ភិក្ខុ វត្តេ សមាទិន្នេ ឯវ មានត្តារហោ ហោតិ, នោ អសមាទិន្នេតិ យោជនា. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘អនិក្ខិត្តវត្តស្ស បន បុន សមាទានកិច្ចំ នត្ថិ. សោ ហិ បដិច្ឆន្នទិវសាតិក្កមេនេវ មានត្តារហោ ហោតិ, តស្មា តស្ស មានត្តំ ទាតព្ពមេវា’’តិ.

ចតូហិ ¶ បញ្ចហិ វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិន្តិ ឩនេគណេចរណទោសា វិមុច្ចនត្ថំ. បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោតិអាទិ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ នត្ថិ, អថ ខោ អដ្ឋកថាចរិយានំ វចនេន តថា ឯវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ច វុត្តំ. ‘‘អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ សល្លក្ខេត្វា, អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា ¶ សហវាសាទិកំ វេទិតព្ពន្តិ ច វុត្តំ. ‘និក្ខិបន្តេន អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពំ បយោជនំ អត្ថី’តិ ច វុត្តំ, ន បន តំ បយោជនំ ទស្សិត’’ន្តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) វុត្តំ, វត្តភេទទុក្កដា មុច្ចនបយោជនំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

២៣៩. អព្ភានំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ កតម្បិ អកតមេវ ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘តេនាបិ វត្តំ សមាទិយិត្វា អារោចេត្វា អព្ភានំ យាចិតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា អព្ភានយាចនត្ថំ មានត្តស្ស សមាទិយនកាលេបិ អារោចេតព្ពមេវ. បុព្ពេ មានត្តចារិតកាលេ អារោចិតមេវាតិ អនារោចេត្វា អព្ភានំ ន យាចិតព្ពន្តិ វិញ្ញាយតិ. ឯវំ មានត្តយាចនកាលេបិ បរិវាសំ សមាទិយិត្វា អារោចេតព្ពមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

២៤០. ចិណ្ណមានត្តោ ភិក្ខុ អព្ភេតព្ពោតិ ចិណ្ណមានត្តស្ស ច អព្ភានារហស្ស ច និន្នានាករណត្តា វុត្តំ. អញ្ញថា ‘‘អព្ភានារហោ អព្ភេតព្ពោ’’តិ វត្តព្ពំ សិយា. ឧក្ខេបនីយកម្មកតោបិ អត្តនោ លទ្ធិគ្គហណវសេន សភាគភិក្ខុម្ហិ សតិ តស្ស អនារោចាបេតុំ ន លភតិ.

‘‘អនន្តរាយិកស្ស បន អន្តរាយិកសញ្ញាយ ឆាទយតោ អច្ឆន្នាវា’’តិ បាឋោ. អវេរិភាវេន សភាគោ អវេរិសភាគោ. ‘‘សភាគសង្ឃាទិសេសំ អាបន្នស្ស បន សន្តិកេ អាវិ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ បសង្គតោ ឥធេវ បកាសិតំ. លហុកេសុ បដិក្ខេបោ នត្ថិ. តត្ថ ញត្តិយា អាវិ កត្វា ឧបោសថំ កាតុំ អនុញ្ញាតត្តា លហុកសភាគំ អាវិ កាតុំ វដ្ដតីតិ. សភាគសង្ឃាទិសេសំ បន ញត្តិយា អារោចនំ ន វដ្ដតីតិ កិរ. ‘‘តស្ស សន្តិកេ តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សតីតិ (មហាវ. ១៧១) វុត្តត្តា លហុកស្សេវាយំ សមនុញ្ញាតា. ន ហិ សក្កា សុទ្ធស្ស ឯកស្ស សន្តិកេ សង្ឃាទិសេសស្ស ¶ បដិករណំ កាតុ’’ន្តិ លិខិតំ. លហុកេសុបិ សភាគំ អាវិ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ. តស្មា ឯវ ហិ ញត្តិយា អាវិករណំ អនុញ្ញាតំ, ឥតរថា តំ និរត្ថកំ សិយា. អញ្ញមញ្ញារោចនស្ស វដ្ដតិ, តតោ ន វដ្ដតីតិ ទីបនត្ថមេវ ញត្តិយា អាវិករណមនុញ្ញាតំ ¶ , តេនេវ ឥធ ‘‘សភាគសង្ឃាទិសេសំ អាបន្នស្សា’’តិអាទិ វុត្តំ, អយមត្ថោ ‘‘ឯត្តាវតា តេ ទ្វេ និរាបត្តិកា ហោន្តិ, តេសំ សន្តិកេ សេសេហិ សភាគាបត្តិយោ ទេសេតព្ពា’’តិ វចនេន កង្ខាវិតរណិយម្បិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) បកាសិតោវ. សង្ឃាទិសេសំ បន ញត្តិយា អារោចេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតិ. តស្សា ញត្តិយា អយមត្ថោ – យទា សុទ្ធំ ភិក្ខុំ បស្សិស្សតិ, តស្ស សន្តិកេ អញ្ញមញ្ញារោចនវសេន បដិករិស្សតិ, ឯវំ បដិកតេ ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សាបត្តិកេន បាតិមោក្ខំ សោតព្ពំ, យោ សុណេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣៨៦) វុត្តាបត្តិតោ មោក្ខោ ហោតិ, តស្មា ‘‘គរុកំ វា ហោតុ លហុកំ វា, ញត្តិយា អាវិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. ឧភោសុ នយេសុ យុត្តតរំ គហេតព្ពំ. ‘‘នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ចាតិ តេន តេន វីតិក្កមេនាបន្នាបត្តិ អាបត្តិ. នាមន្តិ តស្សា អាបត្តិយា នាម’’ន្តិ លិខិតំ. អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពន្តិ ឯត្ថ អារោចនំ វត្តភេទទុក្កដបរិហរណប្បយោជនន្តិ វេទិតព្ពំ.

‘‘សតិយេវ អន្តរាយេ អន្តរាយិកសញ្ញី ឆាទេតិ, អច្ឆន្នា ហោតិ. អន្តរាយិកស្ស បន អន្តរាយិកសញ្ញាយ វា អនន្តរាយិកសញ្ញាយ វា ឆាទយតោ អច្ឆន្នាវា’’តិបិ បាឋោ. អវេរីតិ ហិតកាមោ. ឧទ្ធស្តេ អរុណេតិ ឧដ្ឋិតេ អរុណេ. សុទ្ធស្ស សន្តិកេតិ សភាគសង្ឃាទិសេសំ អនាបន្នស្ស សន្តិកេ. វត្ថុន្តិ អសុចិមោចនាទិវីតិក្កមំ. សុក្កវិស្សដ្ឋីតិ វត្ថុ ចេវ គោត្តញ្ចាតិ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋី’’តិ ឥទំ អសុចិមោចនលក្ខណស្ស វីតិក្កមស្ស បកាសនតោ ¶ វត្ថុ ចេវ ហោតិ, សជាតិយសាធារណវិជាតិយវិនិវត្តសភាវាយ សុក្កវិស្សដ្ឋិយា ឯវ បកាសនតោ គោត្តញ្ច ហោតីតិ អត្ថោ. គំ តាយតីតិ ហិ គោត្តំ. សង្ឃាទិសេសោតិ នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ចាតិ សង្ឃាទិសេសោតិ តេន តេន វីតិក្កមេន អាបន្នស្ស អាបត្តិនិកាយស្ស នាមបកាសនតោ នាមញ្ចេវ ហោតិ, អាបត្តិសភាវតោ អាបត្តិ ច.

សុទ្ធស្សាតិ សភាគសង្ឃាទិសេសំ អនាបន្នស្ស, តតោ វុដ្ឋិតស្ស វា. អញ្ញស្មិន្តិ សុទ្ធន្តបរិវាសវសេន អាបត្តិវុដ្ឋានតោ អញ្ញស្មិំ អាបត្តិវុដ្ឋានេ. បដិច្ឆាទិយិត្ថាតិ បដិច្ឆន្នា. កា សា? អាបត្តិ. ទិវសាទីហិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា វសនំ បរិវាសោ. កោ សោ? វិនយកម្មករណំ. បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា បរិវាសោ បដិច្ឆន្នបរិវាសោ.

បដិច្ឆន្នបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.

សុទ្ធន្តបរិវាសកថា

២៤២. សុជ្ឈនំ ¶ សុទ្ធោ, កោ សោ? អាបត្តិវិគមោ. អមតិ ឱសានភាវំ គច្ឆតីតិ អន្តោ, សុទ្ធោ អន្តោ យស្ស បរិវាសស្សាតិ សុទ្ធន្តោ, សុទ្ធន្តោ ច សោ បរិវាសោ ចាតិ សុទ្ធន្តបរិវាសោ, សុទ្ធកាលំ បរិយន្តំ កត្វា អសុទ្ធកាលប្បមាណេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា កតបរិវាសោ.

សុទ្ធន្តបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.

ឱធានសមោធានបរិវាសកថា

២៤៣. សមោធីយតេ សមោធានំ, នានាកាលិកា នានាវត្ថុកា អាបត្តិយោ អគ្ឃាទិវសេន សមោធានំ ឯកីករណំ ¶ , សមោធានេត្វា កតោ បរិវាសោ សមោធានបរិវាសោតិ វិគ្គហោ. កម្មវាចាយំ ‘‘បដិកស្សិតោ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ អន្តរា សម្ពហុលានំ អាបត្តីនំ អប្បដិច្ឆន្នានំ មូលាយបដិកស្សនា, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ ឯត្ថ គត្យត្ថធាតុយា កម្មនិ ច នយនត្ថធាតុយា កម្មនិ ច តទត្ថសម្បទានេ ច វិភត្តិបរិណាមេ ចាតិ ឥមេសុ ចតូសុ ឋានេសុ អាយាទេសស្ស វុត្តត្តា, បដិបុព្ពកសធាតុយា ច នយនត្ថត្តា ‘‘មូលាយា’’តិ ឥទំ ‘‘បដិកស្សិតោ’’តិ ឯត្ថ កម្មំ, តស្មា ‘‘បដិកស្សិតោ…បេ… មូលាយ’’ ឥតិ ឯត្តកមេវ ភវិតព្ពំ, ន ‘‘មូលាយបដិកស្សនា’’តិ ឯវំ មញ្ញមានា សទ្ទវិទុនោ ‘‘បដិកស្សនា’’តិ ឥទំ អធិកន្តិ វា វទេយ្យុំ មក្ខេយ្យុំ វា, ន បនេតំ វត្តព្ពំ. នវបាឋេសុយេវ អយំ បាឋោ សទ្ទលក្ខណយុត្តោ វា អយុត្តោ វាតិ ចិន្តេតព្ពោ, ន បន បាឡិយដ្ឋកថាទិតោ អាគតេសុ បោរាណបាឋេសុ. តេសុ បន កថំ យោជិយមានោ អយំ បាឋោ សទ្ទយុត្តិយា ច អត្ថយុត្តិយា ច សមន្នាគតោ ភវេយ្យាតិ យោជនាការោយេវ ចិន្តេតព្ពោ. អយញ្ច បាឋោ បោរាណបាឡិបាឋោវ, តស្មា ‘‘មូលាយបដិកស្សនា’’តិ ឥទំ ករណវសេន វិបរិណាមេត្វា ‘‘មូលាយបដិកស្សនាយ បដិកស្សិតោ’’តិ យោជេតព្ពំ.

កថំ បនេតស្ស បោរាណបាឋភាវោ ជានិតព្ពោតិ? បករណេ អាគតត្តា. វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.១០២) ‘‘បាឡិយំ បដិកស្សិតោ សង្ឃេន ឧទាយិ ភិក្ខុ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា…បេ… មូលាយបដិកស្សនាតិ ឥទំ ករណវសេន វិបរិណាមេត្វា ¶ មូលាយបដិកស្សនាយ បដិកស្សិតោតិ យោជេតព្ព’’ន្តិ. អថ វា ‘‘មូលាយ បដិកស្សនា មូលាយបដិកស្សនា’’តិ អលុត្តសមាសវសេន ឧត្តរបទេន សមាសំ កត្វា សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ អន្តរា សម្ពហុលានំ អាបត្តីនំ ¶ អប្បដិច្ឆន្នានំ ហេតុ បដិកស្សិតោ. សា មូលាយបដិកស្សនា ខមតិ សង្ឃស្សាតិ យោជេតព្ពំ. តថា ហិ វុត្តំ តត្ថេវ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.១០២) ‘‘អថ វា មូលាយបដិកស្សនា ខមតិ សង្ឃស្សាតិ ឧត្តរបទេន សហ បច្ចត្តវសេនេវ យោជេតុម្បិ វដ្ដតី’’តិ.

តំ ទេន្តេន បឋមំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា បច្ឆាបរិវាសោ ទាតព្ពោតិ ឯត្ថ តំ ឱធានសមោធានបរិវាសំ ទេន្តេន បឋមំ តំ ភិក្ខុំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា មូលទិវសេ អាកឌ្ឍិត្វា តស្ស អន្តរាបត្តិយា សមោធានបរិវាសោ ទាតព្ពោតិ អត្ថោ. យថា កិំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.១០២) ‘‘ឧទាយិំ ភិក្ខុំ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា…បេ… មូលាយ បដិកស្សិត្វាតិ ឯត្ថ អន្តរា ឯកិស្សា អាបត្តិយា ហេតុភូតាយ ឧទាយិំ ភិក្ខុំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា មូលទិវសេ អាកឌ្ឍិត្វា តស្សា អន្តរាបត្តិយា សមោធានបរិវាសំ ទេតូតិ យោជនា’’តិ វុត្តំ. មហាសុមត្ថេរវាទេ អាវិការាបេត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ តស្ស អតេកិច្ឆភាវំ តេនេវ សង្ឃស្ស បាកដំ ការេត្វា លជ្ជីគណតោ វិយោជនវសេន វិស្សជ្ជេតព្ពោតិ អត្ថោ.

ឱធានសមោធានបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.

អគ្ឃសមោធានបរិវាសកថា

២៤៤. អគ្ឃេន អគ្ឃវសេន អរហវសេន សមោធានំ អគ្ឃសមោធានំ, អាបន្នាសុ សម្ពហុលាសុ អាបត្តីសុ យា អាបត្តិយោ ចិរតរប្បដិច្ឆន្នាយោ, តាសំ អគ្ឃេន សមោធាយ តាសំ រត្តិបរិច្ឆេទវសេន អវសេសានំ ឩនតរប្បដិច្ឆន្នានំ អាបត្តីនំ បរិវាសោ ទីយតិ, អយំ វុច្ចតិ អគ្ឃសមោធានោ ¶ . សតំ អាបត្តិយោតិ កាយសំសគ្គាទិវសេន ឯកទិវសេ អាបន្នា សតំ អាបត្តិយោ. ទសសតន្តិ សហស្សអាបត្តិយោ. រត្តិសតំ ឆាទយិត្វានាតិ យោជេតព្ពំ. ‘‘អគ្ឃសមោធានោ នាម សភាគវត្ថុកាយោ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ អាបន្នស្ស ពហុរត្តិំ បដិច្ឆាទិតាបត្តិយំ និក្ខិបិត្វា ទាតព្ពោ, ឥតរោ នានាវត្ថុកានំ វសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ១០២) វុត្តំ.

អគ្ឃសមោធានបរិវាសកថា និដ្ឋិតា.

២៤៦. លិង្គបរិវត្តនកកថាយំ ¶ យទិ កស្សចិ ភិក្ខុនោ ឥត្ថិលិង្គំ បាតុ ភវេយ្យ, កិំ តេន បុន ឧបជ្ឈា គហេតព្ពា, បុន ឧបសម្បទា កាតព្ពា, កិំ ភិក្ខូបសម្បទាតោ បដ្ឋាយ វស្សគណនា កាតព្ពា, ឧទាហុ ឥតោ បដ្ឋាយាតិ បុច្ឆាយ សតិ តំ បរិហរិតុមាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ. ឯវំ សន្តេ សា ភិក្ខុនី ភិក្ខូនំ មជ្ឈេយេវ វសិតព្ពំ ភវេយ្យាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘អប្បតិរូប’’ន្តិអាទិ. ឯវំ សន្តេ ភិក្ខុភូតកាលេ អាបជ្ជិតាបត្តិយោ កថំ កាតព្ពាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘យា ទេសនាគាមិនិយោ វា’’តិអាទិ. តត្ថ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីហិ សាធារណាតិ សញ្ចរិត្តាទយោ. អសាធារណាតិ សុក្កវិស្សដ្ឋិអាទយោ. ហោតុ ភគវតោ អនុញ្ញាតវសេន លិង្គេ បរិវត្តេ អសាធារណាបត្តីហិ វុដ្ឋិតភាវោ, បុន បកតិលិង្គេ ឧប្បន្នេ បុន អាបត្តិ សិយាតិ អាសង្កំ បរិហរិតុំ ‘‘បុន បកតិលិង្គេ’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥទានិ តមត្ថំ បាឡិយា សាធេតុំ ‘‘វុត្តញ្ចេត’’ន្តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ បឋមបារាជិកវណ្ណនាយ ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. ២.៦៩; វជិរ. ដី. បារាជិក ៦៩) វុត្តនយេនេវ ទដ្ឋព្ពោ, ឥធ បន គរុកាបត្តិវុដ្ឋានកថាភូតត្តា សាយេវ កថា វុច្ចតេ.

២៤៧. តត្ថ ¶ ភិក្ខុនីហិ សាធារណាយ បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយាតិ សញ្ចរិត្តាទិអាបត្តិយា, ហេត្វត្ថេ ចេតំ ករណវចនំ. បរិវសន្តស្សាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ. បក្ខមានត្តមេវ ទាតព្ពំ, ន បុន បរិវាសោ ទាតព្ពោ ភិក្ខុនិភាវេ អបរិវាសារហត្តាតិ អធិប្បាយោ. មានត្តំ ចរន្តស្សាតិ អនាទរេយេវ សាមិវចនំ, ឆារត្តមានត្តេ អាចិណ្ណេយេវ បរិវត្តតិ, បុន បក្ខមានត្តមេវ ទាតព្ពន្តិ. តេន វក្ខតិ ‘‘សចេ ចិណ្ណមានត្តស្សា’’តិអាទិ. អកុសលវិបាកេ បរិក្ខីណេតិ បុរិសិន្ទ្រិយស្ស អន្តរធានំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឥត្ថិន្ទ្រិយបតិដ្ឋានំ បន កុសលវិបាកមេវ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧភយម្បិ អកុសលេន អន្តរធាយតិ, កុសលេន បដិលព្ភតី’’តិ. ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពំ, ន បរិវាសោ ទាតព្ពោ, ន វា បក្ខមានត្តំ ទាតព្ពំ.

‘‘អយំ បន វិសេសោ’’តិ វត្វា តំ វិសេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ. បរិវាសទានំ នត្ថិ, ឆារត្តំ មានត្តមេវ ទាតព្ពំ. កស្មា? ភិក្ខុនិកាលេ បដិច្ឆន្នត្តា. ភិក្ខុកាលេ ឆន្នាយេវ ហិ អាបត្តិ បរិវាសារហា ហោតិ, នោ ភិក្ខុនិកាលេតិ អយមេតាសំ វិសេសោ. បក្ខមានត្តំ ចរន្តិយាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ, បក្ខមានត្តេ អាចិណ្ណេយេវាតិ អត្ថោ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘ចិណ្ណមានត្តាយា’’តិអាទិ. ឆារត្តំ មានត្តំ ចរន្តស្សាតិអាទិ វុត្តនយមេវ.

បរិវាសវិនិច្ឆយកថា

ឥទានិ ¶ សង្ឃាទិសេសាបត្តិ យស្មា សាវសេសគរុកាបត្តិ ហោតិ សតេកិច្ឆា, តស្មា យថា នាម រោគាតុរោ បុគ្គលោ កិញ្ចិ អត្តនោ ហិតសុខការណំ កាតុំ ន សក្កោតិ, តមេនំ ការុណិកោ តិកិច្ឆកោ ករុណាសញ្ចោទិតោ តិកិច្ឆំ កត្វា គេលញ្ញតោ វុដ្ឋាបេត្វា ¶ ហិតសុខំ ជនេតិ, ឯវំ សង្ឃាទិសេសាបត្តិសមង្គី បុគ្គលោ អាណាវីតិក្កមន្តរាយិកភាវតោ សគ្គមោក្ខមគ្គំ សោធេតុំ ន សក្កោតិ, តមេនំ មហាការុណិកោ ភគវា មហាករុណាយ សញ្ចោទិតមានសោ អនេកេហិ នយេហិ អាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ កត្វា សគ្គមោក្ខសុខេ បតិដ្ឋបេតិ, ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញុនោ អដ្ឋកថាចរិយាបិ អនេកេហិ ការណេហិ ភគវតោ វចនស្ស អត្ថំ បកាសេត្វា វិសុទ្ធកាមានំ នយំ ទេន្តិ, តថា ដីកាចរិយាទយោបិ. ឯវំ ទិន្នេ បន នយេ យោនិសោ មនសិ កាតុំ សក្កោន្តា បណ្ឌិតា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជន្តិ, អសក្កោន្តា អញ្ញថា អត្ថំ គហេត្វា ន យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជន្តិ, តេសំ ទិដ្ឋានុគតិំ អនុគច្ឆន្តា សិស្សាទយោបិ តថេវ ករោន្តិ, តស្មា ភគវតោ វចនញ្ច បុព្ពេនាបរំ សំសន្ទិត្វា អដ្ឋកថាដីកាទិវចនញ្ច សម្មា តុលយិត្វា តថតោ ភគវតោ អធិប្បាយំ ញត្វា យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជន្តេហិ គរុកាបត្តិតោ វុដ្ឋហនត្ថំ យោគោ ករណីយោ.

តស្មា យទា ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ វិនយធរស្ស សន្តិកំ ‘‘គរុកាបត្តិវុដ្ឋានំ ករិស្សាមា’’តិ, តទា វិនយធរេន ‘‘ត្វំ កតរាបត្តិំ អាបន្នោ’’តិ បុច្ឆិតព្ពោ. ‘‘សង្ឃាទិសេសំ អាបន្នោ’’តិ វុត្តេ ‘‘កតរសង្ឃាទិសេស’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥមំ នាមា’’តិ វុត្តេ សុក្កវិស្សដ្ឋិយំ មោចេតុកាមចេតនា, ឧបក្កមោ, មុច្ចនន្តិ តីណិ អង្គានិ. កាយសំសគ្គេ មនុស្សិត្ថី, ឥត្ថិសញ្ញិតា, កាយសំសគ្គរាគោ, តេន រាគេន វាយាមោ, ហត្ថគ្គាហាទិសមាបជ្ជនន្តិ បញ្ច អង្គានិ. ទុដ្ឋុល្លវាចាយំ មនុស្សិត្ថី, ឥត្ថិសញ្ញិតា, ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទរាគោ, តេន រាគេន ឱភាសនំ, តង្ខណវិជាននន្តិ បញ្ច អង្គានិ. អត្តកាមេ មនុស្សិត្ថី, ឥត្ថិសញ្ញិតា, អត្តកាមបារិចរិយាយ រាគោ, តេន រាគេន វណ្ណភណនំ, តង្ខណវិជាននន្តិ បញ្ច អង្គានិ. សញ្ចរិត្តេ យេសុ សញ្ចរិត្តំ សមាបជ្ជតិ, តេសំ មនុស្សជាតិកតា ¶ , នាលំវចនីយតា, បដិគ្គណ្ហនវីមំសនបច្ចាហរណានីតិ បញ្ច អង្គានិ. កុដិការេ ឧល្លិត្តាទីនំ អញ្ញតរតា, ហេដ្ឋិមបមាណសម្ភវោ, អទេសិតវត្ថុកតា, បមាណាតិក្កន្តតា, អត្តុទ្ទេសិកតា, វាសាគារតា, លេបឃដនាតិ សត្ត បមាណយុត្តាទីសុ ឆធា អង្គានិ. វិហារការេ តានិយេវ ឆ អង្គានិ. ទុដ្ឋទោសេ យំ ចោទេតិ, តស្ស ឧបសម្បន្នោតិ សង្ខ្យុបគមនំ, តស្មិំ សុទ្ធសញ្ញិតា, យេន បារាជិកេន ចោទេតិ ¶ , តស្ស ទិដ្ឋាទិវសេន អមូលកតា, ចាវនាធិប្បាយេន សម្មុខាចោទនា, តស្ស តង្ខណវិជាននន្តិ បញ្ច អង្គានិ. អញ្ញភាគិយេ អញ្ញភាគិយស្ស អធិករណស្ស កញ្ចិទេសំ លេសមត្តំ ឧបាទិយនតា, បុរិមានិ បញ្ចាតិ ឆ អង្គានិ. សង្ឃភេទេ ភេទាយ បរក្កមនំ, ធម្មកម្មេន សមនុភាសនំ, កម្មវាចាបរិយោសានំ, អប្បដិនិស្សជ្ជនន្តិ ចត្តារិ អង្គានិ. ភេទានុវត្តកេ អង្គេសុ យថា តត្ថ បរក្កមនំ, ឯវំ ឥធ អនុវត្តនន្តិ ចត្តារិ អង្គានិ. ទុព្ពចេ អង្គេសុ យថា តត្ថ បរក្កមនំ, ឯវំ ឥធ អវចនីយករណតាតិ ចត្តារិ អង្គានិ. កុលទូសកេ អង្គេសុ យថា តត្ថ បរក្កមនំ, ឯវំ ឥធ ឆន្ទាទីហិ បាបនន្តិ ចត្តារិ អង្គានិ. ឥតិ ឥមានិ អង្គានិ សោធេត្វា សចេ អង្គបារិបូរី ហោតិ, ‘‘សង្ឃាទិសេសោ’’តិ វត្តព្ពោ. នោ ចេ, ‘‘នាយំ សង្ឃាទិសេសោ, ថុល្លច្ចយាទីសុ អញ្ញតរាបត្តី’’តិ វត្វា ‘‘នាយំ វុដ្ឋានគាមិនី, ទេសនាគាមិនី អយំ អាបត្តិ, តស្មា បតិរូបស្ស ភិក្ខុស្ស សន្តិកេ ទេសេហី’’តិ វត្វា ទេសាបេតព្ពោ.

អថ បន អនាបត្តិច្ឆាយា បញ្ញាយតិ, ‘‘អនាបត្តី’’តិ វត្វា ឧយ្យោជេតព្ពា. សចេ បន សង្ឃាទិសេសច្ឆាយា បញ្ញាយតិ, ‘‘ត្វំ ឥមំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ឆាទេសិ, ន ឆាទេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ន ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ‘‘តេន ហិ ត្វំ ន បរិវាសារហោ, មានត្តារហោវ ហោតី’’តិ វត្តព្ពោ. ‘‘ឆាទេមី’’តិ បន វុត្តេ ‘‘ទសសុ អាការេសុ អញ្ញតរការណេន ¶ ឆាទេសិ, ឧទាហុ អញ្ញការណេនា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ទសសុ អញ្ញតរការណេនា’’តិ វុត្តេ ‘‘ឯវម្បិ មានត្តារហោ ហោតិ, ន បរិវាសារហោ’’តិ វត្តព្ពោ. អថ ‘‘អញ្ញការណេនា’’តិ វទតិ, ឯវំ សន្តេបិ ‘‘ត្វំ អាបត្តិអាបន្នភាវំ ជានន្តោ បដិច្ឆាទេសិ, ឧទាហុ អជានន្តោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អជានន្តោ បដិច្ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ច ‘‘អាបត្តិអាបន្នភាវំ សរន្តោ បដិច្ឆាទេសិ, ឧទាហុ វិសរិត្វា បដិច្ឆាទេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វិសរិត្វា បដិច្ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ច ‘‘អាបត្តិអាបន្នភាវេ វេមតិកោ ហុត្វា បដិច្ឆាទេសិ, ឧទាហុ និព្ពេមតិកោ ហុត្វា’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘វេមតិកោ ហុត្វា’’តិ វុត្តេ ច ‘‘ន ត្វំ បរិវាសារហោ, មានត្តារហោវ ហោតី’’តិ វត្តព្ពោ.

អថ ‘‘ជានន្តោ បដិច្ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ច ‘‘សរន្តោ បដិច្ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ច ‘‘និព្ពេមតិកោ ហុត្វា បដិច្ឆាទេមី’’តិ វុត្តេ ច ‘‘ត្វំ បរិវាសារហោ’’តិ វត្តព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ សមុច្ចយក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ១៤៤) ‘‘សោ ឯវំ វទតិ ‘យាយំ, អាវុសោ, អាបត្តិ ជានបដិច្ឆន្នា, ធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, ធម្មត្តា រុហតិ. យា ច ខ្វាយំ, អាវុសោ, អាបត្តិ អជានប្បដិច្ឆន្នា, អធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, អធម្មត្តា ន ¶ រុហតិ. ឯកិស្សា, អាវុសោ, អាបត្តិយា ភិក្ខុ មានត្តារហោ’’’តិ ច, ‘‘សោ ឯវំ វទតិ ‘យាយំ អាបត្តិ សរមានបដិច្ឆន្នា, ធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, ធម្មត្តា រុហតិ. យា ច ខ្វាយំ អាបត្តិ អសរមានបដិច្ឆន្នា, អធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, អធម្មត្តា ន រុហតិ. ឯកិស្សា, អាវុសោ, អាបត្តិយា ភិក្ខុ មានត្តារហោ’’’តិ ច, ‘‘សោ ឯវំ វទតិ ‘យាយំ, អាវុសោ, អាបត្តិ និព្ពេមតិកបដិច្ឆន្នា, ធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, ធម្មត្តា រុហតិ. យា ច ខ្វាយំ, អាវុសោ, អាបត្តិ ¶ វេមតិកបដិច្ឆន្នា, អធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, អធម្មត្តា ន រុហតិ. ឯកិស្សា, អាវុសោ, អាបត្តិយា ភិក្ខុមានត្តារហោ’’’តិ ច.

ឯវំ បរិវាសារហភាវំ បកាសេត្វា ‘‘អយំ ភិក្ខុ បរិវាសារហោ, តីសុ បរិវាសេសុ កតរបរិវាសារហោ’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘ភិក្ខុ ត្វំ កតិ អាបត្តិយោ ឆាទេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯកំ អាបត្តិ’’ន្តិ វា ‘‘ទ្វេ តីណិ តតុត្តរិ វា អាបត្តិយោ ឆាទេមី’’តិ វា វុត្តេ ‘‘កតីហំ ត្វំ អាបត្តិំ បដិច្ឆាទេសី’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘ឯកាហមេវាហំ បដិច្ឆាទេមី’’តិ វា ‘‘ទ្វីហំ តីហំ តតុត្តរិ វា បដិច្ឆាទេមី’’តិ វា វុត្តេ ‘‘យាវតីហំ បដិច្ឆាទេសិ, តាវតីហំ ត្វំ បដិវសិស្សសី’’តិ វត្តព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘យាវតីហំ ជានំ បដិច្ឆាទេតិ, តាវតីហំ តេន ភិក្ខុនា អកាមា បរិវត្ថព្ព’’ន្តិ. តតោ ‘‘អយំ ភិក្ខុ អាបត្តិបរិយន្តំ ជានាតិ, តស្មា បដិច្ឆន្នបរិវាសារហោ’’តិ (បារា. ៤៤២) ញត្វា តទនុរូបា កម្មវាចា កាតព្ពា.

ឯត្ថ ច អាបត្តិបរិយន្តបុច្ឆនំ កម្មវាចាករណត្ថមេវ ហោតិ, រត្តិបរិយន្តបុច្ឆនំ បន តទត្ថញ្ចេវ សុទ្ធន្តបរិវាសស្ស អននុរូបភាវទស្សនត្ថញ្ច ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចុឡវ. អដ្ឋ. ១០២) ‘‘សោ ទុវិធោ ចូឡសុទ្ធន្តោ មហាសុទ្ធន្តោតិ, ទុវិធោបិ ចេស រត្តិបរិច្ឆេទំ សកលំ វា ឯកច្ចំ វា អជានន្តស្ស ច អសរន្តស្ស ច តត្ថ វេមតិកស្ស ច ទាតព្ពោ. អាបត្តិបរិយន្តំ បន ‘អហំ ឯត្តកា អាបត្តិយោ អាបន្នោ’តិ ជានាតុ វា, មា វា, អការណមេត’’ន្តិ. តតោ តស្ស ភិក្ខុនោ និសីទនដ្ឋានំ ជានិតព្ពំ. ទុវិធញ្ហិ និសីទនដ្ឋានំ អនិក្ខិត្តវត្តេន និសីទិតព្ពដ្ឋានំ, និក្ខិត្តវត្តេន និសីទិតព្ពដ្ឋានន្តិ.

តត្ថ ¶ អប្បភិក្ខុកេ វិហារេ សភាគភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានេ ឧបចារសីមាបរិច្ឆិន្នោ អន្តោវិហារោ អនិក្ខិត្តវត្តេន និសីទិតព្ពដ្ឋានំ ហោតិ. ឧបចារសីមំ អតិក្កម្ម មហាមគ្គតោ ឱក្កម្ម ¶ គុម្ពវតិបដិច្ឆន្នដ្ឋានំ និក្ខិត្តវត្តេន និសីទិតព្ពដ្ឋានំ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) ‘‘សចេ អប្បភិក្ខុកោ វិហារោ ហោតិ, សភាគា ភិក្ខូ វសន្តិ, វត្តំ អនិក្ខិបិត្វា វិហារេយេវ រត្តិបរិគ្គហោ កាតព្ពោ. អថ ន សក្កា សោធេតុំ, វុត្តនយេនេវ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បច្ចូសសមយេ ឯកេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ មានត្តវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវ ឧបចារសីមំ អតិក្កមិត្វា មហាមគ្គា ឱក្កម្ម បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ និសីទិត្វា អន្តោអរុណេយេវ វុត្តនយេនេវ វត្តំ សមាទិយិត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ បរិវាសោ អារោចេតព្ពោ’’តិ. ‘‘មានត្តវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនេវា’’តិ ច ‘‘សចេ អប្បភិក្ខុកោ វិហារោ ហោតិ, សភាគា ភិក្ខូ វសន្តិ, វត្តំ អនិក្ខិបិត្វា អន្តោវិហារេយេវ រត្តិយោ គណេតព្ពា. អថ ន សក្កា សោធេតុំ, វុត្តនយេនេវ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បច្ចូសសមយេ ចតូហិ បញ្ចហិ វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោ, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា មហាមគ្គតោ ឱក្កម្ម គុម្ពេន វា វតិយា វា បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ និសីទិតព្ព’’ន្តិ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៣៨) ឥទំ វចនំ សន្ធាយ វុត្តំ.

តត្ថ អប្បភិក្ខុកោ វិហារោ ហោតីតិ ឥទំ ពហុភិក្ខុកេ វិហារេ អញ្ញេ ភិក្ខូ គច្ឆន្តិ, អញ្ញេ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ, តស្មា រត្តិច្ឆេទវត្តភេទការណានិ សោធេតុំ ទុក្ករត្តា វុត្តំ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អថ ន សក្កា សោធេតុ’’ន្តិ. សភាគា ភិក្ខូ វសន្តីតិ ឥទំ វិសភាគានំ វេរីភិក្ខូនំ សន្តិកេ វត្តំ អារោចេន្តោ បកាសេតុកាមោ ហោតិ ¶ , តស្មា វុត្តំ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៣៦) ‘‘តស្មា អវេរិសភាគស្ស សន្តិកេ អារោចេតព្ពា. យោ បន វិសភាគោ ហោតិ សុត្វា បកាសេតុកាមោ, ឯវរូបស្ស ឧបជ្ឈាយស្សបិ សន្តិកេ នារោចេតព្ពា’’តិ, តស្មា វិសភាគានំ វសនដ្ឋានេ វត្តំ អសមាទិយិត្វា ពហិយេវ កាតុម្បិ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិហារេយេវាតិ អន្តោឧបចារសីមាយមេវ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អថ ន សក្កា…បេ… ឧបចារសីមំ អតិក្កមិត្វា’’តិ. រត្តិបរិគ្គហោ កាតព្ពោតិ រត្តិគណនា កាតព្ពា. វុត្តញ្ហិ មានត្តវណ្ណនាយំ ‘‘រត្តិយោ គណេតព្ពា’’តិ. អថ ន សក្កា សោធេតុន្តិ ពហុភិក្ខុកត្តា វា វិហារស្ស វិសភាគានំ វសនដ្ឋានត្តា វា រត្តិច្ឆេទវត្តាភេទការណានិបិ សោធេតុំ ន សក្កា. វត្តំ និក្ខិបិត្វាតិ បរិវាសវត្តំ និក្ខិបិត្វា. បច្ចូសសមយេតិ បច្ឆិមយាមកាលេ អរុណោទយតោ បុរេតរមេវ. តថា ហិ វក្ខតិ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ វុត្តនយេន វត្តំ សមាទិយិត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ បរិវាសោ អារោចេតព្ពោ’’តិ. ឯកេន ភិក្ខុនា សទ្ធិន្តិ វិប្បវាសរត្តិច្ឆេទវិមុច្ចនត្ថំ វិនា បកតត្តេន សភិក្ខុកអាវាសអភិក្ខុកអនាវាសគមនសង្ខាតវត្តភេទវិមុច្ចនត្ថញ្ច ¶ វុត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា អភិក្ខុកោ អនាវាសោ គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា’’តិ (ចូឡវ. ៧៦).

មានត្តវណ្ណនាយំ វុត្តនយេនាតិ ‘‘បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោ, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា’’តិ វុត្តនយេន. យទិ ឯវំ វិសមមិទំ នយទស្សនំ, បរិក្ខេបបរិក្ខេបារហដ្ឋានេ ឯវ ហិ ឧបចារសីមា ហោតិ, កស្មា តត្ថ ឧបចារសីមតោ ទ្វេលេឌ្ឌុបាតាតិក្កមោ វុត្តោ, ឥធ បន ឧបចារសីមាតិក្កមោ ឯវាតិ ¶ ? សច្ចំ, តថាបិ វិហារេ ភិក្ខូនំ សជ្ឈាយាទិសទ្ទសវនសព្ភាវតោ សុវិទូរាតិក្កមោ វុត្តោ, ឥធ បន ឧបចារសីមតោ អតិក្កមមត្តោបិ អតិក្កមោយេវាតិ កត្វា វុត្តោ. ពុទ្ធមតញ្ញុនោ ហិ អដ្ឋកថាចរិយា. តថា ហិ វុត្តំ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) ‘‘បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោតិអាទិ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ នត្ថិ, អថ ខោ អដ្ឋកថាចរិយានំ វចនេន តថា ឯវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ច វុត្ត’’ន្តិ.

មានត្តវណ្ណនាយំ ចតូហិ បញ្ចហិ វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិន្តិ ឥទំ បន ឩនេគណេចរណរត្តិច្ឆេទវិមុច្ចនត្ថំ វុត្តំ. ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វាតិអាទិ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ សវនូបចារទស្សនូបចារវិជហនត្ថំ វុត្តំ. តេនេវាហ ដីកាចរិយោ ‘‘ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វាតិ ឥទំ វិហារេ ភិក្ខូនំ សជ្ឈាយាទិសទ្ទសវនូបចារវិជហនត្ថំ វុត្តំ, ‘មហាមគ្គតោ ឱក្កម្មាតិ ឥទំ មគ្គបដិបន្នានំ ភិក្ខូនំ សវនូបចារវិជហនត្ថំ, គុម្ពេន វាតិអាទិ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថ’’ន្តិ. តស្មា យថាវុត្តំ ទុវិធំ ឋានំ បរិវសន្តមានត្តចារិកភិក្ខូហិ និសីទិតព្ពដ្ឋានំ ហោតិ. តេសុ ច យទិ អន្តោវិហារេយេវ និសីទិត្វា បរិវសតិ, ឧបចារសីមគតានំ សព្ពេសំ ភិក្ខូនំ អារោចេតព្ពំ ហោតិ. អថ ពហិឧបចារសីមាយំ, ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំ អារោចេតព្ពំ. អទិដ្ឋអសុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពមេវ. វុត្តញ្ហិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ ‘‘វត្តំ និក្ខិបិត្វា វសន្តស្ស ឧបចារសីមគតានំ សព្ពេសំ អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំ អារោចេតព្ពំ. អទិដ្ឋអស្សុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពំ. ឥទំ វត្តំ និក្ខិបិត្វា វសន្តស្ស លក្ខណន្តិ វុត្ត’’ន្តិ. ឥទញ្ច វត្តំ អនិក្ខិបិត្វា វសន្តស្ស អន្តោវិហារេយេវ រត្តិបរិគ្គហស្ស ច និក្ខិបិត្វា វសន្តស្ស ឧបចារសីមំ អតិក្កមិត្វា វត្តសមាទានស្ស ច អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា វុត្តំ. ឧបចារោ បន ¶ អន្តោសីមាយ ¶ ឋិតានំ សកលឧបចារសីមា ហោតិ, ពហិឧបចារសីមាយ ឋិតានំ ទ្វាទសហត្ថមត្តំ. តេនេវ ហិ ឧទ្ទេសភត្តាទិសង្ឃលាភោ យទិ អន្តោសីមាយ ឧប្បជ្ជតិ, សីមដ្ឋកសង្ឃស្ស ហោតិ. យទិ ពហិសីមាយំ, ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ បត្តភិក្ខូនំ, តស្មា ឧបចារវសេនបិ ឯស អត្ថោ វិញ្ញាយតិ. តថា ហិ វុត្តំ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) ‘‘អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ សល្លក្ខេត្វា អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា សហវាសាទិកំ វេទិតព្ពន្តិ ច វុត្ត’’ន្តិ.

ឯវំ អនិក្ខិត្តវត្តានំ ហុត្វា បរិវសន្តានំ អន្តោវិហារេយេវ វសនស្ស, និក្ខិត្តវត្តានំ ហុត្វា បរិវសន្តានំ វិហារតោ ពហិ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា វសនស្ស ច អដ្ឋកថាទីសុ បករណេសុ អាគតត្តា តថាគតនយោ បករណាគតនយោ ហោតិ. ឥទានិ បន អាចរិយា អនិក្ខិត្តវត្តស្ស ច រត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសេ បរិហរិតុំ អតិទុក្ករត្តា, និក្ខិត្តវត្តស្ស ច ទេវសិកំ បច្ចូសសមយេ ពហិសីមគមនស្ស ទុក្ខត្តា, វាឡសរីសបាទិបរិសយស្ស ច អាសង្កិតព្ពភាវតោ រត្តិច្ឆេទវត្តភេទបរិហរណវសេន លក្ខណបារិបូរិមេវ មនសិ ករោន្តា និក្ខិត្តវត្តាបិ សមានា អន្តោវិហារេយេវ បរិវាសវសនញ្ច មានត្តចរណញ្ច ករោន្តិ.

ឯកច្ចេ អាចរិយា ពហិឧបចារសីមាយំ បតិរូបដ្ឋានេ បកតត្តានំ ភិក្ខូនំ វសនសាលំ ការាបេត្វា បារិវាសិកភិក្ខូនំ និបជ្ជនមញ្ចំ សព្ពតោ ឆន្នបរិច្ឆិន្នំ សទ្វារពន្ធនំ សុគុត្តំ ការាបេត្វា តំ បទេសំ វតិយា បរិក្ខិបាបេត្វា សាយន្ហសមយេ តត្ថ គន្ត្វា ឧបដ្ឋាកសាមណេរាទយោ និវត្តាបេត្វា បុរិមយាមេ វា មជ្ឈិមយាមេ វា សមន្តតោ សទ្ទឆិជ្ជនកាលេ បកតត្តភិក្ខូ សាលាយំ និបជ្ជាបេត្វា បារិវាសិកភិក្ខូ ¶ វត្តំ សមាទាបេត្វា អារោចាបេត្វា អត្តនោ អត្តនោ មញ្ចកេសុ និបជ្ជាបេត្វា បច្ឆិមយាមកាលេ ឧដ្ឋាបេត្វា អរុណេ ឧដ្ឋិតេ អារោចាបេត្វា វត្តំ និក្ខិបាបេន្តិ. ឯស នយោ បករណេសុ អនាគតត្តា អាចរិយានំ មតេន កតត្តា អាចរិយនយោ នាម. ឯស នយោបិ យថារុតតោ បករណេសុ អនាគតោបិ បករណានុលោមវសេន រត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសេ បរិហរិត្វា លជ្ជិបេសលេហិ ពហុស្សុតេហិ សិក្ខាកាមេហិ វិនយេ បកតញ្ញូហិ វិចារិតោ សមានោ សុន្ទរោ បសត្ថោវ ហោតិ, តស្មា ‘‘អនុលោមនយោ’’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ.

ននុ ច អនិក្ខិត្តវត្តានំយេវ អន្តោវិហារេ វសនំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, អថ កស្មា និក្ខិត្តវត្តាបិ សមានា វសន្តីតិ? សច្ចំ, តត្ថ បន អប្បភិក្ខុកត្តា សភាគភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានត្តា ¶ ច រត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសេ ច បរិហរិតុំ សក្កុណេយ្យភាវតោ សកលរត្តិន្ទិវម្បិ វត្តំ អនិក្ខិបិត្វា វសនំ វុត្តំ, ឥធ បន តថា អសក្កុណេយ្យភាវតោ ទិវា វត្តំ និក្ខិបិត្វា រត្តិយំ សមាទិយន្តោ អាគន្តុកានំ អនាគមនកាលភាវតោ, សទ្ទឆិជ្ជនកាលភាវតោ ច រត្តិច្ឆេទាទិទោសេ បរិហរិតុំ សក្កុណេយ្យត្តា តទនុលោមោយេវ ហោតីតិ មន្ត្វា អាចរិយា ឯវំ ករោន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ហោតុ, ពហិឧបចារសីមាយ វសន្តានំ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ និសីទនមេវ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, ន បកតត្តសាលាករណមញ្ចករណាទីនិ, អថ កស្មា ឯតានិ ករោន្តីតិ? សច្ចំ, តថាបិ បកតត្តសាលាករណំ បារិវាសិកានំ ភិក្ខូនំ បកតត្តេហិ ភិក្ខូហិ វិប្បវាសរត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសបរិហរណត្ថំ, តំ ‘‘តយោ ខោ, ឧបាលិ, បារិវាសិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទា សហវាសោ, វិប្បវាសោ, អនារោចនា’’តិ វុត្តបាឋំ ¶ (ចូឡវ. ៨៣) អនុលោមេតិ. មញ្ចករណំ សហវាសរត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសបរិហរណត្ថំ, តំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អនាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វា អនាវាសេ វា វត្ថព្ព’’ន្តិ វុត្តបាឋញ្ច (ចូឡវ. ៨១) យថាវុត្តបាឋញ្ច អនុលោមេតិ. អាទិ-សទ្ទេន សាយន្ហសមយេ គមនាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. តេសុ អដ្ឋកថាយំ បច្ចូសសមយេ គមនេ ឯវ វុត្តេបិ សាយន្ហសមយេ គមនំ រត្តិគមនស្ស ពហុបរិស្សយត្តា បរិស្សយវិនោទនត្ថំ, តំ ‘‘អន្តរាយតោ បរិមុច្ចនត្ថាយ គន្តព្ពមេវា’’តិ វុត្តំ អដ្ឋកថាបាឋំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៦) អនុលោមេតិ. ឧបដ្ឋាកសាមណេរាទីនំ និវត្តាបនំ អនុបសម្បន្នេន សហសេយ្យសង្កានិវត្តនត្ថំ, តំ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ អនុបសម្បន្នេន សហសេយ្យំ កប្បេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តំ មាតិកាបាឋំ (បាចិ. ៤៩) អនុលោមេតិ. បុរិមយាមេ វា មជ្ឈិមយាមេ វា សមន្តតោ សទ្ទឆិជ្ជនកាលេ បកតត្តភិក្ខូ សាលាយំ និបជ្ជាបេត្វា បារិវាសិកភិក្ខូនំ វត្តសមាទាបនំ អញ្ញភិក្ខូនំ សទ្ទសវនវិវជ្ជនត្ថំ, តំ អនារោចនរត្តិច្ឆេទទោសបរិហរណត្ថំ, តំ យថាវុត្តរត្តិច្ឆេទបាឋំ អនុលោមេតិ.

ននុ ច អដ្ឋកថាយំ អន្តោអរុណេយេវ វត្តសមាទាបនំ វុត្តំ, អថ កស្មា ‘‘បុរិមយាមមជ្ឈិមយាមេសូ’’តិ វុត្តន្តិ? នាយំ ទោសោ, ហិយ្យោអរុណុគ្គមនតោ បដ្ឋាយ ហិ យាវ អជ្ជអរុណុគ្គមនា ឯកោ រត្តិន្ទិវោ អជ្ជអរុណស្ស អន្តោ នាម, អជ្ជអរុណតោ បដ្ឋាយ បច្ឆាកាលោ អរុណស្ស ពហិ នាម, តស្មា បុរិមមជ្ឈិមយាមេសុ កតវត្តសមាទានម្បិ អរុណោទយតោ ¶ បុរេ កតត្តា អន្តោអរុណេ កតំយេវ ហោតិ. វត្តំ អសមាទិយិត្វា និបជ្ជនេ ច សតិ និទ្ទាវសេន អរុណុគ្គមនកាលំ អជានិត្វា វត្តសមាទានំ អតិក្កន្តំ ¶ ភវេយ្យ, តស្មា បុរេតរមេវ សមាទានំ កត្វា និបជ្ជនំ ញាយាគតំ ហោតិ, ‘‘អន្តោអរុណេយេវ វុត្តនយេនេវ វត្តំ សមាទិយិត្វា’’តិ វុត្តអដ្ឋកថាបាឋញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អនុលោមេតិ.

ឯវំ ហោតុ, ឯវំ សន្តេបិ កស្មា ‘‘អារោចាបេត្វា’’តិ វុត្តំ, ននុ មាឡកសីមាយំ សមាទិន្នកាលេយេវ វត្តមារោចិតន្តិ? សច្ចំ អារោចិតំ, អយំ បន ភិក្ខុ ទិវា វត្តំ និក្ខិបិត្វា និសិន្នោ, ឥទានិ សមាទិន្នោ, តស្មា មាឡកសីមាយ អារោចិតម្បិ បុន អារោចេតព្ពំ ហោតិ. ឥទម្បិ ‘‘អន្តោអរុណេយេវ វុត្តនយេនេវ វត្តំ សមាទិយិត្វា តស្ស ភិក្ខុនោ បរិវាសោ អារោចេតព្ពោ’’តិ បាឋំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អនុលោមេតិ. អថ ‘‘អត្តនោ អត្តនោ មញ្ចកេសុ និបជ្ជាបេត្វា’’តិ កស្មា វុត្តំ, ននុ អញ្ញមញ្ញស្ស មញ្ចេសុ និបជ្ជមានាបិ បកតត្តសាលតោ និព្ពោទកបតនដ្ឋានតោ ពហិ និបជ្ជមានា សហវាសរត្តិច្ឆេទទោសតោ មុត្តាយេវាតិ? ន បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ. ន ហិ បារិវាសិកោ បកតត្តភិក្ខូហេវ ឯកច្ឆន្នេ និបន្នោ សហវាសរត្តិច្ឆេទប្បត្តោ ហោតិ, អថ ខោ អញ្ញមញ្ញម្បិ ហោតិយេវ. វុត្តញ្ចេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨១) ‘‘សចេ ហិ ទ្វេ បារិវាសិកា ឯកតោ វសេយ្យុំ, តេ អញ្ញមញ្ញស្ស អជ្ឈាចារំ ញត្វា អគារវា វា វិប្បដិសារិនោ វា ហុត្វា បាបិដ្ឋតរំ វា អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យុំ វិព្ភមេយ្យុំ វា, តស្មា នេសំ សហសេយ្យា សព្ពប្បការេន បដិក្ខិត្តា’’តិ. ‘‘បច្ឆិមយាមកាលេ ឧដ្ឋាបេត្វា អរុណេ ឧដ្ឋិតេ អារោចាបេត្វា វត្តំ និក្ខិបាបេន្តី’’តិ ឯត្ថ អរុណេ អនុដ្ឋិតេយេវ វត្តនិក្ខិបនេ ករិយមានេ រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ, សា រត្តិ គណនូបគា ន ហោតិ, តស្មា បឋមបរិច្ឆេទេ វុត្តំ អរុណកថាវិនិច្ឆយំ ឱលោកេត្វា អរុណុគ្គមនភាវោ សុដ្ឋុ ជានិតព្ពោ.

‘‘អារោចាបេត្វា ¶ វត្តំ និក្ខិបាបេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. កស្មា អារោចាបេតិ, ននុ សមាទិន្នកាលេយេវ អារោចិតន្តិ? សច្ចំ, តថាបិ បារិវាសិកវត្តសមាទានកាលេ អារោចិតេសុ ភិក្ខូសុ ឯកច្ចេ និក្ខិបនកាលេ គច្ឆន្តិ, អញ្ញេ អាគច្ឆន្តិ, ឯវំ បរិសសង្កមនម្បិ សិយា, តថា ច សតិ អភិនវាគតានំ សព្ភាវា អារោចេតព្ពំ ហោតិ, អសតិ បន អភិនវាគតភិក្ខុម្ហិ អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ. ឯវំ សន្តេបិ អារោចនេ ទោសាភាវតោ បុន អារោចនំ ញាយាគតំ ហោតិ, មានត្តចរណកាលេ បន សមាទានេ អារោចិតេបិ និក្ខិបនេ អវស្សំ អារោចេតព្ពមេវ ¶ . កស្មា? ទិវសន្តរភាវតោ. ‘‘ទេវសិកំ អារោចេតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩០) ហិ វុត្តំ. ឯវំ សន្តេបិ សាយំ សមាទានកាលេ អារោចេស្សតិ, តស្មា និក្ខិបនេ អារោចនកិច្ចំ នត្ថីតិ ចេ? ន, សាយំ សមាទានកាលេ ឯតេ ភិក្ខូ អាគច្ឆិស្សន្តិបិ, ន អាគច្ឆិស្សន្តិបិ, អនាគតានំ កថំ អារោចេតុំ លភិស្សតិ, អនារោចនេ ច សតិ រត្តិច្ឆេទោ សិយា, តស្មា តស្មិំ ទិវសេ អរុណេ ឧដ្ឋិតេ វត្តនិក្ខិបនតោ បុរេយេវ អារោចេតព្ពន្តិ នោ មតិ, សុដ្ឋុតរំ ឧបធារេត្វា គហេតព្ពំ. ឯវំ បករណាគតនយេន វា បករណានុលោមអាចរិយនយេន វា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស អាណំ បតិដ្ឋាបេន្តេន វិនយកោវិទេន ពហុស្សុតេន លជ្ជីបេសលភូតេន វិនយធរេន វិសុទ្ធិកាមានំ បេសលានំ ភិក្ខូនំ សីលវិសុទ្ធត្ថាយ សុដ្ឋុ វិចារេត្វា បរិវាសវត្តាមានត្តចរណវត្តានិ អាចិក្ខិតព្ពានីតិ.

ឥមស្មិំ ឋានេ លជ្ជីភិក្ខូនំ បរិវាសាទិកថាយ កុសលត្ថំ នានាវាទនយោ វុច្ចតេ – កេចិ ភិក្ខូ ‘‘បកតត្តសាលំ កុរុមានេន តស្សា សាលាយ មជ្ឈេ ថម្ភំ និមិត្តំ កត្វា តតោ ទ្វាទសហត្ថមត្តំ បទេសំ សល្លក្ខេត្វា យថា បញ្ញត្តេ ¶ បារិវាសិកានំ មញ្ចេ និបន្នស្ស ភិក្ខុស្ស គីវា តស្ស បទេសស្ស ឧបរិ ហោតិ, តថា បញ្ញាបេតព្ពោ. ឯវំ កតេ សុកតំ ហោតី’’តិ វទន្តិ ករោន្តិ ច. ឯកច្ចេ ‘‘មញ្ចេ និបន្នស្ស ភិក្ខុស្ស កដិ តស្ស បទេសស្ស ឧបរិ ហោតិ, យថា បញ្ញាបេតព្ពោ, ឯវំ កតេ សុកតំ ហោតី’’តិ វទន្តិ ករោន្តិ ច, តំ វចនំ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាដីកាទីសុ វិជ្ជតិ, កេវលំ តេសំ បរិកប្បមេវ. អយំ បន នេសំ អធិប្បាយោ សិយា – ‘‘ទ្វាទសហត្ថំ បន ឧបចារំ មុញ្ចិត្វា និសីទិតុំ វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តវចនញ្ច ‘‘អថ ទ្វាទសហត្ថំ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា អជានន្តស្សេវ គច្ឆតិ, រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ ឯវ, វត្តភេទោ បន នត្ថី’’តិ អដ្ឋកថាវចនញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧) ‘‘អទិដ្ឋអស្សុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ព’’ន្តិ វុត្តដីកាវចនញ្ច (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៩៧) ‘‘អទិដ្ឋអស្សុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពំ, ‘ឥទំ វត្តំ និក្ខិបិត្វា វសន្តស្ស លក្ខណ’ន្តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តវជិរពុទ្ធិដីកាវចនញ្ច (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៩៧) ‘‘អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ សល្លក្ខេត្វា, អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា សហវាសាទិកំ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ វជិរពុទ្ធិដីកាវចនញ្ច បស្សិត្វា អយោនិសោ អត្ថំ គហេត្វា សព្ពត្ថ ទ្វាទសហត្ថមេវ បមាណំ, តតោ ឩនម្បិ អធិកម្បិ ន វដ្ដតិ, តស្មា យថាវុត្តនយេន មជ្ឈេ ថម្ភតោ ទ្វាទសហត្ថមត្តេ បទេសេ និបន្នស្ស ភិក្ខុស្ស ¶ គីវា វា កដិ វា ហោតុ, ឯវំ សន្តេ ទ្វាទសហត្ថប្បទេសេ បារិវាសិកភិក្ខុ ហោតិ, តតោ សហវាសតោ វា វិប្បវាសតោ វា រត្តិច្ឆេទវត្តភេទទោសា ន ហោន្តីតិ.

តត្រេវំ យុត្តាយុត្តវិចារណា កាតព្ពា. យថាវុត្តបាឋេសុ បឋមបាឋស្ស អយមធិប្បាយោ – បកតត្តភិក្ខុម្ហិ ឆមាយ ¶ និសិន្នេ យទិ បារិវាសិកភិក្ខុ អាសនេ និសីទិតុកាមោ, បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ និសិន្នដ្ឋានតោ ទ្វាទសហត្ថំ ឧបចារំ មុញ្ចិត្វាវ និសីទិតុំ វដ្ដតិ, ន ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេតិ. ឯតេន ទ្វីសុបិ ឆមាយ និសិន្នេសុ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេបិ វដ្ដតិ, ទ្វាទសហត្ថប្បទេសតោ ពហិ និសីទន្តោ អាសនេបិ និសីទិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ន ឆមាយ និសិន្នេតិ បកតត្តេ ភូមិយំ និសិន្នេ ឥតរេន អន្តមសោ តិណសន្ថរេបិ ឧច្ចតរេ វាលិកតលេបិ វា ន និសីទិតព្ពំ, ទ្វាទសហត្ថំ បន ឧបចារំ មុញ្ចិត្វា និសីទិតុំ វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨១). ឥតិ បកតត្តេ ឆមាយ និសិន្នេ បារិវាសិកេន និសីទិតព្ពដ្ឋានទីបកោ អយំ បាឋោ, ន មញ្ចបញ្ញាបនដ្ឋានសយនដ្ឋានទីបកោ, តំ បុព្ពាបរបរិបុណ្ណំ សកលំ បាឋំ អនោលោកេត្វា ឯកទេសមត្តមេវ បស្សិត្វា បរិកប្បវសេន អយោនិសោ អធិប្បាយំ គណ្ហន្តិ.

ទុតិយបាឋស្ស បន អយមធិប្បាយោ – ពហិ ឧបចារសីមាយ បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ វត្តំ សមាទិយិត្វា និសិន្នេ ភិក្ខុស្មិំ តស្ស និសិន្នដ្ឋានតោ ទ្វាទសហត្ថំ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា តស្ស អជានន្តស្សេវ អញ្ញោ ភិក្ខុ គច្ឆតិ, តស្ស បារិវាសិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ, វត្តភេទោ បន នត្ថិ. កស្មា រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ? ឧបចារំ ឱក្កមិតត្តា. កស្មា ន វត្តភេទោ? អជានន្តត្តាតិ. ឯតេន ពហិឧបចារសីមាយ ឧបចារោ ទ្វាទសហត្ថប្បមាណោ ហោតិ អារោចនក្ខេត្តភូតោតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘គុម្ពេន វា វតិយា វា បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ និសីទិតព្ពំ, អន្តោអរុណេយេវ វុត្តនយេន វត្តំ សមាទិយិត្វា អារោចេតព្ពំ. សចេ អញ្ញោ កោចិ ភិក្ខុ កេនចិទេវ ករណីយេន តំ ឋានំ អាគច្ឆតិ, សចេ ឯស តំ បស្សតិ, សទ្ទំ វាស្ស សុណាតិ, អារោចេតព្ពំ. អនារោចេន្តស្ស រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទោ ច. អថ ទ្វាទសហត្ថំ ¶ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា អជានន្តស្សេវ គច្ឆតិ, រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ ឯវ, វត្តភេទោ បន នត្ថី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧). ឥតិ អយម្បិ បាឋោ អារោចនក្ខេត្តទីបកោ ហោតិ, ន មញ្ចបញ្ញាបនាទិទីបកោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តតិយបាឋស្ស បន អយមធិប្បាយោ – កិំ ពហិឧបចារសីមាយ វត្តសមាទានដ្ឋានំ អាគតភិក្ខូនំ ¶ ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំយេវ អារោចេតព្ពន្តិ បុច្ឆាយ សតិ អទិដ្ឋអស្សុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពន្តិ វិស្សជ្ជេតព្ពន្តិ. ឯតេន អទិដ្ឋអស្សុតានំ បន អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំយេវ អារោចេតព្ពំ, ន ពហិទ្វាទសហត្ថគតានំ, ទិដ្ឋសុតានំ បន អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានម្បិ ពហិទ្វាទសហត្ថគតានម្បិ អាកាសាទិគតានម្បិ អារោចេតព្ពមេវាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘អយំ បនេត្ថ ថេរស្ស អធិប្បាយោ – វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្ស ឧបចារគតានំ សព្ពេសំ អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, ទិដ្ឋរូបានំ សុតសទ្ទានំ អារោចេតព្ពំ, អទិដ្ឋអស្សុតានម្បិ អន្តោទ្វាទសហត្ថគតានំ អារោចេតព្ពំ. ឥទំ វត្តំ និក្ខិបិត្វា បរិវសន្តស្ស លក្ខណ’’ន្តិ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៩៧). ឥតិ អយម្បិ បាឋោ អារោចេតព្ពលក្ខណទីបកោ ហោតិ, ន មញ្ចបញ្ញាបនាទិទីបកោតិ. ចតុត្ថបាឋស្ស អធិប្បាយោបិ តតិយបាឋស្ស អធិប្បាយសទិសោវ.

បញ្ចមបាឋស្ស បន អយមធិប្បាយោ – អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ឯត្ថ ឯតស្មិំ អដ្ឋកថាវចនេ និក្ខិត្តវត្តានំ ភិក្ខូនំ អត្តនោ និសិន្នដ្ឋានតោ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វា អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា សហវាសាទិកំ វេទិតព្ពំ. អាទិ-សទ្ទេន វិប្បវាសអនារោចនឩនេគណេចរណានិ សង្គណ្ហាតិ. អយញ្ច យស្មា គណស្ស អារោចេត្វា ភិក្ខូនញ្ច អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វា វសិ ¶ , តស្មា និក្ខិត្តវត្តានំ ពហិឧបចារសីមាយ សមាទិន្នត្តា អត្តនោ និសិន្នដ្ឋានតោ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វា អនិក្ខិត្តវត្តានំ អន្តោវិហារេ សមាទិន្នត្តា ឧបចារសីមាយ អញ្ញេសំ ភិក្ខូនំ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា សហវាសវិប្បវាសអនារោចនឩនេគណេចរណសង្ខាតានិ វត្តច្ឆេទការណានិ វេទិតព្ពានីតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧) ‘‘អយញ្ច យស្មា គណស្ស អារោចេត្វា ភិក្ខូនញ្ច អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាវ វសិ, តេនស្ស ឩនេគណេចរណទោសោ វា វិប្បវាសោ វា ន ហោតី’’តិ. ឥតិ អយញ្ច បាឋោ បកតត្តភិក្ខូសុ គតេសុបិ វត្តំ អារោចេត្វា ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វា វសិតត្តា ទោសាភាវមេវ ទីបេតិ, ន មញ្ចបញ្ញាបនាទីនិ. ឥតិ ឥមេសំ បាឋានំ អយោនិសោ អធិប្បាយំ គហេត្វា ‘‘សព្ពត្ថ ទ្វាទសហត្ថមេវ បមាណ’’ន្តិ មញ្ញមានា វិចារិំសុ, តេសំ ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជមានា សិស្សានុសិស្សាទយោបិ តថេវ ករោន្តិ, តទេតំ អប្បមាណំ.

កថំ? យំ តត្ថ បកតត្តសាលាយ មជ្ឈេ ថម្ភំ និមិត្តំ កត្វា ទ្វាទសហត្ថំ មិនិំសុ, តទប្បមាណំ ¶ . ន ហិ ថម្ភេន វា សាលាយ វា សហវាសោ វា វិប្បវាសោ វា វុត្តោ, អថ ខោ បកតត្តភិក្ខុនាវ. វុត្តញ្ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨៣) ‘‘តត្ថ សហវាសោតិ យ្វាយំ បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេតិអាទិនា នយេន វុត្តោ ឯកតោ វាសោ. វិប្បវាសោតិ ឯកកស្សេវ វាសោ’’តិ. យញ្ហិ តតោ ទ្វាទសហត្ថមត្តដ្ឋានេ ភិក្ខុស្ស គីវាដ្ឋបនំ វា កដិដ្ឋបនំ វា វទន្តិ, តទបិ អប្បមាណំ. ពហិឧបចារសីមាយ ហិ បរិវសន្តស្ស ភិក្ខុស្ស សកលសរីរំ បកតត្តភិក្ខូនំ អន្តោទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ ឋបេតព្ពំ ហោតិ, ន ឯកទេសមត្តំ.

តេសំ ¶ បន អយមធិប្បាយោ សិយា – ទ្វាទសហត្ថប្បទេសតោ សកលសរីរស្ស អន្តោករណេ សតិ សហវាសោ ភវេយ្យ, ពហិករណេ សតិ វិប្បវាសោ, តេន ឧបឌ្ឍំ អន្តោ ឧបឌ្ឍំ ពហិ ហោតូតិ, តំ មិច្ឆាញាណវសេន ហោតិ. ន ហិ សហវាសទោសោ ទ្វាទសហត្ថេន កថិតោ, អថ ខោ ឯកច្ឆន្នេ សយនេន. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា បារិវាសិកក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៨១) ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អនាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វា អនាវាសេ វា វត្ថព្ព’’ន្តិ. អដ្ឋកថាយម្បិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨១) វុត្តំ ‘‘ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ’’តិអាទីសុ អាវាសោ នាម វសនត្ថាយ កតសេនាសនំ. អនាវាសោ នាម ចេតិយឃរំ ពោធិឃរំ សម្មុញ្ជនិអដ្ដកោ ទារុអដ្ដកោ បានីយមាឡោ វច្ចកុដិ ទ្វារកោដ្ឋកោតិ ឯវមាទិ. តតិយបទេន តទុភយម្បិ គហិតំ, ‘ឯតេសុ យត្ថ កត្ថចិ ឯកច្ឆន្នេ ឆទនតោ ឧទកបតនដ្ឋានបរិច្ឆិន្នេ ឱកាសេ ឧក្ខិត្តកោ វសិតុំ ន លភតិ, បារិវាសិកោ បន អន្តោអាវាសេយេវ ន លភតី’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘អវិសេសេន ឧទកបាតេន វារិត’ន្តិ វុត្តំ. កុរុន្ទិយំ ‘ឯតេសុ ឯត្តកេសុ បញ្ចវណ្ណឆទនពទ្ធដ្ឋានេសុ បារិវាសិកស្ស ច ឧក្ខិត្តកស្ស ច បកតត្តេន សទ្ធិំ ឧទកបាតេន វារិត’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា នានូបចារេបិ ឯកច្ឆន្នេ ន វដ្ដតិ. សចេ បនេត្ថ តទហុបសម្បន្នេបិ បកតត្តេ បឋមំ បវិសិត្វា និបន្នេ សដ្ឋិវស្សោបិ បារិវាសិកោ បច្ឆា បវិសិត្វា ជានន្តោ និបជ្ជតិ, រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច, អជានន្តស្ស រត្តិច្ឆេទោវ, ន វត្តភេទទុក្កដំ. សចេ បន តស្មិំ បឋមំ និបន្នេ បច្ឆា បកតត្តោ បវិសិត្វា និបជ្ជតិ, បារិវាសិកោ ច ជានាតិ, រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច. នោ ចេ ជានាតិ ¶ , រត្តិច្ឆេទោវ, ន វត្តភេទទុក្កដន្តិ, តស្មា សាលាយបិ វិហារេបិ ឆទនតោ ឧទកបតនដ្ឋានតោ មុត្តមត្តេយេវ សហវាសទោសោ ន វិជ្ជតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯកច្ចេ ¶ បន មជ្ឈិមត្ថម្ភតោ ទ្វាទសហត្ថាយាមេន ទណ្ឌកេន ចក្កំ ភមិត្វា សមន្តតោ ពាហិរេ លេខំ ករោន្តិ, ឯវំ កតេ សា ពាហិរលេខា អាវដ្ដតោ ទ្វាសត្តតិហត្ថមត្តា ហោតិ, តតោ តំ បទេសំ ទ្វាទសហត្ថេន ទណ្ឌកេន មិនិត្វា ភាជិយមានំ ឆភាគមេវ ហោតិ, តតោ តេសំ ឆភាគានំ សីមាយ ឯកេកស្មិំ មញ្ចេ បញ្ញបិយមានេ ឆឡេវ មញ្ចដ្ឋានានិ ហោន្តិ, តស្មា ឯកស្មិំ វដ្ដមណ្ឌលេ ឆ ភិក្ខូយេវ អបុព្ពំ អចរិមំ វសិតុំ លភន្តិ, ន តតោ ឧទ្ធន្តិ វទន្តិ. កស្មា បន ឯវំ ករោន្តីតិ? បុព្ពេ វុត្តនយេន ‘‘សព្ពត្ថ ទ្វាទសហត្ថមត្តមេវ បមាណ’’ន្តិ គហិតត្តា. ឯវំ កិរ នេសមធិប្បាយោ – បារិវាសិកោ បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ សយមានោ សហវាសោ សិយា, ពាហិរេ សយមានោ វិប្បវាសោ, តថា អញ្ញមញ្ញស្សបីតិ. ឯវំ ករោន្តានំ បន នេសំ សកអធិប្បាយោបិ ន សិជ្ឈតិ, កុតោ ភគវតោ អធិប្បាយោ.

កថំ? បារិវាសិកោ ភិក្ខុ បកតត្តភិក្ខូនញ្ច អញ្ញមញ្ញស្ស ច ទ្វាទសហត្ថមត្តេ បទេសេ ហោតូតិ នេសមធិប្បាយោ. អថ បន មជ្ឈិមត្ថម្ភំ និមិត្តំ កត្វា មិនិយមានា សមន្តតោ ពាហិរលេខា ថម្ភតោយេវ ទ្វាទសហត្ថមត្តា ហោតិ, ន បកតត្តភិក្ខូហិ. តេ ហិ ថម្ភតោ ពហិ ឯករតនទ្វិតិរតនាទិដ្ឋានេ ឋិតា, ពាហិរតោបិ លេខាយេវ ថម្ភតោ ទ្វាទសហត្ថមត្តា ហោតិ, ន តស្សូបរិ និបន្នភិក្ខុ. សោ ហិ ទ្វិរតនមត្តេនបិ តិរតនមត្តេនបិ លេខាយ អន្តោបិ ហោតិ ពហិបិ. អញ្ញមញ្ញស្សបិ ឆភាគសីមាយេវ អញ្ញមញ្ញស្ស ទ្វាទសហត្ថមត្តា ហោតិ ¶ , ន តស្សូបរិ បញ្ញត្តមញ្ចោ វា តត្ថ និបន្នភិក្ខុ វា. មញ្ចោ ហិ ឯករតនមត្តេន វា ទ្វិរតនមត្តេន វា សីមំ អតិក្កមិត្វា ឋិតោ, ភិក្ខូបិ សយមានា ន សីមាយ ឧបរិយេវ សយន្តិ, វិទត្ថិមត្តេន វា រតនមត្តេន វា សីមំ អតិក្កមិត្វា វា អប្បត្វា វា សយន្តិ, តស្មា តេ បារិវាសិកា ភិក្ខូ បកតត្តភិក្ខូនម្បិ អញ្ញមញ្ញស្សបិ ទ្វាទសហត្ថមត្តដ្ឋាយិនោ ន ហោន្តិ, តតោ ឩនាវ ហោន្តិ, តស្មា សកអធិប្បាយោបិ ន សិជ្ឈតិ.

ភគវតោ បន អធិប្បាយោ – យទិ អប្បភិក្ខុកាទិអង្គសម្បន្នត្តា វិហារស្ស វត្តំ អនិក្ខិបិត្វា អន្តោវិហារេយេវ បរិវសតិ, ឯវំ សតិ បកតត្តេន ភិក្ខុនា ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វសិតព្ពំ. យទិ តាទិសអាវាសេ វា អនាវាសេ វា ឆទនតោ ឧទកបតនដ្ឋានស្ស អន្តោ សយេយ្យ, សហវាសោ នាម, រត្តិច្ឆេទោ ហោតីតិ អយមត្ថោ យថាវុត្ត-បាឡិយា ច អដ្ឋកថាយ ច បកាសេតព្ពោ. ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ ទ្វីហិ វត្ថព្ពំ. យទិ វសេយ្យ, វុឌ្ឍស្ស រត្តិច្ឆេទោយេវ, នវកស្ស រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច ហោតិ. សមវស្សា ចេ, អជានន្តស្ស រត្តិច្ឆេទោយេវ ¶ , ជានន្តស្ស ឧភយម្បីតិ អយមត្ថោ ‘‘តយោ ខោ, ឧបាលិ, បារិវាសិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទា សហវាសោ វិប្បវាសោ អនារោចនា’’តិ ច ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បារិវាសិកេន វុឌ្ឍតរេន សទ្ធិំ ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៨២) ច ‘‘វុឌ្ឍតរេនាតិ ឯត្ថ…បេ… សចេ ហិ ទ្វេ បារិវាសិកា ឯកតោ វសេយ្យុំ, តេ អញ្ញមញ្ញស្ស អជ្ឈាចារំ ញត្វា អគារវា វា វិប្បដិសារិនោ វា ហុត្វា បាបិដ្ឋតរំ វា អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យុំ វិព្ភមេយ្យុំ វា, តស្មា នេសំ សហសេយ្យា សព្ពប្បការេន បដិក្ខិត្តា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨១) ច ឥមេហិ បាឡិអដ្ឋកថាបាឋេហិ បកាសេតព្ពោ. វិប្បវាសេបិ បារិវាសិកេន អភិក្ខុកេ ¶ អាវាសេ ន វត្ថព្ពំ, បកតត្តេន វិនា អភិក្ខុកោ អាវាសោ ន គន្តព្ពោ, ពហិសីមាយំ ភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានតោ ទ្វាទសហត្ថប្បមាណស្ស ឧបចារស្ស អន្តោ និសីទិតព្ពន្តិ ភគវតោ អធិប្បាយោ.

អយមត្ថោ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា អភិក្ខុកោ អាវាសោ គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា’’តិអាទិ (ចូឡវ. ៧៦) ច ‘‘តយោ ខោ, ឧបាលិ…បេ… អនារោចនា’’តិ ច ‘‘ចត្តារោ ខោ, ឧបាលិ, មានត្តចារិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទា សហវាសោ, វិប្បវាសោ, អនារោចនា, ឩនេគណេចរណ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៩២) ច ‘‘វិប្បវាសោតិ ឯកកស្សេវ វាសោ’’តិ ច ‘‘អយញ្ច យស្មា គណស្ស អារោចេត្វា ភិក្ខូនញ្ច អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាវ វសិ, តេនស្ស ឩនេគណេចរណទោសោ វា វិប្បវាសោ វា ន ហោតី’’តិ ច ‘‘អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាតិ ទ្វាទសហត្ថេ ឧបចារេ សល្លក្ខេត្វា, អនិក្ខិត្តវត្តានំ ឧបចារសីមាយ អាគតភាវំ សល្លក្ខេត្វា សហវាសាទិកំ វេទិតព្ព’’ន្តិ ច អាគតេហិ បាឡិយដ្ឋកថា-វជិរពុទ្ធិដីកាបាឋេហិ បកាសេតព្ពោ, តស្មា វិហារេ បរិវសន្តស្ស ឧបចារសីមាយ អព្ភន្តរេ យត្ថ កត្ថចិ វសន្តស្ស នត្ថិ វិប្បវាសោ, ពហិឧបចារសីមាយំ បរិវសន្តស្ស ភិក្ខូនំ និសិន្នបរិយន្តតោ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ វសន្តស្ស ច នត្ថិ វិប្បវាសោតិ, តញ្ច បរិវាសកាលេ ‘‘ឯកេន ភិក្ខុនា សទ្ធិ’’ន្តិ វចនតោ ឯកស្សបិ ភិក្ខុនោ, មានត្តចរណកាលេ ‘‘ចតូហិ បញ្ចហិ វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិ’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) វចនតោ ច ចតុន្នំ បញ្ចន្នម្បិ ភិក្ខូនំ ហត្ថបាសភូតេ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេបិ វសិតុំ លភតិ, នត្ថិ វិប្បវាសោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

វត្តំ សមាទិយិត្វា តេសំ ភិក្ខូនំ អារោចិតកាលតោ បន បដ្ឋាយ កេនចិ ករណីយេន តេសុ ¶ ភិក្ខូសុ គតេសុបិ ¶ យថាវុត្តអដ្ឋកថាបាឋនយេន វិប្បវាសោ ន ហោតិ. តថា ហិ វុត្តំ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៩៧) ‘‘សោបិ កេនចិ កម្មេន បុរេអរុណេ ឯវ គច្ឆតីតិ ឥមិនា អារោចនាយ កតាយ សព្ពេសុបិ ភិក្ខូសុ ពហិវិហារំ គតេសុ ឩនេគណេចរណទោសោ វា វិប្បវាសទោសោ វា ន ហោតិ អារោចិតត្តា សហវាសស្សាតិ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘អយញ្ចា’តិអាទី’’តិ. អបរេ បន អាចរិយា ‘‘ពហិសីមាយ វត្តសមាទានដ្ឋានេ វតិបរិក្ខេបោបិ បកតត្តភិក្ខូហេវ កាតព្ពោ, ន កម្មារហភិក្ខូហិ. យថា លោកេ ពន្ធនាគារាទិ ទណ្ឌការកេហិ ឯវ កត្តព្ពំ, ន ទណ្ឌារហេហិ, ឯវមិធាបី’’តិ វទន្តិ, តម្បិ អដ្ឋកថាទីសុ ន ទិស្សតិ. ន ហិ វតិបរិក្ខេបោ ទណ្ឌកម្មត្ថាយ ការិតោ, អថ ខោ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថមេវ. តថា ហិ វុត្តំ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៩៧) ‘‘គុម្ពេន វា វតិយា វា បដិច្ឆន្នដ្ឋានេតិ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថ’’ន្តិ. តថា វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៩៧) ‘‘គុម្ពេន វាតិអាទិ ទស្សនូបចារវិជហនត្ថ’’ន្តិ. ឥតោ បរំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ បរិវាសទានញ្ច មានត្តទានញ្ច វេទិតព្ពំ. យត្ថ បន សំសយិតព្ពំ អត្ថិ, តត្ថ សំសយវិនោទនត្ថាយ កថេតព្ពំ កថយាម.

ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ឯវំ វទន្តិ – បារិវាសិកោ ភិក្ខុ វុឌ្ឍតរោបិ សមានោ វត្តេ សមាទិន្នេ នវកដ្ឋានេ ឋិតោ. តថា ហិ វុត្តំ ‘‘យត្ថ បន និសីទាបេត្វា បរិវិសន្តិ, តត្ថ សាមណេរានំ ជេដ្ឋកេន, ភិក្ខូនំ សង្ឃនវកេន ហុត្វា និសីទិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៥) តស្មា អារោចិតកាលាទីសុ ‘‘អហំ ភន្តេ’’ឥច្ចេវ វត្តព្ពំ, ន ‘‘អហំ អាវុសោ’’តិ. តត្រេវំ វិចារណា កាតព្ពា – បារិវាសិកាទយោ ភិក្ខូ សេយ្យាបរិយន្តអាសនបរិយន្តភាគិតាយ នវកដ្ឋានេ ឋិតា, ន ឯកន្តេន ¶ នវកភូតត្តា. តថា ហិ វុត្តំ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកានំ ភិក្ខូនំ បញ្ច យថាវុឌ្ឍំ ឧបោសថំ បវារណំ វស្សិកសាដិកំ ឱណោជនំ ភត្ត’’ន្តិ (ចូឡវ. ៧៥). អដ្ឋកថាយញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៨១) ‘‘បកតត្តំ ភិក្ខុំ ទិស្វា អាសនា វុដ្ឋាតព្ពំ, បកតត្តោ ភិក្ខុ អាសនេន និមន្តេតព្ពោ’’តិ ឯតិស្សា បាឡិយា សំវណ្ណនាយ ‘‘វុដ្ឋាតព្ពំ, និមន្តេតព្ពោតិ តទហុបសម្បន្នម្បិ ទិស្វា វុដ្ឋាតព្ពមេវ, វុដ្ឋាយ ច ‘អហំ ឥមិនា សុខនិសិន្នោ វុដ្ឋាបិតោ’តិ បរម្មុខេន ន គន្តព្ពំ, ‘ឥទំ អាចរិយ អាសនំ, ឯត្ថ និសីទថា’តិ ឯវំ និមន្តេតព្ពោយេវា’’តិ ឯត្ថេវ ‘‘អាចរិយា’’តិ អាលបនវិសេសោ វុត្តោ, ន អញ្ញត្ថ. យទិ វុឌ្ឍតរេនបិ ‘‘ភន្តេ’’ឥច្ចេវ វត្តព្ពោ សិយា, ឥធាបិ ‘‘ឥទំ, ភន្តេ, អាសន’’ន្តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, ន បន វុត្តំ, តស្មា ន តេសំ តំ វចនំ សារតោ បច្ចេតព្ពំ. ឥមស្មិំ ¶ បន វិនយសង្គហប្បករណេ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៣៧) ‘‘អារោចេន្តេន សចេ នវកតរោ ហោតិ, ‘អាវុសោ’តិ វត្តព្ពំ. សចេ វុឌ្ឍតរោ, ‘ភន្តេ’តិ វត្តព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ឥទញ្ច ‘‘ឯកេន ភិក្ខុនា សទ្ធិ’’ន្តិ ហេដ្ឋា វុត្តត្តា តំ បដិគ្គាហកភូតំ បកតត្តំ ភិក្ខុំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ពហវោ បន ភិក្ខូ បារិវាសិកំ ភិក្ខុំ សង្ឃមជ្ឈេ និសីទាបេត្វា វត្តំ យាចាបេត្វា កម្មវាចាបរិយោសានេ សមាទាបេត្វា អារោចនមការេត្វា សង្ឃមជ្ឈតោ និក្ខមាបេត្វា បរិសបរិយន្តេ និសីទាបេត្វា តត្ថ និសិន្នេន អារោចាបេត្វា វត្តំ និក្ខិបាបេន្តិ, ឯវំ ករោន្តានញ្ច នេសំ អយមធិប្បាយោ – អយំ ភិក្ខុ វត្តេ អសមាទិន្នេ វុឌ្ឍដ្ឋានិយោបិ ហោតិ, តស្មា យាចនកាលេ ច កម្មវាចាសវនកាលេ ច វត្តសមាទានកាលេ ច សង្ឃមជ្ឈេ និសីទនារហោ ហោតិ, វត្តេ បន សមាទិន្នេ នវកដ្ឋានិយោ, តស្មា ន សង្ឃមជ្ឈេ និសីទនារហោ, អាសនបរិយន្តភាគិតាយ ¶ បរិសបរិយន្តេយេវ និសីទនារហោតិ, តទេតំ ឯវំ វិចារេតព្ពំ – អយំ ភិក្ខុ សង្ឃមជ្ឈេ និសីទមានោ អាសនំ គហេត្វា យថាវុឌ្ឍំ និសិន្នោ ន ហោតិ, អថ ខោ កម្មារហភាវេន អាសនំ អគ្គហេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឧក្កុដិកមេវ និសិន្នោ ហោតិ, កម្មារហោ ច នាម សង្ឃមជ្ឈេយេវ ឋបេតព្ពោ ហោតិ, នោ ពហិ, តស្មា ‘‘សង្ឃមជ្ឈេ និសីទនារហោ ន ហោតី’’តិ ន សក្កា វត្តុំ តស្មិំ កាលេ, និក្ខមាបិតេ ច វត្តារោចនវត្តនិក្ខិបនានំ អនិដ្ឋិតត្តា អញ្ញមញ្ញំ អាហច្ច សុដ្ឋុ និសិន្នំ ភិក្ខុសង្ឃំ បរិហរិតុមសក្កុណេយ្យត្តា, ចីវរកណ្ណបាទបិដ្ឋិអាទីហិ ពាធិតត្តា អគារវកិរិយា វិយ ទិស្សតិ, អារោចនកិរិយញ្ច វត្តនិក្ខិបនញ្ច សង្ឃមជ្ឈេយេវ កត្តព្ពំ បរិយន្តេ និសីទិត្វា ករោន្តោ អដ្ឋកថាវិរោធោ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧) ‘‘វត្តំ សមាទិយិត្វា តត្ថេវ សង្ឃស្ស អារោចេតព្ពំ…បេ… អារោចេត្វា សចេ និក្ខិបិតុកាមោ, វុត្តនយេនេវ សង្ឃមជ្ឈេ និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ. កស្មា? សមាទានដ្ឋានេយេវ អារោចាបេត្វា តត្ថេវ និក្ខិបាបេត្វា និដ្ឋិតសព្ពកិច្ចមេវ និក្ខមាបេត្វា អត្តនោ អាសនេ និសីទាបេន្តោ ញាយាគតោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ.

តថា សាយំ វត្តារោចនកាលេ ពហូសុ បារិវាសិកេសុ វុឌ្ឍតរំ បឋមំ សមាទាបេត្វា អារោចាបេត្វា អនុក្កមេន សព្ពបច្ឆា នវកតរំ សមាទាបេន្តិ អារោចាបេន្តិ, បាតោ និក្ខិបនកាលេ បន នវកតរំ បឋមំ អារោចាបេត្វា និក្ខិបាបេន្តិ, តតោ អនុក្កមេន វុឌ្ឍតរំ សព្ពបច្ឆា អារោចាបេត្វា និក្ខិបាបេន្តិ. តេសំ អយមធិប្បាយោ សិយា – យទា ទស ភិក្ខូ បកតត្តា ¶ ទស ភិក្ខូ បារិវាសិកា ហោន្តិ, តទា វុឌ្ឍតរេន បឋមំ សមាទិយិត្វា អារោចិតេ តស្ស អារោចនំ អវសេសា ឯកូនវីសតិ ភិក្ខូ ¶ សុណន្តិ, ទុតិយស្ស អដ្ឋារស, តតិយស្ស សត្តរសាតិ អនុក្កមេន ហាយិត្វា សព្ពនវកស្ស អារោចនំ ទស បកតត្តា សុណន្តិ សេសានំ អបកតត្តភាវតោ. តតោ និក្ខិបនកាលេ សព្ពនវកោ បុព្ពេ អត្តនា អារោចិតានំ ទសន្នំ ភិក្ខូនំ អារោចេត្វា និក្ខិបតិ, តតោ បដិលោមេន ទុតិយោ ឯកាទសន្នំ, តតិយោ ទ្វាទសន្នន្តិ អនុក្កមេន វឌ្ឍិត្វា សព្ពជេដ្ឋកោ អត្តនា បុព្ពេ អារោចិតានំ ឯកូនវីសតិភិក្ខូនំ អារោចេត្វា និក្ខិបតិ, ឯវំ យថានុក្កមេន និក្ខិបនំ ហោតិ. សព្ពជេដ្ឋកេ បន បឋមំ និក្ខិត្តេ សតិ បុព្ពេ អត្តនា អារោចិតានំ នវន្នំ ភិក្ខូនំ តទា អបកតត្តភាវតោ អារោចិតានំ សន្តិកេ និក្ខិបនំ ន ហោតិ, តថា សេសានំ. តេសំ បន ឯកច្ចានំ ឩនំ ហោតិ, ឯកច្ចានំ អធិកំ, តស្មា យថាវុត្តនយេន សព្ពនវកតោ បដ្ឋាយ អនុក្កមេន និក្ខិបិតព្ពន្តិ.

ឯវំវាទីនំ បន តេសមាយស្មន្តានំ វាទេ បកតត្តាយេវ ភិក្ខូ អារោចេតព្ពា ហោន្តិ, នោ អបកតត្តា. បុព្ពេ អារោចិតានំយេវ សន្តិកេ វត្តំ និក្ខិបិតព្ពំ ហោតិ, នោ អនារោចិតានំ. ឯវំ បន បកតត្តាយេវ ភិក្ខូ អារោចេតព្ពា ន ហោន្តិ, អថ ខោ អបកតត្តាបិ ‘‘សចេ ទ្វេ បារិវាសិកា គតដ្ឋានេ អញ្ញមញ្ញំ បស្សន្តិ, ឧភោហិ អញ្ញមញ្ញស្ស អារោចេតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា. បុព្ពេ អារោចិតានម្បិ អនារោចិតានម្បិ សន្តិកេ អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពមេវ ‘‘សចេ សោ ភិក្ខុ កេនចិទេវ ករណីយេន បក្កន្តោ ហោតិ, យំ អញ្ញំ សព្ពបឋមំ បស្សតិ, តស្ស អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) វុត្តត្តា, តស្មា តថា អករោន្តេបិ សព្ពេសំ អារោចិតត្តា នត្ថិ ទោសោ. អប្បេកច្ចេ ភិក្ខូ ‘‘បកតត្តស្សេវាយំ អារោចនា’’តិ មញ្ញមានា សាយំ វុឌ្ឍបដិបាដិយា វត្តំ សមាទិយិត្វា អារោចេត្វា ¶ អត្តនោ សយនំ បវិសិត្វា ទ្វារជគ្គនសយនសោធនាទីនិ ករោន្តា អញ្ញេសំ អារោចិតំ ន សុណន្តិ. អប្បេកច្ចេ បាតោ សយំ អារោចេត្វា និក្ខិបិត្វា អញ្ញេសំ អារោចនំ វា និក្ខិបនំ វា អនាគមេត្វា ភិក្ខាចារាទីនំ អត្ថាយ គច្ឆន្តិ, ឯវំ ករោន្តានំ តេសំ អារោចនំ ឯកច្ចានំ អសុតភាវសម្ភវតោ សាសង្កោ ហោតិ បារិវាសិកានំ អញ្ញមញ្ញារោចនស្ស បករណេសុ អាគតត្តា. ន កេវលំ សារត្ថទីបនិយំយេវ, អថ ខោ វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៧៦) ‘‘សចេ ទ្វេ បារិវាសិកា គតដ្ឋានេ អញ្ញមញ្ញំ បស្សន្តិ, ឧភោហិបិ អញ្ញមញ្ញស្ស អារោចេតព្ពំ អវិសេសេន ‘អាគន្តុកេន អារោចេតព្ពំ, អាគន្តុកស្ស អារោចេតព្ព’ន្តិ វុត្តត្តា’’តិ វុត្តំ.

តថា ¶ អប្បេកច្ចេ បកតត្តា ភិក្ខូ បារិវាសិកេសុ ភិក្ខូសុ សាយំ វត្តសមាទានត្ថំ បកតត្តសាលតោ និក្ខមិត្វា អត្តនោ អត្តនោ សយនសមីបំ គតេសុ អត្តនោ សយនបញ្ញាបនបអក្ខារឋបនអញ្ញមញ្ញអាលាបសល្លាបករណាទិវសេន អាឡោលេន្តា បារិវាសិកានំ វត្តារោចនំ ន សុណន្តិ, ន មនសិ ករោន្តិ. អប្បេកច្ចេ បាតោ វត្តនិក្ខិបនកាលេ បារិវាសិកភិក្ខូសុ វត្តារោចនវត្តនិក្ខិបនានិ ករោន្តេសុបិ និទ្ទាបសុតា ហុត្វា ន សុណន្តិ. ឯវំ ករោន្តានម្បិ តេសំ ឯកច្ចានំ អស្សុតសម្ភវតោ វត្តារោចនំ សាសង្កំ ហោតីតិ. ហោតុ សាសង្កំ, សុណន្តានំ អស្សុតសម្ភវេបិ អារោចកានំ សម្មាអារោចនេន វត្តស្ស បរិបុណ្ណត្តា កោ ទោសោតិ ចេ? អារោចកានំ សម្មា អារោចិតត្តា វត្តេ បរិបុណ្ណេបិ វត្តភេទទុក្កដតោវ វិមុត្តោ សិយា, ន រត្តិច្ឆេទតោ. វុត្តញ្ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៦) ‘‘សចេ វាយមន្តោបិ សម្បាបុណិតុំ វា សាវេតុំ ¶ វា ន សក្កោតិ, រត្តិច្ឆេទោវ ហោតិ, ន វត្តភេទទុក្កដ’’ន្តិ.

អថញ្ញេ ភិក្ខូ វត្តំ សមាទិយិត្វា រត្តិំ និបន្នា និទ្ទាភាវេន មនុស្សសទ្ទម្បិ សុណន្តិ, ភេរិអាទិសទ្ទម្បិ សុណន្តិ, សកដនាវាទិយានសទ្ទម្បិ សុណន្តិ, តេ តេន សទ្ទេន អាសង្កន្តិ ‘‘ភិក្ខូនំ នុ ខោ អយ’’ន្តិ, តេ តេន ការណេន រត្តិច្ឆេទំ មញ្ញន្តិ. កស្មា? ‘‘អយញ្ច នេសំ ឆត្តសទ្ទំ វា ឧក្កាសិតសទ្ទំ វា ខិបិតសទ្ទំ វា សុត្វា អាគន្តុកភាវំ ជានាតិ, គន្ត្វា អារោចេតព្ពំ. គតកាលេ ជានន្តេនបិ អនុពន្ធិត្វា អារោចេតព្ពមេវ. សម្បាបុណិតុំ អសក្កោន្តស្ស រត្តិច្ឆេទោវ ហោតិ, ន វត្តភេទទុក្កដ’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៦) វុត្តត្តាតិ. តេ ឯវំ សញ្ញាបេតព្ពា – មាយស្មន្តោ ឯវំ មញ្ញិត្ថ, នាយំ បាឋោ ពហិសីមដ្ឋវសេន វុត្តោ, អថ ខោ ឧបចារសីមដ្ឋវសេន វុត្តោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថេវ ‘‘យេបិ អន្តោវិហារំ អប្បវិសិត្វា ឧបចារសីមំ ឱក្កមិត្វា គច្ឆន្តី’’តិ. តត្ថបិ អាគន្តុកភាវស្ស ជានិតត្តា រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ, តស្មា ទូរេសទ្ទសវនមត្តេន រត្តិច្ឆេទោ នត្ថិ, ‘‘អយំ ភិក្ខូនំ សទ្ទោ, អយំ ភិក្ខូហិ វាទិតភេរិឃណ្ដាទិសទ្ទោ, អយំ ភិក្ខូហិ បាជិតសកដនាវាទិសទ្ទោ’’តិ និសិន្នដ្ឋានតោ ជានន្តោយេវ រត្តិច្ឆេទករោ ហោតិ. តេនាហ ‘‘អាយស្មា ករវីកតិស្សត្ថេរោ ‘សមណោ អយ’ន្តិ វវត្ថានមេវ បមាណ’’ន្តិ.

ទិវា ទូរេ គច្ឆន្តំ ជនកាយំ ទិស្វាបិ ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ នុ ខោ’’តិ បរិកប្បេន្តា រត្តិច្ឆេទំ មញ្ញន្តិ, តម្បិ អការណំ. កស្មា? ‘‘ភិក្ខូ’’តិ វវត្ថានស្ស អភាវា. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ ‘‘នទីអាទីសុ នាវាយ គច្ឆន្តម្បិ បរតីរេ ឋិតម្បិ អាកាសេ គច្ឆន្តម្បិ បព្ពតថលអរញ្ញាទីសុ ¶ ទូរេ ឋិតម្បិ ភិក្ខុំ ទិស្វា សចេ ‘ភិក្ខូ’តិ វវត្ថានំ អត្ថិ, នាវាទីហិ វា គន្ត្វា មហាសទ្ទំ កត្វា ¶ វា វេគេន អនុពន្ធិត្វា វា អារោចេតព្ព’’ន្តិ. ឥតិ ភិក្ខុំ ទិស្វាបិ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ វវត្ថានមេវ បមាណំ. អភិក្ខុំ បន ‘‘ភិក្ខូ’’តិ វវត្ថានេ សន្តេបិ វា អសន្តេបិ វា កិំ វត្តព្ពំ អត្ថិ, ពហវោ បន ភិក្ខូ ឥទំ រូបទស្សនំ សទ្ទសវនញ្ច អាសង្កន្តា ‘‘បភាតេ សតិ តំ ទ្វយំ ភវេយ្យ, តស្មា មនុស្សានំ គមនកាលសទ្ទករណកាលតោ បុព្ពេយេវ វត្តំ និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ មញ្ញមានា អនុគ្គតេយេវ អរុណេ វត្តំ និក្ខិបន្តិ, តទយុត្តំ រត្តិច្ឆេទត្តាតិ.

អថ បន វិនយធរេន ‘‘កិត្តកា តេ អាបត្តិយោ, ឆាទេសិ, កីវតីហំ បដិច្ឆាទេសី’’តិ បុដ្ឋោ សមានោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, អាបត្តិបរិយន្តំ ន ជានាមិ, រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាមិ, អាបត្តិបរិយន្តំ នស្សរាមិ, រត្តិបរិយន្តំ នស្សរាមិ, អាបត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ, រត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ សុទ្ធន្តបរិវាសារហោ’’តិ ញត្វា តស្សបិ ទុវិធត្តា ចូឡសុទ្ធន្តមហាសុទ្ធន្តវសេន ‘‘តេសុ អយំ ភិក្ខុ ឥមស្ស អរហោ’’តិ ញាបនត្ថំ ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ អនុលោមក្កមេន វា អារោចិតទិវសតោ បដ្ឋាយ បដិលោមក្កមេន វា ‘‘កិត្តកំ កាលំ ត្វំ អារោចនអាវិករណាទិវសេន សុទ្ធោ’’តិ បុច្ឆិត្វា ‘‘អាម ភន្តេ, ឯត្តកំ កាលំ អហំ សុទ្ធោម្ហី’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ ឯកច្ចំ រត្តិបរិយន្តំ ជានាតិ, តស្មា ចូឡសុទ្ធន្តារហោ’’តិ ញត្វា តស្ស សុទ្ធកាលំ អបនេត្វា អសុទ្ធកាលវសេន បរិយន្តំ កត្វា ចូឡសុទ្ធន្តបរិវាសោ ទាតព្ពោ. អយំ ឧទ្ធម្បិ អារោហតិ, អធោបិ ឱរោហតិ. យោ បន អនុលោមវសេន វា បដិលោមវសេន វា បុច្ឆិយមានោ ‘‘សកលម្បិ រត្តិបរិយន្តំ អហំ ន ជានាមិ នស្សរាមិ, វេមតិកោ ហោមី’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ សកលម្បិ រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, តស្មា មហាសុទ្ធន្តារហោ’’តិ ញត្វា តស្ស ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ យាវ វត្តសមាទានា ឯត្តកំ កាលំ បរិយន្តំ កត្វា មហាសុទ្ធន្តបរិវាសោ ¶ ទាតព្ពោ. ឧទ្ធំអារោហនអធោឱរោហនភាវោ បនេសំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) វុត្តោយេវ. ឥតោ បរម្បិ វិធានំ អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥទានិ បន ពហវោ ភិក្ខូ ‘‘អយំ ចូឡសុទ្ធន្តារហោ, អយំ មហាសុទ្ធន្តារហោ’’តិ អវិចិនន្តា អន្តោកម្មវាចាយំ ‘‘អាបត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, អាបត្តិបរិយន្តំ នស្សរតិ, រត្តិបរិយន្តំ នស្សរតិ, អាបត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ, រត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ’’តិ ¶ អវិសេសវចនមេវ មនសិ ករោន្តា ‘‘ឥមាយ កម្មវាចាយ ទិន្នំ សុទ្ធន្តបរិវាសំ គហេត្វា បញ្ចាហមត្តំ វា ទសាហមត្តំ វា បរិវសិត្វា អបរិយន្តរត្តិបដិច្ឆាទិតាហិ អបរិយន្តាហិ អាបត្តីហិ មោក្ខោ ហោតី’’តិ មញ្ញន្តា បញ្ចាហមត្តំ វា ទសាហមត្តំ វា បរិវសិត្វា មានត្តំ យាចន្តិ, ឯវំ ករោន្តា តេ ភិក្ខូ សហស្សក្ខត្តុំ បរិវសន្តាបិ អាបត្តិតោ ន មុច្ចេយ្យុំ. កស្មាតិ ចេ? បាឡិយា ច អដ្ឋកថាយ ច វិរុជ្ឈនតោ. វុត្តញ្ហិ បាឡិយំ (បារា. ៤៤២) ‘‘យាវតីហំ ជានំ បដិច្ឆាទេតិ, តាវតីហំ តេន ភិក្ខុនា អកាមា បរិវត្ថព្ពំ. បរិវុត្ថបរិវាសេន ភិក្ខុនា ឧត្តរិ ឆារត្តំ ភិក្ខុមានត្តាយ បដិបជ្ជិតព្ពំ. ចិណ្ណមានត្តោ ភិក្ខុ យត្ថ សិយា វីសតិគណោ ភិក្ខុសង្ឃោ, តត្ថ សោ ភិក្ខុ អព្ភេតព្ពោ’’តិ, តស្មា បដិច្ឆន្នទិវសមត្តំ អបរិវសិត្វា មានត្តារហោ នាម ន ហោតិ, អមានត្តារហស្ស មានត្តទានំ ន រុហតិ, អចិណ្ណមានត្តោ អព្ភានារហោ ន ហោតិ, អនព្ភានារហស្ស អព្ភានំ ន រុហតិ, អនព្ភិតោ ភិក្ខុ អាបត្តិមុត្តោ បកតត្តោ ន ហោតីតិ អយមេត្ថ ភគវតោ អធិប្បាយោ.

អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) បន ចូឡសុទ្ធន្តេ ‘‘តំ គហេត្វា បរិវសន្តេន យត្តកំ កាលំ អត្តនោ សុទ្ធិំ ជានាតិ, តត្តកំ អបនេត្វា ¶ អវសេសំ មាសំ វា ទ្វិមាសំ វា បរិវសិតព្ព’’ន្តិ, មហាសុទ្ធន្តេ ‘‘តំ គហេត្វា គហិតទិវសតោ យាវ ឧបសម្បទទិវសោ, តាវ រត្តិយោ គណេត្វា បរិវសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មា បដិច្ឆន្នរត្តិប្បមាណំ បរិវសន្តោយេវ មានត្តារហោ ហោតិ, ន បញ្ចាហទសាហរត្តិប្បមាណមត្តំ បរិវសន្តោតិ អយំ អដ្ឋកថាចរិយានំ អធិប្បាយោ. តេនេវ ច ការណេន ទេសនាអារោចនាទីហិ សព្ពកាលំ អាបត្តិំ សោធេត្វា វសន្តានំ លជ្ជីបេសលានំ សិក្ខាកាមានំ ភិក្ខូនំ សុទ្ធន្តបរិវាសំ ទាតុំ អយុត្តរូបោ, ទេសនាអារោចនាទីហិ អាបត្តិំ អសោធេត្វា បមាទវសេន ចិរកាលំ វសន្តានំ ជនបទវាសិកាទីនំ ទាតុំ យុត្តរូបោតិ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថាបិ អវសេសវិនិច្ឆយោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

អថ បន វិនយធរេន ‘‘ត្វំ, អាវុសោ, កតរអាបត្តិំ អាបន្នោ, កតិ រត្តិយោ តេ ឆាទិតា’’តិ បុដ្ឋោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សង្ឃាទិសេសំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា បក្ខមត្តំ បដិច្ឆាទិតា, តេនាហំ សង្ឃំ បក្ខបរិវាសំ យាចិត្វា សង្ឃេន ទិន្នេ បក្ខបរិវាសេ បរិវសិត្វា អនិក្ខិត្តវត្តោវ ហុត្វា អន្តរា សង្ឃាទិសេសាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា បញ្ចាហមត្តំ ឆាទិតា’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ សមោធានបរិវាសារហោ, តីសុ ច សមោធានបរិវាសេសុ ឱធានសមោធានារហោ’’តិ ញត្វា ¶ ‘‘តេន ហិ ភិក្ខុ ត្វំ មូលាយបដិកស្សនារហោ’’តិ វត្វា តំ មូលាយ បដិកស្សិត្វា បរិវុត្ថទិវសេ អទិវសេ កត្វា អន្តរា បដិច្ឆន្នេ បញ្ច ទិវសេ មូលាបត្តិយា បដិច្ឆន្នេសុ ទិវសេសុ សមោធានេត្វា ឱធានសមោធានោ ទាតព្ពោ. ឥតោ បរានិ ឱធានសមោធានេ វត្តព្ពវចនានិ បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

អថ បន វិនយធរេន បុដ្ឋោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ, សម្ពហុលា អាបត្តិយោ ¶ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ…បេ… សម្ពហុលា អាបត្តិយោ ទសាហប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ អគ្ឃសមោធានារហោ’’តិ ញត្វា តាសំ អាបត្តីនំ យា អាបត្តិយោ ចិរតរប្បដិច្ឆន្នាយោ, តាសំ អគ្ឃេន សមោធានបរិវាសោ ទាតព្ពោ. តត្រេវំ វទន្តិ – ‘‘យា អាបត្តិយោ ចិរតរប្បដិច្ឆន្នាយោ, តាសំ អគ្ឃេន សមោធានបរិវាសោ ទាតព្ពោ’’តិ វុត្តោ, ឯវំ សន្តេ បក្ខប្បដិច្ឆន្នមាសប្បដិច្ឆន្នាទីសុ កថន្តិ? តេសុបិ ‘‘យា អាបត្តិយោ បក្ខប្បដិច្ឆន្នាយោ, យា អាបត្តិយោ មាសប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិ វត្តព្ពោតិ. យទិ ឯវំ បាឡិវិរោធោ អាបជ្ជតិ. បាឡិយញ្ហិ ទសាហប្បដិច្ឆន្នបរិយោសានា ឯវ អាបត្តិ ទស្សិតា, ន បក្ខប្បដិច្ឆន្នមាសប្បដិច្ឆន្នាទយោតិ? សច្ចំ, បាឡិយំ តថាទស្សនំ បន នយទស្សនមត្តំ. តថា ហិ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) ‘‘បញ្ចទស ទិវសានិ បដិច្ឆន្នាយ ‘បក្ខប្បដិច្ឆន្ន’ន្តិ វត្វា យោជនា កាតព្ពា…បេ… ឯវំ យាវ សដ្ឋិសំវច្ឆរំ, អតិរេកសដ្ឋិសំវច្ឆរប្បដិច្ឆន្នន្តិ វា តតោ វា ភិយ្យោបិ វត្វា យោជនា កាតព្ពា’’តិ. មហាបទុមត្ថេរេនបិ វុត្តំ ‘‘អយំ សមុច្ចយក្ខន្ធកោ នាម ពុទ្ធានំ ឋិតកាលសទិសោ, អាបត្តិ នាម បដិច្ឆន្នា វា ហោតុ អប្បដិច្ឆន្នា វា សមកឩនតរអតិរេកប្បដិច្ឆន្នា វា, វិនយធរស្ស កម្មវាចំ យោជេតុំ សមត្ថភាវោយេវេត្ថ បមាណ’’ន្តិ, តស្មា បក្ខប្បដិច្ឆន្នាទីនំ កម្មវាចាករណេ កុក្កុច្ចំ ន កាតព្ពន្តិ.

ហោតុ, ឯវម្បិ បក្ខប្បដិច្ឆន្នំ បរិយន្តំ កត្វា កតាយ កម្មវាចាយ តតោ ឧទ្ធំ អាបត្តិ នត្ថីតិ កថំ ជានេយ្យាតិ? ឥទានិ សិក្ខាកាមា ភិក្ខូ ទេវសិកម្បិ ទេសនារោចនាវិករណានិ ករោន្តិ ឯកាហិកទ្វីហិកាទិវសេនបិ, កិច្ចបសុតា ហុត្វា តថា អសក្កោន្តាបិ ឧបោសថទិវសំ នាតិក្កមន្តិ, គិលានាទិវសេន តទតិក្កន្តាបិ អតិក្កន្តភាវំ ¶ ជានន្តិ, តស្មា តទតិក្កន្តភាវេ សតិ អតិរេកបក្ខប្បដិច្ឆន្នមាសប្បដិច្ឆន្នាទិវសេន វឌ្ឍេត្វា កម្មវាចំ ករេយ្យ, តទតិក្កន្តភាវេ បន អសតិ បក្ខប្បដិច្ឆន្នបរិយន្តា ¶ ហោតិ, តស្មា បក្ខបរិយន្តកម្មវាចាករណំ ញាយាគតំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឯវំ ហោតុ, តថាបិ យទេតំ ‘‘សម្ពហុលា អាបត្តិយោ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ…បេ… សម្ពហុលា អាបត្តិយោ បក្ខប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិ វុត្តំ, តត្ថ ឥមិនាយេវ អនុក្កមេន មយា បដិច្ឆាទិតា អាបត្តិយោ ហោន្តីតិ កថំ ជានេយ្យ, អជាននេ ច សតិ ‘‘យា ច ខ្វាយំ, អាវុសោ, អាបត្តិ អជានប្បដិច្ឆន្នា, អធម្មិកំ តស្សា អាបត្តិយា បរិវាសទានំ, អធម្មត្តា ន រុហតី’’តិ ឥទំ អាបជ្ជតីតិ? នាបជ្ជតិ. តត្ថ ហិ អាបត្តិយា អាបន្នភាវំ អជានន្តោ ហុត្វា បដិច្ឆាទេតិ, តស្មា ‘‘អាបត្តិ ច ហោតិ អាបត្តិសញ្ញី ចា’’តិ វុត្តអាបត្តិសញ្ញិតាភាវា អប្បដិច្ឆន្នមេវ ហោតិ, តស្មា អប្បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា បរិវាសទានំ អធម្មិកំ ហោតិ. ឥធ បន ‘‘ឯត្តកា រត្តិយោ មយា ឆាទិតា’’តិ ឆន្នកាលមេវ ន ជានាតិ, តទជានភាវេ សតិបិ បរិវាសទានំ រុហតិ. តេនេវ ច ការណេន សុទ្ធន្តបរិវាសេ (ចូឡវ. ១៥៦-១៥៧) ‘‘អាបត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ, អាបត្តិបរិយន្តំ នស្សរតិ, រត្តិបរិយន្តំ នស្សរតិ, អាបត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ, រត្តិបរិយន្តេ វេមតិកោ’’តិ រត្តិបរិយន្តស្ស អជាននអសរណវេមតិកភាវេ សតិបិ បរិវាសទានំ វុត្តំ, តស្មា ឆាទិតកាលំ តថតោ អជានន្តោបិ ‘‘សម្ពហុលា អាបត្តិយោ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ…បេ… សម្ពហុលា អាបត្តិយោ បក្ខប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិ ឯត្ថ អប្បវិដ្ឋស្ស អភាវា សម្បជ្ជតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថាបិ ¶ ឯវំ វទេយ្យុំ – ‘‘សម្ពហុលា អាបត្តិយោ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ…បេ… សម្ពហុលា អាបត្តិយោ បក្ខប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិ វុត្តេ តេសុ ទិវសេសុ អាបត្តិយោ អត្ថិ បដិច្ឆន្នាយោបិ, អត្ថិ អប្បដិច្ឆន្នាយោបិ, អត្ថិ ចិរប្បដិច្ឆន្នាយោបិ, អត្ថិ អចិរប្បដិច្ឆន្នាយោបិ, អត្ថិ ឯកាបិ, អត្ថិ សម្ពហុលាបិ, សព្ពា តា អាបត្តិយោ ឯតេនេវ បទេន សង្គហិតា សិយុន្តិ? សង្គហិតា ឯវ. ន ហេត្ថ សំសយោ កាតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) ‘‘អញ្ញស្មិំ បន អាបត្តិវុដ្ឋានេ ឥទំ លក្ខណំ – យោ អប្បដិច្ឆន្នំ អាបត្តិំ ‘បដិច្ឆន្នា’តិ វិនយកម្មំ ករោតិ, តស្ស អាបត្តិ វុដ្ឋាតិ. យោ បដិច្ឆន្នំ ‘អប្បដិច្ឆន្នា’តិ វិនយកម្មំ ករោតិ, តស្ស ន វុដ្ឋាតិ. អចិរប្បដិច្ឆន្នំ ‘ចិរប្បដិច្ឆន្នា’តិ ករោន្តស្សបិ វុដ្ឋាតិ, ចិរប្បដិច្ឆន្នំ ‘អចិរប្បដិច្ឆន្នា’តិ ករោន្តស្ស ន វុដ្ឋាតិ. ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ‘សម្ពហុលា’តិ ករោន្តស្សបិ វុដ្ឋាតិ ឯកំ វិនា សម្ពហុលានំ អភាវតោ. សម្ពហុលា បន អាបជ្ជិត្វា ¶ ‘ឯកំ អាបជ្ជិ’ន្តិ ករោន្តស្ស ន វុដ្ឋាតី’’តិ, តស្មា ឯតេហិ បទេហិ សព្ពាសំ បដិច្ឆន្នាបត្តីនំ សង្គហិតត្តា តាហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានំ សម្ភវតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អថ បន វិនយធរេន បុដ្ឋោ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ ឯកំ សុក្កវិស្សដ្ឋិំ, ឯកំ កាយសំសគ្គំ, ឯកំ ទុដ្ឋុល្លវាចំ, ឯកំ អត្តកាមំ, ឯកំ សញ្ចរិត្តំ, ឯកំ កុដិការំ, ឯកំ វិហារការំ, ឯកំ ទុដ្ឋទោសំ, ឯកំ អញ្ញភាគិយំ, ឯកំ សង្ឃភេទំ, ឯកំ ភេទានុវត្តកំ, ឯកំ ទុព្ពចំ, ឯកំ កុលទូសក’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អយំ ភិក្ខុ មិស្សកសមោធានបរិវាសារហោ’’តិ ញត្វា អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) អាគតនយេន បរិវាសោ ទាតព្ពោ. ឯត្ថាហ – អគ្ឃសមោធានមិស្សកសមោធានានំ កោ វិសេសោ, កិំ នានាករណន្តិ? វុច្ចតេ – អគ្ឃសមោធានបរិវាសោ អចិរប្បដិច្ឆន្នា ¶ អាបត្តិយោ ចិរប្បដិច្ឆន្នាយំ អាបត្តិយំ សមោធានេត្វា តស្សា ចិរប្បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា អគ្ឃវសេន ទីយតិ, មិស្សកសមោធានបរិវាសោ នានាវត្ថុកា អាបត្តិយោ សមោធានេត្វា តាសំ មិស្សកវសេន ទីយតិ, អយមេតេសំ វិសេសោ. អថ វា អគ្ឃសមោធានោ សភាគវត្ថូនំ អាបត្តីនំ សមោធានវសេន ហោតិ, ឥតរោ វិសភាគវត្ថូនន្តិ អាចរិយា. តេនេវាហ អាចរិយវជិរពុទ្ធិត្ថេរោ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ១០២) ‘‘អគ្ឃសមោធានោ នាម សភាគវត្ថុកាយោ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ អាបន្នស្ស ពហុរត្តិំ បដិច្ឆាទិតាបត្តិយំ និក្ខិបិត្វា ទាតព្ពោ, ឥតរោ នានាវត្ថុកានំ វសេនាតិ អយមេតេសំ វិសេសោ’’តិ.

អថ សិយា ‘‘ឯវំ ចិរប្បដិច្ឆន្នាយោ ច អចិរប្បដិច្ឆន្នាយោ ច នានាវត្ថុកាយោ អាបត្តិយោ អាបជ្ជន្តស្ស កោ បរិវាសោ ទាតព្ពោ អគ្ឃសមោធានោ វា មិស្សកសមោធានោ វា, អថ តទុភយា វា’’តិ. កិញ្ចេត្ថ – យទិ អគ្ឃសមោធានំ ទទេយ្យ, ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ ច អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ ច សភាគវត្ថុកាហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋិតោ ភវេយ្យ, ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ ច អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ ច នោ វិសភាគវត្ថុកាហិ. យទិ ច មិស្សកសមោធានំ ទទេយ្យ, សមានកាលប្បដិច្ឆន្នាហិ វិសភាគវត្ថូហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋិតោ ភវេយ្យ, នោ អសមានកអាលប្បដិច្ឆន្នាហិ សភាគវត្ថុកាហិ ច, អថ តទុភយម្បិ ទទេយ្យ, ‘‘ឯកស្មិំ កម្មេ ទ្វេ បរិវាសា ទាតព្ពា’’តិ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – ឥទញ្ហិ សព្ពម្បិ បរិវាសាទិកំ វិនយកម្មំ វត្ថុវសេន វា គោត្តវសេន វា នាមវសេន វា អាបត្តិវសេន វា កាតុំ វដ្ដតិយេវ.

តត្ថ ¶ ¶ សុក្កវិស្សដ្ឋីតិ វត្ថុ ចេវ គោត្តញ្ច. សង្ឃាទិសេសោតិ នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ច. តត្ថ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិំ កាយសំសគ្គ’’ន្តិអាទិវចនេនាបិ ‘‘នានាវត្ថុកាយោ’’តិ វចនេនបិ វត្ថុ ចេវ គោត្តញ្ច គហិតំ ហោតិ, ‘‘សង្ឃាទិសេសោ’’តិ វចនេនបិ ‘‘អាបត្តិយោ’’តិ វចនេនបិ នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ច គហិតា ហោតិ, តស្មា អគ្ឃសមោធានវសេន បរិវាសេ ទិន្នេ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិ’’ន្តិអាទិវចនេនេវ វត្ថុស្ស ច គោត្តស្ស ច នាមស្ស ច អាបត្តិយា ច គហិតត្តា ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ ច សភាគវត្ថុកាហិ ច វិសភាគវត្ថុកាហិ ច សព្ពាហិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋាតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘ឯត្ថ ច ‘សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ នានាវត្ថុកាយោ’តិបិ ‘សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិ’ន្តិបិ ឯវំ បុព្ពេ វុត្តនយេន វត្ថុវសេនបិ គោត្តវសេនបិ នាមវសេនបិ អាបត្តិវសេនបិ យោជេត្វា កម្មវាចំ កាតុំ វដ្ដតិយេវាតិ អយំ មិស្សកសមោធានោ’’តិ, ឥមស្មិញ្ច វិនយសង្គហប្បករណេ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៤៥) តថេវ វត្វា ‘‘តស្មា ន ឥធ វិសុំ កម្មវាចំ យោជេត្វា ទស្សយិស្សាម, បុព្ពេ សព្ពាបត្តិសាធារណំ កត្វា យោជេត្វា ទស្សិតាយ ឯវ កម្មវាចាយ នានាវត្ថុកាហិបិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានសម្ភវតោ សាយេវេត្ថ កម្មវាចា អល’’ន្តិ.

យទិ ឯវំ អាចរិយវជិរពុទ្ធិត្ថេរេន ទ្វិន្នំ វិសេសោ ន វត្តព្ពោ, អថ កស្មា វុត្តោតិ? តីសុ សមោធានបរិវាសេសុ ឱធានសមោធានោ មូលាយបដិកស្សនាយ ឱធូនិតកាលេយេវ ទាតព្ពោ, អគ្ឃសមោធានមិស្សកសមោធានបរិវាសា បន វិសុំយេវ ទាតព្ពា. ‘‘ឯវំ ទិន្នេ ឯតេសំ ¶ កោ វិសេសោ’’តិ ចិន្តាយំ វិសេសសម្ភវមត្តទស្សនត្ថំ វុត្តោ. អដ្ឋកថាយំ បន បរិវាសាទិកម្មស្ស លក្ខណំ ទស្សេតុំ ‘‘វត្ថុវសេន វា’’តិអាទិមាហ, តស្មា លក្ខណវសេនេវ សភាគវត្ថុកាហិបិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានំ សម្ភវតិ. តេនេវ ច ការណេន សារត្ថទីបនិនាមិកាយំ វិនយដីកាយញ្ច វិមតិវិនោទនិនាមិកាយំ វិនយដីកាយញ្ច ន កោចិ វិសេសោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

យទិ ឯវំ មិស្សកសមោធានកម្មវាចាយបិ ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិ អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិបិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានំ សម្ភវេយ្យ. តត្ថបិ ហិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ នានាវត្ថុកាយោ’’តិបិ ‘‘ឯកា សុក្កវិស្សដ្ឋិ…បេ… ឯកា កុលទូសកា’’តិបិ វត្តព្ពំ. ឯវំ សតិ ‘‘សម្ពហុលា’’តិបិ ‘‘សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ’’តិបិ វត្ថុគោត្តនាមាបត្តីហិ កិត្តនសម្ភវតោ ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិបិ អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិបិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានំ សម្ភវេយ្យាតិ? ន បនេវំ ទដ្ឋព្ពំ. វត្ថាទិកិត្តនញ្ហិ សព្ពាបត្តីនំ គណ្ហនត្ថំ ហោតិ. ឯវំ គណ្ហន្តេបិ បដិច្ឆន្នកាលស្ស ¶ អកថិតត្តា ‘‘ឯត្តកំ នាម កាលំ បរិវសិតព្ព’’ន្តិ ន បញ្ញាយតិ, តស្មិំ អបញ្ញាយមានេ តេន បមាណេន បរិវាសោ ន ហោតិ, តស្មិំ អសតិ អាបត្តិតោ វុដ្ឋានំ ន សម្ភវតិ, តស្មា មិស្សកសមោធានកម្មវាចាយ ចិរប្បដិច្ឆន្នាហិបិ អចិរប្បដិច្ឆន្នាហិបិ អាបត្តីហិ វុដ្ឋានំ ន សម្ភវតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

បរិវាសវិនិច្ឆយកថា និដ្ឋិតា.

មានត្តវិនិច្ឆយកថា

មានត្តកថាយម្បិ មានត្តំ នាម អប្បដិច្ឆន្នមានត្តំ បដិច្ឆន្នមានត្តំ បក្ខមានត្តំ សមោធានមានត្តន្តិ ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ ¶ យោ ភិក្ខុ សង្ឃាទិសេសំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា តំ ទិវសមេវ អារោចេតិ, ឯករត្តិមត្តម្បិ ន បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស បរិវាសំ អទត្វាវ ទិន្នំ មានត្តំ អប្បដិច្ឆន្នមានត្តំ នាម. យោ អាបជ្ជិត្វា ទសហិ អាការេហិ វិនា តំ ទិវសំ នារោចេតិ, ឯករត្តាទិវសេន បដិច្ឆាទេតិ, តត្ថ យថាបដិច្ឆន្នទិវសំ បរិវាសំ ទត្វា បរិវុត្ថបរិវាសស្ស ទិន្នំ មានត្តំ បដិច្ឆន្នមានត្តំ នាម. អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា បដិច្ឆន្នាយ វា អប្បដិច្ឆន្នាយ វា ភិក្ខុនិយា បក្ខមត្តមេវ ទិន្នំ មានត្តំ បក្ខមានត្តំ នាម. ភិក្ខុ បន បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា បរិវសិត្វា អនិក្ខិត្តវត្តកាលេយេវ បុន អាបជ្ជិត្វា ន បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស មូលាយ បដិកស្សិត្វា បរិវុត្ថទិវសេ អទិវសេ កត្វា អប្បដិច្ឆាទិតត្តា សមោធានបរិវាសំ អទត្វា ទិន្នំ មានត្តំ សមោធានមានត្តំ នាម. មានត្តារហកាលេបិ មានត្តចរណកាលេបិ អព្ភានារហកាលេបិ ឯសេវ នយោ. តេសុ តីណិ មានត្តានិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន សុវិញ្ញេយ្យត្តា ន វុត្តានិ. បក្ខមានត្តំ បច្ឆា អាគមិស្សតិ.

យានិ បន បរិវាសមានត្តានិ អនវដ្ឋិតត្តា បុថុជ្ជនស្ស គិហិអាទិវសេន បរិវត្តនេ សតិ បុន ទាតព្ពាទាតព្ពភាវេ សង្កិតព្ពានិ, តានិ ទស្សេតុំ បាឡិយំ អនេកេហិ បការេហិ វិត្ថារតោ វុត្តានិ. តេសុ ភិក្ខូនំ សំសយវិនោទនត្ថាយ ឯកទេសំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ កោចី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វិព្ភមតីតិ វិរូបោ ហុត្វា ភមតិ, ហីនាយាវត្តតិ គិហី ហោតីតិ អត្ថោ. សាមណេរោ ហោតីតិ ឧបសម្បន្នភាវំ ជហិត្វា សាមណេរភាវំ ឧបគច្ឆតិ. តត្ថ បារាជិកប្បត្តភាវេន វា ‘‘គិហីតិ មំ ធារេថា’’តិអាទិនា សិក្ខាបច្ចក្ខានេន វា គិហី ហោតិ ¶ . តេសុ បឋមេន បុន ឧបសម្បទាយ អភព្ពត្តា បុន បរិវាសោ ន រុហតិយេវ, ទុតិយេន បន បុន ឧបសម្បទាយ ភព្ពត្តា ‘‘សោ ចេ បុន ឧបសម្បជ្ជតី’’តិ ¶ វុត្តំ. ឥតរោ បន បារាជិកប្បត្តភាវេន សាមណេរោ ន ហោតិ. កស្មា? សរណគមនាទីនំ វិនស្សនតោ. វុត្តញ្ហិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១០៨) ‘‘ឧបសម្បន្នានម្បិ បារាជិកសមអាបត្តិយា សរណគមនាទិសាមណេរភាវស្សបិ វិនស្សនតោ សេនាសនគ្គាហោ ច បដិប្បស្សម្ភតិ, សង្ឃលាភម្បិ តេន លភន្តីតិ វេទិតព្ព’’ន្តិ, គិហី បន ហុត្វា បុន សាមណេរភាវមត្តំ លទ្ធព្ពំ ហោតិ. ‘‘សាមណេរោតិ មំ ធារេថា’’តិអាទិនា បន សិក្ខាបច្ចក្ខានេ កតេ សិយា សាមណេរភាវោ, តតោបិ បុន ឧបសម្បជ្ជិតុកាមតាយ សតិ សិយា ឧបសម្បន្នភាវោ. ‘‘គិហីតិ មំ ធារេថា’’តិអាទិនា សិក្ខាបច្ចក្ខានំ កត្វា គិហិភាវំ ឧបគតេបិ បុន សាមណេរបព្ពជ្ជំ បព្ពជិត្វា សាមណេរោ ហោតិ. តតោ បុន ឧបសម្បជ្ជិតុំ លទ្ធព្ពត្តា ‘‘បុន ឧបសម្បជ្ជតី’’តិ វុត្តោ. តេសំ ភិក្ខុភាវេ បរិវាសេ អនិដ្ឋិតេបិ គិហិសាមណេរភាវំ បត្តត្តា បរិវាសោ ន រុហតិ ឧបសម្បន្នានមេវ បរិវាសស្ស ភគវតា បញ្ញត្តត្តាតិ អត្ថោ.

ឯវំ សន្តេ បុន ឧបសម្បជ្ជន្តស្ស កិំ បរិវាសោ បុន ទាតព្ពោតិ អាហ ‘‘សោ ចេ បុន ឧបសម្បជ្ជតី’’តិអាទិ. តស្សត្ថោ – សោ វិព្ភន្តកោ សោ វា សាមណេរោ បុន ឧបសម្បន្នភាវំ ឧបគច្ឆតិ, បុរិមំ បុព្ពេ ភិក្ខុភូតកាលេ ទិន្នំ បរិវាសទានំ ឯវ ឥទានិ បរិវាសទានំ ហោតិ. យោ បរិវាសោ បុព្ពេ ភិក្ខុភូតកាលេ ទិន្នោ, សោ បរិវាសោ សុទិន្នោ, ទុទិន្នោ ន ហោតិ. យោ យត្តកោ កាលោ បរិវុត្ថោ, សោ តត្តកោ កាលោ សុបរិវុត្ថោយេវ ហោតិ, ន ទុបរិវុត្ថោ, តស្មា អវសេសោ កាលោ បរិវសិតព្ពោតិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – បុព្ពេ ភិក្ខុកាលេ បក្ខប្បដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា បរិវាសំ គហេត្វា ទសទិវសមត្តំ បរិវសិត្វា អនិដ្ឋិតេយេវ បរិវាសេ វិព្ភមិត្វា សាមណេរោ ¶ វា ហុត្វា បុន ឧបសម្បន្នេន អវសេសបញ្ចទិវសេ បរិវសិត្វា បរិវាសោ និដ្ឋាបេតព្ពោតិ. មានត្តារហាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឧម្មត្តកាទីសុបិ តស្មិំ កាលេ អជានន្តត្តា ‘‘បរិវាសោ ន រុហតី’’តិ វុត្តំ. តិណ្ណម្បិ ឧក្ខិត្តកានំ កម្មនានាសំវាសកត្តា តេហិ សហសំវាសោយេវ នត្ថីតិ ឧក្ខិត្តកានំ បរិវាសោ ន រុហតីតិ វុត្តំ.

សចេ បុន ឱសារីយតីតិ ឧក្ខេបនីយកម្មំ បដិប្បស្សម្ភនវសេន សមានសំវាសកភាវំ បវេសីយតិ. ‘‘សចេ កស្សចិ ភិក្ខុនោ ឥត្ថិលិង្គំ បាតុភវតី’’តិអាទីសុ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ អត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ. យំ បន វុត្តំ ‘‘បក្ខមានត្តំ បច្ឆា អាគមិស្សតី’’តិ, តត្រេវំ ¶ ជានិតព្ពំ – បក្ខមានត្តន្តិ ភិក្ខុនិយា ទាតព្ពមានត្តំ. តំ បន បដិច្ឆន្នាយបិ អប្បដិច្ឆន្នាយបិ អាបត្តិយា អឌ្ឍមាសមត្តមេវ ទាតព្ពំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘គរុធម្មំ អជ្ឈាបន្នាយ ភិក្ខុនិយា ឧភតោសង្ឃេ បក្ខមានត្តំ ចរិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. ១៤៩; ចូឡវ. ៤០៣; អ. និ. ៨.៥១). តំ បន ភិក្ខុនីហិ អត្តនោ សីមំ សោធេត្វា វិហារសីមាយ វា វិហារសីមំ សោធេតុំ អសក្កោន្តីហិ ខណ្ឌសីមាយ វា សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតុវគ្គគណំ សន្និបាតាបេត្វា ទាតព្ពំ. សចេ ឯកា អាបត្តិ ហោតិ, ឯកិស្សា វសេន, សចេ ទ្វេ វា តិស្សោ វា សម្ពហុលា វា ឯកវត្ថុកា វា នានាវត្ថុកា វា, តាសំ តាសំ វសេន វត្ថុគោត្តនាមអាបត្តីសុ យំ យំ ឥច្ឆតិ, តំ តំ អាទាយ យោជនា កាតព្ពា.

តត្រិទំ ឯកាបត្តិវសេន មុខមត្តនិទស្សនំ – តាយ អាបន្នាយ ភិក្ខុនិយា ភិក្ខុនិសង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខុនីនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវមស្ស វចនីយោ ‘‘អហំ ¶ , អយ្យេ, ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិំ គាមន្តរំ, សាហំ, អយ្យ,ឯ ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ យាចាមី’’តិ. ឯវំ តិក្ខត្តុំ យាចាបេត្វា ព្យត្តាយ ភិក្ខុនិយា បដិពលាយ សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ ‘‘សុណាតុ មេ, អយ្យេ, សង្ឃោ, អយំ ឥត្ថន្នាមា ភិក្ខុនី ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិ គាមន្តរំ, សា សង្ឃំ ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ យាចតិ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥត្ថន្នាមាយ ភិក្ខុនិយា ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ ទទេយ្យ, ឯសា ញត្តិ. សុណាតុ មេ, អយ្យេ, សង្ឃោ…បេ… ទុតិយម្បិ. តតិយម្បិ ឯតមត្ថំ វទាមិ. សុណាតុ មេ, អយ្យេ, សង្ឃោ…បេ… ភាសេយ្យ. ទិន្នំ សង្ឃេន ឥត្ថន្នាមាយ ភិក្ខុនិយា ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ.

កម្មវាចាបរិយោសានេ វត្តំ សមាទិយិត្វា ភិក្ខុមានត្តកថាយំ វុត្តនយេនេវ សង្ឃស្ស អារោចេត្វា និក្ខិត្តវត្តំ វសិតុកាមាយ តថេវ សង្ឃស្ស មជ្ឈេ វា បក្កន្តាសុ ភិក្ខុនីសុ ឯកភិក្ខុនិយា វា ទុតិយិកាយ វា សន្តិកេ វុត្តនយេនេវ និក្ខិបិតព្ពំ. អញ្ញិស្សា បន អាគន្តុកាយ សន្តិកេ អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ពំ, និក្ខិត្តកាលតោ បដ្ឋាយ បកតត្តដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ.

បុន សមាទិយិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋបេន្តិយា បន ភិក្ខុនីនំយេវ សន្តិកេ វសិតុំ ន លព្ភតិ ¶ . ‘‘ឧភតោសង្ឃេ បក្ខមានត្តំ ចរិតព្ព’’ន្តិ ហិ វុត្តំ, តស្មា អស្សា អាចរិយុបជ្ឈាយាហិ វិហារំ គន្ត្វា សង្គាហកបក្ខេ ឋិតោ ឯកោ មហាថេរោ វា ធម្មកថិកោ វា ភិក្ខុ វត្តព្ពោ ‘‘ឯកិស្សា ភិក្ខុនិយា វិនយកម្មំ កត្តព្ពមត្ថិ, តត្រ នោ អយ្យា ចត្តារោ ភិក្ខូ បេសេថា’’តិ. សង្គហំ អកាតុំ ន លព្ភតិ, ‘‘បេសេស្សាមា’’តិ វត្តព្ពំ. ចតូហិ បកតត្តភិក្ខុនីហិ មានត្តចារិនិំ ភិក្ខុនិំ ¶ គហេត្វា អន្តោអរុណេយេវ និក្ខិបិត្វា គាមូបចារតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា មគ្គា ឱក្កម្ម គុម្ពវតិអាទីហិ បដិច្ឆន្នេ ឋានេ និសីទិតព្ពំ, វិហារូបចារតោបិ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតា អតិក្កមិតព្ពា. ចតូហិ បកតត្តភិក្ខូហិបិ តត្ថ គន្តព្ពំ, គន្ត្វា បន ភិក្ខុនីហិ សទ្ធិំ ន ឯកដ្ឋានេ និសីទិតព្ពំ, បដិក្កមិត្វា អវិទូរេ ឋានេ និសីទិតព្ពំ. កុរុន្ទិមហាបច្ចរីសុ បន ‘‘ភិក្ខុនីហិ ព្យត្តំ ឯកំ វា ទ្វេ វា ឧបាសិកាយោ ភិក្ខូហិបិ ឯកំ វា ទ្វេ វា ឧបាសកេ អត្តរក្ខណត្ថាយ គហេត្វា គន្តព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. កុរុន្ទិយំយេវ ច ‘‘ភិក្ខុនុបស្សយស្ស ច វិហារស្ស ច ឧបចារំ មុញ្ចិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, ‘‘គាមស្សា’’តិ ន វុត្តំ.

ឯវំ និសិន្នេសុ បន ភិក្ខុនីសុ ច ភិក្ខូសុ ច តាយ ភិក្ខុនិយា ‘‘មានត្តំ សមាទិយាមិ, វត្តំ សមាទិយាមី’’តិ វត្តំ សមាទិយិត្វា ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស តាវ ឯវំ អារោចេតព្ពំ ‘‘អហំ, អយ្យេ, ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិំ គាមន្តរំ, សាហំ សង្ឃំ ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ យាចិំ, តស្សា មេ សង្ឃោ ឯកិស្សា អាបត្តិយា គាមន្តរាយ បក្ខមានត្តំ អទាសិ, សាហំ មានត្តំ ចរាមិ, វេទិយាមហំ អយ្យេ, វេទិយតីតិ មំ សង្ឃោ ធារេតូ’’តិ.

តតោ ភិក្ខុសង្ឃស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា ឯវំ អារោចេតព្ពំ ‘‘អហំ, អយ្យា, ឯកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិំ…បេ… វេទិយាមហំ អយ្យា, វេទិយតីតិ មំ សង្ឃោ ធារេតូ’’តិ. ឥធាបិ យាយ កាយចិ ភាសាយ អារោចេតុំ វដ្ដតិ. អារោចេត្វា ច ភិក្ខុនិសង្ឃស្សេវ សន្តិកេ និសីទិតព្ពំ, អារោចិតកាលតោ បដ្ឋាយ ភិក្ខូនំ គន្តុំ វដ្ដតិ. សចេ សាសង្កា ហោតិ, ភិក្ខុនិយោ តត្ថេវ ឋានំ បច្ចាសីសន្តិ, ឋាតព្ពំ. សចេ អញ្ញោ ភិក្ខុ វា ភិក្ខុនី វា តំ ឋានំ ឯតិ, បស្សន្តិយា អារោចេតព្ពំ. នោ ចេ អារោចេតិ, រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច ¶ . សចេ អជានន្តិយា ឯវ ឧបចារំ ឱក្កមិត្វា គច្ឆតិ, រត្តិច្ឆេទោវ ហោតិ, ន វត្តភេទទុក្កដំ. សចេ ភិក្ខុនិយោ ឧបជ្ឈាយាទីនំ វត្តករណត្ថំ បគេវ គន្តុកាមា ហោន្តិ, រត្តិវិប្បវាសគណឱហីយនគាមន្តរាបត្តិរក្ខណត្ថំ ¶ ឯកំ ភិក្ខុនិំ ឋបេត្វា គន្តព្ពំ, តាយ អរុណេ ឧដ្ឋិតេ តស្សា សន្តិកេ វត្តំ និក្ខិបិតព្ពំ. ឯតេនុបាយេន អខណ្ឌា បញ្ចទស រត្តិយោ មានត្តំ ចរិតព្ពំ.

អនិក្ខិត្តវត្តាយ បន បារិវាសិកក្ខន្ធកេ វុត្តនយេនេវ សម្មា វត្តិតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ – ‘‘អាគន្តុកស្ស អារោចេតព្ព’’ន្តិ ឯត្ថ យត្តកា បុរេភត្តំ វា បច្ឆាភត្តំ វា តំ គាមំ ភិក្ខូ វា ភិក្ខុនិយោ វា អាគច្ឆន្តិ, សព្ពេសំ អារោចេតព្ពំ. អនារោចេន្តិយា រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច. សចេបិ រត្តិំ កោចិ ភិក្ខុ តំ គាមូបចារំ ឱក្កមិត្វា គច្ឆតិ, រត្តិច្ឆេទោ ហោតិយេវ, អជាននបច្ចយា បន វត្តភេទតោ មុច្ចតិ. កុរុន្ទីអាទីសុ បន ‘‘អនិក្ខិត្តវត្តភិក្ខូនំ វុត្តនយេនេវ កថេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, តំ បារិវាសិកវត្តាទីនំ ឧបចារសីមាយ បរិច្ឆិន្នត្តា យុត្តតរំ ទិស្សតិ. ឧបោសថេ អារោចេតព្ពំ, បវារណាយ អារោចេតព្ពំ, ចតុន្នំ ភិក្ខូនញ្ច ភិក្ខុនីនញ្ច ទេវសិកំ អារោចេតព្ពំ. សចេ ភិក្ខូនំ តស្មិំ គាមេ ភិក្ខាចារោ សម្បជ្ជតិ, តត្ថេវ គន្តព្ពំ. នោ ចេ សម្បជ្ជតិ, អញ្ញត្រ ចរិត្វាបិ តត្រ អាគន្ត្វា អត្តានំ ទស្សេត្វា គន្តព្ពំ, ពហិគាមេ វា សង្កេតដ្ឋានំ កាតព្ពំ ‘‘អសុកស្មិំ នាម ឋានេ អម្ហេ បស្សិស្សតី’’តិ. តាយ សង្កេតដ្ឋានំ គន្ត្វា អារោចេតព្ពំ, សង្កេតដ្ឋានេ អទិស្វា វិហារំ គន្ត្វា អារោចេតព្ពំ. វិហារេ សព្ពភិក្ខូនំ អារោចេតព្ពំ. សចេ សព្ពេសំ សក្កា ន ហោតិ អារោចេតុំ, ពហិ ឧបចារសីមាយ ឋត្វា ភិក្ខុនិយោ បេសេតព្ពា, តាហិ អានីតានំ ចតុន្នំ ភិក្ខូនំ អារោចេតព្ពំ. សចេ វិហារោ ទូរោ ហោតិ សាសង្កោ, ឧបាសកេ ច ឧបាសិកាយោ ¶ ច គហេត្វា គន្តព្ពំ. សចេ បន អយំ ឯកា វសតិ, រត្តិវិប្បវាសំ អាបជ្ជតិ, តស្មាស្សា ឯកា បកតត្តា ភិក្ខុនី សម្មន្និត្វា ទាតព្ពា ឯកច្ឆន្នេ វសនត្ថាយ.

ឯវំ អខណ្ឌំ មានត្តំ ចរិត្វា វីសតិគណេ ភិក្ខុនិសង្ឃេ វុត្តនយេនេវ អព្ភានំ កាតព្ពំ. ‘‘សចេ មានត្តំ ចរមានា អន្តរាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, មូលាយ បដិកស្សិត្វា តស្សា អាបត្តិយា មានត្តំ ទាតព្ព’’ន្តិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ, ឥទំ បក្ខមានត្តំ នាម. ឥទំ បន បក្ខមានត្តំ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) បាឡិមុត្តវិនយវិនិច្ឆយភាវេន អាគតម្បិ ឥមស្មិំ វិនយសង្គហប្បករណេ អាចរិយេន អនុទ្ធដំ. អយំ បនាចរិយស្ស អធិប្បាយោ សិយា – ឥទំ បក្ខមានត្តំ ភិក្ខុនិយោយេវ សន្ធាយ ភគវតា វិសុំ បញ្ញត្តំ, ភិក្ខូហិ អសាធារណំ, ឥមស្មិញ្ច កាលេ ភិក្ខុនិសង្ឃោ នត្ថិ, តស្មា គន្ថស្ស លហុភាវត្ថំ ឥទម្បិ អញ្ញម្បិ ឦទិសំ អជ្ឈុបេក្ខិតព្ពន្តិ. អម្ហេហិ បន ភិក្ខុនិសង្ឃេ អវិជ្ជមានេបិ ‘‘ភិក្ខុសង្ឃោ ¶ ភិក្ខុនីហិ សមាទាតព្ពវត្តំ ជានិស្សតិ. ‘ទុព្ពលជាតិកា ហិ ភីរុកជាតិកា ភិក្ខុនិយោ ភគវតោ អាណំ បតិដ្ឋាបេន្តិយោ ឯវរូបំ ទុក្ករំ ទុរភិសម្ភវំ វត្តំ សមាទយិំសុ, កិមង្គំ បន មយ’ន្តិ មនសិ ករោន្តា ភគវតោ អាណំ បតិដ្ឋាបេន្តា បរិវាសាទិវត្តំ សមាទិយិស្សន្តី’’តិ មន្ត្វា អាចរិយេន អនុទ្ធដម្បិ ឥមស្មិំ វិនយាលង្ការប្បករណេ ឧទ្ធដំ, តស្មា សម្មាសម្ពុទ្ធេ សញ្ជាតសទ្ធាបេមគារវាទិយុត្តេហិ សត្ថុសាសនករេហិ ភិក្ខូហិ សម្មា សិក្ខិតព្ពំ. ឥតោ បរានិ អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពានិ.

មានត្តវិនិច្ឆយកថា និដ្ឋិតា.

២៤៨. បារិវាសិកវត្តកថាយំ នវកតរំ បារិវាសិកន្តិ អត្តនា នវកតរំ បារិវាសិកំ. បារិវាសិកស្ស ហិ ¶ អត្តនា នវកតរំ បារិវាសិកំ ឋបេត្វា អញ្ញេ មូលាយបដិកស្សនារហ មានត្តារហ មានត្តចារិក អព្ភានារហាបិ បកតត្តដ្ឋានេយេវ តិដ្ឋន្តិ. តេនាហ ‘‘អន្តមសោ មូលាយបដិកស្សនារហាទីនម្បី’’តិ. អន្តមសោ មូលាយបដិកស្សនារហាទីនម្បីតិ អាទិ-សទ្ទេន មានត្តារហមានត្តចារិកអព្ភានារហេ សង្គណ្ហាតិ. តេ ហិ បារិវាសិកានំ, បារិវាសិកា ច តេសំ បកតត្តដ្ឋានេ ឯវ តិដ្ឋន្តិ. អធោតបាទដ្ឋបនកន្តិ យត្ថ ឋត្វា បាទេ ធោវន្តិ, តាទិសំ ទារុផលកខណ្ឌាទិំ. បាទឃំសនន្តិ សក្ខរកថលាទិំ. បាទេ ឃំសន្តិ ឯតេនាតិ បាទឃំសនំ, សក្ខរកថលាទិ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិស្សោ បាទឃំសនិយោ សក្ខរំ កថលំ សមុទ្ទផេណ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៦៩). សទ្ធិវិហារិកានម្បិ សាទិយន្តស្សាតិ សទ្ធិវិហារិកានម្បិ អភិវាទនាទិំ សាទិយន្តស្ស. វត្តំ ករោន្តីតិ ឯត្តកមត្តស្សេវ វុត្តត្តា សទ្ធិវិហារិកាទីហិបិ អភិវាទនាទិំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘មា មំ គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆថា’’តិ វុត្តេ អនាបុច្ឆាបិ គាមំ បវិសិតុំ វដ្ដតិ.

យោ យោ វុឌ្ឍោតិ បារិវាសិកេសុ ភិក្ខូសុ យោ យោ វុឌ្ឍោ. នវកតរស្ស សាទិតុន្តិ បារិវាសិកនវកតរស្ស អភិវាទនាទិំ សាទិតុំ. ‘‘បារិសុទ្ធិឧបោសថេ ករិយមានេ’’តិ ឥទំ បវារណទិវសេសុ សង្ឃេ បវារេន្តេ អនុបគតឆិន្នវស្សាទីហិ ករិយមានំ បារិសុទ្ធិឧបោសថម្បិ សន្ធាយ វុត្តំ. តត្ថេវាតិ សង្ឃនវកដ្ឋានេយេវ. អត្តនោ បាឡិយា បវារេតព្ពន្តិ អត្តនោ វស្សគ្គេន បត្តបាឡិយា បវារេតព្ពំ, ន បន សព្ពេសុ បវារិតេសូតិ អត្ថោ.

ឱណោជនំ ¶ នាម វិស្សជ្ជនំ, តំ បន បារិវាសិកេន បាបិតស្ស អត្តនា សម្បដិច្ឆិតស្សេវ បុនទិវសាទិអត្ថាយ វិស្សជ្ជនំ កាតព្ពំ. អសម្បដិច្ឆិត្វា ចេ វិស្សជ្ជេតិ, ន លភតីតិ ¶ វុត្តំ. យទិ បន ន គណ្ហាតិ ន វិស្សជ្ជេតីតិ យទិ បុរិមទិវសេ អត្តនោ ន គណ្ហាតិ, គហេត្វា ច ន វិស្សជ្ជេតិ.

ចតុស្សាលភត្តន្តិ ភោជនសាលាយ បដិបាដិយា ទីយមានំ ភត្តំ. ហត្ថបាសេ ឋិតេនាតិ ទាយកស្ស ហត្ថបាសេ ឋិតេន, បដិគ្គហណរុហនដ្ឋានេតិ អធិប្បាយោ. មហាបេឡភត្តេបីតិ មហន្តេសុ ភត្តបច្ឆិអាទិភាជនេសុ ឋបេត្វា ទីយមានភត្តេសុបិ. ឥតោ បរម្បិ បារិវាសិកវត្តំ បាឡិយំ (ចូឡវ. ៧៥) អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តត្ថ បន អដ្ឋកថាយំ អាគតនយេនេវ អត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ, តស្មា ទុព្ពិញ្ញេយ្យដ្ឋានេយេវ កថយិស្សាម.

‘‘ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ ឯត្ថ ទុព្ពិធំ សាមណេរំ ទស្សេតុំ ‘‘អញ្ញោ’’តិអាទិមាហ. ‘‘ន ភិក្ខុនិយោ ឱវទិតព្ពា’’តិ ឯត្ថ លទ្ធសម្មុតិកេន អាណត្តោបិ គរុធម្មេហិ អញ្ញេហិ វា ឱវទិតុំ ន លភតីតិ អាហ ‘‘បដិពលស្ស វា ភិក្ខុស្ស ភារោ កាតព្ពោ’’តិ. អាគតា ភិក្ខុនិយោ វត្តព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. សវចនីយន្តិ សទោសំ. ជេដ្ឋកដ្ឋានំ ន កាតព្ពន្តិ បធានដ្ឋានំ ន កាតព្ពំ. កិំ តន្តិ អាហ ‘‘បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេនា’’តិអាទិ.

រជេហិ ហតា ឧបហតា ភូមិ ឯតិស្សាតិ រជោហតភូមិ, រជោកិណ្ណភូមីតិ អត្ថោ. បច្ចយន្តិ វស្សាវាសិកលាភំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឯកបស្សេ ឋត្វាតិ បាឡិំ វិហាយ ភិក្ខូនំ បច្ឆតោ ឋត្វា. សេនាសនំ ន លភតីតិ សេយ្យបរិយន្តភាគិតាយ វស្សគ្គេន គណ្ហិតុំ ន លភតិ. អស្សាតិ ភវេយ្យ. ‘‘អាគន្តុកេន អារោចេតព្ពំ, អាគន្តុកស្ស អារោចេតព្ព’’ន្តិ អវិសេសេន វុត្តត្តា សចេ ទ្វេ បារិវាសិកា គតដ្ឋានេ អញ្ញមញ្ញំ បស្សន្តិ, ឧភោហិបិ អញ្ញមញ្ញស្ស អារោចេតព្ពំ. យថា ពហិ ទិស្វា អារោចិតស្ស ភិក្ខុនោ ¶ វិហារំ អាគតេន បុន អារោចនកិច្ចំ នត្ថិ, ឯវំ អញ្ញវិហារំ គតេនបិ តត្ថ បុព្ពេ អារោចិតស្ស បុន អារោចនកិច្ចំ នត្ថីតិ វទន្តិ. អវិសេសេនាតិ បារិវាសិកស្ស ច ឧក្ខិត្តកស្ស ច អវិសេសេន.

ឱពទ្ធន្តិ បលិពុទ្ធំ. សហវាសោតិ វុត្តប្បការេ ឆន្នេ ភិក្ខុនា សទ្ធិំ សយនមេវ អធិប្បេតំ, ន សេសឥរិយាបថកប្បនំ. សេសមេត្ថ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

បាបិដ្ឋតរាតិ ¶ បារាជិកាបត្តីតិ ឧក្កំសវសេន វុត្តំ. សញ្ចរិត្តាទិបណ្ណត្តិវជ្ជតោ បន សុក្កវិស្សដ្ឋាទិកា លោកវជ្ជាវ. តត្ថបិ សង្ឃភេទាទិកា បាបិដ្ឋតរា ឯវ. កម្មន្តិ បារិវាសិកកម្មវាចាតិ ឯតេន ‘‘កម្មភូតា វាចា កម្មវាចា’’តិ កម្មវាចាសទ្ទស្ស អត្ថោបិ សិទ្ធោតិ វេទិតព្ពោ. សវចនីយន្តិ ឯត្ថ ស-សទ្ទោ ‘‘សន្តិ’’អត្ថំ វទតិ, អត្តនោ វចនេន អត្តនោ បវត្តនកម្មន្តិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ, ‘‘មា បក្កមាហី’’តិ វា ‘‘ឯហិ វិនយធរានំ សម្មុខីភាវ’’ន្តិ វា ឯវំ អត្តនោ អាណាយ បវត្តនកកម្មំ ន កាតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឯវញ្ហិ កេនចិ សវចនីយេ កតេ អនាទរេន អតិក្កមិតុំ ន វដ្ដតិ, ពុទ្ធស្ស សង្ឃស្ស អាណា អតិក្កន្តា នាម ហោតិ. រជោហតភូមីតិ បណ្ណសាលាវិសេសនំ. បច្ចយន្តិ វស្សាវាសិកចីវរំ. សេនាសនំ ន លភតីតិ វស្សគ្គេន ន លភតិ. អបណ្ណកបដិបទាតិ អវិរទ្ធបដិបទា. សចេ វាយមន្តោបីតិ ឯត្ថ អវិសយភាវំ ញត្វា អវាយមន្តោបិ សង្គយ្ហតិ. អវិសេសេនាតិ បារិវាសិកុក្ខិត្តកានំ សាមញ្ញេន. បញ្ចវណ្ណឆទនពន្ធនដ្ឋានេសូតិ បញ្ចប្បការឆទនេហិ ឆន្នដ្ឋានេសុ. ឱពទ្ធន្តិ ឧដ្ឋានាទិព្យាបារបដិពទ្ធំ, បីឡិតន្តិ អត្ថោ. មញ្ចេ វា បីឋេ វាតិ ឯត្ថ វាសទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. តេន តដ្ដិកាចម្មខណ្ឌាទីសុ ទីឃាសនេសុបិ និសីទិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. ន វត្តភេទទុក្កដន្តិ វុឌ្ឍតរស្ស ¶ ជានន្តស្សបិ វត្តភេទេ ទុក្កដំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. វត្តំ និក្ខិបាបេត្វាតិ ឥទម្បិ បរិវាសាទិមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សេសកម្មានិ.

‘‘សេនាសនំ ន លភតិ សេយ្យបរិយន្តភាគិតាយ. ឧទ្ទេសាទីនិ ទាតុម្បិ ន លភតីតិ វទន្តិ. ‘តទហុបសម្បន្នេបិ បកតត្តេ’តិ វចនតោ អនុបសម្បន្នេហិ វសិតុំ វដ្ដតិ. សមវស្សាតិ ឯតេន អបច្ឆា អបុរិមំ និបជ្ជនេ ទ្វិន្នម្បិ វត្តភេទាបត្តិភាវំ ទីបេតិ. អត្តនោ អត្តនោ នវកតរន្តិ បារិវាសិកាទិនវកតរំ. បឋមំ សង្ឃមជ្ឈេ បរិវាសំ គហេត្វា និក្ខិត្តវត្តេន បុន ឯកស្សបិ សន្តិកេ សមាទិយិតុំ និក្ខិបិតុញ្ច វដ្ដតិ, មានត្តេ បន និក្ខិបិតុំ វដ្ដតិ. ឩនេគណេចរណទោសត្តា ន គហេតុន្តិ ឯកេ. បឋមំ អាទិន្នវត្តំ ឯកស្ស សន្តិកេ យថា និក្ខិបិតុំ វដ្ដតិ, តថា សមាទិយិតុម្បិ វដ្ដតីតិ បោរាណគណ្ឋិបទេ’’តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៧៦) វុត្តន្តិ.

ឥទំ ឯត្ថ យំ វត្តំ ‘‘ចតុនវុតិបារិវាសិកវត្ត’’ន្តិ បារិវាសិកក្ខន្ធកបាឡិយំ (ចូឡវ. ៧៥) អាគតំ, សមន្តបាសាទិកាយម្បិ ឯត្តកាយ បាឡិយា (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៥-៨៤) វណ្ណនំ វត្វា ‘‘បារិវាសិកវត្តកថា និដ្ឋិតា’’តិ អាហ. ឥមស្មិំ វិនយសង្គហបករណេ ¶ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៤៨) បន ‘‘ន ឆមាយំ ចង្កមន្តេ ចង្កមេ ចង្កមិតព្ព’’ន្តិ ឥមស្សានន្តរំ ‘‘បារិវាសិកចតុត្ថោ ចេ, ភិក្ខវេ’’តិអាទីនិ អគ្គហេត្វា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សាទិតព្ព’’ន្តិអាទីនិ បឋមំ បញ្ញត្តបទានិ គហេត្វា តេសំ បទានំ សំវណ្ណនំ កត្វា ‘‘ឥទំ បារិវាសិកវត្ត’’ន្តិ អញ្ញថា អនុក្កមោ វុត្តោ, សោ បាឡិយា ច អដ្ឋកថាយ ច ន សមេតិ. អាចរិយស្ស បន អយមធិប្បាយោ សិយា – ‘‘បារិវាសិកចតុត្ថោ ចេ, ភិក្ខវេ’’តិអាទីនិ បារិវាសិកភិក្ខូនំ សមាទិយិតព្ពានិ ន ហោន្តិ ¶ , អថ ខោ កម្មការកានំ ភិក្ខូនំ កត្តព្ពាកត្តព្ពកម្មទស្សនមេតំ, តស្មា បារិវាសិកវត្តេ ន បវេសេតព្ពំ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សាទិតព្ព’’ន្តិអាទីនិ បន បារិវាសិកភិក្ខូនំ សម្មាវត្តិតព្ពវត្តានិយេវ ហោន្តិ, តស្មា ឥមានិយេវ បារិវាសិកវត្តេ បវេសេតព្ពានីតិ. អម្ហេហិ បន បាឡិអដ្ឋកថាដីកាសុ អាគតានុក្កមេន បឋមំ បញ្ញត្តវត្តានំ អត្ថំ បឋមំ ទស្សេត្វា បច្ឆា បញ្ញត្តបទានំ អត្ថោ បច្ឆា វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ទ្វត្តិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

៣៣. កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថា

២៤៩. ឯវំ គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយកថំ កថេត្វា ឥទានិ កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថំ កថេតុំ ‘‘កម្មាកម្មន្តិ ឯត្ថ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សមគ្គេន សង្ឃេន ករីយតេ តន្តិ កម្មំ, អបលោកនាទិចតុព្ពិធវិនយកម្មំ. ឥតរស្មិម្បិ ឯសេវ នយោ. អ-ការោ វុទ្ធិអត្ថោ, ន វុទ្ធិប្បត្តំ កម្មំ អកម្មំ. កម្មញ្ច អកម្មញ្ច កម្មាកម្មំ វជ្ជាវជ្ជំ វិយ, ផលាផលំ វិយ ច. តត្ថ ច កម្មន្តិ អបលោកនកម្មញត្តិកម្មទ្វយំ. អកម្មន្តិ ញត្តិទុតិយកម្មញត្តិចតឧត្ថកម្មទ្វយំ. អថ វា កម្មន្តិ ចតូសុបិ ឯតេសុ លហុកកម្មំ. អកម្មន្តិ គរុកកម្មំ. កម្មាកម្មន្តិ ឯត្ថ បន វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. តត្ថ បនាតិ បក្ខន្តរត្ថេ និបាតោ ¶ , គរុកាបត្តិវុដ្ឋានវិនិច្ឆយកថាបក្ខតោ អញ្ញោ កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថាបក្ខោ វេទិតព្ពោតិ វា មយា វុច្ចតេតិ វា អត្ថោ.

ចត្តារិ ¶ កម្មានីតិ ឯត្ថ ចត្តារីតិ បរិច្ឆេទនិទស្សនំ. តេន វិនយកម្មានិ នាម ចត្តារិ ឯវ ហោន្តិ, ន ឥតោ ឩនាធិកានីតិ ទស្សេតិ. កម្មានីតិ បរិច្ឆិន្នកម្មនិទស្សនំ. អបលោកនកម្មន្តិអាទីនិ បរិច្ឆិន្នកម្មានំ ឧទ្ទេសកថនំ. តត្ថ អបលោកីយតេ អាយាចីយតេ អបលោកនំ, អបបុព្ពលោកធាតុ អាយាចនត្ថេ, យុបច្ចយោ ភាវត្ថវាចកោ. អបលោកនវសេន កត្តព្ពំ កម្មំ អបលោកនកម្មំ, សីមដ្ឋកសង្ឃំ អបលោកេត្វា សង្ឃានុមតិយា កត្តព្ពំ កម្មំ. ញាបនា ញត្តិ, សង្ឃស្ស ជានាបនាតិ អត្ថោ. ញត្តិយា កត្តព្ពំ កម្មំ ញត្តិកម្មំ, អនុស្សាវនំ អកត្វា សុទ្ធញត្តិយាយេវ កត្តព្ពកម្មំ. ទ្វិន្នំ បូរណី ទុតិយា, ញត្តិ ទុតិយា ឯតស្ស កម្មស្សាតិ ញត្តិទុតិយំ, ញត្តិទុតិយញ្ច តំ កម្មញ្ចាតិ ញត្តិទុតិយកម្មំ, ឯកាយ ញត្តិយា ឯកាយ អនុស្សាវនាយ កត្តព្ពកម្មំ. ចតុន្នំ បូរណី ចតុត្ថី, ញត្តិ ចតុត្ថី ឯតស្ស កម្មស្សាតិ ញត្តិចតុត្ថំ, ញត្តិចតុត្ថញ្ច តំ កម្មញ្ចាតិ ញត្តិចតុត្ថកម្មំ, ឯកាយ ញត្តិយា តីហិ អនុស្សាវនាហិ កត្តព្ពកម្មំ. តេន វក្ខតិ ‘‘អបលោកនកម្មំ នាម សីមដ្ឋកសង្ឃំ សោធេត្វា’’តិអាទិ.

ឯវំ ចត្តារិ កម្មានិ ឧទ្ទិសិត្វា បរិវារេ (បរិ. ៤៨២ អាទយោ) កម្មវគ្គេ អាគតនយេនេវ តេសំ ចតុន្នំ កម្មានំ វិបត្តិការណានិ បុច្ឆិត្វា វិស្សជ្ជេតុំ ‘‘ឥមានិ ចត្តារិ កម្មានិ កតិហាការេហិ វិបជ្ជន្តិ? បញ្ចហាការេហិ វិបជ្ជន្តី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វត្ថុតោតិ វិនយកម្មស្ស ការណភូតវត្ថុតោ. ញត្តិតោ អនុស្សាវនតោតិ ទ្វេបិ កម្មវាចាយមេវ. សីមតោតិ កម្មករណដ្ឋានភូតពទ្ធសីមតោ. បរិសតោតិ កម្មប្បត្តឆន្ទារហភូតការកសង្ឃតោ. តានិយេវ ហិ បញ្ច សព្ពេសំ វិនយកម្មានំ វិបត្តិការណានិ ហោន្តិ.

តតោ ¶ តំ កម្មវិបត្តិការណភូតំ វត្ថុំ បាឡិនយេន វិត្ថារេតុំ ‘‘សម្មុខាករណីយំ កម្មំ អសម្មុខា ករោតិ, វត្ថុវិបន្នំ អធម្មកម្ម’’ន្ត្យាទិមាហ. តត្ថ សម្មុខាករណីយំ បដិបុច្ឆាករណីយំ បដិញ្ញាយករណីយន្តិ ឥមេសំ តិណ្ណំ អតថាករណេន, សតិវិនយោ អមូឡ្ហវិនយោ តស្សបាបិយសិកា តជ្ជនីយកម្មំ និយសកម្មំ បព្ពាជនីយកម្មំ បដិសារណីយកម្មំ ឧក្ខេបនីយកម្មំ បរិវាសោ មូលាយបដិកស្សនា មានត្តំ អព្ភានំ ឧបសម្បទន្តិ ¶ ឥមេសំ តេរសកម្មានំ អញ្ញកម្មារហស្ស អញ្ញកម្មករណេន, ឧបោសថោ បវារណាតិ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ អទិវសេ ករណេន, បណ្ឌកោ ថេយ្យសំវាសកោ តិត្ថិយបក្កន្តកោ តិរច្ឆានគតោ មាតុឃាតកោ បិតុឃាតកោ អរហន្តឃាតកោ លោហិតុប្បាទកោ សង្ឃភេទកោ ភិក្ខុនិទូសកោ ឧភតោព្យញ្ជនកោ ឩនវីសតិវស្សោ អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នបុព្ពោតិ ឥមេសំ តេរសន្នំ បុគ្គលានំ ឧបសម្បទាកម្មករណេន ឥតិ ឥមានិ ឯកតិំស កម្មានិ វត្ថុវិបន្នំ អធម្មកម្មំ ហោតិ. ញត្តិតោ បញ្ច, អនុស្សាវនតោ បញ្ចាតិ ឥមានិ ទស ការណានិ អន្តោកម្មវាចាយមេវ លភន្តិ, សីមតោ ឯកាទស ការណានិ សីមាសម្មុតិវសេន លភន្តិ, បរិសតោ ទ្វាទស ការណានិ ចតុវគ្គបញ្ចវគ្គទសវគ្គវីសតិវគ្គសង្ខាតេសុ ចតូសុ សង្ឃេសុ ឯកេកស្មិំ កម្មបត្តឆន្ទារហសម្មុខីភូតសង្ខាតានំ តិណ្ណំ តិណ្ណំ សង្ឃានំ វសេន លភន្តីតិ.

ឯវំ កម្មវិបត្តិការណានិ ទស្សេត្វា បុន ចតុវគ្គសង្ឃាទីសុ សន្និសិន្នានំ ភិក្ខូនំ វិសេសនាមំ ទស្សេតុំ ‘‘ចតុវគ្គករណេ កម្មេ’’តិអាទិមាហ. តំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

២៥០. តតោ បរំ ចតុន្នំ កម្មានំ ឋានំ សង្ខេបតោ ទស្សេតុំ ‘‘អបលោកនកម្មំ កតិ ឋានានិ គច្ឆតី’’តិអាទិមាហ. តម្បិ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

២៥១. តតោ ¶ តានិយេវ កម្មានិ តេសុ ឋានេសុ បវត្តានិ វិត្ថារតោ បកាសេតុកាមោ ‘‘អយំ តាវ បាឡិនយោ. អយំ បនេត្ថ អាទិតោ បដ្ឋាយ វិនិច្ឆយកថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តស្សំ វិនិច្ឆយកថាយំ ចតូសុ កម្មេសុ កតមំ អបលោកនកម្មំ នាមាតិ បុច្ឆាយំ តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អបលោកនកម្មំ នាមា’’តិអាទិ. តត្ថ សីមដ្ឋកសង្ឃំ សោធេត្វាតិ អវិប្បវាសសង្ខាតមហាសីមដ្ឋកំ សង្ឃំ សោធេត្វា. ន ហិ ខណ្ឌសីមាយ សន្និបតិតេ សង្ឃេ សោធេតព្ពកិច្ចំ អត្ថិ, អវិប្បវាសសីមាសង្ខាតាយ មហាសីមាយ បន វិត្ថារត្តា ពហូនំ ភិក្ខូនំ វសនដ្ឋានត្តា សមគ្គភាវត្ថំ សោធេតព្ពំ ហោតិ. ឆន្ទារហានំ ឆន្ទំ អាហរិត្វាតិ តិស្សំ សីមាយំ ចតុវគ្គាទិគណំ បូរេត្វា ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឋិតេហិ ភិក្ខូហិ អញ្ញេសំ ហត្ថបាសំ អនាគតានំ បកតត្តភិក្ខូនំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា. វុត្តញ្ហិ ‘‘ចតុវគ្គករណេ កម្មេ ចត្តារោ ភិក្ខូ បកតត្តា កម្មប្បត្តា, អវសេសា បកតត្តា ឆន្ទារហា’’តិ (បរិ. ៤៩៧). សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយាតិ ឆន្ទស្ស អាហរិតត្តា ហត្ថបាសំ អាគតាបិ អនាគតាបិ សព្ពេ ភិក្ខូ សមគ្គាយេវ ហោន្តិ, តស្មា សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា. តិក្ខត្តុំ សាវេត្វាតិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ’’តិអាទិនា កម្មវាចំ អភណិត្វា ¶ ‘‘រុច្ចតិ សង្ឃស្ស. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ រុច្ចតិ សង្ឃស្សា’’តិ តិក្ខត្តុំ សាវេត្វា កត្តព្ពកម្មំ អបលោកនកម្មំ នាមាតិ យោជនា. វុត្តនយេនេវាតិ អបលោកនកម្មេ វុត្តនយេនេវ. ឥមិនា ‘‘សីមដ្ឋកសង្ឃំ សោធេត្វា, ឆន្ទារហានំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា’’តិ ឥទំ ទ្វយំ អតិទិសតិ. ឥតរេសុបិ ឯសេវ នយោ.

តត្ថ ¶ តេសុ ចតូសុ កម្មេសុ កិំ អញ្ញកម្មំ ឥតរកម្មវសេន កាតព្ពន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘តត្រ’’ឥច្ចាទិ. ឯវំ ហោតុ, ឯវំ សន្តេ អវិសេសេន សព្ពម្បិ កម្មំ អញ្ញវសេន កត្តព្ពន្តិ អាហ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មំ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ បន-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតកោ, ញត្តិទុតិយកម្មេ បន វិសេសោ អត្ថីតិ អត្ថោ. ឥតោ បរានិ សុវិញ្ញេយ្យានេវ. បដិក្ខិត្តមេវ អដ្ឋកថាយន្តិ អជ្ឈាហារសម្ពន្ធោ. យទិ ឯវំ អក្ខរបរិហីនាទីសុ សន្តេសុ កម្មកោបោ សិយាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ អក្ខរបរិហីនន្តិ ‘‘សុណាតុ មេ’’តិអាទីសុ សុ-ការ ណា-ការ តុ-ការាទីនំ ភស្សនំ. បទបរិហីនន្តិ សុណាតូតិអាទីនំ វិភត្យន្តបទានំ ភស្សនំ. ទុរុត្តបទំ បន ឧបរិ វក្ខតិ.

ឥទានិ បុនប្បុនវចនេ បយោជនំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទំ អកុប្បកម្មេ ទឡ្ហិកម្មំ ហោតិ, កុប្បកម្មេ កម្មំ ហុត្វា តិដ្ឋតី’’តិ អាហ. តត្ថ ឥទន្តិ ឥទំ បុនប្បុនំ វុត្តកម្មំ. អកុប្បកម្មេតិ អកុប្បេ ឋានារហេ បុរេកតកម្មេ. ទឡ្ហិកម្មំ ហោតីតិ ថិរតរកម្មំ ហោតិ ឯកាយ រជ្ជុយា ពន្ធិតព្ពភារេ ទុតិយតតិយាទិរជ្ជូហិ ពន្ធនំ វិយ. កុប្បកម្មេតិ អក្ខរបរិហីនាទិវសេន កុប្បេ អដ្ឋានារហេ បុរេកតកម្មេ. កម្មំ ហុត្វា តិដ្ឋតីតិ បុនប្បុនំ វុត្តេ សតិ តេសំ អក្ខរបរិហីនាទីនំ សោធិតត្តា បរិសុទ្ធកម្មំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ. អកុប្បកម្មេ កុប្បកម្មេតិ វា ភាវេនភាវលក្ខណត្ថេ ភុម្មវចនំ. បុរេតរំ កតកម្មស្មិំ អកុប្បកម្មេ សតិ បច្ឆា ឥទំ បុនប្បុនំ វុត្តកម្មំ ទឡ្ហិកម្មំ ហោតិ, បុរេកតកម្មស្មិំ កុប្បកម្មេ សតិ ឥទំ បុនប្បុនំ វុត្តកម្មំ អកុប្បំ ឋានារហំ បរិសុទ្ធកម្មំ ហុត្វា តិដ្ឋតីតិ. ឥមំ បាឋំ និស្សាយ អាចរិយវរា ឯកបុគ្គលម្បិ អនេកក្ខត្តុំ ឧបសម្បទកម្មំ ករោន្តិ. កស្មា បន តេ ភិក្ខូ លជ្ជីបេសលពហុស្សុតសិក្ខាកាមភូតានំ អត្តនោ ¶ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកេ សិក្ខំ គណ្ហន្តីតិ? ន តេ អត្តនោ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សន្តិកា លទ្ធសិក្ខំ បច្ចក្ខាយ អញ្ញំ គណ្ហន្តិ, អថ ខោ តាយ ឯវ សទ្ធិំ ទិគុណតិគុណំ ករោន្តិ. ឯវំ សន្តេបិ បុរិមសិក្ខាយ អសទ្ទហន្តាយេវ ករេយ្យុំ, នោ សទ្ទហន្តាតិ? នោ អសទ្ទហន្តា ¶ , សទ្ទហន្តាបិ តេ ភិក្ខូ បុនប្បុនករណេ យុត្តិតោបិ អាគមតោបិ អាទីនវំ អបស្សន្តា អានិសំសមេវ បស្សន្តា ករោន្តីតិ.

កថំ យុត្តិតោ អានិសំសំ បស្សន្តិ? យថា ហិ លោកេ អភិសិត្តម្បិ រាជានំ បុនប្បុនាភិសិញ្ចនេ អាទីនវំ ន បស្សន្តិ, អថ ខោ អភិសេកានុភាវេន រាជិទ្ធិប្បត្តតាទីហិ ការណេហិ អានិសំសមេវ បស្សន្តិ, យថា ច សាសនេ ចេតិយំ វា បដិមំ វា និដ្ឋិតសព្ពកិច្ចំ ‘‘អនេកជាតិសំសារ’’ន្តិអាទីហិ ភគវតោ វចនេហិ អភិសេកមង្គលំ ករោន្តាបិ បុនប្បុនករណេ អាទីនវំ អបស្សន្តា អតិរេកតរំ មហិទ្ធិកតាមហានុភាវតាទិអានិសំសមេវ បស្សន្តា បុនប្បុនំ ករោន្តិយេវ, ឯវមេវ កតឧបសម្បទកម្មំ ភិក្ខុំ បុនទេវ កម្មវាចាភណនេ អាទីនវំ អបស្សន្តា បុព្ពេ កតកម្មស្មិំ វត្ថុអាទីសុ បញ្ចសុ អង្គេសុ ឯកស្មិម្បិ អង្គេ អបរិបុណ្ណេ សតិ កម្មកោបសម្ភវតោ ឥទានិ កតកម្មេន បរិបុណ្ណអង្គេ សតិ កម្មសម្បត្តិសម្ភវញ្ច បុព្ពេវ កម្មសម្បត្តិសម្ភវេបិ ទឡ្ហិកម្មថិរតរសម្ភវញ្ច អានិសំសំ បស្សន្តា ករោន្តិ. កថំ អាគមតោ អានិសំសំ បស្សន្តិ? យថាវុត្តបរិវារដ្ឋកថាបាឋវិនយសង្គហបាឋេសុ ទុរុត្តបទស្ស សោធនត្ថំ បុនប្បុនំ វត្តព្ពភាវស្ស ឧបលក្ខណនយេន វចនតោ. សេសញត្តិទោសអនុស្សាវនទោសានញ្ច វត្ថុវិបត្តិសីមវិបត្តិបរិសវិបត្តិទោសានញ្ច សោធនំ ទស្សិតំ ហោតិ. តេនេវ ច ការណេន អយម្បិ បច្ឆិមបាឋោ អាចរិយេន វុត្តោ. តស្សត្ថោ ហេដ្ឋា ¶ វុត្តោវ. ឥតិ បុព្ពេ កតកម្មស្ស កោបសម្ភវេបិ ឥទានិ កតកម្មេន សម្បជ្ជនសង្ខាតំ អានិសំសំ អាគមតោ បស្សន្តីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កេចិ បន អាចរិយា ឥមំ ‘‘បុនប្បុនំ វត្តុំ វដ្ដតីតិ បាឋំ តស្មិំយេវ បឋមកម្មករណកាលេ ទុរុត្តសោធនត្ថំ វត្តព្ពតំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន ចិរកាលេ’’តិ វទន្តិ, តទេតំ វចនំ នេវ អដ្ឋកថាយំ អាគតំ, ន ដីកាទីសុ វិនិច្ឆិតំ, តេសំ មតិមត្តមេវ, តស្មា ន គហេតព្ពំ. អបិច តស្មិំ ខណេ បុនប្បុនំ វចនតោបិ អបរភាគេ វចនំ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសំ. តស្មិញ្ហិ កាលេ បុនប្បុនំ ភណនេ ញត្តិទោសអនុស្សាវនទោសានិ បច្ឆិមភណនេ សុដ្ឋុ ភណន្តោ សោធេតុំ សក្កុណេយ្យ, ន វត្ថុវិបត្តិសីមវិបត្តិបរិសវិបត្តិទោសានិ. តស្មិញ្ហិ ខណេ តមេវ វត្ថុ, សា ឯវ សីមា, សា ឯវ បរិសា, តស្មា តានិ បុនប្បុនវចនេន សោធេតុមសក្កុណេយ្យានិ ហោន្តិ. អបរភាគេ ករោន្តោ បន បុព្ពេ អបរិបុណ្ណវីសតិវស្សភាវេន វត្ថុវិបត្តិភូតេបិ ឥទានិ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សត្តា វត្ថុសម្បត្តិ ហោតិ, បុព្ពេ សីមសង្ករាទិភាវេន សីមវិបត្តិសម្ភវេបិ ឥទានិ តទភាវត្ថាយ សុដ្ឋុ សោធិតត្តា សីមសម្បត្តិ ហោតិ, បុព្ពេ វគ្គកម្មាទិវសេន ¶ បរិសវិបត្តិសម្ភវេបិ ឥទានិ តទភាវត្ថាយ សុដ្ឋុ សោធិតត្តា បរិសសម្បត្តិ ហោតិ, ឯវំ បញ្ច វិបត្តិយោ សោធេត្វា បញ្ច សម្បត្តិយោ សម្បាទេត្វា កាតុំ សក្កុណេយ្យតោ បឋមកាលេ បុនប្បុនំ ភណនតោបិ អបរភាគេ ភណនំ មហប្ផលំ ហោតិ មហានិសំសន្តិ វេទិតព្ពំ.

យទិ ឯវំ ឧបសម្បទសិក្ខាយ ទហរោ ភវេយ្យាតិ? ន ភវេយ្យ. កស្មា? បោរាណសិក្ខំ អប្បច្ចក្ខិត្វា តាយ ឯវ បតិដ្ឋិតត្តាតិ. ឯវំ សន្តេបិ បុរេកតកម្មស្ស សម្បជ្ជនភាវេន ¶ តិដ្ឋន្តេ សតិ តាយ ឋិតត្តា អទហរោ សិយា. បុរិមកម្មស្ស អសម្បជ្ជនភាវេន ឥទានិ កតកម្មេយេវ ឧបសម្បទភាវេន តិដ្ឋន្តេ សតិ កស្មា ទហរោ ន ភវេយ្យាតិ? ឯវំ សន្តេ ទហរោ ភវេយ្យ. ឯវំ ទហរោ សមានោ បុរិមសិក្ខាយ វស្សំ គណេត្វា យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនាទីនិ សម្បដិច្ឆន្តោ មហាសាវជ្ជោ ភវេយ្យាតិ? ឯវំ បុរិមសិក្ខាយ អដ្ឋិតភាវំ បច្ឆិមសិក្ខាយ ឯវ លទ្ធុបសម្បទភាវំ តថតោ ជានន្តោ ឯវំ ករោន្តោ សាវជ្ជោ ហោតិ, ឯវំ បន អជានន្តោ ‘‘បុរិមសិក្ខាយមេវ ឋិតោ’’តិ មញ្ញិត្វា ឯវំ ករោន្តោ អនវជ្ជោតិ វេទិតព្ពោ. កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘អនាបត្តិ ឩនវីសតិវស្សំ បរិបុណ្ណសញ្ញីតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ឧបសម្បាទេន្តស្ស អនាបត្តិ, បុគ្គលោ បន អនុបសម្បន្នោវ ហោតិ. សចេ បន សោ ទសវស្សច្ចយេន អញ្ញំ ឧបសម្បាទេតិ, តំ ចេ មុញ្ចិត្វា គណោ បូរតិ, សូបសម្បន្នោ. សោបិ ច យាវ ន ជានាតិ, តាវស្ស នេវ សគ្គន្តរាយោ, ន មោក្ខន្តរាយោ. ញត្វា បន បុន ឧបសម្បជ្ជិតព្ព’’ន្តិ សមន្តបាសាទិកាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៤០៦) អាគតត្តា វិញ្ញាយតិ. ឯវំ វត្ថុវិបន្នត្តា កម្មកោបតោ អនុបសម្បន្នស្ស បុគ្គលស្ស ឧបជ្ឈាយោ ភវិតុំ យុត្តកាលេ បុន ឧបសម្បជ្ជនេន ឧបសម្បន្នភូតភាវស្ស អដ្ឋកថាយំ អាគតត្តា ឥមិនា នយេន សីមវិបន្នបអសវិបន្នញត្តិវិបន្នអនុស្សាវនវិបន្នភូតត្តា កម្មកោបតោ បុព្ពេ អនុបសម្បន្នភូតំ បុគ្គលម្បិ អបរភាគេ វុឌ្ឍិប្បត្តិកាលេបិ បញ្ច វិបត្តិទោសានិ សោធេត្វា បុន ឧបសម្បទកម្មវាចាករណេន ឧបសម្បាទេតុំ វដ្ដតិ. សោបិ បុគ្គលោ បុព្ពកម្មកាលេ អនុបសម្បន្នោ ហុត្វាបិ អបរកម្មកាលេ ឧបសម្បន្នោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ.

ឯកច្ចេ បន ភិក្ខូ បោរាណសិក្ខំ បច្ចក្ខាយ នវសិក្ខមេវ គណ្ហិំសុ, តេ បន ភិក្ខូ នវសិក្ខាវសេន ទហរាវ ភវន្តិ, ឯវំ ¶ ករណញ្ច អតិវិយ គុណវិសិដ្ឋំ អត្តនោ នវកតរំ ភិក្ខុំ ទិស្វា តស្មិំ បុគ្គលេ បយិរុបាសិតុកាមោ តំ បុគ្គលំ អត្តនា វុឌ្ឍតរំ កាតុកាមោ អត្តានំ ទហរំ កាតុកាមោ ហុត្វា ធម្មគារវេន ករោន្តោ យុត្តោ ភវេយ្យ. អថ បន សិក្ខាសម្បន្នំ ¶ កត្តុកាមោ ឯវំ ករេយ្យ, សិក្ខា នាម បញ្ចង្គសមន្នាគតេ សតិ សម្បជ្ជតិ, សីលវិសុទ្ធិយេវ ការណំ ហោតិ, តស្មា យទិ បុរិមសិក្ខា អដ្ឋិតា ភវេយ្យ, បច្ចក្ខានកិច្ចំ នត្ថិ, សយមេវ បតិតា ហោតិ. បុរិមសិក្ខាយ ឋិតាយ សតិ វិព្ភមិតុកាមោយេវ បច្ចក្ខានំ ករេយ្យ, ន ភិក្ខុភវិតុកាមោ, សោ បន ចតុបារិសុទ្ធិសីលមេវ បរិសុទ្ធំ ករេយ្យ, តស្មា បោរាណសិក្ខាយ បច្ចក្ខានំ អយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. តតោ បោរាណសិក្ខំ បច្ចក្ខាយ នវសិក្ខាគហណតោ បុនប្បុនំ ករណំយេវ យុត្តតរំ ទិស្សតិ. កស្មា? បោរាណសិក្ខំ បច្ចក្ខាយ នវសិក្ខាគហណេ បុរិមកម្មំ អសម្បជ្ជិត្វា បច្ឆិមកម្មសម្បជ្ជនេ សតិ កិញ្ចាបិ បុរិមសិក្ខា នត្ថិ, យា បច្ចក្ខាតព្ពា, តថាបិ នវសិក្ខាយ សម្បជ្ជិតត្តា ទោសោ នត្ថិ, ទហរភាវំ បត្តោបិ យុត្តរូបោយេវ.

យទិ បុរិមកម្មម្បិ បច្ឆិមកម្មម្បិ សម្បជ្ជតិយេវ, ឯវំ សតិ បុរិមសិក្ខាយ បច្ចក្ខានំ និរត្ថកំ. បច្ឆិមសិក្ខាយ ឋិតោបិ ទហរភាវំ បត្តត្តា អយុត្តរូបោ. យទិ បន បុរិមកម្មមេវ សម្បជ្ជតិ, ន បច្ឆិមកម្មំ, ឯវំ សតិ បុព្ពេ ឋិតបោរាណសិក្ខាបិ បច្ចក្ខានេន បតិតា. បច្ឆិមសិក្ខាបិ បច្ឆិមកម្មស្ស បញ្ចន្នំ វិបត្តីនំ អញ្ញតរេន យោគតោ ន សម្បជ្ជតិ, តស្មា បុរិមសិក្ខាយ ច បតិតត្តា បច្ឆិមសិក្ខាយ ច អលទ្ធត្តា ឧភតោ ភដ្ឋត្តា អយុត្តោវ ហោតិ. បោរាណសិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ នវសិក្ខាគហណេ បន សតិ បុរិមកម្មំ សម្បន្នំ ហុត្វា បច្ឆិមកម្មំ អសម្បន្នំ ហោន្តម្បិ បុរិមសិក្ខាយ បតិដ្ឋិតោយេវ, បុរិមំ អសម្បន្នំ ហុត្វា បច្ឆិមំ សម្បន្នម្បិ ¶ បច្ឆិមសិក្ខាយ ឋិតោ ឯវ. បុរិមបច្ឆិមកម្មទ្វយម្បិ បញ្ចហង្គេហិ សម្បន្នម្បិ ទឡ្ហិកម្មថិរតរភូតាយ បុរិមសិក្ខាយ ឋិតោយេវ សោ ភិក្ខុ ហោតិ, តស្មា បុរិមសិក្ខំ បច្ចក្ខាយ នវសិក្ខាគហណតោ បុរិមសិក្ខំ អប្បច្ចក្ខាយ បុនប្បុនំ នវសិក្ខាគហណំ យុត្តតរំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឥមំ បន បុនប្បុនំ ករោន្តានំ អាចរិយានំ វាទំ អមនសិករោន្តា អញ្ញេ អាចរិយា អនេកប្បការំ អនិច្ឆិតកថំ កថេន្តិ. កថំ? ឯកច្ចេ ថេរា ឯវំ វទន្តិ ‘‘កិំ ឥមេ ភិក្ខូ ឯវំ ករោន្តា បារាជិកប្បត្តំ ភិក្ខុំ បុន សិក្ខាយ បតិដ្ឋាបេស្សាមាតិ មញ្ញន្តី’’តិ. តេ ថេរា បុនប្បុនំ កម្មវាចំ ភណន្តេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ ឥមិនា ការណេន ឯវំ ករោន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯវមាហំសុ. ឯកច្ចេ បន ថេរា ‘‘កស្មា ឥមេ ភិក្ខូ បុនប្បុនំ ករោន្តិ, យថា នាម អសនិ ឯកវារមេវ បតន្តី សត្តេ ជីវិតក្ខយំ បាបេតិ, ឯវមេវ ភគវតោ អាណាភូតា កម្មវាចា ¶ ឯកវារំ ភណមានា កម្មំ សិជ្ឈាបេតិ, ន អនេកវារ’’ន្តិ, តេបិ ‘‘កម្មសិជ្ឈនត្ថាយ បុនប្បុនំ ភណន្តី’’តិ ចិន្តេត្វា ឯវមាហំសុ. ពហវោ បន ភិក្ខូ បុនប្បុនំ ករោន្តេ ទិស្វា ឯវំ វទន្តិ ‘‘ឥមេ ភិក្ខូ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ ទិន្នសិក្ខំ អសទ្ទហន្តា ឯវំ ករោន្តិ, អាចរិយុបជ្ឈាយគុណាបរាធកា ឯតេ សមណា’’តិ. តេ ‘‘បុព្ពសិក្ខំ អសទ្ទហិត្វា បុនប្បុនំ ករោន្តី’’តិ មញ្ញន្តា ឯវមាហំសុ.

អបរេ បន ថេរា ‘‘បឋមំ ឧបសម្បទកម្មវាចាភណនកាលេយេវ បុនប្បុនំ វត្តព្ពំ, ន អបរភាគេ’’តិ, តត្ថ ការណំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. អញ្ញេ ឯវមាហំសុ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយមេវ បុនប្បុនំ វត្តព្ពន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, ន ញត្តិចតុត្ថកម្មេ, អថ ច បនិមេ ភិក្ខូ ញត្តិចតុត្ថកម្មភូតាយ ឧបសម្បទកម្មវាចាយ បុនប្បុនំ ករោន្តិ, ឯតំ អដ្ឋកថាយ ន សមេតី’’តិ, តំ នីតត្ថមេវ គហេត្វា ¶ វទិំសុ. នេយ្យត្ថតោ បន ឥមិនា នយេន ចតូសុបិ កម្មេសុ បុនប្បុនំ កាតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. កម្មសង្ករមេវ ហិ ញត្តិទុតិយកម្មេ វិសេសតោ វទតិ, បុនប្បុនំ វត្តព្ពភាវោ បន សព្ពេសូតិ ទដ្ឋព្ពោ. តេនេវ ហិ ញត្តិចតុត្ថកម្មវាចាយ ឧបសម្បន្នដ្ឋានេយេវ បុព្ពេ អនុបសម្បន្នស្ស បុគ្គលស្ស បច្ឆា ឧបសម្បជ្ជិតព្ពភាវោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោតិ.

បដិបុច្ឆាករណីយាទីសុបីតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន បដិំញ្ញាយ ករណីយាទយោ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ បដិបុច្ឆាយ ករណីយំ អប្បដិបុច្ឆា ករោតីតិ បុច្ឆិត្វា ចោទេត្វា សារេត្វា កាតព្ពំ អបុច្ឆិត្វា អចោទេត្វា អសារេត្វា ករោតិ. បដិញ្ញាយ ករណីយំ អប្បដិញ្ញាយ ករោតីតិ បដិញ្ញំ អារោបេត្វា យថាទិន្នាយ បដិញ្ញាយ កាតព្ពំ អបដិញ្ញាយ បដិញ្ញំ អករោន្តស្ស វិលបន្តស្ស ពលក្ការេន ករោតិ. សតិវិនយារហស្សាតិ ទព្ពមល្លបុត្តត្ថេរសទិសស្ស ខីណាសវស្ស. អមូឡ្ហវិនយារហស្សាតិ គគ្គភិក្ខុសទិសស្ស ឧម្មត្តកស្ស. តស្សបាបិយសិកកម្មារហស្សាតិ ឧបវាឡភិក្ខុសទិសស្ស ឧស្សន្នបាបស្ស. តជ្ជនីយកម្មារហស្សាតិ បណ្ឌកលោហិតកភិក្ខុសទិសស្ស ភណ្ឌនការកស្ស. និយសកម្មារហស្សាតិ សេយ្យសកភិក្ខុសទិសស្ស អភិណ្ហាបត្តិកស្ស. បព្ពាជនីយកម្មារហស្សាតិ អស្សជិបុនព្ពសុកភិក្ខុសទិសស្ស កុលទូសកស្ស. បដិសារណីយកម្មារហស្សាតិ សុធម្មភិក្ខុសអសស្ស ឧបាសកេ ជាតិអាទីហិ ទូសេន្តស្ស. ឧក្ខេបនីយកម្មារហស្សាតិ ឆន្នភិក្ខុសទិសស្ស អាបត្តិំ អបស្សន្តស្ស អាបត្តិំ អទេសេន្តស្ស អរិដ្ឋភិក្ខុសទិសស្ស មិច្ឆាទិដ្ឋិំ អវិស្សជ្ជេន្តស្ស. បរិវាសារហស្សាតិ បដិច្ឆន្នសង្ឃាទិសេសាបត្តិកស្ស. មូលាយបដិកស្សនារហស្សាតិ អន្តរាបត្តិំ ¶ អាបន្នស្ស. មានត្តារហន្តិ អប្បដិច្ឆន្នសង្ឃាទិសេសាបត្តិកំ. អព្ភានារហន្តិ ចិណ្ណមានត្តំ ភិក្ខុំ. ឧបសម្បាទេតីតិ ឧបសម្បទកម្មំ ករោតិ.

អនុបោសថេ ¶ ឧបោសថំ ករោតីតិ អនុបោសថទិវសេ ឧបោសថំ ករោតិ. ឧបោសថទិវសោ នាម ឋបេត្វា កត្តិកមាសំ អវសេសេសុ ឯកាទសសុ មាសេសុ ភិន្នស្ស សង្ឃស្ស សាមគ្គិទិវសោ ច យថាវុត្តា ចាតុទ្ទសបន្នរសា ច, ឯតំ តិប្បការម្បិ ឧបោសថទិវសំ ឋបេត្វា អញ្ញស្មិំ ទិវសេ ឧបោសថំ ករោន្តោ អនុបោសថេ ឧបោសថំ ករោតិ នាម. យត្រ ហិ បត្តចីវរាទិអត្ថាយ អប្បមត្តកេន ការណេន វិវទន្តា ឧបោសថំ វា បវារណំ វា ឋបេន្តិ, តត្ថ តស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិតេ ‘‘សមគ្គា ជាតម្ហា’’តិ អន្តរា សាមគ្គីឧបោសថំ កាតុំ ន លភន្តិ, ករោន្តេហិ អនុបោសថេ ឧបោសថោ កតោ នាម ហោតិ.

អប្បវារណាយ បវារេតីតិ អប្បវារណទិវសេ បវារេតិ. បវារណទិវសោ នាម ឯកស្មិំ កត្តិកមាសេ ភិន្នស្ស សង្ឃស្ស សាមគ្គិទិវសោ ច បច្ចុក្កឌ្ឍិត្វា ឋបិតទិវសោ ច ទ្វេ ច បុណ្ណមាសិយោ, ឯតំ ចតុព្ពិធំ បវារណទិវសំ ឋបេត្វា អញ្ញស្មិំ ទិវសេ បវារេន្តោ អប្បវារណាយ បវារេតិ នាម. ឥធាបិ អប្បមត្តកស្ស វិវាទស្ស វូបសមេ សាមគ្គីបវារណំ កាតុំ ន លភន្តិ. ករោន្តេហិ អប្បវារណាយ បវារណា កតា ហោតីតិ អយំ អដ្ឋកថាបាឋោ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨៣).

‘‘ឧម្មត្តកស្ស ភិក្ខុនោ ឧម្មត្តកសម្មុតិ ឧម្មត្តកេន យាចិត្វា កតេ អសម្មុខាបិ ទាតុំ វដ្ដតិ, តត្ថ និសិន្នេបិ ន កុប្បតិ និយមាភាវតោ. អសម្មុខា កតេ បន ទោសាភាវំ ទស្សេតុំ ‘អសម្មុខា កតំ សុកតំ ហោតី’តិ វុត្តំ. ទូតេន ឧបសម្បទា បន សម្មុខា កាតុំ ន សក្កា កម្មវាចានានត្តសម្ភវតោ. បត្តនិក្កុជ្ជនាទយោ ហត្ថបាសតោ អបនីតមត្តេបិ កាតុំ វដ្ដន្តិ. សង្ឃសម្មុខតាតិអាទីសុ យាវតិកា ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា, តេ អាគតា ហោន្តិ, ឆន្ទារហានំ ¶ ឆន្ទោ អាហតោ ហោតិ, សម្មុខីភូតា ន បដិក្កោសន្តិ, អយំ សង្ឃសម្មុខតា. យេន ធម្មេន យេន វិនយេន យេន សត្ថុសាសនេន សង្ឃោ កម្មំ ករោតិ, អយំ ធម្មសម្មុខតា វិនយសម្មុខតា. តត្ថ ធម្មោតិ ភូតំ វត្ថុ. វិនយោតិ ចោទនា ចេវ សារណា ច. សត្ថុសាសនំ នាម ញត្តិសម្បទា ចេវ អនុស្សាវនសម្បទា ¶ ច. យស្ស សង្ឃោ កម្មំ ករោតិ, តស្ស សម្មុខាភាវោ បុគ្គលសម្មុខតា. កត្តិកមាសស្ស បវារណមាសត្តា ‘ឋបេត្វា កត្តិកមាស’ន្តិ វុត្តំ. បច្ចុក្កឌ្ឍិត្វា ឋបិតទិវសោ ចាតិ កាឡបក្ខេ ចាតុទ្ទសិំ បន្នរសិំ វា សន្ធាយ វុត្តំ. ទ្វេ បុណ្ណមាសិយោតិ បឋមបច្ឆិមវស្សូបគតានំ វសេន វុត្ត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បរិវារ ៣.៤៨៣) អាគតំ.

‘‘ឋបិតឧបោសថបវារណានំ កត្តិកមាសេ សាមគ្គិយា កតាយ សាមគ្គីបវារណំ មុញ្ចិត្វា ឧបោសថំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘ឋបេត្វា កត្តិកមាស’ន្តិ. សចេ បន តេសំ នានាសីមាសុ មហាបវារណាយ វិសុំ បវារិតានំ កត្តិកមាសព្ភន្តរេ សាមគ្គី ហោតិ, សាមគ្គីឧបោសថោ ឯវ តេហិ កាតព្ពោ, ន បវារណា ឯកស្មិំ វស្សេ កតបវារណានំ បុន បវារណាយ អវិហិតត្តា. សាមគ្គីទិវសោ ហោតីតិ អនុបោសថទិវសេ សាមគ្គីករណំ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ បន ចាតុទ្ទសិយំ បន្នរសិយំ វា សង្ឃោ សាមគ្គិំ ករោតិ, តទា សាមគ្គីឧបោសថទិវសោ ន ហោតិ, ចាតុទ្ទសីបន្នរសីឧបោសថោវ ហោតិ. ឧបរិ បវារណាយបិ ឯសេវ នយោ. បច្ចុក្កឌ្ឍិត្វា ឋបិតទិវសោ ចាតិ ភណ្ឌនការកេហិ ឧបទ្ទុតា វា កេនចិទេវ ករណីយេន បវារណសង្គហំ វា កត្វា ឋបិតោ កាឡបក្ខចាតុទ្ទសីទិវសោ ច. ទ្វេ ច បុណ្ណមាសិយោតិ បុព្ពកត្តិកបុណ្ណមា បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមា ចាតិ ទ្វេ បុណ្ណមាសិយោ. ឯតំ ¶ ចតុព្ពិធន្តិ បុណ្ណមាសិទ្វយេន សទ្ធិំ សាមគ្គីបវារណំ ចាតុទ្ទសីបវារណញ្ច សម្បិណ្ឌេត្វា, ឥទញ្ច បកតិចារិត្តវសេន វុត្តំ. តថារូបបច្ចយេ បន សតិ ឧភិន្នំ បុណ្ណមាសីនំ បុរិមា ទ្វេ ចាតុទ្ទសិយោ, កាឡបក្ខចាតុទ្ទសិយា អនន្តរា បន្នរសីបីតិ ឥមេបិ តយោ ទិវសា បវារណាទិវសា ឯវាតិ ឥមំ សត្តវិធម្បិ បវារណាទិវសំ ឋបេត្វា អញ្ញស្មិំ ទិវសេ បវារេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បរិវារ ២.៤៨៣) អាគតំ.

ឯវំ វត្ថុវិបត្តិវិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ញត្តិវិបត្តិវិនិច្ឆយំ អនុស្សាវនវិបត្តិវិនិច្ឆយញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘ញត្តិតោ វិបត្តិយំ បនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បញ្ចមញត្តិវិបត្តិយំ ‘‘បច្ឆា វា ញត្តិំ ឋបេតី’’តិ ឯតស្ស សំវណ្ណនាយំ អនុស្សាវនកម្មំ កត្វាតិ បឋមំ អនុស្សាវនំ សាវេត្វា ‘‘ឯសា ញត្តី’’តិ អនុស្សាវនានន្តរមេវ សកលំ ញត្តិំ វត្វា, បរិយោសានេ ‘‘ឯសា ញត្តី’’តិ វត្វាតិ អធិប្បាយោ.

២៥២. ចតុត្ថអនុស្សាវនវិបត្តិសំវណ្ណនាយំ ¶ ‘‘យ្វាយន្តិ ព្យញ្ជនប្បភេទោ អធិប្បេតោ. ទសធា ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា បភេទោតិ ឯត្ថ ទសធា ទសវិធេន ព្យញ្ជនានំ បភេទោតិ យោជេតព្ពំ. កេនាយំ បភេទោតិ អាហ ‘ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា’តិ. យថាធិប្បេតត្ថព្យញ្ជនតោ ព្យញ្ជនសង្ខាតានំ អក្ខរានំ ជនិកា ពុទ្ធិ ព្យញ្ជនពុទ្ធិ, តាយ ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា, អក្ខរសមុដ្ឋាបកចិត្តភេទេនេវាតិ អត្ថោ. យំ វា សំយោគបរំ កត្វា វុច្ចតិ, ឥទម្បិ គរុកន្តិ យោជនា’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ វុត្តំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បរិវារ ៣.៤៨៥) បន ‘‘ឋានករណានិ សិថិលានិ កត្វា ឧច្ចារេតព្ពមក្ខរំ សិថិលំ, តានិយេវ ធនិតានិ អសិថិលានិ កត្វា ឧច្ចារេតព្ពមក្ខរំ ធនិតំ. ទ្វិមត្តកាលំ ទីឃំ, ឯកមត្តកាលំ រស្សំ. ទសធា ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា បភេទោតិ ឯវំ សិថិលាទិវសេន ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា អក្ខរុប្បាទកចិត្តស្ស ទសប្បការេន ¶ បភេទោ. សព្ពានិ ហិ អក្ខរានិ ចិត្តសមុដ្ឋានានិ យថាធិប្បេតត្ថព្យញ្ជនតោ ព្យញ្ជនានិ ច. សំយោគោ បរោ ឯតស្មាតិ សំយោគបរោ. ន សំយោគបរោ អសំយោគបរោ ‘អាយស្មតោ ពុទ្ធរក្ខិតថេរស្ស យស្ស ន ខមតី’តិ ឯត្ថ ត-ការ ន-ការសហិតារោ អសំយោគបរោ. ករណានីតិ កណ្ឋាទីនិ’’ ឥតិ ឯត្តកំ វុត្តំ.

បុន វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បរិវារ ២.៤៨៥) ‘‘តត្ថ អាយស្មតោតិអាទីសុ សរានន្តរិតានិ ស-ការ ម-ការាទិព្យញ្ជនានិ ‘សំយោគោ’តិ វុច្ចន្តិ. យោ សំយោគោ បរោ យស្ស អ-ការាទិនោ, សោ សំយោគបរោ នាម. រស្សន្តិ អ-ការាទិព្យញ្ជនរហិតំ បទំ. អសំយោគបរន្តិ ‘យស្ស ន ខមតី’តិអាទីសុ ស-ការ ន-ការាទិព្យញ្ជនសហិតំ បទំ សន្ធាយ វុត្តំ. ត-ការស្ស ថ-ការំ អកត្វា ‘សុណាតុ មេ’តិអាទិំ អវត្វា វគ្គន្តរេ សិថិលមេវ កត្វា ‘សុណាដុ មេ’តិអាទិំ វទន្តោបិ ទុរុត្តំ ករោតិយេវ ឋបេត្វា អនុរូបំ អាទេសំ. យញ្ហិ ‘សច្ចិកត្ថបរមត្ថេនា’តិ វត្តព្ពេ ‘សច្ចិកដ្ឋបរមដ្ឋេនា’តិ ច ‘អត្ថកថា’តិ ច វត្តព្ពេ ‘អដ្ឋកថា’តិ ច តត្ថ តត្ថ វុច្ចតិ, តាទិសំ បាឡិអដ្ឋកថាទីសុ ទិដ្ឋបយោគំ តទនុរូបញ្ច វត្តុំ វដ្ដតិ, តតោ អញ្ញំ ន វដ្ដតិ. តេនាហ ‘អនុក្កមាគតំ បវេណិំ អវិនាសេន្តេនា’តិអាទិ. ‘ទីឃេ វត្តព្ពេ រស្ស’ន្តិអាទីសុ ‘ភិក្ខូន’ន្តិ វត្តព្ពេ ‘ភិក្ខុន’ន្តិ វា ‘ពហូសូ’តិ វត្តព្ពេ ‘ពហុសូ’តិ វា ‘នក្ខមតី’តិ វត្តព្ពេ ‘ន ខមតី’តិ វា ‘ឧបសម្បទាបេក្ខោ’តិ វត្តព្ពេ ‘ឧបសម្បទាបេខោ’តិ វា ឯវំ អនុរូបដ្ឋានេសុ ឯវ ទីឃរស្សាទិរស្សទីឃាទិវសេន បរិវត្តេតុំ វដ្ដតិ, ន បន ‘នាគោ’តិ វត្តព្ពេ ‘នគោ’តិ វា ‘សង្ឃោ’តិ ¶ វត្តព្ពេ ‘សឃោ’តិ វា ‘តិស្សោ’តិ វត្តព្ពេ ‘តិសោ’តិ វា ‘យាចតី’តិ វត្តព្ពេ ‘យាចន្តី’តិ វា ឯវំ អននុរូបដ្ឋានេសុ វត្តុំ ¶ . សម្ពន្ធំ បន វវត្ថានញ្ច សព្ពថាបិ វដ្ដតីតិ គហេតព្ព’’ន្តិ អាគតំ. សេសានិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ សុដ្ឋុ សល្លក្ខេតព្ពានិ.

២៥៣. សីមវិបត្តិវិនិច្ឆយោ បន ហេដ្ឋា សីមកថាយំ សព្ពេន កថិតោ, តស្មា តត្ថ វុត្តនយេនេវ គហេតព្ពោ.

បរិសវិបត្តិកថាយ ចតុវគ្គករណេតិ ចតុវគ្គេន សង្ឃេន កត្តព្ពេ. អនិស្សារិតាតិ ឧបោសថដ្ឋបនាទិនា វា លទ្ធិនានាសំវាសកភាវេន វា ន ពហិកតា. អដ្ឋកថាយញ្ហិ ‘‘អបកតត្តស្សាតិ ឧក្ខិត្តកស្ស វា យស្ស វា ឧបោសថបវារណា ឋបិតា ហោន្តី’’តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៤២៥) វុត្តត្តា ឋបិតឧបោសថបវារណោ ភិក្ខុ អបកតត្តោ ឯវាតិ គហេតព្ពំ. បរិសុទ្ធសីលាតិ បារាជិកំ អនាបន្នា អធិប្បេតា. បរិវាសាទិកម្មេសុ បន គរុកដ្ឋាបិ អបកតត្តា ឯវាតិ គហេតព្ពំ. អវសេសា…បេ… ឆន្ទារហាវ ហោន្តីតិ ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតេ សន្ធាយ វុត្តំ, អវិជហិត្វា ឋិតា បន ឆន្ទារហា ន ហោន្តិ, តេបិ ចតុវគ្គាទិតោ អធិកា ហត្ថបាសំ វិជហិត្វាវ ឆន្ទារហា ហោន្តិ, តស្មា សង្ឃតោ ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតេនេវ ឆន្ទោ វា បារិសុទ្ធិ វា ទាតព្ពា.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បរិវារ ៣.៤៨៨) បន ‘‘អនុក្ខិត្តា បារាជិកំ អនាបន្នា ច បកតត្តាតិ អាហ ‘បកតត្តា អនុក្ខិត្តា’តិអាទិ. តត្ថ អនិស្សារិតាតិ បុរិមបទស្សេវ វេវចនំ. បរិសុទ្ធសីលាតិ បារាជិកំ អនាបន្នា. ន តេសំ ឆន្ទោ វា បារិសុទ្ធិ វា ឯតីតិ តីសុ ទ្វីសុ វា និសិន្នេសុ ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា ឆន្ទបារិសុទ្ធិ អាហដាបិ អនាហដាវ ហោតីតិ អធិប្បាយោ’’តិ អាគតោ. ឯវំ បាឡិយញ្ច អដ្ឋកថាយ ច ចតុន្នម្បិ កម្មានំ សម្បត្តិ ច វិបត្តិ ច អាគតា, ដីកាចរិយេហិ ច វិនិច្ឆិតា, តស្មា ¶ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ចត្តារិ កម្មានិ កត្តព្ពានិ, ន អវុត្តនយេន. វុត្តញ្ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១. គន្ថារម្ភកថា; ២.៤៣១) –

‘‘ពុទ្ធេន ¶ ធម្មោ វិនយោ ច វុត្តោ;

យោ តស្ស បុត្តេហិ តថេវ ញាតោ;

សោ យេហិ តេសំ មតិមច្ចជន្តា;

យស្មា បុរេ អដ្ឋកថា អកំសុ.

‘‘តស្មា ហិ យំ អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ;

តំ វជ្ជយិត្វាន បមាទលេខំ;

សព្ពម្បិ សិក្ខាសុ សគារវានំ;

យស្មា បមាណំ ឥធ បណ្ឌិតាន’’ន្តិ.

ឥមស្មិញ្ហិ កម្មវគ្គេ អបលោកនាទីនំ ចតុន្នំ កម្មានំ ករណដ្ឋានំ ឯកាទសវិបត្តិសីមវិមុត្តំ ពទ្ធសីមភូតំយេវ វុត្តំ, ‘‘ឯកាទសហិ អាការេហិ សីមតោ កម្មានិ វិបជ្ជន្តី’’តិ (បរិ. ៤៨៦) វចនតោ ន អពទ្ធឧបចារសីមភូតំ. ន ហិ តត្ថ ឯកាទសវិបត្តិ អត្ថិ. អដ្ឋកថាយម្បិ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨២) ‘‘អបលោកនកម្មំ នាម សីមដ្ឋកសង្ឃំ សោធេត្វា ឆន្ទារហានំ ឆន្ទំ អាហរិត្វា សមគ្គស្ស សង្ឃស្ស អនុមតិយា តិក្ខត្តុំ សាវេត្វា កត្តព្ពំ កម្ម’’ន្តិ អបលោកនកម្មស្សាបិ ពទ្ធសីមាយមេវ កត្តព្ពភាវោ វុត្តោ, ន ឧបចារសីមាយំ. ន ហិ តត្ថ សីមដ្ឋកសង្ឃសោធនញ្ច ឆន្ទារហានញ្ច អត្ថិ, អន្តោសីមំ បវិដ្ឋបវិដ្ឋានំ សង្ឃលាភោ ទាតព្ពោយេវ ហោតិ, តស្មា ‘‘ញត្តិកម្មភូតំ ឧបោសថបវារណាកម្មំ អពទ្ធសីមវិហារេបិ កត្តព្ព’’ន្តិ គណ្ហន្តានំ អាចរិយានំ វាទោបិ ‘‘ញត្តិទុតិយកម្មភូតំ កថិនទានកម្មំ ឧបចារសីមាយមេវ កត្តព្ព’’ន្តិ គណ្ហន្តានំ អាចរិយានំ វាទោបិ បាឡិវិរោធោ អដ្ឋកថាវិរោធោ ច ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. យមេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ឧបោសថបវារណកថាវណ្ណនាយញ្ច ¶ កថិនកថាវណ្ណនាយញ្ច វុត្តំ, អត្ថិកេហិ តត្ថ សុដ្ឋុ ឱលោកេត្វា សំសយោ វិនោទេតព្ពោ.

ឥទានិ សព្ពេ ភិក្ខូ លេខការេហិ បរិចយវសេន សព្ពគន្ថានំ អាទិម្ហិ លិខិតំ មហានមក្ការបាឋំ សរណគមនស្ស, កម្មវាចាយ ច អារម្ភកាលេ មហតា ឧស្សាហេន ភណន្តិ, សោ បន បាឋោ នេវ សរណគមនបរិយាបន្នោ, ន កម្មវាចាបរិយាបន្នោ, នាបិ កម្មវាចាយ បុព្ពករណបរិយាបន្នោ, តស្មិំ អភណិតេបិ ន សរណគមនស្ស វា កម្មវាចាយ វា ហានិ អត្ថិ, ន ភណិតេ វឌ្ឍិ, តស្មា បករណាចរិយា សរណគមនារម្ភេបិ កម្មវាចារម្ភេបិ តស្ស មហានមក្ការបាឋស្ស ¶ វណ្ណនំ ន វទន្តិ, វទន្តោ បន ‘‘ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស’’ ឥតិ បទានំ អត្ថោ វិសុទ្ធិមគ្គសមន្តបាសាទិកាសារត្ថទីបនីអាទិប្បករណេសុ ‘‘ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ’’ ឥតិបទានំ អត្ថោ វិយ វិត្ថារេន វត្តព្ពោ សិយា, ឯវំ សន្តេបិ ភគវតោ យថាភូតគុណទីបនវសេន បវត្តត្តា សព្ពេបិ អាចរិយា សព្ពេសុ គន្ថារម្ភេសុ តិក្ខត្តុំ មង្គលត្ថំ ភណន្តិ. ភណន្តេហិ ច បន ន-ការ មោ-ការាទីនំ ឋានករណាទិសម្បទំ អហាបេន្តេន សិថិលធនិតទីឃរស្សាទិវិសេសំ មនសិ ករោន្តេន សមណសារុប្បេន បរិមណ្ឌលេន បទព្យញ្ជនេន ភណិតព្ពោ ហោតិ, ន អតិអាយតកេន គីតសទ្ទសទិសេន សទ្ទេន. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អាយតកេន គីតស្សរេន ធម្មោ គាយិតព្ពោ, យោ គាយេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៤៩).

‘‘ឯកមត្តោ ភវេ រស្សោ, ទ្វិមត្តោ ទីឃមុច្ចតេ;

តិមត្តោ តុ ប្លុតោ ញេយ្យោ, ព្យញ្ជនញ្ចឌ្ឍមត្តិក’’ន្តិ. –

សទ្ទប្បករណាចរិយេហិ វុត្តំ សទ្ទលក្ខណំ និស្សាយ ន-ការាទីសុ រស្សភូតេ អសរេ ឯកមត្តំ, ន-ព្យញ្ជនេ អឌ្ឍមត្តំ សម្បិណ្ឌេត្វា ¶ ទិយឌ្ឍមត្តកាលំ បមាណំ កត្វា ឧច្ចារីយតេ. មោ-ការាទីសុ ទីឃភូតេ ឱ-ការាទិសរេ ទ្វិមត្តំ, ម-ការាទិព្យញ្ជនេ អឌ្ឍមត្តំ សម្បិណ្ឌេត្វា អឌ្ឍតេយ្យមត្តាកាលំ បមាណំ កត្វា ឧច្ចារីយតេ, ន តតោ ឧទ្ធន្តិ. ននុ ‘‘ប្លុតោ តិមត្តោ ញេយ្យោ’’តិ វុត្តន្តិ? សច្ចំ, សា បន ទូរតោ អវ្ហាយនាទីសុយេវ លព្ភតិ, នាញ្ញត្ថ. វុត្តញ្ហិ ការិកាយំ –

‘‘ទូរតោ អវ្ហានេ គីតេ, តថេវ រោទនេបិ ច;

ប្លុតា តិមត្តិកា វុត្តា, សព្ពេតេ នេត្ថ គយ្ហរេ’’តិ. –

កិត្តកេន បន កាលេន ឯកមត្តា វិញ្ញេយ្យាតិ? អក្ខិនិមិសឧម្មិសមត្តកាលេនាតិ អាចរិយា. ឯកេ បន អាចរិយា ‘‘អង្គុលិផោដនកាលប្បមាណេនា’’តិ វទន្តិ. វុត្តញ្ហិ អាចរិយធម្មសេនាបតិត្ថេរេន –

‘‘បមាណំ ឯកមត្តស្ស, និមិសុម្មិសតោព្រវុំ;

អង្គុលិផោដកាលស្ស, បមាណេនាបិ អព្រវុ’’ន្តិ.

ឯវំ ¶ សទ្ទសត្ថាចរិយេហិ វចនតោ សុទ្ធរស្សសរដ្ឋានេ ឯកមត្តាបមាណំ, សព្យញ្ជនរស្សសរដ្ឋានេ ទិយឌ្ឍមត្តាបមាណំ, សុទ្ធទីឃសរដ្ឋានេ ទ្វិមត្តាបមាណំ, សព្យញ្ជនទីឃសរដ្ឋានេ អឌ្ឍតេយ្យមត្តាបមាណំ កាលំ សល្លក្ខេត្វា ឧច្ចារីយតេ.

ឥទានិ បន ភិក្ខូ មហានមក្ការភណនេ ពលវឧស្សាហំ កត្វា ភណន្តា រស្សដ្ឋានេសុ ទ្វិតិមត្តាកាលំ ទីឃដ្ឋានេសុ ចតុបញ្ចមត្តាកាលំ សរំ បឋបេត្វា ភណន្តិ, តទយុត្តំ វិយ ទិស្សតិ. អបរេ បឋមវារេ ភណិត្វា ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធស្សា’’តិ បរិយោសានបទំ បត្វាបិ តត្ថ អដ្ឋបេត្វា បុន ‘‘នមោ តស្សា’’តិ ភណិត្វា ស-ការេ ឋបេត្វា ថោកំ វិស្សមិត្វា ទុតិយវារេ ‘‘ភគវតោ’’តិ ឥទំ អាទិំ កត្វា យាវ បរិយោសានំ ភណិត្វា ឋបេន្តិ. តតិយវារេ បន អាទិតោ បដ្ឋាយ បរិយោសានេ ឋបេន្តិ. ឯវំ ភណន្តញ្ច ពហូ បសំសន្តិ, ឯវំ បន កាតព្ពន្តិ នេវ ¶ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ វិជ្ជតិ. យថា ញត្តិចតុត្ថកម្មេ ករិយមានេ តីណិ អនុស្សាវនានិ សទ្ទតោ ច អត្ថតោ ច អភិន្នានិ អញ្ញមញ្ញំ សង្ករវិរហិតានិ កត្វា ភណិតព្ពានិ, ឯវំ មហានមក្ការបាឋេ តិក្ខត្តុំ ភញ្ញមានេ តយោ វារា សទ្ទតោ ច អត្ថតោ ច អភិន្នេ កត្វា សង្ករវិរហិតេ កត្វា អាទិតោ អារភិត្វា បរិយោសានេ ឋបេតព្ពា ហោន្តីតិ.

តត្រាយមេកេឯវំ វទន្តិ – យថា នាម ជវេន គច្ឆន្តស្ស ឋាតព្ពដ្ឋានំ បត្វាបិ សហសា ឋាតុំ ន សក្កោតិ, ឯកបាទមត្តំ គន្ត្វា តិដ្ឋតិ, ឯវំ អាទិតោ ភណន្តស្ស ពលវឧស្សាហត្តា បរិយោសានេ បត្តេបិ ឋបេតុំ ន សក្កោតិ, ‘‘នមោ តស្សា’’តិ ទ្វិបទមត្តំ ភណិត្វា សក្កោតីតិ. ឯវំ សន្តេ ទុតិយតតិយវារេសុ កស្មា សក្កោតីតិ? តទា បន ទុតិយវារេ ថោកំ វិស្សមិតត្តា លទ្ធស្សាសោ ហុត្វា សក្កោតីតិ. ឯវំ តេ អាយស្មន្តោ សយមេវ អត្តានំ វិឃាតំ បាបេន្តិ. ន ហិ ‘‘មហានមក្ការំ ភណន្តេន បឋមវារេ ពលវឧស្សាហេន ភណិតព្ពោ’’តិ ភគវតា បញ្ញត្តោ, ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ វា ឋបិតោ អត្ថិ. ឯវំ សន្តេ យថា បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តេន យត្តកា ភិក្ខូ បាតិមោក្ខំ សុណន្តិ, តេសំ សវនប្បមាណេន យាវ បរិយោសានា ឧទ្ទិសិតុំ អត្តនោ សរប្បមាណំ គហេត្វា បាតិមោក្ខោ ឧទ្ទិសិតព្ពោ, ឯវំ កម្មវាចំ ភណន្តេនបិ សីមមណ្ឌលេ និសិន្នភិក្ខូនំ សវនប្បមាណេន យាវ បរិយោសានា អត្តនោ សរប្បមាណំ គហេត្វា ភណិតព្ពាតិ.

អបរេ បន អាចរិយា មោ-ការាទីសុ ឱ-ការន្តបទេសុ អញ្ញេសំ បទានំ អតិរេកេន សរេន ទ្វត្តិក្ខត្តុំ ¶ អនុករណសទ្ទំ អនុពន្ធាបយមានា ភណន្តិ, តេសំ អាចរិយានំ តាទិសំ ភណនំ សុត្វា បរិចយប្បត្តា អញ្ញេ ភិក្ខូ វា គហដ្ឋា វា អញ្ញេសំ ¶ អាចរិយានំ កម្មវាចំ ន គរុំ ករោន្តិ, តាយ កម្មវាចាយ ឧបសម្បទា អលភិតព្ពា វិយ មញ្ញន្តិ, តាទិសំ បន ភណនំ តេសំ អាចរិយានំ សិស្សានុសិស្សា ឯវ តថា ភណន្តិ, ន អញ្ញេ អាចរិយា. តេ បន បោរាណាចរិយានំ សរសម្បន្នានំ អនុករណសទ្ទរហិតម្បិ សហិតំ វិយ ខាយមានំ សុណន្តានំ អតិមនោរថំ សទ្ទំ សុត្វា ទិដ្ឋានុគតិំ អាបជ្ជន្តា ឯវំ ករោន្តិ មញ្ញេ. ន ហិ វិនយេ វា សទ្ទសត្ថេសុ វា តថា ភណិតព្ពន្តិ អត្ថិ, តស្មា វិចារេតព្ពមេតន្តិ.

ពហូ បន ភិក្ខូ ‘‘សិថិលំ ធនិតញ្ច ទីឃរស្ស’’ន្តិអាទិនា វិនយេ កថិតវិនិច្ឆយញ្ច ‘‘ឯត្ថ បញ្ចសុ វគ្គេសូ’’តិអាទិនា សទ្ទសត្ថេសុ កតវិនិច្ឆយញ្ច អជានន្តា បិដកត្តយកោវិទានំ វិនយធរពហុស្សុតត្ថេរានំ សន្តិកា អលទ្ធោបទេសា ហុត្វា តត្ថ តត្ថ ឧបសម្បទំ ករោន្តានំ ភិក្ខូនំ វចនមេវ គហេត្វា ហេយ្យោបាទេយ្យំ អជានន្តា បុព្ពេ បរទេសតោ អាគតានំ បុញ្ញវន្តានំ សរសម្បន្នានំ មហាថេរានំ អនោសរេន ភណមានានំ សរំ សុត្វា តេសំ ថេរវរានំ មតិំ អបុច្ឆិត្វាវ យថាទិដ្ឋំ យថាសុតំ លិខិត្វា ឋបេន្តា អនុក្កមេន បណ្ឌិតេហិ ហសិតព្ពំ អយុត្តំ កថំ ទីបេន្តា ‘‘ឥមស្មិំ ឋានេ ព្យគ្ឃិយា សទ្ទសទិសំ សទ្ទំ ករោន្តិ, ឥមស្មិំ ឋានេ សកុណិយា សទ្ទសទិសំ សទ្ទំ ករោន្តិ, ឥមស្មិំ ឋានេ តម្ពុលកសដបាតំ ករោន្តិ, ឥមស្មិំ ឋានេ ទក្ខិណតោ នមន្តា ភណន្តិ, ឥមស្មិំ ឋានេ វាមតោ នមន្តា ភណន្តិ, ឥមស្មិំ ឋានេ វិលាសំ កុរុមានា ភណន្តី’’តិអាទីនិ វត្វា តទេវ សទ្ទហន្តា រុក្ខមូលឧមង្គលេណាទីសុ និសីទិត្វា តមេវ វចនំ អនុសិក្ខន្តា តទនុរូបំ កម្មវាចំ ភណន្តា ‘‘អហំ កម្មវាចាកុសលោ’’តិ វត្វា ពាលជនេ សញ្ញាបេត្វា តេសំ តេសំ ឧបសម្បទាបេក្ខានំ កម្មវាចំ ភណន្តិ, ឥមេ ភិក្ខូ ភគវតោ អាណំ អតិក្កាមេន្តិ, សាសនំ ឱសក្កាបេន្តីតិ ទដ្ឋព្ពា.

អថាបរេបិ ¶ ភិក្ខូ គាមកាវាសាទីសុ វសន្តា បណ្ឌិតានំ សន្តិកេ អបយិរុបាសមានា វត្ថុសម្បត្តិម្បិ វត្ថុវិបត្តិម្បិ ញត្តិអនុស្សាវនសីមបរិសសម្បត្តិម្បិ វិបត្តិម្បិ តថតោ អជានន្តា ពហវោ សិស្សេ ឋបេត្វា បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច ករោន្តា បរិសំ វឌ្ឍាបេន្តិ, តេបិ ភគវតោ សាសនំ ឱសក្កាបេន្តិ, តស្មា ភគវតោ អាណំ ករោន្តេហិ លជ្ជីបេសលេហិ ពហុស្សុតេហិ សិក្ខាកាមេហិ សប្បុរិសភិក្ខូហិ ឯវរូបានំ ភិក្ខូនំ សហាយកេហិ ឧបត្ថម្ភកេហិ ឯកសម្ភោគសំវាសករេហិ ន ភវិតព្ពំ. ឥទានិ ភិក្ខូ –

‘‘ច-ការន្តំ ¶ ស-ការន្តំ, ត-ការន្តសមំ វទេ;

ញ-ការន្តំ ល-ការន្តំ, ន-ការន្តសមំ វទេ’’តិ. –

ឥមំ សិលោកំ ឧបនិស្សាយ សរណគមនេបិ ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ បាឋំ ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ បឋន្តិ. កម្មវាចាយម្បិ ‘‘បឋមំ ឧបជ្ឈំ គាហាបេតព្ពោ’’តិអាទិបាឋំ ‘‘បឋមំ ឧបជ្ឈំ គាហាបេតព្ពោ’’តិអាទិនា បឋន្តិ. ឯត្ថ យុត្តិតោបិ អាគមតោបិ ការណំ ចិន្តេតព្ពំ.

តត្រាយំ យុត្តិចិន្តា – ‘‘ច-ការន្តំ ស-ការន្តំ, ត-ការន្តសមំ វទេ’’តិ ឯត្ថ ច-ការោ តាលុជោ, ត-ការោ ទន្តជោ, ឯវមេតេ អក្ខរា ឋានតោបិ អសមានា. ច-ការោ ជិវ្ហាមជ្ឈករណោ, ត-ការោ ជិវ្ហគ្គករណោ, ឯវំ ករណតោបិ អសមានា. ច-ការោ ទុតិយវគ្គបរិយាបន្នោ, ត-ការោ ចតុត្ថវគ្គបរិយាបន្នោ, ឯវំ វគ្គតោបិ អសមានា. សំយោគក្ខរវសេន ន បុព្ពក្ខរា សុតិំ លភន្តា សរវិសេសំ បាបុណន្តិ, តេនេវ ច-ការេន សទ្ទសត្ថការាចរិយា ‘‘សំយោគេ បរេ រស្សត្ត’’ន្តិ ច ‘‘សំយោគបុព្ពា ឯ-ការោ-ការា រស្សាឥវ វត្តព្ពា’’តិ ច វទន្តិ. ឯវំ សន្តេ កថំ អសមានដ្ឋានិកេន អសមានករណេន អសមានវគ្គេន សំយោគក្ខរេន លទ្ធសុតិកា អក្ខរា តតោ អញ្ញេន អសមានដ្ឋានិកេន អសមានករណេន អសមានវគ្គេន ¶ សំយោគក្ខរេន លទ្ធសមានសុតិកា ភវេយ្យុំ. ន កេវលញ្ច ឯតេ អក្ខរា អសមានដ្ឋានិកា អសមានករណា អសមានវគ្គាវ ហោន្តិ, អថ ខោ អនាសន្នដ្ឋានិកា អនាសន្នករណា អនាសន្នវគ្គា ច ហោន្តិ. យថា ច វីណំ វាទេន្តានំ ទូរេ តន្តិស្សរេន តតោ ទូរេ តន្តិស្សរោ អសមានោ ហោតិ, ឯវំ ទូរដ្ឋានិកេន អក្ខរេន ទូរករណេន តតោ ទូរដ្ឋានិកោ ទូរករណោ សមានសុតិកោ កថំ ភវេយ្យ, វគ្គក្ខរានញ្ច អញ្ញមញ្ញំ អសង្ករវសេន អសមានសុតិវសេន បវត្តនតោ ‘‘វគ្គន្តំ វា វគ្គេ’’តិ សុត្តេ និគ្គហិតស្ស វគ្គន្តករណេ សតិ អញ្ញវគ្គស្មិំ បរេ អញ្ញវគ្គន្តំ ន បាបុណាតិ, ‘‘វគ្គេ ឃោសាឃោសានំ តតិយបឋមា’’តិ សុត្តេន ច អសទិសទ្វេភាវករណេ អញ្ញវគ្គេ អញ្ញវគ្គទ្វេភាវោ ន ហោតិ.

យទិ ច ច-ការន្តក្ខរោ ត-ការន្តក្ខរេន សមានសុតិកោ សិយា, ឯវំ សតិ កិំ ច-ការន្តក្ខរលេខនេន សព្ពត្ថ ត-ការន្តមេវ លិខេយ្យ, តថា បន អលិខិត្វា បយោគានុរូបំ បឋមក្ខរស្ស សទិសទ្វេភាវដ្ឋានេ ‘‘កច្ចោ កច្ចាយនោ’’តិ, អសទិសទ្វេភាវដ្ឋានេ ‘‘វច្ឆោ វច្ឆាយនោ’’តិ តតិយក្ខរស្ស សទិសទ្វេភាវដ្ឋានេ ‘‘មជ្ជំ សម្មជ្ជ’’ន្តិ, អសទិសទ្វេភាវដ្ឋានេ ‘‘ឧបជ្ឈា ¶ ឧបជ្ឈាយោ’’តិ សមានដ្ឋានសមានករណសមានវគ្គក្ខរានមេវ ទ្វេភាវោ លិខីយតិ, នោ ឥតរេសំ, តស្មា បយោគានុរូបំ ច-ការន្ត ជ-ការន្តដ្ឋានេសុ សកវគ្គសុតិវសេនេវ វត្តព្ពំ, ន អញ្ញវគ្គសុតិវសេន. ស-ការន្តេ បន ស-ការស្ស ត-ការេន សមានដ្ឋានិកត្តា សមានករណត្តា ច វគ្គអវគ្គវសេន ភិន្នេបិ អវគ្គក្ខរានំ វគ្គក្ខរេហិ សាធារណត្តា ច អវគ្គក្ខរានំ វគ្គក្ខរានំ វិយ វិសុំ សុតិយា អភាវតោ ច ស-ការន្តស្ស ត-ការន្តភណនំ យុត្តំ សិយា. ស-ការោបិ ហិ ទន្តជោ, ត-ការោបិ, ស-ការោបិ ជិវ្ហគ្គករណោ, ត-ការោបិ ¶ , តស្មា សមានដ្ឋានិកានំ សមានករណានំ អក្ខរានំ សមានសុតិភាវោ យុត្តោ. ញ-ការន្ត ល-ការន្តានំ ន-ការន្តភណនេបិ ឥមិនា នយេន ញ-ការន្ត ន-ការន្តានំ អសមានសុតិភាវោ ល-ការន្ត ន-ការន្តានំ សមានសុតិភាវោ ទដ្ឋព្ពោតិ. អយមេត្ថ យុត្តិចិន្តា.

អាគមចិន្តា បន ឯវំ កាតព្ពា –

‘‘ច-ការន្តំ ស-ការន្តំ, ត-ការន្តសមំ វទេ;

ញ-ការន្តំ ល-ការន្តំ, ន-ការន្តសមំ វទេ’’តិ. –

អយំ សិលោកោ កុតោ បភវោ, កត្ថ អាគតោ, កេន ការិតោតិ? តត្ថ កុតោ បភវោតិ ភគវន្តស្មា វា ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ វា អដ្ឋកថាចរិយេហិ វា បភវោ. កត្ថ អាគតោតិ វិនយេ វា សុត្តន្តេ វា អភិធម្មេ វា បាឡិយំ វា អដ្ឋកថាយ វា ដីកាទីសុ វា អាគតោ. កេន ការិតោតិ នេត្តិនិរុត្តិបេដកោបទេសកច្ចាយនប្បករណការកេន អាយស្មតា មហាកច្ចាយនត្ថេរេន វា មុខមត្តទីបនិការកេន វជិរពុទ្ធាចរិយេន វា បទរូបសិទ្ធិការកេន ពុទ្ធបិយាចរិយេន វា សទ្ទនីតិប្បករណការកេន អគ្គវំសាចរិយេន វា តទញ្ញសត្ថការកេហិ មហាថេរេហិ វា ការិតោតិ ឯវំ អាគមចិន្តាយំ សតិ អយំ សិលោកោ ភគវន្តស្មា បភវោ ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ វា អដ្ឋកថាចរិយេហិ វាតិ ន បញ្ញាយតិ. ‘‘វិនយេ វា សុត្តន្តេ វា អភិធម្មេ វា បាឡិយំ វា អដ្ឋកថាយ វា ដីកាសុ វា អាគតោ’’តិ ហិ ន សក្កា វត្តុំ. កច្ចាយនាចរិយាទីហិ សទ្ទសត្ថការកេហិ អាចរិយេហិ កតោតិបិ ន ទិស្សតិ. ឯវំ សន្តេ អប្បាដិហីរកតំ ឥទំ វចនំ អាបជ្ជតិ.

ឯវំ បន មយំ ចិន្តយិម្ហា – រាមញ្ញទេសេ កិរ សកភាសាយំ ច-ការន្ត ញ-ការន្តា ន សន្តិ ¶ , តេនេវ រាមញ្ញទេសិយា ភិក្ខូ ¶ ‘‘សច្ច’’ឥតិ ឥមំ បាឋំ វទន្តា ‘‘សត្ច’’ឥតិ វទន្តិ, ‘‘បញ្ចង្គ’’ឥតិ បាឋំ វទន្តា ‘‘បន្ចង្គ’’ឥតិ វទន្តិ, តស្មា អត្តនោ វិសយេ អវិជ្ជមានំ ច-ការន្ត ញ-ការន្តំ យថាបាឋំ វត្តុមសក្កោន្តេហិ តេហិ ភិក្ខូហិ សកភាសានុរូបតោ អយំ សិលោកោ ការិតោ ភវិស្សតីតិ. ឯវំ សន្តេបិ មរម្មភាសាយ ច-ការន្ត ញ-ការន្តបទានំ សុតិវិសេសវសេន វិសុំ បញ្ញាយនតោ មរម្មទេសិយា ភិក្ខូ តំ សិលោកំ អនុវត្តិត្វា ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិ វា ‘‘បឋមំ ឧបត្ឈំ គាហាបេតព្ពោ’’តិ វា ‘‘ហេតុបត្ចយោ អារម្មណបត្ចយោ’’តិ វា វត្តុំ ន អរហន្តិ. រាមញ្ញទេសិយាបិ សកភាសាយ វិសុំ អវិជ្ជមានម្បិ ច-ការន្ត ញ-ការន្តបទំ សកភាសាកថនកាលេយេវ ភាសានុរូបំ ត-ការន្ត ន-ការន្តភាវេន កថេតព្ពំ, មាគធភាសាកថនកាលេ បន មាគធភាសាយ ច-ការន្ត ញ-ការន្តបទានំ វិសុំ បយោគទស្សនតោ មាគធភាសានុរូបំ ច-ការន្ត ញ-ការន្តបទានំ វិសុំ សុតិវសេន យថាបាឋមេវ កថេតព្ពានីតិ នោ មតិ. អយមេត្ថ អាគមចិន្តា.

ជិនសាសនមារព្ភ, កថាយំ កថិតា មយា;

យុត្តាយុត្តំ ចិន្តយន្តុ, បណ្ឌិតា ជិនសាវកា.

យុត្តាយុត្តំ ចិន្តយិត្វា, យុត្តញ្ចេ ធារយន្តុ តំ;

អយុត្តញ្ចេ បជហន្តុ, មានទោសវិវជ្ជិតាតិ.

២៥៤. ឯវំ ចតុន្នំ កម្មានំ សម្បត្តិវិបត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេសំ កម្មានំ ឋានប្បភេទំ ទស្សេន្តោ ‘‘អបលោកនកម្មំ កតមានិ បញ្ច ឋានានិ គច្ឆតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ វិនិច្ឆយោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. អនុត្តានបទត្ថមេវ ទស្សយិស្សាម. ‘‘ឯតរហិ សចេបិ សាមណេរោ’’តិអាទីសុ ពុទ្ធាទីនំ អវណ្ណភាសនម្បិ អកប្បិយាទិំ កប្បិយាទិភាវេន ទីបនម្បិ ទិដ្ឋិវិបត្តិយំយេវ បវិសតិ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘តំ លទ្ធិំ វិស្សជ្ជាបេតព្ពោ’’តិ. ភិក្ខូនម្បិ ឯសេវ ¶ នយោ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកោតិ ពុទ្ធវចនាធិប្បាយំ វិបរីតតោ គណ្ហន្តោ, សោ ឯវ ‘‘អន្តគ្គាហិកាយ ទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ’’តិ វុត្តោ. កេចិ បន ‘‘សស្សតុច្ឆេទានំ អញ្ញតរទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ’’តិ វទន្តិ, តំ ន យុត្តំ. សស្សតុច្ឆេទគាហស្ស សាមណេរានំ លិង្គនាសនាយ ការណត្តេន ហេដ្ឋា អដ្ឋកថាយមេវ វុត្តត្តា ឥធ ច ទណ្ឌកម្មនាសនាយ ឯវ អធិប្បេតត្តា. កាយសម្ភោគសាមគ្គីតិ ¶ សហសេយ្យបដិគ្គហណាទិ. សោរតោតិ សុភេ រតោ, សុដ្ឋុ ឱរតោតិ វា សោរតោ. និវាតវុត្តីតិ នីចវុត្តិ.

តស្សាបិ ទាតព្ពោតិ វិជ្ជមានំ មុខរាទិភាវំ និស្សាយ អប្បដិបុច្ឆិត្វាបិ បដិញ្ញំ អគ្គហេត្វាបិ អាបត្តិំ អនារោបេត្វាបិ ទេសិតាយបិ អាបត្តិយា ខុំសនាទិតោ អនោរមន្តស្ស ទាតព្ពោវ. ឱរមន្តស្ស បន ខមាបេន្តស្ស ន ទាតព្ពោ. ព្រហ្មទណ្ឌស្ស ទានន្តិ ខរទណ្ឌស្ស ឧក្កដ្ឋទណ្ឌស្ស ទានំ. តជ្ជនីយាទិកម្មេ ហិ កតេ ឱវាទានុសាសនិប្បទានបដិក្ខេបោ នត្ថិ, ទិន្នព្រហ្មទណ្ឌេ បន តស្មិំ សទ្ធិំ តជ្ជនីយកម្មាទិកតេហិ បដិក្ខិត្តម្បិ កាតុំ ន វដ្ដតិ ‘‘នេវ វត្តព្ពោ’’តិអាទិនា អាលាបសល្លាបមត្តស្សបិ ន-ការេន បដិក្ខិតត្តា. តញ្ហិ ទិស្វា ភិក្ខូ គីវំ បរិវត្តេត្វា ឱលោកនមត្តម្បិ ន ករោន្តិ, ឯវំ វិវជ្ជេតព្ពំ និម្មទនករណត្ថមេវ តស្ស ទណ្ឌស្ស អនុញ្ញាតត្តា. តេនេវ ឆន្នត្ថេរោបិ ឧក្ខេបនីយាទិកម្មកតោបិ អភាយិត្វា ព្រហ្មទណ្ឌេ ទិន្នេ ‘‘សង្ឃេនាហំ សព្ពថា វិវជ្ជិតោ’’តិ មុច្ឆិតោ បបតិ. យោ បន ព្រហ្មទណ្ឌកតេន សទ្ធិំ ញត្វា សំសដ្ឋោ អវិវជ្ជេត្វា វិហរតិ, តស្ស ទុក្កដមេវាតិ គហេតព្ពំ. អញ្ញថា ព្រហ្មទណ្ឌវិធានស្ស និរត្ថកតាបសង្គតោ. តេនាតិ ព្រហ្មទណ្ឌកតេន. យថា តជ្ជនីយាទិកម្មកតេហិ, ឯវមេវ តតោ អធិកម្បិ សង្ឃំ អារាធេន្តេន សម្មា វត្តិតព្ពំ, តញ្ច ‘‘សោរតោ ¶ និវាតវុត្តី’’តិអាទិនា សរូបតោ ទស្សិតមេវ. តេនាហ ‘‘សម្មា វត្តិត្វា ខមាបេន្តស្ស ព្រហ្មទណ្ឌោ បដិប្បស្សម្ភេតព្ពោ’’តិ. បដិសង្ខាតិ បដិសង្ខាយ, ញាណេន ឧបបរិក្ខិត្វា.

យំ តំ ភគវតា អវន្ទិយកម្មំ អនុញ្ញាតន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘តស្ស ភិក្ខុនោ ទណ្ឌកម្មំ កាតុ’’ន្តិ សាមញ្ញតោ អនុញ្ញាតប្បការំ ទស្សេត្វា បុន វិសេសតោ អនុញ្ញាតប្បការំ ទស្សេតុំ ‘‘អថ ខោ’’តិអាទិ បាឡិឧទ្ធដាតិ វេទិតព្ពំ. ឥមស្ស អបលោកនកម្មស្ស ឋានំ ហោតីតិ អបលោកនកម្មសាមញ្ញស្ស បវត្តិដ្ឋានំ ហោតិ. វិសេសព្យតិរេកេន អវិជ្ជមានម្បិ តទញ្ញត្ថ អប្បវត្តិំ ទស្សេតុំ វិសេសនិស្សិតំ វិយ វោហរីយតិ. ‘‘កម្មញ្ញេវ លក្ខណ’’ន្តិ ឥមិនា ឱសារណាទិវសេន គហិតាវសេសានំ សព្ពេសំ អបលោកនកម្មសាមញ្ញលក្ខណវសេន គហិតត្តា ‘‘កម្មញ្ញេវ លក្ខណមស្សាតិ កម្មលក្ខណ’’ន្តិ និព្ពចនំ ទស្សេតិ, ឥទញ្ច វុត្តាវសេសានំ កម្មានំ និដ្ឋានដ្ឋានំ សង្ខារក្ខន្ធធម្មាយតនាទីនិ វិយ វុត្តាវសេសខន្ធាយតនានន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អយំ បនេត្ថ បាឡិមុត្តកោបិ កម្មលក្ខណវិនិច្ឆយោ’’តិអាទិ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ¶ ឧបរិ ញត្តិកម្មាទីសុបិ កម្មលក្ខណំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បរិវារ ៣.៤៩៥-៤៩៦) បន ‘‘កម្មមេវ លក្ខណន្តិ កម្មលក្ខណំ. ឱសារណនិស្សារណភណ្ឌុកម្មាទយោ វិយ កម្មញ្ច ហុត្វា អញ្ញញ្ច នាមំ ន លភតិ, កម្មមេវ ហុត្វា ឧបលក្ខីយតីតិ កម្មលក្ខណន្តិ វុច្ចតី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បរិវារ ៤៩៥-៤៩៦) បន ‘‘ឥមស្ស អបលោកនកម្មស្ស ឋានំ ហោតីតិ ឯវម្បិ អបលោកនកម្មំ បវត្តតីតិ អត្ថោ. កម្មញ្ញេវ លក្ខណន្តិ កម្មលក្ខណំ. ឱសារណនិស្សារណភណ្ឌុកម្មាទយោ វិយ កម្មញ្ច ហុត្វា អញ្ញញ្ច នាមំ ន លភតិ, កម្មមេវ ហុត្វា ឧបលក្ខីយតីតិ ¶ កម្មលក្ខណំ ឧបនិស្សយោ វិយ. ហេតុបច្ចយាទិលក្ខណវិមុត្តោ ហិ សព្ពោ បច្ចយវិសេសោ តត្ថ សង្គយ្ហតី’’តិ វុត្តំ. តស្ស ករណន្តិ អវន្ទិយកម្មស្ស ករណវិធានំ. ន វន្ទិតព្ពោតិ, ឥមិនា វន្ទន្តិយា ទុក្កដន្តិ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សង្ឃេន កតំ កតិកំ ញត្វា មទ្ទនំ វិយ ហិ សង្ឃសម្មុតិំ អនាទរេន អតិក្កមន្តស្ស អាបត្តិ ឯវ ហោតិ.

២៥៥. ភិក្ខុសង្ឃស្សបិ បនេតំ លព្ភតិយេវាតិ អវន្ទិយកម្មស្ស ឧបលក្ខណមត្តេន គហិតត្តា ភិក្ខុសង្ឃស្សបិ កម្មលក្ខណំ លព្ភតិ ឯវ. សលាកទានដ្ឋានំ សលាកគ្គំ នាម, យាគុភត្តានំ ភាជនដ្ឋានានិ យាគគ្គភត្តគ្គានិ នាម. ឯតេសុបិ ហិ ឋានេសុ សព្ពោ សង្ឃោ ឧបោសថេ វិយ សន្និបតិតោ, កម្មញ្ច វគ្គកម្មំ ន ហោតិ, ‘‘មយមេតំ ន ជានិម្ហា’’តិ បច្ឆា ខីយន្តាបិ ន ហោន្តិ, ខណ្ឌសីមាយ បន កតេ ខីយន្តិ. សង្ឃិកបច្ចយញ្ហិ អច្ឆិន្នចីវរាទីនំ ទាតុំ អបលោកេន្តេហិ ឧបចារសីមដ្ឋានំ សព្ពេសំ អនុមតិំ គហេត្វាវ កាតព្ពំ. យោ បន វិសភាគបុគ្គលោ ធម្មិកំ អបលោកនំ បដិពាហតិ, តំ ឧបាយេន ពហិឧបចារសីមគតំ វា កត្វា ខណ្ឌសីមំ វា បវិសិត្វា កាតុំ វដ្ដតិ. យំ សន្ធាយ ‘‘អបលោកនកម្មំ ករោតី’’តិ សាមញ្ញតោ ទស្សេតិ, តំ អបលោកនកម្មំ សរូបតោ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘អច្ឆិន្នចីវរំ’’ឥច្ចាទិ. យទិ អបលោកេត្វាវ ចីវរំ ទាតព្ពំ, កិំ បន អប្បមត្តកវិស្សជ្ជកសម្មុតិយាតិ អាហ ‘‘អប្បមត្តកវិស្សជ្ជកេន បនា’’តិអាទិ. នាឡិ វា ឧបឌ្ឍនាឡិ វាតិ ទិវសេ ទិវសេ អបលោកេត្វា ទាតព្ពស្ស បមាណទស្សនំ. តេន យាបនមត្តមេវ អបលោកេតព្ពំ, ន អធិកន្តិ ទស្សេតិ. ឯកទិវសំយេវ វាតិអាទិ ទសវីសតិទិវសានំ ឯកស្មិំ ទិវសេយេវ ទាតព្ពបរិច្ឆេទទស្សនំ. តេន ‘‘យាវជីវ’’ន្តិ វា ‘‘យាវរោគា ¶ វុដ្ឋហតី’’តិ វា ឯវំ អបលោកេតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឥណបលិពោធន្តិ ឥណវត្ថុំ ទាតុំ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. តញ្ច ឥណាយិកេហិ បលិពុទ្ធស្ស លជ្ជីបេសលស្ស សាសនុបការកស្ស បមាណយុត្តមេវ កប្បិយភណ្ឌំ និយមេត្វា ¶ ភិក្ខូហិ អបលោកេត្វា ទាតព្ពំ, ន បន សហស្សំ វា សតសហស្សំ វា មហាឥណំ. តាទិសញ្ហិ ភិក្ខាចរិយវត្តេន សព្ពេហិ ភិក្ខូហិ តាទិសស្ស ភិក្ខុនោ បរិយេសិត្វា ទាតព្ពំ.

‘‘ឆត្តំ វា វេទិកំ វាតិ ឯត្ថ វេទិកាតិ ចេតិយស្ស ឧបរិ ចតុរស្សចយោ វុច្ចតិ. ឆត្តន្តិ តតោ ឧទ្ធំ វលយានិ ទស្សេត្វា កតោ អគ្គចយោ វុច្ចតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បរិវារ ៣.៤៩៥-៤៩៦) វុត្តំ. ចេតិយស្ស ឧបនិក្ខេបតោតិ ចេតិយស្ស បដិជគ្គនត្ថាយ វឌ្ឍិយា បយោជេត្វា កប្បិយការកេហិ ឋបិតវត្ថុតោ. សង្ឃិកេនបីតិ ន កេវលញ្ច តត្រុប្បាទតោ បច្ចយទាយកេហិ ចតុបច្ចយត្ថាយ សង្ឃស្ស ទិន្នវត្ថុនាបីតិ អត្ថោ. សង្ឃភត្តំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ មហាទានំ ទទន្តេហិបិ ករិយមានំ សង្ឃភត្តំ វិយ ការេតុំ ន វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘យថាសុខំ បរិភុញ្ជិតុំ រុច្ចតី’’តិ វុត្តត្តា អត្តនោ អត្តនោ បរិភោគបហោនកំ អប្បំ វា ពហុំ វា គហេតព្ពំ, អធិកំ បន គហេតុំ ន លភតិ.

ឧបោសថទិវសេតិ និទស្សនមត្តំ, យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ ទិវសេបិ កតំ សុកតមេវ ហោតិ. ករោន្តេន ‘‘យំ ឥមស្មិំ វិហារេ អន្តោសីមាយ សង្ឃសន្តកំ…បេ… យថាសុខំ បរិភុញ្ជិតុំ មយ្ហំ រុច្ចតី’’តិ ឯវំ កតិកា កាតព្ពា. តថា ទ្វីហិ តីហិបិ ‘‘អាយស្មន្តានំ រុច្ចតី’’តិ វចនមេវ ហេត្ថ វិសេសោ. តេសម្បីតិ រុក្ខានំ. សា ឯវ កតិកាតិ វិសុំ កតិកា ន កាតព្ពាតិ អត្ថោ.

តេសន្តិ ¶ រុក្ខានំ, សង្ឃោ សាមីតិ សម្ពន្ធោ. បុរិមវិហារេតិ បុរិមេ យថាសុខំ បរិភោគត្ថាយ កតកតិកេ វិហារេ. បរិវេណានិ កត្វា ជគ្គន្តីតិ យត្ថ អរក្ខិយមានេ ផលាផលានិ រុក្ខា ច វិនស្សន្តិ, តាទិសំ ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ, តត្ថ សង្ឃស្ស កតិកា ន បវត្តតីតិ អធិប្បាយោ. យេហិ បន រុក្ខពីជានិ រោបេត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ បដិជគ្គិតា, តេបិ ទសមភាគំ ទត្វា រោបកេហេវ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ. តេហីតិ ជគ្គិតេហិ.

តត្ថាតិ តស្មិំ វិហារេ. មូលេតិអាទិកាលេ, បុព្ពេតិ អត្ថោ. ទីឃា កតិកាតិ អបរិច្ឆិន្នកាលា យថាសុខំ បរិភោគត្ថាយ កតិកា. និក្កុក្កុច្ចេនាតិ ‘‘អភាជិតមិទ’’ន្តិ កុក្កុច្ចំ ¶ អកត្វាតិ អត្ថោ. ខីយនមត្តមេវ តន្តិ តេន ខីយនេន ពហុំ ខាទន្តានំ ទោសោ នត្ថិ អត្តនោ បរិភោគប្បមាណស្សេវ គហិតត្តា, ខីយន្តេបិ អត្តនោ បហោនកំ គហេត្វា ខាទិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

គណ្ហថាតិ ន វត្តព្ពាតិ តថា វុត្តេ តេនេវ ភិក្ខុនា ទិន្នំ វិយ មញ្ញេយ្យុំ. តំ និស្សាយ មិច្ឆាជីវសម្ភវោ ហោតីតិ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘អនុវិចរិត្វា’’តិអាទិ. ឧបឌ្ឍភាគោតិ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ បដិវីសតោ ឧបឌ្ឍភាគោ, ទេន្តេន ច ‘‘ឯត្តកំ ទាតុំ សង្ឃោ អនុញ្ញាសី’’តិ ឯវំ អត្តានំ បរិមោចេត្វា យថា តេ សង្ឃេ ឯវ បសីទន្តិ, ឯវំ វត្វា ទាតព្ពំ. អបច្ចាសីសន្តេនាតិ គិលានគមិកិស្សរាទីនំ អនុញ្ញាតបុគ្គលានម្បិ អត្តនោ សន្តកំ ទេន្តេន អបច្ចាសីសន្តេនេវ ទាតព្ពំ. អននុញ្ញាតបុគ្គលានំ បន អបច្ចាសីសន្តេនបិ ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ. សង្ឃិកមេវ យថាកតិកាយ ទាបេតព្ពំ. អត្តនោ សន្តកម្បិ បច្ចយទាយកាទយោ សយមេវ វិស្សាសេន គណ្ហន្តិ, ន វារេតព្ពា, ‘‘លទ្ធកប្បិយ’’ន្តិ តុណ្ហី ភវិតព្ពំ. បុព្ពេ វុត្តមេវាតិ ‘‘កុទ្ធោ ហិ សោ រុក្ខេបិ ឆិន្ទេយ្យា’’តិអាទិនា តុណ្ហីភាវេ ការណំ បុព្ពេ វុត្តមេវ, តេហិ កតអនត្ថាភាវេបិ ¶ ការុញ្ញេន តុណ្ហី ភវិតុំ វដ្ដតិ, ‘‘គណ្ហថា’’តិអាទិ បន វត្តុំ ន វដ្ដតិ.

គរុភណ្ឌត្តា…បេ… ន ទាតព្ពន្តិ ជីវរុក្ខានំ អារាមដ្ឋានិយត្តា ទារូនញ្ច គេហសម្ភារានុបគតត្តា ‘‘សព្ពំ ត្វមេវ គណ្ហាតិ ទាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. អកតាវាសំ វា កត្វាតិ បុព្ពេ អវិជ្ជមានំ សេនាសនំ កត្វា. ជគ្គិតកាលេតិ ផលវារេ សម្បត្តេ. ជគ្គនកាលេតិ ជគ្គិតុំ អារទ្ធកាលេ.

២៥៦. ញត្តិកម្មដ្ឋានភេទេតិ ញត្តិកម្មស្ស ឋានភេទេ.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

តេត្តិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

៣៤. បកិណ្ណកវិនិច្ឆយកថា

ឯវំ ¶ កម្មាកម្មវិនិច្ឆយកថំ កថេត្វា ឥទានិ បកិណ្ណកវិនិច្ឆយកថំ កថេតុំ ‘‘ឥទានិ បកិណ្ណកកថា វេទិតព្ពា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បការេន កិណ្ណាតិ បកិណ្ណា, ទិវាសេយ្យាតិ កថា វិយ វិសុំ វិសុំ អប្បវត្តិត្វា ឯកស្មិំយេវ បរិច្ឆេទេ ករណវសេន បវត្តា គណភោជនកថាទយោ. បកិណ្ណកា សកត្ថេ ក-បច្ចយវសេន.

តត្រាយំ បកិណ្ណកមាតិកា –

គណភោជនកថា ច, បរម្បរា ច ភោជនា;

អនាបុច្ឆា បំសុកូលំ, តតោ អច្ឆិន្នចីវរំ.

បដិភានចិត្តំ វិប្ប-កតភោជនមេវ ច;

ឧទ្ទិសន្តុទ្ទិសាបេន្តា, តិវស្សន្តរិកា តថា.

ទីឃាសនំ ¶ គិលានុប-ដ្ឋានំ មរណវណ្ណកំ;

អត្តបាតនមប្បច្ច-វេក្ខិត្វា និសិន្នំ តថា.

ទវាយ សិលាវិជ្ឈនំ, ទាយាឡិម្បនកំ តថា;

មិច្ឆាទិដ្ឋិកុលាភតំ, គោបកទានមេវ ច.

ធម្មិកាយាចនា ចេវ, ឧច្ចារាទីន ឆឌ្ឌនំ;

ន្ហានេ រុក្ខឃំសនានិ, វលិកាទីន ធារណំ.

ទីឃកេសា អាទាសាទិ, នច្ចាទ្យង្គច្ឆេទាទិ ច;

បត្តោ សព្ពបំសុកូលំ, បរិស្សវន នគ្គិយំ.

គន្ធបុប្ផំ ¶ អាសិត្តកំ, មឡោរិកេកភាជនំ;

ចេលបតិ បាទឃំសី, ពីជនី ឆត្តមេវ ច.

នខាលោមា កាយពន្ធា, និវាសនបារុបនា;

កាជ ទន្តកដ្ឋញ្ចេវ, រុក្ខារោហនកម្បិ ច.

ឆន្ទារោបា លោកាយតា, ខិបិតំ លសុណំ តថា;

ន អក្កមិតព្ពាទីនិ, អវន្ទិយា ច វន្ទិយា.

វន្ទនាការកថា ច, អាសន្ទាទិកថាបិ ច;

ឧច្ចាសនមហាសនំ, បាសាទបរិភោគកំ.

ឧបាហនំ យានញ្ចេវ, ចីវរំ ឆិន្នចីវរំ;

អកប្បិយចីវរញ្ច, ចីវរស្ស វិចារណា.

ទណ្ឌកថិនកញ្ចេវ, គហបតិចីវរំ តថា;

ឆចីវរំ រជនាទិ, អតិរេកញ្ច ចីវរំ.

អដ្ឋវរំ និសីទនំ, អធម្មកម្មមេវ ច;

ឱកាសោ សទ្ធាទេយ្យោ ច, សន្តរុត្តរកោបិ ច.

ចីវរនិក្ខេបោ ចេវ, សត្ថវត្ថិកម្មំ តថា;

នហាបិតោ ទសភាគោ, បាថេយ្យំ បទេសោបិ ច.

សំសដ្ឋំ បញ្ចភេសជ្ជំ, ទុតិយំ វសា មូលកំ;

បិដ្ឋំ កសាវ បណ្ណញ្ច, ផលញ្ច ជតុ លោណកំ.

ចុណ្ណំ ¶ ¶ អមនុស្សាពាធំ, អញ្ជនំ នត្ថុមេវ ច;

ធូមនេត្តំ តេលបាកំ, សេទំ លោហិតមោចនំ.

បាទព្ភញ្ជំ គណ្ឌាពាធោ, វិសញ្ច ឃរទិន្នកោ;

ទុដ្ឋគហណិកោ បណ្ឌុ-រោគោ ឆវិទោសោបិ ច.

អភិសន្នទោសកាយោ, លោណសុវីរកោ តថា;

អន្តោវុត្ថាទិកថា ច, ឧគ្គហិតបដិគ្គហោ.

តតោ និហតកថា ច, បុរេភត្តបដិគ្គហោ;

វនដ្ឋំ បោក្ខរដ្ឋញ្ច, តថា អកតកប្បតំ.

យាគុកថា គុឡកថា, មហាបទេសមេវ ច;

អានិសំសកថា ចេតិ, បកិណ្ណកម្ហិ អាគតា.

គណភោជនកថា

១. តត្ថ គណិតព្ពោ សង្ខ្យាតព្ពោតិ គណោ, យោ កោចិ សមូហោ, ឥធ បន ចតុវគ្គាទិគណោ អធិប្បេតោ. ភុញ្ជតេ ភោជនំ, ព្យវហរណភាវសង្ខាតា ភោជនកិរិយា, គណស្ស ភោជនំ គណភោជនំ, តស្មិំ. គណភោជនេ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ ឯត្ថ ជនកហេតុម្ហិ ភុម្មវចនំ. អញ្ញត្រ សមយាតិ គិលានាទិសត្តវិធំ សមយំ ឋបេត្វា. ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស វិញ្ញត្តិំ កត្វា ភុញ្ជនវត្ថុស្មិំ បញ្ញត្តត្តា វិញ្ញត្តិតោ គណភោជនំ វត្ថុវសេនេវ បាកដន្តិ តំ អវត្វា ‘‘គណភោជនំ នាម យត្ថ…បេ… និមន្តិតា ភុញ្ជន្តី’’តិ និមន្តនវសេនេវស្ស បទភាជនេ គណភោជនំ វុត្តំ. កិញ្ចិ បន សិក្ខាបទំ វត្ថុអនុរូបម្បិ សិយាតិ ‘‘បទភាជនេ វុត្តនយេនេវ គណភោជនំ ហោតី’’តិ កេសញ្ចិ អាសង្កា ភវេយ្យាតិ តន្និវត្តនត្ថំ ‘‘គណភោជនំ ទ្វីហិ អាការេហិ បសវតី’’តិ វុត្តំ. ឯកតោ គណ្ហន្តីតិ ឯត្ថ អញ្ញមញ្ញស្ស ទ្វាទសហត្ថំ អមុញ្ចិត្វា ឋិតា ឯកតោ គណ្ហន្តិ នាមាតិ គហេតព្ពំ. ‘‘អម្ហាកំ ចតុន្នម្បិ ¶ ភត្តំ ទេហី’តិ វា វិញ្ញាបេយ្យុ’’ន្តិ វចនតោ, ហេដ្ឋា ‘‘ត្វំ ឯកស្ស ភិក្ខុនោ ភត្តំ ទេហិ, ត្វំ ទ្វិន្នន្តិ ឯវំ វិញ្ញាបេត្វា’’តិ ¶ វចនតោ ច អត្តនោ អត្ថាយ អញ្ញេន វិញ្ញត្តម្បិ សាទិយន្តស្ស គណភោជនំ ហោតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវំ វិញ្ញត្តិតោ បសវតីតិ ឯត្ថ វិញ្ញត្តិយា សតិ គណន្តស្ស ឯកតោ ហុត្វា គហណេ ឥមិនា សិក្ខាបទេន អាបត្តិ, វិសុំ គហណេ បណីតភោជនសូបោទនវិញ្ញត្តីហិ អាបត្តិ វេទិតព្ពា.

បញ្ចន្នំ ភោជនានំ នាមំ គហេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ភោជនំ គណ្ហថាតិ វុត្តេបិ គណភោជនំ ហោតិយេវា’’តិ វទន្តិ. ‘‘ហេដ្ឋា អទ្ធានគមនវត្ថុស្មិំ, នាវាភិរុហនវត្ថុស្មិញ្ច ‘ឥធេវ, ភន្តេ, ភុញ្ជថា’តិ វុត្តេ យស្មា កុក្កុច្ចាយន្តា ន បដិគ្គណ្ហិំសុ, តស្មា ‘ភុញ្ជថា’តិ វុត្តេបិ គណភោជនំ ហោតិយេវា’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ‘‘បញ្ចន្នំ ភោជនានំ នាមំ គហេត្វា និមន្តេតី’’តិ វុត្តត្តា បន ‘‘ឱទនំ ភុញ្ជថា’’តិ វា ‘‘ភត្តំ ភុញ្ជថា’’តិ វា ភោជននាមំ គហេត្វាវ វុត្តេ គណភោជនំ ហោតិ, ន អញ្ញថា. ‘‘ឥធេវ, ភន្តេ, ភុញ្ជថា’’តិ ឯត្ថាបិ ‘‘ឱទន’’ន្តិ វា ‘‘ភត្ត’’ន្តិ វា វត្វាវ តេ ឯវំ និមន្តេសុន្តិ គហេតព្ពំ. គណវសេន វា និមន្តិតត្តា តេ ភិក្ខូ អបកតញ្ញុតាយ កុក្កុច្ចាយន្តា ន បដិគ្គណ្ហិំសូតិ អយំ អម្ហាកំ ខន្តិ, វីមំសិត្វា យុត្តតរំ គហេតព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២១៧-២១៨) បន ‘‘យេន កេនចិ វេវចនេនាតិ វុត្តត្តា ‘ភោជនំ គណ្ហថា’តិអាទិសាមញ្ញនាមេនបិ គណភោជនំ ហោតិ. យំ បន បាឡិយំ អទ្ធានគមនាទិវត្ថូសុ ‘ឥធេវ ភុញ្ជថា’តិ វុត្តវចនស្ស កុក្កុច្ចាយនំ, តម្បិ ឱទនាទិនាមំ គហេត្វា វុត្តត្តា ឯវ កតន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

កុរុន្ទីវចនេ ¶ វិចារេតីតិ បញ្ចខណ្ឌាទិវសេន សំវិទហតិ. ឃដ្ដេតីតិ អនុវាតំ ឆិន្ទិត្វា ហត្ថេន, ទណ្ឌកេន វា ឃដ្ដេតិ. សុត្តំ ករោតីតិ សុត្តំ វដ្ដេតិ. វលេតីតិ ទណ្ឌកេ វា ហត្ថេ វា អាវដ្ដេតិ. ‘‘អភិនវស្សេវ ចីវរស្ស ករណំ ឥធ ចីវរកម្មំ នាម, បុរាណចីវរេ សូចិកម្មំ ចីវរកម្មំ នាម ន ហោតី’’តិ វទន្តិ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២១៧-២១៨) បន ‘‘អាគន្តុកបដ្ដន្តិ អច្ឆិន្ទិត្វា អន្វាធិំ អារោបេត្វា ករណចីវរំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឋបេតីតិ ឯកំ អន្តំ ចីវរេ ពន្ធនវសេន ឋបេតិ. បច្ចាគតំ សិព្ពតីតិ តស្សេវ ទុតិយអន្តំ បរិវត្តិត្វា អាហតំ សិព្ពតិ. អាគន្តុកបដ្ដំ ពន្ធតីតិ ចីវរេន លគ្គំ ករោន្តោ បុនប្បុនំ តត្ថ តត្ថ សុត្តេន ពន្ធតិ. ឃដ្ដេតីតិ បមាណេន គហេត្វា ទណ្ឌាទីហិ ឃដ្ដេតិ. សុត្តំ ករោតីតិ សុត្តំ តិគុណាទិភាវេន វដ្ដេតិ. វលេតីតិ អនេកគុណសុត្តំ ហត្ថេន ¶ វា ចក្កទណ្ឌេន វា វដ្ដេតិ ឯកត្តំ ករោតិ. បរិវត្តនំ ករោតីតិ បរិវត្តនទណ្ឌយន្តកំ ករោតិ. យស្មិំ សុត្តគុឡំ បវេសេត្វា វេឡុនាឡិកាទីសុ ឋបេត្វា បរិព្ភមាបេត្វា សុត្តកោដិតោ បដ្ឋាយ អាកឌ្ឍន្តី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ២០៩-២១៨) ន ‘‘អាគន្តុកបដ្ដំ មោឃសុត្តេន សិព្ពិត្វា ឋបេន្តិ. តត្ថ អនុវាតេ យថា ឯកតលំ ហោតិ, តថា ហត្ថេហិ ឃដ្ដេតិ. វលេតីតិ អាវដ្ដេតិ. បរិវត្តនន្តិ សុត្តំ គណ្ហន្តានំ សុខគ្គហណត្ថំ សុត្តបរិវត្តនំ ករោតិ, បដ្ដំ សិព្ពន្តានំ សុខសិព្ពនត្ថំ បដ្ដបរិវត្តនញ្ច, នវចីវរការកោ ឥធាធិប្បេតោ, ន ឥតរោ’’តិ វុត្តំ.

អនិមន្តិតចតុត្ថន្តិ អនិមន្តិតោ ចតុត្ថោ យស្ស ភិក្ខុចតុក្កស្ស, តំ អនិមន្តិតចតុត្ថំ. ឯវំ សេសេសុបិ. តេនាហ ‘‘បញ្ចន្នំ ចតុក្កាន’’ន្តិ, ‘‘ចតុត្ថេ អាគតេ ន យាបេន្តីតិ ¶ វចនតោ សចេ អញ្ញោ កោចិ អាគច្ឆន្តោ នត្ថិ, ចត្តារោយេវ ច តត្ថ និសិន្នា យាបេតុំ ន សក្កោន្តិ, ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. គណភោជនាបត្តិជនកនិមន្តនភាវតោ ‘‘អកប្បិយនិមន្តន’’ន្តិ វុត្តំ. សម្បវេសេត្វាតិ និសីទាបេត្វា. គណោ ភិជ្ជតីតិ គណោ អាបត្តិំ ន អាបជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២២០) បន ‘‘សម្បវេសេត្វាតិ តេហិ យោជេត្វា. គណោ ភិជ្ជតីតិ និមន្តិតសង្ឃោ ន ហោតីតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ.

‘‘យត្ថ ចត្តារោ ភិក្ខូ…បេ… ភុញ្ជន្តី’’តិ ឥមាយ បាឡិយា សំសន្ទនតោ ‘‘ឥតរេសំ បន គណបូរកោ ហោតី’’តិ វុត្តំ. អវិសេសេនាតិ ‘‘គិលានោ វា ចីវរការកោ វា’’តិ អវិសេសេត្វា សព្ពសាធារណវចនេន. តស្មាតិ អវិសេសិតត្តា.

អធិវាសេត្វា គតេសូតិ ឯត្ថ អកប្បិយនិមន្តនាធិវាសនក្ខណេ បុព្ពបយោគេ ទុក្កដម្បិ នត្ថិ, វិញ្ញត្តិតោ បសវនេ បន វិញ្ញត្តិក្ខណេ ឥតរសិក្ខាបទេហិ ទុក្កដំ ហោតីតិ គហេតព្ពំ. ភុត្វា គតេសូតិ ឯត្ថ អាគតេសុបិ ភោជនកិច្ចេ និដ្ឋិតេ គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. តានិ ច តេហិ ឯកតោ ន គហិតានីតិ យេហិ ភោជនេហិ វិសង្កេតោ នត្ថិ, តានិ ភោជនានិ តេហិ ភិក្ខូហិ ឯកតោ ន គហិតានិ ឯកេន បច្ឆា គហិតត្តា. មហាថេរេតិ ភិក្ខូ សន្ធាយ វុត្តំ. និមន្តនំ សាទិយថាតិ និមន្តនភត្តំ បដិគ្គណ្ហថ. យានីតិ កុម្មាសាទីនិ តេហិ ភិក្ខូហិ ឯកេន បច្ឆា គហិតត្តា ឯកតោ ន គហិតានិ. ភត្តុទ្ទេសកេន បណ្ឌិតេន ភវិតព្ពំ…បេ… មោចេតព្ពាតិ ឯតេន ភត្តុទ្ទេសកេន ¶ អកប្បិយនិមន្តនេ សាទិតេ សព្ពេសម្បិ សាទិតំ ហោតិ, ឯកតោ គណ្ហន្តានំ គណភោជនាបត្តិ ច ហោតីតិ ទស្សេតិ. ទូតស្ស ទ្វារេ អាគន្ត្វា បុន ‘‘ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ ¶ វចនភយេន ‘‘គាមទ្វារេ អដ្ឋត្វា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថ គន្ត្វាតិ អន្តរវីថិអាទីសុ តត្ថ តត្ថ ឋិតានំ សន្តិកំ គន្ត្វា. ភិក្ខូនំ អត្ថាយ ឃរទ្វារេ ឋបេត្វា ទីយមានេបិ ឯសេវ នយោ. និវត្តថាតិ វុត្តេ បន និវត្តិតុំ វដ្ដតីតិ ‘‘និវត្តថា’’តិ វិច្ឆិន្ទិត្វា បច្ឆា ‘‘ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តត្តា វដ្ដតិ.

បរម្បរភោជនកថា

២. បរម្បរភោជនកថាយំ បន បរស្ស បរស្ស ភោជនំ បរម្បរភោជនំ. កិំ តំ? បឋមំ និមន្តិតភត្តំ ឋបេត្វា អញ្ញស្ស ភោជនកិរិយា. បរម្បរភោជនំ គណភោជនំ វិយ វិញ្ញត្តិតោ ច និមន្តនតោ ច ន បសវតីតិ អាហ ‘‘បរម្បរភោជនំ បនា’’តិអាទិ. បន-សទ្ទោ វិសេសត្ថជោតកោ. វិកប្បនាវសេនេវ តំ ភត្តំ អសន្តំ នាម ហោតីតិ អនុបញ្ញត្តិវសេន វិកប្បនំ អដ្ឋបេត្វា យថាបញ្ញត្តសិក្ខាបទមេវ ឋបិតំ. បរិវារេ (បរិ. ៨៦) បន វិកប្បនាយំ អនុជាននម្បិ អនុបញ្ញត្តិសទិសន្តិ កត្វា ‘‘ចតស្សោ អនុបញ្ញត្តិយោ’’តិ វុត្តំ, មហាបច្ចរិយាទីសុ វុត្តនយំ បច្ឆា វទន្តោ បាឡិយា សំសន្ទនតោ បរម្មុខាវិកប្បនមេវ បតិដ្ឋាបេតិ. កេចិ បន ‘‘តទា អត្តនោ សន្តិកេ ឋបេត្វា ភគវន្តំ អញ្ញស្ស អភាវតោ ថេរោ សម្មុខាវិកប្បនំ នាកាសិ, ភគវតា ច វិសុំ សម្មុខាវិកប្បនា ន វុត្តា, តថាបិ សម្មុខាវិកប្បនាបិ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. តេនេវ មាតិកាដ្ឋកថាយម្បិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បរម្បរភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘យោ ភិក្ខុ បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ អញ្ញតរស្ស ‘មយ្ហំ ភត្តបច្ចាសំ តុយ្ហំ ទម្មី’តិ វា ‘វិកប្បេមី’តិ វា ឯវំ សម្មុខា វា ‘ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’តិ វា ‘វិកប្បេមី’តិ វា ឯវំ បរម្មុខា វា បឋមនិមន្តនំ អវិកប្បេត្វា បច្ឆា និមន្តិតកុលេ លទ្ធភិក្ខតោ ឯកសិត្ថម្បិ អជ្ឈោហរតិ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តំ.

បញ្ចហិ ¶ ភោជនេហិ និមន្តិតស្ស យេន យេន បឋមំ និមន្តិតោ, តស្ស តស្ស ភោជនតោ ឧប្បដិបាដិយា អវិកប្បេត្វា វា បរស្ស បរស្ស ភោជនំ បរម្បរភោជនន្តិ អាហ ‘‘សចេ បន មូលនិមន្តនំ ហេដ្ឋា ហោតិ, បច្ឆិមំ បច្ឆិមំ ឧបរិ, តំ ឧបរិតោ បដ្ឋាយ ភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តី’’តិ. ហត្ថំ អន្តោ បវេសេត្វា សព្ពហេដ្ឋិមំ គណ្ហន្តស្ស មជ្ឈេ ឋិតម្បិ អន្តោហត្ថគតំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ហត្ថំ ¶ បន…បេ… យថា យថា វា ភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ. ខីរស្ស រសស្ស ច ភត្តេន អមិស្សំ ហុត្វា ឧបរិ ឋិតត្តា ‘‘ខីរំ វា រសំ វា បិវតោ អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ.

‘‘មហាឧបាសកោតិ គេហស្សាមិកោ. មហាអដ្ឋកថាយំ ‘អាបត្តី’តិ វចនេន កុរុន្ទិយំ ‘វដ្ដតី’តិ វចនំ វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ. ទ្វិន្នម្បិ អធិប្បាយោ មហាបច្ចរិយំ វិភាវិតោ’’តិ មហាគណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

សព្ពេ និមន្តេន្តីតិ អកប្បិយនិមន្តនវសេន និមន្តេន្តិ. ‘‘បរម្បរភោជនំ នាម បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរេន ភោជនេន និមន្តិតោ, តំ ឋបេត្វា អញ្ញំ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភោជនំ ភុញ្ជតិ, ឯតំ បរម្បរភោជនំ នាមា’’តិ វុត្តត្តា សតិបិ ភិក្ខាចរិយាយ បឋមំ លទ្ធភាវេ ‘‘បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លទ្ធំ ភត្តំ ភុញ្ជតិ, អាបត្តី’’តិ វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.២២៩) បន ‘‘ខីរំ វា រសំ វាតិ បញ្ចភោជនាមិស្សំ ភត្តតោ ឧបរិ ឋិតំ សន្ធាយ វុត្តំ. តញ្ហិ អភោជនត្តា ឧប្បដិបាដិយា បិវតោបិ អនាបត្តិ. តេនាហ ‘ភុញ្ជន្តេនា’តិអាទី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ២២៩) បន ‘‘ឯត្ថ ‘មហាឧបាសកោ ភិក្ខូ និមន្តេតិ…បេ… បច្ឆា លទ្ធំ ភត្តំ ភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ. បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លទ្ធភត្តំ ភុញ្ជតិ, អាបត្តី’តិ អដ្ឋកថាយំ វចនតោ, ‘កាលស្សេវ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ¶ ភុញ្ជិម្ហា’តិ បាឡិតោ, ខន្ធកេ ‘ន ច, ភិក្ខវេ, អញ្ញត្រ និមន្តនេ អញ្ញស្ស ភោជ្ជយាគុ បរិភុញ្ជិតព្ពា, យោ ភុញ្ជេយ្យ, យថាធម្មោ ការេតព្ពោ’តិ វចនតោ ច និមន្តេត្វា វា បវេទេតុ អនិមន្តេត្វា វា, បឋមគហិតនិមន្តិតស្ស ភិក្ខុនោ បឋមនិមន្តនភោជនតោ អញ្ញំ យំ កិញ្ចិ បរសន្តកំ ភោជនំ បរម្បរភោជនាបត្តិំ ករោតិ. អត្តនោ សន្តកំ, សង្ឃគណតោ លទ្ធំ វា អគហដ្ឋសន្តកំ វដ្ដតិ, និមន្តនតោ បឋមំ និពទ្ធត្តា បន និច្ចភត្តាទិបរសន្តកម្បិ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

អនាបុច្ឆាកថា

៣. អនាបុច្ឆាកថាយំ ‘‘បកតិវចនេនាតិ ឯត្ថ យំ ទ្វាទសហត្ថព្ភន្តរេ ឋិតេន សោតុំ សក្កា ភវេយ្យ, តំ បកតិវចនំ នាម. អាបុច្ឆិតព្ពោតិ ‘អហំ ឥត្ថន្នាមស្ស ឃរំ គច្ឆាមី’តិ វា ‘ចារិត្តកំ ¶ អាបជ្ជាមី’តិ វា ឦទិសេន វចនេន អាបុច្ឆិតព្ពោ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ. បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរេន និមន្តនសាទិយនំ, សន្តំ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆា, ភត្តិយឃរតោ អញ្ញឃរប្បវេសនំ, មជ្ឈន្ហិកានតិក្កមោ, សមយស្ស វា អាបទានំ វា អភាវោតិ ឥមានិ បនេត្ថ បញ្ច អង្គានី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.២៩៨) ឯត្តកមេវ វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បចិត្តិយ ២.២៩៨) បន ‘‘បរិយេសិត្វា អារោចនកិច្ចំ នត្ថីតិ វុត្តត្តា យោ អបរិយេសិតព្ពោ ឧបសង្កមិតុំ យុត្តដ្ឋានេ ទិស្សតិ, សោ សចេបិ បកតិវចនស្ស សវនូបចារំ អតិក្កម្ម ឋិតោ, ឧបសង្កមិត្វា អាបុច្ឆិតព្ពោ. តេនាហ ‘អបិច…បេ… យំ បស្សតិ, សោ អាបុច្ឆិតព្ពោ’តិអាទិ. អនាបត្តិវារេ ចេត្ថ អន្តរារាមាទីនញ្ញេវ វុត្តត្តា វិហារតោ គាមវីថិំ អនុញ្ញាតការណំ វិនា អតិក្កមន្តស្សាបិ អាបត្តិ ហោតិ, ន បន ឃរូបចារំ ¶ អតិក្កមន្តស្សេវ. យំ បន បាឡិយំ ‘អញ្ញស្ស ឃរូបចារំ ឱក្កមន្តស្ស…បេ… បឋមបាទំ ឧម្មារំ អតិក្កាមេតី’តិអាទិ វុត្តំ, តំ គាមេ បវិដ្ឋំ សន្ធាយ វុត្តំ, តថាបិ អញ្ញស្ស ឃរូបចារំ អនោក្កមិត្វា វីថិមជ្ឈេនេវ គន្ត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតឃរទ្វារាភិមុខេ ឋត្វា មនុស្សេ ឱលោកេត្វា គច្ឆន្តស្សបិ បាចិត្តិយមេវ. តត្ថ កេចិ ‘វីថិយំ អតិក្កមន្តស្ស ឃរូបចារគណនាយ អាបត្តិយោ’តិ វទន្តិ. អញ្ញេ បន ‘យានិ កុលានិ ឧទ្ទិស្ស គតោ, តេសំ គណនាយា’តិ. បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរេន និមន្តនសាទិយនំ, សន្តំ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆនា, ភត្តិយឃរតោ អញ្ញឃរូបសង្កមនំ, មជ្ឈន្ហិកានតិក្កមោ, សមយាបទានំ អភាវោតិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានី’’តិ. វិកាលគាមប្បវេសនេបិ ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារោ អទិន្នាទានេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ’’តិ ឥមិនា ទុតិយលេឌ្ឌុបាតោ ឥធ ឧបចារោតិ ទស្សេតិ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ. សន្តំ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆនា, អនុញ្ញាតការណាភាវោ, វិកាលេ គាមប្បវេសនន្តិ ឥមានិ បនេត្ថ តីណិ អង្គានិ.

បំសុកូលកថា

៤. បំសុកូលកថាយំ អភិន្នេ សរីរេតិ អព្ភុណ្ហេ អល្លសរីរេ. ‘‘អព្ភុណ្ហេ’’តិ ឥមិនាបិ វុត្តមេវ បរិយាយភេទមន្តរេន វិភាវេតុំ ‘‘អល្លសរីរេ’’តិ វុត្តំ.

វិសភាគសរីរេតិ ឥត្ថិសរីរេ. វិសភាគសរីរត្តា អច្ចាសន្នេន ន ភវិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘សីសេ វា’’តិអាទិ. វដ្ដតីតិ វិសភាគសរីរេបិ អត្តនាវ វុត្តវិធិំ កាតុំ សាដកញ្ច គហេតុំ វដ្ដតិ ¶ . កេចិ បន ‘‘កិញ្ចាបិ ឥមិនា សិក្ខាបទេន អនាបត្តិ, ឥត្ថិរូបំ បន អាមសន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ វទន្តិ. ‘‘យថាកម្មំ គតោតិ តតោ បេតត្តភាវតោ មតភាវំ ទស្សេតិ. អព្ភុណ្ហេតិ អាសន្នមរណតាយ សរីរស្ស ឧណ្ហសមង្គិតំ ទស្សេតិ, តេនេវាហ ‘អល្លសរីរេ’តិ. កុណបសភាវំ ¶ ឧបគតម្បិ ភិន្នមេវ អល្លភាវតោ ភិន្នត្តា. វិសភាគសរីរេតិ ឥត្ថិសរីរេ. ‘សីសេ វា’តិអាទិ អធក្ខកេ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលេ បទេសេ ចិត្តវិការប្បត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ, យត្ថ កត្ថចិ អនាមសន្តេន កតំ សុកតមេវ. មតសរីរម្បិ ហិ យេន កេនចិ អាការេន សញ្ចិច្ច ផុសន្តស្ស អនាមាសទុក្កដមេវាតិ វទន្តិ, តំ យុត្តមេវ. ន ហិ អបារាជិកវត្ថុកេបិ ចិត្តាទិឥត្ថិរូបេ ភវន្តំ ទុក្កដំ បារាជិកវត្ថុភូតេ មតិត្ថិសរីរេ និវត្តតី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៣៥) វុត្ត.

ឥមស្មិំ ឋានេ អាចរិយេន អវុត្តាបិ បំសុកូលកថា បំសុកូលសាមញ្ញេន វេទិតព្ពា. សា ហិ ចីវរក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣៤០) ឯវំ អាគតា ‘‘តេន ខោ បន សមយេន យេ តេ ភិក្ខូ គហបតិចីវរំ សាទិយន្តិ, តេ កុក្កុច្ចាយន្តា បំសុកូលំ ន សាទិយន្តិ ‘ឯកំយេវ ភគវតា ចីវរំ អនុញ្ញាតំ, ន ទ្វេ’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គហបតិចីវរំ សាទិយន្តេន បំសុកូលម្បិ សាទិយិតុំ, តទុភយេនបាហំ, ភិក្ខវេ, សន្តុដ្ឋិំ វណ្ណេមី’’តិ. តត្ថ ‘‘ឯកំយេវ ភគវតា ចីវរំ អនុញ្ញាតំ, ន ទ្វេតិ តេ ‘កិរ ឥតរីតរេន ចីវរេនា’តិ ឯតស្ស ‘គហបតិកេន វា បំសុកូលេន វា’តិ ឯវំ អត្ថំ សល្លក្ខិំសុ. តត្ថ បន ឥតរីតរេនបីតិ អប្បគ្ឃេនបិ មហគ្ឃេនបិ យេន កេនចីតិ អត្ថោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោ, តស្មា ធុតង្គំ អសមាទិយិត្វា វិនយបំសុកូលមត្តសាទិយកេន ភិក្ខុនា គហបតិចីវរម្បិ សាទិតព្ពំ ហោតិ, បំសុកូលធុតង្គធរស្ស បន គហបតិចីវរំ ន វដ្ដតិ ‘‘គហបតិចីវរំ បដិក្ខិបាមិ, បំសុកូលិកង្គំ សមាទិយាមី’’តិ សមាទានតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

តេន ខោ បន សមយេន សម្ពហុលា ភិក្ខូ កោសលេសុ ជនបទេសុ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នា ហោន្តិ. ឯកច្ចេ ភិក្ខូ សុសានំ ឱក្កមិំសុ ¶ បំសុកូលាយ, ឯកច្ចេ ភិក្ខូ នាគមេសុំ. យេ តេ ភិក្ខូ សុសានំ ឱក្កមិំសុ បំសុកូលាយ, តេ បំសុកូលានិ លភិំសុ. យេ តេ ភិក្ខូ នាគមេសុំ, តេ ឯវមាហំសុ ‘‘អម្ហាកម្បិ, អាវុសោ, ភាគំ ទេថា’’តិ. តេ ឯវមាហំសុ ‘‘ន មយំ, អាវុសោ, តុម្ហាកំ ភាគំ ទស្សាម, កិស្ស តុម្ហេ នាគមិត្ថា’’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, នាគមេន្តានំ នាកាមា ភាគំ ទាតុន្តិ. តត្ថ នាគមេសុន្តិ យាវ តេ សុសានតោ ¶ អាគច្ឆន្តិ, តាវ តេ ន អច្ឆិំសុ, បក្កមិំសុយេវ. នាកាមា ភាគំ ទាតុន្តិ ន អនិច្ឆាយ ទាតុំ. យទិ បន ឥច្ឆន្តិ, ទាតព្ពោ.

តេន ខោ បន សមយេន សម្ពហុលា ភិក្ខូ កោសលេសុ ជនបទេសុ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នា ហោន្តិ. ឯកច្ចេ ភិក្ខូ សុសានំ ឱក្កមិំសុ បំសុកូលាយ, ឯកច្ចេ ភិក្ខូ អាគមេសុំ. យេ តេ ភិក្ខូ សុសានំ ឱក្កមិំសុ បំសុកូលាយ, តេ បំសុកូលានិ លភិំសុ. យេ តេ ភិក្ខូ អាគមេសុំ, តេ ឯវមាហំសុ ‘‘អម្ហាកម្បិ, អាវុសា,ឯ ភាគំ ទេថា’’តិ. តេ ឯវមាហំសុ ‘‘ន មយំ, អាវុសោ, តុម្ហាកំ ភាគំ ទស្សាម, កិស្ស តុម្ហេ ន ឱក្កមិត្ថា’’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាគមេន្តានំ អកាមា ភាគំ ទាតុន្តិ.

តេន ខោ បន សមយេន សម្ពហុលា ភិក្ខូ កោសលេសុ ជនបទេសុ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នា ហោន្តិ. ឯកច្ចេ ភិក្ខូ បឋមំ សុសានំ ឱក្កមិំសុ បំសុកូលាយ, ឯកច្ចេ ភិក្ខូ បច្ឆា ឱក្កមិំសុ. យេ តេ ភិក្ខូ បឋមំ សុសានំ ឱក្កមិំសុ បំសុកូលាយ, តេ បំសុកូលានិ លភិំសុ. យេ តេ ភិក្ខូ បច្ឆា ឱក្កមិំសុ, តេ ន លភិំសុ. តេ ឯវមាហំសុ ‘‘អម្ហាកម្បិ, អាវុសោ, ភាគំ ទេថា’’តិ. តេ ឯវមាហំសុ ‘‘ន មយំ, អាវុសោ, តុម្ហាកំ ភាគំ ទស្សាម, កិស្ស តុម្ហេ បច្ឆា ឱក្កមិត្ថា’’តិ. ភគវតោ ¶ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បច្ឆា ឱក្កន្តានំ នាកាមា ភាគំ ទាតុន្តិ.

តេន ខោ បន សមយេន សម្ពហុលា ភិក្ខូ កោសលេសុ ជនបទេសុ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នា ហោន្តិ. តេ សទិសា សុសានំ ឱក្កមិំសុ បំសុកូលាយ. ឯកច្ចេ ភិក្ខូ បំសុកូលានិ លភិំសុ, ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ន លភិំសុ. យេ តេ ភិក្ខូ ន លភិំសុ, តេ ឯវមាហំសុ ‘‘អម្ហាកម្បិ, អាវុសោ, ភាគំ ទេថា’’តិ. តេ ឯវមាហំសុ ‘‘ន មយំ, អាវុសោ, តុម្ហាកំ ភាគំ ទស្សាម, កិស្ស តុម្ហេ ន លភិត្ថា’’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សទិសានំ ឱក្កន្តានំ អកាមា ភាគំ ទាតុន្តិ.

តត្ថ អាគមេសុន្តិ ឧបចារេ អច្ឆិំសុ. តេនាហ ភគវា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាគមេន្តានំ អកាមា ភាគំ ទាតុ’’ន្តិ. ឧបចារេតិ សុសានស្ស អាសន្នប្បទេសេ. យទិ បន មនុស្សា ‘‘ឥធាគតា ឯវ គណ្ហន្តូ’’តិ ទេន្តិ, សញ្ញាណំ វា កត្វា គច្ឆន្តិ ‘‘សម្បត្តា គណ្ហន្តូ’’តិ ¶ . សម្បត្តានំ សព្ពេសម្បិ បាបុណាតិ. សចេ ឆឌ្ឌេត្វា គតា, យេន គហិតំ, សោ ឯវ សាមី. សទិសា សុសានំ ឱក្កមិំសូតិ សព្ពេ សមំ ឱក្កមិំសុ, ឯកទិសាយ វា ឱក្កមិំសូតិបិ អត្ថោ.

តេន ខោ បន សមយេន សម្ពហុលា ភិក្ខូ កោសលេសុ ជនបទេសុ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នា ហោន្តិ. តេ កតិកំ កត្វា សុសានំ ឱក្កមិំសុ បំសុកូលាយ. ឯកច្ចេ ភិក្ខូ បំសុកូលានិ លភិំសុ, ឯកច្ចេ ភិក្ខូ ន លភិំសុ. យេ តេ ភិក្ខូ ន លភិំសុ, តេ ឯវមាហំសុ ‘‘អម្ហាកម្បិ, អាវុសោ, ភាគំ ទេថា’’តិ. តេ ឯវមាហំសុ ‘‘ន មយំ, អាវុសោ, តុម្ហាកំ ភាគំ ទស្សាម, កិស្ស តុម្ហេ ន លភិត្ថា’’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កតិកំ កត្វា ឱក្កន្តានំ អកាមា ភាគំ ទាតុន្តិ. តត្ថ តេ កតិកំ កត្វាតិ ‘‘លទ្ធំ បំសុកូលំ សព្ពេ ភាជេត្វា ¶ គណ្ហិស្សាមា’’តិ ពហិមេវ កតិកំ កត្វា. ឆឌ្ឌេត្វា គតាតិ កិញ្ចិ អវត្វាយេវ ឆឌ្ឌេត្វា គតា. ឯតេន ‘‘ភិក្ខូ គណ្ហន្តូ’’តិ ឆឌ្ឌិតេ ឯវ អកាមា ភាគទានំ វិហិតំ, កេវលំ ឆឌ្ឌិតេ បន កតិកាយ អសតិ ឯកតោ ពហូសុ បវិដ្ឋេសុ យេន គហិតំ, តេន អកាមា ភាគោ ន ទាតព្ពោតិ ទស្សេតិ. សមានា ទិសា បុរត្ថិមាទិភេទា ឯតេសន្តិ សទិសាតិ អាហ ‘‘ឯកទិសាយ វា ឱក្កមិំសូ’’តិ.

អច្ឆិន្នចីវរកថា

៥. អច្ឆិន្នចីវរកថាយំ អនុបុព្ពកថាតិ អនុបុព្ពេន វិនិច្ឆយកថា. សេសបរិក្ខារានំ សទ្ធិវិហារិកេហិ គហិតត្តា និវាសនបារុបនមេវ អវសិដ្ឋន្តិ អាហ ‘‘និវាសនបារុបនមត្តំយេវ ហរិត្វា’’តិ. សទ្ធិវិហារិកានំ តាវ អាគមនស្ស វា អនាគមនស្ស វា អជាននតាយ វុត្តំ ‘‘ថេរេហិ នេវ តាវ…បេ… ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ. បរេសម្បិ អត្ថាយ លភន្តីតិ អត្តនោ ចីវរំ ទទមានា សយំ សាខាភង្គេន បដិច្ឆាទេន្តីតិ តេសំ អត្ថាយបិ ភញ្ជិតុំ លភន្តិ. ‘‘តិណេន វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេត្វា អាគន្តព្ព’’ន្តិ វចនតោ ឦទិសេសុ ភូតគាមបាតព្យតាបិ អនុញ្ញាតាយេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘នេវ ភូតគាមបាតព្យតាយ បាចិត្តិយំ ហោតី’’តិ. ន តេសំ ធារណេ ទុក្កដន្តិ តេសំ តិត្ថិយធជានំ ធារណេបិ ទុក្កដំ នត្ថិ.

យានិ ច នេសំ វត្ថានិ ទេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ថេរានំ សយមេវ ទិន្នត្តា វុត្តំ ‘‘អច្ឆិន្នចីវរដ្ឋានេ ¶ ឋិតត្តា’’តិ. យទិ លទ្ធិំ គណ្ហាតិ, តិត្ថិយបក្កន្តកោ នាម ហោតិ. តស្មា វុត្តំ ‘‘លទ្ធិំ អគ្គហេត្វា’’តិ. ‘‘នោ ចេ ហោតិ, សង្ឃស្ស វិហារចីវរំ វា…បេ… អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឥមិនា អន្តរាមគ្គេ បវិដ្ឋវិហារតោ និក្ខមិត្វា អញ្ញត្ថ អត្តនោ ¶ អភិរុចិតដ្ឋានំ គច្ឆន្តស្ស ទុក្កដំ វុត្តំ, ឥមិនា ច ‘‘យំ អាវាសំ បឋមំ ឧបគច្ឆតី’’តិ វុត្តំ អន្តរាមគ្គេ ឋិតវិហារម្បិ សចេ នគ្គោ ហុត្វា គច្ឆតិ, ទុក្កដមេវាតិ វេទិតព្ពំ. យទិ ឯវំ តត្ថ កស្មា ន វុត្តន្តិ ចេ? អនោកាសត្តា. តត្ថ ហិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អច្ឆិន្នចីវរស្ស វា…បេ… ចីវរំ វិញ្ញាបេតុ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធេន សង្ឃិកម្បិ ចីវរំ និវាសេតុំ បារុបិតុញ្ច អនុជានន្តោ ‘‘យំ អាវាសំ បឋមំ…បេ… គហេត្វា បារុបិតុ’’ន្តិ អាហ, តស្មា តត្ថ អនោកាសត្តា ទុក្កដំ ន វុត្តំ.

វិហារចីវរន្តិ សេនាសនចីវរំ. ចិមិលិកាហីតិ បដបិលោតិកាហិ. តស្ស ឧបរីតិ ភូមត្ថរណស្ស ឧបរិ. វិទេសគតេនាតិ អញ្ញំ ចីវរំ អលភិត្វា វិទេសគតេន. ឯកស្មិំ…បេ… ឋបេតព្ពន្តិ ឯត្ថ សេសេន គហេត្វា អាគតត្តា ឋបេន្តេន ច សង្ឃិកបរិភោគវសេនេវ ឋបិតត្តា អញ្ញស្មិំ សេនាសនេ និយមិតម្បិ អញ្ញត្ថ ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. បរិភោគេនេវាតិ អញ្ញំ ចីវរំ អលភិត្វា បរិភុញ្ជនេន.

បរិភោគជិណ្ណន្តិ យថា តេន ចីវរេន សរីរំ បដិច្ឆាទេតុំ ន សក្កា, ឯវំ ជិណ្ណំ. កប្បិយវោហារេនាតិ កយវិក្កយាបត្តិតោ មោចនត្ថំ វុត្តំ. ‘‘វិញ្ញាបេន្តស្សា’’តិ ឥមស្សេវ អត្ថំ វិភាវេតិ ‘‘ចេតាបេន្តស្ស បរិវត្តាបេន្តស្សា’’តិ. អត្តនោ ធនេន ហិ វិញ្ញាបនំ នាម បរិវត្តនមេវាតិ អធិប្បាយោ. សង្ឃវសេន បវារិតានំ វិញ្ញាបនេ វត្តំ ទស្សេតិ ‘‘បមាណមេវ វដ្ដតី’’តិ. សង្ឃវសេន ហិ បវារិតេ សព្ពេសំ សាធារណត្តា អធិកំ វិញ្ញាបេតុំ ន វដ្ដតិ. យំ យំ បវារេតីតិ យំ យំ ចីវរាទិំ ទស្សាមីតិ បវារេតិ. វិញ្ញាបនកិច្ចំ នត្ថីតិ វិនា វិញ្ញត្តិយា ទីយមានត្តា វិញ្ញាបេត្វា កិំ ករិស្សតីតិ អធិប្បាយោ. អញ្ញស្សត្ថាយាតិ ឯត្ថបិ ‘‘ញាតកានំ បវារិតាន’’ន្តិ ¶ ឥទំ អនុវត្តតិយេវាតិ អាហ ‘‘អត្តនោ ញាតកបវារិតេ’’តិអាទិ. វិកប្បនុបគចីវរតា, សមយាភាវោ, អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិ, តាយ ច បដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥១៥) បន បាឡិយំ ធម្មនិមន្តនាតិ សមណេសុ វត្តព្ពាចារធម្មមត្តវសេន ¶ និមន្តនា, ទាតុកាមតាយ កតនិមន្តនា ន ហោតីតិ អត្ថោ. តេនេវ ‘‘វិញ្ញាបេស្សតី’’តិ វុត្តំ. អញ្ញាតកអប្បវារិតតោ ហិ វិញ្ញត្តិ នាម ហោតិ.

‘‘តិណេន វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេត្វា អាគន្តព្ព’’ន្តិ ឥមិនា ភូតគាមវិកោបនំ អនុញ្ញាតន្តិ អាហ ‘‘នេវភូតគាមបាតព្យតាយា’’តិអាទិ. បឋមំ សុទ្ធចិត្តេន លិង្គំ គហេត្វា បច្ឆា លទ្ធិំ គណ្ហន្តោបិ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ឯវាតិ អាហ ‘‘និវាសេត្វាបិ លទ្ធិ ន គហេតព្ពា’’តិ.

យំ អាវាសំ បឋមំ ឧបគច្ឆតីតិ ឯត្ថបិ វិហារចីវរាទិអត្ថាយ បវិសន្តេនបិ តិណាទីហិ បដិច្ឆាទេត្វាវ គន្តព្ពំ, ‘‘ន ត្វេវ នគ្គេន អាគន្តព្ព’’ន្តិ សាមញ្ញតោ ទុក្កដស្ស វុត្តត្តា. ចិមិលិកាហីតិ បដបិលោតិកាហិ. បរិភោគេនេវាតិ អញ្ញំ ចីវរំ អលភិត្វា បរិភុញ្ជនេន. បរិភោគជិណ្ណន្តិ យថា តំ ចីវរំ បរិភុញ្ជិយមានំ ឱភគ្គវិភគ្គតាយ អសារុប្បំ ហោតិ, ឯវំ ជិណ្ណំ.

អញ្ញស្សត្ថាយាតិ ឯត្ថបិ ‘‘ញាតកានំ បវារិតាន’’ន្តិ ឥទំ អនុវត្តតេវាតិ អាហ ‘‘អត្តនោ ញាតកបវារិតេ’’តិអាទិ. ឥធ បន អញ្ញស្ស អច្ឆិន្ននដ្ឋចីវរស្ស អត្ថាយ អញ្ញាតកអប្បវារិតេ វិញ្ញាបេន្តស្ស និស្សគ្គិយេន អនាបត្តីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ, ឥតរថា ‘‘ញាតកានំ បវារិតាន’’ន្តិ ឥមិនា វិសេសោ ន ភវេយ្យ, តេនេវ អនន្តរសិក្ខាបទេ ¶ វក្ខតិ ‘‘អដ្ឋកថាសុ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥២៦) បន ញាតកបវារិតដ្ឋានេ…បេ… បមាណមេវ វដ្ដតីតិ វុត្តំ, តំ បាឡិយា ន សមេតី’’តិ ច ‘‘យស្មា បនិទំ សិក្ខាបទំ អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញាបនវត្ថុស្មិំយេវ បញ្ញត្តំ, តស្មា ឥធ ‘អញ្ញស្សត្ថាយា’តិ ន វុត្ត’’ន្តិ ច. វិកប្បនុបគចីវរតា, សមយាភាវោ, អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិ, តាយ ច បដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

‘‘តញ្ចេ អញ្ញាតកោ គហបតិ វា គហបតានី វា ពហូហិ ចីវរេហិ អភិហដ្ឋុំ បវារេយ្យ, សន្តរុត្តរបរមំ តេន ភិក្ខុនា តតោ ចីវរំ សាទិតព្ពំ, តតោ ចេ ឧត្តរិ សាទិយេយ្យ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ ឥមស្មិំ តទុត្តរិសិក្ខាបទេ (បារា. ៥២៣) អភិហដ្ឋុន្តិ ឯត្ថ អភីតិ ឧបសគ្គោ, ហរិតុន្តិ អត្ថោ, គណ្ហិតុន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បវារេយ្យាតិ ឥច្ឆាបេយ្យ, ឥច្ឆំ រុចិំ ¶ ឧប្បាទេយ្យ វទេយ្យ និមន្តេយ្យាតិ អត្ថោ. អភិហដ្ឋុំ បវារេន្តេន បន យថា វត្តព្ពំ. តំ អាការំ ទស្សេតុំ ‘‘យាវត្តកំ ឥច្ឆសិ, តាវត្តកំ គណ្ហាហី’’តិ ឯវមស្ស បទភាជនំ វុត្តំ. អថ វា យថា ‘‘នេក្ខម្មំ ទដ្ឋុ ខេមតោ’’តិ ឯត្ថ ទិស្វាតិ អត្ថោ, ឯវមិធបិ អភិហដ្ឋុំ បវារេយ្យាតិ អភិហរិត្វា បវារេយ្យាតិ អត្ថោ. តត្ថ កាយាភិហារោ វាចាភិហារោតិ ទុវិធោ អភិហារោ. កាយេន វា ហិ វត្ថាទីនិ អភិហរិត្វា បាទមូលេ ឋបេត្វា ‘‘យត្តកំ ឥច្ឆសិ, តត្តកំ គណ្ហាហី’’តិ វទន្តោ បវារេយ្យ, វាចាយ វា ‘‘អម្ហាកំ ទុស្សកោដ្ឋាគារំ បរិបុណ្ណំ, យត្តកំ ឥច្ឆសិ, តត្តកំ គណ្ហាហី’’តិ វទន្តោ បវារេយ្យ, តទុភយម្បិ ឯកជ្ឈំ កត្វា ‘‘អភិហដ្ឋុំ បវារេយ្យា’’តិ វុត្តំ.

សន្តរុត្តរបរមន្តិ សអន្តរំ ឧត្តរំ បរមំ អស្ស ចីវរស្សាតិ សន្តរុត្តរបរមំ, និវាសនេន សទ្ធិំ បារុបនំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ អស្សាតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. តតោ ចីវរំ សាទិតព្ពន្តិ តតោ អភិហដចីវរតោ ឯត្តកំ ចីវរំ គហេតព្ពំ, ន ឥតោ បរន្តិ អត្ថោ. យស្មា បន អច្ឆិន្នសព្ពចីវរេន តេចីវរិកេនេវ ភិក្ខុនា ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពំ, អញ្ញេន អញ្ញថាបិ, តស្មា តំ វិភាគំ ទស្សេតុំ ‘‘សចេ តីណិ នដ្ឋានិ ហោន្តី’’តិអាទិនា នយេនស្ស បទភាជនំ វុត្តំ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – យស្ស តីណិ នដ្ឋានិ, តេន ទ្វេ សាទិតព្ពានិ, ឯកំ និវាសេត្វា ឯកំ បារុបិត្វា អញ្ញំ សភាគដ្ឋានតោ បរិយេសិស្សតិ. យស្ស ទ្វេ នដ្ឋានិ, តេន ឯកំ សាទិតព្ពំ. សចេ បកតិយាវ សន្តរុត្តរេន ចរតិ, ទ្វេ សាទិតព្ពានិ, ឯវំ ឯកំ សាទិយន្តេនេវ សមោ ភវិស្សតិ. យស្ស តីសុ ឯកំ នដ្ឋំ, ន សាទិតព្ពំ. យស្ស បន ទ្វីសុ ឯកំ នដ្ឋំ, ឯកំ សាទិតព្ពំ. យស្ស ឯកំយេវ ហោតិ, តញ្ច នដ្ឋំ, ទ្វេ សាទិតព្ពានិ. ភិក្ខុនិយា បន បញ្ចសុបិ នដ្ឋេសុ ទ្វេ សាទិតព្ពានិ, ចតូសុ នដ្ឋេសុ ឯកំ សាទិតព្ពំ, តីសុ នដ្ឋេសុ កិញ្ចិ ន សាទិតព្ពំ, កោ បន វាទោ ទ្វីសុ វា ឯកស្មិំ វា. យេន កេនចិ ហិ សន្តរុត្តរបរមតាយ ឋាតព្ពំ, តតោ ឧត្តរិ ន លព្ភតីតិ ឥទមេត្ថ លក្ខណំ.

សេសកំ អាហរិស្សាមីតិ ទ្វេ ចីវរានិ កត្វា សេសំ បុន អាហរិស្សាមីតិ អត្ថោ. ន អច្ឆិន្នការណាតិ ពាហុសច្ចាទិគុណវសេន ទេន្តិ. ញាតកានន្តិអាទីសុ ញាតកានំ ទេន្តានំ សាទិយន្តស្ស, បវារិតានំ ទេន្តានំ សាទិយន្តស្ស, អត្តនោ ធនេន សាទិយន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ. អដ្ឋកថាសុ បន ‘‘ញាតកបវារិតដ្ឋានេ បកតិយា ពហុម្បិ វដ្ដតិ, អច្ឆិន្នការណា បមាណមេវ ¶ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, តំ បាឡិយា ន សមេតិ. យស្មា បនិទំ សិក្ខាបទំ អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញាបនវត្ថុស្មិំយេវ បញ្ញត្តំ, តស្មា ឥធ ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ ន វុត្តំ. សេសំ ឧត្តានត្ថមេវ. សមុដ្ឋានាទីសុ ឥទម្បិ ឆសមុដ្ឋានំ ¶ , កិរិយំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ, អចិត្តកំ, បណ្ណត្តិវជ្ជំ, កាយកម្មវចីកម្មំ, តិចិត្តំ, តិវេទនន្តិ.

សត្តមេ បាឡិយំ បគ្គាហិកសាលន្តិ ទុស្សវាណិជកានំ អាបណំ, ‘‘បគ្គាហិតសាល’’ន្តិបិ បឋន្តិ. អភីតិ ឧបសគ្គោតិ តស្ស វិសេសត្ថាភាវំ ទស្សេតិ. តេនាហ ‘‘ហរិតុន្តិ អត្ថោ’’តិ. វរសទ្ទស្ស ឥច្ឆាយំ វត្តមានត្តា អាហ ‘‘ឥច្ឆាបេយ្យា’’តិ. ទដ្ឋុ ខេមតោតិ ឯត្ថ គាថាពន្ធវសេន អនុនាសិកលោបោ ទដ្ឋព្ពោ. សអន្តរន្តិ អន្តរវាសកសហិតំ. ឧត្តរន្តិ ឧត្តរាសង្គំ. អស្ស ចីវរស្សាតិ សាទិតព្ពចីវរស្ស. អច្ឆិន្នសព្ពចីវរេនាតិ អច្ឆិន្នានិ សព្ពានិ តីណិ ចីវរានិ អស្សាតិ អច្ឆិន្នសព្ពចីវរោ, តេនាតិ អត្ថោ. យស្ស ហិ អច្ឆិន្ទនសមយេ តីណិ ចីវរានិ សន្និហិតានិ ហោន្តិ, តានិ សព្ពានិ អច្ឆិន្នានីតិ សោ ‘‘អច្ឆិន្នសព្ពចីវរោ’’តិ វុច្ចតិ. តេនេវ ‘‘អច្ឆិន្នសព្ពចីវរេន តេចីវរិកេនា’’តិ វុត្តំ. តេចីវរិកេនាតិ ហិ អច្ឆិន្ទនសមយេ តិចីវរស្ស សន្និហិតភាវំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បន វិនយេ តេចីវរិកាភាវំ, ធុតង្គតេចីវរិកភាវំ វា សន្ធាយ. ឯវំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ‘‘សន្តរុត្តរបរមំ តេន ភិក្ខុនា តតោ ចីវរំ សាទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តវិធិនា បដិបជ្ជិតព្ពំ. អញ្ញេនាតិ អច្ឆិន្នអសព្ពចីវរេន. យស្ស តីសុ ចីវរេសុ ឯកំ វា ទ្វេ វា ចីវរានិ អច្ឆិន្នានិ ហោន្តិ, តេនាតិ អត្ថោ. អញ្ញថាបីតិ ‘‘សន្តរុត្តរបរម’’ន្តិ វុត្តវិធានតោ អញ្ញថាបិ. យស្ស ហិ តីសុ ទ្វេ ចីវរានិ អច្ឆិន្នានិ ហោន្តិ, ឯកំ សាទិតព្ពំ, ឯកស្មិំ អច្ឆិន្នេ ន សាទិតព្ពន្តិ ន តស្ស សន្តរុត្តរបរមសាទិយនំ សម្ភវតិ. អយមេវ ច អត្ថោ បទភាជនេន វិភាវិតោ. តេនាហ ‘‘តំ វិភាគំ ទស្សេតុ’’ន្តិ.

កេចិ បន ‘‘តេចីវរិកេនាតិ វុត្តត្តា តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡវសេន អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជតោ តស្មិំ នដ្ឋេ ពហូនិបិ គហេតុំ លភតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. បទភាជនស្ស ហិ ¶ អធិប្បាយំ ទស្សេន្តេន យស្មា បន ‘‘អច្ឆិន្នសព្ពចីវរេន…បេ… តំ វិភាគំ ទស្សេតុ’’ន្តិ វុត្តំ, បទភាជនេ ច ន តាទិសោ អត្ថោ ឧបលព្ភតិ, តស្មា តំ ន គហេតព្ពមេវ. យម្បិ មាតិកាដ្ឋកថាយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. តតុត្តរិសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តំ ‘‘យស្ស អធិដ្ឋិតតិចីវរស្ស តីណិ នដ្ឋានី’’តិ, តត្ថបិ អធិដ្ឋិតគ្គហណំ សរូបកថនមត្តន្តិ គហេតព្ពំ, ន បន តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតចីវរស្សេវាតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច តថា អត្ថស្សាសម្ភវតោ ¶ . ន ហិ តិចីវរាធិដ្ឋានេន អធិដ្ឋិតចីវរស្សេវ ឥទំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តន្តិ សក្កា វិញ្ញាតុំ. បុរិមសិក្ខាបទេន ហិ អច្ឆិន្នចីវរស្ស អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិយា អនុញ្ញាតត្តា បមាណំ អជានិត្វា វិញ្ញាបនវត្ថុស្មិំ បមាណតោ សាទិយនំ អនុជានន្តេន ភគវតា ឥទំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តស្មា បរិក្ខារចោឡិកស្ស ពហុម្បិ សាទិតុំ វដ្ដតីតិ អយមត្ថោ នេវ បាឡិយា សមេតិ, ន ច ភគវតោ អធិប្បាយំ អនុលោមេតិ.

យស្ស តីណិ នដ្ឋានិ, តេន ទ្វេ សាទិតព្ពានីតិ ឯត្ថ យស្ស តិចីវរតោ អធិកម្បិ ចីវរំ អញ្ញត្ថ ឋិតំ អត្ថិ, តទា តស្ស ចីវរស្ស អលព្ភនីយភាវតោ តេនបិ សាទិតុំ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. បកតិយាវ សន្តរុត្តរេន ចរតីតិ សាសង្កសិក្ខាបទវសេន វា អវិប្បវាសសម្មុតិវសេន វា តតិយស្ស អលាភេន វា ចរតិ. ‘‘ទ្វេ នដ្ឋានី’’តិ អធិការត្តា វុត្តំ ‘‘ទ្វេ សាទិតព្ពានី’’តិ. ឯកំ សាទិយន្តេនេវ សមោ ភវិស្សតីតិ តិណ្ណំ ចីវរានំ ទ្វីសុ នដ្ឋេសុ ឯកំ សាទិយន្តេន សមោ ភវិស្សតិ ឧភិន្នម្បិ សន្តរុត្តរបរមតាយ អវដ្ឋានតោ. យស្ស ឯកំយេវ ហោតីតិ អញ្ញេន កេនចិ ការណេន វិនដ្ឋសេសចីវរំ សន្ធាយ វុត្តំ.

‘‘សេសកំ តុម្ហេវ ហោតូតិ ទេន្តី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘បមាណយុត្តំ គណ្ហិស្សាម, សេសកំ អាហរិស្សាមា’’តិ វត្វា ¶ គហេត្វា គមនសមយេបិ ‘‘សេសកម្បិ តុម្ហាកំយេវ ហោតូ’’តិ វទន្តិ, លទ្ធកប្បិយមេវ. បវារិតានន្តិ អច្ឆិន្នកាលតោ បុព្ពេយេវ បវារិតានំ. បាឡិយា ន សមេតីតិ សន្តរុត្តរបរមតោ ឧត្តរិ សាទិយនេ អនាបត្តិទស្សនត្ថំ ‘‘អនាបត្តិ ញាតកានំ បវារិតាន’’ន្តិ វុត្តត្តា ន សមេតិ. សន្តរុត្តរបរមំ សាទិយន្តស្ស ហិ អាបត្តិប្បសង្គោយេវ នត្ថិ, សតិ ច សិក្ខាបទេន អាបត្តិប្បសង្គេ អនាបត្តិ យុត្តា ទស្សេតុន្តិ អធិប្បាយោ. កេចិ បន ‘‘បមាណមេវ វដ្ដតីតិ ឥទំ សល្លេខទស្សនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ.

យស្មា បនិទំ…បេ… ន វុត្តន្តិ ឯត្ថាយមធិប្បាយោ – ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ វុច្ចមានេ អញ្ញេសំ អត្ថាយ បមាណំ អតិក្កមិត្វាបិ គណ្ហិតុំ វដ្ដតីតិ អាបជ្ជតិ, តញ្ច អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញាបនវត្ថុស្មិំ បញ្ញត្តត្តា វត្ថុនា សំសន្ទិយមានំ ន សមេតិ. ន ហិ យំ វត្ថុំ និស្សាយ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តស្មិំយេវ អនាបត្តិវចនំ យុត្តន្តិ. គណ្ឋិបទេសុ បន តីសុបិ ‘‘ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស អត្តនោ សាទិយនបដិពទ្ធតាវសេន បវត្តត្តា ‘អញ្ញស្សត្ថាយា’តិ វត្តុំ ឱកាសោយេវ នត្ថិ, តស្មា ន វុត្ត’’ន្តិ កថិតំ. ឥធ ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ អវុត្តត្តា អញ្ញេសំ អត្ថាយ ¶ ញាតកបវារិតេសុ អធិកំ វិញ្ញាបេន្តស្ស អាបត្តីតិ ចេ? ន, តត្ថ បុរិមសិក្ខាបទេនេវ អនាបត្តិសិទ្ធិតោ. តតុត្តរិតា, អច្ឆិន្នាទិការណតា, អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិ, តាយ ច បដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥២២-៥២៤) បន ‘‘បាឡិយំ បគ្គាហិកសាលន្តិ ទុស្សាបណំ. តញ្ហិ វាណិជកេហិ ទុស្សានិ បគ្គហេត្វា ទស្សនដ្ឋានតាយ ‘បគ្គាហិកសាលា’តិ វុច្ចតិ. អស្ស ចីវរស្សាតិ សាទិតព្ពចីវរស្ស. តេចីវរិកេនាតិ ឥមិនា អច្ឆិន្នតិចីវរតោ អញ្ញស្ស វិហារាទីសុ និហិតស្ស ចីវរស្ស អភាវំ ទស្សេតិ ¶ . យទិ ភវេយ្យ, វិញ្ញាបេតុំ ន វដ្ដេយ្យ, តាវកាលិកំ និវាសេត្វា អត្តនោ ចីវរំ គហេតព្ពំ. តាវកាលិកម្បិ អលភន្តស្ស ភូតគាមវិកោបនំ កត្វា តិណបណ្ណេហិ ឆទនំ វិយ វិញ្ញាបនម្បិ វដ្ដតិ ឯវ. អញ្ញេនាតិ អច្ឆិន្នអសព្ពចីវរេន. ‘ទ្វេ នដ្ឋានី’តិ អធិការតោ វុត្តំ ‘ទ្វេ សាទិតព្ពានី’តិ. បាឡិយា ន សមេតីតិ ‘អនាបត្តិ ញាតកានំ បវារិតាន’ន្តិ (បារា. ៥២៦) ឥមាយ បាឡិយា ន សមេតិ តតុត្តរិ វិញ្ញាបនអាបត្តិប្បសង្គេ ឯវ វុត្តត្តា. អញ្ញស្សត្ថាយាតិ ន វុត្តន្តិ ឥទំ អញ្ញស្សត្ថាយ តតុត្តរិ វិញ្ញាបនេ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ. តញ្ច បាចិត្តិយំ យេសំ អត្ថាយ វិញ្ញាបេតិ, តេសំ វា សិយា វិញ្ញាបកស្សេវ វា, ន តាវ តេសំ, តេហិ អវិញ្ញាបិតត្តា, នាបិ វិញ្ញាបកស្ស, អត្តានំ ឧទ្ទិស្ស អវិញ្ញត្តត្តា. តស្មា អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញាបេន្តស្សបិ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ ន ទិស្សតិ. បាឡិយំ បន ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស អត្តនោ សាទិយនបដិពទ្ធតាវសេន បវត្តត្តា ‘អញ្ញស្សត្ថាយា’តិ អនាបត្តិវារេ ន វុត្តន្តិ វទន្តិ, តញ្ច យុត្តំ វិយ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. តតុត្តរិចីវរតា, អច្ឆិន្នាទិការណតា, អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិ, តាយ ច បដិលាភោតិ ឥមានេត្ថ ចត្តារិ អង្គានី’’តិ.

ឥទំ តតុត្តរិសិក្ខាបទវិនិច្ឆយំ អាចរិយេន អវុត្តម្បិ អច្ឆិន្នចីវរាធិការេយេវ បវត្តត្តា អម្ហេហិ គហិតំ, អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទស្ស សមយេសុ អច្ឆិន្នចីវរកាលេ អញ្ញាតកានំ វិញ្ញាបេតព្ពភាវោ ភគវតា វុត្តោ, តេហិ ទិន្នចីវរស្ស មត្តសោ គហិតភាវោ តតុត្តរិសិក្ខាបទេន វុត្តោ. តស្មា អច្ឆិន្នចីវរអធិការោយេវ ហោតីតិ.

ចីវរអច្ឆិន្ទនវិនិច្ឆយកថា

ឥតោ ¶ ¶ បរំ អច្ឆិន្ទនសាមញ្ញេន ចីវរអច្ឆិន្ទនវិនិច្ឆយំ វក្ខាម – តត្ថ យម្បិ ត្យាហន្តិ យម្បិ តេ អហំ. សោ កិរ ‘‘មម បត្តចីវរឧបាហនបច្ចត្ថរណានិ វហន្តោ មយា សទ្ធិំ ចារិកំ បក្កមិស្សតី’’តិ អទាសិ. តេនេវមាហ ‘‘មយា សទ្ធិំ ជនបទចារិកំ បក្កមិស្សតី’’តិ. អច្ឆិន្ទីតិ ពលក្ការេន អគ្គហេសិ, សកសញ្ញាយ គហិតត្តា បនស្ស បារាជិកំ នត្ថិ, កិលមេត្វា គហិតត្តា អាបត្តិ បញ្ញត្តា.

សយំ អច្ឆិន្ទតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយន្តិ ឯកំ ចីវរំ ឯកាពទ្ធានិ ច ពហូនិ អច្ឆិន្ទតោ ឯកា អាបត្តិ, ឯកតោ អពទ្ធានិ វិសុំ វិសុំ ឋិតានិ ពហូនិ អច្ឆិន្ទតោ, ‘‘សង្ឃាដិំ អាហរ, ឧត្តរាសង្គំ អាហរា’’តិ ឯវំ អាហរាបយតោ ច វត្ថុគណនាយ អាបត្តិយោ. ‘‘មយា ទិន្នានិ សព្ពានិ អាហរា’’តិ វទតោបិ ឯកវចនេនេវ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ.

អញ្ញំ អាណាបេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ‘‘ចីវរំ គណ្ហា’’តិ អាណាបេតិ, ឯកំ ទុក្កដំ. អាណត្តោ ពហូនិ គណ្ហាតិ, ឯកំ បាចិត្តិយំ. ‘‘សង្ឃាដិំ គណ្ហ, ឧត្តរាសង្គំ គណ្ហា’’តិ វទតោ វាចាយ វាចាយ ទុក្កដំ. ‘‘មយា ទិន្នានិ សព្ពានិ គណ្ហា’’តិ វទតោ ឯកវាចាយ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ.

អញ្ញំ បរិក្ខារន្តិ វិកប្បនុបគបច្ឆិមំ ចីវរំ ឋបេត្វា យំ កិញ្ចិ អន្តមសោ សូចិម្បិ. វេឋេត្វា ឋបិតសូចីសុបិ វត្ថុគណនាយ ទុក្កដានិ. សិថិលវេឋិតាសុ ឯវំ. គាឡ្ហំ កត្វា ពទ្ធាសុ បន ឯកមេវ ទុក្កដន្តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. សូចិឃរេ បក្ខិត្តាសុបិ ឯសេវ នយោ. ថវិកាយ បក្ខិបិត្វា សិថិលពទ្ធគាឡ្ហពទ្ធេសុ តិកដុកាទីសុ ភេសជ្ជេសុបិ ឯសេវ នយោ.

សោ វា ទេតីតិ ‘‘ភន្តេ, តុម្ហាកំយេវ ឥទំ សារុប្ប’’ន្តិ ឯវំ វា ទេតិ. អថ វា បន ‘‘អាវុសោ, មយំ តុយ្ហំ ‘វត្តបដិបត្តិំ ¶ ករិស្សតិ, អម្ហាកំ សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហិស្សតិ, ធម្មំ បរិយាបុណិស្សតី’តិ ចីវរំ អទម្ហា, សោទានិ ត្វំ ន វត្តំ ករោសិ, ន ឧបជ្ឈំ គណ្ហាសិ, ន ធម្មំ បរិយាបុណាសី’’តិ ឯវមាទីហិ វុត្តោ ‘‘ភន្តេ, ចីវរត្ថាយ មញ្ញេ ភណថ, ឥទំ ¶ វោ ចីវរ’’ន្តិ ទេតិ, ឯវម្បិ សោ វា ទេតិ. ទិសាបក្កន្តំ វា បន ទហរំ ‘‘និវត្តេថ ន’’ន្តិ ភណតិ, សោ ន និវត្តតិ. ‘‘ចីវរំ គហេត្វា រុន្ធថា’’តិ ឯវំ ចេ និវត្តតិ, សាធុ. សចេ ‘‘បត្តចីវរត្ថាយ មញ្ញេ តុម្ហេ ភណថ, គណ្ហថ ន’’ន្តិ ទេតិ, ឯវម្បិ សោយេវ ទេតិ. វិព្ភន្តំ វា ទិស្វា ‘‘មយំ តុយ្ហំ ‘វត្តំ ករិស្សតី’តិ បត្តចីវរំ អទម្ហា, សោទានិ ត្វំ វិព្ភមិត្វា ចរសី’’តិ វទតិ, ឥតរោ ‘‘គណ្ហថ តុម្ហាកំ បត្តចីវរ’’ន្តិ ទេតិ, ឯវម្បិ សោ វា ទេតិ. ‘‘មម សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហន្តស្សេវ តេ ទេមិ, អញ្ញត្ថ គណ្ហន្តស្ស ន ទេមិ. វត្តំ ករោន្តស្សេវ ទេមិ, អករោន្តស្ស ន ទេមិ. ធម្មំ បរិយាបុណន្តស្សេវ ទេមិ, អបរិយាបុណន្តស្ស ន ទេមិ. អវិព្ភមន្តស្សេវ ទេមិ, វិព្ភមន្តស្ស ន ទេមី’’តិ ឯវំ បន ទាតុំ ន វដ្ដតិ, ទទតោ ទុក្កដំ, អាហរាបេតុំ បន វដ្ដតិ. ចជិត្វា ទិន្នំ អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ. សេសមេត្ថ ឧត្តានមេវ. អយំ សមន្តបាសាទិកតោ ឧទ្ធដវិនិច្ឆយោ.

យម្បិ ត្យាហន្តិ ឯត្ថ យន្តិ ការណវចនំ, តស្មា ឯវមេត្ថ សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ – ‘‘មយា សទ្ធិំ ជនបទចារិកំ បក្កមិស្សតីតិ យំ ការណំ និស្សាយ អហំ តេ, អាវុសោ, ចីវរំ អទាសិំ, តំ ន ករោសី’’តិ កុបិតោ អនត្តមនោ អច្ឆិន្ទីតិ. យន្តិ វា ចីវរំ បរាមសតិ. តត្ថ ‘‘មយា សទ្ធិំ ជនបទចារិកំ បក្កមិស្សតីតិ យម្បិ តេ អហំ ចីវរំ អទាសិំ, តំ ចីវរំ គណ្ហិស្សាមី’’តិ កុបិតោ អនត្តមនោ អច្ឆិន្ទីតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ.

អាណត្តោ ¶ ពហូនិ គណ្ហាតិ, ឯកំ បាចិត្តិយន្តិ ‘‘ចីវរំ គណ្ហា’’តិ អាណត្តិយា ឯកចីវរវិសយត្តា ឯកមេវ បាចិត្តិយំ. វាចាយ វាចាយ ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ អច្ឆិន្នេសុ វត្ថុគណនាយ បាចិត្តិយានិ. ឯកវាចាយ សម្ពហុលា អាបត្តិយោតិ ឥទំ អច្ឆិន្នេសុ វត្ថុគណនាយ អាបជ្ជិតព្ពំ បាចិត្តិយាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ, អាណត្តិយា អាបជ្ជិតព្ពំ បន ទុក្កដំ ឯកមេវ.

ឯវន្តិ ឥមិនា ‘‘វត្ថុគណនាយ ទុក្កដានី’’តិ ឥទំ បរាមសតិ. ឯសេវ នយោតិ សិថិលំ គាឡ្ហញ្ច បក្ខិត្តាសុ អាបត្តិយា ពហុត្តំ ឯកត្តញ្ច អតិទិសតិ.

អាវុសោ មយន្តិអាទីសុ គណ្ហិតុកាមតាយ ឯវំ វុត្តេបិ តេនេវ ទិន្នត្តា អនាបត្តិ. អម្ហាកំ ¶ សន្តិកេ ឧបជ្ឈំ គណ្ហិស្សតីតិ ឥទំ សាមណេរស្សបិ ទានំ ទីបេតិ, តស្មា កិញ្ចាបិ បាឡិយំ ‘‘ភិក្ខុស្ស សាមំ ចីវរំ ទត្វា’’តិ វុត្តំ, តថាបិ អនុបសម្បន្នកាលេ ទត្វាបិ ឧបសម្បន្នកាលេ អច្ឆិន្ទន្តស្ស បាចិត្តិយមេវាតិ វេទិតព្ពំ. អច្ឆិន្ទនសមយេ ឧបសម្បន្នភាវោយេវ ហេត្ថ បមាណំ. ទេតីតិ តុដ្ឋោ វា កុបិតោ វា ទេតិ. រុទ្ធថាតិ និវារេថ. ឯវំ បន ទាតុំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ឯវំ ទិន្នំ ន តាវ ‘‘តស្ស សន្តក’’ន្តិ អនធិដ្ឋហិត្វាវ បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ វេទិតព្ពំ. អាហរាបេតុំ បន វដ្ដតីតិ ឯវំ ទិន្នំ ភតិសទិសត្តា អាហរាបេតុំ វដ្ដតិ. ចជិត្វា ទិន្នន្តិ វុត្តនយេន អទត្វា អនបេក្ខេន ហុត្វា តស្សេវ ទិន្នំ. ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោតិ សកសញ្ញាយ វិនា គណ្ហន្តោ ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា អាបត្តិយា ការេតព្ពោ. វិកប្បនុបគបច្ឆិមចីវរតា, សាមំ ទិន្នតា, សកសញ្ញិតា, ឧបសម្បន្នតា, កោធវសេន អច្ឆិន្ទនំ វា អច្ឆិន្ទាបនំ វាតិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានិ. អយំ សារត្ថទីបនីបាឋោ (សារត្ថ. ដី. ២.៦៣៥).

វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. ១.៦៣១) បន ‘‘យម្បិ…បេ… អច្ឆិន្ទីតិ ឯត្ថ យំ តេ អហំ ចីវរំ អទាសិំ, តំ ‘មយា សទ្ធិំ បក្កមិស្សតី’តិ សញ្ញាយ អទាសិំ, ន អញ្ញថាតិ កុបិតោ អច្ឆិន្ទីតិ ឯវំ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពំ. ឯកំ ទុក្កដន្តិ យទិ អាណត្តោ អវស្សំ អច្ឆិន្ទតិ, អាណត្តិក្ខណេ ឯវ បាចិត្តិយំ. យទិ ន អច្ឆិន្ទតិ, តទា ឯវ ទុក្កដន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯកវាចាយ សម្ពហុលាបត្តិយោតិ យទិ អាណត្តោ អនន្តរាយេន អច្ឆិន្ទតិ, អាណត្តិក្ខណេយេវ វត្ថុគណនាយ បាចិត្តិយាបត្តិយោ បយោគករណក្ខណេយេវ អាបត្តិយា អាបជ្ជិតព្ពតោ, ចីវរំ បន អច្ឆិន្នេយេវ និស្សគ្គិយំ ហោតិ. យទិ សោ ន អច្ឆិន្ទតិ, អាណត្តិក្ខណេ ឯកមេវ ទុក្កដន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯវមញ្ញត្ថបិ ឦទិសេសុ នយោ ញាតព្ពោ. ឧបជ្ឈំ គណ្ហិស្សតីតិ សាមណេរស្ស ទានំ ទីបេតិ, តេន ច សាមណេរកាលេ ទត្វា ឧបសម្បន្នកាលេ អច្ឆិន្ទតោបិ បាចិត្តិយំ ទីបេតិ. ‘‘ភិក្ខុស្ស សាមំ ចីវរំ ទត្វា’’តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ. អាហរាបេតុំ បន វដ្ដតីតិ កម្មេ អកតេ ភតិសទិសត្តា វុត្តំ. វិកប្បនុបគបច្ឆិមចីវរតា, សាមំ ទិន្នតា, សកសញ្ញិតា, ឧបសម្បន្នតា, កោធវសេន អច្ឆិន្ទនំ វា អច្ឆិន្ទាបនំ វាតិ ឥមានេត្ថ បញ្ច អង្គានី’’តិ វុត្តំ.

បដិភានចិត្តកថា

៦. បដិភានចិត្តកថាយំ ¶ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ សុវិញ្ញេយ្យន្តិ សារត្ថទីបនិយំ ន កិញ្ចិ វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៩៩) បន ‘‘ករោហីតិ វត្តុំ ន វដ្ដតីតិ អាណត្តិយា ឯវ បដិក្ខិត្តត្តា ទ្វារបាលំ ‘កិំ ន ករោសី’តិអាទិនា បរិយាយេន វត្តុំ វដ្ដតិ. ជាតកបករណន្តិ ជាតកបដិសំយុត្តំ ឥត្ថិបុរិសាទិ យំ កិញ្ចិ រូបំ អធិប្បេតំ. ‘បរេហិ ការាបេតុ’ន្តិ វុត្តត្តា ពុទ្ធរូបម្បិ សយំ កាតុំ ន លភតី’’តិ វុត្តំ.

វិប្បកតភោជនកថា

៧. វិប្បកតភោជនកថាយម្បិ ¶ សារត្ថទីបនី វិមតិវិនោទនី វជិរពុទ្ធិដីកាសុ ន កិញ្ចិ វុត្តំ. បឋមំ កតំ បកតំ, វិ អនិដ្ឋិតំ បកតំ វិប្បកតំ, វិប្បកតំ ភោជនំ យេន សោ វិប្បកតភោជនោ, បឋមំ ភុញ្ជិត្វា អនិដ្ឋិតភោជនកិច្ចោ ភិក្ខុ. វុត្តេន ភិក្ខុនា បវិសិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. រិត្តហត្ថម្បិ ឧដ្ឋាបេតុំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ការណមាហ ‘‘វិប្បកតភោជនោយេវ ហិ សោ ហោតី’’តិ, យាគុខជ្ជកាទីសុបិ បីតេសុ ខាទិតេសុបិ ភត្តស្ស អភុត្តត្តា អនិដ្ឋិតភោជនកិច្ចោ ហោតិ. បវារិតោ ហោតិ, តេន វត្តព្ពោតិ បវារិតេន អាសនា វុដ្ឋិតេន ភុញ្ជិតុំ អលភមានត្តា អត្តនោ សន្តិកេ ឧទកេ អសន្តេ វត្តព្ពោតិ អត្ថោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឧទ្ទិសន្តឧទ្ទិសាបនកថា

៨. ឧទ្ទិសន្តឧទ្ទិសាបនកថាយំ ឧទ្ទិសន្តេនាតិ ឧទ្ទេសំ ទេន្តេន, បាឡិំ វាចេន្តេនាតិ អត្ថោ. ឧទ្ទិសាបេន្តេនាតិ ឧទ្ទេសំ គណ្ហន្តេន, បាឡិំ វាចាបេន្តេនាតិ អត្ថោ. ឧច្ចតរេបីតិ បិ-សទ្ទេន សមានាសនំ សម្បិណ្ឌេតិ. នីចតរេបីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

តិវស្សន្តរិកកថា

៩. តិវស្សន្តរិកកថាយំ តីណិ វស្សានិ តិវស្សំ, តីណិ វា វស្សានិ តិវស្សានិ, តិវស្សានំ ¶ អន្តរំ តិវស្សន្តរំ, តិវស្សន្តរេ ឋិតោតិ តិវស្សន្តរោ, តេន តិវស្សន្តរេន, អន្តរ-សទ្ទោ មជ្ឈត្ថវាចកោ, ណ-បច្ចយោ ឋិតត្ថេ. តេនាហ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣២០) ‘‘តិវស្សន្តរេនាតិ តិណ្ណំ វស្សានំ ¶ អន្តោ ឋិតេនា’’តិ. អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២០) បន សរូបមេវ ទស្សេន្តោ ‘‘តិវស្សន្តរោ នាមា’’តិអាទិមាហ. ឥមេ សព្ពេតិ សព្ពេ តិវិធា ឥមេ សមានាសនិកា. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ទីឃាសនកថា

១០. ទីឃាសនកថាយំ សំហារិមំ វាតិ សំហរិតុំ យុត្តំ កដសារកាទិ. អសំហារិមំ វាតិ សំហរិតុំ អសក្កុណេយ្យំ បាសាណាទិ អាសនំ. តេនាហ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២០) ‘‘ទីឃាសនំ នាម មញ្ចបីឋវិនិមុត្តំ យំ កិញ្ចិ តិណ្ណន្នំ ឯកតោ សុខំ និសីទិតុំ បហោតី’’តិ. កស្មា បន ‘‘តិណ្ណន្នំ បហោតី’’តិ វុត្តំ, ននុ ទ្វិន្នំ បហោនកាសនម្បិ ទីឃមេវាតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘អនុជានាមិ…បេ… ឯត្តកំ បច្ឆិមំ ទីឃាសនន្តិ ហិ វុត្ត’’ន្តិ. ទ្វិន្នំ បហោនកេ ហិ អទីឃាសនេ សមានាសនិកេហេវ សហ និសីទិតុំ វដ្ដតិ, តិណ្ណន្នំ បហោនកតោ បដ្ឋាយ គហិតេ ទីឃាសនេ បន អសមានាសនិកេហិបិ សហ និសីទិតុំ វដ្ដតិ. យទិ ឯវំ បណ្ឌកាទីហិបិ សហ និសីទិតុំ វដ្ដេយ្យាតិ ចោទនំ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឋបេត្វា បណ្ឌក’’ន្តិអាទិ. តត្ថ អត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោវ.

គិលានុបដ្ឋានកថា

១១. គិលានុបដ្ឋានកថាយំ បលិបន្នោតិ និមុគ្គោ, មក្ខិតោតិ អត្ថោ. ឧច្ចារេត្វាតិ ឧក្ខិបិត្វា. សមានាចរិយកោតិ ឯត្ថ ‘‘សចេបិ ឯកស្ស អាចរិយស្ស ឯកោ អន្តេវាសិកោ ហោតិ, ឯកោ សទ្ធិវិហារិកោ, ឯតេបិ អញ្ញមញ្ញំ សមានាចរិយកា ឯវា’’តិ វទន្តិ. ភេសជ្ជំ យោជេតុំ អសមត្ថោ ហោតីតិ វេជ្ជេន ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច ភេសជ្ជំ ¶ គហេត្វា ឥមិនា យោជេត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ វុត្តេ តថា កាតុំ អសមត្ថោតិ អត្ថោ. នីហាតុន្តិ នីហរិតុំ, ឆឌ្ឌេតុន្តិ អត្ថោ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៦៥-៣៦៦) បន ‘‘ភូមិយំ បរិភណ្ឌំ អកាសីតិ គិលានេន និបន្នភូមិយំ កិលិដ្ឋដ្ឋានំ ធោវិត្វា ហរិតូបលិត្តំ ការេសីតិ អត្ថោ. ភេសជ្ជំ យោជេតុំ អសមត្ថោតិ បរេហិ វុត្តវិធិម្បិ កាតុំ អសមត្ថោ’’តិ វុត្តំ.

មរណវណ្ណកថា

១២. មរណវណ្ណកថាយំ ¶ មរណត្ថិកាវ ហុត្វាតិ ឥមស្ស កាយស្ស ភេទេន សគ្គបាបនាធិប្បាយត្តា អត្ថតោ មរណត្ថិកាវ ហុត្វា. មរណត្ថិកភាវំ អជានន្តាតិ ‘‘ឯវំ អធិប្បាយិនោ មរណត្ថិកា នាម ហោន្តី’’តិ អត្តនោ មរណត្ថិកភាវំ អជានន្តា. ន ហិ តេ អត្តនោ ចិត្តប្បវត្តិំ ន ជានន្តិ. វោហារវសេនាតិ បុព្ពភាគវោហារវសេន, មរណាធិប្បាយស្ស សន្និដ្ឋាបកចេតនាក្ខណេ ករុណាយ អភាវតោ ការុញ្ញេន បាសេ ពទ្ធសូករមោចនំ វិយ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘យថាយុនា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ យថានុសន្ធិនាតិ បរិយាយន្តរេន វុត្តំ, យថានុសន្ធិនា យថាយុបរិច្ឆេទេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. អថ វា យថានុសន្ធិនាតិ យថានុប្បពន្ធេន, យាវ តស្មិំ ភវេ សន្តានស្ស អនុប្បពន្ធោ អវិច្ឆិន្នបវត្តិ ហោតិ, តាវ ឋត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨០) ‘‘វោហារវសេនាតិ បុព្ពភាគវោហារវសេន មរណាធិប្បាយស្ស សន្និដ្ឋាបកចេតនាក្ខណេ ករុណាយ អភាវតោ, ការុញ្ញេន បាសេ ពទ្ធសូករមោចនំ វិយ ន ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ‘យថាយុនា’តិ វុត្តមេវត្ថំ យថានុសន្ធិនាតិ បរិយាយន្តរេន វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨០) បន ‘‘មរណត្ថិកាវ ហុត្វាតិ ¶ ឥមស្ស កាយស្ស ភេទេន សគ្គបាបនាធិប្បាយត្តា អត្ថតោ មរណត្ថិកាវ ហុត្វា. ‘‘ឯវំអធិប្បាយិនោ មរណត្ថិកា នាម ហោន្តី’’តិ អត្តនោ មរណត្ថិកភាវំ អជានន្តា អាបន្នា បារាជិកំ. ន ហិ តេ អត្តនោ ចិត្តប្បវត្តិំ ន ជានន្តីតិ វុច្ចន្តិ. វោហារវសេនាតិ បុព្ពភាគេ វោហារវសេន, សន្និដ្ឋានេ បនេតំ នត្ថិ, បាសេ ពទ្ធសូករមោចនេ វិយ ន ហោតិ. យថានុសន្ធិនាតិ អន្តរា អមរិត្វាតិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ.

អត្តបាតនកថា

១៣. អត្តបាតនកថាយំ វិភត្តិព្យត្តយេនាតិ វិភត្តិវិបរិណាមេន. វិសេសាធិគមោតិ សមាធិ វិបស្សនា ច. អតិវិយ បាកដត្តា ‘‘ហត្ថប្បត្តោ វិយ ទិស្សតី’’តិ វុត្តំ. ឧបច្ឆិន្ទតីតិ វិសេសាធិគមស្ស វិក្ខេបោ មា ហោតូតិ អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទតិ. វិសេសាធិគមន្តិ លោកុត្តរធម្មបដិលាភំ. ព្យាករិត្វាតិ អារោចេត្វា. ឧបច្ឆិន្ទតិ, ន វដ្ដតីតិ យស្មា សភាគានំ លជ្ជីភិក្ខូនំយេវ អរិយា អត្តនា អធិគតវិសេសំ តាទិសេ ការណេ សតិ អារោចេន្តិ, តេ ច ភិក្ខូ ¶ អប្បតិរូបាយ អនេសនាយ បច្ចយំ ន បរិយេសន្តិ, តស្មា តេហិ បរិយេសិតបច្ចយេ កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេត្វា អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទិតុំ ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. សភាគានញ្ហិ ព្យាកតត្តា ឧបច្ឆិន្ទិតុំ ន លភតិ. តេ ហិ កប្បិយខេត្តំ អារោចេន្តិ. តេនេវ ‘‘សភាគានញ្ហិ លជ្ជីភិក្ខូនំ កថេតុំ វដ្ដតីតិ ឥទំ ‘ឧបច្ឆិន្ទតិ, ន វដ្ដតី’តិ ឥមស្ស ការណំ ទស្សេន្តេន វុត្ត’’ន្តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. អថ វា វិសេសាធិគមំ ព្យាករិត្វាតិ ឥទំ វិសេសស្ស អធិគតភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, អធិគមន្តរាយំ អាសង្កន្តេនេវ ច អាហារុបច្ឆេទោ កាតព្ពោតិ អនុញ្ញាតត្តា អធិគតេន ន កាតព្ពោតិ ទស្សេតុំ ‘‘វិសេសាធិគមំ ព្យាករិត្វា អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទតិ, ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. កិំ បន អរិយា អត្តនា អធិគតវិសេសំ អញ្ញេសំ ¶ អារោចេន្តីតិ ឥមិស្សា ចោទនាយ ‘‘សភាគានញ្ហិ លជ្ជីភិក្ខូនំ កថេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ, អយមេត្ថ យុត្តតរោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ, គណ្ឋិបទេបិ អយមត្ថោ ទស្សិតោយេវាតិ.

វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨២-១៨៣) ‘‘វិភត្តិព្យត្តយេនាតិ វិភត្តិវិបរិណាមេន. វិសេសាធិគមោតិ សមាធិ វិបស្សនា ច. វិសេសាធិគមន្តិ លោកុត្តរធម្មបដិលាភំ. ព្យាករិត្វាតិ អារោចេត្វា, ឥទញ្ច វិសេសស្ស អធិគតភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. អធិគតវិសេសា ហិ ទិដ្ឋានុគតិអាបជ្ជនត្ថំ លជ្ជីភិក្ខូនំ អវស្សំ អធិគមំ ព្យាករោន្តិ, អធិគតវិសេសេន បន អព្យាករិត្វាបិ អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទិតុំ ន វដ្ដតិ, អធិគមន្តរាយវិនោទនត្ថមេវ អាហារុបច្ឆេទស្ស អនុញ្ញាតត្តា តទធិគមេ សោ ន កាតព្ពោវ. កិំ បនាធិគមំ អារោចេតុំ វដ្ដតីតិ អាហ សភាគានញ្ហីតិអាទី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨១-១៨៣) ‘‘ហត្ថប្បត្តោ វិយ ទិស្សតិ, ‘តស្ស វិក្ខេបោ មា ហោតូ’តិ ឧបច្ឆិន្ទតិ, វិសេសាធិគមំ ព្យាករិត្វា តប្បភវំ សក្ការំ លជ្ជាយន្តោ អាហារំ ឧបច្ឆិន្ទតិ សភាគានំ ព្យាកតត្តា. តេ ហិ កប្បិយខេត្តំ អារោចេន្តី’’តិ វុត្តំ.

អប្បច្ចវេក្ខិត្វានិសិន្នកថា

១៤. អប្បច្ចវេក្ខិត្វា និសិន្នកថាយំ អប្បដិវេក្ខិត្វាតិ អនុបបរិក្ខិត្វា. ឧទ្ធំ វា អធោ វា សង្កមន្តីតិ បច្ឆា អាគតានំ ឱកាសទានត្ថំ និសិន្នបាឡិយា ឧទ្ធំ វា អធោ វា គច្ឆន្តិ. បដិវេក្ខណកិច្ចំ នត្ថីតិ បច្ឆា អាគតេហិ ឧបបរិក្ខណកិច្ចំ នត្ថិ. ហេដ្ឋា កិស្មិញ្ចិ វិជ្ជមានេ សាដកំ វលិំ គណ្ហាតីតិ អាហ ‘‘យស្មិំ វលិ ន បញ្ញាយតី’’តិ. បដិវេក្ខណញ្ចេតំ ¶ គិហីនំ សន្តកេយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨០) ‘‘ហេដ្ឋា កិស្មិញ្ចិ វិជ្ជមានេ សាដកំ វលិំ គណ្ហាតីតិ អាហ ¶ ‘យស្មិំ វលិ ន បញ្ញាយតី’តិ. បដិវេក្ខណញ្ចេតំ គិហីនំ សន្តកេ ឯវាតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៨០) ‘‘អប្បដិវេក្ខិត្វាតិ អវិចារេត្វា. ហេដ្ឋិមភាគេ ហិ កិស្មិញ្ចិ វិជ្ជមានេ វលិ បញ្ញាយតី’’តិ ឯត្តកមេវ.

ទវាយសិលាវិជ្ឈនកថា

១៥. ទវាយសិលាវិជ្ឈនកថាយំ ទវាសទ្ទោ ហសាធិប្បាយវាចកោ. បដិបុព្ពវិធ-ធាតុ បវដ្ដនត្ថោតិ អាហ ‘‘ហសាធិប្បាយេន បាសាណោ ន បវដ្ដេតព្ពោ’’តិ. សិលាសទ្ទស្ស បាសាណវាចកត្តា សោ ឯវ ន បដិវិជ្ឈិតព្ពោតិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘ន កេវលញ្ចា’’តិអាទិ. យទិ ឯវំ សព្ពេសម្បិ អត្ថាយ ន វដ្ដេយ្យាតិ អាហ ‘‘ចេតិយាទីនំ អត្ថាយា’’តិអាទិ. ធោវនទណ្ឌកន្តិ ភណ្ឌធោវនទណ្ឌំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៨២-១៨៣) បន ‘‘ភណ្ឌកំ វា ធោវន្តាតិ ចីវរំ វា ធោវន្តា. ធោវនទណ្ឌកន្តិ ចីវរធោវនទណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តំ.

ទាយាលិម្បនកថា

១៦. ទាយាលិម្បនកថាយំ អល្ល…បេ… បាចិត្តិយន្តិ សុក្ខដ្ឋានេបិ អគ្គិំ បាតេត្វា ឥមិនា អធិប្បាយេន អាលិម្បេន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ. ទុក្កដន្តិ សុក្ខដ្ឋានេ វា សុក្ខំ ‘‘អសុក្ខ’’ន្តិ អវវត្ថបេត្វា វា អគ្គិំ បាតេន្តស្ស ទុក្កដំ. កីឡាធិប្បាយេបិ ឯសេវ នយោ, កីឡាធិប្បាយោ ច បដបដាយមានសទ្ទស្សាទវសេនេវ វេទិតព្ពោ. បដិបក្ខភូតោ អគ្គិ បដគ្គិ. បរិត្តករណន្តិ អារក្ខករណំ. សយំ វា ឧដ្ឋិតន្តិ វាតេរិតានំ វេឡុអាទីនំ អញ្ញមញ្ញសង្ឃដ្ដនេន សមុដ្ឋិតំ. និរុបាទានោតិ ឥន្ធនរហិតោ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៩០) បន ‘‘ខិឌ្ឌាធិប្បាយេនបិ ទុក្កដន្តិ សុក្ខតិណាទីសុ អគ្គិករណំ សន្ធាយ វុត្តំ. អល្លេសុ បន ¶ កីឡាធិប្បាយេនបិ ករោន្តស្ស បាចិត្តិយមេវ. បដិបក្ខភូតោ, បដិមុខំ គច្ឆន្តោ វា អគ្គិ បដគ្គិ, តស្ស អល្លតិណាទីសុបិ ទានំ អនុញ្ញាតំ. តំ ទេន្តេន ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទាវគ្គិំ ទិស្វា វិហារស្ស សមន្តតោ ឯកក្ខណេ អកត្វា ឯកទេសតោ បដ្ឋាយ វិហារស្ស សមន្តតោ សណិកំ ឈាបេត្វា យថា មហន្តោបិ អគ្គិ វិហារំ បាបុណិតុំ ន សក្កោតិ, ឯវំ វិហារស្ស សមន្តា ¶ អព្ភោកាសំ កត្វា បដគ្គិ ទាតព្ពោ. សោ ឌាវគ្គិនោ បដិបថំ គន្ត្វា ឯកតោ ហុត្វា តេន សហ និព្ពាតិ. បរិត្តករណន្តិ សមន្តា រុក្ខតិណាទិច្ឆេទនបរិខាខណនាទិអារក្ខករណំ. តេនាហ ‘តិណកុដិកានំ សមន្តា ភូមិតច្ឆន’ន្តិអាទី’’តិ, វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៩០) បន ‘‘បរិត្តន្តិ រក្ខណំ, តំ ទស្សេតុំ ‘សមន្តា ភូមិតច្ឆន’ន្តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ.

មិច្ឆាទិដ្ឋិកុលាភតកថា

១៧. មិច្ឆាទិដ្ឋិកុលាភតកថាយំ នត្ថិ សទ្ធា ឯតេសូតិ អស្សទ្ធា, មច្ឆរិនោ, តេសុ អស្សទ្ធេសុ. មិច្ឆាទិដ្ឋិយា យុត្តានិ កុលានិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកុលានិ, មជ្ឈេលោបតតិយាតប្បុរិសសមាសោ, ‘‘នត្ថិ ទិន្ន’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តាយ ទសវត្ថុកាយ មិច្ឆាទិដ្ឋិយា យុត្តកុលានិ, តេសុ. មិច្ឆាទិដ្ឋិកុលេសុ លភិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. អសក្កច្ចការីនំ តេសំ សក្កច្ចករណេន, អប្បណីតទាយីនំ តេសំ បណីតទានេន ភវិតព្ពមេត្ថ ការណេនាតិ ការណំ ឧបបរិក្ខិត្វាវ ភុញ្ជិតុំ យុត្តន្តិ អាហ ‘‘អនុបបរិក្ខិត្វា នេវ អត្តនា ភុញ្ជិតព្ពំ, ន បរេសំ ទាតព្ព’’ន្តិ. យេន ការណេន ភវិតព្ពំ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘វិសមិស្សម្បិ ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ន កេវលំ បិណ្ឌបាតមេវាតិ អាហ ‘‘យម្បី’’តិអាទិ. តត្ថ ការណមាហ ‘‘អបិហិតវត្ថុស្មិម្បិ ហី’’តិអាទិ. តតោ អញ្ញម្បិ ទស្សេតិ គន្ធហលិទ្ទាទិមក្ខិតោតិអាទិនា ¶ . តត្ថបិ ការណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សរីរេ រោគដ្ឋានានី’’តិអាទិ.

គោបកទានកថា

១៨. គោបកទានកថាយំ បរេសំ សន្តកំ គោបេតិ រក្ខតីតិ គោបកោ, តស្ស ទានំ គោបកទានំ, ឧយ្យានបាលកាទីហិ ភិក្ខូនំ ទាតព្ពទានំ. តត្ថ បណ្ណំ អារោបេត្វាតិ ‘‘ឯត្តកេហេវ រុក្ខេហិ ឯត្តកមេវ គហេតព្ព’’ន្តិ បណ្ណំ អារោបេត្វា, លិខិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. និមិត្តសញ្ញំ កត្វាតិ សង្កេតំ កត្វា. ទារកាតិ តេសំ បុត្តនត្តាទយោ ទារកា. អញ្ញេបិ យេ កេចិ គោបកា ហោន្តិ, តេ សព្ពេបិ វុត្តា. សព្ពត្ថបិ គិហីនំ គោបកទានេ យត្តកំ គោបកា ទេន្តិ, តត្តកំ គហេតព្ពំ. សង្ឃិកេ បន យថាបរិច្ឆេទមេវ គហេតព្ពន្តិ ទីបិតត្តា ‘‘អត្ថតោ ឯក’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ១.១៥៦) ‘‘បណ្ណំ អារោបេត្វាតិ ‘ឯត្តកេ រុក្ខេ រក្ខិត្វា ¶ តតោ ឯត្តកំ គហេតព្ព’ន្តិ បណ្ណំ អារោបេត្វា. និមិត្តសញ្ញំ កត្វាតិ សង្កេតំ កត្វា. ទារកាតិ តេសំ បុត្តនត្តាទយោ យេ កេចិ គោបេន្តិ, តេ សព្ពេបិ ឥធ ‘ទារកា’តិ វុត្តា’’តិ, វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៥៦) បន ‘‘អារាមរក្ខកាតិ វិស្សត្ថវសេន គហេតព្ពំ. អធិប្បាយំ ញត្វាតិ ឯត្ថ យស្ស ទានំ បដិគ្គណ្ហន្តំ ភិក្ខុំ, ភាគំ វា សាមិកា ន រក្ខន្តិ ន ទណ្ឌេន្តិ, តស្ស ទានំ អប្បដិច្ឆាទេត្វា គហេតុំ វដ្ដតីតិ ឥធ សន្និដ្ឋានំ, តម្បិ ‘ន វដ្ដតិ សង្ឃិកេ’តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

យត្ថាតិ យស្មិំ អាវាសេ. អញ្ញេសំ អភាវន្តិ អញ្ញេសំ អាគន្តុកភិក្ខូនំ អភាវំ. តត្ថាតិ តាទិសេ អាវាសេ. ភាជេត្វា ខាទន្តីតិ អាគន្តុកានម្បិ សម្បត្តានំ ភាជេត្វា ខាទន្តីតិ អធិប្បាយោ. ចតូសុ បច្ចយេសុ សម្មា ឧបនេន្តីតិ ¶ អម្ពផលាទីនិ វិក្កិណិត្វា ចីវរាទីសុ ចតូសុ បច្ចយេសុ សម្មា ឧបនេន្តិ. ចីវរត្ថាយ និយមេត្វា ទិន្នាតិ ‘‘ឥមេសំ រុក្ខានំ ផលានិ វិក្កិណិត្វា ចីវរេសុយេវ ឧបនេតព្ពានិ, ន ភាជេត្វា ខាទិតព្ពានី’’តិ ឯវំ និយមេត្វា ទិន្នា. តេសុបិ អាគន្តុកា អនិស្សរាតិ បច្ចយបរិភោគត្ថាយ និយមេត្វា ទិន្នត្តា ភាជេត្វា ខាទិតុំ អនិស្សរា. ន តេសុ…បេ… ឋាតព្ពន្តិ ឯត្ថ អាគន្តុកេហិ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ភាជេត្វា ខាទិតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. តេសំ កតិកាយ ឋាតព្ពន្តិ ‘‘ភាជេត្វា ន ខាទិតព្ព’’ន្តិ វា ‘‘ឯត្តកេសុ រុក្ខេសុ ផលានិ គណ្ហិស្សាមា’’តិ វា ‘‘ឯត្តកានិ ផលានិ គណ្ហិស្សាមា’’តិ វា ‘‘ឯត្តកានំ ទិវសានំ អព្ភន្តរេ គណ្ហិស្សាមា’’តិ វា ‘‘ន កិញ្ចិ គណ្ហិស្សាមា’’តិ វា ឯវំ កតាយ អាវាសិកានំ កតិកាយ អាគន្តុកេហិ ឋាតព្ពំ. មហាអដ្ឋកថាយំ ‘‘អនិស្សរា’’តិ វចនេន ទីបិតោយេវ អត្ថោ មហាបច្ចរិយំ ‘‘ចតុន្នំ បច្ចយាន’’ន្តិអាទិនា វិត្ថារេត្វា ទស្សិតោ. បរិភោគវសេនេវាតិ ឯត្ថ ឯវ-សទ្ទោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ, បរិភោគវសេន តមេវ ភាជេត្វាតិ យោជេតព្ពំ. ឯត្ថ ឯតស្មិំ វិហារេ, រដ្ឋេវា.

សេនាសនបច្ចយន្តិ សេនាសនញ្ច តទត្ថាយ និយមេត្វា ឋបិតញ្ច. លាមកកោដិយាតិ លាមកំ អាទិំ កត្វា, លាមកសេនាសនតោ បដ្ឋាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. សេនាសនេបិ តិណាទីនិ លាមកកោដិយាវ វិស្សជ្ជេតព្ពានិ, សេនាសនបរិក្ខារាបិ លាមកកោដិយាវ វិស្សជ្ជេតព្ពា. មូលវត្ថុច្ឆេទំ បន កត្វា ន ឧបនេតព្ពន្តិ ឥមិនា កិំ វុត្តំ ហោតិ? តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ តាវ ឥទំ វុត្តំ ‘‘សព្ពានិ សេនាសនានិ ន វិស្សជ្ជេតព្ពានីតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ. លាមកកោដិយា វិស្សជ្ជន្តេហិបិ ¶ សេនាសនភូមិយោ ន វិស្សជ្ជេតព្ពាតិ អយមត្ថោ វុត្តោ ហោតីតិ នោ ខន្តិ. វីមំសិត្វា យំ រុច្ចតិ, តំ គហេតព្ពំ.

ធម្មសន្តកេន ¶ ពុទ្ធបូជំ កាតុំ, ពុទ្ធសន្តកេន វា ធម្មបូជំ កាតុំ វដ្ដតិ ន វដ្ដតីតិ? ‘‘តថាគតស្ស ខោ ឯតំ, វាសេដ្ឋ, អធិវចនំ ធម្មកាយោ ឥតិបី’’តិ ច ‘‘យោ ខោ, វក្កលិ, ធម្មំ បស្សតិ, សោ មំ បស្សតី’’តិ (សំ. និ. ៣.៨៧) ច វចនតោ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. កេចិ បន ‘‘ឯវំ សន្តេ ‘យោ, ភិក្ខវេ, មំ ឧបដ្ឋហេយ្យ, សោ គិលានំ ឧបដ្ឋហេយ្យា’តិ (មហាវ. ៣៦៥) វចនតោ ពុទ្ធសន្តកេន គិលានស្សបិ ភេសជ្ជំ កាតុំ យុត្តន្តិ អាបជ្ជេយ្យ, តស្មា ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ អការណំ. ន ហិ ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, មំ ឧបដ្ឋហេយ្យ, សោ គិលានំ ឧបដ្ឋហេយ្យា’’តិ (មហាវ. ៣៦៥) ឥមិនា អត្តនោ ច គិលានស្ស ច ឯកសទិសតា, តទុបដ្ឋានស្ស វា សមផលតា វុត្តា. អយញ្ហេត្ថ អត្ថោ – ‘‘យោ មំ ឱវាទានុសាសនីករណេន ឧបដ្ឋហេយ្យ, សោ គិលានំ ឧបដ្ឋហេយ្យ, មម ឱវាទការកេន គិលានោ ឧបដ្ឋាតព្ពោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦៥). ភគវតោ ច គិលានស្ស ច ឧបដ្ឋានំ ឯកសទិសន្តិ ឯវំ បនេត្ថ អត្ថោ ន គហេតព្ពោ, តស្មា ‘‘យោ វោ, អានន្ទ, មយា ធម្មោ ច វិនយោ ច ទេសិតោ បញ្ញត្តោ, សោ វោ មមច្ចយេន សត្ថា’’តិ (ទី. និ. ២.២១៦) វចនតោ ‘‘អហញ្ច ខោ បនិទានិ ឯកកោវ ឱវទាមិ អនុសាសាមិ, មយិ បរិនិព្ពុតេ ឥមានិ ចតុរាសីតិ ពុទ្ធសហស្សានិ តុម្ហេ ឱវទិស្សន្តិ អនុសាសិស្សន្តី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២១៦) វុត្តត្តា ច ពហុស្សុតំ ភិក្ខុំ បសំសន្តេន ច ‘‘យោ ពហុស្សុតោ, ន សោ តុម្ហាកំ សាវកោ នាម, ពុទ្ធោ នាម ឯស ចុន្ទា’’តិ វុត្តត្តា ធម្មគរុកត្តា ច តថាគតស្ស បុព្ពនយោ ឯវ បសត្ថតរោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ ‘‘យត្ថាតិ យស្មិំ អាវាសេ. អញ្ញេសន្តិ អញ្ញេសំ អាគន្តុកានំ. តេសុបិ អាគន្តុកា អនិស្សរាតិ សេនាសនេ និរន្តរំ វសន្តានំ ចីវរត្ថាយ ទាយកេហិ, ភិក្ខូហិ វា និយមេត្វា ទិន្នត្តា ភាជេត្វា ខាទិតុំ អនិស្សរា. អាគន្តុកេហិបិ ឥច្ឆន្តេហិ តស្មិំ ¶ វិហារេ វស្សានាទីសុ បវិសិត្វា ចីវរត្ថាយ គហេតព្ពំ. តេសំ កតិកាយ ឋាតព្ពន្តិ សព្ពានិ ផលាផលានិ អភាជេត្វា ‘ឯត្តកេសុ រុក្ខេសុ ផលានិ ភាជេត្វា បរិភុញ្ជិស្សាម, អញ្ញេសុ ផលាផលេហិ សេនាសនានិ បដិជគ្គិស្សាមា’តិ វា ‘បិណ្ឌបាតាទិបច្ចយំ សម្បាទេស្សាមា’តិ វា ‘កិញ្ចិបិ អភាជេត្វា ចតុបច្ចយត្ថាយេវ ឧបនេមា’តិ វា ឯវំ សម្មា ឧបនេន្តានំ អាវាសិកានំ កតិកាយ អាគន្តុកេហិ ឋាតព្ពំ. មហាអដ្ឋកថាយំ ‘អនិស្សរា’តិ វចនេន ទីបិតោ ឯវ អត្ថោ, មហាបច្ចរិយំ ‘ចតុន្នំ បច្ចយាន’ន្តិអាទិនា វិត្ថារេត្វា ទស្សិតោ. បរិភោគវសេនេវាតិ ឯត្ថ ឯវ-សទ្ទោ ¶ អដ្ឋានប្បយុត្តោ, បរិភោគវសេន តមេវ ភាជេត្វាតិ យោជេតព្ពំ. ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ វិហារេ, រដ្ឋេ វា. សេនាសនបច្ចយន្តិ សេនាសនញ្ច តទត្ថាយ និយមេត្វា ឋបិតញ្ច. ‘ឯកំ វា ទ្វេ វា វរសេនាសនានិ ឋបេត្វា’តិ វុត្តមេវត្ថំ បុន ព្យតិរេកមុខេន ទស្សេតុំ ‘មូលវត្ថុច្ឆេទំ បន កត្វា ន ឧបនេតព្ព’ន្តិ វុត្តំ, សេនាសនសង្ខាតវត្ថុនោ មូលច្ឆេទំ កត្វា សព្ពានិ សេនាសនានិ ន វិស្សជ្ជេតព្ពានីតិ អត្ថោ. កេចិ បនេត្ថ ‘ឯកំ វា ទ្វេ វា វរសេនាសនានិ ឋបេត្វា លាមកតោ បដ្ឋាយ វិស្សជ្ជន្តេហិបិ សេនាសនភូមិយោ ន វិស្សជ្ជេតព្ពាតិ អយមត្ថោ វុត្តោ’តិ វទន្តិ, តម្បិ យុត្តមេវ ឥមស្សបិ អត្ថស្ស អវស្សំ វត្តព្ពតោ, ឥតរថា កេចិ សហ វត្ថុនាបិ វិស្សជ្ជេតព្ពំ មញ្ញេយ្យុ’’ន្តិ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៥៣) ‘‘ឯត្ថ ឯតស្មិំ វិហារេ បរចក្កាទិភយំ អាគតំ. មូលវត្ថុច្ឆេទន្តិ ‘សព្ពសេនាសនានំ ឯតេ ឥស្សរា’តិ វចនតោ ឥតរេ អនិស្សរាតិ ទីបិតំ ហោតិ. អយមេវ ភិក្ខុ ឥស្សរោតិ យត្ថ សោ ឥច្ឆតិ, តត្ថ អត្តញាតហេតុំ ¶ លភតីតិ កិរ អត្ថោ, អបិ ច ‘ទហរោ’តិ វទន្តិ. សវត្ថុកន្តិ សហ ភូមិយាតិ វុត្តំ ហោតី’’តិ.

ធម្មិការក្ខយាចនកថា

១៩. ធម្មិការក្ខយាចនកថាយំ ‘‘គីវាយេវាតិ អាណត្តិយា អភាវតោ. តេសំ អនត្ថកាមតាយាតិ ‘ចោរោ’តិ វុត្តំ មម វចនំ សុត្វា កេចិ ទណ្ឌិស្សន្តិ, ជីវិតា វោរោបេស្សន្តីតិ ឯវំ សញ្ញាយ. ឯតេន កេវលំ ភយេន វា បរិក្ខារគ្គហណត្ថំ វា សហសា ‘ចោរោ’តិ វុត្តេ ទណ្ឌិតេបិ ន ទោសោតិ ទស្សេតិ. រាជបុរិសានញ្ហិ ‘ចោរោ អយ’ន្តិ ឧទ្ទិស្សកថនេ ឯវ គីវា. ភិក្ខូនំ, បន អារាមិកាទីនំ វា សម្មុខា ‘អសុកោ ចោរោ ឯវមកាសី’តិ កេនចិ វុត្តវចនំ និស្សាយ អារាមិកាទីសុ រាជបុរិសានំ វត្វា ទណ្ឌាបេន្តេសុបិ ភិក្ខុស្ស ន គីវា រាជបុរិសានំ អវុត្តត្តា, យេសញ្ច វុត្តំ, តេហិ សយំ ចោរស្ស អទណ្ឌិតត្តាតិ គហេតព្ពំ. ‘ត្វំ ឯតស្ស សន្តកំ អច្ឆិន្ទា’តិ អាណត្តោបិ ហិ សចេ អញ្ញេន អច្ឆិន្ទាបេតិ, អាណាបកស្ស អនាបត្តិ វិសង្កេតត្តា. អត្តនោ វចនករន្តិ ឥទំ សាមីចិវសេន វុត្តំ. វចនំ អករោន្តានំ រាជបុរិសានម្បិ ‘ឥមិនា គហិតបរិក្ខារំ អាហរាបេហិ, មា ចស្ស ទណ្ឌំ ករោហី’តិ ឧទ្ទិស្ស វទន្តស្សបិ ទណ្ឌេ គហិតេបិ ន គីវា ឯវ ទណ្ឌគ្គហណស្ស បដិក្ខិត្តត្តា ¶ ‘អសុកភណ្ឌំ អវហរា’តិ អាណាបេត្វា វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ បុន បដិក្ខិបនេ (បារា. ១២១) វិយ. ទាសាទីនំ សម្បដិច្ឆនេ វិយ តទត្ថាយ អឌ្ឌករណេ ភិក្ខូនម្បិ ទុក្កដន្តិ អាហ ‘កប្បិយអឌ្ឌោ នាម, ន វដ្ដតី’តិ. កេនចិ បន ភិក្ខុនា ខេត្តាទិអត្ថាយ វោហារិកានំ សន្តិកំ គន្ត្វា អឌ្ឌេ កតេបិ តំ ខេត្តាទិសម្បដិច្ឆនេ វិយ សព្ពេសំ អកប្បិយំ ន ហោតិ បុព្ពេ ឯវ សង្ឃសន្តកត្តា. ភិក្ខុស្សេវ បន បយោគវសេន ¶ អាបត្តិយោ ហោន្តិ. ទាសាទីនម្បិ បន អត្ថាយ រក្ខំ យាចិតុំ វោហារិកេន បុដ្ឋេន សង្ឃស្ស ឧប្បន្នំ កប្បិយក្កមំ វត្តុំ អារាមិកាទីហិ ច អឌ្ឌំ ការាបេតុំ វដ្ដតិ ឯវ. វិហារវត្ថាទិកប្បិយអឌ្ឌំ បន ភិក្ខុនា សយម្បិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៦៧៩) អាគតោ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៦៨១) ‘‘គីវាតិ កេវលំ គីវា ឯវ ហោតិ, ន បារាជិកំ. ការាបេត្វា ទាតព្ពាតិ ឯត្ថ សចេ អាវុធភណ្ឌំ ហោតិ, តស្ស ធារា ន ការាបេតព្ពា, អញ្ញេន បន អាការេន សញ្ញាបេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

ឧច្ចារាទិឆឌ្ឌនកថា

២០. ឧច្ចារាទិឆឌ្ឌនកថាយំ អដ្ឋមេ ឧច្ចារាទិឆឌ្ឌនេ ‘‘ឧច្ចារាទិភាវោ, អនបលោកនំ, វឡញ្ជនដ្ឋានំ, តិរោកុដ្ដបាការតា, ឆឌ្ឌនំ វា ឆឌ្ឌាបនំ វាតិ ឥមានិ បនេត្ថ បញ្ច អង្គានិ, នវមេ ហរិតូបរិ ឆឌ្ឌនេ សព្ពេសន្តិ ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុនិយា ច. ឥធ ខេត្តបាលកា អារាមាទិគោបកា ច សាមិកា ឯវា’’តិ ឯត្តកមេវ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៨៣០) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៨៣០) បន ‘‘អដ្ឋមេ វឡញ្ជិយមានតិរោកុដ្ដាទិតា, អនបលោកេត្វា ឧច្ចារាទីនំ ឆឌ្ឌនាទីតិ ទ្វេ អង្គានិ. នវមេ ‘មត្ថកច្ឆិន្ននាឡិកេរម្បី’តិ វុត្តត្តា ហរិតូបរិ ឆឌ្ឌនមេវ បដិក្ខិត្តំ. តេនាហ ‘អនិក្ខិត្តពីជេសូ’តិអាទិ. យត្ថ ច ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតិ, តត្ថ ហរិតេ វច្ចាទិំ កាតុម្បិ វដ្ដតិ ឯវ. សព្ពេសន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីន’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៨៣២) បន ‘‘សាមិកេ អបលោកេត្វាវ ឆឌ្ឌេតីតិ កត្ថចិ បោត្ថកេ នត្ថិ, កត្ថចិ អត្ថិ, អត្ថិភាវោវ សេយ្យោ កិរិយាកិរិយត្តា សិក្ខាបទស្ស. ឥធ ខេត្តបាលកា អារាមាទិគោបកា ច សាមិកា ឯវ. ‘សង្ឃស្ស ខេត្តេ អារាមេ ច តត្ថ កចវរំ ¶ ន ឆឌ្ឌេតព្ពន្តិ កតិកា ចេ នត្ថិ, ភិក្ខុស្ស ¶ ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតិ សង្ឃបរិយាបន្នត្តា, ន ភិក្ខុនីនំ. តាសម្បិ ភិក្ខុនិសង្ឃសន្តកេ វុត្តនយេន វដ្ដតិ, ន តត្ថ ភិក្ខុស្ស. ឯវំ សន្តេបិ សារុប្បវសេនេវ កាតព្ពន្តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

ភិក្ខុវិភង្គេ បន សេខិយវណ្ណនាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៥១) ‘‘អសញ្ចិច្ចាតិ បដិច្ឆន្នដ្ឋានំ គច្ឆន្តស្ស សហសា ឧច្ចារោ វា បស្សាវោ វា និក្ខមតិ, អសញ្ចិច្ចកតោ នាម, អនាបត្តិ. ន ហរិតេតិ ឯត្ថ យម្បិ ជីវរុក្ខស្ស មូលំ បថវិយំ ទិស្សមានំ គច្ឆតិ, សាខា វា ភូមិលគ្គា គច្ឆតិ, សព្ពំ ហរិតសង្ខាតមេវ, ខន្ធេ និសីទិត្វា អប្បហរិតដ្ឋានេ បាតេតុំ វដ្ដតិ. អប្បហរិតដ្ឋានំ ឱលោកេន្តស្សេវ សហសា និក្ខមតិ, គិលានដ្ឋានេ ឋិតោ ហោតិ, វដ្ដតិ. អប្បហរិតេ កតោតិ អប្បហរិតំ អលភន្តេន តិណណ្ឌុបកំ វា បលាលណ្ឌុបកំ វា ឋបេត្វា កតោបិ បច្ឆា ហរិតំ ឱត្ថរតិ, វដ្ដតិយេវ. ‘ខេឡេន ចេត្ថ សិង្ឃាណិកាបិ សង្គហិតា’តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. ន ឧទកេតិ ឯតំ បរិភោគឧទកមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. វច្ចកុដិសមឧទ្ទាទិឧទកេសុ បន អបរិភោគេសុ អនាបត្តិ. ទេវេ វស្សន្តេ សមន្តតោ ឧទកោឃោ ហោតិ, អនុទកដ្ឋានំ ឱលោកេន្តស្សេវ និក្ខមតិ, វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ ឯតាទិសេ កាលេ អនុទកដ្ឋានំ អលភន្តេន កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. តស្សំ វណ្ណនាយំ វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៦៥២) ‘‘ខេឡេន ចេត្ថ សិង្ឃាណិកាបិ សង្គហិតាតិ ឯត្ថ ឧទកគណ្ឌុសកំ កត្វា ឧច្ឆុកចវរាទិញ្ច មុខេនេវ ហរិតុំ ឧទកេសុ ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

ឥមស្មិំ ឋានេ បណ្ឌិតេហិ វិចារេតព្ពំ អត្ថិ – ‘‘វច្ចកុដិសមុទ្ទាទិឧទកេសុ បន អបរិភោគេសុ អនាបត្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ, ឯវំ សន្តេ នទីជាតស្សរាទីសុ អាបត្តិ វា អនាបត្តិ វាតិ. តត្ថ សមុទ្ទាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន នទីជាតស្សរាបិ សង្គហិតាវ, តស្មា អនាបត្តីតិ ចេ? ន ចេវំ ទដ្ឋព្ពំ. យទិ ហិ សមុទ្ទាទីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន នទីជាតស្សរាបិ ¶ សង្គហិតា, ឯវំ សតិ ដីកាចរិយា វទេយ្យុំ, ន បន វទន្តិ, អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘វច្ចកុដិសមុទ្ទាទិឧទកេសូ’’តិ ឯត្តកមេវ វទេយ្យ, តថា បន អវត្វា ‘‘អបរិភោគេសូ’’តិ ហេតុមន្តវិសេសនបទម្បិ គហិតំ. តេន ញាយតិ ‘‘អាទិសទ្ទេន អបរិភោគានិ ចន្ទនិកាទិឧទកានិ ឯវ គហិតានិ, ន បរិភោគានិ នទីជាតស្សរាទិឧទកានី’’តិ. តេន ច វច្ចកុដិសមុទ្ទាទិឧទកានិ អបរិភោគត្តា អនាបត្តិករានិ ហោន្តិ, នទីជាតស្សរាទិឧទកានិ បន ¶ បរិភោគត្តា អាបត្តិករានីតិ. កថំ បន ‘‘អបរិភោគេសូ’’តិ ឥមស្ស បទស្ស ហេតុមន្តបទភាវោ ជានិតព្ពោតិ? យុត្តិតោ អាគមតោ ច. កថំ យុត្តិតោ? ‘‘វច្ចកុដិសមុទ្ទាទិឧទកានិ បរិភោគានិបិ សន្តិ, អបរិភោគានិបី’’តិ អព្យភិចារិយភាវតោ. ព្យភិចារេ ហិ សម្ភវេ ឯវ សតិ វិសេសនំ សាត្ថកំ សិយា. កថំ អាគមតោ? វុត្តញ្ហេតំ អាចរិយពុទ្ធទត្តត្ថេរេន វិនយវិនិច្ឆយេ (វិ. វិ. ១៩៥៤) ‘‘តេសំ អបរិភោគត្តា’’តិ. តស្មា អាទិ-សទ្ទេន អបរិភោគានិយេវ ឧទកានិ គហិតានិ, ន បរិភោគានិ. វុត្តញ្ហេតំ វិនយវិនិច្ឆយដីកាយំ ‘‘វច្ចកុដិសមុទ្ទាទិឧទកេសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន សព្ពំ អបរិភោគជលំ សង្គយ្ហតិ, តេនេវ តេសំ អបរិភោគត្តមេវ ការណមាហា’’តិ, តស្មា មនុស្សានំ បរិភោគេសុ នទីជាតស្សរតឡាកបោក្ខរណិយាទិឧទកេសុ ឧច្ចារបស្សាវាទិករណំ ន វដ្ដតីតិ ជានិតព្ពមេតំ. ‘‘ទេវេ វស្សន្តេ សមន្តតោ ឧទកោឃោ ហោតិ, អនុទកដ្ឋានំ ឱលោកេន្តស្សេវ និក្ខមតិ, វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ ឯតាទិសេ កាលេ អនុទកដ្ឋានំ អលភន្តេន កាតុំ វដ្ដតីតិ វុត្ត’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ អាគតត្តា មហន្តេសុ នទីជាតស្សរាទីសុ ¶ នាវាទីហិ គតកាលេ តាទិសេ ការណេ សតិ ‘‘តីរំ ឧបនេហី’’តិ វត្វា ‘‘ឧបនេតុំ អសក្កុណេយ្យដ្ឋានេ ឧទកេបិ កាតុំ វដ្ដតិ, អនាបត្តី’’តិ អដ្ឋកថានុលោមតោ វិញ្ញាយតិ, ឧបបរិក្ខិត្វា គហេតព្ពំ.

នហានេរុក្ខាទិឃំសនកថា

២១. នហានេ រុក្ខាទិឃំសនន្តិ ឯត្ថ អដ្ឋបទាការេនាតិ អដ្ឋបទផលកាការេន, ជូតផលកសទិសន្តិ វុត្តំ ហោតិ. មល្លកមូលកសណ្ឋានេនាតិ ខេឡមល្លកមូលសណ្ឋានេន. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៤៣) បន ‘‘អដ្ឋបទាការេនាតិ ជូតផលកេ អដ្ឋគព្ភរាជិអាការេន. មល្លកមូលសណ្ឋានេនាតិ ខេឡមល្លកមូលសណ្ឋានេន. ឥទញ្ច វដ្ដាធារកំ សន្ធាយ វុត្តំ. កណ្ដកេ ឧដ្ឋាបេត្វា កតវដ្ដកបាលស្សេតំ អធិវចនំ. បុថុបាណិកន្តិ មុដ្ឋិំ អកត្វា វិកសិតហត្ថតលេហិ បិដ្ឋិបរិកម្មំ វុច្ចតិ. ឯតមេវ សន្ធាយ ហត្ថបរិកម្ម’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ២៤៤) បន ‘‘បុថុបាណិនា កត្តព្ពំ កម្មំ បុថុបាណិកម្ម’’ន្តិ វុត្តំ.

ឯវំ បាឡិអនុសារេនេវ នហានេ កត្តព្ពាកត្តព្ពំ ទស្សេត្វា ឥទានិ នហានតិត្ថេ នហាយន្តានំ ភិក្ខូនំ ¶ នហានវិធិំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥទំ បនេត្ថ នហានវត្ត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បស្សន្តានំ អប្បសាទាវហនតោ, គិហិបុរិសានំ កម្មំ វិយាតិ គរហិតព្ពភាវតោ ច វុត្តំ ‘‘យត្ថ វា តត្ថ វា…បេ… ន ឱតរិតព្ព’’ន្តិ. អញ្ញេសុ សម្មុខីភូតេសុ អនុទកសាដកេន នហាយិតុំ ទុក្ករត្តា ‘‘សព្ពទិសា បន ឱលោកេត្វា វិវិត្តភាវំ ញត្វា’’តិ វុត្តំ. ឯវម្បិ ខាណុគុម្ពលតាទីហិ បដិច្ឆន្នាបិ ហុត្វា តិដ្ឋេយ្យុន្តិ អាហ ‘‘ខាណុ…បេ… ឧក្កាសិត្វា’’តិ. ឧទ្ធំមុខេន ចីវរាបនយនំ ហរាយិតព្ពំ សិយាតិ វុត្តំ ‘‘អវកុជ្ជ…បេ… អបនេត្វា’’តិ. តតោ កាយពន្ធនដ្ឋបនវត្តមាហ ‘‘កាយពន្ធន’’ន្ត្យាទិនា ¶ . តតោ ឧទកសាដិកាយ សតិ តំ និវាសេត្វា ឱតរិតព្ពំ សិយា, តាយ អសតិយា កិំ កាតព្ពន្តិ ចោទនំ សន្ធាយាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ. តត្ថ បុព្ពេ ‘‘ឋិតកេនេវ ន ឱតរិតព្ព’’ន្តិ អហិរិកាការស្ស បដិសិទ្ធត្តា ឥធ ហិរិមន្តាការំ ទស្សេតិ ឧទកន្តេ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា និវាសនំ មោចេត្វាតិ. ឧណ្ណដ្ឋានេ, សមដ្ឋានេ វា បសារិតេ សតិ វា តេន អញ្ញត្ថ គច្ឆេយ្យាតិ អាហ ‘‘សចេ និន្នដ្ឋាន’’ន្តិអាទិ.

ឱតរន្តេន កិំ កាតព្ពន្តិ បុច្ឆំ សន្ធាយ ‘‘ឱតរន្តេន សណិក’’ន្ត្យាទិ. តត្ថ បុព្ពេ ‘‘វេគេន ន ឱតរិតព្ព’’ន្តិ បដិសិទ្ធានុរូបមាហ ‘‘សណិក’’ន្តិ. អតិគម្ភីរំ គច្ឆន្តោ ឧទកោឃតរង្គវាតាទីហិ បហរន្តោ ចលិតកាយោ សិយា, អតិឧត្តានេ និសីទន្តោ អប្បដិច្ឆន្នកាយោ សិយាតិ វុត្តំ ‘‘នាភិប្បមាណមត្តំ ឱតរិត្វា’’តិ. អត្តនោ ហត្ថវិការាទីហិ វីចិំ ឧដ្ឋាបេន្តោ, សទ្ទញ្ច ករោន្តោ ឧទ្ធដចបលភាវោ សិយាតិ វុត្តំ ‘‘វីចិំ អនុដ្ឋបេន្តេន សទ្ទំ អករោន្តេន និវត្តិត្វា’’តិ. និវត្តិត្វា កិំ កាតព្ពន្តិ អាហ អាគតទិសាភិមុខេន និមុជ្ជិតព្ព’’ន្តិ, អភិមុខេន ហុត្វាតិ បាឋសេសោ. ឥទានិ តប្ផលំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឯវ’’ន្ត្យាទិមាហ. តតោ ឧម្មុជ្ជន្តេន កិំ កាតព្ពន្តិ បុច្ឆាយមាហ ‘‘ឧម្មុជ្ជន្តេនបី’’តិអាទិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. ចីវរំ បារុបិត្វាវ ឋាតព្ពំ, កស្មាតិ ចេ? ន តាវ កាយតោ ឧទកំ ឱតរតិ, តស្មា ថោកំ កាលំ ឧត្តរាសង្គំ ចីវរំ ឧភោហិ ហត្ថេហិ អន្តេ គហេត្វា បុរតោ កត្វា ឋាតព្ពំ. តតោ កាយស្ស សុក្ខភាវំ ញត្វា ចីវរំ បារុបិត្វា យថារុចិ គន្តព្ពន្តិ.

វលិកាទិកថា

២២. វលិកាទិកថាយំ ¶ ‘‘មុត្តោលម្ពកាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន កុណ្ឌលាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បលម្ពកសុត្តន្តិ ¶ យញ្ញោបចិតាការេន ឱលម្ពកសុត្ត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៤៥). វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៤៥) បន ‘‘មុត្តោលម្ពកាទីនន្តិ អាទិ-សទ្ទេន កុណ្ឌលាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បលម្ពកសុត្តន្តិ ព្រាហ្មណានំ យញ្ញោបចិតសុត្តាទិអាការំ វុច្ចតិ. វលយន្តិ ហត្ថបាទវលយ’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ២៤៥) បន ‘‘កណ្ណតោ និក្ខន្តមុត្តោលម្ពកាទីនំ កុណ្ឌលាទីនន្តិ លិខិតំ. ‘កាយូរ’ន្តិ បាឡិបាឋោ. ‘កេយូរាទីនី’តិ អាចរិយេនុទ្ធដ’’ន្តិ វុត្តំ.

ទីឃកេសកថា

២៣. ទីឃកេសកថាយំ សារត្ថទីបនិយំ ន កិញ្ចិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៤៦) បន ‘‘ទ្វង្គុលេតិ ឧបយោគពហុវចនំ, ទ្វង្គុលប្បមាណំ អតិក្កាមេតុំ ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ច ទុមាសស្ស វា ទ្វង្គុលស្ស វា អតិក្កន្តភាវំ អជានន្តស្សបិ កេសមស្សុគណនាយ អចិត្តកាបត្តិយោ ហោន្តីតិ វទន្តិ. កោច្ឆេនាតិ ឧសីរហីរាទីនិ ពន្ធិត្វា សមកំ ឆិន្ទិត្វា គហិតកោច្ឆេន. ចិក្កលេនាតិ សិលេសយុត្តតេលេន. ឧណ្ហាភិតត្តរជសិរានម្បីតិ ឧណ្ហាភិតត្តានំ រជោកិណ្ណសិរានំ. អទ្ទហត្ថេនាតិ អល្លហត្ថេនា’’តិ វុត្តំ.

ឧបរិ បន បាឡិយំ (ចូឡវ. ២៧៥) ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ មស្សុំ កប្បាបេន្តិ. មស្សុំ វឌ្ឍាបេន្តិ. គោលោមិកំ ការាបេន្តិ. ចតុរស្សកំ ការាបេន្តិ. បរិមុខំ ការាបេន្តិ. អឌ្ឍទុកំ ការាបេន្តិ. ទាឋិកំ ឋបេន្តិ. សម្ពាធេ លោមំ សំហរាបេន្តិ. មនុស្សា ឧជ្ឈាយន្តិ ខីយន្តិ វិបាចេន្តិ ‘សេយ្យថាបិ គិហី កាមភោគិនោ’តិ ¶ . ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ន, ភិក្ខវេ, មស្សុ កប្បាបេតព្ពំ. ន មស្សុ វឌ្ឍាបេតព្ពំ. ន គោលោមិកំ ការាបេតព្ពំ. ន ចតុរស្សកំ ការាបេតព្ពំ. ន បរិមុខំ ការាបេតព្ពំ. ន អឌ្ឍទុកំ ការាបេតព្ពំ. ន ទាឋិកា ឋបេតព្ពា. ន សម្ពាធេ លោមំ សំហរាបេតព្ពំ, យោ សំហរាបេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ អាគតំ. អដ្ឋកថាយម្បិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៧៥) ‘‘មស្សុំ កប្បាបេន្តីតិ កត្តរិយា មស្សុំ ឆេទាបេន្តិ. មស្សុំ វឌ្ឍាបេន្តីតិ មស្សុំ ទីឃំ ការេន្តិ. គោលោមិកន្តិ ហនុកម្ហិ ទីឃំ កត្វា ឋបិតំ ឯឡកមស្សុ វុច្ចតិ. ចតុរស្សកន្តិ ចតុកោណំ. បរិមុខន្តិ ឧទរេ លោមសំហរណំ. អឌ្ឍទុកន្តិ ឧទរេ លោមរាជិដ្ឋបនំ. អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ មស្សុកប្បាបនាទីសុ សព្ពត្ថ អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តំ.

បុន ¶ បាឡិយំ (ចូឡវ. ២៧៥) ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ សក្ខរិកាយបិ មធុសិត្ថកេនបិ នាសិកាលោមំ គាហាបេន្តិ, នាសិកា ទុក្ខា ហោន្តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សណ្ឌាសន្តិ. តេន ខោ បន សមយេន ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ បលិតំ គាហាបេន្តិ. មនុស្សា ឧជ្ឈាយន្តិ ខីយន្តិ វិបាចេន្តិ ‘សេយ្យថាបិ គិហី កាមភោគិនោ’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ន, ភិក្ខវេ, បលិតំ គាហាបេតព្ពំ, យោ គាហាបេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ អាគតំ. ‘‘សក្ខរាទីហិ នាសិកាលោមគ្គាហាបនេ អាបត្តិ នត្ថិ, អនុរក្ខណត្ថំ បន សណ្ឌាសោ អនុញ្ញាតោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បលិតំ គាហាបេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ភមុកាយ វា នលាដេ វា ទាឋិកាយ វា ឧគ្គន្ត្វា ពីភច្ឆំ ឋិតំ, តាទិសំ លោមំ បលិតំ វា អបលិតំ វា គាហាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ ច វុត្តំ.

អាទាសាទិកថា

២៤. អាទាសាទិកថាយំ អាទាសោ នាម មណ្ឌនបកតិកានំ មនុស្សានំ អត្តនោ មុខច្ឆាយាទស្សនត្ថំ កំសលោហាទីហិ ¶ កតោ ភណ្ឌវិសេសោ. ឧទកបត្តោ នាម ឧទកដ្ឋបនកោ បាតិសរាវាទិកោ ភាជនវិសេសោ. កំសបត្តាទីនីតិ អាទាសភាវេន អកតានិ បរិសុទ្ធភាវេន អាលោកករានិ វត្ថូនិ. អាទិ-សទ្ទេន សុវណ្ណរជតជាតិផលិកាទយោ សង្គណ្ហាតិ, កញ្ជិយាទីនីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ទ្រវជាតិកានិ តេលមធុខីរាទីនិ. អាពាធបច្ចយាតិ អត្តនោ មុខេ ឧប្បន្នវណបច្ចយា. តេនាហ ‘‘សញ្ឆវិ នុ ខោ មេ វណោ’’តិអាទិ. អាយុំ សង្ខរោតីតិ អាយុសង្ខារោ. កោ សោ? អត្តភាវោ, តំ អាយុសង្ខារំ, តំ ឱលោកេន្តោ កេនាការេន ឱលោកេយ្យាតិ បុច្ឆាយមាហ ‘‘ជិណ្ណោ នុ ខោម្ហិ នោតិ ឯវ’’ន្តិ. តស្សត្ថោ – មម អត្តភាវោ ជិណ្ណោ នុ ខោ វា, នោ ជិណ្ណោ នុ ខោ វាតិ ឯវំ ឥមិនា មនសិការេន កម្មដ្ឋានសីសេន ឱលោកេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘សោភតិ នុ ខោ មេ អត្តភាវោ, នោ វា’’តិ ឯវំ បវត្តេន អត្តសិនេហវសេន ឱលោកេតុំ ន វដ្ដតីតិ.

ន មុខំ អាលិម្បិតព្ពន្តិ វិប្បសន្នឆវិវណ្ណករេហិ មុខលេបនេហិ ន លិម្បិតព្ពំ. ន ឧម្មទ្ទិតព្ពន្តិ នានាឧម្មទ្ទនេហិ ន ឧម្មទ្ទិតព្ពំ. ន ចុណ្ណេតព្ពន្តិ មុខចុណ្ណកេន ន មក្ខេតព្ពំ. ន មនោសិលិកាយ មុខំ លញ្ជេតព្ពន្តិ មនោសិលាយ តិលកាទិលញ្ជនានិ ន កាតព្ពានិ ¶ . ន កេវលំ មនោសិលាយមេវ, ហរិតាលាទីហិបិ តានិ ន វដ្ដន្តិយេវ. អង្គរាគាទយោ បាកដាយេវ.

នច្ចាទិកថា

២៥. នច្ចាទិកថាយំ ‘‘សាធុគីតន្តិ អនិច្ចតាទិបដិសំយុត្តគីតំ. ចតុរស្សេន វត្តេនាតិ បរិបុណ្ណេន ឧច្ចារណវត្តេន. តរង្គវត្តាទីនំ ឧច្ចារណវិធានានិ នដ្ឋប្បយោគានី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៤៨-២៤៩) វុត្តំ, វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៤៨-២៤៩) ‘‘សាធុគីតន្តិ អនិច្ចតាទិបដិសញ្ញុត្តំ ¶ គីតំ. ចតុរស្សេន វត្តេនាតិ បរិបុណ្ណេន ឧច្ចារណវត្តេន. តរង្គវត្តាទីនំ សព្ពេសំ សាមញ្ញលក្ខណំ ទស្សេតុំ ‘សព្ពេសំ…បេ… លក្ខណ’ន្តិ វុត្តំ. យត្តកាហិ មត្តាហិ អក្ខរំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ, តតោបិ អធិកមត្តាយុត្តំ កត្វា កថនំ វិការកថនំ នាម, តថា អកត្វា កថនមេវ លក្ខណន្តិ អត្ថោ’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ២៤៨-២៤៩) បន ‘‘សាធុគីតំ នាម បរិនិព្ពុតដ្ឋានេ គីតន្តិ លិខិតំ. ទន្តគីតំ គាយិតុកាមានំ វាក្ករណីយំ. ទន្តគីតស្ស វិភាវនត្ថំ ‘យំ គាយិស្សាមា’តិអាទិមាហ. ចតុរស្សវត្តំ នាម ចតុបាទគាថាវត្តំ. ‘តរង្គវត្តាទីនិ ឧច្ចារណវិធានានិ នដ្ឋប្បយោគានី’តិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ.

អង្គច្ឆេទាទិកថា

២៦. អង្គច្ឆេទាទិកថាយំ ‘‘អត្តនោ អង្គជាតំ ឆិន្ទន្តស្សេវ ថុល្លច្ចយំ, តតោ អញ្ញំ ឆិន្ទន្តស្ស ទុក្កដំ, អាពាធបច្ចយា ឆិន្ទន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៥១) បន ‘‘អង្គជាតន្តិ ពីជវិរហិតំ បុរិសនិមិត្តំ. ពីជេ ហិ ឆិន្នេ ឱបក្កមិកបណ្ឌកោ នាម អភព្ពោ ហោតីតិ វទន្តិ. ឯកេ បន ‘ពីជស្សបិ ឆេទនក្ខណេ ទុក្កដាបត្តិ ឯវ, កមេន បុរិសិន្ទ្រិយាទិកេ អន្តរហិតេ បណ្ឌកោ នាម អភព្ពោ ហោតិ, តទា លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោ’តិ វទន្តិ. តាទិសំ វា ទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តស្សាតិ មុដ្ឋិប្បហារាទីហិ អត្តនោ ទុក្ខំ ឧប្បាទេន្តស្សា’’តិ វុត្តំ.

បត្តកថា

២៨. បត្តកថាយំ ¶ ‘‘ភូមិអាធារកេតិ វលយាធារកេ. ទារុអាធារកទណ្ឌាធារកេសូតិ ឯកទារុនា កតអាធារកេ, ពហូហិ ទណ្ឌកេហិ កតអាធារកេ វាតិ អត្ថោ ¶ . តីហិ ទណ្ឌេហិ កតោ បន ន វដ្ដតិ. ភូមិយំ បន និក្កុជ្ជិត្វា ឯកមេវ ឋបេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘ទ្វេ ឋបេន្តេន ឧបរិ ឋបិតបត្តំ ឯកេន បស្សេន ភូមិយំ ផុសាបេត្វា ឋបេតុំ វដ្ដតី’តិ វទន្តិ. អាលិន្ទកមិឌ្ឍិកាទីនន្តិ បមុខមិឌ្ឍិកាទីនំ. បរិវត្តេត្វា តត្ថេវ បតិដ្ឋាតីតិ ឯត្ថ ‘បរិវត្តេត្វា តតិយវារេ តត្ថេវ មិឌ្ឍិយា បតិដ្ឋាតី’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. បរិភណ្ឌន្តេតិ ឯត្ថ បរិភណ្ឌំ នាម គេហស្ស ពហិកុដ្ដបាទស្ស ថិរភាវត្ថំ កតា តនុកមិឌ្ឍិកា វុច្ចតិ. តនុកមិឌ្ឍិកាយាតិ ខុទ្ទកមិឌ្ឍិកាយ. មិឌ្ឍន្តេបិ អាធារកេ ឋបេតុំ វដ្ដតិ. ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាធារក’ន្តិ ហិ វចនតោ មិឌ្ឍាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ អាធារកំ ឋបេត្វា តត្ថ បត្តំ ឋបេតុំ វដ្ដតិ អាធារកេ ឋបនោកាសស្ស អនិយមិតត្តាតិ វទន្តិ. ‘បត្តមាឡោ នាម វដ្ដេត្វា បត្តានំ អគមនត្ថំ វដ្ដំ វា ចតុរស្សំ វា ឥដ្ឋកាទីហិ បរិក្ខិបិត្វា កតោ’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ឃដិកន្តិ ឧបរិ យោជិតំ អគ្គឡំ. តាវកាលិកំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ សកិទេវ គហេត្វា តេន អាមិសំ បរិភុញ្ជិត្វា ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. ឃដិកដាហេតិ ភាជនកបាលេ. បាឡិយំ អភុំ មេតិ ឯត្ថ ភវតីតិ ភូ, វឌ្ឍិ. ន ភូតិ អភូ, អវឌ្ឍិ. ភយវសេន បន សា ឥត្ថី ‘អភុ’ន្តិ អាហ, វិនាសោ មយ្ហន្តិ អត្ថោ. ឆវសីសស្ស បត្តន្តិ ឆវសីសមយំ បត្តំ. បកតិវិការសម្ពន្ធេ ចេតំ សាមិវចនំ. អភេទេបិ វា តទុបចារវសេនេវាយំ វោហារោ ‘សិលាបុត្តកស្ស សរីរ’ន្តិអាទីសុ វិយ. ចព្ពេត្វាតិ ខាទិត្វា. ឯកំ ឧទកគណ្ឌុសំ គហេត្វាតិ វាមហត្ថេនេវ បត្តំ ឧក្ខិបិត្វា មុខេន គណ្ឌុសំ គហេត្វា. ឧច្ឆិដ្ឋហត្ថេនាតិ សាមិសេន ហត្ថេន. ឯត្តាវតាតិ ឯកគណ្ឌុសំ គហណមត្តេន. លុញ្ចិត្វាតិ តតោ មំសំ ឧទ្ធរិត្វា. ឯតេសុ សព្ពេសុ បណ្ណត្តិំ ជានាតុ វា, មា វា, អាបត្តិយេវា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៥៣-២៥៥) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៥២) បន ‘‘គិហិវិកដានីតិ គិហិសន្តកានិ. បាឡិយំ ន អច្ឆុបិយន្តីតិ ន ផុស្សិតានិ ហោន្តិ. រូបកាកិណ្ណានិ ឥត្ថិរូបាទិអាកិណ្ណានិ. ភូមិអាធារកេតិ ទន្តាទីហិ កតេ វលយាធារកេ. ឯតស្ស វលយាធារកស្ស អនុច្ឆវិតាយ ឋបិតា បត្តា ន បរិវត្តន្តីតិ ‘តយោ បត្តេ ឋបេតុំ វដ្ដតី’តិ វុត្តំ. អនុច្ចតញ្ហិ សន្ធាយ អយំ ‘ភូមិអាធារកោ’តិ វុត្តោ. ទារុអាធារកទណ្ឌាធារកេសូតិ ឯកទារុនា ¶ កតអាធារកេ ច ពហូហិ ទណ្ឌកេហិ កតអាធារកេ ច, ឯតេ ច ឧច្ចតរា ហោន្តិ បត្តេហិ សហ បតនសភាវា, តេន ‘សុសជ្ជិតេសូ’តិ វុត្តំ. ភមកោដិសទិសេនាតិ យត្ថ ធមករណាទិំ បវេសេត្វា លិខន្តិ, តស្ស ភមកស្ស កោដិយា សទិសោ. តាទិសស្ស ទារុអាធារកស្ស អវិត្ថិណ្ណតាយ ឋបិតោបិ បត្តោ បតតីតិ ‘អនោកាសោ’តិ វុត្តោ. អាលិន្ទកមិឌ្ឍិកាទីនន្តិ បមុខមិឌ្ឍិកាទីនំ, ឧច្ចវត្ថុកានន្តិ អត្ថោ. ពាហិរបស្សេតិ បាសាទាទីនំ ពហិកុដ្ដេ. តនុកមិឌ្ឍិកាយាតិ វេទិកាយ. សព្ពត្ថ បន ហត្ថប្បមាណតោ អព្ភន្តរេ ឋបេតុំ វដ្ដតិ, អាធារកេ បន តតោ ពហិបិ វដ្ដតិ. អញ្ញេន បន ភណ្ឌកេនាតិ អញ្ញេន ភារភណ្ឌេន ភណ្ឌកេន. ‘ពន្ធិត្វា ឱលម្ពិតុ’ន្តិ ច វុត្តត្តា បត្តត្ថវិកាយ អំសពទ្ធកោ យថា លគ្គិតដ្ឋានតោ ន បរិគឡតិ, តថា សព្ពថាបិ ពន្ធិត្វា ឋបេតុំ វដ្ដតិ. ពន្ធិត្វាបិ ឧបរិ ឋបេតុំ ន វដ្ដតីតិ ‘ឧបរិ និសីទន្តា ឱត្ថរិត្វា ភិន្ទន្តី’តិ វុត្តំ. តត្ថ ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ និសីទនសង្កាភាវតោ វុត្តំ. ពន្ធិត្វា វាតិ ពន្ធិត្វា ឋបិតឆត្តេ វា. យោ កោចីតិ ភត្តបូរោបិ តុច្ឆបត្តោបិ. បរិហរិតុន្តិ ទិវសេ ទិវសេ បិណ្ឌាយ ចរណត្ថាយ ឋបេតុំ. បត្តំ អលភន្តេន បន ឯកទិវសំ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា ភុញ្ជិត្វា ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតិ. បណ្ណបុដាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. ឆវសីសស្ស ¶ បត្តោតិ ឆវសីសមយោ បត្តោ, បកតិវិការសម្ពន្ធេ ចេតំ សាមិវចនំ. ចព្ពេត្វាតិ និដ្ឋុភិត្វា. ‘បដិគ្គហំ កត្វា’តិ វុត្តត្តា ឧច្ឆិដ្ឋហត្ថេន ឧទកំ គហេត្វា បត្តំ បរិប្ផោសិត្វា ធោវនឃំសនវសេន ហត្ថំ ធោវិតុំ វដ្ដតិ. ឯត្តកេន ហិ បត្តំ បដិគ្គហំ កត្វា ហត្ថោ ធោវិតោ នាម ន ហោតិ. ឯកំ ឧទកគណ្ឌុសំ គហេត្វាតិ បត្តំ អផុសិត្វា តត្ថ ឧទកមេវ ឧច្ឆិដ្ឋហត្ថេន ឧក្ខិបិត្វា គណ្ឌុសំ កត្វា, វាមហត្ថេនេវ វា បត្តំ ឧក្ខិបិត្វា មុខេន គណ្ឌុសំ គហេតុម្បិ វដ្ដតិ. ពហិ ឧទកេន វិក្ខាលេត្វាតិ ទ្វីសុ អង្គុលីសុ អាមិសមត្តំ វិក្ខាលេត្វា ពហិ គហេតុម្បិ វដ្ដតិ. បដិខាទិតុកាមោតិ ឯត្ថ សយំ ន ខាទិតុកាមោបិ អញ្ញេសំ ខាទនារហំ ឋបេតុំ លភតិ. តត្ថេវ កត្វាតិ បត្តេយេវ យថាឋបិតដ្ឋានតោ អនុទ្ធរិត្វា. លុញ្ចិត្វាតិ តតោ មំសមេវ និរវសេសំ ឧប្បដ្ដេត្វា’’តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ២៥៤) បន ‘‘អាលិន្ទកមិឌ្ឍិកាទីនន្តិ បមុខមិឌ្ឍិកាទីនំ. បរិវត្តេត្វា តត្ថេវាតិ ឯត្ថ ‘បរិវត្តេត្វា តតិយវារេ តត្ថេវ មិឌ្ឍិកាយ បតិដ្ឋាតី’តិ លិខិតំ. បរិភណ្ឌំ នាម គេហស្ស ពហិកុដ្ដបាទស្ស ថិរភាវត្ថំ កតា តនុកមិឌ្ឍិកា វុច្ចតិ, ឯត្ថ ‘បរិវត្តេត្វា បត្តោ ភិជ្ជតីតិ អធិករណភេទាសង្ការអភាវេ ឋានេ ឋបេតុំ វដ្ដតី’តិ លិខិតំ. បត្តមាឡោ វត្តេត្វា បត្តានំ អបតនត្ថំ វដ្ដំ វា ចតុរស្សំ វា ឥដ្ឋកាទីហិ បរិក្ខិបិត្វា ¶ មាឡកច្ឆន្នេន កតោ. ‘បត្តមណ្ឌលិកា បត្តបច្ឆិកា កាលបណ្ណាទីហិ កតា’តិ ច លិខិតំ. មិឌ្ឍន្តេ អាធារកេ ឋបេតុំ វដ្ដតិ បត្តសន្ធារណត្ថំ វុត្តត្តា. មញ្ចេ អាធារកេបិ ន វដ្ដតិ និសីទនបច្ចយា វារិតត្តា. អាសន្នភូមិកត្តា ឱលម្ពេតុំ វដ្ដតិ. ‘អំសកូដេ លគ្គេត្វាតិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥៤) វចនតោ អគ្គហត្ថេ ¶ លគ្គេត្វា អង្កេ ឋបេតុំ ន វដ្ដតី’តិ កេចិ វទន្តិ, ន សុន្ទរំ. ន កេវលំ យស្ស បត្តោតិអាទិ យទិ ហត្ថេន គហិតបត្តេ ភេទសញ្ញា, បគេវ អញ្ញេន សរីរាវយវេនាតិ កត្វា វុត្តំ. បាឡិយំ បន បចុរវោហារវសេន វុត្តំ. ឃដិកបាលមយំ ឃដិកដាហំ. ឆវសីសស្ស បត្តន្តិ ‘សិលាបុត្តកស្ស សរីរំ, ខីរស្ស ធារា’តិអាទិវោហារវសេន វុត្តំ, មញ្ចេ និសីទិតុំ អាគតោតិ អត្ថោ. បិសាចិល្លិកាតិ បិសាចទារកាតិបិ វទន្តិ. ទិន្នកមេវ បដិគ្គហិតមេវ. ចព្ពេត្វាតិ ខាទិត្វា. អដ្ឋីនិ ច កណ្ដកានិ ច អដ្ឋិកណ្ដកានិ. ឯតេសុ សព្ពេសុ បណ្ណត្តិំ ជានាតុ វា, មា វា, អាបត្តិយេវាតិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ.

សព្ពបំសុកូលាទិកថា

២៩. សព្ពបំសុកូលាទិកថាយំ បំសុ វិយ កុច្ឆិតភាវេន ឧលតិ បវត្តតីតិ បំសុកូលំ, សព្ពំ តំ ឯតស្សាតិ សព្ពបំសុកូលិកោ, បត្តចីវរាទិកំ សព្ពំ សមណបរិក្ខារំ បំសុកូលំយេវ កត្វា ធារណសីលោតិ អត្ថោ. សមណបរិក្ខារេសុ កតមំ បំសុកូលំ កត្វា ធារេតុំ វដ្ដតីតិ បុច្ឆំ សន្ធាយាហ ‘‘ឯត្ថ បន ចីវរញ្ច មញ្ចបីឋញ្ច បំសុកូលំ វដ្ដតី’’តិ. តត្ថ ច ចីវរំ វិនយវសេន ច ធុតង្គសមាទានវសេន ច វដ្ដតិ, មញ្ចបីឋំ វិនយវសេនេវ. កតមំ បំសុកូលំ ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘អជ្ឈោហរណីយំ បន ទិន្នមេវ គហេតព្ព’’ន្តិ, ន អទិន្នំ, តស្មា បំសុកូលំ ន វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. ឯត្ថ ច ‘‘អជ្ឈោហរណីយ’’ន្តិ វចនេន បិណ្ឌបាតគិលានបច្ចយភេសជ្ជបអក្ខារវសេន ឧភោបិ បច្ចយេ ទស្សេតិ.

បរិស្សាវនកថា

៣០. បរិស្សាវនកថាយំ អទ្ធានមគ្គោ នាម សព្ពន្តិមបរិច្ឆេទេន អឌ្ឍយោជនប្បមាណោ, តត្តកំ មគ្គំ បរិស្សាវនំ អគ្គហេត្វា ¶ គច្ឆន្តោបិ អញ្ញេន អបរិស្សាវនកេន ភិក្ខុនា យាចិយមានោ ហុត្វា អទេន្តោបិ ន វដ្ដតិ, អាបត្តិយេវ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បរិស្សាវន’’ន្តិ អនុជានិត្វា ‘‘ចោឡកំ នប្បហោតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, កដច្ឆុបរិស្សាវន’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥៨) វុត្តត្តា បកតិបរិស្សាវនតោ កដច្ឆុបរិស្សាវនំ ខុទ្ទកន្តិ វិញ្ញាយតិ. បកតិបរិស្សាវនស្ស វិធានំ អដ្ឋកថាយំ ន វុត្តំ, កដច្ឆុបរិស្សាវនស្ស បន វិធានំ ‘‘កដច្ឆុបរិស្សាវនំ នាម តីសុ ទណ្ឌកេសុ វិនន្ធិត្វា កត’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥៨) វុត្តំ. កដច្ឆុបរិស្សាវនំ វត្វា បុន ‘‘ចោឡកំ នប្បហោតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ធមករណ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥៨) វុត្តត្តា កដច្ឆុបរិស្សាវនតោបិ ធមករណោ ខុទ្ទកតរោតិ វិញ្ញាយតិ. ធមករណស្ស វិធានំ ហេដ្ឋា បរិក្ខារកថាយំ វុត្តមេវ. ‘‘ភិក្ខូ នវកម្មំ ករោន្តិ, បរិស្សាវនំ ន សម្មតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទណ្ឌបរិស្សាវន’’ន្តិ (ចូឡវ ២៥៩) វុត្តត្តា បកតិបរិស្សាវនតោបិ ទណ្ឌបរិស្សាវនំ មហន្តតរន្តិ វិញ្ញាយតិ. ‘‘ទណ្ឌបរិស្សាវនំ ន សម្មតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឱត្ថរក’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥៩) វចនតោ ទណ្ឌបរិស្សាវនតោបិ ឱត្ថរកំ មហន្តតរន្តិ វិញ្ញាយតិ. តេសំ បន ទ្វិន្នម្បិ បរិស្សាវនានំ វិធានំ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥៩) អាគតមេវ.

នគ្គកថា

៣១. នគ្គកថាយំ ន នគ្គេន នគ្គោ អភិវាទេតព្ពោតិ នគ្គេន នវកតរេន ភិក្ខុនា នគ្គោ វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ ន អភិវាទេតព្ពោ ន វន្ទិតព្ពោ. កស្មា? ‘‘ន, ភិក្ខវេ, នគ្គេន នគ្គោ អភិវាទេតព្ពោ, យោ អភិវាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៦១) ភគវតា វចនតោ ន អភិវាទេតព្ពោតិ យោជនា ¶ . ឯត្ថ បន វទិ អភិវាទនថុតីសូតិ ធាតុស្ស ចុរាទិគណត្តា ណេ-បច្ចយោ ហោតិ, ន ហេត្វត្ថត្តា.

‘‘អកម្មកេហិ ធាតូហិ, ភាវេ កិច្ចា ភវន្តិ តេ;

សកម្មកេហិ កម្មត្ថេ, អរហសក្កត្ថទីបកា’’តិ. –

វចនតោ កម្មត្ថេ តព្ព-បច្ចយោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ន នគ្គេន អភិវាទេតព្ពន្តិ ឯត្ថ តុ នគ្គេន ភិក្ខុនា ន អភិវាទេតព្ពន្តិ ឯត្តកមេវ យោជនា. ននុ ច ភោ –

‘‘កិច្ចា ¶ ធាតុហ្យកម្មេហិ, ភាវេយេវ នបុំសកេ;

តទន្តា បាយតោ កម្មេ, សកម្មេហិ តិលិង្គិកា’’តិ. –

វចនតោ, ឥមិស្សា ច ធាតុយា សកម្មត្តា កម្មំ អជ្ឈាហរិតព្ពំ, កម្មានុរូបញ្ច លិង្គំ ឋបេតព្ពំ, អថ កស្មា ឯត្តកមេវ យោជនា កតាតិ? កម្មវចនិច្ឆាភាវតោ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘កម្មស្សាវចនិច្ឆាយំ, សកម្មាខ្យាតបច្ចយា;

ភាវេបិ តំ យថា គេហេ, ទេវទត្តេន បច្ចតេ’’តិ.

យថា អាខ្យាតបច្ចយសង្ខាតា វិភត្តិយោ សកម្មកធាតុតោ ភវន្តាបិ កម្មវចនិច្ឆាយ អសតិ កម្មំ អវត្វា ភាវត្ថមេវ វទន្តិ, ឯវំ កិច្ចបច្ចយាបិ សកម្មកធាតុតោ ភវន្តាបិ កម្មវចនិច្ឆាយាភាវតោ កម្មំ អវត្វា ភាវត្ថមេវ វទន្តិ, តស្មា កម្មញ្ច អនជ្ឈាហរិតំ, កម្មានុរូបញ្ច លិង្គំ ន ឋបិតំ, ភាវត្ថានុរូបមេវ ឋបិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ហិ ‘‘អយំ នាម បុគ្គលោ អភិវាទេតព្ពោ’’តិ អចិន្តេត្វា សាមញ្ញតោ កត្តារមេវ គហេត្វា ឋបិតោតិ វេទិតព្ពោ.

ន នគ្គេន នគ្គោ អភិវាទាបេតព្ពោតិ ឯត្ថ បន នគ្គេន វុឌ្ឍតរេន ភិក្ខុនា នគ្គោ នវកតរោ ភិក្ខុ ន អភិវាទាបេតព្ពោ, ន វន្ទាបេតព្ពោតិ យោជនា. ឯត្ថ ហិ សការិតស្ស កិច្ចបច្ចយស្ស ទិដ្ឋត្តា, ធាតុយា ច សកម្មកត្តា នវកតរោ ភិក្ខុ ធាតុកត្តា ហោតិ, វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ ធាតុកម្មំ ¶ , បុន ការិតសម្ពន្ធេ វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ ការិតកត្តា ហោតិ, នវកតរោ ភិក្ខុ ការិតកម្មំ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘ហេតុក្រិយាយ សម្ពន្ធី-ភាវា កម្មន្តិ មន្យតេ;

ហេតុក្រិយាបធានត្តា, អញ្ញថានុបបត្តិតោ’’តិ.

ន នគ្គេន អភិវាទាបេតព្ពន្តិ ឯត្ថ តុ នគ្គេន វុឌ្ឍតរេន ភិក្ខុនា ន អភិវាទាបេតព្ពំ, ន វន្ទាបេតព្ពន្តិ យោជនា, ឯត្ថាបិ កម្មវចនិច្ឆាយាភាវតោ វុត្តនយេន ភាវេយេវ កិច្ចបច្ចយោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពោ. ននុ វន្ទាបកេ សតិ វន្ទាបេតព្ពោ លព្ភតិយេវ, អថ ‘‘កស្មា កម្មវចនិច្ឆាយាភាវតោ’’តិ ¶ វុត្តន្តិ? ‘‘វត្តិច្ឆានុបុព្ពិកា សទ្ទបដិបត្តី’’តិ វចនតោ វត្តិច្ឆាភាវតោ ន វុត្តន្តិ. វុត្តញ្ហេតំ បុព្ពាចរិយេហិ –

‘‘វត្តិច្ឆា ន ភវេ សន្ត-មប្យសន្តម្បិ សា ភវេ;

តំ យថានុទរា កញ្ញា, សមុទ្ទោ កុណ្ឌិកាតិ ចា’’តិ.

ឥតរេសុបិ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. បដិច្ឆាទេន្តិ អង្គមង្គានិ ឯតាហីតិ បដិច្ឆាទិយោ.

គន្ធបុប្ផកថា

៣២. គន្ធបុប្ផកថាយំ ‘‘គន្ធគន្ធំ បន គហេត្វា កវាដេ បញ្ចង្គុលិំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វចនតោ គន្ធេ ទិន្នេ បដិគ្គហិតុំ វដ្ដតិ, នោ លិម្បិតុន្តិ សិទ្ធំ. ឥទានិ បន មនុស្សា ភិក្ខូ ភោជេត្វា ហត្ថធោវនាវសានេ ហត្ថវាសត្ថាយ គន្ធវិលេបនំ ទេន្តិ, តំ ភិក្ខូ បដិគ្គហេត្វា ឯកច្ចេ ហត្ថមេវ លិម្បេន្តិ, ឯកច្ចេ កាយម្បិ មុខម្បិ អាលិម្បេន្តិ, ‘‘សុគន្ធោ វតា’’តិអាទីនិ វត្វា ហដ្ឋបហដ្ឋាការំ ករោន្តិ, តំ វដ្ដតិ, ន វដ្ដតីតិ? ‘‘កវាដេ បញ្ចង្គុលិកំ ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ វិហារេ កវាដធូបនមត្តស្សេវ វុត្តត្តា កាយធូបនស្ស អវុត្តត្តា, ‘‘មាលាគន្ធវិលេបនធារណមណ្ឌនវិភូសនដ្ឋានា វេរមណី’’តិ ¶ វចនស្សានុលោមតោ ច ន វដ្ដតីតិ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. ‘‘បុប្ផំ គហេត្វា វិហារេ ឯកមន្តំ និក្ខិបិតុ’’ន្តិ វចនតោ បុប្ផេ ទិន្នេ គហេតុំ វដ្ដតិ, ន បិឡន្ធនាទីនិ កាតុន្តិ សិទ្ធំ. ឥទានិ បន ភិក្ខូសុ គន្ធបុប្ផេសុ លទ្ធេសុ ‘‘សុរភិគន្ធំ វតិទំ បុប្ផ’’ន្តិអាទីនិ វត្វា បហដ្ឋាការំ កត្វា សិង្ឃន្តិ, តំ វដ្ដតិ, ន វដ្ដតីតិ? តម្បិ វិហារេយេវ ឯកមន្តំ ឋបនស្ស វុត្តត្តា សិង្ឃិតព្ពាទិភាវស្ស អវុត្តត្តា, មាលាគន្ធាទិបាឋស្ស អនុលោមតោ ច ន វដ្ដតីតិ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. ‘‘ឯកមន្តំ និក្ខិបិតុ’’ន្តិ វចនស្ស បន សាមត្ថិយតោ ចេតិយបដិមាបូជនាទីនិ ច កាតុំ វដ្ដតីតិ វិញ្ញាយតិ.

អាសិត្តកូបធានកថា

៣៣. អាសិត្តកូបធានកថាយំ មនុស្សានំ ភរណសីលតំ សន្ធាយ ‘‘តម្ពលោហេន វា រជតេន វា’’តិ ¶ វុត្តំ, វិកប្បនត្ថេន បន វា-សទ្ទេន ហិរញ្ញេន វា សុវណ្ណេន វាតិអាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បដិក្ខិត្តត្តា បនាតិ ភគវតា បន អាសិត្តកូបធានស្ស សាមញ្ញវសេន បដិក្ខិត្តត្តា. ន កេវលំ រតនបេឡា ឯវ ន វដ្ដតិ, អថ ខោ ទារុមយាបីតិ. ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, តំ ន វិលីវមយតាលបណ្ណមយវេត្តមយាទិកំ សម្បិណ្ឌេតិ.

មឡោរិកកថា

៣៤. មឡោរិកកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មឡោរិក’’ន្តិ គិលានោ ភិក្ខុ ភុញ្ជមានោ ន សក្កោតិ ហត្ថេន បត្តំ សន្ធារេតុំ, តស្មា អនុញ្ញាតំ. បុព្ពេ បត្តសង្គោបនត្ថំ អាធារកោ អនុញ្ញាតោ, ឥទានិ ភុញ្ជនត្ថំ. ទណ្ឌាធារកោ វុច្ចតីតិ ទណ្ឌាធារកោ បធានតោ មឡោរិកោតិ វុច្ចតិ. យដ្ឋិ…បេ… បីឋាទីនិបិ អាធារកសាមញ្ញេន ឯត្ថេវ ¶ បវិដ្ឋានីតិ សម្ពន្ធោ. អាធារកំ នាម ឆិទ្ទំ វិទ្ធម្បិ អត្ថិ, អវិទ្ធម្បិ អត្ថិ, តេសុ កតមំ វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘អាធារសង្ខេបគមនតោ ហិ…បេ… វដ្ដតិយេវា’’តិ.

ឯកភាជនាទិកថា

៣៥. ឯកភាជនាទិកថាយំ ឯកតោភុញ្ជនំ នាម ឯកភាជនស្មិំ ឯកក្ខណេយេវ សហភុញ្ជនំ, ន នានាភាជនេ. ឯកភាជនស្មិម្បិ ន នានាក្ខណេតិ អាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ. តស្មិំ អបគតេ តស្ស អបគតត្តា ឥតរស្ស សេសកំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ឥមិនា ឯកក្ខណេ អភុញ្ជនភាវំ ទស្សេតិ. ឥតរស្សបីតិអាទីសុ ឥតរស្សបីតិ ឥតរីតរកថនំ, សេសភុញ្ជកឥតរតោ ឥតរស្សាតិ អត្ថោ. តេន បឋមំ គហេត្វា គតភិក្ខុមេវាហ. តស្មិំ ខីណេ តស្ស ខណត្តា បឋមំ គហិតវត្ថុស្ស ខីណត្តា បុន គហេតុំ វដ្ដតិ. ឥមិនា សហអភុញ្ជនភាវំ ទស្សេតិ.

ន ឯកមញ្ចេ និបជ្ជិតព្ពំ សតិបិ នានាអត្ថរណេ ‘‘ន ឯកមញ្ចេ តុវដ្ដិតព្ពំ, យោ តុវដ្ដេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៦៤) វចនតោ. ន ឯកត្ថរណេ និបជ្ជិតព្ពំ សតិបិ នានាមញ្ចេ ‘‘ន ឯកត្ថរណា តុវដ្ដិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៦៤) វចនតោ, បគេវ ឧភិន្នំ ឯកត្តេតិ អត្ថោ. យទិ ឯវំ នានាមញ្ចនានាអត្ថរណេសុ អសន្តេសុ កថំ អនាបត្តិ សិយាតិ ¶ ចិន្តាយមាហ ‘‘វវត្ថានំ បនា’’តិអាទិ. ឯកត្ថរណបាវុរណេហីតិ ឯត្ថ បន អយំ ឯកត្ថរណបាវុរណសទ្ទោ ន ចត្ថសមាសោ ហោតិ, អថ ខោ ពាហិរត្ថសមាសោតិ អាហ ‘‘ឯកំ អត្ថរណញ្ចេវ បាវុរណញ្ច ឯតេសន្តិ ឯកត្ថរណបាវុរណា’’តិ, តិបទតុល្យាធិករណពាហិរត្ថសមាសោយំ. កេសមេតមធិវចនន្ត្យាហ ‘‘ឯកំ អន្តំ អត្ថរិត្វា ឯកំ បារុបិត្វា និបជ្ជន្តានមេតំ អធិវចន’’ន្តិ, ឯវំ និបជ្ជន្តានំ ភិក្ខូនំ ឯតំ ឯកត្ថរណបាវុរណបទំ ¶ អធិវចនំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. កេសំ បន អន្តន្តិ អាហ ‘‘សំហារិមាន’’ន្តិអាទិ.

ចេលបដិកកថា

៣៦. ចេលបដិកកថាយំ ចេលបដិកន្តិ ចេលសន្ថរំ. កិំ បន ភគវតោ សិក្ខាបទបញ្ញាបនេ ការណន្តិ? ‘‘ពោធិរាជកុមារោ កិរ ‘សចេ អហំ បុត្តំ លច្ឆាមិ, អក្កមិស្សតិ មេ ភគវា ចេលបដិក’ន្តិ ឥមិនា អជ្ឈាសយេន សន្ថរិ, អភព្ពោ ចេស បុត្តលាភាយ, តស្មា ភគវា ន អក្កមិ. យទិ អក្កមេយ្យ, បច្ឆា បុត្តំ អលភន្តោ ‘នាយំ សព្ពញ្ញូ’តិ ទិដ្ឋិំ គណ្ហេយ្យ, ឥទំ តាវ ភគវតោ អនក្កមនេ ការណំ. យស្មា បន ភិក្ខូបិ យេ អជានន្តា អក្កមេយ្យុំ, តេ គិហីនំ បរិភូតា ភវេយ្យុំ, តស្មា ភិក្ខូ បរិភវតោ មោចេតុំ សិក្ខាបទំ បញ្ញបេសិ, ឥទំ សិក្ខាបទបញ្ញាបនេ ការណ’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៦៨) វុត្តំ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៦៨) បន ‘‘ភគវា តុណ្ហី អហោសីតិ ‘កិស្ស នុ ខោ អត្ថាយ រាជកុមារេន អយំ មហាសក្ការោ កតោ’តិ អាវជ្ជេន្តោ បុត្តបត្ថនាយ កតភាវំ អញ្ញាសិ. សោ ហិ រាជបុត្តោ អបុត្តកោ, សុតញ្ចានេន អហោសិ ‘ពុទ្ធានំ កិរ អធិការំ កត្វា មនសា ឥច្ឆិតំ លភន្តី’តិ, សោ ‘សចាហំ បុត្តំ លភិស្សាមិ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ ឥមំ ចេលបដិកំ អក្កមិស្សតិ. នោ ចេ លភិស្សាមិ, ន អក្កមិស្សតី’តិ បត្ថនំ កត្វា សន្ថរាបេសិ. អថ ភគវា ‘និព្ពត្តិស្សតិ នុ ខោ ឯតស្ស បុត្តោ’តិ អាវជ្ជេត្វា ‘ន និព្ពត្តិស្សតី’តិ អទ្ទស. បុព្ពេ កិរ សោ ឯកស្មិំ ទីបេ វសមានោ ភរិយាយ សមានច្ឆន្ទោ អនេកសកុណបោតកេ ខាទិ. ‘សចស្ស មាតុគាមោ បុញ្ញវា ភវេយ្យ, បុត្តំ លភេយ្យ, ឧភោហិ បន សមានច្ឆន្ទេហិ ហុត្វា បាបកម្មំ កតំ ¶ , តេនស្ស បុត្តោ ន និព្ពត្តិស្សតីតិ អញ្ញាសិ. ទុស្សេ បន អក្កន្តេ ‘ពុទ្ធានំ អធិការំ កត្វា បត្ថិតំ លភន្តីតិ លោកេ អនុស្សវោ, មយា ច មហាអធិការោ ¶ កតោ, ន ច បុត្តំ លភាមិ, តុច្ឆំ ឥទំ វចន’ន្តិ មិច្ឆាគាហំ គណ្ហេយ្យ. តិត្ថិយាបិ ‘នត្ថិ សមណានំ អកត្តព្ពំ នាម, ចេលបដិកម្បិ មទ្ទន្តា អាហិណ្ឌន្តី’តិ ឧជ្ឈាយេយ្យុំ, ឯតរហិ ច អក្កមន្តេសុ ពហូ ភិក្ខូ បរចិត្តវិទុនោ, តេ ភព្ពត្តំ ជានិត្វា អក្កមិស្សន្តិ. អភព្ពតំ ជានិត្វា ន អក្កមិស្សន្តិ. អនាគតេ បន ឧបនិស្សយោ មន្ទោ ភវិស្សតិ, អនាគតំ ន ជានិស្សន្តិ. តេសុ អក្កមន្តេសុ សចេ បត្ថិតំ សមិជ្ឈិស្សតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ ឥជ្ឈិស្សតិ, ‘បុព្ពេ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អធិការំ កត្វា ឥច្ឆិតិច្ឆិតំ លភន្តិ, ឥទានិ ន លភន្តិ, តេយេវ មញ្ញេ ភិក្ខូ បដិបត្តិបូរកា អហេសុំ, ឥមេ បន បដិបត្តិំ បូរេតុំ ន សក្កោន្តី’តិ មនុស្សា វិប្បដិសារិនោ ភវិស្សន្តីតិ ឥមេហិ តីហិ ការណេហិ ភគវា អក្កមិតុំ អនិច្ឆន្តោ តុណ្ហី អហោសិ. បច្ឆិមំ ជនតំ តថាគតោ អនុកម្បតីតិ ឥទំ បន ថេរោ វុត្តេសុ ការណេសុ តតិយការណំ សន្ធាយាហា’’តិ វុត្តំ.

បាឡិយំ (ចូឡវ. ២៦៨) ‘‘យាចិយមានេន ចេលបដិកំ អក្កមិតុ’’ន្តិ វចនតោ យាចិយមានេន ឯវ អក្កមិតព្ពំ, នោ អយាចិយមានេនាតិ សិទ្ធំ, តត្ថបិ ‘‘មង្គលត្ថាយា’’តិ (ចូឡវ. ២៦៨) វចនតោ មង្គលត្ថាយ យាចិយមានេន អក្កមិតព្ពំ, ន សិរិសោភគ្គាទិអត្ថាយ យាចិយមានេនាតិ ច, តត្ថបិ ‘‘គិហីន’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៦៨) វចនតោ គិហីនំ ឯវ ចេលសន្ថរំ អក្កមិតព្ពំ, ន បព្ពជិតានន្តិ ច. អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៦៨) ‘‘យា កាចិ ឥត្ថី អបគតគព្ភា វា ហោតុ, គរុគព្ភា វា’’តិ អនិយមវាចកេន វា-សទ្ទេន វចនតោ ន កេវលំ ឥមា ទ្វេយេវ គហេតព្ពា, អថ ខោ ‘‘បតិដ្ឋិតគព្ភា វា វិជាតិបុត្តា វា’’តិអាទិនា យា កាចិ ¶ មង្គលិកាយោ ឥត្ថិយោបិ បុរិសាបិ គហេតព្ពា. ‘‘ឯវរូបេសុ ឋានេសូ’’តិ វុត្តត្តា ន កេវលំ យថាវុត្តដ្ឋានេសុយេវ, អថ ខោ តំសទិសេសុ យេសុ កេសុចិ មង្គលដ្ឋានេសុ យេសំ កេសញ្ចិ គិហីនំ មង្គលត្ថាយ យាចិយមានានំ ចេលសន្ថរំ អក្កមិតុំ វដ្ដតីតិ សិជ្ឈតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. បាឡិយំ (ចូឡវ. ២៦៨) ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ធោតបាទកំ អក្កមិតុ’’ន្តិ សាមញ្ញវសេន វចនតោ, អដ្ឋកថាយញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៦៨) ‘‘តំ អក្កមិតុំ វដ្ដតី’’តិ អវិសេសេន វុត្តត្តា ធោតបាទកំ អយាចិយមានេនបិ ភិក្ខុនា អក្កមិតព្ពន្តិ សិទ្ធំ, ‘‘ធោតេហិ បាទេហិ អក្កមនត្ថាយា’’តិ បន វុត្តត្តា អធោតេហិ អក្កមិតុំ ន វដ្ដតីតិ ច, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

បាទឃំសនីយកថា

៣៧. បាទឃំសនីយកថាយំ ¶ បឋមំ តាវ អកប្បិយបាទឃំសនិំ ទស្សេតុំ ‘‘កតកំ ន វដ្ដតី’’តិ អាហ. កតកំ នាម កីទិសន្តិ បុច្ឆាយ សតិ វុត្តំ ‘‘កតកំ នាម បទុមកណ្ណិកាការ’’ន្តិអាទិ. កស្មា បដិក្ខិត្តន្តិ វុត្តំ ‘‘ពាហុលិកានុយោគត្តា’’តិ. តតោ កប្បិយបាទឃំសនិយោ ទស្សេតុមាហ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិស្សោ បាទឃំសនិយោ’’តិអាទិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ពីជនីកថា

៣៨. ពីជនីកថាយំ បឋមំ តាវ អកប្បិយពីជនិំ ទស្សេតុំ ‘‘ចមរីវាលេហិ កតពីជនី ន វដ្ដតី’’តិ អាហ. តតោ កប្បិយឆពីជនិយោ ទស្សេតុំ ‘‘មកសពីជនីអាទិ វដ្ដតី’’តិ អាហ. តត្ថ កប្បិយឆពីជនិយោ នាម មកសពីជនី, វាកមយពីជនី, ឧសីរមយពីជនី, មោរបិញ្ឆមយពីជនី, វិធូបនំ, តាលវណ្ដញ្ចាតិ. តាសំ វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘វិធូបនន្តិ ពីជនី វុច្ចតី’’តិអាទិមាហ ¶ . ឧសីរមយំ មោរបិញ្ឆមយញ្ច សុវិញ្ញេយ្យត្តា ន វុត្តំ. ‘‘ពីជនិន្តិ ចតុរស្សពីជនិំ. តាលវណ្ដន្តិ តាលបត្តាទីហិ កតំ មណ្ឌលិកពីជនិ’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៦៩) វុត្តំ.

ឆត្តកថា

៣៩. ឆត្តកថាយំ ឆត្តំ នាម តីណិ ឆត្តានិ សេតច្ឆត្តំ, កិលញ្ជច្ឆត្តំ, បណ្ណច្ឆត្តន្តិ. តត្ថ សេតច្ឆត្តន្តិ វត្ថបលិគុណ្ឋិតំ បណ្ឌរច្ឆត្តំ. កិលញ្ជច្ឆត្តន្តិ វិលីវច្ឆត្តំ. បណ្ណច្ឆត្តន្តិ តាលបណ្ណាទីហិ យេហិ កេហិចិ កតំ. មណ្ឌលពទ្ធំ សលាកពទ្ធន្តិ ឥទំ បន តិណ្ណម្បិ ឆត្តានំ បញ្ជរទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តានិ ហិ មណ្ឌលពទ្ធានិ ចេវ ហោន្តិ សលាកពទ្ធានិ ច. យម្បិ តត្ថជាតកទណ្ឌេន កតំ ឯកបណ្ណច្ឆត្តំ ហោតិ, តម្បិ ឆត្តមេវ. ‘‘វិលីវច្ឆត្តន្តិ វេណុវិលីវេហិ កតំ ឆត្តំ. តត្ថជាតកទណ្ឌកេន កតន្តិ តាលបណ្ណំ សហ ទណ្ឌកេន ឆិន្ទិត្វា តមេវ ឆត្តទណ្ឌំ ករោន្តិ គោបាលកាទយោ វិយ, តំ សន្ធាយេតំ វុត្ត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៦៣៤) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៦៣៤) បន ‘‘វិលីវច្ឆត្តន្តិ ¶ វេណុបេសិកាហិ កតំ. មណ្ឌលពទ្ធានីតិ ទីឃសលាកាសុ តិរិយំ វលយាការេន សលាកំ ឋបេត្វា សុត្តេហិ ពទ្ធានិ ទីឃញ្ច តិរិយញ្ច ឧជុកមេវ សលាកាយោ ឋបេត្វា ទឡ្ហពទ្ធានិ ចេវ តិរិយំ ឋបេត្វា ទីឃទណ្ឌកេហេវ សង្កោចារហំ កត្វា សុត្តេហេវ តិរិយំ ពទ្ធានិ. តត្ថជាតកទណ្ឌកេន កតន្តិ សហ ទណ្ឌកេន ឆិន្នតាលបណ្ណាទីហិ កត’’ន្តិ វុត្តំ. ឥធ បន ឆត្តធារកបុគ្គលវសេន វុត្តំ, តស្មា អគិលានស្ស ភិក្ខុនោ ឆត្តំ ធារេតុំ ន វដ្ដតិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

នខកថា

៤០. នខកថាយំ ទីឃនខធារណបច្ចយា ឧប្បន្នេ វត្ថុស្មិំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ទីឃា នខា ធារេតព្ពា, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ¶ (ចូឡវ. ២៧៤) វចនតោ ធារេន្តស្ស អាបត្តិ. ‘‘នខេនបិ នខំ ឆិន្ទន្តិ, មុខេនបិ នខំ ឆិន្ទន្តិ, កុដ្ដេបិ ឃំសន្តិ, អង្គុលិយោ ទុក្ខា ហោន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, នខច្ឆេទន’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៤) វចនតោ នខច្ឆេទនសត្ថកំ ធារេតុំ វដ្ដតិ. ហេដ្ឋា ច ‘‘នខច្ឆេទនំ វលិតកំយេវ ករោន្តិ, តស្មា តំ វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥) វុត្តំ. ‘‘វលិតកន្តិ នខច្ឆេទនកាលេ ទឡ្ហគ្គហណត្ថំ វលីហិ យុត្តមេវ ករោន្តិ, តស្មា តំ វដ្ដតី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៨៥) វុត្តំ. មំសប្បមាណេនាតិ អង្គុលគ្គមំសប្បមាណេន. វីសតិមដ្ឋន្តិ វីសតិបិ ហត្ថបាទនខេ លិខិតមដ្ឋេ ករោន្តិ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

លោមកថា

លោមកថាយំ ‘‘សម្ពាធេលោមំ សំហរាបេន្តិ. មនុស្សា ឧជ្ឈាយន្តិ ខីយន្តិ វិបាចេន្តិ សេយ្យថាបិ គិហី កាមភោគិនោ’’តិ វត្ថុស្មិំ ឧប្បន្នេ ‘‘ន, ភិក្ខវេ…បេ… ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៧៥) វចនតោ សំហរាបេន្តស្ស អាបត្តិ. អញ្ញតរស្ស ភិក្ខុនោ សម្ពាធេ វណោ ហោតិ, ភេសជ្ជំ ន តិដ្ឋតីតិ ឥមិស្សា អដ្ឋុប្បត្តិយា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាពាធបច្ចយា សម្ពាធេ លោមំ សំហរាបេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៥) វចនតោ អាពាធបច្ចយា ភេសជ្ជបតិដ្ឋាបនត្ថាយ សម្ពាធេ លោមំ ហរាបេន្តស្ស អនាបត្តិ. ‘‘សេយ្យថាបិ បិសាចិល្លិកា’’តិ មនុស្សានំ ឧជ្ឈាយនបច្ចយា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ទីឃំ នាសិកាលោមំ ធារេតព្ពំ, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ¶ (ចូឡវ. ២៧៥) វចនតោ ធារណបច្ចយា អាបត្តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សណ្ឌាស’’ន្តិ អនុរក្ខណត្ថាយ សណ្ឌាសោ អនុញ្ញាតោ, តស្មា នាសិកាលោមំ សណ្ឌាសេន ហរាបេតុំ វដ្ដតិ. បលិតន្តិ បណ្ឌរកេសំ. គាហេតុំ ន វដ្ដតិ ‘‘មា ¶ មេ ជរាភាវោ ហោតូ’’តិ មនសិ កតត្តា. ពីភច្ឆំ ហុត្វាតិ វិរូបំ ហុត្វា. បលិតំ វា អបលិតំ វាតិ បណ្ឌរំ វា អបណ្ឌរំ វា. គាហាបេតុំ វដ្ដតិ អប្បសាទាវហត្តាតិ.

កាយពន្ធនកថា

៤១. កាយពន្ធនកថាយំ អកាយពន្ធនេនាតិ អពន្ធិតកាយពន្ធនេន. ភិក្ខុនាតិ សេសោ. អថ វា អកាយពន្ធនេនាតិ អពន្ធិតកាយពន្ធនោ ហុត្វាតិ ឥត្ថម្ភូតត្ថេ ករណវចនំ យថា ‘‘ភិន្នេន សីសេន បគ្ឃរន្តេន លោហិតេន បដិវិសកេ ឧជ្ឈាបេសី’’តិ. តេនាហ ‘‘អពន្ធិត្វា និក្ខមន្តេន យត្ថ សរតិ, តត្ថ ពន្ធិតព្ព’’ន្តិ. កាយពន្ធនំ នាម ឆ កាយពន្ធនានិ កលាពុកំ, ទេឌ្ឌុភកំ, មុរជំ, មទ្ទវីណំ, បដ្ដិកំ, សូករន្តកន្តិ. តត្ថ កលាពុកំ នាម ពហុរជ្ជុកំ. ទេឌ្ឌុភកំ នាម ឧទកសប្បសីសសទិសំ. មុរជំ នាម មុរជវដ្ដិសណ្ឋានំ វេឋេត្វា កតំ. មទ្ទវីណំ នាម បាមង្គសណ្ឋានំ. ឦទិសញ្ហិ ឯកម្បិ ន វដ្ដតិ, បគេវ ពហូនិ. តស្មា បដិក្ខិត្តានិ អកប្បិយកាយពន្ធនានិ នាម ចត្តារិ ហោន្តិ, បដ្ដិកំ, សូករន្តកន្តិ ឥមានិ ទ្វេ កាយពន្ធនានិ ភគវតា អនុញ្ញាតានិ កប្បិយកាយពន្ធនានិ នាម, តស្ស បកតិវីតា វា មច្ឆកណ្ដកវាយិមា វា បដ្ដិកា វដ្ដតិ, សេសា កុញ្ជរច្ឆិកាទិភេទា ន វដ្ដតិ. សូករន្តកំ នាម កុញ្ចិកកោសកសណ្ឋានំ ហោតិ, ឯករជ្ជុកំ, បន មុទ្ទិកកាយពន្ធនញ្ច សូករន្តកំ អនុលោមេតិ. ឥមេហិ បន ទ្វីហិ សទ្ធិំ អដ្ឋ កាយពន្ធនានិ ហោន្តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មុរជំ មទ្ទវីណ’’ន្តិ ឥទំ ទសាសុយេវ អនុញ្ញាតន្តិ បាមង្គទសា ចេត្ថ ចតុន្នំ ឧបរិ ន វដ្ដតិ. សោភកំ នាម វេឋេត្វា មុខវដ្ដិសិព្ពនំ. គុណកំ នាម មុទិង្គសណ្ឋានេន សិព្ពនំ. ឯវំ សិព្ពិតា ហិ អន្តោ ថិរា ហោន្តីតិ វុច្ចតិ. បវនន្តោតិ បាសន្តោ វុច្ចតិ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ២៧៧-២៧៨) បន ‘‘មុទ្ទិកកាយពន្ធនំ នាម ចតុរស្សំ អកត្វា សជ្ជិតំ ¶ . បាមង្គទសា ចតុរស្សា. មុទិង្គសណ្ឋានេនាតិ សង្ឃាដិយា មុទិង្គសិព្ពនាការេន វរកសីសាការេន. បវនន្តោតិ បាសន្តោ, ‘ទសាមូល’ន្តិ ច លិខិតំ. អកាយពន្ធនេន សញ្ចិច្ច វា អសញ្ចិច្ច វា គាមប្បវេសនេ អាបត្តិ. សរិតដ្ឋានតោ ពន្ធិត្វា បវិសិតព្ពំ, និវត្តិតព្ពំ វាតិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ.

និវាសនបារុបនកថា

៤២. និវាសនបារុបនកថាយំ ¶ ហត្ថិសោណ្ឌាទិវសេន គិហិនិវត្ថំ ន និវាសេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ហត្ថិសោណ្ឌកំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៨០; កង្ខា. អដ្ឋ. បរិមណ្ឌលសិក្ខាបទវណ្ណនា) នាម នាភិមូលតោ ហត្ថិសោណ្ឌសណ្ឋានំ ឱលម្ពកំ កត្វា និវត្ថំ ចោឡិកឥត្ថីនំ និវាសនំ វិយ. មច្ឆវាឡកំ នាម ឯកតោ ទសន្តំ ឯកតោ បាសន្តំ ឱលម្ពិត្វា និវត្ថំ. ចតុកណ្ណកំ នាម ឧបរិតោ ទ្វេ, ហេដ្ឋតោ ទ្វេតិ ឯវំ ចត្តារោ កណ្ណេ ទស្សេត្វា និវត្ថំ. តាលវណ្ដកំ នាម តាលវណ្ដាការេន សាដកំ ឱលម្ពិត្វា និវាសនំ. សតវលិកំ នាម ទីឃសាដកំ អនេកក្ខត្តុំ ឱភុជិត្វា ឱវដ្ដិកំ ករោន្តេន និវត្ថំ, វាមទក្ខិណបស្សេសុ វា និរន្តរំ វលិយោ ទស្សេត្វា និវត្ថំ. សចេ បន ជាណុតោ បដ្ឋាយ ឯកំ វា ទ្វេ វា វលិយោ បញ្ញាយន្តិ, វដ្ដតិ. សំវេល្លិយំ និវាសេន្តីតិ មល្លកម្មការាទយោ វិយ កច្ឆំ ពន្ធិត្វា និវាសេន្តិ, ឯវំ និវាសេតុំ គិលានស្សបិ មគ្គប្បដិបន្នស្សបិ ន វដ្ដតិ. សេតបដបារុតាទិវសេន ន គិហិបារុតំ បារុបិតព្ពន្តិ ឯត្ថ យំ កិញ្ចិ សេតបដបារុតំ បរិព្ពាជកបារុតំ ឯកសាដកបារុតំ សោណ្ឌបារុតំ អន្តេបុរិកបារុតំ មហាជេដ្ឋកបារុតំ កុដិបវេសកបារុតំ ព្រាហ្មណបារុតំ បាឡិការកបារុតន្តិ ឯវមាទិ បរិមណ្ឌលលក្ខណតោ អញ្ញថា បារុតំ សព្ពមេតំ គិហិបារុតំ នាម, តស្មា យថា សេតបដា អឌ្ឍបាលកនិគណ្ឋា ¶ បារុបន្តិ, យថា ច ឯកច្ចេ បរិព្ពាជកា ឧរំ វិវរិត្វា ទ្វីសុ អំសកូដេសុ បាវុរណំ ឋបេន្តិ, យថា ច ឯកសាដកា មនុស្សា និវត្ថសាដកស្ស ឯកេន អន្តេន បិដ្ឋិំ បារុបិត្វា ឧភោ កណ្ណេ ឧភោសុ អំសកូដេសុ ឋបេន្តិ, យថា ច សុរាសោណ្ឌាទយោ សាដកេន គីវំ បរិក្ខិបិត្វា ឧភោ អន្តេ ឧរេ វា ឱលម្ពេន្តិ, បិដ្ឋិយំ វា ខិបេន្តិ, យថា ច អន្តេបុរិកាយោ អក្ខិតារកមត្តំ ទស្សេត្វា ឱគុណ្ឋិកំ បារុបន្តិ, យថា ច មហាជេដ្ឋា ទីឃសាដកំ និវាសេត្វា តស្សេវ ឯកេន អន្តេន សកលសរីរំ បារុបន្តិ, យថា ច កស្សកា ខេត្តកុដិំ បវិសន្តា សាដកំ បលិវេឋេត្វា ឧបកច្ឆកេ បក្ខិបិត្វា តស្សេវ ឯកេន អន្តេន សរីរំ បារុបន្តិ, យថា ច ព្រាហ្មណា ឧភិន្នំ ឧបកច្ឆកានំ អន្តរេ សាដកំ បវេសេត្វា អំសកូដេសុ បារុបន្តិ, យថា ច បាឡិការកោ ភិក្ខុ ឯកំសបារុបនេន បារុតំ វាមពាហុំ វិវរិត្វា ចីវរំ អំសកូដេ អារោបេតិ. ឯវំ អបារុបិត្វា សព្ពេបិ ឯតេ អញ្ញេ ច ឯវរូបេ បារុបនទោសេ វជ្ជេត្វា និព្ពិការំ បរិមណ្ឌលំ បារុបិតព្ពំ. តថា អបារុបិត្វា អារាមេ វា អន្តរឃរេ វា អនាទរេន យំ កិញ្ចិ វិការំ ករោន្តស្ស ទុក្កដំ.

កាជកថា

៤៣. កាជកថាយំ ¶ មុណ្ឌវេឋីតិ យថា រញ្ញោ កុហិញ្ចិ គច្ឆន្តោ បរិក្ខារភណ្ឌគ្គហណមនុស្សាតិ អធិប្បាយោ. ឧភតោកាជន្តិ ឯកស្មិំយេវ កាជេ បុរតោ ច បច្ឆតោ ច ឧភោសុ ភាគេសុ លគ្គេត្វា វហិតព្ពភារំ. ឯកតោកាជន្តិ ឯកតោ បច្ឆតោយេវ លគ្គេត្វា វហិតព្ពភារំ. អន្តរាកាជន្តិ មជ្ឈេ លគ្គេត្វា ទ្វីហិ វហិតព្ពភារំ. សីសភារាទយោ សីសាទីហិ វហិតព្ពភារាទយោ ឯវ. ឱលម្ពកន្តិ ហត្ថេន ឱលម្ពិត្វា វហិតព្ពភារំ. ឯតេសុ ឧភតោកាជមេវ ន វដ្ដតិ, សេសា វដ្ដន្តិ.

ទន្តកដ្ឋកថា

៤៤. ទន្តកដ្ឋកថាយំ ¶ ទន្តកដ្ឋស្ស អខាទនេ បញ្ច ទោសេ, ខាទនេ បញ្ចានិសំសេ ច ទស្សេត្វា ភគវតា ភិក្ខូនំ ទន្តកដ្ឋំ អនុញ្ញាតំ. តត្ថ បញ្ច ទោសា នាម អចក្ខុស្សំ, មុខំ ទុគ្គន្ធំ, រសហរណិយោ ន វិសុជ្ឈន្តិ, បិត្តំ សេម្ហំ ភត្តំ បរិយោនន្ធតិ, ភត្តមស្ស នច្ឆាទេតីតិ. តត្ថ អចក្ខុស្សន្តិ ចក្ខូនំ ហិតំ ន ហោតិ, បរិហានិំ ជនេតិ. នច្ឆាទេតីតិ ន រុច្ចតិ. បញ្ចានិសំសា វុត្តបដិបក្ខតោ វេទិតព្ពា. តតោ ទីឃទន្តកដ្ឋខាទនេ ច អតិមទាហកទន្តកដ្ឋខាទនេ ច ទុក្កដំ បញ្ញបេត្វា អដ្ឋង្គុលបរមំ ចតុរង្គុលបច្ឆិមំ ទន្តកដ្ឋំ អនុញ្ញាតំ. តត្ថ អដ្ឋង្គុលំ បរមំ ឯតស្ស ទន្តកដ្ឋស្សាតិ អដ្ឋង្គុលបរមំ. ចតុរង្គុលំ បច្ឆិមំ បមាណំ ឯតស្ស ទន្តកដ្ឋស្សាតិ ចតុរង្គុលបច្ឆិមំ. អតិមទាហកន្តិ អតិខុទ្ទកំ. អដ្ឋង្គុលំ មហាទន្តកដ្ឋំ នាម, ចតុរង្គុលំ ខុទ្ទកទន្តកដ្ឋំ នាម, បញ្ចឆសត្តង្គុលំ មជ្ឈិមទន្តកដ្ឋំ នាម. តេន វុត្តំ ‘‘ទុវិធេន ឧទកេន តិវិធេន ទន្តកដ្ឋេនា’’តិ. ‘‘អដ្ឋង្គុលបរមន្តិ មនុស្សានំ បមាណង្គុលេន អដ្ឋង្គុលបរម’’ន្តិ អដ្ឋកថាយ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៨២) មាហ.

ឯត្ថ ច បមាណង្គុលេនាតិ ឥទំ បកតិអង្គុលេនាតិ គហេត្វា មនុស្សានំ បកតិអង្គុលេន អដ្ឋង្គុលតោ អធិកប្បមាណំ ទន្តកដ្ឋំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ. តត្តកមេវ ច កត្វា ខាទន្តិ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘មនុស្សានំ បមាណង្គុលេន’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ, ន ‘‘បកតិអង្គុលេនា’’តិ. តស្មា យំ វឌ្ឍកិហត្ថតោ អង្គុលំ បមាណំ កត្វា មនុស្សា គេហាទីនិ មិនន្តិ, តេន មនុស្សានំ បមាណង្គុលភូតេន វឌ្ឍកិអង្គុលេន អដ្ឋង្គុលបរមន្តិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៨០-២៨២) ‘‘បមាណង្គុលេនាតិ ¶ វឌ្ឍកិអង្គុលំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ. វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៨២) ‘‘បមាណង្គុលេនាតិ វឌ្ឍកិអង្គុលេន, កេចិ បន ‘បកតិអង្គុលេនា’តិ វទន្តិ, តំ ចតុរង្គុលបច្ឆិមវចនេន សមេតិ. ន ហិ បកតិអង្គុលេន ¶ ចតុរង្គុលប្បមាណំ ទន្តកដ្ឋំ កណ្ឋេ អវិលគ្គំ ខាទិតុំ សក្កា’’តិ.

រុក្ខរោហនកថា

៤៥. រុក្ខារោហនកថាយំ បុរិសោ បមាណោ យស្ស រុក្ខស្សាតិ បោរិសោ, ឧទ្ធំ ឧក្ខិបិតហត្ថេន សទ្ធិំ មនុស្សកាយប្បមាណោ បញ្ចហត្ថមត្តឧច្ចោ រុក្ខបទេសោ, តំ បោរិសំ រុក្ខំ, អវយវេ សមុទាយវោហារោ យថា ‘‘សមុទ្ទោ ទិដ្ឋោ’’តិ, អាភុសោ បទន្តិ គច្ឆន្តិ បវត្តន្តីតិ អាបទា, បរិស្សយា. យាវ អត្ថោ អត្ថិ ឯតស្មិំ រុក្ខេតិ យាវទត្ថោ, រុក្ខោ, អត្ថ-សទ្ទោ បយោជនវាចកោ. យាវ តស្មិំ រុក្ខេ ភិក្ខុស្ស អត្ថោ បយោជនំ អត្ថិ, តាវ អភិរុហិតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ឆន្ទារោបនកថា

៤៦. ឆន្ទារោបនកថាយំ ឆន្ទសោតិ សក្កដភាសាយ. ន អារោបេតព្ពន្តិ វាចនាមគ្គំ ន អារោបេតព្ពំ. សកាយ និរុត្តិយាតិ មាគធភាសាយ. តត្ថ សន្តេហិ កតាតិ សក្កដា, អដ្ឋកវាមកាទីហិ សមិតបាបេហិ ឥសីហិ កតាតិ អត្ថោ. អថ វា សក្ករិតព្ពា បូជិតព្ពាតិ សក្កដា មនុស្សានំ ហិតសុខាវហនតោ, តទត្ថិកេហិ មនុស្សេហិ បូជិតព្ពាតិ អត្ថោ. ភាសីយតេតិ ភាសា, សក្កដា ច សា ភាសា ចាតិ សក្កដភាសា. វេទត្តយគតា និរុត្តិ, សស្ស ឯសាតិ សកា, ភគវតោ វចនន្ត្យត្ថោ. មគធេ ជាតា មាគធិកា, អាទិកប្បកាលេ មគធរដ្ឋេ ជាតាតិ អត្ថោ. ឧច្ចតេតិ ឧត្តិ, នីហរិត្វា ឧត្តិ និរុត្តិ, បិដកត្តយតោ នីហរិត្វា កថីយតេត្យត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ បោរាណេហិ –

‘‘សា ¶ មាគធី មូលភាសា;

នរា យាយាទិកប្បិកា;

ព្រហ្មានោ ¶ ចាស្សុតាលាបា;

សម្ពុទ្ធា ចាបិ ភាសរេ’’តិ.

សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

លោកាយតកថា

៤៧. លោកាយតកថាយំ លោកិយន្តិ បតិដ្ឋហន្តិ បុញ្ញាបុញ្ញានិ តព្ពិបាកោ ចាតិ លោកោ, សត្តលោកោ. អាភុសោ យតន្តិ វីរិយំ ករោន្តិ ឯត្ថាតិ អាយតំ, លោកស្ស អាយតំ លោកាយតំ, សត្តានំ ភុសោ វីរិយករណដ្ឋានន្ត្យត្ថោ. កិំ តំ? តិត្ថិយសត្ថំ. សព្ពំ ឧច្ឆិដ្ឋំ, កស្មា? សកុណាទីហិ បរិភុត្តបុព្ពត្តា. សព្ពំ អនុច្ឆិដ្ឋំ ឥមស្ស អវសេសភោជនស្ស កេនចិ អបរិភុត្តបុព្ពត្តា. សេតោ កាកោ អដ្ឋិស្ស សេតត្តា, កាឡោ ពកោ បាទស្ស កាឡត្តាតិ. នត្ថិ អត្ថោ ឯត្ថាតិ និរត្ថកំ, និរត្ថកមេវ ការណំ និរត្ថកការណំ. តេន បដិសំយុត្តំ និរត្ថកការណបដិសំយុត្តំ. តរន្តិ ឯត្ថាតិ តិត្ថំ, បដ្ដនំ. តិត្ថំ វិយាតិ តិត្ថំ, លទ្ធិ, តំ ឯតេសំ អត្ថីតិ តិត្ថិយា, វិបរីតទស្សនា. សាសន្តិ អត្តនោ សាវកេ ឯត្ថាតិ សត្ថំ, តិត្ថិយានំ សត្ថំ តិត្ថិយសត្ថំ. ន តិរច្ឆានវិជ្ជា បរិយាបុណិតព្ពាតិ ឯត្ថ តិរច្ឆានវិជ្ជា នាម យា កាចិ ពាហិរកា អនត្ថសញ្ហិតា. ន បរិយាបុណិតព្ពាតិ អត្តនា ន បរិយាបុណិតព្ពា. ន វាចេតព្ពាតិ បរេសំ ន វាចេតព្ពា. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

ខិបិតកថា

៤៨. ខិបិតកថាយំ ខិបីយិត្ថាតិ ខិបិតោ. ខិបិ អព្យត្តសទ្ទេតិ ធាតុ. ភាវេនភាវលក្ខណត្តា តស្មិំ ខិបិតេតិ ¶ វិភត្យន្តំ. ‘‘យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ បុគ្គលេ’’តិ លក្ខណវន្តកត្តា អជ្ឈាហរិតព្ពោ. ជីវាតិ ជីវ បាណធារណេតិ ធាតុ, វិភត្តិលោបោ. យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ បុគ្គលេ ខិបិតេ ភិក្ខុនា ‘‘ជីវា’’តិ វចនំ ន វត្តព្ពំ, ភិក្ខុស្មិំ ខិបិតេ គិហិនា ‘‘ជីវថ ភន្តេ’’តិ វុច្ចមានេ សតិ ‘‘ចិរំ ជីវា’’តិ ភិក្ខុនា វត្តុំ វដ្ដតីតិ យោជនា. ‘‘វុច្ចមានេ’’តិ ឯត្ថ បន លក្ខណស្ស កម្មវាចកត្តា តេន សមានាធិករណំ កម្មភូតំ ‘‘ភិក្ខុស្មិ’’ន្តិ លក្ខណវន្តកម្មំ អជ្ឈាហរិតព្ពំ យថា កិំ ‘‘គោសុ ទុយ្ហមានាសុ បុរិសោ អាគតោ’’តិ ¶ . អបរេ បន អាចរិយា ឦទិសេសុ ឋានេសុ ‘‘សន្តេសូ’’តិ បទំ អជ្ឈាហរិត្វា ឥទមេវ លក្ខណបទំ, ‘‘គោសុ ទុយ្ហមានាសូ’’តិ បទទ្វយំ បន ‘‘សន្តេសូ’’តិ ឯត្ថ បកតិវិកតិវសេន កត្តា ឯវាតិ វទន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

លសុណកថា

៤៩. លសុណកថាយំ ‘‘លសុណំ នាម មាគធក’’ន្តិ (បាចិ. ៧៩៥) បាឡិយំ អាគតំ. អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៩៥) បន ‘‘មាគធកន្តិ មគធេសុ ជាតំ. មគធរដ្ឋេ ជាតលសុណមេវ ហិ ឥធ លសុណន្តិ អធិប្បេតំ, តម្បិ ភណ្ឌិកលសុណមេវ, ន ឯកទ្វិតិមិញ្ជកំ. កុរុន្ទិយំ បន ‘ជាតិទេសំ អវត្វា ‘មាគធកំ នាម ភណ្ឌិកលសុណ’ន្តិ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. សចេ ទ្វេ តយោ ភណ្ឌិកេ ឯកតោយេវ សង្ខរិត្វា អជ្ឈោហរតិ, ឯកំ បាចិត្តិយំ. ភិន្ទិត្វា ឯកេកំ មិញ្ជំ ខាទន្តិយា បន បយោគគណនាយ បាចិត្តិយានិ, ឥទំ ភិក្ខុនីនំ វសេន បាចិត្តិយំ, ភិក្ខុស្ស បន ទុក្កដំ.

បលណ្ឌុកាទីនំ វណ្ណេន វា មិញ្ជាយ វា នានត្តំ វេទិតព្ពំ. វណ្ណេន តាវ បលណ្ឌុកោ នាម បណ្ឌុវណ្ណោ ហោតិ. ភញ្ជនកោ លោហិតវណ្ណោ, ហរិតកោ ហរិតវណ្ណោ, មិញ្ជាយ ¶ បន បលណ្ឌុកស្ស ឯកា មិញ្ជា ហោតិ, ភញ្ជនកស្ស ទ្វេ, ហរិតកស្ស តិស្សោ, ចាបលសុណោ អមិញ្ជកោ. អង្កុរមត្តមេវ ហិ តស្ស ហោតិ. មហាបច្ចរិយាទីសុ បន ‘‘បលណ្ឌុកស្ស តីណិ មិញ្ជានិ, ភញ្ជនកស្ស ទ្វេ, ហរិតកស្ស ឯក’’ន្តិ វុត្តំ. ឯតេ បលណ្ឌុកាទយោ សភាវេនេវ វដ្ដន្តិ, សូបសម្បាកាទីសុ បន មាគធកម្បិ វដ្ដតិ. តញ្ហិ បច្ចមានេសុ មុគ្គសូបាទីសុ វា មច្ឆមំសវិកតិយា វា តេលាទីសុ វា ពទរសាឡវាទីសុ វា អម្ពិលបាកាទីសុ វា ឧត្តរិភង្គេ វា យត្ថ កត្ថចិ អន្តមសោ យាគុបត្តេបិ បក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. ‘‘សភាវេនេវាតិ សូបសម្បាកាទិំ វិនាវ. ពទរសាឡវំ នាម ពទរផលានិ សុក្ខាបេត្វា ចុណ្ណេត្វា កត្តព្ពា ខាទនីយវិកតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៧៩៣-៧៩៧) វុត្តំ.

នអក្កមិតព្ពាទិកថា

៥០. នអក្កមិតព្ពាទិកថាយំ ‘‘បរិភណ្ឌកតភូមិ នាម សណ្ហមត្តិកាហិ កតា កាឡវណ្ណាទិភូមិ ¶ . សេនាសនំ មញ្ចបីឋាទិកាយេវ. តថេវ វឡញ្ជេតុំ វដ្ដតីតិ អញ្ញេហិ អាវាសិកេហិ ភិក្ខូហិ បរិភុត្តនីហារេន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ‘នេវាសិកា បកតិយា អនត្ថតាយ ភូមិយា ឋបេន្តិ ចេ, តេសម្បិ អនាបត្តិយេវា’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ‘ទ្វារម្បី’តិអាទិនា វុត្តទ្វារវាតបានាទយោ អបរិកម្មកតាបិ ន អបស្សយិតព្ពា. លោមេសូតិ លោមេសុ ផុសន្តេសូ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.៣២៤) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២៤) ‘‘បរិភណ្ឌកតភូមិ វាតិ កាឡវណ្ណាទិកតសណ្ហភូមិ វា. សេនាសនំ វាតិ មញ្ចបីឋាទិ វា. តថេវ វឡញ្ជេតុំ វដ្ដតីតិ ឥមិនា នេវាសិកេហិ ធោតបាទាទីហិ វឡញ្ជនដ្ឋានេ សញ្ចិច្ច អធោតបាទាទីហិ វឡញ្ជន្តស្សេវ អាបត្តិ បញ្ញត្តាតិ ទស្សេតិ ¶ , ‘ទ្វារម្បី’តិអាទិនា សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា ទ្វារវាតបានាទយោ អបរិកម្មកតាបិ ន អបស្សយិតព្ពា. អជានិត្វា អបស្សយន្តស្សបិ ឥធ លោមគណនាយ អាបត្តី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣២៣-៣២៤) ‘‘នេវាសិកា បកតិយា អនត្ថតាយ ភូមិយា ឋបេន្តិ ចេ, តេសម្បិ អនាបត្តិយេវាតិ លិខិតំ, ទ្វារវាតបានាទយោ អបរិកម្មកតាបិ ន អបស្សយិតព្ពាតិ លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ.

អវន្ទិយវន្ទិយកថា

៥១. អវន្ទិយវន្ទិយកថាយំ ឥធ បករណាចរិយេន សេនាសនក្ខន្ធកបាឡិវសេន ទស អវន្ទិយា, តយោ វន្ទិយា ច វុត្តា, អដ្ឋកថាដីកាសុ ច ន កិញ្ចិ វុត្តា, តស្មា ឥធ អាគតនយេនេវ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បរិវារបាឡិយំ (បរិ. ៤៦៧ អាទយោ) បន ឧបាលិបញ្ចកេ បញ្ចបញ្ចកវសេន បញ្ចវីសតិ អវន្ទិយា, បញ្ច វន្ទិយា ច វុត្តា. កថំ? ‘‘កតិ នុ ខោ, ភន្តេ, អវន្ទិយាតិ? បញ្ចិមេ, ឧបាលិ, អវន្ទិយា. កតមេ បញ្ច? អន្តរឃរំ បវិដ្ឋោ អវន្ទិយោ, រច្ឆគតោ អវន្ទិយោ, ឱតមសិកោ អវន្ទិយោ, អសមន្នាហរន្តោ អវន្ទិយោ, សុត្តោ អវន្ទិយោ. ឥមេ ខោ, ឧបាលិ, បញ្ច អវន្ទិយា. អបរេបិ, ឧបាលិ, បញ្ច អវន្ទិយា. កតមេ បញ្ច? យាគុបានេ អវន្ទិយោ, ភត្តគ្គេ អវន្ទិយោ, ឯកាវត្តោ អវន្ទិយោ, អញ្ញវិហិតោ អវន្ទិយោ, នគ្គោ អវន្ទិយោ. ឥមេ ខោ, ឧបាលិ, បញ្ច អវន្ទិយា. អបរេបិ, ឧបាលិ, បញ្ច អវន្ទិយា. កតមេ បញ្ច? ខាទន្តោ អវន្ទិយោ, ភុញ្ជន្តោ អវន្ទិយោ, ឧច្ចារំ ករោន្តោ អវន្ទិយោ, បស្សាវំ ករោន្តោ អវន្ទិយោ, ឧក្ខិត្តកោ អវន្ទិយោ. ឥមេ ខោ, ឧបាលិ, បញ្ច អវន្ទិយា. អបរេបិ, ឧបាលិ, បញ្ច អវន្ទិយា. កតមេ បញ្ច? បុរេឧបសម្បន្នេន ¶ បច្ឆាឧបសម្បន្នោ អវន្ទិយោ, អនុបសម្បន្នោ អវន្ទិយោ ¶ , នានាសំវាសកោ វុឌ្ឍតរោ អធម្មវាទី អវន្ទិយោ, មាតុគាមោ អវន្ទិយោ, បណ្ឌកោ អវន្ទិយោ. ឥមេ ខោ, ឧបាលិ, បញ្ច អវន្ទិយា. អបរេបិ, ឧបាលិ, បញ្ច អវន្ទិយា. កតមេ បញ្ច? បារិវាសិកោ អវន្ទិយោ, មូលាយបដិកស្សនារហោ អវន្ទិយោ, មានត្តារហោ អវន្ទិយោ, មានត្តចារិកោ អវន្ទិយោ, អព្ភានារហោ អវន្ទិយោ. ឥមេ ខោ, ឧបាលិ, បញ្ច អវន្ទិយា’’តិ.

‘‘កតិ នុ ខោ, ភន្តេ, វន្ទិយាតិ? បញ្ចិមេ, ឧបាលិ, វន្ទិយា. កតមេ បញ្ច? បច្ឆាឧបសម្បន្នេន បុរេឧបសម្បន្នោ វន្ទិយោ, នានាសំវាសកោ វុឌ្ឍតរោ ធម្មវាទី វន្ទិយោ, អាចរិយោ វន្ទិយោ, ឧបជ្ឈាយោ វន្ទិយោ, សទេវកេ លោកេ សមារកេ សព្រហ្មកេ សស្សមណព្រាហ្មណិយា បជាយ សទេវមនុស្សាយ តថាគតោ អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ វន្ទិយោ. ឥមេ ខោ, ឧបាលិ, បញ្ច វន្ទិយា’’តិ.

អដ្ឋកថាយញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៤៦៧) ‘‘ឱតមសិតោតិ អន្ធការគតោ. តញ្ហិ វន្ទន្តស្ស មញ្ចបាទាទីសុបិ នលាដំ បដិហញ្ញេយ្យ. អសមន្នាហរន្តោតិ កិច្ចប្បសុតត្តា វន្ទនំ អសមន្នាហរន្តោ. សុត្តោតិ និទ្ទំ ឱក្កន្តោ. ឯកាវត្តោតិ ឯកតោ អាវត្តោ សបត្តបក្ខេ ឋិតោ វេរី វិសភាគបុគ្គលោ វុច្ចតិ, អយំ អវន្ទិយោ. អយញ្ហិ វន្ទិយមានោ បាទេនបិ បហរេយ្យ. អញ្ញវិហិតោតិ អញ្ញំ ចិន្តយមានោ. ខាទន្តោតិ បិដ្ឋខជ្ជកាទីនិ ខាទន្តោ. ឧច្ចារញ្ច បស្សាវញ្ច ករោន្តោ អនោកាសគតត្តា អវន្ទិយោ. ឧក្ខិត្តកោតិ តិវិធេនបិ ឧក្ខេបនីយកម្មេន ឧក្ខិត្តកោ អវន្ទិយោ, តជ្ជនីយាទិកម្មកតា បន ចត្តារោ វន្ទិតព្ពា, ឧបោសថបវារណាបិ តេហិ សទ្ធិំ លព្ភន្តិ. អាទិតោ បដ្ឋាយ ច វុត្តេសុ អវន្ទិយេសុ នគ្គញ្ច ឧក្ខិត្តកញ្ច វន្ទន្តស្សេវ ហោតិ អាបត្តិ ¶ , ឥតរេសំ បន អសារុប្បដ្ឋេន ច អន្តរា វុត្តការណេន ច វន្ទនា បដិក្ខិត្តា. ឥតោ បរំ បច្ឆាឧបសម្បន្នាទយោ ទសបិ អាបត្តិវត្ថុភាវេនេវ អវន្ទិយា. តេ វន្ទន្តស្ស ហិ និយមេនេវ អាបត្តិ. ឥតិ ឥមេសុ បញ្ចសុ បញ្ចកេសុ តេរស ជនេ វន្ទន្តស្ស អនាបត្តិ, ទ្វាទសន្នំ វន្ទនាយ អាបត្តិ. អាចរិយោ វន្ទិយោតិ បព្ពជ្ជាចរិយោ ឧបសម្បទាចរិយោ និស្សយាចរិយោ ឧទ្ទេសាចរិយោ ឱវាទាចរិយោតិ អយំ បញ្ចវិធោបិ អាចរិយោ វន្ទិយោ’’តិ អាគតោ.

‘‘អន្តរា ¶ វុត្តការណេនាតិ តញ្ហិ វន្ទន្តស្ស មញ្ចបាទាទីសុ នលាដំ បដិហញ្ញេយ្យាតិអាទិនា វុត្តការណេនា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. បរិវារ ៣.៤៦៧) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដិ. បរិវារ ២.៤៦៧) បន ‘‘មញ្ចបាទាទីសុបិ នលាដំ បដិហញ្ញេយ្យាតិ អន្ធការេ ចម្មខណ្ឌំ បញ្ញបេត្វា វន្ទិតុំ ឱនមន្តស្ស នលាដំ វា អក្ខិ វា មញ្ចាទីសុ បដិហញ្ញតិ. ឯតេន វន្ទតោបិ អាបត្តិអភាវំ វត្វា វន្ទនាយ សព្ពថា បដិក្ខេបាភាវញ្ច ទីបេតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ សុត្តន្តរេហិ អប្បដិក្ខិត្តេសុ. នគ្គាទីសុ បន វន្ទិតុំ ន វដ្ដតីតិ. ឯកតោ អាវត្តោតិ ឯកស្មិំ ទោសាគតិបក្ខេ បរិវត្តោ, បវិដ្ឋោតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘សបត្តបក្ខេ ឋិតោ’តិ. វន្ទិយមានោតិ ឱនមិត្វា វន្ទិយមានោ. វន្ទិតព្ពេសុ ឧទ្ទេសាចរិយោ និស្សយាចរិយោ ច យស្មា នវកាបិ ហោន្តិ, តស្មា ‘តេ វុឌ្ឍា ឯវ វន្ទិយា’តិ វន្ទិតព្ពា’’តិ អាគតំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. បរិវារ ៤៦៧) ‘‘ឯកាវត្តោតិបិ បឋន្តិ, តស្ស កុទ្ធោ កោធាភិភូតោតិ កិរ អត្ថោ. ឯកវត្ថោតិបិ កេចិ, ឧត្តរាសង្គំ អបនេត្វា ឋិតោតិ កិរ អត្ថោ. តំ សព្ពំ អដ្ឋកថាយំ ឧទ្ធដបាឡិយា វិរុជ្ឈតិ. ឯកាវត្តោតិ ហិ ឧទ្ធដំ, តស្មា ន គហេតព្ពំ. អន្តរា វុត្តការណេនាតិ កិច្ចប្បសុតត្តា អសមន្នាហរន្តោ ¶ ‘នលាដំ បដិហញ្ញេយ្យា’តិអាទិវុត្តការណេនា’’តិ អាគតំ.

ទុតិយគាថាសង្គណិកដ្ឋកថាយំ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៧៧) ‘‘ទស បុគ្គលា នាភិវាទេតព្ពាតិ សេនាសនក្ខន្ធកេ វុត្តា ទស ជនា. អញ្ជលិសាមីចេន ចាតិ សាមីចិកម្មេន សទ្ធិំ អញ្ជលិ ច តេសំ ន កាតព្ពោ. នេវ បានីយបុច្ឆនតាលវណ្ដគ្គហណាទិ ខន្ធកវត្តំ តេសំ ទស្សេតព្ពំ, ន អញ្ជលិ បគ្គណ្ហិតព្ពោតិ អត្ថោ. ទសន្នំ ទុក្កដន្តិ តេសំយេវ ទសន្នំ ឯវំ ករោន្តស្ស ទុក្កដំ ហោតី’’តិ អាគតំ, តស្មា អញ្ជលិកម្មមត្តម្បិ នេសំ ន កត្តព្ពន្តិ.

‘‘នវកតរេន, ភន្តេ, ភិក្ខុនា វុឌ្ឍតរស្ស ភិក្ខុនោ បាទេ វន្ទន្តេន កតិ ធម្មេ អជ្ឈត្តំ ឧបដ្ឋាបេត្វា បាទា វន្ទិតព្ពាតិ? នវកតរេនុបាលិ, ភិក្ខុនា វុឌ្ឍតរស្ស ភិក្ខុនោ បាទេ វន្ទន្តេន បញ្ច ធម្មេ អជ្ឈត្តំ ឧបដ្ឋាបេត្វា បាទា វន្ទិតព្ពា. កតមេ បញ្ច? នវកតរេនុបាលិ, ភិក្ខុនា វុឌ្ឍតរស្ស ភិក្ខុនោ បាទេ វន្ទន្តេន ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ កត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឧភោហិ បាណិតលេហិ បាទានិ បរិសម្ពាហន្តេន បេមញ្ច គារវញ្ច ឧបដ្ឋាបេត្វា បាទា វន្ទិតព្ពា. នវកតរេនុបាលិ, ភិក្ខុនា វុឌ្ឍតរស្ស ភិក្ខុនោ បាទេ វន្ទន្តេន ¶ ឥមេ បញ្ច ធម្មេ អជ្ឈត្តំ ឧបដ្ឋាបេត្វា បាទា វន្ទិតព្ពា’’តិ (បរិ. ៤៦៩) ឥមស្មិំ ឋានេ សម្មាសម្ពុទ្ធេន អាយស្មតោ ឧបាលិស្ស វន្ទនានយោវ អាចិក្ខិតោ.

បញ្ចបតិដ្ឋិតេន វន្ទិត្វាតិ ឯត្ថ បញ្ចសរូបញ្ច កថិតំ. កថំ? វុឌ្ឍតរស្ស បាទេ វន្ទន្តេន ឧភោ អំសេ វិវរិត្វា វន្ទិតព្ពា, ន ច ឧភោ អំសេ បារុបិត្វា វន្ទិតព្ពា, អថ ខោ ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា វន្ទិតព្ពាតិ. ឯតេន សង្ឃាដិ បន ឯកំសំ កតាបិ អកតាបិ នត្ថិ ទោសោតិ បកាសិតោ ¶ ហោតិ. ‘‘ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ ករបុដសង្ខាតំ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាវ វន្ទិតព្ពា, ន ហត្ថតលបកាសនមត្តេន វា ន ហត្ថមុដ្ឋិបកាសនាទិនា វា វន្ទិតព្ពា’’តិ ច ‘‘ន ឯកេន ហត្ថេន ចីវរកណ្ណឆុបនាទិមត្តេន វន្ទិតព្ពា, អថ ខោ ឧភោហិ បាណិតលេហិ បាទានិ បរិសម្ពាហន្តេន វន្ទិតព្ពា’’តិ ច ‘‘ឯវំ វន្ទន្តេហិ ន ទុដ្ឋចិត្តញ្ច អនាទរញ្ច ឧបដ្ឋាបេត្វា វន្ទិតព្ពា, អថ ខោ បេមញ្ច គារវញ្ច ឧបដ្ឋាបេត្វា បាទា វន្ទិតព្ពា’’តិ ច ឯវំ វន្ទនានយោ អាចិក្ខិតោ ហោតិ.

កថំ បញ្ចបតិដ្ឋិតសរូបំ កថិតំ? ឥធ ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វាតិ ឯកំ, អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាតិ ឯកំ, ឧភោហិ បាណិតលេហិ បាទានិ បរិសម្ពាហន្តេនាតិ ឯកំ, បេមញ្ច ឧបដ្ឋាបេត្វាតិ ឯកំ, គារវញ្ច ឧបដ្ឋាបេត្វាតិ ឯកំ, ឯវំ បញ្ចបតិដ្ឋិតសរូបំ កថិតំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘បញ្ច ធម្មេ អជ្ឈត្តំ ឧបដ្ឋាបេត្វា បាទា វន្ទិតព្ពា’’តិ. ឯវំ សកលលោកស្ស ហិតសុខការកេន ធម្មស្សាមិនា កាយបណាមមនោបណាមវសេន មហតោ ហិតសុខស្ស បវត្តនត្ថំ អាយស្មតោ ឧបាលិត្ថេរស្ស អាចិក្ខិតេន វន្ទនានយេន វន្ទិតុំ វដ្ដតិ.

ឥទានិ បន អាចរិយា អភិនវអាគតានំ ទហរានញ្ច សាមណេរានញ្ច វន្ទនានយំ សិក្ខន្តា ន ឥមំ អាហច្ចភាសិតំ បាឡិំ គហេត្វា សិក្ខន្តិ, អថ ខោ បវេណីអាគតនយំយេវ គហេត្វា សិក្ខន្តិ. កថំ? យទិ ឋត្វា វន្ទថ, ទ្វេ បាទតលានិ សមំ ភូមិយំ បតិដ្ឋាបេត្វា ទ្វេ ហត្ថតលានិ សមំ ផុសាបេត្វា នលាដេ បតិដ្ឋាបេត្វា វន្ទិតព្ពាភិមុខំ ឱនមិត្វា វន្ទថាតិ, អយំ នយោ ‘‘ឯវំ មហាសត្តោ សុវណ្ណកទលិ វិយ ពារាណសិនគរាភិមុខំ ឱនមិត្វា មាតាបិតរោ វន្ទិត្វា’’តិ ឥមំ ជាតកដ្ឋកថាវចនញ្ច ‘‘ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ បគ្គយ្ហ សិរស្មិំ បតិដ្ឋាបេត្វា’’តិអាទិអដ្ឋកថាវចនញ្ច ¶ អនុលោមេតិ. ឥធ បន ទ្វេ បាទតលានិ, ទ្វេ ហត្ថតលានិ, នលាដញ្ចាតិ បញ្ចសុ បតិដ្ឋិតានីតិ សរូបំ វទន្តិ. យទិ និសីទិត្វា វន្ទថ, បឋមំ ទ្វេ បាទតលានិ ¶ ភូមិយំ សមំ បតិដ្ឋាបេត្វា ទ្វេ ជាណុមណ្ឌលានិ សមំ ឧស្សាបេត្វា ទ្វេ កប្បរានិ ទ្វិន្នំ ជាណូនំ ឧបរិ សមំ ឋបេត្វា ទ្វេ ហត្ថតលានិ សមំ ផុសិតានិ កត្វា អញ្ជលិសង្ខាតំ ករបុដំ សិរសង្ខាតេ នលាដេ បតិដ្ឋាបេត្វា វន្ទថ. តតោ ឱនមិត្វា ទ្វេ ជាណុមណ្ឌលានិ ច ទ្វេ កប្បរានិ ច ភូមិយំ សមំ បតិដ្ឋាបេត្វា ទ្វេ ហត្ថតលានិ បសារេត្វា សមំ ភូមិយំ ឋបេត្វា សីសំ ឧភិន្នំ ហត្ថបិដ្ឋីនំ ឧបរិ កត្វា ភូមិយំ បតិដ្ឋាបេត្វា វន្ទថាតិ. ឯត្ថ តុ ទ្វេ បាទតលានិ ឯកំ កត្វា, តថា ទ្វេ ជាណុមណ្ឌលានិ ឯកំ, ទ្វេ កប្បរានិ ឯកំ, ទ្វេ ហត្ថតលានិ ឯកំ, សីសំ ឯកំ កត្វា បញ្ចបតិដ្ឋិតសរូបំ កថេន្តិ. ឯស នយោ បាឡិអដ្ឋកថាដីកាសុ ន ទិដ្ឋោ.

សមីបំ គន្ត្វា បាទានំ វន្ទនកាលេ បន ឯកច្ចេ បឋមំ អត្តនោ សីសំ ហត្ថេន បរាមសិត្វា តេន ហត្ថទ្វយេន ថេរានំ ជាណុមណ្ឌលំ ចីវរស្ស ឧបរិយេវ សម្ពាហន្តិ. ឯកច្ចេ បឋមំ ថេរានំ ជាណុមណ្ឌលំ សចីវរំយេវ បរាមសិត្វា តេនេវ ហត្ថទ្វយេន អត្តនោ សីសំ បរាមសន្តិ. ឯកច្ចេ ឆុបនមត្តមេវ ករោន្តិ. ឯសបិ នយោ ន កិស្មិញ្ចិ ទិដ្ឋោ. រាមញ្ញទេសិយា បន ភិក្ខូ ឯវំ សមីបំ គន្ត្វា វន្ទនកាលេ ថេរានំ បាទគ្គំ អបស្សន្តាបិ បរិយេសិត្វា ចីវរតោ នីហរិត្វា បាទគ្គមេវ បុនប្បុនំ ហត្ថេន សម្ពាហិត្វា សីសេន បវដ្ដេត្វា ចុម្ពិត្វា លេហិត្វា ចិរប្បវាសាគតបិយមនាបឧបជ្ឈាយំ វា អាចរិយំ វា បស្សន្តា វិយ កត្វា វន្ទន្តិ. តំ កិរិយំ បរិវារបាឡិយំ ‘‘ឧភោហិ បាណិតលេហិ បាទានិ បរិសម្ពាហន្តេន បេមញ្ច គារវញ្ច ឧបដ្ឋាបេត្វា បាទា វន្ទិតព្ពា’’តិ អាគតបាឡិយា សំសន្ទតិ ¶ វិយ ទិស្សតិ. តេបិ ន សព្ពេ បាឡិំ បស្សន្តិ, បវេណីវសេនេវ ករោន្តិ, តស្មា សព្ពេសំ ហិតត្ថំ បាឡិនយោ អម្ហេហិ ឧទ្ធដោ. បវេណីអាគតនយតោ ហិ បាឡិនយោ ពលវតរោ, តស្មា ភគវតោ អាណំ គរុំ ករោន្តេហិ សប្បុរិសេហិ បាឡិនយោ សមាសេវិតព្ពោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

អាសន្ទាទិកថា

៥៥. អាសន្ទាទិកថាយំ ចតុរស្សបីឋន្តិ សមចតុរស្សំ. អដ្ឋង្គុលបាទំ វដ្ដតីតិ អដ្ឋង្គុលបាទកមេវ វដ្ដតិ. បមាណាតិក្កន្តោបិ វដ្ដតីតិ សមចតុរស្សមេវ សន្ធាយ វុត្តំ. អាយតចតុរស្សា បន សត្តង្គបញ្ចង្គាបិ ឧច្ចបាទា ន វដ្ដន្តិ. វេត្តេហេវ ចតុរស្សាទិអាការេន កតំ ភទ្ទបីឋន្តិ អាហ ‘‘វេត្តមយបីឋ’’ន្តិ. ទារុបដ្ដិកាយ ឧបរីតិ អដនិអាការេន ឋិតទារុបដលស្ស ហេដ្ឋា. ឧទ្ធំ បាទំ កត្វា បវេសនកាលញ្ហិ សន្ធាយ ‘‘ឧបរី’’តិ វុត្តំ. ឯឡកស្ស ¶ បច្ឆិមបាទទ្វយំ វិយ វង្កាការេន ឋិតត្តា បនេតំ ‘‘ឯឡកបាទបីឋ’’ន្តិ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.២៩៧) វុត្តំ.

ឧច្ចាសយនមហាសយនកថា

៥៦. ឧច្ចាសយនមហាសយនកថាយំ ‘‘វាឡរូបានីតិ អាហរិមានិ វាឡរូបានិ, ‘អកប្បិយរូបាកុលោ អកប្បិយមញ្ចោ បល្លង្កោ’តិ សារសមាសេ វុត្តំ. ទីឃលោមកោ មហាកោជវោតិ ចតុរង្គុលាធិកលោមោ កាឡកោជវោ. ‘ចតុរង្គុលាធិកានិ កិរ តស្ស លោមានី’តិ វចនតោ ចតុរង្គុលតោ ហេដ្ឋា វដ្ដតីតិ វទន្តិ. វានចិត្រោ ឧណ្ណាមយត្ថរណោតិ ភិត្តិច្ឆេទាទិវសេន វិចិត្រោ ឧណ្ណាមយត្ថរណោ. ឃនបុប្ផកោ ឧណ្ណាមយត្ថរណោតិ ឧណ្ណាមយលោហិតត្ថរណោ ¶ . បកតិតូលិកាតិ រុក្ខតូលលតាតូលបោដកីតូលសង្ខាតានំ តិណ្ណំ តូលានំ អញ្ញតរបុណ្ណា តូលិកា. ‘ឧទ្ទលោមីតិ ឧភតោទសំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. ឯកន្តលោមីតិ ឯកតោទសំ ឧណ្ណាមយត្ថរណ’ន្តិ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. សារសមាសេ បន ‘ឧទ្ទលោមីតិ ឯកតោឧគ្គតបុប្ផំ. ឯកន្តលោមីតិ ឧភតោឧគ្គតបុប្ផ’ន្តិ វុត្តំ. ‘កោសេយ្យកដ្ដិស្សមយន្តិ កោសេយ្យកសដមយ’ន្តិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ. សុទ្ធកោសេយ្យន្តិ រតនបរិសិព្ពនរហិតំ. ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ បនេត្ថ ‘ឋបេត្វា តូលិកំ សព្ពានេវ គោនកាទីនិ រតនបរិសិព្ពិតានិ ន វដ្ដន្តី’តិ វុត្តំ. តត្ថ ‘ឋបេត្វា តូលិក’ន្តិ ឯតេន រតនបរិសិព្ពនរហិតាបិ តូលិកា ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. ‘រតនបរិសិព្ពិតានិ ន វដ្ដន្តី’តិ ឥមិនា បន យានិ រតនបរិសិព្ពិតានិ, តានិ ភូមត្ថរណវសេន យថានុរូបំ មញ្ចាទីសុ ច ឧបនេតុំ វដ្ដតីតិ ទីបិតន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច វិនយបរិយាយំ បត្វា គរុកេ ឋាតព្ពត្តា ឥធ វុត្តនយេនេវេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. សុត្តន្តិកទេសនាយ បន គហដ្ឋានម្បិ វសេន វុត្តត្តា តេសំ សង្គណ្ហនត្ថំ ‘ឋបេត្វា តូលិកំ…បេ… វដ្ដតី’តិ វុត្តន្តិ អបរេ.

អជិនចម្មេហីតិ អជិនមិគចម្មេហិ. តានិ កិរ ចម្មានិ សុខុមតរានិ, តស្មា ទុបដ្ដតិបដ្ដានិ កត្វា សិព្ពន្តិ. តេន វុត្តំ ‘អជិនប្បវេណី’តិ. ឧត្តរំ ឧបរិភាគំ ឆាទេតីតិ ឧត្តរច្ឆទោ, វិតានំ, តញ្ច លោហិតវិតានំ ឥធាធិប្បេតន្តិ អាហ ‘ឧបរិពទ្ធេន រត្តវិតានេនា’តិ, ‘រត្តវិតានេសុ ច កាសាវំ វដ្ដតិ, កុសុម្ភាទិរត្តមេវ ន វដ្ដតី’តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. មហាឧបធានន្តិ បមាណាតិក្កន្តំ ឧបធានំ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ ‘អលោហិតកានិ ទ្វេបិ វដ្ដន្តិយេវ, តតោ ឧត្តរិ លភិត្វា អញ្ញេសំ ¶ ទាតព្ពានិ. ទាតុមសក្កោន្តោ ¶ មញ្ចេ តិរិយំ អត្ថរិត្វា ឧបរិបច្ចត្ថរណំ ទត្វា និបជ្ជិតុម្បិ លភតី’តិ អវិសេសេន វុត្តំ, សេនាសនក្ខន្ធកវណ្ណនាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៧) បន ‘អគិលានស្ស សីសូបធានញ្ច បាទូបធានញ្ចាតិ ទ្វយមេវ វដ្ដតិ. គិលានស្ស ពិម្ពោហនានិ សន្ថរិត្វា ឧបរិ ច បច្ចត្ថរណំ ទត្វា និបជ្ជិតុម្បិ វដ្ដតី’តិ វុត្តត្តា គិលានោយេវ មញ្ចេ តិរិយំ អត្ថរិត្វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ. អភិនិស្សាយ និសីទិតុន្តិ អបស្សាយ និសីទិតុ’’ន្តិ ឯត្តកោ វិនិច្ឆយោ សារត្ថទីបនិយំ អាគតោ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៥៤) – បន វាឡរូបានីតិ អាហរិមានិ វាឡរូបានិ. ចតុរង្គុលាធិកានីតិ ឧទ្ទលោមីឯកន្តលោមីហិ វិសេសទស្សនំ. ចតុរង្គុលតោ ហិ ឩនានិ កិរ ឧទ្ទលោមីអាទីសុ បវិសន្តិ. វានចិត្រោ ឧណ្ណាមយត្ថរណោតិ នានាវណ្ណេហិ ឧណ្ណាមយសុត្តេហិ ភិត្តិច្ឆេទាទិវសេន វាយិត្វា កតចិត្តត្ថរណោ. ឃនបុប្ផកោតិ ពហលរាគោ. បកតិតូលិកាតិ តូលបុណ្ណា ភិសិ. វិកតិកាតិ សីហរូបាទិវសេន វានចិត្រាវ គយ្ហតិ. ‘‘ឧទ្ទលោមីតិ ឧភតោទសំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. ឯកន្តលោមីតិ ឯកន្តទសំ ឧណ្ណាមយត្ថរណ’’ន្តិ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. កោសេយ្យកដ្ដិស្សមយន្តិ កោសិយសុត្តានំ អន្តរា សុវណ្ណមយសុត្តានិ បវេសេត្វា វីតំ, សុវណ្ណសុត្តំ កិរ កដ្ដិស្សំ កសដន្តិ ច វុច្ចតិ. តេនេវ ‘‘កោសេយ្យកសដមយ’’ន្តិ អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តន្តិ វទន្តិ. រតនបរិសិព្ពិតន្តិ សុវណ្ណលិត្តំ. សុទ្ធកោសេយ្យន្តិ រតនបរិសិព្ពនរហិតំ.

អជិនមិគចម្មានំ អតិសុខុមត្តា ទុបដ្ដតិបដ្ដានិ កត្វា សិព្ពន្តីតិ វុត្តំ ‘‘អជិនប្បវេណី’’តិ. រត្តវិតានេនាតិ សព្ពរត្តេន ¶ វិតានេន. យំ បន នានាវណ្ណំ វានចិត្តំ វា លេបចិត្តំ វា, តំ វដ្ដតិ. ឧភតោលោហិតកូបធានេបិ ឯសេវ នយោ. ចិត្រំ វាតិ ឥទំ បន សព្ពថា កប្បិយត្តា វុត្តំ, ន បន ឧភតោឧបធានេសុ អកប្បិយត្តា. ន ហិ លោហិតកសទ្ទោ ចិត្តេ វដ្ដតិ. បដលិគ្គហណេនេវ ចិត្តកស្សបិ អត្ថរណស្ស សង្គហេតព្ពប្បសង្គតោ. កាសាវំ បន លោហិតង្គវោហារំ ន គច្ឆតិ, តស្មា វិតានេបិ ឧភតោឧបធានេបិ វដ្ដតិ. សចេ បមាណយុត្តន្តិអាទិ អញ្ញស្ស បមាណាតិក្កន្តស្ស ពិម្ពោហនស្ស បដិក្ខិត្តភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន បន ឧច្ចាសយនមហាសយនភាវទស្សនត្ថំ តថា អវុត្តត្តា, តំ បន ឧបធានំ ឧបោសថិកានំ គហដ្ឋានំ វដ្ដតិ. ឧច្ចាសយនមហាសយនមេវ ហិ តទា តេសំ ន វដ្ដតិ. ទីឃនិកាយដ្ឋកថាទីសុ កិញ្ចាបិ ‘‘ឋបេត្វា តូលិកំ សព្ពានេវ គោនកាទីនិ រតនបរិសិព្ពិតានិ ន វដ្ដន្តី’’តិ វុត្តំ, វិនយដ្ឋកថា ¶ ឯវ បន កប្បិយាកប្បិយភាវេ បមាណន្តិ គហេតព្ពំ. អភិនិស្សាយាតិ អបស្សាយាតិ វុត្តំ.

បាសាទបរិភោគកថា

បាសាទបរិភោគកថាយំ សារត្ថទីបនិយំ វជិរពុទ្ធិដីកាយញ្ច ន កិញ្ចិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ចូឡវគ្គ ២.៣២០) បន ‘‘សុវណ្ណរជតាទិវិចិត្រានីតិ សង្ឃិកសេនាសនំ សន្ធាយ វុត្តំ. បុគ្គលិកំ បន សុវណ្ណាទិវិចិត្រំ ភិក្ខុស្ស សម្បដិច្ឆិតុមេវ ន វដ្ដតិ ‘ន កេនចិ បរិយាយេន ជាតរូបរជតំ សាទិតព្ព’ន្តិ (មហាវ. ២៩៩) វុត្តត្តា. តេនេវេត្ថ អដ្ឋកថាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២០) ‘សង្ឃិកវិហារេ វា បុគ្គលិកវិហារេ វា’តិ វុត្តំ. គោនកាទិអកប្បិយភណ្ឌវិសយេ ឯវ វុត្តំ ឯកភិក្ខុស្សបិ តេសំ គហណេ ទោសាភាវា’’តិ វុត្តំ.

ឧបាហនកថា

ឧបាហនកថាយំ ¶ ‘‘អទ្ទារិដ្ឋកវណ្ណាតិ អភិនវារិដ្ឋផលវណ្ណា, ឧទកេន តិន្តកាកបត្តវណ្ណាតិបិ វទន្តិ. ឧណ្ណាហិ កតបាទុកាតិ ឧណ្ណាលោមមយកម្ពលេហិ, ឧណ្ណាលោមេហិ ឯវ វា កតបាទុកា. កាឡសីហោតិ កាឡមុខវានរជាតិ. សេសមេត្ថ បាឡិតោ ច អដ្ឋកថាតោ ច សុវិញ្ញេយ្យមេវា’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៤៦) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៤៦) បន ‘‘អទ្ទារិដ្ឋកវណ្ណាតិ អល្លារិដ្ឋផលវណ្ណា, តិន្តកាកបក្ខវណ្ណាតិបិ វទន្តិ. រជនន្តិ ឧបរិលិត្តនីលាទិវណ្ណំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាហ ‘ចោឡកេន បុញ្ឆិត្វា’តិ. តញ្ហិ តថា បុញ្ឆិតេ វិគច្ឆតិ. យំ បន ចម្មស្ស ទុគ្គន្ធាបនយនត្ថំ កាឡរត្តាទិរជនេហិ រញ្ជិតត្តា កាឡរត្តាទិវណ្ណំ ហោតិ, តំ ចោឡាទីហិ អបនេតុំ ន សក្កា ចម្មគតិកមេវ, តស្មា តំ វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ខល្លកន្តិ សព្ពបណ្ហិបិធានចម្មំ អបរិគឡនត្ថំ បណ្ហិយា ឧបរិភាគេ អបិធាយ អារោបនពន្ធនមត្តំ វដ្ដតិ. វិចិត្រាតិ សណ្ឋានតោ វិចិត្របដ្ដា អធិប្បេតា, ន វណ្ណតោ សព្ពសោ អបនេតព្ពេសុ ខល្លកាទីសុ បវិដ្ឋត្តា. ពិឡាលសទិសមុខត្តា មហាឧលូកា បក្ខិពិឡាលាតិ វុច្ចន្តិ, តេសំ ចម្មំ នាម បក្ខលោមមេវ. ឧណ្ណាហិ កតបាទុកាតិ ឯត្ថ ឧណ្ណាមយកម្ពលេហិ កតបាទុកា សង្គយ្ហន្តិ. កាឡសីហោតិ ¶ កាឡមុខវានរជាតិ. ចម្មំ ន វដ្ដតីតិ និសីទនត្ថរណំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, ភូមត្ថរណាទិវសេន បរិភោគោ វដ្ដតេវា’’តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ២៥៩) បន ‘‘មិគមាតុកោតិ តស្ស នាមំ, វាតមិគោតិ ច តស្ស នាមំ. ‘កាឡសីហោ កាឡមុខោ កបី’តិ លិខិតំ. ចម្មំ ន វដ្ដតីតិ យេន បរិយាយេន ចម្មំ វដ្ដិស្សតិ, សោ បរតោ អាវិភវិស្សតិ. ‘អត្តនោ បុគ្គលិកវសេន ¶ បច្ចាហារោ បដិក្ខិត្តោ’តិ វុត្តំ. ‘ន, ភិក្ខវេ, កិញ្ចិ ចម្មំ ធារេតព្ព’ន្តិ ឯត្តាវតា សិទ្ធេ ‘ន, ភិក្ខវេ, គោចម្ម’ន្តិ ឥទំ បរតោ ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពបច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ ចម្មានិ អត្ថរណានី’តិ (មហាវ. ២៥៩) ឯត្ថ អនុមតិប្បសង្គភយា វុត្តន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

យានកថា

យានកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បុរិសយុត្តំ ហត្ថវដ្ដក’’ន្តិ (មហាវ. ២៥៣) ឯត្ថ អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បុរិសយុត្តំ, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ហត្ថវដ្ដកន្តិ ឯវំ បច្ចេកំ វាក្យបរិសមាបនំ អធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘បុរិសយុត្តំ ឥត្ថិសារថិ វា…បេ… បុរិសា វា, វដ្ដតិយេវា’’តិ. ‘‘បីឋកសិវិកន្តិ បីឋកយានំ. បាដង្កិន្តិ អន្ទោលិកាយេតំ អធិវចន’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៥៣) វុត្តំ, ‘‘បីឋកសិវិកន្តិ ផលកាទិនា កតំ បីឋកយានំ. បដបោតលិកំ អន្ទោលិកា. សព្ពម្បិ យានំ ឧបាហនេនបិ គន្តុំ អសមត្ថស្ស គិលានស្ស អនុញ្ញាត’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៥៣).

ចីវរកថា

៥៧. ចីវរកថាយំ ‘‘អហតកប្បានន្តិ ឯកវារធោតានំ. ឧតុទ្ធដានន្តិ ឧតុតោ ទីឃកាលតោ ឧទ្ធដានំ ហតវត្ថកានំ, បិលោតិកានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បាបណិកេតិ អន្តរាបណតោ បតិតបិលោតិកចីវរេ. ឧស្សាហោ ករណីយោតិ បរិយេសនា កាតព្ពា. បរិច្ឆេទោ បនេត្ថ នត្ថិ, បដ្ដសតម្បិ វដ្ដតិ. សព្ពមិទំ សាទិយន្តស្ស ភិក្ខុនោ វសេន វុត្តំ. អគ្គឡំ តុន្នន្តិ ឯត្ថ ឧទ្ធរិត្វា អល្លីយាបនខណ្ឌំ អគ្គឡំ, សុត្តេន សំសិព្ពិតំ តុន្នំ, វដ្ដេត្វា ករណំ ឱវដ្ដិកំ. កណ្ឌុបកំ ¶ វុច្ចតិ មុទ្ទិកា. ទឡីកម្មន្តិ អនុទ្ធរិត្វាវ ឧបស្សយំ កត្វា អល្លីយាបនកំ ¶ វត្ថខណ្ឌ’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ អាគតំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៤៨) បន ‘‘អច្ឆុបេយ្យន្តិ បតិដ្ឋបេយ្យំ. ហតវត្ថកានន្តិ កាលាតីតវត្ថានំ. ឧទ្ធរិត្វា អល្លីយាបនខណ្ឌន្តិ ទុព្ពលដ្ឋានំ អបនេត្វា អល្លីយាបនវត្ថខណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តំ. ទិគុណំ សង្ឃាដិន្តិ ទុបដ្ដំ សង្ឃាដិំ. ឯកច្ចិយន្តិ ឯកបដ្ដំ អគ្គបដ្ដំ. អគ្គឡំ អជ្ឈាបេស្សន្តិ ជិណ្ណដ្ឋានេ បិលោតិកខណ្ឌំ លគ្គាបេយ្យំ.

ឆិន្នចីវរកថា

ឆិន្នចីវរកថាយំ តីសុ បន ចីវរេសុ ទ្វេ វា ឯកំ វា ឆិន្ទិត្វា កាតព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឆិន្នកំ សង្ឃាដិំ ឆិន្នកំ ឧត្តរាសង្គំ ឆិន្នកំ អន្តរវាសក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៥) វចនតោ បញ្ចខណ្ឌសត្តខណ្ឌាទិវសេន ឆិន្ទិត្វាវ កាតព្ពំ, ន អច្ឆិន្ទិត្វាតិ អត្ថោ. សចេ នប្បហោតិ, អាគន្តុកបដ្ដំ ទាតព្ពន្តិ ឯត្ថ យទិ ឆិន្ទិត្វា កតេ តិណ្ណម្បិ ចីវរានំ អត្ថាយ សាដកោ នប្បហោតិ, ទ្វេ ចីវរានិ ឆិន្នកានិ កាតព្ពានិ, ឯកំ ចីវរំ អច្ឆិន្នកំ កត្តព្ពំ. ទ្វីសុ ចីវរេសុ ឆិន្ទិត្វា កតេសុ សាដកោ នប្បហោតិ, ទ្វេ ចីវរានិ អច្ឆិន្នកានិ, ឯកំ ចីវរំ ឆិន្នកំ កាតព្ពំ. ឯកស្មិម្បិ ចីវរេ ឆិន្ទិត្វា កតេ សាដកោ នប្បហោតិ, ឯវំ សតិ អច្ឆិន្ទិត្វា អាគន្តុកបដ្ដំ ទាតព្ពន្តិ អត្ថោ. តមត្ថំ បាឡិយា សាធេតុំ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អន្វាធិកម្បិ អារោបេតុន្តិ ឯវំ អប្បហោន្តេ សតិ អាគន្តុកបដ្ដម្បិ អារោបេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ.

អកប្បិយចីវរកថា

អកប្បិយចីវរកថាយំ ‘‘នគ្គិយំ កុសចីរំ ផលកចីរំ កេសកម្ពលំ វាឡកម្ពលំ ឧលូកបក្ខិកំ អជិនក្ខិប’’ន្តិ ឥមានិ តិត្ថិយសមាទានត្តា ថុល្លច្ចយវត្ថូនីតិ ភគវតា បដិក្ខិត្តានិ ¶ . តត្ថ នគ្គិយន្តិ នគ្គភាវោ អចេលកភាវោ. កុសចីរន្តិ កុសេន គន្ថេត្វា កតចីវរំ. វាកចីរន្តិ តាបសានំ វក្កលំ. ផលកចីរន្តិ ផលកសណ្ឋានានិ ផលកានិ សិព្ពិត្វា កតចីវរំ. កេសកម្ពលន្តិ កេសេហិ តន្តេ វាយិត្វា កតកម្ពលំ. វាលកម្ពលន្តិ ចាមរីវាលេហិ វាយិត្វា កតកម្ពលំ. ឧលូកបក្ខិកន្តិ ឧលូកសកុណស្ស បក្ខេហិ កតនិវាសនំ ¶ . អជិនក្ខិបន្តិ សលោមំ សខុរំ អជិនមិគចម្មំ. តានិ តិត្ថិយទ្ធជភូតានិ អចីវរភាវេន បាកដានីតិ អាចរិយេន ឥធ ន វុត្តានិ. បោត្ថកោ បន អបាកដោតិ តំ វត្វា សព្ពនីលកាទីនិ ទុក្កដវត្ថុកានិ វុត្តានិ. ‘‘តិបដ្ដចីវរស្ស វា មជ្ឈេ ទាតព្ពានី’’តិ វុត្តត្តា តិបដ្ដចីវរំ ធារេតុំ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. តិបដ្ដាទីនញ្ច ពហុបដ្ដចីវរានំ អន្តរេ ឦទិសានិ អសារុប្បវណ្ណានិ បដបិលោតិកានិ កាតព្ពានីតិ ទស្សេតិ. កញ្ចុកំ នាម សីសតោ បដិមុញ្ចិត្វា កាយារុឡ្ហវត្ថំ. តេនាហ ‘‘ផាលេត្វា រជិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ. វេឋនន្តិ សីសវេឋនំ. តិរីដន្តិ មកុដំ. តស្ស វិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘តិរីដកំ បនា’’តិអាទិមាហ.

ចីវរវិចារណកថា

ចីវរវិចារណកថាយំ ‘‘បណ្ឌិតោ, ភិក្ខវេ, អានន្ទោ, មហាបញ្ញោ, ភិក្ខវេ, អានន្ទោ. យត្រ ហិ នាម មយា សំខិត្តេន ភាសិតស្ស វិត្ថារេន អត្ថំ អាជានិស្សតិ, កុសិម្បិ នាម ករិស្សតិ, អឌ្ឍកុសិម្បិ នាម ករិស្សតិ, មណ្ឌលម្បិ នាម ករិស្សតិ, អឌ្ឍមណ្ឌលម្បិ នាម ករិស្សតិ, វិវដ្ដម្បិ នាម ករិស្សតិ, អនុវិវដ្ដម្បិ នាម ករិស្សតិ, គីវេយ្យកម្បិ នាម ករិស្សតិ, ជង្ឃេយ្យកម្បិ នាម ករិស្សតិ, ពាហន្តម្បិ នាម ករិស្សតិ, ឆិន្នកំ ភវិស្សតិ, សត្ថលូខំ សមណសារុប្បំ បច្ចត្ថិកានញ្ច អនភិច្ឆិត’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៥) វចនតោ ‘‘បស្សសិ ¶ ត្វំ, អានន្ទ, មគធខេត្តំ អច្ឆិពទ្ធំ បាឡិពទ្ធំ មរិយាទពទ្ធំ សិង្ឃាដកពទ្ធ’’ន្តិ ភគវតោ សំខិត្តេន វុត្តវចនំ សុត្វា អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតោ អជ្ឈាសយានុរូបំ សម្ពហុលានំ ភិក្ខូនំ ចីវរំ សំវិទហិ. តថា ឥទានិបិ ឯវរូបំ ចីវរំ សំវិទហិតព្ពំ.

តត្ថ ‘‘អច្ឆិពទ្ធន្តិ ចតុរស្សកេទារពទ្ធំ. បាឡិពទ្ធន្តិ អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច ទីឃមរិយាទពទ្ធំ. មរិយាទពទ្ធន្តិ អន្តរន្តរា រស្សមរិយាទពទ្ធំ. សិង្ឃាដកពទ្ធន្តិ មរិយាទាយ មរិយាទំ វិនិវិជ្ឈិត្វា គតដ្ឋានេ សិង្ឃាដកពទ្ធំ, ចតុក្កសណ្ឋានន្តិ អត្ថោ. យត្រ ហិ នាមាតិ យោ នាម. កុសិម្បិ នាមាតិអាទីសុ កុសីតិ អាយាមតោ ច វិត្ថារតោ ច អនុវាតាទីនំ ទីឃបដ្ដានមេតំ អធិវចនំ. អឌ្ឍកុសីតិ អន្តរន្តរារស្សបដ្ដានំ នាមំ. មណ្ឌលន្តិ បញ្ចខណ្ឌិកស្ស ចីវរស្ស ឯកេកស្មិំ ខណ្ឌេ មហាមណ្ឌលំ. អឌ្ឍមណ្ឌលន្តិ ខុទ្ទកមណ្ឌលំ. វិវដ្ដន្តិ មណ្ឌលញ្ច អឌ្ឍមណ្ឌលញ្ច ឯកតោ កត្វា សិព្ពិតំ មជ្ឈិមខណ្ឌំ. អនុវិវដ្ដន្តិ តស្ស ឧភោសុ បស្សេសុ ទ្វេ ខណ្ឌានិ. គីវេយ្យកន្តិ គីវាវេឋនដ្ឋានេ ទឡ្ហីករណត្ថំ អញ្ញសុត្តសំសិព្ពិតំ ¶ អាគន្តុកបដ្ដំ. ជង្ឃេយ្យកន្តិ ជង្ឃបាបុណនដ្ឋានេ តថេវ សំសិព្ពិតំ បដ្ដំ. គីវាដ្ឋានេ ច ជង្ឃដ្ឋានេ ច បដ្ដានមេតំ នាមន្តិ. ពាហន្តន្តិ អនុវិវដ្ដានំ ពហិ ឯកេកំ ខណ្ឌំ. ឥតិ បញ្ចខណ្ឌិកចីវរេនេតំ វិចារិតន្តិ. អថ វា អនុវិវដ្ដន្តិ វិវដ្ដស្ស ឯកបស្សតោ ទ្វិន្នំ ឯកបស្សតោ ទ្វិន្នន្តិ ចតុន្នម្បិ ខណ្ឌានមេតំ នាមំ. ពាហន្តន្តិ សុប្បមាណំ ចីវរំ បារុបន្តេន សំហរិត្វា ពាហាយ ឧបរិ ឋបិតា ឧភោ អន្តា ពហិមុខា តិដ្ឋន្តិ, តេសំ ឯតំ នាមំ. អយមេវ ហិ នយោ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤៥) អាគតោ.

ចីវរសិព្ពនកថា

ទណ្ឌកថិនេនចីវរសិព្ពនកថាយំ ¶ – តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ តត្ថ តត្ថ ខីលំ និក្ខនិត្វា សម្ពន្ធិត្វា ចីវរំ សិព្ពេន្តិ, ចីវរំ វិកណ្ណំ ហោតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កថិនំ កថិនរជ្ជុំ, តត្ថ តត្ថ ឱពន្ធិត្វា ចីវរំ សិព្ពេតុន្តិ. វិសមេ កថិនំ បត្ថរន្តិ, កថិនំ បរិភិជ្ជតិ…បេ… ន, ភិក្ខវេ, វិសមេ កថិនំ បត្ថរិតព្ពំ, យោ បត្ថរេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ.

ឆមាយ កថិនំ បត្ថរន្តិ, កថិនំ បំសុកិតំ ហោតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិណសន្ថារកន្តិ. កថិនស្ស អន្តោ ជីរតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អនុវាតំ បរិភណ្ឌំ អារោបេតុន្តិ. កថិនំ នប្បហោតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទណ្ឌកថិនំ ពិទលកំ សលាកំ វិនន្ធនរជ្ជុំ វិនន្ធនសុត្តកំ វិនន្ធិត្វា ចីវរំ សិព្ពេតុន្តិ. សុត្តន្តរិកាយោ វិសមា ហោន្តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កឡិម្ភកន្តិ. សុត្តា វង្កា ហោន្តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មោឃសុត្តកន្តិ.

តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ អធោតេហិ បាទេហិ កថិនំ អក្កមន្តិ, កថិនំ ទុស្សតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ន, ភិក្ខវេ, អធោតេហិ បាទេហិ កថិនំ អក្កមិតព្ពំ, យោ អក្កមេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ.

តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ អល្លេហិ បាទេហិ កថិនំ អក្កមន្តិ, កថិនំ ទុស្សតិ. ភគវតោ ¶ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ន, ភិក្ខវេ, អល្លេហិ បាទេហិ កថិនំ អក្កមិតព្ពំ, យោ អក្កមេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ.

តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ សឧបាហនា កថិនំ អក្កមន្តិ, កថិនំ ទុស្សតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ន, ភិក្ខវេ, សឧបាហនេន កថិនំ អក្កមិតព្ពំ. យោ អក្កមេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ.

តេន ¶ ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ ចីវរំ សិព្ពន្តា អង្គុលិយា បដិគ្គណ្ហន្តិ, អង្គុលិយោ ទុក្ខា ហោន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហន្តិ.

តេន ខោ បន សមយេន ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ ឧច្ចាវចេ បដិគ្គហេ ធារេន្តិ សុវណ្ណមយំ រូបិយមយំ. មនុស្សា ឧជ្ឈាយន្តិ ខីយន្តិ វិបាចេន្តិ ‘‘សេយ្យថាបិ គិហី កាមភោគិនោ’’តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ន, ភិក្ខវេ, ឧច្ចាវចា បដិគ្គហា ធារេតព្ពា, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អដ្ឋិមយំ…បេ… សង្ខនាភិមយន្តិ.

តេន ខោ បន សមយេន សូចិយោបិ សត្ថកាបិ បដិគ្គហាបិ នស្សន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាវេសនវិត្ថកន្តិ. អាវេសនវិត្ថកេ សមាកុលា ហោន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហថវិកន្តិ. អំសពទ្ធកោ ន ហោតិ…បេ… អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អំសពទ្ធកំ ពន្ធនសុត្តកន្តិ.

តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ អព្ភោកាសេ ចីវរំ សិព្ពន្តា សីតេនបិ ឧណ្ហេនបិ កិលមន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កថិនសាលំ កថិនមណ្ឌបន្តិ. កថិនសាលា នីចវត្ថុកា ហោតិ, ឧទកេន ឱត្ថរីយតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឧច្ចវត្ថុកំ កាតុន្តិ. ចយោ បរិបតតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចិនិតុំ តយោ ចយេ ឥដ្ឋកចយំ, សិលាចយំ, ទារុចយន្តិ. អារោហន្តា វិហញ្ញន្តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តយោ សោបានេ ឥដ្ឋកសោបានំ, សិលាសោបានំ, ទារុសោបានន្តិ. អារោហន្តា បរិបតន្តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាលម្ពនពាហន្តិ. កថិនសាលាយ តិណចុណ្ណំ បរិបតតិ ¶ . អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឱគុម្ផេត្វា ¶ ឧល្លិត្តាវលិត្តំ កាតុំ សេតវណ្ណំ កាឡវណ្ណំ គេរុកបរិកម្មំ មាលាកម្មំ លតាកម្មំ មករទន្តកំ បញ្ចបដិកំ ចីវររជ្ជុន្តិ.

តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ ចីវរំ សិព្ពេត្វា តថេវ កថិនំ ឧជ្ឈិត្វា បក្កមន្តិ, ឧន្ទូរេហិបិ ឧបចិកាហិបិ ខជ្ជតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កថិនំ សង្ឃរិតុន្តិ. កថិនំ បរិភិជ្ជតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គោឃំសិកាយ កថិនំ សង្ឃរិតុន្តិ. កថិនំ វិនិវេឋិយតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ពន្ធនរជ្ជុន្តិ.

តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ កុដ្ដេបិ ថម្ភេបិ កថិនំ ឧស្សាបេត្វា បក្កមន្តិ, បរិបតិត្វា កថិនំ ភិជ្ជតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ភិត្តិខីលេ វា នាគទន្តេ វា លគ្គេតុន្តិ. អយំ ខុទ្ទកវត្ថុខន្ធកេ អាគតោ បាឡិបាឋោ.

‘‘កថិនន្តិ និស្សេណិម្បិ, តត្ថ អត្ថរិតព្ពកដសារកកិលញ្ជានំ អញ្ញតរម្បិ. កថិនរជ្ជុន្តិ យាយ ទុបដ្ដចីវរំ សិព្ពន្តា កថិនេ ចីវរំ វិពន្ធន្តិ. កថិនំ នប្បហោតីតិ ទីឃស្ស ភិក្ខុនោ បមាណេន កតំ កថិនំ ឥត្តរស្ស ភិក្ខុនោ ចីវរំ បត្ថរិយមានំ នប្បហោតិ, អន្តោយេវ ហោតិ, ទណ្ឌកេ ន បាបុណាតីតិ អត្ថោ. ទណ្ឌកថិនន្តិ តស្ស មជ្ឈេ ឥត្តរស្ស ភិក្ខុនោ បមាណេន អញ្ញំ និស្សេណិំ ពន្ធិតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ពិទលកន្តិ ទណ្ឌកថិនប្បមាណេន កដសារកស្ស បរិយន្តេ បដិសំហរិត្វា ទុគុណករណំ. សលាកន្តិ ទុបដ្ដចីវរស្ស អន្តរេ បវេសនសលាកំ. វិនន្ធនរជ្ជុន្តិ មហានិស្សេណិយា សទ្ធិំ ខុទ្ទកនិស្សេណិំ វិនន្ធិតុំ រជ្ជុំ. វិនន្ធនសុត្តកន្តិ ខុទ្ទកនិស្សេណិយា ចីវរំ វិនន្ធិតុំ សុត្តកំ. វិនន្ធិត្វា ចីវរំ សិព្ពិតុន្តិ តេន សុត្តកេន តត្ថ ចីវរំ វិនន្ធិត្វា ¶ សិព្ពេតុំ. វិសមា ហោន្តីតិ កាចិ ខុទ្ទកា ហោន្តិ, កាចិ មហន្តា. កឡិម្ភកន្តិ បមាណសញ្ញាករណំ យំ កិញ្ចិ តាលបណ្ណាទិំ. មោឃសុត្តកន្តិ វឌ្ឍកីនំ ទារូសុ កាឡសុត្តេន វិយ ហលិទ្ទិសុត្តេន សញ្ញាករណំ. អង្គុលិយា បដិគ្គណ្ហន្តីតិ សូចិមុខំ អង្គុលិយា បដិច្ឆន្តិ. បដិគ្គហន្តិ អង្គុលិកោសកំ. អាវេសនវិត្ថកំ នាម យំ កិញ្ចិ បាតិចង្កោដកាទិ. ឧច្ចវត្ថុកន្តិ បំសុំ អាកិរិត្វា ឧច្ចវត្ថុកំ កាតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ឱគុម្ផេត្វា ឧល្លិត្តាវលិត្តំ កាតុន្តិ ឆទនំ ឱធុនិត្វា ឃនទណ្ឌកំ កត្វា អន្តោ ចេវ ពហិ ច មត្តិកាយ លិម្បិតុន្តិ អត្ថោ. គោឃំសិកាយាតិ វេឡុំ វា រុក្ខទណ្ឌកំ ¶ វា អន្តោ កត្វា តេន សទ្ធិំ សំហរិតុន្តិ អត្ថោ. ពន្ធនរជ្ជុន្តិ តថា សំហរិតស្ស ពន្ធនរជ្ជុ’’ន្តិ អយំ អដ្ឋកថាបាឋោ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥៦).

‘‘អនុវាតំ បរិភណ្ឌន្តិ កិលញ្ជាទីសុ ករោតីតិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. ពិទលកន្តិ ទុគុណករណសង្ខាតស្ស កិរិយាវិសេសស្ស អធិវចនំ. កស្ស ទុគុណករណំ? យេន កិលញ្ជាទិនា មហន្តំ កថិនំ អត្ថតំ, តស្ស. តញ្ហិ ទណ្ឌកថិនប្បមាណេន បរិយន្តេ សំហរិត្វា ទុគុណំ កាតព្ពំ. បដិគ្គហន្តិ អង្គុលិកញ្ចុកំ. បាតិ នាម បដិគ្គហសណ្ឋានេន កតោ ភាជនវិសេសោ. ន សម្មតីតិ នប្បហោតិ. នីចវត្ថុកំ ចិនិតុន្តិ ពហិកុដ្ដស្ស សមន្តតោ នីចវត្ថុកំ កត្វា ចិនិតុ’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ចូឡវគ្គ ៣.២៦០-២៦២).

‘‘និស្សេណិម្បីតិ ចតូហិ ទណ្ឌេហិ ចីវរប្បមាណេន អាយតចតុរស្សំ កត្វា ពទ្ធបដលម្បិ. ឯត្ថ ហិ ចីវរកោដិយោ សមកំ ពន្ធិត្វា ចីវរំ យថាសុខំ សិព្ពន្តិ. តត្ថ អត្ថរិតព្ពន្តិ តស្សា និស្សេណិយា ឧបរិ ចីវរស្ស ឧបត្ថម្ភនត្ថាយ អត្ថរិតព្ពំ. កថិនសង្ខាតាយ និស្សេណិយា ចីវរស្ស ពន្ធនករជ្ជុ កថិនរជ្ជូតិ ¶ មជ្ឈិមបទលោបី សមាសោតិ អាហ ‘‘យាយា’’តិអាទិ. តត្ថ យស្មា ទ្វិន្នំ បដលានំ ឯកស្មិំ អធិកេ ជាតេ តត្ថ វលិយោ ហោន្តិ, តស្មា ទុបដ្ដចីវរស្ស បដលទ្វយម្បិ សមកំ កត្វា ពន្ធនករជ្ជុ កថិនរជ្ជូតិ វេទិតព្ពំ. បាឡិយំ (ចូឡវ. ២៥៦) កថិនស្ស អន្តោ ជីរតីតិ កថិនេ ពទ្ធស្ស ចីវរស្ស បរិយន្តោ ជីរតី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ វុត្តំ.

‘‘ពិទលកំ នាម ទិគុណករណសង្ខាតស្ស កិរិយាវិសេសស្ស អធិវចនំ. កស្ស ទិគុណករណំ? យេន កិលញ្ជាទិនា មហន្តំ កថិនំ អត្ថតំ, តស្ស. តញ្ហិ ទណ្ឌកថិនប្បមាណេន បរិយន្តេ សំហរិត្វា ទិគុណំ កាតព្ពំ, អញ្ញថា ខុទ្ទកចីវរស្ស អនុវាតបរិភណ្ឌាទិវិធានករណេ ហត្ថស្ស ឱកាសោ ន ហោតិ. សលាកាយ សតិ ទ្វិន្នំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ ញត្វា សិព្ពិតាសិព្ពិតំ សុខំ បញ្ញាយតិ. ទណ្ឌកថិនេ កតេ ន ពហូហិ សហាយេហិ បយោជនំ. ‘អសំកុដិត្វា ចីវរំ សមំ ហោតិ, កោណាបិ សមា ហោន្តី’តិ លិខិតំ, ‘ហលិទ្ទិសុត្តេន សញ្ញាករណ’ន្តិ វុត្តត្តា ‘ហលិទ្ទិសុត្តេន ចីវរំ សិព្ពេតុម្បិ វដ្ដតី’តិ សិទ្ធំ. តត្ថ ហិ កេចិ អកប្បិយសញ្ញិនោ. បដិគ្គហោ នាម អង្គុលិកោសោ. បាតីតិ បដិគ្គហសណ្ឋានំ. បដិគ្គហថវិកន្តិ ¶ អង្គុលិកោសថវិក’’ន្តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. ចូឡវគ្គ ២៥៦) អាគតំ.

គហបតិចីវរាទិកថា

គហបតិចីវរាទិកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គហបតិចីវរំ, យោ ឥច្ឆតិ, បំសុកូលិកោ ហោតុ, យោ ឥច្ឆតិ, គហបតិចីវរំ សាទិយតុ, ឥតរីតរេនបាហំ, ភិក្ខវេ, សន្តុដ្ឋិំ វណ្ណេមី’’តិ (មហាវ. ៣៣៧) វចនតោ អសមាទិន្នធុតង្គោ យោ ភិក្ខុ បំសុកូលំ ធារេតុំ ឥច្ឆតិ, តេន បំសុកូលិកេន ភវិតព្ពំ ¶ . យោ បន គិហីហិ ទិន្នំ គហបតិចីវរំ សាទិយិតុំ ឥច្ឆតិ, តេន គហបតិចីវរសាទិយកេន ភវិតព្ពំ. សមាទិន្នធុតង្គោ បន ភិក្ខុ ‘‘គហបតិចីវរំ បដិក្ខិបាមិ, បំសុកូលិកង្គំ សមាទិយាមី’’តិ អធិដ្ឋហនតោ គហបតិចីវរំ សាទិយិតុំ ន វដ្ដតិ. គហបតិចីវរន្តិ គហបតីហិ ទិន្នំ ចីវរំ. ឥតរីតរេនបីតិ អប្បគ្ឃេនបិ មហគ្ឃេនបិ យេន កេនចីតិ អត្ថោ.

‘‘ឥតរីតរេនាតិ ឥតរេន ឥតរេន. ឥតរ-សទ្ទោ បន អនិយមវចនោ ទ្វិក្ខត្តុំ វុច្ចមានោ យំកិញ្ចិ-សទ្ទេហិ សមានត្ថោ ហោតីតិ វុត្តំ អប្បគ្ឃេនបិ មហគ្ឃេនបិ យេន កេនចី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៣៧), ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បាវារំ, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កោសេយ្យបាវារំ, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កោជវ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៣៧) វចនតោ បាវារាទីនិបិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ បាវារោតិ សលោមកោ កប្បាសាទិភេទោ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កោជវន្តិ ឯត្ថ បកតិកោជវមេវ វដ្ដតិ, មហាបិដ្ឋិយកោជវំ ន វដ្ដតិ. កោជវន្តិ ឧណ្ណាមយោ បាវារសទិសោ. ‘‘មហាបិដ្ឋិ កោជវន្តិ ហត្ថិបិដ្ឋីសុ អត្ថរិតព្ពតាយ ‘មហាបិដ្ឋិយ’ន្តិ លទ្ធសមញ្ញំ ចតុរង្គុលបុប្ផំ កោជវ’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៣៧) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៣៧) ‘‘មហាបិដ្ឋិយកោជវន្តិ ហត្ថិបិដ្ឋិយំ អត្ថរិតព្ពតាយ ‘មហាបិដ្ឋិយ’ន្តិ លទ្ធសមញ្ញំ ឧណ្ណាមយត្ថរណ’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣៣៧) បន ‘‘មហាបិដ្ឋិយកោជវំ នាម អតិរេកចតុរង្គុលបុប្ផំ កិរា’’តិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កម្ពល’’ន្តិ (មហាវ. ៣៣៨) វចនតោ អឌ្ឍកាសិយាទីនិ មហគ្ឃានិបិ កម្ពលានិ វដ្ដន្តិ ¶ . អឌ្ឍកាសិយន្តិ ឯត្ថ កាសីតិ សហស្សំ វុច្ចតិ, តំអគ្ឃនកោ កាសិយោ. អយំ បន បញ្ច សតានិ អគ្ឃតិ, តស្មា អឌ្ឍកាសិយោតិ វុត្តោ.

ឆចីវរកថា

ឆចីវរកថាយំ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឆ ចីវរានិ ខោមំ កប្បាសិកំ កោសេយ្យំ កម្ពលំ សាណំ ភង្គ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៣៩) វចនតោ ខោមាទីនិ ឆ ចីវរានិ ទុកូលាទីនិ ឆ អនុលោមចីវរានិ ច វដ្ដន្តិ. តត្ថ ‘‘ខោមន្តិ ខោមសុត្តេហិ វាយិតំ ខោមបដ្ដចីវរំ. កប្បាសិកន្តិ កប្បាសតោ និព្ពត្តសុត្តេហិ វាយិតំ. កោសេយ្យន្តិ កោសការកបាណកេហិ និព្ពត្តសុត្តេហិ វាយិតំ. កម្ពលន្តិ ឧណ្ណាមយចីវរំ. សាណន្តិ សាណសុត្តេហិ កតចីវរំ. ភង្គន្តិ ខោមសុត្តាទីនិ សព្ពានិ, ឯកច្ចានិ វា មិស្សេត្វា កតចីវរំ. ភង្គម្បិ វាកមយមេវាតិ កេចិ. ទុកូលំ បដ្ដុណ្ណំ សោមារបដំ ចីនបដំ ឥទ្ធិជំ ទេវទិន្នន្តិ ឥមានិ បន ឆ ចីវរានិ ឯតេសំយេវ អនុលោមានីតិ វិសុំ ន វុត្តានិ. ទុកូលញ្ហិ សាណស្ស អនុលោមំ វាកមយត្តា. បដ្ដុណ្ណទេសេ សញ្ជាតវត្ថំ បដ្ដុណ្ណំ. ‘បដ្ដុណ្ណកោសេយ្យវិសេសោ’តិ ហិ អភិធានកោសេ វុត្តំ. សោមារទេសេ ចីនទេសេ ច ជាតវត្ថានិ សោមារចីនបដានិ. បដ្ដុណ្ណាទីនិ តីណិ កោសេយ្យស្ស អនុលោមានិ បាណកេហិ កតសុត្តមយត្តា. ឥទ្ធិជំ ឯហិភិក្ខូនំ បុញ្ញិទ្ធិយា និព្ពត្តចីវរំ, តំ ខោមាទីនំ អញ្ញតរំ ហោតីតិ តេសំ ឯវ អនុលោមំ. ទេវតាហិ ទិន្នំ ចីវរំ ទេវទិន្នំ. កប្បរុក្ខេ និព្ពត្តំ ជាលិនិយា ទេវកញ្ញាយ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស ទិន្នវត្ថសទិសំ, តម្បិ ខោមាទីនំយេវ អនុលោមំ ហោតិ តេសុ អញ្ញតរភាវតោ’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៦២-៤៦៣) វុត្តំ.

វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៤៦៣) បន ‘‘ខោមន្តិ ខោមសុត្តេហិ វាយិតំ ខោមបដចីវរំ, តំ វាកមយន្តិ វទន្តិ. កប្បាសសុត្តេហិ វាយិតំ កប្បាសិកំ. ឯវំ សេសានិបិ. កម្ពលន្តិ ឯឡកាទីនំ លោមមយសុត្តេន វាយិតំ បដំ. ភង្គន្តិ ខោមសុត្តាទីនិ សព្ពានិ, ឯកច្ចានិ វា មិស្សេត្វា វាយិតំ ចីវរំ, ភង្គម្បិ វាកមយមេវាតិ កេចិ ¶ . ទុកូលំ បដ្ដុណ្ណំ សោមារបដំ ចីនបដំ ឥទ្ធិជំ ទេវទិន្នន្តិ ឥមានិ ឆ ចីវរានិ ឯតេសញ្ញេវ អនុលោមានីតិ វិសុំ ន វុត្តានិ. ទុកូលញ្ហិ សាណស្ស អនុលោមំ វាកមយត្តា. ‘បដ្ដុណ្ណំ កោសេយ្យវិសេសោ’តិ អភិធានកោសេ វុត្តំ. សោមារទេសេ ចីនទេសេ ច ជាតវត្ថានិ សោមារចីនបដានិ. បដ្ដុណ្ណាទីនិ តីណិ ¶ កោសេយ្យស្ស អនុលោមានិ បាណកេហិ កតសុត្តមយត្តា. ឥទ្ធិជន្តិ ឯហិភិក្ខូនំ បុញ្ញិទ្ធិយា និព្ពត្តចីវរំ, កប្បរុក្ខេហិ និព្ពត្តំ, ទេវទិន្នញ្ច ខោមាទីនំ អញ្ញតរំ ហោតីតិ តេសំ សព្ពេសំ អនុលោមានី’’តិ វុត្តំ.

រជនាទិកថា

រជនាទិកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឆ រជនានិ មូលរជនំ ខន្ធរជនំ តចរជនំ បត្តរជនំ បុប្ផរជនំ ផលរជន’’ន្តិ វចនតោ ឥមេសុ ឆសុ រជនេសុ ឯកកេន ចីវរំ រជិតព្ពំ, ន ឆកណេន វា បណ្ឌុមត្តិកាយ វា រជិតព្ពំ. តាយ រជិតចីវរំ ទុព្ពណ្ណំ ហោតិ. ឆរជនានំ សរូបំ ហេដ្ឋា បរិក្ខារកថាយំ វុត្តមេវ. តត្ថ ឆកណេនាតិ គោមយេន. បណ្ឌុមត្តិកាយាតិ តម្ពមត្តិកាយ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រជនំ បចិតុំ ចុល្លំ រជនកុម្ភិ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ សីតុទកាយ ចីវរំ ន រជិតព្ពំ. តាយ ហិ រជិតចីវរំ ទុគ្គន្ធំ ហោតិ. តត្ថ សីតុទកាតិ អបក្ករជនំ វុច្ចតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឧត្តរាឡុម្បំ ពន្ធិតុ’’ន្តិ វចនតោ ឧត្តរាឡុម្បំ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ឧត្តរាឡុម្បន្តិ វដ្ដាធារកំ, រជនកុម្ភិយា មជ្ឈេ ឋបេត្វា តំ អាធារកំ បរិក្ខិបិត្វា រជនំ បក្ខិបិតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. ឯវញ្ហិ កតេ រជនំ ន ឧត្តរតិ. តត្ថ ‘‘រជនកុម្ភិយា មជ្ឈេ ឋបេត្វាតិ អន្តោរជនកុម្ភិយា មជ្ឈេ ឋបេត្វា. ឯវំ វដ្ដាធារកេ អន្តោរជនកុម្ភិយា បក្ខិត្តេ មជ្ឈេ ឧទកំ តិដ្ឋតិ, វដ្ដាធារកតោ ពហិ សមន្តា អន្តោកុម្ភិយំ រជនច្ឆល្លិ. បក្ខិបិតុន្តិ ¶ រជនច្ឆល្លិំ បក្ខិបិតុ’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣៤៤) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣៤៤) បន ‘‘ឯវញ្ហិ កតេតិ វដ្ដាធារស្ស អន្តោ រជនោទកំ, ពហិ ឆល្លិកញ្ច កត្វា វិយោជនេ កតេ. ន ឧត្តរតីតិ កេវលំ ឧទកតោ ផេណុដ្ឋានាភាវា ន ឧត្តរតី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣៤៤) បន ‘‘គោមយេ អាបត្តិ នត្ថិ, វិរូបត្តា វារិតំ. កុង្កុមបុប្ផំ ន វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ.

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឧទកេ វា នខបិដ្ឋិកាយ វា ថេវកំ ទាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ តថា កត្វា រជនស្ស បក្កាបក្កភាវោ ជានិតព្ពោ. តត្ថ ឧទកេ វា នខបិដ្ឋិកាយ វាតិ សចេ បរិបក្កំ ហោតិ, ឧទកបាតិយា ទិន្នោ ថេវោ សហសា ន វិសរតិ, នខបិដ្ឋិយម្បិ អវិសរន្តោ តិដ្ឋតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រជនុឡុង្កំ ទណ្ឌកថាលក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ ¶ រជនស្ស ឱលោកនកាលេ កុម្ភិយា រក្ខណត្ថំ ឧឡុង្កទណ្ឌកថាលិកានិ ឥច្ឆិតព្ពានិ. តត្ថ រជនុឡុង្កន្តិ រជនឧឡុង្កំ. ទណ្ឌកថាលកន្តិ ទណ្ឌមេវ ទណ្ឌកំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រជនកោលម្ពំ រជនឃដ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ តានិបិ ឥច្ឆិតព្ពានិ. តត្ថ រជនកោលម្ពន្តិ រជនកុណ្ឌំ. តត្ថ រជនកុណ្ឌន្តិ បក្ករជនដ្ឋបនកំ មហាឃដំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រជនទោណិក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ បាតិយម្បិ បត្តេ ចីវរេ មទ្ទន្តេ ចីវរស្ស បរិភិជ្ជនតោ ចីវររក្ខណត្ថំ រជនទោណិកា ឥច្ឆិតព្ពា. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិណសន្ថរក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ ឆមាយ ចីវរេ បត្ថរិយមានេ ចីវរស្ស បំសុកិតត្តា តតោ រក្ខណត្ថំ តិណសន្ថរំ កាតព្ពំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចីវរវំសំ ចីវររជ្ជុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ តិណសន្ថារកេ ឧបចិកាទីហិ ខជ្ជមានេ ចីវរវំសេ វា ចីវររជ្ជុយា ¶ វា ចីវរំ បត្ថរិតព្ពំ មជ្ឈេន ចីវរេ លគ្គិតេ រជនស្ស ឧភតោ គឡិតត្តា.

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កណ្ណេ ពន្ធិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ កណ្ណេ ពន្ធិតព្ពំ ចីវរស្ស កណ្ណេ ពន្ធិយមានេ កណ្ណស្ស ជិណ្ណត្តា. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កណ្ណសុត្តក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ កណ្ណសុត្តកេន ពន្ធិតព្ពំ ឯវំ ពន្ធន្តេ រជនស្ស ឯកតោ គឡិតត្តា. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សម្បរិវត្តកំ សម្បរិវត្តកំ រជេតុំ, ន ច អច្ឆិន្នេ ថេវេ បក្កមិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ តថា រជិតព្ពំ. យាវ រជនពិន្ទុ គឡិតំ ន ឆិជ្ជតិ, តាវ ន អញ្ញត្រ គន្តព្ពំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឧទកេ ឱសារេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ បត្ថិន្នំ ចីវរំ ឧទកេ ឱសារេតព្ពំ. តត្ថ បត្ថិន្នន្តិ អតិរជិតត្តា ថទ្ធំ. ឧទកេ ឱសារេតុន្តិ ឧទកេ បក្ខិបិត្វា ឋបេតុំ. រជនេ បន និក្ខន្តេ តំ ឧទកំ ឆឌ្ឌេត្វា ចីវរំ មទ្ទិតព្ពំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បាណិនា អាកោដេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ ផរុសំ ចីវរំ បាណិនា អាកោដេតព្ពំ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អច្ឆិន្នកានិ ចីវរានិ ធារេតព្ពានិ, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៣៤៤) វចនតោ អច្ឆិន្នកានិ ចីវរានិ ទន្តកាសាវានិ ន ធារេតព្ពានិ. តត្ថ ទន្តកាសាវានីតិ ឯកំ វា ទ្វេ វា វារេ រជិត្វា ទន្តវណ្ណានិ ធារេន្តិ.

អតិរេកចីវរកថា

អតិរេកចីវរកថាយំ ¶ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អតិរេកចីវរំ ធារេតព្ពំ, យោ ធារេយ្យ, យថាធម្មោ ការេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ៣៤៧) វចនតោ និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ ទសាហតោ បរំ អតិរេកចីវរំ ធារេន្តស្ស និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៧) វចនតោ ឧព្ភតេបិ កថិនេ ទសាហព្ភន្តរេ ¶ ធារេន្តស្ស អត្ថតកថិនានំ អនុព្ភតេបិ កថិនេ បញ្ចមាសព្ភន្តរេ តតោ បរម្បិ ទសាហព្ភន្តរេ អនត្ថតកថិនានម្បិ ទសាហព្ភន្តរេ អតិរេកចីវរំ អនាបត្តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អតិរេកចីវរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៧) វចនតោ ទសាហតោ បរំ វិកប្បេត្វា អតិរេកចីវរំ ធារេតុំ វដ្ដតិ. កិត្តកំ បន ចីវរំ វិកប្បេតព្ពន្តិ? ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាយាមេន អដ្ឋង្គុលំ សុគតង្គុលេន ចតុរង្គុលវិត្ថតំ បច្ឆិមំ ចីវរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) វចនតោ សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន សុគតង្គុលេន អដ្ឋង្គុលាយាមំ ចតុរង្គុលវិត្ថារំ ចីវរំ វិកប្បេតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ សុគតង្គុលំ នាម មជ្ឈិមបុរិសង្គុលសង្ខាតេន វឌ្ឍកីអង្គុលេន តិវង្គុលំ ហោតិ, មនុស្សានំ បកតិអង្គុលេន អឌ្ឍបញ្ចកង្គុលំ, តស្មា ទីឃតោ វឌ្ឍកីហត្ថេន ឯកហត្ថំ បកតិហត្ថេន ទិយឌ្ឍហត្ថំ វិត្ថារតោ វឌ្ឍកីហត្ថេន វិទត្ថិប្បមាណំ បកតិហត្ថេន ឆឡង្គុលាធិកវិទត្ថិប្បមាណំ បច្ឆិមំ ចីវរំ វិកប្បេតុំ វដ្ដតិ, តតោ ឩនប្បមាណំ ន វដ្ដតិ, អធិកប្បមាណំ បន វដ្ដតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អដ្ឋវរកថា

អដ្ឋវរកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សិកសាដិកំ អាគន្តុកភត្តំ គមិកភត្តំ គិលានភត្តំ គិលានុបដ្ឋាកភត្តំ គិលានភេសជ្ជំ ធុវយាគុំ ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស ឧទកសាដិក’’ន្តិ វចនតោ ឥមានិ អដ្ឋ ទានានិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ និក្ខិត្តចីវរា ហុត្វា កាយំ ឱវស្សន្តានំ ភិក្ខូនំ នគ្គិយំ អសុចិ ជេគុច្ឆំ បដិកូលំ ហោតិ, តស្មា វស្សិកសាដិកា អនុញ្ញាតា. អាគន្តុកោ ភិក្ខុ ន វីថិកុសលោ ហោតិ, ន គោចរកុសលោ, កិលន្តោ បិណ្ឌាយ ចរតិ, តស្មា អាគន្តុកភត្តំ អនុញ្ញាតំ, គមិកោ ភិក្ខុ អត្តនោ ភត្តំ បរិយេសមានោ សត្ថា វា វិហាយិស្សតិ ¶ , យត្ថ វា វាសំ គន្តុកាមោ ភវិស្សតិ, តត្ថ វិកាលេន ឧបគច្ឆិស្សតិ, កិលន្តោ អទ្ធានំ គមិស្សតិ, តស្មា គមិកភត្តំ. គិលានស្ស ភិក្ខុនោ សប្បាយានិ ភោជនានិ អលភន្តស្ស អាពាធោ វា អភិវឌ្ឍិស្សតិ, កាលកិរិយា វា ភវិស្សតិ, តស្មា គិលានភត្តំ. គិលានុបដ្ឋាកោ ភិក្ខុ អត្តនោ ភត្តំ បរិយេសមានោ គិលានស្ស ឧស្សូរេ ភត្តំ នីហរិស្សតិ, តស្មា គិលានុបដ្ឋាកភត្តំ. គិលានស្ស ភិក្ខុនោ សប្បាយានិ ភេសជ្ជានិ អលភន្តស្ស ¶ អាពាធោ វា អភិវឌ្ឍិស្សតិ, កាលកិរិយា វា ភវិស្សតិ, តស្មា គិលានភេសជ្ជំ. យស្មា ភគវតា អន្ធកវិន្ទេ ទសានិសំសេ សម្បស្សមានេន យាគុ អនុញ្ញាតា, តស្មា ធុវយាគុ. យស្មា មាតុគាមស្ស នគ្គិយំ អសុចិ ជេគុច្ឆំ បដិកូលំ ហោតិ, តស្មា ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស ឧទកសាដិកា អនុញ្ញាតា.

និសីទនាទិកថា

និសីទនាទិកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កាយគុត្តិយា ចីវរគុត្តិយា សេនាសនគុត្តិយា និសីទន’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៣) វចនតោ កាយាទីនំ អសុចិមុច្ចនាទិតោ គោបនត្ថាយ និសីទនំ ធារេតុំ វដ្ដតិ. តស្ស វិធានំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យាវមហន្តំ បច្ចត្ថរណំ អាកង្ខតិ, តាវមហន្តំ បច្ចត្ថរណំ កាតុ’’ន្តិ វចនតោ អតិខុទ្ទកេន និសីទនេន សេនាសនស្ស អគោបនត្តា មហន្តម្បិ បច្ចត្ថរណំ កាតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យស្ស កណ្ឌុ វា បីឡកា វា អស្សាវោ វា ថុល្លកច្ឆុ វា អាពាធោ, កណ្ឌុបដិច្ឆាទិ’’ន្តិ វចនតោ ឦទិសេសុ អាពាធេសុ សន្តេសុ ចីវរាទិគុត្តត្ថាយ កណ្ឌុបដិច្ឆាទិ វដ្ដតិ. តត្ថ បមាណំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ ¶ , មុខបុញ្ឆនចោឡ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៥) វចនតោ មុខសោធនត្ថាយ មុខបុញ្ឆនចោឡំ វដ្ដតិ. តម្បិ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បរិក្ខារចោឡក’’ន្តិ វចនតោ តិចីវរេ បរិបុណ្ណេ បរិស្សាវនថវិកាទីហិ អត្ថេ សតិ បរិក្ខារចោឡំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ, វស្សិកសាដិកំ វស្សានំ ចាតុមាសំ អធិដ្ឋាតុំ តតោ បរំ វិកប្បេតុំ, និសីទនំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ, បច្ចត្ថរណំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ, កណ្ឌុបដិច្ឆាទិំ យាវ អាពាធា អធិដ្ឋាតុំ តតោ បរំ វិកប្បេតុំ, មុខបុញ្ឆនចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុំ, បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) វចនតោ វុត្តនយេន អធិដ្ឋានញ្ច វិកប្បនា ច កាតព្ពា. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ហេដ្ឋា វុត្តោវ.

អធម្មកម្មកថា

៥៨. អធម្មកម្មកថាយំ ¶ ន, ភិក្ខវេ…បេ… ទុក្កដស្សាតិ ឥទំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ សង្ឃមជ្ឈេ អធម្មកម្មំ ករោន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ន, ភិក្ខវេ, អធម្មកម្មំ កាតព្ពំ, យោ ករេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៥៤) ឥមំ ឧបោសថក្ខន្ធកេ អាគតបាឋំ សន្ធាយ វុត្តំ. អនុជានាមិ…បេ… បដិក្កោសិតុន្តិ តថេវ អាគតំ ‘‘ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អធម្មកម្មេ កយិរមានេ បដិក្កោសិតុ’’ន្តិ ឥមំ. តត្ថ ករោន្តិយេវាតិ បញ្ញត្តម្បិ សិក្ខាបទំ មទ្ទិត្វា អធម្មកម្មំ ករោន្តិយេវាតិ អត្ថោ. ‘‘អនុជានាមិ…បេ… បដិក្កោសិតុ’’ន្តិ ឯវំ អធម្មកម្មេ កយិរមានេ សតិ ‘‘បេសលេហិ ភិក្ខូហិ តំ អធម្មកម្មំ អកតំ, កម្មំ ទុក្កដំ កម្មំ បុន កាតព្ព’’ន្តិ ឯវំ បដិក្កោសិតព្ពំ, ន តុណ្ហីភាវេន ខមិតព្ពន្តិ ¶ អត្ថោ. ឥតិ វចនតោតិ ឥទំ បន បុព្ពបាឋំ គហេត្វា ឥតិ វចនតោ. អធម្មកម្មំ ន កាតព្ពន្តិ អបរបាឋំ គហេត្វា ឥតិ វចនតោ កយិរមានញ្ច អធម្មកម្មំ ភិក្ខូហិ និវារេតព្ពន្តិ ទ្វិធា យោជនា កាតព្ពា.

និវារេន្តេហិ ចាតិអាទិ បន ‘‘តេន ខោ បន សមយេន បេសលា ភិក្ខូ ឆព្ពគ្គិយេហិ ភិក្ខូហិ អធម្មកម្មេ កយិរមានេ បដិក្កោសន្តិ, ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ លភន្តិ អាឃាតំ, លភន្តិ អប្បច្ចយំ, វធេន តជ្ជេន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទិដ្ឋិម្បិ អាវិកាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៥៤) បាឋញ្ច ‘‘តេសំយេវ សន្តិកេ ទិដ្ឋិំ អាវិករោន្តិ, ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ លភន្តិ អាឃាតំ, លភន្តិ អប្បច្ចយំ, វធេន តជ្ជេន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចតូហិ បញ្ចហិ បដិក្កោសិតុំ, ទ្វីហិ តីហិ ទិដ្ឋិំ អាវិកាតុំ, ឯកេន អធិដ្ឋាតុំ ន មេតំ ខមតី’’តិ ឥមេ បាឋេ សន្ធាយ វុត្តំ. វចនតោតិ ឥទំ បន បាឡិយំ តីណិ សម្បទានានិ គហេត្វា តីហិ កិរិយាបទេហិ វិសុំ វិសុំ យោជេតព្ពំ. សព្ពញ្ចេតំ អនុបទ្ទវត្ថាយ វុត្តំ, ន អាបត្តិសព្ភាវតោតិ យោជនា. កថំ អនុបទ្ទវសម្ភវោតិ? និគ្គហកម្មំ កាតុំ អសក្កុណេយ្យភាវតោ, អញ្ញស្ស ឧបទ្ទវស្ស ច និវារណតោ. តេន វុត្តំ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៥៤) ‘‘តេសំ អនុបទ្ទវត្ថាយាតិ សង្ឃោ សង្ឃស្ស កម្មំ ន ករោតិ, អញ្ញោបិ ឧបទ្ទវោ ពហូនំ ហោតិ, តស្មា វុត្ត’’ន្តិ.

ឱកាសកតកថា

៥៩. ឱកាសកតកថាយំ ¶ ន, ភិក្ខវេ, អនោកាសកតោតិអាទិ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ អនោកាសកតំ ¶ ភិក្ខុំ អាបត្តិយា ចោទេន្តិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ – ន, ភិក្ខវេ, អនោកាសកតោ ភិក្ខុ អាបត្តិយា ចោទេតព្ពោ, យោ ចោទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឱកាសំ ការាបេត្វា អាបត្តិយា ចោទេតុំ, ករោតុ អាយស្មា ឱកាសំ, អហំ តំ វត្តុកាមោ’’តិ (មហាវ. ១៥៣) ឥទំ បាឋំ សន្ធាយ វុត្តំ. អធិប្បាយេសុ ចាវនាធិប្បាយោតិ, សាសនតោ ចាវេតុកាមោ. អក្កោសាធិប្បាយោតិ បរំ អក្កោសិតុកាមោ បរិភាសិតុកាមោ. កម្មាធិប្បាយោតិ តជ្ជនីយាទិកម្មំ កត្តុកាមោ. វុដ្ឋានាធិប្បាយោតិ អាបត្តិតោ វុដ្ឋាបេតុកាមោ. ឧបោសថប្បវារណដ្ឋបនាធិប្បាយោតិ ឧបោសថំ, បវារណំ វា ឋបេតុកាមោ. អនុវិជ្ជនាធិប្បាយោតិ ឧបបរិក្ខិតុកាមោ. ធម្មកថាធិប្បាយោតិ ធម្មំ ទេសេតុកាមោ. ឥតិ បរំ ចោទេន្តានំ ភិក្ខូនំ អធិប្បាយភេទោ អនេកវិធោ ហោតីតិ អត្ថោ. បុរិមេសុ ចតូសុ អធិប្បាយេសូតិ ចាវនាធិប្បាយអក្កោសាធិប្បាយកម្មាធិប្បាយវុដ្ឋានាធិប្បាយេសុ ឱកាសំ អការាបេន្តស្ស ទុក្កដំ. ការាបេត្វាបិ សម្មុខា ចោទេន្តស្ស យថានុរូបំ សង្ឃាទិសេសបាចិត្តិយទុក្កដានិ, អសម្មុខា បន ទុក្កដមេវាតិ អយមេត្ថ បិណ្ឌត្ថោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

‘‘ឋបនក្ខេត្តំ បន ជានិតព្ព’’ន្តិ វត្វា តំ ទស្សេន្តោ ‘‘សុណាតុ មេ’’តិអាទិមាហ. អនុវិជ្ជកស្ស អនុវិជ្ជនាធិប្បាយេន វទន្តស្ស ឱកាសកម្មំ នត្ថីតិ យោជនា. ធម្មកថិកស្ស អនោទិស្ស កម្មំ កថេន្តស្ស ឱកាសកម្មំ នត្ថិ. សចេ បន ឱទិស្ស កថេតិ, អាបត្តិ, តស្មា តំ ទស្សេត្វា គន្តព្ពន្តិ យោជេតព្ពំ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនកថា

៦០. សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនកថាយំ ¶ ‘‘មាតាបិតរោតិ ខោ, ភិក្ខវេ, វទមានេ កិំ វទេយ្យាម. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មាតាបិតូនំ ទាតុំ, ន ច, ភិក្ខវេ, សទ្ធាទេយ្យំ វិនិបាតេតព្ពំ, យោ វិនិបាតេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៣៦១) វចនតោ ទាយកេហិ សទ្ធាយ ភិក្ខុស្ស ទិន្នំ វិនិបាតេត្វា គិហីនំ ទាតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សទ្ធាទេយ្យន្តិ ¶ ឯត្ថ សេសញាតីនំ ទេន្តោ វិនិបាតេតិយេវ. មាតាបិតរោ បន សចេ រជ្ជេ ឋិតាបិ បត្ថយន្តិ, ទាតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦១) វុត្តត្តា ភាតុភគិនីអាទីនំ ញាតកានម្បិ ទាតុំ ន វដ្ដតិ. វុត្តញ្ហិ អាចរិយធម្មសិរិត្ថេរេន ខុទ្ទសិក្ខាយំ –

‘‘ន លព្ភំ វិនិបាតេតុំ, សទ្ធាទេយ្យញ្ច ចីវរំ;

លព្ភំ បិតូនំ សេសានំ, ញាតីនម្បិ ន លព្ភតី’’តិ.

កយវិក្កយសមាបត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនាយម្បិ ‘‘មាតរំ បន បិតរំ វា ‘ឥមំ ទេហី’តិ វទតោ វិញ្ញត្តិ ន ហោតិ, ‘ឥមំ គណ្ហាហី’តិ វទតោ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ ន ហោតិ. អញ្ញាតកំ ‘ឥមំ ទេហី’តិ វទតោ វិញ្ញត្តិ ហោតិ, ‘ឥមំ គណ្ហាហី’តិ វទតោ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ ហោតិ. ‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’តិ កយវិក្កយំ អាបជ្ជតោ និស្សគ្គិយំ ហោតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៩៥) វុត្តំ. តត្ថ ‘‘សេសញាតកេសុ សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតសម្ភវតោ តទភាវដ្ឋានម្បិ ទស្សេតុំ ‘មាតរំ បន បិតរំ វា’តិ វុត្ត’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.៥៩៣-៥៩៥) វុត្តំ.

សន្តរុត្តរកថា

៦១. សន្តរុត្តរកថាយំ អន្តរ-សទ្ទោ មជ្ឈវាចកោ. វសតិ សីលេនាតិ វាសកោ, ‘‘អន្តរេ វាសកោ អន្តរវាសកោ’’តិ ¶ វត្តព្ពេ ‘‘រូបភវោ រូប’’ន្តិអាទីសុ វិយ ឧត្តរបទលោបីសមាសវសេន ‘‘អន្តរោ’’តិ វុត្តោ. ឧត្តរសទ្ទោ ឧបរិវាចកោ, អាភុសោ សជ្ជតីតិ អាសង្គោ, ‘‘ឧត្តរេ អាសង្គោ ឧត្តរាសង្គោ’’តិ វត្តព្ពេ វុត្តនយេន ‘‘ឧត្តរោ’’តិ វុត្តោ, អន្តរោ ច ឧត្តរោ ច អន្តរុត្តរា, សហ អន្តរុត្តរេហិ យោ វត្តតីតិ សន្តរុត្តរោ, សហបុព្ពបទភិន្នាធិករណទ្វិបទពហុព្ពីហិសមាសោ. អថ វា សហ អន្តរេន ច ឧត្តរេន ច យោ វត្តតីតិ សន្តរុត្តរោ, តិបទពហុព្ពីហិសមាសោ. សង្ឃាដិំ ឋបេត្វា អន្តរវាសកឧត្តរាសង្គមត្តធរោ ហុត្វា គាមោ ន បវិសិតព្ពោតិ អត្ថោ. ‘‘បរិព្ពាជកមទក្ខិ តិទណ្ឌកេនា’’តិអាទីសុ វិយ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេ ចេតំ ករណវចនំ, តស្មា អន្តរវាសកំ តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តេន បរិមណ្ឌលំ និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា សង្ឃាដិញ្ច ឧត្តរាសង្គញ្ច ទិគុណំ កត្វា បារុបិត្វា គាមោ បវិសិតព្ពោ.

ចីវរនិក្ខេបកថា

៦២. ចីវរនិក្ខេបកថាយំ ¶ សំហរីយតេតិ សង្ឃាដិ, តស្សា សង្ឃាដិយា, ភាវយោគេ កម្មត្ថេ ឆដ្ឋី. និក្ខេបាយាតិ ឋបនាយ, សង្ឃាដិំ អគ្គហេត្វា វិហារេ ឋបេត្វា គមនាយ បញ្ច ការណានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ. គិលានោ វា ហោតីតិ គហេត្វា គន្តុំ អសមត្ថោ គិលានោ វា ហោតិ. វស្សិកសង្កេតំ វា ហោតីតិ ‘‘វស្សិកកាលោ អយ’’ន្តិ សង្កេតំ វា កតំ ហោតិ. នទីបារគតំ វា ហោតីតិ នទិយា បារំ គន្ត្វា ភុញ្ជិតព្ពំ ហោតិ. អគ្គឡគុត្តិវិហារោ វា ហោតីតិ អគ្គឡំ ទត្វាបិ ទាតព្ពោ សុគុត្តវិហារោ វា ហោតិ. អត្ថតកថិនំ វា ហោតីតិ តស្មិំ វិហារេ កថិនំ អត្ថតំ វា ហោតិ អត្ថតកថិនានំ អសមាទានចារសម្ភវតោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ. អារញ្ញិកស្ស បន វិហារោ ន សុគុត្តោ ហោតីតិ ¶ អប្បភិក្ខុកត្តា ចោរាទីនំ គមនដ្ឋានតោ ច. ភណ្ឌុក្ខលិកាយាតិ ចីវរាទិដ្ឋបនភណ្ឌុក្ខលិកាយ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យំ.

សត្ថកម្មវត្ថិកម្មកថា

៦៣. សត្ថកម្មវត្ថិកម្មកថាយំ សត្ថកម្មំ វា វត្ថិកម្មំ វាតិ ឯត្ថ យេន កេនចិ សត្ថាទិនា ឆិន្ទនាទិ សត្ថកម្មំ នាម ហោតិ. យេន កេនចិ ចម្មាទិនា វត្ថិបីឡនំ វត្ថិកម្មំ នាម. ‘‘សម្ពាធេ ទហនកម្មំ បដិក្ខេបាភាវា វដ្ដតី’’តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៧៩). វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៧៩) បន ‘‘វត្ថិបីឡនន្តិ យថា វត្ថិគតតេលាទិ អន្តោសរីរេ អារោហន្តិ, ឯវំ ហត្ថេន វត្ថិមទ្ទន’’ន្តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ២៧៩) បន ‘‘សម្ពាធេតិ វច្ចមគ្គេ, ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុនិយា ច បស្សាវមគ្គេបិ អនុលោមតោ ទហនំ បដិក្ខេបាភាវា វដ្ដតិ. សត្ថវត្ថិកម្មានុលោមតោ ន វដ្ដតីតិ ចេ? ន, បដិក្ខិត្តបដិក្ខេបា, បដិក្ខិបិតព្ពស្ស តប្បរមតាទីបនតោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? បុព្ពេ បដិក្ខិត្តម្បិ សត្ថកម្មំ សម្បិណ្ឌេត្វា បច្ឆា ‘ន, ភិក្ខវេ…បេ… ថុល្លច្ចយស្សា’តិ ទ្វិក្ខត្តុំ សត្ថកម្មស្ស បរិក្ខេបោ កតោ. តេន សម្ពាធស្ស សាមន្តា ទ្វង្គុលំ បដិក្ខិបិតព្ពំ នាម សត្ថវត្ថិកម្មតោ ឧទ្ធំ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. កិញ្ច ភិយ្យោ – បុព្ពេ សម្ពាធេយេវ សត្ថកម្មំ បដិក្ខិត្តំ, បច្ឆា សម្ពាធស្ស សាមន្តា ទ្វង្គុលម្បិ បដិក្ខិត្តំ ¶ , តស្មា តស្សេវ បដិក្ខេបោ, នេតរស្សាតិ សិទ្ធំ. ឯត្ថ ‘សត្ថំ នាម សត្ថហារកំ វាស្ស បរិយេសេយ្យា’តិអាទីសុ (បារា. ១៦៧) វិយ យេន ឆិន្ទតិ, តំ សព្ពំ. តេន វុត្តំ ‘កណ្ដកេន វា’តិអាទិ. ខារុទានំ បនេត្ថ ភិក្ខុនីវិភង្គេ បសាខេ បមុខេ អនុញ្ញាតន្តិ វេទិតព្ពំ, ឯកេ បន ‘សត្ថកម្មំ វា’តិ ¶ បាឋំ វិកប្បេត្វា វត្ថិកម្មំ ករោន្តិ. វត្ថីតិ កិំ? អគ្ឃិកា វុច្ចតិ, តាយ ឆិន្ទនំ វត្ថិកម្មំ នាមាតិ ច អត្ថំ វណ្ណយន្តិ, តេ ‘សត្ថហារកំ វាស្ស បរិយេសេយ្យា’តិ ឥមស្ស បទភាជនីយំ ទស្សេត្វា បដិក្ខិបិតព្ពា. អណ្ឌវុទ្ធីតិ វាតណ្ឌកា, អាទានវត្តីតិ អនាហវត្តី’’តិ វុត្តំ. សេសំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

នហាបិតបុព្ពកថា

៦៤. នហាបិតបុព្ពកថាយំ នហាបិតោ បុព្ពេតិ នហាបិតបុព្ពោ, បុព្ពេ នហាបិតោ ហុត្វា ឥទានិ ភិក្ខុភូតោតិ អត្ថោ. តេន នហាបិតបុព្ពេន ភិក្ខុនា. ខុរភណ្ឌន្តិ ខុរាទិនហាបិតភណ្ឌំ, ‘‘លទ្ធាតបត្តោ រាជកុមារោ’’តិអាទីសុ វិយ ឧបលក្ខណនយោយំ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បព្ពជិតេន អកប្បិយំ សមាទបេតព្ពំ, យោ សមាទបេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ន ច, ភិក្ខវេ, នហាបិតបុព្ពេន ខុរភណ្ឌំ បរិហរិតព្ពំ, យោ បរិហរេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៣០៣) ច ទ្វិធា បញ្ញត្តិ, តស្មា នហាបិតបុព្ពេន វា អនហាបិតបុព្ពេន វា បព្ពជិតេន នាម អកប្បិយសមាទបនំ ន កាតព្ពំ. នហាបិតបុព្ពេន បន ភិក្ខុនា ខុរេន អភិលក្ខិតំ ខុរភណ្ឌំ, ខុរភណ្ឌខុរកោសនិសិតបាសាណខុរថវិកាទយោ ន បរិហរិតព្ពា ឯវ. សេសំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០០) បន ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បព្ពជិតេន អកប្បិយេ សមាទបេតព្ពន្តិ វុត្តត្តា អនុបសម្បន្នស្សបិ ន កេវលំ ទសសុ ឯវ សិក្ខាបទេសុ, អថ ខោ យំ ភិក្ខុស្ស ន កប្បតិ, តស្មិម្បីតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ.

ទសភាគកថា

៦៥. ទសភាគកថាយំ សង្ឃិកានីតិ សង្ឃសន្តកានិ ពីជានិ. បុគ្គលិកាយាតិ បុគ្គលស្ស សន្តកាយ ភូមិយា. ភាគំ ទត្វាតិ ¶ មូលភាគសង្ខាតំ ទសមភាគំ ភូមិសាមិកានំ ទត្វា. បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ តេសំ ពីជានំ ផលានិ រោបកេហិ បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ អត្ថោ. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ ¶ . ឥទំ កិរ ជម្ពុទីបេ បោរាណកចារិត្តន្តិ អាទិកប្បកាលេ បឋមកប្បិកា មនុស្សា ពោធិសត្តំ មហាសម្មតំ នាម រាជានំ កត្វា សព្ពេបិ អត្តនោ អត្តនោ តណ្ឌុលផលសាលិខេត្តតោ បវត្តតណ្ឌុលផលានិ ទស កោដ្ឋាសេ កត្វា ឯកំ កោដ្ឋាសំ ភូមិសាមិកភូតស្ស មហាសម្មតរាជិនោ ទត្វា បរិភុញ្ជិំសុ. តតោ បដ្ឋាយ ជម្ពុទីបិកានំ មនុស្សានំ ចារិតត្តា វុត្តំ. តេនេវ សារត្ថទីបនីនាមិកាយម្បិ វិនយដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៤) ‘‘ទសភាគំ ទត្វាតិ ទសមភាគំ ទត្វា. តេនេវាហ ‘ទស កោដ្ឋាសេ កត្វា ឯកោ កោដ្ឋាសោ ភូមិសាមិកានំ ទាតព្ពោ’តិ’’ វុត្តំ.

បាថេយ្យកថា

៦៦. បាថេយ្យកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ’’តិអាទិ ភទ្ទិយនគរេ អមិតបរិភោគភូតេន មេណ្ឌកសេដ្ឋិនា អភិយាចិតោ ហុត្វា អនុញ្ញាតំ, ឥធ បន បឋមំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ច គោរសេ ខីរំ ទធិំ តក្កំ នវនីតំ សប្បិ’’ន្តិ (មហាវ. ២៩៩) បញ្ច គោរសា អនុញ្ញាតា. តតោ បរំ សេដ្ឋិនោ អភិយាចនានុរូបំ វត្វា អនុជានិតុំ ‘‘សន្តិ, ភិក្ខវេ, មគ្គា កន្តារា’’តិអាទិមាហ. សេសំ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ. តថា អលភន្តេន អញ្ញាតកអប្បវារិតដ្ឋានតោ យាចិត្វាបិ គហេតព្ពន្តិ ឯតេន ឯវរូបេសុ កាលេសុ វិញ្ញត្តិបច្ចយា ទោសោ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. ‘‘ឯកទិវសេន គមនីយេ មគ្គេ ឯកភត្តត្ថាយ បរិយេសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តត្តា បន តតោ ឧបរិ យាចនំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សិតំ. ‘‘ទីឃេ អទ្ធានេ’’តិអាទិនា សចេ មាសគមនីយេ ¶ មគ្គេ សត្តាហគមនីយោ ឯវ កន្តារោ ហោតិ, តត្ថ សត្តាហយាបនីយមត្តមេវ បាថេយ្យំ បរិយេសិតព្ពំ, តតោ បរំ បិណ្ឌចារិកាទិវសេន សុភិក្ខសុលភបិណ្ឌមគ្គត្តា ន បរិយេសិតព្ពន្តិ.

មហាបទេសកថា

៦៧. មហាបទេសកថាយំ មហាបទេសា នាម អប្បដិក្ខិត្តា ទ្វេ, អននុញ្ញាតា ទ្វេតិ ចត្តារោតិ ទស្សេន្តោ ‘‘យំ ភិក្ខវេ’’តិអាទិមាហ. តេសុ អប្បដិក្ខិត្តេបិ អកប្បិយានុលោមកប្បិយានុលោមវសេន ទ្វេ, តថា អននុញ្ញាតេបីតិ.

តត្ថ ¶ ‘‘បរិមទ្ទន្តាតិ ឧបបរិក្ខន្តា. បដ្ដណ្ណុទេសេ សញ្ជាតវត្ថំ បដ្ដុណ្ណំ. ‘បដ្ដុណ្ណំ កោសេយ្យវិសេសោ’តិ ហិ អភិធានកោសេ វុត្តំ. ចីនទេសេ សោមារទេសេ ច សញ្ជាតវត្ថានិ ចីនសោមារបដានិ. បដ្ដុណ្ណាទីនិ តីណិ កោសេយ្យស្ស អនុលោមានិ បាណកេហិ កតសុត្តមយត្តា. ឥទ្ធិមយំ ឯហិភិក្ខូនំ បុញ្ញិទ្ធិយា និព្ពត្តចីវរំ, តំ ខោមាទីនំ អញ្ញតរំ ហោតីតិ តេសំយេវ អនុលោមំ. ទេវតាហិ ទិន្នចីវរំ ទេវទត្តិយំ, តំ កប្បរុក្ខេ និព្ពត្តំ ជាលិនិយា ទេវកញ្ញាយ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស ទិន្នវត្ថសទិសំ, តម្បិ ខោមាទីនំយេវ អនុលោមំ ហោតិ តេសុ អញ្ញតរភាវតោ. ទ្វេ បដានិ ទេសនាមេន វុត្តានីតិ តេសំ សរូបទស្សនមត្តមេតំ, នាញ្ញនិវត្តនបទំ បដ្ដុណ្ណបដ្ដស្សបិ ទេសនាមេនេវ វុត្តត្តា. តុម្ពាតិ តីណិ ភាជនានិ. ផលកតុម្ពោ លាពុអាទិ. ឧទកតុម្ពោ ឧទកុក្ខិបនកុដកោ. កិលញ្ជច្ឆត្តន្តិ វេឡុវិលីវេហិ វាយិត្វា កតឆត្ត’’ន្តិ សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.៣០៥) វុត្តំ.

‘‘យាវកាលិកបក្កានន្តិ ¶ បក្កេ សន្ធាយ វុត្តំ. អាមានិ បន អនុបសម្បន្នេហិ សីតុទកេ មទ្ទិត្វា បរិស្សាវេត្វា ទិន្នបានំ បច្ឆាភត្តម្បិ កប្បតិ ឯវ. អយញ្ច អត្ថោ មហាអដ្ឋកថាយំ សរូបតោ អវុត្តោតិ អាហ ‘កុរុន្ទិយំ បនា’តិអាទិ. ឧច្ឆុរសោ និកសដោតិ ឥទំ បាតព្ពតាសាមញ្ញេន យាមកាលិកកថាយំ វុត្តំ, តំ បន សត្តាហកាលិកមេវាតិ គហេតព្ពំ. ឥមេ ចត្តារោ រសាតិ ផលបត្តបុប្ផឧច្ឆុរសា ចត្តារោ’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.៣០០) វុត្តំ. ‘‘ទ្វេ បដា ទេសនាមេនេវាតិ ចីនបដសោមារបដានិ. តីណីតិ បដ្ដុណ្ណេន សហ តីណិ. ឥទ្ធិមយំ ឯហិភិក្ខូនំ និព្ពត្តំ. ទេវទត្តិយំ អនុរុទ្ធត្ថេរេន លទ្ធ’’ន្តិ វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ៣០៥).

សំសដ្ឋកថា

សំសដ្ឋកថាយំ តទហុបដិគ្គហិតំ កាលេ កប្បតីតិអាទិ សព្ពំ សម្ភិន្នរសំ សន្ធាយ វុត្តំ. សចេ ហិ ឆល្លិម្បិ អបនេត្វា សកលេនេវ នាឡិកេរផលេន សទ្ធិំ បានកំ បដិគ្គហិតំ ហោតិ, នាឡិកេរំ អបនេត្វា តំ វិកាលេបិ កប្បតិ. ឧបរិ សប្បិបិណ្ឌំ ឋបេត្វា សីតលបាយាសំ ទេន្តិ, យំ បាយាសេន អសំសដ្ឋំ សប្បិ, តំ អបនេត្វា សត្តាហំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ពទ្ធមធុផាណិតាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តក្កោលជាតិផលាទីហិ អលង្ករិត្វា បិណ្ឌបាតំ ទេន្តិ, តានិ ឧទ្ធរិត្វា ធោវិត្វា យាវជីវំ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ, យាគុយំ បក្ខិបិត្វា ទិន្នសិង្គិវេរាទីសុបិ, តេលាទីសុ បក្ខិបិត្វា ទិន្នលដ្ឋិមធុកាទីសុបិ ¶ ឯសេវ នយោ. ឯវំ យំ យំ អសម្ភិន្នរសំ ហោតិ, តំ តំ ឯកតោ បដិគ្គហិតម្បិ យថា សុទ្ធំ ហោតិ, តថា ធោវិត្វា វា តច្ឆេត្វា វា តស្ស តស្ស កាលស្ស វសេន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

សចេ ¶ បន សម្ភិន្នរសំ ហោតិ សំសដ្ឋំ, ន វដ្ដតិ. យាវកាលិកញ្ហិ អត្តនា សទ្ធិំ សម្ភិន្នរសានិ តីណិបិ យាមកាលិកាទីនិ អត្តនោ សភាវំ ឧបនេតិ. យាមកាលិកំ ទ្វេបិ សត្តាហកាលិកាទីនិ អត្តនោ សភាវំ ឧបនេតិ. សត្តាហកាលិកំ អត្តនា សទ្ធិំ សំសដ្ឋំ យាវជីវិកំ អត្តនោ សភាវញ្ញេវ ឧបនេតិ, តស្មា តេន តទហុបដិគ្គហិតេន សទ្ធិំ តទហុបដិគ្គហិតំ វា បុរេបដិគ្គហិតំ វា យាវជីវិកំ សត្តាហំ កប្បតិ, ទ្វីហបដិគ្គហិតេន ឆាហំ…បេ… សត្តាហបដិគ្គហិតេន តទហេវ កប្បតីតិ វេទិតព្ពំ. តស្មាយេវ ហិ ‘‘សត្តាហកាលិកេន, ភិក្ខវេ, យាវជីវិកំ តទហុបដិគ្គហិត’’ន្តិ អវត្វា ‘‘បដិគ្គហិតំ សត្តាហំ កប្បតី’’តិ វុត្តំ.

កាលយាមសត្តាហាតិក្កមេសុ ចេត្ថ វិកាលភោជនសន្និធិភេសជ្ជសិក្ខាបទានំ វសេន អាបត្តិយោ វេទិតព្ពា. ឥមេសុ ច បន ចតូសុ កាលិកេសុ យាវកាលិកំ យាមកាលិកន្តិ ឥទមេវ ទ្វយំ អន្តោវុត្ថកញ្ចេវ សន្និធិការកញ្ច ហោតិ, សត្តាហកាលិកញ្ច យាវជីវិកញ្ច អកប្បិយកុដិយំ និក្ខិបិតុម្បិ វដ្ដតិ, សន្និធិម្បិ ន ជនេតីតិ. សេសំ សព្ពត្ថ ឧត្តានត្ថមេវ.

បញ្ចភេសជ្ជកថា

បញ្ចភេសជ្ជកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តានិ បញ្ច ភេសជ្ជានិ កាលេ បដិគ្គហេត្វា កាលេ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦១) វចនតោ សារទិកេន អាពាធេន ផុដ្ឋានំ ភិក្ខូនំ យាគុបិ បីតា ឧគ្គច្ឆតិ, ភត្តម្បិ ភុត្តំ ឧគ្គច្ឆតិ, តេ តេន កិសា ហោន្តិ លូខា ទុព្ពណ្ណា ឧប្បណ្ឌុប្បណ្ឌុកជាតា ធមនិសន្ថតគត្តា. តេសំ យំ ភេសជ្ជញ្ចេវ អស្ស ភេសជ្ជសម្មតញ្ច, លោកស្ស អាហារត្ថញ្ច ផរេយ្យ, ន ច ឱឡារិកោ អាហារោ ¶ បញ្ញាយេយ្យ. តត្រិមានិ បញ្ច ភេសជ្ជានិ. សេយ្យថិទំ – សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិតំ, តានិ ភេសជ្ជានិ កាលេ បដិគ្គហេត្វា កាលេ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ‘‘សារទិកេន អាពាធេនាតិ សរទកាលេ ឧប្បន្នេន បិត្តាពាធេន. តស្មិញ្ហិ កាលេ វស្សោទកេនបិ តេមេន្តិ, កទ្ទមម្បិ មទ្ទន្តិ, អន្តរន្តរា ¶ អាពាធោបិ ខរោ ហោតិ, តេន តេសំ បិត្តំ កោដ្ឋព្ភន្តរគតំ ហោតិ. អាហារត្ថញ្ច ផរេយ្យាតិ អាហារត្ថំ សាធេយ្យា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៦០) វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦០) ‘‘បិត្តំ កោដ្ឋព្ភន្តរគតំ ហោតីតិ ពហិសរីរេ ព្យាបេត្វា ឋិតំ អពទ្ធបិត្តំ កោដ្ឋព្ភន្តរគតំ ហោតិ, តេន បិត្តំ កុបិតំ ហោតីតិ អធិប្បាយោ’’តិ វុត្តំ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ២៦០) ‘‘យំ ភេសជ្ជញ្ចេវ អស្សាតិ បរតោ ‘តទុភយេន ភិយ្យោសោមត្តាយ កិសា ហោន្តី’តិអាទិនា វិរោធទស្សនតោ និទានានបេក្ខំ យថាលាភវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យថានិទានំ កស្មា ន វុត្តន្តិ ចេ? តទញ្ញាបេក្ខាធិប្បាយតោ. សព្ពពុទ្ធកាលេបិ ហិ សប្បិអាទីនំ សត្តាហកាលិកភាវាបេក្ខោតិ. តថា វចនេន ភគវតោ អធិប្បាយោ. តេនេវ ‘អាហារត្ថញ្ច ផរេយ្យ, ន ច ឱឡារិកោ អាហារោ បញ្ញាយេយ្យា’តិ វុត្តំ. តថា ហិ កាលេ បដិគ្គហេត្វា កាលេ បរិភុញ្ជិតុន្តិ ឯត្ថ ច កាលបរិច្ឆេទោ ន កតោ, កុតោយេវ បន លព្ភា តទញ្ញាបេក្ខាធិប្បាយោ ភគវតា មូលភេសជ្ជាទីនិ តានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវន្តិ កាលបរិច្ឆេទោ. យំ បន ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តានិ ភេសជ្ជានិ កាលេ បដិគ្គហេត្វា កាលេ បរិភុញ្ជិតុ’ន្តិ (មហាវ. ២៦០) វចនំ, តំ ‘សន្និធិំ កត្វា អបរាបរស្មិំ ទិវសេ កាលេ ឯវ បរិភុញ្ជិតុំ អនុជានាមី’តិ អធិប្បាយតោ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. អញ្ញថា អតិសយត្តា ភគវតោ ¶ ‘យំ ភេសជ្ជញ្ចេវ អស្សា’តិអាទិវិតក្កុប្បាទោ ន សម្ភវតិ. បណីតភោជនានុមតិយា បសិទ្ធត្តា អាពាធានុរូបសប្បាយាបេក្ខាយ វុត្តានីតិ ចេ? តញ្ច ន, ‘ភិយ្យោសោមត្តាយា’តិ កិសាទិភាវាបត្តិទស្សនតោ. យថា ឧច្ឆុរសំ ឧបាទាយ ផាណិតន្តិ វុត្តំ, តថា នវនីតំ ឧបាទាយ សប្បីតិ វត្តព្ពតោ នវនីតំ វិសុំ ន វត្តព្ពន្តិ ចេ? ន វិសេសទស្សនាធិប្បាយតោ. យថា ផាណិតគ្គហណេន សិទ្ធេបិ បរតោ ឧច្ឆុរសោ វិសុំ អនុញ្ញាតោ ឧច្ឆុសាមញ្ញតោ គុឡោទកដ្ឋានេ ឋបនាធិប្បាយតោ, តថា នវនីតេ វិសេសវិធិទស្សនាធិប្បាយតោ នវនីតំ វិសុំ អនុញ្ញាតន្តិ វេទិតព្ពំ. វិសេសវិធិ បនស្ស ភេសជ្ជសិក្ខាបទដ្ឋកថាវសេន (បារា. អដ្ឋ. ២.៦១៩-៦២១) វេទិតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘បចិត្វា សប្បិំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុកាមេន អធោតម្បិ បចិតុំ វដ្ដតី’តិ. តត្ថ សប្បិ បក្កាវ ហោតិ, នាបក្កា, តថា ផាណិតម្បិ. នវនីតំ អបក្កមេវា’’តិអាទិ.

ទុតិយភេសជ្ជកថា

ទុតិយភេសជ្ជកថាយំ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តានិ បញ្ច ភេសជ្ជានិ បដិគ្គហេត្វា កាលេបិ វិកាលេបិ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦១) វចនតោ ‘‘តានិ បញ្ច ភេសជ្ជានិ កាលេ បដិគ្គហេត្វា កាលេ បរិភុញ្ជន្តានំ តេសំ ភិក្ខូនំ យានិបិ តានិ បាកតិកានិ លូខានិ ភោជនានិ, តានិ នច្ឆាទេន្តិ, បគេវ សេនេសិតានិ. តេ តេន ចេវ សារទិកេន អាពាធេន ផុដ្ឋា ឥមិនា ច ភត្តាច្ឆាទកេន តទុភយេន ភិយ្យោសោមត្តាយ កិសា ហោន្តី’’តិ ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិំ កាលេបិ វិកាលេបីតិ អនុញ្ញាតត្តា វិកាលេបិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ‘‘នច្ឆាទេន្តីតិ ន ជីរន្តិ, ន វាតរោគំ បដិប្បស្សម្ភេតុំ សក្កោន្តិ. សេនេសិតានីតិ សិនិទ្ធានិ. ភត្តាច្ឆាទកេនាតិ ¶ ភត្តំ អរោចិកេនា’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៦១) វុត្តំ, ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៦១; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦១-២៦២) បន ‘‘នច្ឆាទេន្តីតិ រុចិំ ន ឧប្បាទេន្តី’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ, មហាវិភង្គេ (បារា. ៦២២) បន ‘‘យានិ ខោ បន តានិ គិលានានំ ភិក្ខូនំ បដិសាយនីយានិ ភេសជ្ជានិ. សេយ្យថិទំ – សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិតំ, តានិ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហបរមំ សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជិតព្ពានិ, តំ អតិក្កាមយតោ និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ វចនតោ ឥមេសំ បញ្ចភេសជ្ជានំ សត្តាហកាលិកភាវោ វេទិតព្ពោ, ឥធ បន អដ្ឋុប្បត្តិវសេន វុត្តោតិ.

វសាភេសជ្ជកថា

វសាភេសជ្ជកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វសានិ ភេសជ្ជានិ អច្ឆវសំ មច្ឆវសំ សុសុកាវសំ សូករវសំ គទ្រភវសំ កាលេ បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ កាលេ សំសដ្ឋំ តេលបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុំ. វិកាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ វិកាលេ និប្បក្កំ វិកាលេ សំសដ្ឋំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ តិណ្ណំ ទុក្កដានំ. កាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ វិកាលេ និប្បក្កំ វិកាលេ សំសដ្ឋំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. កាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ វិកាលេ សំសដ្ឋំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. កាលេ ចេ, ភិក្ខវេ, បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ កាលេ សំសដ្ឋំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អនាបត្តី’’តិ (មហាវ. ២៦២). តត្ថ ‘‘កាលេ បដិគ្គហិតន្តិអាទីសុ មជ្ឈន្ហិកេ អវីតិវត្តេ បដិគ្គហេត្វា បចិត្វា បរិស្សាវេត្វា ចាតិ អត្ថោ. តេលបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុន្តិ ¶ សត្តាហកាលិកតេលបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៦២) វុត្តំ, ដីកាសុ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៦២; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦១-២៦២) បន ‘‘សុសុកាតិ ¶ សមុទ្ទេ ភវា ឯកា មច្ឆជាតិ, កុម្ភិលាតិបិ វទន្តិ. សំសដ្ឋន្តិ បរិស្សាវិតំ. តេលបរិភោគេនាតិ សត្តាហកាលិកបរិភោគំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ហេដ្ឋា ចតុកាលិកកថាយំ វុត្តោយេវ.

មូលភេសជ្ជកថា

មូលភេសជ្ជកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មូលានិ ភេសជ្ជានិ, ហលិទ្ទិំ សិង្គិវេរំ វចំ វចត្តំ អតិវិសំ កដុករោហិណិំ ឧសីរំ ភទ្ទមុត្តកំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ មូលានិ ភេសជ្ជានិ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តិ, តានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ. អសតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ. តត្ថ វចត្តន្តិ សេតវចំ. សេសំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ.

បិដ្ឋភេសជ្ជកថា

បិដ្ឋភេសជ្ជកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, និសទំ និសទបោតក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៣) វចនតោ បិសិតេហិ ចុណ្ណកតេហិ មូលភេសជ្ជេហិ អត្ថេ សតិ និសទញ្ច និសទបោតកញ្ច បរិហរិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ និសទំ និសទបោតកន្តិ បិសនសិលា ច បិសនបោតោ ច. និសទន្តិ បិសន្តិ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ករោន្តិ មូលភេសជ្ជាទយោ ឯត្ថាតិ និសទំ, បិសនសិលា. និសទន្តិ បិសន្តិ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ករោន្តិ មូលភេសជ្ជាទយោ ឯតេនាតិ និសទំ, បោសេតព្ពោតិ បោតោ, ទារកោ. ខុទ្ទកប្បមាណតាយ បោតោ វិយាតិ បោតោ, និសទញ្ច តំ បោតោ ចាតិ និសទបោតោ, តំ និសទបោតកំ. និបុព្ពសទ ចុណ្ណករណេតិ ធាតុ.

កសាវភេសជ្ជកថា

កសាវភេសជ្ជកថាយំ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កសាវានិ ភេសជ្ជានិ និម្ពកសាវំ កុដជកសាវំ បដោលកសាវំ ផគ្គវកសាវំ នត្តមាលកសាវំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ កសាវានិ ¶ ភេសជ្ជានិ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តិ, តានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ, អសតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៦៣) វចនតោ តានិបិ កសាវភេសជ្ជានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ផគ្គវន្តិ លតាជាតិ. នត្តមាលន្តិ ករញ្ជំ. ‘‘កសាវេហីតិ តចាទីនិ ឧទកេ តាបេត្វា គហិតឩសរេហី’’តិ វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦៣) វុត្តំ.

បណ្ណភេសជ្ជកថា

បណ្ណភេសជ្ជកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បណ្ណានិ ភេសជ្ជានិ និម្ពបណ្ណំ កុដជបណ្ណំ បដោលបណ្ណំ នត្តមាលបណ្ណំ ផគ្គវបណ្ណំ សុលសិបណ្ណំ កប្បាសបណ្ណំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ បណ្ណានិ ភេសជ្ជានិ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តិ, តានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ, អសតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៦៣) វចនតោ ខាទនីយភោជនីយត្ថំ អផរន្តានិ តានិបិ បណ្ណានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. អច្ឆវសន្តិអាទីសុ និស្សគ្គិយវណ្ណនាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣) វុត្តនយេនេវ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. មូលភេសជ្ជាទិវិនិច្ឆយោបិ ខុទ្ទកវណ្ណនាយំ វុត្តោយេវ, តស្មា ឥធ យំ យំ បុព្ពេ អវុត្តំ, តំ តទេវ វណ្ណយិស្សាម.

ផលភេសជ្ជកថា

ផលភេសជ្ជកថាយំ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ផលានិ ភេសជ្ជានិ ពិឡង្គំ បិប្បលិំ មរិចំ ហរីតកំ វិភីតកំ អាមលកំ គោដ្ឋផលំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ ផលានិ ភេសជ្ជានិ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តិ, តានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ, អសតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៦៣) វចនតោ ខាទនីយភោជនីយត្ថំ អផរន្តានិ តានិ ផលានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុម្បិ វដ្ដតិ.

ជតុភេសជ្ជកថា

ជតុភេសជ្ជកថាយំ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ជតូនិ ភេសជ្ជានិ ហិង្គុំ ហិង្គុជតុំ ហិង្គុសិបាដិកំ តកំ តកបត្តិំ តកបណ្ណិំ សជ្ជុលសំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ ជតូនិ ភេសជ្ជានិ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តិ, តានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ, អសតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៦៣) វចនតោ តានិ ជតូនិ ភេសជ្ជានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ហិង្គុហិង្គុជតុហិង្គុសិបាដិកា ហិង្គុជាតិយោយេវ. តកតកបត្តិតកបណ្ណយោ លាខាជាតិយោ.

វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ២៦៣) បន ‘‘ហិង្គុជតុ នាម ហិង្គុរុក្ខស្ស ទណ្ឌបល្លវបវាឡបាកនិប្ផន្នា. ហិង្គុសិបាដិកា នាម តស្ស មូលសាខបាកនិប្ផន្នា. តកំ នាម តស្ស រុក្ខស្ស តចបាកោទកំ. តកបត្តីតិ តស្ស បត្តបាកោទកំ. តកបណ្ណីតិ តស្ស ផលបាកោទកំ. អថ វា ‘តកំ នាម លាខា. តកបត្តីតិ កិត្តិមលោហសាខា ¶ . តកបណ្ណីតិ បក្កលាខា’តិ លិខិតំ. សតិ បច្ចយេតិ ឯត្ថ សតិបច្ចយតា គិលានាគិលានវសេន ទ្វិធា វេទិតព្ពា. វិកាលភោជនសិក្ខាបទស្ស ហិ អនាបត្តិវារេ យាមកាលិកាទីនំ តិណ្ណម្បិ អវិសេសេន សតិបច្ចយតា វុត្តា. ឥមស្មិំ ខន្ធកេ ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានស្ស គុឡំ អគិលានស្ស គុឡោទកំ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានស្ស លោណសោវីរកំ, អគិលានស្ស ឧទកសម្ភិន្ន’ន្តិ (មហាវ. ២៧៣) វុត្តំ, តស្មា សិទ្ធំ ‘សតិបច្ចយតា គិលានាគិលានវសេន ទុវិធា’តិ, អញ្ញថា អសតិ បច្ចយេ គុឡោទកាទិ អាបជ្ជតិ, តតោ ច បាឡិវិរោធោ. អាហារត្ថន្តិ អាហារបយោជនំ, អាហារកិច្ចយាបនន្តិ អត្ថោតិ ច. តេលបរិភោគេនាតិ សត្តាហកាលិកបរិភោគេន. បិដ្ឋេហីតិ បិសិតតេលេហិ. កោដ្ឋផលន្តិ កោដ្ឋរុក្ខស្ស ផលំ, មទនផលំ វាតិ ច លិខិត’’ន្តិ វុត្តំ.

លោណភេសជ្ជកថា

លោណភេសជ្ជកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, លោណានិ ភេសជ្ជានិ សាមុទ្ទិកំ កាឡលោណំ សិន្ធវំ ឧព្ភិទំ ពិលំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ លោណានិ ភេសជ្ជានិ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ¶ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តិ, តានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ, អសតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៦៣) វចនតោ តានិ លោណានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ សាមុទ្ទន្តិ សមុទ្ទតីរេ វាលុកំ វិយ សន្តិដ្ឋតិ. កាឡលោណន្តិ បកតិលោណំ. សិន្ធវន្តិ សេតវណ្ណំ បព្ពតេ ឧដ្ឋហតិ. ឧព្ភិទន្តិ ភូមិតោ អង្កុរំ វិយ ឧដ្ឋហតិ. ពិលន្តិ ទព្ពសម្ភារេហិ សទ្ធិំ បចិតំ, តំ រត្តវណ្ណំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៦៣) បន ‘‘ឧព្ភិទំ នាម ឩសរបំសុមយ’’ន្តិ ¶ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦៣) បន ‘‘ឧព្ភិទន្តិ ឩសរបំសុមយំ លោណំ. ពិលន្តិ លោណវិសេសោ’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ តថេវ វុត្តំ.

ចុណ្ណកថា

ចុណ្ណកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យស្ស កណ្ឌុ វា បីឡកា វា អស្សាវោ វា ថុល្លកច្ឆុ វា អាពាធោ កាយោ វា ទុគ្គន្ធោ ចុណ្ណានិ ភេសជ្ជានិ, អគិលានស្ស ឆកណំ មត្តិកំ រជននិប្បក្កំ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឧទុក្ខលំ មុសល’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៤). ‘‘កាយោ វា ទុគ្គន្ធោតិ កស្សចិ អស្សាទីនំ វិយ កាយគន្ធោ ហោតិ, តស្សបិ សិរីសកោសុម្ពាទិចុណ្ណានិ វា គន្ធចុណ្ណានិ វា សព្ពានិ វដ្ដន្តិ. ឆកណន្តិ គោមយំ. រជននិប្បក្កន្តិ រជនកសដំ, បាកតិកចុណ្ណម្បិ កោដ្ដេត្វា ឧទកេន តេមេត្វា ន្ហាយិតុំ វដ្ដតិ, ឯតម្បិ រជននិប្បក្កសង្ខមេវ គច្ឆតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៦៤) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៦៤) បន ‘‘ឆកណន្តិ គោមយំ. បាកតិកចុណ្ណំ នាម អបក្កកសាវចុណ្ណំ. តេន ឋបេត្វា គន្ធចុណ្ណំ សព្ពំ វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦៤-២៦៥) ‘‘ឆកណន្តិ គោមយំ. បាកតិកចុណ្ណន្តិ អបក្កកសាវចុណ្ណំ, គន្ធចុណ្ណំ បន ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ២៦៤) ‘‘ឆកណន្តិ គោមយំ. បាកតិកចុណ្ណំ នាម អបក្កកសាវចុណ្ណំ. តេន ឋបេត្វា គន្ធចុណ្ណំ សព្ពំ វដ្ដតីតិ វទន្តី’’តិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចុណ្ណចាលិនិ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៤) វចនតោ គិលានានំ ភិក្ខូនំ ចុណ្ណេហិ ភេសជ្ជេហិ ចាលិតេហិ អត្ថេ សតិ ចុណ្ណចាលិនី វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទុស្សចាលិនិ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៤) វចនតោ សណ្ហេហិ ចុណ្ណេហិ អត្ថេ សតិ ទុស្សចាលិនី វដ្ដតិ ¶ . ‘‘ចុណ្ណចាលិនិន្តិ ឧទុក្ខលេ កោដ្ដិតចុណ្ណបរិស្សាវនិ’’ន្តិ វិមតិវិនោទនិយំ ¶ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦៤-២៦៥) វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយម្បិ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ២៦៤) ‘‘ចាលិតេហីតិ បរិស្សាវិតេហី’’តិ វុត្តំ.

អមនុស្សិកាពាធកថា

អមនុស្សិកាពាធកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អមនុស្សិកាពាធេ អាមកមំសំ អាមកមំសលោហិត’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៤) វចនតោ យស្ស ភិក្ខុនោ អាមកមំសំ ខាទិតស្ស អាមកលោហិតំ បិវិតស្ស សោ អមនុស្សាពាធោ បដិប្បស្សម្ភតិ, តស្ស អនាបត្តិ. តត្ថ អាមកមំសញ្ច ខាទិ, អាមកលោហិតញ្ច បិវីតិ ន តំ ភិក្ខុ ខាទិ, ន បិវិ, អមនុស្សោ ខាទិត្វា ច បិវិត្វា ច បក្កន្តោ. តេន វុត្តំ ‘‘តស្ស សោ អមនុស្សិកាពាធោ បដិប្បស្សម្ភី’’តិ.

អញ្ជនកថា

អញ្ជនកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អញ្ជនំ កាឡញ្ជនំ រសញ្ជនំ សោតញ្ជនំ គេរុកំ កបល្ល’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ ភិក្ខូនំ ចក្ខុរោគេ សតិ អញ្ជនាទីនិ វដ្ដន្តិ. តត្ថ ‘‘អញ្ជនន្តិ សព្ពសង្គាហិកវចនមេតំ. កាឡញ្ជនន្តិ ឯកា អញ្ជនជាតិ. រសញ្ជនន្តិ នានាសម្ភារេហិ កតំ. សោតញ្ជនន្តិ នទីសោតាទីសុ ឧប្បជ្ជនកអញ្ជនំ. គេរុកោ នាម សុវណ្ណគេរុកោ. កបល្លន្តិ ទីបសិខតោ គហិតមសី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៦៤) វុត្តំ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៦៥) ‘‘សុវណ្ណគេរុកោតិ សុវណ្ណតុត្ថាទី’’តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦៤-២៦៥) តថេវ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចន្ទនំ តគរំ កាឡានុសារិយំ តាលីសំ ភទ្ទមុត្តក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ អញ្ជនូបបិសនេហិ អត្ថេ សតិ ឥមានិ ចន្ទនាទីនិ វដ្ដន្តិ. តត្ថ ‘‘ចន្ទនន្តិ លោហិតចន្ទនាទិកំ យំ កិញ្ចិ ចន្ទនំ. តគរាទីនិ ¶ បាកដានិ. អញ្ញានិបិ នីលុប្បលាទីនិ វដ្ដន្តិយេវ. អញ្ជនូបបិសនេហីតិ អញ្ជនេហិ សទ្ធិំ ឯកតោ បិសិតព្ពេហិ. ន ហិ កិញ្ចិ អញ្ជនូបបិសនំ ន វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៦៤) ដីកាយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៦៥) បន ‘‘អញ្ជនូបបិសនន្តិ អញ្ជនត្ថាយ ឧបបិសិតព្ពំ យំ កិញ្ចិ ¶ ចុណ្ណជាតី’’តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦៤-២៦៥) បន ‘‘បាឡិយំ អញ្ជនូបបិសនន្តិ អញ្ជនេ ឧបនេតុំ បិសិតព្ពភេសជ្ជ’’ន្តិ វុត្តំ.

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អញ្ជនិ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ អញ្ជនឋបនដ្ឋានំ វដ្ដតិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឧច្ចាវចា អញ្ជនី ធារេតព្ពា, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អដ្ឋិមយំ ទន្តមយំ វិសាណមយំ នឡមយំ វេឡុមយំ កដ្ឋមយំ ជតុមយំ លោហមយំ សង្ខនាភិមយ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ ឯតានិ កប្បិយានិ. តត្ថ អដ្ឋិមយន្តិ មនុស្សដ្ឋិំ ឋបេត្វា អវសេសអដ្ឋិមយំ. ទន្តមយន្តិ ហត្ថិទន្តាទិសព្ពទន្តមយំ. វិសាណមយេបិ អកប្បិយំ នាម នត្ថិ. នឡមយាទយោ ឯកន្តកប្បិយាយេវ.

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អបិធាន’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ អញ្ជនីអបិធានម្បិ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សុត្តកេន ពន្ធិត្វា អញ្ជនិយា ពន្ធិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ អបិធានំ សុត្តកេន ពន្ធិត្វា អញ្ជនិយា ពន្ធិតព្ពំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សុត្តកេន សិព្ពេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ អបតនត្ថាយ អញ្ជនីសុត្តកេន សិព្ពេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អញ្ជនិសលាក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ អញ្ជនិសលាកម្បិ វដ្ដតិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឧច្ចាវចា អញ្ជនិសលាកា ធារេតព្ពា, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អដ្ឋិមយំ…បេ… សង្ខនាភិមយ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ ឯតាយេវ អញ្ជនិសលាកា វដ្ដន្តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សលាកដ្ឋានិយ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ អញ្ជនិសលាកដ្ឋានិយម្បិ វដ្ដតិ. តត្ថ សលាកដ្ឋានិយន្តិ យត្ថ សលាកំ ឱទហន្តិ, តំ សុសិរទណ្ឌកំ វា ថវិកំ វា អនុជានាមីតិ ¶ អត្ថោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អញ្ជនិត្ថវិក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ ថវិកម្បិ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អំសពទ្ធកំ ពន្ធនសុត្តក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៥) វចនតោ អញ្ជនិត្ថវិកាយ អំសេ លគ្គនត្ថាយ អំសពទ្ធកម្បិ ពន្ធនសុត្តកម្បិ វដ្ដតិ.

នត្ថុកថា

នត្ថុកថាយំ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មុទ្ធនិ តេលក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ សីសាភិតាបស្ស ភិក្ខុនោ មុទ្ធនិ តេលំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, នត្ថុកម្ម’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ នក្ខមនីយេ សតិ នត្ថុកម្មំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, នត្ថុករណិ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ នត្ថុយា អគឡនត្ថំ នត្ថុករណី វដ្ដតិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឧច្ចាវចា នត្ថុករណី ធារេតព្ពា, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អដ្ឋិមយំ…បេ… សង្ខនាភិមយ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ ឯតាយេវ នត្ថុករណិយោ វដ្ដន្តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យមកនត្ថុករណិ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ នត្ថុ វិសមំ អាសិញ្ចយន្តិ ចេ, យមកនត្ថុករណិំ ធារេតព្ពំ. តត្ថ យមកនត្ថុករណិន្តិ សមសោ តាហិ ទ្វីហិ បនាឡិកាហិ ឯកំ នត្ថុករណិំ.

ធូមនេត្តកថា

ធូមនេត្តកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ធូមំ បាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ យមកនត្ថុករណិយា នក្ខមនីយេ សតិ ធូមំ បាតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ធូមនេត្ត’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ តមេវ វដ្ដិំ អាលិម្ពេត្វា បិវនបច្ចយា កណ្ឋេ ទហន្តេន ធូមនេត្តធូមោ បិវិតព្ពោ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឧច្ចាវចានិ ធូមនេត្តានិ ធារេតព្ពានិ, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អដ្ឋិមយំ…បេ… សង្ខនាភិមយ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ ឯតានិ ឯវ ធូមនេត្តានិ ធារេតព្ពានិ. ‘‘អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, អបិធាន’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ បាណកាទិអប្បវិសនត្ថំ ធូមនេត្តត្ថវិកម្បិ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យមកត្ថវិក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ ឯកតោ ឃំសិយមានេ សតិ យមកត្ថវិកំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អំសពទ្ធកំ ពន្ធនសុត្តក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៦) វចនតោ ធូមនេត្តត្ថវិកស្ស អំសពទ្ធពន្ធនសុត្តំ វដ្ដតិ.

តេលបាកកថា

តេលបាកកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តេលបាក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ វាតាពាធេ ¶ សតិ តេលបាកោ វដ្ដតិ. តត្ថ អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តេលបាកន្តិ យំ កិញ្ចិ ភេសជ្ជបក្ខិត្តំ សព្ពំ អនុញ្ញាតមេវ ហោតិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អតិបក្ខិត្តមជ្ជំ តេលំ បាតព្ពំ, យោ បិវេយ្យ, យថាធម្មោ ការេតព្ពោ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យស្មិំ តេលបាកេ មជ្ជស្ស ន វណ្ណោ ន គន្ធោ ន រសោ បញ្ញាយតិ, ឯវរូបំ មជ្ជបក្ខិត្តំ តេលំ បាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ យស្មិំ តេលបាកេ បក្ខិត្តស្ស មជ្ជស្ស វណ្ណោ វា គន្ធោ វា រសោ វា ន បញ្ញាយតិ, តាទិសំ តេលំ បិវិតព្ពំ. តត្ថ អតិបក្ខិត្តមជ្ជានីតិ អតិវិយ ខិត្តមជ្ជានិ, ពហុំ មជ្ជំ បក្ខិបិត្វា យោជិតានីតិ អត្ថោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អព្ភញ្ជនំ អធិដ្ឋាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ អតិបក្ខិត្តមជ្ជត្តា អបិវិតព្ពេ តេលេ សតិ អព្ភញ្ជនំ អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តីណិ តុម្ពានិ លោហតុម្ពំ កដ្ឋតុម្ពំ ផលតុម្ព’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ តេលបក្កភាជនានិ ឥមានិ តីណិ តុម្ពានិ វដ្ដន្តិ.

សេទកម្មកថា

សេទកម្មកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សេទកម្ម’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ អង្គវាតេ សតិ សេទកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ ¶ . តត្ថ អង្គវាតោតិ ហត្ថបាទេ វាតោ. នក្ខមនីយោ ហោតិ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សម្ភារសេទ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ សេទកម្មេន នក្ខមនីយេ សតិ សម្ភារសេទំ កាតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ សម្ភារសេទន្តិ នានាវិធបណ្ណសម្ភារសេទំ. នក្ខមនីយោ ហោតិ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មហាសេទ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ សម្ភារសេទនក្ខមនីយេ សតិ មហាសេទំ កាតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ មហាសេទន្តិ មហន្តំ សេទំ, បោរិសប្បមាណំ អាវាដំ អង្គារានំ បូរេត្វា បំសុវាលិកាទីហិ បិទហិត្វា តត្ថ នានាវិធានិ វាតហរណបណ្ណានិ សន្ថរិត្វា តេលមក្ខិតេន គត្តេន តត្ថ និបជ្ជិត្វា សម្បរិវត្តន្តេន សរីរំ សេទេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. នក្ខមនីយោ ហោតិ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ភង្គោទក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ មហាសេទេន នក្ខមនីយេ សតិ ភង្គោទកំ កាតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ភង្គោទកន្តិ នានាបណ្ណភង្គកុថិតំ ឧទកំ, តេហិ បណ្ណេហិ ច ឧទកេន ច សិញ្ចិត្វា សិញ្ចិត្វា សេទេតព្ពោ. នក្ខមនីយោ ហោតិ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឧទកកោដ្ឋក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ ភង្គោទកេន នក្ខមនីយេ សតិ ឧទកកោដ្ឋកំ កាតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ឧទកកោដ្ឋកន្តិ ¶ ឧទកកោដ្ឋេ ចាដិំ វា ទោណិំ វា ឧណ្ហោទកស្ស បូរេត្វា តត្ថ បវិសិត្វា សេទកម្មករណំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ.

លោហិតមោចនកថា

លោហិតមោចនកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, លោហិតំ មោចេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ បព្ពវាតេ សតិ លោហិតំ មោចេតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ បព្ពវាតោ ហោតីតិ បព្ពេ បព្ពេ វាតោ វិជ្ឈតិ. លោហិតំ មោចេតុន្តិ សត្ថកេន លោហិតំ មោចេតុំ. នក្ខមនីយោ ហោតិ, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, លោហិតំ មោចេត្វា វិសាណេន គាហេតុន្តិ (មហាវ. ២៦៧).

បាទព្ភញ្ជនកថា

បាទព្ភញ្ជនកថាយំ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បាទព្ភញ្ជន’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ បាទេសុ ផលិតេសុ បាទព្ភញ្ជនំ បចិតព្ពំ. នក្ខមនីយោ ហោតិ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បជ្ជំ អភិសង្ខរិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ បាទព្ភញ្ជនតេលេន នក្ខមនីយេ សតិ បជ្ជំ អភិសង្ខរិតព្ពំ. តត្ថ បជ្ជំ អភិសង្ខរិតុន្តិ យេន ផលិតបាទា បាកតិកា ហោន្តិ, តំ នាឡិកេរាទីសុ នានាភេសជ្ជានិ បក្ខិបិត្វា បជ្ជំ អភិសង្ខរិតុំ, បាទានំ សប្បាយភេសជ្ជំ បចិតុន្តិ អត្ថោ.

គណ្ឌាពាធកថា

គណ្ឌាពាធកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សត្ថកម្ម’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ គណ្ឌាពាធេ សតិ សត្ថកម្មំ កាតព្ពំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កសាវោទក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ កសាវោទកេន អត្ថេ សតិ កសាវោទកំ ទាតព្ពំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិលកក្ក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ តិលកក្កេន អត្ថេ សតិ តិលកក្កំ ទាតព្ពំ. តិលកក្កេន អត្ថោតិ បិដ្ឋេហិ តិលេហិ អត្ថោ. ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ កពឡិក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ កពឡិកាយ អត្ថេ សតិ កពឡិកា ទាតព្ពា. តត្ថ កពឡិកន្តិ វណមុខេ សត្តុបិណ្ឌំ បក្ខិបិតុំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វណពន្ធនចោឡ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ ¶ វណពន្ធនចោឡេន អត្ថេ សតិ វណពន្ធនចោឡំ ទាតព្ពំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សាសបកុដ្ដេន ផោសិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ សចេ វណោ កុណ្ឌវតី, សាសបកុដ្ដេន ផោសិតព្ពំ. តត្ថ សាសបកុដ្ដេនាតិ សាសបបិដ្ឋេន.

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ធូមំ កាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ យទិ វណោ កិលិជ្ជិត្ថ, ធូមំ កាតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, លោណសក្ខរិកាយ ឆិន្ទិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ យទិ វឌ្ឍមំសំ វុដ្ឋាតិ ¶ , ឆិន្ទិតព្ពំ. តត្ថ វឌ្ឍមំសន្តិ អធិកមំសំ អាណី វិយ ឧដ្ឋហតិ. លោណសក្ខរិកាយ ឆិន្ទិតុន្តិ ខារេន ឆិន្ទិតុំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វណតេល’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ យទិ វណោ ន រុហតិ, វណរុហនតេលំ បចិតព្ពំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិកាសិកំ សព្ពំ វណបដិកម្ម’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៧) វចនតោ យទិ តេលំ គឡតិ, វិកាសិកំ ទាតព្ពំ, សព្ពំ វណបដិកម្មំ កាតព្ពំ. តត្ថ វិកាសិកន្តិ តេលរុន្ធនបិលោតិកំ. សព្ពំ វណបដិកម្មន្តិ យំ កិញ្ចិ វណបដិកម្មំ នាម អត្ថិ, សព្ពំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ. មហាវិកដកថា បុព្ពេ វុត្តាវ.

សាមំ គហេត្វាតិ ឥទំ ន កេវលំ សប្បទដ្ឋស្សេវ, អញ្ញស្មិម្បិ ទដ្ឋវិសេ សតិ សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ, អញ្ញេសុ បន ការណេសុ បដិគ្គហិតមេវ វដ្ដតិ.

វិសបីតកថា

វិសបីតកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គូថំ បាយេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៨) វចនតោ បីតវិសំ ភិក្ខុំ គូថំ បាយេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ ករោន្តោ បដិគ្គណ្ហាតិ, ស្វេវ បដិគ្គហោ កតោ, ន បុន បដិគ្គហេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ២៦៨) វចនតោ តទេវ វដ្ដតិ. អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៦៨) បន ន បុន បដិគ្គហេតព្ពោតិ សចេ ភូមិប្បត្តោ, បដិគ្គហាបេតព្ពោ, អប្បត្តំ បន គហេតុំ វដ្ដតិ.

ឃរទិន្នកាពាធកថា

ឃរទិន្នកាពាធកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សីតាលោឡិំ បាយេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៩) វចនតោ ¶ ឃរទិន្នកាពាធស្ស ភិក្ខុនោ សីតាលោឡិំ បាយេតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ឃរទិន្នកាពាធោតិ វសីករណបាណកសមុដ្ឋិតរោគោ. ដីកាយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៦៩) បន ¶ ‘‘ឃរទិន្នកាពាធោ នាម វសីករណត្ថាយ ឃរណិយា ទិន្នភេសជ្ជសមុដ្ឋិតោ អាពាធោ. តេនាហ ‘វសីករណបាណកសមុដ្ឋិតរោគោ’តិ. ឃរ-សទ្ទោ ចេត្ថ អភេទេន ឃរណិយា វត្តមានោ អធិប្បេតោ’’តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយម្បិ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦៧-២៦៩) ‘‘ឃរទិន្នកាពាធោ នាម ឃរណិយា ទិន្នវសីករណភេសជ្ជសមុដ្ឋិតោ អាពាធោ’’តិ វុត្តំ. សីតាលោឡិន្តិ នង្គលេន កសន្តស្ស ផាលេ លគ្គមត្តិកំ ឧទកេន អាលោឡេត្វា បាយេតុំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ.

ទុដ្ឋគហណិកកថា

ទុដ្ឋគហណិកកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាមិសខារំ បាយេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៩) វចនតោ ទុដ្ឋគហណិកស្ស ភិក្ខុនោ អាមិសខារំ បាយេតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ ទុដ្ឋគហណិកោតិ វិបន្នគហណិកោ, កិច្ឆេន ឧច្ចារោ និក្ខមតីតិ អត្ថោ. អាមិសខារន្តិ សុក្ខោទនំ ឈាបេត្វា តាយ ឆារិកាយ បគ្ឃរិតំ ខារោទកំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦៧-២៦៩) បន ‘‘តាយ ឆារិកាយ បគ្ឃរិតំ ខារោទកន្តិ បរិស្សាវនេ តំ ឆារិកំ បក្ខិបិត្វា ឧទកេ អភិសិញ្ចិតេ តតោ ឆារិកតោ ហេដ្ឋា បគ្ឃរិតំ ខារោទក’’ន្តិ វុត្តំ.

បណ្ឌុរោគាពាធកថា

បណ្ឌុរោគាពាធកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មុត្តហរីតកំ បាយេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៩) វចនតោ បណ្ឌុរោគាពាធស្ស ភិក្ខុនោ មុត្តហរីតកំ បាយេតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ មុត្តហរីតកន្តិ គោមុត្តបរិភាវិតំ ហរីតកំ.

ឆវិទោសាពាធកថា

ឆវិទោសាពាធកថាយំ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គន្ធាលេបំ កាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៩) វចនតោ ឆវិទោសាពាធស្ស ភិក្ខុនោ គន្ធាលេបំ កាតុំ វដ្ដតិ.

អភិសន្នកាយកថា

អភិសន្នកាយកថាយំ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិរេចនំ បាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៩) វចនតោ អភិសន្នកាយស្ស ភិក្ខុនោ វិរេចនំ បាតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ អភិសន្នកាយោតិ ឧស្សន្នទោសកាយោ. អច្ឆកញ្ជិយា អត្ថោ ហោតិ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អច្ឆកញ្ជិយ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៩) វចនតោ អច្ឆកញ្ជិយំ បាតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ អច្ឆកញ្ជិយន្តិ តណ្ឌុលោទកមណ្ឌោ. អកដយូសេន អត្ថោ ហោតិ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អកដយូស’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៩) វចនតោ អកដយូសំ បាតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ អកដយូសន្តិ អសិនិទ្ធោ មុគ្គបចិតបានីយោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៦៩) បន វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦៧-២៦៩) ‘‘អកដយូសេនាតិ អនភិសង្ខតេន មុគ្គយូសេនា’’តិ វុត្តំ. កដាកដេន អត្ថោ ហោតិ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កដាកដ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៩) វចនតោ កដាកដំ បាយេតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ កដាកដន្តិ សោវ ធោតសិនិទ្ធោ. សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.២៦៩) វិមតិវិនោទនិយញ្ច (វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.២៦៧-២៦៩) ‘‘កដាកដេនាតិ មុគ្គេ បចិត្វា អចាលេត្វាវ បរិស្សាវិតេន មុគ្គយូសេនា’’តិ វុត្តំ. បដិច្ឆាទនីយេន អត្ថោ ហោតិ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បដិច្ឆាទនីយ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៩) វចនតោ បដិច្ឆាទនីយំ បាតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ បដិច្ឆាទនីយេនាតិ មំសរសេន.

លោណសោវីរកកថា

លោណសោវីរកកថាយំ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានស្ស លោណសោវីរកំ, អគិលានស្ស ឧទកសម្ភិន្នំ បានបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៣) វចនតោ គិលានេន ភិក្ខុនា លោណសោវីរកំ បាតព្ពំ, អគិលានេន ឧទកសម្ភិន្នំ កត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ, តញ្ច ‘‘បានបរិភោគេនា’’តិ វចនតោ វិកាលេបិ វដ្ដតិ.

តត្ថ លោណសោវីរកំ នាម សព្ពរសាភិសង្ខតំ ឯកំ ភេសជ្ជំ, តំ កិរ ករោន្តោ ហរីតកាមលកវិភីតកកសាវេ សព្ពធញ្ញានិ សព្ពអបរណ្ណានិ សត្តន្នម្បិ ធញ្ញានំ ឱទនំ កទលិផលាទីនិ សព្ពផលានិ វេត្តកេតកខជ្ជូរិកឡីរាទយោ សព្ពកឡីរេ មច្ឆមំសខណ្ឌានិ អនេកានិ ¶ ច មធុផាណិតសិន្ធវលោណតិកដុកាទីនិ ភេសជ្ជានិ បក្ខិបិត្វា កុម្ភិមុខំ លិម្បិត្វា ឯកំ ទ្វេ តីណិ សំវច្ឆរានិ ឋបេន្តិ, តំ បរិបច្ចិត្វា ជម្ពុរសវណ្ណំ ហោតិ, វាតកាសកុដ្ឋបណ្ឌុភគណ្ឌលាទីនំ សិនិទ្ធភោជនភុត្តានញ្ច ឧត្តរបានំ ភត្តជីរណកភេសជ្ជំ តាទិសំ នត្ថិ, តំ បនេតំ ភិក្ខូនំ បច្ឆាភត្តម្បិ វដ្ដតិ, គិលានានំ បាកតិកមេវ. អគិលានានំ បន ឧទកសម្ភិន្នំ បានបរិភោគេនាតិ.

សារត្ថទីបនិយំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៩១-១៩២) បន ‘‘បានបរិភោគេនាតិ វុត្តត្តា លោណសោវីរកំ យាមកាលិក’’ន្តិ វុត្តំ. វិមតិវិនោទនិយំ (វិ. វិ. ដី. ១.១៩២) បន ‘‘បានបរិភោគេន វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ បន វុត្តត្តា លោណសោវីរកំ យាមកាលិកន្តិ កេចិ វទន្តិ, កេចិ បន ‘គិលានានំ បាកតិកមេវ, អគិលានានំ បន ឧទកសម្ភិន្ន’ន្តិ វុត្តត្តា គុឡំ វិយ សត្តាហកាលិក’’ន្តិ វុត្តំ. វជិរពុទ្ធិដីកាយំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ២៦៣) បន ‘‘អវិសេសេន សតិបច្ចយតា វុត្តា ¶ . ឥមស្មិំ ខន្ធកេ ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានស្ស គុឡំ, អគិលានស្ស គុឡោទកំ, គិលានស្ស លោណសោវីរកំ, អគិលានស្ស ឧទកសម្ភិន្ន’ន្តិ (មហាវ. ២៨៤) វុត្តំ, តស្មា សិទ្ធំ ‘សតិបច្ចយតា គិលានាគិលានវសេន ទុវិធា’តិ’’ វុត្តំ.

អន្តោវុត្ថាទិកថា

អន្តោវុត្ថាទិកថាយំ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភគវតោ ឧទរវាតាពាធោ ហោតិ, អថ ខោ អាយស្មា អានន្ទោ ‘បុព្ពេបិ ភគវតោ ឧទរវាតាពាធោ តេកដុលយាគុយា ផាសុ ហោតី’តិ សាមំ តិលម្បិ តណ្ឌុលម្បិ មុគ្គម្បិ វិញ្ញាបេត្វា អន្តោ វាសេត្វា អន្តោ សាមំ បចិត្វា ភគវតោ ឧបនាមេសិ ‘បិវតុ ភគវា តេកដុលយាគុ’ន្តិ. ជានន្តាបិ តថាគតា បុច្ឆន្តិ, ជានន្តាបិ ន បុច្ឆន្តិ, កាលំ វិទិត្វា បុច្ឆន្តិ, កាលំ វិទិត្វា ន បុច្ឆន្តិ, អត្ថសញ្ហិតំ តថាគតា បុច្ឆន្តិ, នោ អនត្ថសញ្ហិតំ, អនត្ថសញ្ហិតេ សេតុឃាតោ តថាគតានំ. ទ្វីហិ អាការេហិ ពុទ្ធា ភគវន្តោ ភិក្ខូ បដិបុច្ឆន្តិ ‘ធម្មំ វា ទេសេស្សាម, សាវកានំ វា សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សាមា’តិ.

អថ ខោ ភគវា អាយស្មន្តំ អានន្ទំ អាមន្តេសិ ‘កុតាយំ, អានន្ទ, យាគូ’តិ. អថ ខោ ¶ អាយស្មា អានន្ទោ ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសិ. វិគរហិ ពុទ្ធោ ភគវា អននុច្ឆវិកំ, អានន្ទ, អននុលោមិកំ អប្បតិរូបំ អស្សមណកំ អកប្បិយំ អករណីយំ, កថញ្ហិ នាម ត្វំ, អានន្ទ, ឯវរូបាយ ពាហុល្លាយ ចេតេស្សសិ, យទបិ, អានន្ទ, អន្តោ វុត្ថំ, តទបិ អកប្បិយំ. យទបិ អន្តោ បក្កំ, តទបិ អកប្បិយំ. យទបិ សាមំ បក្កំ, តទបិ អកប្បិយំ. នេតំ, អានន្ទ, អប្បសន្នានំ វា បសាទាយ…បេ… វិគរហិត្វា ធម្មិំ កថំ កត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – ន, ភិក្ខវេ, អន្តោ វុត្ថំ អន្តោ ¶ បក្កំ សាមំ បក្កំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ, យោ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោ បក្កំ សាមំ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ តិណ្ណំ ទុក្កដានំ. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោ បក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិ បក្កំ សាមំ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោ បក្កំ សាមំ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទ្វិន្នំ ទុក្កដានំ. អន្តោ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិ បក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ អន្តោ បក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិ បក្កំ សាមំ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ពហិ ចេ, ភិក្ខវេ, វុត្ថំ ពហិ បក្កំ អញ្ញេហិ បក្កំ, តញ្ចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, អនាបត្តី’’តិ (មហាវ. ២៧៤) វចនតោ សហសេយ្យប្បហោនកេ ឋានេ វុត្ថតា, តត្ថ បក្កតា, ឧបសម្បន្នេន សាមំ បក្កតាតិ ឥមេសំ តិណ្ណំ អង្គានំ សម្ភវេ សតិ តិស្សោ អាបត្តិយោ, ទ្វិន្នំ សម្ភវេ ទ្វេ អាបត្តិយោ, ឯកស្ស អង្គស្ស សម្ភវេ ឯកា អាបត្តីតិ វេទិតព្ពំ.

អន្តោ វុត្ថន្តិ អកប្បិយកុដិយំ វុត្ថំ. សាមំ បក្កន្តិ ឯត្ថ យំ កិញ្ចិ អាមិសំ ភិក្ខុនោ បចិតុំ ន វដ្ដតិ. សចេបិស្ស ឧណ្ហយាគុយា សុលសិបណ្ណានិ វា សិង្គិវេរំ វា លោណំ វា បក្ខិបន្តិ, តម្បិ ចាលេតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘យាគុំ និព្ពាបេមី’’តិ បន ចាលេតុំ វដ្ដតិ. ឧត្តណ្ឌុភត្តំ លភិត្វាបិ បិទហិតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ បន មនុស្សា បិទហិត្វាវ ទេន្តិ, វដ្ដតិ. ‘‘ភត្តំ វា មា និព្ពាយតូ’’តិ បិទហិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បុន បាកំ បចិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៤) វចនតោ បុព្ពេ អនុបសម្បន្នេហិ បក្កំ បុន បចិតុំ វដ្ដតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៧៤) ‘‘ខីរតក្កាទីសុ ¶ បន សកិំ កុថិតេសុ អគ្គិំ ទាតុំ វដ្ដតិ បុនបាកស្ស អនុញ្ញាតត្តា’’តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អន្តោ វាសេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៤) វចនតោ ¶ ទុព្ភិក្ខសមយេ តណ្ឌុលាទីនិ អន្តោ វាសេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អន្តោ បចិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៤) វចនតោ ទុព្ភិក្ខសមយេ អន្តោ បចិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សាមំ បចិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៤) វចនតោ ទុព្ភិក្ខសមយេ សាមម្បិ បចិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អន្តោ វុត្ថំ អន្តោ បក្កំ សាមំ បក្ក’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៤) វចនតោ ទុព្ភិក្ខសមយេ តីណិបិ វដ្ដន្តិ.

ឧគ្គហិតបដិគ្គហិតកថា

ឧគ្គហិតបដិគ្គហិតកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យត្ថ ផលខាទនីយំ បស្សតិ, កប្បិយការកោ ច ន ហោតិ, សាមំ គហេត្វា ហរិត្វា កប្បិយការកេ បស្សិត្វា ភូមិយំ និក្ខិបិត្វា បដិគ្គហាបេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឧគ្គហិតំ បដិគ្គហិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៥) វចនតោ តថា កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, អាបត្តិ ន ហោតីតិ.

តតោនីហដកថា

តតោ នីហដកថាយំ ‘‘បដិគ្គណ្ហថ, ភិក្ខវេ, បរិភុញ្ជថ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តតោ នីហដំ ភុត្តាវិនា បវារិតេន អនតិរិត្តំ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៦) វចនតោ យស្មិំ ទានេ និមន្តិតា ហុត្វា ភិក្ខូ ភុញ្ជន្តិ, តតោ ទានតោ នីហដំ ភោជនំ បវារិតេន ភិក្ខុនា ភុញ្ជិតព្ពំ, ន បវារិតសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ហោតិ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៧៦) ‘‘តតោ នីហដន្តិ យត្ថ និមន្តិតា ភុញ្ជន្តិ, តតោ នីហដ’’ន្តិ.

បុរេភត្តបដិគ្គហិតកថា

បុរេភត្តបដិគ្គហិតកថាយំ ¶ ‘‘បដិគ្គណ្ហថ, ភិក្ខវេ, បរិភុញ្ជថ, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ ភុត្តាវិនា បវារិតេន អនតិរិត្តំ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៧) វចនតោ បុរេភត្តំ បដិគ្គហេត្វា និក្ខិបិតំ បវារិតេន ភិក្ខុនា អតិរិត្តំ អកត្វា ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, បវារិតសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ន ហោតិ.

វនដ្ឋបោក្ខរដ្ឋកថា

វនដ្ឋបោក្ខរដ្ឋកថាយំ ¶ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស កាយឌាហាពាធោ ហោតិ. អថ ខោ អាយស្មា មហាមោគ្គល្លានោ យេនាយស្មា សារិបុត្តោ តេនុបសង្កមិ, ឧបសង្កមិត្វា អាយស្មន្តំ សារិបុត្តំ ឯតទវោច ‘បុព្ពេ តេ, អាវុសោ សារិបុត្ត, កាយឌាហាពាធោ កេន ផាសុ ហោតី’តិ. ភិសេហិ ច មេ, អាវុសោ, មុឡាលិកាហិ ចាតិ…បេ… អថ ខោ អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ភិសេ ច មុឡាលិកាយោ ច បរិភុត្តស្ស កាយឌាហាពាធោ បដិប្បស្សម្ភិ…បេ… បដិគ្គណ្ហថ, ភិក្ខវេ, បរិភុញ្ជថ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វនដ្ឋំ បោក្ខរដ្ឋំ ភុត្តាវិនា បវារិតេន អនតិរិត្តំ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៨) វចនតោ វនដ្ឋំ បោក្ខរដ្ឋំ បវារិតេន ភិក្ខុនា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ, បវារិតសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ន ហោតិ. តត្ថ វនដ្ឋំ បោក្ខរដ្ឋន្តិ វនេ ចេវ បទុមិនិគច្ឆេ ច ជាតំ.

អកតកប្បកថា

អកតកប្បកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អពីជំ និព្ពដ្ដពីជំ អកតកប្បំ ផលំ បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៧៨) វចនតោ អពីជញ្ច និព្ពដ្ដពីជញ្ច ¶ ផលំ អគ្គិសត្ថនខេហិ សមណកប្បំ អកត្វាបិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. តត្ថ អពីជន្តិ តរុណផលំ, យស្ស ពីជំ អង្កុរំ ន ជនេតិ. និព្ពដ្ដពីជន្តិ ពីជំ និព្ពដ្ដេត្វា អបនេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពកំ អម្ពបនសាទិ, តានិ ផលានិ កប្បិយការកេ អសតិ កប្បំ អកត្វាបិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

យាគុកថា

យាគុកថាយំ ‘‘ទសយិមេ, ព្រាហ្មណ, អានិសំសា យាគុយា. កតមេ ទស, យាគុំ ទេន្តោ អាយុំ ទេតិ, វណ្ណំ ទេតិ, សុខំ ទេតិ, ពលំ ទេតិ, បដិភានំ ទេតិ, យាគុបីតា ខុទំ បដិហនតិ, បិបាសំ វិនេតិ, វាតំ អនុលោមេតិ, វត្ថិំ សោធេតិ, អាមាវសេសំ បាចេតិ. ឥមេ ខោ, ព្រាហ្មណ, ទសានិសំសា យាគុយាតិ.

‘យោ ¶ សញ្ញតានំ បរទត្តភោជិនំ;

កាលេន សក្កច្ច ទទាតិ យាគុំ;

ទសស្ស ឋានានិ អនុប្បវេច្ឆតិ;

អាយុញ្ច វណ្ណញ្ច សុខំ ពលញ្ច.

‘បដិភានមស្ស ឧបជាយតេ តតោ;

ខុទ្ទំ បិបាសញ្ច ព្យបនេតិ វាតំ;

សោធេតិ វត្ថិំ បរិណាមេតិ ភត្តំ;

ភេសជ្ជមេតំ សុគតេន វណ្ណិតំ.

‘តស្មា ហិ យាគុំ អលមេវ ទាតុំ;

និច្ចំ មនុស្សេន សុខត្ថិកេន;

ទិព្ពានិ វា បត្ថយតា សុខានិ;

មានុស្សសោភគ្យតមិច្ឆតា វា’តិ.

អថ ខោ ភគវា តំ ព្រាហ្មណំ ឥមាហិ គាថាហិ អនុមោទិត្វា ឧដ្ឋាយាសនា បក្កាមិ. អថ ខោ ភគវា ឯតស្មិំ និទានេ ឯតស្មិំ បករណេ ធម្មិំ កថំ កត្វា ភិក្ខូ អាមន្តេសិ – អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យាគុញ្ច មធុគោឡកញ្ចា’’តិ ¶ (មហាវ. ២៨២) វចនតោ យាគុញ្ច មធុគោឡកញ្ច សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. អនុមោទនាគាថាយ ‘‘បត្ថយតំ ឥច្ឆត’’ន្តិ បទានំ ‘‘អលមេវ ទាតុ’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. សចេ បន ‘‘បត្ថយតា ឥច្ឆតា’’តិ បាឋោ អត្ថិ, សោយេវ គហេតព្ពោ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អញ្ញត្រ និមន្តិតេន អញ្ញស្ស ភោជ្ជយាគុ បរិភុញ្ជិតព្ពា, យោ បរិភុញ្ជេយ្យ, យថាធម្មោ ការេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ២៨៣) វចនតោ តថា ភុញ្ជន្តស្ស បរម្បរភោជនសិក្ខាបទេន អាបត្តិ ហោតិ. ភោជ្ជយាគូតិ យា បវារណំ ជនេតិ. យថាធម្មោ ការេតព្ពោតិ បរម្បរភោជនេន ការេតព្ពោ.

គុឡកថា

គុឡកថាយំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានស្ស គុឡំ, អគិលានស្ស គុឡោទក’’ន្តិ (មហាវ. ២៨៤) វចនតោ ¶ គិលានោ ភិក្ខុ គុឡបិណ្ឌំ វិកាលេបិ ខាទិតុំ វដ្ដតិ. អគិលានោ បន ឧទកសម្ភិន្នំ កត្វា គុឡោទកបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘គិលានស្ស គុឡន្តិ តថារូបេន ព្យាធិនា គិលានស្ស បច្ឆាភត្តំ គុឡំ អនុជានាមីតិ អត្ថោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៨៤) វុត្តំ. ‘‘តថារូបេន ព្យាធិនា’’តិ វុត្តត្តា យថារូបេន ព្យាធិនា គិលានស្ស គុឡោ បរិភុញ្ជិតព្ពោ ហោតិ, តថារូបេន ឯវ ព្យាធិនា គិលានស្សាតិ វុត្តំ វិយ ទិស្សតិ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ.

ឯត្តកាសុ កថាសុ យា យា សំវណ្ណេតព្ពប្បករណេ ន ទិស្សតិ, សា សា អម្ហេហិ បេសលានំ ភិក្ខូនំ កោសល្លត្ថំ បាឡិតោ ច អដ្ឋកថាតោ ច គហេត្វា ដីកាចរិយានំ វចនេហិ អលង្ករិត្វា ឋបិតា, តស្មា និក្កង្ខា ហុត្វា បណ្ឌិតា ឧបធារេន្តុ.

ចតុមហាបទេសកថា

៦៧. យំ ¶ ភិក្ខវេតិអាទិ មហាបទេសកថា នាម. តត្ថ មហន្តេ អត្ថេ ឧបទិស្សតិ ឯតេហីតិ មហាបទេសា, មហន្តា វា អត្ថា បទិស្សន្តិ បញ្ញាយន្តិ ឯត្ថាតិ មហាបទេសា, មហន្តានំ វា អត្ថានំ បទេសោ បវត្តិទេសោតិ មហាបទេសា. កេ តេ? ឥមេយេវ ចត្តារោ បាឋា, អត្ថា វា. តេន វុត្តំ ‘‘ឥមេ ចត្តារោ មហាបទេសេ’’តិអាទិ. តត្ថ ធម្មសង្គាហកត្ថេរាតិ មហាកស្សបាទយោ. សុត្តំ គហេត្វាតិ ‘‘ឋបេត្វា ធញ្ញផលរស’’ន្តិអាទិកំ សុត្តំ គហេត្វា ឧបធារេន្តោ. សត្ត ធញ្ញានីតិ –

‘‘សាលិ វីហិ ច កុទ្រូសោ, គោធុមោ វរកោ យវោ;

កង្គូតិ សត្ត ធញ្ញានិ, នីវារាទី តុ តព្ភិទា’’តិ –.

វុត្តានិ សត្ត ធញ្ញានិ. សព្ពំ អបរណ្ណន្តិ មុគ្គមាសាទយោ. អដ្ឋ បានានីតិ អម្ពបានំ ជម្ពុបានំ ចោចបានំ មោចបានំ សាលុកបានំ មុទ្ទិកបានំ មធុកបានំ ផារុសកបានញ្ច.

ឥមិនា នយេនាតិ សុត្តានុលោមនយេន. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘សុត្តានុលោមំ នាម ចត្តារោ មហាបទេសា’’តិ. បាឡិញ្ច អដ្ឋកថញ្ច អនបេក្ខិត្វាតិ បាឡិយំ នីតត្ថតោ អាគតមេវ អគ្គហេត្វា ¶ . អញ្ញានិបីតិ តតោ អញ្ញានិបិ. ឯតេន មហាបទេសា នាម ន កេវលំ យថាវុត្តា ឯវ, អថ ខោ អនេកានិ នានប្បការានិ វិនយធរស្ស ញាណានុភាវប្បកាសិតានីតិ ទស្សេតិ.

អានិសំសកថា

៦៨. អានិសំសកថាយំ វិនយំ ធារេតីតិ វិនយធរោ, សិក្ខនវាចនមនសិការវិនិច្ឆយនតទនុលោមករណាទិនា វិនយបរិយត្តិកុសលោ ¶ ភិក្ខុ. វិនយបរិយត្តិមូលំ ឯតេសន្តិ វិនយបរិយត្តិមូលកា. កេ តេ? បញ្ចានិសំសា. វិនយបរិយត្តិយេវ មូលំ ការណំ កត្វា លភិតព្ពអានិសំសា, ន អញ្ញបរិយត្តិំ វា បដិបត្តិអាទយោ វា មូលំ កត្វាតិ អត្ថោ. អថ វា បរិយាបុណនំ បរិយត្តិ, វិនយស្ស បរិយត្តិ វិនយបរិយត្តិ, សា មូលំ ឯតេសន្តិ វិនយបរិយត្តិមូលកា, វិនយបរិយាបុណនហេតុភវា អានិសំសាតិ អត្ថោ. ‘‘កតមេ’’តិអាទិនា តេសំ បញ្ចានិសំសាទីនំ សរូបំ បុច្ឆិត្វា ‘‘អត្តនោ’’តិអាទិនា វិស្សជ្ជេត្វា តំ វចនំ បាឡិយា សមត្ថេតុំ ‘‘វុត្តញ្ហេត’’ន្តិអាទិមាហ.

ឯវំ បញ្ចានិសំសានំ សរូបំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេយេវ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘កថមស្សា’’តិអាទិនា បុច្ឆិត្វា ‘‘ឥធេកច្ចោ’’តិអាទិនា វិស្សជ្ជេតិ. តត្ថ អត្តនោ សីលក្ខន្ធសុគុត្តភាវោ នាម អាបត្តិអនាបជ្ជនភាវេនេវ ហោតិ, នោ អញ្ញថាតិ អាបត្តិអាបជ្ជនការណំ ទស្សេត្វា តទភាវេន អនាបជ្ជនំ ទស្សេតុំ ‘‘អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តោ ឆហាការេហិ អាបជ្ជតី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ –

‘‘សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ;

អាបត្តិំ បរិគូហតិ;

អគតិគមនញ្ច គច្ឆតិ;

ឯទិសោ វុច្ចតិ អលជ្ជិបុគ្គលោ’’តិ. (បរិ. ៣៥៩) –

វុត្តេន អលជ្ជីលក្ខណេន ន លជ្ជតិ ន ហិរីយតីតិ អលជ្ជី, តស្ស ភាវោ អលជ្ជិតា. នត្ថិ ញាណំ ឯតស្សាតិ អញ្ញាណំ, តស្ស ភាវោ អញ្ញាណតា. កុកតស្ស ភាវោ កុក្កុច្ចំ, តេន បកតោ កុក្កុច្ចបកតោ, តស្ស ភាវោ កុក្កុច្ចបកតតា. កប្បតីតិ កប្បិយំ, ន កប្បិយំ អកប្បិយំ ¶ , តស្មិំ អកប្បិយេ ¶ , កប្បិយំ ឥតិ សញ្ញា យស្ស សោ កប្បិយសញ្ញី, តស្ស ភាវោ កប្បិយសញ្ញិតា. ឥតរំ តប្បដិបក្ខតោ កាតព្ពំ, ឥមេសុ បញ្ចសុ បទេសុ យការលោបោ, តស្មា ‘‘អលជ្ជិតាយ អាបត្តិំ អាបជ្ជតី’’តិអាទិនា យោជេតព្ពានិ. ហេត្វត្ថេ ចេតំ និស្សក្កវចនំ. សរតីតិ សតិ, សមុស្សនំ សម្មោសោ. សតិយា សម្មោសោ សតិសម្មោសោ, តស្មា សតិសម្មោសា. ហេត្វត្ថេ ចេតំ ករណវចនំ. ឥទានិ តានិ ការណានិ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘កថ’’ន្ត្យាទិមាហ. តំ នយានុយោគេន វិញ្ញេយ្យមេវ.

អរិដ្ឋោ ឥតិ ភិក្ខុ អរិដ្ឋភិក្ខុ, កណ្ដកោ ឥតិ សាមណេរោ កណ្ដកសាមណេរោ, វេសាលិយា ជាតា វេសាលិកា, វជ្ជីនំ បុត្តា វជ្ជិបុត្តា, វេសាលិកា ច តេ វជ្ជិបុត្តា ចាតិ វេសាលិកវជ្ជិបុត្តា, អរិដ្ឋភិក្ខុ ច កណ្ដកសាមណេរោ ច វេសាលិកវជ្ជិបុត្តា ច អរិដ្ឋភិក្ខុកណ្ដកសាមណេរវេសាលិកវជ្ជិបុត្តកា. បរូបហារោ ច អញ្ញាណញ្ច កង្ខាវិតរណញ្ច បរូបហារអញ្ញាណកង្ខាវិតរណា. កេ តេ? វាទា. តេ អាទិ យេសំ តេតិ បរូបហារអញ្ញាណកង្ខាវិតរណាទយោ. វទន្តិ ឯតេហីតិ វាទា, បរូបហារអញ្ញាណកង្ខាវិតរណាទយោ វាទា ឯតេសន្តិ បរូ…បេ… វាទា. កេ តេ? មិច្ឆាវាទិនោ. អរិដ្ឋ…បេ… បុត្តា ច បរូបហារ…បេ… វាទា ច មហាសង្ឃិកាទយោ ច សាសនបច្ចត្ថិកា នាមាតិ សមុច្ចយទ្វន្ទវសេន យោជនា កាតព្ពា. សេសំ សុវិញ្ញេយ្យមេវ.

អានិសំសកថា និដ្ឋិតា.

ឥតិ វិនយសង្គហសំវណ្ណនាភូតេ វិនយាលង្ការេ

បកិណ្ណកវិនិច្ឆយកថាលង្ការោ នាម

ចតុត្តិំសតិមោ បរិច្ឆេទោ.

និគមនកថាវណ្ណនា

និគមគាថាសុ ¶ បឋមគាថាយំ សទ្ធម្មដ្ឋិតិកាមេន សាសនុជ្ជោតការិនា បរក្កមពាហុនា នរិន្ទេន អជ្ឈេសិតោ សោ អហំ វិនយសង្គហំ អកាសិន្តិ យោជនា.

ទុតិយតតិយគាថាយំ ¶ តេនេវ បរក្កមពាហុនរិន្ទេនេវ ការិតេ រម្មេ រមណីយេ បាសាទសតមណ្ឌិតេ បាសាទានំ សតេន បដិមណ្ឌិតេ នានាទុមគណាកិណ្ណេ ភាវនាភិរតាលយេ ភាវនាយ អភិរតានំ ភិក្ខូនំ អាលយភូតេ សីតលូទកសម្បន្នេ ជេតវនេ ជេតវននាមកេ វិហារេ វសំ វសន្តោ ហុត្វា, អថ វា វសំ វសន្តោ សោហំ សោ អហំ យោគីនំ ហិតំ ហិតភូតំ សារំ សារវន្តំ ឥមំ ឦទិសំ វិនយសង្គហំ អកាសិន្តិ យោជនា.

សេសគាថាសុ ឥមិនា គន្ថករណេន យំ បុញ្ញំ មយ្ហំ សិទ្ធំ, អញ្ញំ ឥតោ គន្ថករណតោ អញ្ញភូតំ យំ បុញ្ញំ មយា បសុតំ ហោតិ, ឯតេន បុញ្ញកម្មេន ទុតិយេ អត្តសម្ភវេ តាវតិំសេ បមោទេន្តោ សីលាចារគុណេ រតោ បញ្ចកាមេសុ អលគ្គោ ទេវបុត្តោ ហុត្វា បឋមំ បឋមភូតំ ផលំ សោតាបត្តិផលំ បត្វាន អន្តិមេ អត្តភាវម្ហិ លោកគ្គបុគ្គលំ នាថំ នាថភូតំ សព្ពសត្តហិតេ រតំ មេត្តេយ្យំ មេត្តេយ្យនាមកំ មុនិបុង្គវំ មុនិសេដ្ឋំ ទិស្វាន តស្ស ធីរស្ស សទ្ធម្មទេសនំ សុត្វា អគ្គំ ផលំ អរហត្តផលំ អធិគន្ត្វា លភិត្វា ជិនសាសនំ សោភេយ្យំ សោភាបេយ្យន្តិ អយំ បាកដយោជនា.

ឯតិស្សាយ បន យោជនាយ សតិ អាចរិយវរស្ស វចនំ ន សម្បដិច្ឆន្តិ បណ្ឌិតា. កថំ? ឯត្ថ ហិ ឥតោ ទុតិយភវេ តាវតិំសភវនេ ទេវបុត្តោ ហុត្វា សោតាបត្តិផលំ បត្វា អន្តិមភវេ មេត្តេយ្យស្ស ភគវតោ ធម្មទេសនំ សុត្វា អរហត្តផលំ លភេយ្យន្តិ អាចរិយស្ស បត្ថនា, សា អយុត្តរូបា ¶ ហោតិ. សោតាបន្នស្ស ហិ សត្តភវតោ ឧទ្ធំ បដិសន្ធិ នត្ថិ, តាវតិំសានញ្ច ទេវានំ ភវសតេនបិ ភវសហស្សេនបិ ភវសតសហស្សេនបិ មេត្តេយ្យស្ស ភគវតោ ឧប្បជ្ជនកាលោ អប្បត្តព្ពោ ហោតិ. អថាបិ វទេយ្យ ‘‘អន្តរា ព្រហ្មលោកេ និព្ពត្តិត្វា មេត្តេយ្យស្ស ភគវតោ កាលេ មនុស្សោ ភវេយ្យា’’តិ, ឯវម្បិ ន យុជ្ជតិ. ន ហិ ព្រហ្មលោកគតានំ អរិយានំ បុន កាមភវូបបត្តិ អត្ថិ. វុត្តញ្ហិ អភិធម្មេ យមកប្បករណេ (យម. ២.អនុសយយមក. ៣១២) ‘‘រូបធាតុយា ចុតស្ស កាមធាតុំ ឧបបជ្ជន្តស្ស សត្តេវ អនុសយា អនុសេន្តី’’តិ. អថាបិ វទេយ្យ ‘‘ព្រហ្មលោកេយេវ ឋត្វា អគ្គផលំ លភេយ្យា’’តិ, តថា ច អាចរិយស្ស វចនេ ន ទិស្សតិ, ‘‘សោភេយ្យំ ជិនសាសន’’ន្តិ វុត្តត្តា ភិក្ខុភូតត្តមេវ ទិស្សតិ. ន ហិ ភិក្ខុភូតោ សាសនំ សោភាបេតុំ សក្កោតិ. អភិធម្មត្ថវិភាវនិយញ្ច –

‘‘ជោតយន្តំ ¶ តទា តស្ស, សាសនំ សុទ្ធមានសំ;

បស្សេយ្យំ សក្ករេយ្យញ្ច, គរុំ មេ សារិសម្ភវ’’ន្តិ. –

ភិក្ខុភូតមេវ វុត្តំ. អថាបិ វទេយ្យ ‘‘អន្តរា ទីឃាយុកោ ភុម្មទេវោ ហុត្វា តទា មនុស្សោ ភវេយ្យា’’តិ, ឯវម្បិ ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស សាវកភូតោ អរិយបុគ្គលោ បុន អញ្ញស្ស ពុទ្ធស្ស សាវកោ ន ភវេយ្យាតិ, អាចរិយោ បន សព្ពបរិយត្តិធរោ អនេកគន្ថការកោ អនេកេសំ គន្ថការកានំ ថេរានំ អាចរិយបាចរិយភូតោ, តេន ន កេវលំ ឥធេវ ឥមា គាថាយោ ឋបិតា, អថ ខោ សារត្ថទីបនីនាមិកាយ វិនយដីកាយ អវសានេ ច ឋបិតា, តស្មា ភវិតព្ពមេត្ថ ការណេនាតិ វីមំសិតព្ពមេតំ.

អថ វា ឥមិនា…បេ… ទេវបុត្តោ ហុត្វា បឋមំ តាវ ផលំ យថាវុត្តំ តាវតិំសេ បមោទនសីលាចារគុណេ រតំ ¶ បញ្ចកាមេសុ អលគ្គភាវសង្ខាតំ អានិសំសំ បត្វាន អន្តិមេ អត្តភាវម្ហិ…បេ… សោភេយ្យន្តិ យោជនា. អថ វា ឥមិនា…បេ… បញ្ចកាមេសុ អលគ្គោ ហុត្វា អន្តិមេ អត្តភាវម្ហិ…បេ… សទ្ធម្មទេសនំ សុត្វា បឋមំ ផលំ សោតាបត្តិផលំ បត្វា តតោ បរំ អគ្គផលំ អរហត្តផលំ អធិគន្ត្វា ជិនសាសនំ សោភេយ្យន្តិ យោជនា. យថា អម្ហាកំ ភគវតោ ធម្មចក្កប្បវត្តនសុត្តន្តធម្មទេសនំ សុត្វា អញ្ញាតកោណ្ឌញ្ញត្ថេរោ សោតាបត្តិផលំ បត្វា បច្ឆា អរហត្តផលំ អធិគន្ត្វា ជិនសាសនំ សោភេសិ, ឯវន្តិ អត្ថោ. ឥតោ អញ្ញានិបិ នយានិ យថា ថេរស្ស វចនានុកូលានិ, តានិ បណ្ឌិតេហិ ចិន្តេតព្ពានិ.

និគមនកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និគមនកថា

១.

ជម្ពុទីបតលេ ¶ រម្មេ, មរម្មវិសយេ សុតេ;

តម្ពទីបរដ្ឋេ ឋិតំ, បុរំ រតននាមកំ.

២.

ជិនសាសនបជ្ជោតំ ¶ , អនេករតនាករំ;

សាធុជ្ជនានមាវាសំ, សោណ្ណបាសាទលង្កតំ.

៣.

តស្មិំ រតនបុរម្ហិ, រាជានេករដ្ឋិស្សរោ;

សិរីសុធម្មរាជាតិ, មហាអធិបតីតិ ច.

៤.

ឯវំនាមោ មហាតេជោ, រជ្ជំ ការេសិ ធម្មតោ;

ការាបេសិ រាជា មណិ-ចូឡំ មហន្តចេតិយំ.

៥.

តស្ស កាលេ ព្រហារញ្ញេ, តិរិយោ នាម បព្ពតោ;

បុព្ពការញ្ញវាសីនំ, និវាសោ ភាវនារហោ.

៦.

អដ្ឋារសហិ ទោសេហិ, មុត្តោ បញ្ចង្គុបាគតោ;

អរញ្ញលក្ខណំ បត្តោ, ពទ្ធសីមាយលង្កតោ.

៧.

តស្មិំ បព្ពតេ វសន្តោ, មហាថេរោ សុបាកដោ;

តិបេដកាលង្ការោតិ, ទ្វិក្ខត្តុំ លទ្ធលញ្ឆនោ.

៨.

តេភាតុកនរិន្ទានំ, គរុភូតោ សុបេសលោ;

កុសលោ បរិយត្តិម្ហិ, បដិបត្តិម្ហិ ការកោ.

៩.

សោហំ លជ្ជីបេសលេហិ, ភិក្ខូហិ អភិយាចិតោ;

សាសនស្សោបការាយ, អកាសិំ សីលវឌ្ឍនំ.

១០.

វិនយាលង្ការំ នាម, លជ្ជីនំ ឧបការកំ;

សុដ្ឋុ វិនយសង្គហ-វណ្ណនំ សាធុសេវិតំ.

១១.

រូបឆិទ្ទនាសកណ្ណេ ¶ ¶ , សម្បត្តេ ជិនសាសនេ;

ឆិទ្ទសុញ្ញសុញ្ញរូបេ, កលិយុគម្ហិ អាគតេ.

១២.

និដ្ឋាបិតា អយំ ដីកា, មយា សាសនការណា;

ទ្វីសុ សោណ្ណវិហារេសុ, ទ្វិក្ខត្តុំ លទ្ធកេតុនា.

១៣.

ឥមិនា បុញ្ញកម្មេន, អញ្ញេន កុសលេន ច;

ឥតោ ចុតាហំ ទុតិយេ, អត្តភាវម្ហិ អាគតេ.

១៤.

ហិមវន្តបទេសម្ហិ, បព្ពតេ គន្ធមាទនេ;

អាសន្នេ មណិគុហាយ, មញ្ជូសកទុមស្ស ច.

១៥.

តស្មិំ ហេស្សំ ភុម្មទេវោ, អតិទីឃាយុកោ វរោ;

បញ្ញាវីរិយសម្បន្នោ, ពុទ្ធសាសនមាមកោ.

១៦.

យាវ តិដ្ឋតិ សាសនំ, តាវ ចេតិយវន្ទនំ;

ពោធិបូជំ សង្ឃបូជំ, ករេយ្យំ តុដ្ឋមានសោ.

១៧.

ភិក្ខូនំ បដិបន្នានំ, វេយ្យាវច្ចំ ករេយ្យហំ;

បរិយត្តាភិយុត្តានំ, កង្ខាវិនោទយេយ្យហំ.

១៨.

សាសនំ បគ្គណ្ហន្តានំ, រាជូនំ សហាយោ អស្សំ;

សាសនំ និគ្គណ្ហន្តានំ, វារេតុំ សមត្ថោ អស្សំ.

១៩.

សាសនន្តរធានេ តុ, មញ្ជូសំ រុក្ខមុត្តមំ;

នន្ទមូលញ្ច បព្ភារំ, និច្ចំ បូជំ ករេយ្យហំ.

២០.

យទា ¶ តុ បច្ចេកពុទ្ធា, ឧប្បជ្ជន្តិ មហាយសា;

តទា តេសំ និច្ចកប្បំ, ឧបដ្ឋានំ ករេយ្យហំ.

២១.

តេនេវ អត្តភាវេន, យាវ ពុទ្ធុប្បាទា អហំ;

តិដ្ឋន្តោ ពុទ្ធុប្បាទម្ហិ, មនុស្សេសុ ភវាមហំ.

២២.

មេត្តេយ្យស្ស ¶ ភគវតោ, បព្ពជិត្វាន សាសនេ;

តោសយិត្វាន ជិនំ តំ, លភេ ព្យាករណុត្តមំ.

២៣.

ព្យាករណំ លភិត្វាន, បូរេត្វា សព្ពបារមី;

អនាគតម្ហិ អទ្ធានេ, ពុទ្ធោ ហេស្សំ សទេវកេតិ.

វិនយាលង្ការដីកា សមត្តា.