📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

វិនយវិនិច្ឆយ-ដីកា (ទុតិយោ ភាគោ)

បាដិទេសនីយកថាវណ្ណនា

១៨៣០-១. ឯវំ ¶ ¶ នាតិសង្ខេបវិត្ថារនយេន ទ្វេនវុតិ បាចិត្តិយានិ ទស្សេត្វា តទនន្តរំ និទ្ទិដ្ឋេ បាដិទេសនីយេ ទស្សេតុមាហ ‘‘យោ ចន្តរឃរ’’ន្តិអាទិ. តត្ថ អន្តរឃរន្តិ រថិកាទិមាហ. យថាហ ‘‘អន្តរឃរំ នាម រថិកា ព្យូហំ សិង្ឃាដកំ ឃរ’’ន្តិ.

យោ ¶ បន ភិក្ខុ អន្តរឃរំ បវិដ្ឋាយ អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា ហត្ថតោ យំ កិញ្ចិ ខាទនំ, ភោជនម្បិ វា សហត្ថា បដិគ្គណ្ហេយ្យ, តស្ស ភិក្ខុនោ គហណេ ទុក្កដំ, ភោគេ អជ្ឈោហារេ បាដិទេសនីយំ សិយាតិ យោជនា.

ឥតោ បដ្ឋាយ ចតស្សោ គាថា ឧប្បដិបាដិយា បោត្ថកេសុ លិខិតា, តាសំ អយំ បដិបាដិ – ‘‘ឯត្ថន្តរឃរ’’ន្តិ តតិយា, ‘‘តស្មា ភិក្ខុនិយា’’តិ ចតុត្ថី, ‘‘រថិកាទីសូ’’តិ បញ្ចមី ¶ , ‘‘រថិកាយបិ វា’’តិ ឆដ្ឋី. បដិបាដិ បនាយំ មាតិកដ្ឋកថក្កមេន វេទិតព្ពា. ឥមាយ បដិបាដិយា តាសំ អត្ថវណ្ណនា ហោតិ –

១៨៣២-៣. បុរិមគាថាទ្វយេន បទភាជនាគតសាមញ្ញវិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អដ្ឋកថាគតំ វិសេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថ ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ បឋមបាដិទេសនីយសិក្ខាបទេ. តស្សាតិ អញ្ញាតិកភិក្ខុនិយា. វាក្យតោតិ ‘‘អន្តរឃរំ បវិដ្ឋាយា’’តិ វចនតោ. ហិ-សទ្ទោ ហេតុម្ហិ. យស្មា ភិក្ខុស្ស ឋិតដ្ឋានំ នប្បមាណន្តិ អដ្ឋកថាយ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៥៣) វណ្ណិតំ, តស្មា អារាមាទីសុ ឋត្វា ទេន្តិយា ភិក្ខុនិយា ហត្ថតោ វីថិអាទីសុ ឋត្វា យោ បដិគ្គណ្ហេយ្យ ចេ, ឯវំ បដិគ្គណ្ហតោ តស្ស ភិក្ខុនោ ន ទោសោតិ យោជនា. បរិភោគស្ស បដិគ្គហណមូលកត្តា ន ទោសោ. ‘‘បដិគ្គណ្ហតោ’’តិ ឥមិនា បរិភោគេ បាដិទេសនីយាភាវោ ច ទីបិតោ ហោតិ.

១៨៣៤. សចេ ភិក្ខុនី រថិកាទីសុ ឋត្វា ភោជនំ ទេតិ, ភិក្ខុ អន្តរារាមេ ឋត្វា បដិគ្គណ្ហាតិ ចេ, តស្ស អាបត្តីតិ យោជនា. គាថាពន្ធវសេន ‘‘ភិក្ខុនិ ភោជន’’ន្តិ រស្សត្តំ. អាបត្តីតិ ច បដិគ្គហណបរិភោគេសុ ទុក្កដបាដិទេសនីយាបត្តិយោ សន្ធាយ វុត្តំ.

១៨៣៥. រថិកាទីសុ ឋត្វា ភិក្ខុនី ភោជនំ ទេតិ ចេ, តំ រថិកាយបិ វា…បេ… អយំ នយោតិ យោជនា. តត្ថ រថិកាតិ រច្ឆា. ព្យូហន្តិ អនិព្ពិជ្ឈិត្វា ឋិតា គតបច្ចាគតរច្ឆា. សន្ធិ នាម ឃរសន្ធិ. សិង្ឃាដកន្តិ ចតុក្កោណំ វា តិកោណំ វា មគ្គសមោធានដ្ឋានំ. អយំ នយោតិ ‘‘អាបត្តី’’តិ អនន្តរគាថាយ វុត្តនយោ.

១៨៣៧. អាមិសេន ¶ ¶ អសម្ភិន្នរសំ សន្ធាយ ឥទំ ទុក្កដំ ភាសិតំ. អាមិសេន សម្ភិន្នេ ឯករសេ យាមកាលិកាទិម្ហិ បដិគ្គហេត្វា អជ្ឈោហារេ បាដិទេសនីយាបត្តិ សិយាតិ យោជនា.

១៨៣៨. ឯកតោឧបសម្បន្នហត្ថតោតិ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នាយ ហត្ថតោ. យថាហ ‘‘ឯកតោឧបសម្បន្នាយាតិ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នាយា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៥៣). ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ឧបសម្បន្នាយ បន យថាវត្ថុកមេវាតិ.

១៨៣៩. អញ្ញាតិកាយ ញាតិកសញ្ញិស្ស, តថេវ វិមតិស្ស ច ទុក្កដន្តិ យោជនា.

១៨៤០. អញ្ញាតិកាយ ទាបេន្តិយា ភូមិយា និក្ខិបិត្វា ទទមានាយ វា អន្តរារាមាទីសុ ឋត្វា ទេន្តិយា បដិគ្គណ្ហតោ ភិក្ខុស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. អន្តរារាមាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ភិក្ខុនុបស្សយតិត្ថិយសេយ្យាបដិក្កមនាទិំ សង្គណ្ហាតិ. បដិក្កមនំ នាម ភោជនសាលា.

១៨៤១. គាមតោ ពហិ នីហរិត្វា ទេតីតិ យោជនា.

១៨៤២. ហត្ថតោតិ ឯត្ថ ‘‘គហណេ’’តិ សេសោ. តថាតិ អនាបត្តិ. សមុដ្ឋានំ ឥទំ សិក្ខាបទំ ឯឡកលោមេន សមំ មតន្តិ យោជនា.

បឋមបាដិទេសនីយកថាវណ្ណនា.

១៨៤៣-៤. អវុត្តេតិ វក្ខមាននយេន អវុត្តេ. ឯកេនបិ ច ភិក្ខុនាតិ សម្ពន្ធោ. អបសក្កាតិ អបគច្ឆ. អាទិ-អត្ថវាចិនា ឥតិ-សទ្ទេន ‘‘អបសក្ក តាវ, ភគិនិ, យាវ ភិក្ខូ ភុញ្ជន្តី’’តិ វាក្យសេសោ សង្គហិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ឥមិនា អបសាទនាការោ ¶ សន្ទស្សិតោ. ‘‘ឯកេនបិ ច ភិក្ខុនា’’តិ ឥមិនា អវកំសោ ទស្សិតោ. ឧក្កំសោ បន ‘‘តេហិ ភិក្ខូហិ សា ភិក្ខុនី អបសាទេតព្ពា’’តិ បាឡិតោបិ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘អាមិស’’ន្តិ សាមញ្ញវចនេបិ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរស្សេវ គហណំ. យថាហ ‘‘បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរេនា’’តិ. ភោគេតិ ច ឯកតោឧបសម្បន្នន្តិ ច វុត្តត្ថមេវ.

១៨៤៥. តថេវាតិ ¶ ទុក្កដំ. តត្ថាតិ អនុបសម្បន្នាយ.

១៨៤៦. អត្តនោ ភត្តេ ទិន្នេបិ ឥមិនា សិក្ខាបទេន អនាបត្តិ, បុរិមសិក្ខាបទេន បន អាបត្តិសម្ភវា ‘‘ន ទេតី’’តិ វុត្តំ. យថាហ ‘‘អត្តនោ ភត្តំ ទាបេតិ, ន ទេតីតិ ឯត្ថ សចេបិ អត្តនោ ភត្តំ ទេតិ, ឥមិនា សិក្ខាបទេន អនាបត្តិយេវ, បុរិមសិក្ខាបទេន អាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៥៨). តថាតិ អនាបត្តិ. ឧភយសិក្ខាបទេហិបិ អនាបត្តិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បទេតិ ចេ’’តិ. យថាហ ‘‘អញ្ញេសំ ភត្តំ ទេតិ, ន ទាបេតីតិ ឯត្ថ បន សចេបិ ទាបេយ្យ, ឥមិនា សិក្ខាបទេន អាបត្តិ ភវេយ្យ, ទេន្តិយា បន នេវ ឥមិនា, ន បុរិមេន អាបត្តី’’តិ.

១៨៤៧. ភិក្ខុនី យំ ន ទិន្នំ, តំ ទាបេតិ, យត្ថ វា ន ទិន្នំ, តត្ថ ទាបេតិ, តម្បិ សព្ពេសំ មិត្តាមិត្តានំ សមំ ទាបេតិ, តត្ថាបិ អនាបត្តិ.

១៨៤៨. សិក្ខមានា វា សាមណេរិកា វា ‘‘ឥធ សូបំ ទេថ, ឱទនំ ទេថា’’តិ វោសាសន្តី វិធានំ ករោន្តី ឋិតា, តំ អនបសាទេន្តស្ស អនាបត្តិ. បញ្ចេវ ភោជនានិ វិនា អញ្ញំ វោសាសន្តិំ ភិក្ខុនិំ អនបសាទេន្តស្ស អនាបត្តិ. អនបសាទេន្តស្ស ឧម្មត្តកាទិនោបិ អនាបត្តីតិ យោជនា.

១៨៤៩. សមុដ្ឋានន្តិ ¶ ឯត្ថ ‘‘ឥមស្សា’’តិ សេសោ. ភោជនំ កិរិយំ, វោសាសន្តិយា អនិវារណំ អកិរិយន្តិ ឯវមិទំ ក្រិយាក្រិយំ.

ទុតិយបាដិទេសនីយកថាវណ្ណនា.

១៨៥០-១. សេក្ខន្តិ សម្មតេតិ ‘‘សេក្ខសម្មតំ នាម កុលំ យំ កុលំ សទ្ធាយ វឌ្ឍតិ, ភោគេន ហាយតិ, ឯវរូបស្ស កុលស្ស ញត្តិទុតិយេន កម្មេន សេក្ខសម្មុតិ ទិន្នា ហោតី’’តិ (បាចិ. ៥៦៧) វុត្តំ ឥទំ កុលំ សេក្ខសម្មតំ នាម. តេនាហ ‘‘លទ្ធសម្មុតិកេ កុលេ’’តិ. លទ្ធា សម្មុតិ យេនាតិ វិគ្គហោ. ឃរូបចារំ ឱក្កន្តេ និមន្តិតោបិ អនិមន្តិតោវ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឃរូបចារោក្កមនា បុព្ពេវា’’តិ. យថាហ ‘‘អនិមន្តិតោ នាម អជ្ជតនាយ វា ស្វាតនាយ ¶ វា អនិមន្តិតោ, ឃរូបចារំ ឱក្កមន្តេ និមន្តេតិ, ឯសោ អនិមន្តិតោ នាមា’’តិ (បាចិ. ៥៦៧).

‘‘អគិលានោ នាម យោ សក្កោតិ បិណ្ឌាយ ចរិតុ’’ន្តិ វុត្តត្តា ភិក្ខាយ ចរិតុំ សមត្ថោ អគិលានោ នាម. គហេត្វាតិ សហត្ថា បដិគ្គហេត្វា. ‘‘អាមិស’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. យថាហ ‘‘ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា សហត្ថា បដិគ្គហេត្វា’’តិ (បាចិ. ៥៦៧). គហណេតិ ឯត្ថ ‘‘អាហារត្ថាយា’’តិ សេសោ.

១៨៥៣. តត្ថាតិ អសេក្ខសម្មតេ កុលេ. តថេវ បរិទីបិតន្តិ ទុក្កដំ បរិទីបិតំ.

១៨៥៤. និមន្តិតស្ស វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទេន និមន្តិតស្ស អវសេសំ គណ្ហាតិ. យថាហ ‘‘និមន្តិតស្ស វា គិលានស្ស វា សេសកំ ភុញ្ជតី’’តិ. អញ្ញេសំ ភិក្ខា តត្ថ ទីយតីតិ យោជនា. តត្ថាតិ តស្មិំ សេក្ខសម្មតេ កុលេ.

១៨៥៥. យត្ថ ¶ កត្ថចីតិ អាសនសាលាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ. និច្ចភត្តាទិកេ វាបីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន សលាកភត្តបក្ខិកឧបោសថិកបាដិបទិកភត្តានំ គហណំ.

១៨៥៦. ទ្វារេតិ ឯត្ថ ‘‘ឋបេត្វា’’តិ សេសោ. សម្បត្តេតិ ឯត្ថ ‘‘បច្ឆា’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘សចេបិ អនាគតេ ភិក្ខុម្ហិ បឋមំយេវ នីហរិត្វា ទ្វារេ ឋបេត្វា បច្ឆា សម្បត្តស្ស ទេន្តិ, វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៦៩).

១៨៥៧. មហាបច្ចរិយា(បអាចិ. អដ្ឋ. ៥៦៩) គតវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ភិក្ខុ’’ន្តិអាទិ. សមុដ្ឋានេឡកូបមន្តិ សមុដ្ឋានតោ ឯឡកលោមសិក្ខាបទសទិសន្តិ អត្ថោ.

តតិយបាដិទេសនីយកថាវណ្ណនា.

១៨៥៨-៩. ‘‘បញ្ចន្នំ បដិសំវិទិតំ, ឯតំ អប្បដិសំវិទិតំ នាមា’’តិ វចនតោ ច ឥធាបិ ‘‘សហធម្មិកញាបិត’’ន្តិ វក្ខមានត្តា ច អគហដ្ឋ-សទ្ទេន បរិព្ពាជកានំ គហណំ. វុត្តមេវ ¶ នយំ វោហារន្តរេន ទស្សេតុមាហ ‘‘ឥត្ថិយា បុរិសេន វា’’តិ. ‘‘យានិ ខោ បន តានិ អារញ្ញកានិ សេនាសនានី’’តិ (បាចិ. ៥៧៣) វចនតោ អារាមន្តិ អារញ្ញការាមមាហ. សចេ ឯវមារោចិតំ បដិសំវិទិតន្តិ ហិ វុត្តំ បទភាជនេតិ (បាចិ. ៥៧៣) យោជនា. បដិសំវិទិតន្តិ បគេវ និវេទិតំ.

១៨៦០. បច្ឆា យថារោចិតំ តមេវ វា តស្ស ច បរិវារំ កត្វា អញ្ញំ ពហុំ វា អាហរីយតុ, តម្បិ បដិសំវេទិតំ នាមាតិ យោជនា.

១៨៦១. យាគុយា វិទិតំ កត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘តំ ឋបេត្វា’’តិ ឥទំ សាមត្ថិយា លព្ភតិ. ឥទម្បិ វិទិតំ កុរុន្ទិយំ វដ្ដតីតិ វុត្តន្តិ យោជនា.

១៨៦២. បនាតិ ¶ អបិ-សទ្ទត្ថោ. អញ្ញានិបិ កុលានីតិ យោជនា. ឯត្ថ ‘‘អសុកំ នាម កុលំ បដិសំវេទិតំ កត្វា ខាទនីយាទីនិ គហេត្វា គច្ឆតីតិ សុត្វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៧៣) អដ្ឋកថាសេសោ. តេនាតិ កតបដិសំវេទិតេន. តម្បិ ច សព្ពំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

១៨៦៣. ឯវំ យំ អនារោចិតន្តិ ‘‘អារាមំ វា ឧបចារំ វា បវិសិត្វា’’តិអាទិនា នយេន យំ បឋមំ អនិវេទិតំ. ‘‘ឯវ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘យំ អារាមមនាភត’’ន្តិ ឥមិនាបិ យោជេតព្ពំ. ឯវន្តិ ‘‘តស្ស បរិវារំ កត្វា’’តិអាទិនា បការេន. ‘‘តំ អសំវិទិតំ នាមា’’តិ ឥទំ ‘‘សហធម្មិកញាបិត’’ន្តិ ឥមិនាបិ យោជេតព្ពំ. យថាហ ‘‘បញ្ចន្នំ បដិសំវិទិតំ, ឯតំ អប្បដិសំវិទិតំ នាមា’’តិ (បាចិ. ៥៧៣). អដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘បញ្ចន្នំ បដិសំវិទិតន្តិ បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យំ កិញ្ចិ បេសេត្វា ‘ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា អាហរិស្សាមា’តិ បដិសំវិទិតំ កតម្បិ អប្បដិសំវិទិតមេវាតិ អត្ថោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៧៣) វុត្តំ.

១៨៦៤. ការាបេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘បដិសំវិទិត’’ន្តិ សេសោ.

១៨៦៥. ភិក្ខុនា វា គន្ត្វា អន្តរាមគ្គេ គហេតព្ពន្តិ យោជនា. ឯវមកត្វាតិ ‘‘ពហិអារាមំ បេសេត្វា’’តិអាទិនា វុត្តវិធានំ អកត្វា. ឧបចារតោតិ ឯត្ថ ភុម្មត្ថេ តោ-បច្ចយោ វេទិតព្ពោ.

១៨៦៨. ‘‘បដិសំវិទិតេ’’តិអាទីនំ ¶ បទានំ ‘‘អនាបត្តេ វា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. បដិសំវិទិតេតិ ឯត្ថ ‘‘គិលានស្សា’’តិ សេសោ. បដិសំវិទិតេ អនាបត្តិ, គិលានស្សាបិ អនាបត្តិ, អប្បដិសំវិទិតេបិ តស្ស បដិសំវិទិតស្ស អវសេសកេ វា គិលានស្ស អវសេសកេ វា អនាបត្តិ ឯវាតិ សម្ពន្ធោ ¶ . យថាហ អនាបត្តិវារេ ‘‘បដិសំវិទិតស្ស វា គិលានស្ស វា សេសកំ ភុញ្ជតី’’តិ (បាចិ. ៥៧៥). ពហារាមេ បដិគ្គហេត្វា អន្តោយេវ ភុញ្ជតោ អស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. គហេត្វា វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ ‘‘តស្សា’’តិអាទីសុបិ យោជេតព្ពោ.

១៨៦៩. តត្ថាតិ តស្មិំ អារញ្ញការាមេ. ខាទតោ អនាបត្តិ ឯវាតិ យោជនា, តត្ថ ‘‘អញ្ញេន កប្បិយំ កត្វា ទិន្នានី’’តិ សេសោ.

ចតុត្ថបាដិទេសនីយកថាវណ្ណនា.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

បាដិទេសនីយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សេខិយកថាវណ្ណនា

១៨៧០. ឯវំ បាដិទេសនីយវិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា តទនន្តរំ ឧទ្ទិដ្ឋានំ សេខិយានំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យោ អនាទរិយេនេវា’’តិអាទិ. យោតិ ថេរោ វា នវោ វា មជ្ឈិមោ វា. ឯត្ថ អនាទរិយំ នាម សញ្ចិច្ច អាបត្តិអាបជ្ជនំ, និវាសនាទិវត្ថស្ស ឧគ្គហណេ និរុស្សាហញ្ច. បច្ឆតោបិ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទេន ‘‘បស្សតោបិ វា’’តិ ឥទំ សង្គណ្ហាតិ. តស្ស ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទោ វក្ខមានសមុច្ចយោ.

១៨៧១. ន កេវលំ វុត្តនយេន និវាសេន្តស្សេវ ហោតិ, ខន្ធកាគតហត្ថិសោណ្ឌាទិអាការេនាបិ និវាសេន្តស្ស ទុក្កដំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ហត្ថិសោណ្ឌាទី’’តិអាទិ. ហត្ថិសោណ្ឌាទិនិវាសនំ បរតោ ខុទ្ទកវត្ថុក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២៨០) អាវិ ¶ ភវិស្សតិ. បរិមណ្ឌលន្តិ សមន្តតោ មណ្ឌលំ កត្វា. វត្ថព្ពន្តិ និវត្ថព្ពំ និវាសេតព្ពន្តិ អត្ថោ.

១៨៧២. ជាណុមណ្ឌលតោ ¶ ហេដ្ឋាតិ ឯត្ថ ‘‘ជង្ឃដ្ឋិសីសតោ បដ្ឋាយា’’តិ សេសោ. អដ្ឋង្គុលប្បមាណកន្តិ វឌ្ឍកិអង្គុលេន អដ្ឋង្គុលមត្តន្តិ អាចរិយា. ‘‘យោ បន សុក្ខជង្ឃោ វា មហាបិណ្ឌិកមំសោ វា ហោតិ, តស្ស សារុប្បត្ថាយ ជាណុមណ្ឌលតោ អដ្ឋង្គុលាធិកម្បិ ឱតារេត្វា និវាសេតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៧៦) អដ្ឋកថំ សង្គណ្ហិតុមាហ ‘‘តតោ ឩនំ ន វដ្ដតី’’តិ.

១៨៧៣. អសញ្ចិច្ច អបរិមណ្ឌលំ និវាសេន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. ឯវមុបរិបិ. អសញ្ចិច្ចាតិ ‘‘អបរិមណ្ឌលំ និវាសេស្សាមី’’តិ ឯវំ អសញ្ចិច្ច, អថ ខោ ‘‘បរិមណ្ឌលំយេវ និវាសេស្សាមី’’តិ វិរជ្ឈិត្វា អបរិមណ្ឌលំ និវាសេន្តស្ស អនាបត្តិ. អសតិស្សាបីតិ អញ្ញវិហិតស្សាបិ តថា និវាសេន្តស្ស អនាបត្តិ. អជានន្តស្សាតិ កេវលំ បរិមណ្ឌលំ និវាសេតុំ អជានន្តស្ស អនាបត្តិ. អបិច និវាសនវត្តំ ឧគ្គហេតព្ពំ. ឧគ្គហិតវត្តោបិ សចេ ‘‘អារុឡ្ហ’’ន្តិ វា ‘‘ឱរុឡ្ហ’’ន្តិ វា ន ជានាតិ, តស្សាបិ អនាបត្តិយេវ. គិលានស្សាតិ យស្ស ជង្ឃាយ វា បាទេ វា វណោ ហោតិ, តស្ស ឧក្ខិបិត្វា វា ឱតារេត្វា វា និវាសេន្តស្ស អនាបត្តិ. បាទោតិ ចេត្ថ បាទសមីបំ អធិប្បេតំ. អាបទាសូតិ វាឡា វា ចោរា វា អនុពន្ធន្តិ, ឯវរូបាសុ អាបទាសុ អនាបត្តិ.

បរិមណ្ឌលកថាវណ្ណនា.

១៨៧៤. ឧភោ កោណេ សមំ កត្វាតិ បារុបនស្ស ឯកំសេ កតស្ស បិដ្ឋិបស្សេ, ឧទរបស្សេ ច ឱលម្ពមានេ ឧភោ ¶ កណ្ណេ ហត្ថិបិដ្ឋេ គណ្ឌា វិយ សមំ កត្វា. បរិមណ្ឌលំ កត្វាតិ ឯតស្សេវ អត្ថបទំ. សាទរន្តិ ភាវនបុំសកនិទ្ទេសោ. សាទរំ វា បារុបិតព្ពន្តិ យោជនា, សាទរំ បារុបនំ កត្តព្ពន្តិ អត្ថោ. ឯវំ អករោន្តស្សាតិ បារុបនវត្តេ អាទរំ ជនេត្វា ឯវំ អបារុបន្តស្ស.

១៨៧៥. ‘‘បរិមណ្ឌលំ និវាសេស្សាមីតិ សិក្ខា ករណីយា’’តិ (បាចិ. ៥៧៦) វា ‘‘បរិមណ្ឌលំ បារុបិស្សាមីតិ សិក្ខា ករណីយា’’តិ (បាចិ. ៥៧៧) វា ‘‘អន្តរឃរេ’’តិ អវិសេសេត្វា វុត្តត្តា អាហ ‘‘អវិសេសេន វុត្ត’’ន្តិ. ឥទំ សិក្ខាបទទ្វយំ យស្មា អវិសេសេន វុត្តំ, តស្មា ឃរេ, វិហារេ វា កាតព្ពំ បរិមណ្ឌលន្តិ យោជនា. ឃរេតិ អន្តរឃរេ. វិហារេ វាតិ ពុទ្ធុបដ្ឋានាទិកាលំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ. បរិមណ្ឌលំ កត្តព្ពន្តិ បរិមណ្ឌលមេវ និវាសេតព្ពំ បារុបិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

ទុតិយំ.

១៨៧៦. ឧភោ កោណេ សមំ កត្វាតិ សម្ពន្ធោ. គីវមេវ ច អនុវាតេន ឆាទេត្វាតិ យោជនា.

១៨៧៧. តថា អកត្វាតិ យថាវុត្តវិធានំ អកត្វា. ជត្តូនិបីតិ ឧភោ អំសកូដានិបិ. ឧរម្បិ ចាតិ ហទយម្បិ. វិវរិត្វាតិ អប្បដិច្ឆាទេត្វា. យថាកាមន្តិ ឥច្ឆានុរូបំ. គច្ឆតោតិ ឯត្ថ ‘‘អន្តរឃរេ’’តិ សេសោ. អន្តរឃរំ នាម គាមេ វា ហោតុ វិហារេ វា, បចិត្វា ភុញ្ជិត្វា គិហីនំ វសនដ្ឋានំ.

តតិយំ.

១៨៧៨-៩. ‘‘មណិពន្ធតោ’’តិ ឥមិនាបិ ‘‘ហេដ្ឋា’’តិ យោជេតព្ពំ. វាសូបគស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘កាយំ វិវរិត្វា និសីទតោ’’តិ ¶ សេសោ. វាសូបគោ នាម រត្តិវាសត្ថាយ ឧបគតោ, ឯតេន វាសត្ថាយ អន្តរឃរំ ឧបគច្ឆន្តេន សុប្បដិច្ឆន្នេនេវ ឧបគន្តព្ពន្តិ ទីបិតំ ហោតិ, ឯតេនេវ វាសូបគតស្ស សន្តិកំ ឧបគតស្ស យថាកាមំ គមនេ ន ទោសោតិ ច វុត្តមេវ ហោតិ. តេនាហ គណ្ឋិបទេ ‘‘ឯកទិវសម្បិ វាសូបគតស្ស សន្តិកំ យថាសុខំ គន្តុំ វដ្ដតិ, កោ បន វាទោ ចតុបញ្ចាហំ វាសមធិដ្ឋាយ វសិតភិក្ខូនំ សន្តិក’’ន្តិ.

ចតុត្ថំ.

១៨៨០. សុវិនីតេនាតិ ហត្ថបាទានំ អកីឡាបនេនេវ សុដ្ឋុ វិនីតេន.

បញ្ចមំ.

១៨៨១. គាថាពន្ធវសេន ‘‘សតីមតា’’តិ ទីឃោ កតោ. អវិការេនាតិ តំតទវលោកាសហិតេន ¶ . យុគំ មត្តា បមាណំ ឯតស្សាតិ យុគមត្តំ, រថយុគំ ចតុហត្ថប្បមាណំ, តត្តកំ បទេសំ. បេក្ខិនាតិ ឱលោកេន្តេន. ‘‘ភិក្ខុនា ឱក្ខិត្តចក្ខុនា’’តិ បទច្ឆេទោ.

១៨៨២. អន្តរឃរេ យត្ថ កត្ថចិបិ ឯកស្មិម្បិ ឋានេ ឋត្វាតិ យោជនា. ឯវំ វុត្តេបិ តថារូបេ អន្តរាយេ សតិ គច្ឆតោបិ ឱលោកេតុំ លព្ភតិ. ឯកស្មិំ បន ឋានេ ឋត្វាតិ ឯត្ថ គច្ឆន្តោបិ បរិស្សយាភាវំ ឱលោកេតុំ លព្ភតិយេវ. ‘‘តថា គាមេ បូជ’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ. បិ-សទ្ទោ បន-សទ្ទត្ថោ, ឱលោកេតុំ បន វដ្ដតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

១៨៨៣. ឱលោកេន្តោ តហំ តហន្តិ យោ អនាទរិយំ បដិច្ច តំ តំ ទិសាភាគំ បាសាទំ កូដាគារំ វីថិំ ឱលោកេន្តោ.

សត្តមំ.

១៨៨៤. ឯកតោ ¶ វាបីតិ ឯកអំសកូដតោ វា. ឧភតោ វាបីតិ ឧភយំសកូដតោ វា. ឥន្ទខីលកតោ អន្តោតិ គាមទ្វារិន្ទខីលតោ អន្តោ, ឃរេតិ វុត្តំ ហោតិ.

នវមំ.

១៨៨៥. តថា និសិន្នកាលេបីតិ ឥន្ទខីលស្ស អន្តោ និសិន្នកាលេបិ. កុណ្ឌិកំ នីហរន្តេន ច ចីវរំ អនុក្ខិបិត្វា ទាតព្ពា កុណ្ឌិកាតិ យោជនា. កុណ្ឌិកន្តិ ច ឧបលក្ខណមត្តំ. ធម្មករណាទីសុបិ ឯសេវ នយោ.

ទសមំ.

បឋមោ វគ្គោ.

១៨៨៦. គន្តុញ្ចេវ និសីទិតុញ្ច ន វដ្ដតីតិ យោជនា. ច-សទ្ទោ កិរិយាសមុច្ចយោ. ហសនីយស្មិំ វត្ថុស្មិន្តិ ហាសជនកេ ការណេ. សិតមត្តន្តិ មន្ទហាសំ.

បឋមទុតិយានិ.

១៨៨៧. អប្បសទ្ទេនាតិ ¶ ‘‘កិត្តាវតា អប្បសទ្ទោ ហោតិ? ទ្វាទសហត្ថេ គេហេ អាទិម្ហិ សង្ឃត្ថេរោ, មជ្ឈេ ទុតិយត្ថេរោ, អន្តេ តតិយត្ថេរោតិ ឯវំ និសិន្នេសុយំ សង្ឃត្ថេរោ ទុតិយត្ថេរេន សទ្ធិំ មន្តេតិ, ទុតិយត្ថេរោ តស្ស សទ្ទញ្ចេវ សុណាតិ, កថញ្ច វវត្ថបេតិ. តតិយត្ថេរោ បន សទ្ទមេវ សុណាតិ, កថំ ន វវត្ថបេតិ. ឯត្តាវតា អប្បសទ្ទោ ហោតី’’តិ (បាចិ. ៥៨៨) វុត្តអប្បសទ្ទយុត្តេន. សចេ ¶ បន តតិយត្ថេរោ កថញ្ច វវត្ថបេតិ, មហាសទ្ទោ នាម ហោតីតិ.

តតិយំ.

១៨៨៨. កាយប្បចាលកំ កត្វាតិ កាយំ ចាលេត្វា ចាលេត្វា. ឧបរិបិ ឯសេវ នយោ. ហត្ថស្ស វុត្តលក្ខណត្តា ‘‘ពាហូ’’តិ មណិពន្ធតោ យាវ អំសកូដា គហេតព្ពា.

១៨៨៩. ឧជុំ បគ្គហេត្វាតិ ឧជុំ ឋបេត្វា. អាសិតព្ពន្តិ និសីទិតព្ពំ. ‘‘សមេន ឥរិយាបថេន តូ’’តិ បទច្ឆេទោ.

១៨៩០. ឥត្ថម្ភូតេ ករណវចនំ. គមនបដិសំយុត្តេសុ សិក្ខាបទេសុ គមនស្ស អសម្ភវោតិ អាហ ‘‘និសីទនេន យុត្តេសូ’’តិ.

បញ្ចមឆដ្ឋសត្តមដ្ឋមនវមានិ.

ទុតិយោ វគ្គោ.

១៨៩១. ខម្ភំ កត្វាតិ កដិយា ឯកបស្សេ វា ទ្វីសុ វា បស្សេសុ កប្បរសន្ធិតោ អាភុជិត្វា ហត្ថំ ឋបេត្វា. យថាហ – ‘‘ខម្ភកតោ នាម កដិយំ ហត្ថំ ឋបេត្វា កតខម្ភោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៥៩៦). ឧក្កុដិកាយ វា គច្ឆតោតិ យោជនា. ឧក្កុដិកា វុច្ចតិ បណ្ហិយោ ឧក្ខិបិត្វា អគ្គបាទេហិ វា អគ្គបាទេ ឧក្ខិបិត្វា បណ្ហីហិ ឯវ វា ភូមិំ ផុសន្តស្ស គមនំ.

១៨៩២. ទុស្សបល្លត្ថិកាយាតិ អាយោគបល្លត្ថិកាយ. អន្តរឃរេ និសីទន្តស្ស តស្ស ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា.

១៨៩៣. ទុតិយេ ¶ ចាតិ ‘‘ន ខម្ភកតោ អន្តរឃរេ និសីទិស្សាមី’’តិ (បាចិ. ៥៩៧) សិក្ខាបទេ ច. ចតុត្ថេ ចាតិ ‘‘ន ឱគុណ្ឋិតោ ¶ អន្តរឃរេ និសីទិស្សាមី’’តិ (បាចិ. ៥៩៩) សិក្ខាបទេ ច. ឆដ្ឋេតិ ‘‘ន បល្លត្ថិកាយ អន្តរឃរេ’’ឥច្ចាទិ (បាចិ. ៦០១) សិក្ខាបទេ ច. ឥតិ ឯវំ សារុប្បា សមណាចារានុច្ឆវិកា ឆព្ពីសតិ សិក្ខាបទានិ បកាសិតានិ.

បឋមទុតិយតតិយចតុត្ថបញ្ចមឆដ្ឋានិ.

១៨៩៤. វិញ្ញុនា ភិក្ខុនា សក្កច្ចំ សតិយុត្តេន, បត្តសញ្ញិនា ច ហុត្វា សមសូបោវ បិណ្ឌបាតោ គហេតព្ពោតិ យោជនា. ឯវំ ឯតាយ គាថាយ សិក្ខាបទត្តយំ សង្គហិតំ. សក្កច្ចន្តិ សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា. ‘‘សតិយុត្តេនា’’តិ ឥទំ ‘‘សក្កច្ច’’ន្តិ ឯតស្ស អត្ថបទំ. ‘‘សតិំ ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦០២) ហិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. បត្តេ សញ្ញា បត្តសញ្ញា, សា អស្ស អត្ថីតិ បត្តសញ្ញី, អនញ្ញវិហិតេន អត្តនោ ភាជនេយេវ ឧបនិពទ្ធសញ្ញិនាតិ អត្ថោ.

១៨៩៥. ភត្តចតុព្ភាគោតិ ភត្តស្ស ចតុព្ភាគប្បមាណោ. តតោ អធិកំ គណ្ហតោ ទុក្កដំ.

១៨៩៦. ‘‘រសរសេ’’តិ វត្តព្ពេ ‘‘រសេរសេ’’តិ គាថាពន្ធវសេន វុត្តំ. ទ្វេ សូបេ ឋបេត្វា អវសេសានិ ឱលោណិសាកសូបេយ្យមច្ឆរសមំសរសាទីនិ រសរសាតិ វេទិតព្ពានិ. ឯត្ថ ច ‘‘ឱលោណីតិ ទធិកតំ គោរស’’ន្តិ កេចិ. ‘‘ឯកា ព្យញ្ជនវិកតី’’តិ អបរេ. ‘‘យោ កោចិ សុទ្ធោ កញ្ជិកតក្កាទិរសោ’’តិ អញ្ញេ. សាកសូបេយ្យគ្គហណេន យា កាចិ សូបេយ្យសាកេហិ កតា ព្យញ្ជនវិកតិ វុត្តា. មំសរសាទីនីតិ អាទិ-សទ្ទេន អវសេសា សព្ពាបិ ព្យញ្ជនវិកតិ សង្គហិតាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ញាតកាទីនន្តិ ឯត្ថ ‘‘សន្តកំ គណ្ហន្តស្សា’’តិ សេសោ. អញ្ញត្ថាយាតិ ឯត្ថ ‘‘កតំ គណ្ហន្តស្សា’’តិ សេសោ. ធនេនាតិ ឯត្ថ ‘‘អត្តនោ’’តិ ច ¶ ‘‘កីត’’ន្តិ ច ‘‘គណ្ហន្តស្សា’’តិ ច សេសោ. ញាតកាទីនំ សន្តកំ គណ្ហន្តស្ស, អញ្ញត្ថាយ កតំ គណ្ហន្តស្ស, អត្តនោ ធនេន កីតំ គណ្ហន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ.

សត្តមដ្ឋមនវមានិ.

១៨៩៧. អធិដ្ឋានូបគស្ស ¶ បត្តស្ស មុខវដ្ដិយា អន្តោលេខាបមាណេន បូរិតោវ គហេតព្ពោតិ យោជនា.

១៨៩៨. អនាបត្តិវិសយំ ទស្សេត្វា អាបត្តិវិសយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថាតិ អធិដ្ឋានូបគេ បត្តេ. ថូបីកតំ កត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ទិយ្យមាន’’ន្តិ សេសោ. យថាវុត្តលេខាតិក្កមោ យថា ហោតិ, ឯវំ ថូបីកតំ ទិយ្យមានំ គណ្ហតោ អាបត្តិ ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនា បឋមំ ថូបីកតស្ស អធិដ្ឋានូបគបត្តស្ស បច្ឆា បដិគ្គហណញ្ច បឋមបដិគ្គហិតបត្តេ បច្ឆា ភោជនស្ស ថូបីកតស្ស បដិគ្គហណញ្ច និវារិតន្តិ វេទិតព្ពំ.

១៨៩៩. កាលិកត្តយមេវ ច ថូបីកតំ វដ្ដតេវាតិ យោជនា. សេសេតិ អនធិដ្ឋានូបគេ បត្តេ. សព្ពន្តិ ចតុព្ពិធំ កាលិកំ ថូបីកតំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

១៩០០. បេសេតីតិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ សេសោ. ភិក្ខុ ភិក្ខូនំ យទិ បេសេតីតិ យោជនា. ‘‘វិហារំ បេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦០៥) អដ្ឋកថាយ អធិប្បាយំ ទស្សេតុំ ‘‘ភិក្ខូន’’ន្តិ វចនេន បដិគ្គហណំ អវិជហិត្វា ភិក្ខុនា ឯវ បេសិតំ គណ្ហន្តានំ ភិក្ខូនំ អនាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតិ. អញ្ញថា ‘‘បូរេតុំ វដ្ដតី’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពន្តិ វិញ្ញាយតិ.

១៩០១. បក្ខិប្បមានន្តិ មុខវដ្ដិតោ ឧច្ចំ កត្វា មជ្ឈេ បក្ខិបិយមានំ. ផលាទិកន្តិ អាទិ-សទ្ទេន ឱទនាទិម្បិ សង្គណ្ហាតិ. ហេដ្ឋា ¶ ឱរោហតីតិ សមន្តា ឱកាសសម្ភវតោ ចាលិយមានំ មុខវដ្ដិប្បមាណតោ ហេដ្ឋា ភស្សតិ.

១៩០២. តក្កោលកាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បូគផលាទីនំ សង្គហោ. ឋបេត្វាតិ ភត្តមត្ថកេ និក្ខិបិត្វា. វដំសកន្តិ អវដំសកំ.

១៩០៣. បូវស្សាតិ វិការសម្ពន្ធេ សាមិវចនំ, បូវវដំសកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. បូវស្ស យាវកាលិកត្តា អាហ ‘‘ឥទំ ថូបីកតំ សិយា’’តិ.

១៩០៤. បណ្ណានំ វិសុំ ភាជនត្តា អាហ ‘‘វដ្ដតី’’តិ.

១៩០៥. អស្សាតិ ¶ ភិក្ខុស្ស. តំ តុ សព្ពន្តិ ‘‘ថូបីកតត្តា ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ តំ បន សព្ពំ. គហិតំ សុគហិតន្តិ វិរាធេត្វា បដិគ្គហិតំ ចេ, សុប្បដិគ្គហិតំ.

ទសមំ.

តតិយោ វគ្គោ.

១៩០៦. ‘‘ឧបរិ ឱធិ’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. ឧបរីតិ ភត្តស្ស ឧបរិ. ឱធិន្តិ បរិច្ឆេទំ. បដិបាដិយាតិ អត្តនោ ទិសាយ បរិយន្តតោ បដ្ឋាយ អនុក្កមេន.

១៩០៧. អញ្ញេសន្តិ ឯត្ថ ‘‘ទេន្តោ’’តិ សេសោ. អត្តនោ ភត្តំ អញ្ញេសំ ទេន្តោ អញ្ញស្ស ភាជនេ អាកិរំ អាកិរន្តោ បន បដិបាដិំ វិនាបិ តហិំ តហិំ ឱមសតិ ចេ, នត្ថិ ទោសោតិ យោជនា. ឧត្តរិភង្គកំ តថា អាកិរន្តោ តត្ថ តត្ថ ឱមសតិ, នត្ថិ ទោសោតិ យោជនា ¶ . ភុញ្ជនត្ថាយ គណ្ហន្តោបិ ចេត្ថ វត្តព្ពោ. ឧត្តរិភង្គំ នាម ព្យញ្ជនំ.

តតិយំ.

១៩០៨. មត្ថកំ ឱមទ្ទិត្វា បរិភុញ្ជតោ ទោសោតិ យោជនា. ‘‘ថូបកតោតិ មត្ថកតោ, វេមជ្ឈតោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦១០) អដ្ឋកថាវចនតោ មត្ថកន្តិ ឯត្ថ ភត្តមត្ថកមាហ. ឱមទ្ទិត្វាតិ ហត្ថេន ភត្តំ អវមទ្ទិត្វា.

១៩០៩. សេសកេ បរិត្តេបិ ចាតិ អវសិដ្ឋេ អប្បកេបិ ច. សំកឌ្ឍិត្វានាតិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ ឋិតំ សំហរិត្វា. ឯកតោ បន មទ្ទិត្វា ភុញ្ជតោ អនាបត្តីតិ យោជនា.

បញ្ចមំ.

១៩១០. ភិយ្យោកម្យតាហេតូតិ បុន គណ្ហិតុកាមតាហេតុ. សូបំ វាតិ មុគ្គាទិសូបំ វា. ព្យញ្ជនំ វាតិ ឧត្តរិភង្គំ វា.

ឆដ្ឋំ.

១៩១១. វិញ្ញត្តិយន្តិ ¶ សូបោទនវិញ្ញត្តិយំ. ‘‘ញាតកានំ វា បវារិតានំ វា អញ្ញស្ស អត្ថាយ វា អត្តនោ ធនេន វា’’តិ ឥទំ អនាបត្តិយំ អធិកំ. គិលានោបិ ហុត្វា បរេសំ បត្តំ ឧជ្ឈានសញ្ញាយ ឱលោកេន្តស្ស អាបត្តិ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឧជ្ឈានេ គិលានោបិ ន មុច្ចតី’’តិ. ឧជ្ឈានេតិ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ.

១៩១២. ទស្សាមីតិ ឥមស្ស ភត្តំ ឱលោកេត្វា ‘‘យំ តត្ថ នត្ថិ, តំ ទស្សាមី’’តិ វា ‘‘ទាបេស្សាមី’’តិ វា. អវមញ្ញិត្វា ឧជ្ឈាយនចិត្តំ ឧជ្ឈានំ, ឧជ្ឈានេ សញ្ញា ឧជ្ឈានសញ្ញា, សា ¶ អស្ស អត្ថីតិ វិគ្គហោ. នឧជ្ឈានសញ្ញិនោ ច អនាបត្តីតិ ញាតព្ពន្តិ យោជនា.

សត្តមដ្ឋមានិ.

១៩១៣. ‘‘តេសំ មជ្ឈប្បមាណេនា’’តិ ឥមិនា អសារុប្បវសេន ខុទ្ទកបដិក្ខេបោ កតោតិ វេទិតព្ពោ. ‘‘នាតិមហន្ត’’ន្តិ ច អតិមហន្តស្សេវ បដិក្ខិត្តត្តា ខុទ្ទកេ អាបត្តិ ន ទិស្សតីតិ. កពឡោតិ អាលោបោ.

១៩១៤. មូលខាទនីយាទិកេ សព្ពត្ថ ខជ្ជកេ បនាតិ យោជនា. ផលាផលេតិ ខុទ្ទកេ, មហន្តេ ច ផលេ.

នវមំ.

១៩១៥. ទសមេ នត្ថិ កិញ្ចិ វត្តព្ពំ.

ទសមំ.

ចតុត្ថោ វគ្គោ.

១៩១៦. ‘‘អនាហដេ’’តិ ឯតស្ស អត្ថបទំ ‘‘មុខទ្វារំ អប្បត្តេ’’តិ. យថាហ ‘‘អនាហដេតិ អនាហរិតេ, មុខទ្វារំ អសម្បាបិតេតិ អត្ថោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦១៧). ‘‘មុខទ្វារំ វិវរន្តស្សា’’តិ ឯត្តកេ វុត្តេ មុខទ្វារ-សទ្ទស្ស សម្ពន្ធិសទ្ទត្តា កស្សាតិ អបេក្ខាយ ‘‘មុខទ្វារំ វិវរិស្សាមី’’តិ ¶ អត្តនោបទេកវចនេន ព្យញ្ជិតមេវត្ថំ បកាសេតុំ អត្តនោ-គហណំ កតន្តិ វេទិតព្ពំ. ច-សទ្ទោ ឯវការត្ថោ, អប្បត្តេ វាតិ យោជេតព្ពោ, អសម្បត្តេយេវាតិ អត្ថោ.

បឋមំ.

១៩១៧. សកលំ ¶ ហត្ថន្តិ ឯត្ថ ហត្ថ-សទ្ទោ តទេកទេសេសុ អង្គុលីសុ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘ហត្ថមុទ្ទា’’តិអាទីសុ វិយ សមុទាយេ បវត្តវោហារស្ស អវយវេបិ បវត្តនតោ ឯកង្គុលិម្បិ មុខេ បក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតិ.

១៩១៨. អស្សាតិ ភិក្ខុនោ. ព្យាហរន្តស្សាតិ កថេន្តស្ស.

ទុតិយតតិយានិ.

១៩២០. បិណ្ឌុក្ខេបកន្តិ បិណ្ឌំ ឧក្ខិបិត្វា ឧក្ខិបិត្វា. ឥធាបិ ខជ្ជកផលាផលេសុ អនាបត្តិ. កពឡច្ឆេទកម្បិ វាតិ កពឡំ ឆិន្ទិត្វា. ឥធ ខជ្ជកផលាផលេហិ សទ្ធិំ ឧត្តរិភង្គេបិ អនាបត្តិ. គណ្ឌេ កត្វាតិ ឯត្ថ ផលាផលមត្តេយេវ អនាបត្តិ.

ចតុត្ថបញ្ចមឆដ្ឋានិ.

១៩២១-២. ហត្ថំ និទ្ធុនិត្វានាតិ ហត្ថំ និទ្ធុនិត្វា ភត្តំ ភុញ្ជតោតិ ច សម្ពន្ធោ. សិត្ថាវការកន្តិ សិត្ថានិ អវកិរិត្វា អវកិរិត្វា. ជិវ្ហានិច្ឆារកំ វាបីតិ ជិវ្ហំ និច្ឆារេត្វា និច្ឆារេត្វា. ចបុ ចបូតិ វាតិ ‘‘ចបុ ចបូ’’តិ ឯវំ សទ្ទំ កត្វា. សត្តមេតិ ‘‘ន ហត្ថនិទ្ធុនក’’ន្តិ សិក្ខាបទេ. អដ្ឋមេតិ ‘‘ន សិត្ថាវការក’’ន្តិ សិក្ខាបទេ. កចវរុជ្ឈនេតិ កចវរាបនយនេ.

សត្តមដ្ឋមនវមទសមានិ.

បញ្ចមោ វគ្គោ.

១៩២៣. ‘‘សុរុ ¶ សុរូ’’តិ ឯវំ សទ្ទំ កត្វា ន ភោត្តព្ពន្តិ យោជនា. ហត្ថនិល្លេហកំ វាបីតិ ហត្ថំ និល្លេហិត្វា និល្លេហិត្វា.

១៩២៤. ផាណិតំ ¶ , ឃនយាគុំ វា អង្គុលីហិ គហេត្វា អង្គុលិយោ មុខេ បវេសេត្វាបិ តំ ភោត្តុំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

១៩២៥. ឯកាយ អង្គុលិកាយបិ បត្តោ ន លេហិតព្ពោវ. ជិវ្ហាយ ឯកឱដ្ឋោបិ ន និល្លេហិតព្ពកោតិ យោជនា. ពហិ ឱដ្ឋញ្ច ជិវ្ហាយ ន លេហិតព្ពំ. ឱដ្ឋេ លគ្គំ សិត្ថាទិំ យំ កិញ្ចិ ឧភោហិ ឱដ្ឋមំសេហិយេវ គហេត្វា អន្តោ កាតុំ វដ្ដតិ.

បឋមទុតិយតតិយចតុត្ថានិ.

១៩២៦-៨. ន ច គហេតព្ពំ, បដិក្កូលវសេន បដិក្ខិត្តន្តិ យោជនា. ហិ-ឥតិ ‘‘យស្មា’’តិ ឯតស្ស អត្ថេ, តេនេវ វក្ខតិ ‘‘តស្មា’’តិ. ‘‘បានីយថាលក’’ន្តិ ឥទំ ឧបលក្ខណមត្តំ សង្ខាទីនម្បិ តថា នគហេតព្ពត្តា. សរាវំ វាតិ តដ្ដកំ វា.

អនាមិសេន ហត្ថេនាតិ អាមិសរហិតេន ហត្ថេកទេសេន. យថាហ ‘‘សចេ បន ហត្ថស្ស

ឯកទេសោ អាមិសមក្ខិតោ ន ហោតិ, តេន បទេសេន គហេតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៣១). អាមិសមក្ខិតេនេវ ហត្ថេន ‘‘ធោវិស្សាមី’’តិ វា ‘‘ធោវាបេស្សាមី’’តិ វា គណ្ហន្តស្ស បន អនាបត្តិ.

បញ្ចមំ.

១៩២៩. ឧទ្ធរិត្វាតិ សសិត្ថកា បត្តធោវនា សិត្ថកានិ ឧទ្ធរិត្វា តំ បត្តធោវនោទកំ ឃរា ពហិ អន្តរឃរេ ឆឌ្ឌេន្តស្ស អនាបត្តិ. ភិន្ទិត្វាតិ សសិត្ថកេ បត្តធោវនេ សិត្ថកានិ មទ្ទិត្វា ឧទកេន សម្ភិន្ទិត្វា ឧទកគតិកានេវ កត្វា តំ ឧទកំ ឃរា ពហិ អន្តរឃរេ ឆឌ្ឌេន្តស្ស អនាបត្តិ. គហេត្វាតិ សសិត្ថកំ បត្តធោវនោទកំ គហេត្វា បដិគ្គហេ ឆឌ្ឌេន្តស្ស អនាបត្តិ. សសិត្ថកំ បត្តធោវនោទកំ ឃរា ¶ ពហិ នីហរិត្វា អន្តរឃរេ ឆឌ្ឌេន្តស្ស អនាបត្តីតិ អជ្ឈាហារយោជនា ¶ វេទិតព្ពា. ឯត្ថ បដិគ្គហោ នាម ខេឡមល្លាទិកោ ឧច្ឆិដ្ឋហត្ថធោវនភាជនវិសេសោ.

ឆដ្ឋំ.

១៩៣០. ឆត្តំ យំ កិញ្ចីតិ ‘‘ឆត្តំ នាម តីណិ ឆត្តានិ សេតច្ឆត្តំ កិលញ្ជច្ឆត្តំ បណ្ណច្ឆត្តំ មណ្ឌលពទ្ធំ សលាកពទ្ធ’’ន្តិ (បាចិ. ៦៣៤) វុត្តេសុ តីសុ ឆត្តេសុ អញ្ញតរំ. ឯត្ថ ច សេតច្ឆត្តន្តិ វត្ថបលិគុណ្ឋិតំ បណ្ឌរច្ឆត្តំ. កិលញ្ជច្ឆត្តន្តិ វិលីវច្ឆត្តំ. បណ្ណច្ឆត្តន្តិ តាលបណ្ណាទីហិ យេហិ កេហិចិ កតំ. ‘‘មណ្ឌលពទ្ធំ សលាកពទ្ធ’’ន្តិ ឥទំ បន តិណ្ណម្បិ ឆត្តានំ បញ្ជរទស្សនត្ថំ វុត្តំ. តានិ ហិ មណ្ឌលពទ្ធានិ ចេវ ហោន្តិ សលាកពទ្ធានិ ច. ‘‘យំ កិញ្ចី’’តិ អនវសេសបរិគ្គហវចនេន ‘‘យម្បិ ច តត្ថជាតទណ្ឌេន កតំ ឯកបណ្ណច្ឆត្តំ ហោតិ, តម្បិ ឆត្តមេវា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៣៤) អដ្ឋកថាយ វុត្តំ ឆត្តវិសេសំ គណ្ហាតិ. ហត្ថេនាតិ ឯត្ថ ‘‘អមុញ្ចិត្វា’’តិ សេសោ. សរីរាវយវេនាតិ ឯត្ថ ‘‘គហេត្វា’’តិ សេសោ. វា-សទ្ទោ អបិ-សទ្ទត្ថោ. អំសកូដាទិសរីរាវយវេន គហេត្វាបិ ហត្ថេន អមុញ្ចិត្វា ធារេន្តស្សាតិ អត្ថោ.

សចេ បនស្ស អញ្ញោ ឆត្តំ ធារេតិ, ឆត្តបាទុកាយ វា ឋិតំ ហោតិ, បស្សេ វា ឋិតំ ហោតិ,

ហត្ថតោ អបគតមត្តេ ឆត្តបាណិ នាម ន ហោតិ, តស្ស ធម្មំ ទេសេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘ន ឆត្តបាណិស្ស អគិលានស្សា’’តិ វចនតោ, ឥធ ‘‘សព្ពត្ថ អគិលានស្សា’’តិ វក្ខមានត្តា ច ឯត្ថ ‘‘អគិលានស្សា’’តិ លព្ភតិ. ធម្មបរិច្ឆេទោ ចេត្ថ បទសោធម្មេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពោ. ឯវមុបរិបិ.

សត្តមំ.

១៩៣១. ទណ្ឌបាណិម្ហីតិ ¶ ឯត្ថ ទណ្ឌោ បាណិម្ហិ អស្សាតិ វិគ្គហោ. កិត្តកប្បមាណោ ទណ្ឌោតិ អាហ ‘‘ចតុហត្ថប្បមាណោ’’តិអាទិ. មជ្ឈិមហត្ថតោតិ បមាណមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ហត្ថតោ, យោ ‘‘វឌ្ឍកិហត្ថោ’’តិ វុច្ចតិ.

អដ្ឋមំ.

១៩៣២. សត្ថបាណិស្សាតិ ¶ ឯត្ថាបិ វិគ្គហោ វុត្តនយោវ. វក្ខមានំ សកលំ ធនុវិកតិំ, សរវិកតិញ្ច ឋបេត្វា អវសេសំ ខគ្គាទិ សត្ថំ នាម. ខគ្គំ សន្នហិត្វា ឋិតោបិ សត្ថបាណិ នុ ខោតិ អាសង្កាយ និវត្តនត្ថមាហ ‘‘សត្ថបាណី’’តិអាទិ. ‘‘ន ហោតិ អសិ’’ន្តិ បទច្ឆេទោ.

នវមំ.

១៩៣៣-៥. សរេន សទ្ធិំ ធនុំ វា សុទ្ធធនុំ វា សុទ្ធសរំ វា សជិយំ ធនុទណ្ឌំ វា និជិយំ ធនុទណ្ឌំ វា គហេត្វា ឋិតស្សាបិ វា និសិន្នស្សាបិ វា និបន្នស្សាបិ វា សចេ យោ តថា បទសោធម្មេ វុត្តលក្ខណំ សទ្ធម្មំ ទេសេតិ, តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា. សចេ បនស្ស ធនុ ខន្ធេ បដិមុក្កំ ហោតិ, យាវ ន គណ្ហាតិ, តាវ វដ្ដតិ. ជិយាយ សហ វត្តតីតិ សជិយំ.

ទសមំ.

ឆដ្ឋោ វគ្គោ.

១៩៣៦. បាទុការុឡ្ហកស្សាតិ បាទុកំ អារុឡ្ហោ បាទុការុឡ្ហោ, សោយេវ បាទុការុឡ្ហកោ, តស្ស. កថំ អារុឡ្ហស្សាតិ អាហ ‘‘អក្កមិត្វា’’តិអាទិ. អក្កមិត្វា ឋិតស្សាតិ ¶ ឆត្តទណ្ឌកេ អង្គុលន្តរំ អប្បវេសេត្វា កេវលំ បាទុកំ អក្កមិត្វា ឋិតស្ស. បដិមុក្កស្ស វាតិ បដិមុញ្ចិត្វា ឋិតស្ស. ឯតំ ទ្វយម្បិ ‘‘បាទុការុឡ្ហកស្សា’’តិ ឯតស្ស អត្ថបទំ. យថាហ ‘‘ន បាទុការុឡ្ហស្ស អគិលានស្ស ធម្មោ ទេសេតព្ពោ. យោ អនាទរិយំ បដិច្ច អក្កន្តស្ស វា បដិមុក្កស្ស វា ឱមុក្កស្ស វា អគិលានស្ស ធម្មំ ទេសេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៦៣៨).

បឋមំ.

១៩៣៧-៤០. ឧបាហនគតស្សាបីតិ អក្កន្តាទិអាការេន ឧបាហនារុឡ្ហស្ស ច. យថាហ ‘‘អក្កន្តស្ស វា បដិមុក្កស្ស វា’’តិ. សព្ពត្ថាតិ ឆត្តបាណិអាទីសុ សព្ពសិក្ខាបទេសុ. អគិលានស្សាតិ ឥទំ យោជេតព្ពន្តិ សេសោ. យានេ វា គតស្ស អគិលានស្ស ធម្មំ ទេសេតិ, ទុក្កដន្តិ យោជនា. តត្ថ យានេ វា គតស្សាតិ សចេ ទ្វីហិ ជនេហិ ហត្ថសង្ឃាតេន គហិតោ, សាដកេ ¶ វា ឋបេត្វា វំសេន វយ្ហតិ, អយុត្តេ វា វយ្ហាទិកេ យានេ, វិសង្ខរិត្វា វា ឋបិតេ ចក្កមត្តេបិ និសិន្នោ ហោតិ, យានគតោត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ.

សយនេបិ វា អន្តមសោ កដសារកេ វា ឆមាយ វា និបន្នស្សាបិ អគិលានស្សាតិ យោជនា. យថាហ ‘‘សយនគតស្សាតិ អន្តមសោ កដសារកេបិ បកតិភូមិយម្បិ និបន្នស្សា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៤១). ឧច្ចេ បីឋេ វា ឧច្ចេ មញ្ចេបិ វា និសិន្នេន, ឋិតេន វា និបន្នស្ស ទេសេតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. ‘‘ឋត្វា’’តិ ឥមិនា ‘‘និសីទិត្វា’’តិ ឥទញ្ច សង្គហិតមេវ. សយនេសុ គតស្ស ច ទេសេន្តេន សយនេសុ គតេនាបិ សមានេ វាបិ ឧច្ចេ វា និបន្នេនេវ វដ្ដតីតិ យោជនា.

១៩៤១. ‘‘តថេវ ¶ ចា’’តិ ឥមិនា ‘‘វដ្ដតី’’តិ ឥទំ គហិតំ.

ទុតិយតតិយចតុត្ថានិ.

១៩៤២. ‘‘បល្លត្ថិកាយ និសិន្នស្សា’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន យការស្ស លោបំ កត្វា ‘‘បល្លត្ថិកា និសិន្នស្សា’’តិ វុត្តំ, អាយោគបល្លត្ថិកាយ វា ហត្ថបល្លត្ថិកាយ វា ទុស្សបល្លត្ថិកាយ វា យាយ កាយចិ បល្លត្ថិកាយ និសិន្នស្សាតិ អត្ថោ. វេឋិតសីសស្សាតិ ទុស្សវេឋនេន វា មោលិអាទីហិ វា យថា កេសន្តោ ន ទិស្សតិ, ឯវំ វេឋិតសីសស្ស.

១៩៤៣. យទិ កេសន្តំ វិវរាបេត្វា ទេសេតិ, វដ្ដតីតិ យោជនា. ‘‘អយមេវ វិនិច្ឆយោ’’តិ ឥមិនា ‘‘សីសំ វិវរាបេត្វា ទេសេតិ, វដ្ដតី’’តិ អនាបត្តិវារោបិ វុត្តោ ហោតិ.

បញ្ចមឆដ្ឋសត្តមានិ.

១៩៤៤-៥. អដ្ឋមេ ‘‘អាសនេ និសិន្នស្សាតិ អន្តមសោ វត្ថម្បិ តិណានិបិ សន្ថរិត្វា និសិន្នស្សា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៤៥) ឥទញ្ច នវមេ ‘‘ឧច្ចេ អាសនេតិ អន្តមសោ ភូមិប្បទេសេបិ ឧន្នតេ ឋានេ និសិន្នស្ស ទេសេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៤៧) ឥទញ្ច ទសមេ ‘‘សចេបី’’តិអាទិនា វក្ខមានវិនិច្ឆយញ្ច ឋបេត្វា វត្តព្ពវិសេសាភាវា អាហ ‘‘អដ្ឋមេ នវមេ ¶ វាបិ, ទសមេ នត្ថិ កិញ្ចិបី’’តិ. ឯត្ថ ‘‘វត្តព្ព’’ន្តិ សេសោ. ថេរុបដ្ឋានំ គន្ត្វាន ឋិតំ ទហរំ អាសនេ និសិន្នោ ថេរោ ចេ បញ្ហំ បុច្ឆតីតិ អជ្ឈាហារយោជនា. កថេតព្ពមុបាយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តស្ស បស្សេ បនញ្ញស្ស, កថេតព្ពំ វិជានតា’’តិ. ឯត្ថ ‘‘ឋិតស្សា’’តិ សេសោ ¶ . តស្ស សមីបវត្តិនោ កស្សចិ អភាវេ សជ្ឈាយំ អធិដ្ឋហិត្វាបិ វត្តុំ វដ្ដតិ.

អដ្ឋមនវមទសមានិ.

សត្តមោ វគ្គោ.

១៩៤៦. គច្ឆតោ បុរតោតិ ឯត្ថ ‘‘បច្ឆតោ គច្ឆន្តេនា’’តិ សេសោ. បច្ឆតោ គច្ឆន្តេន បុរតោ គច្ឆតោ បញ្ហំ ន វត្តព្ពន្តិ យោជនា. សចេ បុរតោ គច្ឆន្តោ បញ្ហំ បុច្ឆតិ, កិំ កាតព្ពន្តិ អាហ ‘‘បច្ឆិមស្សា’’តិអាទិ.

១៩៤៧. ឧគ្គហិតំ ធម្មំ បុរតោ គច្ឆន្តេន សទ្ធិំ បច្ឆតោ គច្ឆន្តោ សជ្ឈាយតិ, វដ្ដតីតិ យោជនា. សមមេវ គច្ឆតោ យុគគ្គាហំ កថេតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា. យុគគ្គាហន្តិ អញ្ញមញ្ញំ. អញ្ញមញ្ញ-សទ្ទបរិយាយោ ហិ យុគគ្គាហ-សទ្ទោ.

បឋមំ.

១៩៤៨. សកដមគ្គេ ឯកេកស្ស ចក្កស្ស បថេន គច្ឆន្តោ ឯកេកស្ស ចក្កស្ស បថេន សមំ គច្ឆតោ ធម្មំ ទេសេតុំ វដ្ដតិ. ឧប្បថេនាបិ គច្ឆន្តោ ឧប្បថេន សមំ គច្ឆន្តស្ស ធម្មំ ទេសេតុំ វដ្ដតីតិ អជ្ឈាហារយោជនា. ឧប្បថេនាតិ អមគ្គេន. ឯវំ អនាបត្តិវិសយេ ទស្សិតេ តព្ពិបរិយាយតោ អាបត្តិវិសយោ ទស្សិតោយេវាតិ វេទិតព្ពោ.

ទុតិយំ.

១៩៤៩. តតិយេ នត្ថិ វត្តព្ពន្តិ ‘‘ន ឋិតោ អគិលានោ ឧច្ចារំ វា បស្សាវំ វា ករិស្សាមី’’តិ (បាចិ. ៦៥១) ឯតស្ស វិនិច្ឆយោ យថារុតវសេន ¶ សុវិញ្ញេយ្យោតិ កត្វា វុត្តំ. សចេ បដិច្ឆន្នំ ឋានំ គច្ឆន្តស្ស សហសា ឧច្ចារោ វា បស្សាវោ វា និក្ខមតិ, អសញ្ចិច្ច ¶ កតោ នាម, អនាបត្តិ. អយមេត្ថ វិសេសោ ទដ្ឋព្ពោ. សិង្ឃាណិកាយ ខេឡេនេវ សង្គហិតត្តេបិ ពាត្តិំសកោដ្ឋាសេសុ វិសុំយេវ ទស្សិតោ ឯកោ កោដ្ឋាសោតិ សិក្ខាបទេសុ អវុត្តម្បិ សង្គហេត្វា អាហ ‘‘ឧច្ចារាទិចតុក្ក’’ន្តិ.

១៩៥០. ឯត្ថ ហរិតំ នាម ឥទន្តិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ជីវរុក្ខស្សា’’តិអាទិ. រុក្ខស្សាតិ ឧបលក្ខណំ ជីវមានកតិណលតាទីនម្បិ ហរិតេយេវ សង្គហិតត្តា. ‘‘ទិស្សមានំ គច្ឆតី’’តិ វចនេនេវ អទិស្សមានគតំ អហរិតន្តិ ព្យតិរេកតោ វិញ្ញាយតិ. សាខា វា ភូមិលគ្គា ទិស្សមានា គច្ឆតិ, តំ សព្ពំ ហរិតមេវាតិ យោជនា.

១៩៥១. សហសា វច្ចំ និក្ខមតេវាតិ សម្ពន្ធោ. អស្ស ភិក្ខុនោ. វច្ចន្តិ ឧបលក្ខណំ បស្សាវាទីនម្បិ ទស្សិតត្តា. វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘គិលានដ្ឋានេ ឋិតត្តា’’តិ សេសោ.

១៩៥២. បលាលណ្ឌុបកេ វាបីតិ បលាលចុម្ពដកេបិ. ឯត្ថ ‘‘អប្បហរិតំ អលភន្តេនា’’តិ សេសោ. កិស្មិញ្ចីតិ សុក្ខតិណាទិម្ហិ កិស្មិញ្ចិ. តំ វច្ចំ បច្ឆា ហរិតំ ឱត្ថរតិ, វដ្ដតីតិ យោជនា.

១៩៥៣. ឯតីតិ បវិសតិ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ‘‘ខេឡេន ឯវ ចា’’តិ បទច្ឆេទោ.

តតិយចតុត្ថានិ.

១៩៥៤. វច្ចកុដិសមុទ្ទាទិឧទកេសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន សព្ពំ អបរិភោគជលំ សង្គណ្ហាតិ. តេនេវ ‘‘តេសំ អបរិភោគត្តា’’តិ អបរិភោគត្តមេវ ការណមាហ.

១៩៥៥. ឧទកោឃេតិ ¶ ឯត្ថ ‘‘ជាតេ’’តិ សេសោ. អជលន្តិ អជលដ្ឋានំ. ជលេតិ បរិភោគារហជលេ. ឥធាបិ ថលកតោ ឧទកំ ឱត្ថរតិ, អនាបត្តិ.

បញ្ចមំ.

អដ្ឋមោ វគ្គោ.

១៩៥៦-៧. បកិណ្ណកវិនិច្ឆយំ ¶ ទស្សេតុមាហ ‘‘សមុដ្ឋានាទយោ’’តិអាទិ. ញេយ្យាតិ វក្ខមាននយេន វេទិតព្ពា. ឯត្ថាតិ ឯតេសុ សេខិយេសុ. ឧជ្ជគ្ឃិកា អាទិ យេសន្តិ វិគ្គហោ, តគ្គុណសំវិញ្ញាណោយំ ពាហិរត្ថសមាសោ, ឧជ្ជគ្ឃិកាអប្បសទ្ទបដិសំយុត្តានិ ចត្តារិ សិក្ខាបទានីតិ អត្ថោ. ឆមា ច នីចាសនញ្ច ឋានញ្ច បច្ឆា ច ឧប្បថោ ច ឆមានីចាសនដ្ឋានបច្ឆាឧប្បថា, តេ សទ្ទា ឯតេសំ សិក្ខាបទានំ អត្ថីតិ តប្បដិសំយុត្តានិ សិក្ខាបទានិ ឆមា…បេ… ឧប្បថវា, ឆមាទិបទវន្តានិ បញ្ច សិក្ខាបទានីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ឋាន-សទ្ទេន ឋា-ធាតុស្សេវ រូបត្តា សិក្ខាបទាគតោ ឋិត-សទ្ទោ គហិតោ. ‘‘ទសសូ’’តិ វត្តព្ពេ វណ្ណលោបេន, វិភត្តិវិបល្លាសេន វា ‘‘ទសា’’តិ វុត្តំ. សមនុភាសនេ សមុដ្ឋានាទីហិ ឯតេសុ ទសសុ សិក្ខាបទេសុ សមុដ្ឋានាទយោ តុល្យា វុត្តាតិ យោជនា.

កិំ វុត្តំ ហោតិ? ឥមានិ ទស សិក្ខាបទានិ សមនុភាសនសមុដ្ឋានានិ, ឯកេកមេត្ថ កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទុក្ខវេទនន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

១៩៥៨-៩. ‘‘ឆត្ត’’ន្តិអាទីនិ សិក្ខាបទានំ ឧបលក្ខណបទានិ. ឯតានិ ឯកាទស សិក្ខាបទានិ សមុដ្ឋានាទិនា បន ធម្មទេសនេន តុល្យាវ សទិសា ឯវាតិ យោជនា. ឥទំ វុត្តំ ¶ ហោតិ – ឥមានិ ឯកាទស សិក្ខាបទានិ ធម្មទេសនាសមុដ្ឋានានិ, កិរិយាកិរិយានិ, សញ្ញាវិមោក្ខានិ, សចិត្តកានិ, លោកវជ្ជានិ, វចីកម្មានិ, អកុសលចិត្តានិ, ទុក្ខវេទនានីតិ.

សូបោទនេន វិញ្ញត្តីតិ សូបោទន-សទ្ទេន លក្ខិតំ វិញ្ញត្តិសិក្ខាបទំ. វិញ្ញត្តិសិក្ខាបទានំ ពហុត្តា ឥទមេវ វិសេសិតំ. ថេយ្យសត្ថសមំ មតន្តិ សមុដ្ឋានាទីហិ ថេយ្យសត្ថសិក្ខាបទេន សមានំ មតន្តិ អត្ថោ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សូបោទនវិញ្ញត្តិសិក្ខាបទំ ថេយ្យសត្ថសមុដ្ឋានំ, កិរិយំ, សញ្ញាវិមោក្ខំ, សចិត្តកំ, លោកវជ្ជំ, កាយកម្មំ, វចីកម្មំ, អកុសលចិត្តំ, ទុក្ខវេទនន្តិ.

១៩៦០. អវសេសា តិបញ្ញាសាតិ អវសេសានិ តេបញ្ញាសសិក្ខាបទានិ. សមានា បឋមេន តូតិ បឋមេន បារាជិកេន សមុដ្ឋានាទិតោ សមានានីតិ អត្ថោ, បឋមបារាជិកសទិសសមុដ្ឋានានីតិ ¶ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អនាបត្តិ អាបទាសូ’’តិ បទច្ឆេទោ. បរិមណ្ឌលំ និវាសេត្វា, បារុបិត្វា ចរន្តានំ ចោរុបទ្ទវាទិ អាបទា នាម. អបិ-សទ្ទេន នទិសន្តរណាទិំ សង្គណ្ហាតិ. សេខិយេសុ សព្ពេសូតិ យេភុយ្យវសេន វុត្តំ.

១៩៦១. ‘‘ន ឧជ្ឈានសញ្ញី បរេសំ បត្តំ ឱលោកេស្សាមី’’តិអាទីនំ (បាចិ. ៦១៤) ឥមស្ស អនាបត្តិវារស្ស អសម្ភវតោ ន បនាគតោតិ បាឡិយំ ន វុត្តោ. តស្សាបិ យថាវត្ថុកាវ អាបត្តិយោ ទដ្ឋព្ពា.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា

វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

សេខិយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៩៦២. យោ ¶ ឥមំ វិនិច្ឆយំ វិទិត្វា ឋិតោ, សោ ហិ យស្មា វិនយេ វិសារទោ ហោតិ, វិនីតមានសោ ច ហោតិ, បរេហិ ទុប្បធំសិយោ ច ហោតិ, តតោ តស្មា ការណា សមាហិតោ សតតំ ឥមំ វិនយវិនិច្ឆយំ សិក្ខេយ្យាតិ យោជនា.

តត្ថ ឥមំ វិនិច្ឆយំ វិទិត្វាតិ សព្ពលោកិយលោកុត្តរគុណសម្បត្តិនិទានំ ឥមំ វិនយវិនិច្ឆយំ អត្ថតោ, គន្ថតោ, វិនិច្ឆយតោ ច សក្កច្ចំ ញត្វា. វិសារទោតិ សារជ្ជនំ សារទោ, វិគតោ សារទោ អស្សាតិ វិសារទោ, វិនយបរិយត្តិយា, អាបត្តាទិវិភាគេ ច និព្ភយោ និរាសង្កោតិ វុត្តំ ហោតិ. ន កេវលំ ឥមស្ស ជាននេ ឯសោវ អានិសំសោ, អថ ខោ វិនីតមានសោ ច ហោតិ, សំយតចិត្តោ ហោតីតិ អត្ថោ. សោតិ ឥមំ វិនិច្ឆយំ សក្កច្ចំ វិទិត្វា ឋិតោ ភិក្ខុ. បរេហីតិ ឥមំ អជានន្តេហិ អញ្ញេហិ. ទុប្បធំសិយោ ច ហោតីតិ អនភិភវនីយោ ច ហោតិ.

តតោតិ តស្មា វិនយេ វិសារទតាទិសព្ពគុណសម្បន្នហេតុត្តា. ហីតិ យស្មាតិ អត្ថោ. សិក្ខេតិ សជ្ឈាយនសវនាទិវសេន សិក្ខេយ្យ, ឧគ្គណ្ហេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘សតត’’ន្តិ ឥមិនា សព្ពត្ថកកម្មដ្ឋានេ វិយ ឯត្ថាបិ សតតាភិយោគោ កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ. វិក្ខិត្តស្ស យថាភូតបដិវេធាភាវតោ តប្បដិបក្ខាយ ឯកគ្គតាយ និយោជេន្តោ អាហ ‘‘សមាហិតោ’’តិ, សម្មា វិនយវិនិច្ឆយេ ¶ អាហិតោ បតិដ្ឋិតោ ឯកគ្គចិត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘អវិក្ខិត្តស្សាយំ ធម្មោ, នាយំ ធម្មោ វិក្ខិត្តស្សា’’តិ.

១៩៦៣. ឯវំ ឥមាយ គាថាយ វុត្តមេវត្ថំ បការន្តរេនាបិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឥម’’ន្តិអាទិ. តេតិ អបេក្ខិត្វា ‘‘យេ’’តិ ¶ លព្ភតិ. យេ ថេរា វា នវា វា មជ្ឈិមា វា. បរមន្តិ អមតមហានិព្ពានប្បត្តិយា មូលការណស្ស សីលស្ស បកាសនតោ ឧត្តមំ. អសំករន្តិ និកាយន្តរលទ្ធីហិ អសម្មិស្សំ. សំករន្តិ វុត្តប្បការគុណោបេតត្តា កាយចិត្តសុខការណំ សម្មុខំ ករោតីតិ សំករំ. សវនាមតន្តិ សទ្ទរសាទិយោគេន កណ្ណរសាយនំ. អមតន្តិ តតោយេវ អមតំ សុមធុរំ. អមតមហានិព្ពានាវហត្តា វា ផលូបចារេន អមតំ. ឥមំ វិនយវិនិច្ឆយំ. អវេច្ចាតិ សក្កច្ចំ វិទិត្វា. អធិកេតិ អធិសីលាទិសិក្ខត្តយប្បកាសនេន ឧក្កដ្ឋេ. ហិតេតិ លោកិយលោកុត្តរសុខហេតុត្តេន ហិតេ. ហិនោតិ អត្តនោ ផលន្តិ ‘‘ហិត’’ន្តិ សុខហេតុ វុច្ចតិ. កលិសាសនេតិ លោភាទិកិលេសវិទ្ធំសនេ. សាសនេតិ វិនយបរិយត្តិសង្ខាតសាសនេកទេសេ. បដុត្តន្តិ ព្យត្តភាវំ. ន យន្តិ ន គច្ឆន្តិ. កេ តេតិ កតមេ តេ. ‘‘ន កេចិ សន្តិ ចា’’តិ និស្សន្ទេហេ ឥមិស្សា គាថាយ អត្ថោ លិខិតោ.

ឯវំ ឯត្ថ អត្ថយោជនា វេទិតព្ពា – បរមំ ឧត្តមំ អសំករំ និកាយន្តរលទ្ធីហិ អសម្មិស្សំ សំករំ សកលលោកិយលោកុត្តរសុខាភិនិប្ផាទកំ សវនាមតំ សោតរសាយនំ ឥមំ វិនិច្ឆយប្បករណំ អវេច្ច សក្កច្ចំ វិទិត្វា អធិកេ អធិសីលាទិសិក្ខត្តយប្បកាសនេន ឧក្កដ្ឋេ ហិតេ លោកិយលោកុត្តរសុខហេតុភូតេ កលិសាសនេ សកលសំកិលេសវិទ្ធំសកេ សាសនេ វិនយបិដកសង្ខាតេ បរិយត្តិសាសនេ យេ បដុត្តំ ន យន្តិ, តេ កេ នាមាតិ យោជនា, យេ ឥមំ បករណំ អវេច្ច វិទិត្វា ឋិតា, តេ ឯកំសតោ វិនយបិដកេ បដុត្តំ បាបុណន្តិ យេវាតិ អធិប្បាយោ.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា

វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

ភិក្ខុវិភង្គកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ភិក្ខុនិវិភង្គោ

១៩៦៤. ឯវំ ¶ ភិក្ខុវិភង្គបាឡិយា, អដ្ឋកថាយ ច អាគតំ វិនិច្ឆយសារំ នាតិសង្ខេបវិត្ថារនយេន ¶ ទស្សេត្វា ឥទានិ តទនន្តរាយ ភិក្ខុនិវិភង្គបាឡិយា, តទដ្ឋកថាយ ច អាគតវិនិច្ឆយសារំ ទស្សេតុមារភន្តោ អាហ ‘‘ភិក្ខុនីន’’ន្តិអាទិ. តស្មិំ អបីតិ ឯត្ថ អបិ-សទ្ទោ វុត្តាបេក្ខាយំ. ‘‘សមាសេនា’’តិ ឥទំ គន្ថវសេន សង្ខិបនំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘កិញ្ចិមត្ត’’ន្តិ ឥទំ អត្ថវសេនាតិ វេទិតព្ពំ.

បារាជិកកថាវណ្ណនា

១៩៦៥. ឆន្ទសោតិ មេថុនសេវនរាគបដិសំយុត្តេន ឆន្ទេន. ឯតេន ‘‘ឆន្ទេ បន អសតិ ពលក្ការេន បធំសិតាយ អនាបត្តី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. មេថុនធម្មសិក្ខាបទវណ្ណនា) អដ្ឋកថា សូចិតា ហោតិ. សា សមណី បារាជិកា នាម ហោតីតិ បវុច្ចតីតិ យោជនា.

១៩៦៦-៧. ‘‘សជីវស្ស អបិ អជីវស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘សន្ថតំ វា អសន្ថត’’ន្តិ ឥទំ ‘‘អង្គជាត’’ន្តិ ឥមស្ស វិសេសនំ. អត្តនោ តិវិធេ មគ្គេតិ អត្តនោ វច្ចបស្សាវមុខមគ្គានំ អញ្ញតរស្មិំ មគ្គេ. ឯត្ថ ‘‘សន្ថតេ វា អសន្ថតេ វា’’តិ សេសោ, ‘‘អល្លោកាសេ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ‘‘យេភុយ្យអក្ខាយិតាទិក’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. អាទិ-សទ្ទេន អក្ខាយិតំ សង្គណ្ហាតិ.

មនុស្សបុរិសាទីនំ នវន្នំ សជីវស្សបិ អជីវស្សបិ យស្ស កស្សចិ សន្ថតំ វា អសន្ថតំ វា យេភុយ្យក្ខាយិតាទិកំ អង្គជាតំ អត្តនោ សន្ថតេ វា អសន្ថតេ វា តិវិធេ មគ្គេ អល្លោកាសេ តិលផលមត្តម្បិ បវេសេន្តី បរាជិតាតិ យោជនា.

១៩៦៨. សាធារណវិនិច្ឆយន្តិ ¶ ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ សាធារណសិក្ខាបទវិនិច្ឆយំ.

១៩៦៩-៧០. អធក្ខកន្តិ ឯត្ថ អក្ខកានំ អធោតិ វិគ្គហោ. ឧព្ភជាណុមណ្ឌលន្តិ ជាណុមណ្ឌលានំ ឧព្ភន្តិ វិគ្គហោ. ឧព្ភ-សទ្ទោ ឧទ្ធំ-សទ្ទបរិយាយោ. ឥធ ‘‘អត្តនោ’’តិ សេសោ. អវស្សុតស្សាតិ កាយសំសគ្គរាគេន តិន្តស្ស. អវស្សុតាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. យាតិ វុត្តត្តា ‘‘សា’’តិ លព្ភតិ. សរីរន្តិ ឯត្ថ ‘‘យំ កិញ្ចី’’តិ សេសោ. បរោបក្កមមូលកំ បារាជិកំ ទស្សេតុមាហ ¶ ‘‘តេន វា ផុដ្ឋា’’តិ. ឯត្ថ ‘‘យថាបរិច្ឆិន្នេ កាយេ’’តិ ច ‘‘សាទិយេយ្យា’’តិ ច វត្តព្ពំ.

យា បន ភិក្ខុនី អវស្សុតា អវស្សុតស្ស មនុស្សបុគ្គលស្ស យំ កិញ្ចិ សរីរំ អត្តនោ អធក្ខកំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលំ យំ សរីរកំ, តេន សរីរកេន ឆុបេយ្យ, តេន មនុស្សបុរិសេន យថាបរិច្ឆិន្នេ កាយេ ផុដ្ឋា សាទិយេយ្យ វា, សា បារាជិកា សិយាតិ យោជនា.

១៩៧១-២. ‘‘គហិតំ ឧព្ភជាណុនា’’តិ ឥមិនា កប្បរតោ ឧទ្ធំ បារាជិកក្ខេត្តមេវាតិ ទីបេតិ. អត្តនោ យថាវុត្តប្បការេន កាយេនាតិ យោជនា, អត្តនោ ‘‘អធក្ខក’’ន្តិអាទិវុត្តប្បការេន កាយេនាតិ អត្ថោ. តថា អវស្សុតាយ អវស្សុតស្ស បុរិសស្ស កាយបដិពទ្ធំ ផុសន្តិយា ថុល្លច្ចយំ ហោតិ. អត្តនោ យថាបរិច្ឆិន្នកាយបដិពទ្ធេន តថា អវស្សុតាយ អវស្សុតស្ស បុរិសស្ស កាយំ ផុសន្តិយា ថុល្លច្ចយំ ហោតិ.

១៩៧៣. អត្តនោ អវសេសេន កាយេន អវស្សុតាយ អវស្សុតស្ស បុរិសបុគ្គលស្ស កាយំ ផុសន្តិយា ថុល្លច្ចយំ ¶ ហោតិ. ឯវំ អត្តនោ បយោគេ ច បុរិសស្ស បយោគេ ច តស្សា ភិក្ខុនិយាយេវ ថុល្លច្ចយំ ហោតីតិ យោជនា.

១៩៧៤. យក្ខបេតតិរច្ឆានបណ្ឌកានំ កាយំ ‘‘អធក្ខកំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌល’’ន្តិ យថាបរិច្ឆិន្នំ តថេវ អត្តនោ កាយេន ឧភតោអវស្សវេ សតិ ផុសន្តិយា អស្សា ភិក្ខុនិយា ថុល្លច្ចយំ, តថេវ យក្ខាទីនំ បយោគេបិ តស្សាយេវ ថុល្លច្ចយំ ហោតីតិ យោជនា.

១៩៧៥. ឯកតោវស្សវេ ចាបីតិ ភិក្ខុនិយា វសេន ឯកតោអវស្សវេ ចាបិ. ថុល្លច្ចយមុទីរិតន្តិ បារាជិកក្ខេត្តភូតេន អត្តនោ កាយេន មនុស្សបុរិសស្ស កាយំ ផុសន្តិយា ថុល្លច្ចយំ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៦២) វុត្តន្តិ អត្ថោ. អវសេសេ ច សព្ពត្ថាតិ យថាវុត្តបារាជិកក្ខេត្តតោ អវសេសេ ថុល្លច្ចយក្ខេត្តេ សព្ពត្ថ ឯកតោអវស្សវេ សតិ ទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ. កាយបដិពទ្ធេន កាយបដិពទ្ធាមសនាទីសុ សព្ពត្ថ ឧភតោអវស្សវេ វា ឯកតោអវស្សវេ វា ទុក្កដមេវ ហោតិ.

១៩៧៦. ‘‘ឧព្ភក្ខកមធោជាណុមណ្ឌល’’ន្តិ ¶ យំ អបារាជិកក្ខេត្តំ ឥធ ទស្សិតំ, ឯត្ថ ឯកតោអវស្សវេ ទុក្កដំ ហោតិ. កប្បរស្ស ច ហេដ្ឋាបិ ឯត្ថេវ អធោជាណុមណ្ឌលេ សង្គហំ គតន្តិ យោជនា.

១៩៧៧-៩. ភិក្ខុ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ សចេ កាយសំសគ្គំ កេលាយតិ សេវតីតិ យោជនា. ភិក្ខុនិយា នាសោ សិយាតិ សីលវិនាសោ បារាជិកាបត្តិ សិយាតិ អត្ថោ. គេហបេមន្តិ ឯត្ថ ‘‘គេហសិតបេម’’ន្តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន សិត-សទ្ទលោបោ, អត្ថោ បនស្ស ភិក្ខុវិភង្គេ វុត្តនយោវ.

១៩៨០. អវិសេសេនាតិ ¶ ‘‘ភិក្ខុនិយា’’តិ វា ‘‘ភិក្ខុស្សា’’តិ វា វិសេសំ អកត្វា.

១៩៨១. យស្សាតិ ភិក្ខុស្ស វា ភិក្ខុនិយា វា. យត្ថាតិ ភិក្ខុនិយំ វា ភិក្ខុស្មិំ វា. មនោសុទ្ធន្តិ កាយសំសគ្គាទិរាគរហិតំ. តស្ស ភិក្ខុស្ស វា ភិក្ខុនិយា វា តត្ថ ភិក្ខុនិយំ វា ភិក្ខុស្មិំ វា វិសយេ នទោសតា អនាបត្តីតិ អត្ថោ.

១៩៨២. ភិន្ទិត្វាតិ សីលភេទំ កត្វា. ភិក្ខុនិយា អបកតត្តា អាហ ‘‘នេវ ហោតិ ភិក្ខុនិទូសកោ’’តិ.

១៩៨៣. អថាតិ វាក្យារម្ភេ. ន ហោតាបត្តិ ភិក្ខុនោតិ ឯត្ថ ភិក្ខុនីហិ កាយសំសគ្គសង្ឃាទិសេសមាហ.

១៩៨៤. ‘‘ខេត្តេ’’តិ វក្ខមានំ ‘‘ផុដ្ឋា’’តិ ឥមិនា យោជេត្វា ‘‘បារាជិក’’ន្តិអាទីហិ, ‘‘ថុល្លច្ចយំ ខេត្តេ’’តិអាទីហិ ច សម្ពន្ធិតព្ពំ. ‘‘បារាជិក’’ន្តិ វក្ខមានត្តា ផុដ្ឋាតិ ឯត្ថ ‘‘បារាជិកក្ខេត្តេ’’តិ សេសោ.

១៩៨៥. តថាតិ និច្ចលាបិ សាទិយតិ. ខេត្តេតិ ថុល្លច្ចយាទីនំ ខេត្តេ. កាយេន និច្ចលាយបិ ចិត្តេន សាទិយន្តិយា អាបត្តិ កស្មា វុត្តាតិ អាហ ‘‘វុត្តត្តា…បេ… សត្ថុនា’’តិ ¶ , ភិក្ខុបាតិមោក្ខេ វិយ ‘‘កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជេយ្យា’’តិ អវត្វា ឥធ ‘‘កាយសំសគ្គំ សាទិយេយ្យា’’តិ វុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ.

១៩៨៦. តស្សា អាបត្តិយា. ក្រិយសមុដ្ឋានន្តិ កិរិយាយ សមុដ្ឋានំ. ឯវំ សតីតិ សាទិយនមត្តេនេវ អាបជ្ជិតព្ពភាវេ សតិ. ឥទន្តិ ‘‘កិរិយសមុដ្ឋាន’’មិតិវិធានំ. តព្ពហុលេនេវ នយេនាតិ ¶ កិរិយសមុដ្ឋានពាហុល្លេន នយេន ខទិរវនាទិវោហារោ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៩៨៧. តស្សា ភិក្ខុនិយា អសញ្ចិច្ច វិរជ្ឈិត្វា អាមសន្តិយា អនាបត្តិ, ‘‘អយំ បុរិសោ’’តិ វា ‘‘ឥត្ថី’’តិ វា អជានិត្វា អាមសន្តិយា អនាបត្តិ, បុរិសស្ស អាមសនេ សតិ ផស្សំ អសាទិយន្តិយា វា អនាបត្តីតិ យោជនា.

១៩៨៨. ខិត្តចិត្តាយាតិ យក្ខុម្មត្តាយ. ឧម្មត្តិកាយ វាតិ បិត្តកោបេន ឧម្មាទប្បត្តាយ. ឥទញ្ច ‘‘អសុចី’’តិ វា ‘‘ចន្ទន’’ន្តិ វា វិសេសតំ អជាននមេវ បមាណំ.

ឧព្ភជាណុមណ្ឌលកថាវណ្ណនា.

១៩៨៩-៩០. ‘‘បារាជិកត្តំ ជានន្តី’’តិ ឥមិនា អវសេសាបត្តិំ ជានិត្វា ឆាទេន្តិយា បារាជិកាភាវំ ទីបេតិ. សលិង្គេ តុ ឋិតាយាតិ បព្ពជ្ជាលិង្គេយេវ ឋិតាយ. ឥតិ ធុរេ និក្ខិត្តមត្តស្មិន្តិ យោជនា. ឥតិ-សទ្ទោ និទស្សនេ. ឥតរាយ បុព្ពេយេវ អាបន្នត្តា តមបេក្ខិត្វា ‘‘សា ចា’’តិ អាហ.

១៩៩១. វុត្តាវិសិដ្ឋំ សព្ពំ វិនិច្ឆយំ សង្គហេតុមាហ ‘‘សេស’’ន្តិអាទិ. តត្ថាតិ ទុដ្ឋុល្លបដិច្ឆាទនេ.

វជ្ជបដិច្ឆាទិកថាវណ្ណនា.

១៩៩២-៥. សង្ឃេនាតិ សមគ្គេន សង្ឃេន. ឧក្ខិត្តកោតិ អាបត្តិយា អទស្សនាទីសុ ឧក្ខិត្តកោ. ‘‘ឧក្ខេបនេ ឋិតោ’’តិ ឥមិនា ឧក្ខេបនីយកម្មកតស្ស អនោសារិតភាវំ ទីបេតិ. យា ¶ ទិដ្ឋិ ឯតស្សាតិ យំទិដ្ឋិកោ, សោ ឧក្ខិត្តកោ ភិក្ខុ យាយ ទិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ ហោតីតិ អធិប្បាយោ ¶ . ‘‘តស្សា ទិដ្ឋិយា គហណេនា’’តិ ឥមិនា អនុវត្តប្បការោ ទស្សិតោ. តំ ឧក្ខិត្តកំ ភិក្ខុន្តិ យោជនា. សា ភិក្ខុនី អញ្ញាហិ ភិក្ខុនីហិ វិសុម្បិច សង្ឃមជ្ឈេបិ ‘‘ឯសោ ខោ អយ្យេ ភិក្ខុ សមគ្គេន សង្ឃេន ឧក្ខិត្តោ’’តិអាទិនា (បាចិ. ៦៦៩) នយេន តិក្ខត្តុំ វុច្ចមានាតិ យោជនា. តំ វត្ថុំ អចជន្តី គហេត្វា យទិ តថេវ តិដ្ឋតីតិ យោជនា. ឯត្ថ ‘‘យាវតតិយំ សមនុភាសិតព្ពា’’តិ សេសោ. តស្ស កម្មស្ស ឱសានេតិ តតិយាយ កម្មវាចាយ យ្យការប្បត្តវសេន អស្ស សមនុភាសនកម្មស្ស បរិយោសានេ. អសាកិយធីតរាតិ អសាកិយធីតា, បច្ចត្តេ ករណវចនំ. ‘‘បុន អប្បដិសន្ធេយា’’តិ ឥមិនា បុន តេនេវ ច អត្តភាវេន ភិក្ខុនិភាវេ បដិសន្ធាតុំ អនរហតា វុត្តា.

១៩៩៦. តិកទុក្កដំ និទ្ទិដ្ឋន្តិ អធម្មកម្មេ អធម្មកម្មសញ្ញា, វេមតិកា, ធម្មកម្មសញ្ញាតិ ឯតាសំ វសេន តិកទុក្កដំ វុត្តំ. សមនុភាសនេ វុត្តា សមុដ្ឋានាទយោ សព្ពេ ឥធ វត្តព្ពាតិ យោជនា.

ឧក្ខិត្តានុវត្តិកកថាវណ្ណនា.

១៩៩៧. ‘‘ហត្ថគ្គហណំ វា សាទិយេយ្យាតិ ហត្ថោ នាម កប្បរំ ឧបាទាយ យាវ អគ្គនខា. ឯតស្ស អសទ្ធម្មស្ស បដិសេវនត្ថាយ ឧព្ភក្ខកំ អធោជាណុមណ្ឌលំ គហណំ សាទិយតិ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បាចិ. ៦៧៦) វុត្តត្តា អាហ ‘‘អបារាជិកខេត្តស្សា’’តិអាទិ. ‘‘ត’’ន្តិ វក្ខមានត្តា ‘‘យ’’ន្តិ លព្ភតិ. អបារាជិកក្ខេត្តស្ស យស្ស កស្សចិ អង្គស្ស យំ គហណំ, តំ ហត្ថគ្គហណន្តិ បវុច្ចតីតិ យោជនា. ហត្ថេ គហណំ ហត្ថគ្គហណំ.

១៩៩៨. យស្ស កស្សចីតិ វុត្តប្បការេន យស្ស កស្សចិ ចីវរស្ស យំ គហណន្តិ យោជនា.

១៩៩៩. អសទ្ធម្ម-សទ្ទេន ¶ មេថុនស្សាបិ វុច្ចមានត្តា តតោ វិសេសេតុមាហ ‘‘កាយសំសគ្គ ¶ …បេ… ការណា’’តិ. ភិក្ខុនី កាយសំសគ្គសង្ខាតស្ស អសទ្ធម្មស្ស ការណា បុរិសស្ស ហត្ថបាសស្មិំ តិដ្ឋេយ្យ វាតិ យោជនា.

២០០០. តតោតិ តស្ស អសទ្ធម្មស្ស ការណា. តត្ថាតិ ហត្ថបាសេ. បុរិសេនាតិ ឯត្ថ ‘‘កត’’ន្តិ សេសោ, ‘‘សង្កេត’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ‘‘អាគមនំ អស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. ឥច្ឆេយ្យាតិ វុត្តេបិ ន គមនិច្ឆាមត្តេន, អថ ខោ ភិក្ខុនិយា បុរិសស្ស ហត្ថបាសំ, បុរិសេន ច ភិក្ខុនិយា ហត្ថបាសំ ឱក្កន្តកាលេយេវ វត្ថុបូរណំ ទដ្ឋព្ពំ. យថាហ ‘‘សង្កេតំ វា គច្ឆេយ្យាតិ ឯតស្ស អសទ្ធម្មស្ស បដិសេវនត្ថាយ បុរិសេន ‘ឥត្ថន្នាមំ អាគច្ឆា’តិ វុត្តា គច្ឆតិ, បទេ បទេ អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. បុរិសស្ស ហត្ថបាសំ ឱក្កន្តមត្តេ អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បាចិ. ៦៧៦) ច ‘‘បុរិសស្ស អព្ភាគមនំ សាទិយតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ហត្ថបាសំ ឱក្កន្តមត្តេ អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (បាចិ. ៦៧៦) ច. ឯត្ថ ច ឥត្ថន្នាមំ អាគច្ឆាតិ ឥត្ថន្នាមំ ឋានំ អាគច្ឆាតិ អត្ថោ.

២០០១. តទត្ថាយាតិ តស្សេវ កាយសំសគ្គសង្ខាតអសទ្ធម្មស្ស សេវនត្ថាយ. បដិច្ឆន្នដ្ឋានញ្ចាតិ វត្ថាទិនា យេន កេនចិ បដិច្ឆន្នឱកាសំ. បុរិសស្ស ហត្ថបាសេ ឋិតា តទត្ថាយ កាយំ ឧបសំហរេយ្យ វាតិ យោជនា.

២០០២. ហត្ថគ្គហណាទីនំ វុត្តប្បការានំ អដ្ឋន្នំ វត្ថូនំ បូរណេន ‘‘អដ្ឋវត្ថុកា’’តិ សង្ខាតា អយំ ភិក្ខុនី វិនដ្ឋា ហោតិ សីលវិនាសេន, តតោយេវ អស្សមណី ហោតិ អភិក្ខុនី ហោតីតិ យោជនា.

២០០៣. អនុលោមេន ¶ វាតិ ហត្ថគ្គហណាទិបដិបាដិយា វា. បដិលោមេន វាតិ តព្ពិបរិយតោ បដិលោមេន វា. ឯកន្តរិកាយ វាតិ ឯកមេកំ អន្តរិត្វា បុន តស្សាបិ ករណវសេន ឯកន្តរិកាយ វា. អនុលោមេន វា បដិលោមេន វា តថេកន្តរិកាយ វា អដ្ឋមំ វត្ថុំ បរិបូរេន្តី ចុតាតិ យោជនា.

២០០៤. ឯតទេវ អត្ថំ ព្យតិរេកមុខេន សមត្ថេតុមាហ ‘‘អថាទិតោ’’តិអាទិ. សតក្ខត្តុម្បីតិ ¶ ពហុក្ខត្តុម្បិ. សត-សទ្ទោ ហេត្ថ ពហុ-សទ្ទបរិយាយោ. បារាជិកា នេវ សិយាតិ យោជនា, ឥមិនា តំតំវត្ថុមូលកំ ទុក្កដថុល្លច្ចយំ អាបជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២០០៥. យា បន អាបត្តិយោ អាបន្នា, ទេសេត្វា តាហិ មុច្ចតីតិ យោជនា. ធុរនិក្ខេបនំ កត្វាតិ ‘‘ន បុនេវំ ករិស្សាមី’’តិ ធុរំ និក្ខិបិត្វា. ទេសិតា គណនូបិកាតិ ទេសិតា ទេសិតគណនមេវ ឧបេតិ, បារាជិកស្ស អង្គំ ន ហោតីតិ អត្ថោ. តស្មា យា ឯកំ អាបន្នា, ធុរនិក្ខេបំ កត្វា ទេសេត្វា បុន កិលេសវសេន អាបជ្ជតិ, បុន ទេសេតិ, ឯវំ អដ្ឋ វត្ថូនិ បូរេន្តីបិ បារាជិកា ន ហោតិ.

២០០៦. សឧស្សាហាយ ទេសិតាតិ បុន អាបជ្ជនេ អនិក្ខិត្តធុរាយ ភិក្ខុនិយា ទេសិតាបិ អាបត្តិ ទេសនាគណនំ ន ឧបេតិ. កិំ ហោតីតិ អាហ ‘‘ទេសិតាបិ អទេសិតា’’តិ, តស្មា បារាជិកាបត្តិយា អង្គមេវ ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

២០០៨. អយំ អត្ថោតិ ‘‘អសទ្ធម្មោ នាម កាយសំសគ្គោ’’តិ អយំ អត្ថោ. ឧទ្ទិសិតោតិ បកាសិតោ.

២០០៩. អយមត្ថោ ¶ កេន វចនេន ឧទ្ទិសិតោតិ អាហ ‘‘វិញ្ញូ…បេ… សាធកំ វចនំ ឥទ’’ន្តិ. ឥទំ វចនន្តិ ‘‘វិញ្ញូ បដិពលោ កាយសំសគ្គំ សមាបជ្ជិតុ’’ន្តិ (បាចិ. ៦៧៦) ឥទំ វចនំ. សាធកំ បមាណំ.

អដ្ឋវត្ថុកកថាវណ្ណនា.

២០១០. អវស្សុតា, វជ្ជបដិច្ឆាទិកា, ឧក្ខិត្តានុវត្តិកា, អដ្ឋវត្ថុកាតិ ឥមា ចតស្សោ បារាជិកាបត្តិយោ មហេសិនា អសាធារណា ភិក្ខុនីនមេវ បញ្ញត្តាតិ យោជនា.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា

វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

បារាជិកកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សង្ឃាទិសេសកថាវណ្ណនា

២០១១. ឯវំ ¶ ភិក្ខុនិវិភង្គេ អាគតំ បារាជិកវិនិច្ឆយំ វត្វា ឥទានិ តទនន្តរុទ្ទិដ្ឋំ សង្ឃាទិសេសវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី’’តិអាទិ. ឧស្សយវាទាតិ កោធុស្សយមានុស្សយវសេន វិវទមានា. តតោយេវ អដ្ដំ ករោតិ សីលេនាតិ អដ្ដការី. ឯត្ថ ច ‘‘អដ្ដោ’’តិ វោហារិកវិនិច្ឆយោ វុច្ចតិ, យំ បព្ពជិតា ‘‘អធិករណ’’ន្តិបិ វទន្តិ. សព្ពត្ថ វត្តព្ពេ មុខមស្សា អត្ថីតិ មុខរី, ពហុភាណីតិ អត្ថោ. យេន កេនចិ នរេន សទ្ធិន្តិ ‘‘គហបតិនា វា គហបតិបុត្តេន វា’’តិអាទិនា (បាចិ. ៦៧៩) ទស្សិតេន យេន កេនចិ មនុស្សេន សទ្ធិំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. កិរាតិ បទបូរណេ, អនុស្សវនេ វា.

២០១២. សក្ខិំ ¶ វាតិ បច្ចក្ខតោ ជាននកំ វា. អដ្ដំ កាតុំ គច្ឆន្តិយា បទេ បទេ តថា ទុក្កដន្តិ យោជនា.

២០១៣. វោហារិកេតិ វិនិច្ឆយាមច្ចេ.

២០១៤. អនន្តរន្តិ តស្ស វចនានន្តរំ.

២០១៥. ឥតរោតិ អដ្ដការកោ. បុព្ពសទិសោវ វិនិច្ឆយោតិ បឋមារោចនេ ទុក្កដំ, ទុតិយារោចនេ ថុល្លច្ចយន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

២០១៦. ‘‘តវ, មមាបិ ច កថំ តុវមេវ អារោចេហី’’តិ ឥតរេន វុត្តា ភិក្ខុនីតិ យោជនា. យថាកាមន្តិ តស្សា ច អត្តនោ ច វចនេ យំ បឋមំ វត្តុមិច្ឆតិ, តំ ឥច្ឆានុរូបំ អារោចេតុ.

២០១៨-៩. ឧភិន្នម្បិ យថា តថា អារោចិតកថំ សុត្វាតិ យោជនា. យថា តថាតិ បុព្ពេ វុត្តនយេន កេនចិ បការេន. តេហីតិ វោហារិកេហិ. អដ្ដេ បន ច និដ្ឋិតេតិ អដ្ដការកេសុ ឯកស្មិំ បក្ខេ បរាជិតេ. យថាហ ‘‘បរាជិតេ អដ្ដការកេ អដ្ដបរិយោសានំ នាម ហោតី’’តិ. អដ្ដស្ស បរិយោសានេតិ ឯត្ថ ‘‘តស្សា’’តិ សេសោ. តស្ស អដ្ដស្ស បរិយោសានេតិ យោជនា.

២០២០-២៣. អនាបត្តិវិសយំ ¶ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទូតំ វាបី’’តិអាទិ. បច្ចត្ថិកមនុស្សេហិ ទូតំ វាបិ បហិណិត្វា សយម្បិ វា អាគន្ត្វា យា បន អាកឌ្ឍីយតីតិ យោជនា. អញ្ញេហីតិ គាមទារកាទីហិ អញ្ញេហិ. កិញ្ចិ បរំ អនោទិស្សាតិ យោជនា. ឥមិស្សា ឱទិស្ស វុត្តេ តេហិ គហិតទណ្ឌេ តស្សា ច គីវាតិ សូចិតំ ហោតិ. យា រក្ខំ យាចតិ ¶ , តត្ថ តស្មិំ រក្ខាយាចនេ តស្សា អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា. អញ្ញតោ សុត្វាតិ យោជនា. ឧម្មត្តិកាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន អាទិកម្មិកា គហិតា.

សមុដ្ឋានំ កថិនេន តុល្យន្តិ យោជនា. សេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សកិរិយំ ឥទ’’ន្តិ. ឥទំ សិក្ខាបទំ. កិរិយាយ សហ វត្តតីតិ សកិរិយំ អដ្ដករណេន អាបជ្ជនតោ. ‘‘សមុដ្ឋាន’’ន្តិ ឥមិនា ច សមុដ្ឋានាទិវិនិច្ឆយោ ឧបលក្ខិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

អដ្ដការិកាកថាវណ្ណនា.

២០២៤-៥. ជានន្តីតិ ‘‘សាមំ វា ជានាតិ, អញ្ញេ វា តស្សា អារោចេន្តី’’តិ (បាចិ. ៦៨៤) វុត្តនយេន ជានន្តី. ចោរិន្តិ យាយ បញ្ចមាសគ្ឃនកតោ បដ្ឋាយ យំ កិញ្ចិ បរសន្តកំ អវហរិតំ, អយំ ចោរី នាម. វជ្ឈំ វិទិតន្តិ ‘‘តេន កម្មេន វធារហា អយ’’ន្តិ ឯវំ វិទិតំ. សង្ឃន្តិ ភិក្ខុនិសង្ឃំ. អនបលោកេត្វាតិ អនាបុច្ឆា. រាជានំ វាតិ រញ្ញា អនុសាសិតព្ពដ្ឋានេ តំ រាជានំ វា. យថាហ ‘‘រាជា នាម យត្ថ រាជា អនុសាសតិ, រាជា អបលោកេតព្ពោ’’តិ. គណមេវ វាតិ ‘‘តុម្ហេវ តត្ថ អនុសាសថា’’តិ រាជូហិ ទិន្នំ គាមនិគមមល្លគណាទិកំ គណំ វា. មល្លគណំ នាម បានីយដ្ឋបនបោក្ខរណិខណនាទិបុញ្ញកម្មនិយុត្តោ ជនសមូហោ. ឯតេនេវ ឯវមេវ ទិន្នគាមវរា បូគា ច សេនិយោ ច សង្គហិតា. វុដ្ឋាបេយ្យាតិ ឧបសម្បាទេយ្យ. កប្បន្តិ ច វក្ខមានលក្ខណំ កប្បំ. សា ចោរិវុដ្ឋាបនន្តិ សម្ពន្ធោ. ឧបជ្ឈាយា ហុត្វា យា ចោរិំ ឧបសម្បាទេតិ, សា ភិក្ខុនីតិ អត្ថោ. ឧបជ្ឈាយស្ស ភិក្ខុស្ស ទុក្កដំ.

២០២៦. បញ្ចមាសគ្ឃនន្តិ ឯត្ថ បញ្ចមាសញ្ច បញ្ចមាសគ្ឃនកញ្ច បញ្ចមាសគ្ឃនន្តិ ឯកទេសសរូបេកសេសនយេន បញ្ចមាសស្សាបិ ¶ គហណំ. អតិរេកគ្ឃនំ វាបីតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ.

២០២៧. បព្ពជិតំ ¶ បុព្ពំ យាយ សា បព្ពជិតបុព្ពា. វុត្តប្បការំ ចោរកម្មំ កត្វាបិ តិត្ថាយតនាទីសុ យា បឋមំ បព្ពជិតាតិ អត្ថោ.

២០២៨-៣០. ឥទានិ បុព្ពបយោគទុក្កដាទិអាបត្តិវិភាគំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វុដ្ឋាបេតិ ច យា ចោរិ’’ន្តិអាទិ. ឥធ ‘‘ឧបជ្ឈាយា ហុត្វា’’តិ សេសោ. ឥទំ កប្បំ ឋបេត្វាតិ យោជនា. សីមំ សម្មន្នតិ ចាតិ អភិនវំ សីមំ សម្មន្នតិ, ពន្ធតីតិ វុត្តំ ហោតិ. អស្សាតិ ភវេយ្យ. ‘‘ទុក្កដ’’ន្តិ ឥមិនា ច ‘‘ថុល្លច្ចយំ ទ្វយ’’ន្តិ ឥមិនា ច យោជេតព្ពំ.

កម្មន្តេតិ ឧបសម្បទកម្មស្ស បរិយោសានេ, តតិយាយ កម្មវាចាយ យ្យការប្បត្តាយាតិ វុត្តំ ហោតិ.

២០៣១. អជានន្តីតិ ចោរិំ អជានន្តី. (ឥទំ សិក្ខាបទំ.)

២០៣២. ចោរិវុដ្ឋាបនំ នាមាតិ ឥទំ សិក្ខាបទំ ចោរិវុដ្ឋាបនសមុដ្ឋានំ នាម. វាចចិត្តតោតិ ខណ្ឌសីមំ អគន្ត្វា ករោន្តិយា វាចាចិត្តេហិ. កាយវាចាទិតោ ចេវាតិ គន្ត្វា ករោន្តិយា កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ. យថាហ ‘‘កេនចិទេវ ករណីយេន បក្កន្តាសុ ភិក្ខុនីសុ អគន្ត្វា ខណ្ឌសីមំ វា នទិំ វា យថានិសិន្នដ្ឋានេយេវ អត្តនោ និស្សិតកបរិសាយ សទ្ធិំ វុដ្ឋាបេន្តិយា វាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋាតិ, ខណ្ឌសីមំ វា នទិំ វា គន្ត្វា វុដ្ឋាបេន្តិយា ¶ កាយវាចាចិត្តតោ សមុដ្ឋាតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៨៣). ក្រិយាក្រិយន្តិ អនាបុច្ឆាវុដ្ឋាបនវសេន កិរិយាកិរិយំ.

ចោរិវុដ្ឋាបនកថាវណ្ណនា.

២០៣៣-៤. គាមន្តរន្តិ អញ្ញំ គាមំ. យា ឯកា សចេ គច្ឆេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. នទីបារន្តិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. នទិយា បារំ នទីបារំ. ‘‘ឯកា វា’’តិ ឧបរិបិ យោជេតព្ពំ. ឱហីយេយ្យាតិ វិនា ភវេយ្យ. ឥធ ‘‘អរញ្ញេ’’តិ សេសោ. អរញ្ញលក្ខណំ ‘‘ឥន្ទខីល’’ឥច្ចាទិនា វក្ខតិ. ‘‘ឯកា វា រត្តិំ វិប្បវសេយ្យ, ឯកា វា គណម្ហា ឱហីយេយ្យា’’តិ សិក្ខាបទក្កមោ, ឯវំ សន្តេបិ គាថាពន្ធវសេន ‘‘រត្តិំ វិប្បវសេយ្យា’’តិ អន្តេ វុត្តំ ¶ . តេនេវ វិភាគវិនិច្ឆយេ ទេសនារុឡ្ហក្កមេនេវ ‘‘បុរេរុណោទយាយេវា’’តិអាទិំ វក្ខតិ. សា បឋមាបត្តិកំ គរុកំ ធម្មំ អាបន្នា សិយាតិ យោជនា. បឋមំ អាបត្តិ ឯតស្សាតិ បឋមាបត្តិកោ, វីតិក្កមក្ខណេយេវ អាបជ្ជិតព្ពោតិ អត្ថោ. ‘‘គរុកំ ធម្ម’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. សកគាមា និក្ខមន្តិយាតិ ភិក្ខុនិយា អត្តនោ វសនគាមតោ និក្ខមន្តិយា.

២០៣៥. តតោ សកគាមតោ.

២០៣៦-៧. ឯកេន បទវារេន ឥតរស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបេ អតិក្កន្តេ, ឧបចារោក្កមេ វា ថុល្លច្ចយន្តិ យោជនា. អតិក្កន្តេ ឱក្កន្តេតិ ឯត្ថ ‘‘បរិក្ខេបេ ឧបចារេ’’តិ អធិការតោ លព្ភតិ.

២០៣៨-៩. និក្ខមិត្វាតិ អត្តនោ បវិដ្ឋគាមតោ និក្ខមិត្វា. អយមេវ នយោតិ ‘‘ឯកេន បទវារេន ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយេន គរុកាបត្តី’’តិ អយំ នយោ.

វតិច្ឆិទ្ទេន ¶ វា ខណ្ឌបាការេន វាតិ យោជនា. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘បាការេនា’’តិ ឯត្ថាបិ វា-សទ្ទស្ស សម្ពន្ធនីយតំ ទស្សេតិ. ‘‘ភិក្ខុវិហារស្ស ភូមិ តាសមកប្បិយា’’តិ វក្ខមានត្តា វិហារស្ស ភូមិន្តិ ភិក្ខុនិវិហារភូមិ គហិតា. ‘‘កប្បិយន្តិ បវិដ្ឋត្តា’’តិ ឥមិនា វក្ខមានស្ស ការណំ ទស្សេតិ. កោចិ ទោសោតិ ថុល្លច្ចយសង្ឃាទិសេសោ វុច្ចមានោ យោ កោចិ ទោសោ.

២០៤០. តាសន្តិ ភិក្ខុនីនំ. ‘‘អកប្បិយា’’តិ ឥមិនា តត្ថាបិ បវិដ្ឋាយ គាមន្តរបច្ចយា អាបត្តិសម្ភវមាហ.

២០៤១. ‘‘បឋមំ បាទំ អតិក្កាមេន្តិយា’’តិ (បាចិ. ៦៩២) វុត្តត្តា ‘‘ហត្ថិ…បេ… អនាបត្តិ សិយាបត្តិ, បទសា គមនេ បនា’’តិ វុត្តំ.

២០៤២. ‘‘យំ កិញ្ចិ…បេ… អាបត្តិ បវិសន្តិយា’’តិ វុត្តស្សេវត្ថស្ស ឧបសំហារត្តា ន បុនរុត្តិទោសោ.

២០៤៣-៤. លក្ខណេនុបបន្នាយាតិ ¶ ‘‘នទី នាម តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេត្វា យត្ថ កត្ថចិ ឧត្តរន្តិយា ភិក្ខុនិយា អន្តរវាសកោ តេមិយតី’’តិ (បាចិ. ៦៩២) វុត្តលក្ខណេន សមន្នាគតាយ នទិយា. យា បារំ តីរំ គច្ឆតីតិ យោជនា.

បឋមំ បាទំ ឧទ្ធរិត្វាន តីរេ ឋបេន្តិយាតិ ‘‘ឥទានិ បទវារេន អតិក្កមតី’’តិ វត្តព្ពកាលេ បឋមំ បាទំ ឧក្ខិបិត្វា បរតីរេ ឋបេន្តិយា. ‘‘ទុតិយបាទុទ្ធារេ សង្ឃាទិសេសោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៩២) អដ្ឋកថាវចនតោ ‘‘អតិក្កមេ’’តិ ឥមិនា ឧទ្ធារោ គហិតោ.

២០៤៥. អន្តរនទិយន្តិ នទិវេមជ្ឈេ. ភណ្ឌិត្វាតិ កលហំ កត្វា. ឱរិមំ តីរន្តិ អាគតទិសាយ តីរំ. តថា បឋមេ ថុល្លច្ចយំ ¶ , ទុតិយេ គរុ ហោតីតិ អត្ថោ. ឥមិនា សកលេន វចនេន ‘‘ឥតរិស្សា បន អយំ បក្កន្តដ្ឋានេ ឋិតា ហោតិ, តស្មា បរតីរំ គច្ឆន្តិយាបិ អនាបត្តី’’តិ អដ្ឋកថាបិ ឧល្លិង្គិតា.

២០៤៦. រជ្ជុយាតិ វល្លិអាទិកាយ យាយ កាយចិ រជ្ជុយា.

២០៤៧. បិវិតុន្តិ ឯត្ថ ‘‘បានីយ’’ន្តិ បករណតោ លព្ភតិ. អវុត្តសមុច្ចយត្ថេន អបិ-សទ្ទេន ភណ្ឌធោវនាទិំ សង្គណ្ហាតិ. អថាតិ វាក្យារម្ភេ និបាតោ. ‘‘នហានាទិកិច្ចំ សម្បាទេត្វា ឱរិមមេវ តីរំ អាគមិស្សាមី’’តិ អាលយស្ស វិជ្ជមានត្តា អាហ ‘‘វដ្ដតី’’តិ.

២០៤៨. បទសានទិំ ឱតរិត្វានាតិ យោជនា. សេតុំ អារោហិត្វា តថា បទសា ឧត្តរន្តិយា អនាបត្តីតិ យោជនា.

២០៤៩. គន្ត្វានាតិ ឯត្ថ ‘‘នទិ’’ន្តិ សេសោ. ឧត្តរណកាលេ បទសា យាតីតិ យោជនា.

២០៥០. វេគេនាតិ ឯកេនេវ វេគេន, អន្តរា អនិវត្តិត្វាតិ អត្ថោ.

២០៥១. ‘‘និសីទិត្វា’’តិ ឥទំ ‘‘ខន្ធេ វា’’តិអាទីហិបិ យោជេតព្ពំ. ខន្ធាទយោ ចេត្ថ សភាគានមេវ គហេតព្ពា. ហត្ថសង្ឃាតនេ វាតិ ឧភោហិ ពទ្ធហត្ថវលយេ វា.

២០៥២-៣. បាសន្តិ ¶ ហត្ថបាសំ. ‘‘អាភោគំ វិនា’’តិ ឥមិនា ‘‘គមិស្សាមី’’តិ អាភោគេ កតេ អជានន្តិយា អរុណេ ¶ ឧដ្ឋិតេបិ អនាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតិ. យថាហ ‘‘សចេ សជ្ឈាយំ វា សវនំ វា អញ្ញំ វា កិញ្ចិ កម្មំ កុរុមានា ‘បុរេអរុណេយេវ ទុតិយិកាយ សន្តិកំ គមិស្សាមី’តិ អាភោគំ ករោតិ, អជានន្តិយា ឯវ ចស្សា អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ, អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៩២). នានាគព្ភេ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯកគព្ភេបិ វា’’តិ. ឯកគព្ភេបិ វា ទុតិយិកាយ ហត្ថបាសំ អតិក្កម្ម អរុណំ ឧដ្ឋបេន្តិយា ភិក្ខុនិយា អាបត្តិ សិយាតិ យោជនា.

២០៥៤. ទុតិយាបាសន្តិ ទុតិយិកាយ ហត្ថបាសំ. ‘‘គមិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា គច្ឆន្តិយា សចេ អរុណំ ឧដ្ឋេតិ, ន ទោសោតិ យោជនា.

២០៥៥-៦. អញ្ញត្ថ បញ្ចធនុសតិកស្ស (បារា. ៦៥៤) បច្ឆិមស្ស អារញ្ញកសេនាសនស្ស វុត្តត្តា តតោ និវត្តេតុមាហ ‘‘ឥន្ទខីលមតិក្កម្មា’’តិអាទិ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ទីបិតន្តិ អដ្ឋកថាយ ‘‘អរញ្ញេតិ ឯត្ថ និក្ខមិត្វា ពហិ ឥន្ទខីលា សព្ពមេតំ អរញ្ញ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៩២) ឯវំ វុត្តលក្ខណមេវ អរញ្ញំ ទស្សិតន្តិ អត្ថោ.

ទុតិយិកាយ ទស្សនូបចារំ វិជហន្តិយា តស្សាតិ យោជនា. ‘‘ជហិតេ’’តិ ឥទំ អបេក្ខិត្វា ‘‘ឧបចារេ’’តិ វិភត្តិវិបរិណាមោ កាតព្ពោ.

២០៥៧. សាណិបាការបាការតរុអន្តរិតេ ឋានេ អសតិ ទស្សនូបចារេ សតិបិ សវនូបចារេ អាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា.

២០៥៨-៦០. ឯត្ថ កថន្តិ យត្ថ ទូរេបិ ទស្សនំ ហោតិ, ឯវរូបេ អជ្ឈោកាសេ អាបត្តិនិយមោ កថំ កាតព្ពោតិ ¶ អត្ថោ. អនេកេសុ ឋានេសុ ‘‘សវនូបចារាតិក្កមេ’’តិ វុច្ចមានត្តា តត្ថ លក្ខណំ ឋបេតុមាហ ‘‘មគ្គ…បេ… ឯវរូបកេ’’តិ. ឯត្ថ ‘‘ឋានេ’’តិ សេសោ. កូជន្តិយាតិ យថាវណ្ណវវត្ថានំ ន ហោតិ, ឯវំ អព្យត្តសទ្ទំ ករោន្តិយា.

ឯវរូបកេ ឋានេ ធម្មស្សវនារោចនេ វិយ ច មគ្គមូឡ្ហស្ស សទ្ទេន វិយ ច ‘‘អយ្យេ’’តិ កូជន្តិយា ¶ តស្សា សទ្ទស្ស សវនាតិក្កមេ ភិក្ខុនិយា គរុកា អាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា. ‘‘ភិក្ខុនិយា គរុកា ហោតី’’តិ ឥទំ ‘‘ទុតិយិកំ ន បាបុណិស្សាមី’’តិ និរុស្សាហវសេន វេទិតព្ពំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឱហីយិត្វាថ គច្ឆន្តី’’តិអាទិ. ឯត្ថាតិ ‘‘គណម្ហា ឱហីយេយ្យា’’តិ ឥមស្មិំ.

២០៦១. អថ គច្ឆន្តី ឱហីយិត្វាតិ យោជនា. ‘‘ឥទានិ អហំ បាបុណិស្សាមិ’’ ឥតិ ឯវំ សឧស្សាហា អនុពន្ធតិ, វដ្ដតិ, ទុតិយោបចារាតិក្កមេបិ អនាបត្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២០៦២. ‘‘គច្ឆតុ អយំ’’ ឥតិ ឧស្សាហស្សច្ឆេទំ កត្វា ឱហីនា ចេ, តស្សា អាបត្តីតិ អជ្ឈាហារយោជនា.

២០៦៣. ឥតរាបីតិ គន្តុំ សមត្ថាបិ. ឱហីយតុ អយន្តិ ចាតិ និរុស្សាហប្បការោ សន្ទស្សិតោ. វុត្តត្ថមេវ សមត្ថយិតុមាហ ‘‘សឧស្សាហា ន ហោតិ ចេ’’តិ.

២០៦៤-៥. បុរិមា ឯកកំ មគ្គំ យាតីតិ យោជនា. ឯកមេវ ឯកកំ. តស្មាតិ យស្មា ឯកិស្សា ឥតរា បក្កន្តដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ, តស្មា. តត្ថាតិ តស្មិំ គណម្ហាឱហីយនេ. បិ-សទ្ទោ ឯវការត្ថោ. អនាបត្តិ ឯវ បកាសិតាតិ យោជនា.

២០៦៦-៧. គាមន្តរគតាយាតិ គាមសីមគតាយ. ‘‘នទិយា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អាបត្តិយោចតស្សោបីតិ រត្តិវិប្បវាស គាមន្តរគមន នទិបារគមន គណម្ហាឱហីយន សង្ខាតា ចតស្សោ ¶ សង្ឃាទិសេសាបត្តិយោ. គណម្ហាឱហីយនមូលកាបត្តិយា គាមតោ ពហិ អាបជ្ជិតព្ពត្តេបិ គាមន្តរោក្កមនមូលកាបត្តិយា អន្តោគាមេ អាបជ្ជិតព្ពត្តេបិ ឯកក្ខណេតិ គាមូបចារំ សន្ធាយាហ.

២០៦៨-៩. យា សទ្ធិំ យាតា ទុតិយិកា, សា ច បក្កន្តា វា សចេ ហោតិ, វិព្ភន្តា វា ហោតិ, បេតានំ លោកំ យាតា វា ហោតិ, កាលកតា វា ហោតីតិ អធិប្បាយោ, បក្ខសង្កន្តា វា ហោតិ, តិត្ថាយតនសង្កន្តា វា ហោតីតិ អធិប្បាយោ, នដ្ឋា វា ហោតិ, បារាជិកាបន្នា វា ហោតីតិ ¶ អធិប្បាយោ. ឯវរូបេ កាលេ គាមន្តរោក្កមនាទីនិ…បេ… អនាបត្តីតិ ញាតព្ពន្តិ យោជនា. ឧម្មត្តិកាយបិ ឯវំ ចត្តារិបិ ករោន្តិយា អនាបត្តីតិ យោជនា.

២០៧០. ‘‘អគាមកេ អរញ្ញេ’’តិ ឥទំ គាមាភាវេន វុត្តំ, ន វិញ្ឈាដវិសទិសតាយ.

២០៧១. គាមភាវតោ នទិបារគមនគណម្ហាឱហីយនាបត្តិ ន សម្ភវតិ, តស្សាបិ សកគាមត្តា គាមន្តរគមនមូលិកាបត្តិ ច ទិវសភាគត្តា រត្តិវិប្បវាសមូលិកាបត្តិ ច ន សម្ភវតីតិ អាហ ‘‘សកគាមេ…បេ… ន វិជ្ជរេ’’តិ. យថាកាមន្តិ យថិច្ឆិតំ, ទុតិយិកាយ អសន្តិយាបីតិ អត្ថោ.

២០៧២. សមុដ្ឋានាទយោ បឋមន្តិមវត្ថុនា តុល្យាតិ យោជនា.

គាមន្តរគមនកថាវណ្ណនា.

២០៧៣. សីមាសម្មុតិយា ចេវាតិ ‘‘សមគ្គេន សង្ឃេន ធម្មេន វិនយេន ឧក្ខិត្តំ ភិក្ខុនិំ ការកសង្ឃំ អនាបុច្ឆា តស្សេវ ការកសង្ឃស្ស ឆន្ទំ អជានិត្វា ឱសារេស្សាមី’’តិ នវសីមាសម្មន្ននេ ច. ទ្វីហិ កម្មវាចាហិ ទុវេ ថុល្លច្ចយា ហោន្តីតិ យោជនា.

២០៧៤. កម្មស្ស ¶ បរិយោសានេតិ ឱសារណកម្មស្ស អវសានេ. តិកសង្ឃាទិសេសន្តិ ‘‘ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញា ឱសារេតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្ស. ធម្មកម្មេ វេមតិកា, ធម្មកម្មេ អធម្មកម្មសញ្ញា ឱសារេតិ, អាបត្តិ សង្ឃាទិសេសស្សា’’តិ (បាចិ. ៦៩៧) តិកសង្ឃាទិសេសំ វុត្តំ. កម្មន្តិ ច ឧក្ខេបនីយកម្មំ. អធម្មេ តិកទុក្កដន្តិ ‘‘អធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញា ឱសារេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អធម្មកម្មេ វេមតិកា, អធម្មកម្មសញ្ញា ឱសារេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ តិកទុក្កដំ វុត្តំ.

២០៧៥. គណស្សាតិ តស្សេវ ការកគណស្ស. វត្តេ វា បន វត្តន្តិន្តិ តេចត្តាលីសប្បភេទេ នេត្តារវត្តេ វត្តមានំ. តេចត្តាលីសប្បភេទំ បន វត្តក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣៧៦) អាវិ ភវិស្សតិ. នេត្តារវត្តេតិ កម្មតោ និត្ថរណស្ស ហេតុភូតេ វត្តេ.

២០៧៧. ឱសារណំ ¶ ក្រិយំ. អនាបុច្ឆនំ អក្រិយំ.

ចតុត្ថំ.

២០៧៨-៩. អវស្សុតាតិ មេថុនរាគេន តិន្តា. ឯវមុបរិបិ. ‘‘មនុស្សបុគ្គលស្សា’’តិ ឥមិនា យក្ខាទីនំ បដិក្ខេបោ. ‘‘ឧទកេ…បេ… ទុក្កដ’’ន្តិ វក្ខមានត្តា អាមិសន្តិ អញ្ញត្រ ទន្តបោនា អជ្ឈោហរណីយស្ស គហណំ. បយោគតោតិ បយោគគណនាយ.

២០៨០. ឯកតោវស្សុតេតិ បុមិត្ថិយា សាមញ្ញេន បុល្លិង្គនិទ្ទេសោ. កថមេតំ វិញ្ញាយតីតិ? ‘‘ឯកតោអវស្សុតេតិ ឯត្ថ ភិក្ខុនិយា អវស្សុតភាវោ ទដ្ឋព្ពោតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. មហាអដ្ឋកថាយំ បនេតំ ន វុត្តំ, តំ ¶ បាឡិយា សមេតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧០១) វុត្តត្តា វិញ្ញាយតិ. ឯត្ថ ច ឯតំ ន វុត្តន្តិ ‘‘ភិក្ខុនិយា អវស្សុតភាវោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ ឯតំ និយមនំ ន វុត្តំ. តន្តិ តំ និយមេត្វា អវចនំ. បាឡិយា សមេតីតិ ‘‘ឯកតោអវស្សុតេ’’តិ (បាចិ. ៧០១-៧០២) អវិសេសេត្វា វុត្តបាឡិយា, ‘‘អនវស្សុតោតិ ជានន្តី បដិគ្គណ្ហាតី’’តិ (បាចិ. ៧០៣) ឥមាយ ច បាឡិយា សមេតិ. យទិ ហិ បុគ្គលស្ស អវស្សុតភាវោ នប្បមាណំ, កិំ ‘‘អនវស្សុតោតិ ជានន្តី’’តិ ឥមិនា វចនេន. ‘‘អនាបត្តិ ឧភោ អនវស្សុតា ហោន្តិ, អនវស្សុតា បដិគ្គណ្ហាតី’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ សិយា. អជ្ឈោហារបយោគេសុ ពហូសុ ថុល្លច្ចយចយោ ថុល្លច្ចយានំ សមូហោ សិយា, បយោគគណនាយ ពហូនិ ថុល្លច្ចយានិ ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ.

២០៨១. សម្ភវេ, ព្យភិចារេ ច វិសេសនំ សាត្ថកំ ភវតីតិ ‘‘មនុស្សវិគ្គហាន’’ន្តិ ឥទំ វិសេសនំ យក្ខបេតតិរច្ឆានបទេហិ យោជេតព្ពំ. ឧភតោអវស្សុតេ សតិ មនុស្សវិគ្គហានំ យក្ខបេតតិរច្ឆានានំ ហត្ថតោ ច បណ្ឌកានំ ហត្ថតោ ច តថាតិ យោជនា. តថា-សទ្ទេនេត្ថ ‘‘យំ កិញ្ចិ អាមិសំ បដិគ្គណ្ហាតិ, ទុក្កដំ. អជ្ឈោហារបយោគេសុ ថុល្លច្ចយចយោ សិយា’’តិ យថាវុត្តមតិទិសតិ.

២០៨២. ឯត្ថាតិ ឥមេសុ យក្ខាទីសុ. ឯកតោអវស្សុតេ សតិ អាមិសំ បដិគ្គណ្ហន្តិយា ទុក្កដំ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ មនុស្សាមនុស្សេសុ ឯកតោ, ឧភតោ វា អនវស្សុតេសុ. ឧទកេ ទន្តកដ្ឋកេតិ ¶ ឧទកស្ស, ទន្តកដ្ឋស្ស ច គហណេ. បរិភោគេ ចាតិ បដិគ្គហណេ ចេវ បរិភោគេ ច.

២០៨៣-៤. ឧភយាវស្សុតាភាវេតិ ភិក្ខុនិយា, បុគ្គលស្ស ច ឧភិន្នំ អវស្សុតត្តេ អសតិ យទិ អាមិសំ បដិគ្គណ្ហាតិ ¶ , ន ទោសោតិ យោជនា. អយំ បុរិសបុគ្គលោ. ន ច អវស្សុតោតិ នេវ អវស្សុតោតិ ញត្វា. យា បន អាមិសំ បដិគ្គណ្ហាតិ, តស្សា ច ឧម្មត្តិកាទីនញ្ច អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា. ‘‘យា គណ្ហាតិ, តស្សា អនាបត្តី’’តិ វុត្តេបិ បរិភុញ្ជន្តិយាវ អនាបត្តិភាវោ ទដ្ឋព្ពោ.

បញ្ចមំ.

២០៨៥. ឧយ្យោជនេតិ ‘‘កិំ តេ អយ្យេ ឯសោ បុរិសបុគ្គលោ ករិស្សតិ អវស្សុតោ វា អនវស្សុតោ វា, យតោ ត្វំ អនវស្សុតា, ឥង្ឃ អយ្យេ យំ តេ ឯសោ បុរិសបុគ្គលោ ទេតិ ខាទនីយំ វា ភោជនីយំ វា, តំ ត្វំ សហត្ថា បដិគ្គហេត្វា ខាទ វា ភុញ្ជ វា’’តិ (បាចិ. ៧០៥) វុត្តនយេន និយោជនេ. ឯកិស្សាតិ ឧយ្យោជិកាយ. ឥតរិស្សាតិ ឧយ្យោជិតាយ. បដិគ្គហេតិ អវស្សុតស្ស ហត្ថតោ អាមិសបដិគ្គហណេ. ទុក្កដានិ ចាតិ ឧយ្យោជិកាយ ទុក្កដានិ. ភោគេសូតិ ឧយ្យោជិតាយ តថា បដិគ្គហិតស្ស អាមិសស្ស បរិភោគេសុ. ថុល្លច្ចយគណោ សិយាតិ ឧយ្យោជិកាយ ថុល្លច្ចយសមូហោ សិយាតិ អត្ថោ.

២០៨៦-៧. ភោជនស្សាវសានស្មិន្តិ ឧយ្យោជិតាយ ភោជនបរិយន្តេ. សង្ឃាទិសេសតាតិ ឧយ្យោជិកាយ សង្ឃាទិសេសាបត្តិ ហោតិ.

យក្ខាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន បេតបណ្ឌកតិរច្ឆានគតា គហិតា. តថេវ បុរិសស្ស ចាតិ អវស្សុតស្ស មនុស្សបុរិសស្ស. ‘‘គហណេ ឧយ្យោជនេ’’តិ បទច្ឆេទោ. គហណេតិ ឧយ្យោជិតាយ គហណេ. ឧយ្យោជនេតិ ឧយ្យោជិកាយ អត្តនោ ឧយ្យោជនេ. តេសន្តិ ឧទកទន្តបោនានំ. បរិភោគេតិ ឧយ្យោជិតាយ បរិភុញ្ជនេ. ទុក្កដំ បរិកិត្តិតន្តិ ឧយ្យោជិកាយ ទុក្កដំ វុត្តំ.

២០៨៨. សេសស្សាតិ ¶ ¶ ឧទកទន្តបោនតោ អញ្ញស្ស បរិភុញ្ជិតព្ពាមិសស្ស. ‘‘គហណុយ្យោជនេ’’តិអាទិ វុត្តនយមេវ.

២០៨៩-៩០. យា បន ភិក្ខុនី ‘‘អនវស្សុតោ’’តិ ញត្វា ឧយ្យោជេតិ, ‘‘កុបិតា វា ន បដិគ្គណ្ហតី’’តិ ឧយ្យោជេតិ, ‘‘កុលានុទ្ទយតា វាបិ ន បដិគ្គណ្ហតី’’តិ ឧយ្យោជេតិ, តស្សា ច ឧម្មត្តិកាទីនញ្ច អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា. យថាហ ‘‘អនាបត្តិ ‘អនវស្សុតោ’តិ ជានន្តី ឧយ្យោជេតិ, ‘កុបិតា ន បដិគ្គណ្ហតី’តិ ឧយ្យោជេតិ, ‘កុលានុទ្ទយតាយ ន បដិគ្គណ្ហតី’តិ ឧយ្យោជេតី’’តិអាទិ (បាចិ. ៧០៨).

ឆដ្ឋំ.

២០៩១. សត្តមន្តិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី កុបិតា អនត្តមនា ឯវំ វទេយ្យ ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទិនយប្បវត្តំ (បាចិ. ៧១០) សត្តមសិក្ខាបទញ្ច. អដ្ឋមន្តិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី កិស្មិញ្ចិទេវ អធិករណេ បច្ចាកតា’’តិអាទិនយប្បវត្តំ (បាចិ. ៧១៦) អដ្ឋមសិក្ខាបទញ្ច.

សត្តមដ្ឋមានិ.

២០៩២. នវមេតិ ‘‘ភិក្ខុនិយោ បនេវ សំសដ្ឋា វិហរន្តី’’តិអាទិសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៧២២) ច. ទសមេតិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី ឯវំ វទេយ្យ សំសដ្ឋាវ អយ្យេ តុម្ហេ វិហរថ, មា តុម្ហេ នានា វិហរិត្ថា’’តិអាទិសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៧២៨) ច.

នវមទសមានិ.

២០៩៣. តេន មហាវិភង្គាគតេន ទុដ្ឋទោសទ្វយេន ច តត្ថេវ អាគតេន តេន សញ្ចរិត្តសិក្ខាបទេន ចាតិ ឥមេហិ តីហិ សទ្ធិំ ឥធាគតានិ ឆ សិក្ខាបទានីតិ ឯវំ នវ បឋមាបត្តិកា ¶ . ឥតោ ភិក្ខុនិវិភង្គតោ ចត្តារិ យាវតតិយកានិ តតោ មហាវិភង្គតោ ចត្តារិ យាវតតិយកានីតិ ¶ ឯវំ អដ្ឋ យាវតតិយកានិ, បុរិមានិ នវ ចាតិ សត្តរស សង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទានិ មយា ចេត្ថ ទស្សិតានីតិ អធិប្បាយោ.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

សង្ឃាទិសេសកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

និស្សគ្គិយកថាវណ្ណនា

២០៩៤-៥. ឯវំ សត្តរសសង្ឃាទិសេសេ ទស្សេត្វា ឥទានិ តទនន្តរានិ និស្សគ្គិយានិ ទស្សេតុមាហ ‘‘អធិដ្ឋានុបគំ បត្ត’’ន្តិអាទិ. ‘‘អធិដ្ឋានុបគំ បត្ត’’ន្តិ ឥមិនា បទេន កេនចិ ការណេន អនធិដ្ឋានុបគេ បត្តេ អនាបត្តិភាវំ ទីបេតិ. ‘‘តស្សា’’តិ ត-សទ្ទាបេក្ខាយ ភិក្ខុនីតិ ឯត្ថ ‘‘យា’’តិ លព្ភតិ. បត្តសន្និធិការណាតិ អនធិដ្ឋាយ, អវិកប្បេត្វា ឯករត្តម្បិ បត្តស្ស និក្ខិត្តការណា.

២០៩៦. ឥធ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ សេសោ សព្ពោ វិនិច្ឆយោ កថាមគ្គោតិ យោជនា, អវសេសសព្ពវិនិច្ឆយកថាមគ្គោតិ អត្ថោ. បត្តសិក្ខាបទេតិ មហាវិភង្គបឋមបត្តសិក្ខាបទេ.

២០៩៧. វិសេសោវ វិសេសតា.

បឋមំ.

២០៩៨. អកាលេតិ ‘‘អនត្ថតកថិនេ វិហារេ ឯកាទស មាសា, អត្ថតកថិនេ វិហារេ សត្ត មាសា’’តិ (បាចិ. ៧៤០ អត្ថតោ សមានំ) ឯវំ ¶ វុត្តេ អកាលេ. វិកប្បន្តរំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទិន្នំ កាលេបិ កេនចី’’តិអាទិ. វុត្តវិបរិយាយេន កាលនិយមោ វេទិតព្ពោ. កេនចិ អកាលេ យំ ចីវរំ ទិន្នំ, កាលេបិ យំ ចីវរំ អាទិស្ស ទិន្នំ, តំ អកាលចីវរំ នាមាតិ យោជនា. អាទិស្ស ទានប្បការំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សម្បត្តា ភាជេន្តូ’’តិ. និយាមិតន្តិ ‘‘សម្បត្តា ភាជេន្តូ’’តិ ឯវំ វត្វា ទិន្នញ្ច ‘‘ឥទំ គណស្ស, ឥទំ តុយ្ហំ ទម្មី’’តិ វត្វា វា ទាតុកាមតាយ បាទមូលេ ឋបេត្វា វា ទិន្នញ្ច អាទិស្ស ទិន្នំ នាមាតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘សម្បត្តា ភាជេន្តូ’តិ វត្វា វា ‘ឥទំ ¶ គណស្ស, ឥទំ តុម្ហាកំ ទម្មី’តិ វត្វា វា ទាតុកម្យតាយ បាទមូលេ ឋបេត្វា វា ទិន្នម្បិ អាទិស្ស ទិន្នំ នាម ហោតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៤០).

២០៩៩. អកាលចីវរន្តិ វុត្តប្បការំ អកាលចីវរំ.

២១០០. អត្តនា បដិលទ្ធន្តិ តតោ យំ ចីវរំ អត្តនា វស្សគ្គេន បដិលទ្ធំ. និស្សជ្ជិត្វា បដិលទ្ធកាលេ កត្តព្ពវិធិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘លភិត្វា…បេ… និយោជយេ’’តិ. យថាទានេ និយោជយេតិ យថា ទាយកេន ទិន្នំ, តថា ឧបនេតព្ពំ, អកាលចីវរបក្ខេយេវ ឋបេតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

២១០១. តស្សាតិ ‘‘យថាទានេ និយោជយេ’’តិ វចនស្ស. វិនយកម្មំ កត្វា បដិលទ្ធម្បិ តំ បុន សេវិតុំ ន ច វដ្ដតីតិ អយមធិប្បាយោតិ យោជនា.

២១០២. កាលចីវរេ អកាលវត្ថសញ្ញាយ ទុក្កដន្តិ យោជនា. ឧភយត្ថបីតិ អកាលចីវរេបិ កាលចីវរេបិ. វេមតិកាយ តថា ទុក្កដន្តិ យោជនា.

២១០៣. ឧភយត្ថបិ ¶ ចីវរេ កាលចីវរេ ច អកាលចីវរេ ចាតិ ឧភយចីវរេបិ កាលចីវរសញ្ញាយ ភាជាបេន្តិយា នទោសោតិ យោជនា. សចិត្តកសមុដ្ឋានត្តយំ សន្ធាយាហ ‘‘តិសមុដ្ឋានតា’’តិ.

ទុតិយំ.

២១០៤. សចេ សយំ អច្ឆិន្ទតិ អញ្ញាយ ភិក្ខុនិយា សទ្ធិំ ចីវរំ បរិវត្តេត្វា បច្ឆា ‘‘តុយ្ហំ ចីវរំ ត្វមេវ គណ្ហ, មយ្ហំ ចីវរំ ទេហី’’តិ ឯវំ យទិ សយំ អច្ឆិន្ទតិ. ឯត្ថ ‘‘សកសញ្ញាយា’’តិ សេសោ. សកសញ្ញាយ គហិតត្តា បាចិត្តិយំ, ទុក្កដញ្ច វុត្តំ, ឥតរថា ភណ្ឌគ្ឃេន ការេតព្ពោ.

២១០៥. ឥតរេសូតិ អពន្ធនញ្ច អាណត្តិពហុត្តញ្ច សង្គណ្ហាតិ. តេនាហ ‘‘វត្ថូនំ បយោគស្ស វសា សិយា’’តិ.

២១០៦. ‘‘តិកបាចិត្តី’’តិ ¶ ឥទមបេក្ខិត្វា ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋា’’តិ សម្ពន្ធនីយំ, ឧបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នសញ្ញា, វេមតិកា, អនុបសម្បន្នសញ្ញាតិ ឯតាសំ វសេន តិកបាចិត្តិ វុត្តាតិ អត្ថោ. អញ្ញស្មិំ បរិក្ខារេតិ ឧបសម្បន្នានុបសម្បន្នានំ អញ្ញស្មិំ បរិក្ខារេ. ឥតរិស្សាតិ អនុបសម្បន្នាយ. តិកទុក្កដន្តិ អនុបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នសញ្ញាវេមតិកាអនុបសម្បន្នសញ្ញានំ វសេន តិកទុក្កដំ ឧទ្ទិដ្ឋំ.

២១០៧. តាយ វា ទីយមានំ តាយ អញ្ញាយ ភិក្ខុនិយា ទុដ្ឋាយ វា តុដ្ឋាយ វា ទីយមានំ គណ្ហន្តិយា, តស្សា វិស្សាសមេវ វា គណ្ហន្តិយា អនាបត្តីតិ យោជនា. ‘‘តិសមុដ្ឋានតា មតា’’តិ ឥទំ វុត្តត្ថមេវ.

តតិយំ.

២១០៨. យា ¶ បន ភិក្ខុនី ‘‘កិំ តេ, អយ្យេ, អផាសុ, កិំ អាហរីយតូ’’តិ វុត្តា អញ្ញំ វិញ្ញាបេត្វា តំ អាហដំ បដិក្ខិបិត្វា តញ្ច អញ្ញញ្ច គណ្ហិតុកាមា សចេ អញ្ញំ វិញ្ញាបេតិ, តស្សា វិញ្ញត្តិទុក្កដំ, លាភា និស្សគ្គិយំ សិយាតិ សាធិប្បាយយោជនា. វិញ្ញត្តិយា ទុក្កដំ វិញ្ញត្តិទុក្កដំ.

២១០៩-១១. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘អញ្ញេ អញ្ញសញ្ញា, អញ្ញេ វេមតិកា, អញ្ញេ អនញ្ញសញ្ញា អញ្ញំ វិញ្ញាបេត្វា អញ្ញំ វិញ្ញាបេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៧៥១) តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ. អនញ្ញេ ទ្វិកទុក្កដន្តិ អនញ្ញេ អញ្ញសញ្ញាយ, វេមតិកាយ ច វសេន ទ្វិកទុក្កដំ. ‘‘អនញ្ញេនញ្ញសញ្ញាយា’’តិអាទិនា អនាបត្តិវិសយោ ទស្សិតោ. ‘‘អនញ្ញេ អនញ្ញសញ្ញាយា’’តិ បទច្ឆេទោ. អនញ្ញេ អនញ្ញសញ្ញាយ វិញ្ញាបេន្តិយា អនាបត្តិ. តស្មិំ បឋមវិញ្ញាបិតេ អប្បហោន្តេ វា តញ្ញេវ វា វិញ្ញាបេន្តិយា អនាបត្តិ. អញ្ញេនបិ អត្ថេ សតិ តេន សទ្ធិំ អញ្ញំ វិញ្ញាបេន្តិយា អនាបត្តិ. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ បឋមំ សប្បិ វិញ្ញត្តំ, ‘‘អាមកមំសំ បចិតព្ព’’ន្តិ ច វេជ្ជេន វុត្តត្តា តេលេន អត្ថោ ហោតិ, តតោ ‘‘តេលេនាបិ មេ អត្ថោ’’តិ ឯវំ អញ្ញញ្ច វិញ្ញាបេតីតិ. អានិសំសញ្ច ទស្សេត្វា តតោ អញ្ញំ វិញ្ញាបេន្តិយាបិ អនាបត្តីតិ ញាតព្ពន្តិ យោជនា. ឥទំ វុត្តំ ហោតិ – សចេ កហាបណស្ស ¶ សប្បិ អាភតំ ហោតិ, ឥមិនា មូលេន ទិគុណំ តេលំ លព្ភតិ, តេលេនាបិ ច ឥទំ កិច្ចំ និប្បជ្ជតិ, តស្មា តេលមាហរាតិ ឯវំ អានិសំសំ ទស្សេត្វា វិញ្ញាបេតីតិ.

ចតុត្ថំ.

២១១២-៣. បុព្ពំ ¶ អញ្ញំ ចេតាបេត្វាតិ យោជនា, អត្តនោ កប្បិយភណ្ឌេន ‘‘ឥទំ នាម អាហរា’’តិ បុព្ពំ អញ្ញំ បរិវត្តាបេត្វាតិ អត្ថោ. ឯវន្តិ ឯត្ថ ‘‘វុត្តេ’’តិ សេសោ. ធនេន និព្ពត្តំ ធញ្ញំ, អត្តនោ ធនេន និប្ផាទិតត្តា តេលាទិ ឥធ ‘‘ធញ្ញ’’ន្តិ អធិប្បេតំ, ន វីហាទិ. ឯវំ វុត្តេ មយ្ហំ អញ្ញំ ធញ្ញំ អានេត្វា ទេតិ ឥតិ សញ្ញាយ បច្ឆា អញ្ញំ ចេតាបេយ្យាតិ យោជនា, ន មេ ឥមិនា អត្ថោ, អញ្ញំ អាហរាតិ វុត្តេ ឥទញ្ច ទត្វា អញ្ញញ្ច អាហរិត្វា ទេតីតិ សញ្ញាយ ‘‘ន មេ ឥទំ រុច្ចតិ, អញ្ញំ អាហរា’’តិ បច្ឆា អញ្ញំ បរិវត្តាបេយ្យាតិ អត្ថោ. ចេតាបនបយោគេនាតិ អាណត្តាយ ចេតាបនវសេន. មូលដ្ឋាយាតិ អាណាបិកាយ. តេន ច អញ្ញេន វា មូលេន អាភតំ ហោតុ, តស្ស លាភេ និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ យោជនា.

២១១៤. សេសន្តិ តិកបាចិត្តិយាទិកំ វិនិច្ឆយវិសេសំ.

បញ្ចមំ.

២១១៥-៦. អញ្ញទត្ថាយ ទិន្នេនាតិ ឧបាសកេហិ ‘‘ឯវរូបំ គហេត្វា ភាជេត្វា បរិភុញ្ជថា’’តិ អញ្ញស្សត្ថាយ ទិន្នេន. ‘‘សង្ឃិកេន បរិក្ខារេនា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. បរិក្ខារេនាតិ កប្បិយភណ្ឌេន. សង្ឃិកេនាតិ សង្ឃស្ស បរិច្ចត្តេន. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. តស្សាតិ យាយ ចេតាបិតំ. និស្សគ្គិយំ សិយាតិ ឯត្ថ និស្សដ្ឋបដិលទ្ធំ យថាទានេ ឧបនេតព្ពន្តិ វត្តព្ពំ. យថាហ ‘‘និស្សដ្ឋំ បដិលភិត្វា យថាទានេ ឧបនេតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. ៧៦១). ឥទំ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថាធិប្បាយមេវ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ‘‘អនញ្ញទត្ថិកេ អញ្ញទត្ថិកសញ្ញា, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនញ្ញទត្ថិកេ វេមតិកា, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តត្តា អាហ ‘‘អនញ្ញទត្ថិកេ និទ្ទិដ្ឋំ ¶ ទ្វិកទុក្កដ’’ន្តិ. ឥមិនា ច ‘‘អញ្ញទត្ថិកេ តិកបាចិត្តិយ’’ន្តិ ឥទំ វុត្តមេវ. ‘‘អញ្ញទត្ថិកេ អញ្ញទត្ថិកសញ្ញា, វេមតិកា, អនញ្ញទត្ថិកសញ្ញា អញ្ញំ ចេតាបេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៧៦១) ហិ វុត្តំ.

២១១៧. សេសកន្តិ ¶ យទត្ថាយ ទិន្នំ, តំ ចេតាបេត្វា អាហរិត្វា អតិរិត្តំ មូលំ អញ្ញទត្ថាយ ឧបនេន្តិយា អនាបត្តីតិ យោជេតព្ពំ. សាមិកេ បុច្ឆិត្វាតិ ‘‘តុម្ហេហិ ចីវរត្ថាយ ទិន្នំ, អម្ហាកញ្ច ចីវរំ សំវិជ្ជតិ, តេលាទីហិ បន អត្ថោ’’តិ ឯវំ សាមិកេ បុច្ឆិត្វា. តន្តិ តំ ចេតាបន្នំ. អាបទាសូតិ ភិក្ខុនីហិ វិហារំ បហាយ គមនារហមុបទ្ទវោ គហិតោ. យថាហ ‘‘អាបទាសូតិ តថារូបេសុ ឧបទ្ទវេសុ ភិក្ខុនិយោ វិហារំ ឆឌ្ឌេត្វា បក្កមន្តិ, ឯវរូបាសុ អាបទាសុ យំ វា តំ វា ចេតាបេតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៦២).

២១១៨. សយំ យាចិតកំ វិនាតិ ‘‘សំយាចិតក’’ន្តិ បទំ វិនា, ឯត្តកមេវ វិសទិសន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

ឆដ្ឋសត្តមានិ.

២១១៩. អធិកវចនំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មហាជនិកសញ្ញាចិកេនា’’តិ. បទតាធិកាតិ បទមេវ បទតា. មហាជនិកេនាតិ គណស្ស បរិច្ចត្តេន. សញ្ញាចិកេនាតិ សយំ យាចិតកេន.

២១២០. អនន្តរសមា មតាតិ ឥធ ‘‘បុគ្គលិកេនា’’តិ បទំ វិនា សមុដ្ឋានាទិនា សទ្ធិំ សព្ពេ វិនិច្ឆយា អនន្តរសិក្ខាបទសទិសា មតាតិ អត្ថោ. ‘‘យា បន ភិក្ខុនី អញ្ញទត្ថិកេន បរិក្ខារេន អញ្ញុទ្ទិសិកេន បុគ្គលិកេនា’’តិ ហិ ¶ សិក្ខាបទំ. បុគ្គលិកេនាតិ ឯកភិក្ខុនិយា បរិច្ចត្តេន. ‘‘កិញ្ចិបី’’តិ លិខន្តិ. ‘‘កោចិបី’’តិ បាឋោ សុន្ទរោ ‘‘វិសេសោ’’តិ ឥមិនា តុល្យាធិករណត្តា.

អដ្ឋមនវមទសមានិ.

បឋមោ វគ្គោ.

២១២១-២. ចត្តារិ កំសានិ សមាហដានិ, ចតុន្នំ កំសានំ សមាហារោ វា ចតុក្កំសំ, ចតុក្កំសតោ អតិរេកំ អតិរេកចតុក្កំសំ, តេន អតិរេកចតុក្កំសគ្ឃនកំ បាវុរណមាហ, ឧបចារេន ‘‘អតិរេកចតុក្កំស’’ន្តិ វុត្តំ. កំសបរិមាណំ បនេត្ថ សយមេវ វក្ខតិ ‘‘កហាបណចតុក្កំ តុ, កំសោ នាម បវុច្ចតី’’តិ. តស្មា អតិរេកសោឡសកហាបណគ្ឃនកន្តិ អត្ថោ. គរុបាវុរណន្តិ សីតកាលេ បារុបិតព្ពបាវុរណំ. ចេតាបេយ្យាតិ វិញ្ញាបេយ្យ. ចត្តារិ សច្ចានិ ¶ សមាហដានិ, ចតុន្នំ វា សច្ចានំ សមាហារោ ចតុសច្ចំ, តំ បកាសេតិ សីលេនាតិ ចតុសច្ចប្បកាសី, តេន, ចតុន្នំ អរិយសច្ចានំ និទ្ទិសកេន សម្មាសម្ពុទ្ធេន. បយោគេតិ ‘‘ទេហី’’តិ ឯវំ វិញ្ញាបនបយោគេ. លាភេតិ បដិលាភេ.

ចតុន្នំ សមូហោ ចតុក្កំ, កហាបណានំ ចតុក្កំ កហាបណចតុក្កំ. កហាបណោ ចេត្ថ តំតំកាលេ, តំតំបទេសេ ច វោហារូបគោ គហេតព្ពោ. ឥមា វុត្តប្បការា និស្សគ្គិយាវសានាបត្តិយោ ‘‘ញាតកានញ្ច សន្តកេ’’តិ អនាបត្តិវិសយេ វក្ខមានត្តា ‘‘យទា យេន អត្ថោ, តទា តំ វទេយ្យាថា’’តិ ឯវំ និច្ចបវារណំ អកត្វា តស្មិំ កាលេ កិស្មិញ្ចិ គុណេ បសីទិត្វា ‘‘វទេយ្យាថ យេន អត្ថោ’’តិ ឯវំ បវារិតដ្ឋានេ សម្ភវន្តីតិ ទដ្ឋព្ពា.

២១២៣-៥. ឩនកចតុក្កំសេ ¶ អតិរេកសញ្ញា, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. ឩនកចតុក្កំសេ វេមតិកា, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វុត្តត្តា អាហ ‘‘ឩនកេ តុ ចតុក្កំសេ, ឧទ្ទិដ្ឋំ ទ្វិកទុក្កដ’’ន្តិ. ឥមិនា ‘‘អតិរេកចតុក្កំសេ អតិរេកសញ្ញា, វេមតិកា, ឩនកសញ្ញា ចេតាបេតិ, និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ តិកបាចិត្តិយញ្ច ទស្សិតំ ហោតិ.

គរុកន្តិ គរុបាវុរណំ. តទូនំ វាតិ ចតុក្កំសតោ ឩនកំ វា. ញាតកានញ្ចាតិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន បវារិតានំ សង្គហោ. យថាហ អនាបត្តិវារេ ‘‘ញាតកានំ, បវារិតាន’’ន្តិ (បាចិ. ៧៨៧). ឯត្ថ ច ‘‘អតិរេកចតុក្កំសម្បី’’តិ វត្តព្ពំ ‘‘តទូនំ វា’’តិ ឥមិនា ចតុក្កំសូនស្ស វុត្តត្តា. ‘‘អប្បមេវ វា’’តិ ឥមិនា អតិរេកចតុក្កំសេបិ មហគ្ឃតរំ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

ឯកាទសមំ.

២១២៦-៧. ‘‘លហុបាវុរណំ បន ភិក្ខុនិយា ចេតាបេន្តិយា អឌ្ឍតេយ្យកំសបរមំ ចេតាបេតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. ៧៨៩) វចនតោ លហុបាវុរណន្តិ ឯត្ថ ‘‘ចេតាបេន្តិយា ភិក្ខុនិយា’’តិ ច អឌ្ឍតេយ្យកំសគ្ឃនន្តិ ឯត្ថ ‘‘ចេតាបេតព្ព’’ន្តិ ច សេសោ. លហុបាវុរណន្តិ ឧណ្ហកាលេ បាវុរណំ. តិណ្ណំ បូរណោ តេយ្យោ, អឌ្ឍោ តេយ្យោ អស្សាតិ អឌ្ឍតេយ្យោ, អឌ្ឍតេយ្យោ ច សោ កំសោ ចាតិ អឌ្ឍតេយ្យកំសោ, តំ អគ្ឃតីតិ អឌ្ឍតេយ្យកំសគ្ឃនំ, ទសកហាបណគ្ឃនកន្តិ អត្ថោ. តតោតិ អឌ្ឍតេយ្យកំសគ្ឃនកតោ. យំ បន បាវុរណំ អឌ្ឍតេយ្យកំសគ្ឃនកំ, តំ លហុបាវុរណំ ¶ . តតោ អឌ្ឍតេយ្យកំសគ្ឃនកតោ លហុបាវុរណតោ. ឧត្តរិន្តិ អតិរេកំ. អឌ្ឍតេយ្យកំសគ្ឃនកំ យំ បាវុរណំ យា ភិក្ខុនី ចេតាបេតិ ¶ , តស្ស បាវុរណស្ស បដិលាភេ តស្សា ភិក្ខុនិយា និស្សគ្គិយបាចិត្តិយា វុត្តាតិ យោជនា.

‘‘អនន្តរសមំ សេស’’ន្តិ ឥទំ សមត្ថេតុមាហ ‘‘នត្ថិ កាចិ វិសេសតា’’តិ. វិសេសោយេវ វិសេសតា.

ទ្វាទសមំ.

២១២៨. ឥទានិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសេ អាគតេសុ សមតិំសនិស្សគ្គិយេសុ កេសញ្ចិ អត្តនោ អវចនេ ការណញ្ច អវុត្តេហិ សទ្ធិំ វុត្តានំ គហណញ្ច ទស្សេតុមាហ ‘‘សាធារណានី’’តិអាទិ. ហិ យស្មា ភិក្ខុនីនំ ភិក្ខូហិ សាធារណានិ យានិ សិក្ខាបទានិ សេសានិ ឥធ វុត្តេហិ អញ្ញានិ, តានិ អដ្ឋារស សិក្ខាបទានិ ចេវ ឥធ វុត្តសរូបានិ ទ្វាទស សិក្ខាបទានិ ចេតិ ឥច្ចេវំ និស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទានិ សមតិំសេវ ហោន្តីតិ យោជនា.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

និស្សគ្គិយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បាចិត្តិយកថាវណ្ណនា

២១២៩-៣០. ឯវំ តិំស និស្សគ្គិយបាចិត្តិយានិ ទស្សេត្វា ឥទានិ សុទ្ធបាចិត្តិយានិ ទស្សេតុមាហ ‘‘លសុណ’’ន្តិអាទិ. លសុណន្តិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ‘‘លសុណំ’’ឥតិ ភណ្ឌិកំ វុត្តំ អដ្ឋកថាយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៩៣-៧៩៥). ចតុបញ្ចមិញ្ជាទិប្បភេទំ ភណ្ឌិកំ លសុណំ នាម, ន តតោ ឩនំ. តេនាហ ‘‘ន ឯកទ្វិតិមិញ្ជក’’ន្តិ. បក្កលសុណតោ, សីហឡទីបសម្ភវតោ ច វិសេសមាហ ‘‘អាមកំ មាគធំយេវា’’តិ. មគធេសុ ជាតំ មាគធំ, ‘‘វុត្ត’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. យថាហ ‘‘មគធរដ្ឋេ ជាតលសុណមេវ ¶ ហិ ឥធ លសុណន្តិ អធិប្បេត’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៩៥). តំ ‘‘ខាទិស្សាមី’’តិ គណ្ហតីតិ សម្ពន្ធោ. វុត្តប្បការំ បាចិត្តិយញ្ច អជ្ឈោហារវសេនាតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘អជ្ឈោហារវសេនេវ, បាចិត្តិំ បរិទីបយេ’’តិ.

២១៣១. តទេវ ¶ វក្ខតិ ‘‘ទ្វេ តយោ’’តិអាទិនា. សទ្ធិន្តិ ឯកតោ. សង្ខាទិត្វាតិ គលពិលំ អប្បវេសេត្វា ទន្តេហិ សំចុណ្ណិយន្តី ខាទិត្វា. អជ្ឈោហរតិ បរគលំ ករោតិ.

២១៣២. តត្ថាតិ តស្មិំ ភណ្ឌិកលសុណេ. ‘‘មិញ្ជានំ គណនាយា’’តិ ឥមិនា អជ្ឈោហារបយោគគណនាយេវ ទីបិតា. យថាហ ‘‘ភិន្ទិត្វា ឯកេកំ មិញ្ជំ ខាទន្តិយា បន បយោគគណនាយ បាចិត្តិយានី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៩៥).

២១៣៣. សភាវតោ វដ្ដន្តេវាតិ យោជនា.

២១៣៥. យថាវុត្តបលណ្ឌុកាទីនំ នានត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯកា មិញ្ជា’’តិអាទិ. ឥធ មិញ្ជានំ វសេនេវ នានត្តំ ទស្សិតំ. អដ្ឋកថាយំ បន វណ្ណវសេនាបិ. យថាហ ‘‘បលណ្ឌុកោ បណ្ឌុវណ្ណោ ហោតិ. ភញ្ជនកោ លោហិតវណ្ណោ. ហរិតកោ ហរិតបណ្ណវណ្ណោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៩៧).

២១៣៦. ‘‘សាឡវេ ឧត្តរិភង្គកេ’’តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘ពទរសាឡវាទីសូ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៧៩៧) អដ្ឋកថាវចនតោ ឯត្ថ ពទរ-សទ្ទោ សេសោ. ពទរសាឡវំ នាម ពទរផលានិ សុក្ខាបេត្វា ចុណ្ណេត្វា កាតព្ពា ខាទនីយវិកតិ. ឧម្មត្តិកាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន អាទិកម្មិកា គហិតា. យថាហ ‘‘ឧម្មត្តិកាយ អាទិកម្មិកាយា’’តិ (បាចិ. ៧៩៧).

បឋមំ.

២១៣៧. សម្ពាធេតិ ¶ បដិច្ឆន្នោកាសេ. តស្ស វិភាគំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧបកច្ឆេសុ មុត្តស្ស ករណេបិ វា’’តិ.

២១៣៨. អស្សា តថា បាចិត្តីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ន លោមគណនាយា’’តិ ឥមិនា ‘‘បយោគគណនាយា’’តិ ឥទមេវ សមត្ថយតិ.

២១៣៩. អាពាធេតិ កណ្ឌុអាទិកេ រោគេ. យថាហ – ‘‘អាពាធបច្ចយាតិ កណ្ឌុកច្ឆុអាទិអាពាធបច្ចយា’’តិ ¶ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨០១). មគ្គសំវិធានសមា មតាតិ ភិក្ខុនិយា សំវិធាយ ឯកទ្ធានសិក្ខាបទេន សទិសា មតា ញាតាតិ អត្ថោ.

ទុតិយំ.

២១៤០. បទុមស្ស វា បុណ្ឌរីកស្ស វា អន្តមសោ កេសរេនាបិ កាមរាគេន មុត្តករណស្ស តលឃាតនេ មុត្តករណម្បិ បហារទានេ បាចិត្តិ ហោតីតិ យោជនា. កេសរេនាបីតិ អបិ-សទ្ទេន មហាបទុមបណ្ណេហិ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទីបេតិ. យថាហ – ‘‘អន្តមសោ ឧប្បលបត្តេនាបីតិ ឯត្ថ បត្តំ តាវ មហន្តំ, កេសរេនាបិ បហារំ ទេន្តិយា អាបត្តិយេវា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨០៣).

២១៤១. តត្ថាតិ តស្មិំ មុត្តករណតលេ.

តតិយំ.

២១៤២. យា បន ភិក្ខុនី កាមរាគបរេតា កាមរាគេន បីឡិតា អត្តនោ ព្យញ្ជនេ មុត្តបថេ ឧប្បលបត្តម្បិ បវេសេតិ, ន វដ្ដតិ បាចិត្តិ ហោតីតិ យោជនា. បិ-សទ្ទេន ‘‘កេសរមត្តម្បិ បន បវេសេន្តិយា អាបត្តិយេវា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨១២) អដ្ឋកថា ឧល្លិង្គិតា.

២១៤៣-៤. យទ្យេវំ ¶ ‘‘ជតុមដ្ឋកេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ កស្មា វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឥទំ…បេ… ជតុមដ្ឋក’’ន្តិ. ឥទំ ជតុមដ្ឋកំ វត្ថុវសេនេវ វុត្តន្តិ ‘‘អថ ខោ សា ភិក្ខុនី ជតុមដ្ឋកំ អាទិយិត្វា ធោវិតុំ វិស្សរិត្វា ឯកមន្តំ ឆឌ្ឌេសិ. ភិក្ខុនិយោ មក្ខិកាហិ សម្បរិកិណ្ណំ បស្សិត្វា ឯវមាហំសុ ‘កស្សិទំ កម្ម’ន្តិ. សា ឯវមាហ ‘មយ្ហិទំ កម្ម’ន្តិ. យា តា ភិក្ខុនិយោ អប្បិច្ឆា, តា ឧជ្ឈាយន្តិ ខិយ្យន្តិ វិបាចេន្តិ ‘កថញ្ហិ នាម ភិក្ខុនី ជតុមដ្ឋកំ អាទិយិស្សតី’’តិ (បាចិ. ៨០៦) អាគតវត្ថុវសេនេវ វុត្តំ, ន តំ វិនា អញ្ញស្ស វដ្ដកស្ស សម្ភវតោតិ អធិប្បាយោ. ជតុមដ្ឋកំ នាម ជតុនា កតោ មដ្ឋទណ្ឌកោ.

ទណ្ឌន្តិ ¶ ឯត្ថ ‘‘យំ កិញ្ចី’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘អន្តមសោ ឧប្បលបត្តម្បិ មុត្តករណំ បវេសេតី’’តិ (បាចិ. ៨០៨). ឯតម្បិ ច អតិមហន្តំ, កេសរមត្តម្បិ បន បវេសេន្តិយា អាបត្តិ ឯវ. ឯឡាលុកន្តិ កក្ការិផលំ វា. តស្មិន្តិ អត្តនោ មុត្តករណេ.

២១៤៥. អាពាធបច្ចយាតិ មុត្តករណប្បទេសេ ជាតវណាទិម្ហិ វណដ្ឋាននិរុបនាទិបច្ចយា.

ចតុត្ថំ.

២១៤៦. អគ្គបព្ពទ្វយាធិកន្តិ អគ្គបព្ពទ្វយតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អធិកំ. យថាហ ‘‘អន្តមសោ កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កាមេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៨១២). ទកសុទ្ធិំ ករោន្តិយាតិ មុត្តករណដ្ឋានេ ធោវនំ ករោន្តិយា. យថាហ ‘‘ឧទកសុទ្ធិកំ នាម មុត្តករណស្ស ធោវនា វុច្ចតី’’តិ (បាចិ. ៨១២).

២១៤៧. ‘‘តីណី’’តិ ¶ ឥមិនា ឯកង្គុលិយា បព្ពទ្វយស្ស បវេសេត្វា ធោវនេ ទោសាភាវំ ទីបេតិ. ទីឃតោតិ អង្គុលិយា ទីឃតោ. តីណិ បព្ពានិ គម្ភីរតោ មុត្តករណេ បវេសេត្វា ឧទកសុទ្ធិំ អាទិយន្តិយា បាចិត្តិយំ ភវេតិ យោជនា.

២១៤៨. តិស្សោ, ចតស្សោ វា អង្គុលិយោ ឯកតោ កត្វា វិត្ថារេន បវេសនេ ឯកបព្ពេបិ បវិដ្ឋេ ‘‘ទ្វង្គុលបព្ពបរម’’ន្តិ និយមិតប្បមាណាតិក្កមតោ អាហ ‘‘ឯកបព្ពម្បិ យា បនា’’តិ. យា បន ភិក្ខុនី ចតុន្នំ វាបិ អង្គុលីនំ តិស្សន្នំ វាបិ អង្គុលីនំ ឯកបព្ពម្បិ វិត្ថារតោ បវេសេតិ, តស្សា បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា.

២១៤៩. ឥតីតិ ឯវំ. សព្ពប្បការេនាតិ គម្ភីរបវេសនាទិនា សព្ពេន បការេន. អភិព្យត្តតរំ កត្វាតិ សុបាកដតរំ កត្វា. អយមត្ថោតិ ‘‘ឯកិស្សង្គុលិយា តីណី’’តិអាទិនា វុត្តោ អយមត្ថោ.

២១៥០. ទ្វង្គុលបព្ពេ ទោសោ នត្ថីតិ យោជនា. ឧទកសុទ្ធិបច្ចយេ បន សតិបិ ផស្សសាទិយនេ ¶ យថាវុត្តបរិច្ឆេទេ អនាបត្តិ. អធិកម្បីតិ ទ្វង្គុលបព្ពតោ អធិកម្បិ. ឧទកសុទ្ធិំ ករោន្តិយា ទោសោ នត្ថីតិ យោជនា.

២១៥១. តថា ឧទកសុទ្ធិំ ករោន្តីនំ ឧម្មត្តិកាទីនំ អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា.

បញ្ចមំ.

២១៥២. ភុញ្ជតោ បន ភិក្ខុស្សាតិ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភុញ្ជតោ ភិក្ខុស្ស. យថាហ ‘‘ភុញ្ជន្តស្សាតិ បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភោជនំ ភុញ្ជន្តស្សា’’តិ (បាចិ. ៨១៧). បានីយំ វា វិធូបនំ ¶ វាតិ វក្ខមានំ បានីយំ, ពីជនីយញ្ច. ឧបតិដ្ឋេយ្យាតិ ‘‘ហត្ថបាសេ តិដ្ឋតី’’តិ (បាចិ. ៨១៧) វចនតោ ឯត្ថ ឧប-សទ្ទោ ហត្ថបាសសង្ខាតំ សមីបំ វទតីតិ វេទិតព្ពំ.

២១៥៣. វត្ថកោណាទិ យា កាចិ ‘‘ពីជនី’’តិ វុច្ចតីតិ យោជនា, ឥមិនា ‘‘ពីជនិកិច្ចំ សម្បាទេស្សាមី’’តិ អធិដ្ឋាយ គហិតចីវរកោណប្បការំ យំ កិញ្ចិ ‘‘ពីជនី’’តិ វុច្ចតីតិ អត្ថោ.

២១៥៤. ‘‘អថ ខោ សា ភិក្ខុនី តស្ស ភិក្ខុនោ ភុញ្ជន្តស្ស បានីយេន ច វិធូបនេន ច ឧបតិដ្ឋិត្វា អច្ចាវទតិ. អថ ខោ សោ ភិក្ខុ តំ ភិក្ខុនិំ អបសាទេតិ ‘មា, ភគិនិ, ឯវរូបំ អកាសិ, នេតំ កប្បតី’តិ. ‘បុព្ពេ មំ ត្វំ ឯវញ្ច ឯវញ្ច ករោសិ, ឥទានិ ឯត្តកំ ន សហសី’តិ បានីយថាលកំ មត្ថកេ អាសុម្ភិត្វា វិធូបនេន បហារំ អទាសី’’តិ (បាចិ. ៨១៥) ឥមស្មិំ វត្ថុម្ហិ ភិក្ខូហិ អារោចិតេ ‘‘កថញ្ហិ នាម, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនី ភិក្ខុស្ស បហារំ ទស្សតី’’តិអាទីនិ (បាចិ. ៨១៥) វត្វា ‘‘យា បន ភិក្ខុនី ភិក្ខុស្ស ភុញ្ជន្តស្ស បានីយេន វា វិធូបនេន វា ឧបតិដ្ឋេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៨១៦) វុត្តត្តា បហារបច្ចយា នុ ខោតិ អាសង្កំ និវត្តេតុមាហ ‘‘ហត្ថបាសេ ឥធ ឋានបច្ចយាបត្តិ ទីបិតា’’តិ. ឯត្ថ ច អាសុម្ភិត្វាតិ បាតេត្វា. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនិយា ភិក្ខុស្ស បហារោ ទាតព្ពោ. យា ទទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៤២០) ភិក្ខុនិក្ខន្ធកេ ¶ វុត្តំ គហេត្វា អាហ ‘‘បហារបច្ចយា វុត្តំ, ខន្ធកេ ទុក្កដំ វិសុ’’ន្តិ. ឥមិនា វុត្តស្សេវត្ថស្ស ការណំ ទស្សិតំ ហោតិ.

២១៥៥. ហត្ថបាសំ ជហិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ភោជនំ ភុញ្ជតោ’’តិ ច ខាទនំ ខាទតោតិ ឯត្ថ ‘‘ហត្ថបាសេ’’តិ ច វត្តព្ពំ ¶ . ភោជនំ ភុញ្ជតោ ហត្ថបាសំ ជហិត្វា ឧបតិដ្ឋន្តិយា វា ខាទនំ ខាទតោ ហត្ថបាសេ ឧបតិដ្ឋន្តិយា វា ហោតិ អាបត្តិ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

២១៥៦. ទេតីតិ បានីយំ វា សូបាទិំ វា ‘‘ឥមំ បិវថ, ឥមិនា ភុញ្ជថា’’តិ ទេតិ. តាលវណ្ដំ ‘‘ឥមិនា ពីជន្តា ភុញ្ជថា’’តិ ទេតិ. ទាបេតីតិ អញ្ញេន ឧភយម្បិ ទាបេតិ. ឥទំ សិក្ខាបទំ សមុដ្ឋានតោ ឯឡកលោមេន សមំ មតន្តិ យោជនា.

ឆដ្ឋំ.

២១៥៧. វិញ្ញត្វាតិ សយំ វិញ្ញត្វា, អញ្ញាយ វា វិញ្ញាបេត្វា. ‘‘វិញ្ញត្វា វា វិញ្ញាបេត្វា វា’’តិ (បាចិ. ៨២១) ហិ សិក្ខាបទំ. អាមកំ ធញ្ញន្តិ អបក្កំ អភដ្ឋំ សាលិអាទិកំ សត្តវិធំ ធញ្ញំ. យថាហ – ‘‘អាមកធញ្ញំ នាម សាលិ វីហិ យវោ គោធុមោ កង្គុ វរកោ កុទ្រូសកោ’’តិ (បាចិ. ៨២២). កោដ្ដេត្វាតិ មុសលេហិ កោដ្ដេត្វា. យទិ បរិភុញ្ជតីតិ យោជនា.

២១៥៨-៦០. ‘‘ភុញ្ជិស្សាមីតិ បដិគ្គណ្ហាតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឥទំ បយោគទុក្កដំ នាម, តស្មា ន កេវលំ បដិគ្គហណេយេវ ទុក្កដំ ហោតី’’តិអាទិនា (បាចិ. អដ្ឋ. ៨២២) អដ្ឋកថាគតំ វិភាគំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ន កេវលំ តុ ធញ្ញាន’’ន្តិអាទិ. បនាតិ អបិ-សទ្ទត្ថេ, សុក្ខាបនេបីតិ អត្ថោ. ភជ្ជនត្ថាយាតិ ឯត្ថ ‘‘វទ្ទលិទិវសេ’’តិ សេសោ. ‘‘កបល្លសជ្ជនេ ឧទ្ធនសជ្ជនេ’’តិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. ទព្ពិសជ្ជនេតិ កដច្ឆុសម្បាទនេ. តត្ថ កបល្លកេ ធញ្ញបក្ខិបនេតិ យោជនា. ‘‘ឃដ្ដនកោដ្ដនេ’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន ន-ការលោបំ កត្វា ‘‘ឃដ្ដកោដ្ដនេ’’តិ វុត្តំ.

២១៦១-៣. បមាណ-សទ្ទស្ស ¶ អាវត្តលិង្គសង្ខ្យត្តា អាហ ‘‘ភោជនញ្ចេវ វិញ្ញត្តិបមាណ’’ន្តិ ¶ . អាវត្តលិង្គសង្ខ្យត្តំ នាម និយតលិង្គេកត្តពហុត្តំ. តថា ហេត្ថ បមាណ-សទ្ទោ និយតនបុំសកលិង្គេ និយតេកត្តំ វុច្ចតិ. ឯត្ថ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ ភោជនញ្ចេវ វិញ្ញត្តិ ចាតិ ឥទំ ទ្វយំ ហិ យស្មា បមាណំ, តស្មា សយំ វិញ្ញត្វា វា អញ្ញតោ ភជ្ជនាទីនិ ការាបេត្វា វា អញ្ញាយ បន វិញ្ញាបេត្វា សយំ ភជ្ជនាទីនិ កត្វា វា យា បន ភិក្ខុនី អជ្ឈោហរតិ, តស្សា អជ្ឈោហារបយោគេសុ បាចិត្តិយោ សិយុន្តិ យោជនា.

មហាបច្ចរិយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨២៣) វុត្តំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មាតរំ វា’’តិអាទិ. មាតរំ វាបិ យាចិត្វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ អត្ថន្តរវិកប្បនេ. បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ. មាតរំ វា បិតរំ វា អញ្ញំ វា ញាតកំ វា បវារិតំ វា អាមកធញ្ញំ យាចិត្វា វា អញ្ញាយ ការាបេត្វា វា យា បរិភុញ្ជតិ, តស្សា បាចិត្តីតិ យោជនា.

២១៦៤. អវិញ្ញត្តិយា លទ្ធំ សយំ វា ភជ្ជនាទីនិ កត្វា វា អញ្ញាយ ការាបេត្វា វា យា បរិភុញ្ជតិ, តស្សា ទុក្កដន្តិ យោជនា.

២១៦៥. អញ្ញាយ បន វិញ្ញត្តិយា លទ្ធំ តាយ ការាបេត្វាបិ សយំ កត្វា វា អជ្ឈោហរន្តិយា តថា អាបត្តិ ទុក្កដន្តិ យោជនា. ឥទញ្ច មហាបច្ចរិយាគតនយំ គហេត្វា វុត្តំ. មហាអដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អញ្ញាយ វិញ្ញត្តំ ភុញ្ជន្តិយា ទុក្កដ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨២២) វុត្តត្តា វិញ្ញត្តិយាបិ អញ្ញាយ លទ្ធំ អាមកំ ធញ្ញំ តាយ ការាបេត្វា វា សយំ កត្វា វា បរិភុញ្ជន្តស្សាបិ ទុក្កដមេវ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ.

២១៦៦-៧. សេទកម្មាទិអត្ថាយាតិ ¶ វាតរោគាទិនា អាតុរានំ សេទនាទិបដិការត្ថាយ. ឥធ ‘‘អញ្ញាតកអប្បវារិតដ្ឋានេបី’’តិ សេសោ. ភិក្ខូនម្បិ ឯសេវ នយោ. ឋបេត្វា សត្ត ធញ្ញានិ ញាតកបវារិតដ្ឋានេ សេសវិញ្ញត្តិយាបិ អនាបត្តីតិ ញាតព្ពន្តិ យោជនា. សេសវិញ្ញត្តិយាតិ មុគ្គមាសអលាពុកុម្ភណ្ឌកាទីនំ វុត្តធញ្ញាវសេសានំ វិញ្ញត្តិយា.

សាលិអាទីនំ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ ទុក្កដស្ស វុត្តត្តា, អនាមាសត្តា ច សព្ពេន សព្ពំ ន វដ្ដន្តីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ញាតកានម្បី’’តិអាទិ.

២១៦៨. លទ្ធន្តិ ¶ លព្ភមានំ. នវកម្មេសូតិ នវកម្មត្ថាយ, និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ. ឯត្ថ ‘‘សម្បដិច្ឆិតុ’’ន្តិ សេសោ. ‘‘អវិញ្ញត្តិយា លព្ភមានំ បន នវកម្មត្ថាយ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨២៣) មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ.

សត្តមំ.

២១៦៩. សង្ការន្តិ កចវរំ. វិឃាសកំ វាតិ ឧច្ឆិដ្ឋកមច្ឆកណ្ដកមំសដ្ឋិចលកមុខធោវនាទិកំ យំ កិញ្ចិ. ឆឌ្ឌេយ្យ វាតិ ឯត្ថ ‘‘សយ’’ន្តិ សេសោ ‘‘ឆឌ្ឌាបេយ្យ បរេហី’’តិ វក្ខមានត្តា. កុដ្ដស្ស តិរោ តិរោកុដ្ដំ, តស្មិំ, កុដ្ដស្ស បរភាគេតិ អត្ថោ. ‘‘បាការេបិ អយំ នយោ’’តិ វក្ខមានត្តា កុដ្ដន្តិ វា ព្យតិរិត្តា ភិត្តិ គហេតព្ពា.

២១៧១. ឯកាតិ ឯត្ថ អាបត្តីតិ សេសោ. ‘‘តស្សា’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ.

២១៧២. ឆឌ្ឌនេតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ទន្តកដ្ឋស្ស ឆឌ្ឌនេបិ ភិក្ខុនិយា បាចិត្តិ បរិទីបិតាតិ យោជនា.

២១៧៣-៤. សព្ពត្ថាតិ ¶ វុត្តប្បការេសុ សព្ពេសុ វិកប្បេសុ. អនាបត្តិវិសយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អវលញ្ជេបី’’តិអាទិ. អវលញ្ជេ ឋានេ អនោលោកេត្វា ឆឌ្ឌេន្តិយាបិ វា វលញ្ជេ ឋានេ ឱលោកេត្វាបិ វា បន ឆឌ្ឌេន្តិយា អនាបត្តីតិ យោជនា. ឆឌ្ឌនំ ក្រិយំ. អនោលោកនំ អក្រិយំ.

អដ្ឋមំ.

២១៧៥-៦. យា បន ភិក្ខុនី ខេត្តេ វា នាឡិកេរាទិអារាមេ វា យត្ថ កត្ថចិ រោបិមេ ហរិតដ្ឋានេ តានិ វិឃាសុច្ចារសង្ការមុត្តសង្ខាតានិ ចត្តារិ វត្ថូនិ សចេ សយំ ឆឌ្ឌេតិ វា, តថា បរេ ឆឌ្ឌាបេតិ វា, តស្សា ភិក្ខុនិយា អាបត្តិវិនិច្ឆយោ វុត្តនយោ ‘‘ឯកេក’’មិច្ចាទិនា យថាវុត្តបការោតិ យោជនា.

២១៧៧-៨. យា បន ភិក្ខុនី ហរិតេ ខេត្តេ និសីទិត្វា ភុញ្ជមានា វា តថា ហរិតេ តត្ថ ¶ ខេត្តេ ឧច្ឆុអាទីនិ ខាទន្តិ ខាទមានា គច្ឆន្តី វា យទិ ឧច្ឆិដ្ឋំ ឧទកំ វា ចលកាទិំ វា ឆឌ្ឌេតិ, តស្សា បាចិត្តិយំ ហោតីតិ យោជនា. ចលកំ នាម វមិករំ.

២១៧៩. តាទិសេ ហរិតេ ឋានេ អន្តមសោ មត្ថកឆិន្នំ នាឡិកេរម្បិ ជលំ បិវិត្វា ឆឌ្ឌេន្តិយា អាបត្តិ សិយាតិ យោជនា.

២១៨០. សព្ពេសន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ.

២១៨១. លាយិតម្បិ ខេត្តំ បុន រោហណត្ថាយ មនុស្សា រក្ខន្តិ ចេ, តត្ថ តស្មិំ ខេត្តេ វិឃាសុច្ចារាទីនិ ឆឌ្ឌេន្តិយា អស្សា ភិក្ខុនិយា យថាវត្ថុកមេវ ហិ បាចិត្តិយមេវាតិ ¶ យោជនា. ‘‘អស្សា យថាវត្ថុក’’ន្តិ ឥមិនា ភិក្ខុស្ស ទុក្កដន្តិ វុត្តមេវ ហោតិ.

២១៨២. ឆឌ្ឌិតេ ខេត្តេតិ មនុស្សេហិ ឧទ្ធដសស្សេ ខេត្តេ. យថាហ – ‘‘មនុស្សេសុ សស្សំ ឧទ្ធរិត្វា គតេសុ ឆឌ្ឌិតខេត្តំ នាម ហោតិ, តត្ថ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៣០). ឯវំ អកតេបិ ខេត្តេ សាមិកេ អាបុច្ឆិត្វា កាតុំ វដ្ដតិ. យថាហ ‘‘សាមិកេ អបលោកេត្វា ឆឌ្ឌេតី’’តិ (បាចិ. ៨៣២). ឥធ ខេត្តបាលកា, អារាមាទិគោបកា ច សាមិកា ឯវ. សង្ឃស្ស ខេត្តេ, អារាមេ ច សចេ ‘‘តត្ថ កចវរំ ន ឆឌ្ឌេតព្ព’’ន្តិ កតិកា នត្ថិ, ភិក្ខុស្ស ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតិ សង្ឃបរិយាបន្នត្តា, ន ភិក្ខុនីនំ. តាសំ បន ភិក្ខុសង្ឃេ វុត្តនយេន ន វដ្ដតិ, ន តស្ស ភិក្ខុស្ស, ឯវំ សន្តេបិ សារុប្បវសេន កាតព្ពន្តិ. សព្ពន្តិ ឧច្ចារាទិ ចតុព្ពិធំ.

នវមំ.

២១៨៣. ឯត្ថ ‘‘នច្ចំ នាម យំ កិញ្ចិ នច្ចំ. គីតំ នាម យំ កិញ្ចិ គីតំ. វាទិតំ នាម យំ កិញ្ចិ វាទិត’’ន្តិ (បាចិ. ៨៣៥) វចនតោ ‘‘យំ កិញ្ចី’’តិ សេសោ. យា បន ភិក្ខុនី យំ កិញ្ចិ នច្ចំ វា យំ កិញ្ចិ គីតំ វា យំ កិញ្ចិ វាទិតំ វា ទស្សនត្ថាយ គច្ឆេយ្យាតិ យោជនា. តត្ថ យំ កិញ្ចិ នច្ចន្តិ នដាទយោ វា នច្ចន្តុ សោណ្ឌា វា, អន្តមសោ មោរសុកមក្កដាទយោបិ, សព្ពម្បេតំ នច្ចមេវ. យំ កិញ្ចិ គីតន្តិ នដាទីនំ វា គីតំ ហោតុ អរិយានំ បរិនិព្ពានកាលេ រតនត្តយគុណូបសំហិតំ សាធុកីឡិតគីតំ វា អសញ្ញតភិក្ខូនំ ¶ ធម្មភាណកគីតំ វា, សព្ពម្បេតំ គីតមេវ. យំ កិញ្ចិ វាទិតន្តិ ឃនាទិវាទនីយភណ្ឌវាទិតំ វា ហោតុ កុដភេរិវាទិតំ វា អន្តមសោ ឧទរភេរិវាទិតម្បិ ¶ , សព្ពម្បេតំ វាទិតមេវ. ‘‘ទស្សនសវនត្ថាយា’’តិ វត្តព្ពេ វិរូបេកសេសនយេន ‘‘ទស្សនត្ថាយា’’តិ វុត្តំ. បញ្ចន្នំ វិញ្ញាណានំ យថាសកំ វិសយស្ស អាលោចនសភាវតាយ វា ‘‘ទស្សនត្ថាយ’’ ឥច្ចេវ វុត្តំ.

២១៨៤. បុព្ពបយោគទុក្កដេន សហ បាចិត្តិយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទស្សនត្ថាយ នច្ចស្សា’’តិអាទិ. គីតស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘វាទិតស្សា’’តិ បករណតោ លព្ភតិ.

២១៨៥. ឯកបយោគេនាតិ ឯកទិសាវលោកនបយោគេន. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘អញ្ញស្មិម្បិ…បេ… សិយុ’’ន្តិ. បស្សតីតិ ឯត្ថ ‘‘នច្ច’’ន្តិ សេសោ. តេសន្តិ យេសំ នច្ចំ បស្សតិ. បិ-សទ្ទេន វាទិតម្បិ សម្បិណ្ឌេតិ. យថាហ ‘‘តេសំយេវ គីតវាទិតំ សុណាតិ, ឯកមេវ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៣៦).

២១៨៦. អញ្ញតោតិ អញ្ញស្មិំ ទិសាភាគេ.

២១៨៧. ‘‘វិសុំ បាចិត្តិយោ សិយុ’’ន្តិ ឥទមេវ បកាសេតុមាហ ‘‘បយោគគណនាយេត្ថ, អាបត្តិគណនា សិយា’’តិ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ នានាទិសាភាគេ. នច្ចគីតវាទិតានំ ទស្សនសវនេ អដ្ឋកថាគតំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘នច្ចិតុ’’ន្តិអាទិ.

២១៨៨. ‘‘នច្ច ឥតី’’តិ បទច្ឆេទោ, ‘‘នច្ចាហី’’តិបិ បាឋោ. ឧបដ្ឋានន្តិ ភេរិសទ្ទបូជំ. សម្បដិច្ឆិតុន្តិ ‘‘សាធូ’’តិ អធិវាសេតុំ. ឥមស្ស ឧបលក្ខណវសេន វុត្តត្តា នច្ចគីតេបិ ឯសេវ នយោ.

២១៨៩-៩០. សព្ពត្ថាតិ នច្ចនាទីសុ សព្ពត្ថ. ឧបដ្ឋានំ ករោមាតិ តុម្ហាកំ ចេតិយស្ស នច្ចាទីហិ ឧបហារំ ករោមាតិ. ឧបដ្ឋានំ បសត្ថន្តិ ឧបដ្ឋានករណំ នាម សុន្ទរន្តិ.

យា ¶ អារាមេយេវ ច ឋត្វា បស្សតិ វា សុណាតិ វាតិ យោជនា, ឥធ ‘‘អន្តរារាមេ វា’’តិអាទិ ¶ សេសោ. ‘‘អារាមេ ឋត្វា អន្តរារាមេ វា ពហិអារាមេ វា នច្ចាទីនិ បស្សតិ វា សុណាតិ វា, អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៣៧) អដ្ឋកថាយ វុត្តំ. ‘‘ឋត្វា’’តិ វុត្តេបិ សព្ពេសុបិ ឥរិយាបថេសុ លព្ភតិ. អារាមេ ឋត្វាតិ ន កេវលំ ឋត្វាវ, តតោ គន្ត្វាបិ សព្ពិរិយាបថេហិបិ លភតិ. ‘‘អារាមេ ឋិតា’’តិ (បាចិ. ៨៣៧) បន អារាមបរិយាបន្នទស្សនត្ថំ វុត្តំ. ឥតរថា និសិន្នាបិ ន លភេយ្យាតិ គណ្ឋិបទាទីសុ វុត្តំ. ភិក្ខូនម្បិ ឯសេវ នយោ.

២១៩១. យា អត្តនោ ឋិតោកាសំ អាគន្ត្វា បយោជិតំ បស្សតិ វា សុណាតិ វាតិ យោជនា. ឋិតោកាសន្តិ ឯត្ថ គតិនិវត្តិសាមញ្ញេន សយិតនិសិន្នម្បិ គយ្ហតិ. តថារូបា ហិ ការណា គន្ត្វា បស្សន្តិយា វាបីតិ យោជនា. ការណំ នាម សលាកភត្តាទិការណំ. យថាហ ‘‘សតិ ករណីយេតិ សលាកភត្តាទីនំ វា អត្ថាយ អញ្ញេន វា កេនចិ ករណីយេន គន្ត្វា គតដ្ឋានេ បស្សតិ វា សុណាតិ វា, អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៣៧).

២១៩២. មគ្គំ គច្ឆន្តី បដិបថេ នច្ចំ អដ្ឋត្វា បស្សតីតិ ឯវំ បស្សន្តិយាបិ ច តថា អនាបត្តីតិ អជ្ឈាហារយោជនា. បដិបថេតិ គមនមគ្គាភិមុខេ. អាបទាសុបីតិ តាទិសេន ឧបទ្ទវេន ឧបទ្ទុតា សមជ្ជដ្ឋានំ បវិសតិ, ឯវំ បវិសិត្វា បស្សន្តិយា វា សុណន្តិយា វា អនាបត្តិ.

២១៩៣. ឥទំ សិក្ខាបទំ សមុដ្ឋានតោ ឯឡកលោមសិក្ខាបទេន សមំ មតំ ‘‘សមាន’’ន្តិ វិញ្ញាតំ.

ទសមំ.

លសុណវគ្គោ បឋមោ.

២១៩៤-៥. ឥធ ¶ ឥមស្មិំ សាសនេ យា បន ភិក្ខុនី រត្តន្ធការស្មិំ អប្បទីបេ បុរិសេន សទ្ធិំ ឯកិកា សចេ សន្តិដ្ឋតិ, តស្សា បាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ យោជនា. រត្តន្ធការស្មិន្តិ រត្តិយំ. រត្តិបរិយាយោ ហិ រត្តន្ធការ-សទ្ទោ. យថាហ បទភាជនេ ‘‘រត្តន្ធការេតិ ឱគ្គតេ សូរិយេ’’តិ (បាចិ. ៨៤០). អប្បទីបេតិ បជ្ជោតចន្ទសូរិយអគ្គីសុ ឯកេនាបិ អនោភាសិតេ, ឥមិនា ¶ រត្តិក្ខេត្តំ ទស្សេតិ. ‘‘សន្តិដ្ឋតី’’តិ ឥមិនា គមននិសិន្នសយនសង្ខាតំ ឥរិយាបថត្តិកញ្ច ឧបលក្ខិតន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វុត្តញ្ហិ វជិរពុទ្ធិនា ‘‘សន្តិដ្ឋេយ្យាតិ ឯត្ថ ឋានាបទេសេន ចតុព្ពិធោបិ ឥរិយាបថោ សង្គហិតោ, តស្មា បុរិសេន សទ្ធិំ ចង្កមនាទីនិ ករោន្តិយាបិ បាចិត្តិយញ្ច ឧបលព្ភតី’’តិ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ៨៣៩ ថោកំ វិសទិសំ). បុរិសេន សទ្ធិន្តិ សន្តិដ្ឋិតុំ, សល្លបិតុញ្ច វិញ្ញុនា មនុស្សបុរិសេន សទ្ធិំ.

រហស្សាទវសេន បុរិសស្ស ហត្ថបាសំ សមាគន្ត្វា តេន សទ្ធិំ សល្លបន្តិយា វា បាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ យោជនា.

២១៩៦-៧. យា បន ភិក្ខុនី សចេ មនុស្សបុរិសស្ស ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា សន្តិដ្ឋតិ វា សល្លបតិ វា, យក្ខបេតតិរច្ឆានគតានំ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា សន្តិដ្ឋតិ វា សល្លបតិ វា, តស្សា ទុក្កដំ បរិទីបិតន្តិ យោជនា.

វិញ្ញុគ្គហណេន អវិញ្ញូ បុរិសោ អនាបត្តិំ ន ករោតីតិ ទីបេតិ.

២១៩៨. អញ្ញវិហិតាយាតិ រហោអស្សាទតោ អញ្ញំ ចិន្តេន្តិយា. យថាហ ‘‘រហោអស្សាទតោ អញ្ញវិហិតាវ ហុត្វា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៤១). ចតុត្ថេន, ឆដ្ឋេន ច សមុដ្ឋានេន សមុដ្ឋានតោ ¶ ថេយ្យសត្ថសមុដ្ឋានំ. សន្តិដ្ឋនសល្លបនវសេន ក្រិយំ. សញ្ញាយ វិមោក្ខោ ឯតស្មិន្តិ សញ្ញាវិមោក្ខកំ.

បឋមំ.

២១៩៩. បដិច្ឆន្នេ ឱកាសេតិ កុដ្ដាទីសុ យេន កេនចិ បដិច្ឆន្នេ ឱកាសេ. ឥទំ វចនំ.

ទុតិយំ.

២២០០. តតិយេ ‘‘អជ្ឈោកាសេ’’តិ ច ចតុត្ថេ ‘‘រថិកាយ, ព្យូហេ, សិង្ឃាដកេ’’តិ បទានិ ច វជ្ជេត្វា អវសេសំ សន្ធាយាហ ‘‘អបុព្ពំ នត្ថិ កិញ្ចិបី’’តិ. ឯត្ថ ‘‘វត្តព្ព’’ន្តិ សេសោ. ឯត្ថ ¶ ច រថិកាយាតិ រច្ឆាយ. ព្យូហេតិ អនិព្ពិទ្ធរច្ឆាយ. សិង្ឃាដកេតិ ចច្ចរេ ឱកាសេ, តិកោណំ វា ចតុកោណំ វា មគ្គសមោធានដ្ឋានេតិ វុត្តំ ហោតិ.

តតិយចតុត្ថានិ.

២២០១-២. ‘‘យា បន ភិក្ខុនី បុរេភត្តំ កុលានិ ឧបសង្កមិត្វា អាសនេ និសីទិត្វា សាមិកេ អនាបុច្ឆា បក្កមេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៨៥៥) វចនតោ យា បន ភិក្ខុនី បុរេភត្តំ កុលានិ ឧបសង្កមិត្វា ឆទនន្តោ អាសនេ និសីទិត្វា សាមិកេ អនាបុច្ឆា អនោវស្សកប្បទេសំ អតិក្កមេតិ, យា ច អជ្ឈោកាសេ វា និសីទិត្វា សចេ ឧបចារំ អតិក្កមេតិ, តស្សា បឋមេ បទេ ទុក្កដំ ហោតិ, ទុតិយេ បទេ បាចិត្តិ បរិយាបុតាតិ យោជនា. ‘‘អាសនេ’’តិ ឥមិនា បល្លង្កមាភុជិត្វា និសីទនារហមាសនំ អធិប្បេតំ. យថាហ – ‘‘អាសនំ នាម បល្លង្កស្ស ឱកាសោ វុច្ចតី’’តិ (បាចិ. ៨៥៦). អនោវស្សប្បទេសន្តិ និព្ពកោសព្ភន្តរំ. អព្ភោកាសេ អាបត្តិខេត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧបចារម្បិ វា សចេ’’តិ. ឧបចារន្តិ ទ្វាទសហត្ថប្បមាណំ ¶ បទេសំ. យថាហ គណ្ឋិបទេ ‘‘ឧបចារោ ទ្វាទសហត្ថោ’’តិ.

២២០៣. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘ទុក្កដំ សមុទីរិត’’ន្តិ ឥទំ បច្ចាមសតិ. អាបុដ្ឋេ អនាបុដ្ឋសញ្ញាយ អាបុដ្ឋេ វិចិកិច្ឆតោ បក្កមន្តិយា តថា ទុក្កដន្តិ យោជនា. ឯត្ថ ច ‘‘ភិក្ខុនិយា’’តិ សម្ពន្ធិនិយា សមានត្តា ‘‘វិចិកិច្ឆន្តិយា’’តិ វត្តព្ពេ លិង្គវិបល្លាសវសេន ‘‘វិចិកិច្ឆតោ’’តិ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

២២០៤. គិលានាយាតិ យា តាទិសេន គេលញ្ញេន អាបុច្ឆិតុំ ន សក្កោតិ. អាបទាសូតិ ឃរេ អគ្គិ ឧដ្ឋិតោ ហោតិ ចោរា វា, ឯវរូបេ ឧបទ្ទវេ អនាបុច្ឆា បក្កមន្តិយា អនាបត្តិ.

បញ្ចមំ.

២២០៥-៦. ‘‘គច្ឆន្តិយា វជន្តិយា’’តិ ច និសីទននិបជ្ជនាវសានទស្សនត្ថំ វុត្តំ. បាចិត្តិយំ បន បច្ឆាភត្តំ សាមិកេ ‘‘ឥធ និសីទាម វា សយាម វា’’តិ អនាបុច្ឆិត្វា និសិន្ននិបន្នបច្ចយា ¶ ហោតីតិ វេទិតព្ពំ. បច្ឆាភត្តំ សាមិកេ អនាបុច្ឆា អាសនេ និសីទិត្វា គច្ឆន្តិយា ឯកា បាចិត្តិ ហោតីតិ យោជនា. ឯស នយោ ‘‘និបជ្ជិត្វា’’តិអាទីសុបិ.

យថា បន តត្ថ អសំហារិមេ អនាបត្តិ, ឯវមិធ ធុវបញ្ញត្តេ វា អនាបត្តីតិ.

ឆដ្ឋំ.

២២០៧. តិសមុដ្ឋានន្តិ សចិត្តកេហិ តីហិ សមុដ្ឋានេហិ សមុដ្ឋានតោ.

អដ្ឋមំ.

២២០៨. យា ¶ បន ភិក្ខុនី អត្តានម្បិ វា បរម្បិ វា និរយព្រហ្មចរិយេហិ អភិសបេយ្យ, តស្សា វាចតោ វាចតោ សិយា បាចិត្តីតិ យោជនា. តត្ថ អភិសបេយ្យាតិ សបថំ ករេយ្យ, ‘‘និរយេ និព្ពត្តាមិ, អវីចិម្ហិ និព្ពត្តាមី’’តិ អត្តានំ វា ‘‘និរយេ និព្ពត្តតុ, អវីចិម្ហិ និព្ពត្តតូ’’តិ បរំ វា ‘‘គិហិនី ហោមិ, ឱទាតវត្ថា ហោមី’’តិ អត្តានំ វា ‘‘គិហិនី ហោតុ, ឱទាតវត្ថា ហោតូ’’តិ បរំ វា អភិសបេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ.

២២១០. អក្កោសតិ អត្តានំ វា បរំ វាតិ សម្ពន្ធោ. តិកបាចិត្តិយន្តិ ឧបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នសញ្ញាវេមតិកាអនុបសម្បន្នសញ្ញាវសេន. សេសាយាតិ អនុបសម្បន្នាយ. អនុបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នសញ្ញា, វេមតិកា, អនុបសម្បន្នសញ្ញា អក្កោសតិ, ទុក្កដន្តិ ឯវំ តិកទុក្កដំ.

២២១១. អត្ថធម្មានុសាសនិំ បុរក្ខត្វា វទន្តីនំ អនាបត្តីតិ យោជនា. យថាហ អដ្ឋកថាយំ ‘‘អត្ថបុរេក្ខារាយាតិ អដ្ឋកថំ កថេន្តិយា. ធម្មបុរេក្ខារាយាតិ បាឡិំ វាចេន្តិយា. អនុសាសនិបុរេក្ខារាយាតិ ‘ឥទានិបិ ត្វំ ឯទិសា, សាធុ វិរមស្សុ, នោ ចេ វិរមសិ, អទ្ធា បុន ឯវរូបានិ កម្មានិ កត្វា និរយេ ឧប្បជ្ជិស្សសិ, តិរច្ឆានយោនិយា ឧប្បជ្ជិស្សសី’តិ ឯវំ អនុសាសនិយំ ឋត្វា វទន្តិយា អនាបត្តី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៧៨).

នវមំ.

២២១២. វធិត្វាតិ ¶ សត្ថាទីហិ បហរិត្វា. វធិត្វា វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ បាឡិយំ ‘‘វធិត្វា វធិត្វា’’តិ (បាចិ. ៨៨០) វុត្តំ អាមេឌិតំ សូចេតិ.

២២១៣. ឯត្ថាតិ ¶ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. កាយវាចាចិត្តសមុដ្ឋានំ ធុរនិក្ខេបសមុដ្ឋានំ នាម, សមនុភាសនសមុដ្ឋានន្តិបិ ឯតស្សេវ នាមំ.

ទសមំ.

អន្ធការវគ្គោ ទុតិយោ.

២២១៤. យា បន ភិក្ខុនី នគ្គា អនិវត្ថា អបារុតា ហុត្វា នហាយតិ, អស្សា សព្ពបយោគេ ទុក្កដំ. តស្ស នហានស្ស វោសានេ បរិយោសានេ សា ភិក្ខុនី ជិនវុត្តំ ជិនេន ភគវតា ភិក្ខុនីនំ បញ្ញត្តំ ទោសំ បាចិត្តិយាបត្តិំ សមុបេតិ អាបជ្ជតីតិ យោជនា. ភិក្ខុនិ ទោសន្តិ ឯត្ថ គាថាពន្ធវសេន រស្សោ កតោ.

២២១៥. អច្ឆិន្នចីវរាតិ អច្ឆិន្នឧទកសាដិកចីវរា. នដ្ឋចីវរាតិ ចោរាទីហិ នដ្ឋឧទកសាដិកចីវរា. អាបទាសុ វាតិ ‘‘មហគ្ឃំ ឥមំ ទិស្វា ចោរាបិ ហរេយ្យុ’’ន្តិ ឯវរូបាសុ អាបទាសុ វា នគ្គាយ នហាយន្តិយា ន ទោសោ.

បឋមំ.

២២១៦. ទុតិយេតិ ‘‘ឧទកសាដិកំ បន ភិក្ខុនិយា ការយមានាយា’’តិអាទិសិក្ខាបទេ (បាចិ. ៨៨៨).

ទុតិយំ.

២២១៧-៨. ទុស្សិព្ពិតំ ចីវរន្តិ អសក្កច្ចសិព្ពិតំ ចីវរំ. វិសិព្ពេត្វាតិ ទុស្សិព្ពិតំ បុន សិព្ពនត្ថាយ សយំ វា វិគតសិព្ពនំ កត្វា. ‘‘វិសិព្ពាបេត្វា’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘វិសិព្ពេត្វា វា វិសិព្ពាបេត្វា វា’’តិ (បាចិ. ៨៩៣). អនន្តរាយាតិ ទសសុ អន្តរាយេសុ ¶ អញ្ញតរន្តរាយរហិតា. តំ វិសិព្ពិតំ, វិសិព្ពាបិតំ វា ចីវរំ. ‘‘អនន្តរាយា តំ ¶ បច្ឆា’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន រស្សោ កតោ. ន សិព្ពេយ្យាតិ ឯត្ថាបិ ‘‘ន សិព្ពាបេយ្យា’’តិ សេសោ. យថាហ ‘‘នេវ សិព្ពេយ្យ, ន សិព្ពាបនាយ ឧស្សុក្កំ ករេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៨៩៣).

ចតុបញ្ចាហន្តិ ឯត្ថ ‘‘ឧត្តរិឆប្បញ្ចវាចាហិ (បាចិ. ៦២-៦៤), ឧត្តរិទិរត្តតិរត្ត’’ន្តិអាទីសុ (បាចិ. ៥១-៥២) វិយ អប្បសង្ខ្យាយ ពហុសង្ខ្យាយំ អន្តោគធត្តេបិ ឧភយវចនំ លោកវោហារវសេន វចនសិលិដ្ឋតាយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ធុរេតិ សិព្ពនុស្សាហេ. និក្ខិត្តមត្តេតិ វិស្សដ្ឋមត្តេ.

២២១៩. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ឧបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នសញ្ញា, វេមតិកា, អនុបសម្បន្នសញ្ញាតិ តីសុ វារេសុ តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ. សេសាយាតិ អនុបសម្បន្នាយ. តិកទុក្កដន្តិ វារត្តយេ ទុក្កដត្តយំ.

២២២០. ឧភិន្នន្តិ ឧបសម្បន្នានុបសម្បន្នានំ. អញ្ញស្មិន្តិ ចីវរតោ អញ្ញស្មិំ. អន្តរាយេបិ វា សតីតិ រាជចោរាទិអន្តរាយានំ ទសន្នំ អញ្ញតរេ សតិ.

២២២១. ‘‘ធុរនិក្ខេបនំ នាម, សមុដ្ឋានមិទំ មត’’ន្តិ ឥទំ អដ្ឋកថាយ ‘‘ធុរនិក្ខេបសមុដ្ឋាន’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៨៩៣) វុត្តមេវ គហេត្វា វុត្តំ, តេរសសុ សមុដ្ឋានសីសេសុ ‘‘ធុរនិក្ខេបសមុដ្ឋាន’’ន្តិ វិសុំ សមុដ្ឋានសីសំ នាម នត្ថិ. មាតិកដ្ឋកថាយញ្ច ‘‘សមនុភាសនសមុដ្ឋាន’’ន្តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ចីវរសិព្ពនសិក្ខាបទវណ្ណនា, អត្ថតោ សមានំ) វុត្តំ, តំ សមុដ្ឋានសីសេសុ អន្តោគធមេវ. តស្មា ‘‘ធុរនិក្ខេបសមុដ្ឋាន’’ន្តិ ឥទំ សមនុភាសនសមុដ្ឋានស្សេវ បរិយាយោតិ គហេតព្ពំ.

តតិយំ.

២២២២. បញ្ច ¶ អហានិ បញ្ចាហំ, បញ្ចាហមេវ បញ្ចាហិកំ. ‘‘អតិក្កមេយ្យា’’តិ កិរិយាយ ទ្វិកម្មកត្តា ‘‘បញ្ចាហិក’’ន្តិ ច ‘‘សង្ឃាដិចារ’’ន្តិ ច ឧបយោគត្ថេ ឯវ ឧបយោគវចនំ. សង្ឃដិតដ្ឋេន សង្ឃាដិ, ឥតិ វក្ខមានានំ បញ្ចន្នំ ចីវរានមេវាធិវចនំ, សង្ឃាដីនំ ¶ ចារោ សង្ឃាដិចារោ, បរិភោគវសេន វា ឱតាបនវសេន វា បរិវត្តនន្តិ អត្ថោ. ‘‘បញ្ចាហិកំ សង្ឃាដិចារំ អតិក្កមេយ្យាតិ បញ្ចមំ ទិវសំ បញ្ច ចីវរានិ នេវ និវាសេតិ ន បារុបតិ ន ឱតាបេតិ បញ្ចមំ ទិវសំ អតិក្កាមេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៨៩៩) វចនតោ បញ្ចទិវសព្ភន្តរេ យំ កិញ្ចិ អកត្វា អតិក្កាមេន្តិយា ចីវរគណនាយ បាចិត្តិ ហោតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘យាតិក្កមេយ្យា’’តិអាទិ.

២២២៣. តិចីវរន្តិ អន្តរវាសកឧត្តរាសង្គសង្ឃាដិសង្ខាតំ តិចីវរញ្ច. សំកច្ចីតិ ថនវេឋនសង្ខាតំ ចីវរញ្ច. ទកសាដីតិ ឧតុនិកាលេ និវាសេតព្ពឧទកសាដិចីវរញ្ច. ឥតិ ឥមេ បញ្ច. បញ្ច តូតិ បញ្ច ចីវរានិ នាម.

២២២៤-៥. តិកបាចិត្តីតិ បញ្ចាហាតិក្កន្តសញ្ញា, វេមតិកា, អនតិក្កន្តសញ្ញាតិ វិកប្បត្តយេ បាចិត្តិយត្តយំ ហោតិ. បញ្ចាហានតិក្កន្តេ អតិក្កន្តសញ្ញាវេមតិកានំ វសេន ទ្វិកទុក្កដំ.

‘‘បញ្ចមេ ទិវសេ’’តិអាទិ អនាបត្តិវារសន្ទស្សនំ. និសេវតីតិ និវាសេតិ វា បារុបតិ វា. ឱតាបេតីតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ, ឱតាបេតិ វាតិ អត្ថោ. អាបទាសុបីតិ មហគ្ឃំ ចីវរំ, ន សក្កា ហោតិ ចោរភយាទីសុ បរិភុញ្ជិតុំ, ឯវរូបេ ឧបទ្ទវេ អនាបត្តិ.

ចតុត្ថំ.

២២២៦. អញ្ញិស្សា ¶ សង្កមេតព្ពចីវរំ អនាបុច្ឆា គហេត្វា យា បរិភុញ្ជតិ, តស្សា បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា, អញ្ញិស្សា ឧបសម្បន្នាយ សន្តកំ បញ្ចន្នំ ចីវរានំ អញ្ញតរំ តស្សា អវត្វា អាទាយ បុន តស្សា ទាតព្ពំ, អទត្វា យា ភិក្ខុនី បដិសេវតិ, តស្សា បាចិត្តិយំ ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘សង្កមេតព្ពចីវរំ សង្កមនីយ’’ន្តិ បរិយាយសទ្ទា ឯតេ. យថាហ ‘‘ចីវរសង្កមនីយន្តិ សង្កមេតព្ពចីវរំ, អញ្ញិស្សា សន្តកំ អនាបុច្ឆា គហិតំ បុន បដិទាតព្ពចីវរន្តិ អត្ថោ’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩០៣).

២២២៧. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘ឧបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នសញ្ញា…បេ… វេមតិកា ¶ …បេ… អនុបសម្បន្នសញ្ញា ចីវរសង្កមនីយំ ធារេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ៩០៥) ឯវំ តិកបាចិត្តិយំ បាឡិយំ វុត្តំ. សេសាយាតិ អនុបសម្បន្នាយ. ‘‘តិកទុក្កដ’’ន្តិ ឥទញ្ច វុត្តនយមេវ. អាបទាសូតិ សចេ អបារុតំ វា អនិវត្ថំ វា ចោរា ហរន្តិ, ឯវរូបាសុ អាបទាសុ វា.

២២២៨. ឯតំ សមុដ្ឋានំ កថិនេន តុល្យន្តិ យោជនា. គហណំ, បរិភោគោ ច ក្រិយំ. អនាបុច្ឆនំ អក្រិយំ.

បញ្ចមំ.

២២២៩. លភិតព្ពំ តុ ចីវរន្តិ លភិតព្ពំ វិកប្បនុបគំ ចីវរំ. និវារេតីតិ យថា តេ ទាតុកាមា ន ទេន្តិ, ឯវំ អន្តរាយំ បរក្កមតិ. បាចិត្តិំ បរិទីបយេតិ សចេ តស្សា វចនេន តេ ន ទេន្តិ, ភិក្ខុនិយា បាចិត្តិយំ វទេយ្យាតិ អត្ថោ.

២២៣០. ឯត្ថ បឋមំ ‘‘សង្ឃស្សា’’តិ វុត្តត្តា គណស្សាតិ ទ្វេ តយោវ គហេតព្ពា. លាភេតិ ឯត្ថ ‘‘និវារិតេ’’តិ សេសោ. សចេ អញ្ញំ បរិក្ខារំ និវារេតិ, តថេវ ទុក្កដន្តិ យោជនា. អញ្ញន្តិ វិកប្បនុបគចីវរតោ អញ្ញំ. បរិក្ខារន្តិ ¶ យំ កិញ្ចិ ថាលកាទីនំ វា សប្បិតេលាទីនំ វា អញ្ញតរំ.

២២៣១. អានិសំសំ និទស្សេត្វាតិ ‘‘កិត្តកំ អគ្ឃនកំ ទាតុកាមត្ថាតិ បុច្ឆតិ, ‘ឯត្តកំ នាមា’តិ វទន្តិ, ‘អាគមេថ តាវ, ឥទានិ វត្ថុ មហគ្ឃំ, កតិបាហេន កប្បាសេ អាគតេ សមគ្ឃំ ភវិស្សតី’’តិ ឯវំ អានិសំសំ ទស្សេត្វា. ន ទោសតាតិ ន ទោសោ, អនាបត្តីតិ អត្ថោ.

ឆដ្ឋំ.

២២៣២-៣. ធម្មិកំ សមគ្គេន សង្ឃេន សន្និបតិត្វា ករិយមានំ ចីវរានំ វិភង្គំ ភាជនំ យា ភិក្ខុនី បដិសេធេយ្យ បដិពាហេយ្យ, តស្សា ឯវំ បដិសេធេន្តិយា បាចិត្តិយំ ហោតីតិ យោជនា. អធម្មេ ធម្មសញ្ញាយ ទុក្កដំ បរិទីបិតន្តិ យោជនា. ឧភោ វេមតិកាយ វាតិ ឧភោសុ វេមតិកាយ. គាថាពន្ធវសេន សុ-សទ្ទលោបោ. ធម្មិកេ អធម្មិកេ ចីវរវិភង្គេ វេមតិកាយ បដិពាហន្តិយា ¶ ទុក្កដំ បរិទីបិតន្តិ យោជនា. យថាហ ‘‘ធម្មិកេ វេមតិកា បដិពាហតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អធម្មិកេ វេមតិកា បដិពាហតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ. អានិសំសំ និទស្សេត្វាតិ ‘‘ឯកិស្សា ឯកំ សាដកំ នប្បហោតិ, អាគមេថ តាវ, កតិបាហេនេវ ឧប្បជ្ជិស្សតិ, តតោ ភាជេស្សាមី’’តិ (បាចិ. ៩១៤) ឯវំ អានិសំសំ ទស្សេត្វា.

សត្តមំ.

២២៣៥-៦. និវាសនុបគំ វា តថា បារុបនុបគំ វា កប្បពិន្ទុកតំ វា យំ កិញ្ចិ ចីវរំ បញ្ច សហធម្មិកេ ច មាតាបិតរោបិ មុញ្ចិត្វា អញ្ញស្ស យស្ស កស្សចិ គហដ្ឋស្ស វា បរិព្ពាជកស្ស វា ¶ យទិ ទទេយ្យ, តស្សាបិ បាចិត្តិយំ បរិយាបុតន្តិ យោជនា. ឯត្ថ ច ‘‘បិតរោ’’តិ មាតា ច បិតា ច មាតាបិតរោតិ វត្តព្ពេ វិរូបេកសេសវសេន និទ្ទេសោ ទដ្ឋព្ពោ.

២២៣៧. ឯត្ថ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ តា បន បាចិត្តិយោ ចីវរានំ គណនាយ វសេន គណេតព្ពាតិ យោជនា.

២២៣៨. តាវ សម្បដិច្ឆិតោ កាលោ ឯតស្សាតិ តាវកាលិកំ, ចីវរំ. ‘‘អញ្ញស្សា’’តិ បុព្ពេ វុត្តស្ស ទូរត្តា បុនបិ ‘‘អញ្ញេស’’ន្តិ អាហ, សោយេវត្ថោ.

អដ្ឋមំ.

២២៣៩. យា បន ភិក្ខុនី ‘‘សចេ មយំ សក្កោម, ទស្សាម ករិស្សាមាតិ ឯវំ វាចា ភិន្នា ហោតី’’តិ វុត្តាយ ទុព្ពលាយ ចីវរបច្ចាសាយ ចីវរស្ស វិភង្គំ និសេធេត្វា ចីវរេ កាលំ អតិក្កមេយ្យ, អស្សា ទោសតា បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា. ចីវរេ កាលន្តិ ‘‘ចីវរកាលសមយោ នាម អនត្ថតេ កថិនេ វស្សានស្ស បច្ឆិមោ មាសោ, អត្ថតេ កថិនេ បញ្ចមាសា’’តិ (បាចិ. ៩២២) បទភាជនេ វុត្តំ ចីវរកាលំ. អតិក្កមេយ្យាតិ ‘‘អនត្ថតេ កថិនេ វស្សានស្ស បច្ឆិមំ ទិវសំ, អត្ថតេ កថិនេ កថិនុទ្ធារទិវសំ អតិក្កាមេតី’’តិ វុត្តវិធិំ អតិក្កាមេយ្យ.

២២៤០. ‘‘អទុព្ពលចីវរេ ¶ ទុព្ពលចីវរសញ្ញា, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ វចនតោ សុទុព្ពលន្តិ ចេតសាតិ ឯត្ថ សុ-សទ្ទោ បទបូរណេ. ឧភោសូតិ ទុព្ពលេ, អទុព្ពលេ ច. កង្ខិតាយ វាតិ វេមតិកាយ វា.

២២៤១. អានិសំសំ និទស្សេត្វាតិ ‘‘កិញ្ចាបិ ‘ន មយំ អយ្យេ សក្កោមា’តិ វទន្តិ, ឥទានិ បន តេសំ កប្បាសោ អាគមិស្សតិ, សទ្ធោ បសន្នោ បុរិសោ អាគមិស្សតិ ¶ , អទ្ធា ទស្សតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២១) ឯវំ អដ្ឋកថាយ វុត្តនយេន អានិសំសំ ទស្សេត្វា.

នវមំ.

២២៤២. ធម្មិកំ កថិនុទ្ធារន្តិ ‘‘ធម្មិកោ នាម កថិនុទ្ធារោ សមគ្គោ ភិក្ខុនិសង្ឃោ សន្និបតិត្វា ឧទ្ធរតី’’តិ (បាចិ. ៩២៩) វុត្តំ កថិនុទ្ធារំ.

២២៤៣. យស្សាតិ យស្ស កថិនស្ស. អត្ថារមូលកោ អានិសំសោ នាម ‘‘យោ ច តត្ថ ចីវរុប្បាទោ, សោ នេសំ ភវិស្សតី’’តិ (មហាវ. ៣០៦) អនុញ្ញាតោ តស្មិំ វិហារេ ឧប្បជ្ជនកចីវរវត្ថានិសំសោ. ឧទ្ធារមូលកោ នាម អន្តរុព្ភារំ ការាបេន្តេហិ ឧបាសកេហិ ទិយ្យមានចីវរវត្ថានិសំសោ.

២២៤៥. សមានិសំសោបីតិ អត្ថារអានិសំសេន សមានិសំសោបិ ឧព្ភារោ. សទ្ធាបាលនកអារណាតិ បសាទានុរក្ខនត្ថាយ ទាតព្ពោតិ យោជនា. អានិសំសំ និទស្សេត្វាតិ ‘‘ភិក្ខុនិសង្ឃោ ជិណ្ណចីវរោ, កថិនានិសំសមូលកោ មហាលាភោ’’តិ ឯវរូបំ អានិសំសំ ទស្សេត្វា.

២២៤៦. សមុដ្ឋានាទិនា សទ្ធិំ សេសំ បន វិនិច្ឆយជាតំ អសេសេន សព្ពាការេន សត្តមេន សិក្ខាបទេន សមំ មតំ ‘‘សទិស’’ន្តិ វិញ្ញាតំ. កិញ្ចិបិ អប្បកម្បិ អបុព្ពំ តត្ថ វុត្តនយតោ អញ្ញំ នត្ថីតិ យោជនា.

ទសមំ.

នគ្គវគ្គោ តតិយោ.

២២៤៧. ‘‘យា ¶ ¶ បន ភិក្ខុនិយោ ទ្វេ ឯកមញ្ចេ តុវដ្ដេយ្យុំ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៩៣៣) បញ្ញត្តសិក្ខាបទេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯកាយា’’តិអាទិ. ឯកាយាតិ ឯកាយ ភិក្ខុនិយា. អបរាតិ អញ្ញា ឧបសម្បន្នា. និបជ្ជេយ្យុន្តិ ឯត្ថ ‘‘ឯកមញ្ចេ’’តិ សេសោ. ទ្វេតិ ទ្វេ ភិក្ខុនិយោ.

២២៤៨-៩. ‘‘ឯកាយ ចា’’តិអាទិ អនាបត្តិវារនិទ្ទេសោ. ឧភោ វាបិ សមំ និសីទន្តីតិ យោជនា. ឯឡកេនាតិ ឯឡកលោមសិក្ខាបទេន.

បឋមំ.

២២៥០-១. បាវារកដសារាទិន្តិ ឯត្ថ ភុម្មេកវចនំ. ‘‘សំហារិមេសូ’’តិ ឥមិនា សមានាធិករណត្តា ពហុវចនប្បសង្គេ វចនវិបល្លាសេនេត្ថ ឯកវចននិទ្ទេសោតិ ទដ្ឋព្ពោ. បាវារោ ច កដសារោ ច តេ អាទិ យស្សាតិ វិគ្គហោ, និទ្ធារណេ ចេតំ ភុម្មំ. ឯកកន្តិ និទ្ធារិតព្ពនិទស្សនំ. ឯកមេវ ឯកកំ. សំហារិមេសុ បាវារាទីសុ អញ្ញតរន្តិ អត្ថោ. ‘‘បាវារោតិ កោជវាទយោ’’តិ វទន្តិ. កដសារោតិ កដោយេវ. អាទិ-សទ្ទេន អត្ថរិត្វា សយនារហំ សព្ពំ សង្គណ្ហាតិ. តេនេវាតិ យំ អត្ថតំ, តេនេវ. បារុបិត្វា សចេ យា បន ទ្វេ សហេវ និបជ្ជន្តិ, តាសំ បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា. ឯត្ថ ច អត្ថរណបាវុរណកិច្ចេ ឯកស្សេវ និទ្ទិដ្ឋត្តា ឯកស្ស អន្តស្ស អត្ថរណញ្ច ឯកស្ស អន្តស្ស បារុបនញ្ច វិញ្ញាយតិ. យថាហ ‘‘សំហារិមានំ បាវារត្ថរណកដសារកាទីនំ ឯកំ អន្តំ អត្ថរិត្វា ឯកំ បារុបិត្វា តុវដ្ដេន្តីនមេតំ អធិវចន’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩៣៧).

ឯកស្មិំ ឯកត្ថរណេ វា ឯកបាវុរណេ វា និបជ្ជនេ សតិ តាសំ ទ្វិន្នំ ភិក្ខុនីនំ ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. ទ្វិកទុក្កដំ វុត្តន្តិ ¶ ‘‘នានត្ថរណបាវុរណេ ឯកត្ថរណបាវុរណសញ្ញា…បេ… វេមតិកា, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៩៣៩) វុត្តំ ទុក្កដទ្វយំ.

២២៥២. វវត្ថានំ និទស្សេត្វាតិ មជ្ឈេ កាសាវំ វា កត្តរយដ្ឋិំ វា អន្តមសោ កាយពន្ធនម្បិ ¶ ឋបេត្វា និបជ្ជន្តិ, អនាបត្តីតិ អត្ថោ. សេសំ សមុដ្ឋានាទិវិធានំ. អាទិនាតិ ឥមស្មិំយេវ វគ្គេ បឋមសិក្ខាបទេន. តុល្យន្តិ សមានំ.

ទុតិយំ.

២២៥៣. អញ្ញិស្សា ភិក្ខុនិយា. អផាសុការណាតិ អផាសុករណហេតុ. អនាបុច្ឆាតិ អនាបុច្ឆិត្វា. តស្សា បុរតោ ច ចង្កមនាទយោ យទិ ករេយ្យ, ឯវំ ករោន្តិយា បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា. ចង្កមនាទយោតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ‘‘តិដ្ឋតិ វា និសីទតិ វា សេយ្យំ វា កប្បេតិ ឧទ្ទិសតិ វា ឧទ្ទិសាបេតិ វា សជ្ឈាយំ វា ករោតី’’តិ (បាចិ. ៩៤៣) បទភាជនេ វុត្តានំ សង្គហោ.

២២៥៤. និវត្តនានំ គណនាយាតិ ចង្កមន្តិយា ចង្កមស្ស ឧភយកោដិំ បត្វា និវត្តន្តិយា និវត្តនគណនាយ. បយោគតោយេវាតិ បយោគគណនាយេវ, ឥរិយាបថបរិវត្តនគណនាយេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ទោសាតិ បាចិត្តិយាបត្តិយោ.

២២៥៥. បទានំ គណនាវសាតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. យថាហ ‘‘បទាទិគណនាយា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩៤៣). តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ឧបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នសញ្ញា, វេមតិកា, អនុបសម្បន្នសញ្ញាតិ វិកប្បត្តយស្ស វសេន បាចិត្តិយត្តយំ វុត្តំ. សេសាយាតិ អនុបសម្បន្នាយ.

២២៥៦. ន ¶ ច អផាសុកាមាយាតិ អាបុច្ឆិត្វា តស្សា ភិក្ខុនិយា បុរតោ ចង្កមនាទីនិ ករោន្តិយា អនាបត្តីតិ យោជនា.

២២៥៧. ក្រិយាក្រិយន្តិ ចង្កមនាទិករណំ កិរិយំ. អាបុច្ឆាយ អករណំ អកិរិយំ. បាបមានសន្តិ អកុសលចិត្តំ.

តតិយំ.

២២៥៨-៩. អនន្តរាយាតិ វក្ខមានេសុ រាជន្តរាយាទីសុ ទសសុ អន្តរាយេសុ អញ្ញតររហិតា ¶ ភិក្ខុនី. ទុក្ខិតន្តិ គិលានំ. យថាហ ‘‘ទុក្ខិតា នាម គិលានា វុច្ចតី’’តិ (បាចិ. ៩៤៨). សហជីវិនិន្តិ សទ្ធិវិហារិនិំ. យថាហ ‘‘សហជីវិនី នាម សទ្ធិវិហារិនី វុច្ចតី’’តិ. អញ្ញាយ វា នុបដ្ឋាបេយ្យាតិ អញ្ញាយ ភិក្ខុនិយា, សិក្ខមានាយ, សាមណេរិយា វា គិហិនិយា វា ឧបដ្ឋានំ ន ការាបេយ្យ. នុបដ្ឋេយ្យ សយម្បិ វាតិ យា ឧបដ្ឋានំ ន ករេយ្យ. ធុរេ និក្ខិត្តមត្តេ វាតិ ‘‘នេវ ឧបដ្ឋេស្សាមិ, ន ឧបដ្ឋាបនាយ ឧស្សុក្កំ ករិស្សាមី’’តិ ធុរេ ឧស្សាហេ និក្ខិត្តមត្តេយេវ. តស្សាតិ ឧបជ្ឈាយាយ.

អន្តេវាសិនិយា វាបីតិ បព្ពជ្ជាឧបសម្បទាធម្មនិស្សយវសេន ចតុព្ពិធាសុ អន្តេវាសិនីសុ អញ្ញតរាយ. ឥតរាយាតិ អនុបសម្បន្នាយ.

២២៦០. គិលានាយាតិ សយំ គិលានាយ. ‘‘គវេសិត្វា អលភន្តិយា’’តិ បទច្ឆេទោ, អញ្ញំ ឧបដ្ឋាយិកំ បរិយេសិត្វា អលភមានាយាតិ អត្ថោ. ‘‘អាបទាសុ ឧម្មត្តិកាទីន’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. គាថាពន្ធវសេន វណ្ណលោបោបិ ទដ្ឋព្ពោ. អាបទាសូតិ តថារូបេ ឧបទ្ទវេ សតិ. ធុរនិក្ខេបនោទយន្តិ ¶ ធុរនិក្ខេបសមុដ្ឋានំ. យទេត្ថ វត្តព្ពំ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តមេវ.

ចតុត្ថំ.

២២៦១-២. បុគ្គលិកស្ស អត្តាយត្តបរាយត្តវសេន អនិយមិតត្តា ‘‘សក’’ន្តិ ឥមិនា និយមេតិ. សកំ បុគ្គលិកន្តិ អត្តនោ បុគ្គលិកំ. ទត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខុនិយា’’តិ សេសោ. សកវាដន្តិ បរិវត្តកទ្វារកវាដសហិតំ. ឧបស្សយន្តិ គេហំ. ទ្វារាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន គព្ភបមុខានំ សង្គហោ, និទ្ធារណេ ចេតំ ភុម្មំ. ពហូនិបីតិ និទ្ធារេតព្ពនិទស្សនំ. ពហូនិបិ ទ្វារានិ វា ពហូ គព្ភេ វា ពហូនិ បមុខានិ វា. តន្តិ យស្សា ឧបស្សយោ ទិន្នោ, តំ ភិក្ខុនិំ. និក្កឌ្ឍន្តិយាតិ អតិក្កាមេន្តិយា. តស្សាតិ យា និក្កឌ្ឍតិ, តស្សា.

២២៦៣. ឯត្ថាតិ និក្កឌ្ឍនេ. ឯសេវ នយោតិ ‘‘បយោគគណនាយ អាបត្តី’’តិ ទស្សិតនយោ. ឯត្ថ បយោគោ នាម អាណាបនំ, ឥមិនា ‘‘ឯកាយាណត្តិយា អនេកេសុ ទ្វារេសុ អតិក្កាមិតេសុបិ ឯកាវ អាបត្តិ ហោតី’’តិ ឯវមាទិកំ អដ្ឋកថាគតវិនិច្ឆយំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩៤៣, ៩៥២ អត្ថតោ សមានំ) សង្គណ្ហាតិ.

២២៦៤. តេសុ ¶ វិនិច្ឆយេសុ ឯកំ វិនិច្ឆយវិសេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯត្តកាវ ឥមំ ទ្វារា’’តិអាទិ. ទ្វារគណនាយ អាបត្តិយោ ទ្វារគណនាបត្តិយោ.

២២៦៥. អកវាដម្ហាតិ អកវាដពន្ធតោ ឧបស្សយា និក្កឌ្ឍន្តិយា ទុក្កដន្តិ យោជនា. សេសាយាតិ អនុបសម្បន្នាយ. តិកទុក្កដន្តិ អនុបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នសញ្ញាយ, វេមតិកាយ, អនុបសម្បន្នសញ្ញាយ ច វសេន តិកទុក្កដំ. ឧភិន្នន្តិ ឧបសម្បន្នានុបសម្បន្នានំ. បរិក្ខារេសូតិ បត្តចីវរាទីសុ បរិក្ខារេសុ ¶ . សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ បយោគេសុ, និក្កឌ្ឍិយមានេសុ, និក្កឌ្ឍាបិយមានេសុ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ.

២២៦៦. ឯត្ថ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ សមុដ្ឋានាទិវិនិច្ឆយេន សហ សេសំ វិនិច្ឆយជាតំ អសេសេន សព្ពប្បការេន សង្ឃិកា វិហារស្មា និក្កឌ្ឍនសិក្ខាបទេន សមំ មតំ ‘‘សទិស’’ន្តិ សល្លក្ខិតន្តិ យោជនា.

បញ្ចមំ.

២២៦៧. ឆដ្ឋេតិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី សំសដ្ឋា វិហរេយ្យ គហបតិនា វា គហបតិបុត្តេន វា’’តិអាទិមាតិកាយ (បាចិ. ៩៥៦) និទ្ទិដ្ឋេ ឆដ្ឋសិក្ខាបទេ. ឥធ វត្តព្ពន្តិ ឥមស្មិំ វិនយវិនិច្ឆយេ កថេតព្ពំ. អរិដ្ឋស្ស សិក្ខាបទេនាតិ អរិដ្ឋសិក្ខាបទេន. វិនិច្ឆយោតិ សមុដ្ឋានាទិកោ.

ឆដ្ឋំ.

២២៦៨. សាសង្កសម្មតេតិ ឯត្ថ ‘‘សប្បដិភយេ’’តិ សេសោ. ឧភយម្បិ ហេដ្ឋា វុត្តត្ថមេវ. អន្តោរដ្ឋេតិ យស្ស វិជិតេ វិហរតិ, តស្សេវ រដ្ឋេ. សាសង្កសម្មតេ សប្បដិភយេ អន្តោរដ្ឋេ សត្ថេន វិនា ចារិកំ ចរន្តិយា ភិក្ខុនិយា អាបត្តិ សិយាតិ យោជនា.

២២៦៩. ឯវំ ចរន្តិយា សគាមកដ្ឋានេ គាមន្តរប្បវេសេ ច អគាមកេ អរញ្ញេ អទ្ធយោជនេ ច វិនយញ្ញុនា ភិក្ខុនា បាចិត្តិយនយោ បាចិត្តិយាបត្តិវិធានក្កមោ ញេយ្យោ ញាតព្ពោតិ យោជនា.

២២៧០. សហ ¶ សត្ថេន ចរន្តិយា ន ទោសោតិ យោជនា. ខេមដ្ឋានេ ចរន្តិយា, អាបទាសុ វា ចរន្តិយា ន ទោសោតិ យោជនា.

សត្តមំ.

២២៧១. អដ្ឋមេ ¶ នវមេ វាបីតិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី តិរោរដ្ឋេ’’តិអាទិកេ (បាចិ. ៩៦៦) អដ្ឋមសិក្ខាបទេ ច ‘‘យា បន ភិក្ខុនី អន្តោវស្សំ ចារិកំ ចរេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៩៧០) វុត្តនវមសិក្ខាបទេ ច. អនុត្តានំ ន វិជ្ជតិ, សព្ពំ ឧត្តានមេវ, តស្មា ឯត្ថ មយា ន វិចារីយតីតិ អធិប្បាយោ.

អដ្ឋមនវមានិ.

២២៧២. ‘‘យា បន ភិក្ខុនី វស្សំវុត្ថា ចារិកំ ន បក្កមេយ្យ អន្តមសោ ឆប្បញ្ចយោជនានិបិ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៩៧៤) វុត្តសិក្ខាបទេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បាចិត្តី’’តិអាទិ. អហំ ន គមិស្សាមិ ន បក្កមិស្សាមីតិ ធុរនិក្ខេបេ កតេ បាចិត្តីតិ យោជនា. តថាតិ បាចិត្តិ.

២២៧៣. វស្សំវុត្ថាយ បវារេត្វា អន្តមសោ បញ្ច យោជនានិ គន្តុំ វដ្ដតិ. ឯត្ថ អបិ-សទ្ទស្ស សម្ភាវនត្ថតំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឆសូ’’តិអាទិ. ឥធ ឥមស្មិំ អនាបត្តិវារេ ឆសុ យោជនេសុ យទត្ថិ វត្តព្ពំ, តំ កិន្នុ នាម សិយា, នត្ថិ កិញ្ចិ វត្តព្ពន្តិ អត្ថោ. បវារេត្វា ឆ យោជនានិ គច្ឆន្តិយា អនាបត្តិភាវោ អវុត្តសិទ្ធោវាតិ ទីបេតិ.

២២៧៤. តីណិ យោជនានិ. តេនេវាតិ យេន គតា, តេនេវ មគ្គេន. អញ្ញេន មគ្គេនាតិ គតមគ្គតោ អញ្ញេន បថេន.

២២៧៥. ទសវិធេ អន្តរាយស្មិំ សតីតិ វក្ខមានេសុ អន្តរាយេសុ អញ្ញតរស្មិំ សតិ. តស្សា អនាបត្តីតិ យោជនា. អាបទាសូតិ អដ្ដាទិការណេន កេនចិ បលិពុទ្ធាទិភាវសង្ខាតាសុ អាបទាសុ. គិលានាយាតិ សយំ គិលានាយ. ទុតិយាយ ភិក្ខុនិយា អលាភេ វា អបក្កមន្តិយា អនាបត្តិ.

២២៧៦. រាជា ¶ ¶ ច ចោរា ច អមនុស្សា ច អគ្គិ ច តោយញ្ច វាឡា ច សរីសបា ចាតិ វិគ្គហោ. មនុស្សោតិ ឯត្ថ គាថាពន្ធវសេន បុព្ពបទលោបោ ‘‘លាពូនិ សីទន្តី’’តិអាទីសុ (ជា. ១.១.៧៧) វិយ. ជីវិតញ្ច ព្រហ្មចរិយា ច ជីវិតព្រហ្មចរិយន្តិ សមាហារទ្វន្ទេ សមាសោ, តស្ស ជីវិតព្រហ្មចរិយស្ស. អន្តរាយា ឯវ អន្តរាយិកា. ឯតេសំ ទសន្នំ អញ្ញតរស្មិំ អបក្កមន្តិយា អនាបត្តិ. យថាហ ‘‘អន្តរាយេតិ ទសវិធេ អន្តរាយេ. ‘បរំ គច្ឆិស្សាមី’តិ និក្ខន្តា, នទិបូរោ បន អាគតោ, ចោរា វា មគ្គេ ហោន្តិ, មេឃោ វា ឧដ្ឋាតិ, និវត្តិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩៧៦).

២២៧៧. អបក្កមនំ អក្រិយំ. អនាទរិយេន អាបជ្ជនតោ អាហ ‘‘ទុក្ខវេទន’’ន្តិ.

ទសមំ.

តុវដ្ដវគ្គោ ចតុត្ថោ.

២២៧៨-៨០. រាជាគារន្តិ រញ្ញោ កីឡនឃរំ. ចិត្តាគារន្តិ កីឡនចិត្តសាលំ. អារាមន្តិ កីឡនឧបវនំ. កីឡុយ្យានន្តិ កីឡនត្ថាយ កតំ ឧយ្យានំ. កីឡាវាបិន្តិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ (បាចិ. ៩៧៩) បោក្ខរណី វុត្តា, សា បន សព្ពជលាសយានំ កីឡាយ កតានំ ឧបលក្ខណវសេន វុត្តាតិ អាហ ‘‘កីឡាវាបិ’’ន្តិ, កីឡនត្ថាយ កតវាបិន្តិ អត្ថោ. ‘‘នានាការ’’ន្តិ ឥទំ យថាវុត្តបទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. សព្ពសង្គាហិកវសេន ‘‘តានី’’តិ វុត្តំ. នានាការំ រាជាគារំ ចិត្តាគារំ អារាមំ កីឡុយ្យានំ វា កីឡាវាបិំ ទដ្ឋុំ គច្ឆន្តីនំ តានិ សព្ពានិ ឯកតោ ទដ្ឋុំ គច្ឆន្តីនំ តាសំ ភិក្ខុនីនំ បទេ បទេ ទុក្កដំ មុនិនា និទ្ទិដ្ឋន្តិ យោជនា.

បញ្ចបីតិ ¶ រាជាគារាទីនិ បញ្ចបិ. ឯកាយេវ បាចិត្តិ អាបត្តិ បរិទីបិតាតិ យោជនា. តំ តំ ទិសាភាគំ គន្ត្វា បស្សន្តិ ចេ, បាដេក្កាបត្តិយោ បយោគគណនាយ សិយុន្តិ យោជនា.

២២៨១. គមនពាហុល្លេន អាបត្តិពាហុល្លំ បកាសេត្វា គីវាបរិវត្តនសង្ខាតេន បយោគពាហុល្លេនាបិ ¶ អាបត្តិពាហុល្លំ បកាសេតុមាហ ‘‘បយោគពហុតាយាបិ, បាចិត្តិពហុតា សិយា’’តិ. សព្ពត្ថាតិ យត្ថ ភិក្ខុនិយា បាចិត្តិយំ វុត្តំ, តត្ថ សព្ពត្ថ.

២២៨២. ‘‘អវសេសោបិ អនាបត្តី’’តិ បទច្ឆេទោ. អនាបត្តិ ច កថាមគ្គោ ច អនាបត្តិកថាមគ្គោ, តេសំ វិនិច្ឆយោ អនាបត្តិកថាមគ្គវិនិច្ឆយោ, ‘‘អនាបត្តិ អារាមេ ឋិតា បស្សតី’’តិអាទិកោ (បាចិ. ៩៨១) អនាបត្តិវិនិច្ឆយោ ច អដ្ឋកថាគតោ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩៨១) អវសេសវិនិច្ឆយោ ចាតិ អត្ថោ. ‘‘អារាមេ ឋិតា’’តិ ឯតេន អជ្ឈារាមេ រាជាគារាទីនិ ករោន្តិ, តានិ បស្សន្តិយា អនាបត្តីតិ អយមនាបត្តិវារោ ទស្សិតោ. ឯតេនេវ អន្តោអារាមេ តត្ថ តត្ថ គន្ត្វា នច្ចាទីនិ វិយ រាជាគារាទីនិបិ បស្សិតុំ លភតីតិបិ សិទ្ធំ. អាទិ-សទ្ទេន ‘‘បិណ្ឌបាតាទីនំ អត្ថាយ គច្ឆន្តិយា មគ្គេ ហោន្តិ, តានិ បស្សតិ, អនាបត្តិ. រញ្ញោ សន្តិកំ កេនចិ ករណីយេន គន្ត្វា បស្សតិ, អនាបត្តិ. កេនចិ ឧបទ្ទុតា បវិសិត្វា បស្សតិ, អនាបត្តី’’តិ ឯតេ អនាបត្តិវារា សង្គហិតា. នច្ចទស្សន…បេ… សហាតិ សមុដ្ឋានាទិនា វិនិច្ឆយេន សហ នច្ចទស្សនសិក្ខាបទសទិសោវ.

បឋមំ.

២២៨៣. មានតោ ¶ បមាណតោ អតីតា អបេតា មានាតីតា, អាសន្ទី, តំ. វាឡេហិ ឧបេតោ វាឡូបេតោ, បល្លង្កោ, តំ. ‘‘អាសន្ទី នាម អតិក្កន្តប្បមាណា វុច្ចតី’’តិ វចនតោ ហេដ្ឋា អដ្ដនិយា វឌ្ឍកិហត្ថតោ ឧច្ចតរបាទោ អាយាមចតុរស្សោ មញ្ចបីឋវិសេសោ អាសន្ទី នាម សមចតុរស្សានំ អតិក្កន្តប្បមាណានម្បិ អនុញ្ញាតត្តា. ‘‘បល្លង្កោ នាម អាហរិមេហិ វាឡេហិ កតោ’’តិ (បាចិ. ៩៨៤) វចនតោ បមាណយុត្តោបិ ឯវរូបោ ន វដ្ដតិ. អាហរិត្វា យថានុរូបដ្ឋានេ ឋបេតព្ពវាឡរូបានិ អាហរិមវាឡា នាម, សំហរិមវាឡរូបយុត្តោតិ វុត្តំ ហោតិ. មានាតីតំ អាសន្ទិំ វា វាឡូបេតំ បល្លង្កំ វា សេវន្តីនំ អភិនិសីទន្តីនំ, អភិនិបជ្ជន្តីនញ្ច យាសំ ភិក្ខុនីនំ សត្ថា បាចិត្តិយាបត្តិំ អាហ.

២២៨៤. តាសំ និសីទនស្សាបិ និបជ្ជនស្សាបិ បយោគពាហុល្លវសេន បាចិត្តិយានំ គណនា ហោតិ ឥតិ ឯវំ និទ្ទិដ្ឋា ឯវំ អយំ គណនា អច្ចន្តយសេន អនន្តបរិវារេន ភគវតា វុត្តាតិ ¶ យោជនា. ឯត្ថ ច ឥច្ចេវន្តិ និបាតសមុទាយោ, ឥតិ-សទ្ទោ និទស្សនេ, ឯវំ-សទ្ទោ ឥទមត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ.

២២៨៥. បាទេ អាសន្ទិយា ឆេត្វាតិ អាសន្ទិយា បាទេ បមាណតោ អធិកដ្ឋានឆិន្ទនេន ឆេត្វា. បល្លង្កស្ស បាទេ វាឡកា បល្លង្កវាឡកា, តេ ហិត្វា អបនេត្វា, អនាបត្តីតិ សេវន្តីនំ អនាបត្តិ.

ទុតិយំ.

២២៨៦-៧. ឆន្នន្តិ ខោមាទីនំ ឆន្នំ, និទ្ធារណេ សាមិវចនំ. អញ្ញតរំ សុត្តន្តិ និទ្ធារិតព្ពនិទស្សនំ. ហត្ថាតិ ហត្ថេន, ករណត្ថេ ចេតំ និស្សក្កវចនំ. អញ្ចិតន្តិ ហត្ថាយាមេន អាកឌ្ឍិតំ ¶ . តស្មិន្តិ តស្មិំ អញ្ឆិតេ សុត្តប្បទេសេ. តក្កម្ហីតិ កន្តនសូចិម្ហិ. វេឋិតេតិ បលិវេឋិតេ.

សុត្តកន្តនតោ សព្ពបុព្ពបយោគេសូតិ សុត្តកន្តនតោ បុព្ពេសុ កប្បាសវិចិននាទិសព្ពបយោគេសុ. ហត្ថវារតោតិ ហត្ថវារគណនាយ. យថាហ ‘‘កប្បាសវិចិននំ អាទិំ កត្វា សព្ពបុព្ពបយោគេសុ ហត្ថវារគណនាយ ទុក្កដ’’ន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩៨៨).

២២៨៨. កន្តិតំ សុត្តន្តិ បឋមមេវ កន្តិតំ ទសិកសុត្តាទិំ. បុន កន្តន្តិយាតិ កោដិយា កោដិំ សង្ឃាដេត្វា បុន កន្តន្តិយា.

តតិយំ.

២២៨៩. តណ្ឌុលានំ កោដ្ដនំ តុ អាទិំ កត្វា គិហីនំ វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តិយា សព្ពបុព្ពបយោគេសុ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

២២៩០. យាគុអាទិសុ និប្ផាទេតព្ពេសុ តទាធារានិ ភាជនានិ គណេត្វាវ បាចិត្តិំ បរិទីបយេ, ខជ្ជកាទីសុ រូបានំ គណនាយ បាចិត្តិំ បរិទីបយេតិ យោជនា. យាគុអាទិសូតិ ឯត្ថ ¶ អាទិ-សទ្ទេន ភត្តសូបាទីនំ សង្គហោ. ខជ្ជកាទីសូតិ អាទិ-សទ្ទេន មច្ឆមំសាទិឧត្តរិភង្គានំ សង្គហោ.

២២៩១. ‘‘សចេបិ មាតាបិតរោ អាគច្ឆន្តិ, យំកិញ្ចិ ពីជនិំ វា សម្មជ្ជនិទណ្ឌំ វា ការាបេត្វា វេយ្យាវច្ចករដ្ឋានេ ឋបេត្វាវ យំ កិញ្ចិ បចិតុំ វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាគតំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សចេ’’តិអាទិ. សចេតិ ឯត្ថ ‘‘មាតាបិតរោ អាគច្ឆន្តី’’តិ សេសោ. អត្តនោ ឯវមាគតានំ មាតាបិតូនម្បិ ¶ កិញ្ចិ កម្មំ អការេត្វា កិញ្ចិ កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. អបិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ, តេន អញ្ញេសំ កថាយេវ នត្ថីតិ ទីបេតិ.

២២៩២-៣. សង្ឃស្ស យាគុបានេ វេយ្យាវច្ចំ ករោន្តិយា អនាបត្តីតិ យោជនា. ‘‘សង្ឃភត្តេបី’’តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. អត្តនោ វេយ្យាវច្ចករស្ស វាតិ សម្ពន្ធោ. យថាហ ‘‘យាគុបានេតិ មនុស្សេហិ សង្ឃស្សត្ថាយ ករិយមានេ យាគុបានេ វា សង្ឃភត្តេ វា តេសំ សហាយិកភាវេន យំ កិញ្ចិ បចន្តិយា អនាបត្តិ. ចេតិយបូជាយ សហាយិកា ហុត្វា គន្ធមាលាទីនិ បូជេតិ, វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩៩៣).

ចតុត្ថំ.

២២៩៤. ‘‘យា បន ភិក្ខុនី ‘ឯហាយ្យេ ឥមំ អធិករណំ វូបសមេហី’តិ វុច្ចមានា ‘សាធូ’តិ បដិស្សុណិត្វា សា បច្ឆា អនន្តរាយិកិនី នេវ វូបសមេយ្យ ន វូបសមាយ ឧស្សុក្កំ ករេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ៩៩៥) សិក្ខាបទស្ស វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បាចិត្តិ ធុរនិក្ខេបេ’’តិអាទិ. ធុរនិក្ខេបេតិ ន ទានិ តំ វូបសមេស្សាមិ, អញ្ញាហិ វា ន វូបសមាបេស្សាមី’’តិ ឯវំ ធុរស្ស ឧស្សាហស្ស និក្ខេបេ បាចិត្តីតិ យោជនា. ចីវរសិព្ពនេ យថា បញ្ចាហបរិហារោ លព្ភតិ, ឥធ បន តថា ឯកាហម្បិ បរិហារោ ន លព្ភតីតិ យោជនា.

២២៩៥. សេសន្តិ ‘‘ធុរំ និក្ខិបិត្វា បច្ឆា វិនិច្ឆិនន្តី អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វាវ វិនិច្ឆិនាតី’’តិអាទិកំ វិនិច្ឆយជាតំ. តត្ថ ចីវរសិព្ពនេ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពន្តិ យោជនា.

បញ្ចមំ.

២២៩៦-៧. យា ¶ ¶ បន ភិក្ខុនី គិហីនំ វា សហធម្មិកេ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ បរិព្ពាជកបរិព្ពាជិកានំ វា ទន្តបោនោទកំ វិនា អញ្ញំ យំ កិញ្ចិ អជ្ឈោហរណីយំ ខាទនីយំ, ភោជនីយំ វា កាយេន វា កាយបដិពទ្ធេន វា និស្សគ្គិយេន វា ទទាតិ, តស្សា បាចិត្តិយំ ហោតីតិ យោជនា.

២២៩៨-៩. ឥធ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ មុនិនា ទន្តកដ្ឋោទកេ ទុក្កដំ វុត្តន្តិ យោជនា. យា បន ភិក្ខុនី កាយាទីហិ សយំ ន ទេតិ អញ្ញេន ទាបេតិ, តស្សា ច កាយាទីហិ អទត្វា ភូមិយំ និក្ខិបិត្វា ទេន្តិយាបិ យា ពាហិរលេបំ វា ទេតិ, តស្សាបិ ឧម្មត្តិកាយ ច ន ទោសោ អនាបត្តីតិ យោជនា.

ឆដ្ឋំ.

២៣០០-១. អាវសថចីវរន្តិ ‘‘ឧតុនិយោ ភិក្ខុនិយោ បរិភុញ្ជន្តូ’’តិ ទិន្នំ ចីវរំ. យា ភិក្ខុនី យំ ‘‘អាវសថចីវរ’’ន្តិ និយមិតំ ចីវរំ, តំ ចតុត្ថេ ទិវសេ ធោវិត្វា អន្តមសោ ឧតុនិយា សាមណេរាយ វា អទត្វា សចេ បរិភុញ្ជេយ្យ, តស្សា បាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ យោជនា. តិកបាចិត្តិយំ សិយាតិ ‘‘អនិស្សជ្ជិតេ អនិស្សជ្ជិតសញ្ញា…បេ… វេមតិកា…បេ… និស្សជ្ជិតសញ្ញា បរិភុញ្ជតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១០០៦) វុត្តំ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ យោជនា.

២៣០២-៣. តស្មិំ ចីវរេ និស្សជ្ជិតេ អនិស្សជ្ជិតសញ្ញាយ វា វេមតិកាយ វា តស្សា ភិក្ខុនិយា ទ្វិកទុក្កដំ វុត្តន្តិ យោជនា. អញ្ញាសំ ឧតុនីនំ អភាវេ អទត្វាបិ បរិភុញ្ជន្តិយា អនាបត្តិ. បុន បរិយយេតិ បុន ឧតុនិវារេ យថាកាលំ បរិភុញ្ជន្តិយា អនាបត្តិ. អច្ឆិន្នចីវរាទីនញ្ច អនាបត្តីតិ យោជនា. បរិយយេតិ គាថាពន្ធវសេន រស្សត្តំ ¶ . អច្ឆិន្នចីវរាទីនន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន នដ្ឋចីវរាទីនំ សង្គហោ. អាបទាសុបីតិ មហគ្ឃចីវរំ សរីរតោ មោចេត្វា សុប្បដិសាមិតម្បិ ចោរា ហរន្តិ, ឯវរូបាសុ អាបទាសុ បរិភុញ្ជន្តិយា អនាបត្តីតិ យោជនា.

សត្តមំ.

២៣០៤. សកវាដកំ ¶ វិហារន្តិ កវាដពន្ធវិហារំ, ទ្វារកវាដយុត្តំ សុគុត្តសេនាសនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. រក្ខនត្ថាយ អទត្វាតិ ‘‘ឥមំ ជគ្គេយ្យាសី’’តិ ឯវំ អនាបុច្ឆិត្វា.

២៣០៥-៦. ‘‘ហោតិ បាចិត្តិយំ តស្សា, ចារិកំ បក្កមន្តិយា’’តិ វុត្តមេវ បកាសេតុមាហ ‘‘អត្តនោ គាមតោ’’តិអាទិ. អត្តនោ គាមតោតិ អត្តនោ វសនកគាមតោ. តថា ឥតរស្សាតិ អបរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបំ ឧបចារំ. តន្តិអាទិបទត្តយេ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ វេទិតព្ពំ. បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបេ បឋមេន បទេន សមតិក្កន្តេ ទុក្កដំ, តថា ឥតរស្ស អបរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស តស្មិំ ឧបចារេ អតិក្កន្តេ ទុក្កដំ. ទុតិយេន បទេន បរិក្ខេបេ, ឧបចារេ សមតិក្កន្តមត្តេ បាចិត្តីតិ យោជនា.

២៣០៧. អកវាដពន្ធនស្មិំ កវាដពន្ធរហិតេ វិហារេ តថា អនិស្សជ្ជន្តិយា ទុក្កដំ បរិទីបិតំ. ជគ្គិកំ អលភន្តិយាតិ ឯត្ថ ‘‘បរិយេសិត្វា’’តិ សេសោ. ជគ្គិកន្តិ វិហារបដិជគ្គិកំ.

២៣០៨. អាបទាសូតិ រដ្ឋេ ភិជ្ជន្តេ អាវាសេ ឆឌ្ឌេត្វា គច្ឆន្តិ, ឯវរូបាសុ អាបទាសុ. គិលានាយាតិ វចីភេទំ កាតុំ អសមត្ថាយាតិ.

អដ្ឋមំ.

២៣០៩-១០. ហត្ថី ¶ ច អស្សោ ច រថោ ច ហត្ថិអស្សរថា, តេ អាទិ យេសំ តេ ហត្ថិអស្សរថាទយោ, តេហិ. អាទិ-សទ្ទេន ធនុ ថរូតិ បទទ្វយំ គហិតំ. សំយុត្តន្តិ យថាវុត្តេហិ ហត្ថិអស្សាទិបទេហិ សំយោជិតំ, ‘‘ហត្ថីនំ សិប្បំ ហត្ថិសិប្ប’’ន្តិអាទិនា កតសមាសន្តិ អត្ថោ, ‘‘ហត្ថិសិប្បំ អស្សសិប្បំ រថសិប្បំ ធនុសិប្បំ ថរុសិប្ប’’ន្តិ ឯវំ វុត្តំ យំ កិញ្ចិ សិប្បន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ហត្ថិសិក្ខាទិសិប្បំ សន្ទីបកោ គន្ថោ វច្ចវាចកានំ អភេទោបចារេន ឯវំ វុត្តោតិ គហេតព្ពំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘បទាទីនំ វសេនិធា’’តិ. បរូបឃាតកំ មន្តាគទយោគប្បភេទកំ កិញ្ចីតិ បរេសំ អន្តរាយករំ ខិលនវសីករណសោសាបនាទិភេទំ អាថព្ពណមន្តញ្ច វិសយោគាទិប្បភេទកញ្ច យំ កិញ្ចិ សិប្បន្តិ អត្ថោ.

ឯត្ថ ¶ ច ខិលនមន្តោ នាម ទារុសារខិលំ មន្តេត្វា បថវិយំ បវេសេត្វា មារណមន្តោ. វសីករណមន្តោ នាម បរំ អត្តនោ វសេ វត្តាបនកមន្តោ. សោសាបនកមន្តោ នាម បរសរីរំ រសាទិធាតុក្ខយេន សុក្ខភាវំ បាបនកមន្តោ. អាទិ-សទ្ទេន វិទេស្សនាទិមន្តានំ សង្គហោ. វិទេស្សនំ នាម មិត្តានំ អញ្ញមញ្ញស្ស វេរិភាវាបាទនំ. ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ យា ភិក្ខុនី ហត្ថិ…បេ… កិញ្ចិ យស្ស កស្សចិ សន្តិកេ បទាទីនំ វសេន បរិយាបុណេយ្យ អធីយេយ្យ ចេ, តស្សា បាចិត្តិយំ ហោតីតិ យោជនា.

២៣១១. លេខេតិ លិខិតសិប្បេ. ធារណាយ ចាតិ ធារណសត្ថេ, យស្មិំ វុត្តនយេន បដិបជ្ជន្តា ពហូនិបិ គន្ថានិ ធារេន្តិ. គុត្តិយាតិ អត្តនោ វា បរេសំ វា គុត្តត្ថាយ. បរិត្តេសុ ច សព្ពេសូតិ យក្ខបរិត្តចោរវាឡាទិសព្ពេសុ បរិត្តេសុ ច.

នវមំ.

២៣១២. ទសមេតិ ¶ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី តិរច្ឆានវិជ្ជំ វាចេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១០១៨) សមុទ្ទិដ្ឋេ ទសមសិក្ខាបទេ. ឥទំ ទសមសិក្ខាបទំ.

ទសមំ.

ចិត្តាគារវគ្គោ បញ្ចមោ.

២៣១៣. សភិក្ខុកំ អារាមន្តិ យត្ថ ភិក្ខូ រុក្ខមូលេបិ វសន្តិ, តំ បទេសំ. ជានិត្វាតិ ‘‘សភិក្ខុក’’ន្តិ ជានិត្វា. យំ កិញ្ចីតិ ភិក្ខុំ វា សាមណេរំ វា អារាមិកំ វា យំ កិញ្ចិ.

២៣១៤-៥. ‘‘សភិក្ខុកោ នាម អារាមោ យត្ថ ភិក្ខូ រុក្ខមូលេបិ វសន្តី’’តិ (បាចិ. ១០២៥) វចនតោ អាហ ‘‘សចេ អន្តមសោ’’តិអាទិ. យា បន ភិក្ខុនី អន្តមសោ រុក្ខមូលស្សបិ អនាបុច្ឆា សចេ បរិក្ខេបំ អតិក្កាមេតិ, តស្សា បឋមេ បាទេ ទុក្កដំ, អបរិក្ខិត្តេ តស្ស វិហារស្ស ឧបចារោក្កមេ វាបិ ភិក្ខុនិយា ទុក្កដំ, ទុតិយេ បាទេ អតិក្កាមិតេ បាចិត្តិ សិយាតិ យោជនា.

២៣១៦. អភិក្ខុកេ ¶ អារាមេ សភិក្ខូតិ សញ្ញាយ ឧភោសុបិ សភិក្ខុកាភិក្ខុកេសុ អារាមេសុ ជាតកង្ខាយ សញ្ជាតវិចិកិច្ឆាយ, វេមតិកាយាតិ អត្ថោ. តស្សា អាបត្តិ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា.

២៣១៧. សីសានុលោកិកា យា ភិក្ខុនី គច្ឆតិ, តស្សា ច អនាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា. ឯវមុបរិបិ. តា ភិក្ខុនិយោ យត្ថ សន្និបតិតា ហោន្តិ, តាសំ សន្តិកំ ‘‘គច្ឆាមី’’តិ គច្ឆតិ. យថាហ ‘‘យត្ថ ភិក្ខុនិយោ បឋមតរំ ¶ បវិសិត្វា សជ្ឈាយំ វា ចេតិយវន្ទនាទីនិ វា ករោន្តិ, តត្ថ តាសំ សន្តិកំ គច្ឆាមីតិ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១០២៧).

២៣១៨. ‘‘សន្តំ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆា’’តិ វចនេនេវ អភិក្ខុកំ អារាមំ កិញ្ចិ អនាបុច្ឆា បវិសន្តិយា អនាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតិ. អារាមមជ្ឈតោ វា មគ្គោ ហោតិ, តេន គច្ឆន្តិយាបិ. អាបទាសូតិ យេន កេនចិ ឧបទ្ទុតា ហោតិ, ឯវរូបាសុ អាបទាសុ បវិសន្តិយា.

បឋមំ.

២៣២០. អក្កោសេយ្យាតិ ទសន្នំ អក្កោសវត្ថូនំ អញ្ញតរេន សម្មុខា, បរម្មុខា វា អក្កោសេយ្យ វា. បរិភាសេយ្យ វាតិ ភយ’មស្ស ឧបទំសេយ្យ វា. តិកបាចិត្តិយន្តិ ‘‘ឧបសម្បន្នេ ឧបសម្បន្នសញ្ញា…បេ… វេមតិកា…បេ… អនុបសម្បន្នសញ្ញា អក្កោសតិ វា បរិភាសតិ វា, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១០៣១) តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ. សេសេតិ អនុបសម្បន្នេ. តិកទុក្កដំ តស្សា ហោតីតិ យោជនា.

២៣២១. ‘‘បុរក្ខត្វា’’តិអាទីសុ យំ វត្តព្ពំ, តំ ‘‘អភិសបេយ្យា’’តិ (បាចិ. ៨៧៥) វុត្តសិក្ខាបទេ វុត្តនយមេវ.

ទុតិយំ.

២៣២២-៣. សង្ឃន្តិ ភិក្ខុនិសង្ឃំ. បរិភាសេយ្យាតិ ‘‘ពាលា ឯតា, អព្យត្តា ឯតា, នេតា ជានន្តិ កម្មំ វា កម្មទោសំ វា កម្មវិបត្តិំ វា កម្មសម្បត្តិំ វា’’តិ (បាចិ. ១០៣៥) អាគតនយេន ¶ បរិភាសេយ្យាតិ អត្ថោ. ឥតរាយាតិ ឯត្ថ ឧបយោគត្ថេ ករណវចនំ. ឯកំ ភិក្ខុនិំ វា សម្ពហុលា ភិក្ខុនិយោ ¶ វា តថេវ ឥតរំ អនុបសម្បន្នំ វា បរិភាសន្តិយា តស្សា ទុក្កដំ បរិទីបិតន្តិ យោជនា.

តតិយំ.

២៣២៤-៦. យា និមន្តនបវារណា ឧភោបិ គណភោជនសិក្ខាបទេ (បាចិ. ២១៧-២១៩), បវារណសិក្ខាបទេ (បាចិ. ២៣៨-២៣៩) ច វុត្តលក្ខណា, តាហិ ឧភោហិ និមន្តនបវារណាហិ យា ច ភិក្ខុនី សចេ និមន្តិតាបិ វា បវារិតាបិ វា ភវេយ្យ, សា បុរេភត្តំ យាគុញ្ច យាមកាលិកាទិកាលិកត្តយញ្ច ឋបេត្វា យំ កិញ្ចិ អាមិសំ យាវកាលិកំ អជ្ឈោហរណត្ថាយ បដិគ្គណ្ហាតិ ចេ, តស្សា គហណេ ទុក្កដំ សិយា, អជ្ឈោហារវសេន ឯត្ថ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ បាចិត្តិ បរិទីបិតាតិ យោជនា.

ឯត្ថ ច និមន្តិតា នាម ‘‘បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរេន ភោជនេន និមន្តិតា’’តិ គណភោជនសិក្ខាបទេ វុត្តលក្ខណា. បវារណា ច ‘‘បវារិតោ នាម អសនំ បញ្ញាយតិ, ភោជនំ បញ្ញាយតិ, ហត្ថបាសេ ឋិតោ អភិហរតិ, បដិក្ខេបោ បញ្ញាយតី’’តិ បវារណសិក្ខាបទេ វុត្តលក្ខណាតិ វេទិតព្ពា.

២៣២៧. កាលិកានិ ច តីណេវាតិ យាមកាលិកាទីនិ តីណិ កាលិកានិ ឯវ.

២៣២៨-៩. និមន្តិតបវារិតានំ ទ្វិន្នំ សាធារណាបត្តិំ ទស្សេត្វា អនាបត្តិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘និមន្តិតា’’តិអាទិ. ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ យា បន ភិក្ខុនី និមន្តិតា អប្បវារិតា សចេ យាគុំ បិវតិ, វដ្ដតិ អនាបត្តីតិ អត្ថោ. សាមិកស្សាតិ យេន និមន្តិតា, តស្ស និមន្តនសាមិកស្សេវ. អញ្ញភោជនន្តិ ¶ យេន និមន្តិតា, តតោ អញ្ញស្ស ភោជនំ. សចេ សា ភុញ្ជតិ, តថា វដ្ដតីតិ យោជនា.

កាលិកានិ ច តីណេវាតិ យាមកាលិកាទីនិ តីណិ កាលិកានេវ. បច្ចយេ សតីតិ បិបាសាទិបច្ចយេ សតិ.

២៣៣០. ឥមស្ស ¶ សិក្ខាបទស្ស ឥទំ សមុដ្ឋានំ អទ្ធានេន តុល្យន្តិ យោជនា. បវារិតាយ, អប្បវារិតាយ វា និមន្តិតាយ វសេន កិរិយាកិរិយតំ ទស្សេតុមាហ ‘‘និមន្តិតា’’តិអាទិ. និមន្តិតា បន សាមិកំ អនាបុច្ឆា ភុញ្ជតិ ចេ, តស្សា វសេន ឥទំ សិក្ខាបទំ កិរិយាកិរិយំ ហោតិ. ឯត្ថ ភុញ្ជនំ ក្រិយំ. សាមិកស្ស អនាបុច្ឆនំ អក្រិយំ.

២៣៣១. ‘‘កប្បិយំ ការាបេត្វា’’តិអាទិំ បវារិតមេវ សន្ធាយាហ. យា យទិ បរិភុញ្ជតិ, តស្សា ច បាចិត្តិ សិយា កិរិយតោ ហោតីតិ យោជនា. សិយាតិ អវស្សំ. បវារណសិក្ខាបទេ វុត្តនយេន កប្បិយំ ការេត្វា វា អការាបេត្វា វា បរិភុញ្ជន្តិយា តស្សា បរិភោគេនេវ ឥមិនា សិក្ខាបទេន អវស្សំ អាបត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ.

ចតុត្ថំ.

២៣៣២. ‘‘យា បន ភិក្ខុនី កុលមច្ឆរិនី អស្ស, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១០៤៣) ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ភិក្ខុនីន’’ន្តិអាទិ. កុលសន្តិកេ ភិក្ខុនីនំ អវណ្ណំ វទន្តិយា បាចិត្តីតិ សម្ពន្ធោ, កុលស្ស សន្តិកេ ‘‘ភិក្ខុនិយោ ទុស្សីលា បាបធម្មា’’តិ ភិក្ខុនីនំ អវណ្ណំ ភាសន្តិយាតិ អត្ថោ. កុលស្សាវណ្ណនំ វាបីតិ ‘‘តំ កុលំ អស្សទ្ធំ អប្បសន្ន’’ន្តិ ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ កុលស្ស អវណ្ណំ អគុណំ វទន្តិយា បាចិត្តីតិ សម្ពន្ធោ.

២៣៣៣. សន្តំ ¶ ភាសន្តិយា ទោសន្តិ អមច្ឆរាយិត្វា កុលស្ស វា ភិក្ខុនីនំ វា សន្តំ ទោសំ អាទីនវំ កថេន្តិយា.

បញ្ចមំ.

២៣៣៤-៥. ឱវាទទាយកោតិ អដ្ឋហិ គរុធម្មេហិ ឱវាទំ ទេន្តោ. វស្សំ ឧបគច្ឆន្តិយាតិ វស្សំ វសន្តិយា.

២៣៣៦. ភិក្ខូតិ ឱវាទទាយកា ភិក្ខូ.

ឆដ្ឋំ.

២៣៣៨. យា ¶ សា ភិក្ខុនី វស្សំ វុត្ថា បុរិមំ វា បច្ឆិមំ វា តេមាសំ វុត្ថា តតោ អនន្តរំ ឧភតោសង្ឃេ ភិក្ខុនិសង្ឃេ ច ភិក្ខុសង្ឃេ ច ‘‘នាហំ បវារេស្សាមី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ ចេតិ យោជនា.

សត្តមំ.

២៣៤១. ឱវាទាទីនមត្ថាយាតិ អដ្ឋគរុធម្មស្សវនាទីនមត្ថាយ. អាទិ-សទ្ទេន ឧបោសថបុច្ឆនបវារណានំ គហណំ.

២៣៤២. ឱវាទាទីនមត្ថាយ អគមនេន អក្រិយំ. កាយិកន្តិ កាយកម្មំ.

អដ្ឋមំ.

២៣៤៣. ‘‘អន្វទ្ធមាសំ ភិក្ខុនិយា ភិក្ខុសង្ឃតោ ទ្វេ ធម្មា បច្ចាសីសិតព្ពា ឧបោសថបុច្ឆនញ្ច ឱវាទូបសង្កមនញ្ច, តំ អតិក្កាមេន្តិយា បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១០៥៩) ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ន យាចិស្សាមី’’តិអាទិ. តំ ឧត្តានត្ថមេវ.

នវមំ.

២៣៤៦-៧. បសាខោ ¶ នាម នាភិយា ហេដ្ឋា, ជាណុមណ្ឌលានំ ឧបរិ បទេសោ. តថា ហិ យស្មា រុក្ខស្ស សាខា វិយ ឧភោ ឩរូ បភិជ្ជិត្វា គតា, តស្មា សោ បសាខោតិ វុច្ចតិ, តស្មិំ បសាខេ. សញ្ជាតន្តិ ឧដ្ឋិតំ. គណ្ឌន្តិ យំ កិញ្ចិ គណ្ឌំ. រុធិតន្តិ យំ កិញ្ចិ វណំ. សង្ឃំ វាតិ ភិក្ខុនិសង្ឃំ វា. គណំ វាតិ សម្ពហុលា ភិក្ខុនិយោ វា. ឯកេនាតិ ឯត្ថ ‘‘បុរិសេនា’’តិ សេសោ, សហត្ថេ ឥទំ ករណវចនំ. យថាហ ‘‘បុរិសេន សទ្ធិំ ឯកេនេកា’’តិ. បុរិសោតិ ច មនុស្សបុរិសោវ គហេតព្ពោ.

ធោវាតិ ឯត្ថ អាទិ-អត្ថេ វត្តមានេន ឥតិ-សទ្ទេន ‘‘អាលិម្បាបេយ្យ វា ពន្ធាបេយ្យ វា មោចាបេយ្យ វា’’តិ (បាចិ. ១០៦៣) សិក្ខាបទាគតានំ ឥតរេសំ តិណ្ណំ សង្គណ្ហនតោ ‘‘អាលិម្ប ¶ ពន្ធ មោចេហី’’តិ អាណត្តិត្តយំ សង្គហិតំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ទុក្កដានិច្ឆ បាចិត្តិយោ ឆ ចា’’តិ.

យា បន ភិក្ខុនី បសាខេ ជាតំ គណ្ឌំ វា រុធិតំ វា សង្ឃំ វា គណំ វា អនាបុច្ឆិត្វា ឯកេន បុរិសេន ឯកិកា ‘‘ភិន្ទ ផាលេហិ ធោវ អាលិម្ប ពន្ធ មោចេហី’’តិ សព្ពានិ កាតព្ពានិ អាណាបេតិ, តស្សា ឆ ទុក្កដានិ, កតេសុ ភិន្ទនាទីសុ ឆសុ កិច្ចេសុ តស្សា ឆ បាចិត្តិយោ ហោន្តីតិ យោជនា.

២៣៤៨-៩. ឯត្ថាតិ គណ្ឌេ វា វណេ វា. ‘‘យំ កាតព្ពំ អត្ថិ, តំ សព្ពំ ត្វំ ករោហិ’’ឥតិ សចេ ឯវំ យា អាណាបេតីតិ យោជនា. តស្សា ឯកាយ អាណាបនវាចាយ ឆ ទុក្កដានិ ច បាចិត្តិយច្ឆក្កញ្ចេតិ ទ្វាទសាបត្តិយោ សិយុន្តិ យោជនា.

២៣៥១. អាបុច្ឆិត្វា ¶ វាតិ សង្ឃំ វា គណំ វា អាបុច្ឆិត្វា. ទុតិយន្តិ ទុតិយិកំ. វិញ្ញុំ ទុតិយំ គហេត្វាបិ វាតិ យោជនា.

ទសមំ.

អារាមវគ្គោ ឆដ្ឋោ.

២៣៥៣. ‘‘គណបរិយេសនាទិស្មិ’’ន្តិ វត្តព្ពេ ឆន្ទានុរក្ខនត្ថំ និគ្គហិតាគមោ. គព្ភិនិន្តិ អាបន្នសត្តំ, កុច្ឆិបវិដ្ឋសត្តន្តិ អត្ថោ. វុដ្ឋាបេន្តិយាតិ ឧបសម្បាទេន្តិយា. កម្មវាចាហីតិ ទ្វីហិ កម្មវាចាហិ.

២៣៥៤-៥. កម្មវាចាយ ឱសានេតិ តតិយកម្មវាចាយ បរិយោសានេ, យ្យការប្បត្តេតិ អត្ថោ. គព្ភិនិសញ្ញាយ ន ច គព្ភិនិយាតិ អគព្ភិនិយា គព្ភិនិសញ្ញាយ ច. ឧភោ សញ្ជាតកង្ខាយាតិ ឧភោសុ សមុប្បន្នសំសយាយ, គព្ភិនិយា, អគព្ភិនិយា ច វេមតិកាយាតិ អត្ថោ. គាថាពន្ធវសេនេត្ថ សុ-សទ្ទលោបោ. តថា វុដ្ឋាបេន្តិយា ឧបជ្ឈាយាយ អាបត្តិ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា. អាចរិនិយា តស្សាតិ ឧបជ្ឈាយា គព្ភិនិំ វុដ្ឋាបេតិ, តស្សា កម្មវាចំ សាវេន្តិយា ¶ អាចរិនិយា ច. គណស្សាតិ ឧបជ្ឈាយាចរិនីហិ អញ្ញស្ស ភិក្ខុនិគណស្ស ច. តថា ទុក្កដំ ទីបិតន្តិ យោជនា.

២៣៥៦. ‘‘ទ្វីសុ អគព្ភិនិសញ្ញាយា’’តិ បទច្ឆេទោ. ទ្វីសូតិ គព្ភិនិយា, អគព្ភិនិយា ច.

បឋមំ.

២៣៥៧. ទុតិយេតិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី បាយន្តិំ វុដ្ឋាបេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១០៧៣) សិក្ខាបទេ. ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ បាយន្តី ¶ នាម មាតា វា ហោតិ ធាតិ វាតិ អយំ វិសេសោ.

ទុតិយំ.

២៣៥៨. យា បន ភិក្ខុនី ទ្វេ វស្សានិ ឆសុ ធម្មេសុ អសិក្ខិតសិក្ខំ សិក្ខមានំ សចេ វុដ្ឋាបេយ្យ, បាចិត្តិ សិយាតិ យោជនា. តត្ថ ទ្វេ វស្សានីតិ បវារណវសេន ទ្វេ សំវច្ឆរានិ. ឆសុ ធម្មេសូតិ បាណាតិបាតាវេរមណិអាទីសុ វិកាលភោជនាវេរមណិបរិយោសានេសុ ឆសុ ធម្មេសុ. អសិក្ខិតសិក្ខន្តិ ‘‘បាណាតិបាតាវេរមណិំ ទ្វេ វស្សានិ អវីតិក្កម្ម សមាទានំ សមាទិយាមី’’តិអាទិនា (បាចិ. ១០៧៩) នយេន អនាទិន្នសិក្ខាបទំ វា ឯវំ សមាទិយិត្វាបិ កុបិតសិក្ខំ វា. សិក្ខមានំ តេសុ ឆសុ ធម្មេសុ សិក្ខនតោ វា តេ វា សិក្ខាសង្ខាតេ ធម្មេ មាននតោ ឯវំ លទ្ធនាមំ អនុបសម្បន្នំ. វុដ្ឋាបេយ្យាតិ ឧបសម្បាទេយ្យ. អាបត្តិ សិយាតិ បឋមសិក្ខាបទេ វុត្តនយេនេវ កម្មវាចាបរិយោសានេ បាចិត្តិ អាបត្តិ សិយា, បាចិត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ.

២៣៥៩. ‘‘ធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញា វុដ្ឋាបេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. ធម្មកម្មេ វេមតិកា វុដ្ឋាបេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. ធម្មកម្មេ អធម្មកម្មសញ្ញា វុដ្ឋាបេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ ឯវំ ធម្មកម្មេ សត្ថុនា តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ. ‘‘អធម្មកម្មេ ធម្មកម្មសញ្ញា, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អធម្មកម្មេ វេមតិកា អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អធម្មកម្មេ អធម្មកម្មសញ្ញា វុដ្ឋាបេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ១០៨២) ឯវំ អធម្មេ បន កម្មស្មិំ សត្ថុនា តិកទុក្កដំ ទីបិតំ.

២៣៦០. អខណ្ឌតោ ¶ ខណ្ឌំ អកត្វា.

២៣៦១. សចេ ¶ ឧបសម្បទាបេក្ខា បព្ពជ្ជាយ សដ្ឋិវស្សាបិ ហោតិ, តស្សា ឥមា ឆ សិក្ខាយោ ទ្វេ វស្សានិ អវីតិក្កមនីយា បទាតព្ពា, ឥមា អទត្វា ន ការយេ នេវ វុដ្ឋាបេយ្យាតិ យោជនា.

តតិយំ.

២៣៦២. ចតុត្ថេ នត្ថិ វត្តព្ពន្តិ វក្ខមានវិសេសតោ អញ្ញំ វត្តព្ពំ នត្ថីតិ យថាវុត្តនយមេវាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ឥធា’’តិអាទិនា ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ លព្ភមានវិសេសំ ទស្សេតិ. ឥធ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ សង្ឃេន សម្មតំ តំ សិក្ខមានំ វុដ្ឋាបេន្តិយា ភិក្ខុនិយា អនាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា.

២៣៦៣. ទ្វេ វស្សានិ ឆសុ ធម្មេសុ សិក្ខិតសិក្ខាយ សិក្ខមានាយ ភិក្ខុនិសង្ឃេន ឧបសម្បទតោ បឋមំ ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ យា វុដ្ឋានសម្មុតិ ទាតព្ពា ហោតិ, សា វុដ្ឋានសម្មុតិ សចេ បឋមំ អទិន្នា ហោតិ. តត្ថ តស្មិំ ឧបសម្បទមាឡកេបិ បទាតព្ពាយេវាតិ យោជនា.

២៣៦៤. តតិយញ្ចាតិ តតិយសិក្ខាបទញ្ច. ចតុត្ថញ្ចាតិ ឥទំ ចតុត្ថសិក្ខាបទញ្ច. បឋមេន សមំ ញេយ្យន្តិ បឋមេន សិក្ខាបទេន សមុដ្ឋានាទិនា វិនិច្ឆយេន សមានន្តិ ញាតព្ពំ. ចតុត្ថំ បន សិក្ខាបទំ វុដ្ឋាបនសម្មុតិំ អទាបេត្វា វុដ្ឋាបនវសេន ក្រិយាក្រិយំ ហោតិ.

ចតុត្ថំ.

២៣៦៥. គិហិគតន្តិ បុរិសន្តរគតំ, បុរិសសមាគមប្បត្តន្តិ អត្ថោ. បរិបុណ្ណទ្វាទសវស្សា បរិបុណ្ណា ឧត្តរបទលោបេន. កិញ្ចាបិ ន ទោសោតិ យោជនា. វុដ្ឋាបេន្តិយាតិ ឧបជ្ឈាយា ហុត្វា ឧបសម្បាទេន្តិយា.

២៣៦៦. សេសន្តិ ¶ ¶ វុត្តំ. អសេសេន សព្ពសោ.

បញ្ចមំ.

២៣៦៨. ទុក្ខិតំ សហជីវិនិន្តិ ឯត្ថ ‘‘សិក្ខាបទ’’ន្តិ សេសោ. តុវដ្ដកវគ្គស្មិំ ‘‘ទុក្ខិតំ សហជីវិនិ’’ន្តិ ឥមេហិ បទេហិ យុត្តំ យំ សិក្ខាបទំ វុត្តំ, តេន សិក្ខាបទេន អដ្ឋមំ សមំ ញេយ្យំ, ន វិសេសតា វិសេសោ នត្ថីតិ យោជនា. អដ្ឋមន្តិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី សហជីវិនិំ វុដ្ឋាបេត្វា ទ្វេ វស្សានិ នេវ អនុគ្គណ្ហេយ្យ ន អនុគ្គណ្ហាបេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១១០៨) វុត្តសិក្ខាបទំ. តត្ថ សហជីវិនិន្តិ សទ្ធិវិហារិនិំ. នេវ អនុគ្គណ្ហេយ្យាតិ សយំ ឧទ្ទេសាទីហិ នានុគ្គណ្ហេយ្យ. ន អនុគ្គណ្ហាបេយ្យាតិ ‘‘ឥមិស្សា អយ្យេ ឧទ្ទេសាទីនិ ទេហី’’តិ ឯវំ ន អញ្ញាយ អនុគ្គណ្ហាបេយ្យ. បាចិត្តិយន្តិ ធុរេ និក្ខិត្តមត្តេ បាចិត្តិយំ.

អដ្ឋមំ.

២៣៦៩. យា កាចិ ភិក្ខុនី វុដ្ឋាបិតបវត្តិនិំ ទ្វេ វស្សានិ នានុពន្ធេយ្យ ចេ, តស្សា បាចិត្តិ បរិយាបុតា កថិតាតិ យោជនា. វុដ្ឋាបេតីតិ វុដ្ឋាបិតា, បវត្តេតិ សុសិក្ខាបេតីតិ បវត្តិនី, វុដ្ឋាបិតា ច សា បវត្តិនី ចាតិ វុដ្ឋាបិតបវត្តិនី, ឧបជ្ឈាយាយេតំ អធិវចនំ, តំ, ឧបជ្ឈាយំ. នានុពន្ធេយ្យាតិ ចុណ្ណេន, មត្តិកាយ, ទន្តកដ្ឋេន, មុខោទកេនាតិ ឯវំ តេន តេន ករណីយេន ឧបដ្ឋហេយ្យ.

២៣៧០. ‘‘ទ្វេ វស្សានិ អហំ នានុពន្ធិស្សាមី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ ចេ, ឯវំ ធុរេ និក្ខិត្តមត្តស្មិំ បន តស្សា បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា.

២៣៧១. យា ¶ បន ភិក្ខុនី ឧបជ្ឈាយំ ពាលំ វា អលជ្ជិំ វា នានុពន្ធតិ, តស្សា, គិលានាយ វា អាបទាសុ វា ឧម្មត្តិកាយ វា នានុពន្ធន្តិយា ន ទោសោតិ យោជនា.

២៣៧២. អនុបដ្ឋានេន ហោតីតិ អាហ ‘‘អក្រិយំ វុត្ត’’ន្តិ.

នវមំ.

២៣៧៣-៥. យា ¶ កាចិ ភិក្ខុនី សហជីវិនិំ សទ្ធិវិហារិនិំ វុដ្ឋាបេត្វា ឧបសម្បាទេត្វា តំ គហេត្វា អន្តមសោ ឆប្បញ្ចយោជនានិបិ ន គច្ឆេយ្យ ន ចញ្ញំ អាណាបេយ្យ ‘‘ឥមំ, អយ្យេ, គហេត្វា គច្ឆា’’តិ អញ្ញញ្ច ន និយោជេយ្យ ចេ, ធុរេ និក្ខិត្តមត្តស្មិំ ‘‘ន ទានិ គច្ឆិស្សាមិ, អញ្ញញ្ច គហេត្វា គន្តុំ ន និយោជេស្សាមី’’តិ ឧស្សាហេ វិស្សដ្ឋមត្តេ តស្សា បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា.

អន្តរាយស្មិំ សតិ វា ទុតិយំ អលភន្តិយា វា អាបទាសុ វា គិលានាយ វា ឧម្មត្តិកាយ វា ន ទោសោតិ យោជនា.

ទសមំ.

គព្ភិនិវគ្គោ សត្តមោ.

២៣៧៦. គិហិគតេហិ តីហេវាតិ អនន្តរេ គព្ភិនិវគ្គេ គិហិគតបទយុត្តេហិ បញ្ចមឆដ្ឋសត្តមេហិ តីហេវ សិក្ខាបទេហិ. សទិសានីតិ ឥធ វីសតិវស្សវចនញ្ច កុមារិភូតវចនញ្ច តត្ថ ទ្វាទសវស្សវចនញ្ច គិហិគតវចនញ្ច ឋបេត្វា អវសេសេហិ វិនិច្ឆយេហិ យថាក្កមំ សទិសានេវាតិ.

២៣៧៧. មហូបបទាតិ មហា ឧបបទោ យាសំ សិក្ខមានានំ តា មហូបបទា. ឧបបទំ នាម បទានមេវ យុជ្ជតិ, ន អត្ថានន្តិ ¶ ‘‘យាស’’ន្តិ អញ្ញបទេន សិក្ខមានាទិបទានំ គហណំ, សទ្ទត្ថានមភេទោបចារស្ស បន ឥច្ឆិតត្តា សិក្ខមានបទគហិតានមេត្ថ គហណំ វេទិតព្ពំ, មហាសិក្ខមានាតិ វុត្តំ ហោតិ. អាទិតោតិ ឯត្ថ ‘‘វុត្តា’’តិ សេសោ, គព្ភិនិវគ្គេ តិស្សន្នំ គិហិគតានំ បុរិមេសុ តតិយចតុត្ថសិក្ខាបទេសុ អាគតា ទ្វេ សិក្ខមានាតិ អត្ថោ. គិហិគតាយ ‘‘បរិបុណ្ណទ្វាទសវស្សា’’តិ ច កុមារិភូតាយ ‘‘បរិបុណ្ណវីសតិវស្សា’’តិ ច វស្សវសេន នានាករណស្ស វុត្តត្តា តាហិ ទ្វីហិ មហាសិក្ខមានាយ វស្សវសេនេវ នានាករណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘គតា វីសតិវស្សាតិ, វិញ្ញាតព្ពា វិភាវិនា’’តិ, អតិក្កន្តវីសតិវស្សា មហាសិក្ខមានា នាម ហោតីតិ អត្ថោ.

២៣៧៨. តា ទ្វេ មហាសិក្ខមានា សចេ គិហិគតា វា ហោន្តុ, ន ច បុរិសគតា វា ហោន្តុ ¶ , សម្មុតិអាទិសុ កម្មវាចាយ ‘‘សិក្ខមានា’’តិ វត្តព្ពាតិ យោជនា. ឯត្ថ ច សម្មុតិ នាម ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ កាតព្ពាយ សិក្ខាយ សម្មុតិ ចេវ វុដ្ឋានសម្មុតិ ច. អាទិ-សទ្ទេន ឧបសម្បទាកម្មំ គហិតំ.

២៣៧៩. ឥមាសំ ទ្វិន្នំ សម្មុតិទានាទីសុ ញត្តិយា ច កម្មវាចាយ ច វត្តព្ពំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អវត្តព្ពំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ន តា’’តិអាទិ. តា ឯតា ឧភោបិ មហាសិក្ខមានា ‘‘កុមារិភូតា’’តិ វា តថា ‘‘គិហិគតា’’តិ វា កម្មវាចាយ ន វត្តព្ពា យស្មា, តស្មា ឯវំ វត្តុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. ‘‘ន វត្តព្ពា’’តិ ឥមិនា តថា ចេ កម្មវាចា វុច្ចេយ្យ, តំ កម្មំ កុប្បតីតិ ទីបេតិ. ឥធ បន-សទ្ទោ យស្មា-បទត្ថោតិ តទត្ថវសេន យោជនា ទស្សិតា.

២៣៨០. សម្មុតិន្តិ ¶ សិក្ខមានសម្មុតិំ. ទសវស្សាយាតិ ឯត្ថ ‘‘គិហិគតាយា’’តិ សេសោ. យថាហ – ‘‘គិហិគតាយ ទសវស្សកាលេ សិក្ខាសម្មុតិំ ទត្វា ទ្វាទសវស្សកាលេ ឧបសម្បទា កាតព្ពា’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១១៩). សេសាសុបីតិ ឯកាទសវស្សកាលេ ទត្វា តេរសវស្សកាលេ កាតព្ពា, ទ្វាទស, តេរស, ចុទ្ទស, បន្នរស, សោឡស, សត្តរស, អដ្ឋារសវស្សកាលេ សិក្ខាសម្មុតិំ ទត្វា វីសតិវស្សកាលេ កាតព្ពាតិ ឯវំ អដ្ឋារសវស្សបរិយន្តាសុ សេសាសុបិ សិក្ខមានាសុ. អយំ នយោតិ ‘‘សម្មុតិយា ទិន្នសំវច្ឆរតោ អាគាមិនិ ទុតិយេ សំវច្ឆរេ ឧបសម្បាទេតព្ពា’’តិ អយំ នយោ. តេនេវ វុត្តំ ‘‘ឯកាទសវស្សកាលេ ទត្វា តេរសវស្សកាលេ កាតព្ពា’’តិអាទិ.

២៣៨១. ‘‘កុមារិភូតា’’តិបិ ‘‘គិហិគតា’’តិបិ វត្តុំ វដ្ដតីតិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តាតិ យោជនា.

២៣៨២. យា បន បរិបុណ្ណវីសតិវស្សា សាមណេរី ‘‘កុមារិភូតា’’តិ វុត្តា, សា កម្មវាចាយ ‘‘កុមារិភូតា’’ឥច្ចេវ វត្តព្ពា, អញ្ញថា បន ន វត្តព្ពា ‘‘គិហិគតា’’តិ វា ‘‘បុរិសន្តរគតា’’តិ វា ន វត្តព្ពាតិ យោជនា. យថាហ ‘‘កុមារិភូតា បន ‘គិហិគតា’តិ ន វត្តព្ពា, ‘កុមារិភូតា’ឥច្ចេវ វត្តព្ពា’’តិ.

២៣៨៣. ឯតា តុ បន តិស្សោបីតិ មហាសិក្ខមានា គិហិគតា, កុមារិភូតាតិ វុត្តា បន ¶ ឯតា តិស្សោបិ. អបិ-សទ្ទេន គិហិគតា កុមារិភូតា ទ្វេ សកសកនាមេនាបិ វត្តុំ វដ្ដន្តីតិ ទីបេតិ. ‘‘កុមារិភូតសិក្ខមានាយា’’តិ បាឡិយំ អវុត្តត្តា ន វដ្ដតីតិ កោចិ មញ្ញេយ្យាតិ ¶ អាហ ‘‘ន សំសយោ’’តិ. តថា វត្តព្ពតាហេតុទស្សនត្ថមាហ ‘‘សិក្ខាសម្មុតិទានតោ’’តិ.

បឋមទុតិយតតិយានិ.

២៣៨៤-៥. យា បន ភិក្ខុនី ឩនទ្វាទសវស្សាវ ឧបសម្បទាវសេន អបរិបុណ្ណទ្វាទសវស្សា ឯវ សយំ ឧបជ្ឈាយា ហុត្វា បរំ សិក្ខមានំ សចេ វុដ្ឋាបេតិ, បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ គណបរិយេសនាទិទុតិយានុស្សាវនបរិយោសានេសុ អាបន្នានំ ទុក្កដានំ អនន្តរំ កម្មវាចានំ ឱសានេ តតិយានុស្សាវនាយ យ្យតារប្បត្តាយ តស្សា បាចិត្តិ បរិទីបិតាតិ យោជនា.

ចតុត្ថំ.

២៣៨៦. បញ្ចមេតិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី បរិបុណ្ណទ្វាទសវស្សា សង្ឃេន អសម្មតា វុដ្ឋាបេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១១៤២) សិក្ខាបទេ. កាយចិត្តវាចាចិត្តកាយវាចាចិត្តវសេន តិសមុដ្ឋានំ. ក្រិយាក្រិយន្តិ វុដ្ឋាបនំ កិរិយំ, សង្ឃសម្មុតិយា អគ្គហណំ អកិរិយំ.

បញ្ចមំ.

២៣៨៧. សង្ឃេនាតិ ភិក្ខុនិសង្ឃេន. ឧបបរិក្ខិត្វាតិ អលជ្ជិភាវាទិំ ឧបបរិក្ខិត្វា. អលំ តាវាតិ ឯត្ថ ‘‘តេ អយ្យេ’’តិ សេសោ. វារិតាតិ ឯត្ថ ‘‘សាធូតិ បដិស្សុណិត្វា’’តិ សេសោ. ‘‘អលំ តាវ តេ, អយ្យេ, ឧបសម្បាទិតេនា’’តិ វារិតា ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា ឯត្ថ ឯតស្មិំ បវារណេ បច្ឆា ខីយតិ ‘‘អហមេវ នូន ពាលា, អហមេវ នូន អលជ្ជិនី’’តិអាទិនា អវណ្ណំ បកាសេតិ, ទោសតា បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា.

២៣៨៨. ឆន្ទទោសាទីហិ ¶ ករោន្តិយាតិ ឯត្ថ ‘‘បកតិយា’’តិ សេសោ. បកតិយា ឆន្ទទោសាទីហិ អគតិគមនេហិ និវារណំ ករោន្តិយា សចេ ឧជ្ឈាយតិ, ន ទោសោតិ យោជនា.

ឆដ្ឋំ.

២៣៨៩-៩០. លទ្ធេ ¶ ចីវរេតិ សិក្ខាមានាយ ‘‘សចេ មេ ត្វំ, អយ្យេ, ចីវរំ ទស្សសិ, ឯវាហំ តំ វុដ្ឋាបេស្សាមី’’តិ វត្វា យាចិតេ តស្មិំ ចីវរេ លទ្ធេ. បច្ឆាតិ ចីវរលាភតោ បច្ឆា. អសន្តេ អន្តរាយិកេតិ ទសន្នំ អន្តរាយានំ អញ្ញតរស្មិំ អន្តរាយេ អវិជ្ជមានេ. វុដ្ឋាបេស្សាមិនាហន្តិ អហំ តំ ន សមុដ្ឋាបេស្សាមីតិ ធុរនិក្ខេបនេ តស្សា បាចិត្តិយំ ហោតីតិ យោជនា.

២៣៩១. ឥទន្តិ ឥទំ សិក្ខាបទំ. អវុដ្ឋាបនេន អក្រិយំ.

សត្តមំ.

២៣៩២. អដ្ឋមន្តិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី សិក្ខមានំ ‘សចេ មំ ត្វំ, អយ្យេ, ទ្វេ វស្សានិ អនុពន្ធិស្សសិ, ឯវាហំ តំ វុដ្ឋាបេស្សាមី’’តិអាទិ (បាចិ. ១១៥៥) សិក្ខាបទំ. នវមេតិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី បុរិសសំសដ្ឋំ កុមារកសំសដ្ឋំ ចណ្ឌិំ សោកាវាសំ សិក្ខមានំ វុដ្ឋាបេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១១៥៩) វុត្តសិក្ខាបទេ. ‘‘វត្តព្ពំ នត្ថី’’តិ ឥទំ សទ្ទត្ថវិសេសមន្តរេន វិនិច្ឆយស្ស សុវិញ្ញេយ្យត្តា វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘ឧត្តានមេវិទ’’ន្តិ.

សទ្ទត្ថោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – បុរិសសំសដ្ឋន្តិ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សេន បុរិសេន អននុលោមិកេន កាយវចីកម្មេន សំសដ្ឋំ. កុមារកសំសដ្ឋន្តិ ឩនវីសតិវស្សេន កុមារេន តថេវ សំសដ្ឋំ. ចណ្ឌិន្តិ កោធនំ. សោកាវាសន្តិ សង្កេតំ កត្វា ¶ អាគច្ឆមានា បុរិសានំ អន្តោ សោកំ បវេសេតីតិ សោកាវាសា, តំ សោកាវាសំ. អថ វា ឃរំ វិយ ឃរសាមិកា, អយម្បិ បុរិសសមាគមំ អលភមានា សោកំ អាវិសតិ, ឥតិ យំ អាវិសតិ, ស្វាស្សា អាវាសោ ហោតីតិ សោកាវាសា. តេនេវស្ស បទភាជនេ ‘‘សោកាវាសា នាម បរេសំ ទុក្ខំ ឧប្បាទេតិ, សោកំ អាវិសតី’’តិ (បាចិ. ១១៦០) ទ្វេធា អត្ថោ វុត្តោ. បាចិត្តិយន្តិ ឯវរូបំ វុដ្ឋាបេន្តិយា វុត្តនយេនេវ កម្មវាចាបរិយោសានេ ឧបជ្ឈាយាយ បាចិត្តិយំ.

២៣៩៣. ‘‘នត្ថិ អជានន្តិយា’’តិ បច្ឆេទោ, សិក្ខមានាយ បុរិសសំសដ្ឋាទិភាវំ អជានន្តិយាតិ អត្ថោ.

អដ្ឋមនវមានិ.

២៣៩៤. វិជាតមាតរា ¶ វា ជនកបិតរា វា សាមិនា បរិគ្គាហកសាមិនា វា នានុញ្ញាតំ ឧបសម្បទត្ថាយ អននុញ្ញាតំ តំ សិក្ខមានំ វុដ្ឋាបេន្តិយា តស្សា បាចិត្តិយាបត្តិ សិយាតិ យោជនា.

២៣៩៥. ន ភិក្ខុនាតិ ភិក្ខុនា ទ្វិក្ខត្តុំ ន បុច្ឆិតព្ពំ, សកិមេវ បុច្ឆិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘ភិក្ខុនីហិ ទ្វិក្ខត្តុំ អាបុច្ឆិតព្ពំ បព្ពជ្ជាកាលេ ច ឧបសម្បទាកាលេ ច, ភិក្ខូនំ បន សកិំ អាបុច្ឆិតេបិ វដ្ដតី’’តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ១១៦២).

២៣៩៦-៧. អត្ថិតន្តិ អត្ថិភាវំ. ចតូហិ សមុដ្ឋាតិ, ចត្តារិ វា សមុដ្ឋានានិ ឯតស្សាតិ ចតុសមុដ្ឋានំ. កតមេហិ ចតូហិ សមុដ្ឋាតីតិ អាហ ‘‘វាចតោ…បេ… កាយវាចាទិតោបិ ចា’’តិ. កថំ វាចាទីហិ ចតូហិ សមុដ្ឋាតិ? អព្ភានកម្មាទីសុ កេនចិទេវ ករណីយេន ខណ្ឌសីមាយំ និសិន្នា ¶ ‘‘បក្កោសថ សិក្ខមានំ, ឥធេវ នំ ឧបសម្បាទេស្សាមា’’តិ ឧបសម្បាទេតិ, ឯវំ វាចតោ សមុដ្ឋាតិ. ‘‘ឧបស្សយតោ បដ្ឋាយ ឧបសម្បាទេស្សាមី’’តិ វត្វា ខណ្ឌសីមំ គច្ឆន្តិយា កាយវាចតោ សមុដ្ឋាតិ. ទ្វីសុបិ ឋានេសុ បណ្ណត្តិំ ជានិត្វា វីតិក្កមំ ករោន្តិយា វាចាចិត្តតោ, កាយវាចាចិត្តតោ ច សមុដ្ឋាតិ. ឧបសម្បាទនំ ក្រិយំ, អនាបុច្ឆនំ អក្រិយំ.

ទសមំ.

២៣៩៨. ឯត្ថ ឥមស្មិំ សាសនេ យា ភិក្ខុនី បារិវាសិកេន ឆន្ទទានេន សិក្ខមានំ សចេ វុដ្ឋាបេតិ, តស្សា បាចិត្តិយំ សិយាតិ យោជនា. តត្ថ បារិវាសិកេន ឆន្ទទានេនាតិ ចតុព្ពិធំ បារិវាសិយំ បរិសបារិវាសិយំ, រត្តិបារិវាសិយំ, ឆន្ទបារិវាសិយំ, អជ្ឈាសយបារិវាសិយន្តិ.

តត្ថ បរិសបារិវាសិយំ នាម ភិក្ខូ កេនចិទេវ ករណីយេន សន្និបតិតា ហោន្តិ, អថ មេឃោ វា ឧដ្ឋហតិ, ឧស្សារណា វា ករីយតិ, មនុស្សា វា អជ្ឈោត្ថរន្តា អាគច្ឆន្តិ, ភិក្ខូ ‘‘អនោកាសោ អយំ, អញ្ញត្រ គច្ឆាមា’’តិ ឆន្ទំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ ឧដ្ឋហន្តិ. ឥទំ បរិសបារិវាសិយំ. កិញ្ចាបិ បរិសបារិវាសិយំ, ឆន្ទស្ស បន អវិស្សដ្ឋត្តា កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ.

បុន ¶ ភិក្ខូ ‘‘ឧបោសថាទីនិ ករិស្សាមា’’តិ រត្តិំ សន្និបតិត្វា ‘‘យាវ សព្ពេ សន្និបតន្តិ, តាវ ធម្មំ សុណិស្សាមា’’តិ ឯកំ អជ្ឈេសន្តិ, តស្មិំ ធម្មកថំ កថេន្តេយេវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ. សចេ ‘‘ចាតុទ្ទសិកំ ឧបោសថំ ករិស្សាមា’’តិ និសិន្នា, ‘‘បន្នរសោ’’តិ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន្នរសិកំ កាតុំ ¶ និសិន្នា, បាដិបទេ អនុបោសថេ ឧបោសថំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. អញ្ញំ បន សង្ឃកិច្ចំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឥទំ បន រត្តិបារិវាសិយំ នាម.

បុន ភិក្ខូ ‘‘កិញ្ចិទេវ អព្ភានាទិសង្ឃកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ និសិន្នា ហោន្តិ, តត្រេកោ នក្ខត្តបាឋកោ ភិក្ខុ ឯវំ វទតិ ‘‘អជ្ជ នក្ខត្តំ ទារុណំ, មា ឥទំ កម្មំ ករោថា’’តិ, តេ តស្ស វចនេន ឆន្ទំ វិស្សជ្ជេត្វា តត្ថេវ និសិន្នា ហោន្តិ, អថញ្ញោ អាគន្ត្វា –

‘‘នក្ខត្តំ បដិមានេន្តំ, អត្ថោ ពាលំ ឧបច្ចគា’’តិ. (ជា. ១.១.៤៩) –

វត្វា ‘‘កិំ នក្ខត្តេន, ករោថា’’តិ វទតិ. ឥទំ ឆន្ទបារិវាសិយញ្ចេវ អជ្ឈាសយបារិវាសិយញ្ច. ឯតស្មិំ បារិវាសិយេ បុន ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ អនាហរិត្វា កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘បារិវាសិកេន ឆន្ទទានេនា’’តិ.

បាចិត្តិយំ សិយាតិ ឯវំ វុដ្ឋាបេន្តិយា វុត្តនយេនេវ កម្មវាចាបរិយោសានេ បាចិត្តិយំ សិយាតិ អត្ថោ.

២៣៩៩. ឆន្ទំ អវិហាយ វា អវិស្សជ្ជេត្វាវ អវុដ្ឋិតាយ បរិសាយ តុ យថានិសិន្នាយ បរិសាយ វុដ្ឋាបេន្តិយា អនាបត្តីតិ យោជនា. វា-សទ្ទោ ឯវការត្ថោ.

ឯកាទសមំ.

២៤០០. ទ្វាទសេតិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី អនុវស្សំ វុដ្ឋាបេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១១៧១) សិក្ខាបទេ. តេរសេតិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី ឯកំ វស្សំ ទ្វេ វុដ្ឋាបេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១១៧៥) សិក្ខាបទេ.

ទ្វាទសមតេរសមានិ.

កុមារិភូតវគ្គោ អដ្ឋមោ.

២៤០១. អគិលានាតិ ¶ ¶ ឆត្តុបាហនេន វូបសមេតព្ពរោគរហិតា. យថាហ ‘‘អគិលានា នាម យស្សា វិនា ឆត្តុបាហនា ផាសុ ហោតី’’តិ. ឆត្តញ្ច ឧបាហនា ច ឆត្តុបាហនំ. តត្ថ ឆត្តំ វុត្តលក្ខណំ, ឧបាហនា វក្ខមានលក្ខណា. ធារេយ្យាតិ ឧភយំ ឯកតោ ធារេយ្យ. វិសុំ ធារេន្តិយា ហិ ទុក្កដំ វក្ខតិ.

២៤០២. ទិវសន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. សចេ ធារេតីតិ យោជនា.

២៤០៣. កទ្ទមាទីនីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន មហាវាលុកាទីនំ គហណំ.

២៤០៤. សចេ គច្ឆតីតិ សម្ពន្ធោ. ទិស្វា គច្ឆាទិកន្តិ ឆត្តេ លគ្គនយោគ្គំ នីចតរំ គច្ឆាទិកំ ទិស្វា. អាទិ-សទ្ទេន គុម្ពាទីនំ គហណំ. ទុក្កដន្តិ ឧបាហនមត្តស្សេវ ធារណេ ទុក្កដំ.

២៤០៥. អបនាមេត្វាតិ សីសតោ អបនាមេត្វា. ឱមុញ្ចិត្វាតិ បាទតោ ឱមុញ្ចិត្វា. ហោតិ បាចិត្តិយន្តិ បុន បាចិត្តិយំ ហោតិ.

២៤០៦. បយោគគណនាយេវាតិ ឆត្តុបាហនស្ស អបនេត្វា អបនេត្វា ឯកតោ ធារណបយោគគណនាយ. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ ‘‘អគិលានា អគិលានសញ្ញា, វេមតិកា, គិលានសញ្ញា ឆត្តុបាហនំ ធារេតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១១៨១) ឯវំ តិកបាចិត្តិយំ វុត្តំ. ‘‘គិលានា អគិលានសញ្ញា, គិលានា វេមតិកា, ឆត្តុបាហនំ ធារេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ១១៨២) ឯវំ ទ្វិកទុក្កដំ តថេវ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ.

២៤០៧. យត្ថ ¶ ភិក្ខូ វា ភិក្ខុនិយោ វា និវសន្តិ, តស្មិំ អារាមេ វា ឧបចារេ វា អបរិក្ខិត្តស្ស អារាមស្ស ឧបចារេ វា. អាបទាសូតិ រដ្ឋភេទាទិអាបទាសុ.

បឋមំ.

២៤០៨. ភិក្ខុនិយាតិ ឯត្ថ ‘‘អគិលានាយា’’តិ សេសោ, បាទេន គន្តុំ សមត្ថាយ អគិលានាយ ¶ ភិក្ខុនិយាតិ អត្ថោ. យថាហ ‘‘អគិលានា នាម សក្កោតិ បទសា គន្តុ’’ន្តិ (បាចិ. ១១៨៧). យានំ នាម រថាទិ, តំ ហេដ្ឋា វុត្តសរូបមេវ.

២៤០៩. អាបទាសូតិ រដ្ឋភេទាទិអាបទាសុ. ឆត្តុបាហនសិក្ខាបទេ អារាមេ, អារាមូបចារេ ច អនាបត្តិ វុត្តា, ឥធ តថា អវុត្តត្តា សព្ពត្ថាបិ អាបត្តិយេវ វេទិតព្ពា.

ទុតិយំ.

២៤១០. ‘‘យំ កិញ្ចិបិ កដូបិយ’’ន្តិ ឥទំ ‘‘សង្ឃាណិ’’ន្តិ ឯតស្ស អត្ថបទំ. យថាហ – ‘‘សង្ឃាណិ នាម យា កាចិ កដូបគា’’តិ. សង្ឃាណិ នាម មេខលាទិកដិបិឡន្ធនំ. កដូបិយន្តិ កដិប្បទេសោបគំ.

២៤១២. កដិសុត្តំ នាម កដិយំ បិឡន្ធនរជ្ជុសុត្តកំ.

២៤១៣. ឥធ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ ចិត្តំ អកុសលំ, ឥទំ បន សិក្ខាបទំ លោកវជ្ជំ, ឥតិ ឥទំ ឧភយមេវ វិសេសតា បុរិមសិក្ខាបទតោ ឥមស្ស នានាករណំ.

តតិយំ.

២៤១៤. សីសូបគាទិសុ ¶ យំ កិញ្ចិ សចេ យា ធារេតិ, តស្សា តស្ស វត្ថុស្ស គណនាយ អាបត្តិយោ សិយុន្តិ យោជនា. សីសំ ឧបគច្ឆតីតិ សីសូបគំ, សីសេ បិឡន្ធនារហន្តិ អត្ថោ. អាទិ-សទ្ទេន គីវូបគាទីនំ គហណំ. យថាហ – ‘‘ឥត្ថាលង្ការោ នាម សីសូបគោ គីវូបគោ ហត្ថូបគោ បាទូបគោ កដូបគោ’’តិ.

២៤១៥. ន ច ទោសោតិ យោជនា. ‘‘សទិសន្តិ បរិទីបិត’’ន្តិ វត្តព្ពេ ឥតិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ.

ចតុត្ថំ.

២៤១៦. យេន ¶ កេនចិ គន្ធេនាតិ ចន្ទនតគរាទិនា យេន កេនចិ គន្ធកក្កេន. សវណ្ណាវណ្ណកេន ចាតិ វណ្ណេន សហ វត្តតីតិ សវណ្ណកំ, ហលិទ្ទិកក្កាទិ, នត្ថិ ឯតស្ស ឧព្ពដ្ដនបច្ចយា ទិស្សមានោ វណ្ណវិសេសោតិ អវណ្ណកំ, សាសបកក្កាទិ, សវណ្ណកញ្ច អវណ្ណកញ្ច សវណ្ណាវណ្ណកំ, តេន សវណ្ណាវណ្ណកេន ច. ឧព្ពដ្ដេត្វា ន្ហាយន្តិយា ន្ហានោសានេ បាចិត្តិយាបត្តិ បកាសិតាតិ យោជនា.

២៤១៧. សព្ពបយោគេតិ សព្ពស្មិំ បុព្ពបយោគេ. អាពាធបច្ចយាតិ ទទ្ទុកុដ្ឋាទិរោគបច្ចយា.

២៤១៨. ឆដ្ឋន្តិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី វាសិតកេន បិញ្ញាកេន នហាយេយ្យ, បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បាចិ. ១២០៣) សិក្ខាបទំ.

បញ្ចមឆដ្ឋានិ.

២៤១៩. យា បន ភិក្ខុនី អញ្ញាយ ភិក្ខុនិយា សចេ ឧព្ពដ្ដាបេយ្យ វា សម្ពាហាបេយ្យ វា, តស្សា ភិក្ខុនិយា តថា បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា.

២៤២០. ឯត្ថ ¶ ឥមស្មិំ ឧព្ពដ្ដនេ, សម្ពាហនេ ច ហត្ថំ អមោចេត្វា ឧព្ពដ្ដនេ ឯកា អាបត្តិ សិយា, ហត្ថំ មោចេត្វា មោចេត្វា ឧព្ពដ្ដនេ បយោគគណនាយ សិយាតិ យោជនា.

២៤២១. អាបទាសូតិ ចោរភយាទីហិ សរីរកម្បនាទីសុ. គិលានាយាតិ អន្តមសោ មគ្គគមនបរិស្សមេនាបិ អាពាធិកាយ.

២៤២២. អដ្ឋមសិក្ខាបទេ ‘‘សិក្ខមានាយា’’តិ ច នវមសិក្ខាបទេ ‘‘សាមណេរិយា’’តិ ច ទសមសិក្ខាបទេ ‘‘គិហិនិយា’’តិ ច វិសេសំ វជ្ជេត្វា អវសេសវិនិច្ឆយោ សត្តមេនេវ សមានោតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘អដ្ឋមាទីនិ តីណិបី’’តិ.

សត្តមដ្ឋមនវមទសមានិ.

២៤២៣. អន្តោឧបចារស្មិន្តិ ¶ ទ្វាទសរតនព្ភន្តរេ. ‘‘ភិក្ខុស្ស បុរតោ’’តិ ឥទំ ឧបលក្ខណំ. តស្មា បុរតោ វា ហោតុ បច្ឆតោ វា បស្សតោ វា, សមន្តតោ ទ្វាទសរតនព្ភន្តរេតិ និទស្សនបទមេតំ. ឆមាយបីតិ អនន្តរហិតាយ ភូមិយាបិ. យា និសីទេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. ន វដ្ដតិ បាចិត្តិយាបត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ.

២៤២៤. តិកបាចិត្តិយំ វុត្តន្តិ អនាបុច្ឆិតេ អនាបុច្ឆិតសញ្ញា, វេមតិកា, អាបុច្ឆិតសញ្ញាតិ តីសុ វិកប្បេសុ បាចិត្តិយត្តយំ វុត្តំ. អាបុច្ឆិតេ អនាបុច្ឆិតសញ្ញា, វេមតិកា វា ភិក្ខុស្ស បុរតោ និសីទេយ្យាតិ វិកប្បទ្វយេ ទុក្កដទ្វយំ ហោតិ. អាបទាសូតិ រដ្ឋភេទាទិអាបទាសុ. អាបុច្ឆិតុញ្ច ឋាតុញ្ច អសក្កោន្តិយា គិលានាយ.

២៤២៥. និបជ្ជនំ ក្រិយំ. អនាបុច្ឆនំ អក្រិយំ.

ឯកាទសមំ.

២៤២៦. ឱកាសោ ¶ កតោ យេន សោ ឱកាសកតោ, ន ឱកាសកតោ អនោកាសកតោ, តំ, អកតោកាសន្តិ អត្ថោ, ‘‘អសុកស្មិំ នាម ឋានេ បុច្ឆាមី’’តិ អត្តនា បុច្ឆិតព្ពវិនយាទីនំ នាមំ គហេត្វា ឱកាសំ ការាបនកាលេ អធិវាសនវសេន អកតោកាសន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ទោសតាតិ បាចិត្តិយាបត្តិ. ឯកស្មិំ បិដកេ ឱកាសំ ការាបេត្វា អញ្ញស្មិំ បិដកេ បញ្ហំ បុច្ឆន្តិយាបិ បាចិត្តិយំ ហោតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘វិនយេ ចា’’តិអាទិ.

បុច្ឆន្តិយាបិ ចាតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន ‘‘អភិធម្មំ បុច្ឆន្តិយាបី’’តិ ឥទញ្ច អនុត្តសមុច្ចយត្ថេន ច-សទ្ទេន ‘‘សុត្តន្តេ ឱកាសំ ការាបេត្វា វិនយំ វា អភិធម្មំ វា បុច្ឆតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស. អភិធម្មេ ឱកាសំ ការាបេត្វា សុត្តន្តំ វា វិនយំ វា បុច្ឆតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ ឥទញ្ច សង្គហិតំ.

២៤២៧. អនោទិស្សាតិ ‘‘អសុកស្មិំ នាម បុច្ឆាមី’’តិ ឯវំ អនិយមេត្វា កេវលំ ‘‘បុច្ឆិតព្ពំ អត្ថិ, បុច្ឆាមិ អយ្យា’’តិ ឯវំ វត្វា.

ទ្វាទសមំ.

២៤២៨-៩. សំកច្ចិកន្តិ ¶ ថនវេឋនចីវរំ, តំ បន បារុបន្តិយា អធក្ខកំ ឧព្ភនាភិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តិយា បារុបិតព្ពំ. តេនាហ មាតិកដ្ឋកថាយំ ‘‘អសំកច្ចិកាតិ អធក្ខកឧព្ភនាភិមណ្ឌលសង្ខាតស្ស សរីរស្ស បដិច្ឆាទនត្ថំ អនុញ្ញាតសំកច្ចិកចីវររហិតា’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. អសំកច្ចិកសិក្ខាបទវណ្ណនា). ‘‘សំកច្ចិកាយ បមាណំ តិរិយំ ទិយឌ្ឍហត្ថន្តិ បោរាណគណ្ឋិបទេ វុត្ត’’ន្តិ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ១២២៤-១២២៦) វជិរពុទ្ធិត្ថេរោ. បរិក្ខេបោក្កមេតិ បរិក្ខេបស្ស អន្តោបវេសនេ. ឧបចារោក្កមេបីតិ ¶ អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស ទុតិយលេឌ្ឌុបាតព្ភន្តរបវេសនេបិ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ឯសេវ នយោតិ ‘‘បឋមេ បាទេ ទុក្កដំ, ទុតិយេ បាចិត្តិយ’’ន្តិ យថាវុត្តោយេវ នយោ មតោ វិញ្ញាតោតិ អត្ថោ.

២៤៣០. អាបទាសុបីតិ មហគ្ឃំ ហោតិ សំកច្ចិកំ, បារុបិត្វា គច្ឆន្តិយា ច ឧបទ្ទវោ ឧប្បជ្ជតិ, ឯវរូបាសុ អាបទាសុ អនាបត្តិ.

២៤៣១. សេសន្តិ ឥធ សរូបតោ អទស្សិតញ្ច. វុត្តនយេនេវាតិ មាតិកាបទភាជនាទីសុ វុត្តនយេនេវ. សុនិបុណស្មិំ ធម្មជាតំ, អត្ថជាតញ្ច វិភាវេតិ វិវិធេនាការេន បកាសេតីតិ វិភាវី, តេន វិភាវិនា.

តេរសមំ.

ឆត្តុបាហនវគ្គោ នវមោ.

ឯវំ នវហិ វគ្គេហិ ភិក្ខុនីនំ ភិក្ខូហិ អសាធារណានិ ឆន្នវុតិ សិក្ខាបទានិ ទស្សេត្វា ឥតោ បរេសុ មុសាវាទវគ្គាទីសុ សត្តសុ វគ្គេសុ ភិក្ខូហិ សាធារណសិក្ខាបទានិ ភិក្ខុបាតិមោក្ខវិនិច្ឆយកថាយ វុត្តនយេនេវ វេទិតព្ពានីតិ តានិ ឥធ ន ទស្សិតានិ.

សព្ពានេវ ភិក្ខុនីនំ ខុទ្ទកេសុ ឆន្នវុតិ, ភិក្ខូនំ ទ្វេនវុតីតិ អដ្ឋាសីតិសតំ សិក្ខាបទានិ. តតោ បរំ សកលំ ភិក្ខុនិវគ្គំ, បរម្បរភោជនំ, អនតិរិត្តភោជនំ, អនតិរិត្តេន អភិហដ្ឋុំ បវារណំ, បណីតភោជនវិញ្ញត្តិ, អចេលកសិក្ខាបទំ, ទុដ្ឋុល្លបអច្ឆាទនំ, ឩនវីសតិវស្សឧបសម្បាទនំ, មាតុគាមេន សទ្ធិំ សំវិធាយ អទ្ធានគមនំ, រាជន្តេបុរប្បវេសនំ ¶ , សន្តំ ¶ ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆា វិកាលេ គាមប្បវេសនំ, និសីទនំ, វស្សិកសាដិកន្តិ ឥមានិ ពាវីសតិ សិក្ខាបទានិ អបនេត្វា សេសានិ សតញ្ច ឆសដ្ឋិ ច សិក្ខាបទានិ ភិក្ខុនិបាតិមោក្ខុទ្ទេសមគ្គេន ឧទ្ទិដ្ឋានីតិ វេទិតព្ពានិ.

តត្រាយំ សង្ខេបតោ អសាធារណសិក្ខាបទេសុ សមុដ្ឋានវិនិច្ឆយោ – គិរគ្គសមជ្ជា, ចិត្តាគារសិក្ខាបទំ, សង្ឃាណិ, ឥត្ថាលង្ការោ, គន្ធវណ្ណកោ, វាសិតកបិញ្ញាកោ, ភិក្ខុនិអាទីហិ ឧម្មទ្ទនបរិមទ្ទនានីតិ ឥមានិ ទស សិក្ខាបទានិ អចិត្តកានិ, លោកវជ្ជានិ, អកុសលចិត្តានិ. អយំ បនេត្ថ អធិប្បាយោ – វិនាបិ ចិត្តេន អាបជ្ជិតព្ពត្តា អចិត្តកានិ, ចិត្តេ បន សតិ អកុសលេនេវ អាបជ្ជិតព្ពត្តា លោកវជ្ជានិ ចេវ អកុសលចិត្តានិ ច. អវសេសានិ អចិត្តកានិ បណ្ណត្តិវជ្ជានេវ. ចោរិវុដ្ឋាបនំ, គាមន្តរំ, អារាមសិក្ខាបទំ, គព្ភិនិវគ្គេ អាទិតោ បដ្ឋាយ សត្ត, កុមារិភូតវគ្គេ អាទិតោ បដ្ឋាយ បញ្ច, បុរិសសំសដ្ឋំ, បារិវាសិយឆន្ទទានំ, អនុវស្សវុដ្ឋាបនំ, ឯកន្តរិកវុដ្ឋាបនន្តិ ឥមានិ ឯកូនវីសតិ សិក្ខាបទានិ សចិត្តកានិ, បណ្ណត្តិវជ្ជានិ. អវសេសានិ សចិត្តកានិ លោកវជ្ជានេវាតិ.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

បាចិត្តិយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

បាដិទេសនីយកថាវណ្ណនា

២៤៣២. ឯវំ បាចិត្តិយវិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បាដិទេសនីយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អគិលានា’’តិអាទិ. យា បន ភិក្ខុនី ¶ អគិលានា សយំ អត្តនា វិញ្ញត្តិយា លទ្ធំ សប្បិំ សចេ ‘‘ភុញ្ជិស្សាមី’’តិ គណ្ហតិ, តស្សា ឯវំ គហណេ ទុក្កដំ បរិទីបិតន្តិ យោជនា. តត្ថ យស្សា វិនា សប្បិនា ផាសុ ហោតិ, សា អគិលានា នាម. សប្បិន្តិ បុព្ពេ វុត្តវិនិច្ឆយំ បាឡិអាគតំ គោសប្បិអាទិកមេវ.

២៤៣៣. តិបាដិទេសនីយន្តិ អគិលានា អគិលានសញ្ញា, វេមតិកា, គិលានសញ្ញាតិ តីសុ ¶ វិកប្បេសុ តីណិ បាដិទេសនីយានិ. គិលានា ទ្វិកទុក្កដន្តិ គិលានាយ ទ្វិកទុក្កដំ. គិលានា អគិលានសញ្ញា, វេមតិកា វាតិ ទ្វីសុ វិកប្បេសុ ទ្វេ ទុក្កដានិ.

២៤៣៤-៥. គិលានា ហុត្វា សប្បិំ វិញ្ញាបេត្វា បច្ឆា វូបសន្តគេលញ្ញា ហុត្វា សេវន្តិយា បរិភុញ្ជន្តិយាបិ ច គិលានាយ អវសេសំ បរិភុញ្ជន្តិយា វា ញាតកាទិតោ ញាតកបវារិតដ្ឋានតោ វិញ្ញត្តំ ភុញ្ជន្តិយា វា អញ្ញស្សត្ថាយ វិញ្ញត្តំ បរិភុញ្ជន្តិយា វា អត្តនោ ធនេន គហិតំ ភុញ្ជន្តិយា វា ឧម្មត្តិកាយ វា អនាបត្តីតិ យោជនា.

បឋមំ.

២៤៣៦. សេសេសុ ទុតិយាទីសូតិ ‘‘យា បន ភិក្ខុនី អគិលានា តេលំ…បេ… មធុំ…បេ… ផាណិតំ…បេ… មច្ឆំ…បេ… មំសំ…បេ… ខីរំ…បេ… ទធិំ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជេយ្យ, បដិទេសេតព្ពំ តាយ ភិក្ខុនិយា គារយ្ហំ អយ្យេ ធម្មំ អាបជ្ជិំ អសប្បាយំ បាដិទេសនីយំ, តំ បដិទេសេមី’’តិ (បាចិ. ១២៣៦) ឯវំ ទុតិយាទីសុ សត្តសុ បាដិទេសនីយេសុ. នត្ថិ កាចិ វិសេសតាតិ តេលាទិបទានិ វិនា អញ្ញោ កោចិ វិសេសោ នត្ថីតិ អត្ថោ.

២៤៣៧. បាឡិយំ ¶ អនាគតេសុ សព្ពេសុ សប្បិអាទីសុ អដ្ឋសុ អញ្ញតរំ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជន្តិយាបិ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

បាដិទេសនីយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

សិក្ខាករណីយកថាវណ្ណនា

២៤៣៨. បាដិទេសនីយានន្តរំ ឧទ្ទិដ្ឋានិ បញ្ចសត្តតិ សេខិយានិ មហាវិភង្គេ វុត្តវិនិច្ឆយានេវាតិ តទេវ អតិទិសន្តោ អាហ ‘‘សេខិយា បន យេ ធម្មា’’តិអាទិ. យេ បន បញ្ចសត្តតិ ¶ សេខិយា ធម្មា បាដិទេសនីយានន្តរំ ឧទ្ទិដ្ឋា, តេសំ អត្ថវិនិច្ឆយោ មហាវិភង្គេ វុត្តោវាតិ យោជនា, អត្ថិកេហិ តតោវ គហេតព្ពោ, ន បុន ឥធ ទស្សេស្សាមីតិ អធិប្បាយោ.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

សិក្ខាករណីយកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៤៣៩-៤០. សវិភង្គានំ ឧភតោវិភង្គសហិតានំ ឧភតោបាតិមោក្ខានំ ភិក្ខូនំ, ភិក្ខុនីនញ្ច បាតិមោក្ខានំ អដ្ឋកថាសារោ សព្ពដ្ឋកថានំ សារភូតោ យោ សោ អត្ថោ វិសេសតោ សមន្តបាសាទិកាយំ វុត្តោ. តំ សព្ពំ សារភូតំ អត្ថំ សមាទាយ យោ វិនយស្សវិនិច្ឆយោ ភិក្ខូនំ, ភិក្ខុនីនញ្ច ហិតត្ថាយ មយា កតោ វិរចិតោតិ សម្ពន្ធោ.

២៤៤១. នោ អម្ហាកំ បដិភាណជំ បដិភាណតោ ជាតំ ឥមំ តុ ឥមំ វិនយវិនិច្ឆយំ បន យេ ជន្តុនោ សត្តា សុណន្តិ ¶ , តេ ជន្តុនោ ជនស្ស សត្តលោកស្ស ហិតេ អធិសីលសិក្ខាបកាសកត្តា ឧបការកេ សុមតស្ស សោភណន្តិ ពុទ្ធាទីហិ មតស្ស, សោភណេហិ វា ពុទ្ធាទីហិ មតស្ស បដិវិទ្ធស្ស អមតមហានិព្ពានស្ស អយនេ អញ្ជសភូតេ ជនស្ស តាយនេ កាយិកវាចសិកវីតិក្កមបដិបក្ខត្តា អបាយភយនិវារណដ្ឋេន តាណភូតេ វិនយេ វិនយបិដកេ បកតញ្ញុនោ យថាសភាវំ ជានន្តា តញ្ញុនោ ភវន្តិ តំ តំ កប្បិយាកប្បិយំ សេវិតព្ពាសេវិតព្ពំ ជានន្តា ភវន្តេវាតិ អត្ថោ.

២៤៤២. ពហវោ សារភូតា នយា ឯត្ថាតិ ពហុសារនយោ, តស្មិំ ពហុសារនយេ. បរមេ ឧត្តមេ វិនយេ វិនយបិដកេ វិសារទតំ វេសារជ្ជំ អសំហីរញាណំ អភិបត្ថយតា វិសេសតោ ឥច្ឆន្តេន ពុទ្ធិមតា ញាណាតិសយមន្តេន យតិនា សព្ពកាលំ តិវិធសិក្ខាបរិបូរណេ អសិថិលបវត្តសម្មាវាយាមេន ភិក្ខុនា ឥមស្មិំ វិនយវិនិច្ឆយេ បរមា ឧត្តរិតរា មហតី អាទរតា ករណីយតមា វិសេសេន កាតព្ពាយេវាតិ អត្ថោ.

២៤៤៣. ឥច្ចេវំ សីលវិសុទ្ធិសាធនេ វិនយបិដកេ វេសារជ្ជហេតុតាយ ឥមស្ស វិនយវិនិច្ឆយស្ស សីលវិសុទ្ធិអាទិសត្តវិសុទ្ធិបរម្បរាយ អធិគន្តព្ពស្ស អមតមហានិព្ពានស្ស បត្តិយាបិ មូលភូតតំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អវគច្ឆតី’’តិអាទិ.

យោ ¶ បន ភិក្ខុ អត្ថយុត្តំ មហតា បយោជនត្ថេន, អភិធេយ្យត្ថេន ច សមន្នាគតំ ឥមំ វិនយស្សវិនិច្ឆយំ អវគច្ឆតិ អវេច្ច យាថាវតោ ជានាតិ, សោ អបរម្បរំ មរណាភាវា អមរំ ជរាយាភាវា អជរំ រាគាទិកិលេសរជបដិបក្ខត្តា អរជំ អនេកប្បការរោគានំ អប្បវត្តិហេតុត្តា អរុជំ សន្តិបទំ សព្ពកិលេសទរថបរិឡាហានំ វូបសមហេតុត្តា ¶ សន្តិសង្ខាតំ និព្ពានបទំ អធិគច្ឆតិ សីលវិសុទ្ធិអាទិសត្តវិសុទ្ធិបរម្បរាយ គន្ត្វា បដិវិជ្ឈតីតិ យោជនា.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

ភិក្ខុនិវិភង្គកថាវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ខន្ធកកថា

មហាវគ្គោ

មហាខន្ធកកថា

បព្ពជ្ជាកថាវណ្ណនា

២៤៤៤. ឥច្ចេវំ ¶ ¶ នាតិសង្ខេបវិត្ថារវសេន វិភង្គទ្វយេ, តទដ្ឋកថាយ ច អាគតំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ខន្ធកាគតំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមារភន្តោ អាហ ‘‘សីលក្ខន្ធាទី’’តិអាទិ. តត្ថ សីលក្ខន្ធាទិយុត្តេនាតិ សីលសមាធិបញ្ញាវិមុត្តិវិមុត្តិញាណទស្សនសង្ខាតេហិ បញ្ចហិ ខន្ធេហិ គុណរាសីហិ យុត្តេន សមន្នាគតេន. សុភក្ខន្ធេនាតិ សុវណ្ណាលិង្គសទិសវដ្ដក្ខន្ធតាយ សុភោ សុន្ទរោ ខន្ធោ ឯតស្សាតិ សុភក្ខន្ធោ, ភគវា, តេន. ឥមិនា ពាត្តិំសលក្ខណានមេកទេសភូតស្ស សមវដ្ដក្ខន្ធតាលក្ខណស្ស បរិទីបកេន វចនេន លក្ខណាហារនយេន ពាត្តិំសលក្ខណាទិកា សព្ពាបិ រូបកាយសិរី សន្ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា.

ខន្ធកេតិ ខន្ធានំ សមូហោ ខន្ធកោ, ខន្ធានំ វា កាយនតោ ទីបនតោ ខន្ធកោ. ‘‘ខន្ធា’’តិ ចេត្ថ បព្ពជ្ជូបសម្បទាទិវិនយកម្មសង្ខាតា, ចារិត្តវារិត្តសិក្ខាបទសង្ខាតា ច បញ្ញត្តិយោ អធិប្បេតា. បព្ពជ្ជាទីនិ ហិ ភគវតា បញ្ញត្តត្តា ‘‘បញ្ញត្តិយោ’’តិ វុច្ចន្តិ. បញ្ញត្តិយញ្ច ខន្ធ-សទ្ទោ ទិស្សតិ ‘‘ទារុក្ខន្ធោ (សំ. និ. ៤.២៤១) អគ្គិក្ខន្ធោ (បដិ. ម. ១.១១៦) ឧទកក្ខន្ធោ’’តិអាទីសុ (អ. និ. ៦.៣៧) វិយ. អបិច ភាគរាសត្ថតា ¶ ចេត្ថ យុជ្ជតិយេវ តាសំ បញ្ញត្តីនំ ភាគសោ, រាសិតោ ច វិភត្តត្តា. តស្មិំ ខន្ធកេ. បិ-សទ្ទោ វុត្តាបេក្ខាយ បញ្ចសតិកសត្តសតិកក្ខន្ធកេ ទ្វេ វជ្ជេត្វា ¶ បព្ពជ្ជក្ខន្ធកាទិកេ ភិក្ខុនិខន្ធកបរិយោសានេ វីសតិវិធេ ខន្ធកេ វុត្តវិនិច្ឆយស្ស ឥធ វក្ខមានត្តា. តទេវ សន្ធាយាហ ‘‘ខន្ធកេបិ បវក្ខាមិ, សមាសេន វិនិច្ឆយ’’ន្តិ.

២៤៤៥. ‘‘មាតរា បិតរា’’តិ ឥមិនា ជនកាយេវ អធិប្បេតា. ‘‘ភណ្ឌុកម្មំ, សមណករណំ, បព្ពាជនន្តិ ច បរិយាយ-សទ្ទា’’តិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សង្ឃំ អបលោកេតុំ ភណ្ឌុកម្មាយា’’តិ (មហាវ. ៩៨) ឥមិស្សា បាឡិយា អដ្ឋកថាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៩៨) វុត្តំ. អាបុច្ឆិត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘សង្ឃ’’ន្តិ សេសោ.

២៤៤៦. វាវដោតិ បសុតោ, យុត្តបយុត្តោតិ អត្ថោ. ‘‘បព្ពាជេត្វា អានយ ឥតិ ចា’’តិ បទច្ឆេទោ. ឯត្ថ ច តិធា បព្ពាជនំ វេទិតព្ពំ កេសច្ឆេទនំ, កាសាយអច្ឆាទនំ, សរណទានន្តិ, ឥមានិ តីណិ ករោន្តោ ‘‘បព្ពាជេតី’’តិ វុច្ចតិ. តេសុ ឯកំ, ទ្វេ វាបិ ករោន្តោ តថា វោហរីយតិយេវ. តស្មា ‘‘បព្ពាជេត្វានយា’’តិ ឥមិនា កេសេ ឆិន្ទិត្វា កាសាយានិ អច្ឆាទេត្វា អានេហីតិ អយមត្ថោ ទីបិតោតិ ទដ្ឋព្ពោ.

២៤៤៧. អវុត្តោតិ ឧបជ្ឈាយេន អនុយ្យោជិតោ. សោ ទហរោ សចេ តំ សយមេវ កេសច្ឆេទនកាសាយច្ឆាទនេហិ បព្ពាជេតិ, វដ្ដតីតិ យោជនា.

២៤៤៨. តត្ថាតិ អត្តនោ សមីបេ. ខណ្ឌសីមំ នេត្វាតិ ភណ្ឌុកម្មារោចនបរិហារត្ថំ វុត្តំ. តេន សភិក្ខុកេ វិហារេ អញ្ញម្បិ ភិក្ខុំ ‘‘ឯតស្ស កេសេ ឆិន្ទា’’តិ វត្តុំ ន វដ្ដតិ. បព្ពាជេត្វាតិ កេសច្ឆេទនំ សន្ធាយ វទតិ.

២៤៥០. ‘‘បុរិសំ ¶ ភិក្ខុតោ អញ្ញោ, បព្ពាជេតិ ន វដ្ដតី’’តិ ឥទំ សរណទានំ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនេវាហ ‘‘សាមណេរោ’’តិអាទិ.

២៤៥១. ឧភិន្នម្បិ ថេរថេរីនំ ‘‘ឥមេហិ ចីវរេហិ ឥមំ អច្ឆាទេហី’’តិ អាណត្តិយា សាមណេរោបិ ¶ វា ហោតុ, តថា សាមណេរី វា ហោតុ, តេ ឧភោ សាមណេរសាមណេរី កាសាយានិ ទាតុំ លភន្តីតិ យោជនា.

២៤៥២-៤. បព្ពាជេន្តេន ភិក្ខុនាតិ ឯត្ថ ‘‘តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ ទត្វា’’តិ វត្តព្ពំ ឯវញ្ហិ កត្វា កេសាបនយនស្ស អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា. វុត្តញ្ហិ តត្ថ ‘‘អាវុសោ, សុដ្ឋុ ឧបធារេហិ, សតិំ ឧបដ្ឋាបេហីតិ វត្វា តចបញ្ចកកម្មដ្ឋានំ អាចិក្ខិតព្ពំ. អាចិក្ខន្តេន ច វណ្ណសណ្ឋានគន្ធាសយោកាសវសេន អសុចិជេគុច្ឆបដិក្កូលភាវំ, និជ្ជីវនិស្សត្តភាវំ វា បាកដំ ករោន្តេន អាចិក្ខិតព្ព’’ន្តិអាទិ. កិមត្ថមេវំ ករីយតីតិ ចេ? សចេ ឧបនិស្សយសម្បន្នោ ហោតិ, តស្ស ខុរគ្គេយេវ អរហត្តបាបុណនត្ថំ. វុត្តញ្ចេតំ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘យេ ហិ កេចិ ខុរគ្គេ អរហត្តំ បត្តា, សព្ពេ តេ ឯវរូបំ សវនំ លភិត្វា កល្យាណមិត្តេន អាចរិយេន ទិន្ននយំ និស្សាយ, នោ អនិស្សាយ, តស្មាស្ស អាទិតោវ ឯវរូបី កថា កថេតព្ពា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤).

ឯតេនេវ ព្យតិរេកតោ ឥតោ អញ្ញា អនិយ្យានិកកថា ន កថេតព្ពាតិ ទីបិតំ ហោតិ. គោមយាទិនាតិ គោមយចុណ្ណាទិនា. អាទិ-សទ្ទេន មត្តិកាទីនំ គហណំ. បីឡកា វាតិ ថុល្លបីឡកា វា. កច្ឆុ វាតិ សុខុមកច្ឆុ វា. និយំបុត្តន្តិ ¶ អត្តនោ បុត្តំ. ‘‘ភិក្ខុនា’’តិ ឥមស្ស បទស្ស ទូរត្តា ‘‘យតិនា’’តិ អាហ.

២៤៥៥-៦. កស្មា បន ឯវំ នហាបេតព្ពោតិ អាហ ‘‘ឯត្តកេនាបី’’តិអាទិ. សោតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខោ. ឧបជ្ឈាយកាទិសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន អាចរិយសមានុបជ្ឈាយកាទីនំ គហណំ. បាបុណន្តិ ហីតិ ឯត្ថ ហិ-សទ្ទោ យស្មា-បទត្ថេ វត្តតិ. យស្មា ឯត្តកេនាបិ ឧបជ្ឈាយាទីសុ សគារវោ ហោតិ, យស្មា ច ឯវរូបំ ឧបការំ លភិត្វា កុលបុត្តា ឧប្បន្នំ អនភិរតិំ បដិវិនោទេត្វា សិក្ខាយោ បរិបូរេត្វា និព្ពានំ បាបុណិស្សន្តិ, តស្មា ឯវរូបោ ឧបការោ កាតព្ពោតិ អត្ថោ.

២៤៥៨. ឯកតោតិ សព្ពានិ ចីវរានិ ឯកតោ កត្វា.

២៤៥៩. អថាតិ ¶ អធិការន្តរារម្ភេ និបាតោ. តស្ស ហត្ថេ អទត្វាបិ ឧបជ្ឈាយោ វា អាចរិយោ វាបិ សយមេវ តំ បព្ពជ្ជាបេក្ខំ អច្ឆាទេតិ, វដ្ដតីតិ យោជនា.

២៤៦០. អទិន្នចីវរស្ស អគ្គហេតព្ពត្តា អាហ ‘‘អបនេត្វា តតោ សព្ពំ, បុន ទាតព្ពមេវ ត’’ន្តិ. តតោតិ តស្ស សរីរតោ. តន្តិ ចីវរំ.

២៤៦១-២. ឯតទេវ អាហ ‘‘ភិក្ខុនា’’តិអាទិនា. អទិន្នំ ន វដ្ដតីតិ ឯត្ថ បព្ពជ្ជា ន រុហតីតិ វទន្តិ. តស្សេវ សន្តកំ វាបិ ចីវរំ អទិន្នំ ន វដ្ដតិ អត្តសន្តកេ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ អត្តនោ សន្តកេ ចីវរេ កា កថា វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ អត្ថោ. ភិក្ខូតិ យេ តត្ថ សន្និបតិតា. ការាបេត្វាន ឧក្កុដិន្តិ ឯត្ថ សព្ពធាត្វត្ថានុគតោ ករោតិ-សទ្ទោ គហិតោតិ ឧក្កុដិកំ និសីទាបេត្វាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ, ‘‘ឧក្កុដិក’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤) អដ្ឋកថាបាឋោ គាថាពន្ធសុខត្ថំ ឥធ ក-ការលោបេន និទ្ទិដ្ឋោ.

២៤៦៤. ឯកបទំ ¶ វាបីតិ ពុទ្ធមិច្ចាទិកំ ឯកម្បិ វា បទំ. ឯកក្ខរម្បិ វាតិ ពុការាទិអក្ខរេសុ ឯកម្បិ វា អក្ខរំ. បដិបាដិន្តិ ‘‘ពុទ្ធ’’មិច្ចាទិកំ បទបន្តិំ.

២៤៦៥. អកត្តព្ពប្បការន្តរំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តិក្ខត្តុំ យទិ វា’’តិអាទិ. តថា សេសេសូតិ យទិ វា ‘‘ធម្មំ សរណ’’ន្តិ តិក្ខត្តុំ ទេតិ, ‘‘សង្ឃំ សរណ’’ន្តិ យទិ វា តិក្ខត្តុំ ទេតិ, ឯវម្បិ តីណិ សរណានិ អទិន្នានេវ ហោន្តិ.

២៤៦៦. អនុនាសិកន្តានិ កត្វា ទាតព្ពានីតិ សម្ពន្ធោ. អនុនាសិកន្តំ កត្វា ទានកាលេ អន្តរាវិច្ឆេទំ អកត្វា ទាតព្ពានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកាពទ្ធានិ វា បនា’’តិ វុត្តំ. វិច្ឆិន្ទិត្វា បទបដិបាដិតោ ម-ការន្តំ កត្វា ទានសមយេ វិច្ឆេទំ កត្វា. មន្តានីតិ ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ ឥច្ចាទិនា ម-ការន្តានិ. ‘‘ពុទ្ធំ សរណំ គច្ឆាមី’’តិអាទិនា នយេន និគ្គហិតន្តមេវ កត្វា ន ទាតព្ពន្តិ ‘‘អថា’’តិ អាហ.

២៤៦៧. សុទ្ធិ នាម អាចរិយស្ស ញត្តិយា, កម្មវាចាយ ច ឧច្ចារណវិសុទ្ធិ. បព្ពជ្ជាតិ សាមណេរសាមណេរិបព្ពជ្ជា. ឧភតោសុទ្ធិយា វិនាតិ ឧភតោសុទ្ធិំ វិនា អាចរិយន្តេវាសីនំ ¶ ឧភិន្នំ តីសុ សរណត្តយទានគ្គហណេសុ ឧច្ចារណសុទ្ធិំ វិនា, ឯកស្សាបិ អក្ខរស្ស វិបត្តិសព្ភាវេ ន ហោតីតិ អត្ថោ.

២៤៦៨-៩. ‘‘បព្ពជ្ជាគុណមិច្ឆតា’’តិ ឥទំ ‘‘អាចរិយេន, អន្តេវាសិកេនា’’តិ បទទ្វយស្ស វិសេសនំ ទដ្ឋព្ពំ, អន្តេវាសិកស្ស បព្ពជ្ជាគុណំ ឥច្ឆន្តេន អាចរិយេន, អត្តនោ បព្ពជ្ជាគុណំ ឥច្ឆន្តេន អន្តេវាសិកេន ច ពុ-ទ្ធ-ការាទយោ វណ្ណា ពុ-ការ ធ-ការាទយោ វណ្ណា អក្ខរា ឋានករណសម្បទំ កណ្ឋតាលុមុទ្ធទន្តឱដ្ឋនាសិកាភេទំ ឋានសម្បទញ្ច ¶ អក្ខរុប្បត្តិសាធកតមជិវ្ហាមជ្ឈាទិករណសម្បទញ្ច អហាបេន្តេន អបរិហាបេន្តេន វត្តព្ពាតិ យោជនា. កស្មា ឥទមេវ ទឡ្ហំ កត្វា វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឯកវណ្ណវិនាសេនា’’តិអាទិ. ហិ-សទ្ទោ យស្មា-បទត្ថេ, យស្មា ឯកស្សាបិ វណ្ណស្ស វិនាសេន អនុច្ចារណេន វា ទុរុច្ចារណេន វា បព្ពជ្ជា ន រុហតិ, តស្មា ឯវំ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ.

២៤៧០. យទិ សិទ្ធាតិ សាសង្កវចនេន ឧភតោឧច្ចារណសុទ្ធិយា ទុក្ករត្តំ ទីបេត្វា ‘‘អប្បមត្តេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ ឧភិន្នំ អាចរិយន្តេវាសិកានំ អនុសិដ្ឋិ ទិន្នា ហោតិ. សរណគមនតោវាតិ អវធារណេន សាមណេរបព្ពជ្ជា ឧបសម្បទា វិយ ញត្តិចតុត្ថេន កម្មេន ន ហោតិ, ឥទានិបិ សរណគមនេនេវ សិជ្ឈតីតិ ទីបេតិ. ហិ-សទ្ទោ បសិទ្ធិយំ. យថាហ –

‘‘យស្មា សរណគមនេន ឧបសម្បទា បរតោ បដិក្ខិត្តា, តស្មា សា ឯតរហិ សរណគមនមត្តេនេវ ន រុហតិ. សាមណេរស្ស បព្ពជ្ជា បន យស្មា បរតោបិ ‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឥមេហិ តីហិ សរណគមនេហិ សាមណេរបព្ពជ្ជ’ន្តិ (មហាវ. ១០៥) អនុញ្ញាតា ឯវ, តស្មា សា ឯតរហិបិ សរណគមនមត្តេនេវ រុហតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៤).

សរណគមនតោ ឯវ បព្ពជ្ជា យទិបិ កិញ្ចាបិ សិទ្ធា និប្ផន្នា, តថាបិ អស្ស សាមណេរស្ស ‘‘ឥទញ្ចិទញ្ច មយា បូរេតព្ពំ សីល’’ន្តិ ញត្វា បរិបូរណត្ថាយ ភិក្ខុនា ទស សីលានិ ទាតព្ពានីតិ យោជនា. យថាហ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សាមណេរានំ ទស សិក្ខាបទានិ, តេសុ ច សាមណេរេហិ សិក្ខិតុំ. បាណាតិបាតា វេរមណី’’តិអាទិ (មហាវ. ១០៦).

បព្ពជ្ជាកថាវណ្ណនា.

២៤៧១. ឧបជ្ឈាយន្តិ ¶ ¶ វជ្ជាវជ្ជេ ឧបនិជ្ឈាយតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, តំ, ភគវតា វុត្តេហិ អង្គេហិ សមន្នាគតោ បរិបុណ្ណទសវស្សោ បុគ្គលោ. និវាសេត្វា ច បារុបិត្វា ច សិរសិ អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា អត្តនោ អភិមុខេ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា ‘‘ឧបជ្ឈាយោ មេ, ភន្តេ, ហោហី’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្វា អាយាចនាយ កតាយ ‘‘សាហុ, លហុ, ឱបាយិកំ, បដិរូបំ, បាសាទិកេន សម្បាទេហី’’តិ ឥមេសុ បញ្ចសុ បទេសុ អញ្ញតរំ កាយេន វា វាចាយ វា ឧភយេន វា វិញ្ញាបេត្វា តស្មិំ សម្បដិច្ឆិតេ បិតុដ្ឋានេ ឋត្វា អត្រជមិវ តំ គហេត្វា វជ្ជាវជ្ជំ ឧបបរិក្ខិត្វា ទោសេន និគ្គណ្ហិត្វា សទ្ធិវិហារិកេ សិក្ខាបេន្តោ ឧបជ្ឈាយោ នាម.

វិជ្ជាសិប្បំ, អាចារសមាចារំ វា សិក្ខិតុកាមេហិ អាទរេន ចរិតព្ពោ ឧបដ្ឋាតព្ពោតិ អាចរិយោ, តំ, ឧបជ្ឈាយេ វុត្តលក្ខណសមន្នាគតោយេវ បុគ្គលោ. វុត្តនយេនេវ និសីទិត្វា ‘‘អាចរិយោ មេ, ភន្តេ, ហោហិ, អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្វា អាយាចនាយ កតាយ ‘‘សាហូ’’តិអាទីសុ បញ្ចសុ អញ្ញតរំ វត្វា តស្មិំ សម្បដិច្ឆិតេ បិតុដ្ឋានេ ឋត្វា បុត្តដ្ឋានិយំ អន្តេវាសិំ សិក្ខាបេន្តោ អាចរិយោ នាម.

ឯត្ថ ច សាហូតិ សាធុ. លហូតិ អគរុ, មម តុយ្ហំ ឧបជ្ឈាយភាវេ ភារិយំ នត្ថីតិ អត្ថោ. ឱបាយិកន្តិ ឧបាយបដិសំយុត្តំ, តំ ឧបជ្ឈាយគ្គហណំ ឥមិនា ឧបាយេន ត្វំ មេ ឥតោ បដ្ឋាយ ភារោ ជាតោសីតិ វុត្តំ ហោតិ. បដិរូបន្តិ អនុរូបំ តេ ឧបជ្ឈាយគ្គហណន្តិ អត្ថោ. បាសាទិកេនាតិ បសាទាវហេន កាយវចីបយោគេន. សម្បាទេហីតិ តិវិធំ សិក្ខំ និប្ផាទេហីតិ អត្ថោ. កាយេន វាតិ ហត្ថមុទ្ទាទិំ ទស្សេន្តោ កាយេន វា. នាមវិសេសំ វិនា បូរេតព្ពវត្តានំ សមតាយ ឧភោបិ ឯកតោ វុត្តា.

ឯតានិ ¶ វត្តានិ ឧបជ្ឈាយស្ស សទ្ធិវិហារិកេន, អាចរិយស្ស អន្តេវាសិកេនាបិ ឯវមេវ កាតព្ពានេវាតិ. វសតាតិ វសន្តេន. បិយសីលេនាតិ បិយំ សីលមេតស្សាតិ បិយសីលោ, តេន, សីលំ បរិបូរិតុកាមេនាតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៤៧២-៣. អាសនំ បញ្ញបេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘កាលស្សេវ វុដ្ឋាយ ឧបាហនា ឱមុញ្ចិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា’’តិ (មហាវ. ៦៦) វុត្តា បុព្ពកិរិយា វត្តព្ពា. អាសនំ បញ្ញបេតព្ពន្តិ ¶ ទន្តកដ្ឋខាទនដ្ឋានំ សម្មជ្ជិត្វា និសីទនត្ថាយ អាសនំ បញ្ញបេតព្ពំ. ឥមិនា ច យាគុបានដ្ឋានាទីសុបិ អាសនានិ បញ្ញបេតព្ពានេវាតិ ទស្សិតំ ហោតិ.

ទន្តកដ្ឋំ ទាតព្ពន្តិ មហន្តំ, មជ្ឈិមំ, ខុទ្ទកន្តិ តីណិ ទន្តកដ្ឋានិ ឧបនេត្វា តតោ យំ តីណិ ទិវសានិ គណ្ហាតិ, ចតុត្ថទិវសតោ បដ្ឋាយ តាទិសមេវ ទាតព្ពំ. សចេ អនិយមំ កត្វា យំ វា តំ វា គណ្ហាតិ, អថ យាទិសំ លភតិ, តាទិសំ ទាតព្ពំ.

មុខោទកំ ទាតព្ពន្តិ មុខធោវនោទកំ មុខោទកន្តិ មជ្ឈេបទលោបីសមាសោ, តំ ទេន្តេន សីតញ្ច ឧណ្ហញ្ច ឧទកំ ឧបនេត្វា តតោ យំ តីណិ ទិវសានិ វឡញ្ជេតិ, ចតុត្ថទិវសតោ បដ្ឋាយ តាទិសមេវ មុខធោវនោទកំ ទាតព្ពំ. សចេ អនិយមំ កត្វា យំ វា តំ វា គណ្ហាតិ, អថ យាទិសំ លភតិ, តាទិសំ ទាតព្ពំ. សចេ ទុវិធម្បិ វឡញ្ជេតិ, ទុវិធម្បិ ឧបនេតព្ពំ. ‘‘មុខោទកំ មុខធោវនដ្ឋានេ ឋបេត្វា អវសេសដ្ឋានានិ សម្មជ្ជិតព្ពានិ. សម្មជ្ជន្តេន ច វច្ចកុដិតោ បដ្ឋាយ សម្មជ្ជិតព្ពំ. ថេរេ វច្ចកុដិំ គតេ បរិវេណំ សម្មជ្ជិតព្ពំ, ឯវំ បរិវេណំ អសុញ្ញំ ហោតី’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៦៤ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តនយេនេវ សម្មជ្ជិតព្ពំ.

តតោ ¶ ឧត្តរិំ កត្តព្ពំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តស្ស កាលេនា’’តិអាទិ. តស្សាតិ ឧបជ្ឈាយស្ស វា អាចរិយស្ស វា. កាលេនាតិ យាគុបានកាលេ. ឥធាបិ ‘‘អាសនំ បញ្ញបេតព្ព’’ន្តិ សេសោ. យថាហ ‘‘ថេរេ វច្ចកុដិតោ អនិក្ខន្តេយេវ អាសនំ បញ្ញបេតព្ពំ. សរីរកិច្ចំ កត្វា អាគន្ត្វា តស្មិំ និសិន្នស្ស ‘សចេ យាគុ ហោតី’តិអាទិនា នយេន វុត្តំ វត្តំ កាតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៦៤).

យាគុ តស្សុបនេតព្ពាតិ ឯត្ថ ‘‘ភាជនំ ធោវិត្វា’’តិ សេសោ. យថាហ – ‘‘ភាជនំ ធោវិត្វា យាគុ ឧបនាមេតព្ពា’’តិ (មហាវ. ៦៦). សង្ឃតោ វាតិ សលាកាទិវសេន សង្ឃតោ លព្ភមានា វា. កុលតោបិ វាតិ ឧបាសកាទិកុលតោ វា.

‘‘បត្តេ វត្តញ្ច កាតព្ព’’ន្តិ ឥទំ ‘‘យាគុំ បីតស្ស ឧទកំ ទត្វា ភាជនំ បដិគ្គហេត្វា នីចំ កត្វា សាធុកំ អប្បដិឃំសន្តេន ធោវិត្វា បដិសាមេតព្ពំ, ឧបជ្ឈាយម្ហិ វុដ្ឋិតេ អាសនំ ឧទ្ធរិតព្ពំ ¶ . សចេ សោ ទេសោ ឧក្លាបោ ហោតិ, សោ ទេសោ សម្មជ្ជិតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ៦៦) អាគតវត្តំ សន្ធាយាហ. ទិវា ភុត្តបត្តេបិ កាតព្ពំ ឯតេនេវ ទស្សិតំ ហោតិ.

វត្តំ ‘‘គាមប្បវេសនេ’’តិ ឥទំ ‘‘សចេ ឧបជ្ឈាយោ គាមំ បវិសិតុកាមោ ហោតិ, និវាសនំ ទាតព្ពំ, បដិនិវាសនំ បដិគ្គហេតព្ព’’ន្តិអាទិនយប្បវត្តំ (មហាវ. ៦៦) វត្តំ សន្ធាយាហ. ‘‘កាតព្ព’’ន្តិ ឥទំ សព្ពបទេហិ យោជេតព្ពំ.

២៤៧៤. ចីវរេ យានិ វត្តានីតិ គាមំ បវិសិតុកាមស្ស ចីវរទានេ, បដិនិវត្តស្ស ចីវរគ្គហណសង្ឃរណបដិសាមនេសុ មហេសិនា យានិ វត្តានិ វុត្តានិ, តានិ ច កាតព្ពានិ. សេនាសនេ តថាតិ ‘‘យស្មិំ វិហារេ ឧបជ្ឈាយោ វិហរតី’’តិអាទិនា ¶ (មហាវ. ៦៦) វុត្តនយេន ‘‘សេនាសនេ កត្តព្ព’’ន្តិ ទស្សិតំ សេនាសនវត្តញ្ច.

បាទបីឋកថលិកាទីសុ តថាតិ យោជនា. ឧបជ្ឈាយេ គាមតោ បដិនិវត្តេ ច ជន្តាឃរេ ច ‘‘បាទោទកំ បាទបីឋំ បាទកថលិកំ ឧបនិក្ខិបិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៦៦) ឯវមាគតំ វត្តញ្ច កាតព្ពំ. អាទិ-សទ្ទេន ‘‘ឧបជ្ឈាយោ បានីយេន បុច្ឆិតព្ពោ’’តិអាទិវត្តំ (មហាវ. ៦៦) សង្គណ្ហាតិ.

២៤៧៥. ឯវំ សព្ពត្ថ វត្តេសុ បាដិយេក្កំ ទស្សិយមានេសុ បបញ្ចោតិ ខន្ធកំ ឱលោកេត្វា សុខគ្គហណត្ថាយ គណនំ ទស្សេតុកាមោ អាហ ‘‘ឯវមាទីនី’’តិអាទិ. រោគតោ វុដ្ឋានាគមនន្តានីតិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ រោគតោ វុដ្ឋានាគមនបរិយោសានានិ. សត្តតិំសសតំ សិយុន្តិ សត្តតិំសាធិកសតវត្តានីតិ អត្ថោ.

តានិ បន វត្តានិ ខន្ធកបាឡិយា (មហាវ. ៦៦) អាគតក្កមេន ឯវំ យថាវុត្តគណនាយ សមានេតព្ពានិ – ទន្តកដ្ឋទានំ, មុខោទកទានំ, អាសនបញ្ញាបនំ, សចេ យាគុ ហោតិ, ភាជនំ ធោវិត្វា យាគុយា ឧបនាមនំ, យាគុំ បីតស្ស ឧទកំ ទត្វា ភាជនំ បដិគ្គហេត្វា នីចំ កត្វា សាធុកំ អប្បដិឃំសន្តេន ធោវិត្វា បដិសាមនំ, ឧបជ្ឈាយម្ហិ វុដ្ឋិតេ អាសនស្ស ឧទ្ធរណំ, សចេ សោ ទេសោ ឧក្លាបោ ហោតិ, តស្ស សម្មជ្ជនំ, សចេ ឧបជ្ឈាយោ គាមំ បវិសិតុកាមោ ហោតិ, តស្ស និវាសនទានំ, បដិនិវាសនបដិគ្គហណំ, កាយពន្ធនទានំ, សគុណំ កត្វា ¶ សង្ឃាដិទានំ, ធោវិត្វា សោទកបត្តស្ស ទានំ, សចេ ឧបជ្ឈាយោ បច្ឆាសមណំ អាកង្ខតិ, តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តេន បរិមណ្ឌលំ និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា សគុណំ កត្វា សង្ឃាដិយោ បារុបិត្វា ¶ គណ្ឋិកំ បរិមុញ្ចិត្វា ធោវិត្វា បត្តំ គហេត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស បច្ឆាសមណេន គមនំ, នាតិទូរនច្ចាសន្នេ គមនំ, បត្តបរិយាបន្នស្ស បដិគ្គហណំ, ន ឧបជ្ឈាយស្ស ភណមានស្ស អន្តរន្តរា កថាឱបាតនំ, ឧបជ្ឈាយស្ស អាបត្តិសាមន្តា ភណមានស្ស ច និវារណំ, និវត្តន្តេន បឋមតរំ អាគន្ត្វា អាសនបញ្ញាបនំ, បាទោទកបាទបីឋបាទកថលិកានំ ឧបនិក្ខិបនំ, បច្ចុគ្គន្ត្វា បត្តចីវរបដិគ្គហណំ, បដិនិវាសនទានំ, និវាសនបដិគ្គហណំ, សចេ ចីវរំ សិន្នំ ហោតិ, មុហុត្តំ ឧណ្ហេ ឱតាបនំ, នេវ ឧណ្ហេ ចីវរស្ស និទហនំ, មជ្ឈេ យថា ភង្គោ ន ហោតិ, ឯវំ ចតុរង្គុលំ កណ្ណំ ឧស្សារេត្វា ចីវរស្ស សង្ឃរណំ, ឱភោគេ កាយពន្ធនស្ស ករណំ, សចេ បិណ្ឌបាតោ ហោតិ, ឧបជ្ឈាយោ ច ភុញ្ជិតុកាមោ ហោតិ, ឧទកំ ទត្វា បិណ្ឌបាតស្ស ឧបនាមនំ, ឧបជ្ឈាយស្ស បានីយេន បុច្ឆនំ, ភុត្តាវិស្ស ឧទកំ ទត្វា បត្តំ បដិគ្គហេត្វា នីចំ កត្វា សាធុកំ អប្បដិឃំសន្តេន ធោវិត្វា វោទកំ កត្វា មុហុត្តំ ឧណ្ហេ ឱតាបនំ, ន ច ឧណ្ហេ បត្តស្ស និទហនំ, បត្តចីវរំ និក្ខិបិតព្ពំ –

បត្តំ និក្ខិបន្តេន ឯកេន ហត្ថេន បត្តំ គហេត្វា ឯកេន ហត្ថេន ហេដ្ឋាមញ្ចំ វា ហេដ្ឋាបីឋំ វា បរាមសិត្វា បត្តស្ស និក្ខិបនំ, ន ច អនន្តរហិតាយ ភូមិយា បត្តស្ស និក្ខិបនំ, ចីវរំ និក្ខិបន្តេន ឯកេន ហត្ថេន ចីវរំ គហេត្វា ឯកេន ហត្ថេន ចីវរវំសំ វា ចីវររជ្ជុំ វា បមជ្ជិត្វា បារតោ អន្តំ ឱរតោ ភោគំ កត្វា ចីវរស្ស និក្ខិបនំ, ឧបជ្ឈាយម្ហិ វុដ្ឋិតេ អាសនស្ស ឧទ្ធរណំ, បាទោទកបាទបីឋបាទកថលិកានំ បដិសាមនំ, សចេ សោ ទេសោ ឧក្លាបោ ហោតិ, តស្ស សម្មជ្ជនំ, សចេ ឧបជ្ឈាយោ ន្ហាយិតុកាមោ ហោតិ, ន្ហានស្ស បដិយាទនំ, សចេ សីតេន អត្ថោ ហោតិ, សីតស្ស សចេ ឧណ្ហេន អត្ថោ ហោតិ, ឧណ្ហស្ស បដិយាទនំ, សចេ ឧបជ្ឈាយោ ជន្តាឃរំ បវិសិតុកាមោ ហោតិ, ចុណ្ណស្ស ¶ សន្នយនំ, មត្តិកាតេមនំ, ជន្តាឃរបីឋំ អាទាយ ឧបជ្ឈាយស្ស បិដ្ឋិតោ បិដ្ឋិតោ គន្ត្វា ជន្តាឃរបីឋំ ទត្វា ចីវរំ បដិគ្គហេត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបនំ, ចុណ្ណទានំ, មត្តិកាទានំ, សចេ ឧស្សហតិ, ជន្តាឃរំ បវិសិតព្ពំ –

ជន្តាឃរំ បវិសន្តេន មត្តិកាយ មុខំ មក្ខេត្វា បុរតោ ច បច្ឆតោ ច បដិច្ឆាទេត្វា ជន្តាឃរប្បវេសោ, ន ថេរានំ ភិក្ខូនំ អនុបខជ្ជ និសីទនំ, ន នវានំ ភិក្ខូនំ អាសនេន បដិពាហនំ, ជន្តាឃរេ ឧបជ្ឈាយស្ស បរិកម្មស្ស ករណំ, ជន្តាឃរា និក្ខមន្តេន ជន្តាឃរបីឋំ អាទាយ ¶ បុរតោ ច បច្ឆតោ ច បដិច្ឆាទេត្វា ជន្តាឃរា និក្ខមនំ, ឧទកេបិ ឧបជ្ឈាយស្ស បរិកម្មករណំ, ន្ហាតេន បឋមតរំ ឧត្តរិត្វា អត្តនោ គត្តំ វោទកំ កត្វា និវាសេត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស គត្តតោ ឧទកស្ស បមជ្ជនំ, និវាសនទានំ, សង្ឃាដិទានំ, ជន្តាឃរបីឋំ អាទាយ បឋមតរំ អាគន្ត្វា អាសនស្ស បញ្ញាបនំ, បាទោទកបាទបីឋបាទកថលិកានំ ឧបនិក្ខិបនំ, ឧបជ្ឈាយស្ស បានីយេន បុច្ឆនំ, សចេ ឧទ្ទិសាបេតុកាមោ ហោតិ, ឧទ្ទិសាបនំ, សចេ បរិបុច្ឆិតុកាមោ ហោតិ, បរិបុច្ឆនំ, យស្មិំ វិហារេ ឧបជ្ឈាយោ វិហរតិ, សចេ សោ វិហារោ ឧក្លាបោ ហោតិ, សចេ ឧស្សហតិ, តស្ស សោធនំ, វិហារំ សោធេន្តេន បឋមំ បត្តចីវរស្ស នីហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបនំ, និសីទនបច្ចត្ថរណស្ស នីហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបនំ, ភិសិពិព្ពោហនស្ស នីហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបនំ, មញ្ចស្ស នីចំ កត្វា សាធុកំ អប្បដិឃំសន្តេន អសង្ឃដ្ដេន្តេន កវាដបីឋំ នីហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបនំ, បីឋស្ស នីចំ កត្វា សាធុកំ អប្បដិឃំសន្តេន អសង្ឃដ្ដេន្តេន កវាដបីឋំ នីហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបនំ, មញ្ចបដិបាទកានំ នីហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបនំ, ខេឡមល្លកស្ស នីហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបនំ, អបស្សេនផលកស្ស នីហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបនំ, ភូមត្ថរណស្ស យថាបញ្ញត្តស្ស សល្លក្ខេត្វា នីហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបនំ ¶ , សចេ វិហារេ សន្តានកំ ហោតិ, ឧល្លោកា បឋមំ ឱហារណំ, អាលោកសន្ធិកណ្ណភាគានំ បមជ្ជនំ, សចេ គេរុកបរិកម្មកតា ភិត្តិ កណ្ណកិតា ហោតិ, ចោឡកំ តេមេត្វា បីឡេត្វា បមជ្ជនំ, សចេ កាឡវណ្ណកតា ភូមិ កណ្ណកិតា ហោតិ, ចោឡកំ តេមេត្វា បីឡេត្វា បមជ្ជនំ, សចេ អកតា ហោតិ ភូមិ, ឧទកេន បរិប្ផោសិត្វា បមជ្ជនំ ‘‘មា វិហារោ រជេន ឧហញ្ញី’’តិ, សង្ការំ វិចិនិត្វា ឯកមន្តំ ឆឌ្ឌនំ, ភូមត្ថរណស្ស ឱតាបេត្វា សោធេត្វា បប្ផោដេត្វា អតិហរិត្វា យថាបញ្ញត្តំ បញ្ញាបនំ, មញ្ចបដិបាទកានំ ឱតាបេត្វា បមជ្ជិត្វា អតិហរិត្វា យថាដ្ឋានេ ឋបនំ, មញ្ចស្ស ឱតាបេត្វា សោធេត្វា បប្ផោដេត្វា នីចំ កត្វា សាធុកំ អប្បដិឃំសន្តេន អសង្ឃដ្ដេន្តេន កវាដបីឋំ អតិហរិត្វា យថាបញ្ញត្តំ បញ្ញាបនំ, បីឋស្ស ឱតាបេត្វា សោធេត្វា បប្ផោដេត្វា នីចំ កត្វា សាធុកំ អប្បដិឃំសន្តេន អសង្ឃដ្ដេន្តេន កវាដបីឋំ អតិហរិត្វា យថាបញ្ញត្តំ បញ្ញាបនំ, ភិសិពិព្ពោហនស្ស ឱតាបេត្វា សោធេត្វា បប្ផោដេត្វា អតិហរិត្វា យថាបញ្ញត្តំ បញ្ញាបនំ, និសីទនបច្ចត្ថរណស្ស ឱតាបេត្វា សោធេត្វា បប្ផោដេត្វា អតិហរិត្វា យថាបញ្ញត្តំ បញ្ញាបនំ, ខេឡមល្លកស្ស ឱតាបេត្វា បមជ្ជិត្វា អតិហរិត្វា យថាដ្ឋានេ ឋបនំ, អបស្សេនផលកស្ស ឱតាបេត្វា បមជ្ជិត្វា អតិហរិត្វា យថាដ្ឋានេ ឋបនំ, បត្តចីវរំ និក្ខិបិតព្ពំ –

បត្តំ ¶ និក្ខិបន្តេន ឯកេន ហត្ថេន បត្តំ គហេត្វា ឯកេន ហត្ថេន ហេដ្ឋាមញ្ចំ វា ហេដ្ឋាបីឋំ វា បរាមសិត្វា បត្តស្ស និក្ខិបនំ, ន ច អនន្តរហិតាយ ភូមិយា បត្តស្ស និក្ខិបនំ, ចីវរំ និក្ខិបន្តេន ឯកេន ហត្ថេន ចីវរំ គហេត្វា ឯកេន ហត្ថេន ¶ ចីវរវំសំ វា ចីវររជ្ជុំ វា បមជ្ជិត្វា បារតោ អន្តំ ឱរតោ ភោគំ កត្វា ចីវរស្ស និក្ខិបនំ, សចេ បុរត្ថិមាយ សរជា វាតា វាយន្តិ, បុរត្ថិមានំ វាតបានានំ ថកនំ, តថា បច្ឆិមានំ, តថា ឧត្តរានំ, តថា ទក្ខិណានំ វាតបានានំ ថកនំ, សចេ សីតកាលោ ហោតិ, ទិវា វាតបានានំ វិវរណំ, រត្តិំ ថកនំ, សចេ ឧណ្ហកាលោ ហោតិ, ទិវា វាតបានានំ ថកនំ, រត្តិំ វិវរណំ, សចេ បរិវេណំ ឧក្លាបំ ហោតិ, បរិវេណស្ស សម្មជ្ជនំ, សចេ កោដ្ឋកោ ឧក្លាបោ ហោតិ, កោដ្ឋកស្ស សម្មជ្ជនំ, សចេ ឧបដ្ឋានសាលា ឧក្លាបា ហោតិ, តស្សា សម្មជ្ជនំ, សចេ អគ្គិសាលា ឧក្លាបា ហោតិ, តស្សា សម្មជ្ជនំ, សចេ វច្ចកុដិ ឧក្លាបា ហោតិ, តស្សា សម្មជ្ជនំ, សចេ បានីយំ ន ហោតិ, បានីយស្ស ឧបដ្ឋាបនំ, សចេ បរិភោជនីយំ ន ហោតិ, បរិភោជនីយស្ស ឧបដ្ឋាបនំ, សចេ អាចមនកុម្ភិយា ឧទកំ ន ហោតិ, អាចមនកុម្ភិយា ឧទកស្ស អាសិញ្ចនំ, សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស អនភិរតិ ឧប្បន្នា ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន វូបកាសនំ វូបកាសាបនំ វា, ធម្មកថាយ វា តស្ស ករណំ, សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស កុក្កុច្ចំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន វិនោទនំ វិនោទាបនំ វា, ធម្មកថាយ វា តស្ស ករណំ, សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស ទិដ្ឋិគតំ ឧប្បន្នំ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន វិវេចនំ វិវេចាបនំ វា, ធម្មកថាយ វា តស្ស ករណំ, សចេ ឧបជ្ឈាយោ គរុធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ ហោតិ បរិវាសារហោ, សទ្ធិវិហារិកេន ឧស្សុក្កករណំ ‘‘កិន្តិ នុ ខោ សង្ឃោ ឧបជ្ឈាយស្ស បរិវាសំ ទទេយ្យា’’តិ, សចេ ឧបជ្ឈាយោ មូលាយបដិកស្សនារហោ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន ឧស្សុក្កករណំ ‘‘កិន្តិ ¶ នុ ខោ សង្ឃោ ឧបជ្ឈាយំ មូលាយ បដិកស្សេយ្យា’’តិ, សចេ ឧបជ្ឈាយោ មានត្តារហោ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន ឧស្សុក្កករណំ ‘‘កិន្តិ នុ ខោ សង្ឃោ ឧបជ្ឈាយស្ស មានត្តំ ទទេយ្យា’’តិ, សចេ ឧបជ្ឈាយោ អព្ភានារហោ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន ឧស្សុក្កករណំ ‘‘កិន្តិ នុ ខោ សង្ឃោ ឧបជ្ឈាយំ អព្ភេយ្យា’’តិ, សចេ សង្ឃោ ឧបជ្ឈាយស្ស កម្មំ កត្តុកាមោ ហោតិ តជ្ជនីយំ វា និយស្សំ វា បព្ពាជនីយំ វា បដិសារណីយំ វា ឧក្ខេបនីយំ វា, សទ្ធិវិហារិកេន ឧស្សុក្កករណំ ‘‘កិន្តិ នុ ខោ សង្ឃោ ឧបជ្ឈាយស្ស កម្មំ ន ករេយ្យ, លហុកាយ វា បរិណាមេយ្យា’’តិ, កតំ វា បនស្ស ហោតិ សង្ឃេន កម្មំ តជ្ជនីយំ វា និយស្សំ វា បព្ពាជនីយំ វា បដិសារណីយំ វា ឧក្ខេបនីយំ វា, សទ្ធិវិហារិកេន ឧស្សុក្កករណំ ‘‘កិន្តិ នុ ខោ ឧបជ្ឈាយោ សម្មា វត្តេយ្យ, លោមំ បាតេយ្យ, នេត្ថារំ វត្តេយ្យ, សង្ឃោ តំ កម្មំ បដិប្បស្សម្ភេយ្យា’’តិ, សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស ចីវរំ ធោវិតព្ពំ ហោតិ ¶ , សទ្ធិវិហារិកេន ធោវនំ ឧស្សុក្កករណំ វា ‘‘កិន្តិ នុ ខោ ឧបជ្ឈាយស្ស ចីវរំ ធោវិយេថា’’តិ, សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស ចីវរំ កាតព្ពំ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន ករណំ ឧស្សុក្កករណំ វា ‘‘កិន្តិ នុ ខោ ឧបជ្ឈាយស្ស ចីវរំ ករិយេថា’’តិ, សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស រជនំ បចិតព្ពំ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន បចនំ ឧស្សុក្កករណំ វា ‘‘កិន្តិ នុ ខោ ឧបជ្ឈាយស្ស រជនំ បចិយេថា’’តិ, សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស ចីវរំ រជេតព្ពំ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន រជនំ ឧស្សុក្កករណំ វា ‘‘កិន្តិ នុ ខោ ឧបជ្ឈាយស្ស ចីវរំ រជិយេថា’’តិ, ចីវរំ រជន្តេន សាធុកំ សម្បរិវត្តកំ សម្បរិវត្តកំ រជនំ, ន ច អច្ឆិន្នេ ថេវេ បក្កមនំ, ឧបជ្ឈាយំ អនាបុច្ឆា ន ឯកច្ចស្ស បត្តទានំ, ន ឯកច្ចស្ស បត្តបដិគ្គហណំ, ន ឯកច្ចស្ស ចីវរទានំ, ន ឯកច្ចស្ស ចីវរបដិគ្គហណំ, ន ឯកច្ចស្ស បរិក្ខារទានំ, ន ឯកច្ចស្ស បរិក្ខារបដិគ្គហណំ, ន ឯកច្ចស្ស កេសច្ឆេទនំ, ន ឯកច្ចេន កេសានំ ឆេទាបនំ, ន ឯកច្ចស្ស បរិកម្មករណំ, ន ឯកច្ចេន បរិកម្មស្ស ការាបនំ, ន ឯកច្ចស្ស វេយ្យាវច្ចករណំ, ន ឯកច្ចេន វេយ្យាវច្ចស្ស ¶ ការាបនំ, ន ឯកច្ចស្ស បច្ឆាសមណេន គមនំ, ន ឯកច្ចស្ស បច្ឆាសមណស្ស អាទានំ, ន ឯកច្ចស្ស បិណ្ឌបាតស្ស នីហរណំ, ន ឯកច្ចេន បិណ្ឌបាតនីហរាបនំ, ន ឧបជ្ឈាយំ អនាបុច្ឆា គាមប្បវេសនំ, ន សុសានគមនំ, ន ទិសាបក្កមនំ, សចេ ឧបជ្ឈាយោ គិលានោ ហោតិ, យាវជីវំ ឧបដ្ឋានំ, វុដ្ឋានមស្ស អាគមនន្តិ តេសុ កានិចិ វត្តានិ សវិភត្តិកានិ, កានិចិ អវិភត្តិកានិ, តេសុ អវិភត្តិកានំ វិភាគេ វុច្ចមានេ យថាវុត្តគណនាយ អតិរេកតរានិ ហោន្តិ, តំ បន វិភាគំ អនាមសិត្វា បិណ្ឌវសេន គហេត្វា យថា អយំ គណនា ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា.

២៤៧៦. អករោន្តស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘វត្ត’’ន្តិ សេសោ. អនាទរវសេនេវ វត្តំ អករោន្តស្ស ភិក្ខុនោ តេន វត្តភេទេន វត្តាករណេន សព្ពត្ថ សត្តតិំសាធិកសតប្បភេទដ្ឋានេ តត្តកំយេវ ទុក្កដំ បកាសិតន្តិ យោជនា.

ឧបជ្ឈាយាចរិយវត្តកថាវណ្ណនា.

២៤៧៧. ឯវំ ឧបជ្ឈាយាចរិយវត្តានិ សង្ខេបេន ទស្សេត្វា ឧបជ្ឈាយាចរិយេហិ សទ្ធិវិហារិកន្តេវាសីនំ កាតព្ពវត្តានិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧបជ្ឈាយស្ស វត្តានី’’តិអាទិ. ឧបជ្ឈាយស្ស វត្តានីតិ ឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិវិហារិកស្ស យុត្តបត្តកាលេ កត្តព្ពត្តា ឧបជ្ឈាយាយត្តវត្តានីតិ ¶ អត្ថោ. តថា សទ្ធិវិហារិកេតិ យថា សទ្ធិវិហារិកេន ឧបជ្ឈាយស្ស កាតព្ពានិ, តថា ឧបជ្ឈាយេន សទ្ធិវិហារិកេ កាតព្ពានិ.

ឧបជ្ឈាយាចរិយវត្តេសុ គាមប្បវេសេ បច្ឆាសមណេន ហុត្វា នាតិទូរនច្ចាសន្នគមនំ, ន អន្តរន្តរា កថាឱបាតនំ, អាបត្តិសាមន្តា ភណមានស្ស និវារណំ, បត្តបរិយាបន្នបដិគ្គហណន្តិ ចត្តារិ វត្តានិ, ន ឯកច្ចស្ស បត្តទានាទិអនាបុច្ឆាទិសាបក្កមនាវសានានិ វីសតិ បដិក្ខេបា ចេតិ ឯតានិ ¶ ចតុវីសតិ វត្តានិ ឋបេត្វា អវសេសានិ តេរសាធិកសតវត្តានិ សន្ធាយាហ ‘‘សតំ តេរស ហោន្តេវា’’តិ, តេរសាធិកសតវត្តានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ. អាចរិយេន អន្តេវាសិកេបិ ច កាតព្ពវត្តានិ តថា តត្តកានេវាតិ អត្ថោ.

សទ្ធិវិហារិកន្តេវាសិកវត្តកថាវណ្ណនា.

២៤៧៨. ឧបជ្ឈាយាចរិយេហិ សទ្ធិវិហារិកន្តេវាសិកានំ និស្សយបដិប្បស្សទ្ធិប្បការំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បក្កន្តេ វាបី’’តិអាទិ. បក្កន្តេ វាបិ វិព្ភន្តេ វាបិ បក្ខសង្កន្តេ វាបិ មតេ វាបិ អាណត្តិយា វាបិ ឯវំ បញ្ចធា ឧបជ្ឈាយា សទ្ធិវិហារិកេន គហិតោ និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតីតិ យោជនា. បក្កន្តេតិ តទហុ អបច្ចាគន្តុកាមតាយ ទិសំ គតេ. វិព្ភន្តេតិ គិហិភាវំ បត្តេ. បក្ខសង្កន្តកេតិ តិត្ថិយាយតនំ គតេ. មតេតិ កាលកតេ. អាណត្តិយាតិ និស្សយបណាមនេន.

២៤៧៩-៨០. អាចរិយម្ហាបិ អន្តេវាសិកេន គហិតនិស្សយស្ស ភេទនំ ឆធា ឆប្បការេន ហោតីតិ យោជនា. កថន្តិ អាហ ‘‘បក្កន្តេ ចា’’តិអាទិ. តំ ឧបជ្ឈាយតោ និស្សយភេទេ វុត្តនយមេវ. វិសេសំ បន សយមេវ វក្ខតិ ‘‘អាណត្តិយ’’ន្តិអាទិនា. អាណត្តិយន្តិ ឯត្ថ វិសេសត្ថជោតកោ បន-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ឧភិន្នម្បិ ធុរនិក្ខេបនេបិ ចាតិ អាចរិយស្ស និស្សយបណាមនេ បន ឧភិន្នំ អាចរិយន្តេវាសិកានំយេវ អញ្ញមញ្ញនិរាលយភាវេ សតិ និស្សយភេទោ ហោតិ, ន ឯកស្សាតិ អត្ថោ. តមេវត្ថំ ព្យតិរេកតោ ទឡ្ហីករោតិ ‘‘ឯកេកស្សា’’តិអាទិនា. ឯកេកស្ស វា ឧភិន្នំ វា អាលយេ សតិ ន ភិជ្ជតីតិ យោជនា. យថាហ –

‘‘អាណត្តិយំ ¶ ¶ បន សចេបិ អាចរិយោ មុញ្ចិតុកាមោវ ហុត្វា និស្សយបណាមនាយ បណាមេតិ, អន្តេវាសិកោ ច ‘កិញ្ចាបិ មំ អាចរិយោ បណាមេតិ, អថ ខោ ហទយេន មុទុកោ’តិ សាលយោវ ហោតិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិយេវ. សចេបិ អាចរិយោ សាលយោ, អន្តេវាសិកោ និរាលយោ ‘ន ទានិ ឥមំ និស្សាយ វសិស្សាមី’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, ឯវម្បិ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. ឧភិន្នំ សាលយភាវេ បន ន បដិប្បស្សម្ភតិយេវ. ឧភិន្នំ ធុរនិក្ខេបេន បដិប្បស្សម្ភតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៣).

អយំ បន វិសេសោ អាចរិយាណត្តិយា និស្សយភេទេយេវ ទស្សិតោ, ន ឧបជ្ឈាយាណត្តិយា. សារត្ថទីបនិយំ បន ‘‘សចេបិ អាចរិយោ មុញ្ចិតុកាមោវ ហុត្វា និស្សយបណាមនាយ បណាមេតីតិអាទិ សព្ពំ ឧបជ្ឈាយស្ស អាណត្តិយម្បិ វេទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ.

២៤៨១. ឯវំ បញ្ច សាធារណង្គានិ ទស្សេត្វា អសាធារណង្គំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧបជ្ឈាយសមោធាន-គតស្សាបិ ច ភិជ្ជតី’’តិ. តត្ថ សមោធានគមនំ សរូបតោ, បភេទតោ ច ទស្សេតុមាហ ‘‘ទស្សនំ សវនញ្ចាតិ, សមោធានំ ទ្វិធា មត’’ន្តិ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន សមន្តបាសាទិកាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៣) គហេតព្ពោ. គន្ថវិត្ថារភីរូនំ អនុគ្គហាយ បន ឥធ ន វិត្ថារិតោ.

២៤៨២-៣. សភាគេ ទាយកេ អសន្តេ អទ្ធិកស្ស ច គិលានស្ស ច ‘‘គិលានេន មំ ឧបដ្ឋហា’’តិ យាចិតស្ស គិលានុបដ្ឋាកស្ស ច និស្សយំ វិនា វសិតុំ ទោសោ នត្ថីតិ យោជនា ¶ . ‘‘គិលានុបដ្ឋាកស្សា’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន រស្សត្តំ. ឥមិនា សភាគេ និស្សយទាយកេ សន្តេ ឯកទិវសម្បិ បរិហារោ ន លព្ភតីតិ ទីបេតិ. អត្តនោ វនេ ផាសុវិហារតំ ជានតាតិ អត្តនោ សមថវិបស្សនាបដិលាភស្ស វនេ ផាសុវិហារំ ជានន្តេនបិ. ‘‘សភាគេ ទាយកេ អសន្តេ’’តិ បទច្ឆេទោ. សព្ពមេតំ វិធានំ អន្តោវស្សតោ អញ្ញស្មិំ កាលេ វេទិតព្ពំ. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន សមន្តបាសាទិកាយ គហេតព្ពោ.

និស្សយបដិប្បស្សម្ភនកថាវណ្ណនា.

២៤៨៤. កុដ្ឋមស្ស ¶ អត្ថីតិ កុដ្ឋី, តំ. ‘‘គណ្ឌិ’’ន្តិអាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. រត្តសេតាទិភេទេន យេន កេនចិ កុដ្ឋេន វេវណ្ណិយំ បត្តសរីរន្តិ អត្ថោ. យថាហ –

‘‘រត្តកុដ្ឋំ វា ហោតុ កាឡកុដ្ឋំ វា, យំ កិញ្ចិ កិដិភទទ្ទុកច្ឆុអាទិប្បភេទម្បិ សព្ពំ កុដ្ឋមេវាតិ វុត្តំ. តញ្ចេ នខបិដ្ឋិប្បមាណម្បិ វឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ហោតិ, ន បព្ពាជេតព្ពោ. សចេ បន និវាសនបារុបនេហិ បកតិបដិច្ឆន្នដ្ឋានេ នខបិដ្ឋិប្បមាណំ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ ហោតិ, វដ្ដតិ. មុខេ, បន ហត្ថបាទបិដ្ឋេសុ វា សចេបិ អវឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតំ នខបិដ្ឋិតោ ខុទ្ទកបមាណម្បិ ន វដ្ដតិយេវាតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. តំ តិកិច្ឆាបេត្វា បព្ពាជេន្តេនាបិ បកតិវណ្ណេ ជាតេយេវ បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៨).

នខបិដ្ឋិប្បមាណន្តិ ឯត្ថ ‘‘កនិដ្ឋង្គុលិនខបិដ្ឋិ អធិប្បេតា’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ.

គណ្ឌិន្តិ ¶ មេទគណ្ឌាទិគណ្ឌភេទវន្តំ. យថាហ ‘‘មេទគណ្ឌោ វា ហោតុ អញ្ញោ វា, យោ កោចិ កោលដ្ឋិមត្តកោបិ ចេ វឌ្ឍនកបក្ខេ ឋិតោ គណ្ឌោ ហោតិ, ន បព្ពាជេតព្ពោ’’តិអាទិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៨). កោលដ្ឋីតិ ពទរដ្ឋិ. កិលាសិន្តិ កិលាសវន្តំ. យថាហ – ‘‘កិលាសោតិ នភិជ្ជនកំ នបគ្ឃរណកំ បទុមបុណ្ឌរីកបត្តវណ្ណំ កុដ្ឋំ, យេន គុន្នំ វិយ សពលំ សរីរំ ហោតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៨). ច-សទ្ទោ សព្ពេហិ ឧបយោគវន្តេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. សោសិន្តិ ខយរោគវន្តំ. យថាហ – ‘‘សោសោតិ សោសព្យាធិ. តស្មិំ សតិ ន បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៨). អបមារិកន្តិ អបមារវន្តំ. យថាហ – ‘‘អបមារោតិ បិត្តុម្មារោ វា យក្ខុម្មារោ វា. តត្ថ បុព្ពវេរិកេន អមនុស្សេន គហិតោ ទុត្តិកិច្ឆោ ហោតិ, អប្បមត្តកេបិ បន អបមារេ សតិ ន បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ.

រាជភដន្តិ រញ្ញោ ភត្តវេតនភដំ វា ឋានន្តរំ បត្តំ វា អប្បត្តំ វា រាជបុរិសំ. យថាហ – ‘‘អមច្ចោ វា ហោតុ មហាមត្តោ វា សេវកោ វា កិញ្ចិ ឋានន្តរំ បត្តោ វា អប្បត្តោ វា, យោ កោចិ រញ្ញោ ភត្តវេតនភដោ. សព្ពោ ‘រាជភដោ’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតី’’តិ. ចោរន្តិ មនុស្សេហិ អប្បមាទនំ គាមឃាតបន្ថឃាតាទិកម្មេន បាកដំ ចោរញ្ច. លិខិតកន្តិ យំ កញ្ចិ ចោរិកំ វា អញ្ញំ វា គរុំ រាជាបរាធំ កត្វា បលាតំ, រាជា ច នំ បណ្ណេ វា បោត្ថកេ វា ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ¶ យត្ថ ទិស្សតិ, តត្ថ គហេត្វា មារេតព្ពោ’’តិ វា ‘‘ហត្ថបាទាទីនិស្ស ឆិន្ទិតព្ពានី’’តិ វា ‘‘ឯត្តកំ នាម ទណ្ឌំ ហរាបេតព្ពោ’’តិ វា លិខាបេតិ, ឯវរូបំ លិខិតកំ.

‘‘ការភេទក’’ន្តិ គាថាពន្ធវសេន រស្សោ កតោ. ការភេទកន្តិ ទាតព្ពករស្ស វា កតចោរកម្មស្ស វា ការណា ¶ ការាឃរេ បក្ខិត្តោ វា និគឡពន្ធនាទីហិ ពទ្ធោ វា, តតោ សោ មុច្ចិត្វា បលាយតិ, ឯវរូបំ ការាភេទកញ្ច. យថាហ – ‘‘ការា វុច្ចតិ ពន្ធនាគារំ, ឥធ បន អន្ទុពន្ធនំ វា ហោតុ សង្ខលិកពន្ធនំ វា រជ្ជុពន្ធនំ វា គាមពន្ធនំ វា និគមពន្ធនំ វា នគរពន្ធនំ វា បុរិសគុត្តិ វា ជនបទពន្ធនំ វា ទីបពន្ធនំ វា, យោ ឯតេសុ យំ កិញ្ចិ ពន្ធនំ ឆិន្ទិត្វា ភិន្ទិត្វា មុញ្ចិត្វា វិវរិត្វា វា បស្សមានានំ វា អបស្សមានានំ វា បលាយតិ, សោ ‘ការាភេទកោ’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៩២).

២៤៨៥. កសាហតន្តិ ឥណំ គហេត្វា ទាតុំ អសមត្ថត្តា ‘‘អយមេវ តេ ទណ្ឌោ ហោតូ’’តិ កសាទិនា ទិន្នប្បហារំ អវូបសន្តវណំ. យថាហ –

‘‘យោ វចនបេសនាទីនិ អករោន្តោ ហញ្ញតិ, ន សោ កតទណ្ឌកម្មោ. យោ បន កេណិយា វា អញ្ញថា វា កិញ្ចិ គហេត្វា ខាទិត្វា បុន ទាតុំ អសក្កោន្តោ ‘អយមេវ តេ ទណ្ឌោ ហោតូ’តិ កសាហិ ហញ្ញតិ, អយំ កសាហតោ កតទណ្ឌកម្មោ. យោ ច កសាហិ វា ហតោ ហោតុ អទ្ធទណ្ឌកាទីនំ វា អញ្ញតរេន, យាវ អល្លវណោ ហោតិ, តាវ ន បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៩៤).

លក្ខណាហតន្តិ ឯកំសំ កត្វា បារុតេន ឧត្តរាសង្គេន អប្បដិច្ឆាទនីយដ្ឋានេ តត្តេន លោហេន អាហតំ អសច្ឆវិភូតលក្ខណេន សមន្នាគតំ. យថាហ –

‘‘យស្ស បន នលាដេ វា ឧរាទីសុ វា តត្តេន លោហេន លក្ខណំ អាហតំ ហោតិ, សោ សចេ ភុជិស្សោ, យាវ អល្លវណោ ហោតិ, តាវ ន បព្ពាជេតព្ពោ. សចេបិស្ស វណា រុឡ្ហា ហោន្តិ ឆវិយា ¶ សមបរិច្ឆេទា, លក្ខណំ បន បញ្ញាយតិ, តិមណ្ឌលំ និវត្ថស្ស ឧត្តរាសង្គេ ¶ កតេ បដិច្ឆន្នោកាសេ ចេ ហោតិ, បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. អប្បដិច្ឆន្នោកាសេ ចេ, ន វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៩៥).

ឥណាយិកញ្ចាតិ មាតាបិតុបិតាមហាទីហិ វា អត្តនា វា គហិតឥណំ. យថាហ –

‘‘ឥណាយិកោ នាម យស្ស បិតិបិតាមហេហិ វា ឥណំ គហិតំ ហោតិ, សយំ វា ឥណំ គហិតំ ហោតិ, យំ វា អាឋបេត្វា មាតាបិតូហិ កិញ្ចិ គហិតំ ហោតិ, សោ តំ ឥណំ បរេសំ ធារេតីតិ ឥណាយិកោ. យំ បន អញ្ញេ ញាតកា អាឋបេត្វា កិញ្ចិ គណ្ហន្តិ, សោ ន ឥណាយិកោ. ន ហិ តេ តំ អាឋបេតុំ ឥស្សរា. តស្មា តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៩៦).

ទាសន្តិ អន្តោជាតោ, ធនក្កីតោ, ករមរានីតោ, សយំ វា ទាសព្យំ ឧបគតោតិ ចតុន្នំ ទាសានំ អញ្ញតរំ. ទាសវិនិច្ឆយោ បនេត្ថ សមន្តបាសាទិកាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៩៧) វិត្ថារតោ គហេតព្ពោ. បព្ពាជេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ ‘‘កុដ្ឋិ’’ន្តិអាទីហិ ឧបយោគវន្តបទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ.

២៤៨៦. ហត្ថច្ឆិន្នន្តិ ហត្ថតលេ វា មណិពន្ធេ វា កប្បរេ វា យត្ថ កត្ថចិ ឆិន្នហត្ថំ. អដ្ឋច្ឆិន្នន្តិ យថា នខំ ន បញ្ញាយតិ, ឯវំ ចតូសុ អង្គុដ្ឋកេសុ អញ្ញតរំ វា សព្ពេ វា យស្ស ឆិន្នា ហោន្តិ, ឯវរូបំ. បាទច្ឆិន្នន្តិ យស្ស អគ្គបាទេសុ វា គោប្ផកេសុ វា ជង្ឃាយ វា យត្ថ កត្ថចិ ឯកោ វា ទ្វេ វា បាទា ឆិន្នា ហោន្តិ. ហត្ថបាទឆិន្នស្សាបិ បាឡិយំ (មហាវ. ១១៩) អាគតត្តា សោបិ ឥធ វត្តព្ពោ, យថាវុត្តនយេនេវ តស្ស ទុក្កដវត្ថុតា បញ្ញាយតីតិ ន វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

កណ្ណនាសង្គុលិច្ឆិន្នន្តិ ¶ ឯត្ថ ‘‘កណ្ណច្ឆិន្នំ នាសច្ឆិន្នំ កណ្ណនាសច្ឆិន្នំ អង្គុលិច្ឆិន្ន’’ន្តិ យោជនា. កណ្ណច្ឆិន្នន្តិ យស្ស កណ្ណមូលេ វា កណ្ណសក្ខលិកាយ វា ឯកោ វា ទ្វេ វា កណ្ណា ឆិន្នា ហោន្តិ. យស្ស បន កណ្ណាវដ្ដេ ឆិន្នា ហោន្តិ, សក្កា ច ហោន្តិ សង្ឃាដេតុំ, សោ កណ្ណំ សង្ឃាដេត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. នាសច្ឆិន្នន្តិ យស្ស អជបទកេ វា អគ្គេ វា ឯកបុដេ វា យត្ថ កត្ថចិ នាសា ឆិន្នា ហោតិ. យស្ស បន នាសិកា សក្កា ហោតិ សន្ធេតុំ, សោ ¶ តំ ផាសុកំ កត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. កណ្ណនាសច្ឆិន្នន្តិ តទុភយច្ឆិន្នំ. អង្គុលិច្ឆិន្នន្តិ យស្ស នខសេសំ អទស្សេត្វា ឯកា វា ពហូ វា អង្គុលិយោ ឆិន្នា ហោន្តិ. យស្ស បន សុត្តតន្តុមត្តម្បិ នខសេសំ បញ្ញាយតិ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. កណ្ឌរច្ឆិន្នមេវ ចាតិ យស្ស កណ្ឌរនាមកា មហាន្ហារូ បុរតោ វា បច្ឆតោ វា ឆិន្នា ហោន្តិ, យេសុ ឯកស្សាបិ ឆិន្នត្តា អគ្គបាទេន វា ចង្កមតិ, មូលេន វា ចង្កមតិ, ន វា បាទំ បតិដ្ឋាបេតុំ សក្កោតិ.

២៤៨៧. កាណន្តិ បសន្នន្ធោ វា ហោតុ បុប្ផាទីហិ វា ឧបហតបសាទោ, យោ ទ្វីហិ វា ឯកេន វា អក្ខិនា ន បស្សតិ, តំ កាណំ. កុណិន្តិ ហត្ថកុណី វា បាទកុណី វា អង្គុលិកុណី វា, យស្ស ឯតេសុ ហត្ថាទីសុ យំ កិញ្ចិ វង្កំ បញ្ញាយតិ, សោ កុណី. ខុជ្ជញ្ចាតិ យោ ឧរស្ស វា បិដ្ឋិយា វា បស្សស្ស វា និក្ខន្តត្តា ខុជ្ជសរីរោ, តំ ខុជ្ជំ. យស្ស បន កិញ្ចិ កិញ្ចិ អង្គបច្ចង្គំ ឦសកំ វង្កំ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. មហាបុរិសោ ឯវ ហិ ព្រហ្មុជុគត្តោ, អវសេសោ សត្តោ អខុជ្ជោ នាម នត្ថិ.

វាមនន្តិ យោ ជង្ឃវាមនោ វា កដិវាមនោ វា ឧភយវាមនោ វា, តំ. តត្ថ ជង្ឃវាមនស្ស កដិតោ បដ្ឋាយ ហេដ្ឋិមកាយោ ¶ រស្សោ ហោតិ, ឧបរិមកាយោ បរិបុណ្ណោ. កដិវាមនស្ស កដិតោ បដ្ឋាយ ឧបរិមកាយោ រស្សោ ហោតិ, ហេដ្ឋិមកាយោ បរិបុណ្ណោ ហោតិ. ឧភយវាមនស្ស ឧភោបិ កាយា រស្សា ហោន្តិ. យេសំ កាយរស្សត្តា ភូតានំ វិយ បរិវដុមោ មហាកុច្ឆិឃដសទិសោ អត្តភាវោ ហោតិ. តំ តិវិធម្បិ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ.

ផណហត្ថកន្តិ យស្ស វគ្គុលិបក្ខកា វិយ អង្គុលិយោ សម្ពទ្ធា ហោន្តិ, តំ. ឯតំ បព្ពាជេតុកាមេន អង្គុលន្តរិកាយោ ផាលេត្វា សព្ពំ អន្តរចម្មំ អបនេត្វា ផាសុកំ កត្វា បព្ពាជេតព្ពោ. យស្សាបិ ឆ អង្គុលិយោ ហោន្តិ, តំ បព្ពាជេតុកាមេន អធិកំ អង្គុលិំ ឆិន្ទិត្វា ផាសុកំ កត្វា បព្ពាជេតព្ពោ.

ខញ្ជន្តិ យោ នតជាណុកោ វា ភិន្នជង្ឃោ វា មជ្ឈេ សំកុដិតបាទត្តា កុណ្ឌបាទកោ វា បិដ្ឋិបាទមជ្ឈេន ចង្កមន្តោ អគ្គេ សំកុដិតបាទត្តា កុណ្ឌបាទកោ វា បិដ្ឋិបាទគ្គេន ចង្កមន្តោ អគ្គបាទេនេវ ចង្កមនខញ្ជោ វា បណ្ហិកាយ ចង្កមនខញ្ជោ វា បាទស្ស ពាហិរន្តេន ចង្កមនខញ្ជោ វា បាទស្ស អព្ភន្តរន្តេន ចង្កមនខញ្ជោ វា គោប្ផកានំ ឧបរិ ភគ្គត្តា សកលេន ¶ បិដ្ឋិបាទេន ចង្កមនខញ្ជោ វា, តំ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ. ឯត្ថ នតជាណុកោតិ អន្តោបវិដ្ឋអានតបាទោ. បក្ខហតន្តិ យស្ស ឯកោ ហត្ថោ វា បាទោ វា អឌ្ឍសរីរំ វា សុខំ ន វហតិ.

សីបទិន្តិ ភារបាទំ. យស្ស បាទោ ថូលោ ហោតិ សញ្ជាតបីឡកោ ខរោ, សោ ន បព្ពាជេតព្ពោ. យស្ស បន ន តាវ ខរភាវំ គណ្ហាតិ, សក្កា ហោតិ ឧបនាហំ ពន្ធិត្វា ឧទកអាវាដេ បវេសេត្វា ឧទកវាលិកាយ បូរេត្វា ¶ យថា សិរា បញ្ញាយន្តិ, ជង្ឃា ច តេលនាឡិកា វិយ ហោន្តិ, ឯវំ មិលាបេតុំ សក្កា, តស្ស បាទំ ឦទិសំ កត្វា តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. សចេ បុន វឌ្ឍតិ, ឧបសម្បាទេន្តេនាបិ តថា កត្វាវ ឧបសម្បាទេតព្ពោ. បាបរោគិនន្តិ យោ អរិសភគន្ទរបិត្តសេម្ហកាសសោសាទីសុ យេន កេនចិ រោគេន និច្ចាតុរោ អតេកិច្ឆរោគោ ជេគុច្ឆោ អមនាបោ, តំ.

២៤៨៨. ជរាយ ទុព្ពលន្តិ យោ ជិណ្ណភាវេន ទុព្ពលោ អត្តនោ ចីវររជនាទិកម្មម្បិ កាតុំ អសមត្ថោ, តំ. យោ បន មហល្លកោបិ ពលវា ហោតិ អត្តានំ បដិជគ្គិតុំ សក្កោតិ, សោ បព្ពាជេតព្ពោ. អន្ធន្តិ ជច្ចន្ធំ. បធិរញ្ចេវាតិ យោ សព្ពេន សព្ពំ ន សុណាតិ, តំ. យោ បន មហាសទ្ទំ សុណាតិ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. មម្មនន្តិ យស្ស វចីភេទោ វត្តតិ, សរណគមនំ បរិបុណ្ណំ ភាសិតុំ ន សក្កោតិ, តាទិសំ មម្មនម្បិ បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតិ. យោ បន សរណគមនមត្តំ បរិបុណ្ណំ ភាសិតុំ សក្កោតិ, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. អថ វា មម្មនន្តិ ខលិតវចនំ, យោ ឯកមេវ អក្ខរំ ចតុបញ្ចក្ខត្តុំ វទតិ, តស្សេតមធិវចនំ. បីឋសប្បិន្តិ ឆិន្និរិយាបថំ. មូគន្តិ យស្ស វចីភេទោ នប្បវត្តតិ.

២៤៨៩. អត្តនោ វិរូបភាវេន បរិសំ ទូសេន្តេន បរិសទូសកេ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៩) ទស្សេតុមាហ ‘‘អតិទីឃោ’’តិអាទិ. អតិទីឃោតិ អញ្ញេសំ សីសប្បមាណនាភិប្បទេសោ. អតិរស្សោតិ វុត្តប្បការោ ឧភយវាមនោ វិយ អតិរស្សោ. អតិកាឡោ វាតិ ឈាបិតខេត្តេ ខាណុកោ វិយ អតិកាឡវណ្ណោ. មដ្ឋតម្ពលោហនិទស្សនោ អច្ចោទាតោបិ វាតិ សម្ពន្ធោ, ទធិតក្កាទីហិ មជ្ជិតមដ្ឋតម្ពលោហវណ្ណោ អតីវ ឱទាតសរីរោតិ អត្ថោ.

២៤៩០. អតិថូលោ ¶ វាតិ ភារិយមំសោ មហោទរោ មហាភូតសទិសោ. អតិកិសោតិ មន្ទមំសលោហិតោ ¶ អដ្ឋិសិរាចម្មសរីរោ វិយ. អតិមហាសីសោ វាតិ យោជនា. អតិមហាសីសោ វាតិ បច្ឆិំ សីសេ កត្វា ឋិតោ វិយ. ‘‘អតិខុទ្ទកសីសេន អសហិតេនា’’តិ បទច្ឆេទោ. អសហិតេនាតិ សរីរស្ស អននុរូបេន. ‘‘អតិខុទ្ទកសីសេនា’’តិ ឯតស្ស វិសេសនំ. អសហិតេន អតិខុទ្ទកសីសេន សមន្នាគតោតិ យោជនា. យថាហ – ‘‘អតិខុទ្ទកសីសោ វា សរីរស្ស អននុរូបេន អតិខុទ្ទកេន សីសេន សមន្នាគតោ’’តិ.

២៤៩១. កុដកុដកសីសោតិ តាលផលបិណ្ឌិសទិសេន សីសេន សមន្នាគតោ. សិខរសីសកោតិ ឧទ្ធំ អនុបុព្ពតនុកេន សីសេន សមន្នាគតោ, មត្ថកតោ សំកុដិកោ មូលតោ វិត្ថតោ ហុត្វា ឋិតបព្ពតសិខរសទិសសីសោតិ អត្ថោ. វេឡុនាឡិសមានេនាតិ មហាវេឡុបព្ពសទិសេន. សីសេនាតិ ទីឃសីសេន. យថាហ – ‘‘នាឡិសីសោ វា មហាវេឡុបព្ពសទិសេន សីសេន សមន្នាគតោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៩).

២៤៩២. កប្បសីសោបីតិ មជ្ឈេ ទិស្សមានអាវាដេន ហត្ថិកុម្ភសទិសេន ទ្វិធាភូតសីសេន សមន្នាគតោ. បព្ភារសីសោ វាតិ ចតូសុ បស្សេសុ យេន កេនចិ បស្សេន ឱណតេន សីសេន សមន្នាគតោ. វណសីសកោតិ វណេហិ សមន្នាគតសីសោ. កណ្ណិកកេសោ វាតិ បាណកេហិ ខាយិតកេទារេ សស្សសទិសេហិ តហិំ តហិំ ឧដ្ឋិតេហិ កេសេហិ សមន្នាគតោ. ថូលកេសោបិ វាតិ តាលហីរសទិសេហិ កេសេហិ សមន្នាគតោ.

២៤៩៣. បូតិសីសោតិ ¶ ទុគ្គន្ធសីសោ. និល្លោមសីសោ វាតិ លោមរហិតសីសោ. ជាតិបណ្ឌរកេសកោតិ ជាតិផលិតេហិ បណ្ឌរកេសោ វា. ជាតិយា តម្ពកេសោ វាតិ អាទិត្តេហិ វិយ តម្ពវណ្ណេហិ កេសេហិ សមន្នាគតោ. អាវដ្ដសីសកោតិ គុន្នំ សរីរេ អាវដ្ដសទិសេហិ ឧទ្ធគ្គេហិ កេសាវដ្ដេហិ សមន្នាគតោ.

២៤៩៤. សីសលោមេកពទ្ធេហិ ភមុកេហិ យុតោបីតិ សីសលោមេហិ សទ្ធិំ ឯកាពទ្ធលោមេហិ ភមុកេហិ សមន្នាគតោ. សម្ពទ្ធភមុកោ វាតិ ឯកាពទ្ធឧភយភមុកោ, មជ្ឈេ សញ្ជាតលោមេហិ ភមុកេហិ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. និល្លោមភមុកោបិ វាតិ ភមុលោមរហិតោ. និល្លោមភមុកោបិ វាតិ បិ-សទ្ទេន អវុត្តសមុច្ចយត្ថេន មក្កដភមុកោ សង្គហិតោ.

២៤៩៥. មហន្តខុទ្ទនេត្តោ ¶ វាតិ ឯត្ថ នេត្ត-សទ្ទោ មហន្តខុទ្ទ-សទ្ទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ, មហន្តនេត្តោ វា ខុទ្ទកនេត្តោ វាតិ អត្ថោ. មហន្តនេត្តោ វាតិ អតិមហន្តេហិ នេត្តេហិ សមន្នាគតោ. ខុទ្ទកនេត្តោ វាតិ មហិំសចម្មេ វាសិកោណេន បហរិត្វា កតឆិទ្ទសទិសេហិ អតិខុទ្ទកក្ខីហិ សមន្នាគតោ. វិសមលោចនោតិ ឯកេន មហន្តេន, ឯកេន ខុទ្ទកេន អក្ខិនា សមន្នាគតោ. កេករោ វាបីតិ តិរិយំ បស្សន្តោ. ឯត្ថ អបិ-សទ្ទេន និក្ខន្តក្ខិំ សម្បិណ្ឌេតិ, យស្ស កក្កដកស្សេវ អក្ខិតារកា និក្ខន្តា ហោន្តិ. គម្ភីរនេត្តោតិ យស្ស គម្ភីរេ ឧទបានេ ឧទកតារកា វិយ អក្ខិតារកា បញ្ញាយន្តិ. ឯត្ថ ច ឧទកតារកា នាម ឧទកបុព្ពុឡំ. អក្ខិតារកាតិ អក្ខិគេណ្ឌកា. វិសមចក្កលោតិ ឯកេន ឧទ្ធំ, ឯកេន អធោតិ ឯវំ វិសមជាតេហិ អក្ខិចក្កេហិ សមន្នាគតោ.

២៤៩៦. ជតុកណ្ណោ ¶ វាតិ អតិខុទ្ទិកាហិ កណ្ណសក្ខលីហិ សមន្នាគតោ. មូសិកកណ្ណោ វាតិ មូសិកានំ កណ្ណសទិសេហិ កណ្ណេហិ សមន្នាគតោ. ហត្ថិកណ្ណោបិ វាតិ អននុរូបាហិ មហន្តាហិ ហត្ថិកណ្ណសទិសាហិ កណ្ណសក្ខលីហិ សមន្នាគតោ. ឆិទ្ទមត្តកកណ្ណោ វាតិ យស្ស វិនា កណ្ណសក្ខលីហិ កណ្ណច្ឆិទ្ទមេវ ហោតិ. អវិទ្ធកណ្ណកោតិ កណ្ណពន្ធត្ថាយ អវិទ្ធេន កណ្ណេន សមន្នាគតោ.

២៤៩៧. ដង្កិតកណ្ណោ វាតិ គោភត្តនាឡិកាយ អគ្គសទិសេហិ កណ្ណេហិ សមន្នាគតោ, គោហនុកោដិសណ្ឋានេហិ កណ្ណេហិ សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. បូតិកណ្ណោបិ វាតិ សទា បគ្ឃរិតបុព្ពេន កណ្ណេន សមន្នាគតោ. បូតិកណ្ណោបីតិ អបិ-សទ្ទេន កណ្ណភគន្ទរិកោ គហិតោ. កណ្ណភគន្ទរិកោតិ និច្ចបូតិនា កណ្ណេន សមន្នាគតោ. អវិទ្ធកណ្ណោ បរិសទូសកោ វុត្តោ, កថំ យោនកជាតីនំ បព្ពជ្ជាតិ អាហ ‘‘យោនកាទិប្បភេទោបិ, នាយំ បរិសទូសកោ’’តិ, កណ្ណាវេធនំ យោនកានំ សភាវោ, អយំ យោនកាទិប្បភេទោ បរិសទូសកោ ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៤៩៨. អតិបិង្គលនេត្តោតិ ¶ អតិសយេន បិង្គលេហិ នេត្តេហិ សមន្នាគតោ. មធុបិង្គលំ បន បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. និប្បខុមក្ខិ វាតិ អក្ខិទលរោមេហិ វិរហិតអក្ខិកោ. បខុម-សទ្ទោ ហិ លោកេ អក្ខិទលរោមេសុ និរុឡ្ហោ. អស្សុបគ្ឃរនេត្តោ វាតិ បគ្ឃរណស្សូហិ នេត្តេហិ សមន្នាគតោ. បក្កបុប្ផិតលោចនោតិ បក្កលោចនោ បុប្ផិតលោចនោតិ យោជនា. បរិបក្កនេត្តោ សញ្ជាតបុប្ផនេត្តោតិ អត្ថោ.

២៤៩៩. មហានាសោតិ សរីរស្ស អននុរូបាយ មហតិយា នាសាយ សមន្នាគតោ. អតិខុទ្ទកនាសិកោតិ តថា ¶ អតិខុទ្ទិកាយ នាសាយ សមន្នាគតោ. ចិបិដនាសោ វាតិ ចិបិដាយ អន្តោ បវិដ្ឋាយ វិយ អល្លិនាសាយ សមន្នាគតោ. ចិបិដនាសោ វាតិ អវុត្តវិកប្បត្ថេន វា-សទ្ទេន ទីឃនាសិកោ សង្គយ្ហតិ. សោ ច សុកតុណ្ឌសទិសាយ ជិវ្ហាយ លេហិតុំ សក្កុណេយ្យាយ នាសិកាយ សមន្នាគតោ. កុដិលនាសិកោតិ មុខមជ្ឈេ អប្បតិដ្ឋហិត្វា ឯកបស្សេ ឋិតនាសិកោ.

២៥០០. និច្ចវិស្សវនាសោ វាតិ និច្ចបគ្ឃរិតសិង្ឃាណិកនាសោ វា. មហាមុខោតិ យស្ស បដង្គមណ្ឌុកស្សេវ មុខនិមិត្តំយេវ មហន្តំ ហោតិ, មុខំ បន លាពុសទិសំ អតិខុទ្ទកំ. បដង្គមណ្ឌុកោ នាម មហាមុខមណ្ឌុកោ. វង្កភិន្នមុខោ វាបីតិ ឯត្ថ ‘‘វង្កមុខោ វា ភិន្នមុខោ វាបី’’តិ យោជនា. វង្កមុខោតិ ភមុកស្ស, នលាតស្ស វា ឯកបស្សេ និន្នតាយ វង្កមុខោ. ភិន្នមុខោ វាតិ មក្កដស្សេវ ភិន្នមុខោ. មហាឱដ្ឋោបិ វាតិ ឧក្ខលិមុខវដ្ដិសទិសេហិ ឱដ្ឋេហិ សមន្នាគតោ.

២៥០១. តនុកឱដ្ឋោ វាតិ ភេរិចម្មសទិសេហិ ទន្តេ បិទហិតុំ អសមត្ថេហិ ឱដ្ឋេហិ សមន្នាគតោ. ភេរិចម្មសទិសេហីតិ ភេរិមុខចម្មសទិសេហិ. តនុកឱដ្ឋោ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទេន មហាធរោដ្ឋោ វា តនុកឧត្តរោដ្ឋោ វា តនុកអធរោដ្ឋោ វាតិ តយោ វិកប្បា សង្គហិតា. វិបុលុត្តរឱដ្ឋកោតិ មហាឧត្តរោដ្ឋោ. ឱដ្ឋឆិន្នោតិ យស្ស ឯកោ វា ទ្វេ វា ឱដ្ឋា ឆិន្នា ហោន្តិ. ឧប្បក្កមុខោតិ បក្កមុខោ. ឯឡមុខោបិ វាតិ និច្ចបគ្ឃរណមុខោ.

២៥០២-៣. សង្ខតុណ្ឌោបីតិ ពហិ សេតេហិ អន្តោ អតិរត្តេហិ ឱដ្ឋេហិ សមន្នាគតោ. ទុគ្គន្ធមុខោតិ ទុគ្គន្ធកុណបមុខោ. មហាទន្តោបីតិ អដ្ឋកទន្តសទិសេហិ សមន្នាគតោ ¶ . អច្ចន្តន្តិ អតិសយេន. ‘‘ហេដ្ឋា ឧបរិតោ វាបិ, ពហិ និក្ខន្តទន្តកោ’’តិ ឥទំ ‘‘អសុរទន្តកោ’’តិ ឯតស្ស អត្ថបទំ. អសុរោតិ ទានវោ. ‘‘សិប្បិទន្តោ វា ឱដ្ឋទន្តោ វា’’តិ គណ្ឋិបទេ លិខិតោ. យស្ស បន សក្កា ហោន្តិ ឱដ្ឋេហិ បិទហិតុំ, កថេន្តស្សេវ បញ្ញាយតិ, នោ អកថេន្តស្ស, តំ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតិ. អទន្តោតិ ទន្តរហិតោ. បូតិទន្តោតិ បូតិភូតេហិ ទន្តេហិ សមន្នាគតោ.

២៥០៤. ‘‘អតិខុទ្ទកទន្តកោ’’តិ ឥមស្ស ‘‘យស្សា’’តិអាទិ អបវាទោ. យស្ស ទន្តន្តរេ កាឡកទន្តសន្និភោ ¶ កលន្ទកទន្តសទិសោ ទន្តោ សុខុមោវ ឋិតោ ចេ, តំ តុ បព្ពាជេតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា. បព្ពាជេតុម្បីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ តុ-សទ្ទត្ថោ.

២៥០៥. យោ បោសោតិ សម្ពន្ធោ. មហាហនុកោតិ គោហនុសទិសេន ហនុនា សមន្នាគតោ. ‘‘រស្សេន ហនុនា យុតោ’’តិ ឥទំ ‘‘ចិបិដហនុកោ វា’’តិ ឥមស្ស អត្ថបទំ. យថាហ – ‘‘ចិបិដហនុកោ វា អន្តោបវិដ្ឋេន វិយ អតិរស្សេន ហនុកេន សមន្នាគតោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៩). ចិបិដហនុកោ វាបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន ‘‘ភិន្នហនុកោ វា វង្កហនុកោ វា’’តិ វិកប្បទ្វយំ សង្គណ្ហាតិ.

២៥០៦. និម្មស្សុទាឋិកោ វាបីតិ ភិក្ខុនិសទិសមុខោ. អតិទីឃគលោបិ វាតិ ពកគលសទិសេន គលេន សមន្នាគតោ. អតិរស្សគលោបិ វាតិ អន្តោបវិដ្ឋេន វិយ គលេន សមន្នាគតោ. ភិន្នគលោ វា គណ្ឌគលោបិ វាតិ យោជនា, ភិន្នគលដ្ឋិកោ វា គណ្ឌេន សមន្នាគតគលោបិ វាតិ អត្ថោ.

២៥០៧. ភដ្ឋំសកូដោ ¶ វាតិ មាតុគាមស្ស វិយ ភដ្ឋេន អំសកូដេន សមន្នាគតោ. ភិន្នបិដ្ឋិ វា ភិន្នឧរោបិ វាតិ យោជនា, សុទីឃហត្ថោ វា សុរស្សហត្ថោ វាតិ យោជនា, អតិទីឃហត្ថោ វា អតិរស្សហត្ថោ វាតិ អត្ថោ. វា-សទ្ទេន អហត្ថឯកហត្ថានំ គហណំ. កច្ឆុសមាយុតោ វា កណ្ឌុសមាយុតោ វាតិ យោជនា. វា-សទ្ទេន ‘‘ទទ្ទុគត្តោ វា គោធាគត្តោ វា’’តិ ឥមេ ទ្វេ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ គោធាគត្តោ វាតិ យស្ស គោធាយ វិយ គត្តតោ ចុណ្ណានិ បតន្តិ.

២៥០៨. មហានិសទមំសោតិ ឥមស្ស អត្ថបទំ ‘‘ឧទ្ធនគ្គុបមាយុតោ’’តិ. យថាហ – ‘‘មហាអានិសទោ វា ឧទ្ធនកូដសទិសេហិ អានិសទមំសេហិ អច្ចុគ្គតេហិ សមន្នាគតោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៩). មហានិសទមំសោ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទេន ភដ្ឋកដិកោ សង្គហិតោ. វាតណ្ឌិកោតិ អណ្ឌកោសេសុ វុទ្ធិរោគេន សមន្នាគតោ. មហាឩរូតិ សរីរស្ស អននុរូបេហិ មហន្តេហិ សត្តីហិ សមន្នាគតោ. សង្ឃដ្ដនកជាណុកោតិ អញ្ញមញ្ញំ សង្ឃដ្ដេហិ ជាណូហិ សមន្នាគតោ.

២៥០៩. ភិន្នជាណូតិ យស្ស ឯកោ វា ទ្វេ វា ជាណូ ភិន្នា ហោន្តិ. មហាជាណូតិ មហន្តេន ¶ ជាណុនា សមន្នាគតោ. ទីឃជង្ឃោតិ យដ្ឋិសទិសជង្ឃោ. វិកដោ វាតិ តិរិយំ គមនបាទេហិ សមន្នាគតោ, យស្ស ចង្កមតោ ជាណុកា ពហិ និគ្គច្ឆន្តិ. បណ្ហោ វាតិ បច្ឆតោ បរិវត្តបាទេហិ សមន្នាគតោ, យស្ស ចង្កមតោ ជាណុកា អន្តោ បវិសន្តិ. ‘‘បន្តោ’’តិ ច ‘‘សណ្ហោ’’តិ ច ឯតស្សេវ វេវចនានិ. ឧព្ពទ្ធបិណ្ឌិកោតិ ហេដ្ឋា ឱរុឡ្ហាហិ វា ឧបរិ អារុឡ្ហាហិ វា មហតីហិ ជង្ឃបិណ្ឌិកាហិ សមន្នាគតោ.

២៥១០. យដ្ឋិជង្ឃោតិ ¶ យដ្ឋិសទិសាយ ជង្ឃាយ សមន្នាគតោ. មហាជង្ឃោតិ សរីរស្ស អននុរូបាយ មហតិយា ជង្ឃាយ សមន្នាគតោ. មហាបាទោបិ វាតិ សរីរស្ស អននុរូបេហិ មហន្តេហិ បាទេហិ សមន្នាគតោ. អបិ-សទ្ទេន ថូលជង្ឃបិណ្ឌិកោ សង្គហិតោ, ភត្តបុដសទិសាយ ថូលាយ ជង្ឃបិណ្ឌិយា សមន្នាគតោតិ អត្ថោ. បិដ្ឋិកបាទោ វាតិ បាទវេមជ្ឈតោ ឧដ្ឋិតជង្ឃោ. មហាបណ្ហិបិ វាតិ អននុរូបេហិ អតិមហន្តេហិ បណ្ហីហិ សមន្នាគតោ.

២៥១១. វង្កបាទោតិ អន្តោ វា ពហិ វា បរិវត្តបាទវសេន ទុវិធោ វង្កបាទោ. គណ្ឋិកង្គុលិកោតិ សិង្គិវេរផណសទិសាហិ អង្គុលីហិ សមន្នាគតោ. ‘‘អន្ធនខោ វាបី’’តិ ឯតស្ស អត្ថបទំ ‘‘កាឡបូតិនខោបិ ចា’’តិ. យថាហ – ‘‘អន្ធនខោ វា កាឡវណ្ណេហិ បូតិនខេហិ សមន្នាគតោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៩).

២៥១២. ឥច្ចេវន្តិ យថាវុត្តវចនីយនិទស្សនត្ថោយំ និបាតសមុទាយោ. អង្គវេកល្លតាយ ពហុវិធត្តា អនវសេសំ វេកល្លប្បការំ សង្គណ្ហិតុមាហ ‘‘ឥច្ចេវមាទិក’’ន្តិ.

បរិសទូសកកថាវណ្ណនា.

២៥១៤. បត្តចីវរន្តិ ឯត្ថ ‘‘សាមណេរស្សា’’តិ អធិការតោ លព្ភតិ. អន្តោ និក្ខិបតោតិ ឱវរកាទីនំ អន្តោ និក្ខិបន្តស្ស. សព្ពបយោគេសូតិ បត្តចីវរស្ស អាមសនាទិសព្ពបយោគេសុ.

២៥១៥-៦. ទណ្ឌកម្មំ កត្វាតិ ទណ្ឌកម្មំ យោជេត្វា. ទណ្ឌេន្តិ វិនេន្តិ ឯតេនាតិ ទណ្ឌោ, សោយេវ កត្តព្ពត្តា កម្មន្តិ ¶ ទណ្ឌកម្មំ, អាវរណាទិ. អនាចារស្ស ទុព្ពចសាមណេរស្ស កេវលំ ¶ ហិតកាមេន ភិក្ខុនា ទណ្ឌកម្មំ កត្វា ទណ្ឌកម្មំ យោជេត្វា យាគុំ វា ភត្តំ វា វា-សទ្ទេន បត្តំ វា ចីវរំ វា ទស្សេត្វា ‘‘ទណ្ឌកម្មេ អាហដេ ត្វំ ឥទំ លច្ឆសិ’’ ឥតិ ភាសិតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា. កិរាតិ បទបូរណត្ថេ និបាតោ.

២៥១៧. ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ ឋបិតទណ្ឌកម្មំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អបរាធានុរូបេនា’’តិអាទិ. តំ អបរាធានុរូបទណ្ឌកម្មំ នាម វាលិកាសលិលាទីនំ អាហរាបនមេវាតិ យោជេតព្ពំ. អាទិ-សទ្ទេន ទារុអាទីនំ អាហរាបនំ គណ្ហាតិ. តញ្ច ខោ ‘‘ឱរមិស្សតី’’តិ អនុកម្បាយ, ន ‘‘នស្សិស្សតិ វិព្ភមិស្សតី’’តិអាទិនយប្បវត្តេន បាបជ្ឈាសយេន.

២៥១៨-៩. អកត្តព្ពំ ទណ្ឌកម្មំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សីសេ វា’’តិអាទិ. សីសេ វាតិ ឯត្ថ ‘‘សាមណេរស្សា’’តិ អធិការតោ លព្ភតិ. បាសាណាទីនីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ឥដ្ឋកាទីនំ គហណំ. សាមណេរំ ឧណ្ហេ បាសាណេ និបជ្ជាបេតុំ វា ឧណ្ហាយ ភូមិយា និបជ្ជាបេតុំ វា ឧទកំ បវេសេតុំ វា ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតីតិ យោជនា.

ភគវតា អនុញ្ញាតទណ្ឌកម្មំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឥធា’’តិអាទិ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ ទណ្ឌកម្មាធិការេ. អាវរណមត្តន្តិ ‘‘មា ឥធ បាវិសី’’តិ និវារណមត្តំ. បកាសិតន្តិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យត្ថ វា វសតិ, យត្ថ វា បដិក្កមតិ, តត្ថ អាវរណំ កាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១០៧) ភាសិតំ.

‘‘យត្ថ វា វសតិ, យត្ថ វា បដិក្កមតីតិ យត្ថ វសតិ វា បវិសតិ វា, ឧភយេនាបិ អត្តនោ បរិវេណញ្ច វស្សគ្គេន បត្តសេនាសនញ្ច វុត្ត’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១០៧) អដ្ឋកថាយ វុត្តត្តា យាវ យោជិតំ ¶ ទណ្ឌកម្មំ ករោន្តិ, តាវ អត្តនោ បុគ្គលិកបរិវេណំ វា វស្សគ្គេន បត្តសេនាសនំ វា បវិសិតុំ អទត្វា និវារណំ អាវរណំ នាម. អដ្ឋកថាយំ ‘‘អត្តនោ’’តិ វចនំ យេ អាវរណំ ករោន្តិ, តេ អាចរិយុបជ្ឈាយេ សន្ធាយ វុត្តន្តិ វិញ្ញាយតិ. កេចិ បនេត្ថ ‘‘អត្តនោ’’តិ ឥទំ យស្ស អាវរណំ ករោន្តិ, តំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេត្វា តត្ថ វិនិច្ឆយំ វទន្តិ. កេចិ ឧភយថាបិ អត្ថំ គហេត្វា ឧភយត្ថាបិ អាវរណំ កាតព្ពន្តិ វទន្តិ. វីមំសិត្វា យមេត្ថ យុត្តតរំ, តំ គហេតព្ពំ.

និវារណកថាវណ្ណនា.

២៥២០. បក្ខោ ¶ ច ឱបក្កមិកោ ច អាសិត្តោ ចាតិ វិគ្គហោ. ឯត្ថ ច ‘‘អនុបោសថេ ឧបោសថំ ករោតី’’តិអាទីសុ យថា ឧបោសថទិនេ កត្តព្ពកម្មំ ‘‘ឧបោសថោ’’តិ វុច្ចតិ, តថា មាសស្ស បក្ខេ បណ្ឌកភាវមាបជ្ជន្តោ ‘‘បក្ខោ’’តិ វុត្តោ. អថ វា បក្ខបណ្ឌកោ បក្ខោ ឧត្តរបទលោបេន យថា ‘‘ភីមសេនោ ភីមោ’’តិ. ឥទញ្ច បាបានុភាវេន កណ្ហបក្ខេយេវ បណ្ឌកភាវមាបជ្ជន្តស្ស អធិវចនំ. យថាហ ‘‘អកុសលវិបាកានុភាវេន កាឡបក្ខេ កាឡបក្ខេ បណ្ឌកោ ហោតិ, ជុណ្ហបក្ខេ បនស្ស បរិឡាហោ វូបសម្មតិ, អយំ បក្ខបណ្ឌកោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១០៩).

យស្ស ឧបក្កមេន ពីជានិ អបនីតានិ, អយំ ឱបក្កមិកបណ្ឌកោ. យស្ស បរេសំ អង្គជាតំ មុខេន គហេត្វា អសុចិនា អាសិត្តស្ស បរិឡាហោ វូបសម្មតិ, អយំ អាសិត្តបណ្ឌកោ. ឧសូយកោតិ យស្ស បរេសំ អជ្ឈាចារំ បស្សតោ ឧសូយាយ ឧប្បន្នាយ បរិឡាហោ វូបសម្មតិ, អយំ ឧសូយបណ្ឌកោ. យោ បដិសន្ធិយំយេវ អភាវកោ ឧប្បន្នោ, អយំ នបុំសកបណ្ឌកោ.

២៥២១. តេសូតិ ¶ តេសុ បញ្ចសុ បណ្ឌកេសុ. ‘‘បក្ខបណ្ឌកស្ស យស្មិំបក្ខេ បណ្ឌកោ ហោតិ, តស្មិំយេវស្ស បក្ខេ បព្ពជ្ជា វារិតា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១០៩) កុរុន្ទិយំ វុត្តត្តា ‘‘តិណ្ណំ និវារិតា’’តិ ឥទំ តស្ស បណ្ឌកស្ស បណ្ឌកបក្ខំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ គហេតព្ពំ.

២៥២២. ‘‘នាសេតព្ពោ’’តិ ឥទំ លិង្គនាសនំ សន្ធាយ វុត្តំ. យថាហ ‘‘សោបិ លិង្គនាសនេនេវ នាសេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១០៩). ឯស នយោ ឧបរិបិ ឦទិសេសុ ឋានេសុ.

បណ្ឌកកថាវណ្ណនា.

២៥២៣. ថេនេតីតិ ថេនោ, លិង្គស្ស បព្ពជិតវេសស្ស ថេនោ លិង្គថេនោ. សំវាសស្ស ភិក្ខុវស្សគណនាទិកស្ស ថេនោ សំវាសថេនោ. តទុភយស្ស ចាតិ តស្ស លិង្គស្ស, សំវាសស្ស ច ឧភយស្ស ថេនោតិ សម្ពន្ធោ. ឯស តិវិធោបិ ថេយ្យសំវាសកោ នាម បវុច្ចតីតិ យោជនា.

២៥២៤-៦. តត្ថ តេសុ តីសុ ថេយ្យសំវាសកេសុ យោ សយមេវ បព្ពជិត្វា ភិក្ខុវស្សានិ ន គណ្ហតិ, យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនម្បិ នេវ គណ្ហតិ, អបិ-សទ្ទេន អាសនេន នេវ បដិពាហតិ ឧបោសថបវារណាទីសុ ¶ នេវ សន្ទិស្សតីតិ សង្គណ្ហនតោ តទុភយម្បិ ន ករោតិ, អយំ លិង្គមត្តស្ស បព្ពជិតវេសមត្តស្ស ថេនតោ ចោរិកាយ គហណតោ លិង្គត្ថេនោ សិយាតិ យោជនា.

យោ ច បព្ពជិតោ ហុត្វា ភិក្ខុវស្សានិ គណ្ហតិ, សោ យថាវុឌ្ឍវន្ទនាទិកំ សំវាសំ សាទិយន្តោវ សំវាសត្ថេនកោ មតោតិ យោជនា. យថាហ – ‘‘ភិក្ខុវស្សគណនាទិកោ ហិ សព្ពោបិ កិរិយភេទោ ឥមស្មិំ អត្ថេ ‘សំវាសោ’តិ វេទិតព្ពោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០).

វុត្តនយោយេវាតិ ¶ ឧភិន្នំ បច្ចេកំ វុត្តលក្ខណមេវ ឯតស្ស លក្ខណន្តិ កត្វា វុត្តំ. អយំ តិវិធោបិ ថេយ្យសំវាសកោ អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ, បុន បព្ពជ្ជំ យាចន្តោបិ ន បព្ពាជេតព្ពោ. ព្យតិរេកមុខេន ថេយ្យសំវាសលក្ខណំ និយមេតុំ អដ្ឋកថាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០) វុត្តគាថាទ្វយំ ឧទាហរន្តោ អាហ ‘‘យថាហ ចា’’តិ. យថា អដ្ឋកថាចរិយោ រាជទុព្ភិក្ខាទិគាថាទ្វយមាហ, តថាយមត្ថោ ព្យតិរេកតោ វេទិតព្ពោតិ អធិប្បាយោ.

២៥២៧-៨. រាជទុព្ភិក្ខកន្តារ-រោគវេរិភយេហិ វាតិ ឯត្ថ ភយ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ ‘‘រាជភយេន ទុព្ភិក្ខភយេនា’’តិអាទិនា. ចីវរាហរណត្ថំ វាតិ អត្តនា បរិច្ចត្តចីវរំ បុន វិហារំ អាហរណត្ថាយ. ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ. សំវាសំ នាធិវាសេតិ, យាវ សោ សុទ្ធមានសោតិ រាជភយាទីហិ គហិតលិង្គតាយ សោ សុទ្ធមានសោ យាវ សំវាសំ នាធិវាសេតីតិ អត្ថោ.

យោ ហិ រាជភយាទីហិ វិនា កេវលំ ភិក្ខូ វញ្ចេត្វា តេហិ សទ្ធិំ វសិតុកាមតាយ លិង្គំ គណ្ហាតិ, សោ អសុទ្ធចិត្តតាយ លិង្គគ្គហណេនេវ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ហោតិ. អយំ បន តាទិសេន អសុទ្ធចិត្តេន ភិក្ខូ វញ្ចេតុកាមតាយ អភាវតោ យាវ សំវាសំ នាធិវាសេតិ, តាវ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ន ហោតិ. តេនេវ ‘‘រាជភយាទីហិ គហិតលិង្គានំ ‘គិហី មំ សមណោតិ ជានន្តូ’តិ វញ្ចនាចិត្តេ សតិបិ ភិក្ខូនំ វញ្ចេតុកាមតាយ អភាវា ទោសោ ន ជាតោ’’តិ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ.

កេចិ ¶ បន ‘‘វូបសន្តភយតា ឥធ សុទ្ធចិត្តតា’’តិ វទន្តិ, ឯវញ្ច សតិ សោ វូបសន្តភយោ យាវ សំវាសំ នាធិវាសេតិ, តាវ ថេយ្យសំវាសកោ នាម ន ហោតីតិ អយមត្ថោ វិញ្ញាយតិ. ឥមស្មិញ្ច អត្ថេ វិញ្ញាយមានេ អវូបសន្តភយស្ស សំវាសសាទិយនេបិ ថេយ្យសំវាសកតា ¶ ន ហោតីតិ អាបជ្ជេយ្យ, ន ច អដ្ឋកថាយំ អវូបសន្តភយស្ស សំវាសសាទិយនេ អថេយ្យសំវាសកតា ទស្សិតា. ‘‘សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានិ ភុញ្ជន្តោ’’តិ ច ឥមិនា អវូបសន្តភយេនាបិ សំវាសំ អសាទិយន្តេនេវ វសិតព្ពន្តិ ទីបេតិ. តេនេវ តីសុបិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តំ ‘‘យស្មា វិហារំ អាគន្ត្វា សង្ឃិកំ គណ្ហន្តស្ស សំវាសំ បរិហរិតុំ ទុក្ករំ, តស្មា ‘សព្ពបាសណ្ឌិយភត្តានិ ភុញ្ជន្តោ’តិ ឥទំ វុត្ត’’ន្តិ. តស្មា រាជភយាទីហិ គហិតលិង្គតា ចេត្ថ សុទ្ធចិត្តតាតិ គហេតព្ពំ.

តាវ ឯស ថេយ្យសំវាសកោ នាម ន វុច្ចតីតិ យោជនា. អយមេត្ថ សង្ខេបោ, វិត្ថារោ បន ‘‘តត្រាយំ វិត្ថារនយោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០) អាគតនយេន វេទិតព្ពោ.

ថេយ្យសំវាសកកថាវណ្ណនា.

២៥២៩-៣០. យោ ឧបសម្បន្នោ ភិក្ខុ ‘‘អហំ តិត្ថិយោ ភវិស្ស’’ន្តិ សលិង្គេនេវ អត្តនោ ភិក្ខុវេសេនេវ តិត្ថិយានំ ឧបស្សយំ យាតិ ចេតិ សម្ពន្ធោ. តិត្ថិយេសុ បក្កន្តកោ បវិដ្ឋោ តិត្ថិយបក្កន្តកោ. តេសំ លិង្គេ និស្សិតេតិ តេសំ តិត្ថិយានំ វេសេ គហិតេ.

២៥៣១. ‘‘អហំ តិត្ថិយោ ភវិស្ស’’ន្តិ កុសចីរាទិកំ យោ សយមេវ និវាសេតិ, សោបិ បក្កន្តកោ តិត្ថិយបក្កន្តកោ សិយាតិ យោជនា.

២៥៣២-៤. នគ្គោ ¶ តេសំ អាជីវកាទីនំ ឧបស្សយំ គន្ត្វាតិ យោជនា. កេសេ លុញ្ចាបេតីតិ អត្តនោ កេសេ លុញ្ចាបេតិ. តេសំ វតានិ អាទិយតិ វាតិ យោជនា. វតានិ អាទិយតីតិ ឧក្កុដិកប្បធានាទីនិ វា វតានិ អាទិយតិ. តេសំ តិត្ថិយានំ មោរបិញ្ឆាទិកំ លិង្គំ សញ្ញាណំ សចេ គណ្ហាតិ វា តេសំ បព្ពជ្ជំ, លទ្ធិមេវ វា សារតោ វា ឯតិ ឧបគច្ឆតិ វាតិ យោជនា. ‘‘អយំ បព្ពជ្ជា សេដ្ឋាតិ សេដ្ឋភាវំ វា ឧបគច្ឆតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០ តិត្ថិយបក្កន្តកកថា) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. ឯស តិត្ថិយបក្កន្តកោ ហោតិ ឯវ, ន បន វិមុច្ចតិ តិត្ថិយបក្កន្តភាវតោ. នគ្គស្ស គច្ឆតោតិ ‘‘អាជីវកោ ភវិស្ស’’ន្តិ កាសាយាទីនិ អនាទាយ នគ្គស្ស អាជីវកានំ ឧបសំគច្ឆតោ.

២៥៣៥. ថេយ្យសំវាសកោ ¶ អនុបសម្បន្នវសេន វុត្តោ, នោ ឧបសម្បន្នវសេន. ឥមិនា ‘‘ឧបសម្បន្នោ ភិក្ខុ កូដវស្សំ គណ្ហន្តោបិ អស្សមណោ ន ហោតិ. លិង្គេ សឧស្សាហោ បារាជិកំ អាបជ្ជិត្វា ភិក្ខុវស្សាទីនិ គណេន្តោបិ ថេយ្យសំវាសកោ ន ហោតី’’តិ អដ្ឋកថាគតវិនិច្ឆយំ ទីបេតិ. តថា វុត្តោតិ យោជនា. ‘‘ឧបសម្បន្នភិក្ខុនា’’តិ ឥមិនា អនុបសម្បន្នំ និវត្តេតិ. តេន ច ‘‘សាមណេរោ សលិង្គេន តិត្ថាយតនំ គតោបិ បុន បព្ពជ្ជញ្ច ឧបសម្បទញ្ច លភតី’’តិ កុរុន្ទដ្ឋកថាគតវិនិច្ឆយំ ទស្សេតិ.

តិត្ថិយបក្កន្តកស្ស កិំ កាតព្ពន្តិ? ន បព្ពាជេតព្ពោ, បព្ពាជិតោបិ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បាទិតោ ច កាសាយានិ អបនេត្វា សេតកានិ ទត្វា គិហិភាវំ ឧបនេតព្ពោ. អយមត្ថោ ច ‘‘តិត្ថិយបក្កន្តកោ ភិក្ខវេ អនុបសម្បន្នោ ¶ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១១០) បាឡិតោ ច ‘‘សោ ន កេវលំ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, អថ ខោ ន បព្ពាជេតព្ពោបី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០ តិត្ថិយបក្កន្តកកថា) អដ្ឋកថាវចនតោ ច វេទិតព្ពោ.

តិត្ថិយបក្កន្តកកថាវណ្ណនា.

២៥៣៦. ឥធាតិ ឥមស្មិំ បព្ពជ្ជូបសម្បទាធិការេ. មនុស្សជាតិកតោ អញ្ញស្ស តិរច្ឆានគតេយេវ អន្តោគធត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘យក្ខោ សក្កោបិ វា’’តិ. តិរច្ឆានគតោ វុត្តោតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ‘‘តិរច្ឆានគតោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១១១) វចនតោ បព្ពជ្ជាបិ ឧបលក្ខណតោ និវារិតាយេវាតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘បព្ពាជេតុំ ន វដ្ដតី’’តិ. តេន តិរច្ឆានគតោ ច ភគវតោ អធិប្បាយញ្ញូហិ អដ្ឋកថាចរិយេហិ ន បព្ពាជេតព្ពោតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១១) វុត្តំ.

តិរច្ឆានកថាវណ្ណនា.

២៥៣៧. បញ្ចានន្តរិកេ បោសេតិ មាតុឃាតកោ, បិតុឃាតកោ, អរហន្តឃាតកោ, លោហិតុប្បាទកោ, សង្ឃភេទកោតិ អានន្តរិយកម្មេហិ សមន្នាគតេ បញ្ច បុគ្គលេ.

តត្ថ ¶ មាតុឃាតកោ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១២) នាម យេន មនុស្សិត្ថិភូតា ជនិកា មាតា សយម្បិ មនុស្សជាតិកេនេវ សតា សញ្ចិច្ច ជីវិតា វោរោបិតា, អយំ អានន្តរិយេន មាតុឃាតកកម្មេន មាតុឃាតកោ, ឯតស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច បដិក្ខិត្តា. យេន បន មនុស្សិត្ថិភូតាបិ អជនិកា បោសាវនិកមាតា វា ចូឡមាតា វា មហាមាតា វា ជនិកាបិ វា នមនុស្សិត្ថិភូតា ¶ មាតាឃាតិតា, តស្ស បព្ពជ្ជា ន វារិតា, ន ច អានន្តរិយោ ហោតិ. យេន សយំ តិរច្ឆានភូតេន មនុស្សិត្ថិភូតា មាតា ឃាតិតា, សោបិ អានន្តរិយោ ន ហោតិ, តិរច្ឆានគតត្តា បនស្ស បព្ពជ្ជា បដិក្ខិត្តាវ. បិតុឃាតកេបិ ឯសេវ នយោ. សចេបិ ហិ វេសិយា បុត្តោ ហោតិ, ‘‘អយំ មេ បិតា’’តិ ន ជានាតិ, យស្ស សម្ភវេន និព្ពត្តោ, សោ ចេ អនេន ឃាតិតោ, ‘‘បិតុឃាតកោ’’ត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ, អានន្តរិយញ្ច ផុសតិ.

អរហន្តឃាតកោបិ មនុស្សអរហន្តវសេនេវ វេទិតព្ពោ. មនុស្សជាតិយញ្ហិ អន្តមសោ អបព្ពជិតម្បិ ខីណាសវំ ទារកំ វា ទារិកំ វា សញ្ចិច្ច ជីវិតា វោរោបេន្តោ អរហន្តឃាតកោវ ហោតិ, អានន្តរិយញ្ច ផុសតិ, បព្ពជ្ជា ចស្ស វារិតា. អមនុស្សជាតិកំ បន អរហន្តំ, មនុស្សជាតិកំ វា អវសេសំ អរិយបុគ្គលំ ឃាតេត្វា អានន្តរិយោ ន ហោតិ, បព្ពជ្ជាបិស្ស ន វារិតា, កម្មំ បន ពលវំ ហោតិ. តិរច្ឆានោ មនុស្សអរហន្តម្បិ ឃាតេត្វា អានន្តរិយោ ន ហោតិ, កម្មំ បន ភារិយំ.

យោ ទេវទត្តោ វិយ ទុដ្ឋចិត្តេន វធកចិត្តេន តថាគតស្ស ជីវមានកសរីរេ ខុទ្ទកមក្ខិកាយ បិវនកមត្តម្បិ លោហិតំ ឧប្បាទេតិ, អយំ លោហិតុប្បាទកោ នាម, ឯតស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច វារិតា. យោ បន រោគវូបសមនត្ថំ ជីវកោ វិយ សត្ថេន ផាលេត្វា បូតិមំសញ្ច លោហិតញ្ច នីហរិត្វា ផាសុំ ករោតិ, ពហុំ សោ បុញ្ញំ បសវតិ.

យោ ទេវទត្តោ វិយ សាសនំ ឧទ្ធម្មំ ឧព្ពិនយំ កត្វា ចតុន្នំ កម្មានំ អញ្ញតរវសេន សង្ឃំ ភិន្ទតិ, អយំ សង្ឃភេទកោ នាម, ឯតស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច វារិតា. ‘‘មាតុឃាតកោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ ¶ នាសេតព្ពោ’’តិអាទិកាយ (មហាវ. ១១២) បាឡិយា ឧបសម្បទាបដិក្ខេបោ បព្ពជ្ជាបដិក្ខេបស្ស ឧបលក្ខណន្តិ អាហ ‘‘បព្ពាជេន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ.

ឧភតោព្យញ្ជនញ្ចេវ ¶ ភិក្ខុនិទូសកញ្ច តថា បព្ពាជេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. ឧភតោព្យញ្ជនន្តិ ក-ការលោបេន និទ្ទេសោ. ឥត្ថិនិមិត្តុប្បាទនកម្មតោ ច បុរិសនិមិត្តុប្បាទនកម្មតោ ច ឧភតោ ព្យញ្ជនមស្ស អត្ថីតិ ឧភតោព្យញ្ជនកោ. សោ ទុវិធោ ហោតិ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ, បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោតិ.

តត្ថ ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៦) ឥត្ថិនិមិត្តំ បាកដំ ហោតិ, បុរិសនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសនិមិត្តំ បាកដំ ហោតិ, ឥត្ថិនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកស្ស ឥត្ថីសុ បុរិសត្តំ ករោន្តស្ស ឥត្ថិនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ ហោតិ, បុរិសនិមិត្តំ បាកដំ ហោតិ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកស្ស បុរិសានំ ឥត្ថិភាវំ ឧបគច្ឆន្តស្ស បុរិសនិមិត្តំ បដិច្ឆន្នំ ហោតិ, ឥត្ថិនិមិត្តំ បាកដំ ហោតិ. ឥត្ថិឧភតោព្យញ្ជនកោ សយញ្ច គព្ភំ គណ្ហាតិ, បរញ្ច គព្ភំ គណ្ហាបេតិ. បុរិសឧភតោព្យញ្ជនកោ សយំ ន គណ្ហាតិ, បរំ គណ្ហាបេតីតិ ឥទមេតេសំ នានាករណំ. ឥមស្ស បន ទុវិធស្សាបិ ឧភតោព្យញ្ជនកស្សនេវ បព្ពជ្ជា អត្ថិ, ន ឧបសម្បទាតិ ឥទមិធ សន្និដ្ឋានំ វេទិតព្ពំ.

យោ បកតត្តំ ភិក្ខុនិំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៥) តិណ្ណំ មគ្គានំ អញ្ញតរស្មិំ ទូសេតិ, អយំ ភិក្ខុនិទូសកោ នាម, ឯតស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច វារិតា. យោ បន កាយសំសគ្គេន សីលវិនាសំ បាបេតិ, តស្ស បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច ន វារិតា. ពលក្ការេន បន ឱទាតវត្ថវសនំ កត្វា អនិច្ឆមានំយេវ ទូសេន្តោបិ ភិក្ខុនិទូសកោយេវ. ពលក្ការេន បន ឱទាតវត្ថវសនំ ¶ កត្វា ឥច្ឆមានំ ទូសេន្តោ ភិក្ខុនិទូសកោ ន ហោតិ. កស្មា? យស្មា គិហិភាវេ សម្បដិច្ឆិតមត្តេយេវ សា អភិក្ខុនី ហោតិ. សកិំ សីលវិបន្នំ បន បច្ឆា ទូសេន្តោ នេវ ភិក្ខុនិទូសកោ ហោតិ, បព្ពជ្ជម្បិ ឧបសម្បទម្បិ លភតិ.

២៥៣៨. បាឡិអដ្ឋកថាវិមុត្តំ អាចរិយបរម្បរាភតវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯកតោ’’តិអាទិ. ‘‘ឯកតោ’’តិ ឥមិនា ភិក្ខុសង្ឃស្សាបិ គហណំ ភវេយ្យាតិ តំ បរិវជ្ជេតុំ ‘‘ភិក្ខុនីនំ តុ សន្តិកេ’’តិ វុត្តំ. ឯតេន តំទូសកស្ស ភព្ពតំ ទីបេតិ. សោ នេវ ភិក្ខុនិទូសកោ សិយា, ‘‘ឧបសម្បទំ លភតេវ ច បព្ពជ្ជំ, សា ច នេវ បរាជិតា’’តិ ឥទំ ទុតិយគាថាយ ឥធានេត្វា យោជេតព្ពំ. កេវលំ ភិក្ខុនិសង្ឃេ ឧបសម្បន្នា នាម ន ហោតីតិ អធិប្បាយេនេវ វុត្តំ. ‘‘សា ច នេវ បរាជិតា’’តិ ឥមិនា តស្សា ច បុន បព្ពជ្ជូបសម្បទាយ ភព្ពតំ ¶ ទីបេតិ. អយមត្ថោ អដ្ឋកថាគណ្ឋិបទេបិ វុត្តោយេវ ‘‘ភិក្ខុនីនំ វសេន ឯកតោឧបសម្បន្នំ ទូសេត្វា ភិក្ខុនិទូសកោ ន ហោតិ, បព្ពជ្ជាទីនិ លភតិ, សា ច បារាជិកា ន ហោតីតិ វិនិច្ឆយោ’’តិ.

២៥៣៩. ‘‘សិក្ខមានាសាមណេរីសុ ច វិប្បដិបជ្ជន្តោ នេវ ភិក្ខុនិទូសកោ ហោតិ, បព្ពជ្ជម្បិ ឧបសម្បទម្បិ លភតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៥) អដ្ឋកថាគតវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សចេ អនុបសម្បន្នទូសកោ’’តិ. ‘‘ឧបសម្បទំ លភតេវ ច បព្ពជ្ជ’’ន្តិ ឥទំ យថាឋានេបិ យោជេតព្ពំ. សា ច នេវ បរាជិតាតិ ឥទំ បន អដ្ឋកថាយ អនាគតត្តា ច អនុបសម្បន្នាយ ឧបសម្បន្នវិកប្បាភាវា ច ន យោជេតព្ពំ. អសតិ ហិ ឧបសម្បន្នវិកប្បេ បរាជិតវិកប្បាសង្គហោ បដិសេធោ និរត្ថកោតិ សា បព្ពជ្ជូបសម្បទានំ ភព្ពាយេវាតិ ទដ្ឋព្ពា. ឥមេ ¶ បន បណ្ឌកាទយោ ឯកាទស បុគ្គលា ‘‘បណ្ឌកោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, ឧបសម្បន្នោ នាសេតព្ពោ’’តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ១០៩) អភព្ពាយេវ, នេសំ បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច ន រុហតិ, តស្មា ន បព្ពាជេតព្ពា. ជានិត្វា បព្ពាជេន្តោ, ឧបសម្បាទេន្តោ ច ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. អជានិត្វាបិ បព្ពាជិតា, ឧបសម្បាទិតា ច ជានិត្វា លិង្គនាសនាយ នាសេតព្ពា.

ឯកាទសអភព្ពបុគ្គលកថាវណ្ណនា.

២៥៤០. នូបសម្បាទនីយោវាតិ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោវ. អនុបជ្ឈាយកោតិ អសន្និហិតឧបជ្ឈាយោ វា អគ្គហិតឧបជ្ឈាយគ្គហណោ វា. ករោតោតិ អនុបជ្ឈាយកំ ឧបសម្បាទយតោ. ទុក្កដំ ហោតីតិ អាចរិយស្ស ច គណស្ស ច ទុក្កដាបត្តិ ហោតិ. ន កុប្បតិ សចេ កតន្តិ សចេ អនុបជ្ឈាយកស្ស ឧបសម្បទាកម្មំ កតំ ភវេយ្យ, តំ ន កុប្បតិ សមគ្គេន សង្ឃេន អកុប្បេន ឋានារហេន កតត្តា.

២៥៤១. ឯកេតិ អភយគិរិវាសិនោ. ‘‘ន គហេតព្ពមេវា’’តិ អដ្ឋកថាយ ទឡ្ហំ វុត្តត្តា វុត្តំ. តំ វចនំ. ឯត្ថ ច ឧបជ្ឈាយេ អសន្និហិតេបិ ឧបជ្ឈាយគ្គហណេ អកតេបិ កម្មវាចាយំ បន ឧបជ្ឈាយកិត្តនំ កតំយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. អញ្ញថា ‘‘បុគ្គលំ ន បរាមសតី’’តិ វុត្តាយ កម្មវិបត្តិយា សម្ភវតោ កម្មំ កុប្បេយ្យ. តេនេវ ‘‘ឧបជ្ឈាយំ អកិត្តេត្វា’’តិ អវត្វា ‘‘ឧបជ្ឈំ អគ្គាហាបេត្វា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៧) អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. យថា ច អបរិបុណ្ណបត្តចីវរស្ស ¶ ឧបសម្បទាកាលេ កម្មវាចាយំ ‘‘បរិបុណ្ណស្ស បត្តចីវរ’’ន្តិ អសន្តំ វត្ថុំ កិត្តេត្វា កម្មវាចាយ កតាយបិ ឧបសម្បទា រុហតិ, ឯវំ ‘‘អយំ ពុទ្ធរក្ខិតោ អាយស្មតោ ធម្មរក្ខិតស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ អសន្តំ បុគ្គលំ កិត្តេត្វា កេវលំ សន្តបទនីហារេន កម្មវាចាយ ¶ កតាយ ឧបសម្បទា រុហតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តេនេវាហ ‘‘ន កុប្បតិ សចេ កត’’ន្តិ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អនុបជ្ឈាយកោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ, យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១១៧) ឯត្តកមេវ វត្វា ‘‘សោ ច បុគ្គលោ អនុបសម្បន្នោ’’តិ អវុត្តត្តា, កម្មវិបត្តិលក្ខណស្ស ច អសម្ភវតោ ‘‘ន គហេតព្ពមេវ ត’’ន្តិ វុត្តំ.

សេសេសុ សព្ពត្ថបីតិ សង្ឃគណបណ្ឌកថេយ្យសំវាសកតិត្ថិយបក្កន្តកតិរច្ឆានគតមាតុបិតុអរហន្តឃាតកភិក្ខុនិទូសកសង្ឃភេទកលោហិតុប្បាទកឧភតោព្យញ្ជនកសង្ខាតេហិ ឧបជ្ឈាយេហិ ឧបសម្បាទិតេសុ សព្ពេសុ តេរសសុ វិកប្បេសុ. វុត្តញ្ហិ ភគវតា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, សង្ឃេន ឧបជ្ឈាយេន ឧបសម្បាទេតព្ពោ, យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិ. ន កេវលំ ឯតេសុយេវ តេរសសុ, អថ ‘‘អបត្តកអចីវរកអចីវរបត្តកយាចិតកបត្តយាចិតកចីវរយាចិតកបត្តចីវរកា’’តិ ឯតេសុ ឆសុ វិកប្បេសុ អយំ នយោ យោជេតព្ពោតិ. សេស-គ្គហណេន ឯតេសម្បិ សង្គហោ. វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អបត្តកោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ, យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិ (មហាវ. ១១៨). អយំ នយោតិ ‘‘ន កុប្បតិ សចេ កត’’ន្តិ វុត្តនយោ.

២៥៤២. បញ្ចវីសតីតិ ចតុវីសតិ បារាជិកា, ឩនវីសតិវស្សោ ចាតិ បញ្ចវីសតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ជានំ ឩនវីសតិវស្សោ បុគ្គលោ ឧបសម្បាទេតព្ពោ. យោ ឧបសម្បាទេយ្យ, យថាធម្មោ ការេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ៩៩). ឱសារោតិ ឧបសម្បទាសង្ខាតោ ឱសារោ. តេនេវ ចម្បេយ្យក្ខន្ធកេ ‘‘តញ្ចេ សង្ឃោ ឱសារេតិ, ឯកច្ចោ សោសារិតោ’’តិអាទិបាឋស្ស (មហាវ. ៣៩៦) អដ្ឋកថាយំ ‘‘ឱសារេតីតិ ឧបសម្បទាកម្មវសេន ¶ បវេសេតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៩៦) វុត្តំ. ‘‘នាសនារហោ’’តិ ឥមិនា ‘‘បណ្ឌកោ, ភិក្ខវេ, អនុបសម្បន្នោ ន ឧបសម្បាទេតព្ពោ’’តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ១០៩) ឧបសម្បាទិតស្សាបិ សេតកានិ ទត្វា គិហិភាវំ បាបេតព្ពតំ ទីបេតិ.

២៥៤៣. ហត្ថច្ឆិន្នាទិ ¶ ពាត្តិំសាតិ ចម្បេយ្យក្ខន្ធកេ –

‘‘ហត្ថច្ឆិន្នោ, ភិក្ខវេ, អប្បត្តោ ឱសារណំ, តញ្ចេ សង្ឃោ ឱសារេតិ, សោសារិតោ. បាទច្ឆិន្នោ…បេ… ហត្ថបាទច្ឆិន្នោ… កណ្ណច្ឆិន្នោ… នាសច្ឆិន្នោ… កណ្ណនាសច្ឆិន្នោ… អង្គុលិច្ឆិន្នោ… អឡច្ឆិន្នោ… កណ្ឌរច្ឆិន្នោ… ផណហត្ថកោ… ខុជ្ជោ… វាមនោ… គលគណ្ឌី… លក្ខណាហតោ… កសាហតោ… លិខិតកោ… សីបទិកោ… បាបរោគី… បរិសទូសកោ… កាណោ… កុណី… ខញ្ជោ… បក្ខហតោ… ឆិន្និរិយាបថោ… ជរាទុព្ពលោ… អន្ធោ… មូគោ… បធិរោ… អន្ធមូគោ… អន្ធបធិរោ… មូគបធិរោ… អន្ធមូគបធិរោ, ភិក្ខវេ, អប្បត្តោ ឱសារណំ, តញ្ចេ សង្ឃោ ឱសារេតិ, សោសារិតោ’’តិ (មហាវ. ៣៩៦) ពាត្តិំស.

កុដ្ឋិអាទិ ច តេរសាតិ មហាខន្ធកេ អាគតា –

‘‘កុដ្ឋិំ គណ្ឌិំ កិលាសិញ្ច, សោសិញ្ច អបមារិកំ;

តថា រាជភដំ ចោរំ, លិខិតំ ការភេទកំ.

‘‘កសាហតំ នរញ្ចេវ, បុរិសំ លក្ខណាហតំ;

ឥណាយិកញ្ច ទាសញ្ច, បព្ពាជេន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ. –

យថាវុត្តា តេរស.

ឯវមេតេ បញ្ចចត្តាលីស វុត្តា. តេសុ កសាហតលក្ខណាហតលិខិតកានំ តិណ្ណំ ឧភយត្ថ អាគតត្តា អគ្គហិតគ្គហណេន ទ្វាចត្តាលីសេវ ទដ្ឋព្ពា.

‘‘ហត្ថច្ឆិន្នាទិពាត្តិំស ¶ , កុដ្ឋិអាទិ ច តេរសា’’តិ យេ បុគ្គលា វុត្តា, តេសំ. ឱសារោ អប្បត្តោតិ ឧបសម្បទាអននុរូបាតិ អត្ថោ. កតោ ចេតិ អកត្តព្ពភាវមសល្លក្ខន្តេហិ ភិក្ខូហិ យទិ ឧបសម្បទាសង្ខាតោ ឱសារោ កតោ ភវេយ្យ. រូហតីតិ សិជ្ឈតិ, តេ បុគ្គលា ឧបសម្បន្នាយេវាតិ អធិប្បាយោ. អាចរិយាទយោ បន អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តិ. យថាហ ចម្បេយ្យក្ខន្ធកដ្ឋកថាយំ ¶ – ‘‘ហត្ថច្ឆិន្នាទយោ បន ទ្វត្តិំស សុឱសារិតា, ឧបសម្បាទិតា ឧបសម្បន្នាវ ហោន្តិ, ន តេ លព្ភា កិញ្ចិ វត្តុំ. អាចរិយុបជ្ឈាយា, បន ការកសង្ឃោ ច សាតិសារា, ន កោចិ អាបត្តិតោ មុច្ចតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៩៦).

២៥៤៤-៥. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ តយោ ឯកានុស្សាវនេ កាតុំ, តញ្ច ខោ ឯកេន ឧបជ្ឈាយេនា’’តិ (មហាវ. ១២៣) វចនតោ សចេ តយោ អាចរិយា ឯកសីមាយំ និសិន្នា ឯកស្ស ឧបជ្ឈាយស្ស នាមំ គហេត្វា តិណ្ណំ ឧបសម្បទាបេក្ខានំ វិសុំ វិសុំយេវ កម្មវាចំ ឯកក្ខណេ វត្វា តយោ ឧបសម្បាទេន្តិ, វដ្ដតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯកូបជ្ឈាយកោ ហោតី’’តិអាទិ.

‘‘តយោ’’តិ ឥទំ អដ្ឋុប្បត្តិយំ ‘‘សម្ពហុលានំ ថេរាន’’ន្តិ (មហាវ. ១២៣) អាគតត្តា វុត្តំ. ឯកតោតិ ឯកក្ខណេ. អនុសាវនន្តិ កម្មវាចំ. ឱសារេត្វាតិ វត្វា. កម្មន្តិ ឧបសម្បទាកម្មំ. ន ច កុប្បតីតិ ន វិបជ្ជតិ. កប្បតីតិ អវិបជ្ជនតោ ឯវំ កាតុំ វដ្ដតិ.

២៥៤៦-៧. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ តយោ ឯកានុស្សាវនេ កាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១២៣) វចនតោ សចេ ឯកោ អាចរិយោ ‘‘ពុទ្ធរក្ខិតោ ច ធម្មរក្ខិតោ ច សង្ឃរក្ខិតោ ច អាយស្មតោ សារិបុត្តស្ស ឧបសម្បទាបេក្ខោ’’តិ ឧបសម្បទាបេក្ខានំ ¶ បច្ចេកំ នាមំ គហេត្វា កម្មវាចំ វត្វា ទ្វេ តយោបិ ឧបសម្បាទេតិ, វដ្ដតីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯកូបជ្ឈាយកោ ហោតី’’តិអាទិ.

ឧបសម្បទំ អបេក្ខន្តីតិ ‘‘ឧបសម្បទាបេក្ខា’’តិ ឧបសម្បជ្ជនកា វុច្ចន្តិ. តេសំ នាមន្តិ តេសំ ឧបសម្បជ្ជន្តានញ្ចេវ ឧបជ្ឈាយានញ្ច នាមំ. អនុបុព្ពេន សាវេត្វាតិ យោជនា, ‘‘ពុទ្ធរក្ខិតោ’’តិអាទិនា យថាវុត្តនយេន កម្មវាចាយំ សកដ្ឋានេ វត្វា សាវេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាតិ ឯកេន អាចរិយេន. ឯកតោតិ ទ្វេ តយោ ជនេ ឯកតោ កត្វា. អនុសាវេត្វាតិ កម្មវាចំ វត្វា. កតំ ឧបសម្បទាកម្មំ.

២៥៤៨. អញ្ញមញ្ញានុសាវេត្វាតិ ¶ អញ្ញមញ្ញស្ស នាមំ អនុសាវេត្វា, គហេត្វាតិ អត្ថោ, អញ្ញមញ្ញស្ស នាមំ គហេត្វា កម្មវាចំ វត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៥៤៩. តំ វិធិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សុមនោ’’តិអាទិ. សុមនោតិ អាចរិយោ. តិស្សថេរស្ស ឧបជ្ឈាយស្ស. សិស្សកំ សទ្ធិវិហារិកំ. អនុសាវេតីតិ កម្មវាចំ សាវេតិ. តិស្សោតិ បឋមំ ឧបជ្ឈាយភូតស្ស គហណំ. សុមនថេរស្សាតិ បឋមំ អាចរិយត្ថេរមាហ. ឥមេ ទ្វេ ឯកសីមាយំ និសីទិត្វា ឯកក្ខណេ អញ្ញមញ្ញស្ស សទ្ធិវិហារិកានំ កម្មវាចំ វទន្តា អត្តនោ អត្តនោ សទ្ធិវិហារិកំ បដិច្ច ឧបជ្ឈាយាបិ ហោន្តិ, អន្តេវាសិកេ បដិច្ច អាចរិយាបិ ហោន្តិ, អញ្ញមញ្ញស្ស គណបូរកា ច ហោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ –

‘‘សចេ បន នានាចរិយា នានាឧបជ្ឈាយា ហោន្តិ, តិស្សត្ថេរោ សុមនត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ, សុមនត្ថេរោ តិស្សត្ថេរស្ស សទ្ធិវិហារិកំ អនុស្សាវេតិ ¶ , អញ្ញមញ្ញញ្ច គណបូរកា ហោន្តិ, វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១២៣).

២៥៥០. ឥធាតិ ឥមស្មិំ ឧបសម្បទាធិការេ. បដិក្ខិត្តាតិ ‘‘ន ត្វេវ នានុបជ្ឈាយេនា’’តិ (មហាវ. ១២៣) បដិសិទ្ធា. លោកិយេហិ អាទិច្ចបុត្តោ មនូតិ យោ បឋមកប្បិកោ មនុស្សានំ អាទិរាជា វុច្ចតិ, តស្ស វំសេ ជាតត្តា អាទិច្ចោ ពន្ធុ ឯតស្សាតិ អាទិច្ចពន្ធុ, ភគវា, តេន.

មហាខន្ធកកថាវណ្ណនា.

ឧបោសថក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៥៥១-២. យា ឯកាទសហិ សីមាវិបត្តីហិ វជ្ជិតា តិសម្បត្តិសំយុតា និមិត្តេន និមិត្តំ ឃដេត្វា សម្មតា, សា អយំ ពទ្ធសីមា នាម សិយាតិ យោជនា. តត្ថ អតិខុទ្ទកា, អតិមហតី, ខណ្ឌនិមិត្តា, ឆាយានិមិត្តា, អនិមិត្តា, ពហិសីមេ ឋិតសម្មតា, នទិយា សម្មតា, សមុទ្ទេ សម្មតា, ជាតស្សរេ សម្មតា, សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា, សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតាតិ ‘‘ឥមេហិ ឯកាទសហិ អាការេហិ សីមតោ កម្មានិ វិបជ្ជន្តី’’តិ ¶ (បរិ. ៤៨៦) វចនតោ ឥមា ឯកាទស វិបត្តិសីមាយោ នាម, វិបន្នសីមាតិ វុត្តំ ហោតិ.

តត្ថ អតិខុទ្ទកា នាម យត្ថ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ និសីទិតុំ ន សក្កោន្តិ. អតិមហតី នាម យា អន្តមសោ កេសគ្គមត្តេនាបិ តិយោជនំ អតិក្កមិត្វា សម្មតា. ខណ្ឌនិមិត្តា នាម អឃដិតនិមិត្តា វុច្ចតិ. បុរត្ថិមាយ ទិសាយ និមិត្តំ កិត្តេត្វា អនុក្កមេនេវ ទក្ខិណាយ, បច្ឆិមាយ, ឧត្តរាយ ទិសាយ កិត្តេត្វា បុន បុរត្ថិមាយ ទិសាយ បុព្ពកិត្តិតំ ¶ បដិកិត្តេត្វា ឋបេតុំ វដ្ដតិ, ឯវំ អខណ្ឌនិមិត្តា ហោតិ. សចេ បន អនុក្កមេន អាហរិត្វា ឧត្តរាយ ទិសាយ និមិត្តំ កិត្តេត្វា តត្ថេវ ឋបេតិ, ខណ្ឌនិមិត្តា នាម ហោតិ. អបរាបិ ខណ្ឌនិមិត្តា នាម យា អនិមិត្តុបគំ តចសាររុក្ខំ វា ខាណុកំ វា បំសុបុញ្ជវាលិកាបុញ្ជានំ វា អញ្ញតរំ អន្តរា ឯកំ និមិត្តំ កត្វា សម្មតា. ឆាយានិមិត្តា នាម បព្ពតច្ឆាយាទីនំ យំ កិញ្ចិ ឆាយំ និមិត្តំ កត្វា សម្មតា. អនិមិត្តា នាម សព្ពេន សព្ពំ និមិត្តានិ អកិត្តេត្វា សម្មតា. ពហិសីមេ ឋិតសម្មតា នាម និមិត្តានិ កិត្តេត្វា និមិត្តានំ ពហិ ឋិតេន សម្មតា.

នទិយា សមុទ្ទេ ជាតស្សរេ សម្មតា នាម ឯតេសុ នទិអាទីសុ សម្មតា. សា ហិ ឯវំ សម្មតាបិ ‘‘សព្ពា, ភិក្ខវេ, នទី អសីមា, សព្ពោ សមុទ្ទោ អសីមោ, សព្ពោ ជាតស្សរោ អសីមោ’’តិ (មហាវ. ១៤៨) វចនតោ អសម្មតាវ ហោតិ. សីមាយ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា នាម អត្តនោ សីមាយ បរេសំ សីមំ សម្ភិន្ទន្តេន សម្មតា. សចេ ហិ បោរាណកស្ស វិហារស្ស បុរត្ថិមាយ ទិសាយ អម្ពោ ចេវ ជម្ពូ ចាតិ ទ្វេ រុក្ខា អញ្ញមញ្ញំ សំសដ្ឋវិដបា ហោន្តិ, តេសុ អម្ពស្ស បច្ឆិមទិសាភាគេ ជម្ពូ, វិហារសីមា ច ជម្ពុំ អន្តោ កត្វា អម្ពំ កិត្តេត្វា ពទ្ធា ហោតិ, អថ បច្ឆា តស្ស វិហារស្ស បុរត្ថិមាយ ទិសាយ វិហារេ កតេ សីមំ ពន្ធន្តា ភិក្ខូ តំ អម្ពំ អន្តោ កត្វា ជម្ពុំ កិត្តេត្វា ពន្ធន្តិ, សីមាយ សីមំ សម្ភិន្នា ហោតិ. សីមាយ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតា នាម អត្តនោ សីមាយ បរេសំ សីមំ អជ្ឈោត្ថរន្តេន សម្មតា. សចេ ហិ បរេសំ ពទ្ធសីមំ សកលំ វា តស្សា បទេសំ វា អន្តោ កត្វា អត្តនោ សីមំ សម្មន្នតិ, សីមាយ សីមា អជ្ឈោត្ថរិតា នាម ហោតីតិ. ឥតិ ឥមាហិ ឯកាទសហិ វិបត្តិសីមាហិ វជ្ជិតាតិ អត្ថោ.

តិសម្បត្តិសំយុតាតិ ¶ និមិត្តសម្បត្តិ, បរិសាសម្បត្តិ, កម្មវាចាសម្បត្តីតិ ឥមាហិ តីហិ សម្បត្តីហិ ¶ សមន្នាគតា. តត្ថ និមិត្តសម្បត្តិយុត្តា នាម ‘‘បព្ពតនិមិត្តំ, បាសាណនិមិត្តំ, វននិមិត្តំ, រុក្ខនិមិត្តំ, មគ្គនិមិត្តំ, វម្មិកនិមិត្តំ, នទិនិមិត្តំ, ឧទកនិមិត្ត’’ន្តិ (មហាវ. ១៣៨) ឯវំ វុត្តេសុ អដ្ឋសុ និមិត្តេសុ តស្មិំ តស្មិំ ទិសាភាគេ យថាលទ្ធានិ និមិត្តុបគានិ និមិត្តានិ ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្តំ? បព្ពតោ, ភន្តេ, ឯសោ បព្ពតោ និមិត្ត’’ន្តិអាទិនា នយេន សម្មា កិត្តេត្វា សម្មតា.

បរិសាសម្បត្តិយុត្តា នាម សព្ពន្តិមេន បរិច្ឆេទេន ចតូហិ ភិក្ខូហិ សន្និបតិត្វា យាវតិកា តស្មិំ គាមខេត្តេ ពទ្ធសីមំ វា នទិសមុទ្ទជាតស្សរេ វា អនោក្កមិត្វា ឋិតា ភិក្ខូ, តេ សព្ពេ ហត្ថបាសេ វា កត្វា, ឆន្ទំ វា អាហរិត្វា សម្មតា.

កម្មវាចាសម្បត្តិយុត្តា នាម ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, យាវតា សមន្តា និមិត្តា កិត្តិតា’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៣៩) នយេន វុត្តាយ បរិសុទ្ធាយ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សម្មតា. ឯវំ ឯកាទស វិបត្តិសីមាយោ អតិក្កមិត្វា តិវិធសម្បត្តិយុត្តា និមិត្តេន និមិត្តំ ឃដេត្វា សម្មតា សីមា ពទ្ធសីមាតិ វេទិតព្ពា.

២៥៥៣-៤. ខណ្ឌសមានសំវាសអវិប្បវាសា អាទយោ អាទិភូតា, អាទិម្ហិ វា យាសំ សីមានំ តា ខណ្ឌសមានសំវាសាវិប្បវាសាទី, តាសំ, តាហិ វា បភេទោ ខណ្ឌសមានសំវាសាទិភេទោ, តតោ ខណ្ឌសមានសំវាសាទិភេទតោ, ខណ្ឌសីមា, សមានសំវាសសីមា, អវិប្បវាសសីមាតិ ឥមាសំ សីមានំ ឯតាហិ វា ករណភូតាហិ, ហេតុភូតាហិ វា ជាតេន វិភាគេនាតិ វុត្តំ ហោតិ. សមានសំវាសាវិប្បវាសានមន្តរេ ខណ្ឌា បរិច្ឆិន្នា តាហិ អសង្ករា ¶ សីមា ខណ្ឌសីមា នាម. សមានសំវាសេហិ ភិក្ខូហិ ឯកតោ ឧបោសថាទិកោ សំវាសោ ឯត្ថ ករីយតីតិ សមានសំវាសា នាម. អវិប្បវាសាយ លក្ខណំ ‘‘ពន្ធិត្វា’’តិអាទិនា វក្ខតិ. ឥតិ ពទ្ធា តិធា វុត្តាតិ ឯវំ ពទ្ធសីមា តិប្បភេទា វុត្តា.

ឧទកុក្ខេបាតិ ហេតុម្ហិ និស្សក្កវចនំ. សត្តន្នំ អព្ភន្តរានំ សមាហារា សត្តព្ភន្តរា, តតោបិ ច. អពទ្ធាបិ តិវិធាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ តាសុ តីសុ អពទ្ធសីមាសុ. គាមបរិច្ឆេទោតិ សព្ពទិសាសុ សីមំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘ឥមស្ស បទេសស្ស ឯត្តកោ ករោ’’តិ ឯវំ ករេន និយមិតោ គាមប្បទេសោ. យថាហ – ‘‘យត្តកេ បទេសេ តស្ស គាមស្ស ភោជកា ពលិំ ហរន្តិ ¶ , សោ បទេសោ អប្បោ វា ហោតុ មហន្តោ វា, ‘គាមសីមា’ត្វេវ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. យម្បិ ឯកស្មិំយេវ គាមក្ខេត្តេ ឯកំ បទេសំ ‘អយំ វិសុំ គាមោ ហោតូ’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា រាជា កស្សចិ ទេតិ, សោបិ វិសុំគាមសីមា ហោតិយេវា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧).

‘‘គាមបរិច្ឆេទោ’’តិ ឥមិនា ច នគរបរិច្ឆេទោ ច សង្គហិតោ. យថាហ – ‘‘គាមគ្គហណេន ចេត្ថ នគរម្បិ គហិតមេវ ហោតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧). និគមសីមាយ វិសុំយេវ វុត្តត្តា តស្សា ឥធ សង្គហោ ន វត្តព្ពោ. វុត្តញ្ហិ បាឡិយំ ‘‘យំ គាមំ វា និគមំ វា ឧបនិស្សាយ វិហរតិ. យា តស្ស វា គាមស្ស គាមសីមា, និគមស្ស វា និគមសីមា, អយំ តត្ថ សមានសំវាសា ឯកុបោសថា’’តិ (មហាវ. ១៤៧). ឥមិស្សា វិសុំយេវ លក្ខណស្ស វុត្តត្តា គាមសីមាលក្ខណេនេវ ឧបលក្ខិតា.

២៥៥៥. ‘‘ជាតស្សរេ’’តិអាទីសុ ជាតស្សរាទីនំ លក្ខណំ ឯវំ វេទិតព្ពំ – យោ បន កេនចិ ខណិត្វា អកតោ សយំជាតោ សោព្ភោ សមន្តតោ អាគតេន ឧទកេន បូរិតោ ¶ តិដ្ឋតិ, យត្ថ នទិយំ វក្ខមានប្បការេ វស្សកាលេ ឧទកំ សន្តិដ្ឋតិ, អយំ ជាតស្សរោ នាម. យោបិ នទិំ វា សមុទ្ទំ វា ភិន្ទិត្វា និក្ខន្តឧទកេន ខណិតោ សោព្ភោ ឯតំ លក្ខណំ បាបុណាតិ, អយម្បិ ជាតស្សរោយេវ. សមុទ្ទោ បាកដោយេវ.

យស្សា ធម្មិកានំ រាជូនំ កាលេ អន្វឌ្ឍមាសំ អនុទសាហំ អនុបញ្ចាហំ អនតិក្កមិត្វា ទេវេ វស្សន្តេ វលាហកេសុ វិគតមត្តេសុ សោតំ បច្ឆិជ្ជតិ, អយំ នទិសង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ. យស្សា បន ឦទិសេ សុវុដ្ឋិកាលេ វស្សានស្ស ចតុមាសេ សោតំ ន បច្ឆិជ្ជតិ, យត្ថ តិត្ថេន វា អតិត្ថេន វា សិក្ខាករណីយេ អាគតលក្ខណេន តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេត្វា អន្តរវាសកំ អនុក្ខិបិត្វា ឧត្តរន្តិយា ភិក្ខុនិយា ឯកទ្វង្គុលមត្តម្បិ អន្តរវាសកោ តេមិយតិ, អយំ សមុទ្ទំ វា បវិសតុ តឡាកំ វា, បភវតោ បដ្ឋាយ នទី នាម.

សមន្តតោតិ សមន្តា. មជ្ឈិមស្សាតិ ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស. ឧទកុក្ខេបោតិ វក្ខមានេន នយេន ថាមប្បមាណេន ខិត្តស្ស ឧទកស្ស វា វាលុកាយ វា បតិតដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នោ អន្តោបទេសោ. យថា អក្ខធុត្តា ទារុគុឡំ ខិបន្តិ, ឯវំ ឧទកំ វា វាលុកំ វា ហត្ថេន គហេត្វា ថាមមជ្ឈិមេន បុរិសេន សព្ពថាមេន ខិបិតព្ពំ, តត្ថ យត្ថ ឯវំ ខិត្តំ ឧទកំ វា ¶ វាលុកា វា បតតិ, អយំ ឧទកុក្ខេបោ នាមាតិ. ឧទកុក្ខេបសញ្ញិតោតិ ‘‘ឧទកុក្ខេបោ’’តិ សល្លក្ខិតោ.

២៥៥៦. អគាមកេ អរញ្ញេតិ វិញ្ឈាដវិសទិសេ គាមរហិតេ មហាអរញ្ញេ. សមន្តតោ សត្តេវព្ភន្តរាតិ អត្តនោ ឋិតដ្ឋានតោ បរិក្ខិបិត្វា សត្តេវ អព្ភន្តរា យស្សា សីមាយ បរិច្ឆេទោ, អយំ សត្តព្ភន្តរនាមិកា សីមា នាម.

២៥៥៧. គុឡុក្ខេបនយេនាតិ ¶ អក្ខធុត្តកានំ ទារុគុឡុក្ខិបនាការេន. ឧទកុក្ខេបកាតិ ឧទកុក្ខេបសទិសវសេន.

២៥៥៨. ឥមាសំ ទ្វិន្នំ សីមានំ វឌ្ឍនក្កមំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អព្ភន្តរូទកុក្ខេបា, ឋិតោកាសា បរំ សិយុ’’ន្តិ. ឋិតោកាសា បរន្តិ បរិសាយ ឋិតដ្ឋានតោ បរំ, បរិសបរិយន្តតោ បដ្ឋាយ សត្តព្ភន្តរា ច មិនិតព្ពា, ឧទកុក្ខេបោ ច កាតព្ពោតិ អត្ថោ.

២៥៥៩-៦០. អន្តោបរិច្ឆេទេតិ ឧទកុក្ខេបេន វា សត្តព្ភន្តរេហិ វា បរិច្ឆិន្នោកាសស្ស អន្តោ. ហត្ថបាសំ វិហាយ ឋិតោ វា បរំ តត្តកំ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កម្ម ឋិតោ វាតិ យោជនា, សីមន្តរិកត្ថាយ ឋបេតព្ពំ ឯកំ ឧទកុក្ខេបំ វា សត្តព្ភន្តរំ ឯវ វា អនតិក្កម្ម ឋិតោតិ អត្ថោ.

កម្មំ វិកោបេតីតិ អន្តោ ឋិតោ កម្មស្ស វគ្គភាវករណតោ, ពហិ តត្តកំ បទេសំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោ អញ្ញស្ស សង្ឃស្ស គណបូរណភាវំ គច្ឆន្តោ សីមាយ សង្ករភាវករណេន កម្មំ វិកោបេតិ. ឥតិ យស្មា អដ្ឋកថានយោ, តស្មា សោ អន្តោសីមាយ ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ឋិតោ ហត្ថបាសេ វា កាតព្ពោ, សីមន្តរិកត្ថាយ បរិច្ឆិន្នោកាសតោ ពហិ វា កាតព្ពោ. តត្តកំ បរិច្ឆេទំ អនតិក្កមិត្វា ឋិតោ យថាឋិតោវ សចេ អញ្ញស្ស កម្មស្ស គណបូរកោ ន ហោតិ, កម្មំ ន កោបេតីតិ គហេតព្ពំ.

២៥៦១-២. សណ្ឋានន្តិ តិកោដិសណ្ឋានំ. និមិត្តន្តិ បព្ពតាទិនិមិត្តំ. ទិសកិត្តនន្តិ ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’’ន្តិអាទិនា ទិសាកិត្តនំ. បមាណន្តិ តិយោជនបរមំ បមាណំ ¶ . សោធេត្វាតិ យស្មិំ គាមក្ខេត្តេ សីមំ ពន្ធតិ, តត្ថ វសន្តេ ¶ ឧបសម្បន្នភិក្ខូ ពទ្ធសីមវិហារេ វសន្តេ សីមាយ ពហិ គន្តុំ អទត្វា, អពទ្ធសីមវិហារេ វសន្តេ ហត្ថបាសំ ឧបនេតព្ពេ ហត្ថបាសំ នេត្វា អវសេសេ ពហិសីមាយ កត្វា សព្ពមគ្គេសុ អារក្ខំ វិទហិត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. សីមន្តិ ខណ្ឌសីមំ.

កីទិសន្តិ អាហ ‘‘តិកោណ’’ន្តិអាទិ. បណវូបមន្តិ បណវសណ្ឋានំ មជ្ឈេ សំខិត្តំ ឧភយកោដិយា វិត្ថតំ. ‘‘វិតានាការំ ធនុកាការ’’ន្តិ អាការ-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. ធនុកាការន្តិ អារោបិតធនុសណ្ឋានំ, ‘‘មុទិង្គូបមំ សកដូបម’’ន្តិ ឧបមា-សទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ. មុទិង្គូបមន្តិ មជ្ឈេ វិត្ថតំ ឧភយកោដិយា តនុកំ តុរិយវិសេសំ មុទិង្គន្តិ វទន្តិ, តាទិសន្តិ អត្ថោ. សីមំ ពន្ធេយ្យាតិ យោជនា.

២៥៦៣. បព្ពតាទិនិមិត្តុបគនិមិត្តានិ ទស្សេតុមាហ ‘‘បព្ពត’’ន្តិអាទិ. ឥតិ អដ្ឋ និមិត្តានិ ទីបយេតិ យោជនា. តត្រេវំ សង្ខេបតោ និមិត្តុបគតា វេទិតព្ពា – សុទ្ធបំសុសុទ្ធបាសាណឧភយមិស្សកវសេន (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា; មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) តិវិធោបិ ហិ បព្ពតោ ហត្ថិប្បមាណតោ បដ្ឋាយ ឧទ្ធំ និមិត្តុបគោ, តតោ ឱមកតរោ ន វដ្ដតិ. អន្តោសារេហិ វា អន្តោសារមិស្សកេហិ វា រុក្ខេហិ ចតុបញ្ចរុក្ខមត្តម្បិ វនំ និមិត្តុបគំ, តតោ ឩនតរំ ន វដ្ដតិ. បាសាណនិមិត្តេ អយគុឡម្បិ បាសាណសង្ខ្យមេវ គច្ឆតិ, តស្មា យោ កោចិ បាសាណោ ឧក្កំសេន ហត្ថិប្បមាណតោ ឱមកតរំ អាទិំ កត្វា ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ទ្វត្តិំសបលគុឡបិណ្ឌបរិមាណោ និមិត្តុបគោ, ន តតោ ខុទ្ទកតរោ. បិដ្ឋិបាសាណោ បន អតិមហន្តោបិ វដ្ដតិ. រុក្ខោ ជីវន្តោយេវ អន្តោសារោ ភូមិយំ បតិដ្ឋិតោ អន្តមសោ ឧព្ពេធតោ អដ្ឋង្គុលោ ¶ បរិណាហតោ សូចិទណ្ឌប្បមាណោបិ និមិត្តុបគោ, ន តតោ ឱរំ វដ្ដតិ. មគ្គោ ជង្ឃមគ្គោ វា ហោតុ សកដមគ្គោ វា, យោ វិនិវិជ្ឈិត្វា ទ្វេ តីណិ គាមក្ខេត្តានិ គច្ឆតិ, តាទិសោ ជង្ឃសកដសត្ថេហិ វឡញ្ជិយមានោយេវ និមិត្តុបគោ, អវឡញ្ជោ ន វដ្ដតិ. ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន តំទិវសំ ជាតោ អដ្ឋង្គុលុព្ពេធោ គោវិសាណមត្តោបិ វម្មិកោ និមិត្តុបគោ, តតោ ឱរំ ន វដ្ដតិ. ឧទកំ យំ អសន្ទមានំ អាវាដបោក្ខរណិតឡាកជាតស្សរលោណិសមុទ្ទាទីសុ ឋិតំ, តំ អាទិំ កត្វា អន្តមសោ តង្ខណំយេវ បថវិយំ ខតេ អាវាដេ ឃដេហិ អាហរិត្វា បូរិតម្បិ យាវ កម្មវាចាបរិយោសានា សណ្ឋហនកំ និមិត្តុបគំ, ឥតរំ សន្ទមានកំ, វុត្តបរិច្ឆេទកាលំ ¶ អតិដ្ឋន្តំ, ភាជនគតំ វា ន វដ្ដតិ. យា អពទ្ធសីមាលក្ខណេ នទី វុត្តា, សា និមិត្តុបគា, អញ្ញា ន វដ្ដតីតិ.

២៥៦៤. តេសូតិ និទ្ធារណេ ភុម្មំ. តីណីតិ និទ្ធារិតព្ពទស្សនំ, ឥមិនា ឯកំ វា ទ្វេ វា និមិត្តានិ ន វដ្ដន្តីតិ ទស្សេតិ. យថាហ – ‘‘សា ឯវំ សម្មន្និត្វា ពជ្ឈមានា ឯកេន, ទ្វីហិ វា និមិត្តេហិ អពទ្ធា ហោតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨). សតេនាបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ សម្ភាវនាយំ ទដ្ឋព្ពោ, តេន វីសតិយា, តិំសាយ វា និមិត្តេហិ វត្តព្ពមេវ នត្ថីតិ ទីបេតិ.

២៥៦៥. តិយោជនំ បរំ ឧក្កដ្ឋោ បរិច្ឆេទោ ឯតិស្សាតិ តិយោជនបរា. ‘‘វីសតី’’តិអាទីនំ សង្ខ្យានេ, សង្ខ្យេយ្យេ ច វត្តនតោ ឥធ សង្ខ្យានេ វត្តមានំ វីសតិ-សទ្ទំ គហេត្វា ឯកវីសតិ ភិក្ខូនន្តិ ភិន្នាធិករណនិទ្ទេសោ កតោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ឯកវីសតិ’’ន្តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន និគ្គហីតលោបោ, វីសតិវគ្គករណីយបរមត្តា សង្ឃកម្មស្ស កម្មារហេន សទ្ធិំ ភិក្ខូនំ ឯកវីសតិំ គណ្ហន្តីតិ អត្ថោ, ឥទញ្ច ¶ និសិន្នានំ វសេន វុត្តំ. ហេដ្ឋិមន្តតោ ហិ យត្ថ ឯកវីសតិ ភិក្ខូ និសីទិតុំ សក្កោន្តិ, តត្តកេ បទេសេ សីមំ ពន្ធិតុំ វដ្ដតីតិ.

២៥៦៦. យា ឧក្កដ្ឋាយបិ យា ច ហេដ្ឋិមាយបិ កេសគ្គមត្តតោបិ អធិកា វា ឩនា វា, ឯតា ទ្វេបិ សីមាយោ ‘‘អសីមា’’តិ អាទិច្ចពន្ធុនា វុត្តាតិ យោជនា.

២៥៦៧. សមន្តតោ សព្ពមេវ និមិត្តំ កិត្តេត្វាតិ បុព្ពទិសានុទិសាទីសុ បរិតោ សព្ពទិសាសុ យថាលទ្ធំ និមិត្តោបគំ សព្ពនិមិត្តំ ‘‘វិនយធរេន បុច្ឆិតព្ពំ ‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ កិំ និមិត្ត’ន្តិ? ‘បព្ពតោ, ភន្តេ’តិ. បុន វិនយធរេន ‘ឯសោ បព្ពតោ និមិត្ត’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. អដ្ឋ. ១៣៨) អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន និមិត្តេន និមិត្តំ ឃដេត្វា កិត្តេត្វា. ញត្តិ ទុតិយា យស្សាតិ វិគ្គហោ, ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, យាវតា សមន្តា និមិត្តា កិត្តិតា’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៣៩) បទភាជនេ វុត្តេន ញត្តិទុតិយេន កម្មេនាតិ អត្ថោ. អរហតិ បហោតិ វិនយធរោតិ អធិប្បាយោ.

២៥៦៨. ពន្ធិត្វាតិ យថាវុត្តលក្ខណនយេន សមានសំវាសសីមំ បឋមំ ពន្ធិត្វា. អនន្តរន្តិ កិច្ចន្តរេន ព្យវហិតំ អកត្វា, កាលក្ខេបំ អកត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ, សីមំ សមូហនិតុកាមានំ ¶ បច្ចត្តិកានំ ឱកាសំ អទត្វាតិ អធិប្បាយោ. បច្ឆាតិ សមានសំវាសសម្មុតិតោ បច្ឆា. ចីវរាវិប្បវាសកំ សម្មន្និត្វាន យា ពទ្ធា, សា ‘‘អវិប្បវាសា’’តិ វុច្ចតីតិ យោជនា.

តត្ថ ចីវរាវិប្បវាសកំ សម្មន្និត្វាន យា ពទ្ធាតិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, យា សា សង្ឃេន សីមា សម្មតា សមានសំវាសា ¶ ឯកុបោសថា…បេ… ឋបេត្វា គាមញ្ច គាមូបចារញ្ច, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (មហាវ. ១៤៤) វុត្តនយេន ចីវរេន អវិប្បវាសំ សម្មន្និត្វា យា ពទ្ធា. សា អវិប្បវាសាតិ វុច្ចតីតិ តត្ថ វសន្តានំ ភិក្ខូនំ ចីវរេន វិប្បវាសនិមិត្តាបត្តិយា អភាវតោ តថា វុច្ចតិ, ‘‘អវិប្បវាសសីមា’’តិ វុច្ចតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៥៦៩. ‘‘យា កាចិ នទិលក្ខណប្បត្តា នទី និមិត្តានិ កិត្តេត្វា ‘ឯតំ ពទ្ធសីមំ ករោមា’តិ កតាបិ អសីមាវ ហោតី’’តិអាទិកំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៤៧) អដ្ឋកថានយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘នទី…បេ… ន វោត្ថរតី’’តិ, ន បត្ថរតិ សីមាភាវេន ព្យាបិនី ន ហោតីតិ អត្ថោ. តេនេវាតិ យេន ន វោត្ថរតិ, តេនេវ ការណេន. អព្រវីតិ ‘‘សព្ពា, ភិក្ខវេ, នទី អសីមា, សព្ពោ សមុទ្ទោ អសីមោ, សព្ពោ ជាតស្សរោ អសីមោ’’តិ (មហាវ. ១៤៧) អវោច.

សីមាកថាវណ្ណនា.

២៥៧០. អដ្ឋមិយាបិ ឧបោសថវោហារត្តា ទិនវសេន ឧបោសថានំ អតិរេកត្តេបិ ឥធ អធិប្បេតេយេវ ឧបោសថេ គហេត្វា អាហ ‘‘នវេវា’’តិ.

២៥៧១-៣. តេ សរូបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘ចាតុទ្ទសោ…បេ… កម្មេនុបោសថា’’តិ. ចតុទ្ទសន្នំ បូរណោ ចាតុទ្ទសោ. បន្នរសន្នំ បូរណោ បន្នរសោ. យទា បន កោសម្ពក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៤៥១ អាទយោ) អាគតនយេន ភិន្នេ សង្ឃេ ឱសារិតេ តស្មិំ ភិក្ខុស្មិំ សង្ឃោ តស្ស វត្ថុស្ស វូបសមាយ សង្ឃសាមគ្គិំ ករោតិ, តទា ‘‘តាវទេវ ឧបោសថោ កាតព្ពោ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៤៧៥) វចនតោ ឋបេត្វា ចាតុទ្ទសបន្នរសេ ¶ អញ្ញោបិ យោ កោចិ ទិវសោ សាមគ្គី ឧបោសថោតិ. ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ចាតុទ្ទសោ, បន្នរសោ, សាមគ្គី ច ឧបោសថោតិ ឯតេ តយោបិ ឧបោសថា ទិវសេនេវ និទ្ទិដ្ឋា ទិវសេនេវ វុត្តាតិ យោជនា.

សង្ឃេឧបោសថោតិ ¶ សង្ឃេន កាតព្ពឧបោសថោ. គណេបុគ្គលុបោសថោតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សាធ្យសាធនលក្ខណស្ស សម្ពន្ធស្ស លព្ភមានត្តា ‘‘សង្ឃេ’’តិអាទីសុ សាមិវចនប្បសង្គេ ភុម្មនិទ្ទេសោ. ឧបោសថោ សាធ្យោ កម្មភាវតោ, សង្ឃគណបុគ្គលា សាធនំ ការកភាវតោ.

សុត្តស្ស ឧទ្ទេសោ សុត្តុទ្ទេសោ, សុត្តុទ្ទេសោតិ អភិធានំ នាមំ យស្ស សោ សុត្តុទ្ទេសាភិធានោ. កម្មេនាតិ កិច្ចវសេន.

២៥៧៤. ‘‘អធិដ្ឋាន’’ន្តិ វាច្ចលិង្គមបេក្ខិត្វា ‘‘និទ្ទិដ្ឋ’’ន្តិ នបុំសកនិទ្ទេសោ. វាច្ចលិង្គា ហិ តព្ពាទយោតិ បាតិមោក្ខោ និទ្ទិដ្ឋោ, បារិសុទ្ធិ និទ្ទិដ្ឋាតិ បុមិត្ថិលិង្គេន យោជេតព្ពា.

២៥៧៥. វុត្តាតិ ‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, បាតិមោក្ខុទ្ទេសា, និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ បឋមោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ១៥០) ទេសិតា, សយញ្ច តេសញ្ច ឧទ្ទេសេ សង្ខេបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘និទាន’’ន្តិអាទិ. សាវេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘សុតេនា’’តិ សេសោ. សេសកន្តិ អនុទ្ទិដ្ឋដ្ឋានំ –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ…បេ… អាវិកតា ហិស្ស ផាសុ ហោតីតិ ឥមំ និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា ‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ ¶ អាយស្មន្តោ និទានំ, តត្ថាយស្មន្តេ បុច្ឆាមិ កច្ចិត្ថ បរិសុទ្ធា, ទុតិយម្បិ បុច្ឆាមិ…បេ… ឯវមេតំ ធារយាមី’តិ វត្វា ‘ឧទ្ទិដ្ឋំ ខោ អាយស្មន្តោ និទានំ. សុតា ខោ បនាយស្មន្តេហិ ចត្តារោ បារាជិកា ធម្មា…បេ… អវិវទមានេហិ សិក្ខិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៥០) –

អដ្ឋកថាយ វុត្តនយេន អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ.

២៥៧៦. សេសេសុបីតិ ឧទ្ទិដ្ឋាបេក្ខាយ សេសេសុ បារាជិកុទ្ទេសាទីសុបិ. ‘‘អយមេវ នយោ ញេយ្យោ’’តិ សាមញ្ញេន វុត្តេបិ ‘‘វិត្ថារេនេវ បញ្ចមោ’’តិ វចនតោ វិត្ថារុទ្ទេសេ ‘‘សាវេតព្ពំ តុ សេសក’’ន្តិ អយំ នយោ ន លព្ភតិ. ‘‘សាវេតព្ពំ តុ សេសក’’ន្តិ វចនតោ បារាជិកុទ្ទេសាទីសុ យស្មិំ វិប្បកតេ អន្តរាយោ ឧប្បជ្ជតិ, តេន សទ្ធិំ អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ. និទានុទ្ទេសេ បន ¶ អនុទ្ទិដ្ឋេ សុតេន សាវេតព្ពំ នាម នត្ថិ. ភិក្ខុនិបាតិមោក្ខេ អនិយតុទ្ទេសស្ស បរិហីនត្តា ‘‘ភិក្ខុនីនញ្ច ចត្តារោ’’តិ វុត្តំ. ឧទ្ទេសា នវិមេ បនាតិ ភិក្ខូនំ បញ្ច, ភិក្ខុនីនំ ចត្តារោតិ ឧភតោបាតិមោក្ខេ ឥមេ នវ ឧទ្ទេសា វុត្តាតិ អត្ថោ.

២៥៧៧. ឧបោសថេតិ សង្ឃុបោសថេ. អន្តរាយន្តិ រាជន្តរាយាទិកំ ទសវិធំ អន្តរាយំ. យថាហ – ‘‘រាជន្តរាយោ ចោរន្តរាយោ អគ្យន្តរាយោ ឧទកន្តរាយោ មនុស្សន្តរាយោ អមនុស្សន្តរាយោ វាឡន្តរាយោ សរីសបន្តរាយោ ជីវិតន្តរាយោ ព្រហ្មចរិយន្តរាយោ’’តិ (មហាវ. ១៥០).

តត្ថ សចេ ភិក្ខូសុ ‘‘ឧបោសថំ ករិស្សាមា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៥០) និសិន្នេសុ រាជា អាគច្ឆតិ, អយំ រាជន្តរាយោ. ចោរា អាគច្ឆន្តិ ¶ , អយំ ចោរន្តរាយោ. ទវទាហោ អាគច្ឆតិ វា, អាវាសេ វា អគ្គិ ឧដ្ឋហតិ, អយំ អគ្យន្តរាយោ. មេឃោ វា ឧដ្ឋេតិ, ឱឃោ វា អាគច្ឆតិ, អយំ ឧទកន្តរាយោ. ពហូ មនុស្សា អាគច្ឆន្តិ, អយំ មនុស្សន្តរាយោ. ភិក្ខុំ យក្ខោ គណ្ហាតិ, អយំ អមនុស្សន្តរាយោ. ព្យគ្ឃាទយោ ចណ្ឌមិគា អាគច្ឆន្តិ, អយំ វាឡន្តរាយោ. ភិក្ខុំ សប្បាទយោ ឌំសន្តិ, អយំ សរីសបន្តរាយោ. ភិក្ខុ គិលានោ វា ហោតិ, កាលំ វា ករោតិ, វេរិនោ វា តំ មារេតុំ គណ្ហន្តិ, អយំ ជីវិតន្តរាយោ. មនុស្សា ឯកំ វា ពហុំ វា ភិក្ខូ ព្រហ្មចរិយា ចាវេតុកាមា គណ្ហន្តិ, អយំ ព្រហ្មចរិយន្តរាយោ.

‘‘ចេវា’’តិ ឥមិនា អន្តរាយេវ អន្តរាយសញ្ញិនា វិត្ថារុទ្ទេសេ អកតេបិ អនាបត្តីតិ ទីបេតិ. អនុទ្ទេសោតិ វិត្ថារេន អនុទ្ទេសោ. និវារិតោតិ ‘‘ន, ភិក្ខវេ, អសតិ អន្តរាយេ សំខិត្តេន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ១៥០) បដិសិទ្ធោ. ឥមិនា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សតិ អន្តរាយេ សំខិត្តេន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៥០) ឥទម្បិ វិភាវិតំ ហោតិ.

២៥៧៨. តស្សាតិ បាតិមោក្ខស្ស. ឥស្សរណស្ស ហេតុមាហ ‘‘‘ថេរាធេយ្យ’ន្តិ បាឋតោ’’តិ. ថេរាធេយ្យន្តិ ថេរាធីនំ, ថេរាយត្តន្តិ អត្ថោ. បាឋតោតិ បាឡិវចនតោ. ‘‘យោ តត្ថ ភិក្ខុ ព្យត្តោ បដិពលោ, តស្សាធេយ្យំ បាតិមោក្ខ’’ន្តិ (មហាវ. ១៥៥) វចនតោ អាហ ‘‘អវត្តន្តេនា’’តិអាទិ. អវត្តន្តេនាតិ អន្តមសោ ទ្វេបិ ឧទ្ទេសេ ឧទ្ទិសិតុំ អសក្កោន្តេន. ថេរេន យោ ¶ អជ្ឈិដ្ឋោ, ឯវមជ្ឈិដ្ឋស្ស យស្ស បន ថេរស្ស, នវស្ស, មជ្ឈិមស្ស វា សោ បាតិមោក្ខោ ¶ វត្តតិ បគុណោ ហោតិ, សោ ឥស្សរោតិ សម្ពន្ធោ.

អជ្ឈិដ្ឋោតិ ‘‘ត្វំ, អាវុសោ, បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសា’’តិ អាណត្តោ, ឥមិនា អនាណត្តស្ស ឧទ្ទិសិតុំ សាមត្ថិយា សតិបិ អនិស្សរភាវោ ទីបិតោ ហោតិ. យថាហ – ‘‘សចេ ថេរស្ស បញ្ច វា ចត្តារោ វា តយោ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសា នាគច្ឆន្តិ, ទ្វេ បន អខណ្ឌា សុវិសទា វាចុគ្គតា ហោន្តិ, ថេរាយត្តោវ បាតិមោក្ខោ. សចេ បន ឯត្តកម្បិ វិសទំ កាតុំ ន សក្កោតិ, ព្យត្តស្ស ភិក្ខុនោ អាយត្តោ ហោតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៥៥).

២៥៧៩. ឧទ្ទិសន្តេតិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តេ. សមា វាតិ អាវាសិកេហិ គណនេន សមា វា. អប្បា វាតិ ឩនា វា. អាគច្ឆន្តិ សចេ បនាតិ សចេ បន អាគន្តុកា ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ. សេសកន្តិ អនុទ្ទិដ្ឋដ្ឋានំ.

២៥៨០. ឧទ្ទិដ្ឋមត្តេតិ ឧទ្ទិដ្ឋក្ខណេយេវ កថារម្ភតោ បុព្ពមេវ. ‘‘វា’’តិ ឥទំ ឯត្ថាបិ យោជេតព្ពំ, ឥមិនា អវុត្តំ ‘‘អវុដ្ឋិតាយ វា’’តិ ឥមំ វិកប្បំ សម្បិណ្ឌេតិ. អវុដ្ឋិតាយ បរិសាយាតិ ច ភិក្ខុបរិសាយ អញ្ញមញ្ញំ សុខកថាយ និសិន្នាយយេវាតិ អត្ថោ. បរិសាយាតិ ឯត្ថ ‘‘ឯកច្ចាយា’’តិ ច ‘‘សព្ពាយា’’តិ ច សេសោ. ភិក្ខូនំ ឯកច្ចាយ បរិសាយ វុដ្ឋិតាយ វា សព្ពាយ បរិសាយ វុដ្ឋិតាយ វាតិ យោជនា. តេសន្តិ វុត្តប្បការានំ អាវាសិកានំ. មូលេតិ សន្តិកេ. បារិសុទ្ធិ កាតព្ពាតិ យោជនា. ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ…បេ… អាគច្ឆន្តិ ពហុតរា, តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ បុន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’’ន្តិ វុត្តនយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សចេ ពហូ’’តិ. ឯត្ថ ‘‘បុន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ព’’ន្តិ សេសោ. សព្ពវិកប្បេសុ បុព្ពកិច្ចំ កត្វា ¶ បុន បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតព្ពន្តិ អត្ថោ. អយំ បនេត្ថ សេសវិនិច្ឆយោ –

‘‘បន្នរសោវាសិកានំ, ឥតរានំ សចេតរោ;

សមានេតរេនុវត្តន្តុ, បុរិមានំ សចេធិកា;

បុរិមា អនុវត្តន្តុ, តេសំ សេសេប្យយំ នយោ.

‘‘បាដិបទោវាសិកានំ ¶ ,

ឥតរានំ ឧបោសថោ;

សមថោកានំ សាមគ្គិំ,

មូលដ្ឋា ទេន្តុ កាមតោ.

ពហិ គន្ត្វាន កាតព្ពោ,

នោ ចេ ទេន្តិ ឧបោសថោ;

ទេយ្យានិច្ឆាយ សាមគ្គី,

ពហូសុ ពហិ វា វជេ.

‘‘បាដិបទេគន្តុកានំ, ឯវមេវ អយំ នយោ;

សាវេយ្យ សុត្តំ សញ្ចិច្ច, អស្សាវេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ.

២៥៨១. វិនិទ្ទិដ្ឋស្សាតិ អាណត្តស្ស, ឥមិនា ឥតរេសំ អនាបត្តីតិ ទីបេតិ. ឥធ ‘‘អគិលានស្សា’’តិ សេសោ. ថេរេន អាណាបេន្តេន ‘‘កិញ្ចិ កម្មំ ករោន្តោ វា សទាកាលមេវ ឯកោ វា ភារនិត្ថរណកោ វា សរភាណកធម្មកថិកាទីសុ អញ្ញតរោ វា ន ឧបោសថាគារសម្មជ្ជនត្ថំ អាណាបេតព្ពោ, អវសេសា បន វារេន អាណាបេតព្ពា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៥៩) អដ្ឋកថាយ វុត្តវិធិនា អាណាបេតព្ពោ. សចេ អាណត្តោ សម្មជ្ជនិំ តាវកាលិកម្បិ ន លភតិ, សាខាភង្គំ កប្បិយំ ការេត្វា សម្មជ្ជិតព្ពំ. តម្បិ អលភន្តស្ស លទ្ធកប្បិយំ ហោតិ.

អាសនបញ្ញាបនាណត្តិយម្បិ ¶ វុត្តនយេនេវ អាណាបេតព្ពោ. អាណាបេន្តេន ច សចេ ឧបោសថាគារេ អាសនានិ នត្ថិ, សង្ឃិកាវាសតោបិ អាហរិត្វា បញ្ញបេត្វា បុន អាហរិតព្ពានិ. អាសនេសុ អសតិ កដសារកេបិ តដ្ដិកាយោបិ បញ្ញបេតុំ វដ្ដតិ, តដ្ដិកាសុបិ អសតិ សាខាភង្គានិ កប្បិយំ ការេត្វា បញ្ញបេតព្ពានិ, កប្បិយការកំ អលភន្តស្ស លទ្ធកប្បិយំ ហោតិ.

បទីបករណេបិ វុត្តនយេនេវ អាណាបេតព្ពោ. អាណាបេន្តេន ច ‘‘អសុកស្មិំ នាម ឱកាសេ តេលំ វា វដ្ដិ វា កបល្លិកា វា អត្ថិ, តំ គហេត្វា ករោហី’’តិ វត្តព្ពោ. សចេ តេលាទីនិ នត្ថិ ¶ , ភិក្ខាចារេនបិ បរិយេសិតព្ពានិ. បរិយេសិត្វា អលភន្តស្ស លទ្ធកប្បិយំ ហោតិ. អបិច កបាលេ អគ្គិបិ ជាលេតព្ពោ.

២៥៨២. ទីបន្តិ ឯត្ថ ‘‘ជាលេត្វា’’តិ សេសោ. អថ វា ‘‘កត្វា’’តិ ឥមិនា ច យោជេតព្ពំ. គណញត្តិំ ឋបេត្វាតិ ‘‘សុណន្តុ មេ, អាយស្មន្តា, អជ្ជុបោសថោ បន្នរសោ, យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, មយំ អញ្ញមញ្ញំ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករេយ្យាមា’’តិ ឯវំ គណញត្តិំ និក្ខិបិត្វា. កត្តព្ពោ តីហុបោសថោតិ តីហិ ភិក្ខូហិ ឧបោសថោ កាតព្ពោ. តីសុ ថេរេន ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ កត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ទ្វេ ឯវំ តិក្ខត្តុមេវ វត្តព្ពោ ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ, អាវុសោ, ‘បរិសុទ្ធោ’តិ មំ ធារេថា’’តិ (មហាវ. ១៦៨). ទុតិយេន, តតិយេន ច យថាក្កមំ ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ, ភន្តេ, ‘បរិសុទ្ធោ’តិ មំ ធារេថា’’តិ តិក្ខត្តុមេវ វត្តព្ពំ.

២៥៨៣. បុព្ពកិច្ចាទីនិ កត្វា ញត្តិំ អដ្ឋបេត្វា ថេរេន នវោ ឯវំ តិក្ខត្តុមេវ វត្តព្ពោ ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ, អាវុសោ ¶ , ‘បរិសុទ្ធោ’តិ មំ ធារេហី’’តិ (មហាវ. ១៦៨), នវេន ថេរោបិ ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ, ភន្តេ, ‘បរិសុទ្ធោ’តិ មំ ធារេថា’’តិ (មហាវ. ១៦៨) តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពោ. ឥមស្មិំ បន វារេ ញត្តិយា អដ្ឋបនញ្ច ‘‘ធារេហី’’តិ ឯកវចននិទ្ទេសោ ចាតិ ឯត្តកោវ វិសេសោតិ តំ អនាទិយិត្វា បុគ្គលេន កាតព្ពំ ឧបោសថវិធិំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បុព្ពកិច្ចំ សមាបេត្វា, អធិដ្ឋេយ្យ បនេកកោ’’តិ. អធិដ្ឋេយ្យាតិ ‘‘អជ្ជ មេ ឧបោសថោ, បន្នរសោ’តិ វា ‘ចាតុទ្ទសោ’តិ វា អធិដ្ឋាមី’’តិ អធិដ្ឋេយ្យ. អស្សាតិ អវសានេ វុត្តបុគ្គលំ សន្ធាយ ឯកវចននិទ្ទេសោ. យថាវុត្តោ សង្ឃោបិ តយោបិ ទ្វេបិ អត្តនោ អត្តនោ អនុញ្ញាតំ ឧបោសថំ អន្តរាយំ វិនា សចេ ន ករោន្តិ, ឯវមេវ អាបត្តិមាបជ្ជន្តីតិ វេទិតព្ពោ.

២៥៨៤-៥. ឥទានិ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, ឧបោសថកម្មានិ, អធម្មេន វគ្គំ ឧបោសថកម្ម’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ១៤៩) នយេន វុត្តំ កម្មចតុក្កំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អធម្មេន ច វគ្គេនា’’តិអាទិ. អធម្មេន វគ្គេន កម្មំ, អធម្មតោ សមគ្គេន កម្មំ, ធម្មេន វគ្គេន កម្មំ, ធម្មតោ សមគ្គេន កម្មន្តិ ឯតានិ ចត្តារិ ឧបោសថស្ស កម្មានីតិ ជិនោ អព្រវីតិ យោជនា. ចតូស្វបិ បនេតេសូតិ ឯតេសុ ចតូសុ កម្មេសុ បន. ចតុត្ថន្តិ ‘‘សមគ្គេន ច ធម្មតោ’’តិ វុត្តំ ចតុត្ថំ ឧបោសថកម្មំ ‘‘ធម្មកម្ម’’ន្តិ អធិប្បេតំ.

២៥៨៦-៧. តានិ ¶ កម្មានិ វិភាវេតុមាហ ‘‘អធម្មេនិធា’’តិអាទិ. ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ ឯត្ថ ឯតេសុ ចតូសុ ឧបោសថេសុ. អធម្មេន វគ្គោ ឧបោសថោ កតមោតិ កថេតុកាមតាបុច្ឆា. យត្ថ យស្សំ ឯកសីមាយំ ភិក្ខុនោ ចត្តារោ វសន្តីតិ យោជនា.

តត្រ ¶ ឯកស្ស បារិសុទ្ធិំ អានយិត្វា តេ តយោ ជនា បារិសុទ្ធិំ ឧបោសថំ ករោន្តិ ចេ, ឯវំ កតោ ឧបោសថោ អធម្មោ វគ្គុបោសថោ នាមាតិ យោជនា, ឯកសីមដ្ឋេហិ ចតូហិ សង្ឃុបោសថេ កាតព្ពេ គណុបោសថស្ស កតត្តា អធម្មោ ច សង្ឃមជ្ឈំ វិនា គណមជ្ឈំ បារិសុទ្ធិយា អគមនតោ តស្ស ហត្ថបាសំ អនុបគមនេន វគ្គោ ច ហោតីតិ អត្ថោ.

២៥៨៨. អធម្មេន សមគ្គោតិ ឯត្ថ ‘‘ឧបោសថោ កតមោ’’តិ អនុវត្តេតព្ពំ. ‘‘ភិក្ខុនោ ឯកតោ’’តិ បទច្ឆេទោ. ‘‘ហោតិ អធម្មិកោ’’តិ បទច្ឆេទោ. ចតូហិ សមគ្គេហិ សង្ឃុបោសថេ កាតព្ពេ គណុបោសថករណំ អធម្មោ, ហត្ថបាសុបគមនតោ សមគ្គោ ហោតិ.

២៥៨៩-៩០. យោ ឧបោសថោ ធម្មេន វគ្គោ ហោតិ, សោ កតមោតិ យោជនា. យត្ថ យស្សំ ឯកសីមាយំ ចត្តារោ ភិក្ខុនោ វសន្តិ, តត្រ ឯកស្ស បារិសុទ្ធិំ អានយិត្វា តេ តយោ ជនា បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តេ ចេ, ធម្មេន វគ្គោ ឧបោសថោ ហោតីតិ យោជនា. ឯកសីមដ្ឋេហិ ចតូហិ សង្ឃុបោសថស្ស កតត្តា ធម្មោ, ឯកស្ស ហត្ថបាសំ អនុបគមនេន វគ្គោ ច ហោតីតិ អត្ថោ.

២៥៩១. យោ ធម្មតោ សមគ្គោ, សោ កតមោតិ យោជនា. ឥធ ឥមស្មិំ សាសនេ ចត្តារោ ភិក្ខុនោ ឯកតោ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសន្តិ ចេ, អយំ ធម្មតោ សមគ្គោ ឧបោសថោតិ មតោ អធិប្បេតោតិ យោជនា. ចតូហិ សង្ឃុបោសថស្ស កតត្តា ធម្មោ, ឯកស្សាបិ ហត្ថបាសំ អវិជហនេន សមគ្គោតិ អធិប្បាយោ.

២៥៩២. វគ្គេ សង្ឃេ វគ្គោតិ សញ្ញិនោ, សមគ្គេ ច សង្ឃេ វគ្គោតិ សញ្ញិនោ ឧភយត្ថ វិមតិស្ស វា ឧបោសថំ ករោន្តស្ស ទុក្កដំ អាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា.

២៥៩៣. ភេទាធិប្បាយតោតិ ¶ ‘‘នស្សន្តេតេ, វិនស្សន្តេតេ, កោ តេហិ អត្ថោ’’តិ ឯវំ ភេទបុរេក្ខារតាយ ‘‘ឧបោសថំ ករោន្តស្សា’’តិ អានេត្វា យោជេតព្ពំ. តស្ស ភិក្ខុនោ ថុល្លច្ចយំ ហោតិ ¶ អកុសលពលវតាយ ច ថុល្លច្ចយំ ហោតីតិ. យថាហ – ‘‘ភេទបុរេក្ខារបន្នរសកេ អកុសលពលវតាយ ថុល្លច្ចយំ វុត្ត’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៧៦). វគ្គេ វា សមគ្គេ វា សង្ឃេ សមគ្គោ ឥតិ សញ្ញិនោ ឧបោសថំ ករោន្តស្ស អនាបត្តីតិ យោជនា. អវសេសោ បនេត្ថ វត្តព្ពវិនិច្ឆយោ បវារណវិនិច្ឆយាវសានេ ‘‘បារិសុទ្ធិប្បទានេនា’’តិអាទីហិ (វិ. វិ. ២៦៤២) ឯកតោ វត្តុមិច្ឆន្តេន ន វុត្តោ.

២៥៩៤-៥. ‘‘ឧក្ខិត្តេនា’’តិអាទិកានិ ករណវចនន្តានិ បទានិ ‘‘សហា’’តិ ឥមិនា សទ្ធិំ ‘‘ឧបោសថោ ន កាតព្ពោ’’តិ បទេន បច្ចេកំ យោជេតព្ពានិ. ឧក្ខិត្តេនាតិ អាបត្តិយា អទស្សនេ ឧក្ខិត្តកោ, អាបត្តិយា អប្បដិកម្មេ ឧក្ខិត្តកោ, បាបិកាយ ទិដ្ឋិយា អប្បដិនិស្សគ្គេ ឧក្ខិត្តកោតិ តិវិធេន ឧក្ខិត្តេន. ឯតេសុ ហិ តិវិធេ ឧក្ខិត្តកេ សតិ ឧបោសថំ ករោន្តោ សង្ឃោ បាចិត្តិយំ អាបជ្ជតិ.

‘‘គហដ្ឋេនា’’តិ ឥមិនា តិត្ថិយោបិ សង្គហិតោ. សេសេហិ សហធម្មិហីតិ ភិក្ខុនី, សិក្ខមានា, សាមណេរោ, សាមណេរីតិ ចតូហិ សហធម្មិកេហិ. ចុតនិក្ខិត្តសិក្ខេហីតិ ឯត្ថ ចុតោ ច និក្ខិត្តសិក្ខោ ចាតិ វិគ្គហោ. ចុតោ នាម អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នកោ. និក្ខិត្តសិក្ខោ នាម សិក្ខាបច្ចក្ខាតកោ.

ឯកាទសហីតិ បណ្ឌកោ, ថេយ្យសំវាសកោ, តិត្ថិយបក្កន្តកោ, តិរច្ឆានគតោ, មាតុឃាតកោ, បិតុឃាតកោ, អរហន្តឃាតកោ, ភិក្ខុនិទូសកោ, សង្ឃភេទកោ ¶ , លោហិតុប្បាទកោ, ឧភតោព្យញ្ជនកោតិ ឥមេហិ ឯកាទសហិ អភព្ពេហិ.

សភាគាបត្តិកេន វា សហ ឧបោសថោ ន កាតព្ពោ, បារិវុត្ថេន ឆន្ទេន ឧបោសថោ ន កាតព្ពោ, ករោតោ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា. ឯវំ ឧក្ខិត្តវជ្ជិតេសុ សព្ពវិកប្បេសុ ទុក្កដមេវ វេទិតព្ពំ. ‘‘យំ ទ្វេបិ ជនា វិកាលភោជនាទិនា សភាគវត្ថុនា អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តិ, ឯវរូបា វត្ថុសភាគា ‘សភាគា’តិ វុច្ចតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៩) វចនតោ ‘‘សភាគាបត្តី’’តិ វត្ថុសភាគាបត្តិយេវ គហេតព្ពា.

ឧបោសថទិវសេ សព្ពោវ សង្ឃោ សចេ សភាគាបត្តិំ អាបន្នោ ហោតិ,

‘‘ឥធ ¶ បន, ភិក្ខវេ, អញ្ញតរស្មិំ អាវាសេ តទហុបោសថេ សព្ពោ សង្ឃោ សភាគំ អាបត្តិំ អាបន្នោ ហោតិ, តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ ឯកោ ភិក្ខុ សាមន្តា អាវាសា សជ្ជុកំ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆាវុសោ, តំ អាបត្តិំ បដិករិត្វា អាគច្ឆ, មយំ តេ សន្តិកេ តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សាមា’តិ. ឯវញ្ចេតំ លភេថ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភេថ, ព្យត្តេន ភិក្ខុនា បដិពលេន សង្ឃោ ញាបេតព្ពោ – ‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, អយំ សព្ពោ សង្ឃោ សភាគំ អាបត្តិំ អាបន្នោ, យទា អញ្ញំ ភិក្ខុំ សុទ្ធំ អនាបត្តិកំ បស្សិស្សតិ, តទា តស្ស សន្តិកេ តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សតី’’តិ (មហាវ. ១៧១) ច,

វេមតិកោ ចេ ហោតិ,

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, អយំ សព្ពោ សង្ឃោ សភាគាយ អាបត្តិយា វេមតិកោ, យទា និព្ពេមតិកោ ¶ ភវិស្សតិ, តទា តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សតី’’តិ (មហាវ. ១៧១) ច,

វុត្តនយេន ឧបោសថោ កាតព្ពោ.

ឯត្ថ ច សជ្ឈុកន្តិ តទហេវាគមនត្ថាយ. គណុបោសថាទីសុបិ ឯសេវ នយោ. វុត្តញ្ហិ អដ្ឋកថាគណ្ឋិបទេ ‘‘យថា សង្ឃោ សភាគំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា សុទ្ធំ អលភិត្វា ‘យទា សុទ្ធំ បស្សិស្សតិ, តទា តស្ស សន្តិកេ តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សតី’តិ វត្វា ឧបោសថំ កាតុំ លភតិ, ឯវំ ទ្វីហិបិ អញ្ញមញ្ញំ អារោចេត្វា ឧបោសថំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឯកេនាបិ ‘បរិសុទ្ធំ លភិត្វា បដិករិស្សាមី’តិ អាភោគំ កត្វា កាតុំ វដ្ដតិ កិរា’’តិ. កិរាតិ ចេត្ថ អនុស្សវត្ថេ ទដ្ឋព្ពោ, ន បនារុចិយំ.

បារិវុត្ថេន ឆន្ទេនាតិ ឆន្ទំ អាហរិត្វា កម្មំ កាតុំ និសិន្នេនបិ ‘‘អសុភលក្ខណតាទិនា កេនចិ ការណេន ន ករិស្សាមី’’តិ វិស្សដ្ឋេ ឆន្ទេ សចេ បុន ករិស្សតិ, បុន ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ អាហរិត្វា កាតព្ពំ. យថាហ – ‘‘ឯតស្មិំ បារិវាសិយេ បុន ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ អនានេត្វា កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១១៦៧).

២៥៩៦. អទេសេត្វា ¶ បនាបត្តិន្តិ អាបន្នំ អាបត្តិំ អទេសេត្វា. នាវិកត្វាន វេមតិន្តិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលាសុ អាបត្តីសុ វេមតិកោ, យទា និព្ពេមតិកោ ភវិស្សាមិ, តទា តា អាបត្តិយោ បដិករិស្សាមី’’តិ វិមតិំ អនារោចេត្វា. ‘‘យទា និព្ពេមតិកោតិ ឯត្ថ សចេ បនេស និព្ពេមតិកោ ន ហោតិ, វត្ថុំ កិត្តេត្វាវ ទេសេតុំ វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៩) អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តំ. តត្រាយំ ទេសនាវិធិ – សចេ មេឃច្ឆន្នេ សូរិយេ ‘‘កាលោ នុ ខោ, វិកាលោ’’តិ ¶ វេមតិកោ ភុញ្ជតិ, តេន ភិក្ខុនា ‘‘អហំ, ភន្តេ, វេមតិកោ ភុញ្ជិំ, សចេ កាលោ អត្ថិ, សម្ពហុលា ទុក្កដា អាបត្តិយោ អាបន្នោម្ហិ. នោ ចេ អត្ថិ, សម្ពហុលា បាចិត្តិយាបត្តិយោ អាបន្នោម្ហី’’តិ ឯវំ វត្ថុំ កិត្តេត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, យា តស្មិំ វត្ថុស្មិំ សម្ពហុលា ទុក្កដា វា បាចិត្តិយា វា អាបត្តិយោ អាបន្នោ, តា តុម្ហមូលេ បដិទេសេមី’’តិ វត្តព្ពំ. ឯសេវ នយោ សព្ពាបត្តីសូតិ.

គណ្ឋិបទេសុ បនេវំ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ – ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឥត្ថន្នាមាយ អាបត្តិយា វេមតិកោ, យទា និព្ពេមតិកោ ភវិស្សាមិ, តទា តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សាមី’តិ វត្វា ឧបោសថោ កាតព្ពោ, បាតិមោក្ខំ សោតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ១៧០) វចនតោ យាវ និព្ពេមតិកោ ន ហោតិ, តាវ សភាគាបត្តិំ បដិគ្គហេតុំ ន លភតិ. អញ្ញេសញ្ច កម្មានំ បរិសុទ្ធោ នាម ហោតិ. ‘‘បុន និព្ពេមតិកោ ហុត្វា ទេសេតព្ពមេវា’’តិ (កង្ខា. អភិ. ដី. និទានវណ្ណនា) នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ អត្ថិ, ទេសិតេ បន ន ទោសោ. ‘‘ឥតោ វុដ្ឋហិត្វា តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សាមី’’តិ (មហាវ. ១៧០) ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោតិ.

២៥៩៧. ឧបោសថេតិ ទិនការកកត្តព្ពាការវសេន បន្នរសី, សង្ឃុបោសថោ, សុត្តុទ្ទេសោតិ ឥមេហិ តីហិ លក្ខណេហិ សមន្នាគតេ ឧបោសថេ. សភិក្ខុម្ហា ច អាវាសាតិ ‘‘យស្មិំ ឧបោសថេ កិច្ច’’ន្តិអាទិនា វក្ខមានប្បការា សភិក្ខុកា អាវាសា. ឥធ ‘‘អនាវាសា’’តិ សេសោ. អាវាសោ វា អនាវាសោ វាតិ ឯត្ថ ‘‘អភិក្ខុកោ វា នានាសំវាសកេហិ សភិក្ខុកោ វា’’តិ ច ¶ ន គន្តព្ពោតិ ឯត្ថ ‘‘អញ្ញត្រ សង្ឃេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា’’តិ ច សេសោ. ‘‘អនាវាសោ’’តិ ឧទោសិតាទយោ វុត្តា. ភិក្ខុនា ឧបោសថេ សភិក្ខុម្ហា អាវាសា វា អនាវាសា វា អភិក្ខុកោ វា នានាសំវាសកេហិ សភិក្ខុកោ វា អាវាសោ វា អនាវាសោ វា អញ្ញត្រ សង្ឃេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា កុទាចនំ កទាចិបិ ន គន្តព្ពោតិ យោជនា.

២៥៩៨. យស្មិំ ¶ អាវាសេ បន ឧបោសថេ កិច្ចំ សចេ វត្តតិ, សោ អាវាសោ ‘‘សភិក្ខុកោ នាមា’’តិ បកាសិតោតិ យោជនា, ឥមិនា សចេ យត្ថ ឧបោសថោ ន វត្តតិ, សោ សន្តេសុបិ ភិក្ខូសុ អភិក្ខុកោ នាមាតិ ទីបេតិ.

២៥៩៩. ឧបោសថស្ស បយោជនំ, តប្បសង្គេន បវារណាយ ច និទ្ធារេតុកាមតាយាហ ‘‘ឧបោសថោ កិមត្ថាយា’’តិអាទិ.

២៦០០. បដិក្កោសេយ្យាតិ និវារេយ្យ. អទេន្តស្សបិ ទុក្កដន្តិ ឯត្ថ ‘‘កោបេតុំ ធម្មិកំ កម្ម’’ន្តិ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពំ.

២៦០១. សោ ចាតិ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) ចតុវគ្គាទិប្បភេទេន បញ្ចវិធោ សោ សង្ឃោ ច. ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន កត្តព្ពកម្មានំ វសេន បរិទីបិតោ, ន ឆព្ពគ្គាទីនំ កាតុំ អយុត្តតាទស្សនវសេន.

២៦០២. ចតុវគ្គាទិភេទនិពន្ធនំ កម្មំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បវារណ’’ន្តិអាទិ. បវារណញ្ច តថា អព្ភានញ្ច ឧបសម្បទញ្ច ឋបេត្វា ចតុវគ្គេន អកត្តព្ពំ កម្មំ ន វិជ្ជតីតិ យោជនា.

២៦០៣. មជ្ឈទេសេ ¶ ឧបសម្បទា មជ្ឈទេសូបសម្បទា, តំ. អព្ភានំ, មជ្ឈទេសូបសម្បទញ្ច វិនា បញ្ចវគ្គេន សព្ពំ កម្មំ កាតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

២៦០៤. កិញ្ចិបិ កម្មំ ន ន កត្តព្ពន្តិ យោជនា, សព្ពម្បិ កម្មំ កត្តព្ពមេវាតិ អត្ថោ. ទ្វេ បដិសេធា បកតត្ថំ គមយន្តីតិ. វីសតិវគ្គេន សង្ឃេន សព្ពេសម្បិ កម្មានំ កត្តព្ពភាវេ កិមត្ថំ អតិរេកវីសតិវគ្គស្ស គហណន្តិ អាហ ‘‘ឩនេ ទោសោតិ ញាបេតុំ, នាធិកេ អតិរេកតា’’តិ. យថាវុត្តេ ចតុព្ពិធេ សង្ឃេ គណនតោ ឩនេ ទោសោ ហោតិ, អធិកេ ទោសោ ន ហោតីតិ ញាបេតុំ អតិរេកតា ទស្សិតា, អតិរេកវីសតិវគ្គសង្ឃោ ទស្សិតោតិ អធិប្បាយោ.

២៦០៥. ចតុវគ្គេន កត្តព្ពេ បកតត្តាវ ចត្តារោ កម្មប្បត្តាតិ ទីបិតាតិ យោជនា. សេសា ¶ បកតត្តា ឆន្ទារហាតិ សេសោ. បកតត្តាតិ អនុក្ខិត្តា ចេវ អន្តិមវត្ថុំ អនជ្ឈាបន្នា ច គហេតព្ពា. សេសេសុ ចាតិ បញ្ចវគ្គាទីសុបិ.

២៦០៦. ចតុវគ្គាទិកត្តព្ពកម្មំ អសំវាសបុគ្គលំ គណបូរំ កត្វា ករោន្តស្ស ទុក្កដំ ហោតិ. ន កេវលំ ទុក្កដមេវ, កតញ្ច កម្មំ កុប្បតីតិ យោជនា.

២៦០៧. បរិវាសាទីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន មូលាយបដិកស្សនាទីនំ គហណំ. តត្រដ្ឋន្តិ បរិវាសាទីសុ ឋិតំ. ‘‘តថា’’តិ ឥមិនា ‘‘កតំ កុប្បតិ ទុក្កដ’’ន្តិ ឥទំ អនុវត្តេតិ. សេសំ តូតិ បរិវាសាទិកម្មតោ អញ្ញំ បន ឧបោសថាទិកម្មំ ¶ . វដ្ដតីតិ តេ បារិវាសិកាទយោ គណបូរកេ កត្វា កាតុំ វដ្ដតិ.

ឧបោសថក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៦០៨. វស្សូបនាយិកា វុត្តាតិ សេសោ. បច្ឆិមា ចាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ និទស្សនេ. វស្សូបនាយិកាតិ វស្សូបគមនា. អាលយោ, វចីភេទោ វា កាតព្ពោ ឧបគច្ឆតាតិ ឥមិនា វស្សូបគមនប្បការោ ទស្សិតោ. ឧបគច្ឆតា អាលយោ កត្តព្ពោ, វចីភេទោ វា កត្តព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. ឧបគច្ឆន្តេន ច សេនាសនេ អសតិ ‘‘ឥធ វស្សំ វសិស្សាមី’’តិ ចិត្តុប្បាទមត្តំ វា កាតព្ពំ, សេនាសនេ សតិ ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ ឥមំ តេមាសំ វស្សំ ឧបេមី’’តិ ច ‘‘ឥធ វស្សំ ឧបេមី’’តិ ច វចីភេទោ វា កាតព្ពោតិ អត្ថោ.

២៦០៩. ជានំ វស្សូបគមនំ អនុបគច្ឆតោ វាបីតិ យោជនា. តេមាសន្តិ ឯត្ថ ‘‘បុរិមំ វា បច្ឆិមំ វា’’តិ សេសោ. ចរន្តស្សាបីតិ ឯត្ថ ‘‘ចារិក’’ន្តិ សេសោ. បុរិមំ វា តេមាសំ បច្ឆិមំ វា តេមាសំ អវសិត្វាវ ចារិកំ ចរន្តស្សាបិ ទុក្កដន្តិ យោជនា. តេមាសន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. យថាហ – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, វស្សំ ឧបគន្ត្វា បុរិមំ វា តេមាសំ បច្ឆិមំ វា តេមាសំ អវសិត្វា ចារិកា បក្កមិតព្ពា, យោ បក្កមេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៨៥).

២៦១០. រុក្ខស្ស ¶ សុសិរេតិ ឯត្ថ ‘‘សុទ្ធេ’’តិ សេសោ. យថាហ – ‘‘រុក្ខសុសិរេតិ ឯត្ថ សុទ្ធេ រុក្ខសុសិរេយេវ ន វដ្ដតិ, មហន្តស្ស បន រុក្ខសុសិរស្ស អន្តោ បទរច្ឆទនំ កុដិកំ ¶ កត្វា បវិសនទ្វារំ យោជេត្វា ឧបគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ. ‘‘រុក្ខស្ស សុសិរេ’’តិ ឥមិនា រុក្ខេកទេសោ វិដបោបិ សង្គហិតោ, សោបិ សុទ្ធោវ ន វដ្ដតិ. យថាហ – ‘‘រុក្ខវិដភិយាតិ ឯត្ថាបិ សុទ្ធេ វិដបមត្តេ ន វដ្ដតិ, មហាវិដបេ បន អដ្ដកំ ពន្ធិត្វា តត្ថ បទរច្ឆទនំ កុដិកំ កត្វា ឧបគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២០៣).

‘‘ឆត្តេតិ ឯត្ថាបិ ចតូសុ ថម្ភេសុ ឆត្តំ ឋបេត្វា អាវរណំ កត្វា ទ្វារំ យោជេត្វា ឧបគន្តុំ វដ្ដតិ, ឆត្តកុដិកា នាមេសា ហោតិ. ចាដិយាតិ ឯត្ថាបិ មហន្តេន កបល្លេន ឆត្តេ វុត្តនយេន កុដិំ កត្វាវ ឧបគន្តុំ វដ្ដតី’’តិ អដ្ឋកថាវចនតោ ឯវមកតាសុ សុទ្ធឆត្តចាដីសុ និវារណំ វេទិតព្ពំ. ឆវកុដីតិ ដង្កិតមញ្ចាទយោ វុត្តា. យថាហ – ‘‘ឆវកុដិកា នាម ដង្កិតមញ្ចាទិភេទា កុដិ, តត្ថ ឧបគន្តុំ ន វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២០៣).

សុសានេ បន អញ្ញំ កុដិកំ កត្វា ឧបគន្តុំ វដ្ដតិ. ‘‘ឆវសរីរំ ឈាបេត្វា ឆារិកាយ, អដ្ឋិកានញ្ច អត្ថាយ កុដិកា ករីយតី’’តិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ ឆវកុដិ វុត្តា. ‘‘ដង្កិតមញ្ចោតិ កសិកុដិកាបាសាណឃរន្តិ លិខិត’’ន្តិ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ២០៣) វជិរពុទ្ធិត្ថេរោ. ចតុន្នំ បាសាណានំ ឧបរិ បាសាណំ អត្ថរិត្វា កតោ គេហោបិ ‘‘ដង្កិតមញ្ចោ’’តិ វុច្ចតិ. ទីឃេ មញ្ចបាទេ មជ្ឈេ វិជ្ឈិត្វា អដនិយោ បវេសេត្វា មញ្ចំ ករោន្តីតិ តស្ស ឥទំ ឧបរិ, ឥទំ ហេដ្ឋាតិ នត្ថិ, បរិវត្តេត្វា អត្ថតោបិ តាទិសោវ ហោតិ, តំ សុសានេ, ទេវដ្ឋានេ ច ឋបេន្តិ, អយម្បិ ដង្កិតមញ្ចោ នាម.

២៦១១. ‘‘សតិ បច្ចយវេកល្លេ, សរីរាផាសុតាយ វា’’តិ អវសេសន្តរាយានំ វក្ខមានត្តា ‘‘អន្តរាយោ’’តិ ឥមិនា រាជន្តរាយាទិ ទសវិធោ គហេតព្ពោ.

២៦១២-៤. ‘‘អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, សត្តន្នំ សត្តាហករណីយេន អប្បហិតេបិ គន្តុំ, បគេវ បហិតេ ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុនិយា សិក្ខមានាយ សាមណេរស្ស សាមណេរិយា មាតុយា ច បិតុស្ស ចា’’តិ (មហាវ. ១៩៨) វុត្តនយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មាតាបិតូន’’ន្តិអាទិ.

មាតាបិតូនំ ¶ ទស្សនត្ថំ, បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ ទស្សនត្ថំ វា នេសំ អត្ថេ សតិ វា នេសំ អន្តរេ គិលានំ ទដ្ឋុំ វា តទុបដ្ឋាកានំ ភត្តាទិំ បរិយេសនត្ថំ វា នេសំ ភត្តាទិំ បរិយេសនត្ថំ វា តថា នេសំ បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ អញ្ញតរំ អនភិរតំ ឧក្កណ្ឋិតំ អហំ គន្ត្វា វូបកាសេស្សំ វា វូបកាសាបេស្សាមិ វា ធម្មកថមស្ស ករិស្សាមីតិ វា តស្ស បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ អញ្ញតរស្ស ឧដ្ឋិតំ ឧប្បន្នំ ទិដ្ឋិំ វិវេចេស្សាមិ វា វិវេចាបេស្សាមិ វា ធម្មកថមស្ស ករិស្សាមីតិ វា តថា ឧប្បន្នំ កុក្កុច្ចំ វិនោទេស្សាមីតិ វា វិនោទាបេស្សាមីតិ វា ធម្មកថមស្ស ករិស្សាមីតិ វា ឯវំ វិនយញ្ញុនា ភិក្ខុនា សត្តាហកិច្ចេន អបេសិតេបិ គន្តព្ពំ, បគេវ បហិតេតិ យោជនា.

ភត្តាទីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ភេសជ្ជបរិយេសនាទិំ សង្គណ្ហាតិ. យថាហ – ‘‘គិលានភត្តំ វា បរិយេសិស្សាមិ, គិលានុបដ្ឋាកភត្តំ វា បរិយេសិស្សាមិ, គិលានភេសជ្ជំ វា បរិយេសិស្សាមិ, បុច្ឆិស្សាមិ វា ឧបដ្ឋហិស្សាមិ វា’’តិ. វូបកាសេស្សន្តិ យត្ថ អនភិរតិ ឧប្បន្នា, តតោ អញ្ញត្ថ គហេត្វា គមិស្សាមីតិ អត្ថោ.

វិនោទេស្សាមហន្តិ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទេន ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុ គរុធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ ហោតិ បរិវាសារហោ, សោ ចេ ភិក្ខូនំ សន្តិកេ ទូតំ បហិណេយ្យ ‘អហញ្ហិ គរុធម្មំ អជ្ឈាបន្នោ បរិវាសារហោ, អាគច្ឆន្តុ ភិក្ខូ, ឥច្ឆាមិ ¶ ភិក្ខូនំ អាគត’ន្តិ. គន្តព្ពំ, ភិក្ខវេ, សត្តាហករណីយេន អប្បហិតេបិ, បគេវ បហិតេ ‘បរិវាសទានំ ឧស្សុក្កំ ករិស្សាមិ វា អនុស្សាវេស្សាមិ វា គណបូរកោ វា ភវិស្សាមី’’តិអាទិនយំ (មហាវ. ១៩៣) សង្គណ្ហាតិ. ឯវំ សត្តាហកិច្ចេន គច្ឆន្តេន អន្តោឧបចារសីមាយ ឋិតេនេវ ‘‘អន្តោសត្តាហេ អាគច្ឆិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា គន្តព្ពំ. សចេ អាភោគំ អកត្វា ឧបចារសីមំ អតិក្កមតិ, ឆិន្នវស្សោ ហោតីតិ វទន្តិ.

២៦១៥. ‘‘អយំ បនេត្ថ បាឡិមុត្តករត្តិច្ឆេទវិនិច្ឆយោ’’តិ អដ្ឋកថាគតំ រត្តិច្ឆេទវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វស្សំ ឧបគតេនេត្ថា’’តិអាទិ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សត្តាហកិច្ចាធិការេ. អយំ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយោ ទដ្ឋព្ពោតិ អត្ថោ.

២៦១៦. ‘‘អសុកំ នាម ទិវស’’ន្តិអាទិនា និមន្តនាការំ វក្ខតិ. បុព្ពន្តិ បឋមំ. វដ្ដតីតិ ¶ សត្តាហកិច្ចេន គន្តុំ វដ្ដតិ. យថាហ – ‘‘សចេ ឯកស្មិំ មហាវាសេ បឋមំយេវ កតិកា កតា ហោតិ ‘អសុកទិវសំ នាម សន្និបតិតព្ព’ន្តិ, និមន្តិតោយេវ នាម ហោតិ, គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៩៩). ‘‘ឧបាសកេហិ ‘ឥមស្មិំ នាម ទិវសេ ទានាទីនិ ករោម, សព្ពេ ឯវ សន្និបតន្តូ’តិ កតិកាយបិ កតាយ គន្តុំ វដ្ដតិ, និមន្តិតោយេវ នាម ហោតី’’តិ កេចិ.

២៦១៧. ភណ្ឌកន្តិ អត្តនោ ចីវរភណ្ឌំ. ន វដ្ដតីតិ សត្តាហកិច្ចេន គន្តុំ ន វដ្ដតិ. បហិណន្តីតិ ចីវរធោវនាទិកម្មេន បហិណន្តិ. អាចរិយុបជ្ឈាយានំ អាណត្តិយេន កេនចិ អនវជ្ជកិច្ចេន សត្តាហករណីយេន គន្តុំ វដ្ដតីតិ ឥមិនាវ ទីបិតំ ហោតិ.

២៦១៨. ឧទ្ទេសាទីនមត្ថាយាតិ ¶ បាឡិវាចនានិ សន្ធាយ. អាទិ-សទ្ទេន បរិបុច្ឆាទិំ សង្គណ្ហាតិ. គរូនន្តិ អគិលានានម្បិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ. គន្តុំ លភតីតិ សត្តាហករណីយេន គន្តុំ លភតិ. បុគ្គលោតិ បករណតោ ភិក្ខុំយេវ គណ្ហាតិ.

២៦១៩. អាចរិយោតិ និទស្សនមត្តំ, ឧបជ្ឈាយេន និវារិតេបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘សចេ បន នំ អាចរិយោ ‘អជ្ជ មា គច្ឆា’តិ វទតិ, វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៩៩) អដ្ឋកថានយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘រត្តិច្ឆេទេ អនាបត្តិ, ហោតីតិ បរិទីបិតា’’តិ. រត្តិច្ឆេទេតិ វស្សច្ឆេទនិមិត្តំ. ‘‘រត្តិច្ឆេទេ’’តិ សព្ពត្ថ វស្សច្ឆេទោតិ សន្និដ្ឋានំ កត្វា វទន្តិ, ឯវំ សត្តាហករណីយេន គតំ នំ អន្តោសត្តាហេយេវ បុន អាគច្ឆន្តំ សចេ អាចរិយោ វា ឧបជ្ឈាយោ វា ‘‘អជ្ជ មា គច្ឆា’’តិ វទតិ, សត្តាហាតិក្កមេបិ អនាបត្តីតិ អធិប្បាយោ, វស្សច្ឆេទោ បន ហោតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ សត្តាហស្ស ពហិទ្ធា វីតិនាមិតត្តា.

២៦២០. យស្ស កស្សចិ ញាតិស្សាតិ មាតាបិតូហិ អញ្ញស្ស ញាតិជនស្ស. ‘‘គច្ឆតោ ទស្សនត្ថាយា’’តិ ឥមិនា សេសញាតិកេហិ ‘‘មយំ គិលានា ភទន្តានំ អាគមនំ ឥច្ឆាមា’’តិ ច ‘‘ឧបដ្ឋាកកុលេហិ ទានំ ទស្សាម, ធម្មំ សោស្សាម, ភិក្ខូនំ ទស្សនំ ឥច្ឆាមា’’តិ ច ឯវំ កត្តព្ពំ និទ្ទិសិត្វា ទូតេ វា បេសិតេ សត្តាហករណីយេន គច្ឆតោ រត្តិច្ឆេទោ ច ទុក្កដញ្ច ន ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. យថាហ ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុស្ស ញាតកោ គិលានោ ហោតិ…បេ… គន្តព្ពំ, ភិក្ខវេ, សត្តាហករណីយេន បហិតេ, ន ត្វេវ អប្បហិតេ’’តិ (មហាវ. ១៩៩) ច ¶ ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ឧបាសកេន សង្ឃំ ឧទ្ទិស្ស វិហារោ ការាបិតោ ហោតិ…បេ… ឥច្ឆាមិ ទានញ្ច ¶ ទាតុំ ធម្មញ្ច សោតុំ ភិក្ខូ ច បស្សិតុន្តិ. គន្តព្ពំ, ភិក្ខវេ, សត្តាហករណីយេន បហិតេ, ន ត្វេវ អប្បហិតេ’’តិ (មហាវ. ១៨៨) ច.

២៦២១. ‘‘អហំ គាមកំ គន្ត្វា អជ្ជេវ អាគមិស្សាមី’’តិ អាគច្ឆំ អាគច្ឆន្តោ សចេ បាបុណិតុំ ន សក្កោតេវ, វដ្ដតីតិ យោជនា. វដ្ដតីតិ ឯត្ថ ‘‘អជ្ជេវ អាគមិស្សាមី’’តិ គន្ត្វា អាគច្ឆន្តស្ស អន្តរាមគ្គេ សចេ អរុណុគ្គមនំ ហោតិ, វស្សច្ឆេទោបិ ន ហោតិ, រត្តិច្ឆេទទុក្កដញ្ច នត្ថីតិ អធិប្បាយោ.

២៦២២. វជេតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២០៣) គោបាលកានំ និវាសនដ្ឋានេ. សត្ថេតិ ជង្ឃសត្ថសកដសត្ថានំ សន្និវិដ្ឋោកាសេ. តីសុ ឋានេសុ ភិក្ខុនោ, វស្សច្ឆេទេ អនាបត្តីតិ តេហិ សទ្ធិំ គច្ឆន្តស្សេវ នត្ថិ អាបត្តិ, តេហិ វិយុញ្ជិត្វា គមនេ បន អាបត្តិយេវ, បវារេតុញ្ច ន លភតិ.

វជាទីសុ វស្សំ ឧបគច្ឆន្តេន វស្សូបនាយិកទិវសេ តេន ភិក្ខុនា ឧបាសកា វត្តព្ពា ‘‘កុដិកា លទ្ធុំ វដ្ដតី’’តិ. សចេ ករិត្វា ទេន្តិ, តត្ថ បវិសិត្វា ‘‘ឥធ វស្សំ ឧបេមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពំ. នោ ចេ ទេន្តិ, សាលាសង្ខេបេន ឋិតសកដស្ស ហេដ្ឋា ឧបគន្តព្ពំ. តម្បិ អលភន្តេន អាលយោ កាតព្ពោ. សត្ថេ បន កុដិកាទីនំ អភាវេ ‘‘ឥធ វស្សំ ឧបេមី’’តិ វចីភេទំ កត្វា ឧបគន្តុំ ន វដ្ដតិ, អាលយករណមត្តមេវ វដ្ដតិ. អាលយោ នាម ‘‘ឥធ វស្សំ វសិស្សាមី’’តិ ចិត្តុប្បាទមត្តំ.

សចេ មគ្គប្បដិបន្នេយេវ សត្ថេ បវារណទិវសោ ហោតិ, តត្ថេវ បវារេតព្ពំ. អថ សត្ថោ អន្តោវស្សេយេវ ភិក្ខុនា បត្ថិតដ្ឋានំ បត្វា អតិក្កមតិ. បត្ថិតដ្ឋានេ ¶ វសិត្វា តត្ថ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បវារេតព្ពំ. អថាបិ សត្ថោ អន្តោវស្សេយេវ អន្តរា ឯកស្មិំ គាមេ តិដ្ឋតិ វា វិប្បកិរតិ វា, តស្មិំយេវ គាមេ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វសិត្វា បវារេតព្ពំ, អប្បវារេត្វា តតោ បរំ គន្តុំ ន វដ្ដតិ.

នាវាយ វស្សំ ឧបគច្ឆន្តេនាបិ កុដិយំយេវ ឧបគន្តព្ពំ. បរិយេសិត្វា អលភន្តេ អាលយោ កាតព្ពោ ¶ . សចេ អន្តោតេមាសំ នាវា សមុទ្ទេយេវ ហោតិ, តត្ថេវ បវារេតព្ពំ. អថ នាវា កូលំ លភតិ, សយញ្ច បរតោ គន្តុកាមោ ហោតិ, គន្តុំ ន វដ្ដតិ. នាវាយ លទ្ធគាមេយេវ វសិត្វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បវារេតព្ពំ. សចេបិ នាវា អនុតីរមេវ អញ្ញត្ថ គច្ឆតិ, ភិក្ខុ ច បឋមំ លទ្ធគាមេយេវ វសិតុកាមោ, នាវា គច្ឆតុ, ភិក្ខុនា តត្ថេវ វសិត្វា ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ បវារេតព្ពំ.

ឥតិ វជេ, សត្ថេ, នាវាយន្តិ តីសុ ឋានេសុ នត្ថិ វស្សច្ឆេទេ អាបត្តិ, បវារេតុញ្ច លភតិ.

២៦២៣. សតិ បច្ចយវេកល្លេតិ បិណ្ឌបាតាទីនំ បច្ចយានំ ឩនត្តេ សតិ. សរីរាផាសុតាយ វាតិ សរីរស្ស អផាសុតាយ អាពាធេ វា សតិ. វស្សំ ឆេត្វាបិ បក្កមេតិ វស្សច្ឆេទំ កត្វាបិ យថាផាសុកដ្ឋានំ គច្ឆេយ្យ. អបិ-សទ្ទេន វស្សំ អឆេត្វា វស្សច្ឆេទការណេ សតិ សត្តាហករណីយេន គន្តុម្បិ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ.

២៦២៤. យេន កេនន្តរាយេនាតិ រាជន្តរាយាទីសុ យេន កេនចិ អន្តរាយេន. យោ ភិក្ខុ វស្សំ នោបគតោ, តេនាបិ ឆិន្នវស្សេន វាបិ ទុតិយា វស្សូបនាយិកា ឧបគន្តព្ពាតិ យោជនា.

២៦២៥-៦. សត្តាហន្តិ ¶ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. ‘‘វីតិនាមេតី’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. ឧបគន្ត្វាបិ វា ពហិទ្ធា ឯវ សត្តាហំ វីតិនាមេតិ ចេ. យោ គច្ឆតិ, យោ ច វីតិនាមេតិ, តស្ស ភិក្ខុស្ស. បុរិមាបិ ន វិជ្ជតីតិ អនុបគតត្តា, ឆិន្នវស្សត្តា ច បុរិមាបិ វស្សូបនាយិកា ន វិជ្ជតិ ន លភតិ. ឥមេសំ ទ្វិន្នំ យថាក្កមំ ឧបចារាតិក្កមេ, សត្តាហាតិក្កមេ ច អាបត្តិ វេទិតព្ពា.

បដិស្សវេ ច ភិក្ខុស្ស, ហោតិ អាបត្តិ ទុក្កដន្តិ ‘‘ឥធ វស្សំ វសថា’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធូ’’តិ បដិស្សុណិត្វា តស្ស វិសំវាទេ អសច្ចាបនេ អាបត្តិ ហោតិ. កតមាតិ អាហ ‘‘ទុក្កដ’’ន្តិ. ន កេវលំ ឯតស្សេវ វិសំវាទេ អាបត្តិ ហោតិ, អថ ខោ ឥតរេសម្បិ បដិស្សវានំ វិសំវាទេ អាបត្តិ វេទិតព្ពា. យថាហ – ‘‘បដិស្សវេ ច អាបត្តិ ទុក្កដស្សាតិ ឯត្ថ ន កេវលំ ‘ឥមំ តេមាសំ ឥធ វស្សំ វសថា’តិ ឯតស្សេវ បដិស្សវស្ស វិសំវាទេ អាបត្តិ, ‘ឥមំ ¶ តេមាសំ ភិក្ខំ គណ្ហថ, ឧភោបិ មយំ ឥធ វស្សំ វសិស្សាម, ឯកតោវ ឧទ្ទិសាបេស្សាមា’តិ ឯវមាទិនាបិ តស្ស តស្ស បដិស្សវស្ស វិសំវាទេ ទុក្កដ’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២០៧). តញ្ច ខោ បដិស្សវកាលេ សុទ្ធចិត្តស្ស បច្ឆា វិសំវាទនបច្ចយា ហោតិ. បឋមំ អសុទ្ធចិត្តស្ស បន បដិស្សវេ បាចិត្តិយំ, វិសំវាទេន ទុក្កដន្តិ បាចិត្តិយេន សទ្ធិំ ទុក្កដំ យុជ្ជតិ.

២៦២៧. ‘‘វស្សំ ឧបគន្ត្វា បន អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វា តទហេវ សត្តាហករណីយេន បក្កមន្តស្សាបិ អន្តោសត្តាហេ និវត្តន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២០៧) អដ្ឋកថាវចនតោ, ‘‘កោ វាទោ វសិត្វា ពហិ គច្ឆតោ’’តិ វក្ខមានត្តា ¶ ច ‘‘នុដ្ឋាបេត្វា បនារុណ’’ន្តិ បាឋោ គហេតព្ពោ. កត្ថចិ បោត្ថកេសុ ‘‘ឧដ្ឋាបេត្វា បនារុណ’’ន្តិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ ន គហេតព្ពោ.

២៦២៨. វសិត្វាតិ ទ្វីហតីហំ វសិត្វា. យថា វស្សំ វសិត្វា អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វាវ សត្តាហករណីយេន គច្ឆតោ អនាបត្តិ, តថា គតដ្ឋានតោ អន្តោសត្តាហេ អាគន្ត្វា បុនបិ អរុណំ អនុដ្ឋាបេត្វាវ សត្តាហករណីយេន គច្ឆតោ អនាបត្តិ. ‘‘សត្តាហវារេន អរុណោ ឧដ្ឋាបេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២០១) អដ្ឋកថាវចនំ សត្តមារុណេន បដិពទ្ធទិវសំ សត្តមេន អរុណេនេវ សង្គហេត្វា សត្តមអរុណព្ភន្តរេ អនាគន្ត្វា អដ្ឋមំ អរុណំ ពហិ ឧដ្ឋាបេន្តស្ស រត្តិច្ឆេទទស្សនបរំ, ន សត្តមអរុណស្សេវ តត្ថ ឧដ្ឋាបេតព្ពភាវទស្សនបរន្តិ គហេតព្ពំ សិក្ខាភាជនអដ្ឋកថាយ, សីហឡគណ្ឋិបទេសុ ច តថា វិនិច្ឆិតត្តា.

២៦២៩. ‘‘នោបេតិ អសតិយា’’តិ បទច្ឆេទោ, នោបេតីតិ ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ ឥមំ តេមាសំ វស្សំ ឧបេមី’’តិ វចីភេទេន ន ឧបគច្ឆតិ.

២៦៣០. វុត្តមេវត្ថំ សមត្ថេតុមាហ ‘‘ន ទោសោ កោចិ វិជ្ជតី’’តិ.

២៦៣១. ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ ឥមំ តេមាសំ វស្សំ ឧបេមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វចនេ និច្ឆារិតេ ឯវ វស្សំ ឧបគតោ សិយាតិ យោជនា. ‘‘និច្ឆារិតេវ តិក្ខត្តុ’’ន្តិ ឥទំ ឧក្កំសវសេន វុត្តំ, សកិំ, ទ្វិក្ខត្តុំ វា និច្ឆារិតេបិ វស្សូបគតោ នាម ហោតីតិ. យថាហ – ‘‘ឥមស្មិំ វិហារេ ឥមំ ¶ តេមាសំ វស្សំ ឧបេមីតិ សកិំ វា ទ្វត្តិក្ខត្តុំ វា វាចំ និច្ឆារេត្វាវ វស្សំ ឧបគន្តព្ព’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៨៤).

២៦៣២. នវមិតោ ¶ បដ្ឋាយ គន្តុំ វដ្ដតិ, អាគច្ឆតុ វា មា វា, អនាបត្តី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២០៧) អដ្ឋកថានយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អាទិំ តុ នវមិំ កត្វា’’តិអាទិ. នវមិំ បភុតិ អាទិំ កត្វា, នវមិតោ បដ្ឋាយាតិ វុត្តំ ហោតិ. គន្តុំ វដ្ដតីតិ សត្តាហករណីយេនេវ គន្តុំ វដ្ដតិ, តស្មា បវារណទិវសេបិ តទហេវ អាគន្តុំ អសក្កុណេយ្យដ្ឋានំ បវារណត្ថាយ គច្ឆន្តេន លព្ភមានេន សត្តាហករណីយេន គន្តុំ វដ្ដតិ. ‘‘បវារេត្វា បន គន្តុំ វដ្ដតិ បវារណាយ តំទិវសសន្និស្សិតត្តា’’តិ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ២០៧) ហិ វជិរពុទ្ធិត្ថេរោ. សោ បច្ឆា អាគច្ឆតុ វា មា វា, ទោសោ ន វិជ្ជតីតិ យោជនា.

វស្សូបនាយិកក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

បវារណក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៦៣៣. ‘‘បវារណា’’តិ ឥទំ ‘‘ចាតុទ្ទសី’’តិអាទីហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. តស្មិំ តស្មិំ ទិនេ កាតព្ពា បវារណា អភេទោបចារេន តថា វុត្តា. សាមគ្គី ឧបោសថក្ខន្ធកកថាវណ្ណនាយ វុត្តសរូបាវ. សាមគ្គិបវារណំ ករោន្តេហិ ច បឋមំ បវារណំ ឋបេត្វា បាដិបទតោ បដ្ឋាយ យាវ កត្តិកចាតុមាសិបុណ្ណមា ឯត្ថន្តរេ កាតព្ពា, តតោ បច្ឆា វា បុរេ វា ន វដ្ដតិ. តេវាចី ទ្វេកវាចីតិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ…បេ… តេវាចិកំ បវារេយ្យ, ទ្វេវាចិកំ បវារេយ្យ, ឯកវាចិកំ បវារេយ្យា’’តិ តំ តំ ញត្តិំ ឋបេត្វា កាតព្ពា បវារណា វុច្ចតិ.

២៦៣៤. តីណិ កម្មានិ មុញ្ចិត្វា, អន្តេនេវ បវារយេតិ ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, បវារណកម្មានិ, អធម្មេន វគ្គំ បវារណកម្មំ…បេ… ធម្មេន សមគ្គំ បវារណកម្ម’’ន្តិ (មហាវ. ២១២) វត្វា ‘‘តត្រ, ភិក្ខវេ ¶ , យទិទំ អធម្មេន វគ្គំ បវារណកម្មំ, ន, ភិក្ខវេ, ឯវរូបំ បវារណកម្មំ កាតព្ពំ…បេ… តត្រ, ភិក្ខវេ, យទិទំ ធម្មេន សមគ្គំ បវារណកម្មំ, ឯវរូបំ, ភិក្ខវេ, បវារណកម្មំ កាតព្ព’’ន្តិអាទិវចនតោ (មហាវ. ២១២) តីណិ ¶ អកត្តព្ពានិ បវារណកម្មានិ មុញ្ចិត្វា កាតុំ អនុញ្ញាតេន ចតុត្ថេន បវារណកម្មេន បវារេយ្យាតិ អត្ថោ. តស្ស វិភាគេកទេសំ ‘‘បញ្ច យស្មិំ បនាវាសេ’’តិអាទិនា វក្ខតិ.

២៦៣៥. បុព្ពកិច្ចំ សមាបេត្វាតិ –

‘‘សម្មជ្ជនី បទីបោ ច, ឧទកំ អាសនេន ច;

បវារណាយ ឯតានិ, ‘បុព្ពករណ’ន្តិ វុច្ចតិ.

‘‘ឆន្ទបារិសុទ្ធិឧតុក្ខានំ, ភិក្ខុគណនា ច ឱវាទោ;

បវារណាយ ឯតានិ, ‘បុព្ពកិច្ច’ន្តិ វុច្ចតី’’តិ. –

វុត្តំ នវវិធំ បុព្ពកិច្ចំ និដ្ឋាបេត្វា.

បត្តកល្លេ សមានិតេតិ –

‘‘បវារណា យាវតិកា ច ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា,

សភាគាបត្តិយោ ច ន វិជ្ជន្តិ;

វជ្ជនីយា ច បុគ្គលា តស្មិំ ន ហោន្តិ,

‘បត្តកល្ល’ន្តិ វុច្ចតី’’តិ. –

វុត្តេ ចតុព្ពិធេ បត្តកល្លេ សមោធានិតេ បរិសមាបិតេ.

ញត្តិំ ឋបេត្វាតិ ‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, អជ្ជ បវារណា, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ បវារេយ្យា’’តិ (មហាវ. ២១០) ឯវំ សព្ពសង្គាហិកវសេន ច ‘‘តេវាចិកំ បវារេយ្យា’’តិ ច ទានាទិករណេន យេភុយ្យេន រត្តិយា ខេបិតាយ ច រាជាទិអន្តរាយេ សតិ ច តទនុរូបតោ ‘‘ទ្វេវាចិកំ, ឯកវាចិកំ, សមានវស្សិកំ បវារេយ្យា’’តិ ច ញត្តិំ ឋបេត្វា ¶ , តាសំ វិសេសោ អដ្ឋកថាយំ ទស្សិតោយេវ. យថាហ –

‘‘ឯវញ្ហិ ¶ វុត្តេ តេវាចិកញ្ច ទ្វេវាចិកញ្ច ឯកវាចិកញ្ច បវារេតុំ វដ្ដតិ, សមានវស្សិកំ ន វដ្ដតិ. ‘តេវាចិកំ បវារេយ្យា’តិ វុត្តេ បន តេវាចិកមេវ វដ្ដតិ, អញ្ញំ ន វដ្ដតិ, ‘ទ្វេវាចិកំ បវារេយ្យា’តិ វុត្តេ ទ្វេវាចិកញ្ច តេវាចិកញ្ច វដ្ដតិ, ឯកវាចិកញ្ច សមានវស្សិកញ្ច ន វដ្ដតិ. ‘ឯកវាចិកំ បវារេយ្យា’តិ វុត្តេ បន ឯកវាចិកទ្វេវាចិកតេវាចិកានិ វដ្ដន្តិ, សមានវស្សិកមេវ ន វដ្ដតិ. ‘សមានវស្សិក’ន្តិ វុត្តេ សព្ពំ វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២១០).

កាតព្ពាតិ ថេរេន ភិក្ខុនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឯវមស្ស វចនីយោ ‘‘សង្ឃំ, អាវុសោ, បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា…បេ… តតិយម្បិ អាវុសោ, សង្ឃំ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា…បេ… បស្សន្តោ បដិករិស្សាមី’’តិ (មហាវ. ២១០) វុត្តនយេន កាតព្ពា. នវកេន ភិក្ខុនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា…បេ… តតិយម្បិ, ភន្តេ, សង្ឃំ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា…បេ… បស្សន្តោ បដិករិស្សាមីតិ (មហាវ. ២១០) វុត្តនយេន កាតព្ពា.

២៦៣៦. ថេរេសុ បវារេន្តេសុ យោ បន នវោ, សោ សយំ យាវ បវារេតិ, តាវ ឧក្កុដិកំ និសីទេយ្យាតិ យោជនា.

២៦៣៧. ចត្តារោ វា តយោបិ វា ឯកាវាសេ ឯកសីមាយំ វសន្តិ ចេ, ញត្តិំ វត្វា ‘‘សុណន្តុ មេ, អាយស្មន្តោ, អជ្ជ បវារណា, យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, មយំ អញ្ញមញ្ញំ បវារេយ្យាមា’’តិ (មហាវ. ២១៦) គណញត្តិំ ឋបេត្វា បវារេយ្យុន្តិ យោជនា.

បវារេយ្យុន្តិ ¶ ឯត្ថ ថេរេន ភិក្ខុនា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ កត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា តេ តយោ វា ទ្វេ វា ភិក្ខូ ឯវមស្សុ វចនីយា ‘‘អហំ, អាវុសោ, អាយស្មន្តេ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តោ អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមិ. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ អហំ, អាវុសោ, អាយស្មន្តេ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តោ អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមី’’តិ (មហាវ. ២១៦) បវារេតព្ពំ. នវេនបិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, អាយស្មន្តេ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តោ អនុកម្បំ ឧបាទាយ ¶ , បស្សន្តោ បដិករិស្សាមិ. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ អហំ, ភន្តេ, អាយស្មន្តេ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តោ អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមី’’តិ បវារេតព្ពំ.

២៦៣៨. អញ្ញមញ្ញំ បវារេយ្យុំ, វិនា ញត្តិំ ទុវេ ជនា. តេសុ ថេរេន ‘‘អហំ, អាវុសោ, អាយស្មន្តំ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទតុ មំ អាយស្មា អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមិ. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ អហំ, អាវុសោ, អាយស្មន្តំ បវារេមិ…បេ… បដិករិស្សាមី’’តិ (មហាវ. ២១៧) បវារេតព្ពំ. នវេនបិ ‘‘អហំ, ភន្តេ, អាយស្មន្តំ បវារេមិ…បេ… វទតុ មំ អាយស្មា អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមិ. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ អហំ, ភន្តេ, អាយស្មន្តំ បវារេមិ…បេ… បដិករិស្សាមី’’តិ បវារេតព្ពំ.

អធិដ្ឋេយ្យាតិ បុព្ពកិច្ចំ សមាបេត្វា ‘‘អជ្ជ មេ បវារណា ចាតុទ្ទសី’’តិ វា ‘‘បន្នរសី’’តិ វា វត្វា ‘‘អធិដ្ឋាមី’’តិ អធិដ្ឋេយ្យ ¶ . យថាហ ‘‘អជ្ជ មេ បវារណាតិ ឯត្ថ សចេ ចាតុទ្ទសិកា ហោតិ, ‘អជ្ជ មេ បវារណា ចាតុទ្ទសី’តិ, សចេ បន្នរសិកា, ‘អជ្ជ មេ បវារណា បន្នរសី’តិ ឯវំ អធិដ្ឋាតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២១៨), ឥមិនា សព្ពសង្គាហាទិញត្តីសុ ច តស្មិំ តស្មិំ ទិវសេ សោ សោ វោហារោ កាតព្ពោតិ ទីបិតមេវ.

សេសា សង្ឃបវារណាតិ បញ្ចហិ, អតិរេកេហិ វា ភិក្ខូហិ កត្តព្ពា បវារណា សង្ឃបវារណា.

២៦៣៩. បវារិតេតិ បឋមបវារណាយ បវារិតេ. អនាគតោតិ កេនចិ អន្តរាយេន បុរិមិកាយ ច បច្ឆិមិកាយ ច វស្សូបនាយិកាយ វស្សំ អនុបគតោ. អវុត្ថោតិ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតោ. វុត្តញ្ហិ ខុទ្ទសិក្ខាវណ្ណនាយ ‘‘អវុត្ថោតិ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតោ អបរិនិដ្ឋិតត្តា ‘អវុត្ថោ’តិ វុច្ចតី’’តិ. បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករេយ្យាតិ យោជនា. ឯត្ថ ‘‘តេសំ សន្តិកេ’’តិ សេសោ.

២៦៤០-១. យស្មិំ ¶ បនាវាសេ បញ្ច វា ចត្តារោ វា តយោ វា សមណា វសន្តិ, តេ តត្ថ ឯកេកស្ស បវារណំ ហរិត្វាន សចេ អញ្ញមញ្ញំ បវារេន្តិ, អាបត្តិ ទុក្កដន្តិ យោជនា.

សេសន្តិ ‘‘អធម្មេន សមគ្គ’’ន្តិអាទិកំ វិនិច្ឆយំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ បវារណាធិការេ. ពុធោតិ វិនយធរោ. ឧបោសថេ វុត្តនយេនាតិ ឧបោសថវិនិច្ឆយេ វុត្តក្កមេន. នយេតិ ជានេយ្យ.

២៦៤២. សម្បាទេតត្តនោ សុចិន្តិ អត្តនោ ឧបោសថំ សម្បាទេតិ. សព្ពំ សាធេតីតិ ឧបោសថាទិសព្ពំ កម្មំ និប្ផាទេតិ. នត្តនោតិ អត្តនោ ឧបោសថំ ន និប្ផាទេតិ.

២៦៤៣. តស្មាតិ ¶ យស្មា អត្តនោ សុចិំ ន សាធេតិ, តស្មា. ឧភិន្នន្តិ អត្តនោ ច សង្ឃស្ស ច. កិច្ចសិទ្ធត្ថមេវិធាតិ ឧបោសថាទិកម្មនិប្បជ្ជនត្ថំ ឥធ ឥមស្មិំ ឧបោសថកម្មាទិបករណេ. បារិសុទ្ធិបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទេន បវារណា សង្គហិតា. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ឆន្ទំ វា បារិសុទ្ធិំ វា, គហេត្វា វា បវារណ’’ន្តិ.

ឆន្ទបារិសុទ្ធិបវារណំ ទេន្តេន សចេ សាបត្តិកោ ហោតិ, អាបត្តិំ ទេសេត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ កត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា ឆន្ទាទិហារកោ ភិក្ខុ វត្តព្ពោ ‘‘ឆន្ទំ ទម្មិ, ឆន្ទំ មេ ហរ, ឆន្ទំ មេ អារោចេហី’’តិ (មហាវ. ១៦៥), ‘‘បារិសុទ្ធិំ ទម្មិ, បារិសុទ្ធិំ មេ ហរ, បារិសុទ្ធិំ មេ អារោចេហី’’តិ (មហាវ. ១៦៤), ‘‘បវារណំ ទម្មិ, បវារណំ មេ ហរ, បវារណំ មេ អារោចេហិ, មមត្ថាយ បវារេហី’’តិ (មហាវ. ២១៣).

២៦៤៤. ‘‘ឆន្ទោ ឯកេនា’’តិ បទច្ឆេទោ. ឯកេន ពហូនម្បិ ឆន្ទោ ហាតព្ពោ, តថា បារិសុទ្ធិ ហាតព្ពា. បិ-សទ្ទេន បវារណា ហាតព្ពាតិ យោជនា. បរម្បរាហដោ ឆន្ទោតិ ពហូនំ វា ឯកស្ស វា ឆន្ទាទិហារកស្ស ហត្ថតោ អន្តរា អញ្ញេន គហិតា ឆន្ទបារិសុទ្ធិបវារណា. វិសុទ្ធិយា ន គច្ឆតិ អនវជ្ជភាវាយ ន បាបុណាតិ ពិឡាលសង្ខលិកឆន្ទាទីនំ សង្ឃមជ្ឈំ អគមនេន វគ្គភាវករណតោ.

ឯត្ថ ច យថា ពិឡាលសង្ខលិកាយ បឋមវលយំ ទុតិយវលយំ បាបុណាតិ, ន តតិយំ, ឯវមិមេបិ ឆន្ទាទយោ ទាយកេន យស្ស ទិន្នា, តតោ អញ្ញត្ថ ន គច្ឆតីតិ ពិឡាលសង្ខលិកាសទិសត្តា ¶ ‘‘ពិឡាលសង្ខលិកា’’តិ វុត្តា. ពិឡាលសង្ខលិកាគ្គហណញ្ចេត្ថ យាសំ កាសញ្ចិ សង្ខលិកានំ ឧបលក្ខណមត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

២៦៤៥-៦. ឆន្ទំ ¶ វា បារិសុទ្ធិំ វា បវារណំ វា គហេត្វា ឆន្ទាទិហារកោ សង្ឃមប្បត្វា សចេ សាមណេរាទិភាវំ បដិជានេយ្យ វា វិព្ភមេយ្យ វា មរេយ្យ វា, តំ សព្ពំ ឆន្ទាទិភាវំ នាហដំ ហោតិ, សង្ឃំ បត្វា ឯវំ សិយា សាមណេរាទិភាវំ បដិជានន្តោ, វិព្ភន្តោ, កាលកតោ វា ភវេយ្យ, តំ សព្ពំ ហដំ អានីតំ ហោតីតិ យោជនា.

តត្ថ សាមណេរាទិភាវំ វា បដិជានេយ្យាតិ ‘‘អហំ សាមណេរោ’’តិអាទិនា ភូតំ សាមណេរាទិភាវំ កថេយ្យ, បច្ឆា សាមណេរភូមិយំ បតិដ្ឋហេយ្យាតិ អត្ថោ. អាទិ-សទ្ទេន អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នោ គហិតោ.

២៦៤៧. សង្ឃំ បត្វាតិ អន្តមសោ តំតំកម្មប្បត្តស្ស ចតុវគ្គាទិសង្ឃស្ស ហត្ថបាសំ បត្វាតិ អត្ថោ. បមត្តោតិ បមាទំ សតិសម្មោសំ បត្តោ. សុត្តោតិ និទ្ទូបគតោ. ខិត្តចិត្តកោតិ យក្ខាទីហិ វិក្ខេបមាបាទិតចិត្តោ. នារោចេតីតិ អត្តនោ ឆន្ទាទីនំ អាហដភាវំ ឯកស្សាបិ ភិក្ខុនោ ន កថេតិ. សញ្ចិច្ចាតិ សញ្ចេតេត្វា ជានន្តោយេវ អនាទរិយោ នារោចេតិ, ទុក្កដំ ហោតិ.

២៦៤៨. យេ តេតិ យេ តេ ភិក្ខូ ថេរា វា នវា វា មជ្ឈិមា វា. វិបស្សនាតិ សហចរិយេន សមថោបិ គយ្ហតិ. សមថវិបស្សនា ច ឥធ តរុណាយេវ អធិប្បេតា, តស្មា វិបស្សនាយុត្តាតិ ឯត្ថ តរុណាហិ សមថវិបស្សនាហិ សមន្នាគតាតិ អត្ថោ. រត្តិន្ទិវន្តិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. អតន្ទិតាតិ អនលសា.

‘‘រត្តិន្ទិវ’’ន្តិ ឯត្ថ រត្តិ-សទ្ទេន រត្តិយាយេវ គហណំ, ឧទាហុ ឯកទេសស្សាតិ អាហ ‘‘បុព្ពរត្តាបររត្ត’’ន្តិ. បុព្ពា ច សា រត្តិ ចាតិ បុព្ពរត្តិ, បឋមយាមោ, អបរា ច ¶ សា រត្តិ ចាតិ អបររត្តិ, បច្ឆិមយាមោ, បុព្ពរត្តិ ច អបររត្តិ ចាតិ សមាហារទ្វន្ទេ សមាសន្តេ អ-ការបច្ចយំ កត្វា ‘‘បុព្ពរត្តាបររត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ឥធាបិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. មជ្ឈិមយាមេ កាយទរថវូបសមនត្ថាយ សុបនំ អនុញ្ញាតន្តិ តំ វជ្ជេត្វា បុរិមបច្ឆិមយាមេសុ និរន្តរភាវនានុយោគោ កាតព្ពោតិ ទស្សនត្ថមេវ វុត្តំ. វិបស្សនា បរាយនា សមថវិបស្សនាវ បរំ ¶ អយនំ បតិដ្ឋា ឯតេសន្តិ វិបស្សនាបរាយនា, សមថវិបស្សនាយ យុត្តបយុត្តា ហោន្តីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៦៤៩. លទ្ធោ ផាសុវិហារោ យេហិ តេ លទ្ធផាសុវិហារា, តេសំ. ផាសុវិហារោតិ ច សុខវិហារស្ស មូលការណត្តា តរុណា សមថវិបស្សនា អធិប្បេតា, បដិលទ្ធតរុណសមថវិបស្សនានន្តិ អត្ថោ. សិយា ន បរិហានិតិ បរិហានិ នាម ឯវំ កតេ ន ភវេយ្យ.

កត្តិកមាសកេតិ ចីវរមាសសង្ខាតេ កត្តិកមាសេ បវារណាយ សង្គហោ វុត្តោតិ យោជនា. គាថាពន្ធវសេន ‘‘សង្គាហោ’’តិ ទីឃោ កតោ, បវារណាសង្គហោ វុត្តោតិ អត្ថោ. យថាហ –

‘‘បវារណាសង្គហោ ច នាមាយំ វិស្សដ្ឋកម្មដ្ឋានានំ ថាមគតសមថវិបស្សនានំ សោតាបន្នាទីនញ្ច ន ទាតព្ពោ. តរុណសមថវិបស្សនាលាភិនោ បន សព្ពេ វា ហោន្តុ, ឧបឌ្ឍា វា, ឯកបុគ្គលោ វា, ឯកស្សបិ វសេន ទាតព្ពោយេវ. ទិន្នេ បវារណាសង្គហេ អន្តោវស្សេ បរិហារោវ ហោតិ, អាគន្តុកា តេសំ សេនាសនំ គហេតុំ ន លភន្តិ. តេហិបិ ឆិន្នវស្សេហិ ន ភវិតព្ពំ, បវារេត្វា បន អន្តរាបិ ចារិកំ បក្កមិតុំ លភន្តី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៤១).

បវារណាសង្គហស្ស ¶ ទានប្បការោ បន បាឡិតោ គហេតព្ពោ.

បវារណក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

ចម្មក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៦៥០. ឯឡកា ច អជា ច មិគា ចាតិ វិគ្គហោ. បសូនំ ទ្វន្ទេ ឯកត្តនបុំសកត្តស្ស វិភាសិតត្តា ពហុវចននិទ្ទេសោ. ឯឡកានញ្ច អជានញ្ច មិគានំ រោហិតេណិកុរុង្គានញ្ច. បសទា ច មិគមាតា ច បសទមិគមាតា, ‘‘បសទមិគមាតុយា’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន ‘‘បសទ’’ន្តិ និគ្គហិតាគមោ. បសទមិគមាតុយា ច ចម្មំ ភិក្ខុនោ វដ្ដតីតិ យោជនា. ‘‘មិគាន’’ន្តិ ឥមិនា គហិតានមេវេត្ថ វិភាគទស្សនំ ‘‘រោហិតេណី’’តិអាទិ. រោហិតាទយោ មិគវិភាគវិសេសា.

២៦៥១. ឯតេសំ ¶ យថាវុត្តសត្តានំ ចម្មំ ឋបេត្វា អញ្ញំ ចម្មំ ទុក្កដាបត្តិយា វត្ថុភូតន្តិ អត្ថោ. អញ្ញន្តិ ច –

‘‘មក្កដោ កាឡសីហោ ច, សរភោ កទលីមិគោ;

យេ ច វាឡមិគា ហោន្តិ, តេសំ ចម្មំ ន វដ្ដតី’’តិ. (មហាវ. អដ្ឋ. ២៥៩) –

អដ្ឋកថាយ បដិក្ខិត្តំ ចម្មមាហ. មក្កដោ នាម សាខមិគោ. កាឡសីហោ នាម មហាមុខវានរជាតិកោ. វាឡមិគា នាម សីហព្យគ្ឃាទយោ. យថាហ – ‘‘តត្ថ វាឡមិគាតិ សីហព្យគ្ឃអច្ឆតរច្ឆា, ន កេវលញ្ច ឯតេយេវ, យេសំ បន ចម្មំ វដ្ដតីតិ វុត្តំ, តេ ឋបេត្វា អវសេសា អន្តមសោ គោមហិំសស្សមិឡារាទយោបិ សព្ពេ ឥមស្មិំ អត្ថេ ‘វាឡមិគា’ត្វេវ វេទិតព្ពា’’តិ.

ថវិកា ¶ ច ឧបាហនា ច ថវិកោបាហនំ. អមានុសំ មនុស្សចម្មរហិតំ សព្ពំ ចម្មំ ថវិកោបាហនេ វដ្ដតីតិ យោជនា. ឯត្ថ ថវិកាតិ ឧបាហនាទិកោសកស្ស គហណំ. យថាហ ‘‘មនុស្សចម្មំ ឋបេត្វា យេន កេនចិ ចម្មេន ឧបាហនា វដ្ដតិ. ឧបាហនាកោសកសត្ថកកោសកកុញ្ជិកាកោសកេសុបិ ឯសេវ នយោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៥៩).

២៦៥២. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពបច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ គុណង្គុណូបាហន’’ន្តិ (មហាវ. ២៥៩) វចនតោ ‘‘វដ្ដន្តិ មជ្ឈិមេ ទេសេ, ន គុណង្គុណូបាហនា’’តិ វុត្តំ. មជ្ឈិមេ ទេសេតិ ‘‘បុរត្ថិមាយ ទិសាយ គជង្គលំ នាម និគមោ’’តិអាទិនា (មហាវ. ២៥៩) វុត្តសីមាបរិច្ឆេទេ មជ្ឈិមទេសេ. គុណង្គុណូបាហនាតិ ចតុបដលតោ បដ្ឋាយ ពហុបដលា ឧបាហនា. យថាហ – ‘‘គុណង្គុណូបាហនាតិ ចតុបដលតោ បដ្ឋាយ វុច្ចតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៤៥). មជ្ឈិមទេសេ គុណង្គុណូបាហនា ន វដ្ដន្តីតិ យោជនា. អន្តោអារាមេតិ ឯត្ថ បករណតោ ‘‘សព្ពេស’’ន្តិ លព្ភតិ, គិលានានមិតរេសញ្ច សព្ពេសន្តិ អត្ថោ. សព្ពត្ថាបិ ចាតិ អន្តោអារាមេ, ពហិ ចាតិ សព្ពត្ថាបិ. រោគិនោតិ គិលានស្ស វដ្ដន្តីតិ យោជនា.

២៦៥៣. បុដពទ្ធា ខល្លកពទ្ធាចាតិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. វិសេសោ បនេតាសំ អដ្ឋកថាយមេវ ¶ វុត្តោ ‘‘បុដពទ្ធាតិ យោនកឧបាហនា វុច្ចតិ, យា យាវជង្ឃតោ សព្ពបាទំ បដិច្ឆាទេតិ. ខល្លកពទ្ធាតិ បណ្ហិបិធានត្ថំ តលេ ខល្លកំ ពន្ធិត្វា កតា’’តិ. បាលិគុណ្ឋិមា ច ‘‘បលិគុណ្ឋិត្វា កតា, យា ឧបរិ បាទមត្តមេវ បដិច្ឆាទេតិ, ន ជង្ឃ’’ន្តិ អដ្ឋកថាយំ ទស្សិតាវ. តូលបុណ្ណាតិ តូលបិចុនា បូរេត្វា កតា.

សព្ពាវ ¶ នីលា សព្ពនីលា, សា អាទិ យាសំ តា សព្ពនីលាទយោ. អាទិ-សទ្ទេន មហានាមរត្តបរិយន្តានំ គហណំ. ឯតាសំ សរូបំ អដ្ឋកថាយមេវ វុត្តំ ‘‘នីលិកា ឧមាបុប្ផវណ្ណា ហោតិ, បីតិកា កណិការបុប្ផវណ្ណា, លោហិតិកា ជយសុមនបុប្ផវណ្ណា, មញ្ជិដ្ឋិកា មញ្ជិដ្ឋវណ្ណា ឯវ, កណ្ហា អទ្ទារិដ្ឋកវណ្ណា, មហារង្គរត្តា សតបទិបិដ្ឋិវណ្ណា, មហានាមរត្តា សម្ភិន្នវណ្ណា ហោតិ បណ្ឌុបលាសវណ្ណា. កុរុន្ទិយំ បន ‘បទុមបុប្ផវណ្ណា’តិ វុត្ត’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៤៦). សព្ពនីលាទយោបិ ចាតិ អបិ-សទ្ទេន នីលាទិវទ្ធិកានំ គហណំ.

២៦៥៤. ចិត្រាតិ វិចិត្រា. មេណ្ឌវិសាណូបមវទ្ធិកាតិ មេណ្ឌានំ វិសាណសទិសវទ្ធិកា, កណ្ណិកដ្ឋានេ មេណ្ឌសិង្គសណ្ឋានេ វទ្ធេ យោជេត្វា កតាតិ អត្ថោ. ‘‘មេណ្ឌវិសាណូបមវទ្ធិកា’’តិ ឥទំ អជវិសាណូបមវទ្ធិកានំ ឧបលក្ខណំ. មោរស្ស បិញ្ឆេន បរិសិព្ពិតាតិ តលេសុ វា វទ្ធេសុ វា មោរបិញ្ឆេហិ សុត្តកសទិសេហិ បរិសិព្ពិតា. ឧបាហនា ន ច វដ្ដន្តីតិ យោជនា.

២៦៥៥. មជ្ជារាតិ ពិឡារា. កាឡកា រុក្ខកណ្ដកា. ឩលូកា បក្ខិពិឡាលា. សីហាតិ កេសរសីហាទយោ សីហា. ឧទ្ទាតិ ចតុប្បទជាតិកា. ទីបី សទ្ទលា. អជិនស្សាតិ ឯវំនាមិកស្ស. បរិក្ខដាតិ ឧបាហនបរិយន្តេ ចីវរេ អនុវាតំ វិយ វុត្តប្បការំ ចម្មំ យោជេត្វា កតា.

២៦៥៦. សចេ ឦទិសា ឧបាហនា លភន្តិ, តាសំ វឡញ្ជនប្បការំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បុដាទិំ អបនេត្វា’’តិអាទិ. បុដាទិំ សព្ពសោ ឆិន្ទិត្វា វា អបនេត្វា វា ឧបាហនា ធារេតព្ពាតិ យោជនា. ឯវមកត្វា លទ្ធនីហារេនេវ ធារេន្តស្ស ទុក្កដំ. យថាហ – ‘‘ឯតាសុ យំ កិញ្ចិ លភិត្វា សចេ ¶ តានិ ខល្លកាទីនិ អបនេត្វា សក្កា ហោន្តិ វឡញ្ជិតុំ, វឡញ្ជេតព្ពា, តេសុ បន សតិ វឡញ្ជន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៤៦).

វណ្ណភេទំ ¶ តថា កត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឯកទេសេនា’’តិ សេសោ. ‘‘សព្ពសោ វា’’តិ អាហរិត្វា សព្ពសោ វា ឯកទេសេន វា វណ្ណភេទំ កត្វា សព្ពនីលាទយោ ឧបាហនា ធារេតព្ពាតិ យោជនា. តថា អកត្វា ធារេន្តស្ស ទុក្កដំ. យថាហ ‘‘ឯតាសុ យំ កិញ្ចិ លភិត្វា រជនំ ចោឡកេន បុញ្ឆិត្វា វណ្ណំ ភិន្ទិត្វា ធារេតុំ វដ្ដតិ. អប្បមត្តកេបិ ភិន្នេ វដ្ដតិយេវា’’តិ. នីលវទ្ធិកាទយោបិ វណ្ណភេទំ កត្វា ធារេតព្ពា.

២៦៥៧. តត្ថ ឋានេ បស្សាវបាទុកា, វច្ចបាទុកា, អាចមនបាទុកាតិ តិស្សោ បាទុកាយោ ឋបេត្វា សព្ពាបិ បាទុកា តាលបត្តិកាទិភេទា សព្ពាបិ សង្កមនីយា បាទុកា ធារេតុំ ន វដ្ដន្តីតិ យោជនា.

២៦៥៨. អតិក្កន្តបមាណំ ឧច្ចាសយនសញ្ញិតំ អាសន្ទិញ្ចេវ បល្លង្កញ្ច សេវមានស្ស ទុក្កដន្តិ យោជនា. អាសន្ទី វុត្តលក្ខណាវ. បល្លង្កោតិ បាទេសុ អាហរិមានិ វាឡរូបានិ ឋបេត្វា កតោ, ឯកស្មិំយេវ ទារុម្ហិ កដ្ឋកម្មវសេន ឆិន្ទិត្វា កតានិ អសំហារិមានិ តត្រដ្ឋានេវ វាឡរូបានិ យស្ស បាទេសុ សន្តិ, ឯវរូបោ បល្លង្កោ កប្បតីតិ ‘‘អាហរិមេនា’’តិ ឥមិនាវ ទីបិតំ. ‘‘អកប្បិយរូបកតោ អកប្បិយមញ្ចោ បល្លង្កោ’’តិ ហិ សារសមាសេ វុត្តំ.

២៦៥៩. គោនកន្តិ ទីឃលោមកមហាកោជវំ. ចតុរង្គុលាធិកានិ កិរ តស្ស លោមានិ, កាឡវណ្ណញ្ច ហោតិ. ‘‘ចតុរង្គុលតោ ឩនកប្បមាណលោមោ កោជវោ វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. កុត្តកន្តិ សោឡសន្នំ នាដកិត្ថីនំ ឋត្វា នច្ចនយោគ្គំ ¶ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. ចិត្តន្តិ ភិត្តិច្ឆិទ្ទាទិកវិចិត្រំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. បដិកន្តិ ឧណ្ណាមយំ សេតត្ថរណំ. បដលិកន្តិ ឃនបុប្ផកំ ឧណ្ណាមយំ លោហិតត្ថរណំ, យោ ‘‘អាមលកបត្តោ’’តិបិ វុច្ចតិ.

ឯកន្តលោមិន្តិ ឧភតោ ឧគ្គតលោមំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. វិកតិន្តិ សីហព្យគ្ឃាទិរូបវិចិត្រំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. ‘‘ឯកន្តលោមីតិ ឯកតោទសំ ឧណ្ណាមយត្ថរណ’’ន្តិ ទីឃនិកា. តូលិកន្តិ រុក្ខតូលលតាតូលបោដកិតូលសង្ខាតានំ តិណ្ណំ តូលានំ អញ្ញតរបុណ្ណំ បកតិតូលិកំ. ឧទ្ទលោមិកន្តិ ឯកតោ ឧគ្គតលោមំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. ‘‘ឧទ្ទលោមីតិ ឧភតោទសំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. ឯកន្តលោមីតិ ឯកតោទសំ ឧណ្ណាមយត្ថរណ’’ន្តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៥) ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ ¶ វុត្តំ. សារសមាសេ បន ‘‘ឧទ្ទលោមីតិ ឯកតោ ឧគ្គតបុប្ផំ. ឯកន្តលោមីតិ ឧភតោ ឧគ្គតបុប្ផ’’ន្តិ វុត្តំ.

២៦៦០. កដ្ដិស្សន្តិ រតនបរិសិព្ពិតំ កោសេយ្យកដ្ដិស្សមយំ បច្ចត្ថរណំ. ‘‘កោសេយ្យកដ្ដិស្សមយន្តិ កោសេយ្យកសដមយ’’ន្តិ (ទី. និ. ដី. ១.១៥) អាចរិយធម្មបាលត្ថេរេន វុត្តំ, កន្តិតកោសេយ្យបុដមយន្តិ អត្ថោ. កោសេយ្យន្តិ រតនបរិសិព្ពិតំ កោសិយសុត្តមយំ បច្ចត្ថរណំ. រតនបរិសិព្ពនរហិតំ សុទ្ធកោសេយ្យំ បន វដ្ដតិ.

ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ បនេត្ថ ‘‘ឋបេត្វា តូលិកំ សព្ពានេវ គោនកាទីនិ រតនបរិសិព្ពិតានិ ន វដ្ដន្តី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៥) វុត្តំ. តត្ថ ‘‘ឋបេត្វា តូលិក’’ន្តិ ឯតេន រតនបរិសិព្ពនរហិតាបិ តូលិកា ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. ‘‘រតនបរិសិព្ពិតានិ ន វដ្ដន្តី’’តិ ឥមិនា បន យានិ រតនបរិសិព្ពិតានិ, តានិ ភូមត្ថរណវសេន យថានុរូបំ មញ្ចាទីសុ ច ឧបនេតុំ វដ្ដតីតិ ទីបិតន្តិ ¶ វេទិតព្ពំ. ឯត្ថ ច វិនយបរិយាយំ បត្វា គរុកេ ឋាតព្ពត្តា ឥធ វុត្តនយេនេវេត្ថ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. សុត្តន្តិកទេសនាយំ បន គហដ្ឋានម្បិ វសេន វុត្តត្តា នេសំ សង្គណ្ហនត្ថំ ‘‘ឋបេត្វា តូលិកំ…បេ… វដ្ដន្តីតិ វុត្ត’’ន្តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៥) អបរេ.

ហត្ថិអស្សរថត្ថរន្តិ ហត្ថិបិដ្ឋេ អត្ថរិតំ អត្ថរណំ ហត្ថត្ថរណំ នាម. អស្សរថត្ថរេបិ ឯសេវ នយោ. កទលិមិគបវរ-បច្ចត្ថរណកម្បិ ចាតិ កទលិមិគចម្មំ នាម អត្ថិ, តេន កតំ បវរបច្ចត្ថរណន្តិ អត្ថោ. តំ កិរ សេតវត្ថស្ស ឧបរិ កទលិមិគចម្មំ បត្ថរិត្វា សិព្ពេត្វា ករោន្តិ. បិ-សទ្ទេន អជិនប្បវេណី គហិតា. អជិនប្បវេណី នាម អជិនចម្មេហិ មញ្ចបមាណេន សិព្ពេត្វា កតា បវេណី. តានិ កិរ ចម្មានិ សុខុមតរានិ, តស្មា ទុបដ្ដតិបដ្ដានិ កត្វា សិព្ពន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘អជិនប្បវេណី’’តិ.

២៦៦១. រត្តវិតានស្ស ហេដ្ឋាតិ កុសុម្ភាទិរត្តស្ស លោហិតវិតានស្ស ហេដ្ឋា កប្បិយបច្ចត្ថរណេហិ អត្ថតំ សយនាសនញ្ច. កសាវរត្តវិតានស្ស បន ហេដ្ឋា កប្បិយបច្ចត្ថរណេន អត្ថតំ វដ្ដតិ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ហេដ្ឋា អកប្បិយេ’’តិអាទិ.

ទ្វិធា ¶ រត្តូបធានកន្តិ សីសបស្សេ, បាទបស្សេ ចាតិ ឧភតោបស្សេ បញ្ញត្តរត្តពិព្ពោហនវន្តញ្ច សយនាសនំ. ឥទំ សព្ពំ អកប្បិយំ បរិភុញ្ជតោ ទុក្កដំ ហោតិ. ‘‘យំ បន ឯកមេវ ឧបធានំ ឧភោសុ បស្សេសុ រត្តំ វា ហោតិ បទុមវណ្ណំ វា វិចិត្រំ វា, សចេ បមាណយុត្តំ, វដ្ដតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៥៤) អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយោ ឯតេនេវ ព្យតិរេកតោ វុត្តោ ហោតិ. ‘‘យេភុយ្យរត្តានិបិ ទ្វេ ពិព្ពោហនានិ ន វដ្ដន្តី’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. តេនេវ យេភុយ្យេន រត្តវិតានម្បិ ន វដ្ដតីតិ វិញ្ញាយតិ.

ឯត្ថ ¶ ច កិញ្ចាបិ ទីឃនិកាយដ្ឋកថាយំ ‘‘អលោហិតកានិ ទ្វេបិ វដ្ដន្តិយេវ, តតោ ឧត្តរិ លភិត្វា អញ្ញេសំ ទាតព្ពានិ, ទាតុំ អសក្កោន្តោ មញ្ចេ តិរិយំ អត្ថរិត្វា ឧបរិ បច្ចត្ថរណំ ទត្វា និបជ្ជិតុម្បិ លភតី’’តិ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.១៥) អវិសេសេន វុត្តំ. សេនាសនក្ខន្ធកសំវណ្ណនាយំ បន ‘‘អគិលានស្ស សីសូបធានញ្ច បាទូបធានញ្ចាតិ ទ្វយមេវ វដ្ដតិ, គិលានស្ស ពិព្ពោហនានិ សន្ថរិត្វា ឧបរិ បច្ចត្ថរណំ ទត្វា និបជ្ជិតុម្បិ វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៧) វុត្តត្តា គិលានោយេវ មញ្ចេ តិរិយំ អត្ថរិត្វា និបជ្ជិតុំ លភតីតិ វេទិតព្ពំ.

២៦៦២. ឧទ្ធំ សេតវិតានម្បិ ហេដ្ឋា អកប្បិយេ បច្ចត្ថរណេ សតិ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. តស្មិន្តិ អកប្បិយបច្ចត្ថរណេ.

២៦៦៣. ‘‘ឋបេត្វា’’តិ ឥមិនា អាសន្ទាទិត្តយស្ស វដ្ដនាការោ នត្ថីតិ ទីបេតិ. សេសំ សព្ពន្តិ គោនកាទិ ទ្វិធារត្តូបធានកបរិយន្តំ សព្ពំ. គិហិសន្តកន្តិ គិហីនំ សន្តកំ តេហិយេវ បញ្ញត្តំ, ឥមិនា បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ អញ្ញតរេន វា តេសំ អាណត្តិយា វា បញ្ញត្តំ ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. លភតេតិ និសីទិតុំ លភតិ.

២៦៦៤. តំ កត្ថ លភតីតិ បទេសនិយមំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ធម្មាសនេ’’តិអាទិ. ធម្មាសនេតិ ឯត្ថ អដ្ឋកថាយំ ‘‘យទិ ធម្មាសនេ សង្ឃិកម្បិ គោនកាទិំ ភិក្ខូហិ អនាណត្តា អារាមិកាទយោ សយមេវ បញ្ញាបេន្តិ ចេវ នីហរន្តិ ច, ឯតំ គិហិវិកតនីហារំ នាម. ឥមិនា គិហិវិកតនីហារេន វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២០; វិ. សង្គ. អដ្ឋ. បកិណ្ណកវិនិច្ឆយកថា ៥៦ អត្ថតោ សមានំ) វុត្តំ. ភត្តគ្គេ វាតិ វិហារេ និសីទាបេត្វា បរិវេសនដ្ឋានេ ¶ វា ភោជនសាលាយំ វា. អបិសទ្ទេន គិហីនំ គេហេបិ តេហិ បញ្ញត្តេ គោនកាទិម្ហិ និសីទិតុំ ¶ អនាបត្តីតិ ទីបេតិ. ធម្មាសនាទិបទេសនិយមនេន តតោ អញ្ញត្ថ គិហិបញ្ញត្តេបិ តត្ថ និសីទិតុំ ន វដ្ដតីតិ ព្យតិរេកតោ វិញ្ញាយតិ.

ភូមត្ថរណកេតិ ឯត្ថ ‘‘កតេ’’តិ សេសោ. តត្ថាតិ សង្ឃិកេ វា គិហិសន្តកេ វា គោនកាទិម្ហិ សហធម្មិកេហិ អនាណត្តេហិ គិហីហិ ឯវ ភូមត្ថរណេ កតេ. សយិតុន្តិ ឧបរិ អត្តនោ បច្ចត្ថរណំ ទត្វា និបជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. អបិ-សទ្ទេន និសីទិតុម្បិ វាតិ សមុច្ចិនោតិ. ‘‘ភូមត្ថរណកេ’’តិ ឥមិនា គិហីហិ ឯវ មញ្ចាទីសុ សយនត្ថំ អត្ថតេ ឧបរិ អត្តនោ បច្ចត្ថរណំ ទត្វា សយិតុំ វា និសីទិតុំ វា ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ.

ចម្មក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

ភេសជ្ជក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៦៦៥. គហបតិស្ស ភូមិ, សម្មុតិភូមិ, ឧស្សាវនន្តិកាភូមិ, គោនិសាទិភូមីតិ កប្បិយភូមិយោ ចតស្សោ ហោន្តីតិ វុត្តា ភគវតាតិ យោជនា.

២៦៦៦. កថំ កប្បិយំ កត្តព្ពន្តិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចតស្សោ កប្បិយភូមិយោ ឧស្សាវនន្តិកំ គោនិសាទិកំ គហបតិំ សម្មុតិ’’ន្តិ (មហាវ. ២៩៥) ឯវំ ចតស្សោ ភូមិយោ ឧទ្ធរិត្វា តាសំ សាមញ្ញលក្ខណំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សង្ឃស្សា’’តិអាទិ. សង្ឃស្ស សន្តកំ វាសត្ថាយ កតំ គេហំ វា ភិក្ខុនោ សន្តកំ វាសត្ថាយ កតំ គេហំ វាតិ យោជនា. កប្បិយំ កត្តព្ពន្តិ កប្បិយដ្ឋានំ កត្តព្ពំ. សហសេយ្យប្បហោនកន្តិ សព្ពច្ឆន្នបរិច្ឆន្នាទិលក្ខណេន សហសេយ្យារហំ.

២៦៦៧. ឥទានិ ¶ ចតស្សោបិ ភូមិយោ សរូបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឋបេត្វា’’តិអាទិ. ភិក្ខុំ ឋបេត្វា អញ្ញេហិ កប្បិយភូមិយា អត្ថាយ ទិន្នំ វា តេសំ សន្តកំ វា យំ គេហំ, ឥទំ ឯវ គហបតិភូមិ នាមាតិ យោជនា.

២៦៦៨. យា បន កុដិ សង្ឃេន សម្មតា ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ, សា សម្មុតិកា នាម. តស្សា សម្មន្ននកាលេ កម្មវាចំ អវត្វា អបលោកនំ វា កាតុំ វដ្ដតេវាតិ យោជនា.

២៦៦៩-៧០. បឋមឥដ្ឋកាយ ¶ វា បឋមបាសាណស្ស វា បឋមត្ថម្ភស្ស វា អាទិ-គ្គហណេន បឋមភិត្តិបាទស្ស វា ឋបនេ បរេសុ មនុស្សេសុ ឧក្ខិបិត្វា ឋបេន្តេសុ សមន្តតោ បរិវារេត្វា ‘‘កប្បិយកុដិំ ករោម, កប្បិយកុដិំ ករោមា’’តិ អភិក្ខណំ វទន្តេហិ អាមសិត្វា វា សយមេវ ឧក្ខិបិត្វា វា ឥដ្ឋកា ឋបេយ្យ បាសាណោ វា ថម្ភោ វា ភិត្តិបាទោ វា ឋបេយ្យ ឋបេតព្ពោ, អយំ ឧស្សាវនន្តិកា កុដីតិ យោជនា.

២៦៧១. ឥដ្ឋកាទិបតិដ្ឋានន្តិ បឋមិដ្ឋកាទីនំ ភូមិយំ បតិដ្ឋានំ. វទតន្តិ ‘‘កប្បិយកុដិំ ករោម, កប្បិយកុដិំ ករោមា’’តិ វទន្តានំ. សមកាលំ តុ វដ្ដតីតិ ឯកកាលំ វដ្ដតិ, ឥមិនា ‘‘សចេ ហិ អនិដ្ឋិតេ វចនេ ថម្ភោ បតិដ្ឋាតិ, អប្បតិដ្ឋិតេ វា តស្មិំ វចនំ និដ្ឋាតិ, អកតា ហោតិ កប្បិយកុដី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៩៥) អដ្ឋកថាវិនិច្ឆយោ សូចិតោ.

២៦៧២. អារាមោ សកលោ អបរិក្ខិត្តោ វា យេភុយ្យតោ អបរិក្ខិត្តោ វាតិ ទុវិធោបិ វិញ្ញូហិ វិនយធរេហិ ¶ ‘‘គោនិសាទី’’តិ វុច្ចតិ. បវេសនិវារណាភាវេន បវិដ្ឋានំ គុន្នំ និសជ្ជាយោគតោ តថា វុច្ចតីតិ យោជនា.

២៦៧៣. បយោជនំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឯត្ថ បក្កញ្ចា’’តិអាទិ. អាមិសន្តិ បុរិមកាលិកទ្វយំ. ‘‘អាមិស’’ន្តិ ឥមិនា និរាមិសំ ឥតរកាលិកទ្វយំ អកប្បិយកុដិយំ វុត្ថម្បិ បក្កម្បិ កប្បតីតិ ទីបេតិ.

២៦៧៤-៥. ឥមា កប្បិយកុដិយោ កទា ជហិតវត្ថុកា ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ឧស្សាវនន្តិកា យា សា’’តិអាទិ. យា ឧស្សាវនន្តិកា យេសុ ថម្ភាទីសុ អធិដ្ឋិតា, សា តេសុ ថម្ភាទីសុ អបនីតេសុ តទញ្ញេសុបិ ថម្ភាទីសុ តិដ្ឋតីតិ យោជនា.

សព្ពេសុ ថម្ភាទីសុ អបនីតេសុ សា ជហិតវត្ថុកា សិយាតិ យោជនា. គោនិសាទិកុដិ បរិក្ខិត្តា វតិអាទីហិ ជហិតវត្ថុកា សិយា. បរិក្ខិត្តាតិ ច ‘‘អារាមោ បន ឧបឌ្ឍបរិក្ខិត្តោបិ ពហុតរំ បរិក្ខិត្តោបិ បរិក្ខិត្តោយេវ នាមា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៩៥) កុរុន្ទិមហាបច្ចរិយាទីសុ វុត្តត្តា ន កេវលំ សព្ពបរិក្ខិត្តាវ, ឧបឌ្ឍបរិក្ខិត្តាបិ យេភុយ្យបរិក្ខិត្តាបិ គហេតព្ពា.

សេសាតិ ¶ គហបតិសម្មុតិកុដិយោ. ឆទននាសតោ ជហិតវត្ថុកា សិយុន្តិ យោជនា. ឆទននាសតោតិ ឯត្ថ ‘‘គោបានសិមត្តំ ឋបេត្វា’’តិ សេសោ. សចេ គោបានសីនំ ឧបរិ ឯកម្បិ បក្ខបាសមណ្ឌលំ អត្ថិ, រក្ខតិ. យត្រ បនិមា ចតស្សោបិ កប្បិយភូមិយោ នត្ថិ, តត្ថ កិំ កាតព្ពំ? អនុបសម្បន្នស្ស ទត្វា តស្ស សន្តកំ កត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ.

២៦៧៦. ភិក្ខុំ ¶ ឋបេត្វា អញ្ញេសំ ហត្ថតោ បដិគ្គហោ ច តេសំ សន្និធិ ច តេសំ អន្តោវុត្ថញ្ច ភិក្ខុស្ស វដ្ដតីតិ យោជនា.

២៦៧៧. ភិក្ខុស្ស សន្តកំ សង្ឃិកម្បិ វា អកប្បិយភូមិយំ សហសេយ្យប្បហោនកេ គេហេ អន្តោវុត្ថញ្ច អន្តោបក្កញ្ច ភិក្ខុស្ស ន វដ្ដតិ. ភិក្ខុនិយា សន្តកំ សង្ឃិកម្បិ វា អកប្បិយភូមិយំ សហសេយ្យប្បហោនកេ គេហេ អន្តោវុត្ថញ្ច អន្តោបក្កញ្ច ភិក្ខុនិយា ន វដ្ដតីតិ ឯវំ ឧភិន្នំ ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា.

២៦៧៨. អកប្បកុដិយាតិ អកប្បិយកុដិយា, ‘‘អកប្បិយភូមិយំ សហសេយ្យប្បហោនកេ គេហេ’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តាយ អកប្បិយភូមិយាតិ អត្ថោ. អាទិ-សទ្ទេន នវនីតតេលមធុផាណិតានំ គហណំ.

២៦៧៩. តេហេវ អន្តោវុត្ថេហិ សប្បិអាទីហិ សត្តាហកាលិកេហិ សហ ភិក្ខុនា បក្កំ តំ យាវជីវិកំ និរាមិសំ សត្តាហំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតេវាតិ យោជនា.

២៦៨០. បក្កំ សាមំបក្កំ តំ យាវជីវិកំ សចេ អាមិសសំសដ្ឋំ បរិភុញ្ជតិ, អន្តោវុត្ថញ្ច ភុញ្ជតិ, កិញ្ច ភិយ្យោ សាមំបក្កញ្ច ភុញ្ជតីតិ យោជនា. យាវជីវិកស្ស អាមិសសំសដ្ឋស្ស អាមិសគតិកត្តា ‘‘អន្តោវុត្ថ’’ន្តិ វុត្តំ.

២៦៨២. ឧទកំ ន ហោតិ កាលិកំ ចតូសុ កាលិកេសុ អសង្គហិតត្តា.

២៦៨៣. តិកាលិកា យាវកាលិកា យាមកាលិកា សត្តាហកាលិកាតិ តយោ កាលិកា បដិគ្គហវសេនេវ ¶ អត្តនោ ¶ អត្តនោ កាលំ អតិក្កមិត្វា ភុត្តា ទោសករា ហោន្តិ, តតិយំ សត្តាហាតិក្កមេ និស្សគ្គិយបាចិត្តិយវត្ថុត្តា អភុត្តម្បិ ទោសករន្តិ យោជនា.

‘‘ភុត្តា ទោសករា’’តិ ឥមិនា បុរិមកាលិកទ្វយំ បដិគ្គហេត្វា កាលាតិក្កមនមត្តេន អាបត្តិយា ការណំ ន ហោតិ, ភុត្តមេវ ហោតិ. សត្តាហកាលិកំ កាលាតិក្កមេន អបរិភុត្តម្បិ អាបត្តិយា ការណំ ហោតីតិ ទីបេតិ. តេសុ សត្តាហកាលិកេយេវ វិសេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អភុត្តំ តតិយម្បិ ចា’’តិ. ច-សទ្ទោ តុ-សទ្ទត្ថេ. យាវជីវិកំ បន បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិភុញ្ជិយមានំ ឥតរកាលិកសំសគ្គំ វិនា ទោសករំ ន ហោតីតិ ន គហិតំ.

២៦៨៤. អម្ពាទយោ សទ្ទា រុក្ខានំ នាមភូតា តំតំផលេបិ វត្តមានា ឥធ ឧបចារវសេន តជ្ជេ បានកេ វុត្តា, តេនេវាហ ‘‘បានកំ មត’’ន្តិ. ចោចំ អដ្ឋិកកទលិបានំ. មោចំ ឥតរកទលិបានំ. មធូតិ មុទ្ទិកផលានំ រសំ. មុទ្ទិកាតិ សីតោទកេ មទ្ទិតានំ មុទ្ទិកផលានំ បានំ. ‘‘សាលូកបានន្តិ រត្តុប្បលនីលុប្បលាទីនំ សាលូកេ មទ្ទិត្វា កតបាន’’ន្តិ បាឡិយំ, អដ្ឋកថាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០០) ច សាលូក-សទ្ទស្ស ទីឃវសេន សំយោគទស្សនតោ ‘‘សាលុ ផារុសកញ្ចា’’តិ គាថាពន្ធវសេន រស្សោ កតោ.

សាលូកំ កុមុទុប្បលានំ ផលរសំ. ខុទ្ទសិក្ខាវណ្ណនាយំ បន ‘‘សាលូកបានំ នាម រត្តុប្បលនីលុប្បលាទីនំ កិញ្ជក្ខរេណូហិ កតបាន’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘ផារុសក’ន្តិអាទីសុ ឯកោ រុក្ខោ’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. តស្ស ផលរសោ ផារុសកំ នាម. ឯតេសំ អដ្ឋន្នំ ផលានំ រសោ ឧទកសម្ភិន្នោ វដ្ដតិ, សីតុទកេ មទ្ទិតោ បសន្នោ និក្កសដោវ វដ្ដតិ, ឧទកេន បន អសម្ភិន្នោ រសោ យាវកាលិកោ.

២៦៨៥. ផលន្តិ ¶ អម្ពាទិផលំ. សវត្ថុកបដិគ្គហោតិ បានវត្ថុកានំ ផលានំ បដិគ្គហោ. វសតិ ឯត្ថ បានន្តិ វត្ថុ, ផលំ, វត្ថុនា សហ វដ្ដតីតិ សវត្ថុកំ, បានំ, សវត្ថុកស្ស បដិគ្គហោ សវត្ថុកបដិគ្គហោ. សវត្ថុកស្ស បដិគ្គហំ នាម វត្ថុបដិគ្គហណមេវាតិ កត្វា វុត្តំ ‘‘បានវត្ថុកានំ ផលានំ បដិគ្គហោ’’តិ.

២៦៨៦. ‘‘សុកោដ្ដេត្វា’’តិ វុច្ចមានត្តា ‘‘អម្ពបក្ក’’ន្តិ អាមកមេវ អម្ពផលំ វុច្ចតិ ¶ . ឧទកេតិ សីតោទកេ. បរិស្សវំ បរិស្សាវិតំ. កត្វាតិ មធុអាទីហិ អភិសង្ខរិត្វា. យថាហ – ‘‘តទហុបដិគ្គហិតេហិ មធុសក្ករកប្បូរាទីហិ យោជេត្វា កាតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០០). បាតុំ វដ្ដតីតិ ឯត្ថ វិនិច្ឆយោ ‘‘ឯវំ កតំ បុរេភត្តមេវ កប្បតិ, អនុបសម្បន្នេហិ កតំ លភិត្វា បន បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសបរិភោគេនាបិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តំ និរាមិសបរិភោគេន យាវ អរុណុគ្គមនា វដ្ដតិយេវ. ឯស នយោ សព្ពបានេសូ’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តោ.

២៦៨៧. សេសបានកេសុបីតិ ជម្ពុបានកាទីសុបិ.

២៦៨៨. ឧច្ឆុរសោ អន្តោគធត្តា ឥធ វុត្តោ, ន បន យាមកាលិកត្តា, សោ បន សត្តាហកាលិកោយេវ.

២៦៨៩. មធុកស្ស រសន្តិ មធុកបុប្ផស្ស រសំ. ឯត្ថ មធុកបុប្ផរសោ អគ្គិបាកោ វា ហោតុ អាទិច្ចបាកោ វា, បច្ឆាភត្តំ ន វដ្ដតិ. បុរេភត្តម្បិ យំ បានំ គហេត្វា មជ្ជំ ករោន្តិ, សោ អាទិតោ បដ្ឋាយ ន វដ្ដតិ. មធុកបុប្ផំ បន អល្លំ វា សុក្ខំ វា ភជ្ជិតំ វា តេន កតផាណិតំ វា យតោ បដ្ឋាយ មជ្ជំ ន ករោន្តិ, តំ សព្ពំ បុរេភត្តំ វដ្ដតិ.

បក្កឌាករសន្តិ ¶ បក្កស្ស យាវកាលិកស្ស រសំ. សព្ពោ បត្តរសោ យាមកាលិកោ វុត្តោតិ យោជនា. អដ្ឋកថាយំ ‘‘យាវកាលិកបត្តានញ្ហិ បុរេភត្តំយេវ រសោ កប្បតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០០) ឥមមេវ សន្ធាយ វុត្តំ.

២៦៩០. សានុលោមានំ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ ផលជំ រសំ ឋបេត្វា សព្ពោ ផលជោ រសោ វិកាលេ យាមសញ្ញិតេ អនុលោមតោ បរិភុញ្ជិតុំ អនុញ្ញាតោតិ យោជនា.

២៦៩១. យាវកាលិកបត្តានំ សីតុទកេ មទ្ទិត្វា កតោ រសោបិ អបក្កោ, អាទិច្ចបាកោបិ វិកាលេ បន វដ្ដតីតិ យោជនា.

២៦៩២-៣. សត្តធញ្ញានុលោមានិ សរូបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘តាលញ្ចនាឡិកេរញ្ចា’’តិអាទិ. អបរណ្ណំ ¶ មុគ្គាទិ. ‘‘សត្តធញ្ញានុលោមិក’’ន្តិ ឥមិនា ឯតេសំ រសោ យាវកាលិកោ យាមកាលសង្ខាតេ វិកាលេ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ.

២៦៩៥. ឯវមាទីនំ ខុទ្ទកានំ ផលានំ រសោ បន អដ្ឋបានានុលោមត្តា អនុលោមិកេ យាមកាលិកានុលោមិកេ និទ្ទិដ្ឋោ កថិតោតិ យោជនា.

២៦៩៦. ឥធ ឥមស្មិំ លោកេ សានុលោមស្ស ធញ្ញស្ស ផលជំ រសំ ឋបេត្វា អយាមកាលិកោ អញ្ញោ ផលរសោ នត្ថីតិ យោជនា, សព្ពោ យាមកាលិកោយេវាតិ ទីបេតិ.

ភេសជ្ជក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

កថិនក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៦៩៧. វុត្ថវស្សានំ ¶ បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា យាវ មហាបវារណា, តាវ រត្តិច្ឆេទំ អកត្វា វុត្ថវស្សានំ ភិក្ខូនំ ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ ចតុន្នំ បញ្ចន្នំ អតិរេកានំ វា ភិក្ខូនំ បញ្ចន្នំ អានិសំសានំ វក្ខមានានំ អនាមន្តចារាទីនំ បញ្ចន្នំ អានិសំសានំ បដិលាភការណា មុនិបុង្គវោ សព្ពេសំ អគារិកាទិមុនីនំ សកលគុណគណេហិ ឧត្តមោ ភគវា កថិនត្ថារំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វស្សំវុត្ថានំ ភិក្ខូនំ កថិនំ អត្ថរិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣០៦) អព្រ្វិ កថេសីតិ យោជនា.

ឯត្ថាយំ វិនិច្ឆយោ – ‘‘កថិនត្ថារំ កេ លភន្តិ, កេ ន លភន្តីតិ? គណនវសេន តាវ បច្ឆិមកោដិយា បញ្ច ជនា លភន្តិ, ឧទ្ធំ សតសហស្សម្បិ, បញ្ចន្នំ ហេដ្ឋា ន លភន្តី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ឥទំ អដ្ឋកថាយ អត្ថារកស្ស ភិក្ខុនោ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សទានកម្មំ សន្ធាយ វុត្តំ. ‘‘វុត្ថវស្សវសេន បុរិមិកាយ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បឋមបវារណាយ បវារិតា លភន្តិ, ឆិន្នវស្សា វា បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា វា ន លភន្តិ. អញ្ញស្មិំ វិហារេ វុត្ថវស្សាបិ ន លភន្តីតិ មហាបច្ចរិយំ វុត្ត’’ន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦) ឥទំ អដ្ឋកថាយ អានិសំសលាភំ សន្ធាយ វុត្តំ, ន កម្មំ.

ឥទានិ តទុភយំ វិភជិត្វា ទស្សេតិ –

‘‘បុរិមិកាយ ¶ ឧបគតានំ បន សព្ពេ គណបូរកា ហោន្តិ, អានិសំសំ ន លភន្តិ, អានិសំសោ ឥតរេសំយេវ ហោតិ. សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតា ចត្តារោ វា ហោន្តិ, តយោ វា ទ្វេ វា ឯកោ វា, ឥតរេ គណបូរកេ កត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ. អថ ចត្តារោ ភិក្ខូ ឧបគតា, ឯកោ បរិបុណ្ណវស្សោ សាមណេរោ, សោ ចេ បច្ឆិមិកាយ ឧបសម្បជ្ជតិ, គណបូរកោ ចេវ ហោតិ, អានិសំសញ្ច លភតិ ¶ . តយោ ភិក្ខូ ទ្វេ សាមណេរា, ទ្វេ ភិក្ខូ តយោ សាមណេរា, ឯកោ ភិក្ខុ ចត្តារោ សាមណេរាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. សចេ បុរិមិកាយ ឧបគតា កថិនត្ថារកុសលា ន ហោន្តិ, អត្ថារកុសលា ខន្ធកភាណកត្ថេរា បរិយេសិត្វា អានេតព្ពា, កម្មវាចំ សាវេត្វា កថិនំ អត្ថរាបេត្វា ទានញ្ច ភុញ្ជិត្វា គមិស្សន្តិ, អានិសំសោ បន ឥតរេសំយេវ ហោតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៦).

កថិនំ កេន ទិន្នំ វដ្ដតីតិ? យេន កេនចិ ទេវេន វា មនុស្សេន វា បញ្ចន្នំ វា សហធម្មិកានំ អញ្ញតរេន ទិន្នំ វដ្ដតិ. កថិនទាយកស្ស វត្តំ អត្ថិ, សចេ សោ តំ អជានន្តោ បុច្ឆតិ ‘‘ភន្តេ, កថំ កថិនំ ទាតព្ព’’ន្តិ, តស្ស ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពំ ‘‘តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរប្បហោនកំ សូរិយុគ្គមនសមយេ វត្ថំ ‘កថិនចីវរំ ទេមា’តិ ទាតុំ វដ្ដតិ, តស្ស បរិកម្មត្ថំ ឯត្តកា នាម សូចិយោ, ឯត្តកំ សុត្តំ, ឯត្តកំ រជនំ, បរិកម្មំ ករោន្តានំ ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ យាគុភត្តញ្ច ទាតុំ វដ្ដតី’’តិ.

កថិនត្ថារកេនាបិ ធម្មេន សមេន ឧប្បន្នំ កថិនំ អត្ថរន្តេន វត្តំ ជានិតព្ពំ. តន្តវាយគេហតោ ហិ អាភតសន្តានេនេវ ខលិមក្ខិតសាដកោបិ ន វដ្ដតិ, មលីនសាដកោបិ ន វដ្ដតិ, តស្មា កថិនត្ថារសាដកំ លភិត្វា សុទ្ធំ ធោវិត្វា សូចិអាទីនិ ចីវរកម្មូបករណានិ សជ្ជេត្វា ពហូហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ តទហេវ សិព្ពិត្វា និដ្ឋិតសូចិកម្មំ រជិត្វា កប្បពិន្ទុំ ទត្វា កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ. សចេ តស្មិំ អនត្ថតេយេវ អញ្ញោ កថិនសាដកំ អត្ថរិតព្ពកំ អាហរតិ, អញ្ញានិ ច ពហូនិ កថិនានិសំសវត្ថានិ ទេតិ, យោ ¶ អានិសំសំ ពហុំ ទេតិ, តស្ស សន្តកេនេវ អត្ថរិតព្ពំ. ឥតរោ យថា តថា ឱវទិត្វា សញ្ញាបេតព្ពោ.

កថិនំ បន កេន អត្ថរិតព្ពំ? យស្ស សង្ឃោ កថិនចីវរំ ទេតិ. សង្ឃេន បន កស្ស ទាតព្ពំ? យោ ជិណ្ណចីវរោ ហោតិ. សចេ ពហូ ជិណ្ណចីវរា ហោន្តិ, វុឌ្ឍស្ស ទាតព្ពំ. វុឌ្ឍេសុបិ យោ មហាបរិវារោ តទហេវ ចីវរំ កត្វា អត្ថរិតុំ សក្កោតិ, តស្ស ទាតព្ពំ. សចេ វុឌ្ឍោ ¶ ន សក្កោតិ, នវកតរោ សក្កោតិ, តស្ស ទាតព្ពំ. អបិ ច សង្ឃេន មហាថេរស្ស សង្គហំ កាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា ‘‘តុម្ហេ, ភន្តេ, គណ្ហថ, មយំ កត្វា ទស្សាមា’’តិ វត្តព្ពំ.

តីសុ ចីវរេសុ យំ ជិណ្ណំ ហោតិ, តទត្ថាយ ទាតព្ពំ. បកតិយា ទុបដ្ដចីវរស្ស ទុបដ្ដត្ថាយេវ ទាតព្ពំ. សចេបិស្ស ឯកបដ្ដចីវរំ ឃនំ ហោតិ, កថិនសាដកោ ច បេលវោ, សារុប្បត្ថាយ ទុបដ្ដប្បហោនកមេវ ទាតព្ពំ. ‘‘អហំ អលភន្តោ ឯកបដ្ដំ បារុបាមី’’តិ វទន្តស្សាបិ ទុបដ្ដំ ទាតុំ វដ្ដតិ. យោ បន លោភបកតិកោ ហោតិ, តស្ស ន ទាតព្ពំ. តេនាបិ កថិនំ អត្ថរិត្វា ‘‘បច្ឆា វិសិព្ពិត្វា ទ្វេ ចីវរានិ ករិស្សាមី’’តិ ន គហេតព្ពំ.

យស្ស បន ទិយ្យតិ, តស្ស –

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទទេយ្យ កថិនំ អត្ថរិតុំ, ឯសា ញត្តិ.

‘‘សុណាតុ មេ, ភន្តេ សង្ឃោ, ឥទំ សង្ឃស្ស កថិនទុស្សំ ឧប្បន្នំ, សង្ឃោ ឥមំ កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទេតិ កថិនំ អត្ថរិតុំ, យស្សាយស្មតោ ខមតិ ¶ ឥមស្ស កថិនទុស្សស្ស ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ ទានំ កថិនំ អត្ថរិតុំ, សោ តុណ្ហស្ស, យស្ស នក្ខមតិ, សោ ភាសេយ្យ.

‘‘ទិន្នំ ឥទំ សង្ឃេន កថិនទុស្សំ ឥត្ថន្នាមស្ស ភិក្ខុនោ កថិនំ អត្ថរិតុំ, ខមតិ សង្ឃស្ស, តស្មា តុណ្ហី, ឯវមេតំ ធារយាមី’’តិ (មហាវ. ៣០៧) –

ឯវំ ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ ទាតព្ពន្តិ ឯវំ ទិន្នំ.

២៦៩៨-៩. ន ឧល្លិខិតមត្តាទិ-ចតុវីសតិវជ្ជិតន្តិ បាឡិយំ អាគតេហិ ‘‘ន ឧល្លិខិតមត្តេន អត្ថតំ ហោតិ កថិន’’ន្តិ (មហាវ. ៣០៨) ឧល្លិខិតមត្តាទីហិ ចតុវីសតិយា អាការេហិ វជ្ជិតំ. ចីវរន្តិ ‘‘អហតេន អត្ថតំ ហោតិ កថិន’’ន្តិ (មហាវ. ៣០៩) បាឡិយំ ¶ អាគតានំ សោឡសន្នំ អាការានំ អញ្ញតរេន យុត្តំ កតបរិយោសិតំ ទិន្នំ កប្បពិន្ទុំ តិណ្ណំ ចីវរានំ អញ្ញតរចីវរំ. តេ បន ចតុវីសតិ អាការា, សោឡសាការា ច បាឡិតោ (មហាវ. ៣០៨), អដ្ឋកថាតោ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៨) ច គហេតព្ពា. គន្ថគារវបរិហារត្ថមិធ ន វុត្តា.

ភិក្ខុនា វក្ខមានេ អដ្ឋធម្មេ ជានន្តេន អត្ថរកេន អាទាយ គហេត្វា បុរាណកំ អត្តនា បរិភុញ្ជិយមានំ អត្ថរិតព្ពចីវរេន ឯកនាមកំ បុរាណចីវរំ ឧទ្ធរិត្វា បច្ចុទ្ធរិត្វា នវំ អត្ថរិតព្ពំ ចីវរំ អធិដ្ឋហិត្វា បុរាណបច្ចុទ្ធដចីវរស្ស នាមេន អធិដ្ឋហិត្វាវ តំ អន្តរវាសកំ ចេ, ‘‘ឥមិនា អន្តរវាសកេន កថិនំ អត្ថរាមិ’’ឥតិ វចសា វត្តព្ពន្តិ យោជនា. សចេ ឧត្តរាសង្គោ ហោតិ, ‘‘ឥមិនា ឧត្តរាសង្គេន កថិនំ អត្ថរាមិ’’, សចេ សង្ឃាដិ ហោតិ, ‘‘ឥមាយ សង្ឃាដិយា កថិនំ អត្ថរាមី’’តិ វត្តព្ពំ.

២៧០០-១. ឥច្ចេវំ ¶ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ កថិនំ អត្ថតំ ហោតីតិ យោជនា. តេន បន ភិក្ខុនា នវកេន កថិនចីវរំ អាទាយ សង្ឃំ ឧបសង្កម្ម ‘‘អត្ថតំ, ភន្តេ, សង្ឃស្ស កថិនំ, ធម្មិកោ កថិនត្ថារោ, អនុមោទថ’’ឥតិ វត្តព្ពន្តិ យោជនា.

២៧០២. អនុមោទកេសុ ច ថេរេហិ ‘‘អត្ថតំ, អាវុសោ, សង្ឃស្ស កថិនំ, ធម្មិកោ កថិនត្ថារោ, អនុមោទាមា’’តិ វត្តព្ពំ, នវេន បន ‘‘អត្ថតំ, ភន្តេ, សង្ឃស្ស កថិនំ, ធម្មិកោ កថិនត្ថារោ, អនុមោទាមី’’តិ ឥតិ បុន ឦរយេ កថេយ្យាតិ យោជនា. គាថាយ បន អនុមោទនបាឋស្ស អត្ថទស្សនមុខេន ‘‘សុអត្ថតំ តយា ភន្តេ’’តិ វុត្តំ, ន បាឋក្កមទស្សនវសេនាតិ វេទិតព្ពំ.

អត្ថារកេសុ ច អនុមោទកេសុ ច នវេហិ វុឌ្ឍានំ វចនក្កមោ វុត្តោ, វុឌ្ឍេហិ នវានំ វចនក្កមោ បន តទនុសារេន យថារហំ យោជេត្វា វត្តព្ពោតិ គាថាសុ ន វុត្តោតិ វេទិតព្ពោ. អត្ថារកេន ថេរេន វា នវេន វា គណបុគ្គលានំ វចនក្កមោ ច គណបុគ្គលេហិ អត្ថារកស្ស វចនក្កមោ ច វុត្តនយេន យថារហំ យោជេតុំ សក្កាតិ ន វុត្តោ.

ឯវំ អត្ថតេ បន កថិនេ សចេ កថិនចីវរេន សទ្ធិំ អាភតំ អានិសំសំ ទាយកា ‘‘យេន អម្ហាកំ ¶ កថិនំ គហិតំ, តស្សេវ ច ទេមា’’តិ ទេន្តិ, ភិក្ខុសង្ឃោ អនិស្សរោ. អថ អវិចារេត្វាវ ទត្វា គច្ឆន្តិ, ភិក្ខុសង្ឃោ ឥស្សរោ. តស្មា សចេ កថិនត្ថារកស្ស សេសចីវរានិបិ ទុព្ពលានិ ហោន្តិ, សង្ឃេន អបលោកេត្វា តេសម្បិ អត្ថាយ វត្ថានិ ទាតព្ពានិ, កម្មវាចាយ បន ឯកាយេវ វដ្ដតិ. អវសេសេ ¶ កថិនានិសំសេ ពលវវត្ថានិ វស្សាវាសិកឋិតិកាយ ទាតព្ពានិ, ឋិតិកាយ អភាវេ ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពានិ, គរុភណ្ឌំ ន ភាជេតព្ពំ. សចេ បន ឯកសីមាយ ពហូ វិហារា ហោន្តិ, សព្ពេ ភិក្ខូ សន្និបាតេត្វា ឯកត្ថ កថិនំ អត្ថរិតព្ពំ, វិសុំ វិសុំ អត្ថរិតុំ ន វដ្ដតិ.

២៧០៣. ‘‘កថិនស្ស ច កិំ មូល’’ន្តិអាទីនិ សយមេវ វិវរិស្សតិ.

២៧០៦. អដ្ឋធម្មុទ្ទេសគាថាយ បុព្ពកិច្ចំ បុព្ព-វចនេនេវ ឧត្តរបទលោបេន វុត្តំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតី’’តិ. ‘‘បច្ចុទ្ធារ’’ឥតិ វត្តព្ពេ ‘‘បច្ចុទ្ធរ’’ឥតិ គាថាពន្ធវសេន រស្សោ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘បច្ចុទ្ធារោ’’តិ. អធិដ្ឋហនំ អធិដ្ឋានំ. បច្ចុទ្ធារោ ច អធិដ្ឋានញ្ច បច្ចុទ្ធរាធិដ្ឋានា. ឥតរីតរយោគេន ទ្វន្ទសមាសោ. អត្ថារោតិ ឯត្ថ ‘‘កថិនត្ថារោ’’តិ បករណតោ លព្ភតិ.

‘‘មាតិកា’’តិ ឥមិនា ‘‘អដ្ឋ កថិនុព្ភារមាតិកា’’តិ បករណតោ វិញ្ញាយតិ. យថាហ – ‘‘អដ្ឋិមា, ភិក្ខវេ, មាតិកា កថិនស្ស ឧព្ភារាយា’’តិ (មហាវ. ៣១០). មាតិកាតិ មាតរោ ជនេត្តិយោ, កថិនុព្ភារំ ឯតា អដ្ឋ ជនេន្តីតិ អត្ថោ. ឧទ្ធារោតិ កថិនស្ស ឧទ្ធារោ. អានិសំសាតិ ឯត្ថ ‘‘កថិនស្សា’’តិ បករណតោ លព្ភតិ. កថិនស្ស អានិសំសាតិ ឥមេ អដ្ឋ ធម្មាតិ យោជនា. យថាហ ‘‘អត្ថតកថិនានំ វោ, ភិក្ខវេ, បញ្ច កប្បិស្សន្តី’’តិអាទិ (មហាវ. ៣០៦). ‘‘អានិសំសេនា’’តិបិ បាឋោ. អានិសំសេន សហ ឥមេ អដ្ឋ ធម្មាតិ យោជនា.

២៧០៧. ‘‘ន ឧល្លិខិតមត្តាទិ-ចតុវីសតិវជ្ជិត’’ន្តិអាទិនា កថិនំ អត្ថរិតុំ កតបរិយោសិតំ ចីវរំ ចេ លទ្ធំ, តត្ថ ¶ បដិបជ្ជនវិធិំ ទស្សេត្វា សចេ អកតសិព្ពនាទិកម្មំ វត្ថមេវ លទ្ធំ, តត្ថ បដិបជ្ជនវិធិំ បុព្ពកិច្ចវសេន ទស្សេតុមាហ ‘‘ធោវន’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ធោវនន្តិ កថិនទុស្សស្ស សេតភាវករណំ. វិចារោតិ ‘‘បញ្ចកំ វា សត្តកំ វា នវកំ វា ឯកាទសកំ ¶ វា ហោតូ’’តិ វិចារណំ. ឆេទនន្តិ យថាវិចារិតស្ស វត្ថស្ស ឆេទនំ. ពន្ធនន្តិ មោឃសុត្តការោបនំ. សិព្ពនន្តិ សព្ពសូចិកម្មំ. រជនន្តិ រជនកម្មំ. កប្បន្តិ កប្បពិន្ទុទានំ. ‘‘បុព្ពកិច្ច’’ន្តិ វុច្ចតិ ឥទំ សព្ពំ កថិនត្ថារស្ស បឋមមេវ កត្តព្ពត្តា.

២៧០៨. អន្តរវាសកោតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. សង្ឃាដិ, ឧត្តរាសង្គោ, អថោ អន្តរវាសកោតិ ឯសមេវ តុ បច្ចុទ្ធារោបិ អធិដ្ឋានម្បិ អត្ថារោបិ វុត្តោតិ យោជនា.

២៧០៩. អដ្ឋមាតិកា (មហាវ. ៣១០-៣១១; បរិ. ៤១៥; មហាវ. អដ្ឋ. ៣១០-៣១១) ទស្សេតុមាហ ‘‘បក្កមនញ្ចា’’តិអាទិ. បក្កមនំ អន្តោ ឯតស្សាតិ បក្កមនន្តិកាតិ វត្តព្ពេ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘បក្កមន’’ន្តិ វុត្តំ. ឯស នយោ សព្ពត្ថ. អដ្ឋិមាតិ ឯត្ថ ‘‘មាតិកា’’តិ បករណតោ លព្ភតិ. ឥមា អដ្ឋ មាតិកាតិ យោជនា.

២៧១០. ឧទ្ទេសានុក្កមេន និទ្ទិសិតុមាហ ‘‘កតចីវរមាទាយា’’តិអាទិ. ‘‘កតចីវរមាទាយា’’តិ ឥមិនា ចីវរបលិពោធុបច្ឆេទោ ទស្សិតោ. ‘‘អាវាសេ និរបេក្ខកោ’’តិ ឥមិនា ទុតិយោ អាវាសបលិពោធុបច្ឆេទោ ទស្សិតោ. ឯត្ថ សព្ពវាក្យេសុ ‘‘អត្ថតកថិនោ យោ ភិក្ខុ សចេ បក្កមតី’’តិ សេសោ. អតិក្កន្តាយ សីមាយាតិ វិហារសីមាយ អតិក្កន្តាយ. ហោតិ បក្កមនន្តិកាតិ ឯត្ថ ‘‘តស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ សេសោ, តស្ស ភិក្ខុនោ បក្កមនន្តិកា នាម មាតិកា ហោតីតិ អត្ថោ.

២៧១១-២. អានិសំសំ ¶ នាម វុត្ថវស្សេន លទ្ធំ អកតសូចិកម្មវត្ថំ. តេនេវ វក្ខតិ ‘‘ករោតី’’តិអាទិ. ‘‘វិហារេ អនបេក្ខកោ’’តិ ឥមិនា ឯត្ថ បឋមំ អាវាសបលិពោធុបច្ឆេទោ ទស្សិតោ. សុខវិហរណំ បយោជនមស្សាតិ សុខវិហារិកោ, វិហារោតិ. តត្ថ តស្មិំ វិហារេ វិហរន្តោវ តំ ចីវរំ យទិ ករោតិ, តស្មិំ ចីវរេ និដ្ឋិតេ និដ្ឋានន្តា និដ្ឋានន្តិកាតិ វុច្ចតីតិ យោជនា. ‘‘និដ្ឋិតេចីវរេ’’តិ ឥមិនា ចីវរបលិពោធុបច្ឆេទោ ទស្សិតោ.

២៧១៣. តមស្សមន្តិ តំ វុត្ថវស្សាវាសំ. ធុរនិក្ខេបេតិ ឧភយធុរនិក្ខេបវសេន ចិត្តប្បវត្តក្ខណេ. សន្និដ្ឋានំ នាម ធុរនិក្ខេបោ. ឯត្ថ បលិពោធទ្វយស្ស ឯកក្ខណេយេវ ឧបច្ឆេទោ អដ្ឋកថាយំ ¶ វុត្តោ ‘‘សន្និដ្ឋានន្តិកេ ទ្វេបិ បលិពោធា ‘នេវិមំ ចីវរំ ការេស្សំ, ន បច្ចេស្ស’ន្តិ ចិន្តិតមត្តេយេវ ឯកតោ ឆិជ្ជន្តី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣១១).

២៧១៤. កថិនច្ឆាទនន្តិ កថិនានិសំសំ ចីវរវត្ថុំ. ន បច្ចេស្សន្តិ ន បច្ចាគមិស្សាមិ. ករោន្តស្សេវាតិ ឯត្ថ ‘‘ចីវរ’’ន្តិ បករណតោ លព្ភតិ. ‘‘កថិនច្ឆាទន’’ន្តិ ឥទំ វា សម្ពន្ធនីយំ. ករោន្តស្សាតិ អនាទរេ សាមិវចនំ. នដ្ឋន្តិ ចោរេហិ ហដត្តា វា ឧបចិកាទីហិ ខាទិតត្តា វា នដ្ឋំ. ទឌ្ឍំ វាតិ អគ្គិនា ទឌ្ឍំ វា. នាសនន្តិកាតិ ឯវំ ចីវរស្ស នាសនន្តេ លព្ភមានា អយំ មាតិកា នាសនន្តិកា នាមាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ‘‘ន បច្ចេស្ស’’ន្តិ ឥមិនា បឋមំ អាវាសបលិពោធុបច្ឆេទោ ទស្សិតោ. ‘‘ករោន្តស្សេវា’’តិ ឥមិនា ទុតិយំ ចីវរបលិពោធុបច្ឆេទោ ទស្សិតោ.

២៧១៥. លទ្ធានិសំសោតិ លទ្ធកថិនានិសំសចីវរោ. អានិសំសេ ចីវរេ សាបេក្ខោ អបេក្ខវា ពហិសីមគតោ វស្សំវុត្ថសីមាយ ¶ ពហិសីមគតោ តំ ចីវរំ ករោតិ, សោ កតចីវរោ អន្តរុព្ភារំ អន្តរា ឧព្ភារំ សុណាតិ ចេ, សវនន្តិកា នាម ហោតីតិ យោជនា. ‘‘ពហិសីមគតោ’’តិអាទិនា ទុតិយបលិពោធុបច្ឆេទោ ទស្សិតោ. ឯត្ថ ‘‘កតចីវរោ’’តិ វុត្តត្តា ចីវរបលិពោធុបច្ឆេទោ បឋមំ ហោតិ, ឥតរោ បន ‘‘សហ សវនេន អាវាសបលិពោធោ ឆិជ្ជតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣១១) អដ្ឋកថាយ វុត្តត្តា បច្ឆា ហោតិ.

២៧១៦-៧. ចីវរាសាយ វស្សំវុត្ថោ អាវាសតោ បក្កន្តោ ‘‘តុយ្ហំ ចីវរំ ទស្សាមី’’តិ កេនចិ វុត្តោ ពហិសីមគតោ បន សវតិ, បុន ‘‘តវ ចីវរំ ទាតុំ ន សក្កោមី’’តិ វុត្តោ អាសាយ ឆិន្នមត្តាយ ចីវរេ បច្ចាសាយ ឧបច្ឆិន្នមត្តាយ អាសាវច្ឆេទិកា នាម មាតិកាតិ មតា ញាតាតិ យោជនា. អាសាវច្ឆាទិកេ កថិនុព្ភារេ អាវាសបលិពោធោ បឋមំ ឆិជ្ជតិ, ចីវរាសាយ ឧបច្ឆិន្នាយ ចីវរបលិពោធោ ឆិជ្ជតិ.

២៧១៨-២០. យោ វស្សំវុត្ថវិហារម្ហា អញ្ញំ វិហារំ គតោ ហោតិ, សោ អាគច្ឆំ អាគច្ឆន្តោ អន្តរាមគ្គេ កថិនុទ្ធារំ អតិក្កមេយ្យ, តស្ស សោ កថិនុទ្ធារោ សីមាតិក្កន្តិកោ មតោតិ យោជនា. តត្ថ សីមាតិក្កន្តិកេ កថិនុព្ភារេ ចីវរបលិពោធោ បឋមំ ឆិជ្ជតិ, តស្ស ពហិសីមេ អាវាសបលិពោធោ ឆិជ្ជតិ.

ឯត្ថ ¶ ច ‘‘សីមាតិក្កន្តិកោ នាម ចីវរកាលសីមាតិក្កន្តិកោ’’តិ កេនចិ វុត្តំ. ‘‘ពហិសីមាយំ ចីវរកាលសមយស្ស អតិក្កន្តត្តា សីមាតិក្កន្តិកោ’’តិ (សារត្ថ. ដី. មហាវ. ៣១១) សារត្ថទីបនិយំ វុត្តំ. ‘‘អាគច្ឆំ អន្តរាមគ្គេ, តទុទ្ធារមតិក្កមេ’’តិ វុត្តត្តា បន សង្ឃេន ¶ ករិយមានំ អន្តរុព្ភារំ អាគច្ឆន្តោ វិហារសីមំ អសម្បត្តេយេវ កថិនុព្ភារស្ស ជាតត្តា តំ ន សម្ភុណេយ្យ, តស្សេវំ សីមមតិក្កន្តស្សេវ សតោ បុន អាគច្ឆតោ អន្តរាមគ្គេ ជាតោ កថិនុព្ភារោ សីមាតិក្កន្តិកោតិ អម្ហាកំ ខន្តិ.

កថិនានិសំសចីវរំ អាទាយ សចេ អាវាសេ សាបេក្ខោវ គតោ ហោតិ, បុន អាគន្ត្វា កថិនុទ្ធារំ កថិនស្ស អន្តរុព្ភារមេវ សម្ភុណាតិ ចេ យទិ បាបុណេយ្យ, តស្ស សោ កថិនុទ្ធារោ ហោតិ, សោ ‘‘សហុព្ភារោ’’តិ វុច្ចតីតិ យោជនា. សហុព្ភារេ ទ្វេ បលិពោធា អបុព្ពំ អចរិមំ ឆិជ្ជន្តិ.

២៧២១. ‘‘សីមាតិក្កន្តិកេនា’’តិ វត្តព្ពេ ឧត្តរបទលោបេន ‘‘សីមតោ’’តិ វុត្តំ. បក្កមនញ្ច និដ្ឋានញ្ច សន្និដ្ឋានញ្ច សីមតោ សីមាតិក្កន្តិកេន សហ ឥមេ ចត្តារោ កថិនុព្ភារា បុគ្គលាធីនា បុគ្គលាយត្តា សហុព្ភារសង្ខាតោ អន្តរុព្ភារោ សង្ឃាធីនោតិ យោជនា. ‘‘អន្តរុព្ភរោ’’តិ គាថាពន្ធវសេន រស្សត្តំ.

២៧២២. នាសនន្តិ នាសនន្តិកោ. សវនន្តិ សវនន្តិកោ. អាសាវច្ឆេទិកាបិ ចាតិ តយោបិ កថិនុព្ភារា. ន តុ សង្ឃា ន ភិក្ខុតោតិ សង្ឃតោបិ ន ហោន្តិ, បុគ្គលតោបិ ន ហោន្តីតិ អត្ថោ. ចីវរស្ស វិនាសោ សង្ឃស្ស វា ចីវរសាមិកស្ស វា បយោគេន ន ជាតោតិ នាសនកោ តាវ កថិនុព្ភារោ ឧភតោបិ ន ហោតីតិ វុត្តោ. សវនញ្ច ឧភយេសំ បយោគតោ ន ជាតន្តិ តថា វុត្តំ. តថា អាសាវច្ឆេទិកាបិ.

២៧២៣. អាវាសោយេវ បលិពោធោតិ វិគ្គហោ. បលិពោធោ ច ចីវរេតិ ឯត្ថ ចីវរេតិ ភេទវចនិច្ឆាយ និមិត្តត្ថេ ¶ ភុម្មំ, ចីវរនិមិត្តបលិពោធោតិ អត្ថោ, ចីវរសង្ខាតោ បលិពោធោតិ វុត្តំ ហោតិ. សច្ចាទិគុណយុត្តំ មុសាវាទាទិទោសវិមុត្តំ អត្ថំ វទតិ សីលេនាតិ យុត្តមុត្តត្ថវាទី, តេន.

២៧២៤. អដ្ឋន្នំ ¶ មាតិកានន្តិ ពហិសីមគតានំ វសេន វុត្តា បក្កមនន្តិកាទយោ សត្ត មាតិកា, ពហិសីមំ គន្ត្វា អន្តរុព្ភារំ សម្ភុណន្តស្ស វសេន វុត្តោ សហុព្ភារោតិ ឥមាសំ អដ្ឋន្នំ មាតិកានំ វសេន ច. អន្តរុព្ភារតោបិ វាតិ ពហិសីមំ អគន្ត្វា តត្ថេវ វសិត្វា កថិនុព្ភារកម្មេន ឧព្ភារកថិនានំ វសេន លព្ភនតោ អន្តរុព្ភារតោ ចាតិ មហេសិនា កថិនស្ស ទុវេ ឧព្ភារាបិ វុត្តាតិ យោជនា. ពហិសីមំ គន្ត្វា អាគតស្ស វសេន សហុព្ភារោ, ពហិសីមំ អាគតានំ វសេន អន្តរុព្ភារោតិ ឯកោយេវ ឧព្ភារោ ទ្វិធា វុត្តោ, តស្មា អន្តរុព្ភារំ វិសុំ អគ្គហេត្វា អដ្ឋេវ មាតិកា បាឡិយំ (មហាវ. ៣១០) វិភត្តាតិ វេទិតព្ពា.

២៧២៥. អនាមន្តចារោ ឧត្តរបទលោបវសេន ‘‘អនាមន្តា’’ ឥតិ វុត្តោ. យាវ កថិនំ ន ឧទ្ធរីយតិ, តាវ អនាមន្តេត្វា ចរណំ កប្បិស្សតិ, ចារិត្តសិក្ខាបទេន អនាបត្តិ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ.

អសមាទានចារោ ‘‘អសមាទាន’’ន្តិ ឧត្តរបទលោបេន វុត្តោ. អសមាទានចារោតិ តិចីវរំ អសមាទាយ ចរណំ, ចីវរវិប្បវាសោ កប្បិស្សតីតិ អត្ថោ.

‘‘គណតោ’’តិ ឥមិនា ឧត្តរបទលោបេន គណភោជនំ ទស្សិតំ. គណភោជនម្បិ កប្បិស្សតិ, តំ សរូបតោ បាចិត្តិយកណ្ឌេ វុត្តំ.

‘‘យាវទត្ថិក’’ន្តិ ¶ ឥមិនា យាវទត្ថចីវរំ វុត្តំ. យាវទត្ថចីវរន្តិ យាវតកេន ចីវរេន អត្ថោ, តាវតកំ អនធិដ្ឋិតំ អវិកប្បិតំ កប្បិស្សតីតិ អត្ថោ.

‘‘តត្ថ យោ ចីវរុប្បាទោ’’តិ ឥមិនា ‘‘យោ ច តត្ថ ចីវរុប្បាទោ’’តិ (មហាវ. ៣០៦) វុត្តោ អានិសំសោ ទស្សិតោ. យោ ច តត្ថ ចីវរុប្បាទោតិ តត្ថ កថិនត្ថតសីមាយំ មតកចីវរំ វា ហោតុ សង្ឃស្ស ឧទ្ទិស្ស ទិន្នំ វា សង្ឃិកេន តត្រុប្បាទេន អាភតំ វា, យេន កេនចិ អាការេន យំ សង្ឃិកំ ចីវរំ ឧប្បជ្ជតិ, តំ តេសំ ភវិស្សតីតិ អត្ថោ. ឥមេ បញ្ច កថិនានិសំសា ច វុត្តាតិ សម្ពន្ធោ.

កថិនក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

ចីវរក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៧២៦-៧. ចីវរំ ¶ ឧប្បជ្ជតិ ឯតាសូតិ ‘‘ឧប្បាទា’’តិ ជនិកាវ វុច្ចន្តិ, ចីវរវត្ថបរិលាភក្ខេត្តន្តិ អត្ថោ. យថាហ – ‘‘យថាវុត្តានំ ចីវរានំ បដិលាភាយ ខេត្តំ ទស្សេតុំ អដ្ឋិមា ភិក្ខវេ មាតិកាតិអាទិមាហា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩). ចីវរមាតិកាតិ ចីវរុប្បាទហេតុភូតមាតរោ. តេនាហ កថិនក្ខន្ធកវណ្ណនាយំ ‘‘មាតិកាតិ មាតរោ, ជនេត្តិយោតិ អត្ថោ’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣១០). មាតិកាតិ ចេត្ថ ចីវរទានមធិប្បេតំ. យថាហ ‘‘សីមាយ ទានំ ឯកា មាតិកា, កតិកាយ ទានំ ទុតិយា’’តិអាទិ. សីមាយ ទេតិ, កតិកាយ ទេតិ, ភិក្ខាបញ្ញត្តិយា ទេតិ, សង្ឃស្ស ទេតិ, ឧភតោសង្ឃេ ទេតិ, វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទេតិ, អាទិស្ស ទេតិ, បុគ្គលស្ស ទេតិ. ‘‘ឥមា បន អដ្ឋ មាតិកា’’តិ វុត្តមេវ និគមនវសេន វុត្តំ.

២៧២៨. តត្ថាតិ ¶ តាសុ អដ្ឋមាតិកាសុ. សីមាយ ទេតីតិ ‘‘សីមាយ ទម្មី’’តិ ឯវំ សីមំ បរាមសិត្វា ទេន្តោ សីមាយ ទេតិ, ឯវំ ទិន្នំ អន្តោសីមគតេហិ ភិក្ខូហិ ភាជេតព្ពន្តិ វណ្ណិតន្តិ យោជនា. តត្ថ អន្តោសីមគតេហីតិ ទាយកោ យំ សីមំ អបេក្ខិត្វា ឯវមាហ, តស្សា សីមាយ អន្តោគតេហិ សព្ពេហិ. ភាជេតព្ពន្តិ តំ ចីវរំ ភាជេតព្ពំ. វរវណ្ណិនាតិ ‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហ’’ន្តិអាទិនា សកលលោកព្យាបិគុណាតិសយយុត្តេន ព្យាមប្បភាយ, ឆព្ពណ្ណានំ រំសីនញ្ច វសេន ឧត្តមប្បភាតិសយយុត្តេន វរវណ្ណិនា វណ្ណិតំ កថិតំ. អយមេត្ថ បទវណ្ណនា, អយំ បន វិនិច្ឆយោ – សីមាយ ទេតីតិ ឯត្ថ តាវ ខណ្ឌសីមា ឧបចារសីមា សមានសំវាសសីមា អវិប្បវាសសីមា លាភសីមា គាមសីមា និគមសីមា នគរសីមា អព្ភន្តរសីមា ឧទកុក្ខេបសីមា ជនបទសីមា រដ្ឋសីមា រជ្ជសីមា ទីបសីមា ចក្កវាឡសីមា ឥតិ បន្នរស សីមា វេទិតព្ពា.

តត្ថ ខណ្ឌសីមា សីមាកថាយំ វុត្តា. ឧបចារសីមា បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបេន, អបរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានេន បរិច្ឆិន្នា ហោតិ. អបិច ភិក្ខូនំ ធុវសន្និបាតដ្ឋានតោ វា បរិយន្តេ ឋិតភោជនសាលតោ វា និពទ្ធវសនកអាវាសតោ វា ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ទ្វិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អន្តោ ឧបចារសីមា វេទិតព្ពា. សា បន អាវាសេសុ វឌ្ឍន្តេសុ វឌ្ឍតិ, បរិហាយន្តេសុ បរិហាយតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘ភិក្ខូសុបិ វឌ្ឍន្តេសុ វឌ្ឍតី’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វុត្តំ. តស្មា សចេ វិហារេ សន្និបតិតភិក្ខូហិ សទ្ធិំ ¶ ឯកាពទ្ធា ហុត្វា យោជនសតម្បិ បូរេត្វា និសីទន្តិ, យោជនសតម្បិ ឧបចារសីមាវ ហោតិ, សព្ពេសំ លាភោ បាបុណាតិ. សមានសំវាសអវិប្បវាសសីមាទ្វយម្បិ វុត្តមេវ.

លាភសីមា ¶ នាម នេវ សម្មាសម្ពុទ្ធេន អនុញ្ញាតា, ន ធម្មសង្គាហកត្ថេរេហិ ឋបិតា, អបិច ខោ រាជរាជមហាមត្តា វិហារំ ការេត្វា គាវុតំ វា អឌ្ឍយោជនំ វា យោជនំ វា សមន្តតោ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘អយំ អម្ហាកំ វិហារស្ស លាភសីមា’’តិ នាមលិខិតកេ ថម្ភេ និខណិត្វា ‘‘យំ ឯត្ថន្តរេ ឧប្បជ្ជតិ, សព្ពំ តំ អម្ហាកំ វិហារស្ស ទេមា’’តិ សីមំ ឋបេន្តិ, អយំ លាភសីមា នាម. គាមនិគមនគរអព្ភន្តរឧទកុក្ខេបសីមាបិ វុត្តា ឯវ.

ជនបទសីមា នាម កាសិកោសលរដ្ឋាទីនំ អន្តោ ពហូ ជនបទា ហោន្តិ, ឯត្ថ ឯកេកោ ជនបទបរិច្ឆេទោ ជនបទសីមា. រដ្ឋសីមា នាម កាសិកោសលាទិរដ្ឋបរិច្ឆេទោ. រជ្ជសីមា នាម មហាចោឡភោគោ កេរឡភោគោតិ ឯវំ ឯកេកស្ស រញ្ញោ អាណាបវត្តិដ្ឋានំ. ទីបសីមា នាម សមុទ្ទន្តេន សមុច្ឆិន្នមហាទីបា ច អន្តរទីបា ច. ចក្កវាឡសីមា នាម ចក្កវាឡបព្ពតេនេវ បរិច្ឆិន្នា.

ឯវមេតាសុ សីមាសុ ខណ្ឌសីមាយ កេនចិ កម្មេន សន្និបតិតំ សង្ឃំ ទិស្វា ‘‘ឯត្ថេវ សីមាយ សង្ឃស្ស ទេមី’’តិ វុត្តេ យាវតិកា ភិក្ខូ អន្តោខណ្ឌសីមគតា, តេហិ ភាជេតព្ពំ. តេសំយេវ ហិ តំ បាបុណាតិ, អញ្ញេសំ សីមន្តរិកាយ វា ឧបចារសីមាយ វា ឋិតានម្បិ ន បាបុណាតិ. ខណ្ឌសីមាយ ឋិតេ បន រុក្ខេ វា បព្ពតេ វា ឋិតស្ស ហេដ្ឋា វា បថវិយា វេមជ្ឈំ គតស្ស បាបុណាតិយេវ.

‘‘ឥមិស្សា ឧបចារសីមាយ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នំ បន ខណ្ឌសីមាសីមន្តរិកាសុ ឋិតានម្បិ បាបុណាតិ. ‘‘សមានសំវាសសីមាយ ទម្មី’’តិ ទិន្នំ បន ខណ្ឌសីមាសីមន្តរិកាសុ ឋិតានំ ន បាបុណាតិ. អវិប្បវាសសីមាលាភសីមាសុ ទិន្នំ តាសុ សីមាសុ អន្តោគតានំយេវ បាបុណាតិ. គាមសីមាទីសុ ទិន្នំ ¶ តាសំ សីមានំ អព្ភន្តរេ ពទ្ធសីមាយ ឋិតានម្បិ បាបុណាតិ. អព្ភន្តរសីមាឧទកុក្ខេបសីមាសុ ទិន្នំ តត្ថ អន្តោគតានំយេវ បាបុណាតិ. ជនបទរដ្ឋរជ្ជទីបចក្កវាឡសីមាសុបិ គាមសីមាទីសុ វុត្តសទិសោយេវ វិនិច្ឆយោ.

សចេ ¶ បន ជម្ពុទីបេ ឋិតោ ‘‘តម្ពបណ្ណិទីបេ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វទតិ, តម្ពបណ្ណិទីបតោ ឯកោបិ គន្ត្វា សព្ពេសំ គណ្ហិតុំ លភតិ. សចេបិ តត្រេវ ឯកោ សភាគភិក្ខុ សភាគានំ ភាគំ គណ្ហាតិ, ន វារេតព្ពោ. ឯវំ តាវ យោ សីមំ បរាមសិត្វា ទេតិ, តស្ស ទានេ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

យោ បន ‘‘អសុកសីមាយា’’តិ វត្តុំ ន ជានាតិ, កេវលំ ‘‘សីមា’’តិ វចនមត្តមេវ ជានន្តោ វិហារំ អាគន្ត្វា ‘‘សីមាយ ទម្មី’’តិ វា ‘‘សីមដ្ឋកសង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វា ភណតិ, សោ បុច្ឆិតព្ពោ ‘‘សីមា នាម ពហុវិធា, កតរំ សីមំ សន្ធាយ ភណសី’’តិ, សចេ វទតិ ‘‘អហំ ‘អសុកសីមា’តិ ន ជានាមិ, សីមដ្ឋកសង្ឃោ ភាជេត្វា គណ្ហតូ’’តិ, កតរសីមាយ ភាជេតព្ពំ? មហាសីវត្ថេរោ កិរាហ ‘‘អវិប្បវាសសីមាយា’’តិ. តតោ នំ អាហំសុ ‘‘អវិប្បវាសសីមា នាម តិយោជនាបិ ហោតិ, ឯវំ សន្តេ តិយោជនេ ឋិតា លាភំ គណ្ហិស្សន្តិ, តិយោជនេ ឋត្វា អាគន្តុកវត្តំ បូរេត្វា អារាមំ បវិសិតព្ពំ ភវិស្សតិ, គមិកោ តិយោជនំ គន្ត្វា សេនាសនំ អាបុច្ឆិស្សតិ, និស្សយបដិបន្នស្ស តិយោជនាតិក្កមេ និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភិស្សតិ, បារិវាសិកេន តិយោជនំ អតិក្កមិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋាបេតព្ពំ ភវិស្សតិ, ភិក្ខុនិយា តិយោជនេ ឋត្វា អារាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆិតព្ពំ ភវិស្សតិ, សព្ពម្បេតំ ឧបចារសីមាបរិច្ឆេទវសេនេវ កត្តុំ វដ្ដតិ. តស្មា ឧបចារសីមាយមេវ ភាជេតព្ព’’ន្តិ.

២៧២៩. យេ ¶ វិហារា សង្ឃេន កតិកាយ ឯកលាភកា សមានលាភកា ឯត្ថ ឯតេសុ វិហារេសុ ទិន្នំ ‘‘កតិកាយ ទម្មី’’តិ ទិន្នំ សព្ពេហិ ភិក្ខូហិ សហ ភាជេតព្ពំ ចីវរំ កតិកាយ វុច្ចតីតិ យោជនា.

អយមេត្ថ វិនិច្ឆយោ – កតិកា នាម សមានលាភកតិកា, តត្រេវំ កតិកា កាតព្ពា – ឯកស្មិំ វិហារេ សន្និបតិតេហិ ភិក្ខូហិ យំ វិហារំ សង្គណ្ហិតុកាមា សមានលាភំ កាតុំ ឥច្ឆន្តិ, អស្ស នាមំ គហេត្វា ‘‘អសុកោ នាម វិហារោ បោរាណកោ’’តិ វា ‘‘ពុទ្ធាធិវុត្ថោ’’តិ វា ‘‘អប្បលាភោ’’តិ វា យំ កិញ្ចិ ការណំ វត្វា ‘‘តំ វិហារំ ឥមិនា វិហារេន សទ្ធិំ ឯកលាភំ កាតុំ សង្ឃស្ស រុច្ចតី’’តិ តិក្ខត្តុំ សាវេតព្ពំ. ឯត្តាវតា តស្មិំ វិហារេ និសិន្នោបិ ឥធ និសិន្នោវ ហោតិ. តស្មិំ វិហារេបិ សង្ឃេន ឯវមេវ កាតព្ពំ. ឯត្តាវតា ឥធ ¶ និសិន្នោបិ តស្មិំ វិហារេ និសិន្នោវ ហោតិ. ឯកស្មិំ លាភេ ភាជិយមានេ ឥតរស្មិំ ឋិតស្ស ភាគំ គហេតុំ វដ្ដតិ. ឯវំ ឯកេន វិហារេន សទ្ធិំ ពហូបិ អាវាសា ឯកលាភា កាតព្ពាតិ.

២៧៣០. ចីវរទាយកេន ធុវការា បាកវត្តាទិនិច្ចសក្ការា យត្ថ សង្ឃស្ស ក្រីយន្តិ ករីយន្តិ តត្ថ តស្មិំ វិហារេ តេនេវ ទាយកេន សង្ឃស្ស ទិន្នំ វិហារំ ‘‘ភិក្ខាបញ្ញត្តិយា ទិន្ន’’ន្តិ មហេសិនា វុត្តន្តិ យោជនា.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – យស្មិំ វិហារេ ឥមស្ស ចីវរទាយកស្ស សន្តកំ សង្ឃស្ស បាកវត្តំ វា វត្តតិ, យស្មិំ វា វិហារេ ភិក្ខូ អត្តនោ ភារំ កត្វា សទា គេហេ ភោជេតិ, យត្ថ វា តេន អាវាសោ ការិតោ, សលាកភត្តាទីនិ វា និពទ្ធានិ, យេន បន សកលោបិ វិហារោ ¶ បតិដ្ឋាបិតោ, តត្ថ វត្តព្ពមេវ នត្ថិ, ឥមេ ធុវការា នាម. តស្មា សចេ សោ ‘‘យត្ថ មយ្ហំ ធុវការា ករីយន្តិ, ឯត្ថ ទម្មី’’តិ វា ‘‘តត្ថ ទេថា’’តិ វា ភណតិ, ពហូសុ ចេបិ ឋានេសុ ធុវការា ហោន្តិ, សព្ពត្ថ ទិន្នមេវ ហោតិ.

សចេ បន ឯកស្មិំ វិហារេ ភិក្ខូ ពហុតរា ហោន្តិ, តេហិ វត្តព្ពំ ‘‘តុម្ហាកំ ធុវការេ ឯកត្ថ ភិក្ខូ ពហូ, ឯកត្ថ អប្បកា’’តិ, សចេ ‘‘ភិក្ខុគណនាយ គណ្ហថា’’តិ ភណតិ, តថា ភាជេត្វា គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ. ឯត្ថ ច វត្ថភេសជ្ជាទិ អប្បកម្បិ សុខេន ភាជីយតិ, យទិ បន មញ្ចោ វា បីឋកំ វា ឯកមេវ ហោតិ, តំ បុច្ឆិត្វា យស្ស វា វិហារស្ស ឯកវិហារេបិ វា យស្ស សេនាសនស្ស សោ វិចារេតិ, តត្ថ ទាតព្ពំ. សចេ ‘‘អសុកភិក្ខុ គណ្ហតូ’’តិ វទតិ, វដ្ដតិ.

អថ ‘‘មយ្ហំ ធុវការេ ទេថា’’តិ វត្វា អវិចារេត្វាវ គច្ឆតិ, សង្ឃស្សបិ វិចារេតុំ វដ្ដតិ. ឯវំ បន វិចារេតព្ពំ – ‘‘សង្ឃត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានេ ទេថា’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ តត្ថ សេនាសនំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ. យត្ថ នប្បហោតិ, តត្ថ ទាតព្ពំ. សចេ ឯកោ ភិក្ខុ ‘‘មយ្ហំ វសនដ្ឋានេ សេនាសនបរិភោគភណ្ឌំ នត្ថី’’តិ វទតិ, តត្ថ ទាតព្ពន្តិ.

២៧៣១. សង្ឃស្ស បន យំ ទិន្នន្តិ វិហារំ បវិសិត្វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានិ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ យំ ចីវរំ ទិន្នំ. ‘‘សម្មុខីភូតេនា’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធេន រស្សត្តំ. សម្មុខិភូតេនាតិ ច ¶ ឧបចារសីមាយ ឋិតេន. ភាជេតព្ពន្តិ ឃណ្ដិំ បហរិត្វា កាលំ ឃោសេត្វា ភាជេតព្ពំ. ឥទមេត្ថ មុខមត្តទស្សនំ. វិនិច្ឆយោ អដ្ឋកថាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧៩) វេទិតព្ពោ. សេយ្យថិទំ – ចីវរទាយកេន ¶ វិហារំ បវិសិត្វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានិ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នេសុ ភាជិយមានេសុ សីមដ្ឋស្ស អសម្បត្តស្សបិ ភាគំ គណ្ហន្តោ ន វារេតព្ពោ. វិហារោ មហា ហោតិ, ថេរាសនតោ បដ្ឋាយ វត្ថេសុ ទិយ្យមានេសុ អលសជាតិកា មហាថេរា បច្ឆា អាគច្ឆន្តិ, ‘‘ភន្តេ, វីសតិវស្សានំ ទិយ្យតិ, តុម្ហាកំ ឋិតិកា អតិក្កន្តា’’តិ ន វត្តព្ពា, ឋិតិកំ ឋបេត្វា តេសំ ទត្វា បច្ឆា ឋិតិកាយ ទាតព្ពំ.

‘‘អសុកវិហារេ កិរ ពហុំ ចីវរំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ សុត្វា យោជនន្តរិកវិហារតោបិ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ, សម្បត្តសម្បត្តានំ ឋិតដ្ឋានតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពំ. អសម្បត្តានម្បិ ឧបចារសីមំ បវិដ្ឋានំ អន្តេវាសិកាទីសុ គណ្ហន្តេសុ ទាតព្ពមេវ. ‘‘ពហិ ឧបចារសីមាយ ឋិតានំ ទេថា’’តិ វទន្តិ, ន ទាតព្ពំ. សចេ បន ឧបចារសីមំ ឱក្កន្តេហិ ឯកាពទ្ធា ហុត្វា អត្តនោ វិហារទ្វារេ វា អន្តោវិហារេយេវ វា ហោន្តិ, បរិសវសេន វឌ្ឍិតា នាម សីមា ហោតិ, តស្មា ទាតព្ពំ. សង្ឃនវកស្ស ទិន្នេបិ បច្ឆា អាគតានំ ទាតព្ពមេវ. ទុតិយភាគេ បន ថេរាសនំ អារុឡ្ហេ អាគតានំ បឋមភាគោ ន បាបុណាតិ, ទុតិយភាគតោ វស្សគ្គេន ទាតព្ពំ.

ឯកស្មិំ វិហារេ ទស ភិក្ខូ ហោន្តិ, ទស វត្ថានិ ‘‘សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ ទេន្តិ, បាដេក្កំ ភាជេតព្ពានិ. សចេ ‘‘សព្ពានេវ អម្ហាកំ បាបុណន្តី’’តិ គហេត្វា គច្ឆន្តិ, ទុប្បាបិតានិ ចេវ ទុគ្គហិតានិ ច, គតគតដ្ឋានេ សង្ឃិកានេវ ហោន្តិ. ឯកំ បន ឧទ្ធរិត្វា ‘‘ឥទំ តុម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ សង្ឃត្ថេរស្ស ទត្វា សេសានិ ‘‘ឥមានិ អម្ហាកំ បាបុណន្តី’’តិ គហេតុំ វដ្ដតិ.

ឯកមេវ វត្ថំ ‘‘សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ អាហរន្តិ, អភាជេត្វាវ ‘‘អម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ គណ្ហន្តិ, ទុប្បាបិតញ្ចេវ ទុគ្គហិតញ្ច, សត្ថកេន, បន ហលិទ្ទិអាទិនា វា លេខំ កត្វា ឯកំ ¶ កោដ្ឋាសំ ‘‘ឥមំ ឋានំ តុម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ សង្ឃត្ថេរស្ស បាបេត្វា សេសំ ‘‘អម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ គហេតុំ វដ្ដតិ. យំ បន វត្ថស្សេវ បុប្ផំ វា វលិ វា, តេន បរិច្ឆេទំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ ឯកំ តន្តំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘ឥទំ ឋានំ តុម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ សង្ឃត្ថេរស្ស ទត្វា សេសំ ‘‘អម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ គណ្ហន្តិ, វដ្ដតិ. ខណ្ឌំ ខណ្ឌំ ឆិន្ទិត្វា ភាជិយមានំ វដ្ដតិយេវ.

ឯកភិក្ខុកេ ¶ វិហារេ សង្ឃស្ស ចីវរេសុ ឧប្បន្នេសុ សចេ បុព្ពេ វុត្តនយេនេវ សោ ភិក្ខុ ‘‘សព្ពានិ មយ្ហំ បាបុណន្តី’’តិ គណ្ហាតិ, សុគ្គហិតានិ, ឋិតិកា បន ន តិដ្ឋតិ. សចេ ឯកេកំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘ឥទំ មយ្ហំ បាបុណាតី’’តិ គណ្ហាតិ, ឋិតិកា តិដ្ឋតិ. តត្ថ ឋិតិកាយ អដ្ឋិតាយ បុន អញ្ញស្មិំ ចីវរេ ឧប្បន្នេ សចេ ឯកោ ភិក្ខុ អាគច្ឆតិ, មជ្ឈេ ឆិន្ទិត្វា ទ្វីហិបិ គហេតព្ពំ. ឋិតាយ ឋិតិកាយ បុន អញ្ញស្មិំ ចីវរេ ឧប្បន្នេ សចេ នវកតរោ អាគច្ឆតិ, ឋិតិកា ហេដ្ឋា ឱរោហតិ. សចេ វុឌ្ឍតរោ អាគច្ឆតិ, ឋិតិកា ឧទ្ធំ អារោហតិ. អថ អញ្ញោ នត្ថិ, បុន អត្តនោ បាបេត្វា គហេតព្ពំ.

‘‘សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វា ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វា យេន កេនចិ អាការេន សង្ឃំ អាមសិត្វា ទិន្នំ បន បំសុកូលិកានំ ន វដ្ដតិ ‘‘គហបតិចីវរំ បដិក្ខិបាមិ, បំសុកូលិកង្គំ សមាទិយាមី’’តិ វុត្តត្តា, ន បន អកប្បិយត្តា. ភិក្ខុសង្ឃេន អបលោកេត្វា ទិន្នម្បិ ន គហេតព្ពំ. យំ បន ភិក្ខុ អត្តនោ សន្តកំ ទេតិ, តំ ភិក្ខុទត្តិយំ នាម វដ្ដតិ. បំសុកូលំ បន ន ហោតិ. ឯវំ សន្តេបិ ធុតង្គំ ន ភិជ្ជតិ. ‘‘ភិក្ខូនំ ទេម, ថេរានំ ទេមា’’តិ វុត្តេ បន បំសុកូលិកានម្បិ វដ្ដតិ. ‘‘ឥទំ វត្ថំ សង្ឃស្ស ទេម, ឥមិនា ឧបាហនត្ថវិកបត្តត្ថវិកអាយោគអំសពទ្ធកាទីនិ ¶ ករោថា’’តិ ទិន្នម្បិ វដ្ដតិ.

បត្តត្ថវិកាទីនំ អត្ថាយ ទិន្នានិ ពហូនិបិ ហោន្តិ, ចីវរត្ថាយបិ បហោន្តិ, តតោ ចីវរំ កត្វា បារុបិតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន សង្ឃោ ភាជិតាតិរិត្តានិ វត្ថានិ ឆិន្ទិត្វា ឧបាហនត្ថវិកាទីនំ អត្ថាយ ភាជេតិ, តតោ គហេតុំ ន វដ្ដតិ. សាមិកេហិ វិចារិតមេវ ហិ វដ្ដតិ, ន ឥតរំ.

‘‘បំសុកូលិកសង្ឃស្ស ធម្មករណអំសពទ្ធាទីនំ អត្ថាយ ទេមា’’តិ វុត្តេបិ គហេតុំ វដ្ដតិ. បរិក្ខារោ នាម បំសុកូលិកានម្បិ ឥច្ឆិតព្ពោ. យំ តត្ថ អតិរេកំ ហោតិ, តំ ចីវរេបិ ឧបនេតុំ វដ្ដតិ. សុត្តំ សង្ឃស្ស ទេន្តិ, បំសុកូលិកេហិបិ គហេតព្ពំ. អយំ តាវ វិហារំ បវិសិត្វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានិ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នេសុ វិនិច្ឆយោ.

សចេ បន ពហិ ឧបចារសីមាយ អទ្ធានបដិបន្នេ ភិក្ខូ ទិស្វា ‘‘សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ សង្ឃត្ថេរស្ស វា សង្ឃនវកស្ស វា អារោចេតិ, សចេបិ យោជនំ ផរិត្វា បរិសា ឋិតា ហោតិ, ឯកាពទ្ធា ¶ ចេ, សព្ពេសំ បាបុណាតិ. យេ បន ទ្វាទសហិ ហត្ថេហិ បរិសំ អសម្បត្តា, តេសំ ន បាបុណាតីតិ.

២៧៣២. ឥទានិ ‘‘ឧភតោសង្ឃេ ទេតី’’តិ មាតិកំ វិវរន្តោ អាហ ‘‘ឧភតោសង្ឃមុទ្ទិស្សា’’តិអាទិ. ឧភតោសង្ឃមុទ្ទិស្សាតិ ភិក្ខុសង្ឃំ, ភិក្ខុនិសង្ឃញ្ច ឧទ្ទិសិត្វា. ទេតីតិ ‘‘ឧភតោសង្ឃស្ស ទេមី’’តិ ទេតិ. ‘‘ពហុ វា’’តិ ឯត្ថ ‘‘ពហូ វា’’តិ វត្តព្ពេ គាថាពន្ធវសេន រស្សត្តំ. ភិក្ខុនីនំ ភិក្ខូ ថោកា វា ហោន្តុ ពហូ វា, បុគ្គលគ្គេន អកត្វា ឧភតោសង្ឃវសេន សមភាគោវ កាតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

តត្រាយំ ¶ វិនិច្ឆយោ – ‘‘ឧភតោសង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វុត្តេបិ ‘‘ទ្វេធាសង្ឃស្ស ទម្មិ, ទ្វិន្នំ សង្ឃានំ ទម្មិ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស ច ទម្មី’’តិ វុត្តេបិ ឧភតោសង្ឃស្ស ទិន្នមេវ ហោតិ, ទ្វេ ភាគេ សមេ កត្វា ឯកោ ទាតព្ពោ.

‘‘ឧភតោសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ច ទម្មី’’តិ វុត្តេ សចេ ទស ទស ភិក្ខូ, ភិក្ខុនិយោ ច ហោន្តិ, ឯកវីសតិ បដិវីសេ កត្វា ឯកោ បុគ្គលស្ស ទាតព្ពោ, ទស ភិក្ខុសង្ឃស្ស, ទស ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស. យេន បុគ្គលិកោ លទ្ធោ, សោ សង្ឃតោបិ អត្តនោ វស្សគ្គេន គហេតុំ លភតិ. កស្មា? ឧភតោសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា.

‘‘ឧភតោសង្ឃស្ស ច ចេតិយស្ស ច ទម្មី’’តិ វុត្តេបិ ឯសេវ នយោ. ឥធ បន ចេតិយស្ស សង្ឃតោ បាបុណនកោដ្ឋាសោ នាម នត្ថិ, ឯកបុគ្គលស្ស បត្តកោដ្ឋាសសមោវ កោដ្ឋាសោ ហោតិ.

‘‘ឧភតោសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ច ចេតិយស្ស ចា’’តិ វុត្តេ បន ទ្វាវីសតិ កោដ្ឋាសេ កត្វា ទស ភិក្ខូនំ, ទស ភិក្ខុនីនំ, ឯកោ បុគ្គលស្ស, ឯកោ ចេតិយស្ស ទាតព្ពោ. តត្ថ បុគ្គលោ សង្ឃតោបិ អត្តនោ វស្សគ្គេន បុន គហេតុំ លភតិ. ចេតិយស្ស ឯកោយេវ.

‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភិក្ខុនីនញ្ច ទម្មី’’តិ វុត្តេ បន មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា ន ទាតព្ពំ, ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច គណេត្វា ទាតព្ពំ.

‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ¶ ច ភិក្ខុនីនញ្ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ វុត្តេ បន បុគ្គលោ វិសុំ ¶ ន លភតិ, បាបុណនដ្ឋានតោ ឯកមេវ លភតិ. កស្មា? ភិក្ខុសង្ឃគ្គហណេន គហិតត្តា.

‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ភិក្ខុនីនញ្ច តុយ្ហញ្ច ចេតិយស្ស ចា’’តិ វុត្តេបិ ចេតិយស្ស ឯកបុគ្គលបដិវីសោ លព្ភតិ, បុគ្គលស្ស វិសុំ ន លព្ភតិ. តស្មា ឯកំ ចេតិយស្ស ទត្វា អវសេសំ ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច គណេត្វា ភាជេតព្ពំ.

‘‘ភិក្ខូនញ្ច ភិក្ខុនីនញ្ច ទម្មី’’តិ វុត្តេបិ ន មជ្ឈេ ភិន្ទិត្វា ទាតព្ពំ, បុគ្គលគណនាយ ឯវ វិភជិតព្ពំ.

‘‘ភិក្ខូនញ្ច ភិក្ខុនីនញ្ច តុយ្ហញ្ច ចេតិយស្ស ចា’’តិ ឯវំ វុត្តេបិ ចេតិយស្ស ឯកបុគ្គលបដិវីសោ លព្ភតិ, បុគ្គលស្ស វិសុំ នត្ថិ, ភិក្ខូ ច ភិក្ខុនិយោ ច គណេត្វា ឯវ ភាជេតព្ពំ. យថា ច ភិក្ខុសង្ឃំ អាទិំ កត្វា នយោ នីតោ, ឯវំ ភិក្ខុនិសង្ឃំ អាទិំ កត្វាបិ នេតព្ពោ.

‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ វុត្តេ បុគ្គលស្ស វិសុំ ន លព្ភតិ, វស្សគ្គេនេវ គហេតព្ពំ.

‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច ចេតិយស្ស ចា’’តិ វុត្តេ បន ចេតិយស្ស វិសុំ បដិវីសោ លព្ភតិ.

‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ច តុយ្ហញ្ច ចេតិយស្ស ចា’’តិ វុត្តេបិ ចេតិយស្សេវ លព្ភតិ, ន បុគ្គលស្ស.

‘‘ភិក្ខូនញ្ច តុយ្ហញ្ចា’’តិ វុត្តេបិ វិសុំ ន លព្ភតិ.

‘‘ភិក្ខូនញ្ច ចេតិយស្ស ចា’’តិ វុត្តេ បន ចេតិយស្ស លព្ភតិ.

‘‘ភិក្ខូនញ្ច ¶ តុយ្ហញ្ច ចេតិយស្ស ចា’’តិ វុត្តេបិ ចេតិយស្សេវ វិសុំ លព្ភតិ, ន បុគ្គលស្ស. ភិក្ខុនិសង្ឃំ អាទិំ កត្វាបិ ឯវមេវ យោជេតព្ពំ.

បុព្ពេ ពុទ្ធប្បមុខស្ស ឧភតោសង្ឃស្ស ទានំ ទេន្តិ, ភគវា មជ្ឈេ និសីទតិ, ទក្ខិណតោ ភិក្ខូ, វាមតោ ភិក្ខុនិយោ និសីទន្តិ, ភគវា ឧភិន្នំ សង្ឃត្ថេរោ, តទា ភគវា អត្តនោ លទ្ធបច្ចយេ អត្តនាបិ បរិភុញ្ជតិ, ភិក្ខូនម្បិ ទាបេតិ. ឯតរហិ បន បណ្ឌិតមនុស្សា សធាតុកំ បដិមំ វា ចេតិយំ វា ឋបេត្វា ពុទ្ធប្បមុខស្ស ឧភតោសង្ឃស្ស ទានំ ទេន្តិ, បដិមាយ វា ¶ ចេតិយស្ស វា បុរតោ អាធារកេ បត្តំ ឋបេត្វា ទក្ខិណោទកំ ទត្វា ‘‘ពុទ្ធានំ ទេមា’’តិ តត្ថ យំ បឋមំ ខាទនីយំ ភោជនីយំ ទេន្តិ, វិហារំ វា អាហរិត្វា ‘‘ឥទំ ចេតិយស្ស ទេមា’’តិ បិណ្ឌបាតញ្ច មាលាគន្ធាទីនិ ច ទេន្តិ, តត្ថ កថំ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ? មាលាគន្ធាទីនិ តាវ ចេតិយេ អារោបេតព្ពានិ, វត្ថេហិ បដាកា, តេលេន បទីបា កាតព្ពា. បិណ្ឌបាតមធុផាណិតាទីនិ បន យោ និពទ្ធំ ចេតិយស្ស ជគ្គកោ ហោតិ បព្ពជិតោ វា គហដ្ឋោ វា, តស្ស ទាតព្ពានិ. និពទ្ធជគ្គកេ អសតិ អាហដបត្តំ ឋបេត្វា វត្តំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ឧបកដ្ឋេ កាលេ ភុញ្ជិត្វា បច្ឆាបិ វត្តំ កាតុំ វដ្ដតិយេវ.

មាលាគន្ធាទីសុ ច យំ កិញ្ចិ ‘‘ឥទំ ហរិត្វា ចេតិយស្ស បូជំ ករោថា’’តិ វុត្តេ ទូរម្បិ ហរិត្វា បូជេតព្ពំ. ‘‘ភិក្ខំ សង្ឃស្ស ហរា’’តិ វុត្តេបិ ហរិតព្ពំ. សចេ បន ‘‘អហំ បិណ្ឌាយ ចរាមិ, អាសនសាលាយ ភិក្ខូ អត្ថិ, តេ ហរិស្សន្តី’’តិ វុត្តេ ‘‘ភន្តេ, តុយ្ហំយេវ ទម្មី’’តិ វទតិ, ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. អថ បន ‘‘ភិក្ខុសង្ឃស្ស ទស្សាមី’’តិ ហរន្តស្ស គច្ឆតោ អន្តរាវ កាលោ ឧបកដ្ឋោ ហោតិ, អត្តនោ បាបេត្វា ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

២៧៣៣. យំ បន ចីវរំ ‘‘យស្មិំ អាវាសេ វស្សំវុត្ថស្ស សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទេតិ, តស្មិំយេវ អាវាសេ វុត្ថវស្សេន សង្ឃេន វា គណេន វា បុគ្គលេន វា តំ ចីវរំ ភាជេតព្ពន្តិ វណ្ណិតំ ទេសិតន្តិ យោជនា.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – វិហារំ បវិសិត្វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានិ វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ ទេតិ, យាវតិកា ភិក្ខូ តស្មិំ អាវាសេ វស្សំវុត្ថា, យត្តកា វស្សច្ឆេទំ អកត្វា បុរិមវស្សំវុត្ថា, តេហិ ភាជេតព្ពំ, អញ្ញេសំ ន បាបុណាតិ. ទិសាបក្កន្តស្សាបិ ¶ សតិ គាហកេ ¶ យាវ កថិនស្ស ឧព្ភារា ទាតព្ពំ. អនត្ថតេ បន កថិនេ អន្តោហេមន្តេ ឯវញ្ច វត្វា ទិន្នំ បច្ឆិមវស្សំវុត្ថានម្បិ បាបុណាតីតិ លក្ខណញ្ញូ វទន្តិ. អដ្ឋកថាសុ បនេតំ អវិចារិតំ.

សចេ បន ពហិ ឧបចារសីមាយំ ឋិតោ ‘‘វស្សំវុត្ថសង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វទតិ, សម្បត្តានំ សព្ពេសំ បាបុណាតិ. អថ ‘‘អសុកវិហារេ វស្សំវុត្ថសង្ឃស្សា’’តិ វទតិ, តត្រ វស្សំវុត្ថានមេវ យាវ កថិនស្សុព្ភារា បាបុណាតិ. សចេ បន គិម្ហានំ បឋមទិវសតោ បដ្ឋាយ ឯវំ វទតិ, តត្រ សម្មុខីភូតានំយេវ សព្ពេសំ បាបុណាតិ. កស្មា? បិដ្ឋិសមយេ ឧប្បន្នត្តា. អន្តោវស្សេយេវ ‘‘វស្សំ វសន្តានំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ ឆិន្នវស្សា ន លភន្តិ, វស្សំ វសន្តាវ លភន្តិ. ចីវរមាសេ បន ‘‘វស្សំ វសន្តានំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបគតានំយេវ បាបុណាតិ, បុរិមិកាយ វស្សូបគតានញ្ច ឆិន្នវស្សានញ្ច ន បាបុណាតិ.

ចីវរមាសតោ បដ្ឋាយ យាវ ហេមន្តស្ស បច្ឆិមោ ទិវសោ, តាវ ‘‘វស្សាវាសិកំ ទេមា’’តិ វុត្តេ កថិនំ អត្ថតំ វា ហោតុ អនត្ថតំ វា, អតីតវស្សំវុត្ថានមេវ បាបុណាតិ. គិម្ហានំ បឋមទិវសតោ បដ្ឋាយ វុត្តេ បន មាតិកា អារោបេតព្ពា ‘‘អតីតវស្សាវាសស្ស បញ្ច មាសា អភិក្កន្តា, អនាគតេ ចាតុមាសច្ចយេន ភវិស្សតិ, កតរវស្សាវាសស្ស ទេសី’’តិ. សចេ ‘‘អតីតវស្សំវុត្ថានំ ទម្មី’’តិ វទតិ, តំ អន្តោវស្សំ វុត្ថានមេវ បាបុណាតិ. ទិសាបក្កន្តានម្បិ សភាគា គណ្ហិតុំ លភន្តិ.

សចេ ‘‘អនាគតេ វស្សាវាសិកំ ទម្មី’’តិ វទតិ, តំ ឋបេត្វា វស្សូបនាយិកទិវសេ គហេតព្ពំ. អថ ‘‘អគុត្តោ វិហារោ, ចោរភយំ អត្ថិ, ន សក្កា ឋបេតុំ, គណ្ហិត្វា វា អាហិណ្ឌិតុ’’ន្តិ ¶ វុត្តេ ‘‘សម្បត្តានំ ទម្មី’’តិ វទតិ, ភាជេត្វា គហេតព្ពំ. សចេ វទតិ ‘‘ឥតោ មេ, ភន្តេ, តតិយេ វស្សេ វស្សាវាសិកំ ន ទិន្នំ, តំ ទម្មី’’តិ, តស្មិំ អន្តោវស្សេ វុត្ថភិក្ខូនំ បាបុណាតិ. សចេ តេ ទិសាបក្កន្តា, អញ្ញោ វិស្សាសិកោ គណ្ហាតិ, ទាតព្ពំ. អថ ឯកោយេវ អវសិដ្ឋោ, សេសា កាលកតា, សព្ពំ ឯកស្សេវ បាបុណាតិ. សចេ ឯកោបិ នត្ថិ, សង្ឃិកំ ហោតិ, សម្មុខីភូតេហិ ភាជេតព្ពន្តិ.

២៧៣៤. យាគុយា បន បីតាយ វា ភត្តេ វា ភុត្តេ សចេ បន អាទិស្ស ‘‘យេន មេ យាគុ បីតា, តស្ស ទម្មិ, យេន មេ ភត្តំ ភុត្តំ, តស្ស ទម្មី’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ចីវរំ ទេតិ, វិនយធរេន ¶ តត្ថ តត្ថេវ ទានំ ទាតព្ពន្តិ យោជនា. ឯស នយោ ខាទនីយចីវរសេនាសនភេសជ្ជាទីសុ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – ភិក្ខូ អជ្ជតនាយ វា ស្វាតនាយ វា យាគុយា និមន្តេត្វា តេសំ ឃរំ បវិដ្ឋានំ យាគុំ ទេតិ, យាគុំ ទត្វា បីតាយ យាគុយា ‘‘ឥមានិ ចីវរានិ យេហិ មយ្ហំ យាគុ បីតា, តេសំ ទម្មី’’តិ ទេតិ, យេហិ និមន្តិតេហិ យាគុ បីតា, តេសំយេវ បាបុណន្តិ, យេហិ បន ភិក្ខាចារវត្តេន ឃរទ្វារេន គច្ឆន្តេហិ វា ឃរំ បវិដ្ឋេហិ វា យាគុ លទ្ធា, យេសំ វា អាសនសាលតោ បត្តំ អាហរិត្វា មនុស្សេហិ នីតា, យេ វា ថេរេហិ បេសិតា, តេសំ ន បាបុណន្តិ.

សចេ បន និមន្តិតភិក្ខូហិ សទ្ធិំ អញ្ញេបិ ពហូ អាគន្ត្វា អន្តោគេហញ្ច ពហិគេហញ្ច បូរេត្វា និសិន្នា, ទាយកោ ច ឯវំ វទតិ ‘‘និមន្តិតា វា ហោន្តុ អនិមន្តិតា វា, យេសំ មយា យាគុ ទិន្នា, សព្ពេសំ ឥមានិ វត្ថានិ ហោន្តូ’’តិ, សព្ពេសំ បាបុណន្តិ. យេហិ បន ថេរានំ ហត្ថតោ យាគុ ¶ លទ្ធា, តេសំ ន បាបុណន្តិ. អថ សោ ‘‘យេហិ មយ្ហំ យាគុ បីតា, សព្ពេសំ ហោន្តូ’’តិ វទតិ, សព្ពេសំ បាបុណន្តិ. ភត្តខាទនីយេសុបិ ឯសេវ នយោ.

ចីវរេ វាតិ បុព្ពេបិ យេន វស្សំ វាសេត្វា ភិក្ខូនំ ចីវរំ ទិន្នបុព្ពំ ហោតិ, សោ ចេ ភិក្ខូ ភោជេត្វា វទតិ ‘‘យេសំ មយា បុព្ពេ ចីវរំ ទិន្នំ, តេសំយេវ ឥមំ ចីវរំ វា សុត្តំ វា សប្បិមធុផាណិតាទីនិ វា ហោន្តូ’’តិ, សព្ពំ តេសំយេវ បាបុណាតិ.

សេនាសនេ វាតិ ‘‘យោ មយា ការិតេ វិហារេ វា បរិវេណេ វា វសតិ, តស្សិទំ ហោតូ’’តិ វុត្តេ តស្សេវ ហោតិ.

ភេសជ្ជេ វាតិ ‘‘មយំ កាលេន កាលំ ថេរានំ សប្បិអាទីនិ ភេសជ្ជានិ ទេម, យេហិ តានិ លទ្ធានិ, តេសំយេវិទំ ហោតូ’’តិ វុត្តេ តេសំយេវ ហោតីតិ.

២៧៣៥. ទីយតេតិ ទានន្តិ កម្មសាធនេន ចីវរំ វុច្ចតិ. យំ-សទ្ទេន ចីវរស្ស បរាមដ្ឋត្តា តំ-សទ្ទេនាបិ តទេវ បរាមសិតព្ពន្តិ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – ‘‘ឥមំ ¶ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ទម្មី’’តិ ឯវំ បរម្មុខា វា ‘‘ឥទំ មេ, ភន្តេ, តុម្ហាកំ ទម្មី’’តិ ឯវំ សម្មុខា វា បាទមូលេ ឋបេត្វា វា ទេតិ, តំ តស្សេវ ហោតិ. សចេ បន ‘‘ឥទំ តុម្ហាកញ្ច តុម្ហាកំ អន្តេវាសិកានញ្ច ទម្មី’’តិ ឯវំ វទតិ, ថេរស្ស ច អន្តេវាសិកានញ្ច បាបុណាតិ. ឧទ្ទេសំ គហេតុំ អាគតោ គហេត្វា គច្ឆន្តោ ច អត្ថិ, តស្សាបិ បាបុណាតិ. ‘‘តុម្ហេហិ សទ្ធិំ និពទ្ធចារិកភិក្ខូនំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ ឧទ្ទេសន្តេវាសិកានំ វត្តំ កត្វា ឧទ្ទេសបរិបុច្ឆាទីនិ គហេត្វា វិចរន្តានំ សព្ពេសំ បាបុណាតីតិ.

២៧៣៧. វទតិច្ចេវមេវ ¶ ចេតិ ឥច្ចេវំ យថាវុត្តនយេន វទតិ ចេ. តន្តិ តំ បរិក្ខារំ. តេសន្តិ មាតុអាទីនំ. សង្ឃស្សេវ សន្តកំ ហោតីតិ យោជនា.

២៧៣៨. ‘‘បញ្ចន្នំ…បេ… ហោតី’’តិ ឥមិនា បុរិមគាថាទ្វយេន វិត្ថារិតមេវត្ថំ សំខិបិត្វា ទស្សេតិ. បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំ. អច្ចយេតិ កាលកិរិយាយ. ទានន្តិ ‘‘មយិ កាលកតេ ឥមំ បរិក្ខារំ តុយ្ហំ ហោតុ, តវ សន្តកំ ករោហី’’តិអាទិនា បរិច្ចជនំ. កិញ្ចិបីតិ អន្តមសោ ទន្តកដ្ឋម្បិ. គិហីនំ បន ទានំ តថា ទាយកានំ គិហីនមេវ អច្ចយេ រូហតីតិ យោជនា.

២៧៣៩. ភិក្ខុ វា សាមណេរោ វា ភិក្ខុនិឧបស្សយេ កាលំ ករោតិ, អស្ស ភិក្ខុស្ស វា សាមណេរស្ស វា បរិក្ខារា ភិក្ខូនំយេវ សន្តកា ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ សន្តកាតិ យោជនា. ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ សន្តកា កាលកតស្ស ភិក្ខុសង្ឃបរិយាបន្នត្តា.

២៧៤០. សាមណេរី វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទេន ‘‘សិក្ខមានា វា’’តិ ឥទំ សង្គណ្ហាតិ. វិហារស្មិំ ភិក្ខូនំ និវាសនដ្ឋានេ. តស្សាតិ ភិក្ខុនិយា វា សាមណេរិយា វា សិក្ខមានាយ វា បរិក្ខារា ភិក្ខុនីនំ សន្តកា ហោន្តីតិ យោជនា. សន្តកាតិ ឯត្ថាបិ ភិក្ខូសុ វុត្តនយេនេវត្ថោ គហេតព្ពោ.

២៧៤១. ទេហិ នេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឥមំ ចីវរ’’ន្តិ បករណតោ លព្ភតិ. ‘‘ឥមំ ចីវរំ នេត្វា អសុកស្ស ទេហី’’តិ យំ ចីវរំ ទិន្នំ, តំ តស្ស បុរិមស្សេវ សន្តកំ ហោតិ. ‘‘ឥទំ ចីវរំ ¶ អសុកស្ស ទម្មី’’តិ យំ ចីវរំ ទិន្នំ, តំ យស្ស បហិយ្យតិ, តស្ស បច្ឆិមស្សេវ សន្តកំ ហោតីតិ យោជនា.

២៧៤២. យថាវុត្តវចនប្បការានុរូបេន ¶ សាមិកេ ញត្វា សាមិកេសុ វិស្សាសេន វា តេសុ មតេសុ មតកចីវរម្បិ គណ្ហិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘ឯវ’’ន្តិអាទិ. ‘‘មតស្ស វា អមតស្ស វា’’តិ បទច្ឆេទោ. វិស្សាសំ វាបិ គណ្ហេយ្យាតិ ជីវន្តស្ស សន្តកំ វិស្សាសគ្គាហំ គណ្ហេយ្យ. គណ្ហេ មតកចីវរន្តិ មតស្ស ចីវរំ មតកបរិក្ខារនីហារេន បាបេត្វា គណ្ហេយ្យ.

២៧៤៣. រជតេ អនេនាតិ រជនន្តិ មូលាទិសព្ពមាហ. វន្តទោសេនាតិ សវាសនសមុច្ឆិន្នរាគាទិទោសេន. តាទិនាតិ រូបាទីសុ ឆឡារម្មណេសុ រាគាទីនំ អនុប្បត្តិយា អដ្ឋសុ លោកធម្មេសុ និព្ពិការតាយ ឯកសទិសេន.

២៧៤៤-៥. ‘‘មូលេ’’តិអាទីសុ និទ្ធារណេ ភុម្មំ. មូលរជនេ ហលិទ្ទិំ ឋបេត្វា សព្ពំ មូលរជនំ វដ្ដតិ. ខន្ធេសុ រជនេសុ មញ្ជេដ្ឋញ្ច តុង្គហារកញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ ខន្ធរជនំ វដ្ដតិ. បត្តេសុ រជនេសុ អល្លិយា បត្តំ តថា នីលិយា បត្តញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ បត្តរជនំ វដ្ដតិ. បុប្ផរជនេសុ កុសុម្ភញ្ច កិំសុកញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ បុប្ផរជនំ វដ្ដតិ. តចរជនេ លោទ្ទញ្ច កណ្ឌុលញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ តចរជនំ វដ្ដតិ. ផលរជនំ សព្ពម្បិ វដ្ដតីតិ យោជនា.

មញ្ជេដ្ឋន្តិ ឯកោ សកណ្ដករុក្ខោ, វល្លិវិសេសោ ច, យស្ស រជនំ មញ្ជេដ្ឋពីជវណ្ណំ ហោតិ. មញ្ជេដ្ឋរុក្ខស្ស ខន្ធោ សេតវណ្ណោតិ សោ ឥធ ន គហេតព្ពោ រជនាធិការត្តា. តុង្គហារកោ នាម ឯកោ សកណ្ដករុក្ខោ, យស្ស រជនំ ហរិតាលវណ្ណំ ហោតិ. អល្លីតិ ចុល្លតាបិញ្ឆរុក្ខោ, យស្ស បណ្ណរជនំ ហលិទ្ទិវណ្ណំ ហោតិ. នីលីតិ គច្ឆវិសេសោ, យស្ស បន រជនំ នីលវណ្ណំ ហោតិ. កិំសុកំ នាម វល្លិកិំសុកបុប្ផំ, យស្ស រជនំ លោហិតវណ្ណំ ហោតិ.

២៧៤៦. កិលិដ្ឋសាដកន្តិ ¶ មលីនសាដកំ. ធោវិតុន្តិ ឯកវារំ ធោវិតុំ. អល្លិយា ធោតំ កិរ សម្មទេវ រជនំ បដិគ្គណ្ហាតិ.

២៧៤៧. ចីវរានំ ¶ កថា សេសាតិ ភេទការណប្បការកថាទិកា ឥធ អវុត្តកថា. បឋមេ កថិនេ វុត្តាតិ សេសោ. វិភាវិនាតិ ខន្ធកភាណកេន.

ចីវរក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

ឥតិ វិនយត្ថសារសន្ទីបនិយា វិនយវិនិច្ឆយវណ្ណនាយ

មហាវគ្គវិនិច្ឆយវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

ចូឡវគ្គោ

បារិវាសិកក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៧៤៨. ឯវំ ¶ ¶ មហាវគ្គវិនិច្ឆយំ សង្ខេបេន ទស្សេត្វា ចូឡវគ្គាគតវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘តជ្ជនីយ’’ន្តិអាទិ. តជ្ជនីយន្តិ កលហការកានំ ភិក្ខូនំ តតោ វិរមនត្ថាយ និគ្គហវសេន អនុញ្ញាតំ ញត្តិចតុត្ថំ តជ្ជនីយកម្មញ្ច. និយស្សន្តិ ពាលស្ស អព្យត្តស្ស អាបត្តិពហុលស្ស អនបទានស្ស អននុលោមិកេហិ គិហិសំសគ្គេហិ សំសដ្ឋស្ស វិហរតោ ភិក្ខុនោ និគ្គហវសេន និស្សាយ វសនត្ថាយ កាតុំ អនុញ្ញាតំ ញត្តិចតុត្ថំ និយស្សកម្មញ្ច.

បព្ពាជន្តិ កុលទូសកស្ស ភិក្ខុនោ យត្ថ តេន កុលទូសនំ កតំ, តត្ថ ន លភិតព្ពអាវាសត្ថាយ និគ្គហវសេន អនុញ្ញាតំ ញត្តិចតុត្ថំ បព្ពាជនីយកម្មញ្ច. បដិសារណន្តិ សទ្ធស្ស ឧបាសកស្ស ទាយកស្ស ការកស្ស សង្ឃុបដ្ឋាកស្ស ជាតិអាទីហិ អក្កោសវត្ថូហិ អក្កោសកស្ស ភិក្ខុនោ តំខមាបនត្ថាយ និគ្គហវសេន អនុញ្ញាតំ ញត្តិចតុត្ថំ បដិសារណីយកម្មញ្ច.

តិវិធុក្ខេបនន្តិ អាបត្តិយា អទស្សនេ, អាបត្តិយា អប្បដិកម្មេ, បាបិកាយ ទិដ្ឋិយា អប្បដិនិស្សគ្គេ ច តតោ ឱរមិតុំ និគ្គហវសេន អនុញ្ញាតំ ញត្តិចតុត្ថំ តិវិធំ ឧក្ខេបនីយកម្មញ្ចាតិ. ទីបយេតិ បាឡិយា, អដ្ឋកថាយ ច វុត្តនយេន បកាសេយ្យាតិ អត្ថោ.

តជ្ជនីយាទិកម្មានំ ឱសារណនិស្សារណវសេន បច្ចេកំ ទុវិធត្តេបិ តំ ភេទំ អនាមសិត្វា កេវលំ ¶ ជាតិវសេន ‘‘សត្ត កម្មានី’’តិ វុត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. យថា ទស្សិតោ បនេតេសំ ¶ វិសេសោ អត្ថុប្បត្តិវសេនាតិ ទដ្ឋព្ពោ. វិត្ថារោ បនេសំ កម្មក្ខន្ធកតោ វេទិតព្ពោ.

២៧៤៩. ខន្ធកេ កម្មសង្ខាតេ ខន្ធកេ អាគតានិ តេចត្តាលីស វត្តានិ. តទនន្តរេតិ តស្ស កម្មក្ខន្ធកស្ស អនន្តរេ. ខន្ធកេតិ បារិវាសិកក្ខន្ធកេ. នវ អធិកានិ យេសំ តេ នវាធិកានិ តិំសេវ វត្តានិ, ឯកូនចត្តាលីស វត្តានីតិ វុត្តំ ហោតិ.

កម្មក្ខន្ធកេ តាវ –

‘‘អាបត្តិយា អទស្សនេ ឧក្ខេបនីយកម្មកតេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា សម្មា វត្តិតព្ពំ. តត្រាយំ សម្មាវត្តនា – ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ, ន ភិក្ខុនោវាទកសម្មុតិ សាទិតព្ពា, សម្មតេនាបិ ភិក្ខុនិយោ ន ឱវទិតព្ពា, យាយ អាបត្តិយា សង្ឃេន អាបត្តិយា អទស្សនេ ឧក្ខេបនីយកម្មំ កតំ ហោតិ, សា អាបត្តិ ន អាបជ្ជិតព្ពា, អញ្ញា វា តាទិសិកា, តតោ វា បាបិដ្ឋតរា, កម្មំ ន គរហិតព្ពំ, កម្មិកា ន គរហិតព្ពា, ន បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ អភិវាទនំ បច្ចុដ្ឋានំ អញ្ជលិកម្មំ សាមីចិកម្មំ អាសនាភិហារោ សេយ្យាភិហារោ បាទោទកំ បាទបីឋំ បាទកថលិកំ បត្តចីវរបដិគ្គហណំ នហានេ បិដ្ឋិបរិកម្មំ សាទិតព្ពំ, ន បកតត្តោ ភិក្ខុ សីលវិបត្តិយា អនុទ្ធំសេតព្ពោ, ន អាចារវិបត្តិយា អនុទ្ធំសេតព្ពោ, ន ទិដ្ឋិវិបត្តិយា អនុទ្ធំសេតព្ពោ, ន អាជីវវិបត្តិយា អនុទ្ធំសេតព្ពោ, ន ភិក្ខុ ភិក្ខូហិ ភេទេតព្ពោ, ន គិហិទ្ធជោ ធារេតព្ពោ, ន តិត្ថិយទ្ធជោ ធារេតព្ពោ, ន តិត្ថិយា សេវិតព្ពា, ភិក្ខូ សេវិតព្ពា, ភិក្ខុសិក្ខាយ ¶ សិក្ខិតព្ពំ, ន បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អនាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វា អនាវាសេ វា វត្ថព្ពំ, បកតត្តំ ភិក្ខុំ ទិស្វា អាសនា វុដ្ឋាតព្ពំ, ន បកតត្តោ ភិក្ខុ អាសាទេតព្ពោ អន្តោ វា ពហិ វា, ន បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ ឧបោសថោ ឋបេតព្ពោ, ន បវារណា ឋបេតព្ពា, ន សវចនីយំ កាតព្ពំ, ន អនុវាទោ បដ្ឋបេតព្ពោ, ន ឱកាសោ ការេតព្ពោ, ន ចោទេតព្ពោ, ន សារេតព្ពោ, ន ភិក្ខូហិ សម្បយោជេតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៥១) –

ឯវំ ¶ ចេតានិ តេចត្តាលីស វត្តានិ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘តេចត្តាលីស វត្តានិ, ខន្ធកេ កម្មសញ្ញិតេ’’តិ.

បារិវាសិកក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៧៦-៨២) –

‘‘បារិវាសិកេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា សម្មា វត្តិតព្ពំ. តត្រាយំ សម្មាវត្តនា – ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ, ន និស្សយោ ទាតព្ពោ, ន សាមណេរោ ឧបដ្ឋាបេតព្ពោ, ន ភិក្ខុនោវាទកសម្មុតិ សាទិតព្ពា, សម្មតេនបិ ភិក្ខុនិយោ ន ឱវទិតព្ពា, យាយ អាបត្តិយា សង្ឃេន បរិវាសោ ទិន្នោ ហោតិ, សា អាបត្តិ ន អាបជ្ជិតព្ពា, អញ្ញា វា តាទិសិកា, តតោ វា បាបិដ្ឋតរា, កម្មំ ន គរហិតព្ពំ, កម្មិកា ន គរហិតព្ពា, ន បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ ឧបោសថោ ឋបេតព្ពោ, ន បវារណា ឋបេតព្ពា, ន សវចនីយំ កាតព្ពំ, ន អនុវាទោ បដ្ឋបេតព្ពោ, ន ឱកាសោ ការេតព្ពោ, ន ចោទេតព្ពោ, ន សារេតព្ពោ, ន ភិក្ខូហិ សម្បយោជេតព្ពំ.

‘‘ន ¶ , ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ បុរតោ គន្តព្ពំ, ន បុរតោ និសីទិតព្ពំ, យោ ហោតិ សង្ឃស្ស អាសនបរិយន្តោ សេយ្យាបរិយន្តោ វិហារបរិយន្តោ, សោ តស្ស បទាតព្ពោ, តេន ច សោ សាទិតព្ពោ.

‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ បុរេសមណេន វា បច្ឆាសមណេន វា កុលានិ ឧបសង្កមិតព្ពានិ, ន អារញ្ញិកង្គំ សមាទាតព្ពំ, ន បិណ្ឌបាតិកង្គំ សមាទាតព្ពំ, ន ច តប្បច្ចយា បិណ្ឌបាតោ នីហរាបេតព្ពោ ‘មា មំ ជានិំសូ’តិ.

‘‘បារិវាសិកេន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខុនា អាគន្តុកេន អារោចេតព្ពំ, អាគន្តុកស្ស អារោចេតព្ពំ, ឧបោសថេ អារោចេតព្ពំ, បវារណាយ អារោចេតព្ពំ, សចេ គិលានោ ហោតិ, ទូតេនបិ អារោចេតព្ពំ.

‘‘ន ¶ , ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា អភិក្ខុកោ អាវាសោ គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា.

‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា អភិក្ខុកោ អនាវាសោ គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា អភិក្ខុកោ អាវាសោ វា អនាវាសោ វា គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា.

‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អនាវាសា អភិក្ខុកោ អាវាសោ គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អនាវាសា អភិក្ខុកោ ¶ អនាវាសោ គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អនាវាសា អភិក្ខុកោ អាវាសោ វា អនាវាសោ វា គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា.

‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា វា អនាវាសា វា អភិក្ខុកោ អាវាសោ គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា វា អនាវាសា វា អភិក្ខុកោ អនាវាសោ គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា វា អនាវាសា វា អភិក្ខុកោ អាវាសោ វា អនាវាសោ វា គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា.

‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា សភិក្ខុកោ អាវាសោ គន្តព្ពោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ នានាសំវាសកា អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា សភិក្ខុកោ អនាវាសោ គន្តព្ពោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ នានាសំវាសកា អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា សភិក្ខុកោ អាវាសោ ¶ វា អនាវាសោ វា គន្តព្ពោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ នានាសំវាសកា អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា.

‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អនាវាសា សភិក្ខុកោ អាវាសោ គន្តព្ពោ យត្ថស្សុ ¶ ភិក្ខូ នានាសំវាសកា អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អនាវាសា សភិក្ខុកោ អនាវាសោ គន្តព្ពោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ នានាសំវាសកា អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អនាវាសា សភិក្ខុកោ អាវាសោ វា អនាវាសោ វា គន្តព្ពោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ នានាសំវាសកា អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា.

‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា វា អនាវាសា វា សភិក្ខុកោ អាវាសោ គន្តព្ពោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ នានាសំវាសកា អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា វា អនាវាសា វា សភិក្ខុកោ អនាវាសោ គន្តព្ពោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ នានាសំវាសកា អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា. ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា វា អនាវាសា វា សភិក្ខុកោ អាវាសោ វា អនាវាសោ វា គន្តព្ពោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ នានាសំវាសកា អញ្ញត្រ បកតត្តេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា.

‘‘គន្តព្ពោ, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា សភិក្ខុកោ អាវាសោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ សមានសំវាសកា យំ ជញ្ញា ‘សក្កោមិ អជ្ជេវ គន្តុ’ន្តិ.

‘‘គន្តព្ពោ, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា សភិក្ខុកោ អនាវាសោ យត្ថស្សុ ¶ ភិក្ខូ សមានសំវាសកា យំ ជញ្ញា ‘សក្កោមិ អជ្ជេវ គន្តុ’ន្តិ.

‘‘គន្តព្ពោ, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា សភិក្ខុកោ ¶ អាវាសោ វា អនាវាសោ វា យត្ថស្សុ ភិក្ខូ សមានសំវាសកា យំ ជញ្ញា ‘សក្កោមិ អជ្ជេវ គន្តុ’ន្តិ.

‘‘គន្តព្ពោ, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អនាវាសា សភិក្ខុកោ អាវាសោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ សមានសំវាសកា យំ ជញ្ញា ‘សក្កោមិ អជ្ជេវ គន្តុ’ន្តិ.

‘‘គន្តព្ពោ, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អនាវាសា សភិក្ខុកោ អនាវាសោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ សមានសំវាសកា យំ ជញ្ញា ‘សក្កោមិ អជ្ជេវ គន្តុ’ន្តិ.

‘‘គន្តព្ពោ, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អនាវាសា សភិក្ខុកោ អាវាសោ វា អនាវាសោ វា យត្ថស្សុ ភិក្ខូ សមានសំវាសកា យំ ជញ្ញា ‘សក្កោមិ អជ្ជេវ គន្តុ’ន្តិ.

‘‘គន្តព្ពោ, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា វា អនាវាសា វា សភិក្ខុកោ អាវាសោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ សមានសំវាសកា យំ ជញ្ញា ‘សក្កោមិ អជ្ជេវ គន្តុ’ន្តិ.

‘‘គន្តព្ពោ, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា វា អនាវាសា វា សភិក្ខុកោ អនាវាសោ យត្ថស្សុ ភិក្ខូ សមានសំវាសកា យំ ជញ្ញា ‘សក្កោមិ អជ្ជេវ គន្តុ’ន្តិ.

‘‘គន្តព្ពោ ¶ , ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា សភិក្ខុកា អាវាសា វា អនាវាសា វា សភិក្ខុកោ អាវាសោ វា អនាវាសោ វា យត្ថស្សុ ភិក្ខូ សមានសំវាសកា យំ ជញ្ញា ‘សក្កោមិ អជ្ជេវ គន្តុ’ន្តិ.

‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ ¶ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អនាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វា អនាវាសេ វា វត្ថព្ពំ, បកតត្តំ ភិក្ខុំ ទិស្វា អាសនា វុដ្ឋាតព្ពំ, បកតត្តោ ភិក្ខុ អាសនេន និមន្តេតព្ពោ, ន បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកាសនេ និសីទិតព្ពំ, ន នីចេ អាសនេ និសិន្នេ ឧច្ចេ អាសនេ និសីទិតព្ពំ, ន ឆមាយំ និសិន្នេ អាសនេ និសីទិតព្ពំ, ន ឯកចង្កមេ ចង្កមិតព្ពំ, ន នីចេ ចង្កមេ ចង្កមន្តេ ឧច្ចេ ចង្កមេ ចង្កមិតព្ពំ, ន ឆមាយំ ចង្កមន្តេ ចង្កមេ ចង្កមិតព្ពំ.

‘‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បារិវាសិកេន វុឌ្ឍតរេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ…បេ… មូលាយបដិកស្សនារហេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ…បេ… មានត្តារហេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ…បេ… មានត្តចារិកេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ…បេ… អព្ភានារហេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អនាវាសេ វត្ថព្ពំ, ន ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វា អនាវាសេ វា វត្ថព្ពំ, ន ឯកាសនេ និសីទិតព្ពំ, ន នីចេ អាសនេ និសិន្នេ ឧច្ចេ អាសនេ និសីទិតព្ពំ, ន ឆមាយំ និសិន្នេ អាសនេ និសីទិតព្ពំ, ន ឯកចង្កមេ ចង្កមិតព្ពំ, ន នីចេ ចង្កមេ ចង្កមន្តេ ឧច្ចេ ចង្កមេ ចង្កមិតព្ពំ, ន ឆមាយំ ចង្កមន្តេ ចង្កមេ ចង្កមិតព្ពំ.

‘‘បារិវាសិកចតុត្ថោ ¶ ចេ, ភិក្ខវេ, បរិវាសំ ទទេយ្យ, មូលាយ បដិកស្សេយ្យ, មានត្តំ ទទេយ្យ, តំវីសោ អព្ភេយ្យ, អកម្មំ ន ច ករណីយ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៧៦-៨២) –

ឯវំ បារិវាសិកានំ ចតុនវុតិ វត្តានិ.

សា ច នេសំ ចតុនវុតិសង្ខា ឯវំ វេទិតព្ពា – នឧបសម្បាទនាទិនកម្មិកគរហបរិយោសានានិ នវ វត្តានិ, តតោ បកតត្តស្ស ឧបោសថដ្ឋបនាទិភិក្ខូហិសម្បយោជនបរិយោសានានិ អដ្ឋ, តតោ នបុរតោគមនាទី បញ្ច, នបុរេគមនាទី ចត្តារិ, អាគន្តុកេន អារោចនាទី ចត្តារីតិ តិំស, សភិក្ខុកាវាសាទិតោ អភិក្ខុកាវាសាទិគមនបអសំយុត្តានិ តីណិ នវកានិ ចាតិ សត្តបញ្ញាស, តតោ នបកតត្តេន សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នវាសាទិបដិសំយុត្តានិ ឯកាទស, តតោ នបារិវាសិកវុឌ្ឍតរមូលាយបដិកស្សនារហមានត្តារហមានត្តចារិកអព្ភានារហេហិ ¶ សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នវាសាទិបដិសំយុត្តានិ បច្ចេកំ ឯកាទស កត្វា បញ្ចបញ្ញាសាយ វត្តេសុ បារិវាសិកវុឌ្ឍតរមូលាយបដិកស្សនារហមានត្តារហានំ តិណ្ណំ សមានត្តា តេសុ ឯកំ ឯកាទសកំ, មានត្តចារិកអព្ភានារហានំ ទ្វិន្នំ សមានត្តា តេសុ ឯកំ ឯកាទសកន្តិ ទុវេ ឯកាទសកានិ, អន្តេ បារិវាសិកចតុត្ថស្ស សង្ឃស្ស បរិវាសាទិទានចតុក្កេ គណបូរណត្ថទោសតោ និវត្តិវសេន ចត្តារិ ចត្តារីតិ ចតុនវុតិ វត្តានិ. តានិ អគ្គហិតគ្គហណេន ឯកូនចត្តាលីសវត្តានិ នាម. អាទិតោ នវ, ឧបោសថដ្ឋបនាទីនិ អដ្ឋ, បកតត្តេន ឯកច្ឆន្នវាសាទី ចត្តារិ ចាតិ ឯកវីសតិ វត្តានិ កម្មក្ខន្ធកេ គហិតត្តា ឥធ គណនាយ អគ្គហេត្វា តតោ សេសេសុ តេសត្តតិយា វត្តេសុ បារិវាសិកវុឌ្ឍតរាទីហិ ឯកច្ឆន្នេ វាសាទិបដិសំយុត្តានិ ទ្វាវីសតិ វត្តានិ បកតត្តេហិ សមានត្តា តានិ ច ‘‘គន្តព្ពោ ភិក្ខវេ’’តិអាទិកំ នវកំ តថា ¶ គច្ឆន្តស្ស អនាបត្តិទស្សនបរំ, ន អាវាសតោ គច្ឆន្តស្ស អាបត្តិទស្សនបរន្តិ តញ្ច អគ្គហេត្វា អវសេសេសុ ទ្វាចត្តាលីសវត្តេសុ បារិវាសិកចតឧត្ថាទិកម្មចតុក្កំ គរុកាបត្តិវុដ្ឋានាយ គណបូរណត្ថសាមញ្ញេន ឯកំ កត្វា តយោ អបនេត្វា គណិតានិ ឯកូនចត្តាលីសានិ ហោន្តីតិ វុត្តំ ‘‘នវាធិកានិ តិំសេវ, ខន្ធកេ តទនន្តរេ’’តិ.

២៧៥០. ឥមានិ ឯកូនចត្តាលីស វត្តានិ បុរិមេហិ តេចត្តាលីសវត្តេហិ សទ្ធិំ ទ្វាសីតិ ហោន្តីតិ អាហ ‘‘ឯវំ សព្ពានិ…បេ… គហិតាគហណេន តូ’’តិ.

ឯវំ កម្មក្ខន្ធកបារិវាសិកក្ខន្ធកេសុ មហេសិនា វុត្តានិ ខន្ធកវត្តានិ គហិតាគហណេន ទ្វាសីតិ ឯវ ហោន្តីតិ យោជនា. ឯវមេត្ថ ទ្វាសីតិក្ខន្ធកវត្តានិ ទស្សិតានិ.

អាគមដ្ឋកថាវណ្ណនាយំ បន –

‘‘បារិវាសិកានំ ភិក្ខូនំ វត្តំ បញ្ញបេស្សាមីតិ (ចូឡវ. ៧៥) អារភិត្វា ‘ន ឧបសម្បាទេតព្ពំ…បេ… ន ឆមាយំ ចង្កមន្តេ ចង្កមេ ចង្កមិតព្ព’ន្តិ (ចូឡវ. ៧៦-៨១) វុត្តាវសានានិ ឆសដ្ឋិ, តតោ បរំ ‘ន, ភិក្ខវេ, បារិវាសិកេន ភិក្ខុនា បារិវាសិកេន វុឌ្ឍតរេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ, មូលាយបដិកស្សនារហេន, មានត្តារហេន, មានត្តចារិកេន, អព្ភានារហេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ អាវាសេ វត្ថព្ព’ន្តិអាទីនំ (ចូឡវ. ៨២) បកតត្តេ ចរិតព្ពេហិ អនញ្ញត្តា វិសុំ តេ អគណេត្វា បារិវាសិកវុឌ្ឍតរាទីសុ ¶ បុគ្គលន្តរេសុ ចរិតព្ពត្តា តេសំ វសេន សម្បិណ្ឌេត្វា ឯកេកំ កត្វា គណិតានិ បញ្ចាតិ ឯកសត្តតិ វត្តានិ, ឧក្ខេបនីយកម្មកតវត្តេសុ វត្តបញ្ញាបនវសេន វុត្តំ ‘ន បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ អភិវាទនំ ¶ …បេ… នហានេ បិដ្ឋិបរិកម្មំ សាទិតព្ព’ន្តិ (ចូឡវ. ៥១) ឥទំ អភិវាទនាទីនំ អសាទិយនំ ឯកំ, ‘ន បកតត្តោ ភិក្ខុ សីលវិបត្តិយា អនុទ្ធំសេតព្ពោ’តិអាទីនិ ច ទសាតិ ឯវមេតានិ ទ្វាសីតិ ហោន្តិ. ឯតេស្វេវ កានិចិ តជ្ជនីយកម្មាទិវត្តានិ, កានិចិ បារិវាសិកាទិវត្តានីតិ អគ្គហិតគ្គហណេន ទ្វាសីតិ ឯវា’’តិ (ម. និ. ដី. ២.២៥; សារត្ថ. ដី. ២.៣៩; វិ. វិ. ដី. ១.៣៩) –

វុត្តំ. ឯតានិ បន វត្តានិ កទាចិ តជ្ជនីយកម្មកតាទិកាលេ, បារិវាសិកាទិកាលេ ច ចរិតព្ពានិ ខុទ្ទកវត្តានីតិ គហេតព្ពានិ អាគន្តុកវត្តាទីនំ ចុទ្ទសមហាវត្តានំ វក្ខមានត្តា.

២៧៥១. ឥទានិ បារិវាសិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទំ, វត្តភេទញ្ច ទស្សេតុមាហ ‘‘បរិវាសញ្ច វត្តញ្ចា’’តិអាទិ. បរិវាសញ្ច វត្តញ្ច សមាទិន្នស្សាតិ ‘‘បរិវាសំ សមាទិយាមី’’តិ បរិវាសញ្ច ‘‘វត្តំ សមាទិយាមី’’តិ វត្តញ្ច បកតត្តស្ស ភិក្ខុនោ សន្តិកេ ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បគ្គហេត្វា វចីភេទំ កត្វា សមាទិន្នស្ស. ភិក្ខុនោតិ បារិវាសិកស្ស ភិក្ខុនោ.

២៧៥២. សហវាសាទយោ ‘‘ឯកច្ឆន្នេ’’តិអាទិនា សយមេវ វក្ខតិ. សហវាសោ, វិនាវាសោ, អនារោចនមេវ ចាតិ ឥមេហិ តីហិ បារិវាសិកភិក្ខុស្ស រត្តិច្ឆេទោ ច ទុក្កដញ្ច ហោតីតិ យោជនា.

២៧៥៣. ឧទកបាតេន សមន្តា និព្ពកោសស្ស ឧទកបាតដ្ឋានេន. ឯកច្ឆន្នេតិ ឯកច្ឆន្នេ បរិច្ឆន្នេ វា អបរិច្ឆន្នេ វា អាវាសេ. បកតត្តេន ភិក្ខុនា សហ ឧក្ខិត្តស្ស និវាសោ ¶ និវារិតោតិ យោជនា. ‘‘និវារិតោ’’តិ ឥមិនា ទុក្កដំ ហោតីតិ ទីបេតិ.

២៧៥៤. អន្តោយេវាតិ ឯកច្ឆន្នស្ស អាវាសបរិច្ឆេទស្ស អន្តោយេវ. ‘‘ន លព្ភតី’’តិ ឥមិនា រត្តិច្ឆេទោ ច ទុក្កដញ្ច ហោតីតិ ទីបេតិ.

២៧៥៥. មហាអដ្ឋកថាទិសូតិ ¶ អាទិ-សទ្ទេន កុរុន្ទដ្ឋកថាទិំ សង្គណ្ហាតិ. ឧភិន្នន្តិ ឧក្ខិត្តកបារិវាសិកានំ. ឥតិ អវិសេសេន និទ្ទិដ្ឋន្តិ យោជនា.

២៧៥៦. ឥមិនា សហវាសេន រត្តិច្ឆេទញ្ច ទុក្កដញ្ច ទស្សេត្វា វិនាវាសេន ទស្សេតុមាហ ‘‘អភិក្ខុកេ បនាវាសេ’’តិ. អាវាសេតិ វសនត្ថាយ កតសេនាសនេ. អនាវាសេតិ វាសត្ថាយ អកតេ ចេតិយឃរេ វា ពោធិឃរេ វា សម្មជ្ជនិអដ្ដកេ វា ទារុអដ្ដកេ វា បានីយមាឡេ វា វច្ចកុដិយំ វា ទ្វារកោដ្ឋកេ វា អញ្ញត្រ វា យត្ថ កត្ថចិ ឯវរូបេ ឋានេ. វិប្បវាសំ វសន្តស្សាតិ បកតត្តេន វិនា វាសំ កប្បេន្តស្ស. រត្តិច្ឆេទោ ច ទុក្កដន្តិ រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច ហោតិ.

២៧៥៧. ឯវំ វិប្បវាសេន រត្តិច្ឆេទទុក្កដានិ ទស្សេត្វា អនារោចនេន ទស្សេតុមាហ ‘‘បារិវាសិកភិក្ខុស្សា’’តិអាទិ. ភិក្ខុំ ទិស្វានាតិ អាកាសេនាបិ គច្ឆន្តំ សមានសំវាសកំ អាគន្តុកំ ភិក្ខុំ ទិស្វា. តង្ខណេតិ តស្មិំ ទិដ្ឋក្ខណេយេវ. ‘‘អនារោចេន្តស្ស ឯវ ឯតស្សា’’តិ បទច្ឆេទោ. ឯវការេន រត្តិច្ឆេទោ ច ទុក្កដញ្ចាតិ ឧភយំ ឯតស្ស ហោតីតិ ទីបេន្តេន អទិដ្ឋោ ចេ, រត្តិច្ឆេទោវ ហោតីតិ ញាបេតិ. យថាហ – ‘‘សោបិស្ស រត្តិច្ឆេទំ ករោតិ, អញ្ញាតត្តា បន វត្តភេទទុក្កដំ នត្ថី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៥). នានាសំវាសកេន ¶ សហ វិនយកម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, តស្ស អនារោចនេបិ រត្តិច្ឆេទោ ន ហោតិ.

២៧៥៨-៩. បារិវាសិកោ ភិក្ខុ យត្ថ សង្ឃនវកដ្ឋានេ ឋិតោ, តត្ថេវ តស្មិំយេវ ឋានេ ឋត្វា យថាវុឌ្ឍំ បកតត្តេហិបិ សទ្ធិំ វុឌ្ឍបដិបាដិយា បញ្ច កិច្ចានិ កាតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

តានិ សរូបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘ឧបោសថបវារណ’’ន្តិអាទិ. ឧបោសថបវារណំ យថាវុឌ្ឍំ កាតុំ លភតីតិ យោជនា. ទេន្តីតិ ឯត្ថ ‘‘ឃណ្ដិំ បហរិត្វា’’តិ សេសោ. សង្ឃទាយកាតិ កម្មធារយសមាសោ. សង្ឃស្ស ឯកត្តេបិ គរូសុ ពហុវចននិទ្ទេសោ. ‘‘ទេតិ ចេ សង្ឃទាយកោ’’តិបិ បាឋោ. តត្ថ ឃណ្ដិំ បហរិត្វា ភាជេត្វា ទេន្តោ សង្ឃោ វស្សិកសាដិកំ ទេតិ ចេ, បារិវាសិកោ យថាវុឌ្ឍំ អត្តនោ បត្តដ្ឋានេ លភតីតិ យោជនា.

ឱណោជនន្តិ វិស្សជ្ជនំ, សង្ឃតោ អត្តនោ បត្តានំ ទ្វិន្នំ, តិណ្ណំ វា ឧទ្ទេសភត្តាទីនំ អត្តនោ ¶ បុគ្គលិកភត្តបច្ចាសាយ បដិគ្គហេត្វា ‘‘មយ្ហំ អជ្ជ ភត្តបច្ចាសា អត្ថិ, ស្វេ គណ្ហិស្សាមី’’តិ វត្វា សង្ឃវិស្សជ្ជនំ លភតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ភត្តន្តិ អាគតាគតេហិ វុឌ្ឍបដិបាដិយា គហេត្វា គន្តព្ពំ វិហារេ សង្ឃស្ស ចតុស្សាលភត្តំ. តថា បារិវាសិកោ យថាវុឌ្ឍំ លភតីតិ យោជនា. ឥមេ បញ្ចាតិ វុត្តមេវត្ថំ និគមយតិ.

តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៥) – ឧបោសថបវារណេ តាវ បាតិមោក្ខេ ឧទ្ទិស្សមានេ ហត្ថបាសេ និសីទិតុំ វដ្ដតិ. មហាបច្ចរិយំ បន ‘‘បាឡិយា អនិសីទិត្វា បាឡិំ វិហាយ ហត្ថបាសំ អមុញ្ចន្តេន និសីទិតព្ព’’ន្តិ វុត្តំ. បារិសុទ្ធិឧបោសថេ ករិយមានេ សង្ឃនវកដ្ឋានេ និសីទិត្វា តត្ថេវ ¶ និសិន្នេន អត្តនោ បាឡិយា បារិសុទ្ធិឧបោសថោ កាតព្ពោវ. បវារណាយបិ សង្ឃនវកដ្ឋានេ និសីទិត្វា តត្ថេវ និសិន្នេន អត្តនោ បាឡិយា បវារេតព្ពំ. សង្ឃេន ឃណ្ដិំ បហរិត្វា ភាជិយមានំ វស្សិកសាដិកម្បិ អត្តនោ បត្តដ្ឋានេ គហេតុំ វដ្ដតិ.

ឱណោជនេ សចេ បារិវាសិកស្ស ទ្វេ តីណិ ឧទ្ទេសភត្តាទីនិ បាបុណន្តិ, អញ្ញា ចស្ស បុគ្គលិកភត្តបច្ចាសា ហោតិ, តានិ បដិបាដិយា គហេត្វា ‘‘ភន្តេ, ហេដ្ឋា គាហេថ, អជ្ជ មយ្ហំ ភត្តបច្ចាសា អត្ថិ, ស្វេវ គណ្ហិស្សាមី’’តិ វត្វា វិស្សជ្ជេតព្ពានិ, ឯវំ តានិ បុនទិវសេសុ គណ្ហិតុំ លភតិ. ‘‘បុនទិវសេ សព្ពបឋមំ ឯតស្ស ទាតព្ព’’ន្តិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. យទិ បន ន គណ្ហាតិ ន វិស្សជ្ជេតិ, បុនទិវសេ ន លភតិ. ឥទំ ឱណោជនំ នាម បារិវាសិកស្សេវ ឱទិស្ស អនុញ្ញាតំ. កស្មា? តស្ស ហិ សង្ឃនវកដ្ឋានេ និសិន្នស្ស ភត្តគ្គេ យាគុខជ្ជកាទីនិ បាបុណន្តិ វា ន វា, តស្មា ‘‘សោ ភិក្ខាហារេន មា កិលមិត្ថា’’តិ ឥទមស្ស សង្គហករណត្ថាយ ឱទិស្ស អនុញ្ញាតំ.

ភត្តេ ចតុស្សាលភត្តំ យថាវុឌ្ឍំ លភតិ, បាឡិយា បន គន្តុំ វា ឋាតុំ វា ន លភតិ. តស្មា បាឡិតោ ឱសក្កិត្វា ហត្ថបាសេ ឋិតេន ហត្ថំ បសារេត្វា យថា សេនោ និបតិត្វា គណ្ហាតិ, ឯវំ គណ្ហិតព្ពំ. អារាមិកសមណុទ្ទេសេហិ អាហរាបេតុំ ន លភតិ. សចេ សយមេវ អាហរន្តិ, វដ្ដតិ. រញ្ញោ មហាបេឡភត្តេបិ ឯសេវ នយោ. ចតុស្សាលភត្តេ បន សចេ ឱណោជនំ កត្តុកាមោ ហោតិ, អត្តនោ អត្ថាយ ឧក្ខិត្តេ បិណ្ឌេ ‘‘អជ្ជ មេ ភត្តំ អត្ថិ, ស្វេវ គណ្ហិស្សាមី’’តិ វត្តព្ពំ. ‘‘បុនទិវសេ ទ្វេ បិណ្ឌេ លភតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៧៥) មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. ឧទ្ទេសភត្តាទីនិបិ ¶ បាឡិតោ ឱសក្កិត្វាវ គហេតព្ពានិ. យត្ថ បន និសីទាបេត្វា បរិវិសន្តិ ¶ , តត្ថ សាមណេរានំ ជេដ្ឋកេន ភិក្ខូនំ សង្ឃនវកេន ហុត្វា និសីទិតព្ពន្តិ.

បារិវាសិកក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

សមថក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៧៦០. ឥទានិ សមថវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ យេសុ អធិករណេសុ សន្តេសុ សមថេហិ ភវិតព្ពំ, តានិ តាវ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិវាទាធារតា’’តិអាទិ. វិវាទាធារតាតិ វិវាទាធិករណំ. អាបត្តាធារតាតិ ឯត្ថាបិ ឯសេវ នយោ. អាធារតាតិ អធិករណបរិយាយោ. អាធារីយតិ អភិភុយ្យតិ វូបសម្មតិ សមថេហីតិ អាធារោ, វិវាទោ ច សោ អាធារោ ចាតិ វិវាទាធារោ, សោ ឯវ វិវាទាធារតា. ឯវមាធារាធិករណ-សទ្ទានំ វិវាទាទិសទ្ទេហិ សហ កម្មធារយសមាសោ ទដ្ឋព្ពោ. អធិករីយតិ អភិភុយ្យតិ វូបសម្មតិ សមថេហីតិ អធិករណន្តិ វិវាទាទិចតុព្ពិធមេវ បាឡិយំ ទស្សិតំ. អយមត្ថោ ‘‘ឯតេសំ តុ ចតុន្នម្បិ, សមត្តា សមថា មតា’’តិ វក្ខមានេន វិញ្ញាយតិ.

២៧៦១. ឯតានិ ចត្តារិ អធិករណានិ ច ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ វិវទន្តិ ‘ធម្មោ’តិ វា ‘អធម្មោ’តិ វា’’តិ (ចូឡវ. ២១៥) អដ្ឋារស ភេទការកវត្ថូនិ ច មហេសិនា វុត្តានិ. តត្ថ តេសុ ចតូសុ អធិករណេសុ វិវាទោ អធិករណសង្ខាតោ ឯតានិ អដ្ឋារស ភេទករវត្ថូនិ និស្សិតោ និស្សាយ បវត្តោតិ យោជនា.

២៧៦២. វិបត្តិយោ ចតស្សោវាតិ ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូ ភិក្ខុំ អនុវទន្តិ សីលវិបត្តិយា វា អាចារវិបត្តិយា វា ¶ ទិដ្ឋិវិបត្តិយា វា អាជីវវិបត្តិយា វា’’តិ (ចូឡវ. ២១៥) វុត្តា ចតស្សោ វិបត្តិយោ. ទិដ្ឋាទីនំ អនុគន្ត្វា សីលវិបត្តិអាទីហិ វទនំ ចោទនា អនុវាទោ. ឧបាគតោតិ និស្សិតោ, អនុវាទោ ចតស្សោ វិបត្តិយោ និស្សាយ បវត្តោតិ អត្ថោ. ‘‘តត្ថា’’តិ បឋមមេវ និទ្ធារណស្ស វុត្តត្តា ឥធ បុនវចនេ បយោជនំ ន ទិស្សតិ, ‘‘សម្ភវា’’តិ វចនស្សាបិ ន កោចិ អត្ថវិសេសោ ទិស្សតិ. តស្មា ‘‘អាបត្តាធារតា តត្ថ, សត្តអាបត្តិសម្ភវា’’តិ បាឋោ ន យុជ្ជតិ, ‘‘អាបត្តាធារតា នាម, សត្ត អាបត្តិយោ មតា’’តិ បាឋោ ¶ យុត្តតរោ, អាបត្តាធារតា នាម អាបត្តាធិករណំ នាម សត្ត អាបត្តិយោ មតា សត្ត អាបត្តិយោវ អធិប្បេតាតិ អត្ថោ.

២៧៦៣. សង្ឃកិច្ចានិ និស្សាយាតិ អបលោកនកម្មាទីនិ ចត្តារិ សង្ឃកម្មានិ ឧបាទាយ កិច្ចាធិករណាភិធានំ សិយា, កិច្ចាធិករណំ នាម ចត្តារិ សង្ឃកម្មានីតិ អត្ថោ. ឯតេសំ តុ ចតុន្នម្បីតិ ឯតេសំ បន ចតុន្នម្បិ អធិករណានំ. សមត្តាតិ វូបសមហេតុត្តា. សមថា មតាតិ សម្មុខាវិនយាទយោ សត្ត អធិករណសមថាតិ អធិប្បេតា. អធិករណានិ សមេន្តិ, សម្មន្តិ វា ឯតេហីតិ ‘‘សមថា’’តិ វុច្ចន្តីតិ ‘‘សមត្តា សមថា មតា’’តិ ឥមិនា សមថ-សទ្ទស្ស អន្វត្ថំ ទីបេតិ.

២៧៦៤-៥. តេ សរូបតោ ទស្សេតុមាហ ‘‘សម្មុខា’’តិអាទិ. ‘‘វិនយោ’’តិ ឥទំ សម្មុខាទិបទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ ‘‘សម្មុខាវិនយោ សតិវិនយោ អមូឡ្ហវិនយោ’’តិ. ‘‘បដិញ្ញាវិនយោ’’តិ ច បដិញ្ញាតករណំ វុត្តំ. សត្តមោ វិនយោតិ សមថោ អធិប្បេតោ. តិណវត្ថារកោតិ ឥមេ សត្ត សមថា ពុទ្ធេនាទិច្ចពន្ធុនា វុត្តាតិ យោជនា.

២៧៦៦. ចតូសុ ¶ អធិករណេសុ យំ អធិករណំ យត្តកេហិ សមថេហិ សម្មតិ, តេ សង្គហេត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិវាទោ’’តិអាទិ.

២៧៦៧-៩. ‘‘វិវាទោ’’តិអាទិនា ឧទ្ទិដ្ឋមត្ថំ និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘ឆដ្ឋេនា’’តិអាទិ. ឯត្ថ ឯតេសុ ចតូសុ អធិករណេសុ, សមថេសុ ច កិំ កេន សម្មតីតិ ចេ? វិវាទោ វិវាទាធិករណំ ឆដ្ឋេន យេភុយ្យសិកាយ, បឋមេន សមថេន សម្មុខាវិនយេន ចាតិ ទ្វីហិ សមថេហិ សម្មតិ. យស្សា កិរិយាយ ធម្មវាទិនោ ពហុតរា, ឯសា យេភុយ្យសិកា. ‘‘សង្ឃសម្មុខតា, ធម្មសម្មុខតា, វិនយសម្មុខតា, បុគ្គលសម្មុខតា’’តិ (ចូឡវ. ២២៩, ២៣៤, ២៣៦, ២៣៧, ២៤២) វុត្តានំ សង្ឃាទីនំ ចតុន្នំ សន្និធានេន វា គណបុគ្គលេហិ សមិយមានំ វិវាទាធិករណំ សង្ឃសម្មុខតំ វិនា ឥតរេហិ តីហិ វា សម្មតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯត្ថ ច ការកសង្ឃស្ស សង្ឃសាមគ្គិវសេន សម្មុខីភាវោ សង្ឃសម្មុខតា, សមេតព្ពស្ស វត្ថុនោ ¶ ភូតតា ធម្មសម្មុខតា, យថា តំ សមេតព្ពំ, តថេវស្ស សមនំ វិនយសម្មុខតា, យោ ច វិវទតិ, យេន ច វិវទតិ, តេសំ ឧភិន្នំ អត្ថបច្ចត្ថិកានំ សម្មុខីភាវោ បុគ្គលសម្មុខតា.

‘‘អនុវាទោ ចតូហិបី’’តិ ឧទ្ទិដ្ឋំ និទ្ទិសន្តោ អាហ ‘‘សម្មុខា’’តិអាទិ. អនុបុព្ពេនាតិ អនុបដិបាដិយា. សម្មុខាវិនយាទីហិ តីហិបីតិ សម្មុខាវិនយសតិវិនយអមូឡ្ហវិនយេហិ តីហិបិ. តថេវាតិ យថា តីហិ, តថា បញ្ចមេន តស្សបាបិយសិកាសមថេនាបិ អនុវាទោ សម្មតិ, បគេវ ចតូហីតិ អត្ថោ.

យោ បាបុស្សន្នតាយ បាបិយោ បុគ្គលោ, តស្ស កត្តព្ពតោ ‘‘តស្សបាបិយសិកា’’តិ កម្មំ វុច្ចតិ. អាយស្មតោ ទព្ពស្ស ¶ មល្លបុត្តស្ស វិយ សតិវេបុល្លប្បត្តស្ស ខីណាសវស្ស កតា អមូលិកា សីលវិបត្តិចោទនា សម្មុខាវិនយេន, ញត្តិចតុត្ថាយ កម្មវាចាយ ទិន្នេន សតិវិនយេន ច សម្មតិ. ឧម្មត្តកស្ស ភិក្ខុនោ កតា អាបត្តិចោទនា សម្មុខាវិនយេន ច តថេវ ទិន្នេន អមូឡ្ហវិនយេន ច សម្មតិ. សង្ឃមជ្ឈេ អាបត្តិយា ចោទិយមានស្ស អវជានិត្វា បដិជាននាទិំ ករោន្តស្ស បាបភិក្ខុនោ ពហុលាបត្តិចោទនា សម្មុខាវិនយេន ចេវ តថេវ បកតេន តស្សបាបិយសិកាកម្មេន ច វូបសម្មតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

‘‘អាបត្តិ បន តីហេវា’’តិ ឧទ្ទេសស្ស និទ្ទេសមាហ ‘‘សម្មុខេនា’’តិអាទិ. សម្មុខេន សម្មុខាវិនយេន, បដិញ្ញាយ បដិញ្ញាតករណេន, តិណវត្ថារកេន វា ឥមេហិ តីហិ ឯវ សមថេហិ សា អាបត្តិ អាបត្តាធិករណំ ឧបសមំ យាតីតិ យោជនា. ឯត្ថ បដិញ្ញាតករណំ នាម អាបត្តិំ បដិគ្គណ្ហន្តេន ‘‘បស្សសី’’តិ វុត្តេ អាបត្តិំ ទេសេន្តេន ‘‘អាម បស្សាមី’’តិ សម្បដិច្ឆនំ. តិណវត្ថារកំ បន សយមេវ វក្ខតិ.

តីហេវ សមថេហីតិ ឯត្ថ គរុកាបត្តិ សម្មុខាវិនយេន, បដិញ្ញាតករណេន ចាតិ ទ្វីហិ, លហុកាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា សង្ឃេ វា គណេ វា បុគ្គលេ វា ទេសនាយ សម្មុខាវិនយេន ចេវ បដិញ្ញាតករណេន ច, កោសម្ពកានំ វិគ្គហសទិសំ មហាវិគ្គហំ ករោន្តេហិ អាបន្នា អនេកវិធា អាបត្តិយោ សចេ ហោន្តិ, តាសុ វក្ខមានសរូបំ ថុល្លវជ្ជាទិំ ឋបេត្វា អវសេសា សព្ពា អាបត្តិយោ សម្មុខាវិនយេន, តិណវត្ថារកេន ច សម្មន្តីតិ អត្ថោ.

កិច្ចំ ¶ កិច្ចាធិករណំ ឯកេន សម្មុខាវិនយេនេវ សម្មតីតិ យោជនា.

២៧៧០. យេភុយ្យសិកកម្មេតិ ¶ ឯត្ថ និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ. សលាកំ គាហយេតិ វិនិច្ឆយការកេ សង្ឃេ ធម្មវាទីនំ ពហុត្តំ វា អប្បតរត្តំ វា ជានិតុំ វក្ខមានេន នយេន សលាកំ គាហាបេយ្យ. ពុធោតិ ‘‘ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆតិ…បេ… គហិតាគហិតញ្ច ជានាតី’’តិ វុត្តំ បញ្ចហិ អង្គេហិ សមន្នាគតំ បុគ្គលំ ទស្សេតិ. ‘‘គូឡ្ហេនា’’តិអាទិនា សលាកគ្គាហប្បការោ ទស្សិតោ. កណ្ណជប្បេនាតិ ឯត្ថ កណ្ណេ ជប្បោ យស្មិំ សលាកគ្គាហបយោគេតិ វិគ្គហោ. ឯត្ថ គូឡ្ហសលាកគ្គាហោ នាម ធម្មវាទិសលាកា ច អធម្មវាទិសលាកា ច វិសុំ វិសុំ ចីវរកណ្ណេ បក្ខិបិត្វា បុគ្គលានំ សន្តិកំ វិសុំ វិសុំ ឧបសង្កមិត្វា សលាកា វិសុំ វិសុំ ទស្សេត្វា ‘‘ឥតោ តវ រុច្ចនកំ គណ្ហាហី’’តិ រហោ ឋត្វា គាហាបនំ. វិវដកំ នាម ធម្មវាទីនំ ពហុភាវំ ញត្វា សព្ពេសុ ជានន្តេសុ បុគ្គលានំ សន្តិកំ គាហាបនំ. កណ្ណជប្បនំ នាម ឯវមេវ កណ្ណមូលេ រហោ ឋត្វា គាហាបនំ.

២៧៧១. អលជ្ជុស្សទេតិ ឯត្ថ ‘‘សង្ឃេ’’តិ សេសោ. លជ្ជិសុ ពាលេសូតិ ឯត្ថាបិ ‘‘ឧស្សទេសូ’’តិ វត្តព្ពំ.

២៧៧២. សកេន កម្មុនាយេវាតិ អត្តនោ យំ កិច្ចំ, តេនេវាតិ.

២៧៧៣-៥. ‘‘អាបជ្ជតី’’តិអាទិ ‘‘អលជ្ជី, លជ្ជី, ពាលោ’’តិ ជាននស្ស ហេតុភូតកម្មទស្សនំ. ទុច្ចិន្តិតោតិ អភិជ្ឈាទិតិវិធមនោទុច្ចរិតវសេន ទុដ្ឋុ ចិន្តេន្តោ. ទុព្ភាសីតិ មុសាវាទាទិចតុព្ពិធវចីទុច្ចរិតវសេន វចីទ្វារេ បញ្ញត្តានំ សិក្ខាបទានំ វីតិក្កមវសេន ទុដ្ឋុ ភាសនសីលោ. ទុក្កដការិកោតិ បាណាតិបាតាទិតិវិធកាយទុច្ចរិតវសេន កាយទ្វារេ ¶ បញ្ញត្តសិក្ខាបទានំ វីតិក្កមវសេន កុច្ឆិតកម្មស្ស ករណសីលោ. ឥតិ លក្ខណេនេវាតិ យថាវុត្តំ អលជ្ជីលជ្ជីពាលលក្ខណំ និគមេតិ.

២៧៧៦. ‘‘យេភុយ្យសិកា’’តិអាទិគាថាហិ និទ្ទិដ្ឋមេវ អត្ថំ និគមេតុមាហ ‘‘តិធា’’តិអាទិ. តិធាសលាកគាហេនាតិ តិវិធស្ស សលាកគាហស្ស អញ្ញតរេន. ពហុកា ធម្មវាទិនោ យទិ សិយុន្តិ យោជនា. កាតព្ពន្តិ ឯត្ថ ‘‘វិវាទាធិករណវូបសមន’’ន្តិ សេសោ.

២៧៧៧. យោ ¶ បុគ្គលោ អលជ្ជី ច ហោតិ សានុវាទោ ច កម្មតោ កាយកម្មតោ, វចីកម្មតោ ច អសុចិ ច សម្ពុទ្ធជិគុច្ឆនីយោតិ អត្ថោ. សោ ឯវំវិធោ បាបបុគ្គលោ តស្ស បាបិយសិកកម្មស្ស យោគោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. សានុវាទោតិ ឯត្ថ អនុវាទោ នាម ចោទនា, សហ អនុវាទេន វត្តតីតិ សានុវាទោ, បាបគរហិតបុគ្គលេហិ កាតព្ពចោទនាយ អនុរូបោតិ អត្ថោ.

២៧៧៨-៩. ភណ្ឌនេតិ កលហស្ស បុព្ពភាគេ. កលហេតិ កាយវចីទ្វារប្បវត្តេ ហត្ថបរាមសាទិកេ កលហេ ច. វិវាទម្ហិ អនប្បកេតិ ពហុវិធេ វិវាទេ ជាតេ. ពហុអស្សាមណេ ចិណ្ណេតិ សមណានំ អននុច្ឆវិកេ នានប្បការេ កាយិកវាចសិកវីតិក្កមេ ច កតេ. អនគ្គេតិ អនន្តេ. ភស្សកេតិ កុច្ឆិតេ អមនាបវចនេ ចិណ្ណេតិ យោជនា, ភាសិតេតិ អត្ថោ. គវេសន្តន្តិ គវេសិយមានំ, អាបត្តាធិករណន្តិ សេសោ. វាឡន្តិ ចណ្ឌំ. កក្ខឡន្តិ អាសជ្ជំ. កាតព្ពន្តិ វូបសមេតព្ពំ.

២៧៨០-២. យថា ច វូបសម្មតិ, តថា តិណវត្ថារកេ សុទ្ធោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ.

ថុល្លវជ្ជន្តិ ¶ បារាជិកញ្ចេវ សង្ឃាទិសេសញ្ច. គិហីហិ បដិសំយុតន្តិ គិហីនំ ជាតិអាទីហិ បាឡិយា អាគតេហិ ទសហិ អក្កោសវត្ថូហិ, អដ្ឋកថាគតេហិ ច តទញ្ញេហិ អក្កោសវត្ថូហិ ខុំសនវម្ភនបច្ចយា ច ធម្មិកបដិស្សវស្ស អសច្ចាបនបច្ចយា ច អាបន្នាបត្តិំ. ឯសា ឯវ ហិ អាបត្តិ គិហិបដិសំយុត្តា នាម បរិវារេ ‘‘អត្ថិ គិហិបដិសំយុត្តា, អត្ថិ នគិហិបដិសំយុត្តា’’តិ ទុកំ និក្ខិបិត្វា ‘‘គិហិបដិសំយុត្តាតិ សុធម្មត្ថេរស្ស អាបត្តិ, យា ច ធម្មិកស្ស បដិស្សវស្ស អសច្ចាបនេ អាបត្តិ. អវសេសា នគិហិបដិសំយុត្តា’’តិ (បរិ. អដ្ឋ. ៣២១) វចនតោ.

សុធម្មត្ថេរស្ស អាបត្តីតិ ច តេន ចិត្តស្ស គហបតិនោ ជាតិំ បដិច្ច ខុំសនវម្ភនបច្ចយា អាបន្នា ឱមសវាទសិក្ខាបទវិភាគគតា ទុក្កដាបត្តិ គហេតព្ពា. ឥទញ្ច ឧបលក្ខណមត្តំ, តស្មា ឥតរេហិបិ អក្កោសវត្ថូហិ គិហិំ ខុំសេន្តានំ វម្ភេន្តានំ ឥតរេសំ ភិក្ខូនំ សា អាបត្តិ គិហិបដិសំយុត្តាវាតិ វេទិតព្ពំ. តថា អាបន្នំ អាបត្តិំ ទេសាបេន្តេន ទស្សនូបចារំ អវិជហាបេត្វា សវនូបចារំ ជហាបេត្វា ឯកំសេ ឧត្តរាសង្គំ ការាបេត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទាបេត្វា អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហាបេត្វា សា អាបត្តិ ទេសាបេតព្ពា.

ទិដ្ឋាវិកម្មិកន្តិ ¶ ទិដ្ឋាវិកម្មេ និយុត្តោ ទិដ្ឋាវិកម្មិកោ, តំ, អដ្ឋកថាយំ ‘‘យេ បន ‘ន មេតំ ខមតី’តិ អញ្ញមញ្ញំ ទិដ្ឋាវិកម្មំ ករោន្តី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២១៤) យេ បុគ្គលា ទស្សិតា, តេសមញ្ញតរស្សេវ គហណំ.

យោតិ ភណ្ឌនការកេហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ មហន្តំ វិគ្គហំ កត្វា សម្ពហុលា អាបត្តិយោ អាបន្នោ យោ ភិក្ខុ. តត្ថាតិ តស្មិំ តិណវត្ថារកសមថការកេ ភិក្ខុសមូហេ. ន ហោតីតិ ឆន្ទំ ទត្វា តំ ភិក្ខុបរិសំ អនាគតត្តា ន សំវិជ្ជតិ. តញ្ច ឋបេត្វាតិ យោជនា.

តិណវត្ថារកេ ¶ កតេ សតិ យាវ ឧបសម្បទមាឡតោ បភុតិ អាបន្នាយ សេសាយ អាបត្តិយា និរាបត្តិ ហុត្វា សុទ្ធោ ហោតិ សង្ឃោតិ យោជនា.

សមថក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

ខុទ្ទកវត្ថុក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៧៨៣. កុដ្ដេតិ ឥដ្ឋកាសិលាទារុកុដ្ដានំ អញ្ញតរស្មិំ. អដ្ដានេតិ ឯត្ថ អដ្ដានំ នាម រុក្ខេ ផលកំ វិយ តច្ឆេត្វា អដ្ឋបទាការេន រាជិយោ ឆិន្ទិត្វា នហានតិត្ថេ និខណន្តិ, តត្ថ ចុណ្ណានិ អាកិរិត្វា មនុស្សា កាយំ ឃំសន្តិ.

២៧៨៤. គន្ធព្ពហត្ថេនាតិ នហានតិត្ថេ ឋបិតេន ទារុមយហត្ថេន. តេន កិរ ចុណ្ណានិ គហេត្វា មនុស្សា សរីរំ ឃំសន្តិ. កុរុវិន្ទកសុត្តិយាតិ កុរុវិន្ទកបាសាណចុណ្ណានិ លាខាយ ពន្ធិត្វា កតគុឡិកកលាបកោ វុច្ចតិ, តំ ឧភោសុ អន្តេសុ គហេត្វា សរីរំ ឃំសន្តិ. មល្លកេនាតិ មករទន្តកំ ឆិន្ទិត្វា មល្លកមូលសណ្ឋានេន កតេន មល្លកេន, ឥទំ គិលានស្សាបិ ន វដ្ដតិ. អញ្ញមញ្ញញ្ច កាយតោតិ អញ្ញមញ្ញំ សរីរេន ឃំសេយ្យ.

២៧៨៥. អកតំ មល្លកំ នាម មករទន្តេ អច្ឆិន្ទិត្វា កតំ, ឥទំ អគិលានស្ស ន វដ្ដតិ.

២៧៨៦. កបាលិដ្ឋកខណ្ឌានីតិ កបាលខណ្ឌឥដ្ឋកខណ្ឌានិ. សព្ពស្សាតិ គិលានាគិលានស្ស ¶ សរីរេ ឃំសិត្វា ឧព្ពដ្ដេតុំ វដ្ដតិ. ‘‘បុថុបាណិក’’ន្តិ ហត្ថបរិកម្មំ វុច្ចតិ, តស្មា សព្ពស្ស ហត្ថេន បិដ្ឋិបរិកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. ‘‘វត្ថវដ្ដី’’តិ ឥទំ បាឡិយំ វុត្តឧក្កាសិកស្ស ¶ បរិយាយំ, តស្មា នហាយន្តស្ស យស្ស កស្សចិ នហានសាដកវដ្ដិយាបិ ឃំសិតុំ វដ្ដតិ.

២៧៨៧. ផេណកំ នាម សមុទ្ទផេណំ. កថលន្តិ កបាលខណ្ឌំ. បាទឃំសនេ វុត្តា អនុញ្ញាតា. កតកំ នាម បទុមកណ្ណិកាការំ បាទឃំសនត្ថំ កណ្ដកេ ឧដ្ឋាបេត្វា កតំ, ឯតំ នេវ បដិគ្គហេតុំ, ន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

២៧៨៨. យំ កិញ្ចិបិ អលង្ការន្តិ ហត្ថូបគាទិអលង្ការេសុ យំ កិញ្ចិ អលង្ការំ.

២៧៨៩. ឱសណ្ឋេយ្យាតិ អលង្ការត្ថំ សង្ខរោន្តោ នមេយ្យ. ហត្ថផណកេនាតិ ហត្ថេនេវ ផណកិច្ចំ ករោន្តា អង្គុលីហិ ឱសណ្ឋេន្តិ. ផណកេនាតិ ទន្តមយាទីសុ យេន កេនចិ. កោច្ឆេនាតិ ឧសិរមយេន វា មុញ្ជបព្ពជមយេន វា កោច្ឆេន.

២៧៩០. សិត្ថតេលោទតេលេហីតិ សិត្ថតេលញ្ច ឧទកតេលញ្ចាតិ វិគ្គហោ, តេហិ. តត្ថ សិត្ថតេលំ នាម មធុសិត្ថកនិយ្យាសាទិ យំ កិញ្ចិ ចិក្កណំ. ចិក្កណំ នាម និយ្យាសំ. ឧទកតេលំ នាម ឧទកមិស្សកំ តេលំ. កត្ថចិ បោត្ថកេសុ ‘‘សិដ្ឋា’’តិ បាឋោ, សោយេវត្ថោ. អនុលោមនិបាតត្ថន្តិ នលាដាភិមុខំ អនុលោមេន បាតនត្ថំ. ឧទ្ធលោមេនាតិ ឧទ្ធគ្គំ ហុត្វា ឋិតលោមេន.

២៧៩១. ហត្ថំ តេលេន តេមេត្វាតិ ករតលំ តេលេន មក្ខេត្វា. សិរោរុហា កេសា. ឧណ្ហាភិតត្តស្សាតិ ឧណ្ហាភិតត្តរជសិរស្ស. អល្លហត្ថេន សិរោរុហេ បុញ្ឆិតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

២៧៩២. អាទាសេ ¶ ឧទបត្តេ វាតិ ឯត្ថ កំសបត្តាទីនិបិ, យេសុ មុខនិមិត្តំ បញ្ញាយតិ, សព្ពានិ អាទាសសង្ខមេវ គច្ឆន្តិ, កញ្ជិយាទីនិបិ ច ឧទបត្តសង្ខមេវ, តស្មា យត្ថ កត្ថចិ ឱលោកេន្តស្ស ទុក្កដំ.

២៧៩៣. យេន ¶ ហេតុនា មុខំ ឱលោកេន្តស្ស អនាបត្តិ, តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សញ្ឆវិ’’ន្តិអាទិ. អាពាធបច្ចយា ‘‘មេ មុខេ វណោ សញ្ឆវិ នុ ខោ, ឧទាហុ ន សញ្ឆវី’’តិ មុខំ ទដ្ឋុញ្ច ‘‘អហំ ជិណ្ណោ នុ ខោ, ឧទាហុ នោ’’តិ អត្តនោ អាយុសង្ខារជាននត្ថញ្ច មុខំ ទដ្ឋុំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

២៧៩៤. នច្ចំ វាតិ យំ កិញ្ចិ នច្ចំ អន្តមសោ មោរនច្ចម្បិ. គីតន្តិ យំ កិញ្ចិ នដគីតំ វា សាធុគីតំ វា អន្តមសោ ទន្តគីតម្បិ, យំ ‘‘គាយិស្សាមា’’តិ បុព្ពភាគេ ឱកូជន្តា ករោន្តិ, ឯតម្បិ ន វដ្ដតិ. វាទិតន្តិ យំ កិញ្ចិ វាទិតំ. ទដ្ឋុំ វា បន សោតុំ វាតិ នច្ចំ ទដ្ឋុំ វា គីតំ វាទិតំ សោតុំ វា.

២៧៩៥. សយំ នច្ចន្តស្ស វា នច្ចាបេន្តស្ស វា គាយន្តស្ស វា គាយាបេន្តស្ស វា វាទេន្តស្ស វា វាទាបេន្តស្ស វា ទុក្កដមេវ អដ្ឋកថាយ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៤៨) វុត្តន្តិ តទេកទេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ទដ្ឋុមន្តមសោ’’តិអាទិ.

២៧៩៦. សុណាតីតិ គីតំ វា វាទិតំ វា. បស្សតីតិ នច្ចំ បស្សតិ.

២៧៩៧. បស្សិស្សាមីតិ ឯត្ថ ‘‘សុណិស្សាមី’’តិ សេសោ. ‘‘នច្ចំ បស្សិស្សាមិ, គីតំ, វាទិតំ វា សុណិស្សាមី’’តិ វិហារតោ វិហារំ គច្ឆតោ វាបិ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា.

២៧៩៨. ឧដ្ឋហិត្វាន គច្ឆតោតិ ‘‘នច្ចំ បស្សិស្សាមី’’តិ, ‘‘គីតំ, វាទិតំ វា សុណិស្សាមី’’តិ និសិន្នដ្ឋានតោ ឧដ្ឋហិត្វា អន្តោវិហារេបិ ¶ តំ តំ ទិសំ គច្ឆតោ អាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា. វីថិយំ ឋត្វា គីវំ បសារេត្វា បស្សតោបិ ច អាបត្តីតិ យោជនា.

២៧៩៩. ទីឃាតិ ទ្វង្គុលតោ ទីឃា. ន ធារេយ្យាតិ ន ធារេតព្ពា. ទ្វង្គុលំ វា ទុមាសំ វាតិ ឯត្ថ ទ្វេ អង្គុលានិ បរិមាណំ ឯតស្សាតិ ទ្វង្គុលោ, កេសោ. ទ្វេ មាសា ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ អស្សាតិ ទុមាសោ. កេសំ ធារេន្តោ ទ្វង្គុលំ វា ធារេយ្យ ទុមាសំ វា. តតោ ឧទ្ធំ ន វដ្ដតីតិ តតោ ទ្វង្គុលតោ វា ទុមាសតោ វា កេសតោ ឧទ្ធំ កេសំ ធារេតុំ ន វដ្ដតិ.

អថ ¶ វា ទ្វេ អង្គុលានិ សមាហដានិ ទ្វង្គុលំ, ទ្វេ មាសា សមាហដា ទុមាសំ, ឧភយត្ថ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ. កេសេ ធារេន្តោ ទ្វង្គុលមត្តំ វា ធារេយ្យ ទុមាសមត្តំ វា, តតោ កាលបរិមាណតោ ឧទ្ធំ កេសេ ធារេតុំ ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. សចេ កេសេ អន្តោទ្វេមាសេ ទ្វង្គុលេ បាបុណន្តិ, អន្តោទ្វេមាសេយេវ ឆិន្ទិតព្ពា. ទ្វង្គុលេ ហិ អតិក្កមេតុំ ន វដ្ដតិ. សចេបិ ន ទីឃា, ទ្វេមាសតោ ឯកទិវសម្បិ អតិក្កមេតុំ ន លភតិយេវ. ឯវមយំ ឧភយេនបិ ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេនេវ វុត្តោ, តតោ ឱរំ បន នវដ្ដនភាវោ នាម នត្ថិ.

២៨០០. ទីឃេ នខេ, ទីឃានិ នាសិកលោមានិ ច ន ធារយេតិ យោជនា, ន ធារេយ្យ, ឆិន្ទេយ្យាតិ អត្ថោ. វីសតិមដ្ឋន្តិ វីសតិយា នខានំ មដ្ឋំ លិខិតមដ្ឋភាវំ កាតុំ ភិក្ខុនោ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. សត្ថកេន តច្ឆេត្វា ចុណ្ណកេន បមជ្ជិត្វា ផលិកមណីនំ វិយ ឧជ្ជលករណំ លិខិតមដ្ឋំ នាម. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មលមត្តំ អបកឌ្ឍិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៤) អនុញ្ញាតត្តា មុគ្គផលតចាទីហិ នខមលំ អបនេតុំ វដ្ដតិ.

២៨០១. កប្បាបេយ្យ ¶ វិសុំ មស្សុន្តិ យោ កេសច្ឆិន្នោ វិសុំ មស្សុំ កប្បាបេយ្យ. ទាឋិកំ ឋបេយ្យាតិ កេសេ ឆិន្ទាបេត្វា មស្សុំ អកប្បាបេត្វា វិសុំ ឋបេយ្យ. សម្ពាធេតិ ឧបកច្ឆកមុត្តករណសង្ខាតេ សម្ពាធដ្ឋានេ. លោមំ សំហរាបេយ្យវាតិ សត្ថេន វា សណ្ឌាសេន វា អញ្ញេន យេន កេនចិ បរេន ឆិន្ទាបេយ្យ, សយំ វា ឆិន្ទេយ្យ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាពាធបច្ចយា សម្ពាធេ លោមំ សំហរាបេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៥) អនុញ្ញាតត្តា យថាវុត្តសម្ពាធេ គណ្ឌបិឡកវណាទិកេ អាពាធេ សតិ លោមំ សំហរាបេតុំ វដ្ដតិ.

២៨០២. អគិលានស្ស ឆិន្ទតោ ទុក្កដំ វុត្តំ. អញ្ញេន វា បុគ្គលេន តថា កត្តរិយា ឆិន្ទាបេន្តស្ស ទុក្កដំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ.

២៨០៣. សេសង្គឆេទនេតិ អង្គុលិយាទិអវសេសសរីរាវយវានំ ឆេទនេ. អត្តវធេតិ អត្តុបក្កមេន វា អាណត្តិយា ឧបក្កមេន វា អត្តនោ ជីវិតនាសេ.

២៨០៤. អង្គន្តិ អង្គជាតតោ អវសេសំ សរីរាវយវំ. អហិកីដាទិទដ្ឋស្ស តប្បដិការវសេន ¶ អង្គំ ឆិន្ទតោ ន ទោសោ. តាទិសាពាធបច្ចយា តប្បដិការវសេន អង្គំ ឆិន្ទតោ ន ទោសោ. លោហិតំ មោចេន្តស្សាបិ ន ទោសោតិ យោជនា.

២៨០៥. អបរិស្សាវនោ ភិក្ខុ សចេ មគ្គំ គច្ឆតិ, ទុក្កដំ. មគ្គេ អទ្ធានេ តំ បរិស្សាវនំ យាចមានស្ស យោ ន ទទាតិ, តស្ស អទទតោ អទេន្តស្សាបិ តថេវ ទុក្កដមេវាតិ យោជនា. យោ បន អត្តនោ ហត្ថេ បរិស្សាវនេ វិជ្ជមានេបិ យាចតិ, តស្ស ន អកាមា ទាតព្ពំ.

២៨០៦. ‘‘នគ្គោ’’តិ ¶ បទំ ‘‘ន ភុញ្ជេ’’តិអាទិ កិរិយាបទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. ន ភុញ្ជេតិ ភត្តាទិំ ភុញ្ជិតព្ពំ ន ភុញ្ជេយ្យ. ន បិវេតិ យាគុអាទិំ បាតព្ពំ ន បិវេយ្យ. ន ច ខាទេតិ មូលខាទនីយាទិកំ ខាទនីយំ ន ខាទេយ្យ. ន សាយយេតិ ផាណិតាទិកំ សាយិតព្ពញ្ច ន សាយេយ្យ ន លិហេយ្យ. ន ទទេតិ អញ្ញស្ស ភត្តាទិំ កិញ្ចិ ន ទទេយ្យ. ន គណ្ហេយ្យាតិ តថា សយំ នគ្គោ ហុត្វា ន បដិគ្គណ្ហេយ្យ. អញ្ជសំ មគ្គំ.

២៨០៧. បរិកម្មំ ន កាតព្ពន្តិ បិដ្ឋិបរិកម្មាទិបរិកម្មំ ន កាតព្ពំ. ការយេតិ សយំ នគ្គោ ហុត្វា អញ្ញេន បិដ្ឋិបរិកម្មាទិបរិកម្មំ ន ការាបេយ្យាតិ អត្ថោ.

២៨០៨. បិដ្ឋិកម្មាទិកេ បរិកម្មេ ជន្តាឃរាទិកា តិស្សោ បដិច្ឆាទី វុត្តា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិស្សោ បដិច្ឆាទិយោ ជន្តាឃរបដិច្ឆាទិំ ឧទកបដិច្ឆាទិំ វត្ថបដិច្ឆាទិ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៦១) អនុញ្ញាតាតិ យោជនា. បដិច្ឆាទេតិ ហិរិកោបិនន្តិ បដិច្ឆាទិ, ជន្តាឃរមេវ បដិច្ឆាទិ ជន្តាឃរបដិច្ឆាទិ. ឧទកមេវ បដិច្ឆាទិ ឧទកបដិច្ឆាទិ. វត្ថមេវ បដិច្ឆាទិ វត្ថបដិច្ឆាទិ. ‘‘សព្ពត្ថ បន វដ្ដតី’’តិ ឥមិនា ឥតរបដិច្ឆាទិទ្វយំ បរិកម្មេយេវ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. សព្ពត្ថាតិ ភោជនាទិសព្ពកិច្ចេសុ.

២៨០៩. យត្ថ កត្ថចិ បេឡាយន្តិ តម្ពលោហវដ្ដលោហកំសលោហកាឡលោហសុវណ្ណរជតាទីហិ កតាយ វា ទារុមយាយ វា យាយ កាយចិ បេឡាយ អាសិត្តកូបធានេ. ភុញ្ជិតុំ ន ច វដ្ដតីតិ ភាជនំ ឋបេត្វា ភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ. យថាហ – ‘‘អាសិត្តកូបធានំ នាម តម្ពលោហេន វា រជតេន វា កតាយ បេឡាយ ឯតំ អធិវចនំ, ‘ន ភិក្ខវេ អាសិត្តកូបធានេ ភុញ្ជិតព្ព’ន្តិ សាមញ្ញេន បដិក្ខិត្តត្តា ¶ បន ¶ ទារុមយាបិ ន វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៦៤). ‘‘អនុជានាមិ ភិក្ខវេ មឡោរិក’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៦៤) អនុញ្ញាតត្តា មឡោរិកាយ ឋបេត្វា ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ‘‘មឡោរិកា’’តិ ច ទណ្ឌាធារកោ វុច្ចតិ, យំ តយោ, ចត្តារោ, ពហូ វា ទណ្ឌកេ ឧបរិ ច ហេដ្ឋា ច វិត្ថតំ មជ្ឈេ សង្កុចិតំ កត្វា ពន្ធិត្វា អាធារកំ ករោន្តិ. យដ្ឋិអាធារកបណ្ណាធារកបច្ឆិកបិដ្ឋឃដកកវាដកាទិភាជនមុខឧទុក្ខលាទីនិបិ ឯត្ថេវ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. យដ្ឋិអាធារកោតិ យដ្ឋិំយេវ ឧជុកំ ឋបេត្វា ពន្ធីកតអាធារកោ.

ឯកភាជនេ វិសុំ វិសុំ ភោជនស្សាបិ សម្ភវតោ ‘‘ភុញ្ជតោ ឯកភាជនេ’’តិ ឯត្តកេយេវ វុត្តេ តស្សាបិ បសង្គោ សិយាតិ តន្និវត្តនត្ថមាហ ‘‘ឯកតោ’’តិ. ‘‘ភុញ្ជតោ’’តិ ឥទំ ឧបលក្ខណំ. ឯកតោ ឯកភាជនេ យាគុអាទិបានម្បិ ន វដ្ដតិ. យថាហ – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ឯកថាលកេ បាតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៦៤). អថ វា ភុញ្ជតោតិ អជ្ឈោហារសាមញ្ញេន បានម្បិ សង្គហិតន្តិ វេទិតព្ពំ. អយមេត្ថ វិនិច្ឆយោ – សចេ ឯកោ ភិក្ខុ ភាជនតោ ផលំ វា បូវំ វា គហេត្វា គច្ឆតិ, តស្មិំ អបគតេ ឥតរស្ស សេសកំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ឥតរស្សាបិ តស្មិំ ខណេ បុន គហេតុំ វដ្ដតីតិ.

២៨១០. យេ ទ្វេ វា តយោ វា ភិក្ខូ ឯកបាវុរណា វា ឯកត្ថរណា វា ឯកត្ថរណបាវុរណា វា និបជ្ជន្តិ, តេសញ្ច, យេ ឯកមញ្ចេបិ ឯកតោ និបជ្ជន្តិ, តេសញ្ច អាបត្តិ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា.

២៨១១. សង្ឃាដិបល្លត្ថិកមុបាគតោតិ ឯត្ថ សង្ឃាដីតិ សង្ឃាដិនាមេន អធិដ្ឋិតចីវរមាហ. សង្ឃាដិបល្លត្ថិកំ ឧបគតេន យុត្តោ ហុត្វាតិ អត្ថោ. ន និសីទេយ្យាតិ វិហារេ ¶ វា អន្តរឃរេ វា យត្ថ កត្ថចិ ន និសីទេយ្យ. ‘‘សង្ឃាដីតិ នាមេន អធិដ្ឋិតចីវរវោហារប្បត្តមធិដ្ឋិតចីវរំ ‘សង្ឃាដី’តិ វុត្ត’’ន្តិ និស្សន្ទេហេ, ខុទ្ទសិក្ខាវណ្ណនាយម្បិ ‘‘សង្ឃាដិយា ន បល្លត្ថេតិ អធិដ្ឋិតចីវរេន វិហារេ វា អន្តរឃរេ វា បល្លត្ថិកោ ន កាតព្ពោ’’តិ វុត្តំ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘អន្តោគាមេ វាសត្ថាយ ឧបគតេន អធិដ្ឋិតំ សង្ឃាដិំ វិនា សេសចីវរេហិ បល្លត្ថិកាយ និសីទិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ.

កិញ្ចិ ¶ កីឡំ ន កីឡេយ្យាតិ ជុតកីឡាទិកំ យំ កិញ្ចិ កាយិកវាចសិកកីឡិកំ ន កីឡេយ្យ. ន ច គាហយេតិ ន ច គាហាបេយ្យ, ន ហរាបេយ្យាតិ អត្ថោ.

២៨១២. ទាឋិកាយបីតិ មស្សុម្ហិ. ឧគ្គតន្តិ ឯត្ថ ‘‘ពីភច្ឆ’’ន្តិ សេសោ. អញ្ញន្តិ អបលិតំ. តាទិសន្តិ ពីភច្ឆំ.

២៨១៣. ‘‘អគិលានោ’’តិ ឥមិនា គិលានស្ស អនាបត្តិភាវំ ទីបេតិ. ‘‘ធារេយ្យា’’តិ ឥមិនា សុទ្ធកត្តុនិទ្ទេសេន អគិលានស្សបិ បរំ ធារាបនេ, បរស្ស ធារណសាទិយនេ ច អនាបត្តីតិ វិញ្ញាយតីតិ. អត្តនោ គុត្តត្ថំ, ចីវរាទីនំ គុត្តត្ថញ្ច វដ្ដតីតិ យោជនា. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៧០) – យស្ស កាយទាហោ វា បិត្តកោបោ វា ហោតិ, ចក្ខុ វា ទុព្ពលំ, អញ្ញោ វា កោចិ អាពាធោ វិនា ឆត្តេន ឧប្បជ្ជតិ, តស្ស គាមេ វា អរញ្ញេ វា ឆត្តំ វដ្ដតិ. វាឡមិគចោរភយេសុ អត្តគុត្តត្ថំ, វស្សេ បន ចីវរគុត្តត្ថម្បិ វដ្ដតិ. ឯកបណ្ណច្ឆត្តំ បន សព្ពត្ថេវ វដ្ដតិ. ‘‘ឯកបណ្ណច្ឆត្តំ នាម តាលបត្ត’’ន្តិ គណ្ឋិបទេសុ វុត្តន្តិ.

២៨១៤. ហត្ថិសោណ្ឌាការោ អភេទោបចារេន ‘‘ហត្ថិសោណ្ឌ’’ន្តិ វុត្តោ. ឯវមុបរិបិ. ចីវរស្ស នាមធេយ្យំ ‘‘វសន’’ន្តិ ¶ ឥទំ. ‘‘និវាសេន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ បទទ្វយញ្ច ‘‘ហត្ថិសោណ្ឌ’’ន្តិអាទីហិ សព្ពបទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. វេល្លិយន្តិ ឯត្ថ គាថាពន្ធវសេន សំ-សទ្ទលោបោ, សំវេល្លិយន្តិ អត្ថោ.

ឯត្ថ ហត្ថិសោណ្ឌំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៨០) នាម នាភិមូលតោ ហត្ថិសោណ្ឌសណ្ឋានំ ឱលម្ពកំ កត្វា និវត្ថំ ចោឡិកិត្ថីនំ និវាសនំ វិយ. ចតុក្កណ្ណំ នាម ឧបរិតោ ទ្វេ, ហេដ្ឋតោ ទ្វេតិ ឯវំ ចត្តារោ កណ្ណេ ទស្សេត្វា និវត្ថំ. មច្ឆវាឡកំ នាម ឯកតោ ទសន្តំ ឯកតោ បាសន្តំ ឱលម្ពេត្វា និវត្ថំ. សំវេល្លិយន្តិ មល្លកម្មការាទយោ វិយ កច្ឆំ ពន្ធិត្វា និវាសនំ. តាលវណ្ដកំ នាម តាលវណ្ដាការេន សាដកំ ឱលម្ពេត្វា និវាសនំ. ច-សទ្ទេន សតវលិកំ សង្គណ្ហាតិ. សតវលិកំ នាម ទីឃសាដកំ អនេកក្ខត្តុំ ឱភញ្ជិត្វា ឱវដ្ដិកំ ករោន្តេន និវត្ថំ, វាមទក្ខិណបស្សេសុ វា និរន្តរំ វលិយោ ទស្សេត្វា និវត្ថំ. សចេ បន ជាណុតោ បដ្ឋាយ ឯកា វា ទ្វេ វា វលិយោ បញ្ញាយន្តិ, វដ្ដតិ. ឯវំ និវាសេតុំ គិលានស្សបិ មគ្គបដិបន្នស្សបិ ន វដ្ដតិ.

យម្បិ ¶ មគ្គំ គច្ឆន្តា ឯកំ វា ទ្វេ វា កោណេ ឧក្ខិបិត្វា អន្តរវាសកស្ស ឧបរិ លគ្គេន្តិ, អន្តោ វា ឯកំ កាសាវំ តថា និវាសេត្វា ពហិ អបរំ និវាសេន្តិ, សព្ពំ ន វដ្ដតិ. គិលានោ បន អន្តោកាសាវស្ស ឱវដ្ដិកំ ទស្សេត្វា អបរំ ឧបរិ និវាសេតុំ លភតិ. អគិលានេន ទ្វេ និវាសេន្តេន សគុណំ កត្វា និវាសេតព្ពានិ. ឥតិ យញ្ច ឥធ បដិក្ខិត្តំ, យញ្ច សេខិយវណ្ណនាយំ, តំ សព្ពំ វជ្ជេត្វា និព្ពិការំ តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តេន បរិមណ្ឌលំ និវាសេតព្ពំ. យំ កិញ្ចិ វិការំ ករោន្តោ ទុក្កដា ន មុច្ចតិ.

២៨១៥. គិហិបារុបនន្តិ ¶ ‘‘សេតបដបារុតំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៨០) បរិព្ពាជកបារុតំ ឯកសាដកបារុតំ សោណ្ឌបារុតំ អន្តេបុរិកបារុតំ មហាជេដ្ឋកបារុតំ កុដិបវេសកបារុតំ ព្រាហ្មណបារុតំ បាឡិការកបារុត’’ន្តិ ឯវមាទិបរិមណ្ឌលលក្ខណតោ អញ្ញថា បារុតំ, សព្ពមេតំ គិហិបារុតំ នាម. តស្មា យថា សេតបដា អឌ្ឍបាលកនិគណ្ឋា បារុបន្តិ, យថា ច ឯកច្ចេ បរិព្ពាជកា ឧរំ វិវរិត្វា ទ្វីសុ អំសកូដេសុ បាវុរណំ ឋបេន្តិ, យថា ច ឯកសាដកា មនុស្សា និវត្ថសាដកស្ស ឯកេនន្តេន បិដ្ឋិំ បារុបិត្វា ឧភោ កណ្ណេ ឧភោសុ អំសកូដេសុ ឋបេន្តិ, យថា ច សុរាសោណ្ឌាទយោ សាដកេន គីវំ បរិក្ខិបន្តា ឧភោ អន្តេ ឧទរេ វា ឱលម្ពេន្តិ, បិដ្ឋិយំ វា ខិបន្តិ, យថា ច អន្តេបុរិកាយោ អក្ខិតារកមត្តំ ទស្សេត្វា ឱគុណ្ឋិកំ បារុបន្តិ, យថា ច មហាជេដ្ឋា ទីឃសាដកំ និវាសេត្វា តស្សេវ ឯកេនន្តេន សកលសរីរំ បារុបន្តិ, យថា ច កស្សកា ខេត្តកុដិំ បវិសន្តា សាដកំ បលិវេឋេត្វា ឧបកច្ឆកេ បក្ខិបិត្វា តស្សេវ ឯកេនន្តេន សរីរំ បារុបន្តិ, យថា ច ព្រាហ្មណា ឧភិន្នំ ឧបកច្ឆកានំ អន្តរេន សាដកំ បវេសេត្វា អំសកូដេសុ បក្ខិបន្តិ, យថា ច បាឡិការកោ ភិក្ខុ ឯកំសបារុបនេន បារុតំ វាមពាហំ វិវរិត្វា ចីវរំ អំសកូដំ អារោបេតិ, ឯវំ អបារុបិត្វា សព្ពេបិ ឯតេ, អញ្ញេ ច ឯវរូបេ បារុបនទោសេ វជ្ជេត្វា និព្ពិការំ បរិមណ្ឌលំ បារុបិតព្ពំ. តថា អបារុបិត្វា អារាមេ វា អន្តរឃរេ វា អនាទរេន យំ កិញ្ចិ វិការំ ករោន្តស្ស ទុក្កដំ. បរិមណ្ឌលតោ វិមុត្តលក្ខណនិវាសនបារុបនទោសេ វជ្ជេត្វា បរិមណ្ឌលភាវោយេវ វុត្តលក្ខណោ អធិប្បេតោតិ អត្ថោ.

២៨១៦. លោកាយតំ ន វាចេយ្យាតិ ‘‘សព្ពំ ឧច្ឆិដ្ឋំ, សព្ពំ អនុច្ឆិដ្ឋំ, សេតោ កាកោ, កាឡោ ពកោ ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេនា’’តិ ឯវមាទិនិរត្ថកការណបដិសំយុត្តំ តិត្ថិយសត្ថំ ¶ អញ្ញេសំ ន វាចេយ្យ. ន ច តំ បរិយាបុណេតិ តំ លោកាយតំ ន ច បរិយាបុណេយ្យ ន ¶ ឧគ្គណ្ហេយ្យ. តិរច្ឆានវិជ្ជាតិ ហត្ថិសិប្បអស្សសិប្បធនុសិប្បាទិកា បរោបឃាតករា វិជ្ជា ច. ភិក្ខុនា ន បរិយាបុណិតព្ពា, ន វាចេតព្ពាតិ យោជនា.

២៨១៧. សព្ពាចាមរិពីជនីតិ សេតាទិវណ្ណេហិ សព្ពេហិ ចមរវាលេហិ កតា ពីជនី. ន ចាលិម្បេយ្យ ទាយំ វាតិ ទវឌាហាទិឧបទ្ទវនិវារណាយ អនុញ្ញាតំ បដគ្គិទានការណំ វិនា អរញ្ញំ អគ្គិនា ន អាលិម្បេយ្យ. ទវឌាហេ បន អាគច្ឆន្តេ អនុបសម្បន្នេ អសតិ បដគ្គិំ ទាតុំ, អប្បហរិតករណេន វា បរិខាខណនេន វា បរិត្តាណំ កាតុំ, សេនាសនំ បត្តំ វា អប្បត្តំ វា អគ្គិំ អល្លសាខំ ភញ្ជិត្វា និព្ពាបេតុញ្ច លភតិ. ឧទកេន បន កប្បិយេនេវ លភតិ, នេតរេន. អនុបសម្បន្នេ បន សតិ តេនេវ កប្បិយវោហារេន ការាបេតព្ពំ. មុខំ ន ច លញ្ជេតិ មនោសិលាទិនា មុខំ ន លិម្បេយ្យ, តិលកេន អង្គំ ន ករេយ្យាតិ អត្ថោ.

២៨១៨. ឧភតោកាជន្តិ ឧភតោកោដិយា ភារវហនកោដិកាជំ. អន្តរកាជកន្តិ ឧភយកោដិយា ឋិតវាហកេហិ វហិតព្ពំ មជ្ឈេភារយុត្តកាជំ. សីសក្ខន្ធកដិភារាទយោ ហេដ្ឋា វុត្តលក្ខណាវ.

២៨១៩. យោ ភិក្ខុ វឌ្ឍកិអង្គុលេន អដ្ឋង្គុលាធិកំ វា តេនេវ អង្គុលេន ចតុរង្គុលបច្ឆិមំ វា ទន្តកដ្ឋំ ខាទតិ, ឯវំ ខាទតោ តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា.

២៨២០. កិច្ចេ សតិបីតិ សុក្ខកដ្ឋាទិគ្គហណកិច្ចេ បន សតិ. បោរិសន្តិ បុរិសប្បមាណំ, ព្យាមមត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. អាបទាសូតិ វាឡមិគាទយោ វា ទិស្វា មគ្គមូឡ្ហោ វា ទិសា ឱលោកេតុកាមោ ហុត្វា ទវឌាហំ វា ឧទកោឃំ វា អាគច្ឆន្តំ ¶ ទិស្វា វា ឯវរូបាសុ អាបទាសុ. វដ្ដតេវាភិរូហិតុន្តិ អតិឧច្ចម្បិ រុក្ខំ អារោហិតុំ វដ្ដតិ ឯវ.

២៨២១. សចេ អកល្លកោ គិលានោ ន សិយា, លសុណំ មាគធំ អាមកំ ភណ្ឌិកលសុណំ ន ច ខាទេយ្យ នេវ បរិភុញ្ជេយ្យាតិ យោជនា. ភណ្ឌិកលសុណំ នាម ចតុមិញ្ជតោ បដ្ឋាយ ពហុមិញ្ជំ. បលណ្ឌុកភញ្ជនកាទិលសុណេ មគធេសុ ជាតត្តេបិ ន ទោសោ. លសុណវិភាគោ ហេដ្ឋា ទស្សិតោយេវ. គិលានស្ស បន លសុណំ ខាទិតុំ វដ្ដតិ. យថាហ – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាពាធបច្ចយា លសុណំ ខាទិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៨៩). អាពាធបច្ចយាតិ យស្ស អាពាធស្ស លសុណំ ¶ ភេសជ្ជំ ហោតិ, តប្បច្ចយាតិ អត្ថោ. ពុទ្ធវចនន្តិ សង្គីតិត្តយារុឡ្ហា បិដកត្តយបាឡិ. អញ្ញថាតិ សក្កដាទិខលិតវចនមយំ វាចនាមគ្គំ ន រោបេតព្ពំ, តថា ន ឋបេតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

២៨២២. ខិបិតេតិ យេន កេនចិ ខិបិតេ. ‘‘ជីវា’’តិ ន វត្តព្ពន្តិ យោជនា. ភិក្ខុនា ខិបិតេ គិហិនា ‘‘ជីវថា’’តិ វុត្តេន បុន ‘‘ចិរំ ជីវា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតីតិ យោជនា. ‘‘ចិរ’’ន្តិ បទេ សតិបិ វដ្ដតិ.

២៨២៣. អាកោដេន្តស្សាតិ កាយេន វា កាយបដិពទ្ធាទីហិ វា បហរន្តស្ស. បុប្ផសំកិណ្ណេតិ បុប្ផសន្ថតេ.

២៨២៤. ន្ហាបិតា បុព្ពកា ឯតស្សាតិ ន្ហាបិតបុព្ពកោ, ន្ហាបិតជាតិកោតិ អត្ថោ. ខុរភណ្ឌន្តិ ន្ហាបិតបរិក្ខារំ. ន គណ្ហេយ្យាតិ ន បរិហរេយ្យ. សចេ យោ ន្ហាបិតជាតិកោ ហោតិ, សោ ខុរភណ្ឌំ គហេត្វា ន ហរេយ្យាតិ អត្ថោ. អញ្ញស្ស ហត្ថតោ គហេត្វា កេសច្ឆេទាទិ កាតុំ វដ្ដតិ. ឧណ្ណីតិ កេសកម្ពលំ វិនា ឧណ្ណមយា បាវុរណជាតិ. ‘‘គោនកំ ¶ កុត្តកំ ចិត្តក’’មិច្ចាទិនា វុត្តភេទវន្តតាយ អាហ ‘‘សព្ពា’’តិ. ឧណ្ណមយំ អន្តោករិត្វា បារុបិតុំ វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘ពាហិរលោមិកា’’តិ. យថាហ – ‘‘ន, ភិក្ខវេ, ពាហិរលោមី ឧណ្ណីធារេតព្ពា’’តិ (ចូឡវ. ២៤៩). សិក្ខាបទដ្ឋកថាយំ ‘‘ឧណ្ណលោមានិ ពហិ កត្វា ឧណ្ណបាវារំ បារុបន្តិ, តថា ធារេន្តស្ស ទុក្កដំ. លោមានិ អន្តោ កត្វា បារុបិតុំ វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៤៩).

២៨២៥. អង្គរាគំ នាម កុង្កុមាទិ. ករោន្តស្សាតិ អព្ភញ្ជន្តស្ស. អកាយពន្ធនស្ស គាមំ បវិសតោបិ ទុក្កដំ សមុទីរិតន្តិ យោជនា. ឯត្ថ ច អសតិយា អពន្ធិត្វា និក្ខន្តេន យត្ថ សរតិ, តត្ថ ពន្ធិតព្ពំ. ‘‘អាសនសាលាយ ពន្ធិស្សាមី’’តិ គន្តុំ វដ្ដតិ. សរិត្វា យាវ ន ពន្ធតិ, ន តាវ បិណ្ឌាយ ចរិតព្ពំ.

២៨២៦. សព្ពំ អាយុធំ វិនា សព្ពំ លោហជំ លោហមយភណ្ឌញ្ច បត្តំ, សង្កមនីយបាទុកំ, យថាវុត្តលក្ខណំ បល្លង្កំ, អាសន្ទិញ្ច វិនា សព្ពំ ទារុជំ ទារុមយភណ្ឌញ្ច វុត្តលក្ខណមេវ កតកំ ¶ , កុម្ភការិកំ ធនិយស្សេវ សព្ពមត្តិកាមយំ កុដិញ្ច វិនា សព្ពំ មត្តិកាមយំ ភណ្ឌញ្ច កប្បិយន្តិ យោជនា.

ខុទ្ទកវត្ថុក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

សេនាសនក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៨២៧. អាសន្ទិកោតិ ចតុរស្សបីឋំ. អតិក្កន្តបមាណោតិ ហេដ្ឋា អដនិយា វឌ្ឍកិហត្ថតោ ឧច្ចតរប្បមាណបាទកោ. ឯកបស្សតោ ទីឃោ បន ឧច្ចបាទកោ ន វដ្ដតិ. យថាហ ¶ – ‘‘ឧច្ចកម្បិ អាសន្ទិកន្តិ វចនតោ ឯកតោភាគេន ទីឃបីឋមេវ ហិ អដ្ឋង្គុលាធិកបាទកំ ន វដ្ដតិ, ចតុរស្សអាសន្ទិកោ បន បមាណាតិក្កន្តោបិ វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៧).

តថាតិ ឥមិនា ‘‘អតិក្កន្តបមាណោ’’តិ ឥទំ បច្ចាមសតិ. បញ្ចង្គបីឋន្តិ ចត្តារោ បាទា, អបស្សេនន្តិ ឥមេហិ បញ្ចង្គេហិ យុត្តបីឋំ. សត្តង្គន្តិ តីសុ ទិសាសុ អបស្សយេ យោជេត្វា កតំ. តញ្ហិ ចតូហិ បាទេហិ, តីហិ អបស្សេហិ ច យុត្តត្តា ‘‘សត្តង្គបីឋ’’ន្តិ វុត្តំ. ឯស នយោ មញ្ចេបិ. យថាហ – ‘‘សត្តង្គោ នាម តីសុ ទិសាសុ អបស្សយំ កត្វា កតមញ្ចោ, អយម្បិ បមាណាតិក្កន្តោ វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៧).

២៨២៨. តូលោនទ្ធាតិ ឧបរិ តូលំ បក្ខិបិត្វា ពទ្ធា. ឃរេយេវាតិ គិហីនំ គេហេយេវ និសីទិតុំ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘និសីទិតុ’’ន្តិ ឥមិនាវ សយនំ បដិក្ខិត្តំ. សីសបាទូបធានន្តិ សីសូបធានញ្ចេវ បាទូបធានញ្ច. ច-សទ្ទោ បិ-សទ្ទត្ថេ សោ ‘‘អគិលានស្សា’’តិ ឯត្ថ អានេត្វា សម្ពន្ធិតព្ពោ, តេន អគិលានស្សាបិ តាវ វដ្ដតិ, បគេវ គិលានស្សាតិ ទីបេតិ.

២៨២៩. ន កេវលំ គិលានស្ស សីសបាទូបធានមេវ វដ្ដតិ, អថ ខោ ឥទម្បីតិ ទស្សេតុមាហ ‘‘សន្ថរិត្វា’’តិអាទិ. ឧបធានានិ សន្ថរិត្វាតិ ពហូ ឧបធានានិ អត្ថរិត្វា. តត្ថ ចាតិ តស្មិំ ឧបធានសន្ថរេ. បច្ចត្ថរណកំ ទត្វាតិ ឧបរិ បច្ចត្ថរណកំ អត្ថរិត្វា.

២៨៣០. តិរិយន្តិ ¶ វិត្ថារតោ. មុដ្ឋិរតនន្តិ បាកតិកមុដ្ឋិករតនំ. តំ បន វឌ្ឍកីនំ វិទត្ថិមត្តំ. មិតន្តិ បាកដិតំ បមាណយុត្តំ ហោតីតិ យោជនា. កត្ថចិ បោត្ថកេសុ ‘‘មត’’ន្តិ ¶ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ ន គហេតព្ពោ. ទីឃតោតិ ពិម្ពោហនស្ស ទីឃតោ. ទិយឌ្ឍន្តិ ទិយឌ្ឍហត្ថំ វា ទ្វិហត្ថំ វា ហោតីតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥទមេវ ហិ ‘‘សីសប្បមាណពិម្ពោហន’’ន្តិ អធិប្បេតំ. យថាហ –

‘‘សីសប្បមាណំ នាម យស្ស វិត្ថារតោ តីសុ កណ្ណេសុ ទ្វិន្នំ កណ្ណានំ អន្តរំ មិនិយមានំ វិទត្ថិ ចេវ ចតុរង្គុលញ្ច ហោតិ, មជ្ឈដ្ឋានំ មុដ្ឋិរតនំ ហោតិ. ទីឃតោ បន ទិយឌ្ឍរតនំ វា ទ្វិរតនំ វាតិ កុរុន្ទិយំ វុត្តំ. អយំ សីសប្បមាណស្ស ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោ, ឥតោ ឧទ្ធំ ន វដ្ដតិ, ហេដ្ឋា បន វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៧).

២៨៣១. ចោឡន្តិ បិលោតិកា. បណ្ណន្តិ រុក្ខលតានំ បណ្ណំ. ឧណ្ណាតិ ឯឡកាទីនំ លោមំ. តិណន្តិ ទព្ពតិណាទិ យំ កិញ្ចិ តិណំ. វាកន្តិ កទលិអក្កមកចិវាកាទិកំ. ឯតេហិ បញ្ចហិ បូរិតា ភិសិយោ តូលានំ គណនាវសា ហេតុគព្ភានំ ឯតេសំ បញ្ចន្នំ គព្ភានំ គណនាវសេន បញ្ច ភាសិតាតិ យោជនា.

២៨៣២. ពិម្ពោហនគព្ភំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ភិសី’’តិអាទិ. បញ្ចេវាតិ យថាវុត្តចោឡាទិបញ្ចេវ. តថា តូលានិ តីណិបីតិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តីណិ តូលានិ រុក្ខតូលំ លតាតូលំ បោដកិតូល’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៧) អនុញ្ញាតានិ តីណិបិ តូលានិ. ឯត្ថ ច រុក្ខតូលំ នាម សិម្ពលិរុក្ខាទីនំ យេសំ កេសញ្ចិ រុក្ខានំ តូលំ. លតាតូលំ នាម ខីរវល្លិអាទីនំ យាសំ កាសញ្ចិ វល្លីនំ តូលំ. បោដកិតូលំ នាម បោដកិតិណាទីនំ យេសំ កេសញ្ចិ តិណជាតិកានំ អន្តមសោ ឧច្ឆុនឡាទីនម្បិ តូលំ. លោមានិ មិគបក្ខីនន្តិ សីហាទិចតុប្បទានំ, មោរាទិបក្ខីនំ លោមានិ. ឥមេតិ ភិសិគព្ភាទយោ ឥមេ ទស ពិម្ពោហនស្ស គព្ភាតិ សម្ពន្ធោ.

២៨៣៣. ឯវំ ¶ កប្បិយំ ភិសិពិម្ពោហនគព្ភំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អកប្បិយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មនុស្សលោម’’ន្តិអាទិ. លោមេសុ មនុស្សលោមញ្ច បុប្ផេសុ ពកុលបិយង្គុបុប្ផាទិកំ សព្ពំ បុប្ផញ្ច បណ្ណេសុ ¶ ច សុទ្ធំ កេវលំ តមាលបត្តញ្ច ន វដ្ដតីតិ យោជនា. ‘‘សុទ្ធ’’ន្តិ ឥមិនា តមាលបត្តំ សេសគព្ភេហិ មិស្សំ វដ្ដតីតិ ព្យតិរេកតោ ទីបេតិ.

២៨៣៤. មសូរកេតិ ចម្មឆវិភិសិពិម្ពោហនេ.

២៨៣៥. ‘‘សុទ្ធ’’ន្តិ ឥមិនា ព្យតិរេកតោ ទស្សិតមេវត្ថំ សរូបតោ វិភាវេតុមាហ ‘‘មិស្ស’’ន្តិអាទិ.

២៨៣៦. តិរច្ឆានគតស្ស វាតិ អន្តមសោ គណ្ឌុប្បាទស្សាបិ. ការេន្តស្សាតិ ចិត្តកម្មកដ្ឋកម្មាទិវសេន ការាបេន្តស្ស វា ករោន្តស្ស វា.

២៨៣៧. ជាតកន្តិ អបណ្ណកជាតកាទិជាតកញ្ច. វត្ថុន្តិ វិមានវត្ថុអាទិកំ បសាទជនកំ វា បេតវត្ថុអាទិកំ សំវេគជនកំ វា វត្ថុំ. វា-សទ្ទេន អដ្ឋកថាគតំ ឥធ ទស្សិតបករណំ សង្គណ្ហាតិ. បរេហិ វាតិ ឯត្ថ វា-សទ្ទោ អវធារណេ, តេន បរេហិ ការាបេតុមេវ វដ្ដតិ, ន សយំ កាតុន្តិ ទីបេតិ. សយំ កាតុម្បីតិ ឯត្ថ អបិ-សទ្ទោ បគេវ ការាបេតុន្តិ ទីបេតិ.

២៨៣៨. យោ បន ភិក្ខុ ទ្វីហិ វស្សេហិ វា ឯកេន វា វស្សេន យស្ស ភិក្ខុនោ វុឌ្ឍតរោ វា ហោតិ ទហរតរោ វា, សោ តេន ភិក្ខុនា សមានាសនិកោ នាម ហោតីតិ យោជនា.

២៨៣៩. ‘‘សត្តវស្សេន បញ្ចវស្សោ’’តិ ឥទំ ទ្វីហិ វស្សេហិ វុឌ្ឍនវកានំ សមានាសនិកត្តេ ឧទាហរណំ. ‘‘ឆ ¶ វស្សេន បញ្ចវស្សោ’’តិ ឥទំ ឯកវស្សេន វុឌ្ឍនវកានំ សមានាសនិកត្តេ ឧទាហរណំ.

២៨៤០. យំ តិណ្ណំ និសីទិតុំ បហោតិ, តំ ហេដ្ឋា ទីឃាសនំ នាមាតិ យោជនា. ‘‘សមានាសនិកា មញ្ចេ និសីទិត្វា មញ្ចំ ភិន្ទិំសុ, បីឋេ និសីទិត្វា បីឋំ ភិន្ទិំសូ’’តិ (ចូឡវ. ៣២០) អារោបិតេ វត្ថុម្ហិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទុវគ្គស្ស មញ្ចំ ទុវគ្គស្ស បីឋ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២០) អនុញ្ញាតត្តា ‘‘ទ្វេ’’តិ សមានាសនិកេ ទ្វេ សន្ធាយ វុត្តំ.

២៨៤១. ឧភតោព្យញ្ជនំ ¶ , ឥត្ថិំ, បណ្ឌកំ ឋបេត្វា សព្ពេហិបិ គហដ្ឋេហិ, បព្ពជិតេហិ វា បុរិសេហិ សហ ទីឃាសនេ និសីទិតុំ អនុញ្ញាតន្តិ យោជនា. បោត្ថកេសុ បន កត្ថចិ ‘‘សព្ពេស’’ន្តិ សាមិវចនន្តោ បាឋោ ទិស្សតិ, តតោ ‘‘សព្ពេហិបី’’តិ ករណវចនន្តោវ បាឋោ យុត្តតរោ. ករណវចនប្បសង្គេ វា សាមិវចននិទ្ទេសោតិ វេទិតព្ពំ. យថាហ ‘‘យំ តិណ្ណំ បហោតិ, តំ សំហារិមំ វា ហោតុ អសំហារិមំ វា, តថារូបេ អបិ ផលកខណ្ឌេ អនុបសម្បន្នេនាបិ សទ្ធិំ និសីទិតុំ វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២០).

២៨៤២. បុរិមិកោតិ ញត្តិទុតិយាយ កម្មវាចាយ សម្មតេន ‘‘ន ឆន្ទាគតិំ គច្ឆេយ្យ…បេ… គហិតាគហិតញ្ច ជានេយ្យា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៧) វុត្តេហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ សមន្នាគតេន ភិក្ខុនា បុរិមវស្សូបនាយិកទិវសេ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បឋមំ ភិក្ខូ គណេតុំ, បឋមំ ភិក្ខូ គណេត្វា សេយ្យា គណេតុំ, សេយ្យា គណេត្វា សេយ្យគ្គេន គាហេតុ’’ន្តិអាទិនា (ចូឡវ. ៣១៨) នយេន អនុញ្ញាតនិយាមេនេវ សេនាសនគ្គាហាបនំ បុរិមិកោ នាម សេនាសនគ្គាហោ. ឯវមេវ បច្ឆិមិកាយ ¶ វស្សូបនាយិកទិវសេ សេនាសនគ្គាហាបនំ បច្ឆិមិកោ នាម. ឯវមេវ មហាបវារណាទិវសស្ស អនន្តរទិវសេ ‘‘ភន្តេ, អន្តរាមុត្តកំ សេនាសនំ គណ្ហថា’’តិ វត្វា វុឌ្ឍបដិបាដិយា សេនាសនគ្គាហាបនំ អន្តរាមុត្តកោ នាម. បកាសិតោ ‘‘អបរជ្ជុគតាយ អាសាឡ្ហិយាបុរិមិកោ គាហាបេតព្ពោ, មាសគតាយ អាសាឡ្ហិយា បច្ឆិមិកោ គាហេតព្ពោ, អបរជ្ជុគតាយ បវារណាយ អាយតិំ វស្សាវាសត្ថាយ អន្តរាមុត្តកោ គាហេតព្ពោ’’តិ (ចូឡវ. ៣១៨) វុត្តោ.

២៨៤៣. វុត្តមេវត្ថំ និយមេត្វា ទស្សេតុមាហ ‘‘បុព្ពារុណា’’តិអាទិ. ឥធ បាដិបទា នាម ទ្វេ វស្សូបនាយិកទិវសា ចេវ មហាបវារណាយ អនន្តរទិវសោ ច. ឥមេសំ តិណ្ណំ បាដិបទទិវសានំ អរុណោ បុព្ពារុណោ នាម. តេ ទិវសេ អតិក្កម្ម ទុតិយតិថិបដិពទ្ធោ អរុណោ បុនារុណោ នាម. ឥទន្តិ ឧភយារុណានន្តរំ. សេនាសនគាហកស្សាតិ ឯត្ថ សកត្ថេ ក-បច្ចយោ, សេនាសនគ្គាហស្សាតិ អត្ថោ. យថាហ – ‘‘ឥទញ្ហិ សេនាសនគ្គាហស្ស ខេត្ត’’ន្តិ. វស្សូបគតេ វស្សូបគមេ កាតព្ពេ សតិ, សាធេតព្ពបយោជនេ ភុម្មំ. វស្សូបគតេតិ វា និមិត្តត្ថេ ភុម្មំ. បុរិមិកាយ, ហិ បច្ឆិមិកាយ ច វស្សូបគមនស្ស តំ តទហុ សេនាសនគ្គាហោ និមិត្តំ, អន្តរាមុត្តកោ បន អាគមិនោ វស្សូបគមនស្សាតិ ឯវំ តិវិធោបិ សេនាសនគ្គាហោ វស្សូបគមនស្ស និមិត្តំ ហោតិ.

២៨៤៤. បាដិបទទិវសស្ស ¶ អរុណេ ឧគ្គតេយេវ សេនាសនេ បន គាហិតេ អញ្ញោ ភិក្ខុ អាគន្ត្វា សចេ សេនាសនបញ្ញាបកំ សេនាសនំ យាចតិ, សោ ភិក្ខុ សេនាសនបញ្ញាបកេន ¶ ‘‘សេនាសនំ គាហិត’’ន្តិ វត្តព្ពោតិ យោជនា.

២៨៤៥. វស្សាវាសស្ស ឥទំ វស្សាវាសិកំ, វស្សំវុត្ថានំ ទាតព្ពចីវរំ, គាថាពន្ធវសេន ‘‘វស្សវាសិក’’ន្តិ រស្សត្តំ. សង្ឃិកំ អបលោកេត្វា គហិតំ វស្សាវាសិកំ ចីវរំ សចេ តត្រជំ តត្រុប្បាទំ ហោតិ, អន្តោវស្សេ វិព្ភន្តោបិ លភតេតិ យោជនា. ‘‘តត្រជំ សចេ’’តិ ឥមិនា ចស្ស ទាយកានំ វស្សាវាសិកបច្ចយវសេន គាហិតំ បន ន លភតីតិ ទីបេតិ. យថាហ – ‘‘បច្ចយវសេន គាហិតំ បន ន លភតីតិ វទន្តី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៨).

២៨៤៦-៨. សចេ វុត្ថវស្សោ យោ ភិក្ខុ អាវាសិកហត្ថតោ កិញ្ចិ តិចីវរាទិកំ កប្បិយភណ្ឌំ អត្តនោ គហេត្វា ‘‘អសុកស្មិំ កុលេ មយ្ហំ គហិតំ វស្សាវាសិកចីវរំ គណ្ហ’’ ឥតិ ឯវំ វត្វា តស្ស អាវាសិកស្ស ទត្វា ទិសំ គច្ឆតិ បក្កមតិ, សោ តត្ថ គតដ្ឋានេ សចេ ឧប្បព្ពជតិ គិហី ហោតិ, តស្ស ទិសំគតស្ស សម្បត្តំ តំ វស្សាវាសិកំ តេន តថា ទិន្នម្បិ អាវាសិកោ ភិក្ខុ គហេតុំ ន លភតិ, តស្ស បាបិតំ វស្សាវាសិកចីវរំ សង្ឃិកំយេវ សិយាតិ យោជនា. យថាហ – ‘‘ឥធ, ភិក្ខវេ, វស្សំវុត្ថោ ភិក្ខុ វិព្ភមតិ, សង្ឃស្សេវេត’’ន្តិ.

២៨៤៩. តស្មិំ កុលេ ទាយកេ មនុស្សេ សម្មុខា ចេ បដិច្ឆាបេតិ, តស្ស ទិសំគមិស្ស សម្បត្តំ វស្សាវាសិកចីវរំ អាវាសិកោ លភតីតិ យោជនា.

២៨៥០. តត្ថ អារាមោ នាម បុប្ផារាមោ វា ផលារាមោ វា. វិហារោ នាម យំ កិញ្ចិ បាសាទាទិសេនាសនំ. វត្ថូនិ ទុវិធស្សបីតិ អារាមវត្ថុ, វិហារវត្ថូតិ ទុវិធស្ស វត្ថូនិ ¶ ច. អារាមវត្ថុ នាម តេសំយេវ អារាមានំ អត្ថាយ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ឋបិតោកាសោ, តេសុ វា អារាមេសុ វិនដ្ឋេសុ តេសំ បោរាណកភូមិភាគោ. វិហារវត្ថុ នាម តស្ស បតិដ្ឋានោកាសោ. ភិសិ នាម ឧណ្ណភិសិអាទីនំ បញ្ចន្នំ អញ្ញតរា. ពិម្ពោហនំ នាម វុត្តប្បការានំ ពិម្ពោហនានំ អញ្ញតរំ. មញ្ចំ នាម មសារកោ ពុន្ទិកាពទ្ធោ, កុឡីរបាទកោ, អាហច្ចបាទកោតិ ឥមេសំ បុព្ពេ វុត្តានំ ចតុន្នំ មញ្ចានំ អញ្ញតរំ. បីឋំ នាម មសារកាទីនំយេវ ចតុន្នំ បីឋានំ អញ្ញតរំ.

២៨៥១. លោហកុម្ភី ¶ នាម កាឡលោហេន វា តម្ពលោហេន វា យេន កេនចិ លោហេន កតា កុម្ភី. កដាហោ បាកដោវ. ‘‘ភាណក’’ន្តិ អលញ្ជរោ វុច្ចតិ. អលញ្ជរោតិ ច ពហុឧទកគណ្ហនិកា មហាចាដិ, ជលំ គណ្ហិតុំ អលន្តិ អលញ្ជរោ. ‘‘វដ្ដចាដិ វិយ ហុត្វា ថោកំ ទីឃមុខោ មជ្ឈេ បរិច្ឆេទំ ទស្សេត្វា កតោ’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. វារកោតិ ឃដោ. កុ វុច្ចតិ បថវី, តស្សា ទាលនតោ វិទារណតោ ‘‘កុទាលោ’’តិ អយោមយឧបករណវិសេសោ វុច្ចតិ.

២៨៥២. វល្លិវេឡុអាទីសុ វេឡូតិ មហាវេណុ. តិណន្តិ គេហច្ឆាទនំ តិណំ. បណ្ណំ តាលបណ្ណាទិកំ. មុញ្ជន្តិ មុញ្ជតិណំ. បព្ពជន្តិ បព្ពជតិណំ, មត្តិកា បកតិមត្តិកា វា គេរុកាទិបញ្ចវណ្ណា វា មត្តិកា. អាហ ច អដ្ឋកថាចរិយោ.

២៨៥៣. ទ្វេតិ បឋមទុតិយគរុភណ្ឌានិ. ទ្វីហិ សង្គហិតានិ ‘‘អារោមោ, អារាមវត្ថុ, ឥទំ បឋមំ. វិហារោ, វិហារវត្ថុ, ឥទំ ទុតិយ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២១-៣២២) វុត្តត្តា. ចតុសង្គហន្តិ ចតូហិ ភិសិអាទីហិ ¶ សង្គហោ យស្សាតិ វិគ្គហោ. នវកោដ្ឋាសន្តិ លោហកុម្ភិអាទយោ នវ កោដ្ឋាសា អស្សាតិ វិគ្គហោ. អដ្ឋធា វល្លិអាទីហិ អដ្ឋហិ បការេហិ.

២៨៥៤. ឥតីតិ និទស្សនត្ថេ. ឯវំ វុត្តនយេន បញ្ចហិ រាសីហិ និទ្ទិដ្ឋានំ គរុភណ្ឌគណនានំ បិណ្ឌវសេន បញ្ចវីសតិវិធំ គរុភណ្ឌំ បញ្ចនិម្មលលោចនោ នាថោ បកាសយីតិ យោជនា. បញ្ច និម្មលានិ លោចនានិ យស្សាតិ វិគ្គហោ, មំសទិព្ពធម្មពុទ្ធសមន្តចក្ខុវសេន បញ្ចវិធវិប្បសន្នលោចនោតិ អត្ថោ.

២៨៥៥. វិស្សជ្ជេន្តោតិ ឥស្សរវតាយ បរស្ស វិស្សជ្ជេន្តោ. វិភាជេន្តោតិ វស្សគ្គេន បាបេត្វា វិភាជេន្តោ. ឥទញ្ហិ សព្ពម្បិ គរុភណ្ឌំ សេនាសនក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៣២១) ‘‘អវិស្សជ្ជិយំ. កិដាគិរិវត្ថុម្ហិ (ចូឡវ. ៣២២) អវេភង្គិយ’’ន្តិ ច វុត្តំ. ឧភយត្ថ អាគតវោហារភេទទស្សនមុខេន តត្ថ វិប្បដិបជ្ជន្តស្ស អាបត្តិំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភិក្ខុ ថុល្លច្ចយំ ផុសេ’’តិ. បរិវារេ បន –

អវិស្សជ្ជិយំ ¶ អវេភង្គិយំ, បញ្ច វុត្តា មហេសិនា;

វិស្សជ្ជេន្តស្ស បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិ;

បញ្ហា មេសា កុសលេហិ ចិន្តិតាតិ. (បរិ. ៤៧៩) –

អាគតំ. តស្មា មូលច្ឆេជ្ជវសេន អវិស្សជ្ជិយំ, អវេភង្គិយញ្ច, បរិវត្តនវសេន បន វិស្សជ្ជេន្តស្ស, បរិភុញ្ជន្តស្ស ច អនាបត្តីតិ ឯវមេត្ថ អធិប្បាយោ.

២៨៥៦. ភិក្ខុនា បុគ្គលេន វា សង្ឃេន វា គណេន វា គរុភណ្ឌំ តុ វិស្សជ្ជិតំ អវិស្សដ្ឋមេវ ហោតិ, វិភត្តញ្ច អវិភាជិតមេវ ហោតីតិ យោជនា.

២៨៥៧. ឯត្ថ ¶ ឯតេសុ បញ្ចសុ គរុភណ្ឌេសុ បុរិមេសុ តីសុ អគរុភណ្ឌកំ កិញ្ចិ ន ច អត្ថីតិ យោជនា. ចតុត្ថេ បន គរុភណ្ឌេ អដ្ឋកថាយ ‘‘លោហកុម្ភី, លោហភាណកំ, លោហកដាហន្តិ ឥមានិ តីណិ មហន្តានិ វា ហោន្តុ ខុទ្ទកានិ វា, អន្តមសោ បសតមត្តឧទកគណ្ហនកានិបិ គរុភណ្ឌានិយេវា’’តិ វុត្តនយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘លោហកុម្ភី’’តិអាទិ.

២៨៥៨. ឥទំ តិវិធន្តិ សម្ពន្ធោ. បាទគណ្ហនកោតិ ឯត្ថ បាទោ នាម មគធនាឡិយា បញ្ចនាឡិមត្តគណ្ហនកោ ភាជនវិសេសោ. ភាជនានំ បមាណំ ករោន្តា សីហឡទីបេ យេភុយ្យេន តេនេវ បាទេន មិនន្តិ. តស្មា អដ្ឋកថាយំ ‘‘សីហឡទីបេ បាទគណ្ហនកោ ភាជេតព្ពោ’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) វុត្តំ. លោហវារកោតិ កាឡលោហតម្ពលោហវដ្ដលោហកំសលោហានំ យេន កេនចិ កតោ. ភាជិយោតិ ភាជេតព្ពោ.

២៨៥៩. តតោ ឧទ្ធន្តិ តតោ បាទគណ្ហនកវារកតោ ឧទ្ធំ អធិកំ គណ្ហនកោ. ឯវំ បាឡិអាគតានំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា អដ្ឋកថាគតានំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) ទស្សេតុមាហ ‘‘ភិង្គារាទីនី’’តិអាទិ. ភិង្គារោ នាម ឧក្ខិត្តហត្ថិសោណ្ឌាការេន កតជលនិគ្គមកណ្ណិកោ ឧច្ចគីវោ មហាមុខឧទកភាជនវិសេសោ. អាទិ-សទ្ទេន អដ្ឋកថាគតានិ ‘‘បដិគ្គហឧឡុង្កទព្ពិកដច្ឆុបាតិតដ្ដកសរកសមុគ្គអង្គារកបល្លធូមកដច្ឆុអាទីនិ ខុទ្ទកានិ វា មហន្តានិ វា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) វុត្តានិ សង្គណ្ហាតិ. សព្ពានីតិ ខុទ្ទកានិ វា មហន្តានិ វា.

២៨៦០. តម្ពថាលកា ¶ អយថាលកា ភាជេតព្ពាតិ យោជនា. ច-សទ្ទេន អដ្ឋកថាយំ វុត្តំ ‘‘ឋបេត្វា បន ភាជនវិកតិំ ¶ អញ្ញស្មិម្បិ កប្បិយលោហភណ្ឌេ អញ្ជនី អញ្ជនិសលាកា កណ្ណមលហរណី សូចិ បណ្ណសូចិ ខុទ្ទកោ បិប្ផលកោ ខុទ្ទកំ អារកណ្ដកំ កុញ្ចិកា តាឡំ កត្តរយដ្ឋិវេធកោ នត្ថុទានំ ភិន្ទិវាលោ លោហកូដោ លោហកុដ្ដិ លោហគុឡោ លោហបិណ្ឌិ លោហអរណី ចក្កលិកំ អញ្ញម្បិ វិប្បកតំ លោហភណ្ឌំ ភាជិយ’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) វចនំ សង្គណ្ហាតិ. ធូមនេត្តន្តិ ធូមនាឡិកា. អាទិ-សទ្ទេន ‘‘ផាលទីបរុក្ខទីបកបល្លកឱលម្ពកទីបកឥត្ថិបុរិសតិរច្ឆានគតរូបកានិ បន អញ្ញានិ វា ភិត្តិច្ឆទនកវាដាទីសុ ឧបនេតព្ពានិ អន្តមសោ លោហខិលកំ ឧបាទាយ សព្ពានិ លោហភណ្ឌានិ គរុភណ្ឌានិយេវ ហោន្តី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) វុត្តំ សង្គណ្ហាតិ.

២៨៦១. អត្តនា បដិលទ្ធន្តិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ, អត្តនា បដិលទ្ធម្បីតិ អត្ថោ. ភិក្ខុនា អត្តនា បដិលទ្ធម្បិ តំ លោហភណ្ឌំ កិញ្ចិបិ បុគ្គលិកបរិភោគេន ន ភុញ្ជិតព្ពន្តិ យោជនា.

២៨៦២. កំសវដ្ដលោហានំ វិការភូតានិ តម្ពមយភាជនានិបិ បុគ្គលិកបរិភោគេន សព្ពសោ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដន្តីតិ យោជនា.

២៨៦៣. ឯសេវ នយោតិ ‘‘ន បុគ្គលិកភោគេនា’’តិអាទិនា ទស្សិតនយោ. សង្ឃិកេសុ វា គិហីនំ សន្តកេសុ វា យថាវុត្តភណ្ឌេសុ បរិភោគបច្ចយា ទោសោ ន អត្ថីតិ យោជនា. ‘‘កំសលោហាទិភាជនំ សង្ឃស្ស ទិន្នម្បិ បារិហារិយំ ន វដ្ដតិ, គិហិវិកតនីហារេនេវ បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) មហាបច្ចរិយំ វុត្តំ. ឯត្ថ ច បារិហារិយំ ន វដ្ដតិ អត្តនោ សន្តកំ វិយ គហេត្វា បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតីតិ. ‘‘គិហិវិកតនីហារេនេវ ¶ បរិភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា សចេ អារាមិកាទយោ បដិសាមេត្វា បដិទេន្តិ, បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ.

២៨៦៤. ខីរបាសាណន្តិ មុទុកា បាណជាតិ. វុត្តញ្ហិ មាតិកាដ្ឋកថាគណ្ឋិបទេ ‘‘ខីរបាសាណោ នាម មុទុកោ បាសាណោ’’តិ. គរុកន្តិ គរុភណ្ឌំ. តដ្ដកាទិកន្តិ អាទិ-សទ្ទេន សរកាទីនំ ¶ សង្គហោ. ឃដកោតិ ខីរបាសាណមយោយេវ វារកោ. ‘‘បាទគណ្ហនតោ ឧទ្ធ’’ន្តិ ឥមិនា បាទគណ្ហនកោ អគរុភណ្ឌន្តិ ទីបេតិ.

២៨៦៥. ‘‘សុវណ្ណរជតហារកូដជាតិផលិកភាជនានិ គិហិវិកតានិបិ ន វដ្ដន្តិ, បគេវ សង្ឃិកបរិភោគេន វា បុគ្គលិកបរិភោគេន វា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សិង្គី’’តិអាទិ. សិង្គីតិ សុវណ្ណំ. សជ្ឈុ រជតំ. ហារកូដំ នាម សុវណ្ណវណ្ណំ លោហជាតំ. ផលិកេន ឧព្ភវំ ជាតំ, ផលិកមយំ ភាជនន្តិ អត្ថោ. គិហីនំ សន្តកានិបីតិ អបិ-សទ្ទេន គិហិវិកតបរិភោគេនាបិ តាវ ន វដ្ដន្តិ, បគេវ សង្ឃិកបរិភោគេន វា បុគ្គលិកបរិភោគេន វាតិ ទីបេតិ. សេនាសនបរិភោគេ បន អាមាសម្បិ អនាមាសម្បិ សព្ពំ វដ្ដតិ.

២៨៦៦. ខុទ្ទាតិ យាយ វាសិយា ឋបេត្វា ទន្តកដ្ឋច្ឆេទនំ វា ឧច្ឆុតច្ឆនំ វា អញ្ញំ មហាកម្មំ កាតុំ ន សក្កា, ឯវរូបា ខុទ្ទកា វាសិ ភាជនីយា. មហត្តរីតិ យថាវុត្តប្បមាណាយ វាសិយា មហន្តតរា យេន កេនចិ អាការេន កតវាសិ គរុភណ្ឌំ. វេជ្ជានំ សិរាវេធនកម្បិ ច ផរសុ តថា គរុភណ្ឌន្តិ យោជនា.

២៨៦៧. កុឋារីតិ ¶ ឯត្ថ ផរសុសទិសោវ វិនិច្ឆយោ. យា បន អាវុធសង្ខេបេន កតា, អយំ អនាមាសា. កុទាលោ អន្តមសោ ចតុរង្គុលមត្តោបិ. សិខរន្តិ ធនុរជ្ជុតោ នាមេត្វា ទារុអាទីនំ វិជ្ឈនកកណ្ដកោ. តេនេវាតិ និខាទនេនេវ.

២៨៦៨. និខាទនស្ស ភេទវន្តតាយ តំ វិភជិត្វា ទស្សេតុមាហ ‘‘ចតុរស្សមុខំ ទោណិមុខ’’ន្តិ. ទោណិមុខន្តិ ទោណិ វិយ ឧភយបស្សេន នាមិតមុខំ. វង្កន្តិ អគ្គតោ នាមេត្វា កតនិខាទនំ. បិ-សទ្ទេន ឧជុកំ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ ចាតិ តស្មិំ និខាទនេ. សទណ្ឌំ ខុទ្ទកញ្ច និខាទនំ សព្ពំ គរុភណ្ឌន្តិ យោជនា. ‘‘សទណ្ឌំ ខុទ្ទក’’ន្តិ ឥមិនា វិសេសនទ្វយេន អទណ្ឌំ ផលមត្តំ សិបាដិកាយ ឋបេត្វា បរិហរណយោគ្គំ សម្មជ្ជនិទណ្ឌវេធនកំ និខាទនំ អគរុភណ្ឌំ, តតោ មហន្តំ និខាទនំ អទណ្ឌម្បិ គរុភណ្ឌន្តិ ទីបេតិ. យេហិ មនុស្សេហិ វិហារេ វាសិអាទីនិ ទិន្នានិ ច ហោន្តិ, តេ ចេ ឃរេ ទឌ្ឍេ វា ចោរេហិ វា វិលុត្តេ ‘‘ទេថ នោ, ភន្តេ, ឧបករណេ ¶ បុន បាកតិកេ ករិស្សាមា’’តិ វទន្តិ, ទាតព្ពា. សចេ អាហរន្តិ, ន វារេតព្ពា, អនាហរន្តាបិ ន ចោទេតព្ពា.

២៨៦៩. ‘‘កម្មារតដ្ដការចុន្ទការនឡការមណិការបត្តពន្ធកានំ អធិករណិមុដ្ឋិកសណ្ឌាសតុលាទីនិ សព្ពានិ លោហមយឧបករណានិ សង្ឃេ ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌានិ. តិបុកោដ្ដកសុវណ្ណការចម្មការឧបករណេសុបិ ឯសេវ នយោ. អយំ បន វិសេសោ – តិបុកោដ្ដកឧបករណេសុបិ តិបុច្ឆេទនសត្ថកំ, សុវណ្ណការឧបករណេសុ សុវណ្ណច្ឆេទនសត្ថកំ, ចម្មការឧបករណេសុ កតបរិកម្មចម្មឆិន្ទនកំ ខុទ្ទកសត្ថន្តិ ឥមានិ ភាជនីយភណ្ឌានី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) អដ្ឋកថាគតំ វិនិច្ឆយេកទេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មុដ្ឋិក’’ន្តិអាទិ ¶ . តុលាទិកន្តិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន កត្តរិអាទិឧបករណំ សង្គណ្ហាតិ.

២៨៧០. ‘‘នហាបិតតុន្នការានំ ឧបករណេសុបិ ឋបេត្វា មហាកត្តរិំ, មហាសណ្ឌាសំ, មហាបិប្ផលកញ្ច សព្ពំ ភាជនីយំ. មហាកត្តរិអាទីនិ គរុភណ្ឌានី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) អដ្ឋកថាគតំ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘ន្ហាបិតកស្សា’’តិអាទិ. ន្ហាបិតកស្ស ឧបករណេសុ សណ្ឌាសោ, មហត្តរី កត្តរី ច តុន្នការានញ្ច ឧបករណេសុ មហត្តរី កត្តរី ច មហាបិប្ផលកញ្ច គរុភណ្ឌកន្តិ យោជនា.

២៨៧១. ឯត្តាវតា ចតុត្ថគរុភណ្ឌេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បញ្ចមគរុភណ្ឌេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វល្លី’’តិអាទិ. វេត្តលតាទិកា វល្លិ ទុល្លភដ្ឋានេ សង្ឃស្ស ទិន្នា វា តត្ថ សង្ឃស្ស ភូមិយំ ជាតា, រក្ខិតា គោបិតា វា អឌ្ឍពាហុប្បមាណា គរុភណ្ឌំ ហោតីតិ យោជនា. ‘‘អឌ្ឍពាហូតិ កប្បរតោ បដ្ឋាយ យាវ អំសកូដ’’ន្តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ. ‘‘អឌ្ឍពាហុ នាម វិទត្ថិចតុរង្គុល’’ន្តិបិ វទន្តិ. សចេ សា វល្លិ សង្ឃកម្មេ, ចេតិយកម្មេ ច កតេ អតិរេកា ហោតិ, បុគ្គលិកកម្មេបិ ឧបនេតុំ វដ្ដតិ. អរក្ខិតា បន គរុភណ្ឌមេវ ន ហោតិ.

២៨៧២. អដ្ឋកថាយំ ‘‘សុត្តមកចិវាកនាឡិកេរហីរចម្មមយា រជ្ជុកា វា យោត្តានិ វា វាកេ ច នាឡិកេរហីរេ ច វដ្ដេត្វា កតា ឯកវដ្ដា វា ទ្វិវដ្ដា វា សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ. សុត្តំ បន អវដ្ដេត្វា ទិន្នំ, មកចិវាកនាឡិកេរហីរា ច ភាជនីយា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) អាគតវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សុត្តវាកាទិនិព្ពត្តា’’តិអាទិ. វាកាទីតិ ¶ អាទិ-សទ្ទេន មកចិវាកនាឡិកេរហីរចម្មានំ គហណំ. នាតិទីឃា រជ្ជុកា. អតិទីឃំ យោត្តកំ.

២៨៧៣. នាឡិកេរស្ស ¶ ហីរេ វា មកចិវាកេ វា វដ្ដេត្វា កតា ឯកវដ្ដាបិ គរុភណ្ឌកន្តិ យោជនា. យេហិ បនេតានិ រជ្ជុកយោត្តាទីនិ ទិន្នានិ ហោន្តិ, តេ អត្តនោ ករណីយេន ហរន្តា ន វារេតព្ពា.

២៨៧៤. វឌ្ឍកិអង្គុលេន អដ្ឋង្គុលាយតោ សូចិទណ្ឌមត្តោ បរិណាហតោ សីហឡទីបេ លេខកានំ លេខនិសូចិទណ្ឌមត្តោ សង្ឃស្ស ទិន្នោ វា តត្ថជាតកោ វា រក្ខិតោ គោបិតោ វេឡុ គរុភណ្ឌំ សិយាតិ យោជនា. ‘‘យំ មជ្ឈិមបុរិសស្ស កនិដ្ឋង្គុលិយា អគ្គប្បមាណំ, ឥទំ សីហឡទីបេ លេខកានំ លេខនិសូចិយា បមាណ’’ន្តិ វទន្តិ. សោ ច សង្ឃកម្មេ ច ចេតិយកម្មេ ច កតេ អតិរេកោ បុគ្គលិកកម្មេ ទាតុំ វដ្ដតិ.

២៨៧៥. ទណ្ឌោ ច សលាកា ច ទណ្ឌសលាកា, ឆត្តស្ស ទណ្ឌសលាកាតិ វិគ្គហោ. ឆត្តទណ្ឌោ នាម ឆត្តបិណ្ឌិ. ឆត្តសលាកាតិ ឆត្តបញ្ជរសលាកា. ទណ្ឌោតិ ឧបាហនទណ្ឌកោ. ‘‘ទណ្ឌោ’’តិ សាមញ្ញេន វុត្តេបិ អដ្ឋកថាគតេសុ សរូបេន ឥធាវុត្តោ ឧបាហនទណ្ឌោយេវ សាមញ្ញវចនេន បារិសេសតោ គហេតព្ពោតិ. ទឌ្ឍគេហមនុស្សា គណ្ហិត្វា គច្ឆន្តា ន វារេតព្ពា.

២៨៧៦. មុញ្ជាទីសុ គេហច្ឆទនារហេសុ តិណេសុ យំ កិញ្ចិ មុដ្ឋិមត្តំ តិណំ វា គេហច្ឆទនារហំ តាលបណ្ណាទិ ឯកម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នំ វា តត្ថ សង្ឃិកភូមិយំ ជាតំ វា គរុភណ្ឌំ សិយាតិ យោជេតព្ពា. តត្ថ មុដ្ឋិមត្តំ នាម ករឡមត្តំ. ឥទញ្ច ករឡំ កត្វា ឆាទេន្តានំ ឆទនករឡវសេន គហេតព្ពំ. តាលបណ្ណាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន នាឡិកេរបណ្ណាទិគេហច្ឆទនបណ្ណានំ គហណំ. តម្បិ មុញ្ជាទិ សង្ឃកម្មេ ច ចេតិយកម្មេ ច កតេ អតិរេកំ បុគ្គលិកកម្មេ ទាតុំ វដ្ដតិ. ទឌ្ឍគេហមនុស្សា គហេត្វា គច្ឆន្តិ, ន វារេតព្ពាតិ.

២៨៧៧-៨. អដ្ឋង្គុលប្បមាណោតិ ¶ ទីឃតោ អដ្ឋង្គុលមត្តោ. កេចិ ‘‘បុថុលតោ’’តិ វទន្តិ. រិត្តបោត្ថកោតិ លេខាហិ សុញ្ញបោត្ថកោ, ន លិខិតបោត្ថកោតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘អដ្ឋង្គុលប្បមាណោ’’តិ ¶ ឥមិនា អដ្ឋង្គុលតោ ឩនប្បមាណោ ភាជិយោ, ‘‘រិត្តបោត្ថកោ’’តិ ឥមិនា អដ្ឋង្គុលតោ អតិរេកប្បមាណោបិ លិខិតបោត្ថកោ ភាជិយោតិ ទស្សេតិ.

‘‘មត្តិកា បកតិមត្តិកា វា ហោតុ បញ្ចវណ្ណា វា សុធា វា សជ្ជុរសកង្គុដ្ឋសិលេសាទីសុ វា យំ កិញ្ចិ ទុល្លភដ្ឋានេ អានេត្វា វា ទិន្នំ តត្ថជាតកំ វា រក្ខិតគោបិតំ តាលផលបក្កមត្តំ គរុភណ្ឌំ ហោតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) អដ្ឋកថាគតវិនិច្ឆយំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មត្តិកា’’តិអាទិ. បាកតិកា វា សេតគេរុកាទិបញ្ចវណ្ណា វាបិ មត្តិកាតិ យោជនា. សិលេសោ នាម កពិដ្ឋាទិសិលេសោ. អាទិ-សទ្ទេន សជ្ជុរសកង្គុដ្ឋាទីនំ គហណំ. តាលបក្កបមាណន្តិ ឯកដ្ឋិតាលផលបមាណាបិ. តម្បិ មត្តិកាទិ សង្ឃកម្មេ, ចេតិយកម្មេ ច និដ្ឋិតេ អតិរេកំ បុគ្គលិកកម្មេ ទាតុំ វដ្ដតិ.

២៨៧៩-៨០. ‘‘វេឡុអាទិក’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. រក្ខិតំ គោបិតំ វាបិ គណ្ហតា សមកំ វា អតិរេកំ វា ថាវរំ អន្តមសោ តំអគ្ឃនកំ វាលិកមេវ វា ទត្វា គហេតព្ពន្តិ យោជនា.

អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘រក្ខិតគោបិតំ វេឡុំ គណ្ហន្តេន សមកំ វា អតិរេកំ វា ថាវរំ អន្តមសោ តំអគ្ឃនកវាលិកាយបិ ផាតិកម្មំ កត្វា គហេតព្ពោ. ផាតិកម្មំ អកត្វា គណ្ហន្តេន តត្ថេវ វឡញ្ជេតព្ពោ, គមនកាលេ សង្ឃិកេ អាវាសេ ឋបេត្វា គន្តព្ពំ. អសតិយា គហេត្វា គតេន ¶ បន បហិណិត្វា ទាតព្ពោ. ទេសន្តរគតេន សម្បត្តវិហារេ សង្ឃិកាវាសេ ឋបេតព្ពោ’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) វេឡុម្ហិយេវ អយំ វិនិច្ឆយោ វុត្តោ, ឥធ បន ‘‘វល្លិវេឡាទិកំ កិញ្ចី’’តិ វល្លិអាទីនម្បិ សាមញ្ញេន វុត្តត្តា តំ ឧបលក្ខណមត្តំ វល្លិអាទីសុបិ យថារហំ លព្ភតីតិ វេទិតព្ពំ.

២៨៨១. អញ្ជនន្តិ សិលាមយោ. ឯវំ ហរិតាលមនោសិលាបិ.

២៨៨២. ទារុភណ្ឌេ អយំ វិនិច្ឆយោ – បរិណាហតោ យថាវុត្ត សូចិទណ្ឌប្បមាណកោ អដ្ឋង្គុលទីឃោ យោ កោចិ ទារុភណ្ឌកោ ទារុទុល្លភដ្ឋានេ សង្ឃស្ស ទិន្នោ វា តត្ថជាតកោ វា រក្ខិតគោបិតោ គរុភណ្ឌំ ហោតីតិ យោជនា.

២៨៨៣. ឯវំ ¶ កុរុន្ទដ្ឋកថាយ អាគតវិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា មហាអដ្ឋកថាយ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) អាគតំ ទស្សេតុមាហ ‘‘មហាអដ្ឋកថាយ’’ន្តិអាទិ. តត្ថ អាសន្ទិកសត្តង្គា វុត្តលក្ខណាវ. ‘‘ភទ្ទបីឋ’’ន្តិ វេត្តមយំ បីឋំ វុច្ចតិ. បីឋិកាតិ បិលោតិកាពទ្ធបីឋមេវ.

២៨៨៤. ឯឡកបាទបីឋំ នាម ទារុបដ្ដិកាយ ឧបរិ បាទេ ឋបេត្វា ភោជនបល្លង្កំ វិយ កតបីឋំ វុច្ចតិ. ‘‘អាមលកវដ្ដកបីឋ’’ន្តិ ឯតស្ស ‘‘អាមណ្ឌកវដ្ដក’’ន្តិ បរិយាយោ, តស្មា ឧភយេនាបិ អាមលកាការេន យោជិតំ ពហុបាទកបីឋំ វុច្ចតិ. កេសុចិ បោត្ថកេសុ ‘‘តថាមណ្ឌកបីឋក’’ន្តិ បាឋោ. គាថាពន្ធវសេន មណ្ឌក-សទ្ទបយោគោ. កោច្ឆំ ភូតគាមវគ្គេ ចតុត្ថសិក្ខាបទេ វុត្តសរូបំ. បលាលបីឋន្តិ និបជ្ជនត្ថាយ កតា បលាលភិសិ, ឥមិនា កទលិបត្តាទិមយបីឋម្បិ ឧបលក្ខណតោ ទស្សិតំ. យថាហ – ‘‘បលាលបីឋេន ចេត្ថ កទលិបត្តាទិបីឋានិបិ សង្គហិតានី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១). ធោវនេ ¶ ផលកន្តិ ចីវរធោវនផលកំ, ធោវនាទិសទ្ទានំ វិយេត្ថ វិភត្តិអលោបោ. ឥមេសុ តាវ យំ កិញ្ចិ ខុទ្ទកំ វា ហោតុ មហន្តំ វា, សង្ឃស្ស ទិន្នំ គរុភណ្ឌំ ហោតិ. ព្យគ្ឃចម្មឱនទ្ធម្បិ វាឡរូបបរិក្ខិត្តំ រតនបរិសិព្ពិតំ កោច្ឆំ គរុភណ្ឌមេវ.

២៨៨៥. ភណ្ឌិកាតិ ទណ្ឌកដ្ឋច្ឆេទនភណ្ឌិកា. មុគ្គរោតិ ទណ្ឌមុគ្គរោ. ទណ្ឌមុគ្គរោ នាម យេន រជិតចីវរំ បោថេន្តិ. វត្ថឃដ្ដនមុគ្គរោតិ ចីវរឃដ្ដនមុគ្គរោ, យេន អនុវាតាទិំ ឃដ្ដេន្តិ. អម្ពណន្តិ ផលកេហិ បោក្ខរណិសទិសំ កតបានីយភាជនំ. មញ្ជូសា នាម ទោណិបេឡា. នាវា បោតោ. រជនទោណិកា នាម យត្ថ ចីវរំ រជន្តិ, បក្ករជនំ វា អាកិរន្តិ.

២៨៨៦. ឧឡុង្កោតិ នាឡិកេរផលកដាហាទិមយោ ឧឡុង្កោ. ឧភយំ បិធានសមកោ សមុគ្គោ. ‘‘ខុទ្ទកោ បរិវិធនោ ករណ្ឌ’’ន្តិ វទន្តិ. ករណ្ឌោ ច បាទគណ្ហនកតោ អតិរេកប្បមាណោ ឥធ អធិប្បេតោ. កដច្ឆូតិ ទព្ពិ. អាទិ-សទ្ទេន បានីយសរាវបានីយសង្ខាទីនំ គហណំ.

២៨៨៧. គេហសម្ភារន្តិ គេហោបករណំ. ថម្ភតុលាសោបានផលកាទិ ទារុមយំ, បាសាណមយម្បិ ឥមិនាវ គហិតំ. កប្បិយចម្មន្តិ ‘‘ឯឡកាជមិគាន’’ន្តិអាទិនា (វិ. វិ. ២៦៥០) ហេដ្ឋា ទស្សិតំ កប្បិយចម្មំ. តព្ពិបរិយាយំ អកប្បិយំ. អភាជិយំ គរុភណ្ឌត្តា. ភូមត្ថរណំ កត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ.

២៨៨៨. អដ្ឋកថាយំ ¶ ‘‘ឯឡកចម្មំ បន បច្ចត្ថរណគតិកមេវ ហោតិ, តម្បិ គរុភណ្ឌមេវា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) វុត្តត្តា អាហ ‘‘ឯឡចម្មំ គរុំ វុត្ត’’ន្តិ. កុរុន្ទិយំ បន ‘‘សព្ពំ មញ្ចប្បមាណំ ចម្មំ គរុភណ្ឌ’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) ¶ វុត្តំ. ឯត្ថ ច ‘‘បច្ចត្ថរណគតិកមេវា’’តិ ឥមិនា មញ្ចបីឋេបិ អត្ថរិតុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. ‘‘បាវារាទិបច្ចត្ថរណម្បិ គរុភណ្ឌ’’ន្តិ ឯកេ, ‘‘នោ’’តិ អបរេ, វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. មញ្ចប្បមាណន្តិ ច បមាណយុត្តំ មញ្ចំ. បមាណយុត្តមញ្ចោ នាម យស្ស ទីឃសោ នវ វិទត្ថិយោ តិរិយញ្ច តទុបឌ្ឍំ. ឧទ្ធំ មុខមស្សាតិ ឧទុក្ខលំ. អាទិ-សទ្ទេន មុសលំ, សុប្បំ, និសទំ, និសទបោតោ, បាសាណទោណិ, បាសាណកដាហញ្ច សង្គហិតំ. បេសការាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន ចម្មការាទីនំ គហណំ. តុរិវេមាទិ បេសការភណ្ឌញ្ច ភស្តាទិ ចម្មការភណ្ឌញ្ច កសិភណ្ឌញ្ច យុគនង្គលាទិ សង្ឃិកំ សង្ឃសន្តកំ គរុភណ្ឌន្តិ យោជនា.

២៨៨៩. ‘‘តថេវា’’តិ ឥមិនា ‘‘សង្ឃិក’’ន្តិ ឥទំ បច្ចាមសតិ. អាធារកោតិ បត្តាធារោ. តាលវណ្ដន្តិ តាលវណ្ដេហិ កតំ. វេឡុទន្តវិលីវេហិ វា មោរបិញ្ឆេហិ វា ចម្មវិកតីហិ វា កតម្បិ តំសទិសំ ‘‘តាលវណ្ដ’’ន្តេវ វុច្ចតិ. វដ្ដវិធូបនានំ តាលវណ្ដេយេវ អន្តោគធត្តា ‘‘ពីជនី’’តិ ចតុរស្សវិធូបនញ្ច កេតកបារោហកុន្តាលបណ្ណាទិមយទន្តមយវិសាណមយទណ្ឌកមកសពីជនី ច វុច្ចតិ. បច្ឆិ បាកដាយេវ. បច្ឆិតោ ខុទ្ទកោ តាលបណ្ណាទិមយោ ភាជនវិសេសោ ចង្កោដកំ. សព្ពា សម្មជ្ជនីតិ នាឡិកេរហីរាទីហិ ពទ្ធា យដ្ឋិសម្មជ្ជនី, មុដ្ឋិសម្មជ្ជនីតិ ទុវិធា បរិវេណង្គណាទិសម្មជ្ជនី ច តថេវ ទុវិធា ខជ្ជូរិនាឡិកេរបណ្ណាទីហិ ពទ្ធា គេហសម្មជ្ជនី ចាតិ សព្ពាបិ សម្មជ្ជនី គរុភណ្ឌំ ហោតិ.

២៨៩០. ចក្កយុត្តកយានន្តិ ហត្ថវដ្ដកសកដាទិយុត្តយានញ្ច.

២៨៩១. ឆត្តន្តិ បណ្ណកិលញ្ជសេតច្ឆត្តវសេន តិវិធំ ឆត្តំ. មុដ្ឋិបណ្ណន្តិ តាលបណ្ណំ សន្ធាយ វុត្តំ. វិសាណភាជនញ្ច តុម្ពភាជនញ្ចាតិ ¶ វិគ្គហោ, ឯកទេសសរូបេកសេសោ, គាថាពន្ធវសេន និគ្គហិតាគមោ ច. វិសាណមយំ, ភាជនំ តុម្ពមយំ ភាជនញ្ចាតិ អត្ថោ. ឥធ ‘‘បាទគណ្ហនកតោ អតិរិត្តប្បមាណ’’ន្តិ សេសោ. អរណី អរណិសហិតំ. អាទិ-សទ្ទេន អាមលកតុម្ពំ អនុញ្ញាតវាសិយា ទណ្ឌញ្ច សង្គណ្ហាតិ. លហុ អគរុភណ្ឌំ, ភាជនីយន្តិ អត្ថោ. បាទគណ្ហនកតោ អតិរិត្តប្បមាណំ គរុភណ្ឌំ.

២៨៩២. វិសាណន្តិ ¶ គោវិសាណាទិ យំ កិញ្ចិ វិសាណំ. អតច្ឆិតំ យថាគតមេវ ភាជនីយំ. អនិដ្ឋិតំ មញ្ចបាទាទិ យំ កិញ្ចិ ភាជនីយន្តិ យោជនា. យថាហ – ‘‘មញ្ចបាទោ មញ្ចអដនី បីឋបាទោ បីឋអដនី វាសិផរសុអាទីនំ ទណ្ឌោតិ ឯតេសុ យំ កិញ្ចិ វិប្បកតតច្ឆនកម្មំ អនិដ្ឋិតមេវ ភាជនីយំ, តច្ឆិតមដ្ឋំ បន គរុភណ្ឌំ ហោតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១).

២៨៩៣. និដ្ឋិតោ តច្ឆិតោ វាបីតិ តច្ឆិតនិដ្ឋិតោបិ. វិធោតិ កាយពន្ធនេ អនុញ្ញាតវិធោ. ហិង្គុករណ្ឌកោតិ ហិង្គុមយោ វា តទាធារោ វា ករណ្ឌកោ. អញ្ជនីតិ អញ្ជននាឡិកា ច អញ្ជនករណ្ឌកោ ច. សលាកាយោតិ អញ្ជនិសលាកា. ឧទបុញ្ឆនីតិ ហត្ថិទន្តវិសាណាទិមយា ឧទកបុញ្ឆនី. ឥទំ សព្ពំ ភាជនីយមេវ.

២៨៩៤. បរិភោគារហន្តិ មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគយោគ្គំ. កុលាលភណ្ឌន្តិ ឃដបិឋរាទិកុម្ភការភណ្ឌម្បិ. បត្តង្គារកដាហន្តិ បត្តកដាហំ, អង្គារកដាហញ្ច. ធូមទានំ នាឡិកា. កបល្លិកាតិ ទីបកបល្លិកា.

២៨៩៥. ថុបិកាតិ បាសាទាទិថុបិកា. ទីបរុក្ខោតិ បទីបាធារោ. ចយនច្ឆទនិដ្ឋកាតិ បាការចេតិយាទីនំ ចយនិដ្ឋកា ¶ ច គេហាទីនំ ឆទនិដ្ឋកា ច. សព្ពម្បីតិ យថាវុត្តំ សព្ពម្បិ អនវសេសំ បរិក្ខារំ.

២៨៩៦. កញ្ចនកោតិ សរកោ. ឃដកោតិ បាទគណ្ហនកតោ អនតិរិត្តប្បមាណោ ឃដកោ. ‘‘យថា ច មត្តិកាភណ្ឌេ, ឯវំ លោហភណ្ឌេបិ កុណ្ឌិកា ភាជនីយកោដ្ឋាសមេវ ភជតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) អដ្ឋកថានយំ សង្គហេតុមាហ ‘‘លោហភណ្ឌេបិ កុណ្ឌិកាបិ ច ភាជិយា’’តិ.

២៨៩៧. គរុ នាម បច្ឆិមំ គរុភណ្ឌត្តយំ. ថាវរំ នាម បុរិមទ្វយំ. សង្ឃស្សាតិ សង្ឃេន. បរិវត្តេត្វាតិ បុគ្គលិកាទីហិ តាទិសេហិ តេហិ បរិវត្តេត្វា. តត្រាយំ បរិវត្តននយោ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) – សង្ឃស្ស នាឡិកេរារាមោ ទូរេ ហោតិ, កប្បិយការកា តំ ពហុតរំ ខាទន្តិ, តតោ សកដវេតនំ ទត្វា អប្បមេវ អាហរន្តិ, អញ្ញេសំ បន តស្ស អារាមស្ស អវិទូរគាមវាសីនំ មនុស្សានំ វិហារស្ស សមីបេ អារាមោ ហោតិ, តេ សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា សកេន អារាមេន ¶ តំ អារាមំ យាចន្តិ, សង្ឃេន ‘‘រុច្ចតិ សង្ឃស្សា’’តិ អបលោកេត្វា សម្បដិច្ឆិតព្ពោ. សចេបិ ភិក្ខូនំ រុក្ខសហស្សំ ហោតិ, មនុស្សានំ បញ្ចសតានិ, ‘‘ននុ តុម្ហាកំ អារាមោ ខុទ្ទកោ’’តិ ន វត្តព្ពំ. កិញ្ចាបិ ហិ អយំ ខុទ្ទកោ, អថ ខោ ឥតរតោ ពហុតរំ អាយំ ទេតិ. សចេបិ សមកមេវ ទេតិ, ឯវម្បិ ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ បរិភុញ្ជិតុំ សក្កាតិ គហេតព្ពមេវ.

សចេ បន មនុស្សានំ ពហុតរា រុក្ខា ហោន្តិ, ‘‘ននុ តុម្ហាកំ ពហុតរា រុក្ខា’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ ‘‘អតិរេកំ អម្ហាកំ បុញ្ញំ ហោតុ, សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ វទន្តិ, ជានាបេត្វា សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. ភិក្ខូនំ រុក្ខា ផលធារិនោ, មនុស្សានំ រុក្ខា ន តាវ ផលំ គណ្ហន្តិ. កិញ្ចាបិ ន គណ្ហន្តិ, ន ¶ ចិរស្សេវ គណ្ហិស្សន្តីតិ សម្បដិច្ឆិតព្ពមេវ. មនុស្សានំ រុក្ខា ផលធារិនោ, ភិក្ខូនំ ន តាវ ផលំ គណ្ហន្តិ. ‘‘ននុ តុម្ហាកំ រុក្ខា ផលធារិនោ’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ ‘‘គណ្ហថ, ភន្តេ, អម្ហាកំ បុញ្ញំ ភវិស្សតី’’តិ វទន្តិ, ជានាបេត្វា សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. ឯវំ អារាមេន អារាមោ បរិវត្តេតព្ពោ. ឯតេនេវ នយេន អារាមវត្ថុបិ វិហារោបិ វិហារវត្ថុបិ អារាមេន បរិវត្តេតព្ពំ. អារាមវត្ថុនា ច មហន្តេន វា ខុទ្ទកេន វា អារាមអារាមវត្ថុវិហារវិហារវត្ថូនិ.

កថំ វិហារេន វិហារោ បរិវត្តេតព្ពោ? សង្ឃស្ស អន្តោគាមេ គេហំ ហោតិ, មនុស្សានំ វិហារមជ្ឈេ បាសាទោ, ឧភោបិ អគ្ឃេន សមកា, សចេ មនុស្សា តេន បាសាទេន តំ គេហំ យាចន្តិ, សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. ភិក្ខូនំ ចេ មហគ្ឃតរំ គេហំ ហោតិ, ‘‘មហគ្ឃតរំ អម្ហាកំ គេហ’’ន្តិ វុត្តេ ច ‘‘កិញ្ចាបិ មហគ្ឃតរំ, បព្ពជិតានំ បន អសារុប្បំ, ន សក្កា តត្ថ បព្ពជិតេហិ វសិតុំ, ឥទំ បន សារុប្បំ, គណ្ហថា’’តិ វទន្តិ, ឯវម្បិ សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន មនុស្សានំ មហគ្ឃំ ហោតិ, ‘‘ននុ តុម្ហាកំ គេហំ មហគ្ឃ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. ‘‘ហោតុ, ភន្តេ, អម្ហាកំ បុញ្ញំ ភវិស្សតិ, គណ្ហថា’’តិ វុត្តេ បន សម្បដិច្ឆិតុំ វដ្ដតិ. ឯវំ វិហារេន វិហារោ បរិវត្តេតព្ពោ. ឯតេនេវ នយេន វិហារវត្ថុបិ អារាមោបិ អារាមវត្ថុបិ វិហារេន បរិវត្តេតព្ពំ. វិហារវត្ថុនា ច មហគ្ឃេន វា អប្បគ្ឃេន វា វិហារវិហារវត្ថុអារាមអារាមវត្ថូនិ. ឯវំ តាវ ថាវរេន ថាវរបរិវត្តនំ វេទិតព្ពំ.

គរុភណ្ឌេន គរុភណ្ឌបរិវត្តនេ បន មញ្ចបីឋំ មហន្តំ វា ហោតុ ខុទ្ទកំ វា, អន្តមសោ ចតុរង្គុលបាទកំ ¶ គាមទារកេហិ បំស្វាគារកេសុ កីឡន្តេហិ កតម្បិ សង្ឃស្ស ទិន្នកាលតោ បដ្ឋាយ គរុភណ្ឌំ ហោតិ. សចេបិ រាជរាជមហាមត្តាទយោ ឯកប្បហារេនេវ មញ្ចសតំ វា មញ្ចសហស្សំ វា ¶ ទេន្តិ, សព្ពេ កប្បិយមញ្ចា សម្បដិច្ឆិតព្ពា, សម្បដិច្ឆិត្វា វុឌ្ឍបដិបាដិយា ‘‘សង្ឃិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជថា’’តិ ទាតព្ពា, បុគ្គលិកវសេន ន ទាតព្ពា. អតិរេកមញ្ចេ ភណ្ឌាគារាទីសុ បញ្ញបេត្វា បត្តចីវរំ និក្ខិបិតុម្បិ វដ្ដតិ.

ពហិសីមាយ ‘‘សង្ឃស្ស ទេមា’’តិ ទិន្នមញ្ចោ សង្ឃត្ថេរស្ស វសនដ្ឋានេ ទាតព្ពោ. តត្ថ ចេ ពហូ មញ្ចា ហោន្តិ, មញ្ចេន កម្មំ នត្ថិ, យស្ស វសនដ្ឋានេ កម្មំ អត្ថិ, តត្ថ ‘‘សង្ឃិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជថា’’តិ ទាតព្ពោ. មហគ្ឃេន សតគ្ឃនកេន, សហស្សគ្ឃនកេន វា មញ្ចេន អញ្ញំ មញ្ចសតំ លភតិ, បរិវត្តេត្វា គហេតព្ពំ. ន កេវលំ មញ្ចេន មញ្ចោយេវ, អារាមអារាមវត្ថុវិហារវិហារវត្ថុបីឋភិសិពិម្ពោហនានិបិ បរិវត្តេតុំ វដ្ដន្តិ. ឯស នយោ បីឋភិសិពិម្ពោហនេសុបិ ឯតេសុ ហិ កប្បិយាកប្បិយំ វុត្តនយមេវ. តត្ថ អកប្បិយំ ន បរិភុញ្ជិតព្ពំ, កប្បិយំ សង្ឃិកបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតព្ពំ. អកប្បិយំ វា មហគ្ឃំ កប្បិយំ វា បរិវត្តេត្វា វុត្តវត្ថូនិ គហេតព្ពានិ, អគរុភណ្ឌុបគំ បន ភិសិពិម្ពោហនំ នាម នត្ថីតិ.

២៨៩៨. ភិក្ខុ អធោតេន បាទេន, អល្លបាទេន វា សេនាសនំ នក្កមេតិ សម្ពន្ធោ. សយន្តិ ឯត្ថ, អាសន្តិ ចាតិ សយនាសនំ, បរិកម្មកតភូមត្ថរណាទិ. អល្លបាទេន វាតិ យេន អក្កន្តដ្ឋានេ ឧទកំ បញ្ញាយតិ, ឯវរូបេន តិន្តបាទេន. យថាហ – ‘‘អល្លេហិ បាទេហីតិ យេហិ អក្កន្តដ្ឋានេ ឧទកំ បញ្ញាយតិ, ឯវរូបេហិ បាទេហិ បរិភណ្ឌកតភូមិ វា សេនាសនំ វា ន អក្កមិតព្ពំ. សចេ បន ឧទកសិនេហមត្តមេវ បញ្ញាយតិ, ន ឧទកំ, វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៤). សឧបាហនោតិ ឯត្ថ ‘‘ធោតបាទក’’ន្តិ វត្តព្ពំ. បាទេ បដិមុក្កាហិ ឧបាហនាហិ សឧបាហនោ ភិក្ខុ ធោតបាទកំ ធោតបាទេហិ អក្កមិតព្ពដ្ឋានំ តថេវ ន អក្កមេតិ យោជនា.

២៨៩៩. បរិកម្មកតាយាតិ ¶ សុធាទិបរិកម្មកតាយ. និដ្ឋុភន្តស្សាតិ ខេឡំ បាតេន្តស្ស. បរិកម្មកតំ ភិត្តិន្តិ សេតភិត្តិំ វា ចិត្តកម្មកតំ វា ភិត្តិំ. ន កេវលញ្ច ភិត្តិមេវ, ទ្វារម្បិ វាតបានម្បិ អបស្សេនផលកម្បិ បាសាណត្ថម្ភម្បិ រុក្ខត្ថម្ភម្បិ ចីវរេន វា កេនចិ វា អប្បដិច្ឆាទេត្វា អបស្សយិតុំ ន លភតិយេវ. ‘‘ទ្វារវាតបានាទយោ បន អបរិកម្មកតាបិ អបដិច្ឆាទេត្វា ន អបស្សយិតព្ពា’’តិ គណ្ឋិបទេ វុត្តំ.

២៩០១. និទ្ទាយតោ ¶ តស្ស កោចិ សរីរាវយវោ បច្ចត្ថរណេ សង្កុដិតេ សហសា យទិ មញ្ចំ ផុសតិ, ទុក្កដន្តិ យោជនា.

២៩០២. លោមេសុ មញ្ចំ ផុសន្តេសុ. ហត្ថបាទានំ តលេន អក្កមិតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា. មញ្ចបីឋំ នីហរន្តស្ស កាយេ បដិហញ្ញតិ, អនាបត្តិ.

‘‘ទាយកេហិ ‘កាយេន ផុសិត្វា យថាសុខំ បរិភុញ្ជថា’តិ ទិន្នសេនាសនំ, មញ្ចបីឋាទិញ្ច ទាយកេន វុត្តនិយាមេន បរិភុញ្ជន្តស្ស ទោសោ នត្ថី’’តិ មាតិកដ្ឋកថាយ សីហឡគណ្ឋិបទេ វុត្តត្តា តថា បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិ. ‘‘ឥមំ មញ្ចបីឋាទិំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វុត្តេ គរុភណ្ឌំ ហោតិ, ន ភាជេតព្ពំ សង្ឃស្ស បរាមដ្ឋត្តា. ‘‘ឥមំ មញ្ចបីឋាទិំ ភទន្តានំ វស្សគ្គេន គណ្ហិតុំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ សតិបិ គរុភណ្ឌភាវេ កប្បិយវត្ថុំ ភាជេត្វា គណ្ហិតុំ វដ្ដតិ, អកប្បិយភណ្ឌមេវ ភាជេត្វា គហេតុំ ន លព្ភតិ. ‘‘ឥមំ មញ្ចបីឋំ វស្សគ្គេន គហេតុំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វុត្តេ វស្សគ្គេន ភាជេត្វា គហេតព្ពំ វស្សគ្គេន ភាជនំ បឋមំ វត្វា បច្ឆា សង្ឃស្ស បរាមដ្ឋត្តា. ‘‘សង្ឃស្ស ឥមំ មញ្ចបីឋំ វស្សគ្គេន គណ្ហិតុំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ បន គរុភណ្ឌំ ហោតិ បឋមំ សង្ឃស្ស បរាមដ្ឋត្តាតិ ¶ អយម្បិ វិសេសោ មាតិកដ្ឋកថា គណ្ឋិបទេយេវ វុត្តោ.

២៩០៣-៤. ឧទ្ទេសភត្តវិនិច្ឆយេកទេសំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សហស្សគ្ឃនកោ’’តិអាទិ. សហស្សគ្ឃនកោ សចីវរោ បិណ្ឌបាតោ អវស្សិកំ ភិក្ខុំ បត្តោ, តស្មិំ វិហារេ ច ‘‘ឯវរូបោ បិណ្ឌបាតោ អវស្សិកំ ភិក្ខុំ បត្តោ’’តិ លិខិត្វា ឋបិតោបិ ច ហោតិ, តតោ សដ្ឋិវស្សានមច្ចយេ តាទិសោ សហស្សគ្ឃនកោ សចីវរោ កោចិ បិណ្ឌបាតោ សចេ ឧប្បន្នោ ហោតិ, តំ បិណ្ឌបាតំ ពុធោ វិនិច្ឆយកុសលោ ភិក្ខុ អវស្សិកដ្ឋិតិកាយ អទត្វា សដ្ឋិវស្សិកដ្ឋិតិកាយ ទទេយ្យាតិ យោជនា.

២៩០៥. ឧទ្ទេសភត្តំ ភុញ្ជិត្វាតិ ឧបសម្បន្នកាលេ អត្តនោ វស្សគ្គេន បត្តំ ឧទ្ទេសភត្តំ បរិភុញ្ជិត្វា. ជាតោ ចេ សាមណេរកោតិ សិក្ខាបច្ចក្ខានាទិវសេន សចេ សាមណេរោ ជាតោ. តន្តិ ឧបសម្បន្នកាលេ គហិតំ តទេវ ឧទ្ទេសភត្តំ. សាមណេរស្ស បាឡិយាតិ សាមណេរបដិបាដិយា អត្តនោ បត្តំ បច្ឆា គហេតុំ លភតិ.

២៩០៦. យោ ¶ សាមណេរោ សម្បុណ្ណវីសតិវស្សោ ‘‘ស្វេ ឧទ្ទេសំ លភិស្សតី’’តិ វត្តព្ពោ, អជ្ជ សោ ឧបសម្បន្នោ ហោតិ, ឋិតិកា អតីតា សិយាតិ យោជនា, ស្វេ បាបេតព្ពា សាមណេរដ្ឋិតិកា អជ្ជ ឧបសម្បន្នត្តា អតិក្កន្តា ហោតីតិ អត្ថោ, តំ ភត្តំ ន លភតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

២៩០៧. ឧទ្ទេសភត្តានន្តរំ សលាកភត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ. សចេ សលាកា លទ្ធា, តំទិនេ ភត្តំ ន លទ្ធំ, បុនទិនេ តស្ស ភត្តំ គហេតព្ពំ, ន សំសយោ ‘‘គហេតព្ពំ ¶ នុ ខោ, ន គហេតព្ព’’ន្តិ ឯវំ សំសយោ ន កាតព្ពោតិ យោជនា.

២៩០៨. ឧត្តរិ ឧត្តរំ អតិរេកំ ភង្គំ ព្យញ្ជនំ ឯតស្សាតិ ឧត្តរិភង្គំ, តស្ស, អតិរេកព្យញ្ជនស្សាតិ អត្ថោ. ឯកចរស្សាតិ ឯកចារិកស្ស. សលាកាយេវ សលាកិកា.

២៩០៩. ឧត្តរិភង្គមេវ ឧត្តរិភង្គកំ.

២៩១០. យេន យេន ហីតិ គាហិតសលាកេន យេន យេន ភិក្ខុនា. យំ យន្តិ ភត្តព្យញ្ជនេសុ យំ យំ ភត្តំ វា យំ យំ ព្យញ្ជនំ វា.

២៩១១. សង្ឃុទ្ទេសាទិកន្តិ សង្ឃភត្តឧទ្ទេសភត្តាទិកំ. អាទិ-សទ្ទេន និមន្តនំ, សលាកំ, បក្ខិកំ, ឧបោសថិកំ, បាដិបទិកន្តិ បញ្ច ភត្តានិ គហិតានិ.

តត្ថ សព្ពសង្ឃស្ស ទិន្នំ សង្ឃភត្តំ នាម. ‘‘សង្ឃតោ ឯត្តកេ ភិក្ខូ ឧទ្ទិសិត្វា ទេថា’’តិអាទិនា វត្វា ទិន្នំ ឧទ្ទេសភត្តំ. ‘‘សង្ឃតោ ឯត្តកានំ ភិក្ខូនំ ភត្តំ គណ្ហថា’’តិអាទិនា វត្វា ទិន្នំ និមន្តនំ នាម. អត្តនោ អត្តនោ នាមេន សលាកគាហកានំ ភិក្ខូនំ ទិន្នំ សលាកភត្តំ នាម. ចាតុទ្ទសិយំ ទិន្នំ បក្ខិកំ. ឧបោសថេ ទិន្នំ ឧបោសថិកំ. បាដិបទេ ទិន្នំ បាដិបទិកំ. តំតំនាមេន ទិន្នមេវ តថា តថា វោហរីយតិ. ឯតេសំ បន វិត្ថារកថា ‘‘អភិលក្ខិតេសូ’’តិអាទិនា (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៥ បក្ខិកភត្តាទិកថា) អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន វេទិតព្ពា. អាគន្តុកាទីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន គមិកភត្តំ, គិលានភត្តំ, គិលានុបដ្ឋាកភត្តន្តិ ¶ តីណិ គហិតានិ. អាគន្តុកានំ ទិន្នំ ភត្តំ អាគន្តុកភត្តំ. ឯសេវ នយោ សេសេសុ.

២៩១២. វិហារន្តិ ¶ វិហារភត្តំ ឧត្តរបទលោបេន, វិហារេ តត្រុប្បាទភត្តស្សេតំ អធិវចនំ. វារភត្តន្តិ ទុព្ភិក្ខសមយេ ‘‘វារេន ភិក្ខូ ជគ្គិស្សាមា’’តិ ធុរគេហតោ បដ្ឋាយ ទិន្នំ. និច្ចន្តិ និច្ចភត្តំ ឧត្តរបទលោបេន, តញ្ច តថា វត្វាវ ទិន្នំ. កុដិភត្តំ នាម សង្ឃស្ស អាវាសំ កត្វា ‘‘អម្ហាកំ សេនាសនវាសិនោ អម្ហាកំ ភត្តំ គណ្ហន្តូ’’តិ ទិន្នំ. បន្នរសវិធំ សព្ពមេវ ភត្តំ ឥធ ឥមស្មិំ សេនាសនក្ខន្ធកេ ឧទ្ទិដ្ឋំ កថិតំ. ឯតេសំ វិត្ថារវិនិច្ឆយោ អត្ថិកេហិ សមន្តបាសាទិកាយ គហេតព្ពោ.

២៩១៣. បច្ចយភាជនេ មិច្ឆាបដិបត្តិយា មហាទីនវត្តា អប្បមត្តេនេវ បដិបជ្ជិតព្ពន្តិ បច្ចយភាជនកំ អនុសាសន្តោ អាហ ‘‘បាឡិ’’ន្តិអាទិ.

សេនាសនក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា.

វត្តក្ខន្ធកកថាវណ្ណនា

២៩១៤-៥. អាគន្តុកោ ច អាវាសិកោ ច បិណ្ឌចារិកោ ច សេនាសនញ្ច អារញ្ញកោ ច អនុមោទនា ចាតិ វិគ្គហោ, តាសុ វត្តានិ, ឥតរីតរយោគទ្វន្ទសមាសស្ស ឧត្តរបទលិង្គត្តា ឥត្ថិ លិង្គនិទ្ទេសោ. ភត្តេ ភត្តគ្គេ, ឧត្តរបទលោបោ. ‘‘ភត្តេ’’តិអាទីហិ បទេហិ ‘‘វត្តានី’’តិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ.

អាចរិយោ ច ឧបជ្ឈាយកោ ច សិស្សោ ច សទ្ធិវិហារិកោ ច, តេសំ វត្តានីតិ វិគ្គហោ. សព្ពសោតិ សព្ពាវយវភេទេហិ. ចតុទ្ទសេវាតិ អវយវភេទេហិ ពហុវិធានិបិ វត្តានិ វិសយភេទេន ចុទ្ទស ឯវ វុត្តានិ. វិសុទ្ធចិត្តេនាតិ សវាសនសកលសំកិលេសប្បហានតោ អច្ចន្តបរិសុទ្ធចិត្តសន្តានេន ¶ . វិនាយកេនាតិ សត្តេ វិនេតីតិ វិនាយកោ, អនុត្តរបុរិសទម្មសារថិភាវេន ទម្មទេវព្រហ្មនាគាទិកេ សត្តេ នានាវិធេន វិនយនុបាយេន ទមេតីតិ អត្ថោ. អថ វា វិគតោ នាយកោ អស្សាតិ វិនាយកោ, តេន.

២៩១៦. អារាមន្តិ ¶ ឯត្ថ តំសមីបេ តព្ពោហារោ. យថាហ ‘‘ឥទានិ ‘អារាមំ បវិសិស្សាមី’តិ ឥមិនា ឧបចារសីមសមីបំ ទស្សេតិ, តស្មា ឧបចារសីមំ បត្វា ឧបាហនាឱមុញ្ចនាទិ សព្ពំ កាតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៥៧). ‘‘បន អបនេតព្ព’’ន្តិ បទច្ឆេទោ. មុញ្ចិតព្ពាតិ ឧបាហនា បាទតោ អបនេតព្ពា.

២៩១៧. ឱគុណ្ឋនន្តិ សសីសបារុបនំ. សីសេ ចីវរមេវ វា ន កាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. តេនាតិ អាគន្តុកេន. បានីយវារិនាតិ បាតព្ពជលេន.

២៩១៨. បុច្ឆិត្វាតិ វស្សគណនំ បុច្ឆិត្វា. វិហារេ វុឌ្ឍភិក្ខុនោ អាគន្តុកេន ភិក្ខុនា វន្ទិតព្ពាវ. កាលេតិ កាលស្សេវ. តេន អាគន្តុកេន ភិក្ខុនា សេនាសនំ ‘‘មយ្ហំ កតរំ សេនាសនំ បាបុណាតី’’តិ បុច្ឆិតព្ពញ្ចាតិ យោជនា.

២៩១៩. ‘‘បុច្ឆិតព្ព’’ន្តិ ឥទំ ‘‘វច្ចដ្ឋាន’’ន្តិអាទិកេហិ សព្ពេហិ ឧបយោគន្តបទេហិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. បានីយមេវ ចាតិ ‘‘កិំ ឥមិស្សា បោក្ខរណិយា បានីយមេវ បិវន្តិ, ឧទាហុ នហានាទិបរិភោគម្បិ ករោន្តី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៥៧) អដ្ឋកថាគតនយេន បានីយញ្ច. តថា បរិភោជនីយញ្ច. សង្ឃកតិកន្តិ ‘‘កេសុចិ ឋានេសុ វាឡមិគា វា អមនុស្សា វា ហោន្តិ, តស្មា កំ កាលំ បវិសិតព្ពំ, កំ កាលំ និក្ខមិតព្ព’’ន្តិ អដ្ឋកថាគតនយេន សង្ឃស្ស កតិកសណ្ឋានញ្ច. គោចរាទិកន្តិ ¶ ឯត្ថ ច ‘‘គោចរោ បុច្ឆិតព្ពោតិ ‘គោចរគាមោ អាសន្នេ, ឧទាហុ ទូរេ, កាលស្សេវ ច បិណ្ឌាយ ចរិតព្ពំ, ឧទាហុ នោ’តិ ឯវំ ភិក្ខាចារោ បុច្ឆិតព្ពោ’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៥៧) វុត្តនយេន គោចរញ្ច. អាទិ-សទ្ទេន អគោចរំ គហិតំ. ‘‘អគោចរោ នាម មិច្ឆាទិដ្ឋិកានំ វា គាមោ បរិច្ឆិន្នភិក្ខោ វា គាមោ, យត្ថ ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា ភិក្ខា ទិយ្យតិ, សោបិ បុច្ឆិតព្ពោ’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៥៧) វុត្តនយេន អគោចរញ្ច.

២៩២០. ឯវំ អាគន្តុកវត្តំ ទស្សេត្វា ឥទានិ អាវាសិកវត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វុឌ្ឍ’’ន្តិអាទិ. បច្ចុគ្គន្ត្វា បត្តញ្ច ចីវរញ្ច បដិគ្គហេតព្ពន្តិ យោជនា. ច-សទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ.

២៩២១. តស្សាតិ ¶ អាគន្តុកស្ស. បាទោទកញ្ចាតិ ច-សទ្ទេន ធោតាធោតបាទា យត្ថ ឋបីយន្តិ, តំ បាទបីឋំ, បាទកថលិកញ្ច ឧបនិក្ខិបិតព្ពន្តិ ឯតំ គហិតំ. បុច្ឆិតព្ពញ្ច វារិនាតិ ‘‘បានីយេន បុច្ឆន្តេន សចេ សកិំ អានីតំ បានីយំ សព្ពំ បិវតិ, ‘បុន អានេមី’តិ បុច្ឆិតព្ពោយេវា’’តិ វុត្តនយេន បានីយេន បុច្ឆិតព្ពោ. ឥធ ច-សទ្ទេន –

‘‘អបិច ពីជនេនបិ ពីជិតព្ពោ, ពីជន្តេន សកិំ បាទបិដ្ឋិយំ ពីជិត្វា សកិំ មជ្ឈេ, សកិំ សីសេ ពីជិតព្ពំ, ‘អលំ ហោតូ’តិ វុត្តេន តតោ មន្ទតរំ ពីជិតព្ពំ. បុន ‘អល’ន្តិ វុត្តេន តតោ មន្ទតរំ ពីជិតព្ពំ. តតិយវារំ វុត្តេន ពីជនី ឋបេតព្ពា. បាទាបិស្ស ធោវិតព្ពា, ធោវិត្វា សចេ អត្តនោ តេលំ អត្ថិ, តេន មក្ខេតព្ពា. នោ ចេ អត្ថិ, តស្ស សន្តកេន មក្ខេតព្ពា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៥៩) –

វុត្តវត្តានិ សង្គណ្ហាតិ.

២៩២២-៣. វន្ទេយ្យោតិ ¶ វុឌ្ឍាគន្តុកោ វន្ទិតព្ពោ. បញ្ញបេតព្ពន្តិ ‘‘កត្ថ មយ្ហំ សេនាសនំ បាបុណាតី’’តិ បុច្ឆិតេន សេនាសនំ បញ្ញបេតព្ពំ, ‘‘ឯតំ សេនាសនំ តុម្ហាកំ បាបុណាតី’’តិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ‘‘វត្តព្ពោ’’តិ ឥទំ ‘‘អជ្ឈាវុត្ថមវុត្ថ’’ន្តិអាទីហិ បទេហិ តំតំលិង្គវចនានុរូបេន បរិវត្តេត្វា បច្ចេកំ យោជេតព្ពំ. អជ្ឈាវុត្ថន្តិ បញ្ញត្តសេនាសនស្ស ភិក្ខូហិ បឋមំ វុត្ថភាវំ. អវុត្ថំ វាតិ ចីវរកាលំ តស្មិំ ភិក្ខូហិ អនជ្ឈាវុត្ថភាវំ វា. គោចរាគោចរំ វុត្តមេវ.

សេក្ខកុលានិ ចាតិ លទ្ធសេក្ខសម្មុតិកានិ កុលានិ ច វត្តព្ពានិ. ‘‘បវេសេ និក្ខមេ កាលោ’’តិ ឥទំ ‘‘សង្ឃកតិក’’ន្តិ ឯត្ថ វុត្តត្ថមេវ. បានីយាទិកន្តិ អាទិ-សទ្ទេន បរិភោជនីយកត្តរយដ្ឋីនំ អាចិក្ខនំ សង្គណ្ហាតិ.

២៩២៤. យថានិសិន្នេនេវាតិ អត្តនា និសិន្នដ្ឋានេយេវ និសិន្នេន. អស្សាតិ នវកស្ស.

២៩២៥. ‘‘អត្រ បត្តំ ឋបេហិ, ឥទមាសនំ និសីទាហី’’តិ ឥច្ចេវំ ឥមិនា បការេន សព្ពំ វត្តព្ពន្តិ យោជនា. ទេយ្យំ សេនាសនម្បិ ចាតិ សេនាសនញ្ច ទាតព្ពំ. ច-សទ្ទេន ‘‘អវុត្ថំ វា អជ្ឈាវុត្ថំ ¶ វា អាចិក្ខិតព្ព’’ន្តិអាទិនា វុត្តំ សម្បិណ្ឌេតិ. មហាអាវាសេបិ អត្តនោ សន្តិកំ សម្បត្តស្ស អាគន្តុកស្ស វត្តំ អកាតុំ ន លព្ភតិ.

២៩២៦. ‘‘មាតិកាយ និទ្ទិដ្ឋក្កមេនេវ វត្តានិ កាតព្ពានិ, ឧទាហុ យថានុប្បត្តិវសេនា’’តិ កោចិ មញ្ញេយ្យាតិ មាតិកាក្កមេនេវ កាតព្ពន្តិ និយមោ នត្ថិ, យថានុប្បត្តវសេនេវ កាតព្ពន្តិ វិញ្ញាបេតុំ មាតិកាក្កមមនាទិយិត្វា គមិកវត្តំ អារទ្ធំ. អថ វា វត្តិច្ឆានុបុព្ពកត្តា សទ្ទបយោគស្ស ¶ មាតិកាក្កមមនាទិយិត្វា យថិច្ឆំ និទ្ទេសោ កតោតិ វេទិតព្ពោតិ. ទារុមត្តិកភណ្ឌានីតិ មញ្ចបីឋាទីនិ ចេវ រជនភាជនានិ ច. បដិសាមេត្វាតិ គុត្តដ្ឋានេ ឋបេត្វា. អាវសថម្បិ ថកេត្វាតិ អាវសថេ ទ្វារកវាដាទីនិ ច ថកេត្វា.

២៩២៧. អាបុច្ឆិត្វាបីតិ ភិក្ខុស្ស វា សាមណេរស្ស វា អារាមិកស្ស វា ‘‘ឥមំ បដិជគ្គាហី’’តិ និយ្យាទេត្វា វា. បុច្ឆិតព្ពេ អសន្តេបីតិ ឯត្ថ បិ-សទ្ទោ បន-សទ្ទត្ថោ. គោបេត្វា វាបិ សាធុកន្តិ ‘‘ចតូសុ បាសាណេសុ មញ្ចំ បញ្ញបេត្វា មញ្ចេ មញ្ចំ អារោបេត្វា’’តិអាទិនា (ចូឡវ. ៣៦០) វុត្តនយេន សម្មា បដិសាមេត្វា គន្តព្ពន្តិ យោជនា.

២៩២៨. បិណ្ឌចារិកវត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘សហសា’’តិអាទិ. បិណ្ឌចារិកោ ភិក្ខុ អន្តរឃរំ បវិសន្តោ សហសា ន បវិសេ សីឃំ ន បវិសេយ្យ, និក្ខមន្តោ សហសា ន និក្ខមេ សីឃំ ន និក្ខមេយ្យ, ភិក្ខុសារុប្បេន បវិសេយ្យ, និក្ខមេយ្យ ច. បិណ្ឌចារិនា ភិក្ខុនា គេហទ្វារំ សម្បត្តេន អតិទូរេ ន ឋាតព្ពំ និព្ពកោសតោ អតិទូរដ្ឋានេ ន ឋាតព្ពំ. អច្ចាសន្នេ ន ឋាតព្ពំ និព្ពកោសតោ អាសន្នតរេ ឋានេ ន ឋាតព្ពំ.

២៩២៩. ឧច្ចារេត្វាតិ ឧបនាមេត្វា. ភាជនន្តិ បត្តំ. ទក្ខិណេន បណាមេត្វាតិ ទក្ខិណេន ហត្ថេន ឧបនាមេត្វា. ភិក្ខំ គណ្ហេយ្យាតិ ឯត្ថ ‘‘ឧភោហិ ហត្ថេហិ បដិគ្គហេត្វា’’តិ សេសោ. យថាហ – ‘‘ឧភោហិ ហត្ថេហិ បត្តំ បដិគ្គហេត្វា ភិក្ខា គហេតព្ពា’’តិ (ចូឡវ. ៣៦៦).

២៩៣០. សូបំ ទាតុកាមា វា អទាតុកាមា វា ឥតិ មុហុត្តកំ សល្លក្ខេយ្យ តិដ្ឋេយ្យ. អន្តរាតិ ¶ ភិក្ខាទានសមយេ. ន ¶ ភិក្ខាទាយិកាតិ ឥត្ថី វា ហោតុ បុរិសោ វា, ភិក្ខាទានសមយេ មុខំ ន ឱលោកេតព្ពន្តិ.

២៩៣១. បិណ្ឌចារិកវត្តំ ទស្សេត្វា អារញ្ញិកវត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បានីយាទី’’តិអាទិ. បានីយាទីតិ អាទិ-សទ្ទេន បរិភោជនីយអគ្គិអរណិសហិតកត្តរយដ្ឋីនំ គហណំ. តត្រាយំ វិនិច្ឆយោ – បានីយំ ឧបដ្ឋាបេតព្ពន្តិ សចេ ភាជនានិ នប្បហោន្តិ, បានីយមេវ បរិភោជនីយម្បិ កត្វា ឧបដ្ឋាបេតព្ពំ. ភាជនំ អលភន្តេន វេឡុនាឡិកាយបិ ឧបដ្ឋាបេតព្ពំ. តម្បិ អលភន្តស្ស យថា សមីបេ ខុទ្ទកអាវាដោ ហោតិ, ឯវំ កាតព្ពំ. អរណិសហិតេ អសតិ អគ្គិំ អកាតុម្បិ ច វដ្ដតិ. យថា ច អារញ្ញិកស្ស, ឯវំ កន្តារបដិបន្នស្សាបិ អរណិសហិតំ ឥច្ឆិតព្ពំ. គណវាសិនោ បន តេន វិនាបិ វដ្ដតីតិ.

នក្ខត្តន្តិ អស្សយុជាទិសត្តវីសតិវិធំ នក្ខត្តំ ជានិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. កថំ ជានិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘តេន យោគោ ចា’’តិ, តេន នក្ខត្តេន ចន្ទស្ស យោគោ ញាតព្ពោតិ អត្ថោ. ជានិតព្ពា ទិសាបិ ចាតិ អរញ្ញេ វិហរន្តេន អដ្ឋបិ ទិសា អសម្មោហតោ ជានិតព្ពា.

២៩៣២. អញ្ញវត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘វច្ចបស្សាវតិត្ថានី’’តិអាទិ. បដិបាដិយា ភវន្តីតិ គតានុក្កមេន សេវិតព្ពា ភវន្តិ. យថាហ – ‘‘វច្ចកុដិយំ, បស្សាវដ្ឋានេ, ន្ហានតិត្ថេតិ តីសុបិ អាគតបដិបាដិយេវ បមាណ’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៧៣). យថាវុឌ្ឍំ ករោន្តស្សាតិ គតបដិបាដិំ វិនា វុឌ្ឍបដិបាដិយា ករោន្តស្ស.

២៩៣៣. វច្ចកុដិំ ¶ បវិសន្តោ សហសា ន បវិសេយ្យ. ឧព្ភជិត្វាតិ ចីវរំ ឧក្ខិបិត្វា.

២៩៣៤. និត្ថុនន្តេន ភិក្ខុនា វច្ចំ ន កាតព្ពន្តិ យោជនា. ‘‘វច្ចស្ស ទុន្និគ្គមនេន ឧបហតោ ហុត្វា និត្ថុនតិ ចេ, ន ទោសោ’’តិ សិក្ខាភាជនវិនិច្ឆយេ វុត្តំ. ទណ្ឌកដ្ឋំ ខាទតោ វច្ចំ ករោតោ ភិក្ខុនោ ទុក្កដំ ហោតីតិ យោជនា.

២៩៣៦. ខរេនាតិ ផរុសេន វា ផាលិតកដ្ឋេន វា គណ្ឋិកេន វា កណ្ដកេន វា សុសិរេន ¶ វា បូតិនា វា ទណ្ឌេន ន អវលេខេយ្យ ន បុញ្ឆេយ្យ. ន កដ្ឋំ វច្ចកូបកេ ឆឌ្ឌេយ្យាតិ តំ កដ្ឋំ វច្ចកូបេ ន ឆឌ្ឌេយ្យ. បស្សាវទោណិយា ខេឡំ ន បាតេយ្យាតិ យោជនា.

២៩៣៧. បាទុកាសូតិ វច្ចបស្សាវបាទុកាសុ. និក្ខមនេ និក្ខមនកាលេ. តត្ថេវាតិ វច្ចបស្សាវបាទុកាស្វេវ. បដិច្ឆាទេយ្យាតិ ឧក្ខិត្តំ ចីវរំ ឱតារេត្វា សរីរំ បដិច្ឆាទេយ្យ.

២៩៣៨. យោ វច្ចំ កត្វា សលិលេ សតិ សចេ នាចមេយ្យ ឧទកកិច្ចំ ន ករេយ្យ, តស្ស ទុក្កដំ ឧទ្ទិដ្ឋន្តិ យោជនា. មោហនាសិនាតិ សវាសនស្ស មោហស្ស, តេន សហជេកដ្ឋបហានេកដ្ឋានំ សកលសំកិលេសានញ្ច បហាយិនា អាសវក្ខយញាណេន សមុច្ឆិន្ទតា មុនិនា សព្ពញ្ញុនា សម្មាសម្ពុទ្ធេន. ‘‘សលិលេ សតី’’តិ ឥមិនា អសតិ និទ្ទោសតំ ទីបេតិ. យថាហ –

‘‘សតិ ឧទកេតិ ឯត្ថ សចេ ឧទកំ អត្ថិ, បដិច្ឆន្នដ្ឋានំ បន នត្ថិ, ភាជនេន នីហរិត្វា អាចមិតព្ពំ. ភាជនេ អសតិ បត្តេន នីហរិតព្ពំ. បត្តេបិ អសតិ អសន្តំ នាម ហោតិ. ‘ឥទំ អតិវិវដំ, បុរតោ អញ្ញំ ¶ ឧទកំ ភវិស្សតី’តិ គតស្ស ឧទកំ អលភន្តស្សេវ ភិក្ខាចារវេលា ហោតិ, កដ្ឋេន វា កេនចិ វា បុញ្ឆិត្វា គន្តព្ពំ, ភុញ្ជិតុម្បិ អនុមោទនម្បិ កាតុំ វដ្ដតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៧៣).

២៩៣៩. សសទ្ទន្តិ ឧទកសទ្ទំ កត្វា. ‘‘បាសាណាទិដ្ឋានេ បហរិត្វា ឧទកំ សទ្ទាយតិ ចេ, ន ទោសោ’’តិ សិក្ខាភាជនវិនិច្ឆយេ វុត្តំ. ចបុ ចបូតិ ចាតិ តាទិសំ អនុករណំ កត្វា នាចមេតព្ពន្តិ យោជនា. អាចមិត្វាតិ ឧទកកិច្ចំ កត្វា. សរាវេ អាចមនភាជនេ ឧទកំ ន សេសេតព្ពន្តិ យោជនា, ឥទំ បន សព្ពសាធារណដ្ឋានំ សន្ធាយ វុត្តំ. យថាហ អដ្ឋកថាយំ –

‘‘អាចមនសរាវកេតិ សព្ពសាធារណដ្ឋានំ សន្ធាយេតំ វុត្តំ. តត្រ ហិ អញ្ញេ អញ្ញេ អាគច្ឆន្តិ, តស្មា ឧទកំ ន សេសេតព្ពំ. យំ បន សង្ឃិកេបិ វិហារេ ឯកទេសេ និពទ្ធគមនត្ថាយ កតំ ឋានំ ហោតិ បុគ្គលិកដ្ឋានំ វា, តស្មិំ វដ្ដតិ. វិរេចនំ បិវិត្វា បុនប្បុនំ បវិសន្តស្សាបិ វដ្ដតិយេវា’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៧៤).

២៩៤០. ឩហតម្បីតិ អញ្ញេន វា អត្តនា វា អសញ្ចិច្ច ឩហតំ មលេន ទូសិតដ្ឋានំ. អធោវិត្វាតិ ¶ ជលេ សតិ អសោធេត្វា ជលេ អសតិ កដ្ឋេន វា កេនចិ វា បុញ្ឆិត្វា គន្តព្ពំ. យថាហ – ‘‘ឧទកំ អត្ថិ ភាជនំ នត្ថិ, អសន្តំ នាម ហោតិ, ភាជនំ អត្ថិ ឧទកំ នត្ថិ, ឯតម្បិ អសន្តំ, ឧភយេ បន អសតិ អសន្តមេវ, កដ្ឋេន វា កេនចិ វា បុញ្ឆិត្វា គន្តព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៧៤). ឧក្លាបាបិ សចេ ហោន្តីតិ វច្ចបស្សាវដ្ឋានានិ សចេ កចវរាកិណ្ណានិ ហោន្តិ. ‘‘អសេសតោ សោធេតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា តតោ កស្សចិ កចវរស្ស ¶ អបនយនំ សោធនំ នាម ន ហោតិ, និស្សេសកចវរាបនយនមេវ សោធនន្តិ ទីបេតិ.

២៩៤១. បិឋរោតិ អវលេខនកដ្ឋនិក្ខេបនភាជនំ. កុម្ភី ចេ រិត្តាតិ អាចមនកុម្ភី សចេ តុច្ឆា.

២៩៤២. ឯវំ វច្ចកុដិវត្តំ ទស្សេត្វា សេនាសនវត្តំ ទស្សេតុមាហ ‘‘អនជ្ឈិដ្ឋោ’’តិអាទិ. អនជ្ឈិដ្ឋោតិ អននុញ្ញាតោ.

២៩៤៣. វុឌ្ឍំ អាបុច្ឆិត្វា កថេន្តស្សាតិ យោជនា. វុឌ្ឍតរាគមេតិ យំ អាបុច្ឆិត្វា កថេតុមារទ្ធោ, តតោបិ វុឌ្ឍតរស្ស ភិក្ខុនោ អាគមេ សតិ.

២៩៤៤. ឯកវិហារស្មិន្តិ ឯកស្មិំ គេហេ. ‘‘អនាបុច្ឆា’’តិ ឥទំ វក្ខមានេហិ យថារហំ យោជេតព្ពំ.

២៩៤៥. បឋមំ យត្ថ កត្ថចិ វុឌ្ឍានំ សន្និធានេ កត្តព្ពវត្តំ និទ្ទិដ្ឋន្តិ ឥទានិ ឯកវិហារេ វសន្តេនាបិ តស្ស កាតព្ពតំ ទស្សេតុំ បុនបិ ‘‘ន ច ធម្មោ កថេតព្ពោ’’តិ អាហ. ធម្មចក្ខុនាតិ ធម្មលោចនេន ធម្មគរុកេន, ឥមិនា អតាទិសស្ស កតោ វារោ និរត្ថកោតិ ទីបេតិ.

២៩៤៦. កាតព្ពោតិ ជាលេតព្ពោ. សោតិ ទីបោ. ‘‘ទ្វារំ នាម យស្មា មហាវឡញ្ជំ, តស្មា តត្ថ អាបុច្ឆនកិច្ចំ នត្ថី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៦៩) វចនតោ តំ អវត្វា អាបត្តិក្ខេត្តមេវ ទស្សេតុមាហ ‘‘វាតបានកវាដានិ, ថកេយ្យ វិវរេយ្យ នោ’’តិ.

២៩៤៧. វុឌ្ឍតោ ¶ បរិវត្តយេតិ យេន វុឌ្ឍោ, តតោ បរិវត្តយេ, បិដ្ឋិំ អទស្សេត្វា វុឌ្ឍាភិមុខោ តេន បរិវត្តយេតិ អត្ថោ. ចីវរកណ្ណេន វា កាយេន វា តំ វុឌ្ឍំ ន ច ឃដ្ដយេ.