📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

កង្ខាវិតរណីបុរាណ-ដីកា

គន្ថារម្ភកថា

ពុទ្ធំ ¶ ¶ ធម្មញ្ច សង្ឃន្តិ-អាទិនា យា បកាសិតា;

ភទន្តពុទ្ធឃោសេន, មាតិកាដ្ឋកថា សុភា;

តស្សា ហិ លីនបទំ វិ-កាសនកោយមារម្ភោ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

វិប្បសន្នេនាតិ ¶ វិវិធប្បសន្នេន. កថំ? ‘‘ឥតិបិ សោ…បេ… ពុទ្ធោ ភគវា, ស្វាក្ខាតោ…បេ… វិញ្ញូហិ, សុប្បដិបន្នោ…បេ… លោកស្សា’’តិ (អ. និ. ៥.១០) ឯវមាទិនា. ‘‘ចេតសា’’តិ វុត្តត្តា តីសុ វន្ទនាសុ ចេតោវន្ទនា អធិប្បេតា. តន្និន្នតាទិវសេន កាយាទីហិ បណាមករណំ វន្ទនា, គុណវសេន មនសាបិ តថាវ ករណំ មានំ, បច្ចយប្បដិបត្តិយាទីហិ បូជាករណំ បូជា, បច្ចយាទីនំ អភិសង្ខរណំ សក្កច្ច ករណំ សក្ការោ, តេសំ. ភាជនន្តិ អាធារោ, អធិករណំ វា.

ថេរា មហាកស្សបាទយោ, តេសំ វំសោតិ ថេរវំសោ, អាគមាធិគមសម្បទាយ តស្ស វំសស្ស បទីបភូតាតិ ថេរវំសប្បទីបា, តេសំ ថេរវំសប្បទីបានំ. អសំហីរត្តា ថិរានំ. វិនយក្កមេតិ វិនយបិដកេ, អារម្ភានុរូបវចនមេតំ. សុត្តាភិធម្មេសុបិ តេ ថិរា ឯវ. ‘‘ពុទ្ធំ ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ច បុព្ពាចរិយសីហានញ្ចា’’តិ អវត្វា កស្មា វិសុំ វុត្តន្តិ ចេ? បយោជនវិសេសទស្សនត្ថំ. វត្ថុត្តយស្ស ហិ បណាមករណស្ស អន្តរាយនិវារណំ បយោជនំ ¶ អត្តនោ និស្សយភូតានំ អាចរិយានំ បណាមករណស្ស ឧបការញ្ញុតាទស្សនំ. តេន ពុទ្ធញ្ច ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ច វន្ទិត្វា, ច-សទ្ទេន បុព្ពាចរិយសីហានញ្ច នមោ កត្វាតិ យោជនា. អថ វា ‘‘វន្ទិត្វា’’តិ ចេតោវន្ទនំ ទស្សេត្វា តតោ ‘‘នមោ កត្វា’’តិ វាចាវន្ទនា, ‘‘កតញ្ជលី’’តិ កាយវន្ទនាបិ ទស្សិតាតិ យោជេតព្ពំ.

ឥទានិ អភិធានប្បយោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘បាមោក្ខ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ បាមោក្ខន្តិ បធានំ. សីលញ្ហិ សព្ពេសំ កុសលធម្មានំ បធានំ អាទិភាវតោ. យថា ច សត្តានំ ខជ្ជភោជ្ជលេយ្យបេយ្យវសេន ចតុព្ពិធោបិ អាហារោ មុខេន បវិសិត្វា អង្គមង្គានិ ផរតិ, ឯវំ យោគិនោបិ ចាតុភូមកំ កុសលំ សីលមុខេន បវិសិត្វា អត្ថសិទ្ធិំ សម្បាទេតិ. តេន វុត្តំ ‘‘មុខ’’ន្តិអាទិ. អថ វា មុខន្តិ ឧបាយោ, តេន មោក្ខប្បវេសាយ និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយ មុខំ ឧបាយោតិ អត្ថោ. មហេសិនា យំ បាតិមោក្ខំ បកាសិតន្តិ សម្ពន្ធោ. មហន្តេ សីលាទិក្ខន្ធេ ឯសិ គវេសីតិ មហេសិ.

សូរតេន និវាតេនាតិ ‘‘តត្ថ កតមំ សោរច្ចំ? យោ កាយិកោ អវីតិក្កមោ’’តិអាទិនា (ធ. ស. ១៣៤៩) សូរតេន, នីចវុត្តិនា មានុទ្ធច្ចវសេន អត្តានំ អនុក្ខិបនភាវេន និវាតេន. វិនយាចារយុត្តេន ចារិត្តវារិត្តេហិ យុត្តេន. ‘‘សោណត្ថេរេន យាចិតោ’’តិ អវត្វា ‘‘សូរតេនា’’តិអាទិ ¶ កស្មា វុត្តំ, កិំ ទុស្សីលេន វា ទុដ្ឋេន វា អលជ្ជិនា វា យាចិតេន វណ្ណនា កាតុំ ន វដ្ដតីតិ ចេ? ន ន វដ្ដតិ. ថេរស្ស វចនំ បដិក្ខិបិតុំ ន សក្កា, ឯវរូបគុណោ ថេរោវ, យាចនវសេន កត្តព្ពោ អាទរេនាតិ ទស្សេតុំ វុត្តំ.

នាមេនាតិ អត្តនោ គុណនាមេន. សទ្ទលក្ខណសុភតោ, វិនិច្ឆយសុភតោ, វិញ្ញេយ្យសុភតោ ច សុភំ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និទានវណ្ណនា

‘‘អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតិ, តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមិ…បេ… តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ វត្វា ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទាន’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តំ. ឯត្ថេវ យាវតតិយានុសាវនកថាវសានេ អថ ¶ ខោ ឧទ្ទេសកាលេ ‘‘អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតី’’តិ វត្វា ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទានំ. តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមី’’តិអាទិនា នយេន អាគតំ. ឧបោសថក្ខន្ធកេបិ ឯវមេវ អាគតំ. តត្ថ បុព្ពេ វុត្តំ បច្ឆា អាគតសុត្តេន វិរុជ្ឈតិ. តស្មា យថា ន វិរុជ្ឈតិ, តថា ឧបបរិក្ខិត្វា គហេតព្ពំ. ឯវំ ន វិរុជ្ឈតីតិ ឯកេ. កថំ? ‘‘អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតី’’តិ វត្វា ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទានំ. តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមី’’តិអាទិនា សុឧទ្ទិដ្ឋំ ហោតីតិ ឯតំ ឧទ្ទេសលក្ខណំ ឥធាបិ ខន្ធកេបិ វុត្តត្តា. តស្មា ‘‘ផាសុ ហោតី’’តិ វត្វា ‘‘តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមី’’តិ វុត្តដ្ឋានេ អវុត្តម្បិ អានេត្វា គហេតព្ពំ. កស្មា? ឥធ និទានំ ន ទស្សិតំ, ឧទ្ទេសោ ឧទ្ទេសកាលេ ឧទ្ទិសិតព្ពលក្ខណស្ស តត្ថ វុត្តត្តា. អបិច ‘‘និទានុទ្ទេសោ’’តិ បទំ ឧទ្ធរិត្វា និទានុទ្ទេសំ ទស្សេតុកាមោបិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតី’’តិ បាឋវសេន អាគតំ និទានំ និដ្ឋាបេត្វា ឧបរិ អដ្ឋកថាវសេន យោជេតព្ពំ បាឡិំ ឥធ យោជេត្វា ‘‘តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមិ…បេ… ធារយាមី’’តិ និទានបាឡិំ បរិបុណ្ណំ កត្វា បុន ‘‘តត្ថ និទានុទ្ទេសោ’’តិ ឧទ្ធដបទវសេន សង្ខេបតោ និទានុទ្ទេសលក្ខណំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ វត្វា ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទាន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ, តស្មា ឯវំ ឧបរិ ច ខន្ធកេ ច, អថ ខោ ឧទ្ទេសកាលេ ‘‘អាវិកតា ហិស្ស ¶ ផាសុ ហោតី’’តិ វត្វា ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទានំ. តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមី’’តិអាទិ និទានុទ្ទេសោវ ទស្សិតោ, ន និទានំ.

សវនាណត្តិវចនន្តិ ឯត្ថ សង្ឃនវកតរេន វត្តុំ អយុត្តន្តិ ចេ? យុត្តមេវ. ‘‘បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន ឯវំ វត្តព្ព’’ន្តិ ភគវតា វុត្តត្តា ភគវតោវ អាណត្តិ, ន ឧទ្ទេសកស្ស. ឥធ នវកតរវសេន វុត្តំ. ថេរោបិ បន ឧទ្ទិសិតុំ លភតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘ថេរាធិកំ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ វុត្តំ. ឥមិនា សុត្តេន នវកតរោ ន លភតីតិ ចេ? តំ ទស្សេតុំ ‘‘យោ តត្ថ ភិក្ខូ’’តិអាទិ វុត្តំ.

យថា ចតុវគ្គេន ឋបេត្វា ឧបសម្បទាបវារណាអព្ភានានិ សព្ពំ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ ‘‘អតិរេកវីសតិវគ្គេន ឥមំ នាម កម្មំ កាតព្ព’’ន្តិ អវត្វា អតិរេកវចនត្តា អញ្ញំ អត្ថំ សូចេតិ, កិំ តន្តិ ‘‘ចតុវគ្គាទិនា’’តិអាទិ. តញ្ហិ តេហិ ឯវ សិទ្ធំ. កថំ? ចតុវគ្គេន ឧបសម្បទាបវារណា…បេ… វីសតិវគ្គេន ¶ ន កិញ្ចិ សង្ឃកម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ. ឯត្ថ ‘‘ទសវគ្គេន អព្ភានកម្មមត្តំ ឋបេត្វា’’តិ វទន្តេន ចតុបញ្ចវគ្គេន ករណីយានិបិ ទសវគ្គេន កាតុំ អនុញ្ញាតានិ. តស្មា អតិរេកេន វដ្ដតីតិ ទីបិតំ, ‘‘ឋបេត្វា’’តិ វចនេន ឩនតរេន ន វដ្ដតីតិ ទីបិតមេវ. តស្មា ន វត្តព្ពំ អតិរេកវីសតិវគ្គោតិ ចេ? វត្តព្ពមេវ. ចតុបញ្ចវគ្គេន កត្តព្ពំ ឆសត្តអដ្ឋនវវគ្គេន កាតព្ពន្តិ ច, ទសវគ្គេន កាតព្ពំ ឯកាទសទ្វាទស…បេ… ឯកូនវីសតិវគ្គេន កាតព្ពន្តិ ច ទីបិតំ. ឩនតរេន ន វដ្ដតីតិ ទីបិតំ បាកដតោ. សព្ពប្បការេន បន អតិរេកវីសតិអនតិរេកវីសតិវគ្គេ វុត្តេបិ ទីបិតំ ហោតីតិ វជិរពុទ្ធិត្ថេរេន លិខិតំ. ឥតោ បដ្ឋាយ ‘‘លិខិត’’ន្តិ វុត្តេ វជិរពុទ្ធិត្ថេរេនាតិ គហេតព្ពំ.

សចេ អនុបោសថេបិ វដ្ដេយ្យ, ‘‘ឧបោសថំ ករេយ្យា’’តិ ន វទេយ្យ, យស្មា អនុបោសថេ កាតុំ ន វដ្ដតិ, តស្មា ‘‘អជ្ជុបោសថោ’’តិ វត្វា បុន ‘‘ឧបោសថំ ករេយ្យា’’តិ វុត្តំ. ‘‘បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមា ឯវា’’តិ អវធារណំ តតោ បរំ បវារណាទិវសស្ស នត្ថិតាយ កតំ. ឧទ្ធំ បកតិឧបោសថេ វុត្តេន បកតិចារិត្តេន សទ្ធិំ ឥទម្បិ.

‘‘និមិត្តេន និមិត្តំ សម្ពន្ធិត្វា’’តិ ន វត្តព្ពំ ‘‘តិវិធសម្បត្តិយុត្តា’’តិ វុត្តត្តាតិ ចេ? វត្តព្ពមេវ. កស្មា? តិវិធសម្បត្តិ នាម និមិត្តសម្បត្តិ, បរិសាសម្បត្តិ, កម្មវាចាសម្បត្តីតិអាទិំ វត្វា ‘‘និមិត្តសម្បត្តិ នាម បព្ពតនិមិត្តំ, បាសាណនិមិត្ត’’ន្តិអាទិ ¶ វុត្តំ, ន និមិត្តេន និមិត្តសម្ពន្ធនំ វុត្តំ. អបិច ‘‘តិវិធសម្បត្តិយុត្តា’’តិ សម្បយោគង្គេសុ ទស្សេត្វា បុន តមេវ បហានង្គេសុ ទស្សេតុំ ‘‘និមិត្តេន និមិត្តំ សម្ពន្ធិត្វា’’តិ វុត្តំ. នទិសមុទ្ទជាតស្សរេសុ សម្មតសីមាតោ កម្មានិ ន វិបជ្ជន្តិ ឧទកុក្ខេបសីមត្តាតិ ‘‘វិបត្តិសីមាយោ នាមា’’តិ កស្មា វុត្តាតិ ចេ? សេសលក្ខណានិ សម្បាទេត្វា នទិយំ សីមាយ ពទ្ធាយ ឧទកបរិយន្តំ កត្វា សីមាគតត្តា បុន តំ នទិំ អន្តោ កត្វា តឡាកេ កតេ សចេ តស្សា សីមាយ កម្មំ កាតុំ វដ្ដេយ្យ, សីមាតោ កម្មានិ ន វិបជ្ជេយ្យុំ. យស្មា បន ឯវំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, តស្មា ‘‘ឧទកុក្ខេបសីមត្តា’’តិ វុត្តំ អការណំ.

វីសតិវគ្គករណីយត្តា សង្ឃកម្មស្ស កម្មារហេន សទ្ធិំ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ និសីទិតុំ ន សក្កោន្តី’’តិ វុត្តំ, សុខនិសជ្ជាវសេន និសីទិតុន្តិ អធិប្បាយោ. ‘‘បរិមណ្ឌលាការេន និសីទិតុ’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តិយោជនំ អតិក្កមិត្វាតិ មជ្ឈេ ឋត្វា ទិយឌ្ឍំ កត្វា តិយោជនំ. កោណតោ ¶ ហិ កោណំ តិយោជនំ អតិក្កាមេតិ, អាបត្តិញ្ច អាបជ្ជតិ, សីមា ច អសីមា ហោតិ. កិត្តេត្វាតិ និមិត្តានិ សម្បន្នានិបិ អញ្ញមញ្ញនាមវិបរិយាយេន, អនិមិត្តានំ នាមេហិ ច កិត្តេត្វាតិ អត្ថោ.

រាសិកតំ បំសុបិ រុក្ខេសុ ជាតេសុ សុទ្ធបំសុបព្ពតោ ហោតិ. គុឡបិណ្ឌបរិមាណោ ថូលតាយ, ន តុលគណនាយ. ភូមិយំ បតិដ្ឋិតោ’’តិ ឥមិនា កុដសរាវាទីសុ រោបិតំ បដិក្ខិបតិ, តតោ អបនេត្វា បន តង្ខណម្បិ ភូមិយំ រោបិតោ វដ្ដតិ. នវមូលសាខានិគ្គមនំ បន អការណំ. ខន្ធំ ឆិន្ទិត្វា រោបិតេ បន ឯតំ យុជ្ជតិ. សូចិទណ្ឌកប្បមាណោ កនិដ្ឋង្គុលិបរិមាណមត្តោ. ‘‘អដ្ឋង្គុលុព្ពេធោ’’តិ ឥមិនា ឧព្ពេធោ បរិច្ឆិន្នោ ហោតិ, ‘‘គោវិសាណមត្តោ’’តិ ឥមិនា បរិណាហោ. ‘‘ឯវំ សន្តេបិ គោវិសាណបរិណាហេ បរិច្ឆេទោ នត្ថិ, តស្មា ខុទ្ទកោបិ មហន្តោបិ វដ្ដតិ ឯវាតិ វទន្តិ.

ជាតស្សរេ បរិបុណ្ណមេវ ឧទកំ និមិត្តូបគំ ទិស្វា អបរិបុណ្ណំ អន្តរា ឋិតិភូតំ ‘‘ជាតស្សរេ សម្មតា’’តិ វុត្តំ វិបត្តិំ ន អាបជ្ជតីតិ ‘‘នទិយា សម្មតា, សមុទ្ទេ សម្មតា, ជាតស្សរេ សម្មតា’’តិ ឯត្ថាបិ លោណី ន គហិតា. ពទ្ធសីមំ វា នទិសមុទ្ទជាតស្សរេ វា អនោក្កមិត្វាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘នទិយា វា, ភិក្ខវេ, សមុទ្ទេ វា ជាតស្សរេ វា’’តិ (មហាវ. ១៤៧) ឯត្ថាបិ ន គហិតា. តស្មា លោណី ន អពទ្ធសីមាតិ ចេ? អពទ្ធសីមាវ. ‘‘យោបិ នទិំ វា សមុទ្ទំ វា ភិន្ទិត្វា និក្ខន្តឧទកេន កតោ សោព្ភោ ឯតំ លក្ខណំ បាបុណាតិ, អយម្បិ ¶ ជាតស្សរោយេវា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) វុត្តត្តា ជាតស្សរគ្គហណេន គហិតាតិ តត្ថ តត្ថ អវុត្តា. ‘‘យាវតិកា តស្មិំ គាមខេត្តេ’’តិ វុត្តត្តា អញ្ញម្បិ គាមំ អន្តោ កត្វា សមានសំវាសកសីមាសម្មន្ននកាលេ តស្មិំ គាមេ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តុ វា មា វា, វដ្ដតិ. អវិប្បវាសសីមាសម្មន្ននកាលេ អាគន្តព្ពមេវ.

អគមនបថេសូតិ ឯត្ថ ឯកទិវសេន គន្ត្វា បច្ចាគន្តុំ អសក្កុណេយ្យដ្ឋានេតិ វទន្តិ, ពទ្ធសីមាភាវំ បដិក្ខិបិត្វាតិ អត្ថោ.

‘‘សមន្តា ឧទកុក្ខេបា’’តិ វុត្តត្តា សព្ពទិសាសុ គហេតព្ពមេវាតិ ចេ? យតោ លព្ភតិ, តតោ គហេតព្ពោ ‘‘យស្មិំ បទេសេ បកតិវីចិយោ ឱត្ថរិត្វា ¶ សណ្ឋហន្តិ, តតោ បដ្ឋាយ កប្បិយភូមិ, តត្ថ ឋត្វា ឧបោសថាទិកម្មំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តត្តា. អនុពន្ធោ អឌ្ឍមាសោ អន្វឌ្ឍមាសោ, អឌ្ឍមាសស្ស វា អនុ. យោ បន កេនចិ អន្តមសោ តិរច្ឆានេនបិ ខណិត្វា អកតោតិ អធិប្បាយោ.

‘‘អញ្ញំ តត្តកំយេវ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោបិ កម្មំ កោបេតី’’តិ វុត្តត្តា អតិក្កមិត្វា ឋិតោ ន កោបេតីតិ ទីបិតមេវ ហោតីតិ ឧបតិស្សត្ថេរោ, តំ បន ‘‘ទ្វិន្នំ ឧទកុក្ខេបានំ អន្តរេ អញ្ញោ ឯកោ ឧទកុក្ខេបោ ឧបចារត្ថាយ ឋបេតព្ពោ’’តិ វចនេន វិរុជ្ឈតិ. សមន្តបាសាទិកាយញ្ហិ ‘‘អញ្ញំ តត្តកំយេវា’’តិ បទំ នត្ថិ. តស្មា តស្សាធិប្បាយោ បរិយេសិតព្ពោ. អន្តោឧទកុក្ខេបសីមាយ ឧបចារត្ថាយ ឋបិតំ ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. ថេរេន អញ្ញថា បបញ្ចិត្វា លិខិតំ.

‘‘សភាគវត្ថុនា លហុកាបត្តិ’’ន្តិ វុត្តត្តា សភាគសង្ឃាទិសេសំ អារោចេតុំ វដ្ដតីតិ ចេ? ន វដ្ដតិ ទេសនាគាមិនិំ សន្ធាយ ឥធ វុត្តត្តា. តស្មា ឯវ សមុច្ចយក្ខន្ធកេ ‘‘សភាគសង្ឃាទិសេសំ អាបន្នស្ស បន សន្តិកេ អាវិកាតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ អាវិករោតិ, អាបត្តិ អាវិកតា ហោតិ, ទុក្កដា បន ន មុច្ចតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២) វុត្តំ. យថា សង្ឃេន ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… បដិករិស្សតី’’តិ វត្វា ឧបោសថំ កាតុំ លភតិ, ឯវំ តីហិ ទ្វីហិបិ អញ្ញំ សុទ្ធំ បស្សិត្វា ‘‘បដិករិស្សាមា’’តិ វត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឯកេនាបិ ‘‘បរិសុទ្ធំ លភិត្វា បដិករិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតីតិ. អដ្ឋកថាយម្បិ ‘‘សាមន្តោ ភិក្ខុ ឯវមស្ស វចនីយោតិ ឯត្ថ សភាគោ ឯវ វត្តព្ពោ. វិសភាគស្ស ហិ វុច្ចមានេ ភណ្ឌនកលហសង្ឃភេទាទីនិបិ ហោន្តិ, តស្មា តស្ស អវត្វា ឥតោ វុដ្ឋហិត្វា ¶ បដិករិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោតិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្ត’’ន្តិ វត្វា តស្ស អប្បដិក្ខិត្តត្តា វដ្ដតីតិ ទីបិតមេវ. ‘‘យទា អញ្ញំ សុទ្ធំ ភិក្ខុំ អនាបត្តិកំ បស្សិស្សតិ, តទា តស្ស សន្តិកេ’’តិ វុត្តត្តា លហុកស្សេវ អនុញ្ញាតត្តា សមុច្ចយក្ខន្ធកេ វុត្តត្តា សភាគសង្ឃាទិសេសំ បន ញត្តិយា អារោចេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ ន វដ្ដតិ.

ទេវព្រហ្មា ¶ បន ‘‘តិរច្ឆានគតោ’’តិ បទំ ឋបេត្វា យេន កេនចិ បទេន អសង្គហិតាបិ ឥមិនា សង្គហិតាតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘យស្ស ឧបសម្បទា បដិក្ខិត្តា’’តិ វុត្តំ.

‘‘ចាតុមាសិនិយំ បន បវារិតានំ សន្តិកេ អនុបគតេន វា ឆិន្នវស្សេន វា វុដ្ឋវស្សេន វា’’តិ អវត្វា ‘‘អនុបគតេន វា ឆិន្នវស្សេន វា’’តិ ឯត្តកមេវ វុត្តំ. វុដ្ឋវស្សោ បន តស្មិំ កាលេ អនុបគតត្តា ‘‘អនុបគតោ’’តិ សង្ខ្យំ គតោតិ. សព្ពាយ វុដ្ឋិតាយ សព្ពេ វុដ្ឋហិត្វា គតេ សន្និបាតេតុំ ន សក្កា, ឯកច្ចេ សន្និបាតេត្វា បារិសុទ្ធិំ អារោចេតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ. កស្មា? ញត្តិំ ឋបេត្វា កត្តព្ពសង្ឃកម្មាភាវា វគ្គំ ន ហោតីតិ. បវារណាយបិ ឯសេវ នយោ. អយញ្ហេត្ថ វិសេសោ – សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតេហិ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា ថោកតរា ចេវ ហោន្តិ សមសមា ច, សង្ឃបវារណាយ ច គណំ បូរេន្តិ, សង្ឃបវារណាវសេន ញត្តិ ឋបេតព្ពាតិ. ‘‘ឯកោវ ភិក្ខុ ហោតិ…បេ… អញ្ញេសំ អនាគតភាវំ ញត្វា’’តិ វុត្តត្តា អធិដ្ឋានុបោសថំ សីមំ បវិសិត្វា កាតុំ ន សក្កាតិ វទន្តិ.

‘‘កិំ សង្ឃស្ស បុព្ពកិច្ច’’ន្តិ ឥទំ ន ញត្តិំ ឋបេត្វា វត្តព្ពំ. តញ្ហិ ញត្តិតោ បុរេតរមេវ ករីយតិ. តស្មា ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, កិំ សង្ឃស្ស បុព្ពកិច្ចំ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្ល’’ន្តិ វត្តព្ពំ សិយាតិ. តថាបិ ន វត្តព្ពំ. ន ហិ តំ ញត្តិយា អន្តោ ករីយតីតិ. ឯវំ សន្តេ នេតំ វត្តព្ពន្តិ អាបជ្ជតិ បយោជនាភាវាតិ ចេ? ន, យថាគតដ្ឋានេ ឯវ វត្តព្ពតោ, បរបទាបេក្ខតាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទំ បុព្ពកិច្ចំ អកត្វា ឧបោសថកម្មំ ករោន្តោ សង្ឃោ, បុគ្គលោ វា ឋបនក្ខេត្តាតិក្កមេ អាបជ្ជតិ. តស្មិញ្ហិ ខេត្តេ អតិក្កន្តេ សម្មជ្ជនាទិករណេ អាបត្តិមោក្ខោ ន ហោតិ ឧបោសថកម្មតោ បុព្ពេ កត្តព្ពកម្មាករណបច្ចយត្តា តស្សា អាបត្តិយា. ន សា កម្មបរិយោសានាបេក្ខា ឯត្ថាគតសម្បជានមុសាវាទាបត្តិ វិយ, តស្មា បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ ភិក្ខុ ‘‘បារិសុទ្ធិំ អាយស្មន្តោ អារោចេថា’’តិ វត្តុកាមោ បឋមមេវ បារិសុទ្ធាបារិសុទ្ធិបច្ចយំ បុព្ពកិច្ចំ សរាបេតិ. តញ្ហិ កតំ បារិសុទ្ធិបច្ចយោ ហោតិ, អកតំ អបារិសុទ្ធិបច្ចយោ. តេនេវ ឧភយាបេក្ខាធិប្បាយេន កតំ, ន កតន្តិ អវត្វា ‘‘កិំ សង្ឃស្ស បុព្ពកិច្ច’’មិច្ចេវាហ. តត្ថ អកតបក្ខេ តាវ បារិសុទ្ធិអារោចនក្កមនិទស្សនត្ថំ បរតោ ¶ ‘‘យស្ស ¶ សិយា អាបត្តិ, សោ អាវិករេយ្យា’’តិ ច, កតបក្ខេ ‘‘អសន្តិយា អាបត្តិយា តុណ្ហី ភវិតព្ព’’ន្តិ ច វក្ខតិ.

‘‘សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតូហិ ភិក្ខូហិ សន្និបតិត្វា’’តិ ច, ‘‘ឧបោសថករណត្ថំ សន្និបតិតេ សង្ឃេ ពហិ…បេ… អទេន្តេន ឆន្ទោ ទាតព្ពោ’’តិ ច វទន្តិ. អសន្និបតិតេបិ បន វដ្ដតិ. ឥទញ្ហិ ឆន្ទទានសមយទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឧបោសថករណត្ថំ សន្និបតិតេ សង្ឃេ ពហិ ឧបោសថំ កត្វា អាគតស្ស កត្តព្ពាការទស្សនត្ថញ្ច វុត្តំ. បធានឃរវាសិនោ បធានឃរំ បវិសិតុកាមា អត្តនោ សភាគភិក្ខូនំ ឆន្ទំ ទត្វា សចេ សង្ឃោ សន្និបតតិ, ‘‘មយ្ហំ ឆន្ទោ អារោចេតព្ពោ’’តិ វត្វា បធានឃរំ បវិសន្តិ. អយំ សីហឡទីបេ បយោគោ. អារោចេន្តេន បន សន្និបតិតេ អារោចេតព្ពំ. បញ្ចសុ ភិក្ខូសុ ឯកស្មិំ វិហារេ វសន្តេសុ ឯកស្ស ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ អាហរិត្វា ចតុន្នំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ អនុញ្ញាតត្តា សន្និបតិតេ ឆន្ទោ គហេតព្ពោ អារោចេតព្ពោតិ វចនំ និរត្ថកំ វិយ. ‘‘ថេយ្យសំវាសកោ បដិជានាតីតិ (មហាវ. ១៦៥) វចនតោ សាមណេរេន អាហដាបិ វដ្ដតិ. កម្មំ ន កោបេតី’’តិ ច, ‘‘សចេ បុព្ពេ ឆន្ទំ ទត្វា ពហិសីមាគតោ បុន បវិសតិ, បច្ឆា ឆន្ទគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ, តស្ស បយោគោ សីមាសម្មុតិវសេន វេទិតព្ពោ’’តិ ច ‘‘ឆន្ទទានេ តិក្ខត្តុំ វចនេ ឥទំ បយោជនំ – បឋមំ សមគ្គភាវំ, ទុតិយំ បច្ឆា វិធាតព្ពភាវំ, តតិយំ ឆន្ទហារកស្ស ទុក្កដមោចនំ ទីបេតី’’តិ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៦៤) ច លិខិតំ. ពិឡាលសង្ខលិកាពទ្ធាវ ហោតិ អន្តោគេហេ ឯវ សម្បយោជនត្តា, យថា សា ន កត្ថចិ គច្ឆតិ, តថា សាបិ ន កត្ថចិ គច្ឆតីតិ អធិប្បាយោ. ឥតរថា វិសេសនំ និរត្ថកំ ហោតីតិ អាចរិយេន គហិតំ.

‘‘ន ហិ តំ អកត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ បុព្ពេ ទស្សិតត្តា ‘‘ឥទម្បិ ហិ ឧភយ’’ន្តិ កស្មា វុត្តន្តិ ចេ? សេសានិ ថេរេន អាណត្តេន កាតព្ពានិ ទស្សិតានិ, ឥមេ បន ទ្វេ ថេរេន វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន វា ញត្តិដ្ឋបនកេន វា យេន វា តេន វា កាតព្ពានីតិ ច, សម្មជ្ជនាទីនិ តត្ថ តត្ថ តាទិសានិ បយោជនានិ និប្ផាទេន្តិ, ឥមេ បន ទ្វេ តត្ថ តត្ថ ន កិញ្ចិ កម្មំ សាធេន្តិ, តស្មា ‘‘កិំ ឥមិនា’’តិ អវត្វា កាតព្ពមេវាតិ ទស្សេតុញ្ច ‘‘ឥទម្បិ ហិ ឧភយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘អាយស្មន្តានំ បាទេ វន្ទតី’’តិ ¶ គណវសេន វត្វា បុគ្គលវសេន ន វុត្តំ តេន អារោចេតព្ពស្ស អញ្ញស្ស អភាវា.

សង្ឃស្ស ឧទ្ទិដ្ឋំ ហោតីតិ សង្ឃេន ឧទ្ទិដ្ឋំ ហោតីតិ អត្ថោ. សមគ្គស្ស ហិ សង្ឃស្សាតិ ឯត្ថ សមគ្គភាវស្ស កាយសាមគ្គិការណត្តា នត្ថិ ទោសោតិ ចេ? តំ ន, ឧទ្ទេសេបិ សវនេបិ សមគ្គភាវស្ស ¶ ឥច្ឆិតព្ពត្តា. ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ’’តិ ហិ ឥមិនា ចិត្តសាមគ្គិំ ទីបេតិ សវនេ សព្ពេហិ ឯកីភូតភាវតោ.

សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិ ឯត្ថ អនាទរិយវសេន អាបជ្ជន្តោ ឯវ អលជ្ជី ហោតិ, ន ឥតរោតិ. អាបត្តិំ បរិគូហតីតិ ឯត្ថ លជ្ជាយ បរិគូហន្តោ អលជ្ជី ន ហោតិ, ‘កិំ ឥមិនា’តិ អនាទរិយវសេន បរិគូហន្តោ ហោតី’’តិ ច លិខិតំ.

‘‘សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធាន’’ន្តិ ន វត្តព្ពំ, ‘‘ឆន្ន’’ន្តិ វត្តព្ពន្តិ ចេ? សត្តន្នមេវាតិ វត្តព្ពំ. បារាជិកាបត្តិំ អាបន្នោ ហិ សចេ អត្តនោ សាបត្តិកភាវំ បកាសេតិ, សង្ឃស្ស ច ឧបោសថោ សម្បជ្ជតិ, តស្ស ច គិហិភាវេន វា សាមណេរភាវេន វា សុទ្ធិ ហោតីតិ.

ឯកច្ចេ អាចរិយា នាម ធម្មភារិកោ កិរ អាចរិយោ. កស្មា ឯវំ វុត្តន្តិ ចេ? យាវតតិយានុសាវនា នាម តិក្ខត្តុំ វចនំ. តថា បាឋេ អនាគតត្តា កេវលំ ‘‘យាវតតិយំ អនុសាវិត’’ន្តិ បទមេវ ទិស្វា ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តិ, សោ អាវិករេយ្យា’’តិ ឥទំ ‘‘សចេ អាបត្តិំ អាបន្នា, អាវិករោថា’’តិ ឥមមត្ថំ ទីបេតិ. ‘‘អសន្តិយា អាបត្តិយា តុណ្ហី ភវិតព្ព’’ន្តិ ឥទម្បិ តមេវត្ថំ ទីបេតិ. ‘‘តុណ្ហីភាវេន ខោ បនាយស្មន្តេ បរិសុទ្ធាតិ វេទិស្សាមី’’តិ ឥទម្បិ តមេវាតិ ឯវមត្ថំ គហេត្វា វុត្តំ កិរ.

អបរេតិ អត្ថទស្សិត្ថេរោ កិរ. ឯតំ សន្ធាយាតិ ឯត្ថ ‘‘សកិម្បិ អនុសាវិត’’ន្តិ បទស្ស វចនេន តិក្ខត្តុំ អនុសាវនា កាតព្ពាតិ ឯត្តកមេវ ទីបិតំ វិយ ទិស្សតិ.

ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ កថំ វិញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘អយមេត្ថ អាចរិយបរម្បរាភតោ វិនិច្ឆយោ’’តិ វុត្តំ.

‘‘សរមានេនា’’តិ ¶ ឥមិនា សម្បជានមុសាវាទស្ស សចិត្តកត្តំ ទស្សេតិ. សង្ឃមជ្ឈេ វាតិអាទិ លក្ខណវចនំ កិរ. សង្ឃុបោសថករណត្ថំ សង្ឃមជ្ឈេ ចេ និសិន្នោ, តស្មិំ សង្ឃមជ្ឈេ អាវិកាតព្ពា. គណុបោសថករណត្ថញ្ចេ គណមជ្ឈេ និសិន្នោ, តស្មិំ គណមជ្ឈេ. ឯកស្សេវ សន្តិកេ ចេ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ កត្តុកាមោ, តស្មិំ ឯកបុគ្គលេ អាវិកាតព្ពាតិ, ឯតេន ន កេវលំ សង្ឃមជ្ឈេ ឯវាយំ មុសាវាទោ សម្ភវតិ, អថ ខោ ឯត្ថ វុត្តលក្ខណេន អសតិបិ ‘‘បារិសុទ្ធិំ អាយស្មន្តោ អារោចេថា’’តិអាទិវិធានេ គណុបោសថេបិ សាបត្តិកោ ហុត្វា ឧបោសថំ ¶ កត្តុកាមោ អនារោចេត្វា តុណ្ហីភូតោវ ចេ ករោតិ, អយំ សម្បជានមុសាវាទាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិ ឥមស្សត្ថស្ស អាវិករណតោ លក្ខណវចនំ កិរេតន្តិ វុត្តន្តិ តក្កិកា. អញ្ញថា ‘‘គណមជ្ឈេ វា’’តិ ន វត្តព្ពន្តិ តេសំ អធិប្បាយោ. អារោចនាធិប្បាយវសេន វុត្តន្តិ អាចរិយស្ស តក្កោ. អារោចេន្តោ ហិ ‘‘សង្ឃស្ស អារោចេមី’’តិ អធិប្បាយេន អាវិករោន្តោ សង្ឃមជ្ឈេ អាវិករោតិ នាម, ឧភតោបស្សេ និសិន្នានំ អារោចេន្តោ គណមជ្ឈេ អាវិករោតិ នាម, ‘‘ឯកស្សេវ អារោចេស្សាមី’’តិ អធិប្បាយេន អាវិករោន្តោ ឯកបុគ្គលេ អាវិករោតិ នាម. សចេបិ វេមតិកោ ហោតិ…បេ… បដិករិស្សាមីតិ ឯវំ កតេ យាវ វេមតិកោ ហោតិ, តាវ សភាគាបត្តិំ បដិគ្គហេតុំ លភតិ, អញ្ញេសញ្ច កម្មានំ បរិសុទ្ធោ នាម ហោតិ. បុន និព្ពេមតិកោ ហុត្វា ទេសេតព្ពំ វា ន វាតិ នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ អត្ថិ, ទេសិតេ បន ទោសោ នត្ថិ. តថា ឥតោ វុដ្ឋហិត្វា តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សាមីតិ ឯត្ថ ច សកលសង្ឃេ សភាគាបត្តិំ អាបន្នេ, វេមតិកេ ចាតិ លិខិតំ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៦៩-១៧០).

និទានវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បារាជិកកណ្ឌំ

១. បឋមបារាជិកវណ្ណនា

ឥធ ¶ ¶ បន ឋត្វា សិក្ខាបទានំ កមភេទោ បកាសេតព្ពោ. កថំ – សព្ពសិក្ខាបទានំ យថាសម្ភវំ ទេសនាក្កមោ, បហានក្កមោ, បដិបត្តិក្កមោ, ឧប្បត្តិក្កមោតិ ចតុព្ពិធោ កមោ លព្ភតិ. តត្ថ ភគវតា រាជគហេ ភិក្ខូនំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អនុជានន្តេន បាតិមោក្ខុទ្ទេសស្ស យោ ទេសនាក្កមោ អនុញ្ញាតោ, តំ ទេសនាក្កមំ អនុក្កមន្តោវ មហាកស្សបោ បឋមំ បារាជិកុទ្ទេសំ បុច្ឆិ, តទនន្តរំ សង្ឃាទិសេសុទ្ទេសំ, តទនន្តរំ អនិយតុទ្ទេសំ, តទនន្តរំ វិត្ថារុទ្ទេសំ. តទនន្តរំ ភិក្ខុនិវិភង្គញ្ច តេនេវ អនុក្កមេន បុច្ឆិ. តតោ បរំ តយោ អាបត្តិក្ខន្ធេ សង្គហេតុំ វិនា គណនបរិច្ឆេទេន សេខិយធម្មេ បុច្ឆិ. អាបត្តិក្ខន្ធេ សភាគតោ បដ្ឋាយ បុច្ឆន្តោ វីសតិខន្ធកេ បុច្ឆិ. និទានុទ្ទេសន្តោគធានំ វា សរូបេន អនុទ្ទិដ្ឋានំ បុច្ឆនត្ថំ ខន្ធកេ បុច្ឆិ. ឯតេន ខន្ធកេ បញ្ញត្តា ថុល្លច្ចយាបិ សង្គហិតា ហោន្តិ. បុច្ឆិតានុក្កមេនេវ អាយស្មា ឧបាលិត្ថេរោ ព្យាកាសិ. អយមេត្ថ ទេសនាក្កមោ. ឧភតោវិភង្គខន្ធកតោ បន ឧច្ចិនិត្វា តទា បរិវារោ វិសុំ បាឡិ កតោ, ឥមមេវ វចនំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘ឯតេនេវ ឧបាយេន ខន្ធកំ បរិវារេបិ អារោបយិំសូ’’តិអាទិ (បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គឦតិកថា). អបិច បាឡិយំ ‘‘ឯតេនេវ ឧបាយេន ឧភតោវិភង្គេ បុច្ឆិ. បុដ្ឋោ បុដ្ឋោ អាយស្មា ឧបាលិ វិស្សជ្ជេសី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៩) ឯត្តកមេវ វុត្តំ. តស្មា ថេរោ ឧភតោវិភង្គេ ឯវ បុច្ឆិ. វិស្សជ្ជន្តោ បន អាយស្មា ឧបាលិ និរវសេសំ ទស្សេន្តោ ខន្ធកបរិវារេ អន្តោ កត្វា ទេសេសិ. គណសជ្ឈាយកាលេ បន តទា ខន្ធកបរិវារា វិសុំ បាឡិ កតាតិ អយមេត្ថ ទេសនាក្កមោ.

យទិ ឯវំ និទានុទ្ទេសោ បឋមទេសនាតិ ចេ? ន, ឧបោសថក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១៣៣) ‘‘យានិ មយា ភិក្ខូនំ សិក្ខាបទានិ បញ្ញត្តានិ, តានិ នេសំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អនុជានេយ្យ’’ន្តិ ¶ វចនតោ, ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តី’’តិ (មហាវ. ១៣៤) វចនតោ ច. អកុសលាព្យាកតានំ អាបត្តីនំ ទិដ្ឋធម្មសម្បរាយិកាសវដ្ឋានិយត្តា យថាភូតំ សីលសំវរកេន បរិវជ្ជនេន បហាតព្ពត្តា បហានក្កមោបេត្ថ សម្ភវតិ ‘‘តាវទេវ ចត្តារិ អករណីយានិ អាចិក្ខិតព្ពានី’’តិ ¶ វចនតោ. តថា ‘‘សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសូ’’តិ (ម. និ. ៣.៧៥; វិភ. ៥០៨) វចនតោ យថាភូតំ អាចិក្ខនសិក្ខនេន បដិបត្តិក្កមោបិ សម្ភវតិ. យថុទ្ទេសក្កមំ បរិយាបុណិតព្ពបរិយត្តិអត្ថេនាបិ បដិបត្តិក្កមោ, ឯវមិមេហិ តីហិ កមេហិ ទេសេតព្ពានមេតេសំ សិក្ខាបទានំ យថាសម្ភវំ ឧប្បត្តិក្កមោ សម្ភវតិ. តថា ហិ យំ យំ សាធារណំ, តំ តំ ភិក្ខុំ អារព្ភ ឧប្បន្នេ ឯវ វត្ថុស្មិំ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី ឆន្ទសោ មេថុនំ ធម្ម’’ន្តិអាទិនា នយេន ភិក្ខុនីនម្បិ បញ្ញត្តំ. យតោ ភិក្ខុនីនំ តំ អនុប្បន្នបញ្ញត្តិ ន សិយា, តតោ អនុប្បន្នបញ្ញត្តិ តស្មិំ នត្ថីតិ (បរិ. ២០១-២០២) បរិវារវចនំ ន វិរុជ្ឈតិ. ឯត្តាវតា បុរិមេន កមត្តយេន យំ បឋមំ ទេសេតព្ពំ, តំ បារាជិកុទ្ទេសេ បឋមុប្បន្នត្តា មេថុនធម្មបារាជិកំ សព្ពបឋមំ ទេសេតុកាមោ អាយស្មា ឧបាលិត្ថេរោ ‘‘តត្រ សុទំ ភគវា វេសាលិយំ វិហរតី’’តិ (បារា. ២៣) វេសាលិយមេវ បាបេត្វា ឋបេសិ.

ឥទានិ សព្ពេសំ សិក្ខាបទានំ បញ្ញាបនវិធានំ វេទិតព្ពំ. កថំ? ‘‘ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, ឥមំ សិក្ខាបទំ ឧទ្ទិសេយ្យាថា’’តិ (បារា. ៣៩, ៤៣) ឯវំ សឧទ្ទេសអនុទ្ទេសភេទតោ ទុវិធំ. តត្ថ បាតិមោក្ខេ សរូបតោ អាគតា បញ្ច អាបត្តិក្ខន្ធា សឧទ្ទេសបញ្ញត្តិ នាម. សាបិ ទ្វិធា សបុគ្គលាបុគ្គលនិទ្ទេសភេទតោ. តត្ថ យស្សា បញ្ញត្តិយា អន្តោ អាបត្តិយា សហ, វិនា វា បុគ្គលោ ទស្សិតោ, សា សបុគ្គលនិទ្ទេសា. ឥតរា អបុគ្គលនិទ្ទេសា.

តត្ថ សបុគ្គលនិទ្ទេសា ទ្វិធា អទស្សិតទស្សិតាបត្តិភេទតោ. តត្ថ អទស្សិតាបត្តិកា នាម អដ្ឋ បារាជិកា ធម្មា វេទិតព្ពា. ‘‘បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ’’តិ (បារា. ៣៩, ៤៤, ៨៩, ៩១, ១៦៧, ១៧១, ១៩៥, ១៩៧) ហិ បុគ្គលោវ តត្ថ ទស្សិតោ, នាបត្តិ. ទស្សិតាបត្តិកា នាម ភិក្ខុនិបាតិមោក្ខេ អាគតា សត្តរស សង្ឃាទិសេសា ធម្មា. ‘‘អយម្បិ ភិក្ខុនី បឋមាបត្តិកំ ធម្មំ អាបន្នា និស្សារណីយំ សង្ឃាទិសេស’’ន្តិ (បាចិ. ៦៨៣, ៦៨៧) ហិ តត្ថ អាបត្តិ ទស្សិតា សទ្ធិំ បុគ្គលេន.

តថា អបុគ្គលនិទ្ទេសាបិ អទស្សិតទស្សិតាបត្តិភេទតោ ទ្វិធា. តត្ថ អទស្សិតាបត្តិកា នាម សេខិយា ធម្មា. វុត្តាវសេសា ទស្សិតាបត្តិកាតិ វេទិតព្ពា.

សាបិ ¶ ¶ ទ្វិធា អនិទ្ទិដ្ឋការកនិទ្ទិដ្ឋការកភេទតោ. តត្ថ អនិទ្ទិដ្ឋការកា នាម សុក្កវិសដ្ឋិមុសាវាទោមសវាទបេសុញ្ញភូតគាមអញ្ញវាទកឧជ្ឈាបនកគណភោជនបរម្បរភោជនសុរាមេរយអង្គុលិបតោទកហសធម្មអនាទរិយតលឃាតកជតុមដ្ឋកសិក្ខាបទានំ វសេន បញ្ចទសវិធា ហោន្តិ. តត្ថ និទ្ទិដ្ឋការកេ មិស្សាមិស្សភេទោ វេទិតព្ពោ – តត្ថ ឧបយោគភុម្មវិភត្តិយោ ឯកំសេន មិស្សា. អវសេសា មិស្សា ច អមិស្សា ច. សេយ្យថិទំ – បច្ចត្តំ តាវ ទ្វីសុ អនិយតេសុ ឧបយោគេន មិស្សំ, ទ្វាទសសុ បាដិទេសនីយេសុ ករណេន មិស្សំ, ឩនបញ្ចពន្ធនបត្តសិក្ខាបទេសុ សាមិករណេហិ, ឩនវីសតិវស្សេ ភុម្មេន, មោហនកេ ឧបយោគសាមិភុម្មេហិ. យស្មា ‘‘វិវណ្ណក’’ន្តិ ភាវោ អធិប្បេតោ, ន កត្តា, តស្មា វិវណ្ណកសិក្ខាបទំ យទា ន សម្ភវតិ, ឯវំ បច្ចត្តំ បញ្ចវិធំ មិស្សំ ហោតិ. សេសេសុ បឋមានិយតំ ឋបេត្វា អាទិម្ហិ ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិ ឯវមាគតំ បច្ចត្តំ វា, ទុតិយានិយតំ ឋបេត្វា បណីតភោជនសមណុទ្ទេសតតិយចតុត្ថបាដិទេសនីយសិក្ខាបទេសុ មជ្ឈេ ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិ ឯវមាគតំ បច្ចត្តំ វា, ទុព្ពចកុលទូសកសំសដ្ឋសិក្ខាបទេសុ អាទិម្ហិ កេវលំ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ អាគតំ បច្ចត្តំ វា, ភេទានុវត្តកសិក្ខាបទេ មជ្ឈេ អាគតំ បច្ចត្តំ វា អញ្ញាយ វិភត្តិយា អមិស្សមេវ ហោតិ. តត្ថ ភេទានុវត្តកតុវដ្ដនទ្វយសំសដ្ឋទុតិយបាដិទេសនីយសិក្ខាបទេសុ ពហុវចនំ, ឥតរត្ថ សព្ពត្ថ ឯកវចនមេវាតិ វេទិតព្ពំ.

តថា ឧបយោគោ ទ្វីសុ វិកប្បនសិក្ខាបទេសុ, តន្តវាយសិក្ខាបទេ ច បច្ចត្តេន មិស្សោ, អភិហដសិក្ខាបទេ ករណេន, រាជសិក្ខាបទេ ករណសាមិបច្ចត្តេហីតិ ឧបយោគោ តិធា មិស្សោ ហោតិ. ករណញ្ច កុដិការមហល្លកទុតិយកថិនទ្វេភាគនិសីទនសន្ថតទុព្ពណ្ណករណសិក្ខាបទេសុ ឆសុ បច្ចត្តេន មិស្សំ, បឋមតតិយកថិនអដ្ឋង្គុលបាទកនិសីទនកណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិកវស្សិកសាដិកឧទកសាដិកទ្វេធម្មបច្ចាសីសនសិក្ខាបទេសុ អដ្ឋសុ សាមិនា មិស្សន្តិ ករណំ ទ្វិធា មិស្សំ ហោតិ. អវសេសេសុ ឆព្ពស្សវស្សិកសាដិកទ្វត្តិច្ឆទនាវសថបិណ្ឌមហានាមគរុលហុបាវុរណសិក្ខាបទេសុ សត្តសុ ករណវិភត្តិ អញ្ញវិភត្តិយា អមិស្សា, អច្ចេកឯឡកលោមសិក្ខាបទេសុ សាមិវិភត្តិ ករណវិភត្តិយា មិស្សា. អតិរេកបត្តភេសជ្ជសិក្ខាបទេសុ អគ្គហិតគ្គហណេន សាមិវិភត្តិ អមិស្សាវ ហោតីតិ វេទិតព្ពា. ឯវំ តាវ និទ្ទិដ្ឋការកេសុ សិក្ខាបទេសុ –

បញ្ចធា ¶ ច តិធា ចេវ, ទ្វិធា ចេបិ តថេកធា;

ភិន្នា វិភត្តិយោ បញ្ច, សព្ពេកាទសធា សិយុំ.

ឯវំ ¶ តាវ យថាវុត្តេសុ សឧទ្ទេសបញ្ញត្តិសង្ខាតេសុ សិក្ខាបទេសុ អគ្គហិតគ្គហណេន បញ្ញាសុត្តរេសុ តិសតេសុ នវុតិអនិទ្ទិដ្ឋការកេ វជ្ជេត្វា និទ្ទិដ្ឋការកានិ អតិរេកសដ្ឋិទ្វិសតានិ ហោន្តិ. តេសុ បច្ចត្តករណានិ តិំសុត្តរានិ ទ្វិសតានិ ហោន្តិ. តេសុ អមិស្សបច្ចត្តករណានិ ទ្វាទសុត្តរានិ ទ្វិសតានិ, មិស្សបច្ចត្តករណានិ អដ្ឋារស ហោន្តិ. អវសេសេសុ តិំសតិយា សិក្ខាបទេសុ មិស្សោបយោគករណានិ បញ្ច ហោន្តិ, មិស្សករណានិ ចុទ្ទស, អមិស្សានិ សត្ត, មិស្សាមិស្សករណានិ ទ្វេ, អមិស្សានិ ទ្វេតិ សព្ពេសុបិ និទ្ទិដ្ឋការកេសុ ភេទានុវត្តកទុព្ពចកុលទូសកបឋមទុតិយតតិយកថិនអភិហដកុដិការមហល្លកវិកប្បនទ្វយទ្វេភាគឆព្ពស្សនិសីទនសន្ថតឯឡកលោមាតិរេកបត្តភេសជ្ជវស្សិកសាដិកតន្តវាយអច្ចេកឆារត្តទ្វ បញ្ចត្តិំសេសុ ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិ នត្ថិ. ទុតិយានិយតបណីតភោជនសមណុទ្ទេសតតិយចតុត្ថបាដិទេសនីយេសុ មជ្ឈេ អត្ថិ.

ឯត្តាវតា សឧទ្ទេសានុទ្ទេសទុកំ, សបុគ្គលាបុគ្គលនិទ្ទេសទុកំ, បច្ចេកទស្សិតាបត្តិទុកទ្វយំ, អនិទ្ទិដ្ឋការកទុកំ, តត្ថ និទ្ទិដ្ឋការកេសុ បច្ចត្តភុម្មទុកំ, សយោបនាយោបនទុកំ, អយោបនមជ្ឈេយោបនទុកំ, ឯកានេកវចនទុកន្តិ នវ ទុកានិ ទស្សិតានិ ហោន្តិ. វិសេសការណំ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ សម្បត្តេ អាវិភវិស្សតិ. ឯវំ តាវ សឧទ្ទេសបញ្ញត្តិំ ញត្វា សេសវិនយបិដកេ យា កាចិ បញ្ញត្តិ អនុទ្ទេសបញ្ញត្តីតិ វេទិតព្ពា. សា បទភាជនន្តរាបត្តិវិនីតវត្ថុបដិក្ខេបបញ្ញត្តិអវុត្តសិទ្ធិសិក្ខាបទវសេន ឆព្ពិធា ហោតិ.

តត្ថ ‘‘យេភុយ្យេន ខយិតេ អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្ស (បរិ. ១៥៧-១៥៨), វដ្ដកតេ មុខេ អច្ឆុបន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៧៣) ឯវមាទិកា បទភាជនេ សន្ទិស្សមានាបត្តិ បទភាជនសិក្ខាបទំ នាម. ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, សព្ពមត្តិកាមយា កុដិ កាតព្ពា, យោ ¶ ករេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិ (បារា. ៨៥) អន្តរាបត្តិសិក្ខាបទំ នាម. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទិវាបដិសល្លីយន្តេន ទ្វារំ សំវរិត្វា បដិសល្លីយិតុ’’ន្តិ (បារា. ៧៧) ឯវមាទិ វិនីតវត្ថុសិក្ខាបទំ នាម. ‘‘សង្ឃភេទកោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១១៥) ឯវមាទិ បដិក្ខេបសិក្ខាបទំ នាម.

យស្មា បន តេន តេន បដិក្ខេបេន ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សមគ្គំ សង្ឃំ អធម្មសញ្ញី ភិន្ទេយ្យ, បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ. យោ បន ភិក្ខុ ទុដ្ឋចិត្តោ ភគវតោ ជីវមានកសរីរេ លោហិតំ ¶ ឧប្បាទេយ្យ, បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ’’តិ សិក្ខាបទានិ បញ្ញត្តានិ ហោន្តិ. យានិ សន្ធាយ ‘‘ឯកស្ស ឆេជ្ជកា ហោតិ, ចតុន្នំ ថុល្លច្ចយំ, ចតុន្នញ្ចេវ អនាបត្តិ, សព្ពេសំ ឯកវត្ថុកា’’តិ វុត្តំ. ‘‘អត្ថាបត្តិ តិដ្ឋន្តេ ភគវតិ អាបជ្ជតិ, នោ បរិនិព្ពុតេ’’តិ (បរិ. ៣២៣) ច វុត្តំ. តេន ន កេវលំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ជានំ សង្ឃភេទកោ អនុបសម្បន្នោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ…បេ… អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ឥទមេវ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ ហោតិ សាធកំ ហោតិ. ‘‘បណ្ឌកោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១០៩) ឯវមាទីសុ បន ឧបជ្ឈាយាទីនំ ទុក្កដមេវ បញ្ញត្តំ, ន បណ្ឌកាទីនំ បារាជិកាបត្តិ. ន ហិ តេសំ ភិក្ខុភាវោ អត្ថិ. យតោ សិយា បារាជិកាបត្តិ. តថា ‘‘ន អច្ឆិន្នេ ថេវេ បក្កមិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៦៦, ៦៧, ៧៨, ៧៩) ឯវមាទិកញ្ច បដិក្ខេបសិក្ខាបទមេវ នាម.

ខន្ធកេសុ បញ្ញត្តទុក្កដថុល្លច្ចយានិ បញ្ញត្តិសិក្ខាបទំ នាម. ‘‘តេន ហិ, សារិបុត្ត, ភេទានុវត្តកេ ថុល្លច្ចយំ ទេសាបេហី’’តិ (ចូឡវ. ៣៤៥) វុត្តំ, ថុល្លច្ចយម្បិ តត្ថេវ សមោធានំ គច្ឆតិ. ឥទំ តេសំ វិភត្តិកម្មក្ខណេ អបញ្ញត្តត្តា អវិជ្ជមានម្បិ ភគវតោ វចនេន វិសុទ្ធក្ខណេបិ វិជ្ជមានំ ជាតន្តិ ឯកេ. ‘‘ភេទានុវត្តកេ ទេសាបេហី’’តិ វចនតោ សេសភេទានុវត្តកានំ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ជានំ សង្ឃភេទកានំ អនុវត្តេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. តថា សព្ពានិ ខន្ធកវត្តានិ, វិនយកម្មានិ ច តត្ថេវ សមោធានំ គច្ឆន្តិ. យថាហ ‘‘បញ្ញត្តេ តំ ឧបាលិ មយា អាគន្តុកានំ ភិក្ខូនំ អាគន្តុកវត្តំ…បេ… ឯវំ សុបញ្ញត្តេ ខោ មយា ឧបាលិ សិក្ខាបទេ’’តិអាទិ. ‘‘យា បន ភិក្ខុនី នច្ចំ វា គីតំ វា វាទិតំ វា ទស្សនាយ គច្ឆេយ្យ ¶ , បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៨៣៤) ឥមិនា សុត្តេន ភិក្ខុនី នច្ចេយ្យ វា គាយេយ្យ វា វាទេយ្យ វា, បាចិត្តិយន្តិ ឯវមាទិកំ យំ កិញ្ចិ អដ្ឋកថាយ ទិស្សមានំ អាបត្តិជាតំ វិនយកម្មំ វា អវុត្តសិទ្ធិសិក្ខាបទំ នាម. ឆព្ពិធម្បេតំ ឆហិ អាការេហិ ឧទ្ទេសារហំ ន ហោតីតិ អនុទ្ទេសសិក្ខាបទំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ. សេយ្យថិទំ – បញ្ចហិ ឧទ្ទេសេហិ យថាសម្ភវំ វិសភាគត្តា ថុល្លច្ចយទុព្ភាសិតានំ សភាគវត្ថុកម្បិ ទុក្កដថុល្លច្ចយទ្វយំ អសភាគាបត្តិកត្តា អន្តរាបត្តិបញ្ញត្តិសិក្ខាបទានំ, នានាវត្ថុកាបត្តិកត្តា បដិក្ខេបសិក្ខាបទានំ, កេសញ្ចិ វិនីតវត្ថុបញ្ញត្តិសិក្ខាបទានញ្ច អទស្សិតាបត្តិកត្តា, អទស្សិតវត្ថុកត្តា ភេទានុវត្តកថុល្លច្ចយស្ស, អទស្សិតាបត្តិវត្ថុកត្តា អវុត្តសិទ្ធិសិក្ខាបទានន្តិ. ឯត្តាវតា ‘‘ទុវិធំ សិក្ខាបទបញ្ញាបនំ សឧទ្ទេសានុទ្ទេសភេទតោ’’តិ យំ វុត្តំ, តំ សមាសតោ បកាសិតំ ហោតិ.

បញ្ញត្តិយំ ¶ តាវ –

‘‘ការកោ ឥធ និទ្ទិដ្ឋោ, អបេក្ខាយ អភាវតោ;

បុព្ពេ វត្តព្ពវិធានា-ភាវតោ ច អាទិតោ យោបនេន សហា’’តិ. –

អយំ នយោ វេទិតព្ពោ. តស្សត្ថោ – យេ តេ អនិទ្ទិដ្ឋការកា បុព្ពេ វុត្តប្បភេទា សុក្កវិសដ្ឋិអាទយោ សិក្ខាបទវិសេសា, តេសុ អធិប្បាយកម្មវត្ថុបុគ្គលបយោគេ អបេក្ខាយ ភាវតោ ការកោ ន និទ្ទិដ្ឋោ តេសំ សាបេក្ខភាវទស្សនត្ថំ. តំ សព្ពំ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ អាវិភវិស្សតិ, ឥធ បន បារាជិកបញ្ញត្តិយំ អបេក្ខាយ អភាវតោ ការកោ និទ្ទិដ្ឋោ. យោ បន ការកោ ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ភិក្ខុនា ឧព្ភតស្មិ’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ៤៦២, ៤៧២, ៤៧៥) វិយ បុព្ពេ វត្តព្ពវិធានាភាវតោ ករណាទិវសេន អនិទ្ទិសិត្វា បច្ចត្តវសេន និទ្ទិដ្ឋោ អបេក្ខាយ អភាវតោ. តត្ថ និទ្ទិសិយមានោ សេសទុតិយានិយតបណីតភោជនំ សមណុទ្ទេសតតិយចតឧត្ថបាដិទេសនីយេសុ វិយ មជ្ឈេ អនិទ្ទិសិត្វា ‘‘ន ហេវ ខោ បន…បេ… ឱភាសិតុ’’ន្តិអាទិ (បារា. ៤៥៣) វិយ បុព្ពេ វត្តព្ពវិធានាភាវតោ ឯវ អាទិម្ហិ និទ្ទិដ្ឋោ. អាទិម្ហិ និទ្ទិសិយមានោបិ បុព្ពេ វុត្តប្បភេទេសុ ភេទានុវត្តកាទីសុ បញ្ចត្តិំសេសុ សិក្ខាបទេសុ វិយ អនិទ្ទិសិត្វា បុព្ពេ វត្តព្ពវិធានាភាវតោ ឯវ ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិអាទិតោវ យោបន-សទ្ទេន សហ ¶ និទ្ទិដ្ឋោ. ឯវំ និទ្ទិសិយមានោបិ សោ យស្មា ‘‘យា បន ភិក្ខុនិយោ ទ្វេ ឯកមញ្ចេ តុវដ្ដេយ្យុ’’ន្តិអាទិ (បាចិ. ៩៣៣) អាបត្តិ វិយ បរប្បភវំ អាបត្តិំ ន អាបជ្ជតិ, តស្មា ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិ ឯកវចនេន និទ្ទិដ្ឋោ. មេថុនធម្មាបត្តិបិ បរប្បភវា ‘‘ទ្វយំទ្វយសមាបត្តី’’តិ (បារា. ៣៩) វចនតោតិ ចេ? តំ ន, អធិប្បាយជាននតោ. អនេកិស្សា ឯវ ភិក្ខុនិយា អាបត្តិ, ន ឯកិស្សាតិ និយមោ តត្ថ អត្ថិ, ន ឯវំ ឥធ និយមោតិ អនិយមិតាធិប្បាយោ. លម្ពីមុទុបិដ្ឋីនំ កុតោ ‘‘ទ្វយំទ្វយសមាបត្តី’’តិ (បារា. ៥៥) វចនតោ តេសំ មេថុនធម្មាបត្តិ. អយមត្ថោ ចតស្សោ មេថុនធម្មបច្ចយាតិ អដ្ឋវត្ថុកំ សន្ធាយ ‘‘ឆេជ្ជំ សិយា មេថុនធម្មបច្ចយា’’តិ (បរិ. ៤៨១) ច បរិវារេ វុត្តវចនេន សាធេតព្ពោ.

ភេទានុវត្តកសិក្ខាបទេ តិណ្ណំ ឧទ្ធំ ន សមនុភាសិតព្ពា, ន សង្ឃេន សង្ឃំ ឯកតោ កាតព្ពន្តិ. នយទស្សនត្ថំ អាទិតោវ ‘‘ភិក្ខូ ហោន្តី’’តិ ពហុវចននិទ្ទេសំ កត្វា បុន ‘‘ឯកោ វា ទ្វេ វា តយោ វា’’តិ (បារា. ៤១៨) វុត្តំ, អញ្ញថា ន តតោ ឧទ្ធំ ‘‘អនុវត្តកា ហោន្តី’’តិ អាបជ្ជតិ. តតោ និទានវិរោធោ. បញ្ចសតមត្តា ហិ តទនុវត្តកា អហេសុំ. យំ បន សត្តសតិកក្ខន្ធកេ ‘‘សង្ឃោ ចត្តារោ បាចីនកេ ភិក្ខូ, ចត្តារោ បាវេយ្យកេ ភិក្ខូ សម្មន្នេយ្យ ¶ …បេ… សម្មតា’’តិអាទិ (ចូឡវ. ៤៥៦) ញត្តិទុតិយកម្មំ វុត្តំ, តំ ‘‘ឧព្ពាហិកាយ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេតុ’’ន្តិ វុត្តត្តា តេហិ កត្តព្ពវិធានំ. សម្មុតិករណមេវ វា តតិយំ កត្វា កប្បតិ. ន ហិ តេ តេន កម្មេន កម្មារហា កម្មកតា ហោន្តិ. យស្ស សង្ឃោ កម្មំ ករោតិ, សោ កម្មារហោតិ លក្ខណំ. ន ច តទា សង្ឃោ តេសំ អដ្ឋន្នម្បិ ភិក្ខូនំ កម្មំ អកាសិ. ភជាបិយមានា តេ កម្មបត្តភាវំ ភជន្តិ. អធិករណវូបសមកម្មស្ស បត្តា យុត្តា សង្ឃេន កតាតិ កត្វា កម្មបត្តា ឯវ ហិ តេ ហោន្តិ. ‘‘តេ ភិក្ខូ ភិក្ខូហិ យាវតតិយំ សមនុភាសិតព្ពា តស្ស បដិនិស្សគ្គាយា’’តិ (បារា. ៤១៨) វចនតោ តេហិ កត្តព្ពវិធានំ. សម្មុតិករណមេវ កម្មំ ហោតីតិ ចេ? តំ ន, អធិប្បាយជាននតោ, តស្ស បដិនិស្សគ្គាយ ឯវ តេ ភិក្ខូ កម្មារហា កាតព្ពា, ន ទោសាគតិវសេនាតិ អយមេត្ថ អធិប្បាយោ. ន ហិ បាចីនកាទីនំ សម្មុតិយា អធិករណវូបសមសិទ្ធិ វិយ តេសំ សមនុភាសនកម្មេន តស្ស បដិនិស្សគ្គសិទ្ធិ ហោតិ, សម្មុតិ នាមេសា ¶ បឋមំ អនុមតិំ គហេត្វា យាចិត្វាវ ករីយតិ, ន តថា កម្មន្តិ. កម្មករណេ បន តទត្ថសិទ្ធិ ហោតិយេវ. បរសម្មុតិយា ពហុតរាវ សម្មន្និតព្ពាតិ វេទិតព្ពំ.

‘‘មេថុនធម្ម’’ន្តិ ឯវំ ពាហុល្លនយេន លទ្ធនាមកំ សកបយោគេន វា បរបយោគេន វា អត្តនោ និមិត្តស្ស សកមគ្គេ វា បរមគ្គេ វា បរនិមិត្តស្ស វា សកមគ្គេ ឯវ បវេសនបវិដ្ឋដ្ឋិតឧទ្ធរណេសុ យំ កិញ្ចិ ឯកំ បដិសាទិយនវសេន សេវេយ្យ, បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោតិ. កេចិ បន ‘‘បវេសនាទីនិ ចត្តារិ វា តីណិ វា ទ្វេ វា ឯកំ វា បដិសេវេយ្យ, បារាជិកោ ហោតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘សោ ចេ បវេសនំ សាទិយតិ, បវិដ្ឋំ សាទិយតិ, ឋិតំ សាទិយតិ, ឧទ្ធរណំ សាទិយតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’តិអាទី’’តិ (បារា. ៥៨) វទន្តិ. តេសំ មតេន ចតូសុបិ ចតស្សោ បារាជិកាបត្តិយោ អាបជ្ជតិ. តេយេវ ឯវំ វទន្តិ – អាបជ្ជតុ មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តិ, មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តិយា តំភាគិយាតិ អត្តនោ វីតិក្កមេ បារាជិកាបត្តិយោ, សង្ឃាទិសេសាបត្តិញ្ច អាបជ្ជិត្វា សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ គហដ្ឋកាលេ មេថុនាទិកំ បារាជិកំ អាបជ្ជិត្វា បុន បព្ពជិត្វា ឧបសម្បជ្ជិត្វា ឯកំ សង្ឃាទិសេសាបត្តិំ ឯកមនេកំ វា បដិករិត្វាវ សោ បុគ្គលោ យស្មា និរាបត្តិកោ ហោតិ, តស្មា សោ គហដ្ឋកាលេ សាបត្តិកោវាតិ. អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នស្សាបិ អត្ថេវ អាបត្តិ. វុដ្ឋានទេសនាហិ បន អសុជ្ឈនតោ ‘‘បយោគេ បយោគេ អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ ន វុត្តំ. គណនបយោជនាភាវតោ កិញ្ចាបិ ន វុត្តំ, អថ ខោ បទភាជនេ (បារា. ៥៨) ‘‘អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ វចនេនាយមត្ថោ សិទ្ធោតិ យុត្តិញ្ច វទន្តិ.

យទិ ¶ ឯវំ មាតិកាយម្បិ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យ, បារាជិក’’ន្តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ, បារាជិកស្ស អនវសេសវចនម្បិ ន យុជ្ជេយ្យ. សព្ពេបិ ហិ អាបត្តិក្ខន្ធេ, ភិក្ខុគណនញ្ច អនវសេសេត្វា តិដ្ឋតីតិ អនវសេសវចនន្តិ កត្វា បវេសេវ អាបត្តិ, ន បវិដ្ឋាទីសុ. តមេវេកំ សន្ធាយ ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តី’’តិ (មហាវ. ១៣៤) បារាជិកាបត្តិម្បិ អន្តោ កត្វា និទានុទ្ទេសវចនំ វេទិតព្ពំ. តស្មា មាតិកាយំ ‘‘បារាជិក’’ន្តិ អវត្វា ‘‘បារាជិកោ ហោតី’’តិ (បារា. ៤២, ៤៤) បុគ្គលនិទ្ទេសវចនំ តេន សរីរពន្ធនេន ឧបសម្បទាយ អភព្ពភាវទីបនត្ថំ. ‘‘អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ បទភាជនេ វចនំ អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នស្សាបិ ¶ បារាជិកស្ស អសំវាសស្ស សតោ បុគ្គលស្ស អថេយ្យសំវាសកភាវទីបនត្ថំ. ន ហិ សោ សំវាសំ សាទិយន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ, តស្មា ឧបសម្បន្នោ ‘‘ភិក្ខូ’’ត្វេវ វុច្ចតិ. តេនេវាហ ‘‘អសុទ្ធោ ហោតិ បុគ្គលោ អញ្ញតរំ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ, តញ្ចេ សុទ្ធទិដ្ឋិ សមានោ អនោកាសំ ការាបេត្វា អក្កោសាធិប្បាយោ វទតិ, អាបត្តិ ឱមសវាទេន ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៣៨៩) អនុបសម្បន្នស្ស តទភាវតោ សិទ្ធោ សោ ឧបសម្បន្នោ ‘‘ភិក្ខូ’’ត្វេវ វុច្ចតីតិ, តេន បទសោធម្មំ, សហសេយ្យញ្ច ជនេតិ, ភិក្ខុបេសុញ្ញាទិញ្ច ជនេតីតិ វេទិតព្ពំ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៣៩).

និទានា មាតិកាភេទោ, វិភង្គោ តន្និយាមកោ;

តតោ អាបត្តិយា ភេទោ, អនាបត្តិ តទញ្ញថាតិ. (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៣-៤៤) –

អយំ នយោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ សុទិន្នវត្ថុ (បារា. ២៤ អាទយោ)-មក្កដិវត្ថុ (បារា. ៤០ អាទយោ)-វជ្ជិបុត្តកវត្ថុ (បារា. ៤៣) ចាតិ តិប្បភេទវត្ថុ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស និទានំ នាម. តតោ និទានា ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ…បេ… អសំវាសោ’’តិ (បារា. ៤៤) ឥមិស្សា មាតិកាយ ភេទោ ជាតោ. តត្ថ ហិ ‘‘អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយា’’តិ (បារា. ៤៤) ឥត្ថិលិង្គវសេន ‘‘សច្ចំ, អាវុសោ, ភគវតា សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តញ្ច ខោ ឥត្ថិយា, នោ បុរិសេ, នោ បណ្ឌកេ, នោ ឧភតោព្យញ្ជនកេ ចា’’តិ មក្កដិបារាជិកោ វិយ អញ្ញោបិ លេសំ ឱឌ្ឌេតុំ សក្កោតិ, តស្មា តាទិសស្ស អលេសោកាសស្ស ទស្សនត្ថំ ឥទំ វុច្ចតិ, មក្កដិសង្ខាតា និទានា ‘‘អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយបី’’តិ មាតិកាយ វចនភេទោ, ន ឥត្ថិយា ឯវ មេថុនសិទ្ធិទស្សនតោ. តស្មា វិភង្គោ តន្និយាមកោ តស្សា មាតិកាយ អធិប្បេតត្ថនិយាមកោ វិភង្គោតិ. វិភង្គេ ហិ ‘‘តិស្សោ ឥត្ថិយោ, តយោ ឧភតោព្យញ្ជនកា, តយោ បណ្ឌកា, តយោ បុរិសា. មនុស្សិត្ថិយា តយោ មគ្គេ, តិរច្ឆានគតបុរិសស្ស ទ្វេ មគ្គេ’’តិអាទិនា (បារា. ៥៦) នយេន ¶ សព្ពលេសោកាសំ បិទហិត្វា និយមោ កតោ. ឯត្ថាហ – យទិ ឯវំ សាធារណសិក្ខាបទវសេន វា លិង្គបរិវត្តនវសេន វា ន កេវលំ ភិក្ខូនំ, ភិក្ខុនីនម្បិ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ វិភង្គេ វត្តព្ពំ សិយា. តទវចនេន ហិ ភិក្ខុនី បុរិសលិង្គបាតុភាវេន ភិក្ខុភាវេ ¶ ឋិតា ឯវំ វទេយ្យ ‘‘នាហំ ឧបសម្បទាករណកាលេ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នា, តស្មា ន អបច្ចក្ខាតសិក្ខាបិ មេថុនធម្មេន បារាជិកា ហោមី’’តិ. វុច្ចតេ – យថា វុត្តំ, តថា ន វត្តព្ពំ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ. តថា វុត្តេ ភិក្ខុនីនម្បិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ អត្ថីតិ អាបជ្ជតិ. តញ្ចានិដ្ឋំ. ឥទមបរមនិដ្ឋំ ‘‘សព្ពសិក្ខាបទានិ សាធារណានេវ នាសាធារណានី’’តិ. អបិចាយំ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នាវ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តំយេវ ឧបជ្ឈំ តមេវ ឧបសម្បទំ តានិ វស្សានិ ភិក្ខូហិ សង្គមិតុ’’ន្តិអាទិ (បារា. ៦៩) វុត្តំ. តតោ អាបត្តិយា ភេទោតិ តតោ វិភង្គតោ ‘‘អក្ខយិតេ សរីរេ បារាជិកំ, យេភុយ្យេន ខយិតេ ថុល្លច្ចយ’’ន្តិអាទិ (បារា. ៧៣, បរិ. ១៥៧) អាបត្តិយា ភេទោ ហោតិ. អនាបត្តិ តទញ្ញថាតិ តតោ ឯវ វិភង្គតោ យេន អាការេន អាបត្តិ វុត្តា, តតោ អញ្ញេនាការេន អនាបត្តិភេទោវ ហោតិ. ‘‘សាទិយតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស, ន សាទិយតិ, អនាបត្តី’’តិ ហិ វិភង្គេ អសតិ ន បញ្ញាយតិ. ឯត្តាវតា ‘‘និទានា មាតិកាភេទោ’’តិ អយំ គាថា សមាសតោ វុត្តត្ថា ហោតិ. វិសេសការណំ បន តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ អាវិភវិស្សតិ.

បឋមបញ្ញត្តិ តាវ បឋមពោធិំ អតិក្កមិត្វា បញ្ញត្តត្តា, អាយស្មតោ សុទិន្នស្ស អដ្ឋវស្សិកកាលេ បញ្ញត្តត្តា ច រត្តញ្ញុមហត្តំ បត្តកាលេ បញ្ញត្តា, ទុតិយបញ្ញត្តិ ពាហុសច្ចមហត្តំ បត្តកាលេ. សោ ហិ អាយស្មា មក្កដិបារាជិកោ យថា មាតុគាមប្បដិសំយុត្តេសុ សិក្ខាបទេសុ តិរច្ឆានគតិត្ថី ន អធិប្បេតា, តថា ឥធាបីតិ សញ្ញាយ ‘‘សច្ចំ, អាវុសោ…បេ… តញ្ច ខោ មនុស្សិត្ថិយា, នោ តិរច្ឆានគតាយា’’តិ (បារា. ៤១) អាហ. តតិយបញ្ញត្តិ លាភគ្គមហត្តំ បត្តកាលេ ឧប្បន្នា ‘‘យាវទត្ថំ ភុញ្ជិត្វា’’តិអាទិ (បារា. ៤៣) វចនតោ, វេបុល្លមហត្តម្បិ ឯត្ថេវ លព្ភតីតិ ឥមំ បឋមបារាជិកសិក្ខាបទំ តិវិធម្បិ វត្ថុំ ឧបាទាយ ចតុព្ពិធម្បិ តំ កាលំ បត្វា បញ្ញត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ យោ បនាតិ អនវសេសបរិយាទានបទំ. ភិក្ខូតិ តស្ស អតិប្បសង្គនិយមបទំ. ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោតិ តស្ស វិសេសនវចនំ. ន ហិ សព្ពោបិ ភិក្ខុនាមកោ, យា ភគវតា យាយ កាយចិ ឧបសម្បទាយ ឧបសម្បន្នភិក្ខូនំ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន សិក្ខិតព្ពា សិក្ខា វិហិតា ¶ , ‘‘ឯត្ថ សហ ជីវន្តី’’តិ យោ ច សាជីវោ វុត្តោ, តំ ឧភយំ សមាបន្នោវ ហោតិ. កទា បន សមាបន្នោ ហោតិ? យាយ កាយចិ ឧបសម្បទាយ ឧបសម្បន្នសមនន្តរមេវ តទុភយំ ¶ ជានន្តោបិ អជានន្តោបិ តទជ្ឈុបគតត្តា សមាបន្នោវ នាម ហោតិ. សហ ជីវន្តីតិ យាវ សិក្ខំ ន បច្ចក្ខាតិ, បារាជិកភាវំ វា ន បាបុណាតិ. យំ បន វុត្តំ អន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សិក្ខាសមាបន្នោ សាជីវំ អវីតិក្កមន្តោ សាជីវសមាបន្នោ’’តិ, តំ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទវសេន វុត្តំ. ន ហិ សិក្ខំ អបរិបូរេន្តោ, កាមវិតក្កាទិពហុលោ វា ឯកច្ចំ សាវសេសំ សាជីវំ វីតិក្កមន្តោ វា សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ នាម ន ហោតិ.

ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន បន ចតុក្កំ លព្ភតិ – ‘‘អត្ថិ ភិក្ខុ សិក្ខាសមាបន្នោ សីលានិ បច្ចវេក្ខន្តោ ន សាជីវសមាបន្នោ អចិត្តកំ សិក្ខាបទំ វីតិក្កមន្តោ, អត្ថិ ន សិក្ខាសមាបន្នោ កាមវិតក្កាទិពហុលោ សាជីវសមាបន្នោ និរាបត្តិកោ, អត្ថិ ន សិក្ខាសមាបន្នោ ន ច សាជីវសមាបន្នោ អនវសេសំ អាបត្តិំ អាបន្នោ, អត្ថិ ឧភយសមាបន្នោ សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ សាជីវញ្ច អវីតិក្កមន្តោ’’តិ. អយមេត្ថ ចតុត្ថោ ភិក្ខុ ឧក្កដ្ឋោ ឥធ អធិប្បេតោ សិយា. ន ហិ ភគវា អនុក្កដ្ឋំ វត្តុំ យុត្តោតិ ចេ? ន, ‘‘តត្រ យាយំ អធិសីលសិក្ខា, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា សិក្ខា’’តិ វចនវិរោធតោ, ឧក្កដ្ឋគ្គហណាធិប្បាយេ សតិ ‘‘សិក្ខាតិ តិស្សោ សិក្ខា’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. សិក្ខត្តយសមាបន្នោ ហិ សព្ពុក្កដ្ឋោ. ‘‘មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យា’’តិ បរតោ វចនំ អបេក្ខិត្វា អធិសីលសិក្ខាវ វុត្តាតិ ចេ? ន, តស្សាបិ អភព្ពត្តា. ន ហិ អធិសីលសិក្ខំ បរិបូរេន្តោ, សាជីវញ្ច អវីតិក្កមន្តោ មេថុនធម្មំ បដិសេវិតុំ ភព្ពោ, តំ សិក្ខំ អបរិបូរេន្តោ, សាជីវញ្ច វីតិក្កមន្តោយេវ ហិ បដិសេវេយ្យាតិ អធិប្បាយា. តស្មា ឯវមេត្ថ អត្ថោ គហេតព្ពោ. យស្មា សិក្ខាបទសង្ខាតោ សាជីវោ អធិសីលសិក្ខមេវ សង្គណ្ហាតិ, ន ឥតរសិក្ខាទ្វយំ, តស្មា ‘‘តត្រ យាយំ អធិសីលសិក្ខា, អយំ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតា សិក្ខា’’តិ វុត្តំ. តស្មា អធិសីលសិក្ខាយ សង្គាហកោ សាជីវោ សិក្ខាសាជីវោតិ វុត្តោ. ឥតិ សាជីវវិសេសនត្ថំ សិក្ខាគ្គហណំ កតំ. តទត្ថទីបនត្ថមេវ វិភង្គេ សិក្ខំ អបរាមសិត្វា ‘‘តស្មិំ សិក្ខតិ, តេន វុច្ចតិ សាជីវសមាបន្នោ’’តិ (បារា. ៤៥) វុត្តំ. តេន ¶ ឯកមេវិទំ អត្ថបទន្តិ ទីបិតំ ហោតិ. តញ្ច ឧបសម្បទូបគមនន្តរតោ បដ្ឋាយ សិក្ខនាធិការត្តា ‘‘សិក្ខតី’’តិ ច ‘‘សមាបន្នោ’’តិ ច វុច្ចតិ. យោ ឯវំ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ សង្ខំ គតោ, តាទិសំ បច្ចយំ បដិច្ច អបរភាគេ សាជីវសង្ខាតមេវ សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ តស្មិំយេវ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យាតិ អយមត្ថោ យុជ្ជតិ.

កិន្តុ អដ្ឋកថានយោ បដិក្ខិត្តោ ហោតិ, សោ ច ន បដិក្ខេបារហោ ហោតិ, អធិប្បាយោ បនេត្ថ ¶ បរិយេសិតព្ពោ. សព្ពេសុ សិក្ខាបទេសុ ឥទមេវ ភិក្ខុលក្ខណំ សាធារណំ យទិទំ ‘‘ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ. ខីណាសវោបិ សាវកោ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ អចិត្តកំ, តថា សេក្ខោ, បុថុជ្ជនោ បន សចិត្តកម្បិ, តស្មា សេក្ខាសេក្ខបុថុជ្ជនានំ សាមញ្ញមិទំ ភិក្ខុលក្ខណន្តិ កត្វា កេវលំ សិក្ខាសមាបន្នោ, កេវលំ សាជីវសមាបន្នោ, ឧភយសមាបន្នោ ចាតិ សរូបេកទេសឯកសេសនយេន ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’ត្វេវ សម្បិណ្ឌេត្វា ឧក្កដ្ឋគ្គហណេន អនុក្កដ្ឋានំ គហណសិទ្ធិតោ អដ្ឋកថាយំ ឧក្កដ្ឋោវ វុត្តោ. តមេវ សម្បាទេតុំ ‘‘តស្មិំ សិក្ខតិ, តេន វុច្ចតិ សាជីវសមាបន្នោ’’តិ ឯត្ថ សិក្ខាសទ្ទស្ស អវចនេ បរិហារំ វត្វា យស្មា បន សោ សិក្ខម្បិ សមាបន្នោ, តស្មា សិក្ខាសមាបន្នោតិបិ អត្ថតោ វេទិតព្ពោតិ ច វត្វា ‘‘យំ សិក្ខំ សមាបន្នោ, តំ អបច្ចក្ខាយ, យញ្ច សាជីវំ សមាបន្នោ, តត្ថ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ វុត្តន្តិ អយមដ្ឋកថាយ អធិប្បាយោ វេទិតព្ពោ. ឯតស្មិំ បន អធិប្បាយេ អធិសីលសិក្ខាយ ឯវ គហណំ សព្ពត្ថិកត្តា, សីលាធិការតោ ច វិនយស្សាតិ វេទិតព្ពំ. យថា ច សិក្ខាបទំ សមាទិយន្តោ សីលំ សមាទិយតីតិ វុច្ចតិ, ឯវំ សិក្ខាបទំ បច្ចក្ខន្តោ សីលំ បច្ចក្ខាតីតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ, តស្មា តត្ថ វុត្តំ ‘‘យំ សិក្ខំ សមាបន្នោ, តំ អបច្ចក្ខាយា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. សិក្ខាបច្ចក្ខានវិភង្គវណ្ណនា). ឯត្តាវតា សមាសតោ ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ ឯត្ថ វត្តព្ពវិនិច្ឆយោ និដ្ឋិតោ ហោតិ.

កិំ ឥមិនា វិសេសវចនេន បយោជនំ, ននុ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា…បេ… អសំវាសោ’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពន្តិ ចេ? ន វត្តព្ពំ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ. ‘‘យោ បន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ ថេយ្យសំវាសាទិកោ កេវលេន សមញ្ញាមត្តេន, បដិញ្ញាមត្តេន ¶ វា ភិក្ខុ, តស្សាបិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ អត្ថិ, សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ ច មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស បារាជិកាបត្តិ. យោ វា បច្ឆា បារាជិកំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ, តស្ស ច, យោ វា បក្ខបណ្ឌកត្តា បណ្ឌកភាវូបគមនេន ន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ, តស្ស ច តទុភយំ អត្ថីតិ អាបជ្ជតិ. បណ្ឌកភាវបក្ខេ ច បណ្ឌកោ ឧបសម្បទាយ ន វត្ថូ’’តិ វុត្តំ. តស្មា ឥតរស្មិំ បក្ខេ វត្ថូតិ សិទ្ធំ. តស្មិំ បក្ខេ ឧបសម្បន្នោ បណ្ឌកភាវបក្ខេ បណ្ឌកត្តា ន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ, សោ បរិច្ចជិតព្ពាយ សិក្ខាយ អភាវេន សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ មុខេន បរស្ស អង្គជាតគ្គហណនយេន មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវេយ្យ, តស្ស កុតោ បារាជិកាបត្តីតិ អធិប្បាយោ. អយំ នយោ អបណ្ឌកបក្ខំ អលភមានស្សេវ បរតោ យុជ្ជតិ, លភន្តស្ស បន អរូបសត្តានំ កុសលាទិសមាបត្តិក្ខណេ ភវង្គវិច្ឆេទេ សតិបិ អមរណំ វិយ បណ្ឌកភាវបក្ខេបិ ភិក្ខុភាវោ អត្ថិ. សំវាសំ វា សាទិយន្តស្ស ន ថេយ្យសំវាសកភាវោ អត្ថិ អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នស្ស វិយ. ន ច សហសេយ្យាទិំ ជនេតិ ¶ . គណបូរកោ បន ន ហោតិ អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោ វិយ. ន សោ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ. ឥតរស្មិំ បន បក្ខេ ហោតិ, អយំ ឥមស្ស តតោ វិសេសោ. កិមយំ សហេតុកោ, ឧទាហុ អហេតុកោតិ? ន អហេតុកោ. យតោ ឧបសម្បទា តស្ស អបណ្ឌកបក្ខេ អនុញ្ញាតា សហេតុកប្បដិសន្ធិកត្តា. បណ្ឌកភាវបក្ខេបិ កិស្ស នានុញ្ញាតាតិ ចេ? បណ្ឌកភូតត្តា ឱបក្កមិកបណ្ឌកស្ស វិយ.

អបិច ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ ឥមិនា តស្ស សិក្ខាសមាទានំ ទីបេត្វា តំ សមាទិន្នំ សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ, តត្ថ ច ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ, ន អញ្ញថាតិ ឥមិនា ការណេន យថាវុត្តានិដ្ឋប្បសង្គតោ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយា’’តិអាទិ វុត្តំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា គាមា វា អរញ្ញា វា អទិន្នំ…បេ… យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា សុគតចីវរប្បមាណំ ចីវរំ ការាបេយ្យា’’តិ សព្ពត្ថ យោជេតព្ពំ.

‘‘អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយបី’’តិ មនុស្សិត្ថិំ ឧបាទាយ វុត្តំ. ន ហិ បគេវ បណ្ឌកេ, បុរិសេ វាតិ វត្តុំ យុជ្ជតិ. សេសំ តត្ថ តត្ថ វុត្តនយមេវ ¶ . អយំ តាវ មាតិកាយ វិនិច្ឆយោ អញ្ញត្ថាបិ យថាសម្ភវំ យោជេត្វា ទីបេតព្ពោ.

សារិបុត្តពេលដ្ឋសីសានន្ទាទយោបិ សិក្ខាបទបញ្ញត្តិការណត្តា ច អាបត្តិអាបជ្ជនតោ ច កស្មា មហាវិភង្គេ ញត្តិចតុត្ថឧបសម្បទាយេវ អាគតាតិ? បដិក្ខិត្តាយ សរណគមនូបសម្បទាយ អនុញ្ញាតប្បសង្គភយាតិ ឧបតិស្សត្ថេរោ. អាបត្តិយា ភព្ពតំ សន្ធាយ តស្មិម្បិ វុត្តេ បុព្ពេ បដិក្ខិត្តាបិ ភគវតា បុន អនុញ្ញាតាតិ ភិក្ខូនំ មិច្ឆាគាហោ វា វិមតិ វា ឧប្បជ្ជតិ, តស្មា ន វុត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘អធម្មកម្មំ វគ្គកម្ម’’តិ (មហាវ. ៣៨៧) វចនតោ កុប្បកម្មម្បិ កត្ថចិ ‘‘កម្ម’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្មា ‘‘អកុប្បេនា’’តិ វុត្តំ. យស្មា អកុប្បកម្មម្បិ ឯកច្ចំ ន ឋានារហំ, យេន អបត្តោ ឱសារណំ សុឱសារិតោតិ វុច្ចតិ, តស្មា ‘‘ឋានារហេនា’’តិ វុត្តំ. យទិ ឯវំ ‘‘ឋានារហេនា’’តិ ឥទមេវ វត្តព្ពំ ឥមិនា អកុប្បសិទ្ធិតោតិ ចេ? ន, អដ្ឋានារហេន អកុប្បេន ឧបសម្បន្នោ ឥមស្មិំ អត្ថេ ន អធិប្បេតោ អនិដ្ឋប្បសង្គតោ. ទ្វីហិ បនេតេហិ ឯកតោ វុត្តេហិ ¶ អយមត្ថោ បញ្ញាយតិ – កេវលំ តេន អកុប្បេន ឧបសម្បន្នោ អយម្បិ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូតិ, ឋានារហេន ច អកុប្បេន ច ឧបសម្បន្នោ អយម្បិ ឥមស្មិំ អត្ថេ អធិប្បេតោ ភិក្ខូតិ, កុប្បេន ឧបសម្បន្នោ នាធិប្បេតោតិ.

‘‘បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយ អបរិបុណ្ណវីសតិវស្សោ’’តិ វុត្តត្តា ឱបបាតិកញ្ចាតិ សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា ឱបបាតិកា បដិសន្ធិតោ បដ្ឋាយ អបរិបុណ្ណវីសតិវស្សាតិ វទន្តិ. ‘សោឡសវស្សុទ្ទេសិកា ហោន្តី’តិ វុត្តត្តា បុន ចត្តារិ វស្សានិ ឥច្ឆិតព្ពានិ, ‘បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយា’តិ ឥទំ គព្ភសេយ្យកានំ វសេន វុត្ត’’ន្តិ ឯកេ. ‘‘កេចិ វទន្តី’’តិ យត្ថ យត្ថ លិខីយតិ, តត្ថ តត្ថ វិចារេត្វា អត្ថំ សុដ្ឋុ ឧបលក្ខយេ. ឱបក្កមិកេ បណ្ឌកភាវោ អារុឡ្ហនយេន វេទិតព្ពោ. ‘‘បក្ខបណ្ឌកោ អបណ្ឌកបក្ខេ បព្ពាជេត្វា បណ្ឌកបក្ខេ នាសេតព្ពោ’’តិ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១០៩) លិខិតំ.

‘‘ពិន្ទុំ អទត្វា ចេ និវាសេតិ, ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតី’’តិ វទន្តិ, វីមំសិតព្ពំ. លិង្គានុរូបស្សាតិ សាមណេរារហស្ស សំវាសស្ស សាទិតត្តាតិ អធិប្បាយោ.

រាជភយាទីហិ ¶ គហិតលិង្គានំ ‘‘គិហី មំ ‘សមណោ’តិ ជានន្តូ’’តិ វញ្ចនចិត្តេ សតិបិ ភិក្ខូនំ វញ្ចេតុកាមតាយ ច តេហិ សំវសិតុកាមតាយ ច អភាវា ទោសោ ន ជាតោតិ. ‘‘យោ ឯវំ បព្ពជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតី’’តិ វា ‘‘ឯវំ កាតុំ ន លព្ភតី’’តិ វា ‘‘ឯវំ បព្ពជិតោ សាមណេរោ ន ហោតី’’តិ វា ន ជានាតិ, វដ្ដតិ. ‘‘ជានាតិ, ន វដ្ដតី’’តិ ច លិខិតំ. ‘‘រាជទុព្ភិក្ខាទិអត្ថាយ ចីវរំ បារុបិត្វា សំវាសំ សាទិយន្តោ ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ. កស្មា? អសុទ្ធចិត្តត្តា. បុន សោ ‘សុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ ករិស្សាមិ, កិំ ឯតេនាតិ វិប្បដិសារេន វា បច្ចយាទិសុលភតាយ វា ករិស្សាមី’តិ សុទ្ធមានសោ ហុត្វា យាវ សោ សំវាសំ នាធិវាសេតិ, តាវ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ. ឯវំ សុទ្ធចិត្តុប្បត្តិតោ បដ្ឋាយ សំវាសំ សាទិយតិ ចេ, ថេយ្យសំវាសកោ ហោតីតិ អធិប្បេតោ. ឥតរថា សព្ពំ វិរុជ្ឈតី’’តិ ឯកេ.

‘‘នាភិបរាមាសាទិនា ជាតោ តថារូបំ បិតរំ ឃាតេតិ ចេ, បិតុឃាតកោ ហោតី’’តិ វទន្តិ.

យោ បន កាយសំសគ្គេន សីលវិនាសំ បាបេតិ, ន សោ ភិក្ខុនិទូសកោ ‘‘តិណ្ណំ មគ្គាន’’ន្តិ ¶ វចនតោ. ភិក្ខុនិំ បន ឯកតោឧបសម្បន្នំ ទូសេត្វាបិ ភិក្ខុនិទូសកោ ហោតិ, សោបិ បារាជិកោ ហោតីតិ វិនិច្ឆយោ. ភិក្ខុនី បន ថេយ្យសំវាសិកា, មាតុបិតុអរហន្តឃាតិកា, លោហិតុប្បាទិកា, តិត្ថិយបក្កន្តិកា ច ហោតិ, អដ្ឋកថាសុ អនាគតំ វិនយធរា សម្បដិច្ឆន្តិ.

‘‘សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២) វុត្តំ មរិយាទំ អវីតិក្កមន្តោ តស្មិញ្ច សិក្ខាបទេ សិក្ខតីតិ វុច្ចតិ. សិក្ខាបទន្តិ អសភាវធម្មោ សង្កេតោវ, ឥធ បញ្ញត្តិ អធិប្បេតា. ‘‘មេថុនសំវរស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តំ, តំ បនត្ថំ សន្ធាយាតិ លិខិតំ. សិក្ខាតិ តំ តំ សិក្ខាបទំ, សិក្ខនភាវេន បវត្តចិត្តុប្បាទោ. សាជីវន្តិ បញ្ញត្តិ. តទត្ថទស្សនត្ថំ បុព្ពេ ‘‘មេថុនសំវរស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ វុត្តំ. យស្មា សិក្ខាយ គុណសម្មតាយ បុញ្ញសម្មតាយ តន្តិយា អភាវតោ លោកស្ស ទុព្ពល្យាវិកម្មំ តត្ថ ន សម្ភវតិ. បត្ថនីយា ហិ សា, តស្មា ‘‘យញ្ច សាជីវំ ¶ សមាបន្នោ, តស្មិំ ទុព្ពលភាវំ អប្បកាសេត្វា’’តិ វុត្តំ. អាណាយ ហិ ទុព្ពល្យំ សម្ភវតីតិ ឧបតិស្សោ. ទុព្ពល្យាវិកម្មបទំ សិក្ខាបច្ចក្ខានបទស្ស ព្យញ្ជនសិលិដ្ឋតាយ វា បរិវារកភាវេន វា វេទិតព្ពំ. អថ វា យស្មា សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស ឯកច្ចំ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ អកតំ ហោតិ, តស្មា តំ សន្ធាយ ‘‘សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយា’’តិ បទស្ស អត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ អាហ. តត្ថ សិយា យស្មា ន សព្ពំ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ, តស្មា ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ បឋមំ វត្វា តស្ស អត្ថនិយមត្ថំ ‘‘សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយា’’តិ វត្តព្ពន្តិ? តំ ន, កស្មា? អត្ថានុក្កមាភាវតោ. ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ ហិ វុត្តត្តា ‘‘យំ សិក្ខំ សមាបន្នោ, តំ អបច្ចក្ខាយ, យញ្ច សាជីវំ សមាបន្នោ, តត្ថ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ វុច្ចមានេ អនុក្កមេនេវ អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ, ន អញ្ញថា, តស្មា ឥទមេវ បឋមំ វុត្តន្តិ. តេសំយេវាតិ ចុទ្ទសន្នំ.

‘‘សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយា’’តិ សព្ពសិក្ខាបទានំ សាធារណត្ថំ ‘‘អយមេត្ថ អនុបញ្ញត្តី’’តិ វុត្តំ.

បវេសនំ នាម អង្គជាតំ បវេសេន្តស្ស អង្គជាតេន សម្ផុសនំ. បវិដ្ឋំ នាម យាវ មូលំ បវេសេន្តស្ស វិប្បកតកាលោ វាយាមកាលោ. សុក្កវិសដ្ឋិសមយេ អង្គជាតំ ឋិតំ នាម. ឧទ្ធរណំ នាម នីហរណកាលោ. វិនយគណ្ឋិបទេ បន ‘‘វាយាមតោ ឱរមិត្វា ឋានំ ឋិតំ នាមា’’តិ វុត្តំ, តំ ¶ អសង្ករតោ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បវេសនបវិដ្ឋឧទ្ធរណកាលេសុបិ សុក្កវិសដ្ឋិ ហោតិយេវ. សាទិយនំ នាម សេវនចិត្តស្ស អធិវាសនចិត្តស្ស ឧប្បាទនំ.

ឧភតោវិភង្គេ ឯវ បញ្ញត្តានិ សន្ធាយ ‘‘ឥទញ្ហិ សព្ពសិក្ខាបទានំ និទាន’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘វិនយធរបញ្ចមេន គណេន ឧបសម្បទា’’តិ (មហាវ. ២៥៩) វុត្តត្តា ឥធ តតិយា សហយោគេន វុត្តា. តស្មា វីសតិបិ ភិក្ខូ ចេ និសិន្នា, បញ្ចមោ វិនយធរោវ ឥច្ឆិតព្ពោ, ឯវំ សតិ បារាជិកោ ចេ វិនយធរោ, ឧបសម្បទាកម្មំ កោបេតីតិ ចេ? ន, បរិវារាវសានេ កម្មវគ្គេ (បរិ. ៤៨២ អាទយោ) យំ កម្មវិបត្តិលក្ខណំ វុត្តំ, តស្ស តស្មិំ នត្ថិតាយ. ‘‘កថំ វត្ថុតោ វា ញត្តិតោ វា អនុស្សាវនតោ វា សីមតោ វា បរិសតោ វា’’តិ ឯត្តកំ វុត្តំ, ននុ អយំ ‘‘បរិសតោ វា’’តិ វចនេន សង្គហិតោតិ ចេ? ន, ‘‘ទ្វាទសហិ អាការេហិ បរិសតោ កម្មានិ វិបជ្ជន្តី’’តិ (បរិ. ៤៨៧) សុត្តស្ស ¶ ហិ វិភង្គេ តស្ស អនាមដ្ឋត្តាតិ អយមត្ថោ យស្មា តត្ថ តត្ថ សរូបេន វុត្តបាឡិវសេនេវ សក្កា ជានិតុំ, តស្មា នយមុខំ ទស្សេត្វា សំខិត្តោតិ លិខិតំ. ‘‘អង្គ’’ន្តិ បទំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘សព្ពសិក្ខាបទេសុ អាបត្តីនំ អង្គានង្គំ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ឥធ បន ‘‘អង្គ’’ន្តិ វុត្តំ, កស្មា? សមុដ្ឋនាទីនំ បរិវារាទីសុ សង្ខេបេន អាគតត្តា តត្ថ គហេត្វា ឥធាបិ និទ្ទិដ្ឋានំ អនង្គានំ វវត្ថានាភាវតោ, សព្ពត្ថ សង្ខេបតោ ច វិត្ថារតោ ច អនង្គត្តេ វុច្ចមានេ អតិវិត្ថារតាយ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ អនូនំ វត្តព្ពតោ ចាតិ វេទិតព្ពោ, សព្ពាបត្តីនំ សង្គាហកវសេនាតិ អត្ថោ.

យានិ សិក្ខាបទានិ ‘‘កិរិយានី’’តិ វុច្ចន្តិ, តេសំ វសេន កាយវាចា សហ វិញ្ញត្តិយា វេទិតព្ពា, អកិរិយានំ វសេន វិនា វិញ្ញត្តិយា វេទិតព្ពា. ចិត្តំ បនេត្ថ អប្បមាណំ ភូតារោចនសមុដ្ឋានស្ស កិរិយត្តា, អចិត្តកត្តា ច. តត្ថ កិរិយា អាបត្តិយា អនង្គន្តរចិត្តសមុដ្ឋានា វេទិតព្ពា. អវិញ្ញត្តិជនកម្បិ ឯកច្ចំ ពាហុល្លនយេន ‘‘កិរិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ យថេវ បឋមបារាជិកំ. វិញ្ញត្តិយា អភាវេបិ ‘‘សោ ចេ សាទិយតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្ស, ន សាទិយតិ, អនាបត្តី’’តិ ហិ វុត្តំ, វិញ្ញត្តិសង្ខាតាបិ កិរិយា វិនា សេវនចិត្តេន ន ហោតិ វុត្តចិត្តជត្តា, វិការរូបត្តា, ចិត្តានុបរិវត្តិកត្តា ច. តស្មា កិរិយាសង្ខាតមិទំ វិញ្ញត្តិរូបំ, ឥតរំ ចិត្តជរូបំ វិយ ជនកចិត្តេន វិនា ន តិដ្ឋតិ, ឥតរំ សទ្ទាយតនំ តិដ្ឋតិ, តស្មា កិរិយាយ សតិ ឯកន្តតោ តជ្ជនកំ សេវនចិត្តំ អត្ថិ ឯវាតិ កត្វា ន សាទិយតិ, អនាបត្តីតិ ន យុជ្ជតីតិ. យស្មា វិញ្ញត្តិជនកម្បិ សមានំ សេវនចិត្តំ ន សព្ពកាលំ វិញ្ញត្តិំ ជនេតិ, តស្មា វិនាបិ វិញ្ញត្តិយា សយំ ឧប្បជ្ជតីតិ កត្វា ‘‘សាទិយតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ វុត្តំ. នុប្បជ្ជតិ ចេ, ន សាទិយតិ នាម, តស្ស ¶ អនាបត្តិ. តេនេវ ភគវា ‘‘កិំចិត្តោ ត្វំ ភិក្ខូ’’តិ (បារា. ១៣៥) ចិត្តេនេវ អាបត្តិំ បរិច្ឆិន្ទតិ, ន កិរិយាយាតិ វេទិតព្ពំ.

ឯត្ថ សមុដ្ឋានគ្គហណំ កត្តព្ពតោ វា អកត្តព្ពតោ វា កាយាទិភេទាបេក្ខមេវ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, ន អញ្ញថាតិ ទស្សនប្បយោជនំ. តេសុ កិរិយាគ្គហណំ កាយាទីនំ សវិញ្ញត្តិកាវិញ្ញត្តិកភេទទស្សនប្បយោជនំ. សញ្ញាគ្គហណំ អាបត្តិយា អង្គានង្គចិត្តវិសេសទស្សនប្បយោជនំ. តេន ¶ យំ ចិត្តំ កិរិយលក្ខណេ វា អកិរិយលក្ខណេ វា សន្និហិតំ, យតោ វា កិរិយា វា អកិរិយា វា ហោតិ, ន តំ អវិសេសេន អាបត្តិយា អង្គំ វា អនង្គំ វា ហោតិ. កិន្តុ យាយ សញ្ញាយ ‘‘សញ្ញាវិមោក្ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តាយ សម្បយុត្តំ ចិត្តំ អង្គំ, ឥតរំ អនង្គន្តិ ទស្សិតំ ហោតិ. ឥទានិ យេន ចិត្តេន សិក្ខាបទំ សចិត្តកំ ហោតិ, តទភាវា អចិត្តកំ, តេន តស្ស អវិសេសេន សាវជ្ជតាយ ‘‘លោកវជ្ជមេវា’’តិ វុត្តំ. កិន្តុ សាវជ្ជំយេវ សមានំ ឯកច្ចំ លោកវជ្ជំ, ឯកច្ចំ បណ្ណត្តិវជ្ជន្តិ ទស្សនប្បយោជនំ ចិត្តលោកវជ្ជគ្គហណំ. ចិត្តមេវ យស្មា ‘‘លោកវជ្ជ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្មា មនោកម្មម្បិ សិយា អាបត្តីតិ អនិដ្ឋប្បសង្គនិវារណប្បយោជនំ កម្មគ្គហណំ.

យំ បនេត្ថ អកិរិយលក្ខណំ កម្មំ, តំ កុសលត្តិកវិនិមុត្តំ សិយាតិ អនិដ្ឋប្បសង្គនិវារណប្បយោជនំ កុសលត្តិកគ្គហណំ. យា បនេត្ថ អព្យាកតាបត្តិ, តំ ឯកច្ចំ អវេទនម្បិ និរោធំ សមាបន្នោ អាបជ្ជតីតិ វេទនាត្តិកំ ឯត្ថ ន លព្ភតីតិ អនិដ្ឋប្បសង្គនិវារណត្ថំ វេទនាត្តិកគ្គហណំ. សិក្ខាបទញ្ហិ សចិត្តកបុគ្គលវសេន ‘‘តិចិត្តំ តិវេទន’’ន្តិ លទ្ធវោហារំ អចិត្តកេនាបន្នម្បិ ‘‘តិចិត្តំ តិវេទន’’មិចេវ វុច្ចតិ. តត្រិទំ សាធកសុត្តំ – ‘‘អត្ថាបត្តិ អចិត្តកោ អាបជ្ជតិ អចិត្តកោ វុដ្ឋាតិ (បរិ. ៣២៤), អត្ថាបត្តិ កុសលចិត្តោ អាបជ្ជតិ កុសលចិត្តោ វុដ្ឋាតី’’តិអាទិ (បរិ. ៤៧០). ‘‘សចិត្តកំ អាបត្តិទីបនំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ អនាបត្តិទីបនំ, អចិត្តកំ វត្ថុអជាននំ, នោសញ្ញាវិមោក្ខំ វីតិក្កមនាជាននំ. ឥទមេវ តេសំ នានាត្ត’’ន្តិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៦១-៦៦ បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា) លិខិតំ.

សចិត្តកបក្ខេតិ ឯត្ថ អយំ តាវ គណ្ឋិបទនយោ – សចិត្តកបក្ខេតិ សុរាបានាទិអចិត្តកេ សន្ធាយ វុត្តំ. សចិត្តកេសុ បន យំ ឯកន្តមកុសលេនេវ សមុដ្ឋាតិ, តញ្ច ឧភយំ លោកវជ្ជំ នាម. សុរាបានស្មិញ្ហិ ‘‘សុរា’’តិ វា ‘‘បាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វា ជានិត្វា បិវនេ អកុសលមេវាតិ. តត្ថ ‘‘ន វដ្ដតីតិ ជានិត្វា’’តិ វុត្តវចនំ ន យុជ្ជតិ បណ្ណត្តិវជ្ជស្សបិ ¶ លោកវជ្ជតាបសង្គតោ. ឥមំ អនិដ្ឋប្បសង្គំ បរិហរិតុកាមតាយ ច វជិរពុទ្ធិត្ថេរេន លិខិតំ – ‘‘ឥធ ‘សចិត្តក’ន្តិ ច ‘អចិត្តក’ន្តិ ច វិចារណា វត្ថុវិជាននេ ឯវ ហោតិ, ន បញ្ញត្តិវិជាននេ. យទិ បញ្ញត្តិវិជាននេ ហោតិ ¶ , សព្ពសិក្ខាបទានិ លោកវជ្ជានេវ សិយុំ, ន ច សព្ពសិក្ខាបទានិ លោកវជ្ជានិ. តស្មា វត្ថុវិជាននេ ឯវ ហោតីតិ ឥទំ យុជ្ជតិ. កស្មា? យស្មា សេខិយេសុ បញ្ញត្តិវិជាននមេវ បមាណំ, ន វត្ថុមត្តវិជានន’’ន្តិ. អយំ បនេត្ថ អត្ថោ សិក្ខាបទសីសេន អាបត្តិំ គហេត្វា យស្ស សិក្ខាបទស្ស សចិត្តកស្ស ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, តំ លោកវជ្ជំ, សចិត្តកាចិត្តកសង្ខាតស្ស អចិត្តកស្ស ច សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, តម្បិ សុរាបានាទិលោកវជ្ជន្តិ ឥមមត្ថំ សន្ធាយ ‘‘យស្សា សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, អយំ លោកវជ្ជា នាមា’’តិ វុត្តំ. ‘‘សចិត្តកបក្ខេ’’តិ ហិ ឥទំ វចនំ អចិត្តកំ សន្ធាយាហ. ន ហិ ឯកំសតោ សចិត្តកាយ ‘‘សចិត្តកបក្ខេ’’តិ វិសេសនេ បយោជនំ អត្ថីតិ, ឯវំ សន្តេបិ អនិយមេន វុត្តញ្ច និយមវសេន ឯវ គហេតព្ពន្តិ អត្ថោ.

តិរច្ឆានានំ បនាតិ បន-សទ្ទេន ថុល្លច្ចយាទិការំ និវត្តេតិ. កិរិយាតិ ឯត្ថ ‘‘ឋិតំ សាទិយតី’’តិ (បារា. ៥៨) វុត្តត្តា តំ កថន្តិ ចេ? ‘‘សាទិយតី’’តិ វុត្តត្តា កិរិយា ឯវ. ឯវំ សន្តេ ‘‘កាយកម្មំ មនោកម្ម’’ន្តិ វត្តព្ពន្តិ ចេ? ន, បចុរវោហារវសេន ‘‘កាយកម្ម’’ន្តិ វុត្តត្តា. ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកាយ លព្ភតិ ឯវាតិ លិខិតំ. បុព្ពេ វុត្តនយេន សំសន្ទេត្វា គហេតព្ពំ. ‘‘ទុន្និក្ខិត្តស្ស, ភិក្ខវេ, បទព្យញ្ជនស្ស អត្ថោបិ ទុន្នយោ ហោតី’’តិ (អ. និ. ២.២០) វទន្តេនាបិ អត្ថស្ស សុខគ្គហណត្ថមេវ បទព្យញ្ជនស្ស សុនិក្ខិត្តភាវោ ឥច្ឆិតោ, ន អក្ខរវចនាយ, តស្មា អាហ ‘‘អត្ថញ្ហិ នាថោ សរណំ អវោចា’’តិអាទិ.

បឋមបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា

គាមា វា អរញ្ញា វាតិ លក្ខណានុបញ្ញត្តិកត្តា អាទិម្ហិ វុត្តា. សព្ពស្មិញ្ហិ វិនយបិដកេ គាមោ, គាមូបចារោ, គាមក្ខេត្តំ, គាមសីមា, គាមសីមូបចារោតិ បញ្ចវិធោ គាមភេទោ វេទិតព្ពោ. តថា អារញ្ញកសីមាយ ឯកំ អគាមកំ អរញ្ញំ, សំវិធានសិក្ខាបទានំ (បាចិ. ១៨០ អាទយោ) ឯកំ, សគាមកំ ឯកំ ¶ , អវិប្បវាសសីមាយ ឯកំ, គណម្ហាឱហីយនកស្ស (បាចិ. ៦៩១) ឯកន្តិ បញ្ចវិធោ អរញ្ញភេទោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ អត្ថិ ¶ គាមោ ន គាមបរិហារំ កត្ថចិ លភតិ, អត្ថិ គាមោ ន គាមកិច្ចំ ករោតិ, តថា អត្ថិ អរញ្ញំ ន អរញ្ញបរិហារំ កត្ថចិ លភតិ, អត្ថិ អរញ្ញំ ន អរញ្ញកិច្ចំ ករោតីតិ អយម្បិ ភេទោ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ អវិប្បវាសសីមាសម្មន្ននកម្មវាចាយ ឋបេត្វា ‘‘គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) ឯត្ថ គាមោ នាម បរិក្ខិត្តោ ចេ, បរិក្ខេបស្ស អន្តោ, អបរិក្ខិត្តោ ចេ, បរិក្ខេបោកាសតោ អន្តោ វេទិតព្ពោ. អយំ ឧទោសិតសិក្ខាបទេ ‘‘អន្តោគាមោ’’តិ (បារា. ៤៧៨) អាគតោ. សាសង្កសិក្ខាបទេ ‘‘អន្តរឃរ’’ន្តិ (បារា. ៦៥៤) អាគតោ អនាសង្កតោ. យថាហ ‘‘អន្តរឃរេ និក្ខិបេយ្យាតិ សមន្តា គោចរគាមេ និក្ខិបេយ្យា’’តិ (បារា. ៦៥៤). តថា អន្តរឃរប្បដិសំយុត្តានំ សេខិយានំ អយមេវ បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. ‘‘យា បន ភិក្ខុនី ឯកា គាមន្តរំ គច្ឆេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៦៨៧) ឯត្ថាបិ អយមេវ បរិច្ឆេទោ អធិប្បេតោ ‘‘បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបំ អតិក្កមន្តិយា, អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ អតិក្កមន្តិយា’’តិ វុត្តត្តា.

យេសុ បុរាណបោត្ថកេសុ ‘‘ឧបចារំ ឱក្កមន្តិយា’’តិ លិខិតំ, តំ វិកាលេ គាមប្បវេសនសិក្ខាបទេសុ អាចិណ្ណំ នយំ គហេត្វា បមាទេន លិខីយតិ, ន បមាណំ. យេសុ ច បោត្ថកេសុ វិកាលេ គាមប្បវេសនសិក្ខាបទស្ស វិភង្គេ (បាចិ. ៥១៣) ‘‘គាមំ បវិសេយ្យាតិ បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបំ អតិក្កមន្តស្ស, អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ អតិក្កមន្តស្សា’’តិ លិខីយតិ, សា បមាទលេខា. ឧបចារំ ឱក្កមន្តស្សាតិ តត្ថ បាឋោ. វុត្តញ្ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារោ អទិន្នាទានេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥១២). ឥធ កង្ខាវិតរណិយម្បិ វុត្តំ ‘‘សន្តំ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆិត្វាតិ…បេ… ឧបចារំ ឱក្កមន្តស្សា’’តិអាទិ (កង្ខា. អដ្ឋ. វិកាលគាមប្បវេសនសិក្ខាបទវណ្ណនា).

យំ បន កត្ថចិ បោត្ថកេ ‘‘ភិក្ខុនិយា គាមន្តរាធិការេ ឯកេន បាទេន ឥតរស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបំ វា អតិក្កមន្តេ, ឧបចារំ វា ឱក្កន្តេ ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយេន អតិក្កន្តមត្តេ, ឱក្កន្តមត្តេ ច សង្ឃាទិសេសោ’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ. តត្ថ ‘‘ឱក្កន្តេ, ឱក្កន្តមត្តេ’’តិ ឯតានិ បទានិ អធិកានិ ¶ , កេវលំ លិខិតកេហិ អញ្ញេហិ លិខិតានិ. កត្ថចិ បោត្ថកេ ‘‘ឱក្កន្តមត្តេ ចា’’តិ បទំ ន ទិស្សតិ, ឥតរំ ទិស្សតិ. តានិ ទ្វេ បទានិ បាឡិយា វិរុជ្ឈន្តិ. ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ អតិក្កាមេន្តិយា’’តិ (បាចិ. ៦៩២) ហិ បាឡិ ¶ . តថា សមន្តបាសាទិកាយ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៩២) វិរុជ្ឈន្តិ. ‘‘បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ ឯកេន បាទេន អតិក្កមតិ, ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយេន អតិក្កមតិ, សង្ឃាទិសេសោ. អបិចេត្ថ សកគាមតោ…បេ… ឯកេន បាទេន ឥតរស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបេ វា ឧបចារេ វា អតិក្កន្តេ ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយេន អតិក្កន្តមត្តេ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៩២) ហិ វុត្តំ.

គណ្ឋិបទេ ចស្ស ‘‘បរិក្ខេបំ អតិក្កាមេន្តិយា’’តិ វត្វា ‘‘ឧបចារេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ វុត្តំ. អនុគណ្ឋិបទេ ច ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ ‘ឱក្កមន្តិយា’តិបិ បោត្ថកេសុ ឯកច្ចេសុ ទិស្សតិ, តំ ន គហេតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អបរម្បិ វុត្តំ ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ ‘អតិក្កាមេន្តិយា’តិ វចនេនាបិ ឯវំ វេទិតព្ពំ – វិកាលេ គាមប្បវេសនេ ទ្វិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ ឯវ វសេន ឧបចារោ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោ, ឥតរថា យថា ឯត្ថ បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ បរិក្ខេបំ វិយ កត្វា ‘អតិក្កាមេន្តិយា’តិ វុត្តំ, ឯវំ តត្ថាបិ ‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ អតិក្កាមេន្តស្សា’តិ វទេយ្យ. យស្មា បន តត្ថ បរិក្ខេបារហដ្ឋានតោ ឧត្តរិមេកោ លេឌ្ឌុបាតោ ឧបចារោតិ អធិប្បេតោ. តស្មា តទត្ថទីបនត្ថំ ‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ ឱក្កមន្តស្សា’តិ វុត្ត’’ន្តិ.

យំ បន អន្ធកដ្ឋកថាយំ បរិក្ខេបារហដ្ឋានំយេវ ឧបចារន្តិ សល្លក្ខេត្វា ‘‘បរិក្ខេបបអក្ខេបារហដ្ឋានានំ និន្នានាករណទីបនត្ថំ ឧបចារំ ឱក្កមន្តស្សា’’តិ វុត្តំ, បាឡិវិសេសមសល្លក្ខេត្វា ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ អតិក្កមន្តស្ស ឥធ ឧបចារោ បរិក្ខេបោ យថា ភវេយ្យ, តំ ឧបចារំ បឋមំ បាទំ អតិក្កាមេន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្ស, ទុតិយំ បាទំ អតិក្កាមេន្តស្ស អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ វុត្តំ, តំ ន គហេតព្ពមេវ បាឡិយា វិសេសសម្ភវតោតិ. បោរាណគណ្ឋិបទេ ‘‘ឧបចារំ អតិក្កាមេន្តិយា ភិក្ខុនិយា គាមន្តរាបត្តី’’តិ វុត្តំ. តស្មា ឥធ កង្ខាវិតរណិយា ‘‘ឯកេន បាទេន ឥតរស្ស…បេ… អតិក្កន្តមត្តេ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ អយមេវ បាឋោ វេទិតព្ពោ. ឯត្តាវតា ឥមេសុ យថាវុត្តេសុ ឋានេសុ យថាវុត្តបរិច្ឆេទោវ គាមោតិ វេទិតព្ពោ. ឥមស្ស ¶ អត្ថស្ស ទីបនត្ថំ ‘‘គាមោ នាម ឯកកុដិកោបី’’តិអាទិ (បារា. ៩២) វុត្តំ. ឥមស្ស វសេន អសតិបិ បរិក្ខេបាតិក្កមេ, ឧបចារោក្កមនេ វា អន្តរារាមតោ វា ភិក្ខុនុបស្សយតោ វា តិត្ថិយសេយ្យតោ វា បដិក្កមនតោ វា តំ គាមំ បវិសន្តស្ស អន្តរារាមបរិក្ខេបស្ស, ឧបចារស្ស វា អតិក្កមនវសេន គាមបច្ចយា អាបត្តិយោ វេទិតព្ពា.

គាមូបចារោ បន ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) ឯត្ថ បរិក្ខិត្តស្ស ¶ គាមស្ស បរិក្ខេបោវ, អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបោកាសោវ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘គាមូបចារោតិ បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបោ, អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបោកាសោ. តេសុ អធិដ្ឋិតតេចីវរិកោ ភិក្ខុ បរិហារំ ន លភតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៤). កិំ បនេត្ថ ការណំ, យេន អយំ គាមោ, គាមូបចារោ ច ឥធ អញ្ញថា, អញ្ញត្ថ តថាតិ? អដ្ឋុប្បត្តិតោ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ ‘ភគវតា តិចីវរេន អវិប្បវាសសម្មុតិ អនុញ្ញាតា’តិ អន្តរឃរេ ចីវរានិ និក្ខិបន្តី’’តិ (មហាវ. ១៤៣) ឥមិស្សា ហិ អដ្ឋុប្បត្តិយា ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) វុត្តំ. តស្មា យត្ថ អន្តរឃរសញ្ញា, តត្ថ អវិប្បវាសសីមា ន គច្ឆតីតិ វេទិតព្ពា. តេន ច ឧទោសិតសិក្ខាបទេ ‘‘អន្តោគាមេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោគាមេ វត្ថព្ព’’ន្តិ (បារា. ៤៧៨) ច ‘‘សភាយេ វា ទ្វារមូលេ វា, ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ព’’ន្តិ ច វុត្តំ. កប្បិយភូមិយំ វសន្តោយេវ ហិ កប្បិយភូមិយំ និក្ខិត្តចីវរំ រក្ខតិ. សាសង្កសិក្ខាបទេ បន ‘‘យស្មា យត្ថ គាមេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តេន គាមេន វិប្បវសន្តោ ចីវរេន វិប្បវសតីតិ វុច្ចតិ, តស្មា បុន គាមសីមំ ឱក្កមិត្វា វសិត្វា បក្កមតី’’តិ វុត្តំ. តស្មិញ្ហិ សិក្ខាបទេ គាមសីមា គាមោ នាមាតិ អធិប្បេតោ. តត្ថ វិកាលេ គាមប្បវេសនសិក្ខាបទវិភង្គេ ‘‘បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបំ អតិក្កមន្តស្ស អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៥១៣) វចនតោ បរិក្ខេបោ ន គាមោ. កិន្តុ គាមូបចារោតិ លេសេន ទស្សិតំ ហោតិ. ឥមស្មិំ បន សិក្ខាបទវិភង្គេ ‘‘គាមូបចារោ នាមា’’តិ អារភិត្វា ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ ឥមិនា អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបោកាសោ គាមូបចារោតិ សិទ្ធំ. តទត្ថសម្ភវតោ តស្មិំ ឃរូបចារេ ឋិតស្ស លេឌ្ឌុបាតោ គាមូបចារោតិ កុរុន្ទដ្ឋកថាយំ, មហាបច្ចរិយម្បិ វុត្តំ ¶ . ឧបចារោ ហិ ‘‘គាមោ ឯកូបចារោ នានូបចារោ’’តិអាទីសុ ទ្វារំ, ‘‘អជ្ឈោកាសោ ឯកូបចារោ’’តិ ឯត្ថ សមន្តា សត្តព្ភន្តរសង្ខាតំ បមាណំ, តស្មា ‘‘គាមូបចារោតិ បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបោ, អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបោកាសោ’’តិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តថា កុរុន្ទិយំ, មហាបច្ចរិយញ្ច. តថា បាឡិយម្បិ ‘‘អជ្ឈារាមោ នាម បរិក្ខិត្តស្ស អារាមស្ស អន្តោ អារាមោ, អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារោ. អជ្ឈាវសថោ នាម បរិក្ខិត្តស្ស អាវសថស្ស អន្តោ អាវសថោ, អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារោ’’តិអាទីសុ ទិស្សតិ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘គាមូបចារោ’’តិអាទីសុ ទិស្សតិ. តស្មា ទុតិយោ លេឌ្ឌុបាតោ ឧបចារោតិ អធិប្បេតោ.

‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារំ ឱក្កមន្តស្ស អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ បាឡិវិសេសសម្ភវតោ ច បឋមោ លេឌ្ឌុបាតោ គាមោ ឯវ, ទុតិយោ គាមូបចារោតិ វុត្តំ. បរិក្ខិត្តស្ស ¶ បន គាមស្ស ឥន្ទខីលេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ គាមូបចារោតិ វុត្តន្តិ ឯត្ថ ភេទោ នត្ថិ. ឯត្តាវតា បរិក្ខិត្តស្ស ទុវិធោ ឧបចារោ, អបរិក្ខិត្តស្ស ចតុព្ពិធោ ឧបចារោ យត្ថ សម្ភវតិ, យត្ថ ច ន សម្ភវតិ, តំ សព្ពំ ទស្សិតំ ហោតិ.

គាមខេត្តស្ស ច គាមសីមាយ ច លក្ខណំ អដ្ឋកថាយមេវ វុត្តំ. ឧភយញ្ហិ អត្ថតោ ឯកំ. តត្ថ គាមសីមាយ គាមភាវោ សាសង្កសិក្ខាបទវសេន វេទិតព្ពោ.

គាមសីមូបចារោ នាម មនុស្សានំ កដ្ឋតិណបុប្ផផលាទិអត្ថិកានំ វនចរកានំ វលញ្ជនដ្ឋានំ. ឥមស្ស គាមសីមូបចារភាវោ ឧទោសិតសិក្ខាបទេ, ‘‘អគាមកេ អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរា’’តិ (បារា. ៤៩៤) អាគតដ្ឋានេ ខន្ធកេ (មហាវ. ១៤៧) ច វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ ហិ ភគវា គាមន្តវាសីនំ ភិក្ខូនំ សីមំ ទស្សេន្តោ ‘‘យំ គាមំ វា និគមំ វា ឧបនិស្សាយ វិហរតី’’តិ (មហាវ. ១៤៧) វត្វា ទស្សេតិ. តទនន្តរមេវ ‘‘អគាមកេ’’តិអាទិនា សត្តព្ភន្តរសីមំ ទស្សេតិ. តស្មា យោ ភិក្ខុ គាមំ វា និគមំ វា ឧបនិស្សាយ ន វិហរតិ, កេវលំ នាវាយំ វា ថលមគ្គេន វា អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នោ ហោតិ, តស្ស តត្ថ តត្ថ សត្តព្ភន្តរសីមា លព្ភតីតិ វេទិតព្ពោ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ឯកកុលស្ស សត្ថោ ហោតិ ¶ , សត្ថេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា បុរតោ វា បច្ឆតោ វា សត្តព្ភន្តរា ន វិជហិតព្ព’’ន្តិអាទិ (បារា. ៤៨៩). ឥទមេវ អរញ្ញំ សន្ធាយ ‘‘អារញ្ញកសីមាយ ឯកំ អគាមកំ អរញ្ញ’’ន្តិ វុត្តំ.

យំ សន្ធាយ ‘‘អគាមកេ អរញ្ញេ អទ្ធយោជនេ អទ្ធយោជនេ អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៤១៤) បាឡិយំ វុត្តំ. ឥទំ សំវិធានសិក្ខាបទានំ ឯកំ អគាមកំ អរញ្ញំ នាម.

បុរិមេន បន សឃរំ សង្គហិតំ, ឥមិនា តមសង្គហិតន្តិ. យំ សន្ធាយ គណម្ហា ឱហីយនាធិការេ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៩២) ‘‘អគាមកេ អរញ្ញេតិ ឯត្ថ ‘និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’ន្តិ ឯវំ វុត្តំ លក្ខណំ អរញ្ញំ. តំ បនេត កេវលំ គាមាភាវេន ‘អគាមក’ន្តិ វុត្តំ, ន វិញ្ឈាដវិសទិសតាយា’’តិ វុត្តំ. យំ សន្ធាយ ‘‘អារញ្ញកំ នាម សេនាសនំ បញ្ចធនុសតិកំ បច្ឆិម’’ន្តិ (បារា. ៦៥៤; បាចិ. ៥៧៣) វុត្តំ. ឥទំ អារញ្ញកសេនាសនំ នាម បរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបតោ ពហិ, អបរិក្ខិត្តស្ស បន បរិក្ខេបោកាសតោ ពហិ សរុក្ខំ វា អរុក្ខំ វា វិហារេ កុន្នទិសមាកិណ្ណម្បិ អរញ្ញំ នាម. តថា ‘‘គណម្ហា ឱហីយនកស្ស ឯក’’ន្តិ វុត្តំ. ឥទំ អរញ្ញំវ. ឥទំ បន បុព្ពេ អគាមកភាវេន អាគតដ្ឋានេ វុត្តលក្ខណមេវ ហុត្វា និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា ទស្សនូបចារវិជហនេ ¶ ឯកមេវ អាបត្តិំ ករោតិ, តតោ ឧទ្ធំ អនាបត្តិ. ‘‘សំវិធានសិក្ខាបទានំ ឯក’’ន្តិ វុត្តំ បន អទ្ធយោជនេ អទ្ធយោជនេ ឯកេកំ អាបត្តិំ ករោតិ, ន តតោ ឱរំ. ឥតរានិ តីណិ យថាវុត្តបរិច្ឆេទតោ ឱរមេវ តត្ថ វុត្តវិធិំ ន សម្បាទេន្តិ, បរំ សម្បាទេន្តិ. ឯវមេតេសំ អញ្ញមញ្ញនានត្តំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ បញ្ចវិធេ គាមេ យោ ‘‘បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឥន្ទខីលេ ឋិតស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ (បារា. ៩២) វុត្តោ, សោ ន កត្ថចិ វិនយបិដកេ ឧបយោគំ គតោ, កេវលំ អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបោកាសតោ អបរោ ឯកោ លេឌ្ឌុបាតោ គាមូបចារោ នាមាតិ ទីបនត្ថំ វុត្តោ. បរិក្ខិត្តស្សបិ ចេ គាមស្ស ឯកោ លេឌ្ឌុបាតោ កប្បិយភូមិសមានោ ឧបចារោតិ វុត្តោ, បគេវ អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបោកាសតោ ឯកោ. សោ បន បាកដត្តា ច អជ្ឈោកាសត្តា ច ឱក្កមន្តស្ស អាបត្តិំ ករោតិ ឋបេត្វា ¶ ភិក្ខុនិយា គាមន្តរាបត្តិំ. ភិក្ខុនិយោ ហិ តស្មិំ ទុតិយលេឌ្ឌុបាតសង្ខាតេ គាមូបចារេ វសន្តី អាបត្តិញ្ច អាបជ្ជន្តិ, គាមំ បវិសន្តី គាមន្តរាបត្តិញ្ច. តាសញ្ហិ ឋិតដ្ឋានំ អរញ្ញសង្ខ្យំ គច្ឆតិ ‘‘តាវទេវ ឆាយា មេតព្ពា…បេ… តស្សា តយោ ច និស្សយេ, អដ្ឋ ច អករណីយានិ អាចិក្ខេយ្យាថា’’តិ (ចូឡវ. ៤៣០) វចនតោ. អរញ្ញប្បដិសំយុត្តានំ សិក្ខាបទានំ, វិកាលេគាមប្បវេសនសិក្ខាបទស្ស (បាចិ. ៥០៨) ច ភិក្ខុនីនំ អសាធារណត្តា ច អន្តរារាមភិក្ខុនុបស្សយប្បដិក្កមនាទីនំ កប្បិយភូមិភាវវចនតោ ច ‘‘ឯកា គណម្ហា ឱហីយេយ្យាតិ អគាមកេ អរញ្ញេ ទុតិយិកាយ ភិក្ខុនិយា ទស្សនូបចារំ វា សវនូបចារំ វា វិជហន្តិយា អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិអាទិសិក្ខាបទបញ្ញត្តិតោ (បាចិ. ៦៩២) ច ភិក្ខុនិក្ខន្ធកនយឯន វា យស្មា បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឥន្ទខីលតោ បដ្ឋាយ អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារតោ បដ្ឋាយ នីយតិ, តត្ថ អន្តរឃរេ និក្ខិត្តចីវរេ សតិ ចតុរង្គសមោធានេន ភិក្ខូ វសន្តិ, តស្មា សគាមកំ នាម ហោតិ.

អវិប្បវាសសីមាយ ឯកំ នាម ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនិយា អរញ្ញេ វត្ថព្ពំ, យា វសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៤៣១) វចនតោ ភិក្ខុនីនំ អរញ្ញវាសោ នាម នត្ថីតិ សិទ្ធំ. តាយ ហិ អរញ្ញេ ភិក្ខុនុបស្សយេ សតិ អន្តោអាវាសេបិ ទុតិយិកាយ ទស្សនសវនូបចារំ វិជហន្តិយា អាបត្តិ. តស្មា អវិប្បវាសសីមាធិការេ ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) ឯត្ថ យំ ឋានំ ឋបិតំ, តត្ថេវ ភិក្ខុនុបស្សយោបិ កប្បតិ, ន តតោ បរំ.

តាសញ្ច ¶ អវិប្បវាសសីមាកម្មវាចាយំ ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ វចនំ នត្ថីតិ កត្វា តេស្វេវ គាមគាមូបចារេសុ ផរតិ. តតោ បរំ ទុតិយេសុ លេឌ្ឌុបាតាទីសុ តាសំ អកប្បិយភូមិកត្តា ន សមានសំវាសកសីមា អរញ្ញេ ផរតិ ភិក្ខូនំ គាមគាមូបចារំ វិយ. តស្មា វុត្តំ ‘‘ភិក្ខុនិយា ឋបេត្វា គាមន្តរាបត្តិ’’ន្តិ.

ឯវំ តាវ បញ្ចវិធំ គាមភេទំ, អរញ្ញភេទញ្ច ញត្វា ឥទានិ ‘‘អត្ថិ គាមោ ន គាមបរិហារំ កត្ថចិ លភតី’’តិអាទិភេទោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ យោ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អមនុស្សោ នាម យោ សព្ពសោ វា មនុស្សានំ អភាវេន យក្ខបរិគ្គហភូតោ’’តិ វុត្តោ, សោ គាមោ ន គាមបរិហារំ កត្ថចិ សិក្ខាបទេ លភតិ. យញ្ហិ សន្ធាយ អដ្ឋកថាយំ ‘‘តំ បនេតំ ពុទ្ធកាលេ, ចក្កវត្តិកាលេ ¶ ច នគរំ ហោតិ, សេសកាលេ សុញ្ញំ ហោតិ យក្ខបរិគ្គហិត’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៤; ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៥០) វុត្តំ. យោ បន បដិរាជចោរាទីហិ វិលុត្តត្តា, កេវលំ ភយេន វា ឆឌ្ឌិតោ សឃរោវ អន្តរហិតគាមភូតោ, សោ ‘‘គាមន្តរេ គាមន្តរេ អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១៨៣) វុត្តបាចិត្តិយំ ជនេតិ, វិកាលេ គាមប្បវេសនំ, សេខិយេ ចត្តារិ ជនេតីតិ វេទិតព្ពា. យោ បន គាមោ យតោ វា មនុស្សា កេនចិទេវ ករណីយេន បុនបិ អាគន្តុកាមា ឯវ អបក្កន្តាតិ វុត្តោ, អមនុស្សោ សោ បកតិគាមសទិសោវ.

អត្ថិ អរញ្ញំ ន អរញ្ញបរិហារំ កត្ថចិ លភតីតិ ឯត្ថ ‘‘អជ្ឈោកាសោ ឯកូបចារោ នាម អគាមកេ អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរា ឯកូបចារោ, តតោ បរំ នានូបចារោ’’តិ (បារា. ៤៩៤) ឯត្ថ យ្វាយំ នានូបចារោតិ វុត្តោ, តំ វេទិតព្ពំ. យោ បន បរិក្ខិត្តស្ស ឯកលេឌ្ឌុបាតសង្ខាតោ គាមូបចារនាមកោ គាមោ, យោ វា សត្ថោ នាតិរេកចាតុមាសនិវិដ្ឋោ, សោ អត្ថិ គាមោ ន គាមកិច្ចំ ករោតិ. ន ហិ តំ ឋានំ ឱក្កមន្តោ គាមប្បវេសនាបត្តិំ អាបជ្ជតិ. យំ បន គាមសីមាយ បរិយាបន្នំ មនុស្សានំ វលញ្ជនដ្ឋានភូតំ អរញ្ញំ, តំ អត្ថិ អរញ្ញំ ន អរញ្ញកិច្ចំ ករោតិ នាម. ន ហិ តត្ថ អារញ្ញកសីមា លព្ភតីតិ. ឯត្តាវតា ‘‘គាមា វា អរញ្ញា វា’’តិ ឥមិស្សា អនុបញ្ញត្តិយា លក្ខណានុបញ្ញត្តិភាវោ ទស្សិតោ ហោតិ.

‘‘គោនិសាទិនិវិដ្ឋោបិ គាមោ’’តិ ឯត្ថ សចេ តស្ស គាមស្ស គាមខេត្តបរិច្ឆេទោ អត្ថិ, សព្ពោបិ ឯកោ គាមោ. នោ ចេ, ឧបចារេន វា បរិក្ខេបេន វា បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោ. សចេ គាមខេត្តេ សតិ កានិចិ តានិ ឃរានិ អញ្ញមញ្ញឧបចារប្បហោនកំ ឋានំ អតិក្កមិត្វា ទូរេ ទូរេ កតានិ ហោន្តិ, វិកាលេ គាមប្បវេសេ ឧបចារោវ បមាណំ. អន្តរឃរប្បដិសំយុត្តេសុ សេខិយេសុ, ¶ ភិក្ខុនិយា គាមន្តរាបត្តីសុ ច ឃរានំ បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ បមាណំ, ឧបោសថាទិកម្មានំ គាមខេត្តំ បមាណំ, អារញ្ញកសេនាសនស្ស អាសន្នឃរស្ស ទុតិយលេឌ្ឌុបាតតោ បដ្ឋាយ បញ្ចធនុសតន្តរតា បមាណន្តិ ឯវំ នោ បដិភានន្តិ អាចរិយា.

‘‘យម្បិ ឯកស្មិំយេវ គាមខេត្តេ ឯកំ បទេសំ ‘អយម្បិ វិសុំគាមោ ហោតូ’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា រាជា កស្សចិ ទេតិ, សោបិ វិសុំគាមសីមា ហោតិយេវា’’តិ ¶ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) អដ្ឋកថាវចនតោ តំ បវិសន្តិយា ភិក្ខុនិយា គាមន្តរាបត្តិ ហោតិ ឯវ. សចេ តត្ថ វិហារោ វា ទេវកុលំ វា សភា វា គេហំ វា នត្ថិ, កេវលំ វត្ថុមត្តកមេវ ហោតិ, គាមោតិ វិនយកម្មំ សព្ពំ តត្ថ កប្បតិ. ‘‘អមនុស្សោ គាមោ’’តិ ហិ វុត្តំ. តញ្ច ឋានំ ឥតរស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបព្ភន្តរេ វា ឧបចារព្ភន្តរេ វា ហោតិ, វិកាលេ គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆិត្វាវ គន្តព្ពំ. នោ ចេ, អរញ្ញំ វិយ យថាសុខំ គន្តព្ពំ. តត្ថ ចេ អារាមោ វា តិត្ថិយសេយ្យាទីសុ អញ្ញតរោវា ហោតិ, លទ្ធកប្បមេវ. ភិក្ខុនុបស្សយោ ចេ ហោតិ, គាមំ បិណ្ឌាយ បវិសន្តិយា ភិក្ខុនិយា គាមន្តរាបត្តិ បរិហរិតព្ពា. ‘‘អរញ្ញំ នាម ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច អវសេសំ អរញ្ញំ នាមា’’តិ (បារា. ៩២) ឯត្ថ បរិក្ខេបេ សតិ យថាវុត្តបរិច្ឆេទំ គាមមេវ ឋបេត្វា អវសេសំ តស្ស ឧបចារំ, តតោ បរញ្ច អរញ្ញំ នាម, បរិក្ខេបេ អសតិ យថាវុត្តបរិច្ឆេទំ គាមូបចារមេវ ឋបេត្វា តតោ បរំ អវសេសំ អរញ្ញំ នាមាតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ សតិ ‘‘និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ (វិភ. ៥២៩) វុត្តលក្ខណេ អគាមកេ អរញ្ញេ គណម្ហាឱហីយនាបត្តិ, តត្ថ អវិប្បវាសសីមាយ ផរណំ វិកាលេ គាមប្បវេសនាបត្តិយា អនាបត្តីតិ ឯវមាទិវិនយវិធិ សមេតិ, អញ្ញថា ន សមេតិ.

‘‘ឋបេត្វា គាមូបចារំ អវសេសំ អរញ្ញំ នាមា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) វុត្តេ គាមូបចារតោ បរោ អរញ្ញន្តិ សិទ្ធេ ‘‘ឋបេត្វា គាម’’ន្តិ វិសេសត្ថោ ន ទិស្សតិ, គាមស្ស បន អរញ្ញភាវប្បសង្គភយា វុត្តន្តិ ចេ? ន, គាមូបចារស្ស អភាវប្បសង្គតោ. សតិ ហិ គាមេ គាមូបចារោ ហោតិ, សោ ច តវ មតេន អរញ្ញភូតោ. កុតោ ទានិ គាមូបចារោ. គាមូបចារោបិ ចេ អរញ្ញសង្ខ្យំ គច្ឆតិ, បរោវ គាមោតិ កត្វា ន យុត្តំ គាមស្ស អរញ្ញភាវប្បសង្គតោ ច. តស្មា ‘‘គាមា វា អរញ្ញា វា’’តិ ឯត្ថ គាមូបចារោបិ ‘‘គាមោ’’ ត្វេវ សង្គហិតោ. តស្មា គាមស្ស អរញ្ញភាវប្បសង្គោ ន យុជ្ជតិ. យទិ ឯវំ ‘‘ឋបេត្វា គាមំ អវសេសំ អរញ្ញំ នាមា’’តិ ឯត្តកំ វត្តព្ពន្តិ ចេ? ន, អរញ្ញស្ស បរិច្ឆេទជាននប្បសង្គតោ. តថា ហិ វុត្តោ ‘‘អរញ្ញបរិច្ឆេទោ ន បញ្ញាយតី’’តិ នោ លទ្ធិ. គាមូបចារបរិយន្តោ ហិ ឥធ គាមោ នាម. យទិ ឯវំ ‘‘គាមស្ស ច អរញ្ញស្ស ច បរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ វត្តព្ពំ, ‘‘អរញ្ញស្ស ¶ បរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ កិមត្ថំ ¶ វុត្តន្តិ ចេ? វុច្ចតេ – អដ្ឋកថាចរិយេន បឋមគាមូបចារំយេវ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អរញ្ញបរិច្ឆេទទស្សនត្ថ’’ន្តិ សព្ពសិក្ខាបទេ ហិ ពាហិរឥន្ទខីលតោ បដ្ឋាយ គាមូបចារំ អរញ្ញំ នាម. គាមបរិច្ឆេទវចនេ បយោជនំ បនេត្ថ នត្ថិ បរិក្ខេបេនេវ បាកដភូតត្តា. ទុតិយគាមូបចារោវ គាមស្ស បរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តោ បរិក្ខេបភាវេន អបាកដត្តា. តត្ថ បឋមគាមូបចារោ ចេ អរញ្ញបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តោ, តត្ថ ន វត្តព្ពោ. ‘‘និក្ខមិត្វា ឥន្ទខីលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. ឯវំ សន្តេ សុព្យត្តតរំ អរញ្ញបរិច្ឆេទោ ទស្សិតោ ហោតិ, មិច្ឆាគាហោ ច ន ហោតិ.

‘‘មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ ហិ វុត្តេ អយំ គាមូបចារោវ អរញ្ញំ គាមូបចារស្ស វិភង្គត្តា. យទិ អរញ្ញបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ, អវុត្តកមេវ, អរញ្ញតោ បរន្តិ ច មិច្ឆាគាហោ ហោតីតិ ចេ, ននុ វុត្តំ ‘‘បឋមមេវ ឥទំ បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារនិយមនត្ថំ វុត្ត’’ន្តិ? អរញ្ញបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ កិញ្ចាបិ ‘‘គាមូបចារោ’’តិអាទិ អារទ្ធំ, ឥន្ទខីលេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោតិ បន ឯវំ វចនប្បយោជនំ. អបរិក្ខិត្តស្ស ច គាមស្ស យ្វាយំ លេឌ្ឌុបាតោ ឧបចារោ’’តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តោ, តស្ស និយមនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កថំ បញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘អរញ្ញំ នាមា’’តិ បទំ អនុទ្ធរិត្វា ‘‘គាមូបចារោ នាមា’’តិ ឧទ្ធរណស្ស កតត្តា. តត្ថ ‘‘គាមូបចារោ នាមា’’តិ មាតិកាយំ អវិជ្ជមានំ បទំ ឧទ្ធរន្តោ តយោ អត្ថវសេ ទស្សេតិ. សេយ្យថិទំ – អរញ្ញបរិច្ឆេទទស្សនមេកោ អត្ថោ, អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារេន សទ្ធិំ បរិច្ឆេទទស្សនមេកោ, ន កេវលំ អបរិក្ខិត្តស្សយេវ ឧបចារោ វិនយាធិការេ សប្បយោជនោ ទស្សិតព្ពោ, និប្បយោជនោបិ បរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារោ ឥមិនា បរិយាយេន លព្ភតីតិ អនុសង្គប្បយោជនមេកោ អត្ថោបិ វេទិតព្ពោ.

‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ ឥទំ ភគវា តយោ អត្ថវសេ បដិច្ច អភាសិ. សេយ្យថិទំ – អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិច្ឆេទទស្សនមេកោ, អវិប្បវាសសីមាធិការេ អយមេវ គាមូបចារោតិ ទស្សនមេកោ, តត្ថ ឋិតស្ស ទុតិយោ លេឌ្ឌុបាតោ សព្ពត្ថ គាមប្បដិសំយុត្តេសុ សិក្ខាបទេសុ សកិច្ចកោ ឧបចារោតិ ទស្សនមេកោតិ ឯវំ ភគវា អត្តនោ ទេសនាវិលាសប្បត្តិយា ឯកេកបទុទ្ធារណេន តយោ អត្ថវសេ ទស្សេតីតិ វេទិតព្ពំ.

តថា ¶ អវិប្បវាសសីមាកម្មវាចាយ ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) ឯត្ថាបិ ¶ បរិក្ខេបេ សតិ គាមំ ឋបេត្វា, អសតិ គាមូបចារំ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. បរិក្ខិត្តស្ស, អបរិក្ខិត្តស្ស ច មជ្ឈេ អារាមេ អវិប្បវាសសីមាសម្មន្ននកាលេ អយំ នយោ អតិវិយ យុជ្ជតិ. ឧភយបរិវជ្ជនតោ បុព្ពេ វុត្តនយេន វា ឧភយត្ថ ឧភយំ លព្ភតេវ. ‘‘អន្តរារាមេសុ បន អាចិណ្ណកប្បា ភិក្ខូ អវិប្បវាសសីមំ សម្មន្នន្តី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘អន្តរឃរប្បដិសំយុត្តានំ សេខិយានំ អន្តរារាមេសុ អសម្ភវតោ អន្តរារាមោ ន គាមសង្ខំ គច្ឆតិ, តស្មា តត្ថបិ អវិប្បវាសសីមា រុហតេវា’’តិ ឯកេ. តេ ភិក្ខូ ទុតិយស្ស គាមូបចារស្ស គាមសង្ខាសភាវតោ តាសំ ឥមាយ ទុតិយាយ អវិប្បវាសកម្មវាចាយ អភាវំ ទស្សេត្វា បដិក្ខិបិតព្ពា. អជ្ឈារាមោ បន គាមោបិ សមានោ តិត្ថិយសេយ្យាទិ វិយ កប្បិយភូមីតិ វេទិតព្ពោ.

អាបត្តិយា បរិច្ឆេទំ, តថានាបត្តិយាបិ ច;

ទស្សេតុំ គាមសម្ពន្ធ-សិក្ខាបទវិភាវនេ.

គាមគាមូបចារា ទ្វេ, ទស្សិតា ឥធ តាទិនា;

សីមា សីមូបចារា តុ, អនេកន្តាតិ នុទ្ធដា.

ឧបចារា ច ទ្វេ ហោន្តិ, ពាហិរព្ភន្តរព្ពសា;

បរិក្ខិត្តាបរិក្ខិត្ត-ភេទា ចេ ចតុរោ សិយុំ.

អយញ្ហិ ឧបចារសទ្ទោ វិនយបិដកេ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អគិលានេនបិ អារាមេ អារាមូបចារេ ឆត្តំ ធារេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧០) ឯវមាទីសុ ពាហិរេ ឧបចារេ ទិស្សតិ. ពាហិរោ ឧបចារោ នាម បរិក្ខេបតោ, បរិក្ខេបារហដ្ឋានតោ វា ឯកោ លេឌ្ឌុបាតោ. ‘‘អជ្ឈារាមោ នាម បរិក្ខិត្តស្ស អារាមស្ស អន្តោអារាមោ, អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារោ. អជ្ឈាវសថោ នាម បរិក្ខិត្តស្ស អាវសថស្ស អន្តោអាវសថោ, អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារោ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៥០៦) បន ឧបចារសទ្ទោ អព្ភន្តរេ ឧបចារេ ទិស្សតិ. អព្ភន្តរោ ឧបចារោ ច នាម បរិក្ខេបោ, បរិក្ខេបារហដ្ឋានញ្ច ហោតិ. ឥធ បន បរិក្ខេបោ ‘‘អជ្ឈារាមោ, អជ្ឈាវសថោ’’តិ វា ន វុច្ចតិ, អន្តោ ឯវ អារាមោ, អាវសថោតិ វា. តេសុ ពាហិរព្ភន្តរភេទភិន្នេសុ ទ្វីសុ ឧបចារេសុ អវិប្បវាសសីមាធិការេ ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) ឯត្ថ គាមូបចារោ នាម អព្ភន្តរូបចារោ ¶ អធិប្បេតោ, ន ពាហិរោ. ភិក្ខុនិយា អរញ្ញសញ្ញិតតាយ តស្ស ពាហិរស្ស, តស្សា គាមន្តរាបត្តិយា ឋានភូតត្តា ច អព្ភន្តរឧបចារស្សាតិ ¶ ឥទមេត្ថ ការណទ្វយំ វេទិតព្ពំ. តត្ថ ឥធ អទិន្នាទានបារាជិកវិភង្គេយេវ បឋមោ គាមូបចារោ ទស្សិតោ, សោ ពាហិរោ, ទុតិយោ អព្ភន្តរោតិ វេទិតព្ពោ. បឋមេន ច អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ទុតិយលេឌ្ឌុបាតសង្ខាតោ ពាហិរោ ឧបចារោ, ទុតិយេន ច បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបតោ ពាហិរសង្ខាតោ អព្ភន្តរោ ឧបចារោ លេសេន ទស្សិតោតិ វេទិតព្ពោ. ឯវំ ចត្តារោបិ ឧបចារា ឥធ ភគវតា ទេសនាវិលាសប្បត្តេន ទេសនាលីលាយ ទស្សិតា ហោន្តីតិ អយំ នយោ សុដ្ឋុ លក្ខេត្វា អាចរិយេហិ សម្មន្តយិត្វា យថានុរូបំ តត្ថ យោជេតព្ពោ. ឥតរថា –

អសម្ពុធំ ពុទ្ធមហានុភាវំ;

ធម្មស្ស គម្ភីរនយត្តតញ្ច;

យោ វណ្ណយេ នំ វិនយំ អវិញ្ញូ;

សោ ទុទ្ទសោ សាសននាសហេតុ.

បាឡិំ តទត្ថញ្ច អសម្ពុធញ្ហិ;

នាសេតិ យោ អដ្ឋកថានយញ្ច;

អនិច្ឆយំ និច្ឆយតោ បរេហិ;

គាមោតិ តេយេវ បុរក្ខតោ សោ.

អនុក្កមេនេវ មហាជនេន;

បុរក្ខតោ បណ្ឌិតមានិ ភិក្ខុ;

អបណ្ឌិតានំ វិមតិំ អកត្វា;

អាចរិយលីលំ បុរតោ ករោតិ.

តត្ថ ហិ បាឡិយំ ‘‘គាមស្ស ឧបចារោ គាមូបចារោ, គាមសង្ខាតោ ឧបចារោ គាមូបចារោ នាមា’’តិ ឧទ្ធរិត្វា គាមស្ស ឧបចារំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឥន្ទខីលេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ (បារា. ៩២) វត្វា បុន គាមសង្ខាតំ ឧបចារំ ទស្សេន្តោ ‘‘ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ វុត្តំ. ឥមមត្ថំ សន្ធាយ វិកាលេ គាមប្បវេសនគាមន្តរអអប្បវាសសម្មុតិអាទីសុ បរិក្ខេបារហដ្ឋានមេវ គាមូបចារន្តិ វុត្តន្តិ លិខិតំ.

អត្ថតោ ¶ ឯកន្តិ ឯត្ថ សង្ខាសទ្ទំ សង្ខាតសទ្ទេន សមានយតិ. ‘‘អាទិយេយ្យា’’តិ ឥទំ បញ្ចវីសតិយា អវហារានំ សាធារណបទំ. ឋានាចាវនវសេន ច ខីលាទីនិ សង្កាមេត្វា ខេត្តាទិគ្គហណវសេន ¶ ចាតិ អត្ថោ. ឋានាចាវនេ យថា សាមិកស្ស ធុរនិក្ខេបាទិំ អនោលោកេត្វាវ អាបត្តិ, តថា ឥហាបីតិ គហេតព្ពា.

‘‘អសុកំ នាម ភណ្ឌំ អវហរិស្សាមី’’តិ សព្ពេសំ ឯកាសយត្តា ‘‘ឯកេនាបី’’តិ វុត្តំ. យទិ អាណត្តិ ឥច្ឆិតព្ពា, សំវិធាវហារោ នាម ឯកោ អវហារោ បរិហាយិតព្ពោ.

ឱកាសបរិកប្បេ ឋានាចាវនាយ គហិតម្បិ ឱកាសបរិកប្បិតត្តា រក្ខតិ. ឱកាសាតិក្កមោវ បមាណំ បុព្ពេ អសុទ្ធចិត្តេន គហិតត្តា. ឥទានិ សុទ្ធចិត្តេន គហិតេបិ ហោតិ ឯវាតិ វទន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ. ឯត្ថ បន វិនិច្ឆយោ សមន្តបាសាទិកំ ឱលោកេត្វា គហេតព្ពោ.

ឧទ្ធារោ នត្ថីតិ ឋានាចាវនំ នត្ថីតិ អត្ថោ.

ឧទ្ធតមត្តេ អវហារោ សកលស្ស បយោគស្ស និដ្ឋាបិតត្តា, ន អត្ថសាធកវសេន. ឧទ្ធារេយេវ រក្ខតីតិ ឯត្ថ ឯវ-សទ្ទេន បាតនេ ន រក្ខតីតិ អត្ថេ សិទ្ធេបិ អត្ថសាធកវសេន អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តំ ឧទ្ធរិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ.

‘‘បថព្យារាជបទេសរាជាទយោ ពហូ, តេសំ សង្គណ្ហនត្ថំ ‘រាជានោ’តិ ពហុវចនំ វុត្ត’’ន្តិ លិខិតំ. កិញ្ចាបិ ពហុវចនំ កតំ, ឥទំ បន ឯកំ ពិម្ពិសារមេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. រាជានោតិ កិញ្ចិ អនិទ្ទិសិត្វា សាធារណវសេន កិញ្ចាបិ វុត្តំ, ឥទំ បន ពិម្ពិសារមេវាតិ.

បុព្ពប្បយោគេតិ ឯត្ថ គមនកាលេ មគ្គសោធនាធិករណេ អបាចិត្តិយខេត្តេ ទុក្កដំ, លតាច្ឆេទនាទីសុ បាចិត្តិយមេវ. គន្ត្វា បន កុម្ភិមត្ថកេ ជាតលតាទិច្ឆេទនេ សហបយោគត្តា ទុក្កដំ. ‘‘ឯកភណ្ឌេ ឯវំ ភារិយមិទំ, ‘ត្វម្បិ ឯកបស្សំ គណ្ហ, អហម្បិ ឯកបស្សំ គណ្ហាមី’តិ សំវិទហិត្វា ឧភយេសំ បយោគេន ឋានាចាវនេ កតេ កាយវាចាចិត្តេហិ សមុដ្ឋាតិ. អញ្ញថា សាហត្ថិកំ វា អាណត្តិកស្ស អង្គំ ន ហោតិ ¶ , អាណត្តិកំ វា សាហត្ថិកស្សាតិ វុត្តលក្ខណេន វិរុជ្ឈតី’’តិ វិនយគណ្ឋិបទេ លិខិតំ. បិ-សទ្ទោ បនេត្ថ តត្ថេវ លិខិតោ.

កាយវាចាសមុដ្ឋានំ, យស្សា អាបត្តិយា សិយា;

តត្រ វាចង្គំ ចិត្តំវ, កម្មំ នស្សា វិធីយតិ.

កិរិយាកិរិយាទិកំ ¶ យញ្ចេ, យម្បិ កម្មត្តយំ ភវេ;

ន យុត្តំ តំ វិរុទ្ធត្តា, កម្មមេកំវ យុជ្ជតីតិ. (វជិរ. ដី. បារាជិក ១៣១ បកិណ្ណកកថាវណ្ណនា);

ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. តតិយបារាជិកវណ្ណនា

យថា ញាតបរិញ្ញា ធម្មានំ សភាវជាននមេវ ‘‘ឥទំ រូបំ, អយំ វេទនា’’តិ, តីរណបរិញ្ញា បន ធម្មសភាវេន សទ្ធិំ អនិច្ចាទិវសេន បវត្តមានំ ‘‘រូបំ អនិច្ចន្តិ វា’’តិអាទិ, ឯវមិធ សទ្ធិំ ចេតេត្វា ឯកត្តេនាបិ បាណាតិបាតាភាវា ‘‘ជីវិតា វោរោបេយ្យា’’តិ វុត្តំ. ‘‘មនុស្សវិគ្គហ’’ន្តិ វុត្តត្តា គព្ភសេយ្យកានំ វសេន សព្ពសុខុមអត្តភាវតោ បដ្ឋាយ ទស្សេតុំ ‘‘កលលតោ បដ្ឋាយា’’តិ អាហ. ឯត្ថ ជីវិតា វោរោបេន្តោ បច្ចុប្បន្នតោ វិយោជេតិ. តត្ថ ខណបច្ចុប្បន្នំ ន សក្កា វោរោបេតុំ, សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ វា អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ វា សក្កា. កថំ? តស្មិញ្ហិ ឧបក្កមេ កតេ លទ្ធូបក្កមំ ជីវិតទសកំ និរុជ្ឈមានំ ទុព្ពលស្ស បរិហីនវេគស្ស បច្ចយោ ហោតិ. សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ យថា ទ្វេ តយោ ជវនវារេ ជវិត្វា និរុជ្ឈតិ, អទ្ធាបច្ចុប្បន្នញ្ច តទនុរូបំ កត្វា និរុជ្ឈតិ, តថា បច្ចយោ ហោតិ. តតោ សន្តតិបច្ចុប្បន្នំ វា អទ្ធាបច្ចុប្បន្នំ វា យថាបរិច្ឆិន្នកាលំ អបត្វា អន្តរាវ និរុជ្ឈតិ. ឯវំ តទុភយម្បិ វោរោបេតុំ សក្កា. តស្មា បច្ចុប្បន្នំ វិយោជេតិ.

‘‘ឥមស្ស បនត្ថស្សា’’តិ វោហារវសេន វុត្តមត្ថំ បរមត្ថវសេន អាវិភាវត្ថំ ‘‘បាណោ វេទិតព្ពោ’’តិអាទិ វុត្តំ. កាយវិញ្ញត្តិសហិតាយ ចេតនាយ បយុជ្ជតីតិ បយោគោ, កោ សោ? សរីរេ សត្ថាទីនំ គមនំ បហរណន្តិ កាយវចីវិញ្ញត្តិសហិតាយ ចេតនាយ បរសរីរេ សត្ថបាតនំ. ទូរេ ឋិតន្តិ ទូរេ វា តិដ្ឋតុ, សមីបេ វា. ហត្ថតោ ¶ មុត្តេន បហារោ និស្សគ្គិយោ. តត្ថាតិ និស្សគ្គិយប្បយោគេ. យោ កោចិ មរតូតិ ឯត្ថ មហាជនសមូហេ ន សក្កា. យស្សូបរិ សរោ បតតិ, តស្សេវ ជីវិតមរណំ កាតុំ, ន យស្ស កស្សចិ ជីវិតមរណំ. អាណាបនន្តិ វចីវិញ្ញត្តិសហិតាយ ចេតនាយ អធិប្បេតត្ថសាធនំ. តេនេវ ‘‘សាវេតុកាមោ ន សាវេតី’’តិ (បារា. ៥៤) វុត្តំ. អាណត្តិនិយាមកាតិ អាណត្តិកប្បយោគសាធិកា. ឯតេសុ ហិ អវិរជ្ឈិតេសុ ឯវ អាណត្តិបយោគោ ហោតិ, ន អញ្ញថា.

រូបូបហារោតិ ¶ ឯត្ថ –

‘‘មមាលាភេន ឯសិត្ថី, មរតូ’’តិ សមីបគោ;

ទុដ្ឋចិត្តោ សចេ យាតិ, ហោតិ សោ ឥត្ថិមារកោ.

ភិក្ខត្ថាយ សចេ យាតិ, ជានន្តោបិ ន មារកោ;

អនត្ថិកោ ហិ សោ តស្សា, មរណេន ឧបេក្ខកោ.

វិយោគេន ច មេ ជាយា, ជននី ច ន ជីវតិ;

ឥតិ ជានំ វិយុញ្ជន្តោ, តទត្ថិកោ ហោតិ មារកោ.

បព្ពជ្ជាទិនិមិត្តញ្ចេ, យាតិ ជានំ ន មារកោ;

អនត្ថិកោ ហិ សោ តស្សា, មរណេន ឧបេក្ខកោ.

ហារកសទ្ទស្ស ភេទតោ អត្ថំ វិត្ថារេត្វា ឧភយម្បិ ឯកមេវាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សត្ថញ្ច តំ ហារកញ្ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯតេន ថាវរប្បយោគំ ទស្សេតិ សាហត្ថិកាទីសុ បយោគេសុ. ‘‘ឥតិ ចិត្តមនោ’’តិ ឧទ្ធរិត្វាបិ ឥតិសទ្ទស្ស អត្ថោ ន តាវ វុត្តោ. កិញ្ចាបិ ន វុត្តោ, អធិការវសេន បន អាគតំ ឥតិសទ្ទំ យោជេត្វា ឥតិ ចិត្តសង្កប្បោតិ ឯត្ថ ‘‘មរណសញ្ញី មរណចេតនោ មរណាធិប្បាយោ’’តិ វុត្តត្តា មរណំយេវ វក្ខតីតិ វេទិតព្ពោ. វុត្តនយេនាតិ ឆប្បយោគវសេន. សាហត្ថិកនិស្សគ្គិយប្បយោគេសុ សន្និដ្ឋាបកចេតនាយ សត្តមាយ សហ ឧប្បន្នកាយវិញ្ញត្តិយា សាហត្ថិកតា វេទិតព្ពា. អាណត្តិកេ បន សត្តហិបិ ចេតនាហិ សហ វចីវិញ្ញត្តិសម្ភវតោ សត្ត សត្ត សទ្ទា ឯកតោ ហុត្វា ឯកេកក្ខរភាវំ គន្ត្វា យត្តកេហិ អក្ខរេហិ ¶ អត្តនោ អធិប្បាយំ វិញ្ញាបេន្តិ, តទវសានក្ខរសមុដ្ឋាបិកាយ សត្តមចេតនាយ សហជាតវចីវិញ្ញត្តិយា អាណត្តិកតា វេទិតព្ពា.

តតិយបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចតុត្ថបារាជិកវណ្ណនា

ឥធេវ សង្គហន្តិ ‘‘ឥតិ ជានាមិ, ឥតិ បស្សាមី’’តិ បទេ កថន្តិ ចេ, ‘‘ឥតិ ជានាមី’’តិអាទិមាហ ¶ . កេវលំ ‘‘បាបិច្ឆតាយា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ចតុត្ថបារាជិកវណ្ណនា) វចនតោ មន្ទត្តា មោមូហត្តា សមុទាចរន្តស្ស អនាបត្តីតិ ទីបិតំ. ‘‘អតីតកាលេ សោតាបន្នោម្ហី’’តិ វទន្តោ បរិយាយេន វទតិ, ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, សោ ភិក្ខុ អរហា’’តិអាទីសុ (បរិ. ១៦៥) វិយ សិក្ខាបទេបិ ‘‘ឥតិ ជានាមី’’តិ (បារា. ១៩៥, ១៩៧) បច្ចុប្បន្នមេវ វុត្តំ.

ចតុត្ថបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

មាតុឃាតកបិតុឃាតកអរហន្តឃាតកា តតិយបារាជិកំ អាបន្នា, ភិក្ខុនិទូសកោ, លម្ពីអាទយោ ច ចត្តារោ បឋមបារាជិកំ អាបន្នា ឯវាតិ កត្វា កុតោ ចតុវីសតីតិ ចេ? ន, អធិប្បាយាជាននតោ. មាតុឃាតកាទយោ ហិ ចត្តារោ ឥធានុបសម្បន្នា ឯវ អធិប្បេតា, លម្ពីអាទយោ ចត្តារោ កិញ្ចាបិ បឋមបារាជិកេន សង្គហិតា, យស្មា បន ឯកេន បរិយាយេន មេថុនធម្មំ បដិសេវិនោ ហោន្តិ, តស្មា វិសុំ វុត្តា. ន លភតិ ភិក្ខូហីតិ ឯត្ថ ‘‘ឧបោសថាទិភេទំ សំវាស’’ន្តិ ឯត្តកំ វុត្តំ. វិនយដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧបោសថប្បវារណាបាតិមោក្ខុទ្ទេសសង្ឃកម្មប្បភេទ’’ន្តិ វុត្តំ. បាឡិយំ ‘‘សំវាសោ នាម ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ សមសិក្ខតា’’តិ (បារា. ៥៥, ៩២, ១៧២, ១៩៨) វុត្តំ. តិវិធេនាបិ សង្ឃកម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ បដិក្ខិត្តំ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, គហដ្ឋេន និសិន្នបរិសាយ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’’ន្តិអាទិ (មហាវ. ១៥៤) បាតិមោក្ខប្បវារណាសុ ឯវ អាគតំ, អញ្ញេសុ ច ឯវរូបេសុ ឋានេសុ សេសំ កម្មំ កាតុំ នត្ថិ បដិក្ខេបោ. អាចរិយាបិ ‘‘សេសំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, នត្ថិ អាបត្តី’’តិ វទន្តិ. ‘‘អន្តិមវត្ថុ អជ្ឈាបន្នំ អមូលកេន បារាជិកេន ចោទេន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោ, សង្ឃាទិសេសេន ¶ ចោទេន្តស្ស បាចិត្តិយន្តិ ភិក្ខុនោ វិយ វុត្តំ, ន អនុបសម្បន្នស្ស វិយ ទុក្កដំ. តស្មា តេន សហសេយ្យា, តស្ស បដិគ្គហណញ្ច ភិក្ខុស្ស វដ្ដតីតិ អាចរិយា វទន្តី’’តិ លិខិតំ. ‘‘យថា បុរេ តថា បច្ឆាតិ ‘ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ សមសិក្ខតា’តិ ឯវំ វុត្តសំវាសស្ស អភព្ពតាមត្តំ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ វទន្តិ, វីមំសិតព្ពំ.

ឥទានិ ចតុន្នម្បិ សាធារណំ បកិណ្ណកំ – មេថុនធម្មំ បដិសេវន្តោ អត្ថិ កោចិ បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ, អត្ថិ កោចិ ន បារាជិកោ ហោតិ អសំវាសោ, អត្ថិ កោចិ ន បារាជិកោ សំវាសោ ទុក្កដវត្ថុស្មិំ វា ថុល្លច្ចយវត្ថុស្មិំ វា បដិសេវន្តោ, អត្ថិ កោចិ ន បារាជិកោ បក្ខបណ្ឌកោ អបណ្ឌកបក្ខេ ឧបសម្បន្នោ បណ្ឌកបក្ខេ មេថុនធម្មំ បដិសេវន្តោ. សោ អាបត្តិំ នាបជ្ជតីតិ ន បារាជិកោ នាម. ន ហិ អភិក្ខុស្ស អាបត្តិ នាម អត្ថិ. សោ ¶ អនាបត្តិកត្តា អបណ្ឌកបក្ខេ អាគតោ កិំ អសំវាសោ ហោតិ, ន ហោតីតិ? ហោតិ. ‘‘អភព្ពោ តេន សរីរពន្ធនេនា’’តិ (មហាវ. ១២៩) ហិ វុត្តំ. ‘‘យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ…បេ… អសំវាសោ’’តិ (បារា. ៤៤) វុត្តត្តា យោ ភិក្ខុភាវេន មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវតិ, សោ ឯវ អភព្ពោ. នាយំ អបារាជិកត្តាតិ ចេ? ន, ‘‘ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១២៦) វុត្តដ្ឋានេ យថា អភិក្ខុនា កម្មវាចាយ សាវិតាយបិ កម្មំ រុហតិ កម្មវិបត្តិយា អសម្ភវតោ, ឯវំសម្បទមិទំ ទដ្ឋព្ពំ. តត្រាយំ វិសេសោ – ឧបសម្បន្នបុព្ពោ ឯវំ ចេ កម្មវាចំ សាវេតិ, សង្ឃោ ច តស្មិំ ឧបសម្បន្នសញ្ញី ឯវ ចេ, កម្មំ រុហតិ, នាញ្ញថាតិ នោ ខន្តីតិ អាចរិយោ.

គហដ្ឋោ វា តិត្ថិយោ វា បណ្ឌកោ វា កម្មវាចំ សាវេតិ, សង្ឃេន កម្មវាចា ន វុត្តា ហោតិ. ‘‘សង្ឃោ ឧបសម្បាទេយ្យ សង្ឃោ ឧបសម្បាទេតិ, ឧបសម្បន្នោ សង្ឃេនា’’តិ (មហាវ. ១២៧) ហិ វចនតោ សង្ឃេន កម្មវាចាយ វត្តព្ពតាយ សង្ឃបរិយាបន្នេន, សង្ឃបរិយាបន្នសញ្ញិតេន វា ឯកេន វុត្តាយ សង្ឃេន វុត្តា ហោតីតិ វេទិតព្ពោ, ន គហដ្ឋតិត្ថិយបណ្ឌកាទីសុ អញ្ញតរេន. អយមេវ សព្ពកម្មេសុ យុត្តិ ទដ្ឋព្ពា.

តថា អត្ថិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តោ កោចិ នាសេតព្ពោ, ‘‘យោ ភិក្ខុនិទូសកោ, អយំ នាសេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១១៤-១១៥ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តត្តា តេន ឯវ សោ អនុបសម្បន្នោវ ¶ សហសេយ្យាបត្តិំ វា អញ្ញំ វា តាទិសំ ជនេតិ, តស្ស ឱមសនេ ច ទុក្កដំ ហោតិ. អភិក្ខុនិយា មេថុនធម្មំ បដិសេវន្តោ ន នាសេតព្ពោ, ‘‘អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ បាឡិយា អភាវតោ, តេនេវ សោ ឧបសម្បន្នសង្ខំ គច្ឆតិ, សហសេយ្យាបត្តិអាទិំ ន ជនេតិ, កេវលំ អសំវាសោតិ កត្វា គណបូរកោ ន ហោតិ. ឯកកម្មឯកុទ្ទេសោ ហិ សំវាសោតិ វុត្តោ, សមសិក្ខតាបិ សំវាសោតិ កត្វា សោ តេន សទ្ធិំ នត្ថីតិ. បទសោធម្មាបត្តិំ បន ជនេតីតិ ការណច្ឆាយា ទិស្សតីតិ. យថា ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស ឯកកម្មាទិនោ សំវាសស្ស អភាវា ភិក្ខុនី អសំវាសា ភិក្ខុស្ស, តថា ភិក្ខុ ច ភិក្ខុនិយា, បទសោធម្មាបត្តិំ បន ន ជនេតិ. តថា អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោបិ ឯកេច្ចោ ‘‘យោ នាសេតព្ពោតិ វុត្តោ’’តិ ឥមិនា និទស្សនេន សការណច្ឆាយា អជ្ឈុបេក្ខិតា ហោតីតិ ន គហណំ គច្ឆតិ. អបិច ‘‘ឧភោ នាសេតព្ពា, ទូសកោ នាសេតព្ពោ’’តិ (បារា. ៦៦) វចនតោ, ‘‘មេត្តិយំ ភិក្ខុនិំ នាសេថា’’តិ (បារា. ៣៨៤) វចនតោ ច យោ សង្ឃមជ្ឈំ បវិសិត្វា អនុវិជ្ជកេន អនុវិជ្ជិយមានោ បរាជិតោ, សោបិ អនុបសម្បន្នោវ, ន ឱមសវាទបាចិត្តិយំ ជនេតីតិ វេទិតព្ពោ.

អបិចេត្ថ ¶ សិក្ខាបច្ចក្ខាតកចតុក្កំ វេទិតព្ពំ. អត្ថិ ហិ បុគ្គលោ សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ ន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ, អត្ថិ បុគ្គលោ ន សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ, អត្ថិ បុគ្គលោ សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ ចេវ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ ច, អត្ថិ បុគ្គលោ នេវ សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ ន សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ. តត្ថ តតិយោ ភិក្ខុនី សិក្ខាបច្ចក្ខាតកា វេទិតព្ពា. សា ហិ យាវ ន លិង្គំ បរិច្ចជតិ, កាសាវេសុ សឧស្សាហាវ សមានា សាមញ្ញា ចវិតុកាមា សិក្ខំ បច្ចក្ខន្តីបិ ភិក្ខុនី ឯវ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នាវ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘នត្ថិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនិយា សិក្ខាបច្ចក្ខាន’’ន្តិ. កទា បន សា អភិក្ខុនី ហោតីតិ? យទា សា វិព្ភន្តាតិ សង្ខំ គច្ឆតិ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘យទេវ សា វិព្ភន្តា, តទេវ សា អភិក្ខុនី’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៤). កិត្តាវតា បន វិព្ភន្តា ហោតីតិ? សាមញ្ញា ចវិតុកាមា កាសាវេសុ អនាលយា កាសាវំ វា អបនេតិ, នគ្គា វា គច្ឆតិ, តិណបណ្ណាទិនា វា បដិច្ឆាទេត្វា គច្ឆតិ, កាសាវំយេវ ¶ វា គិហិនិវាសនាការេន និវាសេតិ, ឱទាតំ វា វត្ថំ និវាសេតិ, លិង្គេនេវ វា សទ្ធិំ តិត្ថិយេសុ បវិសិត្វា កេសលុញ្ចនាទិវតំ សមាទិយតិ, តិត្ថិយលិង្គំ វា សមាទិយតិ, តទា វិព្ភន្តា នាម ហោតិ. តត្ថ យា សលិង្គេ ឋិតាវ តិត្ថិយវតំ សមាទិយតិ, សា តិត្ថិយបក្កន្តភិក្ខុ វិយ បច្ឆា បព្ពជ្ជម្បិ ន លភតិ. សេសា បព្ពជ្ជមេវ លភតិ, ន ឧបសម្បទំ. បាឡិយំ កិញ្ចាបិ ‘‘យា, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនី សកាវាសា តិត្ថាយតនំ សង្កន្តា, សា អាគតា ន ឧបសម្បាទេតព្ពា’’តិ (ចូឡវ. ៤៣៤) វចនតោ យា បឋមំ វិព្ភមិត្វា បច្ឆា តិត្ថាយតនំ សង្កន្តា, សា អាគតា ឧបសម្បាទេតព្ពាតិ អនុញ្ញាតំ វិយ ទិស្សតិ. សង្គីតិអាចរិយេហិ បន ‘‘ចតុវីសតិ បារាជិកានី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៣៣) វុត្តត្តា ន បុន សា ឧបសម្បាទេតព្ពា. តស្មា ឯវ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ នានុញ្ញាតំ ភគវតា. អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នា បន ភិក្ខុនី ឯវ. បក្ខបណ្ឌកីបិ ភិក្ខុនី ឯវ. ឥមំ នយំ ចតូសុបិ យោជេត្វា យថារហំ កថេតព្ពំ.

បារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សង្ឃាទិសេសកណ្ឌំ

១. សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទវណ្ណនា

អញ្ញត្រ ¶ ¶ សុបិនន្តាតិ ស្វាយំ ទុព្ពលវត្ថុកត្តា ចេតនាយ បដិសន្ធិំ អាកឌ្ឍិតុំ អសមត្ថា, សុបិនេ ឧបដ្ឋិតំ និមិត្តញ្ហិ ទុព្ពលំ. បវត្តេ បន អញ្ញេហិ កុសលាកុសលេហិ ឧបត្ថម្ភិតា វិបាកំ ទេតិ. កិញ្ចាបិ វិបាកំ ទេតិ, អថ ខោ អវិសយេ ឧប្បន្នត្តា អព្ពោហារិកាវ សុបិនន្តចេតនាតិ លិខិតំ. យំ បនេត្ថ ‘‘សុបិនេ ឧបដ្ឋិតំ និមិត្តញ្ហិ ទុព្ពល’’ន្តិ វុត្តំ, តំ អនេកន្តំ, ន ច អារម្មណទុព្ពលតាយ ចិត្តប្បវត្តិ ទុព្ពលា អតីតានាគតារម្មណាយ, បញ្ញត្តារម្មណាយ វា អទុព្ពលត្តា. តស្មា ទុព្ពលវត្ថុកត្តាតិ ទុព្ពលហទយវត្ថុកត្តាតិ នោ តក្កោតិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ២៣៦-២៣៧) អាចរិយោ. អវត្ថុកតាយ ទុព្ពលភាវោ យុជ្ជតីតិ ចេ? ន, អវត្ថុកាយ ភាវនាបភវាយ អតិរេកពលវសម្ភវតោ. ភាវនាពលសមប្បិតញ្ហិ ចិត្តំ អរូបម្បិ សមានំ អតិភារម្បិ ករជកាយំ គហេត្វា ឯកចិត្តក្ខណេនេវ ព្រហ្មលោកម្បិ បាបេត្វា ឋបេតិ, តប្បដិភាគំ អនប្បិតម្បិ កាមាវចរចិត្តំ ករជកាយំ អាកាសេ លង្ឃនសមត្ថំ ករោតិ. កិំ បនេត្ថ តំ អនុមានករណំ? យេន ចិត្តស្សេវ អានុភាវោតិ បញ្ញាយេយ្យ ចិត្តានុភាវេន ឋបនលង្ឃនាទិកិរិយាវិសេសនិព្ពត្តិទស្សនតោ. បកតិចិត្តសមុដ្ឋានរូបំ វិយ អសំសដ្ឋត្តា, និក្ខមនត្តា ច វត្ថិសីសំ, កដិ, កាយោតិ តិធា សុក្កស្ស ឋានំ បកប្បេន្តិ អាចរិយា. សប្បវិសំ វិយ តំ ទដ្ឋព្ពំ, ន ច វិសេ ឋាននិយមោ, កោធវសេន បស្សន្តស្ស ហោតិ. ឯវមស្ស ន ឋាននិយមោ, រាគវសេន ឧបក្កមន្តស្ស ហោតីតិ នោ តក្កោតិ អាចរិយោ.

‘‘ទកសោតំ អនោតិណ្ណេបី’’តិ ឥទំ ‘‘ឱតិណ្ណមត្តេ’’តិ ឥមិនា វិរុជ្ឈតីតិ ចេ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឋានតោ បន ចុត’’ន្តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – និមិត្តេ ឧបក្កមំ កត្វា សុក្កំ ឋានា ចាវេត្វា បុន វិប្បដិសារវសេន ទកសោតោរោហណំ និវារេតុំ ន សក្កា, តថាបិ អធិវាសាធិប្បាយេន ¶ អធិវាសេត្វា អន្តរា ទកសោតតោ ឧទ្ធំ និវារេតុំ អសក្កុណេយ្យតាយ ‘‘ពហិ និក្ខន្តេ វា’’តិ វុត្តំ, តស្មា ឋានា ចុតញ្ហិ អវស្សំ ¶ ទកសោតំ ឱតរតីតិ អដ្ឋកថាយ អធិប្បាយោ. តស្មា ឧភយំ សមេតីតិ គហេតព្ពោ.

ឯត្ថាហ – កស្មា ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ ‘‘យោ បន ភិក្ខូ’’តិអាទិនា ការកោ ន និទ្ទិដ្ឋោតិ? វុច្ចតេ – អធិប្បាយាបេក្ខាយ ភាវតោ ការកោ ន និទ្ទិដ្ឋោ តស្ស សាបេក្ខភាវទស្សនត្ថំ. កថំ? កណ្ឌុវនាទិអធិប្បាយចេតនាវសេន ចេតេន្តស្ស កណ្ឌុវនាទិឧបក្កមេន ឧបក្កមន្តស្ស មេថុនរាគវសេន ឩរុអាទីសុ ទុក្កដវត្ថូសុ, វណាទីសុ ថុល្លច្ចយវត្ថូសុ ច ឧបក្កមន្តស្ស សុក្កវិសដ្ឋិយា សតិបិ ន សង្ឃាទិសេសោ ‘‘អនាបត្តិ ភិក្ខុ ន មោចនាធិប្បាយស្សា’’តិ (បារា. ២៦៣) វចនតោ. តស្មា តទត្ថទស្សនត្ថំ ឥធ ការកោ ន និទ្ទិដ្ឋោ. អញ្ញថា ‘‘យោ បន ភិក្ខុ សញ្ចេតនិកំ សុក្កវិសដ្ឋិំ អាបជ្ជេយ្យ, សង្ឃាទិសេសោ’’តិ និទ្ទិដ្ឋេ ការកេ ‘‘ចេតេតិ ន ឧបក្កមតិ មុច្ចតិ, អនាបត្តី’’តិ (បារា. ២៦២) វុត្តវចនវិរោធោ. តថា ‘‘សញ្ចេតនិកាយ សុក្កវិសដ្ឋិយា អញ្ញត្រ សុបិនន្តា សង្ឃាទិសេសោ’’តិ ភុម្មេ និទ្ទិដ្ឋេបិ សោ ឯវ វិរោធោ ហេត្វត្ថនិយមសិទ្ធិតោ. តស្មា តទុភយម្បិ វចនក្កមំ អវត្វា ‘‘សញ្ចេតនិកា សុក្កវិសដ្ឋិ អញ្ញត្រ សុបិនន្តា សង្ឃាទិសេសោ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ និមិត្តត្ថេ ភុម្មវចនាភាវតោ ហេត្វត្ថនិយមោ ន កតោ ហោតិ. តស្មិំ អកតេ សញ្ចេតនិកា សុក្កវិសដ្ឋិ អញ្ញត្រ សុបិនន្តា សង្ឃាទិសេសោតិ, ឧបក្កមេ អសតិ អនាបត្តីតិ អយមត្ថោ ទីបិតោ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ ទ្វេ អាបត្តិសហស្សានិ ហោន្តិ. កថំ? អត្តនោ ហត្ថាទិភេទេ អជ្ឈត្តរូបេ រាគូបត្ថម្ភនវសេន អង្គជាតេ កម្មនិយប្បត្តេ អារោគ្យត្ថាយ នីលំ មោចេន្តស្ស ឯកា អាបត្តិ, អជ្ឈត្តរូបេ ឯវ រាគូបត្ថម្ភេ បីតកាទីនំ មោចនវសេន នវាតិ ទស. ឯវំ ‘‘សុខត្ថាយា’’តិអាទីនំ នវន្នំ វសេនាតិ រាគូបត្ថម្ភេ អជ្ឈត្តរូបវសេន សតំ. ឯវមេវំ វច្ចប្បស្សាវវាតឧច្ចាលិង្គបាណកទដ្ឋូបត្ថម្ភេសុ ច សតំ សតំ កត្វា សព្ពំ បញ្ចសតំ. យថា អជ្ឈត្តរូបេ បញ្ចសតំ, ឯវំ ពហិទ្ធារូបេ វា អជ្ឈត្តពហិទ្ធារូបេ វា អាកាសេ វា កដិំ កម្បេន្តោតិ ទ្វេ សហស្សានិ អាបត្តិយោ ហោន្តីតិ.

សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. កាយសំសគ្គសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘ឱតិណ្ណោ’’តិ ¶ ¶ ឥមិនាស្ស សេវនាធិប្បាយតា ទស្សិតា. តេនេវ ‘‘កាយសំសគ្គរាគសមង្គិស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘វិបរិណតេន…បេ… សទ្ធិ’’ន្តិ ឥមិនាស្ស វាយាមោ ទស្សិតោ. ‘‘សទ្ធិ’’ន្តិ ហិ បទំ សំយោគំ ទីបេតិ, សោ ច សំយោគោ សមាគមោ. កេន ចិត្តេន? វិបរិណតេន ចិត្តេន, ន បត្តប្បដិគ្គហណាធិប្បាយាទិនាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យា’’តិ ឥមិនាស្ស វាយមតោ ផស្សប្បដិវិជាននា ទស្សិតា ហោតិ. វាយមិត្វា ផស្សំ បដិវិជានន្តោ ហិ សមាបជ្ជតិ នាម. ឯវមស្ស តិវង្គសម្បត្តិ ទស្សិតា ហោតិ. អថ វា ឱតិណ្ណោ វិបរិណតេន ចិត្តេន យក្ខាទិនា សត្តោ វិយ. ឧបយោគត្ថេ វា ឯតំ ករណវចនំ, ឱតិណ្ណោ វិបរិណតំ ចិត្តំ កូបាទិំ វិយ សត្តោ. អថ វា ‘‘រាគតោ ឧត្តិណ្ណោ ភវិស្សាមី’’តិ ភិក្ខុភាវំ ឧបគតោបិ យោ បន ភិក្ខុ តតោ ឧត្តិណ្ណាធិប្បាយតោ វិបរិណតេន ចិត្តេន ហេតុភូតេន តមេវ រាគំ ឱតិណ្ណោ. មាតុគាមេន អត្តនោ សមីបំ វា អាគតេន, អត្តនា ឧបគតេន វា. ឯតេន មាតុគាមស្ស សារត្តតា វា ហោតុ, វិរត្តតា វា, សា ឥធ អប្បមាណំ.

ហត្ថគ្គាហំ វាតិ ឯត្ថ ហត្ថេន សព្ពោបិ ឧបាទិន្នកោ កាយោ សង្គហិតោ, ន ភិន្នសន្តានោ តប្បដិពទ្ធោ វត្ថាលង្ការាទិ. វេណិគ្គហណេន អនុបាទិន្នកោ អភិន្នសន្តានោ កេសលោមនខគ្គទន្តគ្គាទិកោ កម្មបច្ចយឧតុសមុដ្ឋានោ គហិតោតិ វេទិតព្ពំ. តេនេវាហ ‘‘អន្តមសោ លោមេន លោមំ ផុសន្តស្សាបី’’តិ. តេន អញ្ញតរស្ស វា…បេ… បរាមសនន្តិ ឯត្ថ អនុបាទិន្នកានម្បិ សេសលោមាទីនំ អង្គភាវោ វេទិតព្ពោ. ឯវំ សន្តេ ‘‘ផស្សំ បដិជានន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោ’’តិ ឥមិនា វិរុជ្ឈតីតិ ចេ? ន, តទត្ថជាននតោ. ផុដ្ឋភាវំ បដិវិជានន្តោបិ ផស្សំ បដិជានាតិ នាម, ន កាយវិញ្ញាណុប្បត្តិយា ឯវ. អនេកន្តិកញ្ហេត្ថ កាយវិញ្ញាណំ. តស្មា ឯវ ឥធ ផស្សប្បដិវិជាននំ អង្គន្ត្វេវ ន វុត្តំ. តស្មិញ្ហិ វុត្តេ ឋានមេតំ វិជ្ជតិ ‘‘ន ច មេ លោមឃដ្ដនេន កាយវិញ្ញាណំ ឧប្បន្នំ, តស្មិំ ‘ន ផស្សំ បដិជានាមី’តិ អនាបន្នសញ្ញី សិយា’’តិ. ‘‘វេណី នាម កហាបណមាលាទិសម្បយុត្តំ, តត្ថ ‘វេណិំ គណ្ហិស្សាមី’តិ កហាបណមាលាទិំ ឯវ គណ្ហាតិ, ន លោមំ, នត្ថិ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ វទន្តិ. វីមំសិតព្ពំ.

កាយសំសគ្គសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘កទា ¶ ¶ តេ មាតា បសីទិស្សតី’’តិ អាយាចនំ ទុដ្ឋុល្លវាចាយ សិខាបត្តលក្ខណទស្សនត្ថំ វុត្តំ, ន មេថុនុបសំហិតេយេវ ទុដ្ឋុល្លវាចាតិ ទស្សនត្ថំ. ‘‘ឧភតោព្យញ្ជនកាសី’’តិ វចនំ បន បុរិសនិមិត្តេន អសង្ឃាទិសេសវត្ថុនា មិស្សវចនំ, បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ច ឥត្ថិនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ, ឥតរំ បាកដំ. យទិ តម្បិ ជនេតិ, កថំ ‘អនិមិត្តាសី’តិអាទីនិ បទានិ ន សង្ឃាទិសេសំ ជនេន្តី’’តិ ឯកេ, តំ ន យុត្តំ បុរិសស្សាបិ និមិត្តាធិវចនត្តា. ‘‘មេថុនុបសំហិតាហិ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ (បារា. ២៤៨) មាតិកាយំ លក្ខណស្ស វុត្តត្តា ច មេថុនុបសំហិតាហិ ឱភាសនេ បដិវិជានន្តិយា សង្ឃាទិសេសោ, អប្បដិវិជានន្តិយា ថុល្លច្ចយំ, ឥតរេហិ ឱភាសនេ បដិវិជានន្តិយា ថុល្លច្ចយំ, អប្បដិវិជានន្តិយា ទុក្កដន្តិ ឯកេ, វិចារេត្វា គហេតព្ពំ. ឯត្ថាហ – ‘‘សិខរណី’’តិអាទីហិ អក្កោសន្តស្ស បដិឃចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, កស្មា ‘‘តិវេទន’’ន្តិ អវត្វា ‘‘ទ្វិវេទន’’ន្តិ វុត្តន្តិ? រាគវសេន អយំ អាបត្តិ, ន បដិឃវសេន. តស្មា រាគវសេនេវ បវត្តោ អក្កោសោ ឥធ អធិប្បេតោ. តស្មា ‘‘ទ្វិវេទន’’ន្តិ វចនំ សុវុត្តមេវ.

ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. អត្តកាមសិក្ខាបទវណ្ណនា

ទុដ្ឋុល្លោភាសនេ វុត្តប្បការាយាតិ ទុដ្ឋុល្លាទុដ្ឋុល្លជាននសមត្ថាយ. បរស្ស ភិក្ខុនោ អត្តកាមបារិចរិយាយ វណ្ណភណនេ ទុក្កដំ, ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, តស្ស អគ្គទានំ មេថុនំ ធម្មំ ទេហី’’តិ បរិយាយវចនេបិ ទុក្កដំ, ‘‘អត្តកាមបារិចរិយាយ វណ្ណំ ភាសេយ្យ, យា មាទិសំ សីលវន្ត’’ន្តិ ច វុត្តត្តាតិ ឯកេ. បញ្ចសុ អង្គេសុ សព្ភាវា សង្ឃាទិសេសោវាតិ ឯកេ, វិចារេត្វា គហេតព្ពំ. ‘‘ឥមស្មិំ សិក្ខាបទទ្វយេ កាយសំសគ្គេ វិយ យក្ខិបេតីសុបិ ទុដ្ឋុល្លត្តកអាមវចនេ ថុល្លច្ចយន្តិ វទន្តិ. អដ្ឋកថាសុ បន នាគត’’ន្តិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ២៩៥) លិខិតំ. ឧភតោព្យញ្ជនកោ បន បណ្ឌកគតិកោវ.

អត្តកាមសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា

អលំវចនីយាតិ ¶ ¶ ន វចនីយា, និវារណេ អលំ-សទ្ទោ, ន អលំវចនីយា នាលំវចនីយា. ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ វីមំសតិ បច្ចាហរតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ (បារា. ៣០៥) វុត្តត្តា យស្ស ឯកន្តេន សង្ឃាទិសេសោ ហោតិ, តស្ស បដិគ្គណ្ហនវីមំសនបយោគា ឯតេ ទុក្កដថុល្លច្ចយា នត្ថីតិ វទន្តីតិ លិខិតំ. កិញ្ចាបិ ឯត្ថ ‘‘ឥត្ថី នាម មនុស្សិត្ថី, ន យក្ខី ន បេតី ន តិរច្ឆានគតា. បុរិសោ នាម មនុស្សបុរិសោ, ន យក្ខោ ន បេតោ ន តិរច្ឆានគតោ’’តិ បាឡិ នត្ថិ, តថាបិ កាយសំសគ្គាទីសុ ‘‘មាតុគាមោ នាម មនុស្សិត្ថី’’តិ (បារា. ២៨៥) ឥត្ថិវវត្ថានស្ស កតត្តា ឥធាបិ មនុស្សិត្ថី ឯវាតិ បញ្ញាយតិ. មេថុនបុព្ពភាគសាមញ្ញតោ ឥត្ថិវវត្ថានេន បុរិសវវត្ថានំ កតមេវ ហោតិ. តេនេវាហ ‘‘យេសុ សញ្ចរិត្តំ សមាបជ្ជតិ, តេសំ មនុស្សជាតិកតា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា). កាយសំសគ្គាទីសុ ច បណ្ឌកយក្ខិបេតិយោ ថុល្លច្ចយវត្ថុកាវ វុត្តា, តថា ឥធាបិ, បណ្ឌកសភាវត្តា មនុស្សឧភតោព្យញ្ជនកោ ច ថុល្លច្ចយវត្ថុកោវ ហោតិ. សេសា មនុស្សបុរិសអមនុស្សបណ្ឌកឧភតោព្យញ្ជនកតិរច្ឆានគតបុរិសាទយោ ទុក្កដវត្ថុកាវ មិច្ឆាចារទស្សនសភាវតោតិ វេទិតព្ពំ.

សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. កុដិការសិក្ខាបទវណ្ណនា

កិំ ភន្តេតិ ឯត្តកេបិ វុត្តេ. បុច្ឆិតោ យទត្ថាយ បវិដ្ឋោ, តំ កថេតុំ លភតិ បុច្ឆិតបញ្ញត្តា ភិក្ខាចារវត្តេតិ លិខិតំ. ហត្ថកម្មំ យាចិតោ ‘‘ឧបករណំ, មូលំ វា ទស្សតី’’តិ យាចតិ, វដ្ដតិ, ន វដ្ដតីតិ? វដ្ដតិ សេនាសនេ ឱភាសបរិកថាទីនំ លទ្ធត្តាតិ ឯកេ. តិហត្ថា វាតិ ឯត្ថ វឌ្ឍកិហត្ថេន តិហត្ថា. ‘‘បមាណយុត្តោ មញ្ចោតិ បកតិវិទត្ថិយា នវវិទត្ថិប្បមាណមញ្ចោ, សោ តត្ថ ឥតោ ច ន សញ្ចរតិ, តស្មា ចតុហត្ថវិត្ថារា ន ហោតី’’តិអាទិ លិខិតំ. អកុដិយា បន វត្ថុទេសនាកិច្ចំ នត្ថិ ឧល្លិត្តាវលិត្តំ កាតុំ វុត្តត្តា. ‘‘ឧល្លិត្តាទិភាវោ…បេ… ‘ឆទនមេវ សន្ធាយ វុត្តោ’តិ យុត្តមិទំ. កស្មាតិ ចេ? យស្មា មត្តិកាមយភិត្តិំ ¶ ឧដ្ឋាបេត្វា ឧបរិ ឧល្លិត្តំ វា អវលិត្តំ វា ឧភយំ វា ភិត្តិយា ឃដិតំ ករោន្តស្ស អាបត្តិ ឯវ វិនាបិ ភិត្តិលេបេនា’’តិ លិខិតំ. ឯវមេត្ថ ថម្ភតុលាបិដ្ឋសង្ឃាដាទិ និរត្ថកំ សិយា. តស្មា វិចារេត្វាវ គហេតព្ពំ. ‘‘ឧបោសថាគារម្បិ ភវិស្សតិ, អហម្បិ វសិស្សាមី’’តិ វា ‘‘ភិក្ខូហិ វា សាមណេរេហិ វា ឯកតោ វសិស្សាមី’’តិ វា ករោន្តស្ស វដ្ដតិ ឯវ. កស្មា? ‘‘អត្តុទ្ទេស’’ន្តិ វុត្តត្តាតិ លិខិតំ.

ឥទំ ¶ បន សិក្ខាបទំ ចតុត្ថបារាជិកំ វិយ និទានាបេក្ខំ. ន ហិ វគ្គុមុទាតីរិយា ភិក្ខូ សយមេវ អត្តនោ អសន្តំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ មុសាវាទលក្ខណំ បាបេត្វា ភាសិំសុ. អញ្ញមញ្ញញ្ហិ តេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មវណ្ណំ ភាសិំសុ. ន ច តាវតា បារាជិកវត្ថុ ហោតិ, តត្តកេន បន លេសេន ភគវា តំ វត្ថុំ និទានំ កត្វា បារាជិកំ បញ្ញបេសិ, តថា ឥធាបិ. ន ហិ និទានេ ‘‘អទេសិតវត្ថុកាយោ សារម្ភាយោ អបរិក្កមនាយោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘អប្បមាណិកាយោ’’តិ បន វុត្តត្តា បមាណមតិក្កមន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោវ និទានាបេក្ខោ. តត្ថ សារម្ភេ អបរិក្កមនេ សង្ឃាទិសេសប្បសង្គំ វិយ ទិស្សមានំ ‘‘វិភង្គោ តំនិយមកោ’’តិ វុត្តត្តា វិភង្គេ ន និវារេតិ. តថា មហល្លកេ.

ឯត្ថាហ – កិមត្ថំ មាតិកាយំ ទុក្កដវត្ថុ វុត្តំ, ននុ វិភង្គេ ឯវ វត្តព្ពំ សិយាតិ? ឯវមេតំ. កិំ នុ ភិក្ខូ អភិនេតព្ពា វត្ថុទេសនាយ, តេហិ ភិក្ខូហិ វត្ថុ ទេសេតព្ពំ, កីទិសំ? អនារម្ភំ សបរិក្កមនន្តិ. ឥតរញ្ហិ ‘‘សារម្ភេ ចេ ភិក្ខុ វត្ថុស្មិំ អបរិក្កមនេ’’តិ ឯវំ អនុប្បសង្គវសេន អាគតត្តា វុត្តំ. យស្មា វត្ថុ នាម អត្ថិ សារម្ភំ អបរិក្កមនំ, អត្ថិ អនារម្ភំ សបរិក្កមនំ, អត្ថិ សារម្ភំ សបរិក្កមនំ, អត្ថិ អនារម្ភំ អបរិក្កមនន្តិ ពហុវិធំ, តស្មា ពហុវិធត្តា វត្ថុ ទេសេតព្ពំ អនារម្ភំ សបរិក្កមនំ, នេតរន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កិមត្ថិកា បនេត្ថ វត្ថុទេសនាតិ ចេ? គរុកាបត្តិបញ្ញាបនហេតុបរិវជ្ជនុបាយត្តា. វត្ថុអទេសនា ហិ គរុកាបត្តិបញ្ញាបនហេតុភូតា. គរុកាបត្តិបញ្ញាបនំ អកតវិញ្ញត្តិគិហិបីឡាជននំ, អត្តទុក្ខបរទុក្ខហេតុភូតោ ច សារម្ភភាវោតិ ឯតេ វត្ថុទេសនាបទេសេន ឧបាយេន បរិវជ្ជិតា ហោន្តិ. ន ហិ ភិក្ខូ អកប្បិយកុដិករណត្ថំ គិហីនំ វា បីឡានិមិត្តំ, សារម្ភវត្ថុកុដិករណត្ថំ វា វត្ថុំ ទេសេន្តីតិ. ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘ទុក្កដស្ស ¶ ហិ វត្ថូនំ, មាតិកាយ បកាសនា;

គរុកាបត្តិហេតូនំ, តេសំ ឯវំ បកាសិតា.

‘‘វត្ថុស្ស ទេសនុបាយេន, គរុកាបត្តិហេតុយោ;

វជ្ជិតា ហោន្តិ យំ តស្មា, សារម្ភាទិ ជហាបិត’’ន្តិ.

កុដិការសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. វិហារការសិក្ខាបទវណ្ណនា

កិរិយាមត្តតោ ¶ សមុដ្ឋានភាវតោ អកិរិយមេវេតំ. តំ ទេសនាអករណវសេន. ភិក្ខូ វា អនភិនេយ្យាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ អវធារណត្ថោតិ វេទិតព្ពោ. ‘‘អាយស្មា ឆន្នោ ចេតិយរុក្ខំ ឆេទាបេសី’’តិ (បារា. ៣៦៥) អាគតត្តា ឥទម្បិ និទានាបេក្ខន្តិ វេទិតព្ពំ.

វិហារការសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘កស្មា មម វន្ទនាទីនិ…បេ… ‘ឃដិតេយេវ សីសំ ឯតី’តិ វុត្តត្តា អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នកំ វន្ទិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ. បរិវារាវសានេ ឧបាលិបញ្ចកេ ‘‘កតិ នុ ខោ, ភន្តេ, អវន្ទិយា’’តិអាទិនា (បរិ. ៤៦៧) វុត្តបាឡិយំ អវុត្តត្តា, ‘‘បច្ឆា ឧបសម្បន្នេន បុរេ ឧបសម្បន្នោ វន្ទិយោ’’តិ (បរិ. ៤៦៨) វុត្តត្តា ច, តស្មា ឯវ ឥមិស្សំ កង្ខាវិតរណិយំ ‘‘ឧបសម្បន្នោតិ សង្ខ្យុបគមន’’ន្តិ វុត្តំ. សុត្តាធិប្បាយោ បន ឯវំ គហេតព្ពោ – អវន្ទន្តោ សាមីចិប្បដិក្ខេបសង្ខាតាយ ចោទនាយ ចោទេតិ នាមាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ. តស្មា ឯវ ‘‘ឯត្តាវតា ច ចោទនា នាម ហោតី’’តិ វុត្តំ. ឥធ អធិប្បេតំ អាបត្តិអាបជ្ជនាការំ ទស្សេតុំ ‘‘‘កស្មា មម វន្ទនាទីនិ ន ករោសី’តិអាទិ វុត្ត’’ន្តិ លិខិតំ.

កតូបសម្បទន្តិ យស្ស ឧបសម្បទា រុហតិ, តំ, បណ្ឌកាទយោ. ឋបនក្ខេត្តន្តិ ឯត្ថ សព្ពសង្គាហិកំ, បុគ្គលិកញ្ចាតិ ទុវិធំ បវារណាឋបនំ. តត្ថ ¶ សព្ពសង្គាហិកេ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… តេវាចិកំ បវារេ’’តិ សុ-ការតោ យាវ រេ-ការោ. បុគ្គលិកឋបនេ បន ‘‘សង្ឃំ, ភន្តេ, បវារេមិ…បេ… បស្សន្តោ បដី’’តិ សំ-ការតោ យាវ អយំ សព្ពបច្ឆិមោ ដិ-ការោ, ឯត្ថន្តរេ ឯកបទេបិ ឋបេន្តេន ឋបិតា ហោតិ. ឧបោសថេ បន ឥមិនានុសារេន វិសេសោ វេទិតព្ពោ ‘‘ករេយ្យា’’តិ រេ-ការេ អនតិក្កមន្តេ.

ទុដ្ឋទោសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. អញ្ញភាគិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

អញ្ញភាគោ ¶ វា អស្ស អត្ថីតិ យថា សុវណ្ណស្សេទំ សោវណ្ណមិត្យត្រ សុវណ្ណវា អនេន សុវណ្ណោ ឥត្យុច្ចតេ. តំ បដិមាយ សរីរំ, សិលាបុត្តកស្ស សរីរន្តិ ច និទស្សនំ. ឆគលកស្ស ‘‘ទព្ពោ’’តិ ទិន្នំ នាមំ ‘‘ទេសោ’’តិ វុច្ចតិ. កស្មា? ថេរំ អនុទ្ធំសេតុំ ថេរស្សាបិ អបទិសិតព្ពត្តា. អញ្ញម្បិ វត្ថុំ ន ថេរំយេវ. លិស្សតិ សិលិស្សតិ វោហារមត្តេនេវន អត្ថតោ. ឦសកំ អល្លីយតីតិ លេសោតិ អធិប្បាយោ. លិសសេលឆកោលអល្លីភាវេ. តេន វុត្តំ ‘‘ឦសកំ អល្លីយតីតិ លេសោ’’តិ. យស្មា ទេសលេសា អត្ថតោ និន្នានាករណំ, តស្មា ‘‘កិញ្ចិទេសំ លេសមត្តំ ឧបាទាយា’’តិ បទំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘ទស លេសា ជាតិលេសោ’’តិអាទិ (បារា. ៣៩៤) បទភាជនេ វុត្តំ.

អដ្ឋុប្បត្តិវសេនេវ អាវិភូតន្តិ ឯត្ថ កិញ្ច ភិយ្យោ អនិយមត្តា. ន ហិ មេត្តិយភូមជកានំ វិយ អញ្ញេសំ សព្ពេសម្បិ ‘‘ឆគលកមេវេត្ថ អញ្ញភាគិយំ អធិករណំ ហោតិ, អញ្ញំ គោមហិំសាទិកម្បិ ហោតិ, ន ច មេត្តិយភូមជកា វិយ សព្ពេបិ នាមលេសមត្តមេវ ឧបាទិយន្តិ, អញ្ញម្បិ ជាតិលេសាទិំ ឧបាទិយន្តិ, តស្មា អនិយមត្តា ន វិភត្តំ. កិញ្ច ភិយ្យោ តថាវុត្តេ ឆគលកស្សេវ អញ្ញភាគិយតា សម្ភវតិ, ន អញ្ញស្ស, យេន សោវ ទស្សិតោ. លេសោ ច នាម លេសោវ, ន ជាតិអាទិ, យេន សោវ ទស្សិតោតិ ឯវំ មិច្ឆាគាហប្បសង្គតោតិ វេទិតព្ពំ. ឥធ ច…បេ… សញ្ញិនោបីតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ ច អមូលកសិក្ខាបទេ ចាតិ អត្ថោ.

អញ្ញភាគិយសិក្ខំ ¶ យោ, នេវ សិក្ខតិ យុត្តិតោ;

គច្ឆេ វិនយវិញ្ញូហិ, អញ្ញភាគិយតំវ សោ. (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤០៨);

អញ្ញភាគិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. ភេទានុវត្តកសិក្ខាបទវណ្ណនា

តិណ្ណំ ឧទ្ធំ កម្មារហា…បេ… ករោតីតិ ឯត្ថ ‘‘ឥមេ ចត្តារោ’’តិ វា ‘‘ឥមញ្ច ឥមញ្ចា’’តិ វា វត្វា កាតុំ ន វដ្ដតីតិ លិខិតំ.

ភេទានុវត្តកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. ទុព្ពចសិក្ខាបទវណ្ណនា

ទុក្ខេន ¶ វត្តព្ពោ ទុព្ពចោ. វុច្ចមានោ ន សហតិ.

ទុព្ពចសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និគមនវណ្ណនា

‘‘នាមមត្តវសេនា’’តិ បាឋោ. ‘‘នាមគោត្តវសេនា’’តិ លិខិតំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘អយំ កិរិយា ភិក្ខូនំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ជានិត្វា សចេ ឆាទេតិ, ឆន្នាវ ហោតីតិ អត្ថោ. សភាគមត្តមេវាតិ អវេរិសភាគមត្តមេវាតិ អធិប្បាយោ.

វត្ថុ ចេវ គោត្តញ្ចាតិ ឯត្ថ វត្ថូតិ វីតិក្កមនំ អសុចិមុច្ចនំ. គោត្តន្តិ គំ តាយតីតិ គោត្តំ, សជាតិតោ អញ្ញត្ថ គន្តុំ អទត្វា គំ ពុទ្ធិំ, វចនញ្ច តាយតីតិ អត្ថោ. វត្ថុ ច សជាតិមេវ គច្ឆតិ. សជាតិ នាមេត្ថ អញ្ញេហិ វិសិដ្ឋាវិសិដ្ឋភូតា កិរិយា, ន កាយសំសគ្គាទិ. នាមញ្ចេវ អាបត្តិ ចាតិ ឯត្ថ អាបត្តីតិ វីតិក្កមេនាបន្នាបត្តិយា នាមំ.

បុន ¶ អាគតាគតានំ ភិក្ខូនំ អារោចេន្តេនាតិ ឯត្ថ ទ្វិន្នំ អារោចេន្តេន ‘‘អាយស្មន្តា ធារេន្តុ’’តិណ្ណំ វា អតិរេកានំ វា អារោចេន្តេន ‘‘អាយស្មន្តោ ធារេន្តូ’’តិ ឯវំ អារោចនវិធានំ វេទិតព្ពំ. វត្តភេទញ្ច រត្តិច្ឆេទញ្ច អកត្វាតិ ឯត្ថ ឋបេត្វា នវកតរំ បារិវាសិកំ អវសេសានំ អន្តមសោ មូលាយបដិកស្សនារហាទីនម្បិ អភិវាទនាទិសាទិយនេ, បដិបាដិយា និសីទនេ, ឱវទនេ, កម្មិកានំ គរហណេ ចាតិអាទីសុ វត្តភេទោ ហោតិ. ទស្សនសវនវិសយេសុ អនារោចនេ ច ភិក្ខូហិ ឯកច្ឆន្នេ វសនេ ច អជានន្តស្សេវ វិហារេ ភិក្ខូនំ អាគន្ត្វា គមនេ ចាតិអាទីសុ រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ. នានាសំវាសកេហិ វិនយកម្មាភាវតោ តេសំ អនារោចនេ រត្តិច្ឆេទោ ន ហោតិ. ‘‘ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា’’តិ វចនតោ អន្តោ ន វដ្ដតិ. និក្ខិត្តវត្តេនេវ ហុត្វា វិចរន្តេន យស្ស សន្តិកេ បុព្ពេ សមាទិយិត្វា អារោចិតំ, តស្សាបិ សន្តិកេ បច្ឆា និក្ខិបនកាលេ អារោចេត្វាវ និក្ខិបិតព្ពំ. តស្មា បុន សមាទានកាលេបិ សោ ចេ តតោ គច្ឆតិ, តំ ទិវសំ អគន្ត្វា ទិវា អារោចេត្វាបិ យទិ ឯវំ អតីតទិវសំ ហោតិ, ‘‘អរុណេ ឧដ្ឋិតេ តស្ស សន្តិកេ អារោចេត្វា វត្តំ និក្ខិបិត្វា វិហារំ គន្តព្ពន្តិ តស្ស សន្តិកេ អារោចេត្វា វត្តំ និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. អបិច ‘‘វិហារំ គន្ត្វា យំ សព្ពបឋមំ ¶ ភិក្ខុំ បស្សតិ, តស្ស អារោចេត្វា និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. សចេ រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ, វិហារសីមាបរិយាបន្នានំ សព្ពេសំ អារោចេតព្ពំ សិយា. ‘‘តស្ស អារោចេត្វា’’តិ ឥទំ បន បុព្ពេ អនារោចិតំ សន្ធាយ វត្តភេទរក្ខណត្ថំ វុត្តំ. តស្មា ឯវ សមន្តបាសាទិកាយំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧) ឯវំ វុត្តំ ‘‘អញ្ញំ វិហារតោ និក្ខន្តំ វា អាគន្តុកំ វា’’តិ.

សុទ្ធន្តបរិវាសេ បន សចេ ‘‘មាសមត្តំ អសុទ្ធោម្ហី’’តិ អគ្គហេសិ, បរិវសន្តោ បុន ឩនំ វា អធិកំ វា សន្និដ្ឋានំ ករោតិ, តត្តកម្បិ បរិវសិតព្ពមេវ, បរិវាសទានកិច្ចំ នត្ថិ. អយញ្ហិ សុទ្ធន្តបរិវាសោ នាម ឧទ្ធម្បិ អារោហតិ, ហេដ្ឋាបិ ឱរោហតិ. ឥទមស្ស លក្ខណំ.

សមោទហិត្វាតិ មូលាបត្តិដ្ឋានេ ឋបេត្វា, បក្ខិបិត្វាតិ អត្ថោ. អប្បដិច្ឆន្នា ចេ អន្តរាបត្តិ, មូលាយ បដិកស្សនំ អកត្វា បុព្ពេ គហិតបរិវាសេនេវ បរិវសិតព្ពំ. យោ បន អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា វិព្ភមិត្វា បុន ឧបសម្បន្នោ ¶ ហុត្វាបិ បដិច្ឆាទេតិ, យោ ច បុព្ពេ បដិច្ឆាទេត្វា បច្ឆា ន បដិច្ឆាទេតិ, យោ ច ឧភយត្ថ បដិច្ឆាទេតិ, សព្ពេសំ បដិច្ឆន្នទិវសវសេន បរិវាសោ ទាតព្ពោ. ‘‘បុរិមស្មិំ អាបត្តិក្ខន្ធេ វា’’តិ ច ‘‘បច្ឆិមស្មិំ អាបត្តិក្ខន្ធេ វា’’តិ (ចូឡវ. ១៦៦ អាទយោ) ច បាឡិយំ វុត្តត្តា ទ្វេ ភិក្ខូ វិសុទ្ធិកំ អាបន្នា ហោន្តិ, តេ សុទ្ធិកទិដ្ឋិនោ ហោន្តិ. ឯកោ ឆាទេតិ, ឯកោ ន ឆាទេតិ. យោ ឆាទេតិ, សោ ទុក្កដំ ទេសាបេតព្ពោ. ‘‘ឧភោបិ យថាធម្មំ ការាបេតព្ពា’’តិ (ចូឡវ. ១៨១) វចនតោ យំ កញ្ចិ អាបត្តិំ ឆាទេត្វា ទុក្កដំ អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ.

តេសុ គតេសុ វា អគតេសុ វា បុរិមនយេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ ឯត្ថ ឩនេ គណេ ចរណំ, អនុដ្ឋហនំ ឯករត្តម្បិ គណេន វិប្បវាសំ, សចេ រត្តិយា ឯកក្ខណេន សង្ឃោ វសតិ, សចេ សោ បុរេ អរុណមេវ កេនចិ ករណីយេន គតោតិ ឯត្ថបិ មានត្តេបិ ឯវំ ជាតេ. ‘‘អយញ្ច យស្មា គណស្ស អារោចេត្វា, ភិក្ខូនញ្ច អត្ថិភាវំ សល្លក្ខេត្វាវ វសិ, តេនស្ស ឩនេ គណេ ចរណទោសោ វា វិប្បវាសោ វា ន ហោតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧) សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តំ. តស្មា តេន អារោចិតេ មុហុត្តម្បិ និសីទិត្វា គតេបិ វិប្បវាសោ នត្ថិ. បារិវាសិកស្ស, ឧក្ខិត្តកស្ស ច បកតត្តេន តស្មិំ វសនំ ឧទកបាតេន វារិតំ, តស្មា នានូបចារេបិ ឯកច្ឆន្នេ ន វដ្ដតិ.

ឥទានិ បាឋវិចារណា វេទិតព្ពា – ‘‘នវ បឋមាបត្តិកា ចត្តារោ យាវតតិយកា’’តិ ឥទំ សភាវនិយមវចនំ. តេន វុដ្ឋានំ អនិយមន្តិ ទស្សេតិ. ឯកច្ចាបត្តិវុដ្ឋានញ្ហិ កម្មតោបិ ¶ ហោតិ អកម្មតោបិ, ន ឯវំ អាបជ្ជនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អញ្ញតរំ វា អញ្ញតរំ វាតិ តេសំ ទ្វិធា ភិន្នានម្បិ វុដ្ឋានក្កមភេទាភាវទីបកវចនំ. យាវតីហំ, តាវតីហន្តិ ឯត្ថ អហបរិច្ឆេទោ អរុណវសេន. ‘‘ជាន’’ន្តិ ឥមិនា ជាននប្បដិច្ឆន្នស្ស អកាមា បរិវត្ថព្ពន្តិ ទស្សេតិ. តេន ភិក្ខុនា អកាមា បរិវត្ថព្ពន្តិ តេន ភិក្ខុនា វសតា អកាមា បរិវត្ថព្ពំ, ន បរិវត្តិតលិង្គេនាតិ ទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បរិវុត្ថបរិវាសេនាតិ អាទិម្ហិ បរិវុត្ថបរិវាសេនេវ បរិវាសតោ ឧត្តរិ ឥតិវារេន អាទិតោ ភិក្ខុនាវ ឆារត្តំ, បរិវត្តិតលិង្គេន ឧទ្ធម្បិ ភិក្ខុមានត្តាយ បដិបជ្ជិតព្ពំ, ន បរិវាសេ វិយ តប្បច្ចយា អចិណ្ណមានត្តោ. ចិណ្ណមានត្តោវ អព្ភេតព្ពោ, ន ឥតរោ, ន បរិវាសេ វិយ មានត្តារហេ, បក្ខមានត្តញ្ច ¶ ចរន្តិយា ភិក្ខុនិយា លិង្គំ បរិវត្តាតិក្កមេ សតិ ចិណ្ណមានត្តោ ភិក្ខុ ហោតិ, បុន ភិក្ខុមានត្តំ គហេត្វា ចិណ្ណមានត្តោវ ភិក្ខុ អព្ភេតព្ពោតិ ទស្សេតិ.

យត្ថ សិយាតិ យស្សំ សមានសំវាសកសីមាយម្បិ វីសតិគណោ ភិក្ខុសង្ឃោ អត្ថិ. ឯកេនបិ ចេ ឩនោ វីសតិគណោតិ ន យុជ្ជតិ, ឩនោ ចេ. ន ហិ វីសតិគណោ, សង្ឃោ ចេ ឩនោ. តស្មា ‘‘ឯកេនបិ ចេ ឩនោ សង្ឃោ’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពន្តិ ចេ? ន, ចតុវគ្គបញ្ចវគ្គទសវគ្គប្បសង្គនិវារណប្បយោជនតោ. តស្មា វីសតិវគ្គោ ភិក្ខុសង្ឃោ ចេ ភិក្ខុនា ឯកេនបិ ឩនោ, នដ្ឋោ ទដ្ឋព្ពោ. កេចិ បន វិនយេ អប្បកតញ្ញុនោ ‘‘យថា អតិរេកចតុវគ្គោបិ សង្ឃោ ចតុវគ្គករណីយេ កម្មេ ‘ចតុវគ្គោ’តិ វុច្ចតិ, តថា បញ្ចវគ្គទសវគ្គករណីយេ កម្មេ អតិរេកបញ្ចវគ្គទសវគ្គោបិ ‘បញ្ចវគ្គទសវគ្គោ’តិ វុច្ចតិ. តស្មា ឩនោបិ ចតុវគ្គបញ្ចវគ្គទសវគ្គវីសតិវគ្គោវា’’តិ មញ្ញេយ្យុំ, តេសំ មញ្ញនានិវារណត្ថំ ‘‘ឯកេនបិ ចេ ឩនោ’’តិអាទិ វុត្តំ. អថ វា វីសតិ ភិក្ខុសង្ឃោ ចេ, ឋបេត្វា ឯកេនបិ ចេ ឩនោ អប្បកតត្តោ, តំ ឋបេត្វា ឯកេនបិ ចេតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អយំ តត្ថ សាមីចីតិ វចនំ យំ វុត្តំ សព្ពត្ថ ‘‘តស្ស អាបត្តិយា បរិវាសំ ទេតិ, មូលាយ បដិកស្សតិ, មានត្តំ ទេតិ, អព្ភេតី’’តិ, តស្ស អាវិភាវករណត្ថំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តេន តេសុ អយំ យថាវុត្តា សាមីចិ និយតា ឥច្ឆិតព្ពា, ន រាជសិក្ខាបទាទីសុ វិយ អនិយតា. តត្ថ ហិ កេនចិ អន្តរាយេន តំ សាមីចិមករោន្តេបិ អនាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតិ.

សង្ឃាទិសេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនិយតកណ្ឌំ

១. បឋមានិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា

អនិយតេ ¶ ¶ អាទិតោវ ឥទំ បកិណ្ណកំ. សេយ្យថិទំ – ឥទំ អនិយតកណ្ឌំ និប្បយោជនំ តត្ថ អបុព្ពាភាវតោតិ ចេ? ន, គរុកលហុកភេទភិន្នាបត្តិរោបនារោបនក្កមលក្ខណទីបនប្បយោជនតោ. ឯត្ថ ហិ ‘‘សា ចេ ឯវំ វទេយ្យ ‘អយ្យោ មយា…បេ… សោ ច តំ បដិជានាតិ, អាបត្តិយា ការេតព្ពោ’’’តិអាទិនា (បារា. ៤៤៦) អាបត្តិយា គរុកាយ, លហុកាយ ច អារោបនក្កមលក្ខណំ, ‘‘ន ការេតព្ពោ’’តិ ឥមិនា អនារោបនក្កមលក្ខណញ្ច ទស្សិតំ. លក្ខណទីបនតោ អាទិម្ហិ, អន្តេ វា ឧទ្ទិសិតព្ពន្តិ ចេ? ន, អសម្ភវតោ. កថំ ន តាវ អាទិម្ហិ សម្ភវតិ, យេសមិទំ លក្ខណំ, តេសំ សិក្ខាបទានំ អទស្សិតត្តា. ន អន្តេ គរុកមិស្សកត្តា. តស្មា គរុកលហុកានំ មជ្ឈេ ឯវ ឧទ្ទិសិតព្ពតំ អរហតិ ឧភយមិស្សកត្តា. យា តត្ថ បាចិត្តិយសង្ខាតា លហុកាបត្តិ ទស្សិតា, សាបិ គរុកាតិ កថិតា. តេនេវាហ ‘‘មេថុនធម្មសន្និស្សិតកិលេសសង្ខាតេន រហស្សាទេនា’’តិអាទិ. តស្មា គរុកានំ ឯវ អនន្តរំ ឧទ្ទិដ្ឋន្តិបិ ឯកេ. ឯវំ សតិ បឋមានិយតមេវាលំ តាវតា លក្ខណទីបនសិទ្ធិតោ, កិំ ទុតិយេនាតិ ចេ? ន, ឱកាសនិយមបច្ចយមិច្ឆាគាហនិវារណប្បយោជនតោ. ‘‘បដិច្ឆន្នេ អាសនេ អលំកម្មនិយេ’’តិ ឱកាសនិយមតោ ហិ តព្ពិបរីតេ ឱកាសេ ឥទំ លក្ខណំ ន វិកប្បិតន្តិ មិច្ឆាគាហោ ហោតិ. តំនិវារណតោ ទុតិយានិយតម្បិ សាត្ថកមេវាតិ អធិប្បាយោ. កស្មា? ឱកាសភេទតោ, រហោភេទទីបនតោ, រហោនិសជ្ជស្សាទភេទទីបនតោ. ឱកាសនិយមភាវេ ច រហោនិសជ្ជស្សាទភេទោ ជាតោ. ទ្វិន្នំ រហោនិសជ្ជសិក្ខាបទានំ នានាត្តជាននញ្ច សិយា តថា កាយសំសគ្គភេទទីបនតោ. នាលំ កម្មនិយេបិ ហិ ឱកាសេ អប្បដិច្ឆន្នេ, បដិច្ឆន្នេបិ វា និសិន្នាយ វាតបានកវាដច្ឆិទ្ទាទីហិ និក្ខន្តកេសាទិគ្គហណេន កាយសំសគ្គោ លព្ភតីតិ ឯវមាទយោបិ នយា វិត្ថារតោ វេទិតព្ពា.

តត្រិទំ ¶ មុខមត្តនិទស្សនំ – ឱកាសភេទតោតិ អលំកម្មនិយនាលំកម្មនិយភេទតោ. បដិច្ឆន្នម្បិ ហិ ឯកច្ចំ នាលំកម្មនិយំ វាតបានាទិនា អន្តរិតត្តា ¶ , ឧភយប្បដិច្ឆន្នម្បិ ឯកច្ចំ នាលំកម្មនិយំ វិជានតំ អជ្ឈោកាសត្តា. រហោភេទទីបនតោតិ ឯត្ថ រហភាវសាមញ្ញេបិ រហោ ទ្វិធា បដិច្ឆន្នាបដិច្ឆន្នភេទតោតិ អធិប្បាយោ. រហោនិសជ្ជស្សាទភេទទីបនតោតិ មេថុនស្សាទវសេន និសជ្ជា, ទុដ្ឋុល្លស្សាទវសេន និសជ្ជាតិ តាទិសស្ស ភេទស្ស ទីបនតោតិ អត្ថោ. ‘‘ឥធ អាគតនយត្តា ភិក្ខុនិបាតិមោក្ខេ ឥទំ កណ្ឌំ បរិហីនន្តិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វទន្តិ. ‘‘អដ្ឋុប្បត្តិយា តត្ថ អនុប្បន្នត្តា’’តិ ឯកេ, តំ អនេកន្តភាវទីបនតោ អយុត្តំ. សព្ពពុទ្ធកាលេ ហិ ភិក្ខូនំ បញ្ច, ភិក្ខុនីនំ ចត្តារោ ច ឧទ្ទេសា សន្តិ. បាតិមោក្ខុទ្ទេសបញ្ញត្តិយា អសាធារណត្តា តត្ថ និទ្ទិដ្ឋសង្ឃាទិសេសបាចិត្តិយានន្តិ ឯកេ. តាសញ្ហិ ភិក្ខុនីនំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិក (បាចិ. ៦៥៨) -អដ្ឋវត្ថុក (បាចិ. ៦៧៥) -វសេន កាយសំសគ្គវិសេសោ បារាជិកវត្ថុ, ‘‘ហត្ថគ្គហណំ វា សាទិយេយ្យ, កាយំ វា តទត្ថាយ ឧបសំហរេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៦៧៥) វចនតោ សាទិយនម្បិ, ‘‘សន្តិដ្ឋេយ្យ វា’’តិ (បាចិ. ៦៧៥) វចនតោ ឋានម្បិ, ‘‘សង្កេតំ វា គច្ឆេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៦៧៥) វចនតោ គមនម្បិ, ‘‘ឆន្នំ វា អនុបវិសេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៦៧៥) វចនតោ បដិច្ឆន្នដ្ឋានប្បវេសោបិ ហោតិ, តថា ‘‘រត្តន្ធការេ អប្បទីបេ, បដិច្ឆន្នេ ឱកាសេ អជ្ឈោកាសេ ឯកេនេកា សន្តិដ្ឋេយ្យ វា សល្លបេយ្យ វា’’តិ (បាចិ. ៨៣៩) វចនតោ ទុដ្ឋុល្លវាចាបិ បាចិត្តិយវត្ថុកន្តិ កត្វា តាសំ អញ្ញថា អនិយតកណ្ឌស្ស អវត្តព្ពតាបត្តិតោ ន វុត្តន្តិ តេសំ អធិប្បាយោ. បកិណ្ណកំ.

‘‘ទេសនាវុដ្ឋានគាមិនីនំ អាបត្តីនំ វសេន អលជ្ជិអាទយោ លជ្ជីនំ ចោទេស្សន្តី’’តិ អាគតត្តា លជ្ជិបគ្គហត្ថាយ បតិរូបាយបិ ឧបាសិកាយ វចនេន អកត្វា ភិក្ខុស្សេវ បដិញ្ញាយ កាតព្ពន្តិ អាបត្តិយោ បន លក្ខណទស្សនត្ថំ បញ្ញត្តំ វិត្ថារនយមេវ គហេត្វា វត្តុំ យុត្តំ ‘‘ឥមេ ខោ បនាយស្មន្តោ ទ្វេ អនិយតា ធម្មា’’តិ (បារា. ៤៤៣) ឧទ្ទេសទស្សនត្តាតិ លិខិតំ. សោតស្ស រហោតិ ឯត្ថ រហោតិ វចនសាមញ្ញតោ វុត្តំ. ទុដ្ឋុល្លសាមញ្ញតោ ទុដ្ឋុល្លារោចនប្បដិច្ឆាទនសិក្ខាបទេសុ បារាជិកវចនំ វិយ. តស្មា ‘‘ចក្ខុស្សេវ បន រហោ ‘រហោ’តិ ឥធ អធិប្បេតោ’’តិ វុត្តំ. កថំ បញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘មាតុគាមោ នាម…បេ… អន្តមសោ តទហុជាតាបិ ទារិកា’’តិ (បារា. ៤៤៥) វុត្តត្តា ទុដ្ឋុល្លោភាសនំ ឥធ នាធិប្បេតន្តិ ទីបិតមេវាតិ. អន្តោទ្វាទសហត្ថេបីតិ ¶ បិ-សទ្ទេន អបិហិតកវាដស្ស គព្ភស្ស ទ្វារេ និសិន្នោបីតិ អត្ថោ. អចេលកវគ្គេ រហោបដិច្ឆន្នាសនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ២៨៨) ‘‘យោ កោចិ វិញ្ញូ បុរិសោ ទុតិយោ ហោតី’’តិ ឥមស្ស អនុរូបតោ ‘‘ឥត្ថីនំ បន សតម្បិ អនាបត្តិំ ន ករោតិយេវា’’តិ វុត្តំ. ‘‘អលំកម្មនិយេតិ សក្កា ហោតិ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវិតុ’’ន្តិ (បារា. ៤៤៥) វិភង្គេ ¶ វចនតោ រហោនិសជ្ជស្សាទោ ចេត្ថ មេថុនធម្មសន្និស្សិតកិលេសោ, ន ទុតិយេ វិយ ទុដ្ឋុល្លវាចស្សាទកិលេសោ. តស្មា ច បញ្ញាយតិ សោតស្ស រហោ នាធិប្បេតោតិ.

តិណ្ណំ ធម្មានំ អញ្ញតរេន វទេយ្យាតិ រហោនិសជ្ជសិក្ខាបទវសេន និសិន្នស្ស តស្សានុសារេន បាចិត្តិយមេវ អវត្វា បារាជិកសង្ឃាទិសេសាយបិ អាបត្តិយា ភេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បុន អាបត្តិប្បដិជាននំ អវត្វា កស្មា ‘‘និសជ្ជំ ភិក្ខុ បដិជានមានោ’’តិ វត្ថុប្បដិជាននំ វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – អាបត្តិយា ចោទិតេ វិនយធរេន ‘‘កិស្មិំ វត្ថុស្មិ’’ន្តិ បុច្ឆិតេ ចុទិតកេន ‘‘ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិ’’ន្តិ វុត្តេ វិនយធរេន ‘‘ឦទិសំ នាម អកាសី’’តិ បុច្ឆិតេ សោ វត្ថុំ បដិជានមានោវ ការេតព្ពោតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘និសជ្ជំ ភិក្ខុ បដិជានមានោ’’តិ វុត្តំ. យទិ ឯវំ និសជ្ជំ បដិជានមានោបិ អាបត្តិយាវ ការេតព្ពោតិ? អនុរូបមេវ. ឯវំ បន គហេតព្ពំ – តិណ្ណម្បិ អាបត្តីនំ វត្ថូនិ អគ្គហេត្វា ឥធ សិក្ខាបទវសេន និសជ្ជមេវ វុត្តំ. តស្មិំ គហិតេបិ ហិ អាបត្តិ គហិតាវ ហោតីតិ. យេន វា សាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ ‘‘តេន សោ ភិក្ខុ ការេតព្ពោ វា’’តិ យោជេតព្ពោ. សោ ច វិកប្បត្ថោ. តស្មា ‘‘ការេតព្ពោ វា បដិជានមានោ, ន វា ការេតព្ពោ អប្បដិជានមានោ’’តិ អត្ថោ. តេន វុត្តំ ‘‘បដិជានមានោ វា’’តិអាទិ. រហោនិសជ្ជសិក្ខាបទវសេន និសជ្ជបច្ចយា អាបត្តិយា វុត្តត្តា សេសេសុបិ សេសសិក្ខាបទវសេន អាបត្តិ គហេតព្ពា. ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមបារាជិកសទិសានេវា’’តិ វុត្តត្តា ឥធ ទុដ្ឋុល្លោភាសនស្ស អនធិប្បេតភាវោ វេទិតព្ពោ.

បឋមានិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយានិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា

សង្ឃាទិសេសេន ¶ វាតិ កាយសំសគ្គទុដ្ឋុល្លោភាសនេន. តស្មា ឯវំ កាយសំសគ្គវារោ បាឡិយម្បិ វុត្តោ. អនន្ធោ អពធិរោតិ អនន្ធោ កាយសំសគ្គំ បស្សតិ, អពធិរោ ទុដ្ឋុល្លំ សុណាតិ, តស្មា ឯវ អទិន្នាទានសទិសានេវាតិ វុត្ត’’ន្តិ លិខិតំ. ឯត្ថ ច កាយវាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋានំ កថន្តិ ចេ? កាយសំសគ្គញ្ហិ សមាបជ្ជន្តោ ទុដ្ឋុល្លម្បិ ភណតិ, ទុដ្ឋុល្លំ ភណន្តោ និសីទតិ ចាតិ សម្ភវតិ, ទុដ្ឋុល្លមេវ វា សន្ធាយ វុត្តំ. តញ្ហិ អទិន្នាទានសមុដ្ឋានន្តិ.

យោ ¶ ទេសនំ សព្ពវិទូបមោវ;

នានានយាការវិចិត្តភេទំ;

ញាតុំ ឧបាយាន មនោ សតិមា;

តំ លាភហេតុំ ន ករោតិ បុញ្ញន្តិ.

ទុតិយានិយតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អនិយតវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និស្សគ្គិយកណ្ឌំ

១. ចីវរវគ្គោ

១. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា

និស្សគ្គិយកណ្ឌេ ¶ ¶ តិណ្ណំ កថិនសិក្ខាបទានំ, វស្សិកសាដិកអច្ចេកចីវរសាសង្កសិក្ខាបទានញ្ច ឯកទេសនាយ តថាកិណ្ណាបត្តិក្ខន្ធាវ វេទិតព្ពា –

កថិនំ យស្ស ចត្តារោ, សហជា សមយទ្វយំ;

ឆន្នំ សិក្ខាបទានញ្ច, ឯកទេសវិនិច្ឆយោ.

តត្ថ កថិនន្តិ ‘‘សង្ឃស្ស អនុមោទនាយ, គណស្ស អនុមោទនាយ, បុគ្គលស្ស អត្ថារា សង្ឃស្ស អត្ថតំ ហោតិ កថិន’’ន្តិ (បរិ. ៤១៤) វចនតោ តេសំយេវ អនុមោទនាទិធម្មានំ សង្គហោ កថិនំ នាម. យថាហ ‘‘កថិនំ ជានិតព្ពន្តិ តេសញ្ញេវ ធម្មានំ សង្គហោ សមវាយោ នាមំ នាមកម្ម’’ន្តិអាទិ (បរិ. ៤១២). តស្មា កថិនន្តិ ឥទំ ពហូសុ ធម្មេសុ នាមមត្តំ, ន បរមត្ថតោ ឯកោ ធម្មោ. កោ បនស្ស អត្ថារោតិ? តទេកទេសោវ ខីរស្ស ធារា វិយ. យថា ចាហ ‘‘អត្ថារោ ឯកេន ធម្មេន សង្គហិតោ វចីភេទេនា’’តិ. សហជា នាម អដ្ឋ មាតិកា, ទ្វេ បលិពោធា, បញ្ចានិសំសាតិ ឥមេ បន្នរស ធម្មា. សមយទ្វយំ នាម កថិនត្ថារសមយោ, ចីវរសមយោ ចាតិ. តត្ថ កថិនត្ថារសមយោ វស្សានស្ស បច្ឆិមោ មាសោ. ចីវរសមយោ នាម អនត្ថតេ កថិនេ អយំ កត្តិកមាសោ, អត្ថតេ ចត្តារោ ហេមន្តិកា ចាតិ បញ្ច មាសា.

តត្ថ អដ្ឋ មាតិកា នាម បក្កមនន្តិកាទយោ. តា សព្ពាបិ អត្ថារេន ឯកតោ ឧប្បជ្ជន្តិ នាម. តព្ភាវភាវិតាយ អត្ថារេ សតិ ឧទ្ធារោ សម្ភវតិ. តត្ថ កថិនត្ថារេន ឯកុប្បាទា ¶ ឯកនិរោធា អន្តរុព្ភារោ សហុព្ភារោ, អវសេសា កថិនុព្ភារា ឯកុប្បាទា, នានានិរោធា ច. តត្ថ ឯកនិរោធាតិ អត្ថារេន សហ និរោធា, អន្តរុព្ភារសហុព្ភារានំ ឧទ្ធារាភាវោ ឯកក្ខណេ ហោតីតិ អត្ថោ. សេសា នានា និរុជ្ឈន្តិ នាម. តេសុ ហិ ឧទ្ធារភាវំ បត្តេសុបិ អត្ថារោ តិដ្ឋតិ ឯវាតិ អដ្ឋកថាយំ អត្ថវិភាវនា. សចេ អត្ថតេ កថិនេ ភិក្ខុស្មិំ សាបេក្ខេ ¶ តម្ហា អាវាសា បក្កមន្តេ សង្ឃោ អន្តរុព្ភារំ ករោតិ, តស្ស ភិក្ខុនោ បឋមមេវ មូលាវាសេ និដ្ឋិតចីវរបលិពោធាភាវេបិ សតិ អន្តរុព្ភារេ បលិពោធោ ឆិជ្ជតិ សតិបិ សាបេក្ខតាយ សឧស្សាហត្តា. ឥមិនា បរិយាយេន បក្កមនន្តិកោ កថិនុទ្ធារោ អត្ថារេន ឯកុប្បាទោ នានានិរោធោ ហោតិ. តថា អន្តរុព្ភារេ សតិ សុណន្តស្សាបិ យាវ ចីវរនិដ្ឋានំ ន គច្ឆតិ, តាវ បរិហារសម្ភវតោ និដ្ឋានន្តិកោ. យាវ សន្និដ្ឋានំ ន គច្ឆតិ, តាវ បរិហារសម្ភវតោ សន្និដ្ឋានន្តិកោ. យាវ ន នស្សតិ, តាវ បរិហារសម្ភវតោ នាសនន្តិកោ. យាវ ន សុណាតិ, តាវ បរិហារសម្ភវតោ សវនន្តិកោ. យាវ ចីវរាសា ន ឆិជ្ជតិ, តាវ បរិហារសម្ភវតោ អាសាវច្ឆេទិកោ. យាវ សីមំ នាតិក្កមតិ, តាវ បរិហារសម្ភវតោ សីមាតិក្កន្តិកោ. អត្ថារេន ឯកុប្បាទោ នានានិរោធោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ.

តត្ថ អន្តរុព្ភារសហុព្ភារា ទ្វេ អន្តោសីមាយំ ឯវ សម្ភវន្តិ, ន ពហិសីមាយំ. បក្កមនសវនសីមាតិក្កន្តិកា ពហិសីមាយមេវ សម្ភវន្តិ, ន អន្តោសីមាយំ. និដ្ឋានសអអាដ្ឋានាសាវច្ឆេទិកា អន្តោសីមាយញ្ចេវ ពហិសីមាយញ្ច. អន្តរុព្ភារោ សង្ឃាយត្តោ, បក្កមននិដ្ឋានសន្និដ្ឋានសីមាតិក្កន្តិកា បុគ្គលាធីនា, សេសា តទុភយវិបរីតា.

តត្ថ ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិ’’ន្តិ ឥមិនា ចីវរបលិពោធាភាវមេវ ទីបេតិ. ន អាវាសបលិពោធាភាវំ. ‘‘ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ’’តិ ឥមិនា ឧភយបលិពោធាភាវំ ទីបេតិ, តស្មា ឧភយបលិពោធាភាវទីបនត្ថំ តទេវ វត្តព្ពន្តិ ចេ? ន, វិសេសត្តា. កថំ? កាមញ្ចេតំ តស្មា ‘‘ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ’’តិ កេសញ្ចិ កថិនុទ្ធារានំ នានានិរោធត្តា, សង្ឃបុគ្គលាធីនានធីនត្តា ច អន្តោពហិឧភយសីមាសុ និយមានិយមតោ ច ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ សង្ឃស្ស, ន បុគ្គលស្ស ឧព្ភតំ ហោតិ, តថាបិ ‘‘ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ’’តិ ឥទំ សាមញ្ញវចនំ. តស្មា ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិ’’ន្តិ ឥមិនា និយមេតិ.

កិំ វុត្តំ ហោតិ – សង្ឃស្ស អន្តរុព្ភារេន ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ អច្ឆិន្នចីវរបលិពោធោ ពហិសីមាគតោ បច្ឆា គន្ត្វា អត្តនោ សីមាគតោ អនិដ្ឋិតចីវរោ អានិសំសំ លភតិ ឯវាតិ កត្វា ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិ’’ន្តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. តត្ថ អាវាសបលិពោធោ នាម វសតិ វា តស្មិំ ¶ អាវាសេ, សាបេក្ខោ វា បក្កមតិ. ចីវរបលិពោធោ នាម ចីវរំ អកតំ ¶ វិប្បកតំ, ចីវរាសានុបច្ឆិន្នា, តព្ពិបរីតេន អបលិពោធោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ អនត្ថតកថិនានំ ចីវរកាលសមយេ និយមតោ ចត្តារោ អានិសំសា លព្ភន្តិ, អសមាទានចារោ អនិយមតោ. តេន សាសង្កសិក្ខាបទំ វុត្តំ. កថំ ចត្តារោ និយតាតិ ចេ? ‘‘ចីវរកាលសមយោ នាម អនត្ថតេ កថិនេ វស្សានស្ស បច្ឆិមោ មាសោ’’តិ (បារា. ៦៤៩) វចនតោ អនត្ថតកថិនានំ តស្មិំ មាសេ យាវទត្ថចីវរំ សិទ្ធំ, តថា តតិយកថិនសិក្ខាបទេ (បារា. ៤៩៧ អាទយោ) អកាលចីវរំ នាម បិដ្ឋិសមយតោ បដ្ឋាយ តំ បដិគ្គហេត្វា សង្ឃតោ លភិតព្ពំ ចេ, យាវ ចីវរកាលសមយំ និក្ខិបិត្វា ភាជេត្វា គហេតព្ពំ. បុគ្គលិកំ ចេ, វស្សានស្ស ឆដ្ឋបក្ខស្ស បញ្ចមិតោ បដ្ឋាយ យាវ ចីវរកាលសមយំ អនធិដ្ឋិតំ អវិកប្បិតំ វដ្ដតិ អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទេន អនុញ្ញាតត្តា, ន តតោ បរំ. តទា ឧប្បន្នចីវរស្ស បដិសិទ្ធត្តា បឋមកថិនេន. តត្ថ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយោ សង្ឃិកំ សន្ធាយ, តថា បោរាណគណ្ឋិបទេ ចាតិ វេទិតព្ពំ.

បឋមកថិនេ (បារា. ៤៥៩ អាទយោ) បឋមបញ្ញត្តិយា, អវិសេសេន វា ឯកាទសមេ ទិវសេ អាបត្តិ. វស្សានស្ស ហិ អន្តោនិវារណត្ថំ អដ្ឋកថាយ ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ភិក្ខុនា ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ’’តិ (បារា. ៤៦២ អាទយោ) វុត្តំ. ឯសេវ នយោ ទុតិយេ, តតិយេ ច. តេន ចីវរកាលតោ បុរេ វា អន្តោ វា ឧប្បន្នំ ចីវរកាលតោ ឧទ្ធំ ឯកទិវសម្បិ បរិហារំ ន លភតិ. យទិ លភេយ្យ, អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទវិរោធោ. ‘‘យាវ ចីវរកាលសមយំ និក្ខិបិតព្ពំ, តតោ ចេ ឧត្តរិ និក្ខិបេយ្យ, និស្សគ្គិយ’’ន្តិ (បារា. ៦៤៨) ហិ តត្ថ វុត្តំ. វស្សាវាសិកភាវេន សង្ឃតោ លទ្ធំ វុដ្ឋវស្សត្តា អត្តនោ សន្តកភូតំ អច្ចេកចីវរំ ចីវរកាលសមយំ អតិក្កាមយតោ ឯវ អាបត្តិ, ន អច្ចេកចីវរកាលំ អតិក្កាមយតោ អាបត្តីតិ. ‘‘អនត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសមាសេ ឧប្បន្ន’’ន្តិ (បារា. ៥០០) វចនតោ យោ ច តត្ថ ចីវរុប្បាទោ, សោ ច នេសំ ភវិស្សតីតិ សិទ្ធំ, អនាមន្តចារគណភោជនសិក្ខាបទេ ‘‘អញ្ញត្រ សមយា’’តិ (បាចិ. ២២២ អាទយោ) វុត្តត្តា សេសទ្វយំ សិទ្ធមេវ. តស្មា ‘‘កាលេបិ អាទិស្ស ទិន្នំ, ឯតំ អកាលចីវរ’’ន្តិ (បារា. ៥០០) វចនតោ អាទិស្ស ទិន្នចីវរំ បរិហារំ ន លភតិ.

អបរកត្តិកាយមេវ វា ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ លភតិ, ឯវំ ‘‘ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ’’តិ វុត្តត្តាតិ ចេ? ន វត្តព្ពំ. ឆ ឋានានិ ហិ សាបេក្ខតាយ វុត្តានិ ¶ . ទុដ្ឋទោសទ្វយេ អធិករណចតុត្ថំ, បឋមានិយតេ សោតស្ស រហោ, តតិយកថិនេ អាទិស្ស ទិន្នំ ចីវរំ, អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទេ ¶ ‘‘សញ្ញាណំ កត្វា និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ បទំ, ទុដ្ឋុល្លារោចនប្បដិច្ឆាទនទ្វយេ អធិករណំ, បារាជិកវចនញ្ច, តីសុ កថិនសិក្ខាបទេសុ ‘‘អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ អញ្ញតរាយា’’តិ វចនន្តិ. តត្ថ អាទិស្ស ទិន្នំ ចីវរំ សង្ឃិកំ ភាជិតព្ពចីវរំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន បុគ្គលិកំ. សញ្ញាណំ កត្វា និក្ខិបិតព្ពន្តិ វស្សាវាសិកចីវរំ សន្ធាយ វុត្តំ. អវុដ្ឋវស្សេន បច្ឆា ទាតព្ពត្តា សញ្ញាណំ កាតព្ពំ, ន ញាតិប្បវារិតតោ លទ្ធំ បុគ្គលិកំ សន្ធាយ. តស្មា ទុវិធំ អច្ចេកចីវរំ សង្ឃេ និន្នំ, បុគ្គលេ និន្នញ្ចាតិ សិទ្ធំ. តត្ថ សង្ឃេ បរិណតំ អច្ចេកចីវរំ វស្សូបនាយិកទិវសតោ បដ្ឋាយ, បិដ្ឋិសមយតោ បដ្ឋាយ វា យាវ បវារណា និក្ខិបិតុំ វដ្ដតិ ឯវ សង្ឃិកត្តា, បុគ្គលិកម្បិ ‘‘វស្សំវុដ្ឋកាលេ គណ្ហថា’’តិ ទិន្នត្តា. តាទិសញ្ហិ យាវ វស្សំវុដ្ឋោ ន ហោតិ, តាវ តស្សេវ ទាយកស្ស សន្តកំ ហោតិ. ឯត្តកោ វិសេសហេតុ.

‘‘អនច្ចេកចីវរេ អនច្ចេកចីវរសញ្ញី ចីវរកាលសមយំ អតិក្កាមេតិ, អនាបត្តី’’តិ វចនតោ អច្ចេកចីវរកស្សេវ សោ អបរាធោ. យេន ‘‘វិរោធោ’’តិ វចនំ ទស្សេយ្យាតិ ន វិនយេ វិសេសហេតុ បរិយេសិតព្ពោ. ពុទ្ធវិសយត្តា បមាណន្តិ ចេ? ន, យទិ ឯវំ ឯត្ថ អត្តនោ សន្តកភូតម្បិ អច្ចេកចីវរំ សញ្ញាណំ កត្វា និក្ខិបិតព្ពមេវ, ន អធិដ្ឋាតព្ពំ ន វិកប្បេតព្ពំ ន វិស្សជ្ជេតព្ពំ. តតោ ‘‘អនាបត្តិ, អន្តោសមយេ អធិដ្ឋេតិ វិកប្បេតិ វិស្សជ្ជេតី’’តិអាទិវចនវិរោធោ (បារា. ៦៥១) អធិវាសេតព្ពោ សិយា. តថា ‘‘វស្សានស្ស បច្ឆិមេ មាសេ កថិនុទ្ធារេ កតេ តស្មិំ មាសេ អត្ថតេ កថិនេ កថិនុទ្ធារទិវសំ អតិក្កាមេតិ, និស្សគ្គិយំ ហោតី’’តិ វចនតោ និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ អយម្បិ អត្ថវិរោធោ អធិវាសេតព្ពោ សិយា. តស្មិញ្ច ‘‘អនច្ចេកចីវរេ អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ, តញ្ច អនធិដ្ឋិតំ អវិកប្បិតមេវាតិ ឯត្តកោ វិសេសហេតុ. អតិរេកចីវរញ្ចេតំ បឋមសិក្ខាបទេនាបត្តិ, ឥតរំ ចេ អនាបត្តិយេវាតិ ឥមស្ស អត្ថស្ស អយំ ភគវតោ វិសេសហេតុ. តថា អតិរេកទសាហានាគតាយេវ កត្តិកបុណ្ណមាយ សង្ឃស្ស វស្សាវាសិកត្ថំ អច្ចេកចីវរំ វិយ ទទមានំ ន ¶ គហេតព្ពំ, ទសាហានាគតាយ ឯវ គហេតព្ពន្តិ ឯត្តកោ វិសេសហេតុ. តតោ អដ្ឋកថានយវិរោធោ ច អធិវាសេតព្ពោ សិយា. តត្ថ ‘‘អធិដ្ឋិតតោ បដ្ឋាយ ឧប្បន្នំ អច្ចេកចីវរំ ន ហោតី’’តិ វត្វា អញ្ញថា នយោ ទស្សិតោ. បោរាណគណ្ឋិបទេ សោ ច នយោ សង្ឃិកំ ឧបាទាយ វុត្តត្តា ន វិរុជ្ឈតីតិ នេវ សោ ច បដិក្ខិត្តោ. យថា អនច្ចេកចីវរំ ឆដ្ឋិតោ បដ្ឋាយ ឧប្បន្នំ អតិរេកទសាហានាគតាយបិ បដិគ្គហេតព្ពំ, បដិគ្គហេត្វា ចីវរកាលសមយំ អតិក្កាមយតោបិ អនាបត្តីតិ អយម្បិ នយោ អធិវាសេតព្ពោ សិយា. តតោ បឋមកថិនវិរោធោ. ទសាហានាគតាយ ឯវ បដិគ្គហេតព្ពំ, បដិគ្គហេត្វា ¶ ចីវរកាលសមយំ អតិក្កាមយតោ អនាបត្តីតិ ចេ, តំ ទ្វេ ទសាហេ លភតីតិ ឯត្តកោ វិសេសហេតុ.

អន្តរា អនាបត្តិក្ខេត្តចីវរកាលប្បវិដ្ឋត្តា អធិដ្ឋហិត្វា បច្ចុទ្ធដំ វិយ តំ បុនបិ ទសាហេ លភតីតិ ចេ? ន, កាលប្បវេសោ អធិដ្ឋានំ វិយ ហោតីតិ ចេ? ន, ‘‘វស្សិកសាដិកំ វស្សានំ ចាតុមាសំ អធិដ្ឋាតុំ, តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ វចនវិរោធំ កត្វា, តតោ បរំ ទសាហំ អវិកប្បេន្តស្សាបិ អនាបត្តិ សិយា. អបិច យំ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘វស្សិកសាដិកា អន្តោវស្សេ លទ្ធា ចេវ និដ្ឋិតា ច, អន្តោទសាហេ អធិដ្ឋាតព្ពា, ទសាហាតិក្កមេ និដ្ឋិតា, តទហេវ អធិដ្ឋាតព្ពា, ទសាហេ អប្បហោន្តេ ចីវរកាលំ នាតិក្កាមេតព្ពា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៣០). តេន អាបត្តិតោ ន មុច្ចេយ្យ. កាលប្បវេសោ ហិ អធិដ្ឋានបរិយាយោ ន ជាតោតិ. ឯត្តាវតា យថាវុត្តោ អត្ថវិកប្បោ បាឡិនយេនេវ បតិដ្ឋាបិតោ ហោតិ.

អបិចេត្ថ យំ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ទសាហេ អប្បហោន្តេ ចីវរកាលំ នាតិក្កាមេតព្ពា’’តិ, តត្ថបិ ចីវរកាលេ ឧប្បន្នំ, ទសាហេ អប្បហោន្តេ ចស្ស ករណំ នត្ថិ, តំ អច្ចេកចីវរំ អកាលចីវរមិវ ចីវរកាលំ នាតិក្កាមេតព្ពន្តិ សិទ្ធមេតំ. បាឡិតោ ច តញ្ចេ អន្តោកាលេ ឧប្បជ្ជតិ, ទសាហេ អប្បហោន្តេបិ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវំ ឧប្បន្នំ អច្ចេកចីវរំ អច្ចេកចីវរមេវ ន ហោតិ. ន ហិ តំ កាលវិសេសវសេន អច្ចេកចីវរសង្ខំ គច្ឆតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អច្ចេកចីវរំ នាម សេនាយ វា គន្តុកាមោ ហោតិ, បវាសំ វា គន្តុកាមោ ហោតិ, គិលានោ វា ហោតិ, គព្ភិនី វា ហោតិ ¶ , អស្សទ្ធស្ស វា សទ្ធា ឧប្បន្នា ហោតិ…បេ… ‘វស្សាវាសិកំ ទស្សាមី’តិ ឯវំ អារោចិតំ, ឯតំ អច្ចេកចីវរំ នាមា’’តិ (បារា. ៦៤៩). តស្មា យថា តំ ចីវរំ នាតិក្កាមេតព្ពំ, តថា អនច្ចេកចីវរម្បីតិ សិទ្ធំ ហោតិ. តេន វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ទសាហេ អប្បហោន្តេ ចីវរកាលំ នាតិក្កាមេតព្ពា’’តិ. អបិច យទិ ឯវំ តំ អច្ចេកចីវរសិក្ខាបទមេវ អច្ចេកចីវរំ ចីវរកាលំ នាតិក្កាមេតព្ពន្តិ ឥមស្ស បន អត្ថវិសេសស្ស ទស្សនត្ថំ ភគវតា បញ្ញត្តំ.

មហាអដ្ឋកថាយំ បន តំ ឯវំ វុត្តំ – កាមញ្ចេទំ ‘‘ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា សិទ្ធំ, អដ្ឋុប្បត្តិវសេន បន អបុព្ពំ វិយ អត្ថំ ទស្សេត្វា សិក្ខាបទំ ឋបិតន្តិ អត្ថវិសេសទីបនបយោជនតោ. តស្មា តំ តស្ស អត្ថវិសេសទស្សនត្ថំ វុត្តន្តិ សិទ្ធមេវ. តស្មាបិ វេទិតព្ពមេវ យំ កិញ្ចិ ចីវរំ ចីវរកាលសមយំ នាតិក្កាមេតព្ពន្តិ. អបិច យំ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឆដ្ឋិតោ បដ្ឋាយ បន ឧប្បន្នំ អនច្ចេកចីវរម្បិ បច្ចុទ្ធារេត្វា ឋបិតចីវរម្បិ ¶ ឯតំ បរិហារំ លភតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦៤៦-៦៤៩). តេន ‘‘អនច្ចេកចីវរេ អនច្ចេកចីវរសញ្ញី ចីវរកាលសមយំ អតិក្កាមេតិ, អនាបត្តី’’តិ (បារា. ៦៥០) ឥមិនាបិ អនច្ចេកចីវរស្សាបិ អច្ចេកចីវរបរិហារលាភំ ទីបេតីតិ.

ឯត្តាវតា យថាវុត្តោ ទុតិយោ អត្ថវិកប្បោ បាឡិនយេន, អដ្ឋកថានយេន ច បតិដ្ឋាបិតោ ហោតិ. ឯវំ តាវ បកិណ្ណកាយ អធិកថា បរតោ បាឋតោ វិត្ថារិតា ហោតីតិ អបកិណ្ណកំ.

ចីវរបលិពោធោ, អាវាសបលិពោធោ ចាតិ ទ្វេ បលិពោធា. តេសុ ឯកបលិពោធេបិ សតិ អនាមន្តចារាទិអានិសំសំ លភតិ, តំ ឥធ នត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ភិក្ខុនា ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ’’តិ វុត្តំ. តស្មា ឯវ ‘‘អត្ថតកថិនស្ស ហិ ភិក្ខុនោ’’តិអាទិ វុត្តំ. កថិនត្ថារារហស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘អដ្ឋហិ អង្គេហិ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ ភព្ពោ កថិនំ អត្ថរិតុំ – បុព្ពករណំ ជានាតិ, បច្ចុទ្ធារំ ជានាតិ, អធិដ្ឋានំ ជានាតិ, អត្ថារំ ជានាតិ, មាតិកំ ជានាតិ, បលិពោធំ ជានាតិ, ឧទ្ធារំ ជានាតិ, អានិសំសំ ជានាតី’’តិ (បរិ. ៤០៩) វចនតោ ឥមេហិ អដ្ឋហិ អង្គេហិ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ កថិនត្ថារារហោ នាម. បុព្ពករណំ នាម ធោវនវិចារណច្ឆេទនសិព្ពនរជនកប្បករណំ.

‘‘ចីវរំ ¶ នាម ខោម’’ន្តិអាទិនា បាឡិវសេន ជាតិញ្ច បមាណញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ អតិរេកចីវរំ ទស្សេតុំ ‘‘យំ បន វុត្តំ អធិដ្ឋិតវិកប្បិតេសូ’’តិអាទិ វុត្តំ. ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា’’តិ វុត្តេបិ យស្មិំ ឋានេ យំ ឋបិតំ, តស្មិំ តំ បច្ឆា ហោតុ វា, មា វា, អធិដ្ឋានំ រុហតេវ. បុរេ បច្ឆា ឋបនដ្ឋានំ ន បមាណំ.

អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នស្ស ភិក្ខុភាវបរិច្ចាគវសេន សេតវត្ថនិវាសនំ វា កាសាវចជនំ វា ហីនាយាវត្តនំ.

ឯកាទសមេ អរុណុគ្គមនេតិ អន្តិមំ ឋបេត្វា តតោ បុរិមតរស្មិន្តិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ អន្តិមំ នាម អបរកត្តិកាយ បឋមារុណុគ្គមនំ. តញ្ហិ កាលត្តា និស្សគ្គិយំ ន ករោតិ. ឥធ ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ភិក្ខុនា’’តិ ករណវចនំ និទានានបេក្ខំ និទានេ ករណាភាវតោ. តស្មា ឯវ ‘‘ទសាហបរម’’ន្តិ អយមេត្ថ អនុបញ្ញត្តីតិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិចីវរំ អធិដ្ឋាតុំ ន វិកប្បេតុ’’ន្តិអាទិ (មហាវ. ៣៥៨) វចនតោ ច ឥធ ‘‘វិកប្បេតី’’តិ អវិសេសេន វុត្តវចនំ វិរុទ្ធំ វិយ ទិស្សតិ, ន ច វិរុទ្ធំ តថាគតា ភាសន្តិ, ¶ តស្មា ឯវមស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ – តិចីវរំ តិចីវរសង្ខេបេន បរិហារតោ អធិដ្ឋាតុមេវ អនុជានាមិ, ន វិកប្បេតុំ. វស្សិកសាដិកំ បន ចតុមាសតោ បរំ វិកប្បេតុមេវ, ន អធិដ្ឋាតុន្តិ. ឯវញ្ច បន សតិ យោ តិចីវរេ ឯកេន ចីវរេន វិប្បវសិតុកាមោ ហោតិ, តស្ស តិចីវរាធិដ្ឋានំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិប្បវាសសុខត្ថំ វិកប្បនាយ ឱកាសោ ទិន្នោ ហោតិ, ទសាហាតិក្កមេ ច អនាបត្តីតិ. ឯតេន ឧបាយេន សព្ពត្ថ វិកប្បនាយ អបដិសិទ្ធភាវោ វេទិតព្ពោតិ លិខិតំ.

ឥមស្ស បន សិក្ខាបទស្ស អយំ សង្ខេបវិនិច្ឆយោ – អនត្ថតេ កថិនេ ហេមន្តានំ បឋមទិវសតោ បដ្ឋាយ, អត្ថតេ កថិនេ គិម្ហានំ បឋមទិវសតោ បដ្ឋាយ ឧប្បន្នចីវរំ សន្ធាយ ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថាហ – ‘‘រជកេហិ ធោវាបេត្វា សេតកំ ការាបេន្តស្សាបិ អធិដ្ឋានំ អធិដ្ឋានមេវា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៥) វចនតោ អរជិតេបិ អធិដ្ឋានំ រុហតីតិ. តេន សូចិកម្មំ កត្វា រជិត្វា កប្បពិន្ទុំ ទត្វា អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ និយមោ កាតព្ពោ, ន កាតព្ពោតិ? កត្តព្ពោវ. បត្តោ វិយ អធិដ្ឋិតោ យថា បុន សេតភាវំ វា តម្ពភាវំ វា បត្តោ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតិ, ន ច បន តាទិសោ ¶ យំ អធិដ្ឋានំ ឧបគច្ឆតិ, ឯវមេតំ ទដ្ឋព្ពន្តិ. ‘‘ស្វេ កថិនំ ឧទ្ធរិស្សតី’’តិ លទ្ធចីវរំ សចេ អជ្ជេវ ន អធិដ្ឋាតិ, អរុណុគ្គមនេ ឯវ និស្សគ្គិយំ ហោតិ. កស្មា? ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិ’’ន្តិអាទិនា (បារា. ៤៦២-៤៦៣;) សិក្ខាបទស្ស វុត្តត្តា. កថិនព្ភន្តរេ ទសាហតោ ឧត្តរិបិ បរិហារំ លភតិ, កថិនតោ បន បច្ឆា ឯកទិវសម្បិ ន លភតិ. យថា កិំ – យថា អត្ថតកថិនោ សង្ឃោ តិចីវរំ អត្ថតទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ ឧព្ភារា អានិសំសំ លភតិ, ន តតោ បរំ, ឯវំ អត្ថតទិវសតោ បដ្ឋាយ យាវ ឧព្ភារា លភតិ, ឧទ្ធតេ បន កថិនេ ឯកទិវសម្បិ ន លភតិ. ឯត្ថាហ – ឧព្ភតទិវសតោ បដ្ឋាយ បុន ទសាហំ លភតីតិ? ន, កស្មា? ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតុ’’ន្តិ វចនតោ. កថិនព្ភន្តរេបិ ឯកាទសេ អរុណុគ្គមនេ និស្សគ្គិយន្តិ អាបន្នំ. តំ បន អតិប្បសង្គំ និវារេតុំ ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ, ន កថិនទិវសានិ អទិវសានីតិ ទីបនត្ថំ. អយមត្ថោ តត្ថ តត្ថ អាវិភវិស្សតិ. អថ វា វស្សិកសាដិកា អនតិរិត្តប្បមាណា នាមំ គហេត្វា វុត្តនយេនេវ ចត្តារោ វស្សិកេ មាសេ អធិដ្ឋាតព្ពា, តតោ បរំ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេតព្ពាតិ វុត្តំ. ឯត្ថ ‘‘បច្ចុទ្ធរិត្វា’’តិ វចនេ ឧបោសថទិវសេ ឯវ បច្ចុទ្ធរិត្វា វិកប្បេត្វា ឋបិតំ ហោតិ, តតោ បរំ ហេមន្តស្ស បឋមទិវសតោ បដ្ឋាយ បច្ចុទ្ធរណាភាវា. ឯវំ កថិនព្ភន្តរេ ឧប្បន្នចីវរម្បិ វេទិតព្ពន្តិ លិខិតំ.

កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឧទោសិតសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘អត្ថតកថិនស្ស ¶ បញ្ច មាសេ ពទ្ធសីមាយំ យត្ថ កត្ថចិ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា បក្កមន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. ‘‘អពទ្ធសីមាយបិ វដ្ដតី’’តិ ឥទំ អពទ្ធសីមាយំ កថិនត្ថារញ្ច អារញ្ញកសិក្ខាបទញ្ច សាធេតីតិ លិខិតំ. ឥទានិ –

‘‘ឆិន្នំ ធុតង្គំ សាសង្ក-សម្មតោ សន្តរុត្តរំ;

អចីវរស្សានាបត្តិ, បច្ចុទ្ធារាទិសិទ្ធិតោ’’តិ. (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៧៩) –

ឥទំ បកិណ្ណកំ វេទិតព្ពំ.

តត្រាយំ ¶ ចោទនាបុព្ពង្គមវិនិច្ឆយោ – កេចិ ‘‘ទិគុណំ សង្ឃាដិ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៨) វចនតោ ‘‘ឯកច្ចិកា សង្ឃាដិ នាធិដ្ឋាតព្ពា. សចេ អធិដ្ឋាតិ, ន រុហតី’’តិ វត្វា ឧបសម្បទាបេក្ខានម្បិ ទិគុណំយេវ សង្ឃាដិំ ទត្វា ឧបសម្បាទេន្តិ, តេ ឥមិនា សុត្តលេសេន សញ្ញាបេតព្ពា. ភគវតា ហិ ‘‘ឆិន្នកំ សង្ឃាដិំ, ឆិន្នកំ ឧត្តរាសង្គំ, ឆិន្នកំ អន្តរវាសក’’ន្តិ បឋមំ អនុញ្ញាតំ. តតោ ‘‘អញ្ញតរស្ស ភិក្ខុនោ តិចីវរេ ករិយមានេ សព្ពំ ឆិន្នកំ នប្បហោតិ. ទ្វេ ឆិន្នកានិ ឯកំ អឆិន្នកំ នប្បហោតិ, ទ្វេ អឆិន្នកានិ ឯកំ ឆិន្នកំ នប្បហោតី’’តិ ឥមស្មិំ វត្ថុស្មិំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អន្វាធិកម្បិ អារោបេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦០) អនុញ្ញាតំ, តស្មា ឯកច្ចិកាបិ សង្ឃាដិ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ. យា ឆិជ្ជមានាបិ នប្បហោតិ, តស្សា កុតោ ទិគុណតាតិ? អដ្ឋកថាយម្បិស្ស វុត្តំ ‘‘អន្វាធិកម្បិ អារោបេតុន្តិ អាគន្តុកបត្តម្បិ ទាតុំ, ឥទំ បន អប្បហោនកេ អារោបេតព្ពំ. សចេ បហោតិ, អាគន្តុកបត្តំ ន វដ្ដតិ, ឆិន្ទិតព្ពមេវា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦០). កថិនំ បន ឆិន្នកមេវ វដ្ដតិ, អាវេណិកលក្ខណត្តា, ‘‘ឆិន្នកំ ទិគុណំ នប្បហោតី’’តិ វចនាភាវតោ ចាតិ សន្និដ្ឋានមេត្ថ គន្តព្ពន្តិ.

ធុតង្គន្តិ អនុបសម្បន្នានំ តេចីវរិកធុតង្គាភាវតោ តិចីវរេនេវ តេចីវរិកោតិ, តេសំ អធិដ្ឋានាភាវតោ ‘‘អធិដ្ឋិតេនេវា’’តិ វត្តព្ពំ ហោតូតិ ចេ? ន, ធុតង្គភេទេន វិរោធប្បសង្គតោ. ចតុត្ថចីវរសាទិយនេន ហិ ធុតង្គភេទោ, ន តិចីវរវិប្បវាសេន, នាបិ អតិរេកចីវរសាទិយនេន, នាបិ អតិរេកចីវរធារណេន. យស្មា បន ភិក្ខូនំ ឯវ ភគវតា អធិដ្ឋានវសេន នវ ចីវរានិ ¶ អនុញ្ញាតានិ, ជាតិវសេន ច វុត្តានិ, ន ឯវំ អនុបសម្បន្នានំ, តស្មា នេសំ ចីវរនិយមាភាវា ន តំ ធុតង្គំ អនុញ្ញាតំ គហដ្ឋានំ វិយ. តស្មា តស្ស សមាទានវិធានេ អវចនតោ ច សន្និដ្ឋានមេត្ថ គន្តព្ពន្តិ.

សាសង្កសម្មតោតិ កង្ខាវិតរណិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. សាសង្កសិក្ខាបទវណ្ណនា) សាសង្កសិក្ខាបទេ វិសុំ អង្គានិ ន វុត្តានិ, ‘‘សេសមេត្ថ ចីវរវគ្គស្ស ទុតិយសិក្ខាបទេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ, ន ច បនេតំ វុត្តំ. តត្ថ រត្តិវិប្បវាសោ ចតុត្ថមង្គំ, ឥធ ឆារត្តវិប្បវាសោ, អយមេត្ថ វិសេសោតិ. តស្មា អង្គសាមញ្ញតោ ច សម្មុតិសាមញ្ញតោ ច សាសង្កសិក្ខាបទមេវិទន្តិ ឥទំ ¶ និប្បទេសំ, តំ សប្បទេសំ មាសបរមត្តា. តត្ថ ពហិគាមេបិ គាមសីមំ ឱក្កមិត្វា វសិត្វា បក្កមន្តស្ស អនាបត្តិ, ឥធ ន តថា. ឥធ អនន្តរេ អនន្តរេ អរុណុគ្គមនេ និស្សគ្គិយំ, តត្ថ សត្តមេតិ អយំ ឥមេសំ ទ្វិន្នំ វិសេសោ. អង្គានិ បន ចីវរនិក្ខេបនង្គសម្បត្តិតោ វិបរិយាយេន, ឥធ វុត្តនយេន ច សិទ្ធត្តា ន វុត្តានិ. តានិ កាមំ ន វុត្តានិ, តថាបិ ចតុត្ថមង្គំ វិសេសិតព្ពំ, ន បន វិសេសិតំ. កិំ ការណំ? ឥធ វុត្តនិស្សជ្ជនក្កមេន និស្សជ្ជិត្វា អាបត្តិទេសនតោ, តត្ថាបន្នាបត្តិវិមោក្ខទីបនត្ថំ. សំវច្ឆរវិប្បវុត្ថម្បិ រត្តិវិប្បវុត្ថមេវ, បគេវ ឆារត្តវិប្បវុត្ថំ. ឯវំ សន្តេបិ តត្ថ យថាវុត្តអង្គសម្បត្តិយា សតិ តត្ថ វុត្តនយេនេវ និស្សជ្ជិតព្ពំ. ហេមន្តេ, គិម្ហេ វា និស្សជ្ជតិ ចេ? ឥធ វុត្តនយេនាបិ និស្សជ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ញាបនត្ថំ ចតុត្ថមង្គំ ន វិសេសិតន្តិ នោ តក្កោតិ អាចរិយោ. មាសាតិក្កន្តំ, ទសាហាតិក្កន្តម្បិ ចីវរំ ‘‘ទសាហាតិក្កន្ត’’ន្តិ វត្វា និស្សដ្ឋមេវ, ន ឩនមាសំ ហុត្វា ‘‘ទសាហាតិក្កន្ត’’ន្តិ វត្វា, មាសាតិក្កន្ត’’ន្តិ វត្វាតិ ឯកេ. តថាបិ សចេ បច្ចាសាចីវរំ ហោតិ, និស្សគ្គិយំ. ‘‘ទសាហាតិក្កន្ត’’ន្តិ វត្វា មូលចីវរំ បន ‘‘មាសាតិក្កន្ត’’ន្តិ វត្វា និស្សជ្ជិតព្ពំ.

‘‘សន្តរុត្តរ’’ន្តិ វា ‘‘សង្ឃាដិ’’ន្តិ វា ‘‘ចីវរ’’ន្តិ វា កិំ តិចីវរំ, ឧទាហុ អញ្ញម្បីតិ? កិញ្ចេត្ថ – យទិ តិចីវរមេវ បដិសិទ្ធំ, បរិយាបន្នវសេន អច្ឆិន្នចីវរអអឆន្ទនធោវាបនវិញ្ញត្តិអាទិវិរោធោ. អថ អញ្ញម្បិ ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិ’’ន្តិ ឯវមាទិនា វិរោធោតិ? វុច្ចតេ – ន និយមតោ វេទិតព្ពំ យថាសម្ភវំ គហេតព្ពតោ. តថា ហិ ‘‘ចីវរំ និក្ខិបិត្វា សន្តរុត្តរេន ជនបទចារិកំ បក្កមន្តី’’តិ (បារា. ៤៧១) ឯវមាទីសុ តិចីវរមេវ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សន្តរុត្តរេន គាមោ បវិសិតព្ពោ (មហាវ. ៣៦២), សន្តរុត្តរបរមំ តតោ ចីវរំ សាទិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៥២៣-៥២៤) ឯវមាទីសុ យំ កិញ្ចិ, តថា ‘‘សគុណំ កត្វា សង្ឃាដិយោ ទាតព្ពា, និវាសនំ ទាតព្ពំ, សង្ឃាដិ ទាតព្ពា, ហន្ទ តេ, អាវុសោ ¶ , សង្ឃាដិ, ទេហិ មេ បដ’’ន្តិ ឯវមាទីសុ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘សព្ពញ្ហិ ចីវរំ សង្ឃដិតដ្ឋេន ‘សង្ឃាដី’តិ វុច្ចតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៩៨). តថា ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិ’’ន្តិ ឯត្ថាបីតិ ឯកេ. អន្តោសមយេ យាវទត្ថំ ចីវរំ អនុញ្ញាតំ, តំ សព្ពំ ករិយមានំ កទា និដ្ឋានំ គច្ឆិស្សតិ, តស្មា តិចីវរមេវាតិ ឯកេ.

អចីវរស្សានាបត្តិ ¶ បច្ចុទ្ធារាទិសិទ្ធិតោតិ កិំ វុត្តំ ហោតិ – ឧទោសិតសិក្ខាបទស្ស និប្បយោជនភាវប្បសង្គតោ តិចីវរវិប្បវាសេ តេចីវរស្ស អាបត្តីតិ ឯកេ. តត្ថេតំ វុច្ចតិ ន ហោតិ អាបត្តិ បច្ចុទ្ធារាទិសិទ្ធិតោ. ‘‘អនាបត្តិ អន្តោអរុណេ បច្ចុទ្ធរតិ វិស្សជ្ជេតី’’តិ (បារា. ៤៩៦) ហិ វុត្តំ. អញ្ញថា បច្ចុទ្ធរន្តស្ស, អន្តោអរុណេ វិស្សជ្ជេន្តស្ស ច យាវ អញ្ញោ នាធិដ្ឋាតិ, តាវ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ យថាវុត្តនយេនេវ. អញ្ញថា សត្តព្ភន្តរេន វិប្បវាសស្សាតិ វិប្បវាសតោ យថារុតំយេវ សតិ វិប្បវាសេ វិប្បវាសតោ, អវិប្បវាសេ សតិ អវិប្បវាសតោតិ.

ឧទោសិតសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. អកាលចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា

អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានស្ស ទុព្ពិជានត្តា តំ ទស្សេតុំ ‘‘អបិច ភិក្ខូន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. វិហារបរិយន្តេ និវិដ្ឋធុវសន្និបាតដ្ឋានតោ វា បរិយន្តេ ឋិតភោជនសាលតោ វា និពទ្ធវសនកអាវាសតោ វាតិ ឯវំ គហេតព្ពំ. សចេ វិហារេ សន្និបតិតភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធា ហុត្វា យោជនសតម្បិ បូរេត្វា និសីទន្តិ, យោជនសតម្បិ ឧបចារសីមា ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘សមានសំវាសកសីមាយា’’តិ វុត្តេ ខណ្ឌសីមាទីសុ ឋិតានំ ន បាបុណាតិ, តាសំ វិសុំ សមានសំវាសកសីមត្តាតិ ច សមានសំវាសកអវិប្បវាសសីមានំ ឥទំ នានត្តំ. ‘‘អវិប្បវាសសីមាយ ទម្មី’’តិ ទិន្នំ បន គាមេ ឋិតានំ ន បាបុណាតិ. កស្មា? ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) វចនតោ. ‘‘សមានសំវាសកសីមាយា’’តិ ទិន្នំ បន យស្មិំ ឋានេ អវិប្បវាសសីមា អត្ថិ, តត្ថ ឋិតានម្បិ. ‘‘តត្រ ឋិតានញ្ច បាបុណាតី’’តិ ច, ‘‘ខណ្ឌសីមាយំ ឋត្វា ‘សីមដ្ឋកសង្ឃោ គណ្ហាតូ’តិ វុត្តេ ឧបចារសីមាយ ឯវ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទាតព្ព’’ន្តិ ច, ‘‘តេសំ ពហិសីមដ្ឋានម្បិ បាបុណាតិ យាវ កថិនស្សុព្ភារាតិ អត្ថោ’’តិ ច, ‘‘អនត្ថតេ បន កថិនេ អន្តោហេមន្តេ សចេ វិហារំ បវិសិត្វា ‘វស្សំវុដ្ឋសង្ឃស្ស ទម្មី’តិ វទតិ, យេ តត្ថ វស្សច្ឆេទំ អកត្វា បច្ឆិមវស្សំវុដ្ឋា, តេសំ ពហិសីមដ្ឋានម្បិ បាបុណាតី’’តិ វិនយធរា ¶ បរិច្ឆិន្ទន្តិ, អដ្ឋកថាយំ បន អនាគតំ. តស្មា សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘លក្ខណញ្ញូ វទន្តី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វុត្តន្តិ ច, ‘‘‘ចីវរមាសតោ បដ្ឋាយ យាវ ¶ ហេមន្តស្ស បច្ឆិមោ ទិវសោ, តាវ វស្សាវាសិកំ ទេមា’តិ វុត្តេ កថិនំ អត្ថតំ វា ហោតុ, អនត្ថតំ វាតិ យំ សមន្តបាសាទិកាវចនំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩), ឯត្ថាបិ យទិ អត្ថតំ, បុរិមវស្សំវុដ្ឋា បញ្ច មាសេ. យទិ អនត្ថតំ, បច្ឆិមវស្សំវុដ្ឋា ចត្តារោ មាសេ លភន្តីតិ វិនិច្ឆយោ’’តិ ច លិខិតំ.

‘‘យេហិ មយ្ហំ យាគុ បីតាតិ យេហិ និមន្តិតេហិ មយ្ហំ យាគុ បីតាតិ អធិប្បាយោ. តស្មា យេហិ និមន្តិតេហិ យាគុ បីតា, តេសំយេវ បាបុណាតីតិ វុត្តំ. អញ្ញថា ‘យេហិ មយ្ហំ យាគុ បីតា’តិ វុត្តេ និមន្តិតា វា ហោន្តុ, អនិមន្តិតា វា, យេហិ បីតា, តេសំ បាបុណិតព្ពានី’’តិ វទន្តិ. ឯត្ថ ‘‘និដ្ឋិតចីវរស្មិំ ភិក្ខុនា ឧព្ភតស្មិំ កថិនេ’’តិ វទន្តោ ញាបេតិ ឯត្ថន្តរេ តិណ្ណម្បិ អកាលចីវរានំ ឧប្បត្តិអភាវន្តិ. កស្មា បន បទភាជនេ វិត្ថារិតានីតិ? វុច្ចតេ – ឥទំ បន សិក្ខាបទំ អធិដ្ឋានំ សន្ធាយ ន វុត្តំ កិន្តុ បឋមសិក្ខាបទេ ទសាហបរមំ អនុជានិត្វា តស្មិំ អប្បហោន្តេ សចេ បច្ចាសា អត្ថិ, តមេវ វឌ្ឍេត្វា មាសមនុជានន្តោ ឥមម្បិ អត្ថវិសេសំ ទីបេតិ. អកាលចីវរំ នាម សម្មុខីភូតេន ភាជេតព្ពំ. តំ បន ‘‘អាកង្ខមានេន ភិក្ខុនា បដិគ្គហេតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា សិក្ខាបទេន វឌ្ឍេត្វា វុត្តន្តិ. តស្មា តីណិបិ បទភាជនេ វិត្ថារិតានីតិ.

‘‘ខិប្បមេវ ការេតព្ពន្តិ សីឃំ អន្តោទសាហេយេវ ការេតព្ព’’ន្តិ ឥទំ បន បហោនកភាវេ បុរិមសិក្ខាបទលក្ខណេនាតិ ទីបេតុំ វុត្តំ. តស្មា ឯវំ ‘‘សីឃ’’ន្តិ វា ‘‘លហុ’’ន្តិ វា អាទិនា អវត្វាបិ ‘‘ទសាហា’’តិ វុត្តន្តិ. អត្ថតកថិនស្ស ឯវំ ហោតុ, អនត្ថតេ បន កថិនេ កថន្តិ វុត្តេ អនត្ថតស្ស បដិក្ខេបតំ ទស្សេតីតិ វុត្តោ អបស្សន្តោ វិឃាតំ អាបជ្ជតីតិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៤៩៩-៥០០) លិខិតំ.

អកាលចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. បុរាណចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘សាកិយានិយោ វិយ សុទ្ធភិក្ខុសង្ឃេ វា’’តិ ឥទំ ‘‘ភិក្ខុនី នាម ឧភតោសង្ឃេ ឧបសម្បន្នា’’តិ ¶ (បារា. ៥០៥) ឥមិនា វិរុជ្ឈតីតិ ចេ? ន, អធិប្បាយាជាននតោ ¶ . ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ឧបសម្បទាយ បដិក្ខិត្តត្តា តទនុប្បសង្គភយា ឯវំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯកេន វត្ថុនាតិ យេន កេនចិ បឋមេន. អវុត្តា វា ធោវតីតិ អវុត្តា ធោវតិ, រជតិ អាកោដេតីតិ អត្ថោ. ‘‘‘អវុត្តា’តិ វចនតោ អវាទាបេត្វា ធោវនាទីសុ អនាបត្តី’’តិ លិខិតំ. ឥធ ចីវរំ នាម និវាសនបារុបនូបគមេវ. យទិ ឯវំ ‘‘និវាសនបារុបនូបគមេវ វត្តព្ព’’ន្តិ ចេ? តំ ន វត្តព្ពំ ‘‘បុរាណចីវរ’’ន្តិ ឥមិនាវ សិទ្ធត្តា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘បុរាណចីវរំ នាម សកិំ និវត្ថម្បិ សកិំ បារុតម្បី’’តិ (បារា. ៥០៥).

បុរាណចីវរសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ចីវរប្បដិគ្គហណសិក្ខាបទវណ្ណនា

ឧបចារោ ទ្វាទសហត្ថោ. អចិត្តកត្តា កថំ បំសុកូលំ វដ្ដតីតិ ចេ? តាយ តស្ស ភិក្ខុនោ អទិន្នត្តា, ភិក្ខុនា ច តតោ ភិក្ខុនិតោ អគ្គហិតត្តា ច.

ចីវរប្បដិគ្គហណសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា

ញាតកប្បវារិតេ វា វិញ្ញាបេន្តស្សាតិ ឯត្ថ ច សង្ឃវសេន បវារិតេសុ បមាណមេវ វដ្ដតិ. បុគ្គលិកប្បវារណាយ យំ យំ បវារេតិ, តំ តំយេវ វិញ្ញាបេតព្ពន្តិ លិខិតំ.

អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. តតុត្តរិសិក្ខាបទវណ្ណនា

បកតិយា សន្តរុត្តរេន ចរតិ កថិនបលិពោធវសេន វា សាសង្កសិក្ខាបទវសេន វា. ឯត្ថ សិយា – ‘‘ន មត្តំ ជានិត្វា ពហុំ ចីវរំ វិញ្ញាបេស្សន្តិ, ទុស្សវាណិជ្ជំ វា’’តិអាទិនា (បារា. ៥២២) ឧជ្ឈាយន្តានំ សុត្វា ភគវាបិ ឆព្ពគ្គិយេ ភិក្ខូ ¶ ‘‘កថញ្ហិ នាម តុម្ហេ មោឃបុរិសា ¶ ន មត្តំ ជានិត្វា ពហុំ ចីវរំ វិញ្ញាបេស្សថា’’តិ (បារា. ៥២២) វត្វា សិក្ខាបទស្ស បញ្ញត្តត្តា ច ឥមិស្សំ កង្ខាវិតរណិយំ ‘‘ពហុចីវរវិញ្ញាបនវត្ថុស្មិំ បញ្ញត្ត’’ន្តិ វុត្តត្តា, សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘ន ហិ អនច្ឆិន្នចីវរា អត្តនោ អត្ថាយ សាខាបលាសំ ភញ្ជិតុំ លភន្តិ, អច្ឆិន្នចីវរានំ បន អត្ថាយ លភន្តី’’តិ វុត្តត្តា ច អញ្ញស្សត្ថាយ បមាណំ វិញ្ញាបេតុំ វដ្ដតីតិ ចេ? ន, កស្មា? អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទស្ស អដ្ឋុប្បត្តិយា ឯវ អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិ វារិតា. តស្ស សិក្ខាបទស្ស អនាបត្តិ. បាឡិយំ (បារា. ៥២១) ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ ឥមិស្សា អនាបត្តិបាឡិយា អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញាបេន្តោ តស្ស ញាតកប្បវារិតេ ឯវ វិញ្ញាបេតិ, ន អញ្ញេតិ វចនតោ ច វារិតា. តស្មា ភគវាបិ ‘‘ពហុំ ចីវរំ វិញ្ញាបេស្សថា’’តិ (បារា. ៥២២) វិគរហិត្វា សិក្ខាបទំ បញ្ញាបេន្តោ ‘‘អភិហដ្ឋុំ បវារេយ្យា’’តិ វុត្តនយេនេវ បមាណតោ គហណំ អនុជានិ, ន អញ្ញស្សត្ថាយ បមាណតោ វិញ្ញាបនំ. យស្មា បនិមំ សិក្ខាបទំ អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញាបនវត្ថុស្មិំយេវ បញ្ញត្តំ, តស្មា ឥធ ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ ន វុត្តំ, ន ន លព្ភតីតិ កត្វា.

អដ្ឋកថាសុ ‘‘អញ្ញាតកប្បវារិតដ្ឋានេ បកតិយា ពហុម្បិ វដ្ដតិ, អច្ឆិន្នការណា បមាណមេវ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. តំ ‘‘អនាបត្តិ ញាតកានំ បវារិតាន’’ន្តិ (បារា. ៥២៦) វុត្តអនាបត្តិបាឡិយា ន សមេតីតិ សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥២៦) វុត្តត្តា ឥធាបិ វុត្តនយេនេវ ញាតកប្បវារិតេ វិញ្ញាបេន្តស្ស អត្តនោ ធនេន គណ្ហន្តស្ស អនាបត្តីតិ លិខិតំ. ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយា’’តិ និទានវិរោធតោ ន វុត្តំ, តថាបិ អនន្តរេ វុត្តនយេនេវ លព្ភតិ ឯវាតិ វទន្តិ.

តតុត្តរិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា

បឋមឧបក្ខដេ ‘‘បុព្ពេ អប្បវារិតោ’’តិ (បារា. ៥២៨) វចនតោ តស្មិំ ខណេ បវារិតោបិ អប្បវារិតោវ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ទុតិយឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា

ទុតិយឧបក្ខដេន ¶ ¶ កិំ បយោជនន្តិ ចេ? នត្ថិ បយោជនំ, កេវលំ អដ្ឋុប្បត្តិវសេន បន បញ្ញត្តំ ភិក្ខុនិយា រហោនិសជ្ជសិក្ខាបទំ វិយ. ឯវំ សន្តេ សង្គីតិការកេហិ សង្គីតិំ អនារោបេតព្ពំ ភវេយ្យ វិនាបិ តេន តទត្ថសិទ្ធិតោ, អនិស្សរត្តា, អនារោបេតុំ អនុញ្ញាតត្តា ច. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អាកង្ខមានោ, អានន្ទ, សង្ឃោ…បេ… សមូហនេយ្យា’’តិ (ទី. និ. ២.២១៦; ចូឡវ. ៤៤១). ឥទំ សព្ពមការណំ. ន ហិ ពុទ្ធា អប្បយោជនំ វចនំ និច្ឆារេន្តិ, បគេវ សិក្ខាបទំ. តេនេវាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឥទញ្ហិ បុរិមស្ស អនុបញ្ញត្តិសទិស’’ន្តិអាទិ. អនុបញ្ញត្តិ ច និប្បយោជនំ នត្ថិ. តំសទិសញ្ចេតំ, ន និប្បយោជនន្តិ ទស្សិតំ ហោតិ. ឯវំ សន្តេ កោ បនេត្ថ អត្ថវិសេសោតិ? តតោ អាហ ‘‘កេវលំ តត្ថ ឯកស្ស បីឡា កតា, ឥធ ទ្វិន្នំ, អយមេត្ថ វិសេសោ’’តិ. ឥមិនា អត្ថវិសេសេន កោ បនញ្ញោ អតិរេកត្ថោ ទស្សិតោតិ? បោរាណគណ្ឋិបទេ តាវ វុត្តំ ‘‘ឯកស្មិម្បិ វត្ថុស្មិំ ឧភិន្នម្បិ បីឡា កាតុំ ន វដ្ដតីតិ អយមតិរេកត្ថោ ទស្សិតោ’’តិ. តេនេតំ ទីបេតិ ‘‘ន កេវលំ បដិលទ្ធចីវរគណនាយ ឯវ អាបត្តិគណនា, បីឡិតបុគ្គលសង្ខាតវត្ថុគណនាយបី’’តិ.

ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘វត្ថុតោ គណនាយបិ, សិយា អាបត្តិ នេកតា;

ឥតិ សន្ទស្សនត្ថញ្ច, ទុតិយូបក្ខដំ ឥធ.

‘‘កាយសំសគ្គសិក្ខាយ, វិភង្គេ វិយ កិន្តេតំ;

ឯកិត្ថិយាបិ នេកតា, អាបត្តីនំ បយោគតោ’’តិ. (វជិរ. ដី. បារាជិក ៥៣២);

អបិចេតំ សិក្ខាបទំ តំជាតិកេសុ សិក្ខាបទេសុ សព្ពេសុបិ គហេតព្ពវិនិច្ឆយស្ស ទស្សនប្បយោជនន្តិ វេទិតព្ពំ. អាហ ច –

‘‘អញ្ញាតិកាយ ពហុតាយ វិមិស្សតាយ;

អាបត្តិយាបិ ពហុតា ច វិមិស្សតា ច;

ឥច្ចេវមាទិវិធិសម្ភវទស្សនត្ថំ ¶ ;

សត្ថា ឧបក្ខដមិទំ ទុតិយំ អវោចា’’តិ. (វជិរ. ដី. បារាជិក ៥៣២);

តស្សាយំ ¶ សង្ខេបតោ អធិប្បាយបុព្ពង្គមា វិចារណា – បុរាណចីវរំ ឯកមេវ ភិក្ខុ ភិក្ខុនីហិ ទ្វីហិ, ពហូហិ វា ធោវាបេតិ, ភិក្ខុនិគណនាយ បាចិត្តិយគណនា. តថា ទ្វិន្នំ, ពហូនំ វា សាធារណំ ឯកមេវ ចីវរំ អញ្ញត្រ បារិវត្តកា បដិគ្គណ្ហាតិ, ឥធាបិ តថា ទ្វិន្នំ, ពហូនំ វា សាធារណមេកំ វិញ្ញាបេតិ, វិញ្ញត្តបុគ្គលគណនាយ អាបត្តិគណនា. តថា អញ្ញេសុបិ ឯវរូបេសុ សិក្ខាបទេសុ នយោ នេតព្ពោ. អយំ តាវ ពហុតាយ នយោ.

វិមិស្សតាយ បន ញាតិកាយ, អញ្ញាតិកាយ ច ឯកំ ធោវាបេតិ, ឯកតោ និដ្ឋាបនេ ឯកំ បាចិត្តិយំ. អថ ញាតិកា បឋមំ ថោកំ ធោវិត្វា ឋិតា, បុន អញ្ញាតិកា សុធោតំ ករោតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយំ. អថ អញ្ញាតិកា បឋមំ ធោវតិ, បច្ឆា ញាតិកា សុធោតំ ករោតិ, អញ្ញាតិកាយ បយោគវសេន ភិក្ខុនោ ទុក្កដមេវ. អញ្ញាតិកាយ, ញាតិកាយ ច អញ្ញាតិកសញ្ញី, វេមតិកោ, ញាតិកសញ្ញី វា ធោវាបេតិ, យថាវុត្តនយេន និស្សគ្គិយទុក្កដាទិអាបត្តិភេទគណនា វេទិតព្ពា. តថា អញ្ញាតិកាយ, ញាតិកាយ ច សន្តកំ ចីវរំ ឧភោហិ ឯកតោ ទិយ្យមានំ បដិគ្គណ្ហាតិ, និស្សគ្គិយមេវ. អថ អញ្ញាតិកាយ ឯវ ហត្ថតោ បដិគ្គណ្ហាតិ, និស្សគ្គិយមេវ. អថ ញាតិកាយ ហត្ថតោ បដិគ្គណ្ហាតិ, អនាបត្តិ. អថ ឧភោសុ អញ្ញាតិកាទិសញ្ញី, វុត្តនយេនេវ និស្សគ្គិយទុក្កដាទិអាបត្តិភេទគណនា វេទិតព្ពា. តថា អញ្ញាតិកវិញ្ញត្តិអាទីសុបិ យថាសម្ភវំ នយោ នេតព្ពោ. អយំ វិមិស្សតាយ នយោ.

អាទិសទ្ទេន បន អនេកេ អញ្ញាតិកា វិញ្ញត្តា, វិញ្ញត្តបុគ្គលគណនាយ ទុក្កដំ. ឯកោ ទេតិ, ឯកោ ន ទេតិ, និស្សគ្គិយំ. អថ អវិញ្ញត្តោ ទេតិ, ន និសគ្គិយំ. អថ វិញ្ញត្តាវិញ្ញត្តានំ សាធារណំ វិញ្ញត្តោ ទេតិ, និស្សគ្គិយំ. ឧភោ ទេន្តិ, និស្សគ្គិយមេវ. អវិញ្ញត្តោ ទេតិ, និស្សគ្គិយេន អនាបត្តិ. វិញ្ញត្តស្ស វចនេន អវិញ្ញត្តោ ទេតិ, អនាបត្តិ ឯវ. តថា ឧបក្ខដាទីសុបិ យថាសម្ភវំ នយោ នេតព្ពោ.

ឯត្តាវតា សង្ខេបតោ អញ្ញាតិកាយាទិគាថា វុត្តាធិប្បាយា ហោតិ. យំ បនេត្ថ ភិក្ខុនិយា រហោនិសជ្ជសិក្ខាបទំ និប្បយោជនតាយ និទស្សនំ ¶ វុត្តំ, តស្ស បយោជនវិសេសោ តស្មិំយេវ អាវិភវិស្សតីតិ ¶ . ឯវមេវ អញ្ញត្ថបិ វចនេន, វិសេសអដ្ឋុប្បត្តិវសេន ច សិក្ខាបទេសុ ញាតព្ពំ វិសេសប្បយោជនន្តិ.

ទុតិយឧបក្ខដសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘ឋានំ ភញ្ជតិ, អាគតការណំ វិនាសេតី’’តិ វុត្តត្តា បុន ចោទនំ ន លភតីតិ ឯកេ. អាគមនស្ស សាត្ថកំ ន ហោតិ, ចីវរំ ន លភិស្សតិ បដិសន្ថារស្ស កតត្តាតិ ឯកេ. ចោទនាលក្ខណំ ន ហោតីតិ កត្វា វុត្តន្តិ ឯកេ. ‘‘ធម្មទេសនាធិប្បាយាទិនា ន បដិសន្ថារោ កាតព្ពោ’’តិ ឧបតិស្សត្ថេរោ ‘‘‘អាគតការណំ វិនាសេតី’តិ ចោទនាឋានានិ ភញ្ជតិ, ចោទេតុកាមោ អកត្តព្ពមកាសិ, តប្បច្ចយា វត្តភេទេ ទុក្កដ’’ន្តិ ច វទតិ. ធម្មសិរិត្ថេរោ បន ‘‘អាសនេ ចេ និសីទតិ, ឯកាយ និសជ្ជាយ ទ្វេ ឋានានិ ភញ្ជតិ. អាមិសំ ចេ បដិគ្គណ្ហាតិ, ឯកេន បដិគ្គហណេន ទ្វេ ឋានានិ ភញ្ជតិ. ធម្មំ ចេ ភាសតិ, ធម្មទេសនាសិក្ខាបទេ វុត្តបរិច្ឆេទាយ ឯកាយ វាចាយ ទ្វេ ឋានានិ ភញ្ជតិ. តំ សន្ធាយ ‘អាគតការណំ វិនាសេតី’តិ វុត្ត’’ន្តិ វទតិ. ‘‘ឯសោ ខោ’’តិ វុត្តេន សញ្ញត្តោ ឯកោ, ‘‘អយំ វេយ្យាវច្ចករោតិ…បេ… អវុត្តេបិ ចោទេតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តោ ទុតិយោ, សចេ បន ទូតោ គច្ឆន្តោវ ‘‘អហំ តស្ស ហត្ថេ ទស្សាមី’’តិអាទិនា វុត្តោ តតិយោ, ‘‘អញ្ញំ វា បេសេត្វា អារោចាបេតី’’តិ វុត្តោ ចតុត្ថោតិ យថា ភិក្ខុនា និទ្ទិដ្ឋា ចត្តារោ, តថេវ ទូតេន និទ្ទិដ្ឋា ចត្តារោ. មុខវេវដិកកប្បិយការកោ, បរម្មុខកប្បិយការកោ ចេតិ ឯតេសុ អញ្ញាតកអប្បវារិតេសុ វិយ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ លិខិតំ.

រាជសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចីវរវគ្គោ បឋមោ.

២. ឯឡកលោមវគ្គោ

១. កោសិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

ការាបេយ្យាតិ ¶ ¶ អត្តនោ ច បរស្ស ច ឧភិន្នញ្ច កោសិយំ ឯកតោ គណ្ហិត្វា វុត្តំ, ឧភោ វា ឯកតោ ករោន្តីតិ អត្ថតោ វេទិតព្ពំ. តត្ថ អត្តនា កតំ ចេ, ‘‘និស្សជ្ជនកាលេ សយំ កតំ និស្សគ្គិយ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. ឧភោហិ ចេ កតំ, យថាបាឡិមេវ.

កោសិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សុទ្ធកាឡកសិក្ខាបទវណ្ណនា

យថា បឋមេ ‘‘ឯកេនបិ កោសិយំសុនា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. កោសិយសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តំ, តថា ឥធ ‘‘ឯកេនបិ អញ្ញេន អមិស្សិតាន’’ន្តិ វចនាភាវតោ អញ្ញេន មិស្សភាវេ សតិបិ អបញ្ញាយមានរូបកំ ចេ, ‘‘សុទ្ធកាឡក’’មិច្ចេវ វុច្ចតីតិ វទន្តិ.

សុទ្ធកាឡកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ទ្វេភាគសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘តុលយិត្វា’’តិ វចនតោ យថា តុលាធារណាយ កាឡកាធិកា ន ហោន្តិ, តថា កាឡកានំ ទ្វេ ភាគា គហេតព្ពា ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន. ‘‘ឯកស្សាបិ កាឡកលោមស្ស អតិរេកភាវេ និស្សគ្គិយន្តិ វចនំ តុលាធារណាយ កិញ្ចាបិ ន សមេតិ, អចិត្តកត្តា បន សិក្ខាបទស្ស បុព្ពេ តុលាយ ធារយិត្វា ឋបិតេសុ ឯកម្បិ លោមំ តត្ថ បតេយ្យ, និស្សគ្គិយន្តិ អយមធិប្បាយោតិ នោ តក្កោ’’តិ អាចរិយោ. វុត្តបរិច្ឆេទេន អគ្គហណំ អកិរិយា, សន្ថតករណំ កិរិយា.

ទ្វេភាគសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ឆព្ពស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘ឱរេន ¶ ¶ ចេ ឆន្នំ វស្សាន’’ន្តិ វុត្តត្តា ឆព្ពស្សេ បរិបុណ្ណេ កាតុំ វដ្ដតីតិ និដ្ឋានទិវសតោ បដ្ឋាយ ឆន្នំ វស្សានំ បរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. យានិ បនេត្ថ អតិរេកឆព្ពស្សវសេន វា សម្មុតិវសេន វា កតានិ, សព្ពានិ តានិ ឯកតោ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដន្តីតិ. គិលានស្ស ច ឯកំ នប្បហោតីតិ អនេកម្បិ វដ្ដតិ. យតោ បដ្ឋាយ រោគស្ស មន្ទតាយ សន្ថតំ អាទាយ គន្តុំ សក្កោតិ, តតោ បដ្ឋាយ សម្មុតិ វា រោគោ វា ន រក្ខតីតិ ឯកេ. អបិច ឆវស្សពុទ្ធនិម្មលំ សិក្ខាបទំ វិចារេតុំ គម្ភីរត្តា. តស្មា ឆវស្សេ កម្មំ កតន្តិ.

ឆព្ពស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. និសីទនសិក្ខាបទវណ្ណនា

កស្មា បនេត្ថ ‘‘សន្ថតំ បន ភិក្ខុនា’’តិ សិក្ខាបទំ អបញ្ញបេត្វា ‘‘និសីទនសន្ថត’’ន្តិ បញ្ញត្តំ, ននុ ឯត្ថ ការណេន ភវិតព្ពន្តិ? អត្ថិ ការណំ, ចីវរសញ្ញិតាយ សន្ថតានំ ឧជ្ឈិតត្តា តេសំ អចីវរភាវទស្សនត្ថំ តថា បញ្ញត្តំ ភគវតាតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មា តេ ភិក្ខូ តេចីវរិកធុតង្គភេទភយា សន្ថតេ ចតុត្ថចីវរសញ្ញិតាយ សន្ថតានិ ឧជ្ឈិត្វា តេរស ធុតង្គានិ សមាទយិំសុ, ភគវា ច តេសំ សន្ថតំ អនុជានិ. តតោ តេសំ ភិក្ខូនំ ឯវំ ហោតិ ‘‘និសីទនចីវរសណ្ឋានម្បេតំ និសីទនសន្ថតំ នោ ភគវតា អនុញ្ញាតំ ចតុត្ថចីវរភាវេន, បគេវ កតសន្ថតំ វា’’តិ. តតោ ‘‘សន្ថតេ តេសំ ចីវរសញ្ញិតា ន ភវិស្សតី’’តិ តទត្ថំ ភគវតា ‘‘សន្ថត’’ន្តិ អបញ្ញបេត្វា ‘‘និសីទនសន្ថត’’ន្តិ បញ្ញត្តន្តិ អធិប្បាយោ. ឥមេសុ បន បញ្ចសុ សន្ថតេសុ បុរិមានិ តីណិ វិនយកម្មំ កត្វា បដិលភិត្វាបិ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដន្តិ អកប្បិយត្តា, បច្ឆិមានិ ទ្វេ វដ្ដន្តីតិ (វជិរ. ដី. បារាជិក ៥៦៦-៥៦៧) លិខិតំ. កថំ បញ្ញាយតីតិ ចេ? ‘‘អនាបត្តិ អញ្ញេន កតំ បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតី’’តិ (បារា. ៥៧០) វចនតោតិ វេទិតព្ពំ.

និសីទនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឯឡកលោមសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នស្សា’’តិ ¶ ¶ ឥមិនា បកតិយា ទីឃមគ្គំ បដិបន្នស្ស ឧប្បន្នានិបិ តិយោជនបរមមេវ ហរិតព្ពានិ, បគេវ អប្បដិបន្នស្សាតិ ទស្សេតិ. បដិបន្នស្ស ចេ, អទ្ធានំ នាម បដិបន្នស្ស អកាមា វស្សំវុដ្ឋភិក្ខុនិយា មគ្គប្បដិបត្តិ វិយាតិ ទស្សេតិ. អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នស្ស និស្សគ្គិយន្តិ វា សម្ពន្ធោ. តេនេវ វាសាធិប្បាយស្ស បដិប្បស្សទ្ធគមនុស្សាហត្តា ‘‘អប្បដិបន្នោ’’តិ សង្ខំ គតស្ស អនាបត្តីតិ សិទ្ធំ. ឥមស្មិំ បន អត្ថវិកប្បេ ‘‘ភិក្ខុនោ បនេវ ឯឡកលោមានិ ឧប្បជ្ជេយ្យុំ…បេ… អសន្តេបិ ហារកេ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នស្ស និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ យោជនា វេទិតព្ពា. យស្មា វា ឯឡកលោមានំ ឧប្បត្តិដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ តិយោជនបរមតា អធិប្បេតា, មគ្គំ អប្បដិបន្នស្ស ច តិយោជនបរមតា នត្ថិ, តស្មា ‘‘អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នស្ស ឧប្បជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ វុត្តំ. តេន អច្ឆិន្នំ បដិលភិត្វា ហរតោ ច អនាបត្តីតិ សិទ្ធំ. បដិលាភោ ហិ តេសំ ឧប្បត្តិ នាមាតិ.

‘‘អាកង្ខមានេន ភិក្ខុនា បដិគ្គហេតព្ពានី’’តិ ឥមិនា អត្តនា បដិគ្គហិតានំយេវ តិយោជនាតិក្កមេ អាបត្តីតិ ទស្សេតិ. តេន អនាកង្ខមានេន បរសន្តកានិ បដិគ្គហិតានិ ហរន្តស្ស អនាបត្តីតិ សិទ្ធំ.

អង្គេសុ ‘‘អត្តនោ សន្តកតា’’តិ នត្ថិ, អយមត្ថោ ‘‘ភិក្ខុនោ ឧប្បជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ ឥមិនា, ‘‘អច្ឆិន្នំ បដិលភិត្វា’’តិ ឥមិនា ច ទីបិតោ ហោតីតិ វេទិតព្ពោ. បោរាណគណ្ឋិបទេ ច ‘‘អញ្ញំ ភិក្ខុំ ហរាបេន្តោ គច្ឆតិ ចេ, ទ្វិន្នម្បិ អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ. តស្មា ទ្វេ ភិក្ខូ តិយោជនបរមំ បត្វា អញ្ញមញ្ញស្ស ភណ្ឌំ បរិវត្តេត្វា ចេ ហរន្តិ, អនាបត្តីតិ សិទ្ធំ.

តិយោជនបរមំ សហត្ថា ហរិតព្ពានីតិ តិយោជនបរមមេវ អត្តនា ហរិតព្ពានិ, តំ កិមត្ថន្តិ? សីមាយ ឯតបរមតោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិយោជនបរមំ សីមំ សម្មន្និតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៤០). វាសាធិប្បាយេន, បច្ចាគមនាធិប្បាយេន វា គច្ឆតោ ឯតបរមតា ច. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ អតិមហតិយោ សីមាយោ សម្មន្នន្តិ…បេ… ភិក្ខូ ឧបោសថំ អាគច្ឆន្តា ឧទ្ទិស្សមានេបិ បាតិមោក្ខេ អាគច្ឆន្តិ, ឧទ្ទិដ្ឋមត្តេបិ អាគច្ឆន្តិ, អន្តរាបិ បរិវសន្តី’’តិ (មហាវ. ១៤០).

អសន្តេ ¶ ហារកេតិ អាណត្តិយា ហារកេ អសតិ. កម្ពលស្ស ឧបរិ និសីទិត្វា គច្ឆន្តស្ស ¶ សចេ ឯកម្បិ លោមំ ចីវរេ លគ្គំ ហោតិ, តិយោជនាតិក្កមេ អាបត្តិ ឯវ កម្ពលតោ វិជដិតត្តាតិ លិខិតំ. តំ កម្ពលស្ស បដិគ្គហិតត្តា អត្តនោ អត្ថាយ បដិគ្គហិតមេវ ហោតីតិ យុត្តំ.

ឯឡកលោមសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ជាតរូបសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘និព្ពត្តរុក្ខច្ឆាយាបិ រុក្ខបរិច្ឆេទំ អនតិក្កន្តា’’តិ លិខិតំ.

ជាតរូបសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទវណ្ណនា

ជាតរូបរជតបរិវត្តនន្តិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន វុត្តំ.

រូបិយសំវោហារសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. កយវិក្កយសិក្ខាបទវណ្ណនា

អសន្តេ បាចិត្តិយំ ទេសេតព្ពមេវាតិ ឯត្ថ កិំ សុទ្ធិកំ បាចិត្តិយំ, ឧទាហុ និស្សគ្គិយន្តិ? និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយមេវ.

កយវិក្កយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

តត្រិទំ បកិណ្ណកំ

អដ្ឋមសិក្ខាបទំ បរេន អត្តនោ អត្ថាយ ទិយ្យមានស្ស វា បារិវត្តកភាវេន ទិយ្យមានស្ស វា បំសុកូលស្ស វា រូបិយស្ស ឧគ្គណ្ហនឧគ្គណ្ហាបនសាទិយនានិ បដិក្ខិបតិ.

នវមំ បរស្ស វា អត្តនោ វា រូបិយបរិវត្តនំ បដិក្ខិបតិ.

ទសមំ ¶ ¶ អរូបិយបរិវត្តនំ. ‘‘អរូបិយេ អរូបិយសញ្ញី បញ្ចន្នំ សហ អនាបត្តី’’តិ (បារា. ៥៩១; វិ. វិ. ដី. ១.៥៩១; វជិរ. ដី. បារាជិក ៥៨៧) ច វចនំ ឥតរេហិ សហ អាបត្តីតិ ទីបេតិ. អរូបិយញ្ច ទុក្កដវត្ថុ. តស្មា តស្ស បរិវត្តនេ សតិ និស្សគ្គិយន្តិ ឯកន្តេន វុត្តំ. បញ្ចន្នំ សហ ទុក្កដវត្ថូនំ បរិវត្តនេ អនាបត្តិប្បសង្គតោ អនាបត្តិ ឯវាតិ បោរាណាតិ ចេ? ន, កប្បិយវត្ថូនំយេវ តត្ថ អាគតត្តា. យទិ កប្បិយវត្ថុ និស្សគ្គិយំ, បគេវ ទុក្កដវត្ថូតិ ចេ? ន, អាបត្តិគរុកលហុកភាវេន វត្ថុគរុកលហុកនិយមាភាវតោ.

និស្សគ្គិយវត្ថុតោ ហិ មុត្តាមណិវេឡុរិយាទិ មហគ្ឃប្បហោនកម្បិ ទុក្កដវត្ថូតិ កត្វា និស្សគ្គិយវត្ថុតោ មុត្តាទិ លហុកំ ហោតិ. លហុកេបិ វត្ថុស្មិំ យថេវ ទុក្កដវត្ថុនោ បដិគ្គហណេ ទុក្កដំ, តថេវ តស្ស វា តេន វា ចេតាបនេបិ ទុក្កដំ យុត្តន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៩) អដ្ឋកថាចរិយា.

អថ វា យំ វុត្តំ ‘‘កប្បិយវត្ថូនំយេវ តត្ថ អាគតត្តា’’តិ, តត្ថ កិញ្ចាបិ ទុក្កដវត្ថូនិបិ អធិប្បេតានិ, ន បន បាឡិយំ វុត្តានិ អនាបត្តិវារប្បសង្គភយាតិ វុត្តំ ហោតិ. មុត្តាទីសុបិ វុត្តេសុ អនាបត្តិយំ កប្បិយការកស្ស អាចិក្ខតិ, ‘‘ឥទំ មុត្តាទិ អម្ហាកំ អត្ថិ, អម្ហាកញ្ច ឥមិនា ច ឥមិនា ច វេឡុរិយាទិនា អត្ថោ’’តិ ភណតិ, ទសមេន អាបជ្ជតីតិ អធិប្បាយោ សិយា. យស្មា ច ឥទំ កប្បិយការកស្ស អាចិក្ខនាទិសំវោហារោ ច, តស្មា តំ នវមេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. កិញ្ចាបិ កយវិក្កយេវ ហោតិ កប្បិយវត្ថូហិ អនុញ្ញាតំ, ឥមិនាវ នយេន កិញ្ចាបិ ទុក្កដវត្ថុបិ ទសមេ អធិប្បេតំ អាបជ្ជតិ, អដ្ឋកថាវិរោធតោ បន នាធិប្បេតមិច្ចេវ គហេតព្ពោ.

កា បនេត្ថ ការណច្ឆាយាតិ, បញ្ចន្នំ សហ តត្ថ អនាបត្តិប្បសង្គតោ អនាបត្តិ ឯវាតិ ចេ? ន, តត្ថ អនាគតត្តា. អនាគតការណា វុត្តន្តិ ចេ? ន, បញ្ចន្នំ សហ អាបត្តិវត្ថុកស្ស អនាបត្តិវារលាភេ វិសេសការណាភាវា, អកប្បិយត្តា បញ្ចន្នំ សហាបិ អាបត្តិយា ភវិតព្ពន្តិ សិទ្ធោ អដ្ឋកថាវាទោ.

អបរោ នយោ – យទិ ទុក្កដវត្ថុនា កយវិក្កយេ និស្សគ្គិយំ, កប្បិយវត្ថុម្ហិ វុត្តបរិយាយោ តត្ថ លព្ភេយ្យ, ន បន លព្ភតីតិ នវមេ ឯវ តានិ វត្តព្ពានិ. តស្មា សំវោហារោ នាម កយវិក្កយោបិ អញ្ញថា បរិវត្តនំ ¶ បរិយាទិយិត្វា បវត្តោ, កយវិក្កយញ្ច មោចេត្វា ¶ ‘‘ឥមិនា ឥមំ ទេហី’តិ ចេតាបេតិ, វដ្ដតី’’តិ អវត្វា ទសមស្ស អនាបត្តិវារេ វុត្តនយេនេវ តេសំ បរិវត្តនេ និស្សគ្គិយានុមតិវិរោធតោ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេនេវ ទុក្កដវត្ថុនា ចេតាបនេ ទុក្កដមេវ. នេសំ កយវិក្កយេន និស្សគ្គិយន្តិ ចេ? ន, សព្ពស្សបិ កយវិក្កយត្តា. តេនេវ វុត្តំ ‘‘អន្ធកដ្ឋកថាយំ បន ‘សចេ កយវិក្កយំ សមាបជ្ជេយ្យ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’ន្តិ ភាសិតំ, តំ ទុព្ភាសិតំ. កស្មា? ន ហិ ទានគ្គហណតោ អញ្ញោ កយវិក្កយោ នាម អត្ថី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៩), អត្តនោ មតិយា កយវិក្កយលក្ខណសម្មតេ ទសមស្ស អនាបត្តិវារេ វុត្តនយេនេវ តេសំ បរិវត្តនេ និស្សគ្គិយានុមតិវិរោធតោ ច. ភវតុ វា អត្តនោ បដិសិទ្ធមិទំ ការណំ, ទសមេ អវស្សមេវ ជានិតព្ពានីតិ តានិ កយវិក្កយានេវាតិ តេសំ និស្សគ្គិយភាវញ្ច គតានីតិ ឯវម្បិ សិទ្ធោ អដ្ឋកថាវាទោ.

ឯត្ថាហុ បោរាណា – ‘‘អត្តនោ សន្តកំ រូបិយំ បរហត្ថគតំ ករោតិ អជ្ឈាចរតិ, ទុក្កដំ. បរស្ស រូបិយំ អត្តនោ ហត្ថគតំ ករោតិ, អដ្ឋមេន និស្សគ្គិយំ. ឧគ្គហិតវត្ថុបរិវត្តនេ កថំ ជាតំ? អព្ពោហារិកំ ជាតំ. អថ បរស្ស រូបិយំ អត្តនោ ហត្ថគតំ បឋមំ ករោតិ, រូបិយប្បដិគ្គហណស្ស កតត្តា អដ្ឋមេន និស្សគ្គិយំ. អត្តនោ សន្តកំ រូបិយំ បរស្ស ហត្ថគតំ បច្ឆា ករោតិ, សំវោហារេន និស្សគ្គិយ’’ន្តិ. ‘‘រូបិយស្ស គហណមត្តេន អដ្ឋមេន អាបត្តិ, បច្ឆា បរិវត្តនេ នវមេនា’’តិ ហិ តត្ថ វុត្តំ, តំ បន យុត្តំ. ‘‘អជ្ឈាចរតិ, ទុក្កដ’’ន្តិ ទុវុត្តំ. ទុក្កដស្ស អនិយមប្បសង្គតោ និស្សជ្ជនវិធានេសុ ទស្សិតោវ. កិំ វុត្តំ ហោតិ – យទិ ទ្វីហិ និស្សគ្គិយេហិ ភវិតព្ពំ, និស្សជ្ជនវិធានេ ‘‘អហំ, ភន្តេ, រូបិយំ បដិគ្គហេសិំ, នានាប្បការកញ្ច រូបិយសំវោហារំ សមាបជ្ជិ’’ន្តិ វត្តព្ពំ ភវេយ្យ ‘‘រូបិយំ ចេតាបេតី’’តិ សព្ពត្ថ បាឡិយំ រូបិយប្បដិគ្គហណស្ស វុត្តត្តា.

ឯត្តាវតា យំ បោរាណគណ្ឋិបទេ វុត្តំ ‘‘ទុក្កដវត្ថុនា កយវិក្កយំ បរិហរន្តេន ចតូសុ និស្សគ្គិយវត្ថូសុ ឯកេកស្មិំ គហិតេ អដ្ឋមេន និស្សគ្គិយំ ហោតិ. ទុក្កដវត្ថុនា ទុក្កដវត្ថុន្តិ ‘‘ឥមិនា ឥទំ ទេហី’’តិ គហិតេ តេនេវ និស្សគ្គិយំ ហោតិ. ‘‘កយវិក្កយម្បិ នីហរិត្វា គហិតេ ទុក្កដំ, ចេតាបិតរូបិយគ្គហណេ អដ្ឋមេន, បរិវត្តនេ នវមេនាតិអាទិនា អត្តនា អនុគ្គហេត្វា កប្បិយវសេន នីហរិត្វា បញ្ចហិ សហធម្មិកេហិ សទ្ធិំ បរិវត្តេតុំ ¶ វដ្ដតី’’តិ, តំ វិសោធិតំ ហោតិ. អបរម្បិ តត្ថ វុត្តំ ‘‘និស្សជ្ជិតព្ពេ អសតិ កថំ បាចិត្តិយំ, ទុន្និស្សដ្ឋរូបិយម្បិ ‘ន ឆឌ្ឌេតី’តិ វទន្តស្ស វិស្សដ្ឋោ ឧបាសកោ តំ គហេត្វា អញ្ញំ ចេ ភិក្ខុនោ ទេតិ, កប្បតី’’តិ, តញ្ច ទុវុត្តំ. ន ហិ គហិតត្តា តតោ អញ្ញំ វត្ថុ ហោតិ. បុន អបរញ្ច តត្ថ វុត្តំ ‘‘ឥមំ ‘គណ្ហាហី’តិ ¶ វទន្តស្ស សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតទុក្កដំ, ‘ឯតំ ទេហី’តិ វទន្តស្ស វិញ្ញត្តិទុក្កដ’’ន្តិ, តញ្ច ទុវុត្តំ. តត្ថ ហិ បយោគទុក្កដំ យុត្តំ វិយ បញ្ញាយតិ.

បកិណ្ណកំ និដ្ឋិតំ.

ឯឡកលោមវគ្គោ ទុតិយោ.

៣. បត្តវគ្គោ

១. បត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា

ទ្វេ អបត្តា, តស្មា ឯតេ ភាជនបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពា, នអធិដ្ឋានូបគានវិកប្បនូបគតាតិ អត្ថោតិ ច. សមណសារុប្បេន បក្កន្តិ អយោបត្តោ បញ្ចហិ បាកេហិ បក្កោ ហោតិ, មត្តិកាបត្តោ ទ្វីហិ. ‘‘ភិក្ខុនិយា បត្តសន្និច្ចយស្ស វារិតត្តា (វជិរ. ដី. បារាជិក ៦០២) ភិក្ខុស្សបិ តំ ‘អននុរូប’ន្តិ កត្វា ‘បុរាណបត្តំ បច្ចុទ្ធរិត្វា’តិ វុត្ត’’ន្តិ ច លិខិតំ, តំ ន យុត្តំ បាឡិយំ ‘‘សន្និច្ចយំ ករេយ្យាតិ អនធិដ្ឋិតោ អវិកប្បិតោ’’តិ (បាចិ. ៧៣៥) វុត្តត្តា. សោ ហិ កថិនក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣០៦ អាទយោ) និច្ចយសន្និធិ វិយ ឯកោបិ បុនទិវសេ ‘‘សន្និច្ចយោ’’តិ វុច្ចតិ. អនន្តរសិក្ខាបទេ បន ‘‘ទុតិយោ វារិតោ’’តិ អធិដ្ឋានំ និយតំ. តស្មា ទ្វេ បត្តេ អធិដ្ឋាតុំ ន លភតិ. សចេ ឯកតោ អធិដ្ឋាតិ, ទ្វេបិ អនធិដ្ឋិតា ហោន្តិ. វិសុំ វិសុំ អធិដ្ឋាតិ, ទុតិយោ អនធិដ្ឋិតោ. វិកប្បេតុំ បន ពហូបិ លភតិ. កាកណិកមត្តម្បីតិ ឯត្ថ បិ-ការោ ‘‘ឯកបាកម្បិ ជនេតី’’តិ បាកំ សម្បិណ្ឌេតិ. អថ វា សចេ ឯកបាកេនេវ សារុប្បោ, វដ្ដតីតិ បាកបរិមាណំ ន វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ. អបត្តត្តា អធិដ្ឋានូបគោ ¶ ន ហោតិ. អបច្ចុទ្ធរន្តេន វិកប្បេតព្ពោតិ បុរាណបត្តំ អបច្ចុទ្ធរន្តេន សោ បត្តោ វិកប្បេតព្ពោតិ អត្ថោតិ លិខិតំ.

បត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ឩនបញ្ចពន្ធនសិក្ខាបទវណ្ណនា

បវារិតេតិ ¶ ឯត្ថ សង្ឃវសេន បវារិតដ្ឋានេ បញ្ចពន្ធនេនេវ វដ្ដតិ, បុគ្គលិកវសេន បវារិតដ្ឋានេ ឩនបញ្ចពន្ធនេនាបិ វដ្ដតីតិ លិខិតំ.

យោ ឩនបញ្ចពន្ធនត្ថំ, វុត្តម្បិ ចេតំ ករោ សោ;

ឩនបញ្ចពន្ធនត្ថំ, បត្វាន សន្តិកេ.

ឩនបញ្ចពន្ធនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ភេសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘បដិសាយនីយានិ បដិគ្គហេត្វា’’តិ វទន្តេន បាទមក្ខនាទីនំ អត្ថាយ បដិគ្គហេត្វា ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ ទីបិតន្តិ លិខិតំ. ‘‘យេសំ មំសំ កប្បតី’’តិ វចនេន យេសំ មំសំ ន កប្បតិ, តេសំ សប្បិអាទិ ន កប្បតីតិ វទន្តា អជានិត្វា វទន្តិ. យេសញ្ហិ មំសំ កប្បតិ, តេសំ សប្បីតិអាទិ សត្តាហកាលិកនិស្សគ្គិយវត្ថុបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តថា បណីតភោជនសិក្ខាបទេ យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំយេវ ខីរាទិ បណីតភោជនំ, នេតរន្តិ ទស្សេតុំ វុត្តន្តិ. មធុ នាម មធុករិភមរមក្ខិកានំ អាសយេសុ និយ្យាសសទិសំ មហាមធុ ហោតិ, តំ យាវជីវិកន្តិ ច លិខិតំ.

ភេសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បត្តវគ្គោ តតិយោ.

និស្សគ្គិយបាចិត្តិយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បាចិត្តិយកណ្ឌំ

៤. ភោជនវគ្គោ

២. គណភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

ទេវទត្តោ ¶ ¶ កាលេ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជតិ, តប្បច្ចយា ភគវតា ‘‘គណភោជនេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២០៩) សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ. បទភាជនេ បន ‘‘និមន្តិតា ភុញ្ជន្តី’’តិ (បាចិ. ២១៨) និមន្តនមេវ គហេត្វា វិភត្តំ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ បន វត្ថុវសេន វិញ្ញត្តិយា យាចនម្បិ វុត្តន្តិ លិខិតំ. កស្មា? បរិវារេ ឯវ ‘‘គណភោជនំ ទ្វីហាការេហិ បសវតិ វិញ្ញត្តិតោ វា និមន្តនតោ វា’’តិ (បរិ. ៣២២) វុត្តត្តា. តស្មា អដ្ឋុប្បត្តិយំយេវ បាកដត្តា បទភាជនេ ន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘‘ឯកតោ គណ្ហន្តី’តិ ច គហិតភត្តាបិ អញ្ញេ យាវ គណ្ហន្តិ, តាវ ចេ តិដ្ឋន្តិ, ឯកតោ គណ្ហន្តិ ឯវ នាមា’’តិ ច, ‘‘យោ កោចិ បព្ពជិតោតិ សហធម្មិកេសុ, តិត្ថិយេសុ វាតិ អត្ថោ’’តិ ច, ‘‘សមយាភាវោតិ សត្តន្នំ អនាបត្តិសមយានំ អភាវោ’’តិ ច, ‘‘សមយលទ្ធកេន សហ ចត្តារោ ហោន្តី’’តិ ច, ‘‘សមយលទ្ធកោ សយមេវ មុច្ចតិ, សេសានំ គណបូរកត្តា អាបត្តិករោ ហោតី’’តិ ច លិខិតំ.

ឯត្ថាហ – ‘‘បដិគ្គហណមេវ ហេត្ថ បមាណ’’ន្តិ វុត្តំ, អថ កស្មា បាឡិយំ ‘‘គណភោជនំ នាម យត្ថ ចត្តារោ…បេ… ភុញ្ជន្តី’’តិ (បាចិ. ២១៨) វុត្តន្តិ? វុច្ចតេ – តត្ថ ‘‘ភុញ្ជន្តី’’តិ បដិគ្គហណនិយមវចនំ. ន ហិ អប្បដិគ្គហិតកំ ភិក្ខូ ភុញ្ជន្តីតិ.

គណភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. បរម្បរភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

អញ្ញត្រ ¶ សមយាតិ បន និមន្តនតោ បសវនតោ ភោជនាបេក្ខំ បាចិត្តិយន្តិ ឯកេ. ឯកោ ភិក្ខុ បិណ្ឌាយ ចរន្តោ ភត្តំ លភតិ, តមញ្ញោ ចូបាសកោ និមន្តេត្វា ឃរេ និសីទាបេសិ, ន ច តាវ ភត្តំ សម្បជ្ជតិ ¶ . សចេ សោ ភិក្ខុ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លទ្ធភត្តំ ភុញ្ជតិ, អាបត្តិ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘បរម្បរភោជនំ នាម បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរេន ភោជនេន និមន្តិតោ តំ ឋបេត្វា អញ្ញំ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភោជនំ ភុញ្ជតិ, ឯតំ បរម្បរភោជនំ នាមា’’តិ (បាចិ. ២២៧) វុត្តត្តា. បឋមកថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ.

បរម្បរភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. កាណមាតាសិក្ខាបទវណ្ណនា

ទ្វត្តិបត្តបូរា បដិគ្គហេតព្ពាតិ តថានីតបូវេហិ អត្ថិកេន ឧក្កដ្ឋបត្តប្បមាណវសេន គហេតព្ពា. ‘‘មា ខោ ត្វំ ឯត្ថ បដិគ្គណ្ហី’’តិ អបាថេយ្យាទិអត្ថាយ សជ្ជិតសញ្ញាយ អតិរេកប្បដិគ្គហណេន អារោចនេ, អសំវិភាគេ ច ន មុច្ចតិ អចិត្តកត្តា សិក្ខាបទស្ស. អថ ឧគ្គហិតកំ គណ្ហាតិ, ន មុច្ចតិ ឯវ. អសំវិភាគេ បន អនាបត្តិ អកប្បិយត្តា. អចិត្តកតា បណ្ណត្តិជាននាភាវេនេវ, ន វត្ថុជាននាភាវេនាតិ ឯកេ. ‘‘ន បាថេយ្យាទិអត្ថាយ សជ្ជិតភាវជានន’’ន្តិ អង្គេសុ អវុត្តត្តា សចេ សញ្ចិច្ច ន វទតិ, បាចិត្តិយន្តិ បោរាណា វទន្តិ. អតិរេកប្បដិគ្គហណន្តិ តត្ថ បញ្ចមំវ អង្គំ វុត្តំ, តស្មា អប្បដិគ្គហិតត្តា ន បាចិត្តិយំ, កត្តព្ពាករណតោ បន ទុក្កដំ. អញ្ញថា កិរិយាកិរិយំ ឥទំ អាបជ្ជតិ. អនិវារណំ, អនារោចនំ វា ឆដ្ឋមង្គំ វត្តព្ពំ សិយា.

កាណមាតាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. បឋមបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា

ភុត្តាវី បវារណំ នាម បញ្ចង្គិកំ. តេសុ ‘‘អសនំ បញ្ញាយត្តី’’តិ ឯតេនេវ ‘‘ភុត្តាវី’’តិ ឯតស្ស សិទ្ធត្តា វិសុំ អត្ថសិទ្ធិ ន ទិស្សតិ. ទិស្សតិ ចេ, អង្គានំ ឆក្កត្តទស្សនន្តិ ¶ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ២៣៨-២៣៩) លិខិតំ. ‘‘ភោជនំ បញ្ញាយតី’’តិ អភិហដំ សន្ធាយ វុត្តំ.

កោដ្ដេត្វា ¶ កតចុណ្ណម្បីតិ បិ-ការេន កុណ្ឌកំ សម្បិណ្ឌេតិ. សមបាកភជ្ជិតានំ បន អាតបសុក្ខានំ វា កុណ្ឌកំ វា យេ កេចិ តណ្ឌុលា វាតិ ឯត្តកមេវ វុត្តត្តា សមបាកភជ្ជិតានំ វីហីនំ, វីហិបលាសានំ វា តណ្ឌុលចុណ្ណំ បវារេតិ. តថា ខរបាកភជ្ជិតានំ កុណ្ឌកម្បិ បវារេតិ. ភជ្ជិតសត្តុយោ បិណ្ឌេត្វា កតោ អបក្កសត្តុមោទកោបិ បវារេតីតិ លិខិតំ. សចេ អវសិដ្ឋំ នត្ថិ, ន បវារេតិ. កស្មា? អសនសង្ខាតស្ស វិប្បកតភោជនស្ស អភាវតោ.

អកប្បិយមំសំ បន កិញ្ចាបិ បដិក្ខិបិតព្ពដ្ឋានេ ឋិតំ, ខាទិយមានំ បន មំសភាវំ ន ជហាតិ, តស្មា បវារេតិ. ភោជនសាលាយ ភុញ្ជន្តោ ចេ អត្តនោ អបាបុណនកោដ្ឋាសំ អភិហដំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. កាមំ បដិក្ខិបតិ, បត្តេ បន អារាមិកា អាកិរន្តិ, តំ ភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. ឥទញ្ហិ ពុទ្ធប្បដិកុដ្ឋាយ អនេសនាយ ឧប្បន្នេយេវ សង្ខំ គច្ឆតិ. យថា ហិ សង្ឃតោ លទ្ធំ បិណ្ឌំ ទុស្សីលោ ទេតិ, តញ្ចេ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ, ឯវំសម្បទមិទន្តិ ច, វិភាគោ លជ្ជី ចេ ទេតិ, តំ សោ ន អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ បដិក្ខិបតិ, បវារេតីតិ ច, ‘‘សមំសរសំ សមច្ឆរស’’ន្តិ អាបជ្ជនតោ ‘‘មំសរស’’ន្តិ វុត្តេ បន បដិក្ខិបតោ ហោតិ, ‘‘មំសស្ស រសំ មំសរស’’ន្តិ អយំ វិគ្គហោ នាធិប្បេតោតិ ច វុត្តំ. ភត្តមិស្សកំ យាគុំ អាហរិត្វា ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, ន បវារេតិ. ‘‘ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ បវារេតិ. កស្មា? យេនាបុច្ឆិតោ, តស្ស អត្ថិតាយ. ឯត្ថ បន ‘‘យាគុមិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, តត្រ ចេ យាគុ ពហុតរា វា ហោតិ, សមសមា វា. ភត្តំ មន្ទំ, ន បវារេតិ. យាគុ ចេ មន្ទា, ភត្តំ ពហុតរំ, បវារេតិ. ឥទញ្ច សព្ពអដ្ឋកថាសុ វុត្តត្តា ន សក្កា បដិក្ខិបិតុំ. ការណំ បនេត្ថ ទុទ្ទសំ. ‘‘ភត្តមិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ. តត្រ ភត្តំ ពហុតរំ វា សមកំ វា អប្បតរំ វា ហោតិ, បវារេតិ ឯវ. ភត្តំ វា យាគុំ វា អនាមសិត្វា ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ. តត្រ ចេ ភត្តំ ពហុតរំ, សមកំ វា ហោតិ, បវារេតិ. អប្បតរំ ន បវារេតិ. តំ សព្ពំ វីមំសិតព្ពន្តិ.

ផលំ ¶ វា កន្ទមូលាទិ វា បញ្ចហិ សមណកប្បេហិ កប្បិយំ អកតន្តិ ឯត្ថ កប្បិយំ អការាបិតេហិ កទលិផលាទីហិ សទ្ធិំ អតិរិត្តំ ការាបេត្វាបិ តំ កទលិផលាទិំ ឋបេត្វា អវសេសំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. អមិស្សករសត្តា បុន តានិ កប្បិយំ ការាបេត្វា អញ្ញស្មិំ ភាជនេ ឋបេត្វា ¶ ការេត្វា ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. កស្មា? បុព្ពេ តេសុ វិនយកម្មស្ស អនារុឡ្ហត្តាតិ វទន្តិ.

បត្តេ រជំ បតិតំ អប្បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ. តស្មា បដិគ្គហេត្វាវ ភិក្ខា គណ្ហិតព្ពា. ‘‘អបដិគ្គហេត្វា គណ្ហតោ វិនយទុក្កដ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥) វុត្តត្តា ឯតមញ្ញេសម្បិ ន វដ្ដតីតិ វទន្តិ. ‘‘តំ បន បុន បដិគ្គហេត្វា ភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ ឯត្ថាបិ ឯវមេវ. ឥមស្មិំ បន ‘‘អតិរិត្តំ កតំ អនតិរិត្តកតំ ហោតី’’តិ ឯត្ថាបិ ឯវមេវ. ឥមស្មិំ បន ‘‘អតិរិត្តំ កតំ, អនតិរិត្តំ កតំ ហោតី’’តិអាទីហិ ឧបបរិក្ខិត្វា វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ ទីបិតំ. អលមេតំ សព្ពន្តិ ឥទម្បិ តេ អធិកំ, ឥតោ អញ្ញំ ន លច្ឆសីតិ អត្ថោ.

អាហារត្ថាយាតិ វិកាលេ ឯវាតិ ឯកេ. ‘‘បឋមកថិនសទិសានិ. ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ. កាយកម្មំ អជ្ឈោហរណតោ. វចីកម្មំ វាចាយ ‘‘អតិរិត្តំ ករោថ, ភន្តេ’’តិ អការាបនតោតិ វេទិតព្ពំ.

បឋមបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ទុតិយបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘ភុត្តស្មិំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ២៤៣) មាតិកាយំ វុត្តត្តា ‘‘ភោជនបរិយោសានេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តំ, ន អជ្ឈោហារេ អជ្ឈោហារេ.

ទុតិយបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. វិកាលភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

ជម្ពុទីបស្ស ¶ កាលេន បរិច្ឆេទោតិ ឯវំ កិរ.

វិកាលភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. សន្និធិការកសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘ទុទ្ធោតោ ¶ ហោតី’’តិអាទិនា នយេន ឥធ វុត្តត្តា, ‘‘ទុទ្ធោតំ បត្តំ ធោវិត្វា បុន

តត្ថ អច្ឆោទកំ វា អាសិញ្ចិត្វា, អង្គុលិយា វា ឃំសិត្វា និស្នេហភាវោ ជានិតព្ពោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៣) សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តត្តា ច មត្តិកាបត្តស្ស កបាលេន បីតោ ស្នេហោ សន្និធិំ ករោតីតិ សិទ្ធន្តិ លិខិតំ. សយំ បដិគ្គហេត្វា អបរិច្ចត្តមេវាតិ ឯត្ថ អបរិច្ចត្តំ នាម អនុបសម្បន្នានំ និរបេក្ខអបរិច្ចត្តំ អវិជហិតំ. ‘‘បដិគ្គហណន្តិ ឯត្ថ បដិគ្គហិតភាវមវិជហិតមេវ សន្និធិំ ជនេតី’’តិ ធម្មសិរិត្ថេរោ, តំ ‘‘បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ២៥៥) បាឡិយា វិរុជ្ឈតិ. តស្ស បន បុន បដិគ្គណ្ហនកិច្ចាភាវតោ វីមំសិតព្ពំ.

សន្និធិការកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. បណីតភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘តេសំ មំសញ្ច ខីរទធីនិ ច ឥធ អធិប្បេតានី’’តិ ឥទំ បាចិត្តិយវត្ថុបរិច្ឆេទោ, ន បន កប្បិយខីរាទិបរិច្ឆេទោ, តស្មា យស្ស កស្សចិ ខីរាទីនិ វដ្ដន្តីតិ ច, ‘‘មហានាមសិក្ខាបទេន ការេតព្ពោ’’តិ សង្ឃវសេន បវារិតេ ភេសជ្ជត្ថាយ សប្បិអាទិភេសជ្ជបញ្ចកំ វិញ្ញាបេតិ ចេ, តត្ថ ‘‘ន ភេសជ្ជករណីយេន ភេសជ្ជំ វិញ្ញាបេតី’’តិ ឯត្ថ សង្គហំ គច្ឆតិ, តស្មា ‘‘តេន បាចិត្តិយ’’ន្តិ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ២៦១) ច លិខិតំ.

បណីតភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. ទន្តបោនសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘សរីរាវយវេនា’’តិ ¶ វុត្តត្តា មុខេន បដិគ្គហណំ អនុញ្ញាតំ. ‘‘ចិញ្ចាទិបត្តេសុ ភូមិយំ អត្ថតេសុ ន វដ្ដតិ, កល្លខេត្តេ តត្ថ វដ្ដតី’’តិ ច, ‘‘សាមំ គហេត្វា’’តិ ឥមិនា ន កេវលំ សប្បទដ្ឋំយេវ, អញ្ញម្បិ ទដ្ឋំ វិសេសេតិ. សាមំ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ច លិខិតំ.

ទន្តបោនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភោជនវគ្គោ ចតុត្ថោ.

៥. អចេលកវគ្គោ

១. អចេលកសិក្ខាបទវណ្ណនា

អចេលកាទយោ ¶ យស្មា, តិត្ថិយាវ មតា ឥធ;

តស្មា តិត្ថិយនាមេន, តិកច្ឆេទោ កតោ តតោ.

អតិត្ថិយស្ស នគ្គស្ស, តថា តិត្ថិយលិង្គិនោ;

គហដ្ឋស្សាបិ ភិក្ខុស្ស, កប្បតីតិ វិនិច្ឆយោ.

អតិត្ថិយស្ស ចិត្តេន, តិត្ថិយស្ស ច លិង្គិនោ;

សោតាបន្នាទិនោ ទាតុំ, កប្បតីតីធ នោ មតិ.

អចេលកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. សភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា

អនុបវិសិត្វា និសីទនចិត្តេន សចិត្តកតាតិ វេទិតព្ពា.

សភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤-៥. រហោបដិច្ឆន្នរហោនិសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា

ចតុត្ថំ បឋមានិយតេ, បញ្ចមំ ទុតិយានិយតេ វុត្តនយមេវ. ឥធ បញ្ចមំ ឧបនន្ទស្ស ចតុត្ថំ ហោតិ.

រហោបដិច្ឆន្នរហោនិសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ចារិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា

សភត្តោ ¶ ¶ សមានោតិ និមន្តនភត្តោតិ បោរាណា. សន្តំ ភិក្ខុំ, អនាបុច្ឆា, បុរេភត្តំ បច្ឆាភត្តំ, អញ្ញត្រ សមយាតិ អយមេត្ថ ចតុព្ពិធា អនុបញ្ញត្តិ. តត្ថ សមយា ទ្វេ សមយា. ភត្តិយឃរន្តិ និមន្តិតស្ស ឃរំ វា សលាកាភត្តាទិទាយកានំ វា ឃរំ. ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមកថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ, ‘‘ឥធ និមន្តនា អកប្បិយនិមន្តនា’’តិ ឯកេ.

បុរេភត្តញ្ច បិណ្ឌាយ, ចរិត្វា យទិ ភុញ្ជតិ;

សិយា បរម្បរាបត្តិ, បច្ឆាភត្តំ ន សា សិយា.

បច្ឆាភត្តញ្ច គមិកោ, បុព្ពគេហំ យទិ គច្ឆេ;

ឯកេ អាបត្តិយេវាតិ, អនាបត្តីតិ ឯកច្ចេ.

កុលន្តរស្សោក្កមនេ, អាបត្តិមតយោ ហិ តេ;

សមានភត្តបច្ចាសា, ឥតិ អាហុ ឥធាបរេ.

មតា គណិកភត្តេន, សមេន្តិ នំ និមន្តនេ;

វិស្សជ្ជនំ សមានន្តិ, ឯកេ សម្មុខតាបរេ.

សន្និដ្ឋានត្ថិកេហេវ, វិចារេតព្ពភេទតោ;

វិញ្ញូ ចារិត្តមិច្ចេវ, សិក្ខាបទមិទំ វិទូ. (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ២៩៤);

ចារិត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. មហានាមសិក្ខាបទវណ្ណនា

បណីតភោជនសិក្ខាបទេ ‘‘មហានាមសិក្ខាបទេន ការេតព្ពោ’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បណីតភោជនសិក្ខាបទវណ្ណនា) យំ វុត្តំ, តស្សត្ថោ សង្ឃវសេន បវារិតេ ភេសជ្ជត្ថាយ សប្បិអាទិភេសជ្ជបញ្ចកំ ¶ វិញ្ញាបេតិ ចេ, ‘‘នភេសជ្ជេន ករណីយេន ភេសជ្ជំ វិញ្ញាបេតី’’តិ (បាចិ. ៣០៩) វចនេន បាចិត្តិយន្តិ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៣១០) លិខិតំ. ‘‘តយា ឥមិនាវ បវារិតម្ហា, អម្ហាកញ្ច ឥមិនា ច ឥមិនា ច អត្ថោ’’តិ យថាភូតំ អាចិក្ខិត្វា វិញ្ញាបេតុំ គិលានោវ លភតិ, ន ឥតរោតិ ច, ‘‘អញ្ញស្ស អត្ថាយា’’តិ ¶ អស្ស ញាតកប្បវារិតេ, អត្តនោ វា ញាតកប្បវារិតេតិ អត្ថោតិ ច, ‘‘អបរិយន្តប្បវារណាយ បវារិតេ’’តិ សង្ឃវសេន, បុគ្គលវសេន ច បវារេត្វា ទាយកា. តស្មា ‘‘សង្ឃប្បវារណតា’’តិ វត្វា ‘‘បុគ្គលប្បវារណតា’’តិ ន វុត្តន្តិ ច, ‘‘បរិយន្តាតិក្កមោ’’តិ វចនេន គិលានោ គហិតោ, តស្មា ‘‘គិលានាគិលានតា’’តិ ន វុត្តំ. ឯវំ សន្តេបិ ‘‘សង្ឃប្បវារណាយ បវារណតា’’តិ បាឋោតិ ច លិខិតំ, វីមំសិតព្ពំ.

មហានាមសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ឧយ្យុត្តសេនាសិក្ខាបទវណ្ណនា

ហត្ថិអាទីសុ ឯកមេកន្តិ អន្តមសោ ឯកបុរិសារុឡ្ហហត្ថិម្បិ, ឯកំ សរហត្ថំ បុរិសម្បិ. សមុដ្ឋានាទីនិ ឯឡកលោមសទិសានិ, ឥទំ បន លោកវជ្ជំ, អកុសលចិត្តំ តិវេទន’’ន្តិ បាឋោ.

ឧយ្យុត្តសេនាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. សេនាវាសសិក្ខាបទវណ្ណនា

កេនចិ បលិពុទ្ធស្សាតិ វេរិកេន វា ឥស្សរេន វា កេនចិ រុទ្ធស្ស. សេនាបរិក្ខេបេន វា បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន វា សញ្ចរណដ្ឋានបរិយន្តេន វា បរិច្ឆិន្ទិតព្ពា.

សេនាវាសសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

អចេលកវគ្គោ បញ្ចមោ.

៦. សុរាបានវគ្គោ

១. សុរាបានសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘សុរា’’តិ ¶ វា ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ វា ជានិត្វា បិវនេ អកុសលមេវាតិ លិខិតំ. អកុសលចិត្តន្តិ យេភុយ្យេន តំ សន្ធាយ កិរ វុត្តំ. អថ កស្មា ¶ វិនយដ្ឋកថាយំ ‘‘អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៣២៩) វុត្តន្តិ ចេ? សចិត្តកបក្ខេ អកុសលេនេវ បាតព្ពតាយាតិ.

សុរាបានសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. អង្គុលិបតោទកសិក្ខាបទវណ្ណនា

កាយសំសគ្គសង្ឃាទិសេសាបត្តិភាវេ សមានេបិ ភិក្ខុនិយាបិ អនុបសម្បន្នេបិ ទុក្កដំ, ឧបសម្បន្នេ ឯវ បាចិត្តិយន្តិ ឯវំ បុគ្គលាបេក្ខំ ទស្សេតុំ ‘‘អង្គុលិបតោទកេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តំ. សតិ ករណីយេតិ ឯត្ថ បុរិសំ សតិ ករណីយេ អាមសតោតិ អធិប្បាយោ, ន ឥត្ថិំ.

អង្គុលិបតោទកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ហសធម្មសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘ចិក្ខល្លំ វា’’តិ វចនតោ សក្ខរម្បិ ខិបនកីឡាយ កីឡតោ ទុក្កដមេវ. ឧបរិគោប្ផកេ បាចិត្តិយំ, អញ្ញត្ថ ទុក្កដន្តិ បាចិត្តិយវត្ថុអត្ថវសេន ‘‘ឧទកេ ហសធម្មេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ វុត្តំ.

ឥទំ សញ្ញាវិមោក្ខំ ចេ, តិកបាចិត្តិយំ កថំ;

កីឡិតំវ អកីឡាតិ, មិច្ឆាគាហេន តំ សិយា.

ឯត្តាវតា ¶ កថំ កីឡា, ឥតិ កីឡាយំ ឯវាយំ;

អកីឡាសញ្ញី ហោតេត្ថ, វិនយត្ថំ សមាទយេ.

ឯកន្តាកុសលោ យស្មា, កីឡាយាភិរតមនោ;

តស្មា អកុសលំ ចិត្តំ, ឯកមេវេត្ថ លព្ភតីតិ. (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៣៣៦);

ហសធម្មសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. អនាទរិយសិក្ខាបទវណ្ណនា

តស្ស ¶ វចនន្តិ ‘‘អយំ ឧក្ខិត្តកោ វា វម្ភិតោ វា គរហិតោ វា ឥមស្ស វចនំ អកតំ ភវិស្សតី’’តិ អនាទរិយំ ករោតិ. ធម្មន្តិ កថាយំ ធម្មោ នស្សេយ្យ វា វិនស្សេយ្យ វា អន្តរធាយេយ្យ វា, តំ វា អសិក្ខិតុកាមោ អនាទរិយំ ករោតិ. ‘‘លោកវជ្ជំ អតិក្កមិត្វា ‘ឥទំ អម្ហាកំ អាចរិយុគ្គហោ’តិ វទន្តស្ស ន វដ្ដតី’’តិ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៣៤៤) លិខិតំ.

អនាទរិយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ជោតិសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘វិសិព្ពនាបេក្ខោ’’តិ វុត្តត្តា អញ្ញស្ស វដ្ដតិ, អញ្ញេសញ្ច.

ជោតិនេកមនេកេ វា, ជាលេន្តិ មុនយោ សហ;

ឯកោ សោបេតិ នានេកោ, អធិប្បាយវិសេសតោ.

ជោតិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ទុព្ពណ្ណករណសិក្ខាបទវណ្ណនា

មោរក្ខិមណ្ឌលមង្គុលបិដ្ឋីនន្តិ ¶ ន ឯកន្តតោ, អធិកំ, ឱរញ្ចាតិ វទន្តិ. ឯកកោណេបិ វដ្ដតិ, ឯវំ យត្ថ កត្ថចិ ឯកពិន្ទុបិ វដ្ដតីតិ.

ទុព្ពណ្ណករណសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. វិកប្បនសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមកថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ. ឯត្ថ បរិភោគេន កាយកម្មំ. អបច្ចុទ្ធរណេន វចីកម្មំ.

វិកប្បនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. អបនិធានសិក្ខាបទវណ្ណនា

សសូចិកេ ¶ សូចិឃរេ សូចិគណនាយ អាបត្តិយោតិ បោរាណា.

អបនិធានសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សុរាបានវគ្គោ ឆដ្ឋោ.

៧. សប្បាណកវគ្គោ

១. សញ្ចិច្ចសិក្ខាបទវណ្ណនា

វត្ថុគណនាយ កម្មពន្ធគណនាចេតនាមារណានំ, ន កម្មពន្ធគណនាយ ចេតនាមារណា. ឯត្ថ ឯកចេតនាយ ពហុបាណកា មរន្តីតិ អយំ វិភាគោ វេទិតព្ពោ.

សញ្ចិច្ចសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. សប្បាណកសិក្ខាបទវណ្ណនា

សប្បាណកន្តិ ¶ បាណកានំ មរណវសេន បាចិត្តិយំ, ន សប្បាណកឧទកបរិភោគវសេន បាចិត្តិយំ, តស្មា ឯវ ‘‘បណ្ណត្តិវជ្ជ’’ន្តិ វុត្តំ. អសុទ្ធចិត្តត្តា បាចិត្តិយំ, សុទ្ធចិត្តេ អនាបត្តិ. បទីបុជ្ជលនេ វិយ បណ្ណត្តិវជ្ជតា វុត្តាតិ លិខិតំ.

ជលេ បក្ខិបនំ បុព្ពំ, ជលប្បវេសនំ ឥទំ;

ឯវំ ឧភិន្នំ នានាត្តំ, ញេយ្យំ ញាណវតា សទាតិ. (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៣៨៧)

សប្បាណកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. ឩនវីសតិវស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា

អញ្ញំ ឧបសម្បាទេតីតិ –

ឧបជ្ឈាយោ សចេ សាមំ, កម្មវាចញ្ច សាវេតិ;

កម្មំ រុហតិ ឥច្ចេកេ, នេតិ វិនយកោវិទោ.

ទុក្កដំ ¶ វិហិតំ យស្មា, អាចរិយស្ស គណស្ស ច;

តស្មា ភិន្នាវ អាចរិយ-ឧបជ្ឈាយា វិសុំ ឥធាតិ.

ឩនវីសតិវស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. សំវិធានសិក្ខាបទវណ្ណនា

ឥធ ឯកតោឧបសម្បន្នា, សិក្ខមានា, សាមណេរីតិ ឥមា តិស្សោបិ សង្គហំ គច្ឆន្តិ, ឥមាសំ បន តិស្សន្នំ សមយោ រក្ខតិ, អយមិមាសំ, មាតុគាមស្ស ច វិសេសោតិ វេទិតព្ពំ.

សំវិធានសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. ឧក្ខិត្តសម្ភោគសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘តំ ¶ ទិដ្ឋិំ អប្បដិនិស្សដ្ឋេនាតិ លទ្ធិនានាសំវាសកំ សន្ធាយា’’តិ លិខិតំ. តិចិត្តន្តិ ឯត្ថ វិបាកាព្យាកតចិត្តេន សហសេយ្យំ កប្បេយ្យាតិ ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អញ្ញថា សចិត្តកត្តា សិក្ខាបទស្ស កិរិយាព្យាកតំ សន្ធាយ ន យុជ្ជតិ.

ឧក្ខិត្តសម្ភោគសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. កណ្ដកសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘អយំ សមណុទ្ទេសោ បារាជិកោ ហោតិ. សចេ តំ ទិដ្ឋិំ បដិនិស្សជ្ជតិ, សង្ឃស្ស អារោចេត្វា សង្ឃានុមតិយា បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ បោរាណគណ្ឋិបទេ វុត្តំ, តំ ន យុត្តំ. ទណ្ឌកម្មនាសនា ហិ ឥធាធិប្បេតា. យទិ សោ បារាជិកោ ហោតិ, លិង្គនាសនា នាម សិយា. ‘‘តេ បដិសេវតោ នាលំ អន្តរាយាយា’’តិ ច ទិដ្ឋិ សត្ថរិ អសត្ថាទិទិដ្ឋិ ន ហោតិ. សចេ សា យស្ស ឧប្បជ្ជតិ, សោ បារាជិកោ ហោតិ, តស្មិម្បិ ឯវមេវ ¶ បដិបជ្ជិតព្ពំ, សំវរេ អតិដ្ឋន្តោ លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពោតិ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៤២៨) អាចរិយស្ស តក្កោ.

កណ្ដកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សប្បាណកវគ្គោ សត្តមោ.

៨. សហធម្មិកវគ្គោ

៤. បហារសិក្ខាបទវណ្ណនា

អង្គេសុ ន មោក្ខាធិប្បាយតា វិយ អមរណាធិប្បាយតា វត្តព្ពាតិ ចេ? ន វត្តព្ពា. កស្មា? យោ ភិក្ខុ សយំ បហារំ ទាតុកាមោ, សោ អធិប្បាយេន តស្ស មរណេ បយោគវិរហោវាតិ កត្វា ¶ អមរណាធិការត្តា កេវលំ អមរណាធិប្បាយោ ឯវ សោតិ តា វិយ តា ន វុត្តា. មោក្ខាធិប្បាយស្ស បន កោបោ នត្ថិ, តស្មា អនាបត្តីតិ វុត្តំ.

បហារសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. តលសត្តិកសិក្ខាបទវណ្ណនា

តលមេវ តលសត្តិកំ. ‘‘បោថនសមត្ថដ្ឋេន សត្តិក’’ន្តិ ឯកេ. យស្មា បហរិតុកាមតាយ បហរតោ បុរិមេន បាចិត្តិយំ, កេវលំ ឧច្ចារេតុកាមតាយ ឧគ្គិរណមត្តេ កតេ ឥមិនា បាចិត្តិយំ. ឥមិនា បន វិរជ្ឈិត្វា បហារោ ទិន្នោ, តស្មា នបហរិតុកាមតាយ ទិន្នត្តា ទុក្កដំ. កិមិទំ ទុក្កដំ បហារបច្ចយា, ឧទាហុ ឧគ្គិរណបច្ចយាតិ? បហារបច្ចយា ឯវ ទុក្កដំ, បុរិមំ ឧគ្គិរណបច្ចយា បាចិត្តិយន្តិ សទុក្កដំ បាចិត្តិយំ យុជ្ជតិ. បុរិមញ្ហិ ឧគ្គិរណំ, បច្ឆា បហារោ. ន ច បច្ឆិមំ បហារំ និស្សាយ បុរិមំ ឧគ្គិរណំ អនាបត្តិវត្ថុកំ ភវិតុមរហតីតិ នោ តក្កោតិ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៤៥៦) អាចរិយោ.

តលសត្តិកសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. សញ្ចិច្ចសិក្ខាបទវណ្ណនា

បរោ ¶ កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេតុ វា, មា វា, តំ អប្បមាណំ. ‘‘កុក្កុច្ចុបាទន’’ន្តិ តតិយមង្គំ តស្ស អធិប្បាយវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

សញ្ចិច្ចសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. ឧបស្សុតិសិក្ខាបទវណ្ណនា

ឧបស្សុតិន្តិ យថា ឧបកុជ្ឈំ ‘‘សមីបកុជ្ឈ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តថា ឧបស្សុតិ ‘‘សមីបស្សុតី’’តិ វេទិតព្ពា. យត្ថ ឋិតោ សុណាតិ, តំ ឋានន្តិ អត្ថោ. សុតីតិ បនេត្ថ បរេសំ វចនសទ្ទោ ច. សោ ហិ សុយ្យតីតិ សុតិ នាម. ឧបសុយ្យតិ វា ឯត្ថាតិ ឧបស្សុតិ. ឱកាសោ ហិ សុតិ នាម. ឥមេសំ សុត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘វចន’’ន្តិ បាឋសេសោ.

សមុដ្ឋានាទីនិ ¶ អតីតទ្វយសទិសានីតិ ន គហេតព្ពានិ. ថេយ្យសត្ថសមុដ្ឋានំ. សិយា កិរិយំ គន្ត្វា សវនេ. សិយា អកិរិយំ ឋិតដ្ឋានំ អាគន្ត្វា វទន្តានំ អជានាបនវសេន សមុដ្ឋានតោ. ‘‘សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទុក្ខវេទន’’ន្តិ លិខិតំ.

ឧបស្សុតិសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. កម្មប្បដិពាហនសិក្ខាបទវណ្ណនា

អប្បមត្តកវិស្សជ្ជនកេន បន ចីវរំ ករោន្តស្ស សេនាសនក្ខន្ធកវណ្ណនាយំ (ចូឡវ. ៣២៨) វុត្តប្បភេទានិ សូចិអាទីនិ អនបលោកេត្វាបិ ទាតព្ពានិ. តតោ អតិរេកំ ទេន្តេន អបលោកនកម្មំ កាតព្ពំ. ឯវំ កតំ បន អបលោកនំ កម្មលក្ខណមេវាតិ អធិប្បាយោ. ឯវំ សព្ពត្ថ កម្មលក្ខណំ វេទិតព្ពំ. គាមសីមាវិហារេសុ ឱសារណាទីនិ សង្ឃកម្មានិយេវ ន វដ្ដន្តិ. វិស្សជ្ជិយវេភង្គិយានិ បន វដ្ដន្តិ. ‘‘សង្ឃស្ស សន្តក’’ន្តិ សាមញ្ញតោ អវត្វា ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ សង្ឃស្ស សន្តក’’ន្តិ អបលោកេតព្ពន្តិ ច, ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ អទិន្នាទានសទិសានិ, ឥទំ បន ទុក្ខវេទន’’ន្តិ បាឋោតិ ច លិខិតំ.

កម្មប្បដិពាហនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០. ឆន្ទំអទត្វាគមនសិក្ខាបទវណ្ណនា

សន្និបាតំ ¶ អនាគន្ត្វា ចេ ឆន្ទំ ន ទេតិ, អនាបត្តីតិ ឯកេ. ទុក្កដន្តិ ឯកេ ធម្មកម្មន្តរាយករណាធិប្បាយត្តា.

ឆន្ទំអទត្វាគមនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១. ទុព្ពលសិក្ខាបទវណ្ណនា

អកប្បិយេន វាតិ សុវណ្ណរជតមយមញ្ចាទិនា. កប្បិយមញ្ចោ សម្បដិច្ឆិតព្ពោតិ ‘‘សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ ទិន្នំ សន្ធាយ វុត្តំ, តេហិ បន ‘‘វិហារស្ស ទេមា’’តិ វុត្តេ សុវណ្ណរជតមយាទិអកប្បិយមញ្ចាបិ ¶ សម្បដិច្ឆិតព្ពាតិ ច, ‘‘អរញ្ជរោ ពហុឧទកគណ្ហនកោ’’តិ ច, ‘‘សង្ឃិកបអភោគេន វាតិ សចេ អារាមិកាទយោ បដិសាមេត្វា បដិទេន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ ច, ‘‘កំសលោហាទិភាជនំ សង្ឃស្ស ទិន្នម្បិ បារិហារិយំ ន វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តត្តា អត្តនោ ហត្ថេន គហេត្វា បដិសាមិតុំ ន លភតីតិ ច, ‘‘វេធកោ កាយពន្ធនស្សាតិ វទន្តី’’តិ ច, ‘‘ហិង្គុ ហិង្គុលិហរិតាលមនោសិលា អញ្ជនានី’’តិ បាឋោតិ ច, ‘‘ទារុមយោ វា…បេ… អបាទកោបិ សមុគ្គោ’’តិ បាឋោតិ ច, ‘‘ទារុមយោ តុម្ពោតិ ទារុមយោ ឧទកតុម្ពោ’’តិ ច, ‘‘ថម្ភតុលាសោបានផលកាទីសូ’’តិ ច លិខិតំ.

ទុព្ពលសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២. បរិណាមនសិក្ខាបទវណ្ណនា

ឯកោ ភិក្ខុ ឧក្ខិត្តកស្ស ទាតុកាមោ ហោតិ, តស្ស ទានំ និវារេត្វា អញ្ញស្ស ទាបេតិ, អនាបត្តិ. តថា សទ្ធាទេយ្យវិនិបាតនំ ករោន្តស្ស ទាបេតិ, អត្តនោ និស្សិតកា ឥត្ថន្នាមស្ស បត្តំ ទាតុកាមា អាបុច្ឆន្តិ, ‘‘វិសភាគោ ឯសោ, សភាគស្ស ទេហី’’តិ វទតិ. អនាបត្តិ អត្តនោ ភារភូតត្តា. តស្ស បន ទាតុកាមំ អញ្ញស្ស ទាបេតិ ¶ , អាបត្តិ ឯវ. សព្ពត្ថ អាបុច្ឆិត្វា ទាតុកាមំ យថាសុខំ វិចារេតុំ លភតិ.

បរិណាមនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សហធម្មិកវគ្គោ អដ្ឋមោ.

៩. រតនវគ្គោ

១. អន្តេបុរសិក្ខាបទវណ្ណនា

អសយនិឃរេតិ បរិក្ខិត្តស្ស ពហិភូតេសុ រុក្ខមូលាទីសុ. ‘‘សចេ ខត្តិយោវ ហោតិ, នាភិសិត្តោ, អភិសិត្តោវ ហោតិ, ន ខត្តិយោ, រក្ខតី’’តិ អាចរិយោ ‘‘ខត្តិយតា, អភិសិត្តតា’’តិ ¶ អាបត្តិយា អង្គភាវេន វុត្តត្តា. សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមកថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ.

អន្តេបុរសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. រតនសិក្ខាបទវណ្ណនា

សព្ពោបិ កថាមគ្គោ ភណ្ឌាគារិកសីសេន និក្ខិបនំ, គោបនញ្ច បដិក្ខិបិត្វា បវត្តោ.

រតនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. វិកាលគាមប្បវេសនសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘សន្តំ ភិក្ខុ’’ន្តិ ច ‘‘អនាបុច្ឆា’’តិ ច ‘‘តថារូបា អច្ចាយិកាតិ ច ឥមាតិ ឯត្ថ តិស្សោ’’តិ បាឋោ. ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ កថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ.

វិកាលគាមប្បវេសនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. សូចិឃរសិក្ខាបទវណ្ណនា

តំ ¶ អស្សាតិ តំ ភេទនកំ អស្ស បាចិត្តិយស្ស អត្ថិ បឋមំ ភេទនំ កត្វា បច្ឆា ទេសេតព្ពត្តា. ឯស នយោ ឥតរេសុបិ. វាសិជដេតិ វាសិទណ្ឌកេ.

សូចិឃរសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. មញ្ចបីឋសិក្ខាបទវណ្ណនា

អដ្ឋង្គុលបាទកន្តិ ភាវនបុំសកំ. តុលាសង្ឃាតេ ឋបនមេវ អដ្ដករណំ.

មញ្ចបីឋសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. តូលោនទ្ធសិក្ខាបទវណ្ណនា

កិញ្ចាបិ ¶ បដិលាភេយេវ បាចិត្តិយំ វិយ ទិស្សតិ, បរិភោគេ ឯវ បន អាបត្តិ ទដ្ឋព្ពា. ‘‘អញ្ញេន កតំ បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៥២៩) វចនំ ឯត្ថ សាធកំ.

តូលោនទ្ធសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៧. និសីទនសិក្ខាបទវណ្ណនា

កិញ្ចាបិ និសីទនស្ស ជាតិ ន ទិស្សតិ ឯត្ថ, តថាបិ ចីវរក្ខន្ធកេ អនុញ្ញាតត្តា, ‘‘នវ ចីវរានិ អធិដ្ឋាតព្ពានី’’តិ ឯត្ថ ច បរិយាបន្នត្តា ចីវរជាតិ ឯវស្ស ជាតីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘លាភេ សទសំ, អលាភេ អទសម្បិ វដ្ដតី’’តិ ឯកេ, តំ ន យុត្តំ ‘‘និសីទនំ នាម សទសំ វុច្ចតី’’តិ (បាចិ. ៥៣១-៥៣២) តស្ស សណ្ឋាននិយមនតោ.

និសីទនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

រតនវគ្គោ នវមោ.

សុទ្ធបាចិត្តិយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បាដិទេសនីយកណ្ឌំ

១. បឋមបាដិទេសនីយសិក្ខាបទវណ្ណនា

យាមកាលិកាទីសុ ¶ ¶ អាហារត្ថាយ ឯវ ទុក្កដំ. តម្បិ អាមិសេន អសម្ភិន្នរសេ, សម្ភិន្នេ បន ឯករសេ បាដិទេសនីយមេវ.

បឋមបាដិទេសនីយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយបាដិទេសនីយសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ កថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ.

ទុតិយបាដិទេសនីយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចតុត្ថបាដិទេសនីយសិក្ខាបទវណ្ណនា

អារាមេ វា អារាមូបចារេ វា បដិគ្គហេត្វា អជ្ឈោហរន្តស្សាតិ អារាមេ វា អារាមូបចារេ វា បដិគ្គហេត្វា អារាមេ វា អារាមូបចារេ វា អជ្ឈោហរន្តស្សាតិ អត្ថោ.

ពហារាមេ បដិគ្គហិតំ អជ្ឈារាមេ ភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិ. អង្គេសុ ច ‘‘អជ្ឈារាមេ វា អារាមូបចារេ វា បដិគ្គហណ’’ន្តិ គហេតព្ពំ. អជ្ឈារាមេ ហិ ទស្សិតេ អារាមូបចារំ ទស្សិតមេវាតិ. ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ កថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ.

ចតុត្ថបាដិទេសនីយសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បាដិទេសនីយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សេខិយកណ្ឌំ

សេខិយេសុ ¶ ¶ សតិបិ វីតិក្កមេ អនាទរិយាបេក្ខស្សេវ អាបត្តីតិ ទស្សនត្ថំ ការកោ ន វុត្តោ. អយញ្ហិ វិនយធម្មតា, យទិទំ សាបេក្ខេ ការកនិទ្ទេសោ, សោ វុត្តនិយមេ វិធិ, ភុម្មករណញ្ច. អដ្ឋង្គុលាធិកម្បិ ឱតារេត្វា និវាសេតុំ វដ្ដតិ. តតោ បរំ ឱតារេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. អារាមេ វាតិ ពុទ្ធុបដ្ឋានាទិកាលេ. បារុបិតព្ពន្តិ ឧត្តរាសង្គកិច្ចវសេន វុត្តំ.

ឋត្វាតិ ឯត្ថ គច្ឆន្តោបិ បរិស្សយាភាវំ ឱលោកេតុំ លភតិយេវាតិ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៥៨២) លិខិតំ. យថា វាសូបគតស្ស អន្តរឃរេ កាយំ វិវរិត្វា និសីទិតុំ វដ្ដតិ, តថា តស្ស សន្តិកេ គន្តុកាមស្សបិ កាយពន្ធនំ អពន្ធិត្វា សង្ឃាដិំ អបារុបិត្វា គាមប្បវេសនមនារោចេត្វា យថាកាមំ គន្តុំ វដ្ដតិ. តស្មា អទ្ធានមគ្គគមនកាលេ ឯកោ ភិក្ខុ គាមប្បវេសនវត្តំ បូរេត្វា គាមំ បវិសិត្វា ឯកំ អាវសថំ បុរតោវ ឋិតំ បត្វា បរិក្ខារំ ឋបេត្វា វាសូបគតោ ចេ ហោតិ, ឥតរេហិ តស្ស សន្តិកំ យថាសុខំ គន្តុំ វដ្ដតិ. កោ បន វាទោ ចតូហបញ្ចាហំ វាសមធិដ្ឋាយ វសិតភិក្ខូនំ សន្តិកំ គន្តុញ្ច វាសូបគតានំ សន្តិកំ គន្តុញ្ច វដ្ដតីតិ. ពុទ្ធបូជម្បិ យថាសុខំ គន្តុំ វដ្ដតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អនាបត្តិ ការណំ បដិច្ច តហំ តហំ ឱលោកេតី’’តិ. តត្ថ ការណំ នាម អាមិសបូជាតិ វេទិតព្ពាតិ លិខិតំ.

ឆព្ពីសតិសារុប្បវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

យស្មា ‘‘សមតិត្តិកោ បិណ្ឌបាតោ បដិគ្គហេតព្ពោ’’តិ (បាចិ. ៦០២-៦០៣) វចនំ បិណ្ឌបាតោ សមបុណ្ណោ បដិគ្គហេតព្ពោតិ ទីបេតិ, តស្មា អត្តនោ ហត្ថគតេ បត្តេ បិណ្ឌបាតោ ទិយ្យមានោ ថូបីកតោបិ ចេ ហោតិ, វដ្ដតីតិ ទីបិតោ ហោតិ. សូបោទនវិញ្ញត្តិយំ មុខេ បក្ខិបិត្វា វិប្បដិសារេ ឧប្បន្នេ បុន ឧគ្គិរិតុកាមស្សាបិ សហសា ចេ បវិសតិ, ឯត្ថ អសញ្ចិច្ច ¶ ភុញ្ជតិ នាម. វិញ្ញត្តិកតញ្ច អកតញ្ច ឯកស្មិំ ឋានេ ឋិតំ សហសា អនុបធារេត្វា គហេត្វា ភុញ្ជតិ, អស្សតិយា ភុញ្ជតិ នាម.

សយំ ¶ យានគតោ ហុត្វា, យថា យានគតស្ស ចេ;

អលំ វត្ថុំ តថា នាលំ, សឆត្តោ ឆត្តបាណិនោ.

‘‘សូបោទនវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទំ ថេយ្យសត្ថសមុដ្ឋានំ, កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទុក្ខវេទន’’ន្តិ បាឋោ.

សេខិយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភិក្ខុបាតិមោក្ខវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

ភិក្ខុនីបាតិមោក្ខវណ្ណនា

បារាជិកកណ្ឌំ

អភិលាបមត្តមេវាតិ ¶ ¶ ឯត្ថ ទហរវសេន ‘‘ភន្តេ’’តិ ច វុឌ្ឍវសេន ‘‘អាវុសោ’’តិ ច តត្ថ ទុវិធោ អភិលាបោ, ឥធ បន វុឌ្ឍទហរានំ ‘‘អយ្យា’’តិ ឯកមេវ.

កាយសំសគ្គេ វុត្តនយេនាតិ ឯត្ថ តព្ពហុលនយេន កិរិយសមុដ្ឋានតា វុត្តា. ‘‘កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យា’’តិ អវត្វា បន ‘‘សាទិយេយ្យា’’តិ វុត្តត្តា អកិរិយតោបិ សមុដ្ឋាតីតិ វេទិតព្ពំ. យថា ចេត្ថ, ឯវំ ហេដ្ឋា ‘‘មនុស្សិត្ថិយា តយោ មគ្គេ មេថុនំ ធម្មំ បដិសេវន្តស្ស អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិអាទិនា (បារា. ៥៦) នយេន កិរិយសមុដ្ឋានតំ វត្វា តទនន្តរំ ‘‘ភិក្ខុបច្ចត្ថិកា មនុស្សិត្ថិំ ភិក្ខុស្ស សន្តិកំ អានេត្វា វច្ចមគ្គេន អង្គជាតំ អភិនិសីទេន្តិ, សោ ចេ បវេសនំ សាទិយតី’’តិអាទិនា (បារា. ៥៨) នយេន អកិរិយសមុដ្ឋានស្សបិ វុត្តត្តា បឋមបារាជិកាយបិ តព្ពហុលនយេនេវ កិរិយសមុដ្ឋានតា វេទិតព្ពា. ន ហិ បវេសនសាទិយនាទិម្ហិ កិរិយសមុដ្ឋានតា ទិស្សតិ.

អង្គជាតចលនញ្ចេត្ថ ¶ ន សារតោ ទដ្ឋព្ពំ ‘‘សោ ចេ បវេសនំ ន សាទិយតិ, បវិដ្ឋំ ន សាទិយតិ, ឋិតំ ន សាទិយតិ, ឧទ្ធរណំ សាទិយតិ, អាបត្តិ បារាជិកស្សា’’តិ (បារា. ៥៨) ឯត្ថ ឋិតនសាទិយនេ បកតិយាបិ បរិបុណ្ណចលនត្តា. សាទិយនបច្ចយា បដិសេវនចលនញ្ចេត្ថ ន ទិស្សតេវាតិ តព្ពហុលនយេនេវ កិរិយសមុដ្ឋានតា គហេតព្ពា.

អបិច ភិក្ខុនិយាបិ បឋមបារាជិកេ តស្ស សាទិយនស្ស សរូបេន វុត្តត្តា តទនុរូបវសេន វិភង្គនយមនោលោកេត្វា ‘‘កិរិយសមុដ្ឋាន’’មិច្ចេវ វុត្តំ. យថា ចេតេសុ តព្ពហុលនយេន កិរិយសមុដ្ឋានតា វុត្តា, តថា សុរាទីនំ អកុសលេនេវ បាតព្ពតា. ឥតរថា ‘‘យំ អកុសលេនេវ ¶ អាបជ្ជតិ, អយំ លោកវជ្ជា, សេសា បណ្ណត្តិវជ្ជា’’តិ វុត្តេ លោកវជ្ជបណ្ណត្តិវជ្ជានំ និយមលក្ខណសិទ្ធិ ហោតិ, តថា តំ អវត្វា ‘‘យស្សា សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, អយំ លោកវជ្ជា, សេសា បណ្ណត្តិវជ្ជា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា) វុត្តេ លោកវជ្ជវចនំ និរត្ថកំ សិយា វត្ថុអជាននបក្ខេបិ អកុសលេនេវ បាតព្ពត្តា. យស្មា តត្ថ សុរាបានវីតិក្កមស្ស អកុសលចិត្តុប្បាទោ នត្ថិ, តស្មា ខន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘មជ្ជបានេ បន ភិក្ខុនោ អជានិត្វាបិ ពីជតោ បដ្ឋាយ មជ្ជំ បិវន្តស្ស បាចិត្តិយំ. សាមណេរោ ជានិត្វាវ បិវន្តោ សីលភេទំ អាបជ្ជតិ, ន អជានិត្វា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១០៨) វុត្តំ, ន វុត្តំ ‘‘វត្ថុអជាននបក្ខេ បាណាតិបាតាទីនំ សិទ្ធិករអកុសលចិត្តុប្បាទសទិសេ ចិត្តុប្បាទេ សតិបិ សាមណេរោ សីលភេទំ នាបជ្ជតី’’តិ. អភិនិវេសវចនំ បាណាតិបាតាទីហិ សមានគតិកត្តា សាមណេរានំ សុរាបានស្ស. ‘‘សុរាមេរយិមេ’’តិ វត្ថុំ ជានិត្វា បាតព្ពតាទិវសេន វីតិក្កមន្តស្ស អកុសលស្ស អសម្ភវោ នត្ថិ. តេន វុត្តំ ‘‘យស្សា សចិត្តកបក្ខេ’’តិអាទិ.

កិញ្ចេត្ថ – យុត្តិវចនេន អរហន្តានំ អប្បវិសនតោ សចិត្តកាចិត្តកបក្ខេសុ អកុសលនិយមោតិ ចេ? ន, ធម្មតាវសេន សេក្ខានម្បិ អប្បវិសនតោ. អចិត្តកបក្ខេ អកុសលនិយមាភាវទស្សនត្ថំ សុបន្តស្ស មុខេ បក្ខិត្តជលពិន្ទុមិវ សុរាពិន្ទុអាទយោ ឧទាហរិតព្ពា. តព្ពហុលនយេន ហិ អត្ថេ គហិតេ បុព្ពេនាបរំ អដ្ឋកថាយ សមេតិ សទ្ធិំ បាឡិយា ចាតិ. អាចរិយាបិ សុរាបានេ អកុសលនិយមាភាវមេវ វទន្តិ. ឯកច្ចេ បន កិរិយសមុដ្ឋានតា បនស្ស តព្ពហុលនយមេវ, ន បឋមបារាជិកេ. កថំ? កាយសំសគ្គសិក្ខាបទំ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានំ. ឯត្ថ ភិក្ខុស្ស ច ភិក្ខុនិយា ច កាយសំសគ្គភាវេ សតិ ភិក្ខុនី កាយង្គំ អចោបយមានាបិ ចិត្តេនេវ អធិវាសេតិ, អាបជ្ជតិ, ន ឯវំ ភិក្ខុ. ភិក្ខុ បន ចោបយមានោវ អាបជ្ជតិ, ឯវមេវ បឋមបារាជិកេបិ ចោបនេ សតិ ឯវ អាបជ្ជតិ, នាសតិ. បវេសនំ ¶ សាទិយតីតិ ឯត្ថ បវេសនសាទិយនំ នាម សេវនចិត្តុប្បាទនំ, មគ្គេន វា មគ្គប្បដិបន្នម្បិ ឥច្ឆន្តិ. តស្សាបិ កាយចលនំ ឯកន្តំ អត្ថិ ឯវ. ឯវំ សន្តេបិ វីមំសិត្វា គហេតព្ពន្តិ វទន្តីតិ លិខិតំ

បារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សង្ឃាទិសេសកណ្ឌំ

១. ឧស្សយវាទិកាសិក្ខាបទវណ្ណនា

ភិក្ខុនីនំ ¶ ¶ សង្ឃាទិសេសំ បត្វា វុដ្ឋានវិធយោ សន្ទស្សនត្ថំ ‘‘អយំ ភិក្ខុនី…បេ… អាបន្នា’’តិ បុគ្គលនិយមំ កត្វា បារាជិកតោ អធិប្បាយន្តិ ‘‘និស្សារណីយំ សង្ឃាទិសេស’’ន្តិ អាបត្តិនាមគ្គហណញ្ច កតំ. ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ បឋមកថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយមេវា’’តិ បាឋោ.

ឧស្សយវាទិកាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ចោរិវុដ្ឋាបិកាសិក្ខាបទវណ្ណនា

កត្ថចិ អគន្ត្វា និសិន្នដ្ឋានេ ឯវ និសីទិត្វា ករោន្តិយា វាចាចិត្តតោ, ខណ្ឌសីមាទិគតាយ កាយវាចាចិត្តតោ.

ចោរិវុដ្ឋាបិកាសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. ឯកគាមន្តរគមនសិក្ខាបទវណ្ណនា

‘‘អាភោគំ វិនា’’តិ វុត្តត្តា អាភោគេ សតិ អនាបត្តិ, ឥមស្មិំ បន សិក្ខាបទេ សមន្តបាសាទិកាយំ ឧបចារាតិក្កមេ អាបត្តិ វុត្តា, ឥធ ឱក្កមេ. ទ្វីសុបិ វុត្តំ អត្ថតោ ឯកមេវ គាមន្តរគមនសង្ឃាទិសេសំ ឧបចារស្ស សន្ធាយ វុត្តត្តា. គណម្ហា ឱហីយនស្ស វិរោធោ. ‘‘អរញ្ញេ’’តិ ឥទំ អត្ថវសេន វុត្តំ, គាមន្តរេបិ ហោតិ ឯវ.

សិក្ខាបទា ¶ ពុទ្ធវរេន វណ្ណិតាតិ គាថាយ វសេន, អដ្ឋកថាយម្បិ គាមន្តរបរិយាបន្នំ នទិបារន្តិ វុត្តំ.

ឯកគាមន្តរគមនសិក្ខាបទវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

‘‘ឆាទនបច្ចយា ¶ បន ទុក្កដំ អាបជ្ជតី’’តិ ឥទំ –

‘‘អាបជ្ជតិ គរុកំ សាវសេសំ;

ឆាទេតិ អនាទរិយំ បដិច្ច;

ន ភិក្ខុនី នោ ច ផុសេយ្យ វជ្ជំ;

បញ្ហាមេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ. (បរិ. ៤៨១) –

ឥមាយ វិរុជ្ឈតិ. តស្មា បមាទលេខា វិយ ទិស្សតីតិ គវេសិតព្ពោ ឯត្ថ អត្ថោ. ភិក្ខូនំ មានត្តកថាយំ ‘‘បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោ, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និគមនវណ្ណនា) វុត្តំ, ឥធ បន ‘‘គាមូបចារតោ ច ភិក្ខូនំ វិហារូបចារតោ ច ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្រ ភិក្ខូនំ វុត្តប្បការប្បទេសំ អតិក្កមិត្វា គាមេបិ តំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ, ភិក្ខុនីនំ បន គាមេ ន វដ្ដតិ. តស្មា ឯវំ វុត្តន្តិ ឯកេ. អបរេ បន ភិក្ខូនម្បិ គាមេ ន វដ្ដតិ. ភិក្ខុវិហារោ នាម បុព្ពេ ឯវ គាមូបចារំ អតិក្កមិត្វា ឋិតោ, តស្មា គាមំ អវត្វា វិហារូបចារមេវ ហេដ្ឋា វុត្តំ. ភិក្ខុនីនំ វិហារោ គាមេ ឯវ វដ្ដតិ, ន ពហិ, តស្មា គាមូបចារញ្ច វិហារូបចារញ្ច ឧភយមេវេត្ថ ទស្សិតំ. តស្មា ឧភយត្ថាបិ អត្ថតោ នានាត្តំ នត្ថីតិ វទន្តិ. យំ យុជ្ជតិ, តំ គហេតព្ពំ.

សង្ឃាទិសេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និស្សគ្គិយកណ្ឌំ

ទុតិយេ ¶ ¶ ឥធ ភាជាបិតាយ លទ្ធចីវរំ និស្សគ្គិយំ ហោតិ, តំ វិនយកម្មំ កត្វាបិ អត្តនា ន លព្ភតិ.

តតិយេ ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ អទិន្នាទានសទិសានិ, ឥទំ បន ទុក្ខវេទន’’ន្តិ បាឋោ.

ចតុត្ថេ បឋមំ វិញ្ញត្តំ អលភិត្វា អញ្ញំ តតោ ឩនតរម្បិ លភេយ្យ, និស្សគ្គិយមេវ អង្គសម្បត្តិតោ.

និស្សគ្គិយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បាចិត្តិយកណ្ឌំ

១. បឋមវគ្គវណ្ណនា

បឋមេ ¶ ¶ ហរិតបត្តវណ្ណោ ហរិតកោ. ចាបលសុណំ អមិញ្ជកោ. អង្កុរមត្តមេវ ហិ តស្ស ហោតិ. បលណ្ឌុកាទយោ សភាវេនេវ វដ្ដន្តិ. សូបសម្បាកាទី វិនាបិ អន្តមសោ យាគុភត្តេបិ បក្ខិបិតុំ វដ្ដតីតិ លិខិតំ, ‘‘ភិក្ខុនិយាបិ គិលានាយ បុរេភត្តមេវ លសុណំ កប្បតិ, ន អគិលានាយា’’តិ អភយគិរីនំ ឧគ្គហោតិ.

ទុតិយេ អាពាធបច្ចយា ភិក្ខុនិសង្ឃំ អាបុច្ឆិត្វា សំហរាបេតុំ វដ្ដតិ, ភិក្ខុស្ស ឯត្ថ ច លសុណេ ច ទុក្កដំ.

សត្តមេ ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ អទ្ធានមគ្គសិក្ខាបទសទិសានី’’តិ បាឋោ.

នវមេ កុដ្ដោ នាម ឃរកុដ្ដោ. បាការោ នាម បរិក្ខេបបាការោ.

ឆឌ្ឌិតខេត្តេតិ បុរាណខេត្តេ. សង្ឃសន្តកេ ភិក្ខុស្ស ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតិ សង្ឃបរិយាបន្នត្តា. ភិក្ខុនីនម្បិ សង្ឃសន្តកេ ភិក្ខុសង្ឃសន្តកេ វុត្តនយេនេវ វដ្ដតិ. ឯវំ សន្តេបិ សារុប្បវសេន កាតព្ពន្តិ លិខិតំ.

ទសមេ ‘‘សយំ តានិ វត្ថូនិ ករោន្តិយា’’តិអាទិ ឥធ សិក្ខាបទេ នត្ថិ. កស្មា? ឯឡកលោមសមុដ្ឋានត្តា. យទិ ឯវំ កស្មា វុត្តន្តិ ចេ? សុត្តានុលោមមហាបទេសតោ. យទិ នច្ចាទីនិ បស្សិតុំ វា សុណិតុំ វា ន លភតិ, បគេវ អត្តនា កាតុន្តិ នយតោ លព្ភមានត្តា វុត្តំ. ឥតរថា មហាបទេសា និរត្ថកា សិយុំ. ‘‘ឯវំ អញ្ញត្ថបិ នយោ នេតព្ពោ. សមុដ្ឋានម្បិ ឥធ វុត្តមេវ ¶ អគ្គហេត្វា ឆសមុដ្ឋានវសេន គហេតព្ព’’ន្តិ អាចរិយា. ឥធ វុត្តំ សមុដ្ឋានំ នាម មូលភូតស្ស អន្តរា វុត្តាបត្តិយា, តស្មា ឯឡកលោមសមុដ្ឋានមេវាតិ អបរេ. អារាមេ ឋត្វាតិ ន កេវលំ ឋត្វា, តតោ គន្ត្វា បន សព្ពិរិយាបថេហិបិ លភតិ. អារាមេ ឋិតាតិ បន អារាមបរិយាបន្នាតិ អត្ថោ. ឥតរថា និសិន្នាបិ ន លភេយ្យាតិ.

បឋមវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយវគ្គវណ្ណនា

បញ្ចមេ ¶ ឧបចារោ ទ្វាទសហត្ថោ. ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ កថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ.

សត្តមេ ធុវបញ្ញត្តេតិ ភិក្ខុនីនំ អត្ថាយ. កុលានីតិ កុលឃរានិ.

ទុតិយវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. តតិយវគ្គវណ្ណនា

ចតុត្ថេ សង្ឃាដិអាទិវសេន អធិដ្ឋិតានំ សង្ឃាដិចារំ.

បញ្ចមេ ‘‘ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ.

ឆដ្ឋេ អញ្ញស្មិំ បរិក្ខារេ ទុក្កដន្តិ ថាលកាទីនំ វា សប្បិតេលាទីនំ វា អញ្ញតរស្មិំ.

តតិយវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤. ចតុត្ថវគ្គវណ្ណនា

ឆដ្ឋេ សំសដ្ឋវិហារសិក្ខាបទេ ‘‘សេសមេត្ថ បឋមអរិដ្ឋសិក្ខាបទេ វុត្តវិនិច្ឆយសទិសមេវា’’តិ បាឋោ.

ចតុត្ថវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៥. បញ្ចមវគ្គវណ្ណនា

‘‘ចិត្តាគារំ ¶ នាម យត្ថ កត្ថចិ មនុស្សានំ កីឡិតុំ រមិតុំ កតំ ហោតី’’តិអាទិនា (បាចិ. ៩៧៩) បាឡិយំ វុត្តត្តា ចិត្តាគារាទីនិ សព្ពេសំ អត្ថាយ កតានិ, ន រញ្ញោ ឯវ.

សត្តមេ ឯតេន និស្សជ្ជិតុំ កប្បិយំ វុត្តំ. ‘‘និស្សជ្ជិត្វា បរិភុញ្ជតី’’តិ (បាចិ. ១០០៧) បាឡិ ច អត្ថិ. ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ កថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ. អដ្ឋមេបិ ឯសោវ បាឋោ.

បញ្ចមវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៦. ឆដ្ឋវគ្គវណ្ណនា

ទសមេ ¶ ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ កថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ.

ឆដ្ឋវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨. អដ្ឋមវគ្គវណ្ណនា

បឋមទុតិយតតិយេសុ ‘‘គិហិគតា’’តិ វា ‘‘កុមារិភូតា’’តិ វា ន វត្តព្ពា. វទន្តិ ចេ, កម្មំ កុប្បតិ.

ឯកាទសមេ ឆន្ទំ អវិស្សជ្ជេត្វាតិ ‘‘យថាសុខ’’ន្តិ អវត្វា. ឯត្ថ បន អយំ វិនិច្ឆយោ – ‘‘បារិវាសិកឆន្ទទានេនា’’តិ ឥទំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘វុដ្ឋិតាយ បរិសាយា’’តិ (បាចិ. ១១៦៨) បទភាជនំ វុត្តំ. ឯតស្ស បន សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘វុដ្ឋិតាយ បរិសាយាតិ ឆន្ទំ វិស្សជ្ជេត្វា កាយេន វា វាចាយ វា ឆន្ទវិស្សជ្ជនមត្តេន វា វុដ្ឋិតាយា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦៧) វុត្តំ. ឥធ ឆន្ទស្ស បន អវិស្សដ្ឋត្តា កម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ. តស្មា ឆន្ទំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ ទ្វាទសហត្ថបាសេ វិហរិត្វា បុន សន្និបាតករណញ្ច វដ្ដតីតិ លិខិតំ.

អដ្ឋមវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៩. នវមវគ្គវណ្ណនា

តតិយេ ¶ ‘‘សេសំ វុត្តនយេន វេទិតព្ពំ, ឥទំ បន អកុសលចិត្ត’’ន្តិ បាឋោ.

ចតុត្ថេ វុត្តនយេនាតិ តតិយេ វុត្តនយេន.

ឯកាទសមេ ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ កថិនសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ.

ទ្វាទសមេ ‘‘សមុដ្ឋានាទីនិ បទសោធម្មសទិសានិ, ឥទំ បន កិរិយាកិរិយ’’ន្តិ បាឋោ.

តេរសមេ ‘‘សំកច្ចិកំ នាម អធក្ខកំ ឧព្ភនាភិ, តស្សា បដិច្ឆាទនត្ថាយា’’តិ (បាចិ. ១២២៦) បាឡិយំ វុត្តត្តា ឥធាបិ ‘‘អធក្ខកឧព្ភនាភិសង្ខាតស្ស សរីរស្ស បដិច្ឆាទនត្ថ’’ន្តិ ¶ បាឋោ. អបរិក្ខេបេ អាបត្តិបរិច្ឆេទំ សមន្តបាសាទិកវសេន អគ្គហេត្វា ឥធ វុត្តនយេន គហេតព្ពន្តិ លិខិតំ.

នវមវគ្គវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សុទ្ធបាចិត្តិយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សមុដ្ឋានវិនិច្ឆយវណ្ណនា

សមុដ្ឋានានំ វិនិច្ឆយេ បន គិរគ្គសមជ្ជាទីនិ ‘‘អចិត្តកានិ លោកវជ្ជានី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘នច្ច’’ន្តិ វា ‘‘គន្ធ’’ន្តិ វា អជានិត្វាបិ ទស្សនេន, វិលិម្បនេន វា អាបជ្ជនតោ វត្ថុអជាននចិត្តេន អចិត្តកានិ. ‘‘នច្ច’’ន្តិ វា ‘‘គន្ធ’’ន្តិ វា ជានិត្វា បស្សន្តិយា, វិលិម្បន្តិយា វា អកុសលត្តា ឯវ លោកវជ្ជានិ. ចោរិវុដ្ឋាបនាទីនិ ‘‘ចោរី’’តិអាទិនា វត្ថុំ ជានិត្វា ករណេយេវ អាបជ្ជនត្តា សចិត្តកានិ. ឧបសម្បទាទីនំ ឯកន្តាកុសលចិត្តេនេវ អកត្តព្ពត្តា បណ្ណត្តិវជ្ជានិ. ‘‘ឥធ សចិត្តកាចិត្តកតា បណ្ណត្តិជាននាជាននតាយ អគ្គហេត្វា វត្ថុជាននាជាននតាយ គហេតព្ព’’ន្តិ លិខិតំ. អធិប្បេតត្តា សង្ខេបតោ ទស្សនាភាវា –

អចិត្តកត្តំ ¶ ទ្វិធា មតំ, វត្ថុបណ្ណត្តិអញ្ញាណា;

វុត្តំ ញាណំ ទ្វិធា ឥធ, សកនាមេន អញ្ញាតំ.

បរនាមញ្ច ជាននំ, វត្ថុស្សេកំ ពលក្ការេ;

ឯកធា សមចារិកេ, តស្មិំ តប្បដិពន្ធោតិ.

បរនាមេន ជាននំ, ទ្វិធា មុត្តាទិកេ ឯកំ;

ឯកំ លោមាទិកេ មតន្តិ, អយំ ភេទោ វេទិតព្ពោ.

សេសមេត្ថ ឧត្តានំ, អនុត្តានត្ថេ វុត្តវិនិច្ឆយត្តា ន ឧទ្ធដន្តិ;

សមុដ្ឋានវិនិច្ឆយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភិក្ខុនីបាតិមោក្ខវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

កង្ខាវិតរណីបុរាណដីកា និដ្ឋិតា.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

កង្ខាវិតរណី-អភិនវដីកា

គន្ថារម្ភកថា

តិលោកតិលកំ ¶ ¶ ពុទ្ធំ, វន្ទេ សុទ្ធគុណាករំ;

ករុណាសីតលីភូត-ហទយំ មហិតោទយំ.

តេនាបិ ធម្មរាជេន, លោកេកាចរិយេន យោ;

បូជិតោ តញ្ច សទ្ធម្មំ, វន្ទេ គម្ភីរមុត្តមំ.

មុនិន្ទចន្ទសទ្ធម្ម-រំសីហិ វិមលេហិ យោ;

ពោធិតោហំ សទា វន្ទេ, តំ សង្ឃំ កុមុទាករំ.

វិនយេ ¶ នយគម្ភីរេ, សព្ពថា បារទស្សិនា;

វាទិនា ទុត្តរាគាធ-សព្ពសត្ថមហណ្ណវេ.

យា កតា ពុទ្ធឃោសេន, ថេរេន ថិរចេតសា;

កង្ខាវិតរណី នាម, មាតិកដ្ឋកថា សុភា.

ថិរានេកគុណោឃេន, ថេរេន វិនយញ្ញុនា;

កល្យាណាចារយុត្តេន, ធីមតា មុនិសូនុនា;

វិនយដ្ឋិតិកាមេន, សុមេធេនាភិយាចិតោ.

តមហំ វណ្ណយិស្សាមិ, សុវិសុទ្ធមនាកុលំ;

សាធវោ តំ និសាមេថ, សក្កច្ចំ មម ភាសតោតិ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា

សព្ពកុសលធម្មប្បមុខស្ស វិបុលោឡារគុណវិសេសាវហស្ស បរមគម្ភីរស្ស បាតិមោក្ខស្ស អត្ថសំវណ្ណនំ កត្តុកាមោយមាចរិយោ បឋមំ តាវ ‘‘ពុទ្ធំ ធម្ម’’ន្តិអាទិនា រតនត្តយប្បណាមករណេន អត្តនោ ចិត្តសន្តានំ បុនាតិ. វិសុទ្ធចិត្តសន្តាននិស្សយា ហិ បញ្ញា តិក្ខវិសទភាវប្បត្តិយា យថាធិប្បេតសំវណ្ណនាយ បរិយោសានគមនសមត្ថា ហោតីតិ ¶ . អបិច រតនត្តយប្បណាមេន វិធុតសព្ពកិព្ពិសេ ចិត្តសន្តានេ ភវន្តរូបចិតានិបិ អន្តរាយិកកម្មានិ បច្ចយវេកល្លតោ យថាធិប្បេតាយ អត្ថសំវណ្ណនាយ នាលមន្តរាយករណាយាតិបិ អាចរិយស្ស រតនត្តយវន្ទនា.

តត្ថ ពុទ្ធសទ្ទស្ស តាវ ‘‘ពុជ្ឈិតា សច្ចានីតិ ពុទ្ធោ, ពោធេតា បជាយាតិ ពុទ្ធោ’’តិអាទិនា (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦២) និទ្ទេសនយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. អថ វា សវាសនាយ អញ្ញាណនិទ្ទាយ អច្ចន្តវិគមតោ, ពុទ្ធិយា វា វិកសិតភាវតោ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ ជាគរណវិកសនត្ថវសេន. អថ វា កស្សចិបិ ញេយ្យធម្មស្ស អនវពុទ្ធស្ស អភាវេន, ញេយ្យវិសេសស្ស ច កម្មភាវេន អគ្គហណតោ ¶ កម្មវចនិច្ឆាយ អភាវេន អវគមនត្ថវសេនេវ កត្តុនិទ្ទេសោ លព្ភតីតិ ពុទ្ធវាតិ ពុទ្ធោ យថា ‘‘ទិក្ខិតោ ន ទទាតី’’តិ. អត្ថតោ បន បារមិតាបរិភាវិតេន សយម្ភុញាណេន សហវាសនាយ វិគតវិទ្ធស្តនិរវសេសុបក្កិលេសោ មហាករុណាសព្ពញ្ញុតញ្ញាណាទិអបរិមេយ្យគុណគណាធារោវ ខន្ធសន្តានោ ពុទ្ធោ. យថាហ –

‘‘ពុទ្ធោតិ យោ សោ ភគវា សយម្ភូ អនាចរិយកោ បុព្ពេ អននុស្សុតេសុ ធម្មេសុ សាមំ សច្ចានិ អភិសម្ពុជ្ឈិ, តត្ថ ច សព្ពញ្ញុតំ បត្តោ, ពលេសុ ច វសីភាវ’’ន្តិ (មហានិ. ១៩២; ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ៩៧; បដិ. ម. ១.១៦១),

តំ ពុទ្ធំ.

ធារេតីតិ ធម្មោ. អយញ្ហិ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេ អបាយទុក្ខេ, សំសារទុក្ខេ ច អបតមានេ ធារេតីតិ, តន្និព្ពត្តកកិលេសវិទ្ធំសនញ្ចេត្ថ ធារណំ. ឯវញ្ច កត្វា អរិយមគ្គោ, តស្ស តទត្ថសិទ្ធិហេតុតាយ និព្ពានញ្ចាតិ ឧភយមេវ និប្បរិយាយតោ ធារេតិ. អរិយផលញ្ច បន តំសមុច្ឆិន្នកិលេសបដិប្បស្សម្ភនេន តទនុកូលតាយ, បរិយត្តិធម្មោ ច តទធិគមហេតុតាយាតិ ឧភយម្បិ បរិយាយតោ ធារេតីតិ វេទិតព្ពំ, តំ ធម្មំ. ច-សទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោ. តេន យថាវុត្តំ ពុទ្ធំ, ឥមញ្ច ធម្មំ វន្ទិត្វាតិ ពុទ្ធរតនេន សហ វន្ទនកិរិយាយ ធម្មរតនំ សមុច្ចិនោតិ.

ន កេវលំ ឥទំ ទ្វយមេវាតិ អាហ ‘‘សង្ឃញ្ចា’’តិ. អរិយេន ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន សំហតោ ឃដិតោតិ សង្ឃោ, អដ្ឋអរិយបុគ្គលសមូហោ. តេហិ ¶ តេហិ វា មគ្គផលេហិ កិលេសទរថានំ សមុច្ឆេទបដិប្បស្សម្ភនវសេន សម្មទេវ ឃាតិតត្តា សង្ឃោ, បោថុជ្ជនិកសង្ឃស្សាបិ បុព្ពភាគប្បដិបទាយ ឋិតត្តា បុរិមចេតនាយ វិយ ទានេ ឯត្ថេវ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. សោបិ ហិ កិញ្ចាបិ អរិយេន ទិដ្ឋិសីលសាមញ្ញេន អសំហតោ, និយ្យានិកបក្ខិយេន បន បោថុជ្ជនិកេន សំហតត្តា ទក្ខិណេយ្យបណិបាតារហោ សង្ឃោយេវាតិ, តំ សង្ឃំ. ច-សទ្ទស្សត្ថោ ឯត្ថាបិ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

កិំវិសិដ្ឋំ ពុទ្ធំ, ធម្មំ, សង្ឃញ្ចាតិ អាហ ‘‘វន្ទនាមានបូជាសក្ការភាជន’’ន្តិ. ឥទញ្ច វិសេសនំ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ ‘‘វន្ទនាមានបូជាសក្ការភាជនំ. ពុទ្ធំ…បេ… វន្ទនាមានបូជាសក្ការភាជនំ សង្ឃញ្ចា’’តិ. តត្ថ សទេវកេន លោកេន អរហតាទីហិ គុណេហិ សេដ្ឋភាវេន ករិយមានោ បណាមោ វន្ទនា, សម្មានោ មានោ, គន្ធបុប្ផាទីហិ ឧបហារោ បូជា, អភិសង្ខតបច្ចយទានំ ¶ សក្ការោ, វន្ទនា ច មានោ ច បូជា ច សក្ការោ ច វន្ទនាមានបូជាសក្ការា, តេសំ មហប្ផលភាវករណេន ភាជនត្តា អាធារត្តា វន្ទនាមានបូជាសក្ការភាជនំ. ឥមិនា រតនត្តយស្ស អរហតាទីហិ គុណេហិ អសមភាវំ ទស្សេតិ. តន្ទស្សនម្បិ តក្កតស្ស និបច្ចការស្ស សសន្តានបវនាទិវសេន យថាធិប្បេតាយ អត្ថសំវណ្ណនាយ និប្ផាទនសមត្ថភាវទីបនត្ថន្តិ វេទិតព្ពំ.

វិប្បសន្នេន ចេតសា វន្ទិត្វាតិ អរហតាទិអនេកប្បការគុណវិសេសានុស្សរណវសេន វិវិធេន, វិសេសេន វា បសន្នេន មនសា សទ្ធិំ កាយវាចាហិ ករណភូតាហិ អភិវន្ទិយាតិ អត្ថោ, តីហិ ទ្វារេហិ នមស្សិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តិវិធា ចាយំ វន្ទនា កាយវចីមនោវន្ទនានំ វសេន. តត្ថ ពុទ្ធាទិគុណារម្មណា កាមាវចរកុសលកិរិយានំ អញ្ញតរចេតនា កាយវចីវិញ្ញត្តិយោ សមុដ្ឋាបេត្វា កាយវចីទ្វារវសេន ឧប្បន្នា កាយវចីវន្ទនាតិ វុច្ចតិ, ឧភយវិញ្ញត្តិយោ បន អសមុដ្ឋាបេត្វា មនោទ្វារវសេន ឧប្បន្នា មនោវន្ទនាតិ. ឥមស្ស បទស្ស ‘‘វណ្ណនំ វណ្ណយិស្សាមី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ.

ឯវំ រតនត្តយស្ស បណាមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អត្តនោ និស្សយភូតានំ អដ្ឋកថាចរិយានញ្ច បណាមំ ទស្សេន្តោ ‘‘ថេរវំសប្បទីបាន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ កតញ្ជលី បុព្ពាចរិយសីហានំ នមោ កត្វាតិ សម្ពន្ធោ. កតោ អញ្ជលិ ករបុដោ ឯតេនាតិ កតញ្ជលី. ឆន្ទានុរក្ខណត្ថញ្ហេត្ថ ទីឃោ ¶ , កតញ្ជលី ហុត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បុព្ពាចរិយា បោរាណដ្ឋកថាការា តម្ពបណ្ណិយា មហាថេរា, តេ ឯវ បរិស្សយសហនតោ, បដិបក្ខភូតកិលេសហននតោ, បរវាទិមិគេហិ អបធំសនីយតោ ច សីហសទិសត្តា សីហាតិ បុព្ពាចរិយសីហា, តេសំ បុព្ពាចរិយសីហានំ. កីទិសា តេ បុព្ពាចរិយសីហា, យេសំ តយា នមោ ករីយតីតិ អាហ ‘‘ថេរវំសប្បទីបាន’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ថេរវំសប្បទីបានន្តិ ថិរេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគតាតិ ថេរា, មហាកស្សបាទយោ, តេសំ វំសោ អន្វយោតិ ថេរវំសោ. ឯតេន ភិន្នលទ្ធិកានំ សត្តរសភេទានំ មហាសង្ឃិកាទីនំ វំសំ បដិក្ខិបតិ, ថេរវំសបរិយាបន្នា ហុត្វា បន អាគមាធិគមសម្បន្នត្តា បញ្ញាបជ្ជោតេន តស្ស ថេរវំសស្ស ទីបនតោ ថេរវំសប្បទីបា, បុព្ពាចរិយសីហា, តេសំ ថេរវំសប្បទីបានំ. អសំហីរត្តា ថិរានំ. វិនយក្កមេតិ អារម្ភានុរូបវចនមេតំ, តេ បន សុត្តាភិធម្មេសុបិ ថិរា ឯវ.

ឯវំ អដ្ឋកថាចរិយានម្បិ បណាមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សំវណ្ណេតព្ពធម្មវិសេសស្ស អភិធានានិសំសំ, ទេសកសម្បត្តិយោ ច ទស្សេន្តោ ‘‘បាមោក្ខ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ មហេសិនា យំ បាតិមោក្ខំ បកាសិតន្តិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ មហេសិនាតិ មហន្តេ សីលាទិកេ បញ្ច ធម្មក្ខន្ធេ ឯសី ¶ គវេសីតិ មហេសិ. មហន្តេហិ ឯសិតោតិ វា បុថុជ្ជនសេខាសេខឥសីហិ វិសិដ្ឋត្តា មហន្តោ ឥសីតិ វា មហេសិ, សម្មាសម្ពុទ្ធោ, តេន មហេសិនា. បាតិមោក្ខន្តិ សត្តាបត្តិក្ខន្ធសំវរភូតំ សិក្ខាបទសីលំ, តទ្ទីបនតោ ឧភតោវិភង្គសុត្តសង្ខាតំ គន្ថបាតិមោក្ខមេវ វា. កិម្ភូតន្តិ អាហ ‘‘បាមោក្ខ’’ន្តិអាទិ. បមុខេ សាធូតិ បមោក្ខំ, បមោក្ខមេវ បាមោក្ខំ, វជ្ជបដិបក្ខត្តា អនវជ្ជានំ សមាធិបញ្ញាសង្ខាតានំ បរិត្តមហគ្គតលោកុត្តរានំ កុសលានំ ធម្មានំ អាទិ បតិដ្ឋាភូតន្តិ អត្ថោ. ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សបញ្ញោ, ចិត្តំ បញ្ញញ្ច ភាវយ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៣, ១៩២; បេដកោ. ២២; មិ. ប. ២.១.៩) ហិ វុត្តំ. មុខមិវាតិ មុខំ, ទ្វារំ. យថា ហិ សត្តានំ ខជ្ជភោជ្ជលេយ្យបេយ្យវសេន ចតុព្ពិធោបិ អាហារោ មុខេន បវិសិត្វា អង្គបច្ចង្គានិ ផរតិ, ឯវំ យោគិនោបិ ចាតុភូមកកុសលំ សីលមុខេន បវិសិត្វា អត្ថសិទ្ធិំ សម្បាទេតិ. តេន វុត្តំ ‘‘មុខមិវាតិ មុខ’’ន្តិ. អថ វា មុខំ ទ្វារំ មោក្ខប្បវេសាយ និព្ពានសច្ឆិកិរិយាយាតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហិ –

‘‘អវិប្បដិសារត្ថានិ ¶ ខោ, អានន្ទ, កុសលានិ សីលានី’’តិ (អ. និ. ១១.១).

តថា –

‘‘អវិប្បដិសារោ បាមោជ្ជត្ថាយ, បាមោជ្ជំ បីតត្ថាយ, បីតិ បស្សទ្ធត្ថាយ, បស្សទ្ធិ សុខត្ថាយ, សុខំ សមាធត្ថាយ, សមាធិ យថាភូតញាណទស្សនត្ថាយ, យថាភូតញាណទស្សនំ និព្ពិទត្ថាយ, និព្ពិទា វិរាគត្ថាយ, វិរាគោ វិមុត្តត្ថាយ, វិមុត្តិ វិមុត្តិញាណទស្សនត្ថាយ, វិមុត្តិញាណទស្សនំ អនុបាទាបរិនិព្ពានត្ថាយា’’តិ (បរិ. ៣៦៦) ច.

ឯវំ សំវណ្ណេតព្ពធម្មស្ស អភិធានាទិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សំវណ្ណនាយ និមិត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘សូរតេនា’’តិអាទិនា ចតុត្ថគាថមាហ. តត្ថ សូរតេនាតិ សោភនេ រតោតិ សូរតោ ឧ-ការស្ស ទីឃំ កត្វា, តេន សូរតេន, សោភនេ កាយិកវាចសិកកម្មេ រតេនាតិ អត្ថោ, វិនីតេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. និវាតេនាតិ នីចវុត្តិនា. សុចិសល្លេខវុត្តិនាតិ សុចិភូតា កិលេសសល្លិខនសមត្ថា វុត្តិ បដិបត្តិ ឯតស្សាតិ សុចិសល្លេខវុត្តិ, តេន សុចិសល្លេខវុត្តិនា, បរិសុទ្ធាយ អប្បិច្ឆវុត្តិយា សមន្នាគតេនាតិ អត្ថោ. វិនយាចារយុត្តេនាតិ វារិត្តចារិត្តសីលសម្បន្នេន. អថ វា វិនយោតិ ចេត្ថ បាតិមោក្ខសំវរាទិភេទោ សំវរវិនយោ. អាចារោតិ អាចារគោចរនិទ្ទេសេ អាគតសមណសារុប្បាចារោ ¶ . សោណត្ថេរេនាតិ ឯត្ថ សោណោតិ តស្ស នាមំ. ថិរេហិ សីលក្ខន្ធាទីហិ សមន្នាគតត្តា ថេរោ. យាចិតោតិ អភិយាចិតោ. ថេរោ ហិ បាតិមោក្ខស្ស គម្ភីរតាយ ទុរវគាហតំ, អាចរិយស្ស ច តំសំវណ្ណនាយ សាមត្ថិយំ ញត្វា ‘‘បាតិមោក្ខស្ស តយា អត្ថសំវណ្ណនា កាតព្ពា. ឯវញ្ហិ សាសនស្ស សុចិរដ្ឋិតិកតា ហោតី’’តិ សានិសំសគារវេន យាចនំ អកាសិ. តទស្ស យាចនំ អត្តនោ សំវណ្ណនាយ និទានភូតំ ទស្សេន្តោ ‘‘យាចិតោ’’តិ អាហ.

ឯត្ថ ច ‘‘សូរតេនា’’តិ ឥមិនាស្ស សោរច្ចំ វុច្ចតិ. ‘‘និវាតេនា’’តិ ឥមិនា នីចមនតា និវាតវុត្តិតា, យាយ និវាតវុត្តិតាយ សមន្នាគតោ បុគ្គលោ និហតមានោ, និហតទប្បោ, បាទបុញ្ឆនចោឡកសមោ, ភិន្នវិសាណូសភសមោ, ឧទ្ធដទាឋសប្បសមោ ច ហុត្វា សណ្ហោ សខិលោ សុខសម្ភាសោ ¶ ហោតិ. ‘‘សុចិសល្លេខវុត្តិនា’’តិ ឥមិនា ឥន្ទ្រិយសំវរបច្ចយសន្និស្សិតអាជីវបារិសុទ្ធិសីលំ. ‘‘វិនយាចារយុត្តេនា’’តិ ឥមិនា បាតិមោក្ខសំវរសីលំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ឯវមនេកគុណេហិ តស្ស អភិត្ថវនំ យថាវុត្តគុណសមន្នាគតស្ស សព្រហ្មចារិនោ អជ្ឈេសនំ ន សក្កា បដិពាហិតុន្តិ បរមគម្ភីរស្សាបិ បាតិមោក្ខស្ស អត្ថសំវណ្ណនាយំ បវត្តាតិ ទស្សនត្ថំ. កិញ្ច – តាទិសស្ស អជ្ឈេសនំ និស្សាយ ករិយមានា អត្ថសំវណ្ណនា តស្ស អជ្ឈេសនាធិបច្ចេន, មមញ្ច ឧស្សាហសម្បត្តិយា ន ចិរេន បរិយោសានំ គច្ឆតីតិ កតន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯវំ សំវណ្ណនាយ និមិត្តំ ទស្សេត្វា ឥទានិ តស្សវនេ សោតុជនស្សាទរំ ជនេតុំ តប្បយោជនករណប្បការនិស្សយាភិធានាទិំ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិគាថាទ្វយមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ ‘‘យំ មហេសិនា បាតិមោក្ខំ បកាសិត’’ន្តិ វុត្តំ, តស្មិំ បាតិមោក្ខេ. សញ្ជាតកង្ខានន្តិ បទបទត្ថវិនិច្ឆយវសេន សញ្ជាតកង្ខានំ, សមុប្បន្នសំសយានន្តិ អត្ថោ. កង្ខាវិតរណត្ថាយាតិ យថាវុត្តសំសយស្ស អតិក្កមនត្ថាយ. តស្សាតិ បាតិមោក្ខស្ស. វណ្ណីយតិ អត្ថោ កថីយតិ ឯតាយាតិ វណ្ណនា, អដ្ឋកថា, តំ វណ្ណនំ. ឥមស្ស ច ‘‘វណ្ណយិស្សាមី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. កិំភូតន្តិ អាហ ‘‘បរិបុណ្ណវិនិច្ឆយ’’ន្តិអាទិ. បរិបុណ្ណវិនិច្ឆយន្តិ ខន្ធកបរិវារបទភាជនាទិវសេន អសាធារណវិនិច្ឆយស្ស ច និទានាទិវសេន សត្តរសប្បភេទស្ស ច សព្ពសិក្ខាបទសាធារណវិនិច្ឆយស្ស បកាសនតោ សម្បុណ្ណវិនិច្ឆយំ.

មហាវិហារវាសីនន្តិ មហាមេឃវនុយ្យានភូមិភាគេ បតិដ្ឋិតោ វិហារោ មហាវិហារោ, យោ សត្ថុនោ មហាពោធិនា វិភូសិតោ, តត្ថ វសន្តិ សីលេនាតិ មហាវិហារវាសិនោ, តេសំ មហាវិហារវាសីនំ ¶ . វាចនាមគ្គនិស្សិតន្តិ កថាមគ្គនិស្សិតំ, អដ្ឋកថានិស្សិតន្តិ អត្ថោ, មហាវិហារវាសីនំ សីហឡដ្ឋកថានយំ ឥធ និស្សាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. វណ្ណយិស្សាមីតិ បវត្តយិស្សាមិ. នាមេនាតិ អត្តនោ គុណនាមេន. កង្ខាវិតរន្តិ ឯតាយាតិ កង្ខាវិតរណី, តំ កង្ខាវិតរណិំ. សុភន្តិ អត្ថព្យញ្ជនសម្បន្នត្តា សុន្ទរំ, សទ្ទលក្ខណសុភតោ, វិនិច្ឆយសុភតោ, វិញ្ញេយ្យសុភតោ ច សុភំ បរិសុទ្ធំ. ឯត្ថ ច ‘‘កង្ខាវិតរណត្ថាយា’’តិ ឥមិនា បយោជនំ ទស្សេតិ, បុរិបុណ្ណវិនិច្ឆយ’’ន្តិ ឥមិនា ¶ សំវណ្ណនាប្បការំ, ‘‘មហាវិហារវាសីនំ វាចនាមគ្គនិស្សិត’’ន្តិ ឥមិនា សំវណ្ណនាយ និស្សយវិសុទ្ធិំ និកាយន្តរលទ្ធិសង្ករទោសវិវជ្ជនតោ, ‘‘វណ្ណយិស្សាមី’’តិ ឥមិនា អត្តនោ អជ្ឈាសយំ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘វត្តយិស្សាមី’’តិបិ បាឋោ.

គន្ថារម្ភកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និទានវណ្ណនា

ឯវំ រតនត្តយបណាមាទិសហិតំ សញ្ញាទិកំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ‘‘បាតិមោក្ខស្ស វណ្ណនំ វណ្ណយិស្សាមី’’តិ វុត្តត្តា បាតិមោក្ខំ តាវ វចនត្ថតោ, សរូបភេទតោ, គន្ថភេទតោ, ឧទ្ទេសវិភាគតោ, ឧទ្ទេសបរិច្ឆេទតោ ច វវត្ថបេត្វា តទុទ្ទេសក្កមេនាយំ វណ្ណនា ភវិស្សតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថ បាតិមោក្ខ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ.

តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ គាថាបទេ. បអតិមោក្ខន្តិ បការតោ អតិវិយ សីលេសុ មុខភូតំ. អតិបមោក្ខន្តិ តមេវ បទំ ឧបសគ្គព្យត្តយេន វទតិ. អថ វា ប អតិ មោក្ខន្តិ បទច្ឆេទោ, តស្ស ឧបសគ្គព្យត្តយេនត្ថមាហ ‘‘អតិបមោក្ខ’’ន្តិ. ឯវំ បភេទតោ បទវណ្ណនំ កត្វា សទ្ទត្ថតោ វទតិ ‘‘អតិសេដ្ឋំ អតិឧត្តមន្តិ អត្ថោ’’តិ. ឯត្ថ ច សីលបាតិមោក្ខំ សព្ពគុណានំ មូលភាវតោ សេដ្ឋំ, គន្ថបាតិមោក្ខំ បន សេដ្ឋគុណសហចរណតោ សេដ្ឋន្តិ វេទិតព្ពំ. ឧត្តមន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ឥតីតិ ឯវំ. ឥមិនា យថាវុត្តវចនត្ថំ និទស្សេតិ. និទស្សនត្ថោ ហិ អយំ ឥតិ-សទ្ទោ ‘‘សព្ពមត្ថីតិ ខោ, កច្ចាន, អយមេកោ អន្តោ, សព្ពំ នត្ថីតិ ខោ, កច្ចាន, អយំ ទុតិយោ អន្តោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ២.១៥; ៣.៩០) វិយ. ឥមិនាតិ អាសន្នបច្ចក្ខវចនំ ឥតិ-សទ្ទេន អនន្តរនិទស្សិតស្ស, បដិគ្គាហកេហិ ច សោតវិញ្ញាណាទិវីថិយា ¶ បដិបន្នស្ស វចនត្ថស្ស វចនតោ. អថ វា ឥមិនាតិ អាសន្នបច្ចក្ខភាវករណវចនំ យថាវុត្តស្ស វចនត្ថស្ស អភិមុខីករណតោ. វចនត្ថេនាតិ ‘‘អតិសេដ្ឋ’’ន្តិ សទ្ទត្ថេន. ឯកវិធម្បីតិ ឯកកោដ្ឋាសម្បិ. សីលគន្ថភេទតោ ទុវិធំ ហោតីតិ បុន សីលគន្ថសង្ខាតេន បភេទេន ទុវិធំ ហោតិ, សីលបាតិមោក្ខំ, គន្ថបាតិមោក្ខញ្ចាតិ ទុវិធំ ហោតីតិ អត្ថោ.

ឥទានិ ¶ តទុភយស្សាបិ សុត្តេ អាគតភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘តថា ហី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ បាតិ រក្ខតីតិ បាតិ, តំ មោក្ខេតិ មោចេតិ អាបាយិកាទីហិ ទុក្ខេហីតិ បាតិមោក្ខំ, សំវរណំ សំវរោ, កាយវាចាហិ អវីតិក្កមោ, បាតិមោក្ខមេវ សំវរោ បាតិមោក្ខសំវរោ, បាតិមោក្ខសំវរេន សំវុតោ សមន្នាគតោ បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ. វិហរតីតិ វត្តតិ.

អាទិមេតន្តិ ឯតំ សិក្ខាបទសីលំ បុព្ពុប្បត្តិអត្ថេន អាទិ. វុត្តម្បិ ចេតំ –

‘‘តស្មាតិហ ត្វំ, ឧត្តិយ, អាទិមេវ វិសោធេហិ កុសលេសុ ធម្មេសុ. កោ ចាទិ កុសលានំ ធម្មានំ? សីលញ្ច សុវិសុទ្ធំ, ទិដ្ឋិ ច ឧជុកា’’តិ (សំ. និ. ៥.៣៨២).

យថា ហិ នគរវឌ្ឍកី នគរំ មាបេតុកាមោ បឋមំ នគរដ្ឋានំ សោធេតិ, តតោ អបរភាគេ វីថិចតុក្កសិង្ឃាដកាទិបរិច្ឆេទេន វិភជិត្វា នគរំ មាបេតិ, យថា វា បន រជកោ បឋមំ តីហិ ខារេហិ វត្ថំ ធោវិត្វា បរិសុទ្ធេ វត្ថេ យទិច្ឆកំ រង្គជាតំ ឧបនេតិ, យថា វា បន ឆេកោ ចិត្តការោ រូបំ លិខិតុកាមោ អាទិតោវ ភិត្តិបរិកម្មំ ករោតិ, តតោ អបរភាគេ រូបំ សមុដ្ឋាបេតិ, ឯវមេវ យោគាវចរោ អាទិតោវ សីលំ វិសោធេត្វា អបរភាគេ សមថវិបស្សនាទយោ ធម្មេ សច្ឆិករោតិ. តស្មា សីលំ ‘‘អាទី’’តិ វុត្តំ. ‘‘មុខមេត’’ន្តិអាទីនិ វុត្តត្ថានេវ. អាទិសទ្ទេន ‘‘បាតិមោក្ខេ ច សំវរោ’’តិអាទិបាឡិំ (ទី. និ. ២.៩០; ធ. ប. ១៨៥) សង្គណ្ហាតិ.

សីលន្តិ ចារិត្តវារិត្តវសេន ទុវិធំ វិនយបិដកបរិយាបន្នំ សិក្ខាបទសីលំ, ធម្មតោ បន សីលំ នាម បាណាតិបាតាទីហិ វា វិរមន្តស្ស, វត្តបដិបត្តិំ វា បូរេន្តស្ស ចេតនាទយោ ធម្មា វេទិតព្ពា. វុត្តញ្ហេតំ បដិសម្ភិទាយំ ‘‘កិំ សីលន្តិ ចេតនា សីលំ ចេតសិកំ សីលំ សំវរោ សីលំ អវីតិក្កមោ សីល’’ន្តិ (បដិ. ម. ១.៣៩) ‘‘ឧភយានិ ខោ បនស្ស បាតិមោក្ខានី’’តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីបាតិមោក្ខវសេន ឧភយានិ បាតិមោក្ខានិ, ទ្វេ មាតិកាតិ អត្ថោ. អស្សាតិ ភិក្ខុនោវាទកស្ស ¶ . វិត្ថារេនាតិ ឧភតោវិភង្គេន សទ្ធិំ. ស្វាគតានីតិ សុដ្ឋុ អាគតានិ. អាទិសទ្ទេន ‘‘បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យា’’តិអាទិបាឡិំ (មហាវ. ១៣៤) សង្គណ្ហាតិ. តត្ថាតិ តេសុ សីលគន្ថបាតិមោក្ខេសុ. យោតិ ¶ អនិយមនិទ្ទេសោ, យោ កោចិ បុគ្គលោ. នន្តិ វិនយបរិយាបន្នសីលំ. រក្ខតីតិ សមាទិយិត្វា អវិកោបេន្តោ បាលេតិ. តំ ‘‘បាតី’’តិ លទ្ធនាមំ បាតិមោក្ខសីលេ ឋិតំ. មោចេតីតិ សហការិការណភាវតោ មោក្ខេតិ. អបាយេ ជាតំ អាបាយិកំ, ទុក្ខំ, តំ អាទិ យេសំ តានិ អាបាយិកាទីនិ. អាទិសទ្ទេន តទញ្ញំ សព្ពំ សំសារទុក្ខំ សង្គណ្ហាតិ. អត្តានុវាទាទីហីតិ អត្តានំ អនុវាទោ អត្តានុវាទោ, សោ អាទិ យេសំ តានិ អត្តានុវាទាទីនិ, តេហិ អត្តានុវាទាទីហិ. អាទិសទ្ទេន បរានុវាទទណ្ឌទុគ្គតិភយានិ សង្គណ្ហាតិ. តស្ស បាតិមោក្ខស្ស ជោតកត្តាតិ តស្ស សីលបាតិមោក្ខស្ស ទីបនត្តា. អាទិម្ហិ បន វុត្តោ វចនត្ថោតិ ‘‘អតិសេដ្ឋ’’ន្តិអាទិនា អាទិម្ហិ វុត្តោ វចនត្ថោ. ឧភិន្នម្បិ សាធារណោ ហោតិ សីលបាតិមោក្ខំ សព្ពគុណានំ មូលភាវតោ សេដ្ឋំ, គន្ថបាតិមោក្ខំ សេដ្ឋគុណសហចរណតោ សេដ្ឋន្តិ.

តត្ថាតិ តេសុ សីលបាតិមោក្ខគន្ថបាតិមោក្ខេសុ. ‘‘អយំ វណ្ណនា’’តិ វក្ខមានវណ្ណនមាហ. គន្ថបាតិមោក្ខស្ស តាវ យុជ្ជតុ, កថំ សីលបាតិមោក្ខស្ស យុជ្ជតីតិ អាហ ‘‘គន្ថេ ហី’’តិអាទិ. ហីតិ ការណត្ថេ និបាតោ. តស្សាតិ គន្ថស្ស. អត្ថោតិ សីលំ. វណ្ណិតោវ ហោតីតិ គន្ថវណ្ណនាមុខេន អត្ថស្សេវ វណ្ណនតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យស្មា គន្ថេ វណ្ណិតេ តទវិនាភាវតោ តស្សត្ថោ វណ្ណិតោ ហោតិ, តស្មា សីលបាតិមោក្ខស្សបិ យុជ្ជតីតិ.

ឯវំ សរូបភេទតោ វវត្ថបេត្វា ឥទានិ គន្ថភេទតោ វវត្ថបេតុំ ‘‘តំ បនេត’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថាតិ តេសុ ភិក្ខុបាតិមោក្ខភិក្ខុនីបាតិមោក្ខេសុ ទ្វីសុ. ឧទ្ទេសា បរិច្ឆិជ្ជន្តិ យេហិ វក្ខមានវចនប្បពន្ធេហិ, តេ ឧទ្ទេសបរិច្ឆេទា, តេហិ. វវត្ថិតន្តិ អសង្ករតោ ឋិតំ.

ឯវំ គន្ថភេទតោ វវត្ថបេត្វា ឥទានិ ឧទ្ទេសវិភាគតោ វវត្ថបេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. ឧទ្ទិសីយតិ សរូបេន កថីយតិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា ឧទ្ទេសោ, និទានស្ស ឧទ្ទេសោតិ និទានុទ្ទេសោ. ឯវំ សេសេសុបិ. វិត្ថារោវ ឧទ្ទេសោ វិត្ថារុទ្ទេសោ.

ឥទានិ និទានុទ្ទេសាទីនំ បរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ ‘‘តត្ថ និទានុទ្ទេសោ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ បញ្ចសុ ឧទ្ទេសេសុ. និទានុទ្ទេសោ ឧទ្ទិដ្ឋោ ¶ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. យំ បនេត្ថ និទានុទ្ទេសបរិច្ឆេទំ ទស្សេន្តេន ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតី’’តិ ¶ ឥធាគតនិទានបាឡិំ ទស្សេត្វា តទនន្តរំ ឧទ្ទេសកាលេ វត្តព្ពស្សាបិ ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទាន’’ន្តិ ឥមស្ស បាឋស្ស យោជនំ អកត្វា ‘‘តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមី’’តិអាទិនា អនុសាវនាទិកមេវ យោជេត្វា ទស្សិតំ, តំ បន អបរិបុណ្ណនិទានបាឡិទស្សនបុព្ពកនិទានុទ្ទេសបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ, ខុទ្ទកបេយ្យាលវសេន វា បាកដត្តា តស្ស អយោជនំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ, ឧទ្ទេសកាលេ បន យោជេត្វាវ វត្តព្ពំ. វក្ខតិ ហិ ‘‘តំ បនេតំ បារាជិកាទីនំ អវសានេ ទិស្សតិ, ន និទានាវសានេ. កិញ្ចាបិ ន ទិស្សតិ, អថ ខោ ឧទ្ទេសកាលេ ‘អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតី’តិ វត្វា ‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទានំ, តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមី’តិអាទិនា នយេន វត្តព្ពមេវា’’តិអាទិ. អវសេសេ សុតេន សាវិតេតិ អវសិដ្ឋំ បារាជិកុទ្ទេសាទិចតុក្កំ ‘‘សុតា ខោ បនាយស្មន្តេហិ ចត្តារោ បារាជិកា ធម្មា…បេ… អវិវទមានេហិ សិក្ខិតព្ព’’ន្តិ ឯវំ សុតវសេន សាវិតេ.

ឯតេនេវ នយេន សេសា តយោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសបរិច្ឆេទា វេទិតព្ពាតិ ទស្សេតុំ ‘‘បារាជិកុទ្ទេសាទីន’’ន្តិអាទិមាហ. បារាជិកុទ្ទេសាទីនំ បរិច្ឆេទា យោជេតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. និទានស្ស អាទិតោ បដ្ឋាយ បារាជិកាទីនិ ឱសាបេត្វាតិ និទានំ, បារាជិកញ្ច, តទុភយំ សង្ឃាទិសេសញ្ច, តំតិកំ អនិយតញ្ចាតិ ឯវំ យថាក្កមំ ឧទ្ទិសិត្វា បារាជិកាទីនិ បរិយោសាបេត្វា. យោជេតព្ពាតិ ‘‘អវសេសេ សុតេន សាវិតេ ឧទ្ទិដ្ឋោ ហោតិ បារាជិកុទ្ទេសោ’’តិអាទិនា យោជេតព្ពា. អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពន្តិ វចនតោតិ ឧបោសថក្ខន្ធកេ –

‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, បាតិមោក្ខុទ្ទេសា និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ បឋមោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា ចត្តារិ បារាជិកានិ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ ទុតិយោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ’’តិអាទីសុ (មហាវ. ១៥០) –

ឯវំ វុត្តត្តា. យស្មិំ វិប្បកតេតិ យស្មិំ ឧទ្ទេសេ អបរិយោសិតេ. អន្តរាយោ ឧប្បជ្ជតីតិ ទសសុ អន្តរាយេសុ យោ កោចិ អន្តរាយោ ឧប្បជ្ជតិ ¶ . ទស អន្តរាយា នាម – រាជន្តរាយោ, ចោរន្តរាយោ, អគ្យន្តរាយោ, ឧទកន្តរាយោ, មនុស្សន្តរាយោ, អមនុស្សន្តរាយោ, វាឡន្តរាយោ, សរីសបន្តរាយោ, ជីវិតន្តរាយោ, ព្រហ្មចរិយន្តរាយោតិ. តត្ថ សចេ ភិក្ខូសុ ‘‘ឧបោសថំ ករិស្សាមា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៥០) និសិន្នេសុ រាជា អាគច្ឆតិ, អយំ រាជន្តរាយោ. ចោរា អាគច្ឆន្តិ, អយំ ចោរន្តរាយោ. ទវទាហោ វា អាគច្ឆតិ, អាវាសេ វា អគ្គិ ឧដ្ឋហតិ, អយំ ¶ អគ្យន្តរាយោ. មេឃោ វា ឧដ្ឋហតិ, ឱឃោ វា អាគច្ឆតិ, អយំ ឧទកន្តរាយោ. ពហូ មនុស្សា អាគច្ឆន្តិ, អយំ មនុស្សន្តរាយោ. ភិក្ខុំ យក្ខោ គណ្ហាតិ, អយំ អមនុស្សន្តរាយោ. ព្យគ្ឃាទយោ ចណ្ឌមិគា អាគច្ឆន្តិ, អយំ វាឡន្តរាយោ. ភិក្ខុំ សប្បាទយោ ឌំសន្តិ, អយំ សរីសបន្តរាយោ. ភិក្ខុ គិលានោ វា ហោតិ, កាលំ វា ករោតិ, វេរិនោ វា តំ មារេតុកាមា គណ្ហន្តិ, អយំ ជីវិតន្តរាយោ. មនុស្សា ឯកំ វា ពហូ វា ភិក្ខូ ព្រហ្មចរិយា ចាវេតុកាមា គណ្ហន្តិ, អយំ ព្រហ្មចរិយន្តរាយោ. ឥតិ យំ វុត្តំ ‘‘អន្តរាយោ ឧប្បជ្ជតីតិ ទសសុ អន្តរាយេសុ យោ កោចិ អន្តរាយោ ឧប្បជ្ជតី’’តិ, តស្សត្ថោ បកាសិតោ ហោតីតិ.

តេន សទ្ធិន្តិ វិប្បកតុទ្ទេសេន សទ្ធិំ. អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ ឧទ្ទិដ្ឋឧទ្ទេសាបេក្ខត្តា អវសេសវចនស្ស. យថាហ ‘‘និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា’’តិអាទិ (មហាវ. ១៥០). តេនាហ ‘‘និទានុទ្ទេសេ បនា’’តិអាទិ. សុតេន សាវេតព្ពំ នាម នត្ថិ ឧបោសថស្ស អន្តរាយោវ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. អនិយតុទ្ទេសោ បរិហាយតីតិ ភិក្ខុនីនំ អនិយតសិក្ខាបទបញ្ញត្តិយា អភាវតោ. តទភាវោ ច ‘‘ឥទមេវ លក្ខណំ តត្ថាបិ អនុគត’’ន្តិ កត្វាតិ វេទិតព្ពំ. សេសន្តិ អវសេសុទ្ទេសបរិច្ឆេទទស្សនំ. ឯតេសំ ទ្វិន្នំ បាតិមោក្ខានន្តិ សម្ពន្ធោ. តាវាតិ បឋមំ. ឥទន្តិ ឥទានិ វត្តព្ពំ ពុទ្ធិយំ វិបរិវត្តមានំ សាមញ្ញេន ទស្សេតិ, ឥទំ អក្ខរបទនិយមិតគន្ថិតំ វចនំ វុច្ចតិ កថីយតីតិ អត្ថោ. កិំ តន្តិ អាហ, ‘‘សុណាតុ មេតិអាទីន’’ន្តិអាទិ.

តត្ថ សុណាតុ មេតិអាទីនន្តិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ អជ្ជុបោសថោ’’តិអាទីនំ ភិក្ខុបាតិមោក្ខេ អាគតានំ សុត្តបទានំ. អត្ថនិច្ឆយន្តិ ¶ អភិធេយ្យត្ថស្ស ចេវ អធិប្បាយត្ថស្ស ច និច្ឆយនំ, វវត្ថាបនន្តិ អត្ថោ. ឥមាយ ហិ អដ្ឋកថាយ តេសំ អភិធេយ្យត្ថោ ចេវ អធិប្បាយត្ថោ ច អនេកធា វវត្ថាបីយតិ. អថ វា និច្ឆិន្នោតិ និច្ឆយោ. គណ្ឋិដ្ឋានេសុ ខីលមទ្ទនាការេន បវត្តា វិមតិច្ឆេទកថា, អត្ថោ ច និច្ឆយោ ច អត្ថនិច្ឆយោ, តំ អត្ថនិច្ឆយំ, មយា វុច្ចមានំ អត្ថញ្ច វិនិច្ឆយញ្ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. សីលសម្បន្នាតិ សមន្តតោ បន្នំ បត្តំ បុណ្ណន្តិ សម្បន្នំ, សីលំ សម្បន្នមេតេសន្តិ សីលសម្បន្នា, បរិបុណ្ណសីលាតិ អត្ថោ. អថ វា សម្មទេវ បន្នា គតា ឧបាគតាតិ សម្បន្នា, សីលេន សម្បន្នា សីលសម្បន្នា, បាតិមោក្ខសំវរេន ឧបេតាតិ អត្ថោ. អធិសីលអធិចិត្តអធិបញ្ញាសង្ខាតា តិស្សោបិ សិក្ខិតព្ពដ្ឋេន សិក្ខា, តំ កាមេន្តីតិ សិក្ខាកាមា. សុណន្តុ មេតិ តេ សព្ពេបិ ភិក្ខវោ មម សន្តិកា និសាមេន្តុ. ឥមិនា អត្តនោ សំវណ្ណនាយ សក្កច្ចំ សវនេ និយោជេតិ. សក្កច្ចសវនបដិពទ្ធា ហិ សព្ពាបិ សាសនសម្បត្តីតិ. ឯត្ថ ច សីលសម្បន្នានំ សិក្ខាកាមានំយេវ ភិក្ខូនំ គហណំ តទញ្ញេសំ ¶ ឥមិស្សា សំវណ្ណនាយ អភាជនភាវតោ. ន ហិ តេ វិនយំ សោតព្ពំ, បដិបជ្ជិតព្ពញ្ច មញ្ញិស្សន្តិ.

ឯត្ថាតិ ឯតស្មិំ គាថាបទេ, ឯតេសំ វា គាថាយ សង្គហិតានំ ‘‘សុណាតុ មេ’’តិអាទីនំ បទានមន្តរេ. សវនេ អាណត្តិវចនំ សវនាណត្តិវចនំ. កិញ្ចាបិ សវនាណត្តិវចនំ, តថាបិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន ឯវំ វត្តព្ពន្តិ ភគវតា វុត្តត្តា ភគវតោ អាណត្តិ, ន ឧទ្ទេសកស្សាតិ នវកតរេនាបិ ឥទំ វត្តុំ វដ្ដតិ សង្ឃគារវេន, សង្ឃពហុមានេន ច សហិតត្តា សគារវសប្បតិស្សវចនំ. សង្ឃោ ហិ សុប្បដិបន្នតាទិគុណវិសេសយុត្តត្តា ឧត្តមំ គារវប្បតិស្សវដ្ឋានំ. ឥទញ្ច សព្ពំ កេន កត្ថ កទា វុត្តន្តិ អាហ ‘‘សព្ពមេវ ចេត’’ន្តិអាទិ. បាតិមោក្ខុទ្ទេសំ អនុជានន្តេនាតិ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុំ, ឯវញ្ច បន, ភិក្ខវេ, ឧទ្ទិសិតព្ពំ, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ ‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ’’’តិ (មហាវ. ១៣៣-១៣៤) –

ឯវមាទិនា ¶ អនុជានន្តេន. រាជគហេតិ ឯវំនាមកេ នគរេ. តញ្ហិ មន្ធាតុមហាគោវិន្ទាទីហិ បរិគ្គហិតត្តា ‘‘រាជគហ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តំ បនេតំ ពុទ្ធកាលេ, ចក្កវត្តិកាលេ ច នគរំ ហោតិ, សេសកាលេ សុញ្ញំ ហោតិ យក្ខបរិគ្គហិតំ, តេសំ វសនដ្ឋានំ ហុត្វា តិដ្ឋតិ. តស្មាតិ យស្មា ឥទំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន វត្តព្ពវចនំ, តស្មា. កិំ តេ ឧភោបិ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ, យេនេវំ វត្តព្ពន្តិ អាហ ‘‘សង្ឃត្ថេរោ វា ហី’’តិអាទិ. ថេរាធិកន្តិ ថេរាធីនំ, ថេរាយត្តំ ភវិតុន្តិ អត្ថោ. ‘‘ថេរាធេយ្យ’’ន្តិ វា បាឋោ, សោយេវត្ថោ. តត្ថាតិ តិស្សំ បរិសាយំ. ព្យត្តោតិ បញ្ញាវេយ្យត្តិយេន សមន្នាគតោ, បគុណមាតិកោតិ អត្ថោ. បដិពលោតិ វត្តុំ សមត្ថោ, អភីតោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិ ទហរស្សាបិ ព្យត្តស្ស បាតិមោក្ខោ អនុញ្ញាតោ, អថ ខោ ឯត្ថាយំ អធិប្បាយោ – សចេ ថេរស្ស បញ្ច វា ចត្តារោ វា តយោ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសា នាគច្ឆន្តិ, ទ្វេ បន អក្ខណ្ឌា សុវិសទា វាចុគ្គតា ហោន្តិ, ថេរាយត្តោវ បាតិមោក្ខោ. សចេ បន ឯត្តកម្បិ វិសទំ កាតុំ ន សក្កោតិ, ព្យត្តស្ស ភិក្ខុនោ អាយត្តោតិ.

ឥទានិ ‘‘សង្ឃោ’’តិ អវិសេសេន វុត្តត្តា ឥធាធិប្បេតសង្ឃំ វិសេសេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘សង្ឃោតិ ឥមិនា បន បទេនា’’តិអាទិមាហ កិញ្ចាបីតិ អនុគ្គហត្ថេ និបាតោ, តស្ស យទិ នាមាតិ អត្ថោ វេទិតព្ពោ. ទក្ខន្តិ ឯតាយ សត្តា យថាធិប្បេតាហិ សម្បត្តីហិ វឌ្ឍន្តីតិ ទក្ខិណា, បរលោកំ សទ្ទហិត្វា ¶ ទាតព្ពំ ទានំ, តំ ទក្ខិណំ អរហតិ, ទក្ខិណាយ វា ហិតោ, យស្មា នំ មហប្ផលការិតាយ វិសោធេតីតិ ទក្ខិណេយ្យោ, ទិដ្ឋិសីលសង្ឃាតេន សំហតោតិ សង្ឃោ, ទក្ខិណេយ្យោ ច សោ សង្ឃោ ចាតិ ទក្ខិណេយ្យសង្ឃោ. សម្មុតិយា ចតុវគ្គាទិវិនយបញ្ញត្តិយា សិទ្ធោ សង្ឃោ សម្មុតិសង្ឃោ. អវិសេសេនាតិ ‘‘អរិយា’’តិ វា ‘‘បុថុជ្ជនា’’តិ វា អវិសេសេត្វា សាមញ្ញេន. សោតិ សម្មុតិសង្ឃោ. ឥធាតិ ឥមិស្សំ ឧបោសថញត្តិយំ. អធិប្បេតោ ឧបោសថញត្តិយា អវិសេសត្តា. ននុ ច សោបិ បញ្ចវិធោ ហោតិ, តត្ថ កតមោ ឥធាធិប្បេតោតិ អនុយោគំ សន្ធាយាហ ‘‘សោ បនេសា’’តិអាទិ. កម្មវសេនាតិ វិនយកម្មវសេន. បញ្ច វិធា បការា អស្ស សម្មុតិសង្ឃស្សាតិ បញ្ចវិធោ. តថា ហិ វិធយុត្តគតប្បការសទ្ទេ សមានត្ថេ វណ្ណយន្តិ. ចតុន្នំ ¶ វគ្គោ សមូហោតិ ចតុវគ្គោ, ចតុបរិមាណយុត្តោ វា វគ្គោ ចតុវគ្គោ. ឯវំ បញ្ចវគ្គាទិ.

ឥទានិ យេសំ កម្មានំ វសេនាយំ បញ្ចវិធោ ហោតិ, តំ វិសេសេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ បញ្ចវិធេ សង្ឃេ. មជ្ឈិមេសុ ជនបទេសុ ឧបសម្បទកម្មស្ស ទសវគ្គករណីយត្តា វុត្តំ ‘‘ឋបេត្វា…បេ… ឧបសម្បទញ្ចា’’តិ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘ន កិញ្ចិ សង្ឃកម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ ឥមមត្ថំ អតិទិសតិ. យទិ ឯវំ កិមត្ថំ អតិរេកវីសតិវគ្គោ វុត្តោតិ អាហ ‘‘សោ បនា’’តិអាទិ. អតិរេកតរេនាតិ ចតុវគ្គាទិករណីយំ បញ្ចវគ្គាទិនា អតិរេកតរេន, ទសវគ្គករណីយញ្ច ឯកាទសវគ្គាទិនា អតិរេកតរេន. ទស្សនត្ថន្តិ ញាបនត្ថំ. ឥទមេវ ចានេន កត្តព្ពំ កម្មន្តិ ‘‘កម្មវសេន បញ្ចវិធោ’’តិ វុត្តំ. កម្មស្សានិយមេ កថមេតំ យុជ្ជេយ្យាតិ ឦទិសី ចោទនា អនវកាសាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមស្មិំ បនត្ថេតិ ឧបោសថេ.

ឧបោសថសទ្ទោ បនាយំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសសីលឧបវាសបញ្ញត្តិទិវសេសុ វត្តតិ. តថា ហេស ‘‘អាយាមាវុសោ កប្បិន, ឧបោសថំ គមិស្សាមា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៥០; ម. និ. អដ្ឋ. ៣.៨៥) តិមោក្ខុទ្ទេសេ អាគតោ, ‘‘ឯវំ អដ្ឋង្គសមន្នាគតោ ខោ, វិសាខេ, ឧបោសថោ ឧបវុត្ថោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៨.៤៣) សីលេ, ‘‘សុទ្ធស្ស វេ សទា ផគ្គុ, សុទ្ធស្សុបោសថោ សទា’’តិអាទីសុ (ម. និ. ១.៧៩) ឧបវាសេ, ‘‘ឧបោសថោ នាម នាគរាជា’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ២.២៤៦) បញ្ញត្តិយំ, ‘‘ន, ភិក្ខវេ, តទហុបោសថេ សភិក្ខុកា អាវាសា’’តិអាទីសុ (មហាវ. ១៨១) ទិវសេ, ឥធាបិ ទិវសេយេវ វត្តមានោ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘អជ្ជ ឧបោសថទិវសោ’’តិអាទិ. ឧបវសន្តិ ឯត្ថាតិ ឧបោសថោ. ឧបវសន្តីតិ សីលេន វា សព្ពសោ អាហារស្ស អភុញ្ជនសង្ខាតេន អនសនេន វា ខីរបានមធុបានាទិមត្តេន វា ឧបេតា ហុត្វា វសន្តីតិ អត្ថោ.

សព្ពេសម្បិ ¶ វាក្យានំ ឯវ-ការត្ថសហិតត្តា ‘‘ឧបោសថោ’’តិ ឯតស្ស ‘‘ឧបោសថោ ឯវា’’តិ អយមត្ថោ លព្ភតីតិ អាហ ‘‘ឯតេន អនុបោសថទិវសំ បដិក្ខិបតី’’តិ. ឥមិនា អវធារណេន និរាកតំ ទស្សេតិ, អថ វា សទ្ទន្តរត្ថាបោហនវសេន សទ្ទោ អត្ថំ វទតីតិ ‘‘ឧបោសថោ’’តិ ឯតស្ស ‘‘អនុបោសថោ ន ហោតី’’តិ អយមត្ថោតិ វុត្តំ ‘‘ឯតេន អនុបោសថទិវសំ បដិក្ខិបតី’’តិ. ‘‘ឯស នយោ បន្នរសោ’’តិ ឥមិនា អញ្ញំ ឧបោសថទិវសំ ¶ បដិក្ខិបតីតិ ឯត្ថាបិ. ឯតេនាតិ ‘‘ឧបោសថោ’’តិ ឯតេន សទ្ទេន. បញ្ចទសន្នំ តិថីនំ បូរណវសេន បន្នរសោ. បន្នរសោតិ ឥមិនា អញ្ញំ ឧបោសថទិវសំ បដិក្ខិបតី’’តិ សំខិត្តេន វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេតុំ ‘‘ទិវសវសេន ហី’’តិអាទិមាហ. ចតុទ្ទសិយំ និយុត្តោ ចាតុទ្ទសិកោ. ឯវំ បន្នរសិកោ. សាមគ្គិឧបោសថោ នាម សង្ឃសាមគ្គិកតទិវសេ កាតព្ពឧបោសថោ. ហេមន្តគិម្ហវស្សានានំ តិណ្ណំ ឧតូនន្តិ ឯត្ថ ហេមន្តឧតុ នាម អបរកត្តិកស្ស កាឡបក្ខបាដិបទតោ បដ្ឋាយ ផគ្គុនបុណ្ណមបរិយោសានា ចត្តារោ មាសា, គិម្ហឧតុ នាម ផគ្គុនស្ស កាលបក្ខបាដិបទតោ បដ្ឋាយ អាសាឡ្ហបុណ្ណមបរិយោសានា ចត្តារោ មាសា, វស្សានឧតុ នាម អាសាឡ្ហស្ស កាឡបក្ខបាដិបទតោ បដ្ឋាយ អបរកត្តិកបុណ្ណមបរិយោសានា ចត្តារោ មាសា. តតិយសត្តមបក្ខេសុ ទ្វេ ទ្វេ កត្វា ឆ ចាតុទ្ទសិកាតិ ហេមន្តស្ស ឧតុនោ តតិយេ ច សត្តមេ ច បក្ខេ ទ្វេ ចាតុទ្ទសិកា, ឯវមិតរេសំ ឧតូនន្តិ ឆ ចាតុទ្ទសិកា. សេសា បន្នរសិកាតិ សេសា អដ្ឋារស បន្នរសិកា. ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘កត្តិកស្ស ច កាឡម្ហា, យាវ ផគ្គុនបុណ្ណមា;

‘ហេមន្តកាលោ’តិ វិញ្ញេយ្យោ, អដ្ឋ ហោន្តិ ឧបោសថា.

‘‘ផគ្គុនស្ស ច កាឡម្ហា, យាវ អាសាឡ្ហបុណ្ណមា;

‘គិម្ហកាលោ’តិ វិញ្ញេយ្យោ, អដ្ឋ ហោន្តិ ឧបោសថា.

‘‘អាសាឡ្ហស្ស ច កាឡម្ហា, យាវ កត្តិកបុណ្ណមា;

‘វស្សកាលោ’តិ វិញ្ញេយ្យោ, អដ្ឋ ហោន្តិ ឧបោសថា.

‘‘ឧតូនំ បន តិណ្ណន្នំ, បក្ខេ តតិយសត្តមេ;

‘ចាតុទ្ទសោ’តិ បាតិមោក្ខំ, ឧទ្ទិសន្តិ នយញ្ញុនោ’’តិ.

បកតិយា នពហុតរាវាសិកាទិបច្ចយេន កាតព្ពំ បកតិចារិត្តំ. ពហុតរាវាសិកាទិបច្ចយេ បន សតិ អញ្ញស្មិំ ចាតុទ្ទសេបិ កាតុំ វដ្ដតិ. តេនាហ ‘‘សកិ’’ន្តិអាទិ. សកិន្តិ ឯកស្មិំ វារេ ¶ . អាវាសិកានំ អនុវត្តិតព្ពន្តិ អាវាសិកេហិ ‘‘អជ្ជុបោសថោ ចាតុទ្ទសោ’’តិ បុព្ពកិច្ចេ ករិយមានេ អនុវត្តិតព្ពំ, ន បដិក្កោសិតព្ពំ. អាទិសទ្ទេន ‘‘អាវាសិកេហិ អាគន្តុកានំ អនុវត្តិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ១៧៨) វចនំ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តេហិ ¶ ភិក្ខូហិ ទ្វេ តយោ ឧបោសថេ ចាតុទ្ទសិកេ កាតុំ, កថំ មយំ តេហិ ភិក្ខូហិ បឋមតរំ បវារេយ្យាមា’’តិ (មហាវ. ២៤០) វចនញ្ច សង្គណ្ហាតិ. ឯត្ថ ច បឋមសុត្តស្ស ឯកេកស្ស ឧតុនោ តតិយសត្តមបក្ខស្ស ចាតុទ្ទសេ វា អវសេសស្ស បន្នរសេ វា សកិំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ពន្តិ បកតិចារិត្តវសេនបិ អត្ថសម្ភវតោ ‘‘អាគន្តុកេហី’’តិអាទីនិ សុត្តានិ ទស្សិតានីតិ វេទិតព្ពំ. តថារូបបច្ចយេ សតីតិ អញ្ញស្មិម្បិ ចាតុទ្ទសិកេ ឧបោសថំ កាតុំ អនុរូបេ ‘‘អាវាសិកា ពហុតរា ហោន្តី’’តិ ឯវមាទិកេ បច្ចយេ សតិ. អញ្ញស្មិម្បិ ចាតុទ្ទសេតិ តិណ្ណំ ឧតូនំ តតិយសត្តមបក្ខចាតុទ្ទសតោ អញ្ញស្មិំ ចាតុទ្ទសេ.

ន កេវលំ ឧបោសថទិវសាវ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘បុរិមវស្សំវុដ្ឋានំ បនា’’តិអាទិ. មា ឥតិ ចន្ទោ វុច្ចតិ តស្ស គតិយា ទិវសស្ស មិនិតព្ពតោ, សោ ឯត្ថ សព្ពកលាបារិបូរិយា បុណ្ណោតិ បុណ្ណមា, បុព្ពកត្តិកាយ បុណ្ណមា បុព្ពកត្តិកបុណ្ណមា, អស្សយុជបុណ្ណមា. សា ហិ បច្ឆិមកត្តិកំ និវត្តេតុំ ឯវំ វុត្តា. តេសំយេវាតិ បុរិមវស្សំវុដ្ឋានំយេវ. ភណ្ឌនការកេហីតិ កលហការកេហិ. បច្ចុក្កឌ្ឍន្តីតិ ឧក្កឌ្ឍន្តិ. ភណ្ឌនការកេហិ អនុវាទវសេន អស្សយុជបុណ្ណមាទិំ បរិច្ចជន្តា បវារណំ កាឡបក្ខំ, ជុណ្ហបក្ខន្តិ ឧទ្ធំ កឌ្ឍន្តីតិ អត្ថោ. ‘‘សុណន្តុ មេ អាយស្មន្តោ អាវាសិកា, យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, ឥទានិ ឧបោសថំ ករេយ្យាម, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យាម, អាគមេ កាឡេ បវារេយ្យាមា’’តិ (មហាវ. ២៤០) ‘‘សុណន្តុ មេ អាយស្មន្តោ អាវាសិកា, យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, ឥទានិ ឧបោសថំ ករេយ្យាម, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យាម, អាគមេ ជុណ្ហេ បវារេយ្យាមា’’តិ ច ឯវំ ញត្តិយា បវារណំ ឧក្កឌ្ឍន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

អថាតិ អនន្តរត្ថេ និបាតោ. ចតុទ្ទសន្នំ បូរណោ ចាតុទ្ទសោ, ទិវសោ. យំ សន្ធាយ ‘‘អាគមេ ជុណ្ហេ បវារេយ្យាមា’’តិ ញត្តិំ ឋបយិំសុ, តស្មិំ បន អាគមេ ជុណ្ហេ កោមុទិយា ចាតុមាសិនិយា អវស្សំ បវារេតព្ពំ. ន ហិ តំ អតិក្កមិត្វា បវារេតុំ លព្ភតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘តេ ចេ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ ភណ្ឌនការកា កលហការកា វិវាទការកា ភស្សការកា សង្ឃេ អធិករណការកា តម្បិ ជុណ្ហំ អនុវសេយ្យុំ, តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ សព្ពេហេវ ¶ អាគមេ ¶ ជុណ្ហេ កោមុទិយា ចាតុមាសិនិយា អកាមា បវារេតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ២៤០).

តេនេវាហ ‘‘បច្ឆិមវស្សំវុដ្ឋានញ្ច បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមា ឯវា’’តិ. យទិ ហិ តំ អតិក្កមិត្វា បវារេយ្យ, ទុក្កដាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ន ច, ភិក្ខវេ, អបវារណាយ បវារេតព្ពំ អញ្ញត្រ សង្ឃសាមគ្គិយា’’តិ (មហាវ. ២៣៣). វិសុទ្ធិបវារណាយោគតោ បវារណាទិវសា. បិសទ្ទេន ន កេវលំ បវារណាទិវសាយេវ, អថ ខោ ឧបោសថទិវសាបិ ហោន្តីតិ ទស្សេតិ. ឥទានិ យោ សោ សាមគ្គិឧបោសថទិវសោ វុត្តោ, តញ្ច តប្បសង្គេន សាមគ្គិបវារណាទិវសញ្ច ទស្សេន្តោ ‘‘យទា បនា’’តិអាទិមាហ. ឱសារិតេ តស្មិំ ភិក្ខុស្មិន្តិ ឧក្ខិត្តកេ ភិក្ខុស្មិំ ឱសារិតេ, តំ គហេត្វា សីមំ គន្ត្វា អាបត្តិំ ទេសាបេត្វា កម្មវាចាយ កម្មប្បដិប្បស្សទ្ធិវសេន បវេសិតេតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស វត្ថុស្សាតិ តស្ស អធិករណស្ស. តទា ឋបេត្វា…បេ… ឧបោសថទិវសោ នាម ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. កិំ ការណន្តិ អាហ ‘‘តាវទេវា’’តិអាទិ. តត្ថ តាវទេវាតិ តំ ទិវសមេវ. វចនតោតិ កោសម្ពកក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៤៧៥) វុត្តត្តា. យត្ថ បន បត្តចីវរាទីនំ អត្ថាយ អប្បមត្តកេន ការណេន វិវទន្តា ឧបោសថំ វា បវារណំ វា ឋបេន្តិ, តត្ថ តស្មិំ អធិករណេ វិនិច្ឆិតេ ‘‘សមគ្គា ជាតម្ហា’’តិ អន្តរា សាមគ្គិឧបោសថំ កាតុំ ន លភន្តិ. ករោន្តេហិ អនុបោសថេ ឧបោសថោ កតោ នាម ហោតិ. កត្តិកមាសព្ភន្តរេតិ ឯត្ថ កត្តិកមាសោ នាម បុព្ពកត្តិកមាសស្ស កាឡបក្ខបាដិបទតោ បដ្ឋាយ យាវ អបរកត្តិកបុណ្ណមា, តាវ ឯកូនតិំសរត្តិទិវោ, តស្សព្ភន្តរេ, តតោ បច្ឆា វា បន បុរេ វា ន វដ្ដតិ. អយមេវ យោ កោចិ ទិវសោយេវ. ឥធាបិ កោសម្ពកក្ខន្ធកេ សាមគ្គិយា សទិសាវ សាមគ្គី វេទិតព្ពា. យេ បន កិស្មិញ្ចិទេវ អប្បមត្តកេ បវារណំ ឋបេត្វា សមគ្គា ហោន្តិ, តេហិ បវារណាយមេវ បវារណា កាតព្ពា, តាវទេវ ន កាតព្ពា. ករោន្តេហិ អប្បវារណាយ បវារណា កតា ហោតិ. ន កាតព្ពោយេវាតិ និយមេន យទិ ករោតិ, ទុក្កដន្តិ ទស្សេតិ. តត្ថ ហិ ឧបោសថករណេ ទុក្កដំ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អនុបោសថេ ឧបោសថោ កាតព្ពោ អញ្ញត្រ សង្ឃសាមគ្គិយា’’តិ (មហាវ. ១៨៣).

‘‘បត្តកាលមេវ ¶ បត្តកល្ល’’ន្តិ ឥមិនា សកត្ថេ ភាវប្បច្ចយោតិ ទស្សេតិ. នាសតីតិ អន្វយតោ វុត្តមេវ ព្យតិរេកតោ ទឡ្ហំ ករោតិ.

អនុរូបាតិ អរហា អនុច្ឆវិកា, សាមិនោតិ វុត្តំ ហោតិ. សព្ពន្តិមេនាតិ សព្ពហេដ្ឋិមេន ចត្តារោ, ន តេហិ វិនា តំ ឧបោសថកម្មំ ករីយតិ, ន តេសំ ឆន្ទោ វា បារិសុទ្ធិ វា ឯតិ. អវសេសា ¶ បន សចេបិ សហស្សមត្តា ហោន្តិ, សចេ សមានសំវាសកា, សព្ពេ ឆន្ទារហាវ ហោន្តិ, ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ ទត្វា អាគច្ឆន្តុ វា, មា វា, កម្មំ ន កុប្បតិ. បកតត្តាតិ អនុក្ខិត្តា, បារាជិកំ អនជ្ឈាបន្នា ច. ហត្ថបាសោ នាម ទិយឌ្ឍហត្ថប្បមាណោ.

សីមា ច នាមេសា កតមា, យត្ថ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឋិតា កម្មប្បត្តា នាម ហោន្តីតិ អនុយោគំ សន្ធាយ សីមំ ទស្សេន្តោ វិភាគវន្តានំ សភាវវិភាវនំ វិភាគទស្សនមុខេនេវ ហោតីតិ ‘‘សីមា ច នាមេសា’’តិអាទិមាហ. សម្ភិន្ទន្តេនាតិ មិស្សីករោន្តេន. អជ្ឈោត្ថរន្តេនាតិ មទ្ទន្តេន, អន្តោ ករោន្តេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមា វិបត្តិសីមាយោ នាមាតិ សម្ពន្ធោ. កស្មា វិបត្តិសីមាយោ នាមាតិ អាហ ‘‘ឯកាទសហី’’តិអាទិ. អាការេហីតិ ការណេហិ. វចនតោតិ កម្មវគ្គេ (បរិ. ៤៨២ អាទយោ) កថិតត្តា. សង្ឃកម្មំ នាមេតំ វីសតិវគ្គករណីយបរមន្តិ អាហ ‘‘យត្ថ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ និសីទិតុំ ន សក្កោន្តី’’តិ. យស្សំ សីមាយំ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន កម្មារហេន សទ្ធិំ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ បរិមណ្ឌលាការេន និសីទិតុំ ន សក្កោន្តិ, អយំ អតិខុទ្ទកា នាមាតិ អត្ថោ. ឯវរូបា ច សីមា សម្មតាបិ អសម្មតា, គាមខេត្តសទិសាវ ហោតិ, តត្ថ កតំ កម្មំ កុប្បតិ. ឯស នយោ សេសសីមាសុបិ.

សម្មតាតិ ពទ្ធា, វាចិតកម្មវាចាតិ អត្ថោ. កម្មវាចាយ វាចនមេវ ហិ ពន្ធនំ នាម. និមិត្តំ ន ឧបគច្ឆតីតិ អនិមិត្តុបគោ, តំ អនិមិត្តុបគំ, អនិមិត្តារហន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តចសាររុក្ខោ នាម តាលនាឡិកេរាទិកា. បំសុបុញ្ជវាលុកាបុញ្ជានន្តិ បំសុរាសិវាលុការាសីនំ មជ្ឈេ. និទ្ធារណេ ចេតំ សាមិវចនំ. បោត្ថកេសុ បន កត្ថចិ ‘‘បំសុបុញ្ជំ វា វាលុកាបុញ្ជំ វា អញ្ញតរ’’ន្តិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ បន អបាឋោ. ន ហិ សោ ‘‘អញ្ញតរ’’ន្តិ ឥមិនា យុជ្ជតីតិ. អន្តរាតិ និមិត្តុបគនិមិត្តានមន្តរា. ឯត្ថ ¶ ច យា តីហិ និមិត្តេហិ ពជ្ឈមានា អនិមិត្តុបគេសុ តចសាររុក្ខាទីសុ អញ្ញតរំ អន្តរា ឯកំ និមិត្តំ កត្វា សម្មតា, សា ខណ្ឌនិមិត្តា នាម ហោតិ. យា បន ចតុបញ្ចនិមិត្តាទីហិ ពជ្ឈមានា ឥមេសុ តចសាររុក្ខាទីសុ អញ្ញតរំ អន្តរា ឯកំ និមិត្តំ កត្វា សម្មតា, សា ខណ្ឌនិមិត្តា នាម ន ហោតីតិ វិញ្ញាយតិ និមិត្តុបគានំ និមិត្តានំ តិណ្ណំ សព្ភាវតោ. អដ្ឋកថាសុ បន អវិសេសេន វុត្តំ, តស្មា ឧបបរិក្ខិត្វា គហេតព្ពំ. សព្ពេន សព្ពន្តិ សព្ពប្បការេន. និមិត្តានំ ពហិ ឋិតេន សម្មតាតិ តេសំ ពហិ ឋិតេន វាចិតកម្មវាចា. និមិត្តានិ បន អន្តោ ច ពហិ ច ឋត្វា កិត្តេតុំ វដ្ដន្តិ.

ឯវំ សម្មតាបីតិ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា កម្មវាចាយ សម្មតាបិ. ឥមស្ស ‘‘អសម្មតាវ ហោតី’’តិ ¶ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. សព្ពា, ភិក្ខវេ, នទី អសីមាតិ យា កាចិ នទីលក្ខណប្បត្តា នទី និមិត្តានិ កិត្តេត្វា ‘‘ឯតំ ពទ្ធសីមំ ករោមា’’តិ កតាបិ អសីមា, ពទ្ធសីមា ន ហោតីតិ អត្ថោ. អត្តនោ សភាវេន បន សា ពទ្ធសីមាសទិសា. សព្ពត្ថ សង្ឃកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. សមុទ្ទជាតស្សរេសុបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘សំសដ្ឋវិដបា’’តិ ឥមិនា អញ្ញមញ្ញស្ស អាសន្នតំ ទីបេតិ. ពទ្ធា ហោតីតិ បច្ឆិមទិសាភាគេ សីមំ សន្ធាយ វុត្តំ. តស្សា បទេសន្តិ តស្សា ឯកទេសំ. យត្ថ ឋត្វា ភិក្ខូហិ កម្មំ កាតុំ សក្កា ហោតិ, តាទិសំ ឯកទេសន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យត្ថ បន ឋិតេហិ កម្មំ កាតុំ ន សក្កា, តាទិសំ បទេសំ អន្តោ ករិត្វា ពន្ធន្តា សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តិ នាម, ន តុ អជ្ឈោត្ថរន្តិ នាមាតិ គហេតព្ពំ. គណ្ឋិបទេសុ បន ‘‘សម្ភិន្ទនំ បរេសំ សីមាយ ឯកំ វា ទ្វេ វា និមិត្តេ កិត្តេត្វា លេខាមត្តំ គហេត្វា ពន្ធនំ. អជ្ឈោត្ថរណំ នាម បរេសំ សីមាយ និមិត្តេ កិត្តេត្វា តំ សកលំ វា តស្សេកទេសំ វា អន្តោ ករោន្តេន តស្សា ពហិ ឯកិស្សំ ទ្វីសុ វា ទិសាសុ និមិត្តេ កិត្តេត្វា ពន្ធន’’ន្តិ វុត្តំ.

បព្ពតាទីនំ និមិត្តានំ សម្បទា និមិត្តសម្បត្តិ. បព្ពតោវ និមិត្តំ បព្ពតនិមិត្តំ. ឯវំ សេសេសុបិ. ឯវំ វុត្តេសូតិ ឧបោសថក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១៣៨ អាទយោ) សីមាសម្មុតិយំ វុត្តេសុ. ឥមេហិ ច បន អដ្ឋហិ និមិត្តេហិ អសម្មិស្សេហិបិ អញ្ញមញ្ញមិស្សេហិបិ សីមំ សម្មន្និតុំ វដ្ដតិ. តេនាហ ‘‘តស្មិំ តស្មិំ ទិសាភាគេ យថាលទ្ធានិ និមិត្តុបគានិ និមិត្តានី’’តិ. ឯកេន, បន ទ្វីហិ វា និមិត្តេហិ សម្មន្និតុំ ¶ ន វដ្ដតិ, តីណិ បន អាទិំ កត្វា វុត្តប្បការានំ និមិត្តានំ សតេនាបិ វដ្ដតិ. ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិ វិនយធរេន បុច្ឆិតព្ពំ, ‘‘បព្ពតោ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ បុន វិនយធរេនេវ ‘‘ឯសោ បព្ពតោ និមិត្ត’’ន្តិ ឯវំ និមិត្តំ កិត្តេតព្ពំ. ‘‘ឯតំ បព្ពតំ និមិត្តំ ករោម, និមិត្តំ ករិស្សាម, និមិត្តំ កតោ, និមិត្តំ ហោតុ, ហោតិ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ បន កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. បាសាណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តេនាហ ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិអាទិ. ‘‘បព្ពតោ, ភន្តេ, ឧទកំ, ភន្តេ’’តិ ឯវំ បន ឧបសម្បន្នោ វា អាចិក្ខតុ, អនុបសម្បន្នោ វា, វដ្ដតិយេវ. អាទិសទ្ទេន ‘‘បុរត្ថិមាយ អនុទិសាយ កិំ និមិត្តំ? បាសាណោ, ភន្តេ, ឯសោ បាសាណោ និមិត្តំ. ទក្ខិណាយ ទិសាយ, ទក្ខិណាយ អនុទិសាយ, បច្ឆិមាយ ទិសាយ, បច្ឆិមាយ អនុទិសាយ, ឧត្តរាយ ទិសាយ, ឧត្តរាយ អនុទិសាយ កិំ និមិត្តំ? ឧទកំ, ភន្តេ, ឯតំ ឧទកំ និមិត្ត’’ន្តិ ឥទំ សង្គណ្ហាតិ. ឯត្ថ បន អដ្ឋត្វា បុន ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្តំ? បព្ពតោ, ភន្តេ, ឯសោ បព្ពតោ និមិត្ត’’ន្តិ ឯវំ បឋមំ កិត្តិតនិមិត្តំ កិត្តេត្វាវ ឋបេតព្ពំ. ឯវញ្ហិ និមិត្តេន និមិត្តំ ឃដិតំ ហោតិ. សម្មា កិត្តេត្វាតិ អញ្ញមញ្ញនាមវិបរិយាយេន, អនិមិត្តានំ នាមេន ច អកិត្តេត្វា យថាវុត្តេនេវ នយេន កិត្តេត្វា. សម្មតាតិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ’’តិអាទិនា នយេន ឧបោសថក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១៣៩ អាទយោ) ¶ វុត្តាយ បរិសុទ្ធាយ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ ពទ្ធា. តត្ថ និមិត្តានិ សកិំ កិត្តិតានិបិ កិត្តិតានេវ ហោន្តិ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ បន តិក្ខត្តុំ សីមមណ្ឌលំ សម្ពន្ធន្តេន និមិត្តំ កិត្តេតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) វុត្តំ.

តត្រាតិ តេសុ អដ្ឋសុ និមិត្តេសុ. និមិត្តុបគតាតិ និមិត្តយោគ្យតា. ‘‘ហត្ថិប្បមាណតោ បដ្ឋាយា’’តិ វចនតោ ហត្ថិប្បមាណោបិ និមិត្តុបគោយេវ. ហត្ថី បន សត្តរតនោ វា អឌ្ឍដ្ឋរតនោ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៣៨) វា. តតោ ឱមកតរោតិ តតោ ហត្ថិប្បមាណតោ ខុទ្ទកតរោ. សចេ ចតូសុ ទិសាសុ ចត្តារោ វា តីសុ វា តយោ បព្ពតា ហោន្តិ, ចតូហិ, តីហិ វា បព្ពតនិមិត្តេហេវ សម្មន្និតុម្បិ វដ្ដតិ, ទ្វីហិ បន និមិត្តេហិ, ឯកេន វា សម្មន្និតុំ ន វដ្ដតិ. ឥតោ បរេសុ បាសាណនិមិត្តាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. តស្មា បព្ពតនិមិត្តំ ករោន្តេន បុច្ឆិតព្ពំ ‘‘ឯកាពទ្ធោ, ន ឯកាពទ្ធោ’’តិ. សចេ ¶ ឯកាពទ្ធោ ហោតិ, ន កាតព្ពោ. តញ្ហិ ចតូសុ វា អដ្ឋសុ វា ទិសាសុ កិត្តេន្តេនាបិ ឯកមេវ និមិត្តំ កិត្តិតំ ហោតិ. តស្មា យោ ឯវំ ចក្កសណ្ឋានេន វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតោ បព្ពតោ, តំ ឯកទិសាយ កិត្តេត្វា អញ្ញាសុ ទិសាសុ តំ ពហិទ្ធា កត្វា អន្តោ អញ្ញានិ និមិត្តានិ កិត្តេតព្ពានិ. សចេ បព្ពតស្ស តតិយភាគំ វា ឧបឌ្ឍំ វា អន្តោសីមាយ កត្តុកាមា ហោន្តិ, បព្ពតំ អកិត្តេត្វា យត្តកំ បទេសំ អន្តោ កត្តុកាមា, តស្ស បរតោ តស្មិំយេវ បព្ពតេ ជាតរុក្ខវម្មិកាទីសុ អញ្ញតរំ និមិត្តំ កិត្តេតព្ពំ. សចេ យោជនទ្វិយោជនប្បមាណំ សព្ពំ បព្ពតំ អន្តោ កត្តុកាមា ហោន្តិ, បព្ពតស្ស បរតោ ភូមិយំ ជាតរុក្ខវម្មិកាទីនិ និមិត្តានិ កិត្តេតព្ពានិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៥៨).

សង្ខំ គច្ឆតីតិ គណនំ វោហារំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. ទ្វត្តិំសបលគុឡបិណ្ឌបរិមាណោតិ ថូលតាយ, ន តុលគណនាយ. តត្ថ ‘‘ឯកបលំ នាម ទសកលញ្ជ’’ន្តិ វទន្តិ. ឥដ្ឋកា មហន្តាបិ ន វដ្ដតិ. តថា អនិមិត្តុបគបាសាណានំ រាសិ, បគេវ បំសុវាលុការាសិ. ភូមិសមោ ខលមណ្ឌលសទិសោ បិដ្ឋិបាសាណោ វា ភូមិតោ ខាណុកោ វិយ ឧដ្ឋិតបាសាណោ វា ហោតិ, សោបិ បមាណូបគោ ចេ, វដ្ដតិ. ‘‘បិដ្ឋិបាសាណោ បន អតិមហន្តោបិ បាសាណសង្ខមេវ គច្ឆតីតិ អាហ ‘‘បិដ្ឋិបាសាណោ បនា’’តិអាទិ. តស្មា សចេ មហតោ បិដ្ឋិបាសាណស្ស ឯកំ បទេសំ អន្តោសីមាយំ កត្តុកាមា ហោន្តិ, តំ អកិត្តេត្វា តស្សុបរិ អញ្ញោ បាសាណោ កិត្តេតព្ពោ. សចេ បិដ្ឋិបាសាណុបរិ វិហារំ ករោន្តិ, វិហារមជ្ឈេន ច បិដ្ឋិបាសាណោ វិនិវិជ្ឈិត្វា គច្ឆតិ, ឯវរូបោ បិដ្ឋិបាសាណោ ន វដ្ដតិ. សចេ ហិ តំ កិត្តេន្តិ, និមិត្តស្សុបរិ វិហារោ ហោតិ, និមិត្តញ្ច ¶ នាម ពហិសីមាយំ ហោតិ, វិហារោបិ ពហិសីមាយំ អាបជ្ជតិ. វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតបិដ្ឋិបាសាណោ បន ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ ន កិត្តេតព្ពោ.

វននិមិត្តេ តិណវនំ វា តចសាររុក្ខវនំ វា ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘អន្តោសារេហី’’តិអាទិ. អន្តោសារា នាម អម្ពជម្ពុបនសាទយោ. អន្តោសារមិស្សកេហីតិ អន្តោ សារោ យេសំ តេ អន្តោសារា, តេហិ មិស្សកា អន្តោសារមិស្សកា, តេហិ. ចតុបញ្ចរុក្ខមត្តម្បីតិ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទនាហ ¶ . ឧក្កំសតោ បន យោជនសតិកម្បិ វនំ វដ្ដតិ. ឯត្ថ បន ចតុរុក្ខមត្តញ្ចេ, តយោ សារតោ, ឯកោ អសារតោ. បញ្ចរុក្ខមត្តញ្ចេ, តយោ សារតោ, ទ្វេ អសារតោតិ គហេតព្ពំ. សចេ បន វនមជ្ឈេ វិហារំ ករោន្តិ, តំ វនំ ន កិត្តេតព្ពំ. ឯកទេសំ អន្តោសីមាយំ កត្តុកាមេហិបិ វនំ អកិត្តេត្វា តត្ថ រុក្ខបាសាណាទយោ កិត្តេតព្ពា, វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា ឋិតវនំ ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ ន កិត្តេតព្ពំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨).

រុក្ខនិមិត្តេបិ តចសាររុក្ខោ ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘អន្តោសារោ’’តិ. ‘‘ភូមិយំ បតិដ្ឋិតោ’’តិ ឥមិនា កុដសរាវាទីសុ ឋិតំ បដិក្ខិបតិ. តតោ អបនេត្វា បន តង្ខណម្បិ ភូមិយំ រោបេត្វា កោដ្ឋកំ កត្វា ឧទកំ អាសិញ្ចិត្វា កិត្តេតុំ វដ្ដតិ, នវមូលសាខានិគ្គមនំ អការណំ. ខន្ធំ ឆិន្ទិត្វា រោបិតេ បន ឯតំ យុជ្ជតិ. សូចិទណ្ឌកប្បមាណោតិ ‘‘សីហឡទីបេ លេខនទណ្ឌប្បមាណោ’’តិ វទន្តិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៣៨), សោ ច កនិដ្ឋង្គុលិបរិមាណោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ឥទំ បន រុក្ខនិមិត្តំ កិត្តេន្តេន ‘‘រុក្ខោ’’តិបិ, ‘‘សាករុក្ខោ, សាលរុក្ខោ’’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតិ. ឯកាពទ្ធំ បន សុប្បតិដ្ឋិតនិគ្រោធសទិសំ រុក្ខំ ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ.

មគ្គនិមិត្តេ អរញ្ញខេត្តនទីតឡាកមគ្គាទយោ ន វដ្ដន្តីតិ អាហ ‘‘ជង្ឃមគ្គោ វា ហោតូ’’តិអាទិ. យោ បន ជង្ឃមគ្គោ សកដមគ្គតោ ឱក្កមិត្វា បុន សកដមគ្គមេវ ឱតរតិ, យេ វា ជង្ឃមគ្គសកដមគ្គា អវលញ្ជិតា, តេ ន វដ្ដន្តិ. តេនាហ ‘‘ជង្ឃសត្ថសកដសត្ថេហី’’តិអាទិ. ឯត្ថ ច សចេ សកដមគ្គស្ស អន្តិមចក្កមគ្គំ និមិត្តំ ករោន្តិ, មគ្គោ ពហិសីមាយ ហោតិ. សចេ ពាហិរចក្កមគ្គំ និមិត្តំ ករោន្តិ, ពាហិរចក្កមគ្គោវ ពហិសីមាយ ហោតិ, សេសំ អន្តោសីមំ ភជតីតិ វេទិតព្ពំ. សចេបិ ទ្វេ មគ្គា និក្ខមិត្វា បច្ឆា សកដធុរមិវ ឯកីភវន្តិ, ទ្វិធា ភិន្នដ្ឋានេ វា សម្ពន្ធដ្ឋានេ វា សកិំ កិត្តេត្វា បុន ន កិត្តេតព្ពា. ឯកាពទ្ធនិមិត្តញ្ហេតំ ហោតិ.

សចេ ¶ វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា ចត្តារោ មគ្គា ចតូសុ ទិសាសុ គច្ឆន្តិ, មជ្ឈេ ឯកំ កិត្តេត្វា អបរំ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. ឯកាពទ្ធនិមិត្តញ្ហេតំ. កោណំ វិនិវិជ្ឈិត្វា គតំ បន បរភាគេ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. វិហារមជ្ឈេន ¶ វិនិវិជ្ឈិត្វា គតមគ្គោ បន ន កិត្តេតព្ពោ. កិត្តិតេ បន និមិត្តស្ស ឧបរិ វិហារោ ហោតិ. ឥមញ្ច មគ្គំ កិត្តេន្តេន ‘‘មគ្គោ បជ្ជោ បថោ’’តិអាទិនា (ចូឡនិ. បារាយនត្ថុតិគាថានិទ្ទេស ១០១) វុត្តេសុ ទសសុ នាមេសុ យេន កេនចិ នាមេន កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. បរិខាសណ្ឋានេន វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា គតមគ្គោ ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ.

យំ បន អពទ្ធសីមាលក្ខណេ នទិំ វក្ខាមាតិ ‘‘យស្សា ធម្មិកានំ រាជូនំ កាលេ’’តិអាទិនា (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ឧទកុក្ខេបសីមាយំ នទិយា វក្ខមានត្តា វុត្តំ. យា បន នទី មគ្គោ វិយ សកដធុរសណ្ឋានេន វា បរិខាសណ្ឋានេន វា វិហារំ បរិក្ខិបិត្វា គតា, នំ ឯកត្ថ កិត្តេត្វា អញ្ញត្ថ កិត្តេតុំ ន វដ្ដតិ. វិហារស្ស ចតូសុ ទិសាសុ អញ្ញមញ្ញំ វិនិវិជ្ឈិត្វា គតេ នទីចតុក្កេបិ ឯសេវ នយោ. អសម្មិស្សនទិយោ បន ចតស្សោបិ កិត្តេតុំ វដ្ដតិ. សចេ វតិំ ករោន្តោ វិយ រុក្ខបាទេ និខណិត្វា វល្លិបលាលាទីហិ នទីសោតំ រុម្ភន្តិ, ឧទកម្បិ អជ្ឈោត្ថរិត្វា អាវរណំ បវត្តតិយេវ, និមិត្តំ កាតុំ វដ្ដតិ. យថា បន ឧទកំ នប្បវត្តតិ, ឯវំ សេតុម្ហិ កតេ អប្បវត្តមានា នទី និមិត្តំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. បវត្តនដ្ឋានេ នទីនិមិត្តំ, អប្បវត្តនដ្ឋានេ ឧទកនិមិត្តំ កាតុំ វដ្ដតិ.

យា បន ទុព្ពុដ្ឋិកាលេ វា គិម្ហេ វា និរុទកភាវេន នប្បវត្តតិ, សា វដ្ដតិ. មហានទិតោ ឧទកមាតិកំ នីហរន្តិ, សា កុន្នទីសទិសា ហុត្វា តីណិ សស្សានិ សម្បាទេន្តី និច្ចំ បវត្តតិ. កិញ្ចាបិ បវត្តតិ, និមិត្តំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. យា បន មូលេ មហានទិតោ និគ្គតាបិ កាលន្តរេន តេនេវ និគ្គតមគ្គេន នទិំ ភិន្ទិត្វា សយមេវ គច្ឆតិ, គច្ឆន្តី ច បរតោ សុសុមារាទិសមាកិណ្ណា នាវាទីហិ សញ្ចរិតព្ពា នទី ហោតិ, តំ និមិត្តំ កាតុំ វដ្ដតិ.

អសន្ទមានន្តិ អប្បវត្តមានំ. សន្ទមានំ នាម ឱឃនទីឧទកវាហកមាតិកាសុ ឧទកំ. វុត្តបរិច្ឆេទកាលំ អតិដ្ឋន្តន្តិ ‘‘យាវ កម្មវាចាបរិយោសានា សណ្ឋមានក’’ន្តិ វុត្តបរិច្ឆេទកាលំ អតិដ្ឋន្តំ. ភាជនគតន្តិ នាវាចាដិអាទីសុ ភាជនេសុ គតំ. យំ បន អន្ធកដ្ឋកថាយំ ‘‘គម្ភីរេសុ អាវាដាទីសុ ឧក្ខេបិមំ ឧទកំ និមិត្តំ ន កាតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៥៨) វុត្តំ, តំ ទុវុត្តំ ¶ , អត្តនោ មតិមត្តមេវ. ឋិតំ បន អន្តមសោ សូករខតាយបិ គាមទារកានំ កីឡនវាបិយម្បិ សចេ យាវ កម្មវាចាបរិយោសានំ តិដ្ឋតិ, អប្បំ វា ¶ ហោតុ, ពហុ វា, វដ្ដតិយេវ. តស្មិំ បន ឋានេ និមិត្តសញ្ញាករណត្ថំ បាសាណវាលិកាបំសុអាទិរាសិ វា បាសាណត្ថម្ភោ វា ទារុត្ថម្ភោ វា កាតព្ពោ.

ឯវំ និមិត្តសម្បត្តិយុត្តតំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យេហិ អាការេហិ ពទ្ធា បរិសាសម្បត្តិយុត្តា នាម ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បរិសាសម្បត្តិយា យុត្តា នាមា’’តិអាទិមាហ. ឥមស្ស បន កម្មស្ស ចតុវគ្គករណីយត្តា ‘‘ចតូហិ ភិក្ខូហី’’តិ វុត្តំ. ឥមញ្ច សីមំ ពន្ធិតុកាមេហិ សាមន្តវិហារេសុ ភិក្ខូ តស្ស តស្ស វិហារស្ស សីមាបរិច្ឆេទំ បុច្ឆិត្វា ពទ្ធសីមវិហារានំ សីមាយ សីមន្តរិកំ, អពទ្ធសីមវិហារានំ សីមាយ ឧបចារំ ឋបេត្វា ទិសាចារិកភិក្ខូនំ និស្សញ្ចារសមយេ សចេ ឯកស្មិំ គាមខេត្តេ សីមំ ពន្ធិតុកាមា, យេ តត្ថ ពទ្ធសីមវិហារា, តេសុ ភិក្ខូនំ ‘‘មយំ អជ្ជ សីមំ ពន្ធិស្សាម, តុម្ហេ សកសកសីមាបរិច្ឆេទតោ មា និក្ខមិត្ថា’’តិ បេសេតព្ពំ. យេ អពទ្ធសីមវិហារា, តេសុ ភិក្ខូ ឯកជ្ឈំ សន្និបាតាបេតព្ពា, ឆន្ទារហានំ ឆន្ទោ អាហរាបេតព្ពោ. តេន វុត្តំ ‘‘យាវតិកា តស្មិំ គាមខេត្តេ’’តិអាទិ. តស្មិំ គាមខេត្តេតិ យស្មិំ គាមខេត្តេ ឋត្វា កម្មវាចំ វាចេន្តិ, តស្មិំ គាមខេត្តេ. ‘‘សចេ អញ្ញានិបិ គាមខេត្តានិ អន្តោ កត្តុកាមា, តេសុ គាមេសុ យេ ភិក្ខូ វសន្តិ, តេហិបិ អាគន្តព្ពំ, អនាគច្ឆន្តានំ ឆន្ទោ អាហរិតព្ពោ’’តិ មហាសុមត្ថេរោ អាហ. មហាបទុមត្ថេរោ បនាហ ‘‘នានាគាមខេត្តានិ នាម បាដិយេក្កំ ពទ្ធសីមាសទិសានិ, ន តតោ ឆន្ទបារិសុទ្ធិ អាគច្ឆតិ. អន្តោនិមិត្តគតេហិ បន ភិក្ខូហិ អាគន្តព្ព’’ន្តិ វត្វា បុន អាហ ‘‘សមានសំវាសកសីមាសម្មន្ននកាលេ អាគមនម្បិ អនាគមនម្បិ វដ្ដតិ, អវិប្បវាសសីមាសម្មន្ននកាលេ បន អន្តោនិមិត្តគតេហិ អាគន្តព្ពំ. អនាគច្ឆន្តានំ ឆន្ទោ អាហរិតព្ពោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨).

ឥទានិ យេហិ អាការេហិ សម្មតា កម្មវាចាសម្បត្តិយុត្តា នាម ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘កម្មវាចាសម្បត្តិយា យុត្តា នាមា’’តិអាទិមាហ. អាទិសទ្ទេន. ‘‘យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឯតេហិ និមិត្តេហិ សីមំ សម្មន្នេយ្យ សមានសំវាសំ ឯកូបោសថំ, ឯសា ញត្តិ. សុណាតុ ¶ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, យាវតា សមន្តា និមិត្តា កិត្តិតា, សង្ឃោ ឯតេហិ និមិត្តេហិ សីមំ សម្មន្នតិ សមានសំវាសំ ឯកូបោសថំ, យស្សាយស្មតោ ខមតិ ឯតេហិ និមិត្តេហិ សីមាយ សម្មុតិ សមានសំវាសាយ ឯកូបោសថាយ, សោ តុណ្ហស្ស. យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ. សម្មតា សីមា សង្ឃេន ឯតេហិ និមិត្តេហិ សមានសំវាសា ឯកូបោសថា, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (មហាវ. ១៣៩) ឥមំ បាឡិសេសំ សង្គណ្ហាតិ. វុត្តាយាតិ ឧបោសថក្ខន្ធកេ វុត្តាយ. ញត្តិទោសអនុស្សាវនទោសេហិ វិរហិតត្តា បរិសុទ្ធាយ.

ខណ្ឌសីមា (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨; សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៣៨; វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ១៣៨) ¶ នាម ខុទ្ទកសីមា. សមានសំវាសកត្ថំ សម្មតា សីមា សមានសំវាសកសីមា. អវិប្បវាសត្ថំ សម្មតា សីមា អវិប្បវាសសីមា. ឥមាសុ បន តីសុ សីមំ សម្មន្នន្តេហិ បព្ពជ្ជុបសម្បទាទីនំ សង្ឃកម្មានំ សុខករណត្ថំ បឋមំ ខណ្ឌសីមា ពន្ធិតព្ពា. តំ បន ពន្ធន្តេហិ វត្តំ ជានិតព្ពំ. សចេ ហិ ពោធិចេតិយភត្តសាលាទីនិ សព្ពវត្ថូនិ បតិដ្ឋាបេត្វា កតវិហារេ ពន្ធន្តិ, វិហារមជ្ឈេ ពហូនំ សមោសរណដ្ឋានេ អពន្ធិត្វា វិហារបច្ចន្តេ វិវិត្តោកាសេ ពន្ធិតព្ពា. អកតវិហារេ ពន្ធន្តេហិ ពោធិចេតិយាទីនំ សព្ពវត្ថូនំ ឋានំ សល្លក្ខេត្វា យថា បតិដ្ឋិតេសុ វត្ថូសុ វិហារបច្ចន្តេ វិវិត្តោកាសេ ហោតិ, ឯវំ ពន្ធិតព្ពា. សា ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន សចេ ឯកវីសតិភិក្ខូ គណ្ហាតិ, វដ្ដតិ. តតោ ឱរំ ន វដ្ដតិ. បរំ ភិក្ខុសហស្សំ គណ្ហន្តីបិ វដ្ដតិ. តំ ពន្ធន្តេហិ សីមាមាឡកស្ស សមន្តា និមិត្តុបគា បាសាណា ឋបេតព្ពា, ន ខណ្ឌសីមាយ ឋិតេហិ មហាសីមា ពន្ធិតព្ពា, ន មហាសីមាយ ឋិតេហិ ខណ្ឌសីមា. ខណ្ឌសីមាយមេវ បន ឋត្វា ខណ្ឌសីមា ពន្ធិតព្ពា, មហាសីមាយមេវ ឋត្វា មហាសីមា.

តត្រាយំ ពន្ធនវិធិ – សមន្តា ‘‘ឯសោ បាសាណោ និមិត្ត’’ន្តិ ឯវំ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា កម្មវាចាយ សីមា សម្មន្និតព្ពា. អថ តស្សា ឯវ ទឡ្ហីកម្មត្ថំ អវិប្បវាសកម្មវាចា កាតព្ពា. ឯវញ្ហិ ‘‘សីមំ សមូហនិស្សាមា’’តិ អាគតា សមូហនិតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. សីមំ សម្មន្និត្វា ពហិ សីមន្តរិកបាសាណា ឋបេតព្ពា, សីមន្តរិកា បច្ឆិមកោដិយា ចតុរង្គុលប្បមាណាបិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៦៣) វដ្ដតិ. សចេ បន វិហារោ មហា ហោតិ, ទ្វេបិ តិស្សោបិ តតុត្តរិបិ ខណ្ឌសីមាយោ ពន្ធិតព្ពា.

ឯវំ ¶ ខណ្ឌសីមំ សម្មន្និត្វា មហាសីមាសម្មុតិកាលេ ខណ្ឌសីមតោ និក្ខមិត្វា មហាសីមាយំ ឋត្វា សមន្តា អនុបរិយាយន្តេហិ សីមន្តរិកបាសាណា កិត្តេតព្ពា. តតោ អវសេសនិមិត្តេ កិត្តេត្វា ហត្ថបាសំ អវិជហន្តេហិ កម្មវាចាយ សមានសំវាសកសីមំ សម្មន្និត្វា តស្សា ទឡ្ហីកម្មត្ថំ អវិប្បវាសកម្មវាចាបិ កាតព្ពា. ឯវញ្ហិ ‘‘សីមំ សមូហនិស្សាមា’’តិ អាគតា សមូហនិតុំ ន សក្ខិស្សន្តិ. សចេ បន ខណ្ឌសីមាយ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា តតោ សីមន្តរិកាយ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា មហាសីមាយ និមិត្តានិ កិត្តេន្តិ, ឯវំ តីសុ ឋានេសុ និមិត្តានិ កិត្តេត្វា យំ សីមំ ឥច្ឆន្តិ, តំ បឋមំ ពន្ធិតុំ វដ្ដតិ. ឯវំ សន្តេបិ យថាវុត្តនយេន ខណ្ឌសីមតោវ បដ្ឋាយ ពន្ធិតព្ពា. ឯវំ ពទ្ធាសុ បន សីមាសុ ខណ្ឌសីមាយំ ឋិតា ភិក្ខូ មហាសីមាយំ កម្មំ ករោន្តានំ ន កោបេន្តិ, មហាសីមាយំ វា ឋិតា ខណ្ឌសីមាយំ ករោន្តានំ. សីមន្តរិកាយ បន ឋិតា ឧភិន្នម្បិ ន កោបន្តិ. គាមខេត្តេ ឋត្វា កម្មំ ករោន្តានំ ¶ បន សីមន្តរិកាយ ឋិតា កោបេន្តិ. សីមន្តរិកា ហិ គាមខេត្តំ ភជតិ. អវិប្បវាសសីមាសម្មន្ននេ កតេ សតិ សា ច អវិប្បវាសសីមា នាម ហោតិ. តេនាហ ‘‘តស្សាយេវ បភេទោ’’តិ. តស្សាយេវាតិ ពទ្ធសីមាយ ឯវ.

អយំ បន វិសេសោ – ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ (មហាវ. ១៤៤) វចនតោ អវិប្បវាសសីមា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច ន ឱតរតិ, សមានសំវាសកសីមា បន តត្ថាបិ ឱតរតិ. សមានសំវាសកសីមា ចេត្ថ អត្តនោ ធម្មតាយ គច្ឆតិ, អវិប្បវាសសីមា បន យត្ថ សមានសំវាសកសីមា, តត្ថេវ គច្ឆតិ. ន ហិ តស្សា វិសុំ និមិត្តកិត្តនំ អត្ថិ. តត្ថ សចេ អវិប្បវាសាយ សម្មុតិកាលេ គាមោ អត្ថិ, តំ សា ន ឱតរតិ. សចេ បន សម្មតាយ សីមាយ បច្ឆា គាមោ និវិសតិ, សោបិ សីមាសង្ខមេវ គច្ឆតិ. យថា ច បច្ឆា និវិដ្ឋោ, ឯវំ បឋមំ និវិដ្ឋស្ស បច្ឆា វឌ្ឍិតប្បទេសោបិ សីមាសង្ខមេវ គច្ឆតិ. សចេបិ សីមាសម្មុតិកាលេ គេហានិ កតានិ, ‘‘បវិសិស្សាមា’’តិ អាលយោបិ អត្ថិ, មនុស្សា បន អប្បវិដ្ឋា, បោរាណគាមំ វា សគេហមេវ ឆឌ្ឌេត្វា អញ្ញត្ថ គតា, អគាមោយេវ ឯស, សីមា ឱតរតិ. សចេ បន ឯកម្បិ កុលំ បវិដ្ឋំ វា អគតំ វា អត្ថិ, គាមោយេវ, សីមា ន ឱតរតិ.

ឯវំ ¶ ពទ្ធសីមំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អពទ្ធសីមំ ទស្សេន្តោ ‘‘អពទ្ធសីមា បនា’’តិអាទិមាហ. គាមោ ឯវ សីមា គាមសីមា. គាមគ្គហណេន ចេត្ថ និគមនគរានម្បិ សង្គហោ វេទិតព្ពោ. យត្តកេ បទេសេ តស្ស គាមស្ស គាមភោជកា ពលិំ លភន្តិ, សោ បទេសោ អប្បោ វា ហោតុ, មហន្តោ វា, ឯកំ គាមខេត្តំ នាម. យម្បិ ឯកស្មិំយេវ គាមខេត្តេ ឯកំ បទេសំ ‘‘អយំ វិសុំ គាមោ ហោតូ’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា រាជា កស្សចិ ទេតិ, សោបិ វិសុំគាមសីមា ហោតិយេវ. តស្មា សា ច ឥតរា ច បកតិគាមសីមា ពទ្ធសីមាសទិសាវ ហោតិ. កេវលំ បន តិចីវរវិប្បវាសបរិហារំ ន លភតីតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧).

អគាមកេ អរញ្ញេតិ វិញ្ឈាដវិសទិសេ អរញ្ញេ. តេនាហ ‘‘អគាមកំ នាមា’’តិអាទិ. អយំ បន សីមា តិចីវរវិប្បវាសបរិហារម្បិ លភតិ. មច្ឆពន្ធានន្តិ កេវដ្ដានំ. អគមនបថេសូតិ គន្តុំ អសក្កុណេយ្យបថេសុ. យត្ថ តទហេវ គន្ត្វា តទហេវ បច្ចាគន្តុំ ន សក្កា ហោតិ, តាទិសេសូតិ វុត្តំ ហោតិ. តេសំ គមនបរិយន្តស្ស ឱរតោ បន គាមសីមាសង្ខំ គច្ឆតិ. តត្ថ គាមសីមំ អសោធេត្វា កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. មជ្ឈេ ឋិតានំ សព្ពទិសាសុ សត្តព្ភន្តរាតិ មជ្ឈេ ឋិតានំ ភិក្ខូនំ ឋិតោកាសតោ សព្ពទិសាសុ សត្តព្ភន្តរា. តត្ថាតិ តេសុ អព្ភន្តរេសុ. តស្មាតិ យស្មា បរិសវសេន វឌ្ឍតិ, តស្មា. ឧបចារត្ថាយាតិ សីមោបចារត្ថាយ. សីមាភាវំ បដិក្ខិបិត្វាតិ ¶ ពទ្ធសីមាភាវំ បដិក្ខិបិត្វា. សមានោ សំវាសោ ឯត្ថាតិ សមានសំវាសា. ឯកោ ឧបោសថោ ឯត្ថាតិ ឯកូបោសថា. ឯត្ថ ច ឧបោសថស្ស វិសុំ គហិតត្តា អវសេសកម្មវសេន សមានសំវាសតា វេទិតព្ពា. វុត្តាតិ អពទ្ធសីមាបរិច្ឆេទំ ទស្សេតុំ ឧបោសថក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១៤៩) វុត្តា. អនុ អនុ អឌ្ឍមាសំ អន្វឌ្ឍមាសំ, អឌ្ឍមាសេ អឌ្ឍមាសេតិ អត្ថោ. ឯវំ ‘‘អនុទសាហ’’ន្តិអាទីសុបិ. ទេវេតិ មេឃេ. វលាហកេសុ វិគតមត្តេសូតិ ភាវេនភាវលក្ខណេ ភុម្មំ. សោតន្តិ ឧទកប្បវាហោ វុច្ចតិ. តិត្ថេន វា អតិត្ថេន វា ឱតរិត្វាតិ បាឋសេសោ. តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេត្វាតិ យថា តិមណ្ឌលបដិច្ឆាទនំ ហោតិ, ឯវំ និវាសេត្វា. ឧត្តរន្តិយាតិ យត្ថ កត្ថចិ ឧត្តរន្តិយា. ភិក្ខុនីវិភង្គេ (បាចិ. ៦៩២) ភិក្ខុនិយា វសេន នទីលក្ខណស្ស បាឡិយំ អាគតត្តា ‘‘ភិក្ខុនិយា’’តិ វុត្តំ, ន បន វិសេសសព្ភាវតោ.

កេនចិ ¶ ខណិត្វា អកតោតិ អន្តមសោ តិរច្ឆានេនបិ ខណិត្វា អកតោ. នទិំ វា សមុទ្ទំ វា ភិន្ទិត្វាតិ នទីកូលំ វា សមុទ្ទវេលំ វា ភិន្ទិត្វា. ឯតំ លក្ខណន្តិ ‘‘យត្ថ នទិយំ វុត្តប្បការេ វស្សកាលេ ឧទកំ សន្តិដ្ឋតី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) វុត្តប្បការលក្ខណំ. លោណីបិ ជាតស្សរសង្ខមេវ គច្ឆតិ. យត្ថ បន វុត្តប្បការេ វស្សកាលេ វស្សេ បច្ឆិន្នមត្តេ បិវិតុំ វា ហត្ថបាទេ ធោវិតុំ វា ឧទកំ ន ហោតិ សុក្ខតិ, អយំ ជាតស្សរោ គាមខេត្តសង្ខមេវ គច្ឆតិ.

ឧទកុក្ខេបាតិ ករណត្ថេ និស្សក្កវចនន្តិ អាហ ‘‘ឧទកុក្ខេបេនា’’តិ. កថំ បន ឧទកំ ខិបិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. មជ្ឈិមេន បុរិសេនាតិ ថាមមជ្ឈិមេន បុរិសេន. អយំ ឧទកុក្ខេបោ នាមាតិ អយំ ឧទកុក្ខេបេន បរិច្ឆិន្នា សីមា នាមាតិ អត្ថោ. យាវ បរិសា វឌ្ឍតិ, តាវ អយំ សីមាបិ វឌ្ឍតិ, បរិសបរិយន្តតោ ឧទកុក្ខេបោយេវ បមាណំ. សចេ បន នទី នាតិទីឃា ហោតិ, បភវតោ បដ្ឋាយ យាវ មុខទ្វារំ សព្ពត្ថ សង្ឃោ និសីទតិ, ឧទកុក្ខេបសីមាកម្មំ នត្ថិ. សកលាបិ នទី ឯតេសំយេវ ភិក្ខូនំ បហោតិ.

បកតិវស្សកាលេតិ បុព្ពេ វុត្តប្បការេ បកតិវស្សកាលេ. ចតូសុ មាសេសូតិ វស្សានស្ស ចតូសុ មាសេសុ. អតិវុដ្ឋិកាលេ ឱឃេន ឱត្ថតោកាសោ ន គហេតព្ពោ. សោ ហិ គាមសីមាសង្ខមេវ គច្ឆតិ. អន្តោនទិយំ ជាតស្សរេ ជាតបិដ្ឋិបាសាណទីបកេសុបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. សចេ បន នទី បរិបុណ្ណា ហោតិ សមតិត្ថិកា, ឧទកសាដិកំ និវាសេត្វាបិ អន្តោនទិយំយេវ កម្មំ កាតព្ពំ. សចេ ន សក្កោន្តិ, នាវាយបិ ឋត្វា កាតព្ពំ. គច្ឆន្តិយា បន នាវាយ កាតុំ ន វដ្ដតិ. កស្មា? ឧទកុក្ខេបមត្តមេវ ហិ សីមា, តំ ¶ នាវា សីឃមេវ អតិក្កាមេតិ. ឯវំ សតិ អញ្ញិស្សា សីមាយ ញត្តិ, អញ្ញិស្សា អនុស្សាវនា ហោតិ, តស្មា នាវំ អរិត្តេន វា ឋបេត្វា, បាសាណេ វា លម្ពិត្វា, អន្តោនទិយំ ជាតរុក្ខេ វា ពន្ធិត្វា កម្មំ កាតព្ពំ. អន្តោនទិយំ ពទ្ធអដ្ដកេបិ អន្តោនទិយំ ជាតរុក្ខេបិ ឋិតេហិ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ.

សចេ បន រុក្ខស្ស សាខា វា តតោ និក្ខន្តបារោហោ វា ពហិនទីតីរេ វិហារសីមាយ វា គាមសីមាយ វា បតិដ្ឋិតោ, សីមំ វា សោធេត្វា, សាខំ ¶ វា ឆិន្ទិត្វា កម្មំ កាតព្ពំ. ពហិនទីតីរេ ជាតរុក្ខស្ស អន្តោនទិយំ បវិដ្ឋសាខាយ វា បារោហេ វា នាវំ ពន្ធិត្វា កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. ករោន្តេហិ សីមា វា សោធេតព្ពា, សាខំ ឆិន្ទិត្វា វា តស្ស ពហិបតិដ្ឋិតភាគោ នាសេតព្ពោ. នទីតីរេ បន ខាណុកំ កោដ្ដេត្វា តត្ថ ពន្ធនាវាយ ន វដ្ដតិយេវ.

នទិយំ សេតុំ ករោន្តិ, សចេ អន្តោនទិយំយេវ សេតុ វា សេតុបាទា វា, សេតុម្ហិ ឋិតេហិ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន សេតុ វា សេតុបាទា វា ពហិតីរេ បតិដ្ឋិតា, កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, សីមំ សោធេត្វា កម្មំ កាតព្ពំ. អថ សេតុបាទា អន្តោ, សេតុ បន ឧភិន្នម្បិ តីរានំ ឧបរិអាកាសេ ឋិតោ, វដ្ដតិ. ជាតស្សរេបិ ឯសេវ នយោ.

‘‘យស្មិំ បទេសេ បកតិវីចិយោ ឱត្ថរិត្វា សណ្ឋហន្តី’’តិ ឯតេន យំ បទេសំ ឧទ្ធំ វឌ្ឍនកឧទកំ វា បកតិវីចិយោ វា វេគេន អាគន្ត្វា ឱត្ថរន្តិ, តត្ថ កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) ទស្សេតិ. សចេ ឩមិវេគោ ពាធតិ, នាវាយ វា អដ្ដកេ វា ឋត្វា កាតព្ពំ. តេសុ វិនិច្ឆយោ នទិយំ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. សចេ បន សមុទ្ទោ គាមសីមំ វា និគមសីមំ វា ឱត្ថរិត្វា តិដ្ឋតិ, សមុទ្ទោវ ហោតិ. តត្ថ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. តតោ បដ្ឋាយ កប្បិយភូមីតិ ឱត្ថរិត្វា សណ្ឋិតឧទកន្តតោ បដ្ឋាយ អន្តោ នទីជាតស្សរសមុទ្ទោ នាមាតិ អត្ថោ. ទុព្ពុដ្ឋិកាលេតិ វស្សានហេមន្តេ សន្ធាយ វុត្តំ. សុក្ខេសុបីតិ និរុទកេសុបិ. យថា ច វាបិខណនេ, ឯវំ អាវាដបោក្ខរណីអាទីនំ ខណនេបិ គាមខេត្តំ ហោតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. វប្បំ វា ករោន្តីតិ លាពុតិបុសកាទិវប្បំ វា ករោន្តិ. តំ ឋានន្តិ យត្ថ វាបិអាទិកំ កតំ, តំ ឋានំ. អញ្ញំ បន កប្បិយភូមិ. សចេ បន ជាតស្សរំ បូរេត្វា ថលំ ករោន្តិ, ឯកស្មិំ ទិសាភាគេ បាឡិំ ពន្ធិត្វា សព្ពមេវ នំ មហាតឡាកំ វា ករោន្តិ, សព្ពោបិ អជាតស្សរោ ហោតិ. គាមសីមាសង្ខមេវ គច្ឆតិ.

សចេ ¶ នទិម្បិ វិនាសេត្វា តឡាកំ ករោន្តិ, ហេដ្ឋា បាឡិ ពទ្ធា, ឧទកំ អាគន្ត្វា តឡាកំ បូរេត្វា តិដ្ឋតិ, ឯត្ថ កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. ឧបរិ បវត្តនដ្ឋានេ ឆឌ្ឌិតំ ឧទកំ នទិំ ឱត្ថរិត្វា សន្ទនដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ វដ្ដតិ. កាចិ នទី កាលន្តរេន ឧប្បតិត្វា គាមនិគមសីមំ ឱត្ថរិត្វា បវត្តតិ, នទីយេវ ¶ ហោតិ, កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ វិហារសីមំ ឱត្ថរតិ ‘‘វិហារសីមា’’ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ. តស្មាតិ យស្មា អន្តោ គច្ឆតិ, តស្មា. សមន្តា ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទោ កាតព្ពោតិ បហោនកដ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ. យត្ថ បន កុន្នទីអាទីសុ នប្បហោតិ, តត្ថ បហោនកដ្ឋានតោ ឧទកុក្ខេបបរិច្ឆេទោ កាតព្ពោ. ឧបចារត្ថាយាតិ សីមោបចារត្ថាយ.

កស្មា បន អញ្ញមេកំ សត្តព្ភន្តរំ, អញ្ញោ ឯកោ ឧទកុក្ខេបោ ច ឧបចារត្ថាយ ឋបេតព្ពោតិ អាហ ‘‘អយំ ហី’’តិអាទិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៤៧; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៤៧) – យស្មា អយំ សត្តព្ភន្តរសីមា ច ឧទកុក្ខេបសីមា ច ភិក្ខូនំ ឋិតោកាសតោ បដ្ឋាយ លព្ភតិ, តេ ច ភិក្ខូ ន សព្ពទា ឯកសទិសា, កទាចិ វឌ្ឍន្តិ, កទាចិ បរិហាយន្តិ. យទា ច វឌ្ឍន្តិ, តទា សីមាសង្ករោ ហោតិ. តស្មា អញ្ញមេកំ សត្តព្ភន្តរំ, អញ្ញោ ឯកោ ឧទកុក្ខេបោ ច ឧបចារត្ថាយ ឋបេតព្ពោតិ. យំ បន មហាអដ្ឋកថាយំ ‘‘តតោ អធិកំ វដ្ដតិយេវ, ឩនកំ បន ន វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) វុត្តំ, តម្បិ ឯតទត្ថមេវ, ន បន តត្ថ កតស្ស កម្មស្ស កុប្បត្តាតិ គហេតព្ពំ. បរិច្ឆេទតោ ពហិ អញ្ញំ តត្តកំយេវ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោបីតិ អត្តនោ សត្តព្ភន្តរេន, ឧទកុក្ខេបេន វា យោ តេសំ សត្តព្ភន្តរស្ស, ឧទកុក្ខេបស្ស វា បរិច្ឆេទោ, តតោ ពហិ អញ្ញំ តត្តកំយេវ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោបីតិ អត្ថោ. កថមេតំ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘ឥទំ សព្ពអដ្ឋកថាសុ សន្និដ្ឋាន’’ន្តិ, ឥទំ ‘‘កម្មំ កោបេតី’’តិ មហាអដ្ឋកថាទីសុ វវត្ថានន្តិ អត្ថោ. ‘‘ឥតិ ឥម’’ន្តិអាទិ យថាវុត្តស្ស និគមនំ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘ពទ្ធាពទ្ធវសេនេធ, សីមា នាម ទ្វិធា តហិំ;

តិសម្បត្តិយុត្តា វជ្ជិ-តេកាទស វិបត្តិកា;

ពទ្ធសីមា តិធា ខណ្ឌា-ទិតោ គាមាទិតោ បរា’’តិ.

សភាគាបត្តិ ច នាមេសា ទុវិធា វត្ថុសភាគា, អាបត្តិសភាគាតិ. តត្ថ ឥធ វត្ថុសភាគា អធិប្បេតា, នេតរាតិ ទស្សេតុំ ‘‘យំ សព្ពោ សង្ឃោ វិកាលភោជនាទិនា’’តិអាទិមាហ. លហុកាបត្តិន្តិ លហុកេន វិនយកម្មេន វិសុជ្ឈនតោ លហុកា ថុល្លច្ចយបាចិត្តិយបាដិទេសនីយទុក្កដទុព្ភាសិតសង្ខាតា បញ្ចាបត្តិយោ. វត្ថុសភាគាយ សង្ឃាទិសេសាបត្តិយាបិ សតិ ឧបោសថកម្មំ បត្តកល្លំ ¶ ន ហោតិយេវ. យថាហ ¶ ‘‘សភាគសង្ឃាទិសេសំ អាបន្នស្ស បន សន្តិកេ អាវិ កាតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ អាវិ ករោតិ, អាបត្តិ អាវិកតា ហោតិ, ទុក្កដា បន ន មុច្ចតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ១០២). តស្សា បន អទេសនាគាមិនិតោ ឯវំ វុត្តំ. វត្ថុសភាគាតិ វត្ថុវសេន សមានភាគា, ឯកកោដ្ឋាសាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥមមេវ វត្ថុសភាគំ ទេសេតុំ ន វដ្ដតិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សភាគា អាបត្តិ ទេសេតព្ពា, យោ ទេសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៩) វុត្តត្តា, ន បន អាបត្តិសភាគំ. តេនាហ ‘‘វិកាលភោជនបច្ចយា អាបន្នំ បនា’’តិអាទិ. អាបត្តិសភាគន្តិ អាបត្តិយា សមានភាគំ.

សាមន្តា អាវាសាតិ សាមន្តអាវាសំ, សមីបវិហារន្តិ អត្ថោ. សជ្ជុកន្តិ តទហេវាគមនត្ថាយ. បាហេតព្ពោតិ បេសេតព្ពោ. ឥច្ចេតំ កុសលន្តិ ឥតិ ឯតំ សុន្ទរំ ភទ្ទកំ, លទ្ធកប្បន្តិ វុត្តំ ហោតិ. នោ ចេ លភេថាតិ វិហារានំ ទូរតាយ វា មគ្គេ បរិបន្ថាទិនា វា យទិ ន លភេថ. ‘‘តស្ស សន្តិកេ បដិករិស្សតី’’តិ ឥមិនា វចនេន សភាគាបត្តិ អាវិ កាតុម្បិ ន លព្ភតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. យទិ លភេយ្យ, អាវិ កត្វាបិ ឧបោសថំ ករេយ្យ. យទិ បន សព្ពោ សង្ឃោ សភាគំ សង្ឃាទិសេសំ អាបន្នោ ហោតិ, ញត្តិំ ឋបេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, ឧបោសថស្ស អន្តរាយោវ ហោតិ. ឧភោបិ ទុក្កដំ អាបជ្ជន្តិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សភាគា អាបត្តិ ទេសេតព្ពា, យោ ទេសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ន, ភិក្ខវេ, សភាគា អាបត្តិ បដិគ្គហេតព្ពា, យោ បដិគ្គណ្ហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៩) វុត្តត្តា. វិមតិ សំសយោ, តត្ថ និយុត្តោ វេមតិកោ. ‘‘បុន និព្ពេមតិកោ ហុត្វា ទេសេតព្ពមេវា’’តិ នេវ បាឡិយំ, ន ច អដ្ឋកថាយំ អត្ថិ, ទេសិតេ បន ទោសោ នត្ថិ. វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘បារិសុទ្ធិំ អាយស្មន្តោ អារោចេថា’’តិអាទិនា នយេន សាបត្តិកស្ស ឧបោសថករណេ បញ្ញត្តំ ទុក្កដំ អាបជ្ជន្តីតិ វុត្តនយេនេវ. កស្មា សភាគាបត្តិយេវ វុត្តាតិ អាហ ‘‘ឯតាសុ ហី’’តិអាទិ. វិសភាគាបត្តីសុ វិជ្ជមានាសុបិ បត្តកល្លំ ហោតិយេវាតិ វិសភាគាសុ បន វិជ្ជមានាសុ តេសំយេវ បុគ្គលានំ អាបត្តិ, ន សង្ឃស្សាតិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ ហោតិយេវ.

អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នកោ នាម ចតុន្នំ បារាជិកានំ អញ្ញតរំ អជ្ឈាបន្នកោ. បណ្ឌកាទីនំ វិនិច្ឆយោ បរតោ បារាជិកុទ្ទេសេ អាវិ ភវិស្សតិ ¶ . តិរច្ឆានគតោតិ អន្តមសោ សក្កំ ទេវរាជានំ ឧបាទាយ យោ កោចិ នាគមាណវកាទិកោ អមនុស្សជាតិកោ វេទិតព្ពោ, ន អស្សគោណាទយោ. តេនាហ ‘‘ឯត្ថ ចា’’តិអាទិ. តត្ថ ឯត្ថាតិ ឯតិស្សំ វជ្ជនីយបុគ្គលកថាយំ. យស្ស ឧបសម្បទា បដិក្ខិត្តាតិ ‘‘តិរច្ឆានគតោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ, ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១១១) យស្ស នាគសុបណ្ណាទិនោ តិរច្ឆានគតស្ស ឧបសម្បទា បដិក្ខិត្តា ¶ , សោ ឥធាបិ តិរច្ឆានគតោ នាមាតិ អត្ថោ. តត្ថ ហិ អន្តមសោ ទេវេ ឧបាទាយ នាគមាណវកាទិកោ យោ កោចិ អមនុស្សជាតិកោ ‘‘តិរច្ឆានគតោ’’តិ អធិប្បេតោ. វុត្តញ្ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘តិរច្ឆានគតោ, ភិក្ខវេតិ ឯត្ថ នាគោ វា ហោតុ សុបណ្ណមាណវកាទីនំ វា អញ្ញតរោ, អន្តមសោ សក្កំ ទេវរាជានំ ឧបាទាយ យោ កោចិ អមនុស្សជាតិយោ, សោ សព្ពោវ ឥមស្មិំ អត្ថេ ‘តិរច្ឆានគតោ’តិ វេទិតព្ពោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១១). តិត្ថំ វុច្ចតិ លទ្ធិ, តំ ឯតេសំ អត្ថីតិ តិត្ថិកា, តិត្ថិកា ឯវ តិត្ថិយា, ឥតោ អញ្ញលទ្ធិកាតិ អត្ថោ.

សុត្តស្ស ឧទ្ទេសោ សុត្តុទ្ទេសោ. បារិសុទ្ធិ ឯវ ឧបោសថោ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ. ឯសេវ នយោ អធិដ្ឋានុបោសថោតិ ឯត្ថាបិ. សោតិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. ឱវាទោវ បាតិមោក្ខំ, តស្ស ឧទ្ទេសោ សរូបេន កថនំ ឱវាទបាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. ‘‘ឥមស្មិំ វីតិក្កមេ អយំ នាម អាបត្តី’’តិ ឯវំ អាបត្តិវសេន អាណាបនំ បញ្ញាបនំ អាណា, សេសំ អនន្តរសទិសមេវ.

ខន្តី បរមំ តបោ តិតិក្ខា…បេ… វុត្តា តិស្សោ គាថាយោ នាម –

‘‘ខន្តី បរមំ តបោ តិតិក្ខា;

និព្ពានំ បរមំ វទន្តិ ពុទ្ធា;

ន ហិ បព្ពជិតោ បរូបឃាតី;

ន សមណោ ហោតិ បរំ វិហេឋយន្តោ.

‘‘សព្ពបាបស្ស អករណំ, កុសលស្ស ឧបសម្បទា;

សចិត្តបរិយោទបនំ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនំ.

‘‘អនូបវាទោ ¶ អនូបឃាតោ, បាតិមោក្ខេ ច សំវរោ;

មត្តញ្ញុតា ច ភត្តស្មិំ, បន្តញ្ច សយនាសនំ;

អធិចិត្តេ ច អាយោគោ, ឯតំ ពុទ្ធាន សាសន’’ន្តិ.(ទី. និ. ២.៩០; ធ. ប. ១៨៣-១៨៥) –

ឥមា តិស្សោ គាថាយោ.

តត្ថ ខន្តី បរមំ តបោតិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៩០; ធ. ប. អដ្ឋ. ២.១៨៥) អធិវាសនខន្តិ ¶ នាម បរមំ តបោ. តិតិក្ខាតិ ខន្តិយា ឯវ វេវចនំ, តិតិក្ខាសង្ខាតា អធិវាសនខន្តិ ឧត្តមំ តបោតិ អត្ថោ. និព្ពានំ បរមំ វទន្តីតិ សព្ពាការេន បន និព្ពានំ ‘‘បរម’’ន្តិ វទន្តិ ពុទ្ធា. ន ហិ បព្ពជិតោ បរូបឃាតីតិ យោ អធិវាសនខន្តិវិរហិតត្តា បរំ ឧបឃាតេតិ ពាធតិ វិហិំសតិ, សោ បព្ពជិតោ នាម ន ហោតិ. ចតុត្ថបាទោ បន តស្សេវ វេវចនំ. ‘‘ន ហិ បព្ពជិតោ’’តិ ឯតស្ស ហិ ‘‘នសមណោ ហោតី’’តិ វេវចនំ. ‘‘បរូបឃាតី’’តិ ឯតស្ស ‘‘បរំ វិហេឋយន្តោ’’តិ វេវចនំ. អថ វា បរូបឃាតីតិ សីលូបឃាតី. សីលញ្ហិ ឧត្តមដ្ឋេន ‘‘បរ’’ន្តិ វុច្ចតិ. យោ ច សមណោ បរំ យំ កញ្ចិ សត្តំ វិហេឋយន្តោ បរូបឃាតី ហោតិ, អត្តនោ សីលវិនាសកោ, សោ បព្ពជិតោ នាម ន ហោតីតិ អត្ថោ. អថ វា យោ អធិវាសនខន្តិយា អភាវា បរូបឃាតី ហោតិ, បរំ អន្តមសោ ឌំសមកសម្បិ សញ្ចិច្ច ជីវិតា វោរោបេតិ, សោ ន ហិ បព្ពជិតោ. កិំ ការណា? មលស្ស អបព្ពាជិតត្តា. ‘‘បព្ពាជយមត្តនោ មលំ, តស្មា ‘បព្ពជិតោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ៣៨៨) ឥទញ្ហិ បព្ពជិតលក្ខណំ. យោបិ ន ហេវ ខោ ឧបឃាតេតិ ន មារេតិ, អបិច ទណ្ឌាទីហិ វិហេឋេតិ, សោ បរំ វិហេឋយន្តោ សមណោ ន ហោតិ. កិំ ការណា? វិហេសាយ អសមិតត្តា. ‘‘សមិតត្តា ហិ បាបានំ, ‘សមណោ’តិ បវុច្ចតី’’តិ (ធ. ប. ២៦៥) ឥទញ្ហិ សមណលក្ខណំ.

ទុតិយគាថាយ សព្ពបាបស្សាតិ សព្ពាកុសលស្ស. អករណន្តិ អនុប្បាទនំ. កុសលស្សាតិ ចតុភូមកកុសលស្ស. ឧបសម្បទាតិ ឧបសម្បាទនំ បដិលាភោ. សចិត្តបរិយោទបនន្តិ អត្តនោ ចិត្តស្ស វោទាបនំ បភស្សរភាវករណំ សព្ពសោ បរិសោធនំ, តំ បន អរហត្តេន ហោតិ. ឥតិ សីលសំវរេន សព្ពបាបំ បហាយ លោកិយលោកុត្តរាហិ សមថវិបស្សនាហិ កុសលំ សម្បាទេត្វា អរហត្តផលេន ចិត្តំ បរិយោទាបេតព្ពន្តិ ឯតំ ពុទ្ធានំ សាសនំ ឱវាទោ អនុសិដ្ឋិ.

តតិយគាថាយ ¶ អនូបវាទោតិ វាចាយ កស្សចិ អនុបវទនំ. អនូបឃាតោតិ កាយេន កស្សចិ ឧបឃាតស្ស អករណំ. បាតិមោក្ខេតិ យំ តំ បាតិមោក្ខំ បអតិមោក្ខំ អតិបមោក្ខំ ឧត្តមំ សីលំ, បាតិ វា អគតិវិសេសេហិ, មោក្ខេតិ ទុគ្គតិភយេហិ. យោ វា នំ បាតិ, តំ មោក្ខេតីតិ ‘‘បាតិមោក្ខ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្មិំ បាតិមោក្ខេ ច. សំវរោតិ សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានំ អវីតិក្កមលក្ខណោ សំវរោ. មត្តញ្ញុតាតិ បដិគ្គហណបរិភោគវសេន បមាណញ្ញុតា. បន្តញ្ច សយនាសនន្តិ ជនសង្ឃដ្ដនវិរហិតំ និជ្ជនសម្ពាធំ វិវិត្តំ, សេនាសនញ្ច. ឯត្ថ ច ទ្វិហិយេវ បច្ចយេហិ ចតុបច្ចយសន្តោសោ ទីបិតោតិ វេទិតព្ពោ បច្ចយសន្តោសសាមញ្ញេន ឥតរទ្វយស្សាបិ លក្ខណហារនយេន ជោតិតត្តា. អធិចិត្តេ ច អាយោគោតិ វិបស្សនាបាទកំ ¶ អដ្ឋសមាបត្តិចិត្តំ, តតោបិ មគ្គផលចិត្តមេវ អធិចិត្តំ, តស្មិំ យថាវុត្តេ អធិចិត្តេ អាយោគោ ច អនុយោគោ ចាតិ អត្ថោ. ឯតំ ពុទ្ធាន សាសនន្តិ ឯតំ បរស្ស អនុបវទនំ, អនុបឃាតនំ, បាតិមោក្ខេ សំវរោ, បដិគ្គហណបរិភោគេសុ មត្តញ្ញុតា, អដ្ឋសមាបត្តិវសិភាវាយ វិវិត្តសេនាសនសេវនញ្ច ពុទ្ធានំ សាសនំ ឱវាទោ អនុសិដ្ឋីតិ. ឥមា បន តិស្សោ គាថា សព្ពពុទ្ធានំ បាតិមោក្ខុទ្ទេសគាថាយោ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពា. តំ ពុទ្ធា ឯវ ឧទ្ទិសន្តិ, ន សាវកា.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៣៤) នយេន វុត្តំ អាណាបាតិមោក្ខំ នាម. តំ សាវកា ឯវ ឧទ្ទិសន្តិ, ន ពុទ្ធា សង្ឃកម្មំ ករោន្តិ, ន ច តត្ថ បរិយាបន្នាតិ អាហ ‘‘តំ សាវកា ឯវ ឧទ្ទិសន្តិ, ន ពុទ្ធា’’តិ. ឥមស្មិំ អត្ថេតិ ‘‘បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេយ្យា’’តិ ឯតស្មិំ អត្ថេ.

អនុបគតោ នាម តត្ថេវ ឧបសម្បន្នោ, អសតិយា បុរិមិកាយ អនុបគតោ វា. ចាតុមាសិនិយន្តិ ចាតុមាសិយំ. សា ហិ ចតុន្នំ មាសានំ បារិបូរិភូតាតិ ចាតុមាសី, សា ឯវ ‘‘ចាតុមាសិនី’’តិ វុច្ចតិ, តស្សំ ចាតុមាសិនិយំ. បច្ឆិមកត្តិកបុណ្ណមាសិនិយន្តិ អត្ថោ. កាយសាមគ្គិន្តិ កាយេន សមគ្គភាវំ, ហត្ថបាសូបគមនន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

អយំ បនេត្ថ វិនិច្ឆយោ – សចេ បុរិមិកាយ បញ្ច ភិក្ខូ វស្សំ ឧបគតា, បច្ឆិមិកាយបិ បញ្ច, បុរិមេហិ ញត្តិំ ឋបេត្វា បវារិតេ បច្ឆិមេហិ ¶ តេសំ សន្តិកេ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ, ន ឯកស្មិំ ឧបោសថគ្គេ ទ្វេ ញត្តិយោ ឋបេតព្ពា. សចេបិ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា ចត្តារោ, តយោ, ទ្វេ, ឯកោ វា ហោតិ, ឯសេវ នយោ. អថ បុរិមិកាយ ចត្តារោ, បច្ឆិមិកាយបិ ចត្តារោ, តយោ, ទ្វេ, ឯកោ វា, ឯសេវ នយោ. អថ បុរិមិកាយ តយោ, បច្ឆិមិកាយ តយោ, ទ្វេ វា, ឯសេវ នយោ. ឥទញ្ហេត្ថ លក្ខណំ – សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតេហិ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា ថោកតរា ចេវ ហោន្តិ សមសមា ច, សង្ឃប្បវារណាយ ច គណំ បូរេន្តិ, សង្ឃប្បវារណាវសេន ញត្តិំ ឋបេត្វា បុរិមេហិ បវារេតព្ពា. សចេ បន បុរិមិកាយ តយោ, បច្ឆិមិកាយ ឯកោ ហោតិ, តេន សទ្ធិំ តេ ចត្តារោ ហោន្តិ, ចតុន្នំ សង្ឃញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេតុំ ន វដ្ដតិ. គណញត្តិយា បន សោ គណបូរកោ ហោតិ, តស្មា គណវសេន ញត្តិំ ឋបេត្វា បុរិមេហិ បវារេតព្ពំ, ឥតរេន តេសំ សន្តិកេ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ បុរិមិកាយ ទ្វេ, បច្ឆិមិកាយ ទ្វេ វា ឯកោ វា, ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បុរិមិកាយ ឯកោ, បច្ឆិមិកាយបិ ឯកោ, ឯកេន ឯកស្ស សន្តិកេ បវារេតព្ពំ, ឯកេន បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ ¶ . សចេ បុរិមវស្សូបគតេហិ បច្ឆិមវស្សូបគតា ឯកេនបិ អធិកតរា ហោន្តិ, បឋមំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិត្វា បច្ឆា ថោកតរេហិ តេសំ សន្តិកេ បវារេតព្ពំ. កត្តិកចាតុមាសិនិបវារណាយ បន សចេ បឋមំ វស្សូបគតេហិ មហាបវារណាយ បវារិតេហិ បច្ឆា ឧបគតា អធិកតរា វា សមសមា វា ហោន្តិ, បវារណាញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេតព្ពំ. តេហិ បវារិតេ បច្ឆា ឥតរេហិ បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ. អថ មហាបវារណាយ បវារិតា ពហូ ហោន្តិ, បច្ឆា វស្សូបគតា ថោកា វា ឯកោ វា, បាតិមោក្ខេ ឧទ្ទិដ្ឋេ បច្ឆា តេសំ សន្តិកេ តេន បវារេតព្ពន្តិ.

ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វាតិ ឯកស្មិំ អំសេ សាធុកំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វាតិ អត្ថោ. អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វាតិ ទសនខសមោធានសមុជ្ជលំ អញ្ជលិំ ឧក្ខិបិត្វា. សចេ បន តត្ថ បារិវាសិកោបិ អត្ថិ, សង្ឃនវកដ្ឋានេ និសីទិត្វា តត្ថេវ និសិន្នេន អត្តនោ បាឡិយា បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោ. បាតិមោក្ខេ ឧទ្ទិសិយមានេ បន បាឡិយា អនិសីទិត្វា បាឡិំ វិហាយ ហត្ថបាសំ អមុញ្ចន្តេន និសីទិតព្ពំ. បវារណាយបិ ឯសេវ នយោ.

សព្ពំ ¶ បុព្ពករណីយន្តិ សម្មជ្ជនាទិំ នវវិធំ បុព្ពកិច្ចំ. យថា ច សព្ពោ សង្ឃោ សភាគាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ…បេ… បដិករិស្សតី’’តិ (មហាវ. ១៧១) ញត្តិំ ឋបេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ លភតិ, ឯវមេត្ថាបិ តីហិ ‘‘សុណន្តុ មេ អាយស្មន្តា ឥមេ ភិក្ខូ សភាគំ អាបត្តិំ អាបន្នា, យទា អញ្ញំ ភិក្ខុំ សុទ្ធំ អនាបត្តិកំ បស្សិស្សន្តិ, តទា តស្ស សន្តិកេ តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សន្តី’’តិ គណញត្តិំ ឋបេត្វា, ទ្វីហិបិ ‘‘អញ្ញំ សុទ្ធំ បស្សិត្វា បដិករិស្សាមា’’តិ វត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឯកេនាបិ ‘‘បរិសុទ្ធំ លភិត្វា បដិករិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា កាតុំ វដ្ដតិ. តទហូតិ តស្មិំ អហុ, តស្មិំ ទិវសេតិ អត្ថោ. នានាសំវាសកេហីតិ លទ្ធិនានាសំវាសកេហិ. អនាវាសោ នាម នវកម្មសាលាទិកោ យោ កោចិ បទេសោ. អញ្ញត្រ សង្ឃេនាតិ សង្ឃប្បហោនកេហិ ភិក្ខូហិ វិនា. អញ្ញត្រ អន្តរាយាតិ បុព្ពេ វុត្តំ ទសវិធមន្តរាយំ វិនា. សព្ពន្តិមេន បន បរិច្ឆេទេន អត្តចតុត្ថេន អន្តរាយេ វា សតិ គន្តុំ វដ្ដតិ. យថា ច អាវាសាទយោ ន គន្តព្ពា, ឯវំ សចេ វិហារេ ឧបោសថំ ករោន្តិ, ឧបោសថាធិដ្ឋានត្ថំ សីមាបិ នទីបិ ន គន្តព្ពា. សចេ បនេត្ថ កោចិ ភិក្ខុ ហោតិ, តស្ស សន្តិកំ គន្តុំ វដ្ដតិ. វិស្សដ្ឋឧបោសថាបិ អាវាសា គន្តុំ វដ្ដតិ. ឯវំ គតោ អធិដ្ឋាតុម្បិ លភតិ. អារញ្ញកេនាបិ ភិក្ខុនា ឧបោសថទិវសេ គាមេ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា អត្តនោ វិហារមេវ អាគន្តព្ពំ. សចេ អញ្ញំ វិហារំ ឱក្កមតិ, តត្ថ ឧបោសថំ កត្វាវ អាគន្តព្ពំ, អកត្វា អាគន្តុំ ន វដ្ដតិ. យំ ជញ្ញា ‘‘អជ្ជេវ តត្ថ គន្តុំ សក្កោមី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៨១) ¶ ឯវរូបោ បន អាវាសោ គន្តព្ពោ. តត្ថ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ឧបោសថំ ករោន្តេនាបិ ហិ ឥមិនា នេវ ឧបោសថន្តរាយោ កតោ ភវិស្សតីតិ.

ឧទកំ អាសនេន ចាតិ អាសនេន សហ បានីយបរិភោជនីយំ ឧទកញ្ចាតិ អត្ថោ. សង្ឃសន្និបាតតោ បឋមំ កត្តព្ពំ បុព្ពករណំ. បុព្ពករណតោ បច្ឆា កត្តព្ពម្បិ ឧបោសថកម្មតោ បឋមំ កត្តព្ពត្តា បុព្ពកិច្ចំ. ឧភយម្បិ ចេតំ ឧបោសថកម្មតោ បឋមំ កត្តព្ពត្តា ‘‘បុព្ពកិច្ច’’មិច្ចេវ ឯត្ថ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯវំ ទ្វីហិ នាមេហិ នវវិធំ បុព្ពកិច្ចំ ទស្សិត’’ន្តិ. កិំ តំ កតន្តិ បុច្ឆតីតិ អាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ. តំ អកត្វា ឧបោសថំ កាតុំ ន វដ្ដតិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ថេរេន អាណត្តេន អគិលានេន ន ¶ សម្មជ្ជិតព្ពំ, យោ ន សម្មជ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិ (មហាវ. ១៥៩) វចនតោ. តេនេវាហ ‘‘តស្មា ថេរេន អាណត្តេនា’’តិអាទិ.

សចេ បន អាណត្តោ សម្មជ្ជនិំ តាវកាលិកម្បិ ន លភតិ, សាខាភង្គំ កប្បិយំ ការេត្វា សម្មជ្ជិតព្ពំ. តម្បិ អលភន្តស្ស លទ្ធកប្បិយំ ហោតិ. បានីយំ បរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេតព្ពន្តិ អាគន្តុកានំ អត្ថាយ បានីយបរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេតព្ពំ. អាសនំ បញ្ញាបេតព្ពន្តិ បីឋផលកាទិអាសនំ បញ្ញាបេតព្ពំ. សចេ ឧបោសថាគារេ អាសនានិ នត្ថិ, សំឃិកាវាសតោបិ អាហរិត្វា បញ្ញាបេត្វា បុន ហរិតព្ពានិ. អាសនេសុ អសតិ កដសារកេបិ តដ្ដិកាយោបិ បញ្ញាបេតុំ វដ្ដតិ. តដ្ដិកាសុបិ អសតិ សាខាភង្គានិ កប្បិយំ ការេត្វា បញ្ញាបេតព្ពានិ. កប្បិយការកំ អលភន្តស្ស លទ្ធកប្បិយំ ហោតិ. បទីបោ កាតព្ពោតិ បទីបេតព្ពោ, បទីបុជ្ជលនំ កាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អាណាបេន្តេន បន ‘‘អសុកស្មិំ នាម ឱកាសេ តេលំ វា វដ្ដិ វា កបល្លិកា វា អត្ថិ, តំ គហេត្វា ករោហី’’តិ វត្តព្ពោ. សចេ តេលាទីនិ នត្ថិ, បរិយេសិតព្ពានិ. បរិយេសិត្វា អលភន្តស្ស លទ្ធកប្បិយំ ហោតិ. អបិច កបាលេ អគ្គិបិ ជាលេតព្ពោ. អាណាបេន្តេន ច កិញ្ចិ កម្មំ ករោន្តោ វា សទាកាលមេវ ឯកោ វា ភារនិត្ថរណកោ វា សរភាណកធម្មកថិកាទីសុ អញ្ញតរោ វា ន អាណាបេតព្ពោ, អវសេសា បន វារេន អាណាបេតព្ពា. តេនាហ ‘‘ថេរេនាបិ បតិរូបំ ញត្វា អាណាបេតព្ព’’ន្តិ.

ពហិ ឧបោសថំ កត្វា អាគតេនាតិ នទិយា វា សីមាយ វា យត្ថ កត្ថចិ ឧបោសថំ កត្វា អាគតេន ឆន្ទោ ទាតព្ពោ, ‘‘កតោ មយា ឧបោសថោ’’តិ អច្ឆិតុំ ន លភតីតិ អធិប្បាយោ. កិច្ចប្បសុតោ វាតិ គិលានុបដ្ឋាកាទិកិច្ចប្បសុតោ វា. សចេ គិលានោ ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ ទាតុំ ន សក្កោតិ, មញ្ចេន វា បីឋេន វា សង្ឃមជ្ឈំ អានេត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ. សចេ គិលានុបដ្ឋាកានំ ¶ ភិក្ខូនំ ឯវំ ហោតិ ‘‘សចេ ខោ មយំ ឥមំ គិលានំ ឋានា ចាវេស្សាម, អាពាធោ វា អភិវឌ្ឍិស្សតិ, កាលកិរិយា វា ភវិស្សតី’’តិ, ន ត្វេវ សោ គិលានោ ឋានា ចាវេតព្ពោ, សង្ឃេន តត្ថ គន្ត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ, ន ត្វេវ វគ្គេន សង្ឃេន ឧបោសថោ កាតព្ពោ. ករេយ្យ ចេ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. សចេ ពហូ តាទិសា គិលានា ហោន្តិ, សង្ឃេន បដិបាដិយា ឋត្វា ¶ សព្ពេ ហត្ថបាសេ កាតព្ពា. សចេ ទូរេ ទូរេ ហោន្តិ, សង្ឃោ នប្បហោតិ, តំ ទិវសំ ឧបោសថោ ន កាតព្ពោ, ន ត្វេវ វគ្គេន សង្ឃេន ឧបោសថោ កាតព្ពោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តទហុបោសថេ បារិសុទ្ធិំ ទេន្តេន ឆន្ទម្បិ ទាតុំ, សន្តិ សង្ឃស្ស ករណីយ’’ន្តិ (មហាវ. ១៦៥) វុត្តត្តា ភគវតោ អាណំ ករោន្តេន ‘‘ឆន្ទំ ទម្មី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឆន្ទហារកោ ចេ, ភិក្ខវេ, ទិន្នេ ឆន្ទេ តត្ថេវ បក្កមតិ, អញ្ញស្ស ទាតព្ពោ ឆន្ទោ’’តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ១៦៥) បុន អត្តនោ ឆន្ទទានបរិស្សមវិនោទនត្ថំ ‘‘ឆន្ទំ មេ ហរា’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឆន្ទហារកោ ចេ, ភិក្ខវេ, ទិន្នេ ឆន្ទេ សង្ឃប្បត្តោ សញ្ចិច្ច ន អារោចេតិ, អាហដោ ហោតិ ឆន្ទោ, ឆន្ទហារកស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៥) វុត្តត្តា ទុក្កដតោ តំ មោចេតុំ ‘‘ឆន្ទំ មេ អារោចេហី’’តិ វុត្តំ.

កាយេន វា វាចាយ វា ឧភយេន វា វិញ្ញាបេតព្ពោតិ មនសា ចិន្តេត្វា កាយប្បយោគំ ករោន្តេន យេន កេនចិ អង្គបច្ចង្គេន វា, វាចំ បន និច្ឆារេតុំ សក្កោន្តេន តថេវ វាចាយ វា, ឧភយថាបិ សក្កោន្តេន កាយវាចាហិ វា វិញ្ញាបេតព្ពោ, ជានាបេតព្ពោតិ អត្ថោ. ‘‘អយំ អត្ថោ’’តិ វចនតោ បន យាយ កាយចិបិ ភាសាយ វិញ្ញាបេតុំ វដ្ដតិ, បារិសុទ្ធិទានេបិ ឆន្ទទានេ វុត្តសទិសោវ វិនិច្ឆយោ. តំ បន ទេន្តេន បឋមំ សន្តី អាបត្តិ ទេសេតព្ពា. ន ហិ សាបត្តិកោ សមានោ ‘‘បារិសុទ្ធិំ ទម្មិ, បារិសុទ្ធិំ មេ ហរ, បារិសុទ្ធិំ មេ អារោចេហី’’តិ (មហាវ. ១៦៤) វត្តុំ លភតិ. ‘‘សន្តិ សង្ឃស្ស ករណីយានី’’តិ វត្តព្ពេ វចនវិបល្លាសេន ‘‘សន្តិ សង្ឃស្ស ករណីយ’’ន្តិ វុត្តំ. តេសញ្ច អត្តនោ ច ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ ទេតីតិ ឯត្ថ ឆន្ទោ ច ឆន្ទបារិសុទ្ធិ ច ឆន្ទបារិសុទ្ធិ, តំ ទេតីតិ សរូបេកសេសនយេន អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥតរាតិ អញ្ញេសំ ឆន្ទបារិសុទ្ធិ. ពិឡាលសង្ខលិកា ឆន្ទបារិសុទ្ធីតិ ឯត្ថ ពិឡាលសង្ខលិកា នាម ពិឡាលពន្ធនំ. តត្ថ ហិ សង្ខលិកាយ បឋមវលយំ ទុតិយវលយំយេវ បាបុណាតិ, ន តតិយំ, ឯវមយម្បិ ឆន្ទបារិសុទ្ធិ ទាយកេន យស្ស ទិន្នា, តតោ អញ្ញត្ថ ន គច្ឆតីតិ (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១៦៤; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១៦៤). តស្មា សា ពិឡាលសង្ខលិកសទិសត្តា ‘‘ពិឡាលសង្ខលិកា’’តិ វុត្តា. ពិឡាលសង្ខលិកគ្គហណញ្ចេត្ថ យាសំ កាសញ្ចិ សង្ខលិកានំ ឧបលក្ខណមត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

ឧតុក្ខានន្តិ ¶ ¶ តំ តំ កិរិយំ អរតិ វត្តេតីតិ ឧតុ, តស្ស អក្ខានំ ឧតុក្ខានំ, ឧតុអាចិក្ខនន្តិ អត្ថោ. យថា ច តស្ស អាចិក្ខនំ, តំ សរូបតោ ទស្សេតុំ ‘‘ហេមន្តាទីន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. គណនាតិ កលនា. ភិក្ខុនីនំ អដ្ឋគរុធម្មេហិ ឱវទនំ ភិក្ខុនោវាទោ. ស្វេ ឧបោសថោតិ អាគន្ត្វាតិ ‘‘ស្វេ ឧបោសថោ ហោតី’’តិ វុត្តេ អជ្ជេវ អាគន្ត្វា បន្នរសិកេ ឧបោសថេ បក្ខស្ស ចាតុទ្ទសិយំ, ចាតុទ្ទសិកេ តេរសិយំ អាគន្ត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘បក្ខស្ស តេរសិយំយេវ អាគន្ត្វា ‘អយំ ឧបោសថោ ចាតុទ្ទសិកោ វា បន្នរសិកោ វា’តិ បុច្ឆិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១៤៩) វុត្តំ. ឯវំ បុច្ឆិតេន ច ភិក្ខុនា សចេ ចាតុទ្ទសិយំ ឧបោសថំ ករោន្តិ, ‘‘ចាតុទ្ទសិកោ ភគិនី’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ បន្នរសិយំ ករោន្តិ, ‘‘បន្នរសិកោ ភគិនី’’តិ វត្តព្ពំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឋបេត្វា ពាលំ, ឋបេត្វា គិលានំ, ឋបេត្វា គមិកំ អវសេសេហិ ឱវាទំ គហេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៤១៤) វុត្តត្តា ‘‘តំ ឋបេត្វា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អារោចនវិធានំ អជានន្តោ ពាលោ. ចាតុទ្ទសិកបន្នរសិកេសុ ឧបោសថេសុ វា បាដិបទេ វា គន្តុកាមោ គមិយោ, ទុតិយបក្ខទិវសតោ បន បដ្ឋាយ តតោ ឧទ្ធំ គច្ឆន្តោ ឥធ គមិយោ នាម ន ហោតិ. អរញ្ញេ និវាសោ អស្សាតិ អារញ្ញិកោ. សោបិ ‘‘អហំ អរញ្ញវាសី, ស្វេ ឧបោសថោ, វិហារេ ន វសាមី’’តិ អប្បដិគ្គហិតុំ ន លភតិ. យទិ ន គណ្ហេយ្យ, ទុក្កដំ អាបជ្ជេយ្យ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឱវាទោ ន គហេតព្ពោ, យោ ន គណ្ហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៤១៤). តេន បន បច្ចាហរណត្ថាយ សង្កេតោ កាតព្ពោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អារញ្ញិកេន ភិក្ខុនា ឱវាទំ គហេតុំ, សង្កេតញ្ច កាតុំ អត្រ បតិហរិស្សាមី’’តិ (ចូឡវ. ៤១៥). តស្មា អារញ្ញិកេន ភិក្ខុនា សចេ ភិក្ខុនីនំ វសនគាមេ ភិក្ខា លព្ភតិ, តត្ថេវ ចរិត្វា ភិក្ខុនិយោ ទិស្វា អារោចេត្វា គន្តព្ពំ. នោ ចស្ស តត្ថ ភិក្ខា សុលភា ហោតិ, សាមន្តគាមេ ចរិត្វា ភិក្ខុនីនំ គាមំ អាគម្ម តថេវ កាតព្ពំ. សចេ ទូរំ គន្តព្ពំ ហោតិ, សង្កេតោ កាតព្ពោ ‘‘អហំ អសុកំ នាម តុម្ហាកំ គាមទ្វារេ សភំ វា មណ្ឌបំ វា រុក្ខមូលំ វា ឧបសង្កមិស្សាមិ, តត្រ អាគច្ឆេយ្យាថា’’តិ. ភិក្ខុនីហិ តត្រ គន្តព្ពំ, អគន្តុំ ន លព្ភតិ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនិយា សង្កេតំ ¶ ន គន្តព្ពំ, យា ន គច្ឆេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៤១៥). ឧបោសថគ្គេតិ ឧបោសថករណដ្ឋានេ. អដ្ឋហិ អង្គេហីតិ –

‘‘សីលវា ហោតិ, បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតិ អាចារគោចរសម្បន្នោ, អណុមត្តេសុ វជ្ជេសុ ភយទស្សាវី សមាទាយ សិក្ខតិ សិក្ខាបទេសុ. ពហុស្សុតោ ហោតិ សុតធរោ សុតសន្និចយោ, យេ តេ ធម្មា អាទិកល្យាណា មជ្ឈេកល្យាណា បរិយោសានកល្យាណា សាត្ថំ សព្យញ្ជនំ កេវលបរិបុណ្ណំ បរិសុទ្ធំ ព្រហ្មចរិយំ អភិវទន្តិ, តថារូបាស្ស ធម្មា ពហុស្សុតា ¶ ហោន្តិ, ធាតា វចសា បរិចិតា, មនសា អនុបេក្ខិតា, ទិដ្ឋិយា សុប្បដិវិទ្ធា. ឧភយានិ ខោ បនស្ស បាតិមោក្ខានិ វិត្ថារេន ស្វាគតានិ ហោន្តិ សុវិភត្តានិ សុប្បវត្តីនិ សុវិនិច្ឆិតានិ សុត្តសោ អនុព្យញ្ជនសោ. កល្យាណវាចោ ហោតិ កល្យាណវាក្ករណោ. យេភុយ្យេន ភិក្ខុនីនំ បិយោ ហោតិ មនាបោ. បដិពលោ ហោតិ ភិក្ខុនិយោ ឱវទិតុំ. ន ខោ បនេតំ ភគវន្តំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពជិតាយ កាសាយវត្ថវសនាយ គរុធម្មំ អជ្ឈាបន្នបុព្ពោ ហោតិ. វីសតិវស្សោ វា ហោតិ អតិរេកវីសតិវស្សោ វា’’តិ (បាចិ. ១៤៧) –

ឥមេហិ អដ្ឋហិ អង្គេហិ. បាសាទិកេនាតិ បសាទាវហេន និទ្ទោសេន កាយវចីមនោកម្មេន. សម្បាទេតូតិ តិវិធំ សិក្ខំ សម្បាទេតុ. យទា បន តាហិ ភិក្ខុនីហិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកំយេវ ទិស្វា ឱវាទោ យាចិតោ, តទា ឧបោសថគ្គេ សន្និបតិតេហិ ភិក្ខុសង្ឃេហិ បុព្ពកិច្ចវសេន ‘‘អត្ថិ កាចិ ភិក្ខុនិយោ ឱវាទំ យាចមានា’’តិ បុច្ឆិតេ ‘‘ឯវំ វទេហី’’តិ អត្តនា វត្តព្ពវចនំ អញ្ញេន កថាបេត្វា ‘‘អត្ថិ កោចិ ភិក្ខុ ភិក្ខុនោវាទកោ សម្មតោ’’តិអាទិំ សយំ វត្វា បុន សយមេវ គន្ត្វា ភិក្ខុនីនំ អារោចេតព្ពំ. អញ្ញេន វា ភិក្ខុនា តស្មិំ ទិវសេ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសាបេតព្ពំ. ឥទន្តិ ‘‘តាហី’’តិ ពហុវចនំ. ឯកតោ សហេវ.

ញត្តិដ្ឋបកេន វាតិ យត្ថ តិណ្ណំ វសនដ្ឋានេ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ នត្ថិ, តត្ថ ញត្តិដ្ឋបនកេន វា. ឥតរេន វាតិ យត្ថ ទ្វេ ភិក្ខូ វសន្តិ, ឯកោ វា, តត្ថ ឥតរេន វា ភិក្ខុនា សចេ សយមេវ សម្មតោ, ‘‘អហ’’ន្តិ វត្តព្ពំ ¶ . តថេវាតិ ឧបោសថគ្គេ វុត្តសទិសមេវ. ‘‘អារោចេត្វាវា’’តិ ឥមិនា អនារោចនំ បដិក្ខិបតិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឱវាទោ ន អារោចេតព្ពោ, យោ ន អារោចេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៤១៥) វចនតោ ឱវាទំ គហេត្វា ឧបោសថគ្គេ អនារោចេតុំ ន វដ្ដតិ.

បរិសុទ្ធភាវន្តិ អាបត្តិយា បរិសុទ្ធតំ. អារោចេថាតិ អាវិ ករោថ. ឯត្ថ សិយាតិ ‘‘បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិស្សាមី’’តិ ឯតស្មិំ បទេ អយមនុយោគោ ភវេយ្យ. កិំ តំ, យំ សិយាតិ អាហ ‘‘សង្ឃោ ឧបោសថំ ករេយ្យា’’តិអាទិ. បុព្ពេនាបរំ សន្ធិយតីតិ បុព្ពវចនេន អបរំ វចនំ សន្ធានំ គច្ឆតិ. សាមគ្គិយាតិ កាយចិត្តេហិ សហិតតាយ. គណស្សាតិ ឧទ្ទេសកំ ឋបេត្វា ចតុវគ្គេ សេសភិក្ខូនំ. សង្ឃស្ស ឧទ្ទិដ្ឋំ ហោតីតិ សង្ឃេន ឧទ្ទិដ្ឋំ ហោតិ. ករណត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ. ឯត្ថាតិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ. លក្ខណន្តិ សភាវោ.

ថេរា ¶ ច នវា ច មជ្ឈិមា ចាតិ ឯត្ថ ទសវស្សា, អតិរេកទសវស្សា ច ថេរា. ឩនបញ្ចវស្សា នវា. បញ្ចវស្សា, អតិរេកបញ្ចវស្សា ច មជ្ឈិមា. អដ្ឋិំ កត្វាតិ អត្តានំ តេន បាតិមោក្ខេន អត្ថិកំ កត្វា, តំ វា បាតិមោក្ខំ ‘‘ឥទំ មយ្ហំ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ អត្ថិំ កត្វា. មនសិ ករិត្វាតិ ចិត្តេ ឋបេត្វា. សោតទ្វារវសេនាតិ សោតទ្វារិកជវនវិញ្ញាណវសេន. សព្ពចេតសា សមន្នាហរាមាតិ ចិត្តស្ស ថោកម្បិ ពហិ គន្តុំ អទេន្តា សព្ពេន ចិត្តេន អាវជ្ជេម, សល្លក្ខេមាតិ អត្ថោ. មនសិ ករោមាតិ អាវជ្ជេម, សមន្នាហរាមាតិ អត្ថោ. សោ ច ខោ មនសិការោ ន ឯត្ថ អារម្មណប្បដិបាទនលក្ខណោ, អថ ខោ វីថិប្បដិបាទនជវនប្បដិបាទនមនសិការបុព្ពកចិត្តេ ឋបនលក្ខណោតិ អាហ ‘‘ឯកគ្គចិត្តា ហុត្វា ចិត្តេ ឋបេយ្យាមា’’តិ. ន សមេតីតិ ន សំគច្ឆតិ. កស្មា ន សំគច្ឆតីតិ អាហ ‘‘សមគ្គស្ស ហី’’តិអាទិ. កិញ្ច ភិយ្យោតិ អាហ ‘‘បាតិមោក្ខុទ្ទេសកោ ចា’’តិអាទិ. សង្ឃបរិយាបន្នោតិ សង្ឃេ បរិយាបន្នោ អន្តោគធោ.

ឥទានិ តំ ទស្សេតុន្តិ សម្ពន្ធោ. អាយស្មន្តោតិ សន្និបតិតានំ បិយវចនេន អាលបនំ.

អលជ្ជិតាតិ ¶ អលជ្ជិតាយ, អលជ្ជនភាវេនាតិ អត្ថោ. តតិយត្ថេ ហិ ឥទំ បច្ចត្តវចនំ. ‘‘អញ្ញាណតា’’តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. កុក្កុច្ចប្បកតតាតិ កុក្កុច្ចេន អភិភូតតាយ. សតិសម្មោសាតិ សតិវិប្បវាសតោ. វីតិក្កមន្តិ សិក្ខាបទវីតិក្កមនំ.

សញ្ចិច្ចាតិ សញ្ចេតេត្វា, អកប្បិយភាវំ ជានន្តោយេវ វីតិក្កមចិត្តំ បេសេត្វាតិ អត្ថោ. បរិគូហតីតិ និគូហតិ ន ទេសេតិ ន វុដ្ឋាតិ. លជ្ជាយ បរិគូហន្តោ អលជ្ជី ន ហោតិ, ‘‘កិំ ឥមិនា’’តិ អនាទរិយេន បរិគូហន្តោ អលជ្ជី ហោតីតិ ទស្សេតិ. អគតិគមនញ្ច គច្ឆតីតិ ភណ្ឌភាជនីយដ្ឋានាទីសុ ឆន្ទាគតិអាទិភេទំ អគតិគមនញ្ច គច្ឆតិ. អលជ្ជិបុគ្គលោតិ អជ្ឈត្តិកសមុដ្ឋានលជ្ជាវិរហិតោ បុគ្គលោ. ឯត្ថ ច ‘‘សញ្ចិច្ចា’’តិ ឥមិនា អនាទរិយវសេនេវ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តោ, អាបន្នញ្ច អាបត្តិំ បរិគូហន្តោ, ភណ្ឌភាជនីយដ្ឋានាទីសុ អគតិគមនំ គច្ឆន្តោ ច អលជ្ជី ហោតិ, ន ឥតរោតិ ទស្សេតិ.

មន្ទោតិ មន្ទបញ្ញោ, អបញ្ញស្សេវេតំ នាមំ. មោមូហោតិ អតិសំមូឡ្ហោ. វិរាធេតីតិ ន រាធេតិ ន សាធេតិ. កុក្កុច្ចេតិ វិនយសំសយេ. កប្បិយំ ចេ កត្តព្ពំ សិយាតិ វិនយធរំ បុច្ឆិត្វា តេន វត្ថុំ ឱលោកេត្វា មាតិកំ, បទភាជនំ, អន្តរាបត្តិំ, អនាបត្តិញ្ច ឱលោកេត្វា ‘‘កប្បតិ, អាវុសោ, មា ឯត្ថ កង្ខី’’តិ វុត្តេ កត្តព្ពំ ភវេយ្យ.

សហសេយ្យចីវរវិប្បវាសាទីនីតិ ¶ ឯត្ថ សហសេយ្យា នាម អនុបសម្បន្នេន ឧត្តរិទិរត្តតិរត្តំ សហសេយ្យាបត្តិ, វិប្បវាសោ នាម ឯករត្តឆារត្តវសេន វិប្បវាសោ. អាទិសទ្ទេន សត្តាហាតិក្កមាទីសុ អាបត្តិំ សង្គណ្ហាតិ. សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានន្តិ បារាជិកសង្ឃាទិសេសថុល្លច្ចយបាចិត្តិយបាដិទេសនីយទុក្កដទុព្ភាសិតសង្ខាតានំ សត្តន្នំ អាបត្តិក្ខន្ធានំ.

ទេសេតុ វា បកាសេតុ វាតិ សង្ឃមជ្ឈេ វា គណមជ្ឈេ វា ឯកបុគ្គលេ វា ទេសេតុ វា បកាសេតុ វា. ឯត្ថ ច បារាជិកាបត្តិទេសនា នាម ភិក្ខុភាវស្ស បរិច្ចាគោ. វុដ្ឋានំ បន ទេសនាវិសេសត្តា ‘‘ទេសនា’’តិ ទដ្ឋព្ពំ. បកាសេតុ វាតិ អារោចេតុ វា.

ឯវំ អនាបន្នា វាតិ ឯវំ ឆន្នំ អាការានំ អញ្ញតរេន អនាបន្នា វា. វុដ្ឋិតា វាតិ បរិវាសាទិនា វុដ្ឋិតា វា. អារោចិតា វាតិ អាវិកតា ¶ វា. អារោចេន្តោ ច ‘‘តុយ្ហំ សន្តិកេ ឯកំ អាបត្តិំ អាវិករោមី’’តិ វា ‘‘អាចិក្ខាមី’’តិ វា ‘‘អារោចេមី’’តិ វា ‘‘មម ឯកំ អាបត្តិំ អាបន្នភាវំ ជានាហី’’តិ វា វទតុ, ‘‘ឯកំ គរុកំ អាបត្តិំ អាវិករោមី’’តិ វា អាទិនា នយេន វទតុ, សព្ពេហិបិ អាការេហិ អារោចិតាវ ហោតិ. សចេ បន គរុកាបត្តិំ អាវិករោន្តោ ‘‘លហុកាបត្តិំ អាវិករោមី’’តិអាទិនា នយេន វទតិ, អនាវិកតា ហោតិ អាបត្តិ. វត្ថុំ អារោចេតិ, អាបត្តិំ អារោចេតិ, ឧភយំ អារោចេតិ, តិវិធេនាបិ អារោចិតាវ ហោតិ. អសន្តិយា អាបត្តិយាតិ ភាវេនភាវលក្ខណេ ភុម្មំ. តុណ្ហីភាវេនាបិ ហីតិ ឯត្ថ ន កេវលំ ‘‘អាម, មយំ បរិសុទ្ធា’’តិ វុត្តេយេវ, អថ ខោ តុណ្ហីភាវេនាបីតិ អបិសទ្ទស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោ.

កិំ តំ យាវតតិយានុសាវិតំ នាម, កថញ្ចេតំ យាវតតិយានុសាវិតំ ហោតីតិ វិចារណាយំ អាចរិយានំ មតិភេទមុខេន តមត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘យាវតតិយំ អនុសាវិតំ ហោតីតិ ឯត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យទេតំ តិក្ខត្តុំ អនុសាវិតន្តិ សម្ពន្ធោ. អត្ថព្យញ្ជនភេទតោតិ អរីយតិ ញាយតីតិ អត្ថោ, អភិធេយ្យំ, ព្យញ្ជីយតិ អត្ថោ អនេនាតិ ព្យញ្ជនំ, អក្ខរំ, អត្ថោ ច ព្យញ្ជនញ្ច អត្ថព្យញ្ជនានិ, តេសំ ភេទោ អត្ថព្យញ្ជនភេទោ, តតោ, អត្ថស្ស ច ព្យញ្ជនស្ស ច វិសទិសត្តាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘អនុសាវនញ្ហិ នាមា’’តិអាទិមាហ. ហីតិ ការណត្ថេ និបាតោ. តស្ស បន ‘‘អភិន្ន’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ វេទិតព្ពោ. តេនាតិ ភិន្នត្តា. អស្សាតិ ‘‘យស្ស សិយា’’តិអាទិវចនត្តយស្ស. អវស្សញ្ចេតមេវំ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ, អញ្ញថា អតិប្បសង្គោបិ ¶ សិយាតិ ទស្សេតុំ ‘‘យទិ ចេត’’ន្តិអាទិមាហ. ឯតន្តិ ‘‘យស្ស សិយា’’តិអាទិវចនត្តយំ. អបរេ ‘‘អនុសាវិត’’ន្តិ បទំ ន អតីតត្ថំ ទីបេតិ, អថ ខោ អនាគតត្ថំ. ធាត្វត្ថសម្ពន្ធោ កាលន្តរវិហិតោបិ បច្ចយោ កាលន្តរេ សាធុ ហោតីតិ វិកប្បេសុំ. តេនាហ ‘‘អបរេ ‘អនុសាវិត’ន្តិ បទស្សា’’តិអាទិ. ឧបរិ ឧទ្ទេសាវសានេតិ បារាជិកុទ្ទេសាវសានេ. អត្ថយុត្តីនំ អភាវតោតិ អនាគតត្ថស្ស ច ការណស្ស ច អភាវតោ. ឥទានិ តមេវ វិភាវេតុំ ‘‘ឥទំ ហី’’តិអាទិមាហ. កថមេតំ វិញ្ញាយតីតិ អាហ ‘‘យទិ ចស្សា’’តិអាទិ. អយន្តិ ¶ អនាគតកាលោ. អនុសាវិតំ ហេស្សតីតិ វទេយ្យាតិ អនុប្បយោគំ អនាគតកាលំ កត្វា ‘‘អនុសាវិតំ ហេស្សតី’’តិ ពុទ្ធោ វទេយ្យ. អយំ ហេត្ថាធិប្បាយោ – យទិ ចេត្ថ ធាត្វត្ថសម្ពន្ធោ ត-បច្ចយោ សិយា, តថា សតិ ធាត្វត្ថសម្ពន្ធោ នាម វិសេសនវិសេស្យភាវោ, សោ ច អនុប្បយោគស្ស សមានត្ថភាវេ សតិ ឧប្បជ្ជតិ, នាសតីតិ ‘‘ហេស្សតី’’តិ អនុប្បយោគំ វទេយ្យ, ន ច វុត្តំ. តស្មា អនាគតំ ន ទីបេតិ, អតីតកាលមេវ ទីបេតីតិ. អនុសាវិយមានេតិ វចនតោតិ ‘‘អនុសាវិយមានេ’’តិ វត្តមានកាលវចនតោ. យទិ ឯវំ ‘‘យាវតតិយំ អនុសាវិតំ ហោតី’’តិ កិមិទន្តិ អាហ ‘‘យាវតតិយ’’ន្តិអាទិ. កិំ តេន លក្ខីយតិ, យេនេតំ លក្ខណវចនមត្តំ សិយាតិ អាហ ‘‘តេនា’’តិអាទិ. តេនាតិ លក្ខណវចនមត្តេន ហេតុនា.

តទេតន្តិ បាតិមោក្ខំ. តំ បនេតន្តិ ‘‘តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមី’’តិអាទិកំ យាវតតិយានុសាវនំ. ន ទិស្សតីតិ នោបលព្ភតិ. ឥមមេវ ច អត្ថន្តិ ឥមំ អម្ហេហិ វុត្តមេវត្ថំ. យទិ ហិ ‘‘យស្ស សិយា អាបត្តី’’តិអាទិវចនត្តយំ យាវតតិយានុសាវនំ សិយា, តទេវ ឧបោសថក្ខន្ធកេ (មហាវ. ១៣២ អាទយោ) វទេយ្យ, ន បន ‘‘សកិម្បិ អនុសាវិតំ ហោតី’’តិអាទិកន្តិ អធិប្បាយោ. ននុ ចាយំ វិនិច្ឆយោ អដ្ឋកថាសុ ន អាគតោ, អថ កុតោ លទ្ធោតិ អាហ ‘‘អយមេត្ថា’’តិអាទិ. វិនយដ្ឋានេសុ កតបរិចយានំ អាចរិយានំ តំ តំ អត្ថំ ញាបេន្តី បវេណិ អាចរិយបរម្បរា, តាយ អាភតោ អានីតោ អាចរិយបរម្បរាភតោ.

ននុ សម្បជានមុសាវាទេ បាចិត្តិយេន ភវិតព្ពំ, អថ កថំ ទុក្កដាបត្តិ ហោតីតិ អាហ ‘‘សា ច ខោ ន មុសាវាទលក្ខណេនា’’តិអាទិ. សម្បជានមុសាវាទេ កិំ ហោតីតិ យ្វាយំ ‘‘សម្បជានមុសាវាទោ អស្ស ហោតី’’តិ វុត្តោ, សោ អាបត្តិតោ កិំ ហោតិ, កតរា អាបត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ. ទុក្កដំ ហោតីតិ ទុក្កដាបត្តិ ហោតិ. វចីទ្វារេ អកិរិយសមុដ្ឋានាបត្តិ ហោតីតិ អស្ស ហិ ភិក្ខុនោ អធម្មិកាយ បដិញ្ញាយ តុណ្ហីភូតស្ស និសិន្នស្ស មនោទ្វារេ អាបត្តិ នាម នត្ថិ. យស្មា បន អាវិកាតព្ពំ នាវិកាសិ, តេនស្ស វចីទ្វារេ អកិរិយតោ អយំ ¶ អាបត្តិ សមុដ្ឋាតីតិ ¶ វេទិតព្ពា. ឥទានិ វុត្តមេវត្ថំ បាឡិយា សាធេតុំ ‘‘វុត្តម្បិ ចេត’’ន្តិអាទិមាហ. ឯតំ ឧបាលិត្ថេរេន បរិវារេ សេទមោចនគាថាសុ (បរិ. ៤៧៩) វុត្តម្បិ ចាតិ អត្ថោ.

អនាលបន្តោ មនុជេន កេនចិ វាចាតិ កេនចិ មនុជេន វាចាយ អនាលបន្តោ. គិរំ នោ ច បរេ ភណេយ្យាតិ ‘‘ឥតិ ឥមេ សោស្សន្តី’’តិ បរបុគ្គលេ សន្ធាយ សទ្ទម្បិ ន និច្ឆារេយ្យ. អាបជ្ជេយ្យ វាចសិកន្តិ វាចតោ សមុដ្ឋិតំ អាបត្តិំ អាបជ្ជេយ្យ. បញ្ហាមេសា កុសលេហិ ចិន្តិតាតិ ឯត្ថ បញ្ហាមេសាតិ លិង្គព្យត្តយេន វុត្តំ, ឯសោ បញ្ហោ កុសលេហិ ចិន្តិតោតិ អត្ថោ. អយំ បញ្ហោ ឥមមេវ មុសាវាទំ សន្ធាយ វុត្តោ.

តំតំសម្បត្តិយា វិពន្ធនវសេន សត្តសន្តានស្ស អន្តរេ វេមជ្ឈេ ឯតិ អាគច្ឆតីតិ អន្តរាយោ, ទិដ្ឋធម្មិកាទិអនត្ថោ, អតិក្កមនដ្ឋេន តស្មិំ អន្តរាយេ និយុត្តោ, អន្តរាយំ វា ផលំ អរហតិ, អន្តរាយស្ស វា ករណសីលោតិ អន្តរាយិកោ. តេនាហ ‘‘វិប្បដិសារវត្ថុតាយា’’តិអាទិ. តត្ថ វិប្បដិសារវត្ថុតាយាតិ វិប្បដិសារោ នាម បច្ឆានុតាបវសេន ចិត្តវិប្បដិសារោ, តស្ស ការណតាយាតិ អត្ថោ. បឋមជ្ឈានាទិបច្ចយភូតអអប្បដិសារវិរុទ្ធស្ស វិប្បដិសារស្ស បច្ចយត្តាតិ វុត្តំ ហោតិ. បាមោជ្ជាទិសម្ភវន្តិ ទុព្ពលតរុណា បីតិ បាមោជ្ជំ, តំ អាទិ យេសំ តេ បាមោជ្ជាទយោ, តេសំ សម្ភវោ បដិលាភោ បាមោជ្ជាទិសម្ភវោ, តំ. អាទិសទ្ទេន បីតិប្បស្សទ្ធាទីនំ គហណំ. បឋមជ្ឈានាទីនន្តិ ឯត្ថាទិសទ្ទេន បន ‘‘ទុតិយស្ស ឈានស្ស អធិគមាយ អន្តរាយិកោ, តតិយស្ស ឈានស្ស អធិគមាយ អន្តរាយិកោ, ចតុត្ថស្ស ឈានស្ស អធិគមាយ អន្តរាយិកោ, ឈានានំ, វិមោក្ខានំ, សមាធីនំ, សមាបត្តីនំ, នេក្ខម្មានំ, និស្សរណានំ, បវិវេកានំ, កុសលានំ ធម្មានំ អធិគមាយ អន្តរាយិកោ’’តិ (មហាវ. ១៣៥) វុត្តទុតិយជ្ឈានាទីនំ សង្គហោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘តស្មា’’តិ វុត្តេ យំតំសទ្ទានំ អព្យភិចារិតសម្ពន្ធតាយ ‘‘យស្មា’’តិ អយមត្ថោ ឧបដ្ឋិតោយេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘តស្មាតិ យស្មា’’តិអាទិ. ជានន្តេនាតិ ជានមានេន. ឥមិនាស្ស សម្បជានមុសាវាទស្ស សចិត្តកតំ ទស្សេតិ. វិសុទ្ធិំ អបេក្ខតីតិ វិសុទ្ធាបេក្ខោ, តេន ¶ វិសុទ្ធាបេក្ខេន. សា ច វិសុទ្ធិ ឥធ វុដ្ឋានាទីតិ អាហ ‘‘វុដ្ឋាតុកាមេន វិសុជ្ឈិតុកាមេនា’’តិ. វុដ្ឋានគាមិនិតោ សង្ឃាទិសេសតោ វុដ្ឋាតុកាមេន, ទេសនាគាមិនិតោ វិសុជ្ឈិតុកាមេនាតិ អត្ថោ. សង្ឃមជ្ឈេ វា គណមជ្ឈេ វា ឯកបុគ្គលេ វាតិ ឧបោសថគ្គេ សង្ឃស្ស អារោចនវសេន សង្ឃមជ្ឈេ វា តត្ថេវ ឧភតោ និសិន្នានំ អារោចនវសេន គណមជ្ឈេ វា អនន្តរស្ស អារោចនវសេន ឯកបុគ្គលេ វា បកាសេតព្ពា. ឥតោ វុដ្ឋហិត្វាតិ ឥតោ ឧបោសថគ្គតោ វុដ្ឋាយ. ឯត្ថ បន សភាគោយេវ វត្តព្ពោ. វិសភាគស្ស ហិ វុច្ចមានេ ភណ្ឌនកលហសង្ឃភេទាទីនិបិ ហោន្តិ. តស្មា តស្ស អវត្វា ‘‘ឥតោ វុដ្ឋហិត្វា ¶ បដិករិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោតិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៧០) វុត្តំ.

ករណត្ថេតិ តតិយាវិភត្តិអត្ថេ. កត្តរិ ហេតំ បច្ចត្តវចនំ ហោតិ ផាសុសទ្ទាបេក្ខាយ. បច្ចត្តវចនន្តិ បឋមាវចនំ. បឋមជ្ឈានាទីនំ អធិគមាយ ផាសុ ហោតីតិ អធិគមត្ថំ តស្ស ភិក្ខុនោ ផាសុ ហោតិ សុខំ ហោតិ សំវរស្ស អវិប្បដិសារហេតុត្តា. តេនាហ ‘‘អវិប្បដិសារមូលកាន’’ន្តិអាទិ. បាបបុញ្ញានំ កតាកតវសេន ចិត្តវិប្បដិសារាភាវោ អវិប្បដិសារោ, សោ មូលំ ការណំ យេសំ តេ អវិប្បដិសារមូលា, អវិប្បដិសារមូលាយេវ អវិប្បដិសារមូលកា, តេសំ អវិប្បដិសារមូលកានំ. សុខប្បដិបទា សម្បជ្ជតីតិ សុខា បដិបទា សមិជ្ឈតិ, បឋមជ្ឈានាទីនំ សុខេន អធិគមោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘និទានេ ញត្តិដ្ឋបនំ, បុព្ពកិច្ចស្ស បុច្ឆនំ;

និទានុទ្ទេសសវនេ, វិសុទ្ធារោចនេ វិធិ;

អនារោចនេ ចាបត្តិ, ញេយ្យំ បិណ្ឌត្ថបញ្ចក’’ន្តិ.

ឥតិ កង្ខាវិតរណិយា បាតិមោក្ខវណ្ណនាយ

វិនយត្ថមញ្ជូសាយំ លីនត្ថប្បកាសនិយំ

និទានវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បារាជិកកណ្ឌំ

ឥទានិ ¶ ¶ និទានុទ្ទេសានន្តរំ វុត្តស្ស បារាជិកុទ្ទេសស្ស អត្ថំ សំវណ្ណេតុំ ‘‘ឥទានី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. និទានានន្តរន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ, និទានំ អនន្តរំ កត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថាតិ បារាជិកកណ្ឌេ. បាតិមោក្ខេតិ ភិក្ខុបាតិមោក្ខេ. ចត្តារោតិ គណនបរិច្ឆេទោ ឩនាតិរេកភាវនិវត្តនតោ. បារាជិកាតិ សជាតិនាមំ. អាបត្តិយោតិ សព្ពសាធារណនាមំ. ឧទ្ទិសីយតីតិ ឧទ្ទេសោ. ភាវប្បធានោយំ និទ្ទេសោ. តេនាហ ‘‘ឧទ្ទិសិតព្ពត’’ន្តិ.

១. បឋមបារាជិកវណ្ណនា

យោ បនាតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥ ភិក្ខុបទភាជនីយវណ្ណនា) ឯត្ថ យស្មា បនាតិ និបាតមត្តំ, យោតិ អត្ថបទំ, តញ្ច អនិយមេន បុគ្គលំ ទីបេតិ. តស្មា តស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ ‘‘យោ កោចី’’តិ អាហ. យស្មា បន យោ យោកោចិ នាម, សោ អវស្សំ លិង្គយុត្តជាតិនាមគោត្តសីលវិហារគោចរវយេសុ ឯកេនាការេន បញ្ញាយតិ, តស្មា តំ តថា ញាបេតុំ ‘‘រស្សទីឃាទិនា’’តិអាទិមាហ. អាទិសទ្ទេន នវកម្មាទីនំ គហណំ. លិង្គាទិភេទេនាតិ លិង្គីយតិញាយតិ ឯតេនាតិ លិង្គំ, តំ អាទិ យេសំ តេតិ លិង្គាទយោ, តេសំ ភេទោ លិង្គាទិភេទោ, តេន លិង្គាទិភេទេន. ឯត្ថាទិសទ្ទេន បន យុត្តាទីនំ គហណំ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – លិង្គវសេន យាទិសោ វា តាទិសោ វា ហោតុ, ទីឃោ វា រស្សោ វា កាឡោ វា ឱទាតោ វា មង្គុរច្ឆវិ វា កិសោ វា ថូលោ វា. យោគវសេន យេន វា តេន វា យុត្តោ ហោតុ, នវកម្មយុត្តោ វា ឧទ្ទេសយុត្តោ វា វាសធុរយុត្តោ វា. ជាតិវសេន យំជច្ចោ វា តំជច្ចោ វា ហោតុ, ខត្តិយោ វា ព្រាហ្មណោ វា វេស្សោ វា សុទ្ធោ វា. នាមវសេន យថានាមោ វា តថានាមោ វា ហោតុ, ពុទ្ធរក្ខិតោ វា ធម្មរក្ខិតោ វា សង្ឃរក្ខិតោ វា. គោត្តវសេន យថាគោត្តោ វា តថាគោត្តោ វា ហោតុ, កច្ចាយនោ វា វាសិដ្ឋោ វា កោសិយោ វា. សីលេសុ យថាសីលោ វា តថាសីលោ វា ហោតុ, នវកម្មសីលោ វា ឧទ្ទេសសីលោ វា វាសធុរសីលោ វា. វិហារេសុបិ យថាវិហារី វា តថាវិហារី វា ¶ ហោតុ, នវកម្មវិហារី វា ឧទ្ទេសវិហារី វា វាសធុរវិហារី វា ¶ . គោចរេសុបិ យថាគោចរោ វា តថាគោចរោ វា ហោតុ, នវកម្មគោចរោ វា ឧទ្ទេសគោចរោ វា វាសធុរគោចរោ វា. វយេសុបិ យោ វា សោ វា ហោតុ ថេរោ វា នវោ វា មជ្ឈិមោ វា, អថ ខោ សព្ពោវ ឥមស្មិំ អត្ថេ ‘‘យោ’’តិ វុច្ចតីតិ.

ឥទានិ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ បទំ សំវណ្ណេតុំ ‘‘ឯហិភិក្ខូបសម្បទា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘ឯហិ ភិក្ខូ’’តិ ភគវតោ វចនមត្តេន ភិក្ខុភាវោ ឯហិភិក្ខូបសម្បទា. ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិអាទិនា (មហាវ. ១០៥) នយេន តិក្ខត្តុំ វាចំ ភិន្ទិត្វា វុត្តេហិ តីហិ សរណគមនេហិ ឧបសម្បទា សរណគមនូបសម្បទា. ឱវាទប្បដិគ្គហណូបសម្បទា (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) នាម –

‘‘តស្មាតិហ តេ, កស្សប, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ ‘តិព្ពំ មេ ហិរោត្តប្បំ បច្ចុបដ្ឋិតំ ភវិស្សតិ ថេរេសុ នវេសុ មជ្ឈិមេសូ’តិ, ឯវញ្ហិ តេ កស្សប សិក្ខិតព្ពំ. តស្មាតិហ តេ, កស្សប, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ ‘យំ កិញ្ចិ ធម្មំ សុណិស្សាមិ កុសលូបសំហិតំ, សព្ពំ តំ អដ្ឋិំ កត្វា មនសិ ករិត្វា សព្ពចេតសា សមន្នាហរិត្វា ឱហិតសោតោ ធម្មំ សុណិស្សាមី’តិ, ឯវញ្ហិ តេ, កស្សប, សិក្ខិតព្ពំ. តស្មាតិហ តេ, កស្សប, ឯវំ សិក្ខិតព្ពំ ‘សាតសហគតា ច មេ កាយគតាសតិ ន វិជហិស្សតី’តិ, ឯវញ្ហិ តេ, កស្សប, សិក្ខិតព្ព’’ន្តិ (សំ. និ. ២.១៥៤) –

ឥមិនា ឱវាទប្បដិគ្គហណេន មហាកស្សបត្ថេរស្ស អនុញ្ញាតឧបសម្បទា.

បញ្ហាព្យាករណូបសម្បទា នាម សោបាកស្ស អនុញ្ញាតឧបសម្បទា. ភគវា កិរ បុព្ពារាមេ អនុចង្កមន្តំ សោបាកសាមណេរំ ‘‘‘ឧទ្ធុមាតកសញ្ញា’តិ វា សោបាក ‘រូបសញ្ញា’តិ វា ឥមេ ធម្មា នានត្ថា នានាព្យញ្ជនា, ឧទាហុ ឯកត្ថា ព្យញ្ជនមេវ នាន’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥) ទស អសុភនិស្សិតេ បញ្ហេ បុច្ឆិ. សោ តេ ព្យាកាសិ. ភគវា តស្ស សាធុការំ ទត្វា ‘‘កតិវស្សោ ត្វំ, សោបាកា’’តិ បុច្ឆិ. សត្តវស្សោហំ ភគវាតិ. ‘‘សោបាក, ត្វំ មម សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេន សទ្ធិំ សំសន្ទិត្វា បញ្ហេ ព្យាកាសី’’តិ អារទ្ធចិត្តោ ឧបសម្បទំ អនុជានិ, អយំ បញ្ហាព្យាករណូបសម្បទា.

អដ្ឋគរុធម្មបដិគ្គហណូបសម្បទា ¶ នាម មហាបជាបតិយា អដ្ឋគរុធម្មប្បដិគ្គហណេន អនុញ្ញាតឧបសម្បទា.

ទូតេនូបសម្បទា ¶ នាម អឌ្ឍកាសិយា គណិកាយ អនុញ្ញាតឧបសម្បទា.

អដ្ឋវាចិកូបសម្បទា នាម ភិក្ខុនិយា ភិក្ខុនិសង្ឃតោ ញត្តិចតុត្ថេន, ភិក្ខុសង្ឃតោ ញត្តិចតុត្ថេនាតិ ឥមេហិ ទ្វីហិ កម្មេហិ ឧបសម្បទា.

ញត្តិចតុត្ថកម្មូបសម្បទា នាម ភិក្ខូនំ ឯតរហិ ឧបសម្បទា. ញត្តិចតុត្ថេនាតិ តីហិ អនុស្សាវនាហិ, ឯកាយ ច ញត្តិយាតិ ឯវំ ញត្តិចតុត្ថេន. កិញ្ចាបិ ហិ ញត្តិ សព្ពបឋមំ វុច្ចតិ, តិស្សន្នំ បន អនុស្សាវនានំ អត្ថព្យញ្ជនភេទាភាវតោ អត្ថព្យញ្ជនភិន្នំ ញត្តិំ តាសំ ចតុត្ថន្តិ កត្វា ‘‘ញត្តិចតុត្ថ’’ន្តិ វុច្ចតិ. អកុប្បេនាតិ អកោបេតព្ពតំ, អប្បដិក្កោសិតព្ពតញ្ច ឧបគតេន. ឋានារហេនាតិ ការណារហេន សត្ថុ សាសនារហេន. ឧបសម្បន្នោ នាម ឧបរិភាវំ សមាបន្នោ, បត្តោតិ អត្ថោ. ភិក្ខុភាវោ ហិ ឧបរិភាវោ, តញ្ចេស យថាវុត្តេន កម្មេន សមាបន្នត្តា ‘‘ឧបសម្បន្នោ’’តិ វុច្ចតិ. កស្មា បនេត្ថ ឥមិនាវ ឧបសម្បន្នោ ឥធ គហិតោ, នាញ្ញេហីតិ? វុច្ចតេ – ឯហិភិក្ខូបសម្បទា អន្តិមភវិកានមេវ, សរណគមនូបសម្បទា បរិសុទ្ធានំ, ឱវាទប្បដិគ្គហណបញ្ហាព្យាករណូបសម្បទា មហាកស្សបសោបាកានំ, ន ច តេ ភព្ពា បារាជិកាទិលោកវជ្ជំ អាបជ្ជិតុំ, អដ្ឋគរុធម្មប្បដិគ្គហណាទយោ ច ភិក្ខុនីនំយេវ អនុញ្ញាតា. អយញ្ច ភិក្ខុ, តស្មា ញត្តិចតុត្ថេនេវ ឧបសម្បទាកម្មេន ឧបសម្បន្នោ ឥធ គហិតោ, នាញ្ញេហីតិ វេទិតព្ពោ. បណ្ណត្តិវជ្ជេសុ បន សិក្ខាបទេសុ អញ្ញេបិ ឯហិភិក្ខូបសម្បទាយ ឧបសម្បន្នាទយោ សង្គយ្ហន្តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥ ភិក្ខុបទភាជនីយវណ្ណនា). វក្ខតិ ហិ ‘‘បណ្ណត្តិវជ្ជេសុ បន អញ្ញេបិ សង្គហំ គច្ឆន្តី’’តិ. ឥទានិ ‘‘អកុប្បេន ឋានារហេន ឧបសម្បន្នោ’’តិ សំខិត្តេន វុត្តមត្ថំ វិត្ថារេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘តស្ស បនា’’តិអាទិមាហ.

តត្ថាតិ តេសុ បញ្ចសុ. វសតិ ឯត្ថាតិ វត្ថុ, អាធារោ បតិដ្ឋា. តេនាហ ‘‘ឧបសម្បទាបេក្ខោ បុគ្គលោ’’តិ. ឩនានិ អបរិបុណ្ណានិ វីសតិ វស្សានិ អស្សាតិ ឩនវីសតិវស្សោ. ឯត្ថ យំ វត្តព្ពំ, តំ ឧបរិ សប្បាណកវគ្គេ ឩនវីសតិសិក្ខាបទេ (កង្ខា. អដ្ឋ. ឩនវីសតិវស្សសិក្ខាបទវណ្ណនា) វណ្ណយិស្សាម. តេសូតិ បណ្ឌកាទីសុ ឯកាទសសុ អភព្ពបុគ្គលេសុ. បណ្ឌកោ (មហាវ. អដ្ឋ. ១០៩) បនេត្ថ បញ្ចវិធោ ហោតិ អាសិត្តបណ្ឌកោ, ឧសូយបណ្ឌកោ ¶ , ឱបក្កមិកបណ្ឌកោ, នបុំសកបណ្ឌកោ, បក្ខបណ្ឌកោតិ. តេសុ អាសិត្តបណ្ឌកស្ស ច ឧសូយបណ្ឌកស្ស ¶ ច បព្ពជ្ជា ន វារិតា, ឥតរេសំ តិណ្ណំ វារិតា. តេសុបិ បក្ខបណ្ឌកស្ស យស្មិំ បក្ខេ បណ្ឌកោ ហោតិ, តស្មិំយេវស្ស បក្ខេ បព្ពជ្ជា វារិតាតិ. តយោ ចេត្ថ បព្ពជ្ជូបសម្បទានំ អភព្ពតាយ អវត្ថូ. តេនាហ ‘‘អាសិត្តបណ្ឌកញ្ចា’’តិអាទិ. តត្ថ យស្ស បរេសំ អង្គជាតំ មុខេន គហេត្វា អសុចិនា អាសិត្តស្ស បរិឡាហោ វូបសម្មតិ, អយំ អាសិត្តបណ្ឌកោ. យស្ស បរេសំ អជ្ឈាចារំ បស្សតោ ឧសូយាយ ឧប្បន្នាយ បរិឡាហោ វូបសម្មតិ, អយំ ឧសូយបណ្ឌកោ. យស្ស ឧបក្កមេន ពីជានិ អបនីតានិ, អយំ ឱបក្កមិកបណ្ឌកោ (វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៣៥; វិ. វិ. ដី. មហាវគ្គ ២.១០៩). យោ បន បដិសន្ធិយំយេវ អភាវកោ ឧប្បន្នោ, អយំ នបុំសកបណ្ឌកោ. ឯកច្ចោ បន អកុសលវិបាកានុភាវេន កាឡបក្ខេ បណ្ឌកោ ហោតិ, ជុណ្ហបក្ខេ បនស្ស បរិឡាហោ វូបសម្មតិ, អយំ បក្ខបណ្ឌកោតិ វេទិតព្ពោ.

ថេយ្យេន សំវាសោ ឯតស្សាតិ ថេយ្យសំវាសកោ. សោ ច ន សំវាសមត្តស្សេវ ថេនកោ ឥធាធិប្បេតោ, អថ ខោ លិង្គស្ស, តទុភយស្ស ច ថេនកោបីតិ អាហ ‘‘ថេយ្យសំវាសកោ បន តិវិធោ’’តិអាទិ. ន ភិក្ខុវស្សានិ គណេតីតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០) ‘‘អហំ ទសវស្សោ វា វីសតិវស្សោ វា’’តិ មុសា វត្វា ភិក្ខុវស្សានិ ន គណេតិ. ន យថាវុឌ្ឍំ ភិក្ខូនំ វា សាមណេរានំ វា វន្ទនំ សាទិយតីតិ អត្តនា មុសាវាទំ កត្វា ទស្សិតវស្សានុរូបេន យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនំ នាធិវាសេតិ. ន អាសនេន បដិពាហតីតិ ‘‘អបេហិ, មេ ឯតំ បាបុណាតី’’តិ អាសនេន នប្បដិពាហតិ. ន ឧបោសថាទីសុ សន្ទិស្សតីតិ ឧបោសថប្បវារណាទីសុ ន សន្ទិស្សតិ. លិង្គមត្តស្សេវាតិ ឯវសទ្ទេន សំវាសំ និវត្តេតិ. សមានោតិ សន្តោ. លិង្គានុរូបស្ស សំវាសស្សាតិ សាមណេរលិង្គានុរូបស្ស សាមណេរសំវាសស្ស. សចេ បន កាសាយេ ធុរំ និក្ខិបិត្វា នគ្គោ វា ឱទាតវត្ថនិវត្ថោ វា មេថុនសេវនាទីហិ អស្សមណោ ហុត្វា កាសាយានិ និវាសេតិ, លិង្គត្ថេនកោ ហោតិ. សចេ គិហិភាវំ បត្ថយមានោ កាសាយំ ឱវដ្ដិកំ កត្វា, អញ្ញេន វា អាការេន គិហិនិវាសនេន និវាសេតិ ‘‘សោភតិ នុ ខោ មេ គិហិលិង្គំ, ន សោភតី’’តិ វីមំសនត្ថំ, រក្ខតិ តាវ, ‘‘សោភតី’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បុន លិង្គំ សាទិយតិ, លិង្គត្ថេនកោ ហោតិ. ឱទាតំ និវាសេត្វា វីមំសនសម្បដិច្ឆនេសុបិ ឯសេវ នយោ ¶ . សចេបិ និវត្ថកាសាវស្ស ឧបរិ ឱទាតំ និវាសេត្វា វីមំសតិ វា សម្បដិច្ឆតិ វា, រក្ខតិ ឯវ.

អន្តិមវត្ថុអជ្ឈាបន្នកេបិ ឯសេវ នយោតិ បារាជិកំ អាបន្នកេ ភិក្ខុម្ហិបិ ឯសេវ នយោតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ កោចិ ភិក្ខុ កាសាយេ សឧស្សាហោវ ឱទាតំ និវាសេត្វា ¶ មេថុនំ បដិសេវិត្វា បុន កាសាយានិ និវាសេត្វា វស្សគណនាទិភេទំ សព្ពំ វិធិំ អាបជ្ជតិ, អយំ ភិក្ខូហិ ទិន្នលិង្គស្ស អបរិច្ចត្តត្តា ន លិង្គត្ថេនកោ, លិង្គានុរូបស្ស សំវាសស្ស សាទិតត្តា នាបិ សំវាសត្ថេនកោតិ. វិទេសន្តិ បរទេសំ. ឥទញ្ច វញ្ចេតុំ សក្កុណេយ្យដ្ឋានំ ទស្សេតុំ វុត្តំ. យោ បន សទេសេបិ ឯវំ ករោតិ, សោបិ សំវាសត្ថេនកោវ. ‘‘សំវាសមត្តស្សេវា’’តិ ឥមិនា លិង្គំ បដិក្ខិបតិ. សចេ កោចិ វុឌ្ឍបព្ពជិតោ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០) ភិក្ខុវស្សានិ គណេត្វា មហាបេឡាទីសុ ទិយ្យមានភត្តំ គណ្ហាតិ, សោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ហោតិ. សយំ សាមណេរោវ សាមណេរប្បដិបាដិយា កូដវស្សានិ គណេត្វា គណ្ហន្តោ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតិ. ភិក្ខុ បន ភិក្ខុបដិបាដិយា កូដវស្សានិ គណេត្វា គណ្ហន្តោ ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ.

ននុ សំវាសោ នាម ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ សមសិក្ខតាតិ អាហ ‘‘ភិក្ខុវស្សគណនាទិកោ ហី’’តិអាទិ. ឥមិនា ន កេវលំ ឯកកម្មាទិកោវ កិរិយភេទោ សំវាសោតិ ឥធាធិប្បេតោ, អថ ខោ តទញ្ញោ ភិក្ខុវស្សគណនាទិកោបីតិ ទស្សេតិ. ឥមស្មិំ អត្ថេតិ ថេយ្យសំវាសកាធិការេ. សិក្ខំ បច្ចក្ខាយាតិ សិក្ខំ បរិច្ចជិត្វា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ កោចិ ភិក្ខុ សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ លិង្គំ អនបនេត្វា ទុស្សីលកម្មំ កត្វា វា អកត្វា វា ‘‘ន មំ កោចិ ជានាតី’’តិ បុន សព្ពំ បុព្ពេ វុត្តំ វស្សគណនាទិភេទំ វិធិំ បដិបជ្ជតិ, សោ ថេយ្យសំវាសកោ ហោតីតិ.

សចេ បន កស្សចិ រាជា កុទ្ធោ ហោតិ, សោ ‘‘ឯវំ មេ សោត្ថិ ភវិស្សតី’’តិ សយមេវ លិង្គំ គហេត្វា បលាយតិ. តំ ទិស្វា រញ្ញោ អារោចេន្តិ. រាជា ‘‘សចេ បព្ពជិតោ, ន តំ លព្ភា កិញ្ចិ កាតុ’’ន្តិ តស្មិំ កោធំ បដិវិនេតិ. សោ ‘‘វូបសន្តំ មេ រាជភយ’’ន្តិ សង្ឃមជ្ឈំ អនោសរិត្វាវ ¶ គិហិលិង្គំ គហេត្វា អាគតោ បព្ពាជេតព្ពោ. អថាបិ ‘‘សាសនំ និស្សាយ មយា ជីវិតំ លទ្ធំ, ហន្ទ ទានិ អហំ បព្ពជាមី’’តិ ឧប្បន្នសំវេគោ តេនេវ លិង្គេន អាគន្ត្វា អាគន្តុកវត្តំ ន សាទិយតិ, ភិក្ខូហិ បុដ្ឋោ វា អបុដ្ឋោ វា យថាភូតមត្តានំ អាវិកត្វាវ បព្ពជ្ជំ យាចតិ, លិង្គំ អបនេត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. សចេ បន វត្តំ សាទិយតិ, បព្ពជិតាលយំ ទស្សេតិ, សព្ពំ បុព្ពេ វុត្តំ វស្សគណនាទិភេទំ បដិបជ្ជតិ, អយំ បន ន បព្ពាជេតព្ពោ.

ឥធ បនេកច្ចោ ទុព្ភិក្ខេ ជីវិតុំ អសក្កោន្តោ សយមេវ លិង្គំ គហេត្វា សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានិ ¶ ភុញ្ជន្តោ ទុព្ភិក្ខេ វីតិវត្តេ សង្ឃមជ្ឈំ អនោសរិត្វាវ គិហិលិង្គំ គហេត្វា អាគតោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ.

អបរោ មហាកន្តារំ និត្ថរិតុកាមោ ហោតិ, សត្ថវាហោ ច បព្ពជិតេ គហេត្វា គច្ឆតិ. សោ ‘‘ឯវំ មំ សត្ថវាហោ គហេត្វា គមិស្សតី’’តិ សយមេវ លិង្គំ គហេត្វា សត្ថវាហេន សទ្ធិំ កន្តារំ និត្ថរិត្វា ខេមន្តំ បត្វា សង្ឃមជ្ឈំ អនោសរិត្វាវ គិហិលិង្គំ គហេត្វា អាគតោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ.

អបរោ រោគភយេ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ១៣៨) ឧប្បន្នេ ជីវិតុំ អសក្កោន្តោ សយមេវ លិង្គំ គហេត្វា សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានិ ភុញ្ជន្តោ រោគភយេ វូបសន្តេ សង្ឃមជ្ឈំ អនោសរិត្វាវ គិហិលិង្គំ គហេត្វា អាគតោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ.

អបរស្ស ឯកោ វេរិកោ កុទ្ធោ ហោតិ, ឃាតេតុកាមោ នំ វិចរតិ. សោ ‘‘ឯវំ មេ សោត្ថិ ភវិស្សតី’’តិ សយមេវ លិង្គំ គហេត្វា បលាយតិ. វេរិកោ ‘‘កុហិំ សោ’’តិ បរិយេសន្តោ ‘‘បព្ពជិត្វា បលាតោ’’តិ សុត្វា ‘‘សចេ បព្ពជិតោ, ន តំ លព្ភា កិញ្ចិ កាតុ’’ន្តិ តស្មិំ កោធំ បដិវិនេតិ. សោ ‘‘វូបសន្តំ មេ វេរិភយ’’ន្តិ សង្ឃមជ្ឈំ អនោសរិត្វាវ គិហិលិង្គំ គហេត្វា អាគតោតិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ.

អបរោ ញាតិកុលំ គន្ត្វា សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ គិហី ហុត្វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានិ ឥធ វិនស្សិស្សន្តិ, សចេបិ ឥមានិ គហេត្វា វិហារំ គមិស្សាមិ, អន្តរាមគ្គេ មំ ‘ចោរោ’តិ គហេស្សន្តិ, យំនូនាហំ កាយបរិហារិយានិ កត្វា គច្ឆេយ្យ’’ន្តិ ចីវរាហរណត្ថំ និវាសេត្វា ច បារុបិត្វា ច វិហារំ គច្ឆតិ. តំ ទូរតោវ អាគច្ឆន្តំ ទិស្វា សាមណេរា ច ទហរា ច អព្ភុគ្គច្ឆន្តិ, វត្តំ ¶ ទស្សេន្តិ. សោ ន សាទិយតិ, យថាភូតមត្តានំ អាវិករោតិ. សចេ ភិក្ខូ ‘‘ន ទានិ មយំ តំ មុញ្ចិស្សាមា’’តិ ពលក្ការេន បព្ពាជេតុកាមា ហោន្តិ, កាសាយានិ អបនេត្វា បុន បព្ពាជេតព្ពោ. សចេ បន ‘‘ន ឥមេ មម ហីនាយាវត្តភាវំ ជានន្តី’’តិ តំយេវ ភិក្ខុភាវំ បដិជានិត្វា សព្ពំ បុព្ពេ វុត្តវស្សគណនាទិភេទំ វិធិំ បដិបជ្ជតិ, អយំ ន បព្ពាជេតព្ពោ. តេនាហ ‘‘រាជទុព្ភិក្ខកន្តារ-រោគវេរីភយេន វា’’តិអាទិ. ភយសទ្ទោ ចេត្ថ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ ‘‘រាជភយេន, ទុព្ភិក្ខភយេនា’’តិអាទិនា. លិង្គំ អាទិយតីតិ វេសំ គណ្ហាតិ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. សំវាសំ នាធិវាសេតិ, យាវ សោ សុទ្ធមានសោតិ ភិក្ខូនំ វញ្ចេតុកាមតាយ អភាវតោ យោ សុទ្ធមានសោ យាវ សំវាសំ នាធិវាសេតិ, តាវ ឯស ‘‘គិហី មំ ¶ ‘សមណោ’តិ ជានន្តូ’’តិ វញ្ចនចិត្តេ សតិបិ ភិក្ខូនំ វញ្ចេតុកាមតាយ អភាវតោ ទោសោ នត្ថីតិ ថេយ្យសំវាសកោ នាមាតិ ន វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

តិត្ថិយេសុ បក្កន្តកោ បវិដ្ឋោតិ តិត្ថិយបក្កន្តកោ. សោ ច ន កេវលំ តត្ថ បវិដ្ឋមត្តេនេវ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិ, អថ ខោ តេសំ លទ្ធិគ្គហណេន. តេនាហ ‘‘យោ បនា’’តិអាទិ. ‘‘ឧបសម្បន្នោ’’តិ ឥមិនា អនុបសម្បន្នោ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ន ហោតីតិ ទស្សេតិ. វុត្តញ្ហេតំ កុរុន្ទិអដ្ឋកថាយំ ‘‘អយញ្ច តិត្ថិយបក្កន្តកោ នាម ឧបសម្បន្នភិក្ខុនា កថិតោ, តស្មា សាមណេរោ សលិង្គេន តិត្ថាយតនំ គតោបិ បុន បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច លភតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០). កុសចីរាទិកន្តិ ឯត្ថាទិសទ្ទេន ផលកក្ខណ្ឌជដាទីនំ គហណំ. សចេបិ ‘‘អយំ បព្ពជ្ជា សេដ្ឋា’’តិ សេដ្ឋភាវំ វា ឧបគច្ឆតិ, ន មុច្ចតិ, តិត្ថិយបក្កន្តកោវ ហោតិ. វតានីតិ ឧក្កុដិកប្បធានាទីនិ វតានិ. សចេ បន ‘‘សោភតិ នុ ខោ មេ តិត្ថិយបព្ពជ្ជា, ននុ ខោ សោភតី’’តិ វីមំសនត្ថំ កុសចីរាទីនិ និវាសេតិ, ជដំ វា ពន្ធតិ, ខារិកាជំ វា អាទិយតិ, យាវ ន សម្បដិច្ឆតិ តំ លទ្ធិំ, តាវ រក្ខតិ, សម្បដិច្ឆិតមត្តេ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិ. អច្ឆិន្នចីវរោ បន កុសចីរាទីនិ និវាសេន្តោ, រាជភយាទីហិ វា តិត្ថិយលិង្គំ គណ្ហន្តោ លទ្ធិយា អភាវេន នេវ តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិ.

អវសេសោ សព្ពោបីតិ នាគសុបណ្ណយក្ខគន្ធព្ពាទិកោ. យញ្ហេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ.

យថា ¶ សមានជាតិកស្ស (សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១១២) វិកោបនេ កម្មំ គរុតរំ, ន តថា វិជាតិកស្សាតិ អាហ ‘‘មនុស្សជាតិកា’’តិ. បុត្តសម្ពន្ធេន មាតាបិតុសមញ្ញា, ទត្តកិត្តិមាទិវសេនបិ បុត្តវោហារោ លោកេ ទិស្សតិ, សោ ច ខោ បរិយាយតោតិ និប្បរិយាយសិទ្ធតំ ទស្សេតុំ ‘‘ជនេត្តី’’តិ វុត្តំ. ជនេត្តីតិ ជនិកា, មាតាតិ អត្ថោ. យថា មនុស្សត្តភាវេ ឋិតស្សេវ កុសលធម្មានំ តិក្ខវិសទសូរភាវាបត្តិ, យថា តំ តិណ្ណម្បិ ពោធិសត្តានំ ពោធិត្តយនិប្ផត្តិយំ, ឯវំ មនុស្សត្តភាវេ ឋិតស្សេវ អកុសលធម្មានម្បិ តិក្ខវិសទសូរភាវាបត្តីតិ អាហ ‘‘មនុស្សភូតេនេវា’’តិ. សញ្ចិច្ចាតិ ‘‘បាណោ’’តិ សញ្ញាយ សទ្ធិំ វធកចេតនាយ ចេតេត្វា. អយំ មាតុឃាតកោ នាមាតិ អយំ អានន្តរិយេន មាតុឃាតកកម្មេន មាតុឃាតកោ នាម. យេន បន មនុស្សិត្ថិភូតាបិ អជនិកា បោសាវនិកមាតា វា មហាមាតា វា ចូឡមាតា វា ជនិកាបិ វា អមនុស្សិត្ថិភូតា មាតា ឃាតិតា, តស្ស បព្ពជ្ជា ន វារិតា, ន ច អានន្តរិកោ ហោតិ. យេន សយំ តិរច្ឆានភូតេន មនុស្សិត្ថិភូតា ¶ មាតា ឃាតិតា, សោបិ អានន្តរិកោ ន ហោតិ. តិរច្ឆានគតត្តា បនស្ស បព្ពជ្ជា បដិក្ខិត្តា, កម្មំ បនស្ស ភារិយំ ហោតិ, អានន្តរិយំ អាហច្ចេវ តិដ្ឋតិ.

យេន មនុស្សភូតោ ជនកោ បិតា សយម្បិ មនុស្សជាតិកេនេវ សតា សញ្ចិច្ច ជីវិតា វោរោបិតោ, អយំ អានន្តរិយេន បិតុឃាតកកម្មេន បិតុឃាតកោ នាមាតិ ឥមមត្ថំ អតិទិសន្តោ ‘‘បិតុឃាតកេបិ ឯសេវ នយោ’’តិ អាហ. សចេបិ ហិ វេសិយា បុត្តោ ហោតិ, ‘‘អយំ មេ បិតា’’តិ ន ជានាតិ, យស្ស សម្ភវេន និព្ពត្តោ, សោ ច តេន ឃាតិតោ, ‘‘បិតុឃាតកោ’’ត្វេវ សង្ខំ គច្ឆតិ, អានន្តរិយញ្ច ផុសតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៤).

ឯឡកចតុក្កំ (ម. និ. អដ្ឋ. ៣.១២៨; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៧៥; វិភ. អដ្ឋ. ៨០៩; សារត្ថ. ដី. មហាវគ្គ ៣.១១២), សង្គាមចតុក្កំ, ចោរចតុក្កញ្ចេត្ថ កថេតព្ពំ. ‘‘ឯឡកំ មារេមី’’តិ អភិសន្ធិនាបិ ហិ ឯឡកដ្ឋានេ ឋិតំ មនុស្សភូតំ មាតរំ វា បិតរំ វា មារេន្តោ អានន្តរិយំ ផុសតិ មារណាធិប្បាយេនេវ អានន្តរិយវត្ថុនោ វិកោបិតត្តា. ឯឡកាភិសន្ធិនា, បន មាតាបិតិអភិសន្ធិនា វា ឯឡកំ មារេន្តោ អានន្តរិយំ ន ផុសតិ អានន្តរិយវត្ថុអភាវតោ. មាតាបិតិអភិសន្ធិនា មាតាបិតរោ មារេន្តោ ផុសតេវ ¶ . ឯសេវ នយោ ឥតរស្មិម្បិ ចតុក្កទ្វយេ. សព្ពត្ថ ហិ បុរិមំ អភិសន្ធិចិត្តំ អប្បមាណំ, វធកចិត្តំ, បន តទារម្មណជីវិតិន្ទ្រិយញ្ច អានន្តរិយានានន្តរិយភាវេ បមាណំ.

អរហន្តឃាតកោបិ មនុស្សអរហន្តវសេនេវ វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘យេន អន្តមសោ គិហិលិង្គេ ឋិតោបី’’តិអាទិ. អមនុស្សជាតិកំ បន អរហន្តំ, មនុស្សជាតិកំ វា អវសេសំ អរិយបុគ្គលំ ឃាតេត្វា អានន្តរិកោ ន ហោតិ, បព្ពជ្ជាបិស្ស ន វារិតា, កម្មំ បន ពលវំ ហោតិ. តិរច្ឆានោ មនុស្សអរហន្តម្បិ ឃាតេត្វា អានន្តរិកោ ន ហោតិ, កម្មំ បន ភារិយន្តិ អយមេត្ថ វិនិច្ឆយោ. យថា មាតាបិតូសុ, ឯវំ អរហន្តេបិ ឯឡកចតុក្កាទីនិ វេទិតព្ពានិ.

បកតត្តំ ភិក្ខុនិន្តិ បរិសុទ្ធសីលំ ឧភតោសង្ឃេ ឧបសម្បន្នំ ភិក្ខុនិំ. យោ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៥) បន កាយសំសគ្គេន សីលវិនាសំ បាបេតិ, តស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច ន វារិតា. ពលក្ការេន ឱទាតវត្ថវសនំ កត្វា អនិច្ឆមានំយេវ ទូសេន្តោបិ ភិក្ខុនិទូសកោយេវ, ពលក្ការេន បន ឱទាតវត្ថវសនំ កត្វា ឥច្ឆមានំ ទូសេន្តោ ភិក្ខុនិទូសកោ ន ហោតិ. កស្មា? យស្មា គិហិភាវេ សម្បដិច្ឆិតមត្តេយេវ សា អភិក្ខុនី ហោតិ ¶ . សកិំ សីលវិបន្នំ បន បច្ឆា ទូសេន្តោ សិក្ខមានសាមណេរីសុ ច វិប្បដិបជ្ជន្តោ នេវ ភិក្ខុនិទូសកោ ហោតិ, បព្ពជ្ជំ, ឧបសម្បទញ្ច លភតីតិ.

ធម្មតោ ឧគ្គតំ អបគតំ ឧទ្ធម្មំ. ឧព្ពិនយន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. ចតុន្នំ កម្មានន្តិ អបលោកនញត្តិញត្តិទុតិយញត្តិចតុត្ថសង្ខាតានំ ចតុន្នំ កម្មានំ. ឥមេសញ្ហិ អញ្ញតរំ សង្ឃកម្មំ ឯកសីមាយំ វិសុំ វិសុំ ករោន្តេន សង្ឃោ ភិន្នោ នាម ហោតិ. តេន វុត្តំ ‘‘ចតុន្នំ កម្មានំ អញ្ញតរវសេន សង្ឃំ ភិន្ទតី’’តិ.

‘‘ទុដ្ឋចិត្តេនា’’តិ វុត្តមេវត្ថំ វិភាវេតុំ ‘‘វធកចិត្តេនា’’តិ វុត្តំ. វធកចេតនាយ ហិ ទូសិតំ ចិត្តំ ឥធ ទុដ្ឋចិត្តំ នាម. លោហិតំ ឧប្បាទេតីតិ អន្តោសរីរេយេវ លោហិតំ ឧប្បាទេតិ, សញ្ចិតំ ករោតីតិ អធិប្បាយោ. ន ហិ តថាគតស្ស អភេជ្ជកាយតាយ បរូបក្កមេន ធម្មំ ភិន្ទិត្វា លោហិតំ បគ្ឃរតិ, សរីរស្ស បន អន្តោយេវ ឯកស្មិំ ឋានេ លោហិតំ សមោសរតិ, អាឃាតេន បកុប្បមានំ សញ្ចិតំ ហោតិ, តំ សន្ធាយេតំ ¶ វុត្តំ. យោ បន រោគវូបសមនត្ថំ ជីវកោ វិយ សត្ថេន ផាលេត្វា បូតិមំសញ្ច លោហិតញ្ច នីហរិត្វា ផាសុកំ ករោតិ, អយំ លោហិតុប្បាទកោ ន ហោតិ, ពហុំ បន សោ បុញ្ញំ បសវតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៥).

ទុវិធម្បិ ព្យញ្ជនន្តិ យថាវុត្តកម្មទ្វយតោ សមុដ្ឋិតំ ឥត្ថិនិមិត្តំ, បុរិសនិមិត្តញ្ចាតិ ទុវិធម្បិ ព្យញ្ជនំ. ឥមិនា ច វិគ្គហេន ‘‘ឧភតោព្យញ្ជនកោ’’តិ អសមានាធិករណវិសយោ ពាហិរត្ថសមាសោយំ, បុរិមបទេ ច វិភត្តិអលោបោតិ ទស្សេតិ. សោ ទុវិធោ ហោតិ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ, បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោ ចាតិ. តត្ថ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឥត្ថិនិមិត្តំ បាកដំ ហោតិ, បុរិសនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសនិមិត្តំ បាកដំ, ឥត្ថិនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឥត្ថីសុ បុរិសត្តំ ករោន្តស្ស ឥត្ថិនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ ហោតិ, បុរិសនិមិត្តំ បាកដំ ហោតិ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសានំ ឥត្ថិភាវំ ឧបគច្ឆន្តស្ស បុរិសនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ ហោតិ, ឥត្ថិនិមិត្តំ បាកដំ ហោតិ. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ សយញ្ច គព្ភំ គណ្ហាតិ, បរញ្ច គណ្ហាបេតិ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោ បន សយំ ន គណ្ហាតិ, បរំ គណ្ហាបេតីតិ ឥទមេតេសំ នានាករណំ.

អបរាមសនានីតិ អគ្គហណានិ អវចនានិ. ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមោ’’តិ ឧបសម្បទាបេក្ខស្ស អកិត្តនន្តិ យស្ស ឧបសម្បទា ករីយតិ, តស្ស អកិត្តនំ, ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អយំ ធម្មរក្ខិតោ អាយស្មតោ ពុទ្ធរក្ខិតស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘អយំ ធម្មរក្ខិតោ’’តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨៤) ¶ អវចនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ឧបជ្ឈាយស្ស អកិត្តនន្តិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អយំ ធម្មរក្ខិតោ អាយស្មតោ ពុទ្ធរក្ខិតស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ, សង្ឃោ, អយំ ធម្មរក្ខិតោ ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ វត្វា ‘‘អាយស្មតោ ពុទ្ធរក្ខិតស្សា’’តិ អវចនំ. សព្ពេន សព្ពំ ញត្តិយា អនុច្ចារណន្តិ ញត្តិំ អដ្ឋបេត្វា ចតុក្ខត្តុំ កម្មវាចាយ ឯវ អនុស្សាវនកម្មស្ស ករណំ. សម្បន្នន្តិ ឧបេតំ.

ហាបនំ បរិច្ចជនំ. យោបិ ឯកំ ញត្តិំ ឋបេត្វា សកិំយេវ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា អនុស្សាវនំ ករោតិ, អយម្បិ សាវនំ ហាបេតិយេវ. ទុរុច្ចារណំ នាម អញ្ញស្មិំ ¶ អក្ខរេ វត្តព្ពេ អញ្ញស្ស វចនំ. តស្មា កម្មវាចំ ករោន្តេន ភិក្ខុនា យ្វាយំ –

‘‘សិថិលំ ធនិតញ្ច ទីឃរស្សំ;

គរុកំ លហុកញ្ចេវ និគ្គហីតំ;

សម្ពន្ធវវត្ថិតំ វិមុត្តំ;

ទសធា ព្យញ្ជនពុទ្ធិយា បភេទោ’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៩០; ម. និ. អដ្ឋ. ១.២៩១; អ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.៦៤, បរិ. អដ្ឋ. ៤៨៥; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. ២៥២) –

វុត្តោ, អយំ សុដ្ឋុ ឧបលក្ខេតព្ពោ. ឯត្ថ ហិ សិថិលំ នាម បញ្ចសុ វគ្គេសុ បឋមតតិយំ. ធនិតំ នាម តេស្វេវ ទុតិយចតុត្ថំ. ទីឃន្តិ ទីឃេន កាលេន វត្តព្ពំ អា-ការាទិ. រស្សន្តិ តតោ ឧបឌ្ឍកាលេន វត្តព្ពំ អ-ការាទិ. គរុកន្តិ ទីឃមេវ, យំ វា ‘‘អាយស្មតោ ពុទ្ធរក្ខិតត្ថេរស្ស យស្ស នក្ខមតី’’តិ ឯវំ សំយោគបរំ កត្វា វុច្ចតិ. លហុកន្តិ រស្សមេវ, យំ វា ‘‘អាយស្មតោ ពុទ្ធរក្ខិតត្ថេរស្ស យស្ស ន ខមតី’’តិ ឯវំ អសំយោគបរំ កត្វា វុច្ចតិ. និគ្គហីតន្តិ យំ ករណានិ និគ្គហេត្វា អវិស្សជ្ជេត្វា អវិវដេន មុខេន សានុនាសិកំ កត្វា វត្តព្ពំ. សម្ពន្ធន្តិ យំ បរបទេន សម្ពន្ធិត្វា ‘‘តុណ្ហិស្សា’’តិ វា ‘‘តុណ្ហស្សា’’តិ វា វុច្ចតិ. វវត្ថិតន្តិ យំ បរបទេន សម្ពន្ធំ អកត្វា វិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘តុណ្ហី អស្សា’’តិ វា ‘‘តុណ្ហ អស្សា’’តិ វា វុច្ចតិ. វិមុត្តន្តិ យំ ករណានិ អនិគ្គហេត្វា វិស្សជ្ជេត្វា វិវដេន មុខេន អនុនាសិកំ អកត្វា វុច្ចតិ.

តត្ថ ‘‘សុណាតុ មេ’’តិ វត្តព្ពេ ត-ការស្ស ថ-ការំ កត្វា ‘‘សុណាថុ មេ’’តិ វចនំ សិថិលស្ស ¶ ធនិតករណំ នាម, តថា ‘‘បត្តកល្លំ ឯសា ញត្តី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘បត្ថកល្លំ ឯសា ញត្តី’’តិអាទិវចនញ្ច. ‘‘ភន្តេ, សង្ឃោ’’តិ វត្តព្ពេ ភ-ការ ឃ-ការានំ ព-ការ គ-ការេ កត្វា ‘‘ពន្តេ សំគោ’’តិ វចនំ ធនិតស្ស សិថិលករណំ នាម. ‘‘សុណាតុ មេ’’តិ វិវដេន មុខេន វត្តព្ពេ ‘‘សុណំតុ មេ’’តិ វា ‘‘ឯសា ញត្តី’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘ឯសំ ញត្តី’’តិ វា អវិវដេន មុខេន អនុនាសិកំ កត្វា វចនំ វិមុត្តស្ស និគ្គហិតវចនំ នាម. ‘‘បត្តកល្ល’’ន្តិ អវិវដេន មុខេន អនុនាសិកំ កត្វា វត្តព្ពេ ‘‘បត្តកល្លា’’តិ វិវដេន មុខេន អនុនាសិកំ អកត្វា វចនំ និគ្គហិតស្ស វិមុត្តវចនំ នាម. ឥតិ សិថិលេ កត្តព្ពេ ធនិតំ, ធនិតេ កត្តព្ពេ សិថិលំ, វិមុត្តេ កត្តព្ពេ និគ្គហិតំ, និគ្គហិតេ កត្តព្ពេ វិមុត្តន្តិ ឥមានិ ចត្តារិ ព្យញ្ជនានិ ¶ អន្តោកម្មវាចាយ កម្មំ ទូសេន្តិ. ឯវំ វទន្តោ ហិ អញ្ញស្មិំ អក្ខរេ វត្តព្ពេ អញ្ញំ វទតិ, ទុរុត្តំ ករោតីតិ វុច្ចតិ.

ឥតរេសុ បន ទីឃរស្សាទីសុ ឆសុ ព្យញ្ជនេសុ ទីឃដ្ឋានេ ទីឃមេវ. រស្សដ្ឋានេ ច រស្សមេវាតិ ឯវំ យថាឋានេ តំ តទេវ អក្ខរំ ភាសន្តេន អនុក្កមាគតំ បវេណិំ អវិនាសេន្តេន កម្មវាចា កាតព្ពា. សចេ បន ឯវំ អកត្វា ទីឃេ វត្តព្ពេ រស្សំ, រស្សេ វា វត្តព្ពេ ទីឃំ វទតិ, តថា គរុកេ វត្តព្ពេ លហុកំ, លហុកេ វា វត្តព្ពេ គរុកំ វទតិ, សម្ពន្ធេ វា បន វត្តព្ពេ វវត្ថិតំ, វវត្ថិតេ វា វត្តព្ពេ សម្ពន្ធំ វទតិ, ឯវំ វុត្តេបិ កម្មវាចា ន កុប្បតិ. ឥមានិ ហិ ឆ ព្យញ្ជនានិ កម្មំ ន កោបេន្តិ.

យំ បន សុត្តន្តិកត្ថេរា ‘‘ទ-ការោ ត-ការមាបជ្ជតិ, ត-ការោ ទ-ការមាបជ្ជតិ, ច-ការោ ជ-ការមាបជ្ជតិ, ជ-ការោ ច-ការមាបជ្ជតិ, យ-ការោ ក-ការមាបជ្ជតិ, ក-ការោ យ-ការមាបជ្ជតិ, តស្មា ទ-ការាទីសុ វត្តព្ពេសុ ត-ការាទីនំ វចនំ ន វិរុជ្ឈតី’’តិ វទន្តិ, តំ កម្មវាចំ បត្វា ន វដ្ដតិ. តស្មា វិនយធរេន នេវ ទ-ការោ ត-ការោ កាតព្ពោ…បេ… ន ក-ការោ យ-ការោ. យថាបាឡិយា និរុត្តិំ សោធេត្វា ទសវិធាយ ព្យញ្ជននិរុត្តិយា វុត្តទោសេ បរិហរន្តេន កម្មវាចា កាតព្ពា. ឥតរថា ហិ សាវនំ ហាបេតិ នាម. ញត្តិំ អដ្ឋបេត្វា បឋមំ អនុស្សាវនករណន្តិ សម្ពន្ធោ.

យាវតិកា ភិក្ខូ កម្មប្បត្តាតិ យត្តកា ភិក្ខូ តស្ស ឧបសម្បទាកម្មស្ស បត្តា យុត្តា អនុរូបា. តេ ច ខោ សព្ពន្តិមេន បរិយាយេន ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា ឯកសីមដ្ឋា បញ្ច បកតត្តា ភិក្ខូ. ន ហិ តេហិ វិនា តំ កម្មំ ករីយតិ, ន តេសំ ឆន្ទោ ឯតិ. អវសេសា បន សចេបិ សហស្សមត្តា ហោន្តិ, សចេ ឯកសីមដ្ឋា ឯកស្មិំ ឋានេ សមានសំវាសកា, សព្ពេ ឆន្ទារហាវ ¶ ហោន្តិ, ឆន្ទំ ទត្វា អាគច្ឆន្តុ វា, មា វា, កម្មំ ន កុប្បតិ. បដិក្កោសនន្តិ និវារណំ. តិដ្ឋតិ ឯត្ថ ផលំ តទាយត្តវុត្តិតាយាតិ ឋានំ, ការណំ. ឥធ បន ឧបសម្បទាកម្មករណស្ស ការណត្តា ឧបសម្បទាកម្មវាចាសង្ខាតំ ភគវតោ វចនំ វុច្ចតិ. តេនាហ ‘‘ការណារហត្តា បន សត្ថុ សាសនារហត្តា’’តិ. យថា ច ‘‘តំ កត្តព្ព’’ន្តិ ភគវតា អនុសិដ្ឋំ, តថាករណំ ឧបសម្បទាកម្មស្ស ការណំ ហោតីតិ ¶ ឋានារហំ នាម. កេចិ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) បន ‘‘ឋានារហេនាតិ ឯត្ថ ‘ន, ភិក្ខវេ, ហត្ថច្ឆិន្នោ បព្ពាជេតព្ពោ’តិអាទិ (មហាវ. ១១៩) សត្ថុសាសនំ ឋាន’’ន្តិ វទន្តិ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ បារាជិកេ. យថា ច ឥធ, ឯវំ សព្ពត្ថាបិ លោកវជ្ជសិក្ខាបទេសុ អយមេវ អធិប្បេតោតិ វេទិតព្ពំ. តេនាហ ‘‘បណ្ណត្តិវជ្ជេសុ បនា’’តិអាទិ. អញ្ញេបីតិ ឯហិភិក្ខូបសម្បន្នាទយោបិ. កថមេតំ វិញ្ញាយតិ បណ្ណត្តិវជ្ជេសុ សិក្ខាបទេសុ អញ្ញេបិ សង្គហំ គច្ឆន្តីតិ? អត្ថតោ អាបន្នត្តា. តថា ហិ ‘‘ទ្វេ បុគ្គលា អភព្ពា អាបត្តិំ អាបជ្ជិតុំ ពុទ្ធា ច បច្ចេកពុទ្ធា ច, ទ្វេ បុគ្គលា ភព្ពា អាបត្តិំ អាបជ្ជិតុំ ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ចា’’តិ (បរិ. ៣២២) សាមញ្ញតោ វុត្តត្តា. ឯហិភិក្ខូបសម្បន្នាទយោបិ អសញ្ចិច្ច អស្សតិយា អចិត្តកំ សហសេយ្យាបត្តិអាទិភេទំ បណ្ណត្តិវជ្ជំ អាបជ្ជន្តីតិ (សារត្ថ. ដី. ២.៤៥) អត្ថតោ អាបន្នំ.

ឥទានិ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ ឥមំ បទំ វិសេសត្ថាភាវតោ វិសុំ អវណ្ណេត្វាវ យំ សិក្ខញ្ច សាជីវញ្ច សមាបន្នត្តា ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ ហោតិ, តំ ទស្សេន្តោ ‘‘ភិក្ខូនំ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិអាទិមាហ. សិក្ខិតព្ពាតិ សិក្ខា, បាតិមោក្ខសំវរសីលំ, សហ ជីវន្តិ ឯត្ថាតិ សាជីវំ, មាតិកាទិភេទា បណ្ណត្តិ, សិក្ខា ច សាជីវញ្ច សិក្ខាសាជីវំ, តទុភយំ សមាបន្នោ ឧបគតោតិ សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ. តេនាហ ‘‘យា ភិក្ខូន’’ន្តិអាទិ. ឯត្ថ ច ‘‘សិក្ខា’’តិ សាជីវសហចរិយតោ អធិសីលសិក្ខាវ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘អធិសីលសង្ខាតា’’តិ. អធិកំ ឧត្តមំ សីលន្តិ អធិសីលំ, ‘‘អធិសីល’’ន្តិ សង្ខាតា អធិសីលសង្ខាតា.

កតមំ បនេត្ថ សីលំ, កតមំ អធិសីលន្តិ? វុច្ចតេ – បញ្ចង្គទសង្គសីលំ តាវ សីលមេវ, ន តំ អធិសីលំ. បាតិមោក្ខសំវរសីលំ បន អធិសីល’’ន្តិ វុច្ចតិ. តញ្ហិ សូរិយោ វិយ បជ្ជោតានំ, សិនេរុ វិយ ច បព្ពតានំ សព្ពលោកិយសីលានំ អធិកញ្ចេវ ឧត្តមញ្ច, ពុទ្ធុប្បាទេយេវ ច បវត្តតិ, ន វិនា ពុទ្ធុប្បាទា. ន ហិ តំ បញ្ញត្តិំ ឧទ្ធរិត្វា អញ្ញោ សត្តោ បញ្ញាបេតុំ សក្កោតិ, ពុទ្ធាយេវ បនស្ស សព្ពសោ កាយវចីទ្វារជ្ឈាចារសោតំ ឆិន្ទិត្វា តស្ស តស្ស វីតិក្កមស្ស អនុច្ឆវិកំ តំ តំ សីលសំវរំ បញ្ញាបេន្តិ. បាតិមោក្ខសំវរសីលតោបិ ¶ ច មគ្គផលសម្បយុត្តមេវ សីលំ អធិសីលំ, តំ បន ឥធ ន អធិប្បេតំ. ន ហិ តំ សមាបន្នោ មេថុនធម្មំ បដិសេវតិ.

ឯតេតិ ¶ នានាទេសជាតិគោត្តាទិភេទភិន្នា ភិក្ខូ. សហ ជីវន្តីតិ ឯកុទ្ទេសាទិវសេន សហ បវត្តន្តិ. តេនាហ ‘‘ឯកជីវិកា សភាគវុត្តិនោ’’តិ. សិក្ខាបទសង្ខាតន្តិ បណ្ណត្តិសង្ខាតំ. សាបិ ហិ វិរតិអាទីនំ ទីបនតោ ‘‘សិក្ខាបទ’’ន្តិ វុច្ចតិ. វុត្តម្បិ ចេតំ ‘‘សិក្ខាបទន្តិ យោ តត្ថ នាមកាយោ បទកាយោ និរុត្តិកាយោ ព្យញ្ជនកាយោ’’តិ. តត្ថាតិ តេសុ. សិក្ខំ បរិបូរេន្តោតិ អកត្តព្ពបរិវជ្ជនកត្តព្ពករណវសេន វារិត្តចារិត្តសង្ខាតំ ទុវិធំ សីលំ បរិបូរេន្តោតិ អត្ថោ, វារិត្តសីលវសេន វិរតិសម្បយុត្តចេតនំ, ចារិត្តសីលវសេន វិរតិវិប្បយុត្តចេតនញ្ច អត្តនិ បវត្តេន្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. សាជីវញ្ច អវីតិក្កមន្តោតិ សិក្ខាបទញ្ច អមទ្ទន្តោ, សីលសំវរណំ, សាជីវានតិក្កមនញ្ចាតិ ឥទមេវ ទ្វយំ ឥធ សមាបជ្ជនំ នាមាតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ សាជីវានតិក្កមោ សិក្ខាបារិបូរិយា បច្ចយោ. តស្សានតិក្កមនតោ ហិ យាវ មគ្គា សិក្ខា បរិបូរតិ. អបិចេត្ថ ‘‘សិក្ខំ បរិបូរេន្តោ’’តិ ឥមិនា វិរតិចេតនាសង្ខាតស្ស សីលសំវរស្ស វិសេសតោ សន្តានេ បវត្តនកាលោវ គហិតោ, ‘‘អវីតិក្កមន្តោ’’តិ ឥមិនា បន អប្បវត្តនកាលោបិ. សិក្ខញ្ហិ បរិបូរណវសេន អត្តនិ បវត្តេន្តោបិ និទ្ទាទិវសេន អប្បវត្តេន្តោបិ វីតិក្កមាភាវា សិក្ខនវសេន សមាបន្នោតិ វុច្ចតិ.

យស្មា សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស ឯកច្ចំ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ អត្ថោ ហោតិ, តស្មា តំ សន្ធាយ ‘‘សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយា’’តិ បទស្ស អត្ថំ វិវរន្តោ ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ អាហាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សិយា (បារា. អដ្ឋ. ១.៤៥ សិក្ខាបច្ចក្ខានវិភង្គវណ្ណនា), យស្មា ន សព្ពំ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ, តស្មា ‘‘ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា’’តិ បឋមំ វត្វា តស្ស អត្ថនិយមនត្ថំ ‘‘សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយា’’តិ វត្តព្ពន្តិ? តំ ន, កស្មា? អត្ថានុក្កមាភាវតោ. ‘‘សិក្ខាសាជីវសមាបន្នោ’’តិ ហិ វុត្តត្តា យំ សិក្ខំ សមាបន្នោ, តំ អបច្ចក្ខាយ, យញ្ច សាជីវំ សមាបន្នោ, តត្ថ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វាតិ វុច្ចមានេ អនុក្កមេនេវ អត្ថោ វុត្តោ ហោតិ, ន អញ្ញថា. តស្មា ឥទមេវ បឋមំ វុត្តន្តិ.

ឥទានិ តទុភយមេវ បាកដំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. តទភាវេនាតិ តេសំ ចិត្តាទីនំ អភាវេន. ចវិតុកាមតាចិត្តេនាតិ អបគន្តុកាមតាចិត្តេន ¶ . ទវាតិ សហសា. យោ ហិ ¶ អញ្ញំ ភណិតុកាមោ សហសា ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ភណតិ, អយំ ទវា វទតិ នាម. រវាតិ វិរជ្ឈិត្វា. យោ ហិ អញ្ញំ ភណិតុកាមោ វិរុជ្ឈិត្វា ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ភណតិ, អយំ រវា ភណតិ នាម. បុរិមេន កោ វិសេសោតិ ចេ? បុរិមំ បណ្ឌិតស្សាបិ សហសាវសេន អញ្ញភណនំ, ឥទំ បន មន្ទត្តា មោមូហត្តា បក្ខលន្តស្ស ‘‘អញ្ញំ ភណិស្សាមី’’តិ អញ្ញភណនំ. ‘‘អក្ខរសមយានភិញ្ញាតតាយ វា ករណសម្បត្តិយា អភាវតោ វា កថេតព្ពំ កថេតុមសក្កោន្តោ ហុត្វា អញ្ញំ កថេន្តោ រវា ភណតិ នាមា’’តិ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៤) ឯកេ.

វជ្ជាវជ្ជំ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, តំ ឧបជ្ឈាយំ. ‘‘ឯវំ សជ្ឈាយិតព្ពំ, ឯវំ អភិក្កមិតព្ព’’ន្តិអាទិនា អាចារសិក្ខាបនកោ អាចរិយោ. អន្តេ សមីបេ វសតិ សីលេនាតិ អន្តេវាសី, វិភត្តិអលោបេន យថា ‘‘វនេកសេរុកា’’តិ. សមានោ ឧបជ្ឈាយោ អស្សាតិ សមានុបជ្ឈាយកោ. ឯវំ សមានាចរិយកោ. សព្រហ្មចារិន្តិ ភិក្ខុំ. សោ ហិ ‘‘ឯកកម្មំ, ឯកុទ្ទេសោ, សមសិក្ខតា’’តិ ឥមំ ព្រហ្មំ សមានំ ចរតិ, តស្មា ‘‘សព្រហ្មចារី’’តិ វុច្ចតិ. ឯវំ វុត្តានន្តិ ឯវំ បទភាជនីយេ វុត្តានំ. យថា ហិ លោកេ សស្សានំ វិរុហនដ្ឋានំ ‘‘ខេត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ, ឯវមិមានិបិ ពុទ្ធាទីនិ បទានិ សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស វិរុហនដ្ឋានត្ថា ‘‘ខេត្ត’’ន្តិ វុច្ចន្តីតិ អាហ ‘‘ឥមេសំ ទ្វាវីសតិយា ខេត្តបទាន’’ន្តិ. យស្មា បនេតេសំ វេវចនេហិបិ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, តស្មា ‘‘សវេវចនស្សា’’តិ វុត្តំ. វិវិធំ ឯកស្មិំយេវ អត្ថេ វចនំ វិវចនំ, វិវចនមេវ វេវចនំ, បរិយាយនាមំ, សហ វេវចនេហីតិ សវេវចនំ, តស្ស សវេវចនស្ស. ឯត្ថ ច វណ្ណបដ្ឋានេ (សារត្ថ. ដី. ២.៥២; វិ. វិ. ដី. ១.៥៣; វជិរ. ដី. ៥៣) អាគតំ នាមសហស្សំ, ឧបាលិគាថាសុ (ម. និ. ២.៧៦) នាមសតំ, អញ្ញានិ ច គុណតោ លព្ភមានានិ នាមានិ ‘‘ពុទ្ធវេវចនានី’’តិ វេទិតព្ពានិ. សព្ពានិបិ ធម្មស្ស នាមានិ ‘‘ធម្មវេវចនានី’’តិ វេទិតព្ពានិ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ.

តេសុ យំ កិញ្ចិ វត្តុកាមស្ស យំ កិញ្ចិ វទតោ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតីតិ តេសុ ទ្វាវីសតិយា ខេត្តបទេសុ យំ កិញ្ចិ ឯកំ បទំ វត្តុកាមស្ស តតោ អញ្ញំ យំ កិញ្ចិ បទម្បិ វចីភេទំ កត្វា វទតោ ខេត្តបទន្តោគធត្តា សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ¶ ហោតីតិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ បនាយំ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វត្តុកាមោ បទបច្ចាភដ្ឋំ កត្វា ‘‘បច្ចក្ខាមិ ពុទ្ធ’’ន្តិ វា វទេយ្យ, មិលក្ខភាសាទីសុ វា អញ្ញតរភាសាយ តមត្ថំ វទេយ្យ, ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វត្តុកាមោ ឧប្បដិបាដិយា ‘‘ធម្មំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វា ‘‘សព្រហ្មចារិំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វា វទេយ្យ, សេយ្យថាបិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មវិភង្គេ ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជាមី’’តិ ¶ វត្តុកាមោ ‘‘ទុតិយំ ឈាន’’ន្តិ វទតិ. សចេ ‘‘យស្ស វទតិ, សោ អយំ ភិក្ខុភាវំ ចជិតុកាមោ ឯតមត្ថំ វទតី’’តិ ឯត្តកមត្តម្បិ ជានាតិ, វិរទ្ធំ នាម នត្ថិ, ខេត្តមេវ ឱតិណ្ណំ, បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. សក្កត្តា វា ព្រហ្មត្តា វា ចុតសត្តោ វិយ ចុតោវ ហោតិ សាសនាតិ.

អលន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥២) ហោតុ, បរិយត្តន្តិ អត្ថោ. កិំ នុ មេតិ កិំ មយ្ហំ កិច្ចំ, កិំ ករណីយំ, កិំ សាធេតព្ពន្តិ អត្ថោ. ន មមត្ថោតិ នត្ថិ មម អត្ថោ. សុមុត្តាហន្តិ សុដ្ឋុ មុត្តោ អហំ. បុរិមេហិ ចុទ្ទសហិ បទេហីតិ ពុទ្ធាទីហិ សព្រហ្មចារិបរិយន្តេហិ បុរិមេហិ ចុទ្ទសហិ បទេហិ. យន្នូនាហំ បច្ចក្ខេយ្យន្តិ ឯត្ថ ‘‘យន្នូនា’’តិ បរិវិតក្កទស្សនេ និបាតោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – ‘‘សចាហំ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យំ, សាធុ វត មេ សិយា’’តិ. អាទិសទ្ទេន ‘‘បច្ចក្ខិ’’ន្តិ វា ‘‘បច្ចក្ខិស្សាមី’’តិ វា ‘‘ភវិស្សាមី’’តិ វា ‘‘ហោមី’’តិ វា ‘‘ជាតោម្ហី’’តិ វា ‘‘អម្ហី’’តិ វា ឯវំភូតានំ គហណំ. សចេ បន ‘‘អជ្ជ បដ្ឋាយ ‘គិហី’តិ មំ ធារេហី’’តិ វា ‘‘ជានាហី’’តិ វា ‘‘សញ្ជានាហី’’តិ វា ‘‘មនសិ ករោហី’’តិ វា វទតិ, អរិយកេន វា វទតិ, មិលក្ខកេន វា. ឯវមេតស្មិំ អត្ថេ វុត្តេ យស្ស វទតិ, សចេ សោ ជានាតិ, បច្ចក្ខាតា ហោតិ សិក្ខា. ឯស នយោ សេសេសុបិ ‘‘ឧបាសកោ’’តិអាទីសុ សត្តសុ បទេសុ. ឯត្ថ ច អរិយកំ នាម មាគធវោហារោ. មិលក្ខកំ នាម អនរិយកោ អន្ធទមិឡាទិ.

អក្ខរលិខនន្តិ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទិនា អញ្ញេសំ ទស្សនត្ថំ អក្ខរលិខនំ. អធិប្បាយវិញ្ញាបកោ អង្គុលិសង្កោចនាទិកោ ហត្ថវិការោ ហត្ថមុទ្ទា, ហត្ថសទ្ទោ ចេត្ថ តទេកទេសេសុ អង្គុលីសុ ទដ្ឋព្ពោ ‘‘ន ភុញ្ជមានោ សព្ពំ ហត្ថំ មុខេ បក្ខិបិស្សាមី’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៦១៨) វិយ. តស្មា អធិប្បាយវិញ្ញាបកស្ស អង្គុលិសង្កោចនាទិនោ ហត្ថវិការស្ស ទស្សនំ ហត្ថមុទ្ទាទិទស្សនន្តិ ¶ (សារត្ថ. ដី. ២.៥១) ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. អាទិសទ្ទេន សីសកម្បនទស្សនាទិំ សង្គណ្ហាតិ.

ឧម្មត្តកខិត្តចិត្តវេទនាដ្ដានន្តិ ឯត្ថ ឧម្មត្តកោតិ បិត្តុម្មត្តកោ. ខិត្តចិត្តោតិ យក្ខេហិ កតចិត្តវិក្ខេបោ, យក្ខុម្មត្តកោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧភិន្នំ បន វិសេសោ អនាបត្តិវារេ អាវិភវិស្សតិ. វេទនាដ្ដោតិ ពលវតិយា ទុក្ខវេទនាយ ផុដ្ឋោ មុច្ឆាបរេតោ, តេន វិប្បលបន្តេន បច្ចក្ខាតាបិ អបច្ចក្ខាតាវ ហោតិ. មនុស្សជាតិកោ ហោតីតិ សភាគោ វា វិសភាគោ វា គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា វិញ្ញូ យោកោចិ មនុស្សោ ហោតិ. ឧម្មត្តកាទីនន្តិ ឯត្ថាទិសទ្ទេន ខិត្តចិត្តវេទនាដ្ដទេវតាតិរច្ឆានគតានំ គហណំ. តត្រ ឧម្មត្តកខិត្តចិត្តវេទនាដ្ដតិរច្ឆានគតានំ សន្តិកេ បច្ចក្ខាតាបិ អជាននភាវេន អបច្ចក្ខាតាវ ហោតិ. ទេវតាយ បន សន្តិកេ អតិខិប្បំ ជាននភាវេន. ទេវតា នាម មហាបញ្ញា តិហេតុកប្បដិសន្ធិកា អតិខិប្បំ ជានន្តិ, ចិត្តញ្ច នាមេតំ លហុបរិវត្តំ, តស្មា ‘‘ចិត្តលហុកស្ស បុគ្គលស្ស ចិត្តវសេនេវ មា អតិខិប្បំ វិនាសោ អហោសី’’តិ ទេវតាយ សន្តិកេ ¶ សិក្ខាបច្ចក្ខានំ បដិក្ខិបិ. តេន វុត្តំ ‘‘ន ច ឧម្មត្តកាទីនំ អញ្ញតរោ’’តិ. ទូតេន វាតិ ‘‘មម សិក្ខាបច្ចក្ខានភាវំ កថេហី’’តិ មុខសាសនវសេន ទូតេន វា. បណ្ណេន វាតិ បណ្ណេ លិខិត្វា បហិណវសេន បណ្ណេន វា.

សចេ តេ សិក្ខាបច្ចក្ខានភាវំ ជានន្តីតិ សម្ពន្ធោ. អាវជ្ជនសមយេតិ អត្ថាភោគសមយេ. ឥមិនា តំ ខណំយេវ បន អបុព្ពំ អចរិមំ ទុជ្ជានន្តិ ទស្សេតិ. វចនានន្តរមេវាតិ វចនស្ស អនន្តរមេវ, អាវជ្ជនសមយេវាតិ អត្ថោ. ឯវ-សទ្ទេន បន ចិរេន ជាននំ បដិក្ខិបតិ. ឧក្កណ្ឋិតោតិ អនភិរតិយា ឥមស្មិំ សាសនេ កិច្ឆជីវិកំ បត្តោ. អថ វា ‘‘អជ្ជ យាមិ, ស្វេ យាមិ, ឥតោ យាមិ, ឯត្ថ យាមី’’តិ ឧទ្ធំ កណ្ឋំ កត្វា វិហរមានោ វិក្ខិត្តោ, អនេកគ្គោតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទញ្ច ‘‘អនភិរតោ សាមញ្ញា ចវិតុកាមោ’’តិអាទីនំ (បារា. ៤៥) ឧបលក្ខណំ. យេន កេនចិ…បេ… ជានន្តីតិ សចេ តេ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ វា ‘‘គិហិភាវំ បត្ថេតី’’តិ វា ‘‘អនភិរតោ’’តិ វា ‘‘សាមញ្ញា ចវិតុកាមោ’’តិ វា យេន កេនចិ អាការេន សិក្ខាបច្ចក្ខានភាវំ ជានន្តិ. ឥទញ្ហិ សិក្ខាបច្ចក្ខានញ្ច ឧបរិ ¶ អភូតារោចនទុដ្ឋុល្លវាចាអត្តកាមទុដ្ឋទោសភូតារោចនសិក្ខាបទានិ ច ឯកបរិច្ឆេទានិ, អាវជ្ជនសមយេ ញាតេ ឯវ សីសំ ឯន្តិ. ‘‘កិំ អយំ ភណតី’’តិ កង្ខតា ចិរេន ញាតេ សីសំ ន ឯន្តិ. តេនាហ ‘‘អថ អបរភាគេ’’តិអាទិ. អថ ទ្វិន្នំ ឋិតដ្ឋានេ ទ្វិន្នម្បិ និយមេត្វា ‘‘ឯតេសំ អារោចេមី’’តិ វទតិ, តេសុ ឯកស្មិំ ជានន្តេបិ ទ្វីសុ ជានន្តេសុបិ បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. ឯវំ សម្ពហុលេសុបិ វេទិតព្ពំ. វុត្តនយេនាតិ ‘‘តស្ស វចនានន្តរ’’ន្តិអាទិនា វុត្តេន នយេន. យោ កោចិ មនុស្សជាតិកោតិ អន្តមសោ នវកម្មិកំ ឧបាទាយ យោ កោចិ មនុស្សោ. វុត្តញ្ហេតំ សមន្តបាសាទិកាយំ –

‘‘សចេ បន អនភិរតិយា បីឡិតោ សភាគេ ភិក្ខូ បរិសង្កមានោ ‘យោ កោចិ ជានាតូ’តិ ឧច្ចាសទ្ទំ ករោន្តោ ‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’តិ វទតិ, តញ្ច អវិទូរេ ឋិតោ នវកម្មិកោ វា អញ្ញោ វា សមយញ្ញូ បុរិសោ សុត្វា ‘ឧក្កណ្ឋិតោ អយំ សមណោ គិហិភាវំ បត្ថេតិ, សាសនតោ ចុតោ’តិ ជានាតិ, បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥១).

សចេ ¶ វចនត្ថំ ញត្វាបិ ‘‘អយំ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ វា ‘‘គិហិភាវំ បត្ថេតី’’តិ វា ន ជានាតិ, អបច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. សចេ បន វចនត្ថំ អជានិត្វាបិ ‘‘ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ វា ‘‘គិហិភាវំ បត្ថេតី’’តិ វា ជានាតិ, បច្ចក្ខាតាវ ហោតិ សិក្ខា. ទវាយបីតិ កីឡាធិប្បាយេនបិ. ចិត្តាទីនំ វា វសេនាតិ ចិត្តាទីនំ វា ឆឡង្គានំ វសេន. ហោតិ ចេត្ថ –

‘‘ចិត្តំ ខេត្តញ្ច កាលោ ច, បយោគោ បុគ្គលោ តថា;

វិជាននន្តិ សិក្ខាយ, បច្ចក្ខានំ ឆឡង្គិក’’ន្តិ.

សព្ពសោ វា បន អបច្ចក្ខានេនាតិ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទីសុ យេន យេន បរិយាយេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ហោតិ, តតោ ឯកស្សបិ បច្ចក្ខានស្ស អភាវេន. ឥមិនា បន ‘‘ឥទំ បទំ សាវេស្សាមិ, សិក្ខំ បច្ចក្ខាមី’’តិ ឯវំ បវត្តចិត្តុប្បាទស្ស អភាវំ ទស្សេតិ. យស្ស ហិ ឯវរូបោ ចិត្តុប្បាទោ នត្ថិ, សោ សព្ពសោ ន បច្ចក្ខាតិ នាមាតិ. សិក្ខាបច្ចក្ខានស្សាតិ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទិសិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស. អត្ថភូតំ ឯកច្ចំ ទុព្ពល្យន្តិ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិ វទតិ វិញ្ញាបេតិ, ឯវម្បិ, ភិក្ខវេ, ទុព្ពល្យាវិកម្មញ្ចេវ ហោតិ, សិក្ខា ¶ ច បច្ចក្ខាតា’’តិអាទិនា (បារា. ៥៣) វុត្តេហិ យេហិ វចនេហិ សិក្ខាបច្ចក្ខានញ្ចេវ ហោតិ ទុព្ពល្យាវិកម្មញ្ច, តំ ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទិកំ អត្ថភូតំ ទុព្ពល្យំ អនាវិកត្វា. ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទិម្ហិ បន វុត្តេ សិក្ខាបរិបូរណេ ទុព្ពលភាវស្សាបិ គម្យមានត្តា សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស ឥទំ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ អត្ថោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឯត្ថ ច ‘‘អត្ថភូត’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘យន្នូនាហំ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខេយ្យ’’ន្តិអាទិកំ ទុព្ពល្យាវិកម្មំ បដិក្ខិបតិ. យេន ហិ សិក្ខាបច្ចក្ខានញ្ចេវ ហោតិ ទុព្ពល្យាវិកម្មញ្ច, តទេវ សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស អត្ថភូតំ. យេន បន ទុព្ពល្យាវិកម្មមេវ ហោតិ, ន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ, ន តំ តស្ស អត្ថភូតន្តិ.

រាគបរិយុដ្ឋានេន សទិសភាវាបត្តិយា មិថុនានំ អយន្តិ ‘‘មេថុនោ’’តិ ធម្មោវ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘រាគបរិយុដ្ឋានេនា’’តិអាទិ. តត្ថ រាគបរិយុដ្ឋានេនាតិ រាគស្ស បរិយុដ្ឋានេន, មេថុនរាគស្ស បវត្តិយា បរិយោនទ្ធចិត្តតាយាតិ អត្ថោ. ធម្មោតិ អជ្ឈាចារោ. ‘‘បលម្ពតេ វិលម្ពតេ’’តិអាទីសុ វិយ ឧបសគ្គស្ស កោចិ អត្ថវិសេសោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘សេវេយ្យា’’តិ. អជ្ឈាបជ្ជេយ្យាតិ អភិភុយ្យ បជ្ជេយ្យ. សព្ពន្តិមេនាតិ បរនិម្មិតវសវត្តិ…បេ… ចាតុមហារាជិកមនុស្សិត្ថិនាគគរុឡមាណវិកាទីនំ សព្ពាសំ អន្តិមេន. តិរច្ឆានគតាយាតិ តិរច្ឆានេសុ ¶ ឧប្បន្នាយ. តេនាហ ‘‘បដិសន្ធិវសេនា’’តិ. បារាជិកាយ វត្ថុភូតា ឯវ ចេត្ថ តិរច្ឆានគតិត្ថី ‘‘តិរច្ឆានគតា’’តិ គហេតព្ពា, ន សព្ពា. តត្រាយំ បរិច្ឆេទោ –

‘‘អបទានំ អហិមច្ឆា, ទ្វិបទានញ្ច កុក្កុដី;

ចតុប្បទានំ មជ្ជារី, វត្ថុ បារាជិកស្សិមា’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៥)

តត្ថ អហិគ្គហណេន សព្ពាបិ អជគរគោនសាទិភេទា ទីឃជាតិ សង្គហិតា. តស្មា ទីឃជាតីសុ យត្ថ តិណ្ណំ មគ្គានំ អញ្ញតរស្មិំ សក្កា តិលផលមត្តម្បិ បវេសេតុំ, សា បារាជិកវត្ថុ, អវសេសា ទុក្កដវត្ថូតិ វេទិតព្ពា. មច្ឆគ្គហណេន សព្ពាបិ មច្ឆកច្ឆបមណ្ឌូកាទិភេទា ឱទកជាតិ សង្គហិតា. តត្រាបិ ទីឃជាតិយំ វុត្តនយេនេវ បារាជិកវត្ថុ ច ទុក្កដវត្ថុ ច វេទិតព្ពំ. អយំ បន វិសេសោ – បតង្គមុខមណ្ឌូកា នាម ហោន្តិ, តេសំ មុខសណ្ឋានំ មហន្តំ, ឆិទ្ទំ អប្បកំ, តត្ថ បវេសនំ នប្បហោតិ, មុខសណ្ឋានំ បន វណសង្ខេបំ គច្ឆតិ, តស្មា តំ ថុល្លច្ចយវត្ថូតិ វេទិតព្ពំ ¶ . កុក្កុដិគ្គហណេន សព្ពាបិ កាកកបោតាទិភេទា បក្ខិជាតិ សង្គហិតា. តត្រាបិ វុត្តនយេនេវ បារាជិកវត្ថុ ច ទុក្កដវត្ថុ ច វេទិតព្ពំ. មជ្ជារិគ្គហណេន សព្ពាបិ រុក្ខសុនខមង្គុសគោធាទិភេទា ចតុប្បទជាតិ សង្គហិតា. តត្រាបិ វុត្តនយេនេវ បារាជិកវត្ថុ ច ទុក្កដវត្ថុ ច វេទិតព្ពំ.

បារាជិកោ ហោតីតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៥) បរាជិតោ ហោតិ បរាជយំ អបន្នោ. អយញ្ហិ បារាជិកសទ្ទោ សិក្ខាបទាបត្តិបុគ្គលេសុ វត្តតិ. តត្ថ ‘‘អដ្ឋានមេតំ, អានន្ទ, អនវកាសោ, យំ តថាគតោ វជ្ជីនំ វា វជ្ជិបុត្តកានំ វា ការណា សាវកានំ បារាជិកំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ សមូហនេយ្យា’’តិ (បារា. ៤៣) ឯវំ សិក្ខាបទេ វត្តមានោ វេទិតព្ពោ. ‘‘អាបត្តិំ ត្វំ ភិក្ខុ អាបន្នោ បារាជិក’’ន្តិ (បារា. ៦៧) ឯវំ អាបត្តិយំ. ‘‘ន មយំ បារាជិកា, យោ អវហដោ, សោ បារាជិកោ’’តិ (បារា. ១៥៥) ឯវំ បុគ្គលេ វត្តមានោ វេទិតព្ពោ. ‘‘បារាជិកេន ធម្មេន អនុទ្ធំសេយ្យា’’តិអាទីសុ (បារា. ៣៨៤) បន ធម្មេ វត្តតីតិ វទន្តិ. យស្មា បន តត្ថ ‘‘ធម្មោ’’តិ កត្ថចិ អាបត្តិ, កត្ថចិ សិក្ខាបទមេវ អធិប្បេតំ, តស្មា សោ វិសុំ ន វត្តព្ពោ. តត្ថ សិក្ខាបទំ យោ តំ អតិក្កមតិ, តំ បរាជេតិ, តស្មា ‘‘បារាជិក’’ន្តិ វុច្ចតិ. អាបត្តិ បន យោ នំ អជ្ឈាបជ្ជតិ, តំ បរាជេតិ, តស្មា ‘‘បារាជិកា’’តិ វុច្ចតិ. បុគ្គលោ យស្មា បរាជិតោ បរាជយមាបន្នោ, តស្មា ‘‘បារាជិកោ’’តិ វុច្ចតិ. ឥធ បន បុគ្គលោ វេទិតព្ពោតិ អាហ ‘‘បារាជិកោ ហោតី’’តិអាទិ. ឥមិនាបិ ¶ ឥទំ ទស្សេតិ – ‘‘បរាជិតសទ្ទេ ឧបសគ្គស្ស វុទ្ធិំ កត្វា, ត-ការស្ស ច ក-ការំ កត្វា បារាជិកោ ហោតីតិ និទ្ទិដ្ឋោ’’តិ.

អបលោកនាទិ ចតុព្ពិធម្បិ សង្ឃកម្មំ សីមាបរិច្ឆិន្នេហិ បកតត្តេហិ ភិក្ខូហិ ឯកតោ កត្តព្ពត្តា ឯកកម្មំ នាម. អាទិសទ្ទេន ឯកុទ្ទេសសមសិក្ខតានំ គហណំ. តត្ថ បញ្ចវិធោបិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ ឯកតោ ឧទ្ទិសិតព្ពត្តា ឯកុទ្ទេសោ នាម. នហាបិតបុព្ពកាទីនំ វិយ ឱទិស្ស អនុញ្ញាតំ ឋបេត្វា អវសេសំ សព្ពម្បិ សិក្ខាបទំ សព្ពេហិបិ លជ្ជិបុគ្គលេហិ សមំ សិក្ខិតព្ពភាវតោ សមសិក្ខតា នាម. យស្មា សព្ពេបិ លជ្ជិនោ ឯតេសុ ¶ ឯកកម្មាទីសុ សហ វសន្តិ, ន ឯកោបិ តតោ ពហិទ្ធា សន្ទិស្សតិ, តស្មា តានិ សព្ពានិបិ គហេត្វា ឯកកម្មាទិកោ តិវិធោបិ សំវាសោ នាមាតិ អាហ ‘‘សោ ច វុត្តប្បការោ សំវាសោ តេន បុគ្គលេន សទ្ធិំ នត្ថិ, តេន ការណេន សោ បារាជិកោ បុគ្គលោ ‘អសំវាសោ’តិ វុច្ចតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៥).

ឥទានិ យស្មា ន កេវលំ មនុស្សិត្ថិយា ឯវ និមិត្តំ បារាជិកវត្ថុ, អថ ខោ អមនុស្សិត្ថិតិរច្ឆានគតិត្ថីនម្បិ. ន ច ឥត្ថិយា ឯវ. អថ ខោ ឧភតោព្យញ្ជនកបណ្ឌកបុរិសានម្បិ, តស្មា តេ សត្តេ, តេសញ្ច យំ យំ និមិត្តំ វត្ថុ ហោតិ, តំ តំ និមិត្តំ, តត្ថ ច យថា បដិសេវន្តោ បារាជិកោ ហោតិ, តញ្ច សព្ពំ វិត្ថារេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អយំ បនេត្ថ វិនិច្ឆយោ’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. តេសូតិ យេ តិំសមគ្គា វុត្តា, តេសុ. អត្តនោ វាតិ លម្ពិមុទុបិដ្ឋិកេ សន្ធាយ វុត្តំ. សន្ថតស្ស វាតិ យេន កេនចិ វត្ថេន វា បណ្ណេន វា វាកបដ្ដេន វា ចម្មេន វា តិបុសីសាទីនំ បដ្ដេន វា បលិវេឋេត្វា, អន្តោ វា បវេសេត្វា បដិច្ឆន្នស្ស. អក្ខាយិតស្ស វាតិ សោណសិង្គាលាទីហិ អក្ខាទិតស្ស. យេភុយ្យេន អក្ខាយិតស្សាតិ យាវ ឧបឌ្ឍក្ខាយិតោ នាម ន ហោតិ, ឯវំ អក្ខាយិតស្ស. អល្លោកាសេតិ តិន្តោកាសេ. សន្ថតន្តិ តេសំយេវ វត្ថាទីនំ យេន កេនចិ បដិច្ឆន្នំ. អយញ្ហេត្ថ សង្ខេបត្ថោ – ន ហេត្ថ អនុបាទិន្នកំ អនុបាទិន្នកេន ឆុបតិ, មុត្តិ អត្ថិ, អថ ខោ ឧបាទិន្នកេន វា អនុបាទិន្នកំ ឃដ្ដិយតុ, អនុបាទិន្នកេន វា ឧបាទិន្នកំ, អនុបាទិន្នកេន វា អនុបាទិន្នកំ, ឧបាទិន្នកេន វា ឧបាទិន្នកំ. សចេ យត្តកេ បវិដ្ឋេ បារាជិកំ ហោតីតិ វុត្តំ, តត្តកំ សេវនចិត្តេន បវេសេតិ, សព្ពត្ថាយំ បារាជិកាបត្តិំ អាបន្នោ នាម ហោតីតិ.

ឯវំ សេវនចិត្តេនេវ បវេសេន្តស្ស អាបត្តិំ ទស្សេត្វា ឥទានិ យស្មា តំ បវេសនំ នាម ន កេវលំ អត្តូបក្កមេនេវ, បរូបក្កមេនាបិ ហោតិ. តត្រាបិ សាទិយន្តស្សេវ អាបត្តិ បដិសេវនចិត្តសមង្គិស្ស ¶ , ន ឥតរស្សាតិ ទស្សេតុំ ‘‘បរេន វា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បរេនាតិ ភិក្ខុបច្ចត្ថិកាទិនា យេន កេនចិ អញ្ញេន. បវេសនបវិដ្ឋដ្ឋិតឧទ្ធរណេសូតិ ឯត្ថ អគ្គតោ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៨) យាវ មូលា បវេសនំ បវេសនំ នាម. អង្គជាតស្ស យត្តកំ ឋានំ បវេសនារហំ, តត្តកំ អនវសេសតោ បវិដ្ឋំ បវិដ្ឋំ នាម. ឯវំ ¶ បវិដ្ឋស្ស ឧទ្ធរណារម្ភតោ អន្តរា ឋិតកាលោ ឋិតំ នាម. សមន្តបាសាទិកាយំ បន មាតុគាមស្ស សុក្កវិសដ្ឋិំ បត្វា សព្ពថា វាយាមតោ ឱរមិត្វា ឋិតកាលំ សន្ធាយ ‘‘សុក្កវិសដ្ឋិសមយេ’’តិ វុត្តំ. ឧទ្ធរណំ នាម យាវ អគ្គា នីហរណកាលោ. សាទិយតីតិ សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋបេតិ. អសាធារណវិនិច្ឆយោតិ អទិន្នាទានាទីហិ សព្ពេហិ សិក្ខាបទេហិ អសាធារណោ វិនិច្ឆយោ.

សាធារណវិនិច្ឆយត្ថន្តិ បរិវារវសេន សាធារណវិនិច្ឆយត្ថំ. មាតិកាតិ មាតា, ជនេត្តីតិ អត្ថោ. និទទាតិ ទេសនំ ទេសវសេន អវិទិតំ វិទិតំ កត្វា និទស្សេតីតិ និទានំ. បញ្ញាបីយតីតិ បញ្ញត្តិ, តស្សា បការោ បញ្ញត្តិវិធិ អង្គេតិ គមេតិ ញាបេតីតិ អង្គំ, ការណំ. សមុដ្ឋហន្តិ អាបត្តិយោ ឯតេនាតិ សមុដ្ឋានំ, ឧប្បត្តិការណំ, តស្ស វិធិ សមុដ្ឋានវិធិ. វជ្ជកម្មប្បភេទញ្ចាតិ ឯត្ថ បភេទសទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ ‘‘វជ្ជប្បភេទំ, កម្មប្បភេទញ្ចា’’តិ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ សិក្ខាបទេ.

បញ្ញត្តិដ្ឋានន្តិ បញ្ញត្តិដ្ឋបនស្ស ឋានំ, សិក្ខាបទានំ បញ្ញត្តិទេសោតិ អត្ថោ. បុគ្គលោតិ ឯត្ថ អាទិកម្មិកោយេវ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘បុគ្គលោ នាម យំ យំ អារព្ភ តំ តំ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្ត’’ន្តិ, សោ សោ បុគ្គលោតិ អធិប្បាយោ. ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘សុទិន្នោ ធនិយោ សម្ពហុលា វគ្គុមុទន្តិកា;

សេយ្យសកោ ឧទាយិ ចា-ឡវកា ឆន្នមេត្តិយា.

‘‘ទេវទត្តស្សជិបុនព្ពសុ-ឆព្ពគ្គិយោបនន្ទញ្ញតរោបិ ច;

ហត្ថកោ ចានុរុទ្ធោ ច, សត្តរស ចូឡបន្ថកោ.

‘‘ពេលដ្ឋសីសោ ចានន្ទោ, សាគតោរិដ្ឋនាមកោ;

នន្ទត្ថេរេន តេវីស, ភិក្ខូនំ អាទិកម្មិកា.

‘‘សុន្ទរីនន្ទា ¶ ថុល្លនន្ទា, ឆព្ពគ្គិយញ្ញតរាបិ ច;

ចណ្ឌកាឡី សម្ពហុលា, ទ្វេ ច ភិក្ខុនិយោ បរា;

ភិក្ខុនីនំ តុ សត្តេវ, ហោន្តិ តា អាទិកម្មិកា’’តិ.

តស្ស តស្ស បុគ្គលស្សាតិ យំ យំ សុទិន្នាទិកំ បុគ្គលំ អារព្ភ សិក្ខាបទំ បញ្ញត្តំ, តស្ស តស្ស បុគ្គលស្ស. បញ្ញត្តីតិ បឋមបញ្ញត្តិ. បឋមបញ្ញត្តិយា បច្ឆា ¶ ឋបិតា បញ្ញត្តិ អនុបញ្ញត្តិ. អនុប្បន្នេ ទោសេ ឋបិតា បញ្ញត្តិ អនុប្បន្នបញ្ញត្តិ. សព្ពត្ថ មជ្ឈិមទេសេ ចេវ បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ ចាតិ សព្ពេសុ បទេសេសុ ឋបិតា បញ្ញត្តិ សព្ពត្ថបញ្ញត្តិ. មជ្ឈិមទេសេយេវ ឋបិតា បញ្ញត្តិ បទេសបញ្ញត្តិ. ភិក្ខូនញ្ចេវ ភិក្ខុនីនញ្ច សាធារណភូតា បញ្ញត្តិ សាធារណបញ្ញត្តិ. សុទ្ធភិក្ខូនមេវ, សុទ្ធភិក្ខុនីនំ វា បញ្ញត្តំ សិក្ខាបទំ អសាធារណបញ្ញត្តិ. ឧភិន្នម្បិ បញ្ញត្តិ ឧភតោបញ្ញត្តិ. វិនយធរបញ្ចមេនាតិ អនុស្សាវនកាចរិយបញ្ចមេន. គុណង្គុណូបាហនាតិ ចតុប្បដលតោ បដ្ឋាយ កតា ឧបាហនា, ន ឯកទ្វិតិបដលា. ចម្មត្ថរណន្តិ អត្ថរិតព្ពំ ចម្មំ. ឯតេសំ វសេន ចតុព្ពិធា បទេសបញ្ញត្តិ នាមាតិ ឯតេសំ វសេន ចតុព្ពិធា បញ្ញត្តិ មជ្ឈិមទេសេយេវ បញ្ញត្តាតិ បទេសបញ្ញត្តិ នាម. តេនេវាហ ‘‘មជ្ឈិមទេសេយេវ ហី’’តិអាទិ. យស្មា មជ្ឈិមទេសេយេវ យថាវុត្តវត្ថុវីតិក្កមេ អាបត្តិ ហោតិ, ន បច្ចន្តិមជនបទេ, តស្មា បទេសបញ្ញត្តីតិ អត្ថោ. ធុវន្ហានំ បដិក្ខេបមត្តន្តិ និច្ចនហានប្បដិសេធនមេវ. ឯត្ថ ច មត្តសទ្ទេន អញ្ញានិ តីណិ សិក្ខាបទានិ បដិក្ខិបតិ. តានិ ហិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពបច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ វិនយធរបញ្ចមេន គណេន ឧបសម្បទ’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ២៥៩) ចម្មក្ខន្ធកេ អាគតានិ. តេនេវាហ ‘‘តតោ អញ្ញា បទេសបញ្ញត្តិ នាម នត្ថី’’តិ. សព្ពានីតិ តតោ អវសេសានិ សព្ពានិ សិក្ខាបទានិ. តស្មាតិ យស្មា អនុប្បន្នបញ្ញត្តិ អដ្ឋគរុធម្មវសេន ភិក្ខុនីនំយេវ អាគតា, យស្មា ច ធុវន្ហានំ បដិក្ខេបមត្តំ ឋបេត្វា បាតិមោក្ខេ សព្ពានិ សិក្ខាបទានិ សព្ពត្ថបញ្ញត្តិយេវ ហោន្តិ, យស្មា ច សាធារណបញ្ញត្តិទុកញ្ច ឯកតោបញ្ញត្តិទុកញ្ច ព្យញ្ជនមត្តំ នានំ, អត្ថតោ ឯកំ, តស្មា. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ សិក្ខាបទេសុ. អាបត្តិភេទោ ហេត្ថ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘អាបត្តី’’តិ វុត្តោតិ អាហ ‘‘អាបត្តីតិ បុព្ពប្បយោគាទិវសេន អាបត្តិភេទោ’’តិ. សីលអាចារទិដ្ឋិអាជីវវិបត្តីនន្តិ ឯត្ថ បឋមា ទ្វេ អាបត្តិក្ខន្ធា សីលវិបត្តិ នាម, អវសេសា បញ្ច អាចារវិបត្តិ នាម, មិច្ឆាទិដ្ឋិ ច អន្តគ្គាហិកាទិដ្ឋិ ច ទិដ្ឋិវិបត្តិ នាម, អាជីវហេតុ បញ្ញត្តានិ ឆ សិក្ខាបទានិ អាជីវវិបត្តិ នាម, ឥតិ ឥមាសំ សីលអាចារទិដ្ឋិអាជីវវិបត្តីនំ អញ្ញតរាតិ អត្ថោ.

ន ¶ កេវលំ យថាវុត្តនយេនេវ វុច្ចន្តីតិ អាហ ‘‘យានិ សិក្ខាបទសមុដ្ឋានានីតិបិ វុច្ចន្តី’’តិ. ឯតានិ ហិ កិញ្ចាបិ អាបត្តិយា សមុដ្ឋានានិ, ន ¶ សិក្ខាបទស្ស, វោហារសុខត្ថំ បនេវំ វុច្ចន្តីតិ. តត្ថាតិ តេសុ ឆសុ សមុដ្ឋានេសុ. តេសូតិ សចិត្តកាចិត្តកេសុ. ឯកំ សមុដ្ឋានំ ឧប្បត្តិការណំ ឯតិស្សាតិ ឯកសមុដ្ឋានា, ឯកេន វា សមុដ្ឋានំ ឯតិស្សាតិ ឯកសមុដ្ឋានា. ‘‘ទ្វិសមុដ្ឋានា’’តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

សមុដ្ឋានវសេនាតិ សមុដ្ឋានសីសវសេន. បឋមបារាជិកំ សមុដ្ឋានំ ឯតិស្សាតិ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានា. តថា អទិន្នាទានសមុដ្ឋានា’’តិអាទីសុបិ.

សយំ បថវិខណនេ កាយេន, បរេ អាណាបេត្វា ខណាបនេ វាចាយ ច អាបត្តិសម្ភវតោ ‘‘បថវិខណនាទីសុ វិយា’’តិ វុត្តំ. អាទិសទ្ទេន អទិន្នាទានាទីនំ បរិគ្គហោ. បឋមកថិនាបត្តិ កាយវាចតោ កត្តព្ពំ អធិដ្ឋានំ វា វិកប្បនំ វា អករោន្តស្ស ហោតិ, នោ ករោន្តស្សាតិ អាហ ‘‘បឋមកថិនាបត្តិ វិយា’’តិ. អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា ហត្ថតោ ចីវរប្បដិគ្គហណាបត្តិ តស្សា ហត្ថតោ ចីវរំ បដិគ្គណ្ហន្តស្ស, បរិវត្តកំ អទេន្តស្ស ច ហោតីតិ កិរិយាកិរិយតោ សមុដ្ឋាតិ. ‘‘សិយា ករោន្តស្សា’’តិអាទីសុ សិយាតិ ‘‘សិយា ខោ បន តេ ព្រាហ្មណ ឯវមស្សា’’តិអាទីសុ វិយ ‘‘កទាចី’’តិ ឥមិនា សមានត្ថោ និបាតោ. រូបិយប្បដិគ្គហណាបត្តិ សិយា កិរិយា គហណេន អាបជ្ជនតោ, សិយា អកិរិយា បដិក្ខេបស្ស អករណតោតិ អាហ ‘‘រូបិយប្បដិគ្គហណាបត្តិ វិយា’’តិ. កុដិការាបត្តិ វត្ថុំ ទេសាបេត្វា បមាណាតិក្កន្តករណេ ករោន្តស្ស សិយា, អទេសាបេត្វា បន បមាណាតិក្កន្តករណេ បមាណយុត្តំ វា ករោន្តស្ស ច អករោន្តស្ស ច សិយាតិ អាហ ‘‘កុដិការាបត្តិ វិយា’’តិ.

សញ្ញាយ អភាវេន វិមោក្ខោ អស្សាតិ សញ្ញាវិមោក្ខោតិ មជ្ឈេបទលោបសមាសោ ទដ្ឋព្ពោតិ អាហ ‘‘យតោ វីតិក្កមសញ្ញាយា’’តិអាទិ. ឥតរា នាម យតោ វីតិក្កមសញ្ញាយ អភាវេន ន មុច្ចតិ, សា ឥតរសទ្ទស្ស វុត្តប្បដិយោគិវិសយត្តា. យា អចិត្តកេន វា សចិត្តកមិស្សកេន វា សមុដ្ឋាតីតិ យា អាបត្តិ កទាចិ អចិត្តកេន វា កទាចិ សចិត្តកមិស្សកេន វា សមុដ្ឋានេន សមុដ្ឋាតិ. ឯត្ថ ច សញ្ញាទុកំ អនាបត្តិមុខេន វុត្តំ, សចិត្តកទុកំ អាបត្តិមុខេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

យស្សា ¶ សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតីតិ យស្សា សចិត្តកាយ អាបត្តិយា ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, យស្សា ច សចិត្តកាចិត្តកសង្ខាតាយ សុរាបានាទិអចិត្តកាយ អាបត្តិយា វត្ថុវិជាននចិត្តេន ¶ សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវ ហោតិ, អយំ លោកវជ្ជា. ‘‘សចិត្តកបក្ខេ’’តិ ហិ ឥទំ វចនំ សចិត្តកាចិត្តកំ សន្ធាយ វុត្តំ. ន ហិ ឯកំសតោ សចិត្តកស្ស ‘‘សចិត្តកបក្ខេ’’តិ វិសេសនេ បយោជនំ អត្ថីតិ. យំ បនេត្ថ គណ្ឋិបទេ ‘‘សុរាបានស្មិញ្ហិ ‘សុរា’តិ វា ‘ន វដ្ដតី’តិ វា ជានិត្វា បិវនេ អកុសលមេវា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ន វដ្ដតីតិ វា ជានិត្វា’’តិ វុត្តវចនំ ន យុជ្ជតិ បណ្ណត្តិវជ្ជស្សាបិ លោកវជ្ជភាវប្បសង្គតោ. យស្សា បន ‘‘សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ អកុសលមេវា’’តិ និយមោ នត្ថិ, សា បណ្ណត្តិវជ្ជាតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សេសា បណ្ណត្តិវជ្ជា’’តិ. តថា ហិ តស្សា វត្ថុវិជាននចិត្តេន សចិត្តកបក្ខេ ចិត្តំ សិយា កុសលំ, សិយា អកុសលំ, សិយា អព្យាកតន្តិ ‘‘អកុសលមេវា’’តិ និយមោ នត្ថិ. ឧភយត្ថ អាបជ្ជិតព្ពាតិ កាយទ្វារេ, វចីទ្វារេ ចាតិ ឧភយត្ថ អាបជ្ជិតព្ពា អាបត្តិ, តា បន អទិន្នាទានាទយោ. ‘‘មនោទ្វារេ អាបត្តិ នាម នត្ថី’’តិ ឥទំ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ ឧបនិក្ខិត្តសាទិយនាទីសុ អាបត្តិសម្ភវតោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

អកុសលចិត្តោ វា អាបជ្ជតីតិ បារាជិកសុក្កវិសដ្ឋិកាយសំសគ្គទុដ្ឋុល្លអត្តកាមបារិចរិយទុដ្ឋទោសសង្ឃភេទប្បហារទានតលសត្តិកាទិភេទំ អាបត្តិំ អកុសលចិត្តោ អាបជ្ជតិ. អនុបសម្បន្នំ បទសោធម្មំ វាចេន្តោ, មាតុគាមស្ស ធម្មំ ទេសេន្តោតិ ឯវរូបំ អាបត្តិំ កុសលចិត្តោ អាបជ្ជតិ. អសញ្ចិច្ចសហសេយ្យាទិំ អព្យាកតចិត្តោ អាបជ្ជតិ. យំ អរហា អាបជ្ជតិ, សព្ពំ អព្យាកតចិត្តោវ អាបជ្ជតិ. តេនាហ ‘‘កុសលាព្យាកតចិត្តោ វា’’តិ.

ទុក្ខវេទនាសមង្គី វាតិ ទុដ្ឋទោសាទិភេទំ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តោ ទុក្ខវេទនាសមង្គី អាបជ្ជតិ. មេថុនធម្មាទិភេទំ បន សុខវេទនាសមង្គី អាបជ្ជតិ. យំ សុខវេទនាសមង្គី អាបជ្ជតិ, តំយេវ មជ្ឈត្តោ ហុត្វា អាបជ្ជន្តោ អទុក្ខមសុខវេទនាសមង្គី អាបជ្ជតិ. តេនាហ ‘‘ឥតរវេទនាទ្វយសមង្គី វា’’តិ. ឥទម្បិ ច តិកទ្វយំ យេភុយ្យវសេនេវ វុត្តំ. និបជ្ជិត្វា ¶ និរោធសមាបន្នោ ហិ អចិត្តកោ អវេទនោ សហសេយ្យាបត្តិំ អាបជ្ជតីតិ. កិញ្ចាបិ ឯវំ អនិយមេន វុត្តំ, វិសេសោ បនេត្ថ អត្ថីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯវំ សន្តេបី’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯវំ សន្តេបីតិ ហិ វិសេសាភិធាននិមិត្តាភ្យូបគមេវ យុជ្ជតិ. សព្ពេសំ វសេន តីណិ ចិត្តានីតិ កុសលាកុសលាព្យាកតានំ វសេន បទសោធម្មាទីសុ តីណិ ចិត្តានិ.

ឥទានិ តំ យថាវុត្តនិទានាទិវេទនាត្តិកបរិយោសានំ សត្តរសប្បការំ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ យោជេតុំ ‘‘ឥធ បនា’’តិអាទិមាហ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ បឋមបារាជិកសិក្ខាបទេ. វេសាលិយន្តិ ឯវំនាមកេ ¶ ឥត្ថិលិង្គវសេន បវត្តវោហារេ នគរេ. តញ្ហិ នគរំ តិក្ខត្តុំ បាការបរិក្ខេបវឌ្ឍនេន វិសាលីភូតត្តា ‘‘វេសាលី’’តិ វុច្ចតិ. ឥទម្បិ ច នគរំ សព្ពញ្ញុតំ សម្បត្តេយេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេ សព្ពាការវេបុល្លត្តំ បត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយា’’តិ ច ‘‘អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយបី’’តិ ច ទ្វេ អនុបញ្ញត្តិយោតិ មក្កដិវជ្ជិបុត្តកវត្ថូនំ វសេន វុត្តា. ‘‘អន្តមសោ តិរច្ឆានគតាយា’’តិ ច ‘‘សិក្ខំ អបច្ចក្ខាយា’’តិ ច ឥមា ទ្វេ អនុបញ្ញត្តិយោ. អាបត្តិករា ច ហោតីតិ បឋមបញ្ញត្តិតោ វិសុំយេវាបត្តិករា ច ហោតិ. អញ្ញវាទកសិក្ខាបទាទីសុ វិយាតិ អញ្ញវាទកសិក្ខាបទាទីសុ ‘‘វិហេសកេ’’តិអាទិកា (បាចិ. ៩៨) វិយាតិ អត្ថោ. អាទិសទ្ទេន ឧជ្ឈាបនកស្ស បរិគ្គហោ. ឯត្ថ ហិ អញ្ញវាទកាទិតោ វិសុំយេវ វិហេសកាទីសុបិ បាចិត្តិយំ ហោតិ. យថាហ ‘‘រោបិតេ វិហេសកេ សង្ឃមជ្ឈេ វត្ថុស្មិំ វា អាបត្តិយា វា អនយុញ្ជិយមានោ តំ នកថេតុកាមោ តំ នឧគ្ឃាដេតុកាមោ តុណ្ហីភូតោ សង្ឃំ វិហេសេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិអាទិ (បារា. ១០០). សុបិនន្តេ វិជ្ជមានាបិ មោចនស្សាទចេតនា អព្ពោហារិកត្តា អនាបត្តិករាតិ អាហ ‘‘អញ្ញត្រ សុបិនន្តាតិអាទិកា វិយា’’តិ. តថា ហិ ថិនមិទ្ធេន អភិភូតត្តា សុបិនេ ចិត្តំ អព្ពោហារិកំ, ចិត្តស្ស អព្ពោហារិកត្តា ឱបក្កមនកិរិយាបវត្តនិកាបិ ចេតនា អព្ពោហារិកា. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘អត្ថេសា, ភិក្ខវេ, ចេតនា, សា ច ខោ អព្ពោហារិកា’’តិ (បារា. ២៣៥), តស្មា ‘‘អញ្ញត្រ សុបិនន្តា’’តិ អយំ អនុបញ្ញត្តិ អនាបត្តិករា ជាតា. អាទិសទ្ទេន ‘‘អញ្ញត្រ អធិមានា’’តិអាទិកំ (បារា. ១៩៧) សង្គណ្ហាតិ. អទិន្នាទានាទីសុ វិយាតិ អទិន្នាទានាទីសុ ¶ ‘‘អរញ្ញា វា’’តិអាទិកា (បារា. ៩១) វិយាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន អាទិសទ្ទេន បឋមបារាជិកាទីនំ សង្គហោ. ឯត្ថ ហិ ‘‘តញ្ច ខោ គាមេ, នោ អរញ្ញេ’’តិអាទិនា (បារា. ៩០) នយេន លេសំ ឱឌ្ឌេន្តានំ លេសបិទហនត្ថំ ‘‘អរញ្ញា វា’’តិអាទិកា អនុបញ្ញត្តិ វុត្តាតិ ឧបត្ថម្ភករាវ ហោតិ. តេនេវ ហិ ‘‘ននុ, អាវុសោ, តថេវេតំ ហោតី’’តិ (បារា. ៩០) ភិក្ខូហិ វុត្តំ.

វុត្តប្បការេ មគ្គេតិ ‘‘មនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតវសេនា’’តិអាទិនា (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា) វុត្តប្បការេ តិំសមគ្គេ. ឥមស្ស បន ‘‘ឆិន្នេ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. តចាទីនិ អនវសេសេត្វាតិ និមិត្តប្បទេសេ ពហិ ឋិតានិ ឆវិចម្មានិ អនវសេសេត្វា. និមិត្តសណ្ឋានមត្តំ បញ្ញាយតីតិ និមិត្តមំសស្ស បន អព្ភន្តរេ ឆវិចម្មស្ស ច វិជ្ជមានត្តា វុត្តំ. ចម្មខិលន្តិ ចម្មក្ខណ្ឌំ. ‘‘ឧណ្ណិគណ្ឌោ’’តិបិ (សារត្ថ. ដី. ២.៥៥; វិ. វិ. ដី. ១.៥៥) វទន្តិ. តញ្ហិ និមិត្តេ ជាតត្តា និមិត្តមេវ. តេនាហ ‘‘សេវនចិត្តេ សតិ បារាជិក’’ន្តិ. សេវនចិត្តេតិ មេថុនសេវនចិត្តេ. កាយសំសគ្គសេវនចិត្តេ បន សតិ សង្ឃាទិសេសោវ ¶ . នដ្ឋោ កាយប្បសាទោ ឯត្ថាតិ នដ្ឋកាយប្បសាទំ, សុក្ខបីឡកំ វា មតចម្មំ វាតិ អត្ថោ. មតេ អក្ខាយិតេ, យេភុយ្យេន អក្ខាយិតេ ច បារាជិកាបត្តិវចនតោ (បារា. ៦១) បន នដ្ឋកាយប្បសាទេបិ ឥត្ថិនិមិត្តេ បវេសេន្តស្ស បារាជិកាបត្តិយេវ. និមិត្តសណ្ឋានមត្តម្បិ អនវសេសេត្វាតិ និមិត្តាការេន ឋិតំ យថាវុត្តនិមិត្តមំសាទិម្បិ អនវសេសេត្វា. វណសង្ខេបវសេនាតិ វណសង្គហវសេន. វណេ ថុល្លច្ចយញ្ច ‘‘អមគ្គេន អមគ្គំ បវេសេតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បារា. ៦៦) ឥមស្ស សុត្តស្ស វសេន វេទិតព្ពំ. តស្មិញ្ហិ សុត្តេ ទ្វីសុ សម្ភិន្នវណេសុ ឯកេន វណេន បវេសេត្វា ទុតិយេន នីហរន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ វុត្តំ. វុត្តញ្ហិ សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘ឥមស្ស សត្តស្ស អនុលោមវសេន សព្ពត្ថ វណសង្ខេបេ ថុល្លច្ចយំ វេទិតព្ព’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៦៦). មនុស្សានំ បន អក្ខិអាទយោបិ វណសង្គហំ គច្ឆន្តីតិ វណេន ឯកបរិច្ឆេទំ កត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘តថា’’តិអាទិមាហ. តេសំ វណសង្គហោ ‘‘នវទ្វារោ មហាវណោ’’តិ (មិ. ប. ២.៦.១) ឯវមាទិសុត្តានុសារេន វេទិតព្ពោ. តត្ថ មនុស្សានន្តិ ឥត្ថិបុរិសបណ្ឌកឧភតោព្យញ្ជនកវសេន ចតុព្ពិធានំ មនុស្សានំ. វត្ថិកោសេសូតិ ¶ វត្ថិបុដេសុ បុរិសានំ អង្គជាតកោសេសុ. ហត្ថិអស្សាទីនញ្ច តិរច្ឆានានន្តិ ហត្ថិអស្សគោណគទ្រភឱដ្ឋមហិំសាទីនំ តិរច្ឆានគតានំ. តិរច្ឆានានំ បនាតិ សព្ពេសម្បិ តិរច្ឆានគតានំ. សព្ពេសន្តិ យថាវុត្តមនុស្សាទីនំ សព្ពេសំ.

ឯវំ ជីវមានកសរីរេ លព្ភមានំ អាបត្តិវិសេសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ មតសរីរេ លព្ភមានំ អាបត្តិវិសេសំ ទស្សេតុំ ‘‘មតសរីរេ’’តិអាទិមាហ. វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គមុខមគ្គានំ ចតូសុ កោដ្ឋាសេសុ ទ្វេ កោដ្ឋាសេ ឋបេត្វា យទា អបរេ ទ្វេ កោដ្ឋាសា ខាទិតា, តទា ឧបឌ្ឍក្ខាយិតំ នាម ហោតិ. ន កុថិតំ ហោតីតិ ឧទ្ធុមាតកាទិភាវេន កុថិតំ ន ហោតិ, អល្លន្តិ អត្ថោ. យទា បន សរីរំ ឧទ្ធុមាតកំ ហោតិ កុថិតំ នីលមក្ខិកសមាកិណ្ណំ កិមិកុលសមាកុលំ នវហិ វណមុខេហិ បគ្គឡិតបុព្ពកុណបភាវេន ឧបគន្តុម្បិ អសក្កុណេយ្យំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៩-៦០), តទា បារាជិកវត្ថុញ្ច ថុល្លច្ចយវត្ថុញ្ច វិជហតិ, ទុក្កដវត្ថុមេវ ហោតីតិ អាហ ‘‘កុថិតេ ទុក្កដ’’ន្តិ. កុថិតេតិ ឧទ្ធុមាតកភាវប្បត្តេ. ឦទិសេ ហិ សរីរេ យត្ថ កត្ថចិ ឧបក្កមតោ ទុក្កដំ. តថា វដ្ដកតេ មុខេ អច្ឆុបន្តំ អង្គជាតំ បវេសេន្តស្សាតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៧៣) វិវដ្ដេ មុខេ ចត្តារិ បស្សានិ, តាលុកញ្ច អប្ផុសន្តំ អង្គជាតំ បវេសេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. សចេ បន ហេដ្ឋា វា ឧបរិ វា ឧភយបស្សេហិ វា ឆុបន្តំ បវេសេតិ, បារាជិកំ. ចតូហិ បស្សេហិ អច្ឆុបន្តំ បវេសេត្វា អព្ភន្តរេ តាលុកំ ឆុបតិ, បារាជិកមេវ. ពហិ និក្ខន្តជិវ្ហាយ វា ទន្តេសុ វា អង្គជាតំ បវេសេន្តស្ស ថុល្លច្ចយន្តិ សម្ពន្ធោ. ជីវមានកសរីរេបិ ពហិ និក្ខន្តជិវ្ហាយ ថុល្លច្ចយមេវ. យទិ បន ពហិ ជិវ្ហាយ បលិវេឋេត្វា អន្តោមុខំ បវេសេតិ, បារាជិកមេវ. យទិ បន ទន្តា សុផុសិតា, អន្តោមុខេ ឱកាសោ ¶ នត្ថិ, ទន្តា ច ពហិ ឱដ្ឋមំសេន បដិច្ឆន្នា, តត្ថ វាតេន អសម្ផុដ្ឋំ អល្លោកាសំ តិលផលមត្តម្បិ បវេសេន្តស្ស បារាជិកមេវ. ឧប្បាដិតេ បន ឱដ្ឋមំសេ ទន្តេសុយេវ ឧបក្កមន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ. យោបិ ទន្តោ ពហិ និក្ខមន្តោ តិដ្ឋតិ, ន សក្កា ឱដ្ឋេហិ បិទហិតុំ, តត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

វេទនាយ អដ្ដោ បីឡិតោ វេទនាដ្ដោ. ឧម្មត្តកោតិ ចេត្ថ បិត្តុម្មត្តកោ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘យោ បិត្តវសេនា’’តិអាទិ. បិត្តវសេនាតិ ¶ ពទ្ធបិត្តវសេន. តស្មិញ្ហិ ពទ្ធបិត្តេ បិត្តកោសតោ ចលិត្វា ពហិ និក្ខមន្តេ សត្តា ឧម្មត្តកា ហោន្តិ, វិបល្លត្ថសញ្ញា ហិរោត្តប្បំ ឆឌ្ឌេត្វា អសារុប្បចរិយំ ចរន្តិ, លហុកគរុកានិ សិក្ខាបទានិ មទ្ទន្តាបិ ន ជានន្តិ, ភេសជ្ជកិរិយាយបិ អតេកិច្ឆា ហោន្តិ, ឯវរូបស្ស ឧម្មត្តកស្ស អនាបត្តិ. អពទ្ធបិត្តំ បន លោហិតំ វិយ សព្ពង្គគតំ, តម្ហិ កុបិតេ សត្តានំ កណ្ឌុកច្ឆុសរីរកម្បាទីនិ ហោន្តិ, តានិ ភេសជ្ជកិរិយាយ វូបសមន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘ពទ្ធបិត្តវសេនា’’តិ. ខិត្តចិត្តោ នាម វិស្សដ្ឋចិត្តោ យក្ខុម្មត្តកោ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘យក្ខេហិ កតចិត្តវិក្ខេបោ ខិត្តចិត្តោ’’តិ. យក្ខា កិរ ភេរវានិ អារម្មណានិ ទស្សេត្វា មុខេន ហត្ថំ បវេសេត្វា, ហទយរូបំ វា មទ្ទន្តា សត្តេ វិក្ខិត្តចិត្តេ វិបល្លត្ថសញ្ញេ ករោន្តិ, ឯវរូបស្ស ខិត្តចិត្តស្ស អនាបត្តិ. តេសំ បន ឧភិន្នំ អយំ វិសេសោ – បិត្តុម្មត្តកោ និច្ចមេវ ឧម្មត្តកោ ហោតិ, បកតិសញ្ញំ ន លភតិ. យក្ខុម្មត្តកោ អន្តរន្តរា បកតិសញ្ញំ បដិលភតិ. ឥធ បន បិត្តុម្មត្តកោ វា ហោតុ, យក្ខុម្មត្តកោ វា, យោ សព្ពសោ មុដ្ឋស្សតិ កិញ្ចិ ន ជានាតិ, អគ្គិម្បិ សុវណ្ណម្បិ គូថម្បិ ចន្ទនម្បិ ឯកសទិសំ មទ្ទន្តោវ វិចរតិ, ឯវរូបស្ស អនាបត្តិ. អន្តរន្តរា បកតិសញ្ញំ បដិលភិត្វា ញត្វា ករោន្តស្ស បន អាបត្តិយេវ. តេនាហ ‘‘ទ្វិន្នម្បិ ច ឯតេស’’ន្តិអាទិ.

អធិមត្តវេទនាយាតិ អធិកប្បមាណាយ ទុក្ខវេទនាយ. អាទិកម្មេ និយុត្តោ អាទិកម្មិកោ, យោ ច អាទិកម្មេ និយុត្តោ, សោ តស្មិំ កម្មេ អាទិភូតោ ហោតីតិ អាហ ‘‘យោ’’តិអាទិ. ឥធ បន សុទិន្នត្ថេរោ អាទិកម្មិកោ, តស្ស អនាបត្តិ. អវសេសានំ មក្កដិសមណវជ្ជិបុត្តកាទីនំ អាបត្តិយេវ. បដិបាទនំ សម្បាទនំ. ករោន្តោយេវ ហិ តំ អាបជ្ជតីតិ កិរិយំ. ឥទំ (សារត្ថ. ដី. ២.៦៦) បន យេភុយ្យវសេន វុត្តំ មេថុនធម្មេ បរូបក្កមេ សតិ សាទិយន្តស្ស អកិរិយសមុដ្ឋានភាវតោ. មេថុនប្បដិសំយុត្តាយ ហិ កាមសញ្ញាយ អភាវេន មុច្ចនតោ សញ្ញាវិមោក្ខំ. ‘‘អនាបត្តិ អជានន្តស្ស, អសាទិយន្តស្សា’’តិ (បារា. ៦៦) ហិ វុត្តំ. មេថុនចិត្តេនេវ នំ អាបជ្ជតិ, ន វិនា ចិត្តេនាតិ សចិត្តកំ. រាគវសេនេវ អាបជ្ជិតព្ពតោ លោកវជ្ជំ. កាយទ្វារេនេវ សមុដ្ឋានតោ កាយកម្មំ. ចិត្តំ បនេត្ថ អង្គមត្តំ ហោតិ ¶ , ន តស្ស វសេន កម្មភាវោ លព្ភតិ. លោភចិត្តេនេវ ¶ អាបជ្ជិតព្ពតោ អកុសលចិត្តំ. សុខសមង្គី វា ឧបេក្ខាសមង្គី វា អាបជ្ជតីតិ ទ្វិវេទនំ. ននុ សមុដ្ឋានាទីនិ អាបត្តិយា ហោន្តិ, ន សិក្ខាបទស្ស, អថ កស្មា សិក្ខាបទស្ស សមុដ្ឋានាទីនិ វុត្តានីតិ អាហ ‘‘ឥមានិ ច សមុដ្ឋានាទីនិ នាមា’’តិអាទិ. អាបត្តិយា ហោន្តីតិ អជ្ឈាចារស្ស ហោន្តិ.

មុននតោ អនុមុននតោ មុតិ, ញាណំ, តំ ឯតស្ស អត្ថីតិ មុតិមា, ញាណវាតិ អត្ថោ.

បឋមបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២. ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា

ឯត្ថាតិ ឯតេសុ ទ្វីសុ. ឯកកុដិកាទិភេទោ សព្ពោបិ គាមោតិ វេទិតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ឯកកុដិកាទិភេទោតិ យស្មិំ គាមេ ឯកា ឯវ កុដិ ឯកំ គេហំ សេយ្យថាបិ មលយជនបទេ, អយំ ឯកកុដិកោ គាមោ នាម. អាទិសទ្ទេន ‘‘ទ្វិកុដិកោបិ គាមោ, តិកុដិកោបិ គាមោ, ចតុក្កុដិកោបិ គាមោ’’តិ (បារា. ៩២) វុត្តប្បភេទំ សង្គណ្ហាតិ. អភិនវនិវិដ្ឋោ ឯកកុដិកាទិគាមោ បន យាវ មនុស្សា បវិសិត្វា វាសំ ន កប្បេន្តិ, តាវ គាមសង្ខំ ន គច្ឆតិ. កិំភូតោតិ អាហ ‘‘បរិក្ខិត្តោ វា’’តិអាទិ. តត្ថ បរិក្ខិត្តោ នាម ឥដ្ឋកបាការំ អាទិំ កត្វា អន្តមសោ កណ្ដកសាខាហិបិ បរិក្ខិត្តោ. តព្ពិបរីតោ អបរិក្ខិត្តោ. អមនុស្សោ នាម យោ សព្ពសោ វា មនុស្សានំ អភាវេន យក្ខបរិគ្គហភូតោ, យតោ វា មនុស្សា កេនចិ ករណីយេន បុនបិ អាគន្តុកាមា ឯវ អបក្កន្តា, យតោ បន និរបេក្ខា ហុត្វា បក្កមន្តិ, សោ គាមសង្ខំ ន គច្ឆតិ. ន កេវលំ ឯកកុដិកាទិភេទោវាតិ អាហ ‘‘អន្តមសោ’’តិអាទិ. យោ កោចិ សត្ថោបីតិ ជង្ឃសត្ថសកដសត្ថាទីសុ យោ កោចិ សត្ថោបិ. ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ និគមនគរានិ វិយ គាមគ្គហណេនេវ គាមូបចារោបិ សង្គហិតោតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ចា’’តិ. អញ្ញថា បន មាតិកាយ អនវសេសតោ អវហារដ្ឋានបរិគ្គហោ កតោ នាម ន ហោតិ, ន ច ពុទ្ធា សាវសេសំ បារាជិកំ បញ្ញាបេន្តិ.

តត្ថាតិ តេសុ គាមគាមូបចារេសុ. ទ្វារេតិ និព្ពកោសស្ស ឧទកបតនដ្ឋានតោ អព្ភន្តរេ. អន្តោគេហេតិ បមុខស្ស អព្ភន្តរេ. កតបរិក្ខេបោតិ ¶ បាការវតិអាទីហិ កតបរិក្ខេបោ. សុប្បបតនាទិបរិច្ឆេទោ បនេត្ថ អបរិក្ខិត្តឃរំ សន្ធាយ វុត្តោ. ន កេវលំ ឃរស្ស បុរតោ, អថ ខោ សមន្តតោ តត្តកោវ បរិច្ឆេទោ ឃរូបចារោ នាមាតិ គហេតព្ពំ. ‘‘បុរតោ’’តិអាទិកំ បន លោកិយេហិ ¶ តថាករណតោ វុត្តំ. ថាមមជ្ឈិមស្សាតិ មជ្ឈិមថាមស្ស, នេវ អប្បថាមស្ស, ន មហាថាមស្សាតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘យថា តរុណមនុស្សា’’តិអាទិនា យថា មាតុគាមោ កាកេ ឧឌ្ឌាបេន្តោ ឧជុកមេវ ហត្ថំ ឧក្ខិបិត្វា លេឌ្ឌុំ ខិបតិ, យថា ច ឧទកុក្ខេបេ ឧទកំ ខិបន្តិ, ឯវំ ខិត្តស្ស លេឌ្ឌុស្ស បតិតដ្ឋានំ បដិក្ខិបតិ. បវត្តិត្វាតិ លុឋិត្វា, បរិវត្តិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស សចេ ទ្វេ ឥន្ទខីលា ហោន្តីតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) តស្ស បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស សចេ អនុរាធបុរស្សេវ ទ្វេ ឧម្មារា ហោន្តិ. យស្ស បន ឯកោ, តស្ស គាមទ្វារពាហានំ វេមជ្ឈេ ឋិតស្ស លេឌ្ឌុបាតព្ភន្តរំ គាមូបចារោ នាម. យត្រ បន ឥន្ទខីលោ នត្ថិ, តត្រ គាមទ្វារពាហានំ វេមជ្ឈំ. យត្រ ទ្វារពាហាបិ នត្ថិ, តត្ថ ឧភោសុ បស្សេសុ វតិយា វា បាការស្ស វា កោដិវេមជ្ឈំវ ឥន្ទខីលដ្ឋានិយត្តា ឥន្ទខីលោតិ គហេតព្ពំ. យោ បន គាមោ បុព្ពេ មហា ហុត្វា បច្ឆា កុលេសុ នដ្ឋេសុ អប្បកោ ហោតិ, សោ ឃរូបចារតោ លេឌ្ឌុបាតេនេវ បរិច្ឆិន្ទិតព្ពោ. បុរិមបរិច្ឆេទោ បនស្ស បរិក្ខិត្តស្សាបិ អបរិក្ខិត្តស្សាបិ អប្បមាណមេវាតិ. ននុ ចេតំ អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារទស្សនំ បទភាជនេន វិរុទ្ធមិវ ទិស្សតិ. តត្ថ ហិ ‘‘គាមូបចារោ នាម បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឥន្ទខីលេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ (បារា. ៩២) វត្វា ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ (បារា. ៩២) ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ន បន តំ លេឌ្ឌុបាតំ គាមសង្ខេបំ កត្វា តតោ បរំ គាមូបចារោតិ វុត្តោតិ អាហ ‘‘បទភាជនេបិ ហិ ឥមិនាវ នយេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ’’តិ.

អយមេត្ថ អធិប្បាយោ – ឥធ គាមោ នាម ទុវិធោ ហោតិ បរិក្ខិត្តោ ច អបរិក្ខិត្តោ ច (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២). តត្រ បរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបោយេវ បរិច្ឆេទោ. តស្មា តស្ស វិសុំ បរិច្ឆេទំ អវត្វា ‘‘គាមូបចារោ នាម បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឥន្ទខីលេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ បាឡិយំ វុត្តំ. អបរិក្ខិត្តស្ស បន គាមស្ស គាមបរិច្ឆេទោ វត្តព្ពោ. តស្មា តស្ស ¶ គាមស្ស គាមបរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ ‘‘អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឃរូបចារេ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ (បារា. ៩២) វុត្តំ. គាមបរិច្ឆេទេ ច ទស្សិតេ គាមូបចារលក្ខណំ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សក្កា ញាតុន្តិ បុន ‘‘តត្ថ ឋិតស្ស មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស លេឌ្ឌុបាតោ’’តិ ន វុត្តំ, អត្ថោ បន តត្ថាបិ អយមេវ យថាវុត្តោតិ. យោ បន ឃរូបចារេ ឋិតស្ស លេឌ្ឌុបាតំយេវ ‘‘គាមូបចារោ’’តិ វទតិ, តស្ស ឃរូបចារោ ‘‘គាមោ’’តិ អាបជ្ជតិ. តតោ ឃរំ ឃរូបចារោ, គាមោ គាមូបចារោតិ ឯស វិភាគោ សង្ករីយតិ. អសំករតោ ចេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. តស្មា បាឡិញ្ច អដ្ឋកថញ្ច សំសន្ទិត្វា វុត្តនយេនេវេត្ថ គាមោ, គាមូបចារោ ច វេទិតព្ពោតិ.

តត្ថាតិ ¶ តេសុ ទ្វីសុ ឧបចារេសុ. យ្វាយំ ឧបចារោ ទស្សិតោតិ សម្ពន្ធោ. វិកាលេ គាមប្បវេសនាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន អសំកច្ចិកាគាមប្បវេសនំ (បាចិ. ១២២៥) សង្គណ្ហាតិ. យោ បន បរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ឧបចារោ វុត្តោ, សោ ន កត្ថចិ វិនយបិដកេ ឧបយោគំ គតោ. កេវលំ អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបោកាសតោ អបរោ ឯកោ លេឌ្ឌុបាតោ គាមូបចារោ នាមាតិ ញាបនត្ថំ វុត្តោ. ឯវំ វុត្តេ ហិ ញាយតិ ‘‘បរិក្ខិត្តស្សាបិ ចេ គាមស្ស ឯកោ លេឌ្ឌុបាតោ កប្បិយភូមិ សមានោ ឧបចារោតិ វុត្តោ, បគេវ អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបោកាសតោ ឯកោ’’តិ. ឥមេសំ បរិច្ឆេទទស្សនត្ថន្តិ ឥមេសំ គាមារញ្ញានំ បរិច្ឆេទទស្សនត្ថំ វុត្តា អដ្ឋកថាយំ. បារាជិកវត្ថុន្តិ បាទគ្ឃនកំ. អវហរន្តស្សាតិ គណ្ហន្តស្ស.

អទិន្នន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ៩២) ទន្តបោនសិក្ខាបទេ អត្តនោ សន្តកម្បិ អប្បដិគ្គហិតកំ កប្បិយំ អជ្ឈោហរណីយំ វុច្ចតិ, ឥធ បន យំ កិញ្ចិ បរបរិគ្គហិតំ សសាមិកំ ភណ្ឌំ, តទេតំ តេហិ សាមិកេហិ កាយេន វា វាចាយ វា ន ទិន្នន្តិ អទិន្នំ. អវហារប្បហោនកមេវ បន ទស្សេតុំ ‘‘អញ្ញស្ស មនុស្សជាតិកស្ស សន្តក’’ន្តិ វុត្តំ. សង្ខាសទ្ទស្សេវ ត-ការេន វឌ្ឍេត្វា វុត្តត្តា ‘‘សង្ខា សង្ខាតន្តិ អត្ថតោ ឯក’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ អត្ថតោ ឯកន្តិ បទត្ថតោ ឯកំ, អនត្ថន្តរន្តិ វុត្តំ ហោតិ. កោដ្ឋាសស្សេតំ នាមំ ភាគតោ ¶ សង្ខាយតិ ឧបដ្ឋាតីតិ កត្វា. បបញ្ចសង្ខាតិ សត្តានំ សំសារេ បបញ្ចេន្តិ ចិរាយន្តីតិ បបញ្ចា, តណ្ហាមានទិដ្ឋិយោ, យស្ស វា ឧប្បន្នា, តំ ‘‘រត្តោ’’តិ វា ‘‘មត្តោ’’តិ វា ‘‘មិច្ឆាទិដ្ឋិនិវិដ្ឋោ’’តិ វា បបញ្ចេន្តិ ព្យញ្ជេន្តីតិ បបញ្ចា, សង្ខា វុច្ចតិ កោដ្ឋាសោ, បបញ្ចាវ សង្ខា បបញ្ចសង្ខា, បបញ្ចកោដ្ឋាសាតិ អត្ថោ, តណ្ហាមានទិដ្ឋិយោតិ វុត្តំ ហោតិ. ថេយ្យចិត្តសង្ខាតោតិ ‘‘ថេយ្យចិត្តោ’’តិ កថិតោ. ឯកោ ចិត្តកោដ្ឋាសោតិ វិស្សាសតាវកាលិកាទិគ្គាហវសប្បវត្តអថេយ្យចិត្តកោដ្ឋាសតោ អញ្ញោ ចិត្តកោដ្ឋាសោ. ថេយ្យសង្ខាតេនាតិ ថេយ្យភូតចិត្តកោដ្ឋាសេន. យទិ ឯវំ អថ កស្មា ឯតស្ស វិភង្គេ ‘‘ថេយ្យចិត្តោ អវហរណចិត្តោ’’តិ (បារា. ៩២) វុត្តន្តិ អាហ ‘‘យោ ចា’’តិអាទិ. ព្យញ្ជនំ អនាទិយិត្វាតិ ព្យញ្ជនេ អាទរំ អកត្វាតិ អត្ថោ, សទ្ទត្ថមនបេក្ខិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អត្ថមេវាតិ ភាវត្ថមេវ.

តេ បន អវហារាតិ តេ បញ្ចវីសតិ អវហារា. សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកវសេន នានាវិធោ ភណ្ឌោ ឯតស្ស បញ្ចកស្សាតិ នានាភណ្ឌំ, បញ្ចន្នំ អវហារានំ សមូហោ បញ្ចកំ, បញ្ចបរិមាណមស្សាតិ វា បញ្ចកំ, នានាភណ្ឌមេវ បញ្ចកំ នានាភណ្ឌបញ្ចកំ. សវិញ្ញាណកវសេន ឯកោ ភណ្ឌោ ឯតស្សាតិ ឯកភណ្ឌំ. សេសំ វុត្តនយមេវ. សាហត្ថិកោវ បញ្ចកំ ¶ សាហត្ថិកបញ្ចកំ. អាទិបទវសេន ចេតំ នាមំ កុសលាទិត្តិកស្ស កុសលត្តិកវោហារោ វិយ. តស្មា សាហត្ថិកាទិបញ្ចកន្តិ អត្ថតោ ទដ្ឋព្ពំ. ឯស នយោ សេសេសុ បញ្ចកទ្វយេសុ. ឯតស្សេវាតិ ‘‘អាទិយេយ្យា’’តិ ឯតស្សេវ មាតិកាបទស្ស. ឥមេសំ បទានំ វសេនាតិ ឥមេសំ បញ្ចន្នំ បទានំ វសេន. ឯត្ថ ច បឋមបទំ អភិយោគវសេន វុត្តំ, ទុតិយបទំ អញ្ញេសំ ភណ្ឌំ ហរន្តស្ស គច្ឆតោ វសេន, តតិយបទំ ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌវសេន, ចតុត្ថំ សវិញ្ញាណកវសេន, បញ្ចមំ ថលេ និក្ខិត្តាទិវសេន វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឥទានិ នេសំ អត្ថយោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ ទ្វីសុ បញ្ចកេសុ. ឥតរន្តិ ឯកភណ្ឌបញ្ចកំ. អារាមន្តិ បុប្ផារាមផលារាមំ. អភិយុញ្ជតីតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០២) បរសន្តកំ ‘‘មម សន្តកោវ អយ’’ន្តិ មុសា ភណិត្វា អភិយុញ្ជតិ ចោទេតិ, អដ្ដំ ករោតីតិ អត្ថោ. សម្បជានមុសាវាទេបិ អទិន្នាទានស្ស បុព្ពបយោគត្តា ទុក្កដន្តិ អាហ ‘‘អាបត្តិ ¶ ទុក្កដស្សា’’តិ, ទុក្កដសង្ខាតា អាបត្តិ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. អថ វា ទុក្កដសញ្ញិតស្ស វីតិក្កមស្ស អាបជ្ជនន្តិ អត្ថោ. ឯស នយោ ‘‘អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិអាទីសុ. សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតីតិ វិនិច្ឆយកុសលតាយ, ពលវនិស្សិតាទិភាវេន វា អារាមសាមិកស្ស សំសយំ ជនេតិ. កថំ? តញ្ហិ តថា វិនិច្ឆយប្បសុតំ ទិស្វា សាមិកោ ចិន្តេតិ ‘‘សក្ខិស្សាមិ នុ ខោ អហំ ឥមំ អារាមំ អត្តនោ កាតុំ, ន សក្ខិស្សាមិ នុ ខោ’’តិ. ឯវំ តស្ស វិមតិ ឧប្បជ្ជមានា តេន ឧប្បាទិតា ហោតិ. ធុរំ និក្ខិបតីតិ យទា បន សាមិកោ ‘‘អយំ ថទ្ធោ កក្ខឡោ ជីវិតព្រហ្មចរិយន្តរាយម្បិ មេ ករេយ្យ, អលំ ទានិ មយ្ហំ ឥមិនា អារាមេនា’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, ឧស្សាហំ ឋបេតិ, អត្តនោ សន្តកករណេ និរុស្សាហោ ហោតីតិ អត្ថោ. អាបត្តិ បារាជិកស្ស សចេ សយម្បិ កតធុរនិក្ខេបោ ចាតិ អធិប្បាយោ. អថ បន សាមិកេន ធុរេ និក្ខិត្តេបិ អភិយុញ្ជកោ ធុរំ អនិក្ខិបិត្វាវ ‘‘ឥមំ សុដ្ឋុ បីឡេត្វា មម អាណាបវត្តិំ ទស្សេត្វា កិង្ការប្បដិស្សាវិភាវេ ឋបេត្វា ទស្សាមី’’តិ ទាតព្ពភាវេ សឧស្សាហោ, រក្ខតិ តាវ. អថាបិ អភិយុញ្ជកោ អច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘ន ទានិ ឥមំ ឥមស្ស ទស្សាមី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, សាមិកោ បន ធុរំ ន និក្ខិបតិ, បក្ខំ បរិយេសតិ, កាលំ អាគមេតិ, ‘‘លជ្ជិបរិសំ តាវ លភាមិ, បច្ឆា ជានិស្សាមី’’តិ គហណេយេវ សឧស្សាហោ ហោតិ, រក្ខតិយេវ. យទា បន ‘‘សោបិ ន ទស្សាមី’’តិ, ‘‘សាមិកោបិ ន លច្ឆាមី’’តិ ឯវំ ឧភោ ធុរំ និក្ខិបន្តិ, តទា អភិយុញ្ជកស្ស បារាជិកំ.

អញ្ញស្ស ភណ្ឌំ ហរន្តោតិ វេតនេន វា មិត្តភាវេន វា អញ្ញស្ស ភណ្ឌំ ហរន្តោ. សីសេ ភារន្តិ ¶ សីសេ ឋិតភារំ. សីសស្ស តាវ បុរិមគលេ គលវាដកោ, បិដ្ឋិគលេ កេសញ្ចិ កេសន្តេ អាវដ្ដោ ហោតិ, គលស្សេវ ឧភោសុ បស្សេសុ កេសញ្ចិ កេសា ឱរុយ្ហ ជាយន្តិ, យេ ‘‘កណ្ណចូឡិកា’’តិ វុច្ចន្តិ, តេសំ អធោភាគោ ចាតិ អយំ ហេដ្ឋិមកោ បរិច្ឆេទោ, តតោ ឧបរិ សីសំ, ឯត្ថន្តរេ ឋិតភារន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ខន្ធំ ឱរោបេតីតិ ឧភោសុ បស្សេសុ កណ្ណចូឡិកាហិ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា, កប្បរេហិ បដ្ឋាយ ឧបរិ, បិដ្ឋិគលាវដ្ដតោ ច គលវាដកតោ ច បដ្ឋាយ ហេដ្ឋា, បិដ្ឋិវេមជ្ឈាវដ្ដតោ ច ឧរបរិច្ឆេទមជ្ឈេ, ហទយាវាដកតោ ច បដ្ឋាយ ឧបរិ ខន្ធោ, តំ ឱរោបេតិ.

អយំ ¶ បនេត្ថ វិនិច្ឆយោ – យោ ភិក្ខុ ‘‘ឥទំ គហេត្វា ឯត្ថ យាហី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០១) សាមិកេហិ អនាណត្តោ សយមេវ ‘‘មយ្ហំ ឥទំ នាម ទេថ, អហំ វោ ភណ្ឌំ វហាមី’’តិ តេសំ ភណ្ឌំ សីសេន អាទាយ គច្ឆន្តោ ថេយ្យចិត្តេន តំ ភណ្ឌំ អាមសតិ, ទុក្កដំ. យថាវុត្តសីសបរិច្ឆេទំ អនតិក្កមន្តោវ ឥតោ ចិតោ ច ឃំសន្តោ សារេតិបិ បច្ចាសារេតិបិ, ថុល្លច្ចយំ. ខន្ធំ ឱរោបិតមត្តេ កិញ្ចាបិ សាមិកានំ ‘‘វហតូ’’តិ ចិត្តំ អត្ថិ, តេហិ បន អនាណត្តត្តា បារាជិកំ. ខន្ធំ បន អនោរោបេត្វាបិ សីសតោ កេសគ្គមត្តម្បិ ចាវេន្តស្ស បារាជិកំ. យមកភារស្ស បន ឯកោ ភាគោ សីសេ បតិដ្ឋាតិ, ឯកោ បិដ្ឋិយំ, តត្ថ ទ្វិន្នំ ឋានានំ វសេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. អយំ បន សុទ្ធសីសភារស្សេវ វសេន វុត្តោ. យោ ចាយំ សីសភារេ វុត្តោ, ខន្ធភារាទីសុបិ អយមេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

ឧបនិក្ខិត្តំ ភណ្ឌន្តិ សង្គោបនត្ថាយ អត្តនោ ហត្ថេ បរេហិ ឋបិតភណ្ឌំ. អហំ ន គណ្ហាមីតិ សម្ពន្ធោ. អតីតត្ថេ ចេតំ វត្តមានវចនំ, នាហំ គហេសិន្តិ អត្ថោ. ទុក្កដំ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១១) សម្បជានមុសាវាទេបិ អទិន្នាទានស្ស បុព្ពបយោគត្តា. ‘‘កិំ តុម្ហេ ភណថ, នេវិទំ មយ្ហំ អនុរូបំ, ន តុម្ហាក’’ន្តិអាទីនិ វទន្តស្សាបិ ទុក្កដមេវ. សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតីតិ ‘‘រហោ មយា ឯតស្ស ហត្ថេ ឋបិតំ, ន អញ្ញោ កោចិ ជានាតិ, ទស្សតិ នុ ខោ មេ, នោ’’តិ សាមិកស្ស វិមតិំ ឧប្បាទេតិ. ធុរំ និក្ខិបតីតិ តស្ស ផរុសាទិភាវំ ទិស្វា ឧស្សាហំ ឋបេតិ. តត្រ សចាយំ ភិក្ខុ ‘‘កិលមេត្វា នំ ទស្សាមី’’តិ ទានេ សឧស្សាហោ, រក្ខតិ តាវ. សចេ សោ ទានេ និរុស្សាហោ, ភណ្ឌសាមិកោ បន គហណេ សឧស្សាហោ, រក្ខតេវ. យទិ បន សោ តស្មិំ ទានេ និរុស្សាហោ, ភណ្ឌសាមិកោបិ ‘‘ន មយ្ហំ ទស្សតី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, ឯវំ ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន ភិក្ខុនោ បារាជិកំ. យទិបិ មុខេន ‘‘ទស្សាមី’’តិ វទតិ, ចិត្តេន បន អទាតុកាមោ, ឯវម្បិ សាមិកស្ស ធុរនិក្ខេបេន ភិក្ខុនោ បារាជិកំ.

សហភណ្ឌហារកំ ¶ នេស្សាមីតិ ‘‘សហភណ្ឌហារកំ ភណ្ឌំ នេស្សាមី’’តិ ចិន្តេត្វា. បឋមំ បាទំ អតិក្កាមេតីតិ ភណ្ឌហារកំ តជ្ជេត្វា តស្ស គមនបថំ វារេត្វា អត្តនា រុចិតមគ្គំ ឯកបាទំ អតិក្កាមេតិ. ថលដ្ឋន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៥) ថលេ និក្ខិត្តំ, ភូមិតលេ វា បាសាណបព្ពតតលាទីសុ វា យត្ថ កត្ថចិ បដិច្ឆន្នេ វា អប្បដិច្ឆន្នេ វា ឋបិតន្តិ អត្ថោ. ផន្ទាបេតិ, ថុល្លច្ចយន្តិ យោ ផន្ទាបេតិ ¶ , តស្ស បយោគេ បយោគេ ថុល្លច្ចយំ, អាមសនេ ទុក្កដំ, ផន្ទាបនេ ថុល្លច្ចយញ្ច វិសុំ វិសុំ ថេយ្យចិត្តេន អាមសនផន្ទាបនបយោគេ ករោន្តស្សេវ ហោតិ. ‘‘ឯកបយោគេន គណ្ហន្តស្ស បន ឧទ្ធារេ បារាជិកមេវ, ន ទុក្កដថុល្លច្ចយានី’’តិ វទន្តិ. ឋានាតិ ឋិតដ្ឋានតោ. សចេ តំ ថលដ្ឋំ រាសិកតំ ហោតិ, អន្តោកុម្ភិយំ ភាជនគតករណមុដ្ឋិច្ឆេទនវិនិច្ឆយេន វិនិច្ឆិនិតព្ពំ. សចេ ឯកាពទ្ធំ សិលេសនិយ្យាសាទិ, បក្កមធុផាណិតវិនិច្ឆយេន វិនិច្ឆិនិតព្ពំ. សចេ គរុកំ ហោតិ ភារពទ្ធំ លោហបិណ្ឌិតេលមធុឃដាទិ វា, កុម្ភិយំ ឋានាចាវនវិនិច្ឆយេន វិនិច្ឆិនិតព្ពំ. សង្ខលិកាពទ្ធស្ស ច ឋានភេទោ សល្លក្ខេតព្ពោ. បត្ថរិត្វា ឋបិតំ បន បាវារត្ថរណកដសារកាទិំ ឧជុកំ គហេត្វា អាកឌ្ឍតិ, បារិមន្តេ ឱរិមន្តេន ផុដ្ឋោកាសំ អតិក្កន្តេ បារាជិកំ. តថេវ គហេត្វា បរតោ បេល្លតិ, បារិមន្តេ ផុដ្ឋោកាសំ ឱរិមន្តេ អតិក្កន្តេ បារាជិកំ. វាមតោ វា ទក្ខិណតោ វា អបនាមេន្តស្ស វាមន្តេន វា ទក្ខិណន្តេន វា ផុដ្ឋោកាសំ ទក្ខិណន្តេ វា វាមន្តេ វា អតិក្កន្តេ បារាជិកំ. វេឋេត្វា ឧទ្ធរតិ, កេសគ្គមត្តំ អាកាសគតំ ករោន្តស្ស បារាជិកំ.

សកោ ហត្ថោ សហត្ថោ, តេន និព្ពត្តោ, តស្ស វា សម្ពន្ធីតិ សាហត្ថិកោ, អវហារោ. អាណាបនំ អាណត្តិ, តាយ អាណត្តិយា និព្ពត្តោ អវហារោ អាណត្តិកោ. និស្សជ្ជនំ និស្សគ្គោ, សុង្កឃាតដ្ឋានេ, បរិកប្បិតោកាសេ ច ឋត្វា ភណ្ឌស្ស ពហិ និបាតនំ, និស្សគ្គោវ និស្សគ្គិយោ. កិរិយាសិទ្ធិតោ បុរេតរមេវ បារាជិកាបត្តិសង្ខាតំ អត្ថំ សាធេតីតិ អត្ថសាធកោ. ធុរស្ស អាលយសង្ខាតស្ស ភារស្ស និក្ខិបនំ បរិច្ចជនំ និរុស្សាហភាវាបជ្ជនំ ធុរនិក្ខេបោ. ឥទានិ ព្យញ្ជនេ អាទរំ អកត្វា តេសំ អត្ថមត្តមេវ ទស្សេន្តោ ‘‘តត្ថ សាហត្ថិកោ នាមា’’តិអាទិមាហ. សហត្ថាតិ សហត្ថេន. ករណត្ថេ ហិ ឥទំ និស្សក្កវចនំ. ‘‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ អវហរា’’តិ អញ្ញំ អាណាបេតីតិ ឯត្ថាបិ អាណត្តិក្ខណេ ឯវ អាបត្តិ ទដ្ឋព្ពា. យទិ ឯវំ ឥមស្ស, អត្ថសាធកស្ស ច កោ វិសេសោតិ? តំ ខណំ ឯវ គហណេ និយុញ្ជនំ អាណត្តិកបយោគោ, កាលន្តរេន គហណត្ថំ និយោគោ អត្ថសាធកោតិ (សារត្ថ. ដី. ២.៩២; វិ. វិ. ដី. ១.៩២) អយមេតេសំ វិសេសោតិ. តេនេវាហ ‘‘អសុកស្ស ភណ្ឌំ យទា សក្កោសិ, តទា តំ អវហរាតិ អាណាបេតី’’តិ.

សុង្កឃាតបរិកប្បិតោកាសានន្តិ ¶ សុង្កឃាតញ្ច បរិកប្បិតោកាសោ ច សុង្កឃាតបរិកប្បិតោកាសា, ¶ តេសំ. តត្ថ សុង្កឃាតន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១៣) រុក្ខបព្ពតាទិសញ្ញាណេន និយមិតស្ស សុង្កដ្ឋានស្សេតំ អធិវចនំ. តញ្ហិ យស្មា តតោ រាជទេយ្យភាគំ សុង្កំ អទត្វា នីហរន្តា រញ្ញោ សុង្កំ ហនន្តិ វិនាសេន្តិ, តស្មា ‘‘សុង្កឃាត’’ន្តិ វុត្តំ.

កោចិ បរបរិវេណាទីនិ បវិដ្ឋោ កិញ្ចិ លោភនេយ្យភណ្ឌំ ទិស្វា ទ្វារប្បមុខាទិវសេន យំ ឋានំ ‘‘សចេ មំ ឯត្ថន្តរេ បស្សិស្សន្តិ, ទដ្ឋុកាមតាយ គហេត្វា វិចរន្តោ វិយ ទស្សាមិ, នោ ចេ បស្សិស្សន្តិ, ហរិស្សាមី’’តិ បរិកប្បេតិ, អយំ បរិកប្បិតោកាសោ. អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១២១) អត្ថសាធកចេតនាក្ខណេយេវ បារាជិកំ. សចេបិ អវហារកោ សដ្ឋិវស្សាតិក្កមេនបិ តំ ភណ្ឌំ អវហរតិ, អាណាបកោ ច អន្តរាយេវ កាលំ ករោតិ, ហីនាយ វា អាវត្តតិ, អស្សមណោវ ហុត្វា កាលំ វា ករិស្សតិ, ហីនាយ វា អាវត្តិស្សតិ, អវហារកស្ស បន អវហារក្ខណេយេវ បារាជិកំ. បាទគ្ឃនកតេលន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩៤) ឯត្ថ បាទោ នាម កហាបណស្ស ចតុត្ថោ ភាគោ, តំ អគ្ឃតីតិ បាទគ្ឃនកំ, បាទគ្ឃនកញ្ច តំ តេលញ្ចាតិ បាទគ្ឃនកតេលំ. ឧបាហនា អាទិ យេសំ វត្ថូនំ តានិ ឧបាហនាទីនិ. អាទិសទ្ទេន ទុកូលសាដកចម្មក្ខណ្ឌាទីនំ គហណំ. បក្ខិបតីតិ ថេយ្យចិត្តេន បក្ខិបតិ. តេនាហ ‘‘ហត្ថតោ មុត្តមត្តេយេវ បារាជិក’’ន្តិ សចេ បន អត្តនោបិ កុម្ភិយំ អញ្ញោ សប្បិំ វា តេលំ វា អាកិរតិ, តត្រ ចាយំ ថេយ្យចិត្តេន តេលបិវនកំ ភណ្ឌំ បក្ខិបតិ, វុត្តនយេនេវ បារាជិកំ.

កាយេន វា វាចាយ វា បយុញ្ជនំ អាណាបនំ បយោគោ, អាណត្តស្ស ភណ្ឌគ្គហណតោ បុព្ពត្តា បុព្ពោ, ឥតិ បុព្ពោ ច សោ បយោគោ ចាតិ បុព្ពបយោគោ. បយោគេន សហ វត្តមានោ អវហារោ សហបយោគោ. សមំ ឯកី ហុត្វា វិទហិត្វា មន្តេត្វា អវហរណំ សំវិធាវហារោ, អញ្ញមញ្ញំ សញ្ញុប្បត្តិយា កតាវហារោតិ វុត្តំ ហោតិ. បុព្ពណ្ហាទិកាលបរិច្ឆេទេន សញ្ជាននំ សង្កេតោ, តស្ស កម្មំ សង្កេតកម្មំ. និមិត្តស្ស កម្មំ និមិត្តកម្មំ, សញ្ញុប្បាទនត្ថំ កស្សចិ និមិត្តស្ស ករណន្តិ អត្ថោ. តត្ថាតិ យថាវុត្តេសុ បុព្ពបយោគាទីសុ បញ្ចសុ. ខិលាទីនិ សង្កាមេត្វា ខេត្តាទិគ្គហណវសេនាតិ ខិលំ, រជ្ជុំ, វតិំ, មរិយាទំ វា បាការំ ¶ វា សង្កាមេត្វា ខេត្តគ្គហណវសេន, ខិលំ, រជ្ជុំ, វតិំ, មរិយាទំ វា បាការំ វា សង្កាមេត្វា វត្ថុគ្គហណវសេន. សចេ បន ទ្វីហិ ខិលេហិ គហេតព្ពំ ហោតិ, បឋមេ ខិលេ ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយេ បារាជិកំ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៤). សចេ តីហិ គហេតព្ពំ ហោតិ, បឋមេ ទុក្កដំ, ទុតិយេ ថុល្លច្ចយំ, តតិយេ បារាជិកំ. ឯវំ ពហុកេសុបិ អវសានេ ទ្វេ ឋបេត្វា បុរិមេហិ ទុក្កដំ, អវសានេ ទ្វិន្នំ ឯកេន ថុល្លច្ចយំ ¶ , ឥតរេន បារាជិកំ. រជ្ជុបសារណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. យំ បន សមន្តបាសាទិកាយំ ‘‘តញ្ច ខោ សាមិកានំ ធុរនិក្ខេបេនា’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០៤) វុត្តំ, តំ ‘‘ខេត្តំ អភិយុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិ (បារា. ១០៤) -អធិការេ វុត្តត្តា អភិយោគវសេន គហណំ សន្ធាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. សំវិទហិត្វាតិ ឯតស្សេវ វេវចនំ. សំមន្តយិត្វាតិ ឯកច្ឆន្ទតាយ ឯកជ្ឈាសយតាយ ភណិត្វាតិ អត្ថោ. ឥមស្មិំ អវហារេ អសម្មោហត្ថំ ‘‘ឯវំ សំវិទហិត្វា គតេសុ ហី’’តិអាទិមាហ. សញ្ជាននកម្មន្តិ បុព្ពណ្ហាទិកាលបរិច្ឆេទវសេន សញ្ញាណករណំ. តេនាហ ‘‘សចេ ហី’’តិអាទិ.

ឯត្ថ ច ‘‘បុរេភត្តំ អវហរា’’តិ វុត្តេ (បារា. អដ្ឋ. ១.១១៩) អជ្ជ វា បុរេភត្តំ អវហរតុ, ស្វេ វា, អនាគតេ វា សំវច្ឆរេ, នត្ថិ វិសង្កេតោ, ឧភិន្នម្បិ បារាជិកំ. សចេ បន ‘‘អជ្ជ បុរេភត្តំ អវហរា’’តិ វុត្តេ ស្វេ អវហរតិ. ‘‘អជ្ជា’’តិ និយមិតំ សង្កេតំ អតិក្កម្ម បច្ឆា អវហដំ ហោតិ. សចេ ‘‘ស្វេ បុរេភត្តំ អវហរា’’តិ វុត្តេ អជ្ជ បុរេភត្តំ អវហរតិ, ‘‘ស្វេ’’តិ និយមិតំ តំ សង្កេតំ អបត្វា បុរេ អវហដំ ហោតិ, ឯវំ អវហរន្តស្ស អវហារកស្សេវ បារាជិកំ, មូលដ្ឋស្ស អនាបត្តិ. ‘‘ស្វេវ បុរេភត្ត’’ន្តិ វុត្តេ តទហេវ វា, ស្វេ បច្ឆាភត្តំ វា អវហរន្តោបិ តំសង្កេតតោ បុរេ ច បច្ឆា ច អវហរតិ. យោ បន ឯវំអកត្វា យថាបរិច្ឆិន្នកាលមេវ អវហរតិ, អយំ សង្កេតតោ អបុរេ អបច្ឆា តំ អវហរតីតិ វេទិតព្ពោ. ឯស នយោ បច្ឆាភត្តរត្តិន្ទិវេសុបិ, បុរិមយាមមជ្ឈិមយាមបច្ឆិមយាមកាឡជុណ្ហមាសឧតុសំវច្ឆរាទិវសេនាបិ ឯត្ថ សង្កេតវិសង្កេតតា វេទិតព្ពា. បរភណ្ឌាវហារសញ្ញុប្បាទស្ស ហេតុត្តា អក្ខិនិខណាទីនេវ និមិត្តន្តិ អក្ខិនិខណាទិនិមិត្តំ, តស្ស ករណំ អក្ខិនិខណាទិនិមិត្តករណំ. អាទិសទ្ទេន ភមុកុក្ខេបសីសកម្បនហត្ថលង្ឃនបាណិប្បហារអង្គុលិផោដនគីវុន្នាមនឧក្កាសនាទិអនេកប្បការំ សង្គណ្ហាតិ. សេសមេត្ថ សង្កេតកម្មេ វុត្តនយមេវ.

ថេនោ ¶ វុច្ចតិ ចោរោ, តស្ស ភាវោ ថេយ្យំ, តេន អវហរណំ ថេយ្យាវហារោ. បសយ្ហ អភិភវិត្វា អវហរណំ បសយ្ហាវហារោ. វត្ថសុត្តាទិកំ បរិច្ឆិជ្ជ កប្បនំ បរិកប្បោ, តេន អវហរណំ បរិកប្បាវហារោ. តិណបណ្ណាទីហិ បដិច្ឆន្នស្ស អវហារោ បដិច្ឆន្នាវហារោ. កុសេន អវហារោ កុសាវហារោ. កូដមានកូដកហាបណាទីហីតិ ឯត្ថ កូដមានំ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១០; ម. និ. អដ្ឋ. ១.២៩៣; បុ. ប. អដ្ឋ. ១៧៩) នាម ហទយភេទសិខាភេទរជ្ជុភេទវសេន តិវិធំ មានកូដំ. តត្ថ ហទយន្តិ នាឡិអាទិមានភាជនានំ អព្ភន្តរំ, តស្ស ភេទោ ឆិទ្ទករណំ ហទយភេទោ, សោ សប្បិតេលាទិមិននកាលេ លព្ភតិ. តានិ ហិ គណ្ហន្តោ ហេដ្ឋាឆិទ្ទេន មានេន ‘‘សណិកំ ¶ អាសិញ្ចា’’តិ វត្វា អន្តោភាជនេ ពហុំ បគ្ឃរាបេត្វា គណ្ហាតិ, ទទន្តោ ច ឆិទ្ទំ បិធាយ សីឃំ បូរេត្វា ទេតិ.

សិខាភេទោ បន តិលតណ្ឌុលាទិមិននកាលេ លព្ភតិ. តានិ ហិ គណ្ហន្តោ សណិកំ សិខំ ឧស្សាបេត្វា គណ្ហាតិ, ទទន្តោ វេគេន បូរេត្វា សិខំ ឆិន្ទន្តោ ទេតិ.

រជ្ជុភេទោ ខេត្តវត្ថុមិននកាលេ លព្ភតិ. ខេត្តាទិំ មិនន្តា ហិ អមហន្តម្បិ មហន្តំ កត្វា មិនន្តិ, មហន្តម្បិ អមហន្តំ.

តម្ពកំសាទិមយោ កូដោ កហាបណោ កូដកហាបណោ. អាទិសទ្ទេន តុលាកូដកំសកូដវញ្ចនាទិំ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ តុលាកូដំ រូបកូដំ, អង្គកូដំ, គហណកូដំ, បដិច្ឆន្នកូដន្តិ ចតុព្ពិធំ ហោតិ. តត្ថ រូបកូដំ នាម ទ្វេ តុលា សមរូបា កត្វា គណ្ហន្តោ មហតិយា គណ្ហាតិ, ទទន្តោ ខុទ្ទិកាយ ទេតិ. អង្គកូដំ នាម គណ្ហន្តោ បច្ឆាភាគេ ហត្ថេន តុលំ អក្កមតិ, ទទន្តោ បុព្ពភាគេ អក្កមតិ. គហណកូដំ នាម គណ្ហន្តោ មូលេ រជ្ជុំ គណ្ហាតិ, ទទន្តោ អគ្គេ. បដិច្ឆន្នកូដំ នាម តុលំ សុសិរំ កត្វា អន្តោ អយចុណ្ណំ បក្ខិបិត្វា គណ្ហន្តោ តំ បច្ឆាភាគេ ករោតិ, ទទន្តោ អគ្គភាគេ.

កំសោ វុច្ចតិ សុវណ្ណបាតិ, តាយ វញ្ចនំ កំសកូដំ. កថំ? ឯកំ សុវណ្ណបាតិំ កត្វា អញ្ញា ទ្វេ តិស្សោ លោហបាតិយោ សុវណ្ណវណ្ណា ករោន្តិ. តតោ ជនបទំ គន្ត្វា កិញ្ចិទេវ អឌ្ឍំ កុលំ បវិសិត្វា ‘‘សុវណ្ណភាជនានិ កិណាថា’’តិ វត្វា អគ្ឃេ បុច្ឆិតេ សមគ្ឃតរំ ទាតុកាមា ហោន្តិ ¶ . តតោ តេហិ ‘‘កថំ ឥមេសំ សុវណ្ណភាវោ ជានិតព្ពោ’’តិ វុត្តេ ‘‘វីមំសិត្វា គណ្ហថា’’តិ សុវណ្ណបាតិំ បាសាណេ ឃំសិត្វា សព្ពា បាតិយោ ទត្វា គច្ឆតិ.

វញ្ចនំ នាម តេហិ តេហិ ឧបាយេហិ បរេសំ វញ្ចនំ. តត្រិទមេកំ វត្ថុ – ឯកោ កិរ លុទ្ទកោ មិគញ្ច មិគបោតកញ្ច គហេត្វា អាគច្ឆតិ, តមេកោ ធុត្តោ ‘‘កិំ ភោ មិគោ អគ្ឃតិ, កិំ មិគបោតកោ’’តិ អាហ. ‘‘មិគោ ទ្វេ កហាបណេ, មិគបោតកោ ឯក’’ន្តិ វុត្តេ ឯកំ កហាបណំ ទត្វា មិគបោតកំ គហេត្វា ថោកំ គន្ត្វា និវត្តេន្តោ ‘‘ន មេ ភោ មិគបោតកេន អត្ថោ, មិគំ មេ ទេហី’’តិ អាហ. ‘‘តេន ហិ ទ្វេ កហាបណេ ទេហី’’តិ អាហ. សោ អាហ ‘‘ននុ ភោ មយា បឋមំ ឯកោ កហាបណោ ទិន្នោ’’តិ. អាម ទិន្នោ, ឥមំ មិគបោតកំ គណ្ហ, ឯវំ សោ ច កហាបណោ ¶ , អយញ្ច កហាបណគ្ឃនកោ មិគបោតកោតិ ទ្វេ កហាបណា ភវិស្សន្តីតិ. សោ ‘‘ការណំ វទតី’’តិ សល្លក្ខេត្វា មិគបោតកំ គហេត្វា មិគំ អទាសីតិ.

បសយ្ហាតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៣៨) បរេ អភិភុយ្យ. គាមំ ឃាតេន្តីតិ គាមឃាតកា, គាមំ បហរន្តា ចោរា, តេ អាទិ យេសំ តេ គាមឃាតកាទយោ. អាទិសទ្ទេន ចេត្ថ បន្ថឃាតកាទីនំ គហណំ. ឧទ្ធារេយេវ បារាជិកន្តិ ‘‘សចេ សាដកោ ភវិស្សតិ, គណ្ហិស្សាមី’’តិ បរិកប្បស្ស បវត្តត្តា, សាដកស្ស ច តត្ថ សព្ភាវតោ. បទវារេន ការេតព្ពោតិ ភូមិយំ អនិក្ខិបិត្វាវ វីមំសិតត្តា វុត្តំ. ភណ្ឌទេយ្យន្តិ យំ បរស្ស នដ្ឋំ, តស្ស មូលំ វា តទេវ វា ភណ្ឌំ ទាតព្ពន្តិ អត្ថោ.

តស្សាតិ យោ ឯវំ បរិកប្បេតិ, តស្ស. ឥមស្ស ‘‘អវហារោ ហោតី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ.

បរេសន្តិ កីឡន្តានំ, បវិសន្តានំ វា បរេសំ មនុស្សានំ. ‘‘បច្ឆា គណ្ហិស្សាមី’’តិ បំសុនា វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេតីតិ ‘‘សចេ ឥទានេវ ឱនមិត្វា គណ្ហិស្សាមិ, ‘កិំ សមណោ គណ្ហាតី’តិ មំ ជានិត្វា វិហេឋេយ្យុំ បច្ឆា គណ្ហិស្សាមី’’តិ បំសុនា វា បណ្ណេន វា បដិច្ឆាទេតិ. ឧទ្ធារោ នត្ថីតិ ឋានាចាវនំ នត្ថីតិ អត្ថោ. សាមិកាតិ អន្តាគាមំ បវិសិតុកាមា ភណ្ឌសាមិកា មនុស្សា. ឧទ្ធារេតិ ឧទ្ធរណេ, ឋានាចាវនេតិ អត្ថោ ¶ . ឋានាចាវនញ្ចេត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយានុសារេន វេទិតព្ពំ. បវេសេតីតិ ឋានាចាវនវសេន បវេសេតិ, ហេដ្ឋិមន្តេន ផុដ្ឋោកាសំ កេសគ្គមត្តម្បិ ឧបរិមន្តេន អតិក្កាមេន្តោ បវេសេតីតិ អត្ថោ.

សមគ្ឃតរន្តិ អប្បគ្ឃតរំ. ឧទ្ធដមត្តេ អវហារោតិ សកភាវប្បយោគស្ស និដ្ឋាបិតត្តា, ន អត្ថសាធកវសេន. ឧទ្ធារេ រក្ខតិ អត្តនោ កោដ្ឋាសេ បាតេតុកាមតាយ ឧទ្ធដត្តា. ឯសេវ នយោ បាតនេបិ រក្ខតីតិ ឯត្ថាបិ. ‘‘ឧទ្ធារេយេវ រក្ខតី’’តិ ឥមិនាវ បាតនេ ន រក្ខតីតិ អត្ថេ សិទ្ធេបិ អត្ថសាធកវសេន អត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘តំ ឧទ្ធរិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. សចេ បន ទ្វីសុបិ កោដ្ឋាសេសុ បតិតទណ្ឌកេ អទស្សនំ គមេតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៣៨), តតោ អវសេសភិក្ខូសុ គតេសុ ឥតរោ ‘‘មយ្ហំ, ភន្តេ, ទណ្ឌកោ ន បញ្ញាយតី’’តិ, ‘‘មយ្ហម្បិ, អាវុសោ, ន បញ្ញាយតី’’តិ, ‘‘កតមោ បន, ភន្តេ, មយ្ហំ ភាគោ’’តិ. ‘‘អយំ តុយ្ហំ ភាគោ’’តិ អត្តនោ ភាគំ ទស្សេតិ. តស្មិំ វិវទិត្វា វា អវិវទិត្វា វា តំ គណ្ហិត្វា គតេ ឥតរោ តស្ស ភាគំ ឧទ្ធរតិ, ឧទ្ធារេ ¶ បារាជិកំ. សចេបិ តេន ‘‘អហំ មម ភាគំ តុយ្ហំ ន ទេមិ, ត្វំ បន អត្តនោ ភាគំ ញត្វា គណ្ហា’’តិ វុត្តេបិ ‘‘នាយំ មមា’’តិ ជានន្តោបិ តស្សេវ ភាគំ គណ្ហាតិ, ឧទ្ធារេ បារាជិកំ. សចេ បន ឥតរោ ‘‘អយំ តុយ្ហំ ភាគោ, អយំ មយ្ហំ ភាគោតិ កិំ ឥមិនា វិវាទេនា’’តិ ចិន្តេត្វា ‘‘មយ្ហំ វា បត្តោ ហោតុ, តុម្ហាកំ វា, យោ វរភាគោ, តំ តុម្ហេ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, ទិន្នកំ នាម គហិតំ ហោតិ, នត្ថេត្ថ អវហារោ. សចេ សោ វិវាទភីរុកោ ភិក្ខុ ‘‘យំ តុយ្ហំ រុច្ចតិ, តំ គណ្ហា’’តិ វុត្តោ អត្តនោ បត្តំ វរភាគំ ឋបេត្វា លាមកំយេវ គហេត្វា គច្ឆតិ, តតោ ឥតរស្ស វិចិនិតាវសេសំ គណ្ហន្តស្សាបិ អវហារោ នត្ថេវ. ឯវមិមានិ បញ្ច បញ្ចកានិ សមោធានេត្វា ឥមេ បញ្ចវីសតិ អវហារា វេទិតព្ពា. និដ្ឋិតោ ‘‘អាទិយេយ្យា’’តិ ឥមស្ស បទស្ស វិនិច្ឆយោ. តេនាហ ‘‘ឥតិ យំ វុត្តំ…បេ… យស្សត្ថោ បកាសិតោ ហោតី’’តិ.

រាជានោតិ កិញ្ចាបិ អវិសេសេន វុត្តំ, អបរាធានុរូបំ បន ឆេជ្ជភេជ្ជានុសាសកោ បមាណភូតោវ ឥធាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘រាជានោតិ ឥទំ ពិម្ពិសារំយេវ សន្ធាយ វុត្ត’’ន្តិ. សោ ហិ ធម្មិករាជត្តា យថាបវេណិយាវ ករោតិ. អញ្ញេ បន កាកណិកមត្តស្សបិ សីសំ ឆិន្ទេយ្យុំ ¶ , ពហុកស្សាបិ ន វា កិញ្ចិ ករេយ្យុំ. តេនាហ ‘‘អញ្ញេ បនា’’តិអាទិ. ហននំ នាម បោថនញ្ចេវ ឆេទនញ្ចាតិ អាហ ‘‘ហត្ថាទីហិ វា’’តិអាទិ. អាទិសទ្ទេន បាទកសាវេត្តអឌ្ឍទណ្ឌកានំ គហណំ. រជ្ជុពន្ធនាទីហីតិ អាទិសទ្ទេន អន្ទុពន្ធនសង្ខលិកាពន្ធនឃរពន្ធននគរពន្ធនបុរិសគុត្តីនំ គហណំ. នីហរេយ្យុន្តិ រដ្ឋតោ និក្ខាមេយ្យុំ. ចោរោសិ…បេ… ថេនោសីតិ ឯត្ថ ‘‘បរិភាសេយ្យុ’’ន្តិ បទំ អជ្ឈាហរិតព្ពំ ឩនត្តា បទប្បយោគស្ស. តេនាហ ‘‘ឥមេហិ វចនេហិ បរិភាសេយ្យុ’’ន្តិ. យថារូបំ បន យស្មា បាទតោ បដ្ឋាយ ហោតិ, តស្មា ‘‘បាទស្ស វា បាទារហស្ស វា’’តិ អាហ. បោរាណកស្ស កហាបណស្ស ចតុត្ថោ ភាគោ បាទោ, បាទំ អរហតីតិ បាទារហោ, តស្ស បាទស្ស វា បាទារហស្ស វា. ឯត្ថ ច បាទេន កហាបណស្ស ចតុត្ថភាគំ អកប្បិយភណ្ឌមេវ ទស្សេតិ, បាទារហេន បាទគ្ឃនកំ កប្បិយភណ្ឌំ. ឯត្តាវតា ហេដ្ឋិមន្តទស្សនេន សព្ពាការេន ទុតិយបារាជិកប្បហោនកវត្ថុ ទស្សិតំ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. បោរាណកស្សាតិ (សារត្ថ. ដី. ២.៨៨; វិ. វិ. ដី. ១.៨៨) បោរាណសត្ថានុរូបំ ឧប្បាទិតស្ស លក្ខណសម្បន្នស្ស នីលកហាបណសទិសស្ស កហាបណស្ស. ឯតេន រុទ្រទាមកាទីនិ បដិក្ខិបតិ.

ឯវំ អសាធារណវិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ សាធារណវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ ‘‘រាជគហេ’’តិអាទិមាហ. រញ្ញោតិ ពិម្ពិសាររញ្ញោ. មាសកោ នាម បោរាណកស្ស កហាបណស្ស វីសតិមោ ភាគោ. យោ លោកេ ‘‘មញ្ជេដ្ឋី’’តិបិ វុច្ចតិ. ឥទានិ ឥមស្មិំ អទិន្នាទានេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ ‘‘សព្ពត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. សព្ពត្ថាតិ ឩនមាសកាតិរេកមាសកបញ្ចមាសកេសុ. បរិហីនាបរិហីនវសេនាតិ អគ្ឃស្ស បរិហីនាបរិហីនវសេន. អយមេត្ថ សង្ខេបោ ¶ , វិត្ថារោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – ឥទញ្ហិ អទិន្នាទានំ វិនិច្ឆិនន្តេន ឱតិណ្ណេ វត្ថុស្មិំ សហសា អវិនិច្ឆិនិត្វា បញ្ច ឋានានិ ឱលោកេតព្ពានិ. យានិ សន្ធាយ បោរាណា អាហុ –

‘‘វត្ថុំ កាលញ្ច ទេសញ្ច, អគ្ឃំ បរិភោគបញ្ចមំ;

តុលយិត្វា បញ្ចឋានានិ, ធារេយ្យត្ថំ វិចក្ខណោ’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២);

តត្ថ ច វត្ថូតិ ភណ្ឌំ. អវហារកេន ហិ ‘‘មយា ឥទំ នាម អវហដ’’ន្តិ វុត្តេបិ អាបត្តិំ អនារោបេត្វាវ តំ ភណ្ឌំ សសាមិកំ វា អសាមិកំ វាតិ ¶ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ. សសាមិកេបិ សាមិកានំ សាលយភាវោ វា និរាលយភាវោ វា ឧបបរិក្ខិតព្ពោ. សចេ តេសំ សាលយកាលេ អវហដំ, ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា អាបត្តិ ការេតព្ពា. សចេ និរាលយកាលេ, ន បារាជិកេន ការេតព្ពោ. ភណ្ឌសាមិកេសុ បន ភណ្ឌំ អាហរាបេន្តេសុ ភណ្ឌំ ទាតព្ពំ. អយមេត្ថ សាមីចិ. ឯវំ វត្ថុ ឱលោកេតព្ពំ.

កាលោតិ អវហារកាលោ. តទេវ ហិ ភណ្ឌំ កទាចិ សមគ្ឃំ ហោតិ, កទាចិ មហគ្ឃំ. តស្មា តំ ភណ្ឌំ យស្មិំ កាលេ អវហដំ, តស្មិំយេវ កាលេ យោ តស្ស អគ្ឃោ, តេន អគ្ឃេន អាបត្តិ ការេតព្ពា. ឯវំ កាលោ ឱលោកេតព្ពោ.

ទេសោតិ អវហារទេសោ. តញ្ហិ ភណ្ឌំ យស្មិំ ទេសេ អវហដំ, តស្មិំយេវ ទេសេ យោ តស្ស អគ្ឃោ, តេន អគ្ឃេន អាបត្តិ ការេតព្ពា. ភណ្ឌុដ្ឋានទេសេ ហិ ភណ្ឌំ សមគ្ឃំ ហោតិ, អញ្ញត្ថ មហគ្ឃំ. ឯវំ ទេសោ ឱលោកេតព្ពោ.

អគ្ឃោតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៩២) ភណ្ឌគ្ឃោ. នវភណ្ឌស្ស ហិ យោ អគ្ឃោ, សោ បច្ឆា បរិហាយតិ. យថា នវធោតោ បត្តោ អដ្ឋ វា ទស វា អគ្ឃតិ, សោ បច្ឆា ភិន្នោ វា ឆិទ្ទោ វា អាណិគណ្ឋិកាហតោ វា អប្បគ្ឃោ ហោតិ, តស្មា ន សព្ពទា ភណ្ឌំ បកតិអគ្ឃេនេវ កាតព្ពន្តិ. ឯវំ អគ្ឃោ ឱលោកេតព្ពោ.

បរិភោគោតិ ភណ្ឌស្ស បរិភោគោ. បរិភោគេនាបិ ហិ វាសិអាទិភណ្ឌស្ស អគ្ឃោ បរិហាយតិ, តស្មា ឯវំ ឧបបរិក្ខិតព្ពំ – សចេ កោចិ កស្សចិ បាទគ្ឃនកំ វាសិំ ហរតិ, តត្រ ¶ វាសិសាមិកោ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘តយា អយំ វាសិ កិត្តកេន កីតា’’តិ. ‘‘បាទេន, ភន្តេ’’តិ. ‘‘កិំ បន តេ កិណិត្វាវ ឋបិតា, ឧទាហុ តំ វលញ្ជេសី’’តិ? សចេ វទតិ ‘‘ឯកទិវសំ មេ ទន្តកដ្ឋំ វា រជនឆល្លិ វា បត្តបចនទារុ វា ឆិន្នំ, ឃំសិត្វា វា និសិតា’’តិ. អថស្ស បោរាណោ អគ្ឃោ ភដ្ឋោតិ វេទិតព្ពោ. យថា ច វាសិយា, ឯវំ អញ្ជនិយា វា អញ្ជនិសលាកាយ វា កុញ្ចិកាយ វា បលាលេន វា ថុសេហិ វា ឥដ្ឋកចុណ្ណេន វា ឯកវារំ ឃំសិត្វា ធោវនមត្តេនាបិ អគ្ឃោ ភស្សតិ. តិបុមណ្ឌលស្ស មករទន្តច្ឆេទនេនាបិ បរិមទ្ទនមត្តេនាបិ, ឧទកសាដិកាយ សកិំ និវាសនបារុបនេនាបិ, បរិភោគសីសេន ¶ អំសេ វា សីសេ វា ឋបនមត្តេនាបិ, តណ្ឌុលាទីនំ បប្ផោដនេនាបិ តតោ ឯកំ វា ទ្វេ វា អបនយនេនបិ, អន្តមសោ ឯកំ បាសាណសក្ខរំ ឧទ្ធរិត្វា ឆឌ្ឌិតមត្តេនាបិ, សប្បិតេលាទីនំ ភាជនន្តរបរិវត្តនេនបិ, អន្តមសោ តតោ មក្ខិកំ វា កិបិល្លិកំ វា ឧទ្ធរិត្វា ឆឌ្ឌិតមត្តេនបិ, គុឡបិណ្ឌកស្ស មធុរភាវជាននត្ថំ នខេន វិជ្ឈិត្វា អណុមត្តំ គហិតមត្តេនបិ អគ្ឃោ ភស្សតិ. តស្មា យំ កិញ្ចិ បាទគ្ឃនកំ វុត្តនយេនេវ សាមិកេន បរិភោគេន ឩនំ កតំ ហោតិ, ន តំ អវហារកោ ភិក្ខុ បារាជិកេន ការេតព្ពោតិ. ឯវំ បរិភោគោ ឱលោកេតព្ពោ.

ឯវំ ឥមានិ តុលយិត្វា បញ្ច ឋានានិ ធារេយ្យ អត្ថំ វិចក្ខណោ អាបត្តិំ វា អនាបត្តិំ វា គរុកំ វា លហុកំ វា អាបត្តិំ យថាឋានេ ឋបេយ្យាតិ.

ឯវំ តត្ថ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អនាបត្តិំ ទស្សេន្តោ ‘‘សកសញ្ញិស្សា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សកសញ្ញិស្សាតិ ‘‘មយ្ហំ សន្តកំ ឥទំ ភណ្ឌ’’ន្តិ ឯវំ សកសញ្ញិស្ស បរភណ្ឌម្បិ គណ្ហតោ គហណេ អនាបត្តិ, គហិតំ បន បុន ទាតព្ពំ. សចេ សាមិកេហិ ‘‘ទេហី’’តិ វុត្តោ ន ទេតិ, តេសំ ធុរនិក្ខេបេ បារាជិកំ. វិស្សាសគ្គាហេតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៣១) វិស្សាសគ្គហណេបិ អនាបត្តិ. វិស្សាសគ្គាហលក្ខណំ បន ឥមិនា សុត្តេន ជានិតព្ពំ –

‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស វិស្សាសំ គហេតុំ, សន្ទិដ្ឋោ ច ហោតិ, សម្ភត្តោ ច អាលបិតោ ច ជីវតិ ច ជានាតិ ច ‘គហិតេ មេ អត្តមនោ’’’តិ (មហាវ. ៣៥៦).

តត្ថ សន្ទិដ្ឋោតិ ទិដ្ឋមត្តកមិត្តោ. សម្ភត្តោតិ ទឡ្ហមិត្តោ. អាលបិតោតិ ‘‘មម សន្តកំ យំ ឥច្ឆសិ, តំ គណ្ហេយ្យាសិ, អាបុច្ឆិត្វា គហណេ ការណំ នត្ថី’’តិ វុត្តោ. ជីវតីតិ អនុដ្ឋានសេយ្យាយ ¶ សយិតោបិ យាវ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទំ ន បាបុណាតិ. គហិតេ ច អត្តមនោតិ គហិតេ តុដ្ឋចិត្តោ. ឯវរូបស្ស សន្តកំ ‘‘គហិតេ មេ អត្តមនោ ភវិស្សតី’’តិ ជានន្តេន គហេតុំ វដ្ដតិ. អនវសេសបរិយាទានវសេន ចេតានិ បញ្ចង្គានិ វុត្តានិ. វិស្សាសគ្គាហោ បន តីហិ អង្គេហិ រុហតិ. កថំ? សន្ទិដ្ឋោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោ, សម្ភត្តោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោ, អាលបិតោ, ជីវតិ, គហិតេ អត្តមនោតិ ឯវំ.

យោ ¶ បន ជីវតិ, ន ច គហិតេ អត្តមនោ ហោតិ, តស្ស សន្តកំ វិស្សាសភាវេន គហិតម្បិ បុន ទាតព្ពំ. ទទន្តេន ច មតកធនំ តាវ យេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ពំ. អនត្តមនស្ស សន្តកំ តស្សេវ ទាតព្ពំ. យោ បន បឋមំយេវ ‘‘សុដ្ឋុ កតំ តយា មម សន្តកំ គណ្ហន្តេនា’’តិ វចីភេទេន វា ចិត្តុប្បាទមត្តេន វា អនុមោទិត្វា បច្ឆា កេនចិ ការណេន កុបិតោ, សោ បច្ចាហរាបេតុំ ន លភតិ. យោ ច អទាតុកាមោ, ចិត្តេន បន អធិវាសេតិ, ន កិញ្ចិ វទតិ, សោបិ បុន បច្ចាហរាបេតុំ ន លភតិ. យោ បន ‘‘មយា តុម្ហាកំ សន្តកំ គហិត’’ន្តិ វា ‘‘បរិភុត្ត’’ន្តិ វា វុត្តោ គហិតំ វា ហោតុ, បរិភុត្តំ វា, ‘‘មយា បន តំ កេនចិទេវ ករណីយេន ឋបិតំ, បាកតិកំ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ វទតិ, អយំ បច្ចាហរាបេតុំ លភតិ.

តាវកាលិកេតិ ‘‘បដិទស្សាមិ បដិករិស្សាមី’’តិ ឯវំ គណ្ហន្តស្ស តាវកាលិកេបិ គហណេ អនាបត្តិ. គហិតំ បន សចេ ភណ្ឌសាមិកោ បុគ្គលោ វា គណោ វា ‘‘តុយ្ហេវេតំ ហោតូ’’តិ អនុជានាតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ អនុជានាតិ, អាហរាបេន្តេ ទាតព្ពំ. សង្ឃសន្តកំ បន បដិទាតុមេវ វដ្ដតិ.

បេតបរិគ្គហេតិ ឯត្ថ បន បេត្តិវិសយេ ឧបបន្នាបិ, កាលំ កត្វា តស្មិំយេវ អត្តភាវេ និព្ពត្តាបិ, ចាតុមហារាជិកាទយោ ទេវាបិ សព្ពេ ‘‘បេតា’’ត្វេវ សង្ខ្យំ គតា, តេសំ បរិគ្គហេ អនាបត្តិ. ទេវតាយ បន ឧទ្ទិស្ស ពលិកម្មំ ករោន្តេហិ រុក្ខាទីសុ លគ្គិតសាដកេ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ. តញ្ច ខោ អារក្ខកេហិ អបរិគ្គហិតេ, បរិគ្គហិតំ បន គហេតុំ ន វដ្ដតិ (សារត្ថ. ដី. ២.១៣១).

តិរច្ឆានគតបរិគ្គហេតិ នាគសុបណ្ណាទីនំ តិរច្ឆានគតានំ បរិគ្គហេ. សចេបិ ហិ ទេវោ វា នាគសុបណ្ណោ វា មនុស្សរូបេន អាបណំ បសារេតិ, តតោ ចស្ស សន្តកំ កោចិ ទិព្ពចក្ខុកោ ភិក្ខុ តំ ញត្វា គហេត្វា គច្ឆតិ, វដ្ដតិ.

បំសុកូលសញ្ញិស្សាតិ ¶ ‘‘អសាមិកំ ឥទំ បំសុកូល’’ន្តិ ឯវសញ្ញិស្សាបិ គហណេ អនាបត្តិ. សចេ បន តំ សសាមិកំ ហោតិ, អាហរាបេន្តេ ទាតព្ពំ. ឧម្មត្តកាទីនិ បុព្ពេ វុត្តប្បការានេវ. អាទិកម្មិកោ បនេត្ថ ធនិយោ ¶ . អវសេសានំ បន រជកភណ្ឌិកាទិចោរានំ ឆព្ពគ្គិយាទីនំ អាបត្តិយេវ.

សចិត្តកេហិ តីហិ សមុដ្ឋានេហិ ឥទំ សមុដ្ឋាតីតិ អាហ ‘‘អទិន្នាទានសមុដ្ឋាន’’ន្តិ. តថា ហិ សាហត្ថិកំ កាយចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ. អាណត្តិកំ វាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ. សាហត្តិកាណត្តិកំ កាយវាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ, តញ្ច ខោ ‘‘ភារិយមិទំ, ត្វំ ឯកបស្សំ គណ្ហ, អហំ ឯកបស្ស’’ន្តិ សំវិធាយ ឧភយេសំ បយោគេន ឯកស្ស វត្ថុនោ ឋានាចាវនេ លព្ភតិ. ‘‘កាយវចីកម្ម’’ន្តិ អវចនំ បន កាយវាចានំ ឦទិសេ ឋានេ អង្គមត្តត្តា. យាយ បន ចេតនាយ សមុដ្ឋាបិតោ បយោគោ សាហត្ថិកោ វា អាណត្តិកោ វា បធានភាវេន ឋានាចាវនំ សាធេតិ, តស្សា វសេន អាបត្តិ ការេតព្ពា. អញ្ញថា សាហត្ថិកំ វា អាណត្តិកស្ស អង្គំ ន ហោតិ, អាណត្តិកំ វា សាហត្ថិកស្សាតិ ឥទំ វិរុជ្ឈតិ. ‘‘អទិន្នំ អាទិយាមី’’តិ សញ្ញាយ អភាវេន មុច្ចនតោ សញ្ញាវិមោក្ខំ. កាយេន កតំ កម្មំ កាយកម្មំ, កាយទ្វារេន កតន្តិ អត្ថោ. វចីកម្មន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. តុដ្ឋោ វា ភីតោ វា មជ្ឈត្តោ វា នំ អាបជ្ជតីតិ តិវេទនំ. សេសំ បឋមសិក្ខាបទេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពំ.

ទុតិយបារាជិកវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣. តតិយបារាជិកវណ្ណនា

សន្តិ សហត្ថេ ឧបសគ្គោ. តេន សទ្ធិំ ឧស្សុក្កវចនមេតំ ‘‘សញ្ចិច្ចា’’តិ អាហ ‘‘សញ្ចេតេត្វា’’តិអាទិ. ឧស្សុក្កវចនន្តិ ឯត្ថ ឧស្សុក្កវចនំ (សារត្ថ. ដី. ២.១៧២) នាម បុព្ពកាលកិរិយាវចនំ. អយញ្ហិ សមានកត្តុកេសុ បុព្ពាបរកាលកិរិយាវចនេសុ បុព្ពកាលកិរិយាវចនស្ស និរុត្តិវោហារោ. ឥទានិ ‘‘សទ្ធិំ ចេតេត្វា’’តិ ឥមិនា សង្ខេបេន វុត្តមេវត្ថំ បាកដំ កត្វា ទស្សេតុំ ‘‘បាណោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘បាណោ’’តិ សញ្ញាយ សទ្ធិំយេវាតិ ‘‘បាណោ’’តិ សញ្ញំ អវិជហិត្វា ឯវ, ‘‘បាណោ’’តិ សញ្ញុប្បត្តិយា អនន្តរន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឯវញ្ច កត្វា កថំ ឯកក្ខណេ ឯកស្ស ចិត្តស្ស ឧភយារម្មណភាវោតិ ឯទិសី ចោទនា អនវកាសាតិ ទដ្ឋព្ពំ. កេចិ បន ‘‘ញាតបរិញ្ញាយ ¶ ទិដ្ឋសភាវេសុ ធម្មេសុ តីរណបរិញ្ញាយ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា (សារត្ថ. ដី. ២.១៧២) ‘រូបំ អនិច្ច’ន្តិអាទិនា សភាវេន ¶ សទ្ធិំ ឯកក្ខណេ អនិច្ចាទិលក្ខណជាននំ វិយ ‘បាណោ’តិ សញ្ញាយ សទ្ធិំយេវ ‘វធាមិ ន’ន្តិ ជានាតី’’តិ វទន្តិ. អបរេ បន អាចរិយា តត្ថាបិ ឯវំ ន កថេន្តិ. ឯត្ថ ច មនុស្សវិគ្គហោ’’តិ អវត្វា ‘‘បាណោ’’តិ វចនំ ‘‘មនុស្សោ អយ’’ន្តិ អជានិត្វា កេវលំ សត្តសញ្ញាយ ឃាតេន្តស្សាបិ បារាជិកភាវទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ចេតេត្វាតិ ចិន្តេត្វា. បកប្បេត្វាតិ អភិវិចារេត្វា, សន្និដ្ឋានំ ករិត្វាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ មនុស្សអត្តភាវំ អាទិតោ បដ្ឋាយ ទស្សេតុំ ‘‘មនុស្សវិគ្គហ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ កលលតោ បដ្ឋាយាតិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន សទ្ធិំ ឧប្បន្នកលលរូបតោ បដ្ឋាយ. កលលរូបំ នាម ឥត្ថិបុរិសានំ កាយវត្ថុភាវទសកវសេន សមតិំស រូបានិ, នបុំសកានំ កាយវត្ថុទសកវសេន វីសតិ. តត្ថ ឥត្ថិបុរិសានំ កលលរូបំ ជាតិឧណ្ណាយ ឯកេន អំសុនា ឧទ្ធដតេលពិន្ទុមត្តំ ហោតិ អច្ឆំ វិប្បសន្នំ. វុត្តញ្ហេតំ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘តិលតេលស្ស យថា ពិន្ទុ, សប្បិមណ្ឌោ អនាវិលោ;

ឯវំវណ្ណប្បដិភាគំ, ‘កលល’ន្តិ បវុច្ចតី’’តិ. (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៣៥; វិភ. អដ្ឋ. ២៦; បារា. អដ្ឋ. ២.១៧២);

ឯវំ បរិត្តកំ វត្ថុំ អាទិំ កត្វា យាវ មរណកាលា ឯត្ថន្តរេ អនុបុព្ពេន វុឌ្ឍិប្បត្តោ អត្តភាវោ មនុស្សវិគ្គហោ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឥទញ្ច យេភុយ្យវសេនេវ វុត្តំ. ឱបបាតិកសំសេទជាបិ ហិ មនុស្សា បារាជិកវត្ថុយេវ. កលលកាលេបីតិ បឋមសត្តាហេបិ. តត្ថ ហិ សន្តតិវសេន បវត្តមានំ កលលសង្ខាតំ អត្តភាវំ ជីវិតា វោរោបេតុំ សក្កា, ន បន សព្ពបឋមំ កលលរូបំ. បដិសន្ធិចិត្តេន ហិ សទ្ធិំ តិំស កម្មជរូបានិ និព្ពត្តន្តិ. តេសុ បន ឋិតេសុយេវ សោឡស ភវង្គចិត្តានិ ឧប្បជ្ជិត្វា និរុជ្ឈន្តិ. ឯតស្មិំ អន្តរេ គហិតបដិសន្ធិកស្ស ទារកស្ស វា មាតុយា វា បនស្ស អន្តរាយោ នត្ថិ. អយញ្ហិ មរណស្ស អនោកាសោ នាម. ភេសជ្ជសម្បទានេនាតិ គព្ភបាតនភេសជ្ជទានេន. តតោ វា ឧទ្ធម្បីតិ អព្ពុទបេសិកាលាទីសុបិ. ជីវិតា វិយោជេយ្យាតិ សន្តតិវិកោបនវសេន ជីវិតិន្ទ្រិយតោ អបនេយ្យ.

ឥមស្ស ¶ បនត្ថស្សាតិ ‘‘សញ្ចិច្ច មនុស្សវិគ្គហំ ជីវិតា វោរោបេយ្យា’’តិ (បារា. ១៧១) ឥមស្ស អត្ថស្ស. អាវិភាវត្ថន្តិ បកាសនត្ថំ. បាណស្ស អតិបាតោ បាណាតិបាតោ, បាណវធោ បាណឃាតោតិ វុត្តំ ហោតិ. សត្តោតិ ខន្ធសន្តានោ. តត្ថ ហិ សត្តបញ្ញត្តិ. ជីវិតិន្ទ្រិយន្តិ ¶ រូបារូបជីវិតិន្ទ្រិយំ. រូបជីវិតិន្ទ្រិយេ ហិ វិកោបិតេ ឥតរម្បិ តំសម្ពន្ធតាយ វិនស្សតីតិ. យាយ ចេតនាយាតិ តស្មិំ បាណេ បាណសញ្ញិនោ កាយវចីទ្វារានំ អញ្ញតរទ្វារប្បវត្តាយ យាយ ចេតនាយ. មនោទ្វារេ បន បវត្តាយ វធកចេតនាយ បាណាតិបាតភាវោ នត្ថិ. សា ចេតនាតិ សា ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទកឧបក្កមសមុដ្ឋាបិកា កាយវចីទ្វារានំ អញ្ញតរទ្វារប្បវត្តា វធកចេតនា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – យាយ ចេតនាយ បវត្តមានស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស និស្សយភូតេសុ មហាភូតេសុ ឧបក្កមករណហេតុ តំមហាភូតបច្ចយា ឧប្បជ្ជនកមហាភូតា នុប្បជ្ជិស្សន្តិ (សារត្ថ. ដី. ២.១៧២), សា តាទិសបយោគសមុដ្ឋាបិកា ចេតនា បាណាតិបាតោ. លទ្ធូបក្កមានិ ហិ មហាភូតានិ ឥតរភូតានិ វិយ ន វិសទានីតិ សមានជាតិកានំ ការណំ ន ហោន្តីតិ.

បាណាតិបាតោ អស្ស អត្ថីតិ បាណាតិបាតី. សំសគ្គេ អយមីការោ. តេនាហ ‘‘វុត្តចេតនាយ សមង្គិបុគ្គលោ’’តិ. សកោ ហត្ថោ សហត្ថោ, តេន និព្ពត្តោ បយោគោ សាហត្ថិកោ. និស្សជ្ជនំ និស្សគ្គោ, សោវ និស្សគ្គិយោ. ឯវំ អាណត្តិកោ. វិជ្ជាមយោ មន្តបរិជប្បនយោគោ. ឥទ្ធិមយោ កម្មវិបាកជិទ្ធិមយោ.

ឥទានិ យថាវុត្តេយេវ ឆ បយោគេ វិភជិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ តត្ថាតិ តេសុ ឆសុ បយោគេសុ. សាហត្ថិកោតិ ឯត្ថ ហត្ថោ ឧបលក្ខណភាវេន គហិតោតិ អាហ ‘‘កាយេន វា’’តិអាទិ. តត្ថ កាយេនាតិ ហត្ថេន វា បាទេន វា មុដ្ឋិនា វា ជាណុនា វា យេន កេនចិ អង្គបច្ចង្គេន. កាយេកទេសោ ហេត្ថ ហត្ថាទិកាយោ អវយវេ សមុទាយោបចារោ យថា ‘‘គាមោ ទឌ្ឍោ’’តិ. កាយប្បដិពទ្ធេនាតិ កាយតោ អមោចិតេន អសិអាទិនា បហរណេន. បហរណន្តិ កាយវិញ្ញត្តិសហិតាយ វធកចេតនាយ អធិប្បេតត្ថសាធនំ. កាយេន វា សត្តិអាទីនំ, កាយប្បដិពទ្ធេន វា ឧសុយន្តបាសាណាទីនំ និស្សជ្ជនន្តិ យថាសម្ភវំ យោជេតព្ពំ. តត្ថាតិ តេសុ សាហត្ថិកនិស្សគ្គិយេសុ ¶ . ឧទ្ទិស្សានុទ្ទិស្សភេទតោតិ ឧទ្ទិសិត្វា ច អនុទ្ទិសិត្វា ច បវត្តិភេទេន. ឧទ្ទិសនំ ឧទ្ទិសោ, សោ ឯតស្ស អត្ថីតិ ឧទ្ទិសកោ, បយោគោ, តស្មិំ. ពជ្ឈតិ ឯតេនាតិ ពទ្ធោ, កម្មមេវ ពទ្ធោ កម្មពទ្ធោ, បាណាតិបាតោតិ អត្ថោ. អថ វា ពន្ធនំ ពទ្ធោ, កម្មុនា ពទ្ធោ កម្មពទ្ធោ, សោ អស្ស ហោតិ, បាណាតិបាតកម្មមស្ស សិទ្ធន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ឧភយត្ថាបីតិ ឧទ្ទិសកេ, អនុទ្ទិសកេ ចាតិ ទ្វីសុបិ. បច្ឆា វា តេនេវ រោគេន មរតូតិ យោជនា. បហរិតក្ខណេយេវាតិ មរណាយ បហោនកប្បហារស្ស លទ្ធក្ខណេយេវ កម្មពទ្ធោ. យទិ អវស្សំ តេន មរតីតិ អធិប្បាយោ. សចេ បន មរណាធិប្បាយេន បហារំ ទត្វា តេន អមតស្ស បុន អញ្ញេន ចិត្តេន បហារេ ទិន្នេ បច្ឆាបិ បឋមប្បហារេនេវ មរតិ, តទា