അട്ഠകഥാ > അഭിധമ്മപിടക (അട്ഠകഥാ) > ധമ്മസങ്ഗണി-അട്ഠകഥാ

തത്ഥ ¶ കേനട്ഠേന അഭിധമ്മോ? ധമ്മാതിരേകധമ്മവിസേസട്ഠേന. അതിരേകവിസേസത്ഥദീപകോ ഹേത്ഥ ‘അഭി’-സദ്ദോ. ‘‘ബാള്ഹാ മേ ദുക്ഖാ വേദനാ അഭിക്കമന്തി നോ പടിക്കമന്തി’’ (മ. നി. ൩.൩൮൪; സം. നി. ൫.൧൯൫) ‘‘അഭിക്കന്തവണ്ണാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൧.൧-൨) വിയ. തസ്മാ യഥാ സമുസ്സിതേസു ബഹൂസു ഛത്തേസു ചേവ ധജേസു ച യം അതിരേകപ്പമാണം വിസേസവണ്ണസണ്ഠാനഞ്ച ഛത്തം, തം ‘അതിച്ഛത്ത’ന്തി വുച്ചതി, യോ അതിരേകപ്പമാണോ നാനാവിരാഗവണ്ണവിസേസസമ്പന്നോ ച ധജോ സോ ‘അതിധജോ’തി വുച്ചതി, യഥാ ച ഏകതോ സന്നിപതിതേസു ബഹൂസു രാജകുമാരേസു ചേവ ദേവേസു ച യോ ജാതിഭോഗയസഇസ്സരിയാദിസമ്പത്തീഹി അതിരേകതരോ ചേവ വിസേസവന്തതരോ ച രാജകുമാരോ സോ ‘അതിരാജകുമാരോ’തി വുച്ചതി, യോ ആയുവണ്ണഇസ്സരിയയസസമ്പത്തിആദീഹി അതിരേകതരോ ചേവ വിസേസവന്തതരോ ച ദേവോ സോ ‘അതിദേവോ’തി വുച്ചതി, തഥാരൂപോ ബ്രഹ്മാപി ‘അതിബ്രഹ്മാ’തി വുച്ചതി, ഏവമേവ അയമ്പി ധമ്മോ ധമ്മാതിരേകധമ്മവിസേസട്ഠേന ‘അഭിധമ്മോ’തി വുച്ചതി.

സുത്തന്തഞ്ഹി പത്വാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഏകദേസേനേവ വിഭത്താ, ന നിപ്പദേസേന; അഭിധമ്മം പത്വാ പന സുത്തന്തഭാജനീയഅഭിധമ്മഭാജനീയപഞ്ഹപുച്ഛകനയാനം വസേന നിപ്പദേസതോ വിഭത്താ. തഥാ ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ, ചത്താരി സച്ചാനി, ബാവീസതിന്ദ്രിയാനി, ദ്വാദസപദികോ പച്ചയാകാരോ. കേവലഞ്ഹി ¶ ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗേ സുത്തന്തഭാജനീയം നത്ഥി, പച്ചയാകാരേ ച പഞ്ഹപുച്ഛകം നത്ഥി. സുത്തന്തഞ്ച പത്വാ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ ഏകദേസേനേവ വിഭത്താ, ന നിപ്പദേസേന; അഭിധമ്മം പത്വാ പന തിണ്ണമ്പി നയാനം വസേന നിപ്പദേസതോവ വിഭത്താ. തഥാ ചത്താരി സമ്മപ്പധാനാനി, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, ചത്താരി ഝാനാനി, ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ, പഞ്ച സിക്ഖാപദാനി, ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ. കേവലഞ്ഹേത്ഥ സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ സുത്തന്തഭാജനീയം നത്ഥി. സുത്തന്തം പത്വാ ച ഞാണം ഏകദേസേനേവ വിഭത്തം ന നിപ്പദേസേന; തഥാ കിലേസാ. അഭിധമ്മം പത്വാ പന ‘‘ഏകവിധേന ഞാണവത്ഥൂ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൭൫൧) നയേന മാതികം ഠപേത്വാ നിപ്പദേസതോവ ¶ വിഭത്തം. തഥാ ഏകകതോ പട്ഠായ അനേകേഹി നയേഹി കിലേസാ. സുത്തന്തം ¶ പത്വാ ച ഭൂമന്തരപരിച്ഛേദോ ഏകദേസേനേവ വിഭത്തോ, ന നിപ്പദേസേന; അഭിധമ്മം പന പത്വാ തിണ്ണമ്പി നയാനം വസേന ഭൂമന്തരപരിച്ഛേദോ നിപ്പദേസതോവ വിഭത്തോ. ഏവം ധമ്മാതിരേകധമ്മവിസേസട്ഠേന അഭിധമ്മോതി വേദിതബ്ബോ.

പകരണപരിച്ഛേദതോ പനേസ ധമ്മസങ്ഗണീവിഭങ്ഗധാതുകഥാപുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തികഥാവത്ഥുയമകപട്ഠാനാനം സത്തന്നം പകരണാനം വസേന ഠിതോ. അയമേത്ഥ ആചരിയാനം സമാനകഥാ. വിതണ്ഡവാദീ പനാഹ – ‘കഥാവത്ഥു കസ്മാ ഗഹിതം? നനു സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പരിനിബ്ബാനതോ അട്ഠാരസവസ്സാധികാനി ദ്വേ വസ്സസതാനി അതിക്കമിത്വാ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരേനേതം ഠപിതം? തസ്മാ സാവകഭാസിതത്താ ഛഡ്ഡേഥ ന’ന്തി. ‘കിം പന ഛപ്പകരണാനി അഭിധമ്മോ’തി? ‘ഏവം ന വദാമീ’തി. ‘അഥ കിം വദേസീ’തി. ‘സത്തപ്പകരണാനീ’തി. ‘കതരം ഗഹേത്വാ സത്ത കരോസീ’തി? ‘മഹാധമ്മഹദയം നാമ അത്ഥി, ഏതേന സഹ സത്താ’തി. ‘മഹാധമ്മഹദയേ അപുബ്ബം നത്ഥി, കതിപയാവ പഞ്ഹാവാരാ അവസേസാ, കഥാവത്ഥുനാവ സദ്ധിം സത്താ’തി. ‘നോ കഥാവത്ഥുനാ, മഹാധാതുകഥാ ¶ നാമ അത്ഥി, തായ സദ്ധിം സത്താ’തി. ‘മഹാധാതുകഥായം അപുബ്ബം നത്ഥി, അപ്പമത്തികാവ തന്തി അവസേസാ. കഥാവത്ഥുനാവ സദ്ധിം സത്താ’തി.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഹി സത്തപ്പകരണാനി ദേസേന്തോ കഥാവത്ഥും പത്വാ യാ ഏസാ പുഗ്ഗലവാരേ താവ ചതൂസു പഞ്ഹേസു ദ്വിന്നം പഞ്ചകാനം വസേന അട്ഠമുഖാ വാദയുത്തി തം ആദിം കത്വാ സബ്ബകഥാമഗ്ഗേസു അസമ്പുണ്ണഭാണവാരമത്തായ പാളിയാ മാതികം ഠപേസി. സാ പനേസാ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി. ആമന്താ. യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി. നഹേവം വത്തബ്ബേ. ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം…പേ… പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി. ആമന്താ. യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി. നഹേവം വത്തബ്ബേ. ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം…പേ…. സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി, സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി, സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി (കഥാ. ൧൫-൧൬) ഏവം പഠമം വാദം നിസ്സായ ¶ പഠമം നിഗ്ഗഹം, ദുതിയം നിസ്സായ ദുതിയം …പേ… അട്ഠമം നിസ്സായ അട്ഠമം നിഗ്ഗഹം ദസ്സേന്തേന സത്ഥാരാ ഠപിതാ. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ മാതികാഠപനം വേദിതബ്ബം. തം പനേതം മാതികം ഠപേന്തോ ഇമം ദിസ്വാ ഠപേസി – മമ പരിനിബ്ബാനതോ അട്ഠാരസവസ്സാധികാനം ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം മത്ഥകേ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ നാമ ഭിക്ഖു ¶ ഭിക്ഖുസഹസ്സമജ്ഝേ നിസിന്നോ സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനി പരവാദേ പഞ്ചാതി സുത്തസഹസ്സം സമോധാനേത്വാ ദീഘനികായപ്പമാണം കഥാവത്ഥുപ്പകരണം ഭാജേസ്സതീതി.

മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോപി ഇദം പകരണം ദേസേന്തോ ന അത്തനോ ഞാണേന ദേസേസി, സത്ഥാരാ പന ദിന്നനയേന ഠപിതമാതികായ ദേസേസി. ഇതി സത്ഥാരാ ദിന്നനയേന ഠപിതമാതികായ ദേസിതത്താ സകലമ്പേതം പകരണം ബുദ്ധഭാസിതമേവ നാമ ജാതം. യഥാ കിം? യഥാ മധുപിണ്ഡികസുത്തന്താദീനി ¶ . മധുപിണ്ഡികസുത്തന്തസ്മിഞ്ഹി ഭഗവാ ‘‘യതോനിദാനം ഭിക്ഖു പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി, ഏത്ഥ ചേ നത്ഥി അഭിനന്ദിതബ്ബം അഭിവദിതബ്ബം അജ്ഝോസിതബ്ബം, ഏസേവന്തോ രാഗാനുസയാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൦൨) മാതികം ഠപേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പാവിസി.

ധമ്മപ്പടിഗ്ഗാഹകാ ഭിക്ഖൂ മഹാകച്ചാനത്ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ദസബലേന ഠപിതമാതികായ അത്ഥം പുച്ഛിംസു. ഥേരോ പുച്ഛിതമത്തകേനേവ അകഥേത്വാ ദസബലസ്സ അപചിതിദസ്സനത്ഥം ‘‘സേയ്യഥാപി ആവുസോ പുരിസോ സാരത്ഥികോ സാരഗവേസീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൦൩) സാരോപമം ആഹരിത്വാ സാരരുക്ഖോ വിയ ഭഗവാ സാഖാപലാസസദിസാ സാവകാ, ‘‘സോ ഹാവുസോ ഭഗവാ ജാനം ജാനാതി, പസ്സം പസ്സതി ചക്ഖുഭൂതോ ഞാണഭൂതോ ധമ്മഭൂതോ ബ്രഹ്മഭൂതോ വത്താ പവത്താ അത്ഥസ്സ നിന്നേതാ അമതസ്സ ദാതാ ധമ്മസ്സാമീ തഥാഗതോ’’തി സത്ഥാരം ഥോമേത്വാ പുനപ്പുനം ഥേരേഹി യാചിതോ സത്ഥാരാ ഠപിതമാതികായ അത്ഥം വിഭജിത്വാ ‘‘ആകങ്ഖമാനാ ച പന തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഭഗവന്തംയേവ ഉപസങ്കമിത്വാ ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛേയ്യാഥ സചേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സംസന്ദിയമാനം സമേതി ഗണ്ഹേയ്യാഥ, നോ ചേ മാ ഗണ്ഹിത്ഥാ’’തി ഇമിനാ അധിപ്പായേന ‘‘യഥാ വോ ഭഗവാ ബ്യാകരോതി തഥാ നം ധാരേയ്യാഥാ’’തി വത്വാ ഉയ്യോജേസി.

തേ ¶ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛിംസു. സത്ഥാ ദുക്കഥിതം കച്ചാനേനാതി അവത്വാ സുവണ്ണാലിങ്ഗം ഉസ്സാപേന്തോ വിയ ഗീവം ഉന്നാമേത്വാ സുപുപ്ഫിതസതപത്തസസ്സിരികം മഹാമുഖം പൂരേന്തോ ബ്രഹ്മസ്സരം നിച്ഛാരേത്വാ സാധു സാധൂതി ഥേരസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ ‘‘പണ്ഡിതോ, ഭിക്ഖവേ, മഹാകച്ചാനോ, മഹാപഞ്ഞോ ഭിക്ഖവേ മഹാകച്ചാനോ, മം ചേപി തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛേയ്യാഥ, അഹമ്പി തം ഏവമേവം ബ്യാകരേയ്യം യഥാ തം മഹാകച്ചാനേന ബ്യാകത’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൦൫) ആഹ.

ഏവം സത്ഥാരാ അനുമോദിതകാലതോ പട്ഠായ ച പന സകലം സുത്തം ബുദ്ധഭാസിതം നാമ ജാതം. ആനന്ദത്ഥേരാദീഹി ¶ വിത്ഥാരിതസുത്തേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏവമേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സത്തപ്പകരണാനി ദേസേന്തോ കഥാവത്ഥും പത്വാ വുത്തനയേന മാതികം ഠപേസി. ഠപേന്തോ ¶ ച പന ഇമം അദ്ദസ –

മമ പരിനിബ്ബാനതോ അട്ഠാരസവസ്സാധികാനം ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം മത്ഥകേ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ നാമ ഭിക്ഖു ഭിക്ഖുസഹസ്സമജ്ഝേ നിസിന്നോ സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനി പരവാദേ പഞ്ചാതി സുത്തസഹസ്സം സമോധാനേത്വാ ദീഘനികായപ്പമാണം കഥാവത്ഥുപ്പകരണം ഭാജേസ്സതീതി.

മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോപി ഇമം പകരണം ദേസേന്തോ ന അത്തനോ ഞാണേന ദേസേസി, സത്ഥാരാ പന ദിന്നനയേന ഠപിതമാതികായ ദേസേസി. ഇതി സത്ഥാരാ ദിന്നനയേന ഠപിതമാതികായ ദേസിതത്താ സകലമ്പേതം പകരണം ബുദ്ധഭാസിതമേവ ജാതം. ഏവം കഥാവത്ഥുനാവ സദ്ധിം സത്ത പകരണാനി അഭിധമ്മോ നാമ.

തത്ഥ ധമ്മസങ്ഗണീപകരണേ ചതസ്സോ വിഭത്തിയോ – ചിത്തവിഭത്തി രൂപവിഭത്തി നിക്ഖേപരാസി അത്ഥുദ്ധാരോതി. തത്ഥ കാമാവചരകുസലതോ അട്ഠ, അകുസലതോ ദ്വാദസ, കുസലവിപാകതോ സോളസ, അകുസലവിപാകതോ സത്ത, കിരിയതോ ഏകാദസ; രൂപാവചരകുസലതോ പഞ്ച, വിപാകതോ പഞ്ച, കിരിയതോ പഞ്ച; അരൂപാവചരകുസലതോ ചത്താരി, വിപാകതോ ചത്താരി, കിരിയതോ ചത്താരി; ലോകുത്തരകുസലതോ ചത്താരി, വിപാകതോ ചത്താരീതി ഏകൂനനവുതി ചിത്താനി ചിത്തവിഭത്തി നാമ. ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡന്തിപി ഏതസ്സേവ നാമം. തം വാചനാമഗ്ഗതോ അതിരേകഛഭാണവാരം, വിത്ഥാരിയമാനം പന അനന്തമപരിമാണം ഹോതി.

തദനന്തരം ¶ ഏകവിധേന ദുവിധേനാതിആദിനാ നയേന മാതികം ഠപേത്വാ വിത്ഥാരേന വിഭജിത്വാ ദസ്സിതാ രൂപവിഭത്തി നാമ. രൂപകണ്ഡന്തിപി ഏതസ്സേവ നാമം. തം വാചനാമഗ്ഗതോ അതിരേകദ്വിഭാണവാരം. വിത്ഥാരിയമാനം പന അനന്തമപരിമാണം ഹോതി.

തദനന്തരം മൂലതോ ഖന്ധതോ ദ്വാരതോ ഭൂമിതോ അത്ഥതോ ധമ്മതോ നാമതോ ലിങ്ഗതോതി ഏവം മൂലാദീഹി നിക്ഖിപിത്വാ ദേസിതോ നിക്ഖേപരാസി നാമ. സോ –

മൂലതോ ¶ ഖന്ധതോ ചാപി, ദ്വാരതോ ചാപി ഭൂമിതോ;

അത്ഥതോ ധമ്മതോ ചാപി, നാമതോ ചാപി ലിങ്ഗതോ;

നിക്ഖിപിത്വാ ദേസിതത്താ, നിക്ഖേപോതി പവുച്ചതി.

നിക്ഖേപകണ്ഡന്തിപി തസ്സേവ നാമം. തം വാചനാമഗ്ഗതോ തിമത്തഭാണവാരം. വിത്ഥാരിയമാനം പന അനന്തമപരിമാണം ഹോതി.

തദനന്തരം പന തേപിടകസ്സ ബുദ്ധവചനസ്സ അത്ഥുദ്ധാരഭൂതം യാവ സരണദുകാ നിക്ഖിത്തം അട്ഠകഥാകണ്ഡം നാമ. യതോ ¶ മഹാപകരണിയാ ഭിക്ഖൂ മഹാപകരണേ ഗണനചാരം അസല്ലക്ഖേന്താ ഗണനചാരം സമാനേന്തി. തം വാചനാമഗ്ഗതോ ദ്വിമത്തഭാണവാരം. വിത്ഥാരിയമാനം പന അനന്തമപരിമാണം ഹോതി.

ഇതി സകലമ്പി ധമ്മസങ്ഗണീപകരണം വാചനാമഗ്ഗതോ അതിരേകതേരസമത്തഭാണവാരം. വിത്ഥാരിയമാനം പന അനന്തമപരിമാണം ഹോതി. ഏവമേതം –

ചിത്തവിഭത്തി രൂപഞ്ച, നിക്ഖേപോ അത്ഥജോതനാ;

ഗമ്ഭീരം നിപുണം ഠാനം, തമ്പി ബുദ്ധേന ദേസിതം.

തദനന്തരം വിഭങ്ഗപ്പകരണം നാമ. തം ഖന്ധവിഭങ്ഗോ ആയതനവിഭങ്ഗോ ധാതുവിഭങ്ഗോ സച്ചവിഭങ്ഗോ ഇദ്രിയവിഭങ്ഗോ പച്ചയാകാരവിഭങ്ഗോ സതിപട്ഠാനവിഭങ്ഗോ സമ്മപ്പധാനവിഭങ്ഗോ ഇദ്ധിപാദവിഭങ്ഗോ ബോജ്ഝങ്ഗവിഭങ്ഗോ മഗ്ഗങ്ഗവിഭങ്ഗോ ഝാനവിഭങ്ഗോ അപ്പമഞ്ഞാവിഭങ്ഗോ സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗോ പടിസമ്ഭിദാവിഭങ്ഗോ ഞാണവിഭങ്ഗോ ഖുദ്ദകവത്ഥുവിഭങ്ഗോ ധമ്മഹദയവിഭങ്ഗോതി അട്ഠാരസവിധേന വിഭത്തം.

തത്ഥ ¶ ഖന്ധവിഭങ്ഗോ സുത്തന്തഭാജനീയഅഭിധമ്മഭാജനീയപഞ്ഹപുച്ഛകാനം വസേന തിധാ വിഭത്തോ. സോ വാചനാമഗ്ഗതോ പഞ്ചമത്തഭാണവാരോ, വിത്ഥാരിയമാനോ പന അനന്തോ അപരിമാണോ ഹോതി. തതോ പരം ആയതനവിഭങ്ഗാദയോപി ഏതേഹേവ തീഹി നയേഹി വിഭത്താ. തേസു ആയതനവിഭങ്ഗോ വാചനാമഗ്ഗതോ അതിരേകഭാണവാരോ, ധാതുവിഭങ്ഗോ ദ്വിമത്തഭാണവാരോ. തഥാ സച്ചവിഭങ്ഗോ. ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗേ ¶ സുത്തന്തഭാജനീയം നത്ഥി; വാചനാമഗ്ഗതോ പനേസ അതിരേകഭാണവാരമത്തോ. പച്ചയാകാരവിഭങ്ഗോ ഛമത്തഭാണവാരോ, പഞ്ഹപുച്ഛകം പനേത്ഥ നത്ഥി. സതിപട്ഠാനവിഭങ്ഗോ അതിരേകഭാണവാരമത്തോ; തഥാ സമ്മപ്പധാന ഇദ്ധിപാദബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗവിഭങ്ഗാ. ഝാനവിഭങ്ഗോ ദ്വിഭാണവാരമത്തോ, അപ്പമഞ്ഞാവിഭങ്ഗോ അതിരേകഭാണവാരമത്തോ. സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേപി സുത്തന്തഭാജനീയം നത്ഥി; വാചനാമഗ്ഗതോ പനേസ അതിരേകഭാണവാരമത്തോ; തഥാ ¶ പടിസമ്ഭിദാവിഭങ്ഗോ. ഞാണവിഭങ്ഗോ ദസവിധേന വിഭത്തോ; വാചനാമഗ്ഗതോ പനേസ തിമത്തഭാണവാരോ. ഖുദ്ദകവത്ഥുവിഭങ്ഗോപി ദസവിധേന വിഭത്തോ; വാചനാമഗ്ഗതോ പനേസ തിമത്തഭാണവാരോ. ധമ്മഹദയവിഭങ്ഗോ തിവിധേന വിഭത്തോ; വാചനാമഗ്ഗതോ പനേസ അതിരേകദ്വിഭാണവാരമത്തോ. സബ്ബേപി വിത്ഥാരിയമാനാ അനന്താ അപരിമാണാ ഹോന്തി. ഏവമേതം വിഭങ്ഗപ്പകരണം വാചനാമഗ്ഗതോ പഞ്ചതിംസമത്തഭാണവാരം; വിത്ഥാരതോ പന അനന്തമപരിമാണം ഹോതി.

തദനന്തരം ധാതുകഥാപകരണം നാമ. തം സങ്ഗഹോ അസങ്ഗഹോ, സങ്ഗഹിതേന അസങ്ഗഹിതം, അസങ്ഗഹിതേന സങ്ഗഹിതം, സങ്ഗഹിതേന സങ്ഗഹിതം, അസങ്ഗഹിതേന അസങ്ഗഹിതം; സമ്പയോഗോ വിപ്പയോഗോ, സമ്പയുത്തേന വിപ്പയുത്തം, വിപ്പയുത്തേന സമ്പയുത്തം, സമ്പയുത്തേന സമ്പയുത്തം, വിപ്പയുത്തേന വിപ്പയുത്തം; സങ്ഗഹിതേന സമ്പയുത്തം വിപ്പയുത്തം; സമ്പയുത്തേന സങ്ഗഹിതം അസങ്ഗഹിതം, അസങ്ഗഹിതേന സമ്പയുത്തം വിപ്പയുത്തം, വിപ്പയുത്തേന സങ്ഗഹിതം അസങ്ഗഹിതന്തി ചുദ്ദസവിധേന വിഭത്തം. തം വാചനാമഗ്ഗതോ അതിരേകഛഭാണവാരമത്തം, വിത്ഥാരിയമാനം പന അനന്തമപരിമാണം ഹോതി.

തദനന്തരം പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തി നാമ. സാ ‘‘ഖന്ധപഞ്ഞത്തി ആയതനപഞ്ഞത്തി ധാതുപഞ്ഞത്തി സച്ചപഞ്ഞത്തി ഇന്ദ്രിയപഞ്ഞത്തി പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തീ’’തി ഛബ്ബിധേന വിഭത്താ. സാ വാചനാമഗ്ഗതോ അതിരേകപഞ്ചഭാണവാരാ; വിത്ഥാരിയമാനാ പന അനന്താ അപരിമാണാവ ഹോതി.

തദനന്തരം ¶ കഥാവത്ഥുപ്പകരണം നാമ. തം സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനി പരവാദേ പഞ്ചാതി സുത്തസഹസ്സം സമോധാനേത്വാ വിഭത്തം. തം വാചനാമഗ്ഗതോ ഇദാനി പോത്ഥകേ ലിഖിതം അഗ്ഗഹേത്വാ സങ്ഗീതിആരോപിതനയേന ദീഘനികായപ്പമാണം, വിത്ഥാരിയമാനം പന അനന്തമപരിമാണം ഹോതി.

തദനന്തരം യമകം നാമ. തം മൂലയമകം ഖന്ധയമകം ആയതനയമകം ധാതുയമകം സച്ചയമകം സങ്ഖാരയമകം ¶ അനുസയയമകം ചിത്തയമകം ധമ്മയമകം ഇന്ദ്രിയയമകന്തി ദസവിധേന വിഭത്തം. തം ¶ വാചനാമഗ്ഗതോ വീസഭാണവാരസതം, വിത്ഥാരതോ പന അനന്തമപരിമാണം ഹോതി.

തദനന്തരം മഹാപകരണം നാമ. പട്ഠാനന്തിപി തസ്സേവ നാമം. തം ഹേതുപച്ചയോ ആരമ്മണപച്ചയോ അധിപതിപച്ചയോ അനന്തരപച്ചയോ സമനന്തരപച്ചയോ സഹജാതപച്ചയോ അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയോ നിസ്സയപച്ചയോ ഉപനിസ്സയപച്ചയോ പുരേജാതപച്ചയോ പച്ഛാജാതപച്ചയോ ആസേവനപച്ചയോ കമ്മപച്ചയോ വിപാകപച്ചയോ ആഹാരപച്ചയോ ഇന്ദ്രിയപച്ചയോ ഝാനപച്ചയോ മഗ്ഗപച്ചയോ സമ്പയുത്തപച്ചയോ വിപ്പയുത്തപച്ചയോ അത്ഥിപച്ചയോ നത്ഥിപച്ചയോ വിഗതപച്ചയോ അവിഗതപച്ചയോതി. പച്ചയവസേന താവ ചതുവീസതിവിധേന വിഭത്തം.

ഇമസ്മിം പന ഠാനേ പട്ഠാനം സമാനേതബ്ബം. കുസലത്തികാദയോ ഹി ദ്വാവീസതി തികാ, നാമ ഹേതൂ ധമ്മാ നഹേതൂ ധമ്മാ…പേ… സരണാ ധമ്മാ അരണാ ധമ്മാതി ഇമേ സതം ദുകാ. അപരേപി വിജ്ജാഭാഗിനോ ധമ്മാ അവിജ്ജാഭാഗിനോ ധമ്മാ…പേ… ഖയേ ഞാണം, അനുപ്പാദേ ഞാണന്തി ദ്വാചത്താലീസ സുത്തന്തികദുകാ നാമ. തേസു ദ്വാവീസതി തികാ സതം ദുകാതി അയം ആഹച്ചഭാസിതാ ജിനവചനഭൂതാ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന ദേസിതാ സത്തന്നം പകരണാനം മാതികാ നാമ.

അഥാപരേ ദ്വാചത്താലീസ സുത്തന്തികദുകാ കുതോപഭവാ കേന ഠപിതാ കേന ദേസിതാതി? ധമ്മസേനാപതിസാരിപുത്തത്ഥേരപ്പഭവാ, തേന ഠപിതാ, തേന ദേസിതാതി. ഇമേ ഠപേന്തോ പന ഥേരോ ന സാമുക്കംസികേന അത്തനോ ഞാണേന ഠപേസി. ഏകുത്തരിയം പന ഏകനിപാതദുകനിപാതസങ്ഗീതി ദസുത്തരസുത്തന്തേഹി സമോധാനേത്വാ ആഭിധമ്മികത്ഥേരാനം സുത്തന്തം പത്വാ അകിലമത്ഥം ഠപിതാ. തേ പനേതേ ഏകസ്മിം നിക്ഖേപകണ്ഡേയേവ മത്ഥകം ¶ പാപേത്വാ വിഭത്താ. സേസട്ഠാനേസു യാവ സരണദുകാ അഭിധമ്മോ വിഭത്തോ.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ഹി അനുലോമപട്ഠാനേ ദ്വാവീസതി തികേ നിസ്സായ തികപട്ഠാനം നാമ നിദ്ദിട്ഠം. സതം ദുകേ നിസ്സായ ദുകപട്ഠാനം നാമ നിദ്ദിട്ഠം. തതോ പരം ദ്വാവീസതി തികേ ഗഹേത്വാ ദുകസതേ പക്ഖിപിത്വാ ദുകതികപട്ഠാനം നാമ ദസ്സിതം. തതോ പരം ദുകസതം ഗഹേത്വാ ദ്വാവീസതിയാ തികേസു പക്ഖിപിത്വാ തികദുകപട്ഠാനം നാമ ദസ്സിതം. തികേ ¶ പന തികേസുയേവ പക്ഖിപിത്വാ തികതികപട്ഠാനം ¶ നാമ ദസ്സിതം. ദുകേ ച ദുകേസുയേവ പക്ഖിപിത്വാ ദുകദുകപട്ഠാനം നാമ ദസ്സിതം. ഏവം –

ഛ അനുലോമമ്ഹി നയാ സുഗമ്ഭീരാതി. (പട്ഠാ. ൧.൧.൩൯);

പച്ചനീയപട്ഠാനേപി ദ്വാവീസതിതികേ നിസ്സായ തികപട്ഠാനം നാമ. ദുകസതം നിസ്സായ ദുകപട്ഠാനം നാമ. ദ്വാവീസതിതികേ ദുകസതേ പക്ഖിപിത്വാ ദുകതികപട്ഠാനം നാമ. ദുകസതം ദ്വാവീസതിയാ തികേസു പക്ഖിപിത്വാ തികദുകപട്ഠാനം നാമ. തികേ തികേസുയേവ പക്ഖിപിത്വാ തികതികപട്ഠാനം നാമ. ദുകേ ദുകേസുയേവ പക്ഖിപിത്വാ ദുകദുകപട്ഠാനം നാമാതി പച്ചനീയേപി ഛഹി നയേഹി പട്ഠാനം നിദ്ദിട്ഠം. തേന വുത്തം –

ഛ പച്ചനീയമ്ഹി നയാ സുഗമ്ഭീരാതി. (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൪);

തതോ പരം അനുലോമപച്ചനീയേപി ഏതേനേവ ഉപായേന ഛ നയാ ദസ്സിതാ. തേനാഹ –

ഛ അനുലോമപച്ചനീയമ്ഹി നയാ സുഗമ്ഭീരാതി. (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൮);

തദനന്തരം ¶ പച്ചനീയാനുലോമേപി ഏതേഹേവ ഛഹി നയേഹി നിദ്ദിട്ഠം. തേനാഹ –

ഛ പച്ചനീയാനുലോമമ്ഹി നയാ സുഗമ്ഭീരാതി. (പട്ഠാ. ൧.൧.൫൨);

ഏവം അനുലോമേ ഛ പട്ഠാനാനി, പടിലോമേ ഛ, അനുലോമപച്ചനീയേ ഛ, പച്ചനീയാനുലോമേ ഛ പട്ഠാനാനീതി ഇദം ചതുവീസതിസമന്തപട്ഠാനസമോധാനം പട്ഠാനം മഹാപകരണം നാമ.

ഇദാനി ഇമസ്സ അഭിധമ്മസ്സ ഗമ്ഭീരഭാവവിജാനനത്ഥം ചത്താരോ സാഗരാ വേദിതബ്ബാ – സംസാരസാഗരോ, ജലസാഗരോ, നയസാഗരോ, ഞാണസാഗരോതി. തത്ഥ സംസാരസാഗരോ നാമ –

ഖന്ധാനഞ്ച പടിപാടി, ധാതുആയതനാന ച;

അബ്ബോച്ഛിന്നം വത്തമാനാ, സംസാരോതി പവുച്ചതീതി.

ഏവം വുത്തം സംസാരവട്ടം. സ്വായം യസ്മാ ഇമേസം സത്താനം ഉപ്പത്തിയാ പുരിമാ കോടി ന പഞ്ഞായതി ഏത്തകാനഞ്ഹി വസ്സസതാനം വാ വസ്സസഹസ്സാനം ¶ വാ വസ്സസതസഹസ്സാനം വാ, കപ്പസതാനം വാ കപ്പസഹസ്സാനം വാ കപ്പസതസഹസ്സാനം വാ മത്ഥകേ സത്താ ഉപ്പന്നാ, തതോ പുബ്ബേ നാഹേസുന്തി വാ, അസുകസ്സ നാമ രഞ്ഞോ കാലേ ഉപ്പന്നാ, അസുകസ്സ ബുദ്ധസ്സ കാലേ ഉപ്പന്നാ തതോ പുബ്ബേ നാഹേസുന്തി വാ, അയം പരിച്ഛേദോ നത്ഥി; ‘‘പുരിമാ, ഭിക്ഖവേ, കോടി ന പഞ്ഞായതി അവിജ്ജായ, ഇതോ പുബ്ബേ അവിജ്ജാ നാഹോസി അഥ പച്ഛാ സമഭവീ’’തി (അ. നി. ൧൦.൬൧) ഇമിനാ പന നയേന സംസാരസാഗരോ അനമതഗ്ഗോവ.

മഹാസമുദ്ദോ പന ജലസാഗരോ നാമാതി വേദിതബ്ബോ. സോ ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരോ. തത്ഥ ഉദകസ്സ ആള്ഹകസതേഹി വാ ആള്ഹകസഹസ്സേഹി വാ ആള്ഹകസതസഹസ്സേഹി വാ പമാണം നാമ നത്ഥി ¶ . അഥ ഖോ അസങ്ഖ്യേയ്യോ അപ്പമേയ്യോ മഹാഉദകക്ഖന്ധോത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. അയം ജലസാഗരോ നാമ.

കതമോ നയസാഗരോ? തേപിടകം ബുദ്ധവചനം. ദ്വേപി ഹി തന്തിയോ പച്ചവേക്ഖന്താനം സദ്ധാസമ്പന്നാനം ¶ പസാദബഹുലാനം ഞാണുത്തരാനം കുലപുത്താനം അനന്തം പീതിസോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. കതമാ ദ്വേ? വിനയഞ്ച അഭിധമ്മഞ്ച. വിനയധരഭിക്ഖൂനഞ്ഹി വിനയതന്തിം പച്ചവേക്ഖന്താനം ദോസാനുരൂപം സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനം നാമ – ഇമസ്മിം ദോസേ ഇമസ്മിം വീതിക്കമേ ഇദം നാമ ഹോതീതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനം – അഞ്ഞേസം അവിസയോ, ബുദ്ധാനമേവ വിസയോതി. ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മപേയ്യാലം പച്ചവേക്ഖന്താനം നീലപേയ്യാലം പച്ചവേക്ഖന്താനം സഞ്ചരിത്തപേയ്യാലം പച്ചവേക്ഖന്താനം അനന്തം പീതിസോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ആഭിധമ്മികഭിക്ഖൂനമ്പി ഖന്ധന്തരം ആയതനന്തരം ധാത്വന്തരം ഇന്ദ്രിയന്തരം ബലബോജ്ഝങ്ഗകമ്മവിപാകന്തരം രൂപാരൂപപരിച്ഛേദം സണ്ഹസുഖുമധമ്മം ഗഗനതലേ താരകരൂപാനി ഗണ്ഹന്തോ വിയ രൂപാരൂപധമ്മേ പബ്ബം പബ്ബം കോട്ഠാസം കോട്ഠാസം കത്വാ വിഭജന്തോ ദസ്സേസി വത നോ സത്ഥാതി അഭിധമ്മതന്തിം പച്ചവേക്ഖന്താനം അനന്തം പീതിസോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി.

ഏവം ഉപ്പത്തിയാ പനസ്സ ഇദം വത്ഥുപി വേദിതബ്ബം – മഹാഗതിഗമിയതിസ്സദത്തത്ഥേരോ കിര ¶ നാമ മഹാബോധിം വന്ദിസ്സാമീതി പരതീരം ഗച്ഛന്തോ നാവായ ഉപരിതലേ നിസിന്നോ മഹാസമുദ്ദം ഓലോകേസി. അഥസ്സ തസ്മിം സമയേ നേവ പരതീരം പഞ്ഞായിത്ഥ, ന ഓരിമതീരം, ഊമിവേഗപ്പഭേദസമുഗ്ഗതജലചുണ്ണപരികിണ്ണോ പന പസാരിതരജതപട്ടസുമനപുപ്ഫസന്ഥരസദിസോ മഹാസമുദ്ദോവ പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ കിം നു ഖോ മഹാസമുദ്ദസ്സ ഊമിവേഗോ ബലവാ ഉദാഹു ചതുവീസതിപ്പഭേദേ സമന്തപട്ഠാനേ നയമുഖം ബലവന്തി ചിന്തേസി. അഥസ്സ മഹാസമുദ്ദേ പരിച്ഛേദോ പഞ്ഞായതി – അയഞ്ഹി ഹേട്ഠാ മഹാപഥവിയാ പരിച്ഛിന്നോ, ഉപരി ആകാസേന, ഏകതോ ചക്കവാളപബ്ബതേന, ഏകതോ വേലന്തേന പരിച്ഛിന്നോ; സമന്തപട്ഠാനസ്സ പന പരിച്ഛേദോ ന പഞ്ഞായതീതി സണ്ഹസുഖുമധമ്മം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ബലവപീതി ഉപ്പന്നാ. സോ പീതിം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ യഥാനിസിന്നോവ സബ്ബകിലേസേ ഖേപേത്വാ അഗ്ഗഫലേ അരഹത്തേ പതിട്ഠായ ഉദാനം ഉദാനേസി –

അത്ഥേവ ¶ ഗമ്ഭീരഗതം സുദുബ്ബുധം,

കതമോ ¶ ഞാണസാഗരോ? സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ഞാണസാഗരോ നാമ. അയം സംസാരസാഗരോ നാമ, അയം ജലസാഗരോ നാമ, അയം നയസാഗരോ നാമാതി ഹി അഞ്ഞേന ന സക്കാ ജാനിതും, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേനേവ സക്കാ ജാനിതുന്തി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ഞാണസാഗരോ നാമ. ഇമേസു ചതൂസു സാഗരേസു ഇമസ്മിം ഠാനേ നയസാഗരോ അധിപ്പേതോ. ഇമഞ്ഹി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാവ പടിവിജ്ഝന്തി.

അയമ്പി ഭഗവാ ബോധിമൂലേ നിസിന്നോ ‘ഇമം പടിവിജ്ഝിത്വാ ഇമം വത മേ ധമ്മം ഏസന്തസ്സ ഗവേസന്തസ്സ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി വീതിവത്താനി, അഥ മേ ഇമസ്മിം പല്ലങ്കേ നിസിന്നേന ദിയഡ്ഢകിലേസസഹസ്സം ഖേപേത്വാ അയം ധമ്മോ പടിവിദ്ധോ’തി പടിവിദ്ധധമ്മം പച്ചവേക്ഖന്തോ സത്താഹം ഏകപല്ലങ്കേന നിസീദി. തതോ തമ്ഹാ പല്ലങ്കാ വുട്ഠായ ‘ഇമസ്മിം വത മേ പല്ലങ്കേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിദ്ധ’ന്തി അനിമിസേഹി ചക്ഖൂഹി സത്താഹം പല്ലങ്കം ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി. തതോ ദേവതാനം ‘അജ്ജാപി നൂന സിദ്ധത്ഥസ്സ ¶ കത്തബ്ബകിച്ചം അത്ഥി, പല്ലങ്കസ്മിഞ്ഹി ആലയം ന വിജഹതീ’തി പരിവിതക്കോ ഉദപാദി.

സത്ഥാ ദേവതാനം വിതക്കം ഞത്വാ താവദേവ താസം വിതക്കവൂപസമനത്ഥം വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേസി. മഹാബോധിപല്ലങ്കസ്മിഞ്ഹി കതപാടിഹാരിയഞ്ച, ഞാതിസമാഗമേ കതപാടിഹാരിയഞ്ച, പാടിയപുത്തസമാഗമേ കതപാടിഹാരിയഞ്ച, സബ്ബം കണ്ഡമ്ബരുക്ഖമൂലേ കതയമകപാടിഹാരിയസദിസമേവ അഹോസി. ഏവം യമകപാടിഹാരിയം കത്വാ പല്ലങ്കസ്സ ഠിതട്ഠാനസ്സ ച അന്തരേ ആകാസതോ ഓരുയ്ഹ സത്താഹം ചങ്കമി. ഇമേസു ച ഏകവീസതിയാ ദിവസേസു ഏകദിവസേപി സത്ഥു സരീരതോ രസ്മിയോ ന നിക്ഖന്താ.

ചതുത്ഥേ പന സത്താഹേ പച്ഛിമുത്തരായ ദിസായ രതനഘരേ നിസീദി – രതനഘരം നാമ നേവ സത്തരതനമയം ഗേഹം. സത്തന്നം പന പകരണാനം സമ്മസിതട്ഠാനം ¶ രതനഘരന്തി വേദിതബ്ബം – തത്ഥ ധമ്മസങ്ഗണിം സമ്മസന്തസ്സാപി സരീരതോ രസ്മിയോ ന നിക്ഖന്താ. വിഭങ്ഗപ്പകരണം ധാതുകഥം പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിം കഥാവത്ഥുപ്പകരണം യമകപ്പകരണം സമ്മസന്തസ്സാപി സരീരതോ രസ്മിയോ ന നിക്ഖന്താ. യദാ പന മഹാപകരണം ഓരുയ്ഹ ‘‘ഹേതുപച്ചയോ ആരമ്മണപച്ചയോ…പേ… അവിഗതപച്ചയോ’’തി സമ്മസനം ആരഭി, അഥസ്സ ചതുവീസതിസമന്തപട്ഠാനം സമ്മസന്തസ്സ ഏകന്തതോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം മഹാപകരണേയേവ ഓകാസം ലഭി. യഥാ ഹി തിമിരപിങ്ഗലമഹാമച്ഛോ ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരേ ¶ മഹാസമുദ്ദേയേവ ഓകാസം ലഭതി, ഏവമേവ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ഏകന്തതോ മഹാപകരണേയേവ ഓകാസം ലഭി.

സത്ഥു ഏവം ലദ്ധോകാസേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന യഥാസുഖം സണ്ഹസുഖുമധമ്മം സമ്മസന്തസ്സ സരീരതോ നീലപീതലോഹിതോദാതമഞ്ജിട്ഠപഭസ്സരവസേന ഛബ്ബണ്ണരസ്മിയോ നിക്ഖമിംസു. കേസമസ്സൂഹി ചേവ അക്ഖീനഞ്ച നീലട്ഠാനേഹി നീലരസ്മിയോ നിക്ഖമിംസു, യാസം വസേന ഗഗനതലം അഞ്ജനചുണ്ണസമോകിണ്ണം വിയ ഉമാപുപ്ഫനീലുപ്പലദലസഞ്ഛന്നം വിയ വീതിപതന്തമണിതാലവണ്ടം വിയ സമ്പസാരിതമേചകപടം വിയ ച അഹോസി.

ഛവിതോ ചേവ അക്ഖീനഞ്ച പീതട്ഠാനേഹി പീതരസ്മിയോ ¶ നിക്ഖമിംസു; യാസം വസേന ദിസാഭാഗാ സുവണ്ണരസധാരാഭിസിഞ്ചമാനാ വിയ സുവണ്ണപടപസാരിതാ വിയ കുങ്കുമചുണ്ണകണികാരപുപ്ഫസമ്പരികിണ്ണാ വിയ ച വിരോചിംസു.

മംസലോഹിതേഹി ചേവ അക്ഖീനഞ്ച രത്തട്ഠാനേഹി ലോഹിതരസ്മിയോ നിക്ഖമിംസു യാസം വസേന ദിസാഭാഗാ ചീനപിട്ഠചുണ്ണരഞ്ജിതാ വിയ സുപക്കലാഖാരസസിഞ്ചമാനാ വിയ രത്തകമ്ബലപരിക്ഖിത്താ വിയ ജയസുമനപാരിഭദ്ദകബന്ധുജീവകകുസുമസമ്പരികിണ്ണാ വിയ ച വിരോചിംസു.

അട്ഠീഹി ചേവ ദന്തേഹി ച അക്ഖീനഞ്ച സേതട്ഠാനേഹി ഓദാതരസ്മിയോ നിക്ഖമിംസു; യാസം വസേന ദിസാഭാഗാ രജതഘടേഹി ആസിഞ്ചമാനഖീരധാരാസമ്പരികിണ്ണാ വിയ സമ്പസാരിതരജതപട്ടവിതാനാ വിയ, വീതിപതന്തരജതതാലവണ്ടാ വിയ, കുന്ദകുമുദസിന്ദുവാരസുമനമല്ലികാദികുസുമസഞ്ഛന്നാ വിയ ച വിരോചിംസു.

മഞ്ജിട്ഠപഭസ്സരാ ¶ പന തമ്ഹാ തമ്ഹാ സരീരപ്പദേസാ നിക്ഖമിംസു. ഇതി താ ഛബ്ബണ്ണരസ്മിയോ നിക്ഖമിത്വാ ഘനമഹാപഥവിം ഗണ്ഹിംസു.

ചതുനഹുതാധികദ്വിയോജനസതസഹസ്സബഹലാ മഹാപഥവീ നിദ്ധന്തസുവണ്ണപിണ്ഡി വിയ അഹോസി. അഥ മഹാപഥവിം ഭിന്ദിത്വാ ഹേട്ഠാ ഉദകം ഗണ്ഹിംസു. പഥവിസന്ധാരകം അട്ഠനഹുതാധികചതുയോജനസതസഹസ്സബഹലം ഉദകം സുവണ്ണകലസേഹി ആസിഞ്ചമാനവിലീനസുവണ്ണം വിയ അഹോസി. ഉദകം വിനിവിജ്ഝിത്വാ ¶ വാതം അഗ്ഗഹേസും. ഛനഹുതാധികനവയോജനസതസഹസ്സബഹലോ വാതോ സമുസ്സിതസുവണ്ണക്ഖന്ധോ വിയ അഹോസി. വാതം വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഹേട്ഠാ അജടാകാസം പക്ഖന്ദിംസു.

ഉപരിഭാഗേന ഉഗ്ഗന്ത്വാപി ചാതുമഹാരാജികേ ഗണ്ഹിംസു. തേ വിനിവിജ്ഝിത്വാ താവതിംസേ തതോ യാമേ തതോ തുസിതേ തതോ നിമ്മാനരതീ തതോ പരനിമ്മിതവസവത്തീ തതോ നവ ബ്രഹ്മലോകേ തതോ വേഹപ്ഫലേ തതോ പഞ്ച സുദ്ധാവാസേ വിനിവിജ്ഝിത്വാ ചത്താരോ ആരുപ്പേ ഗണ്ഹിംസു. ചത്താരോ ച ആരുപ്പേ വിനിവിജ്ഝിത്വാ അജടാകാസം പക്ഖന്ദിംസു.

തിരിയഭാഗേഹി അനന്താ ലോകധാതുയോ പക്ഖന്ദിംസു. ഏത്തകേസു ഠാനേസു ചന്ദമ്ഹി ചന്ദപ്പഭാ നത്ഥി, സൂരിയേ സൂരിയപ്പഭാ നത്ഥി, താരകരൂപേസു താരകരൂപപ്പഭാ നത്ഥി, ദേവതാനം ഉയ്യാനവിമാനകപ്പരുക്ഖേസു ചേവ സരീരേസു ച ആഭരണേസു ചാതി സബ്ബത്ഥ പഭാ നത്ഥി. തിസഹസ്സിമഹാസഹസ്സിലോകധാതുയാ ആലോകഫരണസമത്ഥോ മഹാബ്രഹ്മാപി സൂരിയുഗ്ഗമനേ ¶ ഖജ്ജോപനകോ വിയ അഹോസി. ചന്ദസൂരിയതാരകരൂപദേവതുയ്യാനവിമാനകപ്പരുക്ഖാനം പരിച്ഛേദമത്തകമേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. ഏത്തകം ഠാനം ബുദ്ധരസ്മീഹിയേവ അജ്ഝോത്ഥടം അഹോസി. അയഞ്ച നേവ ബുദ്ധാനം അധിട്ഠാനിദ്ധി, ന ഭാവനാമയിദ്ധി. സണ്ഹസുഖുമധമ്മം പന സമ്മസതോ ലോകനാഥസ്സ ലോഹിതം പസീദി, വത്ഥുരൂപം പസീദി, ഛവിവണ്ണോ പസീദി. ചിത്തസമുട്ഠാനാ വണ്ണധാതു സമന്താ അസീതിഹത്ഥമത്തേ പദേസേ നിച്ചലാവ അട്ഠാസി. ഇമിനാ നീഹാരേന സത്താഹം സമ്മസി.

സത്ത രത്തിന്ദിവാനി സമ്മസിതധമ്മോ കിത്തകോ അഹോസീതി? അനന്തോ അപരിമാണോ അഹോസി. അയം താവ മനസാദേസനാ നാമ. സത്ഥാ പന ഏവം സത്താഹം മനസാ ചിന്തിതധമ്മം വചീഭേദം കത്വാ ദേസേന്തോ വസ്സസതേനപി ¶ വസ്സസഹസ്സേനപി വസ്സസതസഹസ്സേനപി മത്ഥകം പാപേത്വാ ദേസേതും ന സക്കോതീതി ന വത്തബ്ബം. അപരഭാഗേപി ഹി തഥാഗതോ താവതിംസഭവനേ പാരിച്ഛത്തകമൂലേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാനം മജ്ഝേ നിസിന്നോ മാതരം കായസക്ഖിം കത്വാ കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാതി ധമ്മം ദേസേന്തോ സതഭാഗേന സഹസ്സഭാഗേന സതസഹസ്സഭാഗേന ധമ്മന്തരാ ധമ്മന്തരം സങ്കമിത്വാ സങ്കമിത്വാവ ദേസേസി. തയോ മാസേ നിരന്തരം പവത്തിതദേസനാ വേഗേന പവത്താ ആകാസഗങ്ഗാ വിയ അധോമുഖഠപിതഉദകഘടാ നിക്ഖന്തഉദകധാരാ വിയ ച ഹുത്വാ അനന്താ അപരിമാണാ അഹോസി.

ബുദ്ധാനഞ്ഹി ¶ ഭത്താനുമോദനകാലേപി ഥോകം വഡ്ഢേത്വാ അനുമോദേന്താനം ദേസനാ ദീഘമജ്ഝിമനികായപ്പമാണാ ഹോതി. പച്ഛാഭത്തം പന സമ്പത്തപരിസായ ധമ്മം ദേസേന്താനം ദേസനാ സംയുത്തഅങ്ഗുത്തരികദ്വേമഹാനികായപ്പമാണാവ ഹോതി. കസ്മാ? ബുദ്ധാനഞ്ഹി ഭവങ്ഗപരിവാസോ ലഹുകോ ദന്താവരണം സുഫുസിതം മുഖാദാനം സിലിട്ഠം ജിവ്ഹാ മുദുകാ സരോ മധുരോ വചനം ലഹുപരിവത്തം. തസ്മാ തം മുഹുത്തം ദേസിതധമ്മോപി ഏത്തകോ ഹോതി. തേമാസം ദേസിതധമ്മോ പന അനന്തോ അപരിമാണോയേവ.

ആനന്ദത്ഥേരോ ഹി ബഹുസ്സുതോ തിപിടകധരോ പഞ്ചദസ ഗാഥാസഹസ്സാനി സട്ഠി പദസഹസ്സാനി ലതാപുപ്ഫാനി ആകഡ്ഢന്തോ വിയ ഠിതപദേനേവ ഠത്വാ ഗണ്ഹാതി വാ വാചേതി വാ ദേസേതി വാ. ഏത്തകോ ഥേരസ്സ ഏകോ ഉദ്ദേസമഗ്ഗോ നാമ ഹോതി. ഥേരസ്സ ഹി അനുപദം ഉദ്ദേസം ദദമാനോ അഞ്ഞോ ദാതും ന സക്കോതി, ന സമ്പാപുണാതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോവ സമ്പാപുണേയ്യ. ഏവം അധിമത്തസതിമാ അധിമത്തഗതിമാ അധിമത്തധിതിമാ ¶ സാവകോ സത്ഥാരാ തേമാസം ഇമിനാ നീഹാരേന ദേസിതദേസനം വസ്സസതം വസ്സസഹസ്സം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോപി മത്ഥകം പാപേതും ന സക്കോതി.

ഏവം തേമാസം നിരന്തരം ദേസേന്തസ്സ പന തഥാഗതസ്സ കബളീകാരാഹാരപ്പടിബദ്ധം ഉപാദിന്നകസരീരം കഥം യാപേസീതി? പടിജഗ്ഗനേനേവ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി സോ സോ കാലോ സുവവത്ഥിതോ സുപരിച്ഛിന്നോ സുപച്ചക്ഖോ. തസ്മാ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേന്തോവ മനുസ്സലോകേ കാലം ഓലോകേതി. സോ ഭിക്ഖാചാരവേലം ¶ സല്ലക്ഖേത്വാ നിമ്മിതബുദ്ധം മാപേത്വാ ‘ഇമസ്സ ചീവരഗ്ഗഹണം പത്തഗ്ഗഹണം സരകുത്തി ആകപ്പോ ച ഏവരൂപോ നാമ ഹോതു, ഏത്തകം നാമ ധമ്മം ദേസേതൂ’തി അധിട്ഠായ പത്തചീവരമാദായ അനോതത്തദഹം ഗച്ഛതി. ദേവതാ നാഗലതാദന്തകട്ഠം ദേന്തി. തം ഖാദിത്വാ അനോതത്തദഹേ സരീരം പടിജഗ്ഗിത്വാ മനോസിലാതലേ ഠിതോ സുരത്തദുപട്ടം നിവാസേത്വാ ചീവരം പാരുപിത്വാ ചാതുമഹാരാജദത്തിയം സേലമയം പത്തം ആദായ ഉത്തരകുരും ഗച്ഛതി. തതോ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ അനോതത്തദഹതീരേ നിസിന്നോ തം പരിഭുഞ്ജിത്വാ ദിവാവിഹാരായ ചന്ദനവനം ഗച്ഛതി.

ധമ്മസേനാപതിസാരിപുത്തത്ഥേരോപി തത്ഥ ഗന്ത്വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ വത്തം കത്വാ ഏകമന്തം നിസീദതി. അഥസ്സ സത്ഥാ നയം ദേതി. ‘സാരിപുത്ത, ഏത്തകോ ധമ്മോ മയാ ദേസിതോ’തി ആചിക്ഖതി. ഏവം സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ നയം ദേന്തേ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തസ്സ അഗ്ഗസാവകസ്സ വേലന്തേ ഠത്വാ ഹത്ഥം പസാരേത്വാ ദസ്സിതസമുദ്ദസദിസം നയദാനം ഹോതി. ഥേരസ്സാപി നയസതേന നയസഹസ്സേന നയസതസഹസ്സേന ഭഗവതാ ദേസിതധമ്മോ ഉപട്ഠാതിയേവ.

സത്ഥാ ¶ ദിവാവിഹാരം നിസീദിത്വാ ധമ്മം ദേസേതും കായ വേലായ ഗച്ഛതീതി? സാവത്ഥിവാസീനം കുലപുത്താനം സമ്പത്താനം ധമ്മദേസനവേലാ നാമ അത്ഥി, തായ വേലായ ഗച്ഛതി. ധമ്മം ദേസേത്വാ ഗച്ഛന്തം വാ ആഗച്ഛന്തം വാ കേ ജാനന്തി കേ ന ജാനന്തീതി? മഹേസക്ഖാ ദേവതാ ജാനന്തി, അപ്പേസക്ഖാ ദേവതാ ന ജാനന്തി. കസ്മാ ന ജാനന്തീതി? സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ വാ നിമ്മിതബുദ്ധസ്സ വാ രസ്മിആദീസു നാനത്താഭാവാ. ഉഭിന്നമ്പി ഹി തേസം രസ്മീസു വാ സരേസു വാ വചനേസു വാ നാനത്തം നത്ഥി.

സാരിപുത്തത്ഥേരോപി സത്ഥാരാ ദേസിതം ദേസിതം ധമ്മം ആഹരിത്വാ അത്തനോ സദ്ധിവിഹാരികാനം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം ദേസേസി. തേസം അയം പുബ്ബയോഗോ – തേ ¶ കിര കസ്സപദസബലസ്സ കാലേ ഖുദ്ദകവഗ്ഗുലിയോനിയം നിബ്ബത്താ പബ്ഭാരേ ഓലമ്ബന്താ ദ്വിന്നം ആഭിധമ്മികഭിക്ഖൂനം അഭിധമ്മം സജ്ഝായന്താനം സരേ നിമിത്തം ഗഹേത്വാ കണ്ഹപക്ഖസുക്കപക്ഖേ അജാനിത്വാപി സരേ നിമിത്തഗ്ഗാഹമത്തകേനേവ കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു. ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവലോകേ വസിത്വാ തസ്മിം കാലേ മനുസ്സലോകേ നിബ്ബത്താ യമകപാടിഹാരിയേ പസീദിത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ പബ്ബജിംസു. ഥേരോ സത്ഥാരാ ദേസിതം ദേസിതം ധമ്മം ആഹരിത്വാ തേസം ദേസേസി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ അഭിധമ്മദേസനാപരിയോസാനഞ്ച ¶ തേസം ഭിക്ഖൂനം സത്തപ്പകരണഉഗ്ഗഹണഞ്ച ഏകപ്പഹാരേനേവ അഹോസി.

അഭിധമ്മേ വാചനാമഗ്ഗോ നാമ സാരിപുത്തത്ഥേരപ്പഭവോ. മഹാപകരണേ ഗണനചാരോപി ഥേരേനേവ ഠപിതോ. ഥേരോ ഹി ഇമിനാ നീഹാരേന ധമ്മന്തരം അമക്ഖേത്വാവ സുഖം ഗഹേതും ധാരേതും പരിയാപുണിതും വാചേതുഞ്ച പഹോതീതി ഗണനചാരം ഠപേസി. ഏവം സന്തേ ഥേരോവ പഠമതരം ആഭിധമ്മികോ ഹോതീതി? ന ഹോതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോവ പഠമതരം ആഭിധമ്മികോ. സോ ഹി നം മഹാബോധിപല്ലങ്കേ നിസീദിത്വാ പടിവിജ്ഝി. ബുദ്ധോ ഹുത്വാ ച പന സത്താഹം ഏകപല്ലങ്കേന നിസിന്നോ ഉദാനം ഉദാനേസി –

സൂരിയോവ ഓഭാസയമന്തലിക്ഖ’’ന്തി. (മഹാവ. ൧-൩; ഉദാ. ൧-൩);

ഇദം പഠമബുദ്ധവചനം നാമ. ധമ്മപദഭാണകാ ¶ പന –

‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

‘‘ഗഹകാരക ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി. (ധ. പ. ൧൫൩-൧൫൪);

ഇദം പഠമബുദ്ധവചനം നാമാതി വദന്തി.

യമകസാലാനമന്തരേ ¶ നിപന്നേന പരിനിബ്ബാനസമയേ ‘‘ഹന്ദ ദാനി, ഭിക്ഖവേ, ആമന്തയാമി വോ, വയധമ്മാ സങ്ഖാരാ, അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൮) വുത്തവചനം പച്ഛിമബുദ്ധവചനം നാമ.

ഉഭിന്നമന്തരേ പഞ്ചചത്താലീസ വസ്സാനി പുപ്ഫദാമം ഗന്ഥേന്തേന വിയ, രതനാവലിം ആവുനന്തേന വിയ, ച കഥിതോ അമതപ്പകാസനോ സദ്ധമ്മോ മജ്ഝിമബുദ്ധവചനം നാമ.

തം ¶ സബ്ബമ്പി സങ്ഗയ്ഹമാനം പിടകതോ തീണി പിടകാനി ഹോന്തി, നികായതോ പഞ്ച നികായാ, അങ്ഗതോ നവങ്ഗാനി, ധമ്മക്ഖന്ധതോ ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനി. കഥം? സബ്ബമ്പി ഹേതം പിടകതോ വിനയപിടകം സുത്തന്തപിടകം അഭിധമ്മപിടകന്തി തിപ്പഭേദമേവ ഹോതി. തത്ഥ ഉഭയാനി പാതിമോക്ഖാനി ദ്വേ വിഭങ്ഗാ ദ്വാവീസതി ഖന്ധകാ സോളസ പരിവാരാതി ഇദം വിനയപിടകം നാമ. ബ്രഹ്മജാലാദിചതുത്തിംസസുത്തസങ്ഗഹോ ദീഘനികായോ. മൂലപരിയായസുത്താദിദിയഡ്ഢസതദ്വേസുത്തസങ്ഗഹോ മജ്ഝിമനികായോ. ഓഘതരണസുത്താദിസത്തസുത്തസഹസ്സസത്തസതദ്വാസട്ഠിസുത്തസങ്ഗഹോ സംയുത്തനികായോ. ചിത്തപരിയാദാനസുത്താദിനവസുത്തസഹസ്സപഞ്ചസതസത്തപഞ്ഞാസസുത്തസങ്ഗഹോ അങ്ഗുത്തരനികായോ. ഖുദ്ദകപാഠധമ്മപദഉദാനഇതിവുത്തകസുത്തനിപാതവിമാനവത്ഥുപേതവത്ഥുഥേരഗാഥാഥേരീഗാഥാജാതകനിദ്ദേസപടിസമ്ഭിദാഅപദാനബുദ്ധവംസചരിയാപിടകവസേന പന്നരസപ്പഭേദോ ഖുദ്ദകനികായോതി ഇദം സുത്തന്തപിടകം നാമ. ധമ്മസങ്ഗണീആദീനി സത്ത പകരണാനി അഭിധമ്മപിടകം നാമ. തത്ഥ ¶ –

വിവിധവിസേസനയത്താ, വിനയനതോ ചേവ കായവാചാനം;

വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം, വിനയോ വിനയോതി അക്ഖാതോ.

വിവിധാ ഹി ഏത്ഥ പഞ്ചവിധപാതിമോക്ഖുദ്ദേസപാരാജികാദിസത്തആപത്തിക്ഖന്ധമാതികാവിഭങ്ഗാദിപ്പഭേദാ നയാ വിസേസഭൂതാ ച ദള്ഹീകമ്മസിഥിലകരണപ്പയോജനാ അനുപഞ്ഞത്തിനയാ. കായികവാചസികഅജ്ഝാചാരനിസേധനതോ ചേസ കായം വാചഞ്ച വിനേതി. തസ്മാ വിവിധനയത്താ വിസേസനയത്താ കായവാചാനഞ്ച വിനയനതോ അയം വിനയോ വിനയോതി അക്ഖാതോ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –

‘‘വിവിധവിസേസനയത്താ ¶ , വിനയനതോ ചേവ കായവാചാനം;

വിനയത്ഥവിദൂഹി അയം, വിനയോ വിനയോതി അക്ഖാതോ’’തി.

അത്ഥാനം സൂചനതോ, സുവുത്തതോ സവനതോഥ സൂദനതോ;

സുത്താണാ സുത്തസഭാഗതോ ച ‘സുത്ത’ന്തി അക്ഖാതം.

തഞ്ഹി ¶ അത്തത്ഥപരത്ഥാദിഭേദേ അത്ഥേ സൂചേതി. സുവുത്താ ചേത്ഥ അത്ഥാ വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുലോമേന വുത്തത്താ. സവതി ചേതം അത്ഥേ, സസ്സമിവ ഫലം, പസവതീതി വുത്തം ഹോതി. സൂദതി ചേതം, ധേനു വിയ ഖീരം, പഗ്ഘരതീതി വുത്തം ഹോതി. സുട്ഠു ച നേ തായതി രക്ഖതീതി വുത്തം ഹോതി. സുത്തസഭാഗഞ്ചേതം. യഥാ ഹി തച്ഛകാനം സുത്തം പമാണം ഹോതി ഏവമേതമ്പി വിഞ്ഞൂനം. യഥാ ച സുത്തേന സങ്ഗഹിതാനി പുപ്ഫാനി ന വികിരിയന്തി ന വിദ്ധംസിയന്തി ഏവമേതേന സങ്ഗഹിതാ അത്ഥാ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –

‘‘അത്ഥാനം സൂചനതോ, സുവുത്തതോ സവനതോഥ സൂദനതോ;

സുത്താണാ സുത്തസഭാഗതോ ച സുത്തന്തി അക്ഖാത’’ന്തി.

അഭിധമ്മസ്സ വചനത്ഥോ വുത്തോയേവ. അപരോ നയോ –

യം ഏത്ഥ വുഡ്ഢിമന്തോ, സലക്ഖണാ പൂജിതാ പരിച്ഛിന്നാ;

വുത്താധികാ ച ധമ്മാ, അഭിധമ്മോ തേന അക്ഖാതോ.

അയഞ്ഹി ¶ അഭിസദ്ദോ വുഡ്ഢിലക്ഖണപൂജിതപരിച്ഛിന്നാധികേസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ ‘‘ബാള്ഹാ മേ ദുക്ഖാ വേദനാ അഭിക്കമന്തി, നോ പടിക്കമന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൩൮൪; സം. നി. ൫.൧൯൫) വുഡ്ഢിയം ആഗതോ. ‘‘യാ താ രത്തിയോ അഭിഞ്ഞാതാ അഭിലക്ഖിതാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൪൯) ലക്ഖണേ. ‘‘രാജാഭിരാജാ മനുജിന്ദോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൩൯൯; സു. നി. ൫൫൮) പൂജിതേ. ‘‘പടിബലോ വിനേതും അഭിധമ്മേ അഭിവിനയേ’’തിആദീസു (മഹാവ. ൮൫) പരിച്ഛിന്നേ; അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരവിരഹിതേ ധമ്മേ ച വിനയേ ചാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘അഭിക്കന്തേന വണ്ണേനാ’’തിആദീസു (വി. വ. ൭൫) അധികേ.

ഏത്ഥ ¶ ച ‘‘രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതി മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൬൩ ആദയോ) നയേന വുഡ്ഢിമന്തോപി ധമ്മാ വുത്താ. ‘‘രൂപാരമ്മണം വാ സദ്ദാരമ്മണം വാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧) നയേന ആരമ്മണാദീഹി ലക്ഖണീയത്താ സലക്ഖണാപി. ‘‘സേക്ഖാ ധമ്മാ, അസേക്ഖാ ധമ്മാ, ലോകുത്തരാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. തികമാതികാ ൧൧; ദുകമാതികാ ൧൨) നയേന പൂജിതാപി; പൂജാരഹാതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഫസ്സോ ¶ ഹോതി, വേദനാ ഹോതീ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧) നയേന സഭാവപരിച്ഛിന്നത്താ പരിച്ഛിന്നാപി. ‘‘മഹഗ്ഗതാ ധമ്മാ, അപ്പമാണാ ധമ്മാ, അനുത്തരാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. തികമാതികാ ൧൨; ദുകമാതികാ ൯൯) നയേന അധികാപി ധമ്മാ വുത്താ. തേനേതമേതസ്സ വചനത്ഥകോസല്ലത്ഥം വുത്തം –

‘‘യം ഏത്ഥ വുഡ്ഢിമന്തോ, സലക്ഖണാ പൂജിതാ പരിച്ഛിന്നാ;

വുത്താധികാ ച ധമ്മാ, അഭിധമ്മോ തേന അക്ഖാതോ’’തി.

പിടകം പിടകത്ഥവിദൂ, പരിയത്തിബ്ഭാജനത്ഥതോ ആഹു;

തേന സമോധാനേത്വാ, തയോപി വിനയാദയോ ഞേയ്യാ.

പരിയത്തിപി ഹി ‘‘മാ പിടകസമ്പദാനേനാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൬൬) പിടകന്തി വുച്ചതി. ‘‘അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ കുദാലപിടകംആദായാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൨൮; അ. നി. ൩.൭൦) യംകിഞ്ചി ഭാജനമ്പി. തസ്മാ പിടകം പിടകത്ഥവിദൂ പരിയത്തിഭാജനത്ഥതോ ആഹു.

ഇദാനി തേന സമോധാനേത്വാ തയോപി വിനയാദയോ ഞേയ്യാതി. തേന ഏവം ദുവിധത്ഥേന പിടകസദ്ദേന സഹ സമാസം കത്വാ വിനയോ ച സോ പിടകഞ്ച പരിയത്തിഭാവതോ, തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ ഭാജനതോ ചാതി വിനയപിടകം. യഥാവുത്തേനേവ നയേന സുത്തന്തഞ്ച തം പിടകഞ്ചാതി സുത്തന്തപിടകം. അഭിധമ്മോ ¶ ച സോ പിടകഞ്ചാതി അഭിധമ്മപിടകന്തി ഏവമേതേ തയോപി വിനയാദയോ ഞേയ്യാ.

ഏവം ഞത്വാ ച പുനപി തേസ്വേവ പിടകേസു നാനപ്പകാരകോസല്ലത്ഥം –

ദേസനാസാസനകഥാഭേദം തേസു യഥാരഹം;

സിക്ഖാപഹാനഗമ്ഭീരഭാവഞ്ച പരിദീപയേ.

പരിയത്തിഭേദം ¶ സമ്പത്തിം, വിപത്തിഞ്ചാപി യം യഹിം;

പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേ.

തത്രായം ¶ പരിദീപനാ വിഭാവനാ ച – ഏതാനി ഹി തീണി പിടകാനി യഥാക്കമം ആണാവോഹാരപരമത്ഥദേസനാ, യഥാപരാധയഥാനുലോമയഥാധമ്മസാസനാനി, സംവരാസംവരദിട്ഠിവിനിവേഠനനാമരൂപപരിച്ഛേദകഥാതി ച വുച്ചന്തി.

ഏത്ഥ ഹി വിനയപിടകം ആണാരഹേന ഭഗവതാ ആണാബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ ആണാദേസനാ; സുത്തന്തപിടകം വോഹാരകുസലേന ഭഗവതാ വോഹാരബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ വോഹാരദേസനാ; അഭിധമ്മപിടകം പരമത്ഥകുസലേന ഭഗവതാ പരമത്ഥബാഹുല്ലതോ ദേസിതത്താ പരമത്ഥദേസനാതി വുച്ചതി.

തഥാ പഠമം യേ തേ പചുരാപരാധാ സത്താ തേ യഥാപരാധം ഏത്ഥ സാസിതാതി യഥാപരാധസാസനം; ദുതിയം അനേകജ്ഝാസയാനുസയചരിയാധിമുത്തികാ സത്താ യഥാനുലോമം ഏത്ഥ സാസിതാതി യഥാനുലോമസാസനം; തതിയം ധമ്മപുഞ്ജമത്തേ ‘അഹം മമാ’തി സഞ്ഞിനോ സത്താ യഥാധമ്മം ഏത്ഥ സാസിതാതി യഥാധമ്മസാസനന്തി വുച്ചതി.

തഥാ പഠമം അജ്ഝാചാരപടിപക്ഖഭൂതോ സംവരാസംവരോ ഏത്ഥ കഥിതോതി സംവരാസംവരകഥാ; സംവരാസംവരോതി ഖുദ്ദകോ ചേവ മഹന്തോ ച സംവരാസംവരോ, കമ്മാകമ്മം വിയ ച ഫലാഫലം വിയ ച; ദുതിയം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിപടിപക്ഖഭൂതാ ദിട്ഠിവിനിവേഠനാ ഏത്ഥ കഥിതാതി ദിട്ഠിവിനിവേഠനകഥാ; തതിയം രാഗാദിപടിപക്ഖഭൂതോ നാമരൂപപരിച്ഛേദോ ഏത്ഥ കഥിതോതി നാമരൂപപരിച്ഛേദകഥാതി വുച്ചതി.

തീസുപി ചേതേസു തിസ്സോ സിക്ഖാ തീണി പഹാനാനി ചതുബ്ബിധോ ച ഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ. തഥാ ഹി വിനയപിടകേ വിസേസേന അധിസീലസിക്ഖാ വുത്താ, സുത്തന്തപിടകേ അധിചിത്തസിക്ഖാ, അഭിധമ്മപിടകേ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ.

വിനയപിടകേ ച വീതിക്കമപ്പഹാനം ¶ , കിലേസാനം വീതിക്കമപടിപക്ഖത്താ സീലസ്സ; സുത്തന്തപിടകേ പരിയുട്ഠാനപ്പഹാനം, പരിയുട്ഠാനപടിപക്ഖത്താ സമാധിസ്സ; അഭിധമ്മപിടകേ അനുസയപ്പഹാനം, അനുസയപടിപക്ഖത്താ പഞ്ഞായ.

പഠമേ ¶ ¶ ച തദങ്ഗപ്പഹാനം കിലേസാനം, ഇതരേസു വിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപ്പഹാനാനി. പഠമേ ച ദുച്ചരിതസംകിലേസസ്സ പഹാനം, ഇതരേസു തണ്ഹാദിട്ഠിസംകിലേസാനം പഹാനം.

ഏകമേകസ്മിഞ്ചേത്ഥ ചതുബ്ബിധോപി ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ – തത്ഥ ധമ്മോതി തന്തി. അത്ഥോതി തസ്സായേവത്ഥോ. ദേസനാതി തസ്സാ മനസാ വവത്ഥാപിതായ തന്തിയാ ദേസനാ. പടിവേധോതി തന്തിയാ തന്തിഅത്ഥസ്സ ച യഥാഭൂതാവബോധോ. തീസുപി ചേതേസു ഏതേ ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധാ. യസ്മാ സസാദീഹി വിയ മഹാസമുദ്ദോ മന്ദബുദ്ധീഹി ദുക്ഖോഗാഹാ അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠാ ച തസ്മാ ഗമ്ഭീരാ. ഏവം ഏകമേകസ്മിം ഏത്ഥ ചതുബ്ബിധോപി ഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

അപരോ നയോ – ധമ്മോതി ഹേതു. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തി (വിഭ. ൭൨൦). അത്ഥോതി ഹേതുഫലം. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ഹേതുഫലേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ’’തി (വിഭ. ൭൨൦). ദേസനാതി പഞ്ഞത്തി, യഥാധമ്മം ധമ്മാഭിലാപോതി അധിപ്പായോ; അനുലോമപടിലോമസങ്ഖേപവിത്ഥാരാദിവസേന വാ കഥനം. പടിവേധോതി അഭിസമയോ. സോ ച ലോകിയലോകുത്തരോ. വിസയതോ ച അസമ്മോഹതോ ച; അത്ഥാനുരൂപം ധമ്മേസു, ധമ്മാനുരൂപം അത്ഥേസു, പഞ്ഞത്തിപഥാനുരൂപം പഞ്ഞത്തീസു അവബോധോ. തേസം തേസം വാ തത്ഥ തത്ഥ വുത്തധമ്മാനം പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ സലക്ഖണസങ്ഖാതോ അവിപരീതസഭാവോ.

ഇദാനി യസ്മാ ഏതേസു പിടകേസു യം യം ധമ്മജാതം വാ അത്ഥജാതം വാ യാ ചായം യഥാ യഥാ ഞാപേതബ്ബോ അത്ഥോ സോതൂനം ഞാണസ്സ അഭിമുഖോ ഹോതി തഥാ തഥാ തദത്ഥജോതികാ ദേസനാ, യോ ചേത്ഥ അവിപരീതാവബോധസങ്ഖാതോ പടിവേധോ തേസം തേസം വാ ധമ്മാനം പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ സലക്ഖണസങ്ഖാതോ അവിപരീതസഭാവോ – സബ്ബമ്പേതം അനുപചിതകുസലസമ്ഭാരേഹി ദുപ്പഞ്ഞേഹി, സസാദീഹി വിയ മഹാസമുദ്ദോ, ദുക്ഖോഗാഹം അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠഞ്ച, തസ്മാ ഗമ്ഭീരം. ഏവമ്പി ഏകമേകസ്മിം ഏത്ഥ ചതുബ്ബിധോപി ഗമ്ഭീരഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്താവതാ ച –

ദേസനാസാസനകഥാഭേദം ¶ തേസു യഥാരഹം;

സിക്ഖാപഹാനഗമ്ഭീരഭാവഞ്ച പരിദീപയേതി –

പരിയത്തിഭേദം ¶ ¶ സമ്പത്തിം, വിപത്തിഞ്ചാപി യം യഹിം;

പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേതി.

ഏത്ഥ പന തീസു പിടകേസു തിവിധോ പരിയത്തിഭേദോ ദട്ഠബ്ബോ. തിസ്സോ ഹി പരിയത്തിയോ – അലഗദ്ദൂപമാ നിസ്സരണത്ഥാ ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തീതി.

തത്ഥ യാ ദുഗ്ഗഹിതാ ഉപാരമ്ഭാദിഹേതു പരിയാപുടാ അയം അലഗദ്ദൂപമാ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ അലഗദ്ദത്ഥികോ അലഗദ്ദഗവേസീ അലഗദ്ദപരിയേസനം ചരമാനോ, സോ പസ്സേയ്യ മഹന്തം അലഗദ്ദം, തമേനം ഭോഗേ വാ നങ്ഗുട്ഠേ വാ ഗണ്ഹേയ്യ, തസ്സ സോ അലഗദ്ദോ പടിപരിവത്തിത്വാ ഹത്ഥേ വാ ബാഹായ വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗേ ഡംസേയ്യ, സോ തതോ നിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ മരണമത്തം വാ ദുക്ഖം. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, അലഗദ്ദസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചേ മോഘപുരിസാ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി സുത്തം…പേ… വേദല്ലം, തേ തം ധമ്മം പരിയാപുണിത്വാ തേസം ധമ്മാനം പഞ്ഞായ അത്ഥം ന ഉപപരിക്ഖന്തി, തേസം തേ ധമ്മാ പഞ്ഞായ അത്ഥം അനുപപരിക്ഖതം ന നിജ്ഝാനം ഖമന്തി, തേ ഉപാരമ്ഭാനിസംസാ ചേവ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി ഇതിവാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ ച. യസ്സ ചത്ഥായ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി തഞ്ചസ്സ അത്ഥം നാനുഭോന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ ദുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൩൮).

യാ പന സുഗ്ഗഹിതാ സീലക്ഖന്ധാദിപാരിപൂരിംയേവ ആകങ്ഖമാനേന പരിയാപുടാ ന ഉപാരമ്ഭാദിഹേതു, അയം നിസ്സരണത്ഥാ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘തേസം തേ ധമ്മാ സുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? സുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൩൯).

യം പന പരിഞ്ഞാതക്ഖന്ധോ പഹീനകിലേസോ ഭാവിതമഗ്ഗോ പടിവിദ്ധാകുപ്പോ ¶ സച്ഛികതനിരോധോ ഖീണാസവോ കേവലം പവേണിപാലനത്ഥായ വംസാനുരക്ഖണത്ഥായ പരിയാപുണാതി, അയം ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തീതി.

വിനയേ പന സുപ്പടിപന്നോ ഭിക്ഖു സീലസമ്പദം നിസ്സായ തിസ്സോ വിജ്ജാ പാപുണാതി, താസംയേവ ¶ ച തത്ഥ പഭേദവചനതോ. സുത്തേ സുപ്പടിപന്നോ സമാധിസമ്പദം നിസ്സായ ഛളഭിഞ്ഞാ പാപുണാതി, താസംയേവ ച തത്ഥ പഭേദവചനതോ. അഭിധമ്മേ സുപ്പടിപന്നോ പഞ്ഞാസമ്പദം നിസ്സായ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ ¶ പാപുണാതി താസഞ്ച തത്ഥേവ പഭേദവചനതോ. ഏവമേതേസു സുപ്പടിപന്നോ യഥാക്കമേന ഇമം വിജ്ജാത്തയഛളഭിഞ്ഞാചതുപടിസമ്ഭിദാപ്പഭേദം സമ്പത്തിം പാപുണാതി.

വിനയേ പന ദുപ്പടിപന്നോ അനുഞ്ഞാതസുഖസമ്ഫസ്സഅത്ഥരണപാവുരണാദിഫസ്സസാമഞ്ഞതോ പടിക്ഖിത്തേസു ഉപാദിന്നകഫസ്സാദീസു അനവജ്ജസഞ്ഞീ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി, യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’തി (പാചി. ൪൧൭; മ. നി. ൧.൨൩൪). തതോ ദുസ്സീലഭാവം പാപുണാതി. സുത്തേ ദുപ്പടിപന്നോ ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലാ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാ ലോകസ്മി’’ന്തിആദീസു (അ. നി. ൪.൫) അധിപ്പായം അജാനന്തോ ദുഗ്ഗഹിതം ഗണ്ഹാതി. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘അത്തനാ ദുഗ്ഗഹിതേന അമ്ഹേ ചേവ അബ്ഭാചിക്ഖതി അത്താനഞ്ച ഖനതി ബഹുഞ്ച അപുഞ്ഞം പസവതീ’’തി (പാചി. ൪൧൭; മ. നി. ൧.൨൩൬). തതോ മിച്ഛാദിട്ഠിതം പാപുണാതി. അഭിധമ്മേ ദുപ്പടിപന്നോ ധമ്മചിന്തം അതിധാവന്തോ അചിന്തേയ്യാനിപി ചിന്തേതി, തതോ ചിത്തക്ഖേപം പാപുണാതി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അചിന്തേയ്യാനി, ന ചിന്തേതബ്ബാനി, യാനി ചിന്തേന്തോ ഉമ്മാദസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി (അ. നി. ൪.൭൭). ഏവമേതേസു ദുപ്പടിപന്നോ യഥാക്കമേന ഇമം ദുസ്സീലഭാവമിച്ഛാദിട്ഠിതാചിത്തക്ഖേപപ്പഭേദം വിപത്തിം പാപുണാതീതി. ഏത്താവതാ ച –

പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിഞ്ചാപി യം യഹിം;

പാപുണാതി യഥാ ഭിക്ഖു, തമ്പി സബ്ബം വിഭാവയേതി.

അയമ്പി ഗാഥാ വുത്തത്ഥാ ഹോതി. ഏവം നാനപ്പകാരതോ പിടകാനി ഞത്വാ തേസം വസേന സബ്ബമ്പേതം സങ്ഗയ്ഹമാനം തീണി പിടകാനി ഹോന്തി.

കഥം ¶ നികായതോ പഞ്ച നികായാതി? സബ്ബമേവ ഹേതം ദീഘനികായോ മജ്ഝിമനികായോ സംയുത്തനികായോ അങ്ഗുത്തരനികായോ ഖുദ്ദകനികായോതി പഞ്ചപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ കതമോ ദീഘനികായോ? തിവഗ്ഗസങ്ഗഹാനി ബ്രഹ്മജാലാദീനി ചതുത്തിംസ സുത്താനി.

ചതുത്തിംസേവ ¶ സുത്തന്താ, തിവഗ്ഗോ യസ്സ സങ്ഗഹോ;

ഏസ ദീഘനികായോതി, പഠമോ അനുലോമികോ.

കസ്മാ ¶ പനേസ ദീഘനികായോതി വുച്ചതി? ദീഘപ്പമാണാനം സുത്താനം സമൂഹതോ നിവാസതോ ച. സമൂഹനിവാസാ ഹി നികായോതി വുച്ചന്തി. ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകനികായമ്പി സമനുപസ്സാമി ഏവം ചിത്തം യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ (സം. നി. ൩.൧൦൦), പോണികനികായോ, ചിക്ഖല്ലികനികായോ’’തി. ഏവമാദീനി ചേത്ഥ സാധകാനി സാസനതോ ലോകതോ ച. ഏവം സേസാനമ്പി നികായഭാവേ വചനത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

കതമോ മജ്ഝിമനികായോ? മജ്ഝിമപ്പമാണാനി പഞ്ചദസവഗ്ഗസങ്ഗഹാനി മൂലപരിയായസുത്താദീനി ദിയഡ്ഢസതം ദ്വേ ച സുത്താനി.

ദിയഡ്ഢസതസുത്തന്താ, ദ്വേ ച സുത്താനി യത്ഥ സോ;

നികായോ മജ്ഝിമോ പഞ്ച, ദസവഗ്ഗപരിഗ്ഗഹോ.

കതമോ സംയുത്തനികായോ? ദേവതാസംയുത്താദിവസേന ഠിതാനി ഓഘതരണാദീനി സത്ത സുത്തസഹസ്സാനി സത്ത സുത്തസതാനി ച ദ്വാസട്ഠി ച സുത്താനി.

സത്ത സുത്തസഹസ്സാനി, സത്ത സുത്തസതാനി ച;

ദ്വാസട്ഠി ചേവ സുത്തന്താ, ഏസോ സംയുത്തസങ്ഗഹോ.

കതമോ അങ്ഗുത്തരനികായോ? ഏകേകഅങ്ഗാതിരേകവസേന ഠിതാനി ചിത്തപരിയാദാനാദീനി നവ സുത്തസഹസ്സാനി പഞ്ച സുത്തസതാനി സത്തപഞ്ഞാസഞ്ച സുത്താനി.

നവ സുത്തസഹസ്സാനി, പഞ്ച സുത്തസതാനി ച;

സത്തപഞ്ഞാസസുത്താനി, സങ്ഖ്യാ അങ്ഗുത്തരേ അയം.

കതമോ ¶ ഖുദ്ദകനികായോ? സകലം വിനയപിടകം, അഭിധമ്മപിടകം, ഖുദ്ദകപാഠ, ധമ്മപദാദയോ ¶ ച പുബ്ബേ ദസ്സിതാ പഞ്ചദസപ്പഭേദാ; ഠപേത്വാ ചത്താരോ നികായേ അവസേസം ബുദ്ധവചനന്തി.

ഠപേത്വാ ചതുരോപേതേ, നികായേ ദീഘആദികേ;

തദഞ്ഞം ബുദ്ധവചനം, നികായോ ഖുദ്ദകോ മതോതി.

ഏവം നികായതോ പഞ്ച നികായാ ഹോന്തി.

കഥം ¶ ¶ അങ്ഗവസേന നവങ്ഗാനീതി? സബ്ബമേവ ഹിദം ‘സുത്തം ഗേയ്യം വേയ്യാകരണം ഗാഥാ ഉദാനം ഇതിവുത്തകം ജാതകം അബ്ഭുതധമ്മം വേദല്ല’ന്തി നവപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ ഉഭതോവിഭങ്ഗനിദ്ദേസഖന്ധകപരിവാരാ സുത്തനിപാതേ മങ്ഗലസുത്തരതനസുത്തനാലകസുത്തതുവട്ടകസുത്താനി അഞ്ഞമ്പി ച സുത്തനാമകം തഥാഗതവചനം സുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സബ്ബമ്പി സഗാഥകം സുത്തം ഗേയ്യന്തി വേദിതബ്ബം. വിസേസേന സംയുത്തനികായേ സകലോപി സഗാഥാവഗ്ഗോ. സകലമ്പി അഭിധമ്മപിടകം, നിഗ്ഗാഥകം സുത്തം, യഞ്ച അഞ്ഞമ്പി അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി അസങ്ഗഹിതം ബുദ്ധവചനം, തം വേയ്യാകരണന്തി വേദിതബ്ബം. ധമ്മപദം ഥേരഗാഥാ ഥേരീഗാഥാ സുത്തനിപാതേ നോസുത്തനാമികാ സുദ്ധികഗാഥാ ച ഗാഥാതി വേദിതബ്ബാ. സോമനസ്സഞാണമയികഗാഥാപ്പടിസംയുത്താ ദ്വാസീതി സുത്തന്താ ഉദാനന്തി വേദിതബ്ബം. ‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ’തിആദിനയപ്പവത്താ (ഇതിവു. ൧) ദസുത്തരസതസുത്തന്താ ഇതിവുത്തകന്തി വേദിതബ്ബം. അപണ്ണകജാതകാദീനി പഞ്ഞാസാധികാനി പഞ്ച ജാതകസതാനി ജാതകന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ ആനന്ദേ’’തിആദിനയപവത്താ (ദീ. നി. ൨.൨൦൯; അ. നി. ൪.൧൨൯) സബ്ബേപി അച്ഛരിയഅബ്ഭുതധമ്മപ്പടിസംയുത്താ സുത്തന്താ അബ്ഭുതധമ്മന്തി വേദിതബ്ബം.

ചൂളവേദല്ലമഹാവേദല്ലസമ്മാദിട്ഠിസക്കപഞ്ഹസങ്ഖാരഭാജനീയമഹാപുണ്ണമസുത്താദയോ സബ്ബേപി വേദഞ്ച തുട്ഠിഞ്ച ലദ്ധാ ലദ്ധാ പുച്ഛിതസുത്തന്താ വേദല്ലന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവമേതം അങ്ഗതോ നവങ്ഗാനി.

കഥം ധമ്മക്ഖന്ധതോ ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീതി? സബ്ബമേവ ഹിദം ബുദ്ധവചനം.

‘‘ദ്വാസീതി ¶ ബുദ്ധതോ ഗണ്ഹിം, ദ്വേ സഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ;

ചതുരാസീതി സഹസ്സാനി, യേ മേ ധമ്മാ പവത്തിനോ’’തി. (ഥേരഗാ. ൧൦൨൭);

ഏവം പരിദീപിതധമ്മക്ഖന്ധവസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സപ്പഭേദം ഹോതി. തത്ഥ ഏകാനുസന്ധികം സുത്തം ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ. യം അനേകാനുസന്ധികം തത്ഥ അനുസന്ധിവസേന ധമ്മക്ഖന്ധഗണനാ. ഗാഥാബന്ധേസു പഞ്ഹാപുച്ഛനം ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ, വിസ്സജ്ജനം ഏകോ. അഭിധമ്മേ ഏകമേകം തികദുകഭാജനം ഏകമേകഞ്ച ചിത്തവാരഭാജനം ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ. വിനയേ അത്ഥി വത്ഥു, അത്ഥി മാതികാ, അത്ഥി പദഭാജനീയം, അത്ഥി ആപത്തി, അത്ഥി അനാപത്തി, അത്ഥി ¶ അന്തരാപത്തി, അത്ഥി തികച്ഛേദോ. തത്ഥ ഏകമേകോ കോട്ഠാസോ ഏകമേകോ ധമ്മക്ഖന്ധോതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം ധമ്മക്ഖന്ധതോ ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനി.

ഏവമേതം സബ്ബമ്പി ബുദ്ധവചനം പഞ്ചസതികസങ്ഗീതികാലേ സങ്ഗായന്തേന മഹാകസ്സപപ്പമുഖേന വസീഗണേന അയം ധമ്മോ അയം വിനയോ, ഇദം പഠമബുദ്ധവചനം, ഇദം മജ്ഝിമബുദ്ധവചനം, ഇദം പച്ഛിമബുദ്ധവചനം, ഇദം വിനയപിടകം, ഇദം സുത്തന്തപിടകം, ഇദം അഭിധമ്മപിടകം, അയം ദീഘനികായോ…പേ… അയം ഖുദ്ദകനികായോ, ഇമാനി സുത്താദീനി നവങ്ഗാനി, ഇമാനി ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീതി ഇമം പഭേദം വവത്ഥപേത്വാവ സങ്ഗീതം. ന കേവലഞ്ച ഇമമേവ അഞ്ഞമ്പി ഉദ്ദാനസങ്ഗഹവഗ്ഗസങ്ഗഹപേയ്യാലസങ്ഗഹഏകനിപാതദുകനിപാതാദിനിപാതസങ്ഗഹസംയുത്തസങ്ഗഹ പണ്ണാസസങ്ഗഹാദിഅനേകവിധം, തീസു പിടകേസു സന്ദിസ്സമാനം സങ്ഗഹപ്പഭേദം വവത്ഥപേത്വാവ സത്തഹി മാസേഹി സങ്ഗീതം.

സങ്ഗീതിപരിയോസാനേ ചസ്സ ഇദം മഹാകസ്സപത്ഥേരേന ദസബലസ്സ സാസനം പഞ്ചവസ്സസഹസ്സപരിമാണകാലം പവത്തനസമത്ഥം കതന്തി സഞ്ജാതപ്പമോദാ സാധുകാരം വിയ ദദമാനാ അയം മഹാപഥവീ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ അനേകപ്പകാരം കമ്പി സങ്കമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി. അനേകാനി ച അച്ഛരിയാനി പാതുരഹേസും.

ഏവം സങ്ഗീതേ പനേത്ഥ അയം അഭിധമ്മോ പിടകതോ അഭിധമ്മപിടകം, നികായതോ ഖുദ്ദകനികായോ, അങ്ഗതോ ¶ വേയ്യാകരണം, ധമ്മക്ഖന്ധതോ കതിപയാനി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനി ഹോന്തി.

തം ¶ ധാരയന്തേസു ഭിക്ഖൂസു പുബ്ബേ ഏകോ ഭിക്ഖു സബ്ബസാമയികപരിസായ നിസീദിത്വാ അഭിധമ്മതോ സുത്തം ആഹരിത്വാ ധമ്മം കഥേന്തോ ‘‘രൂപക്ഖന്ധോ അബ്യാകതോ, ചത്താരോ ഖന്ധാ സിയാ കുസലാ സിയാ അകുസലാ സിയാ അബ്യാകതാ; ദസായതനാ അബ്യാകതാ, ദ്വേ ആയതനാ സിയാ കുസലാ സിയാ അകുസലാ സിയാ അബ്യാകതാ; സോളസ ധാതുയോ അബ്യാകതാ, ദ്വേ ധാതുയോ സിയാ കുസലാ സിയാ അകുസലാ സിയാ അബ്യാകതാ; സമുദയസച്ചം അകുസലം, മഗ്ഗസച്ചം കുസലം, നിരോധസച്ചം അബ്യാകതം, ദുക്ഖസച്ചം സിയാ കുസലം സിയാ അകുസലം സിയാ അബ്യാകതം; ദസിന്ദ്രിയാ അബ്യാകതാ, ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം അകുസലം, അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം കുസലം, ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി സിയാ കുസലാ സിയാ അബ്യാകതാ, ഛ ¶ ഇന്ദ്രിയാനി സിയാ കുസലാ സിയാ അകുസലാ സിയാ അബ്യാകതാ’’തി ധമ്മകഥം കഥേസി.

തസ്മിം ഠാനേ ഏകോ ഭിക്ഖു നിസിന്നോ ‘ധമ്മകഥിക ത്വം സിനേരും പരിക്ഖിപന്തോ വിയ ദീഘസുത്തം ആഹരസി, കിം സുത്തം നാമേത’ന്തി ആഹ. ‘അഭിധമ്മസുത്തം നാമ, ആവുസോ’തി. ‘അഭിധമ്മസുത്തം കസ്മാ ആഹരസി? കിം അഞ്ഞം ബുദ്ധഭാസിതം സുത്തം ആഹരിതും ന വട്ടതീ’തി? ‘അഭിധമ്മോ കേന ഭാസിതോ’തി? ‘ന ഏസോ ബുദ്ധഭാസിതോ’തി. ‘കിം പന തേ, ആവുസോ, വിനയപിടകം ഉഗ്ഗഹിത’ന്തി? ‘ന ഉഗ്ഗഹിതം, ആവുസോ’തി. ‘അവിനയധാരിതായ മഞ്ഞേ ത്വം അജാനന്തോ ഏവം വദേസീ’തി. ‘വിനയമത്തമേവ, ആവുസോ, ഉഗ്ഗഹിത’ന്തി. ‘തമ്പി തേ ദുഗ്ഗഹിതം, പരിസപരിയന്തേ നിസീദിത്വാ നിദ്ദായന്തേന ഉഗ്ഗഹിതം ഭവിസ്സതി; തുമ്ഹാദിസേ ഹി പബ്ബാജേന്തോ വാ ഉപസമ്പാദേന്തോ വാ സാതിസാരോ ഹോതി’. ‘കിം കാരണാ’? വിനയമത്തസ്സപി ദുഗ്ഗഹിതത്താ; വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘തത്ഥ അനാപത്തി, ന വിവണ്ണേതുകാമോ ഇങ്ഘ താവ, ആവുസോ, സുത്തന്തം വാ ഗാഥായോ വാ അഭിധമ്മം വാ പരിയാപുണസ്സു, പച്ഛാപി വിനയം പരിയാപുണിസ്സസീ’’തി (പാചി. ൪൪൨) ഭണതി. ‘‘സുത്തന്തേ ഓകാസം കാരാപേത്വാ അഭിധമ്മം വാ വിനയം വാ പുച്ഛതി, അഭിധമ്മേ ഓകാസം കാരാപേത്വാ സുത്തന്തം വാ വിനയം വാ പുച്ഛതി, വിനയേ ഓകാസം കാരാപേത്വാ സുത്തന്തം വാ അഭിധമ്മം വാ പുച്ഛതീ’’തി (പാചി. ൧൨൨൧). ‘ത്വം പന ഏത്തകമ്പി ന ജാനാസീ’തി ഏത്തകേനപി പരവാദീ നിഗ്ഗഹിതോ ഹോതി.

മഹാഗോസിങ്ഗസുത്തം പന ഇതോപി ബലവതരം. തത്ര ഹി ധമ്മസേനാപതി സാരിപുത്തത്ഥേരോ അഞ്ഞമഞ്ഞം പുച്ഛിതപഞ്ഹഞ്ച വിസ്സജ്ജനഞ്ച ആരോചേതും സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ വിസ്സജ്ജനം ആരോചേന്തോ ‘‘ഇധാവുസോ ¶ സാരിപുത്ത, ദ്വേ ഭിക്ഖൂ അഭിധമ്മകഥം കഥേന്തി ¶ , തേ അഞ്ഞമഞ്ഞം പഞ്ഹം പുച്ഛന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ പഞ്ഹം പുട്ഠാ വിസ്സജ്ജേന്തി, നോ ച സംസാദേന്തി, ധമ്മീ ച നേസം കഥാപവത്തിനീ ഹോതി, ഏവരൂപേന ഖോ, ആവുസോ, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖുനാ ഗോസിങ്ഗസാലവനം സോഭേയ്യാ’’തി (മ. നി. ൧.൩൪൩) ആഹ. സത്ഥാ ആഭിധമ്മികാ നാമ മമ സാസനേ പരിബാഹിരാതി അവത്വാ സുവണ്ണാലിങ്ഗസദിസം ഗീവം ഉന്നാമേത്വാ പുണ്ണചന്ദസസ്സിരീകം മഹാമുഖം പൂരേത്വാ ബ്രഹ്മഘോസം നിച്ഛാരേന്തോ ‘‘സാധു സാധു ¶ സാരിപുത്താ’’തി മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ സാധുകാരം ദത്വാ ‘‘യഥാ തം മോഗ്ഗല്ലാനോ ച സമ്മാ ബ്യാകരമാനോ ബ്യാകരേയ്യ, മോഗ്ഗല്ലാനോ ഹി സാരിപുത്ത ധമ്മകഥികോ’’തി (മ. നി. ൧.൩൪൩) ആഹ. ആഭിധമ്മികഭിക്ഖൂയേവ കിര ധമ്മകഥികാ നാമ, അവസേസാ ധമ്മകഥം കഥേന്താപി ന ധമ്മകഥികാ. കസ്മാ? തേ ഹി ധമ്മകഥം കഥേന്താ കമ്മന്തരം വിപാകന്തരം രൂപാരൂപപരിച്ഛേദം ധമ്മന്തരം ആലോളേത്വാ കഥേന്തി. ആഭിധമ്മികാ പന ധമ്മന്തരം ന ആലോളേന്തി. തസ്മാ ആഭിധമ്മികോ ഭിക്ഖു ധമ്മം കഥേതു വാ മാ വാ, പുച്ഛിതകാലേ പന പഞ്ഹം കഥേസ്സതീതി. അയമേവ ഏകന്തധമ്മകഥികോ നാമ ഹോതി. ഇദം സന്ധായ സത്ഥാ സാധുകാരം ദത്വാ ‘സുകഥിതം മോഗ്ഗല്ലാനേനാ’തി ആഹ.

അഭിധമ്മം പടിബാഹേന്തോ ഇമസ്മിം ജിനചക്കേ പഹാരം ദേതി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിബാഹതി, സത്ഥു വേസാരജ്ജഞ്ഞാണം പടിനിവത്തേതി, സോതുകാമം പരിസം വിസംവാദേതി, അരിയമഗ്ഗേ ആവരണം ബന്ധതി, അട്ഠാരസസു ഭേദകരവത്ഥൂസു ഏകസ്മിം സന്ദിസ്സതി ഉക്ഖേപനീയകമ്മതജ്ജനീയകമ്മാരഹോ ഹോതി. തം തം കമ്മം കത്വാ ഉയ്യോജേതബ്ബോ ‘ഗച്ഛ വിഘാസാദോ ഹുത്വാ ജീവിസ്സസീ’തി.

അഥാപി ഏവം വദേയ്യ – ‘‘സചേ അഭിധമ്മോ ബുദ്ധഭാസിതോ, യഥാ അനേകേസു സുത്തസഹസ്സേസു ‘ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതീ’തിആദിനാ നയേന നിദാനം സജ്ജിതം, ഏവമസ്സാപി നിദാനം സജ്ജിതം ഭവേയ്യാ’’തി. സോ ‘ജാതകസുത്തനിപാതധമ്മപദാദീനം ഏവരൂപം നിദാനം നത്ഥി, ന ചേതാനി ന ബുദ്ധഭാസിതാനീ’തി പടിക്ഖിപിത്വാ ഉത്തരിപി ഏവം വത്തബ്ബോ – ‘പണ്ഡിത, അഭിധമ്മോ നാമേസ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനംയേവ വിസയോ, ന അഞ്ഞേസം വിസയോ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ഓക്കന്തി പാകടാ, അഭിജാതി പാകടാ, അഭിസമ്ബോധി പാകടാ, ധമ്മചക്കപ്പവത്തനം പാകടം. യമകപാടിഹാരിയം ¶ പാകടം, തിദിവക്കമോ പാകടോ, ദേവലോകേ ദേസിതഭാവോ പാകടോ, ദേവോരോഹനം പാകടം. യഥാ നാമ ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ ഹത്ഥിരതനം വാ അസ്സരതനം വാ ഥേനേത്വാ യാനകേ യോജേത്വാ വിചരണം നാമ അട്ഠാനം അകാരണം; ചക്കരതനം വാ പന ഥേനേത്വാ പലാലസകടേ ഓലമ്ബിത്വാ വിചരണം നാമ അട്ഠാനം അകാരണം; യോജനപ്പമാണം ഓഭാസനസമത്ഥം മണിരതനം വാ പന കപ്പാസപച്ഛിയം പക്ഖിപിത്വാ വളഞ്ജനം ¶ ¶ നാമ അട്ഠാനം അകാരണം. കസ്മാ? രാജാരഹഭണ്ഡതായ; ഏവമേവ അഭിധമ്മോ നാമ ന അഞ്ഞേസം വിസയോ, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനംയേവ വിസയോ. തേസം വസേന ദേസേതബ്ബദേസനാ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ഓക്കന്തി പാകടാ…പേ… ദേവോരോഹനം പാകടം. അഭിധമ്മസ്സ നിദാനകിച്ചം നാമ നത്ഥി പണ്ഡിതാ’തി. ന ഹി സക്കാ ഏവം വുത്തേ പരവാദിനാ സഹധമ്മികം ഉദാഹരണം ഉദാഹരിതും.

മണ്ഡലാരാമവാസീ തിസ്സഭൂതിത്ഥേരോ പന മഹാബോധിനിദാനോ ഏസ അഭിധമ്മോ നാമാതി ദസ്സേതും ‘‘യേന സ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, വിഹാരേന പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോ വിഹരാമി തസ്സ പദേസേന വിഹാസി’’ന്തി (സം. നി. ൫.൧൧) ഇമം പദേസവിഹാരസുത്തന്തം ആഹരിത്വാ കഥേസി. ദസവിധോ ഹി പദേസോ നാമ – ഖന്ധപദേസോ, ആയതനപദേസോ, ധാതുപദേസോ, സച്ചപദേസോ, ഇന്ദ്രിയപദേസോ, പച്ചയാകാരപദേസോ, സതിപട്ഠാനപദേസോ, ഝാനപദേസോ, നാമപദേസോ, ധമ്മപദേസോതി. തേസു സത്ഥാ മഹാബോധിമണ്ഡേ പഞ്ചക്ഖന്ധേ നിപ്പദേസേന പടിവിജ്ഝി, ഇമം തേമാസം വേദനാക്ഖന്ധവസേനേവ വിഹാസി. ദ്വാദസായതനാനി അട്ഠാരസ ധാതുയോ നിപ്പദേസേന പടിവിജ്ഝി. ഇമം തേമാസം ധമ്മായതനേ വേദനാവസേന ധമ്മധാതുയഞ്ച വേദനാവസേനേവ വിഹാസി. ചത്താരി സച്ചാനി നിപ്പദേസേന പടിവിജ്ഝി, ഇമം തേമാസം ദുക്ഖസച്ചേ വേദനാവസേനേവ വിഹാസി. ബാവീസതിന്ദ്രിയാനി നിപ്പദേസേന പടിവിജ്ഝി, ഇമം തേമാസം വേദനാപഞ്ചകഇന്ദ്രിയവസേന വിഹാസി. ദ്വാദസപദികം പച്ചയാകാരവട്ടം നിപ്പദേസേന പടിവിജ്ഝി, ഇമം തേമാസം ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാവസേനേവ വിഹാസി. ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ നിപ്പദേസേന പടിവിജ്ഝി, ഇമം തേമാസം വേദനാസതിപട്ഠാനവസേനേവ വിഹാസി. ചത്താരി ¶ ഝാനാനി നിപ്പദേസേന പടിവിജ്ഝി, ഇമം തേമാസം ഝാനങ്ഗേസു വേദനാവസേനേവ വിഹാസി. നാമം നിപ്പദേസേന പടിവിജ്ഝി, ഇമം തേമാസം തത്ഥ വേദനാവസേനേവ വിഹാസി. ധമ്മേ നിപ്പദേസേന പടിവിജ്ഝി, ഇമം തേമാസം വേദനാത്തികവസേനേവ വിഹാസീതി. ഏവം ഥേരോ പദേസവിഹാരസുത്തന്തവസേന അഭിധമ്മസ്സ നിദാനം കഥേസി.

ഗാമവാസീ സുമനദേവത്ഥേരോ പന ഹേട്ഠാലോഹപാസാദേ ധമ്മം പരിവത്തേന്തോ ‘അയം പരവാദീ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ അരഞ്ഞേ കന്ദന്തോ വിയ, അസക്ഖികം അഡ്ഡം കരോന്തോ വിയ ച, അഭിധമ്മേ നിദാനസ്സ അത്ഥിഭാവമ്പി ന ജാനാതീ’തി വത്വാ നിദാനം കഥേന്തോ ഏവമാഹ – ഏകം സമയം ഭഗവാ ദേവേസു വിഹരതി താവതിംസേസു പാരിച്ഛത്തകമൂലേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ദേവാനം ¶ താവതിംസാനം അഭിധമ്മകഥം കഥേസി – ‘‘കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തി.

അഞ്ഞേസു പന സുത്തേസു ഏകമേവ നിദാനം. അഭിധമ്മേ ദ്വേ നിദാനാനി – അധിഗമനിദാനഞ്ച ദേസനാനിദാനഞ്ച ¶ . തത്ഥ അധിഗമനിദാനം ദീപങ്കരദസബലതോ പട്ഠായ യാവ മഹാബോധിപല്ലങ്കാ വേദിതബ്ബം. ദേസനാനിദാനം യാവ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനാ. ഏവം ഉഭയനിദാനസമ്പന്നസ്സ പനസ്സ അഭിധമ്മസ്സ നിദാനകോസല്ലത്ഥം ഇദം താവ പഞ്ഹാകമ്മം വേദിതബ്ബം – അയം അഭിധമ്മോ നാമ കേന പഭാവിതോ? കത്ഥ പരിപാചിതോ? കത്ഥ അധിഗതോ? കദാ അധിഗതോ? കേന അധിഗതോ? കത്ഥ വിചിതോ? കദാ വിചിതോ? കേന വിചിതോ? കത്ഥ ദേസിതോ? കസ്സത്ഥായ ദേസിതോ? കിമത്ഥം ദേസിതോ? കേഹി പടിഗ്ഗഹിതോ? കേ സിക്ഖന്തി? കേ സിക്ഖിതസിക്ഖാ? കേ ധാരേന്തി? കസ്സ വചനം? കേനാഭതോതി?

തത്രിദം വിസ്സജ്ജനം – കേന പഭാവിതോതി ബോധിഅഭിനീഹാരസദ്ധായ പഭാവിതോ. കത്ഥ പരിപാചിതോതി അഡ്ഢഛക്കേസു ജാതകസതേസു. കത്ഥ അധിഗതോതി ബോധിമൂലേ. കദാ അധിഗതോതി വിസാഖാപുണ്ണമാസിയം. കേനാധിഗതോതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന. കത്ഥ വിചിതോതി ബോധിമണ്ഡേ. കദാ ¶ വിചിതോതി രതനഘരസത്താഹേ. കേന വിചിതോതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധേന. കത്ഥ ദേസിതോതി ദേവേസു താവതിംസേസു. കസ്സത്ഥായ ദേസിതോതി ദേവതാനം. കിമത്ഥം ദേസിതോതി ചതുരോഘനിദ്ധരണത്ഥം. കേഹി പടിഗ്ഗഹിതോതി ദേവേഹി. കേ സിക്ഖന്തീതി സേക്ഖാ ച പുഥുജ്ജനകല്യാണാ ച. കേ സിക്ഖിതസിക്ഖാതി അരഹന്തോ ഖീണാസവാ. കേ ധാരേന്തീതി യേസം വത്തതി തേ ധാരേന്തി. കസ്സ വചനന്തി ഭഗവതോ വചനം, അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ. കേനാഭതോതി ആചരിയപരമ്പരായ.

അയഞ്ഹി സാരിപുത്തത്ഥേരോ ഭദ്ദജി സോഭിതോ പിയജാലീ പിയപാലോ പിയദസ്സീ കോസിയപുത്തോ സിഗ്ഗവോ സന്ദേഹോ മോഗ്ഗലിപുത്തോ സുദത്തോ ധമ്മിയോ ദാസകോ സോണകോ രേവതോതി ഏവമാദീഹി യാവ തതിയസങ്ഗീതികാലാ ആഭതോ. തതോ ഉദ്ധം തേസംയേവ സിസ്സാനുസിസ്സേഹീതി ഏവം താവ ജമ്ബുദീപതലേ ആചരിയപരമ്പരായ ആഭതോ. ഇമം പന ദീപം –

തതോ ¶ മഹിന്ദോ ഇട്ടിയോ, ഉത്തിയോ സമ്ബലോ തഥാ;

പണ്ഡിതോ ഭദ്ദനാമോ ച, ഏതേ നാഗാ മഹാപഞ്ഞാ.

ഇമേഹി ¶ മഹാനാഗേഹി ആഭതോ. തതോ ഉദ്ധം തേസംയേവ സിസ്സാനുസിസ്സസങ്ഖാതായ ആചരിയപരമ്പരായ യാവജ്ജതനകാലാ ആഭതോ.

ഏവം ആഭതസ്സ പനസ്സ യം തം ദീപങ്കരദസബലതോ പട്ഠായ യാവ മഹാബോധിപല്ലങ്കാ അധിഗമനിദാനം, യാവ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനാ ദേസനാനിദാനഞ്ച വുത്തം, തസ്സ ആവിഭാവത്ഥം അയം അനുപുബ്ബികഥാ വേദിതബ്ബാ –

ഇതോ കിര കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ചതുന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ അമരവതീ നാമ നഗരം അഹോസി. തത്ഥ സുമേധോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പടിവസതി ഉഭതോ സുജാതോ, മാതിതോ ച പിതിതോ ച, സംസുദ്ധഗഹണികോ, യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ അക്ഖിത്തോ അനുപകുട്ഠോ ജാതിവാദേന, അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ പാസാദികോ പരമായ വണ്ണപോക്ഖരതായ സമന്നാഗതോ. സോ അഞ്ഞം കമ്മം അകത്വാ ബ്രാഹ്മണസിപ്പമേവ ഉഗ്ഗണ്ഹി. തസ്സ ദഹരകാലേയേവ മാതാപിതരോ കാലമകംസു. അഥസ്സ രാസിവഡ്ഢകോ അമച്ചോ ആയപോത്ഥകം ആഹരിത്വാ സുവണ്ണരജതമണിമുത്താദിപൂരിതേ ഗബ്ഭേ വിവരിത്വാ ‘ഏത്തകം തേ കുമാര മാതു സന്തകം, ഏത്തകം പിതു സന്തകം, ഏത്തകാ അയ്യകപയ്യകാനം സന്തകാതി യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ധനം ആചിക്ഖിത്വാ ഏതം പടിപജ്ജാഹീ’തി ആഹ. സുമേധപണ്ഡിതോ ചിന്തേസി – ‘ഇമം ധനം സംഹരിത്വാ മയ്ഹം പിതുപിതാമഹാദയോ പരലോകം ഗച്ഛന്താ ഏകകഹാപണമ്പി ഗഹേത്വാ ന ഗതാ, മയാ പന ഗഹേത്വാ ഗമനകാരണം കാതും വട്ടതീ’തി സോ രഞ്ഞോ ആരോചേത്വാ നഗരേ ഭേരിം ചരാപേത്വാ മഹാജനസ്സ ദാനം ദത്വാ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജി. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ സുമേധകഥാ കഥേതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം ബുദ്ധവംസേ (ബു. വം. ൨.൧-൩൩) –

കപ്പേ ച സതസഹസ്സേ, ചതുരോ ച അസങ്ഖിയേ;

അമരം നാമ നഗരം, ദസ്സനേയ്യം മനോരമം.

ദസഹി ¶ സദ്ദേഹി അവിവിത്തം, അന്നപാനസമായുതം;

ഹത്ഥിസദ്ദം അസ്സസദ്ദം, ഭേരിസങ്ഖരഥാനി ച;

ഖാദഥ പിവഥ ചേവ, അന്നപാനേന ഘോസിതം.

നഗരം ¶ സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നം, സബ്ബകമ്മമുപാഗതം;

സത്തരതനസമ്പന്നം, നാനാജനസമാകുലം;

സമിദ്ധം ദേവനഗരംവ, ആവാസം പുഞ്ഞകമ്മിനം.

നഗരേ അമരവതിയാ, സുമേധോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ;

അനേകകോടിസന്നിചയോ, പഹൂതധനധഞ്ഞവാ.

അജ്ഝായകോ മന്തധരോ, തിണ്ണം വേദാന പാരഗൂ;

ലക്ഖണേ ഇതിഹാസേ ച, സധമ്മേ പാരമിം ഗതോ.

രഹോഗതോ നിസീദിത്വാ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ;

ദുക്ഖോ പുനബ്ഭവോ നാമ, സരീരസ്സ ച ഭേദനം.

ജാതിധമ്മോ ജരാധമ്മോ, ബ്യാധിധമ്മോ സഹം തദാ;

അജരം അമതം ഖേമം, പരിയേസിസ്സാമി നിബ്ബുതിം.

യംനൂനിമം പൂതികായം, നാനാകുണപപൂരിതം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യം, അനപേക്ഖോ അനത്ഥികോ.

അത്ഥി ഹേഹിതി സോ മഗ്ഗോ, ന സോ സക്കാ ന ഹേതുയേ;

പരിയേസിസ്സാമി തം മഗ്ഗം, ഭവതോ പരിമുത്തിയാ.

യഥാപി ദുക്ഖേ വിജ്ജന്തേ, സുഖം നാമപി വിജ്ജതി;

ഏവം ഭവേ വിജ്ജമാനേ, വിഭവോപി ഇച്ഛിതബ്ബകോ.

യഥാപി ഉണ്ഹേ വിജ്ജന്തേ, അപരം വിജ്ജതി സീതലം;

ഏവം തിവിധഗ്ഗി വിജ്ജന്തേ, നിബ്ബാനം ഇച്ഛിതബ്ബകം.

യഥാപി പാപേ വിജ്ജന്തേ, കല്യാണമപി വിജ്ജതി;

ഏവമേവ ജാതി വിജ്ജന്തേ, അജാതിപിച്ഛിതബ്ബകം.

യഥാ ¶ ¶ ഗൂഥഗതോ പുരിസോ, തളാകം ദിസ്വാന പൂരിതം;

ന ഗവേസതി തം തളാകം, ന ദോസോ തളാകസ്സ സോ.

ഏവം കിലേസമലധോവേ, വിജ്ജന്തേ അമതന്തളേ;

ന ഗവേസതി തം തളാകം, ന ദോസോ അമതന്തളേ.

യഥാ അരീഹി പരിരുദ്ധോ, വിജ്ജന്തേ ഗമനമ്പഥേ;

ന പലായതി സോ പുരിസോ, ന ദോസോ അഞ്ജസസ്സ സോ.

ഏവം കിലേസപരിരുദ്ധോ, വിജ്ജമാനേ സിവേ പഥേ;

ന ഗവേസതി തം മഗ്ഗം, ന ദോസോ സിവമഞ്ജസേ.

യഥാപി ബ്യാധിതോ പുരിസോ, വിജ്ജമാനേ തികിച്ഛകേ;

ന തികിച്ഛാപേതി തം ബ്യാധിം, ന ദോസോ സോ തികിച്ഛകേ.

ഏവം കിലേസബ്യാധീഹി, ദുക്ഖിതോ പരിപീളിതോ;

ന ഗവേസതി തം ആചരിയം, ന ദോസോ സോ വിനായകേ.

യഥാപി കുണപം പുരിസോ, കണ്ഠേ ബദ്ധം ജിഗുച്ഛിയ;

മോചയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യ, സുഖീ സേരീ സയംവസീ.

തഥേവിമം പൂതികായം, നാനാകുണപസഞ്ചയം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛേയ്യം, അനപേക്ഖോ അനത്ഥികോ.

യഥാ ഉച്ചാരട്ഠാനമ്ഹി, കരീസം നരനാരിയോ;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛന്തി, അനപേക്ഖാ അനത്ഥികാ.

ഏവമേവാഹം ¶ ഇമം കായം, നാനാകുണപപൂരിതം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛിസ്സം, വച്ചം കത്വാ യഥാ കുടിം.

യഥാപി ജജ്ജരം നാവം, പലുഗ്ഗം ഉദഗാഹിനിം;

സാമീ ഛഡ്ഡേത്വാ ഗച്ഛന്തി, അനപേക്ഖാ അനത്ഥികാ.

ഏവമേവാഹം ഇമം കായം, നവച്ഛിദ്ദം ധുവസ്സവം;

ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛിസ്സം, ജിണ്ണനാവംവ സാമികാ.

യഥാപി പുരിസോ ചോരേഹി, ഗച്ഛന്തോ ഭണ്ഡമാദിയ;

ഭണ്ഡച്ഛേദഭയം ദിസ്വാ, ഛഡ്ഡയിത്വാന ഗച്ഛതി.

ഏവമേവ ¶ അയം കായോ, മഹാചോരസമോ വിയ;

പഹായിമം ഗമിസ്സാമി, കുസലച്ഛേദനാഭയാ.

ഏവാഹം ചിന്തയിത്വാന, നേകകോടിസതം ധനം;

നാഥാനാഥാനം ദത്വാന, ഹിമവന്തമുപാഗമിം.

ഹിമവന്തസ്സാവിദൂരേ, ധമ്മികോ നാമ പബ്ബതോ;

അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ.

ചങ്കമം തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിതം;

അട്ഠഗുണസമുപേതം, അഭിഞ്ഞാബലമാഹരിം.

സാടകം പജഹിം തത്ഥ, നവദോസമുപാഗതം;

വാകചീരം നിവാസേസിം, ദ്വാദസഗുണമുപാഗതം.

അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം ¶ , പജഹിം പണ്ണസാലകം;

ഉപാഗമിം രുക്ഖമൂലം, ഗുണേ ദസഹുപാഗതം.

വാപിതം രോപിതം ധഞ്ഞം, പജഹിം നിരവസേസതോ;

അനേകഗുണസമ്പന്നം, പവത്തഫലമാദിയിം.

തത്ഥപ്പധാനം പദഹിം, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അബ്ഭന്തരമ്ഹി സത്താഹേ, അഭിഞ്ഞാബല പാപുണിന്തി. (ബു. വം. ൨.൧-൩൩);

തത്ഥ അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാതി ഇമിസ്സാ പാളിയാ സുമേധപണ്ഡിതേന അസ്സമപണ്ണസാലാചങ്കമാ സഹത്ഥാ മാപിതാ വിയ വുത്താ. അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – മഹാസത്തഞ്ഹി ‘‘ഹിമവന്തം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ അജ്ജ ധമ്മികപബ്ബതം പവിസിസ്സാമീ’’തി നിക്ഖന്തം ദിസ്വാ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തം ആമന്തേസി – ‘‘ഗച്ഛ, താത, അയം സുമേധപണ്ഡിതോ ‘പബ്ബജിസ്സാമീ’തി നിക്ഖന്തോ ഏതസ്സ വസനട്ഠാനം മാപേഹീ’’തി. സോ തസ്സ വചനം സമ്പടിച്ഛിത്വാ രമണീയം അസ്സമം സുഗുത്തം പണ്ണസാലം, മനോരമം ചങ്കമഞ്ച മാപേസി. ഭഗവാ പന തദാ അത്തനോ പുഞ്ഞാനുഭാവേന നിപ്ഫന്നം തം അസ്സമപദം സന്ധായ ‘‘സാരിപുത്ത തസ്മിം ധമ്മികപബ്ബതേ –

അസ്സമോ ¶ സുകതോ മയ്ഹം, പണ്ണസാലാ സുമാപിതാ;

ചങ്കമം തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിത’’ന്തി. –

ആഹ. തത്ഥ അസ്സമോ സുകതോ മയ്ഹന്തി സുകതോ മയാ. പണ്ണസാലാ സുമാപിതാതി പണ്ണച്ഛന്നാ സാലാപി മേ സുമാപിതാ അഹോസി.

പഞ്ചദോസവിവജ്ജിതന്തി പഞ്ചിമേ ചങ്കമദോസാ നാമ ഥദ്ധവിസമതാ, അന്തോരുക്ഖതാ, ഗഹനച്ഛന്നതാ, അതിസമ്ബാധതാ, അതിവിസാലതാതി. ഥദ്ധവിസമഭൂമിഭാഗസ്മിഞ്ഹി ചങ്കമേ ചങ്കമന്തസ്സ പാദാ രുജ്ജന്തി, ഫോടാ ഉട്ഠഹന്തി, ചിത്തം ഏകഗ്ഗതം ന ലഭതി, കമ്മട്ഠാനം വിപജ്ജതി. മുദുസമതലേ പന ഫാസുവിഹാരം ആഗമ്മ കമ്മട്ഠാനം സമ്പജ്ജതി. തസ്മാ ഥദ്ധവിസമഭൂമിഭാഗതാ ഏകോ ദോസോതി വേദിതബ്ബോ. ചങ്കമനസ്സ അന്തോ വാ മജ്ഝേ വാ കോടിയം വാ ¶ രുക്ഖേ സതി പമാദമാഗമ്മ ചങ്കമന്തസ്സ നലാടം വാ സീസം വാ പടിഹഞ്ഞതീതി അന്തോരുക്ഖതാ ദുതിയോ ദോസോ. തിണലതാദിഗഹനച്ഛന്നേ ചങ്കമേ ചങ്കമന്തോ അന്ധകാരവേലായം ഉരഗാദികേ പാണേ അക്കമിത്വാ വാ മാരേതി, തേഹി വാ ദട്ഠോ ദുക്ഖം ആപജ്ജതീതി ഗഹനച്ഛന്നതാ തതിയോ ദോസോ. അതിസമ്ബാധേ ചങ്കമേ വിത്ഥാരതോ രതനികേ വാ അഡ്ഢരതനികേ വാ ചങ്കമന്തസ്സ പരിച്ഛേദേ പക്ഖലിത്വാ നഖാപി അങ്ഗുലിയോപി ഭിജ്ജന്തീതി അതിസമ്ബാധതാ ചതുത്ഥോ ദോസോ. അതിവിസാലേ ചങ്കമേ ചങ്കമന്തസ്സ ചിത്തം വിധാവതി, ഏകഗ്ഗതം ന ലഭതീതി അതിവിസാലതാ പഞ്ചമോ ദോസോ. പുഥുലതോ പന ദിയഡ്ഢരതനം ദ്വീസു പസ്സേസു രതനമത്തഅനുചങ്കമം ദീഘതോ സട്ഠിഹത്ഥം മുദുതലം സമവിപ്പകിണ്ണവാലുകം ചങ്കമം വട്ടതി, ചേതിയഗിരിമ്ഹി ദീപപ്പസാദകമഹാമഹിന്ദത്ഥേരസ്സ ചങ്കമനം വിയ, താദിസം തം അഹോസി. തേനാഹ ‘‘ചങ്കമം തത്ഥ മാപേസിം, പഞ്ചദോസവിവജ്ജിത’’ന്തി.

അട്ഠഗുണസമുപേതന്തി അട്ഠഹി സമണസുഖേഹി ഉപേതം. അട്ഠിമാനി സമണസുഖാനി നാമ ധനധഞ്ഞപരിഗ്ഗഹാഭാവോ അനവജ്ജപിണ്ഡപരിയേസനഭാവോ, നിബ്ബുതപിണ്ഡഭുഞ്ജനഭാവോ, രട്ഠം പീളേത്വാ ധനസാരം വാ സീസകഹാപണാദീനി വാ ഗണ്ഹന്തേസു രാജകുലേസു രട്ഠപീളനകിലേസാഭാവോ, ഉപകരണേസു നിച്ഛന്ദരാഗഭാവോ, ചോരവിലോപേ നിബ്ഭയഭാവോ, രാജരാജമഹാമച്ചേഹി അസംസട്ഠഭാവോ ചതൂസു ദിസാസു അപ്പടിഹതഭാവോതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി ¶ ‘‘യഥാ തസ്മിം അസ്സമേ വസന്തേന സക്കാ ഹോന്തി ഇമാനി അട്ഠ സമണസുഖാനി വിന്ദിതും, ഏവം അട്ഠഗുണസമുപേതം തം അസ്സമം മാപേസി’’ ന്തി.

അഭിഞ്ഞാബലമാഹരിന്തി പച്ഛാ തസ്മിം അസ്സമേ വസന്തോ കസിണപരികമ്മം കത്വാ അഭിഞ്ഞാനഞ്ച സമാപത്തീനഞ്ച ഉപ്പാദനത്ഥായ അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ ഥാമപ്പത്തം വിപസ്സനാബലം ആഹരിം. യഥാ തസ്മിം വസന്തോ തം ബലം ആഹരിതും സക്കോമി, ഏവം തം അസ്സമം തസ്സ അഭിഞ്ഞത്ഥായ വിപസ്സനാബലസ്സ അനുച്ഛവികം കത്വാ മാപേസിന്തി അത്ഥോ.

സാടകം പജഹിം തത്ഥ, നവദോസമുപാഗതന്തി ഏത്ഥായം അനുപുബ്ബികഥാ, തദാ കിര കുടിലേണചങ്കമാദിപടിമണ്ഡിതം പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗരുക്ഖസഞ്ഛന്നം രമണീയം മധുരസലിലാസയം അപഗതവാളമിഗഭിംസനകസകുണം പവിവേകക്ഖമം അസ്സമം മാപേത്വാ അലങ്കതചങ്കമസ്സ ഉഭോസു അന്തേസു ആലമ്ബനഫലകം സംവിധായ നിസീദനത്ഥായ ചങ്കമവേമജ്ഝേ സമതലം മുഗ്ഗവണ്ണസിലം മാപേത്വാ അന്തോപണ്ണസാലായം ജടാമണ്ഡലവാകചീരതിദണ്ഡകുണ്ഡികാദികേ താപസപരിക്ഖാരേ മണ്ഡപേ പാനീയഘടപാനീയസങ്ഖപാനീയസരാവാനി അഗ്ഗിസാലായം അങ്ഗാരകപല്ലദാരുആദീനീതി ഏവം യം യം പബ്ബജിതാനം ¶ ഉപകാരായ സംവത്തതി, തം തം സബ്ബം മാപേത്വാ പണ്ണസാലായ ഭിത്തിയം ‘‘യേ കേചി പബ്ബജിതുകാമാ ഇമേ പരിക്ഖാരേ ഗഹേത്വാ പബ്ബജന്തൂ’’തി അക്ഖരാനി ഛിന്ദിത്വാ ദേവലോകമേവ ഗതേ വിസ്സകമ്മദേവപുത്തേ സുമേധപണ്ഡിതോ ഹിമവന്തപാദേ ഗിരികന്ദരാനുസാരേന അത്തനോ നിവാസനാനുരൂപം ഫാസുകട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ നദീനിവത്തനേ വിസ്സകമ്മനിമ്മിതം സക്കദത്തിയം രമണീയം അസ്സമം ദിസ്വാ ചങ്കമകോടിം ഗന്ത്വാ പദവലഞ്ജം അപസ്സന്തോ ‘‘ധുവം പബ്ബജിതാ ധുരഗാമേ ഭിക്ഖം പരിയേസിത്വാ കിലന്തരൂപാ ആഗന്ത്വാ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ നിസിന്നാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഥോകം ആഗമേത്വാ ‘‘അതിവിയ ചിരായന്തി, ജാനിസ്സാമീ’’തി പണ്ണസാലകുടിദ്വാരം വിവരിത്വാ അന്തോ പവിസിത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ മഹാഭിത്തിയം അക്ഖരാനി വാചേത്വാ ‘‘മയ്ഹം കപ്പിയപരിക്ഖാരാ ഏതേ, ഇമേ ഗഹേത്വാ പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി അത്തനാ നിവത്ഥപാരുതം സാടകയുഗം പജഹി. തേനാഹ ‘‘സാടകം പജഹിം തത്ഥാ’’തി. ഏവം പവിട്ഠോ അഹം സാരിപുത്ത തസ്സം പണ്ണസാലായം സാടകം പജഹിം.

നവദോസമുപാഗതന്തി ¶ സാടകം പജഹന്തോ നവ ദോസേ ദിസ്വാ പജഹിന്തി ദീപേതി. താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതാനഞ്ഹി സാടകസ്മിം നവ ദോസാ ഉപട്ഠഹന്തി. തേസു തസ്സ മഹഗ്ഘഭാവോ ഏകോ ദോസോ, പരപടിബദ്ധതായ ഉപ്പജ്ജനഭാവോ ഏകോ, പരിഭോഗേന ലഹും കിലിസ്സനഭാവോ ഏകോ, കിലിട്ഠോ ഹി ധോവിതബ്ബോ ച രജിതബ്ബോ ച ഹോതി, പരിഭോഗേന ലഹുകം ജീരണഭാവോ ഏകോ ജിണ്ണസ്സ ഹി തുന്നം വാ അഗ്ഗളദാനം വാ കാതബ്ബം ഹോതി. പുനപരിയേസനായ ദുരഭിസമ്ഭവഭാവോ ഏകോ, താപസപബ്ബജ്ജായ അസാരുപ്പഭാവോ ഏകോ, പച്ചത്ഥികാനം സാധാരണഭാവോ ഏകോ, യഥാ ഹി നം പച്ചത്ഥികാ ന ഗണ്ഹന്തി, ഏവം ഗോപേതബ്ബോ ഹോതി. പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ വിഭൂസനട്ഠാനഭാവോ ഏകോ, ഗഹേത്വാ ചരന്തസ്സ ഖന്ധഭാരമഹിച്ഛഭാവോ ഏകോതി.

വാകചീരം നിവാസേസിന്തി തദാ അഹം സാരിപുത്ത ഇമേ നവ ദോസേ ദിസ്വാ സാടകം പഹായ വാകചീരം നിവാസേസിം മുഞ്ജതിണം ഹീരം ഹീരം കത്വാ ഗന്ഥേത്വാ കതം വാകചീരം നിവാസനപാരുപനത്ഥായ ആദിയിന്തി അത്ഥോ.

ദ്വാദസഗുണമുപാഗതന്തി ദ്വാദസഹി ആനിസംസേഹി സമന്നാഗതം, വാകചീരസ്മിഞ്ഹി ദ്വാദസാനിസംസാ – അപ്പഗ്ഘം സുന്ദരം കപ്പിയന്തി അയം താവ ഏകോ ആനിസംസോ, സഹത്ഥാ കാതും സക്കാതി അയം ദുതിയോ, പരിഭോഗേന സണികം കിലിസ്സതി ധോവിയമാനേപി പപഞ്ചോ നത്ഥീതി അയം തതിയോ, പരിഭോഗേന ജിണ്ണേപി സിബ്ബിതബ്ബാഭാവോ ചതുത്ഥോ, പുന പരിയേസന്തസ്സ സുഖേന കരണഭാവോ ¶ പഞ്ചമോ, താപസപബ്ബജ്ജായ സാരുപ്പഭാവോ ഛട്ഠോ, പച്ചത്ഥികാനം നിരുപഭോഗഭാവോ സത്തമോ, പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ വിഭൂസനട്ഠാനാഭാവോ അട്ഠമോ, ധാരണേ സല്ലഹുകഭാവോ നവമോ, ചീവരപച്ചയേ അപ്പിച്ഛഭാവോ ദസമോ, വാകുപ്പത്തിയാ ധമ്മികഅനവജ്ജഭാവോ ഏകാദസമോ വാകചീരേ നട്ഠേപി അനപേക്ഖഭാവോ ദ്വാദസമോതി.

അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം, പജഹിം പണ്ണസാലകന്തി കഥം പജഹിം? സോ കിര വരസാടകയുഗം ഓമുഞ്ചന്തോ ചീവരവംസേ ലഗ്ഗിതം അനോജപുപ്ഫദാമസദിസം രത്തവാകചീരം ഗഹേത്വാ നിവാസേത്വാ തസ്സുപരി അപരം സുവണ്ണവണ്ണം വാകചീരം പരിദഹിത്വാ പുന്നാഗപുപ്ഫസന്ഥരസദിസം സഖുരം അജിനചമ്മം ഏകംസം കത്വാ ജടാമണ്ഡലം ¶ പടിമുഞ്ചിത്വാ ചൂളായ സദ്ധിം നിച്ചലഭാവകരണത്ഥം സാരസൂചിം പവേസേത്വാ മുത്താജാലസദിസായ സിക്കായ പവാളവണ്ണം കുണ്ഡികം ഓദഹിത്വാ തീസു ഠാനേസു വങ്കകാജം ആദായ ഏകിസ്സാ കാജകോടിയാ കുണ്ഡികം, ഏകിസ്സാ അങ്കുസകപച്ഛിതിദണ്ഡകാദീനി ഓലഗ്ഗേത്വാ ഖാരികാജം അംസേ കത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന കത്തരദണ്ഡം ഗഹേത്വാ പണ്ണസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ സട്ഠിഹത്ഥേ മഹാചങ്കമേ അപരാപരം ചങ്കമന്തോ അത്തനോ വേസം ഓലോകേത്വാ ‘‘മയ്ഹം മനോരഥോ മത്ഥകം പത്തോ, സോഭതി വത മേ പബ്ബജ്ജാ, ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധാദീഹി സബ്ബേഹിപി ധീരപുരിസേഹി വണ്ണിതാ ഥോമിതാ അയം പബ്ബജ്ജാ നാമ, പഹീനം മേ ഗിഹിബന്ധനം, നിക്ഖന്തോസ്മി നേക്ഖമ്മം, ലദ്ധാ മേ ഉത്തമപബ്ബജ്ജാ, കരിസ്സാമി സമണധമ്മം, ലഭിസ്സാമി അഗ്ഗഫലസുഖ’’ന്തി ഉസ്സാഹജാതോ ഖാരികാജം ഓതാരേത്വാ ചങ്കമവേമജ്ഝേ മുഗ്ഗവണ്ണസിലാപട്ടേ സുവണ്ണപടിമാ വിയ നിസിന്നോ ദിവസഭാഗം വീതിനാമേത്വാ സായന്ഹസമയം പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ ബിദലമഞ്ചകപസ്സേ കട്ഠത്ഥരികായ നിപന്നോ സരീരം ഉതും ഗാഹാപേത്വാ ബലവപച്ചൂസേ പബുജ്ഝിത്വാ അത്തനോ ആഗമനം ആവജ്ജേസി ‘‘അഹം ഘരാവാസേ ആദീനവം ദിസ്വാ അമിതഭോഗം അനന്തയസം പഹായ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ നേക്ഖമഗവേസകോ ഹുത്വാ പബ്ബജിതോ, ഇതോ ദാനി പട്ഠായ പമാദചാരം ചരിതും ന വട്ടതി, പവിവേകഞ്ഹി പഹായ വിചരന്തം മിച്ഛാവിതക്കമക്ഖികാ ഖാദന്തി, ഇദാനി മയാ പവിവേകമനുബ്രൂഹേതും വട്ടതി, അഹഞ്ഹി ഘരാവാസം പലിബോധതോ ദിസ്വാ നിക്ഖന്തോ, അയഞ്ച മനാപാ പണ്ണസാലാ, ബേലുവപക്കവണ്ണാ പരിഭണ്ഡകതാ ഭൂമി, രജതവണ്ണാ സേതഭിത്തിയോ, കപോതപാദവണ്ണം പണ്ണച്ഛദനം, വിചിത്തത്ഥരണവണ്ണോ ബിദലമഞ്ചകോ, നിവാസഫാസുകം വസനട്ഠാനം, ന ഏത്തോ അതിരേകതരാ വിയ മേ ഗേഹസമ്പദാ പഞ്ഞായതീ’’തി പണ്ണസാലായ ദോസേ വിചിനന്തോ അട്ഠ ദോസേ പസ്സി.

പണ്ണസാലാപരിഭോഗസ്മിഞ്ഹി അട്ഠ ആദീനവാ – മഹാസമാരമ്ഭേന? ദബ്ബസമ്ഭാരേ സമോധാനേത്വാ കരണപരിയേസനഭാവോ ¶ ഏകോ ആദീനവോ. തിണപണ്ണമത്തികാസു പതിതാസു താസം പുനപ്പുനം ഠപേതബ്ബതായ നിബദ്ധജഗ്ഗനഭാവോ ¶ ദുതിയോ, സേനാസനം നാമ മഹല്ലകസ്സ പാപുണാതി, അവേലായ വുട്ഠാപിയമാനസ്സ ചിത്തേകഗ്ഗതാ ന ഹോതീതി ഉട്ഠാപനീയഭാവോ തതിയോ, സീതുണ്ഹപടിഘാതേന കായസ്സ സുഖുമാലകരണഭാവോ ചതുത്ഥോ, ഗേഹം പവിട്ഠേന യംകിഞ്ചി പാപം സക്കാ കാതുന്തി ഗരഹപടിച്ഛാദനഭാവോ പഞ്ചമോ, ‘‘മയ്ഹ’’ന്തി പരിഗ്ഗഹകരണഭാവോ ഛട്ഠോ, ഗേഹസ്സ അത്ഥിഭാവോ നാമേസ ദുതിയകവാസോ വിയാതി സത്തമോ ഊകാമങ്ഗുലഘരഗോളികാദീനം സാധാരണതായ ബഹുസാധാരണഭാവോ അട്ഠമോതി ഇമേ അട്ഠ ആദീനവേ ദിസ്വാ മഹാസത്തോ പണ്ണസാലം പജഹി. തേനാഹ ‘‘അട്ഠദോസസമാകിണ്ണം, പജഹിം പണ്ണസാലക’’ന്തി.

ഉപാഗമിം രുക്ഖമൂലം ഗുണേ ദസഹുപാഗതന്തി ഛന്നം പടിക്ഖിപിത്വാ ദസഹി ഗുണേഹി ഉപേതം രുക്ഖമൂലം ഉപാഗതോസ്മീതി വദതി.

തത്രിമേ ദസ ഗുണാ – അപ്പസമാരമ്ഭതാ ഏകോ ഗുണോ ഉപഗമനമത്തമേവ ഹി തത്ഥ ഹോതീതി. അപ്പടിജഗ്ഗനതാ ദുതിയോ തഞ്ഹി സമ്മട്ഠമ്പി അസമ്മട്ഠമ്പി പരിഭോഗഫാസുകം ഹോതിയേവ. അനുട്ഠാപനീയഭാവോ തതിയോ, ഗരഹം നപ്പടിച്ഛാദേതി, തത്ഥ ഹി പാപം കരോന്തോ ലജ്ജതീതി ഗരഹായ അപ്പടിച്ഛാദനഭാവോ ചതുത്ഥോ, അബ്ഭോകാസാവാസോ വിയ കായം ന സന്ഥമ്ഭേതീതി കായസ്സ അസന്ഥമ്ഭനഭാവോ പഞ്ചമോ. പരിഗ്ഗഹകരണാഭാവോ ഛട്ഠോ, ഗേഹാലയപടിക്ഖേപോ സത്തമോ, ബഹുസാധാരണഗേഹേ വിയ ‘‘പടിജഗ്ഗിസ്സാമി നം, നിക്ഖമഥാ’’തി നീഹരണാഭാവോ അട്ഠമോ, വസന്തസ്സ സപ്പീതികഭാവോ നവമോ, രുക്ഖമൂലസേനാസനസ്സ ഗതഗതട്ഠാനേ സുലഭതായ അനപേക്ഖഭാവോ ദസമോതി, ഇമേ ദസ ഗുണേ ദിസ്വാ രുക്ഖമൂലം ഉപാഗതോസ്മീതി വദതി.

ഇമാനി ഏത്തകാനി കാരണാനി സല്ലക്ഖേത്വാ മഹാസത്തോ പുനദിവസേ ഭിക്ഖായ ഗാമം പാവിസി. അഥസ്സ സമ്പത്തഗാമേ മനുസ്സാ മഹന്തേന ഉസ്സാഹേന ഭിക്ഖം അദംസു. സോ ഭത്തകിച്ചം നിട്ഠാപേത്വാ അസ്സമം ആഗമ്മ നിസീദിത്വാ ചിന്തേസി ‘‘നാഹം ‘ആഹാരം ന ലഭാമീ’തി പബ്ബജിതോ സിനിദ്ധാഹാരോ നാമേസ മാനമദപുരിസമദേ വഡ്ഢേതി. ആഹാരമൂലകസ്സ ദുക്ഖസ്സ അന്തോ നത്ഥി യംനൂനാഹം വാപിതം രോപിതം ധഞ്ഞനിബ്ബത്തകം ആഹാരം പജഹിത്വാ പവത്തഫലഭോജനോ ഭവേയ്യ’’ന്തി. സോ തതോ പട്ഠായ തഥാ ¶ കത്വാ ഘടേന്തോ വായമന്തോ സത്താഹബ്ഭന്തരേയേവ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഞ്ച ച അഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേസി. തേന വുത്തം –

‘‘വാപിതം ¶ രോപിതം ധഞ്ഞം, പജഹിം നിരവസേസതോ;

അനേകഗുണസമ്പന്നം, പവത്തഫലമാദിയിം.

‘‘തത്ഥപ്പധാനം പദഹിം, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അബ്ഭന്തരമ്ഹി സത്താഹേ, അഭിഞ്ഞാബല പാപുണി’’ന്തി.

ഏവം മേ സിദ്ധിപ്പത്തസ്സ, വസീഭൂതസ്സ സാസനേ;

ദീപങ്കരോ നാമ ജിനോ, ഉപ്പജ്ജി ലോകനായകോ.

ഉപ്പജ്ജന്തേ ച ജായന്തേ, ബുജ്ഝന്തേ ധമ്മദേസനേ;

ചതുരോ നിമിത്തേ നാദ്ദസം, ഝാനരതിസമപ്പിതോ.

പച്ചന്തദേസവിസയേ, നിമന്തേത്വാ തഥാഗതം;

തസ്സ ആഗമനം മഗ്ഗം, സോധേന്തി തുട്ഠമാനസാ.

അഹം തേന സമയേന, നിക്ഖമിത്വാ സകസ്സമാ;

ധുനന്തോ വാകചീരാനി, ഗച്ഛാമി അമ്ബരേ തദാ.

വേദജാതം ജനം ദിസ്വാ, തുട്ഠഹട്ഠം പമോദിതം;

ഓരോഹിത്വാന ഗഗനാ, മനുസ്സേ പുച്ഛി താവദേ.

‘‘തുട്ഠഹട്ഠോ പമുദിതോ, വേദജാതോ മഹാജനോ;

കസ്സ സോധീയതി മഗ്ഗോ, അഞ്ജസം വടുമായനം’’.

തേ മേ പുട്ഠാ വിയാകംസു ‘‘ബുദ്ധോ ലോകേ അനുത്തരോ;

ദീപങ്കരോ നാമ ജിനോ, ഉപ്പജ്ജി ലോകനായകോ;

തസ്സ സോധീയതി മഗ്ഗോ, അഞ്ജസം വടുമായനം’’.

‘‘ബുദ്ധോ’’തി വചനം സുത്വാന, പീതി ഉപ്പജ്ജി താവദേ;

‘‘ബുദ്ധോ ബുദ്ധോ’’തി കഥയന്തോ, സോമനസ്സം പവേദയിം.

തത്ഥ ¶ ഠത്വാ വിചിന്തേസിം, തുട്ഠോ സംവിഗ്ഗമാനസോ;

‘‘ഇധ ബീജാനി രോപിസ്സം, ഖണോ വേ മാ ഉപച്ചഗാ’’.

യദി ബുദ്ധസ്സ സോധേഥ, ഏകോകാസം ദദാഥ മേ;

അഹമ്പി സോധയിസ്സാമി, അഞ്ജസം വടുമായനം.

അദംസു ¶ തേ മമോകാസം, സോധേതും അഞ്ജസം തദാ;

‘‘ബുദ്ധോ ബുദ്ധോ’’തി ചിന്തേന്തോ, മഗ്ഗം സോധേമഹം തദാ.

അനിട്ഠിതേ പമോകാസേ, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

ചതൂഹി സതസഹസ്സേഹി, ഛളഭിഞ്ഞേഹി താദിഹി;

ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, പടിപജ്ജി അഞ്ജസം ജിനോ.

പച്ചുഗ്ഗമനാ വത്തന്തി, വജ്ജന്തി ഭേരിയോ ബഹൂ;

ആമോദിതാ നരമരൂ, സാധുകാരം പവത്തയും.

ദേവാ മനുസ്സേ പസ്സന്തി, മനുസ്സാപി ച ദേവതാ;

ഉഭോപി തേ പഞ്ജലികാ, അനുയന്തി തഥാഗതം.

ദേവാ ദിബ്ബേഹി തുരിയേഹി, മനുസ്സാ മാനുസേഹി ച;

ഉഭോപി തേ വജ്ജയന്താ, അനുയന്തി തഥാഗതം.

ദിബ്ബം മന്ദാരവം പുപ്ഫം, പദുമം പാരിഛത്തകം;

ദിസോദിസം ഓകിരന്തി, ആകാസനഭഗതാ മരൂ.

ദിബ്ബം ചന്ദനചുണ്ണഞ്ച, വരഗന്ധഞ്ച കേവലം;

ദിസോദിസം ഓകിരന്തി, ആകാസനഭഗതാ മരൂ.

ചമ്പകം ¶ സലലം നീപം, നാഗപുന്നാഗകേതകം;

ദിസോദിസം ഉക്ഖിപന്തി, ഭൂമിതലഗതാ നരാ.

കേസേ മുഞ്ചിത്വാഹം തത്ഥ, വാകചീരഞ്ച ചമ്മകം;

കലലേ പത്ഥരിത്വാന, അവകുജ്ജോ നിപജ്ജഹം.

അക്കമിത്വാന മം ബുദ്ധോ, സഹ സിസ്സേഹി ഗച്ഛതു;

മാ നം കലലേ അക്കമിത്ഥ, ഹിതായ മേ ഭവിസ്സതി.

പഥവിയം നിപന്നസ്സ, ഏവം മേ ആസി ചേതസോ;

‘‘ഇച്ഛമാനോ അഹം അജ്ജ, കിലേസേ ഝാപയേ മമ.

‘‘കിം മേ അഞ്ഞാതവേസേന, ധമ്മം സച്ഛികതേനിധ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, ബുദ്ധോ ഹേസ്സം സദേവകേ.

‘‘കിം ¶ മേ ഏകേന തിണ്ണേന, പുരിസേന ഥാമദസ്സിനാ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, സന്താരേസ്സം സദേവകം.

‘‘ഇമിനാ മേ അധികാരേന, കതേന പുരിസുത്തമേ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, താരേമി ജനതം ബഹും.

‘‘സംസാരസോതം ഛിന്ദിത്വാ, വിദ്ധംസേത്വാ തയോ ഭവേ;

ധമ്മനാവം സമാരുയ്ഹ, സന്താരേസ്സം സദേവകം’’.

ദീപങ്കരോ ലോകവിദൂ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

ഉസ്സീസകേ മം ഠത്വാന, ഇദം വചനമബ്രവി.

‘‘പസ്സഥ ¶ ഇമം താപസം, ജടിലം ഉഗ്ഗതാപനം;

അപരിമേയ്യേ ഇതോ കപ്പേ, ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി.

‘‘അഹു കപിലവ്ഹയാ രമ്മാ, നിക്ഖമിത്വാ തഥാഗതോ;

പധാനം പദഹിത്വാന, കത്വാ ദുക്കരകാരികം.

‘‘അജപാലരുക്ഖമൂലേ, നിസീദിത്വാ തഥാഗതോ;

തത്ഥ പായാസം പഗ്ഗയ്ഹ, നേരഞ്ജരമുപേഹിതി.

‘‘നേരഞ്ജരായ തീരമ്ഹി, പായാസം അദ സോ ജിനോ;

പടിയത്തവരമഗ്ഗേന, ബോധിമൂലമുപേഹിതി.

‘‘തതോ പദക്ഖിണം കത്വാ, ബോധിമണ്ഡം അനുത്തരോ;

അസ്സത്ഥരുക്ഖമൂലമ്ഹി, ബുജ്ഝിസ്സതി മഹായസോ.

‘‘ഇമസ്സ ജനികാ മാതാ, മായാ നാമ ഭവിസ്സതി;

പിതാ സുദ്ധോദനോ നാമ, അയം ഹേസ്സതി ഗോതമോ.

‘‘അനാസവാ വീതരാഗാ, സന്തചിത്താ സമാഹിതാ;

കോലിതോ ഉപതിസ്സോ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തി സാവകാ;

ആനന്ദോ നാമുപട്ഠാകോ, ഉപട്ഠിസ്സതിമം ജിനം.

‘‘ഖേമാ ഉപ്പലവണ്ണാ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തി സാവികാ;

അനാസവാ വീതരാഗാ, സന്തചിത്താ സമാഹിതാ.

‘‘ബോധി ¶ തസ്സ ഭഗവതോ, അസ്സത്ഥോതി പവുച്ചതി;

ചിത്തോ ച ഹത്ഥാളവകോ, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തുപട്ഠകാ;

ഉത്തരാ നന്ദമാതാ ച, അഗ്ഗാ ഹേസ്സന്തുപട്ഠികാ’’.

ഇദം ¶ സുത്വാന വചനം, അസമസ്സ മഹേസിനോ;

ആമോദിതാ നരമരൂ, ബുദ്ധബീജം കിര അയം.

ഉക്കുട്ഠിസദ്ദാ വത്തന്തി, അപ്ഫോടേന്തി ഹസന്തി ച;

കതഞ്ജലീ നമസ്സന്തി, ദസസഹസ്സീ സദേവകാ.

യദിമസ്സ ലോകനാഥസ്സ, വിരജ്ഝിസ്സാമ സാസനം;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

യഥാ മനുസ്സാ നദിം തരന്താ, പടിതിത്ഥം വിരജ്ഝിയ;

ഹേട്ഠാ തിത്ഥേ ഗഹേത്വാന, ഉത്തരന്തി മഹാനദിം.

ഏവമേവ മയം സബ്ബേ, യദി മുഞ്ചാമിമം ജിനം;

അനാഗതമ്ഹി അദ്ധാനേ, ഹേസ്സാമ സമ്മുഖാ ഇമം.

ദീപങ്കരോ ലോകവിദൂ, ആഹുതീനം പടിഗ്ഗഹോ;

മമ കമ്മം പകിത്തേത്വാ, ദക്ഖിണം പാദമുദ്ധരി.

യേ തത്ഥാസും ജിനപുത്താ, സബ്ബേ പദക്ഖിണമകംസു മം;

നരാ നാഗാ ച ഗന്ധബ്ബാ, അഭിവാദേത്വാന പക്കമും.

ദസ്സനം മേ അതിക്കന്തേ, സസങ്ഘേ ലോകനായകേ;

ഹട്ഠതുട്ഠേന ചിത്തേന, ആസനാ വുട്ഠഹിം തദാ.

സുഖേന സുഖിതോ ഹോമി, പാമോജ്ജേന പമോദിതോ;

പീതിയാ ച അഭിസ്സന്നോ, പല്ലങ്കം ആഭുജിം തദാ.

പല്ലങ്കേന ¶ നിസീദിത്വാ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ;

‘‘വസീഭൂതോ അഹം ഝാനേ, അഭിഞ്ഞാപാരമിം ഗതോ.

‘‘ദസസഹസ്സിലോകമ്ഹി ¶ , ഇസയോ നത്ഥി മേ സമാ;

അസമോ ഇദ്ധിധമ്മേസു, അലഭിം ഈദിസം സുഖം’’.

പല്ലങ്കാഭുജനേ മയ്ഹം, ദസസഹസ്സാധിവാസിനോ;

മഹാനാദം പവത്തേസും, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

യാ പുബ്ബേ ബോധിസത്താനം, പല്ലങ്കവരമാഭുജേ;

നിമിത്താനി പദിസ്സന്തി, താനി അജ്ജ പദിസ്സരേ.

സീതം ബ്യപഗതം ഹോതി, ഉണ്ഹഞ്ച ഉപസമ്മതി;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

ദസസഹസ്സീ ലോകധാതൂ, നിസ്സദ്ദാ ഹോന്തി നിരാകുലാ;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

മഹാവാതാ ന വായന്തി, ന സന്ദന്തി സവന്തിയോ;

താനി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

ഥലജാ ദകജാ പുപ്ഫാ, സബ്ബേ പുപ്ഫന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ പുപ്ഫിതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

ലതാ വാ യദി വാ രുക്ഖാ, ഫലഭാരാ ഹോന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ ഫലിതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

ആകാസട്ഠാ ¶ ച ഭൂമട്ഠാ, രതനാ ജോതന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ രതനാ ജോതന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

മാനുസ്സകാ ച ദിബ്ബാ ച, തുരിയാ വജ്ജന്തി താവദേ;

തേപജ്ജുഭോ അഭിരവന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

വിചിത്തപുപ്ഫാ ഗഗനാ, അഭിവസ്സന്തി താവദേ;

തേപി അജ്ജ പവസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

മഹാസമുദ്ദോ ആഭുജതി, ദസസഹസ്സീ പകമ്പതി;

തേപജ്ജുഭോ അഭിരവന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

നിരയേപി ¶ ദസസഹസ്സേ, അഗ്ഗീ നിബ്ബന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ നിബ്ബുതാ അഗ്ഗീ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

വിമലോ ഹോതി സൂരിയോ, സബ്ബാ ദിസ്സന്തി താരകാ;

തേപി അജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

അനോവട്ഠേന ഉദകം, മഹിയാ ഉബ്ഭിജ്ജി താവദേ;

തമ്പജ്ജുബ്ഭിജ്ജതേ മഹിയാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

താരാഗണാ വിരോചന്തി, നക്ഖത്താ ഗഗനമണ്ഡലേ;

വിസാഖാ ചന്ദിമായുത്താ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

ബിലാസയാ ദരീസയാ, നിക്ഖമന്തി സകാസയാ;

തേപജ്ജ ആസയാ ഛുദ്ധാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

ന ¶ ഹോതി അരതി സത്താനം, സന്തുട്ഠാ ഹോന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ സന്തുട്ഠാ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

രോഗാ തദുപസമ്മന്തി, ജിഘച്ഛാ ച വിനസ്സതി;

താനിപജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

രോഗോ തദാ തനു ഹോതി, ദോസോ മോഹോ വിനസ്സതി;

തേപജ്ജ വിഗതാ സബ്ബേ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

ഭയം തദാ ന ഭവതി, അജ്ജപേതം പദിസ്സതി;

തേന ലിങ്ഗേന ജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

രജോ നുദ്ധംസതി ഉദ്ധം, അജ്ജപേതം പദിസ്സതി;

തേന ലിങ്ഗേന ജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

അനിട്ഠഗന്ധോ പക്കമതി, ദിബ്ബഗന്ധോ പവായതി;

സോപജ്ജ വായതി ഗന്ധോ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

സബ്ബേ ദേവാ പദിസ്സന്തി, ഠപയിത്വാ അരൂപിനോ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ ദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

യാവതാ നിരയാ നാമ, സബ്ബേ ദിസ്സന്തി താവദേ;

തേപജ്ജ സബ്ബേ ദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

കുട്ടാ ¶ കവാടാ സേലാ ച, ന ഹോന്താവരണാ തദാ;

അകാസഭൂതാ തേപജ്ജ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

ചുതീ ¶ ച ഉപപത്തി ച, ഖണേ തസ്മിം ന വിജ്ജതി;

താനിപജ്ജ പദിസ്സന്തി, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

ദള്ഹം പഗ്ഗണ്ഹ വീരിയം, മാ നിവത്ത അഭിക്കമ;

മയമ്പേതം വിജാനാമ, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസി.

ബുദ്ധസ്സ വചനം സുത്വാ, ദസസഹസ്സീനചൂഭയം;

തുട്ഠഹട്ഠോ പമോദിതോ, ഏവം ചിന്തേസഹം തദാ.

അദ്വേജ്ഝവചനാ ബുദ്ധാ, അമോഘവചനാ ജിനാ;

വിതഥം നത്ഥി ബുദ്ധാനം, ധുവം ബുദ്ധോ ഭവാമഹം.

യഥാ ഖിത്തം നഭേ ലേഡ്ഡു, ധുവം പതതി ഭൂമിയം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

യഥാപി സബ്ബസത്താനം, മരണം ധുവസസ്സതം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

യഥാ രത്തിക്ഖയേ പത്തേ, സൂരിയുഗ്ഗമനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

യഥാ നിക്ഖന്തസയനസ്സ, സീഹസ്സ നദനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

യഥാ ആപന്നസത്താനം, ഭാരമോരോപനം ധുവം;

തഥേവ ബുദ്ധസേട്ഠാനം, വചനം ധുവസസ്സതം.

ഹന്ദ ബുദ്ധകരേ ധമ്മേ, വിചിനാമി ഇതോ ചിതോ;

ഉദ്ധം അധോ ദസ ദിസാ, യാവതാ ധമ്മധാതുയാ.

വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, പഠമം ദാനപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, അനുചിണ്ണം മഹാപഥം.

ഇമം ¶ ത്വം പഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

ദാനപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

യഥാപി ¶ കുമ്ഭോ സമ്പുണ്ണോ, യസ്സ കസ്സചി അധോകതോ;

വമതേ വുദകം നിസ്സേസം, ന തത്ഥ പരിരക്ഖതി.

തഥേവ യാചകേ ദിസ്വാ, ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമേ;

ദദാഹി ദാനം നിസ്സേസം, കുമ്ഭോ വിയ അധോകതോ.

ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, ദുതിയം സീലപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

ഇമം ത്വം ദുതിയം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

സീലപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

യഥാപി ചമരീ വാലം, കിസ്മിഞ്ചി പടിലഗ്ഗിതം;

ഉപേതി മരണം തത്ഥ, ന വികോപേതി വാലധിം.

തഥേവ ചതൂസു ഭൂമീസു, സീലാനി പരിപൂരയ;

പരിരക്ഖ സദാ സീലം, ചമരീ വിയ വാലധിം.

ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

വിചിനന്തോ ¶ തദാദക്ഖിം, തതിയം നേക്ഖമ്മപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

ഇമം ത്വം തതിയം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

നേക്ഖമ്മപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

യഥാ അന്ദുഘരേ പുരിസോ, ചിരവുത്ഥോ ദുഖട്ടിതോ;

ന തത്ഥ രാഗം ജനേതി, മുത്തിമേവ ഗവേസതി.

തഥേവ ത്വം സബ്ബഭവേ, പസ്സ അന്ദുഘരം വിയ;

നേക്ഖമ്മാഭിമുഖോ ഹോതി, ഭവതോ പരിമുത്തിയാ.

ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

വിചിനന്തോ ¶ തദാദക്ഖിം, ചതുത്ഥം പഞ്ഞാപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

ഇമം ത്വം ചതുത്ഥം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

പഞ്ഞാപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

യഥാപി ഭിക്ഖു ഭിക്ഖന്തോ, ഹീനമുക്കട്ഠമജ്ഝിമേ;

കുലാനി ന വിവജ്ജേന്തോ, ഏവം ലഭതി യാപനം.

തഥേവ ത്വം സബ്ബകാലം, പരിപുച്ഛം ബുധം ജനം;

പഞ്ഞാപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

ന ¶ ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, പഞ്ചമം വീരിയപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

ഇമം ത്വം പഞ്ചമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

വീരിയപാരമിതം ഗച്ഛ, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

യഥാപി സീഹോ മിഗരാജാ, നിസജ്ജട്ഠാനചങ്കമേ;

അലീനവീരിയോ ഹോതി, പഗ്ഗഹിതമനോ സദാ.

തഥേവ ത്വം സബ്ബഭവേ, പഗ്ഗണ്ഹ വീരിയം ദള്ഹം;

വീരിയപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, ഛട്ഠമം ഖന്തിപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

ഇമം ത്വം ഛട്ഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ അദ്വേജ്ഝമാനസോ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

യഥാപി പഥവീ നാമ, സുചിമ്പി അസുചിമ്പി ച;

സബ്ബം സഹതി നിക്ഖേപം, ന കരോതി പടിഘം തയാ.

തഥേവ ¶ ¶ ത്വമ്പി സബ്ബേസം, സമ്മാനാവമാനക്ഖമോ;

ഖന്തിപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, സത്തമം സച്ചപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

ഇമം ത്വം സത്തമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ അദ്വേജ്ഝവചനോ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

യഥാപി ഓസമീ നാമ, തുലാഭൂതാ സദേവകേ;

സമയേ ഉതുവസ്സേ വാ, ന വോക്കമതി, വീഥിതോ.

തഥേവ ത്വമ്പി സച്ചേസു, മാ വോക്കമസി വീഥിതോ;

സച്ചപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, അട്ഠമം അധിട്ഠാനപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

ഇമം ത്വം അട്ഠമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തത്ഥ ത്വം അചലോ ഹുത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

യഥാപി ¶ പബ്ബതോ സേലോ, അചലോ സുപ്പതിട്ഠിതോ;

ന കമ്പതി ഭുസവാതേഹി, സകട്ഠാനേവ തിട്ഠതി.

തഥേവ ത്വമ്പി അധിട്ഠാനേ, സബ്ബദാ അചലോ ഭവ;

അധിട്ഠാനപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, നവമം മേത്താപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

ഇമം ¶ ത്വം നവമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

മേത്തായ അസമോ ഹോഹി, യദി ബോധിം പത്തുമിച്ഛസി.

യഥാപി ഉദകം നാമ, കല്യാണേ പാപകേ ജനേ;

സമം ഫരതി സീതേന, പവാഹേതി രജോമലം.

തഥേവ ത്വമ്പി ഹിതാഹിതേ, സമം മേത്തായ ഭാവയ;

മേത്താപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

ന ഹേതേ ഏത്തകായേവ, ബുദ്ധധമ്മാ ഭവിസ്സരേ;

അഞ്ഞേപി വിചിനിസ്സാമി, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ.

വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, ദസമം ഉപേക്ഖാപാരമിം;

പുബ്ബകേഹി മഹേസീഹി, ആസേവിതനിസേവിതം.

ഇമം ¶ ത്വം ദസമം താവ, ദള്ഹം കത്വാ സമാദിയ;

തുലാഭൂതോ ദള്ഹോ ഹുത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

യഥാപി പഥവീ നാമ, നിക്ഖിത്തം അസുചിം സുചിം;

ഉപേക്ഖതി ഉഭോപേതേ, കോപാനുനയവജ്ജിതാ.

തഥേവ ത്വമ്പി സുഖദുക്ഖേ, തുലാഭൂതോ സദാ ഭവ;

ഉപേക്ഖാപാരമിതം ഗന്ത്വാ, സമ്ബോധിം പാപുണിസ്സസി.

ഏത്തകായേവ തേ ലോകേ, യേ ധമ്മാ ബോധിപാചനാ;

തതുദ്ധം നത്ഥി അഞ്ഞത്ര, ദള്ഹം തത്ഥ പതിട്ഠഹ.

ഇമേ ധമ്മേ സമ്മസതോ, സഭാവരസലക്ഖണേ;

ധമ്മതേജേന വസുധാ, ദസസഹസ്സീ പകമ്പഥ.

ചലതാ രവതി പഥവീ, ഉച്ഛുയന്തംവ പീളിതം;

തേലയന്തേ യഥാ ചക്കം, ഏവം കമ്പതി മേദിനീ.

യാവതാ പരിസാ ആസി, ബുദ്ധസ്സ പരിവേസനേ;

പവേധമാനാ സാ തത്ഥ, മുച്ഛിതാ സേസി ഭൂമിയാ.

ഘടാനേകസഹസ്സാനി ¶ , കുമ്ഭീനഞ്ച സതാ ബഹൂ;

സഞ്ചുണ്ണമഥിതാ തത്ഥ, അഞ്ഞമഞ്ഞം പഘട്ടിതാ.

ഉബ്ബിഗ്ഗാ തസിതാ ഭീതാ, ഭന്താ ബ്യാഥിതമാനസാ;

മഹാജനാ സമാഗമ്മ, ദീപങ്കരമുപാഗമും.

കിം ¶ ഭവിസ്സതി ലോകസ്സ, കല്യാണമഥ പാപകം;

സബ്ബോ ഉപദ്ദുതോ ലോകോ, തം വിനോദേഹി ചക്ഖുമ.

തേസം തദാ സഞ്ഞാപേസി, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

വിസ്സത്ഥാ ഹോഥ മാ ഭാഥ, ഇമസ്മിം പഥവികമ്പനേ.

യമഹം അജ്ജ ബ്യാകാസിം, ബുദ്ധോ ലോകേ ഭവിസ്സതി;

ഏസോ സമ്മസതി ധമ്മം, പുബ്ബകം ജിനസേവിതം.

തസ്സ സമ്മസതോ ധമ്മം, ബുദ്ധഭൂമിം അസേസതോ;

തേനായം കമ്പിതാ പഥവീ, ദസസഹസ്സീ സദേവകേ.

ബുദ്ധസ്സ വചനം സുത്വാ, മനോ നിബ്ബായി താവദേ;

സബ്ബേ മം ഉപസങ്കമ്മ, പുനാപി അഭിവന്ദിസും.

സമാദയിത്വാ ബുദ്ധഗുണം, ദള്ഹം കത്വാന മാനസം;

ദീപങ്കരം നമസ്സിത്വാ, ആസനാ വുട്ഠഹിം തദാ.

ദിബ്ബം മാനുസകം പുപ്ഫം, ദേവാ മാനുസകാ ഉഭോ;

സമോകിരന്തി പുപ്ഫേഹി, വുട്ഠഹന്തസ്സ ആസനാ.

വേദയന്തി ച തേ സോത്ഥിം, ദേവാ മാനുസകാ ഉഭോ;

മഹന്തം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, തം ലഭസ്സു യഥിച്ഛിതം.

സബ്ബീതിയോ വിവജ്ജന്തു, സോകോ രോഗോ വിനസ്സതു;

മാ തേ ഭവന്ത്വന്തരായാ, ഫുസ ഖിപ്പം ബോധിമുത്തമം.

യഥാപി ¶ സമയേ പത്തേ, പുപ്ഫന്തി പുപ്ഫിനോ ദുമാ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ബുദ്ധഞാണേന പുപ്ഫസു.

യഥാ ¶ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, പൂരയും ദസപാരമീ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, പൂരേഹി ദസപാരമീ.

യഥാ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, ബോധിമണ്ഡമ്ഹി ബുജ്ഝരേ;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ബുജ്ഝസ്സു ജിനബോധിയം.

യഥാ യേ കേചി സമ്ബുദ്ധാ, ധമ്മചക്കം പവത്തയും;

തഥേവ ത്വം മഹാവീര, ധമ്മചക്കം പവത്തയ.

പുണ്ണമായേ യഥാ ചന്ദോ, പരിസുദ്ധോ വിരോചതി;

തഥേവ ത്വം പുണ്ണമനോ, വിരോച ദസസഹസ്സിയം.

രാഹുമുത്തോ യഥാ സൂരിയോ, താപേന അതിരോചതി;

തഥേവ ലോകാ മുഞ്ചിത്വാ, വിരോച സിരിയാ തുവം.

യഥാ യാ കാചി നദിയോ, ഓസരന്തി മഹോദധിം;

ഏവം സദേവകാ ലോകാ, ഓസരന്തു തവന്തികേ.

തേഹി ഥുതപ്പസത്ഥോ സോ, ദസ ധമ്മേ സമാദിയ;

തേ ധമ്മേ പരിപൂരേന്തോ, പവനം പാവിസീ തദാ.

തദാ തേ ഭോജയിത്വാന, സസങ്ഘം ലോകനായകം;

ഉപഗച്ഛും സരണം തസ്സ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

സരണാഗമനേ ¶ കഞ്ചി, നിവേസേസി തഥാഗതോ;

കഞ്ചി പഞ്ചസു സീലേസു, സീലേ ദസവിധേ പരം.

കസ്സചി ദേതി സാമഞ്ഞം, ചതുരോ ഫലമുത്തമേ;

കസ്സചി അസമേ ധമ്മേ, ദേതി സോ പടിസമ്ഭിദാ.

കസ്സചി വരസമാപത്തിയോ, അട്ഠ ദേതി നരാസഭോ;

തിസ്സോ കസ്സചി വിജ്ജായോ, ഛളഭിഞ്ഞാ പവേച്ഛതി.

തേന ¶ യോഗേന ജനകായം, ഓവദതി മഹാമുനി;

തേന വിത്ഥാരികം ആസി, ലോകനാഥസ്സ സാസനം.

മഹാഹനുസഭക്ഖന്ധോ, ദീപങ്കരസനാമകോ;

ബഹൂ ജനേ താരയതി, പരിമോചേതി ദുഗ്ഗതിം.

ബോധനേയ്യം ജനം ദിസ്വാ, സതസഹസ്സേപി യോജനേ;

ഖണേന ഉപഗന്ത്വാന, ബോധേതി തം മഹാമുനി.

പഠമാഭിസമയേ ബുദ്ധോ, കോടിസതമബോധയി;

ദുതിയാഭിസമയേ നാഥോ, നവുതികോടിമബോധയി.

യദാ ച ദേവഭവനമ്ഹി, ബുദ്ധോ ധമ്മദേസയി;

നവുതികോടിസഹസ്സാനം, തതിയാഭിസമയോ അഹു.

സന്നിപാതാ തയോ ആസും, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ;

കോടിസതസഹസ്സാനം, പഠമോ ആസി സമാഗമോ.

പുന ¶ നാരദകൂടമ്ഹി, പവിവേകഗതേ ജിനേ;

ഖീണാസവാ വീതമലാ, സമിംസു സതകോടിയോ.

യമ്ഹി കാലേ മഹാവീരോ, സുദസ്സനസിലുച്ചയേ;

നവുതികോടിസഹസ്സേഹി, പവാരേസി മഹാമുനി.

അഹം തേന സമയേന, ജടിലോ ഉഗ്ഗതാപനോ;

അന്തലിക്ഖമ്ഹി ചരണോ, പഞ്ചാഭിഞ്ഞാസു പാരഗൂ.

ദസവീസസഹസ്സാനം, ധമ്മാഭിസമയോ അഹു;

ഏകദ്വിന്നം അഭിസമയാ, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയാ.

വിത്ഥാരികം ബാഹുജഞ്ഞം, ഇദ്ധം ഫീതം അഹു തദാ;

ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ, സാസനം സുവിസോധിതം.

ചത്താരി സതസഹസ്സാനി, ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാ;

ദീപങ്കരം ലോകവിദും, പരിവാരേന്തി സബ്ബദാ.

യേ ¶ കേചി തേന സമയേന, ജഹന്തി മാനുസം ഭവം;

അപ്പത്തമാനസാ സേഖാ, ഗരഹിതാ ഭവന്തി തേ.

സുപുപ്ഫിതം പാവചനം, അരഹന്തേഹി താദിഹി;

ഖീണാസവേഹി വിമലേഹി, ഉപസോഭതി സദേവകേ.

നഗരം രമ്മവതീ നാമ, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ;

സുമേധാ നാമ ജനികാ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

സുമങ്ഗലോ ¶ ച തിസ്സോ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവകാ;

സാഗതോ നാമുപട്ഠാകോ, ദീപങ്കരസ്സ സത്ഥുനോ.

നന്ദാ ചേവ സുനന്ദാ ച, അഹേസും അഗ്ഗസാവികാ;

ബോധി തസ്സ ഭഗവതോ, പിപ്ഫലീതി പവുച്ചതി.

അസീതിഹത്ഥമുബ്ബേധോ, ദീപങ്കരോ മഹാമുനി;

സോഭതി ദീപരുക്ഖോവ, സാലരാജാവ പുപ്ഫിതോ;

പഭാ വിധാവതി തസ്സ, സമന്താ ദ്വാദസയോജനേ.

സതസഹസ്സവസ്സാനി, ആയു തസ്സ മഹേസിനോ;

താവതാ തിട്ഠമാനോ സോ, താരേസി ജനതം ബഹും.

ജോതയിത്വാന സദ്ധമ്മം, സന്താരേത്വാ മഹാജനം;

ജലിത്വാ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോവ, നിബ്ബുതോ സോ സസാവകോ.

സാ ച ഇദ്ധി സോ ച യസോ, താനി ച പാദേസു ചക്കരതനാനി;

സബ്ബം തമന്തരഹിതം, നനു രിത്താ സബ്ബസങ്ഖാരാതി.

ദീപങ്കരസ്സ ഭഗവതോ അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സം. ദുതിയേ കോടിസഹസ്സം, തതിയേ നവുതികോടിയോ.

തദാ ബോധിസത്തോ വിജിതാവീ നാമ ചക്കവത്തീ ഹുത്വാ കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖസ്സ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. സത്ഥാ ബോധിസത്തം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരിത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. സോ സത്ഥു ¶ ധമ്മകഥം സുത്വാ രജ്ജം നിയ്യാതേത്വാ പബ്ബജി. സോ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ, പഞ്ച ച അഭിഞ്ഞായോ ഉപ്പാദേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി. കോണ്ഡഞ്ഞബുദ്ധസ്സ പന രമ്മവതീ നാമ നഗരം, സുനന്ദോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, സുജാതാ ¶ നാമ മാതാ, ഭദ്ദോ ച സുഭദ്ദോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അനുരുദ്ധോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, തിസ്സാ ച ഉപതിസ്സാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സാലകല്യാണീ ബോധി, അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം, വസ്സസതസഹസ്സം ആയുപ്പമാണം അഹോസി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഏകസ്മിംയേവ കപ്പേ ചത്താരോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു മങ്ഗലോ സുമനോ രേവതോ സോഭിതോതി. മങ്ഗലസ്സ പന ഭഗവതോ തീസു സാവകസന്നിപാതേസു പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും. ദുതിയേ കോടിസഹസ്സം. തതിയേ നവുതികോടിയോ. വേമാതികഭാതാ പനസ്സ ആനന്ദകുമാരോ നാമ നവുതികോടിസങ്ഖ്യായ പരിസായ സദ്ധിം ധമ്മസവനത്ഥായ സത്ഥു സന്തികം അഗമാസി, സത്ഥാ തസ്സ അനുപുബ്ബികഥം കഥേസി. സോ സദ്ധിം പരിസായ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണി. സത്ഥാ തേസം കുലപുത്താനം പുബ്ബചരിയകം ഓലോകേന്തോ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ ദക്ഖിണഹത്ഥം പസാരേത്വാ ‘‘ഏഥ ഭിക്ഖവോ’’തി ആഹ. സബ്ബേ തങ്ഖണഞ്ഞേവ ഇദ്ധിമയപത്തചീവരധരാ സട്ഠിവസ്സികത്ഥേരാ വിയ ആകപ്പസമ്പന്നാ ഹുത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ പരിവാരയിംസു അയമസ്സ തതിയോ സാവകസന്നിപാതോ അഹോസി.

യഥാ പന അഞ്ഞേസം ബുദ്ധാനം സമന്താ അസീതിഹത്ഥപ്പമാണായേവ സരീരപ്പഭാ ഹോതി, ന, ഏവം തസ്സ. തസ്സ പന ഭഗവതോ സരീരപ്പഭാ നിച്ചകാലം ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി. രുക്ഖപഥവീപബ്ബതസമുദ്ദാദയോ അന്തമസോ ഉക്ഖലിയാദീനി ഉപാദായ സുവണ്ണപട പരിയോനദ്ധാ വിയ അഹേസും. ആയുപ്പമാണം പനസ്സ നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി അഹോസി. ഏത്തകം കാലം ചന്ദിമസൂരിയാദയോ അത്തനോ പഭായ വിരോചിതും നാസക്ഖിംസു, രത്തിന്ദിവപരിച്ഛേദോ ന പഞ്ഞായിത്ഥ. ദിവാ സൂരിയാലോകേന വിയ സത്താ നിച്ചം ബുദ്ധാലോകേനേവ വിചരിംസു. സായം പുപ്ഫിതാനം കുസുമാനം, പാതോ രവനകസകുണാനഞ്ച വസേന ലോകോ രത്തിന്ദിവപരിച്ഛേദം സല്ലക്ഖേസി ¶ . കിം പന അഞ്ഞേസം ബുദ്ധാനം അയമാനുഭാവോ നത്ഥീതി? നോ നത്ഥി, തേപി ഹി ആകങ്ഖമാനാ ദസസഹസ്സിം വാ ലോകധാതും, തതോ വാ ഭിയ്യോ ആഭായ ഫരേയ്യും. മങ്ഗലസ്സ പന ഭഗവതോ പുബ്ബപത്ഥനാവസേന അഞ്ഞേസം ബ്യാമപ്പഭാ വിയ സരീരപ്പഭാ നിച്ചമേവ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി.

സോ കിര ബോധിസത്തചരിയകാലേ വേസ്സന്തരസദിസേ അത്തഭാവേ ഠിതോ സപുത്തദാരോ വങ്കപബ്ബതസദിസേ പബ്ബതേ വസി. അഥേകോ ഖരദാഠികോ നാമ യക്ഖോ മഹാപുരിസസ്സ ദാനജ്ഝാസയതം സുത്വാ ബ്രാഹ്മണവണ്ണേന ഉപസങ്കമിത്വാ മഹാസത്തം ദ്വേ ദാരകേ യാചി. മഹാസത്തോ ‘‘ദദാമി ¶ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തകേ’’തി ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഉദകപരിയന്തം പഥവിം കമ്പേന്തോ ദ്വേപി ദാരകേ അദാസി. യക്ഖോ ചങ്കമനകോടിയം ആലമ്ബനഫലകം നിസ്സായ ഠത്വാ പസ്സന്തസ്സേവ മഹാസത്തസ്സ മുളാലകലാപം വിയ ദ്വേ ദാരകേ ഖാദി. മഹാപുരിസസ്സ യക്ഖം ഓലോകേത്വാ വിവടമത്തേ അഗ്ഗിജാലം വിയ ലോഹിതധാരം ഉഗ്ഗിരമാനം തസ്സ മുഖം ദിസ്വാപി കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ദോമനസ്സം നുപ്പജ്ജി, ‘‘സുദിന്നം വത മേ ദാന’’ന്തി ചിന്തയതോ പനസ്സ സരീരേ മഹന്തം പീതിസോമനസ്സം ഉദപാദി. സോ ‘‘ഇമസ്സ മേ നിസ്സന്ദേന അനാഗതേ ഇമിനാവ നീഹാരേന സരീരതോ രസ്മിയോ നിക്ഖമന്തൂ’’തി പത്ഥനം അകാസി. തസ്സ തം പത്ഥനം നിസ്സായ ബുദ്ധഭൂതസ്സ സരീരതോ രസ്മിയോ നിക്ഖമിത്വാ ഏത്തകം ഠാനം ഫരിംസു.

അപരമ്പിസ്സ പുബ്ബചരിതം അത്ഥി. സോ കിര ബോധിസത്തകാലേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ ചേതിയം ദിസ്വാ ‘‘ഇമസ്സ ബുദ്ധസ്സ മയാ ജീവിതം പരിച്ചജിതും വട്ടതീ’’തി ദണ്ഡകദീപികാവേഠനനിയാമേന സകലസരീരം വേഠാപേത്വാ രതനമത്തമകുലം സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം സപ്പിസ്സ പൂരാപേത്വാ തത്ഥ സഹസ്സവട്ടിയോ ജാലാപേത്വാ തം സീസേനാദായ സകലസരീരം ജാലാപേത്വാ ചേതിയം പദക്ഖിണം കരോന്തോ സകലരത്തിം വീതിനാമേസി. ഏവം യാവ അരുണുഗ്ഗമനാ വായമന്തസ്സാപിസ്സ ലോമകൂപമത്തമ്പി ഉസുമം ന ഗണ്ഹി, പദുമഗബ്ഭം പവിട്ഠകാലോ വിയ അഹോസി. ധമ്മോ ഹി നാമേസ അത്താനം രക്ഖന്തം രക്ഖതി. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘ധമ്മോ ¶ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരിം,

ന ദുഗ്ഗതിം ഗച്ഛതി ധമ്മചാരീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൩; ജാ. ൧.൧൦.൧൦൨; ൧.൧൫.൩൮൫);

ഇമസ്സാപി കമ്മസ്സ നിസ്സന്ദേന തസ്സ ഭഗവതോ സരീരോഭാസോ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരിത്വാ അട്ഠാസി.

തദാ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ സുരുചി നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ ‘‘സത്ഥാരം നിമന്തേസ്സാമീ’’തി ഉപസങ്കമിത്വാ മധുരധമ്മകഥം സുത്വാ ‘‘സ്വേ മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥ ഭന്തേ’’തി ആഹ. ബ്രാഹ്മണ കിത്തകേഹി ¶ തേ ഭിക്ഖൂഹി അത്ഥോതി, കിത്തകാ പന വോ ഭന്തേ പരിവാരാ ഭിക്ഖൂതി. തദാ സത്ഥു പഠമസന്നിപാതോയേവ ഹോതി. തസ്മാ ‘‘കോടിസതസഹസ്സ’’ന്തി ആഹ. ‘‘ഭന്തേ, സബ്ബേഹിപി സദ്ധിം മയ്ഹം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ അധിവാസേസി. ബ്രാഹ്മണോ സ്വാതനായ നിമന്തേത്വാ ഗേഹം ഗച്ഛന്തോ ചിന്തേസി ‘‘അഹം ഏത്തകാനം ഭിക്ഖൂനം യാഗുഭത്തവത്ഥാദീനി ദാതും നോ ന സക്കോമി, നിസീദനട്ഠാനം പന കഥം ഭവിസ്സതീ’’തി. തസ്സ സാ ചിന്താ ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സമത്ഥകേ ഠിതസ്സ ദേവരഞ്ഞോ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാസനസ്സ ഉണ്ഹഭാവം ജനേസി. സക്കോ ‘‘കോ നു ഖോ മം ഇമസ്മാ ഠാനാ ചാവേതുകാമോ’’തി ദിബ്ബചക്ഖുനാ ഓലോകേന്തോ മഹാപുരിസം ദിസ്വാ ‘‘അയം സുരുചി ബ്രാഹ്മണോ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ നിസീദനട്ഠാനത്ഥായ ചിന്തേസി, മയാപി തത്ഥ ഗന്ത്വാ പുഞ്ഞകോട്ഠാസം ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി വഡ്ഢകിവണ്ണം നിമ്മിനിത്വാ വാസിഫരസുഹത്ഥോ മഹാപുരിസസ്സ പുരതോ പാതുരഹോസി. ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കസ്സചി ഭതിയാ കത്തബ്ബകിച്ച’’ന്തി ആഹ. മഹാപുരിസോ തം ദിസ്വാ ‘‘കിം കമ്മം കരിസ്സസീ’’തി ആഹ. മമ അജാനനസിപ്പം നാമ നത്ഥി, ഗേഹം വാ മണ്ഡപം വാ യോ യം കാരേതി, തസ്സ തം കാതും ജാനാമീതി. തേന ഹി മയ്ഹം കമ്മം അത്ഥീതി. കിം, അയ്യാതി? സ്വാതനായ മേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ നിമന്തിതാ, തേസം നിസീദനമണ്ഡപം കരിസ്സസീതി. അഹം നാമ കരേയ്യം, സചേ മേ ഭതിം ദാതും സക്ഖിസ്സഥാതി. സക്ഖിസ്സാമി, താതാതി. ‘‘സാധു കരിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ ഏകം പദേസം ഓലോകേസി.

ദ്വാദസതേരസയോജനപ്പമാണോ ¶ പദേസോ കസിണമണ്ഡലം വിയ സമതലോ അഹോസി. സോ ‘‘ഏത്തകേ ഠാനേ സത്തരതനമയോ മണ്ഡപോ ഉട്ഠഹതൂ’’തി ചിന്തേത്വാ ഓലോകേസി. താവദേവ പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ മണ്ഡപോ ഉട്ഠഹി. തസ്സ സുവണ്ണമയേസു ഥമ്ഭേസു രജതമയാ ഘടകാ അഹേസും, രജതമയേസു ഥമ്ഭേസു സുവണ്ണമയാ, മണിത്ഥമ്ഭേസു പവാളമയാ, പവാളത്ഥമ്ഭേസു മണിമയാ, സത്തരതനമയേസു ഥമ്ഭേസു സത്തരതനമയാവ ഘടകാ അഹേസും. തതോ ‘‘മണ്ഡപസ്സ അന്തരന്തേന കിങ്കിണികജാലം ഓലമ്ബതൂ’’തി ഓലോകേസി. സഹ ഓലോകനേനേവ കിങ്കിണികജാലം ഓലമ്ബി, യസ്സ മന്ദവാതേരിതസ്സ പഞ്ചങ്ഗികസ്സേവ തൂരിയസ്സ മധുരസദ്ദോ നിഗ്ഗച്ഛതി. ദിബ്ബസങ്ഗീതിവത്തനകാലോ വിയ അഹോസി. ‘‘അന്തരന്തരാ ഗന്ധദാമമാലാദാമാനി ഓലമ്ബന്തൂ’’തി ചിന്തേസി. താവദേവ ദാമാനി ഓലമ്ബിംസു. ‘‘കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യാനം ഭിക്ഖൂനം ആസനാനി ച ആധാരകാനി ച പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ ഉട്ഠഹന്തൂ’’തി ചിന്തേസി. താവദേവ ഉട്ഠഹിംസു. ‘‘കോണേ കോണേ ഏകേകാ ഉദകചാടിയോ ഉട്ഠഹന്തൂ’’തി ചിന്തേസി, താവദേവ ഉദകചാടിയോ ഉട്ഠഹിംസു ഏത്തകം മാപേത്വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ഏഹി അയ്യ തവ മണ്ഡപം ഓലോകേത്വാ മയ്ഹം ഭതിം ദേഹീ’’തി ആഹ. മഹാപുരിസോ ഗന്ത്വാ മണ്ഡപം ഓലോകേസി ¶ . ഓലോകേന്തസ്സേവസ്സ സകലസരീരം പഞ്ചവണ്ണായ പീതിയാ നിരന്തരം ഫുടം അഹോസി. അഥസ്സ മണ്ഡപം ഓലോകേത്വാ ഏതദഹോസി ‘‘നായം മണ്ഡപോ മനുസ്സഭൂതേന കതോ, മയ്ഹം പന അജ്ഝാസയം മയ്ഹം ഗുണം ആഗമ്മ അദ്ധാ സക്കസ്സ ഭവനം ഉണ്ഹം അഹോസി. തതോ സക്കേന ദേവരഞ്ഞാ അയം മണ്ഡപോ കാരിതോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ‘‘ന ഖോ പന മേ യുത്തം ഏവരൂപേ മണ്ഡപേ ഏകദിവസംയേവ ദാനം ദാതും, സത്താഹം ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി.

ബാഹിരകദാനഞ്ഹി തത്തകമ്പി സമാനം ബോധിസത്താനം തുട്ഠിം കാതും ന സക്കോതി. അലങ്കതസീസം പന ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ജിതഅക്ഖീനി ഉപ്പാടേത്വാ, ഹദയമംസം വാ ഉപ്പാടേത്വാ ദിന്നകാലേ ബോധിസത്താനം ചാഗം നിസ്സായ തുട്ഠി നാമ ഹോതി. അമ്ഹാകമ്പി ഹി ബോധിസത്തസ്സ സിവിജാതകേ ദേവസികം പഞ്ചസതസഹസ്സകഹാപണാനി വിസ്സജ്ജേത്വാ ചതൂസു നഗരദ്വാരേസു, മജ്ഝേ നഗരേ ച ദാനം ദദന്തസ്സ തം ദാനം തുട്ഠിം ഉപ്പാദേതും നാസക്ഖി. യദാ പനസ്സ ബ്രാഹ്മണവണ്ണേന ആഗന്ത്വാ സക്കോ ദേവരാജാ അക്ഖീനി യാചി, തദാ താനി ഉപ്പാടേത്വാ ¶ ദദമാനസ്സേവ ഹാസോ ഉപ്പജ്ജി, കേസഗ്ഗമത്തമ്പി ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തം നാഹോസി. ഏവം ദാനം നിസ്സായ ബോധിസത്താനം തിത്തി നാമ നത്ഥി. തസ്മാ സോപി മഹാപുരിസോ ‘‘സത്താഹം മയാ കോടിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യാനം ഭിക്ഖൂനം ദാനം ദാതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ തസ്മിം മണ്ഡപേ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ സത്താഹം ഗവപാനം നാമ അദാസി. ഗവപാനന്തി മഹന്തേ മഹന്തേ കോലമ്ബേ ഖീരസ്സ പൂരേത്വാ ഉദ്ധനേസു ആരോപേത്വാ ഘനപാകപക്കേ ഖീരേ ഥോകേ തണ്ഡുലേ പക്ഖിപിത്വാ പക്കമധുസക്കരചുണ്ണസപ്പീഹി അഭിസങ്ഖതം ഭോജനം വുച്ചതി. മനുസ്സായേവ പന പരിവിസിതും നാസക്ഖിംസു, ദേവാപി ഏകന്തരികാ ഹുത്വാ പരിവിസിംസു. ദ്വാദസതേരസയോജനപ്പമാണം ഠാനമ്പി ഭിക്ഖൂ ഗണ്ഹിതും നപ്പഹോതിയേവ. തേ പന ഭിക്ഖൂ അത്തനോ ആനുഭാവേന നിസീദിംസു. പരിയോസാനദിവസേ സബ്ബഭിക്ഖൂനം പത്താനി ധോവാപേത്വാ ഭേസജ്ജത്ഥായ സപ്പിനവനീതതേലമധുഫാണിതാനം പൂരേത്വാ തിചീവരേഹി സദ്ധിം അദാസി. സങ്ഘനവകഭിക്ഖുനാ ലദ്ധതിചീവരസാടകാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികാ അഹേസും. സത്ഥാ അനുമോദനം കരോന്തോ ‘‘അയം പുരിസോ ഏവരൂപം മഹാദാനം അദാസി, കോ നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപധാരേന്തോ ‘‘അനാഗതേ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനം ദ്വിന്നം അസങ്ഖ്യേയ്യാനം മത്ഥകേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ദിസ്വാ മഹാപുരിസം ആമന്തേത്വാ ‘‘ത്വം ഏത്തകം നാമ കാലം അതിക്കമിത്വാ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

മഹാപുരിസോ ബ്യാകരണം സുത്വാ ‘‘അഹം കിര ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമി, കോ മേ ഘരാവാസേന അത്ഥോ ¶ , പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തഥാരൂപം സമ്പത്തിം ഖേളപിണ്ഡം വിയ പഹായ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജി. പബ്ബജിത്വാ ച ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അഭിഞ്ഞാ, സമാപത്തിയോ ച നിബ്ബത്തേത്വാ ആയുപരിയോസനേ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്തി.

മങ്ഗലസ്സ പന ഭഗവതോ ഉത്തരം നാമ നഗരം അഹോസി. പിതാപി ഉത്തരോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാപി ഉത്തരാ നാമ, സുദേവോ ച ധമ്മസേനോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, പാലിതോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, സീവലീ ച അസോകാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോ ബോധി, അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി. നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി ഠത്വാ പരിനിബ്ബുതേ പന തസ്മിം ഏകപ്പഹാരേനേവ ¶ ദസചക്കവാളസഹസ്സാനി ഏകന്ധകാരാനി അഹേസും. സബ്ബചക്കവാളേസു മനുസ്സാനം മഹന്തം ആരോദനപരിദേവനം അഹോസി.

ഏവം ദസസഹസ്സിലോകധാതും അന്ധകാരം കത്വാ പരിനിബ്ബുതസ്സ തസ്സ ഭഗവതോ അപരഭാഗേ സുമനോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും. ദുതിയേ കഞ്ചനപബ്ബതമ്ഹി നവുതികോടിസഹസ്സാനി, തതിയേ അസീതികോടിസഹസ്സാനി. തദാ മഹാസത്തോ അതുലോ നാമ നാഗരാജാ അഹോസി മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ, സോ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ഞാതിസങ്ഘപരിവുതോ നാഗഭവനാ നിക്ഖമിത്വാ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരസ്സ തസ്സ ഭഗവതോ ദിബ്ബതൂരിയേഹി ഉപഹാരം കാരാപേത്വാ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പച്ചേകം ദുസ്സയുഗാനി ദത്വാ സരണേസു പതിട്ഠാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

തസ്സ ഭഗവതോ നഗരം മേഖലം നാമ അഹോസി, സുദത്തോ നാമ രാജാ പിതാ, സിരിമാ നാമ മാതാ, സരണോ ച ഭാവിതത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ഉദേനോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, സോണാ ച ഉപസോണാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോവ ബോധി, നവുതിഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം, നവുതിയേവ വസ്സസഹസ്സാനി ആയുപ്പമാണം അഹോസീതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ രേവതോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ അഹേസും, പഠമസന്നിപാതേ ഗണനാ നാമ നത്ഥി, ദുതിയേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, തഥാ തതിയേ. തദാ ബോധിസത്തോ അതിദേവോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ സിരസ്മിം അഞ്ജലിം ¶ ഠപേത്വാ തസ്സ സത്ഥുനോ കിലേസപ്പഹാനേ വണ്ണം വത്വാ ഉത്തരാസങ്ഗേന പൂജമകാസി. സോപി നം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

തസ്സ പന ഭഗവതോ നഗരം സുധഞ്ഞവതീ നാമ അഹോസി, പിതാ വിപുലോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാപി വിപുലാ നാമ, വരുണോ ച ബ്രഹ്മദേവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സമ്ഭവോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, ഭദ്ദാ ച സുഭദ്ദാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോവ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ആയു സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനീതി.

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ സോഭിതോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ, പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ അജിതോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ ഹുത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. സോപി നം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

തസ്സ പന ഭഗവതോ നഗരം സുധമ്മം നാമ അഹോസി, പിതാ സുധമ്മോ നാമ രാജാ, മാതാപി സുധമ്മാ നാമ, അസമോ ച സുനേത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അനോമോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, നകുലാ ച സുജാതാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നാഗരുക്ഖോവ ബോധി, അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, നവുതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയുപ്പമാണന്തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഏകസ്മിംയേവ കപ്പേ തയോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു അനോമദസ്സീ, പദുമോ, നാരദോതി. അനോമദസ്സിസ്സ ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ, പഠമേ അട്ഠ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ സത്ത, തതിയേ ഛ തദാ ബോധിസത്തോ ഏകോ യക്ഖസേനാപതി അഹോസി മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ അനേകകോടിസതസഹസ്സാനം യക്ഖാനം അധിപതി. സോ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ആഗന്ത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം അദാസി. സത്ഥാപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

അനോമദസ്സിസ്സ പന ഭഗവതോ ചന്ദവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, യസവാ നാമ രാജാ പിതാ, യസോധരാ നാമ മാതാ, നിസഭോ ച അനോമോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വരുണോ നാമ ഉപട്ഠാകോ ¶ , സുന്ദരീ ച സുമനാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, അജ്ജുനരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ പദുമോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ, പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ തീണിസതസഹസ്സാനി, തതിയേ അഗാമകേ അരഞ്ഞേ മഹാവനസണ്ഡവാസീനം ഭിക്ഖൂനം ദ്വേ സതസഹസ്സാനി. തദാ തഥാഗതേ തസ്മിംയേവ വനസണ്ഡേ വസന്തേ ബോധിസത്തോ സീഹോ ഹുത്വാ സത്ഥാരം നിരോധസമാപത്തിസമാപന്നം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ ¶ പീതിസോമനസ്സജാതോ തിക്ഖത്തും സീഹനാദം നദിത്വാ സത്താഹം ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിംഅവിജഹിത്വാ പീതിസുഖേനേവ ഗോചരായ അപക്കമിത്വാ ജീവിതപരിച്ചാഗം കത്വാ പയിരുപാസമാനോ അട്ഠാസി. സത്ഥാ സത്താഹച്ചയേന നിരോധാ വുട്ഠിതോ സീഹം ഓലോകേത്വാ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘേപി ചിത്തം പസാദേത്വാ സങ്ഘം വന്ദിസ്സതീ’’തി ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ആഗച്ഛതൂ’’തി ചിന്തേസി. ഭിക്ഖൂ താവദേവ ആഗമിംസു. സീഹോ സങ്ഘേ ചിത്തം പസാദേതി. സത്ഥാ തസ്സ മാനസം ഓലോകേത്വാ ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

പദുമസ്സ പന ഭഗവതോ ചമ്പകം നഗരം അഹോസി അസമോ നാമ രാജാ പിതാ, മാതാ അസമാ നാമ, സാലോ ച ഉപസാലോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വരുണോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, രാമാ ച സുരാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സോണരുക്ഖോ നാമ ബോധി അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം സരീരം അഹോസി, ആയു വസ്സസതസഹസ്സന്തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ നാരദോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ, പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിസഹസ്സാനി, തതിയേ അസീതികോടിസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ പഞ്ചസു അഭിഞ്ഞാസു, അട്ഠസു ച സമാപത്തീസു ചിണ്ണവസീ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ ലോഹിതചന്ദനേന പൂജമകാസി, സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

തസ്സ പന ഭഗവതോ ധഞ്ഞവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, സുദേവോ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, അനോമാ നാമ മാതാ, ഭദ്ദസാലോ ച ജിതമിത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, വാസിട്ഠോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, ഉത്തരാ ¶ ച ഫഗ്ഗുനീ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാസോണരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, നവുതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

നാരദബുദ്ധസ്സ പന അപരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഇതോ സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഏകോവ പദുമുത്തരോ നാമ ബുദ്ധോ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ, പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ വേഭാരപബ്ബതേ നവുതികോടിസഹസ്സാനി, തതിയേ അസീതികോടിസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ ജടിലോ നാമ മഹാരട്ഠിയോ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സചീവരം ദാനം ¶ അദാസി. സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി. പദുമുത്തരസ്സ പന ഭഗവതോ കാലേ തിത്ഥിയാ നാമ നാഹേസും സബ്ബേ ദേവമനുസ്സാ ബുദ്ധമേവ സരണമകംസു.

തസ്സ നഗരം ഹംസവതീ നാമ അഹോസി, പിതാ ആനന്ദോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാ സുജാതാ നാമ, ദേവലോ ച സുജാതോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ സുമനോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, അമിതാ ച അസമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സലലരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ സമന്തതോ ദ്വാദസ യോജനാനി ഗണ്ഹി വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ സത്തതികപ്പസഹസ്സാനി അതിക്കമിത്വാ ഇതോ തിംസകപ്പസഹസ്സമത്ഥകേ സുമേധോ ച സുജാതോ ചാതി ഏകസ്മിം കപ്പേ ദ്വേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു. സുമേധസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ, പഠമസന്നിപാതേ സുദസ്സനനഗരേ കോടിസതഖീണാസവാ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ ഉത്തരോ നാമ ബ്രാഹ്മണമാണവോ ഹുത്വാ നിദഹിത്വാ ഠപിതംയേവ അസീതികോടിധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മഹാദാനം ദത്വാ ധമ്മം സുത്വാ സരണേസു പതിട്ഠായ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജി. സോപി നം ‘‘അനാഗതേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

സുമേധസ്സ ഭഗവതോ സുദസ്സനം നാമ നഗരം അഹോസി, സുദത്തോ നാമ രാജാ പിതാ, മാതാപി സുദത്താ നാമ, സരണോ ച സബ്ബകാമോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സാഗരോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, രാമാ ച സുരാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാനീപരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠാസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ആയു നവുതി വസ്സസഹസ്സാനീതി.

തസ്സ ¶ അപരഭാഗേ സുജാതോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ, പഠമസന്നിപാതേ സട്ഠിഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും ¶ , ദുതിയേ പഞ്ഞാസം, തതിയേ ചത്താലീസം. തദാ ബോധിസത്തോ ചക്കവത്തിരാജാ ഹുത്വാ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സദ്ധിം സത്തഹി രതനേഹി ചതുമഹാദീപരജ്ജം ദത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജി. സകലരട്ഠവാസിനോ രട്ഠുപ്പാദം ഗഹേത്വാ ആരാമികകിച്ചം സാധേന്താ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിച്ചം മഹാദാനം അദംസു. സോപി നം സത്ഥാ ബ്യാകാസി.

തസ്സ ഭഗവതോ നഗരം സുമങ്ഗലം നാമ അഹോസി, ഉഗ്ഗതോ നാമ രാജാ പിതാ, പഭാവതീ നാമ മാതാ, സുദസ്സനോ ച സുദേവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, നാരദോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, നാഗാ ച നാഗസമാലാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, മഹാവേളുരുക്ഖോ ബോധി, സോ കിര മന്ദച്ഛിദ്ദോ ഘനക്ഖന്ധോ ഉപരിനിഗ്ഗതാഹി മഹാസാഖാഹി മോരപിഞ്ഛകലാപോ വിയ വിരോചിത്ഥ. തസ്സ ഭഗവതോ സരീരം പണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ആയു നവുതിവസ്സസഹസ്സാനീതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ അട്ഠാരസകപ്പസതമത്ഥകേ ഏകസ്മിം കപ്പേ പിയദസ്സീ, അത്ഥദസ്സീ, ധമ്മദസ്സീതി തയോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു. പിയദസ്സിസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ കസ്സപോ നാമ മാണവോ തിണ്ണം വേദാനം പാരങ്ഗതോ ഹുത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ കോടിസതസഹസ്സധനപരിച്ചാഗേന സങ്ഘാരാമം കാരേത്വാ സരണേസു ച സീലേസു ച പതിട്ഠാസി. അഥ നം സത്ഥാ ‘‘അട്ഠാരസകപ്പസതച്ചയേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

തസ്സ ഭഗവതോ അനോമം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാ സുദിന്നോ നാമ രാജാ, മാതാ ചന്ദാ നാമ, പാലിതോ ച സബ്ബദസ്സീ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സോഭിതോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, സുജാതാ ച ധമ്മദിന്നാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, പിയങ്ഗുരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, നവുതിവസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ അത്ഥദസ്സീ നാമ ഭഗവാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമേ അട്ഠനവുതിഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ അട്ഠാസീതിസഹസ്സാനി, തഥാ തതിയേ. തദാ ബോധിസത്തോ ¶ സുസീമോ ¶ നാമ മഹിദ്ധികോ താപസോ ഹുത്വാ ദേവലോകതോ മന്ദാരവപുപ്ഫച്ഛത്തം ആഹരിത്വാ സത്ഥാരം പൂജേസി. സോപി നം സത്ഥാ ബ്യാകാസി.

തസ്സ ഭഗവതോ സോഭണം നാമ നഗരം അഹോസി, സാഗരോ നാമ രാജാ പിതാ, സുദസ്സനാ നാമ മാതാ, സന്തോ ച ഉപസന്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അഭയോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, ധമ്മാ ച സുധമ്മാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ചമ്പകരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ സമന്തതോ സബ്ബകാലം യോജനമത്തം ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, ആയു വസ്സസതസഹസ്സന്തി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ധമ്മദസ്സീ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ സക്കോ ദേവരാജാ ഹുത്വാ ദിബ്ബഗന്ധപുപ്ഫേഹി ച ദിബ്ബതൂരിയേഹി ച പൂജമകാസി. സോപി നം സത്ഥാ ബ്യാകാസി.

തസ്സ ഭഗവതോ സരണം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാ സരണോ നാമ രാജാ, മാതാ സുനന്ദാ നാമ, പദുമോ ച ഫുസ്സദേവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സുനേത്തോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, ഖേമാ ച സബ്ബനാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, രത്തങ്കുരരുക്ഖോ ബോധി, ‘‘കകുധരുക്ഖോ’’തിപി ‘‘ബിമ്ബിജാലോ’’തിപി വുച്ചതി സരീരം പനസ്സ അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ ചതുനവുതികപ്പമത്ഥകേ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഏകോവ സിദ്ധത്ഥോ നാമ ബുദ്ധോ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ കോടിസതസഹസ്സഭിക്ഖൂ അഹേസും, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ ഉഗ്ഗതേജോ അഭിഞ്ഞാബലസമ്പന്നോ മങ്ഗലോ നാമ താപസോ ഹുത്വാ മഹാജമ്ബുഫലം ആഹരിത്വാ തഥാഗതസ്സ അദാസി. സത്ഥാ തം ഫലം പരിഭുഞ്ജിത്വാ ‘‘ചതുനവുതികപ്പമത്ഥകേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബോധിസത്തം ബ്യാകാസി.

തസ്സ ¶ ഭഗവതോ നഗരം വേഭാരം നാമ അഹോസി, പിതാ ജയസേനോ നാമ രാജാ, മാതാ സുഫസ്സാ നാമ, സമ്ബലോ ച സുമിത്തോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, രേവതോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, സീവലാ ച ¶ സുരാമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, കണികാരരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സട്ഠിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ ദ്വേനവുതികപ്പമത്ഥകേ തിസ്സോ ഫുസ്സോതി ഏകസ്മിം കപ്പേ ദ്വേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിംസു. തിസ്സസ്സ പന ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ. പഠമസന്നിപാതേ ഭിക്ഖൂനം കോടിസതം അഹോസി, ദുതിയേ നവുതികോടിയോ, തതിയേ അസീതികോടിയോ. തദാ ബോധിസത്തോ മഹാഭോഗോ മഹായസോ സുജാതോ നാമ ഖത്തിയോ ഹുത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ മഹിദ്ധികഭാവം പത്വാ ‘‘ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി സുത്വാ ദിബ്ബമന്ദാരവപദുമപാരിച്ഛത്തകപുപ്ഫാനി ആദായ ചതുപരിസമജ്ഝേ ഗച്ഛന്തം തഥാഗതം പൂജേസി, ആകാസേ പുപ്ഫവിതാനം ഹുത്വാ അട്ഠാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘ഇതോ ദ്വേനവുതികപ്പമത്ഥകേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

തസ്സ ഭഗവതോ ഖേമം നാമ നഗരം അഹോസി, പിതാ ജനസന്ധോ നാമ ഖത്തിയോ, മാതാ പദുമാ നാമ, ബ്രഹ്മദേവോ ച ഉദയോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ സമങ്ഗോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, ഫുസ്സാ ച സുദത്താ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ അസനരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സട്ഠിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വസ്സസതസഹസ്സം ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഫുസ്സോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ, പഠമസന്നിപാതേ സട്ഠി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ പണ്ണാസ, തതിയേ ദ്വത്തിംസ. തദാ ബോധിസത്തോ വിജിതാവീ നാമ ഖത്തിയോ ഹുത്വാ മഹാരജ്ജം പഹായ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ മഹാജനസ്സ ധമ്മകഥം കഥേസി. സീലപാരമിഞ്ച പൂരേസി. സോപി നം ‘‘ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

തസ്സ ഭഗവതോ കാസി നാമ നഗരം അഹോസി, ജയസേനോ നാമ രാജാ പിതാ, സിരിമാ നാമ മാതാ, സുരക്ഖിതോ ച ധമ്മസേനോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സഭിയോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, ചാലാ ച ഉപചാലാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ ¶ , ആമലകരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, നവുതി വസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ വിപസ്സീ നാമ ഭഗവാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ ¶ , പഠമസന്നിപാതേ അട്ഠസട്ഠിഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും, ദുതിയേ ഏകസതസഹസ്സം, തതിയേ അസീതിസഹസ്സാനി. തദാ ബോധിസത്തോ മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ അതുലോ നാമ നാഗരാജാ ഹുത്വാ സത്തരതനഖചിതം സോവണ്ണമയം മഹാപീഠം ഭഗവതോ അദാസി. സോപി നം സത്ഥാ ‘‘ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

തസ്സ ഭഗവതോ ബന്ധുമതീ നാമ നഗരം അഹോസി, ബന്ധുമാ നാമ രാജാ പിതാ. ബന്ധുമതീ നാമ മാതാ, ഖണ്ഡോ ച തിസ്സോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, അസോകോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, ചന്ദാ ച ചന്ദമിത്താ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ പാടലിരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം അസീതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ സദാ സത്ത യോജനാനി ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, അസീതിവസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇതോ ഏകതിംസകപ്പേ സിഖീ, വേസ്സഭൂ ചാതി ദ്വേ ബുദ്ധാ അഹേസും. സിഖിസ്സാപി ഭഗവതോ തയോ സാവകസന്നിപാതാ, പഠമസന്നിപാതേ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സം അഹോസി, ദുതിയേ അസീതിസഹസ്സാനി, തതിയേ സത്തതി. തദാ ബോധിസത്തോ അരിന്ദമോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സചീവരം മഹാദാനം പവത്തേത്വാ സത്തരതനപടിമണ്ഡിതം ഹത്ഥിരതനം ദത്വാ ഹത്ഥിപ്പമാണം കത്വാ കപ്പിയഭണ്ഡം അദാസി. സോപി നം ‘‘ഇതോ ഏകതിംസകപ്പേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

തസ്സ പന ഭഗവതോ അരുണവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, അരുണവാ നാമ ഖത്തിയോ പിതാ, പഭാവതീ നാമ മാതാ, അഭിഭൂ ച സമ്ഭവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ ഖേമങ്കരോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, സഖിലാ ച പദുമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, പുണ്ഡരീകരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സത്തതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സരീരപ്പഭാ യോജനത്തയം ഫരിത്വാ അട്ഠാസി, സത്തഹിവസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ വേസ്സഭൂ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി തയോ സാവകസന്നിപാതാ പഠമസന്നിപാതേ അസീതിഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും ദുതിയേ ¶ സത്തതി, തതിയേ സട്ഠി. തദാ ബോധിസത്തോ സുദസ്സനോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സചീവരം മഹാദാനം ദത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ ആചാരഗുണസമ്പന്നോ ബുദ്ധരതനേ ചിത്തീകാരപീതിബഹുലോ അഹോസി. സോപി നം ‘‘ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സസീ’’തി ബ്യാകാസി.

തസ്സ ¶ പന ഭഗവതോ അനോമം നാമ നഗരം അഹോസി, സുപ്പതീതോ നാമ രാജാ പിതാ, യസവതീ നാമ മാതാ, സോണോ ച ഉത്തരോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ ഉപസന്തോ നാമ ഉപട്ഠാകോ ദാമാ ച സമാലാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, സാലരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം സട്ഠിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, സട്ഠിവസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ ഇമസ്മിം കപ്പേ ചത്താരോ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്താ കകുസന്ധോ, കോണാഗമനോ, കസ്സപോ, അമ്ഹാകം ഭഗവാതി. കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ ഏകോ സാവകസന്നിപാതോ, തത്ഥ ചത്താലീസഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. തദാ ബോധിസത്തോ ഖേമോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സപത്തചീവരം മഹാദാനഞ്ച അഞ്ജനാദിഭേസജ്ജാനി ച ദത്വാ സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ പബ്ബജി. സോപി നം സത്ഥാ ബ്യാകാസി.

കകുസന്ധസ്സ പന ഭഗവതോ ഖേമം നാമ നഗരം അഹോസി, അഗ്ഗിദത്തോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പിതാ, വിസാഖാ നാമ ബ്രാഹ്മണീ മാതാ, വിധുരോ ച സഞ്ജീവോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, ബുദ്ധിജോ നാമ ഉപട്ഠാകോ സാമാ ച ചമ്പാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ മഹാസിരീസരുക്ഖോ ബോധി സരീരം ചത്താലീസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, ചത്താലീസവസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ കോണാഗമനോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി ഏകോ സാവകസന്നിപാതോ, തത്ഥ തിംസഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. തദാ ബോധിസത്തോ പബ്ബതോ നാമ രാജാ ഹുത്വാ അമച്ചഗണപരിവുതോ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മദേസനം സുത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിമന്തേത്വാ മഹാദാനം പവത്തേത്വാ പത്തുണ്ണചീനപടകോസേയ്യകമ്ബലദുകുലാനി ചേവ സുവണ്ണപാദുകഞ്ച ദത്വാ സത്ഥു സന്തികേ പബ്ബജി. സോപി നം സത്ഥാ ബ്യാകാസി.

തസ്സ ഭഗവതോ സോഭവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, യഞ്ഞദത്തോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പിതാ, ഉത്തരാ നാമ ബ്രാഹ്മണീ മാതാ, ഭിയ്യോസോ ച ഉത്തരോ ¶ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സോത്ഥിജോ നാമ ഉപട്ഠാകോ, സമുദ്ദാ ച ഉത്തരാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, ഉദുമ്ബരരുക്ഖോ ബോധി, സരീരം തിംസഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, തിംസവസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

തസ്സ അപരഭാഗേ കസ്സപോ നാമ സത്ഥാ ഉദപാദി. തസ്സാപി ഏകോവ സാവകസന്നിപാതോ, തത്ഥ ¶ വീസതിഭിക്ഖുസഹസ്സാനി അഹേസും. തദാ ബോധിസത്തോ ജോതിപാലോ നാമ മാണവോ തിണ്ണം വേദാനം പാരഗൂ ഭൂമിയഞ്ചേവ അന്തലിക്ഖേ ച പാകടോ ഘടികാരസ്സ കുമ്ഭകാരസ്സ മിത്തോ അഹോസി, സോ തേന സദ്ധിം സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ പബ്ബജിത്വാ ആരദ്ധവീരിയോ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ വത്തസമ്പത്തിയാ ബുദ്ധസാസനം സോഭേസി. സോപി നം സത്ഥാ ബ്യാകാസി.

തസ്സ ഭഗവതോ ജാതനഗരം ബാരാണസീ നാമ അഹോസി. ബ്രഹ്മദത്തോ നാമ ബ്രാഹ്മണോ പിതാ, ധനവതീ നാമ ബ്രാഹ്മണീ മാതാ, തിസ്സോ ച ഭാരദ്വാജോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ, സബ്ബമിത്തോ നാമ ഉപട്ഠാകോ അനുളാ ച ഉരുവേളാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ, നിഗ്രോധരുക്ഖോ ബോധി സരീരം വീസതിഹത്ഥുബ്ബേധം അഹോസി, വീസതിവസ്സസഹസ്സാനി ആയൂതി.

തസ്സ പന ഭഗവതോ ഓരഭാഗേ ഠപേത്വാ ഇമം സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അഞ്ഞോ ബുദ്ധോ നാമ നത്ഥി. ഇതി ദീപങ്കരാദീനം ചതുവീസതിയാ ബുദ്ധാനം സന്തികേ ലദ്ധബ്യാകരണോ പന ബോധിസത്തോ യേനേന –

‘‘മനുസ്സത്തം ലിങ്ഗസമ്പത്തി, ഹേതു സത്ഥാരദസ്സനം;

പബ്ബജ്ജാ ഗുണസമ്പത്തി, അധികാരോ ച ഛന്ദതാ;

അട്ഠധമ്മസമോധാനാ, അഭിനീഹാരോ സമിജ്ഝതീ’’തി. (ബു. വം. ൨.൫൯);

ഇമേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ദീപങ്കരപാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരേന ‘‘ഹന്ദ ബുദ്ധകരേ ധമ്മേ വിചിനാമി ഇതോ ചിതോ’’തി ഉസ്സാഹം കത്വാ ‘‘വിചിനന്തോ തദാദക്ഖിം, പഠമം ദാനപാരമി’’ന്തി ദാനപാരമിതാദയോ ബുദ്ധകരാ ധമ്മാ ദിട്ഠാ, തേ പൂരേന്തോ യാവ വേസ്സന്തരത്തഭാവാ ആഗമി. ആഗച്ഛന്തോ ച യേ തേ കതാഭിനീഹാരാനം ബോധിസത്താനം ആനിസംസാ സംവണ്ണിതാ –

‘‘ഏവം ¶ സബ്ബങ്ഗസമ്പന്നാ, ബോധിയാ നിയതാ നരാ;

സംസരം ദീഘമദ്ധാനം, കപ്പകോടിസതേഹിപി.

‘‘അവീചിമ്ഹി നുപ്പജ്ജന്തി, തഥാ ലോകന്തരേസു ച;

നിജ്ഝാമതണ്ഹാ ഖുപ്പിപാസാ, ന ഹോന്തി കാലകഞ്ജികാ.

‘‘ന ¶ ഹോന്തി ഖുദ്ദകാ പാണാ, ഉപ്പജ്ജന്താപി ദുഗ്ഗതിം;

ജായമാനാ മനുസ്സേസു, ജച്ചന്ധാ ന ഭവന്തി തേ.

‘‘സോതവേകല്ലതാ നത്ഥി, ന ഭവന്തി മൂഗപക്ഖികാ;

ഇത്ഥിഭാവം ന ഗച്ഛന്തി, ഉഭതോബ്യഞ്ജനപണ്ഡകാ.

‘‘ന ഭവന്തി പരിയാപന്നാ, ബോധിയാ നിയതാ നരാ;

മുത്താ ആനന്തരികേഹി, സബ്ബത്ഥ സുദ്ധഗോചരാ.

‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിം ന സേവന്തി, കമ്മകിരിയദസ്സനാ;

വസമാനാപി സഗ്ഗേസു, അസഞ്ഞം നുപപജ്ജരേ.

‘‘സുദ്ധാവാസേസു ദേവേസു, ഹേതു നാമ ന വിജ്ജതി;

നേക്ഖമ്മനിന്നാ സപ്പുരിസാ, വിസംയുത്താ ഭവാഭവേ;

ചരന്തി ലോകത്ഥചരിയായോ, പൂരേന്തി സബ്ബപാരമീ’’തി.

തേ ആനിസംസേ അധിഗന്ത്വാവ ആഗതോ. പാരമിയോ പൂരേന്തസ്സ ച തസ്സ അകിത്തിബ്രാഹ്മണകാലേ സങ്ഖബ്രാഹ്മണകാലേ ധനഞ്ചയരാജകാലേ മഹാസുദസ്സനരാജകാലേ മഹാഗോവിന്ദകാലേ നിമിമഹാരാജകാലേ ചന്ദകുമാരകാലേ വിസയ്ഹസേട്ഠികാലേ സിവിരാജകാലേ വേസ്സന്തരരാജകാലേതി ദാനപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സസപണ്ഡിതജാതകാലേ –

‘‘ഭിക്ഖായ ഉപഗതം ദിസ്വാ, സകത്താനം പരിച്ചജിം;

ദാനേന മേ സമോ നത്ഥി, ഏസാ മേ ദാനപാരമീ’’തി. (ചരിയാ. ൧.൧൪൩ തസ്സുദ്ദാന –

ഏവം അത്തപരിച്ചാഗം കരോന്തസ്സ ദാനപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

തഥാ ¶ സീലവനാഗരാജകാലേ ചമ്പേയ്യനാഗരാജകാലേ ഭൂരിദത്തനാഗരാജകാലേ ഛദ്ദന്തനാഗരാജകാലേ ¶ ജയദ്ദിസരാജപുത്തകാലേ അലീനസത്തുകുമാരകാലേതി സീലപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സങ്ഖപാലജാതകാലേ –

‘‘സൂലേഹിപി വിജ്ഝിയന്തോ, കോട്ടിയന്തോപി സത്തിഹി;

ഭോജപുത്തേ ന കുപ്പാമി, ഏസാ മേ സീലപാരമീ’’തി. (ചരിയാ. ൨.൯൧) –

ഏവം അത്തപരിച്ചാഗം കരോന്തസ്സ സീലപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

തഥാ സോമനസ്സകുമാരകാലേ ഹത്ഥിപാലകുമാരകാലേ അയോഘരപണ്ഡിതകാലേതി മഹാരജ്ജം പഹായ നേക്ഖമ്മപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ ചൂളസുതസോമജാതകാലേ –

‘‘മഹാരജ്ജം ഹത്ഥഗതം, ഖേളപിണ്ഡംവ ഛഡ്ഡയിം;

ചജതോ ന ഹോതി ലഗനം, ഏസാ മേ നേക്ഖമ്മപാരമീ’’തി. –

ഏവം നിസ്സങ്ഗതായ രജ്ജം ഛഡ്ഡേത്വാ നിക്ഖമന്തസ്സ നേക്ഖമ്മപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

തഥാ വിധുരപണ്ഡിതകാലേ മഹാഗോവിന്ദപണ്ഡിതകാലേ കുദാലപണ്ഡിതകാലേ അരകപണ്ഡിതകാലേ ബോധിപരിബ്ബാജകകാലേ മഹോസധപണ്ഡിതകാലേതി പഞ്ഞാപാരമിതായ പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ സത്തുഭസ്തജാതകേ സേനകപണ്ഡിതകാലേ –

‘‘പഞ്ഞായ വിചിനന്തോഹം, ബ്രാഹ്മണം മോചയിം ദുഖാ;

പഞ്ഞായ മേ സമോ നത്ഥി, ഏസാ മേ പഞ്ഞാപാരമീ’’തി. –

അന്തോഭസ്തഗതം സപ്പം ദസ്സേന്തസ്സ പഞ്ഞാപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

തഥാ വീരിയപാരമിതാദീനമ്പി പൂരിതത്തഭാവാനം പരിമാണം നാമ നത്ഥി. ഏകന്തേന പനസ്സ മഹാജനകജാതകേ –

‘‘അതീരദസ്സീ ജലമജ്ഝേ, ഹതാ സബ്ബേവ മാനുസാ;

ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥാ നത്ഥി, ഏസാ മേ വീരിയപാരമീ’’തി. –

ഏവം ¶ ¶ മഹാസമുദ്ദം തരന്തസ്സ വീരിയപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

‘‘അചേതനംവ കോട്ടേന്തേ, തിണ്ഹേന ഫരസുനാ മമം;

കാസിരാജേ ന കുപ്പാമി, ഏസാ മേ ഖന്തിപാരമീ’’തി. –

ഏവം അചേതനഭാവേന വിയ മഹാദുക്ഖം അധിവാസേന്തസ്സ ഖന്തിപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

‘‘സച്ചവാചം അനുരക്ഖന്തോ, ചജിത്വാ മമ ജീവിതം;

മോചേസിം ഏകസതം ഖത്തിയേ, ഏസാ മേ സച്ചപാരമീ’’തി. –

ഏവം ജീവിതം ചവിത്വാ സച്ചമനുരക്ഖന്തസ്സ സച്ചപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

‘‘മാതാ പിതാ ന മേ ദേസ്സാ, നപി ദേസ്സം മഹായസം;

സബ്ബഞ്ഞുതം പിയം മയ്ഹം, തസ്മാ വതമധിട്ഠഹി’’ന്തി. –

ഏവം ജീവിതം ചജിത്വാ വതം അധിട്ഠഹന്തസ്സ അധിട്ഠാനപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

‘‘ന മം കോചി ഉത്തസതി, നപിഹം ഭായാമി കസ്സചി;

മേത്താബലേനുപത്ഥദ്ധോ, രമാമി പവനേ തദാ’’തി. (ചരിയാ. ൩.൧൧൩) –

ഏവം ¶ ജീവിതം അനപലോകേത്വാ മേത്തായന്തസ്സ മേത്താപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ.

‘‘സുസാനേ സേയ്യം കപ്പേമി, ഛവട്ഠികം ഉപനിധായഹം;

ഗാമണ്ഡലാ ഉപാഗന്ത്വാ, രൂപം ദസ്സേന്തി നപ്പക’’ന്തി. –

ഏവം ഗാമദാരകേസു നിട്ഠുഭനാദീഹി ചേവ മാലാഗന്ധൂപഹാരാദീഹി ച സുഖദുക്ഖം ഉപ്പാദേന്തേസുപി ഉപേക്ഖനം അനതിവത്തേന്തസ്സ ഉപേക്ഖാപാരമിതാ പരമത്ഥപാരമീ നാമ ജാതാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരതോ പനേസ അത്ഥോ ചരിയാപിടകതോ ഗഹേതബ്ബോ.

ഏവം പാരമിയോ പൂരേത്വാ വേസ്സന്തരത്തഭാവേ ഠിതോ –

‘‘അചേതനായം പഥവീ, അവിഞ്ഞായ സുഖം ദുഖം;

സാപി ദാനബലാ മയ്ഹം, സത്തക്ഖത്തും പകമ്പഥാ’’തി. (ചരിയാ. ൧.൧൨൪);

ഏവം മഹാപഥവീകമ്പനാനി മഹാപുഞ്ഞാനി കത്വാ ആയുപരിയോസാനേ തതോ ചുതോ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തി, തത്ഥ അഞ്ഞേ ദേവേ ദസഹി ഠാനേഹി അധിഗണ്ഹിത്വാ ‘‘യാവതായുകം ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ മനുസ്സഗണനായ ¶ ഇദാനി സത്തഹി ദിവസേഹി ആയുക്ഖയം പാപുണിസ്സതീ’’തി വത്ഥാനി കിലിസ്സന്തി, മാലാ മിലായന്തി, കച്ഛേഹി സേദാ മുച്ചന്തി, കായേ വേവണ്ണിയം ഓക്കമതി, ദേവോ ദേവാസനേ ന സണ്ഠഹതീതി ഇമേസു പഞ്ചസു പുബ്ബനിമിത്തേസു ഉപ്പന്നേസു താനി ദിസ്വാ ‘‘സുഞ്ഞാ വത ഭോ സഗ്ഗാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി സംവേഗജാതാഹി ദേവതാഹി മഹാസത്തസ്സ പൂരിതപാരമിഭാവം ഞത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം ഇദാനി അഞ്ഞം ദേവലോകം അനുപഗന്ത്വാ മനുസ്സലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ബുദ്ധഭാവം പത്തേ പുഞ്ഞാനി കത്വാ ചുതാ ചുതാ മനുസ്സാ ദേവലോകം പരിപൂരേസ്സന്തീ’’തി ചിന്തേത്വാ –

‘‘യതോഹം തുസിതേ കായേ, സന്തുസിതോ നാമഹം തദാ;

ദസസഹസ്സീ സമാഗന്ത്വാ, യാചന്തി പഞ്ജലീ മമം.

‘‘കാലോ ¶ ദേവ മഹാവീര, ഉപ്പജ്ജ മാതുകുച്ഛിയം;

സദേവകം താരയന്തോ, ബുജ്ഝസ്സു അമതം പദ’’ന്തി. (ബു. വം. ൧.൬൬-൬൭);

ഏവം ¶ ബുദ്ധഭാവത്ഥായ ആയാചിതോ കാലം, ദീപം, ദേസം, കുലം, ജനേത്തിയാ ആയുപ്പമാണന്തി ഇമാനി പഞ്ച മഹാവിലോകനാനി വിലോകേത്വാ കതസന്നിട്ഠാനോ തതോ ചുതോ സക്യരാജകുലേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ തത്ഥ മഹാസമ്പത്തിയാ പരിഹരിയമാനോ അനുക്കമേന ഭദ്രയോബ്ബനം അനുപാപുണി. ഇമസ്മിം അന്തരേ ‘‘സതോ സമ്പജാനോ ആനന്ദ ബോധിസത്തോ തുസിതാ കായാ ചവിത്വാ മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമീ’’തിആദീനം (മ. നി. ൩.൨൦൦) സുത്തപദാനഞ്ചേവ തേസം അട്ഠകഥായ ച വസേന വിത്ഥാരോ വേദിതബ്ബോ.

സോ തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേസു തീസു പാസാദേസു ദേവലോകസിരിം വിയ രജ്ജസിരിം അനുഭവമാനോ ഉയ്യാനകീളായ ഗമനസമയേ അനുക്കമേന ജിണ്ണബ്യാധിമതസങ്ഖാതേ തയോ ദേവദൂതേ ദിസ്വാ സഞ്ജാതസംവേഗോ നിവത്തിത്വാ ചതുത്ഥവാരേ പബ്ബജിതം ദിസ്വാ ‘സാധു പബ്ബജ്ജാ’തി പബ്ബജ്ജായ രുചിം ഉപ്പാദേത്വാ ഉയ്യാനം ഗന്ത്വാ തത്ഥ ദിവസഭാഗം ഖേപേത്വാ മങ്ഗലപോക്ഖരണീതീരേ നിസിന്നോ കപ്പകവേസം ഗഹേത്വാ ആഗതേന വിസ്സകമ്മേന ദേവപുത്തേന അലങ്കതപടിയത്തോ രാഹുലഭദ്ദസ്സ ¶ ജാതസാസനം സുത്വാ പുത്തസിനേഹസ്സ ബലവഭാവം ഞത്വാ ‘യാവ ഇദം ബന്ധനം ന വഡ്ഢതി താവദേവ നം ഛിന്ദിസ്സാമീ’തി ചിന്തേത്വാ സായം നഗരം പവിസന്തോ –

‘‘നിബ്ബുതാ നൂന സാ മാതാ, നിബ്ബുതോ നൂന സോ പിതാ;

നിബ്ബുതാ നൂന സാ നാരീ, യസ്സായം ഈദിസോ പതീ’’തി. (ബു. വം. അട്ഠ. ൨൭ അവിദൂരേനിദാനകഥാ; ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൧൦ സാരിപുത്തത്ഥേരവത്ഥു; അപ. അട്ഠ. ൧.അവിദൂരേനിദാനകഥാ; ജാ. അട്ഠ. ൧.അവിദൂരേനിദാനകഥാ);

കിസാഗോതമിയാ നാമ പിതുച്ഛാധീതായ ഭാസിതം ഇമം ഗാഥം സുത്വാ, ‘അഹം ഇമായ നിബ്ബുതപദം സാവിതോ’തി ഗീവതോ സതസഹസ്സഗ്ഘനികം മുത്താഹാരം മുഞ്ചിത്വാ, തസ്സാ പേസേത്വാ, അത്തനോ ഭവനം പവിസിത്വാ, സിരിസയനേ നിസിന്നോ നിദ്ദാവസേന നാടകാനം വിപ്പകാരം ദിസ്വാ, നിബ്ബിന്നഹദയോ ഛന്നം ഉട്ഠാപേത്വാ, കണ്ഡകം ആഹരാപേത്വാ, കണ്ഡകം ആരുയ്ഹ, ഛന്നസഹായോവ ദസസഹസ്സിലോകധാതുദേവതാഹി കതപരിവാരോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ, തേനേവ രത്താവസേസേന തീണി ¶ മഹാരജ്ജാനി അതിക്കമ്മ അനോമാനദീതീരേ പബ്ബജിത്വാ, അനുക്കമേന രാജഗഹം ഗന്ത്വാ, തത്ഥ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ, പണ്ഡവപബ്ബതപബ്ഭാരേ നിസിന്നോ മഗധരാജേന രജ്ജേന നിമന്തിയമാനോ തം പടിക്ഖിപിത്വാ, സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ തസ്സ വിജിതം ആഗമനത്ഥായ തേന ഗഹിതപടിഞ്ഞോ ¶ , ആളാരഞ്ച ഉദകഞ്ച ഉപസങ്കമിത്വാ, തേസം സന്തികേ അധിഗതവിസേസേന അപരിതുട്ഠോ ഛബ്ബസ്സാനി മഹാപധാനം പദഹിത്വാ, വിസാഖാപുണ്ണമദിവസേ പാതോവ സേനാനിഗമേ സുജാതായ ദിന്നം പായാസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ, നേരഞ്ജരായ നദിയാ സുവണ്ണപാതിം പവാഹേത്വാ, നേരഞ്ജരായ തീരേ മഹാവനസണ്ഡേ നാനാസമാപത്തീഹി ദിവസഭാഗം വീതിനാമേത്വാ, സായന്ഹസമയേ സോത്ഥിയേന ദിന്നം അട്ഠതിണമുട്ഠിം ഗഹേത്വാ, കാളേന നാഗരാജേന അഭിത്ഥുതഗുണോ ബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ തിണാനി സന്ഥരിത്വാ, ‘ന താവിമം പല്ലങ്കം ഭിന്ദിസ്സാമി യാവ മേ ന അനുപാദായ ആസവേഹി ചിത്തം വിമുച്ചിസ്സതീ’തി പടിഞ്ഞം കത്വാ, പാചീനദിസാഭിമുഖോ നിസീദിത്വാ, സൂരിയേ അനത്ഥങ്ഗമിതേയേവ മാരബലം വിധമിത്വാ, പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസഞാണം, മജ്ഝിമയാമേ ചുതൂപപാതഞാണം പത്വാ, പച്ഛിമയാമാവസാനേ ദസബലചതുവേസാരജ്ജാദിസബ്ബബുദ്ധഗുണപടിമണ്ഡിതം ¶ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝന്തോയേവ ഇമം അഭിധമ്മനയസമുദ്ദം അധിഗഞ്ഛി. ഏവമസ്സ അധിഗമനിദാനം വേദിതബ്ബം.

ഏവം അധിഗതാഭിധമ്മോ ഏകപല്ലങ്കേന നിസിന്നസത്താഹം അനിമിസസത്താഹം ചങ്കമനസത്താഹഞ്ച അതിക്കമിത്വാ, ചതുത്ഥേ സത്താഹേ സയമ്ഭൂഞാണാധിഗമേന അധിഗതം അഭിധമ്മം വിചിനിത്വാ അപരാനിപി അജപാലമുചലിന്ദരാജായതനേസു തീണി സത്താഹാനി വീതിനാമേത്വാ, അട്ഠമേ സത്താഹേ അജപാലനിഗ്രോധരുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ ധമ്മഗമ്ഭീരതാപച്ചവേക്ഖണേന അപ്പോസ്സുക്കതം ആപജ്ജമാനോ ദസസഹസ്സിമഹാബ്രഹ്മപരിവാരേന സഹമ്പതിബ്രഹ്മുനാ ആയാചിതധമ്മദേസനോ ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം ഓലോകേത്വാ, ബ്രഹ്മുനോ അജ്ഝേസനം ആദായ ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’ന്തി ഓലോകേന്തോ ആളാരുദകാനം കാലങ്കതഭാവം ഞത്വാ, പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം ഭിക്ഖൂനം ബഹൂപകാരതം അനുസ്സരിത്വാ, ഉട്ഠായാസനാ കാസിപുരം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ ഉപകേന സദ്ധിം മന്തേത്വാ, ആസാള്ഹീപുണ്ണമദിവസേ ഇസിപതനേ മിഗദായേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനം ഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനം പത്വാ,തേ അനനുച്ഛവികേന സമുദാചാരേന സമുദാചരന്തേ സഞ്ഞാപേത്വാ, ധമ്മചക്കം പവത്തേന്തോ അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരപ്പമുഖാ അട്ഠാരസ ബ്രഹ്മകോടിയോ അമതപാനം പായേസി. ഏവം യാവ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനാ ദേസനാനിദാനം ¶ വേദിതബ്ബം. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന സാട്ഠകഥാനം അരിയപരിയേസന(മ. നി. ൧.൨൭൪) പബ്ബജ്ജസുത്താദീനം (സു. നി. ൪൦൭ ആദയോ) വസേന വേദിതബ്ബോ.

ഏവം ¶ അധിഗമനിദാനദേസനാനിദാനസമ്പന്നസ്സ പനസ്സ അഭിധമ്മസ്സ അപരാനിപി ദൂരേനിദാനം, അവിദൂരേനിദാനം, സന്തികേനിദാനന്തി തീണി നിദാനാനി. തത്ഥ ദീപങ്കരപാദമൂലതോ പട്ഠായ യാവ തുസിതപുരാ ദൂരേനിദാനം വേദിതബ്ബം. തുസിതപുരതോ പട്ഠായ യാവ ബോധിമണ്ഡാ അവിദൂരേനിദാനം. ‘ഏകം സമയം ഭഗവാ ദേവേസു വിഹരതി താവതിംസേസു പാരിച്ഛത്തകമൂലേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം, തത്ഥ ഖോ ഭഗവാ ദേവാനം താവതിംസാനം അഭിധമ്മകഥം കഥേസീ’തി ഇദമസ്സ സന്തികേനിദാനം. അയം താവ നിദാനകഥാ.

ഇതി ¶ ¶ ¶ മേ ഭാസമാനസ്സ, അഭിധമ്മകഥം ഇമം;

അവിക്ഖിത്താ നിസാമേഥ, ദുല്ലഭാ ഹി അയം കഥാതി.

ഏവം പടിഞ്ഞാതായ അഭിധമ്മകഥായ കഥനോകാസോ സമ്പത്തോ. തത്ഥ യസ്മാ അഭിധമ്മോ നാമ ധമ്മസങ്ഗണീആദീനി സത്തപ്പകരണാനി; ധമ്മസങ്ഗണീപി ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡാദീനം വസേന ചത്താരി കണ്ഡാനി; ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡമ്പി മാതികാപദഭാജനീയവസേന ദുവിധം; തത്ഥ മാതികാ ആദി; സാപി തികമാതികാ ദുകമാതികാതി ദുവിധാ; തത്ഥ തികമാതികാ ആദി; തികമാതികായപി കുസലത്തികം കുസലത്തികേപി കുസലാ ധമ്മാതി ഇദം പദം; തസ്മാ –

ഇതോ പട്ഠായ ഗമ്ഭീരം, അഭിധമ്മകഥം ഇമം;

വുച്ചമാനം നിസാമേഥ, ഏകഗ്ഗാ സാധു സാധവോതി.

൧. ‘‘കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തി അയം താവ ആദിപദേന ലദ്ധനാമോ കുസലത്തികോ നാമ. ‘‘സുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ദുക്ഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ, അദുക്ഖമസുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ’’തി അയം സബ്ബപദേഹി ലദ്ധനാമോ വേദനാത്തികോ നാമ. ഏവം ആദിപദവസേന വാ സബ്ബപദവസേന വാ സബ്ബേസമ്പി തികദുകാനം നാമം വേദിതബ്ബം ¶ . സബ്ബേവ ചേതേ പഞ്ചദസഹി പരിച്ഛേദേഹി വവത്ഥിതാ. തികാനഞ്ഹി ഏകോ പരിച്ഛേദോ, ദുകാനം ചതുദ്ദസ. ‘‘ഹേതൂ ധമ്മാ, നഹേതൂ ധമ്മാ’’തിആദയോ ഹി ഛ ദുകാ ഗന്ഥതോ ച അത്ഥതോ ച അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്ബന്ധേന കണ്ണികാ വിയ ഘടാ വിയ ഹുത്വാ ഠിതത്താ ‘ഹേതുഗോച്ഛകോ’തി വുച്ചതി. തതോ അപരേ ‘‘സപ്പച്ചയാ ധമ്മാ അപ്പച്ചയാ ധമ്മാ’’തിആദയോ സത്ത ദുകാ, അഞ്ഞമഞ്ഞം അസമ്ബന്ധാ, കേവലം ¶ ദുകസാമഞ്ഞതോ ഉച്ചിനിത്വാ ഉച്ചിനിത്വാ വിസും വിസും ഗോച്ഛകന്തരേ ഠപിതത്താ അഞ്ഞേഹി ച മഹന്തരദുകേഹി ചൂളകത്താ ‘ചൂളന്തരദുകാ’തി വേദിതബ്ബാ. തതോ പരം ആസവദുകാദീനം ഛന്നം വസേന ‘ആസവഗോച്ഛകോ’ ¶ ; തഥാ സംയോജനദുകാദീനം വസേന ‘സംയോജനഗോച്ഛകോ’; തഥാ ഗന്ഥഓഘയോഗനീവരണദുകാദീനം വസേന ‘ഗന്ഥഓഘയോഗനീവരണഗോച്ഛകാ’; പരാമാസദുകാദീനം പഞ്ചന്നം വസേന ‘പരാമാസഗോച്ഛകോ’തി. സബ്ബേപി സത്ത ഗോച്ഛകാ വേദിതബ്ബാ. തതോ പരം ‘‘സാരമ്മണാ ധമ്മാ’’തിആദയോ ചതുദ്ദസ ദുകാ ‘മഹന്തരദുകാ’ നാമ. തതോ ഉപാദാനദുകാദയോ ഛ ദുകാ ‘ഉപാദാനഗോച്ഛകോ’ നാമ. തതോ കിലേസദുകാദയോ അട്ഠ ദുകാ ‘കിലേസഗോച്ഛകോ’ നാമ. തതോ പരം ദസ്സനേനപഹാതബ്ബദുകാദയോ അട്ഠാരസ ദുകാ അഭിധമ്മമാതികായ പരിയോസാനേ ഠപിതത്താ ‘പിട്ഠിദുകാ’ നാമ. ‘‘വിജ്ജാഭാഗിനോ ധമ്മാ അവിജ്ജാഭാഗിനോ ധമ്മാ’’തിആദയോ പന ദ്വാചത്താലീസ ദുകാ ‘സുത്തന്തികദുകാ’ നാമ. ഏവം സബ്ബേപേതേ പഞ്ചദസഹി പരിച്ഛേദേഹി വവത്ഥിതാതി വേദിതബ്ബാ.

ഏവം വവത്ഥിതാ പനേതേ സപ്പദേസനിപ്പദേസവസേന ദ്വേ കോട്ഠാസാ ഹോന്തി. തേസു ഹി നവ തികാ ഏകസത്തതി ച ദുകാ സപ്പദേസാനം രൂപാരൂപധമ്മാനം പരിഗ്ഗഹിതത്താ സപ്പദേസാ നാമ. അവസേസാ തേരസ തികാ ഏകസത്തതി ച ദുകാ നിപ്പദേസാ നാമ. തത്ഥ തികേസു താവ വേദനാത്തികോ വിതക്കത്തികോ പീതിത്തികോ ഉപ്പന്നത്തികോ അതീതത്തികോ ചത്താരോ ആരമ്മണത്തികാതി ഇമേ നവ തികാ സപ്പദേസാ നാമ. ദുകേസു ഹേതുഗോച്ഛകാദീനം ഉപാദാനഗോച്ഛകപരിയോസാനാനം നവന്നം ഗോച്ഛകാനം പരിയോസാനേ തയോ തയോ ദുകാ, കിലേസഗോച്ഛകപരിയോസാനേ ¶ ചത്താരോ ദുകാ, ‘‘ചിത്തസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ചിത്തവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ’’‘‘ചിത്തസംസട്ഠാ ധമ്മാ, ചിത്തവിസംസട്ഠാ ധമ്മാ’’തി ദ്വേ മഹന്തരദുകാ, സുത്തന്തികദുകേസു അധിവചനദുകം നിരുത്തിദുകം പഞ്ഞത്തിദുകം നാമരൂപദുകന്തി ഇമേ ചത്താരോ ദുകേ ഠപേത്വാ അവസേസാ അട്ഠതിംസ ദുകാ ചാതി ഏതേ സപ്പദേസാ നാമ. വുത്താവസേസാ തികദുകാ സബ്ബേപി നിപ്പദേസാതി വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി കുസലാ ധമ്മാതിആദീനം മാതികാപദാനം അയമനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ – ‘കുസല’-സദ്ദോ താവ ¶ ആരോഗ്യഅനവജ്ജഛേകസുഖവിപാകേസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘കച്ചി നു ഭോതോ കുസലം, കച്ചി ഭോതോ അനാമയ’’ന്തിആദീസു (ജാ. ൧.൧൫.൧൪൬; ൨.൨൦.൧൨൯) ആരോഗ്യേ ദിസ്സതി. ‘‘കതമോ പന, ഭന്തേ, കായസമാചാരോ കുസലോ? യോ ഖോ, മഹാരാജ, കായസമാചാരോ അനവജ്ജോ’’തി (മ. നി. ൨.൩൬൧) ച, ‘‘അപരം പന, ഭന്തേ, ഏതദാനുത്തരിയം ¶ യഥാ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേതി കുസലേസു ധമ്മേസൂ’’തി (ദീ. നി. ൩.൧൪൫) ച ഏവമാദീസു അനവജ്ജേ. ‘‘കുസലോ ത്വം രഥസ്സ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം’’ (മ. നി. ൨.൮൭), ‘‘കുസലാ നച്ചഗീതസ്സ സിക്ഖിതാ ചാതുരിത്ഥിയോ’’തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൨.൯൪) ഛേകേ. ‘‘കുസലാനം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാനം സമാദാനഹേതു’’ (ദീ. നി. ൩.൮൦), ‘‘കുസലസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ഉപചിതത്താ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൪൩൧) സുഖവിപാകേ. സ്വായമിധ ആരോഗ്യേപി അനവജ്ജേപി സുഖവിപാകേപി വത്തതി.

ധമ്മസദ്ദോ പനായം പരിയത്തിഹേതുഗുണനിസ്സത്തനിജ്ജീവതാദീസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘ധമ്മം പരിയാപുണാതി സുത്തം ഗേയ്യ’’ന്തിആദീസു (അ. നി. ൪.൧൦൨) പരിയത്തിയം ദിസ്സതി. ‘‘ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തിആദീസു (വിഭ. ൭൨൦) ഹേതുമ്ഹി.

‘‘ന ഹി ധമ്മോ അധമ്മോ ച, ഉഭോ സമവിപാകിനോ;

അധമ്മോ നിരയം നേതി, ധമ്മോ പാപേതി സുഗ്ഗതി’’ന്തി. (ഥേരഗാ. ൩൦൪; ജാ. ൧.൧൫.൩൮൬) –

ആദീസു ഗുണേ. ‘‘തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ധമ്മാ ഹോന്തി’’ (ധ. സ. ൧൨൧), ‘‘ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൭൩) നിസ്സത്തനിജ്ജീവതായം. സ്വായമിധാപി നിസ്സത്തനിജ്ജീവതായമേവ വട്ടതി.

വചനത്ഥോ ¶ പനേത്ഥ – കുച്ഛിതേ പാപകേ ധമ്മേ സലയന്തി ചലയന്തി കമ്പേന്തി വിദ്ധംസേന്തീതി കുസലാ. കുച്ഛിതേന വാ ആകാരേന സയന്തീതി കുസാ. തേ അകുസലസങ്ഖാതേ കുസേ ലുനന്തി ഛിന്ദന്തീതി കുസലാ. കുച്ഛിതാനം വാ സാനതോ തനുകരണതോ ഓസാനകരണതോ ഞാണം കുസം നാമ. തേന കുസേന ലാതബ്ബാതി കുസലാ; ഗഹേതബ്ബാ പവത്തേതബ്ബാതി അത്ഥോ. യഥാ വാ കുസാ ഉഭയഭാഗഗതം ഹത്ഥപ്പദേസം ലുനന്തി, ഏവമിമേപി ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നഭാവേന ഉഭയഭാഗഗതം കിലേസപക്ഖം ലുനന്തി. തസ്മാ കുസാ വിയ ലുനന്തീതിപി കുസലാ. അത്തനോ പന സഭാവം ധാരേന്തീതി ധമ്മാ. ധാരിയന്തി ¶ വാ പച്ചയേഹി, ധാരീയന്തി വാ യഥാസഭാവതോതി ധമ്മാ. ന കുസലാ അകുസലാ. മിത്തപടിപക്ഖാ അമിത്താ വിയ, ലോഭാദിപടിപക്ഖാ അലോഭാദയോ വിയ ച, കുസലപടിപക്ഖാതി അത്ഥോ. ന ബ്യാകതാതി അബ്യാകതാ, കുസലാകുസലഭാവേന അകഥിതാതി അത്ഥോ. തേസു പന ¶ അനവജ്ജസുഖവിപാകലക്ഖണാ കുസലാ, സാവജ്ജദുക്ഖവിപാകലക്ഖണാ അകുസലാ, അവിപാകലക്ഖണാ അബ്യാകതാ.

കിം പനേതാനി ‘കുസലാ’തി വാ ‘ധമ്മാ’തി വാതിആദീനി ഏകത്ഥാനി ഉദാഹു നാനത്ഥാനീതി? കിഞ്ചേത്ഥ? യദി താവ ഏകത്ഥാനി ‘കുസലാ ധമ്മാ’തി ഇദം ‘കുസലാകുസലാ’തിവുത്തസദിസം ഹോതി. അഥ നാനത്ഥാനി തികദുകാനം ഛക്കചതുക്കഭാവോ ആപജ്ജതി പദാനഞ്ച അസമ്ബന്ധോ.

യഥാ ഹി ‘കുസലാ’ ‘രൂപം’‘ചക്ഖുമാ’തി വുത്തേ അത്ഥവസേന അഞ്ഞമഞ്ഞം അനോലോകേന്താനം പദാനം ന കോചി സമ്ബന്ധോ, ഏവമിധാപി പദാനം അസമ്ബന്ധോ ആപജ്ജതി. പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധരഹിതാനി ച പദാനി നിപ്പയോജനാനി നാമ ഹോന്തി. യാപി ചേസാ പരതോ ‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ’തി പുച്ഛാ, തായപി സദ്ധിം വിരോധോ ആപജ്ജതി. നേവ ഹി ധമ്മാ കുസലാ; അഥ ച പനിദം വുച്ചതി – കതമേ ധമ്മാ ‘കുസലാ’തി. അപരോ നയോ – യദി ഏതാനി ഏകത്ഥാനി, തിണ്ണം ‘ധമ്മാനം’ ഏകത്താ കുസലാദീനമ്പി ഏകത്തം ആപജ്ജതി. കുസലാദിപരാനഞ്ഹി തിണ്ണമ്പി ‘ധമ്മാനം’ ധമ്മഭാവേന ഏകത്തം. തസ്മാ ധമ്മത്തയേന സദ്ധിം അത്ഥതോ നിന്നാനത്ഥാനം കുസലാദീനമ്പി ഏകത്തം ആപജ്ജതി. ‘യദേവ കുസലം, തം അകുസലം, തം അബ്യാകത’ന്തി. ‘അഥാപി തിണ്ണം ധമ്മാനം ഏകത്തം ന സമ്പടിച്ഛഥ, അഞ്ഞോവ കുസലപരോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ ¶ അകുസലപരോ ധമ്മോ, അഞ്ഞോ അബ്യാകതപരോ ധമ്മോതി വദഥ, ഏവം സന്തേ ധമ്മോ നാമ ഭാവോ, ഭാവതോ ച അഞ്ഞോ അഭാവോതി കുസലപരാ ഭാവസങ്ഖാതാ ധമ്മാ അഞ്ഞോ അകുസലപരോ ധമ്മോ അഭാവോ സിയാ, തഥാ അബ്യാകതപരോ. തേഹി ച അഞ്ഞോ കുസലപരോപി. ഏവം അഭാവത്തം ആപന്നേഹി ധമ്മേഹി അനഞ്ഞേ കുസലാദയോപി അഭാവായേവ സിയു’ന്തി.

സബ്ബമേതം അകാരണം. കസ്മാ? യഥാനുമതിവോഹാരസിദ്ധിതോതി. വോഹാരോ ഹി യഥാ യഥാ അത്ഥേസു അനുമതോ സമ്പടിച്ഛിതോ തഥാ തഥേവ സിദ്ധോ. ന ചായം ‘‘കുസലാ ധമ്മാ’’തിആദീസു കുസലപുബ്ബോ ധമ്മാഭിലാപോ ധമ്മപരോ ച കുസലാഭിലാപോ, യഥാ ‘കുസലാ കുസലാ’തി ഏവം, അത്തനോ അത്ഥവിസേസാഭാവേന പണ്ഡിതേഹി സമ്പടിച്ഛിതോ; ന ച ‘കുസലാ’ ‘രൂപം’ചക്ഖുമാസദ്ദാ വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം അനോലോകിതത്ഥഭാവേന. ‘കുസല’-സദ്ദോ പനേത്ഥ അനവജ്ജസുഖവിപാകസങ്ഖാതസ്സ അത്ഥസ്സ ¶ ¶ ജോതകഭാവേന സമ്പടിച്ഛിതോ, ‘അകുസല’-സദ്ദോ സാവജ്ജദുക്ഖവിപാകത്ഥജോതകത്തേന, ‘അബ്യാകത’-സദ്ദോ അവിപാകത്ഥജോതകത്തേന, ‘ധമ്മ’-സദ്ദോ സഭാവധാരണാദിഅത്ഥജോതകത്തേന. സോ ഏതേസം അഞ്ഞതരാനന്തരേ വുച്ചമാനോ അത്തനോ അത്ഥസാമഞ്ഞം ദീപേതി. സബ്ബേവ ഹി ഏതേ സഭാവധാരണാദിനാ ലക്ഖണേന ധമ്മാ. കുസലാദിസദ്ദാ ചാപി ധമ്മസദ്ദസ്സ പുരതോ വുച്ചമാനാ അത്തനോ അത്തനോ അത്ഥവിസേസം തസ്സ ദീപേന്തി. ധമ്മോ ഹി കുസലോ വാ ഹോതി അകുസലോ വാ അബ്യാകതോ വാ. ഏവമേതേ വിസും വിസും വുച്ചമാനാ അത്തനോ അത്തനോ അത്ഥമത്തദീപകത്തേന സമ്പടിച്ഛിതാ. ധമ്മസദ്ദേന സഹ വുച്ചമാനാ അത്തനോ അത്തനോ അത്ഥസാമഞ്ഞം അത്ഥവിസേസം വാ ദീപകത്തേന ലോകേ പണ്ഡിതേഹി സമ്പടിച്ഛിതാ. തസ്മാ യദേതമേത്ഥ ഏകത്ഥനാനാത്ഥതം വികപ്പേത്വാ ദോസാരോപനകാരണം വുത്തം സബ്ബമേതം അകാരണം. അയം താവ കുസലത്തികസ്സ അനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ. ഇമിനാവ നയേന സേസതികദുകാനമ്പി നയോ വേദിതബ്ബോ. ഇതോ പരം പന വിസേസമത്തമേവ വക്ഖാമ.

൨. സുഖായ വേദനായാതിആദീസു ‘സുഖ’-സദ്ദോ താവ സുഖവേദനാസുഖമൂലസുഖാരമ്മണസുഖഹേതുസുഖപച്ചയട്ഠാനഅബ്യാബജ്ഝനിബ്ബാനാദീസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘സുഖസ്സ ച പഹാനാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൩൨) സുഖവേദനായം ദിസ്സതി. ‘‘സുഖോ ബുദ്ധാനം ഉപ്പാദോ’’ (ധ. പ. ൧൯൪), ‘‘സുഖാ വിരാഗതാ ലോകേ’’തിആദീസു (ഉദാ. ൧൧; മഹാവ. ൫) സുഖമൂലേ ‘‘യസ്മാ ¶ ച ഖോ, മഹാലി, രൂപം സുഖം സുഖാനുപതിതം സുഖാവക്കന്ത’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൩.൬൦) സുഖാരമ്മണേ. ‘‘സുഖസ്സേതം, ഭിക്ഖവേ, അധിവചനം യദിദം പുഞ്ഞാനീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൭.൬൨) സുഖഹേതുമ്ഹി. ‘‘യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ന സുകരം അക്ഖാനേന പാപുണിതും യാവ സുഖാ സഗ്ഗാ’’ (മ. നി. ൩.൨൫൫), ‘‘ന തേ സുഖം പജാനന്തി യേ ന പസ്സന്തി നന്ദന’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൧.൧൧) സുഖപച്ചയട്ഠാനേ. ‘‘ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാ ഏതേ ധമ്മാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൮൨) അബ്യാബജ്ഝേ. ‘‘നിബ്ബാനം പരമം സുഖ’’ന്തിആദിസു (ധ. പ. ൨൦൩-൨൦൪) നിബ്ബാനേ. ഇധ പനായം സുഖവേദനായമേവ ദട്ഠബ്ബോ. ‘വേദനാ’-സദ്ദോ ‘‘വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൨൦൮) വേദയിതസ്മിംയേവ വത്തതി.

‘ദുക്ഖ’-സദ്ദോ ¶ ദുക്ഖവേദനാദുക്ഖവത്ഥുദുക്ഖാരമ്മണദുക്ഖപച്ചയദുക്ഖപച്ചയട്ഠാനാദീസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ’’തിആദീസു ദുക്ഖവേദനായം ദിസ്സതി. ‘‘ജാതിപി ദുക്ഖാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൮൭; വിഭ. ൧൯൦) ദുക്ഖവത്ഥുസ്മിം. ‘‘യസ്മാ ച ഖോ, മഹാലി, രൂപം ദുക്ഖം ദുക്ഖാനുപതിതം ദുക്ഖാവക്കന്ത’’ന്തിആദീസു ദുക്ഖാരമ്മണേ. ‘‘ദുക്ഖോ പാപസ്സ ¶ ഉച്ചയോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧൧൭) ദുക്ഖപച്ചയേ. ‘‘യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ന സുകരം അക്ഖാനേന പാപുണിതും യാവ ദുക്ഖാ നിരയാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൨൫൦) ദുക്ഖപച്ചയട്ഠാനേ. ഇധ പനായം ദുക്ഖവേദനായമേവ ദട്ഠബ്ബോ.

വചനത്ഥോ പനേത്ഥ – സുഖയതീതി സുഖാ. ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖാ. ന ദുക്ഖാ ന സുഖാതി അദുക്ഖമസുഖാ. ‘മ-കാരോ പദസന്ധിവസേന വുത്തോ. സബ്ബാപി ആരമ്മണരസം വേദയന്തി അനുഭവന്തീതി വേദനാ. താസു ഇട്ഠാനുഭവനലക്ഖണാ സുഖാ, അനിട്ഠാനുഭവനലക്ഖണാ ദുക്ഖാ, ഉഭയവിപരീതാനുഭവനലക്ഖണാ അദുക്ഖമസുഖാ. യോപനായം തീസുപി പദേസു ‘സമ്പയുത്ത’-സദ്ദോ, തസ്സത്ഥോ – സമം പകാരേഹി യുത്താതി സമ്പയുത്താ. കതരേഹി പകാരേഹീതി? ഏകുപ്പാദതാദീഹി. ‘‘നത്ഥി ¶ കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സമ്പയുത്താതി? ആമന്താ’’തി ഹി ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ പടിക്ഖേപേ ‘‘നനു അത്ഥി കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സഹഗതാ സഹജാതാ സംസട്ഠാ ഏകുപ്പാദാ ഏകനിരോധാ ഏകവത്ഥുകാ ഏകാരമ്മണാ’’തി (കഥാ. ൪൭൩) ഏവം ഏകുപ്പാദതാദീനം വസേന സമ്പയോഗത്ഥോ വുത്തോ. ഇതി ഇമേഹി ഏകുപ്പാദതാദീഹി സമം പകാരേഹി യുത്താതി സമ്പയുത്താ.

൩. വിപാകത്തികേ അഞ്ഞമഞ്ഞവിസിട്ഠാനം കുസലാകുസലാനം പാകാതി വിപാകാ. വിപക്കഭാവമാപന്നാനം അരൂപധമ്മാനമേതം അധിവചനം. വിപാകധമ്മധമ്മാതി വിപാകസഭാവധമ്മാ. യഥാ ജാതിജരാസഭാവാ ജാതിജരാപകതികാ സത്താ ജാതിധമ്മാ ജരാധമ്മാതി വുച്ചന്തി ഏവം വിപാകജനകട്ഠേന വിപാകസഭാവാ വിപാകപകതികാ ധമ്മാതി അത്ഥോ. തതിയപദം ഉഭയസഭാവപടിക്ഖേപവസേന വുത്തം.

൪. ഉപാദിന്നുപാദാനിയത്തികേ ആരമ്മണകരണവസേന തണ്ഹാദിട്ഠീഹി ഉപേതേന കമ്മുനാ ആദിന്നാ, ഫലഭാവേന ഗഹിതാതി ഉപാദിന്നാ. ആരമ്മണഭാവം ¶ ഉപഗന്ത്വാ ഉപാദാനസമ്ബന്ധേന ഉപാദാനാനം ഹിതാതി ഉപാദാനിയാ. ഉപാദാനസ്സ ആരമ്മണപച്ചയഭൂതാനമേതം അധിവചനം. ഉപാദിണ്ണാ ച തേ ഉപാദാനിയാ ചാതി ഉപാദിണ്ണുപാദാനിയാ; സാസവകമ്മനിബ്ബത്താനം രൂപാരൂപധമ്മാനമേതം അധിവചനം. ഇതി ഇമിനാ നയേന സേസപദദ്വയേപി പടിസേധസഹിതോ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൫. സംകിലിട്ഠസംകിലേസികത്തികേ സംകിലേസേതീതി സംകിലേസോ, വിബാധതി, ഉപതാപേതി ചാതി അത്ഥോ. സംകിലേസേന സമന്നാഗതാതി സംകിലിട്ഠാ. അത്താനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തനേന സംകിലേസം അരഹന്തി ¶ , സംകിലേസേ വാ നിയുത്താ, തസ്സ ആരമ്മണഭാവാനതിക്കമനതോതി സംകിലേസികാ. സംകിലേസസ്സ ആരമ്മണപച്ചയഭൂതാനമേതം അധിവചനം. സംകിലിട്ഠാ ച തേ സംകിലേസികാ ചാതി സംകിലിട്ഠസംകിലേസികാ. സേസപദദ്വയമ്പി പുരിമത്തികേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൬. വിതക്കത്തികേ ¶ സമ്പയോഗവസേന വത്തമാനേന സഹ വിതക്കേന സവിതക്കാ. സഹ വിചാരേന സവിചാരാ. സവിതക്കാ ച തേ സവിചാരാ ചാതി സവിതക്കസവിചാരാ. ഉഭയരഹിതാ അവിതക്കഅവിചാരാ. വിതക്കവിചാരേസു വിചാരോവ മത്താ, പമാണം, ഏതേസന്തി വിചാരമത്താ. വിചാരതോ ഉത്തരി വിതക്കേന സദ്ധിം സമ്പയോഗം ന ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. അവിതക്കാ ച തേ വിചാരമത്താ ചാതി അവിതക്കവിചാരമത്താ.

൭. പീതിത്തികേ പീതിയാ സഹ ഏകുപ്പാദാദിഭാവം ഗതാതി പീതിസഹഗതാ, പീതിസമ്പയുത്താതി അത്ഥോ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ഉപേക്ഖാതി ചേത്ഥ അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ വുത്താ. സാ ഹി സുഖദുക്ഖാകാരപ്പവത്തിം ഉപേക്ഖതി, മജ്ഝത്താകാരസണ്ഠിതത്താ തേനാകാരേന പവത്തതീതി ഉപേക്ഖാ. ഇതി വേദനാത്തികതോ പദദ്വയമേവ ഗഹേത്വാ നിപ്പീതികസ്സ സുഖസ്സ സപ്പീതികസുഖതോ വിസേസദസ്സനവസേന അയം തികോ വുത്തോ.

൮. ദസ്സനത്തികേ ദസ്സനേനാതി സോതാപത്തിമഗ്ഗേന. സോ ഹി പഠമം നിബ്ബാനം ദസ്സനതോ ദസ്സനന്തി വുത്തോ. ഗോത്രഭു പന കിഞ്ചാപി പഠമതരം പസ്സതി, യഥാ പന രഞ്ഞോ സന്തികം കേനചിദേവ കരണീയേന ആഗതോ പുരിസോ ദൂരതോവ രഥികായ ചരന്തം ഹത്ഥിക്ഖന്ധഗതം രാജാനം ദിസ്വാപി ‘ദിട്ഠോ തേ ¶ രാജാ’തി പുട്ഠോ ദിസ്വാപി കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ അകതത്താ ‘ന പസ്സാമീ’തി ആഹ. ഏവമേവ നിബ്ബാനം ദിസ്വാപി കത്തബ്ബസ്സ കിലേസപ്പഹാനസ്സാഭാവാ ന ദസ്സനന്തി വുച്ചതി. തഞ്ഹി ഞാണം മഗ്ഗസ്സ ആവജ്ജനട്ഠാനേ തിട്ഠതി. ഭാവനായാതി സേസമഗ്ഗത്തയേന. സേസമഗ്ഗത്തയഞ്ഹി പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠസ്മിംയേവ ധമ്മേ ഭാവനാവസേന ഉപ്പജ്ജതി, അദിട്ഠപുബ്ബം കിഞ്ചി ന പസ്സതി, തസ്മാ ഭാവനാതി വുച്ചതി. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപവസേന വുത്തം.

൯. തദനന്തരത്തികേ ദസ്സനേന പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസന്തി ദസ്സനേന പഹാതബ്ബഹേതുകാ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. തതിയപദേ നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസന്തി ഏവമത്ഥം അഗ്ഗഹേത്വാ നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസം അത്ഥീതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ ¶ ¶ . ഇതരഥാ ഹി അഹേതുകാനം അഗ്ഗഹണം ഭവേയ്യ; ഹേതുയേവ ഹി തേസം നത്ഥി യോ ദസ്സനഭാവനാഹി പഹാതബ്ബോ സിയാ. സഹേതുകേസുപി ഹേതുവജ്ജാനം പഹാനം ആപജ്ജതി, ന ഹേതൂനം; ഹേതുയേവ ഹി ഏതേസം ‘നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബോ’തി വുത്തോ, ന തേ ധമ്മാ. ഉഭയമ്പി ചേതം അനധിപ്പേതം. തസ്മാ നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസം അത്ഥീതി നേവദസ്സനേന നഭാവനായ പഹാതബ്ബഹേതുകാതി അയമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

൧൦. ആചയഗാമിത്തികേ കമ്മകിലേസേഹി ആചിയതീതി ആചയോ. പടിസന്ധിചുതിഗതിപ്പവത്താനം ഏതം നാമം. തസ്സ കാരണം ഹുത്വാ നിപ്ഫാദനകഭാവേന തം ആചയം ഗച്ഛന്തി, യസ്സ വാ പവത്തന്തി തം പുഗ്ഗലം യഥാവുത്തമേവ ആചയം ഗമേന്തീതിപി ആചയഗാമിനോ; സാസവകുസലാകുസലാനം ഏതം അധിവചനം. തതോ ഏവ ആചയസങ്ഖാതാ ചയാ അപേതത്താ, നിബ്ബാനം അപേതം ചയാതി അപചയോ. തം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തനതോ അപചയം ഗച്ഛന്തീതി അപചയഗാമിനോ; അരിയമഗ്ഗാനമേതം അധിവചനം. അപിച പാകാരം ഇട്ഠകവഡ്ഢകീ വിയ പവത്തം ആചിനന്താ ഗച്ഛന്തീതി ആചയഗാമിനോ. തേന ചിതം ചിതം ഇട്ഠകം വിദ്ധംസയമാനോ പുരിസോ വിയ തദേവ പവത്തം അപചിനന്താ ഗച്ഛന്തീതി അപചയഗാമിനോ. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപേന വുത്തം.

൧൧. സേക്ഖത്തികേ തീസു സിക്ഖാസു ജാതാതി സേക്ഖാ. സത്തന്നം സേക്ഖാനം ഏതേതിപി സേക്ഖാ. അപരിയോസിതസിക്ഖത്താ സയമേവ സിക്ഖന്തീതിപി സേക്ഖാ ¶ . ഉപരി സിക്ഖിതബ്ബാഭാവതോ ന സേക്ഖാതി അസേക്ഖാ. വുഡ്ഢിപ്പത്താ വാ സേക്ഖാതിപി അസേക്ഖാ. അരഹത്തഫലധമ്മാനം ഏതം അധിവചനം. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപേന വുത്തം.

൧൨. പരിത്തത്തികേ സമന്തതോ ഖണ്ഡിതത്താ അപ്പമത്തകം പരിത്തന്തി വുച്ചതി; ‘പരിത്തം ഗോമയപിണ്ഡ’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൩.൯൬) വിയ. ഇമേപി അപ്പാനുഭാവതായ പരിത്താ വിയാതി പരിത്താ; കാമാവചരധമ്മാനമേതം അധിവചനം. കിലേസവിക്ഖമ്ഭനസമത്ഥതായ വിപുലഫലതായ ദീഘസന്താനതായ ച മഹന്തഭാവം ഗതാ, മഹന്തേഹി വാ ഉളാരച്ഛന്ദവീരിയചിത്തപഞ്ഞേഹി ഗതാ പടിപന്നാതിപി മഹഗ്ഗതാ. പമാണകരാ ¶ ധമ്മാ രാഗാദയോ പമാണം നാമ. ആരമ്മണതോ വാ സമ്പയോഗതോ വാ നത്ഥി ഏതേസം പമാണം, പമാണസ്സ ച പടിപക്ഖാതി അപ്പമാണാ.

൧൩. പരിത്താരമ്മണത്തികേ ¶ പരിത്തം ആരമ്മണം ഏതേസന്തി പരിത്താരമ്മണാ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ.

൧൪. ഹീനത്തികേ ഹീനാതി ലാമകാ അകുസലാ ധമ്മാ. ഹീനപ്പണീതാനം മജ്ഝേ ഭവാതി മജ്ഝിമാ. അവസേസാ തേഭൂമകാ ധമ്മാ ഉത്തമട്ഠേന അതപ്പകട്ഠേന ച പണീതാ; ലോകുത്തരാ ധമ്മാ.

൧൫. മിച്ഛത്തത്തികേ ‘ഹിതസുഖാവഹാ മേ ഭവിസ്സന്തീ’തി ഏവം ആസീസിതാപി തഥാ അഭാവതോ, ‘അസുഭാദീസുയേവ സുഭ’ന്തിആദി വിപരീതപ്പവത്തിതോ ച മിച്ഛാസഭാവാതി മിച്ഛത്താ; വിപാകദാനേ സതി ഖന്ധഭേദാനന്തരമേവ വിപാകദാനതോ നിയതാ; മിച്ഛത്താ ച തേ നിയതാ ചാതി മിച്ഛത്തനിയതാ. വുത്തവിപരീതേന അത്ഥേന സമ്മാസഭാവാതി സമ്മത്താ; സമ്മത്താ ച തേ നിയതാ ച അനന്തരമേവ ഫലദാനേനാതി സമ്മത്തനിയതാ. ഉഭയഥാപി ന നിയതാതി അനിയതാ.

൧൬. മഗ്ഗാരമ്മണത്തികേ നിബ്ബാനം മഗ്ഗതി, ഗവേസതി, കിലേസേ വാ മാരേന്തോ ഗച്ഛതീതി മഗ്ഗോ. മഗ്ഗോ ആരമ്മണം ഏതേസന്തി മഗ്ഗാരമ്മണാ. അട്ഠങ്ഗികോപി മഗ്ഗോ പച്ചയട്ഠേന ഏതേസം ഹേതൂതി മഗ്ഗഹേതുകാ. മഗ്ഗസമ്പയുത്താ വാ ഹേതൂ മഗ്ഗേ വാ ഹേതൂതി മഗ്ഗഹേതൂ. തേ ഏതേസം ഹേതൂതിപി ¶ മഗ്ഗഹേതുകാ. സമ്മാദിട്ഠി സയം മഗ്ഗോ ചേവ ഹേതു ച. ഇതി മഗ്ഗോ ഹേതു ഏതേസന്തിപി മഗ്ഗഹേതുകാ. അഭിഭവിത്വാ പവത്തനട്ഠേന മഗ്ഗോ അധിപതി ഏതേസന്തി മഗ്ഗാധിപതിനോ.

൧൭. ഉപ്പന്നത്തികേ ഉപ്പാദതോ പട്ഠായ യാവ ഭങ്ഗാ ഉദ്ധം പന്നാ ഗതാ പവത്താതി ഉപ്പന്നാ. ന ഉപ്പന്നാതി അനുപ്പന്നാ. പരിനിട്ഠിതകാരണേകദേസത്താ അവസ്സം ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തീതി ഉപ്പാദിനോ.

൧൮. അതീതത്തികേ അത്തനോ സഭാവം ഉപ്പാദാദിക്ഖണം വാ പത്വാ അതിക്കന്താതി അതീതാ. തദുഭയമ്പി ന ആഗതാതി അനാഗതാ. തം തം കാരണം പടിച്ച ഉപ്പന്നാതി പച്ചുപ്പന്നാ.

൧൯. അനന്തരത്തികേ അതീതം ആരമ്മണം ഏതേസന്തി അതീതാരമ്മണാ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ.

൨൦. അജ്ഝത്തത്തികേ ¶ ‘ഏവം പവത്തമാനാ മയം അത്താ’തി ഗഹണം, ‘ഗമിസ്സാമാ’തി ഇമിനാ വിയ ¶ അധിപ്പായേന അത്താനം അധികാരം കത്വാ പവത്താതി അജ്ഝത്താ. ‘അജ്ഝത്ത’-സദ്ദോ പനായം ഗോചരജ്ഝത്തേ നിയകജ്ഝത്തേ അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേ വിസയജ്ഝത്തേതി ചതൂസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. ‘‘തേനാനന്ദ, ഭിക്ഖുനാ തസ്മിംയേവ പുരിമസ്മിം സമാധിനിമിത്തേ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേതബ്ബം’’ (മ. നി. ൩.൧൮൮), ‘‘അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൩൬൨) ഹി അയം ഗോചരജ്ഝത്തേ ദിസ്സതി. ‘‘അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം’’ (ദീ. നി. ൧.൨൨൮; ധ. സ. ൧൬൧), ‘‘അജ്ഝത്തം വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൭൩) നിയകജ്ഝത്തേ. ‘‘ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൩൦൪) അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേ. ‘‘അയം ഖോ പനാനന്ദ, വിഹാരോ തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധോ യദിദം സബ്ബനിമിത്താനം അമനസികാരാ അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൧൮൭) വിസയജ്ഝത്തേ; ഇസ്സരിയട്ഠാനേതി അത്ഥോ. ഫലസമാപത്തി ഹി ബുദ്ധാനം ഇസ്സരിയട്ഠാനം നാമ. ഇധ പന നിയകജ്ഝത്തേ അധിപ്പേതോ. തസ്മാ അത്തനോ സന്താനേ പവത്താ പാടിപുഗ്ഗലികാ ധമ്മാ അജ്ഝത്താതി വേദിതബ്ബാ. തതോ ബാഹിരഭൂതാ പന ഇന്ദ്രിയബദ്ധാ വാ അനിന്ദ്രിയബദ്ധാ വാ ബഹിദ്ധാ നാമ. തതിയപദം തദുഭയവസേന വുത്തം.

൨൧. അനന്തരത്തികോ ¶ തേയേവ തിപ്പകാരേപി ധമ്മേ ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തനവസേന വുത്തോ.

൨൨. സനിദസ്സനത്തികേ ദട്ഠബ്ബഭാവസങ്ഖാതേന സഹ നിദസ്സനേനാതി സനിദസ്സനാ. പടിഹനനഭാവസങ്ഖാതേന സഹ പടിഘേനാതി സപ്പടിഘാ. സനിദസ്സനാ ച തേ സപ്പടിഘാ ചാതി സനിദസ്സനസപ്പടിഘാ. നത്ഥി ഏതേസം ദട്ഠബ്ബഭാവസങ്ഖാതം നിദസ്സനന്തി അനിദസ്സനാ. അനിദസ്സനാ ച തേ വുത്തനയേനേവ സപ്പടിഘാ ചാതി അനിദസ്സനസപ്പടിഘാ. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപേന വുത്തം. അയം താവ തികമാതികായ അനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ.

൧-൬. ദുകമാതികായം പന തികേസു അനാഗതപദവണ്ണനംയേവ കരിസ്സാമ. ഹേതുഗോച്ഛകേ താവ ഹേതുധമ്മാതി ¶ മൂലട്ഠേന ഹേതുസങ്ഖാതാ ധമ്മാ. ഹേതൂ ധമ്മാതിപി പാഠോ. ന ¶ ഹേതൂതി തേസംയേവ പടിക്ഖേപവചനം. സമ്പയോഗതോ പവത്തേന സഹ ഹേതുനാതി സഹേതുകാ. തഥേവ പവത്തോ നത്ഥി ഏതേസം ഹേതൂതി അഹേതുകാ. ഏകുപ്പാദാദിതായ ഹേതുനാ സമ്പയുത്താതി ഹേതുസമ്പയുത്താ. ഹേതുനാ വിപ്പയുത്താതി ഹേതുവിപ്പയുത്താ. ഇമേസം ദ്വിന്നമ്പി ദുകാനം കിഞ്ചാപി അത്ഥതോ നാനത്തം നത്ഥി, ദേസനാവിലാസേന പന തഥാ ബുജ്ഝന്താനം വാ പുഗ്ഗലാനം അജ്ഝാസയവസേന വുത്താ. തതോ പരം പഠമദുകം ദുതിയതതിയേഹി സദ്ധിം യോജേത്വാ തേസം ‘ഹേതൂ ന ഹേതൂ’തിആദീനം പദാനം വസേന യഥാസമ്ഭവതോ അപരേപി തയോ ദുകാ വുത്താ. തത്ഥ യഥേവ ‘ഹേതൂ ചേവ ധമ്മാ സഹേതുകാ ചാ’തി ഏതം സമ്ഭവതി, തഥാ ‘ഹേതൂ ചേവ ധമ്മാ അഹേതുകാ ചാ’തി ഇദമ്പി. യഥാ ച ‘സഹേതുകാ ചേവ ധമ്മാ ന ച ഹേതൂ’തി ഏതം സമ്ഭവതി, തഥാ ‘അഹേതുകാ ചേവ ധമ്മാ ന ച ഹേതൂ’തി ഇദമ്പി. ഹേതുസമ്പയുത്തദുകേന സദ്ധിം യോജനായപി ഏസേവ നയോ.

തത്ര യദേതം ‘ന ഹേതൂ ധമ്മാ സഹേതുകാപി അഹേതുകാപീ’തി സിദ്ധേ, ‘ന ഹേതൂ ഖോ പന ധമ്മാ’തി അതിരിത്തം ‘ഖോ പനാ’തി പദം വുത്തം, തസ്സ വസേന ¶ അയം അതിരേകത്ഥോ സങ്ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ. കഥം? ന കേവലം ‘ന ഹേതു ധമ്മാ അഥ ഖോ അഞ്ഞേപി ന ച സഹേതുകാപി അഹേതുകാപി ഇച്ചേവ, അഥ ഖോ അഞ്ഞഥാപീതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥേവ ഹി ‘ന ഹേതൂ ധമ്മാ സഹേതുകാപി അഹേതുകാപി’, ഏവം ‘ഹേതൂ ധമ്മാ സഹേതുകാപി അഹേതുകാപി’. യഥാ ച ‘ന ഹേതൂ ധമ്മാ സഹേതുകാപി അഹേതുകാപി’, ഏവം ‘ന ഹേതൂ ധമ്മാ ഹേതുസമ്പയുത്താപി ഹേതുവിപ്പയുത്താപീ’തി.

൭-൧൩. ചൂളന്തരദുകേസു അത്തനോ നിപ്ഫാദകേന സഹ പച്ചയേനാതി സപ്പച്ചയാ. നത്ഥി ഏതേസം ഉപ്പാദേ വാ ഠിതിയം വാ പച്ചയോതി അപ്പച്ചയാ. പച്ചയേഹി സമാഗന്ത്വാ കതാതി സങ്ഖതാ. ന സങ്ഖതാതി അസങ്ഖതാ. അവിനിബ്ഭോഗവസേന രൂപം ഏതേസം അത്ഥീതി രൂപിനോ. തഥാവിധം നത്ഥി ഏതേസം രൂപന്തി അരൂപിനോ. രുപ്പനലക്ഖണം വാ രൂപം; തം ഏതേസം അത്ഥീതി രൂപിനോ. ന രൂപിനോ അരൂപിനോ. ലോകിയാ ധമ്മാതി ലോകോ വുച്ചതി ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന വട്ടം; തസ്മിം പരിയാപന്നഭാവേന ലോകേ നിയുത്താതി ലോകിയാ. തതോ ¶ ഉത്തിണ്ണാതി ഉത്തരാ; ലോകേ അപരിയാപന്നഭാവേന ലോകതോ ഉത്തരാതി ലോകുത്തരാ. കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീസു കേനചി ഏകേന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന വാ സോതവിഞ്ഞാണേന വാ വിജാനിതബ്ബാ. കേനചി ന വിഞ്ഞേയ്യാതി തേനേവ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന വാ സോതവിഞ്ഞാണേന വാ ന വിജാനിതബ്ബാ. ഏവം സന്തേ ദ്വിന്നമ്പി പദാനം അത്ഥനാനത്തതോ ദുകോ ഹോതി.

൧൪-൧൯. ആസവഗോച്ഛകേ ¶ ആസവന്തീതി ആസവാ. ചക്ഖുതോപി…പേ… മനതോപി സന്ദന്തി പവത്തന്തീതി വുത്തം ഹോതി. ധമ്മതോ യാവ ഗോത്രഭും, ഓകാസതോ യാവ ഭവഗ്ഗം സവന്തീതി വാ ആസവാ. ഏതേ ധമ്മേ ഏതഞ്ച ഓകാസം അന്തോകരിത്വാ പവത്തന്തീതി അത്ഥോ. അന്തോകരണത്ഥോ ഹി അയം ‘ആ’കാരോ. ചിരപാരിവാസിയട്ഠേന മദിരാദയോ ആസവാ. ആസവാ വിയാതിപി ആസവാ. ലോകസ്മിഞ്ഹി ചിരപാരിവാസികാ മദിരാദയോ ആസവാതി വുച്ചന്തി. യദി ച ചിരപാരിവാസിയട്ഠേന ആസവാ, ഏതേയേവ ഭവിതുമരഹന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘പുരിമാ, ഭിക്ഖവേ, കോടി ന പഞ്ഞായതി അവിജ്ജായ, ഇതോ പുബ്ബേ അവിജ്ജാ നാഹോസീ’’തിആദി (അ. നി. ൧൦.൬൧). ആയതം വാ സംസാരദുക്ഖം സവന്തി പസവന്തീതിപി ആസവാ. തതോ അഞ്ഞേ നോ ആസവാ നാമ. അത്താനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തേഹി ¶ സഹ ആസവേഹീതി സാസവാ. ഏവം പവത്തമാനാ നത്ഥി ഏതേസം ആസവാതി അനാസവാ. സേസം ഹേതുഗോച്ഛകേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബം. അയം പന വിസേസോ – യഥാ തത്ഥ ‘ന ഹേതൂ ഖോ പന ധമ്മാ സഹേതുകാപി അഹേതുകാപീതി അയം ഓസാനദുകോ പഠമദുകസ്സ ദുതിയപദം ആദിമ്ഹി ഠപേത്വാ വുത്തോ, ഏവം ഇധ ‘നോ ആസവാ ഖോ പന ധമ്മാ സാസവാപി അനാസവാപീ’തി ന വുത്തോ. കിഞ്ചാപി ന വുത്തോ, അഥ ഖോ അയഞ്ച അഞ്ഞോ ച ഭേദോ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

൨൦-൨൫. സംയോജനഗോച്ഛകേ യസ്സ സംവിജ്ജന്തി, തം പുഗ്ഗലം വട്ടസ്മിം സംയോജേന്തി ബന്ധന്തീതി സംയോജനാ. തതോ അഞ്ഞേ നോ സംയോജനാ നാമ. ആരമ്മണഭാവം ഉപഗന്ത്വാ സംയോജനസമ്ബന്ധനേ സംയോജനാനം ഹിതാതി സംയോജനിയാ. സംയോജനസ്സ ആരമ്മണപച്ചയഭൂതാനം ഏതം അധിവചനം. ന സംയോജനിയാ ¶ അസംയോജനിയാ. സേസം ഹേതുഗോച്ഛകേ വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം.

൨൬-൩൧. ഗന്ഥഗോച്ഛകേ യസ്സ സംവിജ്ജന്തി തം ചുതിപടിസന്ധിവസേന വട്ടസ്മിം ഗന്ഥേന്തി ഘടേന്തീതി ഗന്ഥാ. തതോ അഞ്ഞേ നോ ഗന്ഥാ. ആരമ്മണകരണവസേന ഗന്ഥേഹി ഗന്ഥിതബ്ബാതി ഗന്ഥനിയാ. സേസം ഹേതുഗോച്ഛകേ വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബം. യഥാ ച ഇധ, ഏവം ഇതോ പരേസുപി വുത്താവസേസം തത്ഥ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൩൨-൩൭. ഓഘഗോച്ഛകേ യസ്സ സംവിജ്ജന്തി തം വട്ടസ്മിംയേവ ഓഹനന്തി ഓസീദാപേന്തീതി ഓഘാ. ആരമ്മണം കത്വാ അതിക്കമനീയതോ ഓഘേഹി അതിക്കമിതബ്ബാതി ഓഘനിയാ. ഓഘാനം ആരമ്മണധമ്മാ ഏവ വേദിതബ്ബാ.

൩൮-൪൩. യോഗഗോച്ഛകേ ¶ വട്ടസ്മിം യോജേന്തീതി യോഗാ. യോഗനിയാ ഓഘനിയാ വിയ വേദിതബ്ബാ.

൪൪-൪൯. നീവരണഗോച്ഛകേ ചിത്തം നീവരന്തി പരിയോനന്ധന്തീതി നീവരണാ. നീവരണിയാ സംയോജനിയാ വിയ വേദിതബ്ബാ.

൫൦-൫൪. പരാമാസഗോച്ഛകേ ¶ ധമ്മാനം യഥാഭൂതം അനിച്ചാദിആകാരം അതിക്കമിത്വാ ‘നിച്ച’ന്തി ആദിവസേന പവത്തമാനാ പരതോ ആമസന്തീതി പരാമാസാ. പരാമാസേഹി ആരമ്മണകരണവസേന പരാമട്ഠത്താ പരാമട്ഠാ.

൫൫-൬൮. മഹന്തരദുകേസു ആരമ്മണം അഗ്ഗഹേത്വാ അപ്പവത്തിതോ സഹ ആരമ്മണേനാതി സാരമ്മണാ. നത്ഥി ഏതേസം ആരമ്മണന്തി അനാരമ്മണാ. ചിന്തനട്ഠേന ചിത്താ, വിചിത്തട്ഠേന വാ ചിത്താ. അവിപ്പയോഗവസേന ചേതസി നിയുത്താതി ചേതസികാ. നിരന്തരഭാവൂപഗമനതായ, ഉപ്പാദതോ യാവ ഭങ്ഗാ, ചിത്തേന സംസട്ഠാതി ചിത്തസംസട്ഠാ. ഏകതോ വത്തമാനാപി നിരന്തരഭാവം അനുപഗമനതായ ചിത്തേന വിസംസട്ഠാതി ചിത്തവിസംസട്ഠാ. സമുട്ഠഹന്തി ഏതേനാതി സമുട്ഠാനം. ചിത്തം സമുട്ഠാനം ഏതേസന്തി ചിത്തസമുട്ഠാനാ. സഹ ഭവന്തീതി സഹഭുനോ. ചിത്തേന സഹഭുനോ ചിത്തസഹഭുനോ. അനുപരിവത്തന്തീതി അനുപരിവത്തിനോ. കിം അനുപരിവത്തന്തി? ചിത്തം. ചിത്തസ്സ അനുപരിവത്തിനോ ചിത്താനുപരിവത്തിനോ. ചിത്തസംസട്ഠാ ച തേ ചിത്തസമുട്ഠാനാ ചാതി ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനാ. ചിത്തസംസട്ഠാ ¶ ച തേ ചിത്തസമുട്ഠാനാ ച ചിത്തസഹഭുനോ ഏവ ചാതി ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനസഹഭുനോ. ചിത്തസംസട്ഠാ ച തേ ചിത്തസമുട്ഠാനാ ച ചിത്താനുപരിവത്തിനോ ഏവ ചാതി ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനാനുപരിവത്തിനോ. സേസാനി സബ്ബപദാനി വുത്തപദാനം പടിക്ഖേപവസേന വേദിതബ്ബാനി. അജ്ഝത്തജ്ഝത്തം സന്ധായ അജ്ഝത്തത്തികേ വുത്തവസേന അജ്ഝത്താവ അജ്ഝത്തികാ. തതോ ബഹിഭൂതാതി ബാഹിരാ. ഉപാദിയന്തേവ ഭൂതാനി, ന ഭൂതാനി വിയ ഉപാദിയന്തീതി ഉപാദാ. ന ഉപാദിയന്തേവാതി നോഉപാദാ.

൬൯-൭൪. ഉപാദാനഗോച്ഛകേ ഭുസം ആദിയന്തീതി ഉപാദാനാ; ദള്ഹഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹന്തീതി അത്ഥോ. തതോ അഞ്ഞേ നോഉപാദാനാ.

൭൫-൮൨. കിലേസഗോച്ഛകേ സംകിലിട്ഠത്തികേ വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൮൩-൧൦൦. പിട്ഠിദുകേസു ¶ കാമേ അവചരന്തീതി കാമാവചരാ രൂപേ അവചരന്തീതി രൂപാവചരാ. അരൂപേ അവചരന്തീതി അരൂപാവചരാ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന പരതോ ആവി ഭവിസ്സതി. തേഭൂമകവട്ടേ പരിയാപന്നാ അന്തോഗധാതി പരിയാപന്നാ. തസ്മിം ന പരിയാപന്നാതി അപരിയാപന്നാ. വട്ടമൂലം ഛിന്ദന്താ നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ വട്ടതോ നിയ്യന്തീതി നിയ്യാനികാ. ഇമിനാ ¶ ലക്ഖണേന ന നിയ്യന്തീതി അനിയ്യാനികാ. ചുതിയാ വാ അത്തനോ വാ പവത്തിയാ അനന്തരം ഫലദാനേ നിയതത്താ നിയതാ. തഥാ അനിയതത്താ അനിയതാ. അഞ്ഞേ ധമ്മേ ഉത്തരന്തി പജഹന്തീതി ഉത്തരാ. അത്താനം ഉത്തരിതും സമത്ഥേഹി സഹ ഉത്തരേഹീതി സഉത്തരാ. നത്ഥി ഏതേസം ഉത്തരാതി അനുത്തരാ. രണന്തി ഏതേഹീതി രണാ; യേഹി അഭിഭൂതാ സത്താ നാനപ്പകാരേന കന്ദന്തി പരിദേവന്തി, തേസം രാഗാദീനം ഏതം അധിവചനം. സമ്പയോഗവസേന പഹാനേകട്ഠതാവസേന ച സഹ രണേഹീതി സരണാ. തേനാകാരേന നത്ഥി ഏതേസം രണാതി അരണാ.

സുത്തന്തികദുകമാതികാപദവണ്ണനാ

൧൦൧-൧൦൮. സുത്തന്തികദുകേസു സമ്പയോഗവസേന വിജ്ജം ഭജന്തീതി വിജ്ജാഭാഗിനോ; വിജ്ജാഭാഗേ വിജ്ജാകോട്ഠാസേ വത്തന്തീതിപി വിജ്ജാഭാഗിനോ. തത്ഥ വിപസ്സനാഞാണം, മനോമയിദ്ധി, ഛ അഭിഞ്ഞാതി അട്ഠ വിജ്ജാ. പുരിമേന അത്ഥേന താഹി സമ്പയുത്തധമ്മാപി വിജ്ജാഭാഗിനോ. പച്ഛിമേന ¶ അത്ഥേന താസു യാ കാചി ഏകാ വിജ്ജാ വിജ്ജാ. സേസാ വിജ്ജാഭാഗിനോതി. ഏവം വിജ്ജാപി വിജ്ജായ സമ്പയുത്തധമ്മാപി വിജ്ജാഭാഗിനോത്വേവ വേദിതബ്ബാ. ഇധ പന സമ്പയുത്തധമ്മാവ അധിപ്പേതാ. സമ്പയോഗവസേനേവ അവിജ്ജം ഭജന്തീതി അവിജ്ജാഭാഗിനോ. അവിജ്ജാഭാഗേ അവിജ്ജാകോട്ഠാസേ വത്തന്തീതിപി അവിജ്ജാഭാഗിനോ. തത്ഥ ദുക്ഖപടിച്ഛാദകം തമോ സമുദയാദിപടിച്ഛാദകന്തി ചതസ്സോ അവിജ്ജാ. പുരിമനയേനേവ താഹി സമ്പയുത്തധമ്മാപി അവിജ്ജാഭാഗിനോ. താസു യാ കാചി ഏകാ അവിജ്ജാ അവിജ്ജാ. സേസാ അവിജ്ജാഭാഗിനോതി. ഏവം അവിജ്ജാപി അവിജ്ജായ സമ്പയുത്തധമ്മാപി അവിജ്ജാഭാഗിനോത്വേവ വേദിതബ്ബാ. ഇധ പന സമ്പയുത്തധമ്മാവ അധിപ്പേതാ.

പുന അനജ്ഝോത്ഥരണഭാവേന കിലേസന്ധകാരം വിദ്ധംസേതും അസമത്ഥതായ വിജ്ജു ഉപമാ ഏതേസന്തി വിജ്ജൂപമാ. നിസ്സേസം വിദ്ധംസനസമത്ഥതായ വജിരം ഉപമാ ഏതേസന്തി വജിരൂപമാ. ബാലേസു ഠിതത്താ യത്ഥ ഠിതാ തദുപചാരേന ബാലാ. പണ്ഡിതേസു ഠിതത്താ പണ്ഡിതാ. ബാലകരത്താ വാ ബാലാ, പണ്ഡിതകരത്താ ¶ പണ്ഡിതാ. കണ്ഹാതി കാളകാ, ചിത്തസ്സ അപഭസ്സരഭാവകരണാ. സുക്കാതി ഓദാതാ ¶ , ചിത്തസ്സ പഭസ്സരഭാവകരണാ. കണ്ഹാഭിജാതിഹേതുതോ വാ കണ്ഹാ; സുക്കാഭിജാതിഹേതുതോ സുക്കാ. ഇധ ചേവ സമ്പരായേ ച തപേന്തീതി തപനീയാ. ന തപനീയാ അതപനീയാ.

അധിവചനദുകാദയോ തയോ അത്ഥതോ നിന്നാനാകരണാ; ബ്യഞ്ജനമേവേത്ഥ നാനം. സിരിവഡ്ഢകോ ധനവഡ്ഢകോതി ആദയോ ഹി വചനമത്തമേവ അധികാരം കത്വാ പവത്താ അധിവചനാ നാമ. അധിവചനാനം പഥാ അധിവചനപഥാ. ‘‘അഭിസങ്ഖരോന്തീതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്മാ സങ്ഖാരാ’’തി (സം. നി. ൩.൭൯) ഏവം നിദ്ധാരേത്വാ സഹേതുകം കത്വാ വുച്ചമാനാ അഭിലാപാ നിരുത്തി നാമ. നിരുത്തീനം പഥാ നിരുത്തിപഥാ. തക്കോ വിതക്കോ സങ്കപ്പോതി (ധ. സ. ൭) ഏവം തേന തേന പകാരേന ഞാപനതോ പഞ്ഞത്തി നാമ. പഞ്ഞത്തീനം പഥാ പഞ്ഞത്തിപഥാ. ഏത്ഥ ¶ ച ഏകം ദുകം വത്വാപി ഇതരേസം വചനേ പയോജനം ഹേതുഗോച്ഛകേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൧൦൯-൧൧൮. നാമരൂപദുകേ നാമകരണട്ഠേന നമനട്ഠേന നാമനട്ഠേന ച നാമം. രുപ്പനട്ഠേന രൂപം. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന നിക്ഖേപകണ്ഡേ ആവി ഭവിസ്സതി. അവിജ്ജാതി ദുക്ഖാദീസു അഞ്ഞാണം. ഭവതണ്ഹാതി ഭവപത്ഥനാ. ഭവദിട്ഠീതി ഭവോ വുച്ചതി സസ്സതം; സസ്സതവസേന ഉപ്പജ്ജനദിട്ഠി. വിഭവദിട്ഠീതി വിഭവോ വുച്ചതി ഉച്ഛേദം; ഉച്ഛേദവസേന ഉപ്പജ്ജനദിട്ഠി. സസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ചാതി പവത്താ ദിട്ഠി സസ്സതദിട്ഠി. ഉച്ഛിജ്ജിസ്സതീതി പവത്താ ദിട്ഠി ഉച്ഛേദദിട്ഠി. അന്തവാതി പവത്താ ദിട്ഠി അന്തവാദിട്ഠി. അനന്തവാതി പവത്താ ദിട്ഠി അനന്തവാദിട്ഠി. പുബ്ബന്തം അനുഗതാ ദിട്ഠി പുബ്ബന്താനുദിട്ഠി. അപരന്തം അനുഗതാ ദിട്ഠി അപരന്താനുദിട്ഠി. അഹിരികന്തി യം ന ഹിരിയതി ഹിരിയിതബ്ബേനാതി (ധ. സ. ൩൮൭) ഏവം വിത്ഥാരിതാ നില്ലജ്ജതാ. അനോത്തപ്പന്തി യം ന ഓത്തപ്പതി ഓത്തപ്പിതബ്ബേനാതി ഏവം വിത്ഥാരിതോ അഭായനകആകാരോ. ഹിരിയനാ ഹിരീ, ഓത്തപ്പനാ ഓത്തപ്പം. ദോവചസ്സതാദീസു ദുക്ഖം വചോ ഏതസ്മിം വിപ്പടികൂലഗാഹിമ്ഹി വിപച്ചനീകസാതേ അനാദരേ പുഗ്ഗലേതി ദുബ്ബചോ. തസ്സ കമ്മം ദോവചസ്സം. തസ്സ ഭാവോ ദോവചസ്സതാ. പാപാ അസ്സദ്ധാദയോ പുഗ്ഗലാ ഏതസ്സ മിത്താതി പാപമിത്തോ; തസ്സ ഭാവോ പാപമിത്തതാ. സോവചസ്സതാ ച കല്യാണമിത്തതാ ച വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബാ.

൧൧൯-൧൨൩. ‘പഞ്ചപി ¶ ആപത്തിക്ഖന്ധാ ആപത്തിയോ, സത്തപി ആപത്തിക്ഖന്ധാ ആപത്തിയോ’തി (ധ. സ. ൧൩൩൬) ഏവം വുത്താസു ആപത്തീസു കുസലഭാവോ ആപത്തികുസലതാ. താഹി ¶ ആപത്തീഹി വുട്ഠാനേ കുസലഭാവോ ആപത്തിവുട്ഠാനകുസലതാ. സമാപത്തീസു കുസലഭാവോ സമാപത്തികുസലതാ. സമാപത്തീനം അപ്പനാപരിച്ഛേദപഞ്ഞായേതം അധിവചനം. സമാപത്തീഹി ¶ വുട്ഠാനേ കുസലഭാവോ സമാപത്തിവുട്ഠാനകുസലതാ. അട്ഠാരസസു ധാതൂസു കുസലഭാവോ ധാതുകുസലതാ. താസംയേവ ധാതൂനം മനസികാരേ കുസലഭാവോ മനസികാരകുസലതാ. ചക്ഖായതനാദീസു കുസലഭാവോ ആയതനകുസലതാ. ദ്വാദസങ്ഗേ പടിച്ചസമുപ്പാദേ കുസലഭാവോ പടിച്ചസമുപ്പാദകുസലതാ. തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ കുസലഭാവോ ഠാനകുസലതാ. ഠാനന്തി കാരണം വുച്ചതി. തസ്മിഞ്ഹി തദായത്തവുത്തിതായ ഫലം തിട്ഠതി നാമ, തസ്മാ ഠാനന്തി വുത്തം. അട്ഠാനേ കുസലഭാവോ അട്ഠാനകുസലതാ.

൧൨൪-൧൩൪. ഉജുഭാവോ അജ്ജവോ. മുദുഭാവോ മദ്ദവോ. അധിവാസനസങ്ഖാതോ ഖമനഭാവോ ഖന്തി. സുരതസ്സ ഭാവോ സോരച്ചം. സമ്മോദകമുദുഭാവസങ്ഖാതോ സഖിലഭാവോ സാഖല്യം. യഥാ പരേഹി സദ്ധിം അത്തനോ ഛിദ്ദം ന ഹോതി ഏവം ധമ്മാമിസേഹി പടിസന്ഥരണം പടിസന്ഥാരോ. ഇന്ദ്രിയസംവരഭേദസങ്ഖാതോ മനച്ഛട്ഠേസു ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരഭാവോ ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരതാ. പടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗവസേന ഭോജനേ മത്തം അജാനനഭാവോ ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞുതാ. അനന്തരദുകോ വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബോ. സതിവിപ്പവാസസങ്ഖാതോ മുട്ഠസ്സതിഭാവോ മുട്ഠസ്സച്ചം. അസമ്പജാനഭാവോ അസമ്പജഞ്ഞം. സരതീതി സതി. സമ്പജാനാതീതി സമ്പജഞ്ഞം. അപ്പടിസങ്ഖാനേ അകമ്പനട്ഠേന പടിസങ്ഖാനസങ്ഖാതം ബലം പടിസങ്ഖാനബലം. വീരിയസീസേന സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗേ ഭാവേന്തസ്സ ഉപ്പന്നം ബലം ഭാവനാബലം. പച്ചനീകധമ്മേ സമേതീതി സമഥോ. അനിച്ചാദിവസേന വിവിധേന ആകാരേന പസ്സതീതി വിപസ്സനാ. സമഥോവ തം ആകാരം ഗഹേത്വാ പുന പവത്തേതബ്ബസ്സ സമഥസ്സ നിമിത്തവസേന സമഥനിമിത്തം. പഗ്ഗാഹനിമിത്തേപി ഏസേവ നയോ. സമ്പയുത്തധമ്മേ ¶ പഗ്ഗണ്ഹാതീതി പഗ്ഗാഹോ. ന വിക്ഖിപതീതി അവിക്ഖേപോ.

൧൩൫-൧൪൨. സീലവിനാസികാ അസംവരസങ്ഖാതാ സീലസ്സ വിപത്തി സീലവിപത്തി. സമ്മാദിട്ഠിവിനാസികാ മിച്ഛാദിട്ഠിസങ്ഖാതാ ദിട്ഠിയാ വിപത്തി ദിട്ഠിവിപത്തി. സോരച്ചമേവ ¶ സീലസ്സ സമ്പാദനതോ സീലപരിപൂരണതോ സീലസ്സ സമ്പദാതി സീലസമ്പദാ. ദിട്ഠിപാരിപൂരിഭൂതം ഞാണം ദിട്ഠിയാ സമ്പദാതി ദിട്ഠിസമ്പദാ. വിസുദ്ധിഭാവം സമ്പത്താ സീലസങ്ഖാതാ സീലസ്സ വിസുദ്ധി, സീലവിസുദ്ധി. നിബ്ബാനസങ്ഖാതം വിസുദ്ധിം പാപേതും സമത്ഥാ, ദസ്സനസങ്ഖാതാ, ദിട്ഠിയാ വിസുദ്ധി ദിട്ഠിവിസുദ്ധി. ദിട്ഠിവിസുദ്ധി ഖോ പന യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനന്തി കമ്മസ്സകതഞ്ഞാണാദിസങ്ഖാതാ ദിട്ഠിവിസുദ്ധി ചേവ യഥാദിട്ഠിസ്സ ച അനുരൂപദിട്ഠിസ്സ കല്യാണദിട്ഠിസ്സ തംസമ്പയുത്തമേവ പധാനം. സംവേഗോതി ജാതിആദീനി ¶ പടിച്ച ഉപ്പന്നഭയസങ്ഖാതം സംവിജ്ജനം. സംവേജനിയട്ഠാനന്തി സംവേഗജനകം ജാതിആദികാരണം. സംവിഗ്ഗസ്സ ച യോനിസോപധാനന്തി ഏവം സംവേഗജാതസ്സ ഉപായപധാനം. അസന്തുട്ഠിതാ ച കുസലേസു ധമ്മേസൂതി കുസലധമ്മപൂരണേ അസന്തുട്ഠിഭാവോ. അപ്പടിവാനിതാ ച പധാനസ്മിന്തി അരഹത്തം അപത്വാ പധാനസ്മിം അനിവത്തനതാ അനോസക്കനതാ. വിജാനനതോ വിജ്ജാ. വിമുച്ചനതോ വിമുത്തി. ഖയേ ഞാണന്തി കിലേസക്ഖയകരേ അരിയമഗ്ഗേ ഞാണം. അനുപ്പാദേ ഞാണന്തി പടിസന്ധിവസേന അനുപ്പാദഭൂതേ തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസാനം അനുപ്പാദപരിയോസാനേ ഉപ്പന്നേ അരിയഫലേ ഞാണം. അയം മാതികായ അനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ.

൧. ഇദാനി ¶ ¶ യഥാനിക്ഖിത്തായ മാതികായ സങ്ഗഹിതേ ധമ്മേ പഭേദതോ ദസ്സേതും കതമേ ധമ്മാ കുസലാതി ഇദം പദഭാജനീയം ആരദ്ധം. തത്ഥ യദേതം യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീതി പഠമം കാമാവചരകുസലം ദസ്സിതം, തസ്സ താവ നിദ്ദേസേ ധമ്മവവത്ഥാനവാരോ ¶ സങ്ഗഹവാരോ സുഞ്ഞതവാരോതി തയോ മഹാവാരാ ഹോന്തി. തേസു ധമ്മവവത്ഥാനവാരോ ഉദ്ദേസനിദ്ദേസവസേന ദ്വിധാ ഠിതോ. തേസു ഉദ്ദേസവാരസ്സ പുച്ഛാ, സമയനിദ്ദേസോ, ധമ്മുദ്ദേസോ, അപ്പനാതി ചത്താരോ പരിച്ഛേദാ. തേസു ‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ’തി അയം പുച്ഛാ നാമ. ‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം…പേ… തസ്മിം സമയേ’തി അയം സമയനിദ്ദേസോ നാമ. ‘ഫസ്സോ ഹോതി…പേ… അവിക്ഖേപോ ഹോതീ’തി അയം ധമ്മുദ്ദേസോ നാമ. ‘യേ വാ പന തസ്മിം സമയേ അഞ്ഞേപി അത്ഥി പടിച്ചസമുപ്പന്നാ അരൂപിനോ ധമ്മാ ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ’തി അയം അപ്പനാ നാമ.

ഏവം ചതൂഹി പരിച്ഛേദേഹി ഠിതസ്സ ഉദ്ദേസവാരസ്സ യ്വായം പഠമോ പുച്ഛാപരിച്ഛേദോ, തത്ഥ ‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ’തി അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. പഞ്ചവിധാഹി പുച്ഛാ – അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ, ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ, വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ, അനുമതിപുച്ഛാ, കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി. താസം ഇദം നാനത്തം –

കതമാ അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ? പകതിയാ ലക്ഖണം അഞ്ഞാതം ഹോതി, അദിട്ഠം അതുലിതം അതീരിതം അവിഭൂതം അവിഭാവിതം. തസ്സ ഞാണായ ദസ്സനായ തുലനായ തീരണായ വിഭൂതത്ഥായ വിഭാവനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. അയം അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ (മഹാനി. ൧൫൦; ചൂളനി. പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨).

കതമാ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ? പകതിയാ ലക്ഖണം ഞാതം ഹോതി, ദിട്ഠം തുലിതം തീരിതം വിഭൂതം വിഭാവിതം, സോ അഞ്ഞേഹി പണ്ഡിതേഹി സദ്ധിം സംസന്ദനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. അയം ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ (മഹാനി. ൧൫൦; ചൂളനി. പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨).

കതമാ ¶ വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ? പകതിയാ സംസയപക്ഖന്ദോ ഹോതി, വിമതിപക്ഖന്ദോ ദ്വേള്ഹകജാതോ – ‘ഏവം നു ഖോ, നനു ഖോ, കിം നു ഖോ, കഥം നു ഖോ’തി. സോ വിമതിച്ഛേദനത്ഥായ ¶ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. അയം വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ (മഹാനി. ൧൫൦; ചൂളനി. പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨).

കതമാ അനുമതിപുച്ഛാ? ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം അനുമതിയാ പഞ്ഹം പുച്ഛതി – ‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’തി? ‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’. ‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’തി? ‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’ ¶ . ‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, കല്ലം നു തം സമനുപസ്സിതും ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി? ‘നോഹേതം, ഭന്തേ’തി (സം. നി. ൩.൭൯; മഹാവ. ൨൧). അയം അനുമതിപുച്ഛാ.

കതമാ കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ? ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം കഥേതുകമ്യതായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, സതിപട്ഠാനാ. കതമേ ചത്താരോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൩൭൩)? അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി.

തത്ഥ ബുദ്ധാനം പുരിമാ തിസ്സോ പുച്ഛാ നത്ഥി. കസ്മാ? ബുദ്ധാനഞ്ഹി തീസു അദ്ധാസു കിഞ്ചി സങ്ഖതം, അദ്ധാവിമുത്തം വാ അസങ്ഖതം, അദിട്ഠം അനഞ്ഞാതം അജോതിതം അതുലിതം അതീരിതം അവിഭൂതം അവിഭാവിതം നാമ നത്ഥി. തേന തേസം അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ നത്ഥി. യം പന ഭഗവതാ അത്തനോ ഞാണേന പടിവിദ്ധം, തസ്സ അഞ്ഞേന സമണേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ ദേവേന വാ മാരേന വാ ബ്രഹ്മുനാ വാ സദ്ധിം സംസന്ദനകിച്ചം നത്ഥി. തേനസ്സ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ നത്ഥി. യസ്മാ പനേസ അകഥംകഥീ തിണ്ണവിചികിച്ഛോ സബ്ബധമ്മേസു വിഹതസംസയോ, തേനസ്സ വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ നത്ഥി. ഇതരാ ദ്വേ പന പുച്ഛാ ഭഗവതോ അത്ഥി. താസു അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി വേദിതബ്ബാ.

തത്ഥ ‘കതമേ’തിപദേന നിദ്ദിസിതബ്ബധമ്മേ പുച്ഛതി. ‘ധമ്മാ കുസലാ’തി ഹി വചനമത്തേന ‘കിം കതാ കിം വാ കരോന്തീ’തി ന സക്കാ ഞാതും. ‘കതമേ’തി വുത്തേ പന തേസം പുട്ഠഭാവോ പഞ്ഞായതി. തേന വുത്തം ‘കതമേതിപദേന നിദ്ദിസിതബ്ബധമ്മേ പുച്ഛതീ’തി. ‘ധമ്മാ കുസലാ’തിപദദ്വയേന പുച്ഛായ പുട്ഠധമ്മേ ദസ്സേതി. തേസം അത്ഥോ ഹേട്ഠാ പകാസിതോവ.

കസ്മാ പനേത്ഥ മാതികായം വിയ ‘കുസലാ ധമ്മാ’തി അവത്വാ ‘ധമ്മാ കുസലാ’തി പദാനുക്കമോ കതോതി? പഭേദതോ ധമ്മാനം ദേസനം ദീപേത്വാ പഭേദവന്തദസ്സനത്ഥം. ഇമസ്മിഞ്ഹി അഭിധമ്മേ ¶ ധമ്മാവ ദേസേതബ്ബാ. തേ ച കുസലാദീഹി പഭേദേഹി അനേകപ്പഭേദാ. തസ്മാ ധമ്മായേവ ഇധ ദേസേതബ്ബാ ¶ . നായം വോഹാരദേസനാ. തേ ച അനേകപ്പഭേദതോ ദേസേതബ്ബാ, ന ധമ്മമത്തതോ. പഭേദതോ ഹി ദേസനാ ഘനവിനിബ്ഭോഗപടിസമ്ഭിദാഞാണാവഹാ ഹോതീതി ‘കുസലാ ധമ്മാ’തി ഏവം പഭേദതോ ധമ്മാനം ദേസനം ദീപേത്വാ, ഇദാനി യേ തേന പഭേദേന ദേസേതബ്ബാ ധമ്മാ തേ ¶ ദസ്സേതും, അയം ‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ’തി പദാനുക്കമോ കതോതി വേദിതബ്ബോ. പഭേദവന്തേസു ഹി ദസ്സിതേസു പഭേദോ ദസ്സിയമാനോ യുജ്ജതി സുവിഞ്ഞേയ്യോ ച ഹോതീതി.

ഇദാനി യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തന്തി. ഏത്ഥ –

സമയേ നിദ്ദിസി ചിത്തം, ചിത്തേന സമയം മുനി;

നിയമേത്വാന ദീപേതും, ധമ്മേ തത്ഥ പഭേദതോ.

‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്ത’ന്തി ഹി നിദ്ദിസന്തോ ഭഗവാ സമയേ ചിത്തം നിദ്ദിസി. കിംകാരണാ? തേന സമയനിയമിതേന ചിത്തേന പരിയോസാനേ ‘തസ്മിം സമയേ’തി ഏവം സമയം നിയമേത്വാന, അഥ വിജ്ജമാനേപി സമയനാനത്തേ യസ്മിം സമയേ ചിത്തം തസ്മിംയേവ സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി, വേദനാ ഹോതീതി ഏവം തസ്മിം ചിത്തനിയമിതേ സമയേ ഏതേ സന്തതിസമൂഹകിച്ചാരമ്മണഘനവസേന ദുരനുബോധപ്പഭേദേ ഫസ്സവേദനാദയോ ധമ്മേ ബോധേതുന്തി അത്ഥോ.

ഇദാനി ‘യസ്മിം സമയേ’തിആദീസു അയമനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ. യസ്മിന്തി അനിയമതോ ഭുമ്മനിദ്ദേസോ. സമയേതി അനിയമനിദ്ദിട്ഠപരിദീപനം. ഏത്താവതാ അനിയമതോ സമയോ നിദ്ദിട്ഠോ ഹോതി. തത്ഥ സമയസദ്ദോ –

സമവായേ ഖണേ കാലേ, സമൂഹേ ഹേതു ദിട്ഠിസു;

പടിലാഭേ പഹാനേ ച, പടിവേധേ ച ദിസ്സതി.

തഥാ ഹിസ്സ ‘‘അപ്പേവ നാമ സ്വേപി ഉപസങ്കമേയ്യാമ കാലഞ്ച സമയഞ്ച ഉപാദായാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൪൪൭) ഏവമാദീസു സമവായോ അത്ഥോ. ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൮.൨൯) ഖണോ. ‘‘ഉണ്ഹസമയോ പരിളാഹസമയോ’’തിആദീസു ¶ (പാചി. ൩൫൮) കാലോ. ‘‘മഹാസമയോ പവനസ്മി’’ന്തിആദീസു സമൂഹോ. ‘‘സമയോപി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസി ¶ – ഭഗവാ ഖോ സാവത്ഥിയം വിഹരതി, ഭഗവാപി മം ജാനിസ്സതി ‘ഭദ്ദാലി നാമ ഭിക്ഖു സത്ഥുസാസനേ സിക്ഖായ അപരിപൂരകാരീ’തി. അയമ്പി ഖോ തേ, ഭദ്ദാലി, സമയോ അപ്പടിവിദ്ധോ അഹോസീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൧൩൫) ഹേതു. ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഉഗ്ഗാഹമാനോ പരിബ്ബാജകോ സമണമുണ്ഡികാപുത്തോ ¶ സമയപ്പവാദകേ തിന്ദുകാചീരേ ഏകസാലകേ മല്ലികായ ആരാമേ പടിവസതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൨൬൦) ദിട്ഠി.

‘‘ദിട്ഠേ ധമ്മേ ച യോ അത്ഥോ, യോ ചത്ഥോ സമ്പരായികോ;

അത്ഥാഭിസമയാ ധീരോ, പണ്ഡിതോതി പവുച്ചതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൨൯) –

ആദീസു പടിലാഭോ. ‘‘സമ്മാ മാനാഭിസമയാ അന്തമകാസി ദുക്ഖസ്സാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൮) പഹാനം. ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ സങ്ഖതട്ഠോ സന്താപട്ഠോ വിപരിണാമട്ഠോ അഭിസമയട്ഠോ’’തിആദീസു (പടി. മ. ൨.൮) പടിവേധോ. ഏവമനേകേസു സമയേസു –

സമവായോ ഖണോ കാലോ, സമൂഹോ ഹേതുയേവ ച;

ഏതേ പഞ്ചപി വിഞ്ഞേയ്യാ, സമയാ ഇധ വിഞ്ഞുനാ.

‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസല’ന്തി ഇമസ്മിഞ്ഹി കുസലാധികാരേ തേസു നവസു സമയേസു ഏതേ സമവായാദയോ പഞ്ച സമയാ പണ്ഡിതേന വേദിതബ്ബാ.

തേസു പച്ചയസാമഗ്ഗീ, സമവായോ ഖണോ പന;

ഏകോവ നവമോ ഞേയ്യോ, ചക്കാനി ചതുരോപി വാ.

യാ ഹി ഏസാ സാധാരണഫലനിപ്ഫാദകത്തേന സണ്ഠിതാ പച്ചയാനം സാമഗ്ഗീ, സാ ഇധ സമവായോതി ഞാതബ്ബാ. ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തി (അ. നി. ൮.൨൯) ഏവം വുത്തോ പന നവമോവ ഖണോ ഏകോ ഖണോതി വേദിതബ്ബോ. യാനി വാ ¶ പനേതാനി ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാനം ചതുചക്കം വത്തതീ’’തി – ഏത്ഥ ‘പതിരൂപദേസവാസോ, സപ്പുരിസൂപനിസ്സയോ, അത്തസമ്മാപണിധി, പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞതാ’തി (അ. നി. ൪.൩൧) ചത്താരി ചക്കാനി വുത്താനി, ഏതാനി ¶ വാ ഏകജ്ഝം കത്വാ ഓകാസട്ഠേന ഖണോതി വേദിതബ്ബാനി. താനി ഹി കുസലുപ്പത്തിയാ ഓകാസഭൂതാനി.

ഏവം സമവായഞ്ച ഖണഞ്ച ഞത്വാ ഇതരേസു –

തം തം ഉപാദായ പഞ്ഞത്തോ, കാലോ വോഹാരമത്തകോ;

പുഞ്ജോ ഫസ്സാദിധമ്മാനം, സമൂഹോതി വിഭാവിതോ.

‘ചിത്തകാലോ രൂപകാലോ’തിആദിനാ ഹി നയേന ധമ്മേ വാ, ‘അതീതോ അനാഗതോ’തിആദിനാ നയേന ധമ്മവുത്തിം വാ, ‘ബീജകാലോ അങ്കുരകാലോ’തി ആദിനാ നയേന ധമ്മപടിപാടിം വാ, ‘ഉപ്പാദകാലോ ¶ ജരാകാലോ’തിആദിനാ നയേന ധമ്മലക്ഖണം വാ, ‘വേദിയനകാലോ സഞ്ജാനനകാലോ’തിആദിനാ നയേന ധമ്മകിച്ചം വാ, ‘ന്ഹാനകാലോ പാനകാലോ’തിആദിനാ നയേന സത്തകിച്ചം വാ, ‘ഗമനകാലോ ഠാനകാലോ’തിആദിനാ നയേന ഇരിയാപഥം വാ, ‘പുബ്ബണ്ഹോ സായന്ഹോ ദിവാ രത്തീ’തിആദിനാ നയേന ചന്ദിമസൂരിയാദിപരിവത്തനം വാ, ‘അഡ്ഢമാസോ മാസോ’തിആദിനാ നയേന അഹോരത്താദിസങ്ഖാതം കാലസഞ്ചയം വാതി – ഏവം തം തം ഉപാദായ പഞ്ഞത്തോ കാലോ നാമ. സോ പനേസ സഭാവതോ അവിജ്ജമാനത്താ പഞ്ഞത്തിമത്തകോ ഏവാതി വേദിതബ്ബോ. യോ പനേസ ഫസ്സവേദനാദീനം ധമ്മാനം പുഞ്ജോ, സോ ഇധ സമൂഹോതി വിഭാവിതോ. ഏവം കാലസമൂഹേപി ഞത്വാ ഇതരോ പന –

ഹേതൂതി പച്ചയോവേത്ഥ, തസ്സ ദ്വാരവസേന വാ;

അനേകഭാവോ വിഞ്ഞേയ്യോ, പച്ചയാനം വസേന വാ.

ഏത്ഥ ഹി പച്ചയോവ ഹേതു നാമ, തസ്സ ദ്വാരാനം വാ പച്ചയാനം വാ വസേന അനേകഭാവോ വേദിതബ്ബോ. കഥം? ചക്ഖുദ്വാരാദീസു ഹി ഉപ്പജ്ജമാനാനം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം ചക്ഖുരൂപആലോകമനസികാരാദയോ പച്ചയാ, മഹാപകരണേ ച ‘‘ഹേതുപച്ചയോ ആരമ്മണപച്ചയോ’’തിആദിനാ നയേന ചതുവീസതി പച്ചയാ വുത്താ. തേസു ഠപേത്വാ വിപാകപച്ചയഞ്ച പച്ഛാജാതപച്ചയഞ്ച, സേസാ കുസലധമ്മാനം പച്ചയാ ഹോന്തിയേവ. തേ സബ്ബേപി ഇധ ഹേതൂതി അധിപ്പേതാ. ഏവമസ്സ ഇമിനാ ദ്വാരവസേന ¶ വാ പച്ചയവസേന വാ അനേകഭാവോ വേദിതബ്ബോ ¶ . ഏവമേതേ സമവായാദയോ പഞ്ച അത്ഥാ ഇധ സമയസദ്ദേന പരിഗ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ.

‘കസ്മാ പന ഏതേസു യംകിഞ്ചി ഏകം അപരിഗ്ഗഹേത്വാ സബ്ബേസം പരിഗ്ഗഹോ കതോ’തി? ‘തേന തേന തസ്സ തസ്സ അത്ഥവിസേസസ്സ ദീപനതോ. ഏതേസു ഹി സമവായസങ്ഖാതോ സമയോ അനേകഹേതുതോ വുത്തിം ദീപേതി. തേന ഏകകാരണവാദോ പടിസേധിതോ ഹോതി. സമവായോ ച നാമ സാധാരണഫലനിപ്ഫാദനേ അഞ്ഞമഞ്ഞാപേക്ഖോ ഹോതി. തസ്മാ ‘ഏകോ കത്താ നാമ നത്ഥീ’തി ഇമമ്പി അത്ഥം ദീപേതി. സഭാവേന ഹി കാരണേ സതി കാരണന്തരാപേക്ഖാ അയുത്താതി. ഏവം ഏകസ്സ കസ്സചി കാരണസ്സ അഭാവദീപനേന ‘‘സയംകതം സുഖദുക്ഖ’’ന്തിആദി പടിസേധിതം ഹോതി.

തത്ഥ സിയാ – ‘യം വുത്തം അനേകഹേതുതോ വുത്തിം ദീപേതീ’തി, തം ന യുത്തം. ‘കിംകാരണാ’ ¶ ?‘അസാമഗ്ഗിയം അഹേതൂനം സാമഗ്ഗിയമ്പി അഹേതുഭാവാപത്തിതോ’. ‘ന ഹി ഏകസ്മിം അന്ധേ ദട്ഠും അസക്കോന്തേ അന്ധസതം പസ്സതീ’തി. ‘നോ ന യുത്തം; സാധാരണഫലനിപ്ഫാദകത്തേന ഹി ഠിതഭാവോ സാമഗ്ഗീ; ന അനേകേസം സമോധാനമത്തം. ന ച അന്ധാനം ദസ്സനം നാമ സാധാരണഫലം’. ‘കസ്മാ’?‘അന്ധസതേ സതിപി തസ്സ അഭാവതോ. ചക്ഖാദീനം പന തം സാധാരണഫലം, തേസം ഭാവേ ഭാവതോ. അസാമഗ്ഗിയം അഹേതൂനമ്പി ച സാമഗ്ഗിയം ഹേതുഭാവോ സിദ്ധോ. സ്വായം അസാമഗ്ഗിയം ഫലാഭാവേന, സാമഗ്ഗിയഞ്ചസ്സ ഭാവേന, വേദിതബ്ബോ. ചക്ഖാദീനഞ്ഹി വേകല്ലേ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം അഭാവോ, അവേകല്ലേ ച ഭാവോ, പച്ചക്ഖസിദ്ധോ ലോകസ്സാ’തി. അയം താവ സമവായസങ്ഖാതേന സമയേന അത്ഥോ ദീപിതോ.

യോ പനേസ അട്ഠഹി അക്ഖണേഹി പരിവജ്ജിതോ നവമോ ഖണോ, പതിരൂപദേസവാസാദികോ ച ചതുചക്കസങ്ഖാതോ ഓകാസട്ഠേന ഖണോ വുത്തോ, സോ മനുസ്സത്തബുദ്ധുപ്പാദസദ്ധമ്മട്ഠിതിആദികം ഖണസാമഗ്ഗിം വിനാ നത്ഥി. മനുസ്സത്താദീനഞ്ച കാണകച്ഛപോപമാദീഹി (മ. നി. ൩.൨൫൨) ദുല്ലഭഭാവോ. ഇതി ഖണസ്സ ദുല്ലഭത്താ സുട്ഠുതരം ഖണായത്തം ലോകുത്തരധമ്മാനം ഉപകാരഭൂതം കുസലം ദുല്ലഭമേവ ¶ . ഏവമേതേസു ഖണസങ്ഖാതോ സമയോ കുസലുപ്പത്തിയാ ദുല്ലഭഭാവം ദീപേതി. ഏവം ദീപേന്തേന അനേന അധിഗതഖണാനം ഖണായത്തസ്സേവ തസ്സ കുസലസ്സ അനനുട്ഠാനേന മോഘഖണം കുരുമാനാനം പമാദവിഹാരോ പടിസേധിതോ ഹോതി. അയം ഖണസങ്ഖാതേന സമയേന അത്ഥോ ദീപിതോ.

യോ ¶ പനേതസ്സ കുസലചിത്തസ്സ പവത്തികാലോ നാമ ഹോതി, സോ അതിപരിത്തോ. സാ ചസ്സ അതിപരിത്തതാ ‘‘യഥാ ച, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ പുരിസസ്സ ജവോ, യഥാ ച ചന്ദിമസൂരിയാനം ജവോ, യഥാ ച യാ ദേവതാ ചന്ദിമസൂരിയാനം പുരതോ ധാവന്തി താസം ദേവതാനം ജവോ, തതോ സീഘതരം ആയുസങ്ഖാരാ ഖീയന്തീ’’തി (സം. നി. ൨.൨൨൮) – ഇമസ്സ സുത്തസ്സ അട്ഠകഥാവസേന വേദിതബ്ബാ. തത്ര ഹി സോ രൂപജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ താവ പരിത്തകോ കാലോ വുത്തോ. യാവ പടുപ്പന്നം രൂപം തിട്ഠതി താവ സോളസ ചിത്താനി ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭിജ്ജന്തി. ഇതി തേസം കാലപരിത്തതായ ഉപമാപി ¶ നത്ഥി. തേനേവാഹ – ‘‘യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ഉപമാപി ന സുകരാ യാവ ലഹുപരിവത്തം ചിത്ത’’ന്തി (അ. നി. ൧.൪൮). ഏവമേതേസു കാലസങ്ഖാതോ സമയോ കുസലചിത്തപ്പവത്തികാലസ്സ അതിപരിത്തതം ദീപേതി. ഏവം ദീപേന്തേന ചാനേന അതിപരിത്തകാലതായ, വിജ്ജുലതോഭാസേന മുത്താവുണനം വിയ, ദുപ്പടിവിജ്ഝമിദം ചിത്തം, തസ്മാ ഏതസ്സ പടിവേധേ മഹാഉസ്സാഹോ ച ആദരോ ച കത്തബ്ബോതി ഓവാദോ ദിന്നോ ഹോതി. അയം കാലസങ്ഖാതേന സമയേന അത്ഥോ ദീപിതോ.

സമൂഹസങ്ഖാതോ പന സമയോ അനേകേസം സഹുപ്പത്തിം ദീപേതി. ഫസ്സാദീനഞ്ഹി ധമ്മാനം പുഞ്ജോ സമൂഹോതി വുത്തോ. തസ്മിഞ്ച ഉപ്പജ്ജമാനം ചിത്തം സഹ തേഹി ധമ്മേഹി ഉപ്പജ്ജതീതി അനേകേസം സഹുപ്പത്തി ദീപിതാ. ഏവം ദീപേന്തേന ചാനേന ഏകസ്സേവ ധമ്മസ്സ ഉപ്പത്തി പടിസേധിതാ ഹോതി. അയം സമൂഹസങ്ഖാതേന സമയേന അത്ഥോ ദീപിതോ.

ഹേതുസങ്ഖാതോ പന സമയോ പരായത്തവുത്തിതം ദീപേതി. ‘യസ്മിം സമയേ’തി ഹി പദസ്സ യസ്മാ ‘യസ്മിം ഹേതുമ്ഹി സതി’ ഉപ്പന്നം ഹോതീതി അയമത്ഥോ, തസ്മാ ‘ഹേതുമ്ഹി സതി’ പവത്തിതോ പരായത്തവുത്തിതാ ദീപിതാ. ഏവം ¶ ദീപേന്തേന ചാനേന ധമ്മാനം സവസവത്തിതാഭിമാനോ പടിസേധിതോ ഹോതി. അയം ഹേതുസങ്ഖാതേന സമയേന അത്ഥോ ദീപിതോ.

തത്ഥ ‘യസ്മിം സമയേ’തി കാലസങ്ഖാതസ്സ സമയസ്സ വസേന ‘യസ്മിം കാലേ’തി അത്ഥോ; സമൂഹസങ്ഖാതസ്സ ‘യസ്മിം സമൂഹേ’തി. ഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതാനം ‘യസ്മിം ഖണേ സതി, യായ സാമഗ്ഗിയാ സതി, യമ്ഹി ഹേതുമ്ഹി സതി’ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിംയേവ സതി ‘ഫസ്സാദയോപീ’തി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അധികരണഞ്ഹി കാലസങ്ഖാതോ സമൂഹസങ്ഖാതോ ച സമയോ. തത്ഥ വുത്തധമ്മാനന്തി അധികരണവസേനേത്ഥ ഭുമ്മം. ഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതസ്സ ച സമയസ്സ ഭാവേന തേസം ഭാവോ ലക്ഖീയതീതി ഭാവേനഭാവലക്ഖണവസേനേത്ഥ ഭുമ്മം.

കാമാവചരന്തി ¶ ‘‘കതമേ ധമ്മാ കാമാവചരാ? ഹേട്ഠതോ അവീചിനിരയം ഉപരിതോ പരനിമ്മിതവസവത്തിം പരിയന്തം കത്വാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൨൮൭) നയേന വുത്തേസു കാമാവചരധമ്മേസു പരിയാപന്നം. തത്രായം വചനത്ഥോ – ഉദ്ദാനതോ ¶ ദ്വേ കാമാ, വത്ഥുകാമോ ച കിലേസകാമോ ച. തത്ഥ കിലേസകാമോ അത്ഥതോ ഛന്ദരാഗോവ വത്ഥുകാമോ തേഭൂമകവട്ടം. കിലേസകാമോ ചേത്ഥ കാമേതീതി കാമോ; ഇതരോ പന കാമിയതീതി കാമോ. യസ്മിം പന പദേസേ ദുവിധോപേസോ കാമോ പവത്തിവസേന അവചരതി, സോ ചതുന്നം അപായാനം, മനുസ്സാനം, ഛന്നഞ്ച ദേവലോകാനം വസേന ഏകാദസവിധോ പദേസോ. കാമോ ഏത്ഥ അവചരതീതി കാമാവചരോ, സസത്ഥാവചരോ വിയ. യഥാ ഹി യസ്മിം പദേസേ സസത്ഥാ പുരിസാ അവചരന്തി, സോ വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു ദ്വിപദചതുപ്പദേസു അവചരന്തേസു, തേസം അഭിലക്ഖിതത്താ ‘സസത്ഥാവചരോ’ത്വേവ വുച്ചതി, ഏവം വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു രൂപാവചരാദീസു തത്ഥ അവചരന്തേസു, തേസം അഭിലക്ഖിതത്താ അയം പദേസോ ‘കാമാവചരോ’ത്വേവ വുച്ചതി. സ്വായം യഥാ രൂപഭവോ രൂപം, ഏവം ഉത്തരപദലോപം കത്വാ ‘കാമോ’ത്വേവ വുച്ചതി. ഏവമിദം ചിത്തം ഇമസ്മിം ഏകാദസപദേസസങ്ഖാതേ കാമേ അവചരതീതി കാമാവചരം.

കിഞ്ചാപി ഹി ഏതം രൂപാരൂപഭവേസുപി അവചരതി, യഥാ പന സങ്ഗാമേ അവചരണതോ സങ്ഗാമാവചരോതി ലദ്ധനാമകോ നാഗോ നഗരേ ചരന്തോപി ‘സങ്ഗാമാവചരോ’ത്വേവ വുച്ചതി, ഥലജലചരാ ച പാണാ അഥലേ ¶ അജലേ ച ഠിതാപി ‘ഥലചരാ ജലചരാ’ത്വേവ വുച്ചന്തി, ഏവമിദം അഞ്ഞത്ഥ അവചരന്തമ്പി കാമാവചരമേവാതി വേദിതബ്ബം. ആരമ്മണകരണവസേന വാ ഏത്ഥ കാമോ അവചരതീതിപി കാമാവചരം. കാമഞ്ചേസ രൂപാരൂപാവചരേസുപി അവചരതി, യഥാ പന വദതീതി ‘വച്ഛോ’, മഹിയം സേതീതി ‘മഹിംസോ’തി വുത്തേ, ന സത്താ യത്തകാ വദന്തി, മഹിയം വാ സേന്തി സബ്ബേസം തം നാമം ഹോതി, ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. അപിച കാമഭവസങ്ഖാതേ കാമേ പടിസന്ധിം അവചാരേതീതിപി കാമാവചരം.

കുസലന്തി കുച്ഛിതാനം സലനാദീഹി അത്ഥേഹി കുസലം. അപിച ആരോഗ്യട്ഠേന അനവജ്ജട്ഠേന കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന ച കുസലം. യഥേവ ഹി ‘കച്ചി നു ഭോതോ കുസല’ന്തി (ജാ. ൧.൧൫.൧൪൬; ൨.൨൦.൧൨൯) രൂപകായേ അനാതുരതായ അഗേലഞ്ഞേന നിബ്യാധിതായ ആരോഗ്യട്ഠേന കുസലം വുത്തം, ഏവം അരൂപധമ്മേപി കിലേസാതുരതായ കിലേസഗേലഞ്ഞസ്സ ച കിലേസബ്യാധിനോ ¶ അഭാവേന ആരോഗ്യട്ഠേന കുസലം വേദിതബ്ബം. കിലേസവജ്ജസ്സ പന കിലേസദോസസ്സ കിലേസദരഥസ്സ ച അഭാവാ അനവജ്ജട്ഠേന ¶ കുസലം. കോസല്ലം വുച്ചതി പഞ്ഞാ; കോസല്ലതോ സമ്ഭൂതത്താ കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന കുസലം.

‘ഞാണസമ്പയുത്തം’ താവ ഏവം ഹോതു; ഞാണവിപ്പയുത്തം കഥന്തി. തമ്പി രുള്ഹീസദ്ദേന കുസലമേവ. യഥാ ഹി താലപണ്ണേഹി അകത്വാ കിലഞ്ജാദീഹി കതമ്പി തംസരിക്ഖത്താ രുള്ഹീസദ്ദേന താലവണ്ടന്ത്വേവ വുച്ചതി, ഏവം ‘ഞാണവിപ്പയുത്ത’മ്പി കുസലന്ത്വേവ വേദിതബ്ബം. നിപ്പരിയായേന പന ‘ഞാണസമ്പയുത്തം’ ആരോഗ്യട്ഠേന അനവജ്ജട്ഠേന കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേനാതി തിവിധേനപി കുസലന്തി നാമം ലഭതി, ഞാണവിപ്പയുത്തം ദുവിധേനേവ. ഇതി യഞ്ച ജാതകപരിയായേന യഞ്ച ബാഹിതികസുത്തപരിയായേന യഞ്ച അഭിധമ്മപരിയായേന കുസലം കഥിതം സബ്ബം തം തീഹിപി അത്ഥേഹി ഇമസ്മിം ചിത്തേ ലബ്ഭതി.

തദേതം ലക്ഖണാദിവസേന അനവജ്ജസുഖവിപാകലക്ഖണം, അകുസലവിദ്ധംസനരസം, വോദാനപച്ചുപട്ഠാനം, യോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം. അവജ്ജപടിപക്ഖത്താ വാ അനവജ്ജലക്ഖണമേവ കുസലം, വോദാനഭാവരസം, ഇട്ഠവിപാകപച്ചുപട്ഠാനം, യഥാവുത്തപദട്ഠാനമേവ. ലക്ഖണാദീസു ഹി തേസം തേസം ധമ്മാനം സഭാവോ വാ സാമഞ്ഞം വാ ലക്ഖണം നാമ. കിച്ചം വാ സമ്പത്തി വാ രസോ നാമ. ഉപട്ഠാനാകാരോ വാ ഫലം വാ പച്ചുപട്ഠാനം നാമ. ആസന്നകാരണം പദട്ഠാനം നാമ. ഇതി യത്ഥ യത്ഥ ലക്ഖണാദീനി വക്ഖാമ തത്ഥ തത്ഥ ഇമിനാവ നയേന തേസം നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

ചിത്തന്തി ¶ ആരമ്മണം ചിന്തേതീതി ചിത്തം; വിജാനാതീതി അത്ഥോ. യസ്മാ വാ ‘ചിത്ത’ന്തി സബ്ബചിത്തസാധാരണോ ഏസ സദ്ദോ, തസ്മാ യദേത്ഥ ലോകിയകുസലാകുസലകിരിയചിത്തം, തം ജവനവീഥിവസേന അത്തനോ സന്താനം ചിനോതീതി ചിത്തം. വിപാകം കമ്മകിലേസേഹി ചിതന്തി ചിത്തം. അപിച സബ്ബമ്പി യഥാനുരൂപതോ ചിത്തതായ ചിത്തം. ചിത്തകരണതായ ചിത്തന്തി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ യസ്മാ അഞ്ഞദേവ സരാഗം ചിത്തം, അഞ്ഞം സദോസം ¶ , അഞ്ഞം സമോഹം; അഞ്ഞം കാമാവചരം, അഞ്ഞം രൂപാവചരാദിഭേദം; അഞ്ഞം രൂപാരമ്മണം, അഞ്ഞം സദ്ദാദിആരമ്മണം; രൂപാരമ്മണേസു ചാപി അഞ്ഞം നീലാരമ്മണം, അഞ്ഞം പീതാദിആരമ്മണം; സദ്ദാദിആരമ്മണേസുപി ഏസേവ നയോ; സബ്ബേസുപി ചേതേസു അഞ്ഞം ഹീനം അഞ്ഞം മജ്ഝിമം അഞ്ഞം പണീതം; ഹീനാദീസുപി അഞ്ഞം ഛന്ദാധിപതേയ്യം, അഞ്ഞം വീരിയാധിപതേയ്യം അഞ്ഞം ചിത്താധിപതേയ്യം, അഞ്ഞം വീമംസാധിപതേയ്യം, തസ്മാ അസ്സ ഇമേസം സമ്പയുത്തഭൂമിആരമ്മണഹീനമജ്ഝിമപണീതാധിപതീനം വസേന ചിത്തതാ വേദിതബ്ബാ. കാമഞ്ചേത്ഥ ¶ ഏകമേവ ഏവം ചിത്തം ന ഹോതി, ചിത്താനം പന അന്തോഗധത്താ ഏതേസു യംകിഞ്ചി ഏകമ്പി ചിത്തതായ ചിത്തന്തി വത്തും വട്ടതി. ഏവം താവ ചിത്തതായ ചിത്തം.

കഥം ചിത്തകരണതായാതി? ലോകസ്മിഞ്ഹി ചിത്തകമ്മതോ ഉത്തരി അഞ്ഞം ചിത്തം നാമ നത്ഥി. തസ്മിമ്പി ചരണം നാമ ചിത്തം അതിചിത്തമേവ ഹോതി. തം കരോന്താനം ചിത്തകാരാനം ‘ഏവംവിധാനി ഏത്ഥ രൂപാനി കാതബ്ബാനീ’തി ചിത്തസഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതി. തായ ചിത്തസഞ്ഞായ ലേഖാഗഹനരഞ്ജനഉജ്ജോതനവത്തനാദിനിപ്ഫാദികാ ചിത്തകിരിയാ ഉപ്പജ്ജന്തി, തതോ ചരണസങ്ഖാതേ ചിത്തേ അഞ്ഞതരം വിചിത്തരൂപം നിപ്ഫജ്ജതി. തതോ ‘ഇമസ്സ രൂപസ്സ ഉപരി ഇദം ഹോതു, ഹേട്ഠാ ഇദം, ഉഭയപസ്സേ ഇദ’ന്തി ചിന്തേത്വാ യഥാചിന്തിതേന കമേന സേസചിത്തരൂപനിപ്ഫാദനം ഹോതി, ഏവം യംകിഞ്ചി ലോകേ വിചിത്തം സിപ്പജാതം സബ്ബം തം ചിത്തേനേവ കരിയതി, ഏവം ഇമായ കരണവിചിത്തതായ തസ്സ തസ്സ ചിത്തസ്സ നിപ്ഫാദകം ചിത്തമ്പി തഥേവ ചിത്തം ഹോതി. യഥാചിന്തിതസ്സ വാ അനവസേസസ്സ അനിപ്ഫജ്ജനതോ തതോപി ചിത്തമേവ ചിത്തതരം. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘ദിട്ഠം വോ, ഭിക്ഖവേ, ചരണം നാമ ചിത്തന്തി? ‘ഏവം, ഭന്തേ’. തമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചരണം നാമ ചിത്തം ചിത്തേനേവ ചിന്തിതം. തേനപി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചരണേന ചിത്തേന ചിത്തംയേവ ചിത്തതര’’ന്തി (സം. നി. ൩.൧൦൦).

തഥാ ¶ യദേതം ദേവമനുസ്സനിരയതിരച്ഛാനഭേദാസു ഗതീസു കമ്മലിങ്ഗസഞ്ഞാവോഹാരാദിഭേദം അജ്ഝത്തികം ചിത്തം തമ്പി ചിത്തകതമേവ. കായകമ്മാദിഭേദഞ്ഹി ദാനസീലവിഹിംസാസാഠേയ്യാദിനയപ്പവത്തം കുസലാകുസലകമ്മം ചിത്തനിപ്ഫാദിതം കമ്മനാനത്തം. കമ്മനാനത്തേനേവ ച താസു താസു ഗതീസു ¶ ഹത്ഥപാദകണ്ണഉദരഗീവാമുഖാദിസണ്ഠാനഭിന്നം ലിങ്ഗനാനത്തം. ലിങ്ഗനാനത്തതോ യഥാഗഹിതസണ്ഠാനവസേന ‘അയം ഇത്ഥീ അയം പുരിസോ’തി ഉപ്പജ്ജമാനായ സഞ്ഞായ സഞ്ഞാനാനത്തം. സഞ്ഞാനാനത്തതോ സഞ്ഞാനുരൂപേന ‘ഇത്ഥീ’തി വാ ‘പുരിസോ’തി വാ വോഹരന്താനം വോഹാരനാനത്തം. വോഹാരനാനത്തവസേന പന യസ്മാ ‘ഇത്ഥീ ഭവിസ്സാമി പുരിസോ ഭവിസ്സാമി, ഖത്തിയോ ഭവിസ്സാമി ബ്രാഹ്മണോ ഭവിസ്സാമീ’തി ഏവം തസ്സ തസ്സ അത്തഭാവസ്സ ജനകം കമ്മം കരീയതി, തസ്മാ വോഹാരനാനത്തതോ കമ്മനാനത്തം. തം പനേതം കമ്മനാനത്തം യഥാപത്ഥിതം ഭവം നിബ്ബത്തേന്തം യസ്മാ ഗതിവസേന നിബ്ബത്തേതി തസ്മാ കമ്മനാനത്തതോ ഗതിനാനത്തം. കമ്മനാനത്തേനേവ ച തേസം തേസം സത്താനം തസ്സാ തസ്സാ ഗതിയാ അപാദകദ്വിപാദകാദിതാ, തസ്സാ തസ്സാ ഉപപത്തിയാ ഉച്ചനീചാദിതാ, തസ്മിം ¶ തസ്മിം അത്തഭാവേ സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാദിതാ, ലോകധമ്മേസു ലാഭാലാഭാദിതാ ച പഞ്ഞായതി. തസ്മാ സബ്ബമേതം ദേവമനുസ്സനിരയതിരച്ഛാനഭേദാസു ഗതീസു കമ്മലിങ്ഗസഞ്ഞാവോഹാരാദിഭേദം അജ്ഝത്തികം ചിത്തം ചിത്തേനേവ കതന്തി വേദിതബ്ബം. സ്വായമത്ഥോ ഇമസ്സ സങ്ഗീതിഅനാരുള്ഹസ്സ സുത്തസ്സ വസേന വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘കമ്മനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനവസേന ലിങ്ഗനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനം ഭവതി, ലിങ്ഗനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനവസേന സഞ്ഞാനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനം ഭവതി, സഞ്ഞാനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനവസേന വോഹാരനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനം ഭവതി, വോഹാരനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനവസേന കമ്മനാനത്തപുഥുത്തപ്പഭേദവവത്ഥാനം ഭവതി. കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം ഗതിയാ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി – അപദാ ദ്വിപദാ ചതുപ്പദാ ബഹുപ്പദാ, രൂപിനോ അരൂപിനോ, സഞ്ഞിനോ അസഞ്ഞിനോ നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞിനോ. കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം ഉപപത്തിയാ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി – ഉച്ചനീചതാ ഹീനപണീതതാ സുഗതദുഗ്ഗതതാ. കമ്മനാനാകരണം ¶ പടിച്ച സത്താനം അത്തഭാവേ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി – സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണതാ സുജാതദുജ്ജാതതാ സുസണ്ഠിതദുസ്സണ്ഠിതതാ. കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം ലോകധമ്മേ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി – ലാഭാലാഭേ യസായസേ നിന്ദാപസംസായം സുഖദുക്ഖേ’’തി.

കമ്മതോ ¶ ലിങ്ഗതോ ചേവ, ലിങ്ഗസഞ്ഞാ പവത്തരേ;

സഞ്ഞാതോ ഭേദം ഗച്ഛന്തി, ഇത്ഥായം പുരിസോതി വാ.

‘‘കമ്മുനാ വത്തതേ ലോകോ, കമ്മുനാ വത്തതേ പജാ;

കമ്മനിബന്ധനാ സത്താ, രഥസ്സാണീവ യായതോ’’. (മ. നി. ൨.൪൬൦; സു. നി. ൬൫൯);

കസ്മാ വദേ നത്ഥി കമ്മന്തി ലോകേ. (കഥാ. ൭൮൫);

‘‘കമ്മസ്സകാ മാണവ സത്താ കമ്മദായാദാ കമ്മയോനീ കമ്മബന്ധൂ കമ്മപടിസരണാ; കമ്മം സത്തേ വിഭജതി യദിദം ഹീനപ്പണീതതായാ’’തി (മ. നി. ൩.൨൮൯).

ഏവം ഇമായ കരണചിത്തതായപി ചിത്തസ്സ ചിത്തതാ വേദിതബ്ബാ. സബ്ബാനിപി ഹി ഏതാനി വിചിത്രാനി ചിത്തേനേവ കതാനി. അലദ്ധോകാസസ്സ പന ചിത്തസ്സ യം വാ പന അവസേസപച്ചയവികലം തസ്സ ഏകച്ചചിത്തകരണാഭാവതോ യദേതം ചിത്തേന കതം അജ്ഝത്തികം ചിത്തം വുത്തം, തതോപി ചിത്തമേവ ചിത്തതരം. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകനികായമ്പി സമനുപസ്സാമി ഏവം ചിത്തം യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ… തേഹിപി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തിരച്ഛാനഗതേഹി പാണേഹി ചിത്തംയേവ ചിത്തതര’’ന്തി (സം. നി. ൩.൧൦൦).

ഉപ്പന്നം ഹോതീതി ഏത്ഥ വത്തമാനഭൂതാപഗതോകാസകതഭൂമിലദ്ധവസേന ഉപ്പന്നം നാമ അനേകപ്പഭേദം. തത്ഥ സബ്ബമ്പി ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗസമങ്ഗീസങ്ഖാതം വത്തമാനുപ്പന്നം നാമ. ആരമ്മണരസം അനുഭവിത്വാ നിരുദ്ധം, അനുഭൂതാപഗതസങ്ഖാതം കുസലാകുസലം ¶ , ഉപ്പാദാദിത്തയം അനുപ്പത്വാ നിരുദ്ധം, ഭൂതാപഗതസങ്ഖാതം, സേസസങ്ഖതഞ്ച ഭൂതാപഗതുപ്പന്നം നാമ. ‘‘യാനിസ്സ താനി പുബ്ബേ കതാനി കമ്മാനീ’’തി (മ. നി. ൩.൨൪൮) ഏവമാദിനാ നയേന വുത്തം കമ്മം അതീതമ്പി സമാനം, അഞ്ഞം വിപാകം പടിബാഹിത്വാ അത്തനോ വിപാകസ്സോകാസം കത്വാ ഠിതത്താ, തഥാ കതോകാസഞ്ച വിപാകം അനുപ്പന്നമ്പി സമാനം ഏവം കതേ ഓകാസേ ഏകന്തേന ഉപ്പജ്ജനതോ ഓകാസകതുപ്പന്നം നാമ. താസു ¶ താസു ഭൂമീസു അസമൂഹതം അകുസലം ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം നാമ. ഏത്ഥ ച ഭൂമിയാ ഭൂമിലദ്ധസ്സ ച നാനത്തം വേദിതബ്ബം. ഭൂമീതി വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ തേഭൂമകാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ. ഭൂമിലദ്ധം നാമ തേസു ഖന്ധേസു ഉപ്പത്താരഹം കിലേസജാതം. തേന ഹേസാ ഭൂമി ലദ്ധാ നാമ ഹോതി, തസ്മാ ഭൂമിലദ്ധന്തി വുച്ചതി. ഏവമേതേസു ചതൂസു ഉപ്പന്നേസു ഇധ ‘വത്തമാനുപ്പന്നം’ അധിപ്പേതം.

തത്രായം വചനത്ഥോ – പുബ്ബന്തതോ ഉദ്ധം ഉപ്പാദാദിഅഭിമുഖം പന്നന്തി ഉപ്പന്നം. ‘ഉപ്പന്ന’-സദ്ദോ പനേസ ¶ അതീതേ പടിലദ്ധേ സമുട്ഠിതേ അവിക്ഖമ്ഭിതേ അസമുച്ഛിന്നേ ഖണത്തയഗതേതി അനേകേസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘തേന ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, സമയേന കകുസന്ധോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ’’തി (സം. നി. ൨.൧൪൩) ഏത്ഥ അതീതേ ആഗതോ. ‘‘ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ അതിരേകചീവരം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തി (പാരാ. ൪൬൧) ഏത്ഥ പടിലദ്ധേ. ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ഉപ്പന്നം മഹാമേഘം തമേനം മഹാവാതോ അന്തരായേവ അന്തരധാപേതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൫൭) ഏത്ഥ സമുട്ഠിതേ. ‘‘ഉപ്പന്നം ഗമിയചിത്തം ദുപ്പടിവിനോദനീയം (അ. നി. ൫.൧൬൦; പരി. ൩൨൫); ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ ഠാനസോ അന്തരധാപേതീ’’തി (പാരാ. ൧൬൫) ഏത്ഥ അവിക്ഖമ്ഭിതേ. ‘‘അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവേന്തോ ബഹുലീകരോന്തോ ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ ഠാനസോ അന്തരായേവ അന്തരധാപേതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൫൬-൧൫൭) ഏത്ഥ അസമുച്ഛിന്നേ. ‘‘ഉപ്പജ്ജമാനം ഉപ്പന്നന്തി? ആമന്താ’’തി (യമ. ൨.ചിത്തയമക.൮൧) ഏത്ഥ ഖണത്തയഗതേ. സ്വായമിധാപി ഖണത്തയഗതേവ ദട്ഠബ്ബോ. തസ്മാ ‘ഉപ്പന്നം ഹോതീ’തി ഏത്ഥ ഖണത്തയഗതം ഹോതി, വത്തമാനം ഹോതി, പച്ചുപ്പന്നം ഹോതീതി. അയം സങ്ഖേപത്ഥോ.

ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീതി ചേതം ദേസനാസീസമേവ. ന പന ചിത്തം ഏകകമേവ ഉപ്പജ്ജതി. തസ്മാ യഥാ രാജാ ആഗതോതി വുത്തേ ന പരിസം പഹായ ഏകകോവ ആഗതോ, രാജപരിസായ പന സദ്ധിംയേവ ആഗതോതി പഞ്ഞായതി ¶ , ഏവമിദമ്പി പരോപണ്ണാസകുസലധമ്മേഹി സദ്ധിംയേവ ഉപ്പന്നന്തി വേദിതബ്ബം. പുബ്ബങ്ഗമട്ഠേന പന ‘‘ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി’’ച്ചേവ വുത്തം.

ലോകിയധമ്മഞ്ഹി പത്വാ ചിത്തം ജേട്ഠകം ചിത്തം ധുരം ചിത്തം പുബ്ബങ്ഗമം ഹോതി. ലോകുത്തരധമ്മം ¶ പത്വാ പഞ്ഞാ ജേട്ഠികാ പഞ്ഞാ ധുരാ പഞ്ഞാ പുബ്ബങ്ഗമാ. തേനേവ ഭഗവാ വിനയപരിയായം പത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തോ ‘കിംഫസ്സോസി, കിംവേദനോസി, കിംസഞ്ഞോസി, കിംചേതനോസീ’തി അപുച്ഛിത്വാ ‘‘കിംചിത്തോ ത്വം ഭിക്ഖൂ’’തി ചിത്തമേവ ധുരം കത്വാ പുച്ഛതി. ‘‘അഥേയ്യചിത്തോ അഹം ഭഗവാ’’തി ച വുത്തേ ‘അനാപത്തി അഥേയ്യഫസ്സസ്സാ’തിആദീനി അവത്വാ ‘‘അനാപത്തി ഭിക്ഖു അഥേയ്യചിത്തസ്സാ’’തി വദതി.

ന കേവലഞ്ച വിനയപരിയായം, അഞ്ഞമ്പി ലോകിയദേസനം ദേസേന്തോ ചിത്തമേവ ധുരം കത്വാ ദേസേതി. യഥാഹ – ‘‘യേ കേചി, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ അകുസലാ അകുസലഭാഗിയാ അകുസലപക്ഖികാ സബ്ബേതേ മനോപുബ്ബങ്ഗമാ. മനോ തേസം ധമ്മാനം പഠമം ഉപ്പജ്ജതി’’ (അ. നി. ൧.൫൬).

‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ¶ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ;

മനസാ ചേ പദുട്ഠേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ;

തതോ നം ദുക്ഖമന്വേതി, ചക്കംവ വഹതോ പദം.

‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ;

മനസാ ചേ പസന്നേന, ഭാസതി വാ കരോതി വാ;

തതോ നം സുഖമന്വേതി, ഛായാവ അനപായിനീ’’. (ധ. പ. ൧,൨);

‘‘ചിത്തേന നീയതി ലോകോ, ചിത്തേന പരികസ്സതി;

ചിത്തസ്സ ഏകധമ്മസ്സ, സബ്ബേവ വസമന്വഗൂ’’. (സം. നി. ൧.൬൨);

‘‘ചിത്തസംകിലേസാ, ഭിക്ഖവേ, സത്താ സംകിലിസ്സന്തി ചിത്തവോദാനാ വിസുജ്ഝന്തി’’ (സം. നി. ൩.൧൦൦);

‘‘പഭസ്സരമിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തഞ്ച ഖോ ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി ഉപക്കിലിട്ഠം’’ (അ. നി. ൧.൪൯);

‘‘ചിത്തേ ¶ , ഗഹപതി, അരക്ഖിതേ കായകമ്മമ്പി അരക്ഖിതം ഹോതി, വചീകമ്മമ്പി അരക്ഖിതം ഹോതി, മനോകമ്മമ്പി അരക്ഖിതം ഹോതി; ചിത്തേ, ഗഹപതി, രക്ഖിതേ…പേ… ചിത്തേ, ഗഹപതി, ബ്യാപന്നേ…പേ… ചിത്തേ, ഗഹപതി, അബ്യാപന്നേ…പേ… ചിത്തേ, ഗഹപതി, അവസ്സുതേ…പേ… ചിത്തേ, ഗഹപതി, അനവസ്സുതേ കായകമ്മമ്പി അനവസ്സുതം ഹോതി, വചീകമ്മമ്പി അനവസ്സുതം ഹോതി, മനോകമ്മമ്പി അനവസ്സുതം ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൧൦).

ഏവം ലോകിയധമ്മം പത്വാ ചിത്തം ജേട്ഠകം ഹോതി, ചിത്തം ധുരം ഹോതി, ചിത്തം പുബ്ബങ്ഗമം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ഇമേസു ¶ പന സുത്തേസു ഏകം വാ ദ്വേ വാ അഗ്ഗഹേത്വാ സുത്താനുരക്ഖണത്ഥായ സബ്ബാനിപി ഗഹിതാനീതി വേദിതബ്ബാനി.

ലോകുത്തരധമ്മം പുച്ഛന്തോ പന ‘കതരഫസ്സം അധിഗതോസി, കതരവേദനം കതരസഞ്ഞം കതരചേതനം ¶ കതരചിത്ത’ന്തി അപുച്ഛിത്വാ, ‘കതരപഞ്ഞം ത്വം ഭിക്ഖു അധിഗതോ’സി, ‘കിം പഠമം മഗ്ഗപഞ്ഞം, ഉദാഹു ദുതിയം…പേ… തതിയം…പേ… ചതുത്ഥം മഗ്ഗപഞ്ഞം അധിഗതോ’തി പഞ്ഞം ജേട്ഠികം പഞ്ഞം ധുരം കത്വാ പുച്ഛതി. പഞ്ഞുത്തരാ സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ ന പരിഹായന്തി. പഞ്ഞാ പന കിമത്ഥിയാ (മ. നി. ൧.൪൫൧)? ‘‘പഞ്ഞവതോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകസ്സ തദന്വയാ സദ്ധാ സണ്ഠാതി, തദന്വയം വീരിയം സണ്ഠാതി, തദന്വയാ സതി സണ്ഠാതി, തദന്വയോ സമാധി സണ്ഠാതീ’’തി (സം. നി. ൫.൫൧൫) ഏവമാദീനി പനേത്ഥ സുത്താനി ദട്ഠബ്ബാനി. ഇതി ലോകുത്തരധമ്മം പത്വാ പഞ്ഞാ ജേട്ഠികാ ഹോതി പഞ്ഞാ ധുരാ പഞ്ഞാ പുബ്ബങ്ഗമാതി വേദിതബ്ബാ. അയം പന ലോകിയദേസനാ. തസ്മാ ചിത്തം ധുരം കത്വാ ദേസേന്തോ ‘‘ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തി ആഹ.

സോമനസ്സസഹഗതന്തി സാതമധുരവേദയിതസങ്ഖാതേന സോമനസ്സേന സഹ ഏകുപ്പാദാദിഭാവം ഗതം. അയം പന ‘സഹഗത’-സദ്ദോ തബ്ഭാവേ വോകിണ്ണേ നിസ്സയേ ആരമ്മണേ സംസട്ഠേതി ഇമേസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. തത്ഥ ‘‘യായം തണ്ഹാ പോനോബ്ഭവികാ നന്ദിരാഗസഹഗതാ’’തി (വിഭ. ൨൦൩) തബ്ഭാവേ വേദിതബ്ബോ; നന്ദിരാഗഭൂതാതി അത്ഥോ. ‘‘യാ, ഭിക്ഖവേ, വീമംസാ കോസജ്ജസഹഗതാ കോസജ്ജസമ്പയുത്താ’’തി (സം. നി. ൫.൮൩൨) വോകിണ്ണേ വേദിതബ്ബോ; അന്തരന്തരാ ഉപ്പജ്ജമാനേന കോസജ്ജേന വോകിണ്ണാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. ‘‘അട്ഠികസഞ്ഞാസഹഗതം ¶ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതീ’’തി (സം. നി. ൫.൨൩൮) നിസ്സയേ വേദിതബ്ബോ; അട്ഠികസഞ്ഞം നിസ്സായ അട്ഠികസഞ്ഞം ഭാവേത്വാ പടിലദ്ധന്തി അത്ഥോ. ‘‘ലാഭീ ഹോതി രൂപസഹഗതാനം വാ സമാപത്തീനം അരൂപസഹഗതാനം വാ’’തി (പു. പ. ൩-൫) ആരമ്മണേ; വേദിതബ്ബോ രൂപാരൂപാരമ്മണാനന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഇദം സുഖം ഇമായ പീതിയാ സഹഗതം ഹോതി സഹജാതം ¶ സംസട്ഠം സമ്പയുത്ത’’ന്തി (വിഭ. ൫൭൮) സംസട്ഠേ. ഇമസ്മിമ്പി പദേ അയമേവത്ഥോ അധിപ്പേതോ. സോമനസ്സസംസട്ഠഞ്ഹി ഇധ സോമനസ്സസഹഗതന്തി വുത്തം.

‘സംസട്ഠ’-സദ്ദോപി ചേസ സദിസേ അവസ്സുതേ മിത്തസന്ഥവേ സഹജാതേതി ബഹൂസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. അയഞ്ഹി ‘‘കിസേ ഥൂലേ വിവജ്ജേത്വാ സംസട്ഠാ യോജിതാ ഹയാ’’തി (ജാ. ൨.൨൨.൭൦) ഏത്ഥ സദിസേ ആഗതോ. ‘‘സംസട്ഠാവ തുമ്ഹേ അയ്യേ വിഹരഥാ’’തി (പാചി. ൭൨൭) അവസ്സുതേ. ‘‘ഗിഹി സംസട്ഠോ വിഹരതീ’’തി (സം. നി. ൩.൩) മിത്തസന്ഥവേ. ‘‘ഇദം സുഖം ഇമായ പീതിയാ സഹഗതം ഹോതി സഹജാതം സംസട്ഠം സമ്പയുത്ത’’ന്തി സഹജാതേ. ഇധാപി സഹജാതേ അധിപ്പേതോ. തത്ഥ ‘സഹഗതം’ അസഹജാതം അസംസട്ഠം അസമ്പയുത്തം നാമ നത്ഥി. സഹജാതം പന സംസട്ഠം സമ്പയുത്തം ഹോതിപി, ന ഹോതിപി ¶ . രൂപാരൂപധമ്മേസു ഹി ഏകതോ ജാതേസു രൂപം അരൂപേന സഹജാതം ഹോതി, ന സംസട്ഠം, ന സമ്പയുത്തം; തഥാ അരൂപം രൂപേന; രൂപഞ്ച രൂപേന; അരൂപം പന അരൂപേന സദ്ധിം നിയമതോവ സഹഗതം സഹജാതം സംസട്ഠം സമ്പയുത്തമേവ ഹോതീതി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘സോമനസ്സസഹഗത’ന്തി.

ഞാണസമ്പയുത്തന്തി ഞാണേന സമ്പയുത്തം, സമം ഏകുപ്പാദാദിപ്പകാരേഹി യുത്തന്തി അത്ഥോ. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം സിയാ തം മാതികാവണ്ണനായ വേദനാത്തികേ വുത്തനയമേവ. തസ്മാ ഏകുപ്പാദാ ഏകനിരോധാ ഏകവത്ഥുകാ ഏകാരമ്മണാതി ഇമിനാ ലക്ഖണേനേതം സമ്പയുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസോ ചേസ. അരൂപേ പന വിനാപി ഏകവത്ഥുകഭാവം സമ്പയോഗോ ലബ്ഭതി.

ഏത്താവതാ കിം കഥിതം? കാമാവചരകുസലേസു സോമനസ്സസഹഗതം തിഹേതുകം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികം മഹാചിത്തം കഥിതം. ‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ’’തി ഹി അനിയമിതപുച്ഛായ ചതുഭൂമകകുസലം ഗഹിതം. ‘കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’തി വചനേന പന തേഭൂമകം കുസലം ¶ പരിച്ചജിത്വാ, അട്ഠവിധം കാമാവചരകുസലമേവ ഗഹിതം. ‘സോമനസ്സസഹഗത’ന്തി വചനേന തതോ ചതുബ്ബിധം ഉപേക്ഖാസഹഗതം പരിച്ചജിത്വാ ചതുബ്ബിധം സോമനസ്സസഹഗതമേവ ഗഹിതം. ‘ഞാണസമ്പയുത്ത’ന്തി വചനേന തതോ ദുവിധം ഞാണവിപ്പയുത്തം പരിച്ചജിത്വാ ദ്വേ ¶ ഞാണസമ്പയുത്താനേവ ഗഹിതാനി. അസങ്ഖാരികഭാവോ പന അനാഭട്ഠതായേവ ന ഗഹിതോ. കിഞ്ചാപി ന ഗഹിതോ, പരതോ പന ‘സസങ്ഖാരേനാ’തി വചനതോ ഇധ ‘അസങ്ഖാരേനാ’തി അവുത്തേപി അസങ്ഖാരികഭാവോ വേദിതബ്ബോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഹി ആദിതോവ ഇദം മഹാചിത്തം ഭാജേത്വാ ദസ്സേതും നിയമേത്വാവ ഇമം ദേസനം ആരഭീതി ഏവമേത്ഥ സന്നിട്ഠാനം കതന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി തമേവ ചിത്തം ആരമ്മണതോ ദസ്സേതും രൂപാരമ്മണം വാതിആദിമാഹ. ഭഗവാ ഹി അരൂപധമ്മം ദസ്സേന്തോ വത്ഥുനാ വാ ദസ്സേതി, ആരമ്മണേന വാ, വത്ഥാരമ്മണേഹി വാ, സരസഭാവേന വാ. ‘‘ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ…പേ… മനോസമ്ഫസ്സോ; ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ…പേ… മനോസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ; ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ… മനോവിഞ്ഞാണ’’ന്തിആദീസു ഹി വത്ഥുനാ അരൂപധമ്മാ ദസ്സിതാ. ‘‘രൂപസഞ്ഞാ…പേ… ധമ്മസഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ചേതനാ…പേ… ധമ്മസഞ്ചേതനാ’’തിആദീസു ആരമ്മണേന. ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ…പേ… മനഞ്ച പടിച്ച ധമ്മേ ച ഉപ്പജ്ജതി മനോവിഞ്ഞാണം, തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ’’തിആദീസു (സം. നി. ൪.൬൦) വത്ഥാരമ്മണേഹി. ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ ¶ , ഭിക്ഖവേ, സങ്ഖാരാ, സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണ’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൨.൧) സരസഭാവേന അരൂപധമ്മാ ദസ്സിതാ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ആരമ്മണേന ദസ്സേന്തോ ‘രൂപാരമ്മണം’ വാതിആദിമാഹ.

തത്ഥ ചതുസമുട്ഠാനം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം രൂപമേവ രൂപാരമ്മണം. ദ്വിസമുട്ഠാനോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നോ സദ്ദോവ സദ്ദാരമ്മണം. ചതുസമുട്ഠാനോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നോ ഗന്ധോവ ഗന്ധാരമ്മണം. ചതുസമുട്ഠാനോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നോ രസോവ രസാരമ്മണം. ചതുസമുട്ഠാനം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം ഫോട്ഠബ്ബമേവ ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം. ഏകസമുട്ഠാനാ ദ്വിസമുട്ഠാനാ തിസമുട്ഠാനാ ചതുസമുട്ഠാനാ നകുതോചിസമുട്ഠാനാ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാ ചിത്തചേതസികാ, തഥാ നവത്തബ്ബാ ച, വുത്താവസേസാ ചിത്തഗോചരസങ്ഖാതാ ധമ്മായേവ ധമ്മാരമ്മണം. യേ ¶ പന അനാപാഥഗതാ രൂപാദയോപി ധമ്മാരമ്മണമിച്ചേവ വദന്തി തേ ഇമിനാ സുത്തേന പടിക്ഖിപിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘ഇമേസം ¶ ഖോ, ആവുസോ, പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം നാനാവിസയാനം നാനാഗോചരാനം ന അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഗോചരവിസയം പച്ചനുഭോന്താനം മനോ പടിസരണം മനോ നേസം ഗോചരവിസയം പച്ചനുഭോതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൫).

ഏതേസഞ്ഹി രൂപാരമ്മണാദീനി ഗോചരവിസയോ നാമ. താനി മനേന പച്ചനുഭവിയമാനാനിപി രൂപാരമ്മണാദീനിയേവാതി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ ഹോതി. ദിബ്ബചക്ഖുഞാണാദീനഞ്ച രൂപാദിആരമ്മണത്താപി അയമത്ഥോ സിദ്ധോയേവ ഹോതി. അനാപാഥഗതാനേവ ഹി രൂപാരമ്മണാദീനി ദിബ്ബചക്ഖുആദീനം ആരമ്മണാനി, ന ച താനി ധമ്മാരമ്മണാനി ഭവന്തീതി വുത്തനയേനേവ ആരമ്മണവവത്ഥാനം വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ ഏകേകം ആരമ്മണം ദ്വീസു ദ്വീസു ദ്വാരേസു ആപാഥമാഗച്ഛതി. രൂപാരമ്മണഞ്ഹി ചക്ഖുപസാദം ഘട്ടേത്വാ തങ്ഖണഞ്ഞേവ മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛതി; ഭവങ്ഗചലനസ്സ പച്ചയോ ഹോതീതി അത്ഥോ. സദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണേസുപി ഏസേവ നയോ. യഥാ ഹി സകുണോ ആകാസേനാഗന്ത്വാ രുക്ഖഗ്ഗേ നിലീയമാനോവ രുക്ഖസാഖഞ്ച ഘട്ടേതി, ഛായാ ചസ്സ പഥവിയം പടിഹഞ്ഞതി സാഖാഘട്ടനഛായാഫരണാനി അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേയേവ ഭവന്തി, ഏവം പച്ചുപ്പന്നരൂപാദീനം ചക്ഖുപസാദാദിഘട്ടനഞ്ച ഭവങ്ഗചലനസമത്ഥതായ മനോദ്വാരേ ആപാഥഗമനഞ്ച അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേയേവ ¶ ഹോതി. തതോ ഭവങ്ഗം വിച്ഛിന്ദിത്വാ ചക്ഖുദ്വാരാദീസു ഉപ്പന്നാനം ആവജ്ജനാദീനം വോട്ഠബ്ബനപരിയോസാനാനം അനന്തരാ തേസം ആരമ്മണാനം അഞ്ഞതരസ്മിം ഇദം മഹാചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

സുദ്ധമനോദ്വാരേ പന പസാദഘട്ടനകിച്ചം നത്ഥി. പകതിയാ ദിട്ഠസുതഘായിതസായിതഫുട്ഠവസേനേവ ഏതാനി ആരമ്മണാനി ആപാഥമാഗച്ഛന്തി. കഥം? ഇധേകച്ചോ കതസുധാകമ്മം ഹരിതാലമനോസിലാദിവണ്ണവിചിത്തം പഗ്ഗഹിതനാനപ്പകാരധജപടാകം മാലാദാമവിനദ്ധം ദീപമാലാപരിക്ഖിത്തം അതിമനോരമായ സിരിയാ വിരോചമാനം അലങ്കതപടിയത്തം മഹാചേതിയം പദക്ഖിണം കത്വാ സോളസസു പാദപിട്ഠികാസു പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദിത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഉല്ലോകേന്തോ ബുദ്ധാരമ്മണം ¶ പീതിം ഗഹേത്വാ തിട്ഠതി. തസ്സ ഏവം ചേതിയം പസ്സിത്വാ ബുദ്ധാരമ്മണം പീതിം നിബ്ബത്തേത്വാ അപരഭാഗേ യത്ഥ കത്ഥചി ഗതസ്സ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു ¶ നിസിന്നസ്സ ആവജ്ജമാനസ്സ അലങ്കതപടിയത്തം മഹാചേതിയം ചക്ഖുദ്വാരേ ആപാഥമാഗതസദിസമേവ ഹോതി, പദക്ഖിണം കത്വാ ചേതിയവന്ദനകാലോ വിയ ഹോതി. ഏവം താവ ദിട്ഠവസേന രൂപാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി.

മധുരേന പന സരേന ധമ്മകഥികസ്സ വാ ധമ്മം കഥേന്തസ്സ, സരഭാണകസ്സ വാ സരേന ഭണന്തസ്സ സദ്ദം സുത്വാ അപരഭാഗേ യത്ഥ കത്ഥചി നിസീദിത്വാ ആവജ്ജമാനസ്സ ധമ്മകഥാ വാ സരഭഞ്ഞം വാ സോതദ്വാരേ ആപാഥമാഗതം വിയ ഹോതി, സാധുകാരം ദത്വാ സുണനകാലോ വിയ ഹോതി. ഏവം സുതവസേന സദ്ദാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി.

സുഗന്ധം പന ഗന്ധം വാ മാലം വാ ലഭിത്വാ ആസനേ വാ ചേതിയേ വാ ഗന്ധാരമ്മണേന ചിത്തേന പൂജം കത്വാ അപരഭാഗേ യത്ഥ കത്ഥചി നിസീദിത്വാ ആവജ്ജമാനസ്സ തം ഗന്ധാരമ്മണം ഘാനദ്വാരേ ആപാഥമാഗതം വിയ ഹോതി, പൂജാകരണകാലോ വിയ ഹോതി. ഏവം ഘായിതവസേന ഗന്ധാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി.

പണീതം പന ഖാദനീയം വാ ഭോജനീയം വാ സബ്രഹ്മചാരീഹി സദ്ധിം സംവിഭജിത്വാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ അപരഭാഗേ യത്ഥ കത്ഥചി കുദ്രൂസകാദിഭോജനം ലഭിത്വാ ‘അസുകകാലേ പണീതം ഭോജനം സബ്രഹ്മചാരീഹി സദ്ധിം സംവിഭജിത്വാ പരിഭുത്ത’ന്തി ആവജ്ജമാനസ്സ തം രസാരമ്മണം ജിവ്ഹാദ്വാരേ ആപാഥമാഗതം വിയ ഹോതി, പരിഭുഞ്ജനകാലോ വിയ ഹോതി. ഏവം സായിതവസേന രസാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി.

മുദുകം ¶ പന സുഖസമ്ഫസ്സം മഞ്ചം വാ പീഠം വാ അത്ഥരണപാപുരണം വാ പരിഭുഞ്ജിത്വാ അപരഭാഗേ യത്ഥ കത്ഥചി ദുക്ഖസേയ്യം കപ്പേത്വാ ‘അസുകകാലേ മേ മുദുകം മഞ്ചപീഠം അത്ഥരണപാവുരണം പരിഭുത്ത’ന്തി ആവജ്ജമാനസ്സ തം ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം കായദ്വാരേ ആപാഥമാഗതം വിയ ഹോതി. സുഖസമ്ഫസ്സം വേദയിതകാലോ വിയ ഹോതി. ഏവം ഫുട്ഠവസേന ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി. ഏവം സുദ്ധമനോദ്വാരേ പസാദഘട്ടനകിച്ചം നത്ഥി. പകതിയാ ദിട്ഠസുതഘായിതസായിതഫുട്ഠവസേനേവ ഏതാനി ആരമ്മണാനി ആപാഥമാഗച്ഛന്തീതി വേദിതബ്ബാനി.

ഇദാനി ¶ പകതിയാ ദിട്ഠാദീനം വസേന ആപാഥഗമനേ അയമപരോപി ¶ അട്ഠകഥാമുത്തകോ നയോ ഹോതി. ദിട്ഠം സുതം ഉഭയസമ്ബന്ധന്തി ഇമേ താവ ദിട്ഠാദയോ വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ ‘ദിട്ഠം’ നാമ പഞ്ചദ്വാരവസേന ഗഹിതപുബ്ബം. ‘സുത’ന്തി പച്ചക്ഖതോ അദിസ്വാ അനുസ്സവവസേന ഗഹിതാ രൂപാദയോവ. തേഹി ദ്വീഹിപി സമ്ബന്ധം ‘ഉഭയസമ്ബന്ധം’ നാമ. ഇതി ഇമേസമ്പി ദിട്ഠാദീനം വസേന ഏതാനി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തീതി വേദിതബ്ബാനി. തത്ഥ ദിട്ഠവസേന താവ ആപാഥഗമനം ഹേട്ഠാ പഞ്ചഹി നയേഹി വുത്തമേവ.

ഏകച്ചോ പന സുണാതി – ‘ഭഗവതോ പുഞ്ഞാതിസയനിബ്ബത്തം ഏവരൂപം നാമ രൂപം, അതിമധുരോ സദ്ദോ, കിസ്മിഞ്ചി പദേസേ കേസഞ്ചി പുപ്ഫാനം അതിമനുഞ്ഞോ ഗന്ധോ, കേസഞ്ചി ഫലാനം അതിമധുരോ രസോ, കേസഞ്ചി പാവുരണാദീനം അതിസുഖോ സമ്ഫസ്സോ’തി. തസ്സ, ചക്ഖുപസാദാദിഘട്ടനം വിനാ, സുതമത്താനേവ താനി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തി. അഥസ്സ തം ചിത്തം തസ്മിം രൂപേ വാ സദ്ദേ വാ പസാദവസേന ഗന്ധാദീസു അരിയാനം ദാതുകാമതാവസേന അഞ്ഞേഹി ദിന്നേസു അനുമോദനാവസേന വാ പവത്തതി. ഏവം സുതവസേന ഏതാനി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തി.

അപരേന പന യഥാവുത്താനി രൂപാദീനി ദിട്ഠാനി വാ സുതാനി വാ ഹോന്തി. തസ്സ ‘ഈദിസം രൂപം ആയതിം ഉപ്പജ്ജനകബുദ്ധസ്സാപി ഭവിസ്സതീ’തിആദിനാ നയേന ചക്ഖുപസാദാദിഘട്ടനം വിനാ ദിട്ഠസുതസമ്ബന്ധേനേവ താനി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തി. അഥസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ തേസു അഞ്ഞതരാരമ്മണം ഇദം മഹാചിത്തം പവത്തതി. ഏവം ഉഭയസമ്ബന്ധവസേന ഏതാനി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തി.

ഇദമ്പി ച മുഖമത്തമേവ. സദ്ധാരുചിആകാരപരിവിതക്കദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിആദീനം പന വസേന ¶ വിത്ഥാരതോ ഏതേസം മനോദ്വാരേ ആപാഥഗമനം വേദിതബ്ബമേവ. യസ്മാ പന ഏവം ആപാഥം ആഗച്ഛന്താനി ഭൂതാനിപി ഹോന്തി അഭൂതാനിപി, തസ്മാ അയം നയോ അട്ഠകഥായം ന ഗഹിതോ. ഏവം ഏകേകാരമ്മണം ജവനം ദ്വീസു ദ്വീസു ദ്വാരേസു ഉപ്പജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. രൂപാരമ്മണഞ്ഹി ജവനം ചക്ഖുദ്വാരേപി ഉപ്പജ്ജതി മനോദ്വാരേപി. സദ്ദാദിആരമ്മണേസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ മനോദ്വാരേ ഉപ്പജ്ജമാനം രൂപാരമ്മണം ജവനം ദാനമയം സീലമയം ഭാവനാമയന്തി തിവിധം ഹോതി ¶ . തേസു ഏകേകം കായകമ്മം വചീകമ്മം മനോകമ്മന്തി ¶ തിവിധമേവ ഹോതി. സദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബധമ്മാരമ്മണേസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ രൂപം താവ ആരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനം ഏതം മഹാകുസലചിത്തം നീലപീതലോഹിതോദാതവണ്ണേസു പുപ്ഫവത്ഥധാതൂസു അഞ്ഞതരം സുഭനിമിത്തസങ്ഖാതം ഇട്ഠം കന്തം മനാപം രജനീയം വണ്ണം ആരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പജ്ജതി. നനു ചേതം ഇട്ഠാരമ്മണം ലോഭസ്സ വത്ഥു? കഥം ഏതം ചിത്തം കുസലം നാമ ജാതന്തി? നിയമിതവസേന പരിണാമിതവസേന സമുദാചാരവസേന ആഭുജിതവസേനാതി. യസ്സ ഹി ‘കുസലമേവ മയാ കത്തബ്ബ’ന്തി കുസലകരണേ ചിത്തം നിയമിതം ഹോതി, അകുസലപ്പവത്തിതോ നിവത്തേത്വാ കുസലകരണേയേവ പരിണാമിതം, അഭിണ്ഹകരണേന കുസലസമുദാചാരേനേവ സമുദാചരിതം, പതിരൂപദേസവാസസപ്പുരിസൂപനിസ്സയസദ്ധമ്മസവനപുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാദീഹി ച ഉപനിസ്സയേഹി യോനിസോ ച ആഭോഗോ പവത്തതി, തസ്സ ഇമിനാ നിയമിതവസേന പരിണാമിതവസേന സമുദാചാരവസേന ആഭുജിതവസേന ച കുസലം നാമ ജാതം ഹോതി.

ആരമ്മണവസേന പനേത്ഥ സോമനസ്സസഹഗതഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഇട്ഠാരമ്മണസ്മിഞ്ഹി ഉപ്പന്നത്താ ഏതം സോമനസ്സസഹഗതം ജാതം. സദ്ധാബഹുലതാദീനിപേത്ഥ കാരണാനിയേവ. അസ്സദ്ധാനഞ്ഹി മിച്ഛാദിട്ഠീനഞ്ച ഏകന്തഇട്ഠാരമ്മണഭൂതം തഥാഗതരൂപമ്പി ദിസ്വാ സോമനസ്സം നുപ്പജ്ജതി. യേ ച കുസലപ്പവത്തിയം ആനിസംസം ന പസ്സന്തി തേസം പരേഹി ഉസ്സാഹിതാനം കുസലം കരോന്താനമ്പി സോമനസ്സം നുപ്പജ്ജതി. തസ്മാ സദ്ധാബഹുലതാ വിസുദ്ധദിട്ഠിതാ ആനിസംസദസ്സാവിതാതി. ഏവമ്പേത്ഥ സോമനസ്സസഹഗതഭാവോ വേദിതബ്ബോ. അപിച ഏകാദസധമ്മാ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി – ബുദ്ധാനുസ്സതി ധമ്മാനുസ്സതി സങ്ഘാനുസ്സതി സീലാനുസ്സതി ചാഗാനുസ്സതി ദേവതാനുസ്സതി ഉപസമാനുസ്സതി ലൂഖപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനതാ സിനിദ്ധപുഗ്ഗലസേവനതാ പസാദനീയസുത്തന്തപച്ചവേക്ഖണതാ തദധിമുത്തതാതി ¶ . ഇമേഹിപി ¶ കാരണേഹേത്ഥ സോമനസ്സസഹഗതഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഇമേസം പന വിത്ഥാരോ ബോജ്ഝങ്ഗവിഭങ്ഗേ (വിഭ. അട്ഠ. ൩൬൭ ബോജ്ഝങ്ഗപബ്ബവണ്ണനാ, ൪൬൮-൪൬൯) ആവി ഭവിസ്സതി.

കമ്മതോ, ഉപപത്തിതോ, ഇന്ദ്രിയപരിപാകതോ, കിലേസദൂരീഭാവതോതി ഇമേഹി പനേത്ഥ കാരണേഹി ഞാണസമ്പയുത്തതാ വേദിതബ്ബാ. യോ ഹി പരേസം ¶ ധമ്മം ദേസേതി അനവജ്ജാനി സിപ്പായതനകമ്മായതനവിജ്ജാട്ഠാനാനി സിക്ഖാപേതി ധമ്മകഥികം സക്കാരം കത്വാ ധമ്മം കഥാപേതി, ‘ആയതിം പഞ്ഞവാ ഭവിസ്സാമീ’തി പത്ഥനം പട്ഠപേത്വാ നാനപ്പകാരം ദാനം ദേതി, തസ്സ ഏവരൂപം കമ്മം ഉപനിസ്സായ കുസലം ഉപ്പജ്ജമാനം ഞാണസമ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതി. അബ്യാപജ്ജേ ലോകേ ഉപ്പന്നസ്സ വാപി ‘‘തസ്സ തത്ഥ സുഖിനോ ധമ്മപദാ പിലവന്തി… ദന്ധോ, ഭിക്ഖവേ, സതുപ്പാദോ, അഥ സോ സത്തോ ഖിപ്പംയേവ വിസേസഗാമീ ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൯൧) ഇമിനാ നയേന ഉപപത്തിം നിസ്സായപി ഉപ്പജ്ജമാനം കുസലം ഞാണസമ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതി. തഥാ ഇന്ദ്രിയപരിപാകം ഉപഗതാനം പഞ്ഞാദസകപ്പത്താനം ഇന്ദ്രിയപരിപാകം നിസ്സായപി കുസലം ഉപ്പജ്ജമാനം ഞാണസമ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യേഹി പന കിലേസാ വിക്ഖമ്ഭിതാ തേസം കിലേസദൂരീഭാവം നിസ്സായപി ഉപ്പജ്ജമാനം കുസലം ഞാണസമ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘യോഗാ വേ ജായതീ ഭൂരി, അയോഗാ ഭൂരിസങ്ഖയോ’’തി (ധ. പ. ൨൮൨).

ഏവം കമ്മതോ ഉപപത്തിതോ ഇന്ദ്രിയപരിപാകതോ കിലേസദൂരീഭാവതോതി ഇമേഹി കാരണേഹി ഞാണസമ്പയുത്തതാ വേദിതബ്ബാ.

അപിച സത്ത ധമ്മാ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി – പരിപുച്ഛകതാ, വത്ഥുവിസദകിരിയാ, ഇന്ദ്രിയസമത്തപടിപാദനാ, ദുപ്പഞ്ഞപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനാ, പഞ്ഞവന്തപുഗ്ഗലസേവനാ, ഗമ്ഭീരഞാണചരിയപച്ചവേക്ഖണാ, തദധിമുത്തതാതി. ഇമേഹിപി കാരണേഹി ഞാണസമ്പയുത്തതാ വേദിതബ്ബാ. ഇമേസം പന വിത്ഥാരോ ബോജ്ഝങ്ഗവിഭങ്ഗേ (വിഭ. അട്ഠ. ൩൬൭ ബോജ്ഝങ്ഗപബ്ബവണ്ണനാ) ആവി ഭവിസ്സതി.

ഏവം ഞാണസമ്പയുത്തം ഹുത്വാ ഉപ്പന്നഞ്ചേതം അസങ്ഖാരേന ¶ അപ്പയോഗേന അനുപായചിന്തനായ ഉപ്പന്നത്താ ¶ അസങ്ഖാരം നാമ ജാതം. തയിദം രജനീയവണ്ണാരമ്മണം ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനമേവ തിവിധേന നിയമേന ഉപ്പജ്ജതി – ദാനമയം വാ ഹോതി, സീലമയം വാ, ഭാവനാമയം വാ.

കഥം? യദാ ഹി നീലപീതലോഹിതോദാതേസു പുപ്ഫാദീസു അഞ്ഞതരം ലഭിത്വാ വണ്ണവസേന ആഭുജിത്വാ ‘വണ്ണദാനം മയ്ഹ’ന്തി ബുദ്ധരതനാദീനി പൂജേതി, തദാ ദാനമയം ഹോതി. തത്രിദം വത്ഥു – ഭണ്ഡാഗാരികസങ്ഘമിത്തോ കിര ഏകം സുവണ്ണഖചിതം വത്ഥം ലഭിത്വാ ഇദമ്പി വത്ഥം സുവണ്ണവണ്ണം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോപി സുവണ്ണവണ്ണോ, സുവണ്ണവണ്ണം വത്ഥം സുവണ്ണവണ്ണസ്സേവ അനുച്ഛവികം, അമ്ഹാകഞ്ച വണ്ണദാനം ഭവിസ്സതീതി മഹാചേതിയേ ആരോപേസി. ഏവരൂപേ ¶ കാലേ ദാനമയം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. യദാ പന തഥാരൂപമേവ ദേയ്യധമ്മം ലഭിത്വാ ‘മയ്ഹം കുലവംസോ, കുലതന്തി കുലപ്പവേണീ ഏസാ, കുലവത്തം ഏത’ന്തി ബുദ്ധരതനാദീനി പൂജേതി തദാ സീലമയം ഹോതി. യദാ പന താദിസേനേവ വത്ഥുനാ രതനത്തയസ്സ പൂജം കത്വാ ‘അയം വണ്ണോ ഖയം ഗച്ഛിസ്സതി, വയം ഗച്ഛിസ്സതീ’തി ഖയവയം പട്ഠപേതി, തദാ ഭാവനാമയം ഹോതി.

ദാനമയം പന ഹുത്വാ വത്തമാനമ്പി യദാ തീണി രതനാനി സഹത്ഥേന പൂജേന്തസ്സ പവത്തത്തി, തദാ കായകമ്മം ഹോതി. യദാ തീണി രതനാനി പൂജേന്തോ പുത്തദാരദാസകമ്മകരപോരിസാദയോപി ആണാപേത്വാ പൂജാപേതി തദാ വചീകമ്മം ഹോതി. യദാ തദേവ വുത്തപ്പകാരം വിജ്ജമാനകവത്ഥും ആരബ്ഭ വണ്ണദാനം ദസ്സാമീതി ചിന്തേതി തദാ മനോകമ്മം ഹോതി. വിനയപരിയായം പത്വാ ഹി ‘ദസ്സാമി കരിസ്സാമീ’തി വാചാ ഭിന്നാ ഹോതീതി (പാരാ. ൬൫൯) ഇമിനാ ലക്ഖണേന ദാനം നാമ ഹോതി. അഭിധമ്മപരിയായം പത്വാ പന വിജ്ജമാനകവത്ഥും ആരബ്ഭ ‘ദസ്സാമീ’തി മനസാ ചിന്തിതകാലതോ പട്ഠായ കുസലം ഹോതി. അപരഭാഗേ കായേന വാ വാചായ വാ കത്തബ്ബം കരിസ്സതീതി വുത്തം. ഏവം ദാനമയം കായവചീമനോകമ്മവസേനേവ തിവിധം ഹോതി.

യദാ പന തം വുത്തപ്പകാരം വത്ഥും ലഭിത്വാ കുലവംസാദിവസേന സഹത്ഥാ രതനത്തയം പൂജേതി തദാ സീലമയം കായകമ്മം ഹോതി. യദാ കുലവംസാദിവസേനേവ പുത്തദാരാദയോ ആണാപേത്വാ പൂജാപേതി തദാ വചീകമ്മം ഹോതി. യദാ ¶ ‘മയ്ഹം കുലവംസോ, കുലതന്തി കുലപ്പവേണീ ഏസാ, കുലവത്തമേത’ന്തി വിജ്ജമാനകവത്ഥും ആരബ്ഭ ‘വണ്ണദാനം ദസ്സാമീ’തി ചിന്തേതി തദാ മനോകമ്മം ഹോതി. ഏവം സീലമയം കായവചീമനോകമ്മവസേന തിവിധം ഹോതി.

യദാ ¶ പന തം വുത്തപ്പകാരം വത്ഥും ലഭിത്വാ തീണി രതനാനി പൂജേത്വാ ചങ്കമന്തോ ഖയവയം പട്ഠപേതി തദാ ഭാവനാമയം കായകമ്മം ഹോതി. വാചായ സമ്മസനം പട്ഠപേന്തസ്സ വചീകമ്മം ഹോതി, കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ മനസാവ സമ്മസനം പട്ഠപേന്തസ്സ മനോകമ്മം ഹോതി. ഏവം ഭാവനാമയം കായവചീമനോകമ്മവസേന തിവിധം ഹോതി. ഏവമേതം രൂപാരമ്മണം കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ. സദ്ദാരമ്മണാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

ഭേരിസദ്ദാദീസു ¶ ഹി രജനീയസദ്ദം ആരമ്മണം കത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ തീഹി നിയമേഹേതം കുസലം ഉപ്പജ്ജതി. തത്ഥ സദ്ദം കന്ദമൂലം വിയ ഉപ്പാടേത്വാ നീലുപ്പലഹത്ഥകം വിയ ച ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ ദാതും നാമ ന സക്കാ, സവത്ഥുകം പന കത്വാ ദേന്തോ സദ്ദദാനം ദേതി നാമ. തസ്മാ യദാ ‘സദ്ദദാനം ദസ്സാമീ’തി ഭേരിമുദിങ്ഗാദീസു അഞ്ഞതരതൂരിയേന തിണ്ണം രതനാനം ഉപഹാരം കരോതി, ‘സദ്ദദാനം മേ’തി ഭേരിആദീനി ഠപാപേതി, ധമ്മകഥികഭിക്ഖൂനം സരഭേസജ്ജതേലഫാണിതാദീനി ദേതി, ധമ്മസവനം ഘോസേതി, സരഭഞ്ഞം ഭണതി, ധമ്മകഥം കഥേതി, ഉപനിസിന്നകകഥം അനുമോദനകഥം കരോതി, തദാ ദാനമയംയേവ ഹോതി. യദാ ഏതദേവ വിധാനം കുലവംസാദിവസേന വത്തവസേന കരോതി തദാ സീലമയം ഹോതി. യദാ സബ്ബമ്പേതം കത്വാ അയം ഏത്തകോ സദ്ദോ ബ്രഹ്മലോകപ്പമാണോപി ഹുത്വാ ‘ഖയം ഗമിസ്സതി, വയം ഗമിസ്സതീ’തി സമ്മസനം പട്ഠപേതി തദാ ഭാവനാമയം ഹോതി.

തത്ഥ ദാനമയം താവ യദാ ഭേരിആദീനി ഗഹേത്വാ സഹത്ഥാ ഉപഹാരം കരോതി, നിച്ചുപഹാരത്ഥായ ഠപേന്തോപി സഹത്ഥാ ഠപേതി, ‘സദ്ദദാനം മേ’തി ധമ്മസവനം ഘോസേതും ഗച്ഛതി, ധമ്മകഥം സരഭഞ്ഞം കാതും വാ ഗച്ഛതി, തദാ കായകമ്മം ഹോതി. യദാ ‘ഗച്ഛഥ, താതാ, അമ്ഹാകം സദ്ദദാനം തിണ്ണം രതനാനം ¶ ഉപഹാരം കരോഥാ’തി ആണാപേതി, ‘സദ്ദദാനം മേ’തി ചേതിയങ്ഗണേസു ‘ഇമം ഭേരിം, ഇമം മുദിങ്ഗം ഠപേഥാ’തി ആണാപേതി, സയമേവ ധമ്മസവനം ഘോസേതി, ധമ്മകഥം കഥേതി, സരഭഞ്ഞം ഭണതി, തദാ വചീകമ്മം ഹോതി. യദാ കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ ‘സദ്ദദാനം ദസ്സാമീ’തി വിജ്ജമാനകവത്ഥും മനസാ പരിച്ചജതി, തദാ മനോകമ്മം ഹോതി.

സീലമയമ്പി ‘സദ്ദദാനം നാമ മയ്ഹം കുലവംസോ കുലതന്തി കുലപ്പവേണീ’തി ഭേരിആദീഹി സഹത്ഥാ ഉപഹാരം കരോന്തസ്സ, ഭേരിആദീനി സഹത്ഥാ ചേതിയങ്ഗണാദീസു ഠപേന്തസ്സ, ധമ്മകഥികാനം സരഭേസജ്ജം സഹത്ഥാ ദദന്തസ്സ, വത്തസീസേന ധമ്മസവനഘോസനധമ്മകഥാകഥനസരഭഞ്ഞഭണനത്ഥായ ച ഗച്ഛന്തസ്സ കായകമ്മം ഹോതി. ‘സദ്ദദാനം നാമ അമ്ഹാകം കുലവംസോ കുലതന്തി കുലപ്പവേണീ, ഗച്ഛഥ ¶ , താതാ, ബുദ്ധരതനാദീനം ഉപഹാരം കരോഥാ’തി ആണാപേന്തസ്സ കുലവംസവസേനേവ അത്തനാ ധമ്മകഥം വാ സരഭഞ്ഞം വാ കരോന്തസ്സ ച വചീകമ്മം ഹോതി. ‘സദ്ദദാനം നാമ മയ്ഹം കുലവംസോ ¶ സദ്ദദാനം ദസ്സാമീ’തി കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ മനസാവ വിജ്ജമാനകവത്ഥും പരിച്ചജന്തസ്സ മനോകമ്മം ഹോതി.

ഭാവനാമയമ്പി യദാ ചങ്കമന്തോ സദ്ദേ ഖയവയം പട്ഠപേതി തദാ കായകമ്മം ഹോതി. കായങ്ഗം പന അചോപേത്വാ വാചായ സമ്മസന്തസ്സ വചീകമ്മം ഹോതി. കായങ്ഗവാചങ്ഗം അചോപേത്വാ മനസാവ സദ്ദായതനം സമ്മസന്തസ്സ മനോകമ്മം ഹോതി. ഏവം സദ്ദാരമ്മണമ്പി കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ.

മൂലഗന്ധാദീസുപി രജനീയഗന്ധം ആരമ്മണം കത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ തീഹി നിയമേഹേതം കുസലം ഉപ്പജ്ജതി. തത്ഥ യദാ മൂലഗന്ധാദീസു യംകിഞ്ചി ഗന്ധം ലഭിത്വാ ഗന്ധവസേന ആഭുജിത്വാ ‘ഗന്ധദാനം മയ്ഹ’ന്തി ബുദ്ധരതനാദീനി പൂജേതി, തദാ ദാനമയം ഹോതീതി സബ്ബം വണ്ണദാനേ വുത്തനയേനേവ വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബം. ഏവം ഗന്ധാരമ്മണമ്പി കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ.

മൂലരസാദീസു പന രജനീയരസം ആരമ്മണം കത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ തീഹി നിയമേഹേതം കുസലം ഉപ്പജ്ജതി. തത്ഥ യദാ മൂലരസാദീസു യംകിഞ്ചി രജനീയം രസവത്ഥും ലഭിത്വാ ¶ രസവസേന ആഭുജിത്വാ ‘രസദാനം മയ്ഹ’ന്തി ദേതി പരിച്ചജതി, തദാ ദാനമയം ഹോതീതി സബ്ബം വണ്ണദാനേ വുത്തനയേനേവ വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബം. സീലമയേ പനേത്ഥ ‘സങ്ഘസ്സ അദത്വാ പരിഭുഞ്ജനം നാമ അമ്ഹാകം ന ആചിണ്ണ’ന്തി ദ്വാദസന്നം ഭിക്ഖുസഹസ്സാനം ദാപേത്വാ സാദുരസം പരിഭുത്തസ്സ ദുട്ഠഗാമണിഅഭയരഞ്ഞോ വത്ഥും ആദിം കത്വാ മഹാഅട്ഠകഥായം വത്ഥൂനി ആഗതാനി. അയമേവ വിസേസോ. ഏവം രസാരമ്മണമ്പി കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ.

ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണേപി പഥവീധാതു തേജോധാതു വായോധാതൂതി തീണി മഹാഭൂതാനി ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം നാമ. ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏതേസം വസേന യോജനം അകത്വാ മഞ്ചപീഠാദിവസേന കാതബ്ബാ. യദാ ഹി മഞ്ചപീഠാദീസു യംകിഞ്ചി രജനീയം ഫോട്ഠബ്ബവത്ഥും ലഭിത്വാ ഫോട്ഠബ്ബവസേന ആഭുജിത്വാ ‘ഫോട്ഠബ്ബദാനം ¶ മയ്ഹ’ന്തി ദേതി പരിച്ചജതി, തദാ ദാനമയം ഹോതീതി സബ്ബം വണ്ണദാനേ വുത്തനയേനേവ വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബം. ഏവം ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണമ്പി കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ.

ധമ്മാരമ്മണേ ¶ ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി, തീണി ലക്ഖണാനി, തയോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ, പന്നരസ സുഖുമരൂപാനി, നിബ്ബാനപഞ്ഞത്തീതി ഇമേ ധമ്മായതനേ പരിയാപന്നാ ച, അപരിയാപന്നാ ച, ധമ്മാ ധമ്മാരമ്മണം നാമ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ഏതേസം വസേന യോജനം അകത്വാ ഓജദാനപാനദാനജീവിതദാനവസേന കാതബ്ബാ. ഓജാദീസു ഹി രജനീയം ധമ്മാരമ്മണം ആരമ്മണം കത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ തീഹി നിയമേഹേതം കുസലം ഉപ്പജ്ജതി.

തത്ഥ യദാ ‘ഓജദാനം മയ്ഹ’ന്തി സപ്പിനവനീതാദീനി ദേതി, പാനദാനന്തി അട്ഠ പാനാനി ദേതി, ജീവിതദാനന്തി സലാകഭത്തസങ്ഘഭത്താദീനി ദേതി, അഫാസുകാനം ഭിക്ഖൂനം ഭേസജ്ജം ദേതി, വേജ്ജം പച്ചുപട്ഠാപേതി, ജാലം ഫാലാപേതി, കുമീനം വിദ്ധംസാപേതി, സകുണപഞ്ജരം വിദ്ധംസാപേതി, ബന്ധനമോക്ഖം കാരാപേതി, മാഘാതഭേരിം ചരാപേതി, അഞ്ഞാനിപി ജീവിതപരിത്താണത്ഥം ഏവരൂപാനി കമ്മാനി കരോതി തദാ ദാനമയം ഹോതി. യദാ പന ‘ഓജദാനപാനദാനജീവിതദാനാനി മയ്ഹം കുലവംസോ കുലതന്തി കുലപ്പവേണീ’തി വത്തസീസേന ഓജദാനാദീനി പവത്തേതി തദാ സീലമയം ഹോതി. യദാ ധമ്മാരമ്മണസ്മിം ഖയവയം പട്ഠപേതി തദാ ¶ ഭാവനാമയം ഹോതി.

ദാനമയം പന ഹുത്വാ പവത്തമാനമ്പി യദാ ഓജദാനപാനദാനജീവിതദാനാനി സഹത്ഥാ ദേതി, തദാ കായകമ്മം ഹോതി. യദാ പുത്തദാരാദയോ ആണാപേത്വാ ദാപേതി, തദാ വചീകമ്മം ഹോതി. യദാ കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ ഓജദാനപാനദാനജീവിതദാനവസേന വിജ്ജമാനകവത്ഥും ‘ദസ്സാമീ’തി മനസാ ചിന്തേതി, തദാ മനോകമ്മം ഹോതി.

യദാ പന വുത്തപ്പകാരം വിജ്ജമാനകവത്ഥും കുലവംസാദിവസേന സഹത്ഥാ ദേതി, തദാ സീലമയം കായകമ്മം ഹോതി. യദാ കുലവംസാദിവസേനേവ പുത്തദാരാദയോ ആണാപേത്വാ ദാപേതി, തദാ വചീകമ്മം ഹോതി. യദാ കുലവംസാദിവസേനേവ വുത്തപ്പകാരം വിജ്ജമാനകവത്ഥും ‘ദസ്സാമീ’തി മനസാവ ചിന്തേതി, തദാ മനോകമ്മം ഹോതി.

ചങ്കമിത്വാ ¶ ധമ്മാരമ്മണേ ഖയവയം പട്ഠപേന്തസ്സ പന ഭാവനാമയം കായകമ്മം ഹോതി. കായങ്ഗം അചോപേത്വാ വാചായ ഖയവയം പട്ഠപേന്തസ്സ വചീകമ്മം ഹോതി. കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ മനസാവ ധമ്മാരമ്മണേ ഖയവയം ¶ പട്ഠപേന്തസ്സ മനോകമ്മം ഹോതി. ഏവം ഭാവനാമയം കായവചീമനോകമ്മവസേന തിവിധം ഹോതി. ഏവമേതം ധമ്മാരമ്മണമ്പി കുസലം തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവഹി കമ്മദ്വാരേഹി ഭാജേത്വാ ദസ്സേസി ധമ്മരാജാ.

ഏവമിദം ചിത്തം നാനാവത്ഥൂസു നാനാരമ്മണവസേന ദീപിതം. ഇദം പന ഏകവത്ഥുസ്മിമ്പി നാനാരമ്മണവസേന ലബ്ഭതിയേവ. കഥം? ചതൂസു ഹി പച്ചയേസു ചീവരേ ഛ ആരമ്മണാനി ലബ്ഭന്തി – നവരത്തസ്സ ഹി ചീവരസ്സ വണ്ണോ മനാപോ ഹോതി ദസ്സനീയോ, ഇദം വണ്ണാരമ്മണം. പരിഭോഗകാലേ പടപടസദ്ദം കരോതി, ഇദം സദ്ദാരമ്മണം. യോ തത്ഥ കാളകച്ഛകാദിഗന്ധോ, ഇദം ഗന്ധാരമ്മണം. രസാരമ്മണം പന പരിഭോഗരസവസേന കഥിതം. യാ തത്ഥ സുഖസമ്ഫസ്സതാ, ഇദം ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം. ചീവരം പടിച്ച ഉപ്പന്നാ സുഖാ വേദനാ, ധമ്മാരമ്മണം. പിണ്ഡപാതേ രസാരമ്മണം നിപ്പരിയായേനേവ ലബ്ഭതി. ഏവം ചതൂസു പച്ചയേസു നാനാരമ്മണവസേന യോജനം കത്വാ ദാനമയാദിഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

ഇമസ്സ പന ചിത്തസ്സ ആരമ്മണമേവ നിബദ്ധം, വിനാ ആരമ്മണേന അനുപ്പജ്ജനതോ. ദ്വാരം പന അനിബദ്ധം. കസ്മാ? കമ്മസ്സ അനിബദ്ധത്താ. കമ്മസ്മിഞ്ഹി അനിബദ്ധേ ദ്വാരമ്പി അനിബദ്ധമേവ ഹോതി.

ഇമസ്സ പനത്ഥസ്സ ¶ പകാസനത്ഥം ഇമസ്മിം ഠാനേ മഹാഅട്ഠകഥായം ദ്വാരകഥാ കഥിതാ. തത്ഥ തീണി കമ്മാനി, തീണി കമ്മദ്വാരാനി, പഞ്ച വിഞ്ഞാണാനി, പഞ്ച വിഞ്ഞാണദ്വാരാനി, ഛ ഫസ്സാ, ഛ ഫസ്സദ്വാരാനി, അട്ഠ അസംവരാ, അട്ഠ അസംവരദ്വാരാനി, അട്ഠ സംവരാ, അട്ഠ സംവരദ്വാരാനി, ദസ കുസലകമ്മപഥാ, ദസ അകുസലകമ്മപഥാതി, ഇദം ഏത്തകം ദ്വാരകഥായ മാതികാഠപനം നാമ.

തത്ഥ ¶ കിഞ്ചാപി തീണി കമ്മാനി പഠമം വുത്താനി, താനി പന ഠപേത്വാ ആദിതോ താവ തീണി കമ്മദ്വാരാനി ഭാജേത്വാ ദസ്സിതാനി. കതമാനി തീണി? കായകമ്മദ്വാരം, വചീകമ്മദ്വാരം, മനോകമ്മദ്വാരന്തി.

തത്ഥ ¶ ചതുബ്ബിധോ കായോ – ഉപാദിന്നകോ, ആഹാരസമുട്ഠാനോ, ഉതുസമുട്ഠാനോ, ചിത്തസമുട്ഠാനോതി. തത്ഥ ചക്ഖായതനാദീനി ജീവിതിന്ദ്രിയപരിയന്താനി അട്ഠ കമ്മസമുട്ഠാനരൂപാനിപി, കമ്മസമുട്ഠാനാനേവ ചതസ്സോ ധാതുയോ വണ്ണോ ഗന്ധോ രസോ ഓജാതി അട്ഠ ഉപാദിന്നകകായോ നാമ. താനേവ അട്ഠ ആഹാരജാനി ആഹാരസമുട്ഠാനികകായോ നാമ. അട്ഠ ഉതുജാനി ഉതുസമുട്ഠാനികകായോ നാമ. അട്ഠ ചിത്തജാനി ചിത്തസമുട്ഠാനികകായോ നാമ.

തേസു കായകമ്മദ്വാരന്തി നേവ ഉപാദിന്നകകായസ്സ നാമം ന ഇതരേസം. ചിത്തസമുട്ഠാനേസു പന അട്ഠസു രൂപേസു ഏകാ വിഞ്ഞത്തി അത്ഥി, ഇദം കായകമ്മദ്വാരം നാമ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘കതമം തം രൂപം കായവിഞ്ഞത്തി? യാ കുസലചിത്തസ്സ വാ, അകുസലചിത്തസ്സ വാ, അബ്യാകതചിത്തസ്സ വാ, അഭിക്കമന്തസ്സ വാ പടിക്കമന്തസ്സ വാ, ആലോകേന്തസ്സ വാ വിലോകേന്തസ്സ വാ, സമിഞ്ജേന്തസ്സ വാ പസാരേന്തസ്സ വാ, കായസ്സ ഥമ്ഭനാ സന്ഥമ്ഭനാ സന്ഥമ്ഭിതത്തം, വിഞ്ഞത്തി വിഞ്ഞാപനാ വിഞ്ഞാപിതത്തം, ഇദം തം രൂപം കായവിഞ്ഞത്തീ’’തി (ധ. സ. ൭൨൦). ‘അഭിക്കമിസ്സാമി പടിക്കമിസ്സാമീ’തി ഹി ചിത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം രൂപം സമുട്ഠാപേതി. തത്ഥ യാ പഥവീധാതു ആപോധാതു തേജോധാതു വായോധാതു തന്നിസ്സിതോ വണ്ണോ ഗന്ധോ രസോ ഓജാതി ഇമേസം അട്ഠന്നം രൂപകലാപാനം അബ്ഭന്തരേ ചിത്തസമുട്ഠാനാ വായോധാതു, സാ അത്തനാ സഹജാതം രൂപകായം സന്ഥമ്ഭേതി സന്ധാരേതി ചാലേതി അഭിക്കമാപേതി പടിക്കമാപേതി.

തത്ഥ ഏകാവജ്ജനവീഥിയം സത്തസു ജവനേസു പഠമചിത്തസമുട്ഠിതാ വായോധാതു ¶ അത്തനാ സഹജാതം രൂപകായം സന്ഥമ്ഭേതും സന്ധാരേതും സക്കോതി, അപരാപരം പന ചാലേതും ന സക്കോതി. ദുതിയാദീസുപി ഏസേവ നയോ. സത്തമചിത്തേന പന സമുട്ഠിതാ വായോധാതു ഹേട്ഠാ ഛഹി ചിത്തേഹി സമുട്ഠിതം വായോധാതും ഉപത്ഥമ്ഭനപച്ചയം ലഭിത്വാ അത്തനാ സഹജാതം രൂപകായം സന്ഥമ്ഭേതും സന്ധാരേതും ചാലേതും അഭിക്കമാപേതും പടിക്കമാപേതും ആലോകാപേതും വിലോകാപേതും സമ്മിഞ്ജാപേതും പസാരാപേതും സക്കോതി. തേന ഗമനം നാമ ജായതി, ആഗമനം നാമ ജായതി, ഗമനാഗമനം നാമ ജായതി. ‘യോജനം ഗതോ ദസയോജനം ഗതോ’തി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജാപേതി.

യഥാ ¶ ¶ ഹി സത്തഹി യുഗേഹി ആകഡ്ഢിതബ്ബേ സകടേ പഠമയുഗേ യുത്തഗോണാ യുഗം താവ സന്ഥമ്ഭേതും സന്ധാരേതും സക്കോന്തി, ചക്കം പന നപവട്ടേന്തി; ദുതിയാദീസുപി ഏസേവ നയോ; സത്തമയുഗേ പന ഗോണേ യോജേത്വാ യദാ ഛേകോ സാരഥി ധുരേ നിസീദിത്വാ യോത്താനി ആദായ സബ്ബപുരിമതോ പട്ഠായ പതോദലട്ഠിയാ ഗോണേ ആകോടേതി, തദാ സബ്ബേവ ഏകബലാ ഹുത്വാ ധുരഞ്ച സന്ധാരേന്തി ചക്കാനി ച പവട്ടേന്തി. ‘സകടം ഗഹേത്വാ ദസയോജനം വീസതിയോജനം ഗതാ’തി വത്തബ്ബതം ആപാദേന്തി – ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ യോ ചിത്തസമുട്ഠാനികകായോ ന സോ വിഞ്ഞത്തി, ചിത്തസമുട്ഠാനായ പന വായോധാതുയാ സഹജാതം രൂപകായം സന്ഥമ്ഭേതും സന്ധാരേതും ചാലേതും പച്ചയോ ഭവിതും സമത്ഥോ ഏകോ ആകാരവികാരോ അത്ഥി, അയം വിഞ്ഞത്തി നാമ. സാ അട്ഠ രൂപാനി വിയ ന ചിത്തസമുട്ഠാനാ. യഥാ പന അനിച്ചാദിഭേദാനം ധമ്മാനം ജരാമരണത്താ, ‘‘ജരാമരണം, ഭിക്ഖവേ, അനിച്ചം സങ്ഖത’’ന്തിആദി (സം. നി. ൨.൨൦) വുത്തം, ഏവം ചിത്തസമുട്ഠാനാനം രൂപാനം വിഞ്ഞത്തിതായ സാപി ചിത്തസമുട്ഠാനാ നാമ ഹോതി.

വിഞ്ഞാപനത്താ പനേസാ വിഞ്ഞത്തീതി വുച്ചതി. കിം വിഞ്ഞാപേതീതി? ഏകം കായികകരണം. ചക്ഖുപഥസ്മിഞ്ഹി ഠിതോ ഹത്ഥം വാ പാദം വാ ഉക്ഖിപതി, സീസം വാ ഭമുകം വാ ചാലേതി, അയം ഹത്ഥാദീനം ആകാരോ ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി. വിഞ്ഞത്തി പന ന ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ മനോവിഞ്ഞേയ്യാ ഏവ. ചക്ഖുനാ ഹി ഹത്ഥവികാരാദിവസേന വിപ്ഫന്ദമാനം വണ്ണാരമ്മണമേവ പസ്സതി. വിഞ്ഞത്തിം പന മനോദ്വാരികചിത്തേന ചിന്തേത്വാ ‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഏസ കാരേതി മഞ്ഞേ’തി ജാനാതി.

യഥാ ഹി അരഞ്ഞേ നിദാഘസമയേ ഉദകട്ഠാനേ മനുസ്സാ ‘ഇമായ സഞ്ഞായ ഇധ ഉദകസ്സ അത്ഥിഭാവം ജാനിസ്സന്തീ’തി രുക്ഖഗ്ഗേ താലപണ്ണാദീനി ബന്ധാപേന്തി, സുരാപാനദ്വാരേ ധജം ഉസ്സാപേന്തി, ഉച്ചം വാ ¶ പന രുക്ഖം വാതോ പഹരിത്വാ ചാലേതി, അന്തോഉദകേ മച്ഛേ ചലന്തേ ഉപരി ബുബ്ബുളകാനി ഉട്ഠഹന്തി, മഹോഘസ്സ ഗതമഗ്ഗപരിയന്തേ തിണപണ്ണകസടം ഉസ്സാരിതം ഹോതി. തത്ഥ താലപണ്ണധജസാഖാചലനബുബ്ബുളകതിണപണ്ണകസടേ ദിസ്വാ യഥാ ചക്ഖുനാ അദിട്ഠമ്പി ‘ഏത്ഥ ഉദകം ഭവിസ്സതി, സുരാ ഭവിസ്സതി, അയം രുക്ഖോ വാതേന പഹതോ ഭവിസ്സതി, അന്തോഉദകേ മച്ഛോ ഭവിസ്സതി, ഏത്തകം ¶ ഠാനം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ഓഘോ ഗതോ ഭവിസ്സതീ’തി മനോവിഞ്ഞാണേന ജാനാതി, ഏവമേവ വിഞ്ഞത്തിപി ന ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ മനോവിഞ്ഞേയ്യാവ. ചക്ഖുനാ ഹി ഹത്ഥവികാരാദിവസേന ¶ വിപ്ഫന്ദമാനം വണ്ണാരമ്മണമേവ പസ്സതി. വിഞ്ഞത്തിം പന മനോദ്വാരികചിത്തേന ചിന്തേത്വാ ‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഏസ കാരേതി മഞ്ഞേ’തി ജാനാതി.

ന കേവലഞ്ചേസാ വിഞ്ഞാപനതോവ വിഞ്ഞത്തി നാമ. വിഞ്ഞേയ്യതോപി പന വിഞ്ഞത്തിയേവ നാമ. അയഞ്ഹി പരേസം അന്തമസോ തിരച്ഛാനഗതാനമ്പി പാകടാ ഹോതി. തത്ഥ തത്ഥ സന്നിപതിതാ ഹി സോണസിങ്ഗാലകാകഗോണാദയോ ദണ്ഡം വാ ലേഡ്ഡും വാ ഗഹേത്വാ പഹരണാകാരേ ദസ്സിതേ ‘അയം നോ പഹരിതുകാമോ’തി ഞത്വാ യേന വാ തേന വാ പലായന്തി. പാകാരകുട്ടാദിഅന്തരികസ്സ പന പരസ്സ അപാകടകാലോപി അത്ഥി. കിഞ്ചാപി തസ്മിം ഖണേ അപാകടാ സമ്മുഖീഭൂതാനം പന പാകടത്താ വിഞ്ഞത്തിയേവ നാമ ഹോതി.

ചിത്തസമുട്ഠാനികേ പന കായേ ചലന്തേ തിസമുട്ഠാനികോ ചലതി ന ചലതീതി? സോപി തഥേവ ചലതി. തംഗതികോ തദനുവത്തകോവ ഹോതി. യഥാ ഹി ഉദകേ ഗച്ഛന്തേ ഉദകേ പതിതാനി സുക്ഖദണ്ഡകതിണപണ്ണാദീനിപി ഉദകഗതികാനേവ ഭവന്തി, തസ്മിം ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തി, തിട്ഠന്തേ തിട്ഠന്തി – ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. ഏവമേസാ ചിത്തസമുട്ഠാനേസു രൂപേസു വിഞ്ഞത്തി കായകമ്മദ്വാരം നാമാതി വേദിതബ്ബാ.

യാ പന തസ്മിം ദ്വാരേ സിദ്ധാ ചേതനാ യായ പാണം ഹനതി, അദിന്നം ആദിയതി, മിച്ഛാചാരം ചരതി, പാണാതിപാതാദീഹി വിരമതി, ഇദം കായകമ്മം നാമ. ഏവം പരവാദിമ്ഹി സതി കായോ ദ്വാരം, തമ്ഹി ദ്വാരേ സിദ്ധാ ചേതനാ കായകമ്മം ‘കുസലം വാ അകുസലം വാ’തി ഠപേതബ്ബം. പരവാദിമ്ഹി പന അസതി ‘അബ്യാകതം വാ’തി തികം പൂരേത്വാവ ഠപേതബ്ബം. തത്ഥ യഥാ നഗരദ്വാരം കതട്ഠാനേയേവ തിട്ഠതി, അങ്ഗുലമത്തമ്പി അപരാപരം ന സങ്കമതി, തേന തേന പന ദ്വാരേന മഹാജനോ സഞ്ചരതി, ഏവമേവ ദ്വാരേ ദ്വാരം ന സഞ്ചരതി, കമ്മം പന തസ്മിം തസ്മിം ദ്വാരേ ഉപ്പജ്ജനതോ ചരതി. തേനാഹു പോരാണാ –

ദ്വാരേ ചരന്തി കമ്മാനി, ന ദ്വാരാ ദ്വാരചാരിനോ;

തസ്മാ ദ്വാരേഹി കമ്മാനി, അഞ്ഞമഞ്ഞം വവത്ഥിതാതി.

തത്ഥ ¶ ¶ കമ്മേനാപി ദ്വാരം നാമം ലഭതി, ദ്വാരേനാപി കമ്മം. യഥാ ഹി വിഞ്ഞാണാദീനം ഉപ്പജ്ജനട്ഠാനാനി ¶ വിഞ്ഞാണദ്വാരം ഫസ്സദ്വാരം അസംവരദ്വാരം സംവരദ്വാരന്തി നാമം ലഭന്തി, ഏവം കായകമ്മസ്സ ഉപ്പജ്ജനട്ഠാനം കായകമ്മദ്വാരന്തി നാമം ലഭതി. വചീമനോകമ്മദ്വാരേസുപി ഏസേവ നയോ. യഥാ പന തസ്മിം തസ്മിം രുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ സിമ്ബലിദേവതാ പലാസദേവതാ പുചിമന്ദദേവതാ ഫന്ദനദേവതാതി തേന തേന രുക്ഖേന നാമം ലഭതി, ഏവമേവ കായദ്വാരേന കതം കമ്മമ്പി കായകമ്മന്തി ദ്വാരേന നാമം ലഭതി. വചീകമ്മമനോകമ്മേസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ അഞ്ഞോ കായോ, അഞ്ഞം കമ്മം, കായേന പന കതത്താ തം കായകമ്മന്തി വുച്ചതി. തേനാഹു അട്ഠകഥാചരിയാ –

കായേന ചേ കതം കമ്മം, കായകമ്മന്തി വുച്ചതി;

കായോ ച കായകമ്മഞ്ച, അഞ്ഞമഞ്ഞം വവത്ഥിതാ.

സൂചിയാ ചേ കതം കമ്മം, സൂചികമ്മന്തി വുച്ചതി;

സൂചി ച സൂചികമ്മഞ്ച, അഞ്ഞമഞ്ഞം വവത്ഥിതാ.

വാസിയാ ചേ കതം കമ്മം, വാസികമ്മന്തി വുച്ചതി;

വാസി ച വാസികമ്മഞ്ച, അഞ്ഞമഞ്ഞം വവത്ഥിതാ.

പുരിസേന ചേ കതം കമ്മം, പുരിസകമ്മന്തി വുച്ചതി;

പുരിസോ ച പുരിസകമ്മഞ്ച, അഞ്ഞമഞ്ഞം വവത്ഥിതാ.

കായേന ചേ കതം കമ്മം, കായകമ്മന്തി വുച്ചതി;

കായോ ച കായകമ്മഞ്ച, അഞ്ഞമഞ്ഞം വവത്ഥിതാതി.

ഏവം സന്തേ നേവ ദ്വാരവവത്ഥാനം യുജ്ജതി, ന കമ്മവവത്ഥാനം. കഥം? കായവിഞ്ഞത്തിയഞ്ഹി ‘‘ദ്വാരേ ചരന്തി കമ്മാനീ’’തി വചനതോ വചീകമ്മമ്പി പവത്തതി, തേനസ്സാ കായകമ്മദ്വാരന്തി വവത്ഥാനം ന യുത്തം. കായകമ്മഞ്ച വചീവിഞ്ഞത്തിയമ്പി പവത്തതി, തേനസ്സ കായകമ്മന്തി വവത്ഥാനം ന യുജ്ജതീ’തി. ‘നോ ന യുജ്ജതി. കസ്മാ? യേഭുയ്യവുത്തിതായ ചേവ തബ്ബഹുലവുത്തിതായ ച. കായകമ്മമേവ ഹി യേഭുയ്യേന കായവിഞ്ഞത്തിയം പവത്തതി ന ഇതരാനി, തസ്മാ കായകമ്മസ്സ യേഭുയ്യേന പവത്തിതോ തസ്സാ കായകമ്മദ്വാരഭാവോ സിദ്ധോ. ബ്രാഹ്മണഗാമഅമ്ബവനനാഗവനാദീനം ബ്രാഹ്മണഗാമാദിഭാവോ വിയാതി ദ്വാരവവത്ഥാനം യുജ്ജതി. കായകമ്മം പന കായദ്വാരമ്ഹിയേവ ബഹുലം പവത്തതി ¶ അപ്പം വചീദ്വാരേ ¶ . തസ്മാ കായദ്വാരേ ബഹുലം പവത്തിതോ ഏതസ്സ ¶ കായകമ്മഭാവോ സിദ്ധോ, വനചരകഥുല്ലകുമാരികാദിഗോചരാനം വനചരകാദിഭാവോ വിയാതി. ഏവം കമ്മവവത്ഥാനമ്പി യുജ്ജതീ’തി.

വചീകമ്മദ്വാരകഥായം പന ചേതനാവിരതിസദ്ദവസേന തിവിധാ വാചാ നാമ. തത്ഥ ‘‘ചതൂഹി, ഭിക്ഖവേ, അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതാ വാചാ സുഭാസിതാ ഹോതി നോ ദുബ്ഭാസിതാ, അനവജ്ജാ ച അനനുവജ്ജാ ച വിഞ്ഞൂന’’ന്തി (സം. നി. ൧.൨൧൩); അയം ചേതനാവാചാ നാമ. യാ ‘‘ചതൂഹി വചീദുച്ചരിതേഹി ആരതി വിരതി…പേ… അയം വുച്ചതി സമ്മാവാചാ’’തി (വിഭ. ൨൦൬), അയം വിരതിവാചാ നാമ. ‘‘വാചാ ഗിരാ ബ്യപ്പഥോ ഉദീരണം ഘോസോ ഘോസകമ്മം വാചാ വചീഭേദോ’’തി (ധ. സ. ൮൫൦), അയം സദ്ദവാചാ നാമ. താസു വചീകമ്മദ്വാരന്തി നേവ ചേതനായ നാമം ന വിരതിയാ. സഹസദ്ദാ പന ഏകാ വിഞ്ഞത്തി അത്ഥി, ഇദം വചീകമ്മദ്വാരം നാമ. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘കതമം തം രൂപം വചീവിഞ്ഞത്തി? യാ കുസലചിത്തസ്സ വാ അകുസലചിത്തസ്സ വാ അബ്യാകതചിത്തസ്സ വാ വാചാ ഗിരാ ബ്യപ്പഥോ ഉദീരണം ഘോസോ ഘോസകമ്മം വാചാ വചീഭേദോ, അയം വുച്ചതി വാചാ. യാ തായ വാചായ വിഞ്ഞത്തി വിഞ്ഞാപനാ വിഞ്ഞാപിതത്തം, ഇദം തം രൂപം വചീവിഞ്ഞത്തീ’’തി (ധ. സ. ൬൩൬).

‘ഇദം വക്ഖാമി ഏതം വക്ഖാമീ’തി ഹി വിതക്കയതോ വിതക്കവിപ്ഫാരസദ്ദോ നാമ ഉപ്പജ്ജതി. അയം ന സോതവിഞ്ഞേയ്യോ മനോവിഞ്ഞേയ്യോതി മഹാഅട്ഠകഥായം ആഗതോ. ആഗമട്ഠകഥാസു പന ‘വിതക്കവിപ്ഫാരസദ്ദ’ന്തി വിതക്കവിപ്ഫാരവസേന ഉപ്പന്നം വിപ്പലപന്താനം സുത്തപ്പമത്താദീനം സദ്ദം; ‘സുത്വാ’തി തം സുത്വാ, യം വിതക്കയതോ തസ്സ സോ സദ്ദോ ഉപ്പന്നോ; തസ്സ വസേന ‘ഏവമ്പി തേ മനോ, ഇത്ഥമ്പി തേ മനോ’തി ആദിസതീതി വത്വാ വത്ഥൂനിപി കഥിതാനി. പട്ഠാനേപി ‘‘ചിത്തസമുട്ഠാനം സദ്ദായതനം സോതവിഞ്ഞാണസ്സ ആരമ്മണപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി ആഗതം. തസ്മാ വിനാ വിഞ്ഞത്തിഘട്ടനായ ¶ ഉപ്പജ്ജമാനോ അസോതവിഞ്ഞേയ്യോ വിതക്കവിപ്ഫാരസദ്ദോ നാമ നത്ഥി. ‘ഇദം വക്ഖാമി ¶ ഏതം വക്ഖാമീ’തി ഉപ്പജ്ജമാനം പന ചിത്തം പഥവീധാതു ആപോധാതു ¶ തേജോധാതു വായോധാതു വണ്ണോ ഗന്ധോ രസോ ഓജാതി അട്ഠ രൂപാനി സമുട്ഠാപേതി. തേസം അബ്ഭന്തരേ ചിത്തസമുട്ഠാനാ പഥവീധാതു ഉപാദിന്നകം ഘട്ടയമാനാവ ഉപ്പജ്ജതി. തേന ധാതുസങ്ഘട്ടനേന സഹേവ സദ്ദോ ഉപ്പജ്ജതീതി. അയം ചിത്തസമുട്ഠാനസദ്ദോ നാമ. അയം ന വിഞ്ഞത്തി. തസ്സാ പന ചിത്തസമുട്ഠാനായ പഥവീധാതുയാ ഉപാദിന്നകഘട്ടനസ്സ പച്ചയഭൂതോ ഏകോ ആകാരവികാരോ അത്ഥി, അയം വചീവിഞ്ഞത്തി നാമ. ഇതോ പരം സാ അട്ഠ രൂപാനി വിയ ന ചിത്തസമുട്ഠാനാതിആദി സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

ഇധാപി ഹി ‘തിസ്സ, ദത്ത, മിത്താ’തി പക്കോസന്തസ്സ സദ്ദം സുത്വാ വിഞ്ഞത്തിം മനോദ്വാരികചിത്തേന ചിന്തേത്വാ ‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഏസ കാരേതി മഞ്ഞേ’തി ജാനാതി. കായവിഞ്ഞത്തി വിയ ച അയമ്പി തിരച്ഛാനഗതാനമ്പി പാകടാ ഹോതി. ‘ഏഹി, യാഹീ’തി ഹി സദ്ദം സുത്വാ തിരച്ഛാനഗതാപി ‘ഇദം നാമേസ കാരേതി മഞ്ഞേ’തി ഞത്വാ ആഗച്ഛന്തി ചേവ ഗച്ഛന്തി ച. തിസമുട്ഠാനികകായം ചാലേതി ന ചാലേതീതി, അയം പന വാരോ ഇധ ന ലബ്ഭതി. പുരിമചിത്തസമുട്ഠാനായ ഉപത്ഥമ്ഭനകിച്ചമ്പി നത്ഥി. യാ പന തസ്മിം വചീദ്വാരേ സിദ്ധാ ചേതനാ, യായ മുസാ കഥേതി, പേസുഞ്ഞം കഥേതി, ഫരുസം കഥേതി, സമ്ഫം പലപതി, മുസാവാദാദീഹി വിരമതി, ഇദം വചീകമ്മം നാമ. ഇതോ പരം സബ്ബം കമ്മവവത്ഥാനഞ്ച ദ്വാരവവത്ഥാനഞ്ച ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

മനോകമ്മദ്വാരകഥായം പന കാമാവചരാദിവസേന ചതുബ്ബിധോ മനോ മനോ നാമ. തത്ഥ കാമാവചരോ ചതുപഞ്ഞാസവിധോ ഹോതി, രൂപാവചരോ പന്നരസവിധോ, അരൂപാവചരോ ദ്വാദസവിധോ, ലോകുത്തരോ അട്ഠവിധോതി സബ്ബോപി ഏകൂനനവുതിവിധോ ഹോതി. തത്ഥ അയം നാമ മനോ മനോദ്വാരം ന ഹോതീതി ന വത്തബ്ബോ. യഥാ ഹി അയം നാമ ചേതനാ കമ്മം ന ഹോതീതി ന വത്തബ്ബാ, അന്തമസോ പഞ്ചവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താപി ¶ ഹി ചേതനാ മഹാപകരണേ കമ്മന്ത്വേവ നിദ്ദിട്ഠാ, ഏവമേവ അയം നാമ മനോ മനോദ്വാരം ന ഹോതീതി ന വത്തബ്ബോ.

ഏത്ഥാഹ ¶ – കമ്മം നാമേതം കിം കരോതീതി? ആയൂഹതി, അഭിസങ്ഖരോതി, പിണ്ഡം കരോതി, ചേതേതി, കപ്പേതി, പകപ്പേതീതി. ഏവം സന്തേ പഞ്ചവിഞ്ഞാണചേതനാ കിം ആയൂഹതി, അഭിസങ്ഖരോതി, പിണ്ഡം ¶ കരോതി, ചേതേതി, കപ്പേതി, പകപ്പേതീതി?. സഹജാതധമ്മേ. സാപി ഹി സഹജാതേ സമ്പയുത്തക്ഖന്ധേ ആയൂഹതി അഭിസങ്ഖരോതി പിണ്ഡം കരോതി ചേതേതി കപ്പേതി പകപ്പേതീതി. കിം വാ ഇമിനാ വാദേന? സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന ഹേതം വുത്തം. ഇദം പനേത്ഥ സന്നിട്ഠാനം – തേഭൂമകകുസലാകുസലോ ഏകൂനതിംസവിധോ മനോ മനോകമ്മദ്വാരം നാമ. യാ പന തസ്മിം മനോദ്വാരേ സിദ്ധാ ചേതനാ യായ അഭിജ്ഝാബ്യാപാദമിച്ഛാദസ്സനാനി ചേവ അനഭിജ്ഝാഅബ്യാപാദസമ്മാദസ്സനാനി ച ഗണ്ഹാതി, ഇദം മനോകമ്മം നാമ. ഇതോ പരം സബ്ബം കമ്മവവത്ഥാനഞ്ച ദ്വാരവവത്ഥാനഞ്ച ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി. ഇമാനി തീണി കമ്മദ്വാരാനി നാമ.

ഇദാനി യാനി തീണി കമ്മാനി ഠപേത്വാ ഇമാനി കമ്മദ്വാരാനി ദസ്സിതാനി, താനി ആദിം കത്വാ അവസേസസ്സ ദ്വാരകഥായ മാതികാഠപനസ്സ വിത്ഥാരകഥാ ഹോതി. തീണി ഹി കമ്മാനി – കായകമ്മം വചീകമ്മം മനോകമ്മന്തി. കിം പനേതം കമ്മം നാമാതി? ചേതനാ ചേവ, ഏകച്ചേ ച ചേതനാസമ്പയുത്തകാ ധമ്മാ. തത്ഥ ചേതനായ കമ്മഭാവേ ഇമാനി സുത്താനി –

‘‘ചേതനാഹം, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം വദാമി, ചേതയിത്വാ കമ്മം കരോതി കായേന വാചായ മനസാ’’ (അ. നി. ൬.൬൩; കഥാ. ൫൩൯). ‘‘കായേ വാ ഹി, ആനന്ദ, സതി കായസഞ്ചേതനാഹേതു ഉപ്പജ്ജതി അജ്ഝത്തം സുഖദുക്ഖം, വാചായ വാ, ആനന്ദ, സതി വചീസഞ്ചേതനാഹേതു ഉപ്പജ്ജതി അജ്ഝത്തം സുഖദുക്ഖം; മനേ വാ, ആനന്ദ, സതി മനോസഞ്ചേതനാഹേതു ¶ ഉപ്പജ്ജതി അജ്ഝത്തം സുഖദുക്ഖം’’ (സം. നി. ൨.൨൫; അ. നി. ൪.൧൭൧). ‘‘തിവിധാ, ഭിക്ഖവേ, കായസഞ്ചേതനാ അകുസലം കായകമ്മം ദുക്ഖുദ്രയം, ദുക്ഖവിപാകം; ചതുബ്ബിധാ, ഭിക്ഖവേ, വചീസഞ്ചേതനാ…പേ… തിവിധാ, ഭിക്ഖവേ, മനോസഞ്ചേതനാ അകുസലം മനോകമ്മം ദുക്ഖുദ്രയം ദുക്ഖവിപാകം തിവിധാ ¶ , ഭിക്ഖവേ, കായസഞ്ചേതനാ കുസലം കായകമ്മം സുഖുദ്രയം സുഖവിപാകം ചതുബ്ബിധാ, ഭിക്ഖവേ, വചീസഞ്ചേതനാ…പേ… തിവിധാ, ഭിക്ഖവേ, മനോസഞ്ചേതനാ, കുസലം മനോകമ്മം സുഖുദ്രയം സുഖവിപാകം’’ (കഥാ. ൫൩൯; അ. നി. ൧൦.൨൧൭ ഥോകം വിസദിസം). ‘‘സചായം, ആനന്ദ, സമിദ്ധി മോഘപുരിസോ പാടലിപുത്തസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ ഏവം പുട്ഠോ ഏവം ബ്യാകരേയ്യ – സഞ്ചേതനിയം, ആവുസോ പാടലിപുത്ത, കമ്മം കത്വാ കായേന വാചായ മനസാ, സുഖവേദനീയം സുഖം സോ വേദയതി…പേ… അദുക്ഖമസുഖവേദനീയം അദുക്ഖമസുഖം സോ വേദയതീതി; ഏവം ബ്യാകരമാനോ ഖോ, ആനന്ദ, സമിദ്ധി മോഘപുരിസോ പാടലിപുത്തസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ സമ്മാ ബ്യാകരമാനോ ബ്യാകരേയ്യാ’’തി (മ. നി. ൩.൩൦൦; കഥാ. ൫൩൯).

ഇമാനി താവ ചേതനായ കമ്മഭാവേ സുത്താനി. ചേതനാസമ്പയുത്തധമ്മാനം പന കമ്മഭാവോ കമ്മചതുക്കേന ദീപിതോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘ചത്താരിമാനി ¶ , ഭിക്ഖവേ, കമ്മാനി മയാ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദിതാനി. കതമാനി ചത്താരി? അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം കണ്ഹം കണ്ഹവിപാകം, അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം സുക്കം സുക്കവിപാകം, അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം കണ്ഹസുക്കം കണ്ഹസുക്കവിപാകം, അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം അകണ്ഹം അസുക്കം അകണ്ഹഅസുക്കവിപാകം കമ്മക്ഖയായ സംവത്തതി (അ. നി. ൪.൨൩൨-൨൩൩).… കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം അകണ്ഹം അസുക്കം അകണ്ഹഅസുക്കവിപാകം കമ്മക്ഖയായ സംവത്തതി? യദിദം സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ – സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ…പേ… ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം അകണ്ഹം അസുക്കം അകണ്ഹഅസുക്കവിപാകം കമ്മക്ഖയായ സംവത്തതി (അ. നി. ൪.൨൩൮).… കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം അകണ്ഹം അസുക്കം അകണ്ഹഅസുക്കവിപാകം കമ്മക്ഖയായ സംവത്തതി? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ – സേയ്യഥിദം, സമ്മാദിട്ഠി ¶ …പേ… സമ്മാസമാധി. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, കമ്മം അകണ്ഹം അസുക്കം അകണ്ഹഅസുക്കവിപാകം കമ്മക്ഖയായ സംവത്തതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൩൭).

ഏവം ഇമേ ബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗപ്പഭേദതോ പന്നരസ ധമ്മാ കമ്മചതുക്കേന ദീപിതാ. അഭിജ്ഝാ, ബ്യാപാദോ, മിച്ഛാദിട്ഠി, അനഭിജ്ഝാ, അബ്യാപാദോ, സമ്മാദിട്ഠീതി ഇമേഹി പന ഛഹി സദ്ധിം ഏകവീസതി ചേതനാസമ്പയുത്തകാ ധമ്മാ വേദിതബ്ബാ.

തത്ഥ ¶ ലോകുത്തരമഗ്ഗോ ഭജാപിയമാനോ കായകമ്മാദീനി തീണി കമ്മാനി ഭജതി. യഞ്ഹി കായേന ദുസ്സീല്യം അജ്ഝാചരതി, തമ്ഹാ സംവരോ കായികോതി വേദിതബ്ബോ. യം വാചായ ദുസ്സീല്യം അജ്ഝാചരതി, തമ്ഹാ സംവരോ വാചസികോതി വേദിതബ്ബോ. ഇതി സമ്മാകമ്മന്തോ കായകമ്മം, സമ്മാവാചാ വചീകമ്മം. ഏതസ്മിം ദ്വയേ ഗഹിതേ സമ്മാആജീവോ തപ്പക്ഖികത്താ ഗഹിതോവ ഹോതി. യം പന മനേന ദുസ്സീല്യം അജ്ഝാചരതി, തമ്ഹാ സംവരോ മാനസികോതി വേദിതബ്ബോ. സോ ദിട്ഠിസങ്കപ്പവായാമസതിസമാധിവസേന പഞ്ചവിധോ ഹോതി. അയം പഞ്ചവിധോപി മനോകമ്മം നാമ. ഏവം ലോകുത്തരമഗ്ഗോ ഭജാപിയമാനോ തീണി കമ്മാനി ഭജതി.

ഇമസ്മിം ഠാനേ ദ്വാരസംസന്ദനം നാമ ഹോതി. കായവചീദ്വാരേസു ഹി ചോപനം പത്വാ കമ്മപഥം അപ്പത്തമ്പി അത്ഥി, മനോദ്വാരേ ച സമുദാചാരം പത്വാ കമ്മപഥം അപ്പത്തമ്പി ¶ അത്ഥി; തം ഗഹേത്വാ തംതംദ്വാരപക്ഖികമേവ അകംസു.

തത്രായം നയോ – യോ ‘മിഗവം ഗമിസ്സാമീ’തി ധനും സജ്ജേതി, ജിയം വട്ടേതി, സത്തിം നിസേതി, ഭത്തം ഭുഞ്ജതി, വത്ഥം പരിദഹതി, ഏത്താവതാ കായദ്വാരേ ചോപനം പത്തം ഹോതി. സോ അരഞ്ഞേ ദിവസം ചരിത്വാ അന്തമസോ സസബിളാരമത്തമ്പി ന ലഭതി, ഇദം അകുസലം കായകമ്മം നാമ ഹോതി ന ഹോതീതി? ന ഹോതി. കസ്മാ? കമ്മപഥം അപ്പത്തതായ. കേവലം പന കായദുച്ചരിതം നാമ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. മച്ഛഗ്ഗഹണാദീ സുപയോഗേസുപി ഏസേവ നയോ.

വചീദ്വാരേപി ‘മിഗവം ഗമിസ്സാമി’ ‘വേഗേന ധനുആദീനി സജ്ജേഥാ’തി ആണാപേത്വാ പുരിമനയേനേവ അരഞ്ഞേ കിഞ്ചി അലഭന്തസ്സ കിഞ്ചാപി വചീദ്വാരേ ചോപനം പത്തം, കമ്മപഥം അപ്പത്തതായ പന കായകമ്മം ന ഹോതി. കേവലം വചീദുച്ചരിതം നാമ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

മനോദ്വാരേ ¶ പന വധകചേതനായ ഉപ്പന്നമത്തായ ഏവ കമ്മപഥഭേദോവ ഹോതി. സോ ച ഖോ ബ്യാപാദവസേന ന പാണാതിപാതവസേന. അകുസലഞ്ഹി കായകമ്മം കായവചീദ്വാരേസു സമുട്ഠാതി, ന മനോദ്വാരേ; തഥാ അകുസലം വചീകമ്മം. അകുസലം മനോകമ്മം പന തീസുപി ദ്വാരേസു സമുട്ഠാതി; തഥാ കുസലാനി കായവചീമനോകമ്മാനി.

കഥം ¶ ? സഹത്ഥാ ഹി പാണം ഹനന്തസ്സ അദിന്നം ആദിയന്തസ്സ മിച്ഛാചാരം ചരന്തസ്സ കമ്മം കായകമ്മമേവ ഹോതി. ദ്വാരമ്പി കായദ്വാരമേവ ഹോതി. ഏവം താവ അകുസലം കായകമ്മം കായദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. തേഹി പന ചിത്തേഹി സഹജാതാ അഭിജ്ഝാബ്യാപാദമിച്ഛാദിട്ഠിയോ ചേതനാപക്ഖികാ വാ ഭവന്തി, അബ്ബോഹാരികാ വാ. ‘ഗച്ഛ ഇത്ഥന്നാമം ജീവിതാ വോരോപേഹി, ഇത്ഥന്നാമം ഭണ്ഡം അവഹരാ’തി ആണാപേന്തസ്സ പന കമ്മം കായകമ്മം ഹോതി, ദ്വാരം പന വചീദ്വാരം. ഏവം അകുസലം കായകമ്മം വചീദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. തേഹി പന ചിത്തേഹി സഹജാതാ അഭിജ്ഝാബ്യാപാദമിച്ഛാദിട്ഠിയോ ചേതനാപക്ഖികാ വാ ഭവന്തി അബ്ബോഹാരികാ വാ. ഏത്തകാ ആചരിയാനം സമാനത്ഥകഥാ നാമ.

വിതണ്ഡവാദീ പനാഹ – ‘അകുസലം കായകമ്മം മനോദ്വാരേപി സമുട്ഠാതീ’തി. സോ ‘തയോ സങ്ഗഹേ ആരുള്ഹം സുത്തം ആഹരാഹീ’തി വുത്തോ ഇദം കുലുമ്ബസുത്തം നാമ ആഹരി –

‘‘പുന ചപരം ¶ , ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഇദ്ധിമാ ചേതോവസിപ്പത്തോ അഞ്ഞിസ്സാ കുച്ഛിഗതം ഗബ്ഭം പാപകേന മനസാ അനുപേക്ഖകോ ഹോതി – ‘അഹോ വതായം കുച്ഛിഗതോ ഗബ്ഭോ ന സോത്ഥിനാ അഭിനിക്ഖമേയ്യാ’തി. ഏവം, ഭിക്ഖവേ, കുലുമ്ബസ്സ ഉപഘാതോ ഹോതീ’’തി.

ഇദം സുത്തം ആഹരിത്വാ ആഹ – ‘ഏവം ചിന്തിതമത്തേയേവ മനസാ കുച്ഛിഗതോ ഗബ്ഭോ ഫേണപിണ്ഡോ വിയ വിലീയതി. ഏത്ഥ കുതോ കായങ്ഗചോപനം വാ വാചങ്ഗചോപനം വാ? മനോദ്വാരസ്മിംയേവ പന ഇദം അകുസലം കായകമ്മം സമുട്ഠാതീ’തി.

തമേനം ‘തവ സുത്തസ്സ അത്ഥം തുലയിസ്സാമാ’തി വത്വാ ഏവം തുലയിംസു – ‘ത്വം ഇദ്ധിയാ പരൂപഘാതം വദേസി. ഇദ്ധി നാമ ചേസാ – അധിട്ഠാനിദ്ധി, വികുബ്ബനിദ്ധി, മനോമയിദ്ധി, ഞാണവിപ്ഫാരിദ്ധി, സമാധിവിപ്ഫാരിദ്ധി, അരിയിദ്ധി, കമ്മവിപാകജിദ്ധി, പുഞ്ഞവതോ ഇദ്ധി, വിജ്ജാമയിദ്ധി ¶ , തത്ഥ തത്ഥ സമ്മാപയോഗപച്ചയാ ഇജ്ഝനട്ഠേന ¶ ഇദ്ധീതി ദസവിധാ (പടി. മ. ൩.൧൦). തത്ഥ കതരം ഇദ്ധിം വദേസീ’തി? ‘ഭാവനാമയ’ന്തി. ‘കിം പന ഭാവനാമയിദ്ധിയാ പരൂപഘാതകമ്മം ഹോതീ’തി? ‘ആമ, ഏകച്ചേ ആചരിയാ ഏകവാരം ഹോതീ’തി; വദന്തി യഥാ ഹി പരം പഹരിതുകാമേന ഉദകഭരിതേ ഘടേ ഖിത്തേ ഘടോപി ഭിജ്ജതി, ഉദകമ്പി നസ്സതി, ഏവമേവ ഭാവനാമയിദ്ധിയാ ഏകവാരം പരൂപഘാതകമ്മം ഹോതി. തതോ പട്ഠായ പന സാ നസ്സതീതി. അഥ നം ‘ഭാവനാമയിദ്ധിയാ നേവ ഏകവാരം ന ദ്വേ വാരേ പരൂപഘാതകമ്മം ഹോതീ’തി വത്വാ തം സഞ്ഞത്തിം ആഗച്ഛന്തം പുച്ഛിംസു – ‘ഭാവനാമയിദ്ധി കിം കുസലാ, അകുസലാ, അബ്യാകതാ? സുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ, ദുക്ഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ, അദുക്ഖമസുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ? സവിതക്കസവിചാരാ, അവിതക്കവിചാരമത്താ, അവിതക്കഅവിചാരാ? കാമാവചരാ, രൂപാവചരാ, അരൂപാവചരാ’തി?

ഇമം പന പഞ്ഹം യോ ജാനാതി സോ ഏവം വക്ഖതി – ‘ഭാവനാമയിദ്ധി കുസലാ വാ ഹോതി, അബ്യാകതാ വാ; അദുക്ഖമസുഖവേദനീയാ ഏവ, അവിതക്കഅവിചാരാ ഏവ, രൂപാവചരാ ഏവാ’തി. സോ വത്തബ്ബോ – ‘പാണാതിപാതചേതനാ കുസലാദീസു കതരം കോട്ഠാസം ഭജതീ’തി? ജാനന്തോ വക്ഖതി – ‘പാണാതിപാതചേതനാ അകുസലാ ഏവ, ദുക്ഖവേദനീയാ ഏവ, സവിതക്കസവിചാരാ ഏവ കാമാവചരാ ഏവാ’തി. ‘ഏവം സന്തേ തവ പഞ്ഹോ നേവ കുസലത്തികേന സമേതി, ന വേദനാത്തികേന ¶ , ന വിതക്കത്തികേന, ന ഭൂമന്തരേനാ’തി.

‘കിം പന ഏവം മഹന്തം സുത്തം നിരത്ഥക’ന്തി? ‘നോ നിരത്ഥകം; ത്വം പനസ്സ അത്ഥം ന ജാനാസി. ‘‘ഇദ്ധിമാ ചേതോവസിപ്പത്തോ’’തി ഏത്ഥ ഹി നേവ ഭാവനാമയിദ്ധി അധിപ്പേതാ, ആഥബ്ബണിദ്ധി പന അധിപ്പേതാ. സാ ഹി ഏത്ഥ ലബ്ഭമാനാ ലബ്ഭതി. സാ പന കായവചീദ്വാരാനി മുഞ്ചിത്വാ കാതും ന സക്കാ. ആഥബ്ബണിദ്ധികാ ഹി സത്താഹം അലോണകം ഭുഞ്ജിത്വാ ദബ്ബേ അത്ഥരിത്വാ പഥവിയം സയമാനാ തപം ചരിത്വാ സത്തമേ ദിവസേ സുസാനഭൂമിം സജ്ജേത്വാ സത്തമേ പദേ ഠത്വാ ഹത്ഥം വട്ടേത്വാ വട്ടേത്വാ മുഖേന വിജ്ജം പരിജപ്പന്തി. അഥ നേസം കമ്മം സമിജ്ഝതി. ഏവം അയമ്പി ഇദ്ധി കായവചീദ്വാരാനി മുഞ്ചിത്വാ കാതും ന സക്കാതി. ‘ന കായകമ്മം മനോദ്വാരേ സമുട്ഠാതീ’തി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

ഹത്ഥമുദ്ദായ ¶ പന മുസാവാദാദീനി കഥേന്തസ്സ കമ്മം വചീകമ്മം, ദ്വാരം പന കായദ്വാരം ഹോതി ¶ . ഏവം അകുസലം വചീകമ്മമ്പി കായദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. തേഹി പന ചിത്തേഹി സഹജാതാ അഭിജ്ഝാബ്യാപാദമിച്ഛാദിട്ഠിയോ ചേതനാപക്ഖികാ വാ ഭവന്തി, അബ്ബോഹാരികാ വാ. വചീഭേദം പന കത്വാ മുസാവാദാദീനി കഥേന്തസ്സ കമ്മമ്പി വചീകമ്മം ദ്വാരമ്പി വചീദ്വാരമേവ. ഏവം അകുസലം വചീകമ്മം വചീദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. തേഹി പന ചിത്തേഹി സഹജാതാ അഭിജ്ഝാബ്യാപാദമിച്ഛാദിട്ഠിയോ ചേതനാപക്ഖികാ വാ ഭവന്തി അബ്ബോഹാരികാ വാ. ഏത്തകാ ആചരിയാനം സമാനത്ഥകഥാ നാമ.

വിതണ്ഡവാദീ പനാഹ – ‘അകുസലം വചീകമ്മം മനോദ്വാരേപി സമുട്ഠാതീ’തി. സോ ‘തയോ സങ്ഗഹേ ആരുള്ഹം സുത്തം ആഹരാഹീ’തി വുത്തോ ഇദം ഉപോസഥക്ഖന്ധകതോ സുത്തം ആഹരി –

‘‘യോ പന ഭിക്ഖു യാവതതിയം അനുസ്സാവിയമാനേ സരമാനോ സന്തിം ആപത്തിം നാവികരേയ്യ സമ്പജാനമുസാവാദസ്സ ഹോതീ’’തി (മഹാവ. ൧൩൪).

ഇദം സുത്തം ആഹരിത്വാ ആഹ – ‘ഏവം ആപത്തിം അനാവികരോന്തോ തുണ്ഹീഭൂതോവ അഞ്ഞം ആപത്തിം ആപജ്ജതി, ഏത്ഥ കുതോ കായങ്ഗചോപനം വാ വാചങ്ഗചോപനം വാ? മനോദ്വാരസ്മിംയേവ പന ഇദം അകുസലം വചീകമ്മം സമുട്ഠാതീ’തി.

സോ വത്തബ്ബോ – ‘കിം പനേതം സുത്തം നേയ്യത്ഥം ഉദാഹു നീതത്ഥ’ന്തി? ‘നീതത്ഥമേവ മയ്ഹം സുത്ത’ന്തി. സോ ‘മാ ഏവം അവച, തുലയിസ്സാമസ്സ അത്ഥ’ന്തി വത്വാ ഏവം പുച്ഛിതബ്ബോ – ‘സമ്പജാനമുസാവാദേ കിം ഹോതീ’തി? ജാനന്തോ ‘സമ്പജാനമുസാവാദേ ദുക്കടം ഹോതീ’തി വക്ഖതി. തതോ വത്തബ്ബോ ‘വിനയസ്സ ദ്വേ ¶ മൂലാനി – കായോ ച വാചാ ച; സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ഹി സബ്ബാപത്തിയോ ഇമേസുയേവ ദ്വീസു ദ്വാരേസു പഞ്ഞത്താ, മനോദ്വാരേ ആപത്തിപഞ്ഞപനം നാമ നത്ഥി. ത്വം അതിവിയ വിനയേ പകതഞ്ഞൂ, യോ സത്ഥാരാ അപഞ്ഞത്തേ ഠാനേ ആപത്തിം പഞ്ഞപേസി, സമ്മാസമ്ബുദ്ധം അബ്ഭാചിക്ഖസി, ജിനചക്കം പഹരസീ’തിആദിവചനേഹി നിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഉത്തരി പഞ്ഹം പുച്ഛിതബ്ബോ – ‘സമ്പജാനമുസാവാദോ കിരിയതോ സമുട്ഠാതി ഉദാഹു അകിരിയതോ’തി? ജാനന്തോ ‘കിരിയതോ’തി വക്ഖതി. തതോ വത്തബ്ബോ – ‘അനാവികരോന്തോ കതരം കിരിയം കരോതീ’തി? അദ്ധാ ഹി കിരിയം അപസ്സന്തോ വിഘാതം ആപജ്ജിസ്സതി. തതോ ഇമസ്സ സുത്തസ്സ ¶ അത്ഥേന സഞ്ഞാപേതബ്ബോ. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – യ്വായം ‘സമ്പജാനമുസാവാദോ ഹോതീ’തി വുത്തോ, സോ ആപത്തിതോ കിം ഹോതി? ‘കതരാപത്തി ഹോതീ’തി ¶ അത്ഥോ. ‘ദുക്കടാപത്തി ഹോതി’. സാ ച ഖോ ന മുസാവാദലക്ഖണേന, ഭഗവതോ പന വചനേന വചീദ്വാരേ അകിരിയസമുട്ഠാനാ ആപത്തി ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ. വുത്തമ്പി ചേതം –

പഞ്ഹാ മേസാ കുസലേഹി ചിന്തിതാ’’തി. (പടി. ൪൭൯);

ഏവം അകുസലം വചീകമ്മം ന മനോദ്വാരേ സമുട്ഠാതീതി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം.

യദാ പന അഭിജ്ഝാസഹഗതേന ചേതസാ കായങ്ഗം ചോപേന്തോ ഹത്ഥഗ്ഗാഹാദീനി കരോതി, ബ്യാപാദസഹഗതേന ചേതസാ ദണ്ഡപരാമാസാദീനി, മിച്ഛാദിട്ഠിസഹഗതേന ചേതസാ ‘ഖന്ദസിവാദയോ സേട്ഠാ’തി തേസം അഭിവാദനഅഞ്ജലികമ്മഭൂതപീഠകപരിഭണ്ഡാദീനി കരോതി, തദാ കമ്മം മനോകമ്മം ഹോതി, ദ്വാരം പന കായദ്വാരം. ഏവം അകുസലം മനോകമ്മം കായദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. ചേതനാ പനേത്ഥ അബ്ബോഹാരികാ.

യദാ പന അഭിജ്ഝാസഹഗതേന ചേതസാ വാചങ്ഗം ചോപേന്തോ ‘അഹോ വത യം പരസ്സ, തം മമസ്സാ’തി പരവിത്തൂപകരണം അഭിജ്ഝായതി, ബ്യാപാദസഹഗതേന ചേതസാ ‘ഇമേ സത്താ ഹഞ്ഞന്തു വാ, ബജ്ഝന്തു വാ, ഉച്ഛിജ്ജന്തു വാ, മാ വാ അഹേസു’ന്തി വദതി, മിച്ഛാദിട്ഠിസഹഗതേന ചേതസാ ‘നത്ഥി ദിന്നം, നത്ഥി യിട്ഠ’ന്തിആദീനി വദതി, തദാ കമ്മം മനോകമ്മം ഹോതി, ദ്വാരം പന വചീദ്വാരം. ഏവം അകുസലം മനോകമ്മം വചീദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. ചേതനാ പനേത്ഥ അബ്ബോഹാരികാ.

യദാ പന കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ രഹോ നിസിന്നോ അഭിജ്ഝാബ്യാപാദമിച്ഛാദിട്ഠിസഹഗതാനി ¶ ചിത്താനി ഉപ്പാദേതി, തദാ കമ്മം മനോകമ്മം, ദ്വാരമ്പി മനോദ്വാരമേവ. ഏവം അകുസലം മനോകമ്മം മനോദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ചേതനാപി ചേതനാസമ്പയുത്തകാ ധമ്മാപി മനോദ്വാരേയേവ സമുട്ഠഹന്തി. ഏവം അകുസലം മനോകമ്മം തീസുപി ദ്വാരേസു സമുട്ഠാതീതി വേദിതബ്ബം.

യം ¶ പന വുത്തം ‘തഥാ കുസലാനി കായവചീമനോകമ്മാനീ’തി, തത്രായം നയോ – യദാ ഹി കേനചി ¶ കാരണേന വത്തും അസക്കോന്തോ ‘പാണാതിപാതാ അദിന്നാദാനാ കാമേസുമിച്ഛാചാരാ പടിവിരമാമീ’തി ഇമാനി സിക്ഖാപദാനി ഹത്ഥമുദ്ദായ ഗണ്ഹാതി, തദാ കമ്മം കായകമ്മം ദ്വാരമ്പി കായദ്വാരമേവ. ഏവം കുസലം കായകമ്മം കായദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. തേഹി ചിത്തേഹി സഹഗതാ അനഭിജ്ഝാദയോ ചേതനാപക്ഖികാ വാ ഹോന്തി, അബ്ബോഹാരികാ വാ.

യദാ പന താനേവ സിക്ഖാപദാനി വചീഭേദം കത്വാ ഗണ്ഹാതി, തദാ കമ്മം കായകമ്മം, ദ്വാരം പന വചീദ്വാരം ഹോതി. ഏവം കുസലം കായകമ്മം വചീദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. തേഹി ചിത്തേഹി സഹഗതാ അനഭിജ്ഝാദയോ ചേതനാപക്ഖികാ വാ ഹോന്തി, അബ്ബോഹാരികാ വാ.

യദാ പന തേസു സിക്ഖാപദേസു ദിയ്യമാനേസു കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി അചോപേത്വാ മനസാവ ‘പാണാതിപാതാ അദിന്നാദാനാ കാമേസുമിച്ഛാചാരാ പടിവിരമാമീ’തി ഗണ്ഹാതി, തദാ കമ്മം കായകമ്മം, ദ്വാരം പന മനോദ്വാരം ഹോതി. ഏവം കുസലം കായകമ്മം മനോദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. തേഹി ചിത്തേഹി സഹഗതാ അനഭിജ്ഝാദയോ ചേതനാപക്ഖികാ വാ ഹോന്തി, അബ്ബോഹാരികാ വാ.

‘മുസാവാദാ വേരമണീ’ആദീനി പന ചത്താരി സിക്ഖാപദാനി വുത്തനയേനേവ കായാദീഹി ഗണ്ഹന്തസ്സ കുസലം വചീകമ്മം തീസു ദ്വാരേസു സമുട്ഠാതീതി വേദിതബ്ബം. ഇധാപി അനഭിജ്ഝാദയോ ചേതനാപക്ഖികാ വാ ഹോന്തി, അബ്ബോഹാരികാ വാ.

അനഭിജ്ഝാദിസഹഗതേഹി പന ചിത്തേഹി കായങ്ഗം ചോപേത്വാ ചേതിയങ്ഗണസമ്മജ്ജനഗന്ധമാലാദിപൂജനചേതിയവന്ദനാദീനി കരോന്തസ്സ കമ്മം മനോകമ്മം ഹോതി, ദ്വാരം പന കായദ്വാരം. ഏവം കുസലം മനോകമ്മം കായദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. ചേതനാ പനേത്ഥ അബ്ബോഹാരികാ. അനഭിജ്ഝാസഹഗതേന ചിത്തേന വാചങ്ഗം ചോപേത്വാ ‘അഹോ വത യം പരസ്സ വിത്തൂപകരണം ന തം മമസ്സാ’തി അനഭിജ്ഝായതോ അബ്യാപാദസഹഗതേന ചിത്തേന ‘സബ്ബേ സത്താ ¶ അവേരാ അബ്യാബജ്ഝാ അനീഘാ സുഖീ അത്താനം പരിഹരന്തൂ’തി വദന്തസ്സ സമ്മാദിട്ഠിസഹഗതേന ചിത്തേന ‘അത്ഥി ദിന്ന’ന്തിആദീനി ഉദാഹരന്തസ്സ കമ്മം മനോകമ്മം ഹോതി, ദ്വാരം പന വചീദ്വാരം. ഏവം കുസലം മനോകമ്മം വചീദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. ചേതനാ ¶ പനേത്ഥ അബ്ബോഹാരികാ. കായങ്ഗവാചങ്ഗാനി പന അചോപേത്വാ രഹോ നിസിന്നസ്സ മനസാവ അനഭിജ്ഝാദിസഹഗതാനി ചിത്താനി ഉപ്പാദേന്തസ്സ കമ്മം മനോകമ്മം, ദ്വാരമ്പി മനോദ്വാരമേവ. ഏവം കുസലം ¶ മനോകമ്മം മനോദ്വാരേ സമുട്ഠാതി. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ചേതനാപി ചേതനാസമ്പയുത്തകാ ധമ്മാപി മനോദ്വാരേയേവ സമുട്ഠഹന്തി.

തത്ഥ ആണത്തിസമുട്ഠിതേസു പാണാതിപാതഅദിന്നാദാനേസു കമ്മമ്പി കായകമ്മം ദ്വാരമ്പി കമ്മവസേനേവ കായദ്വാരന്തി വദന്തോ കമ്മം രക്ഖതി, ദ്വാരം ഭിന്ദതി നാമ. ഹത്ഥമുദ്ദായ സമുട്ഠിതേസു മുസാവാദാദീസു ദ്വാരമ്പി കായദ്വാരം, കമ്മമ്പി ദ്വാരവസേനേവ കായകമ്മന്തി വദന്തോ ദ്വാരം രക്ഖതി കമ്മം ഭിന്ദതി നാമ. തസ്മാ ‘കമ്മം രക്ഖാമീ’തി ദ്വാരം ന ഭിന്ദിതബ്ബം, ‘ദ്വാരം രക്ഖാമീ’തി കമ്മം ന ഭിന്ദിതബ്ബം. യഥാവുത്തേനേവ പന നയേന കമ്മഞ്ച ദ്വാരഞ്ച വേദിതബ്ബം. ഏവം കഥേന്തോ ഹി നേവ കമ്മം ന ദ്വാരം ഭിന്ദതീതി.

ഇദാനി ‘പഞ്ച വിഞ്ഞാണാനി പഞ്ചവിഞ്ഞാണദ്വാരാനീ’തിആദീസു ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം സോതവിഞ്ഞാണം ഘാനവിഞ്ഞാണം ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം കായവിഞ്ഞാണന്തി ഇമാനി പഞ്ച വിഞ്ഞാണാനി നാമ. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണദ്വാരം സോത… ഘാന… ജിവ്ഹാ… കായവിഞ്ഞാണദ്വാരന്തി ഇമാനി പഞ്ച വിഞ്ഞാണദ്വാരാനി നാമ. ഇമേസം പഞ്ചന്നം ദ്വാരാനം വസേന ഉപ്പന്നാ ചേതനാ നേവ കായകമ്മം ഹോതി, ന വചീകമ്മം, മനോകമ്മമേവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ സോത… ഘാന… ജിവ്ഹാ… കായ… മനോസമ്ഫസ്സോതി ഇമേ പന ഛ സമ്ഫസ്സാ നാമ. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സദ്വാരം സോത… ഘാന… ജിവ്ഹാ… കായ… മനോസമ്ഫസ്സദ്വാരന്തി ഇമാനി ഛ സമ്ഫസ്സദ്വാരാനി നാമ.

ചക്ഖുഅസംവരോ സോത… ഘാന… ജിവ്ഹാ… പസാദകായ… ചോപനകായഅസംവരോ വാചാഅസംവരോ മനോഅസംവരോതി – ഇമേ അട്ഠ അസംവരാ നാമ. തേ അത്ഥതോ ‘ദുസ്സീല്യം മുട്ഠസ്സച്ചം അഞ്ഞാണം അക്ഖന്തി കോസജ്ജ’ന്തി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ഹോന്തി. തേസു ഏകധമ്മോപി പഞ്ചദ്വാരേ ¶ വോട്ഠബ്ബനപരിയോസാനേസു ചിത്തേസു നുപ്പജ്ജതി, ജവനക്ഖണേയേവ ഉപ്പജ്ജതി. ജവനേ ഉപ്പന്നോപി പഞ്ചദ്വാരേ അസംവരോതി വുച്ചതി.

ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസഹജാതോ ഹി ഫസ്സോ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ നാമ, ചേതനാ മനോകമ്മം നാമ, തം ചിത്തം മനോകമ്മദ്വാരം നാമ. ഏത്ഥ പഞ്ചവിധോ അസംവരോ നത്ഥി ¶ . സമ്പടിച്ഛനസഹജാതോ ഫസ്സോ മനോസമ്ഫസ്സോ ¶ നാമ, ചേതനാ മനോകമ്മം നാമ, തം ചിത്തം മനോകമ്മദ്വാരം നാമ. ഏത്ഥാപി അസംവരോ നത്ഥി. സന്തീരണവോട്ഠബ്ബനേസുപി ഏസേവ നയോ. ജവനസഹജാതോ പന ഫസ്സോ മനോസമ്ഫസ്സോ നാമ, ചേതനാ മനോകമ്മം നാമ, തം ചിത്തം മനോകമ്മദ്വാരം നാമ. ഏത്ഥ അസംവരോ ചക്ഖുഅസംവരോ നാമ ഹോതി. സോതഘാനജിവ്ഹാപസാദകായദ്വാരേസുപി ഏസേവ നയോ. യദാ പന രൂപാദീസു അഞ്ഞതരാരമ്മണം മനോദ്വാരികജവനം വിനാ വചീദ്വാരേന സുദ്ധം കായദ്വാരസങ്ഖാതം ചോപനം പാപയമാനം ഉപ്പജ്ജതി, തദാ തേന ചിത്തേന സഹജാതോ ഫസ്സോ മനോസമ്ഫസ്സോ നാമ, ചേതനാ കായകമ്മം നാമ, തം പന ചിത്തം അബ്ബോഹാരികം, ചോപനസ്സ ഉപ്പന്നത്താ മനോദ്വാരന്തി സങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി. ഏത്ഥ അസംവരോ ചോപനകായഅസംവരോ നാമ. യദാ താദിസംയേവ ജവനം വിനാ കായദ്വാരേന സുദ്ധം വചീദ്വാരസങ്ഖാതം ചോപനം പാപയമാനം ഉപ്പജ്ജതി, തദാ തേന ചിത്തേന സഹജാതോ ഫസ്സോ മനോസമ്ഫസ്സോ നാമ, ചേതനാ വചീകമ്മം നാമ, തം പന ചിത്തം അബ്ബോഹാരികം, ചോപനസ്സ ഉപ്പന്നത്താ മനോദ്വാരന്തി സങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി. ഏത്ഥ അസംവരോ വാചാഅസംവരോ നാമ. യദാ പന താദിസം ജവനചിത്തം വിനാ കായവചീദ്വാരേഹി സുദ്ധം മനോദ്വാരമേവ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി, തദാ തേന ചിത്തേന സഹജാതോ ഫസ്സോ മനോസമ്ഫസ്സോ നാമ, ചേതനാ മനോകമ്മം നാമ, തം പന ചിത്തം മനോകമ്മദ്വാരം നാമ. ഏത്ഥ അസംവരോ മനോഅസംവരോ നാമ. ഇതി ഇമേസം അട്ഠന്നം അസംവരാനം വസേന ചക്ഖുഅസംവരദ്വാരം, സോത… ഘാന… ജിവ്ഹാ… പസാദകായ… ചോപനകായ… വാചാ… മനോഅസംവരദ്വാരന്തി ഇമാനി അട്ഠ അസംവരദ്വാരാനി വേദിതബ്ബാനി.

ചക്ഖുസംവരോ സോത… ഘാന… ജിവ്ഹാ… പസാദകായ… ചോപനകായ… വാചാ… മനോസംവരോതി ഇമേ പന അട്ഠ സംവരാ നാമ. തേ അത്ഥതോ ‘സീലം സതി ഞാണം ഖന്തി വീരിയ’ന്തി ഇമേ പഞ്ച ¶ ധമ്മാ ഹോന്തി. തേസുപി ഏകധമ്മോപി പഞ്ചദ്വാരേ വോട്ഠബ്ബനപരിയോസാനേസു ചിത്തേസു നുപ്പജ്ജതി. ജവനക്ഖണേയേവ ഉപ്പജ്ജതി. ജവനേ ഉപ്പന്നോപി പഞ്ചദ്വാരേ സംവരോതി വുച്ചതി. തസ്സ സബ്ബസ്സാപി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസഹജാതോ ഹി ഫസ്സോ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോതിആദിനാ അസംവരേ വുത്തനയേനേവ ഉപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ. ഇതി ഇമേസം അട്ഠന്നം സംവരാനം വസേന ചക്ഖുസംവരദ്വാരം…പേ… മനോസംവരദ്വാരന്തി ഇമാനി അട്ഠ സംവരദ്വാരാനി വേദിതബ്ബാനി.

പാണാതിപാതോ ¶ ¶ , അദിന്നാദാനം, കാമേസുമിച്ഛാചാരോ, മുസാവാദോ, പിസുണവാചാ, ഫരുസവാചാ, സമ്ഫപ്പലാപോ, അഭിജ്ഝാ, ബ്യാപാദോ, മിച്ഛാദിട്ഠീതി ഇമേ പന ദസ അകുസലകമ്മപഥാ നാമ.

തത്ഥ പാണസ്സ അതിപാതോ പാണാതിപാതോ നാമ; പാണവധോ, പാണഘാതോതി വുത്തം ഹോതി. പാണോതി ചേത്ഥ വോഹാരതോ സത്തോ, പരമത്ഥതോ ജീവിതിന്ദ്രിയം. തസ്മിം പന പാണേ പാണസഞ്ഞിനോ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകഉപക്കമസമുട്ഠാപികാ കായവചീദ്വാരാനം അഞ്ഞതരദ്വാരപ്പവത്താ വധകചേതനാ പാണാതിപാതോ. സോ ഗുണവിരഹിതേസു തിരച്ഛാനഗതാദീസു പാണേസു ഖുദ്ദകേ പാണേ അപ്പസാവജ്ജോ, മഹാസരീരേ മഹാസാവജ്ജോ. കസ്മാ? പയോഗമഹന്തതായ. പയോഗസമത്തേപി വത്ഥുമഹന്തതായ. ഗുണവന്തേസു മനുസ്സാദീസു അപ്പഗുണേ അപ്പസാവജ്ജോ, മഹാഗുണേ മഹാസാവജ്ജോ. സരീരഗുണാനം പന സമഭാവേ സതി കിലേസാനം ഉപക്കമാനഞ്ച മുദുതായ അപ്പസാവജ്ജോ, തിബ്ബതായ മഹാസാവജ്ജോതി വേദിതബ്ബോ.

തസ്സ പഞ്ച സമ്ഭാരാ ഹോന്തി – പാണോ, പാണസഞ്ഞിതാ, വധകചിത്തം, ഉപക്കമോ, തേന മരണന്തി. ഛ പയോഗാ – സാഹത്ഥികോ, ആണത്തികോ, നിസ്സഗ്ഗിയോ, ഥാവരോ, വിജ്ജാമയോ, ഇദ്ധിമയോതി. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ വിത്ഥാരിയമാനേ അതിപപഞ്ചോ ഹോതി. തസ്മാ തം ന വിത്ഥാരയാമ. അഞ്ഞഞ്ച ഏവരൂപം അത്ഥികേഹി പന സമന്തപാസാദികം വിനയട്ഠകഥം (പാരാ. അട്ഠ. ൨.൧൭൨) ഓലോകേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

അദിന്നസ്സ ആദാനം ‘അദിന്നാദാനം’; പരസ്സഹരണം, ഥേയ്യം, ചോരികാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ അദിന്നന്തി പരപരിഗ്ഗഹിതം, യത്ഥ പരോ യഥാകാമകാരിതം ആപജ്ജന്തോ അദണ്ഡാരഹോ അനുപവജ്ജോ ച ഹോതി. തസ്മിം പരപരിഗ്ഗഹിതേ പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിനോ ¶ തദാദായകഉപക്കമസമുട്ഠാപികാ ഥേയ്യചേതനാ അദിന്നാദാനം. തം ഹീനേ പരസന്തകേ അപ്പസാവജ്ജം, പണീതേ മഹാസാവജ്ജം. കസ്മാ? വത്ഥുപണീതതായ. വത്ഥുസമത്തേ സതി ഗുണാധികാനം സന്തകേ വത്ഥുസ്മിം മഹാസാവജ്ജം. തംതംഗുണാധികം ഉപാദായ തതോ തതോ ഹീനഗുണസ്സ സന്തകേ വത്ഥുസ്മിം അപ്പസാവജ്ജം.

തസ്സ ¶ പഞ്ച സമ്ഭാരാ ഹോന്തി – പരപരിഗ്ഗഹിതം, പരപരിഗ്ഗഹിതസഞ്ഞിതാ, ഥേയ്യചിത്തം, ഉപക്കമോ ¶ , തേന ഹരണന്തി. ഛ പയോഗാ – സാഹത്ഥികാദയോവ. തേ ച ഖോ യഥാനുരൂപം ഥേയ്യാവഹാരോ, പസയ്ഹാവഹാരോ, പടിച്ഛന്നാവഹാരോ, പരികപ്പാവഹാരോ, കുസാവഹാരോതി ഇമേസം പഞ്ചന്നം അവഹാരാനം വസേന പവത്തന്തി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന സമന്തപാസാദികായം (പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൩൮) വുത്തോ.

‘കാമേസു മിച്ഛാചാരോ’തി ഏത്ഥ പന ‘കാമേസൂ’തി മേഥുനസമാചാരേസു; ‘മിച്ഛാചാരോ’തി ഏകന്തനിന്ദിതോ ലാമകാചാരോ. ലക്ഖണതോ പന അസദ്ധമ്മാധിപ്പായേന കായദ്വാരപ്പവത്താ അഗമനീയട്ഠാനവീതിക്കമചേതനാ കാമേസുമിച്ഛാചാരോ.

തത്ഥ അഗമനീയട്ഠാനം നാമ – പുരിസാനം താവ മാതുരക്ഖിതാ, പിതുരക്ഖിതാ, മാതാപിതുരക്ഖിതാ, ഭാതുരക്ഖിതാ, ഭഗിനിരക്ഖിതാ, ഞാതിരക്ഖിതാ, ഗോത്തരക്ഖിതാ, ധമ്മരക്ഖിതാ, സാരക്ഖാ, സപരിദണ്ഡാതി മാതുരക്ഖിതാദയോ ദസ; ധനക്കീതാ, ഛന്ദവാസിനീ, ഭോഗവാസിനീ, പടവാസിനീ, ഓദപത്തകിനീ, ഓഭടചുമ്ബടാ, ദാസീ ച ഭരിയാ, കമ്മകാരീ ച ഭരിയാ, ധജാഹടാ, മുഹുത്തികാതി ഏതാ ധനക്കീതാദയോ ദസാതി വീസതി ഇത്ഥിയോ. ഇത്ഥീസു പന ദ്വിന്നം സാരക്ഖസപരിദണ്ഡാനം, ദസന്നഞ്ച ധനക്കീതാദീനന്തി ദ്വാദസന്നം ഇത്ഥീനം അഞ്ഞേ പുരിസാ ഇദം അഗമനീയട്ഠാനം നാമ.

സോ പനേസ മിച്ഛാചാരോ സീലാദിഗുണരഹിതേ അഗമനീയട്ഠാനേ അപ്പസാവജ്ജോ, സീലാദിഗുണസമ്പന്നേ മഹാസാവജ്ജോ. തസ്സ ചത്താരോ സമ്ഭാരാ – അഗമനീയവത്ഥു, തസ്മിം സേവനചിത്തം, സേവനപ്പയോഗോ, മഗ്ഗേനമഗ്ഗപ്പടിപത്തിഅധിവാസനന്തി. ഏകോ പയോഗോ സാഹത്ഥികോ ഏവ.

‘മുസാ’തി വിസംവാദനപുരേക്ഖാരസ്സ അത്ഥഭഞ്ജകോ വചീപയോഗോ, കായപയോഗോ വാ. വിസംവാദനാധിപ്പായേന പനസ്സ പരവിസംവാദകകായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ ¶ മുസാവാദോ. അപരോ നയോ – ‘മുസാ’തി അഭൂതം അതച്ഛം വത്ഥു. ‘വാദോ’തി തസ്സ ഭൂതതോ തച്ഛതോ വിഞ്ഞാപനം. ലക്ഖണതോ പന അതഥം വത്ഥും തഥതോ പരം വിഞ്ഞാപേതുകാമസ്സ തഥാവിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ മുസാവാദോ. സോ യമത്ഥം ഭഞ്ജതി തസ്സ അപ്പതായ അപ്പസാവജ്ജോ, മഹന്തതായ മഹാസാവജ്ജോ. അപിച ഗഹട്ഠാനം ¶ അത്തനോ സന്തകം അദാതുകാമതായ ‘നത്ഥീ’തിആദിനയപ്പവത്തോ അപ്പസാവജ്ജോ. സക്ഖിനാ ഹുത്വാ അത്ഥഭഞ്ജനത്ഥം വുത്തോ മഹാസാവജ്ജോ. പബ്ബജിതാനം അപ്പകമ്പി തേലം വാ സപ്പിം വാ ¶ ലഭിത്വാ ഹസാധിപ്പായേന ‘അജ്ജ ഗാമേ തേലം നദീ മഞ്ഞേ സന്ദതീ’തി പൂരണകഥാനയേന പവത്തോ അപ്പസാവജ്ജോ. അദിട്ഠംയേവ പന ദിട്ഠന്തിആദിനാ നയേന വദന്താനം മഹാസാവജ്ജോ.

തസ്സ ചത്താരോ സമ്ഭാരാ ഹോന്തി – അതഥം വത്ഥു, വിസംവാദനചിത്തം, തജ്ജോ വായാമോ, പരസ്സ തദത്ഥവിജാനനന്തി. ഏകോ പയോഗോ – സാഹത്ഥികോവ. സോ ച കായേന വാ കായപ്പടിബദ്ധേന വാ വാചായ വാ പരവിസംവാദകകിരിയാകരണേ ദട്ഠബ്ബോ. തായ ചേ കിരിയായ പരോ തമത്ഥം ജാനാതി, അയം കിരിയസമുട്ഠാപികചേതനാക്ഖണേയേവ മുസാവാദകമ്മുനാ ബജ്ഝതി. യസ്മാ പന യഥാ കായകായപ്പടിബദ്ധവാചാഹി പരം വിസംവാദേതി, തഥാ ഇമസ്സ ‘ഇമം ഭണാഹീ’തി ആണാപേന്തോപി, പണ്ണം ലിഖിത്വാ പുരതോ നിസ്സജ്ജന്തോപി, ‘അയമത്ഥോ ഏവം ദട്ഠബ്ബോ’തി കുട്ടാദീസു ലിഖിത്വാ ഠപേന്തോപി; തസ്മാ ഏത്ഥ ആണത്തികനിസ്സഗ്ഗിയഥാവരാപി പയോഗാ യുജ്ജന്തി. അട്ഠകഥാസു പന അനാഗതത്താ വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബാ.

‘പിസുണവാചാ’തിആദീസു യായ വാചായ യസ്സ തം വാചം ഭാസതി തസ്സ ഹദയേ അത്തനോ പിയഭാവം പരസ്സ ച സുഞ്ഞഭാവം കരോതി, സാ പിസുണവാചാ. യായ പന അത്താനമ്പി പരമ്പി ഫരുസം കരോതി, യാ വാചാ സയമ്പി ഫരുസാ നേവ കണ്ണസുഖാ, ന ഹദയങ്ഗമാ, അയം ‘ഫരുസവാചാ’. യേന സമ്ഫം പലപതി, നിരത്ഥകം, സോ ‘സമ്ഫപ്പലാപോ’. തേസം മൂലഭൂതാ ചേതനാപി പിസുണവാചാദിനാമമേവ ലഭതി. സാ ഏവ ച ഇധ അധിപ്പേതാതി.

തത്ഥ സംകിലിട്ഠചിത്തസ്സ പരേസം വാ ഭേദായ അത്തനോ പിയകമ്യതായ വാ കായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ പിസുണവാചാ നാമ. സാ യസ്സ ¶ ഭേദം കരോതി തസ്സ അപ്പഗുണതായ അപ്പസാവജ്ജാ, മഹാഗുണതായ മഹാസാവജ്ജാ.

തസ്സാ ചത്താരോ സമ്ഭാരാ – ‘ഭിന്ദിതബ്ബോ പരോ’ ഇതി ‘ഇമേ നാനാ ഭവിസ്സ’ന്തി വിനാ ഭവിസ്സന്തീതി ഭേദപുരേക്ഖാരതാ വാ, ‘ഇതി അഹം പിയോ ഭവിസ്സാമി വിസ്സാസികോ’തി പിയകമ്യതാ വാ, തജ്ജോ വായാമോ, തസ്സ തദത്ഥവിജാനനന്തി ¶ . പരേ പന അഭിന്നേ കമ്മപഥഭേദോ നത്ഥി, ഭിന്നേ ഏവ ഹോതി.

പരസ്സ മമ്മച്ഛേദകകായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ ഏകന്തഫരുസചേതനാ ‘ഫരുസവാചാ’. തസ്സാ ആവിഭാവത്ഥമിദം ¶ വത്ഥു – ഏകോ കിര ദാരകോ മാതു വചനം അനാദിയിത്വാ അരഞ്ഞം ഗച്ഛതി. തം മാതാ നിവത്തേതും അസക്കോന്തീ ‘ചണ്ഡാ തം മഹിംസീ അനുബന്ധതൂ’തി അക്കോസി. അഥസ്സ തഥേവ അരഞ്ഞേ മഹിംസീ ഉട്ഠാസി. ദാരകോ ‘യം മമ മാതാ മുഖേന കഥേസി തം മാ ഹോതു, യം ചിത്തേന ചിന്തേസി തം ഹോതൂ’തി സച്ചകിരിയം അകാസി. മഹിംസീ തത്ഥേവ ബദ്ധാ വിയ അട്ഠാസി. ഏവം മമ്മച്ഛേദകോപി പയോഗോ ചിത്തസണ്ഹതായ ഫരുസവാചാ ന ഹോതി. മാതാപിതരോ ഹി കദാചി പുത്തകേ ഏവമ്പി വദന്തി – ‘ചോരാ വോ ഖണ്ഡാഖണ്ഡികം കരോന്തൂ’തി, ഉപ്പലപത്തമ്പി ച നേസം ഉപരി പതന്തം ന ഇച്ഛന്തി. ആചരിയുപജ്ഝായാ ച കദാചി നിസ്സിതകേ ഏവം വദന്തി – ‘കിം ഇമേ അഹിരികാ അനോത്തപ്പിനോ ചരന്തി, നിദ്ധമഥ നേ’തി; അഥ ച നേസം ആഗമാധിഗമസമ്പത്തിം ഇച്ഛന്തി. യഥാ ച ചിത്തസണ്ഹതായ ഫരുസവാചാ ന ഹോതി, ഏവം വചനസണ്ഹതായ അഫരുസവാചാപി ന ഹോതി. ന ഹി മാരാപേതുകാമസ്സ ‘ഇമം സുഖം സയാപേഥാ’തി വചനം അഫരുസവാചാ ഹോതി. ചിത്തഫരുസതായ പനേസാ ഫരുസവാചാവ. സാ യം സന്ധായ പവത്തിതാ തസ്സ അപ്പഗുണതായ അപ്പസാവജ്ജാ, മഹാഗുണതായ മഹാസാവജ്ജാ. തസ്സാ തയോ സമ്ഭാരാ – അക്കോസിതബ്ബോ പരോ, കുപിതചിത്തം, അക്കോസനന്തി.

അനത്ഥവിഞ്ഞാപികാ കായവചീപയോഗസമുട്ഠാപികാ അകുസലചേതനാ ‘സമ്ഫപ്പലാപോ’. സോ ആസേവനമന്ദതായ അപ്പസാവജ്ജോ. ആസേവനമഹന്തതായ മഹാസാവജ്ജോ. തസ്സ ദ്വേ സമ്ഭാരാ – ഭാരതയുദ്ധസീതാഹരണാദിനിരത്ഥകകഥാപുരേക്ഖാരതാ, തഥാരൂപീകഥാകഥനഞ്ചാതി. പരേ പന തം ¶ കഥം അഗണ്ഹന്തേ കമ്മപഥഭേദോ നത്ഥി, പരേന സമ്ഫപ്പലാപേ ഗഹിതേയേവ ഹോതി.

അഭിജ്ഝായതീതി ‘അഭിജ്ഝാ’. പരഭണ്ഡാഭിമുഖീ ഹുത്വാ തന്നിന്നതായ പവത്തതീതി അത്ഥോ. സാ ‘അഹോ തവ ഇദം മമസ്സാ’തി ഏവം പരഭണ്ഡാഭിജ്ഝായനലക്ഖണാ. അദിന്നാദാനം വിയ അപ്പസാവജ്ജാ മഹാസാവജ്ജാ ച. തസ്സാ ¶ ദ്വേ സമ്ഭാരാ – പരഭണ്ഡം, അത്തനോ പരിണാമനഞ്ചാതി. പരഭണ്ഡവത്ഥുകേ ഹി ലോഭേ ഉപ്പന്നേപി ന താവ കമ്മപഥഭേദോ ഹോതി യാവ ന ‘അഹോ വത ഇദം മമസ്സാ’തി അത്തനോ പരിണാമേതി.

ഹിതസുഖം ബ്യാപാദയതീതി ‘ബ്യാപാദോ’. സോ പരവിനാസായ മനോപദോസലക്ഖണോ. ഫരുസവാചാ വിയ അപ്പസാവജ്ജോ മഹാസാവജ്ജോ ച. തസ്സ ദ്വേ സമ്ഭാരാ – പരസത്തോ ച, തസ്സ ച ¶ വിനാസചിന്താതി. പരസത്തവത്ഥുകേ ഹി കോധേ ഉപ്പന്നേപി ന താവ കമ്മപഥഭേദോ ഹോതി യാവ ‘അഹോ വതായം ഉച്ഛിജ്ജേയ്യ വിനസ്സേയ്യാ’തി തസ്സ വിനാസനം ന ചിന്തേസി.

യഥാഭുച്ചഗഹണാഭാവേന മിച്ഛാ പസ്സതീതി ‘മിച്ഛാദിട്ഠി’. സാ ‘നത്ഥി ദിന്ന’ന്തിആദിനാ നയേന വിപരീതദസ്സനലക്ഖണാ. സമ്ഫപ്പലാപോ വിയ അപ്പസാവജ്ജാ മഹാസാവജ്ജാ ച. അപിച അനിയതാ അപ്പസാവജ്ജാ, നിയതാ മഹാസാവജ്ജാ. തസ്സാ ദ്വേ സമ്ഭാരാ – വത്ഥുനോ ച ഗഹിതാകാരവിപരീതതാ, യഥാ ച തം ഗണ്ഹാതി തഥാഭാവേന തസ്സുപട്ഠാനന്തി. തത്ഥ നത്ഥികാഹേതുകഅകിരിയദിട്ഠീഹി ഏവ കമ്മപഥഭേദോ ഹോതി, ന അഞ്ഞദിട്ഠീഹി.

ഇമേസം പന ദസന്നം അകുസലകമ്മപഥാനം ധമ്മതോ കോട്ഠാസതോ ആരമ്മണതോ വേദനാതോ മൂലതോ ചാതി പഞ്ചഹാകാരേഹി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ –

തത്ഥ ‘ധമ്മതോ’തി ഏതേസു ഹി പടിപാടിയാ സത്ത ചേതനാധമ്മാവ ഹോന്തി, അഭിജ്ഝാദയോ തയോ ചേതനാസമ്പയുത്താ.

‘കോട്ഠാസതോ’തി പടിപാടിയാ സത്ത, മിച്ഛാദിട്ഠി ചാതി ഇമേ അട്ഠ കമ്മപഥാ ഏവ ഹോന്തി; നോ മൂലാനി. അഭിജ്ഝാബ്യാപാദാ കമ്മപഥാ ചേവ മൂലാനി ച. അഭിജ്ഝാ ഹി മൂലം പത്വാ ‘ലോഭോ അകുസലമൂലം’ ഹോതി, ബ്യാപാദോ ‘ദോസോ അകുസലമൂലം’.

‘ആരമ്മണതോ’തി പാണാതിപാതോ ജീവിതിന്ദ്രിയാരമ്മണതോ സങ്ഖാരാരമ്മണോ ഹോതി. അദിന്നാദാനം സത്താരമ്മണം വാ ഹോതി സങ്ഖാരാരമ്മണം വാ. മിച്ഛാചാരോ ഫോട്ഠബ്ബവസേന സങ്ഖാരാരമ്മണോ ഹോതി; സത്താരമ്മണോതിപി ഏകേ. മുസാവാദോ സത്താരമ്മണോ വാ, സങ്ഖാരാരമ്മണോ വാ. തഥാ പിസുണവാചാ. ഫരുസവാചാ ¶ സത്താരമ്മണാവ. സമ്ഫപ്പലാപോ ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതവസേന സത്താരമ്മണോ വാ സങ്ഖാരാരമ്മണോ വാ. തഥാ അഭിജ്ഝാ. ബ്യാപാദോ സത്താരമ്മണോവ. മിച്ഛാദിട്ഠി തേഭൂമകധമ്മവസേന സങ്ഖാരാരമ്മണാവ.

‘വേദനാതോ’തി ¶ പാണാതിപാതോ ദുക്ഖവേദനോ ഹോതി. കിഞ്ചാപി ഹി രാജാനോ ചോരം ദിസ്വാ ഹസമാനാപി ‘ഗച്ഛഥ നം ഘാതേഥാ’തി വദന്തി, സന്നിട്ഠാപകചേതനാ പന നേസം ദുക്ഖസമ്പയുത്താവ ഹോതി ¶ . അദിന്നാദാനം തിവേദനം. തഞ്ഹി പരഭണ്ഡം ദിസ്വാ ഹട്ഠതുട്ഠസ്സ ഗണ്ഹതോ സുഖവേദനം ഹോതി, ഭീതതസിതസ്സ ഗണ്ഹതോ ദുക്ഖവേദനം. തഥാ വിപാകനിസ്സന്ദഫലാനി പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ. ഗഹണകാലേ മജ്ഝത്തഭാവേ ഠിതസ്സ പന ഗണ്ഹതോ അദുക്ഖമസുഖവേദനം ഹോതീതി. മിച്ഛാചാരോ സുഖമജ്ഝത്തവസേന ദ്വിവേദനോ. സന്നിട്ഠാപകചിത്തേ പന മജ്ഝത്തവേദനോ ന ഹോതി. മുസാവാദോ അദിന്നാദാനേ വുത്തനയേനേവ തിവേദനോ; തഥാ പിസുണവാചാ. ഫരുസവാചാ ദുക്ഖവേദനാ. സമ്ഫപ്പലാപോ തിവേദനോ. പരേസു ഹി സാധുകാരം ദേന്തേസു ചേലുക്ഖേപാദീനി ഖിപന്തേസു ഹട്ഠതുട്ഠസ്സ സീതാഹരണഭാരതയുദ്ധാദീനി കഥനകാലേ സോ സുഖവേദനോ ഹോതി. പഠമം ദിന്നവേതനേന ഏകേന പച്ഛാ ആഗന്ത്വാ ‘ആദിതോ പട്ഠായ കഥേഹീ’തി വുത്തേ ‘അനനുസന്ധികം പകിണ്ണകകഥം കഥേസ്സാമി നു ഖോ നോ’തി ദോമനസ്സിതസ്സ കഥനകാലേ ദുക്ഖവേദനോ ഹോതി, മജ്ഝത്തസ്സ കഥയതോ അദുക്ഖമസുഖവേദനോ ഹോതി. അഭിജ്ഝാ സുഖമജ്ഝത്തവസേന ദ്വിവേദനാ; തഥാ മിച്ഛാദിട്ഠി. ബ്യാപാദോ ദുക്ഖവേദനോ.

‘മൂലതോ’തി പാണാതിപാതോ ദോസമോഹവസേന ദ്വിമൂലകോ ഹോതി. അദിന്നാദാനം ദോസമോഹവസേന വാ ലോഭമോഹവസേന വാ. മിച്ഛാചാരോ ലോഭമോഹവസേന. മുസാവാദോ ദോസമോഹവസേന വാ ലോഭമോഹവസേന വാ; തഥാ പിസുണവാചാ സമ്ഫപ്പലാപോ ച. ഫരുസവാചാ ദോസമോഹവസേന. അഭിജ്ഝാ മോഹവസേന ഏകമൂലാ; തഥാ ബ്യാപാദോ. മിച്ഛാദിട്ഠി ലോഭമോഹവസേന ദ്വിമൂലാതി.

പാണാതിപാതാദീഹി പന വിരതിയോ അനഭിജ്ഝാഅബ്യാപാദസമ്മാദിട്ഠിയോ ചാതി ഇമേ ദസ കുസലകമ്മപഥാ നാമ. തത്ഥ പാണാതിപാതാദയോ വുത്തത്ഥാ ഏവ. പാണാതിപാതാദീഹി ഏതായ വിരമന്തി, സയം വാ വിരമതി, വിരമണമത്തമേവ ¶ വാ ഏതന്തി വിരതി. യാ പാണാതിപാതാ വിരമന്തസ്സ ‘‘യാ തസ്മിം സമയേ പാണാതിപാതാ ആരതി വിരതീ’’തി (ധ. സ. ൨൯൯-൩൦൧) ഏവം വുത്താ കുസലചിത്തസമ്പയുത്താ വിരതി, സാ പഭേദതോ ¶ തിവിധാ ഹോതി – സമ്പത്തവിരതി, സമാദാനവിരതി, സമുച്ഛേദവിരതീതി.

തത്ഥ ¶ അസമാദിന്നസിക്ഖാപദാനം അത്തനോ ജാതിവയബാഹുസച്ചാദീനി പച്ചവേക്ഖിത്വാ ‘അയുത്തം അമ്ഹാകം ഏവരൂപം പാപം കാതു’ന്തി സമ്പത്തം വത്ഥും അവീതിക്കമന്താനം ഉപ്പജ്ജമാനാ വിരതി ‘സമ്പത്തവിരതീ’തി വേദിതബ്ബാ – സീഹളദീപേ ചക്കനഉപാസകസ്സ വിയ. തസ്സ കിര ദഹരകാലേയേവ മാതുയാ രോഗോ ഉപ്പജ്ജി. വേജ്ജേന ച ‘അല്ലസസമംസം ലദ്ധും വട്ടതീ’തി വുത്തം. തതോ ചക്കനസ്സ ഭാതാ ‘ഗച്ഛ, താത, ഖേത്തം ആഹിണ്ഡാഹീ’തി ചക്കനം പേസേസി. സോ തത്ഥ ഗതോ. തസ്മിഞ്ച സമയേ ഏകോ സസോ തരുണസസ്സം ഖാദിതും ആഗതോ ഹോതി. സോ തം ദിസ്വാവ വേഗേന ധാവന്തോ വല്ലിയാ ബദ്ധോ ‘കിരി കിരീ’തി സദ്ദമകാസി. ചക്കനോ തേന സദ്ദേന ഗന്ത്വാ തം ഗഹേത്വാ ചിന്തേസി – ‘മാതു ഭേസജ്ജം കരോമീ’തി. പുന ചിന്തേസി – ‘ന മേതം പതിരൂപം യ്വാഹം മാതു ജീവിതകാരണാ പരം ജീവിതാ വോരോപേയ്യ’ന്തി. അഥ നം ‘ഗച്ഛ, അരഞ്ഞേ സസേഹി സദ്ധിം തിണോദകം പരിഭുഞ്ജാ’തി മുഞ്ചി. ഭാതരാ ച ‘കിം താത സസോ ലദ്ധോ’തി പുച്ഛിതോ തം പവത്തിം ആചിക്ഖി. തതോ നം ഭാതാ പരിഭാസി. സോ മാതുസന്തികം ഗന്ത്വാ ‘യതോ അഹം ജാതോ നാഭിജാനാമി സഞ്ചിച്ച പാണം ജീവിതാ വോരോപേതാ’തി സച്ചം വത്വാ അട്ഠാസി. താവദേവസ്സ മാതാ അരോഗാ അഹോസി.

സമാദിന്നസിക്ഖാപദാനം പന സിക്ഖാപദസമാദാനേ ച തതുത്തരിഞ്ച അത്തനോ ജീവിതമ്പി പരിച്ചജിത്വാ വത്ഥും അവീതിക്കമന്താനം ഉപ്പജ്ജമാനാ വിരതി ‘സമാദാനവിരതീ’തി വേദിതബ്ബാ. ഉത്തരവഡ്ഢമാനപബ്ബതവാസീഉപാസകസ്സ വിയ. സോ കിര അമ്ബരിയവിഹാരവാസിനോ പിങ്ഗലബുദ്ധരക്ഖിതത്ഥേരസ്സ സന്തികേ സിക്ഖാപദാനി ഗഹേത്വാ ഖേത്തം കസതി. അഥസ്സ ഗോണോ നട്ഠോ. സോ തം ഗവേസന്തോ ഉത്തരവഡ്ഢമാനപബ്ബതം ആരുഹി. തത്ര നം മഹാസപ്പോ അഗ്ഗഹേസി. സോ ചിന്തേസി – ‘ഇമായസ്സ തിഖിണവാസിയാ സീസം ഛിന്ദാമീ’തി. പുന ചിന്തേസി – ‘ന മേതം പതിരൂപം യ്വാഹം ഭാവനീയസ്സ ഗരുനോ സന്തികേ സിക്ഖാപദാനി ഗഹേത്വാ ഭിന്ദേയ്യ’ന്തി ഏവം യാവതതിയം ചിന്തേത്വാ ¶ ‘ജീവിതം പരിച്ചജാമി, ന സിക്ഖാപദ’ന്തി അംസേ ഠപിതം തിഖിണദണ്ഡവാസിം അരഞ്ഞേ ഛഡ്ഡേസി. താവദേവ നം മഹാവാളോ മുഞ്ചിത്വാ അഗമാസീതി.

അരിയമഗ്ഗസമ്പയുത്താ ¶ പന വിരതി ‘സമുച്ഛേദവിരതീ’തി വേദിതബ്ബാ, യസ്സാ ഉപ്പത്തിതോ പഭുതി ‘പാണം ഘാതേസ്സാമീ’തി അരിയപുഗ്ഗലാനം ചിത്തമ്പി നുപ്പജ്ജതീതി.

ഇദാനി ¶ യഥാ അകുസലാനം ഏവം ഇമേസമ്പി കുസലകമ്മപഥാനം ധമ്മതോ കോട്ഠാസതോ ആരമ്മണതോ വേദനാതോ മൂലതോതി പഞ്ചഹാകാരേഹി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ –

തത്ഥ ‘ധമ്മതോ’തി ഏതേസു ഹി പടിപാടിയാ സത്ത ചേതനാപി വട്ടന്തി, വിരതിയോപി; അന്തേ തയോ ചേതനാസമ്പയുത്താവ.

‘കോട്ഠാസതോ’തി പടിപാടിയാ സത്ത കമ്മപഥാ ഏവ, നോ മൂലാനി. അന്തേ തയോ കമ്മപഥാ ചേവ മൂലാനി ച. അനഭിജ്ഝാ ഹി മൂലം പത്വാ ‘അലോഭോ കുസലമൂലം’ ഹോതി. അബ്യാപാദോ ‘അദോസോ കുസലമൂലം’, സമ്മാദിട്ഠി ‘അമോഹോ കുസലമൂലം’.

‘ആരമ്മണതോ’തി പാണാതിപാതാദീനം ആരമ്മണാനേവ ഏതേസം ആരമ്മണാനി. വീതിക്കമിതബ്ബതോയേവ ഹി വേരമണീ നാമ ഹോതി. യഥാ പന നിബ്ബാനാരമ്മണോ അരിയമഗ്ഗോ കിലേസേ പജഹതി, ഏവം ജീവിതിന്ദ്രിയാദിആരമ്മണാപേതേ കമ്മപഥാ പാണാതിപാതാദീനി ദുസ്സീല്യാനി പജഹന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

‘വേദനാതോ’തി സബ്ബേ സുഖവേദനാ വാ ഹോന്തി മജ്ഝത്തവേദനാ വാ. കുസലം പത്വാ ഹി ദുക്ഖവേദനാ നാമ നത്ഥി.

‘മൂലതോ’തി പടിപാടിയാ സത്ത കമ്മപഥാ ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന വിരമന്തസ്സ അലോഭഅദോസഅമോഹവസേന തിമൂലാ ഹോന്തി; ഞാണവിപ്പയുത്തചിത്തേന വിരമന്തസ്സ ദ്വിമൂലാ. അനഭിജ്ഝാ ഞാണസമ്പയുത്തചിത്തേന വിരമന്തസ്സ ദ്വിമൂലാ ഹോതി; ഞാണവിപ്പയുത്തചിത്തേന ഏകമൂലാ. അലോഭോ പന അത്തനാവ അത്തനോ മൂലം ന ഹോതി. അബ്യാപാദേപി ഏസേവ നയോ. സമ്മാദിട്ഠി അലോഭാദോസവസേന ദ്വിമൂലാവ ഹോതി. ഇമേ ദസ കുസലകമ്മപഥാ നാമ.

ഇദാനി ¶ ഇമസ്മിം ഠാനേ കമ്മപഥസംസന്ദനം നാമ വേദിതബ്ബം. പഞ്ചഫസ്സദ്വാരവസേന ഹി ഉപ്പന്നോ അസംവരോ അകുസലം മനോകമ്മമേവ ഹോതി. മനോഫസ്സദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോ തീണിപി കമ്മാനി ¶ ഹോന്തി – സോ ഹി കായദ്വാരേ ചോപനപ്പത്തോ അകുസലം കായകമ്മം ഹോതി, വചീദ്വാരേ അകുസലം വചീകമ്മം, ഉഭയത്ഥ ചോപനം അപ്പത്തോ അകുസലം മനോകമ്മം. പഞ്ചഅസംവരദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോപി അകുസലം മനോകമ്മമേവ ഹോതി. ചോപനകായഅസംവരദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോ അകുസലം കായകമ്മമേവ ഹോതി, വാചാഅസംവരദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോ അകുസലം വചീകമ്മമേവ ഹോതി, മനോഅസംവരദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോ ¶ അകുസലം മനോകമ്മമേവ ഹോതി. തിവിധം കായദുച്ചരിതം അകുസലം കായകമ്മമേവ ഹോതി, ചതുബ്ബിധം വചീദുച്ചരിതം അകുസലം വചീകമ്മമേവ ഹോതി, തിവിധം മനോദുച്ചരിതം അകുസലം മനോകമ്മമേവ ഹോതി.

പഞ്ചഫസ്സദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോ സംവരോപി കുസലം മനോകമ്മമേവ ഹോതി. മനോഫസ്സദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോ പന അയമ്പി, അസംവരോ വിയ, തീണിപി കമ്മാനി ഹോന്തി. പഞ്ചസംവരദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോപി കുസലം മനോകമ്മമേവ ഹോതി, ചോപനകായസംവരദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോ കുസലം കായകമ്മമേവ ഹോതി, വാചാസംവരദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോ കുസലം വചീകമ്മമേവ ഹോതി, മനോസംവരദ്വാരവസേന ഉപ്പന്നോ കുസലം മനോകമ്മമേവ ഹോതി. തിവിധം കായസുചരിതം കുസലം കായകമ്മമേവ ഹോതി, ചതുബ്ബിധം വചീസുചരിതം കുസലം വചീകമ്മമേവ ഹോതി, തിവിധം മനോസുചരിതം കുസലം മനോകമ്മമേവ ഹോതി.

അകുസലം കായകമ്മം പഞ്ചഫസ്സദ്വാരവസേന നുപ്പജ്ജതി; മനോഫസ്സദ്വാരവസേനേവ ഉപ്പജ്ജതി. തഥാ അകുസലം വചീകമ്മം. അകുസലം മനോകമ്മം പന ഛഫസ്സദ്വാരവസേന ഉപ്പജ്ജതി; തം കായവചീദ്വാരേസു ചോപനം പത്തം അകുസലം കായവചീകമ്മം ഹോതി, ചോപനം അപ്പത്തം അകുസലം മനോകമ്മമേവ. യഥാ ച പഞ്ചഫസ്സദ്വാരവസേന, ഏവം പഞ്ചഅസംവരദ്വാരവസേനപി അകുസലം കായകമ്മം നുപ്പജ്ജതി, ചോപനകായഅസംവരദ്വാരവസേന പന വാചാഅസംവരദ്വാരവസേന ച ഉപ്പജ്ജതി; മനോഅസംവരദ്വാരവസേന നുപ്പജ്ജതി. അകുസലം വചീകമ്മമ്പി പഞ്ചഅസംവരദ്വാരവസേന നുപ്പജ്ജതി, ചോപനകായവാചാഅസംവരദ്വാരവസേന ഉപ്പജ്ജതി; മനോഅസംവരദ്വാരവസേന നുപ്പജ്ജതി. അകുസലം മനോകമ്മം അട്ഠഅസംവരദ്വാരവസേനപി ഉപ്പജ്ജതേവ. കുസലകായകമ്മാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

അയം ¶ പന വിസേസോ – യഥാ അകുസലകായകമ്മവചീകമ്മാനി മനോഅസംവരദ്വാരവസേന നുപ്പജ്ജന്തി, ന തഥാ ഏതാനി. ഏതാനി പന കായങ്ഗവാചങ്ഗം അചോപേത്വാ സിക്ഖാപദാനി ഗണ്ഹന്തസ്സ മനോസംവരദ്വാരേപി ഉപ്പജ്ജന്തി ഏവ. തത്ഥ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം തിവിധകമ്മദ്വാരവസേന ഉപ്പജ്ജതി, പഞ്ചവിഞ്ഞാണദ്വാരവസേന നുപ്പജ്ജതി; ‘യമിദം ചക്ഖുസമ്ഫസ്സപച്ചയാ ¶ ഉപ്പജ്ജതി വേദയിതം, സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ’തി ഇമിനാ പന നയേന ഛഫസ്സദ്വാരവസേന ഉപ്പജ്ജതി; അട്ഠഅസംവരദ്വാരവസേന നുപ്പജ്ജതി, അട്ഠസംവരദ്വാരവസേന ഉപ്പജ്ജതി; ദസഅകുസലകമ്മപഥവസേന ¶ നുപ്പജ്ജതി, ദസകുസലകമ്മപഥവസേന ഉപ്പജ്ജതി; തസ്മാ ഇദമ്പി ചിത്തം തിവിധകമ്മദ്വാരവസേന വാ ഉപ്പന്നം ഹോതു, ഛഫസ്സദ്വാരവസേന വാ, അട്ഠസംവരദ്വാരവസേന വാ ദസകുസലകമ്മപഥവസേന വാ. ‘‘കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി…പേ… രൂപാരമ്മണം വാ…പേ… ധമ്മാരമ്മണം വാ’’തി വുത്തേ സബ്ബം വുത്തമേവ ഹോതീതി.

യം യം വാ പനാരബ്ഭാതി ഏത്ഥ അയം യോജനാ – ഹേട്ഠാ വുത്തേസു രൂപാരമ്മണാദീസു രൂപാരമ്മണം വാ ആരബ്ഭ, ആരമ്മണം കത്വാതി അത്ഥോ. സദ്ദാരമ്മണം വാ…പേ… ധമ്മാരമ്മണം വാ ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നം ഹോതി. ഏത്താവതാ ഏതസ്സ ചിത്തസ്സ ഏതേസു ആരമ്മണേസു യംകിഞ്ചി ഏകമേവ ആരമ്മണം അനുഞ്ഞാതസദിസം ഹോതി. ഇദഞ്ച ഏകസ്മിം സമയേ ഏകസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ രൂപാരമ്മണം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നം പുന അഞ്ഞസ്മിം സമയേ അഞ്ഞസ്സ വാ പുഗ്ഗലസ്സ സദ്ദാദീസുപി അഞ്ഞതരം ആരമ്മണം ആരബ്ഭ ഉപ്പജ്ജതി ഏവ. ഏവം ഉപ്പജ്ജമാനസ്സ ചസ്സ ഏകസ്മിം ഭവേ പഠമം രൂപാരമ്മണം ആരബ്ഭ പവത്തി ഹോതി, പച്ഛാ സദ്ദാരമ്മണന്തി അയമ്പി കമോ നത്ഥി. രൂപാദീസു ചാപി പഠമം നീലാരമ്മണം പച്ഛാ പീതാരമ്മണന്തി അയമ്പി നിയമോ നത്ഥി. ഇതി ഇമം സബ്ബാരമ്മണതഞ്ചേവ, കമാഭാവഞ്ച, കമാഭാവേപി ച നീലപീതാദീസു നിയമാഭാവം ദസ്സേതും ‘യം യം വാ പനാരബ്ഭാ’തി ആഹ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഇമേസു രൂപാദീസു ന യംകിഞ്ചി ഏകമേവ, അഥ ഖോ യം യം വാ പനാരബ്ഭ ഉപ്പന്നം ഹോതി. ഏവം ഉപ്പജ്ജമാനമ്പി ച ‘പഠമം രൂപാരമ്മണം പച്ഛാ സദ്ദാരമ്മണം ആരബ്ഭാ’തി ഏവമ്പി അനുപ്പജ്ജിത്വാ യം യം വാ പനാരബ്ഭ ഉപ്പന്നം ഹോതി; ‘പടിലോമതോ വാ അനുലോമതോ വാ, ഏകന്തരികദ്വന്തരികാദിനയേന വാ, രൂപാരമ്മണാദീസു യം വാ തം വാ ആരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പന്നം ഹോതീ’തി അത്ഥോ. രൂപാരമ്മണേസുപി ച ‘പഠമം ¶ നീലാരമ്മണം പച്ഛാ പീതാരമ്മണ’ന്തി ഇമിനാപി നിയമേന അനുപ്പജ്ജിത്വാ, യം യം വാ പനാരബ്ഭ ‘നീലപീതകാദീസു രൂപാരമ്മണേസു യം വാ തം വാ രൂപാരമ്മണം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നം ഹോതീ’തി അത്ഥോ. സദ്ദാരമ്മണാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അയം താവ ഏകാ യോജനാ.

അയം പന അപരാ – രൂപം ആരമ്മണം ഏതസ്സാതി രൂപാരമ്മണം…പേ… ധമ്മോ ആരമ്മണം ഏതസ്സാതി ¶ ധമ്മാരമ്മണം ¶ . ഇതി രൂപാരമ്മണം വാ…പേ… ധമ്മാരമ്മണം വാ ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീതി വത്വാ പുന ‘യം യം വാ പനാരബ്ഭാ’തി ആഹ. തസ്സത്ഥോ – ഏതേസു രൂപാദീസു ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ യം വാ തം വാ പന ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നം ഹോതീതി. മഹാഅട്ഠകഥായം പന യേവാപനകേ അഭിനവം നത്ഥി, ഹേട്ഠാ ഗഹിതമേവ ഗഹിത’ന്തി വത്വാ ‘രൂപം വാ ആരബ്ഭ…പേ… ധമ്മം വാ ആരബ്ഭ, ഇദം വാ ഇദം വാ ആരബ്ഭാതി കഥേതും ഇദം വുത്ത’ന്തി ഏത്തകമേവ ആഗതം.

തസ്മിം സമയേതി ഇദം അനിയമനിദ്ദിട്ഠസ്സ സമയസ്സ നിയമതോ പടിനിദ്ദേസവചനം. തസ്മാ ‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിംയേവ സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി…പേ… അവിക്ഖേപോ ഹോതീ’തി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ യഥേവ ചിത്തം ഏവം ഫസ്സാദീസുപി ഫസ്സോ ഹോതി. കിം ഹോതി? ‘കാമാവചരോ ഹോതി, കുസലോ ഹോതി, ഉപ്പന്നോ ഹോതി, സോമനസ്സസഹഗതോ ഹോതീ’തിആദിനാ നയേന ലബ്ഭമാനപദവസേന യോജനാ കാതബ്ബാ. വേദനായഞ്ഹി ‘സോമനസ്സസഹഗതാ’തി പഞ്ഞിന്ദ്രിയേ ച ‘ഞാണസമ്പയുത്ത’ന്തി ന ലബ്ഭതി, തസ്മാ ‘ലബ്ഭമാനപദവസേനാ’തി വുത്തം. ഇദം അട്ഠകഥാമുത്തകം ആചരിയാനം മതം; ന പനേതം സാരതോ ദട്ഠബ്ബം.

കസ്മാ പനേത്ഥ ഫസ്സോവ പഠമം വുത്തോതി? ചിത്തസ്സ പഠമാഭിനിപാതത്താ. ആരമ്മണസ്മിഞ്ഹി ചിത്തസ്സ പഠമാഭിനിപാതോ ഹുത്വാ ഫസ്സോ ആരമ്മണം ഫുസമാനോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ പഠമം വുത്തോ. ഫസ്സേന പന ഫുസിത്വാ വേദനായ വേദയതി, സഞ്ഞായ സഞ്ജാനാതി, ചേതനായ ചേതേതി. തേന വുത്തം – ‘‘ഫുട്ഠോ, ഭിക്ഖവേ, വേദേതി, ഫുട്ഠോ സഞ്ജാനാതി ഫുട്ഠോ ചേതേതീ’’തി.

അപിച ¶ , അയം ഫസ്സോ നാമ യഥാ പാസാദം പത്വാ ഥമ്ഭോ നാമ സേസദബ്ബസമ്ഭാരാനം ബലവപച്ചയോ, തുലാസങ്ഘാടഭിത്തിപാദകൂടഗോപാനസീപക്ഖപാസകമുഖവട്ടിയോ ഥമ്ഭാബദ്ധാ ഥമ്ഭേ പതിട്ഠിതാ, ഏവമേവ സഹജാതസമ്പയുത്തധമ്മാനം ബലവപച്ചയോ ഹോതി. ഥമ്ഭസദിസോ ഹി ഏസ. അവസേസാ ദബ്ബസമ്ഭാരസദിസാതി. തസ്മാപി പഠമം വുത്തോ. ഇദം പന അകാരണം. ഏകചിത്തസ്മിഞ്ഹി ഉപ്പന്നധമ്മാനം ‘അയം പഠമം ഉപ്പന്നോ അയം പച്ഛാ’തി ഇദം വത്തും ന ലബ്ഭാ. ബലവപച്ചയഭാവേപി ഫസ്സസ്സ കാരണം ന ¶ ദിസ്സതി. ദേസനാവാരേനേവ പന ¶ ഫസ്സോ പഠമം വുത്തോ. വേദനാ ഹോതി ഫസ്സോ ഹോതി, സഞ്ഞാ ഹോതി ഫസ്സോ ഹോതി, ചേതനാ ഹോതി ഫസ്സോ ഹോതി, ചിത്തം ഹോതി ഫസ്സോ ഹോതി, വേദനാ ഹോതി സഞ്ഞാ ഹോതി, ചേതനാ ഹോതി വിതക്കോ ഹോതീതി ആഹരിതുമ്പി ഹി വട്ടേയ്യ. ദേസനാവാരേന പന ഫസ്സോവ പഠമം വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. യഥാ ചേത്ഥ ഏവം സേസധമ്മേസുപി പുബ്ബാപരക്കമോ നാമ ന പരിയേസിതബ്ബോ. വചനത്ഥലക്ഖണരസാദീഹി പന ധമ്മാ ഏവ പരിയേസിതബ്ബാ.

സേയ്യഥിദം – ഫുസതീതി ഫസ്സോ. സ്വായം ഫുസനലക്ഖണോ, സങ്ഘട്ടനരസോ, സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോ, ആപാഥഗതവിസയപദട്ഠാനോ.

അയഞ്ഹി അരൂപധമ്മോപി സമാനോ ആരമ്മണേ ഫുസനാകാരേനേവ പവത്തതീതി ഫുസനലക്ഖണോ. ഏകദേസേന ച അനല്ലീയമാനോപി രൂപം വിയ ചക്ഖും, സദ്ദോ വിയ ച സോതം, ചിത്തം ആരമ്മണഞ്ച സങ്ഘട്ടേതീതി സങ്ഘട്ടനരസോ. വത്ഥാരമ്മണസങ്ഘട്ടനതോ വാ ഉപ്പന്നത്താ സമ്പത്തിഅത്ഥേനപി രസേന സങ്ഘട്ടനരസോതി വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായം – ‘‘ചതുഭൂമകഫസ്സോ ഹി നോഫുസനലക്ഖണോ നാമ നത്ഥി. സങ്ഘട്ടനരസോ പന പഞ്ചദ്വാരികോവ ഹോതി. പഞ്ചദ്വാരികസ്സ ഹി ഫുസനലക്ഖണോതിപി സങ്ഘട്ടനരസോതിപി നാമം; മനോദ്വാരികസ്സ ഫുസനലക്ഖണോത്വേവ നാമം, ന സങ്ഘട്ടനരസോ’’തി.

ഇദഞ്ച വത്വാ ഇദം സുത്തം ആഭതം – ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ദ്വേ മേണ്ഡാ യുജ്ഝേയ്യും, തേസു യഥാ ഏകോ മേണ്ഡോ ഏവം ചക്ഖു ദട്ഠബ്ബം, യഥാ ദുതിയോ മേണ്ഡോ ഏവം രൂപം ദട്ഠബ്ബം; യഥാ തേസം സന്നിപാതോ ഏവം ഫസ്സോ ദട്ഠബ്ബോ’’. ഏവം ഫുസനലക്ഖണോ ച ഫസ്സോ, സങ്ഘട്ടനരസോ ച. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ദ്വേ ¶ സമ്മാ വജ്ജേയ്യും…പേ… ദ്വേ പാണീ വജ്ജേയ്യും, യഥാ ഏകോ പാണി ഏവം ചക്ഖു ദട്ഠബ്ബം, യഥാ ദുതിയോ പാണി ഏവം രൂപം ദട്ഠബ്ബം, യഥാ തേസം സന്നിപാതോ ഏവം ഫസ്സോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏവം ഫുസനലക്ഖണോ ച ഫസ്സോ സങ്ഘട്ടനരസോ ചാ’’തി (മി. പ. ൨.൩.൮) വിത്ഥാരോ.

യഥാ വാ ‘‘ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൩൫൨, ൧൩൫൪) ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി ചക്ഖുആദിനാമേന വുത്താനി, ഏവമിധാപി താനി ചക്ഖുആദിനാമേന വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. തസ്മാ ‘ഏവം ചക്ഖു ദട്ഠബ്ബ’ന്തിആദീസു ഏവം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ദട്ഠബ്ബന്തി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം സന്തേ ചിത്താരമ്മണസങ്ഘട്ടനതോ ¶ ഇമസ്മിമ്പി സുത്തേ കിച്ചട്ഠേനേവ രസേന സങ്ഘട്ടനരസോതി സിദ്ധോ ഹോതി.

തികസന്നിപാതസങ്ഖാതസ്സ ¶ പന അത്തനോ കാരണസ്സ വസേന പവേദിതത്താ സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോ. അയഞ്ഹി തത്ഥ തത്ഥ ‘‘തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ’’തി ഏവം കാരണസ്സ വസേന പവേദിതോതി. ഇമസ്സ ച സുത്തപദസ്സ തിണ്ണം സങ്ഗതിയാ ഫസ്സോതി അയമത്ഥോ; ന സങ്ഗതിമത്തമേവ ഫസ്സോതി.

ഏവം പവേദിതത്താ പന തേനേവാകാരേന പച്ചുപട്ഠാതീതി സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോതി വുത്തോ. ഫലട്ഠേന പന പച്ചുപട്ഠാനേനേസ വേദനാപച്ചുപട്ഠാനോ നാമ ഹോതി. വേദനഞ്ഹേസ പച്ചുപട്ഠാപേതി ഉപ്പാദേതീതി അത്ഥോ. ഉപ്പാദയമാനോ ച യഥാ ബഹിദ്ധാ ഉണ്ഹപച്ചയാപി ലാഖാസങ്ഖാതധാതുനിസ്സിതാ ഉസ്മാ അത്തനോ നിസ്സയേ മുദുഭാവകാരീ ഹോതി, ന അത്തനോ പച്ചയഭൂതേപി ബഹിദ്ധാ വീതച്ചിതങ്ഗാരസങ്ഖാതേ ഉണ്ഹഭാവേ, ഏവം വത്ഥാരമ്മണസങ്ഖാതഅഞ്ഞപച്ചയോപി സമാനോ, ചിത്തനിസ്സിതത്താ അത്തനോ നിസ്സയഭൂതേ ചിത്തേ ഏവ ഏസ വേദനുപ്പാദകോ ഹോതി, ന അത്തനോ പച്ചയഭൂതേപി വത്ഥുമ്ഹി ആരമ്മണേ വാതി വേദിതബ്ബോ. തജ്ജാസമന്നാഹാരേന പന ഇന്ദ്രിയേന ച പരിക്ഖതേ വിസയേ അനന്തരായേന ഉപ്പജ്ജനതോ ഏസ ആപാഥഗതവിസയപദട്ഠാനോതി വുച്ചതി.

വേദയതീതി വേദനാ. സാ വേദയിതലക്ഖണാ, അനുഭവനരസാ ഇട്ഠാകാരസമ്ഭോഗരസാ വാ, ചേതസികഅസ്സാദപച്ചുപട്ഠാനാ, പസ്സദ്ധിപദട്ഠാനാ.

‘ചതുഭൂമികവേദനാ ¶ ഹി നോവേദയിതലക്ഖണാ നാമ നത്ഥി. അനുഭവനരസതാ പന സുഖവേദനായമേവ ലബ്ഭതീ’തി വത്വാ പുന തം വാദം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘സുഖവേദനാ വാ ഹോതു, ദുക്ഖവേദനാ വാ, അദുക്ഖമസുഖവേദനാ വാ, സബ്ബാ അനുഭവനരസാ’തി വത്വാ അയമത്ഥോ ദീപിതോ – ആരമ്മണരസാനുഭവനട്ഠാനം പത്വാ സേസസമ്പയുത്തധമ്മാ ഏകദേസമത്തകമേവ അനുഭവന്തി. ഫസ്സസ്സ ഹി ഫുസനമത്തകമേവ ഹോതി, സഞ്ഞായ സഞ്ജാനനമത്തകമേവ, ചേതനായ ചേതനാമത്തകമേവ, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനമത്തകമേവ. ഏകംസതോ പന ഇസ്സരവതായ വിസ്സവിതായ സാമിഭാവേന വേദനാവ ആരമ്മണരസം അനുഭവതി.

രാജാ വിയ ഹി വേദനാ, സൂദോ വിയ സേസധമ്മാ. യഥാ സൂദോ നാനാരസഭോജനം സമ്പാദേത്വാ പേളായ പക്ഖിപിത്വാ ലഞ്ഛനം ദത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികേ ഓതാരേത്വാ ലഞ്ഛനം ഭിന്ദിത്വാ പേളം വിവരിത്വാ സബ്ബസൂപബ്യഞ്ജനേഹി അഗ്ഗഗ്ഗം ¶ ആദായ ഭാജനേ പക്ഖിപിത്വാ സദോസനിദ്ദോസഭാവവീമംസനത്ഥം അജ്ഝോഹരതി, തതോ രഞ്ഞോ നാനഗ്ഗരസഭോജനം ഉപനാമേതി. രാജാ ഇസ്സരവതായ വിസ്സവിതായ ¶ സാമീ ഹുത്വാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതം ഭുഞ്ജതി. തത്ഥ ഹി സൂദസ്സ ഭത്തവീമംസനമത്തമിവ അവസേസധമ്മാനം ആരമ്മണരസസ്സ ഏകദേസാനുഭവനം. യഥാ ഹി സൂദോ ഭത്തേകദേസമത്തമേവ വീമംസതി ഏവം സേസധമ്മാപി ആരമ്മണരസേകദേസമേവ അനുഭവന്തി. യഥാ പന രാജാ ഇസ്സരവതായ വിസ്സവിതായ സാമീ ഹുത്വാ യദിച്ഛകം ഭുഞ്ജതി, ഏവം വേദനാപി ഇസ്സരവതായ വിസ്സവിതായ സാമിഭാവേന ആരമ്മണരസം അനുഭവതി. തസ്മാ അനുഭവനരസാതി വുച്ചതി.

ദുതിയേ അത്ഥവികപ്പേ അയം ഇധ അധിപ്പേതാ വേദനാ യഥാ വാ തഥാ വാ ആരമ്മണസ്സ ഇട്ഠാകാരമേവ സമ്ഭുഞ്ജതീതി ഇട്ഠാകാരസമ്ഭോഗരസാതി വുത്താ. ചേതസികഅസ്സാദതോ പനേസാ അത്തനോ സഭാവേനേവ ഉപട്ഠാനം സന്ധായ ചേതസികഅസ്സാദപച്ചുപട്ഠാനാതി വുത്താ. യസ്മാ പന ‘‘പസ്സദ്ധികായോ സുഖം വേദേതി’’ തസ്മാ പസ്സദ്ധിപദട്ഠാനാതി വേദിതബ്ബാ.

നീലാദിഭേദം ആരമ്മണം സഞ്ജാനാതീതി സഞ്ഞാ. സാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാ പച്ചാഭിഞ്ഞാണരസാ. ചതുഭൂമികസഞ്ഞാ ഹി നോസഞ്ജാനനലക്ഖണാ നാമ നത്ഥി ¶ . സബ്ബാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാവ. യാ പനേത്ഥ അഭിഞ്ഞാണേന സഞ്ജാനാതി സാ പച്ചാഭിഞ്ഞാണരസാ നാമ ഹോതി.

തസ്സാ, വഡ്ഢകിസ്സ ദാരുമ്ഹി അഭിഞ്ഞാണം കത്വാ പുന തേന അഭിഞ്ഞാണേന തം പച്ചാഭിജാനനകാലേ, പുരിസസ്സ കാളതിലകാദിഅഭിഞ്ഞാണം സല്ലക്ഖേത്വാ പുന തേന അഭിഞ്ഞാണേന അസുകോ നാമ ഏസോതി തസ്സ പച്ചാഭിജാനനകാലേ, രഞ്ഞോ പിളന്ധനഗോപകഭണ്ഡാഗാരികസ്സ തസ്മിം തസ്മിം പിളന്ധനേ നാമപണ്ണകം ബന്ധിത്വാ ‘അസുകം പിളന്ധനം നാമ ആഹരാ’തി വുത്തേ ദീപം ജാലേത്വാ രതനഗബ്ഭം പവിസിത്വാ പണ്ണം വാചേത്വാ തസ്സ തസ്സേവ പിളന്ധനസ്സ ആഹരണകാലേ ച പവത്തി വേദിതബ്ബാ.

അപരോ നയോ – സബ്ബസങ്ഗാഹികവസേന ഹി സഞ്ജാനനലക്ഖണാ സഞ്ഞാ. പുനസഞ്ജാനനപച്ചയനിമിത്തകരണരസാ, ദാരുആദീസു തച്ഛകാദയോ വിയ. യഥാഗഹിതനിമിത്തവസേന അഭിനിവേസകരണപച്ചുപട്ഠാനാ, ഹത്ഥിദസ്സകഅന്ധാ വിയ. ആരമ്മണേ അനോഗാള്ഹവുത്തിതായ ¶ അചിരട്ഠാനപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, വിജ്ജു വിയ. യഥാഉപട്ഠിതവിസയപദട്ഠാനാ, തിണപുരിസകേസു മിഗപോതകാനം ‘പുരിസാ’തി ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ വിയ. യാ പനേത്ഥ ഞാണസമ്പയുത്താ ഹോതി സാ സഞ്ഞാ ഞാണമേവ അനുവത്തതി. സസമ്ഭാരപഥവീആദീസു സേസധമ്മാ പഥവീആദീനി വിയാതി വേദിതബ്ബാ.

ചേതയതീതി ¶ ചേതനാ സദ്ധിം അത്തനാ സമ്പയുത്തധമ്മേ ആരമ്മണേ അഭിസന്ദഹതീതി അത്ഥോ. സാ ചേതയിതലക്ഖണാ, ചേതനാഭാവലക്ഖണാതി അത്ഥോ. ആയൂഹനരസാ. ചതുഭൂമികചേതനാ ഹി നോചേതയിതലക്ഖണാ നാമ നത്ഥി. സബ്ബാ ചേതയിതലക്ഖണാവ. ആയൂഹനരസതാ പന കുസലാകുസലേസു ഏവ ഹോതി. കുസലാകുസലകമ്മായൂഹനട്ഠാനഞ്ഹി പത്വാ സേസസമ്പയുത്തധമ്മാനം ഏകദേസമത്തകമേവ കിച്ചം ഹോതി. ചേതനാ പന അതിരേകഉസ്സാഹാ അതിരേകവായാമാ, ദിഗുണുസ്സാഹാ ദിഗുണവായാമാ. തേനാഹു പോരാണാ – ‘‘ഥാവരിയസഭാവസണ്ഠിതാ ച പനേസാ ചേതനാ’’തി. ഥാവരിയോതി ഖേത്തസാമീ വുച്ചതി. യഥാ ഖേത്തസാമീ പുരിസോ പഞ്ചപണ്ണാസ ബലിപുരിസേ ഗഹേത്വാ ‘ലായിസ്സാമീ’തി ഏകതോ ഖേത്തം ഓതരതി. തസ്സ അതിരേകോ ഉസ്സാഹോ അതിരേകോ വായാമോ, ദിഗുണോ ഉസ്സാഹോ ദിഗുണോ വായാമോ ഹോതി, ‘നിരന്തരം ഗണ്ഹഥാ’തിആദീനി വദതി, സീമം ആചിക്ഖതി, തേസം സുരാഭത്തഗന്ധമാലാദീനി ജാനാതി, മഗ്ഗം സമകം ഹരതി. ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം ¶ . ഖേത്തസാമിപുരിസോ വിയ ഹി ചേതനാ. പഞ്ചപണ്ണാസ ബലിപുരിസാ വിയ ചിത്തങ്ഗവസേന ഉപ്പന്നാ പഞ്ചപണ്ണാസ കുസലാ ധമ്മാ. ഖേത്തസാമിപുരിസസ്സ ദിഗുണുസ്സാഹദിഗുണവായാമകരണകാലോ വിയ കുസലാകുസലകമ്മായൂഹനട്ഠാനം പത്വാ ചേതനായ ദിഗുണുസ്സാഹോ ദിഗുണവായാമോ ഹോതി. ഏവമസ്സാ ആയൂഹനരസതാ വേദിതബ്ബാ.

സാ പനേസാ സംവിദഹനപച്ചുപട്ഠാനാ. സംവിദഹമാനാ ഹി അയം ഉപട്ഠാതി, സകിച്ചപരകിച്ചസാധകാ, ജേട്ഠസിസ്സമഹാവഡ്ഢകീആദയോ വിയ. യഥാ ഹി ജേട്ഠസിസ്സോ ഉപജ്ഝായം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ സയം അധീയമാനോ ഇതരേപി ദാരകേ അത്തനോ അത്തനോ അജ്ഝയനകമ്മേ പവത്തയതി, തസ്മിഞ്ഹി അധീയിതും ആരദ്ധേ തേപി അധീയന്തി, തദനുവത്തിതായ. യഥാ ച മഹാവഡ്ഢകീ സയം തച്ഛന്തോ ഇതരേപി തച്ഛകേ അത്തനോ അത്തനോ ¶ തച്ഛനകമ്മേ പവത്തയതി, തസ്മിഞ്ഹി തച്ഛിതും ആരദ്ധേ തേപി തച്ഛന്തി, തദനുവത്തിതായ. യഥാ ച യോധനായകോ സയം യുജ്ഝമാനോ ഇതരേപി യോധേ സമ്പഹാരവുത്തിയം പവത്തയതി, തസ്മിഞ്ഹി യുജ്ഝിതും ആരദ്ധേ തേപി അനിവത്തമാനാ യുജ്ഝന്തി, തദനുവത്തിതായ. ഏവമേസാപി അത്തനോ കിച്ചേന ആരമ്മണേ പവത്തമാനാ അഞ്ഞേപി സമ്പയുത്തധമ്മേ അത്തനോ അത്തനോ കിരിയായ പവത്തേതി. തസ്സാ ഹി അത്തനോ കിച്ചം ആരദ്ധായ, തംസമ്പയുത്താപി ആരഭന്തി. തേന വുത്തം – ‘സകിച്ചപരകിച്ചസാധകാ, ജേട്ഠസിസ്സമഹാവഡ്ഢകീആദയോ വിയാ’തി. അച്ചായികകമ്മാനുസ്സരണാദീസു ച പനായം സമ്പയുത്താനം ഉസ്സാഹനഭാവേന പവത്തമാനാ പാകടാ ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ.

‘ആരമ്മണം ¶ ചിന്തേതീ’തി ചിത്തന്തി നയേന ചിത്തസ്സ വചനത്ഥോ വുത്തോ ഏവ. ലക്ഖണാദിതോ പന വിജാനനലക്ഖണം ചിത്തം, പുബ്ബങ്ഗമരസം, സന്ദഹനപച്ചുപട്ഠാനം, നാമരൂപപദട്ഠാനം. ചതുഭൂമകചിത്തഞ്ഹി നോവിജാനനലക്ഖണം നാമ നത്ഥി. സബ്ബം വിജാനനലക്ഖണമേവ. ദ്വാരം പന പത്വാ ആരമ്മണവിഭാവനട്ഠാനേ ചിത്തം പുബ്ബങ്ഗമം പുരേചാരികം ഹോതി. ചക്ഖുനാ ഹി ദിട്ഠം രൂപാരമ്മണം ചിത്തേനേവ വിജാനാതി…പേ… മനേന വിഞ്ഞാതം ധമ്മാരമ്മണം ചിത്തേനേവ വിജാനാതി. യഥാ ഹി നഗരഗുത്തികോ നാമ നഗരമജ്ഝേ സിങ്ഘാടകേ നിസീദിത്വാ ‘അയം നേവാസികോ അയം ആഗന്തുകോ’തി ആഗതാഗതം ജനം ഉപധാരേതി വവത്ഥപേതി – ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം. വുത്തമ്പി ചേതം മഹാഥേരേന – ‘‘യഥാ, മഹാരാജ ¶ , നഗരഗുത്തികോ നാമ മജ്ഝേ നഗരസ്സ സിങ്ഘാടകേ നിസിന്നോ പുരത്ഥിമതോ ദിസതോ പുരിസം ആഗച്ഛന്തം പസ്സേയ്യ… പച്ഛിമതോ… ദക്ഖിണതോ… ഉത്തരതോ ദിസതോ പുരിസം ആഗച്ഛന്തം പസ്സേയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യം ചക്ഖുനാ രൂപം പസ്സതി തം വിഞ്ഞാണേന വിജാനാതി, യം സോതേന സദ്ദം സുണാതി, ഘാനേന ഗന്ധം ഘായതി, ജിവ്ഹായ രസം സായതി, കായേന ഫോട്ഠബ്ബം ഫുസതി, മനസാ ധമ്മം വിജാനാതി, തം വിഞ്ഞാണേന വിജാനാതീ’’തി (മി. പ. ൨.൩.൧൨). ഏവം ദ്വാരം പത്വാ ആരമ്മണവിഭാവനട്ഠാനേ ചിത്തമേവ പുബ്ബങ്ഗമം പുരേചാരികം. തസ്മാ പുബ്ബങ്ഗമരസന്തി ¶ വുച്ചതി.

തദേതം പച്ഛിമം പച്ഛിമം ഉപ്പജ്ജമാനം പുരിമം പുരിമം നിരന്തരം കത്വാ സന്ദഹനമേവ ഉപട്ഠാതീതി സന്ദഹനപച്ചുപട്ഠാനം. പഞ്ചവോകാരഭവേ പനസ്സ നിയമതോ നാമരൂപം, ചതുവോകാരഭവേ നാമമേവ പദട്ഠാനം. തസ്മാ നാമരൂപപദട്ഠാനന്തി വുത്തം.

കിം പനേതം ചിത്തം പുരിമനിദ്ദിട്ഠചിത്തേന സദ്ധിം ഏകമേവ ഉദാഹു അഞ്ഞന്തി? ഏകമേവ. അഥ കസ്മാ പുരിമനിദ്ദിട്ഠം പുന വുത്തന്തി? അവിചാരിതം ഏതം അട്ഠകഥായം. അയം പനേത്ഥ യുത്തി – യഥാ ഹി രൂപാദീനി ഉപാദായ പഞ്ഞത്താ സൂരിയാദയോ ന അത്ഥതോ രൂപാദീഹി അഞ്ഞേ ഹോന്തി, തേനേവ യസ്മിം സമയേ സൂരിയോ ഉദേതി തസ്മിം സമയേ തസ്സ തേജസങ്ഖാതം രൂപമ്പീതി. ഏവം വുച്ചമാനേപി ന രൂപാദീഹി അഞ്ഞോ സൂരിയോ നാമ അത്ഥി. ന തഥാ ചിത്തം; ഫസ്സാദയോ ധമ്മേ ഉപാദായ പഞ്ഞാപിയതി; അത്ഥതോ പനേതം തേഹി അഞ്ഞമേവ. തേന ‘യസ്മിം സമയേ ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി ഏകംസേനേവ തസ്മിം സമയേ ഫസ്സാദീഹി അത്ഥതോ അഞ്ഞമേവ തം ഹോതീ’തി ഇമസ്സത്ഥസ്സ ദീപനത്ഥായ ഏതം പുന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

യഥാ ച ‘‘യസ്മിം സമയേ രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതി…പേ… പഥവീകസിണം, തസ്മിം സമയേ ¶ ഫസ്സോ ഹോതി വേദനാ ഹോതീ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൬൦) പന ഭാവേന്തേന വവത്ഥാപിതേ സമയേ യോ ഭാവേതി ന സോ അത്ഥതോ ഉപ്പജ്ജതി നാമ, തേനേവ തത്ഥ യഥാ ‘‘ഫസ്സോ ഹോതി വേദനാ ഹോതീ’’തി വുത്തം, ന ഏവം ‘‘യോ ഭാവേതി സോ ഹോതീ’’തി വുത്തം. ‘‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തിആദീസു പന ചിത്തേന വവത്ഥാപിതേ സമയേ സമയവവത്ഥാപിതം ചിത്തം ന തഥാ അത്ഥതോ നുപ്പജ്ജതി ¶ . യഥേവ പന തദാ ‘ഫസ്സോ ഹോതി വേദനാ ഹോതി’, തഥാ ‘ചിത്തമ്പി ഹോതീ’തി ഇമസ്സപി അത്ഥസ്സ ദീപനത്ഥമിദം പുന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇദം പനേത്ഥ സന്നിട്ഠാനം – ഉദ്ദേസവാരേ സങ്ഗണ്ഹനത്ഥം നിദ്ദേസവാരേ ച വിഭജനത്ഥം പുരിമേന ഹി ‘ചിത്ത’-സദ്ദേന കേവലം സമയോ വവത്ഥാപിതോ. തസ്മിം പന ചിത്തേന വവത്ഥാപിതസമയേ യേ ധമ്മാ ഹോന്തി തേസം ദസ്സനത്ഥം ‘‘ഫസ്സോ ഹോതീ’’തിആദി ആരദ്ധം. ചിത്തഞ്ചാപി തസ്മിം സമയേ ഹോതിയേവ. തസ്മാ തസ്സാപി സങ്ഗണ്ഹനത്ഥമേതം ¶ പുന വുത്തം. ഇമസ്മിഞ്ച ഠാനേ ഏതസ്മിം അവുച്ചമാനേ ‘‘കതമം തസ്മിം സമയേ ചിത്ത’’ന്തി ന സക്കാ ഭവേയ്യ നിദ്ദേസവാരേ വിഭജിതും. ഏവമസ്സ വിഭജനംയേവ പരിഹായേഥ. തസ്മാ തസ്സ നിദ്ദേസവാരേ വിഭജനത്ഥമ്പി ഏതഞ്ച വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

യസ്മാ വാ ‘‘ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തി ഏത്ഥ ചിത്തം ഉപ്പന്നന്തി ഏതം ദേസനാസീസമേവ, ‘ന പന ചിത്തം ഏകമേവ ഉപ്പജ്ജതീ’തി അട്ഠകഥായം വിചാരിതം, തസ്മാ ചിത്തം ‘‘ഉപ്പന്ന’’ന്തി ഏത്ഥാപി ചിത്തമത്തമേവ അഗ്ഗഹേത്വാ പരോപണ്ണാസകുസലധമ്മേഹി സദ്ധിംയേവ ചിത്തം ഗഹിതം. ഏവം തത്ഥ സങ്ഖേപതോ സബ്ബേപി ചിത്തചേതസികധമ്മേ ഗഹേത്വാ ഇധ സരൂപേന പഭേദതോ ദസ്സേതും ‘‘ഫസ്സോ ഹോതീ’’തിആദി ആരദ്ധം. ഇതി ഫസ്സാദയോ വിയ ചിത്തമ്പി വുത്തമേവാതി വേദിതബ്ബം.

വിതക്കേതീതി വിതക്കോ; വിതക്കനം വാ വിതക്കോ; ഊഹനന്തി വുത്തം ഹോതി. സ്വായം ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ. സോ ഹി ആരമ്മണേ ചിത്തം ആരോപേതി. യഥാ ഹി കോചി രാജവല്ലഭം ഞാതിം വാ മിത്തം വാ നിസ്സായ രാജഗേഹം ആരോഹതി, ഏവം വിതക്കം നിസ്സായ ചിത്തം ആരമ്മണം ആരോഹതി. തസ്മാ സോ ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണോതി വുത്തോ. നാഗസേനത്ഥേരോ പനാഹ – ആകോടനലക്ഖണോ വിതക്കോ. ‘‘യഥാ, മഹാരാജ, ഭേരീ ആകോടിതാ അഥ പച്ഛാ ¶ അനുരവതി അനുസദ്ദായതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യഥാ ആകോടനാ ഏവം വിതക്കോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ പച്ഛാ അനുരവനാ അനുസദ്ദായനാ ഏവം വിചാരോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി (മി. പ. ൨.൩.൧൪ ഥോകം വിസദിസം). സ്വായം ആഹനനപരിയാഹനനരസോ. തഥാ ഹി തേന യോഗാവചരോ ആരമ്മണം വിതക്കാഹതം വിതക്കപരിയാഹതം കരോതീതി വുച്ചതി. ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ ആനയനപച്ചുപട്ഠാനോ.

ആരമ്മണേ ¶ തേന ചിത്തം വിചരതീതി വിചാരോ; വിചരണം വാ വിചാരോ. അനുസഞ്ചരണന്തി വുത്തം ഹോതി. സ്വായം ആരമ്മണാനുമജ്ജനലക്ഖണോ. തത്ഥ സഹജാതാനുയോജനരസോ. ചിത്തസ്സ അനുപ്പബന്ധപച്ചുപട്ഠാനോ. സന്തേപി ച നേസം കത്ഥചി അവിയോഗേ ഓളാരികട്ഠേന പുബ്ബങ്ഗമട്ഠേന ച ഘണ്ടാഭിഘാതോ വിയ അഭിനിരോപനട്ഠേന ച ചേതസോ പഠമാഭിനിപാതോ വിതക്കോ ¶ . സുഖുമട്ഠേന അനുമജ്ജനസഭാവട്ഠേന ച ഘണ്ടാനുരവോ വിയ അനുപ്പബന്ധോ വിചാരോ. വിപ്ഫാരവാ ചേത്ഥ വിതക്കോ, പഠമുപ്പത്തികാലേ പരിപ്ഫന്ദഭൂതോ ചിത്തസ്സ. ആകാസേ ഉപ്പതിതുകാമസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖവിക്ഖേപോ വിയ. പദുമാഭിമുഖപാതോ വിയ ച ഗന്ധാനുബദ്ധചേതസോ ഭമരസ്സ. സന്തവുത്തി വിചാരോ നാതിപരിപ്ഫന്ദനഭാവോ ചിത്തസ്സ, ആകാസേ ഉപ്പതിതസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖപ്പസാരണം വിയ, പരിബ്ഭമനം വിയ ച പദുമാഭിമുഖപതിതസ്സ ഭമരസ്സ പദുമസ്സ ഉപരിഭാഗേ.

അട്ഠകഥായം പന ‘‘ആകാസേ ഗച്ഛതോ മഹാസകുണസ്സ ഉഭോഹി പക്ഖേഹി വാതം ഗഹേത്വാ പക്ഖേ സന്നിസീദാപേത്വാ ഗമനം വിയ ആരമ്മണേ ചേതസോ അഭിനിരോപനഭാവേന പവത്തോ വിതക്കോ. സോ ഹി ഏകഗ്ഗോ ഹുത്വാ അപ്പേതി വാതഗ്ഗഹണത്ഥം പക്ഖേ ഫന്ദാപയമാനസ്സ ഗമനം വിയ. അനുമജ്ജഭാവേന പവത്തോ വിചാരോ. സോ ഹി ആരമ്മണം അനുമജ്ജതീതി വുത്തം, തം അനുപ്പബന്ധനേന പവത്തിയം അതിവിയ യുജ്ജതി. സോ പന നേസം വിസേസോ പഠമദുതിയജ്ഝാനേസു പാകടോ ഹോതി. അപിച മലഗ്ഗഹിതം കംസഭാജനം ഏകേന ഹത്ഥേന ദള്ഹം ഗഹേത്വാ ഇതരേന ഹത്ഥേന ചുണ്ണതേലവാലണ്ഡുപകേന പരിമജ്ജന്തസ്സ ദള്ഹഗ്ഗഹണഹത്ഥോ വിയ വിതക്കോ, പരിമജ്ജനഹത്ഥോ വിയ വിചാരോ. തഥാ കുമ്ഭകാരസ്സ ദണ്ഡപ്പഹാരേന ചക്കം ഭമയിത്വാ ഭാജനം കരോന്തസ്സ ഉപ്പീളനഹത്ഥോ വിയ വിതക്കോ, ഇതോ ചിതോ ച സഞ്ചരണഹത്ഥോ വിയ വിചാരോ. തഥാ മണ്ഡലം കരോന്തസ്സ മജ്ഝേ സന്നിരുമ്ഭിത്വാ ഠിതകണ്ടകോ വിയ അഭിനിരോപനോ വിതക്കോ, ബഹിപരിബ്ഭമനകണ്ടകോ വിയ അനുമജ്ജമാനോ വിചാരോ.

പിണയതീതി ¶ പീതി. സാ സമ്പിയായനലക്ഖണാ. കായചിത്തപീണനരസാ, ഫരണരസാ വാ. ഓദഗ്യപച്ചുപട്ഠാനാ. സാ പനേസാ ഖുദ്ദികാപീതി, ഖണികാപീതി, ഓക്കന്തികാപീതി, ഉബ്ബേഗാപീതി, ഫരണാപീതീതി പഞ്ചവിധാ ഹോതി.

തത്ഥ ¶ ഖുദ്ദികാപീതി സരീരേ ലോമഹംസമത്തമേവ കാതും സക്കോതി. ഖണികാപീതി ഖണേ ഖണേ വിജ്ജുപ്പാദസദിസാ ഹോതി. ഓക്കന്തികാപീതി ¶ , സമുദ്ദതീരം വീചി വിയ, കായം ഓക്കമിത്വാ ഓക്കമിത്വാ ഭിജ്ജതി. ഉബ്ബേഗാപീതി ബലവതീ ഹോതി, കായം ഉദ്ധഗ്ഗം കത്വാ ആകാസേ ലങ്ഘാപനപ്പമാണപ്പത്താ. തഥാ ഹി പുണ്ണവല്ലികവാസീ മഹാതിസ്സത്ഥേരോ പുണ്ണമദിവസേ സായം ചേതിയങ്ഗണം ഗന്ത്വാ ചന്ദാലോകം ദിസ്വാ മഹാചേതിയാഭിമുഖോ ഹുത്വാ ‘ഇമായ വത വേലായ ചതസ്സോ പരിസാ മഹാചേതിയം വന്ദന്തീ’തി പകതിയാ ദിട്ഠാരമ്മണവസേന ബുദ്ധാരമ്മണം ഉബ്ബേഗം പീതിം ഉപ്പാദേത്വാ സുധാതലേ പഹടചിത്രഗേണ്ഡുകോ വിയ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ മഹാചേതിയങ്ഗണേയേവ അട്ഠാസി.

തഥാ ഗിരികണ്ഡകവിഹാരസ്സ ഉപനിസ്സയേ വത്തകാലകഗാമേ ഏകാ കുലധീതാപി ബലവബുദ്ധാരമ്മണായ ഉബ്ബേഗായ പീതിയാ ആകാസേ ലങ്ഘേസി. തസ്സാ കിര മാതാപിതരോ സായം ധമ്മസവനത്ഥായ വിഹാരം ഗച്ഛന്താ ‘അമ്മ, ത്വം ഗരുഭാരാ, അകാലേ വിചരിതും ന സക്കോസി, മയം തുയ്ഹം പത്തിം കത്വാ ധമ്മം സോസ്സാമാ’തി അഗമംസു. സാ ഗന്തുകാമാപി തേസം വചനം പടിബാഹിതും അസക്കോന്തീ ഘരേ ഓഹീയിത്വാ ഘരദ്വാരേ ഠത്വാ ചന്ദാലോകേന ഗിരികണ്ഡകേ ആകാസചേതിയങ്ഗണം ഓലോകേന്തീ ചേതിയസ്സ ദീപപൂജം അദ്ദസ. ചതസ്സോ ച പരിസാ മാലാഗന്ധാദീഹി ചേതിയപൂജം കത്വാ പദക്ഖിണം കരോന്തിയോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഗണസജ്ഝായസദ്ദം അസ്സോസി. അഥസ്സാ ‘ധഞ്ഞാ വതിമേ മനുസ്സാ യേ വിഹാരം ഗന്ത്വാ ഏവരൂപേ ചേതിയങ്ഗണേ അനുസഞ്ചരിതും ഏവരൂപഞ്ച മധുരം ധമ്മകഥം സോതും ലഭന്തീ’തി മുത്തരാസിസദിസം ചേതിയം പസ്സന്തിയാ ഏവ ഉബ്ബേഗാപീതി ഉദപാദി. സാ ആകാസേ ലങ്ഘിത്വാ മാതാപിതൂനം പുരിമതരംയേവ ആകാസതോ ചേതിയങ്ഗണേ ഓരുയ്ഹ ചേതിയം വന്ദിത്വാ ധമ്മം സുണമാനാ അട്ഠാസി. അഥ നം മാതാപിതരോ ആഗന്ത്വാ ‘അമ്മ, ത്വം കതരേന മഗ്ഗേന ആഗതാസീ’തി പുച്ഛിംസു. സാ ‘ആകാസേന ആഗതാമ്ഹി, ന മഗ്ഗേനാ’തി വത്വാ ‘അമ്മ, ആകാസേന നാമ ഖീണാസവാ സഞ്ചരന്തി, ത്വം കഥം ആഗതാ’തി പുട്ഠാ ആഹ – ‘മയ്ഹം ചന്ദാലോകേന ചേതിയം ഓലോകേന്തിയാ ഠിതായ ബുദ്ധാരമ്മണാ ബലവപീതി ഉപ്പജ്ജതി, അഥാഹം നേവ അത്തനോ ഠിതഭാവം ന നിസിന്നഭാവം അഞ്ഞാസിം, ഗഹിതനിമിത്തേനേവ പന ആകാസം ¶ ലങ്ഘിത്വാ ചേതിയങ്ഗണേ പതിട്ഠിതാമ്ഹീ’തി. ഏവം ഉബ്ബേഗാപീതി ആകാസേ ലങ്ഘാപനപ്പമാണാ ഹോതി.

ഫരണപീതിയാ ¶ ¶ പന ഉപ്പന്നായ സകലസരീരം ധമിത്വാ പൂരിതവത്ഥി വിയ, മഹതാ ഉദകോഘേന പക്ഖന്ദപബ്ബതകുച്ഛി വിയ ച അനുപരിപ്ഫുടം ഹോതി. സാ പനേസാ പഞ്ചവിധാ പീതി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തീ പരിപാകം ഗച്ഛന്തീ ദുവിധം പസ്സദ്ധിം പരിപൂരേതി – കായപസ്സദ്ധിഞ്ച ചിത്തപസ്സദ്ധിഞ്ച. പസ്സദ്ധി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തീ പരിപാകം ഗച്ഛന്തീ ദുവിധം സുഖം പരിപൂരേതി – കായികം ചേതസികഞ്ച. സുഖം ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തം പരിപാകം ഗച്ഛന്തം തിവിധം സമാധിം പരിപൂരേതി – ഖണികസമാധിം ഉപചാരസമാധിം അപ്പനാസമാധിന്തി. താസു ഠപേത്വാ അപ്പനാസമാധിപൂരികം ഇതരാ ദ്വേപി ഇധ യുജ്ജന്തി.

സുഖയതീതി സുഖം; യസ്സ ഉപ്പജ്ജതി തം സുഖിതം കരോതീതി അത്ഥോ. സുട്ഠു വാ ഖാദതി, ഖനതി ച കായചിത്താബാധന്തി സുഖം. സോമനസ്സവേദനായേതം നാമം. തസ്സ ലക്ഖണാദീനി വേദനാപദേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

അപരോ നയോ – സാതലക്ഖണം സുഖം, സമ്പയുത്താനം ഉപബ്രൂഹനരസം, അനുഗ്ഗഹണപച്ചുപട്ഠാനം. സതിപി ച നേസം പീതിസുഖാനം കത്ഥചി അവിപ്പയോഗേ, ഇട്ഠാരമ്മണപടിലാഭതുട്ഠി പീതി; പടിലദ്ധരസാനുഭവനം സുഖം. യത്ഥ പീതി തത്ഥ സുഖം. യത്ഥ സുഖം തത്ഥ ന നിയമതോ പീതി. സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതാ പീതി, വേദനാക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതം സുഖം. കന്താരഖിന്നസ്സ വനന്തോദകദസ്സനസവനേസു വിയ പീതി. വനച്ഛായാപവേസനഉദകപരിഭോഗേസു വിയ സുഖം.

യഥാ ഹി പുരിസോ മഹാകന്താരമഗ്ഗം പടിപന്നോ ഘമ്മപരേതോ തസിതോ പിപാസിതോ പടിപഥേ പുരിസം ദിസ്വാ ‘കത്ഥ പാനീയം അത്ഥീ’തി പുച്ഛേയ്യ. സോ ‘അടവിം ഉത്തരിത്വാ ജാതസ്സരവനസണ്ഡോ അത്ഥി, തത്ഥ ഗന്ത്വാ ലഭിസ്സസീ’തി വദേയ്യ. സോ തസ്സ കഥം സുത്വാ ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഭവേയ്യ. തതോ ഗച്ഛന്തോ ഭൂമിയം പതിതാനി ഉപ്പലദലനാലപത്താദീനി ദിസ്വാ സുട്ഠുതരം ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഹുത്വാ ഗച്ഛന്തോ അല്ലവത്ഥേ അല്ലകേസേ പുരിസേ പസ്സേയ്യ, വനകുക്കുടമോരാദീനം സദ്ദം സുണേയ്യ, ജാതസ്സരപരിയന്തേ ജാതം മണിജാലസദിസം നീലവനസണ്ഡം പസ്സേയ്യ, സരേ ജാതാനി ഉപ്പലപദുമകുമുദാദീനി പസ്സേയ്യ, അച്ഛം വിപ്പസന്നം ഉദകം പസ്സേയ്യ. സോ ഭിയ്യോ ¶ ഭിയ്യോ ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഹുത്വാ ജാതസ്സരം ¶ ഓതരിത്വാ യഥാരുചി ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച പടിപ്പസ്സദ്ധദരഥോ ഭിസമുളാലപോക്ഖരാദീനി ഖാദിത്വാ നീലുപ്പലാദീനി പിളന്ധിത്വാ മന്ദാലകമൂലാനി ഖന്ധേ കരിത്വാ ഉത്തരിത്വാ സാടകം നിവാസേത്വാ, ഉദകസാടകം ആതപേ കത്വാ, സീതച്ഛായായ മന്ദമന്ദേ വാതേ പഹരന്തേ നിപന്നോ ‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’ന്തി വദേയ്യ. ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

തസ്സ ¶ ഹി പുരിസസ്സ ജാതസ്സരവനസണ്ഡസവനതോ പട്ഠായ യാവ ഉദകദസ്സനാ ഹട്ഠപഹട്ഠകാലോ വിയ പുബ്ബഭാഗാരമ്മണേ ഹട്ഠപഹട്ഠാകാരാ പീതി. ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ച സീതച്ഛായായ മന്ദമന്ദേ വാതേ പഹരന്തേ ‘അഹോ സുഖം, അഹോ സുഖ’ന്തി വദതോ നിപന്നകാലോ വിയ ബലവപ്പത്തം ആരമ്മണരസാനുഭവനാകാരസണ്ഠിതം സുഖം. തസ്മിം തസ്മിം സമയേ പാകടഭാവതോ ചേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യത്ഥ പന പീതി സുഖമ്പി തത്ഥ അത്ഥീതി വുത്തമേവേതം.

ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാതി ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗഭാവോ; സമാധിസ്സേതം നാമം. ലക്ഖണാദീസു പനസ്സ അട്ഠകഥായം താവ വുത്തം – ‘‘പാമോക്ഖലക്ഖണോ ച സമാധി അവിക്ഖേപലക്ഖണോ ച’’. യഥാ ഹി കൂടാഗാരകണ്ണികാ സേസദബ്ബസമ്ഭാരാനം ആബന്ധനതോ പമുഖാ ഹോതി ഏവമേവ സബ്ബകുസലധമ്മാനം സമാധിചിത്തേന ഇജ്ഝനതോ സബ്ബേസമ്പി തേസം ധമ്മാനം സമാധി പാമോക്ഖോ ഹോതി. തേന വുത്തം –

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, കൂടാഗാരസ്സ യാ കാചി ഗോപാനസിയോ സബ്ബാ താ കൂടങ്ഗമാ ഹോന്തി, കൂടനിന്നാ കൂടസമോസരണാ, കൂടം താസം അഗ്ഗമക്ഖായതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ സബ്ബേ തേ സമാധിനിന്നാ ഹോന്തി, സമാധിപോണാ, സമാധിപബ്ഭാരാ, സമാധി തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (മി. പ. ൨.൧.൧൪).

യഥാ ച സേനങ്ഗം പത്വാ രാജാ നാമ യത്ഥ യത്ഥ സേനാ ഓസീദതി തം തം ഠാനം ഗച്ഛതി, തസ്സ ഗതഗതട്ഠാനേ സേനാ പരിപൂരതി, പരസേനാ ഭിജ്ജിത്വാ രാജാനമേവ അനുവത്തതി, ഏവമേവ സഹജാതധമ്മാനം വിക്ഖിപിതും വിപ്പകിരിതും അപ്പദാനതോ സമാധി അവിക്ഖേപലക്ഖണോ നാമ ഹോതീതി.

അപരോ ¶ പന നയോ – അയം ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാസങ്ഖാതോ സമാധി നാമ അവിസാരലക്ഖണോ വാ അവിക്ഖേപലക്ഖണോ വാ, സഹജാതധമ്മാനം, സമ്പിണ്ഡനരസോ ന്ഹാനിയചുണ്ണാനം ഉദകം വിയ, ഉപസമപച്ചുപട്ഠാനോ ഞാണപച്ചുപട്ഠാനോ ¶ വാ. ‘‘സമാഹിതോ യഥാഭൂതം ജാനാതി പസ്സതീ’’തി ഹി വുത്തം. വിസേസതോ സുഖപദട്ഠാനോ, നിവാതേ ദീപച്ചീനം ഠിതി വിയ ചേതസോ ഠിതീതി ദട്ഠബ്ബോ.

സദ്ദഹന്തി ഏതായ, സയം വാ സദ്ദഹതി, സദ്ദഹനമത്തമേവ വാ ഏസാതി സദ്ധാ. സാവ അസ്സദ്ധിയസ്സ ¶ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം. അധിമോക്ഖലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. സദ്ധാവ ഇന്ദ്രിയം സദ്ധിന്ദ്രിയം. സാ പനേസാ സമ്പസാദനലക്ഖണാ ച സദ്ധാ സമ്പക്ഖന്ദനലക്ഖണാ ച.

യഥാ ഹി രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഉദകപ്പസാദകോ മണി ഉദകേ പക്ഖിത്തോ പങ്കസേവാലപണകകദ്ദമം സന്നിസീദാപേതി, ഉദകം അച്ഛം കരോതി വിപ്പസന്നം അനാവിലം, ഏവമേവ സദ്ധാ ഉപ്പജ്ജമാനാ നീവരണേ വിക്ഖമ്ഭേതി, കിലേസേ സന്നിസീദാപേതി, ചിത്തം പസാദേതി, അനാവിലം കരോതി. പസന്നേന ചിത്തേന യോഗാവചരോ കുലപുത്തോ ദാനം ദേതി, സീലം സമാദിയതി, ഉപോസഥകമ്മം കരോതി, ഭാവനം ആരഭതി. ഏവം താവ സദ്ധാ സമ്പസാദനലക്ഖണാതി വേദിതബ്ബാ. തേനാഹ ആയസ്മാ നാഗസേനോ –

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രാജാ ചക്കവത്തി ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ സദ്ധിം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ പരിത്തം ഉദകം തരേയ്യ, തം ഉദകം ഹത്ഥീഹി ച അസ്സേഹി ച രഥേഹി ച പത്തീഹി ച സങ്ഖുഭിതം ഭവേയ്യ ആവിലം ലുലിതം കലലീഭൂതം, ഉത്തിണ്ണോ ച രാജാ ചക്കവത്തി മനുസ്സേ ആണാപേയ്യ ‘പാനീയം ഭണേ ആഹരഥ, തം പിവിസ്സാമീ’തി. രഞ്ഞോ ച ഉദകപ്പസാദകോ മണി ഭവേയ്യ. ‘ഏവം ദേവാ’തി ഖോ തേ മനുസ്സാ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പടിസ്സുത്വാ തം ഉദകപ്പസാദകം മണിം ഉദകേ പക്ഖിപേയ്യും. തസ്മിം ഉദകേ പക്ഖിത്തമത്തേ പങ്കസേവാലപണകം വിഗച്ഛേയ്യ, കദ്ദമോ ച സന്നിസീദേയ്യ, അച്ഛം ഭവേയ്യ ഉദകം വിപ്പസന്നം അനാവിലം, തതോ രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പാനീയം ഉപനാമേയ്യും – ‘പിവതു ദേവോ പാനീയ’ന്തി.

‘‘യഥാ ¶ , മഹാരാജ, ഉദകം ഏവം ചിത്തം ദട്ഠബ്ബം. യഥാ തേ മനുസ്സാ ഏവം യോഗാവചരോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ പങ്കസേവാലപണകം കദ്ദമോ ച ഏവം കിലേസാ ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ ഉദകപ്പസാദകോ മണി ഏവം സദ്ധാ ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ ഉദകപ്പസാദകേ മണിമ്ഹി പക്ഖിത്തമത്തേ പങ്കസേവാലപണകം വിഗച്ഛതി കദ്ദമോ ച സന്നിസീദതി, അച്ഛം ഭവതി ഉദകം വിപ്പസന്നം അനാവിലം, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സദ്ധാ ഉപ്പജ്ജമാനാ നീവരണേ വിക്ഖമ്ഭേതി, വിനീവരണം ¶ ചിത്തം ഹോതി അച്ഛം വിപ്പസന്നം അനാവില’’ന്തി (മി. പ. ൨.൧.൧൦).

യഥാ പന കുമ്ഭിലമകരഗാഹരക്ഖസാദികിണ്ണം പൂരം മഹാനദിം ആഗമ്മ ഭീരുകജനോ ഉഭോസു തീരേസു ¶ തിട്ഠതി. സങ്ഗാമസൂരോ പന മഹായോധോ ആഗന്ത്വാ ‘കസ്മാ ഠിതത്ഥാ’തി പുച്ഛിത്വാ ‘സപ്പടിഭയഭാവേന ഓതരിതും ന വിസഹാമാ’തി വുത്തേ സുനിസിതം അസിം ഗഹേത്വാ ‘മമ പച്ഛതോ ഏഥ, മാ ഭായിത്ഥാ’തി വത്വാ നദിം ഓതരിത്വാ ആഗതാഗതേ കുമ്ഭിലാദയോ പടിബാഹിത്വാ ഓരിമതീരതോ മനുസ്സാനം സോത്ഥിഭാവം കരോന്തോ പാരിമതീരം നേതി. പാരിമതീരതോപി സോത്ഥിനാ ഓരിമതീരം ആനേതി. ഏവമേവ ദാനം ദദതോ സീലം രക്ഖതോ ഉപോസഥകമ്മം കരോതോ ഭാവനം ആരഭതോ സദ്ധാ പുബ്ബങ്ഗമാ പുരേചാരികാ ഹോതി. തേന വുത്തം ‘സമ്പക്ഖന്ദനലക്ഖണാ ച സദ്ധാ’തി.

അപരോ നയോ – സദ്ദഹനലക്ഖണാ സദ്ധാ, ഓകപ്പനലക്ഖണാ വാ. പസാദനരസാ ഉദകപ്പസാദകമണി വിയ, പക്ഖന്ദനരസാ വാ ഓഘുത്തരണോ വിയ. അകാലുസിയപച്ചുപട്ഠാനാ, അധിമുത്തിപച്ചുപട്ഠാനാ വാ. സദ്ധേയ്യവത്ഥുപദട്ഠാനാ സോതാപത്തിയങ്ഗപദട്ഠാനാ വാ, സാ ഹത്ഥവിത്തബീജാനി വിയ ദട്ഠബ്ബാ.

വീരസ്സ ഭാവോ വീരിയം, വീരാനം വാ കമ്മം വീരിയം. വിധിനാ വാ നയേന ഉപായേന ഈരയിതബ്ബം പവത്തയിതബ്ബന്തി വീരിയം. തദേവ കോസജ്ജസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം. പഗ്ഗഹണലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. വീരിയമേവ ഇന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം. തം പനേതം ഉപത്ഥമ്ഭനലക്ഖണഞ്ച വീരിയം പഗ്ഗഹണലക്ഖണഞ്ച. യഥാ ഹി ജിണ്ണഘരം ആഗന്തുകേന ഥൂണുപത്ഥമ്ഭേന തിട്ഠതി, ഏവമേവ യോഗാവചരോ വീരിയുപത്ഥമ്ഭേന ഉപത്ഥമ്ഭിതോ ഹുത്വാ സബ്ബകുസലധമ്മേഹി ന ഹായതി, ന പരിഹായതി. ഏവം താവസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭനലക്ഖണതാ വേദിതബ്ബാ. തേനാഹ ഥേരോ നാഗസേനോ –

‘‘യഥാ ¶ , മഹാരാജ, പുരിസോ ഗേഹേ പതന്തേ തമഞ്ഞേന ദാരുനാ ഉപത്ഥമ്ഭേയ്യ, ഉപത്ഥമ്ഭിതം സന്തം ഏവം തം ഗേഹം ന പതേയ്യ, ഏവമേവ ഖോ മഹാരാജ ഉപത്ഥമ്ഭനലക്ഖണം ¶ വീരിയം, വീരിയുപത്ഥമ്ഭിതാ സബ്ബേ കുസലാ ധമ്മാ ന ഹായന്തി ന പരിഹായന്തീ’’തി (മി. പ. ൨.൧.൧൨).

യഥാ വാ പന ഖുദ്ദികായ ച മഹതികായ ച സേനായ സങ്ഗാമേ പവത്തേ ഖുദ്ദികാ സേനാ ഓലീയേയ്യ, തതോ രഞ്ഞോ ആരോചേയ്യ, രാജാ ബലവാഹനം പേസേയ്യ, തേന പഗ്ഗഹിതാ സകസേനാ പരസേനം പരാജേയ്യ, ഏവമേവ വീരിയം സഹജാതസമ്പയുത്തധമ്മാനം ഓലീയിതും ഓസക്കിതും ന ദേതി, ഉക്ഖിപതി, പഗ്ഗണ്ഹാതി. തേന വുത്തം ‘പഗ്ഗഹണലക്ഖണഞ്ച വീരിയ’ന്തി.

അപരോ ¶ നയോ – ഉസ്സാഹലക്ഖണം വീരിയം, സഹജാതാനം ഉപത്ഥമ്ഭനരസം, അസംസീദനഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ‘‘സംവിഗ്ഗോ യോനിസോ പദഹതീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൧൩) വചനതോ സംവേഗപദട്ഠാനം, വീരിയാരമ്ഭവത്ഥുപദട്ഠാനം വാ. സമ്മാ ആരദ്ധം സബ്ബാസം സമ്പത്തീനം മൂലം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

സരന്തി ഏതായ, സയം വാ സരതി, സരണമത്തമേവ വാ ഏസാതി സതി. സാവ മുട്ഠസ്സച്ചസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം, ഉപട്ഠാനലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. സതി ഏവ ഇന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം. സാ പനേസാ അപിലാപനലക്ഖണാ ച സതി ഉപഗ്ഗണ്ഹനലക്ഖണാ ച. യഥാ ഹി രഞ്ഞോ ഭണ്ഡാഗാരികോ ദസവിധം രതനം ഗോപയന്തോ സായംപാതം രാജാനം ഇസ്സരിയസമ്പത്തിം സല്ലക്ഖാപേതി സാരേതി, ഏവമേവ സതി കുസലം ധമ്മം സല്ലക്ഖാപേതി സരാപേതി. തേനാഹ ഥേരോ –

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഭണ്ഡാഗാരികോ രാജാനം ചക്കവത്തിം സായംപാതം യസം സരാപേതി – ‘ഏത്തകാ, ദേവ, ഹത്ഥീ, ഏത്തകാ അസ്സാ, ഏത്തകാ രഥാ, ഏത്തകാ പത്തീ, ഏത്തകം ഹിരഞ്ഞം, ഏത്തകം സുവണ്ണം, ഏത്തകം സബ്ബം സാപതേയ്യം, തം ദേവോ സരതൂ’തി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സതി കുസലേ ധമ്മേ അപിലാപേതി – ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ഇമേ ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ഇമേ ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, ഇമാനി പഞ്ച ബലാനി, ഇമേ സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അയം അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, അയം സമഥോ, അയം വിപസ്സനാ, അയം വിജ്ജാ, അയം വിമുത്തി, ഇമേ ലോകുത്തരാ ധമ്മാതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, അപിലാപനലക്ഖണാ സതീ’’തി (മി. പ. ൨.൧.൧൩).

യഥാ ¶ പന രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പരിണായകരതനം രഞ്ഞോ അഹിതേ ച ഹിതേ ച ഞത്വാ അഹിതേ അപയാപേതി, ഹിതേ ഉപയാപേതി, ഏവമേവ സതി ഹിതാഹിതാനം ധമ്മാനം ഗതിയോ സമന്വേസിത്വാ ‘ഇമേ കായദുച്ചരിതാദയോ ധമ്മാ അഹിതാ’തി അഹിതേ ധമ്മേ അപനുദേതി ¶ , ‘ഇമേ കായസുചരിതാദയോ ധമ്മാ ഹിതാ’തി ഹിതേ ധമ്മേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി. തേനാഹ ഥേരോ –

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പരിണായകരതനം രഞ്ഞോ ഹിതാഹിതേ ജാനാതി ‘ഇമേ രഞ്ഞോ ഹിതാ ഇമേ അഹിതാ, ഇമേ ഉപകാരാ ഇമേ അനുപകാരാ’തി, തതോ അഹിതേ അപനുദേതി ഹിതേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, സതി ഉപ്പജ്ജമാനാ ഹിതാഹിതാനം ധമ്മാനം ഗതിയോ സമന്വേസതി ‘ഇമേ ധമ്മാ ഹിതാ ഇമേ ധമ്മാ അഹിതാ, ഇമേ ധമ്മാ ഉപകാരാ ഇമേ ധമ്മാ അനുപകാരാ’തി ¶ , തതോ അഹിതേ ധമ്മേ അപനുദേതി ഹിതേ ധമ്മേ ഉപഗ്ഗണ്ഹാതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ഉപഗ്ഗണ്ഹനലക്ഖണാ സതീ’’തി (മി. പ. ൨.൧.൧൩).

അപരോ നയോ – അപിലാപനലക്ഖണാ സതി, അസമ്മോസനരസാ, ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ വിസയാഭിമുഖീഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, ഥിരസഞ്ഞാപദട്ഠാനാ, കായാദിസതിപട്ഠാനപദട്ഠാനാ വാ, ആരമ്മണേ ദള്ഹം പതിട്ഠിതത്താ പന ഏസികാ വിയ, ചക്ഖുദ്വാരാദിരക്ഖണതോ ദോവാരികോ വിയ ച ദട്ഠബ്ബാ.

ആരമ്മണേ ചിത്തം സമ്മാ അധിയതി ഠപേതീതി സമാധി. സോവ വിക്ഖേപസ്സ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം. അവിക്ഖേപലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. സമാധിയേവ ഇന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം. ലക്ഖണാദീനി പനസ്സ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

പജാനാതീതി പഞ്ഞാ. കിം പജാനാതി? ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തിആദിനാ നയേന അരിയസച്ചാനി. അട്ഠകഥായം പന ‘പഞ്ഞാപേതീതി പഞ്ഞാ’തി വുത്തം. കിന്തി പഞ്ഞാപേതീതി? അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി പഞ്ഞാപേതി. സാവ അവിജ്ജായ അഭിഭവനതോ അധിപതിയട്ഠേന ഇന്ദ്രിയം. ദസ്സനലക്ഖണേ വാ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. പഞ്ഞാവ ഇന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം. സാ പനേസാ ഓഭാസനലക്ഖണാ ച പഞ്ഞാ പജാനനലക്ഖണാ ച. യഥാ ഹി ചതുഭിത്തികേ ഗേഹേ രത്തിഭാഗേ ദീപേ ജലിതേ അന്ധകാരോ നിരുജ്ഝതി ആലോകോ പാതുഭവതി, ഏവമേവ ഓഭാസനലക്ഖണാ ¶ പഞ്ഞാ. പഞ്ഞോഭാസസമോ ഓഭാസോ നാമ നത്ഥി. പഞ്ഞവതോ ഹി ഏകപല്ലങ്കേന നിസിന്നസ്സ ദസസഹസ്സിലോകധാതു ഏകാലോകാ ഹോതി. തേനാഹ ഥേരോ –

‘‘യഥാ, മഹാരാജ, പുരിസോ അന്ധകാരേ ഗേഹേ പദീപം പവേസേയ്യ, പവിട്ഠോ പദീപോ അന്ധകാരം വിദ്ധംസേതി, ഓഭാസം ജനേതി, ആലോകം ¶ വിദംസേതി, പാകടാനി ച രൂപാനി കരോതി, ഏവമേവ ഖോ, മഹാരാജ, പഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജമാനാ അവിജ്ജന്ധകാരം വിദ്ധംസേതി, വിജ്ജോഭാസം ജനേതി, ഞാണാലോകം വിദംസേതി, പാകടാനി ച അരിയസച്ചാനി കരോതി. ഏവം ഖോ, മഹാരാജ, ഓഭാസനലക്ഖണാ പഞ്ഞാ’’തി (മി. പ. ൨.൧.൧൫).

യഥാ പന ഛേകോ ഭിസക്കോ ആതുരാനം സപ്പായാസപ്പായാനി ഭോജനാനി ജാനാതി, ഏവം പഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജമാനാ കുസലാകുസലേ സേവിതബ്ബാസേവിതബ്ബേ ഹീനപ്പണീതകണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗഅപ്പടിഭാഗേ ¶ ധമ്മേ പജാനാതി. വുത്തമ്പി ചേതം ധമ്മസേനാപതിനാ – ‘‘പജാനാതി പജാനാതീതി ഖോ, ആവുസോ, തസ്മാ പഞ്ഞവാതി വുച്ചതി. കിഞ്ച പജാനാതി? ഇദം ദുക്ഖന്തി പജാനാതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൪൯) വിത്ഥാരേതബ്ബം. ഏവമസ്സാ പജാനനലക്ഖണതാ വേദിതബ്ബാ.

അപരോ നയോ – യഥാസഭാവപടിവേധലക്ഖണാ പഞ്ഞാ; അക്ഖലിതപടിവേധലക്ഖണാ വാ കുസലിസ്സാസഖിത്തഉസുപടിവേധോ വിയ. വിസയോഭാസരസാ പദീപോ വിയ. അസമ്മോഹപച്ചുപട്ഠാനാ അരഞ്ഞഗതസുദേസകോ വിയ.

മനതീതി മനോ; വിജാനാതീതി അത്ഥോ. അട്ഠകഥാചരിയാ പനാഹു – നാളിയാ മിനമാനോ വിയ, മഹാതുലായ ധാരയമാനോ വിയ ച, ആരമ്മണം മിനതി പജാനാതീതി മനോതി. തദേവ മനനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. മനോവ ഇന്ദ്രിയം മനിന്ദ്രിയം. ഹേട്ഠാ വുത്തചിത്തസ്സേവേതം വേവചനം.

പീതിസോമനസ്സസമ്പയോഗതോ സോഭനം മനോ അസ്സാതി സുമനോ. സുമനസ്സ ഭാവോ സോമനസ്സം. സാതലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. സോമനസ്സമേവ ഇന്ദ്രിയം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം. ഹേട്ഠാ വുത്തവേദനായേവേതം വേവചനം.

ജീവന്തി ¶ തേന തംസമ്പയുത്തകാ ധമ്മാതി ജീവിതം. അനുപാലനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. ജീവിതമേവ ഇന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയം. തം പവത്തസന്തതാധിപതേയ്യം ഹോതി. ലക്ഖണാദീഹി പന അത്തനാ അവിനിഭുത്താനം ധമ്മാനം അനുപാലനലക്ഖണം ജീവിതിന്ദ്രിയം, തേസം പവത്തനരസം, തേസംയേവ ഠപനപച്ചുപട്ഠാനം, യാപയിതബ്ബധമ്മപദട്ഠാനം. സന്തേപി ച അനുപാലനലക്ഖണാദിമ്ഹി വിധാനേ അത്ഥിക്ഖണേയേവ ¶ തം തേ ധമ്മേ അനുപാലേതി ഉദകം വിയ ഉപ്പലാദീനി, യഥാസകംപച്ചയുപ്പന്നേപി ച ധമ്മേ പാലേതി ധാതീ വിയ കുമാരം, സയംപവത്തിതധമ്മസമ്ബന്ധേനേവ ച പവത്തതി നിയാമകോ വിയ, ന ഭങ്ഗതോ ഉദ്ധം പവത്തയതി അത്തനോ ച പവത്തയിതബ്ബാനഞ്ച അഭാവാ, ന ഭങ്ഗക്ഖണേ ഠപേതി സയം ഭിജ്ജമാനത്താ ഖീയമാനോ വിയ വട്ടിസിനേഹോ ദീപസിഖം. ന ച അനുപാലനപവത്തനട്ഠപനാനുഭാവവിരഹിതം യഥാവുത്തക്ഖണേ തസ്സ തസ്സ സാധനതോതി ദട്ഠബ്ബം.

സമ്മാദിട്ഠിആദീസു ¶ ദസ്സനട്ഠേന സമ്മാദിട്ഠി. അഭിനിരോപനട്ഠേന സമ്മാസങ്കപ്പോ, പഗ്ഗഹനട്ഠേന സമ്മാവായാമോ, ഉപട്ഠാനട്ഠേന സമ്മാസതി, അവിക്ഖേപനട്ഠേന സമ്മാസമാധീതി വേദിതബ്ബോ. വചനത്ഥതോ പന സമ്മാ പസ്സതി, സമ്മാ വാ തായ പസ്സന്തീതി സമ്മാദിട്ഠി. സമ്മാ സങ്കപ്പേതി, സമ്മാ വാ തേന സങ്കപ്പേന്തീതി സമ്മാസങ്കപ്പോ. സമ്മാ വായാമേതി, സമ്മാ വാ തേന വായമന്തീതി സമ്മാവായാമോ. സമ്മാ സരതി, സമ്മാ വാ തായ സരന്തീതി സമ്മാസതി. സമ്മാ സമാധിയതി, സമ്മാ വാ തേന സമാധിയന്തീതി സമ്മാസമാധി. അപിച, പസത്ഥാ സുന്ദരാ വാ ദിട്ഠി സമ്മാദിട്ഠീതി. ഇമിനാപി നയേന തേസം വചനത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ലക്ഖണാദീനി പന ഹേട്ഠാ വുത്താനേവ.

സദ്ധാബലാദീസുപി സദ്ധാദീനി വുത്തത്ഥാനേവ. അകമ്പിയട്ഠേന പന ബലന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവമേതേസു അസ്സദ്ധിയേ ന കമ്പതീതി സദ്ധാബലം. കോസജ്ജേ ന കമ്പതീതി വീരിയബലം. മുട്ഠസ്സച്ചേ ന കമ്പതീതി സതിബലം. ഉദ്ധച്ചേ ന കമ്പതീതി സമാധിബലം. അവിജ്ജായ ന കമ്പതീതി പഞ്ഞാബലം. അഹിരികേ ന കമ്പതീതി ഹിരിബലം ¶ . അനോത്തപ്പേ ന കമ്പതീതി ഓത്തപ്പബലന്തി. അയം ഉഭയപദവസേന അത്ഥവണ്ണനാ ഹോതി.

തത്ഥ പുരിമാനി പഞ്ച ഹേട്ഠാ ലക്ഖണാദീഹി പകാസിതാനേവ. പച്ഛിമദ്വയേ കായദുച്ചരിതാദീഹി ഹിരിയതീതി ഹിരീ; ലജ്ജായേതം അധിവചനം. തേഹി ഏവ ഓത്തപ്പതീതി ഓത്തപ്പം; പാപതോ ഉബ്ബേഗസ്സേതം അധിവചനം. തേസം നാനാകരണദീപനത്ഥം ‘സമുട്ഠാനം അധിപതി ലജ്ജാ ഭയലക്ഖണേന ചാ’തി ഇമം മാതികം ഠപേത്വാ അയം ¶ വിത്ഥാരകഥാ വുത്താ.

അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാ ഹിരീ നാമ; ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം നാമ. അത്താധിപതി ഹിരീ നാമ; ലോകാധിപതി ഓത്തപ്പം നാമ. ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാ ഹിരീ നാമ; ഭയസഭാവസണ്ഠിതം ഓത്തപ്പം നാമ. സപ്പതിസ്സവലക്ഖണാ ഹിരീ നാമ; വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പം നാമ.

തത്ഥ അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനം ഹിരിം ചതൂഹി കാരണേഹി സമുട്ഠാപേതി – ജാതിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ, വയം പച്ചവേക്ഖിത്വാ, സൂരഭാവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ, ബാഹുസച്ചം പച്ചവേക്ഖിത്വാ. കഥം? ‘പാപകരണം നാമേതം ന ¶ ജാതിസമ്പന്നാനം കമ്മം, ഹീനജച്ചാനം കേവട്ടാദീനം ഇദം കമ്മം. മാദിസസ്സ ജാതിസമ്പന്നസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’ന്തി, ഏവം താവ ജാതിം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘പാപകരണം നാമേതം ദഹരേഹി കത്തബ്ബം കമ്മം, മാദിസസ്സ വയേ ഠിതസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’ന്തി, ഏവം വയം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘പാപകമ്മം നാമേതം ദുബ്ബലജാതികാനം കമ്മം, ന സൂരഭാവാനം. മാദിസസ്സ സൂരഭാവസമ്പന്നസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’ന്തി, ഏവം സൂരഭാവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ‘പാപകമ്മം നാമേതം അന്ധബാലാനം കമ്മം, ന പണ്ഡിതാനം. മാദിസസ്സ പണ്ഡിതസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ ഇദം കമ്മം കാതും ന യുത്ത’ന്തി, ഏവം ബാഹുസച്ചം പച്ചവേക്ഖിത്വാ പാണാതിപാതാദിപാപം അകരോന്തോ ഹിരിം സമുട്ഠാപേതി. ഏവം അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനഹിരിം ചതൂഹി കാരണേഹി സമുട്ഠാപേതി. സമുട്ഠാപേത്വാ ച പന അത്തനോ ചിത്തേ ഹിരിം പവേസേത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി. ഏവം അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാ ഹിരീ നാമ ഹോതി.

കഥം ¶ ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം നാമ? സചേ ത്വം പാപകമ്മം കരിസ്സസി ചതൂസു പരിസാസു ഗരഹപ്പത്തോ ഭവിസ്സസി.

ഗരഹിസ്സന്തി തം വിഞ്ഞൂ, അസുചിം നാഗരികോ യഥാ;

വജ്ജിതോ സീലവന്തേഹി, കഥം ഭിക്ഖു കരിസ്സസീതി.

ഏവം പച്ചവേക്ഖന്തോ ഹി ബഹിദ്ധാസമുട്ഠിതേന ഓത്തപ്പേന പാപകമ്മം ന കരോതി. ഏവം ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം നാമ ഹോതി.

കഥം അത്താധിപതി ഹിരീ നാമ? ഇധേകച്ചോ കുലപുത്തോ അത്താനം ¶ അധിപതിം ജേട്ഠകം കത്വാ ‘മാദിസസ്സ സദ്ധാപബ്ബജിതസ്സ ബഹുസ്സുതസ്സ ധുതങ്ഗധരസ്സ ന യുത്തം പാപകമ്മം കാതു’ന്തി പാപം ന കരോതി. ഏവം അത്താധിപതി ഹിരീ നാമ ഹോതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘സോ അത്താനംയേവ അധിപതിം ജേട്ഠകം കരിത്വാ അകുസലം പജഹതി കുസലം ഭാവേതി, സാവജ്ജം പജഹതി അനവജ്ജം ഭാവേതി, സുദ്ധമത്താനം പരിഹരതീ’’തി (അ. നി. ൩.൪൦).

കഥം ലോകാധിപതി ഓത്തപ്പം നാമ? ഇധേകച്ചോ കുലപുത്തോ ലോകം അധിപതിം ജേട്ഠകം കത്വാ പാപകമ്മം ¶ ന കരോതി. യഥാഹ – ‘‘മഹാ ഖോ പനായം ലോകസന്നിവാസോ. മഹന്തസ്മിം ഖോ പന ലോകസന്നിവാസേ സന്തി സമണബ്രാഹ്മണാ ഇദ്ധിമന്തോ ദിബ്ബചക്ഖുകാ പരചിത്തവിദുനോ, തേ ദൂരതോപി പസ്സന്തി, ആസന്നാപി ന ദിസ്സന്തി, ചേതസാപി ചിത്തം പജാനന്തി, തേപിമം ഏവം ജാനിസ്സന്തി ‘പസ്സഥ ഭോ ഇമം കുലപുത്തം, സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ സമാനോ വോകിണ്ണോ വിഹരതി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി. സന്തി ദേവതാ ഇദ്ധിമന്തിനിയോ ദിബ്ബചക്ഖുകാ പരചിത്തവിദുനിയോ. താ ദൂരതോപി പസ്സന്തി, ആസന്നാപി ന ദിസ്സന്തി, ചേതസാപി ചിത്തം പജാനന്തി, താപി മം ജാനിസ്സന്തി ‘പസ്സഥ ഭോ ഇമം കുലപുത്തം, സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ സമാനോ വോകിണ്ണോ വിഹരതി പാപകേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി… സോ ലോകംയേവ അധിപതിം ജേട്ഠകം കത്വാ അകുസലം പജഹതി കുസലം ഭാവേതി, സാവജ്ജം പജഹതി അനവജ്ജം ഭാവേതി, സുദ്ധമത്താനം പരിഹരതീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൪൬). ഏവം ലോകാധിപതി ഓത്തപ്പം നാമ ഹോതി.

ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാ ¶ ഹിരീ, ഭയസഭാവസണ്ഠിതം ഓത്തപ്പന്തി. ഏത്ഥ പന ലജ്ജാതി ലജ്ജനാകാരോ; തേന സഭാവേന സണ്ഠിതാ ഹിരീ. ഭയന്തി അപായഭയം; തേന സഭാവേന സണ്ഠിതം ഓത്തപ്പം. തദുഭയമ്പി പാപപരിവജ്ജനേ പാകടം ഹോതി. ഏകച്ചോ ഹി, യഥാ നാമ ഏകോ കുലപുത്തോ ഉച്ചാരപസ്സാവാദീനി കരോന്തോ ലജ്ജിതബ്ബയുത്തകം ഏകം ദിസ്വാ ലജ്ജനാകാരപ്പത്തോ ഭവേയ്യ ഹീളിതോ, ഏവമേവ അജ്ഝത്തം ലജ്ജിധമ്മം ഓക്കമിത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി. ഏകച്ചോ അപായഭയഭീതോ ഹുത്വാ പാപകമ്മം ന കരോതി.

തത്രിദം ഓപമ്മം – യഥാ ഹി ദ്വീസു അയോഗുളേസു ഏകോ സീതലോ ഭവേയ്യ ഗൂഥമക്ഖിതോ, ഏകോ ഉണ്ഹോ ആദിത്തോ. തത്ഥ പണ്ഡിതോ സീതലം ഗൂഥമക്ഖിതത്താ ജിഗുച്ഛന്തോ ന ഗണ്ഹാതി, ഇതരം ഡാഹഭയേന. തത്ഥ സീതലസ്സ ഗൂഥമക്ഖനജിഗുച്ഛായ അഗണ്ഹനം വിയ അജ്ഝത്തം ലജ്ജിധമ്മം ഓക്കമിത്വാ ¶ പാപസ്സ അകരണം. ഉണ്ഹസ്സ ഡാഹഭയേന അഗണ്ഹനം വിയ അപായഭയേന പാപസ്സ അകരണം വേദിതബ്ബം.

സപ്പതിസ്സവലക്ഖണാ ഹിരീ, വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പന്തി. ഇദമ്പി ദ്വയം പാപപരിവജ്ജനേ ഏവ പാകടം ഹോതി. ഏകച്ചോ ഹി ജാതിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ സത്ഥുമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ ദായജ്ജമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാ സബ്രഹ്മചാരീമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാതി ചതൂഹി കാരണേഹി ¶ സപ്പതിസ്സവലക്ഖണം ഹിരിം സമുട്ഠാപേത്വാ പാപം ന കരോതി. ഏകച്ചോ അത്താനുവാദഭയം പരാനുവാദഭയം ദണ്ഡഭയം ദുഗ്ഗതിഭയന്തി ചതൂഹി കാരണേഹി വജ്ജഭീരുകഭയദസ്സാവിലക്ഖണം ഓത്തപ്പം സമുട്ഠാപേത്വാ പാപം ന കരോതി. തത്ഥ ജാതിമഹത്തപച്ചവേക്ഖണാദീനി ചേവ അത്താനുവാദഭയാദീനി ച വിത്ഥാരേത്വാ കഥേതബ്ബാനി.

ന ലുബ്ഭന്തി ഏതേന, സയം വാ ന ലുബ്ഭതി, അലുബ്ഭനമത്തമേവ വാ തന്തി അലോഭോ. അദോസാമോഹേസുപി ഏസേവ നയോ. തേസു അലോഭോ ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഗേധലക്ഖണോ, അലഗ്ഗഭാവലക്ഖണോ വാ കമലദലേ ജലബിന്ദു വിയ. അപരിഗ്ഗഹണരസോ മുത്തഭിക്ഖു വിയ ¶ . അനല്ലീനഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ അസുചിമ്ഹി പതിതപുരിസോ വിയ. അദോസോ അചണ്ഡിക്കലക്ഖണോ, അവിരോധലക്ഖണോ വാ അനുകൂലമിത്തോ വിയ. ആഘാതവിനയരസോ പരിളാഹവിനയരസോ വാ ചന്ദനം വിയ. സോമ്മഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ. അമോഹോ ലക്ഖണാദീഹി ഹേട്ഠാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയപദേ വിഭാവിതോ ഏവ.

ഇമേസു പന തീസു അലോഭോ മച്ഛേരമലസ്സ പടിപക്ഖോ, അദോസോ ദുസ്സീല്യമലസ്സ, അമോഹോ കുസലേസു ധമ്മേസു അഭാവനായ പടിപക്ഖോ. അലോഭോ ചേത്ഥ ദാനഹേതു, അദോസോ സീലഹേതു, അമോഹോ ഭാവനാഹേതു. തേസു ച അലോഭേന അനധികം ഗണ്ഹാതി, ലുദ്ധസ്സ അധികഗ്ഗഹണതോ. അദോസേന അനൂനം, ദുട്ഠസ്സ ഊനഗ്ഗഹണതോ. അമോഹേന അവിപരീതം, മൂള്ഹസ്സ വിപരീതഗ്ഗഹണതോ.

അലോഭേന ചേത്ഥ വിജ്ജമാനം ദോസം ദോസതോ ധാരേന്തോ ദോസേ പവത്തതി; ലുദ്ധോ ഹി ദോസം പടിച്ഛാദേതി. അദോസേന വിജ്ജമാനം ഗുണം ഗുണതോ ധാരേന്തോ ഗുണേ പവത്തതി; ദുട്ഠോ ഹി ഗുണം ¶ മക്ഖേതി. അമോഹേന യാഥാവസഭാവം യാഥാവസഭാവതോ ധാരേന്തോ യാഥാവസഭാവേ പവത്തതി. മൂള്ഹോ ഹി ‘തച്ഛം അതച്ഛന്തി അതച്ഛം ച തച്ഛ’ന്തി ഗണ്ഹാതി. അലോഭേന ച പിയവിപ്പയോഗദുക്ഖം ന ഹോതി, ലുദ്ധസ്സ പിയസഭാവതോ പിയവിപ്പയോഗാസഹനതോ ച. അദോസേന അപ്പിയസമ്പയോഗദുക്ഖം ന ഹോതി, ദുട്ഠസ്സ ഹി അപ്പിയസഭാവതോ അപ്പിയസമ്പയോഗാസഹനതോ ച. അമോഹേന ഇച്ഛിതാലാഭദുക്ഖം ന ഹോതി, അമൂള്ഹസ്സ ഹി ‘തം കുതേത്ഥ ലബ്ഭാ’തിഏവമാദിപച്ചവേക്ഖണസമ്ഭവതോ (ദീ. നി. ൩.൩൪; അ. നി. ൯.൩൦).

അലോഭേന ¶ ചേത്ഥ ജാതിദുക്ഖം ന ഹോതി, അലോഭസ്സ തണ്ഹാപടിപക്ഖതോ തണ്ഹാമൂലകത്താ ച ജാതിദുക്ഖസ്സ. അദോസേന ജരാദുക്ഖം ന ഹോതി, തിക്ഖദോസസ്സ ഖിപ്പം ജരാസമ്ഭവതോ. അമോഹേന മരണദുക്ഖം ന ഹോതി, സമ്മോഹമരണഞ്ഹി ദുക്ഖം, ന ചേതം അമൂള്ഹസ്സ ഹോതി. അലോഭേന ച ഗഹട്ഠാനം, അമോഹേന പബ്ബജിതാനം, അദോസേന പന സബ്ബേസമ്പി സുഖസംവാസതാ ഹോതി.

വിസേസതോ ¶ ചേത്ഥ അലോഭേന പേത്തിവിസയേ ഉപപത്തി ന ഹോതി. യേഭുയ്യേന ഹി സത്താ തണ്ഹായ പേത്തിവിസയം ഉപപജ്ജന്തി, തണ്ഹായ ച പടിപക്ഖോ അലോഭോ. അദോസേന നിരയേ ഉപപത്തി ന ഹോതി. ദോസേന ഹി ചണ്ഡജാതിതായ ദോസസദിസം നിരയം ഉപപജ്ജന്തി. ദോസസ്സ ച പടിപക്ഖോ അദോസോ. അമോഹേന തിരച്ഛാനയോനിയം നിബ്ബത്തി ന ഹോതി. മോഹേന ഹി നിച്ചസമ്മൂള്ഹം തിരച്ഛാനയോനിം ഉപപജ്ജന്തി. മോഹസ്സ പടിപക്ഖോ ച അമോഹോ. ഏതേസു ച അലോഭോ രാഗവസേന ഉപഗമനസ്സ അഭാവകരോ, അദോസോ ദോസവസേന അപഗമനസ്സ, അമോഹോ മോഹവസേന അമജ്ഝത്തഭാവസ്സ.

തീഹിപി ചേതേഹി യഥാപടിപാടിയാ നേക്ഖമ്മസഞ്ഞാ അബ്യാപാദസഞ്ഞാ അവിഹിംസാസഞ്ഞാതി ഇമാ തിസ്സോ. അസുഭസഞ്ഞാ അപ്പമാണസഞ്ഞാ ധാതുസഞ്ഞാതി ഇമാ ച തിസ്സോ സഞ്ഞായോ ഹോന്തി. അലോഭേന പന കാമസുഖല്ലികാനുയോഗഅന്തസ്സ, അദോസേന അത്തകിലമഥാനുയോഗഅന്തസ്സ പരിവജ്ജനം ഹോതി; അമോഹേന മജ്ഝിമായ പടിപത്തിയാ പടിപജ്ജനം. തഥാ അലോഭേന അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥസ്സ പഭേദനം ഹോതി, അദോസേന ബ്യാപാദകായഗന്ഥസ്സ, അമോഹേന സേസഗന്ഥദ്വയസ്സ. പുരിമാനി ച ദ്വേ സതിപട്ഠാനാനി പുരിമാനം ദ്വിന്നം ആനുഭാവേന, പച്ഛിമാനി പച്ഛിമസ്സേവ ആനുഭാവേന ഇജ്ഝന്തി.

അലോഭോ ചേത്ഥ ആരോഗ്യസ്സ പച്ചയോ ഹോതി; അലുദ്ധോ ഹി ലോഭനീയമ്പി അസപ്പായം ന സേവതി, തേന ഖോ അരോഗോ ഹോതി. അദോസോ ¶ യോബ്ബനസ്സ; അദുട്ഠോ ഹി വലിപലിതാവഹേന ദോസഗ്ഗിനാ അഡയ്ഹമാനോ ദീഘരത്തം യുവാ ഹോതി. അമോഹോ ദീഘായുകതായ; അമൂള്ഹോ ഹി ഹിതാഹിതം ഞത്വാ അഹിതം പരിവജ്ജന്തോ ഹിതഞ്ച പടിസേവമാനോ ദീഘായുകോ ഹോതി.

അലോഭോ ചേത്ഥ ഭോഗസമ്പത്തിയാ പച്ചയോ ഹോതി, അലുദ്ധസ്സ ഹി ചാഗേന ഭോഗപടിലാഭോ. അദോസോ മിത്തസമ്പത്തിയാ, മേത്തായ മിത്താനം പടിലാഭതോ ചേവ അപരിഹാനതോ ച. അമോഹോ അത്തസമ്പത്തിയാ ¶ , അമൂള്ഹോ ഹി അത്തനോ ഹിതമേവ കരോന്തോ അത്താനം സമ്പാദേതി ¶ . അലോഭോ ച ദിബ്ബവിഹാരസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, അദോസോ ബ്രഹ്മവിഹാരസ്സ, അമോഹോ അരിയവിഹാരസ്സ.

അലോഭേന ചേത്ഥ സകപക്ഖേസു സത്തസങ്ഖാരേസു നിബ്ബുതോ ഹോതി, തേസം വിനാസേന അഭിസങ്ഗഹേതുകസ്സ ദുക്ഖസ്സ അഭാവാ; അദോസേന പരപക്ഖേസു, അദുട്ഠസ്സ ഹി വേരീസുപി വേരിസഞ്ഞായ അഭാവതോ; അമോഹേന ഉദാസീനപക്ഖേസു, അമൂള്ഹസ്സ സബ്ബാഭിസങ്ഗതായ അഭാവതോ.

അലോഭേന ച അനിച്ചദസ്സനം ഹോതി; ലുദ്ധോ ഹി ഉപഭോഗാസായ അനിച്ചേപി സങ്ഖാരേ അനിച്ചതോ ന പസ്സതി. അദോസേന ദുക്ഖദസ്സനം; അദോസജ്ഝാസയോ ഹി പരിച്ചത്തആഘാതവത്ഥുപരിഗ്ഗഹോ സങ്ഖാരേയേവ ദുക്ഖതോ പസ്സതി. അമോഹേന അനത്തദസ്സനം; അമൂള്ഹോ ഹി യാഥാവഗഹണകുസലോ അപരിണായകം ഖന്ധപഞ്ചകം അപരിണായകതോ ബുജ്ഝതി. യഥാ ച ഏതേഹി അനിച്ചദസ്സനാദീനി ഏവമേതേപി അനിച്ചദസ്സനാദീഹി ഹോന്തി. അനിച്ചദസ്സനേന ഹി അലോഭോ ഹോതി, ദുക്ഖദസ്സനേന അദോസോ, അനത്തദസ്സനേന അമോഹോ ഹോതി. കോ ഹി നാമ ‘അനിച്ചമിദ’ന്തി സമ്മാ ഞത്വാ തസ്സത്ഥായ പിഹം ഉപ്പാദേയ്യ, സങ്ഖാരേ വാ ‘ദുക്ഖ’ന്തി ജാനന്തോ അപരമ്പി അച്ചന്തതിഖിണം കോധദുക്ഖം ഉപ്പാദേയ്യ, അത്തസുഞ്ഞതഞ്ച ബുജ്ഝിത്വാ പുന സമ്മോഹമാപജ്ജേയ്യാതി?

നാഭിജ്ഝായതീതി അനഭിജ്ഝാ. കായികചേതസികസുഖം ഇധലോകപരലോകഹിതം ഗുണാനുഭാവപടിലദ്ധം കിത്തിസദ്ദഞ്ച ന ബ്യാപാദേതീതി അബ്യാപാദോ. സമ്മാ പസ്സതി, സോഭനാ വാ ദിട്ഠീതി സമ്മാദിട്ഠി. അലോഭാദീനംയേവ താനി നാമാനി. ഹേട്ഠാ പനേതേ ധമ്മാ മൂലവസേന ഗഹിതാ, ഇധ കമ്മപഥവസേനാതി വേദിതബ്ബാ.

ഹിരോത്തപ്പാനിപി ഹേട്ഠാ ബലവസേന ഗഹിതാനി, ഇധ ലോകപാലവസേന. ലോകഞ്ഹി ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാ പാലയന്തി. യഥാഹ –

‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, സുക്കാ ധമ്മാ ലോകം പാലേന്തി. കതമേ ദ്വേ? ഹിരീ ച ഓത്തപ്പഞ്ച ¶ . ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ ¶ സുക്കാ ധമ്മാ ലോകം പാലേന്തി ¶ . സചേ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ സുക്കാ ധമ്മാ ലോകം ന പാലേയ്യും, നയിധ പഞ്ഞായേഥ മാതാതി വാ, മാതുച്ഛാതി വാ, മാതുലാനീതി വാ, ആചരിയഭരിയാതി വാ, ഗരൂനം ദാരാതി വാ. സമ്ഭേദം ലോകോ അഗമിസ്സ യഥാ അജേളകാ കുക്കുടസൂകരാ സോണസിങ്ഗാലാ. യസ്മാ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ ദ്വേ സുക്കാ ധമ്മാ ലോകം പാലേന്തി, തസ്മാ പഞ്ഞായതി മാതാതി വാ മാതുച്ഛാതി വാ മാതുലാനീതി വാ ആചരിയഭരിയാതി വാ ഗരൂനം ദാരാതി വാ’’തി (അ. നി. ൨.൯).

കായസ്സ പസ്സമ്ഭനം കായപസ്സദ്ധി. ചിത്തസ്സ പസ്സമ്ഭനം ചിത്തപസ്സദ്ധി. കായോതി ചേത്ഥ വേദനാദയോ തയോ ഖന്ധാ. ഉഭോപി പനേതാ ഏകതോ കത്വാ കായചിത്തദരഥവൂപസമലക്ഖണാ കായചിത്തപസ്സദ്ധിയോ, കായചിത്തദരഥനിമ്മദ്ദനരസാ, കായചിത്താനം അപരിപ്ഫന്ദസീതിഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ. കായചിത്താനം അവൂപസമകരഉദ്ധച്ചാദികിലേസപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായസ്സ ലഹുഭാവോ കായലഹുതാ. ചിത്തസ്സ ലഹുഭാവോ ചിത്തലഹുതാ. താ കായചിത്തഗരുഭാവവൂപസമലക്ഖണാ, കായചിത്തഗരുഭാവനിമ്മദ്ദനരസാ, കായചിത്താനം അദന്ധതാപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ. കായചിത്താനം ഗരുഭാവകരഥിനമിദ്ധാദികിലേസപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായസ്സ മുദുഭാവോ കായമുദുതാ. ചിത്തസ്സ മുദുഭാവോ ചിത്തമുദുതാ. താ കായചിത്തഥദ്ധഭാവവൂപസമലക്ഖണാ, കായചിത്തഥദ്ധഭാവനിമ്മദ്ദനരസാ, അപ്പടിഘാതപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ. കായചിത്താനം ഥദ്ധഭാവകരദിട്ഠിമാനാദികിലേസപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായസ്സ കമ്മഞ്ഞഭാവോ കായകമ്മഞ്ഞതാ. ചിത്തസ്സ കമ്മഞ്ഞഭാവോ ചിത്തകമ്മഞ്ഞതാ. താ കായചിത്തഅകമ്മഞ്ഞഭാവവൂപസമലക്ഖണാ, കായചിത്താനം അകമ്മഞ്ഞഭാവനിമ്മദ്ദനരസാ, കായചിത്താനം ആരമ്മണകരണസമ്പത്തിപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ. കായചിത്താനം അകമ്മഞ്ഞഭാവകരാവസേസനീവരണപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ. താ പസാദനീയവത്ഥൂസു പസാദാവഹാ, ഹിതകിരിയാസു ¶ വിനിയോഗക്ഖേമഭാവാവഹാ സുവണ്ണവിസുദ്ധി വിയാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായസ്സ ¶ ¶ പാഗുഞ്ഞഭാവോ കായപാഗുഞ്ഞതാ. ചിത്തസ്സ പാഗുഞ്ഞഭാവോ ചിത്തപാഗുഞ്ഞതാ. താ കായചിത്താനം അഗേലഞ്ഞഭാവലക്ഖണാ, കായചിത്തഗേലഞ്ഞനിമ്മദ്ദനരസാ, നിരാദീനവപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ. കായചിത്തഗേലഞ്ഞകരഅസ്സദ്ധിയാദികിലേസപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായസ്സ ഉജുകഭാവോ കായുജുകതാ. ചിത്തസ്സ ഉജുകഭാവോ ചിത്തുജുകതാ. താ കായചിത്താനം അജ്ജവലക്ഖണാ, കായചിത്തകുടിലഭാവനിമ്മദ്ദനരസാ, അജിമ്ഹതാപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ. കായചിത്താനം കുടിലഭാവകരമായാസാഠേയ്യാദികിലേസപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

സരതീതി സതി. സമ്പജാനാതീതി സമ്പജഞ്ഞം; സമന്തതോ പകാരേഹി ജാനാതീതി അത്ഥോ. സാത്ഥകസമ്പജഞ്ഞം സപ്പായസമ്പജഞ്ഞം ഗോചരസമ്പജഞ്ഞം അസമ്മോഹസമ്പജഞ്ഞന്തി ഇമേസം ചതുന്നം പനസ്സ വസേന ഭേദോ വേദിതബ്ബോ. ലക്ഖണാദീനി ച തേസം സതിന്ദ്രിയപഞ്ഞിന്ദ്രിയേസു വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി. ഇതി ഹേട്ഠാ വുത്തമേവേതം ധമ്മദ്വയം പുന ഇമസ്മിം ഠാനേ ഉപകാരവസേന ഗഹിതം.

കാമച്ഛന്ദാദയോ പച്ചനീകധമ്മേ സമേതീതി സമഥോ. അനിച്ചാദിവസേന വിവിധേഹി ആകാരേഹി ധമ്മേ പസ്സതീതി വിപസ്സനാ. പഞ്ഞാവേസാ അത്ഥതോ. ഇമേസമ്പി ദ്വിന്നം ലക്ഖണാദീനി ഹേട്ഠാ വുത്താനേവ. ഇധ പനേതേ യുഗനദ്ധവസേന ഗഹിതാ.

സഹജാതധമ്മേ പഗ്ഗണ്ഹാതീതി പഗ്ഗാഹോ. ഉദ്ധച്ചസങ്ഖാതസ്സ വിക്ഖേപസ്സ പടിപക്ഖഭാവതോ ന വിക്ഖേപോതി അവിക്ഖേപോ. ഏതേസമ്പി ലക്ഖണാദീനി ഹേട്ഠാ വുത്താനേവ. ഇധ പനേതം ദ്വയം വീരിയസമാധിയോജനത്ഥായ ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം.

യേ വാ പന തസ്മിം സമയേ അഞ്ഞേപി അത്ഥി പടിച്ചസമുപ്പന്നാ അരൂപിനോ ധമ്മാ, ഇമേ ധമ്മാ കുസലാതി ‘ഫസ്സോ ഹോതി…പേ… അവിക്ഖേപോ ഹോതീ’തി ന കേവലം പദപടിപാടിയാ ഉദ്ദിട്ഠാ ഇമേ പരോപണ്ണാസധമ്മാ ഏവ, അഥ ഖോ യസ്മിം ¶ സമയേ കാമാവചരം തിഹേതുകം സോമനസ്സസഹഗതം പഠമം അസങ്ഖാരികം മഹാചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിം സമയേ യേ വാ പന അഞ്ഞേപി തേഹിയേവ ഫസ്സാദീഹി സമ്പയുത്താ ¶ ഹുത്വാ പവത്തമാനാ അത്ഥി, അത്തനോ ¶ അത്തനോ അനുരൂപം പച്ചയം പടിച്ച സമുപ്പന്നാ രൂപാഭാവേന അരൂപിനോ, സഭാവതോ ഉപലബ്ഭമാനാ ധമ്മാ സബ്ബേപി ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ.

ഏത്താവതാ ചിത്തങ്ഗവസേന പാളിയം ആരുള്ഹേ പരോപണ്ണാസധമ്മേ ദീപേത്വാ യേവാപനകവസേന അപരേപി നവ ധമ്മേ ധമ്മരാജാ ദീപേതി. തേസു തേസു ഹി സുത്തപദേസു ‘ഛന്ദോ അധിമോക്ഖോ മനസികാരോ തത്രമജ്ഝത്തതാ കരുണാ മുദിതാ കായദുച്ചരിതവിരതി വചീദുച്ചരിതവിരതി മിച്ഛാജീവവിരതീ’തി ഇമേ നവ ധമ്മാ പഞ്ഞായന്തി. ഇമസ്മിഞ്ചാപി മഹാചിത്തേ കത്തുകമ്യതാകുസലധമ്മച്ഛന്ദോ അത്ഥി, ചിത്തങ്ഗവസേന പന പാളിയം ന ആരുള്ഹോ. സോ ഇധ യേവാപനകവസേന ഗഹിതോ.

അധിമോക്ഖോ അത്ഥി, മനസികാരോ അത്ഥി, തത്രമജ്ഝത്തതാ അത്ഥി. മേത്താപുബ്ബഭാഗോ അത്ഥി; സോ അദോസേ ഗഹിതേ ഗഹിതോ ഏവ ഹോതി. കരുണാപുബ്ബഭാഗോ അത്ഥി, മുദിതാപുബ്ബഭാഗോ അത്ഥി. ഉപേക്ഖാപുബ്ബഭാഗോ അത്ഥി; സോ പന തത്രമജ്ഝത്തതായ ഗഹിതായ ഗഹിതോവ ഹോതി. സമ്മാവാചാ അത്ഥി, സമ്മാകമ്മന്തോ അത്ഥി. സമ്മാആജീവോ അത്ഥി; ചിത്തങ്ഗവസേന പന പാളിയം ന ആരുള്ഹോ. സോപി ഇധ യേവാപനകവസേന ഗഹിതോ.

ഇമേസു പന നവസു ഛന്ദോ അധിമോക്ഖോ മനസികാരോ തത്രമജ്ഝത്തതാതി ഇമേ ചത്താരോവ ഏകക്ഖണേ ലബ്ഭന്തി, സേസാ നാനാക്ഖണേ. യദാ ഹി ഇമിനാ ചിത്തേന മിച്ഛാവാചം പജഹതി, വിരതിവസേന സമ്മാവാചം പൂരേതി, തദാ ഛന്ദാദയോ ചത്താരോ, സമ്മാവാചാ ചാതി ഇമേ പഞ്ച ഏകക്ഖണേ ലബ്ഭന്തി. യദാ മിച്ഛാകമ്മന്തം പജഹതി, വിരതിവസേന സമ്മാകമ്മന്തം പൂരേതി…പേ… മിച്ഛാആജീവം പജഹതി, വിരതിവസേന സമ്മാആജീവം പൂരേതി…പേ… യദാ കരുണായ പരികമ്മം കരോതി…പേ… യദാ മുദിതായ പരികമ്മം കരോതി, തദാ ഛന്ദാദയോ ചത്താരോ, മുദിതാപുബ്ബഭാഗോ ചാതി ഇമേ പഞ്ച ഏകക്ഖണേ ലബ്ഭന്തി. ഇതോ പന മുഞ്ചിത്വാ, ദാനം ദേന്തസ്സ സീലം പൂരേന്തസ്സ യോഗേ കമ്മം കരോന്തസ്സ ചത്താരി അപണ്ണകങ്ഗാനേവ ലബ്ഭന്തി.

ഏവമേതേസു നവസു യേവാപനകധമ്മേസു ‘ഛന്ദോ’തി കത്തുകമ്യതായേതം അധിവചനം. തസ്മാ സോ കത്തുകമ്യതാലക്ഖണോ ഛന്ദോ, ആരമ്മണപരിയേസനരസോ, ആരമ്മണേന അത്ഥികതാപച്ചുപട്ഠാനോ ¶ . തദേവസ്സ പദട്ഠാനം ¶ . ആരമ്മണസ്സ ഗഹണേ ചായം ചേതസോ ഹത്ഥപ്പസാരണം വിയ ദട്ഠബ്ബോ.

അധിമുച്ചനം ¶ ‘അധിമോക്ഖോ’. സോ സന്നിട്ഠാനലക്ഖണോ, അസംസപ്പനരസോ, നിച്ഛയപച്ചുപട്ഠാനോ സന്നിട്ഠാതബ്ബധമ്മപദട്ഠാനോ. ആരമ്മണേ നിച്ചലഭാവേന ഇന്ദഖീലോ വിയ ദട്ഠബ്ബോ.

കിരിയാ കാരോ, മനസ്മിം കാരോ ‘മനസികാരോ’. പുരിമമനതോ വിസദിസം മനം കരോതീതിപി മനസികാരോ. സ്വായം ആരമ്മണപടിപാദകോ വീഥിപടിപാദകോ ജവനപടിപാദകോതി തിപ്പകാരോ. തത്ഥ ആരമ്മണപടിപാദകോ മനസ്മിം കാരോതി മനസികാരോ. സോ സാരണലക്ഖണോ, സമ്പയുത്താനം ആരമ്മണേ സമ്പയോജനരസോ, ആരമ്മണാഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ, സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നോ. ആരമ്മണപടിപാദകത്തേന സമ്പയുത്താനം സാരഥി വിയ ദട്ഠബ്ബോ. വീഥിപടിപാദകോതി പന പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനസ്സേതം അധിവചനം. ജവനപടിപാദകോതി മനോദ്വാരാവജ്ജനസ്സ. ന തേ ഇധ അധിപ്പേതാ.

തേസു ധമ്മേസു മജ്ഝത്തതാ ‘തത്രമജ്ഝത്തതാ’. സാ ചിത്തചേതസികാനം സമവാഹിതലക്ഖണാ, ഊനാധികനിവാരണരസാ, പക്ഖപാതുപച്ഛേദനരസാ വാ; മജ്ഝത്തഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ. ചിത്തചേതസികാനം അജ്ഝുപേക്ഖനവസേന സമപ്പവത്താനം ആജാനേയ്യാനം അജ്ഝുപേക്ഖനസാരഥി വിയ ദട്ഠബ്ബാ.

‘കരുണാമുദിതാ’ ബ്രഹ്മവിഹാരനിദ്ദേസേ ആവി ഭവിസ്സന്തി. കേവലഞ്ഹി താ അപ്പനപ്പത്താ രൂപാവചരാ, ഇധ കാമാവചരാതി അയമേവ വിസേസോ.

കായദുച്ചരിതതോ വിരതി ‘കായദുച്ചരിതവിരതി’. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ലക്ഖണാദിതോ പനേതാ തിസ്സോപി കായദുച്ചരിതാദിവത്ഥൂനം അവീതിക്കമലക്ഖണാ; അമദ്ദനലക്ഖണാതി വുത്തം ഹോതി. കായദുച്ചരിതാദിവത്ഥുതോ സങ്കോചനരസാ, അകിരിയപച്ചുപട്ഠാനാ, സദ്ധാഹിരോത്തപ്പഅപ്പിച്ഛതാദിഗുണപദട്ഠാനാ. പാപകിരിയതോ ചിത്തസ്സ വിമുഖീഭാവഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

ഇതി ഫസ്സാദീനി ഛപ്പഞ്ഞാസ യേവാപനകവസേന വുത്താനി നവാതി സബ്ബാനിപി ഇമസ്മിം ധമ്മുദ്ദേസവാരേ പഞ്ചസട്ഠി ധമ്മപദാനി ഭവന്തി. തേസു ഏകക്ഖണേ കദാചി ഏകസട്ഠി ഭവന്തി, കദാചി സമസട്ഠി. താനി ഹി സമ്മാവാചാപൂരണാദിവസേന. ഉപ്പത്തിയം ¶ പഞ്ചസു ഠാനേസു ഏകസട്ഠി ഭവന്തി. തേഹി മുത്തേ ഏകസ്മിം ഠാനേ സമസട്ഠി ഭവന്തി. ഠപേത്വാ ¶ പന യേവാപനകേ പാളിയം യഥാരുതവസേന ഗയ്ഹമാനാനി ഛപ്പഞ്ഞാസാവ ഹോന്തി. അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന പനേത്ഥ ഫസ്സപഞ്ചകം, വിതക്കോ വിചാരോ പീതി ചിത്തേകഗ്ഗതാ, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, ഹിരിബലം ഓത്തപ്പബലന്തി ദ്വേ ബലാനി, അലോഭോ ¶ അദോസോതി ദ്വേ മൂലാനി, കായപസ്സദ്ധിചിത്തപസ്സദ്ധിആദയോ ദ്വാദസ ധമ്മാതി സമതിംസ ധമ്മാ ഹോന്തി.

തേസു സമതിംസായ ധമ്മേസു അട്ഠാരസ ധമ്മാ അവിഭത്തികാ ഹോന്തി, ദ്വാദസ സവിഭത്തികാ. കതമേ അട്ഠാരസ? ഫസ്സോ സഞ്ഞാ ചേതനാ വിചാരോ പീതി ജീവിതിന്ദ്രിയം, കായപസ്സദ്ധിആദയോ ദ്വാദസ ധമ്മാതി ഇമേ അട്ഠാരസ അവിഭത്തികാ. വേദനാ ചിത്തം വിതക്കോ ചിത്തേകഗ്ഗതാ, സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം, ഹിരിബലം ഓത്തപ്പബലം, അലോഭോ അദോസോതി ഇമേ ദ്വാദസ ധമ്മാ സവിഭത്തികാ. തേസു സത്ത ധമ്മാ ദ്വീസു ഠാനേസു വിഭത്താ, ഏകോ തീസു, ദ്വേ ചതൂസു, ഏകോ ഛസു, ഏകോ സത്തസു ഠാനേസു വിഭത്തോ.

കഥം? ചിത്തം വിതക്കോ സദ്ധാ ഹിരീ ഓത്തപ്പം അലോഭോ അദോസോതി ഇമേ സത്ത ദ്വീസു ഠാനേസു വിഭത്താ.

ഏതേസു ഹി ചിത്തം താവ ഫസ്സപഞ്ചകം പത്വാ ചിത്തം ഹോതീതി വുത്തം, ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ മനിന്ദ്രിയന്തി. വിതക്കോ ഝാനങ്ഗാനി പത്വാ വിതക്കോ ഹോതീതി വുത്തോ, മഗ്ഗങ്ഗാനി പത്വാ സമ്മാസങ്കപ്പോതി. സദ്ധാ ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ സദ്ധിന്ദ്രിയം ഹോതീതി വുത്താ, ബലാനി പത്വാ സദ്ധാബലന്തി. ഹിരീ ബലാനി പത്വാ ഹിരിബലം ഹോതീതി വുത്താ, ലോകപാലദുകം പത്വാ ഹിരീതി. ഓത്തപ്പേപി ഏസേവ നയോ. അലോഭോ മൂലം പത്വാ അലോഭോ ഹോതീതി വുത്തോ, കമ്മപഥം പത്വാ അനഭിജ്ഝാതി. അദോസോ മൂലം പത്വാ അദോസോ ഹോതീതി വുത്തോ, കമ്മപഥം പത്വാ അബ്യാപാദോതി. ഇമേ സത്ത ദ്വീസു ഠാനേസു വിഭത്താ.

വേദനാ പന ഫസ്സപഞ്ചകം പത്വാ വേദനാ ഹോതീതി വുത്താ, ഝാനങ്ഗാനി പത്വാ സുഖന്തി, ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ സോമനസ്സിന്ദ്രിയന്തി. ഏവം ഏകോ ധമ്മോ തീസു ഠാനേസു വിഭത്തോ.

വീരിയം പന ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ വീരിയിന്ദ്രിയം ഹോതീതി വുത്തം, മഗ്ഗങ്ഗാനി പത്വാ സമ്മാവായാമോതി, ബലാനി പത്വാ വീരിയബലന്തി, പിട്ഠിദുകം പത്വാ പഗ്ഗാഹോതി. സതിപി ¶ ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ സതിന്ദ്രിയം ഹോതീതി വുത്താ, മഗ്ഗങ്ഗാനി പത്വാ സമ്മാസതീതി, ബലാനി പത്വാ സതിബലന്തി, പിട്ഠിദുകം ¶ പത്വാ സതി ഹോതീതി വുത്താ. ഏവം ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാ ചതൂസു ഠാനേസു വിഭത്താ.

സമാധി ¶ പന ഝാനങ്ഗാനി പത്വാ ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ ഹോതീതി വുത്തോ, ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ സമാധിന്ദ്രിയന്തി, മഗ്ഗങ്ഗാനി പത്വാ സമ്മാസമാധീതി. ബലാനി പത്വാ സമാധിബലന്തി, പിട്ഠിദുകം പത്വാ സമഥോ അവിക്ഖേപോതി. ഏവമയം ഏകോ ധമ്മോ ഛസു ഠാനേസു വിഭത്തോ.

പഞ്ഞാ പന ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ഹോതീതി വുത്താ, മഗ്ഗങ്ഗാനി പത്വാ സമ്മാദിട്ഠീതി, ബലാനി പത്വാ പഞ്ഞാബലന്തി, മൂലാനി പത്വാ അമോഹോതി, കമ്മപഥം പത്വാ സമ്മാദിട്ഠീതി, പിട്ഠിദുകം പത്വാ സമ്പജഞ്ഞം വിപസ്സനാതി. ഏവം ഏകോ ധമ്മോ സത്തസു ഠാനേസു വിഭത്തോ.

സചേ പന കോചി വദേയ്യ – ‘ഏത്ഥ അപുബ്ബം നാമ നത്ഥി, ഹേട്ഠാ ഗഹിതമേവ ഗണ്ഹിത്വാ തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ പദം പൂരിതം, അനനുസന്ധികാ കഥാ ഉപ്പടിപാടിയാ ചോരേഹി ആഭതഭണ്ഡസദിസാ, ഗോയൂഥേന ഗതമഗ്ഗേ ആലുലിതതിണസദിസാ അജാനിത്വാ കഥിതാ’തി, സോ ‘മാഹേവ’ന്തി പടിസേധേത്വാ വത്തബ്ബോ – ‘ബുദ്ധാനം ദേസനാ അനനുസന്ധികാ നാമ നത്ഥി, സാനുസന്ധികാ വ ഹോതി. അജാനിത്വാ കഥിതാപി നത്ഥി, സബ്ബാ ജാനിത്വാ കഥിതായേവ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഹി തേസം തേസം ധമ്മാനം കിച്ചം ജാനാതി, തം ഞത്വാ കിച്ചവസേന വിഭത്തിം ആരോപേന്തോ അട്ഠാരസ ധമ്മാ ഏകേകകിച്ചാതി ഞത്വാ ഏകേകസ്മിം ഠാനേ വിഭത്തിം ആരോപേസി. സത്ത ധമ്മാ ദ്വേദ്വേകിച്ചാതി ഞത്വാ ദ്വീസു ദ്വീസു ഠാനേസു വിഭത്തിം ആരോപേസി. വേദനാ തികിച്ചാതി ഞത്വാ തീസു ഠാനേസു വിഭത്തിം ആരോപേസി. വീരിയസതീനം ചത്താരി ചത്താരി കിച്ചാനീതി ഞത്വാ ചതൂസു ചതൂസു ഠാനേസു വിഭത്തിം ആരോപേസി. സമാധി ഛകിച്ചോതി ഞത്വാ ഛസു ഠാനേസു വിഭത്തിം ആരോപേസി. പഞ്ഞാ സത്തകിച്ചാതി ഞത്വാ സത്തസു ഠാനേസു വിഭത്തിം ആരോപേസി’.

തത്രിദം ഓപമ്മം – ഏകോ കിര പണ്ഡിതോ രാജാ രഹോഗതോ ചിന്തേസി – ‘ഇമം രാജകുലസന്തകം ന യഥാ വാ തഥാ വാ ഖാദിതബ്ബം, സിപ്പാനുച്ഛവികം വേതനം ¶ വഡ്ഢേസ്സാമീ’തി. സോ സബ്ബേ സിപ്പികേ സന്നിപാതാപേത്വാ ‘ഏകേകസിപ്പജാനനകേ പക്കോസഥാ’തി ആഹ. ഏവം പക്കോസിയമാനാ അട്ഠാരസ ജനാ ഉട്ഠഹിംസു. തേസം ഏകേകം പടിവീസം ദാപേത്വാ വിസ്സജ്ജേസി. ‘ദ്വേ ദ്വേ സിപ്പാനി ജാനന്താ ആഗച്ഛന്തൂ’തി വുത്തേ പന സത്ത ജനാ ആഗമംസു. തേസം ദ്വേ ദ്വേ പടിവീസേ ദാപേസി. ‘തീണി സിപ്പാനി ജാനന്താ ആഗച്ഛന്തൂ’തി വുത്തേ ഏകോവ ആഗച്ഛി. തസ്സ തയോ പടിവീസേ ദാപേസി. ‘ചത്താരി സിപ്പാനി ജാനന്താ ആഗച്ഛന്തൂ’തി വുത്തേ ദ്വേ ജനാ ആഗമംസു. തേസം ചത്താരി ചത്താരി പടിവീസേ ദാപേസി. ‘പഞ്ച സിപ്പാനി ജാനന്താ ആഗച്ഛന്തൂ’തി വുത്തേ ഏകോപി നാഗച്ഛി ¶ . ‘ഛ സിപ്പാനി ജാനന്താ ആഗച്ഛന്തൂ’തി വുത്തേ ഏകോവ ആഗച്ഛി. തസ്സ ഛ പടിവീസേ ദാപേസി. ‘സത്ത സിപ്പാനി ജാനന്താ ¶ ആഗച്ഛന്തൂ’തി വുത്തേ ഏകോവ ആഗച്ഛി. തസ്സ സത്ത പടിവീസേ ദാപേസി.

തത്ഥ പണ്ഡിതോ രാജാ വിയ അനുത്തരോ ധമ്മരാജാ. സിപ്പജാനനകാ വിയ ചിത്തചിത്തങ്ഗവസേന ഉപ്പന്നാ ധമ്മാ. സിപ്പാനുച്ഛവികവേതനവഡ്ഢനം വിയ കിച്ചവസേന തേസം തേസം ധമ്മാനം വിഭത്തിആരോപനം.

സബ്ബേപി പനേതേ ധമ്മാ ഫസ്സപഞ്ചകവസേന ഝാനങ്ഗവസേന ഇന്ദ്രിയവസേന മഗ്ഗവസേന ബലവസേന മൂലവസേന കമ്മപഥവസേന ലോകപാലവസേന പസ്സദ്ധിവസേന ലഹുതാവസേന മുദുതാവസേന കമ്മഞ്ഞതാവസേന പാഗുഞ്ഞതാവസേന ഉജുകതാവസേന സതിസമ്പജഞ്ഞവസേന സമഥവിപസ്സനാവസേന പഗ്ഗാഹാവിക്ഖേപവസേനാതി സത്തരസ രാസയോ ഹോന്തീതി.

൨. ഇദാനി താനേവ ധമ്മുദ്ദേസവാരേ പാളിആരുള്ഹാനി ഛപ്പഞ്ഞാസ പദാനി വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും ‘കതമോ തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതീ’തിആദിനാ നയേന നിദ്ദേസവാരോ ആരദ്ധോ.

തത്ഥ പുച്ഛായ താവ അയമത്ഥോ – യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം സോമനസ്സസഹഗതം തിഹേതുകം അസങ്ഖാരികം മഹാചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം ¶ സമയേ ഫസ്സോ ഹോതീതി വുത്തോ, കതമോ സോ ഫസ്സോതി ഇമിനാ നയേന സബ്ബപുച്ഛാസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

യോ തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോതി തസ്മിം സമയേ യോ ഫുസനകവസേന ഉപ്പന്നോ ഫസ്സോ, സോ ഫസ്സോതി. ഇദം ഫസ്സസ്സ സഭാവദീപനതോ സഭാവപദം നാമ. ഫുസനാതി ഫുസനാകാരോ. സമ്ഫുസനാതി ഫുസനാകാരോവ ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢേത്വാ വുത്തോ. സമ്ഫുസിതത്തന്തി സമ്ഫുസിതഭാവോ. അയം പനേത്ഥ യോജനാ ¶ – യോ തസ്മിം സമയേ ഫുസനകവസേന ഫസ്സോ, യാ തസ്മിം സമയേ ഫുസനാ, യാ തസ്മിം സമയേ സമ്ഫുസനാ, യം തസ്മിം സമയേ സമ്ഫുസിതത്തം; അഥ വാ, യോ തസ്മിം സമയേ ഫുസനവസേന ഫസ്സോ, അഞ്ഞേനാപി പരിയായേന ഫുസനാ സമ്ഫുസനാ സമ്ഫുസിതത്തന്തി വുച്ചതി, അയം തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതീതി. വേദനാദീനമ്പി നിദ്ദേസേസു ഇമിനാവ നയേന പദയോജനാ വേദിതബ്ബാ.

അയം പനേത്ഥ സബ്ബസാധാരണോ വിഭത്തിവിനിച്ഛയോ. യാനിമാനി ഭഗവതാ പഠമം കാമാവചരം കുസലം ¶ മഹാചിത്തം ഭാജേത്വാ ദസ്സേന്തേന അതിരേകപണ്ണാസപദാനി മാതികാവസേന ഠപേത്വാ പുന ഏകേകപദം ഗഹേത്വാ വിഭത്തിം ആരോപിതാനി, താനി വിഭത്തിം ഗച്ഛന്താനി തീഹി കാരണേഹി വിഭത്തിം ഗച്ഛന്തി; നാനാ ഹോന്താനി ചതൂഹി കാരണേഹി നാനാ ഭവന്തി. അപരദീപനാ പനേത്ഥ ദ്വേ ഠാനാനി ഗച്ഛതി. കഥം? ഏതാനിഹി ബ്യഞ്ജനവസേന ഉപസഗ്ഗവസേന അത്ഥവസേനാതി ഇമേഹി തീഹി കാരണേഹി വിഭത്തിം ഗച്ഛന്തി. തത്ഥ കോധോ കുജ്ഝനാ കുജ്ഝിതത്തം, ദോസോ ദുസ്സനാ ദുസ്സിതത്തന്തി ഏവം ബ്യഞ്ജനവസേന വിഭത്തിഗമനം വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥ ഹി ഏകോവ കോധോ ബ്യഞ്ജനവസേന ഏവം വിഭത്തിം ഗതോ. ചാരോ വിചാരോ അനുവിചാരോ ഉപവിചാരോതി ഏവം പന ഉപസഗ്ഗവസേന വിഭത്തിഗമനം വേദിതബ്ബം. പണ്ഡിച്ചം കോസല്ലം നേപുഞ്ഞം വേഭബ്യാ ചിന്താ ഉപപരിക്ഖാതി ഏവം അത്ഥവസേന വിഭത്തിഗമനം വേദിതബ്ബം. തേസു ഫസ്സപദനിദ്ദേസേ താവ ഇമാ തിസ്സോപി വിഭത്തിയോ ലബ്ഭന്തി. ‘ഫസ്സോ ഫുസനാ’തി ഹി ബ്യഞ്ജനവസേന വിഭത്തിഗമനം ഹോതി. ‘സമ്ഫുസനാ’തി ഉപസഗ്ഗവസേന. ‘സമ്ഫുസിതത്ത’ന്തി അത്ഥവസേന. ഇമിനാ നയേന സബ്ബപദനിദ്ദേസേസു വിഭത്തിഗമനം വേദിതബ്ബം.

നാനാ ഹോന്താനിപി പന നാമനാനത്തേന ലക്ഖണനാനത്തേന കിച്ചനാനത്തേന പടിക്ഖേപനാനത്തേനാതി ഇമേഹി ചതൂഹി കാരണേഹി നാനാ ഹോന്തി. തത്ഥ കതമോ തസ്മിം സമയേ ബ്യാപാദോ ഹോതി? യോ തസ്മിം ¶ സമയേ ദോസോ ദുസ്സനാതി (ധ. സ. ൪൧൯) ഏത്ഥ ബ്യാപാദോതി വാ, ദോസോതി വാ, ദ്വേപി ഏതേ കോധോ ഏവ, നാമേന നാനത്തം ഗതാതി. ഏവം ‘നാമനാനത്തേന’ നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

രാസട്ഠേന ച പഞ്ചപി ഖന്ധാ ഏകോവ ഖന്ധോ ഹോതി. ഏത്ഥ പന രൂപം രുപ്പനലക്ഖണം, വേദനാ വേദയിതലക്ഖണാ, സഞ്ഞാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാ, ചേതനാ ചേതയിതലക്ഖണാ, വിഞ്ഞാണം വിജാനനലക്ഖണന്തി ഇമിനാ ലക്ഖണനാനത്തേന പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഹോന്തി. ഏവം ‘ലക്ഖണനാനത്തേന’ നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

ചത്താരോ ¶ സമ്മപ്പധാനാ – ‘‘ഇധ ഭിക്ഖു അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായ…പേ… ¶ ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതീ’’തി (വിഭ. ൩൯൦; ദീ. നി. ൨.൪൦൨) ഏകമേവ വീരിയം കിച്ചനാനത്തേന ചതൂസു ഠാനേസു ആഗതം. ഏവം ‘കിച്ചനാനത്തേന’ നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

ചത്താരോ അസദ്ധമ്മാ – കോധഗരുതാ ന സദ്ധമ്മഗരുതാ, മക്ഖഗരുതാ ന സദ്ധമ്മഗരുതാ, ലാഭഗരുതാ ന സദ്ധമ്മഗരുതാ, സക്കാരഗരുതാ ന സദ്ധമ്മഗരുതാതി, ഏവമാദീസു (അ. നി. ൪.൪൪) പന ‘പടിക്ഖേപനാനത്തേന’ നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

ഇമാനി പന ചത്താരി നാനത്താനി ന ഫസ്സേയേവ ലബ്ഭന്തി, സബ്ബേസുപി ഫസ്സപഞ്ചകാദീസു ലബ്ഭന്തി. ഫസ്സസ്സ ഹി ഫസ്സോതി നാമം…പേ… ചിത്തസ്സ ചിത്തന്തി. ഫസ്സോ ച ഫുസനലക്ഖണോ, വേദനാ വേദയിതലക്ഖണാ, സഞ്ഞാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാ, ചേതനാ ചേതയിതലക്ഖണാ, വിഞ്ഞാണം വിജാനനലക്ഖണം. തഥാ ഫസ്സോ ഫുസനകിച്ചോ, വേദനാ അനുഭവനകിച്ചാ, സഞ്ഞാ സഞ്ജാനനകിച്ചാ, ചേതനാ ചേതയിതകിച്ചാ, വിഞ്ഞാണം വിജാനനകിച്ചന്തി. ഏവം കിച്ചനാനത്തേന നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

പടിക്ഖേപനാനത്തം ഫസ്സപഞ്ചമകേ നത്ഥി. അലോഭാദിനിദ്ദേസേ പന അലോഭോ അലുബ്ഭനാ അലുബ്ഭിതത്തന്തിആദിനാ നയേന ലബ്ഭതീതി ഏവം പടിക്ഖേപനാനത്തേന നാനത്തം വേദിതബ്ബം. ഏവം സബ്ബപദനിദ്ദേസേസു ലബ്ഭമാനവസേന ചതുബ്ബിധമ്പി നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

അപരദീപനാ പന പദത്ഥുതി വാ ഹോതി ദള്ഹീകമ്മം വാതി ഏവം ദ്വേ ഠാനാനി ഗച്ഛതി. യട്ഠികോടിയാ ഉപ്പീളേന്തേന വിയ ഹി സകിമേവ ഫസ്സോതി വുത്തേ ഏതം പദം ഫുല്ലിതമണ്ഡിതവിഭൂസിതം നാമ ന ഹോതി. പുനപ്പുനം ബ്യഞ്ജനവസേന ഉപസഗ്ഗവസേന ¶ അത്ഥവസേന ‘ഫസ്സോ ഫുസനാ സമ്ഫുസനാ സമ്ഫുസിതത്ത’ന്തി വുത്തേ ഫുല്ലിതമണ്ഡിതവിഭൂസിതം നാമ ഹോതി. യഥാ ഹി ദഹരകുമാരം ന്ഹാപേത്വാ, മനോരമം വത്ഥം പരിദഹാപേത്വാ പുപ്ഫാനി പിളന്ധാപേത്വാ അക്ഖീനി അഞ്ജേത്വാ അഥസ്സ നലാടേ ഏകമേവ മനോസിലാബിന്ദും കരേയ്യും, തസ്സ ന ഏത്താവതാ ചിത്തതിലകോ നാമ ഹോതി. നാനാവണ്ണേഹി പന പരിവാരേത്വാ ബിന്ദൂസു കതേസു ചിത്തതിലകോ നാമ ഹോതി. ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. അയം ‘പദത്ഥുതി’ നാമ.

ബ്യഞ്ജനവസേന ¶ ഉപസഗ്ഗവസേന അത്ഥവസേന ച പുനപ്പുനം ഭണനമേവ ദള്ഹീകമ്മം നാമ. യഥാ ഹി ‘ആവുസോ’തി വാ ‘ഭന്തേ’തി വാ ‘യക്ഖോ’തി വാ ‘സപ്പോ’തി ¶ വാ വുത്തേ ദള്ഹീകമ്മം നാമ ന ഹോതി. ‘ആവുസോ ആവുസോ’‘ഭന്തേ ഭന്തേ’‘യക്ഖോ യക്ഖോ’‘സപ്പോ സപ്പോ’തി വുത്തേ പന ദള്ഹീകമ്മം നാമ ഹോതി. ഏവമേവ സകിദേവ യട്ഠികോടിയാ ഉപ്പീളേന്തേന വിയ ‘ഫസ്സോ’തി വുത്തേ പദം ദള്ഹീകമ്മം നാമ ന ഹോതി. പുനപ്പുനം ബ്യഞ്ജനവസേന ഉപസഗ്ഗവസേന അത്ഥവസേന ‘ഫസ്സോ ഫുസനാ സമ്ഫുസനാ സമ്ഫുസിതത്ത’ന്തി വുത്തേയേവ ‘ദള്ഹീകമ്മം’ നാമ ഹോതീതി. ഏവം അപരദീപനാ ദ്വേ ഠാനാനി ഗച്ഛതി. ഏതസ്സാപി വസേന ലബ്ഭമാനകപദനിദ്ദേസേസു സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

അയം തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതീതി യസ്മിം സമയേ പഠമം കാമാവചരം മഹാകുസലചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം സമയേ അയം ഫസ്സോ നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. അയം താവ ഫസ്സപദനിദ്ദേസസ്സ വണ്ണനാ. ഇതോ പരേസു പന വേദനാദീനം പദാനം നിദ്ദേസേസു വിസേസമത്തമേവ വണ്ണയിസ്സാമ. സേസം ഇധ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൩. യം തസ്മിം സമയേതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി കതമാ തസ്മിം സമയേ വേദനാ ഹോതീതി ആരദ്ധം, ‘സാതപദവസേന പന ‘യ’ന്തി വുത്തം. തജ്ജാമനോവിഞ്ഞാണധാതുസമ്ഫസ്സജന്തി ഏത്ഥ ‘തജ്ജാ’ വുച്ചതി തസ്സ സാതസുഖസ്സ അനുച്ഛവികാ സാരുപ്പാ. അനുച്ഛവികത്ഥോപി ഹി അയം ‘തജ്ജാ’-സദ്ദോ ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘തജ്ജം തസ്സാരുപ്പം കഥം മന്തേതീ’’തി (മ. നി. ൩.൨൪൬). തേഹി വാ രൂപാദീഹി ആരമ്മണേഹി ഇമസ്സ ച സുഖസ്സ പച്ചയേഹി ജാതാതിപി തജ്ജാ. മനോവിഞ്ഞാണമേവ നിസ്സത്തട്ഠേന ധാതൂതി മനോവിഞ്ഞാണധാതു. സമ്ഫസ്സതോ ജാതം, സമ്ഫസ്സേ വാ ജാതന്തി സമ്ഫസ്സജം. ചിത്തനിസ്സിതത്താ ചേതസികം. മധുരട്ഠേന ¶ സാതം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യം തസ്മിം സമയേ യഥാവുത്തേന അത്ഥേന തജ്ജായ മനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ സമ്ഫസ്സജം ചേതസികം സാതം, അയം തസ്മിം സമയേ വേദനാ ഹോതീതി. ഏവം സബ്ബപദേഹി സദ്ധിം യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി ചേതസികം സുഖന്തിആദീസു ചേതസികപദേന കായികസുഖം പടിക്ഖിപതി, സുഖപദേന ചേതസികം ദുക്ഖം. ചേതോസമ്ഫസ്സജന്തി ചിത്തസമ്ഫസ്സേ ജാതം. സാതം സുഖം വേദയിതന്തി ¶ സാതം വേദയിതം, ന അസാതം വേദയിതം; സുഖം വേദയിതം, ന ദുക്ഖം വേദയിതം. പരതോ തീണി പദാനി ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന വുത്താനി. സാതാ വേദനാ, ന അസാതാ; സുഖാ വേദനാ, ന ദുക്ഖാതി. അയമേവ പനേത്ഥ അത്ഥോ.

൪. സഞ്ഞാനിദ്ദേസേ ¶ തജ്ജാമനോവിഞ്ഞാണധാതുസമ്ഫസ്സജാതി തസ്സാകുസലസഞ്ഞായ അനുച്ഛവികായ മനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ സമ്ഫസ്സമ്ഹി ജാതാ. സഞ്ഞാതി സഭാവനാമം. സഞ്ജാനനാതി സഞ്ജാനനാകാരോ. സഞ്ജാനിതത്തന്തി സഞ്ജാനിതഭാവോ.

൫. ചേതനാനിദ്ദേസേപി ഇമിനാവ നയേന വേദിതബ്ബോ.

ചിത്തനിദ്ദേസേ ചിത്തവിചിത്തതായ ചിത്തം. ആരമ്മണം മിനമാനം ജാനാതീതി മനോ. മാനസന്തി മനോ ഏവ. ‘‘അന്തലിക്ഖചരോ പാസോ യ്വായം ചരതി മാനസോ’’തി (സം. നി. ൧.൧൫൧; മഹാവ. ൩൩) ഹി ഏത്ഥ പന സമ്പയുത്തകധമ്മോ ‘മാനസോ’തി വുത്തോ.

‘‘കഥഞ്ഹി ഭഗവാ തുയ്ഹം, സാവകോ സാസനേ രതോ;

അപ്പത്തമാനസോ സേക്ഖോ, കാലം കയിരാ ജനേ സുതാ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൫൯);

ഏത്ഥ അരഹത്തം ‘മാനസ’ന്തി വുത്തം. ഇധ പന ‘മനോവ’ മാനസം. ബ്യഞ്ജനവസേന ഹേതം പദം വഡ്ഢിതം.

ഹദയന്തി ചിത്തം. ‘‘ചിത്തം വാ തേ ഖിപിസ്സാമി, ഹദയം വാ തേ ഫാലേസ്സാമീ’’തി (സം. നി. ൧.൨൩൭; സു. നി. ആളവകസുത്ത) ഏത്ഥ ഉരോ ഹദയന്തി വുത്തം. ‘‘ഹദയാ ഹദയം മഞ്ഞേ അഞ്ഞായ തച്ഛതീ’’തി (മ. നി. ൧.൬൩) ഏത്ഥ ചിത്തം. ‘‘വക്കം ഹദയ’’ന്തി (ദീ. നി. ൨.൩൭൭; മ. നി. ൧.൧൧൦) ഏത്ഥ ഹദയവത്ഥു. ഇധ ¶ പന ചിത്തമേവ അബ്ഭന്തരട്ഠേന ‘ഹദയ’ന്തി വുത്തം. തമേവ പരിസുദ്ധട്ഠേന പണ്ഡരം. ഭവങ്ഗം സന്ധായേതം വുത്തം. യഥാഹ – ‘‘പഭസ്സരമിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തഞ്ച ഖോ ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി ഉപക്കിലിട്ഠ’’ന്തി (അ. നി. ൧.൪൯). തതോ നിക്ഖന്തത്താ പന അകുസലമ്പി, ഗങ്ഗായ നിക്ഖന്താ നദീ ഗങ്ഗാ വിയ, ഗോധാവരിതോ നിക്ഖന്താ ഗോധാവരീ വിയ ച, പണ്ഡരന്ത്വേവ വുത്തം.

മനോ മനായതനന്തി ഇധ പന മനോഗ്ഗഹണം മനസ്സേവ ആയതനഭാവദീപനത്ഥം. തേനേതം ദീപേതി – ‘നയിദം ദേവായതനം വിയ മനസ്സ ആയതനത്താ മനായതനം, അഥ ഖോ മനോ ഏവ ആയതനം ¶ മനായതന’ന്തി. തത്ഥ നിവാസഠാനട്ഠേന ആകരട്ഠേന സമോസരണഠാനട്ഠേന ¶ സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന കാരണട്ഠേന ച ആയതനം വേദിതബ്ബം. തഥാ ഹി ലോകേ ‘ഇസ്സരായതനം വാസുദേവായതന’ന്തിആദീസു നിവാസട്ഠാനം ആയതനന്തി വുച്ചതി. ‘സുവണ്ണായതനം രജതായതന’ന്തിആദീസു ആകരോ. സാസനേ പന ‘‘മനോരമേ ആയതനേ സേവന്തി നം വിഹങ്ഗമാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൫.൩൮) സമോസരണട്ഠാനം. ‘‘ദക്ഖിണാപഥോ ഗുന്നം ആയതന’’ന്തിആദീസു സഞ്ജാതിദേസോ. ‘‘തത്ര തത്രേവ സക്ഖിഭബ്ബതം പാപുണാതി സതി സതിആയതനേ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൧൫൮) കാരണം. ഇധ പന സഞ്ജാതിദേസട്ഠേന സമോസരണഠാനട്ഠേന കാരണട്ഠേനാതി തിധാപി വട്ടതി.

ഫസ്സാദയോ ഹി ധമ്മാ ഏത്ഥ സഞ്ജായന്തീതി സഞ്ജാതിദേസട്ഠേനപി ഏതം ആയതനം. ബഹിദ്ധാ രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാ ആരമ്മണഭാവേനേത്ഥ ഓസരന്തീതി സമോസരണഠാനട്ഠേനപി ആയതനം. ഫസ്സാദീനം പന സഹജാതാദിപച്ചയട്ഠേന കാരണത്താ കാരണട്ഠേനപി ആയതനന്തി വേദിതബ്ബം. മനിന്ദ്രിയം വുത്തത്ഥമേവ.

വിജാനാതീതി വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണമേവ ഖന്ധോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ. തസ്സ രാസിആദിവസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. മഹാഉദകക്ഖന്ധോത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതീതി (അ. നി. ൪.൫൧). ഏത്ഥ ഹി രാസട്ഠേന ഖന്ധോ വുത്തോ. ‘‘സീലക്ഖന്ധോ സമാധിക്ഖന്ധോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൩൫൫) ഗുണട്ഠേന. ‘‘അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ മഹന്തം ദാരുക്ഖന്ധ’’ന്തി (സം. നി. ൪.൨൪൧) ഏത്ഥ പണ്ണത്തിമത്തട്ഠേന. ഇധ പന രുള്ഹിതോ ഖന്ധോ വുത്തോ. രാസട്ഠേന ഹി വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ¶ ഏകദേസോ ഏകം വിഞ്ഞാണം. തസ്മാ യഥാ രുക്ഖസ്സ ഏകദേസം ഛിന്ദന്തോ രുക്ഖം ഛിന്ദതീതി വുച്ചതി, ഏവമേവ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ഏകദേസഭൂതം ഏകമ്പി വിഞ്ഞാണം രുള്ഹിതോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോതി വുത്തം.

തജ്ജാമനോവിഞ്ഞാണധാതൂതി തേസം ഫസ്സാദീനം ധമ്മാനം അനുച്ഛവികാ മനോവിഞ്ഞാണധാതു. ഇമസ്മിഞ്ഹി പദേ ഏകമേവ ചിത്തം മിനനട്ഠേന മനോ, വിജാനനട്ഠേന വിഞ്ഞാണം, സഭാവട്ഠേന നിസ്സത്തട്ഠേന വാ ധാതൂതി തീഹി നാമേഹി വുത്തം. ഇതി ഇമസ്മിം ഫസ്സപഞ്ചമകേ ഫസ്സോ താവ യസ്മാ ഫസ്സോ ഏവ, ന തജ്ജാമനോവിഞ്ഞാണധാതുസമ്ഫസ്സജോ, ചിത്തഞ്ച യസ്മാ തജ്ജാമനോവിഞ്ഞാണധാതു ഏവ, തസ്മാ ഇമസ്മിം പദദ്വയേ ¶ ‘തജ്ജാമനോവിഞ്ഞാണധാതുസമ്ഫസ്സജാ’തി പഞ്ഞത്തി ന ആരോപിതാ. വിതക്കപദാദീസു പന ലബ്ഭമാനാപി ഇധ പച്ഛിന്നത്താ ന ഉദ്ധടാ.

ഇമേസഞ്ച ¶ പന ഫസ്സപഞ്ചമകാനം ധമ്മാനം പാടിയേക്കം പാടിയേക്കം വിനിബ്ഭോഗം കത്വാ പഞ്ഞത്തിം ഉദ്ധരമാനേന ഭഗവതാ ദുക്കരം കതം. നാനാഉദകാനഞ്ഹി നാനാതേലാനം വാ ഏകഭാജനേ പക്ഖിപിത്വാ ദിവസം നിമ്മഥിതാനം വണ്ണ ഗന്ധരസാനം നാനതായ ദിസ്വാ വാ ഘായിത്വാ വാ സായിത്വാ വാ നാനാകരണം സക്കാ ഭവേയ്യ ഞാതും. ഏവം സന്തേപി തം ദുക്കരന്തി വുത്തം. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന പന ഇമേസം അരൂപീനം ചിത്തചേതസികാനം ധമ്മാനം ഏകാരമ്മണേ പവത്തമാനാനം പാടിയേക്കം പാടിയേക്കം വിനിബ്ഭോഗം കത്വാ പഞ്ഞത്തിം ഉദ്ധരമാനേന അതിദുക്കരം കതം. തേനാഹ ആയസ്മാ നാഗസേനത്ഥേരോ –

‘‘ദുക്കരം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ കതന്തി. ‘കിം, ഭന്തേ നാഗസേന, ഭഗവതാ ദുക്കരം കത’ന്തി. ‘ദുക്കരം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ കതം, യം ഇമേസം അരൂപീനം ചിത്തചേതസികാനം ധമ്മാനം ഏകാരമ്മണേ പവത്തമാനാനം വവത്ഥാനം അക്ഖാതം – അയം ഫസ്സോ, അയം വേദനാ, അയം സഞ്ഞാ, അയം ചേതനാ, ഇദം ചിത്ത’ന്തി. ‘ഓപമ്മം, ഭന്തേ, കരോഹീ’തി. ‘യഥാ, മഹാരാജ, കോചിദേവ പുരിസോ നാവായ സമുദ്ദം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ ഹത്ഥപുടേന ഉദകം ഗഹേത്വാ ജിവ്ഹായ സായിത്വാ ജാനേയ്യ നു ഖോ, മഹാരാജ, സോ പുരിസോ – ഇദം ഗങ്ഗായ ഉദകം, ഇദം യമുനായ ഉദകം, ഇദം അചിരവതിയാ ഉദകം, ഇദം സരഭുയാ ഉദകം, ഇദം മഹിയാ ഉദക’ന്തി? ‘ദുക്കരം, ഭന്തേ, ജാനിതു’ന്തി. ‘തതോ ദുക്കരതരം ¶ ഖോ, മഹാരാജ, ഭഗവതാ കതം യം ഇമേസം അരൂപീനം ചിത്തചേതസികാനം ധമ്മാനം…പേ… ഇദം ചിത്ത’’’ന്തി (മി. പ. ൨.൭.൧൬).

൭. വിതക്കനിദ്ദേസേ തക്കനവസേന തക്കോ. തസ്സ തിത്തകം തക്കേസി കുമ്ഭം തക്കേസി സകടം തക്കേസി യോജനം തക്കേസി അദ്ധയോജനം തക്കേസീതി ഏവം തക്കനവസേന പവത്തി വേദിതബ്ബാ. ഇദം തക്കസ്സ സഭാവപദം. വിതക്കനവസേന വിതക്കോ. ബലവതരതക്കസ്സേതം നാമം. സുട്ഠു കപ്പനവസേന സങ്കപ്പോ. ഏകഗ്ഗം ചിത്തം ആരമ്മണേ അപ്പേതീതി അപ്പനാ. ദുതിയപദം ഉപസഗ്ഗവസേന വഡ്ഢിതം ¶ . ബലവതരാ വാ അപ്പനാ ബ്യപ്പനാ. ആരമ്മണേ ചിത്തം അഭിനിരോപേതി പതിട്ഠാപേതീതി ചേതസോ അഭിനിരോപനാ. യാഥാവതായ നിയ്യാനികതായ ച കുസലഭാവപ്പത്തോ പസത്ഥോ സങ്കപ്പോതി സമ്മാസങ്കപ്പോ.

൮. വിചാരനിദ്ദേസേ ആരമ്മണേ ചരണകവസേന ചാരോ. ഇദമസ്സ സഭാവപദം. വിചരണവസേന വിചാരോ ¶ . അനുഗന്ത്വാ വിചരണവസേന അനുവിചാരോ. ഉപഗന്ത്വാ വിചരണവസേന ഉപവിചാരോതി. ഉപസഗ്ഗവസേന വാ പദാനി വഡ്ഢിതാനി. ആരമ്മണേ ചിത്തം, സരം വിയ ജിയായ, അനുസന്ദഹിത്വാ ഠപനതോ ചിത്തസ്സ അനുസന്ധാനതാ. ആരമ്മണം അനുപേക്ഖമാനോ വിയ തിട്ഠതീതി അനുപേക്ഖനതാ. വിചരണവസേന വാ ഉപേക്ഖനതാ അനുപേക്ഖനതാ.

൯. പീതിനിദ്ദേസേ പീതീതി സഭാവപദം. പമുദിതസ്സ ഭാവോ പാമോജ്ജം. ആമോദനാകാരോ ആമോദനാ. പമോദനാകാരോ പമോദനാ. യഥാ വാ ഭേസജ്ജാനം വാ തേലാനം വാ ഉണ്ഹോദകസീതോദകാനം വാ ഏകതോകരണം മോദനാതി വുച്ചതി, ഏവമയമ്പി പീതി ധമ്മാനം ഏകതോകരണേന മോദനാ. ഉപസഗ്ഗവസേന പന മണ്ഡേത്വാ ആമോദനാ പമോദനാതി വുത്താ. ഹാസേതീതി ഹാസോ. പഹാസേതീതി പഹാസോ. ഹട്ഠപഹട്ഠാകാരാനമേതം അധിവചനം. വിത്തീതി വിത്തം; ധനസ്സേതം നാമം. അയം പന സോമനസ്സപച്ചയത്താ വിത്തിസരിക്ഖതായ വിത്തി. യഥാ ഹി ധനിനോ ധനം പടിച്ച സോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം പീതിമതോപി പീതിം പടിച്ച സോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ വിത്തീതി വുത്താ. തുട്ഠിസഭാവസണ്ഠിതായ പീതിയാ ഏതം നാമം. പീതിമാ പന പുഗ്ഗലോ കായചിത്താനം ഉഗ്ഗതത്താ അബ്ഭുഗ്ഗതത്താ ഉദഗ്ഗോതി വുച്ചതി ¶ . ഉദഗ്ഗസ്സ ഭാവോ ഓദഗ്യം. അത്തനോ മനതാ അത്തമനതാ. അനഭിരദ്ധസ്സ ഹി മനോ ദുക്ഖപദട്ഠാനത്താ അത്തനോ മനോ നാമ ന ഹോതി, അഭിരദ്ധസ്സ പന സുഖപദട്ഠാനത്താ അത്തനോ മനോ നാമ ഹോതി. ഇതി അത്തനോ മനതാ അത്തമനതാ, സകമനതാ. സകമനസ്സ ഭാവോതി അത്ഥോ. സാ പന യസ്മാ ന അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി അത്തനോ മനതാ, ചിത്തസ്സേവ പനേസോ ഭാവോ, ചേതസികോ ധമ്മോ, തസ്മാ അത്തമനതാ ചിത്തസ്സാതി വുത്താ.

൧൧. ഏകഗ്ഗതാനിദ്ദേസേ അചലഭാവേന ആരമ്മണേ തിട്ഠതീതി ഠിതി. പരതോ പദദ്വയം ഉപസഗ്ഗവസേന വഡ്ഢിതം. അപിച സമ്പയുത്തധമ്മേ ആരമ്മണമ്ഹി സമ്പിണ്ഡേത്വാ തിട്ഠതീതി ¶ സണ്ഠിതി. ആരമ്മണം ഓഗാഹേത്വാ അനുപവിസിത്വാ തിട്ഠതീതി അവട്ഠിതി. കുസലപക്ഖസ്മിഞ്ഹി ചത്താരോ ധമ്മാ ആരമ്മണം ഓഗാഹന്തി – സദ്ധാ സതി സമാധി പഞ്ഞാതി. തേനേവ സദ്ധാ ഓകപ്പനാതി വുത്താ, സതി അപിലാപനതാതി, സമാധി അവട്ഠിതീതി, പഞ്ഞാ പരിയോഗാഹനാതി. അകുസലപക്ഖേ പന തയോ ധമ്മാ ആരമ്മണം ഓഗാഹന്തി – തണ്ഹാ ദിട്ഠി അവിജ്ജാതി. തേനേവ തേ ഓഘാതി വുത്താ. ചിത്തേകഗ്ഗതാ പനേത്ഥ ന ബലവതീ ഹോതി. യഥാ ഹി രജുട്ഠാനട്ഠാനേ ഉദകേന സിഞ്ചിത്വാ സമ്മട്ഠേ ഥോകമേവ കാലം രജോ സന്നിസീദതി, സുക്ഖന്തേ സുക്ഖന്തേ പുന പകതിഭാവേന വുട്ഠാതി, ഏവമേവ അകുസലപക്ഖേ ചിത്തേകഗ്ഗതാ ന ബലവതീ ഹോതി. യഥാ പന തസ്മിം ഠാനേ ഘടേഹി ഉദകം ആസിഞ്ചിത്വാ ¶ കുദാലേന ഖനിത്വാ ആകോടനമദ്ദനഘട്ടനാനി കത്വാ ഉപലിത്തേ ആദാസേ വിയ ഛായാ പഞ്ഞായതി, വസ്സസതാതിക്കമേപി തംമുഹുത്തകതം വിയ ഹോതി, ഏവമേവ കുസലപക്ഖേ ചിത്തേകഗ്ഗതാ ബലവതീ ഹോതി.

ഉദ്ധച്ചവിചികിച്ഛാവസേന പവത്തസ്സ വിസാഹാരസ്സ പടിപക്ഖതോ അവിസാഹാരോ. ഉദ്ധച്ചവിചികിച്ഛാവസേനേവ ഗച്ഛന്തം ചിത്തം വിക്ഖിപതി നാമ. അയം പന തഥാവിധോ വിക്ഖേപോ ന ഹോതീതി അവിക്ഖേപോ. ഉദ്ധച്ചവിചികിച്ഛാവസേനേവ ച ചിത്തം വിസാഹടം നാമ ഹോതി, ഇതോ ചിതോ ച ഹരീയതി. അയം പന ഏവം അവിസാഹടസ്സ മാനസസ്സ ഭാവോതി അവിസാഹടമാനസതാ.

സമഥോതി തിവിധോ സമഥോ – ചിത്തസമഥോ, അധികരണസമഥോ, സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതി. തത്ഥ അട്ഠസു സമാപത്തീസു ചിത്തേകഗ്ഗതാ ചിത്തസമഥോ ¶ നാമ. തഞ്ഹി ആഗമ്മ ചിത്തചലനം ചിത്തവിപ്ഫന്ദിതം സമ്മതി വൂപസമ്മതി, തസ്മാ സോ ചിത്തസമഥോതി വുച്ചതി. സമ്മുഖാവിനയാദിസത്തവിധോ സമഥോ അധികരണസമഥോ നാമ. തഞ്ഹി ആഗമ്മ താനി താനി അധികരണാനി സമ്മന്തി വൂപസമ്മന്തി, തസ്മാ സോ അധികരണസമഥോതി വുച്ചതി. യസ്മാ പന സബ്ബേ സങ്ഖാരാ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ സമ്മന്തി വൂപസമ്മന്തി, തസ്മാ തം സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതി വുച്ചതി. ഇമസ്മിം അത്ഥേ ചിത്തസമഥോ അധിപ്പേതോ. സമാധിലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി സമാധിന്ദ്രിയം. ഉദ്ധച്ചേ ന കമ്പതീതി സമാധിബലം. സമ്മാസമാധീതി യാഥാവസമാധി നിയ്യാനികസമാധി കുസലസമാധി.

൧൨. സദ്ധിന്ദ്രിയനിദ്ദേസേ ¶ ബുദ്ധാദിഗുണാനം സദ്ദഹനവസേന സദ്ധാ. ബുദ്ധാദീനി വാ രതനാനി സദ്ദഹതി പത്തിയായതീതി സദ്ധാ. സദ്ദഹനാതി സദ്ദഹനാകാരോ. ബുദ്ധാദീനം ഗുണേ ഓഗാഹതി, ഭിന്ദിത്വാ വിയ അനുപവിസതീതി ഓകപ്പനാ. ബുദ്ധാദീനം ഗുണേസു ഏതായ സത്താ അതിവിയ പസീദന്തി, സയം വാ അഭിപ്പസീദതീതി അഭിപ്പസാദോ. ഇദാനി യസ്മാ സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനം സമാസപദാനം വസേന അഞ്ഞസ്മിം പരിയായേ ആരദ്ധേ ആദിപദം ഗഹേത്വാവ പദഭാജനം കരീയതി – അയം അഭിധമ്മേ ധമ്മതാ – തസ്മാ പുന സദ്ധാതി വുത്തം. യഥാ വാ ഇത്ഥിയാ ഇന്ദ്രിയം ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, ന തഥാ ഇദം. ഇദം പന സദ്ധാവ ഇന്ദ്രിയം സദ്ധിന്ദ്രിയന്തി. ഏവം സമാനാധികരണഭാവഞാപനത്ഥമ്പി പുന സദ്ധാതി വുത്തം. ഏവം സബ്ബപദനിദ്ദേസേസു ആദിപദസ്സ പുന വചനേ പയോജനം വേദിതബ്ബം. അധിമോക്ഖലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി സദ്ധിന്ദ്രിയം. അസദ്ധിയേ ന കമ്പതീതി സദ്ധാബലം.

൧൩. വീരിയിന്ദ്രിയനിദ്ദേസേ ¶ ചേതസികോതി ഇദം വീരിയസ്സ നിയമതോ ചേതസികഭാവദീപനത്ഥം വുത്തം. ഇദഞ്ഹി വീരിയം ‘‘യദപി, ഭിക്ഖവേ, കായികം വീരിയം തദപി വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, യദപി ചേതസികം വീരിയം തദപി വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോതി. ഇതിഹിദം ഉദ്ദേസം ഗച്ഛതീ’’തി (സം. നി. ൫.൨൩൩) ഏവമാദീസു സുത്തേസു ചങ്കമാദീനി കരോന്തസ്സ ഉപ്പന്നത്താ ‘കായിക’ന്തി വുച്ചമാനമ്പി കായവിഞ്ഞാണം വിയ കായികം നാമ നത്ഥി, ചേതസികമേവ പനേതന്തി ദസ്സേതും ‘ചേതസികോ’തി വുത്തം. വീരിയാരമ്ഭോതി വീരിയസങ്ഖാതോ ആരമ്ഭോ. ഇമിനാ സേസാരമ്ഭേ പടിക്ഖിപതി. അയഞ്ഹി ‘ആരമ്ഭ’-സദ്ദോ കമ്മേ ആപത്തിയം കിരിയായം വീരിയേ ഹിംസായ വികോപനേതി അനേകേസു അത്ഥേസു ആഗതോ.

‘‘യംകിഞ്ചി ¶ ദുക്ഖം സമ്ഭോതി, സബ്ബം ആരമ്ഭപച്ചയാ;

ആരമ്ഭാനം നിരോധേന, നത്ഥി ദുക്ഖസ്സ സമ്ഭവോ’’തി. (സു. നി. ൭൪൯);

ഏത്ഥ ഹി കമ്മം ‘ആരമ്ഭോ’തി ആഗതം. ‘‘ആരമ്ഭതി ച വിപ്പടിസാരീ ച ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൫.൧൪൨; പു. പ. ൧൯൧) ഏത്ഥ ആപത്തി. ‘‘മഹായഞ്ഞാ മഹാരമ്ഭാ ന തേ ഹോന്തി മഹപ്ഫലാ’’തി (അ. നി. ൪.൩൯; സം. നി. ൧.൧൨൦) ഏത്ഥ യൂപുസ്സാപനാദികിരിയാ. ‘‘ആരമ്ഭഥ ¶ നിക്കമഥ യുഞ്ജഥ ബുദ്ധസാസനേ’’തി (സം. നി. ൧.൧൮൫) ഏത്ഥ വീരിയം. ‘‘സമണം ഗോതമം ഉദ്ദിസ്സ പാണം ആരഭന്തീ’’തി (മ. നി. ൨.൫൧-൫൨) ഏത്ഥ ഹിംസാ. ‘‘ബീജഗാമഭൂതഗാമസമാരമ്ഭാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൦; മ. നി. ൧.൨൯൩) ഏത്ഥ ഛേദനഭഞ്ജനാദികം വികോപനം. ഇധ പന വീരിയമേവ അധിപ്പേതം. തേനാഹ – ‘വീരിയാരമ്ഭോതി വീരിയസങ്ഖാതോ ആരമ്ഭോ’തി. വീരിയഞ്ഹി ആരമ്ഭനകവസേന ആരമ്ഭോതി വുച്ചതി. ഇദമസ്സ സഭാവപദം. കോസജ്ജതോ നിക്ഖമനവസേന നിക്കമോ. പരം പരം ഠാനം അക്കമനവസേന പരക്കമോ. ഉഗ്ഗന്ത്വാ യമനവസേന ഉയ്യാമോ. ബ്യായമനവസേന വായാമോ. ഉസ്സാഹനവസേന ഉസ്സാഹോ. അധിമത്തുസ്സാഹനവസേന ഉസ്സോള്ഹീ. ഥിരഭാവട്ഠേന ഥാമോ. ചിത്തചേതസികാനം ധാരണവസേന അവിച്ഛേദതോ വാ പവത്തനവസേന കുസലസന്താനം ധാരേതീതി ധിതി.

അപരോ നയോ – നിക്കമോ ചേസോ കാമാനം പനുദനായ, പരക്കമോ ചേസോ ബന്ധനച്ഛേദായ, ഉയ്യാമോ ചേസോ ഓഘനിത്ഥരണായ, വായാമോ ചേസോ പാരങ്ഗമനട്ഠേന, ഉസ്സാഹോ ചേസോ പുബ്ബങ്ഗമട്ഠേന, ഉസ്സോള്ഹീ ¶ ചേസോ അധിമത്തട്ഠേന, ഥാമോ ചേസോ പലിഘുഗ്ഘാടനതായ, ധിതി ചേസോ അവട്ഠിതികാരിതായാതി.

‘‘കാമം തചോ ച ന്ഹാരു ച അട്ഠി ച അവസിസ്സതൂ’’തി (മ. നി. ൨.൧൮൪; സം. നി. ൨.൨൨, ൨൩൭; അ. നി. ൨.൫; മഹാനി. ൧൯൬; ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൫൪) ഏവം പവത്തികാലേ അസിഥിലപരക്കമവസേന അസിഥിലപരക്കമതാ; ഥിരപരക്കമോ, ദള്ഹപരക്കമോതി അത്ഥോ. യസ്മാ പനേതം വീരിയം കുസലകമ്മകരണട്ഠാനേ ഛന്ദം ന നിക്ഖിപതി, ധുരം ന നിക്ഖിപതി, ന ഓതാരേതി, ന വിസ്സജ്ജേതി, അനോസക്കിതമാനസതം ആവഹതി, തസ്മാ അനിക്ഖിത്തഛന്ദതാ അനിക്ഖിത്തധുരതാതി വുത്തം. യഥാ പന തജ്ജാതികേ ഉദകസമ്ഭിന്നട്ഠാനേ ധുരവാഹഗോണം ഗണ്ഹഥാതി വദന്തി ¶ , സോ ജണ്ണുനാ ഭൂമിം ഉപ്പീളേത്വാപി ധുരം വഹതി, ഭൂമിയം പതിതും ന ദേതി, ഏവമേവ വീരിയം കുസലകമ്മകരണട്ഠാനേ ധുരം ഉക്ഖിപതി പഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്മാ ധുരസമ്പഗ്ഗാഹോതി വുത്തം. പഗ്ഗഹലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി വീരിയിന്ദ്രിയം. കോസജ്ജേ ¶ ന കമ്പതീതി വീരിയബലം. യാഥാവനിയ്യാനികകുസലവായാമതായ സമ്മാവായാമോ.

൧൪. സതിന്ദ്രിയനിദ്ദേസേ സരണകവസേന സതി. ഇദം സതിയാ സഭാവപദം. പുനപ്പുനം സരണതോ അനുസ്സരണവസേന അനുസ്സതി. അഭിമുഖം ഗന്ത്വാ വിയ സരണതോ പടിസരണവസേന പടിസ്സതി. ഉപസഗ്ഗവസേന വാ വഡ്ഢിതമത്തമേതം. സരണാകാരോ സരണതാ. യസ്മാ പന സരണതാതി തിണ്ണം സരണാനമ്പി നാമം, തസ്മാ തം പടിസേധേതും പുന സതിഗ്ഗഹണം കതം. സതിസങ്ഖാതാ സരണതാതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ. സുതപരിയത്തസ്സ ധാരണഭാവതോ ധാരണതാ. അനുപവിസനസങ്ഖാതേന ഓഗാഹനട്ഠേന അപിലാപനഭാവോ അപിലാപനതാ. യഥാ ഹി ലാബുകടാഹാദീനി ഉദകേ പ്ലവന്തി, ന അനുപവിസന്തി, ന തഥാ ആരമ്മണേ സതി. ആരമ്മണഞ്ഹേസാ അനുപവിസതി, തസ്മാ അപിലാപനതാതി വുത്താ. ചിരകതചിരഭാസിതാനം അസമ്മുസ്സനഭാവതോ അസമ്മുസ്സനതാ. ഉപട്ഠാനലക്ഖണേ ജോതനലക്ഖണേ ച ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. സതിസങ്ഖാതം ഇന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം. പമാദേ ന കമ്പതീതി സതിബലം. യാഥാവസതി നിയ്യാനികസതി കുസലസതീതി സമ്മാസതി.

൧൬. പഞ്ഞിന്ദ്രിയനിദ്ദേസേ തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ പാകടകരണസങ്ഖാതേന പഞ്ഞാപനട്ഠേന പഞ്ഞാ. തേന തേന വാ അനിച്ചാദിനാ പകാരേന ധമ്മേ ജാനാതീതിപി പഞ്ഞാ. ഇദമസ്സാ സഭാവപദം. പജാനനാകാരോ പജാനനാ. അനിച്ചാദീനി വിചിനാതീതി വിചയോ. പവിചയോതി ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢിതം ¶ . ചതുസച്ചധമ്മേ വിചിനാതീതി ധമ്മവിചയോ. അനിച്ചാദീനം സല്ലക്ഖണവസേന സല്ലക്ഖണാ. സായേവ പുന ഉപസഗ്ഗനാനത്തേന ഉപലക്ഖണാ പച്ചുപലക്ഖണാതി വുത്താ. പണ്ഡിതസ്സ ഭാവോ പണ്ഡിച്ചം. കുസലസ്സ ഭാവോ കോസല്ലം. നിപുണസ്സ ഭാവോ നേപുഞ്ഞം. അനിച്ചാദീനം വിഭാവനവസേന വേഭബ്യാ. അനിച്ചാദീനം ചിന്തനകവസേന ചിന്താ. യസ്സ വാ ഉപ്പജ്ജതി തം അനിച്ചാദീനി ചിന്താപേതീതിപി ചിന്താ. അനിച്ചാദീനി ഉപപരിക്ഖതീതി ഉപപരിക്ഖാ. ഭൂരീതി പഥവിയാ ¶ നാമം. അയമ്പി സണ്ഹട്ഠേന വിത്ഥടട്ഠേന ച ഭൂരീ വിയാതി ഭൂരീ. തേന വുത്തം – ‘‘ഭൂരീ വുച്ചതി പഥവീ ¶ . തായ പഥവീസമായ വിത്ഥടായ വിപുലായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോതി ഭൂരിപഞ്ഞോതി (മഹാനി. ൨൭). അപിച പഞ്ഞായ ഏതം അധിവചനം ഭൂരീ’’തി. ഭൂതേ അത്ഥേ രമതീതിപി ഭൂരീ. അസനി വിയ സിലുച്ചയേ കിലേസേ മേധതി ഹിംസതീതി മേധാ. ഖിപ്പം ഗഹണധാരണട്ഠേന വാ മേധാ. യസ്സ ഉപ്പജ്ജതി തം അത്തഹിതപടിപത്തിയം സമ്പയുത്തധമ്മേ ച യാഥാവലക്ഖണപടിവേധേ പരിനേതീതി പരിണായികാ. അനിച്ചാദിവസേന ധമ്മേ വിപസ്സതീതി വിപസ്സനാ. സമ്മാ പകാരേഹി അനിച്ചാദീനി ജാനാതീതി സമ്പജഞ്ഞം. ഉപ്പഥപടിപന്നേ സിന്ധവേ വീഥിആരോപനത്ഥം പതോദോ വിയ ഉപ്പഥേ ധാവനകം കൂടചിത്തം വീഥിആരോപനത്ഥം വിജ്ഝതീതി പതോദോ വിയ പതോദോ. ദസ്സനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ഇന്ദ്രിയം. പഞ്ഞാസങ്ഖാതം ഇന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം. അവിജ്ജായ ന കമ്പതീതി പഞ്ഞാബലം. കിലേസച്ഛേദനട്ഠേന പഞ്ഞാവ സത്ഥം പഞ്ഞാസത്ഥം. അച്ചുഗ്ഗതട്ഠേന പഞ്ഞാവ പാസാദോ പഞ്ഞാപാസാദോ.

ആലോകനട്ഠേന പഞ്ഞാവ ആലോകോ പഞ്ഞാആലോകോ. ഓഭാസനട്ഠേന പഞ്ഞാവ ഓഭാസോ പഞ്ഞാഓഭാസോ. പജ്ജോതനട്ഠേന പഞ്ഞാവ പജ്ജോതോ പഞ്ഞാപജ്ജോതോ. പഞ്ഞവതോ ഹി ഏകപല്ലങ്കേന നിസിന്നസ്സ ദസസഹസ്സിലോകധാതു ഏകാലോകാ ഏകോഭാസാ ഏകപജ്ജോതാ ഹോതി, തേനേതം വുത്തം. ഇമേസു പന തീസു പദേസു ഏകപദേനപി ഏതസ്മിം അത്ഥേ സിദ്ധേ, യാനി പനേതാനി ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, ആലോകാ. കതമേ ചത്താരോ? ചന്ദാലോകോ സൂരിയാലോകോ അഗ്യാലോകോ പഞ്ഞാലോകോ. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോ ആലോകാ. ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, ഇമേസം ചതുന്നം ആലോകാനം യദിദം പഞ്ഞാലോകോ’’. തഥാ ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, ഓഭാസാ…പേ… ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, പജ്ജോതാ’’തി (അ. നി. ൪.൧൪൪) സത്താനം അജ്ഝാസയവസേന സുത്താനി ദേസിതാനി, തദനുരൂപേനേവ ഇധാപി ദേസനാ കതാ. അത്ഥോ ഹി അനേകേഹി ആകാരേഹി വിഭജ്ജമാനോ സുവിഭത്തോ ഹോതി. അഞ്ഞഥാ ച അഞ്ഞോ ബുജ്ഝതി, അഞ്ഞഥാ ച അഞ്ഞോതി.

രതികരണട്ഠേന പന രതിദായകട്ഠേന രതിജനകട്ഠേന ചിത്തീകതട്ഠേന ദുല്ലഭപാതുഭാവട്ഠേന അതുലട്ഠേന ¶ അനോമസത്തപരിഭോഗട്ഠേന ച പഞ്ഞാവ രതനം പഞ്ഞാരതനം. ന തേന സത്താ മുയ്ഹന്തി, സയം വാ ആരമ്മണേ ന മുയ്ഹതീതി ¶ അമോഹോ. ധമ്മവിചയപദം വുത്തത്ഥമേവ. കസ്മാ പനേതം പുന വുത്തന്തി? അമോഹസ്സ മോഹപടിപക്ഖഭാവദീപനത്ഥം ¶ . തേനേതം ദീപേതി – യ്വായം അമോഹോ സോ ന കേവലം മോഹതോ അഞ്ഞോ ധമ്മോ, മോഹസ്സ പന പടിപക്ഖോ, ധമ്മവിചയസങ്ഖാതോ അമോഹോ നാമ ഇധ അധിപ്പേതോതി. സമ്മാദിട്ഠീതി യാഥാവനിയ്യാനികകുസലദിട്ഠി.

൧൯. ജീവിതിന്ദ്രിയനിദ്ദേസേ യോ തേസം അരൂപീനം ധമ്മാനം ആയൂതി തേസം സമ്പയുത്തകാനം അരൂപധമ്മാനം യോ ആയാപനട്ഠേന ആയു, തസ്മിഞ്ഹി സതി അരൂപധമ്മാ അയന്തി ഗച്ഛന്തി പവത്തന്തി, തസ്മാ ആയൂതി വുച്ചതി. ഇദമസ്സ സഭാവപദം. യസ്മാ പനേതേ ധമ്മാ ആയുസ്മിംയേവ സതി തിട്ഠന്തി യപേന്തി യാപേന്തി ഇരിയന്തി വത്തന്തി പാലയന്തി, തസ്മാ ഠിതീതിആദീനി വുത്താനി. വചനത്ഥോ പനേത്ഥ – ഏതായ തിട്ഠന്തീതി ഠിതി. യപേന്തീതി യപനാ. തഥാ യാപനാ. ഏവം ബുജ്ഝന്താനം പന വസേന പുരിമപദേ രസ്സത്തം കതം. ഏതായ ഇരിയന്തീതി ഇരിയനാ. വത്തന്തീതി വത്തനാ. പാലയന്തീതി പാലനാ. ജീവന്തി ഏതേനാതി ജീവിതം. അനുപാലനലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി ജീവിതിന്ദ്രിയം.

൩൦. ഹിരിബലനിദ്ദേസേ യം തസ്മിം സമയേതി യേന ധമ്മേന തസ്മിം സമയേ. ലിങ്ഗവിപല്ലാസം വാ കത്വാ യോ ധമ്മോ തസ്മിം സമയേതിപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഹിരിയിതബ്ബേനാതി ഉപയോഗത്ഥേ കരണവചനം. ഹിരിയിതബ്ബയുത്തകം കായദുച്ചരിതാദിധമ്മം ഹിരിയതി ജിഗുച്ഛതീതി അത്ഥോ. പാപകാനന്തി ലാമകാനം. അകുസലാനം ധമ്മാനന്തി അകോസല്ലസമ്ഭൂതാനം ധമ്മാനം. സമാപത്തിയാതി ഇദമ്പി ഉപയോഗത്ഥേ കരണവചനം. തേസം ധമ്മാനം സമാപത്തിം പടിലാഭം സമങ്ഗീഭാവം ഹിരിയതി ജിഗുച്ഛതീതി അത്ഥോ.

൩൧. ഓത്തപ്പബലനിദ്ദേസേ ഓത്തപ്പിതബ്ബേനാതി ഹേത്വത്ഥേ കരണവചനം. ഓത്തപ്പിതബ്ബയുത്തകേന ഓത്തപ്പസ്സ ഹേതുഭൂതേന കായദുച്ചരിതാദിനാ വുത്തപ്പകാരായ ച സമാപത്തിയാ ഓത്തപ്പസ്സ ഹേതുഭൂതായ ഓത്തപ്പതി, ഭായതീതി അത്ഥോ.

൩൨. അലോഭനിദ്ദേസേ അലുബ്ഭനകവസേന അലോഭോ. ന ലുബ്ഭതീതിപി അലോഭോ. ഇദമസ്സ സഭാവപദം. അലുബ്ഭനാതി അലുബ്ഭനാകാരോ. ലോഭസമങ്ഗീ പുഗ്ഗലോ ലുബ്ഭിതോ നാമ. ന ലുബ്ഭിതോ അലുബ്ഭിതോ ¶ ¶ . അലുബ്ഭിതസ്സ ¶ ഭാവോ അലുബ്ഭിതത്തം. സാരാഗപടിപക്ഖതോ ന സാരാഗോതി അസാരാഗോ. അസാരജ്ജനാതി അസാരജ്ജനാകാരോ. അസാരജ്ജിതസ്സ ഭാവോ അസാരജ്ജിതത്തം. ന അഭിജ്ഝായതീതി അനഭിജ്ഝാ. അലോഭോ കുസലമൂലന്തി അലോഭസങ്ഖാതം കുസലമൂലം. അലോഭോ ഹി കുസലാനം ധമ്മാനം മൂലം പച്ചയട്ഠേനാതി കുസലമൂലം. കുസലഞ്ച തം പച്ചയട്ഠേന മൂലഞ്ചാതിപി കുസലമൂലം.

൩൩. അദോസനിദ്ദേസേ അദുസ്സനകവസേന അദോസോ. ന ദുസ്സതീതിപി അദോസോ. ഇദമസ്സ സഭാവപദം. അദുസ്സനാതി അദുസ്സനാകാരോ. അദുസ്സിതസ്സ ഭാവോ അദുസ്സിതത്തം. ബ്യാപാദപടിപക്ഖതോ ന ബ്യാപാദോതി അബ്യാപാദോ. കോധദുക്ഖപടിപക്ഖതോ ന ബ്യാപജ്ജോതി അബ്യാപജ്ജോ. അദോസസങ്ഖാതം കുസലമൂലം അദോസോ കുസലമൂലം. തം വുത്തത്ഥമേവ.

൪൦-൪൧. കായപസ്സദ്ധിനിദ്ദേസാദീസു യസ്മാ കായോതി തയോ ഖന്ധാ അധിപ്പേതാ, തസ്മാ വേദനാക്ഖന്ധസ്സാതിആദി വുത്തം. പസ്സമ്ഭന്തി ഏതായ തേ ധമ്മാ, വിഗതദരഥാ ഭവന്തി, സമസ്സാസപ്പത്താതി പസ്സദ്ധി. ദുതിയപദം ഉപസഗ്ഗവസേന വഡ്ഢിതം. പസ്സമ്ഭനാതി പസ്സമ്ഭനാകാരോ. ദുതിയപദം ഉപസഗ്ഗവസേന വഡ്ഢിതം. പസ്സദ്ധിസമങ്ഗിതായ പടിപ്പസ്സമ്ഭിതസ്സ ഖന്ധത്തയസ്സ ഭാവോ പടിപ്പസ്സമ്ഭിതത്തം. സബ്ബപദേഹിപി തിണ്ണം ഖന്ധാനം കിലേസദരഥപടിപ്പസ്സദ്ധി ഏവ കഥിതാ. ദുതിയനയേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ദരഥപടിപ്പസ്സദ്ധി കഥിതാ.

൪൨-൪൩. ലഹുതാതി ലഹുതാകാരോ. ലഹുപരിണാമതാതി ലഹുപരിണാമോ ഏതേസം ധമ്മാനന്തി ലഹുപരിണാമാ; തേസം ഭാവോ ലഹുപരിണാമതാ; സീഘം സീഘം പരിവത്തനസമത്ഥതാതി വുത്തം ഹോതി. അദന്ധനതാതി ഗരുഭാവപടിക്ഖേപവചനമേതം; അഭാരിയതാതി അത്ഥോ. അവിത്ഥനതാതി മാനാദികിലേസഭാരസ്സ അഭാവേന അഥദ്ധതാ. ഏവം പഠമേന തിണ്ണം ഖന്ധാനം ലഹുതാകാരോ കഥിതോ. ദുതിയേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ലഹുതാകാരോ കഥിതോ.

൪൪-൪൫. മുദുതാതി ¶ മുദുഭാവോ. മദ്ദവതാതി മദ്ദവം വുച്ചതി സിനിദ്ധം, മട്ഠം; മദ്ദവസ്സ ഭാവോ മദ്ദവതാ. അകക്ഖളതാതി അകക്ഖളഭാവോ. അകഥിനതാതി അകഥിനഭാവോ. ഇധാപി പുരിമനയേന തിണ്ണം ഖന്ധാനം, പച്ഛിമനയേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ മുദുതാകാരോവ കഥിതോ.

൪൬-൪൭. കമ്മഞ്ഞതാതി ¶ ¶ കമ്മനി സാധുതാ; കുസലകിരിയായ വിനിയോഗക്ഖമതാതി അത്ഥോ. സേസപദദ്വയം ബ്യഞ്ജനവസേന വഡ്ഢിതം. പദദ്വയേനാപി ഹി പുരിമനയേന തിണ്ണം ഖന്ധാനം, പച്ഛിമനയേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ കമ്മനിയാകാരോവ കഥിതോ.

൪൮-൪൯. പഗുണതാതി പഗുണഭാവോ, അനാതുരതാ നിഗ്ഗിലാനതാതി അത്ഥോ. സേസപദദ്വയം ബ്യഞ്ജനവസേന വഡ്ഢിതം. ഇധാപി പുരിമനയേന തിണ്ണം ഖന്ധാനം, പച്ഛിമനയേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ നിഗ്ഗിലാനാകാരോവ കഥിതോ.

൫൦-൫൧. ഉജുകതാതി ഉജുകഭാവോ, ഉജുകേനാകാരേന പവത്തനതാതി അത്ഥോ. ഉജുകസ്സ ഖന്ധത്തയസ്സ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സ ച ഭാവോ ഉജുകതാ. അജിമ്ഹതാതി ഗോമുത്തവങ്കഭാവപടിക്ഖേപോ. അവങ്കതാതി ചന്ദലേഖാവങ്കഭാവപടിക്ഖേപോ. അകുടിലതാതി നങ്ഗലകോടിവങ്കഭാവപടിക്ഖേപോ.

യോ ഹി പാപം കത്വാവ ‘ന കരോമീ’തി ഭാസതി, സോ ഗന്ത്വാ പച്ചോസക്കനതായ ‘ഗോമുത്തവങ്കോ’ നാമ ഹോതി. യോ പാപം കരോന്തോവ ‘ഭായാമഹം പാപസ്സാ’തി ഭാസതി, സോ യേഭുയ്യേന കുടിലതായ ‘ചന്ദലേഖാവങ്കോ’ നാമ ഹോതി. യോ പാപം കരോന്തോവ ‘കോ പാപസ്സ ന ഭായേയ്യാ’തി ഭാസതി, സോ നാതികുടിലതായ ‘നങ്ഗലകോടിവങ്കോ’ നാമ ഹോതി. യസ്സ വാ തീണിപി കമ്മദ്വാരാനി അസുദ്ധാനി, സോ ‘ഗോമുത്തവങ്കോ’ നാമ ഹോതി. യസ്സ യാനി കാനിചി ദ്വേ, സോ ‘ചന്ദലേഖാവങ്കോ’ നാമ. യസ്സ യംകിഞ്ചി ഏകം, സോ ‘നങ്ഗലകോടിവങ്കോ നാമ.

ദീഘഭാണകാ പനാഹു – ഏകച്ചോ ഭിക്ഖു സബ്ബവയേ ഏകവീസതിയാ അനേസനാസു, ഛസു ച അഗോചരേസു ചരതി, അയം ‘ഗോമുത്തവങ്കോ’ നാമ. ഏകോ പഠമവയേ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം പരിപൂരേതി, ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോ ഹോതി, മജ്ഝിമവയപച്ഛിമവയേസു പുരിമസദിസോ, അയം ¶ ‘ചന്ദലേഖാവങ്കോ’ നാമ. ഏകോ പഠമവയേ മജ്ഝിമവയേപി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം പൂരേതി, ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകോ സിക്ഖാകാമോ ഹോതി, പച്ഛിമവയേ പുരിമസദിസോ. അയം ‘നങ്ഗലകോടിവങ്കോ’ നാമ.

തസ്സ കിലേസവസേന ഏവം വങ്കസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഭാവോ ജിമ്ഹതാ വങ്കതാ കുടിലതാതി വുച്ചതി. താസം പടിക്ഖേപവസേന അജിമ്ഹതാദികാ വുത്താ. ഖന്ധാധിട്ഠാനാവ ¶ ദേസനാ കതാ. ഖന്ധാനഞ്ഹി ഏതാ അജിമ്ഹതാദികാ, നോ പുഗ്ഗലസ്സാതി. ഏവം സബ്ബേഹിപി ഇമേഹി പദേഹി പുരിമനയേന ¶ തിണ്ണം ഖന്ധാനം, പച്ഛിമനയേന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധസ്സാതി അരൂപീനം ധമ്മാനം നിക്കിലേസതായ ഉജുതാകാരോവ കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ.

ഇദാനി യ്വായം യേവാപനാതി അപ്പനാവാരോ വുത്തോ, തേന ധമ്മുദ്ദേസവാരേ ദസ്സിതാനം ‘യേവാപനകാനം’യേവ സങ്ഖേപതോ നിദ്ദേസോ കഥിതോ ഹോതീതി.

ഏത്താവതാ പുച്ഛാ സമയനിദ്ദേസോ ധമ്മുദ്ദേസോ അപ്പനാതി ഉദ്ദേസവാരേ ചതൂഹി പരിച്ഛേദേഹി, പുച്ഛാ സമയനിദ്ദേസോ ധമ്മുദ്ദേസോ അപ്പനാതി നിദ്ദേസവാരേ ചതൂഹി പരിച്ഛേദേഹീതി അട്ഠപരിച്ഛേദപടിമണ്ഡിതോ ധമ്മവവത്ഥാനവാരോ നിട്ഠിതോവ ഹോതി.

൫൮-൧൨൦. ഇദാനി തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ചത്താരോ ഖന്ധാ ഹോന്തീതി സങ്ഗഹവാരോ ആരദ്ധോ. സോ ഉദ്ദേസനിദ്ദേസപടിനിദ്ദേസാനം വസേന തിവിധോ ഹോതി. തത്ഥ ‘തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ചത്താരോ ഖന്ധാ’തി ഏവമാദികോ ഉദ്ദേസോ. കതമേ തസ്മിം സമയേ ചത്താരോ ഖന്ധാ’തിആദികോ നിദ്ദേസോ. കതമോ തസ്മിം സമയേ വേദനാക്ഖന്ധോതിആദികോ പടിനിദ്ദേസോതി വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ ഉദ്ദേസവാരേ ചത്താരോ ഖന്ധാതിആദയോ തേവീസതി കോട്ഠാസാ ഹോന്തി. തേസം ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം പഠമം മഹാകുസലചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, യേ തസ്മിം സമയേ ചിത്തങ്ഗവസേന ഉപ്പന്നാ, ഠപേത്വാ യേവാപനകേ, പാളിആരുള്ഹാ അതിരേകപണ്ണാസധമ്മാ, തേ സബ്ബേപി സങ്ഗയ്ഹമാനാ രാസട്ഠേന ചത്താരോവ ഖന്ധാ ഹോന്തി ¶ . ഹേട്ഠാ വുത്തേന ആയതനട്ഠേന ദ്വേ ആയതനാനി ഹോന്തി. സഭാവട്ഠേന സുഞ്ഞതട്ഠേന നിസ്സത്തട്ഠേന ദ്വേവ ധാതുയോ ഹോന്തി. പച്ചയസങ്ഖാതേന ആഹാരട്ഠേന തയോവേത്ഥ ധമ്മാ ആഹാരാ ഹോന്തി. അവസേസാ നോ ആഹാരാ.

‘കിം ¶ പനേതേ അഞ്ഞമഞ്ഞം വാ തംസമുട്ഠാനരൂപസ്സ വാ പച്ചയാ ന ഹോന്തീ’തി? ‘നോ ന ഹോന്തി. ഇമേ പന തഥാ ച ഹോന്തി, അഞ്ഞഥാ ചാതി സമാനേപി പച്ചയത്തേ അതിരേകപച്ചയാ ഹോന്തി, തസ്മാ ¶ ആഹാരാതി വുത്താ. കഥം? ഏതേസു ഹി ഫസ്സാഹാരോ, യേസം ധമ്മാനം അവസേസാ ചിത്തചേതസികാ പച്ചയാ ഹോന്തി, തേസഞ്ച പച്ചയോ ഹോതി, തിസ്സോ ച വേദനാ ആഹരതി. മനോസഞ്ചേതനാഹാരോ തേസഞ്ച പച്ചയോ ഹോതി തയോ ച ഭവേ ആഹരതി. വിഞ്ഞാണാഹാരോ തേസഞ്ച പച്ചയോ ഹോതി പടിസന്ധിനാമരൂപഞ്ച ആഹരതീ’തി. ‘നനു ച സോ വിപാകോവ ഇദം പന കുസലവിഞ്ഞാണ’ന്തി? ‘കിഞ്ചാപി കുസലവിഞ്ഞാണം, തംസരിക്ഖതായ പന വിഞ്ഞാണാഹാരോ’ത്വേവ വുത്തം. ഉപത്ഥമ്ഭകട്ഠേന വാ ഇമേ തയോ ആഹാരാതി വുത്താ. ഇമേ ഹി സമ്പയുത്തധമ്മാനം, കബളീകാരാഹാരോ വിയ രൂപകായസ്സ, ഉപത്ഥമ്ഭകപച്ചയാ ഹോന്തി. തേനേവ വുത്തം – ‘‘അരൂപിനോ ആഹാരാ സമ്പയുത്തകാനം ധമ്മാനം തംസമുട്ഠാനാനഞ്ച രൂപാനം ആഹാരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൧.൧.൧൫).

അപരോ നയോ – അജ്ഝത്തികസന്തതിയാ വിസേസപച്ചയത്താ കബളീകാരാഹാരോ ച ഇമേ ച തയോ ധമ്മാ ആഹാരാതി വുത്താ. വിസേസപച്ചയോ ഹി കബളീകാരാഹാരഭക്ഖാനം സത്താനം രൂപകായസ്സ കബളീകാരോ ആഹാരോ; നാമകായേ വേദനായ ഫസ്സോ, വിഞ്ഞാണസ്സ മനോസഞ്ചേതനാ, നാമരൂപസ്സ വിഞ്ഞാണം. യഥാഹ –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, അയം കായോ ആഹാരട്ഠിതികോ, ആഹാരം പടിച്ച തിട്ഠതി, അനാഹാരോ നോ തിട്ഠതി’’ (സം. നി. ൫.൧൮൩). തഥാ ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം, വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപന്തി (സം. നി. ൨.൧).

അധിപതിയട്ഠേന പന അട്ഠേവ ധമ്മാ ഇന്ദ്രിയാനി ഹോന്തി, ന അവസേസാ. തേന വുത്തം – അട്ഠിന്ദ്രിയാനി ഹോന്തീതി. ഉപനിജ്ഝായനട്ഠേന പഞ്ചേവ ധമ്മാ ഝാനങ്ഗാനി ഹോന്തി. തേന വുത്തം – പഞ്ചങ്ഗികം ഝാനം ഹോതീതി.

നിയ്യാനട്ഠേന ¶ ച ഹേത്വട്ഠേന ച പഞ്ചേവ ധമ്മാ മഗ്ഗങ്ഗാനി ഹോന്തി. തേന വുത്തം – പഞ്ചങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഹോതീതി. കിഞ്ചാപി ഹി അട്ഠങ്ഗികോ അരിയമഗ്ഗോ, ലോകിയചിത്തേ ¶ പന ഏകക്ഖണേ തിസ്സോ വിരതിയോ ന ലബ്ഭന്തി, തസ്മാ പഞ്ചങ്ഗികോതി വുത്തോ. ‘നനു ച ‘‘യഥാഗതമഗ്ഗോതി ഖോ, ഭിക്ഖു, അരിയസ്സേതം അട്ഠങ്ഗികസ്സ മഗ്ഗസ്സ അധിവചന’’ന്തി (സം. നി. ൪.൨൪൫) ഇമസ്മിം സുത്തേ ‘യഥേവ ലോകുത്തരമഗ്ഗോ അട്ഠങ്ഗികോ, പുബ്ബഭാഗവിപസ്സനാമഗ്ഗോപി തഥേവ അട്ഠങ്ഗികോ’തി യഥാഗതവചനേന ഇമസ്സത്ഥസ്സ ദീപിതത്താ, ലോകിയമഗ്ഗേനാപി അട്ഠങ്ഗികേന ഭവിതബ്ബന്തി? ന ഭവിതബ്ബം ¶ . അയഞ്ഹി സുത്തന്തികദേസനാ നാമ പരിയായദേസനാ. തേനാഹ – ‘‘പുബ്ബേവ ഖോ പനസ്സ കായകമ്മം വചീകമ്മം ആജീവോ സുപരിസുദ്ധോ ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൩.൪൩൧). അയം പന നിപ്പരിയായദേസനാ. ലോകിയചിത്തസ്മിഞ്ഹി തിസ്സോ വിരതിയോ ഏകക്ഖണേ ന ലബ്ഭന്തി, തസ്മാ ‘പഞ്ചങ്ഗികോ’വ വുത്തോതി.

അകമ്പിയട്ഠേന പന സത്തേവ ധമ്മാ ബലാനി ഹോന്തി. മൂലട്ഠേന തയോവ ധമ്മാ ഹേതൂ. ഫുസനട്ഠേന ഏകോവ ധമ്മോ ഫസ്സോ. വേദയിതട്ഠേന ഏകോവ ധമ്മോ വേദനാ. സഞ്ജാനനട്ഠേന ഏകോവ ധമ്മോ സഞ്ഞാ. ചേതയനട്ഠേന ഏകോവ ധമ്മോ ചേതനാ. ചിത്തവിചിത്തട്ഠേന ഏകോവ ധമ്മോ ചിത്തം. രാസട്ഠേന ചേവ വേദയിതട്ഠേന ച ഏകോവ ധമ്മോ വേദനാക്ഖന്ധോ. രാസട്ഠേന ച സഞ്ജാനനട്ഠേന ച ഏകോവ ധമ്മോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ. രാസട്ഠേന ച അഭിസങ്ഖരണട്ഠേന ച ഏകോവ ധമ്മോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ. രാസട്ഠേന ച ചിത്തവിചിത്തട്ഠേന ച ഏകോവ ധമ്മോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ. വിജാനനട്ഠേന ചേവ ഹേട്ഠാ വുത്തആയതനട്ഠേന ച ഏകമേവ മനായതനം. വിജാനനട്ഠേന ച അധിപതിയട്ഠേന ച ഏകമേവ മനിന്ദ്രിയം. വിജാനനട്ഠേന ച സഭാവസുഞ്ഞതനിസ്സത്തട്ഠേന ച ഏകോവ ധമ്മോ മനോവിഞ്ഞാണധാതു നാമ ഹോതി, ന അവസേസാ. ഠപേത്വാ പന ചിത്തം, യഥാവുത്തേന അത്ഥേന അവസേസാ സബ്ബേപി ധമ്മാ ഏകം ധമ്മായതനമേവ, ഏകാ ച ധമ്മധാതുയേവ ഹോതീതി.

യേ വാ പന തസ്മിം സമയേതി ഇമിനാ പന അപ്പനാവാരേന ഇധാപി ഹേട്ഠാ വുത്താ യേവാപനകാവ സങ്ഗഹിതാ. യഥാ ച ഇധ ഏവം സബ്ബത്ഥ ¶ . ഇതോ പരഞ്ഹി ഏത്തകമ്പി ന വിചാരയിസ്സാമ. നിദ്ദേസപടിനിദ്ദേസവാരേസു ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.

കോട്ഠാസവാരോതിപി ഏതസ്സേവ നാമം.

൧൨൧-൧൪൫. ഇദാനി ¶ തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ധമ്മാ ഹോന്തീതി സുഞ്ഞതവാരോ ആരദ്ധോ. സോ ¶ ഉദ്ദേസനിദ്ദേസവസേന ദ്വിധാ വവത്ഥിതോ. തത്ഥ ഉദ്ദേസവാരേ ‘ധമ്മാ ഹോന്തീ’തി ഇമിനാ സദ്ധിം ചതുവീസതി കോട്ഠാസാ ഹോന്തി. സബ്ബകോട്ഠാസേസു ച ‘ചത്താരോ ദ്വേ തയോ’തി ഗണനപരിച്ഛേദോ ന വുത്തോ. കസ്മാ? സങ്ഗഹവാരേ പരിച്ഛിന്നത്താ. തത്ഥ പരിച്ഛിന്നധമ്മായേവ ഹി ഇധാപി വുത്താ. ന ഹേത്ഥ സത്തോ വാ ഭാവോ വാ അത്താ വാ ഉപലബ്ഭതി. ധമ്മാവ ഏതേ ധമ്മമത്താ അസാരാ അപരിണായകാതി ഇമിസ്സാ സുഞ്ഞതായ ദീപനത്ഥം വുത്താ. തസ്മാ ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം പഠമം മഹാകുസലചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം സമയേ ചിത്തങ്ഗവസേന ഉപ്പന്നാ അതിരേകപണ്ണാസധമ്മാ സഭാവട്ഠേന ധമ്മാ ഏവ ഹോന്തി. ന അഞ്ഞോ കോചി സത്തോ വാ ഭാവോ വാ പോസോ വാ പുഗ്ഗലോ വാ ഹോതീതി. തഥാ രാസട്ഠേന ഖന്ധാവ ഹോന്തീതി. ഏവം പുരിമനയേനേവ സബ്ബപദേസു അത്ഥയോജനാ വേദിതബ്ബാ. യസ്മാ പന ഝാനതോ അഞ്ഞം ഝാനങ്ഗം, മഗ്ഗതോ വാ അഞ്ഞം മഗ്ഗങ്ഗം നത്ഥി, തസ്മാ ഇധ ‘ഝാനം ഹോതി, മഗ്ഗോ ഹോതി’ ഇച്ചേവ വുത്തം. ഉപനിജ്ഝായനട്ഠേന ഹി ഝാനമേവ ഹേത്വട്ഠേന മഗ്ഗോവ ഹോതി. ന അഞ്ഞോ കോചി സത്തോ വാ ഭാവോ വാതി. ഏവം സബ്ബപദേസു അത്ഥയോജനാ കാതബ്ബാ. നിദ്ദേസവാരോ ഉത്താനത്ഥോയേവാതി.

നിട്ഠിതാ ച തീഹി മഹാവാരേഹി മണ്ഡേത്വാ നിദ്ദിട്ഠസ്സ

൧൪൬. ഇദാനി ദുതിയചിത്താദീനി ദസ്സേതും പുന ‘‘കതമേ ധമ്മാ’’തിആദി ആരദ്ധം. തേസു സബ്ബേസുപി പഠമചിത്തേ വുത്തനയേനേവ ¶ തയോ തയോ മഹാവാരാ വേദിതബ്ബാ. ന കേവലഞ്ച മഹാവാരാ ഏവ, പഠമചിത്തേ വുത്തസദിസാനം സബ്ബപദാനം അത്ഥോപി വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇതോ പരമ്പി അപുബ്ബപദവണ്ണനംയേവ കരിസ്സാമ. ഇമസ്മിം താവ ദുതിയചിത്തനിദ്ദേസേ സസങ്ഖാരേനാതി ഇദമേവ അപുബ്ബം. തസ്സത്ഥോ – സഹ സങ്ഖാരേനാതി സസങ്ഖാരോ. തേന സസങ്ഖാരേന ¶ സപ്പയോഗേന സഉപായേന പച്ചയഗണേനാതി അത്ഥോ. യേന ഹി ആരമ്മണാദിനാ പച്ചയഗണേന പഠമം മഹാചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തേനേവ സപ്പയോഗേന സഉപായേന ഇദം ഉപ്പജ്ജതി.

തസ്സേവം ¶ ഉപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ – ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു വിഹാരപച്ചന്തേ വസമാനോ ചേതിയങ്ഗണസമ്മജ്ജനവേലായ വാ ഥേരുപട്ഠാനവേലായ വാ സമ്പത്തായ, ധമ്മസവനദിവസേ വാ സമ്പത്തേ ‘മയ്ഹം ഗന്ത്വാ പച്ചാഗച്ഛതോ അതിദൂരം ഭവിസ്സതി, ന ഗമിസ്സാമീ’തി ചിന്തേത്വാ പുന ചിന്തേതി – ‘ഭിക്ഖുസ്സ നാമ ചേതിയങ്ഗണം വാ ഥേരുപട്ഠാനം വാ ധമ്മസവനം വാ അഗന്തും അസാരുപ്പം, ഗമിസ്സാമീ’തി ഗച്ഛതി. തസ്സേവം അത്തനോ പയോഗേന വാ, പരേന വാ വത്താദീനം അകരണേ ച ആദീനവം കരണേ ച ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ ഓവദിയമാനസ്സ, നിഗ്ഗഹവസേനേവ വാ ‘ഏഹി, ഇദം കരോഹീ’തി കാരിയമാനസ്സ ഉപ്പന്നം കുസലചിത്തം സസങ്ഖാരേന പച്ചയഗണേന ഉപ്പന്നം നാമ ഹോതീതി.

൧൪൭-൧൪൮. തതിയേ ഞാണേന വിപ്പയുത്തന്തി ഞാണവിപ്പയുത്തം. ഇദമ്പി ഹി ആരമ്മണേ ഹട്ഠപഹട്ഠം ഹോതി പരിച്ഛിന്ദകഞാണം പനേത്ഥ ന ഹോതി. തസ്മാ ഇദം ദഹരകുമാരകാനം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ‘അയം ഥേരോ മയ്ഹ’ന്തി വന്ദനകാലേ, തേനേവ നയേന ചേതിയവന്ദനധമ്മസവനകാലാദീസു ച ഉപ്പജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. പാളിയം പനേത്ഥ സത്തസു ഠാനേസു പഞ്ഞാ പരിഹായതി. സേസം പാകതികമേവാതി.

൧൪൯. ചതുത്ഥചിത്തേപി ഏസേവ നയോ. ഇദം പന സസങ്ഖാരേനാതി വചനതോ യദാ മാതാപിതരോ ദഹരകുമാരകേ സീസേ ഗഹേത്വാ ചേതിയാദീനി വന്ദാപേന്തി തേ ച അനത്ഥികാ സമാനാപി ഹട്ഠപഹട്ഠാവ വന്ദന്തി. ഏവരൂപേ കാലേ ലബ്ഭതീതി വേദിതബ്ബം.

൧൫൦. പഞ്ചമേ ¶ ¶ ഉപേക്ഖാസഹഗതന്തി ഉപേക്ഖാവേദനായ സമ്പയുത്തം ¶ . ഇദഞ്ഹി ആരമ്മണേ മജ്ഝത്തം ഹോതി. പരിച്ഛിന്ദകഞാണം പനേത്ഥ ഹോതിയേവ. പാളിയം പനേത്ഥ ഝാനചതുക്കേ ഉപേക്ഖാ ഹോതീതി ഇന്ദ്രിയട്ഠകേ ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം ഹോതീതി വത്വാ സബ്ബേസമ്പി വേദനാദിപദാനം നിദ്ദേസേ സാതാസാതസുഖദുക്ഖപടിക്ഖേപവസേന ദേസനം കത്വാ അദുക്ഖമസുഖവേദനാ കഥിതാ. തസ്സാ മജ്ഝത്തലക്ഖണേ ഇന്ദത്തകരണവസേന ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയഭാവോ വേദിതബ്ബോ. പദപടിപാടിയാ ച ഏകസ്മിം ഠാനേ പീതി പരിഹീനാ. തസ്മാ ചിത്തങ്ഗവസേന പാളിആരുള്ഹാ പഞ്ചപണ്ണാസേവ ധമ്മാ ഹോന്തി. തേസം വസേന സബ്ബകോട്ഠാസേസു സബ്ബവാരേസു ച വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

൧൫൬-൯. ഛട്ഠസത്തമഅട്ഠമാനി ദുതിയതതിയചതുത്ഥേസു വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി. കേവലഞ്ഹി ഇമേസു വേദനാപരിവത്തനഞ്ചേവ പീതിപരിഹാനഞ്ച ഹോതി. സേസം സദ്ധിം ഉപ്പത്തിനയേന താദിസമേവ. കരുണാമുദിതാ പരികമ്മകാലേപി ഹി ഇമേസം ഉപ്പത്തി മഹാഅട്ഠകഥായം അനുഞ്ഞാതാ ഏവ. ഇമാനി അട്ഠ കാമാവചരകുസലചിത്താനി നാമ.

താനി സബ്ബാനിപി ദസഹി പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂഹി ദീപേതബ്ബാനി. കഥം? ദാനമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു, സീലമയം… ഭാവനാമയം… അപചിതിസഹഗതം… വേയ്യാവച്ചസഹഗതം… പത്താനുപ്പദാനം… അബ്ഭനുമോദനം… ദേസനാമയം… സവനമയം… ദിട്ഠിജുകമ്മം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂതി ഇമാനി ദസ പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി നാമ. തത്ഥ ദാനമേവ ദാനമയം. പുഞ്ഞകിരിയാ ച സാ തേസം തേസം ആനിസംസാനം വത്ഥു ചാതി പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ ¶ ചീവരാദീസു ചതൂസു പച്ചയേസു, രൂപാദീസു വാ ഛസു ആരമ്മണേസു, അന്നാദീസു വാ ദസസു ദാനവത്ഥൂസു, തം തം ദേന്തസ്സ തേസം തേസം ഉപ്പാദനതോ പട്ഠായ ¶ പുബ്ബഭാഗേ, പരിച്ചാഗകാലേ, പച്ഛാ സോമനസ്സചിത്തേന അനുസ്സരണകാലേ ചാതി തീസു കാലേസു പവത്താ ചേതനാ ‘ദാനമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു’ നാമ.

പഞ്ചസീലം അട്ഠസീലം ദസസീലം സമാദിയന്തസ്സ, ‘പബ്ബജിസ്സാമീ’തി വിഹാരം ഗച്ഛന്തസ്സ, പബ്ബജന്തസ്സ, ‘മനോരഥം മത്ഥകം പാപേത്വാ പബ്ബജിതോ വത’മ്ഹി, ‘സാധു സാധൂ’തി ആവജ്ജേന്തസ്സ, പാതിമോക്ഖം സംവരന്തസ്സ, ചീവരാദയോ പച്ചയേ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ, ആപാഥഗതേസു രൂപാദീസു ചക്ഖുദ്വാരാദീനി സംവരന്തസ്സ ¶ , ആജീവം സോധേന്തസ്സ ച പവത്താ ചേതനാ ‘സീലമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു’ നാമ.

പടിസമ്ഭിദായം വുത്തേന വിപസ്സനാമഗ്ഗേന ചക്ഖും അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ ഭാവേന്തസ്സ…പേ… മനം… രൂപേ…പേ… ധമ്മേ… ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ… മനോവിഞ്ഞാണം,… ചക്ഖുസമ്ഫസ്സം…പേ… മനോസമ്ഫസ്സം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം വേദനം…പേ… മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനം, …പേ… രൂപസഞ്ഞം…പേ… ജരാമരണം അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ ഭാവേന്തസ്സ പവത്താ ചേതനാ, അട്ഠതിംസായ വാ ആരമ്മണേസു അപ്പനം അപ്പത്താ സബ്ബാപി ചേതനാ ‘ഭാവനാമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു’ നാമ.

മഹല്ലകം പന ദിസ്വാ പച്ചുഗ്ഗമനപത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണഅഭിവാദനമഗ്ഗസമ്പദാനാദിവസേന ‘അപചിതിസഹഗതം’ വേദിതബ്ബം.

വുഡ്ഢതരാനം വത്തപ്പടിപത്തികരണവസേന ഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ പത്തം ഗഹേത്വാ ഗാമേ ഭിക്ഖം സമാദപേത്വാ ഉപസംഹരണവസേന, ‘ഗച്ഛ ഭിക്ഖൂനം പത്തം ആഹരാ’തി സുത്വാ വേഗേന ഗന്ത്വാ പത്താഹരണാദിവസേന ച കായവേയ്യാവടികകാലേ ‘വേയ്യാവച്ചസഹഗതം’ വേദിതബ്ബം.

ദാനം ദത്വാ ഗന്ധാദീഹി പൂജം കത്വാ ‘അസുകസ്സ നാമ പത്തി ഹോതൂ’തി വാ, ‘സബ്ബസത്താനം ഹോതൂ’തി വാ പത്തിം ദദതോ ‘പത്താനുപ്പദാനം’ വേദിതബ്ബം. കിം പനേവം പത്തിം ദദതോ പുഞ്ഞക്ഖയോ ഹോതീതി? ന ഹോതി. യഥാ പന ഏകം ദീപം ജാലേത്വാ തതോ ദീപസഹസ്സം ജാലേന്തസ്സ പഠമദീപോ ഖീണോതി ¶ ന വത്തബ്ബോ; പുരിമാലോകേന പന സദ്ധിം പച്ഛിമാലോകോ ഏകതോ ഹുത്വാ അതിമഹാ ഹോതി. ഏവമേവ പത്തിം ദദതോ പരിഹാനി നാമ നത്ഥി. വുഡ്ഢിയേവ പന ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

പരേഹി ¶ ദിന്നായ പത്തിയാ വാ അഞ്ഞായ വാ പുഞ്ഞകിരിയായ ‘സാധു സാധൂ’തി അനുമോദനവസേന ‘അബ്ഭനുമോദനം’ വേദിതബ്ബം.

ഏകോ ‘ഏവം മം ധമ്മകഥികോതി മം ജാനിസ്സന്തീ’തി ഇച്ഛായ ഠത്വാ ലാഭഗരുകോ ഹുത്വാ ദേസേതി, തം ന മഹപ്ഫലം. ഏകോ അത്തനോ പഗുണം ധമ്മം അപച്ചാസീസമാനോ വിമുത്തായതനസീസേന പരേസം ദേസേതി, ഇദം ‘ദേസനാമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു’ നാമ.

ഏകോ സുണന്തോ ‘ഇതി മം സദ്ധോതി ജാനിസ്സന്തീ’തി സുണാതി, തം ന മഹപ്ഫലം. ഏകോ ‘ഏവം മേ മഹപ്ഫലം ഭവിസ്സതീ’തി ഹിതഫരണേന മുദുചിത്തേന ധമ്മം സുണാതി, ഇദം ‘സവനമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു’ നാമ.

ദിട്ഠിം ¶ ഉജും കരോന്തസ്സ ‘ദിട്ഠിജുകമ്മം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു’ നാമ. ദീഘഭാണകാ പനാഹു – ‘ദിട്ഠിജുകമ്മം സബ്ബേസം നിയമലക്ഖണം, യംകിഞ്ചി പുഞ്ഞം കരോന്തസ്സ ഹി ദിട്ഠിയാ ഉജുകഭാവേനേവ മഹപ്ഫലം ഹോതീ’തി.

ഏതേസു പന പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂസു ദാനമയം താവ ‘ദാനം ദസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, ദാനം ദദതോ ഉപ്പജ്ജതി, ‘ദിന്നം മേ’തി പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം പുബ്ബചേതനം മുഞ്ചനചേതനം അപരചേതനന്തി തിസ്സോപി ചേതനാ ഏകതോ കത്വാ ‘ദാനമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു’ നാമ ഹോതി. സീലമയമ്പി ‘സീലം പൂരേസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, സീലപൂരണകാലേ ഉപ്പജ്ജതി, ‘പൂരിതം മേ’തി പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി. താ സബ്ബാപി ഏകതോ കത്വാ ‘സീലമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു’ നാമ ഹോതി…പേ… ദിട്ഠിജുകമ്മമ്പി ‘ദിട്ഠിം ഉജുകം കരിസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, ദിട്ഠിം ഉജും കരോന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, ‘ദിട്ഠി മേ ഉജുകാ കതാ’തി പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജതി. താ സബ്ബാപി ഏകതോ കത്വാ ‘ദിട്ഠിജുകമ്മം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു’ നാമ ഹോതി.

സുത്തേ ¶ പന തീണിയേവ പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി ആഗതാനി. തേസു ഇതരേസമ്പി സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. അപചിതിവേയ്യാവച്ചാനി ഹി സീലമയേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. പത്താനുപ്പദാനഅബ്ഭനുമോദനാനി ദാനമയേ. ദേസനാസവനദിട്ഠിജുകമ്മാനി ഭാവനാമയേ. യേ പന ‘ദിട്ഠിജുകമ്മം സബ്ബേസം നിയമലക്ഖണ’ന്തി വദന്തി തേസം തം തീസുപി സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. ഏവമേതാനി സങ്ഖേപതോ തീണി ഹുത്വാ വിത്ഥാരതോ ദസ ഹോന്തി.

തേസു ¶ ‘ദാനം ദസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തോ അട്ഠന്നം കാമാവചരകുസലചിത്താനം അഞ്ഞതരേനേവ ചിന്തേതി; ദദമാനോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന ദേതി; ‘ദാനം മേ ദിന്ന’ന്തി പച്ചവേക്ഖന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന പച്ചവേക്ഖതി. ‘സീലം പൂരേസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന ചിന്തേതി; സീലം പൂരേന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന പൂരേതി, ‘സീലം മേ പൂരിത’ന്തി പച്ചവേക്ഖന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന പച്ചവേക്ഖതി. ‘ഭാവനം ഭാവേസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന ചിന്തേതി; ഭാവേന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന ഭാവേതി; ‘ഭാവനാ മേ ഭാവിതാ’തി പച്ചവേക്ഖന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന പച്ചവേക്ഖതി.

‘ജേട്ഠാപചിതികമ്മം ¶ കരിസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന ചിന്തേതി, കരോന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന കരോതി, ‘കതം മേ’തി പച്ചവേക്ഖന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന പച്ചവേക്ഖതി. ‘കായവേയ്യാവടികകമ്മം കരിസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തോപി, കരോന്തോപി, ‘കതം മേ’തി പച്ചവേക്ഖന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന പച്ചവേക്ഖതി. ‘പത്തിം ദസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തോപി, ദദന്തോപി, ‘ദിന്നം മേ’തി പച്ചവേക്ഖന്തോപി, ‘പത്തിം വാ സേസകുസലം വാ അനുമോദിസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന ചിന്തേതി; അനുമോദന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന അനുമോദതി, ‘അനുമോദിതം മേ’തി പച്ചവേക്ഖന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന പച്ചവേക്ഖതി. ‘ധമ്മം ദേസേസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന ചിന്തേതി, ദേസേന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന ദേസേതി, ‘ദേസിതോ മേ’തി പച്ചവേക്ഖന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന പച്ചവേക്ഖതി. ‘ധമ്മം സോസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന ചിന്തേതി, സുണന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന സുണാതി, ‘സുതോ മേ’തി പച്ചവേക്ഖന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന പച്ചവേക്ഖതി. ‘ദിട്ഠിം ഉജുകം കരിസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തോപി തേസംയേവ അഞ്ഞതരേന ചിന്തേതി, ഉജും കരോന്തോ പന ചതുന്നം ഞാണസമ്പയുത്താനം അഞ്ഞതരേന കരോതി, ‘ദിട്ഠി മേ ഉജുകാ കതാ’തി പച്ചവേക്ഖന്തോ അട്ഠന്നം അഞ്ഞതരേന പച്ചവേക്ഖതി.

ഇമസ്മിം ¶ ഠാനേ ചത്താരി അനന്താനി നാമ ഗഹിതാനി. ചത്താരി ഹി അനന്താനി – ആകാസോ അനന്തോ, ചക്കവാളാനി അനന്താനി, സത്തനികായോ അനന്തോ, ബുദ്ധഞ്ഞാണം ¶ അനന്തം. ആകാസസ്സ ഹി പുരത്ഥിമായ ദിസായ വാ പച്ഛിമുത്തരദക്ഖിണാസു വാ ഏത്തകാനി വാ യോജനസതാനി ഏത്തകാനി വാ യോജനസഹസ്സാനീതി പരിച്ഛേദോ നത്ഥി. സിനേരുമത്തമ്പി അയോകൂടം പഥവിം ദ്വിധാ കത്വാ ഹേട്ഠാ ഖിത്തം ഭസ്സേഥേവ, നോ പതിട്ഠം ലഭേഥ, ഏവം ആകാസം അനന്തം നാമ.

ചക്കവാളാനമ്പി സതേഹി വാ സഹസ്സേഹി വാ പരിച്ഛേദോ നത്ഥി. സചേപി ഹി അകനിട്ഠഭവനേ നിബ്ബത്താ, ദള്ഹഥാമധനുഗ്ഗഹസ്സ ലഹുകേന സരേന തിരിയം താലച്ഛായം അതിക്കമനമത്തേന കാലേന ചക്കവാളസതസഹസ്സം അതിക്കമനസമത്ഥേന ജവേന സമന്നാഗതാ ചത്താരോ മഹാബ്രഹ്മാനോ ¶ ‘ചക്കവാളപരിയന്തം പസ്സിസ്സാമാ’തി തേന ജവേന ധാവേയ്യും, ചക്കവാളപരിയന്തം അദിസ്വാവ പരിനിബ്ബായേയ്യും, ഏവം ചക്കവാളാനി അനന്താനി നാമ.

ഏത്തകേസു പന ചക്കവാളേസു ഉദകട്ഠകഥലട്ഠകസത്താനം പമാണം നത്ഥി. ഏവം സത്തനികായോ അനന്തോ നാമ. തതോപി ബുദ്ധഞാണം അനന്തമേവ.

ഏവം അപരിമാണേസു ചക്കവാളേസു അപരിമാണാനം സത്താനം കാമാവചരസോമനസ്സസഹഗതഞാണസമ്പയുത്തഅസങ്ഖാരികകുസലചിത്താനി ഏകസ്സ ബഹൂനി ഉപ്പജ്ജന്തി. ബഹൂനമ്പി ബഹൂനി ഉപ്പജ്ജന്തി. താനി സബ്ബാനിപി കാമാവചരട്ഠേന സോമനസ്സസഹഗതട്ഠേന ഞാണസമ്പയുത്തട്ഠേന അസങ്ഖാരികട്ഠേന ഏകത്തം ഗച്ഛന്തി. ഏകമേവ സോമനസ്സസഹഗതം തിഹേതുകം അസങ്ഖാരികം മഹാചിത്തം ഹോതി. തഥാ സസങ്ഖാരികം മഹാചിത്തം…പേ… തഥാ ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഞാണവിപ്പയുത്തം ദ്വിഹേതുകം സസങ്ഖാരികചിത്തന്തി. ഏവം സബ്ബാനിപി അപരിമാണേസു ചക്കവാളേസു അപരിമാണാനം സത്താനം ഉപ്പജ്ജമാനാനി കാമാവചരകുസലചിത്താനി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ മഹാതുലായ തുലയമാനോ വിയ, തുമ്ബേ പക്ഖിപിത്വാ മിനമാനോ വിയ, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ‘അട്ഠേവേതാനീ’തി സരിക്ഖട്ഠേന അട്ഠേവ കോട്ഠാസേ കത്വാ ദസ്സേസി.

പുന ഇമസ്മിം ഠാനേ ഛബ്ബിധേന പുഞ്ഞായൂഹനം നാമ ഗഹിതം. പുഞ്ഞഞ്ഹി അത്ഥി സയംകാരം അത്ഥി പരംകാരം, അത്ഥി സാഹത്ഥികം അത്ഥി ആണത്തികം, അത്ഥി സമ്പജാനകതം അത്ഥി അസമ്പജാനകതന്തി.

തത്ഥ ¶ അത്തനോ ധമ്മതായ കതം ‘സയംകാരം’ നാമ. പരം കരോന്തം ദിസ്വാ കതം ‘പരംകാരം’ നാമ. സഹത്ഥേന കതം ‘സാഹത്ഥികം’ നാമ. ആണാപേത്വാ കാരിതം ¶ ‘ആണത്തികം’ നാമ. കമ്മഞ്ച ഫലഞ്ച സദ്ദഹിത്വാ കതം ‘സമ്പജാനകതം’ നാമ. കമ്മമ്പി ഫലമ്പി അജാനിത്വാ കതം ‘അസമ്പജാനകതം’ നാമ. തേസു സയംകാരം കരോന്തോപി ഇമേസം അട്ഠന്നം കുസലചിത്താനം അഞ്ഞതരേനേവ കരോതി. പരംകാരം കരോന്തോപി, സഹത്ഥേന കരോന്തോപി, ആണാപേത്വാ കരോന്തോപി ഇമേസം അട്ഠന്നം കുസലചിത്താനം അഞ്ഞതരേനേവ കരോതി. സമ്പജാനകരണം പന ചതൂഹി ഞാണസമ്പയുത്തേഹി ഹോതി. അസമ്പജാനകരണം ചതൂഹി ഞാണവിപ്പയുത്തേഹി.

അപരാപി ഇമസ്മിം ഠാനേ ചതസ്സോ ദക്ഖിണാവിസുദ്ധിയോ ഗഹിതാ – പച്ചയാനം ധമ്മികതാ, ചേതനാമഹത്തം, വത്ഥുസമ്പത്തി, ഗുണാതിരേകതാതി. തത്ഥ ധമ്മേന സമേന ഉപ്പന്നാ പച്ചയാ ‘ധമ്മികാ’ നാമ. സദ്ദഹിത്വാ ¶ ഓകപ്പേത്വാ ദദതോ പന ‘ചേതനാമഹത്തം’ നാമ ഹോതി. ഖീണാസവഭാവോ ‘വത്ഥുസമ്പത്തി’ നാമ. ഖീണാസവസ്സേവ നിരോധാ വുട്ഠിതഭാവോ ‘ഗുണാതിരേകതാ’ നാമ. ഇമാനി ചത്താരി സമോധാനേത്വാ ദാതും സക്കോന്തസ്സ കാമാവചരം കുസലം ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ വിപാകം ദേതി. പുണ്ണകസേട്ഠികാകവലിയസുമനമാലാകാരാദീനം (ധ. പ. അട്ഠ. ൨.൨൨൫ പുണ്ണദാസീവത്ഥു) (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൬൭ സുമനമാലാകാരവത്ഥു) വിയ.

സങ്ഖേപതോ പനേതം സബ്ബമ്പി കാമാവചരകുസലചിത്തം ‘ചിത്ത’ന്തി കരിത്വാ ചിത്തവിചിത്തട്ഠേന ഏകമേവ ഹോതി. വേദനാവസേന സോമനസ്സസഹഗതം ഉപേക്ഖാസഹഗതന്തി ദുവിധം ഹോതി. ഞാണവിഭത്തിദേസനാവസേന ചതുബ്ബിധം ഹോതി. സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികം മഹാചിത്തഞ്ഹി ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികം മഹാചിത്തഞ്ച ഞാണസമ്പയുത്തട്ഠേന അസങ്ഖാരികട്ഠേന ച ഏകമേവ ഹോതി. തഥാ ഞാണസമ്പയുത്തം സസങ്ഖാരികം, ഞാണവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികം, ഞാണവിപ്പയുത്തം സസങ്ഖാരികഞ്ചാതി. ഏവം ഞാണവിഭത്തിദേസനാവസേന ചതുബ്ബിധേ പനേതസ്മിം അസങ്ഖാരസസങ്ഖാരവിഭത്തിതോ ചത്താരി അസങ്ഖാരികാനി ചത്താരി സസങ്ഖാരികാനീതി അട്ഠേവ കുസലചിത്താനി ഹോന്തി. താനി യാഥാവതോ ഞത്വാ ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞൂ ഗണീവരോ മുനിസേട്ഠോ ആചിക്ഖതി ദേസേതി പഞ്ഞപേതി പട്ഠപേതി വിവരതി വിഭജതി ഉത്താനീകരോതീതി.

അട്ഠസാലിനിയാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായ

൧൬൦. ഇദാനി ¶ ¶ രൂപാവചരകുസലം ദസ്സേതും കതമേ ധമ്മാ കുസലാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതീതി രൂപം വുച്ചതി രൂപഭവോ. ഉപപത്തീതി നിബ്ബത്തി ജാതി സഞ്ജാതി. മഗ്ഗോതി ഉപായോ. വചനത്ഥോ പനേത്ഥ – തം ഉപപത്തിം മഗ്ഗതി ഗവേസതി ജനേതി നിപ്ഫാദേതീതി മഗ്ഗോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യേന മഗ്ഗേന രൂപഭവേ ഉപപത്തി ഹോതി നിബ്ബത്തി ജാതി സഞ്ജാതി, തം മഗ്ഗം ഭാവേതീതി. കിം പനേതേന നിയമതോ രൂപഭവേ ഉപപത്തി ഹോതീതി? ന ഹോതി. ‘‘സമാധിം, ഭിക്ഖവേ, ഭാവേഥ, സമാഹിതോ യഥാഭൂതം പജാനാതി പസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൩.൫; ൪.൯൯; ൫.൧൦൭൧; നേത്തി. ൪൦; മി. പ. ൨.൧.൧൫) ഏവം വുത്തേന ഹി നിബ്ബേധഭാഗിയേന രൂപഭവാതിക്കമോപി ഹോതി. രൂപൂപപത്തിയാ പന ഇതോ അഞ്ഞോ മഗ്ഗോ നാമ ¶ നത്ഥി, തേന വുത്തം ‘രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതീ’തി. അത്ഥതോ ചായം മഗ്ഗോ നാമ ചേതനാപി ഹോതി, ചേതനായ സമ്പയുത്തധമ്മാപി, തദുഭയമ്പി. ‘‘നിരയഞ്ചാഹം, സാരിപുത്ത, പജാനാമി നിരയഗാമിഞ്ച മഗ്ഗ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൧൫൩) ഹി ഏത്ഥ ചേതനാ മഗ്ഗോ നാമ.

‘‘സദ്ധാ ഹിരിയം കുസലഞ്ച ദാനം, ധമ്മാ ഏതേ സപ്പുരിസാനുയാതാ;

ഏതഞ്ഹി മഗ്ഗം ദിവിയം വദന്തി, ഏതേന ഹി ഗച്ഛതി ദേവലോക’’ന്തി. (അ. നി. ൮.൩൨);

ഏത്ഥ ചേതനാസമ്പയുത്തധമ്മാ മഗ്ഗോ നാമ. ‘‘അയം, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ, അയം പടിപദാ’’തി സങ്ഖാരുപപത്തിസുത്താദീസു (മ. നി. ൩.൧൬൧ ആദയോ) ചേതനാപി ചേതനാസമ്പയുത്തധമ്മാപി മഗ്ഗോ നാമ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ‘ഝാന’ന്തി വചനതോ ചേതനാസമ്പയുത്താ അധിപ്പേതാ. യസ്മാ പന ഝാനചേതനാ പടിസന്ധിം ആകഡ്ഢതി, തസ്മാ ചേതനാപി ചേതനാസമ്പയുത്തധമ്മാപി വട്ടന്തിയേവ.

ഭാവേതീതി ജനേതി ഉപ്പാദേതി വഡ്ഢേതി. അയം താവ ഇധ ഭാവനായ അത്ഥോ. അഞ്ഞത്ഥ പന ഉപസഗ്ഗവസേന സമ്ഭാവനാ പരിഭാവനാ വിഭാവനാതി ഏവം അഞ്ഞഥാപി അത്ഥോ ഹോതി. തത്ഥ ‘‘ഇധുദായി മമ സാവകാ അധിസീലേ സമ്ഭാവേന്തി – സീലവാ സമണോ ഗോതമോ, പരമേന സീലക്ഖന്ധേന സമന്നാഗതോ’’തി ¶ ¶ (മ. നി. ൨.൨൪൩) അയം സമ്ഭാവനാ നാമ; ഓകപ്പനാതി അത്ഥോ. ‘‘സീലപരിഭാവിതോ സമാധി മഹപ്ഫലോ ഹോതി മഹാനിസംസോ, സമാധിപരിഭാവിതാ പഞ്ഞാ മഹപ്ഫലാ ഹോതി മഹാനിസംസാ, പഞ്ഞാപരിഭാവിതം ചിത്തം സമ്മദേവ ആസവേഹി വിമുച്ചതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൮൬) അയം പരിഭാവനാ നാമ; വാസനാതി അത്ഥോ. ‘‘ഇങ്ഘ രൂപം വിഭാവേഹി, വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം വിഭാവേഹീ’’തി അയം വിഭാവനാ നാമ; അന്തരധാപനാതി അത്ഥോ. ‘‘പുന ചപരം, ഉദായി, അക്ഖാതാ മയാ സാവകാനം പടിപദാ, യഥാപടിപന്നാ മേ സാവകാ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഭാവേന്തീ’’തി (മ. നി. ൨.൨൪൭), അയം പന ഉപ്പാദനവഡ്ഢനട്ഠേന ഭാവനാ നാമ. ഇമസ്മിമ്പി ഠാനേ അയമേവ അധിപ്പേതാ. തേന വുത്തം – ‘ഭാവേതീതി ജനേതി ഉപ്പാദേതി വഡ്ഢേതീ’തി.

കസ്മാ പനേത്ഥ, യഥാ കാമാവചരകുസലനിദ്ദേസേ ധമ്മപുബ്ബങ്ഗമാ ദേസനാ കതാ തഥാ അകത്വാ, പുഗ്ഗലപുബ്ബങ്ഗമാ ¶ കതാതി? പടിപദായ സാധേതബ്ബതോ. ഇദഞ്ഹി ചതൂസു പടിപദാസു അഞ്ഞതരായ സാധേതബ്ബം; ന കാമാവചരം വിയ വിനാ പടിപദായ ഉപ്പജ്ജതി. പടിപദാ ച നാമേസാ പടിപന്നകേ സതി ഹോതീതി ഏതമത്ഥം ദസ്സേതും പുഗ്ഗലപുബ്ബങ്ഗമം ദേസനം കരോന്തോ ‘രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതീ’തി ആഹ.

വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി കാമേഹി വിവിച്ചിത്വാ, വിനാ ഹുത്വാ, അപക്കമിത്വാ. യോ പനായമേത്ഥ ‘ഏവ’-കാരോ സോ നിയമത്ഥോതി വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ ച നിയമത്ഥോ, തസ്മാ തസ്മിം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരണസമയേ അവിജ്ജമാനാനമ്പി കാമാനം തസ്സ പഠമജ്ഝാനസ്സ പടിപക്ഖഭാവം, കാമപരിച്ചാഗേനേവ ചസ്സ അധിഗമം ദീപേതി. കഥം? ‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’തി ഏവഞ്ഹി നിയമേ കരിയമാനേ ഇദം പഞ്ഞായതി – നൂനിമസ്സ കാമാ പടിപക്ഖഭൂതാ യേസു സതി ഇദം ന പവത്തതി, അന്ധകാരേ സതി പദീപോഭാസോ വിയ? തേസം പരിച്ചാഗേനേവ ചസ്സ അധിഗമോ ഹോതി ഓരിമതീരപരിച്ചാഗേന പാരിമതീരസ്സേവ. തസ്മാ നിയമം കരോതീതി.

തത്ഥ സിയാ – ‘കസ്മാ പനേസ പുബ്ബപദേയേവ വുത്തോ, ന ഉത്തരപദേ? കിം അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അവിവിച്ചാപി ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യാ’തി? ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബം. തംനിസ്സരണതോ ഹി പുബ്ബപദേ ഏസ വുത്തോ. കാമധാതുസമതിക്കമനതോ ¶ ഹി കാമരാഗപടിപക്ഖതോ ച ഇദം ഝാനം കാമാനമേവ നിസ്സരണം. യഥാഹ – ‘‘കാമാനമേതം നിസ്സരണം യദിദം നേക്ഖമ്മ’’ന്തി (ഇതിവു. ൭൨; ദീ. നി. ൩.൩൫൩). ഉത്തരപദേപി പന, യഥാ ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ’’തി ¶ (മ. നി. ൧.൧൩൯; അ. നി. ൪.൨൪൧) ഏത്ഥ ‘ഏവ’-കാരോ ആനേത്വാ വുച്ചതി, ഏവം വത്തബ്ബോ. ന ഹി സക്കാ ഇതോ അഞ്ഞേഹിപി നീവരണസങ്ഖാതേഹി അകുസലേഹി ധമ്മേഹി അവിവിച്ച ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിതും, തസ്മാ ‘വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ചേവ അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി ഏവം പദദ്വയേപി ഏസ ദട്ഠബ്ബോ. പദദ്വയേപി ച കിഞ്ചാപി വിവിച്ചാതി ഇമിനാ സാധാരണവചനേന തദങ്ഗവിവേകാദയോ കായവിവേകാദയോ ച സബ്ബേപി വിവേകാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, തഥാപി കായവിവേകോ ചിത്തവിവേകോ വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോതി തയോ ഏവ ഇധ ദട്ഠബ്ബാ.

കാമേഹീതി ഇമിനാ പന പദേന യേ ച നിദ്ദേസേ ‘‘കതമേ വത്ഥുകാമാ? മനാപിയാ രൂപാ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧) നയേന വത്ഥുകാമാ വുത്താ, യേ ച തത്ഥേവ വിഭങ്ഗേ ച ‘‘ഛന്ദോ കാമോ, രാഗോ ¶ കാമോ, ഛന്ദരാഗോ കാമോ; സങ്കപ്പോ കാമോ, രാഗോ കാമോ, സങ്കപ്പരാഗോ കാമോ; ഇമേ വുച്ചന്തി കാമാ’’തി (മഹാനി. ൧; വിഭ. ൫൬൪) ഏവം കിലേസകാമാ വുത്താ, തേ സബ്ബേപി സങ്ഗഹിതാഇച്ചേവ ദട്ഠബ്ബാ. ഏവഞ്ഹി സതി വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി വത്ഥുകാമേഹിപി വിവിച്ചേവാതി അത്ഥോ യുജ്ജതി. തേന കായവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി.

വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീതി കിലേസകാമേഹി സബ്ബാകുസലേഹി വാ വിവിച്ചാതി അത്ഥോ യുജ്ജതി. തേന ചിത്തവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി. പുരിമേന ചേത്ഥ വത്ഥുകാമേഹി വിവേകവചനതോ ഏവ കാമസുഖപരിച്ചാഗോ, ദുതിയേന കിലേസകാമേഹി വിവേകവചനതോ നേക്ഖമ്മസുഖപരിഗ്ഗഹോ വിഭാവിതോ ഹോതി. ഏവം വത്ഥുകാമകിലേസകാമവിവേകവചനതോയേവ ച ഏതേസം പഠമേന സംകിലേസവത്ഥുപ്പഹാനം, ദുതിയേന സംകിലേസപ്പഹാനം; പഠമേന ലോലഭാവസ്സ ഹേതുപരിച്ചാഗോ, ദുതിയേന ബാലഭാവസ്സ; പഠമേന ച പയോഗസുദ്ധി, ദുതിയേന ആസയപോസനം വിഭാവിതം ഹോതീതി ഞാതബ്ബം. ഏസ താവ നയോ ‘കാമേഹീ’തി ഏത്ഥ വുത്തകാമേസു വത്ഥുകാമപക്ഖേ.

കിലേസകാമപക്ഖേ പന ‘ഛന്ദോതി ച രാഗോ’തി ച ഏവമാദീഹി അനേകഭേദോ കാമച്ഛന്ദോയേവ കാമോതി അധിപ്പേതോ. സോ ച അകുസലപരിയാപന്നോപി ¶ സമാനോ ‘‘തത്ഥ കതമോ കാമച്ഛന്ദോ കാമോ’’തിആദിനാ നയേന വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൫൬൪) ഝാനപടിപക്ഖതോ വിസും വുത്തോ. കിലേസകാമത്താ വാ പുരിമപദേ വുത്തോ, അകുസലപരിയാപന്നത്താ ദുതിയപദേ. അനേകഭേദതോ ചസ്സ ‘കാമതോ’തി അവത്വാ ‘കാമേഹീ’തി വുത്തം. അഞ്ഞേസമ്പി ച ധമ്മാനം അകുസലഭാവേ വിജ്ജമാനേ ‘‘തത്ഥ കതമേ അകുസലാ ധമ്മാ? കാമച്ഛന്ദോ’’തിആദിനാ നയേന വിഭങ്ഗേ ഉപരിഝാനങ്ഗപച്ചനീകപടിപക്ഖഭാവദസ്സനതോ ¶ നീവരണാനേവ വുത്താനി. നീവരണാനി ഹി ഝാനങ്ഗപച്ചനീകാനി. തേസം ഝാനങ്ഗാനേവ പടിപക്ഖാനി, വിദ്ധംസകാനി, വിഘാതകാനീതി വുത്തം ഹോതി. തഥാ ഹി ‘‘സമാധി കാമച്ഛന്ദസ്സ പടിപക്ഖോ, പീതി ബ്യാപാദസ്സ, വിതക്കോ ഥിനമിദ്ധസ്സ, സുഖം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ, വിചാരോ വിചികിച്ഛായാ’’തി പേടകേ വുത്തം.

ഏവമേത്ഥ ‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’തി ഇമിനാ കാമച്ഛന്ദസ്സ വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ വുത്തോ ഹോതി. ‘വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി ഇമിനാ പഞ്ചന്നമ്പി നീവരണാനം. അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേന പന പഠമേന കാമച്ഛന്ദസ്സ, ദുതിയേന സേസനീവരണാനം; തഥാ പഠമേന തീസു അകുസലമൂലേസു പഞ്ചകാമഗുണഭേദവിസയസ്സ ലോഭസ്സ, ദുതിയേന ആഘാതവത്ഥുഭേദാദിവിസയാനം ¶ ദോസമോഹാനം. ഓഘാദീസു വാ ധമ്മേസു പഠമേന കാമോഘകാമയോഗകാമാസവകാമുപാദാനഅഭിജ്ഝാകായഗന്ഥകാമരാഗസംയോജനാനം, ദുതിയേന അവസേസഓഘയോഗാസവഉപാദാനഗന്ഥസംയോജനാനം. പഠമേന ച തണ്ഹായ തംസമ്പയുത്തകാനഞ്ച, ദുതിയേന അവിജ്ജായ തംസമ്പയുത്തകാനഞ്ച. അപിച പഠമേന ലോഭസമ്പയുത്തഅട്ഠചിത്തുപ്പാദാനം, ദുതിയേന സേസാനം ചതുന്നം അകുസലചിത്തുപ്പാദാനം വിക്ഖമ്ഭനവിവേകോ വുത്തോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. അയം താവ ‘വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹീ’തി ഏത്ഥ അത്ഥപ്പകാസനാ.

ഏത്താവതാ ച പഠമസ്സ ഝാനസ്സ പഹാനങ്ഗം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമ്പയോഗങ്ഗം ദസ്സേതും സവിതക്കം സവിചാരന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തലക്ഖണാദിവിഭാഗേന അപ്പനാസമ്പയോഗതോ രൂപാവചരഭാവപ്പത്തേന വിതക്കേന ചേവ വിചാരേന ച സഹ വത്തതി. രുക്ഖോ വിയ പുപ്ഫേന ച ഫലേന ചാതി ഇദം ഝാനം സവിതക്കം സവിചാരന്തി വുച്ചതി. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘ഇമിനാ ച വിതക്കേന ഇമിനാ ച വിചാരേന ¶ ഉപേതോ ഹോതി സമുപേതോ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൫൬൫) നയേന പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ദേസനാ കതാ. അത്ഥോ പന തത്രപി ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബോ.

വിവേകജന്തി – ഏത്ഥ വിവിത്തി വിവേകോ. നീവരണവിഗമോതി അത്ഥോ. വിവിത്തോതി വാ വിവേകോ, നീവരണവിവിത്തോ ഝാനസമ്പയുത്തധമ്മരാസീതി അത്ഥോ. തസ്മാ വിവേകാ, തസ്മിം വാ വിവേകേ, ജാതന്തി വിവേകജം. പീതിസുഖന്തി – ഏത്ഥ പീതിസുഖാനി ഹേട്ഠാ പകാസിതാനേവ. തേസു പന വുത്തപ്പകാരായ പഞ്ചവിധായ പീതിയാ യാ അപ്പനാസമാധിസ്സ മൂലം ഹുത്വാ വഡ്ഢമാനാ സമാധിസമ്പയോഗം ഗതാ ഫരണാപീതി – അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ പീതീതി. അയഞ്ച പീതി ഇദഞ്ച സുഖം അസ്സ ¶ ഝാനസ്സ, അസ്മിം വാ ഝാനേ അത്ഥീതി ഇദം ഝാനം പീതിസുഖന്തി വുച്ചതി. അഥ വാ പീതി ച സുഖഞ്ച പീതിസുഖം, ധമ്മവിനയാദയോ വിയ. വിവേകജം പീതിസുഖമസ്സ ഝാനസ്സ, അസ്മിം വാ ഝാനേ, അത്ഥീതി ഏവമ്പി വിവേകജം പീതിസുഖം. യഥേവ ഹി ഝാനം ഏവം പീതിസുഖമ്പേത്ഥ വിവേകജമേവ ഹോതി. തഞ്ചസ്സ അത്ഥി. തസ്മാ ഏകപദേനേവ ‘വിവേകജം പീതിസുഖ’ന്തി വത്തും യുജ്ജതി. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘ഇദം സുഖം ഇമായ പീതിയാ സഹഗത’’ന്തിആദിനാ നയേന വുത്തം. അത്ഥോ പന തത്ഥാപി ഏവമേവ ദട്ഠബ്ബോ.

പഠമം ¶ ഝാനന്തി – ഏത്ഥ ഗണനാനുപുബ്ബതാ പഠമം. പഠമം ഉപ്പന്നന്തി പഠമം. പഠമം സമാപജ്ജിതബ്ബന്തിപി പഠമം. ഇദം പന ന ഏകന്തലക്ഖണം. ചിണ്ണവസീഭാവോ ഹി അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ ആദിതോ പട്ഠായ മത്ഥകം പാപേന്തോപി സമാപജ്ജിതും സക്കോതി. മത്ഥകതോ പട്ഠായ ആദിം പാപേന്തോപി സമാപജ്ജിതും സക്കോതി. അന്തരന്തരാ ഓക്കമന്തോപി സക്കോതി. ഏവം പുബ്ബുപ്പത്തിയട്ഠേന പന പഠമം നാമ ഹോതി.

ഝാനന്തി ദുവിധം ഝാനം – ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനം ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനന്തി. തത്ഥ അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഥവികസിണാദിആരമ്മണം ഉപനിജ്ഝായന്തീതി ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനന്തി സങ്ഖ്യം ഗതാ. വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലാനി പന ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം നാമ. തത്ഥ വിപസ്സനാ അനിച്ചാദിലക്ഖണസ്സ ഉപനിജ്ഝാനതോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം. വിപസ്സനായ കതകിച്ചസ്സ മഗ്ഗേന ഇജ്ഝനതോ മഗ്ഗോ ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം. ഫലം പന നിരോധസച്ചം തഥലക്ഖണം ഉപനിജ്ഝായതീതി ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം നാമ. തേസു ഇമസ്മിം അത്ഥേ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനം അധിപ്പേതം. തസ്മാ ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനതോ പച്ചനീകജ്ഝാപനതോ വാ ഝാനന്തി വേദിതബ്ബം.

ഉപസമ്പജ്ജാതി ¶ ഉപഗന്ത്വാ, പാപുണിത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപസമ്പാദയിത്വാ വാ നിപ്ഫാദേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘ഉപസമ്പജ്ജാതി പഠമസ്സ ഝാനസ്സ ലാഭോ പടിലാഭോ പത്തി സമ്പത്തി ഫുസനാ സച്ഛികിരിയാ ഉപസമ്പദാ’’തി (വിഭ. ൫൭൦) വുത്തം. തസ്സാപി ഏവമേവത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. വിഹരതീതി തദനുരൂപേന ഇരിയാപഥവിഹാരേന ഇതിവുത്തപ്പകാരജ്ഝാനസമങ്ഗീ ഹുത്വാ അത്തഭാവസ്സ ഇരിയനം വുത്തിം പാലനം യപനം യാപനം ചാരം വിഹാരം അഭിനിപ്ഫാദേതി. വുത്തഞ്ഹേതം വിഭങ്ഗേ – ‘‘വിഹരതീതി ഇരിയതി വത്തതി പാലേതി യപേതി യാപേതി ചരതി വിഹരതി, തേന വുച്ചതി വിഹരതീ’’തി (വിഭ. ൫൧൨, ൫൭൧).

പഥവികസിണന്തി ¶ ഏത്ഥ പഥവിമണ്ഡലമ്പി സകലട്ഠേന പഥവികസിണന്തി വുച്ചതി. തം നിസ്സായ പടിലദ്ധം നിമിത്തമ്പി. പഥവികസിണനിമിത്തേ പടിലദ്ധജ്ഝാനമ്പി. തത്ഥ ഇമസ്മിം അത്ഥേ ഝാനം പഥവീകസിണന്തി വേദിതബ്ബം. പഥവികസിണസങ്ഖാതം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീതി അയഞ്ഹേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ. ഇമസ്മിം പന ¶ പഥവികസിണേ പരികമ്മം കത്വാ ചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനാനി നിബ്ബത്തേത്വാ ഝാനപദട്ഠാനം വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്തുകാമേന കുലപുത്തേന കിം കത്തബ്ബന്തി? ആദിതോ താവ പാതിമോക്ഖസംവരഇന്ദ്രിയസംവരആജീവപാരിസുദ്ധിപച്ചയസന്നിസ്സിതസങ്ഖാതാനി ചത്താരി സീലാനി വിസോധേത്വാ സുപരിസുദ്ധേ സീലേ പതിട്ഠിതേന, യ്വാസ്സ ആവാസാദീസു ദസസു പലിബോധേസു പലിബോധോ അത്ഥി, തം ഉപച്ഛിന്ദിത്വാ കമ്മട്ഠാനദായകം കല്യാണമിത്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പാളിയാ ആഗതേസു അട്ഠതിംസായ കമ്മട്ഠാനേസു അത്തനോ ചരിയാനുകൂലം കമ്മട്ഠാനം ഉപപരിക്ഖന്തേന സചസ്സ ഇദം പഥവികസിണം അനുകൂലം ഹോതി, ഇദമേവ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഝാനഭാവനായ അനനുരൂപം വിഹാരം പഹായ അനുരൂപേ വിഹാരേ വിഹരന്തേന ഖുദ്ദകപലിബോധുപച്ഛേദം കത്വാ കസിണപരികമ്മനിമിത്താനുരക്ഖണസത്തഅസപ്പായപരിവജ്ജനസത്തസപ്പായസേവനദസവിധഅപ്പനാകോസല്ലപ്പഭേദം സബ്ബം ഭാവനാവിധാനം അപരിഹാപേന്തേന ഝാനാധിഗമത്ഥായ പടിപജ്ജിതബ്ബം. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൫൧ ആദയോ) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. യഥാ ചേത്ഥ ഏവം ഇതോ പരേസുപി. സബ്ബകമ്മട്ഠാനാനഞ്ഹി ഭാവനാവിധാനം സബ്ബം അട്ഠകഥാനയേന ഗഹേത്വാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ¶ വിത്ഥാരിതം. കിം തേന തത്ഥ തത്ഥ പുന വുത്തേനാതി ന നം പുന വിത്ഥാരയാമ. പാളിയാ പന ഹേട്ഠാ അനാഗതം അത്ഥം അപരിഹാപേന്താ നിരന്തരം അനുപദവണ്ണനമേവ കരിസ്സാമ.

തസ്മിം സമയേതി തസ്മിം പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരണസമയേ. ഫസ്സോ ഹോതി…പേ… അവിക്ഖേപോ ഹോതീതി ഇമേ കാമാവചരപഠമകുസലചിത്തേ വുത്തപ്പകാരായ പദപടിപാടിയാ ഛപണ്ണാസ ധമ്മാ ഹോന്തി. കേവലഞ്ഹി തേ കാമാവചരാ, ഇമേ ഭൂമന്തരവസേന മഹഗ്ഗതാ രൂപാവചരാതി അയമേത്ഥ വിസേസോ. സേസം താദിസമേവ. യേവാപനകാ പനേത്ഥ ഛന്ദാദയോ ചത്താരോവ ലബ്ഭന്തി. കോട്ഠാസവാരസുഞ്ഞതവാരാ പാകതികാ ഏവാതി.

൧൬൧-൧൬൨. ദുതിയജ്ഝാനനിദ്ദേസേ ¶ വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി ¶ വിതക്കസ്സ ച വിചാരസ്സ ചാതി ഇമേസം ദ്വിന്നം വൂപസമാ, സമതിക്കമാ; ദുതിയജ്ഝാനക്ഖണേ അപാതുഭാവാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ദുതിയജ്ഝാനേ സബ്ബേപി പഠമജ്ഝാനധമ്മാ ന സന്തി, അഞ്ഞേയേവ ഹി പഠമജ്ഝാനേ ഫസ്സാദയോ അഞ്ഞേ ഇധ, ഓളാരികസ്സ പന ഓളാരികസ്സ അങ്ഗസ്സ സമതിക്കമാ പഠമജ്ഝാനതോ പരേസം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം അധിഗമോ ഹോതീതി ദീപനത്ഥം വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അജ്ഝത്തന്തി ഇധ – നിയകജ്ഝത്തം അധിപ്പേതം. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘അജ്ഝത്തം പച്ചത്ത’’ന്തി (വിഭ. ൫൭൩) ഏത്തകമേവ വുത്തം. യസ്മാ നിയകജ്ഝത്തം അധിപ്പേതം, തസ്മാ അത്തനി ജാതം, അത്തനോ സന്താനേ നിബ്ബത്തന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

സമ്പസാദനന്തി സമ്പസാദനം വുച്ചതി സദ്ധാ. സമ്പസാദനയോഗതോ ഝാനമ്പി സമ്പസാദനം, നീലവണ്ണയോഗതോ നീലവത്ഥം വിയ. യസ്മാ വാ തം ഝാനം സമ്പസാദനസമന്നാഗതത്താ വിതക്കവിചാരക്ഖോഭവൂപസമനേന ച ചേതോ സമ്പസാദയതി, തസ്മാപി സമ്പസാദനന്തി വുത്തം. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ ‘സമ്പസാദനം ചേതസോ’തി ഏവം പദസമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. പുരിമസ്മിം പന അത്ഥവികപ്പേ ‘ചേതസോ’തി ഏതം ഏകോദിഭാവേന സദ്ധിം യോജേതബ്ബം.

തത്രായം അത്ഥയോജനാ – ഏകോ ഉദേതീതി ഏകോദി, വിതക്കവിചാരേഹി അനജ്ഝാരുള്ഹത്താ അഗ്ഗോ സേട്ഠോ ഹുത്വാ ഉദേതീതി അത്ഥോ. സേട്ഠോപി ¶ ഹി ലോകേ ഏകോതി വുച്ചതി. വിതക്കവിചാരവിരഹതോ വാ ഏകോ അസഹായോ ഹുത്വാതിപി വത്തും വട്ടതി. അഥ വാ സമ്പയുത്തധമ്മേ ഉദായതീതി ഉദി. ഉട്ഠാപേതീതി അത്ഥോ. സേട്ഠട്ഠേന ഏകോ ച സോ ഉദി ചാതി ഏകോദി. സമാധിസ്സേതം അധിവചനം. ഇതി ഇമം ഏകോദിം ഭാവേതി വഡ്ഢേതീതി ഇദം ദുതിയജ്ഝാനം ഏകോദിഭാവം. സോ പനായം ഏകോദി യസ്മാ ചേതസോ, ന സത്തസ്സ, ന ജീവസ്സ, തസ്മാ ഏതം ‘ചേതസോ ഏകോദിഭാവ’ന്തി വുത്തം.

‘നനു ചായം സദ്ധാ പഠമജ്ഝാനേപി അത്ഥി, അയഞ്ച ഏകോദിനാമകോ സമാധി, അഥ കസ്മാ ഇദമേവ സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവഞ്ചാതി വുത്തന്തി? വുച്ചതേ – ‘അദുഞ്ഹി പഠമജ്ഝാനം വിതക്കവിചാരക്ഖോഭേന വീചിതരങ്ഗസമാകുലമിവ ജലം ന സുപ്പസന്നം ഹോതി, തസ്മാ സതിയാപി സദ്ധായ ¶ സമ്പസാദന’ന്തി ¶ ന വുത്തം. ന സുപ്പസന്നത്താ ഏവ ചേത്ഥ സമാധിപി ന സുട്ഠു പാകടോ. തസ്മാ ഏകോദിഭാവന്തിപി ന വുത്തം. ഇമസ്മിം പന ഝാനേ വിതക്കവിചാരപലിബോധാഭാവേന ലദ്ധോകാസാ ബലവതീ സദ്ധാ, ബലവസദ്ധാസഹായപടിലാഭേനേവ സമാധിപി പാകടോ. തസ്മാ ഇദമേവ ഏവം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. വിഭങ്ഗേ പന ‘‘സമ്പസാദനന്തി യാ സദ്ധാ സദ്ദഹനാ ഓകപ്പനാ അഭിപ്പസാദോ; ചേതസോ ഏകോദിഭാവന്തി യാ ചിത്തസ്സ ഠിതി…പേ… സമ്മാസമാധീ’’തി (വിഭ. ൫൭൪-൫൭൫) ഏത്തകമേവ വുത്തം. ഏവം വുത്തേന പനേതേന സദ്ധിം അയം അത്ഥവണ്ണനാ യഥാ ന വിരുജ്ഝതി അഞ്ഞദത്ഥു സംസന്ദതി ചേവ സമേതി ച, ഏവം വേദിതബ്ബാ.

അവിതക്കം അവിചാരന്തി ഭാവനായ പഹീനത്താ ഏതസ്മിം ഏതസ്സ വാ വിതക്കോ നത്ഥീതി അവിതക്കം. ഇമിനാവ നയേന അവിചാരം. വിഭങ്ഗേപി വുത്തം – ‘‘ഇതി അയഞ്ച വിതക്കോ അയഞ്ച വിചാരോ സന്താ ഹോന്തി സമിതാ വൂപസന്താ അത്ഥങ്ഗതാ അബ്ഭത്ഥങ്ഗതാ അപ്പിതാ ബ്യപ്പിതാ സോസിതാ വിസോസിതാ ബ്യന്തീകതാ, തേന വുച്ചതി അവിതക്കം അവിചാര’’ന്തി.

ഏത്ഥാഹ – നനു ച വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി ഇമിനാപി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ? അഥ കസ്മാ പുന ‘വുത്തം അവിതക്കം അവിചാര’ന്തി? വുച്ചതേ – ഏവമേതം, സിദ്ധോവായമത്ഥോ, ന പനേതം തദത്ഥദീപകം. നനു അവോചുമ്ഹ – ‘ഓളാരികസ്സ പന ഓളാരികസ്സ അങ്ഗസ്സ സമതിക്കമാ പഠമജ്ഝാനതോ പരേസം ദുതിയജ്ഝാനാദീനം ¶ സമധിഗമോ ഹോതീതി ദീപനത്ഥം വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാതി ഏവം വുത്ത’ന്തി.

അപിച വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ഇദം സമ്പസാദനം, ന കിലേസകാലുസിയസ്സ; വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ ഏകോദിഭാവം, ന ഉപചാരജ്ഝാനമിവ നീവരണപ്പഹാനാ; ന പഠമജ്ഝാനമിവ ച അങ്ഗപാതുഭാവാതി ഏവം സമ്പസാദനഏകോദിഭാവാനം ഹേതുപരിദീപകമിദം വചനം. തഥാ വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ഇദം അവിതക്കം അവിചാരം, ന തതിയചതുത്ഥജ്ഝാനാനി വിയ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി വിയ ച, അഭാവാതി ഏവം അവിതക്കഅവിചാരഭാവസ്സ ഹേതുപരിദീപകഞ്ച, ന വിതക്കവിചാരാഭാവമത്തപരിദീപകം. വിതക്കവിചാരാഭാവമത്തപരിദീപകമേവ പന അവിതക്കം അവിചാരന്തി ഇദം വചനം, തസ്മാ പുരിമം വത്വാപി പുന വത്തബ്ബമേവാതി.

സമാധിജന്തി പഠമജ്ഝാനസമാധിതോ സമ്പയുത്തസമാധിതോ വാ ജാതന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ¶ ¶ പഠമമ്പി സമ്പയുത്തസമാധിതോ ജാതം, അഥ ഖോ അയമേവ സമാധി ‘സമാധീ’തി വത്തബ്ബതം അരഹതി, വിതക്കവിചാരക്ഖോഭവിരഹേന അതിവിയ അചലത്താ സുപ്പസന്നത്താ ച. തസ്മാ ഇമസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം ഇദമേവ സമാധിജന്തി വുത്തം. പീതിസുഖന്തി ഇദം വുത്തനയമേവ.

ദുതിയന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ ദുതിയം. ഇദം ദുതിയം സമാപജ്ജതീതിപി ദുതിയം. തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതീതിആദീസു ഝാനപഞ്ചകേ വിതക്കവിചാരപദാനി മഗ്ഗപഞ്ചകേ ച സമ്മാസങ്കപ്പപദം പരിഹീനം. തേസം വസേന സവിഭത്തികാവിഭത്തികപദവിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. കോട്ഠാസവാരേപി തിവങ്ഗികം ഝാനം ഹോതി, ചതുരങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഹോതീതി ആഗതം. സേസം പഠമജ്ഝാനസദിസമേവാതി.

൧൬൩. തതിയജ്ഝാനനിദ്ദേസേ പീതിയാ ച വിരാഗാതി വിരാഗോ നാമ വുത്തപ്പകാരായ പീതിയാ ജിഗുച്ഛനം വാ സമതിക്കമോ വാ. ഉഭിന്നം പന അന്തരാ ‘ച’-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. സോ വൂപസമം വാ സമ്പിണ്ഡേതി വിതക്കവിചാരവൂപസമം വാ. തത്ഥ യദാ വൂപസമമേവ സമ്പിണ്ഡേതി തദാ പീതിയാ വിരാഗാ ച, കിഞ്ച ഭിയ്യോ ‘വൂപസമാ’ ചാതി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഇമിസ്സാ ച യോജനായ വിരാഗോ ജിഗുച്ഛനത്ഥോ ഹോതി. തസ്മാ പീതിയാ ജിഗുച്ഛനാ ച വൂപസമാ ¶ ചാതി അയമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. യദാ പന വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമം സമ്പിണ്ഡേതി തദാ പീതിയാ ച വിരാഗാ കിഞ്ച ഭിയ്യോ ‘വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ’തി ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഇമിസ്സാ ച യോജനായ വിരാഗോ സമതിക്കമനത്ഥോ ഹോതി, തസ്മാ പീതിയാ ച സമതിക്കമാ വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാതി അയമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

കാമഞ്ചേതേ വിതക്കവിചാരാ ദുതിയജ്ഝാനേയേവ വൂപസന്താ, ഇമസ്സ പന ഝാനസ്സ മഗ്ഗപരിദീപനത്ഥം വണ്ണഭണനത്ഥഞ്ചേതം വുത്തം. വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാതി ഹി വുത്തേ ഇദം പഞ്ഞായതി – നൂന വിതക്കവിചാരവൂപസമോ മഗ്ഗോ ഇമസ്സ ഝാനസ്സാതി? യഥാ ച തതിയേ അരിയമഗ്ഗേ ¶ അപ്പഹീനാനമ്പി സക്കായദിട്ഠാദീനം ‘‘പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം ¶ സംയോജനാനം പഹാനാ’’തി (മ. നി. ൨.൧൩൨) ഏവം പഹാനം വുച്ചമാനം വണ്ണഭണനം ഹോതി, തദധിഗമായ ഉസ്സുക്കാനം ഉസ്സാഹജനകം, ഏവമേവ ഇധ അവൂപസന്താനമ്പി വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമോ വുച്ചമാനോ വണ്ണഭണനം ഹോതി. തേനായമത്ഥോ വുത്തോ – ‘പീതിയാ ച സമതിക്കമാ വിതക്കവിചാരാനഞ്ച വൂപസമാ’തി.

ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതീതി – ഏത്ഥ ഉപപത്തിതോ ഇക്ഖതീതി ഉപേക്ഖാ. സമം പസ്സതി, അപക്ഖപതിതാ ഹുത്വാ പസ്സതീതി അത്ഥോ. തായ വിസദായ വിപുലായ ഥാമഗതായ സമന്നാഗതത്താ തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗീ ഉപേക്ഖകോതി വുച്ചതി.

ഉപേക്ഖാ പന ദസവിധാ ഹോതി – ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ വീരിയുപേക്ഖാ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വേദനുപേക്ഖാ വിപസ്സനുപേക്ഖാ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ ഝാനുപേക്ഖാ പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാതി.

തത്ഥ യാ ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ നേവ സുമനോ ഹോതി, ന ദുമ്മനോ, ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതി സതോ സമ്പജാനോ’’തി (അ. നി. ൫.൧; മഹാനി. ൯൦; ചൂളനി. മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൮; പടി. മ. ൩.൧൭) ഏവമാഗതാ ഖീണാസവസ്സ ഛസു ദ്വാരേസു ഇട്ഠാനിട്ഠഛളാരമ്മണാപാഥേ പരിസുദ്ധപകതിഭാവാവിജഹനാകാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ‘ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ’ നാമ.

യാ ¶ പന ‘‘ഉപേക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൫൫൬; മ. നി. ൧.൭൭) ഏവമാഗതാ സത്തേസു മജ്ഝത്താകാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ‘ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ’ നാമ.

യാ ‘‘ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിത’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൭; ൩.൨൪൭) ഏവമാഗതാ സഹജാതധമ്മാനം മജ്ഝത്താകാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ‘ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ’ നാമ.

യാ ¶ പന ‘‘കാലേന കാലം ഉപേക്ഖാനിമിത്തം മനസി കരോതീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൦൩) ഏവമാഗതാ അനച്ചാരദ്ധനാതിസിഥിലവീരിയസങ്ഖാതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ‘വീരിയുപേക്ഖാ’ നാമ.

യാ ‘‘കതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി, കതി സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി? അട്ഠ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ സമഥവസേന ഉപ്പജ്ജന്തി, ദസ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വിപസ്സനാവസേന ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി (പടി. മ. ൧.൫൭) ഏവമാഗതാ നീവരണാദിപടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാഗഹണേ മജ്ഝത്തഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ‘സങ്ഖാരുപേക്ഖാ’ നാമ.

യാ പന ‘‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി ഉപേക്ഖാസഹഗത’’ന്തി (ധ. സ. ൧൫൦) ഏവമാഗതാ അദുക്ഖമസുഖസങ്ഖാതാ ഉപേക്ഖാ അയം ‘വേദനുപേക്ഖാ’ നാമ.

യാ ‘‘യദത്ഥി, യം ഭൂതം, തം പജഹതി, ഉപേക്ഖം പടിലഭതീ’’തി ¶ (മ. നി. ൩.൭൧; അ. നി. ൭.൫൫) ഏവമാഗതാ വിചിനനേ മജ്ഝത്തഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ‘വിപസ്സനുപേക്ഖാ’ നാമ.

യാ പന ഛന്ദാദീസു യേവാപനകേസു ആഗതാ സഹജാതാനം സമവാഹിതഭൂതാ ഉപേക്ഖാ അയം, ‘തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ’ നാമ.

യാ ‘‘ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതീ’’തി (ധ. സ. ൧൬൩; ദീ. നി. ൧.൨൩൦) ഏവമാഗതാ അഗ്ഗസുഖേപി തസ്മിം അപക്ഖപാതജനനീ ഉപേക്ഖാ, അയം ‘ഝാനുപേക്ഖാ’ നാമ.

യാ ‘‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാന’’ന്തി ഏവമാഗതാ സബ്ബപച്ചനീകപരിസുദ്ധാ പച്ചനീകവൂപസമനേപി അബ്യാപാരഭൂതാ ഉപേക്ഖാ, അയം ‘പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാ’ നാമ.

തത്ഥ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ച ബ്രഹ്മവിഹാരുപേക്ഖാ ച ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ ച തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാ ച ഝാനുപേക്ഖാ ച പാരിസുദ്ധുപേക്ഖാ ച അത്ഥതോ ഏകാ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാവ ഹോതി. തേന തേന അവത്ഥാഭേദേന പനസ്സാ അയം ഭേദോ ¶ . ഏകസ്സാപി സതോ സത്തസ്സ കുമാരയുവഥേര സേനാപതിരാജാദിവസേന ഭേദോ വിയ. തസ്മാ താസു യത്ഥ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ ന തത്ഥ ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാദയോ, യത്ഥ വാ പന ബോജ്ഝങ്ഗുപേക്ഖാ ന തത്ഥ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാദയോ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

യഥാ ¶ ചേതാസം അത്ഥതോ ഏകീഭാവോ, ഏവം സങ്ഖാരുപേക്ഖാവിപസ്സനുപേക്ഖാനമ്പി. പഞ്ഞാ ഏവ ഹി ഏസാ കിച്ചവസേന ദ്വിധാ ഭിന്നാ. യഥാ ഹി പുരിസസ്സ സായം ഗേഹം പവിട്ഠം സപ്പം അജപദദണ്ഡം ഗഹേത്വാ പരിയേസമാനസ്സ തം ഥുസകോട്ഠകേ നിപന്നം ദിസ്വാ ‘സപ്പോ നു ഖോ നോ’തി അവലോകേന്തസ്സ സോവത്ഥികത്തയം ദിസ്വാ നിബ്ബേമതികസ്സ ‘സപ്പോ, ന സപ്പോ’തി വിചിനനേ മജ്ഝത്തതാ ഹോതി; ഏവമേവ യാ ആരദ്ധവിപസ്സകസ്സ വിപസ്സനാഞാണേന ലക്ഖണത്തയേ ദിട്ഠേ സങ്ഖാരാനം അനിച്ചഭാവാദിവിചിനനേ മജ്ഝത്തതാ ഉപ്പജ്ജതി, അയം ‘വിപസ്സനുപേക്ഖാ’. യഥാ പന തസ്സ പുരിസസ്സ അജപദദണ്ഡകേന ഗാള്ഹം സപ്പം ഗഹേത്വാ ‘കിന്താഹം ഇമം സപ്പം അവിഹേഠേന്തോ അത്താനഞ്ച ഇമിനാ അഡംസാപേന്തോ മുഞ്ചേയ്യ’ന്തി മുഞ്ചനാകാരമേവ പരിയേസതോ ഗഹണേ മജ്ഝത്തതാ ഹോതി; ഏവമേവ യാ ലക്ഖണത്തയസ്സ ദിട്ഠത്താ, ആദിത്തേ വിയ തയോ ഭവേ പസ്സതോ, സങ്ഖാരഗ്ഗഹണേ മജ്ഝത്തതാ, അയം ‘സങ്ഖാരുപേക്ഖാ’. ഇതി വിപസ്സനുപേക്ഖായ സിദ്ധായ സങ്ഖാരുപേക്ഖാപി സിദ്ധാവ ഹോതി. ഇമിനാ പനേസാ വിചിനനഗ്ഗഹണേസു മജ്ഝത്തസങ്ഖാതേന കിച്ചേന ദ്വിധാ ഭിന്നാതി. വിരിയുപേക്ഖാ പന വേദനുപേക്ഖാ ച അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച അവസേസാഹി ¶ ച അത്ഥതോ ഭിന്നായേവാതി.

ഇമാസു ദസസു ഉപേക്ഖാസു ‘ഝാനുപേക്ഖാ’ ഇധ അധിപ്പേതാ. സാ മജ്ഝത്തലക്ഖണാ അനാഭോഗരസാ അബ്യാപാരപച്ചുപട്ഠാനാ പീതിവിരാഗപദട്ഠാനാതി. ഏത്ഥാഹ – നനു ചായം അത്ഥതോ തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാവ ഹോതി? സാ ച പഠമദുതിയജ്ഝാനേസുപി അത്ഥി, തസ്മാ തത്രാപി ‘ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതീ’തി ഏവമയം വത്തബ്ബാ സിയാ. സാ കസ്മാ ന വുത്താതി? അപരിബ്യത്തകിച്ചതോ. അപരിബ്യത്തഞ്ഹി തസ്സാ തത്ഥ കിച്ചം, വിതക്കാദീഹി അഭിഭൂതത്താ. ഇധ പനായം വിതക്കവിചാരപീതീഹി അനഭിഭൂതത്താ ഉക്ഖിത്തസിരാ വിയ ഹുത്വാ പരിബ്യത്തകിച്ചാ ജാതാ, തസ്മാ വുത്താതി.

നിട്ഠിതാ ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതീതി ഏതസ്സ

ഇദാനി ¶ സതോ ച സമ്പജാനോതി ഏത്ഥ സരതീതി സതോ. സമ്പജാനാതീതി സമ്പജാനോ. ഇതി പുഗ്ഗലേന സതി ച സമ്പജഞ്ഞഞ്ച വുത്തം. തത്ഥ സരണലക്ഖണാ സതി, അസമ്മുസ്സനരസാ, ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ. അസമ്മോഹലക്ഖണം സമ്പജഞ്ഞം, തീരണരസം, പവിചയപച്ചുപട്ഠാനം.

തത്ഥ കിഞ്ചാപി ഇദം സതിസമ്പജഞ്ഞം പുരിമജ്ഝാനേസുപി അത്ഥി – മുട്ഠസ്സതിസ്സ ഹി അസമ്പജാനസ്സ ¶ ഉപചാരമത്തമ്പി ന സമ്പജ്ജതി, പഗേവ അപ്പനാ – ഓളാരികത്താ പന തേസം ഝാനാനം, ഭൂമിയം വിയ പുരിസസ്സ, ചിത്തസ്സ ഗതി സുഖാ ഹോതി, അബ്യത്തം തത്ഥ സതിസമ്പജഞ്ഞകിച്ചം. ഓളാരികങ്ഗപ്പഹാനേന പന സുഖുമത്താ ഇമസ്സ ഝാനസ്സ, പുരിസസ്സ ഖുരധാരായം വിയ, സതിസമ്പജഞ്ഞകിച്ചപരിഗ്ഗഹിതാ ഏവ ചിത്തസ്സ ഗതി ഇച്ഛിതബ്ബാതി ഇധേവ വുത്തം. കിഞ്ച ഭിയ്യോ? യഥാ ധേനുപഗോ വച്ഛോ ധേനുതോ അപനീതോ അരക്ഖിയമാനോ പുനദേവ ധേനും ഉപഗച്ഛതി, ഏവമിദം തതിയജ്ഝാനസുഖം പീതിതോ അപനീതമ്പി സതിസമ്പജഞ്ഞാരക്ഖേന അരക്ഖിയമാനം പുനദേവ പീതിം ഉപഗച്ഛേയ്യ, പീതിസമ്പയുത്തമേവ സിയാ. സുഖേ വാപി സത്താ സാരജ്ജന്തി, ഇദഞ്ച അതിമധുരം സുഖം, തതോ പരം സുഖാഭാവാ. സതിസമ്പജഞ്ഞാനുഭാവേന പനേത്ഥ സുഖേ അസാരജ്ജനാ ഹോതി, നോ അഞ്ഞഥാതി ഇമമ്പി അത്ഥവിസേസം ദസ്സേതും ഇദമിധേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഇദാനി സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതീതി ഏത്ഥ ¶ കിഞ്ചാപി തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗിനോ സുഖപടിസംവേദനാഭോഗോ നത്ഥി, ഏവം സന്തേപി യസ്മാ തസ്സ നാമകായേന സമ്പയുത്തം സുഖം, യം വാ തം നാമകായസമ്പയുത്തം സുഖം, തംസമുട്ഠാനേനസ്സ യസ്മാ അതിപണീതേന രൂപേന രൂപകായോ ഫുടോ, യസ്സ ഫുടത്താ ഝാനാ വുട്ഠിതോപി സുഖം പടിസംവേദേയ്യ, തസ്മാ ഏതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതീ’തി ആഹ.

ഇദാനി യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീതി ഏത്ഥ യംഝാനഹേതു യംഝാനകാരണാ തം തതിയജ്ഝാനസമങ്ഗീപുഗ്ഗലം ബുദ്ധാദയോ അരിയാ ‘‘ആചിക്ഖന്തി ദേസേന്തി പഞ്ഞാപേന്തി പട്ഠപേന്തി വിവരന്തി വിഭജന്തി ഉത്താനീകരോന്തി പകാസേ’’ന്തി പസംസന്തീതി അധിപ്പായോ – കിന്തി? ‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’തി – തം തതിയജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീതി ഏവമേത്ഥ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

കസ്മാ ¶ പന തം തേ ഏവം പസംസന്തീതി? പസംസാരഹതോ. അയഞ്ഹി യസ്മാ അതിമധുരസുഖേ സുഖപാരമിപ്പത്തേപി തതിയജ്ഝാനേ ഉപേക്ഖകോ, ന തത്ഥ സുഖാഭിസങ്ഗേന ആകഡ്ഢീയതി, ‘യഥാ ച പീതി ന ഉപ്പജ്ജതി’ ഏവം ഉപട്ഠിതസതിതായ സതിമാ, യസ്മാ ച അരിയകന്തം അരിയജനസേവിതമേവ അസംകിലിട്ഠം സുഖം നാമകായേന പടിസംവേദേതി തസ്മാ പസംസാരഹോ; ഇതി പസംസാരഹതോ നം അരിയാ തേ ഏവം പസംസാഹേതുഭൂതേ ഗുണേ പകാസേന്താ ‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’തി ഏവം പസംസന്തീതി വേദിതബ്ബം.

തതിയന്തി ¶ ഗണനാനുപുബ്ബതാ തതിയം. ഇദം തതിയം സമാപജ്ജതീതിപി തതിയം. തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതീതിആദീസു ഝാനപഞ്ചകേ പീതിപദമ്പി പരിഹീനം. തസ്സാപി വസേന സവിഭത്തികാവിഭത്തികപദവിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. കോട്ഠാസവാരേപി ദുവങ്ഗികം ഝാനം ഹോതീതി ആഗതം. സേസം ദുതിയജ്ഝാനസദിസമേവാതി.

൧൬൫. ചതുത്ഥജ്ഝാനനിദ്ദേസേ സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാതി കായികസുഖസ്സ ച കായികദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ. പുബ്ബേവാതി തഞ്ച ഖോ പുബ്ബേവ ന ചതുത്ഥജ്ഝാനക്ഖണേ. സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാതി ചേതസികസുഖസ്സ ച ചേതസികദുക്ഖസ്സ ചാതി ഇമേസമ്പി ¶ ദ്വിന്നം പുബ്ബേവ അത്ഥങ്ഗമാ; പഹാനാ ഇച്ചേവ വുത്തം ഹോതി. കദാ പന നേസം പഹാനം ഹോതി? ചതുന്നം ഝാനാനം ഉപചാരക്ഖണേ. സോമനസ്സഞ്ഹി ചതുത്ഥജ്ഝാനസ്സ ഉപചാരക്ഖണേയേവ പഹീയതി. ദുക്ഖദോമനസ്സസുഖാനി പഠമദുതിയതതിയജ്ഝാനാനം ഉപചാരക്ഖണേസു. ഏവമേതേസം പഹാനക്കമേന അവുത്താനം ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗേ പന ഇന്ദ്രിയാനം ഉദ്ദേസക്കമേനേവ ഇധാപി വുത്താനം സുഖദുക്ഖസോമനസ്സദോമനസ്സാനം പഹാനം വേദിതബ്ബം.

യദി പനേതാനി തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സ ഉപചാരക്ഖണേയേവ പഹീയന്തി, അഥ കസ്മാ ‘‘കത്ഥ ചുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ ¶ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, ഏത്ഥുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി. കത്ഥ ചുപ്പന്നം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം… സുഖിന്ദ്രിയം… സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സുഖസ്സ ച പഹാനാ…പേ… ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഏത്ഥുപ്പന്നം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’’തി (സം. നി. ൫.൫൧൦) ഏവം ഝാനേസ്വേവ നിരോധോ വുത്തോതി? അതിസയനിരോധത്താ. അതിസയനിരോധോ ഹി തേസം പഠമജ്ഝാനാദീസു, ന നിരോധോയേവ. നിരോധോയേവ പന ഉപചാരക്ഖണേ, നാതിസയനിരോധോ. തഥാ ഹി നാനാവജ്ജനേ പഠമജ്ഝാനുപചാരേ ¶ നിരുദ്ധസ്സാപി ദുക്ഖിന്ദ്രിയസ്സ ഡംസമകസാദിസമ്ഫസ്സേന വാ, വിസമാസനുപതാപേന വാ സിയാ ഉപ്പത്തി, നത്വേവ അന്തോഅപ്പനായം. ഉപചാരേ വാ നിരുദ്ധമ്പേതം ന സുട്ഠു നിരുദ്ധം ഹോതി, പടിപക്ഖേന അവിഹതത്താ. അന്തോഅപ്പനായം പന പീതിഫരണേന സബ്ബോ കായോ സുഖോക്കന്തോ ഹോതി. സുഖോക്കന്തകായസ്സ ച സുട്ഠു നിരുദ്ധം ഹോതി ദുക്ഖിന്ദ്രിയം, പടിപക്ഖേന വിഹതത്താ. നാനാവജ്ജനേയേവ ച ദുതിയജ്ഝാനുപചാരേ പഹീനസ്സ ദോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ യസ്മാ ഏതം വിതക്കവിചാരപച്ചയേപി കായകിലമഥേ ചിത്തുപഘാതേ ച സതി ഉപ്പജ്ജതി, വിതക്കവിചാരാഭാവേ നേവ ഉപ്പജ്ജതി; യത്ഥ പന ഉപ്പജ്ജതി തത്ഥ വിതക്കവിചാരഭാവേ; അപ്പഹീനാ ഏവ ച ദുതിയജ്ഝാനുപചാരേ വിതക്കവിചാരാതി തത്ഥസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തി, നത്വേവ ദുതിയജ്ഝാനേ, പഹീനപച്ചയത്താ. തഥാ തതിയജ്ഝാനുപചാരേ പഹീനസ്സാപി സുഖിന്ദ്രിയസ്സ പീതിസമുട്ഠാനപണീതരൂപഫുടകായസ്സ സിയാ ഉപ്പത്തി, നത്വേവ തതിയജ്ഝാനേ. തതിയജ്ഝാനേ ഹി സുഖസ്സ പച്ചയഭൂതാ പീതി സബ്ബസോ നിരുദ്ധാതി. തഥാ ¶ ചതുത്ഥജ്ഝാനുപചാരേ പഹീനസ്സാപി സോമനസ്സിന്ദ്രിയസ്സ ആസന്നത്താ, അപ്പനാപ്പത്തായ ഉപേക്ഖായ അഭാവേന സമ്മാ അനതിക്കന്തത്താ ച, സിയാ ഉപ്പത്തി, നത്വേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ. തസ്മാ ഏവ ച ‘ഏത്ഥുപ്പന്നം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം അപരിസേസം നിരുജ്ഝതീ’തി തത്ഥ തത്ഥ അപരിസേസഗ്ഗഹണം കതന്തി.

ഏത്ഥാഹ – ‘അഥേവം തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സുപചാരേ പഹീനാപി ഏതാ വേദനാ ഇധ കസ്മാ സമാഹടാ’തി? ‘സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം’. യാ ഹി അയം ‘അദുക്ഖമസുഖ’ന്തി ഏത്ഥ അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ വുത്താ, സാ സുഖുമാ, ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യാ, ന സക്കാ സുഖേന ഗഹേതും. തസ്മാ യഥാ നാമ ദുട്ഠസ്സ യഥാ തഥാ വാ ഉപസങ്കമിത്വാ ഗഹേതും അസക്കുണേയ്യസ്സ ഗോണസ്സ ഗഹണത്ഥം ഗോപോ ഏകസ്മിം വജേ സബ്ബാ ഗാവോ സമാഹരതി, അഥേകേകം നീഹരന്തോ പടിപാടിയാ ആഗതം ‘അയം ¶ സോ, ഗണ്ഹഥ ന’ന്തി തമ്പി ഗാഹാപയതി; ഏവമേവ ഭഗവാ സുഖഗഹണത്ഥം സബ്ബാപി ഏതാ സമാഹരീതി. ഏവഞ്ഹി സമാഹടാ ഏതാ ദസ്സേത്വാ യം നേവ സുഖം ന ദുക്ഖം, ന സോമനസ്സം ന ദോമനസ്സം, അയം അദുക്ഖമസുഖാവേദനാതി സക്കാ ഹോതി ഏസാ ഗാഹയിതും.

അപിച അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ പച്ചയദസ്സനത്ഥഞ്ചാപി ഏതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. സുഖദുക്ഖപ്പഹാനാദയോ ഹി തസ്സാ പച്ചയാ. യഥാഹ – ‘‘ചത്താരോ ഖോ, ആവുസോ, പച്ചയാ അദുക്ഖമസുഖായ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ. ഇധാവുസോ ഭിക്ഖു, സുഖസ്സ ച പഹാനാ…പേ… ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, ഇമേ ഖോ, ആവുസോ, ചത്താരോ പച്ചയാ അദുക്ഖമസുഖായ ¶ ചേതോവിമുത്തിയാ സമാപത്തിയാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൮). യഥാ വാ അഞ്ഞത്ഥ പഹീനാപി സക്കായദിട്ഠിആദയോ തതിയമഗ്ഗസ്സ വണ്ണഭണനത്ഥം തത്ഥ പഹീനാതി വുത്താ, ഏവം വണ്ണഭണനത്ഥമ്പേതസ്സ ഝാനസ്സേതാ ഇധ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. പച്ചയഘാതേന വാ ഏത്ഥ രാഗദോസാനം അതിദൂരഭാവം ദസ്സേതുമ്പേതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഏതാസു ഹി സുഖം സോമനസ്സസ്സ പച്ചയോ, സോമനസ്സം രാഗസ്സ; ദുക്ഖം ദോമനസ്സസ്സ, ദോമനസ്സം ദോസസ്സ. സുഖാദിഘാതേന ച സപ്പച്ചയാ രാഗദോസാ ഹതാതി അതിദൂരേ ഹോന്തീതി.

അദുക്ഖമസുഖന്തി ദുക്ഖാഭാവേന അദുക്ഖം, സുഖാഭാവേന അസുഖം. ഏതേനേത്ഥ ദുക്ഖസുഖപ്പടിപക്ഖഭൂതം തതിയവേദനം ദീപേതി, ന ദുക്ഖസുഖാഭാവമത്തം. തതിയവേദനാ നാമ അദുക്ഖമസുഖാ. ഉപേക്ഖാതിപി വുച്ചതി. സാ ¶ ഇട്ഠാനിട്ഠവിപരീതാനുഭവനലക്ഖണാ, മജ്ഝത്തരസാ, അവിഭൂതപച്ചുപട്ഠാനാ, സുഖനിരോധപദട്ഠാനാതി വേദിതബ്ബാ.

ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിന്തി ഉപേക്ഖായ ജനിതസതിപാരിസുദ്ധിം. ഇമസ്മിഞ്ഹി ഝാനേ സുപരിസുദ്ധാ സതി. യാ ച തസ്സാ സതിയാ പാരിസുദ്ധി സാ ഉപേക്ഖായ കതാ, ന അഞ്ഞേന. തസ്മാ ഏതം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധീതി വുച്ചതി. വിഭങ്ഗേപി വുത്തം – ‘‘അയം സതി ഇമായ ഉപേക്ഖായ വിസദാ ഹോതി പരിസുദ്ധാ പരിയോദാതാ, തേന വുച്ചതി ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധീ’’തി (വിഭ. ൫൯൭). യായ ച ഉപേക്ഖായ ഏത്ഥ സതി പാരിസുദ്ധി ഹോതി സാ അത്ഥതോ തത്രമജ്ഝത്തതാതി വേദിതബ്ബാ. ന കേവലഞ്ചേത്ഥ തായ സതിയേവ പരിസുദ്ധാ അപിച ഖോ സബ്ബേപി സമ്പയുത്തധമ്മാ. സതിസീസേന പന ദേസനാ വുത്താ.

തത്ഥ ¶ കിഞ്ചാപി അയം ഉപേക്ഖാ ഹേട്ഠാപി തീസു ഝാനേസു വിജ്ജതി – യഥാ പന ദിവാ സൂരിയപ്പഭാഭിഭവാ സോമ്മഭാവേന ച അത്തനോ ഉപകാരകത്തേന വാ സഭാഗായ രത്തിയാ അലാഭാ ദിവാ വിജ്ജമാനാപി ചന്ദലേഖാ അപരിസുദ്ധാ ഹോതി അപരിയോദാതാ – ഏവമയമ്പി തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാചന്ദലേഖാ വിതക്കാദിപച്ചനീകധമ്മതേജാഭിഭവാ സഭാഗായ ച ഉപേക്ഖാവേദനാരത്തിയാ അപ്പടിലാഭാ വിജ്ജമാനാപി പഠമാദിജ്ഝാനഭേദേസു അപരിസുദ്ധാ ഹോതി. തസ്സാ ച അപരിസുദ്ധായ ദിവാ അപരിസുദ്ധചന്ദലേഖായ പഭാ വിയ സഹജാതാപി സതിആദയോ അപരിസുദ്ധാവ ഹോന്തി. തസ്മാ തേസു ഏകമ്പി ‘ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധീ’തി ന വുത്തം. ഇധ പന വിതക്കാദിപച്ചനീകധമ്മതേജാഭിഭവാഭാവാ സഭാഗായ ച ഉപേക്ഖാ വേദനാരത്തിയാ പടിലാഭാ അയം തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖാചന്ദലേഖാ ¶ അതിവിയ പരിസുദ്ധാ. തസ്സാ പരിസുദ്ധത്താ പരിസുദ്ധചന്ദലേഖായ പഭാ വിയ സഹജാതാപി സതിആദയോ പരിസുദ്ധാ ഹോന്തി പരിയോദാതാ. തസ്മാ ഇദമേവ ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധീതി വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ചതുത്ഥന്തി ഗണനാനുപുബ്ബതാ ചതുത്ഥം. ഇദം ചതുത്ഥം സമാപജ്ജതീതിപി ചതുത്ഥം. ഫസ്സോ ഹോതീതിആദീസു ഫസ്സപഞ്ചകേ താവ വേദനാതി ഉപേക്ഖാവേദനാ വേദിതബ്ബാ. ഝാനപഞ്ചകഇന്ദ്രിയഅട്ഠകേസു പന ഉപേക്ഖാ ഹോതി ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം ¶ ഹോതീതി (ധ. സ. ൧൬൫) വുത്തമേവ. സേസാനി തതിയേ പരിഹീനപദാനി ഇധാപി പരിഹീനാനേവ. കോട്ഠാസവാരേപി ദുവങ്ഗികം ഝാനന്തി ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാവസേനേവ വേദിതബ്ബം. സേസം സബ്ബം തതിയസദിസമേവാതി.

൧൬൭. ഇദാനി കതമേ ധമ്മാ കുസലാതി പഞ്ചകനയോ ആരദ്ധോ. കസ്മാതി ചേ, പുഗ്ഗലജ്ഝാസയവസേന ചേവ ദേസനാവിലാസേന ച. സന്നിസിന്നദേവപരിസായ കിര ഏകച്ചാനം ദേവാനം വിതക്കോ ഏവ ഓളാരികതോ ഉപട്ഠാസി, വിചാരപീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാ സന്തതോ. തേസം സപ്പായവസേന സത്ഥാ ചതുരങ്ഗികം അവിതക്കം വിചാരമത്തം ദുതിയജ്ഝാനം നാമ ഭാജേസി. ഏകച്ചാനം ¶ വിചാരോ ഓളാരികതോ ഉപട്ഠാസി, പീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാ സന്തതോ. തേസം സപ്പായവസേന തിവങ്ഗികം തതിയജ്ഝാനം നാമ ഭാജേസി. ഏകച്ചാനം പീതി ഓളാരികതോ ഉപട്ഠാസി, സുഖചിത്തേകഗ്ഗതാ സന്തതോ. തേസം സപ്പായവസേന ദുവങ്ഗികം ചതുത്ഥജ്ഝാനം നാമ ഭാജേസി. ഏകച്ചാനം സുഖം ഓളാരികതോ ഉപട്ഠാസി, ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാ സന്തതോ. തേസം സപ്പായവസേന ദുവങ്ഗികം പഞ്ചമജ്ഝാനം നാമ ഭാജേസി. അയം താവ ‘പുഗ്ഗലജ്ഝാസയോ’.

യസ്സാ പന ധമ്മധാതുയാ സുപ്പടിവിദ്ധത്താ ദേസനാവിലാസപ്പത്തോ നാമ ഹോതി – സാ തഥാഗതസ്സ സുട്ഠു പടിവിദ്ധാ – തസ്മാ ഞാണമഹത്തതായ ദേസനാവിധാനേസു കുസലോ ദേസനാവിലാസപ്പത്തോ സത്ഥാ യം യം ¶ അങ്ഗം ലബ്ഭതി തസ്സ തസ്സ വസേന യഥാ യഥാ ഇച്ഛതി തഥാ തഥാ ദേസനം നിയാമേതീതി സോ ഇധ പഞ്ചങ്ഗികം പഠമജ്ഝാനം ഭാജേസി, ചതുരങ്ഗികം അവിതക്കം വിചാരമത്തം ദുതിയജ്ഝാനം, ഭാജേസി തിവങ്ഗികം തതിയജ്ഝാനം, ഭാജേസി ദുവങ്ഗികം ചതുത്ഥജ്ഝാനം, ദുവങ്ഗികമേവ പഞ്ചമജ്ഝാനം ഭാജേസി. അയം ‘ദേസനാവിലാസോ’ നാമ.

അപിച യേ ഭഗവതാ ‘‘തയോമേ, ഭിക്ഖവേ, സമാധീ – സവിതക്കസവിചാരോ സമാധി, അവിതക്കവിചാരമത്തോ സമാധി, അവിതക്കഅവിചാരോ സമാധീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൦൫) സുത്തന്തേ തയോ സമാധീ ദേസിതാ, തേസു ഹേട്ഠാ സവിതക്കസവിചാരോ സമാധി അവിതക്കഅവിചാരോ ¶ സമാധി ച ഭാജേത്വാ ദസ്സിതോ, അവിതക്കവിചാരമത്തോ ന ദസ്സിതോ. തം ദസ്സേതുമ്പി അയം പഞ്ചകനയോ ആരദ്ധോതി വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ ദുതിയജ്ഝാനനിദ്ദേസേ ഫസ്സാദീസു വിതക്കമത്തം പരിഹായതി, കോട്ഠാസവാരേ ‘‘ചതുരങ്ഗികം ഝാനം ഹോതി ചതുരങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഹോതീ’’തി അയമേവ വിസേസോ. സേസം സബ്ബം പഠമജ്ഝാനസദിസമേവ. യാനി ച ചതുക്കനയേ ദുതിയതതിയചതുത്ഥാനി താനേവ ഇധ തതിയചതുത്ഥപഞ്ചമാനി. തേസം അധിഗമപടിപാടിദീപനത്ഥം അയം നയോ വേദിതബ്ബോ –

ഏകോ കിര അമച്ചപുത്തോ രാജാനം ഉപട്ഠാതും ജനപദതോ നഗരം ആഗതോ. സോ ഏകദിവസമേവ രാജാനം ദിസ്വാ പാനബ്യസനേന സബ്ബം വിഭവജാതം നാസേസി. തം ഏകദിവസം സുരാമദമത്തം നിച്ചോളം കത്വാ ജിണ്ണകടസാരകമത്തേന ¶ പടിച്ഛാദേത്വാ പാനാഗാരതോ നീഹരിംസു. തമേനം സങ്കാരകൂടേ നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായന്തം ഏകോ അങ്ഗവിജ്ജാപാഠകോ ദിസ്വാ ‘അയം പുരിസോ മഹാജനസ്സ അവസ്സയോ ഭവിസ്സതി, പടിജഗ്ഗിതബ്ബോ ഏസോ’തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ മത്തികായ ന്ഹാപേത്വാ ഥൂലസാടകയുഗം നിവാസാപേത്വാ പുന ഗന്ധോദകേന ന്ഹാപേത്വാ സുഖുമേന ദുകൂലയുഗളേന അച്ഛാദേത്വാ പാസാദം ആരോപേത്വാ സുഭോജനം ഭോജേത്വാ ‘ഏവം നം പരിചാരേയ്യാഥാ’തി പരിചാരകേ പടിപാദേത്വാ പക്കാമി. അഥ നം തേ സയനം ആരോപേസും. പാനാഗാരഗമനപടിബാഹനത്ഥഞ്ച നം ചത്താരോ താവ ജനാ ചതൂസു ഹത്ഥപാദേസു ഉപ്പീളേത്വാ അട്ഠംസു. ഏകോ പാദേ പരിമജ്ജി. ഏകോ താലവണ്ടം ഗഹേത്വാ ബീജി. ഏകോ വീണം വാദയമാനോ ഗായന്തോ നിസീദി.

സോ സയനുപഗമനേന വിഗതകിലമഥോ ഥോകം നിദ്ദായിത്വാ വുട്ഠിതോ ഹത്ഥപാദനിപ്പീളനം അസഹമാനോ ¶ ‘കോ മേ ഹത്ഥപാദേ ഉപ്പീളേതി? അപഗച്ഛഥാ’തി തജ്ജേസി. തേ ഏകവചനേനേവ അപഗച്ഛിംസു. തതോ പുന ഥോകം നിദ്ദായിത്വാ വുട്ഠിതോ പാദപരിമജ്ജനം അസഹമാനോ ‘കോ മേ പാദേ പരിമജ്ജതി? അപഗച്ഛാ’തി ആഹ. സോപി ഏകവചനേനേവ അപഗച്ഛി. പുന ഥോകം നിദ്ദായിത്വാ വുട്ഠിതോ വാതവുട്ഠി വിയ താലവണ്ടവാതം അസഹന്തോ ‘കോ ഏസ? അപഗച്ഛതൂ’തി ആഹ. സോപി ഏകവചനേനേവ അപഗച്ഛി. പുന ഥോകം നിദ്ദായിത്വാ വുട്ഠിതോ കണ്ണസൂലം വിയ ഗീതവാദിതസദ്ദം അസഹമാനോ വീണാവാദകം തജ്ജേസി. സോപി ഏകവചനേനേവ അപഗച്ഛി. അഥേവം ¶ അനുക്കമേന പഹീനകിലമഥുപ്പീളനപരിമജ്ജനവാതപ്പഹാരഗീതവാദിതസദ്ദുപദ്ദവോ സുഖം സയിത്വാ വുട്ഠായ രഞ്ഞോ സന്തികം അഗമാസി. രാജാപിസ്സ മഹന്തം ഇസ്സരിയമദാസി. സോ മഹാജനസ്സ അവസ്സയോ ജാതോ.

തത്ഥ പാനബ്യസനേന പാരിജുഞ്ഞപ്പത്തോ സോ അമച്ചപുത്തോ വിയ അനേകബ്യസനപാരിജുഞ്ഞപ്പത്തോ ഘരാവാസഗതോ കുലപുത്തോ ദട്ഠബ്ബോ. അങ്ഗവിജ്ജാപാഠകോ പുരിസോ വിയ തഥാഗതോ. തസ്സ പുരിസസ്സ ‘അയം മഹാജനസ്സ അവസ്സയോ ഭവിസ്സതി, പടിജഗ്ഗനം അരഹതീ’തി സന്നിട്ഠാനം വിയ തഥാഗതസ്സ ‘അയം മഹാജനസ്സ അവസ്സയോ ഭവിസ്സതി, പബ്ബജ്ജം അരഹതി കുലപുത്തോ’തി സന്നിട്ഠാനകരണം.

അഥസ്സ ¶ അമച്ചപുത്തസ്സ മത്തികാമത്തേന ന്ഹാപനം വിയ കുലപുത്തസ്സാപി പബ്ബജ്ജാപടിലാഭോ. അഥസ്സ ഥൂലസാടകനിവാസനം വിയ ഇമസ്സാപി ദസസിക്ഖാപദസങ്ഖാതസീലവത്ഥനിവാസനം. പുന തസ്സ ഗന്ധോദകന്ഹാപനം വിയ ഇമസ്സാപി പാതിമോക്ഖസംവരാദിസീലഗന്ധോദകന്ഹാപനം. പുന തസ്സ സുഖുമദുകൂലയുഗളച്ഛാദനം വിയ ഇമസ്സാപി യഥാവുത്തസീലവിസുദ്ധിസമ്പദാസങ്ഖാതദുകൂലച്ഛാദനം.

ദുകൂലച്ഛാദിതസ്സ പനസ്സ പാസാദാരോപനം വിയ ഇമസ്സാപി സീലവിസുദ്ധിദുകൂലച്ഛാദിതസ്സ സമാധിഭാവനാപാസാദാരോഹനം. തതോ തസ്സ സുഭോജനഭുഞ്ജനം വിയ ഇമസ്സാപി സമാധിഉപകാരകസതിസമ്പജഞ്ഞാദിധമ്മാമതപരിഭുഞ്ജനം.

ഭുത്തഭോജനസ്സ പന തസ്സ പരിചാരകേഹി സയനാരോപനം വിയ ഇമസ്സാപി വിതക്കാദീഹി ഉപചാരജ്ഝാനാരോപനം. പുന തസ്സ പാനാഗാരഗമനപടിബാഹനത്ഥം ഹത്ഥപാദുപ്പീളനകപുരിസചതുക്കം വിയ ഇമസ്സാപി കാമസഞ്ഞാഭിമുഖഗമനപടിബാഹനത്ഥം ആരമ്മണേ ചിത്തുപ്പീളനകോ നേക്ഖമ്മവിതക്കോ. തസ്സ ¶ പാദപരിമജ്ജകപുരിസോ വിയ ഇമസ്സാപി ആരമ്മണേ ചിത്താനുമജ്ജനകോ വിചാരോ. തസ്സ താലവണ്ടവാതദായകോ വിയ ഇമസ്സാപി ചേതസോ സീതലഭാവദായികാ പീതി.

തസ്സ സോതാനുഗ്ഗഹകരോ ഗന്ധബ്ബപുരിസോ വിയ ഇമസ്സാപി ചിത്താനുഗ്ഗാഹകം സോമനസ്സം. തസ്സ സയനുപഗമനേന വിഗതകിലമഥസ്സ ഥോകം നിദ്ദുപഗമനം വിയ ഇമസ്സാപി ഉപചാരജ്ഝാനസന്നിസ്സയേന വിഗതനീവരണകിലമഥസ്സ പഠമജ്ഝാനുപഗമനം.

അഥസ്സ നിദ്ദായിത്വാ വുട്ഠിതസ്സ ഹത്ഥപാദുപ്പീളനാസഹനേന ഹത്ഥപാദുപ്പീളകാനം സന്തജ്ജനം തേസഞ്ച അപഗമനേന പുന ഥോകം നിദ്ദുപഗമനം വിയ ഇമസ്സാപി പഠമജ്ഝാനതോ വുട്ഠിതസ്സ ¶ ചിത്തുപ്പീളകവിതക്കാസഹനേന വിതക്കദോസദസ്സനം, വിതക്കപ്പഹാനാ ച പുന അവിതക്കവിചാരമത്തദുതിയജ്ഝാനുപഗമനം.

തതോ തസ്സ പുനപ്പുനം നിദ്ദായിത്വാ വുട്ഠിതസ്സ യഥാവുത്തേന കമേന പാദപരിമജ്ജനാദീനം അസഹനേന പടിപാടിയാ പാദപരിമജ്ജകാദീനം സന്തജ്ജനം, തേസം തേസഞ്ച അപഗമനേന പുനപ്പുനം ഥോകം നിദ്ദുപഗമനം വിയ ഇമസ്സാപി പുനപ്പുനം ദുതിയാദീഹി ഝാനേഹി വുട്ഠിതസ്സ യഥാവുത്തദോസാനം വിചാരാദീനം അസഹനേന ¶ പടിപാടിയാ വിചാരാദിദോസദസ്സനം. തേസം തേസഞ്ച പഹാനാ പുനപ്പുനം അവിതക്കഅവിചാരനിപ്പീതിക പഹീനസോമനസ്സജ്ഝാനുപഗമനം.

തസ്സ പന സയനാ വുട്ഠായ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗതസ്സ ഇസ്സരിയപ്പത്തി വിയ ഇമസ്സാപി പഞ്ചമജ്ഝാനതോ വുട്ഠിതസ്സ വിപസ്സനാ മഗ്ഗം ഉപഗതസ്സ അരഹത്തപ്പത്തി.

തസ്സ പത്തിസ്സരിയസ്സ ബഹൂനം ജനാനം അവസ്സയഭാവോ വിയ ഇമസ്സാപി അരഹത്തപ്പത്തസ്സ ബഹൂനം അവസ്സയഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്താവതാ ഹി ഏസ അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖേത്തം നാമ ഹോതീതി.

ഏത്താവതാ ചതുക്കപഞ്ചകനയദ്വയഭേദോ സുദ്ധികനവകോ നാമ പകാസിതോ ഹോതി. അത്ഥതോ പനേസ പഞ്ചകനയേ ചതുക്കനയസ്സ പവിട്ഠത്താ ഝാനപഞ്ചകോ ഏവാതി വേദിതബ്ബോ.

൧൭൬-൧൮൦. ഇദാനി ¶ യസ്മാ ഏതം ഝാനം നാമ പടിപദാകമേന സിജ്ഝതി, തസ്മാ തസ്സ പടിപദാഭേദം ദസ്സേതും പുന കതമേ ധമ്മാ കുസലാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ ദുക്ഖാ പടിപദാ അസ്സാതി ദുക്ഖപടിപദം. ദന്ധാ അഭിഞ്ഞാ അസ്സാതി ദന്ധാഭിഞ്ഞം. ഇതി ദുക്ഖപടിപദന്തി വാ ദന്ധാഭിഞ്ഞന്തി വാ പഥവീകസിണന്തി വാ തീണിപി ഝാനസ്സേവ നാമാനി. ദുക്ഖപടിപദം ഖിപ്പാഭിഞ്ഞന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ പഠമസമന്നാഹാരതോ പട്ഠായ യാവ തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സ ഉപചാരം ഉപ്പജ്ജതി താവ പവത്താ ഝാനഭാവനാ ‘പടിപദാ’തി വുച്ചതി. ഉപചാരതോ പന പട്ഠായ യാവ അപ്പനാ താവ പവത്താ പഞ്ഞാ ‘അഭിഞ്ഞാ’തി വുച്ചതി. സാ പനേസാ പടിപദാ ഏകച്ചസ്സ ദുക്ഖാ ഹോതി. നീവരണാദിപച്ചനീകധമ്മസമുദാചാരഗഹനതായ ¶ കിച്ഛാ അസുഖസേവനാതി അത്ഥോ. ഏകച്ചസ്സ തദഭാവേന സുഖാ. അഭിഞ്ഞാപി ഏകച്ചസ്സ ദന്ധാ ഹോതി, മന്ദാ, അസീഘപ്പവത്തി. ഏകച്ചസ്സ ഖിപ്പാ അമന്ദാ സീഘപ്പവത്തി. തസ്മാ യോ ആദിതോ കിലേസേ വിക്ഖമ്ഭേന്തോ ദുക്ഖേന സസങ്ഖാരേന സപ്പയോഗേന കിലമന്തോ വിക്ഖമ്ഭേതി ¶ , തസ്സ ദുക്ഖാ പടിപദാ നാമ ഹോതി. യോ പന വിക്ഖമ്ഭിതകിലേസോ അപ്പനാപരിവാസം വസന്തോ ചിരേന അങ്ഗപാതുഭാവം പാപുണാതി, തസ്സ ദന്ധാഭിഞ്ഞാ നാമ ഹോതി. യോ ഖിപ്പം അങ്ഗപാതുഭാവം പാപുണാതി തസ്സ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാ നാമ ഹോതി. യോ കിലേസേ വിക്ഖമ്ഭേന്തോ സുഖേന അകിലമന്തോ വിക്ഖമ്ഭേതി, തസ്സ സുഖാ പടിപദാ നാമ ഹോതി.

തത്ഥ യാനി സപ്പായാസപ്പായാനി ച പലിബോധുപച്ഛേദാദീനി പുബ്ബകിച്ചാനി ച അപ്പനാകോസല്ലാനി ച വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ചിത്തഭാവനാനിദ്ദേസേ നിദ്ദിട്ഠാനി, തേസു യോ അസപ്പായസേവീ ഹോതി, തസ്സ ദുക്ഖാ പടിപദാ ദന്ധാ ച അഭിഞ്ഞാ ഹോതി. സപ്പായസേവിനോ സുഖാ പടിപദാ ഖിപ്പാ ച അഭിഞ്ഞാ. യോ പന പുബ്ബഭാഗേ അസപ്പായം സേവിത്വാ അപരഭാഗേ സപ്പായസേവീ ഹോതി, പുബ്ബഭാഗേ വാ സപ്പായം സേവിത്വാ അപരഭാഗേ അസപ്പായസേവീ, തസ്സ വോമിസ്സകതാ വേദിതബ്ബാ. തഥാ പലിബോധുപച്ഛേദാദികം പുബ്ബകിച്ചം അസമ്പാദേത്വാ ഭാവനം അനുയുത്തസ്സ ദുക്ഖാ പടിപദാ ഹോതി, വിപരിയായേന സുഖാ. അപ്പനാകോസല്ലാനി പന അസമ്പാദേന്തസ്സ ദന്ധാ അഭിഞ്ഞാ ഹോതി, സമ്പാദേന്തസ്സ ഖിപ്പാ.

അപിച ¶ തണ്ഹാഅവിജ്ജാവസേന സമഥവിപസ്സനാകതാധികാരവസേന ചാപി ഏതാസം പഭേദോ വേദിതബ്ബോ. തണ്ഹാഭിഭൂതസ്സ ഹി ദുക്ഖാ പടിപദാ ഹോതി, അനഭിഭൂതസ്സ സുഖാ. അവിജ്ജാഭിഭൂതസ്സ ച ദന്ധാ അഭിഞ്ഞാ ഹോതി, അനഭിഭൂതസ്സ ഖിപ്പാ. യോ ച സമഥേ അകതാധികാരോ തസ്�