តីកា > វិនយបិដក (ដីកា) > ខុទ្ទសិក្ខា-មូលសិក្ខា

តេន ភិក្ខុនា ‘‘តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ, តិស្សាយ ភិក្ខុនិយា, តិស្សស្ស សាមណេរស្ស ¶ , តិស្សាយ សាមណេរិយា, តិស្សាយ សិក្ខមានាយ សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ វត្តព្ពំ.

បរម្មុខាវិកប្បនេ-កស្សន្តិកេវមីរយេ;

‘‘ឥមំ ចីវរំ តុយ្ហំ វិកប្បនត្ថាយ ទម្មី’’តិ.

២២៧. តេន វត្តព្ពោ ‘‘កោ តេ មិត្តោ វា សន្ទិដ្ឋោ វា’’តិ. ឥតរេន ចេវំ វត្តព្ពំ ‘‘តិស្សោ ភិក្ខូ’’តិ វា ¶ ‘‘តិស្សា ភិក្ខុនី’’តិ វា ‘‘តិស្សោ សាមណេរោ’’តិ វា ‘‘តិស្សា សាមណេរី’’តិ វា ‘‘តិស្សា សិក្ខមានា’’តិ វា.

បុន តេន ‘‘អហំ តិស្សស្ស តិស្សាយ វា ទម្មី’’តិ វិកប្បេត្វា តេនេវ ‘‘តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ, តិស្សាយ ភិក្ខុនិយា, តិស្សស្ស សាមណេរស្ស, តិស្សាយ សាមណេរិយា, តិស្សាយ សិក្ខមានាយ សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’’តិ បច្ចុទ្ធរិតព្ពំ.

ទូរសន្តិកត្តេកត្តពហុភាវំ វិជានិយ;

‘‘ឯតំ ឥម’’ន្តិ ‘‘ឯតានិ, ឥមានី’’តេត្ថ យោជយេ.

ទសាហំ មាសមេកំ វា, បញ្ច វា កថិនត្ថតេ;

បារិបូរត្ថមូនស្ស, បច្ចាសា សតិ មាសកំ;

នុប្បាទយតិ និស្សគ្គិំ, នាធិដ្ឋិតវិកប្បិតន្តិ.

ព្យត្តស្ស បញ្ចវស្សស្ស, នត្ថិ និស្សយ ការិយំ;

យាវជីវម្បិ អព្យត្តោ, និស្សិតោយេវ ជីវតិ.

ឯកំសំ ¶ ចីវរំ កត្វា, បគ្គណ្ហិត្វាន អញ្ជលិំ;

ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា, វទេ យាវតតីយកំ;

អាយស្មតោ និស្សាយ វច្ឆាមី’’តិ.

បក្កន្តេ បក្ខសង្កន្តេ, វិព្ភន្តេ វាបិ និស្សយោ;

មរណាណត្តុបជ្ឈាយ-សមោធានេហិ សម្មតិ.

និស្សាយ ¶ ន វសេលជ្ជិំ, អបុព្ពំ ឋានមាគតោ;

អាគមេ ចតុបញ្ចាហំ, ញាតុំ ភិក្ខុសភាគតំ.

អទ្ធិកស្ស គិលានស្ស, គិលានុបដ្ឋកស្ស ច;

យាចិតស្ស អរញ្ញេ វា, សល្លក្ខន្តេន ផាសុកំ;

សភាគេ ទាយកេសន្តេ, វសិតុំ តាវ លព្ភតីតិ.

អកាយពន្ធនោ គាមំ, ទុក្កដំ បវិសេយ្យ ចេ;

ពន្ធេយ្យ យត្ថ សរតិ, តត្ថេវាសតិយា គតោ.

បដ្ដិកា សូករន្តន្តិ, ទុវិធំ កាយពន្ធនំ;

ទុស្សបដ្ដោ ច រជ្ជុ ច, ឯកា តទនុលោមិកា.

មច្ឆកណ្ដកខជ្ជូរី-បត្តា មដ្ឋា ច បដ្ដិកា;

លព្ភា ទសា ចតស្សោបិ, អន្តេ ទិគុណសុត្តកំ.

មាលាទិំ ¶ កក្កដច្ឆាទិំ, ទស្សេត្វា គុណសុត្តក;

កោដ្ដិតា កុញ្ជរច្ឆាទិំ, បដ្ដិកា ន ច កប្បតិ.

ឃដកំ មករមុខាទិំ, ន កប្បន្តិ ទសាមុខេ;

ឧភន្តេ ឃដកា លេខា, វិធេ អញ្ញញ្ច ចិត្តកំ.

ទេឌ្ឌុភកញ្ច មុរជំ, មទ្ទវីណំ កលាពុកំ;

ន កប្បន្តិ ទសាសុ ទ្វេ, មជ្ឈិមាយេវ កប្បរេ.

វេឡុទន្តវិសាណដ្ឋិកដ្ឋលាខាផលាមយា;

សង្ខនាភិមយា សុត្តនឡលោហមយាបិ ច;

វិធា កប្បន្តិ កប្បិយា, គណ្ឋិយោ ចាបិ តម្មយាតិ.

ជាតាជាតាតិ ¶ ទុវិធា, សុទ្ធមត្តិកបំសុកា;

ជាតាទឌ្ឍា ច បថវី, ពហុមត្តិកបំសុកា;

ចាតុមាសាធិកោវដ្ឋបំសុមត្តិករាសិ ច.

សុទ្ធសក្ខរបាសាណមរុម្ពកថលវាលុកា;

ទឌ្ឍា ច ភូមិ យេភុយ្យសក្ខរាទិមហីបិ ច;

ទុតិយា វុត្តរាសិ ច, ចាតុមាសោមវដ្ឋកោ.

ទ្វេ ¶ ភាគា តីសុ ភាគេសុ, មត្តិកា យស្ស ភូមិយា;

យេភុយ្យមត្តិកា ឯសា, សេសេសុបិ អយំ នយោ.

បាចិត្តិ ខណនេ ជាតេ, ជាតសញ្ញិស្ស ទុក្កដំ;

ទ្វេឡ្ហស្សាជាតសញ្ញិស្ស, នាបត្តាណាបនេ តថា.

បហារេ បហារាបត្តិ, ខណមានស្ស អត្តនា;

ឯកាយាណត្តិយា ឯកា, នានាណត្តីសុ វាចសោ.

‘‘ឥមំ ឋានមិមំ កន្ទមិធ វាបិំ ខណេត្ថ ច;

ជាលេហគ្គិ’’ន្តិ វា វត្តុំ, និយមេត្វា ន វដ្ដតិ.

‘‘ថម្ភស្សិមស្សាវាដំ វា, មត្តិកំ ជាន មាហរ;

ករោហិ កប្បិយញ្ចេ’’តិ, វចនំ វដ្ដតេទិសំ.

អសម្ពទ្ធំ បថវិយា, សុក្ខកទ្ទមអាទិកំ;

កោបេតុំ តនុកំ លព្ភមុស្សិញ្ចនីយកទ្ទមំ.

គណ្ឌុប្បាទំ ឧបចិកាមត្តិកំ មូសិកុក្កិរំ;

ចាតុមាសាធិកោវដ្ឋំ, លេឌ្ឌាទិញ្ច ន កោបយេ.

បតិតេ វាបិអាទីនំ, កូលេ ឧទកសន្តិកេ;

បាសាណេ ច រជេ លគ្គេ, បតិតេ នវសោណ្ឌិយា.

វម្មិកេ ¶ មត្តិកាកុដ្ដេ, អព្ភោកាសុដ្ឋិតេ តថា;

យេភុយ្យកថលដ្ឋានេ, តិដ្ឋតិដ្ឋកកុដ្ដកោ.

ថម្ភាទិំ ¶ គណ្ហិតុំ ភូមិំ, សញ្ចាលេត្វា វិកោបយំ;

ធារាយ ភិន្ទិតុំ ភូមិំ, កាតុំ វា វិសមំ សមំ.

សម្មុញ្ជនីហិ ឃំសិតុំ, កណ្ដកាទិំ បវេសិតុំ;

ទស្សេស្សាមីតិ ភិន្ទន្តោ, ភូមិំ ចង្កមិតុំ បទំ.

ឃំសិតុំ អង្គបច្ចង្គំ, កណ្ឌុរោគី តដាទិសុ;

ហត្ថំ វា ធោវិតុំ ភូមិំ, ឃំសិតុំ ន ច កប្បតិ.

ថម្ភាទិឧជុកុទ្ធារោ, បាសាណាទិបវដ្ដនំ;

សាខាទិកឌ្ឍនំ រុក្ខលតាច្ឆេទនផាលនំ.

សេកោ បស្សាវអាទីនំ, សុទ្ធចិត្តស្ស វដ្ដតិ;

អល្លហត្ថំ ឋបេត្វាន, រជគ្គាហោ ច ភូមិយា.

អគ្គិស្ស អនុបាទានេ, កបាលេ ឥដ្ឋកាយ វា;

បាតេតុំ លព្ភតេ អគ្គិំ, ភូមិយំ វាវសេ សតីតិ.

បញ្ចវណ្ណេហិ សុត្តេហិ, អន្តោ ពហិ ច សិព្ពិតុំ;

គិរិកូដឌ្ឍចន្ទាទិំ, ឆត្តេ បណ្ណេ ច ឆិន្ទិតុំ.

ឃដកំ វាឡរូបំ វា, ទណ្ឌេ លេខា ន វដ្ដតិ;

វដ្ដតី ទណ្ឌពុន្ទម្ហិ, អហិច្ឆត្តកសាទិសំ.

សិព្ពិតុំ ¶ ឯកវណ្ណេន, បញ្ជរំ វា វិនន្ធិតុំ;

ថិរត្ថំ វដ្ដតី ឆត្តេ, ទណ្ឌេ លេខាវ ពន្ធិតុំ.

អន្តេ ¶ បដ្ដមុខេ វាបិ, វេណិ សង្ខលិកាបិ វា;

សូចិវិការមញ្ញំ វា, ចីវរេ ន ច កប្បតិ;

កប្បពិន្ទុវិការម្បិ, បាឡិកណ្ណិកអាទិកំ.

គណ្ឋិបាសកបដ្ដាបិ, ចតុក្កោណាវ អគ្ឃិយំ;

មុគ្គរោ កក្កដច្ឆាទិ-វិការំ នេត្ថ វដ្ដតិ.

កោណសុត្តា ច បីឡកា, ទុវិញ្ញេយ្យាវ កប្បរេ;

គន្ធំ តេលំ វ លាខំ វា, រជនេ ន ច បក្ខិបេ.

រត្តំ សង្ខេន មណិនា, ឃដ្ដេយ្យញ្ញេន វា ន ច;

ឃំសេយ្យ ទោណិយំ កត្វា, បហារេ ន ច មុដ្ឋិនា.

កណ្ណកោណកសុត្តានិ, រត្តេ ឆិន្ទេយ្យ ចីវរេ;

លេខា ន វដ្ដតី ធម្ម-ករណេ ឆត្តវដ្ដិយំ.

លេខំ ឋបេត្វា មណិកា, បីឡកា កុញ្ចិកាយ ច;

បិប្ផលេ ច បរិច្ឆេទ-លេខា ទណ្ឌម្ហិ វដ្ដតិ.

មាលាទ្យរណិយំ បត្ត-មណ្ឌលេ ភិត្តិកម្ម ច;

ហេដ្ឋា លេខាទ្វយំ ឧទ្ធំ, អហិច្ឆត្តកសាទិសំ.

ហិត្វា កត្តរយដ្ឋិម្ហិ, សូចិសណ្ឌាសកេបិ ច;

យំ កិញ្ចិ គិរិកូដាទិ-វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតិ.

ពិម្ពោហនេ ¶ ភិសិមញ្ច-បីឋាទិសយនាសនេ;

សម្មុញ្ជនិម្ហិ សង្ការ-ឆឌ្ឌនេ រង្គភាជនេ.

បានីយភាជនេ បាទ-បីឋេ កថលិកាយ ច;

បត្តាធារបិធានេសុ, តាលវណ្ដេ ច ពីជនេ;

យំ កិញ្ចិ មាលាកម្មាទិ-វណ្ណមដ្ឋមវារិតំ.

សេនាសនេ បន ទ្វារកវាដាទិប្បភេទនេ;

សោវណ្ណមយនុញ្ញាតំ, វណ្ណមដ្ឋម្ហិ កា កថា.

វិសាណនាឡិលាព្វាទិប្បភេទេ ¶ តេលភាជនេ;

បុមិត្ថិរូបរហិតំ, វណ្ណមដ្ឋមវារិតន្តិ.

ជនស្ស កាតុំ ភេសជ្ជំ, ទាតុំ វត្តុំ ន លព្ភតិ;

ភិក្ខាចរិយវិញ្ញត្តិ, សកេហិ សហធម្មិនំ.

បិតូនំ តទុបដ្ឋាកភិក្ខុនិស្សិតភណ្ឌុនំ;

លព្ភំ ភេសជ្ជករណំ, វេយ្យាវច្ចករស្ស ច.

មហាចូឡបិតាមាតាភាតាភគិនិអាទិនំ;

តេសំ សកេនត្តនិយេ, ទាតព្ពំ តាវកាលិកំ.

កុលទូសនវិញ្ញត្តិ, ភេសជ្ជករណាទិ ហិ;

មាតាបិតូហិ សម្ពន្ធញាតកេសុ ន រូហតិ.

បិណ្ឌបាតោ ¶ អនាមដ្ឋោ, មាតាទីនមវារិតោ;

ឆន្នំ ទាមរិកចោរស្ស, ទាតុមិស្សរិយស្ស ច.

តេសំ សុត្តោទកេហេវ, បរិត្តំ កយិរា នត្តនោ;

ភណិតព្ពំ ភណាបេន្តេ, បរិត្តំ សាសនោគធំ.

សីលំ ធម្មំ បរិត្តំ វា, អាគន្ត្វា ទេតុ ភាសតុ;

ទាតុំ វត្តុញ្ច លព្ភតិ, គន្ត្វា កេនចិ បេសិតោតិ.

កម្មចេតិយសង្ឃញ្ញ-បុគ្គលត្ថំ គណស្ស ច;

ទសភេទម្បិ រតនំ, ឧគ្គណ្ហន្តស្ស ទុក្កដំ.

និស្សគ្គិ ¶ តេសុ អត្តត្ថំ, ទ្វីសុ សេសេសុ ទុក្កដំ;

អនាមសិត្វា វុត្តេ តុ, គណំ សង្ឃញ្ច បុគ្គលំ.

‘‘ចេត្យស្ស នវកម្មស្ស, ទម្មី’’តិ ន បដិក្ខិបេ;

វទេ កប្បិយការានំ, ‘‘វទន្តេវមិមេ’’ ឥតិ.

ខេត្តំ វត្ថុំ តឡាកំ វា, ទេន្តេ ទាសបស្វាទិកំ;

បដិក្ខិបិត្វា គណ្ហេយ្យ, កប្បិយេន កមេន ច;

ខេត្តាទីនិ វិហារស្ស, វុត្តេ ទម្មីតិ វដ្ដតិ.

មត្តិកុទ្ធរណំ ពន្ធោ, ថិរការោ ច អាឡិយា.

តិរេកភាគគហណំ ¶ , កេទារេ អនវេ នវេ;

អបរិច្ឆន្នភាគេ ច, សស្សេ ‘‘ទេថេត្តកេ’’ ឥតិ;

កហាបណុដ្ឋាបនញ្ច, សព្ពេសម្បិ អកប្បិយំ.

អវត្វា កស វប្បិច្ចាទេត្តិកាយ ច ភូមិយា;

បតិដ្ឋាបេតិ ភូមិំ វា, ភាគោ ទេយ្យោតិ ឯត្តកោ.

ភូមិភាគេ កតំ សស្សំ, ឯត្តកេ គណ្ហថេត្តកំ;

គណ្ហនត្ថំ វទន្តេវំ, បមាណំ ទណ្ឌរជ្ជុភិ.

មិននេ រក្ខណេ ឋត្វា, ខលេ តំនីហរាបនេ;

កោដ្ឋាទិបដិសាមនេ, តស្សេវេតមកប្បិយំ.

បដិសាមេយ្យ បាចិត្តិ, យំ កិញ្ចិ គិហិសន្តកំ;

ភណ្ឌាគារិកសីសេន, សចេបិ បិតុសន្តកំ.

បិតូនំ កប្បិយំ វត្ថុំ, អវស្សំ បដិសាមិយំ;

អត្តនោ សន្តកំ កត្វា, លព្ភតេ បដិសាមិតុំ.

ទេហីតិ បដិសាមេត្វា, វុត្តេ ចាបិ បដិក្ខិបេ;

បាតេត្វាន គតេ លព្ភំ, បលិពោធោតិ គោបិតុំ.

កម្មំ ¶ ករោន្តោ អារាមេ, សកំ វឌ្ឍកិអាទយោ;

បរិក្ខារញ្ច សយន-ភណ្ឌំ វា រាជវល្លភា.

ទេហីតិ បដិសាមេត្វា, វទន្តិ យទិ ឆន្ទតោ;

ន ករេយ្យ ភយា ឋានំ, គុត្តំ ទស្សេតុ វដ្ដតិ.

ពលក្ការេន ¶ បាតេត្វា, គតេសុ បដិសាមិតុំ;

ភិក្ខុំ មនុស្សា សង្កន្តិ, នដ្ឋេ វត្ថុម្ហិ តាទិសេ.

វិហារាវសថស្សន្តោ, រតនំ រត្នសម្មតំ;

និក្ខិបេយ្យ គហេត្វាន, មគ្គេរញ្ញេបិ តាទិសេ;

សាមិកានាគមំ ញត្វា, បតិរូបំ ករីយតីតិ.

បុប្ផំ វេឡុំ ផលំ ចុណ្ណំ, ទន្តកដ្ឋញ្ច មត្តិកំ;

សង្គហណត្ថំ ទទតោ, កុលទូសនទុក្កដំ.

ថុល្លច្ចយំ គរុភណ្ឌំ, ឥស្សរេនេត្ថ សង្ឃិកំ;

ទេន្តស្ស ទុក្កដាទីនិ, ថេយ្យា សង្ឃញ្ញ សន្តកំ.

កុលសង្គហា រោបេតុំ, រោបាបេតុញ្ច សព្ពថា;

ផលបុប្ផូបគំ រុក្ខំ, ជគ្គិតុញ្ច ន វដ្ដតិ.

និមិត្តោភាសតោ កប្បវោហារបរិយាយតោ;

អត្តនោ បរិភោគត្ថំ, រោបនាទីនិ លព្ភរេ.

វុត្តាវ វេជ្ជិកា ជង្ឃបេសនេ គិហិកម្មសុ;

ឋបេត្វា បិតរោ ភណ្ឌុំ, វេយ្យាវច្ចករំ សកំ.

ទុក្កដំ បទវារេន, ហរណេ ទូតសាសនំ;

សាសនំ អគ្គហេត្វាបិ, បឋមំ វទតោ បុន.

ឧប្បន្នបច្ចយា ¶ ¶ ឯវំ, បញ្ចន្នម្បិ អកប្បិយា;

អភូតារោចនារូប-សំវោហារុគ្គហាទិសា.

ហរាបេត្វា ហរិត្វាបិ, បិតូនំ សេសញាតិនំ;

បត្តានំ វត្ថុបូជត្ថំ, ទាតុំ បុប្ផានិ លព្ភតិ;

មណ្ឌនត្ថញ្ច លិង្គាទិ-បូជត្ថញ្ច ន លព្ភតិ.

តថា ផលំ គិលានានំ, សម្បត្តិស្សរិយស្ស ច;

បរិព្ពយវិហីនានំ, ទាតុំ សបរសន្តកំ.

ភាជេន្តេ ផលបុប្ផម្ហិ, ទេយ្យំ បត្តស្ស កស្សចិ;

សម្មតេនាបលោកេត្វា, ទាតព្ពមិតរេន តុ.

វិហារេ វា បរិច្ឆិជ្ជ, កត្វាន កតិកំ តតោ;

ទេយ្យំ យថាបរិច្ឆេទំ, គិលានស្សេតរស្ស វា;

យាចមានស្ស កតិកំ, វត្វា រុក្ខាវ ទស្សិយា.

សិរីសកសវាទីនំ, ចុណ្ណេ សេសេ ច និច្ឆយោ;

យថាវុត្តនយោ ឯវ, បណ្ណម្បេត្ថ បវេសយេតិ.

បុរិមិកា បច្ឆិមិកា, ទុវេ វស្សូបនាយិកា;

តត្ថាលយបរិគ្គាហោ, វចីភេទោ ច ឯទិសោ.

‘‘ឥមស្មិំ ¶ វិហារេ ឥមំ, តេមាសំ វស្សំ ឧបេមិ;

ឥធ វស្សំ ឧបេមី’’តិ, ចិត្តុប្បាទេត្ថ អាលយោ.

នោបេតុកាមោ អាវាសំ, តទហូតិក្កមេយ្យ វា;

ភវេយ្យ ទុក្កដាបត្តិ, ជានំ វានុបគច្ឆតោ.

ទុតិយំ ¶ ឧបគច្ឆេយ្យ, ឆិន្នវស្សោនុបាគតោ;

ន បក្កមេយ្យ តេមាសំ, អវសិត្វាន ចារិកំ.

មាតាបិតូនមត្ថាយ, បញ្ចន្នំ សហធម្មិនំ;

គិលានតទុបដ្ឋាក-ភត្តមេសិស្សមោសធំ.

បុច្ឆិស្សាមិ ឧបដ្ឋិស្សំ, គន្ត្វានភិរតំ អហំ;

វូបកាសិស្សំ កុក្កុច្ចំ, ទិដ្ឋិំ គរុកមាទិកំ.

ករិស្សំ វាបិ ការេស្សំ, វិនោទនំ វិវេចនំ;

វុដ្ឋានំ វាបិ ឧស្សុក្កំ, គន្តុមិច្ចេវមាទិនា;

លព្ភំ សត្តាហកិច្ចេន, បហិតាបហិតេបិ វា.

សង្ឃកម្មេ វជេ ធម្ម-ស្សវនត្ថំ និមន្តិតោ;

គរូហិ បហិតោ វាបិ, គរូនំ វាបិ បស្សិតុំ.

ន ភណ្ឌធោវនុទ្ទេស-ញាតុបដ្ឋាកទស្សនេ;

លព្ភំ ន បាបុណេយ្យជ្ជេ-វាគមិស្សន្តុទូរគោ.

សេសញាតីហិ បហិតេ, ភិក្ខុនិស្សិតកេន ច;

ឧបាសកោបាសិកាហិ, និទ្ទិសិត្វាវ បេសិតេ.

វស្សច្ឆេទេ ¶ អនាបត្តិ, អន្តរាយេ សតត្តនោ;

សង្ឃសាមគ្គិយា វា នោ, ឆិន្នវស្សោ បវារយេ.

អជ្ឈោកាសេ ច រុក្ខស្ស, សុសិរេ វិដបេបិ វា;

ឆវកុដិឆត្តចាដី-សូបគន្តុំ ន វដ្ដតិ.

អសេនាសនិកេនាបិ, ឧបគន្តុំ ន លព្ភតិ;

បវារេតុញ្ច លព្ភតិ, នាវាសត្ថវជូបគោតិ.

អារាមារាមវត្ថូនិ, វិហារោ តស្ស វត្ថុ ច;

មញ្ចោ បីឋំ ភិសិ ពិព្ពោ-ហនាទិសយនាសនំ.

វល្លិ វេឡុ តិណំ បណ្ណំ, មុញ្ជបព្ពជមត្តិកា;

ទារុមត្តិកភណ្ឌានិ, បញ្ចេតេ អវិភាជិយា.

ថុល្លច្ចយំ ភាជយតោ, ភាជិតាបិ អភាជិតា;

គរុភណ្ឌានិ វុច្ចន្តិ, ឯតេវិស្សជ្ជិយានិ ច.

វល្លិឌ្ឍពាហុមត្តាបិ ¶ , វេឡុ អដ្ឋង្គុលាយតោ;

តិណាទិ មុដ្ឋិមត្តម្បិ, បណ្ណំ ឯកម្បិ មត្តិកា.

បាកតា បញ្ចវណ្ណា វា, សុធាកង្គុដ្ឋ អាទិកា;

តាលបក្កប្បមាណាបិ, ទិន្នា វា តត្ថជាតកា.

រក្ខិតា សង្ឃិកា រជ្ជុ-យោត្តាទីបិ អភាជិយា;

និដ្ឋិតេ ភាជិយា កម្មេ, សង្ឃិកេ ចេតិយស្ស វា.

បត្តាទិ ភិក្ខុសារុប្បំ, តថា វិប្បកតាកតំ;

ភាជិយំ លោហភណ្ឌេសុ, វារកំ បាទគណ្ហកំ.

វេឡុម្ហិ ភាជិយា តេល-នាឡិ កត្តរទណ្ឌកោ;

ឆត្តទណ្ឌសលាកាយោ, តថោបាហនទណ្ឌកោ.

អនុញ្ញាតវាសិទណ្ឌោ, ករណ្ឌោ បាទគណ្ហកោ;

អរណញ្ជនិសិង្គាទិ, ភិក្ខូបករណំ តថា.

តច្ឆិតានិដ្ឋិតំ ទារុភណ្ឌំ ទន្តញ្ច ភាជិយំ;

ភិក្ខូបករណេ បាទឃដកោ មត្តិកាមយោ.

ភាជិយំ កប្បិយំ ចម្មំ, ឯឡចម្មមភាជិយំ;

គរុនា គរុភណ្ឌញ្ច, ថាវរំ ថាវរេន ច.

ថាវរំ ¶ បរិវត្តេយ្យ, តថា កត្វា ច ភុញ្ជតុ;

វល្លាទិំ ផាតិកម្មេន, គណ្ហេ សេសមភាជិយន្តិ.

សទ្វារពន្ធនេ ឋានេ, សោទុក្ខលកបាសកេ;

សយន្តេន ទិវា ទ្វារំ, ពន្ធេយ្យ បរិវដ្ដកំ.

សន្តេ វិញ្ញុម្ហិ បុរិសេ, អាភោគោ ចាបិ កប្បតិ;

សវសេ តំ វិនាការំ, សយន្តោ ទុក្កដំ ផុសេ.

រតនានិត្ថិរូបានិ, ធញ្ញមិត្ថិបសាធនំ;

តូរិយាវុធភណ្ឌានិ, អាមសន្តស្ស ទុក្កដំ.

សិត្ថតេលោទតេលេហិ, ផណហត្ថផណេហិ វា;

កោច្ឆេនវាបិ យោ កេសេ, ឱសណ្ឋេយ្យស្ស ទុក្កដំ.

នេកបាវុរណា ឯកត្ថរណា វា តុវដ្ដយុំ;

តថេកមញ្ចេ ភុញ្ជេយ្យុំ, ឯកស្មិំ វាបិ ភាជនេ.

ចតុរង្គុលតោ ឩនមធិកដ្ឋង្គុលំ តថា;

ទន្តកដ្ឋំ ន ខាទេយ្យ, លសុណំ ន អកល្លកោ.

ហីនុក្កដ្ឋេហិ ឧក្កដ្ឋំ, ហីនំ វា ជាតិអាទិហិ;

ឧជុំ វាញ្ញាបទេសេន, វទេ ទុព្ភាសិតំ ទវា.

ទីឃេ នខេ ច កេសេ ច, នាសលោមេ ន ធារយេ;

ន លព្ភំ វីសតិមដ្ឋំ, សម្ពាធេ លោមហារណំ.

យថាវុឌ្ឍំ ន ពាធេយ្យ, សង្ឃុទ្ទិដ្ឋំវ សង្ឃិកំ;

អធោតអល្លបាទេហិ, នក្កមេ សយនាសនំ;

សុធោតបាទកំ វាបិ, តថេវ សឧបាហនោ.

សង្ឃាដិយា ¶ ¶ ន បល្លត្ថេ, ភិត្តាទិំ ន អបស្សយេ;

បរិកម្មកតំ សន្តេ, ឧទកេ នោ ន អាចមេ.

អកប្បិយសមាទានេ, ទវា សិលាបវិជ្ឈនេ;

ទេសនាយ សភាគាយ, អាវិកម្មេ ច ទុក្កដំ.

បដិស្សវវិសំវាទេ, សុទ្ធចិត្តស្ស ទុក្កដំ;

បដិស្សវក្ខណេ ឯវ, បាចិត្តិ ឥតរស្ស តុ.

ន រុក្ខមភិរូហេយ្យ, សតិ កិច្ចេវ បោរិសំ;

អាបទាសុ យថាកាមំ, កប្បតី អភិរូហិតុំ.

វិនាទ្ធានំ វជន្តស្ស, ទុក្កដំ បរិសាវនំ;

យាចមានស្ស អទ្ធានេ, អទទន្តស្ស ទុក្កដំ.

ថុល្លច្ចយំ ផុសេ អង្គជាតច្ឆេទេន ទុក្កដំ;

អាពាធប្បច្ចយាញ្ញត្រ, សេសង្គេ អត្តឃាតនេ.

ចិត្តបោត្ថករូបានិ, ន ករេ ន ច ការយេ;

ន វុដ្ឋាបេយ្យ ភុញ្ជន្តំ, អារាមារញ្ញគេហសុ.

យានានិ បុមយុត្តានិ, សិវិកំ ហត្ថវដ្ដកំ;

បាដង្កិញ្ច គិលានស្ស, កប្បតី អភិរូហិតុំ.

ពុទ្ធំ ធម្មញ្ច សង្ឃញ្ច, អារព្ភ ករណេ ទវំ;

ទុក្កដំ បរិសំ វាបិ, អញ្ញស្ស ឧបលាឡនេ.

កាយំ ¶ ឩរុំ និមិត្តំ វា, ភិក្ខុនីនំ ន ទស្សយេ;

វិវរិត្វា ន សិញ្ចេយ្យ, តា កទ្ទមុទកាទិនា.

ន គណ្ហតោ ច ឱវាទំ, ន បច្ចាហរតោបិ ច;

ពាលំ គិលានំ គមិយំ, វជ្ជយិត្វាន ទុក្កដំ.

លោកាយតំ ន វាចេយ្យ, បលិតំ ន ច គាហយេ;

បេឡាយបិ ន ភុញ្ជេយ្យ, ន កីឡេ កិញ្ចិ កីឡិតំ.

បារុបេ ¶ ន និវាសេយ្យ, គិហិបារុតនិវាសនំ;

សំវេល្លិយំ និវាសេយ្យ, ទាយំ នាលិម្បយេយ្យ វា.

វឌ្ឍិំ បយោជយេ យាចេ, នោញ្ញាតកប្បវារិតេ;

អត្តនោ បរិភោគត្ថំ, ទិន្នមញ្ញស្ស នោ ទទេ;

អគ្គំ គហេត្វា ភុត្វា វា, កតិបាហំ បុនោ ទទេ.

ឧទ្ទិស្ស យាចនេ រក្ខំ, ញត្វាញត្វា វ ទណ្ឌិនំ;

គីវាស្ស ទណ្ឌិតេ ទណ្ឌោ, សយំ ទណ្ឌាបនេ បន;

ទណ្ឌស្ស អគ្ឃភេទេន, ញេយ្យា បារាជិកាទិកា.

ហរន្តេសុ បរិក្ខារំ, ‘‘ចោរោ ចោរោ’’តិ ភាសិតេ;

អនត្ថាយេសំ គណ្ហន្តេ, ទណ្ឌំ គីវាស្ស តត្តកំ.

វិឃាសុច្ចារសង្ការ-មុត្តំ ឆឌ្ឌេយ្យ ទុក្កដំ;

ពហិ បាការកុដ្ដានំ, វឡញ្ជេ នាវលោកិយ;

ហរិតេ វាបិ វីហាទិ-នាឡិកេរាទិរោបិមេ.

យោជាបេតុំ ¶ បយោជេតុំ, បយុត្តានិ ច បស្សិតុំ;

ន លព្ភំ ធម្មយុត្តម្បិ, នច្ចំ គីតញ្ច វាទិតំ;

‘‘ឧបហារំ ករោមា’’តិ, វុត្តេ វា សម្បដិច្ឆិតុំ.

រាជាគារំ បោក្ខរណិំ, ឧយ្យានំ ចិត្តគារកំ;

កីឡត្ថំ គច្ឆតោ ទដ្ឋុំ, អារាមំ ទុក្កដំ កតំ.

នវេ ន បដិពាហេយ្យា-សនេនុណ្ហេ ន ចីវរំ;

និទហេយ្យ ខមាបេយ្យ, គរុនា ច បណាមិតោ.

អក្កោសនេ បរម្មុខា, អាបត្តីហិ ច សត្តហិ;

ភិក្ខុំ ឧបាសកំ វាបិ, អញ្ញេនេវ ច ទុក្កដំ.

ន លព្ភំ វិនិបាតេតុំ, សទ្ធាទេយ្យញ្ច ចីវរំ;

លព្ភំ បិតូនំ សេសានំ, ញាតីនម្បិ ន លព្ភតិ.

វស្សំវុត្ថោញ្ញតោញ្ញត្រ ¶ , ភាគំ គណ្ហេយ្យ ទុក្កដំ;

បដិទេយ្យ នដ្ឋេ ជិណ្ណេ, គីវា នោ ទេយ្យ ចោទិតោ;

ធុរនិក្ខេបតោ តេសំ, ហោតិ ភណ្ឌគ្ឃការិយោ.

ន សន្តរុត្តរោ គាមំ, កល្លោ វា សឧបាហនោ;

បវិសេយ្យ ន ធារេយ្យ, ចាមរីមកសពីជនិំ.

អគិលានោ ន ឆិន្ទេយ្យ, កេសេ កត្តរិយា ពហិ;

អារាមតោ ន ធារេយ្យ, ឆត្តំ លព្ភតិ គុត្តិយា.

គាហេយ្យ នុភតោកាជំ, ឯកន្តរិកកាជកំ;

សីសក្ខន្ធកដិភារា, ហត្ថោលម្ពោ ច លព្ភតិ.

អាបត្តិយា ¶ អនោកាស-កតំ ចោទេយ្យ ទុក្កដំ;

សុទ្ធស្ស ច អវត្ថុស្មិំ, តថា ឱកាសការណេ.

អដ្ឋង្គុលាធិកំ មញ្ចបដិបាទំ ន ធារយេ;

បកតង្គុលេន សត្តានំ, មញ្ចំ វា ឧច្ចបាទកំ.

មូគព្ពតាទិំ គណ្ហេយ្យ, ទុក្កដំ តិត្ថិយព្ពតំ;

ខុរភណ្ឌំ បរិហរេ, តថា ន្ហាបិតបុព្ពកោ.

យំ កិញ្ចិ យាចិតុំ ហត្ថកម្មំ តទនុសារតោ;

លទ្ធំ គហេតុំ និក្កម្មមយាចិត្វាបិ កប្បតិ;

ការេតុមាហរាបេតុំ, យំ កិញ្ចិបរសន្តកំ.

គិហីនំ គោបកេ ទេន្តេ, គហេតុំ ទេតិ យត្តកំ;

លព្ភំ យថាបរិច្ឆេទំ, សង្ឃចេតិយសន្តកេ.

ទ្វីហាបជ្ជេយ្យ អាបត្តិំ, កាយវាចាហិ វា ឆហិ;

អលជ្ជិញ្ញាណកុក្កុច្ចបកតត្តា សតិប្លវា;

អកប្បិយេ វា កប្បិយេ, កប្បាកប្បិយសញ្ញិតា.

អលជ្ជិញ្ញាណតាបត្តិំ ¶ , កាយវាចាហិ ឆាទយេ;

លិង្គេ សង្ឃេ គណេកស្មិំ, ចតុធាបត្តិវុដ្ឋិតិ.

បរិកថោភាសវិញ្ញត្តិ, ន លព្ភា បច្ចយទ្វយេ;

វិញ្ញត្តិយេវ តតិយេ, សេសេ សព្ពម្បិ លព្ភតិ.

ន រូហតច្ចយេ ទានំ, បញ្ចន្នំ សហធម្មិនំ;

សង្ឃស្សេវ ច តំ ហោតិ, គិហីនំ បន រូហតិ.

ភិក្ខុ ¶ វា សាមណេរោ វា, កាលំ កយិរាថូបស្សយេ;

ភិក្ខុសង្ឃោវ ទាយជ្ជោ, តត្ថ សេសេប្យយំនយោ.

បុរិមស្សេវិមំ ទិន្នំ, ទេហិ នេត្វាសុកស្សតិ;

បច្ឆិមស្សេវ ទម្មីតិ, ទិន្នំ ញត្វា ឥមំ វិធិំ;

គណ្ហេ វិស្សាសគាហំ វាធិដ្ឋេ មតកចីវរំ.

លោហភណ្ឌេ បហរណិំ, ទារុភណ្ឌេ ច ទារុជំ;

បត្តំ បាទុកបល្លង្កំ, អាសន្ទិំ មត្តិកាមយេ;

ឋបេត្វា កប្បតិ សព្ពំ, កតកំ កុម្ភការិកន្តិ.

ចាគោ យោ ភិក្ខុភាវស្ស, សា បារាជិកទេសនា;

យថាវុត្តេន វុដ្ឋានំ, គរុកាបត្តិទេសនា.

ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា, បគ្គណ្ហិត្វាន អញ្ជលិំ;

ថុល្លច្ចយាទិំ ទេសេយ្យ, ឯវមេកស្ស សន្តិកេ.

៣៨៤. ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឯកំ ថុល្លច្ចយាបត្តិំ អាបជ្ជិំ, តំ តុម្ហមូលេ បដិទេសេមី’’តិ វត្វា តេន ‘‘បស្សសិ, អាវុសោ, តំ អាបត្តិ’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘អាម, ភន្តេ, បស្សាមី’’តិ វត្វា បុន តេន ‘‘អាយតិំ, អាវុសោ, សំវរេយ្យាសី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ, ភន្តេ, សំវរិស្សាមី’’តិ ¶ វត្តព្ពំ. ‘‘អហំ, ភន្តេ, ទ្វេ ថុល្លច្ចយាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ, អហំ ភន្តេ សម្ពហុលា ថុល្លច្ចយាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ, តា តុម្ហមូលេ បដិទេសេមី’’តិ វត្តព្ពំ.

និស្សគ្គិយេសុ បន ‘‘ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ ទសាហាតិក្កន្តំ និស្សគ្គិយំ, ឥមាហំ អាយស្មតោ ¶ និស្សជ្ជាមី’’តិ. ‘‘ឥមានិ មេ, ភន្តេ, ចីវរានិ…បេ… ឯតំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ…បេ… ឯតានិ មេ, ភន្តេ, ចីវរានិ ទសាហាតិក្កន្តានិ និស្សគ្គិយានិ, ឯតានាហំ អាយស្មតោ និស្សជ្ជាមី’’តិ.

និស្សជ្ជិត្វាន ទេសេយ្យ, អាបត្តិំ តេន ភិក្ខុនា;

បដិគ្គហេត្វា អាបត្តិំ, ទេយ្យំ និស្សដ្ឋចីវរំ.

‘‘ឥមំ, ឥមានិ, ឯតំ, ឯតានិ ចីវរានិ អាយស្មតោ ទម្មី’’តិ.

៣៨៦. (ក) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ រត្តិវិប្បវុត្ថំ អញ្ញត្រ ភិក្ខុសម្មុតិយា និស្សគ្គិយំ.

(ខ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, អកាលចីវរំ មាសាតិក្កន្តំ និស្សគ្គិយំ.

(គ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, បុរាណចីវរំ អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា ធោវាបិតំ និស្សគ្គិយំ.

(ឃ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា ហត្ថតោ បដិគ្គហិតំ អញ្ញត្រ បារិវត្តកា និស្សគ្គិយំ.

(ង) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ អញ្ញាតកំ គហបតិកំ អញ្ញត្រ សមយា វិញ្ញាបិតំ និស្សគ្គិយំ.

(ច) ឥទំ ¶ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ អញ្ញាតកំ គហបតិកំ តតុត្តរិ វិញ្ញាបិតំ និស្សគ្គិយំ.

(ឆ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ បុព្ពេ អប្បវារិតោ អញ្ញាតកំ គហបតិកំ ឧបសង្កមិត្វា វិកប្បំ អាបន្នំ និស្សគ្គិយំ.

(ជ) ឥទំ ¶ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ បុព្ពេ អប្បវារិតោ អញ្ញាតកេ គហបតិកេ ឧបសង្កមិត្វា វិកប្បំ អាបន្នំ និស្សគ្គិយំ.

(ឈ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ អតិរេកតិក្ខត្តុំ ចោទនាយ អតិរេកឆក្ខត្តុំ ឋានេន អភិនិប្ផាទិតំ និស្សគ្គិយំ.

(ញ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, កោសិយមិស្សកំ សន្ថតំ ការាបិតំ និស្សគ្គិយំ.

(ដ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, សុទ្ធកាឡកានំ ឯឡកលោមានំ សន្ថតំ ការាបិតំ និស្សគ្គិយំ.

(ឋ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, សន្ថតំ អនាទិយិត្វា តុលំ ឱទាតានំ តុលំ គោចរិយានំ ការាបិតំ និស្សគ្គិយំ.

(ឌ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, សន្ថតំ ឩនកឆព្ពស្សានិ ការាបិតំ អញ្ញត្រ ភិក្ខុសម្មុតិយា និស្សគ្គិយំ.

(ឍ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, និសីទនសន្ថតំ អនាទិយិត្វា បុរាណសន្ថតស្ស សាមន្តា សុគតវិទត្ថិំ ការាបិតំ និស្សគ្គិយំ.

(ណ) ឥមានិ មេ, ភន្តេ, ឯឡកលោមានិ តិយោជនបរមំ អតិក្កាមិតានិ និស្សគ្គិយានិ.

(ត) ឥមានិ ¶ មេ, ភន្តេ, ឯឡកលោមានិ អញ្ញាតិកាយ ភិក្ខុនិយា ធោវាបិតានិ និស្សគ្គិយានិ.

(ថ) អហំ, ភន្តេ, រូបិយំ បដិគ្គហេសិំ, ឥទំ មេ, ភន្តេ, និស្សគ្គិយំ, ឥមាហំ សង្ឃស្ស និស្សជ្ជាមិ.

(ទ) អហំ ¶ , ភន្តេ, នានប្បការកំ រូបិយសំវោហារំ សមាបជ្ជិំ, ឥទំ មេ, ភន្តេ, និស្សគ្គិយំ, ឥមាហំ សង្ឃស្ស និស្សជ្ជាមីតិ.

និស្សជ្ជិត្វាន អាបត្តិំ, ទេសេយ្យាថ គិហិំ វទេ;

‘‘ជានាហិម’’ន្តិ ឥមិនា, សោ វទេយ្យាហរាមិ កិំ.

អវត្វាមន្តិ តេលាទិំ, វទេ ភិក្ខូន កប្បិយំ;

យំ អាហរតិ សោ តេន, បរិវត្តេត្វាន កប្បិយំ.

លព្ភំ ឋបេត្វា ទ្វេបេតេ, សេសេហិ បរិភុញ្ជិតុំ;

តតោ អញ្ញេន លទ្ធោបិ, ភាគោ តេសំ ន កប្បតិ.

រុក្ខច្ឆាយាប្យន្តមសោ, តន្និព្ពត្តា ន កប្បតិ;

និស្សដ្ឋំ បដិលទ្ធម្បិ, អាទិតោ សន្ថតត្តយំ.

នោ ចេ លភេថ ឯវំ សោ, ឥមំ ឆឌ្ឌេហិ សំសិយោ;

ឯវម្បិ ភិក្ខុ ឆឌ្ឌេយ្យ, នោ ចេ លភេថ សម្មតោ.

ឯតានិ ទុតិយោ បត្តោ, សង្ឃេ សេសានិ លព្ភរេ;

សង្ឃេកស្មិំ គណេ វត្តុំ, លព្ភំ ភាសន្តរេនបិ.

៣៩៣. (ក) អហំ, ភន្តេ, នានប្បការកំ កយវិក្កយំ សមាបជ្ជិំ, ឥទំ មេ, ភន្តេ, និស្សគ្គិយំ.

(ខ) អយំ ¶ មេ, ភន្តេ, បត្តោ ទសាហាតិក្កន្តោ និស្សគ្គិយោ.

(គ) អយំ មេ, ភន្តេ, បត្តោ ឩនបញ្ចពន្ធនេន បត្តេន ចេតាបិតោ និស្សគ្គិយោ, ឥមាហំ សង្ឃស្ស និស្សជ្ជាមីតិ.

និស្សជ្ជិត្វាន ¶ ទេសេយ្យ, អាបត្តិំ បត្តគាហកំ;

សម្មន្និត្វាន សង្ឃស្ស, បត្តន្តំ តស្ស ទាបយេ.

៣៩៥. (ក) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ភេសជ្ជំ សត្តាហាតិក្កន្តំ និស្សគ្គិយំ.

(ខ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, វស្សិកសាដិកចីវរំ អតិរេកមាសេ សេសេ គិម្ហានេ បរិយិដ្ឋំ, អតិរេកឌ្ឍមាសេ សេសេ គិម្ហានេ កត្វា បរិទហិតំ និស្សគ្គិយំ.

(គ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ ភិក្ខុស្ស សាមំ ទត្វា អច្ឆិន្នំ និស្សគ្គិយំ.

(ឃ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ សាមំ សុត្តំ វិញ្ញាបេត្វា តន្តវាយេហិ វាយាបិតំ និស្សគ្គិយំ.

(ង) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ បុព្ពេ អប្បវារិតោ អញ្ញាតកស្ស គហបតិកស្ស តន្តវាយេ ឧបសង្កមិត្វា វិកប្បំ អាបន្នំ និស្សគ្គិយំ.

(ច) ឥទំ មេ, ភន្តេ, អច្ចេកចីវរំ ចីវរកាលសមយំ អតិក្កាមិតំ និស្សគ្គិយំ.

(ឆ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ចីវរំ អតិរេកឆារត្តំ វិប្បវុត្ថំ អញ្ញត្រ ភិក្ខុសម្មុតិយា និស្សគ្គិយំ.

(ជ) ឥទំ មេ, ភន្តេ, ជានំ សង្ឃិកំ លាភំ បរិណតំ អត្តនោ បរិណាមិតំ និស្សគ្គិយំ, ឥមាហំ អាយស្មតោ និស្សជ្ជាមីតិ.

៣៩៦. សេសំ ¶ សព្ពំ យថាយោគំ, អាទិម្ហិ វិយ យោជយេ.

៣៩៧. (ក) អហំ ¶ , ភន្តេ, ឯកំ បាចិត្តិយាបត្តិំ អាបជ្ជិំ. ទ្វេ សម្ពហុលា បាចិត្តិយាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ.

(ខ) គារយ្ហំ, ភន្តេ, ធម្មំ អាបជ្ជិំ អសប្បាយំ បាដិទេសនីយំ, តំ បដិទេសេមីតិ. តេន ‘‘បស្សសិ, អាវុសោ, តំ ធម្ម’’ន្តិ វត្តព្ពំ.

(គ) អហំ, ភន្តេ, ឯកំ ទុក្កដាបត្តិំ អាបជ្ជិំ. ទ្វេ សម្ពហុលា ទុក្កដាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ.

(ឃ) អហំ, ភន្តេ, ឯកំ ទុព្ភាសិតាបត្តិំ អាបជ្ជិំ. ទ្វេ សម្ពហុលា ទុព្ភាសិតាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ. តា តុម្ហមូលេ បដិទេសេមីតិ.

(ង) ‘‘អហំ, ភន្តេ, ទ្វេ នានាវត្ថុកា ថុល្លច្ចយាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ. សម្ពហុលា នានាវត្ថុកា ថុល្លច្ចយាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ, តា តុម្ហមូលេ បដិទេសេមី’’តិ វត្វា តេន ‘‘បស្សសិ, អាវុសោ, តា អាបត្តិយោ’’តិ វុត្តេ ‘‘អាម, ភន្តេ, បស្សាមី’’តិ វត្វា បុន តេន ‘‘អាយតិំ, អាវុសោ, សំវរេយ្យាសី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ, ភន្តេ, សំវរិស្សាមី’’តិ វត្តព្ពំ.

អទេសនាគាមិនិយំ, អនាបត្តិញ្ច ទេសិតំ;

នានា សំវាសនិស្សីមដ្ឋិតានំ ចតុបញ្ចហិ;

មនសា បកតត្តានំ, នានេកាតិ ន ទេសយេតិ.

ភេរិំ ឃណ្ដិំ បតាឡេត្វា, កម្មប្បត្តេ សមាគតេ;

សង្ឃេ ហរេយ្យ ឆន្ទំ វា, បារិសុទ្ធិំ បវារណំ.

ឯកំ ¶ ¶ ភិក្ខុំ ឧបគ្គម្ម, និសីទិត្វា ឧក្កុដិកំ;

អញ្ជលិំ បគ្គណ្ហិត្វាន, ទទេ ឆន្ទំ វិចក្ខណោ.

៤០១. (ក) ‘‘ឆន្ទំ ទម្មិ, ឆន្ទំ មេ ហរ, ឆន្ទំ មេ អារោចេហី’’តិ វត្តព្ពំ.

(ខ) បារិសុទ្ធិំ ទេន្តេន ‘‘បារិសុទ្ធិំ ទម្មិ, បារិសុទ្ធិំ មេ ហរ, បារិសុទ្ធិំ មេ អារោចេហី’’តិ វត្តព្ពំ.

បារិសុទ្ធិប្បទានេន, សម្បាទេតិ ឧបោសថំ;

សង្ឃស្ស អត្តនោ ចាបិ, សេសកម្មំ វិពាធតិ.

ឆន្ទទានេន សង្ឃស្ស, ទ្វយំ សាធេតិ នត្តនោ;

តស្មា ឆន្ទំ ទទន្តេន, ទាតព្ពា បារិសុទ្ធិបិ.

ហរេយ្យេកោ ពហូនម្បិ, បរម្បរា ន ហារយេ;

បរម្បរាហដា ឆន្ទ-បារិសុទ្ធិ ន គច្ឆតិ.

៤០៥. សព្ពូបចារំ កត្វាន, ឯវំ ទេយ្យា បវារណា. ‘‘បវារណំ ទម្មិ, បវារណំ មេ ហរ, បវារណំ មេ អារោចេហិ, មមត្ថាយ បវារេហី’’តិ.

៤០៦. អារោចេត្វាថ សោ សង្ឃំ, បវារេយ្យេវមាគតោ. ‘‘ឥត្ថន្នាមោ, ភន្តេ, សង្ឃំ បវារេតិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទតុ តំ សង្ឃោ អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សតី’’តិ.

គហេត្វា បារិសុទ្ធិំ វា, ឆន្ទំ វាបិ បវារណំ;

ហារកោ សង្ឃមប្បត្វា, វិព្ភមេយ្យ មរេយ្យ វា.

សង្ឃប្បត្តោ ¶ បមត្តោ វា, សុត្តោ នារោចយេយ្យ វា;

អនាបត្តិវ សញ្ចិច្ច, នារោចេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ.

ទុវេ ឧបោសថា ចាតុ-ទ្ទសោ បន្នរសោ ឥតិ;

សុត្តុទ្ទេសមធិដ្ឋាន-បារិសុទ្ធិវសា តយោ.

សុត្តុទ្ទេសោវ សង្ឃស្ស, អធិដ្ឋានឧបោសថោ;

បុគ្គលស្សេវ សេសានំ, បារិសុទ្ធិឧបោសថោ.

បុព្ពកិច្ចេ ច ករណេ, បត្តកល្លេ សមានិតេ;

សុត្តំ ឧទ្ទិសតិ សង្ឃោ, បញ្ចធា សោ វិភាវិតោ.

វិនាន្តរាយំ សង្ខេបេ-នុទ្ទេសោ វិនិវារិតោ;

‘‘ថេរោវ ឥស្សរោ ទ្វីសុ, ឧទ្ទេសេស្វេត្ថ តីសុ វា;

វិសទេសូ’’តិ វុត្តត្តា, អវត្តន្តេបិ វដ្ដតិ.

អាគច្ឆេយ្យុំ យទិ សមា, ឧទ្ទិសន្តេ វ ថោកិកា;

ឧទ្ទិដ្ឋំ យំ សុឧទ្ទិដ្ឋំ, សោតព្ពមវសេសកំ.

ឧទ្ទិដ្ឋមត្តេ ¶ សកលា-យេកច្ចាយុដ្ឋិតាយ វា;

បារិសុទ្ធិំ ករេយ្យេសំ, សន្តិកេ ពហុកាថ ចេ;

កត្វា សព្ពវិកប្បេសុ, បុព្ពកិច្ចំ បុនុទ្ទិសេ.

បន្នរសោវាសិកានំ, ឥតរានំ សចេតរោ;

សមានេតរេនុវត្តន្តុ, បុរិមានំ សចេធិកា;

បុរិមា អនុវត្តន្តុ, តេសំ សេសេប្យយំ នយោ.

បាដិបទោវាសិកានំ, ឥតរានំ ឧបោសថោ;

សមថោកានំ សាមគ្គិំ, មូលដ្ឋា ទេន្តុ កាមតោ.

ពហិ គន្ត្វាន កាតព្ពោ, នោ ចេ ទេន្តិ ឧបោសថោ;

ទេយ្យានិច្ឆាយ សាមគ្គី, ពហូសុ ពហិ វា វជេ.

បាដិបទេគន្តុកានំ ¶ , ឯវមេវ អយំ នយោ;

សាវេយ្យ សុត្តំ សញ្ចិច្ច, អស្សាវេន្តស្ស ទុក្កដំ.

សម្មជ្ជិតុំ បទីបេតុំ, បញ្ញាបេតុំ ទកាសនំ;

ន ករេយ្យ តថា កល្លោ, មហាថេរេន បេសិតោ.

៤២១. សម្មជ្ជិត្វា បទីបេត្វា, បដ្ឋបេត្វា ទកាសនំ. គណញត្តិំ ឋបេត្វេវំ, កត្តព្ពោ តីហុបោសថោ. ‘‘សុណន្តុ មេ អាយស្មន្តា, អជ្ជុបោសថោ បន្នរសោ, យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, មយំ អញ្ញមញ្ញំ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ករេយ្យាមា’’តិ.

៤២២. ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា, និសីទិត្វា ឧក្កុដិកំ,. ថេរេន អញ្ជលិំ តេវំ, បគ្គយ្ហ សមុទីរិយា. ‘‘បរិសុទ្ធោ ¶ អហំ អាវុសោ, បរិសុទ្ធោតិ មំ ធារេថា’’តិ, វទេ យាវតតីយកំ.

៤២៣. សមត្តបុព្ពារម្ភេន, តេ នវេនេវមីរិយា. ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ ភន្តេ, បរិសុទ្ធោតិ មំ ធារេថា’’តិ, វទេ យាវតតីយកំ.

៤២៤. ទ្វីសុ ថេរេន កត្តព្ពំ, កត្វេវមីរិយោ នវោ. ‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ អាវុសោ, បរិសុទ្ធោតិ មំ ធារេហី’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពោ.

នវេន ថេរោ តិក្ខត្តុំ, ឯវមស្ស ឧទីរិយោ;

‘‘បរិសុទ្ធោ អហំ ភន្តេ, បរិសុទ្ធោតិ មំ ធារេថា’’តិ.

៤២៦. បុព្ពកិច្ចំ ¶ សមាបេត្វា, អធិដ្ឋេយ្យេវមេកកោ. ‘‘អជ្ជ មេ ឧបោសថោ បន្នរសោតិ វា ចាតុទ្ទសោតិ វា អធិដ្ឋាមី’’តិ វត្តព្ពំ, នោ ចេធិដ្ឋេយ្យ ទុក្កដំ.

យត្ថ វសន្តិ ចត្តារោ, តយោ វា យទិ វា ទុវេ;

បារិសុទ្ធិំ ហរិត្វាន, ឯកេកស្សិតរីតរេ;

តំ តំ ឧបោសថំ កយិរុំ, សិយា អាបត្តិ ទុក្កដំ.

វគ្គេ សមគ្គេ វគ្គោតិ, សញ្ញិនោ វិមតិស្ស វា;

ទុក្កដំ ករោតោ ភេទា-ធិប្បាយេន ថុល្លច្ចយំ;

វគ្គេ សមគ្គេនាបត្តិ, សមគ្គោ ឥតិ សញ្ញិនោ.

ឧក្ខិត្តស្ស ¶ គហដ្ឋស្ស, សេសានំ សហធម្មិនំ;

បារាជិកស្សាភព្ពស្ស, សិក្ខានិក្ខិត្តកស្ស ច.

និសិន្នបរិសាយញ្ច, សភាគាបត្តិកោ តថា;

ឆន្ទេន បរិវុត្ថេន, បាតិមោក្ខំ ន ឧទ្ទិសេ.

អទេសយិត្វានាបន្នំ, នាវិកត្វាន វេមតិំ;

នុបោសថេបិ វា កាតុំ, បោសថោ ន ច កប្បតិ.

អដ្ឋិតោបោសថាវាសា, ន វជេ តទហូ វិនា;

អន្តរាយំ វ សង្ឃំ វា-ធិដ្ឋាតុំ សីមមេវ វាតិ.

ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ ចតុន្នញ្ច, អញ្ញមញ្ញប្បវារណា;

ឯកស្ស ច អធិដ្ឋានំ, សេសា សង្ឃប្បវារណា.

បុព្ពកិច្ចេ ច ករណេ, បត្តកល្លេ សមានិតេ;

ឋបេត្វា ញត្តិំ សង្ឃេន, កត្តព្ពេវំ បវារណា.

‘‘សុណាតុ ¶ មេ ភន្តេ សង្ឃោ, អជ្ជ បវារណា បន្នរសី, យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ បវារេយ្យា’’តិ.

ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា, និសីទិត្វា ឧក្កុដិកំ;

ថេរេន អញ្ជលិំ សង្ឃោ, បគ្គយ្ហ សមុទីរិយោ.

៤៣៦. ‘‘សង្ឃំ, អាវុសោ, បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តោ ¶ អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមិ. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ, អាវុសោ, សង្ឃំ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តោ អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមី’’តិ.

បវារេន្តេសុ ថេរេសុ, និសជ្ជុក្កុដិកំ នវោ;

បវារេតិ សយំ យាវ, ឧក្កុដិកោវ អច្ឆតុ.

៤៣៨. បុព្ពារម្ភំ សមាបេត្វា, នវោ សង្ឃមុទីរយេ.

៤៣៩. ‘‘សង្ឃំ, ភន្តេ, បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តោ អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមិ. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ, ភន្តេ, សង្ឃំ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តោ អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមី’’តិ.

ទានេន ធម្មសាកច្ឆា, កលហេហិ ច រត្តិយា;

តេវាចិកាយ ឱកាសេ-សតិ ខេបិតភាវតោ;

អន្តរាយេ ទសវិធេ, ញត្តិំ វត្វានុរូបតោ.

៤៤១. ‘‘សុណាតុ មេ ភន្តេ សង្ឃោ, មនុស្សេហិ ទានំ ទេន្តេហិ, ទ្វីហិ ភិក្ខូហិ ធម្មំ សាកច្ឆន្តេហិ, កលហំ ករោន្តេហិ យេភុយ្យេន រត្តិ ខេបិតា. សចេ សង្ឃោ ¶ តេវាចិកំ បវារេស្សតិ, អប្បវារិតោវ សង្ឃោ ភវិស្សតិ, អថាយំ រត្តិ វិភាយិស្សតិ. អយំ រាជន្តរាយោ, អយំ ចោរន្តរាយោ, អយំ អគ្យន្តរាយោ, អយំ ឧទកន្តរាយោ, អយំ មនុស្សន្តរាយោ, អយំ អមនុស្សន្តរាយោ, អយំ វាឡន្តរាយោ, អយំ សរីសបន្តរាយោ, អយំ ជីវិតន្តរាយោ, អយំ ព្រហ្មចរិយន្តរាយោ. សចេ សង្ឃោ តេវាចិកំ បវារេស្សតិ, អប្បវារិតោវ សង្ឃោ ភវិស្សតិ, អថាយំ ព្រហ្មចរិយន្តរាយោ ភវិស្សតិ. យទិ សង្ឃស្ស បត្តកល្លំ, សង្ឃោ ទ្វេវាចិកំ, ឯកវាចិកំ, សមានវស្សិកំ បវារេយ្យា’’តិ.

បវារេយ្យានុរូបេន ¶ , យថាឋបិតញត្តិយា;

អាគច្ឆេយ្យុំ យទិ សមា, អាទិកា ចេត្ថ អាហរេ.

៤៤៣. ឯវំ តិចតុវគ្គោ ច, ញត្តិំ វត្វា បវារយេ. ‘‘សុណន្តុ មេ អាយស្មន្តា, អជ្ជ បវារណា បន្នរសី, យទាយស្មន្តានំ បត្តកល្លំ, មយំ អញ្ញមញ្ញំ បវារេយ្យាមា’’តិ.

ឯកំសំ ចីវរំ កត្វា, និសីទិត្វា ឧក្កុដិកំ;

ថេរេន អញ្ជលិំ តេវំ, បគ្គយ្ហ សមុទីរិយា.

៤៤៥. ‘‘អហំ, អាវុសោ, អាយស្មន្តេ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តា អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមិ. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ អហំ, អាវុសោ, អាយស្មន្តេ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តា អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមី’’តិ.

នវេនាបិ ¶ ‘‘អហំ, ភន្តេ, អាយស្មន្តេ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តា អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមិ. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ អហំ, ភន្តេ, អាយស្មន្តេ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទន្តុ មំ អាយស្មន្តា អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមី’’តិ.

៤៤៦. ទ្វីសុ ថេរេន កត្តព្ពំ, នវោ កត្វេវមីរិយោ.

៤៤៧. ‘‘អហំ, អាវុសោ, អាយស្មន្តំ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទតុ មំ អាយស្មា អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមិ. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ អហំ, អាវុសោ, អាយស្មន្តំ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទតុ មំ អាយស្មា អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមី’’តិ.

នវេនាបិ ¶ ‘‘អហំ, ភន្តេ, អាយស្មន្តំ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទតុ មំ អាយស្មា អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមិ. ទុតិយម្បិ…បេ… តតិយម្បិ អហំ, ភន្តេ, អាយស្មន្តំ បវារេមិ ទិដ្ឋេន វា សុតេន វា បរិសង្កាយ វា, វទតុ មំ អាយស្មា អនុកម្បំ ឧបាទាយ, បស្សន្តោ បដិករិស្សាមី’’តិ.

៤៤៨. បុព្ពកិច្ចំ សមាបេត្វា, អធិដ្ឋេយ្យេវមេកកោ. ‘‘អជ្ជ មេ បវារណា ចាតុទ្ទសីតិ វា បន្នរសីតិ វា អធិដ្ឋាមី’’តិ វត្តព្ពំ.

យស្មិំ វសន្តិ វា បញ្ច, ចត្តារោ វា តយោ ទុវេ;

បវារណំ ហរិត្វាន, ឯកេកស្សិតរីតរេ.

បវារិតេវ សង្ឃម្ហិ, បារិសុទ្ធិឧបោសថំ;

ករេយ្យ ឆិន្នវស្សោ វា, អវុត្ថោ វានុបគតោ.

ចាតុមាសិនិយា ចាបិ, កតេ សង្ឃេនុបោសថេ;

វុត្ថវស្សា បវារេយ្យុំ, សចេ អប្បតរា សិយុន្តិ.

ចក្ខុសោតាទិភេទេហិ, រូបសទ្ទាទិគោចរេ;

អភិជ្ឈាទោមនស្សាទិ-ប្បវត្តិំ វិនិវារយេ.

និគ្គណ្ហេយ្យ ¶ សកំ ចិត្តំ, កិដ្ឋាទិំ វិយ ទុប្បសុំ;

សតិមា សម្បជានោ ច, ចរេ សព្ពិរិយាបថេតិ.

ទេសនា សំវរោ ឯដ្ឋិបច្ចវេក្ខណ ភេទតោ;

សុទ្ធី ចតុព្ពិធា បាតិមោក្ខសំវរសម្មតំ;

ទេសនាយ វិសុទ្ធត្តា, ទេសនាសុទ្ធិ វុច្ចតិ.

‘‘ន បុនេវំ ករិស្ស’’ន្តិ, ចិត្តាធិដ្ឋានសំវរា;

វុត្តោ សំវរសុទ្ធីតិ, សុជ្ឈតិន្ទ្រិយសំវរោ.

បហាយានេសនំ ធម្មេនុប្បាទេន្តស្ស ឯដ្ឋិយា;

សុទ្ធត្តា ឯដ្ឋិសុទ្ធីតិ, វុត្តមាជីវនិស្សិតំ.

យោនិសោ ¶ បដិសង្ខាយ, ចីវរំ បដិសេវតិ;

ឯវមាទិយថាវុត្ត-បច្ចវេក្ខណសុជ្ឈនា;

បច្ចវេក្ខណសុទ្ធីតិ, វុត្តំ បច្ចយនិស្សិតន្តិ.

អប្បេន អនវជ្ជេន, សន្តុដ្ឋោ សុលភេន ច;

មត្តញ្ញូ សុភរោ ហុត្វា, ចរេ សទ្ធម្មគារវោ.

អតីតំ ¶ នានុសោចន្តោ, នប្បជប្បមនាគតំ;

បច្ចុប្បន្នេន យាបេន្តោ, សន្តុដ្ឋោតិ បវុច្ចតីតិ.

ពុទ្ធានុស្សតិ មេត្តា ច, អសុភំ មរណស្សតិ;

អារកត្តាទិនារហំ, សម្មា សាមញ្ច ពុទ្ធតោ.

សម្មាសម្ពុទ្ធឥតិ វានុស្សតិ យា បុនប្បុនំ;

នវភេទេ ភគវតោ, ពុទ្ធានុស្សតិ សា គុណេ.

សីមដ្ឋសង្ឃេ សីមដ្ឋទេវតាសុ ច ឥស្សរេ;

ជនេ គោចរគាមម្ហិ, តត្ថុបាទាយ មានុសេ.

សព្ពសត្តេសុ សុខិតា, ហោន្តាវេរាតិអាទិនា;

បរិច្ឆិជ្ជ បរិច្ឆិជ្ជ, ភាវនា មេត្តភាវនា.

វណ្ណសណ្ឋានឱកាស-ទិសតោ បរិច្ឆេទតោ;

វវត្ថបេត្វា កេសាទិ-កោដ្ឋាសេ អនុបុព្ពតោ.

នាតិសីឃញ្ច សណិកំ, វិក្ខេបំ បដិពាហយំ;

បណ្ណត្តិំ សមតិក្កម្ម, មុញ្ចន្តស្សានុបុព្ពតោ.

វណ្ណអាសយសណ្ឋាន-គន្ធោកាសេហិ ¶ ភាវនា;

បដិក្កូលាតិ កោដ្ឋាសេ, ឧទ្ធុមាតាទិវត្ថុសុ;

គហេត្វា អសុភាការំ, បវត្តា ភាវនាសុភំ.

‘‘មរណំ ¶ មេ ភវិស្សតិ, ជីវិតំ ឧច្ឆិជ្ជិស្សតិ;

មរណំ មរណំ វា’’តិ, ភាវយិត្វាន យោនិសោ.

វធកស្សេវុបដ្ឋានា, សម្បត្តីនំ វិបត្តិតោ;

អាយុទុព្ពលតោ កាលវវត្ថានស្សភាវតោ;

អទ្ធានស្ស បរិច្ឆេទា, ភាវនា មរណស្សតីតិ.

នាមរូបំ បរិគ្គយ្ហ, តតោ តស្ស ច បច្ចយំ;

ហុត្វា អភាវតោនិច្ចា, ឧទយព្ពយបីឡនា.

ទុក្ខា អវសវត្តិត្តា, អនត្តាតិ តិលក្ខណំ;

អារោបេត្វាន សង្ខារេ, សម្មសន្តោ បុនប្បុនំ;

បាបុណេយ្យានុបុព្ពេន, សព្ពសំយោជនក្ខយន្តិ.

អធិសីលាធិចិត្តានំ, អធិបញ្ញាយ សិក្ខនា;

ភិក្ខុកិច្ចមតោ ខុទ្ទសិក្ខាយំ សមុទាហដា.

មហតោ កិត្តិសទ្ទស្ស, យស្ស លោកវិចារិនោ;

បរិស្សមោ ន សម្ភោតិ, មាលុតស្សេវ និច្ចសោ.

តេន ¶ ¶ ធម្មសិរីកេន, តម្ពបណ្ណិយកេតុនា;

ថេរេន រចិតា ធម្មវិនយញ្ញុបសំសិតា.

ឯត្តាវតាយំ និដ្ឋានំ, ខុទ្ទសិក្ខា ឧបាគតា;

បញ្ចមត្តេហិ គាថានំ, សតេហិ បរិមាណតោតិ.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

យោ ¶ ¶ ចិរំ ទីឃមទ្ធានំ, វិទិត្វា ទុក្ខិតំ ជនំ;

តថាបិ នាវពុជ្ឈន្តមនុកម្បាយ ចោទិតោ.

ពោធាយ បណិធិំ កត្វា, បត្តោ សម្ពោធិមុត្តមំ;

តស្ស បាទេ នមស្សិត្វា, ធម្មំ សង្ឃញ្ច សាធុកំ.

បុព្ពាចរិយបាទេសុ, ឋបេត្វា សីសមត្តនោ;

ថេរេន ធម្មសិរិនា, ថិរសីលេន យា កតា.

‘‘អាទិតោ ¶ ឧបសម្បន្នសិក្ខិតព្ព’’ន្តិអាទិនា;

ខុទ្ទសិក្ខា សមាសេន, តស្សា អត្ថវិនិច្ឆយំ.

លិខិស្សាមិ ហិតត្ថាយ, អាទិកម្មិកភិក្ខុនំ;

តត្ថ យុត្តំ គហេតព្ពមយុត្តំ តុជ្ឈិតព្ពកន្តិ;

(ក) ឯត្ថាហ – កតមា ខុទ្ទសិក្ខា, កថំ សិក្ខិតព្ពា, កស្មា សិក្ខិតព្ពា, កេ សិក្ខន្តិ, កេ សិក្ខិតសិក្ខាតិ? វុច្ចតេ – អធិសីលអធិចិត្តអធិបញ្ញាវសេន តិស្សោ សិក្ខា, គន្ថវសេនេត្ថ សង្ខិបិត្វា វុត្តត្តា តទ្ទីបនោ គន្ថោ ‘‘ខុទ្ទសិក្ខា’’តិ ¶ វុច្ចតិ, អថ វា ‘‘ខុទ្ទំ អនេលកំ មធុបដល’’ន្តិអាទីនិ វិយ សិក្ខាកាមានំ មធុរតាយ ខុទ្ទា ច តា សិក្ខា ចាតិ ខុទ្ទសិក្ខា, អថ វា ‘‘ខុទ្ទបុត្តម្ហិ សមណ បោស ម’’ន្តិអាទីសុ វិយ ពហុវិធត្តាបិ ខុទ្ទា ច តា សិក្ខិតព្ពតោ សិក្ខា ចាតិ ខុទ្ទសិក្ខា. អធិសីលសិក្ខា បនេត្ថ ចារិត្តវារិត្តវសេន ទុវិធម្បិ សីលំ យថានុសិដ្ឋំ បដិបជ្ជមានេន តប្បដិបក្ខេ កិលេសេ តទង្គប្បហានវសេន បជហន្តេន សិក្ខិតព្ពា, អធិចិត្តសិក្ខា បន យថាវុត្តេសុ អារម្មណេសុ អភិយោគករណវសេន ឈានប្បដិបក្ខានំ នីវរណគណានំ វិក្ខម្ភនប្បហានំ កុរុមានេន សិក្ខិតព្ពា, អធិបញ្ញាសិក្ខា បន យថានុរូបំ សមុច្ឆេទវសេន សានុសយេ កិលេសេ សមុច្ឆិន្ទន្តេន សិក្ខិតព្ពា.

ជាតិអាទីហិ ទុក្ខេហិ, អនេកេហិ ឧបទ្ទុតំ;

ខន្ធលោកំ ជហិត្វាន, បត្តុំ ខេមំ បុរំ សិវំ.

កល្យាណបុថុជ្ជនេន សហ សត្ត សេក្ខា សិក្ខន្តិ. អរហន្តោ សិក្ខិតសិក្ខា.

អាទិតោតិ ឯត្ថ អាទិម្ហិយេវាតិ អត្ថោ, អាទិតោ បដ្ឋាយាតិ វា. ឧបសម្បន្នេន ច ឧបសម្បន្នាយ ច សិក្ខិតព្ពំ ឧបសម្បន្នសិក្ខិតព្ពំ. សហ មាតិកាយ សមាតិកំ. បុព្ពេ វុត្តប្បការំ ខុទ្ទសិក្ខំ បវក្ខាមិ អាទរេន, បការេន វា វក្ខាមិ រតនត្តយំ វន្ទិត្វាតិ អត្ថោ. អបិច ថេរោ អាទិតោតិ វចនេន សទ្ធាបព្ពជិតានំ កុលបុត្តានំ អាលសិយទោសេន អប្បដិបជ្ជន្តានំ អញ្ញាណទោសេន អញ្ញថា បដិបជ្ជន្តានំ ¶ សំវេគំ ជនេតិ. កថំ? អតិទុល្លភំ ខណសមវាយំ បដិលភិត្វា តង្ខណំ ន កុសីតេន វា និរត្ថកកថាបសុតេន វា វីតិនាមេតព្ពំ, កិំ កាតព្ពំ? អាទិតោ បដ្ឋាយ និរន្តរមេវ តីសុ សិក្ខាសុ អាទរោ ជនេតព្ពោតិ. ឯត្ថាហ – កិំ តំ រតនត្តយំ នាម, យំ វន្ទិត្វា ថេរោ ខុទ្ទសិក្ខំ បវក្ខតីតិ? វុច្ចតេ – ពុទ្ធរតនំ ធម្មរតនំ សង្ឃរតនន្តិ ឥមានិ តីណិ រតនានិ. តានិ ហិ រតិជននដ្ឋេន ‘‘រតនានី’’តិ វុច្ចន្តិ. អបិច –

‘‘ចិត្តីកតំ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ. (ទី. នី. អដ្ឋ. ២.៣៣; សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.២២៣; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៦.៣; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.២២៦; មហានិ. អដ្ឋ. ៥០; ឧទា. អដ្ឋ. ៤៥) –

ឥមិស្សា គាថាយ វសេន រតនត្ថោ វេទិតព្ពោ.

(ខ-ជ) ឥទានិ ‘‘សមាតិក’’ន្តិ វុត្តត្តា មាតិកំ តាវ ទស្សេតុំ ‘‘បារាជិកា ច ចត្តារោ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. សព្ពសិក្ខានំ បន មូលភូតត្តា អធិសីលសិក្ខាវ បឋមំ វុត្តា. ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយា’’តិ (សុំ. និ. ១.១.២៣, ១៩២; បេដកោ. ២២; មិ. ប. ២.១.៩) ហិ ¶ វុត្តំ. តត្រាបិ មហាសាវជ្ជត្តា, មូលច្ឆេជ្ជវសេន បវត្តនតោ ច សព្ពបឋមំ ជានិតព្ពាតិ បារាជិកាវ បឋមំ វុត្តាតិ. ឥទានិ យថានិក្ខិត្តានិ មាតិកាបទានិ បដិបាដិយា វិត្ថារេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘បារាជិកា ច ចត្តារោ’’តិ បឋមបទំ ឧទ្ធដំ, តស្សាយមត្ថោ – បារាជិកាតិ បរាជិតា បរាជយមាបន្នា, សិក្ខាបទំ អតិក្កមិត្វា តេនេវ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា, តាយ វា បរាជយមាបាទិតានមេតំ អធិវចនំ, តេ បន ចត្តារោតិ វុត្តំ ហោតិ.

១-២. ឥទានិ ¶ តេ ទស្សេតុំ ‘‘មគ្គត្តយេ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ មនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតានំ វសេន តិស្សោ ឥត្ថិយោ, តយោ ឧភតោព្យញ្ជនកា, តយោ បណ្ឌកា, តយោ បុរិសាតិ បារាជិកវត្ថុភូតានំ និមិត្តានំ និស្សយា ទ្វាទសមត្តា ហោន្តិ, តេសំ វច្ចមគ្គប្បស្សាវមគ្គមុខមគ្គវសេន តយោ មគ្គា. តត្ថ មនុស្សិត្ថិយា តយោ, អមនុស្សិត្ថិយា តយោ, តិរច្ឆានគតិត្ថិយា តយោតិ នវ, តថា មនុស្សឧភតោព្យញ្ជនកាទីនំ. មនុស្សបណ្ឌកាទីនំ បន វច្ចមគ្គមុខមគ្គវសេន ទ្វេ ទ្វេ កត្វា ឆ, តថា មនុស្សបុរិសាទីនន្តិ សព្ពេសំ វសេន តិំស មគ្គា ហោន្តិ. តេ សព្ពេ បរិគ្គហេត្វា ឥធ ‘‘មគ្គត្តយេ’’តិ វុត្តំ, តស្មិំ មគ្គត្តយេតិ អត្ថោ. អនិក្ខិត្តសិក្ខោតិ ភិក្ខុភាវតោ ចវិតុកាមតាចិត្តេន យថាលក្ខណំ អបច្ចក្ខាតសិក្ខោតិ អត្ថោ. សន្ថតសន្ថតេតិ វត្ថាទីសុ យេន កេនចិ សន្ថតេ វា អសន្ថតេ វា. អល្លោកាសេតិ មគ្គត្តយស្ស បកតិវាតេន អសម្ផុដ្ឋប្បទេសេ. និមិត្តន្តិ អង្គជាតំ. សំសន្ថតំ វា អសន្ថតំ វាតិ អត្តនោ អង្គជាតំ វត្ថាទីនំ អញ្ញតរេន បដិច្ឆន្នំ វា អប្បដិច្ឆន្នំ វា. ឧបាទិណ្ណន្តិ អនដ្ឋកាយប្បសាទំ. វុត្តប្បការេ មគ្គត្តយេ បវេសន្តោ ចុតោ បារាជិកោតិ សម្ពន្ធោ. នដ្ឋកាយប្បសាទំ បន បីឡកំ វា ចម្មខិលំ វា លោមំ វា បវេសន្តស្ស ទុក្កដំ, មនុស្សានំ បន ជីវមានកសរីរេ អក្ខិនាសាកណ្ណច្ឆិទ្ទវត្ថិកោសេសុ សត្ថកាទីហិ កតវណេ វា មេថុនរាគេន តិលពីជមត្តម្បិ អង្គជាតំ បវេសន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ, អវសេសសរីរេសុ ឧបកច្ឆកាទីសុ ច ទុក្កដំ. តិរច្ឆានគតានំ ហត្ថិអស្សគោណគទ្រភឱដ្ឋមហិំសាទីនំ នាសាយ ថុល្លច្ចយំ, តថា តេសំ វត្ថិកោសេសុ. សព្ពេសម្បិ តិរច្ឆានគតានំ អក្ខិកណ្ណវណេសុ ទុក្កដំ, តថា តេសំ អវសេសសរីរេសុបិ.

ឥទានិ ¶ បវេសនំ នាម ន កេវលំ អត្តុបក្កមេនេវ ហោតិ, ភិក្ខុបច្ចត្ថិកាទីនំ បន វសេន ¶ បរូបក្កមេនាបិ ហោតិ, តត្ថាបិ សេវនចិត្តេ សតិ បារាជិកោ ហោតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តស្សត្ថោ – យោ ភិក្ខុ បវេសនបវិដ្ឋឋិតឧទ្ធារណក្ខណេសុ សាទិយតិ, តស្មិំ ខណេ សេវនចិត្តំ ឧបដ្ឋបេតិ, សោបិ បារាជិកោ ហោតិ. យោ បន ភិក្ខុ សព្ពសោ អសាទិយន្តោ អាសីវិសមុខំ អង្គារកាសុញ្ច បវិដ្ឋំ វិយ មញ្ញតិ, សោ និប្បរាធោ ហោតិ. ឯត្ថ ឋិតំ នាម សុក្កវិស្សដ្ឋិសមយប្បវត្តិ.

៣-៤. ឥទានិ ទុតិយំ ទស្សេតុំ ‘‘អាទិយេយ្យា’’តិអាទិមាហ. ‘‘អាទិយេយ្យា’’តិអាទីនំ បទានំ ‘‘អទិន្នំ ថេយ្យចិត្តេន ភវេ បារាជិកោ’’តិ ឥមិនា សម្ពន្ធោ. អាទិយេយ្យាតិ អារាមាទិំ អភិយុញ្ជិត្វា យោ ភិក្ខុ គណ្ហេយ្យ, សោ ភវេ បារាជិកោតិ អត្ថោ. ឯវំ សេសេសុបិ. ហរេយ្យាតិ វេតនេន វា មិត្តភាវេន វា អញ្ញស្ស ភណ្ឌំ ហរន្តោ បុន ថេយ្យចិត្តេ ឧប្បន្នេ ‘‘សីសេ ភារំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតី’’តិអាទិនា គណ្ហេយ្យាតិ អត្ថោ. អវហរេយ្យាតិ ‘‘ឧបនិក្ខិត្តំ ភណ្ឌំ ‘ទេហិ មេ ភណ្ឌ’ន្តិ វុច្ចមានោ ‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិអាទិនា អវហរេយ្យ. ឥរិយាបថំ កោបេយ្យាតិ ‘‘សហភណ្ឌហារកំ នេស្សាមី’’តិ តេនេវ បុរិសេន តំ នេតុំ តស្ស គមនបថំ វារេត្វា អញ្ញេន មគ្គេន តំ សន្តជ្ជេត្វា នេតិ, ឯវំ នេន្តស្ស តស្ស បុរិសស្ស បឋមបាទេ ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយបាទុទ្ធារេ បារាជិកំ. ‘‘ថលដ្ឋំ ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តោ អាមសតី’’តិអាទិនា ឋានា ចាវេយ្យ. បរិកប្បិតដ្ឋានំ វា សុង្កឃាតំ វា អតិក្កាមេន្តោ សង្កេតំ វីតិនាមេយ្យ. យំ កិញ្ចិ បរបរិគ្គហិតំ សស្សាមិកំ ភណ្ឌំ តេហិ សាមិកេហិ កាយេន វា វាចាយ វា ន ទិន្នន្តិ អទិន្នំ.

ឥទានិ ¶ ន ឥមិនាវ អាការេន អវហារកោ បារាជិកោ ហោតិ, អញ្ញថាបិ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ថេយ្យាវហារកោ ច ពលាវហារកោ ច កុសាវហារកោ ច បដិច្ឆន្នាវហារកោ ច បរិកប្បាវហារកោ ច ភវេ បារាជិកោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ថេយ្យាវហារោ នាម សន្ធិច្ឆេទាទីហិ វា កំសកូដមានកូដតុលាកូដាទីហិ វា វញ្ចេត្វា គហណំ. បសយ្ហាវហារោ ពលាវហារោ. កុសសង្កមនំ កត្វា បរកោដ្ឋាសគ្គហណំ កុសាវហារោ. បរភណ្ឌំ បំសុអាទិនា បដិច្ឆាទេត្វា សាមិកេសុ អបស្សិត្វា គតេសុ បច្ចាគន្ត្វា គហណំ បដិច្ឆន្នាវហារោ. បរិកប្បាវហារោ បន ទុវិធោ ភណ្ឌោកាសវសេន. តត្ថ ‘‘សាដកោ ចេ, គណ្ហិស្សាមិ, សុត្តញ្ចេ, ន គណ្ហិស្សាមី’’តិ ភណ្ឌំ បរិកប្បេត្វា អន្ធការេ បសិព្ពកំ គណ្ហាតិ. តត្ថ ចេ សាដកោ ហោតិ, ឧទ្ធារេយេវ ¶ បារាជិកំ. សចេ សុត្តំ ហោតិ, រក្ខតិ, បុន ‘‘សុត្ត’’ន្តិ ញត្វាបិ ‘‘យំ លទ្ធំ, តំ គហេតព្ព’’ន្តិ ឧគ្គណ្ហន្តោ ឧទ្ធារេយេវ បារាជិកំ, អយំ ភណ្ឌបរិកប្បោ. ឱកាសបរិកប្បោ គព្ភទ្វារប្បមុខវិហារាទីនំ វសេន បរិច្ឆេទំ ករោតិ ‘‘សចេ មំ ឯត្ថន្តរេ បស្សន្តិ, ទស្សាមិ, នោ ចេ បស្សន្តិ, គណ្ហិត្វា គច្ឆាមី’’តិ, តស្ស តំ បរិកប្បិតបរិច្ឆេទំ អតិក្កមន្តស្ស បទវារេន បារាជិកំ វេទិតព្ពំ, អយំ ឱកាសបរិកប្បោ.

ឥទានិ ឥមស្មិំ អទិន្នាទានេ វិនិច្ឆយនយំ ទស្សេតុំ ‘‘ភណ្ឌកាលគ្ឃទេសេហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថាតិ អទិន្នាទានេ. និច្ឆយោតិ វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោតិ អត្ថោ. តត្ថ កេនចិ ភិក្ខុនា ‘‘មយា ឥទំ នាម ភណ្ឌំ ថេយ្យចិត្តេន គហិត’’ន្តិ វុត្តេ វិនយធរេន សហសាវ តំ អាបត្តិំ អនារោបេត្វា តស្ស ភណ្ឌស្ស សាមិកអស្សាមិកភាវំ ឧបបរិក្ខិត្វា យទិ សស្សាមិកំ, តស្ស ភណ្ឌស្ស អគ្ឃវសេន អាបត្តិយា ការេតព្ពោ. សចេ និរាលយកាលេ គហិតំ ¶ , បារាជិកេន ន ការេតព្ពោ, អយំ ភណ្ឌវសេន វិនិច្ឆយោ.

កាលោតិ អវហារកាលោ. តទេវ ហិ ភណ្ឌំ កទាចិ មហគ្ឃំ ហោតិ, កទាចិ អប្បគ្ឃំ, តស្មា យស្មិំ កាលេ អវហដំ, តស្មិំ កាលេ យោ តស្ស អគ្ឃោ, តេន អគ្ឃេន អាបត្តិយា ការេតព្ពោ, អយំ កាលវសេន វិនិច្ឆយោ.

អគ្ឃោតិ ភណ្ឌគ្ឃោ. នវភណ្ឌស្ស ហិ យោ អគ្ឃោ, សោ បច្ឆា បរិហាយតិ, តស្មា សព្ពទា ភណ្ឌំ បកតិអគ្ឃវសេនេវ ន ការេតព្ពំ, អយំ អគ្ឃវសេន វិនិច្ឆយោ. ទេសោតិ អវហារទេសោ. ភណ្ឌុដ្ឋានទេសេ ហិ ភណ្ឌំ អប្បគ្ឃំ ហោតិ, អញ្ញត្ថ មហគ្ឃំ, តស្មា យស្មិំ ទេសេ ភណ្ឌំ អវហដំ, តស្មិំយេវ ទេសេ អគ្ឃេន ការេតព្ពោ, អយំ ទេសវសេន វិនិច្ឆយោ.

បរិភោគេនបិ សាដកាទិកស្ស ភណ្ឌស្ស អគ្ឃោ បរិហាយតិ, តស្មា តស្ស បរិភោគវសេន បរិហីនាបរិហីនភាវោ ឧបបរិក្ខិតព្ពោ, អយំ បរិភោគវសេន វិនិច្ឆយោ.

៥. ឥទានិ តតិយំ ទស្សេតុំ ‘‘មនុស្សវិគ្គហ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ មនុស្សវិគ្គហន្តិ បដិសន្ធិវិញ្ញាណេន ¶ សទ្ធិំ ឧប្បន្នំ កលលរូបំ អាទិំ កត្វា បកតិយា វីសតិវស្សសតាយុកស្ស សត្តស្ស យាវ មរណកាលា ឯត្ថន្តរេ អនុបុព្ពេន វុទ្ធិប្បត្តោ អត្តភាវោ, ឯសោ មនុស្សវិគ្គហោ នាម, ឯវរូបំ មនុស្សវិគ្គហន្តិ អត្ថោ. ចិច្ចាតិ វធកចេតនាវសេន សញ្ចេតេត្វា បកប្បេត្វា អភិវិតរិត្វា វីតិក្កមោតិ អត្ថោ. ជីវិតា វា វិយោជយេតិ វុត្តប្បការំ មនុស្សវិគ្គហំ ¶ កលលកាលេបិ តាបនមទ្ទនេហិ វា ភេសជ្ជសម្បទានេន វា តតោ វា ឧទ្ធម្បិ តទនុរូបេន ឧបក្កមេន សន្តតិវិកោបនវសេន យោ ជីវិតា វិយោជេយ្យ, សោ ចុតោ ភវេតិ សម្ពន្ធោ. កិញ្ច ភិយ្យោ – ‘‘សត្ថហារកំ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថ ហរតីតិ ហារកំ, កិំ ហរតិ? ជីវិតំ, ហរិតព្ពន្តិ វា ហារកំ, ឧបនិក្ខិបិតព្ពន្តិ អត្ថោ, សត្ថញ្ច តំ ហារកញ្ចាតិ សត្ថហារកំ. អស្សាតិ មនុស្សវិគ្គហស្ស. យថា មនុស្សវិគ្គហោ ឥច្ឆិតិច្ឆិតក្ខណេ តំ អសិអាទិសត្ថំ បដិលភតិ, តថា សយំ មរណចេតនោ មរណាធិប្បាយោ ហុត្វា ឧបនិក្ខិបេយ្យ. សោបិ ចុតោ ភវេតិ អត្ថោ. ឯតេន ថាវរប្បយោគំ ទស្សេតិ.

៦-៧. ឥទានិ ‘‘មរណវណ្ណំ វា សំវណ្ណេយ្យា’’តិអាទិវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘គាហេយ្យ មរណូបាយំ, វទេយ្យ មរណេ គុណ’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘សត្ថំ វា អាហរ, វិសំ វា ខាទ, រជ្ជុយា វា ឧព្ពន្ធិត្វា កាលំ ករោហី’’តិអាទិនា នយេន មរណត្ថាយ ឧបាយំ គាហេយ្យ. មរណសំវណ្ណនា បនេត្ថ ពហុវិធា ‘‘កាយេន សំវណ្ណេតិ, វាចាយ កាយវាចាយ ទូតេន លេខាយ វា សំវណ្ណេតី’’តិ វុត្តត្តា. តត្ថ កាយេន សំវណ្ណេតិ នាម កាយេន វិញ្ញាបេតិ. ‘‘យោ បបាតេ បបតនាទីនិ កត្វា មរតិ, សោ ធនំ វា លភតិ, យសំ វា លភតិ, សគ្គំ វា គច្ឆតី’’តិអាទិនា នយេន សំវណ្ណេតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. តស្ស វចនំ សុត្វា កោចិ ‘‘មរិស្សាមី’’តិ ទុក្ខំ វេទនំ ឧប្បាទេតិ, ថុល្លច្ចយំ. មរតិ ចេ, បារាជិកំ. ឯវំ សេសេសុបិ. ទូតេន សំវណ្ណនាយំ បន ទូតស្ស សាសនំ អារោចាបេតិ ‘‘ឯវំ អារោចេហី’’តិ, ‘‘យោ ឯវំ មរតិ, សោ ធនំ វា លភតី’’តិ សព្ពំ បុរិមសទិសមេវ. លេខាយ សំវណ្ណេតិ នាម គិរិបព្ពតបុរាណាទិលេខំ លិខតិ, ‘‘យោ ឯវំ មរតី’’តិអាទិ វុត្តនយមេវ. ឯត្ថាបិ យោ មរណូបាយំ វា គាហេយ្យ, មរណេ វា គុណំ វទេយ្យ, សោ ចុតោ ភវេតិ សម្ពន្ធោ.

ឥទានិ ¶ បន ឥមស្ស មនុស្សវិគ្គហស្ស ឆព្ពិធេ បយោគេ ទស្សេតុំ ‘‘បយោគា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. សាហត្ថិកនិស្សគ្គិកអាណត្តិកថាវរឥទ្ធិមយវិជ្ជាមយានំ វសេន តស្ស មនុស្សវិគ្គហស្ស ឆប្បយោគាតិ អធិប្បាយោ. តត្ថ សាហត្ថិកោតិ សយំ មារេន្តស្ស កាយេន វា កាយប្បដិពទ្ធេន ¶ វា បហរណំ. និស្សគ្គិកោតិ ទូរេ ឋិតំ មារេតុកាមស្ស កាយាទីហិ ឧសុសត្តិយន្តបាសាណាទីនំ និស្សជ្ជនំ. អាណត្តិកោតិ ‘‘អសុកំ នាម មារេហី’’តិ អញ្ញំ អាណាបេន្តស្ស អាណាបនំ. ថាវរោតិ ឱបាតក្ខណនំ, អបស្សេនសំវិធានំ, អសិអាទីនំ ឧបនិក្ខិបនំ, តឡាកាទីសុ វិសសម្បយោជនំ, រូបូបហារោតិ ឯវមាទិ. កម្មវិបាកជាយ ឥទ្ធិយា បយោជនំ ឥទ្ធិបយោគំ. មារណត្ថាយ វិជ្ជានំ បរិជប្បនំ វិជ្ជាមយោតិ.

ឥទានិ ឥមេសុ ឆសុ បយោគេសុ អាណត្តិយំ សង្កេតវិសង្កេតតំ ទស្សេតុំ ‘‘កាលវត្ថាវុធិរិយាបថា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ កាលោតិ បុព្ពណ្ហសាយន្ហាទិកាលោ ច យោព្ពនថាវរិយាទិកាលោបិ ច. ឥមេសុ យំ កិញ្ចិ កាលំ និយមេត្វា ‘‘ឥមស្មិំ នាម កាលេ មារេហី’’តិ អាណត្តោ សចេ តស្មិំយេវ កាលេ មារេតិ, អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកំ. សចេ និយមិតកាលតោ បុរេ វា បច្ឆា វា មារេតិ, អាណាបកោ មុច្ចតិ. វត្ថូតិ មារេតព្ពោ បុគ្គលោ. សចេ អាណត្តោ តមេវ មារេតិ, អាណាបកស្ស អាណត្តិក្ខណេយេវ បារាជិកំ. អថ អញ្ញំ មារេតិ, អាណាបកោ មុច្ចតិ. ឯវំ សេសេសុបិ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. អាវុធន្តិ អសិអាទិ. ឥរិយាបថោតិ មារេតព្ពស្ស គមនំ វា និសជ្ជា វាតិ ឯវមាទិកោ. កិរិយាវិសេសោតិ វិជ្ឈនំ វា ឆេទនំ វា ភេទនំ វា សូលារោបនំ វាតិ ឯវមាទិកោ. ឱកាសោតិ គាមោ វា វនំ វា គេហំ វាតិ ឯវមាទិកោ. ឥមេសុ យថា ¶ យថា វធកោ អាណត្តោ, តថា តថា កតេ អាណាបកស្ស អាបត្តិ, អញ្ញថា កតេ វិសង្កេតោ ហោតិ. អាណត្តិយំ បន អយំ វិសេសោ ‘‘អធិដ្ឋាយាតិ អធិដ្ឋហិត្វា អាណាបេតិ ‘ឯវំ វិជ្ឈ, ឯវំ បហរ, ឯវំ ឃាតេហី’’តិ វុត្តាយ បាឡិយា លព្ភតីតិ ញាតព្ពោ.

៨-៩. ឥទានិ ចតុត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ឈានាទិភេទ’’ន្តិអាទិមាហ. តស្សត្ថោ – ‘‘ឈានំ វិមោក្ខោ សមាធិ សមាបត្តិ ញាណទស្សនំ មគ្គភាវនា ផលសច្ឆិកិរិយា កិលេសប្បហានំ វិនីវរណតា ចិត្តស្ស សុញ្ញាគារេ អភិរតី’’តិ ឯវំ វុត្តំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ អត្តនិ នត្ថិតាយ នោសន្តំ ‘‘មយិ អត្ថី’’តិ អត្តនិ វា តំ ‘‘អហំ ឯត្ថ សន្ទិស្សាមី’’តិ អត្តានំ វា តត្ថ ឧបនេត្វា ទីបេន្តោ ចុតោ ភវេ. កោដ្ឋាសំ វាតិ ឯត្ថ ‘‘ឈានលាភី, វិមោក្ខលាភី, សមាធិលាភី, សមាបត្តិលាភីម្ហី’’តិ ឯវមាទិនា នយេន កោដ្ឋាសតោ វាតិ អត្ថោ. ឯកេកំ វាតិ ‘‘បឋមស្ស ¶ ឈានស្ស លាភី, ទុតិយស្ស ឈានស្ស លាភីម្ហី’’តិ ឯវមាទិនា នយេន ឯកេកំ វាតិ អត្ថោ. ‘‘អតីតភវេ សោតាបន្នោម្ហី’’តិ វទតោ អតីតភវំ សន្ធាយ កថិតត្តា បារាជិកំ នត្ថិ, តស្មា ‘‘បច្ចុប្បន្នភវស្សិត’’ន្តិ វុត្តំ, តស្ស បច្ចុប្បន្នភវនិស្សិតំ កត្វាតិ អត្ថោ. អញ្ញាបទេសរហិតន្តិ ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, សោ ភិក្ខុ បឋមស្ស ឈានស្ស លាភី’’តិអាទិនា នយេន អញ្ញាបទេសំ វិនាតិ អត្ថោ. ឯវំ ទីបេន្តោ ហិ ថុល្លច្ចយមាបជ្ជតិ. ទីបេន្តោតិ ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិំ, សមាបជ្ជាមិ, សមាបន្នោ, បឋមស្ស ឈានស្ស លាភីម្ហិ, វសីម្ហិ, សច្ឆិកតំ អស្សា’’តិ ឯវមាទិនា នយេន ទីបេន្តោតិ អត្ថោ. ‘‘អធិគតោ’’តិ មានោ អធិមានោ, សោ យស្ស នត្ថិ, សោ អនធិមានិកោ. កេន ឯវំ ទីបេន្តោតិ ចេ? តំ ទស្សេតុំ ‘‘កាយេន វាចា’’តិអាទិ វុត្តំ ¶ , កាយេន វា វាចាយ វា តទុភយេន វាតិ អត្ថោ. វិញ្ញត្តិបថេតិ យត្ថ ឋិតោ មនុស្សជាតិកោ គហដ្ឋោ វា បព្ពជិតោ វា តស្ស វចនំ បកតិសោតេន សុត្វា សមនន្តរមេវ ‘‘ឥមំ នាម ឯស វទតី’’តិ ជានាតិ, តត្ថ ឋត្វា ទីបេន្តោ ចុតោ ភវេ, ន ទេវព្រហ្មាទីសុ អញ្ញតរេន ញាតេតិ អត្ថោ.

១០. ឥទានិ ចតុន្នម្បិ សាធារណវិនិច្ឆយំ វត្តុំ ‘‘បារាជិកេតេ ចត្តារោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថាយំ សង្ខេបោ – ចត្តារោបិ ឯតេ បារាជិកា ‘‘ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ សមសិក្ខតា’’តិ ឯវំ វុត្តសំវាសស្ស អភព្ពតាយ អសំវាសា, យថាបុរេ បុព្ពេ គិហិកាលេ ច អនុបសម្បន្នកាលេ ច អសំវាសិកា, ឯវំ បច្ឆា បារាជិកំ អាបន្នាបិ អសំវាសាតិ. កិញ្ច ភិយ្យោ – អភព្ពា ភិក្ខុភាវាយ បុន តេន អត្តភាវេន ឧបសម្បទាយ អវត្ថុតាយ ឧបសម្បន្នា ភវិតុម្បិ អភព្ពាតិ អត្ថោ. កិំ វិយាតិ ចេ? សីសច្ឆិន្នោវ ជីវិតុំ, យថាបិ សីសច្ឆិន្នោ តេន អត្តភាវេន បុន ជីវិតុំ អភព្ពោ, ឯវមិមេ ចត្តារោតិ អធិប្បាយោ.

១១. ឥទានិ ឥមេសុ ចតូសុ បារាជិកេសុ យេ បរិយាយាណត្តីហិ សម្ភវន្តិ, តេ ទស្សេតុំ ‘‘បរិយាយោ ចា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ បរិយាយោតិ មរណាធិប្បាយស្ស កាយបយោគោ វា វចីបយោគោ វា. តស្មា ‘‘យោ ឦទិសេ មុហុត្តេ សត្ថំ វា អាហរិត្វា វិសំ វា ខាទិត្វា សោព្ភាទីសុ វា បបតិត្វា មរតិ, សោ ធនំ វា លភតិ, យសំ វា លភតី’’តិអាទិនា នយេន មរណំ អភិនន្ទន្តោ ‘‘ឥទំ សុត្វា យោ កោចិ មរតូ’’តិ យោ បរិយាយេន វទតិ, តំ សុត្វា សចេ ¶ កោចិ តថា មរតិ, បារាជិកំ. និយមិតេន បន យំ សន្ធាយ វុត្តំ, តស្សេវ មរណេ បារាជិកំ. អាណត្តិ ¶ បន វុត្តត្ថាយេវ. តតិយេ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកេ លព្ភតីតិ សម្ពន្ធោ. ទុតិយេ បន អទិន្នាទានេ អាណត្តិ ឯវ លព្ភតិ, ន បរិយាយោតិ អត្ថោ. កស្មា នំ បរិយាយេន នាបជ្ជតីតិ? យថា មនុស្សវិគ្គហេ ‘‘មរណវណ្ណំ វា សំវណ្ណេយ្យា’’តិ វុត្តំ, តថា ឥធ អទិន្នាទានេ ‘‘វណ្ណំ វា សំវណ្ណេយ្យា’’តិ អវុត្តត្តា. សេសេសូតិ បឋមចតុត្ថេសុ បរិយាយាណត្តិទ្វយំ ន លព្ភតីតិ អត្ថោ.

១២. ឥទានិ ចតូសុបិ យថាសម្ភវំ អង្គភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘សេវេតុកាមតាចិត្ត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ មេថុនធម្មស្សាតិ មេថុនធម្មបារាជិកស្ស. ពុធាតិ វិនយធរា.

១៣. មនុស្សសន្តិ មនុស្សសន្តកតា. ឯតេន បេតតិរច្ឆានគតបរិគ្គហេសុ អនាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតិ. តថាសញ្ញីតិ មនុស្សសន្តកវសេន បរបរិគ្គហិតសញ្ញីតិ អត្ថោ. វត្ថុនោ គរុតាតិ បញ្ចមាសកំ វា អតិរេកបញ្ចមាសកំ វា តទគ្ឃនកំ ភណ្ឌំ វា ហោតីតិ អត្ថោ. អវហារោ ចាតិ បញ្ចវីសតិយា អវហារេសុ យេន កេនចិ អវហារោ ហោតីតិ អត្ថោ. អទិន្នាទានហេតុយោតិ អទិន្នាទានបារាជិកស្ស ឯតានិ បញ្ច អង្គានីតិ អធិប្បាយោ.

១៤. បាណោ មានុស្សកោតិ មនុស្សជាតិកបាណោ. តស្មិំ បាណេ បាណសញ្ញិតា. ឃាតចេតនាតិ វធកចេតនា. បយោគោតិ តំសមុដ្ឋិតោ សាហត្ថិកាទីនំ ឆន្នំ បយោគានំ អញ្ញតរបយោគោ. តេន បយោគេន មរណំ. បញ្ចេតេ វធហេតុយោតិ មនុស្សវិគ្គហបារាជិកស្ស បញ្ច អង្គានីតិ អត្ថោ.

១៥. អសន្តតាតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស អត្តនិ អសន្តតា ចាតិ អត្ថោ. បាបមិច្ឆតាយារោចនាតិ ឥមិនា យោ កេវលំ ¶ បាបមិច្ឆតំ វិនា មន្ទត្តា មោមូហត្តា ភណតិ, តស្ស អនាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតិ. តស្សាតិ យស្ស អារោចេតិ, តស្ស មនុស្សជាតិតា ច. ‘‘យោ តេ វិហារេ វសតិ, សោ ភិក្ខុ អរហា’’តិអាទិនា (បរិ. ១៦០, ៣៣៦) នាញ្ញាបទេសោ ច. តទេវាតិ តទា ឯវ តង្ខណេយេវ ជាននំ. អសន្តទីបនេតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មារោចនបារាជិកេតិ អត្ថោ.

១៦. ឥទានិ ¶ ‘‘បារាជិកា ច ចត្តារោ’’តិ ឯត្ថ ច-សទ្ទេន សង្គហិតេហិ សទ្ធិំ សមោធានេត្វា ទស្សេតុំ ‘‘អសាធារណា ចត្តារោ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកា វជ្ជប្បដិច្ឆាទិកា ឧក្ខិត្តានុវត្តិកា អដ្ឋវត្ថុកាតិ ឥមេ ចត្តារោ ភិក្ខុនីនំ ភិក្ខូហិ អសាធារណា នាម. ឯតាសុ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកា នាម យា កាយសំសគ្គរាគេន អវស្សុតា តេនេវ រាគេន អវស្សុតស្ស មនុស្សបុរិសស្ស អក្ខកានំ អធោ, ជាណុមណ្ឌលានំ កប្បរានញ្ច ឧបរិ យេន កេនចិ សរីរាវយវេន អាមសនាទិំ សាទិយតិ, តស្សា អធិវចនំ. យា បន ភិក្ខុនី អញ្ញិស្សា ភិក្ខុនិយា បារាជិកសង្ខាតំ វជ្ជំ ជានំ បដិច្ឆាទេតិ, សា វជ្ជប្បដិច្ឆាទិកា នាម. សមគ្គេន បន សង្ឃេន ឧក្ខិត្តំ ភិក្ខុំ យា ភិក្ខុនី យំទិដ្ឋិកោ សោ ហោតិ, តស្សា ទិដ្ឋិយា គហណវសេន អនុវត្តតិ, សា ឧក្ខិត្តានុវត្តិកា នាម. យា បន កាយសំសគ្គរាគេន តិន្តា តថាវិធស្សេវ បុរិសស្ស ហត្ថគ្គហណំ វា សង្ឃាដិកណ្ណគ្គហណំ វា សាទិយតិ, កាយសំសគ្គសង្ខាតស្ស អសទ្ធម្មស្ស បដិសេវនត្ថាយ បុរិសស្ស ហត្ថបាសេ សន្តិដ្ឋតិ វា, តត្ថ ឋត្វា សល្លបតិ វា, សង្កេតំ វា គច្ឆតិ, បុរិសស្ស អាគមនំ វា សាទិយតិ, កេនចិ វា បដិច្ឆន្នោកាសំ បវិសតិ, ហត្ថបាសេ ឋត្វា កាយំ ឧបសំហរតិ, អយំ អដ្ឋវត្ថុកា នាមាតិ វេទិតព្ពា.

អភព្ពកា ¶ ឯកាទសាតិ ឯត្ថ បណ្ឌកោ ថេយ្យសំវាសកោ តិត្ថិយបក្កន្តកោ តិរច្ឆានគតោ មាតុឃាតកោ បិតុឃាតកោ អរហន្តឃាតកោ ភិក្ខុនិទូសកោ សង្ឃភេទកោ លោហិតុប្បាទកោ ឧភតោព្យញ្ជនកោតិ ឥមេ ឯកាទស អភព្ពបុគ្គលា នាម. វិព្ភន្តា ភិក្ខុនីតិ យទា ភិក្ខុនី វិព្ភមិតុកាមា ហុត្វា សេតវត្ថំ វា កាសាយមេវ វា គិហិនិវាសនាការេន និវាសេតិ, តទា បារាជិកមាបន្នា នាម ហោតិ, បុន ឧបសម្បទំ ន លភតិ, សា ច បារាជិកាតិ អត្ថោ. មុទុបិដ្ឋិកោ នាម កតបរិកម្មាយ មុទុកាយ បិដ្ឋិយា សមន្នាគតោ. សោ ឯត្តាវតា ន បារាជិកោ, អថ ខោ យទា អនភិរតិយា បីឡិតោ អត្តនោ អង្គជាតំ អត្តនោ មុខមគ្គវច្ចមគ្គេសុ អញ្ញតរំ បវេសេតិ, តទា បារាជិកោ ហោតិ.

១៧-១៨. លម្ពីតិ អង្គជាតស្ស ទីឃត្តា ឯវំ វុត្តោ. សោបិ យទា អនភិរតិយា បីឡិតោ អត្តនោ អង្គជាតំ អត្តនោ មុខេ វា វច្ចមគ្គេ វា បវេសេតិ, តទា បារាជិកោ ហោតិ. មុខេន គណ្ហន្តោតិ ឯត្ថ យោ អនភិរតិយា បីឡិតោ បរស្ស សុត្តស្ស វា បមត្តស្ស វា អង្គជាតំ អត្តនោ មុខេន គណ្ហាតិ, សោ ចាតិ អត្ថោ. តត្ថេវាតិ បរស្ស អង្គជាតេវាតិ អត្ថោ ¶ . យោ អនភិរតិយា បីឡិតោ បរស្ស អង្គជាតំ កម្មនិយំ ទិស្វា អត្តនោ វច្ចមគ្គេន តស្ស ឧបរិ និសីទតិ, តំ អត្តនោ វច្ចមគ្គំ បវេសេតិ, សោ ចាតិ អត្ថោ. ឯតេ ចត្តារោ អនុលោមិកា មេថុនស្សាតិ សម្ពន្ធោ. កថមិតិ ចេ? មគ្គេ មគ្គប្បវេសនសទិសតាយ, ន ឧភិន្នំ រាគវសេន សទិសភាវូបគតានំ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិសទិសតាយ. ឥធាគតា ចត្តារោតិ មេថុនធម្មាទិវសេន បារាជិកា ចត្តារោ ចាតិ ឯវំ សមោធានតោ ចតុវីសតិ បារាជិកាតិ អត្ថោ.

ឯត្ថាហ ¶ – មាតុឃាតកបិតុឃាតកអរហន្តឃាតកា តតិយបារាជិកំ អាបន្នា, ភិក្ខុនិទូសកោ លម្ពីអាទយោ ចត្តារោ បឋមបារាជិកំ អាបន្នាយេវាតិ កត្វា កុតោ ចតុវីសតីតិ? អធិប្បាយោ បនេត្ថ អត្ថិ, មាតុឃាតកាទយោ ហិ ចត្តារោ ឥធ អនុបសម្បន្នាយេវ អធិប្បេតា, លម្ពីអាទយោ ចត្តារោ កិញ្ចាបិ បឋមបារាជិកេន សង្គហិតា, យស្មា ឯកេន បរិយាយេន មេថុនធម្មំ អប្បដិសេវិនោបិ ហោន្តិ, តស្មា វិសុំ វុត្តាតិ. បារាជិកវិនិច្ឆយោ.

បារាជិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៩. ឥទានិ សង្ឃាទិសេសំ បកាសេតុំ ‘‘គរុកា នវា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. គរុកាតិ សង្ឃាទិសេសា ឥធ អធិប្បេតា, អញ្ញត្ថ បន បារាជិកាបិ សង្គយ្ហន្តិ. កស្មា ‘‘តេរសា’’តិ អវត្វា ‘‘នវា’’តិ វុត្តន្តិ ចេ? វីតិក្កមក្ខណេយេវ អាបជ្ជិតព្ពត្តា បឋមាបត្តិកា វុត្តា, យាវតតិយកា បន ចត្តារោ សង្ឃាទិសេសា សង្ឃាយត្តត្តា ចិរេន អាបជ្ជន្តីតិ ន វុត្តា. តត្ថ មោចេតុកាមតាតិ មោចេតុកាមតាយាតិ អត្ថោ ‘‘អលជ្ជិតា’’តិអាទីសុ វិយ. ឥមិនា បន នយេន មោចនស្សាទោ មុច្ចនស្សាទោ មុត្តស្សាទោ មេថុនស្សាទោ ផស្សស្សាទោ កណ្ឌូវនស្សាទោ ទស្សនស្សាទោ និសជ្ជនស្សាទោ វាចស្សាទោ គេហសិតបេមំ វនភង្គិយន្តិ ឯកាទស អស្សាទា វុត្តា, តេសុ ឯកំយេវ មោចនស្សាទំ គហេត្វា សេសា បដិក្ខិត្តា ហោន្តិ.

តេសំ អស្សាទានំ វសេន ឯវំ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ – មោចេតុំ អស្សាទោ មោចនស្សាទោ. មោចនស្សាទចេតនាយ ¶ និមិត្តេ ឧបក្កមតិ, មុច្ចតិ, សង្ឃាទិសេសោ. ន មុច្ចតិ ¶ ចេ, ថុល្លច្ចយំ. មុច្ចនស្សាទេ សចេ អត្តនោ ធម្មតាយ មុច្ចមានំ អស្សាទេតិ, ន ឧបក្កមតិ, អនាបត្តិ. សចេ មុច្ចមានំ អស្សាទេន្តោ ឧបក្កមិត្វា មោចេតិ, សង្ឃាទិសេសោវ. អត្តនោ ធម្មតាយ មុត្តេ អស្សាទោ មុត្តស្សាទោ. ឯត្ថាបិ ឧបក្កមស្ស នត្ថិតាយ អនាបត្តិ. ឯវំ សព្ពត្ថ. មេថុនស្សាទេន ឥត្ថិំ គណ្ហន្តស្ស មុត្តេបិ អនាបត្តិ, អយំ មេថុនស្សាទោ. ផស្សស្សាទោ ទុវិធោ អជ្ឈត្តិកោ ពាហិរោ ចាតិ. តត្ថ អជ្ឈត្តិកេ តាវ អត្តនោ និមិត្តំ ‘‘ថទ្ធំ មុទុកន្តិ ជានិស្សាមី’’តិ វា លោលភាវេន វា កីឡាបយតោ សចេ មុច្ចតិ, អនាបត្តិ. ពាហិរផស្សស្សាទេ កាយសំសគ្គរាគេន មាតុគាមំ ផុសតោ អាលិង្គតោ ច មុត្តេ អនាបត្តិ. កណ្ឌូវនស្សាទេ ទទ្ទុកច្ឆាទីនំ វសេន ខជ្ជមានំ និមិត្តំ កណ្ឌូវនស្សាទេន កណ្ឌូវតោ មុត្តេបិ អនាបត្តិ. ទស្សនស្សាទេ មាតុគាមស្ស អនោកាសំ ឧបនិជ្ឈាយតោ មុត្តេបិ អនាបត្តិ. និសជ្ជនស្សាទេ មាតុគាមេន សទ្ធិំ រហោ និសិន្នស្ស មុត្តេបិ អនាបត្តិ. វាចាយ អស្សាទោ វាចស្សាទោ. តេន អស្សាទេន មាតុគាមំ មេថុនប្បដិសំយុត្តាហិ វាចាហិ ឱភាសន្តស្ស មុត្តេបិ អនាបត្តិ. គេហសិតបេមេ មាតាទីនំ មាតាទិបេមេន អាលិង្គនាទិំ ករោន្តស្ស មុត្តេបិ អនាបត្តិ. វនភង្គេ ច សន្ថវករណត្ថាយ ឥត្ថិយា បេសិតំ បុប្ផាទិវនភង្គសញ្ញិតំ បណ្ណាការំ ‘‘ឥត្ថន្នាមាយ នាម ឥទំ មេ បេសិត’’ន្តិ អស្សាទេន អាមសន្តស្ស មុត្តេបិ អនាបត្តិ. ឯតេសុ បន មោចនស្សាទវសេនេវ ឧបក្កមន្តស្ស អាបត្តិ, សេសានំ វសេន អនាបត្តីតិ វេទិតព្ពំ.

សុក្កស្សាតិ ‘‘នីលំ បីតកំ លោហិតកំ ឱទាតំ តក្កវណ្ណំ ទកវណ្ណំ តេលវណ្ណំ ខីរវណ្ណំ ទធិវណ្ណំ សប្បិវណ្ណ’’ន្តិ (បារា. ២៣៧) ឯវំ អាគតេសុ ទសសុ វណ្ណេសុ យស្ស កស្សចិ សុក្កស្សាតិ អធិប្បាយោ ¶ . ឧបក្កម្មាតិ ‘‘អជ្ឈត្តរូបេ មោចេតិ, ពហិទ្ធារូបេ មោចេតិ, អជ្ឈត្តពហិទ្ធារូបេ មោចេតិ, អាកាសេ កដិំ កម្បេន្តោ មោចេតី’’តិ (បារា. ២៣៧) ឯវំ វុត្តេសុ ចតូសុ ឧបាយេសុ អញ្ញតរេន ឧបាយេន ‘‘រាគូបត្ថម្ភេ មោចេតិ, វច្ចូបត្ថម្ភេ មោចេតិ, បស្សាវូបត្ថម្ភេ មោចេតិ, វាតូបត្ថម្ភេ មោចេតិ, ឧច្ចាលិង្គបាណកទដ្ឋូបត្ថម្ភេ មោចេតី’’តិ ឯវំ វុត្តេសុ បញ្ចសុ កាលេសុ កិស្មិញ្ចិ កាលេ អង្គជាតេ កម្មនិយំ បត្តេ ‘‘អារោគ្យត្ថាយ មោចេតិ, សុខត្ថាយ មោចេតិ, ភេសជ្ជត្ថាយ, ទានត្ថាយ, បុញ្ញត្ថាយ, យញ្ញត្ថាយ, សគ្គត្ថាយ, ពីជត្ថាយ, វីមំសត្ថាយ, ទវត្ថាយ មោចេតី’’តិ (បារា. ២៣៧) ឯវំ វុត្តេសុ ទសសុ អធិប្បាយេសុ យេន កេនចិ អធិប្បាយេន ហត្ថាទីសុ យេន កេនចិ ឧបក្កមិត្វាតិ អត្ថោ. វិមោចយន្តិ អន្តមសោ យំ ឯកា ខុទ្ទកមក្ខិកា បិវេយ្យ, តត្តកម្បិ មោចេន្តោតិ អត្ថោ. អញ្ញត្រ សុបិនន្តេនាតិ យា សុបិនន្តេ ¶ សុក្កវិស្សដ្ឋិ ហោតិ, តំ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. សមណោតិ យោ កោចិ ឧបសម្បន្នោ. គរុកន្តិ សង្ឃាទិសេសំ. ផុសេតិ អាបជ្ជេយ្យាតិ អត្ថោ.

សុក្កវិស្សដ្ឋិសិក្ខាបទំ បឋមំ.

២០. ឥទានិ កាយសំសគ្គំ ទីបេតុំ ‘‘ឥត្ថិសញ្ញី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ ឥត្ថិសញ្ញីតិ តទហុជាតាយបិ មនុស្សិត្ថិយា ឥត្ថិសញ្ញីយេវ ហុត្វាតិ អត្ថោ. សចេ តត្ថ វេមតិកោ វា បណ្ឌកបុរិសតិរច្ឆានគតសញ្ញី វា ហោតិ, ថុល្លច្ចយំ, តថា ឥត្ថិយា កាយេន កាយប្បដិពទ្ធាមសនេ ច កាយប្បដិពទ្ធេន កាយាមសនេ ច យក្ខីបេតីបណ្ឌកានំ កាយេន កាយាមសនេ ច. បុរិសតិរច្ឆានគតិត្ថីនំ បន កាយេន កាយាមសនេបិ ទុក្កដំ, តថា យក្ខីអាទីនំ កាយេន កាយប្បដិពទ្ធាទីសុ ¶ ច. មតិត្ថិយា បន ថុល្លច្ចយំ. កាយសំសគ្គរាគវាតិ ឥមិនា មាតុបេមាទិំ មោក្ខាធិប្បាយញ្ច បដិក្ខិបតិ. សម្ផុសន្តោតិ កាយសំសគ្គរាគេន ឧបក្កម្ម អន្តមសោ លោមេនបិ មនុស្សិត្ថិំ សម្ផុសន្តោតិ អត្ថសម្ពន្ធោ. ឥមិនា យោ ឥត្ថិយា អាលិង្គតោបិ កាយេន ន វាយមតិ, កេវលំ ផស្សំយេវ អនុភវតិ, តស្ស អនាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតិ.

២១. ឥទានិ ទុដ្ឋុល្លវាចំ បកាសេតុំ ‘‘តថា សុណន្តិ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ តថាតិ ឥត្ថិសញ្ញី. មនុស្សិត្ថិំ សុណន្តិន្តិ សម្ពន្ធោ. សុណន្តិន្តិ ឥមិនា បដិពលាយបិ ឥត្ថិយា អវិញ្ញត្តិបថេ ឋិតាយ ទូតេន វា បណ្ណេន វា អារោចេន្តស្ស ទុដ្ឋុល្លវាចាបត្តិន ហោតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. វិញ្ញុញ្ចាតិ ឥមិនា យា មហល្លិកាបិ ពាលាបិ ឯឡមូគាបិ អសទ្ធម្មប្បដិសំយុត្តំ កថំ ន ជានាតិ, សា ឥធ នាធិប្បេតាតិ ទស្សេតិ. វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គានំ វសេន មគ្គំ វា មេថុនំ វា អារព្ភាតិ សម្ពន្ធោ. ទុដ្ឋុល្លវាចាយ រាគោ ទុដ្ឋុល្លវាចារាគោ, តេន ទុដ្ឋុល្លវាចារាគេន. តំ អស្សាទេន្តោ ឱភាសេត្វា ទុរុត្តវចនំ វត្វា គរុកំ ផុសេតិ អត្ថោ.

កថំ ទ្វេ មគ្គេ អារព្ភ បសំសតិ គរហតិ? តត្ថ បសំសាយបិ តាវ ‘‘ឥត្ថិលក្ខណេន សុភលក្ខណេន សមន្នាគតាសី’’តិ វទតិ, ន តាវសីសំ ឯតិ. ‘‘តវ វច្ចមគ្គោ ច បស្សាវមគ្គោ ច សុភោ សុសណ្ឋានោ ទស្សនីយោ, ឦទិសេន នាម ឥត្ថិលក្ខណេន សុភលក្ខណេន សមន្នាគតាសី’’តិ ¶ វទតិ, សីសំ ឯតិ, សង្ឃាទិសេសោ ហោតីតិ អត្ថោ. គរហណេ បន ‘‘សិខរណីសិ, សម្ភិន្នាសិ, ឧភតោព្យញ្ជនាសី’’តិ ឥមានិ តីណិ សុទ្ធានិយេវ សីសំ ឯន្តិ វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គានំ និយតវចនត្តា អច្ចោឡារិកត្តា ច. អញ្ញានិ បន ‘‘អនិមិត្តាសិ, និមិត្តមត្តាសី’’តិអាទីនិ ¶ មគ្គានំ អនិយតវចនត្តា មេថុនេន ឃដេត្វា វុត្តានិ ឯវ សីសំ ឯន្តិ. មេថុនប្បដិសំយុត្តេ ‘‘ទេហិ មេ, អរហសិ មេ ទាតុ’’ន្តិអាទីហិ បន សីសំ ន ឯតិ, ‘‘មេថុនធម្មំ ទេហី’’តិអាទិនា មេថុនធម្មេ ឃដិតេយេវ សង្ឃាទិសេសោ. ឥត្ថិយា វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គេ ឋបេត្វា អធក្ខកំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលំ អាទិស្ស វណ្ណាទិភណនេ ថុល្លច្ចយំ, តថា យក្ខីបេតីបណ្ឌកេសុ វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គេ មេថុនេបិ. ឥមេសំ បន យក្ខីអាទីនំ អធក្ខកាទិកេ វុត្តប្បការេ បទេសេ ទុំក្កដំ, តថា ឥត្ថិយាទីនំ ឧព្ភក្ខកេ អធោជាណុមណ្ឌលេ កាយប្បដិពទ្ធេ ចាតិ.

ទុដ្ឋុល្លវាចាសិក្ខាបទំ តតិយំ.

២២. ឥទានិ អត្តកាមបារិចរិយំ ទស្សេតុំ ‘‘វត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ វត្វាតិ ទុដ្ឋុល្លោភាសនេ វុត្តប្បការំ ឥត្ថិំ ឥត្ថិសញ្ញីយេវ ហុត្វា វត្វាតិ អត្ថោ. អត្តកាមុបដ្ឋានវណ្ណន្តិ ឯត្ថ មេថុនធម្មសង្ខាតេន កាមេន ឧបដ្ឋានំ កាមុបដ្ឋានំ, អត្តនោ អត្ថាយ កាមុបដ្ឋានំ អត្តកាមុបដ្ឋានំ, អត្តនា វា កាមិតំ ឥច្ឆិតន្តិ អត្តកាមំ, សយំ មេថុនរាគវសេន បត្ថិតន្តិ អត្ថោ, អត្តកាមញ្ច តំ ឧបដ្ឋានញ្ចាតិ អត្តកាមុបដ្ឋានំ, តស្ស វណ្ណោ អត្តកាមុបដ្ឋានវណ្ណោ, តំ អត្តកាមុបដ្ឋានវណ្ណំ. ‘‘ឯតទគ្គំ, ភគិនិ, បារិចរិយានំ យា មាទិសំ សីលវន្តំ កល្យាណធម្មំ ព្រហ្មចារិំ ឯតេន ធម្មេន បរិចរេយ្យា’’តិ ឯវំ វត្វាតិ សម្ពន្ធោ. មេថុនរាគិនោតិ ឥមិនា គិលានបច្ចយាទីហិ ឧបដ្ឋានស្ស វណ្ណំ ភណតោ អនាបត្តីតិ ទីបិតំ ហោតិ. វាចា មេថុនយុត្តេនាតិ ឯត្ថ មេថុនយុត្តេនេវ វាចាយ មេថុនយាចនេ គរុកំ ហោតិ, ន អញ្ញថាតិ អធិប្បាយោ.

អត្តកាមបារិចរិយសិក្ខាបទំ ចតុត្ថំ.

២៣. ឥទានិ ¶ សញ្ចរិត្តំ ទស្សេតុំ ‘‘បដិគ្គហេត្វា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ បដិគ្គហេត្វាតិ ឥត្ថិយា វា បុរិសេន វា ឧភិន្នំ មាតាទីហិ វា ‘‘ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ ឥត្ថិំ វា បុរិសំ វា ឯវំ ភណាហី’’តិ វុត្តោ តេសំ វចនំ ‘‘សាធូ’’តិ វា ‘‘ហោតូ’’តិ វា ‘‘ភណាមី’’តិ វា យេន កេនចិ អាការេន វចីភេទំ កត្វា, សីសកម្បនាទីហិ វា សម្បដិច្ឆិត្វាតិ អត្ថោ. សន្ទេសន្តិ ឯត្ថ ¶ បន ឥត្ថី ទសវិធា មាតុរក្ខិតា បិតុរក្ខិតា មាតាបិតុរក្ខិតា ភាតុរក្ខិតា ភគិនិរក្ខិតា ញាតិរក្ខិតា គោត្តរក្ខិតា ធម្មរក្ខិតា សារក្ខា សបរិទណ្ឌាតិ. ទស ភរិយាយោ ធនក្កីតា ឆន្ទវាសិនី ភោគវាសិនី បដវាសិនី ឱទបត្តកិនី ឱភដចុម្ពដកា ទាសី ច ភរិយា ច កម្មការី ច ភរិយា ច ធជាហដា មុហុត្តិកា ចាតិ.

តាសុ មាតុរក្ខិតា ភិក្ខុំ បហិណតិ ‘‘គច្ឆ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ ព្រូហិ ‘ហោមិ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ធនក្កីតា…បេ… មុហុត្តិកា ចា’’តិ, អយំ ឥត្ថិយា សន្ទេសោ នាម. សចេ មាតុរក្ខិតាយ មាតាបិតាភាតាភគិនិអាទយោ ភិក្ខុំ បហិណន្តិ ‘‘គច្ឆ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ ព្រូហិ ‘ហោតុ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ធនក្កីតា…បេ… មុហុត្តិកា ចា’’តិ, អយម្បិ ឥត្ថិយា សន្ទេសោយេវ នាម. ឯវំ បិតុរក្ខិតាទីសុបិ នយោ នេតព្ពោ. បុរិសោ ភិក្ខុំ បហិណតិ ‘‘គច្ឆ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ មាតុរក្ខិតំ ព្រូហិ…បេ… សបរិទណ្ឌំ ព្រូហិ ‘ហោតុ កិរ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ធនក្កីតា…បេ… មុហុត្តិកា ចា’’តិ, អយំ បុរិសស្ស សន្ទេសោ នាម. សចេ បុរិសស្ស មាតាបិតាភាតាភគិនិអាទយោ ភិក្ខុំ បហិណន្តិ ‘‘គច្ឆ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ មាតុរក្ខិតំ ព្រូហិ…បេ… សបរិទណ្ឌំ ព្រូហិ ‘ហោតុ ឥត្ថន្នាមស្ស ភរិយា ធនក្កីតា…បេ… មុហុត្តិកា ចា’’តិ, អយម្បិ បុរិសស្ស សន្ទេសោយេវ នាម, អាណាបនន្តិ អត្ថោ.

វីមំសិត្វាតិ ¶ ឯត្ថ វុត្តប្បការេន សាសនំ គហេត្វា តស្សា ឥត្ថិយា វា បុរិសស្ស វា តេសំ អវស្សារោចនកានំ មាតាបិតាភាតាភគិនិអាទីនំ វា អារោចេត្វាតិ អត្ថោ. ហរន្តិ យត្ថ បហិតោ, តត្ថ គន្ត្វា តស្សា ឥត្ថិយា វា បុរិសស្ស វា អារោចេតិ, សា ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតុ វា, មា វា, លជ្ជាយ វា តុណ្ហី ហោតុ, បុន អាគន្ត្វា តស្សា ឥត្ថិយា វា បុរិសស្ស វា ហរន្តោ គរុកំ ផុសេតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្តាវតា ‘‘បដិគ្គណ្ហតិ វីមំសតិ បច្ចាហរតី’’តិ វុត្តំ អង្គត្តយំ សម្បាទិតំ ហោតិ. ឥមាយ តិវង្គសម្បត្តិយា សង្ឃាទិសេសោ, ឥតោ យេហិ កេហិចិ ទ្វីហិ អង្គេហិ ថុល្លច្ចយំ, ឯកេន ទុក្កដំ. យក្ខីបេតីបណ្ឌកេសុ អង្គត្តយេនបិ ថុល្លច្ចយមេវ, ឯកេន វា ទ្វីហិ វា ទុក្កដន្តិ.

២៤. ឥទានិ កុដិការសិក្ខាបទំ អាវិ កាតុំ ‘‘សំយាចិតបរិក្ខារ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្រាយំ ¶ សង្ខេបត្ថោ – ‘‘វាសិំ ទេថ, ផរសុំ ទេថា’’តិអាទិនា សយំ បវត្តិតយាចនាយ គហិតបរិក្ខារំ សំយាចិតបរិក្ខារំ បទភាជនេ វុត្តនយេន សង្ឃំ តិក្ខត្តុំ យាចិត្វា លទ្ធភិក្ខូហិ វា សង្ឃេនេវ វា តត្ថ គន្ត្វា សារម្ភានារម្ភសបរិក្កមនាបរិក្កមនភាវំ ញត្វា អទេសិតវត្ថុកំ ‘‘កុដិ នាម ឧល្លិត្តា វា ហោតិ អវលិត្តា វា ឧល្លិត្តាវលិត្តា វា’’តិ (បារា. ៣៤៩) ឯវំ វុត្តលក្ខណំ កុដិំ. ‘‘តត្រិទំ បមាណំ, ទីឃសោ ទ្វាទស វិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិយា, តិរិយំ សត្តន្តរា’’តិ (បារា. ៣៤៨) ឯវំ វុត្តបមាណាតិក្កន្តំ, ‘‘មយ្ហំ វាសាគារំ ឯសា’’តិ ឯវំ អត្តា ឧទ្ទេសោ ឯតិស្សាតិ អត្តុទ្ទេសា, តំ អត្តុទ្ទេសំ កត្វា គរុំ សង្ឃាទិសេសំ ផុសេតិ សម្ពន្ធោ. អយំ បនេត្ថ វិនិច្ឆយោ – អទេសិតវត្ថុកំ ¶ បមាណាតិក្កន្តំ កុន្ថកិបិល្លិកាទីនំ អាសយេ កតត្តា សារម្ភំ ទ្វីហិ ពលីពទ្ទេហិ យុត្តេន សកដេន គន្តុំ អសក្កុណេយ្យតាយ អបរិក្កមនំ ឧល្លិត្តាទិភេទំ កុដិំ អត្តនោ វសនត្ថាយ ករោន្តោ វា ការាបេន្តោ វា ‘‘ឥទានិ និដ្ឋានំ គមិស្សតី’’តិ បឋមបិណ្ឌទានេ ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយបិណ្ឌទានេន លេបេ ឃដិតេ ទ្វេ ច សង្ឃាទិសេសេ ទ្វេ ច ទុក្កដានិ, សចេ ទេសិតវត្ថុកាយេវ វា បមាណាតិក្កន្តាយេវ វា ហោតិ, ឯកំ សង្ឃាទិសេសំ ទ្វេ ច ទុក្កដានិ អាបជ្ជតីតិ.

២៥. ឥទានិ វិហារការសិក្ខាបទំ ទស្សេតុំ ‘‘មហល្លក’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ មហល្លកន្តិ សស្សាមិកភាវេន សំយាចិតកុដិតោ មហន្តភាវោ ឯតស្ស អត្ថិ, យស្មា វា វត្ថុំ ទេសាបេត្វា បមាណាតិក្កមេនាបិ កាតុំ វដ្ដតិ, តស្មា បមាណមហន្តតាយបិ មហល្លកោ, តំ មហល្លកំ វិហារំ វា កត្វាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន អទេសិតវត្ថុកភាវេន ឯកោ សង្ឃាទិសេសោ, សេសំ អនន្តរសទិសមេវ. ឥធ ច តត្ថ ច វាសាគារំ ឋបេត្វា ឧបោសថាគារំ វា ជន្តាឃរំ វា អគ្គិសាលំ វា ភវិស្សតីតិ ឯវមាទិនា នយេន ករោន្តស្ស អនាបត្តិ.

២៦. ឥទានិ អមូលកសិក្ខាបទំ បកាសេតុំ ‘‘អមូលកេនា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ អមូលកេនាតិ យំ ចោទកេន ចុទិតកម្ហិ បុគ្គលេ អទិដ្ឋំ អសុតំ អបរិសង្កិតំ, ឥទំ ឯតេសំ ទស្សនសវនបរិសង្កាសង្ខាតានំ មូលានំ អភាវតោ អមូលកំ, តេន អមូលកេន វត្ថុនាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ¶ អទិដ្ឋំ នាម អត្តនោ បសាទចក្ខុនា វា ទិព្ពចក្ខុនា វា អទិដ្ឋំ. អសុតំ ¶ នាម តថេវ កេនចិ វុច្ចមានំ ន សុតំ. អបរិសង្កិតំ នាម ចិត្តេន អបរិសង្កិតំ, តំ បន ទិដ្ឋសុតមុតវសេន តិវិធំ. តត្ថ ភិក្ខុញ្ច មាតុគាមញ្ច តថារូបេ ឋានេ ទិស្វា ‘‘អទ្ធា ឥមេហិ កត’’ន្តិ វា ‘‘ករិស្សន្តី’’តិ វា បរិសង្កតិ, ឥទំ ទិដ្ឋបរិសង្កិតំ នាម. អន្ធការេ បដិច្ឆន្នោកាសេ វា ភិក្ខុស្ស ច មាតុគាមស្ស ច វចនំ សុត្វា ទុតិយស្ស អត្ថិភាវំ អជានន្តោ បុព្ពេ វុត្តនយេន បរិសង្កតិ, ឥទំ សុតបរិសង្កិតំ នាម. ធុត្តេហិ ឥត្ថីហិ សទ្ធិំ បច្ចន្តវិហារេសុ បុប្ផគន្ធសុរាទីហិ អនុភវិត្វា គតដ្ឋានំ ទិស្វា ‘‘កេន នុ ខោ ឥទំ កត’’ន្តិ វីមំសន្តោ តត្រ កេនចិ ភិក្ខុនា គន្ធាទីហិ បូជា កតា ហោតិ, ភេសជ្ជត្ថាយ អរិដ្ឋំ វា បីតំ, សោ តស្ស គន្ធំ ឃាយិត្វា ‘‘អយំ សោ ភវិស្សតី’’តិ បរិសង្កតិ, ឥទំ មុតបរិសង្កិតំ នាម. ឯវំ តិវិធាយ បរិសង្កាយ អភាវេន អបរិសង្កិតន្តិ អត្ថោ.

ចោទេន្តោតិ ‘‘បារាជិកំ ធម្មំ អាបន្នោសិ, អស្សមណោសិ, អសក្យបុត្តិយោសី’’តិអាទីហិ វចនេហិ សយំ ចោទេន្តោតិ អត្ថោ. ឯវំ ចោទេន្តស្ស វាចាយ វាចាយ សង្ឃាទិសេសោ. ចោទាបេន្តោ វាតិ អត្តនា តស្ស សមីបេ ឋត្វា អញ្ញំ ភិក្ខុំ អាណាបេត្វា ចោទាបេន្តោ តស្ស អាណត្តស្ស វាចាយ វាចាយ គរុំ ផុសេតិ អត្ថោ. អថ សោបិ ចាវនាធិប្បាយេន ‘‘មយាបិ ទិដ្ឋំ អត្ថី’’តិអាទិនា នយេន ចោទេតិ, ទ្វិន្នម្បិ វាចាយ អាបត្តិ. វត្ថុនា អន្តិមេន ចាតិ ភិក្ខុនោ អនុរូបេសុ ឯកូនវីសតិយា បារាជិកេសុ អញ្ញតរេនាតិ អត្ថោ. ចាវេតុន្តិ ព្រហ្មចរិយា ចាវេតុំ, យោ សុទ្ធំ វា អសុទ្ធំ វា កតូបសម្បទំ បុគ្គលំ សុទ្ធទិដ្ឋិកោ សមានោ ចាវនាធិប្បាយេន ចោទេតិ វា ចោទាបេតិ វា, តស្ស សង្ឃាទិសេសោតិ អធិប្បាយោ. សុណមានន្តិ ឥមិនា បរម្មុខា ទូតេន វា បណ្ណេន វា ចោទេតិ. ចោទេន្តស្ស ¶ ន រុហតីតិ ទីបិតំ ហោតិ. បរម្មុខា បន សត្តហិ អាបត្តិក្ខន្ធេហិ វទន្តស្ស ទុក្កដំ.

២៧. ឥទានិ អញ្ញភាគិយសិក្ខាបទំ ទស្សេតុំ ‘‘អញ្ញស្ស កិរិយ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អញ្ញស្ស កិរិយន្តិ អញ្ញស្ស ខត្តិយាទិជាតិកស្ស បារាជិកស្ស វីតិក្កមសង្ខាតំ កិរិយំ ទិស្វាតិ សម្ពន្ធោ. តេន លេសេនាតិ ‘‘ទស លេសា ជាតិលេសោ នាមលេសោ គោត្តលេសោ លិង្គលេសោ អាបត្តិលេសោ បត្តលេសោ ចីវរលេសោ ឧបជ្ឈាយលេសោ អាចរិយលេសោ សេនាសនលេសោ’’តិ (បារា. ៣៩៤) ឯវំ ¶ វុត្តេសុ ទសសុ លេសេសុ យោ តស្មិំ បុគ្គលេ ទិស្សតិ, តេន លេសេន តទញ្ញំ បុគ្គលំ ព្រហ្មចរិយា ចាវេតុំ អន្តិមវត្ថុនា ចោទេន្តោ គរុកំ ផុសេតិ អត្ថោ. តត្ថ អញ្ញម្បិ វត្ថុំ លិស្សតិ សិលិស្សតិ វោហារមត្តេនេវ ឦសកំ អល្លីយតីតិ លេសោ, ជាតិយេវ លេសោ ជាតិលេសោ. ឯស នយោ សេសបទេសុបិ. លេសេន ចោទេន្តោ កថំ ចោទេតិ? អញ្ញោ ខត្តិយជាតិកោ ឥមិនា ចោទកេន បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ ទិដ្ឋោ ហោតិ, សោ អញ្ញំ អត្តនោ វេរិំ ខត្តិយជាតិកំ ភិក្ខុំ បស្សិត្វា តំ ខត្តិយជាតិលេសំ គហេត្វា ឯវំ ចោទេតិ ‘‘ខត្តិយោ មយា ទិដ្ឋោ បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបជ្ជន្តោ, ត្វម្បិ ខត្តិយោ បារាជិកំ ធម្មំ អាបន្នោសី’’តិ វា ‘‘សោ ត្វំ ខត្តិយោ, នាញ្ញោ, បារាជិកំ ធម្មំ អជ្ឈាបន្នោសី’’តិ វា ចោទេតិ. ឯវំ នាមលេសាទយោបិ វេទិតព្ពា.

២៨. ឯត្តាវតា ¶ ‘‘គរុកា នវា’’តិ ឧទ្ទិដ្ឋេ វិត្ថារតោ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេសុ អាបន្នេសុ បដិបជ្ជនាការំ ទស្សេតុំ ‘‘ឆាទេតិ ជានមាបន្ន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តស្សាយំ បិណ្ឌត្ថោ – យោ ភិក្ខុ ‘‘អយំ ឥត្ថន្នាមា អាបត្តី’’តិ អាបត្តិវសេន វា ‘‘ឥទំ ភិក្ខូនំ ន វដ្ដតី’’តិ ឯវំ វត្ថុវសេន វា ជានមាបន្នំ អាបត្តិំ យាវ ឆាទេតិ, តាវ តេន ភិក្ខុនា អកាមា បរិវាសោ វសិតព្ពោតិ. ចរេយ្យាតិ មានត្តំ សមាទាយ វសេយ្យ. កិត្តកំ ទិវសន្តិ ចេ? ឆ រត្តិយោ. មានត្តវាសោ បន សង្ឃេយេវ, ន គណេ, ន បុគ្គលេ, តេន វុត្តំ ‘‘សង្ឃេ’’តិ. បរិវុត្ថោតិ ‘‘តយោ ខោ ឧបាលិ បារិវាសិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទា សហវាសោ វិប្បវាសោ អនារោចនា’’តិ (ចូឡវ. ៨៣) ឯវំ វុត្តំ រត្តិច្ឆេទំ អកត្វា បរិវុត្ថោតិ អត្ថោ. តត្ថ សហវាសោតិ បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ ឧទកបាតដ្ឋានព្ភន្តរេ វាសោ. វិប្បវាសោ នាម អញ្ញំ បកតត្តំ ភិក្ខុំ វិនា វាសោ. អនារោចនាតិ អាគន្តុកាទីនំ អនារោចនា. ឯតេសុ តីសុ ឯកេនាបិ រត្តិច្ឆេទោ ហោតិ ឯវ. ឯត្ថ បន ឧបចារសីមគតានំ អារោចេតព្ពំ, ន ពហិ ឋិតានំ, ពហិ ឋិតានម្បិ សចេ សទ្ទំ សុណាតិ, បស្សតិ, ទូរំ វា គន្ត្វា អារោចេតព្ពមេវ, អនារោចេន្តស្ស រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទេ ទុក្កដញ្ច ហោតិ. អជានន្តស្សេវ ឧបចារសីមំ បវិសិត្វា គច្ឆន្តិ ចេ, រត្តិច្ឆេទោវ ហោតិ, ន វត្តភេទោ.

ចិណ្ណមានត្តន្តិ ‘‘ចត្តារោ ខោ, ឧបាលិ, មានត្តចារិកស្ស ភិក្ខុនោ រត្តិច្ឆេទា សហវាសោ ¶ វិប្បវាសោ អនារោចនា ឩនេ គណេ ចរណ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៩២) ឯវំ វុត្តំ រត្តិច្ឆេទំ អកត្វា ចិណ្ណមានត្តំ បរិនិដ្ឋិតមានត្តន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន សហវាសាទយោ បរិវាសេ វុត្តប្បការា ឯវ. ‘‘ឩនេ គណេ ចរណ’’ន្តិ ឯត្ថ គណោ ចត្តារោ វា អតិរេកា វា ភិក្ខូ, តស្មា ¶ សចេបិ តីហិ ភិក្ខូហិ សទ្ធិំ វសតិ, រត្តិច្ឆេទោ ហោតិយេវ, ‘‘សចេ បន តេន តេសំ អត្ថិភាវំ ទិស្វា អារោចិតេ បក្កមន្តិ, ឩនេ គណេ ចរណទោសោ ន ហោតី’’តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៩៧) អដ្ឋកថាសុ វុត្តំ កិរ. អព្ភេយ្យាតិ តំ ភិក្ខុំ វីសតិគណោ សង្ឃោ អព្ភេយ្យ សម្បដិច្ឆេយ្យ, អព្ភានកម្មវសេន ឱសារេយ្យាតិ អត្ថោ. សចេ ឯកេនបិ ឩនោ វីសតិគណោ ភិក្ខុសង្ឃោ តំ ភិក្ខុំ អព្ភេយ្យ, សោ ច ភិក្ខុ ន អព្ភិតោ, តេ ច ភិក្ខូ គារយ្ហា, ទុក្កដំ អាបជ្ជន្តីតិ អត្ថោ.

២៩. ឥទានិ យថា ឆាទិតា អាបត្តិ ឆន្នា ហោតិ, តំ បការំ ទស្សេតុំ ‘‘អាបត្តី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថាយំ បទយោជនា – អាបត្តិតា ច អនុក្ខិត្តតា ច អនន្តរាយតា ច បហុត្តតា ច អាបត្តិនុក្ខិត្តអនន្តរាយបហុត្តតាយោ, ឯតាសុ ចតូសុ តថាសញ្ញិតា ច ឆាទេតុកាមោ ហុត្វា ឆាទនា ចាតិ ឯវំ ទសហង្គេហិ អរុណុគ្គមម្ហិ ឆន្នា ហោតីតិ. ឯត្ថ បន អាបត្តិអាទីសុ ចតូសុ អាបត្តិសញ្ញិតា ច អនុក្ខិត្តសញ្ញិតា ច អនន្តរាយសញ្ញិតា ច បហុត្តសញ្ញិតា ចាតិ ឯវំ សញ្ញាវសេន យោជេត្វា អដ្ឋង្គានិ គហេតព្ពានិ, ឆាទេតុកាមោតិ ឥទមេកំ, ឆាទនាតិ ឥទមេកន្តិ ឯវំ ទស.

ឯតេសុ បន អាទិតោ បដ្ឋាយ អយំ វិនិច្ឆយោ – ‘‘អាបត្តិ ច ហោតិ អាបត្តិសញ្ញី ចា’’តិ ឯត្ថ យំ អាបន្នោ, សា តេរសន្នំ អញ្ញតរា ហោតិ, សោបិ ច តត្ថ គរុកាបត្តិសញ្ញីយេវ ហុត្វា ជានន្តោ ឆាទេតិ, ឆន្នា ហោតិ. សចេ តត្ថ អនាបត្តិសញ្ញី វា អញ្ញាបត្តិសញ្ញី វា វេមតិកោ វា ហោតិ, អច្ឆន្នាវ ហោតិ. តិវិធំ បន ឧក្ខេបនីយកម្មំ, តេន អកតោ អនុក្ខិត្តោ. សោ ¶ ចេ បកតត្តសញ្ញី ហុត្វា ឆាទេតិ, ឆន្នា ហោតិ. សចេ អបកតត្តសញ្ញី ឆាទេតិ, អច្ឆន្នា ហោតិ. អបកតត្តេន បន បកតត្តសញ្ញិនាបិ អបកតត្តសញ្ញិនាបិ ឆាទិតំ អច្ឆាទិតមេវ ហោតីតិ. អនន្តរាយិកោតិ យស្ស ទសសុ រាជចោរអគ្គិឧទកមនុស្សាមនុស្សវាឡសរីសបជីវិតព្រហ្មចរិយន្តរាយេសុបិ ឯកោបិ នត្ថិ, សោ ចេ អនន្តរាយិកសញ្ញី ហុត្វា ឆាទេតិ, ឆន្នា ហោតិ. សចេ សោ អន្ធការភីរុកោ អនន្តរាយេ ឯវ វាឡាទិអន្តរាយសញ្ញី ហុត្វា ឆាទេតិ, អច្ឆន្នាវ ហោតិ. បហូតិ យោ សក្កោតិ សភាគភិក្ខុនោ សមីបំ គន្តុញ្ចេវ អារោចិតុញ្ច ¶ , សោ ចេ បហុសញ្ញី ហុត្វា ឆាទេតិ, ឆន្នា ហោតិ. យោ បន អបហុ ហុត្វា បហុសញ្ញី, បហុ វា អបហុសញ្ញី ហុត្វា ឆាទេតិ, អច្ឆន្នាវ ហោតីតិ.

អរុណុគ្គមម្ហីតិ ឯត្ថ បុរេភត្តំ វា អាបត្តិំ អាបន្នោ ហោតិ បច្ឆាភត្តំ វា, យាវ អរុណំ ន ឧគ្គច្ឆតិ, តាវ អារោចេតព្ពា. សចេ បន អរុណព្ភន្តរេ សតក្ខត្តុម្បិ ឆាទេតុកាមតា ឧប្បជ្ជតិ, អច្ឆន្នាវ ហោតិ. អារោចេន្តោ បន សភាគសង្ឃាទិសេសំ អាបន្នស្ស អារោចេតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ អារោចេតិ, អាបត្តិ បន អាវិកតា ហោតិ, អារោចនបច្ចយា បន អញ្ញំ ទុក្កដំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ. ឥមិនា អញ្ញម្បិ វត្ថុសភាគាបត្តិំ អារោចេតុំ ន វដ្ដតីតិ ទីបិតោ ហោតិ. អារោចេន្តេន បន ‘‘អហំ តវ សន្តិកេ ឯកំ អាបត្តិំ អាវិ ករោមី’’តិ វា ‘‘អាចិក្ខាមី’’តិ វា ‘‘អារោចេមី’’តិ វា ‘‘ឯកំ អាបត្តិំ អាបន្នភាវំ ជានាហី’’តិ វា ‘‘ឯកំ គរុកាបត្តិំ អាវិ ករោមី’’តិ វា អាទិនា នយេន វត្តព្ពំ, ឯត្តាវតា អច្ឆន្នាវ ហោតិ. សចេ ‘‘លហុកាបត្តិំ អារោចេមី’’តិ វទតិ, ឆន្នាវ ហោតីតិ. សង្ឃាទិសេសវិនិច្ឆយោ.

សង្ឃាទិសេសនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣០. ឯវំ ¶ គរុកេ សិក្ខិតព្ពាការំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ចីវរេសុ ទស្សេតុំ ‘‘ចីវរ’’ន្តិ ឧទ្ធដំ. តត្ថ ជាតិតោ ឆ ចីវរានិ (មហាវ. ៣៣៩; បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦២-៤៦៣; កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា), តានិ កានីតិ ចេ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ខោមា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ ខោមំ នាម ខោមវាកសុត្តេហិ កតំ វត្ថំ. សាណំ នាម សាណវាកេហិ កតំ វត្ថំ. ភង្គំ នាម ខោមសុត្តាទីហិ បញ្ចហិ មិស្សេត្វា កតំ វត្ថំ. បាដេក្កំ វាកមយមេវ វាតិ វទន្តិ. កម្ពលំ នាម មនុស្សលោមំ វាឡលោមំ ឋបេត្វា លោមេហិ វាយិត្វា កតំ វត្ថំ. ឆឡេតានីតិ ឆ ឯតានិ. សហ អនុលោមេហីតិ សានុលោមានិ. ជាតិតោ បន កប្បិយានិ ឆ ចីវរានីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣១. ឥទានិ ¶ តេសំ អនុលោមានិ ទស្សេតុំ ‘‘ទុកូល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៥) ទុកូលំ សាណស្ស អនុលោមំ វាកមយត្តា. បដ្ដុណ្ណន្តិ បដ្ដុណ្ណទេសេ បាណកេហិ សញ្ជាតវត្ថំ. សោមារទេសេ, ចីនទេសេ ជាតំ សោមារចីនជំ បដន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមានិ តីណិបិ កោសេយ្យស្ស អនុលោមានិ បាណកេហិ កតសុត្តមយត្តា. ឥទ្ធិជន្តិ ឯហិភិក្ខូនំ បុញ្ញិទ្ធិយា និព្ពត្តចីវរំ. តំ បន ខោមាទីនំ អញ្ញតរំ ហោតិ. កប្បរុក្ខេហិ និព្ពត្តំ ជាលិនិយា ទេវកញ្ញាយ អនុរុទ្ធត្ថេរស្ស ទិន្នវត្ថាទិកំ ទេវទិន្នំ. តម្បិ ខោមាទីហិ និព្ពត្តវត្ថសទិសត្តា ឆន្នម្បិ អនុលោមំ ហោតិយេវ កប្បាសិកស្ស វា, ឥទ្ធិជម្បិ តថេវ វេទិតព្ពំ. តស្ស តស្សាតិ ខោមាទិកស្ស. អនុលោមិកន្តិ អនុរូបំ.

៣២-៣៣. ឯវំ ជាតិតោ សានុលោមានិ ឆ ចីវរានិ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេសុ អធិដ្ឋានាទិកំ វិធានំ ទស្សេតុំ ‘‘តិចីវរ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថ (កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិកខាបទវណ្ណនា; មហាវ. ៣៥៨) ធិដ្ឋានតោ បុព្ពេ តិចីវរំ នាម ¶ បាដេក្កំ នត្ថិ សង្ឃាដិអាទិប្បហោនកស្ស បច្ចត្ថរណាទិវសេនាបិ អធិដ្ឋាតុំ អនុញ្ញាតត្តា. តស្មា ‘‘តិចីវរំ អធិដ្ឋេយ្យ ន វិកប្បេយ្យា’’តិ ឯត្ថ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិ’’ន្តិ ឯវំ នាមេ គហិតេ ‘‘អធិដ្ឋាន’’មិច្ចេវ វត្តព្ពំ, ‘‘វិកប្បេមី’’តិ បន ន វត្តព្ពន្តិ អធិប្បាយោ. ឯវំ សេសេសុបិ. មុខបុញ្ឆនញ្ច និសីទនញ្ច មុខបុញ្ឆននិសីទនំ. កណ្ឌុច្ឆាទិន្តិ កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិំ អធិដ្ឋេយ្យ, ន វិកប្បេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថាតិ ឥមេសុ នវសុ ចីវរេសុ. តិចីវរន្តិ តិចីវរាធិដ្ឋាននយេន អធិដ្ឋិតតិចីវរំ. វិនា អលទ្ធសម្មុតិកោ ភិក្ខុ អវិប្បវាសសម្មុតិអលទ្ធដ្ឋានេ ឯកាហម្បិ ហត្ថបាសំ វិជហិត្វា ន វសេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ ចាតុមាសំ និសីទនេន វិប្បវសិតព្ពំ, យោ វិប្បវសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ខុទ្ទកក្ខន្ធកេ (ចូឡវ. ២៦៣) វុត្តត្តា ចាតុមាសំ និសីទនំ វិនា ន វសេយ្យាតិ អត្ថោ.

៣៤. ឥទានិ អធិដ្ឋានវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិ’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ មិច្ចធិដ្ឋយេតិ ឥតិ អធិដ្ឋយេ, ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ឯវំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋយេតិ អត្ថោ. អហត្ថបាសមេតន្តិ ទូរេ ឋិតំ បន ឋបិតោកាសំ សល្លក្ខេត្វា សចេ ឯកំ, ‘‘ឯត’’ន្តិ, ពហូនិ ចេ, ‘‘ឯតានី’’តិ វត្វា អធិដ្ឋយេតិ អត្ថសម្ពន្ធោ. សេសេសុបិ អយំ នយោតិ យថា ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វុត្តំ, ឯវំ ‘‘ឥមំ ឧត្តរាសង្គំ, ឥមំ កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ ឯវំ អត្តនោ នាមេនេវ វត្វា សម្មុខាបិ បរម្មុខាបិ វុត្តនយេន អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ.

៣៥. ឥទានិ ¶ សចេ បុព្ពេ អធិដ្ឋិតំ តិចីវរំ និសីទនំ វស្សិកសាដិកំ កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទីតិ ឥមេសុ ឆសុ ចីវរេសុ អញ្ញតរំ ចីវរំ អត្ថិ, បុន តថាវិធំ ចីវរំ អធិដ្ឋហិត្វា បរិហរិតុំ ឥច្ឆន្តេន ‘‘ទ្វេ បន ន វដ្ដន្តី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩; កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) វុត្តត្តា បុព្ពេ អធិដ្ឋិតំ បច្ចុទ្ធរិត្វា ¶ អធិដ្ឋាតព្ពន្តិ ទស្សេតុំ ‘‘អធិដ្ឋហន្តោ’’តិអាទិ វុត្តំ, តំ ឧត្តានមេវ. បត្តាធិដ្ឋហនេ តថាតិ ‘‘ឥមំ បត្តំ, ឯតំ បត្ត’’ន្តិ ឯវំ នាមមត្តមេវ វិសេសោ. សេសំ តាទិសមេវាតិ អត្ថោ.

៣៦. ឯតំ ឥមំ វ សង្ឃាដិំ សំសេតិ ឯត្ថ សចេ អន្តោគព្ភេ វា សាមន្តវិហារេ វា ហោតិ, ឋបិតដ្ឋានំ សល្លក្ខេត្វា ‘‘ឯតំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិ វាចា ភិន្ទិតព្ពា, សចេ ហត្ថបាសេ ហោតិ, ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិ’’ន្តិ តេសំ តេសំ នាមវសេន វាចា ភិន្ទិតព្ពាតិ អត្ថោ. បច្ចុទ្ធារេបិ ឯសេវ នយោ. ឯត្ថ បន ‘‘ទ្វេ ចីវរស្ស អធិដ្ឋានា កាយេន វា អធិដ្ឋេតិ, វាចាយ វា អធិដ្ឋេតី’’តិ (បរិ. ៣២២) វុត្តត្តា សង្ឃាដិអាទិកំ ហត្ថេន គហេត្វា ‘‘ឥមំ សង្ឃាដិំ អធិដ្ឋាមី’’តិអាទិនា នយេន ចិត្តេន អាភោគំ កត្វា កាយវិការំ ករោន្តេន កាយេន អធិដ្ឋាតព្ពំ, យេន កេនចិ សរីរាវយវេន អផុសន្តស្ស ន វដ្ដតិ. វាចាយ អធិដ្ឋហន្តេន វចីភេទំ កត្វាវ អធិដ្ឋាតព្ពំ. តថា បត្តេបិ. វិទូតិ បណ្ឌិតោ.

៣៧-៨. ឥទានិ តេសំ បមាណបរិច្ឆេទំ ទស្សេតុំ ‘‘សង្ឃាដិ បច្ឆិមន្តេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ទីឃតោ មុដ្ឋិបញ្ចកតោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩; កង្ខា. អដ្ឋ. កថិនសិក្ខាបទវណ្ណនា) បដ្ឋាយ ‘‘តត្រិទំ សុគតស្ស សុគតចីវរប្បមាណំ, ទីឃសោ នវ វិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិយា, តិរិយំ ឆ វិទត្ថិយោ’’តិ (បាចិ. ៥៤៨) ឯវំ វុត្តសុគតចីវរូនាបិ វដ្ដតិ. តិរិយំ បន មុដ្ឋិត្តិកំ. ច-សទ្ទេន អតិរេកម្បិ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឧត្តរាសង្គស្សបិ ឯតទេវ បមាណន្តិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘តថា ឯកំសិកស្សាបី’’តិ វុត្តំ. អន្តរវាសកស្ស បន ‘‘បារុបនេនបិ ហិ សក្កា នាភិំ បដិច្ឆាទេតុ’’ន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) អដ្ឋកថាវចនតោ ‘‘ទ្វិហត្ថោ វា’’តិ វុត្តំ.

៣៩. និសីទនស្ស ¶ ទីឃេនាតិ ឯត្ថ (បាចិ. ៥៣១ អាទយោ; បាចិ. អដ្ឋ. ៥៣១; កង្ខា. អដ្ឋ. និសីទនសិក្ខាបទវណ្ណនា) និសីទនន្តិ សន្ថតសទិសំ សន្ថរិត្វា ឯកស្មិំ អន្តេ វុត្តប្បមាណេន ទ្វីសុ ឋានេសុ ផាលេត្វា កតាហិ តីហិ ទសាហិ យុត្តស្ស បរិក្ខារស្សេតំ នាមំ.

៤០. កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិ ¶ (បាចិ. ៥៣៨; មហាវ. ៣៥៤; បាចិ. អដ្ឋ. ៥៣៧; កង្ខា. អដ្ឋ. កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិសិក្ខាបទវណ្ណនា) នាម យស្ស អធោនាភិឧព្ភជាណុមណ្ឌលំ កណ្ឌុ វា បិឡកា វា អស្សាវោ វា ថុល្លកច្ឆុ វា អាពាធោ, តស្ស បដិច្ឆាទនត្ថាយ អនុញ្ញាតំ ចីវរំ. គាថាយោ សុវិញ្ញេយ្យាវ.

៤១. អឌ្ឍតេយ្យាវាតិ (បាចិ. ៥៤៤) ឯត្ថ តតោ ឧទ្ធំ ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ.

៤២. ឯត្ថាតិ សង្ឃាដិតោ បដ្ឋាយ យាវ វស្សិកសាដិកា, តាវ ទស្សិតចីវរេសូតិ អត្ថោ. តទុត្តរិន្តិ តតោ តេសំ ចីវរានំ វុត្តប្បមាណតោ ឧត្តរិំ ករោន្តស្ស ឆេទនបាចិត្តិ ហោតីតិ បាឋសេសោ, តំ អតិរេកំ ឆិន្ទិត្វា បុន បាចិត្តិយំ ទេសេតព្ពន្តិ អត្ថោ. បច្ចត្ថរណមុខចោឡាតិ ឯត្ថ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យាវ មហន្តំ បច្ចត្ថរណំ អាកង្ខតិ, តាវ មហន្តំ បច្ចត្ថរណំ កាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៣) វុត្តត្តា បច្ចត្ថរណស្ស បមាណបរិច្ឆេទោ នត្ថិ,. មុខបុញ្ឆនចោឡស្ស បន ឧក្កដ្ឋវសេន វា អន្តិមវសេន វា បមាណបរិច្ឆេទោ ន វុត្តោ, តស្មា តម្បិ អប្បមាណិកំ. តេន វុត្តំ ‘‘អាកង្ខិតប្បមាណិកា’’តិ, ឥច្ឆិតប្បមាណិកាតិ អត្ថោ. យាវ ឯកំ ធោវីយតិ, តាវ អញ្ញំ បរិភោគត្ថាយ ឥច្ឆិតព្ពន្តិ ទ្វេបិ វដ្ដន្តិ.

៤៣. ន ¶ ទីបិតន្តិ កត្ថ ន ទីបិតំ? អដ្ឋកថាសុ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូនំ បរិបុណ្ណំ ហោតិ តិចីវរំ, អត្ថោ ច ហោតិ បរិស្សាវនេហិបិ ថវិកាហិបិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បរិក្ខារចោឡក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៧) ពហូនំ បត្តថវិកបរិស្សាវនាទីនំ សង្គហវសេន វុត្តត្តា បាដេក្កំ និធានមុខន្តិ. យស្មា បន ភគវតា ‘‘យំ យំ លព្ភតិ, តំ តំ ឥមិនា វិធានេន អធិដ្ឋហិត្វា បុន យេន យេន បរិស្សាវនាទិនា អត្ថោ ហោតិ, តំ តំ កត្វា គណ្ហន្តូ’’តិ អនុកម្បាយ អនុញ្ញាតំ, តស្មា វិកប្បនុបគបច្ឆិមចីវរប្បមាណំ ថវិកម្បិ បដបរិស្សាវនម្បិ ពហូនិបិ ឯកតោ កត្វា ‘‘ឥមានិ ចីវរានិ បរិក្ខារចោឡានិ អធិដ្ឋាមី’’តិ វត្វា អធិដ្ឋាតុម្បិ វដ្ដតិយេវ. តស្មា វុត្តំ ‘‘តថា វត្វា’’តិ, ‘‘បរិក្ខារចោឡ’’ន្តិ វត្វាតិ អត្ថោ. វិកប្បិយន្តិ វិកប្បនុបគំ.

៤៤. អហតកប្បានន្តិ (មហាវ. ៣៤៨) ឯកវារំ ធោវិតកានំ.

៤៥. ឧតុទ្ធដានន្តិ ¶ ឧតុតោ ទីឃកាលតោ ឧទ្ធដានំ, កតវត្ថកិច្ចានំ បិលោតិកានន្តិ វុត្តំ ហោតិ. សេសាតិ ឧត្តរាសង្គអន្តរវាសកា. បំសុ វិយ កុច្ឆិតភាវំ បដិក្កូលភាវំ ឧលតិ គច្ឆតីតិ បំសុកូលំ, ចោឡខណ្ឌានមេតំ នាមំ, តស្មិំ បំសុកូលេ យថារុចីតិ អត្ថោ. កស្មាតិ ចេ? ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អហតានំ ទុស្សានំ អហតកប្បានំ ទិគុណំ សង្ឃាដិំ ឯកច្ចិយំ ឧត្តរាសង្គំ ឯកច្ចិយំ អន្តរវាសកំ, ឧតុទ្ធដានំ ទុស្សានំ ចតុគ្គុណំ សង្ឃាដិំ ទិគុណំ ឧត្តរាសង្គំ ទិគុណំ អន្តរវាសកំ, បំសុកូលេ យាវទត្ថំ, បាបណិកេ ឧស្សាហោ ករណីយោ’’តិ វុត្តត្តា, តស្មា សុសានាទីសុ បតិតបំសុកូលេ ច អន្តរាបណេ បតិតបិលោតិកចីវរេ ច បដបរិច្ឆេទោ នត្ថិ, បដសតម្បិ វដ្ដតីតិ សិទ្ធំ.

៤៦. ឥទានិ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឆិន្នកំ សង្ឃាដិំ ឆិន្នកំ ឧត្តរាសង្គំ ឆិន្នកំ អន្តរវាសក’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៥) វត្វា បុន ‘‘តេន ខោ បន សមយេន អញ្ញតរស្ស ភិក្ខុនោ តិចីវរេ កយិរមានេ សព្ពំ ឆិន្នកំ នប្បហោតិ. ភគវតោ ឯតមត្ថំ អារោចេសុំ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ ឆិន្នកានិ ឯកំ អច្ឆិន្នកន្តិ. ទ្វេ ឆិន្នកានិ ឯកំ អច្ឆិន្នកំ នប្បហោតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ អច្ឆិន្នកានិ ឯកំ ឆិន្នកន្តិ. ឯកំ ឆិន្នកំ នប្បហោតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អន្វាធិកម្បិ អារោបេតុំ. ន ច, ភិក្ខវេ, សព្ពំ អច្ឆិន្នកំ ធារេតព្ពំ, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៣៦០) ឯវំ វុត្តវិធានំ ទស្សេតុំ ‘‘តីសូ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តស្ស អត្ថោ – តីសុ ចីវរេសុ យំ ឆិន្ទិត្វា សិព្ពិតុំ សព្ពបច្ឆិមប្បមាណំ បហោតិ, តំ ឆិន្ទិតព្ពំ. សព្ពេសុ បន អប្បហោន្តេសុ អន្វាធិកំ អាទិយេយ្យាតិ. តត្ថ អន្វាធិ នាម អនុវាតំ វិយ សំហរិត្វា ចីវរស្ស ឧបរិ សង្ឃាដិអាការេន អារោបេតព្ពំ. អាគន្តុកបត្តន្តិបិ វទន្តិ. ឥទំ បន អប្បហោនកេ អនុញ្ញាតំ. សចេ បហោតិ, ន វដ្ដន្តិ, ឆិន្ទិតព្ពមេវ. អនាទិណ្ណន្តិ អនារោបិតំ អន្វាធិកំ. ន ធារេយ្យាតិ តិចីវរាធិដ្ឋានវសេន អធិដ្ឋហិត្វា ន ធារេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

៤៧-៨. ឥទានិ ឧទោសិតសិក្ខាបទនយំ ទស្សេតុំ ‘‘គាមេ’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថ បន សចេ គាមោ (បារា. ៤៧៨; បារា. អដ្ឋ. ២.៤៧៧-៤៧៨; កង្ខា. អដ្ឋ. ឧទោសិតសិក្ខាបទវណ្ណនា) ឯកស្ស រញ្ញោ វា ភោជកស្ស វា វសេន ឯកកុលស្ស ហោតិ, បាការាទិនា បរិក្ខិត្តត្តា ឯកូបចារោ ច, ឯវរូបេ គាមេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា តស្មិំ គាមេ យថារុចិតដ្ឋានេ ¶ វសិតុំ លព្ភតិ. សចេ សោ គាមោ អបរិក្ខិត្តោ, យស្មិំ ឃរេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ ហោតិ, តស្មិំ ឃរេ វសិតព្ពំ, តស្ស វា ឃរស្ស សមន្តតោ ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពំ.

សចេ ¶ សោ គាមោ វេសាលិកុសិនារាទយោ វិយ នានារាជូនំ វា ភោជកានំ វា ហោតិ, វុត្តប្បការេន បរិក្ខិត្តោ ច, ឯវរូបេ គាមេ យស្មិំ ឃរេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តស្មិំ ឃរេ វា វត្ថព្ពំ. យស្សា វីថិយា តំ ឃរំ ហោតិ, តស្សា វីថិយា តស្ស ឃរស្ស សម្មុខាដ្ឋានេ សភាយេ វា នគរទ្វារេ វា វត្ថព្ពំ, តេសំ សភាយទ្វារានំ ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ពំ. សចេ អបរិក្ខិត្តោ, យស្មិំ ឃរេ និក្ខិត្តំ, តត្ថ វា តស្ស ហត្ថបាសេ វា វត្ថព្ពំ.

និវេសនាទយោ ហម្មិយបរិយោសានា គាមបរិក្ខេបតោ ពហិ សន្និវិដ្ឋាតិ វេទិតព្ពា. ឥតរថា តេសំ គាមគ្គហណេនេវ គហិតត្តា គាមស្ស ឯកកុលនានាកុលឯកូបចារនានូបចារតាវសេនេវ វិនិច្ឆយោ វត្តព្ពោ សិយា. និវេសនាទីនំ វសេនេវ បាឡិយំ (បារា. ៤៧៨ អាទយោ) អត្ថោ វិភត្តោ, ន គាមវសេន. ឧទោសិតវិនិច្ឆយេ អយំ នយោ វុត្តោយេវ.

និវេសនេតិ ឯត្ថ សចេ ឯកកុលស្ស និវេសនំ ហោតិ បរិក្ខិត្តញ្ច, អន្តោនិវេសនេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោនិវេសនេ វត្ថព្ពំ. អបរិក្ខិត្តញ្ចេ ហោតិ, យស្មិំ គព្ភេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តស្មិំ វត្ថព្ពំ, តស្ស គព្ភស្ស ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ពំ. សចេ នានាកុលស្ស ហោតិ បរិក្ខិត្តញ្ច, យស្មិំ គព្ភេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តស្មិំ គព្ភេ វត្ថព្ពំ, សព្ពេសំ សាធារណទ្វារមូលេ វា តេសំ គព្ភទ្វារមូលេ វា តេសំ គព្ភទ្វារមូលានំ វា ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពំ. អបរិក្ខិត្តញ្ចេ ហោតិ, យស្មិំ គព្ភេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តស្មិំ គព្ភេ វត្ថព្ពំ, ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ពំ.

ឧទោសិតោតិ យានាទីនំ ភណ្ឌានំ សាលា. បាសាទោតិ ទីឃបាសាទោ. ហម្មិយន្តិ មុណ្ឌច្ឆទនបាសាទោ. នាវា ¶ បន ថលំ អារោបេត្វា និក្ខិត្តាបិ ហោតិ, សមុទ្ទេ ឋិតាបិ. សចេ ឯកកុលស្ស នាវា ហោតិ, អន្តោនាវាយ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោនាវាយ វត្ថព្ពំ. នានាកុលស្ស នាវា ហោតិ នានាគព្ភា នានាឱវរកា, យស្មិំ ឱវរកេ ចីវរំ និក្ខិត្តំ, តស្មិំ វត្ថព្ពំ, ចីវរស្ស ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ពំ.

អដ្ដោតិ ¶ បដិរាជាទីនំ បដិពាហនត្ថំ ឥដ្ឋកាហិ កតោ ពហលភិត្តិកោ ចតុបញ្ចភូមិកោ បតិស្សយវិសេសោ. មាឡោតិ ឯកកូដសង្គហិតោ ចតុរស្សបាសាទោ. ឥមេសុ បន ឧទោសិតាទីសុ មាឡបរិយោសានេសុ និវេសនេ វុត្តនយេនេវ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ. និវេសនន្តិ បន ឧទោសិតាទីនំ វសេន អកតាយ បតិស្សយវិកតិយា អធិវចនំ.

អារាមោ នាម បុប្ផារាមផលារាមាទិកោ. សចេ ឯកកុលស្ស អារាមោ ហោតិ បរិក្ខិត្តោ ច, អន្តោអារាមេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា អន្តោអារាមេ វត្ថព្ពំ. សចេ អបរិក្ខិត្តោ, ចីវរស្ស ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពំ. សចេ នានាកុលស្ស អារាមោ ហោតិ បរិក្ខិត្តោ ច, ទ្វារមូលេ វា វត្ថព្ពំ, ទ្វារមូលស្ស ហត្ថបាសា វា ន វិជហិតព្ពំ. អបរិក្ខិត្តោ ចេ, ចីវរស្ស ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពំ.

សត្ថោ នាម ជង្ឃសត្ថសកដសត្ថានមញ្ញតរោ. សចេ ឯកកុលស្ស សត្ថោ ហោតិ, សត្ថេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា បុរតោ វា បច្ឆតោ វា សត្តព្ភន្តរា ន វិជហិតព្ពា, បស្សតោ អព្ភន្តរំ ន វិជហិតព្ពំ. អព្ភន្តរំ នាម អដ្ឋវីសតិហត្ថំ ហោតិ. សចេ គច្ឆន្តោ សត្ថោ សកដេ វា ភគ្គេ, គោណេ វា នដ្ឋេ អន្តរា ឆិជ្ជតិ, យស្មិំ កោដ្ឋាសេ ចីវរំ និក្ខិបិតព្ពំ, តត្ថ វសិតព្ពំ. សចេ នានាកុលស្ស ហោតិ ¶ , សត្ថេ ចីវរំ និក្ខិបិត្វា ចីវរស្ស ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពំ.

ខេត្តខលេសុ អារាមេ វុត្តសទិសោវ វិនិច្ឆយោ. ទុមេតិ រុក្ខមូលេ. សចេ ឯកកុលស្ស រុក្ខមូលំ ហោតិ, យំ មជ្ឈន្ហិកកាលេ សមន្តា ឆាយា ផរតិ, តស្មិំ ឋានេ អវិរឡេ បទេសេ តស្ស ឆាយាយ ផុដ្ឋោកាសស្ស អន្តោ ឯវ និក្ខិបិតព្ពំ. សចេ វិរឡសាខស្ស បន រុក្ខស្ស អាតបេន ផុដ្ឋោកាសេ ឋបេតិ, អរុណុគ្គមនេ សចេ សោ ភិក្ខុ តស្ស ហត្ថបាសេ ន ហោតិ, អញ្ញស្មិំ វា ឋានេ តស្ស ឆាយាយបិ ហោតិ, និស្សគ្គិយំ ហោតិយេវ. នានាកុលស្ស ចេ ហោតិ, ចីវរស្ស ហត្ថបាសា ន វិជហិតព្ពំ.

អជ្ឈោកាសេ បន វិញ្ឈាដវីអាទីសុ អរញ្ញេសុបិ សមុទ្ទមជ្ឈេ មច្ឆពន្ធានំ អគមនបថេសុ ទីបកេសុបិ ចីវរំ ឋបេត្វា តតោ សមន្តា សត្តព្ភន្តរេ បទេសេ យត្ថ កត្ថចិ វសិតព្ពំ. សចេ សត្តព្ភន្តរតោ កេសគ្គមត្តម្បិ អតិក្កមិត្វា អរុណំ ឧដ្ឋបេតិ, និស្សគ្គិយំ ហោតិ.

ឯត្ថ ¶ បន បាឡិយំ ‘‘គាមោ ឯកូបចារោ នានូបចារោ’’តិអាទិនា (បារា. ៤៧៧) អវិសេសេន មាតិកំ និក្ខិបិត្វាបិ គាមនិវេសនឧទោសិតខេត្តធញ្ញករណអារាមវិហារានំ ឯកូបចារនានូបចារតា ‘‘គាមោ ឯកូបចារោ នាម ឯកកុលស្ស គាមោ ហោតិ បរិក្ខិត្តោ ច អបរិក្ខិត្តោ ចា’’តិអាទិនា (បារា. ៤៧៨) បរិក្ខិត្តាបរិក្ខិត្តវសេន វិភត្តា. អដ្ដមាឡបាសាទហម្មិយនាវាសត្ថរុក្ខមូលអជ្ឈោកាសានម្បិ ឯវំ អវត្វា ‘‘ឯកកុលស្ស អដ្ដោ ហោតិ, នានាកុលស្ស អដ្ដោ ហោតី’’តិអាទិនា (បារា. ៤៨៤) នយេន ឯកកុលនានាកុលវសេន ច អន្តេ ‘‘អជ្ឈោកាសោ ឯកូបចារោ នាម អគាមកេ អរញ្ញេ សមន្តា សត្តព្ភន្តរា ឯកូបចារោ, តតោ បរំ នានូបចារោ’’តិ (បារា. ៤៩៤) ច ឯវំ ឯកូបចារនានូបចារតា វិភត្តា. តស្មា គាមាទីសុ ¶ បរិក្ខិត្តំ ឯកូបចារំ, អបរិក្ខិត្តំ នានូបចារន្តិ ច អដ្ដាទីសុ យំ ឯកកុលស្ស, តំ ឯកូបចារំ នានាកុលស្ស នានូបចារន្តិ ច គហេតព្ពំ. អជ្ឈោកាសបទេ វុត្តនយេន គហេតព្ពំ.

ភិក្ខុសម្មុតិយាញ្ញត្រាតិ យំ គិលានស្ស ភិក្ខុនោ ចីវរំ អាទាយ បក្កមិតុំ អសក្កោន្តស្ស ញត្តិទុតិយេន កម្មេន អវិប្បវាសសម្មុតិ ទីយតិ, តំ ឋបេត្វាតិ អត្ថោ. លទ្ធសម្មុតិកស្ស បន យាវ រោគោ ន វូបសម្មតិ, តស្មិំ វូបសន្តេ អញ្ញោ វា កុប្បតិ, អនាបត្តិយេវ.

៤៩. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិំ យាវ អាពាធា អធិដ្ឋាតុំ, តតោ បរំ វិកប្បេតុំ. វស្សិកសាដិកំ វស្សានំ ចាតុមាសំ អធិដ្ឋាតុំ, តតោ បរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) វុត្តត្តា រោគបរិយន្តា កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិ, វស្សានបរិយន្តា វស្សិកសាដិកាតិ អត្ថោ. សេសាតិ តិចីវរាទយោ កាលវសេន អបរិយន្តិកាតិ អត្ថោ.

៥០. បច្ចត្ថរណាទិត្តយំ សទសម្បិ អទសម្បិ រត្តម្បិ អរត្តម្បិ អាទិណ្ណកប្បម្បិ អនាទិណ្ណកប្បម្បិ លព្ភតីតិ អត្ថោ. និសីទនន្តិ និសីទនញ្ច រត្តំ អនាទិណ្ណកប្បញ្ច លព្ភតីតិ អធិប្បាយោ. បច្ចត្ថរណបរិក្ខារមុខបុញ្ឆនចោឡានិ បន នីលម្បិ បីតកម្បិ លោហិតកម្បិ បុប្ផទសាទិកម្បិ វដ្ដន្តិ, តស្មា ‘‘សទសម្បី’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯវរូបំ បន និវាសេតុំ វា បារុបិតុំ វា ន វដ្ដតិ, កេវលំ បច្ចត្ថរណាទិវសេន អធិដ្ឋានមត្តំ កាតុំ វដ្ដតិ.

៥១. តិចីវរំ ¶ កណ្ឌុប្បដិច្ឆាទិ វស្សិកសាដិកាតិ ឥទំ បន សេសចីវរបញ្ចកំ អទសំ រជិតំយេវ កប្បតិ, តញ្ច អាទិណ្ណកប្បមេវាតិ អត្ថោ. សទសំវ និសីទនន្តិ ឥទំ បន បុព្ពេ ‘‘សទសម្បី’’តិ ឯត្ថ វុត្តត្តា អទសម្បិ និសីទនំ វដ្ដតីតិ សម្មោហនិវារណត្ថំ វុត្តន្តិ វទន្តិ.

៥២. អនធិដ្ឋិតន្តិ ¶ តិចីវរាទិវសេន អនធិដ្ឋិតំ. អនិស្សដ្ឋំ នាម អញ្ញេសំ អវិស្សជ្ជិតំ, តំ បន វិកប្បេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

ឥទានិ វិកប្បនុបគស្ស បមាណំ ហេដ្ឋិមបរិច្ឆេទេន ទស្សេតុំ ‘‘ហត្ថទីឃ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាយាមេន អដ្ឋង្គុលំ សុគតង្គុលេន ចតុរង្គុលវិត្ថតំ បច្ឆិមំ ចីវរំ វិកប្បេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៥៨) វុត្តត្តា ទីឃតោ ឯកហត្ថំ បុថុលតោ ឧបឌ្ឍហត្ថំ វិកប្បេតព្ពន្តិ អធិប្បាយោ.

៥៣. តិចីវរស្សាតិ វិនយតិចីវរស្ស, ន ធុតង្គតិចីវរស្ស. តស្ស បន ឥមេសុ នវសុ ចីវរត្តយមេវ លព្ភតិ, ន អញ្ញំ លព្ភតិ. សព្ពមេតន្តិ សព្ពំ អធិដ្ឋានវិធានញ្ច បរិហរណវិធានញ្ចាតិ អត្ថោ. បរិក្ខារចោឡិយោ សព្ពន្តិ តិចីវរាទិកំ នវវិធម្បិ ចីវរំ. តថា វត្វាតិ ‘‘បរិក្ខារចោឡ’’ន្តិ វត្វា. អធិដ្ឋតីតិ អធិដ្ឋាតិ. កិំ បន តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋាតុំ វដ្ដតីតិ? អាម វដ្ដតិ, ‘‘បរិក្ខារចោឡំ នាម បាដេក្កំ និធានមុខមេតន្តិ តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋហិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ឧទោសិតសិក្ខាបទេ បន តិចីវរំ អធិដ្ឋហិត្វា បរិហរន្តស្ស បរិហារោ វុត្តោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) វុត្តំ, តស្មា តិចីវរំ បរិក្ខារចោឡំ អធិដ្ឋហន្តេន បច្ចុទ្ធរិត្វា បុន អធិដ្ឋាតព្ពំ.

៥៤. ឥទានិ ឯតេសំ អធិដ្ឋានវិជហនាការំ ទស្សេតុំ ‘‘អច្ឆេទវិស្សជ្ជនគាហវិព្ភមា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អច្ឆេទោតិ ចោរាទីហិ អច្ឆិន្ទនំ. វិស្សជ្ជនន្តិ អញ្ញេសំ ទានំ. កថំ បន ទិន្នំ, កថំ គហិតំ សុទិន្នំ សុគ្គហិតញ្ច ហោតីតិ? សចេ ‘‘ឥទំ តុយ្ហំ ទេមិ ទទាមិ ទជ្ជាមិ ឱណោជេមិ បរិច្ចជាមិ និស្សជ្ជាមិ វិស្សជ្ជាមី’’តិ វា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស ទេមិ…បេ… វិស្សជ្ជាមី’’តិ ¶ វា វទតិ, សម្មុខាបិ បរម្មុខាបិ ទិន្នំយេវ ហោតិ. ‘‘តុយ្ហំ គណ្ហាហី’’តិ ¶ វុត្តេ ‘‘មយ្ហំ គណ្ហាមី’’តិ វទតិ, សុទិន្នំ សុគ្គហិតញ្ច. ‘‘តវ សន្តកំ ករោហិ, តវ សន្តកំ ហោតុ, តវ សន្តកំ ករិស្សតី’’តិ វុត្តេ ‘‘មមសន្តកំ ករោមិ, មម សន្តកំ ហោតុ, មម សន្តកំ ករិស្សាមី’’តិ វទតិ, ទុទ្ទិន្នំ ទុគ្គហិតញ្ច. សចេ បន ‘‘តវ សន្តកំ ករោហី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធុ, ភន្តេ, មយ្ហំ គណ្ហាមី’’តិ គណ្ហាតិ, សុគ្គហិតំ.

គាហោតិ វិស្សាសគ្គាហោ (បារា. អដ្ឋ. ១.១៣១). សោ បន ឯវំ វេទិតព្ពោ – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហង្គេហិ សមន្នាគតស្ស វិស្សាសំ គហេតុំ. សន្ទិដ្ឋោ ច ហោតិ, សម្ភត្តោ ច, អាលបិតោ ច, ជីវតិ ច, ជានាតិ ច ‘គហិតេ មេ អត្តមនោ ភវិស្សតី’’’តិ (មហាវ. ៣៥៦). តត្ថ សន្ទិដ្ឋោតិ ទិដ្ឋមត្តកមិត្តោ. សម្ភត្តោតិ ទឡ្ហមិត្តោ. អាលបិតោតិ ‘‘មម សន្តកំ យំ ឥច្ឆសិ, តំ គណ្ហេយ្យាសិ, អាបុច្ឆិត្វា គហណេ ការណំ នត្ថី’’តិ វុត្តោ. ជីវតីតិ អនុដ្ឋានសេយ្យាយ សយិតោបិ យាវ ជីវិតិន្ទ្រិយុបច្ឆេទំ ន បាបុណាតិ. គហិតេ ច អត្តមនោតិ គហិតេ ច តុដ្ឋចិត្តោ. ឯវរូបស្ស សន្តកំ ‘‘គហិតេ មេ អត្តមនោ ភវិស្សតី’’តិ ជានន្តេន គហេតុំ វដ្ដតិ. អនវសេសបរិយាទានវសេន ចេតានិ បញ្ច អង្គានិ វុត្តានិ, វិស្សាសគ្គាហោ បន តីហិ អង្គេហិ រុហតិ. កថំ? សន្ទិដ្ឋោ ជីវតិ គហិតេ អត្តមនោ, សម្ភត្តោ ជីវតិ គហិតេ អត្តមនោ, អាលបិតោ ជីវតិ គហិតេ អត្តមនោតិ ឯវំ.

យោ បន ជីវតិ, ន ច គហិតេ អត្តមនោ ហោតិ, តស្ស សន្តកំ វិស្សាសភាវេន គហិតម្បិ បុន ទាតព្ពំ. ទទន្តេន មតកធនំ តាវ យេ តស្ស ធនេ ឥស្សរា គហដ្ឋា វា បព្ពជិតា វា, តេសំ ទាតព្ពំ. យោ បន បឋមំយេវ ‘‘សុដ្ឋុ ¶ កតំ តយា មម សន្តកំ គណ្ហន្តេនា’’តិ វចីភេទេន វា ចិត្តុប្បាទមត្តេន វា អនុមោទិត្វា បច្ឆា កេនចិ ការណេន កុបិតោ, សោ បច្ចាហរាបេតុំ ន លភតិ. យោបិ អទាតុកាមោ, ចិត្តេន បន អធិវាសេតិ, ន កិញ្ចិ វទតិ, សោបិ បុន បច្ចាហរាបេតុំ ន លភតិ. យោ បន ‘‘មយា តុម្ហាកំ សន្តកំ គហិត’’ន្តិ វា ‘‘បរិភុត្ត’’ន្តិ វា វុត្តេ នាធិវាសេតិ, ‘‘បដិទេហី’’តិ ភណតិ, សោ បច្ចាហរាបេតុំ លភតិ.

វិព្ភមាតិ ឥមិនា ភិក្ខុនិយាយេវ អធិដ្ឋានវិជហនំ គហិតំ ហោតិ. សា បន យទា វិព្ភមតិ, តទា អស្សមណី ហោតិ. ភិក្ខុ បន វិព្ភមន្តោបិ យាវ សិក្ខំ ន បច្ចក្ខាតិ, តាវ ភិក្ខុយេវាតិ អធិដ្ឋានំ ន វិជហតីតិ. លិង្គសិក្ខាតិ លិង្គបរិវត្តនញ្ច សិក្ខាបច្ចក្ខានញ្ចាតិ ¶ អត្ថោ. សព្ពេសូតិ នវសុ ចីវរេសុ. អធិដ្ឋានវិយោគការណាតិ អធិដ្ឋានវិជហនការណា, ឥមេសុ អញ្ញតរេន អធិដ្ឋានំ វិជហតីតិ អត្ថោ.

កិញ្ច ភិយ្យោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩) – តិចីវរស្ស បន វិនិព្ពិទ្ធឆិទ្ទញ្ច អធិដ្ឋានវិជហនំ ករោតីតិ អត្ថោ. តត្ថ សង្ឃាដិឧត្តរាសង្គានំ ទីឃន្តតោ វិទត្ថិប្បមាណស្ស តិរិយន្តតោ អដ្ឋង្គុលប្បមាណស្ស បទេសស្ស ឱរតោ កនិដ្ឋង្គុលិនខបិដ្ឋិប្បមាណកំ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ. អន្តរវាសកស្ស ទីឃន្តតោ វិទត្ថិប្បមាណស្សេវ តិរិយន្តតោ ចតុរង្គុលប្បមាណស្ស បទេសស្ស ឱរតោ ឆិទ្ទំ អធិដ្ឋានំ ភិន្ទតិ, បរតោ បន ន ភិន្ទតិ. តស្មា ឆិទ្ទេ ជាតេ តិចីវរំ អតិរេកចីវរំ ហោតិ, សូចិកម្មំ កត្វា បុន អធិដ្ឋាតព្ពំ. ឥតរេសំ បន ឆិទ្ទេន វិជហនំ នាម នត្ថិ. យោ បន តិចីវរេបិ ទុព្ពលដ្ឋានេ បឋមំ អគ្គឡំ ទត្វា បច្ឆា ទុព្ពលដ្ឋានំ ឆិន្ទិត្វា អបនេតិ, អធិដ្ឋានំ ន ភិជ្ជតិ. មណ្ឌលបរិវត្តនេបិ ឯសេវ នយោ. យោ បន ¶ ឧភោ កោដិយោ មជ្ឈេ ករោន្តោ សចេ បឋមំ ឆិន្ទិត្វា បច្ឆា ឃដេតិ, អធិដ្ឋានំ វិជហតិ, អថ ឃដេត្វា ឆិន្ទតិ, ន វិជហតិ. រជកេហិ ធោវាបេត្វា សេតកំ ករោន្តស្សាបិ ន វិជហតិ ឯវ.

៥៥. ឥទានិ អកប្បិយចីវរានិ ទស្សេតុំ ‘‘កុសវាកផលកានី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ កុសចីរំ (មហាវ. ៣៧១; មហាវ. អដ្ឋ. ) នាម កុសេ គន្ថេត្វា កតចីវរំ. វាកចីរំ នាម តាបសានំ វក្កលំ. ផលកចីរំ នាម ផលកានិ សិព្ពិត្វា កតចីវរំ. កេសកម្ពលន្តិ កេសេហិ តន្តំ វាយិត្វា កតកម្ពលំ. វាលកម្ពលន្តិ ចមរវាលេហិ វាយិត្វា កតកម្ពលំ. ឧលូកបក្ខន្តិ ឧលូកសកុណស្ស បក្ខេហិ កតនិវាសនំ. អជិនក្ខិបន្តិ សលោមំ សខុរំ អជិនមិគចម្មំ. ឥមេសុ សត្តសុ វត្ថេសុ យំ កិញ្ចិ ធារយតោ ថុល្លច្ចយន្តិ អត្ថោ. យថា ឥមេសុ ថុល្លច្ចយំ, តថា អក្កនាឡំ និវាសេន្តស្ស. អក្កនាឡំ នាម អក្កទណ្ឌេ វាកាទីហិ គន្ថេត្វា កតចីវរំ. ‘‘ន ភិក្ខវេ អក្កនាឡំ និវាសេតព្ពំ, យោ និវាសេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (មហាវ. ៣៧១) ហិ វុត្តំ.

៥៦. កទលេរកក្កទុស្សេ បោត្ថកេ ចាបីតិ ឯត្ថ កទលិឯរកអក្កមកចិវាកេហិ កតានិ វត្ថានិ ឯវំ វុត្តានីតិ វេទិតព្ពានិ. ឯតេសុ បោត្ថកោយេវ បាឡិយំ អាគតោ, ឥតរានិ តគ្គតិកត្តា អដ្ឋកថាសុ បដិក្ខិត្តានិ. ឥមេសុ ចតូសុបិ ទុក្កដមេវ. ‘‘ន ភិក្ខវេ នគ្គិយំ ¶ តិត្ថិយសមាទានំ សមាទិយិតព្ពំ, យោ សមាទិយេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (មហាវ. ៣៧០) វុត្តត្តា នគ្គិយម្បិ ន កប្បតិ ឯវ. សព្ពមេវ នីលកំ សព្ពនីលកំ. ឯវំ សេសេសុបិ. ឯត្ថ នីលំ ឧមាបុប្ផវណ្ណំ ហោតិ ¶ . មញ្ជេដ្ឋកំ មញ្ជេដ្ឋកវណ្ណមេវ. បីតកំ កណិការបុប្ផវណ្ណំ. លោហិតកំ ជយសុមនបុប្ផវណ្ណំ. កណ្ហកំ អទ្ទារិដ្ឋកវណ្ណំ.

៥៧. មហារង្គំ នាម សតបទិបិដ្ឋិវណ្ណំ. មហានាមំ នាម រត្តសម្ភិន្នវណ្ណំ ហោតិ. បទុមបុប្ផវណ្ណន្តិបិ វុត្តំ, មន្ទរត្តន្តិ អត្ថោ. តិរីដកេតិ រុក្ខតចេ. អច្ឆិន្នទីឃទសកេតិ សព្ពសោ អច្ឆិន្នទសកេ ច មជ្ឈេ ឆិន្នទសកេ ចាតិ អត្ថោ. អញ្ញមញ្ញំ សំសិព្ពិត្វា កតទសំ ផលទសំ នាម. កេតកបុប្ផាទិបុប្ផសទិសាហិ ទសាហិ យុត្តំ បុប្ផទសំ នាម. ឯតេសុបិ ‘‘បោត្ថកេ ចាបី’’តិ ឯត្ថ វុត្តអបិ-សទ្ទេន ទុក្កដន្តិ វេទិតព្ពំ. តថាតិ យថា ឯតេសុ កទលិទុស្សាទីសុ បុប្ផទសាវសានេសុ ទុក្កដំ, តថា កញ្ចុកវេឋនេសុបិ យំ កិញ្ចិ ធារេន្តស្ស ទុក្កដន្តិ អត្ថោ.

ឯតេសុ បន អយំ វិនិច្ឆយោ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៧២) – សព្ពនីលកាទីនិ រជនានិ វមេត្វា បុន រជិត្វា ធារេតព្ពានិ, ន សក្កា ចេ វមេតុំ, បច្ចត្ថរណាទីនិ វា ការេតព្ពានិ, តិបដ្ដចីវរស្ស មជ្ឈេ វា ទាតព្ពានិ. អច្ឆិន្នទសកាទីនិ ទសា ឆិន្ទិត្វា ធារេតព្ពានិ. កញ្ចុកំ វិជដេត្វា រជិត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ. វេឋនេបិ ឯសេវ នយោ. តិរីដកំ បាទបុញ្ឆនំ កាតព្ពំ. សព្ពន្តិ ឥមំ វុត្តប្បការំ កុសចីរាទិកំ អកប្បិយចីវរំ អច្ឆិន្នចីវរោ លភតីតិ អត្ថោ. វុត្តម្បិ ចេតំ បរិវារេ.

បញ្ហា មេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ. (បរិ. ៤៨១);

អយញ្ហិ ¶ បញ្ហោ អច្ឆិន្នចីវរភិក្ខុំ សន្ធាយ វុត្តោ, តស្មា ហិ យំ កិញ្ចិ អកប្បិយចីវរំ និវាសេត្វា វា បារុបិត្វា វា អច្ឆិន្នចីវរកេន អញ្ញំ បរិយេសិតព្ពំ. ឯត្ថ បន ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, មនុស្សា និស្សីមគតានំ ភិក្ខូនំ ចីវរំ ទេន្តិ ‘ឥមំ ចីវរំ ឥត្ថន្នាមស្ស ¶ ទេមា’តិ, អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សាទិតុំ, ន តាវ តំ គណនូបគំ, យាវ ន ហត្ថំ គច្ឆតី’’តិ (មហាវ. ២៥៩) វុត្តត្តា យាវ អាហរិត្វា តំ ន ទិន្នំ, ‘‘តុម្ហាកំ, ភន្តេ, ចីវរំ ឧប្បន្ន’’ន្តិ បហិណិត្វា វា នារោចិតំ, តាវ គណនំ ន ឧបេតិ, អនធិដ្ឋិតំ វដ្ដតិ. បត្តេបិ ឯសេវ នយោ. អានេត្វា ទិន្នេ វា អារោចិតេ វា បរិហារោ នត្ថិ, ទសាហំ អធិដ្ឋាតព្ពំ. ចីវរវិនិច្ឆយោ.

៥៨. ឥទានិ តេសំ ចីវរានំ រជនវិធានំ ទស្សេតុំ ‘‘រជនានិ ចា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឆ រជនានិ មូលរជនំ ខន្ធរជនំ តចរជនំ បត្តរជនំ បុប្ផរជនំ ផលរជន’’ន្តិ (មហាវ. ៣៤៤) ឯវំ ភគវតា អនុញ្ញាតត្តា ‘‘ឆប្បការានិ អនុញ្ញាតានិ សត្ថុនា’’តិ វុត្តំ.

៥៩. តត្ថ មូលេតិ មូលរជនេតិ អត្ថោ. ហលិទ្ទិំ វិវជ្ជិយ សព្ពំ លព្ភន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ សេសេសុបិ. តុង្គហារកោ នាម ឯកោ សកណ្ដករុក្ខោ, តស្ស ហរិតាលវណ្ណំ ខន្ធរជនំ ហោតិ. គិហិបរិភុត្តំ បន អល្លិបត្តេន ឯកវារំ រជិតុំ វដ្ដតិ. ផលរជនេ អកប្បិយំ នាម នត្ថិ, សព្ពំ វដ្ដតីតិ. រជនវិនិច្ឆយោ.

៦០. ឥទានិ ¶ ¶ ភាជនវិកតិំ ទស្សេតុំ ‘‘បត្តោ ចា’’តិ ឧទ្ធដំ. ឯត្ថ បន បឋមគាថា សុវិញ្ញេយ្យា.

៦១. ទុតិយេ ‘‘មគធនាឡិទ្វយតណ្ឌុលសាធិត’’ន្តិ វត្តព្ពេ វិភត្តិលោបំ អកត្វា គាថាពន្ធសុខត្ថំ ‘‘មគធេ នាឡិទ្វយតណ្ឌុលសាធិត’’ន្តិ វុត្តំ, បចិតន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ (បារា. ៦០២; បារា. អដ្ឋ. ២.៦០២; កង្ខា. អដ្ឋ. បត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា) មគធនាឡិ នាម អឌ្ឍតេរសបលំ គណ្ហាតិ. ឱទនន្តិ ឯត្ថ សព្ពប្បការសម្បន្នំ អវស្សាវិតោទនំ គហេតព្ពំ. ឱទនស្ស ចតុត្ថភាគប្បមាណំ នាតិឃនំ នាតិតនុកំ ហត្ថហារិយមុគ្គសូបញ្ច អាលោបស្ស អាលោបស្ស អនុរូបំ យាវ ចរិមកាលោបប្បហោនកំ មច្ឆមំសាទិព្យញ្ជនញ្ច យោ បត្តោ គណ្ហាតិ, សោ ឧក្កដ្ឋោ នាមាតិ អត្ថោ. សប្បិតេលតក្ករសកញ្ជិកាទីនិ បន គណនូបគានិ ន ហោន្តិ, តានិ ហិ ឱទនគតិកានេវ ហោន្តិ, នេវ ហាបេតុំ, ន វឌ្ឍេតុំ សក្កោន្តិ. ឯវមេតំ សព្ពំ បក្ខិត្តំ សចេ បត្តស្ស ហេដ្ឋិមរាជិសមំ តិដ្ឋតិ, សុត្តេន វា ហីរេន វា ឆិន្ទន្តស្ស សុត្តស្ស វា ហីរស្ស វា ហេដ្ឋិមន្តំ ផុសតិ, អយំ ឧក្កដ្ឋោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ អតិក្កមិត្វា ថូបីកតំ តិដ្ឋតិ, អយំ ឧក្កដ្ឋោមកោ នាម បត្តោ. សចេ តំ រាជិំ ន សម្បាបុណាតិ, អន្តោគតមេវ ហោតិ, អយំ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ នាម បត្តោ.

៦២. ‘‘មជ្ឈិមោ នាម បត្តោ នាឡិកោទនំ គណ្ហាតី’’តិ វុត្តត្តា ‘‘មជ្ឈិមោ តស្សុបឌ្ឍោ វា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថាបិ វុត្តប្បការេន មជ្ឈិមោ មជ្ឈិមោមកោ មជ្ឈិមុក្កដ្ឋោតិ បត្តត្តិកំ វេទិតព្ពំ. ‘‘ឱមកោ នាម បត្តោ បត្ថោទនំ គណ្ហាតី’’តិ (បារា. ៦០២) វចនតោ ‘‘តតោបឌ្ឍោ’’តិ វុត្តំ. មគធនាឡិយា ឧបឌ្ឍនាឡិកោទនញ្ច តទូបិយំ សូបំ ព្យញ្ជនញ្ច គណ្ហាតិ, សោ ¶ ឱមកោ នាម. ឥធាបិ ឱមកោ ឱមកោមកោ ឱមកុក្កដ្ឋោតិ បត្តត្តិកំ វេទិតព្ពំ. ឥមេសុ បន នវសុ បត្តេសុ ឧក្កដ្ឋុក្កដ្ឋោ ច ឱមកោមកោ ច អបត្តោ. ឯតេសុ អធិដ្ឋាតព្ពកិច្ចំ នត្ថិ, សេសា សត្ត បត្តា អធិដ្ឋាតព្ពា, វិកប្បេតព្ពា ចាតិ អត្ថោ.

៦៣. អតិរេកបត្តោតិ (បារា. ៦០១) អនធិដ្ឋិតោ អវិកប្បិតោ. សកោតិ សសន្តកោ. កប្បោតិ កប្បិយោ. អយមេវេត្ថ សង្ខេបោ – យោ បត្តោ កាកណិកមត្តស្សាបិ មូលស្ស ទាតព្ពស្ស នត្ថិតាយ ¶ សកោ. អយោបត្តោ បញ្ចហិ បាកេហិ មត្តិកាបត្តោ ទ្វីហិ បាកេហិ បក្កត្តា កប្បោ. សោ ទសាហបរមំ កាលំ អនធិដ្ឋិតោ អវិកប្បិតោ ធារេយ្យោតិ.

៦៤. អច្ឆេទាទយោ ចីវរេ វុត្តប្បភេទាយេវ. ឆិទ្ទេនាតិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦០៨; កង្ខា. អដ្ឋ. បត្តសិក្ខាបទវណ្ណនា) ឯត្ថ យស្ស បត្តស្ស មុខវដ្ដិតោ ហេដ្ឋា ទ្វង្គុលប្បទេសេ យេន ឆិទ្ទេន កង្គុសិត្ថំ និក្ខមតិ, តត្តកេន ឆិទ្ទេន ភិជ្ជតិ. តស្មិំ បន អយចុណ្ណាទីហិ បដិបាកតិកេ កតេ ទសាហព្ភន្តរេ បុន អធិដ្ឋាតព្ពំ. បត្តាធិដ្ឋានមុជ្ឈតីតិ បត្តោ អធិដ្ឋានំ ឧជ្ឈតិ.

៦៥. ឥទានិ បរិហរណវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘បត្តំ ន បដិសាមេយ្យ សោទក’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. សោទកំ (ចូឡវ. ២៥៤) បត្តំ ន បដិសាមេយ្យ, អាតបេ ច សោទកំ បត្តំ ន ឱតបេតិ អធិប្បាយោ. ន និទហេតិ និរុទកំ កត្វាបិ អតិកាលំ ន និទហេតិ អធិប្បាយោ. ភុម្យាតិ ភូមិយំ. ន ឋបេតិ តដ្ដិកាចម្មខណ្ឌាទីសុ យេន កេនចិ អនត្ថតាយ បំសុសក្ខរមិស្សាយ ភូមិយា ន ឋបេយ្យាតិ អត្ថោ. នោ ច លគ្គយេតិ ឯត្ថបិ នាគទន្តាទីសុ (ចូឡវ. ២៥៤) យត្ថ កត្ថចិ លគ្គន្តស្ស ទុក្កដមេវ.

៦៦. មិឌ្ឍន្តេតិ (ចូឡវ. ២៥៤; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥៤) ¶ មិឌ្ឍបរិយន្តេ. សចេ បន បរិវត្តេត្វា តត្ថេវ បតិដ្ឋាតិ, ឯវរូបាយ វិត្ថិណ្ណាយ មិឌ្ឍិយា អព្ភន្តរបរិច្ឆេទេ ឋបេតុំ វដ្ដតិ, ន បរិយន្តេ. បរិភណ្ឌន្តេតិ ពាហិរបស្សេ កតាយ តនុកមិឌ្ឍិយា អន្តេតិ អត្ថោ. អង្កេ វាតិ (ចូឡវ. ២៥៤) ទ្វិន្នំ ឩរូនំ មជ្ឈេ. ឯត្ថ បន អំសពទ្ធកេ អំសកូដេ លគ្គេត្វា អង្កេ ឋបេតុំ វដ្ដតិ, ន ឥតរថា. អាតបត្តកេតិ ឆត្តេ. ឯត្ថ ភត្តបូរោបិ អំសកូដេ លគ្គិតបត្តោបិ ឋបេតុំ ន វដ្ដតិ.

៦៧. ឧច្ឆិដ្ឋោទកំ (ចូឡវ. ២៥៥; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥៥) នាម មុខវិក្ខាលនោទកំ, តំ បត្តេ និដ្ឋុភិត្វា បត្តេន ន នីហរេយ្យាតិ អត្ថោ. ចលកញ្ច អដ្ឋិកញ្ច ចលកដ្ឋិកំ. ឯតេសុ យំ កិញ្ចិ បត្តេន នីហរន្តស្ស ទុក្កដំ. បត្តំ បដិគ្គហំ កត្វា ហត្ថំ ធោវិតុម្បិ ន លភតិ. ហត្ថធោវិតវត្ថធោវិតឧទកម្បិ បត្តេ អាកិរិត្វា នីហរិតុំ ន វដ្ដតិ. អនុច្ឆិដ្ឋបត្តំ ឧច្ឆិដ្ឋហត្ថេន គហេតុម្បិ ន វដ្ដតិ. ហត្ថំ បន ពហិ ធោវិត្វា គហេតុំ វដ្ដតិ. មច្ឆមំសផលាផលាទីនិ ខាទន្តោ យំ មុខេន លុញ្ចិត្វា លុញ្ចិត្វា ខាទតិ, តំ វា តេសំ អដ្ឋិអាទិកំ ¶ វា មុខតោ នីហដំ បុន អខាទិតុកាមោ ឆឌ្ឌេតុកាមោ បត្តេ ឋបេតុំ ន លភតិ. សិង្គិវេរនាឡិកេរខណ្ឌាទីនិ ខាទន្តេហិ ឌំសិត្វា ឌំសិត្វា បុន ឋបេតុំ លភតិ. ‘‘ន ភិក្ខវេ បត្តហត្ថេន កវាដំ បណាមេតព្ពំ, យោ បណាមេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៥៥) វុត្តត្តា យេន កេនចិ សរីរាវយវេន បត្តំ គហេត្វា ឋិតោ យេន កេនចិ សរីរាវយវេន កវាដំ បណាមេតុំ ន លភតិ, តស្មា ‘‘បត្តហត្ថោវា’’តិ វុត្តំ. អំសកូដេ លគ្គិត្វា ឋិតស្ស វដ្ដតិ.

៦៨. ភូមិអាធារកេតិ ឯត្ថ ទន្តវល្លិវេត្តវាកាទីហិ កតេ វលយាធារកេ. ទារុទណ្ឌាធារេតិ ឯកទារុនា កតអាធារកេ ¶ ច ពហូហិ ទណ្ឌេហិ កតអាធារកេ ចាតិ អត្ថោ. តិទណ្ឌេ ន វដ្ដតិ. ឯតេសុ បន សុសជ្ជិតេសុ ឯកំ បត្តំ ឋបេត្វាវ តស្សុបរិ ឯកំ ឋបេតុំ វដ្ដតិ, តយោ បន ន វដ្ដន្តិ. ឯកំ និក្កុជ្ជិត្វាវ ភូមិយន្តិ ឯត្ថ ភូមិយំ កដសារកាទីសុ អញ្ញតរំ បត្ថរិត្វា តស្សុបរិ និក្កុជ្ជិត្វា វា ឧក្កុជ្ជិត្វា វា ឯកំ ឋបេយ្យ, ទ្វេ ឋបេតុំ ន វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. ទ្វេ បន ឋបេន្តេន ឧបរិ ឋបិតបត្តំ ឯកេន បស្សេន ភូមិយំ ផុសាបេត្វា ឋបេតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ.

៦៩-៧០. ឥទានិ អកប្បិយបត្តេ ទស្សេតុំ ‘‘ទារុរូបិយសោវណ្ណា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ មណិវេឡុរិយាមយាតិ (ចូឡវ. ២៥២; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥២) មណីតិ ឥន្ទនីលកពរកតាទិ. សចេ គហដ្ឋា ភត្តគ្គេ សុវណ្ណរូបិយតដ្ដកាទីសុ សូបព្យញ្ជនំ កត្វា ឧបនាមេន្តិ, អាមសិតុម្បិ ន វដ្ដតិ. ឃដិកដាហជា (ចូឡវ. ២៥៥; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥៥) ច តុម្ពកដាហជា ច ឃដិតុម្ពកដាហជា. ឯត្ថ តុម្ពកដាហជានាម អលាពុ. បត្តវិនិច្ឆយោ.

៧១-២. ឥទានិ ថាលកេសុ កប្បិយាកប្បិយវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘ថាលកា ចា’’តិ បទំ ឧទ្ធដំ. តត្ថ ¶ អកប្បាតិ ទារុមយាទយោ ថាលកា អកប្បិយាតិ អត្ថោ. ផលិកថាលកាទយោ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥២) គិហិសន្តកា វា សង្ឃសន្តកា វា កប្បិយា. ឃដិតុម្ពកដាហជា (ចូឡវ. ២៥៥) តាវកាលិកា, តាសុ ភុញ្ជិត្វា ឆឌ្ឌេតព្ពា, ន បរិហរិតព្ពាតិ អធិប្បាយោ. ថាលកវិនិច្ឆយោ.

៧៣. ឥទានិ ¶ បវារណាវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘បវារណា’’តិ (បាចិ. ២៣៨-២៣៩; បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩; កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា) បទំ ឧទ្ធដំ. តត្ថ ឥរិយាបថេនាតិ ឋានគមនសយននិសជ្ជានំ អញ្ញតរេន ឥរិយាបថេនាតិ អត្ថោ. តតោ ឥរិយាបថតោ អញ្ញេន ឥរិយាបថេន អនតិរិត្តកំ បរិភុញ្ជេយ្យ ចេ, បាចិត្តិយន្តិ អត្ថោ. បាចិត្តិនតិរិត្តកន្តិ បាចិត្តិ អនតិរិត្តកំ.

៧៤. ឥទានិ យេហិ អង្គេហិ បវារណា ហោតិ, តានិ អង្គានិ ទស្សេតុំ ‘‘អសន’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អសនន្តិ ឯតេន អវិប្បកតភោជនតា វុត្តា, ភុញ្ជមានោ ច សោ បុគ្គលោ ហោតីតិ អត្ថោ. ភោជនញ្ចេវាតិ យំ ភុញ្ជន្តោ បវារេតិ, តំ ឱទនោ កុម្មាសោ សត្តុ មច្ឆោ មំសន្តិ ឥមេសុ អញ្ញតរំ ហោតីតិ អត្ថោ. អភិហារោតិ ទាយកោ តស្ស តំ ភត្តំ កាយេន អភិហរតីតិ អត្ថោ, វាចាភិហារោ បន ន គហេតព្ពោ. សមីបតាតិ ទាយកោ បវារណប្បហោនកភោជនំ គហេត្វា អឌ្ឍតេយ្យហត្ថប្បមាណេ ឱកាសេ ហោតីតិ អត្ថោ. កាយវាចាបដិក្ខេបោតិ ហត្ថបាសេ ឋិតេន អភិហដំ ភិក្ខំ កាយេន វា វាចាយ វា បដិក្ខិបេយ្យាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន សចេ ភិក្ខុ និសិន្នោ ហោតិ, អានិសទស្ស បារិមន្តតោ បដ្ឋាយ, សចេ ឋិតោ, បណ្ហិអន្តតោ បដ្ឋាយ, សចេ និបន្នោ, យេន បស្សេន និបន្នោ, តស្ស បារិមន្តតោ បដ្ឋាយ ទាយកស្សាបិ តថាវិធស្ស ឋបេត្វា បសារិតហត្ថំ យំ តស្ស អាសន្នតរំ អង្គំ, តស្ស វសេន បរិច្ឆេទោ កាតព្ពោ. បញ្ច អង្គា បវារណាតិ ‘‘អសនំ បញ្ញាយតិ, ភោជនំ បញ្ញាយតិ, ហត្ថបាសេ ឋិតោ អភិហរតិ, បដិក្ខេបោ ¶ បញ្ញាយតី’’តិ (បាចិ. ២៣៩; បរិ. ៤២៨) ¶ បាឡិយំ វុត្តេហិ ឥមេហិ បញ្ចហិ អង្គេហិ បវារណា ហោតីតិ អត្ថោ.

៧៥. ឥទានិ ឯតេសុ បញ្ចសុ ភោជនំ ទស្សេតុំ ‘‘ឱទនោ’’តិអាទិ វុត្តំ. ឥទានិ ឱទនាទយោ ឥមេហិ និព្ពត្តាតិ ទស្សេតុំ ‘‘សាលី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សេតរត្តកាឡភេទា សព្ពាបិ កង្គុជាតិយោ កង្គូតិ គហេតព្ពា. កាឡសេតា កុទ្រូសវរកា. ឥមេសំ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ ឱទនោ ច ភោជ្ជយាគុ ច ឱទនោ នាមាតិ អត្ថោ.

៧៦. សាមាកាទិតិណំ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) កុទ្រូសកេ សង្គហំ គតន្តិ អត្ថោ. វរកចោរកោ វរកេ សង្គហំ គតោ, សាលិយញ្ចេវ នីវារោ សង្គហំ គតោ សេតត្តាតិ វទន្តិ. ឥមេសំ វុត្តប្បការានំ សានុលោមានំ សត្តន្នំ ធញ្ញានំ តណ្ឌុលេ គហេត្វា ‘‘យាគុំ បចិស្សាមា’’តិ វា ‘‘ភត្តំ បចិស្សាមា’’តិ វា យំ កិញ្ចិ សន្ធាយ បចន្តិ, សចេ ឧណ្ហំ វា សីតលំ វា ភុញ្ជន្តានំ ភោជនកាលេ គហិតគហិតដ្ឋានេ ឱធិ បញ្ញាយតិ, អយំ ឱទនោ នាម, បវារណំ ជនេតិ. យោបិ បាយាសោ វា អម្ពិលយាគុ វា ឧទ្ធនតោ ឱតារិតមត្តា អព្ភុណ្ហា អាវិជ្ឈិត្វា បិវិតុំ សក្កា, គហិតោកាសេបិ ឱធិំ ន ទស្សេតិ, អយំ បវារណំ ន ជនេតិ. ឧសុមាយ បន វិគតាយ ឃនភាវំ គច្ឆតិ, ឱធិ បញ្ញាយតិ, បុន បវារណំ ជនេតិ, បុព្ពេ តនុកភាវោ ន រក្ខតិ. ភត្តេ បន ឧទកកញ្ជិកខីរាទីនិ អាកិរិត្វា ‘‘យាគុំ គណ្ហថា’’តិ វទន្តិ, កិញ្ចាបិ តនុកា ហោតិ, បវារណំ ជនេតិយេវ តស្មិំ យាគុយា នត្ថិភាវតោ. សចេ បន បក្កុថិតេសុ ឧទកាទីសុ បក្ខិបិត្វា បចិត្វា ទេន្តិ, យាគុសង្គហមេវ គច្ឆតិ.

៧៧. ភដ្ឋធញ្ញមយោតិ ¶ សត្តវិធានិបិ ធញ្ញានិ គហេត្វា ខរបាកភជ្ជិតានំ តេសំ តណ្ឌុលេ កោដ្ដេត្វា កតចុណ្ណកុណ្ឌកានិ សត្តុ នាម. សមបាកភជ្ជិតានំ បន អាតបសុក្ខានំ វា តណ្ឌុលានំ ចុណ្ណកុណ្ឌកានិ សត្តុសង្ខ្យំ ន គច្ឆន្តិ. យវសម្ភវោតិ អញ្ញេហិ បន មុគ្គាទីហិ កតកុម្មាសោ ន បវារេតីតិ អធិប្បាយោ. ឧទកសម្ភវោតិ ឥមិនា កក្កដកសិប្បិកសម្ពុកាទយោបិ សង្គហំ គច្ឆន្តិ. សចេ យាគុបានកាលេ ឯកស្មិំ ភាជនេ ឋបេត្វា មច្ឆមំសំ វា ខាទន្តិ, តេ ចេ អខាទន្តោ អញ្ញំ បវារណប្បហោនកំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. ខាទិតេបិ សចេ មុខេ អវសិដ្ឋំ នត្ថិ, តទា បដិក្ខិបន្តោបិ ន បវារេតិយេវ. សចេ ¶ បត្តេ អវសិដ្ឋំ អត្ថិ, មុខេ នត្ថិ, តញ្ចេ អខាទិតុកាមោ ហោតិ, អញ្ញត្ថ វា គន្ត្វា ខាទិតុកាមោ, តស្មិំ ខណេ បដិក្ខិបន្តោបិ ន បវារេតិយេវ.

៧៨. ភោជនន្តិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) បញ្ចសុ ភោជនេសុ យំ កិញ្ចិ ភោជនំ. កប្បិយំ វា អកប្បិយំ វា ភុញ្ជន្តោតិ សម្ពន្ធោ. និសេធយន្តិ កាយេនាភិហដំ អង្គុលិចលនាទិនា វា ភមុកវិការេន វា កុទ្ធភាវេន ឱលោកេន វា បដិក្ខិបន្តោ កាយេន វា ‘‘អល’’ន្តិ វា ‘‘ន គណ្ហាមី’’តិ វា ‘‘មា អាកិរា’’តិ វា ‘‘អបគច្ឆា’’តិ វា អាទិនា នយេន បដិក្ខិបន្តោ វាចាយ វា និសេធយន្តោតិ អត្ថោ. កប្បន្តិ កប្បិយភោជនមេវ បដិក្ខិបន្តោ សោ បវារេតិ, អកប្បិយមំសំ វា ភោជនំ វា បដិក្ខិបន្តោ ន បវារេតិ. កស្មា? តស្ស បដិក្ខិបិតព្ពដ្ឋានេ ឋិតត្តា. សចេ កប្បិយភោជនំ ភុញ្ជមានោ អកប្បិយំ បដិក្ខិបតិ, ន បវារេតិ. កស្មា? តស្ស បដិក្ខិបិតព្ពតោ. ឥទានិ មិស្សកនយំ ទស្សេតុំ ‘‘តន្នាមេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្រាយំ បិណ្ឌត្ថោ – តន្នាមេន វា ឥមន្តិ វា អភិហដំ ¶ កប្បិយំ និសេធយំ បវារេយ្យាតិ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យោ បន មច្ឆមំសមិស្សំ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា; បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) យាគុំ ព្យញ្ជនំ វា អាហរិត្វា ‘‘មច្ឆំ គណ្ហថ, មំសំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតិ. សចេ ‘‘យាគុំ គណ្ហថ, រសព្យញ្ជនំ គណ្ហថា’’តិ វទតិ, តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ន ហោតិ. កស្មា? តស្សាបិ អត្ថិតាយ. សចេ ‘‘ឥមំ គណ្ហថា’’តិ សវត្ថុកំ កត្វា ទេតិ, តំ បដិក្ខិបតោ បវារណា ហោតិ. ភត្តមិស្សកេបិ ឯសេវ នយោ. សចេ អញ្ញស្ស អភិហដំ បដិក្ខិបតិ, បវារណា នត្ថិយេវ.

៧៩-៨០. ឥទានិ បវារណំ អជនេន្តេ ទស្សេតុំ ‘‘លាជា’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថ លាជា តំសត្តុភត្តានីតិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបវារណាសិក្ខាបទវណ្ណនា) លាជា ច លាជេហិ កតសត្តុភត្តានិ ចាតិ អត្ថោ. មច្ឆមំសបូវេសុ បន បវារណា ហោតិ, តស្មា ‘‘សុទ្ធខជ្ជកោ’’តិ វុត្តំ. ភដ្ឋបិដ្ឋន្តិ បុព្ពេ អាមកំ បច្ឆា ភជ្ជិតព្ពន្តិ វុត្តំ ហោតិ. វេឡុអាទីនំ វុត្តាវសេសានំ ភត្តន្តិ សម្ពន្ធោ. រសយាគុ រសោ បក្កយាគុ. មំសាទីហិ អមិស្សិតា សុទ្ធយាគុ. បុថុកាមយំ បន យំ កិញ្ចិ បវារណំ ន ជនេតិ.

៨១. វុដ្ឋាយាតិ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៣៨-២៣៩) អាសនា ឧដ្ឋាយ អតិរិត្តំ ន កាតព្ពន្តិ ¶ សម្ពន្ធោ. សចេ បវារេត្វា អាសនា ន វុដ្ឋាតិ ភិក្ខុ, តស្សាបិ អតិរិត្តំ កាតុំ លភតិ. អភុត្តេន ច ភោជនន្តិ យេន បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ ភោជនំ អន្តមសោ កុសគ្គេនាបិ ន ភុត្តំ, តេនាបិ អតិរិត្តំ ន កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. យេន បន អរុណុគ្គមេបិ ភុត្តំ ហោតិ, សោ ចេ អបវារិតោ អាសនា វុដ្ឋិតោបិ មជ្ឈន្ហិកសមយេបិ បុន កិញ្ចិ អភុត្វាបិ កាតុំ លភតិ. យេន យំ វា ¶ បុរេ កតន្តិ យេន យំ វា បុព្ពេ កតំ, តេន តម្បិ បច្ឆា ន កាតព្ពំ. អញ្ញេន បន តំ កាតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ.

៨២. យំ ផលំ វា កន្ទមូលំ វា បញ្ចហិ សមណកប្បេហិ កតកប្បិយំ អញ្ញម្បិ កប្បិយភោជនំ វា កប្បិយមំសំ វា, ឥទំ កប្បិយំ នាម, វុត្តប្បការវិបរីតំ អកប្បិយំ នាម, តស្មិំ អតិរិត្តករណំ ន រុហតិ, យញ្ច បដិគ្គហេត្វា ន គហិតំ, តស្មិម្បិ ន រុហតិ, តេន វុត្តំ ‘‘កប្បិយំ គហិតញ្ចេវា’’តិ. ឧច្ចារិតន្តិ កប្បិយំ ការេតុំ អាគតេន ភិក្ខុនា ឦសកម្បិ ឧក្ខិត្តំ វា អបនមិតំ វាតិ អត្ថោ. ហត្ថបាសតោ ពហិ ឋិតំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, តេន វុត្តំ ‘‘ហត្ថបាសគ’’ន្តិ. អតិរិត្តំ ករោន្តេវន្តិ អតិរិត្តំ ករោន្តោ ‘‘អលមេតំ សព្ព’’ន្តិ វចីភេទំ កត្វា ឯវំ ភាសតូតិ អត្ថោ. ‘‘អលមេតំ សព្ព’’ន្តិ តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពំ, អយំ កិរ អាចិណ្ណោ. វិនយធរា កិរ បន ‘‘សកិំ ឯវ វត្តព្ព’’ន្តិ វទន្តិ. អលមេតំ សព្ពន្តិ ឥទម្បិ វោ អធិកំ, ឥតោ អញ្ញំ ន លច្ឆសីតិ អត្ថោ.

៨៣. អនុបសម្បន្នហត្ថគន្តិ កប្បិយំ ករោន្តេន បន អនុបសម្បន្នស្ស ហត្ថេ ឋិតំយេវ ន កាតព្ពំ, តំ បន អញ្ញេន ភិក្ខុនា បដិគ្គហាបេត្វា តស្ស ហត្ថេ ឋិតំ អតិរិត្តំ កត្វា អនុបសម្បន្នស្ស ទាតុំ វដ្ដតិ. អត្តនា អាគន្ត្វា អញ្ញស្ស ហត្ថេ ច បេសយិត្វាបិ ការេតុំ លព្ភតេតិ អត្ថោ. តំ បន អតិរិត្តការកំ ឋបេត្វា អញ្ញោ សព្ពោ បវារិតោបិ អប្បវារិតោបិ ភុញ្ជិតុំ លភតីតិ អត្ថោ. សចេ បវារិតោ បរិភុញ្ជតិ, យថា អកតេន មិស្សំ ន ហោតិ, តថា មុខញ្ច ហត្ថញ្ច សុទ្ធំ កត្វា ភុញ្ជិតព្ពំ. គិលានស្ស ភុត្តាវសេសម្បិ តស្ស ‘‘អជ្ជ វា ស្វេ វា ខាទិស្សតី’’តិ អាហដម្បិ អនតិរិត្តកតំ ភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ. បវារណាវិនិច្ឆយោ.

បវារណានិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៨៤. ឥទានិ ¶ ¶ យេ តេ ចត្តារោ កាលិកា មុនិនា វុត្តា ‘‘យាវកាលិកំ យាមកាលិកំ សត្តាហកាលិកំ យាវជីវិក’’ន្តិ, តេ ទស្សេតុំ ‘‘កាលិកា ចា’’តិ បទំ ឧទ្ធដំ. តត្ថ (បាចិ. ២៥៤-២៥៦; បាចិ. អដ្ឋ. ២៥៣-២៥៦) កតមេ តេ កាលិកាតិ ចេ, តេ ទស្សេតុំ ‘‘យាវកាលិក’’ន្តិអាទិមាហ. តេសុ អរុណុគ្គមនតោ យាវ ឋិតមជ្ឈន្ហិកា ភុញ្ជិតព្ពតោ យាវកាលិកំ. អរុណុគ្គមនតោ យាវ យាមាវសានា បិបាសាយ សតិ បិបាសច្ឆេទនត្ថំ បាតព្ពតោ យាមោ កាលោ អស្សាតិ យាមកាលិកំ. តេន ឧបសមេតព្ពេ អាពាធេ សតិ យាវ សត្តាហា បរិភុញ្ជិតព្ពតោ សត្តាហកាលិកំ. អាពាធេ សតិ យាវជីវំ បរិហរិត្វា ភុញ្ជិតព្ពតោ យាវជីវិកំ.

៨៥. តេសុ យាវកាលិកំ ទស្សេតុំ ‘‘បិដ្ឋំ មូលំ ផលំ ខជ្ជ’’ន្តិអាទិមាហ. ឯត្ថ (បាចិ. ២៤៨-២៥០; បាចិ. អដ្ឋ. ២៤៨-២៤៩) បិដ្ឋខាទនីយំ នាម សត្តន្នំ តាវ ធញ្ញានំ ធញ្ញានុលោមានំ អបរណ្ណានញ្ច បិដ្ឋំ បនសបិដ្ឋំ លពុជបិដ្ឋំ អម្ពាដកបិដ្ឋំ សាលបិដ្ឋំ ធោតកតាលបិដ្ឋំ ខីរវល្លិបិដ្ឋញ្ចាតិ ឯវមាទីនិ តេសុ តេសុ ជនបទេសុ បកតិអាហារវសេន មនុស្សានំ ខាទនីយត្ថញ្ច ភោជនីយត្ថញ្ច ផរណកានិ បិដ្ឋានិ យាវកាលិកានិ. ឥមិនាវ លក្ខណេន មូលខាទនីយាទីសុបិ យាវកាលិកលក្ខណំ វេទិតព្ពំ, អតិវិត្ថារភយេន សំខិត្តំ. គោរសោ នាម ខីរទធិតក្ករសោ. ធញ្ញភោជនន្តិ សានុលោមានិ សត្តធញ្ញានិ ច បញ្ចវិធភោជនញ្ចាតិ អត្ថោ. យាគុសូបប្បភុតយោតិ ឯត្ថ បភុតិ-សទ្ទេន កន្ទខាទនីយំ មុឡាលខាទនីយំ មត្ថកខាទនីយំ ខន្ធខាទនីយំ តចខាទនីយំ បត្តខាទនីយំ បុប្ផខាទនីយំ អដ្ឋិខាទនីយំ និយ្យាសខាទនីយន្តិ ឥមានិ សង្គហិតានីតិ វេទិតព្ពានិ.

តត្រិទំ ¶ មុខមត្តនិទស្សនំ – ភិសសង្ខាតោ បទុមបុណ្ឌរីកកន្ទោ បិណ្ឌាលុមសាលុកអាទយោ វល្លិកន្ទោ អាលុវកន្ទោ តាលកន្ទោតិ ឯវមាទិ កន្ទខាទនីយំ. បទុមមុឡាលាទយោ មុឡាលខាទនីយំ. តាលហិន្តាលកុន្តាលកេតកនាឡិកេរបូគរុក្ខខជ្ជូរីអាទីនំ កឡីរសង្ខាតា មត្ថកា មត្ថកខាទនីយំ. ឧច្ឆុខន្ធោ នីលុប្បលរត្តុប្បលកុមុទសោគន្ធិកានំ បុប្ផទណ្ឌកានីតិ ឯវមាទិ ខន្ធខាទនីយំ. តចខាទនីយំ ឧច្ឆុតចោ ឯវ ឯកោ យាវកាលិកោ, សោបិ សរសោ. មូលកំ ខារកោ ចច្ចុ តម្ពុកោ តណ្ឌុលេយ្យកោតិ ឯវមាទិ បត្តខាទនីយំ. មូលកបុប្ផំ ខារកបុប្ផំ ¶ ចច្ចុបុប្ផំ តម្ពុកបុប្ផន្តិ ឯវមាទិ បុប្ផខាទនីយំ, អសោកបុប្ផំ បន យាវជីវិកំ. លពុជបនសដ្ឋិអាទិ អដ្ឋិខាទនីយំ. និយ្យាសខាទនីយេ យាវកាលិកំ នត្ថិ. ឯតេ វុត្តប្បការា យាវកាលិកា ហោន្តីតិ អត្ថោ.

៨៦. ឥទានិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អដ្ឋ បានានិ អម្ពបានំ ជម្ពុបានំ ចោចបានំ មោចបានំ មធុកបានំ មុទ្ទិកបានំ សាលូកបានំ ផារុសកបាន’’ន្តិ (មហាវ. ៣០០) ឯវំ វុត្តំ អដ្ឋវិធំ បានកំ យាមកាលិកំ នាមាតិ ទស្សេតុំ ‘‘មធូ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣០០) មធុជំ មុទ្ទិកជំ សាលូកជំ ចោចជំ មោចជំ អម្ពុជំ ជម្ពុជញ្ចាតិ ឯវមត្ថោ គហេតព្ពោ. ឯត្ថ មធុជំ នាម មធុកានំ ជាតិរសេន កតំ, តំ បន ឧទកសម្ភិន្នមេវ វដ្ដតិ, សុទ្ធំ ន វដ្ដតិ. មុទ្ទិកបានំ នាម មុទ្ទិកា ឧទកេ មទ្ទិត្វា បរិស្សាវេត្វា គហិតំ. សាលូកបានំ នាម រត្តុប្បលនីលុប្បលាទីនំ កិញ្ជក្ខរេហិ កតំ. សេសានិ បាកដានេវ. ឯត្ថ បន សចេ សយំ ឯតានិ យាវកាលិកវត្ថូនិ បដិគ្គហេត្វា ឧទកេ មទ្ទិត្វា អាតបេ អាទិច្ចបាកេន បចិត្វា បរិស្សាវេត្វា បានកំ ករោតិ, តំ បុរេភត្តមេវ កប្បតិ. សចេ អនុបសម្បន្នេន កតំ លភតិ, តទហុបុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តំ និរាមិសបរិភោគេន ¶ យាវ អរុណុគ្គមនា វដ្ដតិ. ឥមានិ អដ្ឋ បានានិ សីតានិបិ អាទិច្ចបាកានិបិ វដ្ដន្តិ, អគ្គិបាកានិ បន ន វដ្ដន្តិ, តស្មា ‘‘នគ្គិសន្តត្ត’’ន្តិ វុត្តំ.

៨៧. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពំ ផលរសំ ឋបេត្វា ធញ្ញផលរស’’ន្តិ (មហាវ. ៣០០) វុត្តត្តា ធញ្ញផលរសោ បន ន វដ្ដតិ, តេន វុត្តំ ‘‘សានុលោមានិ ធញ្ញានិ ឋបេត្វា’’តិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពំ បុប្ផរសំ ឋបេត្វា មធុកបុប្ផរស’’ន្តិ វុត្តត្តា មធុកបុប្ផរសោ អាទិច្ចបាកោ វា ហោតុ អគ្គិបាកោ វា, បច្ឆាភត្តំ ន វដ្ដតិ, តេន វុត្តំ ‘‘មធុកបុប្ផមញ្ញត្រា’’តិ.

៨៨. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពំ បត្តរសំ ឋបេត្វា ឌាករស’’ន្តិ វុត្តត្តា ឧទកេន បក្កានម្បិ យាវកាលិកបត្តានំ រសោ បុរេភត្តមេវ វដ្ដតិ, សីតោទកេន មទ្ទិតានំ រសោ យាមកាលិកំ. តេន វុត្តំ ‘‘ឋបេត្វា បក្កឌាកជ’’ន្តិ. យាវជីវិកបណ្ណស្ស ឧទកេន បក្កស្ស រសោ យាវជីវិកោ ហោតិ.

៨៩. ឥទានិ ¶ សត្តាហកាលិកេ ទស្សេតុំ ‘‘សប្បី’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ (មហាវ. ២៦០) បន –

‘‘សប្បិនោនីតតេលានិ, មធុផាណិតមេវ ច;

សត្តាហកាលិកា សប្បិ, យេសំ មំសមវារិត’’ន្តិ. –

បាឋោ គហេតព្ពោ. ឯវំ បន គហិតេ វសា តេលគ្គហណេន គហិតាវ ហោតិ ‘‘តេលំ នាម តិលតេលំ សាសបតេលំ មធុកតេលំ ឯរណ្ឌតេលំ វសាតេល’’ន្តិ (បារា. ៦២៣; បាចិ. ២៦០) ឯវំ បាឡិយំ វិត្ថារិតត្តា. ឯវំ បន អគ្គហេត្វា វសា ច ‘‘មធុផាណិត’’ន្តិ បាឋេ គហិតេ យាវកាលិកភូតា វសា សត្តាហកាលិកាតិ អាបជ្ជេយ្យ, ‘‘យានិ ខោ បន តានិ គិលានានំ ¶ ភិក្ខូនំ បដិសាយនីយានិ ភេសជ្ជានិ, សេយ្យថិទំ – សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិត’’ន្តិ (បារា. ៦២២) ឯវំ បញ្ចេវ ភគវតា សត្តាហកាលិកភេសជ្ជានិ អនុញ្ញាតានិ, តតោ ឧត្តរិ ឆដ្ឋស្ស សត្តាហកាលិកភេសជ្ជស្ស អត្ថិតាបិ អាបជ្ជតិ, ភេសជ្ជក្ខន្ធកេបិ ភគវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វសានិ ភេសជ្ជានិ អច្ឆវសំ មច្ឆវសំ សុសុកាវសំ សូករវសំ គទ្រភវសំ កាលេ បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ កាលេ សំសដ្ឋំ តេលបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២) ឯវំ សត្តាហកាលិកវសេន វសំ អននុជានិត្វា តតោ និព្ពត្តតេលមេវ អនុញ្ញាតំ, តស្មា ‘‘មធុផាណិតមេវ ចា’’តិ បាឋេ អគ្គហិតេ បាឡិយា អដ្ឋកថាយ ច វិរុជ្ឈតិ. ថេរេន បន ឧត្តរវិហារវាសីនំ ខុទ្ទសិក្ខាយ អាគតនយេន វុត្តំ. តេសំ បន –

‘‘សប្បិ នវនីតំ តេលំ, មធុ ផាណិតបញ្ចមំ;

អច្ឆមច្ឆវសាទិ ច, ហោន្តិ សត្តាហកាលិកា’’តិ. –

ឯវមាគតំ. អម្ហាកំ បន វិសុំ សត្តាហកាលិកេ អាគតដ្ឋានំ នត្ថីតិ វទន្តិ, ឧបបរិក្ខិតព្ពំ.

ឥទានិ តេសុ សប្បិំ ទស្សេតុំ ‘‘យេសំ មំសបវារិត’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘សប្បិនាម គោសប្បិ វា អជិកាសប្បិ វា មហិំ សសប្បិ វា. យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ សប្បិ, នវនីតំ នាម តេសំយេវ នវនីត’’ន្តិ (បារា. ៦២៣; បាចិ. ២៦០) បាឡិយំ វុត្តត្តា នវនីតំ បន គហិតន្តិ ន វិត្ថារិតំ ¶ , សប្បិ បន បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ តទហុ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិនិរាមិសម្បិ វដ្ដតិ. បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. សត្តាហាតិក្កមេ សចេ ឯកភាជនេ ឋបិតំ, ឯកំ និស្សគ្គិយំ. សចេ ពហូសុ, វត្ថុគណនាយ និស្សគ្គិយបាចិត្តិយានិ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហិតំ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. សប្បិ តាបេន្តស្ស សាមំបាកោ ន ហោតិ, ‘‘នវនីតំ បន តាបេន្តស្ស ហិ សាមំបាកោ ន ហោតិ, សាមំបក្កេន បន ¶ តេន សទ្ធិំ អាមិសំ ន វដ្ដតី’’តិ ច ‘‘សចេ អនុបសម្បន្នោ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតនវនីតេន សប្បិំ កត្វា ទេតិ, បុរេភត្តំ សាមិសំ វដ្ដតិ. សចេ សយំ ករោតិ, សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតី’’តិ ច សមន្តបាសាទិកាយំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២២) នវនីតម្ហិយេវ សាមំបាកតា វុត្តា, ន សប្បិម្ហិ. យំ បន កង្ខាវិតរណិយំ វុត្តំ ‘‘និព្ពត្តិតសប្បិ វា នវនីតំ វា បចិតុំ វដ្ដតី’’តិ, ‘‘តំ បន តទហុ បុរេភត្តម្បិ សាមិសំ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ (កង្ខា. អដ្ឋ. ភេសជ្ជសិក្ខាបទវណ្ណនា) ច, តត្ថ យាវកាលិកវត្ថុនា អសម្មិស្សំ សុធោតំ នវនីតំ សន្ធាយ ‘‘បចិតុំ វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. សយំបចិតសត្តាហកាលិកេន សទ្ធិំ យទិ អាមិសំ ភុញ្ជតិ, តំ អាមិសំ សយំបក្កសត្តាហកាលិកេន មិស្សិតំ អត្តនោ យាវកាលិកភាវំ សត្តាហកាលិកេន គណ្ហាបេតិ, តថា ច សតិ យាវកាលិកំ អបក្កម្បិ សយំបក្កភាវំ ឧបគច្ឆតីតិ ‘‘សាមិសំ បរិភុញ្ជិតុំ ន វដ្ដតី’’តិ វុត្តំ. យថា សយំបក្កសត្តាហកាលិកវសាតេលំ សយំភជ្ជិតសាសបាទិយាវជីវិកវត្ថូនំ តេលញ្ច សាមិសំ តទហុ បុរេភត្តម្បិ ន វដ្ដតិ, តថា នវនីតសប្បីតិ វេទិតព្ពំ. វក្ខតិ ច អាចរិយោ –

‘‘យាវកាលិកអាទីនិ, សំសដ្ឋានិ សហត្តនា. គាហាបយន្តិ សព្ភាវ’’ន្តិ ច,

‘‘តេហេវ ភិក្ខុនា បក្កំ, កប្បតេ យាវជីវិកំ;

និរាមិសញ្ច សត្តាហំ, សាមិសេ សាមបាកតា’’តិ ច.

យា បន សមន្តបាសាទិកាយំ នវនីតម្ហិ សាមំបាកតា វុត្តា, សា តក្កាទិសម្មិស្សំ អធោតនវនីតំ សន្ធាយ វុត្តា. តស្មា វិញ្ញូនំ សមន្តបាសាទិកាបិ កង្ខាវិតរណីបិ សមេន្តិ, តំ នវនីតំ សន្ធាយ វុត្តន្តិ អាចរិយា វទន្តិ. ឥទមេវ យុត្តំ. យទិ សប្បិម្ហិ សាមំបាកតា ហោតិ, អវស្សំយេវ សមន្តបាសាទិកាយំ ¶ វុច្ចេយ្យ, តត្ថ បន ‘‘សប្បិ តាវ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ, តទហុ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ និរាមិសម្បិ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតី’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២២) ហិ ¶ វុត្តំ, ន បចនវិធានំ. មនុស្សសប្បិនវនីតានំ, អញ្ញេសម្បិ ហត្ថិអស្សាទីនំ អកប្បិយមំសសប្បិនវនីតានំ សត្តាហាតិក្កមេ ទុក្កដំ. កិំ បន តំ បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ? អាម វដ្ដតិ. កស្មា? បដិក្ខេបាភាវា ច សព្ពអដ្ឋកថាសុ អនុញ្ញាតត្តា ច. ‘‘យេសំ មំសំ កប្បតិ, តេសំ សប្បិ, នវនីត’’ន្តិ (បារា. ៦២៣) ឥទំ បន និស្សគ្គិយវត្ថុំ ទស្សេតុំ វុត្តំ, ន អញ្ញេសំ វារណត្ថាយ.

៩០. ឥទានិ តេលំ ទស្សេតុំ ‘‘តេលំ តិលវសេរណ្ឌមធុសាសបសម្ភវ’’ន្តិអាទិមាហ. ឯត្ថ តិលាទីហិ សម្ភវំ និព្ពត្តំ តេលន្តិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ (បារា. អដ្ឋ. ១.១០០) បន បុរេភត្តំ តិលេ បដិគ្គហេត្វា កតតេលំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សវត្ថុកប្បដិគ្គហិតត្តា អនជ្ឈោហរណីយំ. បច្ឆាភត្តំ បដិគ្គហេត្វា កតតេលំ អនជ្ឈោហរណីយំ, សីសមក្ខនាទីសុ ឧបនេតព្ពំ. ឯរណ្ឌមធុកសាសបដ្ឋីនិ បដិគ្គហេត្វា សចេ តានិ ភជ្ជិត្វា តេលំ ករោតិ, តទហុ បុរេភត្តម្បិ សាមិសំ ន វដ្ដតិ, សាមំបាកតា ហោតិ. សចេ អភជ្ជិត្វា ករោតិ, តទហុ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ, បរិភុញ្ជិតព្ពវត្ថូនំ យាវជីវិកត្តា សវត្ថុកប្បដិគ្គហណេ ទោសោ នត្ថីតិ. តេលគ្គហណត្ថាយ ឯរណ្ឌកដ្ឋិអាទីនិ បដិគ្គហេត្វា សត្តាហំ អតិក្កាមយតោ ទុក្កដំ. តថា បាឡិយំ អនាគតានិ អទស្សិតានិ កោសម្ពកកុសុម្ភាទីនំ តេលានិ.

ឥទានិ មធុវិកតិំ ទស្សេតុំ ‘‘ខុទ្ទាភមរមធុករិ-មក្ខិកាហិ កត’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣) ខុទ្ទាតិ ខុទ្ទមក្ខិកា. ភមរាតិ មហាភមរមក្ខិកា ¶ . ទណ្ឌកេសុ មធុករា មធុករិមក្ខិកា នាម. ឯតាហិ តីហិ មក្ខិកាហិ កតំ មធុ នាមាតិ អត្ថោ. ‘‘មធុ នាម មក្ខិកាមធូ’’តិ បាឡិយំ (បារា. ៦២៣; បាចិ. ២៦០) វុត្តត្តា អញ្ញេហិ តុម្ពដកាទីហិ កតំ សត្តាហកាលិកំ ន ហោតីតិ វេទិតព្ពំ.

ឥទានិ ផាណិតំ ទស្សេតុំ ‘‘រសាទិឧច្ឆុវិកតិ, បក្កាបក្កា ច ផាណិត’’ន្តិ អាហ. បក្កា ច អបក្កា ច រសាទិឧច្ឆុវិកតិ ផាណិតន្តិ អត្ថោ. មធុកបុប្ផផាណិតំ បុរេភត្តំ សាមិសំ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. តស្ស សត្តាហាតិក្កមេ ទុក្កដំ. ចិញ្ចផាណិតញ្ច អម្ពផាណិតញ្ច យាវកាលិកមេវ.

៩១. ឥទានិ ¶ ឯតេសុ វសាតេលស្ស ឱទិស្ស អនុញ្ញាតត្តា តំ វិសុំ ឧទ្ធរិត្វា ទស្សេតុំ ‘‘សវត្ថុបក្កា សាមំ វា’’តិអាទិមាហ. សត្តវិធញ្ហិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣) ឱទិស្សំ នាម ព្យាធោទិស្សំ បុគ្គលោទិស្សំ កាលោទិស្សំ សមយោទិស្សំ ទេសោទិស្សំ វសោទិស្សំ ភេសជ្ជោទិស្សន្តិ.

តត្ថ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អមនុស្សិកាពាធេ អាមកមំសំ អាមកលោហិត’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៤) វុត្តំ, ឥទំ ព្យាធោទិស្សំ នាម. ឯត្ថ បន កាលេបិ វិកាលេបិ កប្បិយាកប្បិយមំសលោហិតំ វដ្ដតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, រោមន្ថកស្ស រោមន្ថន’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៣) ឯវំ អនុញ្ញាតំ បុគ្គលោទិស្សំ នាម. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ មហាវិកដានិ ទាតុំ គូថំ មុត្តំ ឆារិកំ មត្តិក’’ន្តិ (មហាវ. ២៦៨) ឯវំ សប្បទដ្ឋកាលេ អប្បដិគ្គហិតកំ អនុញ្ញាតំ កាលោទិស្សំ នាម. គណភោជនាទិ សមយោទិស្សំ នាម. គណង្គណូបាហនានិ ទេសោទិស្សំ នាម. វសោទិស្សំ នាម ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វសានិ ភេសជ្ជានី’’តិ (មហាវ. ២៦២) ឯវំ ¶ វសានាមេន អនុញ្ញាតំ. តំ ឋបេត្វា មនុស្សវសំ សព្ពេសំ កប្បិយាកប្បិយវសានំ តេលំ តំតទត្ថិកានំ តេលបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ភេសជ្ជោទិស្សំ នាម ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តានិ បញ្ច ភេសជ្ជានី’’តិ (មហាវ. ២៦១) ឯវំ ភេសជ្ជនាមេន វុត្តានិ សប្បិអាទីនិ បញ្ច.

យថា បន ខីរទធិអាទីហិ បក្កតេលំ បច្ឆាភត្តំ ន វដ្ដតិ, ន ឯវមិទំ. ឥទំ បន តេលំ សវត្ថុកបក្កម្បិ វដ្ដតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សវត្ថុបក្កា សាមំ វា’’តិ វុត្តំ. វសំ ឱលោកេត្វា ‘‘សវត្ថុបក្កា’’តិ វុត្តំ. សាមំ បក្កា វាតិ អត្ថោ. យថា សវត្ថុកប្បដិគ្គហិតត្តា សាមំបក្កត្តា ទធិអាទីហិ បក្កតេលំ អត្តនា កតំ បុរេភត្តម្បិ ន វដ្ដតិ, ន ឯវមិទំ. ឥទំ បន អត្តនា សវត្ថុកបក្កម្បិ បុរេភត្តម្បិ បច្ឆាភត្តម្បិ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន ការណូបចារេន វសាតេលំ ‘‘វសា’’តិ វុត្តំ.

កាលេតិ បុរេភត្តកាលេ បរេហិ វា អត្តនា វា បក្កាតិ អត្ថោ. បច្ឆាភត្តំ បន បចិតុំ ន វដ្ដតិ ‘‘កាលេ បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ កាលេ សំសដ្ឋ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២) វុត្តត្តា. តស្មា ‘‘កាលេ’’តិ វុត្តំ. យោ បន វិកាលេ បដិគ្គហេត្វា វិកាលេ បចិត្វា វិកាលេ បរិស្សាវេត្វា បរិភុញ្ជតិ, សោ តីណិ ទុក្កដានិ អាបជ្ជតិ.

អមានុសាតិ ¶ ឯត្ថ (មហាវ. ២៦២) បន អច្ឆវសាទីនំ អនុញ្ញាតត្តា ឋបេត្វា មនុស្សវសំ សព្ពេសំ អកប្បិយមំសានំ វសា អនុញ្ញាតាតិ វេទិតព្ពា. មំសេសុ ហិ មនុស្សហត្ថិមំសាទីនិ ទស មំសានិ បដិក្ខិត្តានិ, វសា បន ឯកា មនុស្សវសា ឯវ.

អនុបសម្បន្នេន (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣) កតនិព្ពដ្ដិតវសាតេលំ បុរេភត្តំ បដិគ្គហិតំ បុរេភត្តំ សាមិសម្បិ វដ្ដតិ, បច្ឆាភត្តតោ បដ្ឋាយ សត្តាហំ ¶ និរាមិសមេវ វដ្ដតិ. យំ បនេត្ថ សុខុមរជសទិសំ មំសំ វា ន្ហារុ វា អដ្ឋិ វា លោហិតំ វា, តំ អព្ពោហារិកំ. សចេ សយំ ករោតិ, បុរេភត្តំ បដិគ្គហេត្វា បចិត្វា បរិស្សាវេត្វា សត្តាហំ និរាមិសមេវ បរិភុញ្ជិតព្ពំ. និរាមិសបរិភោគញ្ហិ សន្ធាយ ឥទំ វុត្តំ ‘‘កាលេ បដិគ្គហិតំ កាលេ និប្បក្កំ កាលេ សំសដ្ឋំ តេលបរិភោគេន បរិភុញ្ជិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៦២). អញ្ញេសន្តិ សប្បិអាទីនំ. វត្ថុន្តិ យាវកាលិកភូតំ វត្ថុំ. យាវកាលិកវត្ថូនំ វត្ថុំ ន បចេតិ សម្ពន្ធោ.

៩២. ឥទានិ យាវជីវិកវិកតិំ ទស្សេតុំ ‘‘ហលិទ្ទី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថាយមនុត្តានបទត្ថោ (មហាវ. ២៦៣; បាចិ. អដ្ឋ. ២៤៨-២៤៩) – បញ្ចមូលាទិកញ្ចាបីតិ ឯត្ថ ទ្វិបញ្ចមូលេន សទ្ធិំ អញ្ញានិបិ តគ្គតិកានិ មូលភេសជ្ជានិ គហិតានីតិ ញាតព្ពំ.

៩៣-៥. ពិឡង្គាទីនិ ផលភេសជ្ជានិ. តត្ថ (មហាវ. ២៦៣) គោដ្ឋផលន្តិ មទនផលន្តិ វទន្តិ. កប្បាសាទីនំ បណ្ណន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥមេ បន វុត្តប្បការា មូលភេសជ្ជផលភេសជ្ជបណ្ណភេសជ្ជវសេន វុត្តា សព្ពេ កប្បិយា. ឥមេសំ បុប្ផផលបណ្ណមូលា សព្ពេបិ កប្បិយា យាវជីវិកាយេវ. ឋបេត្វា ឧច្ឆុនិយ្យាសំ សព្ពោ ច និយ្យាសោ សរសញ្ច ឧច្ឆុជំ តចំ ឋបេត្វា សព្ពោ ច តចោតិ សម្ពន្ធោ.

៩៦. មធុនា (បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៣) អមក្ខិតំ សុទ្ធសិត្ថញ្ច. មធុមក្ខិតំ បន សត្តាហកាលិកមេវ. យញ្ច កិញ្ចីតិ ឱទនំ មំសំ អដ្ឋិអាទីនីតិ អត្ថោ.

៩៧. ‘‘យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ នេវ ខាទនីយេ ខាទនីយត្ថំ ផរន្តិ, ន ភោជនីយេ ភោជនីយត្ថំ ផរន្តិ, តានិ បដិគ្គហេត្វា យាវជីវំ បរិហរិតុំ, សតិ បច្ចយេ បរិភុញ្ជិតុំ ¶ , អសតិ ¶ បច្ចយេ បរិភុញ្ជន្តស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៦៣) វុត្តត្តា ‘‘អាហារត្ថមសាធេន្តំ, សព្ពំ តំ យាវជីវិក’’ន្តិ វុត្តំ.

៩៨. សព្ពស្សាតិ គិលានស្សាបិ អគិលានស្សបីតិ អត្ថោ. កាលិកត្តយន្តិ យាវកាលិកំ វជ្ជេត្វា អវសេសំ សតិ បច្ចយេ វិកាលេ កប្បតីតិ អត្ថោ.

៩៩. ជនយន្តុភោតិ ជនយន្តិ ឧភោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យាវកាលិកយាមកាលិកសង្ខាតា ឧភោ កាលិកា អត្តនោ កាលមតិក្កមិត្វា បរិភុត្តា បាចិត្តិំ ជនយន្តីតិ អត្ថោ. កិញ្ច ភិយ្យោ (មហាវ. ២៧៤; មហាវ. អដ្ឋ. ២៧៤; កង្ខា. អដ្ឋ. សន្និធិការកសិក្ខាបទវណ្ណនា) – ឧភោបិ បនេតេ អកប្បិយកុដិយំ វុត្តា អន្តោវុត្ថំ ទុក្កដញ្ច, បុនទិវសេ បរិភុញ្ជតោ សន្និធិំ បាចិត្តិយញ្ច ជនយន្តីតិ អត្ថោ.

១០០. អនារុឡ្ហេតិ បាឡិយំ អនាគតេ មនុស្សសប្បិអាទិម្ហីតិ អត្ថោ.

១០១. និស្សដ្ឋលទ្ធន្តិ (បារា. ៦២៤) វិនយកម្មំ កត្វា បុន លទ្ធន្តិ អត្ថោ. វិកប្បេន្តស្ស សត្តាហេតិ សត្តាហព្ភន្តរេ សាមណេរស្ស ‘‘ឥទំ សប្បិំ តេល’’ន្តិអាទិនា នយេន នាមំ គហេត្វា ‘‘តុយ្ហំ វិកប្បេមី’’តិ វា ‘‘ឥត្ថន្នាមស្ស វិកប្បេមី’’តិ វា សម្មុខាបិ វា បរម្មុខាបិ វា វិកប្បេន្តស្ស អនាបត្តីតិ សម្ពន្ធោ. បាឡិយំ បន ‘‘អនាបត្តិ អន្តោសត្តាហេ អធិដ្ឋេតិ, វិស្សជ្ជេតិ, នស្សតិ, វិនស្សតិ, ឌយ្ហតិ, អច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហន្តិ, វិស្សាសំ គណ្ហន្តី’’តិ (បារា. ៦២៥) ឯត្តកមេវ វុត្តំ, ‘‘វិកប្បេមី’’តិ ឥទំ បន នត្ថិ. កិញ្ចាបិ នត្ថិ, អថ ខោ ‘‘អនធិដ្ឋិតេ អធិដ្ឋិតសញ្ញី និស្សគ្គិយំ ¶ បាចិត្តិយំ, អវិកប្បិតេ វិកប្បិតសញ្ញី និស្សគ្គិយំ បាចិត្តិយ’’ន្តិ (បារា. ៦២៤) អាបត្តិវារេ អាគតត្តា ថេរេន ទស្សិតំ. តំ ទស្សេន្តេនាបិ សចេ ឧបសម្បន្នស្ស វិកប្បេតិ, អត្តនោ ឯវ សន្តកំ ហោតិ, បដិគ្គហណម្បិ ន វិជហតិ, តស្មា ឧបសម្បន្នវសេន អទស្សេត្វា អនុបសម្បន្នវសេន ទស្សិតំ. តស្ស ហិ វិកប្បិតេ បដិគ្គហណម្បិ វិជហតិ, អាបត្តិបិ ន ហោតីតិ. អធិដ្ឋតោតិ អព្ភញ្ជនាទីនិ អធិដ្ឋហន្តស្ស អនាបត្តីតិ អត្ថោ. សចេ បន សត្តាហព្ភន្តរេ និរបេក្ខោ ហុត្វា អនុបសម្បន្នស្ស បរិច្ចជតិ, បរិច្ចត្តត្តា អនាបត្តិ, ឥតរស្ស ច អប្បដិគ្គហិតត្តា ឧភិន្នម្បិ កាយិកបរិភោគោ វដ្ដតិ. អនិស្សគ្គិយត្តា បន ពាហិរបរិភោគេន វដ្ដតិ. ‘‘តានិ បដិគ្គហេត្វា ¶ សត្តាហបរមំ សន្និធិការកំ បរិភុញ្ជិតព្ពានី’’តិ (បារា. ៦២៣) ឯវំ និយមេត្វា អនុញ្ញាតត្តា វុត្តំ ‘‘អញ្ញស្ស ទទតោបិ ច អនាបត្តី’’តិ.

១០២. សព្ភាវន្តិ អត្តនោ សភាវំ. យស្មា គាហាបយន្តិ, តស្មា ឯវមុទីរិតន្តិ វុត្តន្តិ អត្ថោ. ឥទានិ វក្ខមានំ សន្ធាយ ‘‘ឯវ’’ន្តិ វុត្តំ.

១០៣-៥. សត្តាហំ យាវជីវិកន្តិ (មហាវ. ៣០៥; មហាវ. អដ្ឋ. កង្ខា. អដ្ឋ. សន្និធិការកសិក្ខាបទវណ្ណនា) សត្តាហកាលិកញ្ច យាវជីវិកញ្ចាតិ អត្ថោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? សត្តាហកាលិកយាវជីវិកទ្វយំ សេសកាលិកសម្មិស្សំ សម្ភិន្នរសំ កត្វា បរិភុញ្ជតោ សន្និធិបាចិត្តិ ហោតីតិ ឧទីរិតន្តិ. តទហុ បដិគ្គហិតំ តទហេវាតិ អត្ថោ. សេសន្តិ សត្តាហកាលិកយាវជីវិកទ្វយំ. ឥតរន្តិ យាវជីវិកំ. បុរេ បដិគ្គហិតំ វា ហោតុ, តទហុ វា បដិគ្គហិតំ, យាវជីវិកំ សត្តាហកាលិកេន សត្តាហំ កប្បតីតិ វេទិតព្ពំ. ‘‘យាវកាលិកេន, ភិក្ខវេ, យាមកាលិកំ, សត្តាហកាលិកំ, យាវជីវិកំ តទហុ បដិគ្គហិតំ កាលេ កប្បតិ, នោ វិកាលេ. យាមកាលិកេន, ភិក្ខវេ, សត្តាហកាលិកំ, យាវជីវិកំ ¶ តទហុ បដិគ្គហិតំ យាមេ កប្បតិ, យាមាតិក្កន្តេ ន កប្បតិ. សត្តាហកាលិកេន, ភិក្ខវេ, យាវជីវិកំ បដិគ្គហិតំ សត្តាហំ កប្បតិ, សត្តាហាតិក្កន្តេ ន កប្បតី’’តិ ហិ ភេសជ្ជក្ខន្ធកេ (មហាវ. ៣០៥) វុត្តំ. ឯត្ថ បន ‘‘តទហុ បដិគ្គហិត’’ន្តិ វិសេសវចនស្ស នត្ថិតាយ បុរេ បដិគ្គហិតម្បិ វដ្ដតីតិ សិទ្ធន្តិ. កាលិកវិនិច្ឆយោ.

កាលិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១០៦. ឥទានិ ‘‘បដិគ្គាហោ’’តិ បទំ វិត្ថារេតុំ ‘‘ទាតុកាមាភិហារោ ចា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ ទាតុកាមស្ស អភិហារោ ទាតុកាមាភិហារោ. ឯតេន អញ្ញស្ស បត្តេ បក្ខិបិតុំ អាលុលេន្តស្ស ផុសិតានិ ឧដ្ឋហិត្វា អញ្ញស្ស បត្តេ សចេ បតន្តិ, បដិគ្គហណំ ន រុហតីតិ ទីបិតំ ¶ ហោតិ. ឯរណក្ខមន្តិ ថាមមជ្ឈិមេន បុរិសេន ឧក្ខិបនក្ខមំ, តតោ មហន្តេ បដិគ្គហណំ ន រុហតិ. តិធា ទេន្តេតិ កាយកាយប្បដិពទ្ធនិស្សគ្គិយានំ វសេន តិធា ទេន្តេ. តស្ស ភិក្ខុនោ កាយកាយប្បដិពទ្ធេហិ ទ្វិធា គាហោតិ អត្ថោ. បញ្ចង្គោ ឯវំ បញ្ចង្គេវំ. ទាតុកាមាភិហារោ ឯកំ, ហត្ថបាសោ ឯកំ, ឯរណក្ខមតា ឯកំ, ទេវមនុស្សតិរច្ឆានគតេសុ ឯកេន តិធា ទានមេកំ, ទ្វិធា គាហោ ឯកន្តិ ឯវំ បញ្ចង្គានិ ហោន្តិ.

១០៧. ឥទានិ យេន កាយប្បដិពទ្ធេន បដិគ្គហណំ ន រុហតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘អសំហារិយេ’’តិអាទិមាហ. ខាណុកេ (បាចិ. អដ្ឋ. ២៦៥) ពន្ធិត្វា ¶ ឋបិតមញ្ចាទិម្ហិ វា ផលកេ វា បាសាណេ វា អសំហារិយេ ន រុហតីតិ អត្ថោ. តត្ថជាតេ បទុមិនិបណ្ណេ វា កិំសុកបណ្ណាទិម្ហិ វា ន វដ្ដតិ, សុខុមេ ចិញ្ចអាទីនំ បណ្ណេ វា ន រុហតិ, យញ្ច មជ្ឈិមបុរិសោ សន្ធារេតុំ ន សក្កោតិ, តស្មិំ អសយ្ហភារេ ច បដិគ្គហោ ន រុហតីតិ អត្ថោ.

១០៨. ឥទានិ បដិគ្គហណវិជហនំ ទស្សេតុំ ‘‘សិក្ខាមរណលិង្គេហី’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថាយំ បិណ្ឌត្ថោ – សិក្ខាបច្ចក្ខានេន ច មរណេន ច លិង្គបរិវត្តនេន ច ‘‘ន តំ ទានិ បរិភុញ្ជិស្សាមី’’តិ វា ‘‘ន បុន បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិស្សាមី’’តិ វា ឯវំ អនបេក្ខវិស្សជ្ជនេន ច ចោរាទីហិ វា អច្ឆេទា ច អនុបសម្បន្នស្ស ទានា ច គាហោ បដិគ្គាហោ ឧបសម្មតិ វិជហតីតិ. ភិក្ខុនិយា បន សិក្ខាបច្ចក្ខានស្ស អភាវា វិព្ភមនេន ច វិជហតីតិ គហេតព្ពំ.

. ឥទានិ បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ ទស្សេតុំ ‘‘អប្បដិគ្គហិតំ សព្ព’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តស្សត្ថោ (កង្ខា. អដ្ឋ. ទន្តបោនសិក្ខាបទ) – ចតុកាលិកបរិយាបន្នំ អន្តមសោ រជរេណុម្បិ អប្បដិគ្គហេត្វា សព្ពំ បរិភុញ្ជតោ បាចិត្តិ. ឥទានិ អប្បដិគ្គហេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពំ ទស្សេតុំ ‘‘សុទ្ធញ្ច នាតិពហល’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ សុទ្ធញ្ចាតិ អញ្ញេសំ រសេន អសម្មិស្សំ. ហិមោទកសមុទ្ទោទកាទីសុ បដិគ្គហណកិច្ចំ នត្ថិ. លោណញ្ច អស្សុ ច លោណស្សុ. ឯត្ថ លោណំ នាម សរីរេ ឧដ្ឋិតំ. ឯតានិ បន សព្ពានិ អវិច្ឆិន្នានេវ កប្បន្តិ, នេតរានិ.

១១១. ឥទានិ អនង្គលគ្គានិបិ ទស្សេតុំ ‘‘គូថមត្តិកមុត្តានី’’តិអាទិមាហ. តថាវិធេតិ តថាវិធេ កាលេ, សប្បទដ្ឋកាលេតិ អត្ថោ. អញ្ញេសំ បន អប្បដិគ្គហិតំ អនង្គលគ្គំ ន វដ្ដតិ. កស្មា ¶ ? ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ ករោន្តោ ¶ បដិគ្គណ្ហាតិ, ស្វេវ បដិគ្គហោ កតោ, ន បុន បដិគ្គហេតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ២៦៨) វុត្តត្តា.

១១២. ទុរូបចិណ្ណេតិ ទុប្បរាមដ្ឋេ ផលិករុក្ខវល្លិអាទិំ ចាលេន្តស្ស វា អាមិសភរិតភាជនំ អប្បដិគ្គហិតំ បរាមសន្តស្ស វា ទុរូបចិណ្ណទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ. រជោកិណ្ណេតិ ភិក្ខាយ ចរន្តស្ស បត្តេ បតិតរជំ អប្បដិគ្គហេត្វា បុន ភិក្ខំ គណ្ហតោ វិនយទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ. អថុគ្គហប្បដិគ្គហេតិ អថ ឧគ្គហប្បដិគ្គហេ, អត្តនា ឯវ ឧគ្គហេត្វា គហិតេតិ អត្ថោ. អកប្បិយកុដិយំ អន្តោវុត្ថេ ច យត្ថ កត្ថចិ ភិក្ខុនា សយំបក្កេ ច អត្តនា វា បរេន វា អកប្បិយកុដិយំ អន្តោបក្កេ ចាតិ សព្ពត្ថ ទុក្កដន្តិ អធិប្បាយោ. បដិគ្គាហវិនិច្ឆយោ.

បដិគ្គាហនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១៣. ឥទានិ មំសេសុ បដិបជ្ជិតព្ពាការំ ទស្សេតុំ ‘‘មំសេសុ ច អកប្បិយ’’ន្តិ ឧទ្ធដំ. អកប្បិយមំសម្ហិ ទស្សិតេ កប្បិយមំសំ ទស្សិតមេវ ហោតិ បារិសេសនយេន. ឧរគស្ស ចាតិ ឯត្ថ សព្ពោបិ ឧរគោ ន កប្បតិ.

១១៤. ឯត្តាវតា ជាតិវសេន ទសវិធម្បិ អកប្បិយមំសំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កប្បិយមំសេសុបិ អកប្បិយវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧទ្ទិស្សកតមំសញ្ច, យញ្ច អប្បដិវេក្ខិត’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យស្ស កស្សចិ យំ កិញ្ចិ ឧទ្ទិស្ស កតំ ឧទ្ទិស្សកតំ នាម, តំ បន ជានិត្វា បរិភុញ្ជិតុំ សព្ពេសម្បិ ន វដ្ដតិ, អជានន្តានំ អនាបត្តិ. មច្ឆេសុបិ ឯសេវ នយោ. អប្បដិវេក្ខិតន្តិ ¶ អនុបបរិក្ខិតំ, អនាបុច្ឆិតន្តិ អត្ថោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ អប្បដិវេក្ខិត្វា មំសំ បរិភុញ្ជិតព្ពំ, យោ បរិភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៨១) ¶ វុត្តំ. មច្ឆេសុ បន អាបុច្ឆនកិច្ចំ នត្ថិ អកប្បិយមច្ឆានំ នត្ថិតាយាតិ វទន្តិ. ឥទានិ ឯតេសុ អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘ថុល្លច្ចយ’’ន្តិអាទិមាហ. តំ សព្ពំ (កង្ខា. អដ្ឋ. សន្និធិការកសិក្ខាបទវណ្ណនា) ឧត្តានមេវ.

១១៥. ឥទានិ ន កេវលំ ឥមេសំ មនុស្សាទីនំ មំសមេវ អកប្បិយំ, អដ្ឋិអាទីនិបិ អកប្បិយានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អដ្ឋីបី’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ ២៨១) លោមម្បេសន្តិ លោមម្បិ ឯសំ អកប្បិយមំសវត្ថូនន្តិ អត្ថោ. សចិត្តកំ វាតិ ឯតេសុ បន ឧទ្ទិស្សកតមេវ សចិត្តកំ, សេសា អចិត្តកាតិ. អកប្បិយមំសវិនិច្ឆយោ.

អកប្បិយមំសនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១១៦-៧. ឥទានិ អច្ចោឡារិកានំ វសេន ទស្សេតុំ ‘‘អរូបិយ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. អញ្ញថាបិ យុត្តិ បរិយេសិតព្ពា. តត្ថាយំ សង្ខេបត្ថោ (បារា. ៥៩១; បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៩; កង្ខា. អដ្ឋ. ជាតរុបសិក្ខាបទវណ្ណនា) – យោ រូបិយេន អរូបិយញ្ច បរិវត្តេយ្យ, យោ ច ឥតរេន ច អរូបិយេន រូបិយំ បរិវត្តេយ្យ, តស្ស និស្សគ្គិយំ ហោតីតិ.

ឥទានិ រូបិយញ្ច អរូបិយញ្ច ទស្សេតុំ ‘‘ឥធ រូបិយ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. ឯត្ថ (បារា. ៥៨៩; កង្ខា. អដ្ឋ. ជាតរុបសិក្ខាបទវណ្ណនា) សជ្ឈុ សិង្គីតិ សជ្ឈូតិ រជតំ. សិង្គីតិ សុវណ្ណំ. តម្ពលោហាទីហិ វា ទារូហិ វា បណ្ណេហិ វា លាខាយ វា រូបំ សមុដ្ឋាបេត្វា វា អសមុដ្ឋាបេត្វា វា កតំ ចម្មពីជមយម្បិយំ យំ ¶ ទេសេ វោហារំ គច្ឆតិ, ឥទំ វោហារូបគមាសកំ នាម. ឥទមិធ រូបិយន្តិ អធិប្បេតំ. វត្ថាទិ ច មុត្តាទិ ច វត្ថមុត្តាទិ. ឥតរន្តិ អរូបិយំ កប្បិយវត្ថុញ្ច ទុក្កដវត្ថុញ្ច. កិំ វុត្តំ ហោតិ? វត្ថំ សុត្តំ ផាលោ បដកោ កប្បាសោ អនេកប្បការំ អបរណ្ណំ សប្បិ នវនីតំ តេលំ មធុ ផាណិតាទិភេសជ្ជញ្ចាតិ ឥទំ កប្បិយវត្ថុ នាម. មុត្តា មណិ វេឡុរិយោ សង្ខោសិលា បវាឡំ លោហិតង្គោ មសារគល្លំ សត្ត ធញ្ញានិ ទាសី ទាសោ ខេត្តំ វត្ថុ បុប្ផារាមផលារាមាទយោតិ ឥទំ ទុក្កដវត្ថុ នាម, តទុភយំ អរូបិយំ នាមាតិ វុត្តំ ហោតិ.

១១៨. ឯត្តាវតា រូបិយសំវោហារំ ទស្សេត្វា ឥទានិ កយវិក្កយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឥមំ គហេត្វា’’តិអាទិមាហ ¶ . តត្ថ ឥមន្តិ តណ្ឌុលាទិកំ កប្បិយភណ្ឌំ គហេត្វា វា ឱទនាទិំ ភុត្វា វា ‘‘ឥមំ វត្ថាទិកំ កប្បិយភណ្ឌំ ទេហិ, ឥមំ រជនបចនាទិកំ ករ, រជនកដ្ឋាទិមា នយ, ឥមំ វា តវ ទេមិ, ត្វំ បន ឥមញ្ច ឥមញ្ច អាហរ, ករ, ទេហី’’តិ ឯវំ កយវិក្កយេ សមាបន្នេ និស្សគ្គីតិ សម្ពន្ធោ.

១១៩. ឥទានិ បរិណាមវសេន អាបត្តិភេទំ ទស្សេតុំ ‘‘អត្តនោ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្រាយំ បិណ្ឌត្ថោ (បារា. ៦៥៩; បារា. អដ្ឋ. ២.៦៥៨; កង្ខា. អដ្ឋ. បរិណតសិក្ខាបទវណ្ណនា) – សង្ឃស្ស វា អញ្ញស្ស វា នតំ បរិណតំ លាភំ លភិតព្ពំ ចីវរាទិបច្ចយំ អត្តនោ វា អញ្ញស្ស វា បរិណាមេយ្យ, និស្សគ្គិយអាទីនិ ហោន្តីតិ. កថំ? យោ បន មាតុសន្តកម្បិ សង្ឃស្ស បរិណតំ អត្តនោ បរិណាមេតិ, និស្សគ្គិយំ. អញ្ញស្ស បុគ្គលស្ស បរិណាមេតិ, សុទ្ធិកបាចិត្តិយំ. អញ្ញស្ស សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា បរិណាមេតិ, ទុក្កដំ. យោ បន អញ្ញបុគ្គលស្ស វា ចេតិយស្ស វា បរិណតំ អត្តនោ វា អញ្ញបុគ្គលស្ស វា សង្ឃស្ស វា អញ្ញចេតិយស្ស វា បរិណាមេតិ, តស្សាបិ ទុក្កដមេវាតិ.

១២០. យោ ¶ បន និស្សគ្គិំ និស្សជ្ជិតព្ពំ អនិស្សជ្ជិត្វា វិនយកម្មំ អកត្វា បរិភុញ្ជេយ្យ, តស្ស ទុក្កដំ. យោ វា បរេន វិនយកម្មត្ថាយ និស្សដ្ឋំ សកសញ្ញាយ ន ទទេយ្យ, តស្សាបិ ទុក្កដំ. អញ្ញថេតរន្តិ ឯត្ថ អញ្ញថាតិ ថេយ្យសញ្ញាយ សចេ ន ទទេយ្យ, ឥតរំ តស្ស អគ្ឃវសេន បារាជិកញ្ច ថុល្លច្ចយញ្ច ទុក្កដញ្ច ហោតីតិ អត្ថោ. និស្សគ្គិយវិនិច្ឆយោ.

និស្សគ្គិយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២១. ឥទានិ បាចិត្តិយានិ ទស្សេតុំ ‘‘បាចិត្តី’’តិ មាតិកាបទំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘មុសាវាទោមសាវាទេ, បេសុញ្ញហរណេ’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ មុសាវាទេ ច ឱមសវាទេ ច បេសុញ្ញហរណេ ច បាចិត្តិ វុត្តាតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ សេសេសុបិ. ឯត្ថ បន ‘‘អទិដ្ឋំ, អសុតំ, អមុតំ ¶ , អវិញ្ញាតំ, ទិដ្ឋំ, សុតំ, មុតំ, វិញ្ញាត’’ន្តិ (បាចិ. ៣; បាចិ. អដ្ឋ. ៣) បុព្ពេបិ ‘‘មុសា ភណិស្សាមី’’តិ ចេតេត្វា វចនក្ខណេវ ‘‘មុសា ភណាមី’’តិ ជានិត្វា ជានន្តស្សេវ មុសាភណនេ បាចិត្តិ នាម អាបត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ. យស្ស ភណតិ, សោ តំ ន សុណាតិ, អាបត្តិ ន ហោតិ (កង្ខា. អដ្ឋ. មុសាវាទសិក្ខាបទវណ្ណនា).

‘‘ឱមសវាទោ នាម ទសហិ អាការេហិ ឱមសតិ ជាតិយាបិ នាមេនបិ គោត្តេនបិ កម្មេនបិ សិប្បេនបិ អាពាធេនបិ លិង្គេនបិ កិលេសេនបិ អាបត្តិយាបិ អក្កោសេនបី’’តិ (បាចិ. ១៥) ឯវំ វុត្តេហិ ទសហិ អាការេហិ ឧបសម្បន្នំ យោ ខុំសេតិ វម្ភេតិ, អយំ ឱមសតិ នាម, តស្ស បាចិត្តីតិ ¶ អត្ថោ. បរម្មុខា ភណន្តស្ស ទុក្កដំ, តថា បាឡិយំ អនាគតេហិ ‘‘ចោរោ’’តិ វា ‘‘គណ្ឋិភេទកោ’’តិ វា អាទីហិ ភណន្តស្ស. ‘‘សន្តិ ឥធេកច្ចេ ខត្តិយា ព្រាហ្មណា ចណ្ឌាលា’’តិអាទិនា បរិយាយេន ភណន្តស្ស ច អនុបសម្បន្នំ ភណន្តស្ស ច សព្ពត្ថបិ ទុក្កដមេវ.

បិយកម្យតាយ វា ភេទាធិប្បាយេន វា ឧបសម្បន្នំ ជាតិអាទីហិ ឱមសន្តស្ស ឧបសម្បន្នស្ស វចនំ សុត្វា តស្ស ឧបសំហរណំ បេសុញ្ញហរណំ នាម. ឯត្ថាបិ បរិយាយវចនេន ច អនុបសម្បន្នស្ស ឧបសំហរណេន ច ទុក្កដមេវ.

បទសោធម្មោតិ ឯត្ថ ‘‘ធម្មោ នាម ពុទ្ធភាសិតោ សាវកភាសិតោ ឥសិភាសិតោ ទេវតាភាសិតោ អត្ថូបសំហិតោ ធម្មូបសំហិតោ’’តិ (បាចិ. ៤៦) ឯវំ វុត្តំ សង្គីតិត្តយមារុឡ្ហំ តិបិដកធម្មំ បទអនុបទអន្វក្ខរអនុព្យញ្ជនវសេន ភិក្ខុញ្ច ភិក្ខុនិញ្ច ឋបេត្វា អនុបសម្បន្នំ ឯកតោ វាចេន្តស្ស បាចិត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ.

សាគារេតិ យំ បន សព្ពន្តិមេន បរិយាយេន ទិយឌ្ឍហត្ថុព្ពេធេន បាការាទិនា បរិក្ខិត្តត្តា សព្ពបរិច្ឆិន្នញ្ច យេន កេនចិ វិតានាទិនា អន្តមសោ វត្ថេនបិ ឆន្នត្តា សព្ពច្ឆន្នញ្ច សេនាសនំ, តថារូបេ សេនាសនេ ឯកូបចារដ្ឋានេ អនុបសម្បន្នេន សហ វសន្តស្ស ចតុត្ថទិវសតោ បដ្ឋាយ និបជ្ជនគណនាយ ច អនុបសម្បន្នគណនាយ ច ទេវសិកំ បាចិត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ.

ឧជ្ឈាបនកខិយ្យនេតិ ឯត្ថ យោ ឧបសម្បន្នំ សង្ឃេន សម្មតំ សេនាសនបញ្ញាបកំ វា ភត្តុទ្ទេសកំ ¶ វា យាគុភាជកំ វា ផលភាជកំ វា ខជ្ជភាជកំ វា អប្បមត្តកវិស្សជ្ជកំ វា មង្កុកត្តុកាមោ ឆន្ទេន ‘‘ឥត្ថន្នាមោ សេនាសនំ បញ្ញាបេតិ, ភត្តានិ ច ឧទ្ទិសតី’’តិ វា វទន្តោ អញ្ញំ ¶ ឧបសម្បន្នំ ឧជ្ឈាបេតិ តេន អវជានាបេតិ, យោ បន តថេវ វទន្តោ ឧបសម្បន្នស្ស សន្តិកេ តស្ស អយសំ បកាសេន្តោ ខីយតិ, តស្មិំ ឧជ្ឈាបនកេ ច ខីយនកេ ច បាចិត្តិទ្វយន្តិ វេទិតព្ពំ.

១២២. តលសត្តិអនាទរ-កុក្កុច្ចុប្បាទនេសុ ចាតិ ឯត្ថ យោ ភិក្ខុ ឧបសម្បន្នស្ស បហរណាការំ ទស្សេន្តោ កាយំ វា កាយប្បដិពទ្ធំ វា ឧច្ចារេតិ, តស្ស បាចិត្តិយំ. សចេ វិរទ្ធោ បហារំ ទេតិ, អប្បហរិតុកាមតាយ ទុក្កដំ, តថា អនុបសម្បន្នេសុបិ ទុក្កដមេវ.

ឧបសម្បន្នេន បញ្ញត្តេន វុច្ចមានោ តំ អសិក្ខិតុកាមតាយ វា តស្ស វចនំ អសោតុកាមតាយ វា យោ អនាទរិយំ ករោតិ, តស្ស អនាទរករណេ បាចិត្តិយន្តិ អត្ថោ. អបញ្ញត្តេន វុច្ចមានស្ស ច អនុបសម្បន្នេន បញ្ញត្តេន វា អបញ្ញត្តេន វា វុច្ចមានស្ស ទុក្កដំ.

ឧបសម្បន្នស្ស ‘‘ឩនវីសតិវស្សោ មញ្ញេ ត្វំ ឧបសម្បន្នោ, វិកាលេ មញ្ញេ តយា ភុត្ត’’ន្តិអាទិនា នយេន សញ្ចិច្ច កុក្កុច្ចំ ឧប្បាទេន្តស្ស បាចិត្តិយំ. អនុបសម្បន្នស្ស ឧប្បាទនេ ទុក្កដំ.

គាមប្បវេសនាបុច្ឆាតិ ឯត្ថ បន មជ្ឈន្ហិកាតិក្កមនតោ បដ្ឋាយ យាវ អរុណុគ្គមនា វិកាលោ នាម, ឯត្ថន្តរេ សចេ សម្ពហុលា កេនចិ កម្មេន គាមំ បវិសន្តិ, ‘‘វិកាលេ គាមប្បវេសនំ អាបុច្ឆាមា’’តិ សព្ពេហិបិ អញ្ញមញ្ញំ អាបុច្ឆិតព្ពំ. សចេ អនាបុច្ឆា បរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបំ, អបរិក្ខិត្តស្ស ឧបចារំ អតិក្កមន្តិ, បឋមបាទេ ទុក្កដំ, ទុតិយបាទុទ្ធារេ បាចិត្តិយំ. អាបទាសុ អនាបត្តិ.

ភោជនេ ច បរម្បរាតិ បរម្បរភោជនេ ច បាចិត្តិយន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន បញ្ចសុ ភោជនេសុ អញ្ញតរំ នាមំ គហេត្វា ¶ ‘‘ឱទនេន វា សត្តុនា វា កុម្មាសេន វា មំសេន វា មច្ឆេន វា និមន្តេមី’’តិអាទិនា នយេន, យេន កេនចិ វេវចនេន វា អកប្បិយនិមន្តនាយ និមន្តិតស្ស ¶ យេន យេន បឋមំ និមន្តិតោ, តស្ស តស្ស ភោជនំ ឋបេត្វា ឧប្បដិបាដិយា, អវិកប្បេត្វា វា បឋមនិមន្តនំ បរស្ស បរស្ស កុលស្ស បញ្ចន្នំ ភោជនានំ អញ្ញតរំ បរិភុញ្ជន្តស្ស បរម្បរភោជនេ បាចិត្តិ ហោតិ. គិលានចីវរទានចីវរកាលសមយេសុ អនាបត្តិ, តថា បញ្ច ភោជនានិ ឋបេត្វា សព្ពត្ថ.

១២៣. អនុទ្ធរិត្វា គមនេ សេយ្យន្តិ ឯត្ថ ទសវិធា សេយ្យា ភិសិ ចិមិលិកា ឧត្តរត្ថរណំ ភូមត្ថរណំ តដ្ដិកា ចម្មខណ្ឌោ និសីទនំ បច្ចត្ថរណំ តិណសន្ថារោ បណ្ណសន្ថារោតិ. ឯតេសុ យំ កិញ្ចិ សង្ឃិកេ វិហារេ គុត្តសេនាសនេ អត្តនោ វស្សគ្គេន គហិតំ អត្តនា វា សន្ថរិត្វា, អនុបសម្បន្នេន វា សន្ថរាបេត្វា តំ ទិវសំ គមិកវសេន បក្កមន្តោ នេវ សយំ ឧទ្ធរេយ្យ ន អញ្ញំ ឧទ្ធរាបេយ្យ, យថា ឧបចិកាទីហិ ន ខជ្ជេយ្យ, ឯវំ ន ឋបេយ្យ, អញ្ញេន វា ន ឧទ្ធរាបេយ្យ, បតិរូបំ ភិក្ខុំ វា សាមណេរំ វា អារាមិកមេវ វា អនាបុច្ឆា វា គច្ឆេយ្យ, តស្ស បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបំ, អបរិក្ខិត្តស្ស ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមន្តស្ស បាចិត្តិយំ. មណ្ឌបរុក្ខមូលាទិអគុត្តសេនាសនេ សន្ថរិត្វា គច្ឆន្តស្ស ទុក្កដំ, តថា មញ្ចបីឋភិសិកោច្ឆកេសុ, គុត្តសេនាសនេបិ ទុក្កដមេវ.

សេនាសនានិ វាតិ ឯត្ថ អនុទ្ធរិត្វា គមនេតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ បន មញ្ចោ បីឋំ ភិសិ កោច្ឆកន្តិ ចតុព្ពិធម្បិ សេនាសនំ វស្សានហេមន្តានំ អដ្ឋសុ មាសេសុ អជ្ឈោកាសេ វា ឱវស្សកមណ្ឌបេ វា រុក្ខមូលេ វា សយំ សន្ថរិត្វា វា អនុបសម្បន្នេន សន្ថរាបេត្វា វា តំ អនុទ្ធរិត្វា វា អនុទ្ធរាបេត្វា វា តស្ស សេនាសនស្ស ទ្វិន្នំ លេឌ្ឌុបាតានំ អតិក្កមនេ បាចិត្តិយំ. សម្មុញ្ជនីយាទិ សេសបរិក្ខារេសុ ទុក្កដំ.

ឥត្ថិយាទ្ធានគមនេតិ ¶ ឯត្ថ មាតុគាមេន ‘‘គច្ឆាម ភគិនិ, គច្ឆាម អយ្យា’’តិ ឯវំ សំវិទហិត្វា ‘‘អជ្ជ វា ស្វេ វា បរសុវេ វា’’តិ និយមិតកាលំ វិសង្កេតំ អកត្វា ទ្វារវិសង្កេតំ មគ្គវិសង្កេតំ កត្វាបិ គច្ឆតោ គាមន្តរេ គាមន្តរេ បាចិត្តិយំ. អគាមកេ អរញ្ញេ អទ្ធយោជនេ អទ្ធយោជនេ អាបត្តិ.

ឯកេកាយ និសីទនេតិ ឯត្ថ ឯកោ ឯកាយ ឥត្ថិយា និសីទនេតិ អត្ថោ.

១២៤. ភិំសាបនេតិ ¶ ឯត្ថ ឧបសម្បន្នោ ឧបសម្បន្នំ ភិំសាបេតុកាមោ ចោរកន្តារវាឡកន្តារាទីនិ អាចិក្ខតិ, ភយានកំ វា រូបសទ្ទាទិំ ទស្សេតិ, សោ ភាយតុ វា មា វា, តស្ស បយោគេ បយោគេ បាចិត្តិយំ. អនុបសម្បន្នេ ទុក្កដំ.

អាកោដនេតិ បហារទានេ. ឧបសម្បន្នោ ឧបសម្បន្នស្ស អនត្តមនោ ហុត្វា សចេ ឧប្បលបត្តេនបិ បហារំ ទេតិ, បាចិត្តិយំ. អនុបសម្បន្នស្ស គហដ្ឋស្ស វា បព្ពជិតស្ស វា ឥត្ថិយា វា បុរិសស្ស វា អន្តមសោ តិរច្ឆានគតស្សាបិ បហារំ ទេតិ, ទុក្កដមេវ.

អនាចារំ អាចរិត្វា សង្ឃមជ្ឈេ អាបត្តិយា វា វត្ថុនា វា អនុយុញ្ជិយមានោ តំ អកថេតុកាមោ ‘‘កោ អាបន្នោ, កិំ អាបន្នោ, កិស្មិំ អាបន្នោ’’តិអាទិនា នយេន អញ្ញេហិ វចនេហិ តំ វចនំ បដិច្ឆាទេន្តោ សោ អញ្ញំ វទតិ, អយំ អញ្ញវាទកោ, តស្មិំ អញ្ញវាទកេ ច កញ្ចិ វីតិក្កមំ ទិស្វា ‘‘អាវុសោ, ឥទំ នាម តយា កត’’ន្តិ វុត្តេ តំ ន កថេតុកាមោ តុណ្ហីភូតោវ សង្ឃំ វិហេសតីតិ សង្ឃវិហេសកោ, តស្មិំ វិហេសកេ ច បាចិត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ. ឥធ បន ញត្តិទុតិយេន កម្មេន អញ្ញវាទកេ ច វិហេសកេ ¶ ច អារោបិតេ បុន អញ្ញំ ភណន្តស្ស, វិហេសន្តស្ស បាចិត្តិ. អនារោបិតេ ទុក្កដន្តិ វេទិតព្ពំ.

ទុដ្ឋុល្លបកាសឆាទេតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ‘‘ទុដ្ឋុល្លា នាម អាបត្តិ ចត្តារិ ច បារាជិកានិ តេរស ច សង្ឃាទិសេសា’’តិ (បាចិ. ៣៩៩) វុត្តា, តថាបិ ឥធ សង្ឃាទិសេសាវ អធិប្បេតា. តស្មា សង្ឃសម្មុតិំ វិនា ភិក្ខុស្ស ទុដ្ឋុល្លំ អាបត្តិំ ‘‘អយំ អសុចិំ មោចេត្វា សង្ឃាទិសេសំ អាបន្នោ’’តិអាទិនា នយេន វត្ថុនា សទ្ធិំ អាបត្តិំ ឃដេត្វា ភិក្ខុញ្ច ភិក្ខុនិញ្ច ឋបេត្វា យស្ស កស្សចិ អនុបសម្បន្នស្ស អារោចេន្តស្ស បាចិត្តិយំ. ថុល្លច្ចយាទិអទុដ្ឋុល្លារោចនេ ទុក្កដំ. ទុដ្ឋុល្លច្ឆាទនេបិ សង្ឃាទិសេសោវ អធិប្បេតោ. យោ បន ភិក្ខុ ភិក្ខុស្ស ទុដ្ឋុល្លំ អាបត្តិំ សយំ វា ជានិត្វា អញ្ញេសំ វា សុត្វា ‘‘ឥមំ ជានិត្វា ចោទេស្សន្តិ សារេស្សន្តិ មង្កុំ ករិស្សន្តិ, នារោចិស្សាមី’’តិ ធុរំ និក្ខិបតិ, តស្ស បាចិត្តិយំ. ធុរំ និក្ខិបិត្វា បច្ឆា អារោចិតេបិ ន រក្ខតិ ឯវ.

ហាសោទកេតិ អង្គុលិបតោទកេន ហាសោ ច ឧទកេ ហាសោ ចាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ. ឧបសម្បន្នោ ឧបសម្បន្នំ ហសាធិប្បាយោ កាយេន កាយំ អាមសតិ, អាបត្តិ បាចិត្តិយស្ស, កោ បន វាទោ ¶ ឧបកច្ឆកាទីសុ ឃដ្ដនេ. អនុបសម្បន្នេ ទុក្កដំ, តថា ភិក្ខុស្ស កាយប្បដិពទ្ធាមសនេ ច និស្សគ្គិយេន កាយប្បដិពទ្ធាមសនេ ច. ឯត្ថ ភិក្ខុនីបិ អនុបសម្បន្នដ្ឋានេ ឋិតា. ឧទកេ ហសនធម្មោ នាម ឧបរិគោប្ផកេ ឧទកេ កីឡាធិប្បាយស្ស និម្មុជ្ជនឧម្មុជ្ជនប្លវនាទិកំ. ឥធ ហាសោ នាម កីឡា វុច្ចតិ.

និច្ឆុភនេ វិហារាតិ សង្ឃិកា វិហារា និក្កឌ្ឍនេតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន យោ កុទ្ធោ ហុត្វា ឧបសម្បន្នំ ហត្ថាទីសុ គហេត្វា វា ‘‘និក្ខមា’’តិ វត្វា វា យត្តកានិ ទ្វារានិ ¶ ឯកេន បយោគេន អតិក្កាមេតិ, តត្ថ ទ្វារគណនាយ អាបត្តិំ អគ្គហេត្វា បយោគស្ស ឯកត្តា ឯកា ឯវ គហេតព្ពា. សចេ នានាបយោគេហិ អតិក្កាមេតិ, តត្ថ ទ្វារគណនាយ គហេតព្ពំ. តស្ស បរិក្ខារនិក្កឌ្ឍនេ ទុក្កដំ, តថា អនុបសម្បន្នេ, តស្ស បរិក្ខារនិក្កឌ្ឍនេ ច. អលជ្ជិអាទីសុ បន អនាបត្តិ.

អនុបខជ្ជ សយនេតិ សង្ឃិកេ វិហារេ ‘‘វុឌ្ឍោ’’តិ វា ‘‘គិលានោ’’តិ វា ‘‘សង្ឃេន ទិន្នោ’’តិ វា ជានិត្វា មញ្ចស្ស វា បីឋស្ស វា បវិសន្តស្ស វា និក្ខមន្តស្ស វា ឧបចារេ សេយ្យំ សន្ថរិត្វា វា សន្ថរាបេត្វា វា ‘‘យស្ស សម្ពាធោ ភវិស្សតិ, សោ បក្កមិស្សតី’’តិ អធិប្បាយេន អភិនិសីទន្តស្ស ច អភិនិបជ្ជន្តស្ស ច បយោគគណនាយ បាចិត្តិយំ វេទិតព្ពំ. បាចិត្តិយវិនិច្ឆយោ.

បាចិត្តិយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១២៥. ភូតានំ ជាតានំ និព្ពត្តានំ គាមោ ភូតគាមោ (បាចិ. ៩១; បាចិ. អដ្ឋ. ៩១; កង្ខា. អដ្ឋ. ភូតគាមសិក្ខាបទវណ្ណនា). សមារម្ភោតិ ឆេទនផាលនបចនាទិ, តស្មិំ ភូតគាមសមារម្ភេ ភូតគាមសមារម្ភហេតុ បាចិត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ. កតកប្បិយំ (កង្ខា. អដ្ឋ. ភូតគាមសិក្ខាបទវណ្ណនា) បន សមណកប្បិយំ ភវេតិ សម្ពន្ធោ. សមណានំ កប្បិយំ សមណកប្បិយំ ¶ . ឥទានិ យេន កតំ កប្បិយំ សមណកប្បិយំ ហោតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘នខេន វា’’តិអាទិមាហ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បញ្ចហិ សមណកប្បេហិ ផលំ បរិភុញ្ជិតុំ, អគ្គិបរិជិតំ សត្ថបរិជិតំ នខបរិជិតំ អពីជំ និព្ពដ្ដពីជញ្ញេវ បញ្ចម’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥០) ហិ វុត្តំ.

១២៦. ឥទានិ ¶ តំ ភូតគាមំ ទស្សេតុំ ‘‘សមូលា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ (បាចិ. ៩១; បាចិ. អដ្ឋ. ៩១) ស-ឥតិ សោ ភូតគាមោ នាមាតិ អត្ថោ, មូលពីជាទីហិ បញ្ចហិ ពីជេហិ បភាវិតោ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ មូលពីជំ នាម ហលិទ្ទិសិង្គិវេរាទិ. ខន្ធពីជំ នាម អស្សត្ថោ និគ្រោធោតិ ឯវមាទិ. អគ្គពីជំ នាម អជ្ជុកផណិជ្ជកាទិ. ផឡុពីជំ នាម ឧច្ឆុវេឡុនឡាទិ. ‘‘ពីជពីជំ នាម បុព្ពណ្ណំ អបរណ្ណំ, យានិ វា បនញ្ញានិបិ អត្ថិ ពីជេ ជាយន្តិ ពីជេ សញ្ជាយន្តិ, ឯតំ ពីជពីជំ នាមា’’តិ វុត្តំ. ឥទានិ ‘‘ពីជគាមភូតគាមសមារម្ភា បដិវិរតោ ហោតី’’តិ (ទី. និ. ១.១០, ១៩៥; ម. និ. ១.២៩៣, ៤១១; ២.១១; អ. និ. ១០.៩៩; បុ. ប. ១៧៩) វុត្តត្តា ធម្មានុលោមេន អាគតំ ពីជគាមសមារម្ភំ ទស្សេតុំ ‘‘អារម្ភេ ទុក្កដ’’ន្តិអាទិមាហ. តស្មា ឯតំ បឋមំ ‘‘កប្បិយំ ករោហី’’តិ ភូតគាមបរិមោចនំ ការេត្វា ពីជគាមបរិមោចនត្ថំ បុន កប្បិយំ ការេតព្ពំ.

១២៧. និព្ពដ្ដពីជំ (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២; កង្ខា. អដ្ឋ. ភុតគាមសិក្ខាបទវណ្ណនា) នាម អម្ពបនសាទិ. នោពីជំ នាម តរុណម្ពផលាទិ, ឯតំ បន សព្ពំ អកប្បិយម្បិ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. កដាហពទ្ធពីជានិ កបិត្ថផលាទីនិ. ពហិទ្ធា វាបិ ការយេតិ កបាលេបិ កាតុំ វដ្ដតិ, សចេ ឯកាពទ្ធានីតិ អត្ថោ. កដាហមុត្តំ បន ភិន្ទិត្វា ការេតព្ពំ.

១២៨. ភាជនេ វា ភូមិយំ វា ឯកាពទ្ធេសុ ពីជេសុ ឯកស្មិំ ពីជេ កប្បិយេ កតេ សព្ពេស្វេវ កតំ ភវេតិ អត្ថោ. យថា ច ពីជេ, ឯវំ រុក្ខសហស្សំ វា ឧច្ឆុសហស្សំ វា ឆិន្ទិត្វា ឯកាពទ្ធេ កតេបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោ.

១២៩. កប្បិយំ កត្វា និក្ខិត្តេ ពីជគាមេ បុន មូលបណ្ណានិ សចេ ជាយរុំ, បុន កប្បិយំ ការេយ្យាតិ អត្ថោ. តទាតិ មូលេ ច អង្កុរេ ច ជាតេតិ អត្ថោ.

១៣០. ឧទកសម្ភវោតិ ¶ ¶ ឧទកជាតោ. ចេតិយាទីសូតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន គេហប្បមុខបាការវេទិកាទីសុ និព្ពត្តា គហិតា. និព្ពត្តទ្វត្តិបត្តកោ ភូតគាមោវ, អនិព្ពត្តកោ អគ្គពីជេ សង្គហំ គច្ឆតិ. ពីជម្បិ យាវ មូលំ វា បណ្ណំ វា ន និក្ខមតិ, តាវ ពីជគាមោវ, មូលេ ច និក្ខន្តេ បណ្ណេ ច ហរិតេ ជាតេ ភូតគាមោវ ហោតីតិ អត្ថោ.

១៣១. មកុឡន្តិ អផុល្លំ. អហិឆត្តកំ នាម រុក្ខេ ជាតំ អហិឆត្តកំ.

១៣២. អល្លរុក្ខេ គណ្ហតោតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ អល្លរុក្ខេ ឆិន្ទតោ វាបីតិ សម្ពន្ធោ.

១៣៤. ‘‘ឥមំ រុក្ខំ, ឥមំ លតំ, ឥមំ កន្ទំ ឆិន្ទ, ភិន្ទា’’តិអាទិនា នយេន និយមេត្វា ភាសិតុំ ន វដ្ដតិ. ‘‘ឥទំ, ឯត’’ន្តិ អវត្វា កេវលំ ‘‘រុក្ខំ ឆិន្ទា’’តិអាទិនា (បាចិ. អដ្ឋ. ៩២; កង្ខា. អដ្ឋ. ភូតគាមហិក្ខាបទវណ្ណនា) នយេន វត្តុំ វដ្ដតីតិ. សមណកប្បវិនិច្ឆយោ.

សមណកប្បនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៣៦. ឥទានិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចតស្សោ កប្បិយភូមិយោ ឧស្សាវនន្តិកំ គោនិសាទិកំ គហបតិំ សម្មុតិ’’ន្តិ (មហាវ. ២៩៥) ឯវំ វុត្តា ចតស្សោ កប្បិយភូមិយោ ទស្សេតុំ ‘‘សម្មុតុស្សាវនន្តា ចា’’តិអាទិមាហ. យាសូតិ កប្បិយភូមីសុ (កង្ខា. អដ្ឋ. សន្និធិការកសិក្ខាបទវណ្ណនា).

១៣៧. ឥទានិ ¶ យត្ថ កប្បិយកុដិ ឥច្ឆិតព្ពា, តំ ទស្សេតុំ ‘‘វាសត្ថាយា’’តិអាទិមាហ. វាសត្ថាយាតិ ឥមិនា កោដ្ឋាគារភត្តសាលាចេតិយឃរសម្មុញ្ជនីមាឡកាទិ យំ យំ អញ្ញម្បិ វាសត្ថាយ ¶ ករីយតិ, តត្ថ តត្ថ កប្បិយកុដិករណកិច្ចំ នត្ថីតិ ទីបិតំ ហោតិ. ភោជនសាលា បន សេនាសនមេវ, តស្មា តត្ថ កាតព្ពា ឯវាតិ វទន្តិ. សង្ឃិកេវេកសន្តកេតិ ឯត្ថ ឯកសន្តកោ ឧបសម្បន្នសន្តកោវ វេទិតព្ពោ.

១៣៨. ឥទានិ កត្តព្ពាការំ ទស្សេតុំ ‘‘គេហេ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សង្ឃស្ស វា ឯកស្ស វា គេហេ វិហារេ ករិយមានេ ឯវំ ឦរយំ ‘‘កប្បិយកុដិំ ករោម, កប្បិយកុដិំ ករោមា’’តិ វា ‘‘កប្បិយកុដិ កប្បិយកុដី’’តិ វា វទន្តោ បឋមិដ្ឋកត្ថម្ភាទិំ ឋបេយ្យ, ឯវំ កតា ឧស្សាវនន្តិកា នាម, ឯវំ ឧទាហរិតវចនន្តិកាតិ អត្ថោ.

១៣៩. យេភុយ្យេន វា អបរិក្ខិត្តោ, សកលោបិ វា អបរិក្ខិត្តោ អារាមោ ‘‘គោនិសាទី’’តិ វុច្ចតីតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ បន សេនាសនេសុ បរិក្ខិត្តេសុបិ អារាមេ អបរិក្ខិត្តេ កប្បិយកុដិករណកិច្ចំ នត្ថិ. សម្មុតិំ ករោន្តេហិ កតំ បរិយោសិតំ ‘‘ឥមំ វិហារំ អឌ្ឍយោគំ បាសាទំ ហម្មិយំ គុហំ តិណកុដិកំ មណ្ឌប’’ន្តិ តេសំ នាមំ គហេត្វា តស្សា កុដិយា ហត្ថបាសេ វា ឋត្វា, តស្សា អន្តោ វា បវិសិត្វា វុត្តនយេនេវ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ សម្មន្និតព្ពំ.

១៤០. ‘‘ភិក្ខុំ ឋបេត្វា អញ្ញេហី’’តិ វចនតោ សេសសហធម្មិកេហិបិ ទេវមនុស្សេហិបិ អញ្ញេហិ កប្បិយកុដិយា អត្ថាយ ទិន្នោ វា តេសំ សន្តកោ វា គេហោ ‘‘គហបតី’’តិ មតោ ញាតោតិ អត្ថោ, សង្ឃសន្តកញ្ច ភិក្ខុសន្តកញ្ច ឋបេត្វា សព្ពេសំ គេហោ គហបតីតិ អធិប្បាយោ.

១៤១. សប្បិអាទីហិ ¶ មិស្សិតន្តិ សប្បិអាទីហិ បញ្ចហិ ច ហលិទ្ទិសិង្គិវេរាទិយាវជីវិកេន ចាតិ អត្ថោ. វជេយ្យ អន្តោវុត្ថត្តន្តិ ឯត្ថ យាវកាលិកយាមកាលិកសង្ខាតំ បុរិមកាលិកទ្វយំ សង្ឃិកំ វា ភិក្ខុស្ស វា ភិក្ខុនិយា វា សន្តកំ សយំ កប្បិយកុដិយា វុត្ថម្បិ ឥតរេហិ អកប្បិយកុដិយា វុត្ថេហិ មិស្សិតំ អន្តោវុត្ថភាវំ អាគច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ.

១៤២. តេហេវាតិ អកប្បិយកុដិយំ វុត្ថសប្បិតេលាទីហិ. សាមបាកតន្តិ សាមំបក្កភាវំ គច្ឆតីតិ អត្ថោ.

១៤៣-៤. ឥមា ¶ បន កប្បិយកុដិយោ យទា ជហិតវត្ថុកា ហោន្តិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧស្សាវនន្តិកា’’តិអាទិមាហ. សចេ ថម្ភេ វា ភិត្តិបាទេ វា បរិវត្តេន្តិ, យោ យោ ឋិតោ, តត្ថ តត្ថ បតិដ្ឋាតិ, ឯតេនុបាយេន សព្ពេសុ បរិវត្តេសុបិ ន វិជហិតវត្ថុកាវ ហោតីតិ អត្ថោ. បរិក្ខិត្តេ គោនិសាទិ វិជហិតវត្ថុកា. សេសា ឆទនវិព្ភមាតិ ឆទនវិនាសា ជហិតវត្ថុកា ហោន្តីតិ អធិប្បាយោ. ភូមិវិនិច្ឆយោ.

១៥. ឧបជ្ឈាចរិយវត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៤៥. ឧបជ្ឈាចរិយេតិ ឯត្ថ (មហាវ. ៦៤, ៦៧, ៧៤, ៧៨-៧៩; ចូឡវ. ៣៧៥, ៣៧៧; ៣៧៩-៣៨២; មហាវ. អដ្ឋ. ៦៤, ៦៧, ៧៥, ៧៦, ៧៧) អាចរិយោ នាម និស្សយាចរិយោ បព្ពជ្ជាចរិយោ ឧបសម្បទាចរិយោ ធម្មាចរិយោតិ ចតុព្ពិធោ. ឯតេសុ ហិ និស្សយន្តេវាសិកេន យាវ អាចរិយំ និស្សាយ វសតិ, តាវ សព្ពមាចរិយវត្តំ កាតព្ពំ. បព្ពជ្ជាឧបសម្បទាធម្មន្តេវាសិកេហិ បន និស្សយមុត្តកេហិបិ អាទិតោ ¶ បដ្ឋាយ យាវ ចីវររជនំ, តាវ វត្តំ កាតព្ពំ. អនាបុច្ឆិត្វា បត្តទានាទិម្ហិ បន ឯតេសំ អនាបត្តិ. ឯតេសុ ច បព្ពជ្ជន្តេវាសិកោ ច ឧបសម្បទន្តេវាសិកោ ច អាចរិយស្ស យាវជីវំ ភារោ, និស្សយន្តេវាសិកោ ច ធម្មន្តេវាសិកោ ច យាវ សមីបេ វសតិ, តាវទេវ. សុដ្ឋុ បិយសីលោ សុបេសលោ, សិក្ខាកាមោតិ អត្ថោ. ទន្តកដ្ឋំ ទេន្តេន ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា មហន្តំ មជ្ឈិមំ ខុទ្ទកន្តិ តីណិ ទន្តកដ្ឋានិ ឧបនេតព្ពានិ. តេសុ យំ តីណិ ទិវសានិ គណ្ហាតិ, តំ សល្លក្ខេត្វា ចតុត្ថទិវសតោ បដ្ឋាយ តាទិសំយេវ សម្មា ឧភោហិ ហត្ថេហិ ទាតព្ពំ. សចេ យំ វា តំ វា គណ្ហាតិ, យថាលទ្ធំ ឧបនេតព្ពំ. តោយន្តិ សីតញ្ច ឧណ្ហញ្ច ឧទកំ ឧបនេត្វា យំ តីណិ ទិវសានិ វឡញ្ជេតិ, ចតុត្ថទិវសតោ បដ្ឋាយ តាទិសំ ឧបនេតព្ពំ. សចេ ទ្វេបិ វឡញ្ជេតិ, ទុវិធម្បិ ឧបនេតព្ពំ. សចេ យាគុ ហោតិ, ភាជនំ ធោវិត្វា ឧបនេតព្ពំ.

១៤៦. បត្តេ វត្តំ ចរេតិ ‘‘យាគុំ បីតស្ស ឧទកំ ទត្វា ភាជនំ បដិគ្គហេត្វា នីចំ កត្វា ¶ សាធុកំ អបរិឃំសន្តេន ធោវិត្វា បដិសាមេតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) វុត្តំ បត្តេ វត្តំ ចរេតិ អត្ថោ. គាមប្បវេសេ វត្តំ ចរេតិ ឯវំ សព្ពត្ថ. ‘‘សចេ ឧបជ្ឈាយោ វា អាចរិយោ វា គាមំ បវិសិតុកាមោ ហោតិ, និវាសនំ ទាតព្ពំ, បដិនិវាសនំ បដិគ្គហេតព្ពំ, កាយពន្ធនំ ទាតព្ពំ, សគុណំ កត្វា សង្ឃាដិយោ ទាតព្ពា, ធោវិត្វា បត្តោ សោទកោ ទាតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) ឥទំ គាមប្បវេសនេ វត្តំ នាម. ‘‘សចេ ឧបជ្ឈាយោ វា អាចរិយោ វា បច្ឆាសមណំ អាកង្ខតិ, តិមណ្ឌលំ បដិច្ឆាទេន្តេន បរិមណ្ឌលំ និវាសេត្វា កាយពន្ធនំ ពន្ធិត្វា សគុណំ កត្វា សង្ឃាដិយោ បារុបិត្វា គណ្ឋិកំ បដិមុញ្ចិត្វា ធោវិត្វា បត្តំ គហេត្វា ឧបជ្ឈាយស្ស វា អាចរិយស្ស វា បច្ឆាសមណេន ហោតព្ព’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) ¶ នយេន វុត្តំ គមនេ វត្តំ នាម. ‘‘និវត្តន្តេន បឋមតរំ អាគន្ត្វា អាសនំ បញ្ញាបេតព្ព’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) នយេន វុត្តំ អាគមេ វត្តំ នាម. ‘‘ឧបជ្ឈាយម្ហិ វុដ្ឋិតេ អាសនំ ឧទ្ធរិតព្ពំ, បាទោទកំ បាទបីឋំ បាទកថលិកំ បដិសាមេតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) ឯវំ វុត្តំ អាសនាទីសុ វត្តំ នាម. ឧបាហនាយ វត្តំ នាម ‘‘ឧបាហនា បុញ្ឆិតព្ពា, ឧបាហនា បុញ្ឆន្តេន បឋមំ សុក្ខេន ចោឡកេន បុញ្ឆិតព្ពា, បច្ឆា អល្លេនា’’តិអាទិនា (ចូឡវ. ៣៥៧, ៣៥៩) វុត្តំ. ចីវរេ វត្តំ នាម ‘‘សចេ ចីវរំ សិន្នំ ហោតិ, មុហុត្តំ ឧណ្ហេ ឱតាបេតព្ពំ, ន ច ឧណ្ហេ ចីវរំ និទហិតព្ព’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) វុត្តំ.

១៤៧. បរិភោជនីយបានីយ-វច្ចប្បស្សាវឋានិសូតិ ឯត្ថ សចេ បានីយំ ន ហោតិ, បានីយំ ឧបដ្ឋាបេតព្ពំ. សចេ បរិភោជនីយំ ន ហោតិ, បរិភោជនីយំ ឧបដ្ឋាបេតព្ពំ. សចេ វច្ចកុដិ ឧក្លាបា ហោតិ, វច្ចកុដិ សម្មជ្ជិតព្ពា. តថា បស្សាវដ្ឋានេ ឯវំ វត្តំ ចរិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ‘‘វិហារំ សោធេន្តេន បឋមំ បត្តចីវរំ នីហរិត្វា ឯកមន្តំ និក្ខិបិតព្ព’’ន្តិអាទិនា នយេន វុត្តំ វិហារសោធនេ វត្តំ នាម. ‘‘ភូមត្ថរណំ ឱតាបេត្វា សោធេត្វា បប្ផោដេត្វា អតិហរិត្វា យថាបញ្ញត្តំ បញ្ញាបេតព្ព’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) វុត្តំ បុន បញ្ញាបនេ វត្តំ នាម.

១៤៨. ឥទានិ វិហារំ សោធេន្តេន ឯវំ សោធេតព្ពន្តិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘ន បប្ផោដេយ្យា’’តិអាទិមាហ ¶ . តស្សត្ថោ – វិហារំ សោធេន្តោ ភិក្ខុ ភូមត្ថរណាទិសយនាសនំ បដិវាតេ វា បង្គណេ វា បានីយសាមន្តា វា ន បប្ផោដេយ្យាតិ. បង្គណេតិ ពហូនំ សន្និបាតេ ឋានេ.

១៤៩. ន្ហានេតិ ¶ ‘‘សចេ ឧបជ្ឈាយោ នហាយិតុកាមោ ហោតិ, នហានំ បដិយាទេតព្ពំ. សចេ សីតេន អត្ថោ ហោតិ, សីតំ បដិយាទេតព្ព’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ៦៦; ចូឡវ. ៣៧៦) វុត្តំ នហានេ វត្តំ នាម, ‘‘ឧបជ្ឈាយស្ស គត្តតោ ឧទកំ សម្មជ្ជិតព្ពំ, និវាសនំ ទាតព្ព’’ន្តិអាទិនា (មហាវ. ៦៦; ចូឡវ. ៣៧៦) វុត្តំ នហាតស្ស កាតព្ពំ នាម. រង្គបាកេតិ ‘‘សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស អាចរិយស្ស រជនំ បចិតព្ពំ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន អន្តេវាសិកេន បចិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) វុត្តំ. ធោវនេតិ ‘‘សចេ ឧបជ្ឈាយស្ស អាចរិយស្ស ចីវរំ ធោវិតព្ពំ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន អន្តេវាសិកេន ធោវិតព្ពំ, ឧស្សុក្កំ វា កាតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) វុត្តំ. សិព្ពនេតិ ‘‘សចេ ឧបជ្ឈាយេន អាចរិយេន ចីវរំ កាតព្ពំ ហោតិ, សទ្ធិវិហារិកេន អន្តេវាសិកេន កាតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) វុត្តំ. ចីវរេ ថេវេ ឋិតេ រជន្តោ ន វជេ ន បក្កមេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘ចីវរំ រជន្តេន សាធុកំ សម្បរិវត្តកំ សម្បរិវត្តកំ រជិតព្ពំ, ន ច អច្ឆិន្នេ ថេវេ បក្កមិតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៦៦, ៧៨; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៨០) ហិ វុត្តំ.

១៥០. ឯកច្ចស្សាតិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ វិសភាគស្ស អនត្ថកាមស្ស វេរិបុគ្គលស្ស. អនាបុច្ឆាតិ អាចរិយុបជ្ឈាយានំ អនារោចេត្វា. កិញ្ចនន្តិ យំ កិញ្ចិ.

១៥១-២. តស្សាតិ ឯកច្ចស្ស. និន្នេតុន្តិ នីហរិតុំ. កិច្ចយំ បរិកម្មំ វាតិ វេយ្យាវច្ចំ វា បិដ្ឋិបរិកម្មាទិបរិកម្មំ វា អត្តនា តស្ស កាតុំ វា តេន អត្តនោ ការាបេតុំ វាតិ ឯវមត្ថោ វេទិតព្ពោ.

១៥៣. សចេ អាចរិយុបជ្ឈាយា អញ្ញត្ថ គតា ហោន្តិ, បរិវេណំ គន្ត្វា អបស្សន្តេហិ គាមំ បវិសិតុំ វដ្ដតិ. គាមំ បវិសន្តោ សចេ បស្សតិ, អាបុច្ឆិតព្ពមេវាតិ វទន្តិ. ‘‘ឧបជ្ឈាយំ ¶ អនាបុច្ឆា ន ទិសា បក្កមិតព្ពា’’តិ (មហាវ. ៦៦, ចូឡវ. ៣៧៦) ហិ វុត្តំ. អត្តនោ កិច្ចយំ នាម អន្តោវិហារេបិ អត្តនោ បត្តបចនចីវរកម្មកេសច្ឆេទនាទិ.

១៥៤. សង្ឃាយត្តកម្មានិ ¶ នាម បរិវាសមានត្តអព្ភានតជ្ជនីយនិយស្សបព្ពាជនីយបដិសារណីយឧក្ខេបនាទយោ.

១៥៥. វុដ្ឋានំ នេសមាគមេតិ ‘‘សចេ ឧបជ្ឈាយោ វា អាចរិយោ វា គិលានោ ហោតិ, យាវជីវំ ឧបដ្ឋាតព្ពោ, វុដ្ឋានមស្ស អាគមេតព្ព’’ន្តិ (មហាវ. ៦៦; ចូឡវ. ៣៧៦) ហិ វុត្តំ. ឧបជ្ឈាចរិយវត្តវិនិច្ឆយោ.

ឧបជ្ឈាចរិយវត្តនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៦. វច្ចប្បស្សាវដ្ឋានិកនិទ្ទេសវណ្ណនា

១៥៦. យថាវុឌ្ឍំ ន ករេយ្យ វច្ចន្តិ សម្ពន្ធោ. យថានុបុព្ពិយា លព្ភតីតិ សម្ពន្ធោ. ឥមេសុ បន តីសុ ឋានេសុ យោ យោ បឋមំ អាគច្ឆតិ វុឌ្ឍោ វា នវោ វា, សោ សោ អាគតបដិបាដិយា កាតុញ្ច នហាយិតុញ្ច លព្ភតីតិ អធិប្បាយោ.

១៥៧. ឧព្ភជិត្វាតិ (ចូឡវ. ៣៧៣, ៣៧៤) និវាសនំ ទូរតោវ ឧក្ខិបិត្វា នោ បវិសេយ្យ. សហសា ច នោ បវិសេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ពហិ ឋិតេន ឧក្កាសិតព្ព’’ន្តិ ច ‘‘សាធុកំ អតរមានេន វច្ចកុដិ បវិសិតព្ពា’’តិ ច វុត្តត្តា ឧក្កាសិត្វាវ អតរមានោ បវិសេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘ន ឧព្ភជិត្វា បវិសិតព្ពា, វច្ចបាទុកាយ ឋិតេន ឧព្ភជិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣៧៤) វចនតោ ‘‘ឧព្ភជេយ្យ បាទុកាស្វេវ សណ្ឋិតោ’’តិ វុត្តំ.

១៥៨. ន ¶ ករេយ្យ ឧភយំ ន ករេយ្យុភយំ.

១៥៩. កូបេតិ (ចូឡវ. ៣៧៤) វច្ចកូបេ. កដ្ឋន្តិ អវលេខនកដ្ឋំ. បស្សាវទោណិយា ខេឡំ ន កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. នាវលេខេយ្យ ផរុសេនាតិ ផាលិតកដ្ឋេន វា ខរេន វា គណ្ឋិកេន វា ¶ កណ្ដកេន វា សុសិរេន វា បូតិនា វា នាវលេខិតព្ពន្តិ អត្ថោ. ឧហតញ្ចាបីតិ គូថមក្ខិតម្បិ ធោវយេ អត្តនា វា បរេន វា កតន្តិ អធិប្បាយោ.

១៦០. ឧព្ភជិត្វា ន និក្ខមេតិ ឯត្ថ ‘‘វច្ចបាទុកាយ ឋិតេន បដិច្ឆាទេតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣៧៤) ហិ វុត្តំ, បុន ‘‘អាចមនបាទុកាយំ ឋិតេន ឧព្ភជិតព្ព’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣៧៤) ច វុត្តំ. ‘‘ចបុ ចបូ’’តិ សទ្ទំ កត្វា នាចមេយ្យាតិ អត្ថោ. វច្ចប្បស្សាវដ្ឋានិកវិនិច្ឆយោ.

វច្ចប្បស្សាវដ្ឋានិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៦២. តត្ថ តត្ថ សន្និបតិតានំ សព្ពេសំ វុឌ្ឍោ វុឌ្ឍតរោ, តស្មិំ វុឌ្ឍតរាគមេ បុន អាបុច្ឆនំ នត្ថិ. ភត្តគ្គេ ចានុមោទតោតិ ឯត្ថ ទានបតិនា យាចិតេន ទហរេន វុឌ្ឍេន អនាបុច្ឆិត្វា កថេតុំ វដ្ដតីតិ វទន្តិ.

១៦៣. ឯកវិហារកេតិ ឯកោវរកេ វុឌ្ឍេន វសន្តោ អនាបុច្ឆា ន សជ្ឈាយេយ្យាតិ អត្ថោ. ឧទ្ទេសំ បរិបុច្ឆញ្ច នោ ទទេតិ ឧទ្ទេសំ វា បរិបុច្ឆំ វា នោ ទទេយ្យ.

១៦៤. ន ¶ វិវរេយ្យ ន ថកេយ្យ ចាតិ សម្ពន្ធោ. ទ្វារំ នាម មហាវឡញ្ជំ, តត្ថ អាបុច្ឆនកិច្ចំ នត្ថិ.

១៦៥. វុឌ្ឍេន ចង្កមេ ចង្កមន្តោបិ យេន វុឌ្ឍោ, តេន បរិវត្តយេតិ សម្ពន្ធោ. អាបុច្ឆករណវិនិច្ឆយោ.

អាបុច្ឆករណនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៦៦. ‘‘ន ¶ ត្វេវ នគ្គេន អាគន្តព្ពំ, យោ អាគច្ឆេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៥១៧) វុត្តត្តា (ចូឡវ. ២៦១;) ‘‘នគ្គោ មគ្គំ ន វជេ’’តិ វុត្តំ.

១៦៧. បដិច្ឆាទិសូតិ ‘‘តេន ខោ បន សមយេន ភិក្ខូ ជន្តាឃរេបិ ឧទកេបិ បរិកម្មំ កាតុំ កុក្កុច្ចាយន្តិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិស្សោ បដិច្ឆាទិយោ ជន្តាឃរប្បដិច្ឆាទិំ ឧទកប្បដិច្ឆាទិំ វត្ថប្បដិច្ឆាទិ’’ន្តិ ឯវំ វុត្តាសុ តីសុ បដិច្ឆាទីសូតិ អត្ថោ. ទុវេតិ ឯតាសុ តីសុ បដិច្ឆាទីសុ ឧទកជន្តាឃរប្បដិច្ឆាទិយោ បរិកម្មេ កប្បន្តីតិ អធិប្បាយោ. វត្ថច្ឆាទីតិ វត្ថប្បដិច្ឆាទិ. សព្ពត្ថាតិ ខាទនីយសាយនីយាទីសុ សព្ពកម្មេសុ កប្បិយាតិ អត្ថោ. នគ្គវិនិច្ឆយោ.

១៦៨. បុរតោតិ (ចូឡវ. ៣៧២) ថេរានំ បុរតោ ឧបរិ វា ន ច ន្ហាយេយ្យាតិ អត្ថោ.

១៦៩-១៧១. កុដ្ដត្ថម្ភតរុដ្ដានេតិ ¶ ឯត្ថ (ចូឡវ. ២៤៣; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៤៣) កុដ្ដេ វា ថម្ភេ វា តរុម្ហិ វា អដ្ដានផលកេ វា កាយំ ន ឃំសយេតិ អត្ថោ. គន្ធព្ពហត្ថោ នាម មក្កដហត្ថសទិសោ ទារុអាទិមយោ. កុរុវិន្ទកសុត្តិយាតិ កុរុវិន្ទសុត្តិយា. មល្លកេន វា អញ្ញមញ្ញំ វា. ‘‘ន ភិក្ខវេ វិគ្គយ្ហ បរិកម្មំ ការាបេតព្ពំ. យោ ការាបេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៤៣) ឯវំ វុត្តំ វិគ្គហបរិកម្មំ សន្ធាយ ‘‘អញ្ញមញ្ញំ វា’’តិ វុត្តំ.

ឥទានិ កប្បិយានិ ទស្សេតុំ ‘‘កបាលិដ្ឋកខណ្ឌានី’’តិអាទិមាហ. សព្ពេសំ វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ ¶ . គិលានស្សបិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៤៣) អគិលានស្សបិ ឥមានិ កបាលិដ្ឋកខណ្ឌាទីនិ កាយឃំសនេ វដ្ដន្តិ. បុថុបាណីតិ (ចូឡវ. ២៤៤) ហត្ថបរិកម្មំ វុច្ចតិ. តស្មា សព្ពេសំ ហត្ថេន បិដ្ឋិបរិកម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ. អកតមល្លកំ នាម ឯកទាឋិមំ បរិច្ឆិន្ទិត្វា កតំ. បាសាណាទយោ បាទឃំសនេ ឯវ កប្បិយា. ន្ហានកប្បវិនិច្ឆយោ.

ន្ហានកប្បនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៧២. ‘‘នានាសំវាសកោ វុឌ្ឍតរោ អធម្មវាទី អវន្ទិយោ’’តិ (ចូឡវ. ៣១២; បរិ. ៤៦៧) ឯវំ វុត្តត្តា លទ្ធិនានាសំវាសកោ ឥធ នានាសំវាសកោ. បារិវាសិយមូលាយបដិកស្សនារហមានត្តារហមានត្តចារិអព្ភានារហា គរុកដ្ឋាតិ ឥធ គហិតា. ឥមេ បន អញ្ញមញ្ញំ យថាវុឌ្ឍំ វន្ទនាទីនិ លភន្តិ, បកតត្តេន អវន្ទនីយាតិ អធិប្បាយោ. អវន្ទនីយវិនិច្ឆយោ.

អវន្ទិយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៧៣. ឥទានិ ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពបច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ ចម្មានិ អត្ថរណានិ ឯឡកចម្មំ អជចម្មំ មិគចម្ម’’ន្តិ (មហាវ. ២៥៩) ឯវំ វុត្តចម្មានិ ទស្សេតុំ ‘‘មិគាជេឡកចម្មានី’’តិអាទិមាហ. បរិភុញ្ជិតុន្តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៦២) មញ្ចាទីសុ យត្ថ កត្ថចិ អត្ថរិត្វា និបជ្ជិតុំ វា និសីទិតុំ វា វដ្ដន្តីតិ អត្ថោ. រោហិតេណីបសទា ច កុរុង្គា ច ច-សទ្ទេន អញ្ញេបិ វាឡមិគា មិគមាតុកាទយោបិ មិគជាតិកា ឯវាតិ អធិប្បាយោ.

១៧៤. អនុញ្ញាតត្តយា អញ្ញន្តិ –

‘‘មក្កដោ ¶ កាឡសីហោ ច, សរភោ កទលីមិគោ;

យេ ច វាឡមិគា កេចិ, តេសំ ចម្មំ ន វដ្ដតី’’តិ. –

ឯត្ថ វាឡមិគគ្គហណេន វុត្តាវសេសា អន្តមសោ គោមហិំសាទយោ គហិតាតិ វេទិតព្ពា. ថវិកាតិ ឧបាហនកោសកសត្ថកោសកកុញ្ចិកកោសកាតិ វេទិតព្ពា, ន បត្តត្ថវិកាទយោ. ចម្មវិនិច្ឆយោ.

១៧៥. គុណង្គុណូបាហនាតិ (មហាវ. អដ្ឋ. ២៤៥) ចតុបដលតោ បដ្ឋាយ វុច្ចតិ, ន ឯកទ្វិតិបដលតោ បដ្ឋាយ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឯកបលាសិកំ ឧបាហនំ, ន ភិក្ខវេ ទិគុណា ឧបាហនា ធារេតព្ពា, ន តិគុណា ឧបាហនា ធារេតព្ពា, ន គុណង្គុណូបាហនា ធារេតព្ពា, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៤៥) វុត្តត្តា. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឱមុក្កំ គុណង្គុណូបាហនំ, ន ¶ ភិក្ខវេ នវា គុណង្គុណូបាហនា ធារេតព្ពា, យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៤៧) វុត្តត្តា ‘‘នវា’’តិ វុត្តំ. សព្ពត្ថាបិ មជ្ឈិមទេសេ គិលានោបិ នវំ គុណង្គុណូបាហនំ ន លភតិ, ឯកវារម្បិ អញ្ញេហិ បរិភុត្តំ ឱមុក្កឧបាហនសង្ខាតំ លភតិ, បច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ គិលានោ នវម្បិ លភតីតិ វេទិតព្ពំ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សព្ពបច្ចន្តិមេសុ ជនបទេសុ គុណង្គុណូបាហន’’ន្តិ (មហាវ. ២៥៩) អវិសេសេន វុត្តត្តា.

សព្ពស្សាតិ គិលានស្សាបិ អគិលានស្សាបីតិ អត្ថោ. មជ្ឈិមទេសេបិ បច្ចន្តិមទេសេបិ អារាមេ អារាមូបចារេ គិលានស្សាបិ អគិលានស្សាបិ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អជ្ឈារាមេ ឧបាហនំ ធារេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៤៩) វុត្តត្តា កប្បិយន្តិ អត្ថោ. សព្ពត្ថាតិ អារាមេបិ គាមេបិ. អកល្លកស្សាតិ គិលានស្ស. ឯត្ថ បន មជ្ឈិមទេសេ គិលានស្ស គុណង្គុណូបាហនា បរិភុត្តាវ អារាមេបិ គាមេបិ វដ្ដតិ, បច្ចន្តិមទេសេ អបរិភុត្តាបិ. មជ្ឈិមទេសេបិ បច្ចន្តិមទេសេបិ ភគវតា គិលានស្សេវ ឧបាហនា អនុញ្ញាតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យស្ស បាទា វា ទុក្ខា, បាទា វា ផលិតា, បាទខិលោ វា អាពាធោ, ឧបាហនំ ធារេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៤៩) ច ¶ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានេន ភិក្ខុនា សឧបាហនេន គាមំ បវិសិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២៥៦) វុត្តត្តា ច. មជ្ឈិមទេសេ ច គិលានោ នវំ គុណង្គុណូបាហនំ ធារេតុំ យទិ លភតិ, កថំ បទេសបញ្ញត្តិ ហោតីតិ? សព្ពត្ថ បន ភគវតា គិលានស្សេវ ឧបាហនា អនុញ្ញាតា, តស្មា មជ្ឈិមទេសេ គិលានោ នវំ គុណង្គុណូបាហនំ លភតីតិ គហេតព្ពន្តិ វទន្តិ.

១៧៦-៩. សព្ពាវ នីលកា (មហាវ. ២៤៦; មហាវ. អដ្ឋ. ២៤៦) សព្ពនីលកា. ឯស នយោ សព្ពត្ថ ឱទាតកាទីសុបិ. ឱទាតំ បន នេវ បាឡិយំ, ន អដ្ឋកថាយំ ¶ បដិក្ខិត្តំ, អនុលោមវសេន បន ឥធ បដិក្ខិត្តន្តិ វេទិតព្ពំ. មហារង្គរត្តា សតបទិបិដ្ឋិវណ្ណា. មហានាមរង្គរត្តា មន្ទរត្តា. មញ្ជេដ្ឋិកា កណវេរបុប្ផវណ្ណា. បុប្ផលតាទីហិ វិចិត្តា ចិត្រា. នីលបីតាទិវទ្ធិកាតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន ឱទាតលោហិតមញ្ជេដ្ឋិកមហារង្គមហានាមរង្គរត្តាទិវសេន វទ្ធិកា គហិតា. សីហព្យគ្ឃុទ្ទាជិនទីបីនំ ចម្មេហិ ចាតិ សម្ពន្ធោ. កោចីតិ គិលានោបិ អគិលានោបិ.

១៨០. សកលំ វា ឯកទេសកំ វា រជនំ ចោឡេន (មហាវ. អដ្ឋ. ២៤៦) បុញ្ឆិត្វា វឡញ្ជេយ្យាតិ អត្ថោ. ខល្លកាទិកំ បន សព្ពំ ហារិត្វា វឡញ្ជេតព្ពំ. ឧបាហនវិនិច្ឆយោ.

ឧបាហននិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៨១. ឥត្ថិយាតិ តទហុជាតាយបិ ទារិកាយ. អាទាសេ (ចូឡវ. ២៤៧) វា ឧទកបត្តេ វា អត្តនោ មុខំ អវលោកេយ្យ, អស្ស ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាពាធបច្ចយា អាទាសេ វា ឧទកបត្តេ វា មុខនិមិត្តំ ឱលោកេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៤៧) វុត្តត្តាវណាទីនិ វា ‘‘ជិណ្ណោ នុ ខោម្ហិ, នោ វា’’តិ ឯវំ អាយុសង្ខារំ វា ឱលោកេតុំ វដ្ដតិ. អនោលោកិយវិនិច្ឆយោ.

អនោលោកិយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៨២. វដ្ដា ¶ ¶ វា អដ្ឋសោឡសំសា វា មដ្ឋា បុប្ផលតាទីហិ អចិត្តកា អញ្ជនី វដ្ដតីតិ អត្ថោ. តិស្សោបិ វដ្ដន្តិ, ឯកាយ វា ទ្វីសុ វា កថា ឯវ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ. លេខាតិ វដ្ដលេខា. ពន្ធិតុន្តិ បិធានកពន្ធនត្ថំ.

១៨៣. រូបន្តិ សកុណរូបាទិ. យទិ ច ឯទិសំ អញ្ញេហិ កតំ លភតិ, ឃំសិត្វា វា ឆិន្ទិត្វា វា យថា វា ន បញ្ញាយតិ, តថា សុត្តេន វេឋេត្វា វឡញ្ជេតព្ពំ.

១៨៤. ថវិកាតិ អញ្ជនិថវិកា. អញ្ជនិសលាកាបិ លព្ភតីតិ សម្ពន្ធោ.

១៨៥-៦. អដ្ឋីតិ (មហាវ. ២៦៦; មហាវ. អដ្ឋ. ២៦៤) មនុស្សដ្ឋិំ ឋបេត្វា អវសេសដ្ឋិ. វិសាណទន្តេសុ អកប្បិយំ នាម នត្ថិ. អាមលកកក្កាទីហិ កតា ផលមយា. តម្មយាតិ ឥធ វុត្តេហេវ និព្ពត្តា. អញ្ជនីវិនិច្ឆយោ.

អញ្ជនីនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៨៧-៩. ‘‘ឧច្ចកោ អាសន្ទិកោ ឧប្បន្នោ ហោតិ, អនុជានាមិ ភិក្ខវេ ឧច្ចកម្បិ អាសន្ទិក’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៧) វចនតោ មញ្ចស្ស ឧបឌ្ឍភាគប្បមាណេន ឯកតោភាគេន ទីឃម្បិ សុគតង្គុលេន អតិរេកដ្ឋង្គុលបាទកំ ឥធ អាសន្ទីតិ អធិប្បេតំ, ចតុរំសាសន្ទិកោ បន បមាណាតិក្កន្តកោបិ វដ្ដតិ. តូលីតិ ¶ បកតិតូលិកា. បល្លង្កោនាម អាហរិមេហិ វាឡេហិ កតោតិ វុត្តោ. តត្ថេវ ‘‘សីហរូបាទិំ ទស្សេត្វា កតោ បន វដ្ដតី’’តិ វទន្តិ. បដិកន្តិ សេតត្ថរណំ. គោនចិត្តកន្តិ ឯត្ថ ចតុរង្គុលាធិកលោមោ កោជវោ ‘‘គោនកោ’’តិ វុច្ចតិ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, កោជវ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៣៧) ចីវរក្ខន្ធកេ វុត្តត្តា ចតុរង្គុលលោមកំ បកតិកោជវំ វដ្ដតិ. រតនចិត្តំ ចិត្តកំ ន វដ្ដតិ. បដលីតិ ឃនបុប្ផរត្តអត្ថរណំ ¶ . វិកតីតិ សីហព្យគ្ឃាទិរូបវិចិត្តោ ឧណ្ណាមយត្ថរណកោ. ឧទ្ទលោមីតិ ឯកតោឧគ្គតបុប្ផំ. ឯកន្តលោមិកាតិ ឧភតោឧគ្គតបុប្ផំ.

កុត្តន្តិ សោឡសន្នំ នាដកិត្ថីនំ ឋត្វា នច្ចនយោគ្គំ ឧណ្ណាមយត្ថរណំ. កោសេយ្យន្តិ រតនបរិសិព្ពិតំ កោសេយ្យសុត្តមយំ បច្ចត្ថរណំ. កដ្ដិស្សន្តិ រតនបរិសិព្ពិតំ កោសេយ្យកដ្ដិស្សមយំ បច្ចត្ថរណំ. កោសេយ្យញ្ច កដ្ដិស្សញ្ច រតនបរិសិព្ពិតានេវ ន វដ្ដន្តិ, សុទ្ធានិ វដ្ដន្តិ. ហត្ថិអស្សរថត្ថរា តេសំ ឧបរិ អត្ថរណកអត្ថរណាវ. អជិនប្បវេណីតិ អជិនចម្មេហិ មញ្ចប្បមាណេន សិព្ពិត្វា កតា បវេណី, តេន ច កទលីមិគចម្មំ សេតវត្ថស្ស ឧបរិ បត្ថរិត្វា សិព្ពិត្វា កតំ បវរប្បច្ចត្ថរណំ កទលីមិគប្បវរប្បច្ចត្ថរណំ, តេន ច អត្ថតំ អជិនប្បវេណីកទលីមិគប្បវរប្បច្ចត្ថរណត្ថតំ.

សេតវិតានម្បិ ហេដ្ឋា អកប្បិយប្បច្ចត្ថរណេ សតិ ន វដ្ដតិ, កប្បិយប្បច្ចត្ថរណេ សតិ វដ្ដតិ, រត្តវិតានស្ស ហេដ្ឋា កប្បិយប្បច្ចត្ថរណេ សតិបិ ន វដ្ដតិ ឯវ. សីសូបធានំ បាទូបធានន្តិ មញ្ចស្ស ឧភតោលោហិតកំ ឧបធានំ ន វដ្ដតិ. យំ បន ឯកមេវ ឧបធានំ ហោតិ, ឧភោសុ អន្តេសុ រត្តំ វា បទុមវណ្ណំ វា ចិត្តំ វា, សចេ បមាណយុត្តំ, វដ្ដតិ, មហាឧបធានំ បន បដិក្ខិត្តំ.

១៩០. អាសន្ទាទិត្តយាតិ ¶ អាសន្ទី តូលី បល្លង្កោតិ ឥទំ តយំ នាមំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឋបេត្វា តីណិ អាសន្ទិំ បល្លង្កំ តូលិកំ សេសកំ គិហិវិកដំ អភិនិសីទិតុំ, ន ត្វេវ អភិនិបជ្ជិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣១៤) ហិ វុត្តំ. សេសេ គិហិសន្តកេ និសីទិតុំ លព្ភតីតិ អត្ថោ. យទិ ធម្មាសនេ សង្ឃិកម្បិ គោនកាទិំ ភិក្ខូហិ អនាណត្តា អារាមិកាទយោ សយមេវ បញ្ញបេន្តិ ចេវ នីហរន្តិ ច, ឯតំ គិហិវិកដនីហារំ នាម, ឥមិនា គិហិវិកដនីហារេន វដ្ដតិ. ភត្តគ្គំ នាម វិហារេ ឯវ ទានដ្ឋានំ.

១៩១. ចតុន្នំ បាទានំ, តីសុ បស្សេសុ អបស្សយានញ្ច វសេន សត្តង្គោ. ឯកបស្សេន យុត្តោ បញ្ចង្គោ. ឥមេ បន សត្តង្គបញ្ចង្គា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឧច្ចកម្បិ សត្តង្គ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៤) វុត្តត្តា បមាណាតិក្កន្តាបិ វដ្ដន្តិ. តេន វុត្តំ ‘‘ឧច្ចបាទកា’’តិ. តូលោនទ្ធា មញ្ចបីឋា ឃរេយេវ និសីទិតុំ កប្បន្តីតិ សម្ពន្ធោ.

១៩២. ចីវរច្ឆវិយោតិ ¶ ឆន្នំ ចីវរានំ, ឆន្នំ អនុលោមចីវរានញ្ច អញ្ញតរចីវរច្ឆវិយោតិ អត្ថោ. សព្ពត្ថាតិ មញ្ចេបិ បីឋេបិ ភត្តគ្គេបិ អន្តរឃរេបីតិ អត្ថោ. ឥមាសំ បន ភិសីនំ បមាណបរិច្ឆេទោបិ នត្ថិ, មញ្ចបីឋាទីនំ វសេន អនុរូបំ សល្លក្ខេត្វា បមាណំ កាតព្ពំ.

១៩៣. ‘‘តូលិកា ឧប្បន្នា ហោតិ. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, វិជដេត្វា ពិម្ពោហនំ កាតុំ, តីណិ តូលានិ រុក្ខតូលំ លតាតូលំ បោដកិតូល’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៧) វុត្តត្តា តូលត្តយញ្ច (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៧; កង្ខា. អដ្ឋ. តូលោនន្ទសិក្ខាបទវណ្ណនា) ពិម្ពោហនេ ¶ វដ្ដតិ. ឥមេហិ តីហិ តូលេហិ សព្ពេសំ រុក្ខលតាតិណានំ តូលំ អនុញ្ញាតន្តិ វេទិតព្ពំ. ភិសិយំ បន កិញ្ចិ តូលំ ន វដ្ដតិយេវ. ភិសិគព្ភោតិ ភិសិយា វុត្តំ ចោឡាទិបញ្ចកំ ពិម្ពោហនេ អនុញ្ញាតន្តិ សម្ពន្ធោ. មិគបក្ខិនន្តិ សីហាទីនំ សព្ពចតុប្បទានំ ហំសមោរាទីនំ សព្ពបក្ខីនំ លោមានិ កប្បន្តិ. មសូរកេ អនុញ្ញាតន្តិ សម្ពន្ធោ.

១៩៤. ឥទានិ ភិសិយំ កប្បិយាកប្បិយំ ទស្សេតុំ ‘‘មនុស្សលោម’’ន្តិអាទិមាហ. ឧណ្ណាយន្តិ (ចូឡវ. ២៩៧; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៩៧) ឧណ្ណាភិសិយំ មនុស្សលោមំ ន លព្ភតីតិ អត្ថោ. ឧណ្ណាភិសិយម្បិ មនុស្សលោមំ ឋបេត្វា យេសំ កេសញ្ចិ បក្ខិចតុប្បទានំ លោមំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. បណ្ណេតិ បណ្ណភិសិយញ្ច បុប្ផញ្ច សុទ្ធំ តមាលបត្តញ្ច ន លព្ភំ, អវសេសំ យំ កិញ្ចិ បណ្ណំ លព្ភតីតិ អត្ថោ. តមាលបត្តកម្បិ អញ្ញេហិ មិស្សំ វដ្ដតីតិ. ចោឡវាកតិណេសុ អកប្បិយំ នាម នត្ថិ. អាសនញ្ចេវ អប្បដិវេក្ខិតំ ន លព្ភន្តិ អាសនសាមញ្ញតោ បសង្គេន វុត្តំ. អកប្បិយសយនវិនិច្ឆយោ.

អកប្បិយសយននិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៩៥. តិណ្ណំ វស្សានំ អន្តរំ តិវស្សន្តរំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិវស្សន្តរេន សហ ¶ និសីទិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២០) ហិ វុត្តំ. យោ ទ្វីហិ វស្សេហិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២០) វុឌ្ឍោ វា នវោ វា, សោ តិវស្សន្តរោ នាម.

១៩៦. មុនីតិ ពុទ្ធមុនិ. សព្ពេហេវាតិ អនុបសម្បន្នេហិបិ.

១៩៧. អន្តន្តិ ¶ បច្ឆិមំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, យំ តិណ្ណំ បហោតិ, ឯត្តកំ បច្ឆិមំ ទីឃាសន’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២០) វុត្តត្តា យំ តិណ្ណំ បហោតិ, ឯតំ សំហារិមំ វា ហោតុ អសំហារិមំ វា, តថារូបេសុ ផលកខណ្ឌេសុបិ និសីទិតុំ វដ្ដតិ. ទ្វិន្នន្តិ ទ្វិន្នំ សមានាសនិកានំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទុវគ្គស្ស មញ្ចំ ទុវគ្គស្ស បីឋ’’ន្តិ (ចុឡវ. ៣២០) វុត្តត្តា ទ្វេ សមានាសនិកា សហ និសីទិតុំ លភន្តិ. អញ្ញេហិ អសមានាសនិកេហិ, អនុបសម្បន្នាទីហិ វា ទ្វេ ហុត្វាបិ និសីទិតុំ ន លភន្តិ. សមានាសនិកវិនិច្ឆយោ.

សមានាសនិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៩៨. ឧក្ខិត្តោតិ អាបត្តិយា អទស្សនេ, អប្បដិកម្មេ, បាបិកាយ ទិដ្ឋិយា អប្បដិនិស្សគ្គេ វា ឧក្ខិត្តកោតិ តិវិធោបិ ឥធ ឧក្ខិត្តោ គហិតោ. អនុបសម្បន្នោតិ ឥមិនា សិក្ខមានសាមណេរសាមណេរីសិក្ខាបច្ចក្ខាតកា គហិតាតិ វេទិតព្ពា. ឆិន្នមូលកោ នាម អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នកោ. នានាសំវាសោតិ លទ្ធិនានាសំវាសកោ. ‘‘នានាសីមាយ ឋិតចតុត្ថោ កម្មំ ករេយ្យ, ឥទ្ធិយា វេហាសេ ឋិតចតុត្ថោ កម្មំ ករេយ្យ, អកម្មំ ន ច ករណីយ’’ន្តិ ហិ វុត្តត្តា ឥមេបិ ‘‘អសំវាសិកា’’តិ វុត្តា. ឯតេសុ បន ឧក្ខិត្តកេហិ សទ្ធិំ ឧបោសថាទីនិ ករោន្តោ បាចិត្តិយំ អាបជ្ជតិ. និស្សីមដ្ឋវេហាសដ្ឋេហិ ករោន្តស្ស កម្មំ កុប្បតិ, ទុក្កដញ្ច ហោតិ, ឥតរេហិ ទុក្កដំ. អសំវាសិកវិនិច្ឆយោ.

អសំវាសិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៩៩. អធម្មកម្មន្តិ ¶ ¶ ឯត្ថ កថំ អធម្មកម្មំ ហោតីតិ ចេ? វុត្តញ្ហេតំ ភគវតា ‘‘កតមញ្ច, ភិក្ខវេ, អធម្មកម្មំ? ញត្តិទុតិយេ ចេ, ភិក្ខវេ, កម្មេ ឯកាយ ញត្តិយា កម្មំ ករោតិ, ន ច កម្មវាចំ អនុស្សាវេតិ, អធម្មកម្មំ. ទ្វីហិ ញត្តីហិ កម្មំ ករោតិ, ន ច កម្មវាចំ អនុស្សាវេតិ, អធម្មកម្មំ. ឯកាយ កម្មវាចាយ កម្មំ ករោតិ, ន ច ញត្តិំ ឋបេតិ, អធម្មកម្មំ. ទ្វីហិ កម្មវាចាហិ កម្មំ ករោតិ, ន ច ញត្តិំ ឋបេតិ, អធម្មកម្ម’’ន្តិ (មហាវ. ៣៨៧). ឥមិនា នយេន សេសកម្មេសុបិ វុត្តប្បការេន អកត្វា អញ្ញថា ករណំ អធម្មកម្មន្តិ វេទិតព្ពំ.

វគ្គេនាតិ វគ្គេន សង្ឃេន. កថញ្ច វគ្គំ ហោតីតិ ចេ? យាវតិកា ច ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា, តេ អនាគតា ហោន្តិ, ឆន្ទារហានំ ឆន្ទោ អនាហដោ ហោតិ, សម្មុខីភូតា បដិក្កោសន្តិ, វគ្គកម្មន្តិ ឥមេសុ យេន កេនចិ ឯកេនបិ អង្គេន វគ្គំ ហោតិ.

សមគ្គេនាតិ សមគ្គេន សង្ឃេន. កថំ សមគ្គំ ហោតីតិ ចេ? យាវតិកា ច ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា, តេ អាគតា ហោន្តិ, ឆន្ទារហានំ ឆន្ទោ អាហដោ ហោតិ, សម្មុខីភូតា នប្បដិក្កោសន្តិ, សមគ្គកម្មន្តិ ឯវំ.

ចតុត្ថន្តិ សមគ្គេន ធម្មិកំ. ឯត្តាវតា ‘‘ចត្តារិមានិ, ភិក្ខវេ, កម្មានិ, អធម្មេន វគ្គកម្មំ, អធម្មេន សមគ្គកម្មំ, ធម្មេន វគ្គកម្មំ, ធម្មេន សមគ្គកម្ម’’ន្តិ (មហាវ. ៣៨៤) ឯវំ វុត្តានិ ចត្តារិ កម្មានិ បរិគ្គហិតានិ ហោន្តីតិ វេទិតព្ពានិ.

២០០-២០២. ទសវគ្គិកោ (មហាវ. ៣៨៨; កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា) វីសតិវគ្គិកោ ច ទសវីសតិវគ្គិកោ. អព្ភានោបសម្បទាប្បវារណា ឋបេត្វា សព្ពកម្មេសុ កម្មប្បត្តោតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ សេសេសុបិ. ឥតរោតិ វីសតិវគ្គោ ច អតិរេកវីសតិវគ្គោ ច.

២០៣. ឥទានិ ¶ កម្មប្បត្តេ ច ឆន្ទារហេ ច ទស្សេតុំ ‘‘ចតុវគ្គេនា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ (បរិ. ៤៨៨, ៤៩៧; បរិ. ៤៨៧-៤៨៨) បកតត្តា នាម យេ បារាជិកឧក្ខិត្តលទ្ធិនានាសំវាសកា ¶ ន ហោន្តិ. បរេតិ ឯកសីមដ្ឋា បកតត្តា ភិក្ខូ. យទិ បកតត្តា ភិក្ខូបិ អញ្ញតរំ គាមសីមំ វា នទីសមុទ្ទជាតស្សរខណ្ឌសីមាសុ វា អញ្ញតរំ បវិសិត្វា ឋិតា ហោន្តិ, នេវ កម្មប្បត្តា, ន ឆន្ទារហា. ន ហិ តេសំ ឆន្ទោ វា បារិសុទ្ធិ វា អាគច្ឆតិ អញ្ញសីមាយំ ឋិតត្តា. សេសេបីតិ បញ្ចវគ្គាទិករណីយេបីតិ អត្ថោ.

២០៤. អសំវាសគណបូរំ វា កត្វា កតំ កម្មំ កុប្បញ្ច ហោតិ, ការកានញ្ច ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. ‘‘យស្ស សង្ឃោ កម្មំ ករោតិ, តំចតុត្ថោ កម្មំ ករេយ្យ, អកម្មំ ន ច ករណីយ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៨៩) វុត្តត្តា ‘‘កម្មារហគណបូរំ វា’’តិ វុត្តំ. ឥទានិ បរិវាសាទិកម្មានំយេវ បរិសតោ វិបត្តិំ ទស្សេតុំ ‘‘គរុកដ្ឋគណបូរំ វា’’តិ វុត្តំ. តម្បិ អនិក្ខិត្តវត្តំ សន្ធាយ វុត្តំ. និក្ខិត្តវត្តោ បន សព្ពត្ថ គណបូរកោ ហោតិ ឯវ.

២០៥. វារេយ្យាតិ បដិក្ខិបេយ្យ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អធម្មកម្មេ កយិរមានេ បដិក្កោសិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៥៤) ហិ វុត្តំ. អន្តរាយេ សតីតិ អត្ថោ. ‘‘អធម្មកម្មំ ឥទំ, ន មេតំ ខមតី’’តិ ឯវំ ទ្វេ តយោ អញ្ញមញ្ញំ ទិដ្ឋិំ អាវិ ករេយ្យុន្តិ អត្ថោ. យទិ ឯកោ ហោតិ, ‘‘ន មេតំ ខមតី’’តិ ឯវំ អធិដ្ឋានំ ករេយ្យាតិ អត្ថោ. ឯត្តាវតា ឯតេ និរាបត្តិកា ហោន្តិ, អន្តរាយា ច មុច្ចន្តិ, កម្មំ បន អធម្មត្តា កុប្បមេវ. វារេន្តេវ តតោធិកាតិ ឯត្ថ ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចតូហិ បញ្ចហិ បដិក្កោសិតុំ, ទ្វីហិ តីហិ ទិដ្ឋិំ អាវិ កាតុំ, ឯកេន អធិដ្ឋាតុំ, ‘‘ន មេតំ ខមតី’’តិ (មហាវ. ១៥៤) វុត្តត្តា ចត្តារោ វា បញ្ច វា វារេន្តិ ឯវាតិ អត្ថោ.

២០៦. ឥទានិ ¶ យេហិ បដិក្ខិត្តំ ហោតិ, តេ ទស្សេតុំ ‘‘កម្មារហា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ ខិត្តចិត្ត-គ្គហណេន ឧម្មត្តកោបិ គហិតោវ. ឯតេសន្តិ យេ វុត្តប្បការា, តេសំ បដិក្ខេបោ ន រុហតីតិ អត្ថោ.

២០៧. ឥទានិ យស្ស បដិក្ខេបោ រុហតិ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘បកតត្តេកសីមដ្ឋ-សមសំវាសភិក្ខុនោ’’តិ វុត្តំ. តស្សត្ថោ (មហាវ. ៣៩៤) – ឯវរូបស្ស ភិក្ខុនោ បដិក្កោសនា អន្តមសោ អានន្តរស្សាបិ អារោចេន្តស្ស រុហតីតិ. ‘‘ភិក្ខុស្ស, ភិក្ខវេ ¶ , បកតត្តស្ស សមានសំវាសិកស្ស សមានសីមាយំ ឋិតស្ស អន្តមសោ អានន្តរិកស្សបិ ភិក្ខុនោ វិញ្ញាបេន្តស្ស សង្ឃមជ្ឈេ បដិក្កោសនា រុហតី’’តិ (មហាវ. ៣៩៤) វុត្តំ.

២០៨. សម្មុខា យទិ បដិក្កោសេយ្យាតិ អត្ថោ. តិរោក្ខាតិ បរម្មុខា. កាយសាមគ្គិំ វា ឆន្ទំ វា នោ ទទេយ្យ, ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. កម្មវិនិច្ឆយោ.

២៩. មិច្ឆាជីវវិវជ្ជនានិទ្ទេសវណ្ណនា

២០៩. ចុណ្ណន្តិ សិរីសចុណ្ណាទិកន្តិ អត្ថោ. មត្តិកាតិ បកតិមត្តិកា វា បញ្ចវណ្ណា វា សុទ្ធា កុង្កុដ្ឋអាទិកា វា. កុលសង្គហាតិ ឯតេហិ សង្គហិតានំ សន្តិកេ លាភាសាយ កុលសង្គហត្ថន្តិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន ឥមេហិ សង្គហិតានំ សន្តិកេ ‘‘កិញ្ចិ លភិស្សាមី’’តិ សង្ឃិកំ វា បុគ្គលិកំ វា ទាតុំ ន វដ្ដតិ ឯវ. ឥមិនា បន នយេន លទ្ធំ បញ្ចន្នម្បិ សហធម្មិកានំ ន វដ្ដតិ, មិច្ឆាជីវញ្ច ហោតិ.

២១០-២១១. លាភាសាយ ¶ ទាយកានំ ទារកេ ឧក្ខិបិត្វា បរិភដភាវោ បារិភដកតា, តាយ បារិភដកតាយ ន ជីវយេតិ សម្ពន្ធោ. សេសេសុបិ ឯសេវ នយោ. ខេត្តាទីសុ បេសិតស្ស គមនំ បហេណកម្មំ. សាសនប្បដិសាសនហរណំ ទូតកម្មំ. បេសិតស្ស គេហតោ គេហគមនំ ជង្ឃបេសនិយំ. លាភាសាយ លញ្ជទានមនុប្បទានំ. អញ្ញេន វាបីតិ អង្គវិជ្ជាទិនា.

២១២. វិញ្ញត្តីតិ (បារា. ៥១៥ អាទយោ; បារា. អដ្ឋ. ២.៥១៥ អាទយោ) អញ្ញាតកវិញ្ញត្តិ. អនេសនាតិ បុព្ពេ វុត្តេន បុប្ផទានាទិនា បច្ចយេសនា. កុហនាទីហីតិ (វិភ. ៨៦១; វិភ. អដ្ឋ. ៨៦១; មហានិ. ៨៧) កុហនា លបនា នេមិត្តកតា និប្បេសិកតា ¶ លាភេន លាភំ និជិគីសនតាតិ ឥមេហិ បញ្ចហិ វត្ថូហីតិ អត្ថោ. មិច្ឆាជីវវិនិច្ឆយោ.

មិច្ឆាជីវវិវជ្ជនានិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២១៣. ឥទានិ អាគន្តុកវត្តាទីនិ ទស្សេតុំ ‘‘វត្ត’’ន្តិ មាតិកាបទំ ឧទ្ធដំ. បរិក្ខិត្តស្ស (ចូឡវ. ៣៥៦ អាទយោ; ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៥៧ អាទយោ) វិហារស្ស បរិក្ខេបំ, អបរិក្ខិត្តស្ស ទ្វីហិ លេឌ្ឌុបាតេហិ បរិច្ឆិន្នដ្ឋានំ បត្វា ឧបាហនំ ឱមុញ្ចិត្វា នីចំ កត្វា បប្ផោដេត្វា ឧបាហនំ ទណ្ឌកេន គហេត្វា ឆត្តំ អបនាមេត្វា សីសំ វិវរិត្វា សីសេ ចីវរំ ខន្ធេ ករិត្វា សាធុកំ អតរមានេន អារាមោ បវិសិតព្ពោតិ អត្ថោ.

២១៤. បុច្ឆេយ្យ ¶ សយនាសនន្តិ ‘‘កតមំ មេ សេនាសនំ បាបុណាតិ, កិំ អជ្ឈាវុត្ថំ វា អនជ្ឈាវុត្ថំ វា’’តិ ឯវំ បុច្ឆិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

២១៥-៦. មញ្ចបីឋាទិទារុភណ្ឌញ្ច (ចូឡវ. ៣៦០; ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៦០) រជនភាជនាទិមត្តិកាភណ្ឌញ្ច. អាបុច្ឆាតិ ភិក្ខុស្ស វា សាមណេរស្ស វា អារាមិកស្ស វា ‘‘អាវុសោ ឥមំ ជគ្គាហី’’តិ អារោចេត្វាតិ អត្ថោ. អញ្ញថាតិ ឯវំ អកត្វាតិ អត្ថោ.

២១៧-៨. វុឌ្ឍាគន្តុកស្សាតិ ឯត្ថ (ចូឡវ. ៣៥៨ អាទយោ; ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៥៩ អាទយោ) ទូរតោវ ទិស្វា យទិ ‘‘វុឌ្ឍោ’’តិ ជានាតិ, តស្មិំ អនាគតេ ឯវ អាសនបញ្ញាបនាទិវត្តំ កាតព្ពន្តិ អត្ថោ. បាទោទប្បភុតិន្តិ បាទោទកំ បាទបីឋំ បាទកថលិកំ ឧបនិក្ខិបិតព្ពន្តិ អត្ថោ. បានីយេន អាបុច្ឆន្តេន សចេ សកិំ អានីតំ បានីយំ សព្ពំ បិវតិ, បុនបិ អាបុច្ឆិតព្ពោ ឯវ. បញ្ញបេតិ ‘‘ឯតំ តុម្ហាកំ សេនាសនំ បាបុណាតី’’តិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

២១៩-២០. ‘‘ភិក្ខាចារគាមោ ¶ ឥតោ ទូរេ’’តិ វា ‘‘សន្តិកេ’’តិ វា ‘‘កាលស្សេវ បិណ្ឌាយ ចរិតព្ព’’ន្តិ វា ‘‘ឧបដ្ឋាកេ ចរិតព្ព’’ន្តិ វា គោចរោ អាចិក្ខិតព្ពោ. អគោចរោតិ មិច្ឆាទិដ្ឋិកានំ វា គាមោ, បរិច្ឆិន្នភិក្ខកោ វា គាមោ, យត្ថ ឯកស្ស វា ទ្វិន្នំ វា ភិក្ខា ទីយតិ, សោ អាចិក្ខិតព្ពោតិ អត្ថោ. កតិកន្តិ សង្ឃស្ស កតិកដ្ឋានំ. ‘‘ឥមំ កាលំ បវិសិតព្ពំ, ឥមំ កាលំ និក្ខមិតព្ព’’ន្តិ ឯវំ បវេសននិក្ខមនកាលំ អាចិក្ខិតព្ពំ. កេសុចិ ឋានេសុ អមនុស្សា វា វាឡា វា ហោន្តិ, តស្មា ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពមេវ. និសិន្នោវាតិ ឥទំ អាបត្តិអភាវមត្តទីបកំ, ឧដ្ឋហិត្វាបិ សព្ពំ កាតុំ វដ្ដតេវ. វត្តវិនិច្ឆយោ.

២២១. សម្មុខាយាតិ ¶ (បាចិ. ៣៧៤; បារា. អដ្ឋ. ២.៤៦៩; កង្ខា. អដ្ឋ. វិកប្បនសិក្ខាបទវណ្ណនា) សម្មុខេ ឋិតស្សាតិ អត្ថោ. ព្យត្តស្សាតិ វិកប្បនវិធានំ បច្ចុទ្ធរណាទិវិធានញ្ច ជានន្តស្ស. អព្យត្តោ បន ‘‘ឥមិនា មយ្ហំ ទិន្ន’’ន្តិ គហេត្វាបិ គច្ឆេយ្យាតិ អត្ថោ. ឯកស្សាតិ ឯកស្ស ភិក្ខុស្ស.

២២២. និធេតុំវាតិ និធេតុំ ឯវ, និស្សគ្គិយំ ន ហោតីតិ អត្ថោ. បរិភុញ្ជិតុំ វា វិស្សជ្ជេតុំ វា អធិដ្ឋាតុំ វា ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ.

២២៤-៥. អបរា សម្មុខា វាតិ សម្មុខា វិកប្បនា ឯវាតិ អត្ថោ. ឥមា ទ្វេ វិកប្បនា អត្តនា ឯវ វិកប្បេត្វា បរេន បច្ចុទ្ធរាបិតត្តា សម្មុខា វិកប្បនា ឯវាតិ វុត្តា.

២២៧. មិត្តោតិ ទឡ្ហមិត្តោ. សន្ទិដ្ឋោតិ ទិដ្ឋមត្តោ នាតិទឡ្ហមិត្តោ. ‘‘ឥតរេន ច បុព្ពេ វុត្តនយេន ‘តិស្សោ ភិក្ខូ’តិ វា ‘តិស្សា ភិក្ខុនី’តិ វា វត្តព្ពំ. បុន តេន ‘អហំ តិស្សស្ស ¶ ភិក្ខុនោ, តិស្សាយ ភិក្ខុនិយា វា ទម្មី’តិ វិកប្បេត្វា តេនេវ ‘តិស្សស្ស ភិក្ខុនោ, តិស្សាយ ភិក្ខុនិយា សន្តកំ បរិភុញ្ជ វា វិស្សជ្ជេហិ វា យថាបច្ចយំ វា ករោហី’តិ បច្ចុទ្ធរិតព្ព’’ន្តិ ឯវំ បាឋោ គហេតព្ពោ.

២២៨. ទូរសន្តិកត្តេកត្ត-ពហុភាវំ វិជានិយាតិ ឯត្ថ ទូរត្តញ្ច សន្តិកត្តញ្ច ឯកត្តញ្ច ពហុភាវញ្ច វិជានិត្វាតិ អត្ថោ.

២២៩. ‘‘ទសាហបរមំ អតិរេកចីវរំ ធារេតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៤៦២) វុត្តត្តា ‘‘ទសាហំ វា’’តិ វុត្តំ. ‘‘ចីវរកាលសមយោ នាម អនត្ថតេ កថិនេ វស្សានស្ស បច្ឆិមោ មាសោ, អត្ថតេ កថិនេ ¶ បញ្ច មាសា’’តិ (បារា. ៦៤៩) វុត្តត្តា ‘‘មាសមេកំ វា បញ្ច វា’’តិ វុត្តំ, មាសំ វា ឯកំ បញ្ច វា មាសេតិ អត្ថោ. ‘‘ភិក្ខុនោ បនេវ អកាលចីវរំ ឧប្បជ្ជេយ្យ, អាកង្ខមានេន ភិក្ខុនា បដិគ្គហេតព្ពំ. បដិគ្គហេត្វា ខិប្បមេវ ការេតព្ពំ. នោ ចស្ស បារិបូរិ, មាសបរមំ តេន ភិក្ខុនា តំ ចីវរំ និក្ខិបិតព្ពំ ឩនស្ស បារិបូរិយា សតិយា បច្ចាសាយា’’តិ (បារា. ៤៩៩) វុត្តត្តា ‘‘បច្ចាសា សតិ មាសក’’ន្តិ វុត្តំ. នុប្បាទយតីតិ អនធិដ្ឋិតំ អវិកប្បិតំ និស្សគ្គិំ ន ជនយតីតិ អត្ថោ. វិកប្បនាវិនិច្ឆយោ.

វិកប្បនានិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៣០. ព្យត្តស្សាតិ ឯត្ថ កិត្តាវតា ព្យត្តោ ហោតីតិ ចេ? និស្សយមុច្ចនកេន បន សព្ពន្តិមេន ធម្មបរិច្ឆេទេន អត្ថតោ ច ព្យញ្ជនតោ ច ទ្វេ មាតិកា បគុណា វាចុគ្គតា កាតព្ពា, បក្ខទិវសេសុ ធម្មស្សាវនត្ថាយ សុត្តន្តតោ ចត្តារោ ភាណវារា, សម្បត្តានំ បរិសានំ បរិកថនត្ថាយ អន្ធកវិន្ទមហារាហុលោវាទធម្មក្ខន្ធសទិសោ ឯកោ កថាមគ្គោ, សង្ឃភត្តមង្គលាមង្គលេសុ អនុមោទនត្ថាយ តិស្សោ អនុមោទនា, ឧបោសថប្បវារណាទិវិជាននត្ថំ កម្មាកម្មវិនិច្ឆយោ ¶ , សមណធម្មករណត្ថំ សមាធិវសេន វា វិបស្សនាវសេន វា អរហត្តបរិយោសានំ ឯកំ កម្មដ្ឋានំ ឯត្តកំ ឧគ្គហេតព្ពំ. ឯត្តាវតា ព្យត្តោ នាម ហោតិ ចាតុទិសោ, ឥតរថា អព្យត្តោ.

២៣១. ឥទានិ និស្សយគ្គហណាការំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកំស’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថ (មហាវ. ១០៣) អាយស្មតោតិ អាយស្មន្តំ.

២៣២. ឥទានិ ¶ បដិប្បស្សទ្ធិវិធានំ ទស្សេតុំ ‘‘បក្កន្តេ’’តិអាទិ វុត្តំ, ‘‘បញ្ចិមា, ភិក្ខវេ, និស្សយប្បដិប្បស្សទ្ធិយោ ឧបជ្ឈាយម្ហា. ឧបជ្ឈាយោ បក្កន្តោ វា ហោតិ វិព្ភន្តោ វា កាលកតោ វា បក្ខសង្កន្តោ វា អាណត្តិយេវ បញ្ចមី’’តិ (មហាវ. ៨៣), ‘‘ឆយិមា, ភិក្ខវេ, និស្សយប្បដិប្បស្សទ្ធិយោ អាចរិយម្ហា. អាចរិយោ បក្កន្តោ វា ហោតិ វិព្ភន្តោ វា កាលកតោ វា បក្ខសង្កន្តោ វា អាណត្តិយេវ បញ្ចមី, ឧបជ្ឈាយេន វា សមោធានគតោ ហោតី’’តិ ឥទំ បន ឧភយំ ឥធ ទស្សិតំ. សចេ អាចរិយុបជ្ឈាយា សាមន្តវិហារេសុបិ អបរិក្ខិត្តេសុ លេឌ្ឌុបាតទ្វយព្ភន្តរេ វសន្តិ, និស្សយោ ន បដិប្បស្សម្ភតិ. បរិក្ខិត្តេសុបិ ន បដិប្បស្សម្ភតីតិ ឯកេ. អាចរិយា បន ន ឥច្ឆន្តិ. កស្មាតិ ចេ? និស្សយគ្គហណប្បដិប្បស្សទ្ធីនំ ឧបចារសីមាយ បរិច្ឆិន្នត្តា. លេឌ្ឌុបាតេន ឧបចារសីមាបរិច្ឆេទោ បន អបរិក្ខិត្តេសុ ឯវ លព្ភតិ, ន បរិក្ខិត្តេសុ. តស្មា អាចរិយានំ វិនិច្ឆយេវ ឋាតព្ពំ.

បក្កន្តេតិ ឯត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ៨៣) សចេ អាចរិយោ អន្តេវាសិកំ អនាមន្តេត្វាវ ឧបចារសីមំ អតិក្កមតិ, និស្សយោ បដិប្បស្សម្ភតិ. សចេ ឧបចារសីមំ អនតិក្កមិត្វាវ និវត្តតិ, ន បដិប្បស្សម្ភតិ. អាចរិយំ អនាមន្តេត្វា អន្តេវាសិកស្ស គមនេបិ ឯសេវ នយោ. សចេ អាចរិយោ កត្ថចិ គន្តុកាមោ អន្តេវាសិកំ អាបុច្ឆតិ, អន្តេវាសិកោបិ ‘‘សាធុ សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតិ, តង្ខណេ ឯវ បដិប្បស្សម្ភតិ. ឯវំ អាចរិយំ អាបុច្ឆិត្វា អន្តេវាសិកស្ស គមនេបិ. ទ្វីសុបិ អន្តោវិហារេយេវ ឋិតេសុ អាចរិយោ វា អន្តេវាសិកំ, អន្តេវាសិកោ វា អាចរិយំ អនាបុច្ឆិត្វាវ សចេ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមតិ, បដិប្បស្សម្ភតិ. បក្ខសង្កន្តេ វា វិព្ភន្តេ វា កាលកតេ វា តង្ខណេយេវ បដិប្បស្សម្ភតិ ¶ . អាណត្តិ នាម និស្សយប្បណាមនា. ទស្សនសវនវសេន ទុវិធំ សមោធានំ.

‘‘សញ្ចិច្ច អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ;

ឯទិសោ វុច្ចតិ អលជ្ជិបុគ្គលោ’’តិ. (បរិ. ៣៥៩) –

ឯវំ វុត្តំ. ‘‘ន ភិក្ខវេ អលជ្ជិនំ និស្សាយ វត្ថព្ពំ. យោ វសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១២០) ហិ វុត្តំ.

២៣៤. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អទ្ធានមគ្គប្បដិបន្នេន ភិក្ខុនា និស្សយំ អលភមានេន អនិស្សិតេន វត្ថុ’’ន្តិ (មហាវ. ១២១) វុត្តត្តា ‘‘អទ្ធិកស្សា’’តិ វុត្តំ. គិលានុបដ្ឋាកស្ស ច យាចិតស្សាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានុបដ្ឋាកេន ភិក្ខុនា និស្សយំ អលភមានេន យាចិយមានេន អនិស្សិតេន វត្ថុ’’ន្តិ (មហាវ. ១២១) ហិ វុត្តំ. សល្លក្ខេន្តេន ផាសុកន្តិ ផាសុវិហារំ សល្លក្ខេន្តេន. ឥទំ បន បរិហារំ (មហាវ. អដ្ឋ. ១២១) សោតាបន្នាទិអរិយសាវកោ វា ថាមគតសមថវិបស្សនាលាភី វា ពាលបុថុជ្ជនោ វា ន លភតិ. យស្ស ខោ បន សមថវិបស្សនា តរុណា ហោតិ, ន ថាមគតា, អយំ លភតិ. អសន្តេ និស្សយទាយកេ ‘‘យទា បដិរូបោ និស្សយទាយកោ អាគច្ឆិស្សតិ, តទា តស្ស និស្សាយ វសិស្សាមី’’តិ អាភោគំ កត្វា យាវ អាសាឡ្ហីបុណ្ណមា, តាវ វសិតុំ លភតិ. សចេ បន អាសាឡ្ហីមាសេ និស្សយទាយកំ ន លភតិ, យត្ថ អត្ថិ, តត្ថ គន្តព្ពំ. អន្តោវស្សេ បន អនិស្សិតេន វត្ថុំ ន វដ្ដតិ. សភាគេ ¶ ទាយកេ អសន្តេ វសិតុំ លព្ភតីតិ សព្ពបទេសុ យោជនា កាតព្ពា. និស្សយវិនិច្ឆយោ.

និស្សយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៣៥. អកាយពន្ធនោតិ ¶ កាយពន្ធនំ អពន្ធិត្វាតិ អត្ថោ. តតោ បដ្ឋាយ ចីវរំ បារុបិតព្ពំ, តតោ បដ្ឋាយ ឯវ កាយពន្ធនំ ពន្ធិតព្ពំ. ‘‘ន ភិក្ខវេ អកាយពន្ធនេន គាមោ បវិសិតព្ពោ. យោ បវិសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៧៨) ហិ វុត្តំ. តត្ថេវាសតិយា គតោតិ អសតិយា គតោ យត្ថ សរតិ, តត្ថេវ ពន្ធិតព្ពំ. សរិត្វា បន យាវ ន ពន្ធតិ, តាវ បិណ្ឌាយ ចរិតុំ ន វដ្ដតិ. យទិ អន្តោគាមេ សរតិ, កាយពន្ធនេ សតិ ឯកមន្តេ ឋត្វា ពន្ធិតព្ពំ, អសតិ ចេ និក្ខមិត្វា ពន្ធិត្វា បុន បិណ្ឌាយ បវិសិតព្ពន្តិ វទន្តិ.

២៣៦. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទ្វេ កាយពន្ធនានិ បដ្ដិកំ សូករន្តក’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៨) វុត្តត្តា ‘‘ទុវិធ’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថ សូករន្តំ នាម កុញ្ចិកាកោសកា វិយ អន្តេ សុសិរំ កត្វា កោដ្ដិតំ. រជ្ជុ ច ឯកាតិ ឯកវដ្ដា រជ្ជុ ច. តទនុលោមិកាតិ តេសំ ទ្វិន្នំ អនុលោមិកា.

២៣៧. មច្ឆកណ្ឌកខជ្ជុរី-បត្តា មដ្ឋា ច បដ្ដិកាតិ ឯត្ថ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៧៨) ឯតេ មច្ឆកណ្ដកាទយោ មដ្ឋា វិការរហិតា បដ្ដិកា ច តទន្តោគធាតិ អធិប្បាយោ. លព្ភា ទសា ចតស្សោតិ ឯកាយ វា ទ្វីសុ វា តីសុ វា កថា ឯវ នត្ថីតិ អធិប្បាយោ, តតោ បរំ ន វដ្ដតិ. អន្តេសូតិ ឧភោសុ អន្តេសុ. គុណសុត្តកន្តិ ទិគុណសុត្តកំ.

២៣៩. មករមុខាទិន្តិ ¶ អាទិ-សទ្ទេន ទេឌ្ឌុភសីសំ គហិតំ. ឧភន្តេតិ ឧភោសុ អន្តេសុ. កស្សាតិ? វិធស្ស. ឃដកាតិ ឃដកតោ. លេខាតិ លេខាយ. ឃដកតោ ច លេខាយ ច អញ្ញំ ចិត្តកំ ន កប្បតីតិ អត្ថោ.

២៤០. ទេឌ្ឌុភកន្តិ (ចូឡវ. ២៧៨; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៧៨) ឧទកសប្បសិរសទិសំ. មុរជន្តិ ពហុរជ្ជុកេ ឯកតោ សង្កឌ្ឍិត្វា ឯកាយ រជ្ជុយា បលិវេឋេត្វា កតរជ្ជុ. មទ្ទវីណន្តិ បាមង្គសទិសំ. កលាពុកន្តិ អនេកវដ្ដំ. ឯតានិ បន សព្ពានិ ន កប្បន្តិ. ទសាសុ ទ្វេ មជ្ឈិមាតិ មុរជំ មទ្ទវីណន្តិ ទ្វេ មជ្ឈិមា ឯវ. កប្បរេតិ កប្បន្តីតិ អត្ថោ.

២៤១. គណ្ឋិយោ ¶ ចាបីតិ (ចូឡវ. ២៧៩) ចីវរគណ្ឋិយោបិ. វេឡុអាទិមយា កប្បន្តីតិ បសង្គេន វុត្តំ. កាយពន្ធនវិនិច្ឆយោ.

កាយពន្ធននិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៤២. ជាតា (បាចិ. ៨៦; បាចិ. អដ្ឋ. ៨៦-៨៨; កង្ខា. អដ្ឋ. បថវីខណនសិក្ខាបទវណ្ណនា) អជាតាតិ ទុវិធា បថវីតិ អត្ថោ. ឥទានិ តទុភយំ ទស្សេតុំ ‘‘សុទ្ធមត្តិកបំសុកា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សុទ្ធមត្តិកបំសុកា ច អទឌ្ឍា ច ពហុមត្តិកបំសុកា ច ចាតុមាសាធិកោវដ្ឋបំសុមត្តិករាសិ ច ជាតបថវីតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ បន អទឌ្ឍាតិ ឧទ្ធនបចនកុម្ភការាវាបភាជនបចនាទិវសេន តថា តថា អទឌ្ឍា. អយំ បន វិសុំ នត្ថិ, សុទ្ធបំសុអាទីសុ អញ្ញតរាវ វេទិតព្ពា. សុទ្ធបំសុ សុទ្ធមត្តិកា ¶ យេភុយ្យេនបំសុ យេភុយ្យេនមត្តិកា អតិរេកចាតុមាសាធិកោវដ្ឋមត្តិកាបំសុបុញ្ជា ច អទឌ្ឍា ចាតិ អយំ សព្ពាបិ ជាតបថវីតិ វេទិតព្ពា.

២៤៣. ទុតិយាតិ អជាតបថវីតិ អត្ថោ. វុត្តរាសីតិ មត្តិករាសិ ច បំសុរាសិ ច ចាតុមាសោមវដ្ឋកោ អជាតបថវីតិ អត្ថោ.

២៤៤. ឥទានិ យេភុយ្យេនមត្តិកា យេភុយ្យេនបំសុកា យេភុយ្យេនសក្ខរាតិ ឯវំ វុត្តាសុ កិត្តាវតា យេភុយ្យតា ហោតីតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘ទ្វេ ភាគា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ តីសុ ភាគេសុ ទ្វេ ភាគា មត្តិកា យស្សា ភូមិយា, ឯសា យេភុយ្យមត្តិកាតិ សម្ពន្ធោ. ឧបឌ្ឍបំសុអាទយោបិ កប្បិយា ឯវ អកប្បិយភាគស្ស អនតិរេកតោ. ‘‘យេភុយ្យេនមត្តិកា យេភុយ្យេនបំសុកា’’តិ (បាចិ. ៨៦) ហិ វុត្តំ, ន ‘‘ឧបឌ្ឍមត្តិកា, ឧបឌ្ឍបំសុកា’’តិ. សេសេសុបីតិ យេភុយ្យបំសុកាទីសុបិ.

២៤៥. ជាតសញ្ញិស្ស ¶ បាចិត្តីតិ សម្ពន្ធោ. ទ្វេឡ្ហស្ស វិមតិស្ស ទុក្កដំ. ជាតេ អជាតសញ្ញិស្ស អនាបត្តិ.

២៤៦. ឯកាយាណត្តិយា ឯកាតិ សចេ សកិំ អាណត្តោ ទិវសម្បិ ខណតិ, អាណាបកស្ស ឯកា ឯវាតិ អត្ថោ. វាចសោតិ វាចាយ វាចាយាតិ អត្ថោ.

២៤៧. ឯត្ថ ‘‘ជាលេហិ អគ្គិ’’ន្តិ វា វត្តុំ ន វដ្ដតិ. អនិយមេត្វា បន ‘‘បោក្ខរណិំ ខណ, បថវិំ ខណ, វាបិំ ខណ, អាវាដំ ខណ, កន្ទំ ខណា’’តិ វត្តុំ វដ្ដតិ.

២៤៨. ឯទិសន្តិ ឯត្ថ អញ្ញម្បិ ឯវរូបំ កប្បិយវោហារវចនំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ.

២៤៩. កោបេតុំ ¶ លព្ភន្តិ សម្ពន្ធោ, ឃដាទីហិ គហេតុំ សក្កុណេយ្យកំ ឧស្សិញ្ចនីយកទ្ទមំ.

២៥១-២. ឧទកសន្តិកេ បតិតេតិ សម្ពន្ធោ. ឧទកេ បតិតំ បន សព្ពកាលំ កប្បិយមេវ, តស្មា អកប្បិយំ ទស្សេតុំ ‘‘ឧទកសន្តិកេ’’តិ វុត្តំ. បាសាណេ លគ្គេ រជេ ច នវសោណ្ឌិយា បតិតេ រជេ ចាតិ សម្ពន្ធោ. អព្ភោកាសុដ្ឋិតេ វម្មិកេ ច មត្តិកាកុដ្ដេ ចាតិ អត្ថោ, តថា ឯតេបិ សព្ពេ ចាតុមាសាធិកោវដ្ឋា ន កោបេតព្ពាតិ អត្ថោ.

២៥៣-៥. ភូមិំ វិកោបយំ ថម្ភាទិំ គណ្ហិតុំ ន ច កប្បតីតិ សម្ពន្ធោ. ធារាយាតិ បស្សាវធារាយ. បទំ ទស្សេស្សាមីតិ សម្ពន្ធោ.

២៥៧. សេកោតិ សិញ្ចនំ. ភូមិយា អល្លហត្ថំ ឋបេត្វាតិ សម្ពន្ធោ.

២៥៨. អវសេ សតីតិ ហត្ថទាហាទីសុ អាបទាសូតិ អត្ថោ. បថវីវិនិច្ឆយោ.

២៥៩-២៦០. គិរិកូដន្តិ ¶ មករទន្តកំ. សិព្ពិតុញ្ច ឆិន្ទិតុញ្ច ន វដ្ដតីតិ សព្ពត្ថ យោជនា. ទណ្ឌេតិ ឆត្តទណ្ឌេ.

២៦១. សិព្ពិតុំ វា បញ្ជរំ វិនន្ធិតុំ វា ថិរត្ថំ ឆត្តេ ពន្ធិតុំ ទណ្ឌេ លេខា វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. សចេ វុត្តប្បការំ អកប្បិយឆត្តំ ¶ លភតិ, ឃដកម្បិ វាឡរូបម្បិ ឆិន្ទិត្វា ធារេតព្ពំ, លេខាបិ ឃំសេត្វា អបនេតព្ពា, សុត្តកេន វា ទណ្ឌោ វេឋេតព្ពោ.

២៦២. អនុវាតំ សន្ធាយ ‘‘អន្តេ វា’’តិ វុត្តំ. ទ្វិន្នំ បដ្ដានំ សង្ឃដិតដ្ឋានំ សន្ធាយ ‘‘បដ្ដមុខេ វាបី’’តិ វុត្តំ. វរកសីសាការេន សិព្ពនំ សន្ធាយ ‘‘វេណិកា’’តិ ច សតបទាការេន សិព្ពនំ សន្ធាយ ‘‘សង្ខលិកាបិ វា’’តិ ច វុត្តំ. សតបទិសទិសំ អញ្ញំ វា សូចិវិការំ ន កប្បតិ, បកតិសូចិកម្មមេវ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. បាឡិកណ្ណិកអាទិកំ ចីវរេ ន ច កប្បតីតិ សម្ពន្ធោ.

២៦៣-៤. ចតុកោណាវ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥) កប្បរេតិ សម្ពន្ធោ. អគ្ឃិកន្តិ អគ្ឃិយំ ចេតិយសទិសំ. ឯត្ថាតិ គណ្ឋិបាសកបដ្ដេ. កោណសុត្តា ច បីឡកាតិ ន កេវលំ ចតុកោណា គណ្ឋិកបាសកបដ្ដាវ កប្បន្តិ, អថ ខោ ទុវិញ្ញេយ្យា កោណសុត្តបីឡកា ច កប្បរេតិ អត្ថោ. គន្ធំ តេលំ វាតិ គន្ធំ វា តេលំ វា.

២៦៥. រត្តន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥) រជិតំ. អញ្ញេន វាតិ មុគ្គរាទិនា វា. កត្វាតិ ឋបេត្វា. បហារេ ន ច មុដ្ឋិនាតិ មុដ្ឋិនា ន បហារេយ្យាតិ អត្ថោ.

២៦៦-៧. ឆត្តវដ្ដិយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥) លេខំ ឋបេត្វា ធម្មករណេ លេខា ន វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. កុញ្ចិកាយ ច បិប្ផលេ ច មណិកា ច បីឡកា ច ន វដ្ដតីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ មណិកាតិ ឯកា ឯវ វដ្ដមណិកា. បីឡកា មុត្តរាជិសទិសា ពហូ.

២៦៨-៩. មាលាទ្យរណិយន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥) អរណិយំ មាលាទិ វណ្ណមដ្ឋំ ន វដ្ដតីតិ ¶ សម្ពន្ធោ. ឯវំ សព្ពត្ថ. តិបុសីសមយេ បត្តមណ្ឌលេ ភិត្តិកម្មញ្ច ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ហិត្វាតិ ឋបេត្វា. សូចិសណ្ឌាសកោ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥) ¶ នាម សូចិំ ឌំសាបេត្វា ឃំសិតុំ កតោ ទារុមយោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មករទន្តកំ ឆិន្ទិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៥៣) វុត្តត្តា បត្តមណ្ឌលេ មករទន្តកំ វដ្ដតិ, អញ្ញំ ភិត្តិកម្មាទិវិការមេវ ន វដ្ដតិ, តស្មា គិរិកូដំ បត្តមណ្ឌលេ ឋបេត្វា អវសេសេ ន វដ្ដតីតិ វេទិតព្ពំ.

២៧២. សេនាសនេតិ (បារា. អដ្ឋ. ១.៨៥) បាសាទាទិសេនាសនេតិ អត្ថោ.

២៧៣. បុមិត្ថិរូបរហិតន្តិ បុរិសរូបឥត្ថិរូបរហិតន្តិ អត្ថោ. បរិក្ខារវិនិច្ឆយោ.

បរិក្ខារនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៧៤-៥. សហធម្មិនំ លព្ភំ ភេសជ្ជករណន្តិ សម្ពន្ធោ. ន កេវលំ បញ្ចន្នំ សហធម្មិកានំយេវ ភិក្ខាចរិយវិញ្ញត្តិសកេហិ ភេសជ្ជករណំ លព្ភតិ, អថ ខោ អបរេសម្បិ បញ្ចន្នំ លព្ភតិ, តេ ទស្សេន្តោ ‘‘បិតូន’’ន្តិអាទិមាហ. បិតូនន្តិ មាតាបិតូនន្តិ អត្ថោ. យេ មាតាបិតរោ ជគ្គន្តិ ឧបដ្ឋហន្តិ, តេ តទុបដ្ឋាកា នាម. ភិក្ខុំ ឯវ និស្សាយ ជីវន្តោ ភិក្ខុនិស្សិតកោ នាម. បព្ពជ្ជាបេក្ខោ ‘‘ភណ្ឌូ’’តិ វុច្ចតិ.

២៧៦. អបរេសម្បិ ទសន្នំ កាតុំ វដ្ដតិ, តេ ទស្សេតុំ ‘‘មហាចូឡបិតា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៨៥-១៨៧) បន មហាបិតា ចូឡបិតា មហាមាតា ចូឡមាតា មហាភាតា ចូឡភាតា មហាភគិនី ចូឡភគិនីតិ ឥមេហិ អដ្ឋហិ អាទិ-សទ្ទេន បិតុភគិនិញ្ច ¶ មាតុភាតិកញ្ច គហេត្វា ទស. ឯតេសំ បន សកេន ភេសជ្ជេន កាតព្ពំ. អត្តនិយេ ច អសតីតិ បាឋសេសោ.

២៧៧. ន កេវលញ្ច ឯតេសំ ទសន្នំ, ឥមេហិ សម្ពន្ធានំ បុត្តនត្តាទីនំ យាវសត្តមា កុលបរិវដ្ដា ¶ កាតុំ វដ្ដតីតិ ទស្សនត្ថំ ‘‘កុលទូសនា’’តិអាទិមាហ. អញ្ញោបិ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៨៥-២៨៧) យោ អាគន្តុកោ វា ចោរោ វា យុទ្ធបរាជិតោ វា ឥស្សរោ ញាតកេហិ បរិច្ចត្តោ វា គមិយមនុស្សោ វា គិលានោ ហុត្វា វិហារំ បវិសតិ, សព្ពេសម្បិ អបច្ចាសីសន្តេន ភេសជ្ជំ កាតព្ពំ.

២៧៨. មាតា (បារា. អដ្ឋ. ២.១៨៥-១៨៧) បិតា តទុបដ្ឋាកោ ភិក្ខុនិស្សិតកោ បណ្ឌុបលាសោ វេយ្យាវច្ចករោតិ ឥមេសំ ឆន្នំ អនាមដ្ឋបិណ្ឌបាតោ អវារិតោតិ អត្ថោ. កិញ្ច ភិយ្យោ – ទាមរិកចោរស្ស ច ឥស្សរិយស្ស ច ទាតុមវារិតោតិ អត្ថោ.

២៧៩. តេសន្តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៨៥-១៨៧) គហដ្ឋានំ. សាសនោគធន្តិ រតនបរិត្តអាដានាដិយបរិត្តាទិបរិត្តំ ភណិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

២៨០. ‘‘អាគន្ត្វា (បារា. អដ្ឋ. ២.១៨៥-១៨៧) សីលំ ទេតុ, ធម្មញ្ច បរិត្តញ្ច ភាសតូ’’តិ កេនចិ បេសិតោតិ សម្ពន្ធោ. ទាតុំ វត្តុន្តិ សីលំ ទាតុំ, ធម្មញ្ច បរិត្តញ្ច វត្តុំ លព្ភតីតិ អត្ថោ. ភេសជ្ជវិនិច្ឆយោ.

ភេសជ្ជនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៨១. ទសភេទម្បីតិ ¶ សចេ កេនចិ ហេដ្ឋា ទស្សិតំ ទសវិធំ រតនំ អានេត្វា ‘‘ឥទំ សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា នវកម្មស្ស វា អញ្ញបុគ្គលស្ស វា សុត្តន្តិកគណស្ស វា ទម្មី’’តិ វុត្តេ ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆន្តស្ស ទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ.

២៨២-៣. តេសុ ទសវិធេសុ រតនេសូតិ អត្ថោ. ទ្វីសូតិ រជតជាតរូបេសុ. គណសង្ឃបុគ្គលេ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៣៨-៥៣៩) អនាមសិត្វា ‘‘ឥទំ ហិរញ្ញសុវណ្ណំ ចេតិយស្ស ទម្មិ, នវកម្មស្ស ¶ ទម្មី’’តិ វុត្តេ ន បដិក្ខិបេតិ អត្ថោ. កិំ កាតព្ពន្តិ ចេ? តំ ទស្សេតុំ ‘‘វទេ’’តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘ឥមេ ឯវំ វទន្តី’’តិ កប្បិយការានំ អាចិក្ខិតព្ពន្តិ អត្ថោ.

២៨៤. ន កេវលំ ហិរញ្ញសុវណ្ណាទិកមេវ, អញ្ញម្បិ ខេត្តវត្ថាទិកំ អកប្បិយំ ន សម្បដិច្ឆិតព្ពន្តិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘ខេត្តំ វត្ថុ’’ន្តិអាទិមាហ. ទាសបសុអាទិកំ ទាសបស្វាទិកំ. សចេ ហិ កោចិ ‘‘មយ្ហំ សស្សសម្បាទកំ មហាតឡាកំ អត្ថិ, តំ សង្ឃស្ស ទម្មី’’តិ វទតិ, តញ្ចេ សង្ឃោ សម្បដិច្ឆតិ. បដិគ្គហណេបិ បរិភោគេបិ អាបត្តិយេវ. ឯវំ សេសេសុបិ.

កប្បិយេន កមេន គណ្ហេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ខេត្តំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ ‘‘ន វដ្ដតី’’តិ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ឥតោ ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ វា ‘‘ចតុបច្ចយបរិភោគត្ថាយ ទម្មី’’តិ វា វទតិ ចេ, គហេតព្ពំ. វត្ថុម្ហិបិ ឯសេវ នយោ. ‘‘តឡាកំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘ចត្តារោ បច្ចយេ បរិភុញ្ជថា’’តិ វា ‘‘សង្ឃោ ឧទកំ បរិភុញ្ជិស្សតិ, ភណ្ឌកំ ធោវិស្សតី’’តិ វា អាទិនា នយេន វុត្តេ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ‘‘ទាសំ ទម្មី’’តិ វុត្តេ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘អារាមិកំ, វេយ្យាវច្ចករំ, កប្បិយការកំ ទម្មី’’តិ ¶ វុត្តេ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ‘‘គោមហិំសអជេឡកាទយោ ទម្មី’’តិ វុត្តេ បដិក្ខិបិត្វា ‘‘បញ្ចគោរសបរិភោគត្ថាយា’’តិ វុត្តេ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ឯទិសំ គហណំ សន្ធាយ ‘‘បដិក្ខិបិត្វា គណ្ហេយ្យា’’តិ វុត្តំ.

២៨៥-៦. នវមាតិកកេទារតឡាកកិរិយា (បារា. អដ្ឋ. ២.២៣៨-២៣៩) ច អនវេ បុព្ពេ កប្បិយវោហារេន បដិក្ខិបិត្វា គហិតតឡាកេ មត្តិកុទ្ធរណញ្ច ភិន្នដ្ឋានេ បាឡិពន្ធោ ច ទុព្ពលដ្ឋានេ អាឡិយា ថិរការោ ច អនវេ កេទារេ បុរាណភាគតោ អតិរេកភាគគ្គហណញ្ច នវេ កេទារេ អបរិច្ឆិន្នភាគេ ‘‘សស្សេ ទេថ ឯត្តកេ’’តិ កហាបណុដ្ឋាបនញ្ចាបីតិ ឥទំ សព្ពំ ភិក្ខុស្ស កាតុំ ន វដ្ដតិ. សចេ ករោតិ, ឯវមាទិកំ សព្ពេសម្បិ អកប្បិយន្តិ អត្ថោ.

២៨៧-៩. ឥទានិ តំយេវ អកប្បិយំ ទស្សេតុំ ‘‘អវត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តស្សត្ថោ (បារា. អដ្ឋ. ២.២៣៨-២៣៩) – យោ បន ‘‘កស, វប្ប’’ ឥច្ចាទិកំ អវត្វា ‘‘ឯត្តិកាយ ភូមិយា ឯត្តកោ ភាគោ ទេយ្យោ’’តិ ភូមិំ វា បតិដ្ឋាបេតិ, ‘‘ឯត្តកេ ភូមិភាគេ សស្សំ កតំ, ឯត្តកំ គណ្ហថា’’តិ កស្សកេ វទន្តេ បមាណគណ្ហនត្ថំ ទណ្ឌរជ្ជុភិ មិនតិ, ខលេ ឋត្វា រក្ខណាទីនិ ករោតិ, តស្សេវ អកប្បិយន្តិ.

២៩០. ភណ្ឌាគារិកសីសេន ¶ បិតុសន្តកម្បិ សចេ បដិសាមេយ្យ, បាចិត្តិយន្តិ អត្ថោ.

២៩១-២. បិតូនន្តិ មាតាបិតូនំ. សាដកាទិកប្បិយំ វត្ថុំ. ‘‘បដិសាមេត្វា ទេហី’’តិ វុត្តេតិ សម្ពន្ធោ. បាតេត្វាន គតេ យស្មា អជ្ឈារាមសិក្ខាបទវសេន (បាចិ. ៥០៥-៥០៦) បលិពោធោ, តស្មា គោបិតុំ លព្ភន្តិ អត្ថោ.

២៩៣-៤. សកំ ¶ វាសិអាទិបរិក្ខារន្តិ អត្ថោ. ឥទំ ឋានំ គុត្តន្តិ ទស្សេតព្ពំ. ‘‘ឯត្ថ ឋបេថា’’តិ បន ន វត្តព្ពំ.

២៩៥. ឯត្ថ ‘‘អញ្ញោ កោចិ ន បវិសតិ, ភិក្ខូហិ វា សាមណេរេហិ វា គហិតំ ភវិស្សតី’’តិ សង្កន្តីតិ អត្ថោ. វត្ថុម្ហីតិ អលង្ការាទិវត្ថុម្ហីតិ អត្ថោ. តាទិសេតិ យាទិសេ វត្ថុម្ហិ នដ្ឋេ អាសង្កា ហោតិ, តាទិសេ វត្ថុម្ហិ នដ្ឋេតិ សម្ពន្ធោ.

២៩៦. ឥទានិ អសង្កិតព្ពដ្ឋានំ ទស្សេតុំ ‘‘វិហារាវសថស្សន្តោ’’តិអាទិមាហ. វិហារស្ស ច ឃរស្ស ចាតិ អត្ថោ. រតនន្តិ ទសវិធំ រតនំ. រត្នសម្មតន្តិ សាដកវេឋនាទិកំ. គហេត្វានាតិ កប្បិយការកេ អសតិ អត្តនាបិ គហេត្វាន និក្ខិបេយ្យាតិ អត្ថោ. មគ្គេរញ្ញេបីតិ មគ្គេបិ អរញ្ញេបិ. តាទិសេតិ ‘‘ភិក្ខូហិ គហិតំ ភវិស្សតី’’តិ អាសង្កិតព្ពដ្ឋានេ. បតិរូបំ ករីយតីតិ មគ្គេ វា អរញ្ញេ វា តាទិសំ ភណ្ឌំ បស្សិត្វា មគ្គា ឱក្កម្ម និសីទិតព្ពំ, សាមិកេសុ អាគតេសុ តំ ឋានំ អាចិក្ខិតព្ពំ. សចេ សាមិកេ ន បស្សតិ, រតនសម្មតំ បំសុកូលំ គហេតព្ពំ. រតនញ្ចេ ហោតិ, តុណ្ហីភូតេន គន្តព្ពន្តិ អត្ថោ. អយំ មគ្គារញ្ញកេសុ បដិបត្តិ. វិហារាវសថានំ បន អន្តោ តាទិសំ ទិស្វា ភណ្ឌកំ មុញ្ចិត្វា ‘‘ឯត្ថ ឯត្តកា កហាបណា’’តិអាទិនា នយេន រូបេន វា លញ្ឆនាយ វា បិលោតិកាយ វា សញ្ញាណំ កត្វា និក្ខិបិតព្ពំ, តតោ បក្កមន្តេន បតិរូបានំ ភិក្ខូនំ អាចិក្ខិតព្ពំ. ឧគ្គហវិនិច្ឆយោ.

ឧគ្គហនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

២៩៧. ‘‘កុលានិ ¶ ¶ ទូសេតិ បុប្ផេន វា ផលេន វា ចុណ្ណេន វា មត្តិកាយ វា ទន្តកដ្ឋេន វា វេឡុយា វា វេជ្ជិកាយ វា ជង្ឃបេសនិយេន វា’’តិ (បារា. ៤៣៧) វុត្តត្តា តានិ អដ្ឋ វត្ថូនិ ទស្សេតុំ ‘‘បុប្ផ’’ន្តិអាទិមាហ. ឥមាយ មិច្ឆាបដិបត្តិយា កុលានំ អញ្ញេសុ សីលវន្តេសុ បសាទំ ទូសេតិ វិនាសេតីតិ កុលទូសនំ ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ. តំ បន អត្តនោ សន្តកេ ច បរសន្តកេ ច វេទិតព្ពំ.

២៩៨. ឥទានិ ឥមេសុ វត្ថូសុ ន កេវលំ កុលទូសនទុក្កដមេវ អាបជ្ជតិ, ថុល្លច្ចយាទីនិបិ អាបជ្ជតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘ថុល្លច្ចយ’’ន្តិអាទិមាហ. សង្ឃិកំ គរុភណ្ឌំ ឥស្សរេន ទេន្តស្ស ថុល្លច្ចយន្តិ សម្ពន្ធោ. សេនាសនត្ថាយ និយមិតំ បន បុប្ផាទិ គរុភណ្ឌំ ហោតិ. សង្ឃស្ស វា អញ្ញស្ស វា សន្តកំ ថេយ្យចិត្តេន ទេន្តស្ស ទុក្កដាទីនិ ហោន្តីតិ បាឋសេសោ, តស្ស ភណ្ឌស្ស អគ្ឃវសេន ទុក្កដថុល្លច្ចយបារាជិកានិ ហោន្តីតិ អត្ថោ.

២៩៩-៣០០. សព្ពថាតិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣១) កប្បិយវោហារអកប្បិយវោហារបរិយាយឱភាសនិមិត្តកម្មាទីហិ ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. វតិអាទីនិ កត្វា ជគ្គិតុញ្ច. អត្តនោ បរិភោគត្ថន្តិ ផលបរិភោគត្ថំ. រោបនាទីនីតិ រោបាបនាទីនិ. អាទិ-សទ្ទេន សិញ្ចាបនឱចិនាបនាទីនិ គហិតានិ. កុទ្ទាលខណិត្តិវាសិផរសុឧទកភាជនាទីនិ អាហរិត្វា សមីបេ ឋបនវសេន និមិត្តតោ ច កុទ្ទាលខណិត្តាទីនិ ច មាលាវច្ឆេ ច គហេត្វា ឋិតេ ‘‘សាមណេរាទយោ ទិស្វា ‘ថេរោ ការាបេតុកាមោ’តិ អាគន្ត្វា ករោន្តី’’តិ សញ្ញាយ ឱភាសតោ ច ‘‘ឥមំ រុក្ខំ ជាន, ឥមំ អាវាដំ ជានា’’តិអាទិកប្បិយវោហារតោ ¶ ច ‘‘បណ្ឌិតេន មាលាវច្ឆាទយោ រោបាបេតព្ពា, ន ចិរស្សេវ ឧបការាយ សំវត្តន្តី’’តិអាទិបរិយាយតោ ច រោបនាទីនិ លព្ភរេតិ សម្ពន្ធោ.

៣០១-២. ឥទានិ អដ្ឋសុ វត្ថូសុ អវសេសានិ ទ្វេ វត្ថូនិ ទស្សេតុំ ‘‘វុត្តាវ វេជ្ជិកា ជង្ឃបេសនេ’’តិ វុត្តំ. តត្ថ វេជ្ជិកា បុព្ពេ វុត្តាវ, ឥទានិ ជង្ឃបេសនាទិវិនិច្ឆយំ វក្ខាមីតិ អត្ថោ. បិតរោតិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣៦-៤៣៧) មាតាបិតរោ. ភណ្ឌុន្តិ បព្ពជ្ជាបេក្ខំ. ភិក្ខុស្ស សកំ វេយ្យាវច្ចករញ្ចាតិ ឯតេ ឋបេត្វា កសិវាណិជ្ជាទិគិហិកម្មេសុ ទូតសាសនំ ហរណេ ¶ ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. បឋមំ សាសនំ អគ្គហេត្វា បុន តំ ទិស្វា វា តស្ស សន្តិកំ គន្ត្វា វា វទតោបិ ទុក្កដមេវាតិ អត្ថោ. សាសនំ អគ្គហេត្វា អាគតានំ បន ‘‘ភន្តេ, តស្មិំ គាមេ ឥត្ថន្នាមស្ស កា បវត្តី’’តិ បុច្ឆិយមានេ កថេតុំ វដ្ដតិ. បុច្ឆិតបញ្ហេ ទោសោ នត្ថិ.

៣០៣. ឯវំ កុលទូសនេន ឧប្បន្នបច្ចយា. ‘‘បញ្ចន្នម្បី’’តិ វុត្តត្តា អនុបសម្បន្នេន កតម្បិ ឯទិសំ ន វដ្ដតិ ឯវ មិច្ឆាជីវត្តា. អាតុមាវត្ថុ (មហាវ. ៣០៣) ចេត្ថ និទស្សនំ. កិំ វិយាតិ ចេ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘អភូតារោចនារូប-សព្យោហារុគ្គហាទិសា’’តិ វុត្តំ. តត្ថ ឧគ្គហាទិសាតិ ឯតេហិ ឧប្បន្នបច្ចយសទិសាតិ អត្ថោ.

៣០៤. ឥទានិ បុប្ផាទីនិ កេសំ ទាតុំ វដ្ដន្តិ, កេសំ ទាតុំ ន វដ្ដន្តីតិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘ហរាបេត្វា’’តិអាទិមាហ. បិតូនំ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣៦-៤៣៧) ទាតុំ លព្ភតីតិ សម្ពន្ធោ. សេសញាតីនំ បត្តានំ ឯវ. លិង្គន្តិ សិវលិង្គំ.

៣០៥. តថា ¶ ផលន្តិ ផលម្បិ មាតាបិតូនំ ហរិត្វាបិ ហរាបេត្វាបិ ទាតុំ លព្ភតីតិ អត្ថោ. ន កេវលំ មាតាបិតូនំយេវ, អញ្ញេសម្បិ ទាតុំ លព្ភតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘គិលានាន’’ន្តិអាទិមាហ. សបរសន្តកន្តិ ឯត្ថ បរោតិ អត្តនោ វិស្សាសញ្ញាតកោ ឯវ អធិប្បេតោ.

៣០៦. ភាជេន្តេតិ សង្ឃស្ស ផលបុប្ផម្ហិ ភាជិយមានេ សម្មតេន ទេយ្យន្តិ សម្ពន្ធោ. ឥតរេន អសម្មតេន អបលោកេត្វា ទាតព្ពន្តិ អត្ថោ.

៣០៧. បរិច្ឆិជ្ជាតិ អាគតានំ ទាតព្ពន្តិ ផលវសេន វា រុក្ខវសេន វា បរិច្ឆិន្ទិត្វាតិ អត្ថោ. ឥតរស្សាតិ ឥស្សរាទិកស្ស. កតិកំ វត្វាតិ ‘‘ឥមស្មិំ រុក្ខេ ឯត្តកានិ ផលានិ លព្ភន្តី’’តិ ឯវំ វត្វា.

៣០៨. សេសេតិ មត្តិកាទន្តកដ្ឋវេឡុម្ហិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៤៣៦-៤៣៧). យថាវុត្តនយោ ឯវាតិ ឯត្ថ អត្តនោ ច បរស្ស ច សន្តកំ កុលសង្គហត្ថាយ ទទតោ ទុក្កដន្តិអាទិនា ហេដ្ឋា វុត្តនយេនេវ ¶ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ. បណ្ណម្បីតិ កិញ្ចាបិ បាឡិយំ បណ្ណទានំ ន វុត្តំ, តថាបិ កុលទូសនេ បវេសយេតិ អត្ថោ. កុលទូសនវិនិច្ឆយោ.

កុលទូសននិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៩. វស្សូបនាយិកនិទ្ទេសវណ្ណនា

៣០៩-៣១០. ឥទានិ វស្សូបគមនំ ទស្សេតុំ ‘‘បុរិមិកា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ បុរិមិកា បច្ឆិមិកា (មហាវ. ១៨៤; មហាវ. អដ្ឋ. ១៨៥) ចេតិ ទ្វេ វស្សូបនាយិកាតិ អត្ថោ. អាលយបរិគ្គាហោ វា វចីភេទោ វា ¶ វស្សូបនាយិកាតិ បាឋសេសោ. ឥទានិ វត្តព្ពំ សន្ធាយ ‘‘ឯទិសោ’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឥធ វស្សំ វសិស្សាមី’’តិ ចិត្តុប្បាទេត្ថ អាលយោ (មហាវ. អដ្ឋ. ២០៣). អាលយបរិគ្គាហោ បន វជេ វា សត្ថេ វា នាវាយ វា វស្សំ ឧបគន្តុកាមស្ស តត្ថ សេនាសនំ អលភន្តស្ស លព្ភតិ, សត្ថាទីសុ បន វស្សំ ឧបគន្តុំ ន វដ្ដតីតិ កត្វា. យទិ សត្ថាទីសុ កវាដពន្ធំ សេនាសនំ លព្ភតិ, តត្ថ ឧបគន្តព្ពំ. ឧបគច្ឆន្តេន ច ‘‘ឥធ វស្សំ ឧបេមី’’តិ តិក្ខត្តុំ វត្តព្ពំ. វិហារេ បន វចីភេទោ វា កាតព្ពោ. សចេ ‘‘ឥធ វស្សំ វសិស្សាមី’’តិ អាលយោ អត្ថិ, អសតិយា បន វស្សំ ន ឧបេតិ, ឆិន្នវស្សោ ន ហោតិ, បវារេតុញ្ច លភតិ ឯវ.

៣១១. នោបេតុកាមោ អាវាសំ, តទហូតិក្កមេយ្យ វាតិ បាឋេ (មហាវ. ១៨៦) អតិក្កមន្តស្ស អាវាសំ តទហុ វស្សូបនាយិកាតិបិ អត្ថោ. អាវាសំ អតិក្កមេយ្យ វាតិ សម្ពន្ធោ. ជានំ វានុបគច្ឆតោតិ ឯត្ថ វិហារេ និសីទិត្វាបិ អនុបគច្ឆតោ ទុក្កដាបត្តិ ហោតីតិ អធិប្បាយោ.

៣១២. ឆិន្នវស្សោ (វជិរ. ដី. មហាវគ្គ ២០៨) វា កេនចិ អន្តរាយេន បឋមំ អនុបគតោ (មហាវ. ១៨៥-១៨៦) វា ទុតិយំ ឧបគច្ឆេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. តេមាសន្តិ បុរិមំ វា តេមាសំ បច្ឆិមំ វា តេមាសំ. ‘‘ន ភិក្ខវេ វស្សំ ឧបគន្ត្វា បុរិមំ វា បច្ឆិមំ វា តេមាសំ ¶ អវសិត្វា ចារិកា បក្កមិតព្ពា. យោ បក្កមេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៨៥) ហិ វុត្តំ.

៣១៣-៥. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សត្តន្នំ សត្តាហករណីយេន អប្បហិតេបិ គន្តុំ, បគេវ បហិតេ, ‘ភិក្ខុស្ស ភិក្ខុនិយា សិក្ខមានាយ សាមណេរស្ស សាមណេរិយា មាតុយា ច បិតុស្ស ច, គិលានភត្តំ វា បរិយេសិស្សាមិ, គិលានុបដ្ឋាកភត្តំ វា បរិយេសិស្សាមិ, គិលានភេសជ្ជំ ¶ វា បរិយេសិស្សាមិ, បុច្ឆិស្សាមិ វា ឧបដ្ឋហិស្សាមិ វា’តិ សត្តាហំ សន្និវត្តោ កាតព្ពោ’’តិ (មហាវ. ១៩៨) វុត្តត្តា ‘‘មាតាបិតូនមត្ថាយ…បេ… ឧបដ្ឋិស្ស’’ន្តិ វុត្តំ. តត្ថាយំ សង្ខេបោ – ‘‘មាតាទីនំ គិលានភត្តំ វា តទុបដ្ឋាកភត្តំ វា គិលានានំ ឱសធំ វា ឯសិស្សំ បរិយេសិស្ស’’ន្តិ វា ‘‘តេ គិលានេ គន្ត្វា បុច្ឆិស្សាមី’’តិ វា ‘‘ឧបដ្ឋិស្ស’’ន្តិ វា បហិតេបិ អប្បហិតេបិ សត្តាហកិច្ចេន គន្តុំ លភតិ.

ឥទានិ សហធម្មិកេ ឯវ សន្ធាយ ‘‘អនភិរត’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. ‘‘វិសភាគរូបំ ទិស្វា អនភិរតិ, តតោ វូបកាសិស្សំ, តំ គហេត្វា អញ្ញត្ថ គមិស្ស’’ន្តិ អធិប្បាយេន គន្តុម្បិ លព្ភតីតិ អត្ថោ. កុក្កុច្ចំ វិនោទនញ្ច ទិដ្ឋិំ វិវេចនញ្ច អហំ វា ករេយ្យំ អញ្ញេហិ វា ការេយ្យន្តិ សម្ពន្ធោ. បរិវាសមានត្តអាទីហិ វុដ្ឋានំ វា គរុកា. អាទិ-សទ្ទេន សចេ សង្ឃេន កម្មំ កតំ ហោតិ, តស្ស បដិប្បស្សទ្ធិយា អនុស្សាវនករណាទីសុ ឧស្សុក្កំ ករេយ្យន្តិ គន្តុំ លព្ភតីតិ អត្ថោ. សត្តាហកិច្ចេនាតិ សត្តាហករណីយេន.

៣១៦. ធម្មសវនត្ថំ និមន្តិតោ ឯវំ វជេតិ អត្ថោ. គរូ នាម អាចរិយុបជ្ឈាយា, តេហិ ភណ្ឌធោវនកិច្ចេន បហិតស្ស គន្តុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ.

៣១៧. ន ភណ្ឌធោវន…បេ… ទស្សនេតិ ឯត្ថ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៩៩) ឯតេសុបិ ន វជេតិ សម្ពន្ធោ. លព្ភន្តិ ឯត្ថ ‘‘អជ្ជេវ អាគមិស្ស’’ន្តិ អទូរគោ យទិ ន បាបុណេយ្យ, លព្ភន្តិ សម្ពន្ធោ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? ‘‘អជ្ជេវ អាគមិស្សាមី’’តិ សាមន្តវិហារំ គន្ត្វា បុន អាគច្ឆន្តស្ស អន្តរាមគ្គេ សចេ អរុណុដ្ឋានំ ហោតិ, វស្សច្ឆេទោបិ ¶ ន ហោតិ, រត្តិច្ឆេទេន ទុក្កដម្បិ នាបជ្ជតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣១៨. សេសញាតិហីតិ ¶ ភាតុភគិនីអាទីហិ. ភិក្ខុនិស្សិតកេន ច បហិតេតិ សម្ពន្ធោ. និទ្ទិសិត្វាតិ ‘‘អាគច្ឆន្តុ ភទន្តា, ឥច្ឆាមិ ទានញ្ច ទាតុំ ធម្មញ្ច សោតុំ ភិក្ខុញ្ច បស្សិតុ’’ន្តិអាទិនា យំ កិញ្ចិ និទ្ទិសិត្វាវ បេសិតេ គន្តុំ វដ្ដតិ. កេវលំ ‘‘អាគច្ឆន្តុ ភិក្ខូ, ឥច្ឆាមិ ភិក្ខូនំ អាគមន’’ន្តិ ឯវំ អនិទ្ទិសិត្វា វុត្តេ គន្តុំ ន លព្ភតីតិ អត្ថោ.

៣១៩. អច្ឆរាយេ សតត្តនោតិ ទសវិធេសុ អន្តរាយេសុ ឯកស្មិម្បិ អន្តរាយេ អត្តនោ សតីតិ អត្ថោ. សង្ឃសាមគ្គិយា វា វស្សច្ឆេទេ អនាបត្តីតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘ឥធ បន, ភិក្ខវេ, វស្សូបគតោ ភិក្ខុ បស្សតិ សម្ពហុលេ ភិក្ខូ សង្ឃភេទាយ បរក្កមន្តេ. តត្រ ចេ ភិក្ខុនោ ឯវំ ហោតិ, ‘គរុកោ ខោ សង្ឃភេទោ វុត្តោ ភគវតា. មា មយិ សម្មុខីភូតេ សង្ឃោ ភិជ្ជី’តិ បក្កមិតព្ពំ, អនាបត្តិ វស្សច្ឆេទស្សា’’តិ (មហាវ. ២០២). ឯវំ ឆិន្នវស្សោ នោ បវារយេតិ អត្ថោ.

៣២០. រុក្ខស្ស សុសិរេតិ ឯត្ថ (មហាវ. ២០៤; មហាវ. អដ្ឋ. ២០៣) បន សុទ្ធេ រុក្ខសុសិរេ ឯវ ន វដ្ដតិ, មហន្តស្ស បន សុសិរស្ស អន្តោ បទរច្ឆទនំ កុដិកំ កត្វា បវិសនទ្វារំ យោជេត្វា ឧបគន្តុំ វដ្ដតិ. រុក្ខស្ស វិដបេតិ ឯត្ថាបិ សុទ្ធវិដបមត្តេ ន វដ្ដតិ, មហាវិដបេ បន អដ្ដកំ ពន្ធិត្វា វុត្តនយេន កុដិកំ កត្វា ឧបគន្តុំ វដ្ដតិ. ឆវកុដិ នាម បាសាណកុដិកន្តិ វទន្តិ. តីសុ បស្សេសុ បាសាណេ ឧស្សាបេត្វា ឧបរិ បាសាណេន បដិច្ឆន្នា.

៣២១. នាវាទីសុ ¶ បន ឧបគតោ បវារេតុញ្ច លព្ភតីតិ សម្ពន្ធោ. វស្សូបនាយិកវិនិច្ឆយោ.

វស្សូបនាយិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣២២-៤. អារាមារាមវត្ថូនីតិ ¶ ឯត្ថ (ចូឡវ. ៣២១; ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) អារាមោ នាម បុប្ផារាមោ វា ផលារាមោ វា. មញ្ចោ បីឋំ ភិសិ ពិព្ពោហនាទិសយនាសនំ. លោហកុម្ភីអាទយោ កាឡលោហតម្ពលោហាទិមយា. ភាណកោ ឧទកចាដិ. បញ្ចេតេ អវិភាជិយាតិ ភាជេត្វា ន គហេតព្ពា, គហិតាបិ សង្ឃសន្តកា ឯវាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន អារាមោ អារាមវត្ថូតិ បឋមំ, វិហារោ វិហារវត្ថូតិ ទុតិយំ, មញ្ចោ បីឋំ ភិសិ ពិព្ពោហនន្តិ តតិយំ, លោហកុម្ភី…បេ… និខាទនន្តិ ចតុត្ថំ, វល្លិ…បេ… ទារុភណ្ឌំ មត្តិកភណ្ឌន្តិ បញ្ចមន្តិ ឯវំ ឥមានិ រាសិវសេន បញ្ច ហោន្តិ, សរុបវសេន អនេកានិ ហោន្តិ. ហោន្តិ ចេត្ថ –

‘‘ទ្វិសង្គហានិ ទ្វេ ហោន្តិ, តតិយំ ចតុសង្គហំ;

ចតុត្ថំ នវកោដ្ឋាសំ, បញ្ចមំ អដ្ឋភេទន’’ន្តិ. (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១);

៣២៥. ‘‘បញ្ចិមានិ, ភិក្ខវេ, អវិស្សជ្ជិយានិ ន វិស្សជ្ជេតព្ពានិ សង្ឃេន វា គណេន វា បុគ្គលេន វា, វិស្សជ្ជិតានិបិ អវិស្សជ្ជិតានិ ហោន្តិ. យោ វិស្សជ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ថុល្លច្ចយស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣២១) វុត្តត្តា ‘‘ភាជិតាបិ អភាជិតា’’តិ វុត្តំ. ឯតេតិ វុត្តប្បការា បញ្ចបិ ‘‘គរុភណ្ឌានី’’តិ ច ‘‘អវិស្សជ្ជិយានី’’តិ ច ច-សទ្ទេន ‘‘អវេភង្គិយានី’’តិ ច វុច្ចន្តីតិ អត្ថោ.

៣២៦-៨. ឥទានិ ¶ បុរិមេសុ តីសុ រាសីសុ សព្ពស្ស គរុភណ្ឌត្តា តេ អនាមសិត្វា បច្ឆិមេសុ ទ្វីសុ រាសីសុ ឯកច្ចស្ស អគរុភណ្ឌស្សាបិ អត្ថិតាយ តំ ទស្សេតុំ អារភន្តោបិ តេសុ ទ្វីសុ ពហុវិសយំ បឋមំ ទស្សេតុំ ‘‘វល្លិឌ្ឍពាហុមត្តាបី’’តិអាទិមាហាតិ ញាតព្ពំ. តស្សាយំ សង្ខេបោ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) – វល្លិ អឌ្ឍពាហុមត្តាបិ វេឡុ អដ្ឋង្គុលាយតោបិ តិណាទិ មុដ្ឋិមត្តម្បីតិ ឯត្ថ អាទិ-សទ្ទេន មុញ្ជបព្ពជំ សង្គណ្ហាតិ, បណ្ណំ ឯកម្បិ មត្តិកា បាកតា វា បញ្ចវណ្ណា វា សុធាកង្គុដ្ឋអាទិកាតិ អាទិ-សទ្ទេន សជ្ជុលសជាតិហិង្គុលកាទិ វា តាលបក្កប្បមាណាបិ យេហិ កេហិចិ សង្ឃស្ស ទិន្នា វា សង្ឃិកេ តិណខេត្តាទិម្ហិ ជាតា វា រក្ខិតគោបិតភូមិភាគេ ឧប្បន្នា តត្ថជាតកា វា សង្ឃិកា រក្ខិតា ឯវ អភាជិយាតិ អត្ថោ.

ឥទានិ ¶ យេ ចេត្ថ ភាជិតព្ពា, តេ ទស្សេតុំ ‘‘និដ្ឋិតេ’’តិអាទិមាហ, សង្ឃស្ស វា ចេតិយស្ស វា កម្មេ និដ្ឋិតេ ភាជិយាតិ អធិប្បាយោ. ឯត្ថ បន យំ កិញ្ចិ វល្លិវេឡុតិណបណ្ណមត្តិកាទិ សង្ឃស្ស ទិន្នំ វា សង្ឃិកេ តិណខេត្តាទិម្ហិ ជាតកំ វា រក្ខិតគោបិតំ គរុភណ្ឌំ, តំ សង្ឃកម្មេ ច ចេតិយកម្មេ ច និដ្ឋិតេ អវសេសំ បុគ្គលិកកម្មេបិ ទាតុំ វដ្ដតិ, អគរុភណ្ឌត្តា ភាជិតុម្បិ លព្ភតិ. សេនាសនត្ថាយ រក្ខិតគោបិតមេវ គរុភណ្ឌំ ហោតិ, ន ឥតរំ. សីហឡទីបេ តុមូលសោមវិហារេ សង្ឃស្ស បាកវត្តម្បិ តាលបណ្ណំ វិក្កិណិត្វា ករីយតិ. កស្មា? ន ហិ តត្ថ បណ្ណេន អត្ថោ អត្ថិ, សព្ពេបិ ឥដ្ឋកច្ឆន្នា បាសាទាទយោតិ. ឯវំ អញ្ញត្ថាបិ ករីយតិ ឯវាតិ វទន្តិ.

៣២៩. ឥទានិ លោហភណ្ឌាទីសុ ឯកន្តភាជេតព្ពភណ្ឌំ ទស្សេតុំ ‘‘បត្តាទី’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២២១) បន អាទិ-សទ្ទេន លោហថាលកតម្ព ¶ កុណ្ឌិកា កដច្ឆុ សរក អញ្ជនិ អញ្ជនិសលាកាកណ្ណមលហរណីសូចិសណ្ឌាសកត្តរយដ្ឋិអាទីនិ គហិតានេវ. តថាតិ ភាជិយមេវាតិ អត្ថោ. វិប្បកតញ្ច អវិប្បកតញ្ច. បាទគណ្ហកន្តិ មគធនាឡិយា បញ្ចនាឡិយា គណ្ហនំ.

៣៣១-២. អនុញ្ញាតវាសិ យំ សក្កា សិបាដិកាយ បក្ខិបិត្វា បរិហរិតុន្តិ វុត្តា. តច្ឆិតានិដ្ឋិតន្តិ វិប្បកតំ. យទិ តច្ឆិតំ, គរុភណ្ឌមេវ. ទន្តំ បន អតច្ឆិតញ្ច អនិដ្ឋិតញ្ច ភាជិយមេវ. អនិដ្ឋិតំ មញ្ចបាទាទិកំ គរុភណ្ឌំ. ឥទានិ មត្តិកភណ្ឌំ ទស្សេតុំ ‘‘ភិក្ខូបករណេ’’តិអាទិមាហ. បត្តថាលកកុណ្ឌិកាទិភិក្ខូបករណេ ច. បាទឃដកោតិ បាទគណ្ហនកោ ឃដកោ ច មត្តិកាមយោ ភាជិយោ ភាជេតព្ពោតិ អត្ថោ. សង្ខថាលកម្បិ ភាជិយមេវ.

៣៣៣-៤. មិគចម្មាទិកំ កប្បិយចម្មំ ភាជិយំ, សីហចម្មាទិកំ អកប្បិយចម្មំ គរុភណ្ឌំ. តំ បន ភូមត្ថរណំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឯឡចម្មំ បន បច្ចត្ថរណគតិកត្តា គរុភណ្ឌំ ហោតិ. ឥទានិ ឥមានិ បន បញ្ច ចីវរបិណ្ឌបាតភេសជ្ជានំ អត្ថាយ បរិវត្តេតុំ ន វដ្ដតិ, គរុភណ្ឌេន បន គរុភណ្ឌញ្ច ថាវរញ្ច ថាវរេន ថាវរមេវ បរិវត្តេត្វា បរិភុញ្ជិតព្ពានីតិ ទស្សេតុំ ‘‘គរុនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) គរុនាតិ គរុភណ្ឌេន គរុភណ្ឌញ្ច ថាវរញ្ច បរិវត្តេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. ថាវរេន ច ថាវរមេវ បរិវត្តេយ្យ, ន គរុភណ្ឌន្តិ អធិប្បាយោ. បញ្ចសុ កោដ្ឋាសេសុ បច្ឆិមត្តយំ គរុភណ្ឌំ, បុរិមទ្វយំ ថាវរន្តិ វេទិតព្ពំ ¶ . តថា កត្វា ច ភុញ្ជតូតិ ឯវំ បរិវត្តេត្វា តតោ អាភតំ កប្បិយភណ្ឌំ បរិភុញ្ជតូតិ អត្ថោ. កថំ ញាយតីតិ ចេ? វុត្តញ្ហេតំ បរិវារេ-

‘‘អវិស្សជ្ជិយំ ¶ អវេភង្គិយំ, បញ្ច វុត្តា មហេសិនា;

វិស្សជ្ជេន្តស្ស បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តិ,

បញ្ហា មេសា កុសលេហិ ចិន្តិតា’’តិ. (បរិ. ៤៧៩);

ឯត្ថ បន គរុភណ្ឌេន គរុភណ្ឌញ្ច ថាវរញ្ច ថាវរេន ថាវរមេវ បរិវត្តនវិធិំ សន្ធាយ ‘‘វិស្សជ្ជន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ. បុន តតោ និព្ពត្តញ្ច ចតុបច្ចយំ បរិភុញ្ជិតុំ លព្ភតីតិ ទីបេតុំ ‘‘បរិភុញ្ជន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ វុត្តំ. អយំ ឥមិស្សា គាថាយ អធិប្បាយោ. សេសន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២១) អារាមាទិ អភាជិយន្តិ អត្ថោ. អវេភង្គិយវិនិច្ឆយោ.

អវេភង្គិយនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៣៥-៦. សទ្វារពន្ធនេ ឋានេ…បេ… សយន្តោ ទុក្កដំ ផុសេតិ ឯវរូបេ ឋានេ ទិវា សយន្តេនាតិ សម្ពន្ធោ. សទ្វារពន្ធនេ (បារា. ៧៧; បារា. អដ្ឋ. ១.៧៧) បន ឋានេ យេន កេនចិ បរិក្ខិត្តេ អព្ភោកាសេបិ រុក្ខមូលេបិ អន្តមសោ ឥមិនា លក្ខណេន យុត្តេ អាកាសង្គណេបិ សយន្តេន ទ្វារំ ពន្ធិតព្ពមេវ. វិញ្ញុម្ហិ បុរិសេតិ ភិក្ខុម្ហិ វា សាមណេរេ វា អន្តមសោ ឧបាសកអារាមិកេសុបិ អញ្ញតរស្មិំ សតីតិ អត្ថោ. ‘‘ឯស ជគ្គិស្សតី’’តិ អាភោគោ ចាបិ កប្បតីតិ កេវលំ ភិក្ខុនិំ វា មាតុគាមំ វា អាបុច្ឆិតុំ ន វដ្ដតិ. សវសេតិ អត្តនោ វសេ, អពហុសាធារណដ្ឋានេតិ អត្ថោ. តំ វិនាការន្តិ តំ បុព្ពេ វុត្តប្បការំ ទ្វារថកនអាភោគករណសង្ខាតំ អាការំ វិនាតិ អត្ថោ. អចិត្តកាបត្តិកិរិយាយំ សង្ខេបោ.

៣៣៧. រតនានីតិ ¶ មុត្តាទិទសវិធរតនានិ. ធញ្ញន្តិ សត្តវិធំ ធញ្ញំ.

៣៣៨. សិត្ថតេលោទតេលេហីតិ ¶ ឯត្ថ (ចូឡវ. ២៤៦; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៤៦) បន យោ មធុសិត្ថកតេលេន វា ឧទកមិស្សកតេលេន វា អញ្ញេន កេនចិ វិការេន វា កេសេ ឱសណ្ឋេតិ, ទន្តមយាទីសុ យេន កេនចិ ផណេន វា កោច្ឆេន វា ហត្ថេន វា ផណកិច្ចំ ករោន្តោ អង្គុលីហិ វា ឱសណ្ឋេតិ, តស្ស ទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ.

៣៣៩. នេកបាវុរណាតិ (ចូឡវ. ២៦៤) ន ឯកបាវុរណា. តុវដ្ដយុន្តិ និបជ្ជេយ្យុំ. កិំ វុត្តំ ហោតិ? យទិ ឯកបាវុរណា វា ឯកត្ថរណា វា ឯកមញ្ចេ វា តុវដ្ដេយ្យុំ, ន វដ្ដតិ, ទុក្កដំ ហោតីតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯកម្ហិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៦៤) វា ភាជនេ ន ភុញ្ជេយ្យុន្តិ សម្ពន្ធោ.

៣៤០. ចតុរង្គុលតោ (ចូឡវ. ២៨២; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៨២) ឩនំ ទន្តកដ្ឋំ ន ខាទេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. អធិកដ្ឋង្គុលន្តិ អដ្ឋង្គុលតោ អធិកំ. តថាតិ ន ខាទេយ្យាតិ អត្ថោ. អកល្លកោ (ចូឡវ. ២៨៩) លសុណំ ន ខាទេយ្យ.

៣៤១. ហីនេហិ (បាចិ. ៣១ អាទយោ) វា ឧក្កដ្ឋេហិ វា ជាតិអាទីហិ ឯវ ឧក្កដ្ឋំ វា ហីនំ វា ‘‘ចណ្ឌាលោសី’’តិអាទិនា នយេន ឧជុំ វា ‘‘សន្តិ វា ឥធេកច្ចេ ចណ្ឌាលា, វេនា, នេសាទា’’តិអាទិនា នយេន អញ្ញាបទេសេន វា ឧបសម្បន្នំ វា អនុបសម្បន្នំ វា អក្កោសាធិប្បាយំ វិនា កេវលំ ទវាធិប្បាយេន វទេ, ទុព្ភាសិតន្តិ អត្ថោ.

៣៤២. នខេ ¶ វា កេសេ វា នាសលោមេ (ចូឡវ. ២៧៥) វា ទីឃេ ន ធារយេតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មំសប្បមាណេន នខេ ឆិន្ទិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៤) ច ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទុមាសិកំ វា ទុវង្គុលំ វា’’តិ (ចូឡវ. ២៤៦) ច វុត្តំ. ន លព្ភំ វីសតិមដ្ឋន្តិ ឯត្ថ ឯកនខម្បិ មដ្ឋំ កាតុំ ន វដ្ដតិ ឯវ. ‘‘ន ភិក្ខវេ វីសតិមដ្ឋំ ការាបេតព្ពំ. យោ ការាបេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស (ចូឡវ. ២៧៤). អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មលមត្តំ អបកឌ្ឍិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៤) ហិ វុត្តំ. តស្មា នខតោ មលមត្តំ អបកឌ្ឍិតុំ វដ្ដតិ. សម្ពាធេ លោមហារណន្តិ ឯត្ថ សម្ពាធោ នាម ឧភោ ឧបកច្ឆកា មុត្តករណញ្ច. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, អាពាធបច្ចយា សម្ពាធេ លោមំ សំហរាបេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៧៥) ហិ វុត្តំ.

៣៤៣. យថាវុឌ្ឍន្តិ ¶ វុឌ្ឍបដិបាដិយា លទ្ធព្ពំ. ន ពាធេយ្យាតិ ន វារេយ្យ. សង្ឃុទ្ទិដ្ឋំវាតិ ឧបាសកាទីហិ យថាវុឌ្ឍំ ‘‘អយ្យា បរិភុញ្ជន្តូ’’តិ និស្សជ្ជិត្វាវ ទិន្នំ សេនាសនាទិ. ‘‘ន ភិក្ខវេ ឧទ្ទិស្សកតម្បិ យថាវុឌ្ឍំ បដិពាហិតព្ពំ. យោ បដិពាហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៣) ហិ វុត្តំ. អធោតបាទេហិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៤) វា អល្លបាទេហិ វា នក្កមេតិ សម្ពន្ធោ. សុធោតបាទកំ វាបីតិ ធោតបាទេហេវ អក្កមិតព្ពដ្ឋានំ. តថេវាតិ នក្កមេយ្យ សឧបាហនោតិ អត្ថោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ អធោតេហិ បាទេហិ, អល្លេហិ បាទេហិ, សឧបាហនេន សេនាសនំ អក្កមិតព្ពំ. យោ អក្កមេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣២៤), ហិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បច្ចត្ថរិត្វា និបជ្ជិតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៣២៤) វុត្តត្តា បរិភណ្ឌកតំ ភូមិំ វា ភូមត្ថរណសេនាសនំ វា សង្ឃិកំ មញ្ចបីឋំ វា អត្តនោ សន្តកេន បច្ចត្ថរណេន បច្ចត្ថរិត្វាវ និបជ្ជិតព្ពំ.

៣៤៤. សង្ឃាដិយា ¶ ន បល្លត្ថេតិ អធិដ្ឋិតចីវរេន វិហារេ វា អន្តរឃរេ វា បល្លត្ថិកា ន កាតព្ពាតិ អត្ថោ. បរិកម្មកតំ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣២៤) ភិត្តិអាទិំ ន អបស្សយេ. ‘‘ន ភិក្ខវេ បរិកម្មកតា ភិត្តិ អបស្សេតព្ពា. យោ អបស្សេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣២៤) ហិ វុត្តំ. តស្មា សេតភិត្តិ វា ចិត្តកម្មកតា វា ភិត្តិ ន អបស្សយិតព្ពា. ន កេវលំ ភិត្តិយេវ, បរិកម្មកតា ទ្វារកវាដវាតបានត្ថម្ភាទយោបិ ន អបស្សយិតព្ពា. ឯត្ថបិ លោមគណនាយ ឯវ អាបត្តិយោ វេទិតព្ពា. សន្តេ ឧទកេ នោ ន អាចមេតិ (ចូឡវ. ៣៧៣; ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣៧៣) នោ ន អាចមេតុំ, ឧទកសុទ្ធិំ អកាតុំ ន វដ្ដតីតិ អត្ថោ. សន្តេតិ វចនេន អសន្តេ អនាបត្តីតិ ទីបេតិ.

៣៤៥. អកប្បិយសមាទានេតិ ភិក្ខុំ វា សាមណេរាទិកេ សេសសហធម្មិកេ វា អកប្បិយេ និយោជេន្តស្ស ទុក្កដមេវ. ‘‘ន, ភិក្ខវេ, បព្ពជិតេន អកប្បិយេ សមាទបេតព្ពំ. យោ សមាទបេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៣០៣) ហិ វុត្តំ. សភាគាយ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៩) អាបត្តិយា ទេសនាយាតិ អត្ថោ. វត្ថុសភាគតា ឥធ អធិប្បេតា, ន អាបត្តិសភាគតា. ‘‘ន ភិក្ខវេ សភាគា អាបត្តិ ទេសេតព្ពា. យោ ទេសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៩) ច ‘‘ន ភិក្ខវេ សភាគា អាបត្តិ បដិគ្គហេតព្ពា. យោ បដិគ្គណ្ហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៩) ច វុត្តំ. វត្ថុសភាគំ អាបត្តិំ អាវិ កាតុម្បិ ន វដ្ដតិ, តេន វុត្តំ ‘‘អាវិកម្មេ ច ទុក្កដ’’ន្តិ. ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឥត្ថន្នាមំ ¶ អាបត្តិំ អាបជ្ជិំ, តំ ឥតោ វុដ្ឋហិត្វា បដិករិស្សាមី’’តិ អញ្ញស្ស វចនំ អាវិកម្មំនាម.

៣៤៦. ឥតរស្ស ¶ តូតិ អសុទ្ធចិត្តស្ស.

៣៤៧. បោរិសន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៨៤) បុរិសប្បមាណំ អភិរុហិតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, សតិ ករណីយេ បោរិសំ រុក្ខំ អភិរុហិតុំ, អាបទាសុ យាវទត្ថ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៨៤) ហិ វុត្តំ.

៣៤៨. បរិស្សាវនំ (ចូឡវ. ២៥៩; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៥៩) វិនា អឌ្ឍយោជនំ គច្ឆន្តស្ស ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘អទ្ធានគមនសមយោ នាម អឌ្ឍយោជនំ គច្ឆិស្សាមីតិ ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ (បាចិ. ២១៨) វុត្តំ, តស្មា អឌ្ឍយោជនមេវ អន្តិមំ អទ្ធានន្តិ វេទិតព្ពំ. ភិក្ខុនិយា ច មាតុគាមេន ច សំវិធានសិក្ខាបទេ ‘‘ឯកទ្ធានមគ្គំ បដិបជ្ជេយ្យ, អន្តមសោ គាមន្តរម្បី’’តិ (បាចិ. ១៨២, ៤១៣) ឯវំ វិសេសេត្វា វុត្តត្តា ‘‘កុក្កុដសម្បាតេ គាមេ គាមន្តរេ គាមន្តរេ អាបត្តិ បាចិត្តិយស្សា’’តិ (បាចិ. ១៨៣, ៤១៤) វុត្តំ, ន អទ្ធានលក្ខណេន. យទិ គាមន្តរបរិច្ឆេទេន អទ្ធានំ វុច្ចតិ, គណភោជនសិក្ខាបទេបិ ‘‘អទ្ធានគមនសមយោ នាម គាមន្តរម្បិ គច្ឆិស្សាមីតិ ភុញ្ជិតព្ព’’ន្តិ វទេយ្យ, ន ច វុត្តំ. តស្មា ‘‘ន ភិក្ខវេ អបរិស្សាវនកេន អទ្ធានោ បដិបជ្ជិតព្ពោ. យោ បដិបជ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. សចេ ន ហោតិ បរិស្សាវនំ វា ធម្មករណោ វា, សង្ឃាដិកណ្ណោបិ អធិដ្ឋាតព្ពោ ឥមិនា បរិស្សាវេត្វា បិវិស្សាមី’’តិ វុត្តដ្ឋានេបិ អឌ្ឍយោជនវសេនេវ អទ្ធានបរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. អភយគិរិវាសីនំ បន ‘‘ទ្វិគាវុតវសេន អទ្ធានបរិច្ឆេទោ’’តិ បាឡិយំ ឯវ អត្ថិ. យាចមានស្សាតិ យាចន្តស្ស. ‘‘ន ច ភិក្ខវេ អទ្ធានប្បដិបន្នេន ភិក្ខុនា បរិស្សាវនំ យាចិយមានេន ន ទាតព្ពំ. យោ ន ទទេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ហិ វុត្តំ.

៣៤៩. អញ្ញត្រ ¶ អាពាធប្បច្ចយា កណ្ណនាសាទិកេ សេសង្គេ ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. អាពាធេ សតិ អង្គុលិអាទីនិ ឆិន្ទិតុំ វដ្ដតិ. អង្គជាតំ វា ពីជានិ វា ឆិន្ទិតុំ ន វដ្ដតិ ឯវ. អត្តឃាតនេ ¶ ច ទុក្កដន្តិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ន ច ភិក្ខវេ អត្តានំ ឃាតេតព្ពំ. យោ ឃាតេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ហិ វុត្តំ.

៣៥០. ‘‘ន ច ភិក្ខវេ បដិភានចិត្តំ ការាបេតព្ពំ ឥត្ថិរូបកំ បុរិសរូបកំ. យោ ការាបេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មាលាកម្មំ លតាកម្មំ មករទន្តកំ បញ្ចបដិក’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៩) វុត្តត្តា ‘‘ចិត្តបោត្ថករូបានិ, ន ករេ ន ច ការយេ’’តិ វុត្តំ. ភុញ្ជន្តន្តិ (ចូឡវ. អដ្ឋ. ៣១៦) វិប្បកតភោជនំ. ‘‘ន ភិក្ខវេ វិប្បកតភោជនោ ភិក្ខុ វុដ្ឋាបេតព្ពោ. យោ វុដ្ឋាបេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៣១៦) ហិ វុត្តំ.

៣៥១. យានានីតិ វយ្ហំ រថោ សកដំ សន្ទមានិកាទីនិ គិលានស្ស អភិរុហិតុំ កប្បន្តិ, សិវិកោ ច កប្បតិ. ឯវំ សព្ពត្ថ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានស្ស យានំ, បុរិសយុត្តំ ហត្ថវដ្ដកំ, សិវិកំ បាដង្កិ’’ន្តិ (មហាវ. ២៥៣) ហិ វុត្តំ.

៣៥២. ទវន្តិ កេឡិំ. ‘‘ន ភិក្ខវេ ពុទ្ធំ វា ធម្មំ វា សង្ឃំ វា អារព្ភ ទវោ កាតព្ពោ. យោ ករេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៦២៧) ហិ វុត្តំ. តស្មា ‘‘កិំ ពុទ្ធោ សិលកពុទ្ធោ, ឧទាហុ បដិពុទ្ធោ’’តិ វា ‘‘កិំ ធម្មោ គោធម្មោ អជធម្មោ’’តិ វា ‘‘កិំ សង្ឃោ អជសង្ឃោ មិគសង្ឃោ’’តិ វា ឯវមាទិនា នយេន យោ ទវំ ករោតិ, តស្ស ទុក្កដន្តិ វេទិតព្ពំ. ‘‘តុម្ហាកំ ¶ ចីវរំ ទស្សាម, បត្តំ ទស្សាមា’’តិអាទិនា នយេន សាមណេរំ វា ឧបសម្បន្នំ វា អញ្ញស្ស អន្តមសោ ទុស្សីលស្សាបិ បរិសភូតំ អត្តនោ ឧបដ្ឋាកករណត្ថំ ឧបលាឡនេ ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ អញ្ញស្ស បរិសា អបលាឡេតព្ពា. យោ អបលាឡេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ ហិ វុត្តំ.

៣៥៣. កាយំ (ចូឡវ. ៤១១) វា ឩរុំ វា និមិត្តំ វា វិវរិត្វា ភិក្ខុនីនំ ន ទស្សយេតិ សម្ពន្ធោ. កទ្ទមុទកាទិនា តា ភិក្ខុនិយោ ន សិញ្ចេយ្យាតិ អត្ថោ. ន កេវលំ កទ្ទមុទកាទិកេនេវ, វិប្បសន្នឧទករជនកទ្ទមាទីសុបិ យេន កេនចិ ឱសិញ្ចន្តស្ស ទុក្កដមេវ.

៣៥៤. ពាលន្តិ ឯត្ថ ពាលោ នាម យោ ឱវាទំ គហេត្វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសកស្ស អារោចេត្វា បាដិបទេ ¶ បច្ចាហរិតព្ពន្តិ ន ជានាតិ. គិលានោ នាម យោ ឱវាទំ គហេត្វា ឧបោសថគ្គំ គន្ត្វា អារោចេតុញ្ច បច្ចាហរិតុញ្ច ន សក្កោតិ. គមិយោ នាម យោ បដិទេសំ គន្តុកាមោ.

‘‘ន ភិក្ខវេ ឱវាទោ ន គហេតព្ពោ. យោ ន គណ្ហេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ៤១៤) ច ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឋបេត្វា ពាលំ, ឋបេត្វា គិលានំ, ឋបេត្វា គមិកំ, អវសេសេហិ ឱវាទំ គហេតុ’’ន្តិ (ចូឡវ. ៤១៤) ច ‘‘ន ភិក្ខវេ ឱវាទោ ន បច្ចាហរិតព្ពោ. យោ ន បច្ចាហរេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បាចិ. ៤១៥) ច វុត្តត្តា ភិក្ខុនីហិ តេរសិយំ វា ចាតុទ្ទសិយំ វា អាគន្ត្វា ‘‘អយំ ឧបោសថោ ចាតុទ្ទសោ’’តិ វា ‘‘បន្នរសោ’’តិ វា ‘‘កទា អយ្យ ឧបោសថោ’’តិ វា បុច្ឆិតេ ‘‘ចាតុទ្ទសោ’’តិ វា ‘‘បន្នរសោ’’តិ វា ‘‘ស្វេ ភគិនិ ឧបោសថោ’’តិ ¶ វា អាចិក្ខិតព្ពំ. តាហិ ភិក្ខុនីហិ ឧបោសថទិវសេ អាគន្ត្វា ‘‘ភិក្ខុនិសង្ឃោ អយ្យ ភិក្ខុសង្ឃស្ស បាទេ វន្ទតិ, ឱវាទូបសង្កមនញ្ច យាចតិ, លភតុ កិរ អយ្យ ភិក្ខុនិសង្ឃោ ឱវាទូបសង្កមន’’ន្តិ ឯវំ យាចិតព្ពំ, តំ វចនំ បដិគ្គហេត្វា ឧបោសថគ្គេ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកស្ស ‘‘ភិក្ខុនិសង្ឃោ, ភន្តេ, ភិក្ខុសង្ឃស្ស បាទេ វន្ទតិ, ឱវាទូបសង្កមនញ្ច យាចតិ, លភតុ កិរ, ភន្តេ, ភិក្ខុនិសង្ឃោ ឱវាទូបសង្កមន’’ន្តិ អាចិក្ខិតព្ពំ. បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេនាបិ សចេ តត្ថ ភិក្ខុនោវាទកោ អត្ថិ, ‘‘ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ ភិក្ខុនោវាទកោ សម្មតោ, តំ ភិក្ខុនិសង្ឃោ ឧបសង្កមតូ’’តិ វត្តព្ពំ. សចេ នត្ថិ, ‘‘កោ អាយស្មា ឧស្សហតិ ភិក្ខុនិយោ ឱវទិតុ’’ន្តិ បុច្ឆិត្វា សចេ អត្ថិ អដ្ឋហង្គេហិ សមន្នាគតោ ភិក្ខុ, តំ តត្ថេវ សម្មន្និត្វា វុត្តនយេនេវ ឱវាទប្បដិគ្គាហកស្ស អារោចេតព្ពំ. យទិ នត្ថិ កោចិ ភិក្ខុ ភិក្ខុនោវាទកោ សម្មតោ, ‘‘បាសាទិកេន ភិក្ខុនិសង្ឃោ សម្បាទេតូ’’តិ វត្តព្ពំ. តេន ភិក្ខុនា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆិត្វា បាដិបទេ ភិក្ខុនីនំ ‘‘នត្ថិ កោចិ ភិក្ខុ ភិក្ខុនោវាទកោ សម្មតោ, បាសាទិកេន ភិក្ខុនិសង្ឃោ សម្បាទេតូ’’តិ វត្តព្ពំ. តាហិបិ ‘‘សាធុ អយ្យា’’តិ សម្បដិច្ឆិតព្ពំ. ឥមិនា នយេន គណបុគ្គលេសុបិ វចនភេទោ វេទិតព្ពោ.

៣៥៥. លោកាយតំ (ចូឡវ. ២៨៦; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៨៦) នាម វិតណ្ឌសត្ថំ. ‘‘ន ភិក្ខវេ អាសិត្តកូបធានេ ភុញ្ជិតព្ពំ. យោ ភុញ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៦៤) វុត្តត្តា ‘‘បេឡាយបិ ន ភុញ្ជេយ្យា’’តិ វុត្តំ.

៣៥៦. គិហិបារុតំ ¶ ន បារុបេយ្យ, គិហិនិវាសនំ ន និវាសេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ គិហិនិវត្ថំ និវាសេតព្ពំ ហត្ថិសោណ្ឌកំ ¶ មច្ឆវាឡកំ ចតុកណ្ណកំ តាលវណ្ដកំ សតវលិកំ. យោ និវាសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៨០) ហិ វុត្តំ. បរិមណ្ឌលតោ អញ្ញថា បារុបនំ, សព្ពមេតំ គិហិបារុតំ នាម. តំ បន ន បារុបេតព្ពន្តិ អត្ថោ. សំវេល្លិយន្តិ ឯត្ថ កច្ឆំ ពន្ធិត្វា ន និវាសេយ្យាតិ អត្ថោ. ទាយន្តិ (ចូឡវ. ២៨៣; ចូឡវ. អដ្ឋ. ២៨៣) អរញ្ញំ. នាលិម្បយេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ.

៣៥៧. វឌ្ឍិញ្ច ន បយោជយេ, នោញាតកេ នប្បវារិតេ ន យាចេតិ អត្ថោ. អញ្ញស្សាតិ ឯត្ថ (ចូឡវ. ៤២០; ចូឡវ. អដ្ឋ. ៤២០) ‘‘តុម្ហេ បរិភុញ្ជថា’’តិ និយមេត្វា ទិន្នំ សហធម្មិកានម្បិ ទាតុំ ន វដ្ដតិ. អគ្គំ គហេត្វា វា កតិបាហំ ភុត្វា វា បុន ទទេយ្យាតិ អត្ថោ.

៣៥៨. ឧទ្ទិស្ស យាចនេតិ ឯត្ថ (បាចិ. អដ្ឋ. ៦៧៩) ‘‘អម្ហាកំ វិហារេ ឥត្ថន្នាមេន ឥទញ្ចិទញ្ច កត’’ន្តិ វា ‘‘ករិស្សន្តី’’តិ វា ឯវំ ឧទ្ទិស្ស រក្ខំ យាចនេតិ អត្ថោ. ញត្វាញត្វា វាតិ ឯវំ ‘‘អម្ហេហិ យាចិយមានា ឥមេសំ ទណ្ឌេស្សន្តី’’តិ តេសំ ទណ្ឌិនំ ញត្វា វា អញត្វា វាតិ អត្ថោ. តេហិ បន ទណ្ឌិតេ សោ ទណ្ឌោ ឧទ្ទិស្ស យាចន្តានំ គីវាវ ភណ្ឌទេយ្យំ ហោតិ ឯវាតិ អត្ថោ. ‘‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ឥទញ្ច ឥទញ្ច កតំ, ឯត្តកំ ទណ្ឌំ គណ្ហថា’’តិ សយំ ទណ្ឌាបនេ បន អស្ស ទណ្ឌស្ស អគ្ឃភេទេន បារាជិកថុល្លច្ចយទុក្កដា ញេយ្យាតិ អត្ថោ.

៣៥៩. អនត្ថាយ អស្ស ចោរស្ស ភាសិតេតិ សម្ពន្ធោ. រាជរាជមហាមត្តាទីហិ តស្ស ចោរស្ស ទណ្ឌំ គណ្ហន្តេ អស្ស ភិក្ខុស្ស តត្តកំ គីវាតិ អត្ថោ.

៣៦០. វិឃាសំ ¶ (បាចិ. ៨២៥-៨២៦) វា ឧច្ចារំ វា សង្ការំ វា មុត្តំ វា បាការកុដ្ដានំ ពហិ ឆឌ្ឌេយ្យ, ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. វឡញ្ជេ នាវលោកិយាតិ ឥមិនាវ អវឡញ្ជនកាលេ នាវលោកេត្វា ឆឌ្ឌេតុំ វដ្ដតីតិ ទីបេតិ. ន កេវលំ តត្ថេវ, អថ ខោ ហរិតេ វាបិ វីហាទិនាឡិកេរាទិរោបិមេ ឆឌ្ឌេន្តស្ស ទុក្កដមេវាតិ អត្ថោ.

៣៦១. ‘‘ឧបហារំ ករោមា’’តិ វុត្តេតិ បុច្ឆិតេតិ អធិប្បាយោ.

៣៦២. កីឡត្ថំ (បាចិ. ៩៧៩; បាចិ. អដ្ឋ. ៩៧៨) ¶ កតំ រាជាគារំ វា បោក្ខរណិំ វា ឧយ្យានំ វា ចិត្តាគារំ វា អារាមំ វា ទដ្ឋុំ គច្ឆតោ បទេ បទេ ទុក្កដន្តិ អត្ថោ.

៣៦៣. អាសនេន (ចូឡវ. ៣៦៤) នវេ ន បដិពាហេយ្យ, ឧណ្ហេ (មហាវ. ៦៧, ៧៨, ៧៩; ចូឡវ. ៣៧៦, ៣៧៨, ៣៨០, ៣៨២) ចីវរំ ន និទហេយ្យ. គុរុនាតិ អាចរិយាទិនា បណាមិតោ ខមាបេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ.

៣៦៤. អាបត្តីហិ ច សត្តហីតិ (វជិរ. ដី. បាចិត្តិយ ២៦) សត្តហិ អាបត្តីហិ ភិក្ខុំ បរម្មុខា អក្កោសនេន ច ‘‘អស្សទ្ធោ អប្បសន្នោ ពីជភោជី’’តិអាទិនា អញ្ញេនេវ វា អក្កោសនេន ច ទុក្កដន្តិ អធិប្បាយោ.

៣៦៥. សទ្ធាទេយ្យំ (មហាវ. អដ្ឋ. ៣៦១) ចីវរំ វា បិណ្ឌបាតំ វាតិ អត្ថោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ សទ្ធាទេយ្យំ វិនិបាតេតព្ពំ. យោ វិនិបាតេយ្យ, អាបត្តិ ¶ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៣៦១) ហិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, មាតាបិតូនំ ទាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ៣៦១) វុត្តត្តា ‘‘លព្ភំ បិតូន’’ន្តិ វុត្តំ.

៣៦៦. វស្សំវុត្ថោ អញ្ញត្រាតិ សម្ពន្ធោ, អញ្ញស្មិំ វិហារេតិ អត្ថោ. អញ្ញតោតិ អញ្ញវិហារតោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ អញ្ញត្រ វស្សំវុត្ថេន អញ្ញត្រ ចីវរភាគោ សាទិតព្ពោ. យោ សាទិយេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៣៦៤) ហិ វុត្តំ. តេសន្តិ តស្មិំ វិហារេ តំ ចីវរំ ភាជេត្វា គណ្ហិតុំ យុត្តានំ ភិក្ខូនំ ធុរនិក្ខេបតោ ហោតិ ភណ្ឌគ្ឃេន ការិយោតិ អត្ថោ.

៣៦៧. សហ អន្តរេន ឧត្តរោតិ សន្តរុត្តរោ, គាមំ ន បវិសេយ្យាតិ អត្ថោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ សន្តរុត្តរេន គាមោ បវិសិតព្ពោ. យោ បវិសេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ៣៦២) ហិ វុត្តំ. កល្លោ វាតិ អគិលានោ. សឧបាហនោ គាមំ ន បវិសេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ ចាមរិពីជនី ធារេតព្ពា. យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៦៩), ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិស្សោ ពីជនិយោ វាកមយំ ឧសីរមយំ មោរបិញ្ឆមយ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៦៩) ¶ ច វុត្តត្តា ‘‘ន ធារេយ្យ ចាមរីមកសពីជនិ’’ន្តិ វុត្តំ. មកសពីជនី បន ទន្តវិសាណទារុទណ្ឌកាបិ វដ្ដតិ.

៣៦៨. អារាមតោ ពហីតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ ឆត្តំ ធារេតព្ពំ. យោ ធារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ, ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, គិលានស្ស ឆត្ត’’ន្តិ ច វុត្តត្តា អគិលានោ អារាមតោ ពហិ ន លភតិ, ចីវរគុត្តិយាទិអត្ថាយ អគិលានោបិ លភតីតិ អត្ថោ.

៣៦៩. គាហេយ្យ នុភតោកាជន្តិ ន គាហេយ្យ ឧភតោកាជំ. ឯកន្តរិកកាជកន្តិ ឯកតោកាជញ្ច អន្តរកាជញ្ច ¶ . សីសភារោ ច ខន្ធភារោ ច កដិភារោ ច សីសក្ខន្ធកដិភារា. ‘‘ន ភិក្ខវេ ឧភតោកាជំ ហរិតព្ពំ. យោ ហរេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (ចូឡវ. ២៨១), ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឯកតោកាជំ អន្តរកាជំ សីសភារំ ខន្ធភារំ កដិភារំ ឱលម្ពក’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៨១) ច វុត្តត្តា ឧភតោកាជមេវ ន វដ្ដតិ, សេសានិ វដ្ដន្តីតិ វេទិតព្ពា.

៣៧០. អនោកាសកតន្តិ (មហាវ. ១៥៣) យោ បឋមមេវ ‘‘ករោហិ មេ អាវុសោ ឱកាសំ, អហំ តំ វត្តុកាមោ’’តិ ឯវំ អកតោកាសំ អាបត្តិយា ចោទេយ្យ, តស្ស ទុក្កដំ ហោតីតិ អត្ថោ. តថាតិ ទុក្កដមេវាតិ អត្ថោ.

៣៧១. បកតង្គុលេន, ន សុគតង្គុលេនាតិ អត្ថោ.

៣៧២. មូគព្ពតាទិំ (មហាវ. ២០៩; មហាវ. អដ្ឋ. ២០៩) តិត្ថិយព្ពតំ យទិ គណ្ហេយ្យ, ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. អាទិ-សទ្ទេន គោវតកុក្កុរវតាទយោ សង្គហិតា. តថាតិ (មហាវ. ៣០៣; មហាវ. អដ្ឋ. ៣០៣) ន្ហាបិតបុព្ពកោ ខុរភណ្ឌំ យទិ បរិហរេយ្យ, ទុក្កដមេវាតិ អត្ថោ.

៣៧៣. យំ កិញ្ចីតិ (កង្ខា. អដ្ឋ. កុដិការសិក្ខាបទវណ្ណនា) ន្ហាបិតតុណ្ណការកម្មាទិ យំ កិញ្ចិ ហត្ថកម្មន្តិ អត្ថោ. តទនុសារតោតិ ហត្ថកម្មយាចនានុសារតោតិ អត្ថោ. សចេ ឯវំ យាចតោ ហត្ថកម្មមូលមេវ ទេតិ, តំ អញ្ញស្ស ទាបេត្វា ¶ ការេតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ. និក្កម្មំ បន ហត្ថកម្មវសេន អយាចិត្វាបិ ‘‘ឯហិ ឥមំ ករោហី’’តិ ការេតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. យំ កិញ្ចិបរសន្តកន្តិ យំ កិញ្ចិ ទារុតិណាទិកំ អបរសន្តកំ អបរិគ្គហិតំ អាហរាបេតុំ កប្បតីតិ អធិប្បាយោ.

៣៧៤. គិហីនន្តិ ¶ គិហីនំ សន្តកំ. គោបកេតិ រក្ខកេ. យត្តកំ ទេតិ, តត្តកំ គហេតុំ កប្បតីតិ អត្ថោ. យថាបរិច្ឆេទន្តិ ‘‘ទិវសេ ទិវសេ ឯត្តកំ ឧច្ឆុនាឡិកេរំ អម្ពបក្កំ តុម្ហេ ខាទថា’’តិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ទិន្នមេវ តេសុ ទេន្តេសុ លព្ភតីតិ អត្ថោ.

៣៧៥. ទ្វិហាបជ្ជេយ្យាតិ ទ្វីហិ អាបជ្ជេយ្យ. កតមេហិ ទ្វីហីតិ ចេ, តេ ទស្សេតុំ ‘‘កាយវាចាហី’’តិ វុត្តំ, ‘‘ទ្វីហាការេហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, កាយេន អាបជ្ជតិ, វាចាយ អាបជ្ជតី’’តិ (បរិ. ៣២២) ហិ វុត្តំ. កាយវាចាហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជន្តោ ច ឆហិ អាការេហិ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ, តានិ ទស្សេតុំ ‘‘អលជ្ជិញាណកុក្កុច្ចបកតត្តា’’តិអាទិមាហ. ឯត្ថ (បរិ. ២៩៥) បន អកប្បិយភាវំ ជានន្តោ ឯវ វីតិក្កមំ ករោន្តោ អលជ្ជិតាយ អាបជ្ជតិ នាម. កប្បិយាកប្បិយំ អជានិត្វា អាបជ្ជន្តោ អញ្ញាណតាយ. កប្បិយំ នុ ខោ, នោ នុ ខោ’’តិ សំសយេ ឧប្បន្នេ តមភិវិតរិត្វា វីតិក្កមំ ករោន្តោ កុក្កុច្ចបកតត្តា អាបជ្ជតិ. សហសេយ្យាទិំ អាបជ្ជន្តោ សតិប្លវា, សតិសម្មោសាតិ អត្ថោ. អច្ឆមំសំ ‘‘សូករមំស’’ន្តិ វា សូករមំសំ ‘‘អច្ឆមំស’’ន្តិ វា ខាទន្តោ អកប្បិយេ កប្បិយសញ្ញិតាយ ច កប្បិយេ អកប្បិយសញ្ញិតាយ ច អាបជ្ជតីតិ វេទិតព្ពោ.

៣៧៦. អលជ្ជិតាយ វា អញ្ញាណតាយ វា អាបត្តិំ កាយវាចាហិ ឆាទយេតិ អត្ថោ. ឯកេ វា ឯកស្មិំ វា. លិង្គេតិ លិង្គបរិវត្តនតោ. ឯវំ ចតុធា អាបត្តិវុដ្ឋានំ ហោតីតិ អត្ថោ. តិណវត្ថារកសមថអព្ភានាទីនំ វសេន សង្ឃេ អាបត្តិ វុដ្ឋាតីតិ វេទិតព្ពំ និស្សជ្ជនាទីសុ គណេ. ឯកស្ស សន្តិកេ វុដ្ឋានំ បាកដមេវ. ‘‘យា អាបត្តិយោ ¶ ភិក្ខូនំ ភិក្ខុនីហិ អសាធារណា, តាហិ អាបត្តីហិ អនាបត្តី’’តិ (បារា. ៦៩) វចនតោ លិង្គបរិវត្តនេ អាបត្តិវុដ្ឋានំ ញាតព្ពំ.

៣៧៧. បច្ចយទ្វយេតិ ចីវរេ ច បិណ្ឌបាតេ ច. ន កេវលញ្ច ឥមេ ឯវ, និមិត្តកម្មម្បិ ន លព្ភតេវ, គាថាពន្ធសុខត្ថំ បន ន វុត្តំ. តត្ថ និមិត្តកម្មំ នាម យំ កិញ្ចិ ¶ បរេសំ បច្ចយទានសំយោជនកំ កាយវចីកម្មំ. ខាទនីយំ គហេត្វា គច្ឆន្តេ ទិស្វា ‘‘កិំ ខាទនីយំ លភិត្ថា’’តិអាទិនា នយេន តស្ស បវត្តិ វេទិតព្ពា. បរិកថា នាម យថា យថា តំ លភតិ, តថា តថា បរិវត្តេត្វា កថនំ. ‘‘ឯតរហិ ភិក្ខូ បិណ្ឌបាតេន កិលមន្តី’’តិអាទិនា នយេន តស្ស បវត្តិ វេទិតព្ពា. ឱភាសោ នាម បច្ចយប្បដិសំយុត្តកថា. វិញ្ញត្តិ បន បាកដា ឯវ. តតិយេតិ សេនាសនេ. សេនាសនេ បន និមិត្តោភាសបរិកថា វដ្ដន្តិ, វិញ្ញត្តិ ឯវ ឯកា ន វដ្ដតិ. តត្ថ និមិត្តកម្មំ នាម ឧបាសកេ ទិស្វា សេនាសនត្ថំ ភូមិបរិកម្មករណាទិ. ឱភាសោ នាម ‘‘ឧបាសកា, តុម្ហេ កុហិំ វសថា’’តិ ‘‘បាសាទេ, ភន្តេ’’តិ វុត្តេ ‘‘កិំ ភិក្ខូនំ បាសាទោ ន វដ្ដតី’’តិអាទិកំ វចនំ. បរិកថា នាម ‘‘ភិក្ខូនំ សេនាសនំ សម្ពាធ’’ន្តិ វចនំ. សេសេតិ គិលានបច្ចយេ.

៣៧៨. ន រុហតីតិ ន ហោតិ. អច្ចយេ ទានន្តិ អច្ចយទានំ. បញ្ចសុ សហធម្មិកេសុ យេន កេនចិ កាលំ ករោន្តេន ‘‘មមច្ចយេន មយ្ហំ បរិក្ខារោ ឧបជ្ឈាយស្ស ហោតុ, អាចរិយស្ស ហោតុ, អញ្ញស្ស វា កស្សចិ ហោតូ’’តិ វុត្តេ តេសំ ន ហោតិ, តស្មា វុត្តំ ‘‘ន រុហតី’’តិ. សង្ឃស្សេវ ច តំ ហោតីតិ យទិ ភិក្ខុសាមណេរេហិ ឯវំ វុត្តំ, តស្មិំ មតេបិ ភិក្ខុសង្ឃស្សេវ ហោតិ, ភិក្ខុនិសិក្ខមានសាមណេរីហិ ¶ ចេ វុត្តំ, តស្មិំ មតេ ភិក្ខុនិសង្ឃស្ស តំ ហោតីតិ អត្ថោ. គិហីនំ បន រូហតីតិ គិហីនំ បន អច្ចយទានំ ឯវ សព្ពេសំ រុហតីតិ វុត្តំ ហោតិ.

៣៧៩. ឧបស្សយេតិ ភិក្ខុនិវិហារេ. ទាយជ្ជោតិ តស្ស បរិក្ខារស្ស ទាយជ្ជោ. សេសេបីតិ សចេ ភិក្ខុនិសិក្ខមានសាមណេរិយោ ភិក្ខុវិហារេ កាលំ ករោន្តិ, តាសំ បរិក្ខារានំ ភិក្ខុសង្ឃោវ ទាយជ្ជោតិ អត្ថោ.

៣៨០. បុរិមស្សេវាតិ ឯត្ថ ‘‘ឥមំ បរិក្ខារំ នេត្វា អសុកស្ស ទេហី’’តិ ទិន្នំ បុរិមស្សេវ ហោតីតិ អត្ថោ. ‘‘អសុកស្ស ទម្មី’’តិ ទិន្នំ បន បច្ឆិមស្សេវ ហោតិ បរិច្ចជិត្វា ទិន្នត្តា. ឥមំ វិធិំ ញត្វាវ វិស្សាសគ្គាហំ វា គណ្ហេយ្យ, មតកចីវរំ វា អធិដ្ឋេតិ សម្ពន្ធោ. មតកចីវរអធិដ្ឋានំ នាម ឃណ្ដិំ បហរិត្វា កាលំ ឃោសេត្វា ថោកំ អាគមេត្វា សចេ ភិក្ខូ អាគច្ឆន្តិ, តេហិ សទ្ធិំ ភាជេតព្ពានិ, នោ ចេ អាគច្ឆន្តិ, ‘‘មយ្ហិមានិ ចីវរានិ បាបុណន្តី’’តិ អធិដ្ឋាតព្ពានិ. ឯវំ អធិដ្ឋិតេ សព្ពានិ តស្សេវ ហោន្តិ, ឋិតិកា បន ន តិដ្ឋតិ. សចេ ឯកេកំ ឧទ្ធរិត្វា ‘‘អយំ បឋមភាគោ មយ្ហំ បាបុណាតិ, អយំ ទុតិយភាគោ’’តិ ¶ ឯវំ គណ្ហាតិ, គហិតានិ ច សុគហិតានិ ហោន្តិ, ឋិតិកា ច តិដ្ឋតិ. ឯវំ បាបេត្វា គណ្ហន្តេនាបិ អធិដ្ឋិតមេវ ហោតិ.

៣៨១. លោហភណ្ឌេ បហរណិំ ឋបេត្វា សព្ពំ កប្បតិ, ទារុភណ្ឌេ ច ទារុជំ បត្តញ្ច បាទុកញ្ច, បល្លង្កញ្ច អាសន្ទិញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ កប្បតិ, មត្តិកាមយេ កតកញ្ច កុម្ភការិកញ្ច ឋបេត្វា សព្ពំ កប្បតីតិ អត្ថោ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ឋបេត្វា បហរណិំ សព្ពំ លោហភណ្ឌំ, ឋបេត្វា អាសន្ទិំ បល្លង្កំ ទារុបត្តំ ទារុបាទុកំ សព្ពំ ទារុភណ្ឌំ, ឋបេត្វា កតកញ្ច ¶ កុម្ភការិកញ្ច សព្ពំ មត្តិកាភណ្ឌ’’ន្តិ (ចូឡវ. ២៩៣) ហិ វុត្តំ. ឯត្ថ កតកន្តិ បទុមកណ្ណិកាការេន កតមល្លកន្តិ អធិប្បេតំ. ធនិយស្សេវ សព្ពមត្តិកាមយា កុដិ កុម្ភការិកន្តិ. បកិណ្ណកវិនិច្ឆយោ.

បកិណ្ណកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៨២. ភិក្ខុភាវស្ស (បារា. អដ្ឋ. ២.១៩៨) យោ ចាគោ, សា បារាជិកទេសនាតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ ‘‘វិសុទ្ធាបេក្ខោតិ គិហិ វា ហោតុកាមោ ឧបាសកោ វា ហោតុកាមោ អារាមិកោ វា ហោតុកាមោ សាមណេរោ វា ហោតុកាមោ’’តិ (បារា. ១៩៨). តស្មា គិហិភាវាទិកំយេវ បារាជិកំ អាបន្នស្ស វិសុទ្ធិ នាម, អញ្ញតរស្ស វិសុទ្ធិ ឯវ នត្ថិ. ‘‘ឆាទេតិ ជានមាបន្នំ, បរិវសេយ្យ តាវតា’’តិអាទិនា នយេន ហេដ្ឋា វុត្តវិធិំ សន្ធាយ ‘‘យថាវុត្តេន វុដ្ឋាន’’ន្តិ វុត្តំ.

៣៨៣. ឥទានិ វត្តព្ពតំ សន្ធាយ ‘‘ឯវ’’ន្តិ វុត្តំ.

៣៨៤. បដិទេសេមីតិ អារោចេមិ. ឯតានិ អហំ ឯតានាហំ.

៣៨៦. (ក) យំ ¶ សង្ឃោ គិលានស្ស តិចីវរេន វិប្បវាសសម្មុតិំ ទេតិ, តំ អញ្ញត្រាតិ អត្ថោ.

(ខ) អកាលចីវរំ (បារា. ៥០០) ¶ នាម ‘‘អនត្ថតេ កថិនេ ឯកាទសមាសេ ឧប្បន្នំ, អត្ថតេ កថិនេ សត្តមាសេ ឧប្បន្នំ, កាលេបិ អាទិស្ស ទិន្នំ, ឯតំ អកាលចីវរំ នាមា’’តិ.

(គ) បុរាណចីវរំ (បារា. ៥០៥) នាម ‘‘សកិំ និវត្ថម្បិ សកិំ បារុតម្បី’’តិ វុត្តំ. អញ្ញាតិកា នាម មាតិតោ វា បិតិតោ វា យាវ សត្តមា កុលបរិវដ្ដា អសម្ពន្ធា. និសីទនបច្ចត្ថរណធោវាបនេ ទុក្កដំ.

(ឃ) អញ្ញត្រ បារិវត្តកាតិ (បារា. ៥១២) ឯត្ថ ហរីតកីខណ្ឌម្បិ វដ្ដតិ. ចីវរំ នាម ឥធ វិកប្បនូបគបច្ឆិមតោ បដ្ឋាយ អធិប្បេតំ.

(ង) អញ្ញត្រ សមយាតិ (បារា. ៥១៩) ឯត្ថ ‘‘អច្ឆិន្នចីវរោ វា ហោតិ ភិក្ខុ នដ្ឋចីវរោ វា’’តិ ឯវំ វុត្តំ សមយន្តិ អត្ថោ.

(ច) ‘‘សន្តរុត្តរបរមំ តេន ភិក្ខុនា តតោ ចីវរំ សាទិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៥២៤) វុត្តត្តា ‘‘តតុត្តរី’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ បន ‘‘សចេ តីណិ នដ្ឋានិ ហោន្តិ, ទ្វេ សាទិតព្ពានិ. ទ្វេ នដ្ឋានិ, ឯកំ សាទិតព្ពំ, ឯកំ នដ្ឋំ, ន កិញ្ចិ សាទិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៥២៤) វុត្តំ.

(ឆ-ជ) ‘‘កីទិសេន តេ (បារា. ៥២៩), ភន្តេ, ចីវរេន អត្ថោ, កីទិសំ តេ ចីវរំ ចេតាបេមី’’តិ ឯវំ អប្បវារិតោតិ អត្ថោ. វិកប្បន្តិ វិសិដ្ឋកប្បំ អធិកវិធានំ អាបន្នំ. ឥធ បុរិមំ ឯកស្ស, ទុតិយំ ពហូនំ វសេន វុត្តំ, ឯត្តកំ នានត្តំ.

(ឈ) អតិរេកតិក្ខត្តុន្តិ ឯត្ថ កេនចិ យំ កិញ្ចិ អកប្បិយវត្ថុំ អានេត្វា ‘‘ឥទំ ខោ មេ, ភន្តេ, អាយស្មន្តំ ឧទ្ទិស្ស ចីវរចេតាបន្នំ អាភតំ, បដិគ្គណ្ហតុ អាយស្មា ចីវរចេតាបន្ន’’ន្តិ វុត្តេ ‘‘ន ខោ មយំ, អាវុសោ, ចីវរចេតាបន្នំ បដិគ្គណ្ហាម, ចីវរញ្ច ខោ មយំ បដិគ្គណ្ហាម កាលេន កប្បិយ’’ន្តិ វត្តព្ពំ. ឯវំ វុត្តេ សចេ សោ ‘‘អត្ថិ កោចិ កប្បិយការកោ’’តិ ¶ ¶ វទតិ, ចីវរត្ថិកេន ឋបេត្វា បញ្ច សហធម្មិកេ យោ កោចិ ឧទ្ទិសិតព្ពោ ‘‘ឯសោ ខោ, អាវុសោ, ភិក្ខូនំ វេយ្យាវច្ចករោ’’តិ, ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ. ឯវំ វុត្តេ សចេ ទាយកោ តស្ស ហត្ថេ អកប្បិយវត្ថុំ ទត្វា ‘‘ឯសោ អយ្យស្ស ចីវរំ ចេតាបេត្វា ទស្សតី’’តិ វត្វា គច្ឆតិ, តំ ឧបសង្កមិត្វា ទ្វត្តិក្ខត្តុំ ចោទេតព្ពោ សារេតព្ពោ ‘‘អត្ថោ មេ, អាវុសោ, ចីវរេនា’’តិ, ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ, ‘‘ទេហិ មេ ចីវរ’’ន្តិអាទិនា ន វត្តព្ពំ. ឯវំ តិក្ខត្តុំ ចោទនាយ តំ ចីវរំ លភតិ, ឥច្ចេតំ កុសលំ. នោ ចេ លភតិ, ឆក្ខត្តុបរមំ តុណ្ហីភូតេន ឋាតព្ពំ, ន អាសនេ និសីទិតព្ពំ, ន អាមិសំ បដិគ្គហេតព្ពំ, ន ធម្មោ ភាសិតព្ពោ. ‘‘កិំ ការណា អាគតោសី’’តិ វុត្តេ ‘‘ជានាហិ, អាវុសោ’’តិ ឯត្តកមេវ វត្តព្ពំ. សចេ និសជ្ជាទីនិ ករោតិ, ឋានំ ភញ្ជតិ. វត្តភេទទុក្កដញ្ច អាបជ្ជតីតិ វទន្តិ. ឯវំ បន អប្បដិបជ្ជិត្វា អតិរេកតិក្ខត្តុំ ចោទនាយ អតិរេកឆក្ខត្តុំ ឋានេន សចេ និប្ផាទេតិ, និស្សគ្គិយន្តិ អត្ថោ.

(ញ) សន្ថតំ (បារា. ៥៤៤) នាម សន្ថរិត្វា កតំ ហោតិ អវាយិមំ. ឯកកោសិយំសុនាបិ ចេ មិស្សេត្វា ករោតិ, និស្សគ្គិយំ.

(ដ) សុទ្ធកាឡកានន្តិ (បារា. ៥៤៧-៥៤៩) អញ្ញេហិ អមិស្សិតានន្តិ អត្ថោ. ‘‘កាឡកំ នាម ទ្វេ កាឡកានិ ជាតិកាឡកំ វា រជនកាឡកំ វា’’តិ វុត្តំ.

(ឋ) អនាទិយិត្វា…បេ… តុលន្តិ (បារា. ៥៥៤) ឯត្ថ បន យត្តកេហិ ឯឡកលោមេហិ កត្តុកាមោ ហោតិ, តេសុ ទ្វេ កោដ្ឋាសា កាឡកានំ, ឯកោ ឱទាតានំ, ឯកោ គោចរិយានំ អាទាតព្ពោតិ វិនិច្ឆយោ. ឯកស្សាបិ កាឡកលោមស្ស អតិរេកភាគេ សតិ និស្សគ្គិយមេវ.

(ឌ) ឩនកឆព្ពស្សានីតិ ¶ (បារា. ៥៦២) ឆព្ពស្សតោ ឱរភាគេ.

(ឍ) និសីទនសន្ថតំ (បារា. ៥៦៧) បន ការាបេន្តេន បុរាណសន្ថតស្ស ឯកបស្សតោ វដ្ដំ វា ចតុរស្សំ វា ឆិន្ទិត្វា គហិតដ្ឋានំ យថា វិទត្ថិមត្តំ ហោតិ, ឯវំ គហេត្វា ឯកទេសំ វា សន្ថរិតព្ពំ, វិជដេត្វា វា សន្ថរិតព្ពំ.

(ត) ន ¶ កេវលំ ធោវាបនេ (បារា. ៥៧៨) ឯវ និស្សគ្គិយំ, រជនេបិ និស្សគ្គិយមេវ.

(ទ) រូបិយបដិគ្គហណស្សេវ (បារា. ៥៨៩) បដិក្ខិត្តត្តា បដិគ្គហិតបរិវត្តនេ ទោសំ អបស្សន្តា កតាកតាទិវសេន អនេកវិធំ ជាតរូបបរិវត្តនំ ករោន្តិ, តំ សន្ធាយ ‘‘នានប្បការក’’ន្តិ វុត្តំ.

៣៨៧-៩. អាបត្តិំ ទេសេត្វា បច្ឆា កត្តព្ពំ ទស្សេតុំ ‘‘អថា’’តិ វុត្តំ. គិហិំ វទេតិ សចេ តត្ថ អាគច្ឆតិ អារាមិកោ វា ឧបាសកោ វា, តំ វទេយ្យាតិ អត្ថោ. ឯវំ វុត្តោ សោ ‘‘ឥមិនា កិំ អាហរាមី’’តិ ចេ វទេយ្យាតិ អត្ថោ. អវត្វាមន្តិ ‘‘ឥមំ វា ឥមំ វា អាហរា’’តិ អវត្វាតិ អត្ថោ. វទេតិ ‘‘កប្បិយំ អាចិក្ខិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៥៨៤, ៥៨៩) វចនតោ ‘‘បព្ពជិតានំ សប្បិ វា តេលំ វា មធុ វា ផាណិតំ វា វដ្ដតី’’តិ ឯវំ អាចិក្ខិតព្ពំ, ‘‘ឥមំ នាម អាហរា’’តិ ន វត្តព្ពមេវ. ទ្វេបេតេតិ ទ្វេបិ ឯតេ រូបិយបដិគ្គាហកញ្ច រូបិយសព្យោហារិកញ្ចាតិ អត្ថោ. អញ្ញេនាតិ អន្តមសោ អារាមិកេនាបិ លទ្ធភាគោ ន កប្បតិ ឯវ.

៣៩០. អន្តមសោ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៣-៤) តន្និព្ពត្តា រុក្ខច្ឆាយាបិ ន កប្បតីតិ. និស្សដ្ឋំ បដិលទ្ធម្បីតិ ឯត្ថ យថា រូបិយសំវោហារំ កត្វា លទ្ធវត្ថុតោ ¶ អាភតំ ន កប្បតិ, តថា កោសិយមិស្សកសន្ថតាទិត្តយម្បិ ន កប្បតិ. ន កេវលំ តស្សេវ, អញ្ញេសម្បិ ន កប្បតេវ ‘‘អញ្ញេន កតំ បដិលភិត្វា បរិភុញ្ជតិ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (បារា. ៥៤៥, ៥៥០, ៥៥៥) វុត្តត្តា.

៣៩១. ឯវំ នោ ចេ លភេថ, សោ អារាមិកាទិកោ ‘‘ឥមំ ឆឌ្ឌេហី’’តិ សំសិយោ វត្តព្ពោតិ អត្ថោ. ឯវម្បិ នោ ចេ លភេយ្យ, សម្មតោ ភិក្ខុ ឆឌ្ឌេយ្យាតិ អត្ថោ.

៣៩២. បដិគ្គហិតរូបិយញ្ច បរិវត្តិតរូបិយញ្ច សន្ធាយ ‘‘ឯតានី’’តិ វុត្តំ. ទុតិយបត្តោ នាម ‘‘ឩនបញ្ចពន្ធនេន បត្តេន អញ្ញំ នវំ បត្តំ ចេតាបេយ្យ, និស្សគ្គិយ’’ន្តិ (បារា. ៦១២) វុត្តបត្តោ. សោ ច ឯតានិ ច សង្ឃេ និស្សដ្ឋុំ លព្ភរេតិ សម្ពន្ធោ. ‘‘សង្ឃមជ្ឈេ និស្សជ្ជិតព្ពំ, ភិក្ខុបរិសាយ និស្សជ្ជិតព្ព’’ន្តិ (បារា. ៥៨៤, ៥៨៩) ច វុត្តត្តា ន គណបុគ្គលានំ ¶ និស្សជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. សេសានិ បន តីណិ ចីវរាទិវត្ថូនិ ‘‘និស្សជ្ជិតព្ពំ សង្ឃស្ស វា គណស្ស វា បុគ្គលស្ស វា’’តិ វុត្តត្តា (បារា. ៤៦៣) សង្ឃាទីនំ និស្សជ្ជិតុំ វដ្ដតិ. ភាសន្តរេនបីតិ បាឡិយា វត្តុំ អសក្កោន្តេន ទមិឡភាសាទីសុ អញ្ញតរាយបិ និស្សជ្ជិតុំ វដ្ដតីតិ អត្ថោ.

៣៩៣. (ក-គ) នានប្បការកំ នាម ‘‘ចីវរបិណ្ឌបាតសេនាសនគិលានបច្ចយភេសជ្ជបរិក្ខារា, ‘‘អន្តមសោ ចុណ្ណបិណ្ឌោបិ ទន្តកដ្ឋម្បិ ទសិកសុត្តម្បី’’តិ (បារា. ៥៩៥) បាឡិយំ វុត្តំ. ចេតាបិតោតិ (បារា. ៦១៣) យាចិត្វា គហិតោ.

៣៩៤. សម្មន្និត្វាន បត្តគាហកំ សង្ឃស្ស បត្តន្តន្តិ (បារា. ៦១៤; កង្ខា. អដ្ឋ. ឩនបញ្ចពទ្ធនសិក្ខាបទវណ្ណនា) យ អន្តិមំ បត្តំ, តំ តស្ស ទាបយេតិ អត្ថោ.

៣៩៥. (ខ) បរិទហិតំ ¶ និស្សគ្គិយន្តិ ឯត្ថ (បារា. ៦២៦-៦២៨; បារា. អដ្ឋ. ២.៦២៨) បន ឋត្វា វស្សិកសាដិកាយ បរិយេសនក្ខេត្តំ ករណក្ខេត្តំ និវាសនក្ខេត្តំ អធិដ្ឋានក្ខេត្តន្តិ ចតុព្ពិធំ ខេត្តញ្ច កុច្ឆិសមយោ បិដ្ឋិសមយោតិ ទុវិធោ សមយោ ច វេទិតព្ពោ. កថំ? គិម្ហានមាសេសុ បច្ឆិមមាសស្ស បុរិមោ អឌ្ឍមាសោ បរិយេសនក្ខេត្តំ, បច្ឆិមោ ករណក្ខេត្តញ្ច និវាសនក្ខេត្តញ្ច, បរិយេសិតុម្បិ វដ្ដតិ, អធិដ្ឋាតុំ បន ន វដ្ដតិ. វស្សិកា បន ចត្តារោ មាសា បរិយេសនាទីនំ ចតុន្នម្បិ ខេត្តំ. ឯតេ ឯវ បញ្ច មាសា កុច្ឆិសមយោ នាម. ឥតរេ សត្ត មាសា បិដ្ឋិសមយោ, តត្ថ សតុប្បាទករណំ ន វដ្ដតិ.

(គ) អច្ឆិន្នន្តិ ឯត្ថ ‘‘យោ បន មម បត្តចីវរាទីនិ វហន្តោ មយា សទ្ធិំ ចរិស្សតី’’តិ សញ្ញាយ ចីវរំ ទត្វា បុន សកសញ្ញាយ ឯវ អត្តនោ វេយ្យាវច្ចំ អករោន្តំ ទិស្វា អច្ឆិន្ទតិ, សោ ឥមំ អាបត្តិំ អាបជ្ជតិ. កេវលំ បរិច្ចជិត្វា ទិន្នំ គហេតុមេវ ន លភតិ.

(ឃ) សុត្តំ វិញ្ញាបេត្វាតិ ឯត្ថ ចីវរការសមយាទីសុ ចីវរសិព្ពនាទីនមត្ថាយ សុត្តំ វិញ្ញាបេត្វាតិ អត្ថោ. អញ្ញថា សុត្តំ វិញ្ញាបេតុមេវ ន វដ្ដតិ. វិញ្ញត្តិយា ឯវ លទ្ធតន្តវាយេហីតិ ¶ អត្ថោ. សុត្តតន្តវាយានំ អកប្បិយភាវេ សតិ ទីឃតោ វិទត្ថិមត្តេ, តិរិយន្តតោ ហត្ថមត្តេ វីតេ និស្សគ្គិយំ, ឯកតោ អកប្បិយបក្ខេ ទុក្កដំ.

(ង) វិកប្បំ អាបន្នន្តិ (បារា. ៦៤៣) ‘‘ឥទំ ខោ, អាវុសោ, ចីវរំ មំ ឧទ្ទិស្ស វិយ្យតិ, អាយតញ្ច ករោថ វិត្ថតញ្ចា’’តិអាទិនា អធិកំ វិធានំ អាបន្នន្តិ អត្ថោ.

(ច) អច្ចេកចីវរំ (បារា. ៦៤៩-៦៥០) នាម សេនាយ គន្តុកាមាទីហិ ទិន្នំ.

(ឆ) អតិរេកឆារត្តន្តិ (បារា. ៦៥៤-៦៥៥) ¶ ឆទិវសតោ អតិរេកំ. ‘‘អត្ថតកថិនានំ វោ, ភិក្ខវេ, បញ្ច កប្បិស្សន្តិ, អនាមន្តចារោ អសមាទានចារោ គណភោជនំ យាវទត្ថចីវរំ យោ ច តត្ថ ចីវរុប្បាទោ, សោ នេសំ ភវិស្សតី’’តិ (មហាវ. ៣០៦) វុត្តអានិសំសេសុ ចីវរមាសេ អសមាទានចារំ ឋបេត្វា សេសានិសំសា លព្ភន្តិ. យទិ អសមាទានចារោ លព្ភេយ្យ, បាវេយ្យកា ភិក្ខូ វស្សំវុត្ថា ឱកបុណ្ណេហិ ចីវរេហិ ន ភគវន្តំ ឧបសង្កមេយ្យុំ, យស្មា តំ ន លភន្តិ, តស្មា ចីវរមាសេបិ តិចីវរំ អាទាយ ឯវ ភគវន្តំ ឧបសង្កមិំសុ. តស្មា វេទិតព្ពំ អសមាទានចារបរិហារំ អត្ថតកថិនា ឯវ លភន្តិ, ន ឥតរេតិ វទន្តិ.

៣៩៧. (ខ) ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឯកំ បាដិទេសនីយាបត្តិំ, ទ្វេ, សម្ពហុលា បាដិទេសនីយាបត្តិយោ អាបជ្ជិ’’ន្តិ ឥមំ បន យេសុ បោត្ថកេសុ លិខិតំ, តំ អភយគិរិវាសីនំ ខុទ្ទសិក្ខាវសេន ទស្សិតំ កិរ. តត្ថ ‘‘អហំ, អាយស្មា, សម្ពហុលា បាដិទេសនីយា អាបត្តិយោ អាបន្នោ, តាយោ បដិទេសេមិ. អហំ, អាយស្មា, ឯកំ បាដិទេសនីយំ អាបត្តិំ អាបន្នោ, តំ បដិទេសេមី’’តិ ហិ វុត្តំ. អម្ហាកំ បន ឯវំ ទេសនាវិធានំ នត្ថិ. ‘‘គារយ្ហំ, អាវុសោ, ធម្មំ អាបជ្ជិំ អសប្បាយំ បាដិទេសនីយំ, តំ បដិទេសេមី’’តិ (បាចិ. ៥៥៣) វុត្តំ. សមន្តបាសាទិកាយំ (បាចិ. ៥៥៣) ‘‘គារយ្ហំ អាវុសោ’តិអាទិ បដិទេសេតព្ពាការទស្សន’’ន្តិ វុត្តំ. កង្ខាវិតរណិយម្បិ (កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបាដិទេសនីយសិក្ខាបទវណ្ណនា) ‘‘តស្សា ទេសេតព្ពាការោ គារយ្ហំ អាវុសោ’តិអាទិនា នយេន សិក្ខាបទេ ទស្សិតោយេវា’’តិ វុត្តត្តា បាឋេ អាគតនយេនេវ ទេសនាវិធានំ វេទិតព្ពំ. សចេ ទ្វេ ហោន្តិ, ‘‘គារយ្ហេ, អាវុសោ, ទ្វេ ធម្មេ អាបជ្ជិំ អសប្បាយេ បាដិទេសនីយេ, តេ បដិទេសេមី’’តិ, ‘‘បស្សថ, ភន្តេ, តេ ធម្មេ’’តិ ¶ ច ‘‘គារយ្ហេ ¶ , អាវុសោ, សម្ពហុលេ ធម្មេ អាបជ្ជិំ អសប្បាយេ បាដិទេសនីយេ, តេ បដិទេសេមី’’តិ, ‘‘បស្សថ, ភន្តេ, តេ ធម្មេ’’តិ ច ឯវំ យថានុរូបំ ទេសនាវិធានំ វេទិតព្ពំ. សេសំ វុត្តប្បការមេវាតិ.

៣៩៨. អទេសនាគាមិនិយន្តិ (បរិ. ៤២៤ អាទយោ; បរិ. អដ្ឋ. ៤២៥) បារាជិកញ្ច សង្ឃាទិសេសញ្ច ន ទេសយេតិ អត្ថោ. អនាបត្តិញ្ចាតិ អនាបត្តិំ ឯវ ‘‘អាបត្តិ’’ន្តិ ន ទេសយេ. លហុកាបត្តិម្បិ បុព្ពេ ទេសិតំ បុន ន ទេសយេតិ សម្ពន្ធោ, នានាសំវាសនិស្សីមដ្ឋិតានំ សន្តិកេ ន ទេសយេតិ អត្ថោ. ចតុបញ្ចហីតិ ឯត្ថ សមានវស្សិកបវារណាយំ វិយ ចតូហិ វា បញ្ចហិ វា ឯកតោ ហុត្វា ឯកស្ស សន្តិកេ ន ទេសយេតិ អត្ថោ. ទ្វិន្នំ វា តិណ្ណំ វា វដ្ដតិ. កថំ ទេសេតព្ពន្តិ ចេ? ឯកស្ស សន្តិកេ តីហិបិ ឯកតោ និសីទិត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, ឯកំ បាចិត្តិយាបត្តិំ អាបជ្ជិំ, តំ តុម្ហមូលេ បដិទេសេមី’’តិ ឯវំ អត្តនា អាបន្នអាបត្តិវសេន វុត្តេ តេន ‘‘បស្សសិ, អាវុសោ, តំ អាបត្តិ’’ន្តិ ឯវំ តិក្ខត្តុំ វុត្តេ ‘‘អាម, ភន្តេ, បស្សាមី’’តិ វា ‘‘អាមាវុសោ បស្សាមី’’តិ វា វុត្តេ បុន តេន ‘‘អាយតិំ សំវរេយ្យាថា’’តិ វា ‘‘សំវរេយ្យាសី’’តិ វា វុត្តេ ‘‘សាធុ សុដ្ឋុ សំវរិស្សាមី’’តិ វត្តព្ពំ, ឯវំ ទេសេតព្ពំ. មនសាតិ វចីភេទំ អកត្វា កេវលំ ចិត្តេនេវ ន ទេសយេតិ អត្ថោ. អបកតត្តានន្តិ អន្តិមវត្ថុំ អជ្ឈាបន្នស្ស វា ឧក្ខិត្តកស្ស វា ឧបោសថោ បវារណា វា ឋបិតា ហោន្តិ, តស្ស សន្តិកេ ន ទេសយេតិ អត្ថោ. នានេកាតិ នានាបត្តិយោ ‘‘ឯកា’’តិ វត្វា ន ទេសយេតិ អត្ថោ. ឯកា បន ‘‘សម្ពហុលា’’តិ ទេសិតា ហោតីតិ. ទេសនាវិនិច្ឆយោ.

ទេសនានិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣៩៩. កម្មប្បត្តេ ¶ សង្ឃេ សមាគតេតិ សម្ពន្ធោ. ឯតេន សង្ឃេ អសមាគតេ ឆន្ទទានំ ន រុហតីតិ ទីបិតំ ហោតីតិ វទន្តិ. ឯត្ថាយំ វិចារណា – បញ្ចភិក្ខុកេ វិហារេ ឯកស្ស ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ ¶ អាហរិត្វា សេសានំ ឧបោសថាទិករណំ អនុញ្ញាតំ បាឡិយំ (បរិ. ៤៩៦-៤៩៧) អដ្ឋកថាយញ្ច (បរិ. អដ្ឋ. ៤៨៧-៤៨៨). តេសុ ឯកោ ឆន្ទទាយកោ, ឯកោ ឆន្ទហារកោ, តេ មុញ្ចិត្វា ន ឯត្ថ សន្និបតិតោ សង្ឃោ តិណ្ណំ សមូហភាវតោ, តស្មា អសមាគតេបិ ទាតុំ វដ្ដតិ. អារោចេន្តេន បន សមាគតេ ឯវ អារោចេតព្ពំ. ឥធាបិ ‘‘ហរេយ្យា’’តិ វុត្តំ, ន ‘‘ទេសេយ្យា’’តិ. តត្ថ ឆន្ទហារកេន សទ្ធិំ កម្មប្បត្តានំ សន្និបាតោ វេទិតព្ពោ.

៤០០. ឥទានិ ឆន្ទទានវិធិំ ទស្សេតុំ ‘‘ឯកំ ភិក្ខុ’’ន្តិអាទិមាហ (កង្ខា. អដ្ឋ. និទានវណ្ណនា).

៤០១. (ក) ‘‘ឆន្ទំ ទម្មី’’តិ ឯត្តកមេវ អលំ, ‘‘ហរ, អារោចេហី’’តិ ឥមេហិ កិំបយោជនន្តិ ចេ? វុច្ចតេ – ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តទហុបោសថេ បារិសុទ្ធិំ ទេន្តេន ឆន្ទម្បិទាតុំ, សន្តិ សង្ឃស្ស ករណីយ’’ន្តិ (មហាវ. ១៦៥) វុត្តត្តា ភគវតោ អាណំ ករោន្តេន ‘‘ឆន្ទំ ទម្មី’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឆន្ទហារកោ ចេ, ភិក្ខវេ, ទិន្នេ ឆន្ទេ អន្តរាមគ្គេ បក្កមតិ, អនាហដោវ ហោតិ ឆន្ទោ’’តិ (មហាវ. ១៦៥) វុត្តត្តា ឆន្ទហារកស្ស អញ្ញស្ស អបក្កមនត្ថាយ បារិសុទ្ធិំ ទេន្តេន ‘‘ឥទំ ករោហិ ឯវា’’តិ អាណាបេន្តេន ‘‘ឆន្ទំ មេ ហរា’’តិ វុត្តំ. ‘‘ឆន្ទហារកោ ចេ, ភិក្ខវេ, ទិន្នេ ឆន្ទេ សង្ឃប្បត្តោ សញ្ចិច្ច នារោចេតិ, អាហដោ ហោតិ ឆន្ទោ, ឆន្ទហារកស្ស អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ១៦៥) វុត្តត្តា ‘‘យទិត្វំ សញ្ចិច្ច នារោចេស្សសិ, អាបត្តិំ អាបជ្ជិស្សសិ ¶ , អារោចេហិ ឯវា’’តិ តស្ស អាចិក្ខន្តោ ‘‘អារោចេហី’’តិ អាហាតិ ឯវមេត្ថ ឥមេសំ បទានំ សប្បយោជនតា វេទិតព្ពា. ឯវំ បារិសុទ្ធិទានេបីតិ.

៤០២. សេសកម្មន្តិ យទិ សង្ឃោ ឧបោសថគ្គេ អញ្ញំ អបលោកនាទិកម្មំ ករោតិ, តំ កម្មំ វិពាធតិ, វិកោបេតីតិ អត្ថោ.

៤០៣. ទ្វយន្តិ ឧបោសថញ្ច សេសកម្មញ្ចាតិ អត្ថោ. នត្តនោតិ អត្តនោ ឧបោសថំ ន សម្បាទេតិ.

៤០៥. ‘‘ឯកំសំ ¶ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា’’តិអាទិកំ (មហាវ. ២១៣) សព្ពូបចារំ កត្វានាតិ អត្ថោ.

៤០៦. ‘‘ឥត្ថន្នាមេន បវារណា ទិន្នា’’តិ អារោចេត្វា.

៤០៨. បដិជានេយ្យ នាហដាតិ (មហាវ. ១៦៤-១៦៥, ២១៣) បាឋេ ន អាហដាតិ នាហដា, អាហដា ន ហោតីតិ អត្ថោ. តថា ហេយ្យាតិ វិព្ភមនាទីនិ ករេយ្យាតិ អត្ថោ.

៤០៩. សុត្តោ វា នារោចយេយ្យ, អាហដា ហោតីតិ សម្ពន្ធោ. អនាបត្តិវាតិ អនាបត្តិ ឯវ. ឆន្ទទានវិនិច្ឆយោ.

ឆន្ទទាននិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤១១. សុត្តុទ្ទេសោ សង្ឃស្សេវ. សេសានន្តិ ទ្វិន្នំ តិណ្ណំ វា.

៤១២. បុព្ពករណេ ¶ បុព្ពកិច្ចេ, បត្តកល្លេ សមានិតេតិ សព្ពបឋមំ កត្តព្ពំ បុព្ពករណំ. តទនន្តរំ កត្តព្ពំ បុព្ពកិច្ចំ នាម. ឯត្ថ –

‘‘សម្មជ្ជនី បទីបោ ច, ឧទកំ អាសនេន ច;

ឧបោសថស្ស ឯតានិ, បុព្ពករណន្តិ វុច្ចតិ.

‘‘ឆន្ទបារិសុទ្ធិឧតុក្ខានំ, ភិក្ខុគណនា ច ឱវាទោ;

ឧបោសថស្ស ឯតានិ, បុព្ពកិច្ចន្តិ វុច្ចតី’’តិ –. (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៨);

ឯវំ ¶ អដ្ឋកថាយំ វុត្តនយេន បុព្ពករណញ្ច បុព្ពកិច្ចញ្ច វេទិតព្ពំ.

‘‘ឧបោសថោ យាវតិកា ច ភិក្ខូ កម្មប្បត្តា,

វជ្ជនីយា ច បុគ្គលា តស្មិំ ន ហោន្តិ,

បត្តកល្លន្តិ វុច្ចតី’’តិ –. (មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៨);

វុត្តវសេន បត្តកល្លេ សមានិតេ, បជ្ជិតេតិ អត្ថោ. ‘‘បញ្ចិមេ, ភិក្ខវេ, បាតិមោក្ខុទ្ទេសា. និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ បឋមោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា ចត្តារិ បារាជិកានិ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ ទុតិយោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា ចត្តារិ បារាជិកានិ ឧទ្ទិសិត្វា តេរស សង្ឃាទិសេសេ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ តតិយោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. និទានំ ឧទ្ទិសិត្វា ចត្តារិ បារាជិកានិ ឧទ្ទិសិត្វា តេរស សង្ឃាទិសេសេ ឧទ្ទិសិត្វា ទ្វេ អនិយតេ ឧទ្ទិសិត្វា អវសេសំ សុតេន សាវេតព្ពំ, អយំ ចតុត្ថោ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ. វិត្ថារេនេវ បញ្ចមោ. ឥមេ ខោ ភិក្ខវេ បញ្ច បាតិមោក្ខុទ្ទេសា’’តិ (មហាវ. ១៥០) វុត្តត្តា សោ សុត្តុទ្ទេសោ បញ្ចធា វិភាវិតោតិ អត្ថោ.

៤១៣. វិនាន្តរាយន្តិ (មហាវ. ១៥០) ¶ រាជន្តរាយាទិទសវិធំ អន្តរាយំ វិនា សង្ខេបេនុទ្ទេសោ វិនិវារិតោ បដិក្ខិត្តោតិ អត្ថោ. ថេរោវាតិ សង្ឃត្ថេរោវ. ឯត្ថាតិ បញ្ចសុ ឧទ្ទេសេសុ. ‘‘ទ្វីសុ វា តីសុ វា វិសទេសុ ថេរោវ ឥស្សរោ’’តិ អដ្ឋកថាយំ វុត្តត្តា អវត្តន្តេបិ អន្តរាយេ សំខិត្តេន ឧទ្ទិសិតុំ វដ្ដតីតិ អធិប្បាយោ. កត្ថ វុត្តន្តិ ចេ? ‘‘យោ តត្ថ ភិក្ខុ ព្យត្តោ បដិពលោ, តស្សាធេយ្យ’’ន្តិ (មហាវ. ១៥៥) វុត្តបាឡិយា អដ្ឋកថាយំ ‘‘យោ តត្ថ ភិក្ខុ ព្យត្តោ បដិពលោតិ ឯត្ថ កិញ្ចាបិ ទហរស្សាបិ ព្យត្តស្ស បាតិមោក្ខោ អនុញ្ញាតោ, អថ ខោ ឯត្ថ អយមធិប្បាយោ – សចេ សង្ឃត្ថេរស្ស បញ្ច វា ចត្តារោ វា តយោ វា បាតិមោក្ខុទ្ទេសា នាគច្ឆន្តិ, ទ្វេ បន អខណ្ឌា សុវិសទា វាចុគ្គតា ហោន្តិ, ថេរាយត្តោវ បាតិមោក្ខោ. សចេ បន ឯត្តកម្បិ វិសទំ កាតុំ ន សក្កោតិ, ព្យត្តស្ស ភិក្ខុនោ អាយត្តោវ ហោតី’’តិ អត្ថោ វុត្តោ. បាឡិយម្បិ វុត្តមេវ ‘‘តេហិ, ភិក្ខវេ, ភិក្ខូហិ ឯកោ ភិក្ខុ សាមន្តា ¶ អាវាសា សជ្ជុកំ បាហេតព្ពោ ‘គច្ឆ, អាវុសោ, សំខិត្តេន វា វិត្ថារេន វា បាតិមោក្ខំ បរិយាបុណិត្វា អាគច្ឆា’’’តិ (មហាវ. ១៦៣).

៤១៤. ឧទ្ទិសន្តេ វាតិ (មហាវ. ១៧២) បាតិមោក្ខេ ឧទ្ទិសិយមានេ សមា វា ថោកតរា វា យទិ អាគច្ឆេយ្យុំ, ឧទ្ទិដ្ឋំ សុឧទ្ទិដ្ឋំ, តេហិ សទ្ធិំ និសីទិត្វា អវសេសកំ សោតព្ពន្តិ អត្ថោ.

៤១៥. ឧទ្ទិដ្ឋមត្តេ (មហាវ. ១៧២) វា សកលាយ វា ឯកច្ចាយ វា បរិសាយ វុដ្ឋិតាយ សមា វា ថោកតរា វា យទិ អាគច្ឆេយ្យុន្តិ សម្ពន្ធោ. បារិសុទ្ធិន្តិ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ. ករេយ្យេសន្តិ ករេយ្យ ឯសំ, ឯតេសំ សន្តិកេតិ អត្ថោ. ពហុកាថ ចេតិ អថ ពហុកា ចេ, បុន អាគតា ពហុកា ចេតិ អត្ថោ ¶ ,. ‘‘ឧទ្ទិស្សមានេ, ឧទ្ទិដ្ឋមត្តេ ឯកច្ចាយ វុដ្ឋិតាយ សកលាយ វុដ្ឋិតាយា’’តិ (មហាវ. ១៧២) អាគតេសុ សព្ពវិកប្បេសុ បុព្ពកិច្ចំ កត្វា បុន អាទិតោ បដ្ឋាយ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសេតិ អត្ថោ.

៤១៦. ឥតរានន្តិ អាគន្តុកានំ. សចេតរោតិ សចេ ចាតុទ្ទសិកោតិ អត្ថោ. សមានេតរេនុវត្តន្តូតិ សមា វា ឩនា វា ឥតរេ អាគន្តុកា បុរិមានំ អាវាសិកានំ អនុវត្តន្តូតិ អត្ថោ. សចេធិកាតិ អាគន្តុកា សចេ អធិកា, បុរិមា អាវាសិកា អនុវត្តន្តូតិ អត្ថោ. សេសេប្យយំ នយោតិ ‘‘អាគន្តុកានំ បន្នរសោ ហោតិ, អាវាសិកានំ ចាតុទ្ទសោ’’តិ ឥតរេបិ សមថោកា អាគន្តុកា អាវាសិកានំ អនុវត្តន្តូតិអាទិនា នយេន វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ អត្ថោ.

៤១៧. មូលដ្ឋាតិ អាវាសិកា. សមថោកានំ អាគន្តុកានំ. សាមគ្គិំ ទេន្តុ កាមតោតិ យទិ ឥច្ឆន្តិ, ទេន្តូតិ អត្ថោ.

៤១៨. នោ ចេ ទេន្តិ, អាគន្តុកេហិ ពហិ គន្ត្វាន ឧបោសថោ កាតព្ពោតិ អត្ថោ. អនិច្ឆាយ សាមគ្គី ទេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ.

៤១៩. ‘‘ន ភិក្ខវេ បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន សញ្ចិច្ច ន សាវេតព្ពំ. យោ ន សាវេយ្យ, អាបត្តិ ¶ ទុក្កដស្សា’’តិវុត្តត្តា (មហាវ. ១៥៤) ‘‘សាវេយ្យ សុត្ត’’ន្តិ វុត្តំ. ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, បាតិមោក្ខុទ្ទេសកេន វាយមិតុំ កថំ សាវេយ្យន្តិ, វាយមន្តស្ស អនាបត្តី’’តិ (មហាវ. ១៥៤) វុត្តត្តា ‘‘សញ្ចិច្ច អស្សាវេន្តស្ស ទុក្កដ’’ន្តិ វុត្តំ.

៤២០. តថាតិ ¶ ទុក្កដន្តិ អត្ថោ. កល្លោតិ អគិលានោ. បេសិតោតិ អាណត្តោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ ថេរេន អាណត្តេន អគិលានេន ន សម្មជ្ជិតព្ពំ. យោ ន សម្មជ្ជេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិអាទិ (មហាវ. ១៥៩) វុត្តំ.

៤២១-៣. ឥទានិ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ ទស្សេតុំ ‘‘សម្មជ្ជិត្វា’’តិអាទិ វុត្តំ. អញ្ជលិំ (មហាវ. ១៦៨) បគ្គយ្ហាតិ សម្ពន្ធោ. តេតិ អវសេសា ទ្វេ ឯវំ សមុទីរិយា វត្តព្ពាតិ អត្ថោ. ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គាទិករណវសេន សមត្តបុព្ពារម្ភេន តេ ទ្វេ ភិក្ខូ នវេន ឯវមីរិយា វត្តព្ពាតិ អត្ថោ.

៤២៤-៥. ឥទានិ ទ្វីហិ កត្តព្ពំ ទស្សេតុំ ‘‘ទ្វីសុ ថេរេនា’’តិ វុត្តំ.

៤២៦. ឯត្តាវតា ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ចតុន្នំ បាតិមោក្ខំ ឧទ្ទិសិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៦៨) ច ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តិណ្ណំ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ កាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៦៨) ច ‘‘អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, ទ្វិន្នំ បារិសុទ្ធិឧបោសថំ កាតុ’’ន្តិ (មហាវ. ១៦៨) ច វុត្តំ សង្ឃុបោសថញ្ច បារិសុទ្ធិឧបោសថញ្ច ទស្សេត្វា ឥទានិ យត្ថ ឯកោ ភិក្ខុ វិហរតិ, តស្ស អនុញ្ញាតំ អធិដ្ឋានុបោសថំ ទស្សេតុំ ‘‘បុព្ពកិច្ច’’ន្តិអាទិមាហ. ឯត្ថ ច បុព្ពកិច្ចំ នាម សម្មជ្ជនាទិកំយេវ.

៤២៧. សង្ឃុបោសថបារិសុទ្ធិឧបោសថអធិដ្ឋានឧបោសថានំ វសេន តំ តំ ឧបោសថំ យទិ កយិរុន្តិ សម្ពន្ធោ.

៤២៨. វគ្គេ (មហាវ. ១៧៣) ច សមគ្គេ ច ‘‘វគ្គោ’’តិ សញ្ញិនោ ច ‘‘វគ្គោ នុ ខោ, សមគ្គោ នុ ខោ’’តិ ឯវំ វិមតិស្ស ច ទុក្កដំ, ‘‘នស្សន្តេតេ វិនស្សន្តេតេ, កោ តេហិ អត្ថោ’’តិ ¶ ឯវំ ¶ អនាគតានំ ភិក្ខូនំ អត្ថិភាវំ ញត្វា ភេទាធិប្បាយេន ឧបោសថំ ករោតោ ថុល្លច្ចយំ ហោតីតិ អត្ថោ. តទុភយេបិ ‘‘សមគ្គោ’’តិ សញ្ញិនោ អនាបត្តិ.

៤២៩-៤៣០. សេសសហធម្មិកា នាម ភិក្ខុំ ឋបេត្វា អវសេសា ចត្តារោ. អភព្ពស្សាតិ ឯត្ថ បណ្ឌកថេយ្យសំវាសក តិត្ថិយបក្កន្តក តិរច្ឆានគត មាតុឃាតក បិតុឃាតក អរហន្តឃាតក ភិក្ខុនិទូសក សង្ឃភេទក លោហិតុប្បាទកឧភតោព្យញ្ជនកា អភព្ពា គហិតា. ឯត្ថ បន នាគមាណវកាទយោ តិរច្ឆានគតបក្ខិកាតិ វេទិតព្ពា. ឯតេសំ និសិន្នបរិសាយញ្ច បាតិមោក្ខំ ន ឧទ្ទិសេតិ សម្ពន្ធោ.

តថាតិ យោ បន សង្ឃោ សភាគាបត្តិកោ, សោបិ ន ឧទ្ទិសេ, បរិវុត្ថេន ឆន្ទេនបិ ន ឧទ្ទិសេតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន ចតុព្ពិធំ បារិវាសិយំ បរិសបារិវាសិយំ រត្តិបារិវាសិយំ ឆន្ទបារិវាសិយំ អជ្ឈាសយបារិវាសិយន្តិ.

ឯត្ថ បន ភិក្ខូ កេនចិទេវ ករណីយេន សន្និបតិតា មេឃាទីហិ ឧបទ្ទុតា ‘‘អនោកាសា មយំ, អញ្ញត្រ គច្ឆាមា’’តិ ឆន្ទំ អវិស្សជ្ជេត្វាវ ឧដ្ឋហន្តិ. ឥទំ បរិសបារិវាសិយំ. កិញ្ចាបិ បរិសបារិវាសិយំ, ឆន្ទស្ស បន អវិស្សដ្ឋត្តា កម្មំ កាតុំ វដ្ដតិ.

បុនបិ ភិក្ខូនំ ‘‘ឧបោសថាទីនិ ករិស្សាមា’’តិ រត្តិំ សន្និបតិត្វា ធម្មំ សុណន្តានំយេវ អរុណោ ឧគ្គច្ឆតិ. សចេ ‘‘ចាតុទ្ទសិកំ ករិស្សាមា’’តិ និសិន្នា, ‘‘បន្នរសោ’’តិ កាតុំ វដ្ដតិ. សចេ បន្នរសិកំ កាតុំ និសិន្នា, បាដិបទេ អនុបោសថេ ឧបោសថំ កាតុំ ន វដ្ដតិ, អញ្ញំ បន សង្ឃកិច្ចំ កាតុំ វដ្ដតិ. ឥទំ រត្តិបារិវាសិយំ នាម.

បុន ¶ ភិក្ខូ ‘‘យំកិញ្ចិទេវ អព្ភានាទិកម្មំ ករិស្សាមា’’តិ សន្និបតិតា ហោន្តិ, តត្រេកោ នក្ខត្តបាឋកោ ឯវំ វទតិ ‘‘អជ្ជ នក្ខត្តំ ទារុណ’’ន្តិ, តេ តស្ស វចនេន ឆន្ទំ វិស្សជ្ជេត្វា តត្ថេវ និសិន្នា ហោន្តិ. អថញ្ញោ អាគន្ត្វា ‘‘កិំ នក្ខត្តេន, ករោថា’’តិ វទតិ. ឥទំ ឆន្ទបារិវាសិយញ្ចេវ អជ្ឈាសយបារិវាសិយញ្ច. តស្មិំ បារិវាសិយេ បុន ឆន្ទបារិសុទ្ធិំ អនានេត្វា កម្មំ កាតុំ ន វដ្ដតិ. ឥទំ សន្ធាយ ‘‘ឆន្ទេន បរិវុត្ថេនា’’តិ វុត្តំ.

៤៣១. អាបន្នមាបត្តិំ (មហាវ. ១៦៩; មហាវ. អដ្ឋ. ១៦៩) ¶ អទេសយិត្វាន វា ‘‘អហំ, អាវុសោ, ឥត្ថន្នាមាយ អាបត្តិយា វេមតិកោ, យទា និព្ពេមតិកោ ភវិស្សាមិ, តំ អាបត្តិំ បដិករិស្សាមី’’តិ វត្វា វិមតិំ អនាវិកត្វាន វា ‘‘ន ច ភិក្ខវេ អនុបោសថេ ឧបោសថោ កាតព្ពោ អញ្ញត្រ សង្ឃសាមគ្គិយា’’តិ (មហាវ. ១៨៣) វុត្តត្តា អនុបោសថេបិ វា កាតុំ ន ច កប្បតីតិ អត្ថោ.

៤៣២. ‘‘ន ច ភិក្ខវេ តទហុបោសថេ សភិក្ខុកា អាវាសា អភិក្ខុកោ អាវាសោ វា អនាវាសោ វា គន្តព្ពោ អញ្ញត្រ សង្ឃេន អញ្ញត្រ អន្តរាយា’’តិ (មហាវ. ១៨១) វុត្តត្តា ‘‘អដ្ឋិតោបោសថាវាសា’’តិ (មហាវ. អដ្ឋ. ១៨១) វុត្តំ. ន វជេ ន គច្ឆេ. អធិដ្ឋាតុំ សីមមេវ វាតិ សចេ វិហារេ ឧបោសថំ ករោន្តិ, ឧបោសថាធិដ្ឋានត្ថំ សីមាបិ នទីបិ ន គន្តព្ពា. សចេ បនេត្ថ កោចិ ភិក្ខុ ហោតិ, តស្ស សន្តិកំ គន្តុំ វដ្ដតិ. វិស្សដ្ឋឧបោសថាបិ អាវាសា គន្តុំ វដ្ដតិ, ឯវំ គតោ អធិដ្ឋាតុម្បិ លភតីតិ. ឧបោសថវិនិច្ឆយោ.

ឧបោសថនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤៣៣. ‘‘អនុជានាមិ ¶ , ភិក្ខវេ, បញ្ចន្នំ សង្ឃេ បវារេតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២១៥) វុត្តត្តា ‘‘សេសា សង្ឃប្បវារណា’’តិ (មហាវ. ២១៥ អាទយោ) វុត្តា.

៤៣៤. អជ្ជ បវារណាតិ ឯត្ថ (មហាវ. ២១៥ អាទយោ) បន ចាតុទ្ទសិកាយ បវារណាយ ‘‘អជ្ជ បវារណា ចាតុទ្ទសី’’តិ បុព្ពកិច្ចំ កាតព្ពំ, បន្នរសិយំ ‘‘អជ្ជ បវារណា បន្នរសី’’តិ.

៤៣៧. ថេរេសុ ឧក្កុដិកំ និសជ្ជ បវារេន្តេសុ សយំ បន នវោ យាវ បវារេតិ, តាវ ឧក្កុដិកោវ អច្ឆតូតិ អត្ថោ. ‘‘ន ភិក្ខវេ ថេរេសុ ឧក្កុដិកំ និសិន្នេសុ បវារយមានេសុ អាសនេសុ ¶ អច្ឆិតព្ពំ. យោ អច្ឆេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្ស. អនុជានាមិ, ភិក្ខវេ, តទមន្តរា ឧក្កុដិកំ និសីទិតុំ, យាវ បវារេតិ, បវារេត្វា អាសនេ និសីទិតុ’’ន្តិ (មហាវ. ២១១) ហិ វុត្តំ.

៤៤០-២. ឯវំ តេវាចិកប្បវារណំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ទ្វេវាចិកឯកវាចិកសមានវស្សិកប្បវារណាសុ កត្តព្ពំ ទស្សេតុំ ‘‘ទានេនា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ទានេនាតិ ទានេន វា. ធម្មសាកច្ឆាតិ ឥមិនា ធម្មកថាសុត្តសង្គាយនាវិនយវិនិច្ឆយាទយោ គហិតា. ទានេន វា ធម្មសាកច្ឆាយ វា កលហេន វា រត្តិយា ខេបិតភាវតោ តេវាចិកាយ ឱកាសេ អសតិ ទសវិធេ វា អន្តរាយេ អនុរូបតោ ឧត្តិំ ឋបេត្វា បវារេយ្យាតិ សម្ពន្ធោ.

ឥទានិ យថានុរូបតោ ញត្តិ ឋបិតា, តំ ទស្សេតុំ ‘‘សុណាតុ មេ’’តិអាទិមាហ. យថាឋបិតញត្តិយាតិ ឯត្ថ សព្ពសង្គាហិកាចេញត្តិឋបិតា, តេវាចិកទ្វេវាចិកឯកវាចិកានំ វសេន បវារេតព្ពំ, សមានវស្សិកប្បវារណាវ ឯកា ន វដ្ដតិ. សចេ ‘‘សង្ឃោ តេវាចិកំ បវារេយ្យា’’តិ ឋបិតា, តេវាចិកា ¶ ឯវ វដ្ដតិ, ទ្វេវាចិកាទយោ ន វដ្ដន្តិ. ‘‘ទ្វេវាចិកំ បវារេយ្យា’’តិ វុត្តេ ទ្វេវាចិកញ្ច តេវាចិកញ្ច វដ្ដតិ, ឯកវាចិកសមានវស្សិកា ន វដ្ដន្តិ. ‘‘ឯកវាចិកំ បវារេយ្យា’’តិ វុត្តេ បន សមានវស្សិកំ ឋបេត្វា សេសា វដ្ដន្តិ. ‘‘សមានវស្សិក’’ន្តិ បន វុត្តេ សព្ពំ វដ្ដតីតិ. អាទិកេ ចេត្ថ អាហរេតិ ឯត្ថ បវារណាយបិ បុព្ពេ ឧបោសថេ វុត្តេ ‘‘យទិ សមា អាគច្ឆេយ្យុ’’ន្តិអាទិកេ វារេ អាហរេតិ អត្ថោ.

៤៤៣. ឥទានិ វត្តព្ពំ សន្ធាយ ‘‘ឯវ’’ន្តិ វុត្តំ. តិវគ្គោ ច ចតុវគ្គោ ច តិចតុវគ្គោ.

៤៥០. ‘‘ន ភិក្ខវេ សាបត្តិកេន បវារេតព្ពំ. យោ បវារេយ្យ, អាបត្តិ ទុក្កដស្សា’’តិ (មហាវ. ២៣៥) វុត្តត្តា សាបត្តិកេនបិ វេមតិកេនបិ បវារិយមានេ អាបត្តិំ សរន្តេនបិ ឧបោសថេ វុត្តនយេន បដិបជ្ជិតព្ពំ. ‘‘វគ្គេ សមគ្គេ វគ្គោតិ-សញ្ញិនោ វិមតិស្ស វា’’តិអាទិគាថាតោ បដ្ឋាយ យាវ ‘‘អន្តរាយំ វ សង្ឃំ វា-ធិដ្ឋាតុំ សីមមេវ វា’’តិ អវសានគាថា, តាវ សេសា ឧបោសថេ វុត្តា គាថាយោតិ អធិប្បេតា.

៤៥១. បវារិតេ ¶ ចាតិ (មហាវ. ២១៣ អាទយោ) បឋមបវារណាយ សង្ឃម្ហិ បវារិតេតិ អធិប្បាយោ. ឯត្ថ អវុត្ថោតិ បច្ឆិមិកាយ ឧបគតោ អបរិនិដ្ឋិតត្តា ‘‘អវុត្ថោ’’តិ វុច្ចតិ.

៤៥២. ចាតុមាសិនីតិ កត្តិកបុណ្ណមី. ឯត្ថ វុត្ថវស្សា នាម បច្ឆិមិកាយ ឧបគតា. បវារណាវិនិច្ឆយោ.

បវារណានិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤៥៣. ចក្ខុសោតាទិភេទេហីតិ (ទី. និ. ១.២១៣, ៤៥៤; ម. និ. ១.៤១១; អ. និ. ៤.១៩៨; ធ. ស. ១៣៥២-១៣៥៤; មហានិ. ១៩៦) ¶ ចក្ខុសោតឃានជិវ្ហាកាយមនសង្ខាតេហិ ឆហិ ឥន្ទ្រិយេហីតិ អត្ថោ. រូបសទ្ទាទិគោចរេតិ រូបសទ្ទគន្ធរសផោដ្ឋព្ពធម្មសង្ខាតេសុ ឆសុ គោចរេសូតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន ហត្ថបាទហសិតកថិតវិលោកិតាទិភេទំ សុភាការំ គហេត្វា អយោនិសោ មនសិ ករោន្តស្ស អភិជ្ឈា ឧប្បជ្ជតិ. ‘‘អនត្ថំ មេ អចរិ, ចរតិ, ចរិស្សតី’’តិអាទិនា (បរិ. អដ្ឋ. ៣២៩) នយេន បដិឃនិមិត្តំ គហេត្វា អយោនិសោ មនសិ ករោន្តស្ស ព្យាបាទោ ឧប្បជ្ជតិ. ឯត្ថ បន ឥត្ថិបុរិសនិមិត្តំ វា សុភនិមិត្តាទិកំ កិលេសវត្ថុភូតំ និមិត្តំ អគ្គណ្ហិត្វា ទិដ្ឋេ ទិដ្ឋមត្តាទិនា បដិបជ្ជិត្វា អសុភនិមិត្តេ យោនិសោ មនសិការំ ពហុលីករោន្តស្ស អភិជ្ឈាយ បហានំ ហោតិ. ‘‘អនត្ថំ មេ អចរិ, តំ កុតេត្ថ លព្ភា’’តិអាទិនា វា មេត្តាភាវនាទិវសេន វា យោនិសោ មនសិ ករោន្តស្ស ព្យាបាទប្បហានំ ហោតិ. ឯវមិទំ សង្ខេបតោ រូបាទីសុ កិលេសានុពន្ធនិមិត្តាទិគ្គាហបរិវជ្ជនលក្ខណំ ឥន្ទ្រិយសំវរសីលន្តិ វេទិតព្ពំ.

‘‘យានិ សោតានិ លោកស្មិំ; (អជិតាតិ ភគវា,)

បញ្ញាយេតេ បិធិយ្យរេ’’តិ –. (សុ. និ. ១០៤១);

វុត្តត្តា ¶ ‘‘សតិមា សម្បជានោ វា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថ បន ចតុព្ពិធំ សម្បជញ្ញំ សាត្ថកសប្បាយគោចរអសម្មោហវសេន. សំវរវិនិច្ឆយោ.

៤៥៥. ទេសនា ¶ សំវរោ ឯដ្ឋិ, បច្ចវេក្ខណ ភេទតោតិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៥៨៥; វិសុទ្ធិ. ១.១៩) ទេសនាសុទ្ធិ សំវរសុទ្ធិ បរិយេដ្ឋិសុទ្ធិ បច្ចវេក្ខណសុទ្ធីតិ ឯវំ ចតុព្ពិធា សុទ្ធីតិ អត្ថោ. ឥទានិ តាហិ សុទ្ធីហិ វិសុជ្ឈនកេ ទស្សេតុំ ‘‘បាតិមោក្ខសំវរសម្មត’’ន្តិអាទិមាហ.

៤៥៦. ‘‘បុន ឯវំ ន ករិស្ស’’ន្តិ ចិត្តាធិដ្ឋានសំវរា យស្មា សុជ្ឈតិ ឥន្ទ្រិយសំវរោ, តស្មា ឥន្ទ្រិយសំវរោ ‘‘សំវរសុទ្ធី’’តិ វុត្តោតិ សម្ពន្ធោ.

៤៥៧. បហាយានេសនន្តិ អនេសនំ បហាយ ធម្មេន ឧប្បាទេន្តស្ស បច្ចយេតិ បាឋសេសោ.

៤៥៨. ‘‘បដិសង្ខា យោនិសោ ចីវរំ បដិសេវាមិ…បេ… ឧប្បន្នានំ វេយ្យាពាធិកានំ…បេ… បរមតាយា’’តិ (ម. និ. ១.២៣; អ. និ. ៦.៥៨) ច ឯវំ ចតូសុបិ បច្ចយេសុ យថាវុត្តបច្ចវេក្ខណសុជ្ឈនាតិ អត្ថោ. ឯត្ថ បន ទុវិធំ បច្ចវេក្ខណំ បដិលាភកាលេ ច បរិភោគកាលេ ច. បដិលាភកាលេ ហិ ធាតុវសេន វា បដិក្កូលវសេន វា បច្ចវេក្ខិត្វា ឋបិតចីវរាទីនិ តតោ ឧត្តរិ បរិភុញ្ជន្តស្ស អនវជ្ជោវ បរិភោគោ, បរិភោគកាលេបិ. សុទ្ធិវិនិច្ឆយោ.

សុទ្ធិនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤៥៩. ‘‘ចត្តារិមានិ ¶ , ភិក្ខវេ, អប្បានិ ចេវ សុលភានិ ច, តានិ ច អនវជ្ជានិ. កតមានិ ចត្តារិ? បំសុកូលំ, ភិក្ខវេ, ចីវរានំ អប្បញ្ច សុលភញ្ច, តញ្ច អនវជ្ជំ. បិណ្ឌិយាលោបោ, ភិក្ខវេ, ភោជនានំ អប្បញ្ច សុលភញ្ច, តញ្ច អនវជ្ជំ. រុក្ខមូលំ ¶ , ភិក្ខវេ, សេនាសនានំ អប្បញ្ច សុលភញ្ច, តញ្ច អនវជ្ជំ. បូតិមុត្តភេសជ្ជំ, ភិក្ខវេ, ភេសជ្ជានំ អប្បញ្ច សុលភញ្ច, តញ្ច អនវជ្ជំ. ឥមានិ ខោ, ភិក្ខវេ, ចត្តារិ អប្បានិ ចេវ សុលភានិ ច, តានិ ច អនវជ្ជានី’’តិ (អ. និ. ៤.២៧; ឥតិវុ. ១០១) វចនតោ ‘‘អប្បេនា’’តិអាទិ វុត្តំ.

សន្តុដ្ឋោតិ ឯត្ថ យថាលាភយថាពលយថាសារុប្បសន្តោសានំ វសេន ឯកេកស្មិំ បច្ចយេ តយោ តយោ កត្វា ចតូសុ បច្ចយេសុ ទ្វាទស សន្តោសា ហោន្តិ. មត្តញ្ញូតិ ឯត្ថ (ម. និ. អដ្ឋ. ១.៤២២; សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៤.២៣៩; អ. និ. អដ្ឋ. ២.៣.១៦; ឥតិវុ. អដ្ឋ. ២៨; ធ. ស. អដ្ឋ. ១២៤-១៣៤) ចត្តារោ មត្តា បរិយេសនមត្តា បដិគ្គហណមត្តា បរិភោគមត្តា វិស្សជ្ជនមត្តាតិ. ឥតរីតរេន យាបេន្តោ សុភរោ នាម. សន្តោសវិនិច្ឆយោ.

សន្តោសនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤៦១-២. អសុភន្តិ អសុភភាវនា. ឥមេ ចត្តារោ ចតុរារក្ខា នាមាតិ អធិប្បាយោ. ឥទានិ តេ ទស្សេតុំ ‘‘អារកត្តាទិនា’’តិអាទិមាហ. អារកត្តាទិនាតិ ឯត្ថ អារកត្តា, អរីនំ អរានញ្ច ហតត្តា, បច្ចយាទីនំ អរហត្តា, បាបករណេ រហាភាវាតិ ឥមេហិ តាវ ចតូហិ ការណេហិ សោ ភគវា អរហន្តិ អនុស្សរិតព្ពោតិ អត្ថោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អារកត្តា ¶ ហតត្តា ច, កិលេសារីន សោ មុនិ;

ហតសំសារចក្ការោ, បច្ចយាទីន ចារហោ;

ន រហោ ករោតិ បាបានិ, អរហំ តេន វុច្ចតី’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.១; វិសុទ្ធិ. ១.១៣០);

ភគវា ¶ បន សព្ពកិលេសេហិ សុវិទូរវិទូរេ ឋិតោ មគ្គេន សវាសនកិលេសានំ ហតត្តា, តស្មា ‘‘អារកត្តា អរហ’’ន្តិ វុត្តោ. វុត្តញ្ហេតំ –

នាថោ តេនារហំ មតោ’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.១២៥);

ភគវតា បន សព្ពកិលេសារយោ ហតា, តស្មា ‘‘អរីនំ ហតត្តាបិ អរហ’’ន្តិ វុត្តោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យស្មា រាគាទិសង្ខាតា, សព្ពេបិ អរយោ ហតា;

បញ្ញាសត្ថេន នាថេន, តស្មាបិ អរហំ មតោ’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.១២៦);

យំ បនេតំ អវិជ្ជាភវតណ្ហាមយនាភិបុញ្ញាភិសង្ខារអបុញ្ញាភិសង្ខារអានេញ្ជាភិសង្ខារារំ ជរាមរណនេមិ ‘‘អាសវសមុទយា អវិជ្ជាសមុទយោ’’តិ (ម. និ. ១.១០៣) វចនតោ អាសវសមុទយមយេន អក្ខេន វិជ្ឈិត្វា តិភវរថេ យោជិតំ អនាទិកាលប្បវត្តំ សំសារចក្កំ, តស្ស ភគវតោ ពោធិរុក្ខមូលេ សម្មប្បធានវីរិយបាទេហិ ចតុបារិសុទ្ធិសីលបថវិយំ បតិដ្ឋាយ សទ្ធាហត្ថេន កម្មក្ខយករញាណផរសុំ គហេត្វា សព្ពេ អរា ហតា. តស្មា ‘‘អរានំ ហតត្តា អរហ’’ន្តិ វុត្តោ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អរា សំសារចក្កស្ស, ហតា ញាណាសិនា យតោ;

លោកនាថេន តេនេស, អរហន្តិ បវុច្ចតី’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.១២៨);

អគ្គទក្ខិណេយ្យត្តា ¶ ចីវរាទីនំ បច្ចយានំ ឧត្តមបូជាយ ច យុត្តោ ភគវា, តស្មា ‘‘បច្ចយាទីនំ អរហត្តា ច អរហ’’ន្តិ វុច្ចតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

តស្មា ជិនោ អរហតិ នាមមេត’’ន្តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.១២៩);

យថា លោកេ កេចិ បណ្ឌិតមានិនោ អសិលោកភយេន រហោ បាបានិ ករោន្តិ, តថា ភគវា កទាចិបិ ន ករោតិ, តស្មា ‘‘បាបករណេ រហាភាវា ច អរហ’’ន្តិ វុច្ចតិ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘យស្មា នត្ថិ រហោ នាម, បាបកម្មេសុ តាទិនោ;

រហាភាវេន តេនេស, អរហំ ឥតិ វិស្សុតោ’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.១៣០) –

ឯវំ អារកត្តាទិនា អរហន្តិ ភាវេតព្ពំ.

សម្មា សាមញ្ច សព្ពធម្មានំ ពុទ្ធត្តា បន សម្មាសម្ពុទ្ធោ. សម្មាតិ ញាយេនេវ, អភិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ អភិញ្ញេយ្យតោ បរិញ្ញេយ្យេ ធម្មេ បរិញ្ញេយ្យតោ បហាតព្ពេ ធម្មេ បហាតព្ពតោ សច្ឆិកាតព្ពេ ធម្មេ សច្ឆិកាតព្ពតោ ភាវេតព្ពេ ធម្មេ ភាវេតព្ពតោ ឯវាតិ អត្ថោ. សាមញ្ចាតិ អត្តនាវ. វុត្តញ្ហេតំ –

‘‘អភិញ្ញេយ្យំ អភិញ្ញាតំ, ភាវេតព្ពញ្ច ភាវិតំ;

បហាតព្ពំ បហីនំ មេ, តស្មា ពុទ្ធោស្មិ ព្រាហ្មណា’’តិ. (ម. និ. ២.៣៩៩; សុ. និ. ៥៦៣);

‘‘ឥតិបិ សោ ភគវា អរហំ សម្មាសម្ពុទ្ធោ វិជ្ជាចរណសម្បន្នោ សុគតោ លោកវិទូ អនុត្តរោ បុរិសទម្មសារថិ សត្ថាទេវមនុស្សានំ ពុទ្ធោ ភគវា’’តិ ឯវំ វុត្តេ នវភេទេ ភគវតោ គុណេ យា បុនប្បុនំ ឧប្បជ្ជនតោ សតិយេវ អនុស្សតិ, បវត្តិតព្ពដ្ឋានម្ហិយេវ វា បវត្តត្តា សទ្ធាបព្ពជិតស្ស ¶ កុលបុត្តស្ស អនុរូបា សតីតិ អនុស្សតិ, ពុទ្ធំ អារព្ភ ឧប្បន្នា អនុស្សតិ ពុទ្ធានុស្សតិ, យា ឯវំ នវវិធេន បវត្តា សតិ ¶ , សា ពុទ្ធានុស្សតិ នាមាតិ អត្ថោ. សព្ពាការេន បន អាចរិយេន ពុទ្ធឃោសេន ពុទ្ធានុស្សតិ វិសុទ្ធិមគ្គេ (វិសុទ្ធិ. ១.១២៣ អាទយោ) វុត្តា, អត្ថិកេន បន តតោ បច្ចាសីសិតព្ពា.

៤៦៣-៤. ចតុរារក្ខាយ សាយំបាតំ ភាវេតព្ពត្តា មេត្តាភាវនំ ទស្សេន្តេន ថេរេន សព្ពត្ថកកម្មដ្ឋានភាវនាវសេន ទស្សិតាតិ វេទិតព្ពា. ឥតរថា ‘‘អត្តានំ ឧបមំ កត្វា, ន ហនេយ្យ ន ឃាតយេ’’តិ (ធ. ប. ១២៩-១៣០) វចនតោ សព្ពបឋមំ ‘‘អហំ សុខិតោ ហោមិ, អវេរោ’’តិអាទិនា នយេន ភាវេត្វាវ អត្តនិ ចិត្តំ និបរិពន្ធមានំ កត្វា បច្ឆា អាចរិយុបជ្ឈាយាទីសុ កមេន ភាវេតព្ពា. អត្តនិ បន អប្បនា ន ហោតិ. គោចរគាមម្ហិ ឥស្សរេ ជនេតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថាតិ (បារា. អដ្ឋ. ២.១៦៥) គោចរគាមេ. សីមដ្ឋសង្ឃតោ បដ្ឋាយ បរិច្ឆិជ្ជ បរិច្ឆិជ្ជាតិ អត្ថោ. ឯវំ មេត្តំ ភាវេន្តោ ភិក្ខុសង្ឃេ មេត្តាយ សហវាសីនំ មុទុចិត្តំ ជនេតិ, អថស្ស សុខសំវាសតា ហោតិ. សីមដ្ឋកទេវតាសុ មេត្តាយ មុទុកតចិត្តាហិ ទេវតាហិ ធម្មិកាយ រក្ខាយ សុសំវិហិតរក្ខោ ហោតិ. គោចរគាមម្ហិ ឥស្សរជនេ មេត្តាយ មុទុកតចិត្តសន្តានេហិ ឥស្សរេហិ ធម្មិកាយ រក្ខាយ សុរក្ខិតបរិក្ខារោ ហោតិ. តត្ថ មនុស្សេ មេត្តាយ បសាទិតចិត្តេហិ តេហិ អបរិភូតោ ហុត្វា វិចរតិ. សព្ពសត្តេសុ មេត្តាយ សព្ពត្ថ អប្បដិហតចារោ ហោតិ.

៤៦៥-៦. វណ្ណតោ ច សណ្ឋានតោ ច ឱកាសតោ ច ទិសតោ ច បរិច្ឆេទតោ ច កេសាទិកោដ្ឋាសេ វវត្ថបេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ វណ្ណតោតិ (វិសុទ្ធិ. ១.១១០) កេសាទីនំ វណ្ណតោ. សណ្ឋានតោតិ តេសំយេវ សណ្ឋានតោ. ឱកាសតោតិ ‘‘អយំ កោដ្ឋាសោ ឥមស្មិំ នាម ឱកាសេ បតិដ្ឋិតោ’’តិ ឯវំ តស្ស តស្ស ឱកាសតោ. ទិសតោតិ ¶ ឥមស្មិំ សរីរេ នាភិតោ ឧទ្ធំ ឧបរិមា ទិសា, អធោ ហេដ្ឋិមា ទិសា, តស្មា ‘‘អយំ កោដ្ឋាសោ ឥមិស្សា នាម ទិសាយា’’តិ ទិសា វវត្ថបេតព្ពា. បរិច្ឆេទតោតិ សភាគបរិច្ឆេទតោ វិសភាគបរិច្ឆេទតោតិ ទ្វេ បរិច្ឆេទា. តត្ថ ‘‘អយំ កោដ្ឋាសោ ហេដ្ឋា ច ឧបរិ ច តិរិយញ្ច ឥមិនា នាម បរិច្ឆេទោ’’តិ ឯវំ សភាគបរិច្ឆេទោ វេទិតព្ពោ. ‘‘កេសា ន លោមា, លោមា ន កេសា’’តិ ឯវំ អមិស្សកវសេន វិសភាគបរិច្ឆេទោ.

ឯវំ ¶ បញ្ចហិ អាការេហិ វវត្ថានាការំ ទស្សេត្វា ឥទានិ មនសិ ករោន្តេន ឯវំ មនសិ កាតព្ពន្តិ តំ ទស្សេតុំ ‘‘អនុបុព្ពតោ’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អនុបុព្ពតោតិ សជ្ឈាយករណកាលតោ បដ្ឋាយ ‘‘កេសា នខា’’តិ ឯវំ ឯកន្តរិកាយ វា ‘‘លោមា កេសា’’តិ ឯវំ ឧប្បដិបាដិយា វា ន មនសិ កាតព្ពំ, អថ ខោ ‘‘កេសា លោមា’’តិអាទិនា នយេន អនុបដិបាដិយា មនសិ កាតព្ពំ, អនុបដិបាដិយា មនសិ ករោន្តេនាបិ នាតិសីឃំ នាតិសណិកំ មនសិ កាតព្ពំ, ពហិទ្ធា បុថុត្តារម្មណេ ចេតសោ វិក្ខេបោ បដិពាហិតព្ពោ. ‘‘បណ្ណត្តិំ សមតិក្កម្ម, មុញ្ចន្តស្សានុបុព្ពតោ’’តិ បាឋោ គហេតព្ពោ. ឯវញ្ហិ សតិ ភាវនាក្កមេន អត្ថោ សុវិញ្ញេយ្យោ ហោតិ. ‘‘កេសា លោមា’’តិអាទិបញ្ញត្តិំ អមនសិកត្វា បដិក្កូលភាវេន ឯវំ ចិត្តំ ឋបេតព្ពំ. មុញ្ចន្តស្សានុបុព្ពតោតិ យោ យោ កោដ្ឋាសោ អាបាថំ នាគច្ឆតិ, តំ តំ អនុបុព្ពតោ មុញ្ចន្តស្សាតិ អត្ថោ.

៤៦៧. ឥទានិ យថា បដិក្កូលមនសិការោ កាតព្ពោ, តំ ទស្សេតុំ ‘‘វណ្ណអាសយសណ្ឋានា’’តិអាទិមាហ. ឯតេហិ វណ្ណាទីហិ កោដ្ឋាសេហិ បដិក្កូលាតិ ភាវនាតិ សម្ពន្ធោ. ឯត្ថ (វិភ. អដ្ឋ. ៣៥៦; វិសុទ្ធិ. ១.១៧៨) កេសា តាវ វណ្ណតោបិ បដិក្កូលា. តថា ¶ ហិ យាគុភត្តាទីសុ កេសវណ្ណំ កិញ្ចិ ទិស្វា ជិគុច្ឆន្តិ. សណ្ឋានតោបិ បដិក្កូលា. តថា ហិ រត្តិំ ភុញ្ជន្តា កេសសណ្ឋានំ មកចិវាកាទិកំ ឆុបិត្វា ជិគុច្ឆន្តិ. តេលមក្ខនាទិវិរហិតានញ្ច អគ្គិម្ហិ បក្ខិត្តានញ្ច គន្ធោ អតិវិយ បដិក្កូលោតិ គន្ធតោបិ បដិក្កូលា. អសុចិដ្ឋានេ ជាតសូបេយ្យបណ្ណំ វិយ បុព្ពលោហិតមុត្តករីសបិត្តសេម្ហាទិនិស្សន្ទេន ជាតត្តា អាសយតោបិ បដិក្កូលា. គូថរាសិម្ហិ ឧដ្ឋិតកណ្ណិកំ វិយ ឯកតិំសកោដ្ឋាសរាសិម្ហិ ជាតត្តា ឱកាសតោបិ បដិក្កូលា. ឧទ្ធុមាតកំ វិនីលកំ វិបុព្ពកំ វិច្ឆិទ្ទកំ វិក្ខាយិតកំ វិក្ខិត្តកំ ហតវិក្ខិត្តកំ លោហិតកំ បុឡវកំ អដ្ឋិកន្តិ ឥមេសុ ឧទ្ធុមាតកាទីសុ វត្ថូសុ អសុភាការំ គហេត្វា បវត្តា ភាវនា វា អសុភំ នាមាតិ អត្ថោ.

៤៦៨. យំ បនេតំ អរហន្តានំ វដ្ដទុក្ខសមុច្ឆេទសង្ខាតំ សមុច្ឆេទមរណំ (វិសុទ្ធិ. ១.១៦៧), សង្ខារានំ ខណភង្គសង្ខាតំ ខណិកមរណំ, ‘‘រុក្ខោ មតោ, លោហំ មត’’ន្តិអាទិ សម្មុតិមរណញ្ច, ន តំ ឥធ អធិប្បេតំ. ឥធ បន មរណន្តិ ឯកភវបរិយាបន្នស្ស ជីវិតិន្ទ្រិយស្ស ឧបច្ឆេទោ អធិប្បេតោ. តម្បិ កាលមរណំ អកាលមរណន្តិ ទុវិធំ ហោតិ. តត្ថ កាលមរណំ បុញ្ញក្ខយេន វា អាយុក្ខយេន វា ឧភយក្ខយេន វា ហោតិ, អកាលមរណំ ឧបបីឡកឧបច្ឆេទកកម្មវសេន ¶ . ‘‘មរណំ មេ ភវិស្សតី’’តិ វា ‘‘ជីវិតំ ឧច្ឆិជ្ជិស្សតី’’តិ វា ‘‘មរណំ មរណ’’ន្តិ វា យោនិសោ ភាវយិត្វានាតិ សម្ពន្ធោ.

៤៦៩-៧០. យស្ស បន ឯត្តាវតា ឧបចារជ្ឈានំ ន ឧប្បជ្ជតិ, តេន វធកបច្ចុបដ្ឋានតោ សម្បត្តិវិបត្តិតោ ឧបសំហរណតោ កាយពហុសាធារណតោ អាយុទុព្ពលតោ អនិមិត្តតោ អទ្ធានបរិច្ឆេទតោ ខណបរិត្តតោតិ ឥមេហិ អដ្ឋហិ អាការេហិ មរណំ អនុស្សរិតព្ពំ, ឥទានិ ¶ តេ ទស្សេតុំ ‘‘វធកស្សេវុបដ្ឋាន’’ន្តិអាទិមាហ. អសិំ ឧក្ខិបិត្វា សីសំ ឆិន្ទិតុំ ឋិតវធកោ វិយ មរណំ បច្ចុបដ្ឋិតមេវាតិ ភាវនា មរណស្សតិ នាមាតិ សម្ពន្ធោ. ឯវំ សព្ពត្ថ. សព្ពំ អារោគ្យំ ព្យាធិបរិយោសានំ, សព្ពំ យោព្ពនំ ជរាបរិយោសានំ, សព្ពំ ជីវិតំ មរណបរិយោសានំ, តស្មា ‘‘អយំ យោព្ពនាទិកាយសម្បត្តិ តាវទេវ សោភតិ, យាវ មរណសង្ខាតា វិបត្តិ ន ភវិស្សតី’’តិ ឯវមាទិនា សម្បត្តិវិបត្តិតោ ច, សត្តហាការេហិ ឧបសំហរណតោ មរណំ អនុស្សរិតព្ពំ យសមហត្តតោ បុញ្ញមហត្តតោ ថាមមហត្តតោ ឥទ្ធិមហត្តតោ បញ្ញាមហត្តតោ បច្ចេកពុទ្ធតោ សម្មាសម្ពុទ្ធតោតិ. តត្ថ ‘‘ឥទំ មរណំ នាម មហាយសានំ មហាបរិវារានំ មហាសម្មតមន្ធាតាទីនម្បិ ឧបរិ បតតិ, កិមង្គំ បន មយ្ហំ ឧបរិ ន បតិស្សតី’’តិ ឯវំ យសមហត្តតោ,

‘‘វាសុទេវោ ពលទេវោ, ភីមសេនាទយោ មហា;

ពលា មច្ចុវសំ បត្តា, មាទិសេសុ កថាវ កា’’តិ. –

‘‘មហាមោគ្គល្លានាទីនំ មហិទ្ធិកានម្បិ ឧបរិ បតតិ, មាទិសេសុ កថាវ កា’’តិ ឯវំ ឥទ្ធិមហត្តតោ, ‘‘សារិបុត្តាទីនំ មហាបញ្ញានម្បិ ឧបរិ បតតិ, មាទិសេសុ កថាវ កា’’តិ ¶ ឯវំ បញ្ញាមហត្តតោ. ឯវំ ឥតរេសម្បិ បច្ចេកពុទ្ធសម្មាសម្ពុទ្ធានម្បិ មហន្តភាវំ ចិន្តេត្វា ‘‘តេសម្បិ ឧបរិ មរណំ បតតិ, កិមង្គំ បន មយ្ហំ ឧបរិ ន បតិស្សតី’’តិ ឯវំ ឧបសំហរណតោ ច, ‘‘អយំ កាយោ ពហុសាធារណោ អជ្ឈត្តិកានំយេវ អនេកសតានំ រោគានំ ពាហិរានំ អហិវិច្ឆិកាទីនញ្ចា’’តិ កាយពហុសាធារណតោ ច, ‘‘អស្សាសបស្សាសបដិពទ្ធំ ជីវិត’’ន្តិអាទិនា នយេន អាយុទុព្ពលតោ ច,

អនិមិត្តា ន នាយរេ’’តិ. (សំ. និ. អដ្ឋ. ១.១.២០; ជា. អដ្ឋ. ២.២.៣៤) –

ឯវំ កាលវវត្ថានស្ស អភាវតោ ច, ‘‘យោ, ភិក្ខវេ, ចិរំ ជីវតិ, សោ វស្សសតំ ជីវតិ អប្បំ វា ភិយ្យោ’’តិ (សំ. និ. ១.១៤៥) វុត្តត្តា ឯវមាទិនា នយេន អទ្ធានស្ស បរិច្ឆេទាច ភាវនា មរណស្សតិ នាមាតិ អត្ថោ. ខណបរិត្តតោ ច មរណស្សតិ ភាវេតព្ពា.

លហុ សោ វត្តតេ ខណោ’’តិ. (វិសុទ្ធិ. ១.១៧៦) –

ហិ វុត្តំ. ចតុរារក្ខវិនិច្ឆយោ.

ចតុរារក្ខនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤៧១-២. នាមរូបំ ¶ ¶ បរិគ្គយ្ហាតិ ឯត្ថ (វិសុទ្ធិ. ២.៦៦២ អាទយោ) នាមរូបបរិគ្គហំ កាតុកាមេន តាវ ឋបេត្វា នេវសញ្ញានាសញ្ញាយតនំ អវសេសេសុ យំ កិញ្ចិ ឈានំ សមាបជ្ជិត្វា វុដ្ឋាយ វិតក្កាទីនិ ឈានង្គានិ ច តំសម្បយុត្តេ ច ផស្សាទយោ ធម្មេ លក្ខណរសបច្ចុបដ្ឋានបទដ្ឋានវសេន បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘សព្ពមេតំ អារម្មណាភិមុខំ នមនតោ នមនដ្ឋេន នាម’’ន្តិ វវត្ថបេតព្ពំ. តតោ តស្ស បច្ចយំ បរិយេសន្តោ ‘‘ហទយវត្ថុំ និស្សាយ វត្តតី’’តិ បស្សតិ, បុន វត្ថុស្ស បច្ចយភូតានិ ច ឧបាទារូបានិ ច បស្សិត្វា ‘‘ឥទំ សព្ពំ រុប្បនតោ វិការាបត្តិតោ រូប’’ន្តិ បរិគ្គណ្ហាតិ. បុន តទុភយំ ‘‘នមនលក្ខណំ នាមំ, រុប្បនលក្ខណំ រូប’’ន្តិ ឯវំ សង្ខេបតោ នាមរូបំ វវត្ថបេតិ. ឥទំ សព្ពំ សមថយានិកវសេន វុត្តំ. វិបស្សនាយានិកោ បន ចតុធាតុវវត្ថានមុខេន ភូតុបាទាយរូបានិ បរិច្ឆិន្ទិត្វា ‘‘សព្ពមេតំ រុប្បនតោ រូប’’ន្តិ បស្សតិ. តតោ ឯវំ បរិច្ឆិន្នរូបស្ស ចក្ខាទីនិ និស្សាយ បវត្តមានា អរូបធម្មាបិ អាបាថមាគច្ឆន្តិ. តតោ សព្ពេបិ តេ អរូបធម្មេ នមនលក្ខណេន ឯកតោ កត្វា ‘‘ឯតំ នាម’’ន្តិ បស្សតិ. សោ ‘‘ឥទំ នាមំ, ឥទំ រូប’’ន្តិ ទ្វេធា វវត្ថបេតិ. ឯវំ វវត្ថបេត្វា ‘‘នាមរូបតោ ឧទ្ធំ អញ្ញោ សត្តោ វា បុគ្គលោ វា បោសោ វា ទេវោ វា ព្រហ្មា វា នត្ថី’’តិ បស្សតិ.

យថាហិ អង្គសម្ភារា, ហោតិ សទ្ទោ រថោ ឥតិ;

ឯវំ ខន្ធេសុ សន្តេសុ, ហោតិ សត្តោតិ សម្មុតិ. (សំ. និ. ១.១៧១);

ឯវមេវ បញ្ចសុ ឧបាទានក្ខន្ធេសុ សតិ សត្តោ, បុគ្គលោតិ វា វោហារមត្តោ ហោតីតិ ឯវមាទិនា នយេន នាមរូបានំ យាថាវទស្សនសង្ខាតេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិភូតេន ញាណេន នាមរូបំ បរិគ្គយ្ហាតិ អត្ថោ.

តតោ ¶ តស្ស ច បច្ចយន្តិ បុន តស្ស នាមរូបស្ស បច្ចយំ បរិគ្គយ្ហាតិ អត្ថោ. វុត្តនយេន នាមរូបំ បរិគ្គណ្ហិត្វា ‘‘កោ នុ ខោ ឥមស្ស ហេតូ’’តិ បរិយេសន្តោ អហេតុវាទវិសមហេតុវាទេសុ ទោសំ ទិស្វា រោគំ ទិស្វា តស្ស និទានសមុដ្ឋានំ បរិយេសន្តោ វេជ្ជោ វិយ តស្ស ហេតុញ្ច បច្ចយញ្ច បរិយេសន្តោ អវិជ្ជា តណ្ហា ឧបាទានំ កម្មន្តិ ឥមេ ចត្តារោ ធម្មេ នាមរូបស្ស ឧប្បាទបច្ចយត្តា ‘‘ហេតូ’’តិ ច អាហារំ ឧបត្ថម្ភនស្ស បច្ចយត្តា ‘‘បច្ចយោ’’តិ ¶ ច បស្សតិ. ‘‘ឥមស្ស កាយស្ស អវិជ្ជាទយោ តយោ ធម្មា មាតា វិយ ទារកស្ស ឧបនិស្សយា ហោន្តិ, កម្មំ បិតា វិយ បុត្តស្ស ជនកំ, អាហារោ ធាតិ វិយ ទារកស្ស សន្ធារកោ’’តិ ឯវំ រូបកាយស្ស បច្ចយបរិគ្គហំ កត្វា បុន ‘‘ចក្ខុញ្ច បដិច្ច រូបេ ច ឧប្បជ្ជតិ ចក្ខុវិញ្ញាណ’’ន្តិអាទិនា (សំ. និ. ២.៤៣) នយេន នាមកាយស្សបិ ហេតុបច្ចយំ បរិគ្គណ្ហាតិ.

ឯវំ បរិគ្គណ្ហន្តោ ‘‘អតីតានាគតាបិ ធម្មា ឯវមេវ បវត្តន្តី’’តិ សន្និដ្ឋានំ ករោតិ. តស្ស យា សា បុព្ពន្តំ អារព្ភ ‘‘អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធានំ, ន នុ ខោ អហោសិំ, កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ, កិំ ហុត្វា កិំ អហោសិំ នុ ខោ អហំ អតីតមទ្ធាន’’ន្តិ បញ្ចវិធា វិចិកិច្ឆា វុត្តា, យាបិ អបរន្តំ អារព្ភ ‘‘ភវិស្សាមិ នុ ខោ អហំ អនាគតមទ្ធានំ, ន នុ ខោ, កិំ នុ ខោ, កថំ នុ ខោ, កិំ ហុត្វា កិំ ភវិស្សាមិ នុ ខោ អហំ អនាគតមទ្ធាន’’ន្តិ បញ្ចវិធា វុត្តា, យាបិ ឯតរហិ វា បន បច្ចុប្បន្នំ អទ្ធានំ អារព្ភ ‘‘អជ្ឈត្តំ កថំកថី ហោតិ, អហំ នុ ខោស្មិ, នោ នុ ខោស្មិ, កិំ នុ ខោស្មិ, កថំ នុ ខោស្មិ, អយំ នុ ខោ សត្តោ កុតោ អាគតោ, សោ កុហិំ គាមី ភវិស្សតី’’តិ ឆព្ពិធា វិចិកិច្ឆា វុត្តា, តា សព្ពាបិ បហីយន្តិ. ឯវំ បច្ចយបរិគ្គហណេន តីសុ អទ្ធាសុ ¶ កង្ខំ វិតរិត្វា ឋិតំ ញាណំ ‘‘កង្ខាវិតរណវិសុទ្ធី’’តិបិ ‘‘ធម្មដ្ឋិតិញាណ’’ន្តិបិ ‘‘សម្មាទស្សន’’ន្តិបិ វុច្ចតិ.

ឯត្ថ បន តិស្សោ លោកិយបរិញ្ញា ញាតបរិញ្ញា តីរណបរិញ្ញា បហានបរិញ្ញាតិ. តត្ថ ‘‘រុប្បនលក្ខណំ រូបំ, វេទយិតលក្ខណា វេទនា’’តិ ឯវំ តេសំ តេសំ ធម្មានំ បច្ចត្តលក្ខណសល្លក្ខណវសេន បវត្តា បញ្ញា ញាតបរិញ្ញានាម. ‘‘រូបំ អនិច្ចំ, វេទនា អនិច្ចា’’តិអាទិនា តេសំយេវ ធម្មានំ សាមញ្ញលក្ខណំ អារោបេត្វា លក្ខណារម្មណិកវិបស្សនាបញ្ញា តីរណបរិញ្ញា នាម. តេសុ ឯវំ បន ធម្មេសុ និច្ចសញ្ញាទិបជហនវសេន បវត្តា លក្ខណារម្មណិកវិបស្សនា បហានបរិញ្ញា នាម. តត្ថ សង្ខារបរិគ្គហតោ បដ្ឋាយ យាវ បច្ចយបរិគ្គហា ញាតបរិញ្ញាយ ភូមិ. កលាបសម្មសនតោ បដ្ឋាយ យាវ ឧទយព្ពយានុបស្សនា តីរណបរិញ្ញាយ ភូមិ. ភង្គានុបស្សនតោ បដ្ឋាយ បហានបរិញ្ញាយ ភូមិ. តតោ បដ្ឋាយ ហិ ‘‘អនិច្ចតោ អនុបស្សន្តោ និច្ចសញ្ញំ បជហតិ, ទុក្ខតោ អនុបស្សន្តោ សុខសញ្ញំ, អនត្តតោ អនុបស្សន្តោ អត្តសញ្ញំ, និព្ពិន្ទន្តោ នន្ទិំ, វិរជ្ជន្តោ រាគំ, និរោធេន្តោ សមុទយំ, បដិនិស្សជ្ជន្តោ ¶ អាទានំ បជហតី’’តិ (បដិ. ម. ១.៥២) ឯវំ បជហន្តោ និច្ចសញ្ញាទិបហានសាធិកានំ សត្តន្នំ អនុបស្សនានំ អាធិបច្ចំ ហោតិ. ឥតិ ឥមាសុ បរិញ្ញាសុ សង្ខារបរិច្ឆេទស្ស ចេវ បច្ចយបរិគ្គហស្ស ច សាធិតត្តា ឥមិនា យោគិនា ញាតបរិញ្ញា អធិគតា ហោតិ.

បុន ‘‘យំ កិញ្ចិ រូបំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា ឱឡារិកំ វា សុខុមំ វា ហីនំ វា បណីតំ វា យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, សព្ពំ រូបំ ហុត្វា អភាវតោ អនិច្ចំ, ឧទយព្ពយប្បដិបីឡិតត្តា ទុក្ខំ, អវសវត្តិត្តា អនត្តា. យា កាចិ វេទនា, យា កាចិ សញ្ញា, យេ កេចិ សង្ខារា, យំ កិញ្ចិ វិញ្ញាណំ អតីតានាគតបច្ចុប្បន្នំ ¶ អជ្ឈត្តំ វា ពហិទ្ធា វា ឱឡារិកំ វា សុខុមំ វា ហីនំ វា បណីតំ វា យំ ទូរេ សន្តិកេ វា, សព្ពំ វិញ្ញាណំ ហុត្វា អភាវតោ អនិច្ចំ, ឧទយព្ពយប្បដិបីឡិតត្តា ទុក្ខំ, អវសវត្តិត្តា អនត្តា’’តិ ឯវមាទិនា នយេន កលាបសម្មសនំ ករោតិ. ឥទំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘តិលក្ខណំ អារោបេត្វាន សង្ខារេ សម្មសន្តោ’’តិ.

ឯវំ សង្ខារេសុ អនិច្ចទុក្ខអនត្តវសេន កលាបសម្មសនំ កត្វា បុន សង្ខារានំ ឧទយព្ពយមេវ បស្សតិ. កថំ? ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា (បដិ. ម. ១.៥០) រូបសមុទយោ, តណ្ហាកម្មអាហារសមុទយា រូបសមុទយោ’តិ ឯវំ រូបក្ខន្ធស្ស បច្ចយសមុទយទស្សនដ្ឋេន រូបក្ខន្ធស្ស ឧទយំ បស្សតិ, និព្ពត្តិលក្ខណំ បស្សន្តោបិ រូបក្ខន្ធស្ស ឧទយំ បស្សតី’’តិ ឯវំ បញ្ចហាការេហិ រូបក្ខន្ធស្ស ឧទយំ បស្សតិ. ‘‘អវិជ្ជានិរោធា រូបនិរោធោ, តណ្ហាកម្មអាហារនិរោធា រូបនិរោធោ’តិ ឯវំ រូបក្ខន្ធស្ស បច្ចយនិរោធទស្សនដ្ឋេន រូបក្ខន្ធស្ស វយំ បស្សតិ, វិបរិណាមលក្ខណំ បស្សន្តោបិ រូបក្ខន្ធស្ស វយំ បស្សតី’’តិ ឯវំ បញ្ចហាការេហិ វយំ បស្សតិ. តថា ‘‘អវិជ្ជាសមុទយា វេទនាសមុទយោ, តណ្ហាកម្មផស្សសមុទយា វេទនាសមុទយោ’’តិ វេទនាក្ខន្ធស្ស, និព្ពត្តិលក្ខណំ បស្សន្តោបិ វេទនាក្ខន្ធស្ស ឧទយំ បស្សតិ. ‘‘អវិជ្ជានិរោធា វេទនានិរោធោ, តណ្ហាកម្មផស្សនិរោធា វេទនានិរោធោ’’តិ វេទនាក្ខន្ធស្ស, វិបរិណាមលក្ខណំ បស្សន្តោបិ វេទនាក្ខន្ធស្ស វយំ បស្សតិ. ឯវំ សញ្ញាក្ខន្ធាទីសុបិ. អយំ បន វិសេសោ – វិញ្ញាណក្ខន្ធស្ស ផស្សដ្ឋានេ នាមរូបសមុទយា, នាមរូបនិរោធាតិ យោជេតព្ពំ. ឯវំ ឯកេកស្មិំ ខន្ធេ បច្ចយសមុទយវសេន ច និព្ពត្តិលក្ខណវសេន ច បច្ចយនិរោធវសេន ច វិបរិណាមលក្ខណវសេន ច ឧទយព្ពយទស្សនេន ទស ¶ ទស កត្វា បញ្ញាស លក្ខណានិ ¶ វុត្តានិ. តេសំ វសេន ឯវំ រូបស្ស ឧទយោ រូបស្ស វយោតិ បច្ចយតោ ចេវ លក្ខណតោ ច វិត្ថារេន មនសិការំ ករោតិ.

តស្សេវំ ករោតោ ‘‘ឥតិ កិរ ឥមេ ធម្មា អហុត្វា សម្ភោន្តិ, ហុត្វា បដិវេន្តី’’តិ ញាណំ វិសទំ ហោតិ. ‘‘ឯវំ កិរ ឥមេ ធម្មា អនុប្បន្នា ឧប្បជ្ជន្តិ, ឧប្បន្នា និរុជ្ឈន្តី’’តិ និច្ចំ នវាវ ហុត្វា សង្ខារា ឧបដ្ឋហន្តិ. ន កេវលញ្ច និច្ចំ នវា, សូរិយុគ្គមនេ ឧស្សាវពិន្ទុ វិយ, ឧទកពុព្ពុឡោ វិយ, ឧទកេ ទណ្ឌរាជិ វិយ, អារគ្គេ សាសបោ វិយ, វិជ្ជុប្បាទោ វិយ ច បរិត្តដ្ឋាយិនោ. មាយាមរីចិសុបិនអលាតចក្កគន្ធព្ពនគរផេណបិណ្ឌកទលិអាទយោ វិយ និស្សារា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ. ឯត្តាវតា ចានេន វយធម្មមេវ ឧប្បជ្ជតិ, ឧប្បន្នញ្ច វយំ ឧបេតីតិ ឥមិនា អាការេន សមបញ្ញាស លក្ខណានិ បដិវិជ្ឈិត្វា ឋិតំ ឧទយព្ពយានុបស្សនំ នាម បឋមំ តរុណវិបស្សនាញាណំ អធិគតំ ហោតិ, យស្សាធិគមា អារទ្ធវិបស្សកោតិ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ.

អថស្ស អារទ្ធវិបស្សកស្ស កុលបុត្តស្ស ឱភាសោ ញាណំ បីតិ បស្សទ្ធិ សុខំ អធិមោក្ខោ បគ្គហោ ឧបដ្ឋានំ ឧបេក្ខា និកន្តីតិ ទស វិបស្សនុបក្កិលេសា ឧប្បជ្ជន្តិ. ឯត្ថ ឱភាសោ នាម វិបស្សនាក្ខណេ ញាណស្ស ពលវត្តា លោហិតំ បសីទតិ, តេន ឆវិតោ ឱភាសោ និព្ពត្តតិ, តំ ទិស្វា អយំ យោគី ‘‘មគ្គោ មយា បត្តោ’’តិ តមេវ ឱភាសំ អស្សាទេតិ. ញាណន្តិ វិបស្សនាញាណមេវេតំ, សង្ខារេ សម្មសន្តស្ស សូរំ បសន្នំ ហុត្វា បវត្តមានំ ទិស្វា បុព្ពេ វិយ ‘‘មគ្គោ’’តិ អស្សាទេតិ. បីតីតិ វិបស្សនាបីតិ ឯវ. តស្ស ហិ តស្មិំ ខណេ បញ្ចវិធា បីតិ ឧប្បជ្ជតិ. បស្សទ្ធីតិ វិបស្សនាបស្សទ្ធិ. តស្មិំ សមយេ នេវ កាយចិត្តានំ ទរថោ គារវតា កក្ខឡតា អកម្មញ្ញតា គេលញ្ញតា វង្កតា ហោតិ. សុខំ វិបស្សនាសុខមេវ. តស្ស កិរ តស្មិំ ¶ សមយេ សកលសរីរំ ឋបិតវដ្ដិ វិយ អភិសន្ទយមានំ អតិបណីតំ សុខំ ឧប្បជ្ជតិ.

អធិមោក្ខោ នាម វិបស្សនាក្ខណេ បវត្តា សទ្ធា. តស្មិំ ខណេ ចិត្តចេតសិកានំ អតិវិយ បសាទភូតា ពលវតី សទ្ធា ឧប្បជ្ជតិ. បគ្គហោ នាម វិបស្សនាសម្បយុត្តំ វីរិយំ. តស្មិញ្ហិ ខណេ អសិថិលមនច្ចារទ្ធំ សុបគ្គហិតំ វីរិយំ ឧប្បជ្ជតិ. ឧបដ្ឋានន្តិ វិបស្សនាសម្បយុត្តា សតិ. តស្មិញ្ហិ ខណេ សុបដ្ឋិតា សតិ ឧប្បជ្ជតិ. ឧបេក្ខាតិ ទុវិធា វិបស្សនាវជ្ជនវសេន ¶ . តស្មិំ ខណេ សព្ពសង្ខារគ្គហណេ មជ្ឈត្តភូតវិបស្សនុបេក្ខាសង្ខាតំ ញាណំ ពលវន្តំ ហុត្វា ឧប្បជ្ជតិ, មនោទ្វារេ អាវជ្ជនុបេក្ខា ច, សាវ តំ តំ ឋានំ អាវជ្ជេន្តស្ស សូរា តិខិណា ហុត្វា វហតិ. និកន្តិ វិបស្សនានិកន្តិ. ឱភាសាទីសុ អាលយំ កុរុមានា សុខុមា សន្តាការា និកន្តិ ឧប្បជ្ជតិ. ឯត្ថ ឱភាសាទយោ កិលេសវត្ថុភូតតាយ ‘‘ឧបក្កិលេសា’’តិ វុត្តា, ន អកុសលត្តា. និកន្តិ បន ឧបក្កិលេសោ ចេវ កិលេសវត្ថុ ច. បណ្ឌិតោ បន ភិក្ខុ ឱភាសាទីសុ ឧប្បន្នេសុ វិក្ខេបំ អគច្ឆន្តោ ‘‘ឱភាសាទយោ ធម្មា ន មគ្គោ, ឧបក្កិលេសវិនិមុត្តំ បន វីថិប្បដិបន្នំ វិបស្សនាញាណំ មគ្គោ’’តិ មគ្គញ្ច អមគ្គញ្ច វវត្ថបេតិ. តស្សេវំ ‘‘អយំ មគ្គោ, អយំ ន មគ្គោ’’តិ ញត្វា ឋិតំ ញាណំ ‘‘មគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធី’’តិ វុច្ចតិ.

ឥតោ បដ្ឋាយ អដ្ឋវិធស្ស ញាណស្ស វសេន សិខាប្បត្តំ វិបស្សនាញាណំ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិ នាម ហោតិ. ឧទយព្ពយានុបស្សនាញាណំ ភង្គានុបស្សនាញាណំ ភយតុបដ្ឋានញាណំ អាទីនវានុបស្សនាញាណំ និព្ពិទានុបស្សនាញាណំ មុញ្ចិតុកម្យតាញាណំ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណំ សង្ខារុបេក្ខាញាណន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ ញាណានិ នាម. ឯតានិ និព្ពត្តេតុកាមេន យស្មា ឧបក្កិលេសេហិ អភិភូតំ ហុត្វា លក្ខណប្បដិវេធំ កាតុំ អសមត្ថំ ¶ ហោតិ ចិត្តំ, តស្មា បុនបិ ឧទយព្ពយមេវ បស្សិតព្ពំ. ឧទយព្ពយំ បស្សន្តស្ស អនិច្ចលក្ខណំ យថាភូតំ ឧបដ្ឋាតិ, ឧទយព្ពយប្បដិបីឡិតត្តា ទុក្ខលក្ខណញ្ច ‘‘ទុក្ខមេវ ច សម្ភោតិ, ទុក្ខំ តិដ្ឋតិ វេតិ ចា’’តិ (សំ. និ. ១.១៧១) បស្សតោ អនត្តលក្ខណញ្ច.

ឯត្ថ ច អនិច្ចំ អនិច្ចលក្ខណំ, ទុក្ខំ ទុក្ខលក្ខណំ, អនត្តា អនត្តលក្ខណន្តិ អយំ វិភាគោ វេទិតព្ពោ. ឯត្ថ អនិច្ចន្តិ ខន្ធបញ្ចកំ. កស្មា? ឧប្បាទវយញ្ញថត្តភាវា ហុត្វា អភាវតោ វា. អញ្ញថត្តំ នាម ជរា, ឧប្បាទវយញ្ញថត្តំ អនិច្ចលក្ខណំ, ហុត្វា អភាវសង្ខាតោ វា ឯកោ អាការវិការោ. ‘‘យទនិច្ចំ តំ ទុក្ខ’’ន្តិ (សំ. និ. ៣.១៥) វចនតោ តទេវ ខន្ធបញ្ចកំ ទុក្ខំ. កស្មា? អភិណ្ហំ បដិបីឡិតត្តា. អភិណ្ហប្បដិបីឡនាការោ ទុក្ខលក្ខណំ. ‘‘យំ ទុក្ខំ តទនត្តា’’តិ វចនតោ តទេវ ខន្ធបញ្ចកំ អនត្តា. កស្មា? អវសវត្តនតោ. អវសវត្តនាការោ អនត្តលក្ខណំ. ឥមានិបិ តីណិ លក្ខណានិ ឧទយព្ពយំ បស្សន្តស្សេវ អារម្មណានិ ហោន្តិ.

បុនបិ ¶ សោ រូបារូបធម្មេសុ ឯវ ‘‘អនិច្ចា’’តិអាទិនា វិបស្សតិ, តស្ស សង្ខារា លហុំ លហុំ អាបាថំ គច្ឆន្តិ. តតោ ឧប្បាទំ វា ឋិតិំ វា អារម្មណំ អកត្វា តេសំ ខយវយនិរោធេ ឯវ បស្សតោ សតិ សន្តិដ្ឋតីតិ ឥទំ ភង្គានុបស្សនាញាណំ នាម. ឥមស្ស ឧប្បាទតោ បដ្ឋាយ អស្ស យោគិនោ ‘‘យថា ឥមេ សង្ខារា បញ្ចក្ខន្ធា ភិជ្ជន្តិ, ឯវំ អតីតេបិ សង្ខារា ភិជ្ជិំសុ, អនាគតេបិ ភិជ្ជិស្សន្តី’’តិ និរោធមេវ បស្សតោ សតិ សន្តិដ្ឋតិ, តស្ស ភង្គានុបស្សនាញាណំ អាសេវន្តស្ស ពហុលីករោន្តស្ស សព្ពភវយោនិគតិដ្ឋិតិសត្តាវាសេសុ សព្ពេ សង្ខារា ជលិតអង្គារកាសុអាទយោ វិយ មហាភយំ ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ. ឯតំ ភយតុបដ្ឋានញាណំ នាម. តស្ស តំ ភយតុបដ្ឋានញាណំ អាសេវន្តស្ស ¶ សព្ពេ ភវាទយោ អាទិត្តអង្គារា វិយ, សមុស្សិតខគ្គា វិយ បច្ចត្ថិកា អប្បដិសរណា សាទីនវា ហុត្វា ឧបដ្ឋហន្តិ. ឥទំ អាទីនវានុបស្សនាញាណំ នាម. តស្ស ឯវំ សង្ខារេ អាទីនវតោ បស្សន្តស្ស ភវាទីសុ សង្ខារានំ អាទីនវត្តា សព្ពសង្ខារេសុ ឧក្កណ្ឋនា អនភិរតិ ឧប្បជ្ជតិ. ឥទំ និព្ពិទានុបស្សនាញាណំ នាម. សព្ពសង្ខារេសុ និព្ពិន្ទន្តស្ស ឧក្កណ្ឋន្តស្ស សព្ពស្មា សង្ខារគតា មុញ្ចិតុកាមតា និស្សរិតុកាមតាវ ហោតិ. ឥទំ មុញ្ចិតុកម្យតាញាណំ នាម. បុន តស្មា សង្ខារគតា មុញ្ចិតុំ បុន តេ ឯវ សង្ខារេ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណេន តិលក្ខណំ អារោបេត្វា តីរណំ បដិសង្ខានុបស្សនាញាណំ នាម, យោ ឯវំ តិលក្ខណំ អារោបេត្វា សង្ខារេ បរិគ្គណ្ហន្តោ តេសុ អនត្តលក្ខណស្ស សុទិដ្ឋត្តា ‘‘អត្តា’’តិ វា ‘‘អត្តនិយ’’ន្តិ វា អគ្គណ្ហន្តោ សង្ខារេសុ ភយញ្ច នន្ទិញ្ច បហាយ សង្ខារេសុ ឧទាសិនោ ហោតិ មជ្ឈត្តោ, ‘‘អហ’’ន្តិ វា ‘‘មម’’ន្តិ វា ន គណ្ហាតិ, សព្ពសង្ខារេសុ ឧទាសិនោ មជ្ឈត្តោ តីសុ ភវេសុ ឧបេក្ខកោ, តស្ស តំ ញាណំ សង្ខារុបេក្ខាញាណំ នាម. តំ បនេតំ សព្ពសង្ខារប្បវត្តំ វិស្សជ្ជេត្វា និព្ពាននិន្នំ និព្ពានបក្ខន្ទំ ហោតិ, នោ ចេ និព្ពានំ សន្តតោ បស្សតិ, បុនប្បុនំ ‘‘អនិច្ច’’ន្តិ វា ‘‘ទុក្ខ’’ន្តិ វា ‘‘អនត្តា’’តិ វា តិវិធានុបស្សនាវសេន សង្ខារារម្មណមេវ ហុត្វា បវត្តតិ.

ឯវំ តិដ្ឋមានញ្ច ឯតំ អនិមិត្តោ អប្បណិហិតោ សុញ្ញតោតិ តិណ្ណំ វិមោក្ខានំ វសេន វិមោក្ខមុខភាវំ អាបជ្ជិត្វា តិដ្ឋតិ. តិស្សោ ហិ អនុបស្សនា តីណិ វិមោក្ខមុខានីតិ វុច្ចន្តិ. ឯត្ថ ច អនិច្ចតោ មនសិ ករោន្តោ (បដិ. ម. ១.២២៣-២២៤) អធិមោក្ខពហុលោ អនិមិត្តំ វិមោក្ខំ បដិលភតិ. ទុក្ខតោ មនសិ ករោន្តោ បស្សទ្ធិពហុលោ អប្បណិហិតំ វិមោក្ខំ បដិលភតិ. អនត្តតោ មនសិ ករោន្តោ វេទពហុលោ សុញ្ញតវិមោក្ខំ បដិលភតិ. ឯត្ថ ច អនិមិត្តោ ¶ វិមោក្ខោតិ អនិមិត្តាការេន និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ ¶ អរិយមគ្គោ. សោ ហិ អនិមិត្តាយ ធាតុយា ឧប្បន្នត្តា អនិមិត្តោ, កិលេសេហិ ច វិមុត្តត្តា វិមោក្ខោ. ឯតេនេវ នយេន អប្បណិហិតាការេន និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ អប្បណិហិតោ, សុញ្ញតាការេន និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា បវត្តោ សុញ្ញតោតិ វេទិតព្ពោ. អធិគតសង្ខារុបេក្ខស្ស កុលបុត្តស្ស វិបស្សនា សិខាប្បត្តា ហោតិ. វុដ្ឋានគាមិនិវិបស្សនាតិ ឯតទេវ. ឯតំ សង្ខារុបេក្ខាញាណំ អាសេវន្តស្ស ភាវេន្តស្ស តិក្ខតរា សង្ខារុបេក្ខា ឧប្បជ្ជតិ.

តស្ស ឥទានិ មគ្គោ ឧប្បជ្ជិស្សតីតិ សង្ខារុបេក្ខា សង្ខារេ ‘‘អនិច្ចា’’តិ វា ‘‘ទុក្ខា’’តិ វា ‘‘អនត្តា’’តិ វា សម្មសិត្វា ភវង្គំ ឱតរតិ. ភវង្គា វុដ្ឋាយ សង្ខារុបេក្ខាយ អាគតនយេនេវ អនិច្ចាទិអាការេន មនសិ ករិត្វា ឧប្បជ្ជតិ មនោទ្វារាវជ្ជនំ, តទេវ មនសិ ករោតោ បឋមំ ជវនចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, យំ ‘‘បរិកម្ម’’ន្តិ វុច្ចតិ. តទនន្តរំ តថេវ ទុតិយំ ជវនចិត្តំ ឧប្បជ្ជតិ, យំ ‘‘ឧបចារ’’ន្តិ វុច្ចតិ. តទនន្តរម្បិ តថេវ ឧប្បជ្ជតិ ជវនចិត្តំ, យំ ‘‘អនុលោម’’ន្តិ វុច្ចតិ. ឥទំ តេសំ បាដិយេក្កំ នាមំ. អវិសេសេន បន តិវិធមេតំ អាសេវនន្តិបិ បរិកម្មន្តិបិ ឧបចារន្តិបិ អនុលោមន្តិបិ វុច្ចតិ. ឥទំ បន អនុលោមញាណំ សង្ខារារម្មណាយ វុដ្ឋានគាមិនិយា វិបស្សនាយ បរិយោសានំ ហោតិ. និប្បរិយាយេន បន គោត្រភុញាណមេវ វិបស្សនាបរិយោសានន្តិ វុច្ចតិ. តតោ បរំ និរោធំ និព្ពានំ អារម្មណំ កុរុមានំ បុថុជ្ជនគោត្តំ អតិក្កមមានំ និព្ពានារម្មណេ បឋមសមន្នាហារភូតំ អបុនរាវដ្ដកំ គោត្រភុញាណំ ឧប្បជ្ជតិ. ឥទំ បន ញាណំ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិញ្ច ញាណទស្សនវិសុទ្ធិញ្ច ន ភជតិ, អន្តរា អព្ពោហារិកមេវ ហោតិ, វិបស្សនាសោតេ បតិតត្តា បន វិបស្សនាតិ វា ¶ សង្ខ្យំ គច្ឆតិ. និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា គោត្រភុញាណេ និរុទ្ធេ តេន ទិន្នសញ្ញាយ និព្ពានំ អារម្មណំ កត្វា ទិដ្ឋិសំយោជនំ សីលព្ពតបរាមាសសំយោជនំ វិចិកិច្ឆាសំយោជនន្តិ តីណិ សំយោជនានិ សមុច្ឆេទវសេន វិទ្ធំសេន្តោ សោតាបត្តិមគ្គោ ឧប្បជ្ជតិ. តទនន្តរំ តស្សេវ វិបាកភូតានិ ទ្វេ តីណិ វា ផលចិត្តានិ ឧប្បជ្ជន្តិ អនន្តរវិបាកត្តា លោកុត្តរានំ. ផលបរិយោសានេ បនស្ស ចិត្តំ ភវង្គំ ឱតរតិ.

តតោ ភវង្គំ វិច្ឆិន្ទិត្វា បច្ចវេក្ខណត្ថាយ មនោទ្វារាវជ្ជនំ ឧប្បជ្ជតិ. សោ ហិ ‘‘ឥមិនា វតាហំ មគ្គេន អាគតោ’’តិ មគ្គំ បច្ចវេក្ខតិ, តតោ ‘‘អយំ មេ អានិសំសោ លទ្ធោ’’តិ ¶ ផលំ បច្ចវេក្ខតិ, តតោ ‘‘ឥមេ នាម មេ កិលេសា បហីនា’’តិ បហីនកិលេសេ បច្ចវេក្ខតិ, តតោ ‘‘ឥមេ នាម មេ កិលេសា អវសិដ្ឋា’’តិ ឧបរិមគ្គត្តយវជ្ឈេ កិលេសេ បច្ចវេក្ខតិ, អវសានេ ‘‘អយំ មេ ធម្មោ អារម្មណតោ បដិវិទ្ធោ’’តិ អមតំ និព្ពានំ បច្ចវេក្ខតិ. ឥតិ សោតាបន្នស្ស អរិយសាវកស្ស បញ្ច បច្ចវេក្ខណានិ ហោន្តិ. តថា សកទាគាមិអនាគាមីនំ. អរហតោ បន អវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណំ នាម នត្ថិ. ឯវំ សព្ពានិបិ ឯកូនវីសតិ ហោន្តិ. ឧក្កដ្ឋបរិច្ឆេទោវ ចេសោ. បហីនាវសិដ្ឋកិលេសបច្ចវេក្ខណញ្ហិ សេក្ខានំ ហោតិ វា, ន វា. ឯវំ បច្ចវេក្ខិត្វា សោ សោតាបន្នោ អរិយសាវកោ តស្មិំយេវ វា អាសនេ និសិន្នោ អបរេន វា សមយេន កាមរាគព្យាបាទានំ តនុភាវំ ករោន្តោ ទុតិយមគ្គំ បាបុណាតិ, តទនន្តរំ វុត្តនយេន ផលញ្ច. តតោ វុត្តនយេន កាមរាគព្យាបាទានំ អនវសេសប្បហានំ ករោន្តោ តតិយមគ្គំ បាបុណាតិ, វុត្តនយេន ផលញ្ច. តតោ តស្មិំយេវ វា អាសនេ និសិន្នោ អបរេន វា សមយេន រូបរាគអរូបរាគមានឧទ្ធច្ចអវិជ្ជានំ អនវសេសប្បហានំ ករោន្តោ ចតុត្ថមគ្គំ ¶ បាបុណាតិ, វុត្តនយេន ផលញ្ច. ឯត្តាវតា ចេស អរហា នាម អដ្ឋមោ អរិយបុគ្គលោ ហោតិ មហាខីណាសវោ. ឥតិ ឥមេសុ ចតូសុ មគ្គេសុ ញាណំ ញាណទស្សនវិសុទ្ធិ នាម.

ឯត្តាវតា បាតិមោក្ខសំវរសីលាទីនំ វុត្តត្តា សីលវិសុទ្ធិ ច មេត្តាសុភាទីនំ វុត្តត្តា ចិត្តវិសុទ្ធិ ច នាមរូបបរិគ្គហាទីនំ វសេន ទិដ្ឋិវិសុទ្ធិកង្ខាវិតរណវិសុទ្ធិមគ្គាមគ្គញាណទស្សនវិសុទ្ធិ បដិបទាញាណទស្សនវិសុទ្ធិ ញាណទស្សនវិសុទ្ធិយោ ចាតិ សត្ត វិសុទ្ធិយោ វុត្តា ហោន្តិ. ឥទំ វុត្តប្បការំ បដិបទាក្កមំ សន្ធាយ វុត្តំ ‘‘បាបុណេយ្យានុបុព្ពេន, សព្ពសំយោជនក្ខយ’’ន្តិ. ឯត្ថ សក្កាយទិដ្ឋិ វិចិកិច្ឆា សីលព្ពតបរាមាសោ កាមរាគោ បដិឃោ រូបរាគោ អរុបរាគោ មានោ ឧទ្ធច្ចំ អវិជ្ជាតិ ឥមេ ទស ធម្មា សព្ពសំយោជនា នាម. ឯតេសុ សក្កាយទិដ្ឋិវិចិកិច្ឆាសីលព្ពតបរាមាសា សោតាបត្តិមគ្គវជ្ឈា, កាមរាគបដិឃា ទុតិយមគ្គេន តនុភូតា ហុត្វា តតិយេន សមុគ្ឃាតំ គច្ឆន្តិ, សេសានិ បញ្ច ចតុត្ថេនាតិ. ឯវំ អនុបុព្ពេន សព្ពសំយោជនក្ខយសង្ខាតំ អរហត្តំ បាបុណាតីតិ វេទិតព្ពំ.

វិបស្សនានិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៤៧៣-៥. អធិសីលអធិចិត្តានំ ¶ អធិបញ្ញាយ ច សិក្ខនា ឧត្តរិ ភិក្ខុកិច្ចំ នាម នត្ថិ យស្មា, អតោ អយំ ខុទ្ទសិក្ខា សមុទាហដា.

កេនាតិ ចេ? យស្ស ថេរស្ស លោកវិចារិនោ លោកេ វិចរន្តស្ស មហតោ កិត្តិសទ្ទស្ស បរិស្សមោ ន សម្ភោតិ ន ហោតិ, កិំ វិយ? មាលុតស្សេវ និច្ចសោ, យថា ¶ និច្ចំ វិចរន្តស្ស មាលុតស្ស បរិស្សមោ នត្ថិ, ឯវំ វិចរន្តស្ស កិត្តិសទ្ទស្ស បរិស្សមោ នត្ថិ, តេន ធម្មសិរិកេន សមុទាហដាតិ សម្ពន្ធោ.

និដ្ឋិតោ ខុទ្ទសិក្ខាយ, សមាសេន វិនិច្ឆយោ;

វិត្ថារោ បន ឯតិស្សា, សព្ពម្បិ បិដកត្តយំ.

តស្មា វិត្ថារកាមេន, សកលេ បិដកត្តយេ;

កត្តព្ពោ សាទរោ ឯត្ថ, ឥតរេន វិសេសតោតិ.

ខុទ្ទសិក្ខា-បុរាណដីកា និដ្ឋិតា.

នមោ តស្ស ភគវតោ អរហតោ សម្មាសម្ពុទ្ធស្ស

តិលោកតិលកំ ¶ ¶ វន្ទេ, សទ្ធម្មាមតនិម្មិតំ;

សំសុដ្ឋុកតសម្ភត្តិំ, ជិនំ ជនមនោរមំ.

សារិបុត្តំ មហាសាមិំ, នេកសត្ថវិសារទំ;

មហាគុណំ មហាបញ្ញំ, នមោ មេ សិរសា គរុំ.

ខុទ្ទសិក្ខាយ ដីកា យា, បុរាតនា សមីរិតា;

ន តាយ សក្កា សក្កច្ចំ, អត្ថោ សព្ពត្ថ ញាតវេ.

តតោនេកគុណានំ ¶ យោ, មញ្ជូសា រតនានវ;

សុមង្គលសនាមេន, តេន បញ្ញវតា សតា.

អជ្ឈេសិតោ យតិន្ទេន, សទារញ្ញនិវាសិនា;

សវិនិច្ឆយមេតិស្សា, ករិស្សាមត្ថវណ្ណនំ.

(ក) ឯត្ថាហ – កិមត្ថមាទិតោវាយំ គាថា និក្ខិត្តា, ននុ យថាធិប្បេតមេវ បករណមារភនីយន្តិ? វុច្ចតេ – សប្បយោជនត្តា ¶ . សប្បយោជនញ្ហិ តំទស្សនំ តាយ រតនត្តយប្បណាមាភិធេយ្យករណប្បការប្បយោជនាភិធានសន្ទស្សនតោ. តានិ ច បន សប្បយោជនានិ អនន្តរាយេន គន្ថបរិសមាបនាទិប្បយោជនានមភិនិប្ផាទនតោ. តថា ហិ សោតូនមត្តនោ ច យថាធិប្បេតត្ថនិប្ផាទនំ រតនត្តយប្បណាមករណប្បយោជនំ. វិទិតាភិធេយ្យស្ស គន្ថស្ស វិញ្ញូនមាទរណីយតា អភិធេយ្យកថនប្បយោជនំ. សោតុជនសមុស្សាហជននំ ករណប្បការប្បយោជនកថនប្បយោជនំ. វោហារសុខតា បន អភិធានកថនប្បយោជនំ.

តត្ថ វន្ទិត្វា រតនត្តយន្តិ ឥមិនា រតនត្តយប្បណាមោ ទស្សិតោ, ខុទ្ទសិក្ខន្តិ ឥមិនា ខុទ្ទភូតានំ សិក្ខានំ ឥធ បដិបាទេតព្ពតាទីបនេន អភិធេយ្យំ, អភិធេយ្យោ ច នាមេស សមុទិតេន សត្ថេន វចនីយត្ថោតិ. អភិធានញ្ច បន ឥមិនាវ ទស្សិតំ តេន អត្ថានុគតសមញ្ញាបរិទីបនតោ. សមាតិកន្តិ ឥមិនា ករណប្បការោ, ខុទ្ទសិក្ខន្តិ ឥមិនា ច, តេន ខុទ្ទភូតានំ សិក្ខានំ ឥធ ទស្សេតព្ពភាវប្បកាសនតោ. អាទិតោ ឧបសម្បន្ន សិក្ខិតព្ពន្តិ ឥមិនា បយោជនបយោជនំ បន ឥមិនាវ សាមត្ថិយតោ ទស្សិតមេវ, តាសំ សិក្ខិតព្ពប្បកាសនេន ហិ សិក្ខនេ សតិ តម្មូលិកាយ ទិដ្ឋធម្មិកសម្បរាយិកត្ថនិប្ផត្តិយា សំសិជ្ឈនតោ. បករណប្បយោជនានំ សាធនសាធិយលក្ខណោ សម្ពន្ធោ តន្និស្សយទស្សនេនេវ ទស្សិតោយេវាតិ អយមេត្ថ សមុទាយត្ថោ.

អយំ បនេត្ថាវយវត្ថោ – រតនត្តយំ វន្ទិត្វា ខុទ្ទសិក្ខំ បវក្ខាមីតិ សម្ពន្ធោ. រតិជននដ្ឋេន ¶ រតនានិ, ពុទ្ធធម្មសង្ឃានមេតំ អធិវចនំ. អថ វា ចិត្តីកតាទិនា ការណេន រតនានិ, ពុទ្ធាទយោវ រតនានិ. តថា ច វុត្តំ –

‘‘ចិត្តីកតំ ¶ មហគ្ឃញ្ច, អតុលំ ទុល្លភទស្សនំ;

អនោមសត្តបរិភោគំ, រតនំ តេន វុច្ចតី’’តិ. (ទី. និ. អដ្ឋ. ២.៣៣; សំ. និ. អដ្ឋ. ៣.៥.២២៣; ខុ. បា. អដ្ឋ. ៣; សុ. និ. អដ្ឋ. ១.២២៦; ឧទា. អដ្ឋ. ៤៥; មហានិ. អដ្ឋ. ៥០);

តយោ អវយវា អស្សាតិ តយំ, សមុទាយាបេក្ខំ ឯកវចនំ, អវយវវិនិមុត្តស្ស បន សមុទាយស្ស អភាវតោ តីណិ ឯវ រតនានិ វុច្ចន្តិ. រតនានំ តយំ រតនត្តយំ. វន្ទិត្វាតិ តីហិ ទ្វារេហិ នមស្សិត្វា. ‘‘តិស្សោ ឥមា, ភិក្ខវេ, វន្ទនា កាយេន វន្ទតិ, វចសា វន្ទតិ, មនសា វន្ទតី’’តិ (អ. និ. ៣.១៥៥) ហិ វុត្តំ. តត្ថ វិញ្ញត្តិំ អនុប្បាទេត្វា កេវលំ រតនត្តយគុណានុស្សរណវសេន មនោទ្វារេ ពហុលប្បវត្តា កុសលចេតនា មនោទ្វារវន្ទនា. តំ តំ វិញ្ញត្តិំ ឧប្បាទេត្វា បន បវត្តា កាយវចីទ្វារវន្ទនា. សិក្ខិតព្ពាតិ សិក្ខា, អធិសីលអធិចិត្តអធិបញ្ញាវសេន តិស្សោ សិក្ខា. សិក្ខនញ្ចេត្ថ យថាក្កមំ សីលាទិធម្មានំ សំវរណវសេន, ឯការម្មណេ ចិត្តចេតសិកានំ សមាធានវសេន, អារម្មណជាននលក្ខណប្បដិវេធមគ្គបាតុភាវបាបនវសេន ច អាសេវនំ ទដ្ឋព្ពំ. អញ្ញត្ថ ពហុវិធា សិក្ខា, ឥធ តុ សង្ខេបនយត្តា អប្បកាទិអនេកត្ថសម្ភវេបិ ខុទ្ទ-សទ្ទស្ស អប្បកត្ថោវេត្ថ យុត្តតរោតិ ខុទ្ទា អប្បកា សិក្ខាតិ ខុទ្ទសិក្ខា. ឥធ បន ខុទ្ទសិក្ខាប្បកាសកោ គន្ថោ តព្ពោហារូបចារតោ ឥត្ថិលិង្គវសេន ‘‘ខុទ្ទសិក្ខា’’តិ វុច្ចតិ យថា ‘‘វរុណានគរ’’ន្តិ. តំ ខុទ្ទសិក្ខំ. បវក្ខាមីតិ កថេស្សាមិ.

កីទិសន្តិ អាហ ‘‘អាទិតោ ឧបសម្បន្នសិក្ខិតព្ព’’ន្តិអាទិ. អាទិ-សទ្ទោយមត្ថិ អវយវវចនោ យថា ‘‘សព្ពាទីនិ សព្ពនាមានី’’តិ. អត្ថិ អបាទានវចនោ យថា ‘‘បព្ពតាទីនិ ខេត្តានី’’តិ. តត្ថាវយវវាចី កម្មសាធនោ ‘‘អាទិយតីត្យាទី’’តិ. ឥតរោ អបាទានសាធនោ ‘‘អាទិយតិ ឯតស្មាត្យាទី’’តិ ¶ . តត្ថ យោ អវយវវចនោ, តស្សេទំ គហណំ, តស្មា ឧបសម្បន្នក្ខណម្បិ អន្តោ កត្វា អាទិភូតា ឧបសម្បន្នក្ខណតោយេវ បដ្ឋាយាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវ-សទ្ទោ បនេត្ថ សព្ពវាក្យានំ អវធារណផលត្តា លព្ភតិ. តោ-បច្ចយោ អវធិម្ហិយេវ ¶ , ន អាធារេ. តត្ថ ហិ តោបច្ចយេ អាធារេ វត្តមានេ អាទិម្ហិយេវ មជ្ឈអន្តានំ អវយវភូតេ ឧបសម្បន្នក្ខណេយេវាតិ អត្ថោ ភវេយ្យ, តថា សតិ អវធារណនិច្ឆយោ និយមោតិ អត្ថន្តរត្តា អាទិក្ខណនិយមេន មជ្ឈាទយោ និវត្តិយេយ្យុំ. អបាទានវចនស្សាបិ គហណេ អវធិភូតោ ឧបសម្បន្នក្ខណោ និវត្តិយេយ្យ ‘‘បព្ពតាទីនិ ខេត្តានី’’តិ ឯត្ថ អាទិភូតបព្ពតបរិច្ចាគេន ខេត្តគ្គហណំ វិយាតិ ទដ្ឋព្ពំ. ដីកាយំ បន អាធារត្ថោបិ វុត្តោ, សោ យថាវុត្តទោសំ នាតិគច្ឆតិ. សព្ពត្ថ ‘‘ដីកាយ’’ន្តិ ច វុត្តេ ឯត្ថេវ បុរាណដីកាយន្តិ គហេតព្ពំ. អាទិតោតិ ឥមិនា ឥទំ ទីបេតិ – អតិទុល្លភំ ខណសមវាយំ លភិត្វា អាលសិយទោសេន អប្បដិបជ្ជន្តេហិ ច អញ្ញាណទោសេន អញ្ញថា បដិបជ្ជន្តេហិ ច អហុត្វា អាទិតោ បដ្ឋាយ និរន្តរមេវ តីសុ សិក្ខាសុ សម្មាបដិបជ្ជនវសេន អាទរោ ជនេតព្ពោតិ.

ឧបសម្បន្នេន ឧបសម្បន្នាយ ច សិក្ខិតព្ពំ អាសេវិតព្ពន្តិ ឧបសម្បន្នសិក្ខិតព្ពំ, ឯកសេសនយេន ឧបសម្បន្នតាសាមញ្ញេន វា ឧបសម្បន្នាយបិ ឯត្ថេវាវិរោធោតិ ឧបសម្បន្នេន សិក្ខិតព្ពន្តិ សមាសោ. ននុ អធិសីលាទយោវ សិក្ខិតព្ពា, ឯវំ សតិ កថំ បករណំ សិក្ខិតព្ពត្តេន វុត្តន្តិ? នាយំ ទោសោ, សិក្ខាយ សិក្ខិតព្ពត្តេ សតិ តទ្ទីបកគន្ថស្សាបិ អាសេវិតព្ពតា អាបជ្ជតីតិ. សុខគ្គហណត្ថំ វត្តព្ពវិនិច្ឆយំ សកលម្បិ សង្គហេត្វា មាតិកាយ ឋបនតោ សហ មាតិកាយាតិ សមាតិកំ. តគ្គុណសំវិញ្ញាណោយំ ពហុព្ពីហិ តស្ស ខុទ្ទសិក្ខាសង្ខាតស្ស ¶ អញ្ញបទត្ថស្ស យោ គុណោ មាតិកាសង្ខាតំ វិសេសនំ, តស្ស ឥធ វិញ្ញាយមានត្តា. សុខេនេវ ហិ គហណំ សិយា មាតិកានុសារេន តំ តំ វិនិច្ឆយំ ឱលោកេន្តានំ សំសយាបគមតោ.

(ខ-ជ) ឥទានិ ¶ ‘‘សមាតិក’’ន្តិ វុត្តត្តា មាតិកាបទានិ តាវ ឧទ្ទិសិតុំ ‘‘បារាជិកា ច ចត្តារោ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ឯត្ថាហ – តីសុ សិក្ខាសុ អធិសីលសិក្ខាវ កស្មា បឋមំ វុត្តាតិ? សព្ពសិក្ខានំ មូលភូតត្តា. ‘‘សីលេ បតិដ្ឋាយ នរោ សបញ្ញោ, ចិត្តំ បញ្ញញ្ច ភាវយ’’ន្តិ (សំ. និ. ១.២៣; បេដកោ. ២២; មិ. ប. ២.១.៩) ហិ វុត្តំ. តត្រាបិ មហាសាវជ្ជត្តា មូលច្ឆេជ្ជវសេន បវត្តនតោ សព្ពបឋមំ ជានិតព្ពាតិ បារាជិកាវ បឋមំ វុត្តាតិ វេទិតព្ពំ. មាតិកាបទានំ បន អត្ថោ តស្ស តស្ស មាតិកាបទស្ស និទ្ទេសវសេនេវ វិញ្ញាយតីតិ ន ឥធ វិសុំ ទស្សយិស្សាម. អវិញ្ញាយមានំ បន តត្ថ តត្ថេវ បកាសយិស្សាម.

ឥទានិ ឧទ្ទិដ្ឋបទានុក្កមេន និទ្ទេសំ អារភន្តោ ‘‘បារាជិកា ច ចត្តារោ’’តិ បឋមំ មាតិកាបទំ ឧទ្ធរិ. ឯវមុបរិបិ. ឥទានិ បារាជិកាយោ ឧទ្ទិសិត្វា ឧទ្ទិដ្ឋបទានុក្កមេន និទ្ទេសំ អារភន្តោ ‘‘គរុកា នវា’’តិ ទុតិយំ បទំ ឧទ្ធរីតិអាទិនា យថាយោគំ វត្តព្ពំ. តត្ថ សិក្ខាបទំ អតិក្កមិត្វា អាបត្តិំ អាបន្នា បុគ្គលា តាយ បរាជយន្តីតិ បរាជិយា. តេយេវ បារាជិកា ឧបសគ្គស្ស វុទ្ធិំ កត្វា យ-ការស្ស ក-ការករណេន. តេ បន គណនបរិច្ឆេទវសេន ចត្តារោតិ អត្ថោ.

១-២. ឥទានិ តេ ទស្សេតុំ ‘‘មគ្គត្តយេ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ឯវមុបរិបិ យថាយោគំ យោជេតព្ពំ. តត្ថ មគ្គត្តយេតិ ឯត្ថ ¶ មគ្គា ច នាម តិំស មគ្គា. មនុស្សាមនុស្សតិរច្ឆានគតវសេន ហិ តិស្សោ ឥត្ថិយោ. តត្ថ តិរច្ឆានគតាយ អយំ បរិច្ឆេទោ –

‘‘អបទានំ អហី មច្ឆា, ទ្វិបទានញ្ច កុក្កុដី;

ចតុប្បទានំ មជ្ជារី, វត្ថុ បារាជិកស្សិមា’’តិ. (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៥);

តាសំ វច្ចបស្សាវមុខមគ្គវសេន តយោ តយោ កត្វា នវ មគ្គា, តថា ឧភតោព្យញ្ជនកានំ, បុរិសានំ បន វច្ចមុខមគ្គវសេន ទ្វេ ទ្វេ កត្វា ឆ, តថា បណ្ឌកានន្តិ តិំស. តេសំ តយេ. កីទិសេតិ អាហ ‘‘សន្ថតសន្ថតេ’’តិ. សន្ថតេ អសន្ថតេតិ បទច្ឆេទោ. ន សន្ថតំ អសន្ថតំ. តស្មិំ អសន្ថតេ. ន-ការោ ឯត្ថ ‘‘អព្រាហ្មណោ’’តិអាទីសុ វិយ បយិរុទាសេ, តំ កិរិយាយុត្តស្ស តាទិសស្ស អញ្ញស្ស វត្ថុនោ វិធានេន សន្ថតស្ស វត្ថុនោ បយិរុទាសនំ បរិច្ចជនំ បយិរុទាសោតិ. ន បសជ្ជប្បដិសេធេ, សន្ថតំ បសជ្ជ បត្វា តស្ស ‘‘ព្រាហ្មណោ ន ភវិស្សតី’’តិអាទីសុ វិយ ន និសេធោតិ. វា-សទ្ទោ បនេត្ថ វចនយុត្តិពលេនេវ លព្ភតិ, តស្ស បលិវេឋេត្វា, អន្តោ វា បវេសេត្វា វត្ថាទិនា កេនចិ បដិច្ឆន្នេ វា អប្បដិច្ឆន្នេ វាតិ អត្ថោ. តថាភូតេ អល្លោកាសេ បកតិវាតេន អសម្ផុដ្ឋេ តិន្តប្បទេសេ. និមិត្តន្តិ អង្គជាតំ. សន្តិអាទិ តព្ពិសេសនំ. សន្តិ អត្តនិយំ. សំ-សទ្ទោ ហិ អត្តនិ អត្តនិយេ ច វត្តតិ. សន្ថតំ អសន្ថតន្តិ យថាវុត្តនយេន បដិច្ឆន្នំ វា អប្បដិច្ឆន្នំ វា. ឧបាទិណ្ណន្តិ អនដ្ឋកាយប្បសាទំ. កិត្តកន្តិ អាហ ‘‘តិលមត្តម្បី’’តិ. តិលស្ស មត្តំ សាកល្លំ យស្ស តំ តិលមត្តំ ¶ . ‘‘មត្តំ សាកល្លំ និច្ឆយេ’’តិ ហិ និឃណ្ឌុ. ឯត្ថាបិ អវយវេន វិគ្គហោ សមុទាយោ សមាសត្ថោ, តិលពីជប្បមាណម្បីតិ វុត្តំ ហោតិ. កិំ តំ? និមិត្តំ, បវេសនំ វា. អបិ-សទ្ទោ សម្ភាវនេ, ‘‘តិលពីជមត្តម្បី’’តិ សម្ភាវីយតិ, អធិកេ កា ¶ នាម កថាតិ ឥទមេត្ថ សម្ភាវនំ, ឯវំភូតំ សំ អង្គជាតំ យថាវុត្តេ មគ្គត្តយេ តិលមត្តម្បិ បវេសន្តោ ភិក្ខុ ចុតោ បរិភដ្ឋោ, បារាជិកោ នាម ហោតិ សាសនតោតិ វិញ្ញាយតិ គម្មមានត្ថស្ស សទ្ទស្ស បយោគំ បតិ កាមាចារត្តា. កីទិសោតិ អាហ ‘‘អនិក្ខិត្តសិក្ខោ’’តិ. និក្ខិត្តសិក្ខោ បន អភិក្ខុកត្តា បរិច្ចត្តោ. តត្ថ និក្ខិត្តា ឱហិតា បរិច្ចត្តា បច្ចក្ខាតា សិក្ខា ឯតេនាតិ វិគ្គហោ. យថាលក្ខណំ ន និក្ខិត្តសិក្ខោ អនិក្ខិត្តសិក្ខោ. តត្ថ ចិត្តខេត្តកាលប្បយោគបុគ្គលវិជាននវសេន សិក្ខាបច្ចក្ខានំ ញត្វា តទភាវេន អបច្ចក្ខានំ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ ឧបសម្បន្នភាវតោ ចវិតុកាមតាចិត្តំ ចិត្តំ នាម. ‘‘ពុទ្ធំ បច្ចក្ខាមី’’តិអាទីនិ ‘‘គិហីតិ មំ ធារេហិ, ឧបាសកោ, អារាមិកោ, សាមណេរោតិ មំ ធារេហី’’តិ ‘‘អលំ មេ ពុទ្ធេនា’’តិអាទីនិ ឆ ខេត្តបទានិ ខេត្តំ នាម. ‘‘បច្ចក្ខាមី’’តិអាទិនា វុត្តោ វត្តមានកាលោយេវ កាលោ នាម. យាយ កាយចិ ភាសាយ វសេន វាចសិកប្បយោគោវ បយោគោ នាម. អនុម្មត្តាទិកោ បច្ចក្ខាតោ ច មនុស្សជាតិកោ សោវ បុគ្គលោ នាម. បច្ចក្ខាតកស្ស វចនសមនន្តរមេវ ‘‘អយំ ឧក្កណ្ឋិតោ’’តិ វា ‘‘គិហិភាវំ បត្ថយតី’’តិ វា សោតុនោ ជាននំ វិជាននំ នាមាតិ វេទិតព្ពំ.

តត្ថ នដ្ឋកាយប្បសាទំ បន បិឡកំ វា ចម្មខិលំ វា លោមំ វា បវេសន្តស្ស ទុក្កដំ. អក្ខិនាសកណ្ណច្ឆិទ្ទវត្ថិកោសេសុ, សត្ថកាទីហិ កតវណេ វា មេថុនរាគេន និមិត្តំ បវេសន្តស្ស ថុល្លច្ចយំ. អវសេសសរីរេសុ ឧបកច្ឆកាទីសុ ទុក្កដំ. តិរច្ឆានគតានំ ហត្ថិអស្សគោគទ្រភឱដ្ឋមហិំសាទីនំ នាសាយ ថុល្លច្ចយំ, វត្ថិកោសេ ថុល្លច្ចយមេវ. សព្ពេសម្បិ តិរច្ឆានគតានំ អក្ខិកណ្ណវណេសុ ទុក្កដំ. តថា អវសេសសរីរេ ¶ កាយសំសគ្គរាគេន, មេថុនរាគេន វា ជីវមានកបុរិសស្ស វត្ថិកោសំ អប្បវេសន្តោ និមិត្តេន និមិត្តំ ឆុបតិ, ទុក្កដំ. ពហិ និក្ខន្តទន្តេសុ វាយមន្តស្ស បន ថុល្លច្ចយន្តិ អយមេត្ថ សវិនិច្ឆយោ អត្ថវណ្ណនក្កមោ.

ឥទានិ បវេសនំ នាម ន កេវលំ អត្តុបក្កមេនេវ, បរូបក្កមេនាបិ ហោតិ, តត្រាបិ សាទិយន្តោវ ¶ ចុតោ ហោតីតិ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ អថ វាតិ អយំ និបាតោ, និបាតសមុទាយោ វា បក្ខន្តរារម្ភេ. បវេសនញ្ច ឋិតញ្ច ឧទ្ធារោ ច បវិដ្ឋញ្ច បវេសន…បេ… បវិដ្ឋានិ, ឥតរីតរយោគទ្វន្ទោ. ឥតរីតរយោគោ នាម អញ្ញមញ្ញត្ថោបាទានតាតិ បវេសនាទីនិ ឋិតាទិអត្ថានិបិ ហោន្តីតិ បវិដ្ឋ-សទ្ទោបិ បវេសនាទិអត្ថោ ហោតិ, តតោយេវេត្ថ តស្មា ពហុវចនសម្ភវោ. អញ្ញថា ទ្វន្ទេ អវយវត្ថបធានត្តា ឯកត្ថវាចកាបិ បវិដ្ឋ-សទ្ទា កថំ ពហុវចនប្បសង្គោ. សមាហារេ វា ទ្វន្ទោ. ខណោតិ កាលវិសេសោ. សោ ច យោគវន្តានំ ខណន្តរវិនិមុត្តោ នត្ថីតិ បវេសន…បេ…បវិដ្ឋានិយេវ ខណោតិ កម្មធារយោ, អភេទេ ភេទបរិកប្បនាយ វា បវេសន…បេ… បវិដ្ឋានំ ខណោតិ ឆដ្ឋីតប្បុរិសោ. តស្ស សាទកោ, តស្មិំ វា សាទកោ បវេសន…បេ… សាទកោ. ខណ-សទ្ទោ បនេត្ថ បច្ចេកំ យោជេតព្ពោ ទ្វន្ទសមាសត្តា, បវេសនកាលំ ឋិតកាលំ ឧទ្ធារកាលំ បវិដ្ឋកាលំ, តស្មិំ វា សាទិយន្តោតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឯវំ សេវនចិត្តបច្ចុបដ្ឋានេន សាទកោ ភិក្ខុ ចុតោតិ យោជេតព្ពំ. តត្ថ យថាវុត្តប្បទេសស្ស អន្តោករណំ បវេសនំ នាម. យាវ ឧទ្ធរណារម្ភា និវត្តំ ឋិតំ នាម. អដ្ឋកថាយំ (បារា. អដ្ឋ. ១.៥៨) បន មាតុគាមស្ស សុក្កវិស្សដ្ឋិំ បត្វា សព្ពថា វាយមតោ ឱរមិត្វា ឋិតកាលំ សន្ធាយ ‘‘សុក្កវិស្សដ្ឋិសមយេ’’តិ ¶ វុត្តំ. យាវ អគ្គា នីហរណំ ឧទ្ធារោ នាម. យាវ បវេសនារហដ្ឋានា អន្តោកតំ បវិដ្ឋំ នាម.

៣-៤. ឥទានិ ទុតិយំ ទស្សេតុំ ‘‘អាទិយេយ្យា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អទិន្នំ ថេយ្យចិត្តេន អាទិយេយ្យ…បេ… សង្កេតំ វីតិនាមយេ, បារាជិកោ ភវេតិ សម្ពន្ធោ. អទិន្នន្តិ មនុស្សសាមិកេហិ កាយវាចាហិ ន ទិន្នំ. ថេយ្យចិត្តេនាតិ ថេនោតិ ចោរោ, តស្ស ភាវោ ថេយ្យំ ន-ការស្ស យ-ការំ កត្វា ទ្វិត្តេន. ភវន្តិ ឯតស្មា អភិធានពុទ្ធីតិ ភាវោ, សទ្ទប្បវត្តិនិមិត្តំ ជាតិគុណាទិ. ឥធ បន អវហរណចិត្តសង្ខាតំ ទព្ពំ ថេយ្យំ. ថេយ្យញ្ច តំ ចិត្តញ្ចាតិ ថេយ្យចិត្តំ, តេន. អាទិយេយ្យាតិ អារាមាទិំ អភិយុញ្ជិត្វា គណ្ហេយ្យ. ហរេយ្យាតិ ហរន្តោ គណ្ហេយ្យ. អវហរេយ្យាតិ ឧបនិក្ខិត្តំ ភណ្ឌំ ‘‘ទេហិ មេ ភណ្ឌ’’ន្តិ វុច្ចមានោ ‘‘ន មយា គហិត’’ន្តិអាទីនិ វទន្តោ គណ្ហេយ្យ. ឥរិយាបថំ កោបេយ្យាតិ ភណ្ឌហារកស្ស គមនាទិឥរិយាបថំ វិច្ឆិន្ទិត្វា គណ្ហេយ្យ. កោបំ កត្វា គណ្ហាតីតិ ហិ ឯតស្មិំ អត្ថេ ‘‘កោបី’’តិ ¶ នាមធាតុ. ឋានា ចាវេយ្យាតិ ឋបិតដ្ឋានតោ ចាវេយ្យ. សង្កេតំ វីតិនាមយេតិ បរិកប្បិតដ្ឋានំ វា សុង្កឃាតំ វា អតិក្កាមេយ្យ.

ឯត្ថ ច អារាមាទិអភិយុញ្ជនេ, សាមិកស្ស វិមតុប្បាទនធុរនិក្ខេបេ, ភណ្ឌហារកស្ស សីសភារាមសនផន្ទាបនខន្ធោរោបនេ, ឧបនិក្ខិត្តេ ‘‘ទេហិ មេ ភណ្ឌ’’ន្តិ ចោទិយមានស្ស ‘‘នាហំ គណ្ហាមី’’តិ ភណនវិមតុប្បាទនធុរនិក្ខេបេ, ថលដ្ឋស្ស ថេយ្យចិត្តេនាមសនផន្ទាបនឋានាចាវនេ ចាតិ ចតូសុ បច្ចេកំ យថាក្កមំ ទុក្កដថុល្លច្ចយបារាជិកាយោ វេទិតព្ពា. ‘‘សហភណ្ឌហារកំ នេស្សាមី’’តិ ¶ បឋមទុតិយបាទសង្កាមនេ, បរិកប្បិតសុង្កឃាតដ្ឋានតោ បឋមទុតិយបាទាតិក្កាមេ ចាតិ ទ្វីសុ បច្ចេកំ កមេន ថុល្លច្ចយបារាជិកាយោ វេទិតព្ពា. អយមេត្ថ សវិញ្ញាណកាវិញ្ញាណកមិស្សកត្តា នានាភណ្ឌវសេន យោជនា. ឯកភណ្ឌវសេន បន សស្សាមិកស្ស ទាសស្ស វា តិរច្ឆានគតស្ស វា យថាវុត្តេន អភិយោគាទិនា នយេន អាទិយនហរណាទិវសេន យោជនា ទដ្ឋព្ពា.

អបិច ឥមានិ ឆ បទានិ វណ្ណយន្តេន នានាភណ្ឌឯកភណ្ឌសាហត្ថិកបុព្ពប្បយោគថេយ្យាវហារសង្ខាតេ បញ្ចបញ្ចកេ សមោធានេត្វា បញ្ចវីសតិ អវហារា ទស្សេតព្ពា ឆប្បទន្តោគធត្តា សព្ពេសម្បិ អវហារានំ. តេ បន អវហារា យេន កេនចិ អភិយោគាទិអាការនានត្តមត្តេន ភិន្នាតិ តំវសេន បញ្ចបញ្ចកំ នាម ជាតំ. ឯវំ សំវណ្ណិតញ្ហិ ឥទំ អទិន្នាទានបារាជិកំ សុវណ្ណិតំ នាម ហោតីតិ ទដ្ឋព្ពំ. តត្ថ បុរិមានិ ទ្វេ បញ្ចកានិ ‘‘អាទិយេយ្យា’’តិអាទីនំ បញ្ចន្នំ បទានំ វសេន លព្ភន្តិ. យំ បនេតំ ‘‘សង្កេតំ វីតិនាមយេ’’តិ ឆដ្ឋំ បទំ, តំ តតិយបញ្ចមេសុ បញ្ចកេសុ និស្សគ្គិយបរិកប្បាវហារវសេន យោជេតព្ពំ.

តត្ថ សាហត្ថិក-សទ្ទេន ឧបចារតោ តំសហចរិតបញ្ចកំ គហេត្វា ‘‘សាហត្ថិកញ្ច តំ បញ្ចកញ្ចា’’តិ វា ‘‘សាហត្ថិកាទិ បញ្ចក’’ន្តិ មជ្ឈេបទលោបវសេន វា សាហត្ថិកបញ្ចកំ. ឯវមុបរិបិ. តំ បន សាហត្ថិកោ អាណត្តិកោ និស្សគ្គិយោ អត្ថសាធកោ ធុរនិក្ខេបោ ចាតិ. តត្ថ សកោ ហត្ថោ សហត្ថោ, សហត្ថេន និព្ពត្តោ សាហត្ថិកោ. ឯវំ អាណត្តិកោ. សុង្កឃាតបរិកប្បិតោកាសានំ អន្តោ ឋត្វា ពហិ និស្សជ្ជនំ និស្សគ្គោ, សោ ឯវ និស្សគ្គិយោ. កាលំ អនិយមេត្វា អាណត្តស្ស ភណ្ឌគ្គហណតោ ¶ ច បរស្ស តេលកុម្ភិយា បាទគ្ឃនកំ តេលំ អវស្សំ បិវនកានំ ឧបាហនាទីនំ និក្ខិត្តានំ តេលបាតនតោ ច បុរេតរមេវ បារាជិកសង្ខាតំ អត្ថំ ¶ សាធេតីតិ អត្ថសាធកោ. សោ បន អាណាបនប្បយោគោ, ឧបាហនាទីនំ និក្ខេបប្បយោគោ ច. អារាមាភិយោគេ ច ឧបនិក្ខិត្តភណ្ឌេ ច តាវកាលិកភណ្ឌទេយ្យានមទានេ ច ធុរស្ស និក្ខេបោ ធុរនិក្ខេបោ.

បុព្ពប្បយោគបញ្ចកំ នាម បុព្ពប្បយោគោ សហប្បយោគោ សំវិធាវហារោ សង្កេតកម្មំ និមិត្តកម្មន្តិ. តត្ថ អាណាបនំ ភណ្ឌគ្គហណតោ បុព្ពត្តា បុព្ពប្បយោគោ នាម. ឋានាចាវនខិលសង្កាមនប្បយោគេន សហ វត្តមានោ សហប្បយោគោ. សំវិធាយ សម្មន្តយិត្វា គតេសុ ឯកេនាបិ ភណ្ឌេ ឋានា ចាវិតេ សព្ពេសំ អវហារោ សំវិធាវហារោ. សង្កេតកម្មន្តិ បុព្ពណ្ហាទិកាលបរិច្ឆេទវសេន សញ្ជាននករណំ. និមិត្តកម្មំ នាម សញ្ញុប្បាទនត្ថំ អក្ខិនិខណនាទិករណំ.

ថេយ្យាវហារបញ្ចកំ បន សយមេវ ទស្សេតុំ ‘‘អថ វា’’តិអាទិមាហ. ននុ ច ឆប្បទន្តោគធត្តា ‘‘សព្ពេសម្បិ អវហារាន’’ន្តិ វុត្តំ, ឯវំ សតិ ‘‘អថ វា’’តិ បក្ខន្តរវសេន វិសុំ វិយ ឥទំ បញ្ចកំ កស្មា វុត្តន្តិ? ននុ អវោចុម្ហា ‘‘យេន កេនចិ អភិយោគាទិអាការនានត្តមត្តេន ភិន្នា’’តិ, ឯតាទិសស្ស ភេទស្ស សម្ភវតោ បក្ខន្តរវសេនាបិ យុជ្ជតីតិ ឯវំ វុត្តំ. ឥមស្ស បញ្ចកស្ស វិសុំ ឧទ្ធរិត្វា វចនំ បន បសិទ្ធិវសេនាតិ ទដ្ឋព្ពំ, កុស-សទ្ទេន កុសសង្កាមនមធិប្បេតំ អភេទោបចារេន. ថេយ្យញ្ច ពលញ្ច កុសោ ច ឆន្នញ្ច បរិកប្បោ ច ថេយ្យា…បេ… បរិកប្បំ, ទីឃោ សន្ធិវសេន. តេន អវហារកោ បារាជិកោ ភវេតិ សម្ពន្ធោ. យោ បន បដិច្ឆន្នេន អវហារកោ, សោ អត្ថតោ ¶ បដិច្ឆន្នស្ស អវហារកោ ហោតីតិ ទ្វន្ទសមាសន្តោគធត្តេបិចស្ស វិរោធាភាវោភាវសាធនោ ចាយំ ឆន្ន-សទ្ទោ ទដ្ឋព្ពោ. តត្ថ សន្ធិច្ឆេទនាទីនិ កត្វា វា តុលាកូដមានកូដកហាបណកូដាទីហិ វញ្ចេត្វា វា គណ្ហន្តោ ថេយ្យាវហារកោ. ពលក្ការេន បរសន្តកំ គណ្ហន្តោ ពលាវហារកោ. កុសំ សង្កាមេត្វា គណ្ហន្តោ កុសាវហារកោ. តិណបណ្ណាទីហិ យំ កិញ្ចិ បដិច្ឆាទេត្វា បច្ឆា កស្ស បដិច្ឆន្នស្ស អវហារកោ បដិច្ឆន្នាវហារកោ. សាដកាទិភណ្ឌវសេន, គព្ភទ្វារាទិឱកាសវសេន វា បរិកប្បេត្វា គណ្ហន្តោ បរិកប្បាវហារកោ. ឯត្ថ បន បរិកប្បិតភណ្ឌគ្គហណេ បរិកប្បិតបរិច្ឆេទាតិក្កមេ ច បារាជិកំ វេទិតព្ពំ.

ឥទានិ បនេត្ថ វិនិច្ឆយំ ទស្សេតុំ ‘‘ភណ្ឌកាលគ្ឃទេសេហី’’តិអាទិ វុត្តំ. ឯត្ថ អទិន្នាទានេ ភណ្ឌញ្ច កាលោ ច អគ្ឃោ ច ទេសោ ច តេហិ ច បរិភោគេន ច វិនិច្ឆយោ កាតព្ពោតិ អត្ថោ ¶ . តត្ថ អវហដភណ្ឌស្ស សស្សាមិកស្សាមិកភាវំ សស្សាមិកេបិ សាមិកានំ សាលយនិរាលយភាវញ្ច ឧបបរិក្ខិត្វា សាលយកាលេ ចេ អវហដំ, ភណ្ឌំ អគ្ឃាបេត្វា កាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ ភណ្ឌេន វិនិច្ឆយោ. និរាលយកាលេ ចេ អវហដំ, បារាជិកំ នត្ថិ, សាមិកេសុ បុន អាហរាបេន្តេសុ ទាតព្ពំ. តទេវ ហិ ភណ្ឌំ កទាចិ មហគ្ឃំ, កទាចិ អប្បគ្ឃំ, តស្មា យស្មិំ កាលេ ភណ្ឌំ អវហដំ, តស្មិំយេវ កាលេ យោ តស្ស អគ្ឃោ, តេន កាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ កាលេន វិនិច្ឆយោ. នវភណ្ឌស្ស យោ អគ្ឃោ, សោ បច្ឆា បរិហាយតិ, តស្មា សព្ពទា បកតិអគ្ឃវសេន អកត្វា កាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ អគ្ឃេន វិនិច្ឆយោ. ភណ្ឌុដ្ឋានទេសេ ភណ្ឌំ អប្បគ្ឃំ ហោតិ, អញ្ញត្ថ មហគ្ឃំ, តស្មា យស្មិំ ទេសេ ភណ្ឌំ អវហដំ, តស្មិំយេវ ទេសេ អគ្ឃេន កាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ ទេសេន វិនិច្ឆយោ. បរិភោគេន ¶ សាដកាទិនោ ភណ្ឌស្ស អគ្ឃោ បរិហាយតិ, តស្មា តស្ស បរិភោគវសេន បរិហីនាបរិហីនភាវំ ឧបបរិក្ខិត្វា កាតព្ពោ វិនិច្ឆយោ បរិភោគេន វិនិច្ឆយោ.

៥-៧. ឥទានិ តតិយំ ទស្សេតុំ ‘‘មនុស្សវិគ្គហ’’ន្តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ មនុស្សវិគ្គហំ កលលតោ បដ្ឋាយ ជីវមានកមនុស្សជាតិកានំ សរីរំ. ចិច្ច បាណោតិ សញ្ញាយ សទ្ធិំយេវ ‘‘វធាមិ ន’’ន្តិ វធកចេតនាយ ចេតេត្វា បកប្បេត្វា. ជីវិតា វា វិយោជយេតិ យោ ភិក្ខុ ជាតិឧណ្ណំសុនា សមុទ្ធដតេលពិន្ទុមត្តំ កលលរូបកាលេ តាបនាទីហិ វា តតោ វា ឧទ្ធមបិ តទនុរូបេន ឧបក្កមេន រូបជីវិតិន្ទ្រិយោបក្កមេ សតិ តទាយត្តវុត្តិនោ អរូបជីវិតស្សាបិ វោរោបនសម្ភវតោ ឧភយជីវិតា វោរោបេយ្យ. វា-សទ្ទោ វិកប្បេ. មរណចេតនោតិ មរណេ ចេតនា យស្ស សោ មរណាធិប្បាយោ. សត្ថហារកន្តិ ជីវិតំ ហរតីតិ ហារកំ, សត្ថញ្ច តំ ហារកញ្ចាតិ សត្ថហារកំ, តំ. អស្ស មនុស្សវិគ្គហស្ស. ឧបនិក្ខិបេតិ សមីបេ និក្ខិបេយ្យ វា. ឯតេន ថាវរប្បយោគំ ទស្សេតិ. គាហេយ្យ មរណូបាយន្តិ ‘‘សត្ថំ វា អាហរ, វិសំ វា ខាទា’’តិអាទិនា នយេន មរណត្ថាយ ឧបាយំ គាហាបេយ្យ វា. ឯតេន អាណត្តិប្បយោគោ ទស្សិតោ. វទេយ្យ មរណេ គុណន្តិ កាយវាចាទូតលេខាហិ ‘‘យោ ឯវំ មរតិ, សោ ធនំ វា លភតី’’តិអាទិនា នយេន មរណេ គុណំ បកាសេយ្យ វា. ឧភយត្ថ អធិការវសេន វា-សទ្ទោ អាហរិតព្ពោ. សោ ភិក្ខុ ចុតោតិ សម្ពន្ធោ, សាសនតោតិ វិញ្ញាយតិ.

ឥទានិ បនស្ស ឆព្ពិធេ បយោគេទស្សេតុំ ‘‘បយោគា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ សាហត្ថិ…បេ… ឥទ្ធិវិជ្ជាមយា ¶ បយោគាតិ ឥមេ ¶ ឆ បយោគាតិ សម្ពន្ធោ. ក-ការលោបេន បនេត្ថ ‘‘សាហត្ថី’’តិ វុត្តំ. អថ វា អនេកត្ថេ អនេកតទ្ធិតសម្ភវេន សហត្ថស្សាយំ បយោគោ សាហត្ថីតិ បទសិទ្ធិ វេទិតព្ពា. សាហត្ថិ ច និស្សគ្គោ ច អាណត្តិ ច ថាវរោ ចាតិ ទ្វន្ទោ. ឥទ្ធិ ច វិជ្ជា ច, តាសមិមេតិ ឥទ្ធិវិជ្ជាមយា, ឥទ្ធិមយោ វិជ្ជាមយោតិ វុត្តំ ហោតិ. បយោគាតិ ឥមេ ឆប្បយោគា នាម ហោន្តីតិ អត្ថោ. តត្ថ សយំ មារេន្តស្ស កាយេន វា កាយប្បដិពទ្ធេន វា បហរណំ សាហត្ថិកោ បយោគោ. ទូរេ ឋិតំ មារេតុកាមស្ស កាយាទីហិ ឧសុសត្តិអាទីនំ និស្សជ្ជនំ និស្សគ្គោ. ‘‘អសុកំ នាម មារេហី’’តិអាទិនា អាណាបេន្តស្ស អាណាបនំ អាណត្តិ, ឱបាតខណនំ អបស្សេនសំវិធានំ អសិអាទីនំ ឧបនិក្ខិបនាទិ ថាវរោ. មារណត្ថំ កម្មវិបាកជាយ ឥទ្ធិយា បយោជនំ ឥទ្ធិមយោ. កម្មវិបាកជិទ្ធិ ច នាមេសា រាជាទីនំ រាជិទ្ធិអាទយោ. តត្ថ បិតុរញ្ញោ សីហឡិន្ទស្ស ទាឋាកោដនេន ចូឡសុមនកុដុម្ពិយមារណេ រាជិទ្ធិ ទដ្ឋព្ពា, តទត្ថមេវ អថព្ពណាទិវិជ្ជាយ បរិជប្បនំ វិជ្ជាមយោ បយោគោ.

ឯវំ ឆប្បយោគេ ទស្សេត្វា តេសុ អាណត្តិប្បយោគស្ស និយាមកេ ទស្សេតុំ ‘‘កាលា’’តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យថាវុត្តំ អាណត្តិំ និយមេន្តិ សង្កេតវិសង្កេតតាវសេន បរិច្ឆិន្ទន្តីតិ អាណត្តិនិយាមកា. តេ បន កាលោ ច វត្ថុ ច អាវុធញ្ច ឥរិយាបថោ ចាតិ ចត្តារោ, តថា កិរិយាវិសេសោ ឱកាសោតិ គណនបរិច្ឆេទវសេន ឆ ហោន្តីតិ អត្ថោ. តត្ថ កាលោ បុព្ពណ្ហាទិ យោព្ពនាទិ ច. វត្ថុ មារេតព្ពោ សត្តោ. អាវុធំ អសិអាទិ. ឥរិយាបថោ មារេតព្ពស្ស គមនាទិ. កិរិយាវិសេសោ វិជ្ឈនាទិ. ឱកាសោ គាមាទិ. យោ ហិ ‘‘អជ្ជ, ស្វេ’’តិ អនិយមេត្វា ‘‘បុព្ពណ្ហេ មារេហី’’តិ វុត្តោ យទា កទាចិ បុព្ពណ្ហេ មារេតិ, នត្ថិ វិសង្កេតោ. យោ បន ‘‘បុព្ពណ្ហេ’’តិ ¶ វុត្តោ មជ្ឈន្ហាទីសុ មារេតិ, វិសង្កេតោ ហោតិ, អាណាបកស្ស អនាបត្តិ. ឯវំ កាលស្ស សង្កេតវិសង្កេតតាវសេន និយាមកតា វេទិតព្ពា. ឥមិនាវ នយេន វត្ថុអាទីសុបិ វិនិច្ឆយោ វេទិតព្ពោតិ.

៨-៩. ឥទានិ ចតុត្ថំ ទស្សេតុំ ‘‘ឈានាទិភេទ’’ន្តិអាទិមាហ. តត្ថ អត្តនិ នោសន្តំ អត្តុបនាយិកញ្ច បច្ចុប្បន្នភវស្សិតញ្ច អញ្ញាបទេសរហិតញ្ច ឈានាទិភេទំ កោដ្ឋាសំ កត្វា វា ឯកេកំ កត្វា វា កាយេន វា វាចាយ វា វិញ្ញត្តិបថេ ទីបេន្តោ នាធិមានិកោ ញាតេ ចុតោ ភវេតិ ¶ សម្ពន្ធោ. តត្ថ អត្តនិ សកសន្តានេ នោសន្តំ អនុប្បន្នត្តាយេវ អវិជ្ជមានំ, ឯត្ថ នោសន្តោតិ អត្ថេ តប្បុរិសោ. ឈានាទិភេទន្តិ ឈានំ អាទិ យស្ស ‘‘វិមោក្ខសមាធិ សមាបត្តិ ញាណទស្សន មគ្គភាវនា ផលសច្ឆិ កិរិយាកិលេសប្បហានវិនីវរណតាចិត្តស្ស សុញ្ញាគារេ អភិរតី’’តិ (បារា. ១៩៨) វុត្តស្ស សោ ឈានាទិ, សោវ ភេទោ វិសេសោតិ សមាសោ. តំ ឈានាទិភេទំ ឧត្តរិមនុស្សធម្មំ. អត្តុបនាយិកន្តិ ‘‘អយំ មយិ អត្ថី’’តិ អារោចនវសេន អត្តនិ ឧបនីយតិ, ‘‘អហំ វា ឯត្ថ សន្ទិស្សាមី’’តិ អត្តា ឧបនីយតិ ឯត្ថ ធម្មេតិ វា អត្តុបនាយិកោ, ឈានាទិភេទោ, តំ. បច្ចុប្បន្នភវស្សិតន្តិ បច្ចុប្បន្នភវោ នាម ឥទានិ វត្តមានោ អត្តភាវោ, តន្និស្សិតោតិ សមាសោ, សោ ច ឈានាទិភេទោយេវ, តំ.

អញ្ញាបទេសរហិតន្តិ ‘‘យោ តេ វិហារេ វសិ, សោ ភិក្ខុ បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជី’’តិអាទិនា (បារា. ២២០) នយេន អញ្ញស្ស អបទេសោ, តេន រហិតោ ចត្តោតិ តប្បុរិសសមាសោ, សោ រហិតោ តេនាតិ វា ពហុព្ពីហិ, ឈានាទិភេទោវ ¶ , តំ. កោដ្ឋាសំ កត្វា វាតិ ‘‘បឋមំ ឈានំ ទុតិយំ ឈានំ សមាបជ្ជិំ, បឋមំ ឈានំ តតិយំ ឈានំ សមាបជ្ជិ’’ន្តិអាទិនា នយេន កោដ្ឋាសំ កត្វា វា. ឯកេកំ កត្វា វាតិ ‘‘បឋមំ ឈានំ សមាបជ្ជិំ, ទុតិយំ ឈានំ សមាបជ្ជិ’’ន្តិអាទិនា នយេន ឯកេកំ កត្វា វា. ឯត្ថ ច ឯកន្តិ ឋិតេ វិច្ឆាយំ ទ្វិត្តំ. ឯត្ថ បន កត្វាតិ ករណកិរិយាយ ឯកេកវសេន ភិន្នស្ស ឈានាទិនោ អត្ថស្ស សម្ពន្ធនិច្ឆា វិច្ឆាតិ វេទិតព្ពា. ដីកាយំ បន ‘‘កោដ្ឋាសំ វាតិ ឯត្ថ ‘ឈានលាភី, វិមោក្ខលាភី, សមាធិលាភី, សមាបត្តិលាភីម្ហី’តិ ឯវមាទិនា នយេន កោដ្ឋាសតោ វាតិ អត្ថោ’’តិ ច ‘‘ឯកេកំ វាតិ ‘បឋមស្ស ឈានស្ស លាភី, ទុតិយស្ស ឈានស្ស លាភីម្ហី’តិ ឯវមាទិនា នយេន ឯកេកំ វាតិ អត្ថោ’’តិ ច វុត្តំ. សោ បាឡិយំ អដ្ឋកថាយញ្ច អវុត្តក្កមោតិ វេទិតព្ពោ. កាយេន វាតិ ហត្ថមុទ្ទាទិវសេន កាយេន វា. វាចាតិ ឯត្ថ យ-ការោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ ‘‘អលជ្ជិតា’’តិអាទីសុ វិយ. វិញ្ញត្តិបថេតិ កាយវចីវិញ្ញត្តីនំ គហណយោគ្យេ បទេសេ ឋត្វាតិ អជ្ឈាហរិតព្ពំ. ទីបេន្តោតិ ‘‘ឥមិនា ច ឥមិនា ច ការណេន អយំ ធម្មោ មយិ អត្ថី’’តិ បកាសេន្តោ. នាធិមានិកោតិ អប្បត្តេ បត្តសញ្ញិតាសង្ខាតោ អធិកោ មានោ, សោ នត្ថិ ឯតស្សាតិ នាធិមានិកោ, ភិក្ខុ. ញាតេតិ វិញ្ញុនា មនុស្សជាតិកេន សិក្ខាបច្ចក្ខានេ វុត្តនយេន វិញ្ញាតេ សតិ ចុតោ ភវេ សាសនតោតិ វិញ្ញាយតិ. អញ្ញាបទេសេន ទីបយតោ បន ថុល្លច្ចយំ. ឯត្ថ ច –

ទុក្កដំ ¶ បឋមស្សេវ, សាមន្តមិតិ វណ្ណិតំ;

សេសានំ បន តិណ្ណម្បិ, ថុល្លច្ចយមុទីរិតន្តិ.

១០. ឥទានិ ¶ ចតុន្នម្បិ ចេតេសមសំវាសតំ អភព្ពតញ្ច ទីបេតុំ ‘‘បារាជិកេតេ’’តិអាទិ អារទ្ធំ. ឯតេ ចត្តារោ បារាជិកា បុគ្គលា យថា បុរេ បុព្ពេ គិហិកាលេ, អនុបសម្បន្នកាលេ ច វិយ អសំវាសាតិ សម្ពន្ធោ. សហ វសន្តិ យស្មា សព្ពេបិ លជ្ជិនោ ឯតេសុ កម្មាទីសុ ន ឯកោបិ តតោ ពហិទ្ធា សន្ទិស្សតីតិ ឯកកម្មំ ឯកុទ្ទេសោ សមសិក្ខតាតិ ឥមេ តយោ សំវាសា នាម. តត្ថ អបលោកនាទិកំ ចតុព្ពិធម្បិ សង្ឃកម្មំ សីមាបរិច្ឆិន្នេហិ បកតត្តេហិ ភិក្ខូហិ ឯកតោ កត្តព្ពតា ឯកកម្មំ នាម. តថា បញ្ចវិធោបិ បាតិមោក្ខុទ្ទេសោ ឯកតោ ឧទ្ទិសិតព្ពត្តា ឯកុទ្ទេសោ នាម. បញ្ញត្តំ បន សិក្ខាបទំ សព្ពេហិបិ លជ្ជីបុគ្គលេហិ សមំ សិក្ខិតព្ពភាវតោ សមសិក្ខតា នាម. នត្ថិ តេ សំវាសា ឯតេសន្តិ អសំវាសា. ‘‘អភព្ពា’’តិអាទីសុ ភិក្ខុភាវាយាតិ តុមត្ថេ សម្បទានវចនំ, តស្មា យថា សីសច្ឆិន្នោ ជីវិតុំ អភព្ពោ, ឯវំ ចត្តារោមេ បុគ្គលា ភិក្ខុភាវាយ ភិក្ខូ ភវិតុំ អភព្ពាតិ អត្ថោ.

១១. ឥទានិ បរិយាយាណត្តីហិ សម្ភវន្តេ ទស្សេតុំ ‘‘បរិយាយោ ចា’’តិអាទិមាហ. បរិយាយោ ច អាណត្តិ ច តតិយេ មនុស្សវិគ្គហេ លព្ភតីតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ កាយាទីហិ យថាវុត្តេហិ ‘‘យោ ឯវំ មរតិ, សោ ធនំ វា លភតី’’តិ ឯវមាទិវិញ្ញាបកោ ព្យញ្ជនភូតោ កាយវចីបយោគោ បរិយាយោ. ឥមិនា ឥទំ ទីបេតិ – យថា អទិន្នាទានេ ‘‘អាទិយេយ្យា’’តិ (បារា. ៩២) វុត្តត្តា បារិយាយកថាយ មុច្ចតិ, ន ឥធ ឯវំ. ‘‘សំវណ្ណេយ្យា’’តិ (បារា. ១៧២) បរិយាយកយាយបិ ន មុច្ចតីតិ. ‘‘ទុតិយេ បនា’’តិអាទីសុ អត្ថោ បាកដោយេវ. ឯវមុបរិបិ បាកដមុបេក្ខិស្សាម.

១២. ឥទានិ មេថុនធម្មាទីនំ អង្គានិ ទស្សេតុំ ‘‘សេវេតូ’’តិអាទិមាហ. សេវេតុកាមតាចិត្តន្តិ មេថុនំ សេវេតុំ ¶ កាមេតីតិ សេវេតុកាមោ, តស្ស ភាវោ នាម តណ្ហា, តាយ សេវេតុកាមតាយ សម្បយុត្តំ ចិត្តន្តិ តប្បុរិសោ. មេថុនធម្មស្សាតិ មិថុនានំ ឥត្ថិបុរិសានំ ឥទន្តិ មេថុនំ, តមេវ ធម្មោតិ មេថុនធម្មោ. ឥធ បន ឧបចារវសេន បារាជិកាបត្តិ មេថុនធម្មោ នាម. អថ ¶ វា មេថុនេន ជាតោ ធម្មោ បារាជិកាបត្តិ មេថុនធម្មោ, តស្ស មេថុនធម្មស្ស មេថុនធម្មបារាជិកាបត្តិយា. អង្គទ្វយន្តិ អង្គានំ ការណានំ ទ្វយំ. ពុធាតិ វិនយធរា វិញ្ញុនោ.

១៣. មនុស្សសន្តិ មនុស្សានំ សំ មនុស្សសំ, តទាយត្តវត្ថុកា ច. ឯតេន បេតតិរច្ឆានគតាយត្តំ និវត្តេតិ. តថាសញ្ញីតិ តថា តាទិសា សញ្ញា តថាសញ្ញា, សា អស្ស អត្ថីតិ តថាសញ្ញី. បរាយត្តសញ្ញិតា ចាតិ អត្ថោ. ភាវប្បធានា ឥមេ និទ្ទេសា, ភាវបច្ចយលោបោ វា ‘‘ពុទ្ធេ រតន’’ន្តិអាទីសុ (ខុ. បា. ៦.៣) វិយ. ឯវមុបរិបិ ឦទិសេសុ. ថេយ្យចិត្តន្តិ ថេនភាវសង្ខាតំ ចិត្តញ្ច. វត្ថុនោ គរុតាតិ ភណ្ឌស្ស បាទអតិរេកបាទារហភាវេន គរុតា ច. ឩនបញ្ចមាសកេ វា អតិរេកមាសកេ វា ថុល្លច្ចយំ. មាសកេ វា ឩនមាសកេ វា ទុក្កដំ. អវហារោតិ បញ្ចវីសតិយា អវហារានំ អញ្ញតរេន អវហរណញ្ចាតិ ឥមេ បញ្ច អទិន្នាទានហេតុយោ អទិន្នាទានបារាជិកាបត្តិយា អង្គានិ.

១៤. បាណោ មានុស្សកោតិ មនុស្សជាតិសម្ពន្ធោ បាណោ ច, បាណោតិ ហិ វោហារតោ សត្តោ, បរមត្ថតោ បន ជីវិតិន្ទ្រិយំ វុច្ចតិ. បាណសញ្ញិតាតិ បាណោតិ សញ្ញិតា ច, ឃាតនំ ឃាតោ, សោ ឯវ ចេតនា ឃាតចេតនា, ‘‘វធាមិ ន’’ន្តិ ឯវំ បវត្តា សា ច, តំសមុដ្ឋិតោ សាហត្ថិកាទីនំ ឆន្នមញ្ញតរោ បយោគោ ច, តេន បយោគេន មរណញ្ចាតិ ឯតេ យថាវុត្តា បញ្ច វធហេតុយោ បាណឃាតាបជ្ជិតព្ពអាបត្តិយា អង្គានីតិ អត្ថោ.

១៥. អត្តនិ ¶ អសន្តតាតិ ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស សន្តានេ អវិជ្ជមានតា ច. បាបមិច្ឆតាយារោចនាតិ យា សា ‘‘ឥធេកច្ចោ ទុស្សីលោ សមានោ ‘សីលវាតិ មំ ជនោ ជានាតូ’’តិអាទិនា (វិភ. ៨៥១) នយេន វុត្តា បាបឥច្ឆតាយ សមន្នាគតា, តាយ ឧត្តរិមនុស្សធម្មស្ស អារោចនា ច. តស្សាតិ យស្ស អារោចេតិ, តស្ស. មនុស្សជាតិតាតិ មនុស្សានំ ជាតិ យស្ស, តស្ស ភាវោ មនុស្សជាតិតា, សា ច, នញ្ញាបទេសោតិ ន អញ្ញាបទេសោ អញ្ញាបទេសាភាវោ ច, តទេវ ជាននន្តិ តង្ខណំយេវ វិជាននញ្ចាតិ ឥមានិ បញ្ច ឯត្ថ អសន្តទីបនេ អស្មិំ សន្តានេ អវិជ្ជមានឧត្តរិមនុស្សធម្មប្បកាសននិមិត្តេ បារាជិកេ អង្គានិ ហេតុយោតិ អត្ថោ.

១៦. ឯវំ តេសមសំវាសតាភព្ពតាទីនិ ទស្សេត្វា ឥទានិ ន តេ ចត្តារោវ, អថ ខោ សន្តញ្ញេបីតិ ¶ តេ សព្ពេបិ សមោធានេត្វា ទស្សេន្តោ ‘‘អសាធារណា’’តិអាទិមាហ. តត្ថ អសាធារណាតិ បារាជិកា ធម្មា អធិប្បេតា. តេនេវ ចេត្ថ បុល្លិង្គនិទ្ទេសោ. តស្មា ភិក្ខុនីនំ ភិក្ខូហិ អសាធារណា បារាជិកា ធម្មា ចត្តារោ ចាតិ ឯវមេត្ថ អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឧបចារវសេន តុ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកាទិកា បារាជិកាបន្នា បរិគ្គយ្ហន្តិ. តាសុ យា អវស្សុតា អវស្សុតស្ស មនុស្សបុរិសស្ស អក្ខកានំ អធោ ជាណុមណ្ឌលានំ កប្បរានញ្ច ឧបរិ កាយសំសគ្គំ សាទិយតិ, អយំ ឧព្ភជាណុមណ្ឌលិកា. យា បន អញ្ញិស្សា ភិក្ខុនិយា បារាជិកំ បដិច្ឆាទេតិ, សា វជ្ជប្បដិច្ឆាទិកា. យា ឧក្ខិត្តកំ ភិក្ខុំ តស្សា ទិដ្ឋិយា គហណវសេន អនុវត្តតិ, សា ឧក្ខិត្តានុវត្តិកា. កាយសំសគ្គរាគេន តិន្តស្ស ហត្ថគ្គហណំ សង្ឃាដិកណ្ណគ្គហណំ កាយសំសគ្គត្ថាយ បុរិសស្ស ហត្ថបាសេ ឋានំ ឋត្វា សល្លបនំ សង្កេតគមនំ បុរិសស្សាគមនសាទិយនំ ¶ បដិច្ឆន្នោកាសវវិសនំ ហត្ថបាសេ ឋត្វា កាយោបសំហរណន្តិ ឥមានិ អដ្ឋ វត្ថូនិ យស្សា អវស្សុតាយ, សា អដ្ឋវត្ថុកា នាម.

អភព្ពកា ឯកាទស ចាតិ ឯត្ថ បណ្ឌកោ ថេយ្យសំវាសកោ តិត្ថិយបក្កន្តកោ តិរច្ឆានគតោ មាតុឃាតកោ បិតុឃាតកោ អរហន្តឃាតកោ ភិក្ខុនិទូសកោ សង្ឃភេទកោ លោហិតុប្បាទកោ ឧភតោព្យញ្ជនកោតិ ឥមេ អភព្ពា ឯកាទស ច. តេសុ បណ្ឌកោតិ ឱបក្កមិកនបុំសកបណ្ឌកា ច បណ្ឌកភាវបក្ខេ បក្ខបណ្ឌកោ ច ឥធ អធិប្បេតា. អាសិត្តឧសូយបណ្ឌកានំ បន បព្ពជ្ជា ច ឧបសម្បទា ច ន វារិតា. ថេយ្យសំវាសកោ បន លិង្គត្ថេនកាទិវសេន តិវិធោ. តត្ថ សយំ បព្ពជិតត្តា លិង្គមត្តំ ថេនេតីតិ លិង្គត្ថេនកោ. ភិក្ខុវស្សគណនាទិកំ សំវាសំ ថេនេតីតិ សំវាសត្ថេនកោ. សិក្ខំ បច្ចក្ខាយ ឯវំ បដិបជ្ជន្តេបិ ឯសេវ នយោ. យថាវុត្តមុភយំ ថេនេតីតិ ឧភយត្ថេនកោ. ឋបេត្វា បន ឥមំ តិវិធំ –

រាជទុព្ភិក្ខកន្តារ-រោគវេរិភយេន វា;

ចីវរាហរណត្ថំ វា, លិង្គំ អាទិយតីធ យោ.

សំវាសំ នាធិវាសេតិ, យាវ សោ សុទ្ធមានសោ;

ថេយ្យសំវាសកោ នាម, តាវ ឯស ន វុច្ចតីតិ. (មហាវ. អដ្ឋ. ១១០; កង្ខា. អដ្ឋ. បឋមបារាជិកវណ្ណនា);

តិត្ថិយបក្កន្តកាទយោ ¶ តុ តំតំវចនត្ថានុសារេន វេទិតព្ពា. តិរច្ឆានគតោ បន ឋបេត្វា មនុស្សជាតិកំ អវសេសោ សព្ពោ វេទិតព្ពោ. ឥមេ ឯកាទស បុគ្គលា ភិក្ខុភាវាយ អភព្ពត្តា បារាជិកាបន្នសទិសតាយ ‘‘បារាជិកា’’តិ វុច្ចន្តិ. វិព្ភន្តា ភិក្ខុនីតិ គិហិនិវាសននិវត្ថា ភិក្ខុនី ច. សា ហិ ឯត្តាវតា បារាជិកា. មុទុកា បិដ្ឋិ យស្ស, សោ ច. សោ ហិ អនភិរតិយា បីឡិតោ យទា អត្តនោ ¶ អង្គជាតំ អត្តនោ វច្ចមុខមគ្គេសុ បវេសេតិ, តទា បារាជិកោ ហោតិ.

១៧-១៨. លម្ពមានមង្គជាតមេតស្សាតិ លម្ពី. សោ យថាវុត្តេសុ បវេសិតោ បារាជិកោ. មុខេន គណ្ហន្តោ អង្គជាតំ បរស្ស ចាតិ យោ អនភិរតិយា បីឡិតោ បរស្ស សុត្តស្ស វា មតស្ស វា អង្គជាតំ មុខេន គណ្ហាតិ, សោ បរស្ស អង្គជាតំ មុខេន គណ្ហន្តោ ច. តត្ថេវាភិនិសីទន្តោតិ យោ អនភិរតិយា បីឡិតោ តត្ថេវ បរស្ស អង្គជាតេ វច្ចមគ្គេន អភិនិសីទតិ, សោ ចាតិ ឯតេ ទ្វយំទ្វយសមាបត្តិយា អភាវេបិ មគ្គេ មគ្គប្បវេសនហេតុ មេថុនស្ស អនុលោមិកា ចត្តារោ ច. ឥធាគតា ចត្តារោតិ ឥធ ខុទ្ទសិក្ខាយំ យថាវុត្តា មេថុនធម្មា បារាជិកាទយោ ចត្តារោ ចាតិ សមោធានា បិណ្ឌីករណវសេន ចតុវីសតិ បារាជិកា ភវន្តីតិ សេសោ. ឯត្ថ ច គាថាពន្ធវសេន រស្សំ កត្វា ‘‘បរាជិកា’’តិ វុត្តំ. ឯត្ថាហ – មាតុឃាតកាទយោ តតិយំ បារាជិកំ អាបន្នា, ភិក្ខុនិទូសកោ, មុទុបិដ្ឋិកាទយោ ចត្តារោ ច បឋមបារាជិកំ អាបន្នា ឯវាតិ កុតោ ចតុវីសតីតិ? វុច្ចតេ – មាតុឃាតកាទយោ ហិ ចត្តារោ ឥធ អនុបសម្បន្នា ឯវ អធិប្បេតា. មុទុបិដ្ឋិកាទយោ ចត្តារោ កិញ្ចាបិ បឋមបារាជិកេន សង្គហិតា, យស្មា បន ឯកេន បរិយាយេន មេថុនធម្មំ អប្បដិសេវិនោ ហោន្តិ, តស្មា វិសុំ វុត្តាតិ.

បារាជិកនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

១៩. វុដ្ឋានស្ស គរុកត្តា គរុកាតិ សង្ឃាទិសេសា វុច្ចន្តិ. នវាតិ តេសំ គណនបរិច្ឆេទោ. ននុ ‘‘នវា’’តិ កស្មា វុត្តំ, ‘‘តេរសា’’តិ វត្តព្ពន្តិ? នាយំ ទោសោ, ចិរេនាបជ្ជិតព្ពេ ¶ ¶ ចត្តារោ យាវតតិយកេ ឋបេត្វា វីតិក្កមក្ខណេយេវ អាបជ្ជិតព្ពា បឋមាបត្តិកា វុច្ចន្តីតិ. ឥទានិ តេ ទស្សេតុំ ‘‘មោចេតុកាមតា’’តិអាទិ អារទ្ធំ. តត្ថ សុក្កស្សាតិ អាសយធាតុនានត្តតោ នីលាទិវសេន ទសវិធេ សុក្កេ យស្ស កស្សចិ សុក្កស្ស. មោចេតុកាមតាតិ មោចេតុកាមតាយ, យ-ការោ លុត្តនិទ្ទិដ្ឋោ. ឥមិនា បន វចនេន មោចនស្សាទ មុច្ចនស្សាទ មុត្តស្សាទមេថុនស្សាទ ផស្សស្សាទ កណ្ឌុវនស្សាទ ទស្សនស្សាទ និសជ្ជនស្សាទ វាចស្សាទ គេហសិតបេម វនភង្គិយ សង្ខាតេសុ ឯកាទសស្សាទេសុ ឯកំយេវ មោចនស្សាទំ ទស្សេតិ.

តត្ថ មោចនាយ អស្សាទោ សុខវេទនា មោចនស្សាទោ. មុច្ចនេ អត្តនោ ធម្មតាយ មុច្ចនេ អស្សាទោ មុច្ចនស្សាទោ. ឯវំ សព្ពត្ថ សត្តមីតប្បុរិសេន អត្ថោ ទដ្ឋព្ពោ. ឥមេហិ បន នវហិ បទេហិ សម្បយុត្តអស្សាទសីសេន រាគោ វុត្តោ. គេហនិស្សិតេសុ មាតាទីសុ បេមំ គេហេ សិតំ បេមន្តិ គេហសិតបេមំ, ឥមិនា សរូបេនេវ រាគោ វុត្តោ. សន្ថវករណត្ថាយ ឥត្ថិយា បេសិតបុប្ផាទិ វនភង្គិយំ, ឥមិនា ច វត្ថុវសេន រាគោ វុត្តោ. មេថុនស្សាទោបិ ឥត្ថិយា គហណប្បយោគេន វេទិតព្ពោ. សព្ពត្ថេវ ច បន ចេតនានិមិត្តុបក្កមមោចនេ សតិ វិសង្កេតាភាវោ វេទិតព្ពោ. ឧបក្កម្ម ហត្ថាទិនា និមិត្តេ ឧបក្កមិត្វា. អញ្ញត្រ សុបិនន្តេនាតិ សុបិនោយេវ សុបិនន្តោ ‘‘កម្មមេវ កម្មន្តោ’’តិអាទីសុ វិយ អន្ត-សទ្ទស្ស តព្ភាវវុត្តិត្តា. តំ សុបិនន្តំ វិនា វិមោចយំ សុក្កំ វិមោចេន្តោ សមណោ យោ កោចិ ភិក្ខុ គរុកំ គរុកាបត្តិសង្ខាតំ សង្ឃាទិសេសំ ផុសេ ផុសេយ្យ, អាបជ្ជេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. ឯត្ថ ច អជ្ឈត្តរូបពហិទ្ធារូបឧភយរូបអាកាសេកដិកម្បនសង្ខាតេសុ ចតូសុ ឧបាយេសុ សតិ រាគូបត្ថម្ភាទីសុ ¶ ច កាលេសុ យេន កេនចិ អង្គជាតេ កម្មញ្ញតំ បត្តេ ‘‘អារោគ្យត្ថាយា’’តិអាទីសុ យេន កេនចិ អធិប្បាយេន អធិប្បាយវត្ថុភូតំ យំ កិញ្ចិ សុក្កំ មោចនស្សាទចេតនាយ ឯវ និមិត្តេ ឧបក្កម្ម មោចេន្តោ សង្ឃាទិសេសំ អាបជ្ជតីតិ សព្ពថា អធិប្បាយោ ទដ្ឋព្ពោ.

២០. កាយសំសគ្គរាគវាតិ កាយេ សំសគ្គោ, តស្មិំ រាគោ, សោ អស្ស អត្ថីតិ វន្តុ, កាយសំសគ្គរាគសមង្គីតិ អត្ថោ. សមណោ ឥត្ថិសញ្ញីតិ សម្ពន្ធោ. ឧបក្កម្មាតិ កាយេន វាយមិត្វា. មនុស្សិត្ថិំ សម្ផុសន្តោតិ អន្តមសោ លោមេនបិ បរាមសន្តោ គរុកំ ផុសេតិ យោជនា. មនុស្សភូតា អមតា ឥត្ថី មនុស្សិត្ថី. តត្ថ ‘‘កាយសំសគ្គរាគវា’’តិ ឥមិនា មាតុបេមាទិំ ¶ , ឥត្ថិយា គហិតមោក្ខាធិប្បាយញ្ច បដិក្ខិបតិ. ឥត្ថិយា វេមតិកស្ស, បណ្ឌកបុរិសតិរច្ឆានគតសញ្ញិស្ស ច ថុល្លច្ចយំ. ឥត្ថិយា បន កាយេន កាយប្បដិពទ្ធាមសនេ, កាយប្បដិពទ្ធេន កាយាមសនេ ច យក្ខីបេតីបណ្ឌកានំ កាយេន កាយាមសនេ ច បុរិសតិរច្ឆានគតិត្ថីនំ កាយេន កាយាមសនេបិ ទុក្កដំ, តថាយក្ខីអាទីនំ កាយេន កាយប្បដិពទ្ធាទីសុ ច. មតិត្ថិយា បន ថុល្លច្ចយំ. ឥត្ថិយា បន ផុសិយមានោ សេវនាធិប្បាយោបិ សចេ កាយេន ន វាយមតិ, អនាបត្តិ.

២១. តថាតិ ឥត្ថិសញ្ញី. សុណន្តិន្តិ វិញ្ញត្តិបថេ ឋត្វា អត្តនោ វចនំ សុណន្តិញ្ច. វិញ្ញុញ្ចាតិ ទុដ្ឋុល្លាទុដ្ឋុល្លសល្លក្ខណសមត្ថញ្ច មនុស្សិត្ថិំ. មគ្គំ វាតិ វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គានំ វសេន មគ្គំ វា មេថុនំ វា អារព្ភាតិ សម្ពន្ធោ. ទុដ្ឋុល្លវាចារាគេនាតិ ¶ ទុដ្ឋា ច សា អសទ្ធម្មប្បដិសំយុត្តតាយ ថូលា ច លាមកជនសាធារណតាយាតិ ទុដ្ឋុល្លា. សាវ បុន វាចា ទុដ្ឋុល្លវាចា. តស្សំ អស្សាទសម្បយុត្តោ រាគោតិ សមាសោ, តេន. ឱភាសិត្វាតិ វណ្ណាវណ្ណយាចនាទិវសេន អសទ្ធម្មវចនំ វត្វា. អសុណន្តិយា បន ទូតេន វា បណ្ណេន វា អារោចិតេ អនាបត្តិ. តត្ថ ទ្វិន្នំ មគ្គានំ វសេន វណ្ណាវណ្ណេហិ, មេថុនយាចនាទីហិ វា ‘‘សិខរណីសិ, សម្ភិន្នាសិ, ឧភតោព្យញ្ជនកាសី’’តិ ឥមេសុ តីសុ អញ្ញតរេន អក្កោសវចនេន វា ឱភាសន្តស្ស សង្ឃាទិសេសោ, អធក្ខកឧព្ភជាណុមណ្ឌលំ អាទិស្ស វណ្ណាទិភណនេ ថុល្លច្ចយំ, តថា យក្ខីបេតីបណ្ឌកានំ វច្ចមគ្គបស្សាវមគ្គេ អាទិស្ស វណ្ណាទិភណនេ មេថុនយាចនាទីសុបិ. តេសំ បន អធក្ខកាទិកេ ទុក្កដំ, តថា មនុស្សិត្ថីនំ ឧព្ភក្ខកេ អធោជាណុមណ្ឌលេ កាយប្បដិពទ្ធេ ច.

២២. អត្តកាមុបដ្ឋានន្តិ មេថុនធម្មសង្ខាតេន កាមេន ឧបដ្ឋានំ កាមុបដ្ឋានំ. អត្តនោ អត្ថាយ កាមុបដ្ឋានំ អត្តកាមុបដ្ឋានំ. អថ វា កាមីយតីតិ កាមំ, អត្តនោ កាមំ អត្តកាមំ, សយំ មេថុនរាគវសេន បត្ថិតន្តិ អត្ថោ. អត្តកាមញ្ច តំ ឧបដ្ឋានញ្ចាតិ អត្តកាមុបដ្ឋានំ. តស្ស វណ្ណោ គុណោ, តំ. វត្វាតិ ‘‘យទិទំ កាមុបដ្ឋានំ នាម, ឯតទគ្គំ ឧបដ្ឋានាន’’ន្តិ កាមុបដ្ឋានេ វណ្ណំ ¶ អន្តមសោ ហត្ថមុទ្ទាយបិ ឥត្ថីតិ សញ្ញី បកាសេត្វាតិ អត្ថោ. វាចាតិ វាចាយ យការលោបវសេន. មេថុនយុត្តេនាតិ មេថុនយុត្តាយ, លិង្គវិបល្លាសវសេន តាយ ‘‘អរហសិ ត្វំ មយ្ហំ មេថុនំ ធម្មំ ទាតុ’’ន្តិអាទិកាយ មេថុនធម្មប្បដិសំយុត្តាយ វាចាយ មេថុនយាចនេ មេថុនរាគិនោតិ សម្ពន្ធោ. មេថុនេរាគោ, សោ អស្ស អត្ថីតិ មេថុនរាគី, តស្ស. គរុ ហោតីតិ គរុកាបត្តិ ហោតីតិ អត្ថោ. ម-ការោ បទសន្ធិករោ. ឯត្ថ ¶ បន បណ្ឌកេ បណ្ឌកសញ្ញិនោ ថុល្លច្ចយំ, តស្មិំយេវ ឥត្ថិសញ្ញិនោ ទុក្កដំ.

២៣. ឥត្ថិយា វា បុរិសស្ស វា សន្ទេសំ បដិគ្គហេត្វាតិ សម្ពន្ធោ. ឥត្ថិយា វាតិ ‘‘ទស ឥត្ថិយោ មាតុរក្ខិតា បិតុរក្ខិតា’’តិអាទិនា (បារា. ៣០៣) ច ‘‘ទស ភរិយាយោ ធនក្កីតា ឆន្ទវាសិនី’’តិអាទិនា (បារា. ៣០៣) ច វុត្តាយ វីសតិវិធាយ ឥត្ថិយា វា បុរិសស្ស វា តំសម្ពន្ធវសេន តេសំ មាតាទីនំ វា. សន្ទេសន្តិ ឥត្ថិយា វា បុរិសេន វា ឧភិន្នំ មាតាទីហិ វា ‘‘ឯហិ, ភន្តេ, ឥត្ថន្នាមំ ឥត្ថិំ វា បុរិសំ វា ឯវំ ភណាហី’’តិ វុត្តំ ជាយម្បតិភាវសន្និស្សិតំ សន្ទេសវចនំ. បដិគ្គហេត្វាតិ ‘‘សាធូ’’តិ កាយេន វា វាចាយ វា សម្បដិច្ឆិត្វា. វីមំសិត្វាតិ យត្ថ បេសិតោ, តេសំ អធិប្បាយំ ឧបបរិក្ខិត្វា វា ឧបបរិក្ខាបេត្វា វា. ហរំ បច្ចាតិ ឥត្ថី វា បុរិសោ វា ‘‘សាធូ’’តិ សម្បដិច្ឆតុ វា, មា វា, យេហិ បេសិតោ, តេសំ បច្ចាហរន្តោ វា ហរាបេន្តោ វា, ជាយម្បតិភាវោ ហោតុ វា, មា វា, អការណមេតំ. ឥមាយ តិវង្គសម្បត្តិយា សង្ឃាទិសេសោ ច, ទ្វីហិ អង្គេហិ បណ្ឌកេ ច អង្គត្តយេនាបិ ថុល្លច្ចយំ, ឯកេន ទុក្កដំ. កេចិ បន ‘‘ហរំ បច្ឆា’’តិ វិបាឋំ បរិកប្បេត្វា ‘‘បច្ឆា ហរ’’ន្តិ យោជេន្តិ, តំ ន សុន្ទរំ បច្ចាតិ ឧបសគ្គត្តា. បទស្ស ឧបរិ អត្ថេ សជ្ជេន្តោ បកាសេន្តោ គច្ឆតីតិ ហិ ឧបសគ្គោ នាម, តស្មា ‘‘បតិ អា’’តិ ឧបសគ្គានំ ‘‘ហរ’’ន្តិមស្ស បទស្ស ឧបរិ ភវិតព្ពន្តិ.

២៤. សំយាចិតបរិក្ខារន្តិ សំ អត្តនា យាចិតោ វាសិអាទិកោ បរិក្ខារោ យស្សា, តំ. អទេសិតវត្ថុកន្តិ ឧត្តិទុតិយកម្មេន អទេសិតំ វត្ថុ កុដិករណប្បទេសោ យស្សាតិ ¶ វិគ្គហោ, តំ. បមាណាតិក្កន្តន្តិ ¶ ឥទានិ មជ្ឈិមស្ស បុរិសស្ស តិស្សោ វិទត្ថិយោ សុគតវិទត្ថិ នាម, តាយ ‘‘ទីឃសោ ទ្វាទស វិទត្ថិយោ សុគតស្ស វិទត្ថិយា តិរិយំ សត្តន្តរា’’តិ (បារា. ៣៤៨) ឯវំ វុត្តប្បមាណំ ឯកតោភាគេនាបិ អតិក្កន្តា បមាណាតិក្កន្តាតិ តំ តិរិយំ ចតុហត្ថសង្ខាតហេដ្ឋិមប្បមាណេ សតិ ទីឃតោ វុត្តប្បមាណតោ កេសគ្គមត្តម្បិ វឌ្ឍេតុំ ន វដ្ដតិ. តតោ ឩនកេ, ទីឃតោ ច វឌ្ឍិតេ អយំ កុដិសង្ខំ ន គច្ឆតីតិ. ‘‘មយ្ហំ វាសាគារំ ឯត’’ន្តិ ឯវំ អត្តា ឧទ្ទេសោ ឯតិស្សាតិ អត្តុទ្ទេសា. កុដិន្តិ ឧល្លិត្តាទិកំ កុដិំ កត្វាតិ សម្ពន្ធោ. តត្ថ ឧល្លិត្តា នាម អន្តោ ឧទ្ធំមុខំ លិត្តា. អវលិត្តា នាម ពហិ អធោមុខំ លិត្តា. ឧភយថា ឧល្លិត្តាវលិត្តា. កត្វាតិ អន្តោភូតការិតត្ថវសេន ការាបេត្វា វា.

តត្ថាយំ វត្ថុទេសនក្កមោ – តេន កុដិការកេន ភិក្ខុនា កុដិវត្ថុំ សោធេត្វា សង្ឃំ ឧបសង្កមិត្វា ឯកំសំ ឧត្តរាសង្គំ ករិត្វា វុឌ្ឍានំ ភិក្ខូនំ បាទេ វន្ទិត្វា ឧក្កុដិកំ និសីទិត្វា អញ្ជលិំ បណាមេត្វា បទភាជនេ (បារា. ៣៤៩) វុត្តនយេន សង្ឃំ តិក្ខត្តុំ យាចិត្វា សព្ពេ វា សង្ឃបរិយាបន្នា, សង្ឃេន វា សម្មតា ទ្វេ តយោ ភិក្ខូ តត្ថ នេតព្ពា. តេហិ ច កិបិល្លិកាទីហិ សោឡសហិ ឧបទ្ទវេហិ វិរហិតត្តា អនារម្ភំ អនុបទ្ទវំ ទ្វីហិ ចតូហិ វា ពលិពទ្ទេហិ យុត្តេន សកដេន ឯកចក្កំ និព្ពោទកបតនដ្ឋានេ ឯកំ ពហិ កត្វា អាវិញ្ឆិតុំ សក្កុណេយ្យតាយ ‘‘សបរិក្កមន’’ន្តិ សល្លក្ខេត្វា សចេបិ សង្ឃប្បហោនកា ហោន្តិ, តត្ថេវ, នោ ចេ, សង្ឃមជ្ឈំ គន្ត្វា តេន ភិក្ខុនា យាចិតេហិ បទភាជនេ (បារា. ៥០, ៥១) វុត្តាយ ញត្តិទុតិយកម្មវាចាយ វត្ថុ ទេសេតព្ពន្តិ. អទេសិតវត្ថុកំ បមាណាតិក្កន្តំ កុដិំ ករិស្សាមីតិ សព្ពប្បយោគេ ទុក្កដំ, ឥទានិ ទ្វីហិ បិណ្ឌេហិ និដ្ឋានំ គមិស្សតីតិ បឋមបិណ្ឌទានេ ¶ ថុល្លច្ចយំ, ទុតិយទានេន លេបេ សង្ឃដិតេ សចេ អទេសិតវត្ថុកា ឯវ វា ហោតិ, បមាណាតិក្កន្តា ឯវ វា, ឯកោ សង្ឃាទិសេសោ, សារម្ភអបរិក្កមនតាយ ទ្វេ ច ទុក្កដានីតិ សចេ ឧភយវិបន្នា, ទ្វេ ច សង្ឃាទិសេសា ទ្វេ ច ទុក្កដានីតិ សព្ពំ ញេយ្យំ.

២៥. មហល្លកន្តិ សស្សាមិកភាវេន សំយាចិតកុដិតោ មហន្តភាវេន, វត្ថុំ ទេសាបេត្វា បមាណាតិក្កមេនាបិ កាតព្ពភាវេន ច មហន្តតាយ មហត្តំ លាតិ អាទទាតីតិ មហល្លកោ. មហត្តលក ឥតិ ឋិតេ ត្តស្ស លោបោ លស្ស ច ទ្វិត្តំ, តំ. វសនំ អត្ថោ បយោជនំ វសនត្ថោ, តាយ ¶ . ឯត្ថ បន អទេសិតវត្ថុភាវេ ឯកោ សង្ឃាទិសេសោ. សេសំ អនន្តរសទិសមេវ. ឥធ ច តត្ថ ច លេណគុហាតិណកុដិបណ្ណច្ឆទនគេហេសុ អញ្ញតរំ ការេន្តស្ស ច កុដិម្បិ អញ្ញស្ស វាសត្ថាយ វាសាគារំ វា ឋបេត្វា ឧបោសថាគារាទីសុ អញ្ញតរត្ថាយ ករោន្តស្ស ច អនាបត្តិ.

២៦. អមូលកេន អន្តិមេន វត្ថុនាតិ សម្ពន្ធោ. អមូលកេនាតិ ទស្សនសង្ខាតស្ស, សវនសង្ខាតស្ស, ទិដ្ឋសុតមុតវសេន បវត្តបរិសង្កាសង្ខាតស្ស ច មូលស្ស អភាវេន នត្ថិ មូលមេតស្សាតិ អមូលកំ, តេន. តំ បន សោ អាបន្នោ វា ហោតុ, នោ វា, ឯតំ ឥធ អប្បមាណំ. តត្ថ ភិក្ខុញ្ច មាតុគាមញ្ច តថារូបេ ឋានេ ទិស្វា បរិសង្កតិ, អយំ ទិដ្ឋបរិសង្កា. អន្ធការេ វា បដិច្ឆន្នេ វា ភិក្ខុស្ស ច មាតុគាមស្ស ច វចនំ សុត្វា អញ្ញស្ស អត្ថិភាវំ អជានន្តោ បរិសង្កតិ, អយំ សុតបរិសង្កា. ធុត្តានំ ឥត្ថីហិ សទ្ធិំ ¶ បច្ចន្តវិហារេសុ បុប្ផគន្ធសុរាទីហិ អនុភវិត្វា គតដ្ឋានំ ទិស្វា ‘‘កេន នុ ខោ ឥទំ កត’’ន្តិ វីមំសន្តោ តត្ថ កេនចិ ភិក្ខុនា គន្ធាទីហិ បូជា កតា ហោតិ, ភេសជ្ជត្ថាយ អរិដ្ឋំ វា បីតំ, សោ តស្ស គន្ធំ ឃាយិត្វា ‘‘អយំ សោ ភវិស្សតី’’តិ បរិសង្កតិ. អយំ មុតបរិសង្កា នាម. អន្តិមេន ចាតិ តតោ បរំ វជ្ជាភាវេន អន្តេ ភវត្តា អន្តិមេនេវ. វត្ថុនាតិ ភិក្ខុនោ អនុរូបេសុ ឯកូនវីសតិយា បារាជិកេសុ ធម្មេសុ អញ្ញតរេន បារាជិកេន ធម្មេន. ច-ការោ បនេត្ថ អវធារណេ, តេន សង្ឃាទិសេសាទិំ និវត្តេតិ. អថ វា ច-ការោ អដ្ឋានប្បយុត្តោ.

ចោទេន្តោ វា ចោទាបេន្តោវាចាតិ យោជេតព្ពោ. ចាវេតុន្តិ ព្រហ្មចរិយា ចាវនត្ថាយ. ឯតេន ឯកំ ចាវនាធិប្បាយំ គហេត្វា អវសេសេ អក្កោសាធិប្បាយវុដ្ឋាបនាធិប្បាយាទិកេ សត្តាធិប្បាយេ បដិក្ខិបតិ. សុណមានន្តិ ឥទំ ‘‘ចោទេន្តោ’’តិអាទីនំ កម្មបទំ, ឥមិនា បរម្មុខា ចោទនំ បដិក្ខិបតិ. បរម្មុខា បន សត្តហិ អាបត្តិក្ខន្ធេហិ វទន្តស្ស ទុក្កដំ. ចោទេន្តោតិ ‘‘វត្ថុសន្ទស្សនា អាបត្តិសន្ទស្សនា សំវាសប្បដិក្ខេបោ សាមីចិប្បដិក្ខេបោ’’តិ (បារា. អដ្ឋ. ២.៣៨៥-៣៨៦) សង្ខេបតោ វុត្តានំ ចតុន្នំ ចោទនានំ វសេន សយំ ចោទេន្តោ វា. ចោទាបេន្តោ វាតិ បរេន យេន កេនចិ ចោទាបេន្តោ វា. តស្មា យោ ភិក្ខុស្ស សមីបេ ឋត្វា ‘‘ត្វំ មេថុនំ ធម្មំ សេវិ, អស្សមណោសី’’តិអាទិនា វត្ថុសន្ទស្សនវសេន វា ‘‘ត្វំ មេថុនធម្មាបត្តិំ អាបន្នោសី’’តិអាទិនា អាបត្តិសន្ទស្សនវសេន វា ‘‘អស្សមណោសិ, នត្ថិ តយា សទ្ធិំ ឧបោសថោ វា ¶ បវារណា វា សង្ឃកម្មំ វា, អស្សមណោសី’’តិអាទិនា សំវាសប្បដិក្ខេបវសេន វា អភិវាទនាទិសំវាសេ បដិក្ខិត្តេ អស្សមណោតិ កស្មាតិ បុដ្ឋស្ស ‘‘អស្សមណោសី’’តិអាទិវចនេហិ សាមីចិប្បដិក្ខេបវសេន វា អន្តមសោ ¶ ហត្ថមុទ្ទាយ ឯវ វាបិ ឯតមត្ថំ ទីបយតោ ‘‘ករោតុ មេ អាយស្មា ឱកាសំ, អហំ តំ វត្តុកាមោ’’តិ ឯវំ ឱកាសេ អការិតេ វាចាយ សង្ឃាទិសេសោ ចេវ ទុក្កដញ្ច, ឱកាសំ ការេត្វា ចោទេន្តស្ស បន សង្ឃាទិសេសោវ ទដ្ឋព្ពោ.

២៧. អញ្ញស្សាតិ ខត្តិយាទិជាតិកស្ស បរស្ស. កិរិយន្តិ មេថុនវីតិក្កមសង្ខាតំ កិរិយំ. តេនាតិ អញ្ញស្ស វីតិក្កមសង្ខាតស្ស មេថុនវីតិក្កមសន្ទស្សនេន ករណភូតេន. លេសេនាតិ យស្ស ជាតិអាទយោ តតោ អញ្ញម្បិ វត្ថុំ លិស្សតិ ឧទ្ទិដ្ឋេ វិត្ថារំ សិលិស្សតិ វោហារមត្តេនេវាតិ ជាតិអាទយោវ ‘‘លេសា’’តិ វុច្ចន្តិ, តេន ជាតិលេសនាមលេសាទិនា លេសេន. អញ្ញន្តិ យោ វីតិក្កមន្តោ ទិដ្ឋោ, តតោ អបរម្បិ ភិក្ខុំ ចាវេតុំ អន្តិមេន វត្ថុនា ចោទយន្តិ សម្ពន្ធោ. កថំ? កោចិ ខត្តិយជាតិយោ វីតិក្កមន្តោ ទិដ្ឋោ, តតោ អញ្ញំ អត្តនោ វេរិំ ខត្តិយជាតិកំ ភិក្ខុំ បស្សិត្វា តំ ខត្តិយំ ជាតិលេសំ គហេត្វា ‘‘ខត្តិយោ មយា ទិដ្ឋោ វីតិក្កមន្តោ, ត្វំ ខត្តិយោ បារាជិកំ ធម្មំ អាបន្នោសី’’តិ ចោទេតិ ចោទាបេតិ វា. ឯវំ នាមលេសាទយោបិ វេទិតព្ពា. សេសា វិនិច្ឆយកថា អដ្ឋមេ វុត្តសទិសាយេវ.

២៨. ឯត្តាវតា ‘‘គរុកា នវា’’តិ ឧទ្ទិដ្ឋេ វិត្ថារតោ ទស្សេត្វា ឥទានិ តេសុ អាបន្នេសុ បដិបជ្ជិតព្ពាការំ ទស្សេតុំ ‘‘ឆាទេតិ ជានមាបន្ន’’ន្តិអាទិ វុត្តំ. តត្ថ យោ ភិក្ខុ អត្តនា អាបន្នំ សង្ឃាទិសេសាបត្តិំ អាបត្តិវសេន វា វត្ថុវសេន វា ជានំ ជានន្តោ យាវតា ¶ យត្តកានិ អហានិ ឆាទេតិ បដិច្ឆាទេតិ, តាវតា តត្តកានិ អហានិ តស្ស បរិវាសោ ហោតីតិ ឯវំ បទសន្ធិវសេន អត្ថោ វេទិតព្ពោ. តត្ថ បដិច្ឆន្នបរិវាសោ សុទ្ធន្តបរិវាសោ សមោធានបរិវាសោតិ តិវិធោ បរិវាសោ. តេសំ បន អតិសង្ខេបនយេន មុខមត្តេបិ ទស្សិតេ វិត្ថារវិនិច្ឆយបវេសោបាយសម្ភវោ សិយាតិ មុខមត្តំ ទស្សយិស្សាម.

តត្ថ ¶ បដិច្ឆន្នបរិវាសោ នាម យថាបដិច្ឆន្នាយ អាបត្តិយា ទាតព្ពោ, តស្មា បដិច្ឆន្នទិវសេ ច អាបត្តិយោ ច សល្លក្ខេត្វា សចេ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នា ហោតិ, ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិអាទិនា ខន្ធកេ (ចូឡវ. ៩៨-៩៩) អាគតនយេន យាចាបេត្វា ‘‘សុណាតុ មេ ភន្តេ សង្ឃោ, អយំ ឥត្ថន្នាមោ ភិក្ខុ សម្ពហុលា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិអាទិនា ខន្ធកេ អាគតនយេនេវ កម្មវាចំ វត្វា បរិវាសោ ទាតព្ពោ. ឯកំ អាបជ្ជិត្វា ‘‘សម្ពហុលា’’តិ វិនយកម្មំ ករោន្តស្សាបិ វុដ្ឋាតីតិ ‘‘សម្ពហុលា’’តិ វុត្តំ. នានាវត្ថុកាសុបិ ឯសេវ នយោ. អថ ទ្វីហាទិប្បដិច្ឆន្នា ហោន្តិ, បក្ខអតិរេកបក្ខមាសអតិរេកមាសសំវច្ឆរអតិរេកសំវច្ឆរប្បដិច្ឆន្នា វា, ‘‘ទ្វីហប្បដិច្ឆន្នាយោ វា’’តិអាទិនា វត្វា យោ យោ អាបន្នោ ហោតិ, តស្ស តស្ស នាមញ្ច គហេត្វា យោជនា កាតព្ពា.

កម្មវាចាបរិយោសានេ ច សចេ អប្បភិក្ខុកោ អាវាសោ ហោតិ, សក្កា រត្តិច្ឆេទំ អនាបជ្ជន្តេន វសិតុំ, តត្ថេវ ‘‘បរិវាសំ សមាទិយាមិ, វត្តំ សមាទិយាមី’តិ វត្តំ សមាទាយ តត្ថេវ សង្ឃស្ស ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា សង្ឃាទិសេសា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិំ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាយោ’’តិអាទិនា អារោចេត្វា បុន អាគតាគតានំ ភិក្ខូនំ ¶ អារោចេន្តេន បកតត្តេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ ឯកច្ឆន្នេ សហវាសោ, តេន ច វិនាវាសោ, អាគន្តុកាទីនំ ឧបចារគតានំ អនារោចនាតិ ឯតេសុ ឯកេនាបិ រត្តិច្ឆេទញ្ច វត្តភេទញ្ច អកត្វា បរិវត្ថព្ពំ.

សចេ ន សក្កា ហោតិ បរិវាសំ សោធេតុំ, និក្ខិត្តវត្តេន វសិតុកាមោ ហោតិ, តត្ថេវ សង្ឃមជ្ឈេ វា ឯកស្ស បុគ្គលស្ស វា សន្តិកេ ‘‘បរិវាសំ និក្ខិបាមិ, វត្តំ និក្ខិបាមី’’តិ បរិវាសោ និក្ខិបិតព្ពោ. និក្ខិត្តកាលតោ បដ្ឋាយ បកតត្តដ្ឋានេ តិដ្ឋតិ. អថានេន បច្ចូសសមយេ ឯកេន ភិក្ខុនា សទ្ធិំ បរិក្ខិត្តស្ស វិហារស្ស បរិក្ខេបតោ, អបរិក្ខិត្តស្ស បរិក្ខេបារហដ្ឋានតោ ទ្វេ លេឌ្ឌុបាតេ អតិក្កមិត្វា មហាមគ្គតោ ឱក្កម្ម បដិច្ឆន្នដ្ឋានេ និសីទិត្វា អន្តោអរុណេយេវ វត្តំ សមាទិយិត្វា អារោចេតព្ពំ. សចេ ពហិ ឋិតានម្បិ សទ្ទំ សុណាតិ, បស្សតិ វា, ទូរំ គន្ត្វាបិ អារោចេតព្ពំ, អនារោចេន្តេ រត្តិច្ឆេទោ ចេវ វត្តភេទទុក្កដញ្ច. សចេ អជានន្តស្សេវ ឧបចារសីមំ បវិសិត្វា គច្ឆន្តិ, រត្តិច្ឆេទោវ ហោតិ, ន វត្តភេទោ. អរុណេ ឧដ្ឋិតេ តស្ស សន្តិកេ វត្តំ និក្ខិបិត្វា វិហារំ គន្តព្ពំ. ឯវំ យាវ រត្តិយោ បូរេន្តិ, តាវ បរិវត្ថព្ពំ. អយំ តាវ បដិច្ឆន្នបរិវាសោ.

សុទ្ធន្តោ ¶ ទុវិធោ ចូឡសុទ្ធន្តោ មហាសុទ្ធន្តោតិ. តត្ថ យោ ‘‘ឧបសម្បទតោ បដ្ឋាយ យត្តកំ នាម កាលំ អហំ សុទ្ធោ’’តិ ជានាតិ, តត្តកំ អបនេត្វា តតោ អវសេសេ រត្តិបរិច្ឆេទេ ឯកតោ កត្វា ទាតព្ពបរិវាសោ ចូឡសុទ្ធន្តោ. យោ បន សព្ពសោ រត្តិបរិយន្តំ ន ជានាតិ នស្សរតិ, តត្ថ ច វេមតិកោ, តស្ស ទាតព្ពោ មហាសុទ្ធន្តោ. អាបត្តិបរិយន្តំ ជានាតុ វា, មា វា, អការណមេតំ.

សមោធានបរិវាសោ ¶ នាម តិវិធោ ឱធានសមោធានោ អគ្ឃសមោធានោ មិស្សកសមោធានោតិ. តត្ថ យោ និដ្ឋិតបរិវាសោបិ វា និដ្ឋិតមានត្តោបិ វា អនិក្ខិត្តវត្តោ អញ្ញំ អាបត្តិំ អាបជ្ជិត្វា បុរិមាបត្តិយា សមា វា ឩនតរា វា រត្តិយោ បដិច្ឆាទេតិ, តស្ស មូលាយ បដិកស្សនេន តេ បរិវុត្ថទិវសេ ច មានត្តចិណ្ណទិវសេ ច ឱធុនិត្វា មក្ខេត្វា បុរិមាយ អាបត្តិយា មូលទិវសបរិច្ឆេទេ បច្ឆា អាបន្នំ អាបត្តិំ សមោទហិត្វា បុន អាទិតោ បដ្ឋាយ ទាតព្ពបរិវាសោ ឱធានសមោធានោ នាម. សចេ កស្សចិ ឯកាបត្តិ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នា, ទ្វីហប្បដិច្ឆន្នា, ឯវំ យាវ ទសាហប្បដិច្ឆន្នា, តាសំ អគ្ឃេន សមោធាយ តាសំ ទសាហប្បដិច្ឆន្នវសេន អវសេសានំ ឯកាហប្បដិច្ឆន្នាទីនម្បិ ទាតព្ពបរិវាសោ អគ្ឃសមោធានោ នាម. យោ បន នានាវត្ថុកា អាបត្តិយោ ឯកតោ កត្វា ទាតព្ពបរិវាសោ មិស្សកសមោធានោ នាម. ទានវិធិ បន សព្ពត្ថ ខន្ធកេ (ចូឡវ. ១៣៤ អាទយោ) អាគតនយេនេវ វេទិតព្ពោ.

ឯវំ បរិវុត្ថបរិវាសោ ភិក្ខុ មានត្តំ ភិក្ខូនំ មាននភាវំ ឆ រត្តិយោ អខណ្ឌំ កត្វា ចរេយ្យ ករេយ្យ, សម្បាទេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ. តត្ថ សង្ឃេន គណេន បុគ្គលេន កតំ តេន ភិក្ខុនា សង្ឃមជ្ឈេ វត្តំ សមាទាបេត្វា ‘‘អហំ, ភន្តេ, សម្ពហុលា អាបត្តិយោ អាបជ្ជិ’’ន្តិអាទិនា ខន្ធកេ វុត្តនយេន យាចាបេត្វា តត្ថេវ វុត្តនយេន មានត្តទានាទយោបិ វេទិតព្ពា. ឥមិនាបិ វត្តំ និក្ខិបិតុកាមេន ចេ វត្តំ និក្ខិបិត្វា ចតូហិ បញ្ចហិ សទ្ធិំ បរិវាសេ វុត្តប្បការំ បទេសំ គន្ត្វា បុរិមនយេនេវ ហេដ្ឋា វុត្តំ សហវាសាទិំ អន្តមសោ ចតូហិ ឩនត្តា ឩនេ គណេ ចរណទោសញ្ច វជ្ជេត្វា បដិបជ្ជិតព្ពំ. អប្បដិច្ឆន្នាបត្តិកស្ស បន បរិវាសំ អទត្វា មានត្តមេវ ទាតព្ពំ. ឯវំ ចិណ្ណំ កតំ បរិនិដ្ឋាបិតំ មានត្តំ យេន ¶ , តំ ភិក្ខុំ. វីសតិ សង្ឃោ គណោ អស្សាតិ វីសតីគណោ ទីឃំ កត្វា, សោ សង្ឃោ អព្ភេយ្យ សម្បដិច្ឆេយ្យ, អព្ភានកម្មវសេន ឱសារេយ្យាតិ វុត្តំ ហោតិ, អវ្ហេយ្យាតិ វា អត្ថោ. ឯត្ថាបិ សមាទានអារោចនយាចនានិ, កម្មវាចា ច ខន្ធកេ វុត្តនយេន វេទិតព្ពា.

២៩. ឯវំ ¶ តេសុ បដិបជ្ជិតព្ពាការំ ទស្សេត្វា ឥទានិ ឆាទនស្ស អង្គានិ ទស្សេតុំ ‘‘អាបត្តី’’តិអាទិមាហ. តត្ថ ន ឧក្ខិត្តោ អនុក្ខិត្តោ, នត្ថិ អន្តរាយោ អស្សាតិ អនន្តរាយោ. សកត្ថេ ត្តបច្ចយវសេន វា, បហុនោ ភាវោ បហុត្តំ, តំ អស្សត្ថីតិ សទ្ធាទិវសេន វា បហុត្តោ. អនុក្ខិត្តោ ច អនន្តរាយោ ច បហុត្តោ ចាតិ ទ្វន្ទោ, តេសំ ភាវោ អនុក្ខិត្តាទិគុណោ អនុក្ខិត្ត…បេ… បហុត្តតា. អាបត្តិ ច អនុក្ខិត្ត…បេ… បហុត្តតា ច អាបត្តិ…បេ… បហុត្តតាយោ. ម-ការោ បទសន្ធិជោ. តថា តេន បការេន អាបត្តិអាទីសុ ចតូសុ អាបត្តាទិបការេន សញ្ញី តថសញ្ញី រស្សវសេន. តស្ស ភាវោ តថសញ្ញិតា, យថាវុត្តអាបត្តាទិសញ្ញិតាតិ វុត្តំ ហោតិ. ច-ការោ វុត្តសមុច្ចយត្ថោ. កមនំ បត្ថនំ កាមោ, ឆាទេតុំ កាមោ ឆាទេតុកាមោ. ឥតិ យថាវុត្តា នវ, អថ ឆាទនា ចាតិ ឯវំ ទស ច តានិ អង្គានិ ចាតិ, តេហិ. អរុណុគ្គមម្ហិ អរុណសង្ខាតស្ស បឋមពាលសូរិយរំសិនោ ឧគ្គមនេ សតិ ឆន្នា ហោតិ, អាបត្តីតិ សេសោ.

តត្ថាយមធិប្បាយោ – យោ ភិក្ខុ រាជចោរអគ្គិឧទកមនុស្សអមនុស្សវាឡសរីសបជីវិតព្រហ្មចរិយន្តរាយានំ ទសន្នមេកស្សាបិ នត្ថិតាយ អនន្តរាយិកោ សមានោ អនន្តរាយិកសញ្ញី ហុត្វា ភិក្ខុនោ សន្តិកំ គន្តុញ្ចេវ អារោចេតុញ្ច សក្កុណេយ្យតាយ ¶ បហុ សមានោ បហុសញ្ញី ហុត្វា តិវិធឧក្ខេបនីយកម្មាករណេន អនុក្ខិត្តោ សមានោ អនុក្ខិត្តសញ្ញី ហុត្វា គរុកាបត្តីតិ សញ្ញី គរុកំយេវ អាបត្តិំ ឆាទេតុកាមោ ហុត្វា ឆាទេតិ, តស្សាយំ អាបត្តិ ច ឆន្នា ហោតីតិ. សចេ បនេត្ថ អនាបត្តិសញ្ញី វា ហោតិ អញ្ញាបត្តិក្ខន្ធសញ្ញី វា វេមតិកោ វា, អច្ឆន្នា ហោន្តិ. អារោចេន្តេន បន ‘‘មម ឯកាបត្តិំ អាបន្នភាវំ ជានាហី’’តិអាទិនា នយេន អារោចេតព្ពំ. សចេ បន វត្ថុសភាគាបត្តិកស្ស អារោចេតិ, តាវ តប្បច្ចយា ទុក្កដំ អាបជ្ជតិ.

សង្ឃាទិសេសនិទ្ទេសវណ្ណនា និដ្ឋិតា.

៣០. ‘‘ខោមញ្ច ¶ កោសេយ្យញ្ចា’’តិអាទិនា នបុំសកវិគ្គហេន ទ្វន្ទេ កតេ ខោម…បេ… ភង្គានិ. តត្ថ ខោមន្តិ គច្ឆជាតិ. ឧបចារតោ បន ខោមេន ខោមសុត្តេន វាយិតន្តិ តទ្ធិតេន ឧបចារេន វា ខោមំ ខោមបដចីវរំ, តថា អវសេសានិ. សាណំ សាណវាកសុត្តេហិ វាយិតំ ចីវរំ. ភង្គំ ខោមសុត្តាទីនិ សព្ពានិ ឯកច្ចានិ វា វោមិស្សេត្វា វាយិតចីវរំ. វាកមយមេវ វាតិ កេចិ. កម្ពលន្តិ មនុស្សលោមំ វាឡលោមញ្ច ឋបេត្វា សេសលោមេហិ វាយិតំ. ឯតានីតិ ខោមាទីនិ យថាវុត្តានិ. សហ អនុលោមេហីតិ សានុលោមានិ. ជាតិតោ កប្បិយានិ ឆ ចីវរានិ ភវន្តិ.

៣១. ឥទានិ ‘‘ទុកូល’’ន្តិអាទិនា តេសំ អនុលោមានិ ទស្សេតិ. តត្ថ ទុកូលន្តិ ទុកូលសង្ខាតេន កេនចិ វាកវិសេសេន វាយិតំ ចីវរំ. ចេវាតិ សមុច្ចយេ, សោ ឧបរិ អាកឌ្ឍិតព្ពោ. បដ្ដុណ្ណន្តិ បដ្ដុណ្ណេសុ ជាតំ បដ្ដុណ្ណំ. ទេសវាចិនោ ¶ ពហុវចនន្តាតិ ពហុវចនេន វិគ្គហោ. តថា សោមារា ច ចីនា ច, តេសុ ជាតំ សោមារចីនជំ. ឥមានិ តីណិ បាណកេហិ កតសុត្តមយានិ. ឯហិភិក្ខូនំ បុញ្ញិទ្ធិយា ជាតំ ឥទ្ធិជំ, តំ បន ខោមាទីនំ អញ្ញតរំ. ទេវទិន្នន្តិ ទេវេហិ ទិន្នំ កប្បរុក្ខេ និព្ពត្តំ ចីវរំ. តទេតំ ទុកូលាទិ តស្ស តស្ស យថាវុត្តស្ស ខោមាទិនោ អនុលោមិកំ ហោតិ. តត្ថ លោមានិ អនុគតំ អនុលោមំ, យថា សេសលោមានិ អនុគតំ លោមំ តទនុកូលត្តា ‘‘អនុលោម’’ន្តិ វុច្ចតិ, តថា តំជាតិយកំ យេសំ កេសញ្ចិ អនុកូលំ សព្ព�