📜

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

វិនយបិដកេ

បាចិត្យាទិយោជនា

បាចិត្តិយយោជនា

មហាការុណិកំ ¶ នាថំ, អភិនត្វា សមាសតោ;

បាចិត្យាទិវណ្ណនាយ, ករិស្សាមត្ថយោជនំ.

៥. បាចិត្តិយកណ្ឌំ

១. មុសាវាទសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

ខុទ្ទកានន្តិ ¶ សុខុមាបត្តិបកាសកត្តា អប្បកានំ, គណនតោ វា បចុរត្តា ពហុកានំ. យេសំ សិក្ខាបទានន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘យេស’’ន្តិ បទំ ‘‘សង្គហោ’’តិ បទេ សាម្យត្ថឆដ្ឋី. សង្គហីយតេ សង្គហោ ¶ . ‘‘នវហិ វគ្គេហី’’តិបទំ ‘‘សង្គហោ, សុប្បតិដ្ឋិតោ’’តិ បទទ្វយេ ករណំ. ទានីតិ កាលវាចកោ សត្តម្យន្តនិបាតោ ឥទានិ-បរិយាយោ, ឥមស្មិំ កាលេតិ អត្ថោ. តេសន្តិ ខុទ្ទកានំ, អយំ វណ្ណនាតិ សម្ពន្ធោ. ភវតីតិ ឯត្ថ តិ-សទ្ទោ ឯកំសត្ថេ អនាគតកាលិកោ ហោតិ ‘‘និរយំ នូន គច្ឆាមិ, ឯត្ថ មេ នត្ថិ សំសយោ’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២២.៣៣១) វិយ. កិញ្ចាបេត្ថ ហិ យថា ឯកំសវាចកោ នូនសទ្ទោ អត្ថិ, ន ឯវំ ‘‘ភវតី’’តិ បទេ, អត្ថតោ បន អយំ វណ្ណនា នូន ភវិស្សតីតិ អត្ថោ គហេតព្ពោ. អថ វា អវស្សម្ភាវិយត្ថេ អនាគតកាលវាចកោ ហោតិ ‘‘ធុវំ ពុទ្ធោ ភវាមហ’’ន្តិអាទីសុ (ពុ. វំ. ២.១០៩-១១៤) វិយ. កាមញ្ហេត្ថ យថា អវស្សម្ភាវិយត្ថវាចកោ ធុវសទ្ទោ អត្ថិ, ន ឯវំ ‘‘ភវតី’’តិ បទេ, អត្ថតោ បន ធុវំ ភវិស្សតិ អយំ វណ្ណនាតិ អត្ថោ គហេតព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ.

១. ‘‘តត្ថា’’តិ ¶ បទំ ‘‘មុសាវាទវគ្គស្សា’’តិ បទេ និទ្ធារណសមុទាយោ, តេសុ នវសុ វគ្គេសូតិ អត្ថោ. បឋមសិក្ខាបទេតិ វា, តេសុ ខុទ្ទកេសុ សិក្ខាបទេសូតិ អត្ថោ. សក្យានំ បុត្តោតិ ភគិនីហិ សំវាសករណតោ លោកមរិយាទំ ឆិន្ទិតុំ, ជាតិសម្ភេទតោ វា រក្ខិតុំ សក្កុណន្តីតិ សក្យា. សាកវនសណ្ឌេ នគរំ មាបេន្តីតិ វា សក្យា, បុព្ពរាជានោ. តេសំ វំសេ ភូតត្តា ឯតរហិបិ រាជានោ សក្យា នាម, តេសំ បុត្តោតិ អត្ថោ. ‘‘ពុទ្ធកាលេ’’តិ បទំ ‘‘បព្ពជិំសូ’’តិ បទេ អាធារោ. សក្យកុលតោ និក្ខមិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘វាទក្ខិត្តោ’’ត្យាទិនា វាទេន ខិត្តោ, វាទម្ហិ វាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. យត្រ យត្រាតិ យស្សំ យស្សំ ទិដ្ឋិយំ បវត្តតីតិ សម្ពន្ធោ. អវជានិត្វាតិ បដិស្សវេន វិយោគំ កត្វា. អវសទ្ទោ ហិ វិយោគត្ថវាចកោ. ‘‘អបជានិត្វា’’តិបិ បាឋោ, បដិញ្ញាតំ អបនីតំ កត្វាតិ អត្ថោ. ទោសន្តិ អយុត្តិទោសំ, សល្លក្ខេន្តោ ហុត្វាតិ សម្ពន្ធោ. កថេន្តោ កថេន្តោតិ អន្តសទ្ទោ មានសទ្ទការិយោ. កថិយមានោ កថិយមានោតិ ហិ អត្ថោ. បដិជានិត្វាតិ បដិញ្ញាតំ កត្វា. អានិសំសន្តិ និទ្ទោសំ គុណំ. បដិបុព្ពោ ចរសទ្ទោ បដិច្ឆាទនត្ថោតិ អាហ ‘‘បដិចរតិ បដិច្ឆាទេតី’’តិ. ‘‘កិំ បន រូបំ និច្ចំ វា អនិច្ចំ វា’’តិ វុត្តេ ‘‘អនិច្ច’’ន្តិ វទតិ. កស្មាតិ វុត្តេ ‘‘ជានិតព្ពតោ’’តិ វទតិ. យទិ ឯវំ និព្ពានម្បិ ជានិតព្ពត្តា អនិច្ចំ នាម សិយាតិ វុត្តេ អត្តនោ ហេតុម្ហិ ទោសំ ទិស្វា អហំ ‘‘ជានិតព្ពតោ’’តិ ហេតុំ ន វទាមិ, ‘‘ជាតិធម្មតោ’’តិ បន វទាមិ. តយា បន ទុស្សុតត្តា ឯវំ វុត្តន្តិ វត្វា អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរតិ. ‘‘កុរុន្ទិយ’’ន្តិ បទំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ បទេ អាធារោ. ឯតស្សាតិ ‘‘រូបំ អនិច្ចំ ជានិតព្ពតោ’’តិ វចនស្ស. តត្រាតិ កុរុន្ទិយំ. តស្សាតិ បដិជាននាវជាននស្ស. ‘‘បដិច្ឆាទនត្ថ’’ន្តិ បទំ ‘‘ភាសតី’’តិបទេ សម្បទានំ. ‘‘មហាអដ្ឋកថាយ’’ន្តិបទំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ បទេ អាធារោ. ‘‘ទិវាដ្ឋានាទីសូ’’តិ បទំ ឧបនេតព្ពំ. ឥទំ ‘‘អសុកស្មិំ នាមបទេសេ’’តិ បទេ និទ្ធារណសមុទាយោ.

៣. សម្មា ¶ វទតិ អនេនាតិ សំវាទនំ, ឧជុជាតិកចិត្តំ, ន សំវាទនំ វិសំវាទនំ, វញ្ចនាធិប្បាយវសប្បវត្តំ ចិត្តន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិសំវាទនចិត្ត’’ន្តិ. ‘‘វាចា’’ត្យាទិនា វចតិ ឯតាយាតិ វាចាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ ¶ . ហីតិ ទឡ្ហីករណជោតកំ, តទមិនា សច្ចន្តិ អត្ថោ. ‘‘វាចាយេវា’’តិ បទំ ‘‘ព្យប្បថោ’’តិ បទេ តុល្យត្ថំ, ‘‘វុច្ចតី’’តិ បទេ កម្មំ. បថសទ្ទបរត្តា វាចាសទ្ទស្ស ព្យាទេសោ កតោ. សុទ្ធចេតនា កថិតាតិ សម្ពន្ធោ. តំសមុដ្ឋិតសទ្ទសហិតាតិ តាយ ចេតនាយ សមុដ្ឋិតេន សទ្ទេន សហ បវត្តា ចេតនា កថិតាតិ យោជនា.

‘‘ឯវ’’ន្តិ បទំ ‘‘ទស្សេត្វា’’តិ បទេ និទស្សនំ, ករណំ វា. ‘‘ទស្សេត្វា’’តិ បទំ ‘‘ទស្សេន្តោ អាហា’’តិ បទទ្វយេ បុព្ពកាលកិរិយា. អន្តេតិ ‘‘វាចា’’តិអាទីនំ បញ្ចន្នំ បទានំ អវសានេ. ‘‘អាហា’’តិ ឯត្ថ វត្តមាន-តិវចនស្ស អការោ បច្ចុប្បន្នកាលវាចកេន ‘‘ឥទានី’’តិ បទេន យោជិតត្តា. ‘‘តត្ថា’’តិ បទំ ‘‘អត្ថោ វេទិតព្ពោ’’តិ បទេ អាធារោ. ឯត្ថាតិ ‘‘អទិដ្ឋំ ទិដ្ឋំ មេ’’តិអាទីសុ. ‘‘បាឡិយ’’ន្តិ បទំ ‘‘ទេសនា កតា’’តិ បទេ អាធារោ. និស្សិតវិញ្ញាណវសេន អវត្វា និស្សយបសាទវសេន ‘‘ចក្ខុនា ទិដ្ឋ’’ន្តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ឱឡារិកេនេវា’’តិ.

៤. តស្សាតិ ‘‘តីហាការេហី’’តិអាទិវចនស្ស. ‘‘អត្ថោ’’តិ បទំ ‘‘វេទិតព្ពោ’’តិ បទេ កម្មំ. ហីតិ វិសេសជោតកំ, វិសេសំ កថយិស្សាមីតិ អត្ថោ. តត្ថាតិ ចតុត្ថបារាជិកេ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ.

៩. អាទីនម្បីតិ បិសទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ.

១១. មន្ទសទ្ទោ ជឡត្ថវាចកោតិ អាហ ‘‘មន្ទត្តា ជឡត្តា’’តិ. យោ បន អញ្ញំ ភណតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘សាមណេរេនា’’តិ បទំ ‘‘វុត្តោ’’តិ បទេ កត្តា. អបិសទ្ទោ បុច្ឆាវាចកោ, ‘‘បស្សិត្ថា’’តិ បទេន យោជេតព្ពោ, អបិ បស្សិត្ថាតិ អត្ថោ. ‘‘អទិដ្ឋំ ទិដ្ឋំ មេ’’តិអាទិវចនតោ អញ្ញា បូរណកថាបិ តាវ អត្ថីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អញ្ញា បូរណកថា នាម ហោតី’’តិ. អប្បតាយ ឩនស្ស អត្ថស្ស បូរណវសេន បវត្តា កថា បូរណកថា. ឯសា បូរណកថា ¶ នាម កាតិ អាហ ‘‘ឯកោ’’តិអាទិ. ឯសា ហិ គាមេ អប្បកម្បិ តេលំ វា បូវខណ្ឌំ វា បស្សិត្វា វា លភិត្វា វា ពហុកំ កត្វា បូរណវសេន កថិតត្តា បូរណកថា នាម. ពហុកានិ តេលានិ វា បូវេ វា បស្សន្តោបិ លភន្តោបិ អប្បកំ កត្វា ឩនវសេន កថិតត្តា ¶ ឩនកថាបិ អត្ថីតិ សក្កា វត្តុំ. អដ្ឋកថាសុ បន អវុត្តត្តា វីមំសិត្វា គហេតព្ពំ. ពហុកាយ បូរណស្ស អត្ថស្ស ឩនវសេន បវត្តា កថា ឩនកថាតិ វិគ្គហោ កាតព្ពោតិ. បឋមំ.

២. ឱមសវាទ សិក្ខាបទំ

១២. ទុតិយេ មសធាតុ វិជ្ឈនត្ថេ បវត្តតិ ‘‘ឱមដ្ឋំ ឧម្មដ្ឋ’’ន្តិអាទីសុ (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២១) វិយាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឱមសន្តីតិ ឱវិជ្ឈន្តី’’តិ.

១៣. ‘‘ឥទំ វត្ថុ’’ន្តិ បទំ ‘‘អាហរី’’តិ បទេ កម្មំ. នន្ទិតព្ពោតិ នន្ទោ វណ្ណពលាទិ, សោ ឯតស្សត្ថីតិ នន្ទី. វិសាលានិ មហន្តានិ វិសាណានិ ឯតស្សត្ថីតិ វិសាលោ, នន្ទី ច សោ វិសាលោ ចេតិ នន្ទិវិសាលោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘នន្ទិវិសាលោ នាមា’’តិអាទិនា. សោតិ នន្ទិវិសាលោ, ‘‘អាហា’’តិ បទេ កត្តា. តត្ថេវាតិ យុញ្ជិតដ្ឋានេយេវ. អហេតុកបដិសន្ធិកាលេបីតិ បិ-សទ្ទោ អនុគ្គហត្ថវាចកោ, បគេវ ទ្វិហេតុក តិហេតុក បដិសន្ធិកាលេតិ អត្ថោ. ‘‘តេន ចា’’តិ ចការស្ស អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថត្តា ‘‘អត្តនោ កម្មេន ចា’’តិ អត្ថំ សម្បិណ្ឌេតីតិ អាហ ‘‘អត្តនោ កម្មេន ចា’’តិ. អត្តនោតិ នន្ទិវិសាលស្ស.

១៥. ឯត្ថាតិ ឯតិស្សំ បទភាជនិយំ, ‘‘អាហា’’តិ បទេ អាធារោ. ‘‘យស្មា’’តិ បទំ វិភជិតុកាមោ’’តិ បទេ ហេតុ. អដ្ឋុប្បត្តិយំយេវ ‘‘ហីនេនាបី’’តិ វត្វា បទភាជនិយំ អវុត្តត្តា ឥទំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. វេណុការជាតីតិ វិលីវការជាតិ. នេសាទជាតីតិ ឯត្ថ កេវដ្ដជាតិបិ សង្គហិតា.

បុ វុច្ចតិ ករីសំ, តំ កុសតិ អបនេតីតិ បុក្កុសោ. បុប្ផំ វុច្ចតិ ករីសំ, កុសុមំ វា, តំ ឆឌ្ឌេតីតិ បុប្ផឆឌ្ឌកោ.

កុដតិ ¶ ឆិន្ទតីតិ កោដ្ឋោ, សោយេវ កោដ្ឋកោ. យការភការេ ឯកតោ យោជេត្វា ‘‘យភា’’តិ យោ អក្កោសោ អត្ថិ, ឯសោ ហីនោ នាម អក្កោសោតិ យោជនា.

១៦. សព្ពបទេសូតិ នាមាទីសុ សព្ពបទេសុ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. អលិកន្តិ អសច្ចំ, មិច្ឆាវាចន្តិ សម្ពន្ធោ. យោបិ វទតីតិ យោជនា.

២៦. បរិហរិត្វាតិ ¶ បរិមុខំ កថនំ អបនេត្វា. ទវំ បរិហាសំ កាមេតីតិ ទវកាមោ, តស្ស ភាវោ ទវកម្យំ, តំយេវ ទវកម្យតា. អនុបសម្បន្នន្តិ ឯត្ថ អការស្ស សទិសត្ថមគ្គហេត្វា អញ្ញត្ថោវ គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘ឋបេត្វា ភិក្ខុ’’ន្តិអាទិ. យទិ ហិ សទិសត្ថោ ភវេយ្យ, សាមណេរោវ អនុបសម្បន្នោ នាម សិយា សណ្ឋានេន ច បុរិសភាវេន ច សទិសត្តា, តស្មា អញ្ញត្ថោវ គហេតព្ពោតិ ទដ្ឋព្ពំ. សព្ពសត្តាតិ ឯត្ថ សព្ពសទ្ទោ អនវសេសត្ថោ មនុស្សេ ឧបាទាយ វចនត្ថជាននាជាននបកតិកានំ សព្ពសត្តានម្បិ គហិតត្តា.

៣៥. អត្ថបុរេក្ខារោ នាមាតិ វេទិតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. សិក្ខាបទមបេក្ខិយ នបុំសកលិង្គវសេន ‘‘កិរិយ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. អាបត្តិមបេក្ខិយ ឥត្ថិលិង្គវសេន ‘‘កិរិយា’’តិអាទិ វុត្តំ. វជ្ជកម្មសទ្ទា សិក្ខាបទមបេក្ខន្តាបិ អាបត្តិ, មបេក្ខន្តាបិ និយតនបុំសកលិង្គត្តា នបុំសកាយេវ, តស្មា តេ ទ្វេ អាបត្តិដ្ឋានេ ន វុត្តាតិ ទដ្ឋព្ពន្តិ. ទុតិយំ.

៣. បេសុញ្ញសិក្ខាបទំ

៣៦. តតិយេ ‘‘ជាតភណ្ឌនាន’’ន្តិ វត្តព្ពេ អគ្យាហិតោតិអាទីសុ វិយ វិសេសនបរនិបាតវសេន ‘‘ភណ្ឌនជាតាន’’ន្តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘សញ្ជាតភណ្ឌនាន’’ន្តិ. ‘‘បុព្ពភាគោ’’តិ វត្វា តស្ស សរូបំ ទស្សេតិ ‘‘ឥមិនា ច ឥមិនា ចា’’តិអាទិនា. វិរុទ្ធំ វទតិ ឯតេនាតិ វិវាទោ, វិគ្គាហិកកថា ¶ , តំ អាបន្នាតិ វិវាទាបន្នា, តេសំ. បិសតិ សញ្ចុណ្ណេតីតិ បិសុណោ, បុគ្គលោ, តស្ស ឥទន្តិ បេសុញ្ញំ, វចនន្តិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បេសុញ្ញន្តិ បិសុណវាច’’ន្តិ.

៣៧. ភិក្ខុបេសុញ្ញេតិ ភិក្ខូនំ សន្តិកំ ឧបសំហដេ បេសុញ្ញវចនេតិ ឆដ្ឋីសមាសោ.

៣៨. ‘‘ទិស្វា’’តិ បទំ ‘‘ភណន្តស្សា’’តិ បទេ បុព្ពកាលកិរិយា, ទស្សនំ ហុត្វាតិ អត្ថោ. តតិយំ.

៤. បទសោធម្មសិក្ខាបទំ

៤៤. ចតុត្ថេ បដិមុខំ អាទរេន សុណន្តីតិ បតិស្សា, ន បតិស្សា អប្បតិស្សាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អប្បតិស្សវា’’តិ.

៤៥. ‘‘បទសោ’’តិ ¶ ឯត្ថ សោ-បច្ចយោ វិច្ឆត្ថវាចកោតិ អាហ ‘‘បទំ បទ’’ន្តិ. តត្ថាតិ តេសុ ចតុព្ពិធេសុ. បទំ នាម ឥធ អត្ថជោតកំ វា វិភត្យន្តំ វា ន ហោតិ, អថ ខោ លោកិយេហិ លក្ខិតោ គាថាយ ចតុត្ថំសោ បាទោវ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘បទន្តិ ឯកោ គាថាបាទោ’’តិ. អនុ បច្ឆា វុត្តបទត្តា ទុតិយបាទោ អនុបទំ នាម. អនុ សទិសំ ព្យញ្ជនំ អនុព្យញ្ជនន្តិ អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘អនុព្យញ្ជន’’ន្តិអាទិនា. ព្យញ្ជនសទ្ទោ បទ-បរិយាយោ. យំកិញ្ចិ បទំ អនុព្យញ្ជនំ នាម ន ហោតិ, បុរិមបទេន បន សទិសំ បច្ឆិមបទមេវ អនុព្យញ្ជនំ នាម.

វាចេន្តោ ហុត្វា និដ្ឋាបេតីតិ យោជនា. ‘‘ឯកមេកំ បទ’’ន្តិ បទំ ‘‘និដ្ឋាបេតី’’តិ បទេ ការិតកម្មំ. ‘‘ថេរេនា’’តិ បទំ ‘‘វុត្តេ’’តិ បទេ កត្តា, ‘‘ឯកតោ’’តិ បទេ សហត្ថោ. សាមណេរោ អបាបុណិត្វា ភណតីតិ សម្ពន្ធោ. មត្តមេវាតិ ឯត្ថ ឯវសទ្ទោ មត្តសទ្ទស្ស អវធារណត្ថំ ទស្សេតិ, តេន បការំ បដិក្ខិបតិ. ‘‘អនិច្ច’’ន្តិ ច ‘‘អនិច្ចា’’តិ ច ទ្វិន្នំ បទានំ សតិបិ លិង្គវិសេសត្តេ អនុព្យញ្ជនត្តា អាបត្តិមោក្ខោ នត្ថីតិ អាហ ‘‘អនុព្យញ្ជនគណនាយ បាចិត្តិយា’’តិ.

ព្រហ្មជាលាទីនីតិ ¶ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន សាមញ្ញផលសុត្តាទីនិ ទីឃសុត្តានិ (ទី. និ. ១.១៥០ អាទយោ) សង្គហិតានិ. ចសទ្ទេន ឱឃតរណសុត្តាទីនិ សំយុត្តសុត្តានិ (សំ. និ. ១.១) ច ចិត្តបរិយាទានសុត្តាទីនិ អង្គុត្តរសុត្តានិ (អ. និ. ១.២ អាទយោ) ច សង្គហិតានិ. សោតិ ទេវតាភាសិតោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា.

កិញ្ចាបិ វទតីតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ ច កិញ្ចាបិសទ្ទោ គរហត្ថវាចកោ, បនសទ្ទោ អនុគ្គហត្ថវាចកោ. មេណ្ឌកមិលិន្ទបញ្ហេសូតិ មេណ្ឌកបញ្ហេ ច មិលិន្ទបញ្ហេ ច. យន្តិ សុត្តំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. អារម្មណកថា ពុទ្ធិកកថា ទណ្ឌកកថា ញាណវត្ថុកថាតិ យោជេតព្ពំ បេយ្យាលវសេន វុត្តត្តា. ឥមាយោ បករណានិ នាមាតិ វទន្តិ. មហាបច្ចរិយាទីសុ វត្វា បរិគ្គហិតោតិ យោជនា. យន្តិ សុត្តំ.

៤៨. តត្រាតិ ‘‘ឯកតោ ឧទ្ទិសាបេន្តោ’’តិ វចនេ. ឧទ្ទិសាបេន្តីតិ អាចរិយំ ទេសាបេន្តិ ពហុកត្តារមបេក្ខិយ ពហុវចនវសេន វុត្តំ. តេហីតិ ឧបសម្បន្នានុបសម្បន្នេហិ. ទ្វេបីតិ ឧបសម្បន្នោ ច អនុបសម្បន្នោ ច.

ឧបចារន្តិ ¶ ទ្វាទសហត្ថូបចារំ. យេសន្តិ ភិក្ខូនំ. បលាយនកគន្ថន្តិ បរិវជ្ជេត្វា គច្ឆន្តំ បករណំ. សាមណេរោ គណ្ហាតីតិ យោជនា.

ឱបាតេតីតិ អវបាតេតិ, គឡិតាបេតីតិ អត្ថោ. សុត្តេបីតិ វេយ្យាករណសុត្តេបិ. តន្តិ យេភុយ្យេន បគុណគន្ថំ. បរិសង្កមានន្តិ សារជ្ជមានំ. យំ បន វចនំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. កិរិយសមុដ្ឋានត្តាតិ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស កិរិយសមុដ្ឋានត្តាតិ. ចតុត្ថំ.

៥. សហសេយ្យសិក្ខាបទំ

៤៩. បញ្ចមេ មុដ្ឋា សតិ ឯតេសន្តិ មុដ្ឋស្សតី. នត្ថិ សម្បជានំ ឯតេសន្តិ អសម្បជានា. ភវង្គោតិណ្ណកាលេតិ និទ្ទោក្កមនកាលេ.

៥០. ‘‘បកតិយា’’តិ បទំ ‘‘ទេន្តី’’តិ បទេ វិសេសនំ. តេ ភិក្ខូ ទេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘គារវេនា’’តិ បទញ្ច ‘‘សិក្ខាកាមតាយា’’តិ បទញ្ច ‘‘ទេន្តី’’តិ បទេ ហេតុ. សីសស្ស ឧបធានំ ឧស្សីសំ, តស្ស ករីយតេ ឧស្សីសករណំ ¶ , តំយេវ អត្ថោ បយោជនំ ឧស្សីសករណត្ថោ, តទត្ថាយ. តត្រាតិ បុរិមវចនាបេក្ខំ, ‘‘សិក្ខាកាមតាយា’’តិ វចនេតិ អត្ថោ. និទស្សនន្តិ សេសោ. អថ វា សិក្ខាកាមតាយាតិ បច្ចត្តេ ភុម្មវចនំ. ‘‘ឥទម្បិស្ស ហោតិ សីលស្មិ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១៩៥ អាទយោ) វិយ. ឥទម្បិ សិក្ខាកាមតាយ អយំ សិក្ខាកាមតា សិក្ខាកាមភាវោ ហោតីតិ យោជនា. ឯស នយោ ‘‘តត្រិទំ សមន្តបាសាទិកាយ សមន្តបាសាទិកត្តស្មិ’’ន្តិអាទីសុបិ. ភិក្ខូ ខិបន្តីតិ យោជនា. តន្តិ អាយស្មន្តំ រាហុលំ. អថាតិ ខិបនតោ បច្ឆា. ឥទន្តិ វត្ថុ. សម្មុញ្ចនិកចវរឆឌ្ឌនកានិ សន្ធាយ វុត្តំ. តេនាយស្មតា រាហុលេន បាតិតំ នុ ខោតិ យោជនា. សោ បនាយស្មា គច្ឆតីតិ សម្ពន្ធោ. អបរិភោគា អញ្ញេសន្តិ អញ្ញេហិ ន បរិភុញ្ជិតព្ពា.

៥១. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. សយនំ សេយ្យា, កាយបសារណកិរិយា, សយន្តិ ឯត្ថាតិ សេយ្យា, មញ្ចបីឋាទិ. តទុភយម្បិ ឯកសេសេន វា សាមញ្ញនិទ្ទេសេន វា ឯកតោ កត្វា ‘‘សហសេយ្យ’’ន្តិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សេយ្យា’’តិអាទិ. តត្ថាតិ ទ្វីសុ សេយ្យាសុ. តស្មាតិ យស្មា ទ្វេ សេយ្យា ទស្សិតា, តស្មា. ‘‘សព្ពច្ឆន្នា’’តិអាទិនា លក្ខណំ វុត្តន្តិ យោជនា. បាកដវោហារន្តិ លោកេ វិទិតំ វចនំ. ទុស្សកុដិយន្តិ ទុស្សេន ឆាទិតកុដិយំ. អដ្ឋកថាសុ យថាវុត្តេ បញ្ចវិធច្ឆទនេយេវ គយ្ហមានេ កោ ទោសោតិ អាហ ‘‘បញ្ចវិធច្ឆទនេយេវា’’តិអាទិ. យំ បន ¶ សេនាសនំ បរិក្ខិត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. បាការេន វាតិ ឥដ្ឋកសិលាទារុនា វា. អញ្ញេន វាតិ កិលញ្ជាទិនា វា. វត្ថេនបីតិ បិសទ្ទោ បគេវ ឥដ្ឋកាទិនាតិ ទស្សេតិ. យស្សាតិ សេនាសនសង្ខាតាយ សេយ្យាយ. ឧបរីតិ វា សមន្តតោតិ វា យោជនា. ឯកេន ទ្វារេន បវិសិត្វា សព្ពបាសាទស្ស វឡញ្ជិតព្ពតំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឯកូបចារោ’’តិ. សតគព្ភំ វា ចតុស្សាលំ ឯកូបចារំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. តន្តិ សេនាសនសង្ខាតំ សេយ្យំ.

តត្ថាតិ សេនាសនសង្ខាតាយំ សេយ្យាយំ. សម្ពហុលា សាមណេរា សចេ ហោន្តិ, ឯកោ ភិក្ខុ សចេ ហោតីតិ យោជនា. ‘‘សាមណេរា’’តិ ¶ ឥទំ បច្ចាសន្នវសេន វុត្តំ, ឧបលក្ខណវសេន វា អញ្ញេហិបិ សហសេយ្យានំ អាបត្តិសម្ភវតោ. តេតិ សាមណេរា. សព្ពេសន្តិ ភិក្ខូនំ. តស្សាតិ សាមណេរស្ស. ឯសេវ នយោតិ ឯសោ ឯវ នយោ, ន អញ្ញោ នយោតិ អត្ថោ. អថ វា ឯសេវ នយោតិ ឯសោ ឥវ នយោ, ឯសោ ឯតាទិសោ នយោ ឥវ អយំ នយោ ទដ្ឋព្ពោតិ អត្ថោ.

អបិ ចាតិ ឯកំសេន. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ចតុក្កន្តិ ឯកាវាសឯកានុបសម្បន្នំ, ឯកាវាសនានុបសម្បន្នំ, នានាវាសឯកានុបសម្បន្នំ, នានាវាសនានុបសម្បន្នន្តិ ចតុសមូហំ, ចតុបរិមាណំ វា. យោតិ ភិក្ខុ. ហិសទ្ទោ វិត្ថារជោតកោ, តំ វចនំ វិត្ថារយិស្សាមីតិ អត្ថោ, វិត្ថារោ មយា វុច្ចតេតិ វា. ទេវសិកន្តិ ទិវសេ ទិវសេ. ណិកបច្ចយោ ហិ វិច្ឆត្ថវាចកោ. យោបិ សហសេយ្យំ កប្បេតិ, តស្សាបិ អាបត្តីតិ យោជេតព្ពោ. តត្រាតិ ‘‘តិរច្ឆានគតេនាបី’’តិ វចនេ.

‘‘អបទានំ អហិមច្ឆា, ទ្វិបទានញ្ច កុក្កុដី;

ចតុប្បទានំ មជ្ជារី, វត្ថុ បារាជិកស្សិមា’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៥);

ឥមំ គាថំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘វុត្តនយេនេវា’’តិ. តស្មាតិ យស្មា វេទិតព្ពោ, តស្មា. គោធាតិ កុណ្ឌោ. ពិឡាលោតិ អាខុភុជោ. មង្គុសោតិ នកុលោ.

អសម្ពទ្ធភិត្តិកស្ស កតបាសាទស្សាតិ យោជនា. តុលាតិ ឯត្ថ តុលា នាម ថម្ភាន, មុបរិ ទក្ខិណុត្តរវិត្ថារវសេន ឋបិតោ ទារុវិសេសោ ថលតិ ថម្ភេសុ បតិដ្ឋាតីតិ កត្វា. តា បន ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទតោ តិស្សោ, ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេន បន បញ្ចសត្តនវាទយោ. នានូបចារេ បាសាទេតិ សម្ពន្ធោ.

វាឡសង្ឃាដាទីសូតិ ¶ វាឡរូបំ ទស្សេត្វា កតេសុ សង្ឃាដាទីសុ. អាទិសទ្ទេន តុលំ សង្គណ្ហាតិ. ឯត្ថ ច សង្ឃាដោ នាម តុលាន, មុបរិ បុព្ពបច្ឆិមាយាមវសេន ឋបិតោ កដ្ឋវិសេសោ សម្មា ឃដេន្តិ ឯត្ថ គោបានស្យាទយោតិ ¶ កត្វា. តេ បន តយោ ហោន្តិ. និព្ពកោសព្ភន្តរេតិ ឆទនកោដិអព្ភន្តរេ. បរិមណ្ឌលំ វា ចតុរស្សំ វា សេនាសនំ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. តត្រាតិ តស្មិំ សេនាសនេ. អបរិច្ឆិន្នោ គព្ភស្ស ឧបចារោ ឯតេសន្តិ អបរិច្ឆិន្នគព្ភូបចារា សព្ពគព្ភា, តេ បវិសន្តីតិ អត្ថោ. និបន្នានំ ភិក្ខូនន្តិ យោជនា. តត្រាតិ តស្មិំ បមុខេ. បមុខស្ស សព្ពច្ឆន្នត្តា, សព្ពបរិច្ឆន្នត្តា ច អាបត្តិំ ករោតីតិ យោជនា. ននុ បមុខេ ឆន្នមេវ អត្ថិ, នោ បរិច្ឆន្នន្តិ អាហ ‘‘គព្ភបរិក្ខេបោ’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ.

យំ បន អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ជគតីតិ បថវិយា ច មន្ទិរាលិន្ទវត្ថុស្ស ច នាមមេតំ. ឥធ បន មន្ទិរាលិន្ទវត្ថុសង្ខាតា ភូភេទា គហិតា. តត្ថាតិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ. កស្មា បាឡិយា ន សមេតីតិ អាហ ‘‘ទសហត្ថុព្ពេធាបី’’តិអាទិ. ហីតិ យស្មា. តត្ថាតិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ. យេបិ មហាបាសាទា ហោន្តីតិ យោជនា. តេសុបីតិ មហាបាសាទេសុបិ.

សុធាឆទនមណ្ឌបស្សាតិ ឯត្ថ ‘‘សុធា’’តិ ឥទំ ឧបលក្ខណវសេន វុត្តំ យេន កេនចិ ឆទនមណ្ឌបស្សាបិ អធិប្បេតត្តា. មណ្ឌំ វុច្ចតិ សូរិយរស្មិ, តំ បាតិ រក្ខតិ, តតោ វា ជនន្តិ មណ្ឌបំ. ននុ ឯកូបចារំ ហោតិ បាការស្ស ឆិទ្ទត្តាតិ អាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. វឡញ្ជនត្ថាយ ឯវាតិ ឯវការោ យោជេតព្ពោ. តេនាហ ‘‘ន វឡញ្ជនូបច្ឆេទនត្ថាយា’’តិ. អថ វា ‘‘សទ្ទន្តរត្ថាបោហនេន សទ្ទោ អត្ថំ វទតី’’តិ (ឧទា. អដ្ឋ. ១; ទី. និ. ដិ. ១.១; ម. និ. ដី. ១.មូលបរិយាយសុត្តវណ្ណនា; សំ. និ. ដី. ១.១.ឱឃតរណសុត្តវណ្ណនា; អ. និ. ដី. ១.១.រុបាទិវគ្គវណ្ណនា) វុត្តត្តា ‘‘ន វឡញ្ជនូបច្ឆេទនត្ថាយា’’តិ វុត្តំ. កវាដន្តិ ឯត្ថ ទ្វារមេវ អធិប្បេតំ បរិយាយេន វុត្តត្តា, អសតិ ច ទ្វារេ កវាដស្សាភាវតោ. សំវរណវិវរណកាលេ កវតិ សទ្ទំ ករោតីតិ កវាដំ.

តត្រាតិ ‘‘ឯកូបចារត្តា’’តិ វចនេ. យស្សាតិ បរវាទិនោ. អនុយោគោ សិយាតិ យោជនា. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សហសេយ្យសិក្ខាបទេ, វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ បិហិតទ្វារេ គព្ភេ. សោតិ បរវាទី. សព្ពច្ឆន្នត្តា អាបត្តិ ឥតិ វុត្តេតិ យោជនា. ឯសេវ នយោ ¶ ‘‘សព្ពបរិច្ឆន្នតា ន ហោតី’’តិ ឯត្ថាបិ. បច្ចាគមិស្សតីតិ បតិ អាគមិស្សតិ, បុន អាគមិស្សតីតិ អត្ថោ.

ព្យញ្ជនមត្តេនេវាតិ ‘‘សព្ពច្ឆន្នា’’តិអាទិអក្ខរបទមត្តេនេវ, ន អត្ថវសេន. ‘‘ឯវញ្ច សតី’’តិ ¶ ឥមិនា អព្យាបិតទោសំ ទស្សេតិ. តតោតិ អនាបត្តិតោ, បរិហាយេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. តស្មាតិ យស្មា អនិយតេសុ វុត្តំ, តស្មា. តត្ថាតិ អនិយតេសុ. ឥធាបីតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេបិ. យំ យន្តិ សេនាសនំ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ សេនាសនេសុ, សហសេយ្យាបត្តិ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ.

៥៣. ទ្វីសុ អដ្ឋកថាវាទេសុ មហាអដ្ឋកថាវាទោវ យុត្តោតិ សោ បច្ឆា វុត្តោ.

ឥមិនាបីតិ សេនម្ពមណ្ឌបេនាបិ. ឯតន្តិ ជគតិយា អបរិក្ខិត្តតំ. យថាតិ យំសទ្ទត្ថោ តតិយន្តនិបាតោ, យេន សេនម្ពមណ្ឌបេនាតិ អត្ថោតិ. បញ្ចមំ.

៦. ទុតិយសហសេយ្យសិក្ខាបទំ

៥៥. ឆដ្ឋេ អាគន្តុកា វសន្តិ ឯត្ថាតិ អាវសថោ, អាវសថោ ច សោ អគារញ្ចេតិ អាវសថាគារន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អាគន្តុកានំ វសនាគារ’’ន្តិ. មនុស្សានំ សន្តិកា វចនំ សុត្វាតិ វចនសេសោ យោជេតព្ពោ. សាដកន្តិ ឧត្តរសាដកំ, និវត្ថវត្ថន្តិបិ វទន្តិ. អច្ចាគម្មាតិ ត្វាបច្ចយន្តបទស្ស សម្ពន្ធំ ទស្សេតុមាហ ‘‘បវត្តោ’’តិ. យថា ឱមសវាទសិក្ខាបទេ អក្កោសេតុកាមតាយ ខត្តិយំ ‘‘ចណ្ឌាលោ’’តិ វទតោ អលិកំ ភណតោបិ មុសាវាទសិក្ខាបទេន អនាបត្តិ, ឱមសវាទសិក្ខាបទេនេវ អាបត្តិ, ឯវមិធាបិ មាតុគាមេន សហ សយតោ បឋមសហសេយ្យសិក្ខាបទេន អនាបត្តិ, ឥមិនាវ អាបត្តីតិ ទដ្ឋព្ពន្តិ. ឆដ្ឋំ.

៧. ធម្មទេសនាសិក្ខាបទំ

៦០. សត្តមេ ¶ មហាទ្វារេតិ ពហិ ឋិតេ មហាទ្វារេ. អាគម្ម, បវិសិត្វា វា វសនដ្ឋានត្តា ឱវរកោ អាវសថោ នាមាតិ អាហ ‘‘ឱវរកទ្វារេ’’តិ. សុនិគ្គតេនាតិ សុដ្ឋុ ពហិ និក្ខមិត្វា គតេន សទ្ទេន. ‘‘អញ្ញាតុ’’ន្តិ បទស្ស ‘‘ន ញាតុ’’ន្តិ អត្ថំ បដិក្ខិបន្តោ អាហ ‘‘អាជានិតុ’’ន្តិ. ឥមិនា នការវិការោ អឥតិ និបាតោ ន ហោតិ, អាឥតិ ឧបសគ្គោតិ បន ទស្សេតិ. ‘‘វិញ្ញុនា បុរិសេនា’’តិ ឯត្តកមេវ អវត្វា ‘‘បុរិសវិគ្គហេនា’’តិ វទន្តោ មនុស្សបុរិសវិគ្គហំ គហេត្វា ឋិតេន យក្ខេន បេតេន តិរច្ឆានគតេន សទ្ធិំ ឋិតាយ មាតុគាមស្ស ទេសេតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ន យក្ខេនាតិ យក្ខេន សទ្ធិំ ឋិតាយ មាតុគាមស្ស ទេសេតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. ឯស នយោ ‘‘ន បេតេន, ន តិរច្ឆានគតេនា’’តិ ឯត្ថាបិ.

៦៦. ឆប្បញ្ចវាចាហីតិ ¶ ឯត្ថ ‘‘បញ្ចា’’តិ វាចាសិលិដ្ឋវសេន វុត្តំ កស្សចិ បយោជនស្សាភាវា. តត្ថាតិ ‘‘ឆប្បញ្ចវាចាហី’’តិ បទេ. ឯកោ គាថាបាទោ ឯកា វាចាតិ វទន្តោ ចុណ្ណិយេ វិភត្យន្តំ ឯកំ បទំ ឯកា វាចា នាមាតិ ទស្សេតិ, អត្ថជោតកបទំ វា វាក្យបទំ វា ន គហេតព្ពំ. ‘‘ឯកំ បទំ បាឡិតោ, បញ្ច អដ្ឋកថាតោ’’តិ ឥមិនា ‘‘ទ្វេ បទានិ បាឡិតោ, ចត្តារិ អដ្ឋកថាតោ’’តិអាទិនយោបិ គហេតព្ពោ. ឆបទានតិក្កមោយេវ ហិ បមាណំ. តស្មិន្តិ ឯត្ថ សតិ វិភត្តិវិបល្លាសេ លិង្គស្សាបិ វិបល្លាសោ ហោតិ ‘‘តស្មិ’’ន្តិ បុល្លិង្គេន វុត្តត្តា. សតិ ច វិភត្តិវិបល្លាសេ ‘‘តស្សា’’តិ ឥត្ថិលិង្គភាវេន បវត្តា. ‘‘មាតុគាមស្សា’’តិ និយតបុល្លិង្គាបេក្ខនស្ស អសម្ភវតោ អត្ថវសេន ‘‘ឯកិស្សា’’តិ ឥត្ថិលិង្គភាវេន វុត្តំ. ឥមិនា ភេទលិង្គនិស្សិតោ វិសេសនវិសេស្យោបិ អត្ថីតិ ទស្សេតិ. តុម្ហាកន្តិ និទ្ធារណសមុទាយោ. ‘‘សុណាថា’’តិ អវត្វា អាភោគោបិ វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘បឋម’’ន្តិអាទិ. បឋមន្តិ ច បឋមមេវ. តេន វុត្តំ ‘‘ន បច្ឆា’’តិ. បុដ្ឋោ ហុត្វា ភិក្ខុ កថេតីតិ យោជនាតិ. សត្តមំ.

៨. ភូតារោចនសិក្ខាបទំ

៦៧. អដ្ឋមេ ¶ តត្ថាតិ ចតុត្ថបារាជិកសិក្ខាបទេ. ឥធាតិ ភូតារោចនសិក្ខាបទេ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. បយុត្តវាចាតិ បច្ចយេហិ យុត្តា វាចា. តថាតិ តតោ គុណារោចនការណា, អរិយា សាទិយិំសូតិ យោជនា.

យតសទ្ទានំ និច្ចសម្ពន្ធត្តា វុត្តំ ‘‘យេ’’តិអាទិ. សព្ពេបីតិ បុថុជ្ជនារិយាបិ. ភូតន្តិ វិជ្ជមានំ. កស្មា សព្ពេបិ បដិជានិំសុ, ននុ អរិយេហិ អត្តនោ គុណានំ អនារោចិតត្តា ន បដិជានិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘អរិយានម្បី’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. អរិយានម្បិ អព្ភន្តរេ ឧត្តរិមនុស្សធម្មោ យស្មា ភូតោ ហោតិ, តស្មា សព្ពេបិ ‘‘ភូតំ ភគវា’’តិ បដិជានិំសូតិ យោជនា. យស្មា ភាសិតោ វិយ ហោតិ, តស្មាតិ យោជនា. អរិយា បដិជានិំសូតិ សម្ពន្ធោ. អនាទីនវទស្សិនោតិ ទោសស្ស អទស្សនធម្មា. តេហីតិ អរិយេហិ, ភាសិតោតិ សម្ពន្ធោ. យំ បិណ្ឌបាតំ ឧប្បាទេសុន្តិ យោជនា. អញ្ញេតិ បុថុជ្ជនា. សព្ពសង្គាហិកេនេវាតិ សព្ពេសំ បុថុជ្ជនារិយានំ សង្គហណេ បវត្តេនេវ. សិក្ខាបទវិភង្គេបីតិ សិក្ខាបទស្ស បទភាជនិយេបិ. តត្ថាតិ ចតុត្ថបារាជិកេ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ.

៧៧. ឧត្តរិមនុស្សធម្មមេវ សន្ធាយ វុត្តំ, ន សុតាទិគុណន្តិ អត្ថោ. អន្តរា វាតិ បរិនិព្ពានកាលតោ អញ្ញស្មិំ កាលេ វា. អតិកឌ្ឍិយមានេនាតិ អតិនិប្បីឡិយមានេន. ឧម្មត្តកស្សាតិ ¶ ឥទំ បនាតិ ឯត្ថ ឥតិ-សទ្ទោ អាទ្យត្ថោ. តេន ‘‘ខិត្តចិត្តស្សា’’តិអាទិំ សង្គណ្ហាតិ. ទិដ្ឋិសម្បន្នានន្តិ មគ្គបញ្ញាយ, ផលបញ្ញាយ ច សម្បន្នានំ. អនាបត្តីតិ បាចិត្តិយាបត្តិយា អនាបត្តិ ន វត្តព្ពា, អាបត្តិយេវ ហោតិ, តស្មា ‘‘ឧម្មត្តកស្ស អនាបត្តី’’តិ ន វត្តព្ពន្តិ អធិប្បាយោតិ. អដ្ឋមំ.

៩. ទុដ្ឋុល្លារោចនសិក្ខាបទំ

៧៨. នវមេ តត្រាតិ តស្សំ ‘‘ទុដ្ឋុល្លា នាមា’’តិអាទិបាឡិយំ, តាសុ វា បាឡិអដ្ឋកថាសុ. វិចារណាតិ វីមំសនា. ឧបសម្បន្នសទ្ទេតិ ឧបសម្បន្នសទ្ទត្ថភាវេ ¶ . ឯត្ថ ហិ សទ្ទេ វុច្ចមានេ អវិនាភាវតោ សទ្ទេន អត្ថោបិ វុត្តោ, វិនាបិ ភាវបច្ចយេន ភាវត្ថស្ស ញាតព្ពត្តា ភាវោបិ គហេតព្ពោ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ឧបសម្បន្នសទ្ទត្ថភាវេ’’តិ. ឯសេវ នយោ ‘‘ទុដ្ឋុល្លសទ្ទេ’’តិ ឯត្ថាបិ. ឯតំ បរិមាណំ យស្សាតិ ឯតំ, ‘‘តេរស សង្ឃាទិសេសា’’តិ វចនំ. ឯតំ ឯវ វត្តព្ពំ, ន ‘‘ចត្តារិ ច បារាជិកានី’’តិ ឥទន្តិ អត្ថោ. តត្ថាតិ បាឡិយំ. កស្សចិ វិមតិ ភវេយ្យ, កិំ ភវេយ្យាតិ យោជនា. អាបត្តិំ អារោចេន្តេន អក្កោសន្តស្ស សមានត្តា វុត្តំ ‘‘ឯវំ សតី’’តិអាទិ. បាចិត្តិយមេវ ចាតិ ចសទ្ទោ ព្យតិរេកត្ថោ, ន ទុក្កដំ អាបជ្ជតីតិ អត្ថោ. ហីតិ សច្ចំ. ឯតន្តិ បាចិត្តិយាបជ្ជនតំ, ‘‘អសុទ្ធោ ហោតិ…បេ… ឱមសវាទស្សា’’តិ វចនំ វា, វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ បាឡិយំ. អដ្ឋកថាចរិយាវេតិ ឯត្ថ ឯវការោ អដ្ឋានយោគោ, បមាណន្តិ ឯត្ថ យោជេតព្ពោ, ការណមេវាតិ អត្ថោ. តេន វុត្តំ ‘‘ន អញ្ញា វិចារណា’’តិ. អថ វា អញ្ញាតិ សាម្យត្ថេ បច្ចត្តវចនមេតំ, ន អញ្ញេសំ វិចារណា បមាណន្តិ អត្ថោ. ឯវញ្ហិ សតិ ឯវការោ ឋានយោគោវ. បុព្ពេបិ ចាតិ គន្ថារម្ភកាលេបិ ច.

ឯតន្តិ អដ្ឋកថាចរិយានំ បមាណតំ. សំវរត្ថាយ ឯវ, អនាបជ្ជនត្ថាយ ឯវ ច អនុញ្ញាតន្តិ យោជនា. តេនាហ ‘‘ន តស្ស’’ត្យាទិ. តស្មាតិ យស្មា ភិក្ខុភាវោ នាម ន អត្ថិ, តស្មា សុវុត្តមេវាតិ សម្ពន្ធោ.

៨០. សាតិ ភិក្ខុសម្មុតិ, សង្ឃេន កាតព្ពាតិ យោជនា. កត្ថចីតិ កិស្មិញ្ចិ ឋានេ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ‘‘វុត្តត្តា’’តិ បទំ ‘‘កាតព្ពា’’តិ បទេ ហេតុ. ឯសាតិ ឯសោ ភិក្ខុ. ហិតេសិតាយាតិ ហិតស្ស ឯសិតាយ, អត្ថស្ស ឥច្ឆតាយាតិ អត្ថោ.

៨២. សេសានីតិ ¶ អាទិម្ហិ បញ្ចសិក្ខាបទតោ សេសានិ ឧបរិ បញ្ច សិក្ខាបទានិ. អស្សាតិ អនុបសម្បន្នស្ស. ឃដេត្វាតិ សម្ពន្ធំ កត្វាតិ. នវមំ.

១០. បថវីខណនសិក្ខាបទំ

៨៦. ទសមេ ¶ ភគវា ទស្សេតីតិ យោជនា. ឯត្ថាតិ បថវិយំ. តត្ថាតិ តេសុ បាសាណាទីសុ. មុដ្ឋិប្បមាណតោតិ ខដកបមាណតោ. សាតិ អទឌ្ឍបថវី. ហត្ថិកុច្ឆិយន្តិ ឯវំនាមកេ ឋានេ. ឯកបច្ឆិបូរំ បថវិន្តិ សម្ពន្ធោ. តេសំយេវាតិ អប្បបំសុអប្បមត្តិកាបទានំ ឯវ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ឯតន្តិ យេភុយ្យេនបាសាណាទិបញ្ចកំ. តន្តិ កុសីតំ. អាណាបេត្វាតិ ឯត្ថ ‘‘អាណ បេសនេ’’តិ ធាតុបាឋេសុ វុត្តត្តា អាណធាតុយេវ បេសនសង្ខាតំ ហេត្វត្ថំ វទតិ, ន ណាបេបច្ចយោ, សោ បន ធាត្វត្ថេយេវ វត្តតិ. ន ហិ តស្ស វិសុំ វុត្តោ អភិធេយ្យោ អត្ថិ ធាត្វត្ថតោ អញ្ញស្ស អភិធេយ្យស្សាភាវា. តាវាតិ បឋមំ បាឡិមុត្តកវិនិច្ឆយស្ស, តតោ វា.

បោក្ខរំ បទុមំ នេតីតិ បោក្ខរណី. ‘‘សោធេន្តេហី’’តិ បទំ ‘‘ឧស្សិញ្ចិតុំ អបនេតុ’’ន្តិ បទេសុ ភាវកត្តា. យោតិ ‘‘តនុកទ្ទមោ’’តិ បទេន យោជេតព្ពោ. យោ តនុកទ្ទមោតិ ហិ អត្ថោ. កុដេហីតិ ឃដេហិ. ឧស្សិញ្ចិតុន្តិ ឧក្ខិបិត្វា, ឧទ្ធរិត្វា វា សិញ្ចិតុំ. តត្រាតិ សុក្ខកទ្ទមេ, ‘‘យោ’’តិ បទេ អវយវីអាធារោ. យោតិ សុក្ខកទ្ទមោ.

តដន្តិ កូលំ. ឧទកសាមន្តាតិ ឧទកស្ស សមីបេ. ឱមកចតុមាសន្តិ ចតុមាសតោ ឩនកំ. ឱវដ្ឋន្តិ ទេវេន ឱវស្សិតំ ហោតិ សចេតិ យោជនា. បតតីតិ តដំ បតតិ. ឧទកេយេវាតិ បកតិឧទកេយេវ. ឧទកស្សាតិ វស្សោទកស្ស. តត្ថាតិ បាសាណបិដ្ឋិយំ. បឋមមេវាតិ សោណ្ឌិខណនតោ បឋមំ ឯវ. ឧទកេ បរិយាទិណ្ណេតិ ឧទកេ សុក្ខេ. បច្ឆាតិ ឧទកបូរតោ បច្ឆា. តត្ថាតិ សោណ្ឌិយំ. ឧទកេយេវាតិ មូលឧទកេយេវ. ឧទកន្តិ អាគន្តុកឧទកំ. អល្លីយតីតិ បិដ្ឋិបាសាណេ លគ្គតិ. តម្បីតិ សុខុមរជម្បិ. អកតបព្ភារេតិ វឡញ្ជេន អកតេ បព្ភារេ. ឧបចិកាហិ វមីយតិ, ឃរគោឡិកាទយោ វា សត្តេ វមតីតិ វម្មិកោ.

គាវីនំ ¶ ខុរោ កណ្ដកសទិសត្តា គោកណ្ដកោ នាម, តេន ឆិន្នោ កទ្ទមោ ‘‘គោកណ្ដកោ’’តិ វុច្ចតិ. អច្ឆទនំ វា វិនដ្ឋច្ឆទនំ វា បុរាណសេនាសនំ ហោតីតិ យោជនា. តតោតិ ¶ បុរាណសេនាសនតោ, គណ្ហិតុំ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. អវសេសន្តិ វិនដ្ឋច្ឆទនតោ. អវសេសំ ឥដ្ឋកំ គណ្ហាមិ ឥតិ សញ្ញាយាតិ យោជេតព្ពោ. តេនាតិ ឥដ្ឋកាទិនា. យា យាតិ មត្តិកា. អតិន្តាតិ អនល្លា, អកិលិន្នាតិ អត្ថោ.

តស្មិន្តិ មត្តិកាបុញ្ជេ. សព្ពោតិ សកលោ មត្តិកាបុញ្ជោ. អស្សាតិ មត្តិកាបុញ្ជស្ស. ‘‘កប្បិយការកេហី’’តិ បទំ ‘‘អបនាមេត្វា’’តិ បទេ ការិតកម្មំ. កស្មា វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘ឧទកេនា’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា.

តត្ថាតិ មត្តិកាបាការេ. អញ្ញម្បីតិ មណ្ឌបថម្ភតោ អញ្ញម្បិ. តេន អបទេសេនាតិ តេន បាសាណាទិបវដ្ដនលេសេន.

បស្សាវធារាយាតិ មុត្តសោតាយ. កត្តរយដ្ឋិយាតិ កត្តរទណ្ឌេន. ឯត្ថ ហិ កត្តរយតិ អង្គបច្ចង្គានំ សិថិលភាវេន សិថិលោ ហុត្វា ភវតីតិ កត្វា កត្តរោ វុច្ចតិ ជិណ្ណមនុស្សោ, តេន ឯកន្តតោ គហេតព្ពត្តា កត្តរេន គហិតា យដ្ឋិ, កត្តរស្ស យដ្ឋីតិ វា កត្វា កត្តរយដ្ឋិ វុច្ចតិ កត្តរទណ្ឌោ. ទន្តជបឋមក្ខរេន សជ្ឈាយិតព្ពោ. វីរិយសម្បគ្គហណត្ថន្តិ វីរិយស្ស សុដ្ឋុ បគ្គណ្ហនត្ថំ, វីរិយស្ស ឧក្ខិបនត្ថន្តិ អត្ថោ. កេចិ ភិក្ខូតិ យោជនា.

៨៧. តត្រាបីតិ ឥដ្ឋកកបាលាទីសុបិ. ហីតិ សច្ចំ. តេសំ អនុបាទានត្តាតិ តេសំ ឥដ្ឋកាទីនំ អគ្គិស្ស អនិន្ធនត្តា. ហីតិ សច្ចំ, យស្មាវា. តានីតិ ឥដ្ឋកាទីនិ. អវិសយត្តាតិ អាបត្តិយា អនោកាសត្តា. តិណុក្កន្តិ តិណមយំ ឧក្កំ. តត្ថេវាតិ មហាបច្ចរិយំ ឯវ. អរីយតិ អគ្គិនិប្ផាទនត្ថំ ឃំសីយតិ ឯត្ថាតិ អរណី, ហេដ្ឋា និមន្ថនីយទារុ. សហ ធនុនា ឯតិ បវត្តតីតិ សហិតោ, ឧបរិ និមន្ថនទារុ. អរណី ច សហិតោ ច អរណីសហិតោ, តេន អគ្គិំ និព្ពត្តេត្វាតិ យោជនា. យថា ករិយមានេ ន ឌយ្ហតិ, តថា ករោហីតិ សម្ពន្ធោ.

៨៨. អាវាដំ ¶ ជានាតិ អាវាដំ កាតុំ, ខណិតុំ វា ជានាហីតិ អត្ថោ. ‘‘ឯវំ មហាមត្តិកំ ជាន, ថុសមត្តិកំ ជានា’’តិ ឯត្ថាបិ យថាលាភំ សម្បទានវាចកបទំ អជ្ឈាហរិត្វា យោជនា កាតព្ពា. សាតិ បថវី. តេនាតិ បវដ្ដនាទិនាតិ. ទសមំ.

មុសាវាទវគ្គោ បឋមោ.

២. ភូតគាមវគ្គោ

១. ភូតគាមសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

៨៩. ទុតិយវគ្គស្ស ¶ បឋមេ តស្សាតិ ទេវតាយ. ឧក្ខិត្តំ ផរសុន្តិ ឧទ្ធំ ខិត្តំ កុឋារិំ. និគ្គហេតុន្តិ សណ្ឋាតុំ, និវត្តេតុំ វា. ចក្ខុវិសយាតីតេតិ បសាទចក្ខុស្ស គោចរាតិក្កន្តេ. មហារាជសន្តិកាតិ វេស្សវណមហារាជស្ស សន្តិកា. ថនមូលេយេវាតិ ថនសមីបេយេវ. ហិមវន្តេតិ ហិមឧគ្គិរណេ វនេ, ហិមយុត្តេ វា. តត្ថាតិ ហិមវន្តេ, ទេវតាសន្និបាតេ វា. រុក្ខធម្មោតិ រុក្ខសភាវោ. រុក្ខធម្មោ ច នាម ឆេទនភេទនាទីសុ រុក្ខានំ អចេតនត្តា កោបស្ស អករណំ, តស្មិំ រុក្ខធម្មេ ឋិតា ទេវតា រុក្ខធម្មេ ឋិតា នាម, ឆេទនភេទនាទីសុ រុក្ខស្ស វិយ រុក្ខដ្ឋកទេវតាយ អកោបនំ រុក្ខធម្មេ ឋិតា នាមាតិ អធិប្បាយោ. តត្ថាតិ តាសុ សន្និបាតទេវតាសុ. ឥតីតិ ឥមស្ស អលភនស្ស, ឥមស្មិំ អលភនេ វា, អាទីនវន្តិ សម្ពន្ធោ. ភគវតោ ចាតិ ច-សទ្ទោ ‘‘បុព្ពចរិត’’ន្តិ ឯត្ថ យោជេតព្ពោ. ឥមញ្ច អាទីនវំ អទ្ទស, ភគវតោ បុព្ពចរិតញ្ច អនុស្សរីតិ វាក្យសម្បិណ្ឌនវសេន យោជនា កាតព្ពា. តេនាតិ ទស្សនានុស្សរណការណេន. អស្សាតិ ទេវតាយ. សំវិជ្ជតិ បិតា អស្សាតិ សបិតិកោ, បុត្តោ. (តាវាតិ អតិវិយ, បដិសញ្ចិក្ខន្តិយាតិ សម្ពន្ធោ) ‘‘មរិយាទំ ពន្ធិស្សតី’’តិ វត្វា តស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សិក្ខាបទំ បញ្ញបេស្សតី’’តិ. ឥតិ បដិសញ្ចិក្ខន្តិយា អស្សា ទេវតាយ ឯតទហោសីតិ យោជនា.

យោតិ ¶ យោ កោចិ ជនោ. វេតិ ឯកន្តេន. ឧប្បតិតន្តិ ឧប្បជ្ជនវសេន អត្តនោ ឧបរិ បតិតំ. ភន្តន្តិ ភមន្តំ ធាវន្តំ, វារយេតិ និវារេយ្យ និគ្គណ្ហេយ្យាតិ អត្ថោ. តន្តិ ជនំ. អយំ បនេត្ថ យោជនា – សារថិ ភន្តំ រថំ វារយេ ឥវ, តថា យោ វេ ឧប្បតិតំ កោធំ វារយេ, តំ អហំ សារថិំ ឥតិ ព្រូមិ. ឥតរោ កោធនិវារកតោ អញ្ញោ រាជឧបរាជាទីនំ សារថិភូតោ ជនោ រស្មិគ្គាហោ រជ្ជុគ្គាហោ នាមាតិ.

ទុតិយគាថាយ វេជ្ជោ វិសដំ វិត្ថតំ សប្បវិសំ សប្បស្ស អាសីវិសស្ស វិសំ គរឡំ ឱសធេហិ ភេសជ្ជេន, មន្តេន ច វិនេតិ ឥវ, តថា យោ ភិក្ខវេ ឧប្បតិតំ កោធំ មេត្តាយ វិនេតិ, សោ ភិក្ខុ ឧរគោ ភុជគោ បុរាណំ បុរេ ភវំ ជិណ្ណំ បុរាណត្តា ជិណ្ណំ តចំ ជហាតិ ឥវ, តថា ឱរបារំ អបារសង្ខាតំ បញ្ចោរម្ភាគិយសំយោជនំ ជហាតីតិ យោជនា កាតព្ពា.

តត្រាតិ ¶ ទ្វីសុ គាថាសុ. វត្ថុ បន វិនយេ អារូឡ្ហន្តិ យោជនា. អថាតិ បច្ឆា. យស្ស ទេវបុត្តស្សាតិ យេន ទេវបុត្តេន. បរិគ្គហោតិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា គហិតោ. សោតិ ទេវបុត្តោ. តតោតិ ឧបគមនតោ. យទា ហោតិ, តទាតិ យោជនា. មហេសក្ខទេវតាសូតិ មហាបរិវារាសុ ទេវតាសុ, មហាតេជាសុ វា. បដិក្កមន្តីតិ អបេន្តិ. ទេវតា យម្បិ បញ្ហំ បុច្ឆន្តីតិ យោជនា. តត្ថេវាតិ អត្តនោ វសនដ្ឋានេយេវ. ឧបដ្ឋានន្តិ ឧបដ្ឋានត្ថាយ, សម្បទានត្ថេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. អថ វា ឧបគន្ត្វា តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ ឧបដ្ឋានំ, ភគវតោ សមីបដ្ឋានំ, តំ អាគន្ត្វាតិ អត្ថោ. នន្តិ តំ, អយមេវ វា បាឋោ.

៩០. ‘‘ភវន្តី’’តិ ឥមិនា វិរូឡ្ហេ មូលេ នីលភាវំ អាបជ្ជិត្វា វឌ្ឍមានកេ តរុណរុក្ខគច្ឆាទិកេ ទស្សេតិ. ‘‘អហុវត្ថុ’’ន្តិ ឥមិនា បន វឌ្ឍិត្វា ឋិតេ មហន្តរុក្ខគច្ឆាទិកេ ទស្សេតិ. ‘‘អហុវត្ថុ’’ន្តិ ច ហិយ្យត្តនិសង្ខាតាយ ត្ថុំ-វិភត្តិយា ហូ-ធាតុស្ស ឩការស្ស ឧវាទេសោ ហោតិ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘អហុវតី’’តិ បាឋោ ទិស្សតិ, សោ អបាឋោតិ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘ជាយន្តី’’តិ ឥមិនា ភូ-ធាតុស្ស សត្តត្ថភាវំ ទស្សេតិ ¶ , ‘‘វឌ្ឍន្តី’’តិ ឥមិនា វឌ្ឍនត្ថភាវំ. ឯតន្តិ ‘‘ភូតគាមោ’’តិ នាមំ. បីយតេ យថាកាមំ បរិភុញ្ជីយតេ, បាតព្ពំ បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ វា បាតព្យំ, បាសទ្ទោ យថាកាមបរិភុញ្ជនត្ថោ. តេនាហ – ‘‘ឆេទនភេទនាទីហិ យថារុចិ បរិភុញ្ជិតព្ពតាតិ អត្ថោ’’តិ.

៩១. ‘‘ឥទានី’’តិ បទំ ‘‘អាហា’’តិ បទេ កាលសត្តមី. យស្មិន្តិ ពីជេ. តន្តិ ពីជំ. បញ្ច ពីជជាតានីតិ ឯត្ថ ជាតសទ្ទស្ស តព្ភាវត្ថតំ សន្ធាយ អដ្ឋកថាសុ ឯវំ វុត្តំ. តព្ភាវត្ថស្ស ‘‘មូលេ ជាយន្តី’’តិ ឥមាយ បាឡិយា អសំសន្ទនតំ សន្ធាយ វុត្តំ សង្គហការេន ‘‘ន សមេន្តី’’តិ. អដ្ឋកថាចរិយានំ មតេន សតិ ជាតសទ្ទស្ស តព្ភាវត្ថភាវេ ‘‘មូលេ ជាយន្តី’’តិអាទីសុ មូលេ មូលានិ ជាយន្តីតិ ទោសោ ភវេយ្យាតិ មនសិ កត្វា អាហ ‘‘ន ហី’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. តានីតិ រុក្ខាទីនិ. តស្សាតិ ‘‘ភូតគាមោ នាម បញ្ច ពីជជាតានី’’តិ បទស្ស. ឯតន្តិ ‘‘ពីជជាតានី’’តិ នាមំ. ពីជេសុ ជាតានិ ពីជជាតានីតិ វុត្តេ ‘‘មូលេ ជាយន្តី’’តិអាទិនា សមេតិ. ឯតេនាតិ ‘‘ពីជតោ’’តិអាទិនា សង្គហោតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘យេហី’’តិ បទំ ‘‘ជាតត្តា’’តិ បទេ អបាទានំ, ហេតុ វា ‘‘វុត្តានី’’តិ បទេ ករណំ, កត្តា វា. តេសន្តិ ពីជានំ. រុក្ខាទីនំ វិរុហនំ ជនេតីតិ ពីជំ. ‘‘ពីជតោ’’តិអាទិនា ការិយោបចារេន ការណស្ស ទស្សិតត្តា ការណូបចារំ បទីបេតិ. អញ្ញានិបិ យានិ វា បន គច្ឆវល្លិរុក្ខាទីនិ អត្ថិ សំវិជ្ជន្តិ, តានិ គច្ឆវល្លិរុក្ខាទីនិ ជាយន្តិ សញ្ជាយន្តីតិ យោជនា. តានីតិ គច្ឆវល្លិរុក្ខាទីនិ ¶ . តញ្ច មូលំ, បាឡិយំ វុត្តហលិទ្ទាទិ ច អត្ថិ, សព្ពម្បិ ឯតំ មូលពីជំ នាមាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ ពីជេសុ, ខន្ធពីជេសុ វា.

៩២. សញ្ញាវសេនាតិ ‘‘ពីជ’’ន្តិ សញ្ញាវសេន. ‘‘តត្ថា’’តិ បទំ ‘‘វេទិតព្ពោ’’តិ បទេ អាធារោ. ‘‘យថា’’តិអាទិនា ការណោបចារេន ការិយស្ស វុត្តត្តា ផលូបចារំ ទស្សេតិ. យំ ពីជំ វុត្តំ, តំ ទុក្កដវត្ថូតិ យោជនា. យទេតំ អាទិបទន្តិ យោជេតព្ពំ. តេនាតិ អាទិបទេន. រវីយតិ ភគវតា កថីយតីតិ រុតំ, បាឡិ, តស្ស អនុរូបំ យថារុតំ, បាឡិអនតិក្កន្តន្តិ អត្ថោ.

ឯត្ថាតិ ¶ ‘‘ពីជេ ពីជសញ្ញី’’តិអាទិបទេ, ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ វា. ឧទកេ ឋាតិ បវត្តតីតិ ឧទកដ្ឋោ, ឯវំ ថលដ្ឋោបិ. តត្ថាតិ ឧទកដ្ឋថលដ្ឋេសុ. សាសបស្ស មត្តំ បមាណំ អស្ស សេវាលស្សាតិ សាសបមត្តិកោ. តិលស្ស ពីជបមាណំ អស្ស សេវាលស្សាតិ តិលពីជកោ. បមាណត្ថេ កោ. អាទិសទ្ទេន សង្ខបណកាទយោ សេវាលេ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ តិលពីជបមាណោ ជលសណ្ឋិតោ នីលាទិវណ្ណយុត្តោ សេវាលោ តិលពីជំ នាម, សបត្តោ អប្បកណ្ឌោ ឧក្ខលិបិធានាទិបមាណោ សមូលោ ឯកោ សេវាលវិសេសោ សង្ខោ នាម, ភមរសណ្ឋានោ នីលវណ្ណោ ឯកោ សេវាលវិសេសោ បណកោ នាម. ឧទកំ សេវតីតិ សេវាលោ. តត្ថាតិ សេវាលេសុ. យោតិ សេវាលោ. បតិដ្ឋិតំ សេវាលន្តិ សម្ពន្ធោ. យត្ថ កត្ថចីតិ មូលេ វា នឡេ វា បត្តេ វា. ឧទ្ធរិត្វាតិ ឧប្បាដេត្វា. ‘‘ហត្ថេហី’’តិ បទំ ‘‘វិយូហិត្វា’’តិ បទេ ករណំ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. តស្សាតិ សេវាលស្ស. ឯត្តាវតាតិ ឥតោ ចិតោ ច វិយូហនមត្តេន. យោ សេវាលោ និក្ខមតិ, តំ សេវាលន្តិ យោជនា. បរិស្សាវនន្តរេនាតិ បរិស្សាវនឆិទ្ទេន. ឧប្បលានិ អស្មិំ គច្ឆេតិ ឧប្បលិនី. បទុមានិ អស្មិំ គច្ឆេតិ បទុមិនី, ឥនោ, ឥត្ថិលិង្គជោតកោ ឦ. តត្ថេវាតិ ឧទកេយេវ. តានីតិ វល្លីតិណានិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. អនន្តកោតិ សាសបមត្តិកោ សេវាលោ. សោ ហិ នត្ថិ អត្តតោ អន្តោ លាមកោ សេវាលោ ឯតស្សាតិ កត្វា ‘‘អនន្តកោ’’តិ វុច្ចតិ. អត្តនាយេវ ហិ សុខុមោ, តតោ សុខុមោ សេវាលោ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. តត្ថាតិ ទុក្កដវត្ថុភាវេ. តម្បីតិ ‘‘សម្បុណ្ណភូតគាមំ ន ហោតី’’តិ វចនម្បិ. បិសទ្ទោ មហាបច្ចរិអាទិអដ្ឋកថាចរិយានំ វចនាបេក្ខោ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ន អាគតោ, តស្មា ន សមេតីតិ យោជនា. អថាតិ តស្មិំ អនាគតេ. ឯតន្តិ អនន្តកសេវាលាទិំ. គច្ឆិស្សតីតិ វទេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. តម្បីតិ ‘‘គច្ឆិស្សតី’’តិ វចនម្បិ. បិសទ្ទោ បុរិមដ្ឋកថាចរិយានំ វចនាបេក្ខោ.

អភូតគាមមូលត្តា ¶ តាទិសស្ស ពីជគាមស្សាតិ ឯត្ថ ពីជគាមោ តិវិធោ ហោតិ – យោ សយំ ភូតគាមតោ ហុត្វា អញ្ញម្បិ ភូតគាមំ ¶ ជនេតិ, អម្ពដ្ឋិអាទិកោ. យោ បន សយំ ភូតគាមតោ ហុត្វា អញ្ញំ បន ភូតគាមំ ន ជនេតិ, តាលនាឡិកេរាទិខាណុ. យោ បន សយម្បិ ភូតគាមតោ អហុត្វា អញ្ញម្បិ ភូតគាមំ ន ជនេតិ. បានីយឃដាទីនំ ពហិ សេវាលោតិ. ភូតគាមោ បន ចតុព្ពិធោ ហោតិ – យោ សយំ ពីជគាមតោ ហុត្វា អញ្ញម្បិ ពីជគាមំ ជនេតិ, ឯតរហិ អម្ពរុក្ខាទិកោ. យោ បន សយំ ពីជគាមតោ អហុត្វាវ អញ្ញំ ពីជគាមំ ជនេតិ, អាទិកប្បកាលេ អម្ពរុក្ខាទិកោ. យោ បន សយំ ពីជគាមតោ ហុត្វា អញ្ញំ បន ពីជគាមំ ន ជនេតិ, នីលវណ្ណោ ផលិតកទលីរុក្ខាទិកោ. យោ បន សយម្បិ ពីជគាមតោ អហុត្វា អញ្ញម្បិ ពីជគាមំ ន ជនេតិ, ឥធ វុត្តោ អនន្តកសេវាលាទិកោតិ. តត្ថ ចតុត្ថំ ភូតគាមំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អភូតគាមមូលកត្តា តាទិសស្ស ពីជស្សា’’តិ. អយំ បន តតិយពីជគាមស្ស ច ចតុត្ថភូតគាមស្ស ច វិសេសោ – តតិយពីជគាមេ មូលបណ្ណានិ ន បញ្ញាយន្តិ, ចតុត្ថភូតគាមេ តានិ បញ្ញាយន្តីតិ. មូលបណ្ណានំ អបញ្ញាយនត្តា ពីជគាមោតិ វុត្តោ, តេសំ បញ្ញាយនត្តា ភូតគាមោតិ វុត្តោ. ឥតរថា ហិ វិរោធោ ភវេយ្យាតិ. អត្តនោ វាទេ បាចិត្តិយភាវតោ គរុកំ, មហាបច្ចរិអាទីនំ វាទេ ទុក្កដមត្តភាវតោ លហុកំ. ឯតន្តិ ឋានំ.

ឯវំ ឧទកដ្ឋំ ទស្សេត្វា ថលដ្ឋំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ថលដ្ឋេ’’តិអាទិ. ថលដ្ឋេ វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. តត្ថាតិ ហរិតខាណូសុ. ឧទ្ធំ វឌ្ឍតីតិ នវសាខានិគ្គមនេន ឆិន្នតោ ឧបរិ វឌ្ឍតិ. សោតិ ខាណុ. ផលិតាយ កទលិយា ខាណុ ពីជគាមេន សង្គហិតោតិ យោជនា. ផលំ សញ្ជាតំ ឯតិស្សាតិ ផលិតា. តថាតិ ‘‘ភូតគាមេនេវ សង្គហិតា’’តិ បទានិ អាកឌ្ឍតិ. យទាតិ យស្មិំ កាលេ. រតនប្បមាណាបីតិ ហត្ថប្បមាណាបិ. អថាតិ អបាទានត្ថោ, តតោ រាសិករណតោ អញ្ញន្តិ អត្ថោ. ភូមិយំ និខណន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘មូលេសុ ចេវ បណ្ណេសុ ចា’’តិ ឯត្ថ ចសទ្ទោ សមុច្ចយត្ថោវ, ន វិកប្បត្ថោតិ អាហ ‘‘មូលមត្តេសុ បនា’’តិអាទិ.

ពីជានីតិ មូលាទិពីជានិ. ឋបិតានិ ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឧបរី’’តិ បទេន ហេដ្ឋា មូលានិ ចាតិ អត្ថំ នយេន ញាបេតិ. ន អង្កុរេ និគ្គតមត្តេយេវ ¶ , អថ ខោ ហរិតេ នីលបណ្ណវណ្ណេ ជាតេយេវ ភូតគាមសង្គហោ កាតព្ពោតិ អាហ ‘‘ហរិតេ’’តិអាទិ. តាលដ្ឋីនំ មូលន្តិ សម្ពន្ធោ. ទន្តសូចិ វិយាតិ ហត្ថិទន្តសូចិ វិយ. យថា អសម្បុណ្ណភូតគាមោ តតិយោ កោដ្ឋាសោ ន អាគតោ, ន ឯវំ អមូលកភូតគាមោ. សោ បន អាគតោយេវាតិ អាហ ‘‘អមូលកភូតគាមេ’’តិ. អមូលិកលតា វិយ អមូលកភូតគាមេ សង្គហំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ.

វន្ទាកាតិ ¶ រុក្ខាទនី. សា ហិ សយំ រុក្ខំ និស្សាយ ជាយន្តីបិ អត្តនោ និស្សយានំ រុក្ខានំ អទនត្តា ភក្ខនត្តា វទីយតិ ថុតីយតីតិ ‘‘វន្ទាកា’’តិ វុច្ចតិ. អញ្ញា វាតិ វន្ទាកាយ អញ្ញា វា. តន្តិ វន្ទាកាទិំ. តតោតិ រុក្ខតោ. វនន្តិ ខុទ្ទកោ គច្ឆោ. បគុម្ពោតិ មហាគច្ឆោ. ទណ្ឌកោតិ រុក្ខោ ទណ្ឌយោគតោ. តស្សាបីតិ អមូលិកលតាយបិ. អយមេវ វិនិច្ឆយោតិ វន្ទាកាទិកស្ស វិនិច្ឆយោ វិយ អយំ វិនិច្ឆយោ ទដ្ឋព្ពោតិ យោជនា. ‘‘ទ្វេ តីណិ បត្តានី’’តិ វុត្តត្តា ឯកបត្តោ សញ្ជាយន្តោបិ អគ្គពីជសង្គហំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ. ‘‘អនុបសម្បន្នេនា’’តិ បទំ ‘‘លិត្តស្សា’’តិ បទេ កត្តា. និទាឃសមយេតិ គិម្ហកាលេ. អព្ពោហារិកោតិ អាបត្តិយា អង្គន្តិ ន វោហរិតព្ពោ. វោហរិតុំ ន អរហតីតិ អត្ថោ. ឯតន្តិ អព្ពោហារិកតំ, ‘‘សចេ…បេ… បមជ្ជិតព្ពា’’តិ វចនំ វា.

អហិំ សប្បំ ឆាទេតីតិ អហិច្ឆត្តំ, តំយេវ អហិច្ឆត្តកំ. យថាកថញ្ចិ ហិ ព្យុប្បត្តិ, រុឡ្ហិយា អត្ថវិនិច្ឆយោ. តស្មាតិ តតោ វិកោបនតោ. តត្ថាតិ អហិច្ឆត្តកេ. ហេដ្ឋា ‘‘ឧទកបប្បដកោ’’តិ វត្វា ឥធ ‘‘រុក្ខបប្បដិកាយបី’’តិ វុត្តត្តា បប្បដកសទ្ទោ ទ្វិលិង្គោតិ ទដ្ឋព្ពោ. តន្តិ បប្បដិកំ. ឋិតំ និយ្យាសន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ ‘‘លគ្គ’’ន្តិ ឯត្ថាបិ. ហត្ថកុក្កុច្ចេនាតិ ហត្ថលោលេន. ‘‘ឆិន្ទន្តស្សាបី’’តិ បទេ ហេតុ.

វាសត្ថិកេនាតិ វាសំ ឥច្ឆន្តេន. ‘‘ឱចិនាបេតព្ពា’’តិ បទេ កត្តា. ឧប្បាដេន្តេហីតិ ឧទ្ធរន្តេហិ. តេសន្តិ សាមណេរានំ. សាខំ គហិតន្តិ សម្ពន្ធោ. ឋបិតស្ស សិង្គីវេរស្សាតិ យោជនា.

ឆិជ្ជនកន្តិ ¶ ឆិជ្ជនយុត្តំ, ឆិជ្ជនារហន្តិ អត្ថោ. ‘‘ចង្កមិតដ្ឋានំ ទស្សេស្សាមី’’តិ ឥមិនា វត្តសីសេន ចង្កមនំ វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ‘‘ភិជ្ជតី’’តិ ឥមិនា អភិជ្ជមានេ គណ្ឋិបិ កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ. ទារុមក្កដកន្តិ មក្កដស្ស ហត្ថោ មក្កដោ ឧបចារេន, មក្កដោ វិយាតិ មក្កដកោ, សទិសត្ថេ កោ. ទារុសង្ខាតោ មក្កដកោ ទារុមក្កដកោ. តំ អាកោដេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. អនិយាមិតត្តាតិ ឥមន្តិ អនិយាមិតត្តា វចនស្ស. ឥទំ មហាសាមញ្ញំ, វិសេសសាមញ្ញម្បិ វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘នាមំ គហេត្វាបី’’តិអាទិ. សព្ពន្តិ សព្ពំ វចនំ.

‘‘ឥមំ ជានាតិអាទីសូ’’តិ បទំ ‘‘ឯវមត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ បទេ អាធារោ. ឥមំ មូលភេសជ្ជំ ជានាតិ ឥមំ មូលភេសជ្ជំ យោជិតុំ ជានាតិ យោជនា. ឯត្តាវតាតិ ‘‘ឥមំ ជានា’’តិអាទិវចនមត្តេន. កប្បិយន្តិ សមណវោហារេន, វោហារស្ស វា យុត្តំ អនុរូបំ. ឯត្ថាតិ ‘‘កប្បិយំ ¶ កាតព្ព’’ន្តិ វចនេ. និព្ពដ្ដពីជមេវាតិ ផលតោ និព្ពដ្ដេត្វា វិសុំ កតំ ពីជំ ឯវ. តត្ថាតិ សុត្តេ. ករោន្តេន ភិក្ខុនា កាតព្ពន្តិ យោជនា. ‘‘កប្បិយន្តិ វត្វាវា’’តិ ឥមិនា បឋមំ កត្វា អគ្គិសត្ថនខានិ ឧទ្ធរិត្វា បច្ឆា វត្តុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. លោហមយសត្ថស្សាតិ អយតម្ពាទិលោហមយស្ស សត្ថស្ស. តេហីតិ មនុស្សាទីនំ នខេហិ. តេហីតិ អស្សាទីនំ ខុរេហិ. តេហីតិ ហត្ថិនខេហិ. យេហីតិ នខេហិ. តត្ថជាតកេហិបីតិ តស្មិំ សត្ថេ ជាតកេហិបិ, នខេហីតិ សម្ពន្ធោ.

តត្ថាតិ បុរិមវចនាបេក្ខំ. ‘‘កប្បិយំ ករោន្តេនា’’តិអាទិវចនមបេក្ខតិ. ‘‘ឧច្ឆុំ កប្បិយំ ករិស្សាមី’’តិ ឧច្ឆុមេវ វិជ្ឈតិ, បគេវ. ‘‘ទារុំ កប្បិយំ ករិស្សាមី’’តិ ឧច្ឆុំ វិជ្ឈតិ, ‘‘ទារុំ កប្បិយំ ករិស្សាមី’’តិ ទារុមេវ វា វិជ្ឈតិ, វដ្ដតិ ឯកាពទ្ធត្តាតិ វទន្តិ. តន្តិ រជ្ជុំ វា វល្លិំ វា. សព្ពំ ខណ្ឌន្តិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ មរិចបក្កេសុ. កដាហន្តិ ឯកាយ ភាជនវិកតិយា នាមមេតំ. ឥធ បន ពីជានំ ភាជនភាវេន តំសទិសត្តា ផលផេគ្គុបិ ‘‘កដាហ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឯកាពទ្ធន្តិ កដាហេន ឯកតោ អាពទ្ធំ.

តានីតិ តិណានិ. តេនាតិ រុក្ខបវដ្ដនាទិនា. តត្រាតិ តស្មិំ ឋបនបាតនដ្ឋានេ. ‘‘មនុស្សវិគ្គហបារាជិកវណ្ណនាយ’’ន្តិ បទំ ‘‘វុត្ត’’ន្តិ បទេ ¶ សាមញ្ញាធារោ. ភិក្ខុ អជ្ឈោត្ថដោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ឱបាតេតិ អាវាដេ. សោ ហិ អវបតនដ្ឋានត្តា ‘‘ឱបាតោ’’តិ វុច្ចតិ. រុក្ខន្តិ អជ្ឈោត្ថដរុក្ខំ. ភូមិន្តិ ឱបាតថិរភូមិំ. ជីវិតហេតូតិ និមិត្តត្ថេ បច្ចត្តវចនំ, ជីវិតការណាតិ អត្ថោ. ‘‘ភិក្ខុនា’’តិ បទំ ‘‘និក្ខាមេតុ’’ន្តិ បទេ ភាវកត្តា, ការិតកត្តា វា. ‘‘អជ្ឈោត្ថដភិក្ខុ’’ន្តិ វា ‘‘ឱបាតភិក្ខុ’’ន្តិ វា ការិតកម្មំ អជ្ឈាហរិតព្ពំ. តត្ថាតិ អនាបត្តិភាវេ, អនាបត្តិភាវស្ស វា. ឯតស្សាតិ សុត្តស្ស. បរោ បន ការុញ្ញេន ករោតីតិ សម្ពន្ធោ. ឯតម្បីតិ ការុញ្ញម្បិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វាតិ. បឋមំ.

២. អញ្ញវាទកសិក្ខាបទំ

៩៤. ទុតិយេ អនាចារន្តិ អចរិតព្ពំ កាយវចីទ្វារវីតិក្កមំ. សព្ពនាមស្ស អនិយមត្ថត្តា ឥធ វចនន្តិ អាហ ‘‘អញ្ញេន វចនេន អញ្ញំ វចន’’ន្តិ. សោតិ ភិក្ខុ, វទតីតិ សម្ពន្ធោ. កោតិ កោ បុគ្គលោ. កិន្តិ កិំ អាបត្តិំ. កិស្មិន្តិ កិស្មិំ វត្ថុស្មិំ. កិន្តិ កិំ កម្មំ. កន្តិ កំ បុគ្គលំ. កិន្តិ កិំ វចនំ.

ឯត្ថាតិ ¶ ‘‘កោ អាបន្នោ’’តិអាទិបាឡិយំ. ‘‘ភិក្ខូហី’’តិ បទំ ‘‘វុត្តោ’’តិ បទេ កត្តា. អសារុប្បន្តិ ភិក្ខូនំ អសារុប្បំ. ឯសោតិ ឯសោ អត្ថោ, វិភវោតិ អត្ថោ. ឯតន្តិ វត្ថុ. ភណន្តោ វា ហុត្វា អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរតីតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ បដិច្ឆន្នាសនេ. សោតន្តិ សោតទ្វារំ. ចក្ខុន្តិ ចក្ខុទ្វារំ.

៩៨. អញ្ញន្តិ បុច្ឆិតត្ថតោ អញ្ញំ អបុច្ឆិតមត្ថំ. ភាវប្បធានោយំ កត្តុនិទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘អញ្ញេនញ្ញំ បដិចរណស្សេតំ នាម’’ន្តិ. តុណ្ហីភាវស្សាតិ អភាសនស្ស. អាត្យូបសគ្គោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ អាហ ‘‘អារោបេតូ’’តិ. ឯវំ ‘‘អរោបិតេ’’តិ ឯត្ថបិ. តេនាហ ‘‘អនារោបិតេ’’តិ.

១០១. តន្តិ អញ្ញវាទកវិហេសករោបនកម្មំ. អស្សាតិ ភវេយ្យ, ហោតិ វា.

១០២. កិន្តិ ¶ កិំ វចនំ. យេនាតិ យេន ព្យាធិនា កថេតុំ ន សក្កោតិ, តាទិសោ ព្យាធិ មុខេ ហោតីតិ យោជនា. តប្បច្ចយាតិ តតោ កថិតការណាតិ. ទុតិយំ.

៣. ឧជ្ឈាបនកសិក្ខាបទំ

១០៣. តតិយេ ភិក្ខូ ឧជ្ឈាបេន្តីតិ ឯត្ថ ‘‘ភិក្ខូ’’តិ ការិតកម្មត្តា ករណត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘តេហិ ភិក្ខូហី’’តិ. ឱការវិបរីតោ ឧការោតិ ច ឈេសទ្ទោ ញាណត្ថោតិ ច ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អវជានាបេន្តី’’តិ. ‘‘តំ អាយស្មន្ត’’ន្តិ បទំ ‘‘អវជានាបេន្តី’’តិ បទេ ធាតុកម្មំ. អនេកត្ថត្តា ធាតូនំ ឈេសទ្ទោ ឱលោកនត្ថោ ច ចិន្តនត្ថោ ច ហោតិ, តេនាហ ‘‘ឱលោកាបេន្តី’’តិអាទិ. ឯត្ថាតិ ‘‘ភិក្ខូ ឧជ្ឈាបេន្តី’’តិ បទេ. ឆន្ទាយាតិ ឆន្ទត្ថំ. យេសំ សេនាសនានិ ច បញ្ញបេតិ, ភត្តានិ ច ឧទ្ទិសតិ, តេសំ អត្តនិ បេមត្ថន្តិ អត្ថោ. អដ្ឋកថាយំ បន ‘‘ឆន្ទាយាតិ ឆន្ទេនា’’តិ វុត្តំ. ឥមិនា លិង្គវិបល្លាសនយោ វុត្តោ. បរេសំ អត្តនោ បេមេនាតិ អត្ថោ. បក្ខបាតេនាតិ អត្តនោ បក្ខេ បាតាបនេន.

១០៥. ឧជ្ឈាបេន្តិ អនេនាតិ ឧជ្ឈាបនកំ. ខិយ្យន្តិ អនេនាតិ ខិយ្យនកន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យេន វចនេនា’’តិអាទិ.

១០៦. ឧបសម្បន្នំ សង្ឃេន សម្មតំ មង្កុកត្តុកាមោតិ សម្ពន្ធំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧបសម្បន្នំ សង្ឃេន ¶ សម្មត’’ន្តិអាទិ. សម្ពជ្ឈនំ សម្ពន្ធោ, កាតព្ពោតិ យោជនា. ឧបសម្បន្នស្ស សង្ឃេន សម្មតស្ស អវណ្ណំ កត្តុកាមោ អយសំ កត្តុកាមោតិ វិភត្តិវិបរិណាមេន សម្ពន្ធំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិភត្តិវិបរិណាមោ កាតព្ពោ’’តិ. ‘‘វសេនា’’តិ បទំ វិភត្តិវិបរិណាមោ កាតព្ពោ’’តិ បទេ វិសេសនំ. យស្មា វិសេសោ នត្ថិ, តស្មា កតន្តិ យោជនា. តន្តិ ‘‘ខិយ្យនក’’ន្តិ បទំ. សោ ច ភិក្ខូតិ ឧជ្ឈាបនកោ ច ខិយ្យនកោ ច សោ ច ភិក្ខុ. អថាតិ តស្មា ឧជ្ឈាបនកខិយ្យនកករត្តា. អស្សាតិ ភិក្ខុនោ. អស្សាតិ ភវេយ្យ.

‘‘ឧបសម្បន្ន’’ន្តិ ¶ បទំ ‘‘ឧជ្ឈាបេតី’’តិ បទេ ធាតុកម្មំ ‘‘អនុបសម្បន្ន’’ន្តិ បទំ ការិតកម្មំ, ‘‘អនុបសម្បន្ន’’ន្តិ បទំ ‘‘ឧជ្ឈាបេតី’’តិ ការិតកិរិយំ អបេក្ខិត្វា កម្មំ ហោតិ. ‘‘ខិយ្យតី’’តិ សុទ្ធកិរិយាយ អបេក្ខាយ វិភត្តិវិបល្លាសោ ហោតីតិ អាហ ‘‘តស្ស វា’’តិអាទិ. តស្សាតិ អនុបសម្បន្នស្ស សន្តិកេតិ សម្ពន្ធោ. តន្តិ សង្ឃេន សម្មតំ ឧបសម្បន្នំ. ‘‘សង្ឃេន អសម្មត’’ន្តិ ឯត្ថ ន អបលោកនកម្មេន អសម្មតំ, កម្មវាចាយ បន អសម្មតន្តិ អាហ ‘‘កម្មវាចាយា’’តិអាទិ. ទ្វេ តយោ ហុត្វា កម្មវាចាយ សម្មនិតុមសក្កុណេយ្យត្តា អសម្មតន្តិ ច ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យត្រា’’តិអាទិ. យត្រាតិ យស្មិំ វិហារេ. ‘‘អនុបសម្បន្នំ សង្ឃេន សម្មត’’ន្តិ ឯត្ថ អនុបសម្បន្នស្ស សម្មុតិយោ ទាតុមសក្កុណេយ្យត្តា បុព្ពវោហារវសេន សម្មតន្តិ វុត្តន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កិញ្ចាបី’’តិអាទិ. តន្តិ អនុបសម្បន្នភាវេ ឋិតំ. ព្យត្តស្សាតិ វិយត្តស្ស. សង្ឃេន វា កតោតិ យោជនាតិ. តតិយំ.

៤. បឋមសេនាសនសិក្ខាបទំ

១០៨. ចតុត្ថេ ហិមមេវ ហិមន្តោ, ហិមន្តេ និយុត្តោ ហេមន្តិកោ, កាលោតិ អាហ ‘‘ហេមន្តកាលេ’’តិ. ឱតាបេន្តា បក្កមិំសូតិ សម្ពន្ធោ. កាលសទ្ទស្ស សម្ពន្ធិសទ្ទត្តា សម្ពន្ធាបេក្ខោតិ អាហ ‘‘យស្ស កស្សចី’’តិ. ហិមវស្សេនាតិ ហិមេន ច វស្សេន ច.

១១០. ‘‘វស្សិកោ’’តិ ន សង្កេតាតិ អវស្សិកសង្កេតា. ‘‘អដ្ឋ មាសេ’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ ‘‘អវស្សិកសង្កេតេ’’តិ វិសេសិតត្តា ហេមន្តិកគិម្ហិកមាសាយេវ គហេតព្ពាតិ អាហ ‘‘ចត្តារោ ហេមន្តិកេ’’តិអាទិ. យត្ថាតិ យស្មិំ រុក្ខេ. ន ឩហទន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘កាកា វា’’តិ ឯត្ថ វាសទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ. តេនាហ ‘‘អញ្ញេ វា សកុន្តា’’តិ. តស្មាតិ យស្មា អនុជានាតិ, តស្មា. យត្ថាតិ យស្មិំ រុក្ខេ, វិស្សមិត្វា គច្ឆន្តីតិ យោជនា. យស្មិន្តិ រុក្ខេ, កត្វា វសន្តីតិ យោជនា. អដ្ឋ មាសេ ឯវាតិ សម្ភវតោ អាហ ‘‘យេសុ ជនបទេសូ’’តិអាទិ ¶ . តេសុបីតិ ជនបទេសុបិ. អវស្សិកសង្កេតេ ឯវាតិ សម្ភវតោ អាហ ‘‘យត្ថា’’តិអាទិ. យត្ថាតិ យេសុ ¶ ជនបទេសុ. ‘‘វិគតវលាហកំ វិសុទ្ធំ នភំ ហោតី’’តិ ឥមិនា សចេ អវិគតវលាហកំ អវិសុទ្ធំ នភំ ហោតិ, និក្ខិបិតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. ‘‘ឯវរូបេ កាលេ’’តិ បទំ ‘‘និក្ខិបិតុំ វដ្ដតី’’តិ បទេ អាធារោ.

អព្ភោកាសិកេនាបីតិ អព្ភោកាសធុតង្គយុត្តេនាបិ. បិសទ្ទោ រុក្ខមូលិកស្ស អបេក្ខកោ. វត្តំ វិត្ថារេន្តោ អាហ ‘‘តស្ស ហី’’តិអាទិ. តស្សាតិ អព្ភោកាសិកស្ស. ហិសទ្ទោ វិត្ថារជោតកោ. តត្ថេវាតិ បុគ្គលិកមញ្ចកេយេវ. សង្ឃិកំ មញ្ចន្តិ សម្ពន្ធោ. វីតមញ្ចកោតិ វាយិតមញ្ចកោ. តស្មិន្តិ វីតមញ្ចកេ. បុរាណមញ្ចកោ នស្សន្តោបិ អនគ្ឃោតិ អាហ ‘‘បុរាណមញ្ចកោ គហេតព្ពោ’’តិ. ចម្មេន អវនហិតព្ពោតិ ឱនទ្ធោ, សោ ឯវ ឱនទ្ធកោ. គហេត្វា ច បន បញ្ញបេត្វា និបជ្ជិតុំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. អសមយេតិ វស្សិកសង្ខាតេ អកាលេ. ចតុគ្គុណេនាបីតិ ចតុបដលេនបិ. វដ្ដន្តិ វលាហកា អាវដ្ដន្តិ អស្មិំ សមយេតិ វដ្ដុលោ, សោ ឯវ វដ្ដលិកោ, សត្តាហំ វដ្ដលិកោ, សត្តាហោ វា វដ្ដលិកោ សត្តាហវដ្ដលិកោ, សោ អាទិ យេសំ តានីតិ សត្តាហវដ្ដលិកាទីនិ. អាទិសទ្ទេន សត្តាហតោ ឩនាធិកានិ គហេតព្ពានិ. កាយានុគតិកត្តាតិ កាយំ អនុគមកត្តា កាយសទិសត្តាតិ អត្ថោ.

បណ្ណកុដីសូតិ បណ្ណេន ឆាទិតកុដីសុ. សភាគភិក្ខូនន្តិ អត្តនា សភាគភិក្ខូនំ, សន្តិកន្តិ សម្ពន្ធោ. អនោវស្សកេ ឋានេតិ យោជនា. លគ្គេត្វាតិ លម្ពេត្វា, អយមេវ វា បាឋោ. ‘‘សម្មជ្ជនិ’’ន្តិ បទំ ‘‘គហេត្វា’’តិ បទេ អវុត្តកម្មំ, ‘‘ឋបេតព្ពា’’តិ បទេ វុត្តកម្មំ. ធោវិត្វាតិ សម្មជ្ជនិំ សុទ្ធំ កត្វា. ឧបោសថាគារាទីសូតិអាទិសទ្ទេន បរិវេណាទីនិ គហេតព្ពានិ.

យោ បន ភិក្ខុ គន្តុកាមោ ហោតិ, តេនាតិ យោជនា. តត្ថាតិ សាលាយំ. យត្ថ កត្ថចីតិ យស្មិំ កិស្មិញ្ចិ ឋានេ. បាកតិកដ្ឋានេតិ បកតិយា គហិតដ្ឋានេ. តត្រ តត្រេវាតិ តេសុ តេសុ ចេតិយង្គណាទីសុយេវ ¶ . អសនសាលន្តិ អសន្តិ ភក្ខន្តិ អស្សំ សាលាយន្តិ អសនា, អសនា ច សា សាលា ចេតិ អសនសាលា, ភោជនសាលាតិ អត្ថោ. តត្រាតិ តស្ស សម្មជ្ជន្តស្ស, តស្មិំ ‘‘វត្តំ ជានិតព្ព’’ន្តិ បាឋេ វា. មជ្ឈតោតិ បវិត្តតោ, សុទ្ធដ្ឋានតោតិ អត្ថោ. បាទដ្ឋានាភិមុខាតិ សម្មជ្ជន្តស្ស បាទដ្ឋានំ អភិមុខា. វាលិកា ហរិតព្ពាតិ បំសុ ច វាលិកា ច អបនេតព្ពា. សម្មុញ្ចនីសលាកាយ បរំ បេល្លេតព្ពាតិ អធិប្បាយោ. ពហីតិ សម្មជ្ជិតព្ពតលតោ ពហិ.

១១១. មសារកោតីតិ ¶ ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ នាមបរិយាយោ, មសារកោ នាមាតិ អត្ថោ. ឯវំ ពុន្ទិកាពទ្ធោតីតិអាទីសុបិ. បាទេ មសិត្វា វិជ្ឈិត្វា តត្ថ អដនិយោ បវេសេតព្ពា ឯត្ថាតិ មសារកោ. ពុន្ទោ ឯវ ពុន្ទិកោ, បាទោ, តស្មិំ អាពទ្ធា ពន្ធិតា អដនី យស្សាតិ ពុន្ទិកាពទ្ធោ. កុឡីរស្ស បាទោ វិយ បាទោ យស្សាតិ កុឡីរបាទកោ, យថា កុឡីរោ វង្កបាទោ ហោតិ, ឯវំ វង្កបាទោតិ វុត្តំ ហោតិ. អាហច្ច អង្គេ វិជ្ឈិត្វា តត្ថ បវេសិតោ បាទោ យស្សាតិ អាហច្ចបាទកោ. អាណិន្តិ អគ្គខិលំ. មញ្ចតិ បុគ្គលំ ធារេតីតិ មញ្ចោ. បីឋតិ វិសមទុក្ខំ ហិំសតីតិ បីឋំ. បណវោតិ ឯកោ តូរិយវិសេសោ, តស្ស សណ្ឋានំ កត្វាតិ អត្ថោ. តញ្ហិ ឯតរហិ ពុទ្ធបដិមស្ស បល្លង្កសណ្ឋានំ ហោតិ. តន្តិ កោច្ឆំ. ករោន្តិ កិរាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ សេនាសនបរិភោគេ. ហីតិ សច្ចំ. តន្តិ កោច្ឆំ មហគ្ឃំ ហោតិ, មហគ្ឃត្តា ភទ្ទបីឋន្តិបិ វុច្ចតិ. យេនាតិ យេន ភិក្ខុនា. ‘‘ថាមមជ្ឈិមស្សា’’តិ បទេន បមាណមជ្ឈិមំ និវត្តេតិ.

ឯត្ថាតិ ‘‘អនាបុច្ឆំ វា គច្ឆេយ្យា’’តិ បទេ. ថេរោ អាណាបេតីតិ យោជនា. អាណាបេតីតិ ច អាណ-ធាតុយា ឯវ បេសនសង្ខាតស្ស ហេត្វត្ថស្ស វាចកត្តា ណាបេសទ្ទោ ស្វត្ថោវ. សោតិ ទហរោ. តថាតិ យថា ថេរេន វុត្តោ, តថា កត្វាតិ អត្ថោ. តត្ថាតិ ទិវាដ្ឋានេ, មញ្ចបីឋេ វា. តតោតិ ឋបនកាលតោ. បរិពុន្ធេតិ ហិំ សេតីតិ បលិពោធោ, បរិសទ្ទោ ឧបសគ្គោ, សោ វិការវសេន អញ្ញថា ជាតោ. សោ បលិពោធោ អញ្ញត្ថ អាវាសាទិកោ, ឥធ បន ¶ សន្ថរាបិតមញ្ចាទិកោ. សាយន្តិ សាយន្ហេ, ភុម្មត្ថេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. ថេរោ ភណតីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ មញ្ចបីឋេ. ‘‘ពាលោ ហោតី’’តិ វត្វា តស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អនុគ្គហិតវត្តោ’’តិ. អនុគ្គហិតំ វត្តំ យេនាតិ អនុគ្គហិតវត្តោ, ថេរោ. តជ្ជេតីតិ ឧព្ពេជេតិ. តស្មិន្តិ ទហរេ. អស្សាតិ ថេរស្ស.

អាណត្តិក្ខណេយេវាតិ ថេរស្ស បេសនក្ខណេយេវ. ទហរោ វទតីតិ យោជនា. ‘‘ថេរោ’’តិ បទំ ‘‘វត្វា គច្ឆតី’’តិ បទទ្វយេ កត្តា, ‘‘ការេតព្ពោ’’តិ បទេ កម្មំ. នន្តិ មញ្ចបីឋំ, ‘‘បញ្ញបេត្វា’’តិបទមបេក្ខិយ ឯវំ វុត្តំ. នន្តិ ទហរំ វា. ‘‘វត្វា’’តិ បទមបេក្ខិយ ឯវំ វុត្តំ. តត្ថេវាតិ មញ្ចបីឋេយេវ. អស្សាតិ ថេរស្ស. តត្ថាតិ ទិវាដ្ឋានេ. ភោជនសាលតោ អញ្ញត្ថ គច្ឆន្តោតិ ភោជនសាលតោ និក្ខមិត្វា មញ្ចបីឋបញ្ញាបនដ្ឋានតោ អញ្ញំ ឋានំ គច្ឆន្តោ, ថេរោតិ យោជនា. តត្ថេវាតិ ទិវាដ្ឋានេយេវ. យត្រិច្ឆតីតិ យំ ឋានំ គន្តុមិច្ឆតីតិ អត្ថោ. អន្តរសន្និបាតេតិ សកលំ អហោរត្តំ អសន្និបាតេត្វា អន្តរេ សន្និបាតេ សតីតិ យោជនា.

តត្ថាតិ តស្មិំ ឋានេ. អាគន្តុកា គណ្ហន្តីតិ សម្ពន្ធោ. តតោតិ គណ្ហនតោ. តេសន្តិ អាគន្តុកានំ ¶ . យេហីតិ អាវាសិកោ វា ហោតុ, អាគន្តុកោ វា, យេហិ ភិក្ខូហិ. តេតិ និសិន្នកភិក្ខូ. ឧទ្ធំ បាឡិបាឋំ សារេតិ បវត្តេតីតិ ឧស្សារកោ. ធម្មកថាយំ សាធូតិ ធម្មកថិកោ. តស្មិន្តិ ឧស្សារកេ វា ធម្មកថិកេ វា. អហោរត្តន្តិ អហោ ច រត្តិ ច អហោរត្តំ, អច្ចន្តសំយោគបទំ. ឥតរស្មិន្តិ បឋមំ និសិន្នភិក្ខុតោ អញ្ញស្មិំ ភិក្ខុម្ហីតិ យោជនា. អន្តោឧបចារដ្ឋេយេវាតិ លេឌ្ឌុបាតសង្ខាតស្ស ឧបចារស្ស អន្តោ ឋិតេយេវ, អនាទរេ ចេតំ ភុម្មំ. សព្ពត្ថាតិ អាបត្តិវារអនាបត្តិវារេសុ.

១១២. ចិមិលិកំ វាតិអាទីសុ វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. តន្តិ ចិមិលិកត្ថរណំ. ឧត្តរិ អត្ថរិតព្ពន្តិ ឧត្តរត្ថរណន្តិ ទស្សេន្តោ ¶ អាហ ‘‘ឧត្តរត្ថរណំ នាមា’’តិអាទិ. ភូមិយន្តិ សុធាទិបរិកម្មេន អកតាយំ បកតិភូមិយំ. ចម្មខណ្ឌោតិ ឯត្ថ ចម្មំយេវ អន្តេ ខណ្ឌត្តា ឆិន្នត្តា ចម្មខណ្ឌោតិ វុច្ចតិ. ននុ សីហចម្មាទីនិ ន កប្បន្តីតិ អាហ ‘‘អដ្ឋកថាសុ ហី’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ. តស្មាតិ យស្មា ន ទិស្សតិ, តស្មា. បរិហរណេយេវាតិ អត្តនោ សន្តកន្តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា, បុគ្គលិកន្តិ វា បរិគ្គហេត្វា តំ តំ ឋានំ ហរណេយេវ. បាទោ បុញ្ឆីយតិ សោធីយតិ ឯតាយាតិ បាទបុញ្ឆនីតិ កត្វា រជ្ជុបិលោតិកាយោ បាទបុញ្ឆនីតិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘បាទបុញ្ឆនី នាមា’’តិអាទិ. មយសទ្ទលោបំ កត្វា ផលកបីឋន្តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ផលកបីឋំ នាម ផលកមយំ បីឋ’’ន្តិ. ផលកញ្ច បីឋញ្ច ផលកបីឋន្តិ វា ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អថ វា’’តិ. ឯតេនាតិ ‘‘ផលកបីឋ’’ន្តិ បទេន. ‘‘សង្គហិត’’ន្តិ បទេ ករណំ, កត្តា វា. ពីជនិបត្តកន្តិ ចតុរស្សពីជនីយេវ សកុណបត្តសទិសត្តា ពីជនិបត្តកំ, សទិសត្ថេ កោ. ‘‘អជ្ឈោកាសេ’’តិ បទំ ‘‘បចិត្វា’’តិ បទេ អាធារោ. អគ្គិសាលាយន្តិ អគ្គិនា បចនសាលាយំ. បព្ភារេតិ លេណសទិសេ បព្ភារេ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ.

យស្មិន្តិ បុគ្គលេ. ‘‘អត្តនោ បុគ្គលិកមិវ ហោតី’’តិ ឥមិនា អនាបត្តីតិ ទស្សេតិ.

១១៣. យោ ភិក្ខុ វា លជ្ជី ហោតិ, តថារូបំ ភិក្ខុំ វា តិ យោជនា. ‘‘លជ្ជី ហោតី’’តិ វត្វា តស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អត្តនោ បលិពោធំ វិយ មញ្ញតី’’តិ. យោតិ អាបុច្ឆកោ ភិក្ខុ. ‘‘កេនចិ ឧបទ្ទុតំ ហោតី’’តិ សង្ខេបេន វុត្តមត្ថំ វិត្ថារេន្តោ អាហ ‘‘សចេបិ ហី’’តិអាទិ. ហិសទ្ទោ វិត្ថារជោតកោ. វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ គណ្ហាតីតិ សម្ពន្ធោ. តំ បទេសន្តិ សេនាសនដ្ឋបិតដ្ឋានំ. អាបទាសូតិ វិបត្តីសូតិ. ចតុត្ថំ.

៥. ទុតិយសេនាសនសិក្ខាបទំ

១១៦. បញ្ចមេ ¶ មញ្ចកភិសីតិ មញ្ចេ អត្ថរិតព្ពោ មញ្ចកោ, សោយេវ ភិសីតិ មញ្ចកភិសិ. ឯវំ បីឋកភិសិបិ. បាវារោ កោជវោតិ ទ្វេយេវ បច្ចត្ថរណន្តិ វុត្តាតិ អាហ ‘‘បាវារោ’’តិអាទិ. វុត្តន្តិ អដ្ឋកថាសុ ¶ វុត្តំ. ទុតិយាតិក្កមេតិ ទុតិយបាទាតិក្កមេ. សេនាសនតោតិ សចេ ឯកំ សេនាសនំ ហោតិ, តតោ. អថ ពហូនិ សេនាសនានិ ហោន្តិ, សព្ពបច្ឆិមសេនាសនតោ. ឯកោ លេឌ្ឌុបាតោ សេនាសនស្ស ឧបចារោ ហោតិ, ឯកោ បរិក្ខេបារហោតិ អាហ ‘‘ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតា’’តិ.

សចេ ភិក្ខុ, សាមណេរោ, អារាមិកោ ចាតិ តយោ ហោន្តិ, ភិក្ខុំ អនាបុច្ឆិត្វា សាមណេរោ វា អារាមិកោ វា ន អាបុច្ឆិតព្ពោ. អថ សាមណេរោ, អារាមិកោ ចាតិ ទ្វេ ហោន្តិ, សាមណេរំ អនាបុច្ឆិត្វា អារាមិកោវ ន អាបុច្ឆិតព្ពោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភិក្ខុម្ហិ សតី’’តិអាទិ. តីសុបិ អសន្តេសុ អាបុច្ឆិតព្ពវិធិំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘តស្មិម្បិ អសតី’’តិអាទិ. យេនាតិ ឧបាសកេន, ‘‘ការិតោ’’តិ បទេ កត្តា. តស្សាតិ វិហារសាមិកស្ស. តស្មិម្បិ អសតិ គន្តព្ពន្តិ យោជនា. បាសាណេសូតិ បាសាណផលកេសុ. សចេ ឧស្សហតីតិ សចេ សក្កោតិ. ឧស្សហន្តេន ភិក្ខុនា ឋបេតព្ពន្តិ យោជនា. តេបីតិ ឧបាសកាបិ, ន សម្បដិច្ឆន្តីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ ទារុភណ្ឌាទីសុ.

បរិច្ឆេទាការេន វេណីយតិ ទិស្សតីតិ បរិវេណំ. ‘‘អថ ខោ’’តិ បទំ ‘‘វេទិតព្ព’’ន្តិ បទេ អរុចិលក្ខណំ. ‘‘អាសន្នេ’’តិ ឥមិនា ឧបចារសទ្ទស្ស ឧបដ្ឋានត្ថអញ្ញរោបនត្ថេ និវត្តេតិ. យស្មា វម្មិករាសិយេវ ហោតិ, តស្មាតិ យោជនា. ឧបចិនន្តីតិ ឧបចិកា, តាហិ និមិត្តភូតាហិ បលុជ្ជតិ នស្សតីតិ អត្ថោ. សេនាសនន្តិ វិហារំ. ខាយិតុន្តិ ខាទិតុំ, អយមេវ វា បាឋោ. តន្តិ មញ្ចបីឋំ. មញ្ចបីឋំ វិហារេ អបញ្ញបេត្វា វិហារូបចារេ បញ្ញាបនស្ស វិសេសផលំ ទស្សេតុំ អាហ ‘‘វិហារូបចារេ បនា’’តិអាទិ. វិហារូបចារេ បញ្ញបិតន្តិ សម្ពន្ធោ.

១១៨. ‘‘គច្ឆន្តេនា’’តិ បទំ ‘‘គន្តព្ព’’ន្តិ បទេ កត្តា. តថេវាតិ យថា បុរិមភិក្ខុ ករោតិ, តថេវ. វសន្តេន ភិក្ខុនា បដិសាមេតព្ពន្តិ យោជនា. រត្តិដ្ឋានន្តិ រត្តិំ វសនដ្ឋានំ.

យា ទីឃសាលា វា យា បណ្ណសាលា វា ឧបចិកានំ ឧដ្ឋានដ្ឋានំ ហោតិ, តតោតិ យោជនា. តស្មិន្តិ ¶ ទីឃសាលាទិកេ. ហីតិ សច្ចំ ¶ , យស្មា វា, សន្តិដ្ឋន្តីតិ សម្ពន្ធោ. សិលុច្ចយោតិ បព្ពតោ, តស្មិំ លេណំ សិលុច្ចយលេណំ, បព្ពតគុហាតិ អត្ថោ. ឧបចិកាសង្កាតិ ឧបចិកានំ ឧដ្ឋានដ្ឋានន្តិ អាសង្កា. តតោតិ បាសាណបិដ្ឋិយំ វា បាសាណថម្ភេសុ វា កតសេនាសនាទិតោ. អាគន្តុកោ យោ ភិក្ខុ អនុវត្តន្តោ វសតីតិ សម្ពន្ធោ. សោតិ អាគន្តុកោ ភិក្ខុ. បុន សោតិ អាគន្តុកោ ភិក្ខុយេវ. តតោតិ គហេត្វា ឥស្សរិយេន វសនតោ. ឧភោបីតិ អាវាសិកោបិ អាគន្តុកោបិ ទ្វេ ភិក្ខូ. តេសូតិ ទ្វីសុ តីសុ. បច្ឆិមស្សាតិ សព្ពបច្ឆិមស្ស. អាភោគេនាតិ អាភោគមត្តេន មុត្តិ នត្ថិ, អាបុច្ឆិតព្ពមេវាតិ អធិប្បាយោ. អញ្ញតោតិ អញ្ញាវាសតោ. អញ្ញត្រាតិ អញ្ញស្មិំ អាវាសេ. តត្ថេវាតិ អានីតាវាសេយេវ. តេនាតិ វុឌ្ឍតរេន, ‘‘សម្បដិច្ឆិតេ’’តិ បទេ កត្តា. សម្បដិច្ឆិតេតិ វុឌ្ឍតរេន សម្បដិច្ឆិតេបិ ឥតរស្ស គន្តុំ វដ្ដតិ អាបុច្ឆិតត្តាតិ វទន្តិ. នដ្ឋំ វាតិ នដ្ឋេ វា សេនាសនេ សតិ គីវា ន ហោតីតិ យោជនា. អញ្ញស្សាតិ អវិស្សាសិកបុគ្គលស្ស. នដ្ឋានីតិ នដ្ឋេសុ មញ្ចបីឋេសុ សន្តេសុ.

វុឌ្ឍតរោ ភិក្ខុ ច ឥស្សរិយោ ច យក្ខោ ច សីហោ ច វាឡមិគោ ច កណ្ហសប្បោ ច វុឌ្ឍ…បេ… កណ្ហសប្បា, តេ អាទយោ យេសំ តេតិ វុឌ្ឍ…បេ… កណ្ហសប្បាទយោ, តេសុ. អាទិសទ្ទេន បេតាទយោ សង្គណ្ហាតិ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ. អស្សាតិ ភិក្ខុនោ. ‘‘បលិពុទ្ធោ’’តិ បទស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ឧបទ្ទុតោ’’តិ. បញ្ចមំ.

៦. អនុបខជ្ជសិក្ខាបទំ

១១៩. ឆដ្ឋេ រូម្ភិត្វាតិ និវារេត្វា, អាវរណំ កត្វាតិ អត្ថោ. វស្សគ្គេនាតិ វស្សគណនាយ. អនុបខជ្ជាតិ ឯត្ថ ខទ ហិំសាយន្តិ ធាតុបាឋេសុ (សទ្ទនីតិធាតុមាលាយំ ១៥ ទការន្តធាតុ) វុត្តត្តា ខទសទ្ទោ ហិំសត្ថោ ហោតិ. អនុសមីបំ ឧបគន្ត្វា ខទនំ ហិំ សនំ នាម អនុសមីបំ បវិសនមេវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អនុបវិសិត្វា’’តិ.

១២០. ‘‘ជាន’’ន្តិ ¶ ឯត្ថ ជាននាការំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អនុដ្ឋាបនីយោ អយ’’ន្តិ. តេនេវាតិ ជាននហេតុនា ឯវ. អស្សាតិ ‘‘ជាន’’ន្តិបទស្ស. ហីតិ វិត្ថារជោតកោ. សង្ឃោ បន ទេតីតិ សម្ពន្ធោ. យស្សាតិ វុឌ្ឍាទីសុ អញ្ញតរស្ស. ឯត្ថាតិ វុឌ្ឍគិលានាទីសុ. គិលានស្សបិ ទេតីតិ យោជនា. ‘‘គិលានោ’’តិ បទំ ‘‘ន បីឡេតព្ពោ, អនុកម្បិតព្ពោ’’តិបទទ្វយេ វុត្តកម្មំ. ‘‘កាមញ្ចា’’តិ បទស្ស អនុគ្គហត្ថជោតកត្តា បនសទ្ទោ គរហត្ថជោតកោ.

១២១. មញ្ចបីឋានំ ¶ ឧបចារោ នាមាតិ សម្ពន្ធោ. យតោតិ យតោ កុតោចិ ឋានតោ. យាវ មញ្ចបីឋំ អត្ថិ, តាវ ឧបចារោ នាមាតិ យោជនា. តស្មិំ ឧបចារេ ឋិតស្ស ភិក្ខុនោ ឧបចារេតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘អភិនិសីទតិ វា អភិនិបជ្ជតិ វា’’តិ ឯត្ថ វាសទ្ទស្ស អនិយមវិកប្បត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អភិនិសីទនមត្តេនា’’តិអាទិ.

១២២. ឥតោតិ វារតោ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ បាចិត្តិយវារេ. យថា វុត្តោ, ឯវន្តិ សម្ពន្ធោ. សព្ពត្ថេវាតិ សព្ពេសុ ឯវ វិហារបរិវេណេសុ. អស្សាតិ វិសភាគបុគ្គលស្ស. ឥធាបីតិ ឥមស្មិម្បិ សិក្ខាបទេ. តត្ថាតិ វិស្សាសិកបុគ្គលេ.

១២៣. បាឡិយំ ‘‘អាបទាសូ’’តិបទំ ‘‘បវិសតី’’តិ អជ្ឈាហារបទេន សម្ពន្ធិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘អាបទាសូតិអាទី’’តិ. ឆដ្ឋំ.

៧. និក្កឌ្ឍនសិក្ខាបទំ

១២៦. សត្តមេ យេ បាសាទា វា យានិ វា ចតុស្សាលានីតិ យោជនា. ចតស្សោ ភូមិយោ ឯតេសន្តិ ចតុភូមកា. ឯវំ បញ្ចភូមកា. កោដ្ឋកានីតិ ទ្វារកោដ្ឋកានិ. ‘‘បាសាទា’’តិបទមបេក្ខិយ វុត្តំ ‘‘យេ’’តិបទំ, ‘‘ចតុស្សាលានី’’តិបទេ អបេក្ខិតេ ‘‘យានី’’តិ លិង្គវិបល្លាសោ ហោតិ. សេនាសនេសុ ឯកេន បយោគេន ពហុកេ ទ្វារេ ភិក្ខុំ អតិក្កាមេតីតិ សម្ពន្ធោ. នានាបយោគេហិ នានាទ្វារេ ភិក្ខុំ អតិក្កាមេន្តស្សាតិ យោជនា. ‘‘ទ្វារគណនាយា’’តិឥមិនា បយោគគណនាយាតិបិ អត្ថំ ញាបេតិ អត្ថតោ បាកដត្តា. អនាមសិត្វាតិ អឆុបិត្វា.

ឯត្តកានីតិ ¶ ឯតបមាណានិ. តស្សាតិ និក្កឌ្ឍិយមានស្ស ភិក្ខុស្ស. គាឡ្ហន្តិ ទឡ្ហំ.

១២៧. ឥធាបីតិ ឥមស្មិម្បិ សិក្ខាបទេ. បិសទ្ទោ បុរិមសិក្ខាបទាបេក្ខោ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ សិក្ខាបទេសុ. យត្រាតិ យស្មិំ សិក្ខាបទេ.

១២៨. សោតិ ភណ្ឌនការកកលហការកោ ភិក្ខុ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. បក្ខន្តិ អត្តនោ ¶ បក្ខំ. និក្កឌ្ឍិយមានបុគ្គលបក្ខេ ឧម្មត្តកស្ស និក្កឌ្ឍតិ វា និក្កឌ្ឍាបេតិ វាតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. និក្កឌ្ឍកបុគ្គលបក្ខេ ឧម្មត្តកស្ស អនាបត្តីតិ សម្ពន្ធិតព្ពន្តិ. សត្តមំ.

៨. វេហាសកុដិសិក្ខាបទំ

១២៩. អដ្ឋមេ អច្ឆន្នតលត្តា ឧបរិ វេហាសោ ឯតិស្សាតិ ឧបរិវេហាសា, សា ច សា កុដិ ចេតិ ឧបរិវេហាសកុដីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧបរិអច្ឆន្នតលាយា’’តិ. តស្សា កុដិយា សរូបំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ទ្វិភូមិកកុដិយា វា’’តិអាទិ. ‘‘មញ្ច’’ន្តិ បទំ ‘‘អភី’’តិឧបសគ្គេន សម្ពន្ធិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘អភិភវិត្វា’’តិ. ‘‘និសីទតី’’តិ កិរិយាបទេន វា យោជេតព្ពោតិ អាហ ‘‘ភុម្មត្ថេ វា’’តិអាទិ. ឯតន្តិ ‘‘មញ្ច’’ន្តិបទេ ឯតំ វចនំ ឧបយោគវចនំ. អថ វា ឯតន្តិ ‘‘មញ្ច’’ន្តិបទំ ឧបយោគវចនវន្តំ. ឯត្ថ ច បច្ឆិមសម្ពន្ធេ អភីត្យូបសគ្គោ បទាលង្ការមត្តោ បទវិភូសនមត្តោតិ អាហ ‘‘អភីតិ ឥទំ បនា’’តិអាទិ. បទសោភណត្ថន្តិ បទស្ស អលង្ការត្ថំ វិភូសនត្ថំ បទស្ស ផុល្លិតត្ថន្តិ អធិប្បាយោ. និបតិត្វាតិ ឯត្ថ នីត្យូបសគ្គោ ធាត្វត្ថានុវត្តកោតិ អាហ ‘‘បតិត្វា’’តិ. អថ វា និក្ខន្តត្ថវាចកោតិ អាហ ‘‘និក្ខមិត្វា វា’’តិ. ឥមិនា នីត្យូបសគ្គស្ស ធាត្វត្ថវិសេសកតំ ទីបេតិ, និក្ខន្តោ ហុត្វា បតិត្វាតិ អត្ថោ. ហីតិ យស្មា. អាណីតិ អគ្គខីលា.

១៣១. យា កុដិ សីសំ ន ឃដ្ដេតិ, សា អសីសឃដ្ដា នាមាតិ យោជនា. ‘‘បមាណមជ្ឈិមស្សា’’តិឥមិនា ថាមមជ្ឈិមំ និវត្តេតិ. សព្ពហេដ្ឋិមាហីតិ ¶ សព្ពេសំ ទព្ពសម្ភារានំ ហេដ្ឋា ឋិតាហិ. តុលាហីតិ គេហថម្ភានមុបរិ វិត្ថារវសេន ឋិតេហិ កដ្ឋវិសេសេហិ. ឥមិនា អដ្ឋកថាវចនេន ច តុលាយ សរូបំ បាកដំ. កេចិ បន តុលាយ សរូបំ អញ្ញថា វទន្តិ. ឯតេនាតិ ‘‘មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស អសីសឃដ្ដា’’តិវចនេន ទស្សិតា ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ. យា កាចិ កុដិ វុច្ចតីតិ យោជនា. ឧបរីតិ ទ្វិភូមិកកុដិយំ ភូមិតោ ឧបរិ ភូមិយំ. អច្ឆន្នតលាតិ អនុល្លោចតលា, អវិតានតលាតិ អត្ថោ. ឥធ បនាតិ ឥមស្មិំ បន សិក្ខាបទេ.

១៣៣. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. យាយន្តិ យា អយំ កុដិ. តត្ថាតិ តស្សំ សីសឃដ្ដកុដិយំ. អនោណតេន ភិក្ខុនាតិ យោជនា. យស្សាតិ កុដិយា. អបរិភោគន្តិ ន បរិភុញ្ជិតព្ពំ, ន បរិភុញ្ជនារហន្តិ អត្ថោ. បតាណីតិ បតនស្ស និវារណា អាណិ អគ្គខីលា. សា ហិ អាពន្ធំ នយតិ បវត្តេតីតិ អាណីតិ វុច្ចតិ. យត្ថាតិ យស្មិំ មញ្ចបីឋេ ¶ . ន និប្បតន្តីតិ និក្ខន្តោ ហុត្វា ន បតន្តិ. អាហច្ចបាទកេតិ អង្គេ អាហនិត្វា វិជ្ឈិត្វា តត្ថ បវេសិតបាទកេ. នាគទន្តកាទីសូតិ នាគស្ស ទន្តោ វិយាតិ នាគទន្តកោ, សទិសត្ថេ កោ, សោ អាទិ យេសំ តេតិ នាគទន្តកាទយោ, តេសុ. អាទិសទ្ទេន ភិត្តិខីលាទយោ សង្គណ្ហាតីតិ. អដ្ឋមំ.

៩. មហល្លកវិហារសិក្ខាបទំ

១៣៥. នវមេ បិដ្ឋសង្ឃាដស្សាតិ ទ្វារពាហាយ. សា ហិ បិដ្ឋេ ទ្វិន្នំ កវាដានំ សំ ឯកតោ ឃាដោ ឃដនំ សមាគមោ ឯតស្សត្ថីតិ បិដ្ឋសង្ឃាដោតិ វុច្ចតិ. កុរុន្ទិយំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. មហាអដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ យោជនា. តន្តិ មហាអដ្ឋកថាយ វុត្តវចនំ. ឯវំ ‘‘តទេវា’’តិ ឯត្ថាបិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ភគវតាបីតិ ន មហាអដ្ឋកថាចរិយេហិ ឯវ វុត្តំ, អថ ខោ ភគវតាបិ កតោតិ យោជនា. ទ្វារពន្ធេន អគ្គឡស្ស អវិនាភាវតោ ‘‘អគ្គឡដ្ឋបនាយា’’តិ វុត្តេបិ អគ្គឡេន សហ ទ្វារពន្ធដ្ឋបនាយាតិ អត្ថោវ គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘សកវាដកទ្វារពន្ធដ្ឋបនាយា’’តិ. អគ្គឡោតិ កវាដផលកោ. ឥមមេវត្ថន្តិ ¶ មយា វុត្តំ ឥមំ ឯវ អត្ថំ សន្ធាយាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ ‘‘អគ្គឡដ្ឋបនាយា’’តិវចនេ. អធិប្បាយោតិ ភគវតោ អភិសន្ធិ. ហិ-សទ្ទោ វិត្ថារជោតកោ. កម្បតីតិ ភុសំ កម្បតិ. ចលតីតិ ឦសំ ចលតិ. តេនាតិ តេន សិថិលបតនហេតុនា. មាតិកាយំ, បទភាជនីយញ្ច ‘‘អគ្គឡដ្ឋបនាយា’’តិបទស្ស សម្ពន្ធាភាវតោ តស្ស សម្ពន្ធំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថ តត្ថាតិ ‘‘អគ្គឡដ្ឋបនាយា’’តិវចនេ ន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. អត្ថស្ស ការណស្ស ឧប្បត្តិ អត្ថុប្បត្តិ, សាយេវ អដ្ឋុប្បត្តីតិ វុច្ចតិ ត្ថការស្ស ដ្ឋការំ កត្វា. អធិការតោ ទដ្ឋព្ពោតិ យោជនា.

យំ បន វចនំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. យស្សាតិ មហាវិហារស្ស. ឧបរីតិ ទ្វារតោ ឧបរិ. តីសុ ទិសាសូតិ ឧភោសុ បស្សេសុ, ឧបរីតិ តីសុ ទិសាសុ. តត្រាបីតិ ខុទ្ទកេ វិហារេបិ. សាតិ ភិត្តិ. អបរិបូរឧបចារាបីតិ សមន្តា កវាដបមាណេន អបរិបូរឧបចារាបិ. ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទេនាតិ ឧក្កំសបមាណេន. ហត្ថបាសតោ អតិរេកំ ន លិម្បិតព្ពោតិ អធិប្បាយោ. តីសុ ទិសាសុ ឯវ លិម្បិតព្ពោ ន ហោតិ, លេបោកាសេ សតិ អធោភាគេបិ លិម្បិតព្ពោតិ អាហ ‘‘សចេ បនស្សា’’តិអាទិ. អស្សាតិ វិហារស្ស. អាលោកំ សន្ធេន្តិ បិទហន្តីតិ ‘‘អាលោកសន្ធី’’តិ វុត្តេ វាតបានកវាដកាយេវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វាតបានកវាដកា វុច្ចន្តី’’តិ. វាតំ បិវតីតិ វាតបានំ, ទ្វារំ, តស្មិំ ឋិតា កវាដកា វាតបានកវាដកា. តេតិ វាតបានកវាដកា បហរន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ អាលោកសន្ធិម្ហិ. សព្ពទិសាសូតិ ឧភោសុ បស្សេសុ, ហេដ្ឋា, ឧបរីតិ ¶ ចតូសុ ទិសាសុ. ‘‘តស្មា’’តិបទំ ‘‘លិម្បិតព្ពោ វា លេបាបេតព្ពោ វា’’តិបទទ្វយេ ហេតុ. ឯត្ថាតិ ‘‘អាលោកសន្ធិបរិកម្មាយា’’តិបទេ.

ឥមិនាតិ សេតវណ្ណាទិនា. សព្ពមេតន្តិ ឯតំ សព្ពំ សេតវណ្ណាទិកំ.

យន្តិ កិច្ចំ. កត្តព្ពំ កិច្ចន្តិ សម្ពន្ធោ. សទ្ទន្តរព្យវហិតោបិ ទ្វត្តិសទ្ទោ បរិយាយសទ្ទេន សមាសោ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឆទនស្ស ទ្វត្តិបរិយាយ’’ន្តិ. ទ្វេ វា តយោ វា បរិយាយា សមាហដាតិ ទ្វត្តិបរិយាយំ ¶ , សមាហារេ ទិគុ, តិសទ្ទេ បរេ ទ្វិស្ស អការោ ហោតិ. បរិក្ខេបោតិ អនុក្កមេន បរិក្ខេបោ. អបត្យូបសគ្គស្ស បដិសេធវាចកត្តា ‘‘អហរិតេ’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថាតិ ‘‘អបហរិតេ’’តិ បទេ. ‘‘ហរិត’’ន្តិ ឥមិនា អធិប្បេតន្តិ សម្ពន្ធោ. អាទិកប្បកាលេ អបរណ្ណតោ បុព្ពេ បវត្តំ អន្នំ បុព្ពណ្ណំ, អបរស្មិំ បុព្ពណ្ណតោ បច្ឆា បវត្តំ អន្នំ អបរណ្ណំ, នការទ្វយស្ស ណការទ្វយំ កត្វា. តេនេវាតិ អធិប្បេតត្តា ឯវ.

វុត្តន្តិ វបិតំ, យថា ‘‘សុមេធភូតោ ភគវា’’តិឯត្ថ ពោធិំ អសម្បត្តោបិ ពោធិសត្តោ សុមេធភូតោ ‘‘ភគវា’’តិ វុច្ចតិ អវស្សម្ភាវិយត្តា, ឯវំ ហរិតំ អសម្បត្តម្បិ ខេត្តំ ‘‘ហរិត’’ន្តិ វុច្ចតិ អវស្សម្ភាវិយត្តាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘យស្មិម្បិ ខេត្តេ’’តិអាទិនា.

អហរិតេយេវាតិ ហរិតវិរហេ ឯវ ខេត្តេតិ យោជនា. តត្រាបីតិ អហរិតខេត្តេបិ. ‘‘បិដ្ឋិវំសស្សា’’តិបទំ ‘‘បស្សេ’’តិបទេ សាម្យត្ថឆដ្ឋី, ឥមិនា បកតិគេហំ ទស្សេតិ. ‘‘កូដាគារកណ្ណិកាយា’’តិបទំ ‘‘ឧបរិ, ថូបិកាយា’’តិបទេ សាម្យត្ថឆដ្ឋី, ឥមិនា ឯកកូដយុត្តេ មាឡាទិកេ ទស្សេតិ. ឋិតំ ភិក្ខុន្តិ សម្ពន្ធោ. និសិន្នកំ យំកញ្ចិ ជនន្តិ យោជនា. តស្សាតិ ឋិតដ្ឋានស្ស. អន្តោតិ អព្ភន្តរេ, ហិ យស្មា អយំ ឱកាសោ បតនោកាសោតិ យោជនា.

១៣៦. ឆាទិតំ នាមាតិ ឯត្ថ ឆាទិតសទ្ទោ ភាវត្ថោ ហោតិ, តេនាហ ‘‘ឆាទន’’ន្តិ. ឧជុកមេវាតិ ឆទនុដ្ឋាបនតោ ឧទ្ធំ ឧជុកំ ឯវ. តន្តិ ឆាទនំ. អបនេត្វាបីតិ នាសេត្វាបិ. តស្មាតិ យស្មា លព្ភតិ, តស្មា, បក្កមិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. បរិក្ខេបេនាតិ បរិវារេន ឆាទេន្តស្សាតិ យោជនា. ឥធាបីតិ បរិយាយឆាទនេបិ អធិដ្ឋហិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. តុណ្ហីភូតេនាតិ តុណ្ហីភូតោ ហុត្វា. ឆទនុបរីតិ ឆទនស្ស ឧបរិ. ហីតិ សច្ចំ. ‘‘តតោ ចេ ឧត្តរិ’’ន្តិ ឯត្ថ តតោ ទ្វត្តិបរិយាយតោ ឧបរីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តិណ្ណំ មគ្គានំ វា’’តិអាទិ.

១៣៧. ករេន ¶ ¶ ហត្ថេន លុនិតព្ពោ, ឆិន្ទិតព្ពោ, លាតព្ពោ គហេតព្ពោតិ វា ករឡោតិ កតេ អត្ថបករណាទិតោ តិណមុដ្ឋិ ឯវាតិ អាហ ‘‘តិណមុដ្ឋិយ’’ន្តិ. នវមំ.

១០. សប្បាណកសិក្ខាបទំ

១៤០. ទសមេ ‘‘ជាន’’ន្តិ គច្ឆន្តាទិគណោតិ អាហ ‘‘ជានន្តោ’’តិ. សំ វិជ្ជតិ បាណោ ឯត្ថាតិ សបាណកំ. ឯតន្តិ ឧទកំ. សយំ ជានន្តោបិ បរេន ជានាបេន្តោបិ ជានាតិយេវ នាមាតិ អាហ ‘‘យថា តថា វា’’តិ. សបាណកំ ឧទកន្តិ ករណត្ថេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ, តេនាហ ‘‘តេន ឧទកេនា’’តិ. បុព្ពេតិ បថវិខណនសិក្ខាបទាទិកេ.

តត្ថាតិ ‘‘សិញ្ចេយ្យ វា សិញ្ចាបេយ្យ វា’’តិបទេ. ធារន្តិ សោតំ. មាតិកំ បមុខន្តិ មាតិកំ អភិមុខំ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ. អញ្ញតោ ឋានតោ អញ្ញំ ឋានំ នេតីតិ យោជនា. ‘‘សបាណកំ ឧទក’’ន្តិ សាមញ្ញវចនស្សបិ វិសេសេ អវដ្ឋានតោ, វិសេសត្ថិនា ច វិសេសស្ស អនុបយោជិតព្ពតោ ឥធ វិសេសឧទកន្តិ សន្ធាយភាសិតត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥទំ បនា’’តិអាទិ. ឥទំ បន ន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. យន្តិ ឧទកំ ‘‘គច្ឆតី’’តិបទេ កត្តា. យត្ថាតិ យស្មិំ ឧទកេតិ. ទសមំ.

ភូតគាមវគ្គោ ទុតិយោ.

៣. ឱវាទវគ្គោ

១. ឱវាទសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

១៤៤. ភិក្ខុនិវគ្គស្ស បឋមេ តេសន្តិ ថេរានំ. មហាកុលេហិ និក្ខមិត្វា បព្ពជិតាតិ យោជនា. កុលធីតរោ វិជ្ជមានគុណំ កថយន្តីតិ ¶ សម្ពន្ធោ. ‘‘ញាតិមនុស្សាន’’ន្តិបទំ ‘‘កថយន្តី’’តិបទេ សម្បទានំ. កុតោតិ កស្ស ថេរស្ស សន្តិកាតិ អត្ថោ. តេសន្តិ ថេរានំ គុណន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘កថេតុ’’ន្តិបទមបេក្ខិត្វា ‘‘វិជ្ជមានគុណេ’’តិ វត្តព្ពេ អវត្វា ‘‘វដ្ដន្តី’’តិបទមបេក្ខិយ ¶ ‘‘វិជ្ជមានគុណា’’តិ វុត្តំ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. តតោតិ កថនការណា អភិហរិំសូតិ សម្ពន្ធោ. តេនាតិ អភិហរណហេតុនា.

តេសន្តិ ឆព្ពគ្គិយានំ. តាសូតិ ភិក្ខុនីសុ. ‘‘ភិក្ខុនិយោ’’តិបទំ ‘‘ឧបសង្កមិត្វា’’តិបទេ កម្មំ. ឆព្ពគ្គិយានំ ភិក្ខុនីសុ ឧបសង្កមនំ លាភតណ្ហាយ ហោតិ, ភិក្ខុនីនំ ឆព្ពគ្គីសុ ឧបសង្កមនំ ចលចិត្តតាយ ហោតីតិ អញ្ញមញ្ញូបសង្កមន្តានំ វិសេសោ. តិរច្ឆានភូតា កថា តិរច្ឆានកថា និរត្ថកកថាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តិរច្ឆានកថន្តី’’តិ. សគ្គមគ្គគមនេបីតិ បិសទ្ទោ មោក្ខគមនេ បន កា នាម កថាតិ ទស្សេតិ. រាជានោ អារព្ភ បវត្តា កថា រាជកថា. អាទិសទ្ទេន ចោរកថាទយោ សង្គណ្ហាតិ.

១៤៧. តេ ភិក្ខូតិ ឆព្ពគ្គិយា ភិក្ខូ ភវេយ្យុន្តិ សម្ពន្ធោ. អទិដ្ឋំ សច្ចំ យេហីតិ អទិដ្ឋសច្ចា, តេសំ ភាវោ អទិដ្ឋសច្ចត្តំ, តស្មា អទិដ្ឋសច្ចត្តា ពន្ធិត្វាតិ យោជនា. នេសន្តិ ឆព្ពគ្គិយានំ. អញ្ញេនេវ ឧបាយេនាតិ អលទ្ធសម្មុតិតោ អញ្ញេនេវ លទ្ធសម្មុតិសង្ខាតេន ការណេន កត្តុកាមោតិ សម្ពន្ធោ. បរតោតិ បរស្មិំ បច្ឆា, ឧបរីតិ អត្ថោ. ករោន្តោ វាតិ បរិពាហិរេ ករោន្តោ ឯវ ហុត្វា អាហាតិ យោជនា. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. យស្មា ន ភូតបុព្ពានិ, ឥតិ តស្មា បរិពាហិរំ ករោន្តោ វាតិ អត្ថោ.

តត្ថាតិ ‘‘អនុជានាមី’’តិអាទិវចនេ. សីលវាតិ ឯត្ថ វន្តុសទ្ទោ បសំសត្ថេ ច អតិសយត្ថេ ច និច្ចយោគត្ថេ ច ហោតិ. តស្សាតិ លទ្ធសម្មុតិកស្ស. តន្តិ សីលំ. បាតិមោក្ខសំវរសទ្ទានំ កម្មធារយភាវំ, តេហិ ច សំវុតសទ្ទស្ស តប្បុរិសភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បាតិមោក្ខោវា’’តិអាទិ. តត្ថ ឯវសទ្ទេន កម្មធារយភាវំ, ឯនសទ្ទេន ច តប្បុរិសភាវំ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ.

វត្តតីតិ ¶ អត្តភាវំ បវត្តេតិ. ការិតបច្ចយោ ហិ អទស្សនំ គតោ. ឥមិនា ឥរិយាបថវិហារ ទិព្ពវិហារ ព្រហ្មវិហារ អរិយវិហារេសុ ចតូសុ វិហារេសុ អត្តភាវវត្តនំ ឥរិយាបថវិហារំ ទស្សេតិ. ហីតិ សច្ចំ. ឯតន្តិ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសំវុតោ វិហរតី’’តិវចនំ. វិភង្គេតិ ឈានវិភង្គេ.

‘‘សីល’’ន្តិអាទីនិ អដ្ឋ បទានិ តុល្យាធិករណានិ. អយំ បនេត្ថ សម្ពន្ធោ – សីលំ កុសលានំ ធម្មានំ សមាបត្តិយា បតិដ្ឋា អាទិ ចរណំ សំយមោ សំវរោ មោក្ខំ បមោក្ខន្តិ. សមាបត្តិយាតិ ¶ សមាបត្តត្ថាយ. ‘‘ឧបេតោ’’តិអាទីនិ សត្ត បទានិ អញ្ញមញ្ញវេវចនានិ. តត្ថ ឧបបន្នោតិ យុត្តោ អនុយុត្តោ. សមន្នាគតោតិ សមន្តតោ អនុ បុនប្បុនំ អាគតោតិ សមន្នាគតោ, សមង្គីភូតោតិ អត្ថោ. ឯត្ថ ហិ សំសទ្ទោ សមន្តត្ថវាចកោ, អនុសទ្ទោ នឧបច្ឆិន្នត្ថវាចកោ. តេនាតិ តេន ការណេន. បាលេតីតិ អត្តភាវំ ពាធនតោ រក្ខតិ. យបេតីតិ អត្តភាវោ បវត្តតិ. យាបេតីតិ អត្តភាវំ បវត្តាបេតិ. យប យាបនេ. យាបនំ បវត្តនន្តិ ហិ ធាតុបាឋេសុ វុត្តំ (សទ្ទនីតិធាតុមាលាយំ ១៨ បការន្តធាតុ). វិហរតីតិ ឯត្ថ ឯកោ អាការត្ថវាចកោ ឥតិសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ, ឥតិ វុច្ចតិ, ឥតិ វុត្តន្តិ វា យោជនា.

អាចារគោចរសទ្ទានំ ទ្វន្ទភាវំ, តេហិ ច សម្បន្នសទ្ទស្ស តប្បុរិសភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អាចារគោចរសម្បន្នោ’’តិអាទិ. តត្ថ ចសទ្ទេន ទ្វន្ទភាវំ, ឯនសទ្ទេន ច តប្បុរិសភាវំ ទស្សេតិ. អណុសទ្ទោ អប្បត្ថោ, មត្តសទ្ទោ បមាណត្ថោតិ អាហ ‘‘អប្បមត្តកេសូ’’តិ. ‘‘ទស្សនសីលោ’’តិឥមិនា ‘‘ទស្សាវី’’តិឯត្ថ អាវីសទ្ទស្ស តស្សីលត្ថភាវំ ទស្សេតិ. ‘‘សមាទាយា’’តិ ឯត្ថ សំបុព្ពអាបុព្ពស្ស ទាសទ្ទស្ស កម្មាបេក្ខត្តា តស្ស កម្មំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘តំ តំ សិក្ខាបទ’’ន្តិ. ឥមិនា ‘‘សិក្ខាបទេសូ’’តិ ឧបយោគត្ថេ ភុម្មវចនន្តិ ទស្សេតិ. អថ វា សិក្ខាបទេសូតិ និទ្ធារណត្ថេ ភុម្មវចនមេតំ. ‘‘តំ តំ សិក្ខាបទ’’ន្តិ កម្មំ បន អជ្ឈាហរិតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ‘‘សមាទាយា’’តិ ឯត្ថ សំសទ្ទស្ស ច អាបុព្ពស្ស ទាសទ្ទស្ស ច យការស្ស ច អត្ថំ ទស្សេតុំ ¶ ‘‘សាធុកំ គហេត្វា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថាតិ ឥមិស្សំ អដ្ឋកថាយំ. វិត្ថារោ បន គហេតព្ពោតិ យោជនា. យោតិ កុលបុត្តោ.

អស្សាតិ លទ្ធសម្មុតិកស្ស. យំ តំ ពហុ សុតំ នាម អត្ថិ, តំ ន សុតមត្តមេវាតិ យោជនា. មញ្ជូសាយន្តិ បេឡាយំ. សា ហិ សាមិកស្ស សធនត្តំ មញ្ញតេ ឥមាយាតិ ‘‘មញ្ជូសា’’តិ វុច្ចតិ. មញ្ជូសាយំ រតនំ សន្និចិតំ វិយ សុតំ សន្និចិតំ អស្មិំ បុគ្គលេតិ យោជនា, ឯតេនាតិ ‘‘សន្និចិត’’ន្តិបទេន, ទស្សេតីតិ សម្ពន្ធោ. សោតិ លទ្ធសម្មុតិកោ ភិក្ខុ. សន្និចិតរតនស្សេវាតិ សន្និចិតរតនស្ស ឥវ. តន្តិ ‘‘យេ តេ ធម្មា’’តិអាទិវចនំ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. អស្សាតិ លទ្ធសម្មុតិកស្ស ភិក្ខុនោ. តត្ថាតិ ‘‘វចសា បរិចិតា’’តិអាទិវចនេ. ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. បគុណាតិ ឧជុកា. ឧជុកោ ហិ អជិម្ហត្តា បកដ្ឋោ ឧត្តមោ គុណោតិ អត្ថេន ‘‘បគុណោ’’តិ វុច្ចតិ. អនុបេក្ខិតាតិ បុនប្បុនំ ឧបគន្ត្វា ឥក្ខិតា, បស្សិតា ទស្សិតាតិ អត្ថោ. អត្ថតោតិ អភិធេយ្យត្ថតោ, អដ្ឋកថាតោតិ អត្ថោ. ការណតោតិ ធម្មតោ, បាឡិតោតិ អត្ថោ. ទិដ្ឋិសទ្ទស្ស បញ្ញាសទ្ទវេវចនត្តា ‘‘បញ្ញាយា’’តិ វុត្តំ. សុបច្ចក្ខកតាតិ សុដ្ឋុ អក្ខានំ ឥន្ទ្រិយានំ បដិមុខំ កតា.

‘‘ពហុស្សុតោ’’តិ ¶ ឯត្ថ ពហុស្សុតស្ស តិវិធភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អយំ បនា’’តិអាទិ. និស្សយតោ មុច្ចតីតិ និស្សយមុច្ចនកោ. បរិសំ ឧបដ្ឋាបេតីតិ បរិសុបដ្ឋាកោ. ភិក្ខុនិយោ ឱវទតីតិ ភិក្ខុនោវាទកោ. តត្ថាតិ តិវិធេសុ ពហុស្សុតេសុ. និស្សយមុច្ចនកេន ឯត្តកំ ឧគ្គហេតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឧបសម្បទាយាតិ ឧបសម្បាទេត្វា. បញ្ច វស្សានិ ឯតស្សាតិ បញ្ចវស្សោ. តេន ឧគ្គហេតព្ពន្តិ យោជនា. សព្ពន្តិមេនាតិ សព្ពេសំ បរិច្ឆេទានំ អន្តេ លាមកេ បវត្តេន. បគុណាតិ អជិម្ហា ឧជុកា. វាចុគ្គតាតិ តស្សេវ វេវចនំ. យស្ស ហិ បាឡិបាឋា សជ្ឈាយនកាលេ បគុណា ហោន្តិ, តស្ស វាចុគ្គតា. យស្ស វា បន វាចុគ្គតា ហោន្តិ, តស្ស បគុណា. តស្មា តានិ បទានិ អញ្ញមញ្ញការណវេវចនានិ. បក្ខទិវសេសូតិ ជុណ្ហបក្ខកាឡបក្ខបរិយាបន្នេសុ ¶ ទិវសេសុ. ធម្មសាវនត្ថាយាតិ សម្បត្តានំ បរិសានំ ធម្មស្ស សាវនត្ថាយ សុណាបនត្ថាយាតិ អធិប្បាយោ. សាវនត្ថាយាតិ ឯត្ថ យុបច្ចយបរត្តា ការិតបច្ចយោ លោបោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តស្មា សាវីយតេ សុណាបីយតេ សាវនន្តិ វចនត្ថោ កាតព្ពោ. ភាណវារា ឧគ្គហេតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. សម្បត្តានន្តិ អត្តនោ សន្តិកំ សម្បត្តានំ. បរិកថនត្ថាយាតិ បរិស្សង្គេន អាលិង្គនេន កថនត្ថំ, អប្បសទ្ទសង្ខាតាយ វាចាយ កថនត្ថន្តិ អត្ថោ. ‘‘កថាមគ្គោ’’តិ វុត្តត្តា វត្ថុកថាយេវ អធិប្បេតា, ន សុត្តសង្ខាតោ បាឡិបាឋោ. អនុ បច្ឆា, បុនប្បុនំ វា ទាយកា មោទន្តិ ឯតាយាតិ អនុមោទនា. ឈានំ វា មគ្គោ វា ផលំ វា សមណធម្មោ នាម. តស្ស ករណត្ថំ ឧគ្គហេតព្ពន្តិ យោជនា. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ចតូសុ ទិសាសុ អបដិហតោតិ ចាតុទ្ទិសោ, អបដិហតត្ថេ ណបច្ចយោ.

បរិសុបដ្ឋាបកេន កាតព្ពាតិ យោជនា. អភិវិនយេតិ អញ្ញមញ្ញបរិច្ឆិន្នេ វិនយបិដកេ. ទ្វេ វិភង្គាតិ ភិក្ខុវិភង្គោ ច ភិក្ខុនិវិភង្គោ ច. អសក្កោន្តេន បរិសុបដ្ឋាបកេន ភិក្ខុនាតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ អត្តនោ អត្ថាយ ឧគ្គហេតព្ពំ ទស្សេត្វា ឥទានិ បរិសាយ អត្ថាយ ឧគ្គហេតព្ពំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បរិសាយ បនា’’តិអាទិ. អភិធម្មេតិ អញ្ញមញ្ញបរិច្ឆិន្នេ សុត្តន្តបិដកេ ឯវ, ន អភិធម្មបិដកេ. តយោ វគ្គាតិ សគាថាវគ្គោ និទានវគ្គោ ខន្ធវគ្គោតិ តយោ វគ្គា. វាសទ្ទោ អនិយមវិកប្បត្ថោ. ឯកន្តិ ឯកំ និបាតំ. តតោ តតោតិ និកាយតោ. សមុច្ចយំ កត្វាតិ រាសិំ កត្វា. ន វុត្តន្តិ អដ្ឋកថាសុ ន កថិតំ. យស្ស បន នត្ថិ, សោ ន លភតីតិ យោជនា. សុត្តន្តេ ចាតិ សុត្តន្តបិដកេ បន. ឧគ្គហិតោតិ សរូបកថនេន គហិតោ, ឧច្ចារិតោតិ អត្ថោ. ទិសាបាមោក្ខោតិ ទិសាសុ ឋិតានំ ភិក្ខុអាទីនំ បាមោក្ខោ. យេន កាមំ គមោតិ យថាកាមំ គមោ.

ចតូសុ និកាយេសូតិ ខុទ្ទកនិកាយតោ អញ្ញេសុ ទីឃនិកាយាទីសុ. ឯកស្សាតិ អញ្ញតរស្ស ឯកស្ស ¶ . ឯកនិកាយេនាតិ ឯកស្មិំ ¶ និកាយេ លទ្ធនយេន. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. តត្ថាតិ ចតុប្បករណស្ស អដ្ឋកថាយំ. នានត្ថន្តិ នានាបយោជនំ. តន្តិ វិនយបិដកំ. ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកបមាណេន បគុណេន. ហោតីតិ ឥតិសទ្ទោ បរិសមាបនត្ថោ. ឥតិ បរិសមាបនំ វេទិតព្ពន្តិ យោជនា.

ឧភយានិ ខោ បនស្សាតិ អាទិ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញស្មិន្តិ វិនយបិដកតោ ឥតរស្មិំ. តត្ថាតិ ‘‘ឧភយានិ ខោ បនស្សា’’តិអាទិវចនេ. យថា យេនាការេន អាគតានិ, តំ អាការំ ទស្សេតុន្តិ យោជនា. បទបច្ចាភដ្ឋសង្ករទោសវិរហិតានីតិ បទានំ បច្ចាភដ្ឋសង្ករភូតេហិ ទោសេហិ វិរហិតានិ. ឯត្ថ ច បទបច្ចាភដ្ឋន្តិ បទានំ បដិនិវត្តិត្វា អាភស្សនំ គឡនំ, ចុតន្តិ អត្ថោ. បទសង្ករន្តិ បទានំ វិបត្តិ, វិនាសោតិ អត្ថោ. ‘‘សុត្តសោ’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ ខន្ធកបរិវារសុត្តំ ឯវ គហេតព្ពន្តិ អាហ ‘‘ខន្ធកបរិវារតោ’’តិ. អនុព្យញ្ជនសោតិ ឯត្ថ ព្យញ្ជនសទ្ទោ អក្ខរស្ស ច បទស្ស ច វាចកោតិ អាហ ‘‘អក្ខរបទបារិបូរិយា ចា’’តិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា.

‘‘សិថិលធនិតាទីន’’ន្តិបទំ ‘‘វចនេនា’’តិបទេ កម្មំ, ‘‘វចនេនា’’តិបទំ ‘‘សម្បន្នាគតោ’’តិបទេ ហេតុ, ‘‘វិស្សដ្ឋាយ អនេលគឡាយ អត្ថស្ស វិញ្ញាបនិយា’’តិបទានិ ‘‘វាចាយា’’តិបទេ វិសេសនានិ. សិថិលធនិតាទីនន្តិ អាទិសទ្ទេន និគ្គហិតវិមុត្តសម្ពន្ធវវត្ថិតទីឃ រស្ស គរុ លហុ សង្ខាតា អដ្ឋ ព្យញ្ជនពុទ្ធិយោ សង្គណ្ហាតិ. យថាវិធានវចនេនាតិ អក្ខរចិន្តកានំ យថា សំវិទហនវចនេន. វាចាយេវ ករីយតិ កថីយតិ ឧច្ចារីយតិ វាក្ករណំ ចការស្ស កការំ កត្វា. ហីតិ តទេវ យុត្តំ. មាតុគាមោ យស្មា សរសម្បត្តិរតោ, តស្មា ហីឡេតីតិ យោជនា. ‘‘សរសម្បត្តិរហិត’’ន្តិបទំ ‘‘វចន’’ន្តិបទេ វិសេសនភាវេន វិសេសំ កត្វា ‘‘ហីឡេតី’’តិបទេ ហេតុភាវេន សម្បជ្ជនតោ ហេតុអន្តោគធវិសេសនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. សព្ពាសន្តិ ភិក្ខុនីនំ. ‘‘សីលាចារសម្បត្តិយា’’តិឥមិនា ជាតិ គោត្ត រូប ភោគាទិនាតិអត្ថំ និវត្តេតិ. ការណញ្ចាតិ អដ្ឋកថញ្ច. តជ្ជេត្វាតិ ឧព្ពេជេត្វា. តាសន្តិ ភិក្ខុនីនំ. គិហិកាលេតិ ភិក្ខុនោវាទកស្ស គិហិកាលេ អនជ្ឈាបន្នបុព្ពោ ¶ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. ហិ តទេវ យុត្តំ. ‘‘មាតុគាមោ’’តិបទំ ‘‘ន ករោតី’’តិបទេ សុទ្ធកត្តា, ‘‘ឧប្បាទេតី’’តិបទេ ហេតុកត្តា. ឋិតស្ស ភិក្ខុនោ ធម្មទេសនាយាបីតិ យោជនា. អបិសទ្ទោ គរហត្ថោ. វិសភាគេហីតិ វិរុទ្ធេហិ វត្ថារម្មណេហិ. អយុត្តដ្ឋានេតិ បព្ពជិតានំ អននុរូបដ្ឋានេ. ឆន្ទរាគន្តិ ពលវតណ្ហំ. តេនាតិ តេន ហេតុនា.

‘‘ឯត្ថ ¶ ចា’’តិអាទិម្ហិ អយំ បន សង្គហោ –

‘‘សីលវា ពហុស្សុតោ ច, ស្វាគតោ ច សុវាចកោ;

បិយោ បដិពលោ ចាបិ, នជ្ឈាបន្នោ ច វីសតី’’តិ.

១៤៨. វត្ថុស្មិន្តិ អដ្ឋុប្បត្តិយំ. កការលោបំ កត្វា គរុធម្មាតិ វុច្ចន្តីតិ អាហ ‘‘គរុកេហិ ធម្មេហី’’តិ. តេតិ គរុធម្មា. ហីតិ យស្មា. ‘‘ឯកតោ’’តិ សាមញ្ញេន វុត្តវចនស្ស វិសេសេន គហេតព្ពតំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ភិក្ខុនីនំ សន្តិកេ’’តិ. យថាវត្ថុកមេវាតិ បាចិត្តិយមេវ. តញ្ហិ វត្ថុស្ស អាបត្តិការណស្ស អនុរូបំ បវត្តត្តា ‘‘យថាវត្ថុក’’ន្តិ វុច្ចតិ.

១៤៩. បាតោតិ បគេវ, បឋមន្តិ អត្ថោ. អសម្មដ្ឋំ សម្មជ្ជីតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. អសម្មជ្ជនេ ទោសំ បាកដំ ករោន្តោ អាហ ‘‘អសម្មដ្ឋំ ហី’’តិអាទិ. ហីតិ តប្បាកដីករណជោតកោ. តន្តិ បរិវេណំ. ទិស្វា ភវេយ្យុន្តិ សម្ពន្ធោ. តេនាតិ អសោតុកាមានំ វិយ ភវនហេតុនា. បរិវេណសម្មជ្ជនស្ស អានិសំសំ ទស្សេត្វា បានីយបរិភោជនីយឧបដ្ឋានស្ស តមេវ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អន្តោ គាមតោ បនា’’តិ អាទិ. តស្មិន្តិ បានីយបរិភោជនីយេ.

សាខាភង្គម្បីតិ ភញ្ជិតព្ពសាខម្បិ. ទុតិយោតិ វិញ្ញូ បុរិសោ ទុតិយោ. និសីទិតព្ពដ្ឋានំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘និសីទិតព្ព’’ន្តិអាទិ. ‘‘វិហារមជ្ឈេ’’តិ សាមញ្ញតោ វត្វា វិសេសតោ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ទ្វារេ’’តិ. ឱសរន្តិ អវសរន្តិ ឯត្ថាតិ ឱសរណំ, តញ្ច តំ ឋានញ្ចេតិ ឱសរណដ្ឋានំ, តស្មិំ. សមគ្គត្ថាតិ ឯត្ថ សំបុព្ពោ ច អាបុព្ពោ ច គមុសទ្ទោ ¶ ហោតិ, តតោ ហិយ្យត្តនីសង្ខាតំ ត្ថវចនំ វា ហោតិ, បញ្ចមីសង្ខាតស្ស ថវចនស្ស ត្ថត្តំ វា ហោតិ, សំយោគបរត្តា អា ឧបសគ្គោ រស្សោ ច ហោតិ, ឥតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សម្មា អាគតត្ថា’’តិ. តត្ថ ‘‘សម្មា’’តិបទេន សំសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ, ‘‘អា’’ឥតិបទេន អាត្យូបសគ្គំ, ‘‘គត’’ឥតិបទេន គមុធាតុំ, ‘‘ត្ថ’’ឥតិបទេន ហិយ្យត្តនីសង្ខាតំ ត្ថវចនំ វា, បញ្ចមីសង្ខាតស្ស ថវចនស្ស ត្ថត្តំ វា ទស្សេតិ. អយំ បនេត្ថត្ថោ – សមំ តុម្ហេ អាគតត្ថាតិ. បញ្ចមីសង្ខាតស្ស ថវចនស្ស ត្ថត្តកាលេ សមំ តុម្ហេ អាគា អត្ថ ភវថាតិ. ‘‘អាគច្ឆន្តី’’តិបទេន ‘‘វត្តន្តី’’តិ ឯត្ថ វតុធាតុយា អត្ថំ ទស្សេតិ, ‘‘បគុណា វាចុគ្គតា’’តិបទេហិ អធិប្បាយំ ទស្សេតិ. បាឡីតិ គរុធម្មបាឡិ.

តត្ថាតិ ¶ តស្សំ បាឡិយំ, តេសុ វា អភិវាទនាទីសុ ចតូសុ. មគ្គសម្បទានន្តិ មគ្គំ បរិហរិត្វា ភិក្ខុស្ស ឱកាសទានំ. ពីជនន្តិ ពីជនិយា វិធូបនំ. បានីយាបុច្ឆនន្តិ បានីយស្ស អាបុច្ឆនំ. អាទិសទ្ទេន បរិភោជនីយាបុច្ឆនាទិកំ សង្គណ្ហាតិ. ឯត្ថ ចាតិ ឯតេសុ ចតូសុ អភិវាទនាទីសុ. ‘‘អន្តោ គាមេ វា’’តិអាទីនិ ឆ បទានិ ‘‘កាតព្ពមេវា’’តិបទេ អាធារោ. រាជុស្សារណាយាតិ រញ្ញោ អានុភាវេន ជនានំ ឧស្សារណាយ. មហាភិក្ខុសង្ឃោ សន្និបតតិ ឯត្ថាតិ មហាសន្និបាតំ, តស្មិំ មហាសន្និបាតេ ឋានេ និសិន្នេ សតីតិ យោជនា. បច្ចុដ្ឋានន្តិ បដិកច្ចេវ ឧដ្ឋានំ. តំ តន្តិ សាមីចិកម្មំ.

សក្កត្វាតិ ចិត្តិំ កត្វា, សំ អាទរំ កត្វាតិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘យថា កតោ’’តិអាទិ. តិណ្ណំ កិច្ចានន្តិ ‘‘សក្កត្វា គរុំកត្វា មានេត្វា’’តិសង្ខាតានំ តិណ្ណំ កិច្ចានំ. អនីយសទ្ទោ កម្មត្ថោតិ អាហ ‘‘ន អតិក្កមិតព្ពោ’’តិ.

នត្ថិ ភិក្ខុ ឯត្ថាតិ អភិក្ខុកោ អាវាសោ, សោ កិត្តកេ ឋានេ អភិក្ខុកោ, យោ អាវាសោ អភិក្ខុកោ នាម ហោតីតិ អាហ ‘‘សចេ’’តិ អាទិ. ‘‘ឧបស្សយតោ’’តិបទំ ‘‘អព្ភន្តរេ’’តិបទេ អបាទានំ. ឯត្ថាតិ អភិក្ខុកេ អាវាសេ. ហីតិ សច្ចំ. តតោតិ អឌ្ឍយោជនព្ភន្តរេ ¶ ឋិតអាវាសតោ. បរន្តិ អញ្ញស្មិំ អាវាសេ, ភុម្មត្ថេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. បច្ឆាភត្តន្តិ ភត្តតោ បច្ឆា. តត្ថាតិ អភិក្ខុកេ អាវាសេ. ‘‘ភិក្ខុនិយោ’’តិបទំ ‘‘វទន្តី’’តិបទេ កម្មំ. វុត្តប្បមាណេតិ អឌ្ឍយោជនព្ភន្តរសង្ខាតេ វុត្តប្បមាណេ. សាខាមណ្ឌបេបីតិ សាខាយ ឆាទិតមណ្ឌបេបិ. បិសទ្ទេន អាវាសេ បន កា នាម កថាតិ ទស្សេតិ. វុត្តាតិ វសិតា. ឯត្តាវតាតិ ឯករត្តំ វសិតមត្តេន. ឯត្ថាតិ សភិក្ខុកេ អាវាសេ. ឧបគច្ឆន្តីហិ ភិក្ខុនីហិ យាចិតព្ពាតិ យោជនា. បក្ខស្សាតិ អាសឡ្ហីមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខស្ស. ‘‘តេរសិយ’’ន្តិបទេន អវយវិអវយវភាវេន យោជេតព្ពំ. មយន្តិ អម្ហេ. យតោតិ យេន ឧជុនា មគ្គេនាតិ សម្ពន្ធោ. តេនាហ ‘‘តេន មគ្គេនា’’តិ. អញ្ញេន មគ្គេនាតិ ឧជុមគ្គតោ អញ្ញេន ជិម្ហមគ្គេន. អយន្តិ អយំ អាវាសោ. តតោតិ ភិក្ខូនំ អាវាសតោ, ភិក្ខុនិឧបស្សយតោ វា, ឥទមេវ យុត្តតរំ. វក្ខតិ ហិ ‘‘អម្ហាកំ ឧបស្សយតោ គាវុតមត្តេ’’តិ. ខេមដ្ឋានេតិ អភយដ្ឋានេ. តញ្ហិ ខីយន្តិ ភយា ឯត្ថាតិ ខេមំ, ខេមញ្ច តំ ឋានញ្ចេតិ ខេមដ្ឋានន្តិ កត្វា ‘‘ខេមដ្ឋាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. តាហិ ភិក្ខុនីហីតិ អឌ្ឍយោជនមត្តេ ឋានេ វសន្តីហិ. តា ភិក្ខុនិយោតិ គាវុតមត្តេ ឋានេ វសន្តិយោ. អន្តរាតិ តុម្ហាកំ, អម្ហាកញ្ច និវាសនដ្ឋានស្ស, និវាសនដ្ឋានតោ វា អន្តរេ វេមជ្ឈេ. ភុម្មត្ថេ ចេតំ និស្សក្កវចនំ. ឋិតេ មគ្គេតិ សម្ពន្ធោ ‘‘សន្តិកា’’តិបទំ ¶ ‘‘អាគត’’ឥតិបទេ អបាទានំ. តត្ថាតិ អញ្ញាសំ ភិក្ខុនីនំ ឧបស្សយេ. ឥតិ យាចិតព្ពាតិ យោជនា. តតោតិ ភិក្ខូនំ យាចិតព្ពតោ, បរន្តិ សម្ពន្ធោ.

ចាតុទ្ទសេតិ អាសឡ្ហីមាសស្ស ជុណ្ហបក្ខស្ស ចតុទ្ទសន្នំ ទិវសានំ បូរណេ ទិវសេ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ វិហារេ. ‘‘ឱវាទ’’ន្តិបទំ ‘‘អនុ’’ឥតិបទេ កម្មំ. អនុជីវន្តិយោតិ អនុគន្ត្វា ជីវនំ វុត្តិំ ករោន្តិយោ. វុត្តា ភិក្ខូតិ សម្ពន្ធោ. ទុតិយទិវសេតិ អាសឡ្ហីបុណ្ណមិយំ. អថាតិ បក្កមនានន្តរំ. ឯត្ថាតិ ភិក្ខូនំ បក្កន្តត្តា អបស្សនេ. ‘‘អាភោគំ កត្វា’’តិឥមិនា អាភោគំ អកត្វា វសិតុំ ¶ ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. សភិក្ខុកាវាសំ គន្តព្ពមេវាតិ អធិប្បាយោ. សាតិ វស្សច្ឆេទាបត្តិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. កេនចិ ការណេនាតិ ភិក្ខាចារស្ស អសម្បទាទិនា កេនចិ និមិត្តេន. ហីតិ សច្ចំ. ភិក្ខូនំ បក្កន្តាទិការណា អភិក្ខុកាវាសេ វសន្តិយា កិំ អភិក្ខុកាវាសេវ បវារេតព្ពន្តិ អាហ ‘‘បវារេន្តិយា បនា’’តិអាទិ.

អន្វទ្ធមាសន្តិ ឯត្ថ អនុសទ្ទោ វិច្ឆត្ថវាចកោ កម្មប្បវចនីយោ, តេន បយោគត្តា ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘អទ្ធមាសេ អទ្ធមាសេ’’តិ. បច្ចាសីសិតព្ពាតិ ឯត្ថ បតិបុព្ពោ ច អាបុព្ពោ ច សិធាតុ ឥច្ឆត្ថេតិ អាហ ‘‘ឥច្ឆិតព្ពា’’តិ. សិធាតុយា ទ្វេភាវោ ហោតិ. អាបុព្ពោ សិសិ ឥច្ឆាយន្តិបិ ធាតុបាឋេសុ វុត្តំ. តត្ថាតិ ‘‘ឧបោសថបុច្ឆក’’ន្តិវចនេ. បក្ខស្សាតិ យស្ស កស្សចិ បក្ខស្ស. មហាបច្ចរិយំ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ឱវាទស្ស យាចនំ ឱវាទោ ឧត្តរបទលោបេន, សោយេវ អត្ថោ បយោជនំ ឱវាទត្ថោ, តទត្ថាយ. បាដិបទទិវសតោតិ ទុតិយទិវសតោ. សោ ហិ ចន្ទោ វុទ្ធិញ្ច ហានិញ្ច បដិមុខំ បជ្ជតិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា បាដិបទោតិ វុច្ចតិ. ឥតីតិ ឯវំ វុត្តនយេន. ភគវា បញ្ញបេតីតិ យោជនា. អញ្ញស្សាតិ ធម្មស្សវនកម្មតោ អញ្ញស្ស. និរន្តរន្តិ អភិក្ខណំ, ‘‘បញ្ញបេតី’’តិបទេ ភាវនបុំសកំ. ហីតិ វិត្ថារោ. ឯវញ្ច សតីតិ ឯវំ ពហូបការេ សតិ ច. យន្តិ យំ ធម្មំ. សាត្ថិកន្តិ សបយោជនំ. យថានុសិដ្ឋន្តិ អនុសិដ្ឋិយា អនុរូបំ. សព្ពាយេវ ភិក្ខុនិយោបីតិ យោជនា. ហីតិ សច្ចំ.

ឱវាទំ គច្ឆតីតិ ឱវាទំ យាចិតុំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារាមំ គច្ឆតិ. ន ឱវាទោ គន្តព្ពោតិ ឱវាទំ យាចិតុំ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារាមោ ន គន្តព្ពោ. ឱវាទោតិ ច ឧបយោគត្ថេ បច្ចត្តវចនន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥតរថា ហិ សទ្ទបយោគោ វិរុជ្ឈេយ្យ. ឱវាទំ គន្តុន្តិ ឱវាទំ យាចនត្ថាយ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារាមំ គន្តុំ.

‘‘ទ្វេ ¶ ¶ តិស្សោ ភិក្ខុនិយោ’’តិបទំ ‘‘យាចិត្វា’’តិបទេ ទុតិយាកម្មំ. ‘‘បេសេតព្ពា’’តិបទេ បឋមាកម្មំ. ឱវាទូបសង្កមនន្តិ ឱវាទស្ស គហណត្ថាយ ឧបសង្កមនំ. អារាមន្តិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស អារាមំ. តតោតិ គមនតោ បរន្តិ សម្ពន្ធោ. តេន ភិក្ខុនាតិ ឱវាទបដិគ្គាហកេន ភិក្ខុនា. តន្តិ សម្មតំ ភិក្ខុំ.

ឧស្សហតីតិ សក្កោតិ. បាសាទិកេនាតិ បសាទំ អាវហេន បសាទជនកេន កាយវចីមនោកម្មេនាតិ អត្ថោ. សម្បាទេតូតិ តិវិធំ សិក្ខំ សម្បាទេតុ. ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន ‘‘បាសាទិកេន សម្បាទេតូ’’តិ វចនមត្តេន. ហីតិ ផលជោតកោ. ឯតន្តិ ‘‘តាហី’’តិវចនំ.

ឯត្ថ ច ភិក្ខូនំ សង្ឃគណបុគ្គលវសេន វចនវារោ តិវិធោ ហោតិ, តំ តិវិធំ វចនវារំ ភិក្ខុនីនំ សង្ឃគណបុគ្គលវសេន តីហិ វចនវារេហិ គុណិតំ កត្វា នវ វចនវារា ហោន្តិ, តំ អាការំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តត្រាយំ វចនក្កមោ’’តិ. តត្រាតិ បុរិមវចនាបេក្ខំ. វចនាការោ បាកដោវ.

ឯកា ភិក្ខុនី វា ពហូហិ ភិក្ខុនីឧបស្សយេហិ ឱវាទត្ថាយ បេសិតេ វចនាការំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភិក្ខុនិសង្ឃោ ច អយ្យា’’តិអាទិ.

តេនាបីតិ ឱវាទបដិគ្គាហកេនាបិ ‘‘ឱវាទ’’ន្តិបទំ ‘‘បដិគ្គាហកេនា’’តិ បទេ កម្មំ. បុន ‘‘ឱវាទ’’ន្តិបទំ ‘‘អបដិគ្គហេតុ’’ន្តិបទេ កម្មំ. ពលតិ អស្សាសបស្សាសមត្តេន ជីវតិ, ន បញ្ញាជីវិតេនាតិ ពាលោ. គិលាយតិ រុជតីតិ គិលានោ. គមិស្សតិ គន្តុំ ភព្ពោតិ គមិកោ. អយំ បនេត្ថ យោជនា – គន្តុំ ភព្ពោ យោ ភិក្ខុ គមិស្សតិ គមនំ ករិស្សតិ, ឥតិ តស្មា សោ ភិក្ខុ គមិកោ នាម. អថ វា យោ ភិក្ខុ គន្តុំ ភព្ពត្តា គមិស្សតិ គមនំ ករិស្សតិ, ឥតិ តស្មា សោ ភិក្ខុ គមិកោ នាមាតិ. ‘‘ភព្ពោ’’តិ ច ហេតុអន្តោគធវិសេសនំ.

តត្ថាតិ ¶ ¶ ពាលាទីសុ តីសុ បុគ្គលេសុ. ទុតិយបក្ខទិវសេតិ បាដិបទតោ ទុតិយបក្ខទិវសេ. ឧបោសថគ្គេតិ ឧបោសថគេហេ. តញ្ហិ ឧបោសថំ គណ្ហន្តិ, ឧបោសថោ វា គយ្ហតិ អស្មិន្តិ ‘‘ឧបោសថគ្គ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្មិំ ឧបោសថគ្គេ. ‘‘អនារោចេតុ’’ន្តិ វចនស្ស ញាបកំ ទស្សេត្វា ‘‘អបច្ចាហរិតុ’’ន្តិ វចនស្ស តមេវ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អបរម្បិ វុត្ត’’ន្តិអាទិ.

តត្ថាតិ ឱវាទបដិគ្គាហកេសុ ភិក្ខូសុ. នោ ចស្សាតិ នោ ចេ អស្ស. សភំ វាតិ សមជ្ជំ វា. សា ហិ សហ ភាសន្តិ ឯត្ថ, សន្តេហិ វា ភាតិ ទិព្ពតីតិ ‘‘សភា’’តិ វុច្ចតិ, តំ សភំ វា ឧបសង្កមិស្សាមីតិ យោជនា. តត្រាតិ តស្មិំ សភាទិកេ. ឯវំ ‘‘តត្ថា’’តិបទេបិ.

ចតុទ្ទសន្នំ បូរណោ ចាតុទ្ទសោ, តស្មិំ បវារេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ភិក្ខុសង្ឃេតិ ភិក្ខុសង្ឃស្ស សន្តិកេ, សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. អជ្ជតនាតិ ឯត្ថ អស្មិំ អហនិ អជ្ជ, ឥមសទ្ទតោ អហនីតិ អត្ថេ ជ្ជបច្ចយោ, ឥមសទ្ទស្ស ច អការោ, អជ្ជ ឯវ អជ្ជតនា, ស្វត្ថោ ហិ តនបច្ចយោ. អបរស្មិំ អហនិ អបរជ្ជ, អបរសទ្ទតោ អហនីតិ អត្ថេ ជ្ជបច្ចយោ សត្តម្យន្តោយេវ. ឯត្ថាតិ បវារណេ, ‘‘អនុជានាមី’’តិអាទិវចនេ វា. ហីតិ សច្ចំ.

កោលាហលន្តិ កោតូហលំ. បឋមំ ភិក្ខុនី យាចិតព្ពាតិ សង្ឃេន បឋមំ ភិក្ខុនី យាចិតព្ពា.

តាយ ភិក្ខុនិយា វចនីយោ អស្សាតិ យោជនា. បស្សន្តោ បដិករិស្សតីតិ វជ្ជាវជ្ជំ បស្សន្តោ ហុត្វា បដិករិស្សតិ.

ឧភិន្នន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ. យថាឋានេយេវាតិ យំ យំ ឋានំ យថាឋានំ, តស្មិំ យថាឋានេយេវ. កេនចិ បរិយាយេនាតិ កេនចិ ការណេន. អវបុព្ពោ វរសទ្ទោ បិហិតត្ថោតិ អាហ ‘‘បិហិតោ’’តិ. វចនំយេវាតិ ឱវាទវចនំយេវ. បថោតិ ជេដ្ឋកដ្ឋានេ ឋានស្ស ការណត្តា បថោ. ទោសំ បនាតិ អភិក្កមនាទីសុ ¶ អាទីនវំ បន. អញ្ជេន្តីតិ មក្ខេន្តិ. ភិក្ខូហិ បន ឱវទិតុំ អនុសាសិតុំ វដ្ដតីតិ យោជនា.

អញ្ញន្តិ ឱវាទតោ អញ្ញំ. ឯសោតិ គរុធម្មោ.

១៥០. ‘‘អធម្មកម្មេ’’តិ ឯត្ថ កតមំ កម្មំ នាមាតិ អាហ ‘‘អធម្មកម្មេតិអាទីសូ’’តិអាទិ. តត្ថាតិ អធម្មកម្មធម្មកម្មេសុ.

១៥២. ឧទ្ទេសំ ទេន្តោ ភណតិ, អនាបត្តីតិ យោជនា. ឱសារេតីតិ កថេតិ. ចតុបរិសតីតិ ចតុបរិសស្មិំ. តត្រាបីតិ តេន ភិក្ខុនីនំ សុណនការណេនាតិ. បឋមំ.

២. អត្ថង្គតសិក្ខាបទំ

១៥៣. ទុតិយេ ¶ បរិយាយសទ្ទោ វារត្ថោតិ អាហ ‘‘វារេនា’’តិ. វារោតិ ច អនុក្កមោយេវាតិ អាហ ‘‘បដិបាដិយាតិ អត្ថោ’’តិ. អធិកំ ចិត្តំ ឥមស្សាតិ អធិចេតោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អធិចិត្តវតោ’’តិអាទិ. អធិចិត្តំ នាម ឥធ អរហត្តផលចិត្តមេវ, ន វិបស្សនាបាទកភូតំ អដ្ឋសមាបត្តិចិត្តន្តិ អាហ ‘‘អរហត្តផលចិត្តេនា’’តិ. ‘‘អធិចិត្តសិក្ខា’’តិអាទីសុ (បារា. ៤៥; ទី. និ. ៣.៣០៥; ម. និ. ១.៤៩៧; អ. និ. ៦.១០៥; មហានិ. ១០) ហិ វិបស្សនាបាទកភូតំ អដ្ឋសមាបត្តិចិត្តំ ‘‘អធិចិត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. ន បមជ្ជតោតិ ន បមជ្ជន្តស្ស. សាតច្ចកិរិយាយាតិ សតតករណេន. ឧភោ លោកេ មុនតិ ជានាតីតិ មុនីតិ ច, មោនំ វុច្ចតិ ញាណំ មុននដ្ឋេន ជាននត្ថេន, តមស្សត្ថីតិ មុនីតិ ច ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មុនិនោតី’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘យោ មុនតិ…បេ… មុននេន វា’’តិឥមិនា បឋមត្ថំ ទស្សេតិ, ‘‘មោនំ វុច្ចតិ…បេ… វុច្ចតី’’តិឥមិនា ទុតិយត្ថំ ទស្សេតិ. មុន គតិយន្តិ ធាតុបាឋេសុ (សទ្ទនីតិធាតុមាលាយំ ១៥ បការន្តធាតុ) វុត្តត្តា ‘‘យោ មុនតី’’តិ ឯត្ថ ភូវាទិគណិកោ មុនធាតុយេវ, ន កីយាទិគណិកោ មុធាតូតិ ទដ្ឋព្ពំ. អថ វា មុន ញាណេតិ ធាតុបាឋេសុ (សទ្ទនីតិធាតុមាលាយំ ១៧ កិយាទិគណិក) វុត្តត្តា ‘‘មុនាតី’’តិ កីយាទិគណិកោវ. ធាត្វន្តនការលោបោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘មោនំ វុច្ចតិ ញាណ’’ន្តិ ចេត្ថ ញាណំ នាម ¶ អរហត្តញាណមេវ. មោនស្ស បថោ មោនបថោតិ វុត្តេ សត្តតិំស ពោធិបក្ខិយធម្មាវ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘សត្តតិំសពោធិបក្ខិយធម្មេសូ’’តិ. អថ វា អធិសីលសិក្ខាទយោ អធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘តីសុ វា សិក្ខាសូ’’តិ. បុព្ពភាគបដិបទន្តិ អរហត្តញាណស្ស បុព្ពភាគេ បវត្តំ សីលសមថវិបស្សនាសង្ខាតំ បដិបទំ. បុព្ពភាគេតិ អរហត្តញាណស្ស បុព្ពភាគេ. ឯត្ថាតិ ‘‘អធិចេតសោ…បេ… សិក្ខតោ’’តិ វចនេ. ‘‘តាទិនោ’’តិបទំ ‘‘មុនិនោ’’តិបទេន យោជេតព្ពន្តិ អាហ ‘‘តាទិសស្ស ខីណាសវមុនិនោ’’តិ. ឯត្ថាតិ ‘‘សោកា ន ភវន្តិ តាទិនោ’’តិ វចនេ. រាគាទយោ ឧបសមេតីតិ ឧបសន្តោតិ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘រាគាទីន’’ន្តិ. សតិ អស្សត្ថីតិ សតិមាតិ កត្វា មន្តុសទ្ទោ និច្ចយោគត្ថោតិ អាហ ‘‘សតិយា អវិរហិតស្សា’’តិ.

ន កសីយតិ ន វិលេខីយតីតិ អកាសោ, សោយេវ អាកាសោ. អន្តរេន ឆិទ្ទេន ឥក្ខិតព្ពោតិ អន្តលិក្ខោ. អាកាសោ ហិ ចតុព្ពិធោ អជដាកាសោ, កសិណុគ្ឃាដិមាកាសោ, បរិច្ឆិន្នាកាសោ, រូបបរិច្ឆេទាកាសោតិ. តត្ថ អជដាកាសោវ ឥធាធិប្បេតោ ‘‘អន្តលិក្ខេ’’តិ វិសេសិតត្តា. តេនាហ ‘‘ន កសិណុគ្ឃាដិមេ, ន បន រូបបរិច្ឆេទេ’’តិ. បរិច្ឆិន្នាកាសោបិ រូបបរិច្ឆេទាកាសេន សង្គហិតោ. ‘‘ម’’ន្តិ បទំ ‘‘អវមញ្ញន្តី’’តិ បទេ កម្មំ. ឯត្តកមេវាតិ ឯតប្បមាណំ ¶ ‘‘អធិចេតសោ’’តិអាទិសង្ខាតំ វចនមេវ, ន អញ្ញំ ពុទ្ធវចនន្តិ អត្ថោ. អយន្តិ ចូឡបន្ថកោ ថេរោ. ហន្ទាតិ វស្សគ្គត្ថេ និបាតោ. មម អានុភាវំ ទស្សេមិ, តុម្ហេ បស្សថ គណ្ហថាតិ អធិប្បាយោ. វុដ្ឋាយាតិ តតោ ចតុត្ថជ្ឈានតោ វុដ្ឋហិត្វា. អន្តរាបិ ធាយតីតិ ឯត្ថ បិសទ្ទស្ស អដ្ឋានត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អន្តរធាយតិបី’’តិ. ឯសេវ នយោ ‘‘សេយ្យម្បិ កប្បេតី’’តិ ឯត្ថបិ. ថេរោតិ ចូឡបន្ថកោ ថេរោ. ឥទំ បទំ អន្តរន្តរា យុត្តដ្ឋានេសុ សម្ពន្ធិត្វា ‘‘តញ្ចេវ ភណតី’’តិឥមិនា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ភាតុថេរស្សាតិ ជេដ្ឋកភាតុភូតស្ស មហាបន្ថកថេរស្ស.

បទ្មន្តិ ¶ គាថាយំ តយោ បាទា ឥន្ទវជិរា, ចតុត្ថបាទោ ឧបេន្ទវជិរោ. តស្មា បទ្មន្តិ ឯត្ថ មការេ បរេ ទុការុការស្ស លោបំ កត្វា បរក្ខរំ នេត្វា ‘‘បទ្ម’’ន្តិ ទ្វិភាវេន លិខិតព្ពំ. អវីតគន្ធន្តិ ឯត្ថ វីតិ ទីឃុច្ចារណមេវ យុត្តំ. បង្កេ ទវតិ គច្ឆតីតិ បទុមំ. កោកំ ទុគ្គន្ធស្ស អាទានំ នុទតិ អបនេតីតិ កោកនុទំ. សុន្ទរោ គន្ធោ ឥមស្សាតិ សុគន្ធំ. អយំ បនេត្ថ យោជនា – យថា កោកនុទសង្ខាតំ សុគន្ធំ បាតោ បគេវ ពាលាតបេន ផុល្លំ វិកសិតំ អវីតគន្ធំ ហុត្វា វិរោចមានំ បទុមំ សិយា, តថា អង្គីរសំ អង្គិតោ សរីរតោ និច្ឆរណបភស្សររសំ ហុត្វា វិរោចមានភូតំ អន្តលិក្ខេ តបន្តំ អាទិច្ចំ ឥវ តេធាតុកេ តបន្តំ សម្មាសម្ពុទ្ធំ បស្សាតិ.

បគុណន្តិ វាចុគ្គតំ. តតោតិ អសក្កុណេយ្យតោ. នន្តិ ចូឡបន្ថកំ. ថេរោតិ មហាបន្ថកោ ថេរោ និក្កឌ្ឍាបេសីតិ សម្ពន្ធោ. សោតិ ចូឡបន្ថកោ. អថាតិ តស្មិំ កាលេ. ភគវា អាហាតិ យោជនា. ពុទ្ធចក្ខុនាតិ អាសយានុសយឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណសង្ខាតេន សព្ពញ្ញុពុទ្ធានំ ចក្ខុនា. តន្តិ ចូឡបន្ថកំ. តស្សាតិ ចូឡបន្ថកស្ស. អថាតិ តស្មិំ អារោចនកាលេ. អស្សាតិ ចូឡបន្ថកស្ស, ទត្វាតិ សម្ពន្ធោ. រជំ មលំ ហរតិ អបនេតីតិ រជោហរណំ, បិលោតិកខណ្ឌំ. សោតិ ចូឡបន្ថកោ. តស្សាតិ បិលោតិកខណ្ឌស្ស, ‘‘អន្ត’’ន្តិបទេ អវយវិសម្ពន្ធោ. បរិសុទ្ធម្បីតិ បិសទ្ទោ អបរិសុទ្ធេ បិលោតិកខណ្ឌេ កា នាម កថាតិ ទស្សេតិ. សំវេគន្តិ សន្តាសំ ភយន្តិ អត្ថោ. អថាតិ តស្មិំ អារម្ភកាលេ. អស្សាតិ ចូឡបន្ថកស្ស. ‘‘ត’’ន្តិបទំ ‘‘មមាយនភាវ’’ន្តិបទេន សម្ពន្ធំ កត្វា យោជនា កាតព្ពាតិ. ទុតិយំ.

៣. ភិក្ខុនុបស្សយសិក្ខាបទំ

១៦២. តតិយេ ‘‘ឱវទតិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ វិសេសតោ អត្ថោ គហេតព្ពោតិ ¶ អាហ ‘‘អដ្ឋហិ គរុធម្មេហិ ឱវទន្តស្សេវ បាចិត្តិយ’’ន្តិ. ឥតោតិ ឥមស្មា សិក្ខាបទម្ហា. យត្ថ ¶ យត្ថាតិ យស្មិំ យស្មិំ សិក្ខាបទេ. សព្ពត្ថ តត្ថ តត្ថាតិ យោជនាតិ. តតិយំ.

បកិណ្ណកកថា

ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ឥទំ បកិណ្ណកំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តីណិ បាចិត្តិយានីតិ ភិក្ខុនោ អសម្មតត្តា ឯកំ បាចិត្តិយំ, សូរិយស្ស អត្ថង្គតត្តា ឯកំ, ភិក្ខុនុបស្សយំ ឧបសង្កមិតត្តា ឯកន្តិ តីណិ បាចិត្តិយានិ. កថន្តិ កេន ការណេន ហោតីតិ យោជនា. តត្ថាតិ ភិក្ខុនុបស្សយំ. តស្សេវាតិ សម្មតស្សេវ ភិក្ខុនោ. អញ្ញេន ធម្មេនាតិ គរុធម្មេហិ អញ្ញេន ធម្មេន. ទិវា បនាតិ សូរិយុគ្គមនតោ តស្ស អនត្ថង្គតេយេវាតិ.

៤. អាមិសសិក្ខាបទំ

១៦៤. ចតុត្ថេ ពហុំ មានំ កតំ យេហីតិ ពហុកតា. ពហុកតា ហុត្វា ន ឱវទន្តីតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ន ពហុកតា’’តិអាទិ. ធម្មេតិ សីលាទិធម្មេ. អធិប្បាយោតិ ‘‘ន ពហុកតា’’តិបទស្ស, ឆព្ពគ្គិយានំ វា អធិប្បាយោតិ យោជនា. ‘‘កត្តុកាមោតិ អាទីន’’ន្តិបទំ ‘‘អត្ថោ’’តិបទេ វាចកសម្ពន្ធោ.

អសម្មតោ នាម ឋបិតោ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. សម្មុតិន្តិ ភិក្ខុនោវាទកសម្មុតិំ. បច្ឆា សាមណេរភូមិយំ ឋិតោតិ យោជនាតិ. ចតុត្ថំ.

៥. ចីវរទានសិក្ខាបទំ

១៦៩. បញ្ចមេ រថិកាយាតិ រច្ឆាយ. សា ហិ រថស្ស ហិតត្តា រថិកាតិ វុច្ចតិ. សន្ទិដ្ឋាតិ សមោធានវសេន ទស្សីយិត្ថាតិ សន្ទិដ្ឋា. ទិដ្ឋមត្តកា មិត្តាតិ អាហ ‘‘មិត្តា’’តិ. សេសន្តិ វុត្តវចនតោ សេសំ វចនំ. តត្រាតិ ចីវរបដិគ្គហណសិក្ខាបទេ. ហីតិ វិសេសជោតកំ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ ចីវរទានសិក្ខាបទេតិ. បញ្ចមំ.

៦. ចីវរសិព្ពនសិក្ខាបទំ

១៧៥. ឆដ្ឋេ ¶ ¶ ឧទាយីតិ ឯត្ថ មហាឧទាយី, កាឡុទាយី, លាឡុទាយីតិ តយោ ឧទាយី ហោន្តិ. តេសុ តតិយោវាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘លាឡុទាយី’’តិ. បភាវេន ឋាតិ បវត្តតីតិ បដ្ឋោតិ កតេ បដិពលោវ លព្ភតិ. តេនាហ ‘‘បដិពលោ’’តិ. និបុណោតិ កុសលោ. ‘‘បដិភានេន កតចិត្ត’’ន្តិឥមិនា ‘‘បដិភានចិត្ត’’ន្តិ បទស្ស មជ្ឈេ បទលោបំ ទស្សេតិ. សោតិ លាឡុទាយី អកាសីតិ សម្ពន្ធោ. តស្សាតិ ចីវរស្ស. ‘‘យថាសំហដ’’ន្តិ ឯត្ថ ឯវសទ្ទោ អជ្ឈាហរិតព្ពោតិ អាហ ‘‘យថាសំហដមេវា’’តិ.

១៧៦. យំ ចីវរំ និវាសិតុំ វា បារុបិតុំ វា សក្កា ហោតិ, តំ ចីវរំ នាមាតិ យោជនា. ឯវំ ហីតិ ឯវមេវ. ‘‘ទុក្កដ’’ន្តិឥមិនា ‘‘សយំ សិព្ពតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ ឯត្ថ អន្តរាបត្តិំ ទស្សេតិ. អារាតិ សូចិ. សា ហិ អរតិ និស្សង្គវសេន គច្ឆតិ បវិសតីតិ ‘‘អារា’’តិ វុច្ចតិ, តស្សា បថោ គមនំ អារាបថោ, តស្មិំ, អារាបថស្ស នីហរណាវសានត្តា ‘‘នីហរណេ’’តិ វុត្តំ. សតក្ខត្តុម្បីតិ អនេកក្ខត្តុម្បិ. អាណត្តោតិ អាណាបីយតីតិ អាណត្តោ. ‘‘អាណាបិតោ’’តិ វត្តព្ពេ ណាបេសទ្ទស្ស លោបំ, ឥការស្ស ច អការំ កត្វា, ‘‘អាទត្តេ’’តិ អាខ្យាតបទេ តេវិភត្តិយា វិយ តបច្ចយស្ស ច ទ្វិភាវំ កត្វា ឯវំ វុត្តំ. តេនាហ ‘‘សកិំ ចីវរំ សិព្ពាតិ វុត្តោ’’តិ. អថ បនាតិ តតោ អញ្ញថា បន. អាណត្តស្សាតិ អាណាបិតស្ស. សម្ពហុលានិបិ បាចិត្តិយានិ ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

យេបិ និស្សិតកា សិព្ពន្តីតិ យោជនា, អាចរិយុបជ្ឈាយេសុ សិព្ពន្តេសូតិ សម្ពន្ធោ. តេសន្តិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ. តេសម្បីតិ និស្សិតកានម្បិ. ញាតិកានំ ភិក្ខុនីនំ ចីវរន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អន្តេវាសិកេហី’’តិបទំ ‘‘សិព្ពាបេន្តី’’តិបទេ ការិតកម្មំ. តត្រាបីតិ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ សិព្ពាបនេបិ. ‘‘អន្តេវាសិកេ’’តិបទំ ‘‘វញ្ចេត្វា’’តិបទេ ¶ សុទ្ធកម្មំ, ‘‘សិព្ពាបេន្តី’’តិបទេ ការិតកម្មំ. ឥតរេសន្តិ អាចរិយុបជ្ឈាយានន្តិ. ឆដ្ឋំ.

៧. សំវិធានសិក្ខាបទំ

១៨១. សត្តមេ ‘‘តាសំ ភិក្ខុនីនំ បច្ឆា គច្ឆន្តីន’’ន្តិ បទានិ ‘‘បត្តចីវរ’’ន្តិ បាឋសេសេន យោជេតព្ពានីតិ អាហ ‘‘បច្ឆា គច្ឆន្តីនំ បត្តចីវរ’’ន្តិ. តា ភិក្ខុនិយោ បច្ឆា គច្ឆន្តិយោតិ វិភត្តិវិបល្លាសំ កត្វា ‘‘ទូសេសុ’’ន្តិបទេន យោជេតព្ពានីតិ អាហ ‘‘តា ភិក្ខុនិយោ ¶ ចោរា ទូសយិំសូ’’តិ. អថ វា វិភត្តិវិបល្លាសមកត្វា ‘‘អច្ឆិន្ទិំសូ’’តិ បទេ ‘‘បត្តចីវរ’’ន្តិបទំ អជ្ឈាហរិត្វា ‘‘ទូសេសុ’’ន្តិបទេ ‘‘សីល’’ន្តិ បាឋំ អជ្ឈាហរិត្វា យោជេតព្ពន្តិ ទដ្ឋព្ពំ.

១៨២-៣. សំបុព្ពោ, វិបុព្ពោ ច ធាធាតុ ត្វាបច្ចយោ ហោតីតិ អាហ ‘‘សំវិទហិត្វា’’តិ. កុក្កុដោតិ តម្ពចូឡោ. សោ ហិ កុកតិ អាហារត្ថំ បាណកាទយោ អាទទាតីតិ កុក្កុដោ. អយន្តិ គាមោ. អធិករណេ ណោតិ អាហ ‘‘សម្បទន្តិ ឯត្ថា’’តិ. ឯត្ថាតិ ច ឯតស្មិំ គាមេ. ឧត្តរបទស្ស អធិករណត្ថត្តា បុព្ពបទេន ឆដ្ឋីសមាសោតិ អាហ ‘‘កុក្កុដាន’’ន្តិអាទិ. ឯវំ ណសទ្ទស្ស អធិករណត្ថំ, បុព្ពបទេន ឆដ្ឋីសមាសញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ ណសទ្ទស្ស ភាវត្ថំ, បុព្ពបទេន ពាហិរត្ថសមាសញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អថ វា’’តិ. តត្ថាតិ បច្ឆិមបាឋេ. ឧប្បតិត្វាតិ ឧឌ្ឌិត្វា ឧទ្ធំ អាកាសំ លង្គិត្វាតិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ បច្ឆិមបាឋេ. ទ្វិធាតិ បទគមនបក្ខគមនវសេន ទ្វិបការេន. ‘‘ឧបចារោ ន លព្ភតី’’តិឥមិនា គាមន្តរោ ន ហោតិ, ឯកគាមោយេវ បន ហោតិ, តស្មា អាបត្តិបិ ឯកាយេវ ហោតីតិ ទស្សេតិ. បច្ចូសេតិ បភាតេ. សោ ហិ បដិវិរុទ្ធំ តិមិរំ ឧសេតិ នាសេតីតិ បច្ចូសោតិ វុច្ចតិ. វស្សន្តស្សាតិ រវន្តស្ស. ‘‘វចនតោ’’តិបទំ ‘‘អាបត្តិយេវា’’តិបទេ ញាបកហេតុ. រតនមត្តន្តរោតិ កុក្កុបមាណេន ព្យវធានោ.

តត្រាតិ ¶ ‘‘គាមន្តរេ គាមន្តរេ’’តិ វចនេ. ហីតិ វិត្ថារោ. ឧភោបីតិ ភិក្ខុភិក្ខុនិយោបិ សំវិទហន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ន វទន្តីតិ អដ្ឋកថាចរិយា ន កថយន្តិ. ចតុន្នំ មគ្គានំ សមាគមដ្ឋានំ ចតុក្កំ, ទ្វិន្នំ, តិណ្ណំ, ចតុក្កតោ អតិរេកានំ វា មគ្គានំ សម្ពទ្ធដ្ឋានំ សិង្ឃាដកំ. តត្រាបីតិ ឧបចារោក្កមនេបិ. គាមតោតិ អត្តនោ គាមតោ. យាវ ន ឱក្កមន្តិ, តាវាតិ យោជនា. សន្ធាយាតិ អារព្ភ. អថាតិ តស្មិំ និក្ខមនកាលេ. ទ្វេបីតិ ភិក្ខុភិក្ខុនិយោបិ គច្ឆន្តីតិ សម្ពន្ធោ. តន្តិ វចនំ.

ហីតិ វិសេសោ. ‘‘គាមន្តរេ គាមន្តរេ’’តិ បុរិមស្មិំ នយេ អតិក្កមេ អនាបត្តិ, ឱក្កមនេ អាបត្តីតិ អយំ វិសេសោ.

១៨៤. គតបុព្ពត្ថាតិ គតបុព្ពា អត្ថ ភវថាតិ អត្ថោ. ឯហិ គច្ឆាមាតិ វា អាគច្ឆេយ្យាសីតិ វា វទតីតិ យោជនា. ចេតិយវន្ទនត្ថន្តិ ថូបស្ស វន្ទិតុំ.

១៨៥. វិសង្កេតេនាតិ ¶ ឯត្ថ កាលវិសង្កេតោ, ទ្វារវិសង្កេតោ, មគ្គវិសង្កេតោតិ តិវិធោ. តត្ថ កាលវិសង្កេតេនេវ អនាបត្តិំ សន្ធាយ ‘‘វិសង្កេតេន គច្ឆន្តិ, អនាបត្តី’’តិ អាហ. ទ្វារវិសង្កេតេន វា មគ្គវិសង្កេតេន វា អាបត្តិមោក្ខោ នត្ថិ. តមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បុរេភត្ត’’ន្តិអាទិ. ចក្កសមារុឡ្ហាតិ ឥរិយាបថចក្កំ វា សកដចក្កំ វា សម្មា អារុឡ្ហា. ជនបទាតិ ជនកោដ្ឋាសា. បរិយាយន្តីតិ បរិ បុនប្បុនំ យន្តិ ច អាយន្តិ ចាតិ. សត្តមំ.

៨. នាវាភិរុហនសិក្ខាបទំ

១៨៨. អដ្ឋមេ សហ អញ្ញមញ្ញំ ថវនំ អភិត្ថវនំ សន្ថវោ, សង្គមោតិ វុត្តំ ហោតិ. មិត្តភាវេន សន្ថវោ មិត្តសន្ថវោ, លោកេហិ អស្សាទេតព្ពោ ច សោ មិត្តសន្ថវោ ចេតិ លោកស្សាទមិត្តសន្ថវោ, តស្ស វសោ បភូ, តេន វា អាយត្តោតិ លោកស្សាទមិត្តសន្ថវវសោ, តេន. ឧទ្ធំ គច្ឆតីតិ ឧទ្ធំគាមិនីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧទ្ធ’’ន្តិអាទិ. ឧទ្ធន្តិ ច ឥធ បដិសោតោ. តេនាហ ¶ ‘‘នទិយា បដិសោត’’ន្តិ. ‘‘ឧទ្ធំគាមិនិ’’ន្តិមាតិកាបទំ ‘‘ឧជ្ជវនិកាយា’’តិបទភាជនិយា សំសន្ទេន្តោ អាហ ‘‘យស្មា បនា’’តិអាទិ. យោតិ ភិក្ខុ. ឧទ្ធំ ជវនតោតិ បដិសោតំ គមនតោ. តេនាតិ តេន ហេតុនា. អស្សាតិ ‘‘ឧទ្ធំគាមិនិ’’ន្តិបទស្ស. អនុសោតំ ឥធ អធោ នាមាតិ អាហ ‘‘អនុសោត’’ន្តិ. អស្សបីតិ បិសទ្ទោ បុរិមាបេក្ខោ. តត្ថាតិ ‘‘ឧទ្ធំគាមិនិំ វា អធោគាមិនិំ វា’’តិវចនេ. យន្តិ នាវំ ហរន្តីតិ សម្ពន្ធោ. សម្បដិបាទនត្ថន្តិ សម្មា បដិមុខំ បាទនត្ថំ, ឧជុបជ្ជាបនត្ថន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ នាវាយំ. ‘‘ឋបេត្វា’’តិបទភាជនិមបេក្ខិត្វា ‘‘ឧបយោគត្ថេ និស្សក្កវចន’’ន្តិ អាហ. ‘‘អញ្ញត្រា’’តិ មាតិកាបទេ អបេក្ខិតេ និស្សក្កត្ថេ និស្សក្កវចនម្បិ យុជ្ជតេវ.

១៨៩. ឯកំ តីរំ អគាមកំ អរញ្ញំ ហោតីតិ យោជនា. អទ្ធយោជនគណនាយ បាចិត្តិយានិ ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. មជ្ឈេន គមនេបីតិ បិសទ្ទោ អគាមកអរញ្ញតីរបស្សេន គមនេ កា នាម កថាតិ ទស្សេតិ. ន កេវលំ នទិយាតិ កេវលំ នទិយា ឯវ អនាបត្តិ នាតិ យោជនា, អញ្ញេសុបិ សមុទ្ទាទីសុ អនាបត្តីតិ អធិប្បាយោ. យោបិ ភិក្ខុ គច្ឆតីតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា.

១៩១. កាលវិសង្កេតោ, តិត្ថវិសង្កេតោ, នាវាវិសង្កេតោតិ តិវិធោ វិសង្កេតោ. តត្ថ កាលវិសង្កេតេន ¶ អនាបត្តិំ សន្ធាយ ‘‘វិសង្កេតេន អភិរុហន្តី’’តិ វុត្តំ. អញ្ញេន វិសង្កេតេន អាបត្តិយេវ, តមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥធាបី’’តិអាទីតិ. អដ្ឋមំ.

៩. បរិបាចិតសិក្ខាបទំ

១៩២. នវមេ មហានាគេសូតិ មហាអរហន្តេសុ តិដ្ឋមានេសុ សន្តេសុ, ចេតកេ បេស្សភូតេ នវកេ ភិក្ខូ និមន្តេតីតិ អធិប្បាយោ. ឥតរថាតិ វិភត្តិវិបល្លាសតោ វា បាឋសេសតោ វា អញ្ញេន បការេន. អន្តរំ មជ្ឈំ បត្តា កថា អន្តរកថាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អវសាន’’ន្តិអាទិ. បកិរីយិត្ថាតិ បកតា, ន ¶ បកតា វិប្បកតាតិ វុត្តេ ករិយមានកថាវាតិ អាហ ‘‘ករិយមានា ហោតី’’តិ. អទ្ធច្ឆិកេនាតិ ឧបឌ្ឍចក្ខុនា. តេហីតិ ថេរេហិ.

១៩៤. លទ្ធព្ពន្តិ លទ្ធារហំ. អស្សាតិ ‘‘ភិក្ខុនិបរិបាចិត’’ន្តិបទស្ស. សម្មា អារភិតព្ពោតិ សមារម្ភោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សមារទ្ធំ វុច្ចតី’’តិ. បដិយាទិតស្សាតិ បរិបាចិតស្ស ភត្តស្ស. គិហីនំ សមារម្ភោតិ គិហិសមារម្ភោ, កត្វត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ. តតោតិ តតោ ភត្តតោ. អញ្ញត្រាតិ វិនា. តមត្ថំ វិវរន្តោ អាហ ‘‘តំ បិណ្ឌបាតំ ឋបេត្វា’’តិ. បទភាជនេ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ញាតកបវារិតេហី’’តិបទំ ‘‘អសមារទ្ធោ’’តិបទេ កត្តា. អត្ថតោតិ ភិក្ខុនិអបរិបាចិតអត្ថតោ. តស្មាតិ យស្មា អត្ថតោ សមារទ្ធោវ ហោតិ, តស្មា.

១៩៥. បដិយាទិតន្តិ បដិយត្តំ. បកតិយា បដិយត្តំ បកតិបដិយត្តន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បកតិយា’’តិអាទិ. មហាបច្ចរិយំ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តស្សាតិ តស្សេវ ភិក្ខុនោ. អញ្ញស្សាតិ តតោ អញ្ញស្ស ភិក្ខុនោ.

១៩៧. ភិក្ខុនិបរិបាចិតេបីតិ បិសទ្ទោ ភិក្ខុនិអបរិបាចិតេ កា នាម កថាតិ ទស្សេតីតិ. នវមំ.

១០. រហោនិសជ្ជសិក្ខាបទំ

១៩៨. ទសមេ បាឡិអត្ថោ ចាតិ ឯត្ថ បាឡិសទ្ទោ វិនិច្ឆិយសទ្ទេ ច យោជេតព្ពោ ‘‘បាឡិវិនិច្ឆយោ’’តិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ‘‘ឥទំ សិក្ខាបទ’’ន្តិបទំ ‘‘ឯកបរិច្ឆេទ’’ន្តិបទេ ¶ តុល្យត្ថកត្តា, ‘‘បញ្ញត្ត’’ន្តិបទេ កម្មំ. ឧបរីតិ អចេលកវគ្គេតិ. ទសមំ.

ឱវាទវគ្គោ តតិយោ.

៤. ភោជនវគ្គោ

១. អាវសថបិណ្ឌសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

២០៣. ភោជនវគ្គស្ស ¶ បឋមេ អាវសថេ បញ្ញត្តោ បិណ្ឌោ អាវសថបិណ្ឌោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សមន្តា’’តិអាទិ. បរិក្ខិត្តន្តិ បរិវុតំ អាវសថន្តិ សម្ពន្ធោ. អទ្ធំ បថំ គច្ឆន្តីតិ អទ្ធិកា. គិលាយន្តិ រុជន្តីតិ គិលានា. គព្ភោ កុច្ឆិដ្ឋសត្តោ ឯតាសន្តិ គព្ភិនិយោ. មលំ បព្ពាជេន្តីតិ បព្ពជិតា, តេសំ យថានុរូបន្តិ សម្ពន្ធោ. បញ្ញត្តានិ មញ្ចបីឋានិ ឯត្ថាតិ បញ្ញត្តមញ្ចបីឋោ, តំ. អនេកគព្ភបរិច្ឆេទំ អនេកបមុខបរិច្ឆេទំ អាវសថំ កត្វាតិ យោជនា. តត្ថាតិ អាវសថេ. តេសំ តេសន្តិ អទ្ធិកាទីនំ. ហិយ្យោសទ្ទស្ស អតីតានន្តរាហស្ស ច អនាគតានន្តរាហស្ស ច វាចកត្តា ឥធ អនាគតានន្តរាហវាចកោតិ អាហ ‘‘ស្វេបី’’តិ. កុហិំ គតា ឥតិ វុត្តេតិ យោជនា. ‘‘កុក្កុច្ចាយន្តោ’’តិបទស្ស នាមធាតុំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កុក្កុច្ចំ ករោន្តោ’’តិ.

២០៦. ‘‘អទ្ធយោជនំ វា យោជនំ វា’’តិឥមិនា ‘‘បក្កមិតុ’’ន្តិបទស្ស កម្មំ ទស្សេតិ. ‘‘គន្តុ’’ន្តិឥមិនា កមុសទ្ទស្ស បទវិក្ខេបត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘អនោទិស្សា’’តិបទស្ស ត្វាបច្ចយន្តភាវំ ទស្សេតុំ ‘‘អនុទ្ទិសិត្វា’’តិ វុត្តំ. បាសំ ឌេតីតិ បាសណ្ឌោ, សត្តានំ ចិត្តេសុ ទិដ្ឋិបាសំ ខិបតីតិ អត្ថោ. អថ វា តណ្ហាបាសំ, ទិដ្ឋិបាសញ្ច ឌេតិ ឧឌ្ឌេតីតិ បាសណ្ឌោ, តំ បាសណ្ឌំ. យាវតត្ថោ បញ្ញត្តោ ហោតីតិ យាវតា អត្ថោ ហោតិ, តាវតា បញ្ញត្តោ ហោតីតិ យោជនា. ‘‘យាវទត្ថោ’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. ទការោ បទសន្ធិករោ. សកិំ ភុញ្ជិតព្ពន្តិ ឯកទិវសំ សកិំ ភុញ្ជិតព្ពន្តិ អត្ថោ. តេនាហ ‘‘ឯកទិវសំ ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ.

ឯត្ថាតិ ¶ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ឯកកុលេន វា បញ្ញត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតិ ឯកតោ ហុត្វា បញ្ញត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ. នានាកុលេហិ បញ្ញត្តំ បិណ្ឌន្តិ យោជនា. ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ នានាកុលានិ ឯកតោ អហុត្វា វិសុំ វិសុំ បញ្ញត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ. យោបិ បិណ្ឌោ ¶ ឆិជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. ឧបច្ឆិន្ទិត្វាតិ អសទ្ធិយាទិបាបចិត្តត្តា ឧបច្ឆិន្ទិត្វា.

២០៨. អនុវសិត្វាតិ បុនប្បុនំ វសិត្វា. អន្តរាមគ្គេ គច្ឆន្តត្តា ‘‘គច្ឆន្តោ ភុញ្ជតី’’តិ ឥទំ តាវ យុត្តំ ហោតុ, គតដ្ឋានេ បន គមិតត្តា កថំ? បច្ចុប្បន្នសមីបោបិ អតីតោ តេន សង្គហិតត្តា យុត្តំ. ‘‘កុតោ នុ ត្វំ ភិក្ខុ អាគច្ឆសី’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១៣០) វិយ. តំសមីបោបិ ហិ តាទិសោ. នានាដ្ឋានេសុ នានាកុលានំ សន្តកេ បកតិយា អនាបត្តិភាវតោ នានាដ្ឋានេសុ ឯកកុលស្សេវ សន្តកំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អនាបត្តី’’តិ. អារទ្ធស្ស វិច្ឆេទត្តា ‘‘បុន ឯកទិវសំ ភុញ្ជិតុំ លភតី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឱទិស្សា’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ ភិក្ខូយេវ គហេតព្ពាតិ អាហ ‘‘ភិក្ខូនំយេវា’’តិ. បឋមំ.

២. គណភោជនសិក្ខាបទំ

២០៩. ទុតិយេ បហីនលាភសក្ការស្ស ហេតុំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សោ កិរា’’តិអាទិ. សោតិ ទេវទត្តោ. ‘‘អហោសី’’តិ ច ‘‘បាកដោ ជាតោ’’តិ ច យោជេតព្ពោ. អជាតសត្តុនាតិ អជាតស្សេយេវ បិតុរាជស្ស សត្តុភាវតោ អជាតសត្តុនា, ‘‘មារាបេត្វា’’តិបទេ ការិតកម្មំ. រាជានន្តិ ពិម្ពិសាររាជំ, ‘‘មារាបេត្វា’’តិបទេ ធាតុកម្មំ. អភិមារេតិ អភិនិលីយិត្វា ភគវតោ មារណត្ថាយ បេសិតេ ធនុធរេ. គូឡ្ហបដិច្ឆន្នោតិ គុហិតោ ហុត្វា បដិច្ឆន្នោ. បរិកថាយាតិ បរិគុហនាយ កថាយ. ‘‘រាជានម្បី’’តិបទំ ‘‘មារាបេសី’’តិបទេ ធាតុកម្មំ. បវិជ្ឈីតិ បវដ្ដេសិ. តតោតិ តតោ វុត្តតោ បរំ ឧដ្ឋហិំសូតិ សម្ពន្ធោ. នគរេ និវសន្តីតិ នាគរា. រាជាតិ អជាតសត្តុរាជា. សាសនកណ្ដកន្តិសាសនស្ស កណ្ដកសទិសត្តា សាសនកណ្ដកំ. តតោតិ នីហរតោ. ឧបដ្ឋានម្បីតិ ឧបដ្ឋានម្បិ, ឧបដ្ឋានត្ថាយបិ វា. អញ្ញេបីតិ រាជតោ អញ្ញេបិ. អស្សាតិ ទេវទត្តស្ស. កិញ្ចិ ខាទនីយភោជនីយំ ‘‘ទាតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា យោជេតព្ពំ. កិញ្ចិ វា អភិវាទនាទិ ‘‘កាតព្ព’’ន្តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. កុលេសុ ¶ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជនស្ស ហេតុំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មា មេ’’តិអាទិ. បោសេន្តោ ហុត្វា ភុញ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ.

២១១. ភត្តំ អនធិវាសេន្តានំ កស្មា ចីវរំ បរិត្តំ ឧប្បជ្ជតីតិ អាហ ‘‘ភត្តំ អគណ្ហន្តាន’’ន្តិអាទិ.

២១២. ចីវរការកេ ¶ ភិក្ខូ ភត្តេន កស្មា និមន្តេន្តីតិ អាហ ‘‘គាមេ’’តិអាទិ.

២១៥. នានាវេរជ្ជកេតិ ឯត្ថ រញ្ញោ ឥទំ រជ្ជំ, វិសទិសំ រជ្ជំ វិរជ្ជំ, នានប្បការំ វិរជ្ជំ នានាវិរជ្ជំ. នានាវិរជ្ជេហិ អាគតា នានាវេរជ្ជកា. មជ្ឈេ វុទ្ធិ ហោតីតិ អាហ ‘‘នានាវិធេហិ អញ្ញរជ្ជេហិ អាគតេ’’តិ. អញ្ញរជ្ជេហីតិ រាជគហតោ អញ្ញេហិ រជ្ជេហិ. រញ្ជិតព្ពន្តិ រញ្ជន្តិ វុត្តេ និគ្គហិតស្ស អនាសនំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘នានាវេរញ្ជកេឥតិបិ បាឋោ’’តិ.

២១៨. គណភោជនេតិ គណស្ស ភោជនំ គណភោជនំ, គណភោជនស្ស ភោជនំ គណភោជនំ, តស្មិំ គណភោជនេ បាចិត្តិយន្តិ អត្ថោ. ‘‘រត្តូបរតោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.១០; ម. និ. ១.២៩៣) វិយ ឯកស្ស ភោជនសទ្ទស្ស លោបោ ទដ្ឋព្ពោ. ននុ ឧបោសថេ វិយ ទ្វេ តយោ គណោ នាមាតិ អាហ ‘‘ឥធ គណោ នាម ចត្តារោ’’តិអាទិ. តេន ទ្វេ តយោ គណោ នាម ន ហោន្តិ, ចត្តារោ បន អាទិំ កត្វា តទុត្តរិ គណោ នាមាតិ ទស្សេតិ. តំ បនេតន្តិ ឯត្ថ ឯតសទ្ទោ វចនាលង្ការោ ទ្វីសុ សព្ពនាមេសុ បុព្ពស្សេវ យេភុយ្យេន បធានត្តា. បសវតីតិ វឌ្ឍតិ, ជាយតីតិ អត្ថោ. វេវចនេន វាតិ ‘‘ភត្តេន និមន្តេមិ, ភោជនេន និមន្តេមី’’តិ បរិយាយេន វា. ភាសន្តរេន វាតិ មូលភាសាតោ អញ្ញាយ ភាសាយ វា. ឯកតោ និមន្តិតា ភិក្ខូតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. បមាណន្តិ ការណំ. ‘‘ចត្តារោ’’តិ លិង្គវិបល្លាសំ កត្វា ‘‘វិហារេ’’តិបទេន យោជេតព្ពំ. ឋិតេសុយេវាតិ បទំ និទ្ធារណសមុទាយោ. ឯកោ និមន្តិតោតិ សម្ពន្ធោ.

ចត្តារោ ¶ ភិក្ខូ វិញ្ញាបេយ្យុន្តិ សម្ពន្ធោ. បាដេក្កន្តិ បតិឯកស្ស ភាវោ បាដេក្កំ, វិសុន្តិ អត្ថោ. ឯកតោ វា នានាតោ វា វិញ្ញាបេយ្យុន្តិ សម្ពន្ធោ.

ឆវិសង្ខាតតោ ពាហិរចម្មតោ អព្ភន្តរចម្មស្ស ថូលត្តា ‘‘មហាចម្មស្សា’’តិ វុត្តំ. ផាលំ ឯតេសំ បាទានំ សញ្ជាតន្តិ ផាលិតា, ឧប្បាទេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. បហដមត្តេ សតីតិ យោជនា. លេសេន កប្បន្តិ បវត្តំ ចិត្តំ លេសកប្បិយំ.

សុត្តញ្ចាតិ សូចិបាសបវេសនសុត្តញ្ច. ននុ វិសុំ ចីវរទានសមយោ វិយ ចីវរការសមយោបិ អត្ថិ, កស្មា ‘‘យទា តទា’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘វិសុំ ហី’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. វិសុំ ចីវរទានសមយោ វិយ ចីវរការសមយោ នាម យស្មា នត្ថិ, តស្មា ¶ ‘‘យទា តទា’’តិ មយា វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. តស្មា យោ ភិក្ខុ ករោតិ, តេន ភុញ្ជិតព្ពន្តិ យោជនា. សូចិវេឋនកោតិ សិព្ពនត្ថាយ ទ្វេ បិលោតិកខណ្ឌេ សម្ពន្ធិត្វា សូចិយា វិជ្ឈនកោ. វិចារេតីតិ បញ្ចខណ្ឌសត្តខណ្ឌាទិវសេន សំវិទហតិ. ឆិន្ទតីតិ សត្ថកេន វា ហត្ថេន វា ឆិន្ទតិ. មោឃសុត្តន្តិ មុយ្ហនំ មោឃោ, អត្ថតោ គហេតព្ពឆដ្ដេតព្ពដ្ឋានេ មុយ្ហនចិត្តំ, តស្ស ឆិន្ទនំ សុត្តន្តិ មោឃសុត្តំ. អាគន្តុកបដ្ដន្តិ ទុបដ្ដចីវរេ មូលបដ្ដស្ស ឧបរិ ឋបិតបដ្ដំ. បច្ចាគតន្តិ បដ្ដចីវរាទីសុ លព្ភតិ. ពន្ធតីតិ មូលបដ្ដេន អាគន្តុកបដ្ដំ. ពន្ធតិ. អនុវាតន្តិ ចីវរំ អនុបរិយាយិត្វា វីយតិ ពន្ធីយតីតិ អនុវាតំ, តំ ឆិន្ទតិ. ឃដ្ដេតីតិ ទ្វេ អនុវាតន្តេ អញ្ញមញ្ញំ សម្ពជ្ឈតិ. អារោបេតីតិ ចីវរស្ស ឧបរិ អារោបេតិ. តត្ថាតិ ចីវរេ. សុត្តំ ករោតីតិ សូចិបាសបវេសនសុត្តំ វដ្ដេតិ. វលេតីតិ វដ្ដិត្វា សុត្តវេឋនទណ្ឌកេ អាវដ្ដេតិ. បិប្ផលិកន្តិ សត្ថកំ. តញ្ហិ បិយម្បិ ផាលេតីតិ បិប្ផលិ, សាយេវ បិប្ផលិកន្តិ កត្វា បិប្ផលិកន្តិ វុច្ចតិ, តំ និសេតិ និសានំ ករោតីតិ អត្ថោ. យោ បន កថេតិ, ឯតំ ឋបេត្វាតិ យោជនា.

អទ្ធានមគ្គស្ស ទ្វិគាវុតត្តា ‘‘អទ្ធយោជនព្ភន្តរេ គាវុតេ’’តិ វុត្តំ. អភិរូឡ្ហេន ភុញ្ជិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. យត្ថាតិ យស្មិំ កាលេ. ‘‘សន្និបតន្តី’’តិ ពហុកត្តុវសេន វុត្តំ. អកុសលំ បរិវជ្ជេតីតិ បរិព្ពាជកោ ¶ , បព្ពជ្ជវេសំ វា បរិគ្គហេត្វា វជតិ គច្ឆតិ បវត្តតីតិ បរិព្ពាជកោ. វិនា ភាវបច្ចយេន ភាវត្ថស្ស ញាតព្ពតោ បរិព្ពាជកភាវោ បរិព្ពាជកោ, តំ សមាបន្នោតិ បរិព្ពាជកសមាបន្នោ. អថ វា បរិព្ពាជកេសុ សមាបន្នោ បរិយាបន្នោតិ បរិព្ពាជកសមាបន្នោ. ‘‘ឯតេស’’ន្តិបទំ ‘‘យេន កេនចី’’តិបទេ និទ្ធារណសមុទាយោ.

២២០. យេបិ ភិក្ខូ ភុញ្ជន្តីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ ‘‘ទ្វេ តយោ ឯកតោ’’តិវចនេ. អនិមន្តិតោ ចតុត្ថោ យស្ស ចតុក្កស្សាតិ អនិមន្តិតចតុត្ថំ, អនិមន្តិតេន វា ចតុត្ថំ អនិមន្តិតចតុត្ថំ. ឯសេវ នយោ អញ្ញេសុបិ ចតុត្ថេសុ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. និមន្តេតីតិ អកប្បិយនិមន្តនេន និមន្តេតិ. តេសូតិ ចតូសុ ភិក្ខូសុ. សោតិ ឧបាសកោ. អញ្ញន្តិ នាគតភិក្ខុតោ អញ្ញំ, និមន្តិតភិក្ខុតោ វា. តង្ខណប្បត្តន្តិ តស្មិំ បុច្ឆនកថនក្ខណេ បត្តំ. ហីតិ វិត្ថារោ. តត្ថាតិ តស្មិំ ឋានេ, គេហេ វា. តេហីតិ ករណភូតេហិ ភិក្ខូហិ.

សោតិ បិណ្ឌបាតិកោ. អនាគច្ឆន្តម្បីតិ សយំ ន អាគច្ឆន្តម្បិ. លច្ឆថាតិ លភិស្សថ.

សោបីតិ សាមណេរោបិ, ន បិណ្ឌបាតិកោយេវាតិ អត្ថោ.

តត្ថាតិ ¶ គិលានចតុត្ថេ, តេសុ ចតូសុ វា. គិលានោ ឥតរេសំ បន គណបូរកោ ហោតីតិ យោជនា.

គណបូរកត្តាតិ សមយលទ្ធស្ស គណបូរកត្តា. ចតុក្កានីតិ ចីវរទានចតុត្ថំ ចីវរការចតុត្ថំ អទ្ធានគមនចតុត្ថំ នាវាភិរុហនចតុត្ថំ មហាសមយចតុត្ថំ, សមណភត្តចតុត្ថន្តិ ឆ ចតុក្កានិ. បុរិមេហិ មិស្សេត្វា ឯកាទស ចតុក្កានិ វេទិតព្ពានិ. ឯកោ បណ្ឌិតោ ភិក្ខុ និសិន្នោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. តេសូតិ តីសុ ភិក្ខូសុ, គតេសុ គច្ឆតីតិ យោជនា. ភុត្វា អាគន្ត្វា ឋិតេសុបិ អនាបត្តិយេវ. កស្មា សព្ពេសំ អនាបត្តិ, ននុ ចត្តារោ ភិក្ខូ ឯកតោ គណ្ហន្តីតិ អាហ ‘‘បញ្ចន្នំ ហី’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ភោជនានំយេវាតិ ន យាគុខជ្ជកផលាផលាទីនំ. តានិ ចាតិ យេហិ ភោជនេហិ វិសង្កេតំ នត្ថិ, តានិ ច ភោជនានិ. តេហីតិ ចតូហិ ភិក្ខូហិ ¶ . តានីតិ យាគុអាទីនិ. ឥតីតិ តស្មា អនាបត្តិន្តិ យោជនា.

កោចិ បេសិតោ អបណ្ឌិតមនុស្សោ វទតីតិ យោជនា. កត្តុកាមេន បេសិតោតិ សម្ពន្ធោ. ភត្តំ គណ្ហថាតិ វាតិ វាសទ្ទោ ‘‘ឱទនំ គណ្ហថ, ភោជនំ គណ្ហថ, អន្នំ គណ្ហថ, កុរំ គណ្ហថា’’តិ វចនានិបិ សង្គណ្ហាតិ. និមន្តនំ សាទិយន្តីតិ នេមន្តនិកា. បិណ្ឌបាតេ ធុតង្គេ និយុត្តាតិ បិណ្ឌបាតិកា. បុនទិវសេ ភន្តេតិ វុត្តេតិ យោជនា. ហរិត្វាតិ អបនេត្វា. តតោតិ តតោ វទនតោ បរន្តិ សម្ពន្ធោ. វិក្ខេបន្តិ វិវិធំ ខេបំ. តេតិ អសុកា ច អសុកា ច គាមិកា. ភន្តេតិ វុត្តេតិ យោជនា. សោបីតិ អបណ្ឌិតមនុស្សោបិ, ន គាមិកាយេវាតិ អត្ថោ. កស្មា ន លភាមិ ភន្តេតិ វុត្តេតិ យោជនា. ឯវំ ‘‘កថំ និមន្តេសុំ ភន្តេ’’តិ ឯត្ថាបិ. តតោតិ តស្មា ការណា. ឯសាតិ ឯសោ គាមោ. តន្តិ ភូមត្ថេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ, តស្មិំ គាមេ ចរថាតិ ហិ អត្ថោ. កិំ ឯតេនាតិ ឯតេន បុច្ឆនេន កិំ បយោជនំ. ឯត្ថាតិ បុច្ឆនេ. មា បមជ្ជិត្ថាតិ វទតីតិ សម្ពន្ធោ. ទុតិយទិវសេតិ និមន្តនទិវសតោ ទុតិយទិវសេ. ធុរគាមេតិ បធានគាមេ, អន្តិកគាមេ វា. ភាវោ នាម កិរិយត្តា ឯកោយេវ ហោតិ, តស្មា កត្តារំ វា កម្មំ វា សម្ពន្ធំ វា អបេក្ខិត្វា ពហុវចនេន ន ភវិតព្ពំ, តេន វុត្តំ ‘‘ន ទុព្ពចេហិ ភវិតព្ព’’ន្តិ. តេសូតិ គាមិកេសុ ភោជេន្តេសូតិ សម្ពន្ធោ. អសនសាលាយន្តិ ភោជនសាលាយំ. សា ហិ អសតិ ភុញ្ជតិ ឯត្ថាតិ អសនា, សលន្តិ បវិសន្តិ អស្សន្តិ សាលា, អសនា ច សា សាលាចេតិ អសនសាលាតិ អត្ថេន ‘‘អសនសាលា’’តិ វុច្ចតិ.

អថ បនាតិ តតោ អញ្ញថា បន. អបាទានត្ថោ ហិ អថសទ្ទោ. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ ¶ ឋានេ អន្តរវីថិអាទីសូតិ អត្ថោ. បដិកច្ចេវាតិ បឋមំ កត្វា ឯវ. ភិក្ខូសុ គាមតោ អនិក្ខន្តេសុ បគេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ន វដ្ដតីតិ ‘‘ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ បហិណត្តា ន វដ្ដតិ. យេ បន មនុស្សា ភោជេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. និវត្តថាតិ វុត្តបទេតិ ‘‘និវត្តថា’’តិ វុត្តេ កិរិយាបទេ. យស្ស កស្សចិ ¶ ហោតីតិ យស្ស កស្សចិ អត្ថាយ ហោតីតិ យោជនា. និវត្តិតុំ វដ្ដតីតិ ‘‘ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ អវុត្តត្តា និវត្តិតុំ វដ្ដតិ. សម្ពន្ធំ កត្វាតិ ‘‘និវត្តថ ភន្តេ’’តិ ភន្តេសទ្ទេន អព្យវហិតំ កត្វា. និសីទថ ភន្តេ, ភត្តំ គណ្ហថាតិ ភន្តេសទ្ទេន ព្យវហិតំ កត្វា វុត្តេ ‘‘និសីទថា’’តិបទេ និសីទិតុំ វដ្ដតិ. អថ ភន្តេសទ្ទេន ព្យវហិតំ អកត្វា ‘‘និសីទថ, ភត្តំ គណ្ហថា’’តិ សម្ពន្ធំ កត្វា វុត្តេ និសីទិតុំ វដ្ដតិ. ឥច្ចេតំ នយំ អតិទិសតិ ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិឥមិនាតិ. ទុតិយំ.

៣. បរម្បរភោជនសិក្ខាបទំ

២២១. តតិយេ ‘‘ន ខោ…បេ… ករោន្តី’’តិបាឋស្ស អត្ថសម្ពន្ធំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យេន និយាមេនា’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘យេន និយាមេនា’’តិឥមិនា ‘‘យថយិមេ មនុស្សា’’តិ ឯត្ថ យថាសទ្ទស្ស យំសទ្ទត្ថភាវំ ទស្សេតិ. តេនាតិ តេន និយាមេន. ឥមិនា យថាសទ្ទស្ស និយមនិទ្ទិដ្ឋភាវំ ទស្សេតិ. ‘‘ញាយតី’’តិឥមិនា កិរិយាបាឋសេសំ ទស្សេតិ. ‘‘សាសនំ វា ទានំ វា’’តិបទេហិ ឥទំសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ. ពុទ្ធប្បមុខេ សង្ឃេតិ សម្បទានត្ថេ ចេតានិ ភុម្មវចនានិ, ពុទ្ធប្បមុខស្ស សង្ឃស្ស ទានំ វាតិ អត្ថោ. ‘‘បរិត្ត’’ន្តិឥមិនា ឱរកសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘លាមក’’ន្តិឥមិនា បរិត្តសទ្ទស្ស បរិវារត្ថំ និវត្តេតិ. កិរោ ឯវ បតិភាវេ និយុត្តោ កិរបតិកោតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កិរបតិកោតិ ឯត្ថា’’តិ អាទិ. សោតិ កិរបតិកោ. កម្មំ ការេតីតិ សម្ពន្ធោ. ឧបចារវសេនាតិ វោហារវសេន, ឧបលក្ខណវសេន, បធានវសេន វាតិ អត្ថោ. ន កេវលំ ពទរាយេវ, អញ្ញេបិ បន ពហូ ខាទនីយភោជនីយា បដិយត្តាតិ អធិប្បាយោ. ពទរេន មិស្សោ ពទរមិស្សោ, ពទរសាឡវោតិ អាហ ‘‘ពទរសាឡវេនា’’តិ. ពទរចុណ្ណេន មិស្សោ មធុសក្ខរាទិ ‘‘ពទរសាឡវោ’’តិ វុច្ចតិ.

២២២. ឧទ្ធំ ¶ សូរោ ឧគ្គតោ អស្មិំ កាលេតិ ឧស្សូរោតិ វុត្តេ អតិទិវាកាលោតិ អាហ ‘‘អតិទិវា’’តិ.

២២៦. អយំ ភត្តវិកប្បនា នាម វដ្ដតីតិ យោជនា. បញ្ចសុ សហធម្មិកេសូតិ និទ្ធារណសមុទាយោ, ឥត្ថន្នាមស្សាតិ សម្ពន្ធោ. យទិ បន សម្មុខាបិ វិកប្បិតុំ វដ្ដតិ, តទា អត្តនា ¶ សហ ឋិតស្ស ភគវតោ កស្មា ន វិកប្បេតីតិ អាហ ‘‘សា ចាយ’’ន្តិអាទិ. សា អយំ វិកប្បនា សង្គហិតាតិ សម្ពន្ធោ. កស្មា ភគវតោ វិកប្បេតុំ ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘ភគវតិ ហី’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. សង្ឃេន កតន្តិ សម្ពន្ធោ.

២២៩. ‘‘ទ្វេ តយោ និមន្តនេ’’តិបទានិ លិង្គវិបល្លាសានីតិ អាហ ‘‘ទ្វេ តីណិ និមន្តនានី’’តិ. និមន្តិតព្ពោ ឯតេហីតិ និមន្តនានិ ភោជនានិ ភុញ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. ទ្វេ តីណិ កុលានិ អាកិរន្តីតិ យោជនា. សូបព្យញ្ជនន្តិ សូបោ ច ព្យញ្ជនញ្ច សូបព្យញ្ជនំ. អនាបត្តិ ឯកតោ មិស្សិតត្តាតិ អធិប្បាយោ. មូលនិមន្តនន្តិ បឋមនិមន្តនំ ភោជនំ. អន្តោតិ ហេដ្ឋា. ឯកម្បិ កពឡន្តិ ឯកម្បិ អាលោបំ. យថា តថា វាតិ យេន វា តេន វា អាការេន. តត្ថាតិ តស្មិំ ភោជនេ. រសំ វាតិ ខីរតោ អញ្ញំ រសំ វា. យេន ខីររសេន អជ្ឈោត្ថតំ ភត្តំ ឯករសំ ហោតិ, តំ ខីរំ វា តំ រសំ វា អាកិរន្តីតិ យោជនា. យំសទ្ទោ ហិ ឧត្តរវាក្យេ ឋិតោ បុព្ពវាក្យេ តំសទ្ទំ អវគមយតិ. ខីរេន សំសដ្ឋំ ភត្តំ ខីរភត្តំ. ឯវំ រសភត្តំ. អញ្ញេបីតិ ខីរភត្តរសភត្តទាយកតោ អញ្ញេបិ. អនាបត្តិ ភត្តេន អមិស្សិតត្តាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ភុញ្ជន្តេនា’’តិបទំ ‘‘ភុញ្ជិតុ’’ន្តិបទេ ភាវកត្តា. សប្បិបាយាសេបីតិ សប្បិនា ច បាយាសេន ច កតេ ភត្តេបិ.

តស្សាតិ មហាឧបាសកស្ស. អាបត្តីតិ ច វដ្ដតីតិ ច ទ្វិន្នំ អដ្ឋកថាវាទានំ យុត្តភាវំ មហាបច្ចរិវាទេន ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘មហាបច្ចរិយ’’ន្តិអាទិ. ទ្វេ អដ្ឋកថាវាទា ហិ សន្ធាយភាសិតមត្តមេវ វិសេសា, អត្ថតោ បន ឯកា. មហាបច្ចរិយំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯកោវាតិ កុម្ភិយា ឯកោវ. បរម្បរភោជនន្តិ បរស្ស បរស្ស ភោជនំ ¶ . និមន្តិតម្ហាតិ អហំ និមន្តិតោ អម្ហិ ននូតិ អត្ថោ. អាបុច្ឆិត្វាបីតិ មហាឧបាសកំ អាបុច្ឆិត្វាបិ.

សោតិ អនុមោទកោ ភិក្ខុ. តន្តិ ភិក្ខុំ. អញ្ញោតិ អញ្ញតរោ. កិន្តិ កស្មា. និមន្តិតត្តាតិ និមន្តិតភាវតោ.

សកលេន គាមេន និមន្តិតោបិ ឯកតោ ហុត្វាវ និមន្តិតស្ស កប្បតិ, ន វិសុំ វិសុន្តិ អាហ ‘‘ឯកតោ ហុត្វា’’តិ. បូគេបីតិ សមាទបេត្វា បុញ្ញំ ករោន្តានំ សមូហេបិ. ‘‘និមន្តិយមានោ’’តិបទស្ស និមន្តនាការំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភត្តំ គណ្ហា’’តិ. យទគ្គេនាតិ យំ អគ្គេន យេន កោដ្ឋាសេនាតិ អត្ថោ. ទ្វីសុ ថេរវាទេសុ មហាសុមត្ថេរវាទោវ យុត្តោតិ សោ បច្ឆា វុត្តោតិ. តតិយំ.

៤. កាណមាតាសិក្ខាបទំ

២៣០. ចតុត្ថេ ¶ ‘‘នកុលមាតាតិ’’អាទីសុ (អ. និ. ១.២៦៦; អ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២៦៦) នកុលស្ស ភគវតោ មាតា នកុលមាតាតិ ច នកុលញ្ច ភគវតោ តំ មាតា ចាតិ នកុលមាតាតិ ច អត្ថោ សម្ភវតិ, ‘‘ឧត្តរមាតាតិ’’អាទីសុ ឧត្តរាយ មាតា ឧត្តរមាតាតិ អត្ថោយេវ សម្ភវតិ. តេសុ ‘‘ឧត្តរមាតា’’តិបទស្សេវ ‘‘កាណមាតា’’តិបទស្ស កាណាយ មាតា កាណមាតាតិ អត្ថោយេវ សម្ភវតីតិ អាហ ‘‘កាណាយ មាតា’’តិ. តស្សា ធីតុយា ‘‘កាណា’’តិនាមេន វិស្សុតភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សា កិរា’’តិអាទិ. សាតិ ទារិកា វិស្សុតា អហោសីតិ សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ មហាឧបាសិកាយ. យេ យេតិ បុរិសា. ‘‘រាគេន កាណា ហោន្តី’’តិឥមិនា កណន្តិ និមិលន្តិ រាគេន បុរិសា ឯតាយាតិ កាណាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. តស្សាតិ កាណាយ. អាគតន្តិ ឯត្ថ ភាវត្ថេ តោតិ អាហ ‘‘អាគមន’’ន្តិ. អធិប្បាយោតិ ‘‘កិស្មិំ វិយា’’តិបទស្ស, កាណមាតាយ វា អធិប្បាយោ ¶ . រិត្តាតិ តុច្ឆា, សុញ្ញាតិ អត្ថោ. ‘‘អស្មិំ គមនេ’’តិឥមិនា ពាហិរត្ថសមាសំ ទស្សេតិ. ‘‘អរិយសាវិកា’’តិអាទិនា អរិយានំ ភិក្ខូហិ អបដិវិភត្តភោគំ ទស្សេតិ. ន កេវលំ កិញ្ចិ បរិក្ខយំ អគមាសិ, អថ ខោ សព្ពន្តិ អាហ ‘‘សព្ពំ បរិក្ខយំ អគមាសី’’តិ. កាណាបីតិ បិសទ្ទោ ន កេវលំ មាតាយេវ មគ្គផលភាគិនី អហោសិ, អថ ខោ កាណាបិ សោតាបន្នា អហោសីតិ ទស្សេតិ. សោបិ បុរិសោតិ កាណាយ បតិភូតោ សោបិ បុរិសោ. បកតិដ្ឋានេយេវាតិ ជេដ្ឋកបជាបតិដ្ឋានេយេវ.

២៣១. ឥមស្មិំ បន វត្ថុស្មិន្តិ ឥមស្មិំ បូវវត្ថុស្មិំ. ឯតន្តិ បាថេយ្យវត្ថុំ. អរិយសាវកត្តាតិ អរិយភូតស្ស សាវកស្ស ភាវតោ, អរិយស្ស វា សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស សាវកភាវតោ.

២៣៣. បហេណកបណ្ណាការសទ្ទានំ អញ្ញមញ្ញវេវចនត្តា វុត្តំ ‘‘បហេណកត្ថាយាតិ បណ្ណាការត្ថាយា’’តិ. ឥធាតិ ‘‘បូវេហិ វា’’តិបទេ, សិក្ខាបទេ វា. ពទ្ធសត្តូតិ មធុសក្ខរាទីហិ មិស្សេត្វា ពទ្ធសត្តុ. ថូបីកតន្តិ ថូបីកតំ កត្វា.

‘‘ទ្វត្តិបត្តបូរេ’’តិបទស្ស វិសេសនុត្តរភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បូរេ បត្តេ’’តិ. ទ្វេ វា តយោ វា បត្តាតិ ទ្វត្តិបត្តា, វាសទ្ទត្ថេ សង្ខ្យោភយពាហិរត្ថសមាសោ, តិសទ្ទបរត្តា ទ្វិស្ស ច អការោ ហោតិ, ទ្វត្តិបត្តា ច តេ បូរា ចាតិ ទ្វត្តិបត្តបូរា, តេ ទ្វត្តិបត្តបូរេ គហេត្វាតិ យោជនា. ‘‘អាចិក្ខិតព្ព’’ន្តិ វុត្តវចនស្ស អាចិក្ខនាការំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អត្រ មយា’’តិអាទិ. តេនាបីតិ ¶ ទុតិយេនាបិ. បឋមភិក្ខុ ឯកំ គហេត្វា ទុតិយភិក្ខុស្ស អារោចនញ្ច ទុតិយភិក្ខុ ឯកំ គហេត្វា តតិយភិក្ខុស្ស អារោចនញ្ច អតិទិសន្តោ អាហ ‘‘យេនា’’តិអាទិ. តត្ថ យេនាតិ បឋមភិក្ខុនា. បដិក្កមន្តិ ភុញ្ជីត្វា ឯត្ថាតិ បដិក្កមនន្តិ វុត្តេ អសនសាលាវ គហេតព្ពាតិ អាហ ‘‘អសនសាល’’ន្តិ. យត្ថាតិ យស្សំ អសនសាលាយំ. មុខោលោកនំ ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘អត្តនោ’’តិអាទិ. អញ្ញត្ថាតិ បដិក្កមនតោ អញ្ញត្ថ. អស្សាតិ ភិក្ខុស្ស.

‘‘សំវិភជិតព្ព’’ន្តិ ¶ វុត្តវចនស្ស សំវិភជនាការំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សចេ តយោ’’តិអាទិ. យថាមិត្តន្តិ យស្ស យស្ស មិត្តស្ស. អកាមាតិ ន កាមេន. ការណត្ថេ ចេតំ និស្សក្កវចនំ.

២៣៥. អន្តរាមគ្គេតិ មគ្គស្ស អន្តរោ អន្តរាមគ្គោ, សុខុច្ចារណត្ថំ មជ្ឈេ ទីឃោ, តស្មិំ. ពហុម្បិ ទេន្តានំ ឯតេសំ ញាតកបវារិតានំ ពហុម្បិ បដិគ្គណ្ហន្តស្សាតិ យោជនា. អដ្ឋកថាសុ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. អដ្ឋកថានំ វចនំ បាឡិយា ន សមេតីតិ. ចតុត្ថំ.

៥. បឋមបវារណសិក្ខាបទំ

២៣៦. បញ្ចមេ បវារិតាតិ ឯត្ថ វស្សំវុត្ថបវារណា, បច្ចយបវារណា, បដិក្ខេបបវារណា, យាវទត្ថបវារណា ចាតិ ចតុព្ពិធាសុ បវារណាសុ យាវទត្ថបវារណា ច បដិក្ខេបបវារណា ចាតិ ទ្វេ បវារណា អធិប្បេតាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ព្រាហ្មណេនា’’តិអាទិ. ព្រាហ្មណេន បវារិតាតិ សម្ពន្ធោ. សយន្តិ តតិយន្តនិបាតោ ‘‘បវារិតា’’តិបទេន សម្ពន្ធោ. ចសទ្ទោ អញ្ញត្ថ យោជេតព្ពោ យាវទត្ថបវារណាយ ច បដិក្ខេបបវារណាយ ចាតិ. បដិមុខំ អត្តនោ គេហំ វិសន្តិ បវិសន្តីតិ បដិវិស្សកាតិ វុត្តេ អាសន្នគេហវាសិកា គហេតព្ពាតិ អាហ ‘‘សាមន្តឃរវាសិកេ’’តិ.

២៣៧. ឧទ្ធង្គមោ រវោ ឱរវោ, សោយេវ សទ្ទោ ឱរវសទ្ទោ, កាកានំ ឱរវសទ្ទោ កកោរវសទ្ទោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កាកាន’’ន្តិអាទិ.

២៣៩. តវន្តុបច្ចយស្ស អតីតត្ថភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘តត្ថ ចា’’តិអាទិ. តត្ថាតិ ‘‘ភុត្តវា’’តិបទេ. យស្មា យេន ភិក្ខុនា អជ្ឈោហរិតំ ហោតិ, តស្មា សោ ‘‘ភុត្តាវី’’តិ សង្ខ្យំ គច្ឆតីតិ ¶ យោជនា. សង្ខាទិត្វាតិ ទន្តេហិ ចុណ្ណំ កត្វា. តេនាតិ តេន ហេតុនា. អស្សាតិ ‘‘ភុត្តាវី’’តិបទស្ស. បវារេតិ បដិក្ខិបតីតិ បវារិតោ ភិក្ខូតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កតបវារណោ’’តិ. សោបិ ចាតិ សោ បដិក្ខេបោ ច ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ ‘‘បវារិតោ’’តិបទស្ស. តត្ថាតិ ‘‘អសនំ បញ្ញាយតី’’តិអាទិវចនេ. យស្មា ¶ ភុត្តាវីតិបិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ, តស្មា ន បស្សាមាតិ យោជនា. ‘‘អសនំ បញ្ញាយតី’’តិ បទភាជនិយា ‘‘ភុត្តាវី’’តិ មាតិកាបទស្ស អសំសន្ទនភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អសនំ បញ្ញាយតីតិ ឥមិនា’’តិអាទិ. យញ្ចាតិ យញ្ច ភោជនំ. ទិរត្តាទីតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន បញ្ចាទិវចនំ សង្គណ្ហាតិ. ឯតន្តិ ‘‘ភុត្តាវី’’តិបទំ.

‘‘អសនំ បញ្ញាយតី’’តិអាទីសុ វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘បញ្ញាយតី’’តិ ឯត្ថ ញាធាតុយា ខាយនត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ទិស្សតី’’តិ. ‘‘ហត្ថបាសេ’’តិបទស្ស ទ្វាទសហត្ថប្បមាណោ ហត្ថបាសោ នាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘អឌ្ឍតេយ្យហត្ថប្បមាណេ’’តិ. វាចាយ អភិហរណំ នាធិប្បេតំ. តេនាហ ‘‘កាយេនា’’តិ. អភិហរតីតិ អភិមុខំ ហរតិ. តន្តិ ភោជនំ. ឯតន្តិ បញ្ចង្គភាវំ, ‘‘បញ្ចហិ…បេ… បញ្ញាយតី’’តិ វចនំ វា.

តត្រាតិ ‘‘អសនំ បញ្ញាយតី’’តិអាទិវចនេ. អស្នាតីតិ កីយាទិគណត្តា, តស្ស ច ឯកក្ខរធាតុត្តា សការនការានំ សំយោគោ ទដ្ឋព្ពោ. តន្តិ ភោជនំ. ឧន្ទតិ បសវតិ ភុញ្ជន្តានំ អាយុពលំ ជនេតីតិ ឱទនោ. យវាទយោ បូតិំ កត្វា កតត្តា កុច្ឆិតេន មសីយតិ អាមសីយតីតិ កុមាសោ. សចតិ សមវាយោ ហុត្វា ភវតីតិ សត្តុ. ព្យញ្ជនត្ថាយ មារេតព្ពោតិ មច្ឆោ. មានីយតិ ភុញ្ជន្តេហីតិ មំសំ. តត្ថាតិ ឱទនាទីសុ បញ្ចសុ ភោជនេសុ. សារោ អស្សត្ថិ អញ្ញេសំ ធញ្ញានន្តិ សាលី. វហតិ ភុញ្ជន្តានំ ជីវិតន្តិ វីហិ. យវតិ អមិស្សិតោបិ មិស្សិតោ វិយ ភវតីតិ យវោ. គុធតិ បរិវេឋតិ មិលក្ខភោជនត្តាតិ គោធុមោ. សោភនសីសត្តា កមនីយភាវំ គច្ឆតីតិ កង្គុ. មហន្តសីសត្តា, មធុររសនាឡត្តា ច វរីយតិ បត្ថីយតិ ជនេហីតិ វរកោ. កោរំ រុធិរំ ទូសតិ ភុញ្ជន្តានន្តិ កុទ្រូសកោ. និព្ពត្តោ ឱទនោ នាមាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ សត្តសុ ធញ្ញេសុ. សាលីតីតិ ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ នាមបរិយាយោ. សាលី នាមាតិ អត្ថោ. ឯសេវ នយោ ‘‘វីហីតី’’តិអាទីសុបិ.

ឯត្ថាតិ ¶ តិណធញ្ញជាតីសុ. នីវារោ សាលិយា អនុលោមោ, វរកចោរកោ វរកស្ស អនុលោមោ. អម្ពិលបាយាសាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ខីរភត្តាទយោ សង្គណ្ហន្តិ. ឱធីតិ អវធិ, មរិយាទោតិ អត្ថោ. សោ ហិ អវហីយតិ ចជីយតិ អស្មាតិ ឱធីតិ វុច្ចតិ.

យោបិ ¶ បាយាសោ វា យាបិ អម្ពិលយាគុ វា ឱធិំ ន ទស្សេតិ, សោ បវារណំ ន ជនេតីតិ យោជនា. បយេន ខីរេន កតត្តា បាយាសោ. បាតព្ពស្ស, អសិតព្ពស្ស ចាតិ ទ្វិន្នំ ព្យុប្បត្តិនិមិត្តានំ សម្ភវតោ វា បាយាសោតិ វុច្ចតិ. ឧទ្ធនតោតិ ចុល្លិតោ. សា ហិ ឧបរិ ធីយន្តិ ឋបិយន្តិ ថាល្យាទយោ ឯត្ថាតិ ឧទ្ធនន្តិ វុច្ចតិ. អាវជ្ជិត្វាតិ បរិណាមេត្វា. ឃនភាវន្តិ កថិនភាវំ. ឯត្ថាបិ វាក្យេ ‘‘យោ សោ’’តិ បទានិ យោជេតព្ពានិ. បុព្ពេតិ អព្ភុណ្ហកាលេ. និមន្តនេតិ និមន្តនដ្ឋានេ. ភត្តេ អាកិរិត្វា ទេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. យាបនំ គច្ឆតិ ឥមាយាតិ យាគុ. កិញ្ចាបិ តនុកា ហោតិ, តថាបីតិ យោជនា. ឧទកាទីសូតិអាទិសទ្ទេន កិញ្ជិកខីរាទយោ សង្គយ្ហន្តិ. យាគុសង្គហមេវ គច្ឆតិ, កស្មា? ឧទកាទីនំ បក្កុថិតត្តាតិ អធិប្បាយោ. តស្មិំ វាតិ សភត្តេ, បក្កុថិតឧទកាទិកេ វា. អញ្ញស្មិំ វាតិ បក្កុថិតឧទកាទិតោ អញ្ញស្មិំ ឧទកាទិកេ វា. យត្ថ យស្មិំ ឧទកាទិកេ បក្ខិបន្តិ, តំ បវារណំ ជនេតីតិ យោជនា.

សុទ្ធរសកោតិ មច្ឆមំសខណ្ឌន្ហារូហិ អមិស្សោ សុទ្ធោ មច្ឆាទិរសកោ. រសកយាគូតិ រសកភូតា ទ្រវភូតា យាគុ. ឃនយាគូតិ កថិនយាគុ. ឯត្ថាតិ ឃនយាគុយំ. បុប្ផិអត្ថាយាតិ បុប្ផំ ផុល្លំ ឥមស្ស ខជ្ជកស្សាតិ បុប្ផី, បុប្ផិនោ អត្ថោ បយោជនំ បុប្ផិអត្ថោ, តទត្ថាយ កតន្តិ សម្ពន្ធោ. តេ តណ្ឌុលេតិ តេ សេទិតតណ្ឌុលេ. អចុណ្ណត្តា នេវ សត្តុសង្ខ្យំ, អបក្កត្តា ន ភត្តសង្ខ្យំ គច្ឆន្តិ. តេហីតិ សេទិតតណ្ឌុលេហិ. តេ តណ្ឌុលេ បចន្តិ, ករោន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘យវេហី’’តិ ពហុវចនេន សត្ត ធញ្ញានិបិ គហិតានិ. ឯស នយោ សាលិវីហិយវេហីតិ ឯត្ថាបិ. ថុសេតិ ធញ្ញតចេ. បលាបេត្វាតិ បដិក្កមាបេត្វា ¶ . តន្តិ ចុណ្ណំ គច្ឆតីតិ សម្ពន្ធោ. ខរបាកភជ្ជិតានន្តិ ខរោ បាកោ ខរបាកោ, ខរបាកេន ភជ្ជិតា ខរបាកភជ្ជិតា, តេសំ. ន បវារេន្តិ អសត្តុសង្គហត្តាតិ អធិប្បាយោ. កុណ្ឌកម្បីតិ កណម្បិ. បវារេតិ សត្តុសង្គហត្តាតិ អធិប្បាយោ. តេហីតិ លាជេហិ. សុទ្ធខជ្ជកន្តិ បិដ្ឋេហិ អមិស្សិតំ សុទ្ធំ ផលាផលាទិខជ្ជកំ. យាគុំ បិវន្តស្ស ទេន្តីតិ យោជនា. តានីតិ ទ្វេ មច្ឆមំសខណ្ឌានិ. ន បវារេតិ ទ្វិន្នំ មច្ឆមំសខណ្ឌានំ អខាទិតត្តាតិ អធិប្បាយោ. តតោតិ ទ្វេមច្ឆមំសខណ្ឌតោ នីហរិត្វា ឯកន្តិ សម្ពន្ធោ, តេសុ វា. សោតិ ខាទកោ ភិក្ខុ. អញ្ញន្តិ ទ្វីហិ មច្ឆមំសខណ្ឌេហិ អញ្ញំ បវារណបហោនកំ ភោជនំ.

អវត្ថុតាយាតិ បវារណាយ អវត្ថុភាវតោ. តំ វិត្ថារេន្តោ អាហ ‘‘យំ ហី’’តិ. ហិសទ្ទោ វិត្ថារជោតកោ. យន្តិ មំសំ. ឥទំ បនាតិ ឥទំ មំសំ បន. បដិក្ខិត្តមំសំ កប្បិយភាវតោ អបដិក្ខិបិតព្ពដ្ឋានេ ¶ ឋិតត្តា បដិក្ខិត្តម្បិ មំសភាវំ ន ជហាតិ. ននុ ខាទិតមំសំ បន អកប្បិយភាវតោ បដិក្ខិបិតព្ពដ្ឋានេ ឋិតត្តា ខាទិយមានម្បិ មំសភាវំ ជហាតីតិ អាហ ‘‘យំ បនា’’តិអាទិ. កុលទូសកកម្មញ្ច វេជ្ជកម្មញ្ច ឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនញ្ច សាទិតរូបិយញ្ច កុល…បេ… រូបិយានិ, តានិ អាទីនិ យេសំ កុហនាទីនន្តិ កុល…បេ… រូបិយាទយោ, តេហិ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ វារេសុ.

ឯវន្តិអាទិ និគមននិទស្សនំ. តន្តិ ភោជនំ. យថាតិ យេនាការេន. យេន អជ្ឈោហដំ ហោតិ, សោ បដិក្ខិបតិ បវារេតីតិ យោជនា. កត្ថចីតិ កិស្មិញ្ចិ បត្តាទិកេ. តស្មិំ ចេ អន្តរេតិ តស្មិំ ខណេ ចេ. អញ្ញត្រាតិ អញ្ញស្មិំ ឋានេ. បត្តេ វិជ្ជមានភោជនំ អនជ្ឈោហរិតុកាមោ ហោតិ យថា, ឯវន្តិ យោជនា. ហីតិ សច្ចំ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ បទេសុ. តត្ថាតិ កុរុន្ទីយំ. អានិសទស្សាតិ អាគម្ម និសីទតិ ឯតេនាតិ អានិសទោ, តស្ស បច្ឆិមន្តតោតិ សម្ពន្ធោ. បណ្ហិអន្តតោតិ បសតិ ឋិតកាលេ វា គមនកាលេ ¶ វា ភូមិំ ផុសតីតិ បណ្ហី, តស្ស អន្តតោ. ‘‘ទាយកស្សា’’តិបទំ ‘‘បសារិតហត្ថ’’ន្តិ បទេន ច ‘‘អង្គ’’ន្តិ បទេន ច អវយវីសម្ពន្ធោ. ហត្ថបាសោតិ ហត្ថស្ស បាសោ សមីបោ ហត្ថបាសោ, ហត្ថោ បសតិ ផុសតិ អស្មិំ ឋានេតិ វា ហត្ថបាសោ, អឌ្ឍតេយ្យហត្ថោ បទេសោ. តស្មិន្តិ ហត្ថបាសេ.

ឧបនាមេតីតិ សមីបំ នាមេតិ. អនន្តរនិសិន្នោបីតិ ហត្ថបាសំ អវិជហិត្វា អនន្តរេ ឋានេ និសិន្នោបិ ភិក្ខុ វទតីតិ យោជនា. ភត្តបច្ឆិន្តិ ភត្តេន បក្ខិត្តំ បច្ឆិំ. ឦសកន្តិ ភាវនបុំសកំ. ឧទ្ធរិត្វា វា អបនាមេត្វា វាតិ សម្ពន្ធិតព្ពំ. ទូរេតិ នវាសនេ. ឥតោតិ បត្តតោ. គតោ ទូតោតិ សម្ពន្ធោ.

បរិវេសនាយាតិ បរិវេសនត្ថាយ, ភត្តគ្គេ វា. តត្រាតិ អស្មិំ បរិវេសនេ. តន្តិ ភត្តបច្ឆិំ. ផុដ្ឋមត្តាវាតិ ផុសិយមត្តាវ. កដច្ឆុនា ឧទ្ធដភត្តេ បន បវារណា ហោតីតិ យោជនា. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. តស្សាតិ បរិវេសកស្ស. អភិហដេ បដិក្ខិត្តត្តាតិ អភិហដស្ស ភត្តស្ស បដិក្ខិត្តភាវតោ.

‘‘កាយេន វាចាយ វា បដិក្ខិបន្តស្ស បវារណា ហោតី’’តិ សង្ខេបេន វុត្តមត្ថំ វិត្ថារេន ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តត្ថា’’តិអាទិ. តត្ថាតិ តេសុ កាយវាចាបដិក្ខេបេសុ. មច្ឆិកពីជនិន្តិ មក្ខិកានំ ឧត្តាសនិំ ពីជនិំ. ខការស្ស ហិ ឆការំ កត្វា ‘‘មច្ឆិកា’’តិ វុច្ចតិ ‘‘សច្ឆិកត្វា’’តិអាទីសុ ¶ វិយ (អ. និ. ៣.១០៣). ឯត្ថ ហិ ‘‘សក្ខិកត្វា’’តិ វត្តព្ពេ ខការស្ស ឆការោ ហោតិ.

ឯកោ វទតីតិ សម្ពន្ធោ. អបនេត្វាតិ បត្តតោ អបនេត្វា. ឯត្ថាតិ វចនេ. កថន្តិ កេនាការេន ហោតីតិ យោជនា. វទន្តស្ស នាមាតិ ឯត្ថ នាមសទ្ទោ គរហត្ថោ ‘‘អត្ថី’’តិបទេន យោជេតព្ពោ. អត្ថិ នាមាតិ អត្ថោ. ឥតោបីតិ បត្តតោបិ. តត្រាបីតិ តស្មិំ វចនេបិ.

សមំសកន្តិ មំសេន សហ បវត្តំ. រសន្តិ ទ្រវំ. តន្តិ វចនំ. បដិក្ខិបតោ ហោតិ. កស្មា? មច្ឆោ ច រសោ ច មច្ឆេន មិស្សោ រសោ ¶ ចាតិ អត្ថស្ស សម្ភវតោ. ឥទន្តិ វត្ថុំ. មំសំ វិសុំ កត្វាតិ ‘‘មំសស្ស រសំ មំសរស’’ន្តិ មំសបទត្ថស្ស បធានភាវំ អកត្វា, រសបទត្ថស្សេវ បធានភាវំ កត្វាតិ អត្ថោ.

អាបុច្ឆន្តន្តិ ‘‘មំសរសំ គណ្ហថា’’តិ អាបុច្ឆន្តំ. តន្តិ មំសំ. ករម្ពកោតិ មិស្សកាធិវចនមេតំ. យញ្ហិ អញ្ញេន អញ្ញេន មិស្សេត្វា ករោន្តិ, សោ ‘‘ករម្ពកោ’’តិ វុច្ចតិ. អយំ បនេត្ថ វចនត្ថោ – ករោតិ សមូហំ អវយវិន្តិ ករោ, ករីយតិ វា សមូហេន អវយវិនាតិ ករោ, អវយវោ, តំ វកតិ អាទទាតីតិ ករម្ពកោ, សមូហោ. ‘‘កទម្ពកោ’’តិបិ បាឋោ, សោបិ យុត្តោយេវ អនុមតត្តា បណ្ឌិតេហិ. អភិធានេបិ ឯវមេវ អត្ថី. អត្ថោ បន អញ្ញថា ចិន្តេតព្ពោ. ឥមស្មិំ វា អត្ថេ រការស្ស ទការោ កាតព្ពោ. មំសេន មិស្សោ, លក្ខិតោ វា ករម្ពកោ មំសករម្ពកោ. ន បវារេតីតិ យេសំ កេសញ្ចិ មិស្សកត្តា ន បវារេតិ. បវារេតីតិ មំសេន មិស្សិតត្តា បវារេតិ.

យោ បន បដិក្ខិបតិ, សោ បវារិតោវ ហោតីតិ យោជនា. និមន្តនេតិ និមន្តនដ្ឋានេ. ហីតិ សច្ចំ. តត្ថាតិ កុរុន្ទិយំ. យេនាតិ យេន ភត្តេន. ឯត្ថាតិ ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិអាទិវចនេ. អធិប្បាយោតិ អដ្ឋកថាចរិយានំ អធិប្បាយោ. ឯត្ថាតិ ‘‘យាគុមិស្សកំ គណ្ហថា’’តិអាទិវចនេ. ទុទ្ទសន្តិ ទុក្ករំ ទស្សនំ. ឥទញ្ចាតិ ‘‘មិស្សកំ គណ្ហថា’’តិវចនញ្ច. ន សមានេតព្ពន្តិ សមំ ន អានេតព្ពំ, សមានំ វា ន កាតព្ពំ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ឥទំ បនាតិ មិស្សកំ បន. ឯត្ថាតិ មិស្សកេ. វិសុំ កត្វាតិ រសខីរសប្បីនិ អាវេណិំ កត្វា. តន្តិ រសាទិំ.

កទ្ទីយតិ មទ្ទីយតីតិ កទ្ទមោ. ឧន្ទតិ បសវតិ វឌ្ឍតីតិ ឧទកំ. ឧន្ទតិ វា ក្លេទនំ ករោតីតិ ¶ ឧទកំ, និលីនេ សត្តេ គុបតិ រក្ខតីតិ គុម្ពោ, គុហតិ សំវរតីតិ វា គុម្ពោ. អនុបរិយាយន្តេនាតិ អនុក្កមេន បរិវត្តិត្វា ¶ អាយន្តេន. តន្តិ នាវំ វា សេតុំ វា. មជ្ឈន្ហិកន្តិ អហស្ស មជ្ឈំ មជ្ឈន្ហំ, អហសទ្ទស្ស ន្ហាទេសោ, មជ្ឈន្ហំ ឯវ មជ្ឈន្ហិកំ. បោត្ថកេសុ បន មជ្ឈន្តិកន្តិ បាឋោ អត្ថិ, សោ អបាឋោយេវ. យោ ឋិតោ បវារេតិ, តេន ឋិតេនេវ ភុញ្ជិតព្ពន្តិ យោជនា. អានិសទន្តិ បីឋេ ផុដ្ឋអានិសទមំសំ. អចាលេត្វាតិ អចាវេត្វា. អយមេវ វា បាឋោ. ឧបរិ ច បស្សេសុ ច អមោចេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. អទិន្នាទានេ វិយ ឋានាចាវនំ ន វេទិតព្ពំ. សំសរិតុន្តិ សំសព្ពិតុំ. នន្តិ ភិក្ខុំ.

អតិរេកំ រិចតិ គច្ឆតីតិ អតិរិត្តំ, ន អតិរិត្តំ អនតិរិត្តន្តិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ន អតិរិត្ត’’ន្តិ. ‘‘អធិក’’ន្តិឥមិនា អតិរិត្តសទ្ទស្ស អតិសុញ្ញត្ថំ និវត្តេតិ. អធិ ហុត្វា ឯតិ បវត្តតីតិ អធិកំ. តំ បនាតិ អនតិរិត្តំ បន ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ ‘‘អកប្បិយកត’’ន្តិអាទិវចនេ. វិត្ថារោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. តត្ថាតិ អតិរិត្តំ កាតព្ពេសុ វត្ថូសុ. យំ ផលំ វា យំ កន្ទមូលាទិ វា អកតន្តិ យោជនា. អកប្បិយភោជនំ វាតិ កុលទូសកកម្មាទីហិ និព្ពត្តំ អកប្បិយភោជនំ វា អត្ថីតិ សម្ពន្ធោ. យោតិ វិនយធរោ ភិក្ខុ. តេន កតន្តិ យោជនា. ‘‘ភុត្តាវិនា បវារិតេន អាសនា វុដ្ឋិតេន កត’’ន្តិវចនតោ ភុត្តាវិនា អបវារិតេន អាសនា វុដ្ឋិតេន កត្តព្ពន្តិ សិទ្ធំ. តស្មា បាតោ អទ្ធានំ គច្ឆន្តេសុ ទ្វីសុ ឯកោ បវារិតោ, តស្ស ឥតរោ បិណ្ឌាយ ចរិត្វា លទ្ធំ ភិក្ខំ អត្តនា អភុត្វាបិ ‘‘អលមេតំ សព្ព’’ន្តិ កាតុំ លភតិ ឯវ. យន្តិ ខាទនីយភោជនីយំ. ‘‘តទុភយម្បី’’តិឥមិនា អតិរិត្តញ្ច អតិរិត្តញ្ច អតិរិត្តំ, ន អតិរិត្តំ អនតិរិត្តន្តិ អត្ថំ ទស្សេតិ.

តស្សេវាតិ អនតិរិត្តស្សេវ. ឯត្ថាតិ អនតិរិត្តេ, ‘‘កប្បិយកត’’ន្តិ អាទីសុ សត្តសុ វិនយកម្មាការេសុ វា. អនន្តរេតិ វិនយធរស្ស អនន្តរេ អាសនេ. បត្តតោ នីហរិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថេវាតិ ភុញ្ជនដ្ឋានេយេវ. តស្សាតិ និសិន្នស្ស. តេនាតិ ភត្តំ អានេន្តេន ភិក្ខុនា ភុញ្ជិតព្ពន្តិ យោជនា. ‘‘និសិន្នេន ភិក្ខុនា’’តិ ការិតកម្មំ ¶ អានេតព្ពំ. កស្មា ‘‘ហត្ថំ ធោវិត្វា’’តិ វុត្តន្តិ បុច្ឆន្តោ អាហ ‘‘កស្មា’’តិ. ហីតិ ការណំ. យស្មា អកប្បិយំ ហោតិ, តស្មា ហត្ថំ ធោវិត្វាតិ មយា វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. តស្សាតិ ភត្តំ អានេន្តស្ស. យេនាតិ វិនយធរេន. បុន យេនាតិ ឯវមេវ. យញ្ចាតិ ខាទនីយភោជនីយញ្ច. យេន វិនយធរេន បឋមំ អកតំ, តេនេវ កត្តព្ពំ. យញ្ច ខាទនីយភោជនីយំ បឋមំ អកតំ, តញ្ញេវ កត្តព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ ¶ . តត្ថាតិ បឋមភាជនេ. ហីតិ សច្ចំ. បឋមភាជនំ សុទ្ធំ ធោវិត្វា កតម្បិ និទ្ទោសមេវ. តេន ភិក្ខុនាតិ បវារិតេន ភិក្ខុនា.

កុណ្ឌេបីតិ ឧក្ខលិយម្បិ. សា ហិ កុឌតិ ឱទនាទិំ ទាហំ ករោតីតិ កុណ្ឌោតិ វុច្ចតិ. តន្តិ អតិរិត្តកតំ ខាទនីយភោជនីយំ. យេន បនាតិ វិនយធរេន បន. ភិក្ខុំ និសីទាបេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. មង្គលនិមន្តនេតិ មង្គលត្ថាយ និមន្តនដ្ឋានេ. តត្ថាតិ មង្គលនិមន្តនេ. ករោន្តេនាតិ ករោន្តេន វិនយធរេន.

គិលានេន ភុញ្ជិតាវសេសមេវ ន កេវលំ គិលានាតិរិត្តំ នាម, គិលានំ បន ឧទ្ទិស្ស អាភតំ គិលានាតិរិត្តមេវ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ន កេវល’’ន្តិអាទិ. យំកិញ្ចិ គិលានន្តិ ឧបសម្បន្នំ វា អនុបសម្បន្នំ វា យំកិញ្ចិ គិលានំ. យំ ទុក្កដំ វុត្តំ, តំ អសំសដ្ឋវសេន វុត្តន្តិ យោជនា. អនាហារត្ថាយាតិ បិបាសច្ឆេទនអាពាធវូបសមត្ថាយ.

២៤១. សតិ បច្ចយេតិ ឯត្ថ បច្ចយស្ស សរូបំ ទស្សេតុំ ‘‘បិបាសាយ សតី’’តិ ច ‘‘អាពាធេ សតី’’តិ ច វុត្តំ. តេន តេនាតិ សត្តាហកាលិកេន ច យាវជីវិកេន ច. តស្សាតិ អាពាធស្ស. ឥទំ បទំ ‘‘ឧបសមនត្ថ’’ន្តិ ឯត្ថ សមុធាតុយា សម្ពន្ធេ សម្ពន្ធោ, យុបច្ចយេន សម្ពន្ធេ កម្មន្តិ ទដ្ឋព្ពន្តិ. បញ្ចមំ.

៦. ទុតិយបវារណសិក្ខាបទំ

២៤២. ឆដ្ឋេ ន អាចរិតព្ពោតិ អនាចារោតិ វុត្តេ បណ្ណត្តិវីតិក្កមោតិ អាហ ‘‘បណ្ណត្តិវីតិក្កម’’ន្តិ. ‘‘ករោតី’’តិឥមិនា ‘‘អត្តានមាចរតី’’តិអាទីសុ ¶ វិយ ចរសទ្ទោ ករសទ្ទត្ថោតិ ទស្សេតិ. ឧបនន្ធីតិ ឯត្ថ ឧបសទ្ទោ ឧបនាហត្ថោ, នហធាតុ ពន្ធនត្ថោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧបនាហ’’ន្តិអាទិ. ជនិតោ ឧបនាហោ យេនាតិ ជនិតឧបនាហោ. ឥមិនា ‘‘ឧបនន្ធោ’’តិ បទស្ស ឧបនហតីតិ ឧបនន្ធោតិ កត្ថុត្ថំ ទស្សេតិ.

២៤៣. អភិហដ្ឋុន្តិ ឯត្ថ តុំបច្ចយោ ត្វាបច្ចយត្ថោតិ អាហ ‘‘អភិហរិត្វា’’តិ. បទភាជនេ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. សាធារណមេវ អត្ថន្តិ យោជនា. អស្សាតិ ភិក្ខុស្ស. តីហាការេហីតិ សាមំ ជាននេន ច អញ្ញេសមារោចនេន ច តស្សារោចនេន ចាតិ តីហិ ការណេហិ. អាសាទីយតេ ¶ មង្កុំ ករីយតេ អាសាទនំ, តំ អបេក្ខោ អាសាទនាបេក្ខោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អាសាទន’’ន្តិអាទិ.

យស្ស អត្ថាយ អភិហដន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥតរស្សាតិ អភិហារកតោ អញ្ញស្ស ភុត្តស្សាតិ. ឆដ្ឋំ.

៧. វិកាលភោជនសិក្ខាបទំ

២៤៧. សត្តមេ គិរិម្ហីតិ បព្ពតម្ហិ. សោ ហិ ហិមវមនាទិវសេន ជលំ, សារភូតានិ ច ភេសជ្ជាទិវត្ថូនិ គិរតិ និគ្គិរតីតិ គិរីតិ វុច្ចតិ. អគ្គសមជ្ជោតិ ឧត្តមសមជ្ជោ. ឥមេហិ បទេហិ អគ្គោ សមជ្ជោ អគ្គសមជ្ជោ, គិរិម្ហិ បវត្តោ អគ្គសមជ្ជោ គិរគ្គសមជ្ជោតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. សមជ្ជោតិ ច សភា. សា ហិ សមាគមំ អជន្តិ គច្ឆន្តិ ជនា ឯត្ថាតិ សមជ្ជោតិ វុច្ចតិ. ‘‘គិរិស្ស វា’’តិអាទិនា គិរិស្ស អគ្គោ កោដិ គិរគ្គោ, តស្មិំ បវត្តោ សមជ្ជោ គិរគ្គសមជ្ជោតិ អត្ថោ ទស្សិតោ. សោតិ គិរគ្គសមជ្ជោ. ភវិស្សតិ កិរាតិ យោជនា. ភូមិភាគេតិ អវយវិអាធារោ, សន្និបតតីតិ សម្ពន្ធោ. នដញ្ច នាដកញ្ច នដនាដកានិ. ‘‘នច្ចំ គីតំ វាទិតញ្ចា’’តិ ឥទំ តយំ ‘‘នាដក’’ន្តិ វុច្ចតិ. តេសន្តិ នដនាដកានំ. ទស្សនត្ថន្តិ ទស្សនាយ ច សវនាយ ច. សវនម្បិ ហិ ទស្សនេនេវ សង្គហិតំ. អបញ្ញត្តេ ¶ សិក្ខាបទេតិ ឩនវីសតិវស្សសិក្ខាបទស្ស តាវ អបញ្ញត្តត្តា. តេតិ សត្តរសវគ្គិយា. តត្ថាតិ គិរគ្គសមជ្ជំ. អថាតិ តស្មិំ កាលេ. នេសន្តិ សត្តរសវគ្គិយានំ អទំសូតិ សម្ពន្ធោ. វិលិម្បេត្វាតិ វិលេបនេហិ វិវិធាការេន លិម្បេត្វា.

២៤៩. ‘‘វិកាលេ’’តិ សាមញ្ញេន វុត្តេបិ វិសេសកាលោវ គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘កាលោ’’តិអាទិ. សោ ចាតិ ភោជនកាលោ ច. មជ្ឈន្ហិកោ ហោតីតិ យោជនា. តេនេវាតិ ភោជនកាលស្ស អធិប្បេតត្តា ឯវ. អស្សាតិ ‘‘វិកាលេ’’តិបទស្ស. ‘‘វិកាលោ នាម…បេ… អរុណុគ្គមនា’’តិ បទភាជនេន អរុណុគ្គមនតោ យាវ មជ្ឈន្ហិកា កាលោ នាមាតិ អត្ថោ នយេន ទស្សិតោ ហោតិ. តតោតិ ឋិតមជ្ឈន្ហិកតោ. សូរិយស្ស អតិសីឃត្តា វេគេន ឋិតមជ្ឈន្ហិកំ វីតិវត្តេយ្យាតិ អាហ ‘‘កុក្កុច្ចកេន បន ន កត្តព្ព’’ន្តិ. កាលត្ថម្ភោតិ កាលស្ស ជាននត្ថាយ ថូណោ. កាលន្តរេតិ កាលស្ស អព្ភន្តរេ.

អវសេសំ ខាទនីយំ នាមាតិ ឯត្ថ វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. យន្តិ ខាទនីយំ ¶ អត្ថីតិ សម្ពន្ធោ. វនមូលាទិបភេទំ យម្បិ ខាទនីយំ អត្ថិ, តម្បិ អាមិសគតិកំ ហោតីតិ យោជនា. សេយ្យថិទន្តិ បុច្ឆាវាចកនិបាតសមុទាយោ. ឥទំ ខាទនីយំ សេយ្យថា កតមន្តិ អត្ថោ. ឥទម្បីតិ ឥទំ ទ្វាទសវិធម្បិ. បិសទ្ទេន ន បូវាទិយេវាតិ ទស្សេតិ.

តត្ថាតិ ទ្វាទសសុ ខាទនីយេសុ, អាធារេ ភុម្មំ. មូលតិ បតិដ្ឋាតិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា មូលំ. ខាទិតព្ពន្តិ ខាទនីយំ. មូលមេវ ខាទនីយំ មូលខាទនីយំ, តស្មិំ វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. មូលកមូលាទីនិ លោកសង្កេតោ បទេសតោយេវ វេទិតព្ពានិ. តំ តញ្ហិ នាមំ អជានន្តានំ អតិសម្មូឡ្ហការណត្តា សហ បរិយាយន្តរេន វចនត្ថំ វក្ខាម. សូបស្ស ហិតំ សូបេយ្យំ, សូបេយ្យំ បណ្ណំ ឯតេសន្តិ សូបេយ្យបណ្ណា, តេសំ មូលានិ សូបេយ្យបណ្ណមូលានិ. អាមីយតិ អន្តោ បវេសីយតីតិ អាមិសោ, អាការោ អន្តោករណត្ថោ, អាមិសស្ស គតិ វិយ គតិ ឯតេសន្តិ អាមិសគតិកានិ ¶ . ឯត្ថាតិ មូលេសុ. ជរឌ្ឍន្តិ ជរភូតំ ឧបឌ្ឍំ. អញ្ញម្បីតិ វជកលិមូលតោ អញ្ញម្បិ.

យានិ បន មូលានិ វុត្តានិ, តានិ យាវជីវិកានីតិ យោជនា. បាឡិយំ វុត្តានីតិ សម្ពន្ធោ. ខាទនីយត្ថន្តិ ខាទនីយស្ស, ខាទនីយេ វា វិជ្ជមានំ, ខាទនីយេន វា កាតព្ពំ កិច្ចំ, បយោជនំ វាតិ ខាទនីយត្ថំ. ‘‘ខាទនីយេ’’តិឥមិនា ‘‘តត្ថ វុត្តាភិធម្មត្ថា’’តិអាទីសុ វិយ ខាទនីយត្ថបទស្ស ឧត្តរបទត្ថបធានភាវំ ទស្សេតិ. តត្ថ ខាទនីយស្ស, ខាទនីយេ វា វិជ្ជមានំ, ខាទនីយេន វា កាតព្ពំ កិច្ចំ នាម ជិឃច្ឆាហរណមេវ. យញ្ហិ បូវាទិខាទនីយំ ខាទិត្វា ជិឃច្ឆាហរណំ ហោតិ, តស្ស កិច្ចំ កិច្ចំ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ. តំ កិច្ចំ, បយោជនំ វា នេវ ផរន្តិ, នេវ និប្ផាទេន្តិ. ឯសេវ នយោ ‘‘ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តី’’តិឯត្ថាបិ.

តេសន្តិ មូលានំ អន្តោ, លក្ខណន្តិ វា សម្ពន្ធោ. ឯកស្មិំ ជនបទេ ខាទនីយត្ថភោជនីយត្ថេសុ ផរមានេសុ អញ្ញេសុបិ ជនបទេសុ ផរន្តិយេវាតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘តេសុ តេសុ ជនបទេសូ’’តិ វិច្ឆាបទំ វុត្តំ. កិញ្ចាបិ ហិ ពហូសុ ជនបទេសុ បថវីរសអាបោរសសម្បត្តិវសេន ខាទនីយត្ថភោជនីយត្ថំ ផរមានម្បិ ឯកស្មិំ ជនបទេ បថវីរសអាបោរសវិបត្តិវសេន អផរមានំ ភវេយ្យ, វិការវសេន បន តត្ថ បវត្តត្តា តំ ជនបទំ បមាណំ ន កាតព្ពំ, គហេតព្ពមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. បកតិអាហារវសេនាតិ អញ្ញេហិ យាវកាលិក, សត្តាហកាលិកេហិ អមិស្សិតំ អត្តនោ បកតិយាវ អាហារកិច្ចករណវសេន. ‘‘មនុស្សាន’’ន្តិឥមិនា អញ្ញេសំ តិរច្ឆានាទីនំ ខាទនីយត្ថភោជនីយត្ថំ ¶ ផរមានម្បិ ន បមាណន្តិ ទស្សេតិ. តន្តិ មូលំ. ហីតិ សច្ចំ. នាមសញ្ញាសូតិ នាមសង្ខាតាសុ សញ្ញាសុ.

យថា មូលេ លក្ខណំ ទស្សិតំ, ឯវំ កន្ទាទីសុបិ យំ លក្ខណំ ទស្សិតន្តិ យោជនា. ន កេវលំ បាឡិយំ អាគតានំ ហលិទ្ទាទីនំ មូលំយេវ យាវជីវិកំ ហោតិ, អថ ខោ តចាទយោបីតិ អាហ ‘‘យញ្ចេត’’ន្តិអាទិ. យំ ឯតំ អដ្ឋវិធន្តិ សម្ពន្ធោ.

ឯវំ ¶ មូលខាទនីយេ វិនិច្ឆយំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កន្ទខាទនីយេ តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កន្ទខាទនីយេ’’តិអាទិ. តត្ថ កន្ទខាទនីយេតិ កំ សុខំ ទទាតីតិ កន្ទោ, បទុមាទិកន្ទោ, សុខស្ស អទាយកា បន កន្ទា រុឡ្ហីវសេន កន្ទាតិ វុច្ចន្តិ, កន្ទោ ឯវ ខាទនីយំ កន្ទខាទនីយំ, តស្មិំ វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. ឯសេវ នយោ ឧបរិបិ. យន្តិ កន្ទំ. ឥមិនា តំសទ្ទានបេក្ខោ យំសទ្ទោបិ អត្ថីតិ ញាបេតិ. តត្ថាតិ កន្ទខាទនីយេ. តរុណោ, សុខខាទនីយោតិ វិសេសនបទានិ យថាវចនំ ឧបរិបិ យោជេតព្ពានិ. ឯវមាទយោ ផរណកកន្ទា យាវកាលិកាតិ សម្ពន្ធោ.

អធោតោតិ វិសរសោ ឧទកេន អធូនិតោ. តេតិ កន្ទា សង្គហិតាតិ សម្ពន្ធោ.

មូលេ អលតិ បវត្តតីតិ មុឡាលោ, ឧទកតោ វា ឧទ្ធដមត្តេ មិលតិ និមិលតីតិ មុឡាលំ. ឯវមាទិ ផរណកមុឡាលំ យាវកាលិកន្តិ យោជនា. តំ សព្ពម្បីតិ សព្ពម្បិ តំ មុឡាលំ សង្គហិតន្តិ សម្ពន្ធោ.

មសតិ វិជ្ឈតីតិ មត្ថកោ. ឯវមាទិ មត្ថកោ យាវកាលិកោតិ យោជនា. ជរឌ្ឍពុន្ទោតិ ជរភូតអឌ្ឍសង្ខាតោ បាទោ.

ខនីយតិ អវទារីយតីតិ ខន្ធោ, ខាយតីតិ វា ខន្ធោ. ‘‘អន្តោបថវីគតោ’’តិបទំ ‘‘សាលកល្យាណិខន្ធោ’’តិបទេនេវ យោជេតព្ពំ, ន អញ្ញេហិ. ឯវមាទិ ខន្ធោ យាវកាលិកោតិ យោជនា. អវសេសាតិ តីហិ ទណ្ឌកាទីហិ អវសេសា.

តចតិ សំវរតិ បដិច្ឆាទេតីតិ តចោ. សរសោតិ ឯត្ថ ឯវការោ យោជេតព្ពោ, សរសោ ឯវាតិ អត្ថោ. តេសំ សង្គហោតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ. ឯតន្តិ កសាវភេសជ្ជំ, ‘‘អនុជានាមិ ¶ …បេ… ភោជនីយត្ថ’’ន្តិ វចនំ វា. ឯត្ថាតិ កសាវភេសជ្ជេ. ឯតេសម្បីតិ មត្ថកខន្ធត្តចានម្បិ.

បតតីតិ បត្តំ. ឯតេសន្តិ មូលកាទីនំ. ឯវរូបានិ បត្តានិ ច ឯកំសេន យាវកាលិកានីតិ យោជនា. យា លោណី អារោហតិ, តស្សា លោណិយា បត្តំ យាវជីវិកន្តិ យោជនា. ទីបវាសិនោតិ តម្ពបណ្ណិទីបវាសិនោ ¶ , ជម្ពុទីបវាសិនោ វា. យានិ វា ផរន្តីតិ វុត្តានីតិ សម្ពន្ធោ. តេសន្តិ និម្ពាទីនំ. ឥទំ បទំ បុព្ពបរាបេក្ខកំ, តស្មា ទ្វិន្នំ មជ្ឈេ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. បណ្ណានំ អន្តោ នត្ថីតិ សម្ពន្ធោ.

បុប្ផតិ វិកសតីតិ បុប្ផំ. ឯវមាទិ បុប្ផំ យាវកាលិកន្តិ យោជនា. តស្សាតិ បុប្ផស្ស. អស្សាតិ ឯវមេវ.

ផលតីតិ ផលំ. យានីតិ ផលានិ. ផរន្តីតិ សម្ពន្ធោ. នេសន្តិ ផលានំ បរិយន្តន្តិ សម្ពន្ធោ. យានិ វុត្តានិ, តានិ យាវជីវិកានីតិ យោជនា. តេសម្បីតិ ផលានម្បិ បរិយន្តន្តិ សម្ពន្ធោ.

អសីយតិ ខិបីយតិ, ឆឌ្ឌីយតីតិ វា អដ្ឋិ. ឯវមាទីនិ ផរណកានិ អដ្ឋីនិ យាវកាលិកានីតិ យោជនា. តេសន្តិ អដ្ឋីនំ.

បិសីយតិ ចុណ្ណំ ករីយតីតិ បិដ្ឋំ. ឯវមាទីនិ ផរណកានិ បិដ្ឋានិ យាវកាលិកានីតិ យោជនា. អធោតកន្តិ ឧទកេន អធូនិតំ. តេសន្តិ បិដ្ឋានំ.

និរន្តរំ អសតិ សម្ពជ្ឈតីតិ និយ្យាសោ. សេសាតិ ឧច្ឆុនិយ្យាសតោ សេសា. បាឡិយំ វុត្តនិយ្យាសាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ និយ្យាសខាទនីយេ. សង្គហិតានំ និយ្យាសានំ បរិយន្តន្តិ យោជនា. ឯវន្តិអាទិ និគមនំ.

វុត្តមេវាតិ ហេដ្ឋា បឋមបវារណសិក្ខាបទេ វុត្តមេវាតិ. សត្តមំ.

៨. សន្និធិការកសិក្ខាបទំ

២៥២. អដ្ឋមេ ¶ អព្ភន្តរេ ជាតោ អព្ភន្តរោ. មហាថេរោតិ មហន្តេហិ ថិរគុណេហិ យុត្តោ. ឥមិនា ‘‘ពេលដ្ឋោ’’តិ សញ្ញានាមស្ស សញ្ញិនាមិំ ទស្សេតិ. បធានឃរេតិ សមថវិបស្សនានំ បទហនដ្ឋានឃរសង្ខាតេ ឯកស្មិំ អាវាសេ. សុក្ខកុរន្តិ ឯត្ថ សោសនកុរត្តា ន សុក្ខកុរំ ហោតិ, កេវលំ បន អសូបព្យញ្ជនត្តាតិ អាហ ‘‘អសូបព្យញ្ជនំ ¶ ឱទន’’ន្តិ. សោសនកុរម្បិ យុត្តមេវ. វក្ខតិ ហិ ‘‘តំ បិណ្ឌបាតំ ឧទកេន តេមេត្វា’’តិ. ‘‘ឱទន’’ន្តិឥមិនា កុរសទ្ទស្ស ឱទនបរិយាយតំ ទស្សេតិ. ឱទនញ្ហិ ករោតិ អាយុវណ្ណាទយោតិ ‘‘កុរ’’ន្តិ វុច្ចតិ. សោតិ ពេលដ្ឋសីសោ. តញ្ច ខោតិ តញ្ច សុក្ខកុរំ អាហរតីតិ សម្ពន្ធោ. បច្ចយគិទ្ធតាយាតិ បិណ្ឌបាតបច្ចយេ លុទ្ធតាយ. ថេរោ ភុញ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. មនុស្សានំ ឯកាហារស្ស សត្តាហមត្តដ្ឋិតត្តា ‘‘សត្តាហ’’ន្តិ វុត្តំ. តតោតិ ភុញ្ជនតោ បរន្តិ សម្ពន្ធោ. ចត្តារិបីតិ ឯត្ថ បិសទ្ទេន អធិកានិបិ សត្តាហានិ គហេតព្ពានិ.

២៥៣. ឥតីតិ ឥទំ តយំ. ‘‘សន្និធិ ការោ អស្សា’’តិ សមាសោ វិសេសនបរនិបាតវសេន គហេតព្ពោ. ‘‘សន្និធិកិរិយន្តិ អត្ថោ’’តិ ឥមិនា ករីយតីតិ ការោតិ កម្មត្ថំ ទស្សេតិ. ឯករត្តន្តិ អន្តិមបរិច្ឆេទវសេន វុត្តំ តទធិកានម្បិ អធិប្បេតត្តា. អស្សាតិ ‘‘សន្និធិការក’’ន្តិ បទស្ស.

សន្និធិការកស្ស សត្តាហកាលិកស្ស និស្សគ្គិយបាចិត្តិយាបត្តិយា បច្ចយត្តា សន្និធិការកំ យាមកាលិកំ ខាទនីយភោជនីយំ អសមានម្បិ សុទ្ធបាចិត្តិយាបត្តិយា បច្ចយោ ហោតីតិ អាហ ‘‘យាមកាលិកំ វា’’តិ. បដិគ្គហណេតិ បដិគ្គហណេ ច គហណេ ច. អជ្ឈោហរិតុកាមតាយ ហិ បដិគ្គហណេ ច បដិគ្គហេត្វា គហណេ ចាតិ វុត្តំ ហោតិ. យំ បត្តំ អង្គុលិយា ឃំសន្តស្ស លេខា បញ្ញាយតិ, សោ បត្តោ ទុទ្ធោតោ ហោតិ សចេតិ យោជនា ឧត្តរវាក្យេ យំសទ្ទំ ទិស្វា បុព្ពវាក្យេ តំសទ្ទស្ស គមនីយត្តា. គណ្ឋិកបត្តស្សាតិ ពន្ធនបត្តស្ស. សោតិ ស្នេហោ. បគ្ឃរតិ សន្ទិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. តាទិសេតិ ទុទ្ធោតេ, គណ្ឋិកេ វា. តត្ថាតិ ធោវិតបត្តេ អាសិញ្ចិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ. អព្ពោហារិកាតិ ន វោហរិតព្ពា, វោហរិតុំ ន យុត្តាតិ អត្ថោ. យន្តិ ខាទនីយភោជនីយំ បរិច្ចជន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. តតោតិ អបរិច្ចត្តខាទនីយភោជនីយតោ នីហរិត្វាតិ សម្ពន្ធោ.

អកប្បិយមំសេសូតិ ¶ និទ្ធារណសមុទាយោ. សតិ បច្ចយេតិ បិបាសសង្ខាតេ បច្ចយេ សតិ. អនតិរិត្តកតន្តិ ¶ អតិរិត្តេន អកតំ សន្និធិការកំ ខាទនីយភោជនីយន្តិ យោជនា. ឯកមេវ បាចិត្តិយន្តិ សម្ពន្ធោ. វិកប្បទ្វយេតិ សាមិសនិរាមិសសង្ខាតេ វិកប្បទ្វយេ. សព្ពវិកប្បេសូតិ វិកាលសន្និធិអកប្បិយមំសយាមកាលិកបច្ចយសង្ខាតេសុ សព្ពេសុ វិកប្បេសុ.

២៥៥. អាមិសសំសដ្ឋន្តិ អាមិសេន សំសដ្ឋំ សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិកំ.

២៥៦. ចតុព្ពិធកាលិកស្ស សរូបញ្ច វចនត្ថញ្ច ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិកាលភោជនសិក្ខាបទេ’’តិអាទិ. តត្ថ និទ្ទិដ្ឋំ ខាទនីយភោជនីយ’’ន្តិឥមិនា យាវកាលិកស្ស សរូបំ ទស្សេតិ. ‘‘យាវ…បេ… កាលិក’’ន្តិឥមិនា វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘សទ្ធិំ…បេ… បាន’’ន្តិឥមិនា យាមកាលិកស្ស សរូបំ ទស្សេតិ. ‘‘យាវ…បេ… កាលិក’’ន្តិឥមិនា វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘សព្ពិអាទិ បញ្ចវិធំ ភេសជ្ជ’’ន្តិឥមិនា សត្តាហកាលិកស្ស សរូបំ ទស្សេតិ. ‘‘សត្តាហំ…បេ… កាលិក’’ន្តិឥមិនា វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘ឋបេត្វា…បេ… សព្ពម្បី’’តិឥមិនា យាវជីវិកស្ស សរូបំ ទស្សេតិ. ‘‘យាវ…បេ… ជីវិក’’ន្តិឥមិនា វចនត្ថំ ទស្សេតិ. សព្ពវចនត្ថោ លហុកមត្តមេវ, គរុកោ បនេវំ វេទិតព្ពោ – យាវ យត្តកោ មជ្ឈន្ហិកោ កាលោ យាវកាលោ, សោ អស្សត្ថី, តំ វា កាលំ ភុញ្ជិតព្ពន្តិ យាវកាលិកំ. យាមោ កាលោ យាមកាលោ, សោ អស្សត្ថិ, តំ វា កាលំ បរិភុញ្ជីតព្ពន្តិ យាមកាលិកំ. សត្តាហោ កាលោ សត្តាហកាលោ, សោ អស្សត្ថិ, តំ វា កាលំ និទហិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ សត្តាហកាលិកំ. យាវ យត្តកោ ជីវោ យាវជីវោ, សោ អស្សត្ថិ, យាវជីវំ វា បរិហរិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ យាវជីវិកន្តិ.

តត្ថាតិ ចតុព្ពិធេសុ កាលិកេសុ. សតក្ខត្តុន្តិ អនេកវារំ. យាវ កាលោ នាតិក្កមតិ, តាវ ភុញ្ជន្តស្សាតិ យោជនា. អហោរត្តំ ភុញ្ជន្តស្សាតិ សម្ពន្ធោតិ. អដ្ឋមំ.

៩. បណីតភោជនសិក្ខាបទំ

២៥៧. នវមេ ¶ បកដ្ឋភាវំ នីតន្តិ បណីតន្តិ វុត្តេ បណីតសទ្ទោ ឧត្តមត្ថោតិ អាហ ‘‘ឧត្តមភោជនានី’’តិ. សម្បន្នោ នាម ន មធុរគុណោ, អថ ខោ មធុរគុណយុត្តំ ភោជនមេវាតិ អាហ ‘‘សម្បត្តិយុត្ត’’ន្តិ. កស្សាតិ ករណត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ, កេនាតិ ហិ អត្ថោ. ‘‘សុរស’’ន្តិឥមិនា សាទីយតិ អស្សាទីយតីតិ សាទូតិ វចនត្ថស្ស សរូបំ ទស្សេតិ.

២៥៩. ‘‘យោ ¶ បន…បេ… ភុញ្ជេយ្យា’’តិ ឯត្ថ វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. សុទ្ធានីតិ ឱទនេន អសំសដ្ឋានិ. ឱទនសំសដ្ឋានិ សព្ពិអាទីនីតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ហីតិ សច្ចំ. ‘‘បណីតសំសដ្ឋានី’’តិឥមិនា បណីតេហិ សព្ពិអាទីហិ សំសដ្ឋានិ ភោជនានិ បណីតភោជនានីតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘សត្តធញ្ញនិព្ពត្តានី’’តិ ឥមិនា ភោជនានំ សរូបំ ទស្សេតិ.

‘‘សព្ពិនា ភត្ត’’ន្តិអាទីនំ បញ្ចន្នំ វិកប្បានំ មជ្ឈេ តីសុបិ វិកប្បេសុ ‘‘ភត្ត’’ន្តិ យោជេតព្ពំ. ឯវំ វាក្យំ កត្វា វិញ្ញាបនេ អាបត្តិំ ទស្សេត្វា សមាសំ កត្វា វិញ្ញាបនេ តំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សព្ពិភត្តំ ទេហី’’តិអាទិ.

ឥតោតិ គាវិតោ លទ្ធេនាតិ សម្ពន្ធោ. វិសង្កេតន្តិ សង្កេតតោ ញាបិតតោ វិគតំ វិរហិតន្តិ អត្ថោ. ហីតិ សច្ចំ. ឥមិនា វិសង្កេតស្ស គុណទោសំ ទស្សេតិ.

កប្បិយសព្ពិនា ទេហីតិ កប្បិយសព្ពិនា សំសដ្ឋំ ភត្តំ ទេហីតិ យោជនា. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. យេន យេនាតិ យេន យេន សព្ពិអាទិនា. តស្មិំ តស្សាតិ ឯត្ថាបិ វិច្ឆាវសេន អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. បាឡិយំ អាគតសព្ពិ នាម គោសព្ពិ, អជិកាសព្ពិ, មហិំសសព្ពិ, យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ សព្ពិ ច. នវនីតំ នាម ឯវមេវ. តេលំ នាម តិលតេលំ, សាសបតេលំ, មធុកតេលំ, ឯរណ្ឌតេលំ, វសាតេលញ្ច. មធុ នាម មក្ខិកាមធុ. ផាណិតំ នាម ឧច្ឆុម្ហា និព្ពត្តំ. មច្ឆោ នាម ឧទកចរោ. បាឡិអនាគតោ មច្ឆោ នាម នត្ថិ. មំសំ នាម ¶ យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ មំសំ. ខីរទធីនិ សព្ពិសទិសានេវ. វុត្តំ យថា ឯវំ ‘‘នវនីតភត្តំ ទេហី’’តិអាទីសុបិ សូបោទនវិញ្ញត្តិទុក្កដមេវ ហោតីតិ យោជនា. ហីតិ សច្ចំ. សោ ចាតិ សោ ចត្ថោ. តត្ថាតិ តស្មិំ អត្ថេ. កិំ បយោជនំ. នត្ថេវ បយោជនន្តិ អធិប្បាយោ.

បដិលទ្ធំ ភោជនន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯករសន្តិ ឯកកិច្ចំ. តតោតិ នវបណីតភោជនតោ នីហរិត្វាតិ សម្ពន្ធោ.

សព្ពានីតិ នវ បាចិត្តិយានិ សន្ធាយ វុត្តំ.

២៦១. ឧភយេសម្បីតិ ភិក្ខុភិក្ខុនីនម្បិ. សព្ពីតិ ចេត្ថ យោ នំ បរិភុញ្ជតិ, តស្ស ពលាយុវឌ្ឍនត្ថំ សព្ពតិ គច្ឆតិ បវត្តតីតិ សព្ពិ, ឃតំ. តតិយក្ខរេនេវ សជ្ឈាយិតព្ពំ លិខិតព្ពញ្ច ¶ . កស្មា? តតិយក្ខរដ្ឋានេយេវ សព្ព គតិយន្តិ គតិអត្ថស្ស សព្ពធាតុស្ស ធាតុបាឋេសុ អាគតត្តាតិ. នវមំ.

១០. ទន្តបោនសិក្ខាបទំ

២៦៣. ទសមេ ទន្តកដ្ឋន្តិ ទន្តបោនំ. តញ្ហិ ទន្តោ កសីយតិ វិលេខីយតិ អនេនាតិ ‘‘ទន្តកដ្ឋ’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘សព្ព’’ន្តិ អាទិនា សព្ពមេវ បំសុកូលំ សព្ពបំសុកូលំ, តមស្សត្ថីតិ ‘‘សព្ពបំសុកូលិកោ’’តិ អត្ថំ ទស្សេតិ. សោតិ ភិក្ខុ បរិភុញ្ជតិ កិរាតិ សម្ពន្ធោ. សុសានេតិ អាឡហនេ. តញ្ហិ ឆវានំ សយនដ្ឋានត្តា ‘‘សុសាន’’ន្តិ វុច្ចតិ និរុត្តិនយេន. តត្ថាតិ សុសានេ. បុន តត្ថាតិ ឯវមេវ. អយ្យសរូបញ្ច វោសាដិតកសរូបញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អយ្យវោសាដិតកានីតិ ឯត្ថា’’តិ. តត្ថ ‘‘អយ្យា…បេ… បិតាមហា’’តិឥមិនា អយ្យសរូបំ ទស្សេតិ. ‘‘វោ…បេ… ភោជនីយានី’’តិឥមិនា វោសាដិតកសរូបំ. អយ្យសង្ខាតានំ បិតិបិតាមហានំ អត្ថាយ, តេ វា ឧទ្ទិស្ស ឆឌ្ឌិតានិ វោសាដិតកសង្ខតានិ ¶ ខាទនីយភោជនីយានិ អយ្យវោសាដិតកានីតិ វិគ្គហោ កាតព្ពោ. មនុស្សា ឋបេន្តិ កិរាតិ សម្ពន្ធោ. យន្តិ ខាទនីយភោជនីយំ. តេសន្តិ ញាតកានំ. បិណ្ឌំ បិណ្ឌំ កត្វាតិ សង្ឃាដំ សង្ឃាដំ កត្វា. អញ្ញន្តិ វុត្តខាទនីយភោជនីយតោ អញ្ញំ. ឧម្មារេបីតិ សុសានស្ស ឥន្ទខីលេបិ. សោ ហិ ឧទ្ធដោ កិលេសមារោ ឯត្ថាតិ ‘‘ឧម្មារោ’’តិ វុច្ចតិ. ពោធិសត្តោ ហិ អភិនិក្ខមនកាលេ បុត្តំ ចុម្ពិស្សាមីតិ ឱវរកស្ស ឥន្ទខីលេ ឋត្វា បស្សន្តោ មាតរំ បុត្តស្ស នលាដេ ហត្ថំ ឋបេត្វា សយន្តិំ ទិស្វា ‘‘សចេ មេ បុត្តំ គណ្ហេយ្យំ, មាតា តស្ស បពុជ្ឈេយ្យ, បពុជ្ឈមានាយ អន្តរាយោ ភវេយ្យា’’តិ អភិនិក្ខមនន្តរាយភយេន បុត្តទារេ បរិច្ចជិត្វា ឥន្ទខីលតោ និវត្តិត្វា មហាភិនិក្ខមនំ និក្ខមិ. តស្មា ពោធិសត្តស្ស ឋត្វា បុត្តទារេសុ អបេក្ខាសង្ខាតស្ស មារស្ស ឧទ្ធដដ្ឋានត្តា សោ ឥន្ទខីលោ និប្បរិយាយេន ‘‘ឧម្មារោ’’តិ វុច្ចតិ, អញ្ញេ បន រូឡ្ហីវសេន. ថិរោតិ ថទ្ធោ. ឃនពទ្ធោតិ ឃនេន ពទ្ធោ. កថិនេន មំសេន អាពទ្ធោតិ អត្ថោ. វឋតិ ថូលោ ភវតីតិ វឋោ, មុទ្ធជទុតិយោយំ, សោ អស្សត្ថីតិ វឋរោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វឋរោតិ ថូលោ’’តិ. ‘‘សល្លក្ខេមា’’តិឥមិនា ‘‘មញ្ញេ’’តិ ឯត្ថ មនធាតុ សល្លក្ខណត្ថោ, មការស្សេការោតិ ទស្សេតិ. ហីតិ សច្ចំ. តេសន្តិ មនុស្សានំ.

២៦៤. សម្មាតិ អវិបរីតំ. អសល្លក្ខេត្វាតិ អាហារសទ្ទស្ស ខាទនីយភោជនីយាទីសុ និរូឡ្ហភាវំ អមញ្ញិត្វា. ភគវា បន ឋបេសីតិ សម្ពន្ធោ. យថាឧប្បន្នស្សាតិ យេនាការេន ឧប្បន្នស្ស ¶ . បិតា បុត្តសង្ខាតេ ទារកេ សញ្ញាបេន្តោ វិយ ភគវា តេ ភិក្ខូ សញ្ញាបេន្តោតិ យោជនា.

២៦៥. ឯតទេវាតិ តិណ្ណមាការានមញ្ញតរវសេន អទិន្នមេវ សន្ធាយាតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ. មាតិកាយំ ‘‘ទិន្ន’’ន្តិ វុត្តដ្ឋានំ នត្ថិ, អថ កស្មា បទភាជនេយេវ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ទិន្នន្តិ ឥទ’’ន្តិអាទិ. ‘‘ទិន្ន’’ន្តិ ឥទំ ឧទ្ធដន្តិ សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ ‘‘ទិន្ន’’ន្តិ បទស្ស. និទ្ទេសេ ច ‘‘កាយេន…បេ… ទេន្តេ’’តិ ឧទ្ធដន្តិ យោជនា. ឯវន្តិ ឥមេហិ តីហាការេហិ ទទមានេតិ សម្ពន្ធោ. ឯវន្តិ ឥមេហិ ទ្វីហាការេហិ ¶ . អាទីយមានន្តិ សម្ពន្ធោ. រថរេណុម្បីតិ រថិកវីថិយំ ឧដ្ឋិតបំសុម្បិ. បុព្ពេតិ បឋមបវារណសិក្ខាបទេ. ឯវំ បដិគ្គហិតំ ឯតំ អាហារំ ទិន្នំ នាម វុច្ចតីតិ យោជនា. ‘‘ឯតមេវា’’តិ ឯវស្ស សម្ភវតោ តស្ស ផលំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ន ឥទ’’ន្តិអាទិ. និស្សដ្ឋំ ន វុច្ចតីតិ យោជនា.

តត្ថាតិ ‘‘កាយេនា’’តិអាទិវចនេ. ហីតិ សច្ចំ. នត្ថុ ករីយតិ ឥមាយាតិ នត្ថុករណី, តាយ. នាសាបុដេន បដិគ្គណ្ហាតីតិ សម្ពន្ធោ. អកល្លកោតិ គិលានោ. ហីតិ សច្ចំ. កាយេន បដិពទ្ធោ កាយបដិពទ្ធោ កដច្ឆុអាទីតិ អាហ ‘‘កដច្ឆុអាទីសូ’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ. បាតិយមានន្តិ បាតាបិយមានំ.

ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ‘‘បញ្ចហង្គេហី’’តិ បទស្ស វិត្ថារំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ថាមមជ្ឈិមស្សា’’តិអាទិ. តន្តិ ទាតព្ពវត្ថុំ.

តត្ថាតិ ‘‘ហត្ថបាសោ បញ្ញាយតី’’តិវចនេ. គច្ឆន្តោបិ ឋិតេនេវ សង្គហិតោ. ភូមដ្ឋស្សាតិ ភូមិយំ ឋិតស្ស. អាកាសដ្ឋស្សាតិ អាកាសេ ឋិតស្ស. ‘‘ហត្ថំ អង្គ’’ន្តិ បទេហិ អវយវិសម្ពន្ធោ កាតព្ពោ. វុត្តនយេនេវាតិ ‘‘ភូមដ្ឋស្ស ច សីសេនា’’តិអាទិនា វុត្តនយេនេវ. បក្ខីតិ សកុណោ. សោ ហិ បក្ខយុត្តត្តា បក្ខីតិ វុច្ចតិ. ហត្ថីតិ កុញ្ជរោ. សោ ហិ សោណ្ឌសង្ខាតហត្ថយុត្តត្តា ហត្ថីតិ វុច្ចតិ. អទ្ធេន អដ្ឋមំ រតនមស្សាតិ អទ្ធដ្ឋមរតនោ, ហត្ថី, តស្ស. តេនាតិ ហត្ថិនា.

ឯកោ ទាយកោ វទតីតិ សម្ពន្ធោ. ឱណមតីតិ ហេដ្ឋា នមតិ. ឯត្តាវតាតិ ឯកទេសសម្បដិច្ឆនមត្តេន. តតោតិ សម្បដិច្ឆនតោ. ឧគ្ឃាដេត្វាតិ វិវរិត្វា. កាជេនាតិ ព្យាភង្គិយា. សា ហិ កចតិ ពន្ធតិ វិវិធំ ភារំ អស្មិន្តិ កាចោតិ វុច្ចតិ, ចការស្ស ជការេ កតេ កាជោបិ យុត្តោយេវ. តិំស ហត្ថា រតនានិ ឥមស្សាតិ តិំសហត្ថោ, វេណុ. គុឡកុម្ភោតិ ¶ ផាណិតេន បូរិតោ ឃដោ. បដិគ្គហិតមេវាតិ កុម្ភេសុ ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋិតេសុបិ អភិហារកស្ស ¶ ហត្ថបាសេ ឋិតត្តា បដិគ្គហិតមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឧច្ឆុយន្តទោណិតោតិ ឧច្ឆុំ បីឡនយន្តស្ស អម្ពណតោ.

ពហូ បត្តា ឋបិតា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ. ឋិតស្ស ភិក្ខុនោ ហត្ថបាសេតិ យោជនា. ឋត្វា ផុសិត្វា ‘‘និសិន្នស្ស ភិក្ខុនោ’’តិ បាឋសេសេន យោជេតព្ពំ. ឋិតេន វា និសិន្នេន វា និបន្នេន វា ទាយកេន ទិយ្យតីតិ សម្ពន្ធោ.

បថវិយំ ឋិតា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. យំ យន្តិ យំ យំ បត្តំ. យត្ថ កត្ថចីតិ យេសុ កេសុចីតិ សម្ពន្ធោ. តន្តិ តំ វចនំ.

តត្ថ តស្មិំ ឋានេ ជាតោ តត្ថជាតោ, អលុត្តសមាសោយំ, សោយេវ តត្ថជាតកោ, តស្មិំ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. តត្ថជាតកេ ន រុហតិ យថា, ឯវំ ន រុហតិយេវាតិ យោជនា. ថាមមជ្ឈិមេន បុរិសេន សុដ្ឋុ ហរិតព្ពន្តិ សំហារិយំ, តំយេវ សំហារិមំ យការស្ស មការំ កត្វា, ន សំហារិមំ អសំហារិមំ, តស្មិំ. តេបីតិ តេ អសំហារិមាបិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. តត្ថជាតកសង្ខេបូបគាតិ តត្ថជាតកេ សមោធានេត្វា ខេបំ បក្ខេបំ ឧបគតា. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ឥទញ្ហិ វាក្យន្តរត្តា បុនប្បុនំ វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តានីតិ តិន្តិណិកាទិបណ្ណានិ. សន្ធារេតុន្តិ សម្មា ធារេតុំ. ឋិតោ ទាយកោតិ សម្ពន្ធោ.

លទ្ធស្ស លទ្ធស្ស វត្ថុស្ស សន្និធិដ្ឋានត្តា, បក្ខិត្តដ្ឋានត្តា វា ថវីយតិ បសំសីយតីតិ ថវិកា, តតោ. បុញ្ឆិត្វា បដិគ្គហេត្វាតិ ‘‘បុញ្ឆិត្វា វា បដិគ្គហេត្វា វា’’តិ អនិយមវិកប្បត្ថោ វាសទ្ទោ អជ្ឈាហរិតព្ពោ. តេសុ តេសុ វត្ថូសុ រញ្ជតិ លគ្គតីតិ រជោ, តំ. វិនយេ បញ្ញត្តំ ទុក្កដំ វិនយទុក្កដំ. តំ បនាតិ ភិក្ខំ បន. បដិគ្គហេត្វា ទេថាតិ មំ បដិគ្គហាបេត្វា មម ទេថាតិ អធិប្បាយោ.

តតោ តតោតិ តស្មា តស្មា ឋានា ឧដ្ឋាបេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. តន្តិ ភិក្ខំ. តស្សាតិ អនុបសម្បន្នស្ស.

សោ វត្តព្ពោតិ សោ ទិយ្យមានោ ភិក្ខុ ទាយកេន ភិក្ខុនា វត្តព្ពោតិ យោជនា. ឥមន្តិ សរជបត្តំ. តេនាតិ ទិយ្យមានភិក្ខុនា. តថា ¶ កាតព្ពន្តិ យថា ទាយកេន ភិក្ខុនា វុត្តំ, តថា ¶ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឧប្លវតីតិ ឧបរិ គច្ឆតិ, ប្លុ គតិយន្តិ ហិ ធាតុបាឋេសុ (សទ្ទនីតិធាតុមាលាយំ ១៦ ឡការន្តធាតុ) វុត្តំ. ឯត្ថ ឧឥតិ ឧបសគ្គស្ស អត្ថទស្សនត្ថំ ‘‘ឧបរី’’តិ វុត្តំ, បការលការសំយោគោ ទដ្ឋព្ពោ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘ឧប្បិលវតី’’តិ លិខន្តិ, សោ អបាឋោ. កញ្ជិកន្តិ ពិលង្គំ. តញ្ហិ កេន ជលេន អញ្ជិយំ អភិព្យត្តំ អស្សាតិ ‘‘កញ្ជិយ’’ន្តិ វុច្ចតិ, តមេវ កញ្ជិកំ យការស្ស កការំ កត្វា. តំ បវាហេត្វា, អបនេត្វាតិ អត្ថោ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ. សុក្ខមេវ ភត្តំ ភជិតព្ពដ្ឋេន សេវិតព្ពដ្ឋេនាតិ សុក្ខភត្តំ, តស្មិំ. បុរតោតិ ភិក្ខុស្ស បុរតោ, បុព្ពេ វា. ផុសិតានីតិ ពិន្ទូនិ. តានិ ហិ សម្ពាធដ្ឋានេសុបិ ផុសន្តីតិ ផុសិតានីតិ វុច្ចន្តិ.

ឧឡុង្កោតិ កោសិយសកុណនាមោ ទីឃទណ្ឌកោ ឯកោ ភាជនវិសេសោ, តេន. ថេវាតិ ផុសិតានិ. តានិ ហិ សម្ពាធដ្ឋានេសុបិ ផុសិតត្តា ថវីយន្តិ បសំសីយន្តីតិ ‘‘ថេវា’’តិ វុច្ចន្តិ. ចរុកេនាតិ ចរីយតិ ភក្ខីយតីតិ ចរុ, ហព្យបាកោ, តំ ករោតិ អនេនាតិ ចរុកំ, ថាល្យាទិកំ ខុទ្ទកភាជនំ, តេន អាកិរិយមានេតិ សម្ពន្ធោ. កាឡវណ្ណកាមេហិ មានីយតីតិ មសិ. ខាទតីតិ ឆារោ ខការស្ស ឆការំ, ទការស្ស ច រការំ កត្វា, ខាររសោ, សោ ឥមិស្សត្ថីតិ ឆារិកា. ឧប្បតិត្វាតិ ឧទ្ធំ គន្ត្វា. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា.

ផាលេត្វាតិ ឆិន្ទិត្វា. ទេន្តានំ អនុបសម្បន្នានន្តិ សម្ពន្ធោ. បាយាសស្សាតិ បាយាសេន. តថាបីតិ តេន មុខវដ្ដិយា គហណាការេនបិ.

អាភោគំ កត្វាតិ ‘‘បដិគ្គហេស្សាមី’’តិ មនសិការំ កត្វា. សោតិ និទ្ទំ ឱក្កន្តោ ភិក្ខុ. វដ្ដតិយេវាតិ អាភោគស្ស កតត្តា វដ្ដតិយេវ. អនាទរន្តិ អនាទរេន, ករណត្ថេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ, អនាទរំ ហុត្វាតិ វា យោជេតព្ពំ. កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោ. កាយេន បដិពទ្ធោ កាយបដិពទ្ធោ, តេន បដិពទ្ធោ កាយបដិពទ្ធបដិពទ្ធោ ¶ , តេន. វចនមត្តមេវាតិ ‘‘បដិពទ្ធបដិពទ្ធ’’ន្តិ ឯកំ អតិរេកំ បដិពទ្ធវចនមត្តមេវ នានំ, អត្ថតោ បន កាយបដិពទ្ធមេវាតិ អធិប្បាយោ. យម្បីតិ យម្បិ វត្ថុ. តត្រាតិ តស្មិំ វដ្ដនេ. តន្តិ អនុជាននំ.

នេយ្យោ អធិប្បាយំ នេត្វា ញាតោ អត្ថោ ឥមស្សាតិ នេយ្យត្ថំ. ឯត្ថាតិ សុត្តេ, សុត្តស្ស វា. យន្តិ វត្ថុ បតតីតិ សម្ពន្ធោ. បរិគឡិត្វាតិ ភស្សិត្វា. សុទ្ធាយាតិ និរជាយ. សាមន្តិ សយំ. បុញ្ឆិត្វា វាតិអាទីសុ តយោ វាសទ្ទា អនិយមវិកប្បត្ថា. បុញ្ឆិតាទីសុ ហិ ឯកស្មិំ កិច្ចេ ¶ កតេ ឥតរកិច្ចំ កាតព្ពំ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. តេនាតិ តេន ភិក្ខុនា, ‘‘អាហរាបេតុម្បី’’តិបទេ ការិតកម្មំ. ‘‘កស្មា ន វដ្ដតី’’តិ បុច្ឆា. ហីតិ វិត្ថារោ. វទន្តេន ភគវតាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ សុត្តវចនេសុ. ‘‘បរិច្ចត្តំ តំ ភិក្ខវេ ទាយកេហី’’តិ វចនេនាតិ យោជនា. អធិប្បាយោតិ នីតត្ថោ អធិប្បាយោ, និប្បរិយាយេន ឥតត្ថោ ញាតត្ថោ អធិប្បាយោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯវំ នីតត្ថមធិប្បាយំ ទស្សេត្វា នេយ្យត្ថ, មធិប្បាយំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យស្មា ចា’’តិ អាទិ. តន្តិ បរិភុញ្ជនំ អនុញ្ញាតន្តិ សម្ពន្ធោ. ទុតិយទិវសេបីតិ បិសទ្ទោ សម្បិណ្ឌនត្ថោ, អបរទិវសេបីតិ អត្ថោ. អធិប្បាយោតិ នេយ្យត្ថោ អធិប្បាយោ នេត្វា ឥយ្យត្ថោ ញាតត្ថោ អធិប្បាយោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ភុញ្ជន្តានំ ភិក្ខូនន្តិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ វិត្ថារោ. ទន្តាតិ ទសនា. តេ ហិ ទំសីយន្តិ ភក្ខីយន្តិ ឯតេហីតិ ‘‘ទន្តា’’តិ វុច្ចន្តិ. សត្ថំយេវ សត្ថកំ ខុទ្ទកដ្ឋេន, តេន បដិគ្គហិតេន សត្ថកេន. ឯតន្តិ មលំ. តន្តិ លោហគន្ធមត្តំ. បរិហរន្តីតិ បដិគ្គហេត្វា ហរន្តិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. តំ សត្ថកំ បរិភោគត្ថាយ យស្មា ន បរិហរន្តិ, តស្មា ឯសេវ នយោតិ អត្ថោ. ឧគ្គហិតបច្ចយា, សន្និធិបច្ចយា វា ទោសោ នត្ថីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថាតិ តេសុ តក្កខីរេសុ. នីលិកាតិ នីលវណ្ណា ស្នេហា. អាមកតក្កាទីសូតិ អបក្កេសុ តក្កខីរេសុ.

កិលិដ្ឋឧទកន្តិ ¶ សមលំ ឧទកំ. តស្សាតិ សាមណេរស្ស. បត្តគតំ ឱទនន្តិ សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ សាមណេរស្ស. ឧគ្គហិតកោតិ អវគហិតកោ. ‘‘ឧញ្ញាតោ’’តិអាទីសុ (សំ. និ. ១.១១២) វិយ ឧការោ ឱការវិបរីតោ ហោតិ, អបដិគ្គហេត្វា គហិតត្តា ទុគ្គហិតកោតិ វុត្តំ ហោតិ.

ឯតេនាតិ ឱទនេន. បដិគ្គហិតមេវ ហោតិ ហត្ថតោ អមុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ.

បុន បដិគ្គហេតព្ពំ សាបេក្ខេ សតីតិ អធិប្បាយោ. ឯត្តោតិ ឥតោ បត្តតោ. សាមណេរោ បក្ខិបតីតិ សម្ពន្ធោ. តតោតិ បត្តតោ. កេចីតិ អភយគិរិវាសិនោ. តន្តិ ‘‘បុន បដិគ្គហេតព្ព’’ន្តិ វទន្តានំ កេសញ្ចិ អាចរិយានំ វចនំ វេទិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. យន្តិ បូវភត្តាទិ.

អត្តនោ ¶ វាតិ សាមណេរស្ស វា. សាមណេរាតិ អាមន្តនំ. តស្សាតិ សាមណេរស្ស. ភាជនេតិ យាគុបចនកភាជនេ. យាគុកុដន្តិ យាគុយា បូរិតំ កុដំ. តន្តិ យាគុកុដំ. ‘‘ភិក្ខុនា បដិគ្គណ្ហាបេតុ’’ន្តិ ការិតកម្មំ ឧបនេតព្ពំ. គីវំ ឋបេត្វា អាវជ្ជេតីតិ សម្ពន្ធោ. អាវជ្ជេតីតិ បរិណាមេតិ.

បដិគ្គហណូបគំ ភារន្តិ ថាមមជ្ឈិមេន បុរិសេន សំហារិមំ ភារំ. ពលវតា សាមណេរេនាតិ សម្ពន្ធោ. តេលឃដំ វាតិ តេលេន បក្ខិត្តំ ឃដំ វា. លគ្គេន្តីតិ លម្ពេន្តិ. អយមេវ វា បាឋោ.

នាគស្ស ទន្តោ វិយាតិ នាគទន្តកោ, សទិសត្ថេ កោ. អង្កីយតេ លក្ខីយតេ អនេនាតិ អង្កុសោ, គជមត្ថកម្ហិ វិជ្ឈនកណ្ឌកោ. អង្កុសោ វិយាតិ អង្កុសកោ, តស្មិំ អង្កុសកេ វា លគ្គិតា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. គណ្ហតោតិ គណ្ហន្តស្ស. មញ្ចស្ស ហេដ្ឋា ហេដ្ឋាមញ្ចោ, តស្មិំ. តន្តិ តេលថាលកំ.

អារោហន្តេហិ ¶ ច ឱរោហន្តេហិ ច និច្ចំ សេវីយតីតិ និស្សេណី, តស្សា មជ្ឈំ និស្សេណិមជ្ឈំ, តស្មិំ. កណ្ណេ ឧដ្ឋិតំ កណ្ណិកំ, កណ្ណមលំ, កណ្ណិកំ វិយ កណ្ណិកំ, យថា ហិ កណ្ណមលំ កណ្ណតោ ឧដ្ឋហិត្វា សយំ បវត្តតិ, ឯវំ តេលាទិតោ ឧដ្ឋហិត្វា សយំ បវត្តតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឃនចុណ្ណន្តិ កថិនចុណ្ណំ. តំសមុដ្ឋានមេវ នាមាតិ តតោ តេលាទិតោ សមុដ្ឋានមេវ នាម ហោតីតិ អត្ថោ. ឯតន្តិ កណ្ណិកាទិ. ឥទំ បទំ បុព្ពាបរាបេក្ខំ.

យោត្តេនាតិ រជ្ជុនា. អញ្ញោ ទេតីតិ សម្ពន្ធោ.

បវិសន្តេ ច និក្ខមន្តេ ច វរតិ អាវរតិ ឥមាយាតិ វតិ, តំ. ឧច្ឆូតិ រសាលោ. សោ ហិ ឧសតិ វិសំ ទាហេតីតិ ឧច្ឆូតិ វុច្ចតិ, តំ. តិម្ពរុសកន្តិ តិន្ទុកំ. តញ្ហិ តេមេតិ ភុញ្ជន្តំ បុគ្គលំ អទ្ទេតិ រសេនាតិ តិម្ពោ, រុសតិ ខុទ្ទិតំ នាសេតីតិ រុសកោ, តិម្ពោ ច សោ រុសកោ ចាតិ ‘‘តិម្ពរុសកោ’’តិ វុច្ចតិ, តំ. វតិទណ្ឌកេសូតិ វតិយា អត្ថាយ និក្ខណិតេសុ ទណ្ឌកេសុ. មយំ បនាតិ សង្គហការាចរិយភូតា ពុទ្ធឃោសនាមកា មយំ បន, អត្តានំ សន្ធាយ ពហុវចនវសេន វុត្តំ. ន បុថុលោ បាការោតិ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថបាសានតិក្កមំ សន្ធាយ វុត្តំ. ហត្ថសតម្បីតិ រតនសតម្បិ.

សោតិ ¶ សាមណេរោ. ភិក្ខុស្ស ទេតីតិ យោជនា. អបរោតិ សាមណេរោ.

ផលំ ឥមិស្សត្ថីតិ ផលិនី, ឥនបច្ចយោ ឥត្ថិលិង្គជោតកោ ឦ, តំ សាខន្តិ យោជនា. ផលិនិសាខន្តិ សមាសតោបិ បាឋោ អត្ថិ. មច្ឆិកវារណត្ថន្តិ មធុផាណិតាទីហិ មក្ខនដ្ឋានេ និលីយន្តីតិ មក្ខិកា, តាយេវ មច្ឆិកា ខការស្ស ឆការំ កត្វា, តាសំ និវារណាយ. មូលបដិគ្គហមេវាតិ មូលេ បដិគ្គហណមេវ, បឋមបដិគ្គហមេវាតិ វុត្តំ ហោតិ.

ភិក្ខុ គច្ឆតីតិ សម្ពន្ធោ. អរិត្តេនាតិ កេនិបាតេន. តញ្ហិ អរតិ នាវា គច្ឆតិ អនេនាតិ អរិត្តំ, តេន. តន្តិ បដិគ្គហណារហំ ភណ្ឌំ ¶ . អនុបសម្បន្នេនាតិ ការិតកម្មំ. តស្មិម្បីតិ ចាដិកុណ្ឌកេបិ. តន្តិ អនុបសម្បន្នំ.

បាថេយ្យតណ្ឌុលេតិ បថស្ស ហិតេ តណ្ឌុលេ. តេសន្តិ សាមណេរានំ. ឥតរេហីតិ ភិក្ខូហិ គហិតតណ្ឌុលេហិ. សព្ពេហិ ភិក្ខូហិ ភុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ ភិក្ខូហិ គហិតេហិ សាមណេរស្ស តណ្ឌុលេហិ យាគុបចនេ ន ទិស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. ការណន្តិ បរិវត្តេត្វា ភុត្តស្ស ច អបរិវត្តេត្វា ភុត្តស្ស ច ការណំ.

ភត្តំ បចិតុកាមោ សាមណេរោតិ យោជនា. ភិក្ខុនា អារោបេតព្ពំ, អគ្គិ ន កាតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. បុន បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ មូលេ បដិគ្គហិតត្តាតិ អធិប្បាយោ.

អស្សាតិ សាមណេរស្ស. តតោតិ អគ្គិជាលនតោ.

តត្តេ ឧទកេតិ ឧទកេ តាបេ. តតោតិ តណ្ឌុលបក្ខិបនតោ.

បិធានន្តិ ឧក្ខលិបិធានំ. តស្សេវាតិ ហត្ថកុក្កុច្ចកស្ស ភិក្ខុនោ ឯវ. ទព្ពិំ វាតិ កដច្ឆុំ វា. សោ ហិ ទរីយតិ វិលោឡីយតិ ឥមាយាតិ ទព្ពីតិ វុច្ចតិ.

តត្រាតិ តស្មិំ ឋបនេ. តស្សេវាតិ លោលភិក្ខុស្សេវ. តតោតិ បត្តតោ. បុន តតោតិ សាខាទិតោ. តត្ថាតិ ផលរុក្ខេ.

វិតក្កំ សោធេតុន្តិ ‘‘មយ្ហម្បិ ទស្សតី’’តិ វិតក្កំ សោធេតុំ. តតោតិ អម្ពផលាទិតោ.

បុន ¶ តតោតិ មាតាបិតូនមត្ថាយ គហិតតេលាទិតោ. តេតិ មាតាបិតរោ. តតោយេវាតិ តេហិយេវ តណ្ឌុលេហិ សម្បាទេត្វាតិ សម្ពន្ធោ.

ឯត្ថាតិ តាបិតឧទកេ. អមុញ្ចន្តេនេវ ហត្ថេនាតិ យោជនា. អង្គន្តិ វិនាសំ គច្ឆន្តីតិ អង្គារា. ទរីយន្តិ ផលីយន្តីតិ ទារូនិ.

វុត្តោ សាមណេរោតិ យោជនា.

គវតិ ¶ បរិភុញ្ជន្តានំ វិស្សដ្ឋំ សទ្ទំ ករោតីតិ គុឡោ, គុឡតិ វិសតោ ជីវិតំ រក្ខតីតិ វា គុឡោ, តំ ភាជេន្តោ ភិក្ខូតិ សម្ពន្ធោ. តស្សាតិ លោលសាមណេរស្ស.

ធូមស្សត្ថាយ វដ្ដីយតិ វដ្ដិត្វា ករីយតីតិ ធូមវដ្ដិ, តំ. មុខីយតិ វិបរីយតីតិ មុខំ. កំ វុច្ចតិ សីសំ, តំ តិដ្ឋតិ ឯត្ថាតិ កណ្ឋោ.

ភត្តុគ្គារោតិ ឧទ្ធំ គិរតិ និគ្គិរតីតិ ឧគ្គារោ, ភត្តមេវ ឧគ្គារោ ភត្តុគ្គារោ, ឧគ្គារភត្តន្តិ អត្ថោ. ទន្តន្តរេតិ ទន្តវិវរេ.

ឧបកដ្ឋេ កាលេតិ អាសន្នេ មជ្ឈន្ហិកេ កាលេ. កក្ខារេត្វាតិ សញ្ចិត្វា. តស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ទ្វេ តយោ ខេឡបិណ្ឌេ បាតេត្វា’’តិ. ផឡុសង្ខាតំ សិង្គំ វិសាណំ អស្មិំ អត្ថីតិ សិង្គី, សោយេវ កដុកភយេហិ វិរមិតព្ពត្តា សិង្គីវេរោតិ វុច្ចតិ. អង្កីយតិ រុក្ខោ នវំ ឧគ្គតោតិ លក្ខីយតិ ឯតេហីតិ អង្កុរា, សមំ លោណេន ឧទកំ, សមំ វា ឧទកេន លោណំ អស្មិន្តិ សមុទ្ទោ, តស្ស ឧទកំ អវយវីអវយវភាវេនាតិ សមុទ្ទោទកំ, តេន អបដិគ្គហិតេនាតិ សម្ពន្ធោ. ផាណតិ គុឡតោ ថទ្ធភាវំ គច្ឆតីតិ ផាណិតំ. ករេន ហត្ថេន គហិតព្ពាតិ ករកា, វស្សោបលំ, ករេន គណ្ហិតុមរហាតិ អត្ថោ. កតកដ្ឋិនាតិ កតកនាមកស្ស ឯកស្ស រុក្ខវិសេសស្ស អដ្ឋិនា. តន្តិ ឧទកំ. កបិត្ថោតិ ឯកស្ស អម្ពិលផលស្ស រុក្ខវិសេសស្ស នាមំ.

ពហលន្តិ អាវិលំ. សន្ទិត្វាតិ វិសន្ទិត្វា. កកុធសោព្ភាទយោតិ កកុធរុក្ខសមីបេ ឋិតា សោព្ភាទយោ. រុក្ខតោតិ កកុធរុក្ខតោ. បរិត្តន្តិ អប្បកំ.

បានីយឃដេ បក្ខិត្តានិ ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោ. តន្តិ វាសមត្តំ ឧទកំ. តត្ថេវាតិ ឋបិតបុប្ផវាសិតបានីយេយេវ ¶ . ឋបិតំ ទន្តកដ្ឋន្តិ សម្ពន្ធោ. អជានន្តស្ស ភិក្ខុស្សាតិ យោជនា. អនាទរេ ចេតំ សាមិវចនំ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា.

កិំ ¶ មហាភូតំ វដ្ដតិ, កិំ ន វដ្ដតីតិ យោជនា. យំ បនាតិ មហាភូតំ បន. អង្គលគ្គន្តិ អង្គេសុ លគ្គំ, មហាភូតន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ សេទេ. សុឈាបិតន្តិ អង្គារសទិសំ កត្វា សុដ្ឋុ ឈាបិតំ.

ចត្តារីតិ បថវី ឆារិកា គូថំ មុត្តន្តិ ចត្តារិ. មហាវិកដានីតិ មហន្តានិ សប្បទដ្ឋក្ខណសង្ខាតេ វិការកាលេ កត្តព្ពានិ ឱសធានិ. ឯត្ថាតិ ‘‘អសតិ កប្បិយការកេ’’តិ វចនេ. កាលោទិស្សំ នាមាតិ ព្យាធោទិស្ស, បុគ្គលោទិស្ស, កាលោទិស្ស, សមយោទិស្ស, ទេសោទិស្ស, វសោទិស្ស, ភេសជ្ជោទិស្សសង្ខាតេសុ សត្តសុ ឱទិស្សេសុ កាលោទិស្សំ នាមាតិ អត្ថោ. ទសមំ.

ភោជនវគ្គោ ចតុត្ថោ.

៥. អចេលកវគ្គោ

១. អចេលកសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

២៦៩. អចេលកវគ្គស្ស បឋមេ បរិវិសតិ ឯត្ថាតិ បរិវេសនន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បរិវេសនដ្ឋាន’’ន្តិ. បរិព្ពាជកបព្ពជសទ្ទា សមានាតិ អាហ ‘‘បរិព្ពាជកសមាបន្នោតិ បព្ពជ្ជំ សមាបន្នោ’’តិ. តិត្ថេន សមំ បូរតីតិ សមតិត្ថីកំ, នទីអាទីសុ ឧទកំ, សមតិត្ថិកំ វិយាតិ សមតិត្ថិកំ, បត្តភាជនេសុ យាគុភត្តំ. តេសន្តិ មាតាបិតូនំ ទេន្តស្សាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ទាបេតី’’តិ ឯត្ថ ទាធាតុយា សម្បទានស្ស សុវិជានិតត្តា តំ អទស្សេត្វា ការិតកម្មមេវ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អនុបសម្បន្នេនា’’តិ.

២៧៣. ‘‘សន្តិកេ’’តិឥមិនា ‘‘ឧបនិក្ខិបិត្វា’’តិ ឯត្ថ ឧបសទ្ទស្ស សមីបត្ថំ ទស្សេតិ. តេសន្តិ ¶ តិត្ថិយានំ. តត្ថាតិ ភាជនេ. ឥតោតិ បត្តតោ. ឥធាតិ មយ្ហំ ភាជនេ. នន្តិ ខាទនីយភោជនីយំ. តស្សាតិ តិត្ថិយស្សាតិ. បឋមំ.

២. ឧយ្យោជនសិក្ខាបទំ

២៧៤. ទុតិយេ ¶ បដិក្កមនអសនសាលសទ្ទានំ បរិយាយត្តា វុត្តំ ‘‘អសនសាលាយបី’’តិ. ភត្តស្ស វិស្សជ្ជនំ ភត្តវិស្សគ្គោតិ កតេ ភត្តកិច្ចន្តិ អាហ ‘‘ភត្តកិច្ច’’ន្តិ. សម្ភូធាតុស្ស បបុព្ពអបធាត្វត្ថត្តា វុត្តំ ‘‘ន បាបុណី’’តិ.

២៧៦. វុត្តាវសេសន្តិ វុត្តេហិ មាតុគាមេន សទ្ធិំ ហសិតុកាមតាទីហិ អវសេសំ. តស្មិន្តិ ឧយ្យោជិតភិក្ខុម្ហិ. អត្ថតោតិ វិជហន្តវិជហិតភិក្ខូនំ អវិនាភាវសង្ខាតអត្ថតោ. ឥតរេនាតិ ឧយ្យោជកភិក្ខុនា. តត្ថាតិ ‘‘ទស្សនូបចារំ វា សវនូបចារំ វា’’តិវចនេ. ឯត្ថាតិ និទ្ធារណសមុទាយោ, ទស្សនូបចារសវនូបចារេសូតិ អត្ថោ. ‘‘តថាតិឥមិនា ទ្វាទសហត្ថបមាណំ អតិទិសតិ. តេហីតិ កុដ្ដាទីហិ. តស្សាតិ ទស្សនូបចារាតិក្កមស្ស. ‘‘វុត្តបការមនាចារ’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘ន អញ្ញោ កោចិ បច្ចយោ’’តិ ឯត្ថ អញ្ញសទ្ទស្ស អបាទានំ ទស្សេតិ, ‘‘ការណ’’ន្តិឥមិនា បច្ចយសទ្ទស្សត្ថំ.

២៧៧. កលិសទ្ទស្ស បាបបរាជយសង្ខាតេសុ ទ្វីសុ អត្ថេសុ បាបសង្ខាតោ កោធោតិ អាហ ‘‘កលីតិ កោធោ’’តិ. ‘‘អាណ’’ន្តិឥមិនា សាសនសទ្ទស្សត្ថំ ទស្សេតិ. វុត្តញ្ហិ ‘‘អាណា ច សាសនំ ញេយ្យ’’ន្តិ. កោធវសេន វទតីតិ សម្ពន្ធោ. ទស្សេត្វា វទតីតិ យោជនា. ឥមស្ស ឋានំ និសជ្ជំ អាលោកិតំ វិលោកិតំ បស្សថ ភោតិ យោជនា. ឥមិនាបីតិ អមនាបវចនំ វចនេនាបីតិ. ទុតិយំ.

៣. សភោជនសិក្ខាបទំ

២៧៩. តតិយេ ‘‘សយនិយឃរេ’’តិ វត្តព្ពេ យការលោបំ កត្វា ‘‘សយនិឃរេ’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘សយនិឃរេ’’តិ. យតោតិ ឯត្ថ តោសទ្ទោ បឋមាទីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ. ‘‘យតោនិទាន’’ន្តិអាទីសុ (សុ. និ. ២៧៥) បឋមត្ថេ. ‘‘អន្តរាយេ អសេសតោ’’តិអាទីសុ (ធ. ស. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា ៧) ទុតិយត្ថេ ¶ . ‘‘អនិច្ចតោ’’តិអាទីសុ (បដ្ឋា. ១.១.៤០៩) តតិយត្ថេ. ‘‘មាតិតោ បិតិតោ’’តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.៣១១) បញ្ចម្យត្ថេ. ‘‘យំ ¶ បរតោ ទានបច្ចយា’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២២.៥៨៥) ឆដ្ឋ្យត្ថេ. ‘‘បុរតោ បច្ឆតោ’’តិអាទីសុ (បាចិ. ៥៧៦) សត្តម្យត្ថេ. ‘‘បទមតោ’’តិអាទីសុ ការណត្ថេ ទិស្សតិ. ឥធាបិ ការណត្ថេយេវាតិ អាហ ‘‘យស្មា’’តិ. យស្មា ការណា អយ្យស្ស ភិក្ខា ទិន្នា, តស្មា គច្ឆថ ភន្តេ តុម្ហេតិ អត្ថោ. យន្តិ ភិក្ខំ. វោតិ តុម្ហេហិ. អធិប្បាយោតិ បុរិសស្ស អជ្ឈាសយោ. ‘‘បរិយុដ្ឋិតោ’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ អត្ថបករណាទិតោ រាគបរិយុដ្ឋិតោវាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘រាគបរិយុដ្ឋិតោ’’តិ, រាគេន បរិភវិត្វា ឧដ្ឋិតោតិ អត្ថោ.

២៨០. សភោជនន្តិ ឯត្ថ សការោ សហសទ្ទការិយោ ច អការុការានំ អសរូបត្តា អការតោ ឧការស្ស លោបោ ច តីសុ បទេសុ បច្ឆិមានំ ទ្វិន្នំ បទានំ តុល្យត្ថនិស្សិតសមាសោ ច បុព្ពបទេន សហ ភេទនិស្សិតពាហិរត្ថសមាសោ ច ហោតិ, ឥតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សហ ឧភោហិ ជនេហី’’តិ. អថ វា ភុញ្ជិតព្ពន្តិ ភោជនំ, សំ វិជ្ជតិ ភោជនំ អស្មិំ កុលេតិ សភោជនន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ. តេនេវាតិ តេនេវ អញ្ញមញ្ញំ ភុញ្ជិតព្ពត្តា. អស្សាតិ ‘‘សភោជនេ’’តិបទស្ស. ឃរេតិ ឯត្ថ បុព្ពោ សយនិសទ្ទោ លោបោតិ អាហ ‘‘សយនិឃរេ’’តិ. ឥមិនា ‘‘ទត្តោ’’តិអាទីសុ វិយ បុព្ពបទលោបសមាសំ ទស្សេតិ. បិដ្ឋសង្ឃាដស្សាតិ ឯត្ថ បិដ្ឋសង្ឃាដោ នាម ន អញ្ញស្ស យស្ស កស្សចិ, អថ ខោ សយនិឃរគព្ភស្សេវាតិ អាហ ‘‘តស្ស សយនិឃរគព្ភស្សា’’តិ. យថា វា តថា វាតិ យេន វា តេ ន វា អាការេន. កតស្សាតិ បិដ្ឋិវំសំ អារោបេត្វា វា អនារោបេត្វា វា កតស្សាតិ. តតិយំ.

២៨៤. ចតុត្ថបញ្ចមេសុ យថា ច សភោជនសិក្ខាបទំ បឋមបារាជិកសមុដ្ឋានំ, ឯវមេវ តានិបីតិ យោជនាតិ. ចតុត្ថបញ្ចមានិ.

៦. ចារិត្តសិក្ខាបទំ

២៩៤. ឆដ្ឋេ ¶ កស្មា តេហិ ‘‘ទេថាវុសោ ភត្ត’’ន្តិ វុត្តំ, ននុ ភិក្ខូនំ ឯវំ វត្តុំ ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘ឯត្ថ តំ កិរា’’តិអាទិ. តស្មាតិ យស្មា អភិហដំ អហោសិ, តស្មា.

២៩៥. ឥទំ បន វចនំ អាហាតិ សម្ពន្ធោ. បសាទញ្ញថត្តន្តិ បសាទស្ស អញ្ញេនាការេន ភាវោ. នន្តិ ខាទនីយំ. ‘‘គហេត្វា អាគមំសូ’’តិឥមិនា ‘‘ឧស្សារិយិត្ថា’’តិ ឯត្ថ ឧការស្ស ឧគ្គហត្ថតញ្ច ¶ សរធាតុស្ស គត្យត្ថតញ្ច អជ្ជតនិញុំវិភត្តិយា ត្ថត្តញ្ច ទស្សេតិ, ឧគ្គហេត្វា សារិំសុ អគមំសូតិ អត្ថោ.

២៩៨. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ. ឋិតស្ស ភិក្ខុនោ ចិត្តំ ឧប្បន្នន្តិ យោជនា. តតោតិ ចិត្តុប្បន្នតោ. យន្តិ ភិក្ខុំ. បកតិវចនេនាតិ ឧច្ចាសទ្ទមកត្វា បវត្តេន សភាវវចនេន. អន្តោវិហារេតិ វចនស្ស អតិសម្ពាធត្តា អយុត្តភាវំ មញ្ញមានោ អាហ ‘‘អបិ ច អន្តោឧបចារសីមាយា’’តិ.

៣០២. គាមស្ស អន្តរេ អារាមោ តិដ្ឋតីតិ អន្តរារាមោ វិហារោ, តំ គច្ឆតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អន្តោគាមេ’’តិអាទីតិ. ឆដ្ឋំ.

៧. មហានាមសិក្ខាបទំ

៣០៣. សត្តមេ ‘‘ភគវតោ’’តិបទំ ‘‘ចូឡបិតុបុត្តោ’’តិបទេ សម្ពន្ធោ, ‘‘មហល្លកតរោ’’តិបទេ អបាទានំ. ចូឡបិតុបុត្តោតិ សុទ្ធោទនោ, សក្កោទនោ, សុក្កោទនោ, ធោតោទនោ, អមិតោទនោតិ បញ្ច ជនា ភាតរោ, អមិតា, បាលិតាតិ ទ្វេ ភគិនិយោ. តេសុ ភគវា ច នន្ទោ ច ជេដ្ឋភាតុភូតស្ស សុទ្ធោទនស្ស បុត្តា, អានន្ទោ កនិដ្ឋភាតុភូតស្ស អមិតោទនស្ស បុត្តោ, មហានាមោ ច អនុរុទ្ធោ ច តតិយស្ស សុក្កោទនស្ស បុត្តា. សក្កោទនធោតោទនានំ បុត្តា អបាកដា. តិស្សត្ថេរោ អមិតាយ នាម ភគិនិយា បុត្តោ, បាលិតាយ បុត្តធីតរា អបាកដា. តស្មា ចូឡបិតុនោ សុក្កោទនស្ស ¶ បុត្តោ ចូឡបិតុបុត្តោតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ទ្វីសុ ផលេសូតិ ហេដ្ឋិមេសុ ទ្វីសុ ផលេសុ. ឧស្សន្នសទ្ទោ ពហុបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ពហូ’’តិ. វជតោតិ គោដ្ឋតោ. តញ្ហិ គាវោ គោចរដ្ឋានតោ បដិក្កមិត្វា និវាសត្ថាយ វជន្តិ គច្ឆន្តិ អស្មិន្តិ វជោតិ វុច្ចតិ.

៣០៦. តស្មិំ សមយេតិ តស្មិំ បវារណសមយេ. ‘‘ឯត្តកេហី’’តិបទស្ស នាមវសេន វា បរិមាណវសេន វា ទុវិធស្ស អត្ថស្ស អធិប្បេតត្តា វុត្តំ ‘‘នាមវសេន បរិមាណវសេនា’’តិ. តេសុ នាមំ សន្ធាយ ឯតំ នាមំ ឯតេសំ ភេសជ្ជានន្តិ ឯត្តកានីតិ វចនត្ថោ កាតព្ពោ, បរិមាណំ សន្ធាយ ឯតំ បរិមាណំ ឯតេសន្តិ ឯត្តកានីតិ វចនត្ថោ កាតព្ពោ. ‘‘អញ្ញំ ភេសជ្ជ’’ន្តិ ឯត្ថ អញ្ញសទ្ទស្ស អបាទានំ នាមំ វា បរិមាណំ វា ភវេយ្យាតិ អាហ ‘‘សព្ពិនា បវារិតោ’’តិអាទិ.

៣១០. យេតិ ¶ ទាយកា, បវារិតា ហោន្តីតិ សម្ពន្ធោតិ. សត្តមំ.

៨. ឧយ្យុត្តសេនាសិក្ខាបទំ

៣១១. អដ្ឋមេ ‘‘អភិមុខ’’ន្តិឥមិនា អភិសទ្ទស្សត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘ឧយ្យាតោ’’តិបទស្ស ឧដ្ឋហិត្វា យាតោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘នគរតោ និគ្គតោ’’តិ. ‘‘កតឧយ្យោគ’’ន្តិ ឥមិនា ឧដ្ឋហិត្វា យុញ្ជតិ គច្ឆតីតិ ឧយ្យុត្តាតិ ទស្សេតិ. ធាតូន, មនេកត្ថត្តា វុត្តំ ‘‘គាមតោ និក្ខន្ត’’ន្តិ.

៣១៤. ទ្វាទស បុរិសា ឥមស្ស ហត្ថិនោតិ ទ្វាទសបុរិសោ, អាវុធោ ហត្ថេសុ ឯតេសន្តិ អាវុធហត្ថា. និន្នន្តិ និន្នដ្ឋានំ, បស្សតោ ភិក្ខុនោតិ សម្ពន្ធោតិ. អដ្ឋមំ.

៩. សេនាវាសសិក្ខាបទំ

៣១៩. នវមេ ‘‘តិដ្ឋតុ វា’’តិអាទិនា វសនាការំ ទស្សេតិ. វាសទ្ទោ ‘‘ចង្កមតុ វា’’តិអត្ថំ សម្បិណ្ឌេតិ. កិញ្ចិ ឥរិយាបថន្តិ ចតូសុ ¶ ឥរិយាបថេសុ កិញ្ចិ ឥរិយាបថំ. យថា រុទ្ធមានេ សញ្ចារោ ឆិជ្ជតិ, ឯវំ រុទ្ធា សំវុតា ហោតីតិ យោជនា. ‘‘រុទ្ធោ’’តិ ឥមិនា ‘‘បលិពុទ្ធោ’’តិ ឯត្ថ បរិបុព្ពស្ស ពុធិធាតុស្ស អធិប្បាយត្ថំ ទស្សេតីតិ. នវមំ.

១០. ឧយ្យោធិកសិក្ខាបទំ

៣២២. ទសមេ យុជ្ឈន្តីតិ សំបហរន្តិ. ‘‘ពលស្ស អគ្គំ ឯត្ថា’’តិឥមិនា ភិន្នាធិករណពាហិរត្ថសមាសំ ទស្សេតិ. ‘‘ជានន្តី’’តិបទំ អត្ថសម្បុណ្ណត្ថាយ បក្ខិត្តំ. អគ្គន្តិ កោដ្ឋាសំ. ពលំ គណីយតិ ឯត្ថាតិ ពលគ្គន្តិ វចនត្ថោបិ យុជ្ជតិ. តេនាហ ‘‘ពលគណនដ្ឋាន’’ន្តិ. ឥទញ្ហិ វចនំ អម្ពសេចនគរុសិននយេន វុត្តំ. កថំ? ‘‘ពលគណនដ្ឋាន’’ន្តិ វទន្តេន អដ្ឋកថាចរិយេន ‘‘ពលស្ស អគ្គំ ជានន្តិ ឯត្ថាតិ ពលគ្គ’’ន្តិ វចនត្ថស្ស បិណ្ឌត្ថោ ច ញាបីយតិ, ‘‘ពលំ គណីយតិ ឯត្ថាតិ ពលគ្គ’’ន្តិ វចនត្ថោ ច ទស្សីយតិ. វិយូហីយតេ សម្បិណ្ឌីយតេ ព្យូហោ, សេនាយ ព្យូហោ សេនាព្យូហោតិ អត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘សេនាយ វិយូហ’’ន្តិអាទិនា. អណតិ ភេរវសទ្ទំ ករោតីតិ អណីកំ, មុទ្ធជណការោ, ហត្ថីយេវ អណីកំ ¶ ហត្ថាណីកំ. ឯសេវ នយោ សេសេសុបិ. យោ ហត្ថី បុព្ពេ វុត្តោ, តេន ហត្ថិនាតិ យោជនាតិ. ទសមំ.

អចេលកវគ្គោ បញ្ចមោ.

៦. សុរាបានវគ្គោ

១. សុរាបានសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

៣២៦. សុរាបានវគ្គស្ស បឋមេ ភទ្ទា វតិ ឯត្ថាតិ ភទ្ទវតិកាតិ ច, ភទ្ទា វតិ ភទ្ទវតិ, សា ឯត្ថ អត្ថីតិ ភទ្ទវតិកាតិ ច អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សោ’’តិអាទិ. សោតិ គាមោ លភីតិ សម្ពន្ធោ. បថំ គច្ឆន្តីតិ បថាវិនោតិ កតេ អទ្ធិកាយេវាតិ អាហ ‘‘អទ្ធិកា’’តិ. អទ្ធំ គច្ឆន្តីតិ អទ្ធិកា. ‘‘បថិកា’’តិបិ បាឋោ, អយមេវត្ថោ. ‘‘តេជសា តេជ’’ន្តិបទានិ សម្ពន្ធាបេក្ខានិ ច ហោន្តិ ¶ , បទានំ សមានត្តា សម្ពន្ធោ ច សមានោតិ មញ្ញិតុំ សក្កុណេយ្យា ច ហោន្តិ, តស្មា តេសំ សម្ពន្ធញ្ច តស្ស អសមានតញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អត្តនោ តេជសា នាគស្ស តេជ’’ន្តិ. ‘‘អានុភាវេនា’’តិឥមិនា បន តេជសទ្ទស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ. កបោតស្ស បាទោ កបោតោ ឧបចារេន, តស្ស ឯសោ កាបោតោ, វណ្ណោ. កាបោតោ វិយ វណ្ណោ អស្សាតិ កាបោតិកាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កបោតបាទសមវណ្ណរត្តោភាសា’’តិ. បសន្នសទ្ទស្ស បសាទសទ្ធាទយោ និវត្តេតុំ ‘‘សុរាមណ្ឌស្សេតំ អធិវចន’’ន្តិ វុត្តំ. បញ្ចាភិញ្ញស្ស សតោតិ បញ្ចាភិញ្ញស្ស សមានស្ស សាគតស្សាតិ យោជនា.

៣២៨. ‘‘មធុកបុប្ផាទីនំ រសេន កតោ’’តិឥមិនា បុប្ផានំ រសេន កតោ អាសវោ បុប្ផាសវោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ឯស នយោ ‘‘ផលាសវោ’’តិអាទីសុបិ. សុរាមេរយានំ វិសេសំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សុរា នាមា’’តិអាទិ. បិដ្ឋកិណ្ណបក្ខិត្តាតិ បិដ្ឋេន ច កិណ្ណេន ច បក្ខិត្តា កតា វារុណីតិ សម្ពន្ធោ. កិណ្ណាតិ ច សុរាយ ពីជំ. តញ្ហិ កិរន្តិ នានាសម្ភារានិ មិស្សីភវន្តិ ឯត្ថាតិ កិណ្ណាតិ វុច្ចតិ. តស្សាយេវ មណ្ឌេតិ យោជនា. សុរនាមកេន ឯកេន វនចរកេន កតាតិ សុរា. មទំ ជនេតីតិ មេរយំ.

៣២៩. លោណសោវីរកន្តិ ¶ ឯវំនាមកំ បានំ. សុត្តន្តិបិ ឯវមេវ. តស្មិន្តិ សូបសំបាកេ. តេលំ បន បចន្តីតិ សម្ពន្ធោ. នត្ថិ តិខិណំ មជ្ជំ ឯត្ថាតិ អតិខិណមជ្ជំ, អតិខិណមជ្ជេ តស្មិំយេវ តេលេតិ អត្ថោ. យំ បនាតិ តេលំ បន. តិខិណំ មជ្ជំ ឥមស្ស តេលស្សាតិ តិខិណមជ្ជំ. យត្ថាតិ តេលេ. អរិដ្ឋោតិ ឯវំនាមកំ ភេសជ្ជំ. តន្តិ អរិដ្ឋំ, ‘‘សន្ធាយា’’តិបទេ អវុត្តកម្មំ. ឯតន្តិ ‘‘អមជ្ជំ អរិដ្ឋ’’ន្តិវចនំ, ‘‘វុត្ត’’ន្តិបទេ វុត្តកម្មន្តិ. បឋមំ.

២. អង្គុលិបតោទកសិក្ខាបទំ

៣៣០. ទុតិយេ អង្គុលីហិ បតុជ្ជនំ អង្គុលិបតោទោ, សោយេវ អង្គុលិបតោទកោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អង្គុលីហី’’តិអាទិ. ឧត្តន្តោតិ ¶ អវតបន្តោ. អវតបន្តោតិ ច អត្ថតោ កិលមន្តោយេវាតិ អាហ ‘‘កិលមន្តោ’’តិ. កិលមន្តោ ហុត្វាតិ យោជនា. អស្សាសគហណេន បស្សាសោបិ គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘អស្សាសបស្សាសសញ្ចារោ’’តិ. តម្បីតិ ភិក្ខុនិម្បីតិ. ទុតិយំ.

៣. ហសធម្មសិក្ខាបទំ

៣៣៥. តតិយេ បការេន ករីយតិ ឋបីយតីតិ បកតំ បញ្ញត្តន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យំ ភគវតា’’តិអាទិ. យន្តិ សិក្ខាបទំ.

៣៣៦. ហសសង្ខាតោ ធម្មោ សភាវោ ហសធម្មោតិ វុត្តេ អត្ថតោ កីឡិកាយេវាតិ អាហ ‘‘កីឡិកា វុច្ចតី’’តិ.

៣៣៧. គោប្ផកានន្តិ ចរណគណ្ឋិកានំ. តេ ហិ បាទេ បាទំ ឋបនកាលេ អញ្ញមញ្ញូបរិ ឋបនតោ គោបីយន្តីតិ គោប្ផា, តេ ឯវ គោប្ផកាតិ វុច្ចន្តិ. បាទស្ស ហិ ឧបរិ បាទំ ឋបនកាលេ ឯកស្ស ឧបរិ ឯកោ ន ឋបេតព្ពោ. តេនាហ ភគវា ‘‘បាទេ បាទំ អច្ចាធាយា’’តិ (ទី. និ. ២.១៩៦; ម. និ. ១.៤២៣; អ. និ. ៣.១៦). ឱដ្ឋជោ ទុតិយោ. ឱរោហន្តស្ស ភិក្ខុនោតិ សម្ពន្ធោ.

៣៣៨. ផិយារិត្តាទីហីតិ អាទិសទ្ទេន លង្ការាទយោ សង្គណ្ហាតិ. កេចិ វទន្តីតិ សម្ពន្ធោ. បតនុប្បតនវារេសូតិ បតនវារ ឧប្បតនវារេសុ. តត្ថាតិ តស្សំ ខិត្តកថលាយំ. ហីតិ សច្ចំ ¶ , យស្មា វា. ឋបេត្វា កីឡន្តស្សាតិ សម្ពន្ធោ. លិខិតុំ វដ្ដតិ កីឡាធិប្បាយស្ស វិរហិតត្តាតិ អធិប្បាយោ. កីឡាធិប្បាយេន អត្ថជោតកំ អក្ខរំ លិខន្តស្សាបិ អាបត្តិយេវាតិ វទន្តិ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេតិ. តតិយំ.

៤. អនាទរិយសិក្ខាបទំ

៣៤២. ចតុត្ថេ ធម្មោ នាម តន្តិយេវាតិ អាហ ‘‘តន្តី’’តិ. បវេណីតិ តស្សេវ វេវចនំ. ‘‘តំ វា ន សិក្ខិតុកាមោ’’តិ ឯត្ថ តំសទ្ទស្ស អត្ថមាវិកាតុំ វុត្តំ ‘‘យេន បញ្ញត្តេនា’’តិ. វិនយេ អបញ្ញត្តំ ¶ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អបញ្ញត្តេនា’’តិ អាហ ‘‘សុត្តេ វា អភិធម្មេ វា អាគតេនា’’តិ.

៣៤៤. បវេណិយាតិ ឧបាលិអាទិកាយ អាចរិយបរម្បរសង្ខាតាយ តន្តិយា. កុរុន្ទិយំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. មហាបច្ចរិយំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តំ សព្ពន្តិ កុរុន្ទិវាទមហាបច្ចរិវាទសង្ខាតំ សព្ពំ តំ វចនំ. បវេណិយា អាគតេតិ បវេណិយា អាគតសង្ខាតេ មហាអដ្ឋកថាវាទេតិ. ចតុត្ថំ.

៣៤៥. បញ្ចមេ មនុស្សវិគ្គហេតិ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកេតិ. បញ្ចមំ.

៦. ជោតិសិក្ខាបទំ

៣៥០. ឆដ្ឋេ ជនបទស្ស នាមត្តា ពហុវចនវសេន ‘‘ភគ្គេសូ’’តិ បាឡិយំ វុត្តំ. សុសុមារសណ្ឋានោ បព្ពតសង្ខាតោ គិរិ ឯត្ថាតិ សុសុមារគិរិ, ឯតស្ស វា មាបិតកាលេ សុសុមារោ គិរតិ សទ្ទំ និគ្គិរតិ ឯត្ថាតិ សុសុមារគិរីតិ អត្ថមនបេក្ខិត្វា វុត្តំ ‘‘នគរស្ស នាម’’ន្តិ. តំ បនាតិ វនំ បន. ‘‘មិគាន’’ន្តិអាទិនា មិគានំ អភយោ ទីយតិ ឯត្ថាតិ មិគទាយោតិ អត្ថំ ទស្សេតិ.

៣៥២. ‘‘ជោតិកេ’’តិបទស្ស ជោតិស្ស អគ្គិស្ស ករណំ ជោតិកន្តិ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ជោតិករណេ’’តិ.

៣៥៤. ‘‘សមាទហិតុកាមតាយា’’តិបទំ ¶ ‘‘អរណិសណ្ឋាបនតោ’’តិបទេ ហេតុ. ជាលាតិ សិខា. សា ហិ ជលតិ ទិព្ពតីតិ ជាលាតិ វុច្ចតិ.

បតិលាតំ ឧក្ខិបតីតិ ឯត្ថ ‘‘បតិតាលាត’’ន្តិ វត្តព្ពេ តការលោបំ កត្វា សន្ធិវសេន បតិលាតន្តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘អលាតំ បតិតំ ឧក្ខិបតី’’តិ. អលាតន្តិ ឧម្មុក្កំ. តញ្ហិ អាទិត្តំ ហុត្វា អតិឧណ្ហត្តា ន លាតព្ពំ ន គណ្ហិតព្ពន្តិ អលាតន្តិ វុច្ចតិ. អវិជ្ឈាតន្តិ ឈាយនតោ ឌយ្ហនតោ អវិគតំ អលាតន្តិ សម្ពន្ធោ. ឈាយនំ ឌយ្ហនំ ឈាតំ, វិគតំ ឈាតំ ឥមស្សាលាតស្សាតិ វិជ្ឈាតំ.

៣៥៦. បទីបាទីនីតិ ¶ បទីបជោតិកាទីនិ. តត្ថាតិ តាសុ ទុដ្ឋវាឡមិគអមនុស្សសង្ខាតាសុ អាបទាសុ និមិត្តភូតាសុ. និមិត្តត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនន្តិ. ឆដ្ឋំ.

៧. នហានសិក្ខាបទំ

៣៦៦. សត្តមេ បារំ គច្ឆន្តោ ន កេវលំ សឧទកាយ នទិយា ឯវ ន្ហាយិតុំ វដ្ដតិ, សុក្ខាយ នទិយាបិ វដ្ដតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សុក្ខាយា’’តិអាទិ. ឧក្កិរិត្វាតិ វិយូហិត្វា. អាវាដាយេវ ខុទ្ទកដ្ឋេន អាវាដកា, តេសូតិ. សត្តមំ.

៨. ទុព្ពណ្ណករណសិក្ខាបទំ

៣៦៨. អដ្ឋមេ អលភីតិ លភោតិ វចនត្ថេ អបច្ចយំ កត្វា ណបច្ចយស្ស ស្វត្ថភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘លភោយេវ លាភោ’’តិ. អបច្ចយមកត្វា បកតិយា ណបច្ចយោបិ យុត្តោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. សទ្ទន្តរោបិ អត្ថន្តរាភាវា សមាសោ ហោតីតិ អាហ ‘‘នវចីវរលាភេនាតិ វត្តព្ពេ’’តិ. អនុនាសិកលោបន្តិ ‘‘នវ’’ន្តិ ឯត្ថ និគ្គហីតស្ស វិនាសំ. និគ្គហីតញ្ហិ នាសំ អនុគតត្តា ‘‘អនុនាសិក’’ន្តិ វុច្ចតិ, តស្ស អទស្សន, មកត្វាតិ អត្ថោ. មជ្ឈេ ឋិតបទទ្វយេតិ ‘‘នវ’’ន្តិ ច ‘‘ចីវរលាភេនា’’តិ ច ទ្វិន្នំ បទានមន្តរេ ‘‘ឋិតេ បនា’’តិ ច ‘‘ភិក្ខុនា’’តិ ច បទទ្វយេ. និទ្ធារណេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. និបាតោតិ និបាតមត្តំ. អលភីតិ លភោតិ វចនត្ថស្ស អភិធេយ្យត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ភិក្ខុនា’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ភិក្ខុនា’’តិអាទិ. បទភាជនេ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. យន្តិ យំ ចីវរំ. ‘‘ចីវរ’’ន្តិ ឯត្ថ ចីវរសរូបំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យំ និវាសេតុំ វា’’តិអាទិ. ចម្មការនីលន្តិ ចម្មការានំ តិផលេ បក្ខិត្តស្ស អយគូថស្ស នីលំ. មហាបច្ចរិយំ ¶ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ទុព្ពណ្ណោ ករីយតិ អនេនាតិ ទុព្ពណ្ណករណំ, កប្បពិន្ទុន្តិ អាហ ‘‘កប្បពិន្ទុំ សន្ធាយា’’តិ. អាទិយន្តេន ភិក្ខុនា អាទាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. កោណេសូតិ អន្តេសុ. វាសទ្ទោ អនិយមវិកប្បត្ថោ. អក្ខិមណ្ឌលមត្តំ វាតិ អក្ខិមណ្ឌលស្ស បមាណំ វា កប្បពិន្ទូតិ សម្ពន្ធោ. បដ្ដេ វាតិ អនុវាតបដ្ដេ ¶ វា. គណ្ឋិយំ វាតិ គណ្ឋិកបដ្ដេ វា. បាឡិកប្បោតិ ទ្វេ វា តិស្សោ វា តតោ អធិកា វា ពិន្ទុអាវលី កត្វា កតោ កប្បោ. កណ្ណិកកប្បោតិ កណ្ណិកំ វិយ ពិន្ទុគោច្ឆកំ កត្វា កតោ កប្បោ. អាទិសទ្ទេន អគ្ឃិយកប្បាទយោ សង្គណ្ហាតិ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពាសុ អដ្ឋកថាសុ. ឯកោបិ ពិន្ទុ វដ្ដោយេវ វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘ឯកំ វដ្ដពិន្ទុ’’ន្តិ.

៣៧១. អគ្គឡាទីនីតិ អាទិសទ្ទេន អនុវាតបរិភណ្ឌេ សង្គណ្ហាតីតិ. អដ្ឋមំ.

៩. វិកប្បនសិក្ខាបទំ

៣៧៤. នវមេ តស្សាតិ ឯត្ថ តសទ្ទស្ស វិសយោ ចីវរសាមិកោយេវាតិ អាហ ‘‘ចីវរសាមិកស្សា’’តិ. ទុតិយស្ស តសទ្ទស្ស វិសយោ វិនយធរោយេវាតិ អាហ ‘‘យេនា’’តិអាទិ. ‘‘អវិស្សាសន្តោ’’តិបទស្ស កិរិយាវិសេសនភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អវិស្សាសេនា’’តិ. តេនាតិ វិនយធរេនាតិ. នវមំ.

១០. ចីវរាបនិធានសិក្ខាបទំ

៣៧៧. ទសមេ ‘‘អបនេត្វា’’តិឥមិនា អបឥត្យូបសគ្គស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ. និធេន្តីតិ និគូហិត្វា ឋបេន្តិ. ហសាធិប្បាយោតិ ហសំ, ហសនត្ថាយ វា អធិប្បាយោ. បរិក្ខារស្ស សរូបំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បត្តត្ថវិកាទិ’’ន្តិ. បត្តស្ស បាឡិយមាគតត្តា បត្តស្ស ថវិកាតិ អត្ថោយេវ គហេតព្ពោ, ន បត្តោ ច ថវិកា ចាតិ. ‘‘សមណេន នាមា’’តិបទំ ‘‘ភវិតុ’’ន្តិបទេ ភាវកត្តាតិ. ទសមំ.

សុរាបានវគ្គោ ឆដ្ឋោ.

៧. សប្បាណកវគ្គោ

១. សញ្ចិច្ចបាណសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

៣៨២. សប្បាណកវគ្គស្ស ¶ បឋមេ ឧសុំ អសតិ ខិបតិ អនេនាតិ ឥស្សាសោតិ កតេ ធនុយេវ មុខ្យតោ ឥស្សាសោ នាម, ធនុគ្គហា- ចរិយោ ¶ បន ឧបចារេន. ឧសុំ អសតិ ខិបតីតិ ឥស្សាសោតិ កតេ ធនុគ្គហាចរិយោ ឥស្សាសោ នាម, ឥធ បន ឧបចារត្ថោ វា កត្តុត្ថោ វា គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘ធនុគ្គហាចរិយោ ហោតី’’តិ. បព្ពជិតកាលេ ឥស្សាសស្ស អយុត្តត្តា វុត្តំ ‘‘គិហិកាលេ’’តិ. វោរោបិតាតិ ឯត្ថ វិ អវ បុព្ពស្ស រុហធាតុស្ស អធិប្បាយត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘វិយោជិតា’’តិ.

យស្មា គច្ឆតីតិ សម្ពន្ធោ. ឯតន្តិ ‘‘ជីវិតា វោរោបិតា’’តិវចនំ. កស្មា វោហារមត្តមេវ ហោតិ, ននុ យតោ កុតោចិ យស្មិំ កិស្មិំចិ វិយោជិតេ ទ្វេ វត្ថូនិ វិយ វិសុំ តិដ្ឋន្តិ បាណតោ ជីវិតេ វិយោជិតេ បាណជីវិតាបីតិ អាហ ‘‘ន ហេត្ថា’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ. ឯត្ថាតិ ‘‘ជីវិតា វោរោបិតា’’តិវចនេ ទស្សេតុន្តិ សម្ពន្ធោ. កិញ្ចិ ជីវិតំ នាមាតិ យោជនា. អយំ បនេត្ថ អត្ថសម្ពន្ធោ – សីសាលង្ការេ សីសតោ វិយោជិតេ សីសំ អលង្ការតោ វិសុំ តិដ្ឋតិ យថា, ឯវំ ជីវិតេ បាណតោ វិយោជិតេ ជីវិតំ បាណតោ វិសុំ ន តិដ្ឋតិ នាមាតិ. អញ្ញទត្ថូតិ ឯកំសេន. ‘‘បាណ’’ន្តិ សាមញ្ញតោ វុត្តោបិ មនុស្សបាណស្ស បារាជិកដ្ឋានេ គហិតត្តា ឥធ បារិសេសញាយេន តិរច្ឆានបាណោវ គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘តិរច្ឆានគតោយេវ បាណោ’’តិ. តន្តិ បាណំ. មហន្តេ បន បាណេតិ សម្ពន្ធោ.

៣៨៥. សោធេន្តោ អបនេតីតិ យោជនា. មង្គុលោតិ មនុស្សរត្តបោ ឯកោ កិមិវិសេសោ. សោ ហិ រត្តបិវនត្ថាយ មង្គតិ ឥតោ ចិតោ ច ឥមំ ចិមញ្ច ឋានំ គច្ឆតីតិ ‘‘មង្គុលោ’’តិ វុច្ចតិ. បទក្ខរានញ្ហិ អវិបរិតត្ថំ, សោតូនញ្ច សជ្ឈាយោបទេសលភនត្ថំ កត្ថចិ ឋានេ វចនត្ថោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. តស្ស ពីជមេវ ខុទ្ទកដ្ឋេន មង្គុលពីជកំ, តស្មិំ. តន្តិ មង្គុលពីជកំ. ភិន្ទន្តោ ហុត្វាតិ យោជនាតិ. បឋមំ.

២. សប្បាណកសិក្ខាបទំ

៣៨៧. ទុតិយេ ¶ សហ បាណេហីតិ សប្បាណកំ ឧទកន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យេ បាណកា’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ. បត្តបូរម្បិ ឧទកន្តិ សម្ពន្ធោ ¶ . តាទិសេនាតិ សប្បាណកេន. ធោវតោបិ បាចិត្តិយន្តិ យោជនា. ឧទកសោណ្ឌិន្តិ សិលាមយំ ឧទកសោណ្ឌិំ. បោក្ខរណិន្តិ សិលាមយំ បោក្ខរណិំ. ឧដ្ឋាបយតោបិ បាចិត្តិយន្តិ សម្ពន្ធោ. តតោតិ សោណ្ឌិបោក្ខរណីហិ. ឧទកស្សាតិ ឧទកេន, បូរេ ឃដេ អាសិញ្ចិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ ឧទកេ. ឧទកេតិ ឧទកសណ្ឋានកបទេសេ អាសិញ្ចិតឧទកេ. បតិស្សតីតិ សោណ្ឌិបោក្ខរណីហិ គហិតឧទកំ បតិស្សតីតិ. ទុតិយំ.

៣. ឧក្កោដនសិក្ខាបទំ

៣៩២. តតិយេ ‘‘ឧច្ចាលេន្តី’’តិឥមិនា ឧក្កោដេន្តីតិ ឯត្ថ ឧបុព្ពស្ស កុដធាតុស្ស ឧច្ចាលនត្ថំ ទស្សេតិ ធាតូន, មនេកត្ថត្តា. យំ យំ បតិដ្ឋិតំ យថាបតិដ្ឋិតំ, តស្ស ភាវោ យថាបតិដ្ឋិតភាវោ, តេន.

៣៩៣. យោ ធម្មោតិ យោ សមថធម្មោ. ធម្មេនាតិ ឯត្ថ ឯនសទ្ទេន ‘‘យថាធម្ម’’ន្តិ ឯត្ថ អំឥតិការិយស្ស ការិំ ទស្សេតិ. ឥមិនា ‘‘យថាធម្ម’’ន្តិ បទស្ស ‘‘និហតាធិករណ’’ន្តិ ឯត្ថ និហតសទ្ទេន សម្ពន្ធិតព្ពភាវំ ទស្សេតិ. ‘‘សត្ថារា’’តិបទំ ‘‘វុត្តំ’’ ឥតិបទេ កត្តា. នត្ថិ ហតំ ហននំ ឥមស្សាតិ និហតន្តិ វុត្តេ អត្ថតោ វូបសមនមេវាតិ អាហ ‘‘វូបសមិត’’ន្តិ.

៣៩៥. យំ វា តំ វា កម្មំ ធម្មកម្មំ នាម ន ហោតិ, អថ ខោ អធិករណវូបសមកម្មមេវ ធម្មកម្មំ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យេន កម្មេនា’’តិអាទិ. អយម្បីតិ អយម្បិ ភិក្ខុ. សេសបទានិបីតិ ‘‘ធម្មកម្មេ វេមតិកោ’’តិអាទីនិ សេសបទានិបិ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. វិត្ថារោ បន វុត្តោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថេវាតិ បរិវារេ ឯវ. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ, វិភង្គេ វាតិ. តតិយំ.

៤. ទុដ្ឋុល្លសិក្ខាបទំ

៣៩៩. ចតុត្ថេ អត្ថុទ្ធារវសេន ទស្សិតានិ ទុដ្ឋុល្លសទ្ទត្ថភាវេន សទិសត្តាតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ធុរ’’ន្តិ ¶ ឯត្ថ លក្ខណវន្តត្តា ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘ធុរេ’’តិ. ធុរេ និក្ខិត្តមត្តេ សតីតិ យោជនា.

ឯវំ ¶ ធុរំ និក្ខិបិត្វាតិ ‘‘អញ្ញស្ស នារោចេស្សាមី’’តិ ឯវំ ធុរំ និក្ខិបិត្វា. អញ្ញស្សាតិ វត្ថុ, បុគ្គលតោ អញ្ញស្ស ទុតិយស្ស. សោបីតិ ទុតិយោបិ. អញ្ញស្សាតិ តតិយស្ស. យាវ កោដិ ន ឆិជ្ជតិ, តាវ អាបជ្ជតិយេវាតិ យោជនា. តស្សេវាតិ អាបត្តិំ អាបន្នបុគ្គលស្ស. វត្ថុបុគ្គលោយេវាតិ អាបត្តិំ អាបន្នបុគ្គលោយេវ. អយន្តិ បឋមភិក្ខុ. អញ្ញស្សាតិ ទុតិយស្ស. សោតិ ទុតិយោ អារោចេតីតិ សម្ពន្ធោ. យេនាតិ បឋមភិក្ខុនា. អស្សាតិ ទុតិយស្ស. តស្សេវាតិ បឋមភិក្ខុស្សេវ. វត្ថុបុគ្គលំ ឧបនិធាយ ‘‘តតិយេន បុគ្គលេន ទុតិយស្សា’’តិ វុត្តំ.

៤០០. បញ្ចាបត្តិក្ខន្ធេតិ ថុល្លច្ចយាទិកេ បញ្ច អាបត្តិក្ខន្ធេ. អជ្ឈាចារោ នាមាតិ អធិភវិត្វា វីតិក្កមិត្វា អាចរិតព្ពត្តា អជ្ឈាចារោ នាមាតិ. ចតុត្ថំ.

៥. ឩនវីសតិវស្សសិក្ខាបទំ

៤០២. បញ្ចមេ អង្គុលិយោតិ ករសាខាយោ. តា ហិ អង្គន្តិ ហត្ថតោ បញ្ចធា ភិជ្ជិត្វា ឧគ្គច្ឆន្តីតិ អង្គុលិយោតិ វុច្ចន្តិ. លិខន្តស្ស ឧបាលិស្សាតិ សម្ពន្ធោ. តេនាតិ ពហុចិន្តេតព្ពការណេន. អស្សាតិ ឧបាលិស្ស. ឧរោតិ ហទយំ. តញ្ហិ ឧសតិ ចិត្តតាបោ ទហតិ ឯត្ថាតិ ឧរោតិ វុច្ចតិ. រូបសុត្តន្តិ ហេរញ្ញិកានំ រូបសុត្តំ, យថា ហត្ថាចរិយានំ ហត្ថិសុត្តន្តិ. អក្ខីនីតិ ចក្ខូនិ. តានិ ហិ អក្ខន្តិ វិសយេសុ ព្យាបីភវន្តិ, រូបំ វា បស្សតិ ឥមេហីតិ អក្ខីនីតិ វុច្ចន្តិ. មកសេន សូចិមុខានំ គហិតត្តា ឌំសេន បិង្គលមក្ខិកាយោវ គហេតព្ពាតិ អាហ ‘‘ឌំសាតិ បិង្គលមក្ខិកាយោ’’តិ. បិង្គលមក្ខិកាយោ ហិ ឌំសនដ្ឋេន ខាទនដ្ឋេន ឌំសាតិ វុច្ចន្តិ. ទុក្ករោ ខមោ ឯតាសន្តិ ទុក្ខាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ទុក្ខមាន’’ន្តិ. វេទនានន្តិ សម្ពន្ធោ. អសាតស្ស ការណំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អមធុរាន’’ន្តិ. ឥមិនា អមធុរត្តា ន សាទិតព្ពាតិ អសាតាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. បាណសទ្ទជីវិតសទ្ទានំ បរិយាយភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ជីវិតហរាន’’ន្តិ. បាណំ ហរន្តិ អបនេន្តីតិ បាណហរា, តាសំ វេទនានន្តិ សម្ពន្ធោ.

៤០៤. វិជាយនកាលតោ ¶ បដ្ឋាយ បរិបុណ្ណវីសតិវស្សោ ន គហេតព្ពោ, គព្ភគហណកាលតោ ¶ បន បដ្ឋាយាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បដិសន្ធិគ្គហណតោ បដ្ឋាយា’’តិ. គព្ភេ សយិតកាលេន សទ្ធិំ វីសតិមំ វស្សំ បរិបុណ្ណមស្សាតិ គព្ភវីសោ បុគ្គលោ. ហីតិ សច្ចំ. យថាហាតិ យេនាការេន សង្ខ្យំ គច្ឆតិ, តេនាការេន ភគវា អាហាតិ យោជនា. អថ វា យថា កិំ វចនំ ភគវា អាហាតិ យោជនា.

គព្ភវីសោ ហុត្វា ឧបសម្បន្នោតិ សម្ពន្ធោ. អម្ហីតិ អស្មិ. នុសទ្ទោ បរិវិតក្កត្ថេ និបាតោ. យន្តិ យាទិសំ បឋមំ ចិត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនា បដិសន្ធិចិត្តំ ទស្សេតិ. ‘‘បឋមំ វិញ្ញាណ’’ន្តិ តស្សេវ វេវចនំ. តន្តិ បឋមំ ចិត្តំ បឋមំ វិញ្ញាណំ. អស្សាតិ សត្តស្ស. សាវ ជាតីតិ សា ឯវ បដិសន្ធិ, គព្ភោ នាម ហោតីតិ សម្ពន្ធោ.

តត្ថាតិ បាឡិយំ, វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. យោតិ បុគ្គលោ. មហាបវារណាយាតិ អស្សយុជបុណ្ណមិយំ. សា ហិ បូជិតបវារណត្តា មហាបវារណាតិ វុច្ចតិ. តតោតិ បវារណាយ ជាតកាលតោ. តន្តិ មហាបវារណំ. បាដិបទេ ចាតិ ឯត្ថ ចសទ្ទោ អនិយមវិកប្បត្ថោ, បវារណទិវសបាដិបទទិវសេសុ អញ្ញតរស្មិំ ទិវសេ ឧបសម្បាទេតព្ពោតិ អត្ថោ. ហាយនវឌ្ឍនន្តិ កុច្ឆិម្ហិ វសិតមាសេសុ អធិកេសុ ហាយនញ្ច ឩនេសុ វឌ្ឍុនញ្ច វេទិតព្ពំ.

បោរាណកត្ថេរា បន ឧបសម្បាទេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ឯកូនវីសតិវស្សន្តិ អនន្តរេ វុត្តំ ឯកូនវីសតិវស្សំ. និក្ខមនីយោតិ សាវណមាសោ. សោ ហិ អន្តោវីថិតោ ពាហិរវីថិំ និក្ខមតិ សូរិយោ អស្មិន្តិ ‘‘និក្ខមនីយោ’’តិ វុច្ចតិ. បាដិបទទិវសេតិ បច្ឆិមិកាយ វស្សូបគមនទិវសេ. តំ ឧបសម្បាទនំ. កស្មាតិ បុច្ឆា. ឯត្ថ ឋត្វា បរិហារោ វុច្ចតេ មយាតិ យោជនា. វីសតិយា វស្សេសូតិ ឧបសម្បន្នបុគ្គលស្ស វីសតិយា វស្សេសុ. តិំសរត្តិទិវស្ស ឯកមាសត្តា ‘‘ចត្តារោ ¶ មាសា បរិហាយន្តី’’តិ វុត្តំ. ឧក្កឌ្ឍន្តីតិ ឯកស្ស អធិកមាសស្ស នាសនត្ថាយ វស្សំ ឧបរិ កឌ្ឍន្តិ. តតោតិ ឆមាសតោ អបនេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ ‘‘ឯកូនវីសតិវស្ស’’ន្តិអាទិវចនេ. បន-សទ្ទោ ហិសទ្ទត្ថោ, សច្ចន្តិ អត្ថោ. យោតិ បុគ្គលោ. តស្មាតិ យស្មា គព្ភមាសានម្បិ គណនូបគត្តា គហេត្វា ឧបសម្បាទេន្តិ, តស្មា ឆ មាសេ វសិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. អដ្ឋ មាសេ វសិត្វា ជាតោបិ ន ជីវតីតិ សុត្តន្តអដ្ឋកថាសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.២៤-២៥; ម. និ. អដ្ឋ. ៣.២០៥) វុត្តំ.

៤០៦. ទសវស្សច្ចយេនាតិ ឧបសម្បទតោ ទសវស្សាតិក្កមេន. ឧបសម្បាទេតីតិ ឧបជ្ឈាយោ វា ¶ កម្មវាចាចរិយោ វា ហុត្វា ឧបសម្បាទេតិ. តន្តិ ឧបជ្ឈាចរិយភូតំ អនុបសម្បន្នបុគ្គលំ. កម្មវាចាចរិយោ ហុត្វា ឧបសម្បាទេន្តោ តំ មុញ្ចិត្វា សចេ អញ្ញោបិ កម្មវាចាចរិយោ អត្ថិ, សូបសម្បន្នោ. សោវ សចេ កម្មវាចំ សាវេតិ, នុបសម្បន្នោ. ញត្វា បន បុន អនុបសម្បាទេន្តេ សគ្គន្តរាយោបិ មគ្គន្តរាយោបិ ហោតិយេវាតិ ទដ្ឋព្ពន្តិ. បញ្ចមំ.

៦. ថេយ្យសត្ថសិក្ខាបទំ

៤០៧. ឆដ្ឋេ ‘‘បដិយាលោក’’ន្តិ ឯត្ថ អាលោកសទ្ទេន សូរិយោ វុត្តោ ឧបចារេន. សូរិយោ ហិ បុរត្ថិមទិសតោ ឧគ្គន្ត្វា បច្ឆិមទិសំ គតោ, តស្មា សូរិយសង្ខាតស្ស អាលោកស្ស បដិមុខំ ‘‘បដិយាលោក’’ន្តិ វុត្តេ បច្ឆិមទិសាយេវ គហេតព្ពាតិ អាហ ‘‘បច្ឆិមំ ទិសន្តិ អត្ថោ’’តិ. កម្មិកាតិ កម្មេ យុត្តា បយុត្តា.

៤០៩. រាជានន្តិ ឯត្ថ រញ្ញោ សន្តកំ ‘‘រាជា’’តិ វុច្ចតិ ឧបចារេន, អថ វា រញ្ញោ ឯសោ ‘‘រាជា’’តិ កត្វា រញ្ញោ សន្តកំ ‘‘រាជា’’តិ វុច្ចតិ. ថេយ្យន្តិ ថេនេត្វា ‘‘សក្កច្ច’’ន្តិអាទីសុ (បាចិ. ៦០៦) វិយ និគ្គហីតាគមោ ហោតិ. រាជានំ, រញ្ញោ សន្តកំ វា ថេយ្យំ ថេនេត្វា ¶ គច្ឆន្តីតិ អត្ថោ. ឥតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘រាជានំ វា ថេនេត្វា’’តិអាទិ.

៤១១. ចតូសុ វិសង្កេតេសុ ទ្វីហិ អនាបត្តិ, ទ្វីហិ អាបត្តិយេវាតិ. ឆដ្ឋំ.

៧. សំវិធានសិក្ខាបទំ

៤១២. សត្តមេ ‘‘បធូបេន្តោ’’តិ ឯត្ថ បបុព្ព ធូបធាតុ បរិភាសនត្ថេ វត្តតីតិ អាហ ‘‘បរិភាសន្តោ’’តិ. ត្វំ សមណោបិ មាតុគាមេន សទ្ធិំ គច្ឆសិ, តុយ្ហេវេសោ ទោសោ, នេតស្ស បុរិសស្សាតិ អត្តានំយេវ បរិភាសន្តោតិ អត្ថោ. ‘‘និក្ខាមេសី’’តិឥមិនា ‘‘និប្បាតេសី’’តិឯត្ថ និបុព្ព បតធាតុ គត្យត្ថោតិ ទស្សេតីតិ. សត្តមំ.

៨. អរិដ្ឋសិក្ខាបទំ

៤១៧. អដ្ឋមេ គន្ធេតិ គិជ្ឈេ. តេ ហិ គិធន្តិ កុណបំ អភិកង្ខន្តីតិ ‘‘គន្ធា’’តិ វុច្ចន្តិ ¶ . គទ្ធេតិបិ បាឋោ, សោបិ យុជ្ជតិ យថា ‘‘យុគនន្ធោ, យុគនទ្ធោ’’តិ ច ‘‘បដិពន្ធោ បដិពទ្ធោ’’តិ ច. ពាធយិំសូតិ ហនិំសុ. អស្សាតិ អរិដ្ឋស្ស.

តទ្ធិតេន វុត្តស្ស អត្ថស្ស ទស្សេតុមាហ ‘‘តេ’’តិអាទិ. តេតិ អន្តរាយិកា. តត្ថាតិ បញ្ចវិធេសុ អន្តរាយិកេសុ. ‘‘តថា’’តិបទេន ‘‘កម្មន្តរាយិកំ នាមា’’តិ បទំ អតិទិសតិ. តំ បនាតិ ភិក្ខុនិទូសកកម្មំ បន. មោក្ខស្សេវាតិ មគ្គនិព្ពានស្សេវ. មគ្គោ ហិ កិលេសេហិ មុច្ចតីតិ អត្ថេន មោក្ខោ នាម. ឈានម្បេត្ថ សង្គហិតំ នីវរណេហិ វិមុច្ចនត្តា. និព្ពានំ វិមុច្ចីតិ អត្ថេន មោក្ខោ នាម. ផលម្បេត្ថ សង្គហិតំ វិមុច្ចិតត្តា. និយតមិច្ឆាទិដ្ឋិធម្មាតិ និយតភាវំ បត្តា, និយតវសេន វា បវត្តា មិច្ឆាទិដ្ឋិសង្ខាតា ធម្មា. តេ បន នត្ថិកអហេតុក អកិរិយវសេន តិវិធា. បណ្ឌកាទិគហណស្ស និទស្សនមត្តត្តា ‘បដិសន្ធិធម្មា’’តិបទេន អហេតុកទ្វិហេតុកបដិសន្ធិធម្មា គហេតព្ពា សព្ពេសម្បិ វិបាកន្តរាយិកភាវតោ. តេបិ មោក្ខស្សេវ អន្តរាយំ ករោន្តិ, ន សគ្គស្ស. តេ បនាតិ អរិយូបវាទា បន. តាវទេវ ឧបវាទន្តរាយិកា ¶ នាមាតិ យោជនា. តាបីតិ សញ្ចិច្ច អាបន្នា អាបត្តិយោបិ. បារាជិកាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ភិក្ខុភាវំ វា បដិជានាតី’’តិ. សង្ឃាទិសេសាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ន វុដ្ឋាតិ វា’’តិ. លហុកាបត្តិំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ន ទេសេតិ វា’’តិ.

តត្រាតិ បញ្ចវិធេសុ អន្តរាយិកេសុ. អយំ ភិក្ខូតិ អរិដ្ឋោ គន្ធពាធិបុព្ពោ ភិក្ខុ. សេសន្តរាយិកេតិ អាណាវីតិក្កមន្តរាយិកតោ សេសេ ចតុព្ពិធេ អន្តរាយិកេ. ឥមេ អាគារិកាតិ អគារេ វសនសីលា ឥមេ មនុស្សា. ភិក្ខូបិ បស្សន្តិ ផុសន្តិ បរិភុញ្ជន្តីតិ សម្ពន្ធោ. កស្មា ន វដ្ដន្តិ, វដ្ដន្តិយេវាតិ អធិប្បាយោ. រសេន រសំ សំសន្ទិត្វាតិ ឧបាទិណ្ណករសេន អនុបាទិណ្ណករសំ, អនុបាទិណ្ណករសេន វា ឧបាទិណ្ណករសំ សមានេត្វា. យោនិសោ បច្ចវេក្ខណស្ស អភាវតោ សំវិជ្ជតិ ឆន្ទរាគោ ឯត្ថាតិ សច្ឆន្ទរាគោ, សោយេវ បរិភោគោ សច្ឆន្ទរាគបរិភោគោ, តំ. ឯកំ កត្វាតិ សមានំ កត្វា. ឃដេន្តោ វិយ បាបកំ ទិដ្ឋិគតំ ឧប្បាទេត្វាតិ យោជនា. កិំសទ្ទោ គរហត្ថោ, កស្មា ភគវតា បឋមបារាជិកំ បញ្ញត្តំ, ន បញ្ញាបេតព្ពន្តិ អត្ថោ. មហាសមុទ្ទំ ពន្ធន្តោ យថា អកត្តព្ពំ ករោតិ, តថា បឋមបារាជិកំ បញ្ញបេន្តោ ភគវា អបញ្ញត្តំ បញ្ញបេតីតិ អធិប្បាយោ. ឯត្ថាតិ បឋមបារាជិកេ. អាសន្តិ ភព្ពាសំ. អាណាចក្កេតិ អាណាសង្ខាតេ ចក្កេ.

អដ្ឋិយេវ អដ្ឋិកំ កុច្ឆិតត្ថេន, កុច្ឆិតត្ថេ ហិ កោ. អដ្ឋិកមេវ ខលោ នីចដ្ឋេន លាមកដ្ឋេនាតិ អដ្ឋិកង្ខលោ និគ្គហីតាគមំ កត្វា. តេន ឧបមា សទិសាតិ អដ្ឋិកង្ខលូបមា. ‘‘អដ្ឋី’’តិ ¶ ច ‘‘កង្ខល’’ន្តិ ច បទំ គហេត្វា វណ្ណេន្តិ អាចរិយា (សារត្ថ. ដី. បាចិត្តិយ ៣.៤១៧; វិ. វិ. ដី. បាចិត្តិយ ២.៤១៧; ម. និ. អដ្ឋ. ២.៤២; ម. និ. ដី. ៣.៤២). អង្គារកាសូបមាតិ អង្គាររាសិសទិសា, អង្គារេហិ វា បរិបុណ្ណា អាវាដសទិសា. អសិសូនូបមាតិ ឯត្ថ អសីតិ ខគ្គោ. សោ ហិ អសតេ ខិបតេ អនេនាតិ ‘‘អសី’’តិ វុច្ចតិ. សូនាតិ អធិកោដ្ដនំ. តញ្ហិ សុនតិ សញ្ចុណ្ណភាវំ គច្ឆតិ ឯត្ថាតិ ‘‘សូនា’’តិ វុច្ចតិ. អសិនា សូនាតិ អសិសូនា, តាយ ឧបមា សទិសាតិ អសិសូនូបមា. សត្តិសូលូបមាតិ សត្តិយា ច សូលេន ¶ ច សទិសា. ឯត្ថាតិ ឥមិស្សំ អដ្ឋកថាយំ. មជ្ឈិមដ្ឋកថាយំ អលគទ្ទូបមសុត្តេ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.២៣៤ អាទយោ) គហេតព្ពោ. ឯវំសទ្ទខោសទ្ទានមន្តរេ វិយសទ្ទស្ស ព្យាទេសភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ឯវំ វិយ ខោ’’តិ. អដ្ឋមំ.

៩. ឧក្ខិត្តសម្ភោគសិក្ខាបទំ

៤២៤. នវមេ អនុធម្មស្ស សរូបំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អនុលោមវត្តំ ទិស្វា កតា ឱសារណា’’តិ. ឥមិនា អនុលោមវត្តំ ទិស្វា កតោ ឱសារណសង្ខាតោ ធម្មោ អនុធម្មោតិ ទស្សេតិ. ឱសារណាតិ បវេសនា. តេនេវាតិ ឧក្ខិត្តកស្ស អកដានុធម្មត្តា ឯវ. អស្សាតិ ‘‘អកដានុធម្មេនា’’តិ បទស្ស.

ទទតោ វា គណ្ហតោ វាតិ វាសទ្ទោ អនិយមវិកប្បត្ថោតិ. នវមំ.

១០. កណ្ដកសិក្ខាបទំ

៤២៨. ទសមេ អរិដ្ឋស្ស ឧប្បន្នំ វិយ ឯតស្សាបិ ឧប្បន្នន្តិ យោជនា. ឧម្មជ្ជន្តស្សាតិ មនសិករោន្តស្ស. សំវាសស្ស នាសនា សំវាសនាសនា. លិង្គស្ស នាសនា លិង្គនាសនា. ទណ្ឌកម្មេន នាសនា ទណ្ឌកម្មនាសនា. តត្ថាតិ តិវិធាសុ នាសនាសុ. ទូសកោ…បេ… នាសេថាតិ ឯត្ថ អយំ នាសនា លិង្គនាសនា នាមាតិ យោជនា. អយន្តិ ទណ្ឌកម្មនាសនា. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ, ‘‘នាសេតូ’’តិ បទេ វា. តត្ថាតិ បុរិមវចនាបេក្ខំ, ‘‘ឯវញ្ច បន ភិក្ខវេ’’តិ អាទិវចនេតិ អត្ថោ. បិរេតិ អាមន្តនបទំ បរសទ្ទេន សមានត្ថន្តិ អាហ ‘‘បរា’’តិ. ‘‘អម្ហាកំ អនជ្ឈត្តិកភូត’’ឥតិ វា ‘‘អម្ហាកំ បច្ចនីកភូត’’ ឥតិ វា អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘អមាមក’’ឥតិបទេន ‘‘បរ’’ឥតិបទស្ស អធិប្បាយត្ថំ ទស្សេតិ. អម្ហេ នមមាយក, អម្ហេហិ វា នមមាយិតព្ព ឥតិ អត្ថោ. ‘‘អម្ហាមក’’ឥតិបិ ហការយុត្តោ បាឋោ. អម្ហេហិ អាមកឥតិ ¶ អត្ថោ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ. តេតិ ឧបយោគត្ថេ សាមិវចនំ, តន្តិ ¶ អត្ថោ. តវ រូបសទ្ទេ វាតិ សម្ពន្ធោ. ន បស្សាមាតិ ន បស្សាម, ន សុណាម.

៤២៩. តេនាតិ សាមណេរេន. ‘‘ការាបេយ្យា’’តិ បទេ ការិតកម្មន្តិ. ទសមំ.

សប្បាណកវគ្គោ សត្តមោ.

៨. សហធម្មិកវគ្គោ

១. សហធម្មិកសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

៤៣៤. សហធម្មិកវគ្គស្ស បឋមេ យន្តិ យំ បញ្ញត្តំ. ‘‘សិក្ខមានេនា’’តិ ឯត្ថ មានបច្ចយស្ស អនាគតត្ថភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សិក្ខិតុកាមេនា’’តិ. ‘‘សិក្ខមានេនា’’តិបទំ ‘‘ភិក្ខុនា’’តិបទេ ឯវ ន កេវលំ ការកវិសេសនំ ហោតិ, អថ ខោ ‘‘អញ្ញាតព្ព’’ន្តិអាទិបទេសុបិ កិរិយាវិសេសនំ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ហុត្វា’’តិ. បទត្ថតោតិ បទតោ ច អត្ថតោ ច, បទានំ អត្ថតោ វាតិ. បឋមំ.

២. វិលេខនសិក្ខាបទំ

៤៣៨. ទុតិយេ វិនយេ បដិសំយុត្តា កថា វិនយកថាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិនយកថា នាមា’’តិអាទិ. តន្តិ វិនយកថំ. បទភាជនេន វណ្ណនា វិនយស្ស វណ្ណោ នាមាតិ យោជនា. តន្តិ វិនយស្ស វណ្ណំ. បរិយាបុណនំ បរិយត្តិ, វិនយស្ស បរិយត្តិ វិនយបរិយត្តិ, វិនយបរិយត្តិសង្ខាតំ មូលមស្ស វណ្ណស្សាតិ វិនយបរិយត្តិមូលកោ, តំ. វិនយធរោ លភតីតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ វិត្ថារោ. តេ សព្ពេ ភគវា ភាសតីតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ.

អស្សាតិ វិនយធរស្ស. ឥធាតិ ឥមស្មិំ សាសនេ. អលជ្ជិតាតិអាទីសុ ករណត្ថេ បច្ចត្តវចនំ. អលជ្ជិតាយាតិ ហិ អត្ថោ. តេន វុត្តំ ‘‘កថំ អលជ្ជិតាយា’’តិអាទិ. ចាតិ សច្ចំ ¶ . ‘‘សញ្ចិច្ចា’’តិ បទំ តីសុ វាក្យេសុ ¶ យោជេតព្ពំ. សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ បរិគូហតិ, សញ្ចិច្ច អគតិគមនញ្ច គច្ឆតីតិ អត្ថោ. មន្ទោតិ ពាលោ. មោមូហោតិ អតិសម្មូឡ្ហោ. វិរាធេតីតិ វិរជ្ឈាបេតិ. កុក្កុច្ចេ ឧប្បន្នេតិ ‘‘កប្បតិ នុ ខោ, នោ’’តិ វិនយកុក្កុច្ចេ ឧប្បន្នេ. អយំ បនាតិ អយំ បុគ្គលោ បន វីតិក្កមតិយេវាតិ សម្ពន្ធោ. អច្ឆមំសេន សូករមំសស្ស វណ្ណសណ្ឋានេន សទិសត្តា, ទីបិមំសេន ច មិគមំសស្ស សទិសត្តា វុត្តំ ‘‘អច្ឆមំសំ សូករមំស’’ន្តិអាទិ.

អាបត្តិំច សតិសម្មោសាយាតិ ឯត្ថ ចសទ្ទោ អវុត្តវាក្យសម្បិណ្ឌនត្ថោ, កត្តព្ពញ្ច ន ហិ ករោតីតិ អត្ថោ. ឯវន្តិអាទិ និគមនំ.

ឯវំ អវិនយធរស្ស ទោសំ ទស្សេត្វា វិនយធរស្ស គុណំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វិនយធរោ បនា’’តិអាទិ. សោតិ វិនយធរោ. ហីតិ វិត្ថារោ. បរូបវាទន្តិ បរេសំ ឧបវាទំ. សុទ្ធន្តេតិ សុទ្ធស្ស កោដ្ឋាសេ. តតោតិ បតិដ្ឋានតោ បរន្តិ សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ វិនយធរស្ស. ឯវន្តិអាទិ និគមនំ. អស្សាតិ វិនយធរស្ស. កុក្កុច្ចបកតានន្តិ កុក្កុច្ចេន អភិភូតានំ. សោតិ វិនយធរោ. តេហីតិ កុក្កុច្ចបកតេហិ. សង្ឃមជ្ឈេ កថេន្តស្ស អវិនយធរស្សាតិ យោជនា. តន្តិ ភយំ សារជ្ជំ.

បដិបក្ខំ, បដិវិរុទ្ធំ វា អត្ថយន្តិ ឥច្ឆន្តីតិ បច្ចត្ថីកា, ណ្យសទ្ទោ ពហុលំ កត្តាភិធាយកោ, អត្តនោ បច្ចត្ថិកា អត្តបច្ចត្ថិកា. តត្ថាតិ ទុវិធេសុ បច្ចត្ថិកេសុ. ឥមេតិ មេត្តិយភុម្មជកវឌ្ឍលិច្ឆវិនោ. អញ្ញេបិ យេ វា បន ភិក្ខូតិ សម្ពន្ធោ. អរិដ្ឋភិក្ខុ ច កណ្ដកសាមណេរោ ច វេសាលិកវជ្ជិបុត្តកា ច អរិដ្ឋ…បេ… វជ្ជីបុត្តកា. តេ ច សាសនបច្ចត្ថិកា នាមាតិ សម្ពន្ធោ. បរូបហារោ ច អញ្ញាណោ ច កង្ខាបរវិតរណោ ច បរូ…បេ… វិតរណា. តេ អាទយោ យេសំ វាទានន្តិ បរូ…បេ… វិតរណាទយោ. តេ ឯវ វាទា ឯតេសន្តិ បរូ…បេ… វិតរណាទិវាទា. តេ ច សាសនបច្ចត្ថិកា នាមាតិ សម្ពន្ធោ. អពុទ្ធសាសនំ ពុទ្ធសាសនន្តិ វត្វា កតបគ្គហា មហាសង្ឃិកាទយោ ច សាសនបច្ចត្ថិកា នាមាតិ យោជនា. កង្ខាបរវិតរណាទីតិ ឯត្ថ ¶ អាទិសទ្ទេន កថាវត្ថុបករណេ អាគតា វាទា សង្គយ្ហន្តិ. មហាសង្ឃិកាទយោតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ទីបវំសេ អាគតា គណា សង្គយ្ហន្តិ. អាទិម្ហិ ‘‘វិបរីតទស្សនា’’តិ បទំ សព្ពបទេហិ យោជេតព្ពំ. ‘‘សហធម្មេនា’’តិ បទស្សត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សហ ការណេនា’’តិ. យថាតិ យេនាការេន និគ្គយ្ហមានេតិ សម្ពន្ធោ.

តត្ថាតិ ¶ តិវិធេសុ សទ្ធម្មេសុ. មហាវត្តានិ សន្តិ, អយំ សព្ពោតិ យោជនា. ចត្តារិ ផលានិ ចាតិ លិង្គវិបល្លាសេន យោជេតព្ពំ. ឯត្ថ ចការេន អភិញ្ញាបដិសម្ភិទា សង្គហិតា តាសម្បិ អធិគមសាសនភាវតោ.

តត្ថាតិ តិវិធេសុ សទ្ធម្មេសុ. កេចិ ថេរាតិ ធម្មកថិកា កេចិ ថេរា. ‘‘យោ ខោ’’តិ កណ្ឋជទុតិយក្ខរេន បឋិតព្ពោ. បោត្ថកេសុ បន ‘‘យោ វោ’’តិ វការេន បាឋោ អត្ថិ, សោ អយុត្តោ. កស្មា? ‘‘សោ វោ’’តិ បរតោ វុត្តត្តា, ឯកស្មិំ វាក្យេ ទ្វិន្នំ សមានសុតិសទ្ទានំ អយុត្តត្តា ច. កេចិ ថេរាតិ បំសុកូលិកា កេចិ ថេរា អាហំសូតិ សម្ពន្ធោ. ឥតរេ បន ថេរាតិ ធម្មកថិកថេរេហិ ច បំសុកូលិកថេរេហិ ច អញ្ញេ ថេរា. តេតិ បញ្ច ភិក្ខូ ករិស្សន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ជម្ពុទីបស្ស បច្ចន្តេ តិដ្ឋតីតិ បច្ចន្តិមោ, តស្មិំ. ជម្ពុទីបស្ស មជ្ឈេ វេមជ្ឈេ តិដ្ឋតីតិ មជ្ឈិមោ. អថ វា មជ្ឈានំ សុទ្ធានំ ពុទ្ធាទីនំ និវាសោ មជ្ឈិមោ, តស្មិំ. វីសតិ វគ្គា ឥមស្សាតិ វីសតិវគ្គោ, សោយេវ គណោ វីសតិវគ្គគណោ, តំ. ឯវន្តិអាទិ និគមនំ.

តស្សាធេយ្យោតិ តស្សាយត្តោ, តស្ស សន្តកោតិ វុត្តំ ហោតិ. បវារណា អាធេយ្យា, សង្ឃកម្មំ អាធេយ្យំ, បព្ពជ្ជា អាធេយ្យា, ឧបសម្បទា អាធេយ្យាតិ យោជនា.

យេបិ ឥមេ នវ ឧបោសថាតិ សម្ពន្ធោ. យាបិ ច ឥមា នវ បវារណាយោតិ យោជនា. តស្សាតិ វិនយធរស្ស. តាសន្តិ នវបវារណានំ.

យានិបិ ¶ ឥមានិ ចត្តារិ សង្ឃកម្មានីតិ យោជេតព្ពំ. ឯត្ថ ច តានិ វិនយធរាយត្តានេវាតិ បាឋសេសោ អជ្ឈាហរិតព្ពោ.

យាបិ ច អយំ បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច កាតព្ពាតិ យោជនា. ហីតិ សច្ចំ. អញ្ញោតិ វិនយធរតោ បរោ. សោ ឯវាតិ វិនយធរោ ឯវ. ‘‘ឧបជ្ឈ’’ន្តិ ធាតុកម្មំ, ‘‘សាមណេរេនា’’តិ ការិតកម្មំ ឧបនេតព្ពំ. ឯត្ថ ចាតិ ឧបោសថាទីសុ ច. និស្សយទានញ្ច សាមណេរូបដ្ឋានញ្ច វិសុំ កត្វា ទ្វាទសានិសំសេ លភតីតិបិ សក្កា វត្តុំ.

វិសុំ វិសុំ កត្វាតិ ‘‘បញ្ចាតិ ច…បេ… ឯកាទសា’’តិ ច កោដ្ឋាសំ កោដ្ឋាសំ កត្វា, សត្ត កោដ្ឋាសេ កត្វា ភាសតីតិ អធិប្បាយោ. ថោមេតីតិ សម្មុខា ថោមេតិ. បសំសតីតិ បរម្មុខា បសំសតិ. ‘‘ឧគ្គហេតព្ព’’ន្តិបទស្សត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បរិយាបុណិតព្ព’’ន្តិ. អទ្ធនិ ទីឃេ ¶ សាធូតិ អទ្ធនិយំ អទ្ធក្ខមំ អទ្ធយោគ្យន្តិ អត្ថោ សាធុអត្ថេ និយបច្ចយោ (មោគ្គល្លានេ ៤.៣៣.៧៣).

ថេរា ច នវា ច មជ្ឈិមា ច ពហូ តេ ភិក្ខូ បរិយាបុណន្តីតិ យោជនា.

៤៣៩. ‘‘ឧទ្ទិស្សមានេ’’តិ បទស្ស កម្មរូបត្តំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ឧទ្ទិសិយមានេ’’តិ. សោ បនាតិ បាតិមោក្ខោ បន. យស្មា ឧទ្ទិស្សមានោ នាម ហោតិ, តស្មាតិ យោជនា. ឧទ្ទិសន្តេ វាតិ ឧទ្ទិសិយមានេ វា. ឧទ្ទិសាបេន្តេ វាតិ ឧទ្ទិសាបិយមានេ វា. អន្តសទ្ទោ ហិ មានសទ្ទការិយោ. យោតិ ភិក្ខុ. នន្តិ តំ បាតិមោក្ខំ. ចសទ្ទោ ខុទ្ទានុខុទ្ទកបទស្ស ទ្វន្នវាក្យំ ទស្សេតិ, បុព្ពបទេ កការលោបោ ទដ្ឋព្ពោ. តេសន្តិ ខុទ្ទានុខុទ្ទាកានំ. ហីតិ សច្ចំ. ឯតានីតិ ខុទ្ទានុខុទ្ទកានិ. យេតិ ភិក្ខូ. ‘‘យាវ ឧប្បជ្ជតិយេវ, តាវ សំវត្តន្តិ ឥតិ វុត្តំ ហោតីតិ យោជនា ឥមស្ស នយស្ស បាឋសេសេហិ យោជេតព្ពត្តា. គរុកភាវំ សល្លក្ខេន្តោ លហុកភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ. អតិវិយាតិ អតិ ឥ ឯវ. ឥការោ ហិ សន្ធិវសេន អទស្សនំ គតោ. វិយសទ្ទោ ឯវការត្ថវាចកោ ‘‘វរម្ហាកំ ភុសាមិវា’’តិ ឯត្ថ ¶ (ជា. ១.៣.១០៨) ឥវសទ្ទោ វិយ, អតិ ហុត្វា ឯវាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ‘‘ឧបសម្បន្នស្សា’’តិ ឯត្ថ សមីបេ សាមិវចនន្តិ (រុបសិទ្ធិយំ ៣១៦ សុត្តេ) អាហ ‘‘ឧបសម្បន្នស្ស សន្តិកេ’’តិ. តស្សាតិ ឧបសម្បន្នស្ស. តស្មិន្តិ វិនយេ. វិវណ្ណេតីតិ ន កេវលំ តស្សេវ វិវណ្ណមត្តមេវ, អថ ខោ និន្ទតិយេវាតិ អាហ ‘‘និន្ទតី’’តិ. គរហតីតិ តស្សេវ វេវចនំ. អថ វា និន្ទតីតិ ឧបសម្បន្នស្ស សម្មុខា និន្ទតិ. គរហតីតិ បរម្មុខា គរហតីតិ. ទុតិយំ.

៣. មោហនសិក្ខាបទំ

៤៤៤. តតិយេ អនុសទ្ទោ បដិបាដិអត្ថំ អន្តោកត្វា វិច្ឆត្ថវាចកោតិ អាហ ‘‘អនុបដិបាដិយា អទ្ធមាសេ អទ្ធមាសេ’’តិ. សោតិ បាតិមោក្ខោ. ឧបោសថេ ឧបោសថេ ឧទ្ទិសិតព្ពន្តិ អនុបោសថិកំ. ឯត្ថាបិ ហិ អនុសទ្ទោ វិច្ឆត្ថវាចកោ. សោតិ បាតិមោក្ខោ. ឧទ្ទិសិយមានោ នាម ហោតីតិ យោជនា. ‘‘តស្មិំ អនាចារេ’’តិ បទេន ‘‘តត្ថា’’តិ បទស្សត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘យំ អាបត្តិ’’ន្តិ បទេន យំសទ្ទស្ស វិសយំ ទស្សេតិ. យថាធម្មោតិ ឯត្ថ ធម្មសទ្ទេន ធម្មោ ច វិនយោ ច អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ធម្មោ ច វិនយោ ចា’’តិ. យថាតិ យេនាការេន. សាធុសទ្ទោ សុន្ទរត្ថោ, កសទ្ទោ បទបូរណោតិ អាហ ‘‘សុដ្ឋូ’’តិ. អដ្ឋិន្តិ ច ‘‘កត្វា’’តិ ច ទ្វេ បទានិ ទដ្ឋព្ពានិ. ‘‘អដ្ឋិកត្វា’’តិ វា ឯកំ បទំ. តត្ថ បុព្ពនយេ អត្ថោ យស្សត្ថីតិ អដ្ឋិ ត្ថការស្ស ¶ ដ្ឋការំ កត្វា, តំ អដ្ឋិំ. កត្វាតិ ត្វាបច្ចយន្តឧត្តរបទេន សមាសោ ន ហោតិ. អដ្ឋិកភាវន្តិ ឯត្ថ ឥកសទ្ទេន ‘‘អដ្ឋី’’តិ ឯត្ថ ឦបច្ចយំ ទស្សេតិ. ‘‘ភាវ’’ន្តិបទេន ភាវបច្ចយេន វិនា ភាវត្ថស្ស ញាបេតព្ពតំ ទស្សេតិ. អត្ថោ បនេវំ ទដ្ឋព្ពោ – អដ្ឋិភាវំ កត្វាតិ. បច្ឆិមនយេ អត្ថោ យស្សត្ថីតិ អដ្ឋិកោ បុរិមនយេនេវ ត្ថការស្ស ដ្ឋការំ កត្វា. អត្ថយិតព្ពោ ឥច្ឆិតព្ពោតិ វា អដ្ឋិកោ, អដ្ឋិកឥតិ នាមសទ្ទតោ ត្វាបច្ចយោ កាតព្ពោ. ‘‘អដ្ឋិកត្វា’’តិ ឥទំ បទំ កិរិយាវិសេសនំ. កិរិយាវិសេសនេ វត្តមានេ ករធាតុ វា ភូធាតុ វា យោជេតព្ពាតិ ទស្សេភុំ ¶ វុត្តំ ‘‘កត្វា ហុត្វា’’តិ. តំ សព្ពំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អដ្ឋិកត្វាតិ អដ្ឋិកភាវំ កត្វា, អដ្ឋិកោ ហុត្វា’’តិ. តតិយំ.

៤. បហារសិក្ខាបទំ

៤៤៩. ចតុត្ថេ កស្មា ឆព្ពគ្គិយា សត្តរសវគ្គិយានំ បហារំ ទេន្តិ, ននុ អការណេន បហារំ ទេន្តីតិ អាហ ‘‘អាវុសោ’’តិអាទិ. ឥមិនា យថា វទន្តិ, តថា អកតត្តា បហារំ ទេន្តីតិ ទស្សេតិ.

៤៥១. សចេបីតិ ឯត្ថ បិសទ្ទេន សចេ អមរតិ, កា នាម កថា, បាចិត្តិយមេវាតិ ទស្សេតិ. បហារេនាតិ បហារហេតុនា. យថាតិ យេនាការេន. អយន្តិ ភិក្ខុ. ន វិរោចតីតិ ន សោភតិ.

៤៥២. ‘‘អនុបសម្បន្នស្សា’’តិ ឯត្ថ អការស្ស អញ្ញត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘គហដ្ឋស្ស វា’’តិអាទិ. បព្ពជិតស្ស វាតិ បរិព្ពាជកស្ស វា សាមណេរស្ស វា.

៤៥៣. ‘‘កេនចី’’តិ បទស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘មនុស្សេន វា’’តិអាទិ. តតោតិ វិហេឋនតោ, ឥមិនា មោក្ខស្ស អបាទានំ ទស្សេតិ, ‘‘អត្តនោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធំ ទស្សេតិ. ‘‘បត្ថយមានោ’’តិ ឥមិនា ‘‘អធិប្បាយោ’’តិ បទស្សត្ថំ ទស្សេតិ. មុគ្គរេន វាតិ ចតុហត្ថទណ្ឌស្ស អទ្ធេន ទណ្ឌេន វា. សោតិ ចោរាទិកោតិ. ចតុត្ថំ.

៥. តលសត្តិកសិក្ខាបទំ

៤៥៤. បញ្ចមេ តលន្តិ ហត្ថតលំ. តញ្ហិ តលតិ យំកិញ្ចិ គហិតវត្ថុ បតិដ្ឋាតិ ឯត្ថាតិ ¶ ‘‘តល’’ន្តិ វុច្ចតិ. សត្តីតិ កុន្តោ. សោ ហិ សកតិ វិជ្ឈិតុំ សមត្ថេតីតិ ‘‘សត្តី’’តិ វុច្ចតិ. តលមេវ សត្តិសទិសត្តា តលសត្តិកំ, សទិសត្ថេ កោ, តំ តលសត្តិកំ ឧបចារេន គហេត្វា ‘‘កាយម្បី’’តិ វុត្តំ. កាយតោ អញ្ញំ វត្ថុម្បិ តលសត្តិកសង្ខាតេន កាយេន គហេត្វា ឧគ្គិរត្តា វុត្តំ ‘‘កាយបដិពទ្ធម្បី’’តិ. ‘‘បហារសមុច្ចិតា’’តិ ឯត្ថ សំបុព្ពោ ច ឧបុព្ពោ ច ចិសទ្ទោ បគុណនសង្ខាតេ បរិចិតេ វត្តតីតិ អាហ ‘‘បហារបរិចិតា’’តិ. បហារេន សំ បុនប្បុនំ ឧច្ចិតា បរិចិតាតិ អត្ថោ. ឥមមេវត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ ¶ ‘‘បុព្ពេបិ…បេ… អត្ថោ’’តិ. អញ្ញម្បិ សជ្ឈាយននយំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បហារស្ស ឧព្ពិគា’’តិ. តស្សាតិ តស្ស បាឋស្ស. បហារស្សាតិ បហារតោ. និស្សក្កត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ. ‘‘ភីតា’’តិ ឥមិនា ‘‘ឧព្ពិគា’’តិ ឯត្ថ ឧបុព្ព វិជធាតុស្សត្ថំ ទស្សេតិ.

៤៥៧-៨. វិរទ្ធោតិ បណ្ណកោ ហុត្វា. បុព្ពេតិ បុរិមសិក្ខាបទេ. វុត្តេសុ វត្ថូសូតិ ‘‘ចោរំ វា បច្ចត្ថីកំ វា’’តិអាទិនា វុត្តេសុ វត្ថូសូតិ. បញ្ចមំ.

៦. អមូលកសិក្ខាបទំ

៤៥៩. ឆដ្ឋេ តេតិ ឆព្ពគ្គិយា. ចោទេន្តិ កិរាតិ សម្ពន្ធោ. អាកិណ្ណទោសត្តាតិ តេសំ អាកុលអាទីនវត្តា. ឯវន្តិ ចោទិយមានេ. អត្តបរិត្តាណន្តិ អត្តនោ បរិសមន្តតោ តាណំ រក្ខនំ ករោន្តា ចោទេន្តីតិ យោជនាតិ. ឆដ្ឋំ.

៧. សញ្ចិច្ចសិក្ខាបទំ

៤៦៤. សត្តមេ ឧបបុព្ពទហធាតុស្ស សកម្មិកត្តា ការិតន្តោគធភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ឧប្បាទេន្តី’’តិ. ‘‘អនុបសម្បន្នស្សា’’តិ ឯត្ថ អការស្ស សទិសត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សាមណេរស្សា’’តិ. សាមណេរោបិ ហិ ឧបសម្បន្នេន សទិសោ ហោតិ សណ្ឋានេន ច បុរិសភាវេន ច. សាមណេរស្ស កុក្កុច្ចំ ឧបទហតីតិ សម្ពន្ធោ. និសិន្នំ មញ្ញេ, និបន្នំ មញ្ញេ, ភុត្តំ មញ្ញេ, បីតំ មញ្ញេ, កតំ មញ្ញេតិ យោជនា. និសិន្នន្តិ និសីទិតំ. និបន្នន្តិ និបជ្ជិតន្តិ. សត្តមំ.

៨. ឧបស្សុតិសិក្ខាបទំ

៤៧១. អដ្ឋមេ ¶ ‘‘អធិករណជាតាន’’ន្តិ ឯត្ថ អធិករណស្ស បករណតោ វិវាទាធិករណភាវញ្ច វិសេសនបរបទភាវញ្ច ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧប្បន្នវិវាទាធិករណាន’’ន្តិ. តត្ថ ឧប្បន្នសទ្ទេន ជាតសទ្ទស្សត្ថំ ទស្សេតិ ¶ . វិវាទសទ្ទេន អធិករណស្ស សរូបំ ទស្សេតិ. សុយ្យតីតិ សុតិ វចនំ, សុតិយា សមីបំ ឧបស្សុតិ ឋានន្តិ អត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សុតិសមីប’’ន្តិ. ‘‘សមីប’’ន្តិ ឥមិនា ឧបសទ្ទស្សត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘យត្ថា’’តិអាទិនា ‘‘ឧបស្សុតី’’តិ ឯត្ថ ឧបសទ្ទស្ស បធានត្តា តស្ស សរូបំ ទស្សេតិ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ. មន្តេន្តន្តិ ឯត្ថ ឧបយោគវចនស្ស ភុម្មត្ថេ អធិប្បេតត្តា វុត្តំ ‘‘មន្តយមានេ’’តិ.

៤៧៣. ‘‘វូបសមិស្សាមី’’តិ ឯត្ថ ឥធាតុយា គត្យត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘វូបសមំ គមិស្សាមី’’តិ. អការកភាវន្តិ និទ្ទោសភាវំ. សោតុកាមតាយ គមនវសេន សិយា កិរិយន្តិ យោជនា. បរតោបិ ឯសេវ នយោតិ. អដ្ឋមំ.

៩. កម្មបដិពាហនសិក្ខាបទំ

៤៧៤. នវមេ មយន្តិ ឆព្ពគ្គិយនាមកា អម្ហេ. កតត្តាតិ កម្មានំ កតត្តា. ធម្មោតិ ភូតោ សភាវោ. ឯតេសូតិ ចតូសុ សង្ឃកម្មេសូតិ. នវមំ.

១០. ឆន្ទំ អទត្វាគមនសិក្ខាបទំ

៤៨១. ទសមេ ចោទេតិ បរស្ស ទោសំ អារោបេតីតិ ចោទកោ. តេន ច ចោទកេន ចោទេតព្ពោ ទោសំ អារោបេតព្ពោតិ ចុទិតោ, សោយេវ ចុទិតកោ, តេន ច. ‘‘អនុវិជ្ជកោតិ ច វិនយធរោ. សោ ហិ ចោទកចុទិតកានំ មតំ អនុមិនេត្វា វិទតិ ជានាតីតិ អនុវិជ្ជកោ. ឯត្តាវតាបីតិ ឯត្តកេនបិ បមាណេនាតិ. ទសមំ.

១១. ទុព្ពលសិក្ខាបទំ

៤៨៤. ឯកាទសមេ ‘‘អលជ្ជីតា’’តិអាទីសុ (បរិ. ២៩៥) វិយ យការលោបេន និទ្ទេសោតិ អាហ ‘‘យថាមិត្តតាយា’’តិ. ‘‘យោ យោ’’តិ ឥមិនា យថាសទ្ទស្ស វិច្ឆត្ថំ ទស្សេតិ. យថាវុឌ្ឍន្តិអាទីសុ ¶ (ចូឡវ. ៣១១ អាទយោ) វិយ យោ យោ ¶ មិត្តោ ‘‘យថាមិត្ត’’ន្តិ វចនត្ថោ កាតព្ពោ. សព្ពបទេសូតិ ‘‘យថាសន្ទិដ្ឋតា’’តិអាទីសុ សព្ពេសុ បទេសូតិ. ឯកាទសមំ.

១២. បរិណាមនសិក្ខាបទំ

៤៨៩. ទ្វាទសមេ យន្តិ បទត្ថវិនិច្ឆយត្ថសង្ខាតំ យំ វចនំ. តត្ថាតិ តិំសកកណ្ឌេ. ឥធាតិ ទ្វេនវុតិកណ្ឌេ, សិក្ខាបទេ វា. បុគ្គលស្សាតិ បរបុគ្គលស្សាតិ. ទ្វាទសមំ.

សហធម្មិកវគ្គោ អដ្ឋមោ.

៩. រតនវគ្គោ

១. អន្តេបុរសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

៤៩៤. រាជវគ្គស្ស បឋមេ បរិត្តកោតិ គុណេន ខុទ្ទកោ. បាសាទវរសទ្ទស្ស ឧបរិសទ្ទេន សម្ពន្ធិតព្ពភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បាសាទវរស្ស ឧបរិ គតោ’’តិ. ឥមិនា បាសាទវរស្ស ឧបរិ ឧបរិបាសាទវរំ, តំ គតោ ឧបគតោតិ ឧបរិបាសាទវរគតោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. អយ្យានន្តិ ភិក្ខូនំ. ‘‘ការណា’’តិ ឥមិនា ‘‘វាហសា’’តិ បទស្សត្ថំ ទស្សេតិ. តេហីតិ អយ្យេហិ.

៤៩៧. អន្តរន្តិ ខណំ, ឱកាសំ វា វិវរំ វា. ឃាតេតុន្តិ ហនិតុំ. ឥច្ឆតីតិ ឥមិនា បត្ថធាតុយា យាចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘រាជន្តេបុរំ ហត្ថិសម្មទ្ទ’’ន្តិអាទីសុ វចនត្ថោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. ហត្ថិសម្មទ្ទន្តិ ហត្ថិសម្ពាធដ្ឋានំ. អស្សេហិ សម្មទ្ទោ ឯត្ថាតិ អស្សសម្មទ្ទោ. រថេហិ សម្មទ្ទោ ឯត្ថាតិ រថសម្មទ្ទោតិ វចនត្ថំ អតិទិសន្តោ អាហ ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ. ‘‘សម្មត្ត’’ន្តិ បឋមក្ខរេន បាឋស្ស សម្ពាធស្ស អវាចកត្តា វុត្តំ ‘‘តំ ន គហេតព្ព’’ន្តិ. តត្ថាតិ បាឋេ. ‘‘ហត្ថីនំ សម្មទ្ទ’’ន្តិ ឥមិនា ឧត្តរបទស្ស សម្មទ្ទនំ សម្មទ្ទន្តិ ភាវត្ថំ ទស្សេតិ, បុរិមបទេន ឆដ្ឋីសមាសញ្ច. បុរិមបាឋេ បន ឧត្តរបទស្ស អធិករណត្ថញ្ច បុព្ពបទេន តតិយាសមាសញ្ច ទស្សេតិ. ពាហិរត្ថសមាសោតិបិ វុច្ចតិ. បច្ឆិមបាឋេ ‘‘ហត្ថិសម្មទ្ទ’’ន្តិអាទិបទស្ស ¶ លិង្គវិបល្លាសញ្ច ¶ ‘‘អត្ថី’’តិ បាឋសេសេន យោជេតព្ពតញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ហត្ថិសម្មទ្ទោ អត្ថី’’តិ. រជិតព្ពានីតិ រជនីយានិ, រជិតុំ អរហានីតិ អត្ថោ. ឥមិនា សម្ពន្ធកាលេ បុរិមបាឋេ រញ្ញោ អន្តេបុរេតិ វិភត្តិវិបល្លាសោ កាតព្ពោតិ. បច្ឆិមបាឋេ បន មុខ្យតោវ យុជ្ជតិ. តេន វុត្តំ ‘‘តស្មិំ អន្តេបុរេ’’តិ.

៤៩៨. អវសិត្តស្សាតិ ខត្តិយាភិសេកេន អភិសិត្តស្ស. ឥតោតិ សយនិឃរតោ. ឥមិនា បញ្ចមីពាហិរសមាសំ ទស្សេតិ. រញ្ញោ រតិជននដ្ឋេន រតនំ វុច្ចតិ មហេសី. មហេសីតិ ច សាភិសេកា ទេវី. និបុព្ព គមុធាតុស្ស និបុព្ពកមុធាតុយា បរិយាយភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘និគ្គតន្តិ និក្ខន្ត’’ន្តិ. បឋមំ.

២. រតនសិក្ខាបទំ

៥០២. ទុតិយេ បមុស្សិត្វាតិ សតិវិប្បវាសេន បមុស្សិត្វា. បុណ្ណបត្តន្តិ តុដ្ឋិទាយំ. តញ្ហិ មនោរថបុណ្ណេន បត្តព្ពភាគត្តា ‘‘បុណ្ណបត្ត’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្ស សរូបំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សតតោ បញ្ច កហាបណា’’តិ. ឥធ បន កហាបណានំ បញ្ចសតត្តា បញ្ចវីសកហាបណា អធិប្បេតា. អាភរណសទ្ទស្ស អលង្ការសទ្ទេន បរិយាយភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អលង្ការ’’ន្តិ. ‘‘មហាលតំ នាមា’’តិ ឥមិនា ន យោ វា សោ វា អលង្ការោ, អថ ខោ វិសេសាលង្ការោតិ ទស្សេតិ. មហន្តានិ មាលាកម្មលតាកម្មានិ ឯត្ថាតិ មហាលតា. លតាគហណេន ហិ មាលាបិ គហិតា. នវហិ កោដីហិ អគ្ឃំ ឥមស្សាតិ នវកោដិអគ្ឃនកំ, នវកោដិសង្ខាតំ អគ្ឃំ អរហតីតិ វា នវកោដិអគ្ឃនកំ.

៥០៤. អន្តេ សមីបេ វសនសីលត្តា បរិចារិកោ ‘‘អន្តេវាសី’’តិ វុច្ចតីតិ អាហ ‘‘បរិចារិកោ’’តិ.

៥០៦. ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតាតិ ថាមមជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតា. សង្ឃ…បេ… នវកម្មានំ អត្ថាយ ឧគ្គណ្ហន្តស្ស វា ឧគ្គណ្ហាបេន្តស្ស វា ទុក្កដន្តិ ¶ យោជនា. អវសេសន្តិ ជាតរូបរជតតោ អវសេសំ. មាតុកណ្ណបិឡន្ធនតាលបណ្ណម្បីតិ មាតុយា កណ្ណេ បិឡន្ធិតតាលបណ្ណម្បិ, បដិសាមេន្តស្សាតិ សម្ពន្ធោ.

‘‘កប្បិយភណ្ឌំ ហោតី’’តិ ឥមិនា អកប្បិយភណ្ឌំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេតិ. ឥទន្តិ ភណ្ឌំ. បលិពោធោ ¶ នាមាតិ អត្តនោ បលិពោធោ នាម. ឆន្ទេនបីតិ វឌ្ឍកីអាទីនំ ឆន្ទហេតុនាបិ. ភយេនបីតិ រាជវល្លភានំ ភយហេតុនាបិ. ពលក្ការេនាតិ ករណំ ការោ, ពលេន ការោ ពលក្ការោ, តេន, ពលក្ការោ ហុត្វា បាតេត្វាតិ អត្ថោ.

តត្ថាតិ មហារាមេ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ, សង្កា ឧប្បជ្ជតីតិ សម្ពន្ធោ. មហាជនសញ្ចរណដ្ឋានេសូតិ ពហូនំ ជនានំ សញ្ចរណសង្ខាតេសុ ឋានេសុ. នគហេតព្ពស្ស ហេតុំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បលិពោធោ ន ហោតី’’តិ. យស្មា បលិពោធោ ន ហោតិ, តស្មា ន គហេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឯកោតិ ឯកោ ភិក្ខុ បស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. ឱក្កម្មាតិ ឱក្កមិត្វា.

រូបសទ្ទោ ភណ្ឌបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ភណ្ឌ’’ន្តិ. ភណ្ឌំ រូបំ នាមាតិ យោជនា. ភណ្ឌិកន្តិ ភណ្ឌេន និយុត្តំ បុដកំ. គណេត្វាតិ គណនំ កត្វា. និមិត្តន្តីតិ ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ នាមបរិយាយោ. លញ្ឆនាទិ និមិត្តំ នាមាតិ ហិ យោជនា. លញ្ឆនាទីតិ អាទិសទ្ទេន នីលបិលោតិកាទយោ សង្គណ្ហាតិ. លាខាយាតិ ជតុនា.

បតិរូបា នាម ឥធ លជ្ជិកុក្កុច្ចកាតិ អាហ ‘‘លជ្ជិនោ កុក្កុច្ចកា’’តិ. ថាវរន្តិ ជង្គមា អញ្ញំ ថាវរំ. អទ្ធុនោតិ កាលស្ស. សមាទបេត្វាតិ អញ្ញេ សមាទបេត្វា. ឧទ្ទិស្ស អរិយា តិដ្ឋន្តិ, ឯសា អរិយាន យាចនា’’តិ (ជា. ១.៧.៥៩) វុត្តនយេន យាចិត្វាតិ អត្ថោ.

៥០៧. រតនសម្មតន្តិ មនុស្សានំ ឧបភោគបរិភោគន្តិ. ទុតិយំ.

៣. វិកាលគាមប្បវិសនសិក្ខាបទំ

៥០៨. តតិយេ ¶ ‘‘តិរច្ឆានភូតំ កថ’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘តិរច្ឆានកថ’’ន្តិ បទស្ស តុល្យនិស្សិតសមាសំ ទស្សេតិ. រាជបដិសំយុត្តន្តិ រាជូហិ បដិសំយុត្តំ.

៥១២. សម្ពហុលា ភិក្ខូតិ សម្ពន្ធោ. តស្មិំ គាមេតិ តស្មិំ បឋមបវិសនគាមេ. តំ កម្មន្តិ តំ ឥច្ឆិតកម្មំ. អន្តរាតិ គាមវិហារានមន្តរេ. ភុម្មត្ថេ ចេតំ និស្សក្កវចនំ.

កុលឃរេ វាតិ ញាតិកុលឧបដ្ឋាកកុលឃរេ វា. តេលភិក្ខាយ វាតិ តេលយាចនត្ថាយ វា. បស្សេតិ ¶ អត្តនោ បស្សេ សមីបេតិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាតិ គាមមជ្ឈមគ្គេន. អនោក្កម្មាតិ អនោក្កមិត្វា, អបក្កមិត្វាតិ អត្ថោតិ. តតិយំ.

៤. សូចិឃរសិក្ខាបទំ

៥១៧. ចតុត្ថេ កការស្ស បទបូរណភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ភេទនមេវ ភេទនក’’ន្តិ. អស្សត្ថិអត្ថេ អបច្ចយោតិ អាហ ‘‘តំ អស្ស អត្ថី’’តិ. អស្សាតិ បាចិត្តិយស្ស. បឋមំ សូចិឃរំ ភិន្ទិត្វា បច្ឆា បាចិត្តិយំ ទេសេតព្ពន្តិ អត្ថោ. អរណិធនុកេតិ អរណិយា ធនុកេ. វេធកេតិ កាយពន្ធនវេធកេតិ. ចតុត្ថំ.

៥. មញ្ចសិក្ខាបទំ

៥២២. បញ្ចមេ ឆេទនមេវ ឆេទនកំ, តមស្សត្ថីតិ ឆេទនកន្តិ អត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘វុត្តនយមេវា’’តិ.

និខណិត្វាតិ បមាណាតិរេកំ និខណិត្វា. ឧត្តានំ វា កត្វាតិ ហេដ្ឋុបរិ បរិវត្តនំ វា កត្វា. ឋបេត្វាតិ លម្ពណវសេន ឋបេត្វាតិ. បញ្ចមំ.

៦. តូលោនទ្ធសិក្ខាបទំ

៥២៦. ឆដ្ឋេ ¶ ឯត្ថាតិ មញ្ចបីឋេ. អវនហិតព្ពន្តិ ឱនទ្ធំ, តូលេន ឱនទ្ធំ តូលោនទ្ធន្តិ អត្ថោបិ យុជ្ជតិ. តូលំ បក្ខិបិត្វាតិ មញ្ចបីឋេ ចិមិលិកំ បត្ថរិត្វា តស្សុបរិ តូលំ បក្ខិបិត្វាតិ អត្ថោតិ. ឆដ្ឋំ.

៧. និសីទនសិក្ខាបទំ

៥៣១. សត្តមេ កត្ថាតិ កិស្មិំ ខន្ធកេ, កិស្មិំ វត្ថុស្មិំ វា. ហីតិ សច្ចំ. តត្ថាតិ ចីវរក្ខន្ធកេ, បណីតភោជនវត្ថុស្មិំ វា. ‘‘យថា នាមា’’តិ ឥមិនា ‘‘សេយ្យថាបី’’តិ បទស្ស អត្ថំ ទស្សេតិ, ‘‘បុរាណោ ចម្មការោ’’តិ ឥមិនា ‘‘បុរាណាសិកោដ្ឋោ’’តិ បទស្ស. ចម្មការោ ហិ អសិនា ចម្មំ កុដតិ ឆិន្ទតីតិ ‘‘អសិកោដ្ឋោ’’តិ វុច្ចតិ. វត្ថុប្បន្នកាលមុបនិធាយ វុត្តំ ‘‘បុរាណោ’’តិ ¶ . តមេវូបមំ បាកដំ ករោន្តោ អាហ ‘‘យថា ហី’’តិ. ហីតិ តប្បាកដីករណំ, តំ បាកដំ ករិស្សាមីតិ ហិ អត្ថោ. ចម្មការោ កឌ្ឍតីតិ សម្ពន្ធោ. វិត្ថតន្តិ វិសាលំ. សោបីតិ ឧទាយីបិ. តំ និសីទនំ កឌ្ឍតីតិ យោជនា. តេនាតិ កឌ្ឍនហេតុនា. តន្តិ ឧទាយិំ. សន្ថតសទិសន្តិ សន្ថតេន សទិសំ. ឯកស្មិំ អន្តេតិ ឯកស្មិំ កោដ្ឋាសេ, ផាលេត្វាតិ សម្ពន្ធោតិ. សត្តមំ.

៨. កណ្ឌុបដិច្ឆាទិសិក្ខាបទំ

៥៣៧. អដ្ឋមេ ‘‘កត្ថា’’តិអាទីនិ វុត្តនយានេវ.

៥៣៩. ‘‘យស្សា’’តិ បទស្ស វិសយំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ភិក្ខុនោ’’តិ. ‘‘នាភិយា ហេដ្ឋា’’តិ ឥមិនា នាភិយា អធោ អធោនាភីតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ, ‘‘ជាណុមណ្ឌលានំ ឧបរី’’តិ ឥមិនា ជាណុមណ្ឌលានំ ឧព្ភ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលន្តិ. ឧព្ភសទ្ទោ ហិ ឧបរិបរិយាយោ សត្តម្យន្តនិបាតោ. កណ្ឌុខជ្ជុសទ្ទានំ វេវចនត្តា វុត្តំ ‘‘កណ្ឌូតិ ខជ្ជូ’’តិ. កណ្ឌតិ ភេទនំ ករោតីតិ កណ្ឌុ. ខជ្ជតិ ព្យធនំ ករោតីតិ ខជ្ជុ. កេសុចិ បោត្ថកេសុ ‘‘កច្ឆូ’’តិ បាឋោ អត្ថិ, សោ អយុត្តោ.

លោហិតំ ¶ តុណ្ឌំ ឯតិស្សាតិ លោហិតតុណ្ឌិកា. បិឡយតិ វិពាធយតីតិ បិឡកា. អា ភុសោ អសុចិំ សវតិ បគ្ឃរាបេតីតិ អស្សាវោតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អសុចិបគ្ឃរណ’’ន្តិ. អរិសញ្ច ភគន្ទរា ច មធុមេហោ ច. អាទិសទ្ទេន ទុន្នាមកាទយោ សង្គណ្ហាតិ. តត្ថ អរិ វិយ ឦសតិ អភិភវតីតិ អរិសំ. ភគំ វុច្ចតិ វច្ចមគ្គំ, តំ ទរតិ ផាលេតីតិ ភគន្ទរា, គូថសមីបេ ជាតោ វណវិសេសោ. មធុ វិយ មុត្តាទិំ មិហតិ សេចតីតិ មធុមេហោ, សោ អាពាធោ មុត្តមេហោ សុក្កមេហោ រត្តមេហោតិ អនេកវិធោ. ថុល្លសទ្ទោ មហន្តបរិយាយោតិ អាហ ‘‘មហា’’តិ. អដ្ឋមំ.

៩. វស្សិកសាដិកសិក្ខាបទំ

៥៤២. នវមេ វស្សេ វស្សកាលេ អធិដ្ឋាតព្ពាតិ វស្សិកា, វស្សិកា ច សា សាដិកា ចេតិ វស្សិកសាដិកាតិ. នវមំ.

១០. នន្ទត្ថេរសិក្ខាបទំ

៥៤៧. ទសមេ ¶ ‘‘ចតូហិ អង្គុលេហី’’តិ ឥមិនា ចតុរោ អង្គុលា ចតុរង្គុលាតិ អសមាហារទិគុំ ទស្សេតិ. ឩនកប្បមាណោតិ ភគវតោ លាមកបមាណោ. ឥមិនា ឱមកសទ្ទស្ស លាមកត្ថំ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពន្តិ. ទសមំ.

រតនវគ្គោ នវមោ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

ខុទ្ទកវណ្ណនាយ យោជនា សមត្តា.

៦. បាដិទេសនីយកណ្ឌំ

១. បឋមបាដិទេសនីយសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

ខុទ្ទកានំ អនន្តរា បាដិទេសនីយា យេ ធម្មា សង្គីតិការេហិ ឋបិតា, ឥទានិ តេសំ ធម្មានំ អយំ វណ្ណនា ភវតីតិ យោជនា.

៥៥២. បឋមបាដិទេសនីយេ ¶ តាវ អត្ថោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. បដិអាគមនកាលេតិ បិណ្ឌាយ ចរណដ្ឋានតោ បក្កមិត្វា, បដិនិវត្តិត្វា វា អាគមនកាលេ. សព្ពេវាតិ ឯត្ថ និគ្គហីតលោបវសេន សន្ធិ ហោតីតិ អាហ ‘‘សព្ពមេវា’’តិ. ‘‘កម្បមានា’’តិ ឥមិនា បបុព្ពវិធធាតុយា កម្បនត្ថំ ទស្សេតិ. អបេហីតិ ឯត្ថ អបបុព្ពឥធាតុ គត្យត្ថោតិ អាហ ‘‘អបគច្ឆា’’តិ.

៥៥៣. បដិទេសេតព្ពាការំ ទស្សេតិ អនេនាតិ បដិទេសេតព្ពាការទស្សនំ. ទ្វិន្នំ សទ្ទានំ បរិយាយភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘រថិកាតិ រច្ឆា’’តិ. រថស្ស ហិតា រថិកា. ណ្យបច្ចយេ កតេ ‘‘រច្ឆា’’តិ (មោគ្គល្លានេ ៤.៧២ សុត្តេ) វុច្ចតិ. រច្ឆន្តរេន អនិព្ពិទ្ធា រច្ឆា ព្យូហោ នាមាតិ អាហ ‘‘អនិព្ពិជ្ឈិត្វា’’តិអាទិ. ព្យូហេតិ សម្បិណ្ឌេតិ ជនេ អញ្ញត្ថ គន្តុមបទានវសេនាតិ ¶ ព្យូហោ. សិង្ឃាដកំ នាម មគ្គសន្ធីតិ អាហ ‘‘មគ្គសមោធានដ្ឋាន’’ន្តិ. សិង្ឃតិ មគ្គសមោធានំ ករោតិ ឯត្ថាតិ សិង្ឃាដកំ. ឯតេសូតិ រថិកាទីសុ. ឯសេវ នយោតិ ទុក្កដបាដិទេសនីយេ អតិទិសតិ. ហីតិ សច្ចំ. ‘‘វចនតោ’’តិ បទំ ‘‘វេទិតព្ពោ’’តិ បទេ ញាបកហេតុ. ទទមានាយ ភិក្ខុនិយា វសេនាតិ យោជនា. ឯត្ថាតិ សិក្ខាបទេ. តស្មាតិ យស្មា អបមាណំ, តស្មា.

ឥទន្តិ វចនំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. សម្ភិន្នេ ឯករសេ កាលិកត្តយេតិ យោជនា.

៥៥៦. ‘‘ទាបេតី’’តិ ហេតុត្ថកិរិយាយ ការិតកត្តុការិតកម្មានិ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អញ្ញាតិកាយ អញ្ញេន កេនចី’’តិ. អញ្ញេនាតិ អត្តនា អញ្ញេន. ‘‘តាយ ឯវ វា ភិក្ខុនិយា អញ្ញេន វា កេនចី’’តិ បទានិ ‘‘បដិគ្គហាបេត្វា’’តិបទេ ការិតកម្មានីតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយបាដិទេសនីយសិក្ខាបទំ

៥៥៨. ទុតិយេ បុរិមសិក្ខាបទេន អាបត្តិ អន្តរឃរត្តាតិ អធិប្បាយោ. ឥមិនា សិក្ខាបទេន អាបត្តិ ភវេយ្យ វោសាសមានត្តាតិ ¶ អធិប្បាយោ. ទេន្តិយា បន នេវ ឥមិនា, ន បុរិមេន អាបត្តិ អញ្ញស្ស ភត្តត្តាតិ អធិប្បាយោតិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយបាដិទេសនីយសិក្ខាបទំ

៥៦២. តតិយេ ‘‘ឧភតោ’’តិ ឯត្ថ ករណត្ថេ តោតិ អាហ ‘‘ទ្វីហី’’តិ. ‘‘ឧភតោបសន្ន’’ន្តិ ព្យាសោបិ សមាសោបិ យុត្តោយេវ, សមាសេ តោបច្ចយស្ស អលោបោ ហោតិ. ‘‘ឧភតោ’’តិបទស្ស សរូបំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ឧបាសកេនបិ ឧបាសិកាយបី’’តិ. កស្មា ឧភតោ បសន្នំ ហោតីតិ អាហ ‘‘តស្មិំ កិរា’’តិអាទិ. យស្មា តស្មិំ កុលេ…បេ… សោតាបន្នាយេវ ហោន្តិ កិរ, តស្មា ‘‘ឧភតោបសន្ន’’ន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សចេបី’’តិ ឯត្ថ បិសទ្ទេន អសីតិកោដិធនតោ អធិកម្បិ សម្បិណ្ឌេតិ. ហាយនស្ស ការណំ ទស្សេតិ ‘‘យស្មា’’តិអាទិនា.

៥៦៩. ‘‘ឃរតោ នីហរិត្វា’’តិ ឯត្ថ ‘‘នីហរិត្វា’’តិ បទស្ស កម្មំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អាសនសាលំ ¶ វា វិហារំ វា’’តិ. ‘‘អានេត្វា’’តិឥមិនា នីបុព្ពហរធាតុយា អត្ថំ ទស្សេតិ. ទ្វារេតិ អត្តនោ គេហទ្វារេតិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថបាដិទេសនីយសិក្ខាបទំ

៥៧០. ចតុត្ថេ អវរុទ្ធសទ្ទោ បរិរុទ្ធសទ្ទស្ស បរិយាយោតិ អាហ ‘‘បរិរុទ្ធា ហោន្តី’’តិ. អារញ្ញកស្ស សេនាសនស្ស បរិសមន្តតោ រុទ្ធា អាវុតា ហោន្តីតិ អត្ថោ.

៥៧៣. ‘‘បញ្ចន្ន’’ន្តិ និទ្ធារណេ សាមិវចនភាវញ្ច ‘‘យំកិញ្ចី’’តិ និទ្ធារណីយេន សម្ពន្ធិតព្ពភាវញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យំ កិញ្ចី’’តិ. ‘‘បេសេត្វា ខាទនីយំ ភោជនីយំ អាហរិស្សាមី’’តិឥមិនា បដិសំវិទិតាការទស្សនំ. ‘‘អារាម’’ន្តិ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ អារញ្ញកសេនាសនស្ស ¶ អារាមោ ឯវ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘អារញ្ញកសេនាសនារាមញ្ចា’’តិ. តស្សាតិ អារញ្ញកសេនាសនារាមស្ស. ‘‘កស្មា’’តិ បុច្ឆាយ ‘‘បដិមោចនត្ថ’’ន្តិ វិសជ្ជនាយ សមេតុំ សម្បទានត្ថេ និស្សក្កវចនំ កាតព្ពំ. កិមត្ថន្តិ ហិ អត្ថោ. បដិមោចនត្ថន្តិ តទត្ថេ បច្ចត្តវចនំ. បដិមោចនសង្ខាតាយ អត្ថាយាតិ ហិ អត្ថោ. អត្ថសទ្ទោ ច បយោជនវាចកោ. បយោជនាយាតិ ហិ អត្ថោ. អថ វា ‘‘បដិមោចនត្ថ’’ន្តិ វិសជ្ជនាយំ. ‘‘កស្មា’’តិ បុច្ឆាយ សមេតុំ និស្សក្កត្ថេ បច្ចត្តវចនំ កាតព្ពំ. បដិមោចនសង្ខាតា អត្ថាតិ ហិ អត្ថោ. អត្ថសទ្ទោ ច ការណវាចកោ. ការណាតិ ហិ អត្ថោ. ឯវញ្ហិ បុច្ឆាវិសជ្ជនានំ បុព្ពាបរសមសង្ខាតោ វិចយោ ហារោ បរិបុណ្ណោ ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. អម្ហាកន្តិ ខាទនីយភោជនីយបដិហរន្តានំ អម្ហាកំ. អម្ហេតិ ចោរសង្ខាតេ អម្ហេ.

‘‘តស្សា’’តិ បទស្សត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ឯតិស្សា យាគុយា’’តិ. អញ្ញានិបីតិ បដិសំវិទិតកុលតោ អញ្ញានិបិ កុលានិ. តេនាតិ បដិសំវិទិតកុលេន. កុរុន្ទិវាទេ យាគុយា បដិសំវិទិតំ កត្វា យាគុំ អគ្គហេត្វា បូវាទីនិ អាហរន្តិ, វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ.

៥៧៥. ឯកស្សាតិ ភិក្ខុស្ស. តស្សាតិ បដិសំវិទិតភិក្ខុស្ស, ចតុន្នំ វា បញ្ចន្នំ វា ភិក្ខូនំ អត្ថាយាតិ យោជនា. អញ្ញេសម្បីតិ ចតុបញ្ចភិក្ខុតោ អញ្ញេសម្បិ. អធិកមេវាតិ បរិភុត្តតោ អតិរេកមេវ. យំ បនាតិ ខាទនីយភោជនីយំ បន, យម្បិ ខាទនីយភោជនីយំ វនតោ អាហរិត្វា ទេន្តីតិ យោជនា. ‘‘តត្ថជាតក’’ន្តិ ឯត្ថ តសទ្ទស្ស វិសយំ ¶ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អារាមេ’’តិ. អញ្ញេន ទិន្នន្តិ សម្ពន្ធោ. នន្តិ មូលខាទនីយាទិំ. បដិសំវិទិតន្តិ បដិកច្ចេវ សុដ្ឋុ ជានាបិតន្តិ អត្ថោតិ. ចតុត្ថំ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

បាដិទេសនីយវណ្ណនាយ

យោជនា សមត្តា.

៧. សេខិយកណ្ឌំ

១. បរិមណ្ឌលវគ្គ-អត្ថយោជនា

សិក្ខិតសិក្ខេន ¶ តីសុ សិក្ខាសុ ចតូហិ មគ្គេហិ សិក្ខិតសិក្ខេន តាទិនា អដ្ឋហិ លោកធម្មេហិ អកម្បិយដ្ឋេន តាទិនា, ឥដ្ឋានិដ្ឋេសុ វា អវិការដ្ឋេន តាទិនា ភគវតា យានិ សិក្ខាបទានិ ‘‘សេខិយានី’’តិ ភាសិតានិ, ទានិ តេសម្បិ សិក្ខាបទានំ អយម្បិ វណ្ណនាក្កមោ ភវតីតិ យោជនា.

៥៧៦. តត្ថាតិ សេខិយសិក្ខាបទេសុ, អត្ថោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. ‘‘សមន្តតោ’’តិឥមិនា បរិត្យូបសគ្គស្សត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘នាភិមណ្ឌលំ ជាណុមណ្ឌល’’ន្តិ ឯត្ថ ឧទ្ធំសទ្ទោ ច អធោសទ្ទោ ច អជ្ឈាហរិតព្ពោតិ អាហ ‘‘ឧទ្ធ’’ន្តិអាទិ. អដ្ឋង្គុលមត្តន្តិ ភាវនបុំសកំ, និវាសេតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. តតោតិ អដ្ឋង្គុលមត្តតោ. យថា បដិច្ឆន្នំ ហោតិ, ឯវំ និវាសេន្តស្សាតិ យោជនា. តត្រិទំ បមាណន្តិ តស្ស និវាសនស្ស ឥទំ បមាណំ. តាទិសស្សាតិ ទីឃតោ មុដ្ឋិបញ្ចកស្ស តិរិយំ អឌ្ឍតេយ្យហត្ថស្ស និវាសនស្ស. ជាណុមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទនត្ថំ វដ្ដតីតិ យោជនា. តត្ថាតិ ចីវរេសុ. ន តិដ្ឋតីតិ វិរឡត្តា ន តិដ្ឋតិ. តិដ្ឋតីតិ ឃនត្តា តិដ្ឋតិ.

និវាសេន្តស្ស ចាតិឯត្ថ ចសទ្ទោ អវធារណត្ថោ, និវាសេន្តស្សេវាតិ អត្ថោ. កេវលំ ឯវំ និវាសេន្តស្សេវ ទុក្កដំ ន ហោតិ, អថ ខោ តថា និវាសេន្តស្សាបិ ទុក្កដមេវាតិ យោជនា. យេ បន និវាសនទោសាតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញេតិ បុរតោ ច បច្ឆតោ ច ឱលម្ពេត្វា និវសនតោ អញ្ញេ ¶ . តេ សព្ពេតិ សព្ពេ តេ និវាសនទោសា. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ វិភង្គេ. តត្ថេវាតិ ខន្ធកេយេវ.

អសញ្ចិច្ច និវាសេន្តស្ស អនាបត្តីតិ សម្ពន្ធោ. ឯសេវ នយោ ‘‘អសតិយា’’តិ ឯត្ថាបិ. អជានន្តស្សាតិ ឯត្ថ អជាននំ ទុវិធំ និវាសនវត្តស្ស អជាននំ, អារូឡ្ហោរូឡ្ហភាវស្ស អជាននន្តិ. តត្ថ អារូឡ្ហោរូឡ្ហភាវស្ស អជាននំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘អជានន្តស្សា’’តិ ទស្សេន្តោ ¶ អាហ ‘‘អជានន្តស្សាតិ ឯត្ថា’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ. តស្សាតិ និវាសនវត្តស្ស. អស្សាតិ ភិក្ខុនោ. តំ បនាតិ អាបត្តិតោ អមោក្ខនំ បន. តស្មាតិ យស្មា យុជ្ជតិ, តស្មា. យោតិ ភិក្ខុ. កុរុន្ទិយំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. សុក្ខា ជង្ឃា ឥមស្សាតិ សុក្ខជង្ឃោ. មហន្តំ បិណ្ឌិកមំសំ ឥមស្សាតិ មហាបិណ្ឌិកមំសោ. តស្សាតិ ភិក្ខុស្ស.

វណោតិ អរុ. តញ្ហិ វណតិ គត្តវិចុណ្ណនំ ករោតីតិ វណោតិ វុច្ចតិ. វាឡមិគា វា ចោរា វាតិ ឯត្ថ វាសទ្ទោ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ, តេន អញ្ញាបិ ឧទកចិក្ខល្លាទយោ អាបទា សង្គយ្ហន្តិ.

៥៧៧. ឥធាតិ ឥមស្មិំ វិភង្គេ, សិក្ខាបទេ វា. ឧភោ កណ្ណេតិ បុរតោ ច បច្ឆតោ ច និគ្គតេ ទ្វេ កណ្ណេ. អវិសេសេនាតិ ‘‘អន្តរឃរេ’’តិ ច ‘‘អារាមេ’’តិ ច វិសេសំ អកត្វា សាមញ្ញេន. វិហារេបីតិ សង្ឃសន្និបាតពុទ្ធុបដ្ឋានថេរុបដ្ឋានាទិកាលំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៥៧៨. កាយេកទេសេ កាយសទ្ទោ វត្តតីតិ អាហ ‘‘ជាណុម្បិ ឧរម្បី’’តិ. ‘‘ន សីសំ បារុតេនា’’តិឥមិនា ‘‘សុប្បដិច្ឆន្នេនា’’តិបទស្ស អតិព្យាបិតទោសំ បដិក្ខិបតិ. គណ្ឋិកន្តិ បាសោ. សោ ហិ គន្ថេតិ ពន្ធតីតិ វា, គន្ថេតិ ពន្ធតិ ឯត្ថាតិ វា កត្វា គន្ថិកោតិ វុច្ចតិ. ន្ថការស្ស វាណ្ឋការេ កតេ គណ្ឋិកោ, តំ គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចិត្វា. ឧភោ កណ្ណេតិ ចីវរស្ស ទ្វេ កោណេ. គលវាដកតោតិ ឯត្ថ គលោតិ កណ្ឋោ. សោ ហិ ខជ្ជភោជ្ជលេយ្យបេយ្យសង្ខាតំ ចតុព្ពិធំ អសនំ គលតិ បន្នោ ហុត្វា កុច្ឆិយំ បតតិ ឥតោតិ គលោតិ វុច្ចតិ. អាវាដោយេវ ខុទ្ទកដ្ឋេន អាវាដកោ, ខុទ្ទកត្ថេ កោ. គលេ ឋិតោ អាវាដកោ គលវាដកោ. អការតោ ហិ អាការស្ស លោបោ ‘‘បប’’ន្តិអាទីសុ (ជា. ១.១.២) វិយ. ឯត្ថ ហិ បអាបន្តិ បទច្ឆេទោ, អការតោ អាការស្ស ច លោបោ. បវទ្ធំ អាបំ បបំ, មហន្តំ ឧទកន្តិ អត្ថោ. សីសំ វិវរិត្វាតិ សម្ពន្ធោ.

៥៧៩. វាសំ ¶ ¶ ឧបគតោតិ វា វាសេន ឧបគតោតិ វា អត្ថំ បដិក្ខិបន្តោ អាហ ‘‘វាសត្ថាយ ឧបគតស្សា’’តិ.

៥៨០. ហត្ថបាទេ អកីឡន្តោ សុសំវុតោ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ហត្ថំ វា បាទំ វា អកីឡាបេន្តោ’’តិ.

៥៨២. ឱក្ខិត្តចក្ខូតិ ឯត្ថ ឱសទ្ទោ ហេដ្ឋាបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ហេដ្ឋា ខិត្តចក្ខូ’’តិ. ‘‘ហុត្វា’’តិឥមិនា កិរិយាវិសេសនភាវំ ទស្សេតិ. យុគយុត្តកោតិ យុគេ យុត្តកោ. ទមិយិត្ថាតិ ទន្តោ. អាភុសោ ជានាតិ ការណាការណន្តិ អាជានេយ្យោ. ឯត្តកន្តិ ចតុហត្ថបមាណំ. យោ គច្ឆតិ, អស្ស ភិក្ខុនោ ទុក្កដា អាបត្តិ ហោតីតិ យោជនា. ‘‘បរិស្សយភាវ’’ន្តិ ច ‘‘បរិស្សយាភាវ’’ន្តិ ច ទ្វេ បាឋា យុជ្ជន្តិយេវ.

៥៨៤. ឥត្ថម្ភូតលក្ខណេតិ ឥមំ បការំ ឥត្ថំ ចីវរុក្ខិបនំ, ភវតិ គច្ឆតីតិ ភូតោ, ភិក្ខុ. លក្ខីយតិ អនេនាតិ លក្ខណំ, ចីវរំ. ឥត្ថំ ភូតោ ឥត្ថម្ភូតោ, តស្ស លក្ខណំ ឥត្ថម្ភូតលក្ខណំ, តស្មិំ. ករណវចនំ ទដ្ឋព្ពន្តិ យោជនា. ឥត្ថម្ភូតលក្ខណំ នាម កិរិយាវិសេសនស្ស សភាវោតិ អាហ ‘‘ឯកតោ វា…បេ… ហុត្វាតិ អត្ថោ’’តិ. អន្តោឥន្ទខីលតោតិ គាមស្ស អន្តោឥន្ទខីលតោតិ. បឋមោ វគ្គោ.

២. ឧជ្ជគ្ឃិកវគ្គ-អត្ថយោជនា

៥៨៦. ឧច្ចាសទ្ទំ កត្វា ជគ្ឃនំ ហសនំ ឧជ្ជគ្ឃោ, សោយេវ ឧជ្ជគ្ឃិកា, តាយ. ឥតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មហាហសិតំ ហសន្តោ’’តិ. ឯត្ថាតិ ‘‘ឧជ្ជគ្ឃិកាយា’’តិបទេ.

៥៨៨. កិត្តាវតាតិ កិត្តកេន បមាណេន, ឯវំ និសិន្នេសុ ថេរេសូតិ សម្ពន្ធោ, និទ្ធារណេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. វវត្ថបេតីតិ ឥទញ្ចីទញ្ច កថេតីតិ វវត្ថបេតិ. ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន បមាណេន.

៥៩០. និច្ចលំ កត្វា កាយស្ស ឧជុដ្ឋបនំ កាយបគ្គហោ នាមាតិ អាហ ‘‘និច្ចលំ កត្វា’’តិអាទិ. ឯសេវ នយោ ពាហុបគ្គហសីសបគ្គហេសុបីតិ. ទុតិយោ វគ្គោ.

៣. ខម្ភកតវគ្គ-អត្ថយោជនា

៥៩៦. ខម្ភោ ¶ ¶ កតោ យេនាតិ ខម្ភកតោ. ខម្ភោតិ ច បដិពទ្ធោ. កត្ថ បដិពទ្ធោតិ អាហ ‘‘កដិយំ ហត្ថំ ឋបេត្វា’’តិ. សសីសំ អវគុណ្ឋយតិ បរិវេឋតីតិ ឱគុណ្ឋិតោតិ អាហ ‘‘សសីសំ បារុតោ’’តិ.

៦០០. ឧទ្ធំ ឯកា កោដិ ឥមិស្សា គមនាយាតិ ឧក្កុដិកាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧក្កុដិកា វុច្ចតី’’តិអាទិ. ឯត្ថាតិ ‘‘ឧក្កុដិកាយា’’តិបទេ.

៦០១. ហត្ថបល្លត្ថីកទុស្សបល្លត្ថីកេសុ ទ្វីសុ ទុស្សបល្លត្ថិកេ អាយោគបល្លត្ថីកាបិ សង្គហំ គច្ឆតីតិ អាហ ‘‘អាយោគបល្លត្ថិកាបិ ទុស្សបល្លត្ថិកា ឯវា’’តិ.

៦០២. សតិយា ឧបដ្ឋានំ សក្កច្ចន្តិ អាហ ‘‘សតិំឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ.

៦០៣. បិណ្ឌបាតំ ទេន្តេបីតិ បិណ្ឌបាតំ បត្តេ បក្ខិបន្តេបិ. បត្តេ សញ្ញា បត្តសញ្ញា, សា អស្សត្ថីតិ បត្តសញ្ញី. ‘‘កត្វា’’ តិឥមិនា កិរិយាវិសេសនភាវំ ទស្សេតិ.

៦០៤. សមសូបកំ បិណ្ឌបាតន្តិ ឯត្ថ សូបបិណ្ឌបាតានំ សមឧបឌ្ឍភាវំ អាសង្កា ភវេយ្យាតិ អាហ ‘‘សមសូបកោ នាមា’’តិអាទិ. យត្ថាតិ បិណ្ឌបាតេ. ភត្តស្ស ចតុត្ថភាគបមាណោ សូបោ ហោតិ, សោ បិណ្ឌបាតោ សមសូបកោ នាមាតិ យោជនា. ឱលោណី ច សាកសូបេយ្យញ្ច មច្ឆរសោ ច មំសរសោ ចាតិ ទ្វន្ទោ. តត្ថ ឱលោណីតិ ឯកា ព្យញ្ជនវិកតិ. សាកសូបេយ្យន្តិ សូបស្ស ហិតំ សូបេយ្យំ, សាកមេវ សូបេយ្យំ សាកសូបេយ្យំ. ឥមិនា សព្ពាបិ សាកសូបេយ្យព្យញ្ជនវិកតិ គហិតា. មច្ឆរសមំសរសាទីនីតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន អវសេសា សព្ពាបិ ព្យញ្ជនវិកតិ សង្គហិតា. តំ សព្ពំ រសានំ រសោ រសរសោតិ កត្វា ‘‘រសរសោ’’តិ វុច្ចតិ.

៦០៥. សមបុណ្ណំ សមភរិតន្តិ វេវចនមេវ. ថូបំ កតោ ថូបីកតោតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ថូបីកតោ នាមា’’តិអាទិ.

តត្ថាតិ ¶ ‘‘ថូបីកត’’ន្តិអាទិវចនេ. តេសន្តិ អភយត្ថេរតិបិដកចូឡនាគត្ថេរានំ. ឥតិ បុច្ឆិំសុ, តេសញ្ច ថេរានំ វាទំ អារោចេសុន្តិ យោជនា. ថេរោតិ ចូឡសុមនត្ថេរោ. ឯតស្សាតិ តិបិដកចូឡនាគត្ថេរស្ស ¶ . សត្តក្ខត្តុន្តិ សត្ត វារេ. កុតោតិ កស្សាចរិយស្ស សន្តិកា. តស្មាតិ យស្មា យាវកាលិកេន បរិច្ឆិន្នោ, តស្មា. អាមិសជាតិកំ យាគុភត្តំ វា ផលាផលំ វាតិ យោជនា. តញ្ច ខោតិ តញ្ច សមតិត្ថិកំ. ឥតរេន បនាតិ នាធិដ្ឋានុបគេន បត្តេន បន. យំ បូវឧច្ឆុខណ្ឌផលាផលាទិ ហេដ្ឋា ឱរោហតិ, តំ បូវឧច្ឆុខណ្ឌផលាផលាទីតិ យោជនា. បូវវដំសកោតិ ឯត្ថ វដំសកោតិ ឧត្តំសោ. សោ ហិ ឧទ្ធំ តសីយតេ អលង្ករីយតេតិ វដំសោតិ វុច្ចតិ ឧការស្ស វការំ, តការស្ស ច ដការំ កត្វា, សោយេវ វដំសកោ, មុទ្ធនិ បិលន្ធិតោ ឯកោ អលង្ការវិសេសោ. បូវមេវ តំសទិសត្តា បូវវដំសកោ, តំ. បុប្ផវដំសកោ ច តក្កោលកដុកផលាទិវដំសកោ ចាតិ ទ្វន្ទោ, តេ.

ឥធាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ននុ សព្ពថូបីកតេសុ បដិគ្គហណស្ស អកប្បិយត្តា បរិភុញ្ជនម្បិ ន វដ្ដតីតិ អាហ ‘‘សព្ពត្ថ បនា’’តិអាទិ. តត្ថ សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ ថូបីកតេសូតិ. តតិយោ វគ្គោ.

៤. សក្កច្ចវគ្គ-អត្ថយោជនា

៦០៨. តត្ថ តត្ថាតិ តស្មិំ តស្មិំ ឋានេ. ឱធិន្តិ អវធិំ មរិយាទំ.

៦១០. ថូបកតោតិ ថូបមេវ ថូបកំ, តតោ ថូបកតោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មត្ថកតោ’’តិ.

៦១១. មាឃាតសមយាទីសូតិ ‘‘បាណេ មា ឃាតេថា’’តិ រាជានោ ភេរិំ ចរាបេន្តិ ឯត្ថាតិ មាឃាតោ, សោយេវ សមយោ មាឃាតសមយោ. អាទិសទ្ទេន អញ្ញំ បដិច្ឆន្នការណំ គហេតព្ពំ.

៦១៥. តេសន្តិ មយូរណ្ឌកុក្កុដណ្ឌានន្តិ. ចតុត្ថោ វគ្គោ.

៥. កពឡវគ្គ-អត្ថយោជនា

៦១៧. ‘‘មុខទ្វារ’’ន្តិ ¶ កម្មស្ស ‘‘អនាហដេ’’តិ ច ‘‘វិវរិស្សាមី’’តិ ច ទ្វីសុ កិរិយាសុ សម្ពន្ធភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អនាហរិតេ មុខទ្វារ’’ន្តិ.

៦១៨. សកលំ ហត្ថន្តិ បញ្ចង្គុលិំ សន្ធាយ វុត្តំ.

៦១៩. សកពឡេនាតិ ¶ ឯត្ថ កពឡសទ្ទេន វចនស្ស អបរិបុណ្ណការណំ សព្ពម្បិ គហេតព្ពំ.

៦២០. បិណ្ឌុក្ខេបកន្តិអាទីសុ វិច្ឆត្ថេ កបច្ចយោតិ អាហ ‘‘បិណ្ឌំ ឧក្ខិបិត្វា ឧក្ខិបិត្វា’’តិ. ត្វាសទ្ទេន កិរិយាវិសេសនភាវំ ទស្សេតិ.

៦២៤. ‘‘អវកិរិត្វា’’តិ ឥមិនា សិត្ថាវការកន្តិ ឯត្ថ អវបុព្ពោ កិរធាតុយេវ, ន ករធាតូតិ ទស្សេតិ.

៦២៦. ‘‘ចបុចបូ’’តិ ឯវំ សទ្ទន្តិ ‘‘ចបុចបូ’’តិ ឯវំ អនុករណរវន្តិ. បញ្ចមោ វគ្គោ.

៦. សុរុសុរុវគ្គ-អត្ថយោជនា

៦២៧. ‘‘សុរុសុរូ’’តិ ឯវំ សទ្ទន្តិ ‘‘សុរុសុរូ’’តិ ឯវំ អនុករណរវំ. ទវនំ កីឡនន្តិ ឥមិនា វចនត្ថេន បរិហាសោ ទវោ នាមាតិ អាហ ‘‘ទវោតិ បរិហាសវចន’’ន្តិ. តន្តិ សោ ទវោ. លិង្គវិបល្លាសោ ហេស. ន កាតព្ពំ ន កាតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. សិលកពុទ្ធោតិ សិលាយ កតោ, សិលេន និយុត្តោ វា ពុទ្ធោ. អបដិពុទ្ធោតិ អបដិវិទ្ធោ ពុទ្ធោ, បរិហាសវចនមេតំ. គោធម្មោតិ គុន្នំ ធម្មោ. អជធម្មោតិ អជានំ ធម្មោ. មិគសង្ឃោតិ មិគានំ សង្ឃោ. បសុសង្ឃោតិ បសូនំ សង្ឃោ.

៦២៨. ‘‘ភុញ្ជន្តេនា’’តិ បទំ ‘‘និល្លេហិតុ’’ន្តិ បទេ ភាវកត្តា.

៦៣១. ឯវំនាមកេតិ ¶ ‘‘កោកនុទ’’ន្តិ ឯវំ នាមំ អស្ស បាសាទស្សាតិ ឯវំនាមកោ, បាសាទោ, តស្មិំ. ‘‘បទុមសណ្ឋានោ’’តិ ឥមិនា បាសាទស្ស សទិសូបចារេន ‘‘កោកនុទោ’’តិ នាមលភនំ ទស្សេតិ. តេនាតិ បទុមសណ្ឋានត្តា. អស្សាតិ បាសាទស្ស. បុគ្គលិកម្បីតិ បរបុគ្គលសន្តកំ គហេតព្ពំ ‘‘អត្តនោ សន្តកម្បី’’តិ អត្តបុគ្គលសន្តកស្ស វិសុំ គយ្ហមានត្តា. សង្ខម្បីតិ បានីយសង្ខម្បិ. សរាវម្បីតិ បានីយសរាវម្បិ. ថាលកម្បីតិ បានីយថាលកម្បិ.

៦៣២. ‘‘ឧទ្ធរិត្វា’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តវចនស្ស កម្មាបាទានានិ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សិត្ថានិ ឧទកតោ’’តិ. ភិន្ទិត្វាតិ ចុណ្ណវិចុណ្ណានិ កត្វា. ពហីតិ អន្តរឃរតោ ពហិ.

៦៣៤. សេតច្ឆត្តន្តិ ¶ ឯត្ថ សេតសទ្ទោ បណ្ឌរបរិយាយោតិ អាហ ‘‘បណ្ឌរច្ឆត្ត’’ន្តិ. វត្ថបលិគុណ្ឋិតន្តិ វត្ថេហិ សមន្តតោ វេឋិតំ. សេតំ ឆត្តំ សេតច្ឆត្តំ. កិឡញ្ជេហិ កតំ ឆត្តំ កិឡញ្ជច្ឆត្តំ. បណ្ណេហិ កតំ ឆត្តំ បណ្ណច្ឆត្តំ. មណ្ឌលេន ពទ្ធំ មណ្ឌលពទ្ធំ. សលាកាហិ ពទ្ធំ សលាកពទ្ធំ. តានីតិ តីណិ ឆត្តានិ. ហីតិ សច្ចំ. យម្បិ ឯកបណ្ណច្ឆត្តន្តិ យោជនា. ឯតេសូតិ តីសុ ឆត្តេសុ. អស្សាតិ យស្ស កស្សចិ គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វា. សោតិ យោ កោចិ គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា. ឆត្តបាទុកាយ វាតិ ឆត្តទណ្ឌនិក្ខេបនាយ បាទុកាយ វា. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ.

៦៣៥. មជ្ឈិមស្សាតិ បមាណមជ្ឈិមស្ស. ‘‘ចតុហត្ថប្បមាណោ’’តិឥមិនា ចតុហត្ថតោ ឩនាតិរេកោ ទណ្ឌោ ន ទណ្ឌោ នាមាតិ ទស្សេតិ. ទណ្ឌោ បាណិម្ហិ អស្សាតិ វចនត្ថំ អតិទិសន្តោ អាហ ‘‘វុត្តនយេនេវា’’តិ.

៦៣៦. ‘‘សត្ថបាណិម្ហី’’តិ ឯត្ថ អសិ ឯវ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘អសិ’’ន្តិ. អសិន្តិ ខគ្គំ.

៦៣៧. ‘‘អាវុធំ នាម ចាបោ កោទណ្ឌោ’’តិ បាឡិយំ វុត្តវចនំ ឧបលក្ខណមេវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អាវុធបាណិស្សាតិ ឯត្ថា’’តិអាទិ. សព្ពាបិ ធនុវិកតិ អាវុធន្តិ វេទិតព្ពាតិ យោជនា. យថា អសិំ ¶ សន្នហិត្វា ឋិតោ សត្ថបាណីតិ សង្ខ្យំ ន គច្ឆតិ, ឯវំ ធនុំ កណ្ឋេ បដិមុក្កោ អាវុធបាណីតិ អាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ, ឥមិនា អាវុធោ បាណិនា គហិតោយេវ អាវុធបាណិ នាមាតិ ទស្សេតីតិ. ឆដ្ឋោ វគ្គោ.

៧. បាទុកវគ្គ-អត្ថយោជនា

៦៣៨. អង្គុលន្តរន្តិ បាទង្គុលវិវរំ. បាទុកន្តិ ឧបាហនវិសេសោ. សោ ហិ បជ្ជតេ ឥមាយាតិ បាទុកាតិ វុច្ចតិ, សា ពហុបដលា ចម្មមយា វា ហោតិ កដ្ឋមយា វា. បដិមុញ្ចិត្វាតិ បាទុកំ បដិមុញ្ចីត្វា.

៦៤០. ទ្វីហិ ជនេហិ គហិតោតិ សម្ពន្ធោ. វំសេនាតិ វេណុនា, យានេ និសិន្នោតិ សម្ពន្ធោ. វិសង្ខរិត្វាតិ វិបត្តិំ ករិត្វា. ទ្វេបីតិ ធម្មកថិកធម្មបដិគ្គាហកសង្ខាតា ឧភោបិ ជនា. វដ្ដតីតិ ទេសេតុំ វដ្ដតិ.

៦៤១. សយនគតស្សាតិ ¶ សយនំ គតស្ស, សយនេ និបន្នស្សាតិ អត្ថោ. និបន្នស្ស ទេសេតុំ ន វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ.

៦៤២. តីសុ បល្លត្ថិកាសុ យាយ កាយចិ បល្លត្ថិកាយ និសិន្នស្ស ធម្មំ ទេសេតុំ ន វដ្ដតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បល្លត្ថិកាយា’’តិអាទិ.

៦៤៣. យថា វេឋិយមានេ កេសន្តោ ន ទិស្សតិ, ឯវំ វេឋិតសីសស្សាតិ យោជនា.

៦៤៧. ឆបកសទ្ទស្ស ច ចណ្ឌាលសទ្ទស្ស ច វេវចនត្តា វុត្តំ ‘‘ចណ្ឌាលស្សា’’តិ. ចណ្ឌាលោ ហិ សំ សុនខំ បចតីតិ ឆបកោតិ វុច្ចតិ សការស្ស ឆការំ កត្វា. ឆបកស្ស ឯសា ឆបកី, ចណ្ឌាលភរិយា. យត្រាតិ ឯត្ថ ត្របច្ចយោ បច្ចត្តេ ហោតីតិ អាហ ‘‘យោ ហិ នាមា’’តិ. យោ រាជា ឧច្ចេ អាសនេ និសីទិត្វា មន្តំ បរិយាបុណិស្សតិ នាម, អយំ រាជា យាវ អតិវិយ អធម្មិកោតិ វុត្តំ ហោតិ. ‘‘សព្ពមិទ’’ន្តិ អយំ សទ្ទោ លិង្គវិបល្លាសោតិ អាហ ‘‘សព្ពោ អយ’’ន្តិ ¶ . ‘‘លោកោ’’តិ ឥមិនា ឥធសទ្ទស្ស វិសយំ ទស្សេតិ. ចរិមសទ្ទោ អន្តិមបរិយាយោ. អន្តិមោតិ ច លាមកោ. លាមកោតិ ច នាម ឥធ វិបត្តីតិ អាហ ‘‘សង្ករ’’ន្តិ. សង្ករន្តិ វិបត្តិំ. ‘‘និម្មរិយាទោ’’តិ ឥមិនា ‘‘សង្ករំ គតោ’’តិ បទានំ អធិប្បាយត្ថំ ទស្សេតិ. ចរិមំ គតំ ចរិមគតំ, សព្ពោ អយំ លោកោ ចរិមគតោតិ អត្ថោ. ឥធ ច ជាតកេ (ជា. ១.៤.៣៣) ច កេសុចិ បោត្ថកេសុ ‘‘ចមរិកត’’ន្តិ បាឋោ អត្ថិ, សោ អយុត្តោយេវ. តត្ថេវាតិ អម្ពរុក្ខមូលេយេវ. តេសន្តិ រាជព្រាហ្មណានំ.

តត្ថាតិ តិស្សំ គាថាយំ. បាឡិយាតិ អត្តនោ អាចារបកាសកគន្ថសង្ខាតាយ បាឡិយា. ន បស្សរេតិ ឯត្ថ រេសទ្ទោ អន្តិស្ស ការិយោតិ អាហ ‘‘ន បស្សន្តី’’តិ. យោ ចាយន្តិ យោ ច អយំ. អយំសទ្ទោ បទាលង្ការមត្តោ, ព្រាហ្មណោតិ អត្ថោ. អធីយតីតិ អជ្ឈាយតិ, សិក្ខតីតិ អត្ថោ.

តតោតិ ពោធិសត្តេន វុត្តគាថាតោ បរន្តិ សម្ពន្ធោ. តស្សាតិ គាថាយ. ភោតិ ពោធិសត្តំ អាមន្តេតិ. ‘‘ភុត្តោ’’តិ បទស្ស កម្មវាចកភាវមាវិកាតុំ វុត្តំ ‘‘មយា’’តិ. អស្សាតិ ឱទនស្ស. ឥមិនា សុចិ បរិសុទ្ធំ មំសំ សុចិមំសំ, តេន ឧបសេចនមស្សាតិ សុចិមំសូបសេចនោតិ ពាហិរត្ថសមាសំ ទស្សេតិ. ធម្មេតិ អាចារធម្មេ. ពទ្ធោ ហុត្វាតិ ថទ្ធោ ហុត្វា, អយមេវ វា បាឋោ ¶ . វណ្ណសទ្ទស្ស សណ្ឋានាទិកេ អញ្ញេ អត្ថេ បដិក្ខិបិតុំ វុត្តំ ‘‘បសត្ថោ’’តិ. ថោមិតោតិ តស្សេវ វេវចនំ.

អថាតិ អនន្តរេ. នន្តិ ព្រាហ្មណំ. តស្សាតិ គាថាទ្វយស្ស. ព្រាហ្មណាតិ បុរោហិតំ អាលបតិ. សម្បតីតិ សន្ទីដ្ឋិកេ. ‘‘យា វុត្តិ វិនិបាតេន, អធម្មចរណេន វា’’តិ បទានំ សម្ពន្ធំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘និប្បជ្ជតី’’តិ.

មហាព្រហ្មេតិ ឯត្ថ ព្រហ្មសទ្ទោ ព្រាហ្មណវាចកោតិ អាហ ‘‘មហាព្រាហ្មណា’’តិ. អញ្ញេបីតិ រាជព្រាហ្មណេហិ អបរេបិ. ‘‘បចន្តី’’តិ វុត្តេ ¶ អវិនាភាវតោ ‘‘ភុញ្ជន្តី’’តិ អត្ថោបិ គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘បចន្តិ ចេវ ភុញ្ជន្តិ ចា’’តិ. ‘‘ន កេវល’’ន្តិអាទិនា អញ្ញេបីតិ ឯត្ថ បិសទ្ទស្ស សម្បិណ្ឌនត្ថំ ទស្សេតិ, ត្វំ អាចរិស្សសីតិ សម្ពន្ធោ. បុន ត្វន្តិ តំ, ឧបយោគត្ថេ ចេតំ បច្ចត្តវចនំ, ‘‘មា ភិទា’’តិឥមិនា សម្ពន្ធិតព្ពំ. ‘‘បាសាណោ’’តិឥមិនា អស្មសទ្ទោ បាសាណបរិយាយោតិ ទស្សេតិ. តេនាតិ ភិន្ទនហេតុនា.

៦៤៨. អត្តនោ កង្ខាឋានស្ស បុច្ឆនំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ន កថេតព្ព’’ន្តិ.

៦៤៩. សមធុរេនាតិ សមំ ធុរេន, សមំ មុខេនាតិ អត្ថោ.

៦៥២. យំ មូលំ វា យា សាខា វា គច្ឆតីតិ យោជនា. ខន្ធេតិ រុក្ខស្ស ខន្ធេ. និក្ខមតីតិ ឧច្ចារបស្សាវោ និក្ខមតិ. តិណណ្ឌុបកន្តិ តិណេន កតំ, តិណមយំ វា អណ្ឌុបកំ. ឯត្ថាតិ ឧច្ចារបស្សាវខេឡេសុ.

៦៥៣. អធិប្បេតឧទកំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បរិភោគឧទកមេវា’’តិ. សត្តមោ វគ្គោ.

ឯត្ថាតិ សេខិយេសុ. សូបព្យញ្ជនបដិច្ឆាទនេតិ សូបព្យញ្ជនេ ឱទនេន បដិច្ឆាទេតិ. សមត្តា សេខិយា.

៨. សត្តាធិករណសមថ-អត្ថយោជនា

៦៥៥. សង្ខ្យំ ¶ បរិច្ឆិជ្ជតីតិ សង្ខ្យាបរិច្ឆេទោ. តេសន្តិ ចតុព្ពិធានមធិករណានំ. តស្សាតិ តេសំ ខន្ធកបរិវារានំ. តត្ថេវាតិ តេសុ ឯវ ខន្ធកបរិវារេសុ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ សិក្ខាបទេសូតិ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

ភិក្ខុវិភង្គវណ្ណនាយ យោជនា សមត្តា.

ជាទិលញ្ឆិតនាមេន នេកានំ វាចិតោ មយា.

សាធុំ មហាវិភង្គស្ស, សមត្តោ យោជនានយោតិ.

ភិក្ខុនីវិភង្គោ

១. បារាជិកកណ្ឌអត្ថយោជនា

ឯវំ ¶ ¶ ភិក្ខុវិភង្គស្ស, កត្វាន យោជនានយំ;

ភិក្ខុនីនំ វិភង្គស្ស, ករិស្សំ យោជនានយំ.

យោតិ វិភង្គោ. វិភង្គស្សាតិ វិភង្គោ អស្ស. អស្សាតិ ហោតិ. តស្សាតិ ភិក្ខុនីនំ វិភង្គស្ស. យតោតិ យស្មា. អយំ បនេត្ថ យោជនា – ភិក្ខូនំ វិភង្គស្ស អនន្តរំ ភិក្ខុនីនំ យោ វិភង្គោ សង្គហិតោ អស្ស, តស្ស ភិក្ខុនីនំ វិភង្គស្ស សំវណ្ណនាក្កមោ បត្តោ យតោ, តតោ តស្ស ភិក្ខុនីនំ វិភង្គស្ស អបុព្ពបទវណ្ណនំ កាតុំ តាវ បារាជិកេ អយំ សំវណ្ណនា ហោតីតិ. អបុព្ពានំ បទានំ វណ្ណនា អបុព្ពបទវណ្ណនា, តំ.

១. បឋមបារាជិកសិក្ខាបទំ

៦៥៦. ‘‘តេន…បេ… សាឡ្ហោ’’តិ ឯត្ថ ‘‘ឯត្ថា’’តិ បាឋសេសោ យោជេតព្ពោ. ទព្ពគុណកិរិយាជាតិនាមសង្ខាតេសុ បញ្ចសុ សទ្ទេសុ សាឡ្ហសទ្ទស្ស នាមសទ្ទភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សាឡ្ហោតិ តស្ស នាម’’ន្តិ. មិគារមាតុយាតិ វិសាខាយ. សា ហិ មិគារសេដ្ឋិនា មាតុដ្ឋានេ ឋបិតត្តា មិគារមាតា នាម. នវកម្មំ អធិដ្ឋាតីតិ នវកម្មិកន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘នវកម្មាធិដ្ឋាយិក’’ន្តិ. ‘‘បណ្ឌិច្ចេន សមន្នាគតា’’តិឥមិនា បណ្ឌា វុច្ចតិ បញ្ញា, សា សញ្ជាតា ឥមិស្សាតិ បណ្ឌិតាតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. វេយ្យត្តិកេនាតិ វិសេសេន អញ្ជតិ បាកដំ គច្ឆតីតិ វិយត្តោ, បុគ្គលោ, តស្ស ឥទំ វេយ្យត្តិកំ, ញាណំ, តេន. ‘‘បណ្ឌា’’តិ វុត្តបញ្ញាយ ‘‘មេធា’’តិ វុត្តបញ្ញាយ វិសេសភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បាឡិគហណេ’’តិអាទិ. ‘‘មេធា’’តិ ហិ វុត្តបញ្ញា ‘‘បណ្ឌា’’តិ វុត្តបញ្ញាយ វិសេសោ ហោតិ សតិសហាយត្តា. តត្រុបាយាយាតិ អលុត្តសមាសោ ¶ ‘‘តត្រមជ្ឈត្តតា’’តិអាទីសុ (ធ. ស. អដ្ឋ. យេវាបនកវណ្ណនា) វិយ. ‘‘កម្មេសូ’’តិ ឥមិនា តសទ្ទស្ស វិសយំ ទស្សេតិ ¶ . កត្តព្ពកម្មុបបរិក្ខាយាតិ កត្តព្ពកម្មេសុ វិចារណាយ. ចសទ្ទេន ‘‘កតាកត’’ន្តិ បទស្ស ទ្វន្ទវាក្យំ ទស្សេតិ. បរិវេសនដ្ឋានេតិ បរិភុញ្ជិតុំ វិសន្តិ បវិសន្តិ ឯត្ថាតិ បរិវេសនំ, តមេវ ឋានំ បរិវេសនដ្ឋានំ, តស្មិំ. និកូដេតិ ឯត្ថ កូដសង្ខាតសិខរវិរហិតេ ឱកាសេតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កោណសទិសំ កត្វា ទស្សិតេ គម្ភីរេ’’តិ. វិត្យូបសគ្គោ វិការវាចកោ, សរសទ្ទោ សទ្ទវាចកោតិ អាហ ‘‘វិប្បការសទ្ទោ’’តិ. ចរតិ អនេនាតិ ចរណំ បាទោ, តស្មិំ ឧដ្ឋិតោ គិលានោ ឯតិស្សាតិ ចរណគិលានាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បាទរោគេន សមន្នាគតា’’តិ.

៦៥៧. ‘‘តិន្តា’’តិ ឥមិនា អវស្សុតសទ្ទោ ឥធ កិលិន្នត្ថេ ឯវ វត្តតិ, ន អញ្ញត្ថេតិ ទស្សេតិ. អស្សាតិ ‘‘អវស្សុតា’’តិបទស្ស. បទភាជនេ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ បទភាជនេ. វត្ថំ រង្គជាតេន រត្តំ វិយ, តថា កាយសំសគ្គរាគេន សុដ្ឋុ រត្តាតិ យោជនា. ‘‘អបេក្ខាយ សមន្នាគតា’’តិ ឥមិនា អបេក្ខា ឯតិស្សមត្ថីតិ អបេក្ខវតីតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. បដិពទ្ធំ ចិត្តំ ឥមិស្សន្តិ បដិពទ្ធចិត្តាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បដិពន្ធិត្វា ឋបិតចិត្តា វិយា’’តិ. ទុតិយបទវិភង្គេបីតិ ‘‘អវស្សុតោ’’តិ ទុតិយបទភាជនេបិ. បុគ្គលសទ្ទស្ស សត្តសាមញ្ញវាចកត្តា បុរិសសទ្ទេន វិសេសេតិ. អធោឧព្ភឥតិ និបាតានំ ឆដ្ឋិយា សមសិតព្ពភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អក្ខកានំ អធោ’’តិអាទិ. ននុ យថា ឥធ ‘‘អក្ខកានំ អធោ’’តិ វុត្តំ, ឯវំ បទភាជនេបិ វត្តព្ពំ, កស្មា ន វុត្តន្តិ អាហ ‘‘បទភាជនេ’’តិអាទិ. បទបដិបាដិយាតិ ‘‘អធោ’’តិ ច ‘‘អក្ខក’’ន្តិ ច បទានំ អនុក្កមេន. ឯត្ថាតិ អធក្ខកឧព្ភជាណុមណ្ឌលេសុ. សាធារណបារាជិកេហីតិ ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ សាធារណេហិ បារាជិកេហិ. នាមមត្តន្តិ នាមមេវ.

៦៥៩. ឯវន្តិ ឥមាយ បាឡិយា វិភជិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ ‘‘ឧភតោអវស្សុតេ’’តិអាទិវចនេ. ‘‘ឧភតោអវស្សុតេ’’តិ បាឋោ មូលបាឋោយេវ, នាញ្ញោតិ ទស្សេន្តេន វិសេសមកត្វា ‘‘ឧភតោអវស្សុតេតិ ឧភតោ អវស្សុតេ’’តិ វុត្តំ. ឧភតោតិ ឯត្ថ ¶ ឧភសរូបញ្ច តោសទ្ទស្ស ឆដ្ឋ្យត្ថេ បវត្តិញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ភិក្ខុនិយា ចេវ បុរិសស្ស ចា’’តិ. តត្ថ ភិក្ខុនីបុរិសសទ្ទេហិ ឧភសរូបំ ទស្សេតិ. ‘‘យា’’តិ ច ‘‘ស’’ឥតិ ច ទ្វីហិ សទ្ទេហិ តោបច្ចយស្ស ឆដ្ឋ្យត្ថំ, ឧភិន្នំ អវស្សុតភាវេ សតីតិ អត្ថោ. ភាវបច្ចយេន វិនា ភាវត្ថោ ញាតព្ពោតិ អាហ ‘‘អវស្សុតភាវេ’’តិ. យថាបរិច្ឆិន្នេនាតិ ‘‘អធក្ខកំ, ឧព្ភជាណុមណ្ឌល’’ន្តិ ¶ យេន យេន បរិច្ឆិន្នេន. អត្តនោតិ ភិក្ខុនិយា. តស្ស វាតិ បុរិសស្ស វា. ឥធាបីតិ កាយបដិពទ្ធេន កាយាមសនេបិ.

តត្រាតិ តេសុ ភិក្ខុភិក្ខុនីសុ. ន ការេតព្ពោ ‘‘កាយសំសគ្គំ សាទិយេយ្យា’’តិ អវុត្តត្តាតិ អធិប្បាយោ. អចោបយមានាបីតិ អចាលយមានាបិ, បិសទ្ទោ សម្ភាវនត្ថោ, តេន ចោបយមានា បគេវាតិ ទស្សេតិ. ឯវំ បន សតីតិ ចិត្តេនេវ អធិវាសយមានាយ សតិ បន. កិរិយសមុដ្ឋានតាតិ ឥមស្ស សិក្ខាបទស្ស កិរិយសមុដ្ឋានភាវោ. តព្ពហុលនយេនាតិ ‘‘វនចរកោ (ម. និ. អដ្ឋ. ២.២០១; ៣.១៣៣), សង្គាមាវចរោ’’តិអាទីសុ (ម. និ. ២.១០៨) វិយ តស្សំ កិរិយាយំ ពហុលតោ សមុដ្ឋាននយេន. សាតិ កិរិយសមុដ្ឋានតា.

៦៦០. ឯត្ថាតិ ឧព្ភក្ខកអធោជាណុមណ្ឌលេសុ.

៦៦២. ‘‘ឯកតោ អវស្សុតេ’’តិ ឯត្ថាបិ តោបច្ចយោ ឆដ្ឋ្យត្ថេ ហោតិ. សាមញ្ញវចនស្សាបិ វិសេសេ អវដ្ឋានតោ, វិសេសត្ថិនា ច វិសេសស្ស អនុបយោជិតព្ពតោ អាហ ‘‘ភិក្ខុនិយា ឯវា’’តិ. តត្រាតិ ‘‘ឯកតោ អវស្សុតេ’’តិអាទិវចនេ. ‘‘តថេវា’’តិឥមិនា កាយសំសគ្គរាគេន អវស្សុតោតិ អត្ថំ អតិទិសតិ. ចតូសូតិ មេថុនរាគ កាយសំសគ្គរាគគេហសិតបេម សុទ្ធចិត្តសង្ខាតេសុ ចតូសុ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេ.

៦៦៣. អយំ បុរិសោ ឥតិ វា ឥត្ថី ឥតិ វា អជានន្តិយា វាតិ យោជនាតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយបារាជិកសិក្ខាបទំ

៦៦៤. ទុតិយេ ¶ កច្ចិ នោ សាតិ ឯត្ថ នោសទ្ទោ នុសទ្ទត្ថោតិ អាហ ‘‘កច្ចិ នុ សា’’តិ. បរិវារវិបត្តីតិ បរិជនស្ស វិនាសនំ. ‘‘អកិត្តី’’តិ ឯត្ថ សម្មុខា និន្ទំ គហេត្វា ‘‘អយសោ’’តិឥមិនា បរម្មុខា និន្ទា គហេតព្ពាតិ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘បរម្មុខគរហា វា’’តិ.

៦៦៦. ‘‘យា បារាជិកំ អាបន្នា’’តិឥមិនា ‘‘សា វា’’តិ ឯត្ថ តសទ្ទស្ស វិសយំ ទស្សេតិ. ចតុន្នន្តិ និទ្ធារណត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ, ចតូសូតិ អត្ថោ. បច្ឆាតិ សព្ពបារាជិកានំ បច្ឆា. ឥមស្មិំ ឱកាសេតិ បឋមតតិយបារាជិកានមន្តរេ ឋានេ. ឋបិតន្តិ សង្គីតិការេហិ និក្ខិត្តំ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. តត្រាតិ ទុដ្ឋុល្លសិក្ខាបទេតិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយបារាជិកសិក្ខាបទំ

៦៦៩. តតិយេ ¶ អស្សាតិ ‘‘ធម្មេន វិនយេនា’’តិ បទស្ស. បទភាជនំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. ញត្តិសម្បទា ចេវ អនុសាវនសម្បទា ច សត្ថុសាសនំ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ញត្តិ…បេ… សម្បទាយ ចា’’តិ. សត្ថុសាសនេនាតិ ច សត្ថុ អាណាយ. កម្មន្តិ ឧក្ខេបនីយកម្មំ. តត្ថាតិ សង្ឃេ. ‘‘វចនំ នាទិយតី’’តិអាទីសុ វិយ សង្ឃំ វា នាទិយតីតិ ឯត្ថ នាទិយនំ នាម នានុវត្តនមេវាតិ អាហ ‘‘នានុវត្តតី’’តិ. តត្ថាតិ សង្ឃាទីសុ. អយំ តាវ សំវាសោតិ សហ ភិក្ខូ វសន្តិ ឯត្ថាតិ សំវាសោតិ អត្ថេន អយំ ឯកកម្មាទិ សំវាសោ នាម. ‘‘សហ អយនភាវេនា’’តិឥមិនា សហ អយន្តិ បវត្តន្តីតិ សហាយាតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. តេតិ ភិក្ខូ. យេហិ ចាតិ ភិក្ខូហិ ច. តស្សាតិ ឧក្ខិត្តកស្ស. តេនាតិ ឧក្ខិត្តកេន. អត្តនោតិ ឧក្ខិត្តកស្សាតិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថបារាជិកសិក្ខាបទំ

៦៧៥. ចតុត្ថេ មេថុនរាគេន អវស្សុតា នាធិប្បេតា, កាយសំសគ្គរាគេន អវស្សុតាវាធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘កាយសំសគ្គរាគេន អវស្សុតា’’តិ ¶ . ‘‘បុរិសបុគ្គលស្សា’’តិបទំ ន ហត្ថសទ្ទេន សម្ពន្ធិតព្ពំ, គហណសទ្ទេនេវ សម្ពន្ធិតព្ពន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យំ បុរិសបុគ្គលេនា’’តិអាទិ. តន្តិ គហណំ, ‘‘ហត្ថគ្គហណ’’ន្តិ វុត្តវចនំ ឧបលក្ខណមត្តមេវាតិ អាហ ‘‘អញ្ញម្បី’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘អញ្ញម្បី’’តិ ហត្ថគហណតោ ឥតរម្បិ. អបារាជិកក្ខេត្តេតិ ឧព្ភក្ខកេ អធោជាណុមណ្ឌលេ. អស្សាតិ ‘‘ហត្ថគ្គហណ’’ន្តិបទស្ស. ឯត្ថាតិ ‘‘អសទ្ធម្មស្ស បដិសេវនត្ថាយា’’តិបទេ. កាយសំសគ្គោតិ កាយសំសគ្គោ ឯវ. តេន វុត្តំ ‘‘ន មេថុនធម្មោ’’តិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ឯត្ថាតិ កាយសំសគ្គគហណេ. សាធកន្តិ ញាបកំ.

តិស្សិត្ថិយោតិ ភុម្មត្ថេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ. តីសុ ឥត្ថីសូតិ ហិ អត្ថោ, តិស្សោ ឥត្ថិយោ ឧបគន្ត្វាតិ វា យោជេតព្ពោ. ឯសេវ នយោ បរតោបិ. យំ មេថុនំ អត្ថិ, តំ ន សេវេតិ យោជនា. ន សេវេតិ ច ន សេវតិ. តិការស្ស ហិ ឯការោ. តយោ បុរិសេតិ តីសុ បុរិសេសុ, តេ វា ឧបគន្ត្វា. តយោ ច អនរិយបណ្ឌកេតិ តីសុ អនរិយសង្ខាតេសុ ឧភតោព្យញ្ជនកេសុ ច បណ្ឌកេសុ ច, តេ វា ឧបគន្ត្វាតិ យោជនា. ន ចាចរេ មេថុនំ ព្យញ្ជនស្មិន្តិ អត្តនោ និមិត្តស្មិំ មេថុនំ ន ច អាចរតិ. ឥទំ អនុលោមបារាជិកំ សន្ធាយ វុត្តំ. ឆេជ្ជំ សិយា មេថុនធម្មបច្ចយាតិ ¶ មេថុនធម្មការណា ឆេជ្ជំ សិយា, បារាជិកំ ភវេយ្យាតិ អត្ថោ. កុសលេហីតិ បញ្ហាវិសជ្ជនេ ឆេកេហិ, ឆេកកាមេហិ វា. អយំ បញ្ហោ អដ្ឋវត្ថុកំ សន្ធាយ វុត្តោ.

បញ្ហាវិសជ្ជនត្ថាយ ចិន្តេន្តានំ សេទមោចនការណត្តា ‘‘សេទមោចនគាថា’’តិ វុត្តា. វិរុជ្ឈតីតិ ‘‘ន មេថុនធម្មោ’’តិ វចនេន ‘‘ឆេជ្ជំ សិយា មេថុនធម្មបច្ចយា’’តិ វចនំ វិរុជ្ឈតិ, ន សមេតីតិ អត្ថោ. ឥតិ ចេ វទេយ្យ, ន វិរុជ្ឈតិ. កស្មា? មេថុនធម្មស្ស បុព្ពភាគត្តាតិ យោជនា. ឥមិនា មេថុនធម្មស្ស បុព្ពភាគភូតោ កាយសំសគ្គោវ ឧបចារេន តត្ថ មេថុនធម្មសទ្ទេន វុត្តោ, ន ទ្វយំទ្វយសមាបត្តីតិ ទីបេតិ. ហិសទ្ទោ វិត្ថារជោតកោ. បរិវារេយេវ វុត្តានីតិ សម្ពន្ធោ. វណ្ណាវណ្ណោតិ សុក្កវិសដ្ឋិ. ធនមនុប្បាទានន្តិ សញ្ចរិត្តំ ¶ . ‘‘ឥមិនា បរិយាយេនា’’តិ ឥមិនា លេសេន សមីបូបចារេនាតិ អត្ថោ. ឯតេនុបាយេនាតិ ‘‘ហត្ថគ្គហណំ សាទិយេយ្យា’’តិបទេ វុត្តឧបាយេន. សព្ពបទេសូតិ សព្ពេសុ ‘‘សង្ឃាដិកណ្ណគ្គហណំ សាទិយេយ្យា’’តិអាទីសុ បទេសុ. អបិ ចាតិ ឯកំសេន, វិសេសំ វក្ខាមីតិ អធិប្បាយោ. ‘‘ឯវំនាមកំ ឋាន’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘ឥត្ថំនាមំ ឥមស្ស ឋានស្សា’’តិ វចនត្ថំ ទីបេតិ.

៦៧៦. ឯកន្តរិកាយ វាតិ ឯត្ថ វាសទ្ទេន ទ្វន្តរិកាទីនិបិ សង្គយ្ហន្តិ. យេន តេនាតិ យេន វា តេន វា. ទ្វិតិចតុប្បញ្ចឆវត្ថូនិ បេយ្យាលវសេន វា វាសទ្ទេន វា គហេតព្ពានិ. អបិ ចាតិ កិញ្ច ភិយ្យោ, វត្តព្ពវិសេសំ វក្ខាមីតិ អធិប្បាយោ. ឯត្ថាតិ ‘‘អាបត្តិយោ ទេសេត្វា’’តិ វចនេ. ហីតិ សច្ចំ. វុត្តន្តិ បរិវារេ វុត្តំ. តត្រាតិ បុរិមវចនាបេក្ខំ. ទេសិតា អាបត្តិ គណនូបិកាតិ យោជនា. ឯកំ វត្ថុំ អាបន្នា យា ភិក្ខុនីតិ យោជនា. ធុរនិក្ខេបំ កត្វាតិ ‘‘ឥមញ្ច វត្ថុំ, អញ្ញម្បិ ច វត្ថុំ នាបជ្ជិស្សាមី’’តិ ធុរនិក្ខេបំ កត្វា. យា បន សឧស្សាហាវ ទេសេតីតិ យោជនាតិ. ចតុត្ថំ.

សាធារណាតិ ភិក្ខុនីហិ សាធារណា. ឯត្ថាតិ ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋា ខោ អយ្យាយោ’’តិអាទិវចនេ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

ភិក្ខុនិវិភង្គេ បារាជិកកណ្ឌវណ្ណនាយ យោជនា សមត្តា.

២. សង្ឃាទិសេសកណ្ឌំ

១. បឋមសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

បារាជិកានន្តរស្សាតិ ¶ បារាជិកានំ អនន្តរេ ឋបិតស្ស, សង្គីតស្ស វា, សង្ឃាទិសេសកណ្ឌស្សាតិ សម្ពន្ធោ. អយំ ឦទិសា អនុត្តានត្ថវណ្ណនា អនុត្តានានំ បទានំ អត្ថស្ស វណ្ណនា ទានិ ឥមស្មិំកាលេ ភវិស្សតីតិ យោជនា.

៦៧៨. បឋមេ ¶ ឧទកំ វសិតំ អច្ឆាទនំ អនេន កតន្តិ ឧទោសិតោតិ វចនត្ថេន ភណ្ឌសាលា ឧទោសិតំ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧទោសិតន្តិ ភណ្ឌសាលា’’តិ. ឯត្ថ ហិ ឧទសទ្ទោ ឧទកបរិយាយោ. សំយោគោ ន យុត្តោយេវ. ភណ្ឌសាលាតិ យានាទីនំ ភណ្ឌានំ ឋបនសាលា. អច្ចាវទថាតិ ឯត្ថ អតីត្យូបសគ្គោ អតិក្កមនត្ថោ, អាត្យូបសគ្គោ ធាត្វត្ថានុវត្តកោតិ អាហ ‘‘អតិក្កមិត្វា វទថា’’តិ.

៦៧៩. ឧស្សយវសេន វទនំ ឧស្សយវាទោ, សោយេវ ឧស្សយវាទិកាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧស្សយវាទិកា’’តិអាទិ. ‘‘មានុស្សយវសេន កោធុស្សយវសេនា’’តិ ឥមិនា ឧស្សយភេទំ ទស្សេតិ. សាតិ ឧស្សយវាទិកា. អត្ថតោតិ សរូបតោ. ឯត្ថាតិ បទភាជនេ. អឌ្ឌនំ អភិយុញ្ជនំ អឌ្ឌោតិ កត្វា ទ្វិន្នំ ជនានំ អឌ្ឌោ វោហារិកានំ វិនិច្ឆយការណំ ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អឌ្ឌោតិ វោហារិកវិនិច្ឆយោ វុច្ចតី’’តិ, មុទ្ធជតតិយក្ខរោយេវ. យន្តិ អឌ្ឌំ. យត្ថាតិ យស្មិំ កិស្មិំចិ ឋានេ. ទ្វិន្នំ អឌ្ឌការកានំ វោហារំ ជានន្តីតិ វោហារិកា, អក្ខទស្សា, តេសំ. ទ្វីសុ ជនេសូតិ អឌ្ឌការកេសុ ជនេសុ ទ្វីសុ. យោ កោចីតិ អឌ្ឌការកោ វា អញ្ញោ វា យោ កោចិ.

ឯត្ថាតិ ‘‘ឯកស្ស អារោចេតី’’តិអាទិវចនេ. យត្ថ កត្ថចីតិ យំកិញ្ចិ ឋានំ អាគតេបីតិ សម្ពន្ធោ. អថាតិ បច្ឆា. សាតិ ភិក្ខុនី. សោតិ ឧបាសកោ.

‘‘កប្បិយការកេនា’’តិបទំ ‘‘កថាបេតី’’តិបទេ ការិតកម្មំ. តត្ថាតិ កប្បិយការកឥតរេសុ ¶ . វោហារិកេហិ កតេតិ សម្ពន្ធោ. គតិគតន្តិ ចិរកាលបត្តំ. សុតបុព្ពន្តិ បុព្ពេ សុតំ. អថាតិ សុតបុព្ពត្តា ឯវ. តេតិ វោហារិកា, ទេន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

បឋមន្តិ សមនុភាសនតោ បុព្ពំ. អាបត្តីតិ អាបជ្ជនំ. ឯតស្សាតិ សង្ឃាទិសេសស្ស. អយំ ហីតិ អយំ ឯវ, វក្ខមានោ ឯវាតិ អត្ថោ. ឯត្ថាតិ បទភាជនេ. សហ វត្ថុជ្ឈាចារាតិ វត្ថុជ្ឈាចារេន សហ, វាក្យមេវ, ន សមាសោ. វត្ថុជ្ឈាចារាតិ ករណត្ថេ និស្សក្កវចនំ ទដ្ឋព្ពំ ¶ . តេន វុត្តំ ‘‘សហ វត្ថុជ្ឈាចារេនា’’តិ. ភិក្ខុនិន្តិ អាបត្តិមាបន្នំ ភិក្ខុនិំ. សង្ឃតោតិ ភិក្ខុនិសង្ឃម្ហា. អនីយសទ្ទោ ហេតុកត្តាភិធាយកោតិ អាហ ‘‘និស្សារេតីតិ និស្សារណីយោ’’តិ. ភិក្ខុនិសង្ឃតោ និស្សរតិ, និស្សារិយតិ វា អនេនាតិ និស្សារណីយោតិ ករណត្ថោបិ យុត្តោយេវ. តត្ថាតិ បទភាជនេ. យន្តិ សង្ឃាទិសេសំ. សោតិ សង្ឃាទិសេសោ. បទភាជនស្ស អត្ថោ ការណោបចារេន ទដ្ឋព្ពោ. ហីតិ សច្ចំ. កេនចីតិ បុគ្គលេន, ន និស្សារីយតីតិ សម្ពន្ធោ. តេន ធម្មេន ករណភូតេន, ហេតុភូតេន វា. សោតិ ធម្មោ.

អឌ្ឌការកមនុស្សេហិ វុច្ចមានាតិ យោជនា. សយន្តិ សាមំ. តតោតិ គមនតោ, បរន្តិ សម្ពន្ធោ. ភិក្ខុនិយា វា កតំ អារោចេតូតិ យោជនា.

ធម្មិកន្តិ ធម្មេន សភាវេន យុត្តំ. យថាតិ យេនាការេន. តន្តិ អាការំ. តត្ថាតិ ‘‘អនោទិស្ស អាចិក្ខតី’’តិ វចនេ.

ធុត្តាទយោតិ អាទិសទ្ទេន ចោរាទយោ សង្គណ្ហាតិ. សាតិ អាចិក្ខនា. តន្តិ អាចិក្ខនំ. តេសន្តិ គាមទារកាទីនំ. ទណ្ឌន្តិ ធនទណ្ឌំ. គីវា ហោតីតិ ឥណំ ហោតិ. អធិប្បាយេ សតិបីតិ យោជនា. តស្សាតិ អនាចារំ ចរន្តស្ស.

កេវលំ ហីតិ កេវលមេវ. តន្តិ រក្ខំ. ការកេតិ អនាចារស្ស ការកេ. តេស+?ន្តិ ការកានំ.

តេសន្តិ ហរន្តានំ. ‘‘អនត្ថកាមតាយា’’តិ ឥមិនា ភយាទិនា វុត្តេ នត្ថិ ទោសោតិ ទស្សេតិ. ហីតិ លទ្ធទោសជោតកោ. អត្តនោ វចនករំ…បេ… វត្តុំ វដ្ដតីតិ អត្តនោ វចនំ អាទិយិស្សតីតិ វុត្តេ វចនំ អនាទិយិត្វា ទណ្ឌេ គហិតេបិ នត្ថិ ទោសោ ទណ្ឌគហណស្ស បដិក្ខិត្តត្តា. ទាសទាសីវាបិអាទីនន្តិ អាទិសទ្ទេន ខេត្តាទយោ សង្គយ្ហន្តិ.

វុត្តនយេនេវាតិ ¶ អតីតំ អារព្ភ អាចិក្ខនេ វុត្តនយេន ឯវ. ‘‘អាយតិំ អករណត្ថាយា’’តិ ឥមិនា អនាគតំ អារព្ភ ឱទិស្ស អាចិក្ខនំ ¶ ទស្សេតិ. ‘‘កេន ឯវំ កត’’ន្តិ បុច្ឆាយ អតីតេ កតបុព្ពំ បុច្ឆតិ. សាបីតិ បិសទ្ទោ វុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា.

វោហារិកា ទណ្ឌេន្តីតិ សម្ពន្ធោ. ទណ្ឌេន្តីតិ វធទណ្ឌេន ច ធនទណ្ឌេន ច អាណំ ករោន្តិ.

យោ ចាយន្តិ យោ ច អយំ. ភិក្ខុនីនំ យោ អយំ នយោ វុត្តោ, ឯសេវ នយោ ភិក្ខូនម្បិ នយោតិ យោជនា. ‘‘ឯសេវ នយោ’’តិ វុត្តវចនមេវ វិត្ថារេន្តោ អាហ ‘‘ភិក្ខុនោបិ ហី’’តិអាទិ. ‘‘តថា’’តិឥមិនា ‘‘ឱទិស្សា’’តិបទំ អតិទិសតិ. តេ ចាតិ តេ ច វោហារិកា. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វាតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទំ

៦៨២. ទុតិយេ វរិតព្ពំ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ វរំ, តមេវ ភណ្ឌន្តិ វរភណ្ឌន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មហគ្ឃភណ្ឌ’’ន្តិ. ‘‘មុត្តា’’តិអាទិនា តស្ស សរូបំ ទស្សេតិ.

៦៨៣. អាបុព្ពោ លោកសទ្ទោ អភិមុខំ លោកនត្ថោ ហោតិ, ឧបុព្ពោ ឧទ្ធំ លោកនត្ថោ, ឱបុព្ពោ អធោ លោកនត្ថោ, វិបុព្ពោ ឥតោ ចិតោ ច វីតិហរណលោកនត្ថោ, អបបុព្ពោ អាបុច្ឆនត្ថោ. ឥធ បន អបបុព្ពត្តា អាបុច្ឆនត្ថោតិ អាហ ‘‘អនាបុច្ឆិត្វា’’តិ. មល្លគណ ភដិបុត្ត គណាទិកន្តិអាទីសុ មល្លគណោ នាម នារាយនភត្តិកោ គណោ. ភដិបុត្តគណោ នាម កុមារភត្តិកោ គណោ. អាទិសទ្ទេន អញ្ញម្បិ គាមនិគមេ អនុសាសិតុំ សមត្ថំ គណំ សង្គណ្ហាតិ. អថ វា មល្លគណោតិ មល្លរាជូនំ គណោ. តេ ហិ គណំ កត្វា កុសិនារាយំ រជ្ជំ អនុសាសន្តិ, តេ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘មល្លគណោ’’តិ. ភដិបុត្តគណោតិ លិច្ឆវិគណោ បរិយាយន្តរេន វុត្តោ. លិច្ឆវិរាជូនញ្ហិ បុព្ពរាជានោ ភដិនាមកស្ស ជដិលស្ស បុត្តា ហោន្តិ, តេសំ វំសេ បវត្តា ឯតរហិ លិច្ឆវិរាជានោបិ ភដិបុត្តាតិ វុច្ចន្តិ. ជដិលោ បន ពារាណសិរញ្ញោ បុត្តេ នទិសោតេន វុយ្ហមានេ នទិតោ ឧទ្ធរិត្វា អត្តនោ ¶ អស្សមេ បុត្តំ កត្វា ភរណត្តា បោសនត្តា ភដីតិ វុច្ចតិ, តស្ស បុត្តត្តា លិច្ឆវិគណោ ភដិបុត្តោតិ វុច្ចតិ. តេបិ គណំ កត្វា វេសាលិយំ រជ្ជំ អនុសាសន្តិ, តំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ភដិបុត្តគណោ’’តិ. ធម្មគណោ នាម សាសនធម្មភត្តិកោ ¶ គណោ. គន្ធិកសេណីតិ គន្ធការានំ សមជាតិកានំ សិប្បិកានំ គណោ. ទុស្សិកសេណីតិ ទុស្សការានំ សមជាតិកានំ បេសការានំ គណោ. អាទិសទ្ទេន តច្ឆកសេណិរជកសេណិអាទយោ សង្គយ្ហន្តិ. យត្ថ យត្ថាតិ យស្មិំ យស្មិំ ឋានេ. ហីតិ សច្ចំ. តេ ឯវាតិ គណាទយោ ឯវ. បុន តេតិ គណាទយោ. ឥទន្តិ ‘‘គណំ វា’’តិអាទិវចនំ. ឯត្ថាតិ រាជាទីសុ. សង្ឃាបុច្ឆនមេវ បធានការណន្តិ អាហ ‘‘ភិក្ខុនិសង្ឃោ អាបុច្ឆិតព្ពោវា’’តិ. កប្បគតិកន្តិ កប្បំ គច្ឆតីតិ កប្បគតា, សា ឯវ កប្បគតិកា, តំ.

កេនចិ ករណីយេន ខណ្ឌសីមំ អគន្ត្វា កេនចិ ករណីយេន ភិក្ខុនីសុ បក្កន្តាសូតិ យោជនា. និស្សិតកបរិសាយាតិ អន្តេវាសិកបរិសាយ. វុដ្ឋាបេន្តិយាតិ ឧបសម្បាទេន្តិយាតិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទំ

៦៩២. តតិយេ ទុតិយេន បាទេន អតិក្កន្តមត្តេតិ សម្ពន្ធោ. បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ នាម ឃរូបចារតោ បឋមលេឌ្ឌុបាតោ. សង្ខេបតោ វុត្តមត្ថំ វិត្ថារតោ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អបិ ចេត្ថា’’តិអាទិ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ. ឧបចារេ វាតិ អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានេ វា. តតោតិ គាមន្តរតោ, ខណ្ឌបាការេន វា វតិឆិទ្ទេន វា បវិសិតុន្តិ សម្ពន្ធោ.

សម្ពទ្ធា វតិ ឯតេសន្តិ សម្ពទ្ធវតិកា, ទ្វេ គាមា. វិហារន្តិ ភិក្ខុនិវិហារំ. តតោ បន គាមតោតិ តតោ ឥតរគាមតោ បន, និក្ខន្តាយ ភិក្ខុនិយា ឋាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឧស្សារណា វាតិ មនុស្សានំ ឧស្សារណា វា.

ជនាតិ ¶ គាមភោជកា ជនា. ឯកំ គាមន្តិ យំកិញ្ចិ ឥច្ឆិតំ ឯកំ គាមំ. តតោតិ គាមតោ. ‘‘កស្មា’’តិ ឥមាយ បុច្ឆាយ ‘‘វិហរតោ ឯកំ គាមំ គន្តុំ វដ្ដតី’’តិ វចនស្ស ការណំ បុច្ឆតិ. ‘‘វិហារស្ស ចតុគាមសាធារណត្តា’’តិឥមិនា វិសជ្ជនេន តំ បុច្ឆំ វិសជ្ជេតិ.

យត្ថាតិ យស្សំ នទិយំ. ឧត្តរន្តិយា ឯកទ្វង្គុលមត្តម្បិ អន្តរវាសកោ តេមិយតិ, សា នទី នាមាតិ យោជនា. យថា និវសិយមានាយ តិមណ្ឌលបដិច្ឆាទនំ ហោតិ, ឯវំ និវត្ថាយាតិ យោជនា ¶ . ភិក្ខុនិយា ឧត្តរន្តិយា អន្តរវាសកោតិ សម្ពន្ធោ. យត្ថ កត្ថចីតិ យស្មិំ កិស្មិំចិ ឋានេ. ‘‘សេតុនា គច្ឆតិ, អនាបត្តី’’តិឥមិនា បទសា ឧត្តរន្តិយា ឯវ អាបត្តីតិ ទស្សេតិ. ឧត្តរណកាលេតិ នទិតោ ឧត្តរណកាលេ. អាកាសគមនន្តិ ឥទ្ធិយា គមនំ. អាទិសទ្ទេន ហត្ថិបិដ្ឋិអាទយោ សង្គណ្ហាតិ. អក្កមន្តិយាតិ អតិក្កមន្តិយា. ឯត្ថាតិ ទ្វីសុ តីសុ ភិក្ខុនីសុ. ឱរិមតីរមេវាតិ អបារតីរមេវ. តមេវ តីរន្តិ ឱរិមតីរមេវ. បច្ចុត្តរតីតិ បដិនិវត្តិត្វា ឧត្តរតិ.

កុរុមានា ភិក្ខុនី ករោតីតិ យោជនា. អស្សាតិ ភិក្ខុនិយា អជានន្តិយា ឯវ ចាតិ សម្ពន្ធោ, អនាទរេ ចេតំ សាមិវចនំ. អថ បនាតិ អថសទ្ទោ យទិបរិយាយោ, កិរិយាបទេន យោជេតព្ពោ. អថ អច្ឆតិ, អថ ន ឱតរតីតិ អត្ថោ. អច្ឆតីតិ វសតិ. ហីតិ សច្ចំ. ឥធាតិ ‘‘ឯកា វា រត្តិំ វិប្បវសេយ្យា’’តិបទេ.

ឯវំ វុត្តលក្ខណមេវាតិ ឯវំ អភិធម្មបរិយាយេន វុត្តលក្ខណមេវ. តំ បនេតន្តិ តំ បន អរញ្ញំ. តេនេវាតិ អាបន្នហេតុនា ឯវ. អដ្ឋកថាយន្តិ មហាអដ្ឋកថាយំ. ភិក្ខុនីសុ បវិសន្តីសូតិ សម្ពន្ធោ, និទ្ធារណត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. ឯត្ថាតិ ទស្សនូបចារសវនូបចារេសុ. យត្ថ ឱកាសេ ឋិតំ ទុតិយិកា បស្សតិ, សោ ឱកាសោ ទស្សនូបចារោ នាមាតិ យោជនា. សាណិបាការន្តរិកាបីតិ សាណិបាការេន ព្យវហិកាបិ. យត្ថ ឱកាសេ ឋិតា…បេ… សទ្ទំ សុណាតិ, សោ ឱកាសោ សវនូបចារោ នាមាតិ យោជនា. មគ្គមូឡ្ហសទ្ទេនាតិ មគ្គេ មូឡ្ហានំ សទ្ទេន. ធម្មស្សវនារោចនសទ្ទេនាតិ ធម្មស្សវនត្ថាយ អារោចនានំ សទ្ទេន. មគ្គមូឡ្ហសទ្ទេន សទ្ទាយន្តិយា សទ្ទំ សុណាតិ វិយ ¶ ច ធម្មស្សវនារោចនសទ្ទេន សទ្ទាយន្តិយា សទ្ទំ សុណាតិ វិយ ច ‘‘អយ្យេ’’តិ សទ្ទាយន្តិយា សទ្ទំ សុណាតីតិ យោជនា. សទ្ទាយន្តិយាតិ សទ្ទំ ករោន្តិយា. នាមធាតុ ហេសា. ឯវរូបេតិ ‘‘មគ្គមូឡ្ហសទ្ទេន វិយា’’តិអាទិនា វុត្តេ ឯវរូបេ.

តិត្ថាយតនំ សង្កន្តា វាតិ តិត្ថីនំ វាសដ្ឋានំ សង្កន្តា វា. ឥមិនា ‘‘បក្ខសង្កន្តា’’តិ ឯត្ថ បក្ខសទ្ទស្ស បដិបក្ខវាចកត្តា តេន សាសនបដិបក្ខា តិត្ថិយា ឯវ គហេតព្ពាតិ ទស្សេតិ. តិត្ថិយា ហិ សាសនស្ស បដិបក្ខា ហោន្តីតិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទំ

៦៩៤. ចតុត្ថេ បាទស្ស ឋបនកំ បីឋំ បាទបីឋំ. បាទស្ស ឋបនកា កថលិកា បាទកថលិកាតិ ¶ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បាទបីឋំ នាមា’’តិអាទិ. អនញ្ញាយាតិ ឯត្ថ យការោ ត្វាបច្ចយស្ស ការិយោតិ អាហ ‘‘អជានិត្វា’’តិ. នេត្ថារវត្តេតិ ឧក្ខេបនីយកម្មតោ និត្ថរណការណេ វត្តេ. ‘‘វត្តមាន’’ន្តិឥមិនា ‘‘វត្តន្តិ’’ន្តិ ឯត្ថ អន្តបច្ចយំ នយេន ទស្សេតីតិ. ចតុត្ថំ.

៥. បញ្ចមសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទំ

៧០១. បញ្ចមេ ‘‘ឯកតោ អវស្សុតេ’’តិ ឯត្ថ ហេដ្ឋា វុត្តនយេន ‘‘ឯកតោ’’តិ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ ភិក្ខុនិយា ឯវ គហេតព្ពភាវញ្ច តោបច្ចយស្ស ឆដ្ឋុត្ថេ បវត្តភាវញ្ច អវស្សុភបទេ ភាវត្ថញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ភិក្ខុនិយា អវស្សុតភាវោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ. ឯតន្តិ ‘‘ភិក្ខុនិយា អវស្សុតភាវោ’’តិ វចនំ. តន្តិ អវចនំ. បាឡិយាតិ ឥមាយ សិក្ខាបទបាឡិយាតិ. បញ្ចមំ.

៦. ឆដ្ឋសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទំ

៧០៥. ឆដ្ឋេ យតោ ត្វន្តិ ឯត្ថ ការណត្ថេ តោបច្ចយោតិ អាហ ‘‘យស្មា’’តិ. កស្សា ហោន្តីតិ ឧយ្យោជិកាឧយ្យោជិតាសុ កស្សា ភិក្ខុនិយា ហោន្តីតិ យោជនា. ន ¶ ទេតីតិ ឧយ្យោជិកា ឧយ្យោជិតាយ ន ទេតិ. ន បដិគ្គណ្ហាតីតិ ឧយ្យោជិតា ឧយ្យោជិកាយ ហត្ថតោ ន បដិគ្គណ្ហាតិ. បដិគ្គហោ តេន ន វិជ្ជតីតិ តេនេវ ការណេន ឧយ្យោជិកាយ ហត្ថតោ ឧយ្យោជិតាយ បដិគ្គហោ ន វិជ្ជតិ. អាបជ្ជតិ គរុកំ, ន លហុកន្តិ ឯវំ សន្តេបិ ឧយ្យោជិកា គរុកមេវ សង្ឃាទិសេសាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, ន លហុកំ. តញ្ចាតិ តំ អាបជ្ជនញ្ច. បរិភោគបច្ចយាតិ ឧយ្យោជិកាយ បរិភោគសង្ខាតា ការណាតិ អយំ គាថាយត្ថោ.

ឥតរិស្សា បនាតិ ឧយ្យោជិតាយ បន ភិក្ខុនិយា. បឋមសិក្ខាបទេតិ បញ្ចមសិក្ខាបទេ. បញ្ចមសិក្ខាបទញ្ហិ ឥមិនា សិក្ខាបទេន យុគឡភាវេន សទិសត្តា ឥមំ ឧបាទាយ បឋមន្តិ វុត្តន្តិ. ឆដ្ឋំ.

៧. សត្តមសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទំ

៧០៩. សត្តមេ ¶ យាវតតិយកបទត្ថោតិ ‘‘យាវតតិយក’’ន្តិ ឧច្ចារិតស្ស បទស្ស អត្ថោ វេទិតព្ពោតិ សម្ពន្ធោតិ. សត្តមំ.

៨. អដ្ឋមសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទំ

៧១៥. អដ្ឋមេ កិស្មិំចិទេវ អធិករណេតិ និទ្ធារណីយស្ស និទ្ធារណសមុទាយេន អវិនាភាវតោ អាហ ‘‘ចតុន្ន’’ន្តិ. កស្មា បន និទ្ធារណសមុទាយនិទ្ធារណីយភាវេន វុត្តំ, ននុ បទភាជនេ ចត្តារិបិ អធិករណានិ វុត្តានីតិ អាហ ‘‘បទភាជនេ បនា’’តិអាទីតិ. អដ្ឋមំ.

៩. នវមសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទំ

៧២៣. នវមេ សំសដ្ឋសទ្ទោ មិស្សបរិយាយោតិ អាហ ‘‘មិស្សីភូតា’’តិ. ‘‘អននុលោមេនា’’តិឥមិនា ‘‘អននុលោមិកេនា’’តិ ឯត្ថ ឥកសទ្ទោ ស្វត្ថោតិ ទស្សេតិ. កោដ្ដនញ្ច បចនញ្ច គន្ធបិសនញ្ច មាលាគន្ថនញ្ច. អាទិសទ្ទេន អញ្ញេបិ អននុលោមិកេ កាយិកេ សង្គណ្ហាតិ. សាសនាហរណញ្ច បដិសាសនហរណញ្ច សញ្ចរិត្តញ្ច. អាទិសទ្ទេន អញ្ញេបិ អននុលោមិកេ វាចសិកេ សង្គណ្ហាតិ. ឯតាសន្តិ ភិក្ខុនីនំ. សិលោកោតិ យសោតិ. នវមំ.

១០. ទសមសង្ឃាទិសេសសិក្ខាបទំ

៧២៧. ទសមេ ¶ ឯវាចារាតិ ឯត្ថ និគ្គហិតលោបវសេន សន្ធីតិ អាហ ‘‘ឯវំអាចារា’’តិ. ‘‘យាទិសោ’’តិអាទិនា ឯវំសទ្ទស្ស និទស្សនាទីសុ (អភិធានប្បទីបិកាយំ ១១៨៦ គាថាយំ) ឯកាទសសុ អត្ថេសុ ឧបមត្ថំ ទស្សេតិ. សព្ពត្ថាតិ ‘‘ឯវំសទ្ទា ឯវំសិលោកា’’តិ សព្ពេសុ បទេសុ. ឧញ្ញាយាតិ ឯត្ថ ឱការវិបរីតោ ឧការោតិ អាហ ‘‘អវញ្ញាយា’’តិ. ‘‘នីចំ កត្វា ជាននាយា’’តិ ឥមិនា អវសទ្ទោ នីចត្ថោ, ញាធាតុ អវពោធនត្ថោតិ ទស្សេតិ. ‘‘បរិភវញ្ញាយា’’តិ វត្តព្ពេ ឧត្តរបទលោបវសេន ‘‘បរិភវេនា’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘បរិភវិត្វា ជាននេនា’’តិ. អក្ខន្តិយាតិ ឯត្ថ សហនខន្តិយេវាធិប្បេតា, នេវ អនុលោមខន្តិ, ន ទិដ្ឋិនិជ្ឈានក្ខន្តីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អសហនតាយា’’តិ. វេភស្សិយាតិ ឯត្ថ វិសេសេន ភាសេតិ ¶ ឱភាសេតីតិ វិភាសោ អានុភាវោ, វិភាសោ ឥមស្ស សង្ឃស្ស អត្ថីតិ វិភស្សោ សង្ឃោ, ពហ្វត្ថេ ច អតិសយត្ថេ ច សបច្ចយោ ហោតិ. កស្មា? មន្តុបច្ចយត្ថត្តា ‘‘លោមសោ’’តិអាទីសុ (ជា. ១.១៤.៥៧) វិយ, ពហុអានុភាវោ អតិសយអានុភាវោ សង្ឃោតិ វុត្តំ ហោតិ, សំយោគបរត្តា អាការស្ស រស្សោ. វិភស្សស្ស ភាវោ វេភស្សិយំ, ពហុអានុភាវោ អតិសយអានុភាវោយេវ. ឥតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ពលវភស្សភាវេនា’’តិ. តត្ថ ពលវឥតិ បទេន មន្តុអត្ថេ បវត្តស្ស សប្បច្ចយស្ស ពហ្វត្ថញ្ច អតិសយត្ថញ្ច ទស្សេតិ, ភាវឥតិ បទេន ណិយបច្ចយស្ស ភាវត្ថំ, ឯនឥតិ បទេន និស្សក្កវចនស្ស ករណត្ថេ បវត្តភាវំ ទស្សេតិ. តមេវត្ថមាវិករោន្តោ អាហ ‘‘អត្តនោ ពលវប្បកាសនេនា’’តិ. តត្ថ អត្តនោតិ អត្តសង្ខាតស្ស សង្ឃស្ស. ពលវប្បកាសនេនាតិ ពហុអានុភាវប្បកាសនេន, អតិសយអានុភាវប្បកាសនេន វា. ពលវប្បកាសនំ នាម អត្ថតោ បរេសំ សមុត្រាសនមេវាតិ អាហ ‘‘សមុត្រាសនេនាតិ អត្ថោ’’តិ. ទុព្ពលភាវេនាតិ ឯត្ថ ភាវឥតិបទេន ណ្យបច្ចយស្ស ភាវត្ថំ, ឯនឥតិបទេន ¶ និស្សក្កវចនស្ស ករណត្ថំ ទស្សេតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. សព្ពត្ថាតិ ‘‘ឧញ្ញាយា’’តិអាទីសុ សព្ពេសុ បទេសុ. ចសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ អាហ ‘‘ឯវំ សមុច្ចយត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ’’តិ. វិវិច្ចថាតិ ឯត្ថ វីត្យូបសគ្គោ វិនាសទ្ទត្ថោ, វិចធាតុ សត្តត្ថោតិ អាហ ‘‘វិនា ហោថា’’តិ. ទសមំ.

អនន្តរា បក្ខិបិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. មហាវិភង្គតោ អាហរិតានិ ឥមានិ តីណិ សិក្ខាបទានីតិ យោជនា. នវ បឋមាបត្តិកា វេទិតព្ពាតិ សម្ពន្ធោ. សព្ពេបិ ធម្មាតិ យោជនា. ឯត្ថាតិ ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋា ខោ’’តិអាទិបាឋេ. តំ បនាតិ បក្ខមានត្តំ បនាតិ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

ភិក្ខុនិវិភង្គេ

សត្តរសកវណ្ណនាយ យោជនា សមត្តា.

៣. និស្សគ្គិយកណ្ឌំ

១. បឋមនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

តិំស និស្សគ្គិយា យេ ធម្មា ភិក្ខុនីនំ ភគវតា បកាសិតា, តេសំ ធម្មានំ ទានិ ឥមស្មិំ កាលេ អយំ សំវណ្ណនាក្កមោ ភវតីតិ យោជនា.

៧៣៣. បឋមេ ¶ អាមត្តិកាបណន្តិ ឯត្ថ អាមត្តសទ្ទោ ភាជនបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ភាជនានី’’តិ. ភាជនានិ ហិ អមន្តិ បរិភុញ្ជិតព្ពភាវំ គច្ឆន្តីតិ ‘‘អមត្តានី’’តិ វុច្ចន្តិ. អមត្តានិ វិក្កិណន្តីតិ ‘‘អាមត្តិកា’’តិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តានី’’តិអាទិ. តេសន្តិ អាមត្តិកានំ. តំ វាតិ អាមត្តិកាបណំ វា.

៧៣៤. ‘‘សន្និធិ’’ន្តិ ឥមិនា សំនិបុព្ពោ ចិសទ្ទោ ឧចិននត្ថោតិ ទស្សេតិ. ហិសទ្ទោ វិសេសជោតកោ. តត្ថាតិ មហាវិភង្គេ. ឥធាតិ ភិក្ខុនិវិភង្គេ.

ឥទម្បីតិ ឥទំ សិក្ខាបទម្បិ. បិសទ្ទោ មហាវិភង្គសិក្ខាបទំ អបេក្ខតីតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៣៨. ទុតិយេ ¶ អហតចោឡានម្បិ សេទមលាទិកិលិន្នេ វិរូបត្តា ‘‘ជិណ្ណចោឡា’’តិ វុត្តំ. ‘‘អបិ អយ្យាហី’’តិឥមិនា ‘‘អប អយ្យាហី’’តិបទវិភាគំ និវត្តេតិ.

៧៤០. សព្ពម្បិ ឯតំ ចីវរន្តិ យោជនា. ឯវំ បដិលទ្ធន្តិ ឯវំ និស្សជ្ជិត្វា លទ្ធំ. យថាទានេយេវាតិ យថា ទាយកេហិ ទិន្នំ, តស្មិំ ទានេយេវ ឧបនេតព្ពំ, អកាលចីវរេយេវ បក្ខិបិតព្ពន្តិ អត្ថោតិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៤៣. តតិយេ ហន្ទសទ្ទោ វវស្សគ្គត្ថេ និបាតោតិ អាហ ‘‘ហន្ទាតិ គណ្ហា’’តិ. ពហូនិ និស្សគ្គិយានីតិ សម្ពន្ធោ. សំហរិត្វាតិ វិសុំ វិសុំ សង្ឃរិត្វាតិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៤៨. ចតុត្ថេ កិណាតិ អនេនាតិ កយន្តិ វចនត្ថេន មូលំ កយំ នាមាតិ អាហ ‘‘មូលេនា’’តិ. សាតិ ថុល្លនន្ទា, អាហ កិរាតិ សម្ពន្ធោ. ញាធាតុយា អវពោធនត្ថតោ អញ្ញម្បិ ញាធាតុយា យាចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យាចិត្វា វា’’តិ.

៧៥២. យន្តិ ¶ សព្ពិតេលាទិ. តញ្ញេវាតិ សព្ពិតេលាទិមេវ. យមកន្តិ សព្ពិំ សហ តេលេន យុគឡំ កត្វា. វេជ្ជេនាតិ ភិសក្កេន. សោ ហិ អាយុព្ពេទសង្ខាតំ វិជ្ជំ ជានាតីតិ វេជ្ជោតិ ច រោគញ្ច តស្ស និទានញ្ច ភេសជ្ជញ្ច វិទតិ ជានាតីតិបិ វេជ្ជោតិ ច វុច្ចតិ. តតោតិ វេជ្ជេន វុត្តការណា. កហាបណស្សាតិ កហាបណេន, អាភតន្តិ សម្ពន្ធោតិ. ចតុត្ថំ.

៥. បញ្ចមនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៥៣. បញ្ចមេ សាតិ សិក្ខមានា. អយន្តិ សិក្ខមានា. អទ្ធាតិ ឯកំសេន. ‘‘ចេតាបេត្វា’’តិ ឯត្ថ ចិតិសទ្ទោ ជាននត្ថោតិ អាហ ‘‘ជានាបេត្វា’’តិ. បញ្ចមំ.

៦. ឆដ្ឋនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៥៨. ឆដ្ឋេ ¶ ឆន្ទំ ឧប្បាទេត្វា គហិតំ ឆន្ទកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឆន្ទក’’ន្តិអាទិ. ធម្មកិច្ចន្តិ បុញ្ញករណីយំ. ធម្មសទ្ទោ ហេត្ថ បុញ្ញវាចកោ. យន្តិ វត្ថុំ. បរេសន្តិ អត្តនា អញ្ញេសំ. ‘‘ឯត’’ន្តិ ‘‘ឆន្ទក’’ន្តិ ឯតំ នាមំ. ‘‘អញ្ញស្សត្ថាយ ទិន្នេនា’’តិឥមិនា អញ្ញស្ស អត្ថោ អញ្ញទត្ថោ, ទការោ បទសន្ធិករោ, តទត្ថាយ ទិន្នោ អញ្ញទត្ថិកោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘អញ្ញំ ឧទ្ទិសិត្វា ទិន្នេនា’’តិឥមិនា អញ្ញំ ឧទ្ទិសិត្វា ទិន្នំ អញ្ញុទ្ទិសិកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘សង្ឃស្ស បរិច្ចត្តេនា’’តិ ឥមិនា សង្ឃស្ស បរិច្ចត្តោ សង្ឃិកោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ.

៧៦២. យទត្ថាយាតិ យេសំ ចីវរាទីនំ អត្ថាយ. យសទ្ទេន សមាសភាវតោ បុព្ពេ និគ្គហិតាគមោ ហោតិ. តន្តិ ចីវរាទិកំ. តុម្ហេហីតិ ទាយកេ សន្ធាយ វុត្តំ. ឧបទ្ទវេសូតិ ទុព្ភិក្ខាទិឧបសគ្គេសុ. យំ វា តំ វាតិ ចីវរំ វា អញ្ញេ វា បិណ្ឌបាតាទិកេតិ យំ វា តំ វាតិ. ឆដ្ឋំ.

៧. សត្តមនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៦៤. សត្តមេ សញ្ញាចិកេនាតិ ឯត្ថ សំសទ្ទស្ស សយមត្ថេ បវត្តិភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សយំ យាចិតកេនា’’តិ. ឯតទេវាតិ ‘‘សញ្ញាចិកេនា’’តិ បទមេវ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេតិ. សត្តមំ.

៨. អដ្ឋមនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៦៩. អដ្ឋមេ ¶ គណស្សាតិ ភិក្ខុនិគណស្ស. ឥមិនា ‘‘មហាជនិកេនា’’តិ ឯត្ថ ភិក្ខុនិគណោវ មហាជនោតិ អធិប្បេតោតិ ទីបេតីតិ. អដ្ឋមំ.

៩. នវមនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៧៤. នវមេ ឥតោតិ ឥមស្មា អដ្ឋមសិក្ខាបទតោ. អធិកតរន្តិ អតិរេកតរន្តិ. នវមំ.

១០. ទសមនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៧៨. ទសមេ ¶ ‘‘វិនស្សតី’’តិឥមិនា ‘‘ឧន្ទ្រិយតី’’តិ ឯត្ថ ឧទិធាតុយា នស្សនត្ថំ ទស្សេតិ ធាតូនមនេកត្ថត្តា. បរិបតតីតិ បរិគលិត្វា បតតិ. ឥមិនា នស្សនាការំ ទស្សេតិ. ឯត្តកមេវាតិ ឯតំ បរិមាណំ ទ្វិបទមេវាតិ. ទសមំ.

១១. ឯកាទសមនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៨៤. ឯកាទសមេ គរុបាវុរណំ នាម សីតកាលេ បាវុរណវត្ថន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សីតកាលេ បាវុរណ’’ន្តិ. សីតកាលេ ហិ មនុស្សា ថូលបាវុរណំ បារុបន្តិ. ‘‘ចតុក្កំសបរម’’ន្តិ ឯត្ថ កំសសទ្ទោ ភុញ្ជនបត្តេ ច សុវណ្ណាទិលោហវិសេសេ ច ចតុកហាបណេ ចាតិ តីសុ អត្ថេសុ ទិស្សតិ, ឥធ បន ចតុកហាបណេ វត្តតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កំសោ នាម ចតុក្កហាបណិកោ ហោតី’’តិ. ចតុក្កំសសង្ខាតំ បរមំ ឥមស្សាតិ ចតុក្កំសបរមំ, សោឡសកហាបណគ្ឃនកំ បាវុរណន្តិ អត្ថោតិ. ឯកាទសមំ.

១២. ទ្វាទសមនិស្សគ្គិយបាចិត្តិយសិក្ខាបទំ

៧៨៩. ទ្វាទសមេ លហុបាវុរណំ នាម ឧណ្ហកាលេ បាវុរណវត្ថន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧណ្ហកាលេ បាវុរណ’’ន្តិ. ឧណ្ហកាលេ ហិ មនុស្សា សុខុមបាវុរណំ បារុបន្តីតិ. ទ្វាទសមំ.

និស្សគ្គិយានំ ¶ តិំសភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មហាវិភង្គេ’’តិអាទិ. ចីវរវគ្គតោ អបនេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញទត្ថិកានីតិ អញ្ញទត្ថិកបទេន វុត្តានិ សិក្ខាបទានិ. ឥតីតិ ឯវំ. ឯកតោបញ្ញត្តានីតិ ឯកស្សេវ បញ្ញត្តានិ, ឧភតោបញ្ញត្តានីតិ ឧភយេសំ បញ្ញត្តានិ. ឯត្ថាតិ ‘‘ឧទ្ទិដ្ឋា ខោ’’តិអាទិវចនេតិ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

ភិក្ខុនិវិភង្គេ

តិំសកវណ្ណនាយ យោជនា សមត្តា.

៤. បាចិត្តិយកណ្ឌំ

១. លសុណវគ្គោ

១. បឋមសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

តិំសកានន្តរំ ¶ តិំសកានំ អនន្តរេ កាលេ ឆសដ្ឋិសតសង្គហា ឆឧត្តរសដ្ឋិអធិកសតេហិ សិក្ខាបទេហិ សង្គហិតា យេ ធម្មា សង្គីតិការេហិ សង្គីតា, ទានិ ឥមស្មិំ កាលេ តេសម្បិ ធម្មានំ អយំ វណ្ណនា ហោតីតិ យោជនា.

៧៩៣. តត្ថាតិ តេសុ ឆសដ្ឋិសតសង្គហេសុ សិក្ខាបទេសុ, បឋមសិក្ខាបទេតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ទ្វេ តយោ’’តិ ឯត្ថ វាសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ អាហ ‘‘ទ្វេ វា តយោ វា’’តិ. ផោដលកេតិ កន្ទេ, មិញ្ជេ វា. ឯតន្តិ ‘‘គណ្ឌិកេ’’តិ ឯតំ នាមំ. ‘‘បមាណ’’ន្តិឥមិនា មត្តសទ្ទោ បមាណត្ថោវ, ន អប្បត្ថោ, នាបិ អវធារណត្ថោតិ ទស្សេតិ. លសុណន្តិ សេតវណ្ណមូលំ មហាកន្ទំ. មហាកន្ទោ ហិ ព្យញ្ជនសម្បាកាទីសុ អាមគន្ធានំ អភិភវនត្តា លសីយតិ កន្តីយតីតិ លសុណន្តិ វុច្ចតិ.

សុវណ្ណហំសយោនិន្តិ សុវណ្ណមយេន បត្តេន យុត្តំ ហំសយោនិំ. ជាតិស្សរោតិ ជាតិំ ភវំ សរតិ ¶ ជានាតីតិ ជាតិស្សរោ. អថាតិ ជាតិស្សរស្ស និប្ផន្នត្តា. និប្ផន្នត្ថោ ហិ អថសទ្ទោ. បុព្ពសិនេហេនាតិ បុព្ពេ មនុស្សភវេ ភាវិតេន សិនេហេន. តាសន្តិ បជាបតិយា ច តិស្សន្នំ ធីតរានញ្ច. តំ បនាតិ បត្តំ បន.

៧៩៥. មគធេសូតិ មគធរដ្ឋេ ឋិតេសុ ជនបទេសុ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ឥធាតិ ‘‘លសុណំ ខាទេយ្យា’’តិបទេ. តម្បីតិ មាគធកម្បិ. គណ្ឌិកលសុណមេវាតិ គណ្ឌោ ផោដោ ឯតស្សត្ថីតិ គណ្ឌិកំ. គណ្ឌសទ្ទោ ហិ ផោដបរិយាយោ, ពហុត្ថេ ឥកបច្ចយោ. ពហុគណ្ឌិកលសុណន្តិ ហិ វុត្តំ ហោតិ. គណ្ឌសទ្ទោ ហិ ផោដេ ច កបោលេ ចាតិ ទ្វីសុ អត្ថេសុ វត្តតិ, ឥធ បន ផោដេ វត្តតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. បោត្ថកេសុ បន ឱដ្ឋជេន ចតុត្ថក្ខរេន បាឋោ អត្ថិ, សោ វីមំសិត្វា គហេតព្ពោ. ពហូសុ ហិ បុព្ពបោត្ថកេសុ ¶ កណ្ឋជោ តតិយក្ខរោ ច ឱដ្ឋជោ ចតុត្ថក្ខរោ ចាតិ ទ្វេ អក្ខរា អញ្ញមញ្ញំ បរិវត្តិត្វា តិដ្ឋន្តិ. ន ឯកទ្វិតិមិញ្ជកន្តិ ឯកមិញ្ជោ បលណ្ឌុកោ ន ហោតិ, ទ្វិមិញ្ជោ ភញ្ជនកោ ន ហោតិ, តិមិញ្ជោ ហរិតកោ ន ហោតីតិ អត្ថោ. កុរុន្ទិយំ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. សង្ខាទិត្វាតិ ទន្តេហិ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ កត្វា.

៧៩៧. បលណ្ឌុកោតិ សុកន្ទកោ ឯកោ លសុណវិសេសោ. ភញ្ជនកាទីនិ លោកសង្កេតោបទេសតោ ទដ្ឋព្ពានិ. ហីតិ សច្ចំ. តស្សាតិ ចាបលសុណស្ស. សភាវេនេវាតិ សូបសម្បាកាទិំ វិនា អត្តនោ សភាវតោ ឯវ. តន្តិ មាគធកំ, បក្ខិបិតុន្តិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ. យត្ថ កត្ថចីតិ យេសុ កេសុចីតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយសិក្ខាបទំ

៧៩៩. ទុតិយេ សំទស្សនំ ពាធតិ និសេធេតិ អស្មិំ ឋានេតិ សម្ពាធន្តិ វចនត្ថេន បដិច្ឆន្នោកាសោ សម្ពាធោ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បដិច្ឆន្នោកាសេ’’តិ. ឧភោ ឧបកច្ឆកាតិ ទ្វេ ពាហុមូលា. តេ ហិ ឧបរិ យំកិញ្ចិ វត្ថុំ កចតិ ពន្ធតិ ឯត្ថាតិ ឧបកច្ឆកាតិ វុច្ចន្តិ. មុត្តករណន្តិ បស្សាវមគ្គោ. សោ ហិ មុត្តំ ករោតិ អនេនាតិ មុត្តករណន្តិ វុច្ចតិ. លោមោ កត្តីយតិ ឆិន្ទីយតិ ឥមាយាតិ កត្តរិ, តាយ វា, សុដ្ឋុ ទឡ្ហំ លោមំ ឌំសតីតិ សណ្ឌាសោ, សោយេវ សណ្ឌាសកោ, តេន វា, ខុរតិ លោមំ ឆិន្ទតីតិ ខុរោ, តេន វា សំហរាបេន្តិយាតិ សម្ពន្ធោ. សំហរាបេន្តិយាតិ អបនេន្តិយាតិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយសិក្ខាបទំ

៨០៣. តតិយេ ¶ មុត្តករណតលឃាតនេតិ មុត្តករណស្ស តលំ ហននំ បហរណំ មុត្តករណតលឃាតនំ, តស្មិំ មុត្តករណតលឃាតនេ និមិត្តភូតេ. តាវ មហន្តន្តិ អតិវិយ មហន្តំ. កេសរេនាបីតិ កិញ្ជក្ខេនាបិ. សោ ហិ កេ ជលេ សរតិ បវត្តតីតិ កេសរោតិ វុច្ចតិ.

៨០៥. គណ្ឌំ វាតិ បីឡកំ វា. វណំ វាតិ អរុំ វាតិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថសិក្ខាបទំ

៨០៦. ចតុត្ថេ ¶ រញ្ញោ ឱរោធា រាជោរោធា, បុរាណេ រាជោរោធា បុរាណរាជោរោធាតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បុរាណេ’’តិអាទិ. ‘‘គិហិភាវេ’’តិ ឥមិនា បុរាណេតិ ឯត្ថ ណបច្ចយស្ស សរូបំ ទស្សេតិ. ចិរាចិរន្តិ និបាតបដិរូបកំ. តេន វុត្តំ ‘‘ចិរេន ចិរេនា’’តិ. ‘‘សក្កោថា’’តិ ឥមិនា កថំ តុម្ហេ រាគចិត្តំ បដិហនិត្វា អត្តានំ ធារេថ ធារេតុំ សក្កោថាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. អនារោចិតេបីតិ ភូតតោ អនារោចិតេបិ.

៨០៧. ជតុនាតិ លាខាយ. បដ្ឋទណ្ឌកេតិ បដុភាវេន ឋាតិ បវត្តតីតិ បដ្ឋោ, សោយេវ ទណ្ឌោ បដ្ឋទណ្ឌោ, តស្ស បវេសនំ បដ្ឋទណ្ឌកំ, តស្មិំ និមិត្តភូតេ. ឯតន្តិ ‘‘ជតុមដ្ឋកេ’’តិ ឯតំ វចនន្តិ. ចតុត្ថំ.

៥. បញ្ចមសិក្ខាបទំ

៨១០. បញ្ចមេ ‘‘អតិគម្ភីរ’’ន្តិបទំ កិរិយាវិសេសនន្តិ អាហ ‘‘អតិអន្តោ បវេសេត្វា’’តិ. ‘‘ឧទកេន ធោវនំ កុរុមានា’’តិ ឥមិនា ‘‘ឧទកសុទ្ធិក’’ន្តិបទស្ស ឧទកេន សុទ្ធិយា ករណន្តិ អត្ថំ ទស្សេតិ.

៨១២. ទ្វង្គុលបព្ពបរមន្តិ ឯត្ថ ទ្វេ អង្គុលានិ ច ទ្វេ បព្ពានិ ច ទ្វង្គុលបព្ពំ, ឧត្តរបទេ បុព្ពបទលោបោ. ទ្វង្គុលបព្ពំ បរមំ បមាណំ ឯតស្ស ឧទកសុទ្ធិកស្សាតិ ទ្វង្គុលបព្ពបរមំ. វិត្ថារតោ ទ្វង្គុលបរមំ, គម្ភីរតោ ទ្វិបព្ពបរមន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តេនាហ ‘‘វិត្ថារតោ’’តិអាទិ. អង្គុលំ ¶ បវេសេន្តិយាតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ. ‘‘ចតុន្នំ វា’’តិ ឥទំ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ, តិណ្ណម្បិ បព្ពំ ន វដ្ដតិ, ចតុន្នំ បន បគេវាតិ អត្ថោតិ. បញ្ចមំ.

៦. ឆដ្ឋសិក្ខាបទំ

៨១៥. ឆដ្ឋេ ភត្តស្ស វិស្សជ្ជនំ ភត្តវិស្សគ្គោតិ វុត្តេ ភត្តកិច្ចន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភត្តកិច្ច’’ន្តិ. បានីយសទ្ទេន បានីយថាលកំ គហេតព្ពំ ¶ , វិធូបនសទ្ទេន ពីជនី គហេតព្ពា, ឧបសទ្ទោ សមីបត្ថោតិ សព្ពំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯកេន ហត្ថេនា’’តិអាទិ. ‘‘អច្ចាវទតី’’តិបទស្ស អតិក្កមិត្វា វទនាការំ ទស្សេតិ ‘‘បុព្ពេបី’’តិអាទិនា.

៨១៧. ‘‘សុទ្ធឧទកំ វា ហោតូ’’តិអាទិនា ‘‘បានីយេនា’’តិ វចនំ ឧបលក្ខណំ នាមាតិ ទស្សេតិ. ទធិមត្ថូតិ ទធិមណ្ឌំ ទធិនោ សារោ, ទធិម្ហិ បសន្នោទកន្តិ វុត្តំ ហោតិ. រសោតិ មច្ឆរសោ មំសរសោ. ‘‘អន្តមសោ ចីវរកណ្ណោបី’’តិ ឥមិនា ‘‘វិធូបនេនា’’តិ វចនំ និទស្សនំ នាមាតិ ទស្សេតិ.

៨១៩. ទេតីតិ សយំ ទេតិ. ទាបេតីតិ អញ្ញេន ទាបេតិ. ឧភយម្បីតិ បានីយវិធូបនទ្វយម្បីតិ. ឆដ្ឋំ.

៧. សត្តមសិក្ខាបទំ

៨២២. សត្តមេ ‘‘បយោគទុក្កដំ នាមា’’តិ ឥមិនា ហេដ្ឋា វុត្តេសុ អដ្ឋសុ ទុក្កដេសុ បុព្ពបយោគទុក្កដំ ទស្សេតិ. ន កេវលំ បុព្ពបយោគទុក្កដំ ឯត្តកមេវ, អថ ខោ អញ្ញម្បិ ពហុ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តស្មា’’តិអាទិ. សង្ឃដ្ដនេសុបីតិ វិលោឡនេសុបិ. ទន្តេហិ សង្ខាទតីតិ ទន្តេហិ ចុណ្ណវិចុណ្ណំ ករោតិ. ឯត្ថាតិ ឥមស្មិំ សិក្ខាបទេ, អញ្ញាយ ភិក្ខុនិយា ការាបេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អញ្ញាយា’’តិបទំ ‘‘វិញ្ញាបេត្វា’’តិ បទេ ការិតកម្មំ. មាតរម្បីតិ ឯត្ថ បិសទ្ទោ អញ្ញំ វិញ្ញាបេត្វា ភុញ្ជន្តិយា បគេវាតិ ទស្សេតិ. តាយ វាតិ វិញ្ញាបិតភិក្ខុនិយា វា. តន្តិ អាមកធញ្ញំ. តន្តិ មហាបច្ចរិយំ វុត្តវចនំ. បុព្ពាបរវិរុទ្ធន្តិ បុព្ពាបរតោ វិរុទ្ធំ. ‘‘អញ្ញាយ…បេ… ទុក្កដមេវា’’តិ បុព្ពវចនេ ទុក្កដមេវ វុត្តំ, បុន ‘‘អញ្ញាយ…បេ… ទុក្កដ’’ន្តិ ច បច្ឆិមវចនេ បាចិត្តិយញ្ច ទុក្កដញ្ច វុត្តំ, តស្មា បុព្ពាបរវិរុទ្ធន្តិ វុត្តំ ហោតិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា.

៨២៣. លព្ភមានំ ¶ អាមកធញ្ញន្តិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញំ វា យំកិញ្ចីតិ មុគ្គមាសាទីហិ វា លាពុកុម្ភណ្ឌាទីហិ វា អញ្ញំ យំកិញ្ចិ តិលាទិំ វាតិ. សត្តមំ.

៨. អដ្ឋមសិក្ខាបទំ

៨២៤. អដ្ឋមេ ¶ និព្ពិដ្ឋរាជភដោតិ ឯត្ថ ឧត្តរបទស្ស ឆដ្ឋីសមាសញ្ច បុព្ពបទេន ពាហិរត្ថសមាសញ្ច ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘និព្ពិដ្ឋោ’’តិអាទិ. តត្ថ ‘‘រញ្ញោ ភតី’’តិ ឥមិនា រញ្ញោ ភដោ រាជភដោតិ ឆដ្ឋីសមាសំ ទស្សេតិ, ‘‘ឯតេនា’’តិ ឥមិនា ពាហិរត្ថសមាសំ. និព្ពិដ្ឋោតិ និវិដ្ឋោ បតិដ្ឋាបិតោតិ អត្ថោ. កេណីតិ រញ្ញោ ទាតព្ពស្ស អាយស្សេតមធិវចនំ. ឯតេនាតិ ព្រាហ្មណេន. តតោតិ ឋានន្តរតោ. ភដសង្ខាតាយ កេណិយា បថត្តា ការណត្តា ឋានន្តរំ ភដបថន្តិ អាហ ‘‘តំយេវ ឋានន្តរ’’ន្តិ.

៨២៦. ចត្តារិបិ វត្ថូនីតិ ឧច្ចារាទីនិ. បាដេក្កន្តិ បដិវិសុំ ឯកេកមេវ. ឧច្ចារំ វាតិអាទីសុ វាសទ្ទេន ទន្តកដ្ឋាទយោបិ គហេតព្ពាតិ អាហ ‘‘ទន្តកដ្ឋ…បេ… បាចិត្តិយមេវា’’តិ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ ឧច្ចារាទីសូតិ. អដ្ឋមំ.

៩. នវមសិក្ខាបទំ

៨៣០. នវមេ រោបិមហរិតដ្ឋានេតិ រោបិមដ្ឋានេ ច ហរិតដ្ឋានេ ច. រោបិយតិ អស្មិន្តិ រោបិយំ, តំយេវ រោបិមំ យការស្ស មការំ កត្វា. ឯតានីតិ ឧច្ចារាទីនិ. សព្ពេសន្តិ ភិក្ខុភិក្ខុនីនំ. យត្ថ បនាតិ យស្មិំ ខេត្តេតិ. នវមំ.

១០. ទសមសិក្ខាបទំ

៨៣៥. ទសមេ សោណ្ឌា វាតិ សុរាសោណ្ឌា វា. មោរោតិ មយូរោ. សុវោតិ សុកោ. មក្កដោតិ វានរោ. អាទិសទ្ទេន សប្បាទយោ សង្គណ្ហាតិ, មក្កដាទយោបិ នច្ចន្តូតិ សម្ពន្ធោ. អសំយតភិក្ខូនន្តិ វាចសិកកម្មេ អសំយតានំ ភិក្ខូនំ, ធម្មភាណកគីតំ វា ហោតូតិ យោជនា. តន្តិយា គុណេន ពទ្ធា តន្តិពទ្ធា. ‘‘ភិ’’ន្តិសង្ខាតោ រាសទ្ទោ ឯតិស្សាតិ ភេរិ. កុដេន កតា ភេរិ កុដភេរិ, តាយ វាទិតំ កុដភេរិវាទិតំ, តំ វា. ឧទកភេរីតិ ¶ ឧទកេន បក្ខិត្តា ភេរិ, តាយ វាទិតម្បិ ហោតូតិ សម្ពន្ធោ.

៨៣៦. តេសំយេវាតិ ¶ យេសំ នច្ចំ បស្សតិ, តេសំយេវ. យទិ បន នច្ចគីតវាទិតេ វិសុំ វិសុំ បស្សតិ សុណាតិ, បាដេក្កា អាបត្តិយោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សចេ បនា’’តិអាទិ. អញ្ញតោតិ អញ្ញតោ ទេសតោ, បស្សតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ឱលោកេត្វា’’តិ បទេ អបេក្ខិតេ ឧបយោគត្ថេ តោបច្ចយោ ហោតិ. អញ្ញំ ឱលោកេត្វាតិ ហិ អត្ថោ. អញ្ញតោ វាទេន្តេ បស្សតីតិ យោជនា. ភិក្ខុនី ន លភតីតិ សម្ពន្ធោ. អញ្ញេ វត្តុម្បីតិ សម្ពន្ធោ. ឧបហារន្តិ បូជំ. ឧបដ្ឋានន្តិ បារិចរិយំ. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ សយំ នច្ចាទីសុ.

៨៣៧. អន្តរារាមេ វាតិ អារាមស្ស អន្តរេ វា. ពហិអារាមេ វាតិ អារាមស្ស ពហិ វា. អញ្ញេន វាតិ សលាកភត្តាទីហិ អញ្ញេន វា. តាទិសេនាតិ យាទិសោ ចោរាទិឧបទ្ទវោ, តាទិសេនាតិ. ទសមំ.

លសុណវគ្គោ បឋមោ.

២. អន្ធការវគ្គោ

១. បឋមសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

៨៣៩. អន្ធការវគ្គស្ស បឋមេ អប្បទីបេតិ ឧបលក្ខណវសេន វុត្តត្តា អញ្ញេបិ អាលោកា គហេតព្ពាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បទីបចន្ទសូរិយអគ្គីសូ’’តិអាទិ. អស្សាតិ ‘‘អប្បទីបេ’’តិបទស្ស.

៨៤១. នរហោអស្សាទាបេក្ខា ហុត្វា ច រស្សាទតោ អញ្ញវិហិតាវ ហុត្វា ចាតិ យោជនា. ឥមិនា ‘‘សន្តិដ្ឋតិ វា សល្លបតិ វា’’តិ បទេ កិរិយាវិសេសនភាវំ ទស្សេតិ. ទានេន វា និមិត្តភូតេន, បូជាយ វា និមិត្តភូតាយ មន្តេតីតិ យោជនាតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយសិក្ខាបទំ

៨៤២. ទុតិយេ ¶ ¶ ឥទមេវ បទំ នានន្តិ សម្ពន្ធោតិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយសិក្ខាបទំ

៨៤៦. តតិយេ ‘‘ឥទមេវា’’តិ បទំ អនុវត្តេតព្ពំ. តាទិសមេវាតិ បឋមសទិសមេវាតិ អត្ថោតិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថសិក្ខាបទំ

៨៥០. ចតុត្ថេ កណ្ណស្ស សមីបំ និកណ្ណំ, តមេវ និកណ្ណិកន្តិ វុត្តេ កណ្ណមូលន្តិ អាហ ‘‘កណ្ណមូលំ វុច្ចតី’’តិ. ‘‘កណ្ណមូលេ’’តិ ឥមិនា ‘‘និកណ្ណិក’’ន្តិ ឯត្ថ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ ទស្សេតិ. អាហរណត្ថាយាតិ អាហរាបនត្ថាយាតិ. ចតុត្ថំ.

៥. បញ្ចមសិក្ខាបទំ

៨៥៤. បញ្ចមេ តេសន្តិ ឃរសាមិកានំ. ឃរម្បីតិ ន កេវលំ អាសនមេវ, ឃរម្បិ សោធេមាតិ អត្ថោ. តតោតិ បរិវិតក្កនតោ, បរន្តិ សម្ពន្ធោ.

៨៥៨. ចោរា វា ឧដ្ឋិតា ហោន្តីតិ យោជនាតិ. បញ្ចមំ.

៦. ឆដ្ឋសិក្ខាបទំ

៨៦០. ឆដ្ឋេ អភិនិសីទេយ្យាតិ ឯត្ថ អភិសទ្ទោ ឧបសគ្គមត្តោវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘និសីទេយ្យា’’តិ. ឯសេវ នយោ អភិនិបជ្ជេយ្យាតិ ឯត្ថាបិ. ទ្វេ អាបត្តិយោតិ សម្ពន្ធោតិ. ឆដ្ឋំ.

៧. សត្តមសិក្ខាបទំ

៨៦៤. សត្តមេ ¶ សព្ពន្តិ សកលំ វត្តព្ពវចនន្តិ. សត្តមំ.

៨. អដ្ឋមសិក្ខាបទំ

៨៦៩. អដ្ឋមេ អនុត្តានវចនំ នត្ថីតិ. អដ្ឋមំ.

៩. នវមសិក្ខាបទំ

៨៧៥. នវមេ ¶ អភិសបេយ្យាតិ ឯត្ថ សបធាតុស្ស អក្កោសនត្ថំ អន្តោកត្វា ករធាតុយា អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សបថំ ករេយ្យា’’តិ. និរយេ និព្ពត្តាម្ហីតិ អហំ និរយេ និព្ពត្តា អម្ហីតិ យោជនា. និរយេ និព្ពត្តតូតិ ឯសា ភិក្ខុនី និរយេ និព្ពត្តតូតិ យោជនា. ឦទិសា ហោតូតិ មម សទិសា ហោតូតិ អត្ថោ. កាណាតិ ឯកក្ខិកាណា, ទ្វក្ខិកាណា វា. កុណីតិ ហត្ថបាទាទិវង្កា.

៨៧៨. ឯទិសាតិ វិរូបាទិជាតិកា. វិរមស្សូតិ វិរមាហិ. អទ្ធាតិ ធុវន្តិ. នវមំ.

១០. ទសមសិក្ខាបទំ

៨៧៩. ទសមេ អនុត្តានដ្ឋានំ នត្ថីតិ. ទសមំ.

អន្ធការវគ្គោ ទុតិយោ.

៣. នគ្គវគ្គោ

១. បឋមសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

៨៨៣. នគ្គវគ្គស្ស ¶ បឋមេ ព្រហ្មចរិយេន ចិណ្ណេនាតិ ចិណ្ណេន ព្រហ្មចរិយេន កិំ នុ ខោ នាមាតិ អត្ថោ. ‘‘ព្រហ្មចរិយស្ស ចរណេនា’’តិ ឥមិនា ចិណ្ណសទ្ទស្ស ចរណំ ចិណ្ណន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘ន អញ្ញំ ចីវរ’’ន្តិ ឥមិនា ឯវត្ថំ ទស្សេតិ, អញ្ញត្ថាបោហនំ វាតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយសិក្ខាបទំ

៨៨៧. ទុតិយេ អនុត្តានដ្ឋានំ នត្ថីតិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយសិក្ខាបទំ

៨៩៣. តតិយេ ¶ អនន្តរាយិកិនីតិ ឯត្ថ នត្ថិ អន្តរាយោ ឯតិស្សាតិ អនន្តរាយា, សា ឯវ អនន្តរាយិកិនីតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អនន្តរាយា’’តិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថសិក្ខាបទំ

៨៩៨. ចតុត្ថេ បញ្ចាហន្តិ សមាហារទិគុ, ណិកបច្ចយោ ស្វត្ថោ. សង្ឃាដិចារោតិឯត្ថ កេនដ្ឋេន សង្ឃាដិ នាម, ចារសទ្ទោ កិមត្ថោតិ អាហ ‘‘បរិភោគវសេន វា’’តិអាទិ. តត្ថ សង្ឃដិតដ្ឋេនាតិ សំហរិតដ្ឋេន. ឥមិនា ‘‘កេនដ្ឋេន សង្ឃាដិ នាមា’’តិ បុច្ឆំ វិសជ្ជេតិ. ‘‘បរិវត្តន’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘ចារសទ្ទោ កិមត្ថោ’’តិ ចោទនំ បរិហរតិ. បញ្ចសូតិ តិចីវរំ ឧទកសាដិកា សំកច្ចិកាតិ បញ្ចសូតិ. ចតុត្ថំ.

៥. បញ្ចមសិក្ខាបទំ

៩០៣. បញ្ចមេ ‘‘ចីវរសង្កមនីយ’’ន្តិឯត្ថ សង្កមេតព្ពំ បដិទាតព្ពន្តិ សង្កមនីយន្តិ កមុធាតុស្ស បដិទានត្ថញ្ច អនីយសទ្ទស្ស កម្មត្ថញ្ច, ‘ចីវរញ្ច តំ សង្កមនីយញ្ចេ’តិ ចីវរសង្កមនីយន្តិ ¶ វិសេសនបរបទភាវញ្ច ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សង្កមេតព្ពំ ចីវរ’’ន្តិ. តត្ថ ‘‘សង្កមេតព្ពំ ចីវរ’’ន្តិ ឥមិនា កម្មត្ថញ្ច វិសេសនបរបទភាវញ្ច ទស្សេតិ. ‘‘បដិទាតព្ពចីវរ’’ន្តិ ឥមិនា កមុធាតុយា អត្ថំ ទស្សេតិ អធិប្បាយវសេនាតិ. បញ្ចមំ.

៦. ឆដ្ឋសិក្ខាបទំ

៩០៩. ឆដ្ឋេ ‘‘អញ្ញំ បរិក្ខារ’’ន្តិឯត្ថ បរិក្ខារស្ស សរូបំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យំកិញ្ចី’’តិអាទិ. យំកិញ្ចិ អញ្ញតរន្តិ សម្ពន្ធោ. កិត្តកំអគ្ឃនកន្តិ កិំ បមាណេន អគ្ឃេន អរហំ ចីវរំ. ទាតុកាមត្ថាតិ តុម្ហេ ទាតុកាមា ភវថាតិ អត្ថោ. កតិបាហេនាតិ កតិបយានិ អហានិ កតិបាហំ, យការលោបោ. កតិបយសទ្ទោហិ ទ្វិតិវាចកោ រូឡ្ហីសទ្ទោ ¶ , តេន កតិបាហេន. សមគ្ឃន្តិ អប្បគ្ឃំ. សំសទ្ទោ ហិ អប្បត្ថវាចកោតិ. ឆដ្ឋំ.

៧. សត្តមសិក្ខាបទំ

៩១១. សត្តមេ ‘‘វិបក្កមិំសូ’’តិ ឯត្ថ វិវិធំ ឋានំ បក្កមិំសូតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តត្ថ តត្ថ អគមំសូ’’តិ. អម្ហាកម្បិ អាគមនន្តិ សម្ពន្ធោ.

៩១៥. កតិបាហេន ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ កតិបាហេន ចីវរំ ឧប្បជ្ជិស្សតិ. តតោតិ តស្មិំ ចីវរុប្បជ្ជនកាលេតិ. សត្តមំ.

៨. អដ្ឋមសិក្ខាបទំ

៩១៦. អដ្ឋមេ យេ នាដកំ នាដេន្តិ, តេ នដា នាមាតិ យោជនា. ឥមិនា នដកំ នាដេន្តីតិ នដាតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. យេ នច្ចន្តិ, តេ នាដកា នាមាតិ យោជនា. ឥមិនា សយំ នដន្តីតិ នាដកាតិ វចនត្ថំ ទីបេតិ. វំសវរត្តាទីសូតិ ឯត្ថ វំសោ នាម វេណុ. វរត្តា នាម នទ្ធិកា. អាទិសទ្ទេន រជ្ជុអាទយោ សង្គណ្ហាតិ. យេ លង្ឃនកម្មំ ករោន្តិ, តេ លង្ឃកា នាមាតិ យោជនា. មាយាការាតិ ឯត្ថ មាយា នាម មយនាមកេន អសុរេន សុរេ ចលយិតុំ កតត្តា មយស្ស ឯសាតិ មាយា, តំ ករោតីតិ មាយាការោ, មយនាមកោ អសុរោយេវ. អញ្ញេ បន រូឡ្ហីវសេន ‘‘មាយាការា’’តិ វុច្ចន្តិ. សោកេន ឈាយនំ ឌយ្ហនំ សោកជ្ឈាយំ, សុរានំ សោកជ្ឈាយំ ករោតីតិ សោកជ្ឈាយិកោ, មយនាមកោ អសុរោយេវ. អញ្ញេ បន រូឡ្ហីវសេន ‘‘សោកជ្ឈាយិកា’’តិ ¶ វុច្ចន្តិ. ឥតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សោកជ្ឈាយិកា នាម មាយាការា’’តិ. កុម្ភថុណិកា នាមាតិ ឯត្ថ វិស្សដ្ឋត្តា ថវីយតីតិ ថុណោ, សទ្ទោ. កុម្ភស្ស ថុណោ កុម្ភថុណោ. តេន កីឡន្តីតិ កុម្ភថុណិកា, ឥតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘ឃដកេន កីឡនកា’’តិ ឥមិនា. ពិម្ពិសកន្តិ ចតុរស្សអម្ពណតាឡនំ, តំ វាទេន្តីតិ ពិម្ពិសកវាទកាតិ. អដ្ឋមំ.

៩. នវមសិក្ខាបទំ

៩២១. នវមេ ¶ តេសន្តិ យេ ‘‘ន មយំ អយ្យេ សក្កោមា’’តិ វទន្តិ, តេសំ. ទស្សតីតិ អច្ឆាទេស្សតីតិ. នវមំ.

១០. ទសមសិក្ខាបទំ

៩២៧. ទសមេ យស្សាតិ កថិនស្ស. ឧព្ភារមូលកោតិ ឧទ្ធារមូលកោ. សទ្ធាបរិបាលនត្ថន្តិ កថិនុទ្ធារំ យាចន្តស្ស សទ្ធាយ បរិបាលនត្ថន្តិ. ទសមំ.

នគ្គវគ្គោ តតិយោ.

៤. តុវដ្ដវគ្គោ

១. បឋមសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

៩៣៣. តុវដ្ដវគ្គស្ស បឋមេ ‘‘តុវដ្ដ និបជ្ជាយ’’ន្តិ ធាតុបាឋេសុ (សទ្ទនីតិធាតុមាលាយំ ១៨ ដការន្តធាតុ) វុត្តត្តា ‘‘តុវដ្ដេយ្យុន្តិ និបជ្ជេយ្យុ’’ន្តិ វុត្តន្តិ. បឋមំ.

២. ទុតិយសិក្ខាបទំ

៩៣៧. ទុតិយេ ¶ ឯកត្ថរណបាវុរណន្តិឯត្ថ ឧត្តរបទានំ ទ្វន្ទភាវំ, បុព្ពបទេន ច ពាហិរត្ថសមាសភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ឯក’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ចេវ, ចសទ្ទេហិ ទ្វន្ទភាវំ ទីបេតិ, ‘‘ឯតាស’’ន្តិឥមិនា ពាហិរត្ថសមាសភាវំ. ឯតន្តិ ‘‘ឯកត្ថរណបាវុរណា’’តិ ឯតំ នាមន្តិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយសិក្ខាបទំ

៩៤១. តតិយេ ឧឡារកុលាតិ ជាតិសេដ្ឋកុលា, ឥស្សរិយភោគាទីហិ វា វិបុលកុលា. គុណេហីតិ សីលាទិគុណេហិ. ‘‘ឧឡារាតិ សម្ភាវិតា’’តិ ឥមិនា ឥតិលោបតុល្យាធិករណសមាសំ ទស្សេតិ.

‘‘អភិភូតា’’តិ ¶ ឥមិនា ‘‘អបកតា’’តិ ឯត្ថ ករធាតុ សព្ពធាត្វត្ថវាចីបិ ឥធ អបបុព្ពត្តា វិសេសតោ អភិភវនត្ថេ វត្តតីតិ ទស្សេតិ. ឯតាសន្តិ ភិក្ខុនីនំ. ‘‘សញ្ញាបយមានា’’តិ ឥមិនា សញ្ញាបនំ សញ្ញត្តីតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ហេតូទាហរណាទីហីតិ ឯត្ថ អាទិសទ្ទេន ឧបមាទយោ សង្គណ្ហាតិ. ‘‘វិវិធេហិ នយេហិ ញាបនា’’តិ ឥមិនា វិវិធេហិ ញាបនំ វិញ្ញត្តីតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ.

៩៤៣. ចង្កមនេ បទវារគណនាយ អាបត្តិយា ន ការេតព្ពោតិ អាហ ‘‘និវត្តនគណនាយា’’តិ. បទាទិគណនាយាតិ បទអនុបទាទិគណនាយាតិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថសិក្ខាបទំ

៩៤៩. ចតុត្ថេ អនុត្តានដ្ឋានំ នត្ថីតិ. ចតុត្ថំ.

៥. បញ្ចមសិក្ខាបទំ

៩៥២. បញ្ចមេ អាណត្តា ភិក្ខុនីតិ យោជនា. ឥទញ្ច បច្ចាសន្នវសេន វុត្តំ យំកិញ្ចិបិ អាណាបេតុំ សក្កុណេយ្យត្តាតិ. បញ្ចមំ.

៦-៩. ឆដ្ឋាទិសិក្ខាបទំ

៩៥៥. ឆដ្ឋ-សត្តម-អដ្ឋម-នវមេសុ ¶ អនុត្តានវចនំ នត្ថីតិ. ឆដ្ឋ សត្តម អដ្ឋម នវមានិ.

១០. ទសមសិក្ខាបទំ

៩៧៣. ទសមេ អហុន្ទរិកាតិ តស្មិំ កាលេ, ទេសេ វា សម្ពាធស្ស នាមមេតន្តិ អាហ ‘‘អហុន្ទរិកាតិ សម្ពាធា’’តិ.

៩៧៥. យថា ‘‘ឧត្តរិឆប្បញ្ចវាចាហី’’តិ (បាចិ. ៦២-៦៥) ឯត្ថ បញ្ចសទ្ទោ ន កោចិ អត្ថោ, វាចាសិលិដ្ឋត្ថំ លោកវោហារវសេន វុត្តោ, ន ឯវមិធ, ឥធ បន អត្ថោ អត្ថិ, បញ្ច យោជនានិ គច្ឆន្តិយាបិ អនាបត្តិយេវាតិ អាហ ¶ ‘‘បវារេត្វា…បេ… អនាបត្តី’’តិ. បច្ចាគច្ឆតីតិ បដិនិវត្តេត្វា អាគច្ឆតីតិ. ទសមំ.

តុវដ្ដវគ្គោ ចតុត្ថោ.

៥. ចិត្តាគារវគ្គោ

១. បឋមសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

៩៧៨. ចិត្តាគារវគ្គស្ស បឋមេ រញ្ញោ កីឡនដ្ឋានំ អគារំ រាជាគារន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘រញ្ញោ កីឡនឃរ’’ន្តិ. ចិត្តំ អគារំ ចិត្តាគារំ. អារាមន្តិ នគរតោ នាតិទូរអារាមោតិ អាហ ‘‘ឧបវន’’ន្តិ. ឧយ្យានន្តិ សម្បន្នបុប្ផផលតាយ ឧទ្ធំ ឧល្លោកេត្វា មនុស្សា យន្តិ គច្ឆន្តិ ឯត្ថាតិ ឧយ្យានំ. បោក្ខរណិន្តិ បោក្ខរំ បទុមំ នេតីតិ បោក្ខរណី. បញ្ចបីតិ រាជាគារាទីនិ បញ្ចបិ. សព្ពត្ថាតិ ទស្សនត្ថាយ គមនេ ច គន្ត្វា បស្សនេ ចាតិ សព្ពេសុ.

៩៨១. ‘‘អជ្ឈារាមេ’’តិអាទិនា ¶ អារាមេ ឋិតាយ អារាមតោ ពហិ កតេ រាជាគារាទិកេ បស្សន្តិយាបិ អនាបត្តីតិ ទស្សេតិ. តានីតិ រាជាគារាទីនីតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយសិក្ខាបទំ

៩៨២. ទុតិយេ អនុត្តានដ្ឋានំ នត្ថីតិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយសិក្ខាបទំ

៩៨៨. តតិយេ យត្តកន្តិ យត្តកំ សុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. អញ្ឆិតន្តិ កឌ្ឍិតំ. តស្មិន្តិ តត្តកេ សុត្តេតិ សម្ពន្ធោ. តក្កម្ហីតិ ឯត្ថ តក្កោតិ ឯកោ អយោមយោ សុត្តកន្តនស្ស ឧបករណវិសេសោ. សោ ហិ តកីយតិ សុត្តំ ពន្ធីយតិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា តក្កោតិ វុច្ចតិ, តស្មិំ. កន្តនតោតិ កន្តីយតេ កប្បាសាទិភាវស្ស ឆិន្ទីយតេ កន្តនំ, តតោ.

៩៨៩. ទសិកសុត្តាទិន្តិ ¶ ឯត្ថ ទសាតិ វត្ថស្សាវយវោ. សោ ហិ ទិយ្យតិ អវខណ្ឌីយតីតិ ទសាតិ វុច្ចតិ, តស្សំ ទសាយំ បវត្តំ ទសិកំ, តមេវ សុត្តំ ទសិកសុត្តំ. អាទិសទ្ទេន វក្ខមានំ ទុក្កន្តិតសុត្តាទិំ សង្គណ្ហាតីតិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថសិក្ខាបទំ

៩៩២. ចតុត្ថេ អាទិំ កត្វាតិ ធោវនាទីនិ អាទិំ កត្វា. ខាទនីយាទីសូតិ បូវខាទនីយាទីសុ. រូបគណនាយាតិ បូវាទីនំ សណ្ឋានគណនាយ.

៩៩៣. យាគុបានេត្ត យាគុសង្ខាតេ បានេ. តេសន្តិ មនុស្សានំ. វេយ្យាវច្ចករដ្ឋានេ ឋបេត្វាតិ មាតាបិតរោ អត្តនោ វេយ្យាវច្ចករដ្ឋានេ ឋបេត្វាតិ. ចតុត្ថំ.

៥. បញ្ចមសិក្ខាបទំ

៩៩៦. បញ្ចមេ វិនិច្ឆិនន្តីតិ អធិករណំ វិនិច្ឆិនន្តី ភិក្ខុនីតិ យោជនាតិ. បញ្ចមំ.

៦. ឆដ្ឋសិក្ខាបទំ

៩៩៩. ឆដ្ឋេ ¶ អនុត្តានវចនំ នត្ថីតិ.

៧. សត្តមសិក្ខាបទំ

១០០៧. សត្តមេ ‘‘បុន បរិយាយេ’’តិ ឯត្ថ បរិយាយសទ្ទោ វារវេវចនោតិ អាហ ‘‘បុន វារេ’’តិ. មហគ្ឃចីវរន្តិ មហគ្ឃំ អាវសថចីវរន្តិ. សត្តមំ.

៨. អដ្ឋមសិក្ខាបទំ

១០០៨. អដ្ឋមេ អនិស្សជ្ជិត្វាតិ ឯត្ថ ព្រហ្មទេយ្យេន ន អនិស្សជ្ជនំ, អថ ខោ តាវកាលិកមេវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘រក្ខនត្ថាយា’’តិអាទិ.

១០១២. បដិជគ្គិកន្តិ ¶ រក្ខណកំ. វចីភេទន្តិ ‘‘បដិជគ្គាហី’’តិ វចីភេទំ. រដ្ឋេតិ វិជិតេ. តញ្ហិ រឋន្តិ គាមនិគមាទយោ តិដ្ឋន្តិ ឯត្ថាតិ រដ្ឋន្តិ វុច្ចតីតិ. អដ្ឋមំ.

៩. នវមសិក្ខាបទំ

១០១៥. នវមេ សិប្បសទ្ទោ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ ‘‘ហត្ថិសិប្បញ្ច អស្សសិប្បញ្ច រថសិប្បញ្ច ធនុសិប្បញ្ច ថរុសិប្បញ្ចា’’តិ. តត្ថ ថរុសិប្បន្តិ អសិកីឡនសិប្បំ. មន្តសទ្ទោបិ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ ‘‘អាថព្ពណមន្តោ ច ខីលនមន្តោ ច វសីករណមន្តោ ច សោសាបនមន្តោ ចា’’តិ. តត្ថ អាថព្ពណមន្តោតិ អាថព្ពណវេទេន វិហិតោ បរូបឃាតករោ មន្តោ. ខីលនមន្តោតិ សារទារុខីលំ មន្តេន ជប្បិត្វា បថវិយំ និខណិត្វា ធារណមន្តោ. វសីករណមន្តោតិ មន្តេន ជប្បិត្វា បរស្ស ឧម្មត្តភាវមាបន្នករណោ មន្តោ. សោសាបនមន្តោតិ បរស្ស មំសលោហិតាទិសោសាបនមន្តោ. អគទបយោគោតិ ភុសវិសស្ស បយោជនំ. អាទិសទ្ទេន អញ្ញេបិ បរូបឃាតករណេ សិប្បេ សង្គណ្ហាតិ. យក្ខបរិត្តន្តិ យក្ខេហិ សមន្តតោ តាណំ. នាគមណ្ឌលន្តិ សប្បានំ បវេសននិវារណត្ថំ មណ្ឌលពន្ធមន្តោ. អាទិសទ្ទេន វិសបដិហននមន្តាទយោ សង្គណ្ហាតីតិ. នវមំ.

១០. ទសមសិក្ខាបទំ

១០១៨. ទសមេ ¶ អនុត្តានវចនំ នត្ថីតិ. ទសមំ.

ចិត្តាគារវគ្គោ បញ្ចមោ.

៦. អារាមវគ្គោ

១. បឋមសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

១០២៥. អារាមវគ្គស្ស បឋមេ ឧបចារន្តិ អបរិក្ខិត្តស្ស អារាមស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានំ ឧបចារំ.

១០២៧. ‘‘សីសានុលោកិកា’’តិ ¶ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ ភិក្ខុនីនមេវ សីសន្តិ អាហ ‘‘ភិក្ខុនីន’’ន្តិ. យត្ថាតិ យស្មិំ ឋានេតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយសិក្ខាបទំ

១០២៨. ទុតិយេ អព្ភន្តរោតិ អព្ភន្តរេ បរិយាបន្នោ, ជាតោ វា. ‘‘សង្កាមេសី’’តិ ឥមិនា សំហរីតិ ឯត្ថ ហរធាតុយា សង្កមនត្ថំ ទស្សេតិ. ន្ហាបិតាតិ កប្បកា. តេ ហិ នហាបេន្តិ សោចាបេន្តីតិ ន្ហាបិតាតិ វុច្ចន្តិ. តន្តិ កាសាវនិវាសនន្តិ. ទុតិយំ.

៣-៤. តតិយ-ចតុត្ថសិក្ខាបទំ

១០៣៦. តតិយចតុត្ថេសុ អនុត្តានដ្ឋានំ នត្ថីតិ. តតិយចតុត្ថានិ.

៥. បញ្ចមសិក្ខាបទំ

១០៤៣. បញ្ចមេ ¶ ‘‘កុលេ មច្ឆរោ’’តិ ឯត្ថ មច្ឆរនំ មច្ឆរោតិ វចនត្ថោ កាតព្ពោ. ‘‘តំ កុលំ អស្សទ្ធំ អប្បសន្ន’’ន្តិ កុលស្ស អវណ្ណំ ភាសតីតិ យោជនា. ‘‘ភិក្ខុនិយោ ទុស្សីលា បាបធម្មា’’តិ ភិក្ខុនីនំ អវណ្ណំ ភាសតីតិ យោជនា.

១០៤៥. ‘‘សន្តំយេវ អាទីនវ’’ន្តិ សម្ពន្ធិយា សម្ពន្ធំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘កុលស្ស វា ភិក្ខុនីនំ វា’’តិ ឥមិនា ទ្វីសុ អញ្ញតរមេវ ន សម្ពន្ធោ ហោតិ, អថ ខោ ទ្វយម្បីតិ ទស្សេតីតិ. បញ្ចមំ.

៦. ឆដ្ឋសិក្ខាបទំ

១០៤៨. ឆដ្ឋេ ឱវាទាយាតិ ឯត្ថ ន យោ វា សោ វា ឱវាទោ ហោតិ, អថ ខោ គរុធម្មោយេវាតិ អាហ ‘‘គរុធម្មត្ថាយា’’តិ. សហ វសតិ ឯត្ថ, ឯតេនាតិ វា សំវាសោតិ វចនត្ថេន ឧបោសថបវារណា សំវាសោ នាមាតិ អាហ ‘‘ឧបោសថបវារណាបុច្ឆនត្ថាយា’’តិ. ‘‘បុច្ឆនត្ថាយា’’តិ ឥមិនា ‘‘សំវាសាយា’’តិ ឯត្ថ ឧត្តរបទលោបភាវំ ទស្សេតិ. ឯត្ថាតិ ភិក្ខុនិវិភង្គេ, សិក្ខាបទេ វា បាឡិយំ វាតិ. ឆដ្ឋំ.

៧-៩. សត្តម-អដ្ឋម-នវមសិក្ខាបទំ

១០៥៣. សត្តមដ្ឋមនវមេសុ ¶ អនុត្តានវចនំ នត្ថិ. កេវលំ បន ‘‘ឥមិស្សាបី’’តិ បទំ វិសេសោ, ឥមិស្សាបិ បាឡិយាតិ អត្ថោតិ. សត្តមដ្ឋមនវមានិ.

១០. ទសមសិក្ខាបទំ

១០៦២. ទសមេ ទ្វេ កាយា ឧបរិមកាយោ ហេដ្ឋិមកាយោតិ. តត្ថ កដិតោ ឧទ្ធំ ឧបរិមកាយោ, ហេដ្ឋា ហេដ្ឋិមកាយោ. តត្ថ ‘‘បសាខេ’’តិ ឥទំ ហេដ្ឋិមកាយស្ស នាមន្តិ អាហ ‘‘អធោកាយេ’’តិ. ហីតិ សច្ចំ. តតោតិ អធោកាយតោ. ឥមិនា បញ្ចមីពាហិរត្ថសមាសំ ទស្សេតិ. រុក្ខស្ស សាខា បភិជ្ជិត្វា គតា វិយ ឧភោ ឩរូ បភិជ្ជិត្វា គតាតិ យោជនា.

១០៦៥. ផាលេហីតិ ¶ ឯត្ថ ឥតិសទ្ទោ អាទ្យត្ថោ. តេន ‘‘ធោវា’’តិអាទីនិ ចត្តារិ បទានិ សង្គណ្ហាតិ. អាណត្តិទុក្កដានីតិ ហេដ្ឋា វុត្តេសុ អដ្ឋសុ ទុក្កដេសុ វិនយទុក្កដមេវ. សេសេសូតិ ភិន្ទនតោ សេសេសុ ផាលនាទីសូតិ. ទសមំ.

អារាមវគ្គោ ឆដ្ឋោ.

៧. គព្ភិនិវគ្គោ

១. បឋមសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

១០៦៩. គព្ភិនិវគ្គស្ស បឋមេ កុច្ឆិំ បវិដ្ឋោ សត្តោ ឯតិស្សា អត្ថីតិ កុច្ឆិបវិដ្ឋសត្តា. ‘‘កុច្ឆិ’’ន្តិបិ បាឋោ. ឥមិនា គព្ភិនីតិ ឯត្ថ គព្ភសទ្ទោ កុច្ឆិដ្ឋសត្តវាចកោតិ ទស្សេតិ. គព្ភសទ្ទោ (អភិធានប្បទីបិកាយំ ៩៤៤ គាថាយំ) ហិ កុច្ឆិដ្ឋសត្តេ ច កុច្ឆិម្ហិ ច ឱវរកេ ច វត្តតីតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយសិក្ខាបទំ

១០៧៣. ទុតិយេ ¶ ថញ្ញំ បិវតីតិ បាយន្តោ, ទារកោ, សោ ឯតិស្សា អត្ថីតិ បាយន្តីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ថញ្ញំ បាយមានិ’’ន្តិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយសិក្ខាបទំ

១០៧៧. តតិយេ និត្ថរិស្សតីតិ វដ្ដទុក្ខតោ និត្ថរិស្សតិ.

១០៧៩. បាណាតិបាតា វេរមណិន្តិ ឯត្ថ បាណាតិបាតា វិរមតិ ឥមាយាតិ វេរមណីតិ អត្ថេន សិក្ខាបទំ វេរមណិ នាមាតិ អាហ ‘‘បាណាតិបាតា វេរមណិសិក្ខាបទ’’ន្តិ. យំ តំ សិក្ខាបទន្តិ ¶ សម្ពន្ធោ. សព្ពត្ថាតិ ‘‘អទិន្នាទានា វេរមណិ’’ន្តិអាទីសុ សព្ពេសុ វាក្យេសុ. បព្ពជិតាយ សាមណេរិយាតិ សម្ពន្ធោ. ឯតាសូតិ ឆសុ សិក្ខាសូតិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថសិក្ខាបទំ

១០៨៤. ចតុត្ថេ ‘‘វុដ្ឋានសម្មុតី’’តិ បទំ ‘‘ហោតី’’តិ បទេ កត្តា, ‘‘ទាតព្ពាយេវា’’តិ បទេ កម្មន្តិ. ចតុត្ថំ.

៥-៩. បញ្ចមាទិសិក្ខាបទំ

១០៩៥. បញ្ចមាទីសុ នវមបរិយោសានេសុ សិក្ខាបទេសុ អនុត្តានដ្ឋានំ នត្ថីតិ. បញ្ចមឆដ្ឋសត្តមដ្ឋមនវមានិ.

១០. ទសមសិក្ខាបទំ

១១១៦. ទសមេ វូបកាសេយ្យាតិ ឯត្ថ កាសធាតុយា គត្យត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘គច្ឆេយ្យា’’តិ. ទសមំ.

គព្ភិនិវគ្គោ សត្តមោ.

៨. កុមារិភូតវគ្គោ

១-២-៣. បឋម-ទុតិយ-តតិយសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

១១១៩. កុមារិភូតវគ្គស្ស ¶ បឋមទុតិយតតិយេសុ យា បន តា មហាសិក្ខមានាតិ សម្ពន្ធោ. សព្ពបឋមា ទ្វេ មហាសិក្ខមានាតិ គព្ភិនិវគ្គេ សព្ពាសំ សិក្ខមានានំ បឋមំ វុត្តា ទ្វេ មហាសិក្ខមានា. តា បនាតិ មហាសិក្ខមានា បន. សិក្ខមានាឥច្ចេវ វត្តព្ពាតិ សម្មុតិកម្មេសុ ¶ សាមញ្ញតោ វត្តព្ពា. ‘‘គិហិគតា’’តិ វា ‘‘កុមារិភូតា’’តិ វា ន វត្តព្ពា, វទន្តិ ចេ, សម្មុតិកម្មំ កុប្បតីតិ អធិប្បាយោ. គិហិគតាយាតិ ឯត្ថ គិហិគតា នាម បុរិសន្តរគតា វុច្ចតិ. សា ហិ យស្មា បុរិសសង្ខាតេន គិហិនា គមិយិត្ថ, អជ្ឈាចារវសេន, គិហិំ វា គមិត្ថ, តស្មា គិហិគតាតិ វុច្ចតិ. អយំ សិក្ខមានាតិ សម្ពន្ធោ. កុមារិភូតា នាម សាមណេរា វុច្ចតិ. សា ហិ យស្មា អគិហិគតត្តា កុមារី ហុត្វា ភូតា, កុមារិភាវំ វា ភូតា គតា, តស្មា កុមារិភូតាតិ វុច្ចតិ. តិស្សោបីតិ គិហិគតា កុមារិភូតា មហាសិក្ខមានាតិ តិស្សោបិ. សិក្ខមានាតិ សិក្ខំ មានេតីតិ សិក្ខមានាតិ. បឋម ទុតិយ តតិយានិ.

៤. ចតុត្ថសិក្ខាបទំ

១១៣៦. ចតុត្ថេ អនុត្តានវចនំ នត្ថីតិ. ចតុត្ថំ.

៥. បញ្ចមសិក្ខាបទំ

បញ្ចមេ ឯត្ថ សិក្ខាបទេ ‘‘សង្ឃេន បរិច្ឆិន្ទិតព្ពា’’តិ យំ វចនំ វុត្តំ, តស្សាតិ យោជនាតិ. បញ្ចមំ.

៦-៧-៨. ឆដ្ឋ-សត្តម-អដ្ឋមសិក្ខាបទំ

ឆដ្ឋសត្តមដ្ឋមេសុ អនុត្តានដ្ឋានំ នត្ថីតិ. ឆដ្ឋសត្តមដ្ឋមានិ.

៩. នវមសិក្ខាបទំ

១១៥៨. នវមេ អន្តោតិ អព្ភន្តរេ. ឥមិនា អាត្យូបសគ្គស្សត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘សោក’’ន្តិអាទិនា អន្តោ វាសេតិ បវេសេតីតិ អាវាសា ¶ . សោកំ អាវាសា សោកាវាសាតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ឃរំ ឃរសាមិកា អាវិសន្តិ វិយ, ឯវំ អយម្បិ សោកំ អាវិសតីតិ យោជនា. ឥតីតិ ឯវំ. យន្តិ សោកំ. ស្វាស្សាតិ សោ អស្សា. សោតិ សោកោ. អស្សាតិ សិក្ខមានាយ. អាវាសោតិ អាវាសោកាសោ. ‘‘ឯទិសា អយ’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘អជានន្តី’’តិ ឯត្ថ អជាននាការំ ទស្សេតីតិ. នវមំ.

១០. ទសមសិក្ខាបទំ

១១៦២. ទសមេ ¶ អនាបុច្ឆាតិ ឯត្ថ ត្វាបច្ចយោ លោបោតិ អាហ ‘‘អនាបុច្ឆិត្វា’’តិ. ទ្វិក្ខត្តុន្តិ ទ្វេ វារេ. សកិន្តិ ឯកវារំ.

១១៦៣. អបុព្ពំ សមុដ្ឋានសីសំ ឥមស្សាតិ អបុព្ពសមុដ្ឋានសីសំ. ទ្វីសុបិ ឋានេសូតិ វាចាតោ ច កាយវាចាតោ ចាតិ ទ្វីសុ ឋានេសុបិ. អននុជានាបេត្វាតិ មាតាបិតូហិ ច សាមិកេន ច ន អនុជានាបេត្វាតិ. ទសមំ.

១១. ឯកាទសមសិក្ខាបទំ

១១៦៧. ឯកាទសមេ តត្ថាតិ ‘‘បារិវាសិយឆន្ទទានេនា’’តិ វចនេ. អញ្ញត្រាតិ អញ្ញំ ឋានំ.

ឯកំ អជ្ឈេសន្តីតិ ឯកំ ភិក្ខុំ ធម្មកថនត្ថាយ និយ្យោជេន្តិ. អញ្ញំ បនាតិ ឧបោសថិកតោ អញ្ញំ បន.

តត្រាតិ តេសុ ភិក្ខូសុ. សុភាសុភំ នក្ខត្តំ បឋតីតិ នក្ខត្តបាឋកោ. ទារុណន្តិ កក្ខឡំ. តេតិ ភិក្ខូ. តស្សាតិ នក្ខត្តបាឋកស្ស ភិក្ខុស្ស. ‘‘នក្ខត្តំ បដិមានេន្តំ, អត្ថោ ពាលំ ឧបច្ចគា’’តិជាតកបាឡិ (ជា. ១.១.៤៩). អយំ បនេត្ថ យោជនា – នក្ខត្តំ បដិមានេន្តំ ពាលំ អត្ថោ ហិតំ ឧបច្ចគា ឧបសមីបេ អតិក្កមិត្វា អគាតិ. ឯកាទសមំ.

១២. ទ្វាទសមសិក្ខាបទំ

១១៧០. ទ្វាទសមេ ¶ នប្បហោតីតិ ភិក្ខុនិយោ និវាសាបេតុំ ន សក្កោតីតិ. ទ្វាទសមំ.

១៣. តេរសមសិក្ខាបទំ

១១៧៥. តេរសមេ ឯកំ វស្សន្តិ ឯត្ថ វស្សសទ្ទោ សំវច្ឆរបរិយាយោ, ឧបយោគវចនញ្ច ភុម្មត្ថេ ហោតីតិ អាហ ‘‘ឯកស្មិំ សំវច្ឆរេ’’តិ. តេរសមំ.

កុមារិភូតវគ្គោ អដ្ឋមោ.

៩. ឆត្តុបាហនវគ្គោ

១. បឋមសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

១១៨១. ឆត្តវគ្គស្ស ¶ បឋមេ កទ្ទមាទីនីតិ ចិក្ខល្លាទីនិ. អាទិសទ្ទេន ឧទកាទីនិ សង្គណ្ហាតិ. គច្ឆាទីនីតិ ខុទ្ទបាទបាទីនិ. អាទិសទ្ទេន អញ្ញានិបិ ឆត្តំ ធារេតុំ អសក្កុណេយ្យានិ សម្ពាធដ្ឋានានិ សង្គណ្ហាតីតិ. បឋមំ.

២. ទុតិយសិក្ខាបទំ

១១៨៤. ទុតិយេ យានេនាតិ យន្តិ ឥច្ឆិតដ្ឋានំ សុខេន គច្ឆន្តិ អនេនាតិ យានន្តិ. ទុតិយំ.

៣. តតិយសិក្ខាបទំ

១១៩១. តតិយេ ‘‘វិប្បកិរិយិំសូ’’តិ កិរិយាបទស្ស កត្តុនា អវិនាភាវតោ កត្តារំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘មណយោ’’តិ. មណយោតិ ច រតនានីតិ. តតិយំ.

៤. ចតុត្ថសិក្ខាបទំ

១១៩៤. ចតុត្ថេ សីសូបគាទីសូតិ អាទិសទ្ទេន គីវូបគាទយោ សង្គណ្ហាតិ. យំ យន្តិ អលង្ការន្តិ. ចតុត្ថំ.

៥. បញ្ចមសិក្ខាបទំ

១១៩៩. បញ្ចមេ ¶ គន្ធេន ចាតិ គន្ធេតិ អត្តនោ វត្ថុំ សូចេតិ បកាសេតីតិ គន្ធោ. វណ្ណកេន ចាតិ វិលេបនេន ច. តញ្ហិ វណ្ណយតិ ឆវិសោភំ បកាសេតីតិ វណ្ណកន្តិ វុច្ចតិ. ចសទ្ទេន សមាហារទ្វន្ទវាក្យំ ទីបេតីតិ. បញ្ចមំ.

៦. ឆដ្ឋសិក្ខាបទំ

១២០២. ឆដ្ឋេ ¶ អនុត្តានវចនំ នត្ថីតិ. ឆដ្ឋំ.

៧. សត្តមសិក្ខាបទំ

១២០៨. សត្តមេ ឧម្មទ្ទនេតិ ឧប្បីឡិត្វា មទ្ទនេ. សំពាហនេបីតិ បុនប្បុនំ ពាហនេបីតិ. សត្តមំ.

៨-១០. អដ្ឋមាទិសិក្ខាបទំ

១២១០. អដ្ឋមាទីសុ តីសុ អនុត្តានវចនំ នត្ថីតិ. អដ្ឋមនវមទសមានិ.

១១. ឯកាទសមសិក្ខាបទំ

១២១៤. ឯកាទសមេ អភិមុខមេវាតិ អភិមុខេ ឯវ. មុខស្ស ហិ អភិ អភិមុខន្តិ វចនត្ថោ កាតព្ពោ, សត្តមិយា អំការោ. ឥមិនា បុរតោតិ ឯត្ថ តោបច្ចយោ ភុម្មត្ថេ ហោតីតិ ទស្សេតិ. ឧបចារន្តិ ទ្វាទសហត្ថូបចារន្តិ. ឯកាទសមំ.

១២. ទ្វាទសមសិក្ខាបទំ

១២១៩. ទ្វាទសមេ ‘‘អនោកាសកត’’ន្តិបទស្ស អយុត្តសមាសភាវញ្ច វិសេសនបរបទពាហិរសមាសភាវញ្ច ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អកតឱកាស’’ន្តិ. ឱកាសោ ន កតោ យេនាតិ អនោកាសកតោ, ភិក្ខុ, តំ. ‘‘អនិយមេត្វា’’តិ ឥមិនា ‘‘អនោទិស្សា’’តិ បទស្ស ត្វាបច្ចយន្តភាវំ ទស្សេតីតិ. ទ្វាទសមំ.

១៣. តេរសមសិក្ខាបទំ

១២២៦. តេរសមេ ¶ ឧបចារេបីតិ អបរិក្ខិត្តស្ស គាមស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានសង្ខាតេ ឧបចារេបិ.

១២២៧. ‘‘អច្ឆិន្នចីវរិកាយា’’តិ ¶ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ វិសេសោយេវាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘សង្កច្ចិកចីវរមេវា’’តិ. សមន្តតោ បុរិសានំ ទស្សនំ កន្តីយតិ ឆិន្ទីយតិ ឯត្ថាតិ សង្កច្ចិ, អធក្ខកឧព្ភនាភិដ្ឋានំ, សង្កច្ចេ និវសិតព្ពន្តិ សំកច្ចិកំ, តមេវ ចីវរន្តិ សង្កច្ចិកចីវរន្តិ. តេរសមំ.

ឆត្តុបាហនវគ្គោ នវមោ.

សព្ពានេវ សិក្ខាបទានីតិ សម្ពន្ធោ. តតោតិ តេហិ អដ្ឋាសីតិសតសិក្ខាបទេហិ, អបនេត្វាតិ សម្ពន្ធោ.

តត្រាតិ តេសុ ខុទ្ទកេសុ. ឯត្ថាតិ ទសសុ សិក្ខាបទេសូតិ.

ភិក្ខុនិវិភង្គេ ខុទ្ទកវណ្ណនាយ

យោជនា សមត្តា.

៥. បាដិទេសនីយសិក្ខាបទ-អត្ថយោជនា

ខុទ្ទកានំ អនន្តរា បាដិទេសនីយា នាម អដ្ឋ យេ ធម្មា សង្ខេបេនេវ សង្គហំ អារូឡ្ហា សង្គីតិការេហិ, តេសំ អដ្ឋន្នំ បាដិទេសនីយនាមកានំ ធម្មានំ សង្ខេបេនេវ ឯសា វណ្ណនា បវត្តតេតិ យោជនា.

១២២៨. យានិ សព្ពិតេលាទីនីតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ វិត្ថារោ. ឯត្ថាតិ អដ្ឋសុ បាដិទេសនីយេសុ. បាឡិវិនិមុត្តកេសូតិ បាឡិតោ វិនិមុត្តកេសុ. សព្ពេសូតិ អខិលេសុ សព្ពិតេលាទីសូតិ.

ភិក្ខុនិវិភង្គេ បាដិទេសនីយវណ្ណនាយ យោជនា សមត្តា.

បនាតិ បក្ខន្តរជោតកោ. យេ ធម្មា ឧទ្ទិដ្ឋាតិ សម្ពន្ធោ. តេសន្តិ បាដិទេសនីយានំ. បុន តេសន្តិ សេខិយអធិករណសមថធម្មានំ.

តន្តិ ¶ ¶ អត្ថវិនិច្ឆយំ, វិទូ វទន្តីតិ សម្ពន្ធោ. យការោ បទសន្ធិករោ. អយំ បនេត្ថ យោជនា – តេសំ បាដិទេសនីយានំ អនន្តរា យេ ច សេខិយា បញ្ចសត្តតិ យេ ច ធម្មា, ចសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ, អធិករណវ្ហយា អធិករណសមថនាមកា សត្ត យេ ច ធម្មា ភគវតា ឧទ្ទិដ្ឋា, តេសំ សេខិយអធិករណសមថធម្មានំ យោ អត្ថវិនិច្ឆយោ វិភង្គេ មយា វុត្តោ, តាទិសមេវ តំ អត្ថវិនិច្ឆយំ ភិក្ខុនីនំ វិភង្គេបិ វិទូ វទន្តិ យស្មា, តស្មា តេសំ ធម្មានំ សេខិយអធិករណសមថធម្មានំ យា អត្ថវណ្ណនា តត្ថ មហាវិភង្គេ វិសុំ មយា ន វុត្តា. ឥមា អត្ថវណ្ណនា ឥធាបិ ភិក្ខុនីនំ វិភង្គេបិ, បិសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ, មយា ន វុត្តាយេវាតិ. នការោ ទ្វីសុ កិរិយាសុ យោជេតព្ពោ.

‘‘សព្ពាសវបហំ មគ្គំ, បុញ្ញកម្មេន ចិមិនា;

ឧប្បាទេត្វា សសន្តានេ, សត្តា បស្សន្តុ និព្ពុតិ’’ន្តិ.

អយំ គាថា ឯតរហិ បោត្ថកេសុ នត្ថិ, ដីកាសុ បន អត្ថិ. តស្មា ឯវមេត្ថ យោជនា វេទិតព្ពា – ឥមិនា បុញ្ញកម្មេន ច វិភង្គវណ្ណនាយ កតេន ឥមិនា បុញ្ញកម្មេន ច អញ្ញេន បុញ្ញកម្មេន ច. ចសទ្ទោ ហិ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថោ. សត្តា សព្ពេ សត្តា សព្ពាសវបហំ សព្ពេសំ អាសវានំ វិឃាតកំ មគ្គំ អរហត្តមគ្គំ សសន្តានេ អត្តនោ និយកជ្ឈត្តេ ឧប្បាទេត្វា ជនេត្វា និព្ពុតិំ ខន្ធបរិនិព្ពានំ ញាណាលោចនេន បស្សន្តូតិ.

ឥតិ សមន្តបាសាទិកាយ វិនយសំវណ្ណនាយ

ភិក្ខុនិវិភង្គវណ្ណនាយ

យោជនា សមត្តា.

ជាទិលញ្ឆិតនាមេន, នេកានំ វាចិតោ មយា;

ភិក្ខុនីនំ វិភង្គស្ស, សមត្តោ យោជនានយោតិ.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

មហាវគ្គយោជនា

១. មហាខន្ធកំ

១. ពោធិកថា

ឯវូភតោវិភង្គស្ស ¶ ¶ , កត្វាន យោជនានយំ;

មហាវគ្គខន្ធកស្ស, ករិស្សំ យោជនានយំ.

ឧភិន្នន្តិ ឧភយេសំ. បាតិមោក្ខានន្តិ បាតិមោក្ខវិភង្គានំ. បាតិមោក្ខគហណេន ហេត្ថ តេសំ វិភង្គោបិ គហិតោ អភេទេន វា ឧត្តរបទលោបវសេន វា. ខន្ធកន្តិ បញ្ញត្តិសមូហំ. ខន្ធសទ្ទោ ហេត្ថ បញ្ញត្តិវាចកោ. វិនយបញ្ញត្តិយោ វុច្ចន្តិ ‘‘ខន្ធោ’’តិ. តេសំ សមូហោ ខន្ធកោ. អថវា ខន្ធោតិ រាសិ. ខន្ធសទ្ទោ ហិ រាសត្ថវាចកោ. វិនយបញ្ញត្តិរាសិ វុច្ចតិ ‘‘ខន្ធោ’’តិ. កការោ បកាសកវាចកោ. ខន្ធានំ វិនយបញ្ញត្តិរាសីនំ កោ បកាសកោតិ ខន្ធកោ, ¶ តំ ខន្ធកំ. អយំ បនេត្ថ យោជនា – ឧភិន្នំ បាតិមោក្ខានំ សង្គីតិសមនន្តរំ ខន្ធកោវិទា ខន្ធកេសុ កុសលា មហាថេរា យំ ខន្ធកំ សង្គាយិំសុ, តស្ស ខន្ធកស្ស ទានិ សំវណ្ណនាក្កមោ យស្មា សម្បត្តោ, តស្មា តស្ស ខន្ធកស្ស អយំ អនុត្តានត្ថវណ្ណនា ហោតីតិ.

យេ អត្ថាតិ សម្ពន្ធោ. ហិសទ្ទោ បទាលង្ការោ. យេសន្តិ បទានំ. តេតិ តេ អត្ថេ. ភវេតិ ភវេយ្យ, ភវិតុំ សក្កុណេយ្យាតិ អត្ថោ. តេសន្តិ អត្ថានំ. កិន្តិ កិំ បយោជនំ. តេតិ អត្ថេ, ញាតុន្តិ សម្ពន្ធោ. អថវា តេតិ អត្ថា, អវណ្ណិតាតិ សម្ពន្ធោ. តេសំយេវាតិ អត្ថានមេវ. អយំ បនេត្ថ យោជនា – បទភាជនីយេ យេសំ បទានំ យេ អត្ថា ភគវតា បកាសិតា, តេសំ បទានន្តិ បាឋសេសោ, តេ អត្ថេ បុន វទេយ្យាម ចេ, កទា បរិយោសានំ សំវណ្ណនាយ បរិនិដ្ឋានំ ភវេ, ន ភវេយ្យាតិ អធិប្បាយោ. យេ ចេវ អត្ថា ឧត្តានា, តេសំ សំវណ្ណនាយ កិំ បយោជនំ, ន បយោជនន្តិ អធិប្បាយោ. អធិប្បាយានុសន្ធីហិ ច អធិប្បាយេន ច អនុសន្ធិនា ច ព្យញ្ជនេន ច យេ បន អត្ថា អនុត្តានា, តេ អត្ថេ, អត្ថា វា អវណ្ណិតា ¶ យស្មា ញាតុំ ន សក្កា, តស្មា តេសំយេវ អត្ថានំ អយំ សំវណ្ណនានយោ ហោតីតិ. ឥតិសទ្ទោ បរិសមាបនត្ថោ.

១. ‘‘តេន…បេ… វេរញ្ជាយ’’ន្តិអាទីសុ (បារា. ១) ករណវចនេ វិសេសការណមត្ថិ វិយ, ‘‘តេន…បេ… បឋមាភិសម្ពុទ្ធោ’’តិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ នត្ថីតិ យោជនា. អសទិសោបមាយំ. កិញ្ចាបិសទ្ទោ គរហត្ថជោតកោ, បន-សទ្ទោ សម្ភាវនត្ថជោតកោ. ‘‘ករណវចនេនេវា’’តិ ឯត្ថ ឯវការេន ឧបយោគវចនំ វា ភុម្មវចនំ វា និវារេតិ. អភិលាបោតិ អភិមុខំ អត្ថំ លបតីតិ អភិលាបោ, សទ្ទោ. អាទិតោតិ វេរញ្ជកណ្ឌតោ. ឯតន្តិ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា ឧរុវេលាយ’’ន្តិអាទិវចនំ. ‘‘អញ្ញេសុបី’’តិ វត្វា តមេវត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ឥតោ បរេសូ’’តិ.

យទិ វិសេសការណំ នត្ថិ, កិំ បនេតស្ស វចនេ បយោជនន្តិ ចោទេន្តោ អាហ ‘‘កិំ បនេតស្សា’’តិអាទិ. ឯតស្សាតិ ‘‘តេន សមយេន ពុទ្ធោ ភគវា ឧរុវេលាយ’’ន្តិអាទិវចនស្ស. និទានទស្សនំ បយោជនំ នាមាតិ យោជនា. តមេវត្ថំ វិភាវេតុមាហ ‘‘យា ហី’’តិអាទិ. យា បព្ពជ្ជា ចេវ យា ឧបសម្បទា ច ភគវតោ អនុញ្ញាតាតិ យោជនា. យានិ ច អនុញ្ញាតានីតិ សម្ពន្ធោ. តានីតិ បព្ពជ្ជាទីនិ. អភិសម្ពោធិន្តិ អរហត្តមគ្គញាណបទដ្ឋានំ សព្ពញ្ញុតញ្ញាណញ្ច សព្ពញ្ញុតញ្ញាណបទដ្ឋានំ អរហត្តមគ្គញាណញ្ច. ពោធិមហាមណ្ឌេតិ មហន្តានំ មគ្គញាណសព្ពញ្ញុតញ្ញាណានំ បសន្នដ្ឋានេ ពោធិរុក្ខមូលេតិ អត្ថោ. ឯវន្តិអាទិ និគមនំ.

តត្ថាតិ ¶ យំ ‘‘តេន សមយេន ឧរុវេលាយ’’ន្តិអាទិវចនំ វុត្តំ, តត្ថ. ឧរុវេលាយន្តិ ឯត្ថ ឧរុសទ្ទោ មហន្តបរិយាយោតិ អាហ ‘‘មហាវេលាយ’’ន្តិ. ‘‘វាលិករាសិម្ហី’’តិ ឥមិនា វេលាសទ្ទស្ស រាសត្ថំ ទស្សេតិ, កាលសីមាទយោ និវត្តេតិ. យទិ បន ‘‘ឧរូ’’តិ វាលិកាយ នាមំ, ‘‘វេលា’’តិ មរិយាទាយ, ឯវញ្ហិ សតិ ននុ ឧរុយា វេលាតិ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ អាហ ‘‘វេលាតិក្កមនហេតុ អាហដា ឧរុ ឧរុវេលា’’តិ. ឥមិនា ¶ វេលាយ អតិក្កមោ វេលា ឧត្តរបទលោបវសេន, វេលាយ អាហដា ឧរុ ឧរុវេលា បទវិបរិយាយវសេនាតិ ទស្សេតិ. ឯត្ថាតិ ‘‘ឧរុវេលាយ’’ន្តិបទេ. តមេវត្ថំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘អតីតេ កិរា’’តិអាទិ. អនុប្បន្នេ ពុទ្ធេ បព្ពជិត្វាតិ សម្ពន្ធោ. តាបសបព្ពជ្ជន្តិ ឥសិបព្ពជ្ជំ, ន សមណបព្ពជ្ជំ. កតិកវត្តន្តិ ករណំ កតំ, កតេន បវត្តំ កតិកំ, តមេវ វត្តំ កតិកវត្តំ. អកំសុ កិរាតិ សម្ពន្ធោ. យោតិ យោ កោចិ. អញ្ញោតិ អត្តនា អបរោ. សោ អាកិរតូតិ សម្ពន្ធោ. បត្តបុដេនាតិ បណ្ណេន កតេន បុដេន. តតោតិ កតិកវត្តករណតោ. តត្ថាតិ តស្មិំ បទេសេ. តតោតិ មហាវាលិករាសិជននតោ, បរន្តិ សម្ពន្ធោ. នន្តិ តំ បទេសំ. តន្តិ មហាវាលិករាសិំ.

‘‘ពោធិរុក្ខមូលេ’’តិ ឯត្ថ អស្សត្ថរុក្ខស្ស ឧបចារវសេន ពោធីតិ នាមលភនំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ពោធិ វុច្ចតិ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណ’’ន្តិអាទិ. ឥមិនា ចត្តារិ សច្ចានិ ពុជ្ឈតីតិ ពោធីតិ វចនត្ថេន ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ ពោធិ នាមាតិ ទស្សេតិ. ឯត្ថាតិ ពោធិម្ហិ, ពោធិយំ វា. សមីបត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. រុក្ខោបីតិ បិសទ្ទេន ន មគ្គញាណមេវាតិ ទស្សេតិ. មូលេតិ អាសន្នេ. បឋមាភិសម្ពុទ្ធោតិ អនុនាសិកលោបវសេន សន្ធីតិ អាហ ‘‘បឋមំ អភិសម្ពុទ្ធោ’’តិ. ‘‘ហុត្វា’’តិ ឥមិនា ‘‘បឋម’’ន្តិបទស្ស ភាវនបុំសកំ ទស្សេតិ. សព្ពបឋមំយេវាតិ សព្ពេសំ ជនានំ បឋមមេវ អភិសម្ពុទ្ធោ ហុត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ឯកោ ឯវ បល្លង្កោ ឯកបល្លង្កោតិ អវធារណសមាសំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯកេនេវ បល្លង្កេនា’’តិ. ‘‘សកិំ…បេ… អាភុជិតេនា’’តិ ឥមិនា អវធារណផលំ ទស្សេតិ. បល្លង្កោតិ ច ឩរុពទ្ធាសនំ. វិមុត្តិសុខំ បដិសំវេទីតិ ឯត្ថ តទង្គាទីសុ (បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១.១០៤) បញ្ចសុ វិមុត្តីសុ បដិប្បស្សទ្ធិសង្ខាតា ផលសមាបត្តិ ឯវាធិប្បេតាតិ អាហ ‘‘ផលសមាបត្តិសុខ’’ន្តិ. ផលសមាបត្តីតិ អរហត្តផលសមាបត្តិ. សា ហិ វិរុទ្ធេហិ ឧបក្កិលេសេហិ មុច្ចិតដ្ឋេន វិមុត្តីតិ វុច្ចតិ, តាយ សម្បយុត្តំ សុខំ វិមុត្តិសុខំ, ចតុត្ថជ្ឈានិកំ អរហត្តផលសមាបត្តិសុខំ. អថវា តាយ ជាតំ សុខំ វិមុត្តិសុខំ, សកលកិលេសទុក្ខូបសមសុខំ ¶ . ‘‘បដិសំវេទយមានោ’’តិឥមិនា ‘‘បដិសំវេទី’’តិ ឯត្ថ ណីបច្ចយស្ស កត្តុត្ថំ ទស្សេតិ. បុនប្បុនំ សុដ្ឋុ វទតិ អនុភវតីតិ បដិសំវេទី. បដិសំវេទី ហុត្វា និសីទីតិ សម្ពន្ធោ.

បច្ចយាការន្តិ ¶ អវិជ្ជាទិបច្ចយានំ ឧប្បាទាការំ. កស្មា បច្ចយាការោ បដិច្ចសមុប្បាទោ នាមាតិ អាហ ‘‘បច្ចយាការោ ហី’’តិអាទិ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ‘‘អញ្ញមញ្ញ’’ន្តិឥមិនា ‘‘បដិច្ចា’’តិបទស្ស កម្មំ ទស្សេតិ, ‘‘សហិតេ’’តិឥមិនា សំសទ្ទស្សត្ថំ. ‘‘ធម្មេ’’តិឥមិនា តស្ស សរូបំ. ឯត្ថាតិ ឥមិស្សំ វិនយដ្ឋកថាយំ. តត្ថាតិ ‘‘អនុលោមបដិលោម’’ន្តិបទេ, អនុលោមបដិលោមេសុ វា. ស្វេវ បច្ចយាការោ វុច្ចតីតិ យោជនា. ‘‘អត្តនា កត្តព្ពកិច្ចករណតោ’’តិឥមិនា អនុលោមសទ្ទស្ស សភាវត្ថំ ទស្សេតិ. ស្វេវាតិ បច្ចយាការោ ឯវ. តំ កិច្ចន្តិ អត្តនា កត្តព្ពំ តំ កិច្ចំ. តស្ស អករណតោតិ អត្តនា កត្តព្ពកិច្ចស្ស អករណតោ. ឥមិនា បដិលោមសទ្ទស្ស សភាវត្ថំ ទស្សេតិ. បុរិមនយេនេវាតិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិនា បុរិមនយេនេវ. វាតិ អថវា. បវត្តិយាតិ សំសារបវត្តិយា. អនុលោមោតិ អនុកូលោ, អនុរូបោ វា. ឥតរោតិ ‘‘អវិជ្ជាយត្វេវា’’តិអាទិនា វុត្តោ បច្ចយាការោ. តស្សាតិ បវត្តិយា. បដិលោមោតិ បដិវិរុទ្ធោ, ឯត្ថាតិ ‘‘អនុលោមបដិលោម’’ន្តិបទេ. អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ ឯត្ថ អត្ថោ ឯវាតិ សម្ភវតោ តស្ស ផលំ វា ‘‘សទ្ទន្តរត្ថាបោហនេន សទ្ទោ អត្ថំ វទតី’’តិ វចនតោ (ឧទា. អដ្ឋ. ១; ទី. និ. ដី. ១.១; ម. និ. ដី. ១.មុលបរិយាយសុត្តវណ្ណនា; សំ. និ. ដី. ១.១.ឱឃតរយសុត្តវណ្ណនា; អ. និ. ដី. ១.១.រុបាទិវគ្គវណ្ណនា) សទ្ទន្តរត្ថាបោហនំ វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អាទិតោ បនា’’តិអាទិ. យាវសទ្ទោ អវធិវចនោ. យាវ អន្តំ បាបេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ឥតោតិ ឥមេហិ វុត្តេហិ ទ្វីហិ អត្ថេហិ. ‘‘មនសាកាសី’’តិ ឯត្ថ ឥការលោបវសេន សន្ធីតិ អាហ ‘‘មនសិ អកាសី’’តិ. តត្ថាតិ ‘‘មនសាកាសី’’តិបទេ. យថាតិ យេនាការេន. ឥទន្តិ ឥមំ អាការំ. តត្ថាតិ ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា’’តិអាទិបាឋេ អវយវត្ថោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. សមាសមជ្ឈេ តសទ្ទេន បុព្ពបទស្សេវ លិង្គវចនានិ គហេតព្ពានីតិ អាហ ‘‘អវិជ្ជា ច សា បច្ចយោ ចា’’តិ ¶ . វាក្យេ បន តសទ្ទេន បរបទស្សេវ លិង្គវចនានិ គហេតព្ពានិ. ‘‘អវិជ្ជាបច្ចយា’’តិបទំ ‘‘សម្ភវន្តី’’តិបទេន សម្ពន្ធិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘តស្មា អវិជ្ជាបច្ចយា សង្ខារា សម្ភវន្តី’’តិ. សព្ពបទេសូតិ ‘‘សង្ខារបច្ចយា វិញ្ញាណ’’ន្តិអាទីសុ សព្ពេសុ បទេសុ.

យថា បនាតិ យេនាការេន បន. ឥទន្តិ ឥមំ អាការំ. តត្ថាតិ ‘‘អវិជ្ជាយ…បេ… និរោធោ’’តិអាទិវាក្យេ. អវិជ្ជាយត្វេវាតិ ឯត្ថ ‘‘ភទ្ទិយោត្វេវា’’តិអាទីសុ វិយ ‘‘ភទ្ទិយោ ឥតិ ឯវា’’តិ បទច្ឆេទោ កត្តព្ពោ, ន ឯវំ ‘‘អវិជ្ជាយ ឥតិ ឯវា’’តិ, អថ ខោ ‘‘អវិជ្ជាយ តុ ឯវា’’តិ កាតព្ពោតិ អាហ ‘‘អវិជ្ជាយ តុ ឯវា’’តិ. ‘‘ប អតិមោក្ខំ អតិបមោក្ខ’’ន្តិអាទីសុ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) វិយ ឧបសគ្គព្យត្តយេន វុត្តំ, ឯវមិធ ¶ និបាតព្យត្តយេន វុត្តន្តិ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថ ឯវសទ្ទេន សត្តជីវាទយោ និវត្តេតិ. តុសទ្ទោ បក្ខន្តរត្ថជោតកោ. អនុលោមបក្ខតោ បដិលោមសង្ខាតំ បក្ខន្តរំ មនសាកាសីតិ អត្ថោ. អសេសវិរាគនិរោធសទ្ទោ អយុត្តសមាសោ, ឧត្តរបទេន ច តតិយាសមាសោតិ អាហ ‘‘វិរាគសង្ខាតេន មគ្គេន អសេសនិរោធា’’តិ. តត្ថ អសេសសទ្ទំ វិរាគសទ្ទេន សម្ពន្ធមកត្វា និរោធសទ្ទេន សម្ពន្ធំ កត្វា អត្ថស្ស គហណំ អយុត្តសមាសោ នាម. ‘‘មគ្គេនា’’តិឥមិនា វិរាគសទ្ទស្សត្ថំ ទស្សេតិ. មគ្គោ ហិ វិរជ្ជនដ្ឋេន វិរាគោតិ វុច្ចតិ. សង្ខារនិរោធោតិ ឯត្ថ មគ្គេន និរោធត្តា អនុប្បាទនិរោធោ ហោតីតិ អាហ ‘‘សង្ខារានំ អនុប្បាទនិរោធោ ហោតី’’តិ. អនុប្បាទនិរោធោតិ ច អនុប្បាទេន និរោធោ សមុច្ឆេទវសេន និរុទ្ធត្តា. ឯវន្តិ យថា អវិជ្ជាយត្វេវ អសេសវិរាគនិរោធា សង្ខារនិរោធោ, ឯវំ តថាតិ អត្ថោ. តត្ថាតិ ‘‘ឯវមេតស្សា’’តិអាទិវចនេ. កេវលសទ្ទោ សកលបរិយាយោតិ អាហ ‘‘សកលស្សា’’តិ, អនវសេសស្សាតិ អត្ថោ. អថវា សត្តជីវាទីហិ អមិស្សិតត្តា អមិស្សត្ថោតិ អាហ ‘‘សុទ្ធស្ស វា’’តិ. ‘‘សត្តវិរហិតស្សា’’តិ ឥមិនា សុទ្ធភាវំ ទស្សេតិ. ទុក្ខក្ខន្ធស្សាតិ ឯត្ថ ខន្ធសទ្ទោ រាសត្ថវាចកោតិ អាហ ‘‘ទុក្ខរាសិស្សា’’តិ.

ឯតមត្ថំ ¶ វិទិត្វាតិ ឯត្ថ ឯតសទ្ទស្ស វិសយំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘យ្វាយ’’ន្តិអាទិ. តត្ថ ‘‘អវិជ្ជាទិវសេន…បេ… និរោធោ ហោតី’’តិ យ្វាយំ អត្ថោ វុត្តោតិ យោជនា. សមុទយោ ច ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. វិទិតវេលាយន្តិ បាកដវេលាយំ បសិទ្ធកាលេតិ អត្ថោ. ឥមំ ឧទានន្តិ ឯត្ថ ឥមសទ្ទោ វុច្ចមានាបេក្ខោ. តស្មិំ អត្ថេ វិទិតេ សតីតិ យោជនា. បជាននតាយាតិ បការេន ជាននភាវស្ស. សោមនស្សយុត្តញាណសមុដ្ឋានន្តិ សោមនស្សេន ឯកុប្បាទាទិវសេន យុត្តេន ញាណេន សមុដ្ឋានំ, យុត្តំ វា ញាណសង្ខាតំ សមុដ្ឋានំ ឧទានន្តិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ឧទានន្តិ កេនដ្ឋេន ឧទានំ? ឧទានដ្ឋេន, មោទនដ្ឋេន, កីឡនដ្ឋេន ចាតិ អត្ថោ. កិមិទំ ឧទានំ នាម? បីតិវេគសមុដ្ឋាបិតោ ឧទាហារោ. យថា (ឧទា. អដ្ឋ. គន្ថារម្ភកថា) ហិ យំ តេលាទិមិនិតព្ពវត្ថុ មានំ គហេតុំ ន សក្កោតិ វិសន្ទិត្វា គច្ឆតិ, តំ ‘‘អវសេកោ’’តិ វុច្ចតិ. យញ្ច ជលំ តឡាកំ គហេតុំ ន សក្កោតិ, អជ្ឈោត្ថរិត្វា គច្ឆតិ, តំ ‘‘ឱឃោ’’តិ វុច្ចតិ. ឯវមេវំ យំ បីតិវេគសមុដ្ឋាបិតំ វិតក្កវិប្ផារំ ហទយំ សន្ធារេតុំ ន សក្កោតិ, សោ អធិកោ ហុត្វា អន្តោ អសណ្ឋហិត្វា វចីទ្វារេន និក្ខមន្តោ បដិគ្គាហកនិរបេក្ខោ ឧទាហារវិសេសោ ‘‘ឧទាន’’ន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘អត្តមនវាចំ និច្ឆារេសី’’តិ ឥមិនា ឧទធាតុស្ស ឧទាហារត្ថំ ទស្សេតិ.

តស្សាតិ ឧទានស្ស អត្ថោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. យទាតិ ឯត្ថ ទាបច្ចយស្ស អត្ថវាក្យំ ¶ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យស្មិំ កាលេ’’តិ. ហវេតិ ‘‘ព្យត្ត’’ន្តិ ឥមស្មិំ អត្ថេ និបាតោ. ព្យត្តំ បាកដន្តិ ហិ អត្ថោ. បាតុភវន្តីតិ ឯត្ថ បាតុនិបាតស្ស អត្ថស្ស ‘‘ហវេ’’តិ និបាតេន វុត្តត្តា ភូធាតុស្សេវ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧប្បជ្ជន្តី’’តិ. អនុលោម បដិលោម បច្ចយាការ បដិវេធសាធកាតិ អនុលោមតោ ច បដិលោមតោ ច បច្ចយាការស្ស បដិវិជ្ឈនស្ស សាធកា. ពោធិបក្ខិយធម្មាតិ ពោធិយា មគ្គញាណស្ស បក្ខេ ភវា សត្តតិំស ធម្មា. អថវា បាតុនិបាតេន សហ ‘‘ភវន្តី’’តិបទស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បកាសន្តី’’តិ. ឥមស្មិំ នយេ ហវេសទ្ទោ ឯកំសត្ថវាចកោ. ហវេ ឯកំសេនាតិ ហិ អត្ថោ. អភិសមយវសេនាតិ មគ្គញាណវសេន ¶ . មគ្គញាណញ្ហិ យស្មា អភិមុខំ ចត្តារិ សច្ចានិ សមេច្ច អយតិ ជានាតិ, តស្មា អភិសមយោតិ វុច្ចតិ.

‘‘កិលេសសន្តាបនដ្ឋេនា’’តិ ឥមិនា អាភុសោ កិលេសេ តាបេតីតិ អាតាបោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ន វីរិយសាមញ្ញំ ហោតិ, អថ ខោ សម្មប្បធានវីរិយមេវាតិ អាហ ‘‘សម្មប្បធានវីរិយវតោ’’តិ. ឥមិនា អាតាបីតិ ឯត្ថ ឦបច្ចយស្ស វន្តុអត្ថំ ទស្សេតិ. អារម្មណូបនិជ្ឈានលក្ខណេន ចាតិ កសិណាទិអារម្មណំ ឧបគន្ត្វា និជ្ឈានសភាវេន អដ្ឋសមាបត្តិសង្ខាតេន ឈានេន ច. លក្ខណូបនិជ្ឈានលក្ខណេន ចាតិ អនិច្ចាទិលក្ខណំ ឧបគន្ត្វា និជ្ឈានសភាវេន វិបស្សនាមគ្គផលសង្ខាតេន ឈានេន ច. ‘‘ពាហិតបាបស្សា’’តិ ឥមិនា ពាហិតោ អណោ បាបោ អនេនាតិ ព្រាហ្មណោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. អណសទ្ទោ ហិ បាបបរិយាយោ. ‘‘ខីណាសវស្សា’’តិ ឥមិនា តស្ស សរូបំ ទស្សេតិ. អថស្សាតិ អថ អស្ស, តស្មិំ កាលេ ព្រាហ្មណស្សាតិ អត្ថោ. យា ឯតា កង្ខា វុត្តាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘កោ នុ ខោ…បេ… អវោចា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.១២) នយេន ច តថា ‘‘កតមំ នុ ខោ…បេ… អវោចា’’តិអាទិនា (សំ. និ. ២.៣៥) នយេន ច បច្ចយាការេ វុត្តាតិ យោជនា. នោ កល្លោ បញ្ហោតិ អយុត្តោ បញ្ហោ, ទុប្បញ្ហោ ឯសោតិ អត្ថោ. តថាតិ ឯវំ, តតោ អញ្ញថា វា. យា ច សោឡស កង្ខា (ម. និ. ១.១៨; សំ. និ. ២.២០) អាគតាតិ សម្ពន្ធោ. អបដិវិទ្ធត្តា កង្ខាតិ យោជនា. សោឡស កង្ខាតិ អតីតវិសយា បញ្ច, អនាគតវិសយា បញ្ច, បច្ចុប្បន្នវិសយា ឆាតិ សោឡសវិធា កង្ខា. វបយន្តីតិ វិ អបយន្តិ, ឥការលោបេនាយំ សន្ធិ. វិត្យូបសគ្គោ ធាត្វត្ថានុវត្តកោ, អបយន្តិ – សទ្ទោ អបគមនត្ថោតិ អាហ ‘‘អបគច្ឆន្តី’’តិ. ‘‘និរុជ្ឈន្តី’’តិឥមិនា អបគមនត្ថមេវ បរិយាយន្តរេន ទីបេតិ. ‘‘កស្មា’’តិ ឥមិនា ‘‘យតោ បជានាតិ សហេតុធម្ម’’ន្តិ វាក្យស្ស បុព្ពវាក្យការណភាវំ ទស្សេតិ. សហេតុធម្មន្តិ ឯត្ថ សហ អវិជ្ជាទិហេតុនាតិ សហេតុ, សង្ខារាទិកោ បច្ចយុប្បន្នធម្មោ. សហេតុ ច សោ ធម្មោ ចាតិ សហេតុធម្មោតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អវិជ្ជាទិកេនា’’តិអាទិ ¶ . ‘‘បដិវិជ្ឈតី’’តិ ឥមិនា បជានា តីតិ ¶ ឯត្ថ ញាធាតុយា អវពោធនត្ថំ ទស្សេតិ, មារណតោសនាទិកេ អត្ថេ និវត្តេតិ. ឥតីតិ តស្មា, វបយន្តីតិ យោជនា.

២. បច្ចយក្ខយស្សាតិ បច្ចយានំ ខយដ្ឋានស្ស អសង្ខតស្សាតិ យោជនា. តត្រាតិ ទុតិយឧទានេ. ខីយន្តិ បច្ចយា ឯត្ថាតិ ខយំ, និព្ពានន្តិ អាហ ‘‘បច្ចយានំ ខយសង្ខាតំ និព្ពាន’’ន្តិ. ‘‘អញ្ញាសី’’តិ ឥមិនា អវេទីតិ ឯត្ថ វិទធាតុយា ញាណត្ថំ ទស្សេតិ, អនុភវនលាភាទិកេ និវត្តេតិ. តស្មា វបយន្តីតិ សម្ពន្ធោ. វុត្តប្បការាតិ បឋមឧទានេ វុត្តសទិសា. ធម្មាតិ ពោធិបក្ខិយធម្មា, ចតុអរិយសច្ចធម្មា វា.

៣. ឥមំ ឧទានំ ឧទានេសីតិ សម្ពន្ធោ. យេន មគ្គេន វិទិតោតិ យោជនា. តត្រាតិ តតិយឧទានេ. សោ ព្រាហ្មណោ តិដ្ឋតីតិ សម្ពន្ធោ. តេហិ ឧប្បន្នេហិ ពោធិបក្ខិយធម្មេហិ វា យស្ស អរិយមគ្គស្ស ចតុសច្ចធម្មា បាតុភូតា, តេន អរិយមគ្គេន វា វិធូបយន្តិ យោជនា. វុត្តប្បការន្តិ សុត្តនិបាតេ វុត្តប្បការំ. មារសេនន្តិ កាមាទិកំ ទសវិធំ មារសេនំ. ‘‘វិធមេន្តោ’’តិឥមិនា វិធូបយន្តិ ឯត្ថ ធូបធាតុយា វិធមនត្ថំ ទស្សេតិ, លិម្បនត្ថាទយោ និវត្តេតិ. ‘‘វិទ្ធំ សេន្តោ’’តិឥមិនា វិធមេន្តោតិ ឯត្ថ ធមុធាតុយា ធំសនត្ថំ ទស្សេតិ, សទ្ទត្ថាទយោ និវត្តេតិ. ‘‘សូរិយោវ ឱភាសយ’’ន្តិបទស្ស ‘‘សូរិយោ ឥវា’’តិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យថា’’តិអាទិ. សូរិយោតិ អាទិច្ចោ. សោ ហិ យស្មា បឋមកប្បិកានំ សូរំ ជនេតិ, តស្មា សូរិយោតិ វុច្ចតិ. អព្ភុគ្គតោតិ អភិមុខំ ឧទ្ធំ អាកាសំ គតោ, អព្ភំ វា អាកាសំ ឧគ្គតោ. អព្ភសទ្ទោ ហិ អាកាសបរិយាយោ. អាកាសោ ហិ យស្មា អាភុសោ ភាតិ ទិប្បតិ, តស្មា ‘‘អព្ភ’’ន្តិ វុច្ចតិ. អយំ បនេត្ថ ឱបម្មសំសន្ទនំ – យថា សូរិយោ ឱភាសយន្តោ តិដ្ឋតិ, ឯវំ ព្រាហ្មណោ សច្ចានិ បដិវិជ្ឈន្តោ. យថា សូរិយោ អន្ធការំ វិធមេន្តោ តិដ្ឋតិ, ឯវំ ព្រាហ្មណោ មារសេនម្បិ វិធូបយន្តោតិ.

ឯត្ថាតិ ឯតេសុ តីសុ ឧទានេសុ. បឋមំ ឧទានំ ឧប្បន្នន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមិស្សា ខន្ធកបាឡិយា ឧទានបាឡិំ សំសន្ទន្តោ អាហ ‘‘ឧទានេ បនា’’តិអាទិ ¶ . ឧទានេ បន វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តន្តិ ឧទានេ វុត្តវចនំ, វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. អច្ចយេនាតិ អតិក្កមេន, តមេវត្ថំ វិភាវេន្តោ អាហ ‘‘តទា ហី’’តិអាទិ. តទាតិ ‘‘ស្វេ អាសនា វុដ្ឋហិស្សាមី’’តិ រត្តិំ ឧប្បាទិតមនសិការកាលេ. ភគវា មនសាកាសីតិ សម្ពន្ធោ. បុរិមា ទ្វេ ឧទានគាថា អានុភាវទីបិកា ហោន្តីតិ យោជនា. តស្សាតិ បច្ចយាការបជាននបច្ចយក្ខយាធិគមស្ស. ឯកេកមេវាតិ ¶ អនុលោមបដិលោមេសុ ឯកេកមេវ. បឋមយាមញ្ចាតិ អច្ចន្តសំយោគេ ឧបយោគវចនំ, និរន្តរំ បឋមយាមកាលន្តិ អត្ថោ. ឥធ បនាតិ ឥមស្មិំ ខន្ធកេ បន. តមេវត្ថំ វិត្ថារេន្តោ អាហ ‘‘ភគវា ហី’’តិអាទិ. តត្ថ ភគវា ឧទានេសីតិ សម្ពន្ធោ. វិសាខបុណ្ណមាយាតិ វិសាខាយ យុត្តាយ បុណ្ណមាយ. ‘‘អរុណោ ឧគ្គមិស្សតី’’តិ វត្តព្ពសមយេតិ សម្ពន្ធោ. សព្ពញ្ញុតន្តិ សព្ពញ្ញុភាវំ, អនាវរណញាណន្តិ អត្ថោ. តតោតិ អរុណុគ្គមនតោ. តំ ទិវសន្តិ ភុម្មត្ថេ ឧបយោគវចនំ, តស្មិំ ទិវសេតិ ហិ អត្ថោ. អច្ចន្តសំយោគេ វា, តំ ទិវសំ កាលន្តិ ហិ អត្ថោ. ឯវំ មនសិ កត្វាតិ យថា តំ ទិវសំ អនុលោមបដិលោមំ មនសាកាសិ, ឯវំ មនសិ កត្វាតិ អត្ថោ. ឥតីតិ ឯវំ. ‘‘ពោធិរុក្ខមូលេ…បេ… និសីទី’’តិ ឯវំ វុត្តំ តំ សត្តាហន្តិ យោជនា. តត្ថេវាតិ ពោធិរុក្ខមូលេយេវ.

២. អជបាលកថា

៤. ន ភគវាតិ ឯត្ថ នការោ ‘‘ឧបសង្កមី’’តិ បទេន យោជេតព្ពោ, ន ឧបសង្ខមីតិ ហិ អត្ថោ. តម្ហា សមាធិម្ហាតិ តតោ អរហត្តផលសមាបត្តិសមាធិតោ. អនន្តរមេវ អនុបសង្កមនំ ឧបមាយ អាវិករោន្តោ អាហ ‘‘យថា បនា’’តិអាទិ. ឥច្ចេវំ វុត្តំ ន ហោតីតិ យោជនា. ឥទន្តិ ឥទំ អត្ថជាតំ. ឯត្ថាតិ ‘‘ភុត្វា សយតី’’តិ វាក្យេ. ឯវន្តិ ឧបមេយ្យជោតកោ. ឥធាបីតិ ឥមិស្សំ ‘‘អថ ខោ ភគវា’’តិអាទិបាឡិយម្បិ. ឥទន្តិ អយមត្ថោ ទីបិតោ ហោតីតិ យោជនា. ឯត្ថាតិ ‘‘អថ ខោ ភគវា’’តិអាទិបាឋេ.

អបរានិបីតិ បល្លង្កសត្តាហតោ អញ្ញានិបិ. តត្រាតិ ‘‘អបរានិបី’’តិអាទិវចនេ. ភគវតិ និសិន្នេ សតីតិ យោជនា. កិរសទ្ទោ វិត្ថារជោតកោ ¶ . កិំ នុ ខោតិ បរិវិតក្កនត្ថេ និបាតោ. ឯកច្ចានន្តិ អប្បេសក្ខានំ ឯកច្ចានំ. តាសន្តិ ទេវតានំ. ពលាធិគមដ្ឋានន្តិ ពលេន តេជសា អធិគមដ្ឋានំ. អនិមិសេហីតិ ឧម្មិសេហិ. សត្តាហន្តិ កម្មត្ថេ ចេតំ ឧបយោគវចនំ, អច្ចន្តសំយោគេ វា. ឯវញ្ហិ សតិ ‘‘កាល’’ន្តិ កម្មំ វេទិតព្ពំ. តំ ឋានន្តិ អនិមិសេហិ អក្ខីហិ ឱលោកិយមានដ្ឋានំ. អថាតិ អនិមិសសត្តាហស្ស អនន្តរេ. រតនចង្កមេតិ រតនមយេ ចង្កមេ. តំ ឋានន្តិ ចង្កមដ្ឋានំ. តតោតិ ចង្កមសត្តាហតោ. រតនឃរន្តិ រតនមយំ គេហំ. តត្ថាតិ រតនឃរេ អភិធម្មបិដកំ វិចិនន្តោតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ រតនឃរេ, អភិធម្មបិដកេ វា, និទ្ធារណេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. តំ ឋានន្តិ អភិធម្មបិដកវិចិននដ្ឋានំ.

ឯវន្តិអាទិ បុព្ពវចនស្ស និគមវសេន បច្ឆិមវចនស្ស អនុសន្ធិនិទស្សនំ. តេនាតិ អជបាលានំ ¶ និសីទនការណេន. អស្សាតិ និគ្រោធស្ស. ‘‘អជបាលនិគ្រោធោត្វេវ នាម’’ន្តិ ឥមិនា ឧបចារវសេន នាមលភនំ ទស្សេតិ. អជបា ព្រាហ្មណា លន្តិ និវាសំ គណ្ហន្តិ ឯត្ថាតិ អជបាលោ, ឧណ្ហកាលេ វា អន្តោបវិដ្ឋេ អជេ អត្តនោ ឆាយាយ បាលេតីតិ អជបាលោ, អជបាលោ ច សោ និគ្រោធោ ចេតិ អជបាលនិគ្រោធោតិ វចនត្ថានិបិ បករណន្តរេសុ (ឧទា. អដ្ឋ. ៤) ទស្សិតានិ. តត្រាបីតិ អជបាលនិគ្រោធេបិ. ពោធិតោតិ ពោធិរុក្ខតោ. ឯត្ថាតិ អជបាលនិគ្រោធេ. ភគវតិ និសិន្នេតិ យោជនា. តត្ថាតិ ‘‘អថ ខោ អញ្ញតរោ’’តិអាទិវចនេ. សោតិ ព្រាហ្មណោ. ទិដ្ឋមង្គលិកោ នាមាតិ ទិដ្ឋសុតមុតសង្ខាតេសុ តីសុ មង្គលិកេសុ ទិដ្ឋមង្គលិកោ នាម កិរាតិ អត្ថោ. ‘‘មានវសេន…បេ… វុច្ចតី’’តិ ឥមិនា ‘‘ហុំហុ’’ន្តិ ករោតីតិ ហុំហុង្កោ, ហុំហុង្កោ ជាតិ សភាវោ ឥមស្សាតិ ហុំហុង្កជាតិកោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ.

តេនាតិ ព្រាហ្មណេន. សិខាប្បត្តន្តិ អគ្គប្បត្តំ. តស្សាតិ ឧទានស្ស. យោតិ បុគ្គលោ, បដិជានាតីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ន ទិដ្ឋមង្គលិកតាយា’’តិ ឥមិនា អវធារណផលំ ទស្សេតិ. ‘‘ពាហិតបាបធម្មត្តា’’តិ ឥមិនា ពាហិតោ ¶ បាបោ ធម្មោ អនេនាតិ ពាហិតបាបធម្មោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘ហុំហុង្ការបហានេនា’’តិ ឥមិនា នត្ថិ ហុំហុង្ការោ ឥមស្សាតិ និហុំហុង្កោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. រាគាទិកសាវាភាវេនាតិ ឥមិនា នត្ថិ រាគាទិកសាវោ ឥមស្សាតិ និក្កសាវោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘ភាវនានុយោគយុត្តចិត្តតាយា’’តិ ឥមិនា យតំ អនុយុត្តំ អត្តំ ចិត្តំ ឥមស្សាតិ យតត្តោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ឯត្ថ ហិ យតសទ្ទោ វីរិយវាចកោ, យតធាតុយា និប្ផន្នោ, អត្តសទ្ទោ ចិត្តបរិយាយោ. យតសទ្ទស្ស យមុធាតុយា ច និប្ផន្នភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សីលសំវរេន វា’’តិអាទិ. ‘‘សញ្ញតចិត្តតាយា’’តិ ឥមិនា យមតិ សំយមតីតិ យតំ, យតំ អត្តំ ចិត្តំ ឥមស្សាតិ យតត្តោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. សច្ចានិ វិទន្តិ ជានន្តីតិ វេទានីតិ វចនត្ថេន មគ្គញាណានិ វេទានិ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចតុមគ្គញាណសង្ខាតេហិ វេទេហី’’តិ. ‘‘ចតុមគ្គញាណសង្ខាតាន’’ន្តិ វិភត្តិបរិណាមំ កត្វា ‘‘វេទាន’’ន្តិបទេន យោជេតព្ពោ. អន្តន្តិ និព្ពានំ. តញ្ហិ យស្មា សង្ខារានំ អវសានេ ជាតំ, តស្មា អន្តន្តិ វុច្ចតិ. បុន អន្តន្តិ អរហត្តផលំ. តញ្ហិ យស្មា មគ្គស្ស បរិយោសានេ បវត្តំ, តស្មា អន្តន្តិ វុច្ចតិ. ‘‘មគ្គព្រហ្មចរិយស្ស វុសិតត្តា’’តិ ឥមិនា វុសិតំ មគ្គសង្ខាតំ ព្រហ្មចរិយំ អនេនាតិ វុសិតព្រហ្មចរិយោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ធម្មេន ព្រហ្មវាទំ វទេយ្យាតិ វុត្តវចនស្ស អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ព្រាហ្មណោ អហន្តិ ឯតំ វាទំ ធម្មេន វទេយ្យា’’តិ. ធម្មេនាតិ ភូតេន សភាវេន. លោកេតិ ឯត្ថ សត្តលោកោវាធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘សកលេ លោកសន្និវាសេ’’តិ.

៣. មុចលិន្ទកថា

៥. អកាលមេឃោតិ ¶ ឯត្ថ វប្បាទិកាលស្ស អភាវា ន អកាលោ ហោតិ, អថ ខោ វស្សកាលេ អសម្បត្តត្តា អកាលោតិ អាហ ‘‘អសម្បត្តេ វស្សកាលេ’’តិ. ‘‘ឧប្បន្នមេឃោ’’តិ ឥមិនា អកាលេ ឧប្បន្នោ មេឃោ អកាលមេឃោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. គិម្ហានំ បច្ឆិមេ មាសេតិ ជេដ្ឋមូលមាសេ. តស្មិន្តិ មេឃេ. សីតវាតទុទ្ទិនីតិ ឯត្ថ សីតេន វាតេន ទូសិតំ ទិនំ ឥមិស្សា វដ្ដលិកាយាតិ សីតវាតទុទ្ទិនីតិ វចនត្ថំ ¶ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សា ច បនា’’តិអាទិ. សា ច បន សត្តាហវដ្ដលិកា សីតវាតទុទ្ទិនី នាម អហោសីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘សមីបេ បោក្ខរណិយា និព្ពត្តោ’’តិ ឥមិនា មុចលិន្ទស្ស សមីបេ និព្ពត្តោ មុចលិន្ទោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. មុចលិន្ទោតិ ច និចុលោ. សោ នីបោតិ ច បិយកោតិ ច វុច្ចតិ. នាគស្ស ភោគោ ឯកោបិ សត្តាភុជត្តា ‘‘ភោគេហី’’តិ ពហុវចនវសេន វុត្តំ. តស្មិន្តិ នាគរាជេ ឋិតេ សតីតិ យោជនា. តស្សាតិ នាគរាជស្ស. តស្មាតិ យស្មា ភណ្ឌាគារគព្ភបមាណំ អហោសិ, តស្មា. ឋានស្ស ការណំ បរិទីបេតិ អនេនាតិ ឋានការណបរិទីបនំ ‘‘មា ភគវន្តំ សីត’’ន្តិអាទិវចនំ. សោតិ នាគរាជា. ហីតិ សច្ចំ. បាឡិយំ ‘‘ពាធយិត្ថា’’តិ កិរិយាបទំ អជ្ឈាហរិតព្ពន្តិ អាហ ‘‘មា សីតំ ភគវន្តំ ពាធយិត្ថា’’តិ. តត្ថាតិ ‘‘មា ភគវន្តំ សីត’’ន្តិអាទិវចនេ. សត្តាហវដ្ដលិកាយ សតីតិ សម្ពន្ធោ. តម្បីតិ ឧណ្ហម្បិ. នន្តិ ភគវន្តំ. តស្សាតិ នាគរាជស្ស. ឧព្ពិទ្ធន្តិ ឧទ្ធំ ឆិទ្ទំ. វិទ្ធឆិទ្ទសទ្ទា ហិ បរិយាយា. អាកាសំ មេឃបដលបដិច្ឆន្នំ អាសន្នំ វិយ ហោតិ, មេឃបដលវិគមេ ទូរំ វិយ ឧបដ្ឋាតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘មេឃវិគមេន ទូរីភូត’’ន្តិ. វិគតវលាហកន្តិ ឯត្ថ វិគតសទ្ទោ អបគតត្ថវាចកោ, វលាហកសទ្ទោ មេឃបរិយាយោតិ អាហ ‘‘អបគតមេឃ’’ន្តិ. ឥន្ទនីលមណិ វិយ ទិព្ពតីតិ ទេវោតិ វចនត្ថេន អាកាសោ ទេវោ នាមាតិ អាហ ‘‘ទេវន្តិ អាកាស’’ន្តិ. អត្តនោ រូបន្តិ អត្តនោ នាគសណ្ឋានំ. ឥមិនា សកវណ្ណន្តិ ឯត្ថ សកសទ្ទោ អត្តវាចកោ, វណ្ណសទ្ទោ សណ្ឋានវេវចនោតិ ទស្សេតិ.

សុខោ វិវេកោតិ ឯត្ថ តទង្គ វិក្ខម្ភន សមុច្ឆេទ បដិប្បស្សទ្ធិនិស្សរណវិវេកសង្ខាតេសុ បញ្ចសុ វិវេកេសុ និព្ពានសង្ខាតោ និស្សរណវិវេកោ ច កាយចិត្តឧបធិវិវេកសង្ខាតេសុ តីសុ វិវេកេសុ និព្ពានសង្ខាតោ ឧបធិវិវេកោ ច គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘និព្ពានសង្ខាតោ ឧបធិវិវេកោ’’តិ. ‘‘ចតុមគ្គញាណសន្តោសេនា’’តិ ឥមិនា តុដ្ឋស្សាតិ ឯត្ថ បិណ្ឌបាតសន្តោសាទិកេ និវត្តេតិ. សុតធម្មស្សាតិ ឯត្ថ សុតសទ្ទោ វិស្សុតបរិយាយោតិ អាហ ‘‘បកាសិតធម្មស្សា’’តិ, បាកដសច្ចធម្មស្សាតិ អត្ថោ. បស្សតោតិ ឯត្ថ មំសចក្ខុស្ស ករណភាវេន ¶ ¶ អាសង្កា ភវេយ្យាតិ អាហ ‘‘ញាណចក្ខុនា’’តិ. ‘‘អកុប្បនភាវោ’’តិ ឥមិនា អព្យាបជ្ជន្តិ ឯត្ថ ព្យាបាទសទ្ទស្ស ទោសវាចកភាវោ ច ណ្យបច្ចយស្ស ភាវត្ថោ ច ទស្សិតោ. ឯតេនាតិ ‘‘អព្យាបជ្ជ’’ន្តិបទេន. មេត្តាបុព្ពភាគោតិ អព្យាបជ្ជស្ស បុព្ពភាគេ មេត្តាយ ឧប្បន្នភាវោ. បាណភូតេសុ សំយមោតិ ឯត្ថ បាណភូតសទ្ទា វេវចនភាវេន សត្តេសុ ឯវ វត្តន្តីតិ អាហ ‘‘សត្តេសុ ចា’’តិ. ករុណាបុព្ពភាគោតិ សំយមស្ស បុព្ពភាគេ ករុណាយ ឧប្បន្នភាវោ. យាតិ យា វិរាគតា. អនាគាមិមគ្គស្ស កាមរាគស្ស អនវសេសបហានត្តា វុត្តំ ‘‘ឯតេន អនាគាមិមគ្គោ កថិតោ’’តិ. យាថាវមានស្ស អរហត្តមគ្គេន និរុទ្ធត្តា វុត្តំ ‘‘អស្មិ…បេ… កថិត’’ន្តិ. ឥតោតិ អរហត្តតោ.

៤. រាជាយតនកថា

៦. បាចីនកោណេតិ បុរត្ថិមអស្សេ, បុព្ពទក្ខិណទិសាភាគេតិ អត្ថោ. រាជាយតនរុក្ខន្តិ ខីរិការុក្ខំ. តេន ខោ បន សមយេនាតិ ឯត្ថ តសទ្ទស្ស វិសយំ បុច្ឆិត្វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កតរេន សមយេនា’’តិ. និសិន្នស្ស ភគវតោតិ យោជនា. ទេវរាជសទ្ទស្ស អញ្ញេ បជាបតិអាទយោ ទេវរាជានោ និវត្តេតុំ ‘‘សក្កោ’’តិ វុត្តំ. តន្តិ ហរីតកំ. បរិភុត្តមត្តស្សេវ ភគវតោតិ សម្ពន្ធោ. និសិន្នេ ភគវតិ.

‘‘តេន ខោ បន សមយេនា’’តិ ឥមិនា យេន សមយេន ភគវា រាជាយតនមូលេ និសីទិ, តេន ខោ បន សមយេនាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. ឧក្កលជនបទតោតិ ឧក្កលនាមកា ជនបទម្ហា. យស្មិំ ទេសេ ភគវា វិហរតិ, តំ ទេសន្តិ យោជនា. ឯត្ថាតិ ‘‘តំ ទេសំ អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នា’’តិបទេ. តេសន្តិ វាណិជានំ. ញាតិសាលោហិតសទ្ទានំ អញ្ញមញ្ញវេវចនត្តា ‘‘ញាតី’’តិ វុត្តេ សាលោហិតសទ្ទស្ស អត្ថោ សិទ្ធោតិ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ញាតិភូតបុព្ពា ទេវតា’’តិ. សាតិ ទេវតា. នេសន្តិ វាណិជានំ. តតោតិ អបវត្តនការណា. តេតិ វាណិជា ¶ . ឥទន្តិ អបវត្តនំ. ពលិន្តិ ឧបហារំ. តេសន្តិ វាណិជានំ. ‘‘សព្ពិមធុផាណិតាទីហិ យោជេត្វា’’តិ បទំ បុព្ពាបរាបេក្ខំ, តស្មា មជ្ឈេ វុត្តំ. បតិមានេថាតិ ឯត្ថ មាន បូជាយំ បេមនេតិ ធាតុបាឋេសុ (សទ្ទនីតិធាតុមាលាយំ ១៨ នការន្តធាតុ) វុត្តត្តា បូជនបេមនំ នាម អត្ថតោ ឧបដ្ឋហនន្តិ អាហ ‘‘ឧបដ្ឋហថា’’តិ. តំ វោតិ ឯត្ថ តំសទ្ទោ បតិមាននវិសយោ, វោសទ្ទោ តីសុ វោសទ្ទេសុ តុម្ហសទ្ទស្ស ការិយោ វោសទ្ទោ, សោ ច ចតុត្ថ្យត្ថោតិ អាហ ‘‘តំ បតិមានំ តុម្ហាក’’ន្តិ. វោការោ ហិ តិវិធោ តុម្ហសទ្ទស្ស ការិយោ, យោវចនស្ស ការិយោ, បទបូរណោតិ. តត្ថ តុម្ហសទ្ទស្ស ការិយោ បញ្ចវិធោ បច្ចត្តឧបយោគករណសម្បទានសាមិវចនវសេនាតិ. តត្ថ តុម្ហសទ្ទការិយោ សម្បទានវចនោ ¶ ឥធាធិប្បេតោ. តេនាហ ‘‘តុម្ហាក’’ន្តិ. ‘‘យ’’ន្តិសទ្ទស្ស វិសយោ បដិគ្គហណត្ថោតិ អាហ ‘‘យំ បដិគ្គហណ’’ន្តិ. អស្សាតិ ភវេយ្យ. យោ បត្តោ អហោសីតិ យោជនា. អស្សាតិ ភគវតោ. សោតិ បត្តោ. សុជាតាយ អាគច្ឆន្តិយា ឯវាតិ សម្ពន្ធោ. អនាទរេ ចេតំ សាមិវចនំ. តេនាតិ អន្តរធាយហេតុនា. អស្សាតិ ភគវតោ. ហត្ថេសូតិ ករណត្ថេ ចេតំ ភុម្មវចនំ. ហត្ថេហីតិ ហិ អត្ថោ. កិម្ហីតិ កេន.

ឥតោតិ អាសឡ្ហីមាសជុណ្ហបក្ខបញ្ចមិតោ. ឯត្តកំ កាលន្តិ ឯតំ បមាណំ ឯកូនបញ្ញាសទិវសកាលំ. ជិឃច្ឆាតិ ឃសិតុមិច្ឆា. បិបាសាតិ បាតុមិច្ឆា. អស្សាតិ ភគវតោ. ចេតសា-ចេតោសទ្ទានំ សម្ពន្ធាបេក្ខត្តា តេសំ សម្ពន្ធំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អត្តនោ’’តិ ច ‘‘ភគវតោ’’តិ ច. ឥមេហិ សម្ពន្ធិសទ្ទានមសទិសត្តា សម្ពន្ធោបិ អសទិសោតិ ទស្សេតិ. អត្តនោតិ ចតុន្នំ មហារាជានំ. សមាសោយេវ អវយវីបធានោ ហោតិ, វាក្យំ បន អវយវបធានោយេវាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចតូហិ ទិសាហី’’តិ. បាឡិយំ ‘‘អាគន្ត្វា’’តិ បាឋសេសោ យោជេតព្ពោ. ‘‘សិលាមយេ’’តិ ឥមិនា សិលាមយមេវ សេលាមយន្តិ អត្ថំ ទស្សេតិ. ឥទន្តិ ‘‘សេលាមយេ បត្តេ’’តិ វចនំ. យេតិ មុគ្គវណ្ណសិលាមយេ បត្តេ. តតោតិ ឥន្ទនីលមណិមយបត្តឧបនាមនតោ, បរន្តិ សម្ពន្ធោ. តេសន្តិ ចតុន្នំ មហារាជានំ. ចត្តារោបិ អធិដ្ឋហីតិ សម្ពន្ធោ ¶ . យថាតិ យេនាការេន, អធិដ្ឋិយមានេតិ យោជនា. ឯកសទិសោតិ ឯកំសេន សទិសោ. អធិដ្ឋិតេ បត្តេតិ សម្ពន្ធោ. បត្តេតិ ច ករណត្ថេ ភុម្មវចនំ. បត្តេន បដិគ្គហេសីតិ ហិ អត្ថោ. បច្ចគ្ឃេតិ ឯត្ថ ឯការោ ស្មិំវចនស្ស ការិយោតិ អាហ ‘‘បច្ចគ្ឃស្មិ’’ន្តិ. បដិ អគ្ឃន្តិ បទវិភាគំ កត្វា បដិសទ្ទោ បាដេក្កត្ថោ, ‘‘អគ្ឃ’’ន្តិ សាមញ្ញតោ វុត្តេបិ មហគ្ឃត្ថោតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បាដេក្កំ មហគ្ឃស្មិ’’ន្តិ. ឥមិនា ចត្តារោ ឯកតោ ហុត្វា ន មហគ្ឃា ហោន្តិ, បាដេក្កំ បន មហគ្ឃា ហោន្តីតិ ទស្សេតិ. អថ វា សឧបសគ្គោ បច្ចគ្ឃសទ្ទោ អភិនវបរិយាយោតិ អាហ ‘‘អភិនវេ’’តិ. អភិនវោតិ ច អចិរតនវត្ថុស្ស នាមំ. អចិរតនវត្ថុ អចិរតនត្តា អព្ភុណ្ហំ វិយ ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘អព្ភុណ្ហេ’’តិ. ‘‘តង្ខណេ និព្ពត្តស្មិ’’ន្តិ ឥមិនា តមេវត្ថំ វិភាវេតិ. ទ្វេវាចិកាតិបទស្ស សមាសវសេន ច តទ្ធិតវសេន ច និប្ផន្នភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ទ្វេ វាចា’’តិអាទិ. បត្តាតិ ឯត្ថ ឯកោ ឥតិសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ឥតិ តស្មា ទ្វេវាចិកាឥតិ អត្ថោតិ យោជនា. តេតិ វាណិជា. អថាតិ តស្មិំ កាលេ. តេតិ កេសេ. តេសន្តិ វាណិជានំ. បរិហរថាតិ អត្តនោ អភិវាទនបច្ចុដ្ឋានដ្ឋានន្តិ បដិគ្គហេត្វា, បរិច្ឆិន្ទិត្វា វា ហរថាតិ អត្ថោ. តេតិ វាណិជា. អមតេនេវាតិ អមតេន ឥវ, អភិសិត្តា ឥវាតិ យោជនា.

៥. ព្រហ្មយាចនកថា

៧. ភគវា ¶ ឧបសង្កមីតិ សម្ពន្ធោ. តស្មិន្តិ អជបាលនិគ្រោធេ. អាចិណ្ណសមាចិណ្ណោតិ អាចរិតោ សម្មាចរិតោ, ន ឯកស្ស ពុទ្ធស្ស អាចិណ្ណោ, អថ ខោ សព្ពពុទ្ធានំ អាចិណ្ណសមាចិណ្ណោ, អតិអាចិណ្ណោ និច្ចាចិណ្ណោតិ អត្ថោ. សង្ខេបេន វុត្តមត្ថំ វិត្ថារេន្តោ អាហ ‘‘ជានន្តិ ហី’’តិអាទិ. ធម្មទេសនន្តិ ភគវតោ ធម្មទេសនំ, ធម្មទេសនត្ថាយ វា ភគវន្តំ, ភគវន្តំ វា ធម្មទេសនំ. តតោតិ យាចនការណា. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. លោកសន្និវាសោ ព្រហ្មគរុកោ យស្មា, ឥតិ តស្មា ឧប្បាទេស្សន្តីតិ យោជនា. ឥតីតិអាទិ និគមនំ.

តត្ថាតិ ¶ បរិវិតក្កនាការបាឋេ. ‘‘បញ្ចកាមគុណេសុ អល្លីយ’’ន្តីតិ ឥមិនា អល្លីយន្តិ អភិរមិតព្ពដ្ឋេន លគ្គន្តិ ឯត្ថាតិ អាលយា បញ្ច កាមគុណាតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. អល្លីយន្តីតិ លគ្គន្តិ. ‘‘បញ្ច កាមគុណេ អល្លីយន្តី’’តិបិ បាឋោ, ឯវំ សតិ អល្លីយន្តិ អភិរមិតព្ពដ្ឋេន សេវិយន្តីតិ អាលយា បញ្ច កាមគុណាតិ វចនត្ថោ កាតព្ពោ. អល្លីយន្តីតិ សេវន្តិ. តេតិ បញ្ច កាមគុណា. ‘‘យទិទ’’ន្តិបទស្ស យំ ឥទន្តិ បទវិភាគំ កត្វា ‘‘យ’’ន្តិ ច ‘‘ឥទ’’ន្តិ ច សព្ពនាមបទន្តិ អាសង្កា ភវេយ្យាតិ អាហ ‘‘យទិទន្តិ និបាតោ’’តិ. ឥមិនា តីសុ លិង្គេសុ ទ្វីសុ ច វចនេសុ វិនាសំ, វិការំ វា វិសទិសំ វា នអយនត្តា នគមនត្តា អព្យយំ នាមាតិ ទស្សេតិ, អត្ថោ បន សព្ពនាមត្ថោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. តស្សាតិ ‘‘យទិទ’’ន្តិនិបាតស្ស, អត្ថោតិ សម្ពន្ធោ. ឋានន្តិ ‘‘ឋានំ’’ឥតិបទំ. បដិច្ចសមុប្បាទន្តិ ‘‘បដិច្ចសមុប្បាទោ’’ឥតិបទំ. អត្ថោបិ យុត្តោយេវាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ឥមេសន្តិ សង្ខារាទីនំ បច្ចយុប្បន្នានំ. បច្ចយាតិ អវិជ្ជាទិការណា. ‘‘ឥទប្បច្ចយា ឯវា’’តិ ឥមិនា ឥទប្បច្ចយតាតិ ឯត្ថ តាបច្ចយស្ស ស្វត្ថំ ទីបេតិ ‘‘ទេវតា’’តិអាទីសុ (ខុ. បា. អដ្ឋ. ឯវមិច្ចាទិបាឋវណ្ណនា) វិយ.

សោ មមស្ស កិលមថោតិ ឯត្ថ តំសទ្ទស្ស វិសយំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យា អជានន្តានំ ទេសនា នាមា’’តិ, ឥមិនា ‘‘ទេសេយ្យំ, ន អាជានេយ្យុ’’ន្តិ ទ្វិន្នមេវ កិរិយាបទានំ តសទ្ទស្ស វិសយភាវំ ទស្សេតិ, ន ឯកស្ស កិរិយាបទស្ស. សោតិ ទេសនាសង្ខាតោ កាយវចីបយោគោ, ឥមិនា វាក្យវិសយេ តសទ្ទោ ឧត្តរបទស្សេវ លិង្គវចនានិ គណ្ហាតីតិ ទស្សេតិ, សមាសមជ្ឈេ បន តសទ្ទោ បុព្ពបទស្សេវ លិង្គវចនានិ គណ្ហាតិ. តេន វុត្តំ ‘‘អវិជ្ជា ច សា បច្ចយោ ចា’’តិ (ឧទា. អដ្ឋ. បឋមពោធិសុត្តវណ្ណនា) ច ‘‘អភិធម្មោ ច សោ បិដកញ្ចា’’តិ ច (បារា. អដ្ឋ. ១.បឋមមហាសង្គីតិកថា; ធ. ស. អដ្ឋ. និទានកថា) អាទិ ¶ . កិលមថោតិ កាយកិលមនហេតុ. កិលមតិ អនេនាតិ កិលមថោ. អស្សាតិ ភវេយ្យ. សាតិ កាយវចីបយោគសង្ខាតា ទេសនា. វិហេសាតិ កាយវិហិំសាហេតុ. វិហិំសតិ ឥមាយាតិ វិហេសា. ចិត្តេន បន ពុទ្ធានំ កិលមថោ វា វិហេសា វា នត្ថិ អរហត្តមគ្គេន សមុច្ឆិន្នត្តា ¶ . ‘‘បដិភំសូ’’តិ ឯត្ថ បដីតិ កម្មប្បវចនីយយោគត្តា ‘‘ភគវន្ត’’ន្តិ ឯត្ថ សាម្យត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘ភគវតោ’’តិ. ‘‘អនុ អច្ឆរិយា’’តិ ឥមិនា ‘‘ន អច្ឆរិយា’’តិ បទវិភាគំ និវត្តេតិ, បុនប្បុនំ អច្ឆរិយាតិ អត្ថោ. បដិភំសូតិ ឯត្ថ បដិសទ្ទោ បដិភានត្ថោ, ភាធាតុ ខាយនត្ថោតិ អាហ ‘‘បដិភានសង្ខាតស្ស ញាណស្ស គោចរា អហេសុ’’ន្តិ. ‘‘គោចរា អហេសុ’’ន្តិ ឥមិនា ខាយនំ នាម អត្ថតោ គោចរភាវេន ភវនន្តិ ទស្សេតិ.

មេតិ មម, មយា វា, អធិគតំ ធម្មំ បកាសិតុន្តិ សម្ពន្ធោ. អរិយមគ្គសោតស្ស បដិ បដិសោតន្តិ វុត្តេ និព្ពានមេវាតិ អាហ ‘‘បដិសោតំ វុច្ចតិ និព្ពាន’’ន្តិ. និព្ពានគាមិន្តិ អរិយមគ្គំ. អរិយមគ្គោ ហិ យស្មា និព្ពានំ គមយតិ, តស្មា និព្ពានគាមីតិ វុច្ចតិ. តមោខន្ធេនាតិ ឯត្ថ តមសទ្ទោ អវិជ្ជាបរិយាយោ, ខន្ធសទ្ទោ រាសត្ថោតិ អាហ ‘‘អវិជ្ជារាសិនា’’តិ. ‘‘អជ្ឈោត្ថដា’’តិ ឥមិនា អាវុដាតិ ឯត្ថ វុធាតុ អាវរណត្ថោតិ ទស្សេតិ. អប្បោស្សុក្កតាយាតិ ឯត្ថ អបត្យូបសគ្គោ អភាវត្ថោ, តាបច្ចយោ ភាវត្ថោតិ អាហ ‘‘និរុស្សុក្កភាវេនា’’តិ.

៨. លោកេតិ សត្តលោកេ. មហាព្រហ្មេតិ មហាព្រហ្មានោ. អប្បរជក្ខជាតិកាតិ ឯត្ថ អប្បំ រជំ អក្ខិម្ហិ ឯតេសន្តិ អប្បរជក្ខា, អប្បរជក្ខា ជាតិ សភាវោ ឯតេសន្តិ អប្បរជក្ខជាតិកាតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បញ្ញាមយេ’’តិអាទិ. ‘‘បញ្ញាមយេ’’តិ ឥមិនា មំសមយេតិ អត្ថំ និវត្តេតិ. ឯតេសន្តិ សត្តានំ. ធម្មស្សាតិ តុបច្ចយយោគេ ឆដ្ឋីកម្មំ. អាបុព្ពោ ញាធាតុ បដិវិជ្ឈនត្ថោតិ អាហ ‘‘បដិវិជ្ឈិតារោ’’តិ.

សំវិជ្ជតិ មលំ ឯតេសន្តិ សមលា, បូរណកស្សបាទិកា ឆ សត្ថារោ, តេហិ. ‘‘រាគាទីហី’’តិ ឥមិនា មលសរូបំ ទស្សេតិ. អវាបុរេតន្តិ ឯត្ថ អវបុព្ពោ ច អាបុព្ពោ ច បុរធាតុ វិវរណត្ថោតិ អាហ ‘‘វិវរ ឯត’’ន្តិ. វការស្ស បការំ កត្វា ‘‘អបាបុរេត’’ន្តិបិ បាឋោ ¶ . អមតសទ្ទស្ស សលិលាទយោ និវត្តេតុំ វុត្តំ ‘‘និព្ពានស្សា’’តិ. ឥមេ សត្តា សុណន្តូតិ សម្ពន្ធោ. វិមលេនាតិ ឯត្ថ វិសទ្ទោ អភាវត្ថោតិ អាហ ‘‘អភាវតោ’’តិ. ឥមិនា នត្ថិ មលំ ឯតស្សាតិ វិមលោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ ¶ . ‘‘សម្មាសម្ពុទ្ធេនា’’តិ ឥមិនា អញ្ញបទត្ថសរូបំ ទស្សេតិ. អនុក្កមេន មគ្គេន ពុជ្ឈិតព្ពន្តិ អនុពុទ្ធន្តិ វុត្តេ ចតុសច្ចធម្មោ គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘ចតុសច្ចធម្ម’’ន្តិ.

‘‘សេលមយេ’’តិ ឥមិនា សិលាយ និព្ពត្តោ សេលោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណេនា’’តិ ឥមិនា សមន្តចក្ខុសរូបំ ទស្សេតិ. ភគវា ត្វម្បីតិ យោជនា. ធម្មសទ្ទោ បញ្ញាបរិយាយោតិ អាហ ‘‘ធម្មមយំ បញ្ញាមយ’’ន្តិ. អបេតោ សោកោ ឥមស្សាតិ អបេតសោកោ, ភគវា. សោកំ អវតរតីតិ សោកាវតិណ្ណា, ជនតា. សោកាវតិណ្ណញ្ច ជាតិជរាភិភូតញ្ចាតិ ចសទ្ទោ យោជេតព្ពោ. ឥមិនា ចសទ្ទោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោតិ ទស្សេតិ.

‘‘ភគវា’’តិបទំ ‘‘វីរោ’’តិអាទីសុ យោជេតព្ពំ. ‘‘វីរិយវន្តតាយា’’តិ ឥមិនា វីរំ យស្សត្ថីតិ វីរោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. សទ្ទសត្ថេសុ អាលបនបទេសុ វិគ្គហោ ន កាតព្ពោតិ ឥទំ អាលបនាវត្ថំ សន្ធាយ វុត្តំ, ឥធ បន តេសមត្ថទស្សនត្ថាយ វិគ្គហោ វុត្តោតិ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ទេវបុត្ត…បេ… វិជិតត្តា’’តិ ឥមិនា វិជិតោ មារេហិ សំគាមោ អនេនាតិ វិជិតសង្គាមោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ឯត្ថ ច ខន្ធមារោ មច្ចុមារេន សង្គហិតោ ទ្វិន្នំ មារានំ ឯកតោ វិជិតត្តា. ‘‘សត្តវាហោ’’តិ បឋមក្ខរេន ច ‘‘សត្ថវាហោ’’តិ ទុតិយក្ខរេន ច យុត្តោ. តត្ថ សត្ថវាហោ វិយាតិ ‘‘សត្ថវាហោ’’តិ ឧបចារេន វុត្តេ ទុតិយក្ខរេន យុត្តោ, សត្តេ វហហីតិ សត្តវាហោតិ មុខ្យតោ វុត្តេ បឋមក្ខរេន យុត្តោ. ឥធ បន បឋមក្ខរេន យុត្តោតិ អាហ ‘‘សត្តេ វហតីតិ សត្តវាហោ’’តិ. នត្ថិ ឥណំ ឥមស្សាតិ អណណោ ភគវា.

៩. ពុទ្ធចក្ខុនាតិ ¶ ឯត្ថ ចក្ខុ ទុវិធំ មំសចក្ខុញាណចក្ខុវសេន. តត្ថាបិ មំសចក្ខុ ទុវិធំ បសាទចក្ខុសសម្ភារចក្ខុវសេន. តត្ថ បសាទរូបំ បសាទចក្ខុ នាម, ភមុកដ្ឋិបរិច្ឆិន្នោ មំសបិណ្ឌោ សសម្ភារចក្ខុ នាម. ញាណចក្ខុ បន បញ្ចវិធំ (បដិ. ម. អដ្ឋ. ១.១.៣) ទិព្ពធម្មបញ្ញាពុទ្ធសមន្តចក្ខុវសេន. តត្ថ ទិព្ពចក្ខុអភិញ្ញាញាណំ ទិព្ពចក្ខុ នាម, ហេដ្ឋិមមគ្គត្តយំ ធម្មចក្ខុ នាម, អរហត្តមគ្គញាណំ បញ្ញាចក្ខុ នាម, ឥន្ទ្រិយបរោបរិយត្តញាណញ្ច អាសយានុសយញាណញ្ច ពុទ្ធចក្ខុ នាម, សព្ពញ្ញុតញ្ញាណំ សមន្តចក្ខុ នាម. ឥធ បន ‘‘ពុទ្ធចក្ខុនា’’តិ វុត្តត្តា យថាវុត្តទ្វេញាណានិយេវាតិ អាហ ‘‘ឥន្ទ្រិយ…បេ… ញាណេន ចា’’តិ. ហីតិ សច្ចំ. យេសន្តិ សត្តានំ. សទ្ធាទីនីតិ អាទិសទ្ទេន វីរិយសតិសមាធិបញ្ញិន្ទ្រិយានិ សង្គណ្ហាតិ. តិក្ខានីតិ តិខិណានិ. មុទូនីតិ សុខុមតរានិ. អាការាតិ ការណា. ឥមានិ តីណិ ទុកានិ ពាហិរត្ថសមាសវសេន វុត្តានិ. សុខេន វិញ្ញាបេតព្ពាតិ សុវិញ្ញាបយា, តថា ទុវិញ្ញាបយាតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យេ កថិតការណ’’ន្តិអាទិ ¶ . បរលោកោ ច វជ្ជញ្ច បរលោកវជ្ជានិ, តានិ ភយតោ បស្សន្តីតិ បរលោកវជ្ជភយទស្សាវិនោតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘យេ’’តិអាទិ. ឥមានិ ទ្វេ ទុកានិ កិតវសេន វុត្តានិ, ឥធ បច្ឆិមទុកេ ‘‘ន អប្បេកច្ចេ បរលោកវជ្ជភយទស្សាវិនោ’’តិ ទុតិយបទំ ន វុត្តំ, បដិសម្ភិទាមគ្គបាឡិយំ (បដិ. ម. ១.១១១) បន យុគឡវសេន វុត្តំ. ឧប្បលានិ ឯត្ថ សន្តីតិ ឧប្បលិនីតិ វចនត្ថេន គច្ឆោ វា លតា វា បោក្ខរណី វា វនំ វា ‘‘ឧប្បលិនី’’តិ វុច្ចតិ, ឥធ បន ‘‘វន’’ន្តិ អាហ ‘‘ឧប្បលវនេ’’តិ. និមុគ្គានេវ ហុត្វាតិ សម្ពន្ធោ. បោសយន្តីតិ វឌ្ឍន្តិ, ឥមិនា អន្តោនិមុគ្គានេវ ហុត្វា បោសយន្តីតិ អន្តោនិមុគ្គបោសីនីតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘ឧទកេន សម’’ន្តិ ឥមិនា ឧទកេន សមំ សមោទកំ, សមោទកំ ហុត្វា ឋិតានីតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘អតិក្កមិត្វា’’តិ ឥមិនា អច្ចុគ្គម្មាតិបទស្ស អតិឧគ្គន្ត្វាតិ អត្ថំ ទស្សេតិ.

បដិច្ឆន្នេន អារោបិតាតិ បារុតា, ន បារុតា អបារុតា. អបារុតា នាម អត្ថតោ វិវរណាតិ អាហ ‘‘វិវដា’’តិ សោតិ អរិយមគ្គោ ¶ . ហីតិ សច្ចំ. បច្ឆិមបទទ្វយេតិ គាថាយ ឧត្តមបទទ្វយេ. អយមេវត្ថោតិ អយំ វក្ខមានោ ឯវំ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោតិ យោជនា. ហីតិ វិត្ថារោ. ន ភាសិន្តិ ឯត្ថ ឧត្តមបុរិសត្តា ‘‘អហ’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘ទេវមនុជេសុ’’តិ វត្តព្ពេ ឯកសេសវសេន ‘‘មនុជេសូ’’តិ វុត្តន្តិ អាហ ‘‘ទេវមនុស្សេសូ’’តិ.

៦. បញ្ចវគ្គិយកថា

១០. ឋានុប្បត្តិយាតិ ការណេន ឧប្បត្តិយា. និក្កិលេសោ ជាតិ សភាវោ ឥមស្សាតិ និក្កិលេសជាតិកោ. ‘‘ញាណ’’ន្តិ អវិសេសេន វុត្តេបិ អត្ថតោ អនាវរណញាណមេវាតិ អាហ ‘‘សព្ពញ្ញុតញ្ញាណ’’ន្តិ. ឥតោតិ ‘‘ធម្មំ ទេសេស្សាមី’’តិ បរិវិតក្កទិវសតោ, ហេដ្ឋាតិ សម្ពន្ធោ. ទេវតា បន អាឡារស្ស កាលង្ករណមេវ ជានាតិ, ន អាកិញ្ចញ្ញាយតនេ និព្ពត្តភាវំ. ភគវា បន សព្ពំ ជានាតិ, តេន វុត្តំ ‘‘អាកិញ្ចញ្ញាយតនេ និព្ពត្តោ’’តិ. ‘‘បរិហីនត្តា’’តិ ឥមិនា មហាជានិយោតិ ឯត្ថ ហាធាតុយា អត្ថំ ទស្សេតិ. អស្សាតិ អាឡារស្ស. មហតី ជានិអស្សាតិ ‘‘មហាជានិកោ’’តិ វត្តព្ពេ កការស្ស យការំ កត្វា ‘‘មហាជានិយោ’’តិ វុត្តំ. អក្ខណេតិ ព្រហ្មចរិយវាសាយ អនោកាសេ, អាកិញ្ចញ្ញាយតនេតិ អត្ថោ. ហិយ្យោតិ អនន្តរាតីតាហេ. សោបីតិ ឧទកោ រាមបុត្តោបិ. បិសទ្ទោ អាឡារាបេក្ខោ. តត្ថ អាឡារោ កាលាមោ យាវអាកិញ្ចញ្ញាយតនឈានលាភី ហោតិ, តស្មា អាកិញ្ចញ្ញាយតនេ និព្ពត្តោ. ឧទកោ រាមបុត្តោ យាវនេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនឈានលាភី ហោតិ, តស្មា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនេ និព្ពត្តោតិ ¶ ទដ្ឋព្ពំ. ‘‘ពហុការា’’តិ ច ‘‘ពហូបការា’’តិ ច បាឋស្ស ទ្វិធា យុត្តភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ពហុការាតិ ពហូបការា’’តិ. បេសិតត្តភាវំ មន្តិ យោជនា. ឥមិនា បហិតត្តន្តិ ឯត្ថ អត្តសទ្ទោ កាយវាចកោតិ ទស្សេតិ.

១១. អន្តរាសទ្ទេន យុត្តត្តា ‘‘គយំ, ពោធិ’’ន្តិ ឯត្ថ សាម្យត្ថេ ឧបយោគវចនន្តិ អាហ ‘‘គយាយ ច ពោធិមណ្ឌស្ស ចា’’តិ.

គាថាយ ¶ ចតូសុ សព្ពសទ្ទេសុ ទុតិយោ សព្ពសទ្ទោ អនវសេសត្ថោ, សេសា សាវសេសត្ថាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សព្ពំ តេភូមកធម្ម’’ន្តិអាទិ. វចនត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោវ. អរហត្តផលស្សាបិ តណ្ហាក្ខយត្តា វុត្តំ ‘‘តណ្ហាក្ខយេ និព្ពានេ’’តិ. សយំសទ្ទោ អត្តបរិយាយោ, អភិញ្ញាយសទ្ទោ តុ ត្វាបច្ចយន្តោតិ អាហ ‘‘អត្តនាវ ជានិត្វា’’តិ. ‘‘សព្ពំ ចតុភូមកធម្ម’’ន្តិ ឥមិនា ញាធាតុយា កម្មំ ទស្សេតិ. ‘‘អយំ មេ អាចរិយោ’’តិ ឧទ្ទិសនាការទស្សនំ.

‘‘លោកុត្តរធម្មេ’’តិ ឥមិនា លោកិយធម្មេ បន អាចរិយោ (មិ. ប. ៤.៥.១១) អត្ថីតិ ទស្សេតិ. បដិបុគ្គលោតិ ឯត្ថ បដិសទ្ទោ បដិភាគត្ថោតិ អាហ ‘‘បដិភាគបុគ្គលោ’’តិ. សទិសបុគ្គលោ នាម នត្ថីតិ អត្ថោ. សីតិភូតោតិ សីតិ ហុត្វា ភូតោ, សីតិភាវំ វា បត្តោ.

កាសីនន្តិ ពហុវចនវសេន វុត្តត្តា ជនបទានំ នាមំ. ជនបទសមូហស្ស រដ្ឋនាមត្តា វុត្តំ ‘‘កាសិរដ្ឋេ’’តិ. ‘‘នគរ’’ន្តិ ឥមិនា បុរសទ្ទោ នគរបរិយាយោតិ ទស្សេតិ. បដិលាភាយាតិ បដិលាភាបនត្ថាយ. ‘‘ភេរិ’’ន្តិ ឥមិនា ទុន្ទុភិសទ្ទោ ភេរិវាចកោតិ ទស្សេតិ. ភេរិ ហិ ‘‘ទុំទុ’’ន្តិសទ្ទេន ឧភិ បូរណមេត្ថាតិ ទុន្ទុភីតិ វុច្ចតិ. ទការរការានំ សំយោគំ កត្វា ទុន្ទ្រុភីតិបិ បាឋោ អត្ថិ, សោ អបាឋោយេវ. ‘‘បហរិស្សាមី’’តិ ឯត្ថ បហារសទ្ទេន អាហញ្ញិន្តិ ឯត្ថ អាបុព្ពហនធាតុយា អត្ថំ ទស្សេតិ, ស្សាមិសទ្ទេន អជ្ជតនិឥំវិភត្តិយា អនាគតកាលេ បវត្តភាវំ, ឥតិសទ្ទេន គមនាការវាចកស្ស ឥតិសទ្ទស្ស លោបភាវំ ទស្សេតិ.

អនន្តជិនោតិ អនន្តសង្ខាតស្ស សព្ពញ្ញុតញ្ញាណស្ស បទដ្ឋានភូតេន អរហត្តមគ្គញាណេន សព្ពកិលេសារីនំ ជិតវា, ឯតេន ផលូបចារេន អនន្តជិនភាវំ ទស្សេតិ. ហុវេយ្យ បាវុសោតិ ឯត្ថ ‘‘ហុវេយ្យ អបិ អាវុសោ’’តិ បទវិភាគំ កត្វា ហុធាតុ សត្តត្ថវាចកោ, អបិសទ្ទោ ឯវំនាមវាចកោតិ ទស្សេន្តោ អាហ អាវុសោ ‘‘ឯវំ នាម ភវេយ្យា’’តិ. វការស្ស បការំ កត្វា ‘‘ហុបេយ្យា’’តិ បាឋោបិ យុជ្ជតិយេវ.

១២. ‘‘អត្ថាយ ¶ ¶ បដិបន្នោ’’តិ ឥមិនា ពាហុល្លស្ស អត្ថាយ បដិបន្នោ ពាហុល្លិកោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. បធានតោតិ ទុក្ករចរិយាយ បទហនតោ. ‘‘ភដ្ឋោ’’តិ ឥមិនា វិព្ភន្តោតិ ឯត្ថ វិបុព្ពភមុធាតុយា អនវដ្ឋានត្ថោ នាម អត្ថតោ ភដ្ឋោតិ ទស្សេតិ. សោតន្តិ ឯត្ថ សោតសទ្ទស្ស សោតវិញ្ញាណាទិវាចកត្តា ‘‘សោតិន្ទ្រិយ’’ន្តិ វុត្តំ. ឥរិយាយាតិ ឯត្ថ ឥរិយនំ ចរណំ ឥរិយាតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ទុក្ករចរិយាយា’’តិ. អភិជានាថ នោតិ ឯត្ថ នោសទ្ទោ នុសទ្ទត្ថោតិ អាហ ‘‘អភិជានាថ នូ’’តិ. វាក្យន្តិ វាចកំ. សញ្ញាបេតុន្តិបទស្ស សញ្ញាបនាការំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អហំ ពុទ្ធោ’’តិ.

១៣. ឥតោតិ ‘‘ចក្ខុករណី’’តិអាទិតោ. បទត្ថតោតិ បទតោ ច អត្ថតោ ច, បទានំ អត្ថតោ វា. ឥតោតិ យថាវុត្តតោ. ហីតិ សច្ចំ. សុត្តន្តកថន្តិ សុត្តន្តវសេន វុត្តវចនំ.

១៨. ទេវតាកោដីហីតិ ព្រហ្មសង្ខាតាហិ ទេវតាកោដីហិ. បតិដ្ឋិតស្ស តស្ស អាយស្មតោតិ សម្ពន្ធោ. សាវ ឯហិភិក្ខុឧបសម្បទាតិ យោជនា.

១៩. ទុតិយទិវសេ ធម្មចក្ខុំ ឧទបាទីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ទុតិយទិវសេ’’តិអាទិ បាដិបទទិវសំ ឧបនិធាយ វុត្តំ. បក្ខស្សាតិ អាសឡ្ហីមាសកាឡបក្ខស្ស. សព្ពេវ តេ ភិក្ខូតិ យោជនា. អនត្តសុត្តេនាតិ អនត្តលក្ខណសុត្តន្តេន (មហាវ. ២០; សំ. និ. ៣.៥៩).

បញ្ចមិយា បក្ខស្សាតិ បក្ខស្ស បញ្ចមិយា. លោកស្មិន្តិ សត្តលោកេ. ‘‘មនុស្សអរហន្តោតិ ឥមិនា ទេវអរហន្តោ ពហូតិ ទស្សេតិ.

៧. បព្ពជ្ជាកថា

៣១. បោរាណានុបោរាណានន្តិ បុរាណេ ច អនុបុរាណេ ច ភវានំ. ឯកសដ្ឋីតិ ឯកោ ច សដ្ឋិ ច, ឯកេន វា អធិកា សដ្ឋិ ឯកសដ្ឋិ.

តត្រាតិ ¶ តេសុ ឯកសដ្ឋិមនុស្សអរហន្តេសុ. បុព្ពយោគោតិ បុព្ពេ កតោ ឧបាយោ, បុព្ពូបនិស្សយោតិ អត្ថោ. វគ្គពន្ធេនាតិ សមូហំ កត្វា ពន្ធេន. តេតិ បញ្ចបញ្ញាស ជនា. ឈាបេស្សាមាតិ ឌយ្ហិស្សាម. នីហរិំសូតិ គាមតោ នីហរិំសុ. តេសូតិ បញ្ចបញ្ញាសជនេសុ. បញ្ច ជនេ ¶ ឋបេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. សេសាតិ បញ្ចហិ ជនេហិ អវសេសា. សោតិ យសោ ទារកោ. តេបីតិ ចត្តារោបិ ជនា. តត្ថាតិ សរីរេ. តេ សព្ពេបីតិ យសស្ស មាតាបិតុភរិយាហិ សទ្ធិំ សព្ពេបិ តេ សហាយកា. តេនាតិ បុព្ពយោគេន.

អាមន្តេសីតិ កថេសិ.

៣២. ទិព្ពេសុ វិសយេសុ ភវា ទិព្ពា លោភបាសាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ទិព្ពា នាមា’’តិអាទិ. លោភបាសាតិ លោភសង្ខាតា ពន្ធនា. អសវនតាតិ ឯត្ថ ករណត្ថេ បច្ចត្តវចនន្តិ អាហ ‘‘អសវនតាយា’’តិ. បរិហាយន្តីតិ ឯត្ថ កេន បរិហាយន្តីតិ អាហ ‘‘វិសេសាធិគមតោ’’តិ. វិសេសាធិគមតោតិ មគ្គផលសង្ខាតស្ស វិសេសស្ស អធិគមតោ.

៣៣. អន្តំ លាមកំ ករោតីតិ អន្តកោតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘លាមកា’’តិ. ‘‘ហីនសត្តា’’តិ ឥមិនា អន្តកស្ស សរូបំ ទស្សេតិ. អាមន្តនបទមេតំ. តន្តិ រាគបាសំ. ហីតិ សច្ចំ. សោតិ មារោ បាបិមា. អន្តលិក្ខេ ចរន្តានំ បញ្ចាភិញ្ញានម្បិ ពន្ធនត្តា អន្តលិក្ខេ ចរតិ បវត្តតីតិ អន្តលិក្ខចរោតិ វចនត្ថេន រាគបាសោ ‘‘អន្តលិក្ខចរោ’’តិ មារេន បាបិមតា វុត្តោ.

៣៤. នានាជនបទតោតិ ឯកិស្សាបិ ទិសាយ នានាជនបទតោ. ‘‘អនុជានាមិ…បេ… បព្ពាជេថា’’តិអាទិម្ហិ វិនិច្ឆយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. បព្ពាជេន្តេន ភិក្ខុនា បព្ពាជេតព្ពោតិ សម្ពន្ធោ. យេ បដិក្ខិត្តា បុគ្គលាតិ យោជនា. បរតោតិ បរស្មិំ. ‘‘ន ភិក្ខវេ…បេ… បព្ពាជេតព្ពោ’’តិ បាឡិំ (មហាវ. ៨៩) អាទិំ កត្វាតិ យោជនា. តេតិ បដិក្ខិត្តបុគ្គលេ. សោបិ ចាតិ សោបិ ច បុគ្គលោ. អនុញ្ញាតោយេវ បព្ពាជេតព្ពោតិ ¶ សម្ពន្ធោ. តស្ស ចាតិ បុគ្គលស្ស ច, អថ វា តេសញ្ច មាតាបិតូនំ. វចនវិបល្លាសោ ហេស. អនុជាននលក្ខណំ វណ្ណយិស្សាមាតិ សម្ពន្ធោ.

ឯវន្តិ ឥមិនា វុត្តនយេន. ចសទ្ទោ វាក្យសម្បិណ្ឌនត្ថោ. សចេ អច្ឆិន្នកេសោ ហោតិ ច, សចេ ឯកសីមាយ អញ្ញេបិ ភិក្ខូ អត្ថិ ចាតិ អត្ថោ. អញ្ញេបីតិ អត្តនា អបរេបិ. ភណ្ឌូតិ មុណ្ឌោ, សោយេវ កម្មំ ភណ្ឌុកម្មំ. តស្សាតិ ភណ្ឌុកម្មស្ស. ឱកាសោតិ បព្ពជ្ជាយ ខណោ. ‘‘ឱកាសំ ន លភតី’’តិ វត្វា តស្ស ការណំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សចេ’’តិអាទិ.

អវុត្តោបីតិ ¶ ឯត្ថ បិសទ្ទោ វុត្តោ បន កា នាម កថាតិ ទស្សេតិ. ឧបជ្ឈាយំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពាជេតីតិ ឯត្ថ បព្ពជ្ជា ចតុព្ពិធា តាបសបព្ពជ្ជា បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជា សាមណេរបព្ពជ្ជា ឧបសម្បទបព្ពជ្ជាតិ. តត្ថ កេសមស្សុហរណំ តាបសបព្ពជ្ជា នាម វក្កលាទិគហណតោ បឋមមេវ វជិតព្ពត្តា. ឥសិបព្ពជ្ជាតិបិ តស្សាយេវ នាមំ. កេសមស្សុហរណមេវ បរិព្ពាជកបព្ពជ្ជា នាម កាសាយាទិគហណតោ បឋមមេវ វជិតព្ពត្តា. កេសមស្សុហរណញ្ច កាសាយច្ឆាទនញ្ច សាមណេរបព្ពជ្ជា នាម សរណគហណតោ បឋមមេវ វជិតព្ពត្តា. ឧបសម្បទបព្ពជ្ជា តិវិធា ឯហិភិក្ខុឧបសម្បទបព្ពជ្ជា សរណគហណូបសម្បទបព្ពជ្ជា ញត្តិចតុត្ថវាចិកូបសម្បទបព្ពជ្ជាតិ. តត្ថ ឯហិភិក្ខូបសម្បទបព្ពជ្ជាយំ កេសមស្សុហរណាទិ សព្ពំ ឯកតោវ សម្បជ្ជតិ ‘‘ឯហិ ភិក្ខូ’’តិ ភគវតោ វចនេន អភិនិប្ផន្នត្តា. សរណគហណូបសម្បទបព្ពជ្ជា សាមណេរបព្ពជ្ជសទិសាយេវ. កេសមស្សុហរណញ្ច កាសាយច្ឆាទនញ្ច សរណគហណញ្ច ញត្តិចតុត្ថវាចិកូបសម្បទបព្ពជ្ជា នាម កម្មវាចាគហណតោ បឋមមេវ វជិតព្ពត្តា. តត្ថ សាមណេរបព្ពជ្ជំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘ឧបជ្ឈាយំ ឧទ្ទិស្ស បព្ពាជេតី’’តិ. ឧបជ្ឈាយំ ឧទ្ទិស្សាតិ ឧបជ្ឈាយស្ស វេយ្យាវច្ចករដ្ឋាននិយមំ កត្វា. បព្ពជ្ជាកម្មេ អត្តនោ ឥស្សរិយមកត្វាតិ អត្ថោ. ទហរេន ភិក្ខុនា កេសច្ឆេទនំ កាសាយច្ឆាទនំ សរណទានន្តិ តីណិ កិច្ចានិ កាតព្ពានិយេវ. កេចិ ‘‘សរណានិ បន សយំ ទាតព្ពានី’’តិ បាឋំ ឥធានេត្វា ទហរេន ភិក្ខុនា សរណានិ ន ទាតព្ពានីតិ ¶ វទន្តិ, តំ ន គហេតព្ពំ ទហរស្ស ភិក្ខុត្តា, ភិក្ខូនំ បព្ពាជេតុំ លភនត្តា ច. ឧបជ្ឈាយោ ចេ កេសច្ឆេទនញ្ច កាសាយច្ឆាទនញ្ច អកត្វា បព្ពជ្ជត្ថំ សរណានិយេវ ទេតិ, ន រុហតិ បព្ពជ្ជា បព្ពជ្ជាយ អកត្តព្ពត្តា. កម្មវាចំ សាវេត្វា ឧបសម្បាទេតិ, រុហតិ ឧបសម្បទា អបត្តចីវរានំ ឧបសម្បទសិទ្ធិតោ, កម្មវិបត្តិយា អភាវតោ ច. ខណ្ឌសីមន្តិ ឧបចារសីមដ្ឋំ ពទ្ធសីមំ. បព្ពាជេត្វាតិ កេសច្ឆេទនំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘កាសាយានិ អច្ឆាទេត្វា’’តិ កាសាយច្ឆាទនស្ស វិសុំ វុត្តត្តា. សាមណេរស្ស សរណទានស្ស អរុហត្តា ‘‘សរណានិ បន សយំ ទាតព្ពានី’’តិ វុត្តំ. បុរិសំ បព្ពាជេតុន្តិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ. អាណត្តិយាតិ ភិក្ខូនំ អាណត្តិយា. យេន កេនចីតិ គហដ្ឋបព្ពជិតេសុ យេន កេនចិ.

‘‘ភព្ពរូបោ’’តិ វត្វា តស្ស អត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សហេតុកោ’’តិ. សហេតុកោតិ មគ្គផលានំ ឧបនិស្សយេហិ សហ បវត្តោ. យសស្សីតិ បរិវារយសេន ច កិត្តិយសេន ច សមន្នាគតោ. ឱកាសំ កត្វាបីតិ ឱកាសំ កត្វា ឯវ. សយមេវាតិ ន អញ្ញោ អាណាបេតព្ពោ. ឯត្តោយេវាតិ ទស្សនដ្ឋានតោយេវ. អស្សាតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខស្ស. ខជ្ជុ វាតិ កណ្ឌុវនំ វា. ‘‘កច្ឆុ វា’’តិបិ បាឋោ, បាមំ វាតិ អត្ថោ. បិឡកា វាតិ ផោដា វា. ឯត្តកេនាតិ ឯតបមាណេន ¶ ឃំសិត្វា ន្ហាបនមត្តេន. អនិវត្តិធម្មាតិ គិហិភាវំ អនិវត្តនសភាវា. កតញ្ញូតិ កតស្សូបការស្ស ជាននសីលា. កតវេទិនោតិ កតញ្ញូបការស្ស វេទំ បាកដំ ករោន្តោ.

អនិយ្យានិកកថាតិ យាវទត្ថំ សុបិត្វា យាវទត្ថំ ភុញ្ជីត្វា ចិត្តកេឡិំ ករោន្តោ អនុក្កណ្ឋិតោ វិហរាហីតិអាទិកា កថា. នកថេតព្ពំ ទស្សេត្វា កថេតព្ពំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថខ្វស្សា’’តិ. អស្សាតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខស្ស. អាចិក្ខនាការំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អាចិក្ខន្តេន ចា’’តិអាទិ. វណ្ណ…បេ… វសេនាតិ វណ្ណោ ច សណ្ឋានញ្ច គន្ធោ ច អាសយោ ច ឱកាសោ ច, តេសំ វសេន, អាចិក្ខិតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ ផលជោតកោ, អាចិក្ខនស្ស ផលំ វក្ខាមីតិ អត្ថោ. សោតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខោ. បុព្ពេតិ បុព្ពភវេ, បព្ពជនតោ ¶ បុព្ពេ វា. កណ្ដកវេធាបេក្ខោ បរិបក្កគណ្ឌោ វិយ ញាណំ បវត្តតីតិ យោជនា. អស្សាតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខស្ស. ឥន្ទាសនីតិ សក្កស្ស វជិរាវុធោ. សោ ហិ ឥន្ទេន អសីយតិ ខិបីយតីតិ ឥន្ទាសនីតិ វុច្ចតិ. ឥន្ទាសនិ បព្ពតេ ចុណ្ណយមានា វិយ សព្ពេ កិលេសេ ចុណ្ណយមានំយេវាតិ យោជនា. ខុរគ្គេយេវាតិ ខុរស្ស កោដិយមេវ. ខុរកម្មបរិយោសានេយេវាតិ អត្ថោ. ហីតិ សច្ចំ. តស្មាតិ យស្មា បត្តា, តស្មា. អស្សាតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខស្ស.

គិហិគន្ធន្តិ គេហេ ឋិតស្ស ជនស្ស គន្ធំ. អថាបីតិ យទិបិ អច្ឆាទេតីតិ សម្ពន្ធោ. អស្សាតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខស្ស. អាចរិយោ វាតិ សរណទានាចរិយោ វា កម្មវាចាចរិយោ វា ឱវាទាចរិយោ វា. តំយេវ វាតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខមេវ វា. តេន ភិក្ខុនាវាតិ អាចរិយុបជ្ឈាយភិក្ខុនា ឯវ.

អនាណត្តិយាតិ អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ អនាណត្តិយា. ឥមិនា អាចរិយុបជ្ឈាយេហិ អនាណត្តេន យេន កេនចិ និវាសនាទីនិ ន កាតព្ពានីតិ ទស្សេតិ. ភិក្ខុនាតិ អាចរិយុបជ្ឈាយភិក្ខុនា. តស្សេវាតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខស្សេវ. ឧបជ្ឈាយមូលកេតិ ឧបជ្ឈាយមូលកេ និវាសនបារុបនេ. អយន្តិ វិនិច្ឆយោ.

តត្ថាតិ បព្ពជ្ជូបសម្បទដ្ឋានេ. តេសន្តិ ភិក្ខូនំ. អថាតិ វន្ទាបនតោ បច្ឆា, វន្ទាបនស្ស អនន្តរា វា. ‘‘ឯវំ វទេហី’’តិ បាឡិនយនិទស្សនមុខេន ‘‘យមហំ វទាមិ, តំ វទេហី’’តិ អដ្ឋកថានយំ និទស្សេតិ. អថាតិ តទនន្តរំ. អស្សាតិ បព្ពជ្ជាបេក្ខស្ស, ទាតព្ពានីតិ សម្ពន្ធោ. ឯកបទម្បីតិ តីសុ វាក្យបទេសុ ឯកំ វាក្យបទម្បិ, នវសុ វា វិភត្យន្តបទេសុ ឯកបទម្បិ. ឯកក្ខរម្បីតិ ចតុវីសតក្ខរេសុ ឯកក្ខរម្បិ.

ឯកតោ ¶ សុទ្ធិយាតិ ឯកស្សេវ កម្មវាចាចរិយស្ស ឋានករណសម្បត្តិយា សុជ្ឈនេន. ឧភតោ សុទ្ធិយាវាតិ ឧភយេសំ សរណទានាចរិយសាមណេរានំ សុជ្ឈនេន ឯវ. ឋានករណសម្បទន្តិ ឧរអាទិដ្ឋានានញ្ច សំវុតាទិករណានញ្ច សម្បទំ. វត្តុន្តិ ឋានករណសម្បទំ វត្តុំ. ន សក្កោតីតិ វត្តុំ ន សក្កោតីតិ យោជនា.

ឥមានីតិ ¶ សរណានិ. ចសទ្ទោ ឧបន្យាសោ, បនសទ្ទោ បទាលង្ការោ. ឯកសម្ពន្ធានីតិ ឯកតោ សម្ពន្ធានិ. អនុនាសិកន្តំ កត្វា ទានកាលេ ‘‘ពុទ្ធំ’’ឥតិ ‘‘សរណំ’’ឥតិ បទានញ្ច ‘‘សរណំ’’ឥតិ ‘‘គច្ឆាមិ’’ឥតិ បទានញ្ច អន្តរា វិច្ឆេទមកត្វា ឯកសម្ពន្ធមេវ កត្វា ទាតព្ពានីតិ វុត្តំ ហោតិ. កស្មា តិណ្ណំ បទានមន្តរា ព្យវធានស្ស កស្សចិ អក្ខរស្ស អភាវតោ. វិច្ឆិន្ទិត្វាតិ វិច្ឆេទំ កត្វា. មការន្តំ កត្វា ទានកាលេ តិណ្ណំ បទានមន្តរា ឯកសម្ពន្ធមកត្វា វិច្ឆិន្ទិត្វា ឯវ កត្វា ទាតព្ពានីតិ វុត្តំ ហោតិ. កស្មា? តិណ្ណំ បទានមន្តរា ព្យវធានស្ស និស្សរស្ស មការស្ស អត្ថិភាវតោ. អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. តន្តិ វចនំ, ‘‘នត្ថី’’តិបទេ កត្តា, ‘‘ន វុត្ត’’ន្តិបទេ កម្មំ. តថាតិ ‘‘អហំ ភន្តេ ពុទ្ធរក្ខិតោ’’តិអាទិនា អាការេន, អវទន្តស្ស សរណំ ន កុប្បតិ, ពុការទការាទីនំ ព្យញ្ជនានំ ឋានករណសម្បទំ ហាបេន្តស្សេវ សរណំ កុប្បតីតិ អធិប្បាយោ.

‘‘តិក្ខត្តុ’’ន្តិ ឥមិនា សកិំ វា ទ្វិក្ខត្តុំ វា ន វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. តិក្ខត្តុតោ អធិកំ បន សហស្សក្ខត្តុម្បិ វដ្ដតិយេវ. តត្ថាតិ តាសុ បព្ពជ្ជាឧបសម្បទាសុ. បរតោតិ បរស្មិំ. សាតិ ឧបសម្បទា. បព្ពជ្ជា បន អនុញ្ញាតា ឯវាតិ សម្ពន្ធោ. បរតោបីតិ បិសទ្ទោ បុព្ពាបេក្ខោ. សាតិ បព្ពជ្ជា. ឯត្តាវតាតិ ឯត្តកេន កេសច្ឆេទនកាសាយច្ឆាទនសរណទានេន. ហីតិ ផលជោតកោ.

ឯសាតិ ឯសោ សាមណេរោតិ អត្ថោ. ‘‘គតិមា’’តិ វត្វា តស្សត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បណ្ឌិតជាតិកោ’’តិ. អថាតិ ឯវំ សតិ. អស្សាតិ សាមណេរស្ស. តស្មិំយេវ ឋានេតិ សាមណេរភូមិយំ ឋិតដ្ឋានេយេវ. យថា ភគវតា ឧទ្ទិដ្ឋានិ, តថា ឧទ្ទិសិតព្ពានីតិ យោជនា. ឯតន្តិ ‘‘អនុជានាមិ…បេ… ជាតរូប រជតបដិគ្គហណា វេរមណី’’តិ វចនំ.

តន្តិ អន្ធកដ្ឋកថាយំ វុត្តវចនំ. យថាបាឡិយាវាតិ ឯវសទ្ទោ សន្និដ្ឋានត្ថោ, តេន យថាបាឡិយាវ ឧទ្ទិសិតព្ពានិ. យថាបាឡិំ វិសជ្ជេត្វា អញ្ញថា ឯវ ឧទ្ទិសិតព្ពានីតិ វាទំ និវារេតិ. យថាបាឡិំ វិសជ្ជេត្វា ¶ អញ្ញថា ‘‘បាណាតិបាតា វេរមណិំ សិក្ខាបទំ សមាទិយាមី’’តិ ¶ ឧទ្ទិសន្តោបិ និទ្ទោសោយេវ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. តានីតិ សិក្ខាបទានិ. យាវាតិ យត្តកំ កាលំ ន ជានាតិ, ន កុសលោ ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. សន្តិកាវចរោយេវាតិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ សមីបេ អវចារោវ. អស្សាតិ សាមណេរស្ស. កប្បិយាកប្បិយន្តិ ទសសិក្ខាបទវិនិមុត្តំ កប្បិយំ បរាមាសាទិញ្ច អកប្បិយំ អបរាមាសាទិញ្ច. តេនាបីតិ សាមណេរេនាបិ. នាសនង្គានីតិ លិង្គនាសនអង្គានិ. សាធុកំ សិក្ខិតព្ពន្តិ សាធុកំ អសិក្ខន្តស្ស លិង្គនាសនញ្ច ទណ្ឌកម្មនាសនញ្ច ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

១០. ទុតិយមារកថា

៣៥. មយ្ហន្តិបទស្ស ‘‘អនុប្បត្តា សច្ឆិកតា’’តិបទេសុ ឆដ្ឋីកត្តុភាវំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘មយា ខោតិ អត្ថោ’’តិ. ‘‘អថ វា’’តិអាទិនា ‘‘មយ្ហ’’ន្តិបទស្ស ‘‘យោនិសោ មនសិការា, យោនិសោ សម្មប្បធានា’’តិបទេសុ សម្ពន្ធភាវំ ទស្សេតិ. ‘‘យោនិសោ មនសិការា, យោនិសោ សម្មប្បធានា’’តិ ឯត្ថ ការណត្ថេ និស្សក្កវចនន្តិ អាហ ‘‘តេន ហេតុនា’’តិ. ‘‘បុនា’’តិអាទិនា ‘‘មយ្ហ’’ន្តិបទំ ‘‘យោនិសោ មនសិការា, យោនិសោ សម្មប្បធានា’’តិបទេសុ សាម្យត្ថេ សាមិភាវេន យោជេត្វា បុន ‘‘អនុប្បត្តា, សច្ឆិកតា’’តិ បទេសុ កត្តុត្ថេ សាមិភាវេន វិភត្តិវិបល្លាសោ កាតព្ពោតិ ទស្សេតិ.

១១. ភទ្ទវគ្គិយកថា

៣៦. ភទ្ទំ រូបញ្ច ចិត្តញ្ច ឯតេសមត្ថីតិ ភទ្ទកា. វគ្គពន្ធនំ វគ្គោ ឧត្តរបទលោបេន, វគ្គេន ចរន្តីតិ វគ្គិយា. ភទ្ទកា ច តេ វគ្គិយា ចាតិ ភទ្ទវគ្គិយា កការលោបេនាតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ភទ្ទវគ្គិយា’’តិអាទិ. ‘‘វោការោ និបាតមត្តោ’’តិ ឥមិនា តុម្ហសទ្ទស្ស ច យោវចនស្ស ច ការិយភាវំ និវត្តេតិ. ហីតិ សច្ចំ. តេតិ ភទ្ទវគ្គិយា. ឥទន្តិ បញ្ចសីលរក្ខនំ. បុព្ពកម្មន្តិ បុព្ពេ ឧបចិតំ កុសលកម្មំ.

១២. ឧរុវេលបាដិហារិយកថា

៣៨. បរិយាទិយេយ្យន្តិ ¶ ឯត្ថ ទាធាតុស្ស បរីតិ ច អាតិ ច ឧបសគ្គវសេន អភិភវនត្ថោតិ អាហ ‘‘អភិភវេយ្យ’’ន្តិ.

៣៩. បច្ឆា ¶ បក្ខិត្តាតិ សង្គីតិតោ បរំ បោត្ថការូឡ្ហេហិ ឋបិតាតិ អត្ថោ.

៤៤. ‘‘ឯវំ វទន្តោ វិយ ឱណតោ’’តិ ឥមិនា ‘‘អាហរហត្ថោ’’តិបទស្ស តទ្ធិតភាវំ ទស្សេតិ. វិត្ថិណ្ណមុខត្តា មន្ទំ ហីនំ អតិមុខមេតាសន្តិ វចនត្ថេន អគ្គិកបាលា មន្ទាមុខិយោតិ វុច្ចន្តីតិ អាហ ‘‘អគ្គិភាជនានិ វុច្ចន្តី’’តិ.

៥១. យស្មា យោ នាគទមនកាលោ ចិរំ បតតិ បវត្តតិ, តស្មា សោ ចិរបតិកោតិ វុច្ចតិ, តស្មា ចិរបតិកា បដ្ឋាយ អភិប្បសន្នាតិ យោជនា. ឥតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ចិរកាលតោ បដ្ឋាយា’’តិ.

៥២. សព្ពត្ថាតិ សព្ពេសុ ‘‘ជដាមិស្ស’’ន្តិអាទិបទេសុ. ខារិកាជន្តិ ឯត្ថ កមណ្ឌលុអាទិកា តាបសបរិក្ខារា ខារីតិ វុច្ចន្តិ, ខារិសង្ខាតេន ភារេន បូរិតោ កាជោ ខារិកាជោតិ អត្ថំ ឯកទេសេន ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ខារិភារោ’’តិ.

១៣. ពិម្ពិសារសមាគមកថា

៥៥. លដ្ឋិសទ្ទោ តរុណរុក្ខវាចកោ ‘‘អម្ពលដ្ឋិកាយ’’ន្តិអាទីសុ (ទី. និ. ១.២), ឥធាបិ តរុណតាលរុក្ខោ លដ្ឋិ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘តាលុយ្យានេ’’តិ. វដរុក្ខេតិ និគ្រោធរុក្ខេ. ឯត្ថ ‘‘វដ’’ឥតិ ឥមិនា វដរុក្ខោ ពហុមូលត្តា សុដ្ឋុំ បតិដ្ឋាតីតិ អត្ថេន សុប្បតិដ្ឋោ នាមាតិ ទស្សេតិ. ‘‘រុក្ខេ’’ឥតិ ឥមិនា ចេតិយសទ្ទោ ចេតិយរុក្ខេ វត្តតីតិ ទស្សេតិ, ទេវាលយញ្ច ថូបញ្ច និវត្តេតិ. តស្សាតិ វដរុក្ខស្ស. ឯតន្តិ ‘‘សុប្បតិដ្ឋេ ចេតិយេ’’តិ ឯតំ នាមំ. លោកវោហារវសេន ទសសហស្សសង្ខាតេ សង្ខ្យាវិសេសេ នីហរិត្វា យុជ្ជិតព្ពន្តិ និយុតន្តិ វចនត្ថេន ¶ ទសសហស្សំ និយុតំ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯកនិយុតំ ទសសហស្សានី’’តិ. ‘‘នហុត’’ន្តិបិ បាឋោ, សោ អយុត្តោ នហុតសង្ខាតេន សង្ខ្យាវិសេសេន មិស្សីភាវេន បសង្គត្តា. តេសន្តិ ទ្វាទសនិយុតានំ ព្រាហ្មណគហបតិកានំ.

‘‘កិសសរីរត្តា’’តិ ឥមិនា កិសោ កោ អត្តា ឯតេសន្តិ កិសកាតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. កការោ ហេត្ថ អត្តវាចកោ. ‘‘ឱវាទកោ’’តិ ឥមិនា ឱវទានោតិ ឯត្ថ យុបច្ចយោ កត្តុត្ថោតិ ទស្សេតិ. គាថាពន្ធត្តា អការស្ស ទីឃោ. ‘‘អថ វា’’តិអាទិនា កិសកោ ហុត្វា អញ្ញេ ឱវទានោ ¶ កិសកោវទានោតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ឥទន្តិ ឥទំ អត្ថជាតំ, អយមត្ថោ វា. ត្វំ បហាសីតិ សម្ពន្ធោ. តន្តិ តុវំ. ឥតិ វុត្តំ ហោតីតិ យោជនា.

កាមិត្ថិយោតិ ឯការលោបវសេន សន្ធីតិ អាហ ‘‘កាមេ ឥត្ថិយោ ចា’’តិ. ឧបចីសូតិ ឯត្ថ កាមខន្ធកិលេសអភិសង្ខារសង្ខាតេសុ ចតូសុ ឧបធីសុ ខន្ធុបធិ អធិប្បេតោតិ អាហ ‘‘ខន្ធុបធីសូ’’តិ.

កោចរហីតិ ឯត្ថ កោសទ្ទោ ‘‘កោ តេ ពលំ មហារាជា’’តិអាទីសុ (ជា. ២.២២.១៨៨០) វិយ ក្វសទ្ទត្ថោតិ អាហ ‘‘ក្វចរហី’’តិ. និបាតោយេវេស.

បទសទ្ទស្ស ចរណបទាទយោ និវត្តេតុំ វុត្តំ ‘‘និព្ពានបទ’’ន្តិ. ‘‘សន្តសភាវតាយា’’តិអាទិនា សន្តោ សភាវោ ឥមស្ស បទស្សាតិ សន្តំ. នត្ថិ ឧបធយោ ឯត្ថាតិ អនុបធិកំ. នត្ថិ កិញ្ចនមេត្ថាតិ អកិញ្ចនំ. តីសុ ភវេសុ ន សញ្ជតីតិ អសត្តំ. អញ្ញថា ន ភវតីតិ អនញ្ញថាភាវិ. អញ្ញេន កេនចិ ន នេតព្ពន្តិ អនញ្ញនេយ្យន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. តេនាតិ ‘‘សន្ត’’ន្តិអាទិបទេន. មេតិ មម, មនោតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ ទេវមនុស្សលោកេ មេ មនោ រតោ នាមាតិ កិំ វក្ខាមិ. ឥតិ ឥមមត្ថំ ទស្សេតីតិ យោជនា.

៥៦. តញ្ចាតិ សាវកភាវញ្ច.

៥៧. អស្សាសកាតិ ឯត្ថ អាបុព្ពោ សាសធាតុ អាបុព្ព សិសធាតុនា សទិសោ, ‘‘មេ’’តិ ឆដ្ឋីយោគត្តា ណ្វុបច្ចយោ ច ភាវត្ថោតិ ¶ អាហ ‘‘អាសិសនា’’តិ. ‘‘បត្ថនា’’តិ ឥមិនា អាបុព្ពសិសធាតុយា អត្ថំ ទស្សេតិ. អស្សាតិ ពិម្ពិសាររញ្ញោ. តត្ថាតិ រតនត្តយេ. និច្ឆយគមនមេវាតិ ‘‘សរណ’’ឥតិនិច្ឆយេន ជាននមេវ គតោ. អត្តសន្និយ្យាតនន្តិ អត្តនោ អត្តានំ រតនត្តយេ សន្និយ្យាតនំ. ឥមិនា អត្តសន្និយ្យាតន, បណិបាត, តប្បរាយន, សិស្សភាវូបគមនសង្ខាតេសុ ចតូសុ សរណគមនេសុ (ទី. និ. អដ្ឋ. ១.២៥០; ម. និ. អដ្ឋ. ១.៥៦; ខុ. បា. អដ្ឋ. ១.សរណគមនគមកវិភាវនា) អត្តសន្និយ្យាតនសរណគមនំ ទីបេតិ. អយន្តិ ពិម្ពិសារោ រាជា. តន្តិ និយតសរណតំ. បណិបាតគមនញ្ចាតិ ឯត្ថ បណីតិ ករោ. យថា ហិ បាទបទសទ្ទា ទីឃរស្សវសេន ហុត្វា ចរណំ វទន្តិ, ឯវំ បាណិបណិសទ្ទា ករំ វទន្តិ. តស្មា វុត្តំ ‘‘បណីតិ ករោ’’តិ. បតនំ បាតោ, បណិនោ បាតោ បណិបាតោ. អត្ថតោ អញ្ជលិបណមនន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តស្ស គមនញ្ច គច្ឆន្តោតិ អត្ថោ. ឥមិនា បណិបាតសរណគមនំ ¶ ទីបេតិ. ចសទ្ទោ ‘‘បាកដ’’ន្តិ ឯត្ថាបិ យោជេតព្ពោ. បាកដញ្ច ករោន្តោតិ ហិ អត្ថោ.

៥៨. សិង្គីនិក្ខសវណ្ណោតិ ឯត្ថ សិង្គីសង្ខាតោ និក្ខោ សិង្គីនិក្ខោ, តេន សមានោ វណ្ណោ ឯតស្សាតិ សិង្គីនិក្ខសវណ្ណោតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សិង្គីសុវណ្ណនិក្ខេន សមានវណ្ណោ’’តិ. តត្ថ ‘‘សុវណ្ណ’’ឥតិបទេន និក្ខសទ្ទស្ស សុវណ្ណត្ថំ ទស្សេតិ, បញ្ចសុវណ្ណាទយោ អត្ថេ និវត្តេតិ. ‘‘សមាន’’ឥតិបទេន សវណ្ណោតិ ឯត្ថ សការោ សមានសទ្ទស្សេវ ការិយោតិ ទស្សេតិ. សព្ពេសូតិ អខិលេសុ ចក្ខាទិឥន្ទ្រិយេសុ. ទន្តោតិ ទមិតោ. ឥន្ទ្រិយសំវរោតិ វុត្តំ ហោតិ. តមេវត្ថំ បាកដំ ករោន្តោ អាហ ‘‘ភគវតោ ហី’’តិអាទិ.

៥៩. ឱណីតោ បត្តតោ បាណិ យេនាតិ ឱណីតបត្តបាណីតិ វចនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បត្តតោ ចា’’តិអាទិ. ‘‘អបនីតបាណិ’’ន្តិ ឥមិនា ឱណីតសទ្ទោ អបនីតត្ថោ, បាណិសទ្ទេន ច សម្ពន្ធិតព្ពោតិ ទស្សេតិ. ‘‘សល្លក្ខេត្វា’’តិ ឥមិនា ‘‘ភគវន្ត’’ន្តិ ឥមំ កម្មំ ‘‘សល្លក្ខេត្វា’’តិ បាឋសេសេន យោជេតព្ពន្តិ ទស្សេតិ. ឯកមន្តន្តិ ឯត្ថ អន្តសទ្ទោ សមីបទេសត្ថោ, កោដិទេសត្ថោ វា ហោតិ ¶ , ឧបយោគវចនញ្ច ភុម្មត្ថេ ហោតីតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឯកស្មិំ បទេសេ’’តិ. អត្ថិកបយោគេ ករណស្ស សម្ភវតោ អាហ ‘‘ពុទ្ធាភិវាទនគមនេន វា ធម្មស្សវនគមនេន វា’’តិ. អប្បាកិណ្ណន្តិ ឯត្ថ អប្បសទ្ទោ បដិសេធត្ថោតិ អាហ ‘‘អនាកិណ្ណ’’ន្តិ. ‘‘អព្ពោកិណ្ណ’’ន្តិបិ បាឋោ. អប្បនិគ្ឃោសន្តិ ឯត្ថ ‘‘អប្បសទ្ទ’’ន្តិបទេន វចនសទ្ទស្ស គហិតត្តា ឥមិនា បារិសេសនយេន នគរនិគ្ឃោសសទ្ទោយេវ គហេតព្ពោតិ អាហ ‘‘នគរនិគ្ឃោសសទ្ទេន អប្បនិគ្ឃោស’’ន្តិ. តីសុ បាឋេសុ បឋមេន បាឋេន ជនស្ស វាតោ ជនវាតោ, តេន វិរហិតំ វិជនវាតន្តិ វិកប្បំ ទស្សេតិ. ទុតិយេន ជនស្ស វាទោ ជនវាទោ, តេន វិរហិតំ វិជនវាទន្តិ វិកប្បំ ទស្សេតិ. តតិយេន ជនស្ស បាតោ សញ្ចរណំ ជនបាតោ, តេន វិរហិតំ វិជនបាតន្តិ វិកប្បំ ទស្សេតិ. រហស្សំ ករីយតិ ឯត្ថាតិ រាហស្សេយ្យកំ. មនុស្សានំ រាហស្សេយ្យកំ មនុស្សរាហស្សេយ្យកន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ ‘‘មនុស្សាន’’ន្តិអាទិនា.

១៤. សារិបុត្តមោគ្គល្លាន បព្ពជ្ជាកថា

៦០. ‘‘តេតិ សារិបុត្តមោគ្គល្លានា. អគមំសុ កិរាតិ យោជនា. តត្រាតិ គិរគ្គសមជ្ជេ. អថាតិ បរិវិតក្កនានន្តរំ. តស្សាតិ សញ្ចយស្ស. បារន្តិ បរតីរំ. ឯត្ថាតិ តុម្ហាកំ វាទេ. ឥទន្តិ អយំ វាទោ ឯត្តកោយេវាតិ អត្ថោ. យោតិ យោ កោចិ. ត្វញ្ច អហញ្ច ¶ អម្ហេ, តេសុ. នាមតុម្ហសង្ខាតេសុ ហិ តីសុ សទ្ទេសុ ឯកសេសេន កត្តព្ពេសុ បច្ឆិមស្សេវ ឯកសេសោ កាតព្ពោ. តេនាតិ កតិកករណហេតុនា.

សំខេបេន វុត្តំ វិត្ថារេន ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឥទំ ហី’’តិអាទិ. អត្ថីកេហីតិ អមតេន អត្ថិកេហិ. ឧបញ្ញាតំ មគ្គន្តិ អមតស្ស មគ្គោ ឧបគន្ត្វា ញាតោ. ញាតោ ចេវ ឧបគតោ ចាតិ សហ ឧបសគ្គេន បទំ បរិវត្តិត្វា អត្ថំ កថេន្តោ ឧបសគ្គត្ថោ ច ធាតុត្ថោ ច វិសុំយេវ ហោតីតិ ញាបេតិ. អត្ថិកេហិ អម្ហេហិ ឧបញ្ញាតំ ¶ និព្ពានំ មគ្គំ មគ្គន្តោ អនុពន្ធេយ្យន្តិ វា ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ. មគ្គផលបច្ចវេក្ខណញាណេហិ ឧបគន្ត្វា ញាតព្ពន្តិ ឧបញ្ញាតំ និព្ពានំ. មគ្គធាថុយា អន្វេសនត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បរិយេសន្តោ’’តិ.

សារិបុត្តោបិ បញ្ហំ បុច្ឆីតិ សម្ពន្ធោ. កមណ្ឌលុតោតិ កុណ្ឌិកតោ. អត្តនោ ច បរេសញ្ច អកថនេន អន្តរេ វិវរំ បដិសន្ទហតីតិ បដិសន្ធារោ, តំ. ឯត្ថាតិ ‘‘ន ត្យាហំ សក្កោមី’’តិបទេ. អធិប្បាយោ ឯវំ វេទិតព្ពោតិ យោជនា. ឯត្តកន្តិ ឯត្តកំ បញ្ហំ. ឥមស្សាតិ បរិព្ពាជកស្ស. អវិសយភាវន្តិ អត្តនោ អវិសយភាវំ.

ហេតុំ បដិច្ច ភវន្តីតិ ហេតុប្បភវាតិ វចនត្ថេន បញ្ចក្ខន្ធា ហេតុប្បភវា នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ហេតុប្បភវា នាម បញ្ចក្ខន្ធា’’តិ. តេនាតិ ‘‘យេ ធម្មា ហេតុប្បភវា’’តិ បទេន. អស្សាតិ សារិបុត្តបរិព្ពាជកស្ស. ‘‘តេសំ ហេតុ នាម សមុទយសច្ច’’ន្តិ ឥមិនា ហិនោតិ ឯតស្មា ផលន្តិ ហេតូតិ វចនត្ថេន សមុទយសច្ចំ ហេតុ នាមាតិ ទស្សេតិ. តញ្ចាតិ សមុទយសច្ចញ្ច. តេសន្តិ ឯត្ថ តសទ្ទស្ស វិសយំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘ឧភិន្នម្បិ សច្ចាន’’ន្តិ. អបវត្តិវសេន និរុជ្ឈតិ ឯត្ថាតិ និរោធោ. តញ្ចាតិ និរោធញ្ច. តេនាតិ ‘‘តេសញ្ច យោ និរោធោ’’តិបទេន. អស្សាតិ សារិបុត្តបរិព្ពាជកស្ស. ឯត្ថាតិ ឥមិស្សំ គាថាយំ, ចតូសុ សច្ចេសុ វា. នយតោតិ នានន្តរិកនយតោ, អវិនាភាវនយតោ វា, នេត្តិទេសនាហារនយតោ វា. តមេវត្ថំ បាកដំ ករោន្តោ អាហ ‘‘និរោធេ ហី’’តិអាទិ. ឯកទេសសរូបេកសេសនយេន វា មគ្គសច្ចំ គហេតព្ពន្តិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ. និរោធោ ច និរោធូបាយោ ច និរោធោតិ ឯកទេសសរូបេកសេសោ កាតព្ពោ. តេសញ្ចាតិ ឯត្ថ អវុត្តសម្បិណ្ឌនត្ថេន ចសទ្ទេន មគ្គសច្ចំ គហេតព្ពន្តិបិ វទន្តិ. អយំ នយោ អដ្ឋកថាយំ ន វុត្តោ. តមេវត្ថន្តិ ចតុសច្ចសង្ខាតំ តមេវត្ថំ. បដិបាទេន្តោតិ និគមេន្តោ.

‘‘សចេបី’’តិ ¶ ឥមិនា យទីតិ បទស្សត្ថំ វណ្ណេតិ. ‘‘ឯត្តកមេវា’’តិ ឥមិនា តាវទេវាតិ បទស្សត្ថំ ¶ វណ្ណេតិ. ‘‘ឥតោ ឧត្តរិ នត្ថី’’តិ ឥមិនា ឯវការស្ស ផលំ ទស្សេតិ. ឥតោតិ សោតាបត្តិផលតោ. ‘‘ឥទំ…បេ… បត្តព្ព’’ន្តិ ឥមិនា ‘‘ឯត្តកមេវា’’តិ បទស្ស អត្ថសរូបំ ទស្សេតិ. ‘‘ឯសោ ឯវ ធម្មោ’’តិ ឥមិនា ‘‘ឯសេវ ធម្មោ’’តិបទស្ស អត្ថំ វណ្ណេតិ. បច្ចព្យត្ថាតិ បតិអវបុព្ពោ ឥធាតុ បដិវិទ្ធត្ថោតិ អាហ ‘‘បដិវិទ្ធត្ថា’’តិ. តុម្ហេហីតិ អស្សជិត្ថេរំ សន្ធាយាហ. ឥមិនា ‘‘បច្ចព្យត្ថា’’តិ ឯត្ថ ហិយ្យត្តនីបរស្សបទមជ្ឈិមបុរិសពហុវចនត្ថវិភត្តិំ ទីបេតិ. កប្បនហុតេហីតិ កប្បានំ នហុតេហិ, កោដិបកោដិសតសហស្សានំ សតេហិ នហុតេហីតិ អត្ថោ. អព្ភតីតន្តិ អភិអតីតំ. អម្ហេហិ អទិដ្ឋមេវ ហុត្វា អតិក្កមាបិតន្តិ អត្ថោ.

៦២. អារម្មណភូតស្ស និព្ពានស្ស គម្ភីរត្តា អារម្មណិកភូតំ ញាណម្បិ គម្ភីរមេវាធិប្បេតន្តិ អាហ ‘‘គម្ភីរស្ស ច ញាណស្សា’’តិ. យថា ហិ សណ្ហវត្ថស្ស សិព្ពនត្ថាយ សណ្ហសូចិ អធិប្បេតាតិ. ឧបធីនំ សម្មា ខយដ្ឋេន និព្ពានំ ឧបធិសង្ខយំ នាមាតិ អាហ ‘‘ឧបធិសង្ខយេតិ និព្ពានេ’’តិ. តទារម្មណាយាតិ តំនិព្ពានារម្មណាយ. វិមុត្តិយាតិ ផលវិមុត្តិយា. សាវកបារមីញាណេតិ អគ្គសាវកបារមីញាណេ. តេសូតិ សារិបុត្តមោគ្គល្លានេសុ. អឌ្ឍមាសេន អរហត្តេ បតិដ្ឋិតោតិ សម្ពន្ធោ.

អតីតេតិ កប្បសតសហស្សាធិកេ អសង្ខ្យេយ្យមត្ថកេ. តស្សាតិ ពុទ្ធស្ស សន្តិកេ អគ្គសាវកភាវំ បត្ថេសីតិ យោជនា. អស្សមេតិ មុនីនំ ឋានេ. តញ្ហិ អា កោធំ, អា ភុសោ វា រាគាទយោ សមេន្តិ ឯត្ថាតិ អស្សមោតិ វុច្ចតិ, តស្មិំ. បត្ថយិត្វា ច បេសេសីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ នីលុប្បលមណ្ឌបេ. តេសូតិ តាបសសេដ្ឋីសុ.

៦៣. យេសន្តិ កុលានំ. ‘‘វិធវភាវាយា’’តិ ឥមិនា វិធវាយ ភាវោ វេធព្យន្តិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. វិធវាតិ ច បតិសុញ្ញា. សា ហិ ធវេន វិគតាតិ ‘‘វិធវា’’តិ ច, វិគតោ ធវោ ឥមិស្សាតិ ‘‘វិធវា’’តិ ច វុច្ចតិ. ឧភយេនាបីតិ បុត្តបព្ពជ្ជបតិបព្ពជ្ជសង្ខាតេន ទុវិធេនបិ.

សញ្ចយានីតិ ¶ ឯត្ថ និស្សយូបចារេន និស្សយេ និស្សិតូបចារោ ហោតីតិ អាហ ‘‘សញ្ចយស្ស អន្តេវាសិកានី’’តិ. អថ វា ណបច្ចយោ តស្សេទមត្ថេ ហោតីតិ អាហ ‘‘សញ្ចយស្ស អន្តេវាសិកានី’’តិ. ‘‘មគធាន’’ន្តិ ពហុវចនវសេន វុត្តត្តា ជនបទស្ស នាមន្តិ អាហ ‘‘មគធានំ ជនបទស្សា’’តិ. គិរិព្ពជន្តិ ឯត្ថ វជោ វិយាតិ វជោ, គិរិ. វជសទិសោ គិរិ ឯត្ថាតិ ¶ គិរិព្ពជំ បទហេដ្ឋុបរិយវសេន, នគរំ. ‘‘មហាវីរិយវន្តោ’’តិ ឥមិនា មហន្តោ វីរោ ឯតេសំ តថាគតានន្តិ មហាវីរាតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. ធម្មេន នយមានានំ កា ឧសូយា វិជានតន្តិ ឯត្ថ កច្ចាយននយេន (កច្ចាយនេ ២៧៧ សុត្តេ) ឧសូយបយោគេ សម្បទានំ ហោតីតិ អាសង្កា ភវេយ្យាតិ អាហ ‘‘ភុម្មត្ថេ សាមិវចនំ, ឧបយោគត្ថេ វា’’តិ. វិជានន្តានន្តិ វិជានន្តេសុ តថាគតេសុ, វិជានន្តេ វា.

១៥. ឧបជ្ឈាយវត្តកថា

៦៤. អនុបជ្ឈាយកាតិ ឯត្ថ វជ្ជាវជ្ជំ ឧបគន្ត្វា ឈាយតីតិ ឧបជ្ឈាយោ, សោ នត្ថិ ឯតេសន្តិ អនុបជ្ឈាយកាតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘វជ្ជាវជ្ជ’’ន្តិអាទិ. ‘‘បិណ្ឌាយ ចរណកបត្ត’’ន្តិ ឥមិនា បិណ្ឌាយ ឧទ្ទិស្ស, ឧដ្ឋហិត្វា វា តិដ្ឋតិ អនេនាតិ ឧត្តិដ្ឋោ, សោយេវ បត្តោ ឧត្តិដ្ឋបត្តោតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘ឧត្តិដ្ឋេ ន បមជ្ជេយ្យា’’តិអាទីសុ (ធ. ប. ១៦៨) បន បិណ្ឌាយ ចរណំ ‘‘ឧត្តិដ្ឋ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តស្មា តត្ថ បិណ្ឌាយ ឧទ្ទិស្ស, ឧដ្ឋហិត្វា វា តិដ្ឋនំ ឧត្តិដ្ឋន្តិ វចនត្ថោ កាតព្ពោ. ‘‘បិណ្ឌាយ ចរណបត្ត’’ន្តិ ឥទំ វចនំ ‘‘តស្មិញ្ហិ មនុស្សា ឧច្ឆិដ្ឋសញ្ញិនោ’’តិបទំ លង្ឃិត្វា ‘‘តស្មា ឧត្តិដ្ឋបត្តន្តិ វុត្ត’’ន្តិបទេន យោជេតព្ពំ, តស្មា បិណ្ឌាយ ចរណកបត្តត្តា ឧត្តិដ្ឋបត្តន្តិ វុត្តន្តិ វុត្តំ ហោតិ. តស្មិំ មនុស្សា កិំសញ្ញិនោតិ អាហ ‘‘តស្មិញ្ហិ មនុស្សា ឧច្ឆិដ្ឋសញ្ញិនោ’’តិ. តស្មិញ្ហិ តស្មិំ ឯវ ឧត្តិដ្ឋបត្តេ បព្ពជិតានំ បរិភោគភាវេន មនុស្សេហិ អវសជ្ជិតព្ពត្តា, អវឆឌ្ឌេតព្ពត្តា វា មនុស្សា ឧច្ឆិដ្ឋសញ្ញិនោ ហោន្តីតិ យោជនា. បព្ពជិតានំ បិណ្ឌាយ ចរណកបត្តត្តា ឧត្តិដ្ឋបត្តន្តិ វុត្តំ, មនុស្សានំ បន អវសជ្ជិតបត្តត្តា ឧច្ឆិដ្ឋបត្តន្តិ វុត្តន្តិ អធិប្បាយោ. ឧត្តិដ្ឋ បត្តន្តិបទំ វាក្យមេវ, ន សមាសោតិបិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អថ ¶ វា’’តិអាទិ. ‘‘ឧដ្ឋហិត្វា’’តិ ឥមិនា ឧត្តិដ្ឋាតិ ឯត្ថ ត្វាលោបោតិ ទស្សេតិ. ‘‘គហេតុ’’ន្តិ ឥមិនា បាឋសេសំ ទស្សេតិ. គេហសិតបេមវសេនាតិ គេហេ និស្សិតបេមវសេន, មេត្តាបុព្ពង្គមបេមវសេនាតិ អត្ថោ. សគារវា ហុត្វា សប្បតិស្សា ហុត្វា វិហរន្តាតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘ឧបដ្ឋបេត្វា’’តិ. ‘‘សភាគជីវិកា’’តិ ឥមិនា សភាគវុត្តិកាតិ ឯត្ថ វុត្តិសទ្ទោ ជីវិកត្ថោយេវ, ន វិវរណាទ្យត្ថោតិ ទស្សេតិ. ឧបជ្ឈាយភាវំ សម្បដិច្ឆតិ ឯតេហីតិ ឧបជ្ឈាយភាវសម្បដិច្ឆនានិ, តានិយេវ វេវចនានិ ឧបជ្ឈាយភាវសម្បដិច្ឆនវេវចនានិ. តិក្ខត្តុន្តិ ឧក្កដ្ឋវសេន វុត្តំ, សកិម្បិ វដ្ដតិយេវ. បទស្ស វសេន វិញ្ញាបេតីតិ សម្ពន្ធោ. ហីតិ សច្ចំ. ឯត្ថាតិ ឧបជ្ឈាយគហណដ្ឋានេ. យទិទំ វាចាយ វា សាវនំ, យទិទំ កាយេន វា អត្ថវិញ្ញាបនំ អត្ថិ, ឥទមេវ សាវនអត្ថវិញ្ញាបនមេវ ឧបជ្ឈាយគហណន្តិ យោជនា. សាធូតិ សម្បដិច្ឆនន្តិ ឧបជ្ឈាយេន ¶ បញ្ចសុ បទេសុ យស្មិំ កិស្មិំចិ វុត្តេ សទ្ធិវិហារិកស្ស ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆនំ. តន្តិ កេសញ្ចិ វចនំ. ហីតិ សច្ចំ, យស្មា វា. ឯត្ថាតិ ឧបជ្ឈាយគហណេ. ‘‘ន សម្បដិច្ឆនំ អង្គ’’ន្តិ ឥមិនា អាយាចនទានានិយេវ អង្គានិ នាមាតិ ទស្សេតិ. សទ្ធិវិហារិកេនាបិ ញាតុន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមិនា បទេនាតិ ‘‘សាធូ’’តិ ឥមិនា បទេន.

តត្រាយំ សម្មាវត្តនាតិ ឯត្ថ តសទ្ទស្ស វិសយំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘យំ វុត្តំ សម្មា វត្តិតព្ព’’ន្តិ. ឥមិនា កិរិយាវិសយភាវមេវ ទីបេតិ, ន ទព្ពវិសយភាវំ. អយន្តិ វុច្ចមានា. អស្សាតិ សទ្ធិវិហារិកស្ស. ធោតបាទបរិហរណត្ថាយាតិ ធោតស្ស បាទស្ស បំសុមក្ខនាទីនំ បរិហរណត្ថាយ. តាតិ ឧបាហនាយោ. កាលស្សេវាតិ បច្ចូសកាលតោយេវ, និស្សក្កត្ថេ ចេតំ សាមិវចនំ. តតោតិ តេហិ តីហិ ទន្តកដ្ឋេហិ, វិភត្តអបាទានមេតំ. តេសុ វា តីសុ ទន្តកដ្ឋេសុ. យន្តិ យំ ទន្តកដ្ឋំ. អថាតិ តស្មិំ គហណេ.

តតោតិ សីតុណ្ហោទកេហិ, សីតុណ្ហោទកេសុ វា. វឡញ្ជេតីតិ បរិភុញ្ជតិ. ឧទកន្តិ មុខធោវនោទកំ. ‘‘វច្ចកុដិតោ’’តិ ឥមិនា បស្សាវកុដីបិ ¶ គហេតព្ពា. ឯវន្តិ សម្មជ្ជិយមានេ. អសុញ្ញន្តិ ជនសទ្ទតោ អតុច្ឆំ. អាសនន្តិ ថេរស្ស អាសនំ. តស្មិន្តិ អាសនេ. និសិន្នស្ស ថេរស្ស វត្តំ កាតព្ពន្តិ សម្ពន្ធោ. ឧក្លាបោ អស្មិំ ទេសេ អត្ថីតិ ឧក្លាបោតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កេនចិ កចវរេន សំកិណ្ណោ’’តិ. ឯត្ថ ច សង្ការោ ឧច្ឆិដ្ឋោ កលាបោ សមូហោ ឧក្លាបោតិ វចនត្ថេន ឧក្លាបោតិ វុច្ចតិ. កចីយតិ ពន្ធីយតិ អស្មិំ ទេសេតិ កចោ, សោ វរីយតិ ឥច្ឆីយតិ អនេនាតិ កចវរោតិ វចនត្ថេន កចវរោតិ វុច្ចតិ. ហត្ថេនបីតិ ឯត្ថ បិសទ្ទោ បិលោតិកេនបីតិអាទិំ សង្គណ្ហាតិ.

ឯកតោ កត្វាតិ ឯកតោ សមានបដលំ កត្វា. កស្មា សង្ឃាដីតិ អាហ ‘‘សព្ពំ ហី’’តិអាទិ. ‘‘សង្ឃដិតត្តា’’តិ ឥមិនា សំហរិតព្ពាតិ សង្ឃាដីតិ វចនត្ថំ ទស្សេតិ. និវត្តិត្វា ឱលោកេន្តំ ឧបជ្ឈាយំ សំបាបុណាតីតិ យោជនា. ឯកេន វា បទវីតិហារេនាតិ សម្ពន្ធោ. បត្តោយេវ ឧណ្ហភារិកេសុ បរិយាបន្នោតិ បត្តបរិយាបន្នោ, បត្តេ បរិយាបន្នោ យាគុអាទិកោ បត្តបរិយាបន្នោតិបិ យុជ្ជតិយេវ. ភិក្ខាចារេតិ ភិក្ខាចារដ្ឋានេ. យាគុយា វា លទ្ធាយាតិ សម្ពន្ធោ. តស្សាតិ ឧបជ្ឈាយស្ស. សោ បត្តោតិ ឧណ្ហាទីសុ បរិយាបន្នោ សោ បត្តោ. អញ្ញត្រ វាតិ អារាមាទីសុ វា. តស្សាតិ ឧបជ្ឈាយស្ស. វចនេ អនិដ្ឋិតេតិ សម្ពន្ធោ. ឥតោ បដ្ឋាយាតិ ‘‘ន ឧបជ្ឈាយស្ស ភណមានស្សា’’តិ ឯត្ថ វុត្តនការតោ បដ្ឋាយ. ឥមិនា ហេដ្ឋា វុត្តេសុ ‘‘នាតិទូរេ គន្តព្ព’’ន្តិអាទីសុ នការបដិសិទ្ធេសុ អាបត្តិ នត្ថីតិ ទស្សេតិ. យត្ថ កត្ថចីតិ ‘‘ន ¶ ច ឧណ្ហេ ចីវរំ និទហិតព្ព’’ន្តិអាទីសុ យេសុ កេសុចិ. អយន្តិ ទុក្កដាបត្តិ. ហីតិ សច្ចំ. អាបត្តិសាមន្តាតិ ឯត្ថ អាបត្តិយា សាមន្តា អាបត្តិសាមន្តាតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អាបត្តិយា អាសន្ន’’ន្តិ. ‘‘អាសន្ន’’ន្តិ ឥមិនា សាមន្តាសទ្ទស្ស អាសន្នវេវចនតញ្ច ឧបយោគត្ថេ និស្សក្កវចនតញ្ច ទស្សេតិ. ឦទិសំ វចនំ ភន្តេ វត្តុំ វដ្ដតិ នាមាតិ យោជនា.

គាមតោ ¶ បឋមតរន្តិ គាមតោ ឧបជ្ឈាយស្ស បឋមតរំ. តេនេវាតិ ឧបជ្ឈាយេនេវ. និវត្តន្តេន សទ្ធិវិហារិកេនាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘តិន្ត’’ន្តិ វត្វា តមេវត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘សេទគ្គហិត’’ន្តិ. ឥមិនា សេទេន សីទតីតិ សិន្នន្តិ អត្ថំ ទស្សេតិ. ‘‘អតិរេកំ កត្វា’’តិ ឥមិនា ឧស្សារេត្វាតិបទស្ស អធិប្បាយត្ថំ ទស្សេតិ, ឧទ្ធំ ឧទ្ធំ សារេត្វាតិ វុត្តំ ហោតិ. បច្ឆិមវាក្យស្ស បុព្ពវាក្យការណភាវំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘កិំ ការណា’’តិ. មជ្ឈេ ភង្គស្ស ទោសំ អាវិករោន្តោ អាហ ‘‘សមំ កត្វា’’តិអាទិ. តតោតិ សមំ កត្វា សំហរណតោ, និច្ចំ ភិជ្ជមានន្តិ សម្ពន្ធោ. មជ្ឈេ ភង្គតោ វា, ទុព្ពលន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯតន្តិ ‘‘ចតុរង្គុលំ កណ្ណំ ឧស្សារេត្វា’’តិ ឯតំ វចនំ. យថាតិ យេនាការេន សំហរិយមានេតិ សម្ពន្ធោ. ចីវរភោគស្ស ឱរោ អន្តោ ឱភោគោតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘កាយពន្ធន’’ន្តិអាទិ.

យោតិ ឧបជ្ឈាយោ. ‘‘គាមេយេវា’’តិ វត្វា តមេវត្ថំ ទស្សេតុំ វុត្តំ ‘‘អន្តរឃរេ វា បដិក្កមនេ វា’’តិ. បដិក្កមនេ វាតិ ភោជនសាលាយំ វា. តស្សាតិ ឧបជ្ឈាយស្ស. លទ្ធា ភិក្ខា យេនាតិ លទ្ធភិក្ខោ, តស្ស វា. បិណ្ឌបាតោ ហោតីតិ យោជនា. តស្សាតិ ឧបជ្ឈាយស្ស. បិណ្ឌបាតោ ន ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. អត្តនា លទ្ធោបីតិ បិសទ្ទោ ឧបជ្ឈាយេន លទ្ធោបីតិ អត្ថំ សម្បិណ្ឌេតិ. អាហរិយតូតិ ឯត្ថ តុវិភត្តិ បុច្ឆាយំ ហោតិ, អាហរិយតុ កិន្តិ អត្ថោ. កាលោតិ ភោជនកាលោ. ភុញ្ជិត្ថាតិ ភុត្តោ, តស្មិំ សតីតិ សម្ពន្ធោ. ឧបកដ្ឋោតិ មជ្ឈន្ហិកស្ស អាសន្នោ.

អនន្តរហិតាយាតិ ឯត្ថ អន្តរធាយតីតិ អន្តរហិតោ, តដ្ដិកចម្មខណ្ឌាទិ, នត្ថិ អន្តរហិតោ ឯតស្មិំ បត្តភូមីនមន្តរេតិ អនន្តរហិតោតិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘អនត្ថតាយា’’តិ. កាឡវណ្ណកតា វា សុធាពទ្ធា វា និរជមត្តិកា ហោតីតិ យោជនា. តន្តិ បត្តំ. ធោតវាលិកាយបីតិ សុទ្ធវាលិកាយបិ. តត្ថាតិ បំសុរជសក្ខរាទីសុ. បុន តត្ថាតិ បណ្ណាធារកេសុ. ឥទំ វចនំ វុត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. អភិមុខេនាតិ អត្តនោ អភិមុខេន. សណិកន្តិ សិន្នំ ¶ . អន្តេ បនាតិ ចីវរស្ស កោដិយំ បន. និក្ខិបន្តស្ស សទ្ធិវិហារិកស្ស ចីវរស្ស ភោគោតិ យោជនា.

ចុណ្ណំ ¶ សន្នេតព្ពន្តិ ឯត្ថ ចុណ្ណសមោធានេន នេតព្ពន្តិ អត្ថំ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បិណ្ឌិ កាតព្ពា’’តិ. ‘‘ឯកស្មិំ និទ្ធូមេ ឋានេ’’តិ ឥមិនា ឯកមន្តន្តិ ឯត្ថ ឯកស្មិំ អន្តេ ឋានេតិ អត្ថំ ទស្សេតិ. ជន្តាឃរេតិ អគ្គិសាលាយំ. សា ហិ ជលតិ ទិព្ពតិ អគ្គិ ឯត្ថាតិ ជន្តា, ជនេតិ សរីរសេទមេត្ថាតិ វា ជន្តា, សា ឯវ ឃរំ ជន្តាឃរន្តិ វុច្ចតិ, តស្មិំ. បរិបូជាវសេន ករីយតីតិ បរិកម្មន្តិ អត្ថេន អង្គារទានាទិកំ បរិកម្មំ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘បរិកម្មំ នាមា’’តិអាទិ.

‘‘ន កេនចិ គេលញ្ញេនា’’តិអាទិនា ឧស្សហនស្ស ការណំ ទស្សេតិ. ហីតិ សច្ចំ. អគិលានេន សដ្ឋិវស្សេន សទ្ធិវិហារិកេនាបិ កាតព្ពន្តិ យោជនា. អនាទរេនាតិ វត្តករណស្ស អនាទរេន. នការបដិសំយុត្តេសូតិ បដិសេធវាចកេន នការេន បដិសំយុត្តេសុ. បទេសូតិ ‘‘ន ឧបជ្ឈាយស្ស ភណមានស្ស អន្តរន្តរា កថា ឱបាតេតព្ពា’’តិអាទីសុ វាក្យេសុ. ភូមិយន្តិ ឧបលក្ខណវសេន វុត្តំ ភិត្តិយម្បិ អបដិឃំសិតព្ពត្តា. ‘‘បិឋសង្ឃាដញ្ចា’’តិ ឥមិនា កវាដបីឡន្តិ ឯត្ថ បីឋសទ្ទេន បិឋសង្ឃាដំ វុច្ចតិ ឧត្តរបទលោបវសេន វា ឯកទេសវោហារវសេន វាតិ ទស្សេតិ. ‘‘អច្ឆុបន្តេនា’’តិ ឥមិនា អប្បដិឃំសន្តេនាតិ ឯត្ថ ឃំសធាតុយា អត្ថំ ទស្សេតិ. សម្មា តាយតិ អត្តានញ្ច បរញ្ច អនេនាតិ សន្តានំ, តមេវ សន្តានកន្តិ អត្ថេន កីដកុលាវកមក្កដកសុត្តាទិ សន្តានកំ នាមាតិ ទស្សេន្តោ អាហ ‘‘សន្តានក’’ន្តិអាទិ. ឧល្លោកតោតិ វិតានតោ. តញ្ហិ ឧទ្ធំ លុចីយតេ ពន្ធីយតេតិ ឧល្លោកន្តិ វុច្ចតិ, ចការស្ស កការមកត្វា ‘‘ឧល្លោច’’ន្តិបិ វុច្ចតិ. តោសទ្ទេន អាការស្ស ស្មាវចនស្ស ការិយភាវំ ទស្សេតិ. អបហរិតព្ពន្តិ អបនេតព្ពំ. ‘‘អវហរិតព្ព’’ន្តិបិ បាឋោ, ហេដ្ឋា ហរិតព្ពំ បាតេតព្ពន្តិ អត្ថោ.