അട്ഠകഥാ > അഭിധമ്മപിടക (അട്ഠകഥാ)

൧. സങ്ഗഹോ ¶ അസങ്ഗഹോതിആദീനഞ്ഹി വസേന ഇദം പകരണം ചുദ്ദസവിധേന വിഭത്തന്തി വുത്തം. തം സബ്ബമ്പി ഉദ്ദേസനിദ്ദേസതോ ദ്വിധാ ഠിതം. തത്ഥ മാതികാ ഉദ്ദേസോ. സാ പഞ്ചവിധാ – നയമാതികാ, അബ്ഭന്തരമാതികാ, നയമുഖമാതികാ, ലക്ഖണമാതികാ, ബാഹിരമാതികാതി. തത്ഥ സങ്ഗഹോ അസങ്ഗഹോ…പേ… വിപ്പയുത്തേന സങ്ഗഹിതം അസങ്ഗഹിതന്തി – അയം ചുദ്ദസഹി പദേഹി നിക്ഖിത്താ നയമാതികാ നാമ. അയഞ്ഹി ഇമിനാ സങ്ഗഹാദികേന നയേന ധാതുകഥാ ധമ്മാ വിഭത്താതി ദസ്സേതും ഠപിതത്താ നയമാതികാതി വുച്ചതി. ഏതേസം പദാനം മൂലഭൂതത്താ മൂലമാതികാതിപി വത്തും വട്ടതി.

൨. പഞ്ചക്ഖന്ധാ ¶ …പേ… മനസികാരോതി അയം പഞ്ചവീസാധികേന പദസതേന നിക്ഖിത്താ അബ്ഭന്തരമാതികാ നാമ. അയഞ്ഹി ‘‘സബ്ബാപി ധമ്മസങ്ഗണീ ധാതുകഥായ മാതികാ’’തി ഏവം അവത്വാ സങ്ഗഹാദിനാ നയേന വിഭജിതബ്ബേ ഖന്ധാദിധമ്മേ സരൂപതോ ദസ്സേത്വാ ധാതുകഥായ അബ്ഭന്തരേയേവ ഠപിതത്താ അബ്ഭന്തരമാതികാതി വുച്ചതി. ഖന്ധാദിപദാനം ധമ്മസങ്ഗണീമാതികായ ¶ അസങ്ഗഹിതത്താ പകിണ്ണകമാതികാതിപി വത്തും വട്ടതി.

൩. തീഹി സങ്ഗഹോ, തീഹി അസങ്ഗഹോ; ചതൂഹി സമ്പയോഗോ, ചതൂഹി വിപ്പയോഗോതി അയം ചതൂഹി പദേഹി നിക്ഖിത്താ നയമുഖമാതികാ നാമ. അയഞ്ഹി സബ്ബേസുപി പഞ്ചക്ഖന്ധാദീസു ചേവ കുസലത്തികാദീസു ച മാതികാധമ്മേസു, തീഹി ഖന്ധായതനധാതുപദേഹേവ സങ്ഗഹോ ച അസങ്ഗഹോ ച യോജേതബ്ബോ. തഥാ ചതൂഹി അരൂപക്ഖന്ധേഹി സമ്പയോഗോ ച വിപ്പയോഗോ ച. ഏതാനി ഇമേസം സങ്ഗഹാസങ്ഗഹാദീനം നയാനം മുഖാനീതി ദസ്സേതും ഠപിതത്താ നയമുഖമാതികാതി വുച്ചതി.

൪. സഭാഗോ ¶ , വിസഭാഗോതി അയം ദ്വീഹി പദേഹി നിക്ഖിത്താ ലക്ഖണമാതികാ നാമ. അയഞ്ഹി സഭാഗലക്ഖണേഹി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹനയോ, വിസഭാഗലക്ഖണേഹി അസങ്ഗഹനയോ, തഥാ സമ്പയോഗവിപ്പയോഗനയോ യോജേതബ്ബോതി സഭാഗവിസഭാഗലക്ഖണവസേന സങ്ഗഹാദിലക്ഖണം ദസ്സേതും ഠപിതത്താ ലക്ഖണമാതികാതി വുച്ചതി.

൫. സബ്ബാപി ധമ്മസങ്ഗണീ ധാതുകഥായ മാതികാതി അയം ഛസട്ഠി തികപദാനി, ദ്വേ ച ദുകപദസതാനി സങ്ഖിപിത്വാ നിക്ഖിത്താ ബാഹിരമാതികാ നാമ. അയഞ്ഹി ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ…പേ… മനസികാരോ’’തി ഏവം ധാതുകഥായ അബ്ഭന്തരേ അവത്വാ ‘‘സബ്ബാപി ധമ്മസങ്ഗണീ’’തി ഏവം ധാതുകഥായ മാതികതോ ബഹി ഠപിതത്താ ബാഹിരമാതികാതി വുച്ചതി.

ഏവം ¶ മാതികായ പഞ്ചധാ ഠിതഭാവം വിദിത്വാ ഇദാനി ‘സങ്ഗഹോ അസങ്ഗഹോ’തിആദീസു സങ്ഗഹോ താവ ജാതിസഞ്ജാതികിരിയാഗണനവസേന ചതുബ്ബിധോ. തത്ഥ – ‘‘സബ്ബേ ഖത്തിയാ ആഗച്ഛന്തു, സബ്ബേ ബ്രാഹ്മണാ, സബ്ബേ വേസ്സാ, സബ്ബേ സുദ്ദാ ആഗച്ഛന്തു’’, ‘‘യാ ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാവാചാ, യോ ച സമ്മാകമ്മന്തോ, യോ ച സമ്മാആജീവോ, ഇമേ ധമ്മാ സീലക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി അയം ജാതിസങ്ഗഹോ നാമ. ‘‘ഏകജാതികാ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വുത്തട്ഠാനേ വിയ ഹി ഇധ സബ്ബേപി ജാതിയാ ഏകസങ്ഗഹം ഗതാ. ‘‘സബ്ബേ കോസലകാ ആഗച്ഛന്തു, സബ്ബേ മാഗധകാ, സബ്ബേ ഭാരുകച്ഛകാ ആഗച്ഛന്തു’’, ‘‘യോ ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാവായാമോ; യാ ച സമ്മാസതി, യോ ച സമ്മാസമാധി, ഇമേ ധമ്മാ ¶ സമാധിക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൨) അയം സഞ്ജാതിസങ്ഗഹോ നാമ. ‘‘ഏകട്ഠാനേ ജാതാ സംവഡ്ഢാ ആഗച്ഛന്തൂ’’തി വുത്തട്ഠാനേ വിയ ഹി ഇധ സബ്ബേപി സഞ്ജാതിഠാനേന നിവുത്ഥോകാസേന ഏകസങ്ഗഹം ഗതാ. ‘‘സബ്ബേ ഹത്ഥാരോഹാ ആഗച്ഛന്തു, സബ്ബേ അസ്സാരോഹാ, സബ്ബേ രഥികാ ആഗച്ഛന്തു’’, ‘‘യാ ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാദിട്ഠി, യോ ച സമ്മാസങ്കപ്പോ, ഇമേ ധമ്മാ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൨) അയം കിരിയാസങ്ഗഹോ നാമ. സബ്ബേവ ഹേതേ അത്തനോ കിരിയാകരണേന ഏകസങ്ഗഹം ഗതാ. ‘‘ചക്ഖായതനം കതമക്ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതീതി? രൂപക്ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതീ’’തി. ഹഞ്ചി ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതി, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ – ‘ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിത’’ന്തി (കഥാ. ൪൭൧), അയം ¶ ഗണനസങ്ഗഹോ നാമ. അയമിധ അധിപ്പേതോ. തപ്പടിപക്ഖേന അസങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. തേസം വികപ്പതോ സങ്ഗഹിതേന അസങ്ഗഹിതാദീനി. ഏകുപ്പാദേകനിരോധഏകവത്ഥുകഏകാരമ്മണതാവസേന സമ്പയോഗോ, തപ്പടിപക്ഖതോ വിപ്പയോഗോ. തേസം വികപ്പതോ സമ്പയുത്തേന വിപ്പയുത്താദീനി. തദുഭയസംസഗ്ഗവികപ്പതോ സങ്ഗഹിതേന സമ്പയുത്തം വിപ്പയുത്തന്തിആദീനി. പഞ്ചക്ഖന്ധാതിആദീനി പന ഖന്ധവിഭങ്ഗാദീസു വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി. ഫസ്സാദയോ പനേത്ഥ സന്നിട്ഠാനവസേന വുത്തസബ്ബചിത്തുപ്പാദസാധാരണതോ വുത്താതി.

൧. പഠമനയോ സങ്ഗഹാസങ്ഗഹപദവണ്ണനാ

൬. ഇദാനി ¶ പഞ്ചക്ഖന്ധാദിവസേന നിക്ഖിത്തമാതികം ‘സങ്ഗഹോ അസങ്ഗഹോ’തിആദീഹി നയമാതികാപദേഹി സദ്ധിം യോജേത്വാ ദസ്സേതും രൂപക്ഖന്ധോ കതിഹി ഖന്ധേഹീതിആദിനാ ¶ നയേന നിദ്ദേസവാരോ ആരദ്ധോ. തത്ഥ യസ്മാ ‘‘സങ്ഗഹോ അസങ്ഗഹോതിആദികായ നയമാതികായ ‘‘തീഹി സങ്ഗഹോ, തീഹി അസങ്ഗഹോ’’തി നയമുഖമാതികാ ഠപിതാ, തസ്മാ രൂപക്ഖന്ധാദീനം സങ്ഗഹം ദസ്സേതും കതിഹി ഖന്ധേഹി കതിഹായതനേഹി കതിഹി ധാതൂഹീതി തീണി ഖന്ധായതനധാതുപദാനേവ ഉദ്ധടാനി. ‘ചത്താരി സച്ചാനീ’തിആദീസു ഏകമ്പി ന പരാമട്ഠം. യസ്മാ ച ‘‘സഭാഗോ വിസഭാഗോ’’തി ഏവം ലക്ഖണമാതികാ ഠപിതാ, തസ്മാ ഇമസ്സ പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനേ രൂപക്ഖന്ധോ ഏകേന ഖന്ധേനാതിആദി വുത്തം. സഭാഗാ ഹി തസ്സ ഏതേ ഖന്ധാദയോതി. തത്ഥ ഏകേന ഖന്ധേനാതി രൂപക്ഖന്ധേനേവ. യഞ്ഹി കിഞ്ചി രൂപം രൂപക്ഖന്ധസഭാഗത്താ രൂപക്ഖന്ധോത്വേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി രൂപക്ഖന്ധേനേവ ഗണിതം, തം രൂപക്ഖന്ധേനേവ പരിച്ഛിന്നം. ഏകാദസഹായതനേഹീതി മനായതനവജ്ജേഹി. സബ്ബോപി ഹി രൂപക്ഖന്ധോ ദസായതനാനി ധമ്മായതനേകദേസോ ച ഹോതി, തസ്മാ ഏകാദസഹായതനേഹി ഗണിതോ ¶ , പരിച്ഛിന്നോ. ഏകാദസഹി ധാതൂഹീതി സത്തവിഞ്ഞാണധാതുവജ്ജാഹി ഏകാദസഹി ഏതാസു ഹി അപരിയാപന്നം രൂപം നാമ നത്ഥി.

അസങ്ഗഹനയനിദ്ദേസേ കതിഹി അസങ്ഗഹിതോതി സങ്ഖേപേനേവ പുച്ഛാ കതാ. വിസ്സജ്ജനേ പനസ്സ യസ്മാ രൂപക്ഖന്ധസ്സ വിസഭാഗാ ചത്താരോ അരൂപക്ഖന്ധാ, ഏകം മനായതനം, സത്ത വിഞ്ഞാണധാതുയോ; തസ്മാ ചതൂഹി ഖന്ധേഹീതിആദി വുത്തം. ഇമിനാ നയേന സബ്ബപദേസു സങ്ഗഹാസങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. ഇമസ്മിം പന ഖന്ധനിദ്ദേസേ – ‘‘രൂപക്ഖന്ധോ കതിഹി ഖന്ധേഹീ’’തിആദിമ്ഹി താവ ഏകമൂലകേ സങ്ഗഹനയേ സരൂപേനേവ ദസ്സിതാ പഞ്ച പുച്ഛാ, പഞ്ച വിസ്സജ്ജനാനി. അസങ്ഗഹനയേ സങ്ഖേപേന ദസ്സിതാ പഞ്ച പുച്ഛാ, പഞ്ച വിസ്സജ്ജനാനി. ഇമിനാ ഉപായേന ദുകമൂലകാദീസുപി പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനാനി ¶ വേദിതബ്ബാനി. രൂപക്ഖന്ധമൂലകായേവ ചേത്ഥ ദുകതികചതുക്കാ ദസ്സിതാ. പഞ്ചകേ പന ‘‘രൂപക്ഖന്ധോ ¶ ച…പേ… വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ ചാ’’തി ഏവം ഭേദതോ ച, ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ കതിഹി ഖന്ധേഹീ’’തി ഏവം അഭേദതോ ചാതി ദ്വിധാ പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനാനി കതാനി. ഏവം പാളിനയോ വേദിതബ്ബോതി.

൨൨. ആയതനപദനിദ്ദേസാദീസു ആയതനപദനിദ്ദേസേ താവ ചക്ഖായതനം ഏകേന ഖന്ധേനാതി ഏകേന രൂപക്ഖന്ധേനേവ, ഏകേന ചക്ഖായതനേനേവ ഏകായ ചക്ഖുധാതുയാവ സങ്ഗഹിതന്തി വേദിതബ്ബം. സോതായതനാദീസുപി ഇമിനാവ നയേന സങ്ഗഹാസങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. അസങ്ഖതം ഖന്ധതോ ഠപേത്വാതി ഏത്ഥ പന യസ്മാ അസങ്ഖതം ധമ്മായതനം നാമ നിബ്ബാനം, തഞ്ച ഖന്ധസങ്ഗഹം ന ഗച്ഛതി; തസ്മാ ‘ഖന്ധതോ ഠപേത്വാ’തി വുത്തം. ചതൂഹി ഖന്ധേഹീതി രൂപവേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരക്ഖന്ധേഹി. നിബ്ബാനവജ്ജഞ്ഹി ധമ്മായതനം ഏതേഹി സങ്ഗഹിതം. വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധേന പന ഠപേത്വാ ധമ്മായതനധമ്മധാതുയോ സേസായതനധാതൂഹി ച തം ന സങ്ഗയ്ഹതി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകേന ഖന്ധേന, ഏകാദസഹായതനേഹി, സത്തരസഹി ധാതൂഹി അസങ്ഗഹിത’’ന്തി. യഥാ ച തേ ഹേട്ഠാ രൂപക്ഖന്ധമൂലകാ, ഏവമിധാപി ചക്ഖായതനമൂലകാവ നയാ വേദിതബ്ബാ. ദുകമത്തമേവ പന പാളിയം ദസ്സേത്വാ ‘‘ദ്വാദസായതനാനീ’’തി അഭേദതോവ പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനം കതം. ധാതുനിദ്ദേസേപി ഏസേവ നയോ.

൪൦. സച്ചനിദ്ദേസേ ¶ – സബ്ബേപി ദുകതികചതുക്കാ പാളിയം ദസ്സിതാ. യസ്മാ ച ദുകതികേസു സമുദയസച്ചസദിസമേവ മഗ്ഗസച്ചേപി വിസ്സജ്ജനം, തസ്മാ തം സമുദയാനന്തരം വുത്തം.

൫൦. ഇന്ദ്രിയനിദ്ദേസേ – ജീവിതിന്ദ്രിയം ദ്വീഹി ഖന്ധേഹീതി രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം രൂപക്ഖന്ധേന, അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയം ¶ സങ്ഖാരക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതം. സേസം വുത്തനയാനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബം. പാളിവവത്ഥാനം പനേത്ഥ ആയതനധാതുനിദ്ദേസസദിസമേവ.

൬൧. പടിച്ചസമുപ്പാദനിദ്ദേസേ – ‘‘അവിജ്ജാ കതിഹി ഖന്ധേഹീ’’തി പുച്ഛം അനാരഭിത്വാ അവിജ്ജാ ഏകേന ഖന്ധേനാതി ഏവം വിസ്സജ്ജനമേവ ദസ്സിതം. തത്ഥ സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണന്തി പടിസന്ധിയം പവത്തേ ച സബ്ബമ്പി വിപാകവിഞ്ഞാണം. തേനേവാഹ ¶ – ‘‘സത്തഹി ധാതൂഹി സങ്ഗഹിത’’ന്തി. നാമരൂപമ്പി പടിസന്ധിപവത്തിവസേനേവ വേദിതബ്ബം. തേനേവേത്ഥ സദ്ദായതനമ്പി സങ്ഗഹേത്വാ ഏകാദസഹായതനേഹി സങ്ഗഹോ ദസ്സിതോ. ഫസ്സാദീസു ഖന്ധഭേദോ വേദിതബ്ബോ. അഞ്ഞേനേവ ഹി ഏകേന ഖന്ധേന ഫസ്സോ സങ്ഗഹിതോ, അഞ്ഞേന വേദനാ, തണ്ഹാഉപാദാനകമ്മഭവാ പന സങ്ഖാരക്ഖന്ധേനേവ സങ്ഗഹിതാ. ഭവപദഞ്ചേത്ഥ കമ്മഭവാദീനം വസേന ഏകാദസധാ വിഭത്തം. തത്ഥ കമ്മഭവോ ഫസ്സാദീഹി സദിസവിസജ്ജനത്താ തേഹി സദ്ധിം ഏകതോ ദസ്സിതോ. ഉപപത്തിഭവകാമഭവസഞ്ഞാഭവപഞ്ചവോകാരഭവാ അഞ്ഞമഞ്ഞസദിസവിസ്സജ്ജനത്താ ഏകതോ ദസ്സിതാ. യസ്മാ ചേതേ ഉപാദിന്നകധമ്മാവ തസ്മാ ‘‘ഏകാദസഹായതനേഹി സത്തരസഹി ധാതൂഹീ’’തി വുത്തം. സദ്ദായതനഞ്ഹി അനുപാദിന്നം, തം ഏത്ഥ ന ഗഹിതം.

൬൮. രൂപഭവനിദ്ദേസേ – പഞ്ചഹായതനേഹീതി ചക്ഖുസോതമനരൂപധമ്മായതനേഹി. അട്ഠഹി ധാതൂഹീതി ചക്ഖുസോതചക്ഖുവിഞ്ഞാണസോതവിഞ്ഞാണരൂപധമ്മമനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതൂഹി. അരൂപഭവാദയോപി തയോ സദിസവിസ്സജ്ജനത്താവ ഏകതോ ദസ്സിതാ. തഥാ അസഞ്ഞാഭവഏകവോകാരഭവാ. തത്ഥ ദ്വീഹായതനേഹീതി രൂപായതനധമ്മായതനേഹി. ധാതൂസുപി ഏസേവ നയോ. ഏകതലവാസികാനഞ്ഹി സേസബ്രഹ്മാനം ചക്ഖുസബ്ഭാവതോ തസ്സാരമ്മണത്താ തത്ഥ രൂപായതനം ഉദ്ധടം.

൭൧. ജാതി ദ്വീഹി ഖന്ധേഹീതി രൂപജാതി രൂപക്ഖന്ധേന, അരൂപജാതി സങ്ഖാരക്ഖന്ധേന. ജരാമരണേസുപി ¶ ഏസേവ നയോ. സോകാദീസുപി ¶ ഏകേന ഖന്ധേനാതി സോകദുക്ഖദോമനസ്സാനി വേദനാക്ഖന്ധേന, പരിദേവോ രൂപക്ഖന്ധേന, ഉപായാസാദയോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധേനാതി ഏവം ഖന്ധവിസേസോ വേദിതബ്ബോ.

൭൩. ഇദ്ധിപാദോ ദ്വീഹീതി സങ്ഖാരവിഞ്ഞാണക്ഖന്ധേഹി, മനായതനധമ്മായതനേഹി, ധമ്മധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതൂഹി ച. ഝാനം ദ്വീഹീതി വേദനാക്ഖന്ധസങ്ഖാരക്ഖന്ധേഹി. അപ്പമഞ്ഞാദയോ സദിസവിസ്സജ്ജനത്താ ഏകതോ നിദ്ദിട്ഠാ. ചിത്തം പന ചേതനാനന്തരം നിക്ഖിത്തമ്പി അസദിസവിസ്സജ്ജനത്താ പച്ഛാ ഗഹിതം. തത്ഥ അപ്പമഞ്ഞാദീസു ഏകേന ഖന്ധേനാതി വേദനാ വേദനാക്ഖന്ധേന, സഞ്ഞാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധേന, സേസാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതാതി ഏവം ഖന്ധവിസേസോ വേദിതബ്ബോ.

൭൭. ഏവം ¶ അബ്ഭന്തരമാതികായ സങ്ഗഹം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ബാഹിരമാതികായ സങ്ഗഹം ദസ്സേതും കുസലാ ധമ്മാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ വേദനാത്തികേ തീഹി ധാതൂഹീതി കായവിഞ്ഞാണമനോവിഞ്ഞാണധമ്മധാതൂഹി. സത്തഹി ധാതൂഹീതി ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണധാതൂഹി ചേവ മനോധാതുധമ്മധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതൂഹി ച. വിപാകത്തികേ അട്ഠഹി ധാതൂഹീതി കായവിഞ്ഞാണധാതുയാ സദ്ധിം താഹിയേവ. വിപാകധമ്മധമ്മാ പന സംകിലിട്ഠസംകിലേസികേഹി സദ്ധിം സദിസവിസ്സജ്ജനത്താ ഏകതോ ഗഹിതാ. യഥാ ചേതേ, ഏവം സബ്ബതികദുകപദേസു യം യം പദം യേന യേന പദേന സദ്ധിം സദിസവിസ്സജ്ജനം ഹോതി, തം തം ഉപ്പടിപാടിയാപി തേന തേന സദ്ധിം ഗഹേത്വാ വിസ്സജ്ജിതം. തത്ഥ വുത്താനുസാരേനേവ സങ്ഗഹാസങ്ഗഹനയോ വേദിതബ്ബോതി.

൨. ദുതിയനയോ സങ്ഗഹിതേനഅസങ്ഗഹിതപദവണ്ണനാ

൧൭൧. ഇദാനി ¶ സങ്ഗഹിതേന അസങ്ഗഹിതപദം ഭാജേതും ചക്ഖായതനേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്രിദം ¶ ലക്ഖണം – ഇമസ്മിഞ്ഹി വാരേ യം ഖന്ധപദേന സങ്ഗഹിതം ഹുത്വാ ആയതനധാതുപദേഹി അസങ്ഗഹിതം, ഖന്ധായതനപദേഹി വാ സങ്ഗഹിതം ഹുത്വാ ധാതുപദേന അസങ്ഗഹിതം, തസ്സ ഖന്ധാദീഹി അസങ്ഗഹം പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനം കതം. തം പന രൂപക്ഖന്ധാദീസു ന യുജ്ജതി. രൂപക്ഖന്ധേന ഹി രൂപക്ഖന്ധോവ സങ്ഗഹിതോ. സോ ച അഡ്ഢേകാദസഹി ആയതനധാതൂഹി അസങ്ഗഹിതോ നാമ നത്ഥി. വേദനാക്ഖന്ധേന ച വേദനാക്ഖന്ധോവ സങ്ഗഹിതോ. സോപി ധമ്മായതനധമ്മധാതൂഹി അസങ്ഗഹിതോ നാമ നത്ഥി. ഏവം അസങ്ഗഹിതതായ അഭാവതോ ഏതാനി അഞ്ഞാനി ച ഏവരൂപാനി മനായതനധമ്മായതനാദീനി പദാനി ഇമസ്മിം വാരേ ന ഗഹിതാനി. യാനി പന പദാനി രൂപേകദേസം അരൂപേന അസമ്മിസ്സം, വിഞ്ഞാണേകദേസഞ്ച അഞ്ഞേന അസമ്മിസ്സം ദീപേന്തി, താനി ഇധ ഗഹിതാനി. പരിയോസാനേ ച –

സത്തിന്ദ്രിയാ അസഞ്ഞാഭവോ ഏകവോകാരഭവോ;

അനിദസ്സനം പുനദേവ സപ്പടിഘം ഉപാദാ’’തി.

ഏവം ഉദ്ദാനഗാഥായ ദസ്സിതാനേവ. തസ്മാ തേസം വസേനേവ സങ്ഗഹാസങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. പഞ്ഹവസേന ഹി ഇമസ്മിം വാരേ ആയതനധാതുവസേനേവ സദിസവിസ്സജ്ജനേ വീസതി ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ ഏകോ പഞ്ഹോ കതോ, സത്ത വിഞ്ഞാണധാതുയോ സമോധാനേത്വാ ഏകോ, സത്തിന്ദ്രിയാനി സമോധാനേത്വാ ഏകോ, ദ്വേ ഭവേ സമോധാനേത്വാ ഏകോ, പരിദേവേന ച സനിദസ്സനസപ്പടിഘേഹി ച ഏകോ, അനിദസ്സനസപ്പടിഘേഹി ഏകോ, സനിദസ്സനേഹി ഏകോ, സപ്പടിഘേഹി ച ഉപാദാധമ്മേഹി ച ഏകോതി അട്ഠ പഞ്ഹാ കതാ. തേസു ഖന്ധാദിവിഭാഗോ ¶ ഏവം വേദിതബ്ബോ സേയ്യഥിദം – പഠമപഞ്ഹേ താവ ചതൂഹി ഖന്ധേഹീതി അരൂപക്ഖന്ധേഹി, ദ്വീഹായതനേഹീതി ചക്ഖായതനാദീസു ഏകേകേന സദ്ധിം മനായതനേന, അട്ഠഹി ധാതൂഹീതി ചക്ഖുധാതുആദീസു ഏകേകായ സദ്ധിം സത്തഹി വിഞ്ഞാണധാതൂഹി.

തത്രായം നയോ – ചക്ഖായതനേന ഹി ഖന്ധസങ്ഗഹേന രൂപക്ഖന്ധോ സങ്ഗഹിതോ. തസ്മിം സങ്ഗഹിതേ രൂപക്ഖന്ധേ ആയതനസങ്ഗഹേന ചക്ഖായതനമേവേകം സങ്ഗഹിതം. സേസാനി ദസ ആയതനാനി അസങ്ഗഹിതാനി. ധാതുസങ്ഗഹേനപി തേന ചക്ഖുധാതുയേവേകാ സങ്ഗഹിതാ. സേസാ ദസ ധാതുയോ അസങ്ഗഹിതാ. ഇതി യാനി തേന അസങ്ഗഹിതാനി ദസായതനാനി, താനി ചക്ഖായതനമനായതനേഹി ദ്വീഹി ¶ അസങ്ഗഹിതാനി. യാപി തേന അസങ്ഗഹിതാ ദസ ധാതുയോ, താ ചക്ഖുധാതുയാ ചേവ സത്തഹി ച വിഞ്ഞാണധാതൂഹി അസങ്ഗഹിതാതി. രൂപായതനാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൧൭൨. ദുതിയപഞ്ഹേ – യസ്മാ യായ കായചി വിഞ്ഞാണധാതുയാ സങ്ഗഹിതോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ മനായതനേന അസങ്ഗഹിതോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ ആയതനസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതാതി വുത്തം. ഏത്ഥ പന ചതൂഹി ഖന്ധേഹീതി രൂപാദീഹി ചതൂഹി. ഏകാദസഹായതനേഹീതി മനായതനവജ്ജേഹി. ദ്വാദസഹി ധാതൂഹീതി യഥാനുരൂപാ ഛ വിഞ്ഞാണധാതുയോ അപനേത്വാ സേസാഹി ദ്വാദസഹി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതുയാ ഹി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതുയേവ സങ്ഗഹിതാ, ഇതരാ അസങ്ഗഹിതാ. സോതവിഞ്ഞാണധാതുആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൧൭൩. തതിയപഞ്ഹേ ¶ – ചക്ഖുന്ദ്രിയാദീനം വിസ്സജ്ജനം ചക്ഖായതനാദിസദിസമേവ. ഇത്ഥിന്ദ്രിയപുരിസിന്ദ്രിയേസു പന ധമ്മായതനേന സദ്ധിം ദ്വേ ആയതനാനി, ധമ്മധാതുയാ ച സദ്ധിം അട്ഠ ധാതുയോ വേദിതബ്ബാ.

൧൭൪. ചതുത്ഥപഞ്ഹേ – തീഹായതനേഹീതി രൂപായതനധമ്മായതനമനായതനേഹി. തേസു ഹി ഭവേസു രൂപായതനധമ്മായതനവസേന ദ്വേവ ആയതനാനി തേഹി സങ്ഗഹിതാനി ¶ . സേസാനി നവ രൂപായതനാനി തേഹേവ ച ദ്വീഹി, മനായതനേന ചാതി തീഹി അസങ്ഗഹിതാനി നാമ ഹോന്തി. നവഹി ധാതൂഹീതി രൂപധാതുധമ്മധാതൂഹി സദ്ധിം സത്തഹി വിഞ്ഞാണധാതൂഹി.

൧൭൫. പഞ്ചമപഞ്ഹേ – ദ്വീഹായതനേഹീതി പഠമപദം സന്ധായ സദ്ദായതനമനായതനേഹി. ദുതിയപദം സന്ധായ രൂപായതനമനായതനേഹി. ധാതുയോപി തേസംയേവ ഏകേകേന സദ്ധിം സത്ത വിഞ്ഞാണധാതുയോ വേദിതബ്ബാ.

൧൭൬. ഛട്ഠപഞ്ഹേ – ദസഹായതനേഹീതി രൂപായതനധമ്മായതനവജ്ജേഹി. സോളസഹി ധാതൂഹീതി രൂപധാതുധമ്മധാതുവജ്ജേഹേവ. കഥം? അനിദസ്സനസപ്പടിഘാ ഹി ധമ്മാ നാമ നവ ഓളാരികായതനാനി. തേഹി ഖന്ധസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതേ രൂപക്ഖന്ധേ, ആയതനസങ്ഗഹേന താനേവ നവായതനാനി സങ്ഗഹിതാനി. രൂപായതനധമ്മായതനാനി അസങ്ഗഹിതാനി. ധാതുസങ്ഗഹേനപി താ ഏവ നവ ധാതുയോ സങ്ഗഹിതാ. രൂപധാതുധമ്മധാതുയോ അസങ്ഗഹിതാ. ഇതി യാനി തേഹി അസങ്ഗഹിതാനി ദ്വേ ആയതനാനി ¶ , താനി രൂപായതനവജ്ജേഹി നവഹി ഓളാരികായതനേഹി, മനായതനേന ചാതി ദസഹി അസങ്ഗഹിതാനി. യാപി തേഹി അസങ്ഗഹിതാ ദ്വേ ധാതുയോ, താ രൂപധാതുവജ്ജാഹി നവഹി ഓളാരികധാതൂഹി, സത്തഹി ച വിഞ്ഞാണധാതൂഹീതി സോളസഹി അസങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ.

൧൭൭. സത്തമപഞ്ഹേ – ദ്വീഹായതനേഹീതി രൂപായതനമനായതനേഹി. അട്ഠഹി ധാതൂഹീതി രൂപധാതുയാ സദ്ധിം സത്തഹി വിഞ്ഞാണധാതൂഹി.

൧൭൮. അട്ഠമപഞ്ഹേ – ഏകാദസഹായതനേഹീതി സപ്പടിഘധമ്മേ സന്ധായ ധമ്മായതനവജ്ജേഹി, ഉപാദാധമ്മേ സന്ധായ ഫോട്ഠബ്ബായതനവജ്ജേഹി. ധാതൂസുപി ഏസേവ നയോ. അത്ഥയോജനാ പനേത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാതി.

൩. തതിയനയോ അസങ്ഗഹിതേനസങ്ഗഹിതപദവണ്ണനാ

൧൭൯. ഇദാനി ¶ ¶ അസങ്ഗഹിതേനസങ്ഗഹിതപദം ഭാജേതും വേദനാക്ഖന്ധേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്രിദം ലക്ഖണം – ഇമസ്മിഞ്ഹി വാരേ യം ഖന്ധപദേന അസങ്ഗഹിതം ഹുത്വാ ആയതനധാതുപദേഹി സങ്ഗഹിതം, തസ്സ ഖന്ധാദീഹി സങ്ഗഹം പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനം കതം. തം പന രൂപക്ഖന്ധവിഞ്ഞാണക്ഖന്ധചക്ഖായതനാദീസു ന യുജ്ജതി. രൂപക്ഖന്ധേന ഹി ചത്താരോ ഖന്ധാ ഖന്ധസങ്ഗഹേന അസങ്ഗഹിതാ. തേസു തേന ഏകധമ്മോപി ആയതനധാതുസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതോ നാമ നത്ഥി. നനു ച വേദനാദയോ ധമ്മായതനേന സങ്ഗഹിതാതി? സങ്ഗഹിതാ. ന പന രൂപക്ഖന്ധോവ ധമ്മായതനം, രൂപക്ഖന്ധതോ ഹി സുഖുമരൂപമത്തം ധമ്മായതനം ഭജതി. തസ്മാ യേ ധമ്മായതനേന സങ്ഗഹിതാ, ന തേ രൂപക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതാ നാമ. വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധേനപി ഇതരേ ചത്താരോ ഖന്ധാ അസങ്ഗഹിതാ. തേസു തേന ഏകോപി ആയതനധാതുസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതോ നാമ നത്ഥി. ഏവം സങ്ഗഹിതതായ അഭാവതോ ഏതാനി അഞ്ഞാനി ച ഏവരൂപാനി ചക്ഖായതനാദീനി പദാനി ഇമസ്മിം വാരേ ന ഗഹിതാനി. യാനി പന പദാനി ¶ വിഞ്ഞാണേന വാ ഓളാരികരൂപേന വാ അസമ്മിസ്സം ധമ്മായതനേകദേസം ദീപേന്തി, താനി ഇധ ഗഹിതാനി. തേസം ഇദമുദ്ദാനം –

‘‘തയോ ഖന്ധാ തഥാ സച്ചാ, ഇന്ദ്രിയാനി ച സോളസ;

പദാനി പച്ചയാകാരേ, ചുദ്ദസൂപരി ചുദ്ദസ.

‘‘സമതിംസ പദാ ഹോന്തി, ഗോച്ഛകേസു ദസസ്വഥ;

ദുവേ ചൂളന്തരദുകാ, അട്ഠ ഹോന്തി മഹന്തരാ’’തി.

ഏതേസു പന പദേസു സദിസവിസ്സജ്ജനാനി പദാനി ഏകതോ കത്വാ സബ്ബേപി ദ്വാദസ പഞ്ഹാ വുത്താ. തേസു ഏവം ഖന്ധവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. ആയതനധാതൂസു പന ഭേദോ നത്ഥി. തത്ഥ പഠമപഞ്ഹേ താവ – തീഹി ഖന്ധേഹീതി രൂപസഞ്ഞാസങ്ഖാരക്ഖന്ധേഹി. ആയതനധാതുയോ പന ധമ്മായതനധമ്മധാതുവസേന വേദിതബ്ബാ.

തത്രായം നയോ – വേദനാക്ഖന്ധേന ഹി നിബ്ബാനഞ്ച സുഖുമരൂപസഞ്ഞാസങ്ഖാരാ ¶ ച ഖന്ധസങ്ഗഹേന അസങ്ഗഹിതാ ഹുത്വാ ആയതനധാതുസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതാ. തേസു നിബ്ബാനം ഖന്ധസങ്ഗഹം ന ഗച്ഛതി, സേസാ രൂപസഞ്ഞാസങ്ഖാരക്ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. ആയതനധാതുസങ്ഗഹം പന നിബ്ബാനമ്പി ഗച്ഛതേവ. തേന വുത്തം ¶ – ‘‘അസങ്ഖതം ഖന്ധതോ ഠപേത്വാ തീഹി ഖന്ധേഹി, ഏകേനായതനേന, ഏകായ ധാതുയാ സങ്ഗഹിതാ’’തി. സഞ്ഞാക്ഖന്ധപക്ഖേ പനേത്ഥ സഞ്ഞം അപനേത്വാ വേദനായ സദ്ധിം തയോ ഖന്ധാ സങ്ഖാരാദീസു സങ്ഖാരക്ഖന്ധം അപനേത്വാ രൂപവേദനാസഞ്ഞാവസേന തയോ ഖന്ധാ വേദിതബ്ബാ.

൧൮൦. ദുതിയേ – ചതൂഹി ഖന്ധേഹീതി വിഞ്ഞാണവജ്ജേഹി. തേ ഹി നിരോധേന ഖന്ധസങ്ഗഹേന അസങ്ഗഹിതാ ഹുത്വാ ആയതനധാതുസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതാ.

൧൮൧. തതിയേ – ദ്വീഹീതി വേദനാസഞ്ഞാക്ഖന്ധേഹി. രൂപാരൂപജീവിതിന്ദ്രിയേന ഹി വേദനാസഞ്ഞാവിഞ്ഞാണക്ഖന്ധാ ച ഖന്ധസങ്ഗഹേന അസങ്ഗഹിതാ. തേസു പന വേദനാസഞ്ഞാവ ആയതനധാതുസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതാ. തേന വുത്തം – ‘‘വേദനാസഞ്ഞാക്ഖന്ധേഹീ’’തി. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബത്ഥ ഖന്ധഭേദോ വേദിതബ്ബോ. ഇതോ പരഞ്ഹി ഖന്ധാനം നാമമത്തമേവ വക്ഖാമ.

൧൮൨. ചതുത്ഥേ ¶ – തീഹി ഖന്ധേഹീതി ഇത്ഥിന്ദ്രിയപുരിസിന്ദ്രിയേസു വേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരേഹി, വേദനാപഞ്ചകേ രൂപസഞ്ഞാസങ്ഖാരേഹി; സദ്ധിന്ദ്രിയാദീസു ഫസ്സപരിയോസാനേസു രൂപവേദനാസഞ്ഞാക്ഖന്ധേഹി. വേദനായ വേദനാക്ഖന്ധസദിസോവ തണ്ഹുപാദാനകമ്മഭവേസു സങ്ഖാരക്ഖന്ധസദിസോവ വിനിച്ഛയോ.

൧൮൩. പഞ്ചമേ – ജാതിജരാമരണേസു ജീവിതിന്ദ്രിയസദിസോവ. ഝാനേന പന നിബ്ബാനം സുഖുമരൂപം സഞ്ഞാ ച ഖന്ധസങ്ഗഹേന അസങ്ഗഹിതാ ഹുത്വാ ആയതനധാതുസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതാ. തസ്മാ തം സന്ധായ രൂപക്ഖന്ധസഞ്ഞാക്ഖന്ധാനം വസേന ദ്വേ ഖന്ധാ വേദിതബ്ബാ.

൧൮൪. ഛട്ഠേ – സോകാദിത്തയേ വേദനായ സദിസോ. ഉപായാസാദീസു സങ്ഖാരസദിസോ. പുന വേദനായ വേദനാക്ഖന്ധസദിസോ, സഞ്ഞായ സഞ്ഞാക്ഖന്ധസദിസോ, ചേതനാദീസു സങ്ഖാരക്ഖന്ധസദിസോ ¶ വിനിച്ഛയോ. ഇമിനാ ഉപായേന സത്തമപഞ്ഹാദീസുപി സങ്ഗഹാസങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോതി.

൪. ചതുത്ഥനയോ സങ്ഗഹിതേനസങ്ഗഹിതപദവണ്ണനാ

൧൯൧. ഇദാനി ¶ സങ്ഗഹിതേനസങ്ഗഹിതപദം ഭാജേതും സമുദയസച്ചേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ യം ഖന്ധാദീഹി സങ്ഗഹിതേന ഖന്ധാദിവസേന സങ്ഗഹിതം, പുന തസ്സേവ ഖന്ധാദീഹി സങ്ഗഹം പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനം കതം. തം ഖന്ധായതനധാതൂസു ഏകമ്പി സകലകോട്ഠാസം ഗഹേത്വാ ഠിതപദേസു ന യുജ്ജതി. സകലേന ഹി ഖന്ധാദിപദേന അഞ്ഞം ഖന്ധാദിവസേന സങ്ഗഹിതം നാമ നത്ഥി, യം അത്തനോ സങ്ഗാഹകം സങ്ഗണ്ഹിത്വാ പുന തേനേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛേയ്യ. തസ്മാ തഥാരൂപാനി പദാനി ഇമസ്മിം വാരേ ന ഗഹിതാനി. യാനി പന പദാനി സങ്ഖാരേകദേസം വാ അഞ്ഞേന അസമ്മിസ്സം ദീപേന്തി – വേദനേകദേസം വാ സുഖുമരൂപം വാ സദ്ദേകദേസം വാ, താനി ഇധ ഗഹിതാനി. തേസം ഇദമുദ്ദാനം –

‘‘ദ്വേ സച്ചാ പന്നരസിന്ദ്രിയാ, ഏകാദസ പടിച്ചപദാ;

ഉദ്ധം പുന ഏകാദസ, ഗോച്ഛകപദമേത്ഥ തിംസവിധ’’ന്തി.

പഞ്ഹാ ¶ പനേത്ഥ ദ്വേയേവ ഹോന്തി. തത്ഥ യം പുച്ഛായ ഉദ്ധടം പദം, തദേവ യേഹി ധമ്മേഹി ഖന്ധാദിവസേന സങ്ഗഹിതം, തേ ധമ്മേ സന്ധായ സബ്ബത്ഥ ഏകേന ഖന്ധേനാതിആദി വുത്തം. തത്രായം നയോ – സമുദയസച്ചേന ഹി തണ്ഹാവജ്ജാ സേസാ സങ്ഖാരാ ഖന്ധാദിസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതാ. പുന തേഹി തണ്ഹാവ സങ്ഗഹിതാ. സാ ¶ തണ്ഹാ പുന സങ്ഖാരേഹേവ ഖന്ധാദിസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതാതി. ഏസേവ നയോ സബ്ബത്ഥ. അരൂപധമ്മപുച്ഛാസു പനേത്ഥ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ വാ വേദനാക്ഖന്ധോ വാ ഏകോ ഖന്ധോ നാമ. രൂപധമ്മപുച്ഛാസു രൂപക്ഖന്ധോ. പരിദേവപുച്ഛായ സദ്ദായതനം ഏകം ആയതനം നാമ. സദ്ദധാതു ഏകാ ധാതു നാമ, സേസട്ഠാനേസു ധമ്മായതനധമ്മധാതുവസേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.

൫. പഞ്ചമനയോ അസങ്ഗഹിതേനഅസങ്ഗഹിതപദവണ്ണനാ

൧൯൩. ഇദാനി അസങ്ഗഹിതേന അസങ്ഗഹിതപദം ഭാജേതും രൂപക്ഖന്ധേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ യം ഖന്ധാദീഹി അസങ്ഗഹിതേന ഖന്ധാദിവസേന അസങ്ഗഹിതം, പുന തസ്സേവ ഖന്ധാദീഹി അസങ്ഗഹം പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനം കതം. തം പഞ്ചക്ഖന്ധഗ്ഗാഹകേസു ദുക്ഖസച്ചാദീസു ¶ വിഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സുഖുമരൂപഗ്ഗാഹകേസു അനിദസ്സനഅപ്പടിഘാദീസു ച പദേസു ന യുജ്ജതി. താദിസേന ഹി പദേന നിബ്ബാനം ഖന്ധസങ്ഗഹമത്തം ന ഗച്ഛേയ്യ. സേസാ ഖന്ധാദീഹി അസങ്ഗഹിതധമ്മാ നാമ നത്ഥി. തസ്മാ തഥാരൂപാനി പദാനി ഇമസ്മിം വാരേ ന ഗഹിതാനി. യാനി പന പഞ്ചക്ഖന്ധേ വിഞ്ഞാണഞ്ച സുഖുമരൂപേന സദ്ധിം ഏകതോ ന ദീപേന്തി, താനി ഇധ ഗഹിതാനി. തേസം ഇദമുദ്ദാനം –

‘‘സബ്ബേ ഖന്ധാ തഥായതനധാതുയോ സച്ചതോ തയോ;

ഇന്ദ്രിയാനിപി സബ്ബാനി, തേവീസതി പടിച്ചതോ.

‘‘പരതോ സോളസ പദാ, തേചത്താലീസകം തികേ;

ഗോച്ഛകേ സത്തതി ദ്വേ ച, സത്ത ചൂളന്തരേ പദാ.

‘‘മഹന്തരേ ¶ പദാ വുത്താ, അട്ഠാരസ തതോ പരം;

അട്ഠാരസേവ ഞാതബ്ബാ, സേസാ ഇധ ന ഭാസിതാ’’തി.

പഞ്ഹാ പനേത്ഥ സദിസവിസ്സജ്ജനാനം വസേന സമോധാനേത്വാ കതിഹി സദ്ധിം സബ്ബേപി ചതുത്തിംസ ഹോന്തി. തത്ഥ യം ¶ പുച്ഛായ ഉദ്ധടം പദം, തദേവ യേഹി ഖന്ധാദീഹി അസങ്ഗഹിതം, തേ ധമ്മേ സന്ധായ ഏകേന ഖന്ധേനാതിആദി വുത്തം.

തത്രായം നയോ – രൂപക്ഖന്ധേന ഹി ചത്താരോ ഖന്ധാ നിബ്ബാനഞ്ച ഖന്ധസങ്ഗഹേന അസങ്ഗഹിതാ. ആയതനധാതുസങ്ഗഹേന പന ഠപേത്വാ വിഞ്ഞാണം അവസേസാ സങ്ഗഹിതാതി വിഞ്ഞാണമേവ തീഹിപി ഖന്ധസങ്ഗഹാദീഹി അസങ്ഗഹിതം നാമ. പുന തേന വിഞ്ഞാണേന സദ്ധിം നിബ്ബാനേന ചത്താരോ ഖന്ധാ ഖന്ധാദിസങ്ഗഹേന അസങ്ഗഹിതാ. തേ സബ്ബേപി പുന വിഞ്ഞാണേനേവ ഖന്ധാദിസങ്ഗഹേന അസങ്ഗഹിതാതി ഏകേന ഖന്ധേന, ഏകേനായതനേന, സത്തഹി ധാതൂഹി അസങ്ഗഹിതാ നാമ ഹോന്തി. അഥ വാ – യദേതം രൂപക്ഖന്ധേന വിഞ്ഞാണമേവ തീഹി ഖന്ധാദിസങ്ഗഹേഹി അസങ്ഗഹിതം, തേഹിപി വിഞ്ഞാണധമ്മേഹി തേ രൂപധമ്മാവ തീഹി സങ്ഗഹേഹി അസങ്ഗഹിതാ. പുന തേ രൂപധമ്മാ വിഞ്ഞാണേനേവ തീഹി സങ്ഗഹേഹി അസങ്ഗഹിതാ. വിഞ്ഞാണഞ്ച ഖന്ധതോ ഏകോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ ഹോതി, ആയതനതോ ഏകം മനായതനം, ധാതുതോ സത്ത വിഞ്ഞാണധാതുയോ. തസ്മാ ‘‘ഏകേന ഖന്ധേനാ’’തിആദി വുത്തം. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബത്ഥ യം പുച്ഛായ ഉദ്ധടം പദം, തദേവ യേഹി ധമ്മേഹി ഖന്ധാദിവസേന അസങ്ഗഹിതം, തേസം ധമ്മാനം വസേന ഖന്ധാദയോ വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ ദുതിയപഞ്ഹേ താവ – രൂപവിഞ്ഞാണാനം വസേന ¶ വേദിതബ്ബാ. വേദനാദയോ ഹി രൂപവിഞ്ഞാണേഹേവ ഖന്ധാദിസങ്ഗഹേന അസങ്ഗഹിതാ. തേ ച ദ്വേ ഖന്ധാ ഏകാദസായതനാനി സത്തരസ ധാതുയോ ഹോന്തി.

൧൯൫. തതിയപഞ്ഹേ – വിഞ്ഞാണം രൂപാദീഹി ചതൂഹി അസങ്ഗഹിതന്തി തേസം വസേന ഖന്ധാദയോ വേദിതബ്ബാ.

൧൯൬. ചതുത്ഥപഞ്ഹേ – ചക്ഖായതനം വേദനാദീഹി ചതൂഹീതി ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ ഖന്ധാദയോ വേദിതബ്ബാ. പരിയോസാനേ – രൂപഞ്ച ധമ്മായതനന്തി ഉദ്ദാനഗാഥായ ദസ്സിതധമ്മായേവ അഞ്ഞേനാകാരേന സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സിതാതി.

൬. ഛട്ഠനയോ സമ്പയോഗവിപ്പയോഗപദവണ്ണനാ

൨൨൮. ഇദാനി ¶ ¶ സമ്പയോഗവിപ്പയോഗപദം ഭാജേതും രൂപക്ഖന്ധോതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ യം ലബ്ഭതി യഞ്ച ന ലബ്ഭതി തം സബ്ബം പുച്ഛായ ഗഹിതം. വിസ്സജ്ജനേ പന യം ന ലബ്ഭതി, തം നത്ഥീതി പടിക്ഖിത്തം. ചതൂഹി സമ്പയോഗോ, ചതൂഹി വിപ്പയോഗോ; സഭാഗോ വിസഭാഗോതി ഹി വചനതോ ചതൂഹി അരൂപക്ഖന്ധേഹേവ സഭാഗാനം ഏകസന്താനസ്മിം ഏകക്ഖണേ ഉപ്പന്നാനം അരൂപക്ഖന്ധാനംയേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്പയോഗോ ലബ്ഭതി. രൂപധമ്മാനം പന രൂപേന നിബ്ബാനേന വാ, നിബ്ബാനസ്സ ച രൂപേന സദ്ധിം സമ്പയോഗോ നാമ നത്ഥി. തഥാ രൂപനിബ്ബാനാനം അരൂപക്ഖന്ധേഹി, വിസഭാഗാ ഹി തേ തേസം. യഥാ ച അരൂപക്ഖന്ധാനം രൂപനിബ്ബാനേഹി, ഏവം ഭിന്നസന്താനേഹി നാനാക്ഖണികേഹി അരൂപധമ്മേഹിപി സദ്ധിം നത്ഥിയേവ. തേപി ഹി തേസം സന്താനക്ഖണവിസഭാഗതായ വിസഭാഗായേവ. അയം പന വിസഭാഗതാ സങ്ഗഹട്ഠേന വിരുജ്ഝനതോ സങ്ഗഹനയേ നത്ഥി. ഗണനൂപഗമത്തഞ്ഹി സങ്ഗഹട്ഠോ. സമ്പയോഗനയേ പന അത്ഥി, ഏകുപ്പാദതാദിലക്ഖണഞ്ഹി സമ്പയോഗട്ഠോതി. ഏവമേത്ഥ യസ്സ ഏകധമ്മേനപി സമ്പയോഗലക്ഖണം ന യുജ്ഝതി, തസ്സ പുച്ഛായ സങ്ഗഹം കത്വാപി നത്ഥീതി പടിക്ഖേപോ കതോ. യസ്സ വിപ്പയോഗലക്ഖണം യുജ്ജതി, തസ്സ വിപ്പയോഗോ ദസ്സിതോ. യാനി പന പദാനി സത്തസു വിഞ്ഞാണധാതൂസു ഏകായപി അവിപ്പയുത്തേ രൂപേന നിബ്ബാനേന വാ മിസ്സകധമ്മേ ദീപേന്തി, താനി സബ്ബഥാപി ഇധ ന യുജ്ജന്തീതി ന ഗഹിതാനി. തേസം ഇദമുദ്ദാനം –

‘‘ധമ്മായതനം ¶ ധമ്മധാതു, ദുക്ഖസച്ചഞ്ച ജീവിതം;

സളായതനം നാമരൂപം, ചത്താരോ ച മഹാഭവാ.

‘‘ജാതിജരാ ച മരണം, തികേസ്വേകൂനവീസതി;

ഗോച്ഛകേസു ച പഞ്ഞാസ, അട്ഠ ചൂളന്തരേ പദാ.

‘‘മഹന്തരേ പന്നരസ, അട്ഠാരസ തതോ പരേ;

തേവീസ പദസതം ഏതം, സമ്പയോഗേ ന ലബ്ഭതീ’’തി.

ധമ്മായതനഞ്ഹി ¶ രൂപനിബ്ബാനമിസ്സകത്താ തസ്മിം അപരിയാപന്നേന വിഞ്ഞാണേനപി ന സക്കാ സമ്പയുത്തന്തി ¶ വത്തും. യസ്മാ പനേത്ഥ വേദനാദയോ വിഞ്ഞാണേന സമ്പയുത്താ, തസ്മാ വിപ്പയുത്തന്തിപി ന സക്കാ വത്തും. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏവം സബ്ബത്ഥാപി ഏതാനി ന യുജ്ജന്തീതി ഇധ ന ഗഹിതാനി. സേസാനി ഖന്ധാദീനി യുജ്ജന്തീതി താനി ഗഹേത്വാ ഏകേകവസേന ച സമോധാനേന ച പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനം കതം. തേസു പഞ്ഹേസു, പഠമേ – ഏകേനായതനേനാതി മനായതനേന. കേഹിചീതി ധമ്മായതനധമ്മധാതുപരിയാപന്നേഹി വേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരേഹി.

൨൨൯. ദുതിയേ – തീഹീതി പുച്ഛിതം പുച്ഛിതം ഠപേത്വാ സേസേഹി. കേഹിചി സമ്പയുത്തോതി വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാസങ്ഖാരേഹി. ഇതരേപി അത്താനം ഠപേത്വാ ഇതരേഹി. കേഹിചി വിപ്പയുത്തോതി രൂപനിബ്ബാനേഹി. ഏവം സബ്ബത്ഥ രൂപസ്സ വിപ്പയോഗേ ധമ്മായതനധമ്മധാതൂസു അരൂപം, അരൂപസ്സ വിപ്പയോഗേ രൂപം ദട്ഠബ്ബം. തതിയപഞ്ഹോ ഉത്താനത്ഥോവ.

൨൩൧. ചതുത്ഥേ – ‘കതിഹി ഖന്ധേഹീ’തിആദിം അവത്വാ സമ്പയുത്തന്തി നത്ഥീതി വുത്തം. തം പന ഖന്ധാദീനംയേവ വസേന വേദിതബ്ബം. പരതോപി ഏവരൂപേസു പഞ്ഹേസു ഏസേവ നയോ. ആദിപഞ്ഹസ്മിഞ്ഹി സരൂപതോ ദസ്സേത്വാ പരതോ പാളി സംഖിത്താ. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥയോജനാ വേദിതബ്ബാ. യത്ഥ പന നാതിപാകടാ ഭവിസ്സതി, തത്ഥ നം പാകടം കത്വാവ ഗമിസ്സാമ.

൨൩൪. സോളസഹി ധാതൂഹീതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു താവ അത്താനം ഠപേത്വാ ഛഹി വിഞ്ഞാണധാതൂഹി, ദസഹി ച രൂപധാതൂഹി. സേസാസുപി ഏസേവ നയോ.

൨൩൫. തീഹി ¶ ഖന്ധേഹീതി സങ്ഖാരക്ഖന്ധം ഠപേത്വാ സേസേഹി. ഏകായ ധാതുയാതി മനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ. സമുദയമഗ്ഗാനഞ്ഹി അഞ്ഞായ ധാതുയാ സമ്പയോഗോ നത്ഥി. ഏകേന ഖന്ധേനാതി സങ്ഖാരക്ഖന്ധേന. ഏകേനായതനേനാതി ധമ്മായതനേന. ഏകായ ¶ ധാതുയാതി ധമ്മധാതുയാ. ഏതേസു ഹി തം സച്ചദ്വയം കേഹിചി സമ്പയുത്തം.

൨൩൮. സുഖിന്ദ്രിയാദിപഞ്ഹേ – തീഹീതി സഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണേഹി. ഏകായ ധാതുയാതി കായവിഞ്ഞാണധാതുയാ, മനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ ച. ഛഹി ധാതൂഹീതി കായവിഞ്ഞാണധാതുവജ്ജാഹി.

൨൪൫. രൂപഭവപഞ്ഹേ – സബ്ബേസമ്പി അരൂപക്ഖന്ധാനം അരൂപായതനാനഞ്ച അത്ഥിതായ ന കേഹിചീതി ¶ വുത്തം. ഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണധാതൂനം പന നത്ഥിതായ തീഹി ധാതൂഹി വിപ്പയുത്തോതി വുത്തം.

൨൫൬. അധിമോക്ഖപഞ്ഹേ – ദ്വീഹി ധാതൂഹീതി മനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതൂഹി. പന്നരസഹീതി സേസാഹി ദസഹി രൂപധാതൂഹി, പഞ്ചഹി ച ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീഹി.

൨൫൭. കുസലപഞ്ഹേ – കുസലേഹി ചതുന്നമ്പി ഖന്ധാനം ഗഹിതത്താ സമ്പയോഗോ പടിക്ഖിത്തോ.

൨൫൮. വേദനാത്തികപഞ്ഹേ – ഏകേന ഖന്ധേനാതി വേദനാക്ഖന്ധേനേവ. പന്നരസഹീതി ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണധാതുമനോധാതൂഹി ചേവ രൂപധാതൂഹി ച. ഏകാദസഹീതി കായവിഞ്ഞാണധാതുയാ സദ്ധിം രൂപധാതൂഹി.

൨൬൨. നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മപഞ്ഹേ – പഞ്ചഹീതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീഹി. അനുപാദിന്നഅനുപാദാനിയപഞ്ഹേ – ഛഹീതി മനോവിഞ്ഞാണധാതുവജ്ജാഹി. സവിതക്കസവിചാരപഞ്ഹേ – പന്നരസഹീതി പഞ്ചഹി വിഞ്ഞാണേഹി സദ്ധിം രൂപധാതൂഹി. അവിതക്കവിചാരമത്തപഞ്ഹേ – ഏകേന ഖന്ധേനാതിആദി സങ്ഖാരക്ഖന്ധവസേനേവ വേദിതബ്ബം. ദുതിയജ്ഝാനവിചാരഞ്ഹി ഠപേത്വാ സേസാ അവിതക്കവിചാരമത്താ നാമ. പീതിം ഠപേത്വാ സേസാ പീതിസഹഗതാ. തത്ഥ വിചാരോ വിചാരേന, പീതി ച പീതിയാ ന സമ്പയുത്താതി സങ്ഖാരക്ഖന്ധധമ്മായതനധമ്മധാതൂസു കേഹിചി സമ്പയുത്താ നാമ. സോളസഹീതി ധമ്മധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതുവജ്ജാഹേവ. അവിതക്കഅവിചാരപഞ്ഹേ ¶ ¶ – ഏകായ ധാതുയാതി മനോധാതുയാ. സുഖസഹഗതാ ഉപേക്ഖാസഹഗതാ ച വേദനാത്തികേ വുത്താവ. ദസ്സനേനപഹാതബ്ബാദയോ കുസലസദിസാവ.

൨൭൧. പരിത്താരമ്മണം വിപാകധമ്മസദിസം. ഏകായ ധാതുയാതി ധമ്മധാതുയാ. കേഹിചീതി യേ തത്ഥ പരിത്താരമ്മണാ ന ഹോന്തി, തേഹി. ധമ്മധാതു പന പരിത്താരമ്മണാനം ഛന്നം ചിത്തുപ്പാദാനം വസേന ചതൂഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിതത്താ പഠമപടിക്ഖേപമേവ ഭജതി. മഹഗ്ഗതാരമ്മണാദയോ കുസലസദിസാവ.

൨൭൩. അനുപ്പന്നേസു – പഞ്ചഹി ധാതൂഹീതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീഹി. താനി ഹി ഏകന്തേന ഉപ്പാദിധമ്മഭൂതാനേവ, ഉപ്പന്നകോട്ഠാസമ്പി പന ഭജന്തി. പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാദയോ പരിത്താരമ്മണസദിസാവ ¶ . ഹേതുആദയോ സമുദയസദിസാവ. സഹേതുകാ ചേവ ന ച ഹേതൂപി പീതിസഹഗതസദിസാവ. തഥാ പരാമാസസമ്പയുത്താ. അനുപാദിന്നാ അനുപ്പന്നസദിസാവ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൭. സത്തമനയോ സമ്പയുത്തേനവിപ്പയുത്തപദവണ്ണനാ

൩൦൬. ഇദാനി സമ്പയുത്തേനവിപ്പയുത്തപദം ഭാജേതും വേദനാക്ഖന്ധേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്രിദം ലക്ഖണം – ഇമസ്മിഞ്ഹി വാരേ പുച്ഛായ ഉദ്ധടപദേന യേ ധമ്മാ സമ്പയുത്താ, തേഹി യേ ധമ്മാ വിപ്പയുത്താ, തേസം ഖന്ധാദീഹി വിപ്പയോഗം പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനം കതം. തം പന രൂപക്ഖന്ധാദീസു ന യുജ്ജതി. രൂപക്ഖന്ധേന ഹി സമ്പയുത്താ നാമ നത്ഥി. തസ്മാ തഞ്ച അഞ്ഞാനി ച ഏവരൂപാനി പദാനി ഇമസ്മിം വാരേ ന ഗഹിതാനി. യാനി പന പദാനി ധമ്മധാതുയാ ¶ സമ്പയുത്തേ ധമ്മേ വിഞ്ഞാണഞ്ച അഞ്ഞേന അസമ്മിസ്സം ദീപേന്തി, താനി ഇധ ഗഹിതാനി. തേസം ഇദമുദ്ദാനം –

ദ്വേ ഇന്ദ്രിയാ ധാതുപദാനി സത്ത;

പരിയോസാനേ – ഖന്ധാ ചതുരോതിആദിനാപി അയമേവത്ഥോ സങ്ഗഹിതോ. തത്ഥ യാനി പദാനി സദിസവിസ്സജ്ജനാനി, താനി ഉപ്പടിപാടിയാപി സമോധാനേത്വാ തത്ഥ വേദനാക്ഖന്ധാദികാ പഞ്ഹാ കതാ. തേസു ഏവം ഖന്ധാദിവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. വേദനാക്ഖന്ധാദിപഞ്ഹേ താവ – ഏകേനാതി മനായതനേന. സത്തഹീതി വിഞ്ഞാണധാതൂഹി. കേഹിചീതി ധമ്മായതനേ വേദനാദീഹി. വിഞ്ഞാണധാതുപഞ്ഹേ ¶ – തേ ധമ്മാ ന കേഹിചീതി തേ പുച്ഛായ ഉദ്ധടപദം വിഞ്ഞാണധാതും ഠപേത്വാ സേസാ ഛ വിഞ്ഞാണധാതുധമ്മാ, രൂപം, നിബ്ബാനഞ്ച. തേഹി സബ്ബേസം ഖന്ധായതനാനം സങ്ഗഹിതത്താ ന കേഹിചി ഖന്ധേഹി ആയതനേഹി വാ വിപ്പയുത്താ. ഏകായ ധാതുയാതി യാ യാ പുച്ഛായ ഉദ്ധടാ ഹോതി തായ തായ.

൩൦൯. ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയപഞ്ഹേ – പഞ്ചഹീതി ഉപേക്ഖാസമ്പയുത്താഹി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതുആദീഹി. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ പുച്ഛായ ഉദ്ധടപദേനേവ സദ്ധിം വിപ്പയുത്താനം വസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.

സമ്പയുത്തേനവിപ്പയുത്തപദവണ്ണനാ.

൮. അട്ഠമനയോ വിപ്പയുത്തേനസമ്പയുത്തപദവണ്ണനാ

൩൧൭. ഇദാനി വിപ്പയുത്തേനസമ്പയുത്തപദം ഭാജേതും രൂപക്ഖന്ധേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ സബ്ബാപി പുച്ഛാ മോഘപുച്ഛാവ ¶ . രൂപക്ഖന്ധേന ഹി വിപ്പയുത്താ നാമ ചത്താരോ ഖന്ധാ, തേസം അഞ്ഞേഹി സമ്പയോഗോ നത്ഥി. വേദനാക്ഖന്ധേന വിപ്പയുത്തം രൂപം നിബ്ബാനഞ്ച, തസ്സ ച കേനചി സമ്പയോഗോ നത്ഥി. ഏവം സബ്ബപദേസു. വിപ്പയുത്താനം പന സമ്പയോഗാഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഇതി പുച്ഛായ മോഘത്താ സബ്ബവിസ്സജ്ജനേസു നത്ഥി നത്ഥിഇച്ചേവ വുത്തന്തി.

വിപ്പയുത്തേനസമ്പയുത്തപദവണ്ണനാ.

൯. നവമനയോ സമ്പയുത്തേനസമ്പയുത്തപദവണ്ണനാ

൩൧൯. ഇദാനി ¶ സമ്പയുത്തേനസമ്പയുത്തപദം ഭാജേതും വേദനാക്ഖന്ധേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ യം ¶ ഖന്ധാദിവസേന സമ്പയുത്തം, പുന തസ്സേവ ഖന്ധാദീഹി സമ്പയോഗം പുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജനം കതം. തം രൂപേന വാ രൂപമിസ്സകേഹി വാ സബ്ബരൂപക്ഖന്ധസങ്ഗാഹകേഹി വാ പദേഹി സദ്ധിം ന യുജ്ജതി. രൂപേന ഹി രൂപമിസ്സകേന വാ അഞ്ഞേസം സമ്പയോഗോ നത്ഥി. സബ്ബരൂപക്ഖന്ധസങ്ഗാഹകേഹി സബ്ബേസം സമ്പയോഗാരഹാനം ഖന്ധാദീനം ഗഹിതത്താ അഞ്ഞംയേവ നത്ഥി, യം തേന സഹ സമ്പയോഗം ഗച്ഛേയ്യ. തസ്മാ തഥാരൂപാനി പദാനി ഇധ ന ഗഹിതാനി. യാനി പന പദാനി രൂപേന അസമ്മിസ്സം അരൂപേകദേസം ദീപേന്തി, താനി ഇധ ഗഹിതാനി. തേസം ഇദമുദ്ദാനം –

‘‘അരൂപക്ഖന്ധാ ചത്താരോ, മനായതനമേവ ച;

വിഞ്ഞാണധാതുയോ സത്ത, ദ്വേ സച്ചാ ചുദ്ദസിന്ദ്രിയാ.

‘‘പച്ചയേ ദ്വാദസ പദാ, തതോ ഉപരി സോളസ;

തികേസു അട്ഠ ഗോച്ഛകേ, തേചത്താലീസമേവ ച.

‘‘മഹന്തരദുകേ സത്ത, പദാ പിട്ഠിദുകേസു ഛ;

നവമസ്സ പദസ്സേതേ, നിദ്ദേസേ സങ്ഗഹം ഗതാ’’തി.

സബ്ബപഞ്ഹേസു പന യേ ധമ്മാ പുച്ഛായ ഉദ്ധടാ, തേ യേഹി സമ്പയുത്താ ഹോന്തി, തേസം വസേന ഖന്ധാദിഭേദോ വേദിതബ്ബോ ¶ . വേദനാക്ഖന്ധേന ഹി ഇതരേ തയോ ഖന്ധാ സമ്പയുത്താ, പുന തേഹി വേദനാക്ഖന്ധോ സമ്പയുത്തോ. സോ തേഹി സഞ്ഞാദീഹി തീഹി ഖന്ധേഹി, ഏകേന മനായതനേന, സത്തഹി വിഞ്ഞാണധാതൂഹി, ഏകസ്മിം ധമ്മായതനേ, ധമ്മധാതുയാ ച, കേഹിചി സഞ്ഞാസങ്ഖാരേഹേവ സമ്പയുത്തോ. ഏസേവ നയോ സബ്ബത്ഥാതി.

സമ്പയുത്തേനസമ്പയുത്തപദവണ്ണനാ.

൧൦. ദസമനയോ വിപ്പയുത്തേനവിപ്പയുത്തപദവണ്ണനാ

൩൫൩. ഇദാനി ¶ വിപ്പയുത്തേനവിപ്പയുത്തപദം ഭാജേതും രൂപക്ഖന്ധേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ യേ സമ്പയോഗവിപ്പയോഗപദനിദ്ദേസേ രൂപക്ഖന്ധാദയോ ധമ്മാ ഉദ്ധടാ, സബ്ബപുച്ഛാസു തേയേവ ഉദ്ധടാ. സദിസവിസ്സജ്ജനാനം പന ഏകതോ ഗഹിതത്താ ¶ പദാനി അഞ്ഞായ പടിപാടിയാ ആഗതാനി. തത്ഥ യം പദം പുച്ഛായ ഉദ്ധടം, തം യേഹി ധമ്മേഹി വിപ്പയുത്തം, തേസം വസേന ഖന്ധാദിവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. രൂപക്ഖന്ധേന ഹി വേദനാദയോ വിപ്പയുത്താ, തേഹി ച രൂപക്ഖന്ധോ വിപ്പയുത്തോ. നിബ്ബാനം പന സുഖുമരൂപഗതികമേവ. സോ രൂപക്ഖന്ധോ ചതൂഹി ഖന്ധേഹി, ഏകേന മനായതനേന സത്തഹി വിഞ്ഞാണധാതൂഹി, ധമ്മായതനധമ്മധാതൂസു, കേഹിചി വേദനാദീഹി ധമ്മേഹേവ വിപ്പയുത്തോ. ഏസേവ നയോ സബ്ബത്ഥാതി.

വിപ്പയുത്തേനവിപ്പയുത്തപദവണ്ണനാ.

൧൧. ഏകാദസമനയോ സങ്ഗഹിതേനസമ്പയുത്തവിപ്പയുത്തപദവണ്ണനാ

൪൦൯. ഇദാനി സങ്ഗഹിതേനസമ്പയുത്തവിപ്പയുത്തപദം ഭാജേതും സമുദയസച്ചേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ യേ സങ്ഗഹിതേനസങ്ഗഹിതപദനിദ്ദേസേ സമുദയസച്ചാദയോവ ധമ്മാ ഉദ്ധടാ, സബ്ബപുച്ഛാസു തേയേവ ഉദ്ധടാ. സദിസവിസ്സജ്ജനാനം പന ഏകതോ ഗഹിതത്താ പദാനി അഞ്ഞായ പടിപാടിയാ ആഗതാനി. തത്ഥ യേ ധമ്മാ പുച്ഛായ ഉദ്ധടപദേന ഖന്ധാദിസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതാ, തേസം യേഹി സമ്പയോഗോ വാ വിപ്പയോഗോ വാ ഹോതി, തേസം വസേന ¶ ഖന്ധാദിവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ.

തത്രായം നയോ – സമുദയസച്ചേന താവ സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നാ ധമ്മാ ഖന്ധാദിസങ്ഗഹേന സങ്ഗഹിതാ. തേ ച സേസേഹി തീഹി ഖന്ധേഹി, ഏകേന മനായതനേന, സത്തഹി വിഞ്ഞാണധാതൂഹി, സങ്ഖാരക്ഖന്ധേ ധമ്മായതനധമ്മധാതൂസു ച ഠപേത്വാ തണ്ഹം സേസേഹി സമ്പയുത്തത്താ കേഹിചി സമ്പയുത്താ നാമ. ഏകേന പന രൂപക്ഖന്ധേന, ദസഹി രൂപായതനേഹി, രൂപധാതൂഹി ച വിപ്പയുത്താ, ഏകസ്മിം ധമ്മായതനേ ¶ ധമ്മധാതുയാ ച, രൂപനിബ്ബാനേഹി വിപ്പയുത്തത്താ കേഹിചി വിപ്പയുത്താ നാമ. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.

സങ്ഗഹിതേനസമ്പയുത്തവിപ്പയുത്തപദവണ്ണനാ.

൧൨. ദ്വാദസമനയോ സമ്പയുത്തേനസങ്ഗഹിതാസങ്ഗഹിതപദവണ്ണനാ

൪൧൭. ഇദാനി ¶ സമ്പയുത്തേനസങ്ഗഹിതാസങ്ഗഹിതപദം ഭാജേതും വേദനാക്ഖന്ധേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ യേ സമ്പയുത്തേനസമ്പയുത്തപദനിദ്ദേസേ വേദനാക്ഖന്ധാദയോ ധമ്മാ ഉദ്ധടാ, സബ്ബപുച്ഛാസു തേയേവ ഉദ്ധടാ. തത്ഥ യേ ധമ്മാ പുച്ഛായ ഉദ്ധടപദേന സമ്പയുത്താ, തേസം യേഹി സങ്ഗഹോ വാ അസങ്ഗഹോ വാ ഹോതി, തേസം വസേന ഖന്ധാദിഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

തത്രായം നയോ – വേദനാക്ഖന്ധോ ഹി സഞ്ഞാദീഹി സമ്പയുത്തോ. തേ സഞ്ഞാദയോ തീഹി സഞ്ഞാദിക്ഖന്ധേഹി, ദ്വീഹി ധമ്മായതനമനായതനേഹി, ധമ്മധാതുയാ ചേവ, സത്തഹി ച വിഞ്ഞാണധാതൂഹീതി അട്ഠഹി ധാതൂഹി സങ്ഗഹിതാ, സേസാഹി ഖന്ധായതനധാതൂഹി അസങ്ഗഹിതാ. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.

സമ്പയുത്തേനസങ്ഗഹിതാസങ്ഗഹിതപദവണ്ണനാ.

൧൩. തേരസമനയോ അസങ്ഗഹിതേനസമ്പയുത്തവിപ്പയുത്തപദവണ്ണനാ

൪൪൮. ഇദാനി അസങ്ഗഹിതേനസമ്പയുത്തവിപ്പയുത്തപദം ¶ ഭാജേതും രൂപക്ഖന്ധേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ യേ പഞ്ചമേ അസങ്ഗഹിതേനഅസങ്ഗഹിതപദനിദ്ദേസേ രൂപക്ഖന്ധേന സദിസപഞ്ഹാ ധമ്മാ, യേ ച അരൂപഭവേന സദിസാ, തേയേവ ഉദ്ധടാ. സേസാ പന ന രുഹന്തീതി ന ഉദ്ധടാ. വേദനാക്ഖന്ധേന ഹി ¶ ഖന്ധാദിവസേന പന രൂപാരൂപധമ്മാ അസങ്ഗഹിതാ ഹോന്തി. തേസഞ്ച സമ്പയോഗോ നാമ നത്ഥി. തസ്മാ യാനി പദാനി രുഹന്തി, താനേവ സദിസവിസ്സജ്ജനേഹി സദ്ധിം സമോധാനേത്വാ ഉദ്ധടാനി. തത്ഥ യേ ധമ്മാ പുച്ഛായ ഉദ്ധടധമ്മേഹി ഖന്ധാദിവസേന അസങ്ഗഹിതാ, തേ യേഹി സമ്പയുത്താ ച വിപ്പയുത്താ ച, തേസം വസേന ഖന്ധാദിവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ.

തത്രായം നയോ – രൂപക്ഖന്ധേന താവ വിഞ്ഞാണമേവ തീഹി സങ്ഗഹേഹി അസങ്ഗഹിതം. തം വേദനാദീഹി തീഹി ഖന്ധേഹി, ധമ്മായതനധമ്മധാതൂസു ച വേദനാദീഹേവ സമ്പയുത്തം. ഏകേന രൂപക്ഖന്ധേന, ദസഹി രൂപായതനരൂപധാതൂഹി, ധമ്മായതനധമ്മധാതൂസു ¶ ച രൂപനിബ്ബാനധമ്മേഹി വിപ്പയുത്തം. തം സന്ധായ തേ ധമ്മാ തീഹി ഖന്ധേഹീതിആദി വുത്തം. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.

അസങ്ഗഹിതേനസമ്പയുത്തവിപ്പയുത്തപദവണ്ണനാ.

൧൪. ചുദ്ദസമനയോ വിപ്പയുത്തേനസങ്ഗഹിതാസങ്ഗഹിതപദവണ്ണനാ

൪൫൬. ഇദാനി വിപ്പയുത്തേനസങ്ഗഹിതാസങ്ഗഹിതപദം ഭാജേതും രൂപക്ഖന്ധേനാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ യേസം പദാനം വിപ്പയോഗോ ന രുഹതി, താനി ഇമസ്മിം വാരേ ന ഗഹിതാനി. കാനി പന താനീതി? ധമ്മായതനാദീനി. ധമ്മായതനസ്സ ഹി ഖന്ധാദീസു ഏകേനാപി വിപ്പയോഗോ ന രുഹതി. ധമ്മധാതുആദീസുപി ഏസേവ നയോ. തേസം ഇദമുദ്ദാനം –

‘‘ധമ്മായതനം ധമ്മധാതു, ജീവിതിന്ദ്രിയമേവ ച;

‘‘ജാതിആദിത്തയം ഏകം, പദം വീസതിമേ തികേ;

തികാവസാനികം ഏകം, സത്ത ചൂളന്തരേ പദാ.

‘‘ദസേവ ¶ ഗോച്ഛകേ ഹോന്തി, മഹന്തരമ്ഹി ചുദ്ദസ;

ഛ പദാനി തതോ ഉദ്ധം സബ്ബാനിപി സമാസതോ;

പദാനി ച ന ലബ്ഭന്തി, ചത്താലീസഞ്ച സത്ത ചാ’’തി.

പരിയോസാനേ ¶ ച – ധമ്മായതനം ധമ്മധാതൂതി ഗാഥാപി ഇമമേവത്ഥം ദീപേതും വുത്താ. ഇമാനി പന ഠപേത്വാ സേസാനി സബ്ബാനിപി ലബ്ഭന്തി. തേസു ഖന്ധാദിവിഭാഗോ വുത്തനയാനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബോതി.

വിപ്പയുത്തേനസങ്ഗഹിതാസങ്ഗഹിതപദവണ്ണനാ.

ധാതുപ്പഭേദകുസലോ, യം ധാതുകഥം തഥാഗതോ ആഹ;

തസ്സാ നയമുഖഭേദ-പ്പകാസനം നിട്ഠിതം ഹോതി.

ഇമിനാ നയമുഖഭേദ-പ്പകാസനേന ഹി വിഭാവിനാ സക്കാ;

ഞാതും സബ്ബേപി നയാ, സങ്ഖേപകഥാവ ഇതി വുത്താ.

ഏകേകസ്സ പന സചേ, പദസ്സ വിത്ഥാരമേവ ഭാസേയ്യം;

വചനഞ്ച അതിവിയ ബഹും, ഭവേയ്യ അത്ഥോ ച അവിസേസോ.

ഇതി ഊനഭാണവാരദ്വയായ, യം തന്തിയാ മയാ ഏതം;

കുരുനാ പത്തം പുഞ്ഞം, സുഖായ തം ഹോതു ലോകസ്സാതി.

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

നിപുണത്ഥം ¶ ¶ ¶ പകരണം, ധാതുഭേദപ്പകാസനോ;

സത്ഥാ ധാതുകഥം നാമ, ദേസയിത്വാ സുരാലയേ.

അനന്തരം തസ്സ ജിനോ, പഞ്ഞത്തിഭേദദീപനം;

ആഹ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിം, യം ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ.

തസ്സാ സംവണ്ണനോകാസോ, യസ്മാ ദാനി ഉപാഗതോ;

തസ്മാ നം വണ്ണയിസ്സാമി, തം സുണാഥ സമാഹിതാതി.

൧. ഛ ¶ പഞ്ഞത്തിയോ – ഖന്ധപഞ്ഞത്തി…പേ… പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തീതി അയം താവ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിയാ ഉദ്ദേസോ. തത്ഥ ഛാതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. തേന യേ ധമ്മേ ഇധ പഞ്ഞപേതുകാമോ തേസം ഗണനവസേന സംഖേപതോ പഞ്ഞത്തിപരിച്ഛേദം ദസ്സേതി. പഞ്ഞത്തിയോതി പരിച്ഛിന്നധമ്മനിദസ്സനം. തത്ഥ ‘‘ആചിക്ഖതി ദേസേതി പഞ്ഞപേതി പട്ഠപേതീ’’തി (സം. നി. ൨.൨൦) ആഗതട്ഠാനേ പഞ്ഞാപനാ ദസ്സനാ പകാസനാ പഞ്ഞത്തി നാമ. ‘‘സുപഞ്ഞത്തം മഞ്ചപീഠ’’ന്തി (പാരാ. ൨൬൯) ആഗതട്ഠാനേ ഠപനാ നിക്ഖിപനാ പഞ്ഞത്തി നാമ. ഇധ ഉഭയമ്പി വട്ടതി. ഛ പഞ്ഞത്തിയോതി ഹി ഛ പഞ്ഞാപനാ, ഛ ദസ്സനാ പകാസനാതിപി; ഛ ഠപനാ നിക്ഖിപനാതിപി ഇധ അധിപ്പേതമേവ. നാമപഞ്ഞത്തി ഹി തേ തേ ധമ്മേ ദസ്സേതിപി, തേന തേന കോട്ഠാസേന ഠപേതിപി.

ഖന്ധപഞ്ഞത്തീതിആദി പന സംഖേപതോ താസം പഞ്ഞത്തീനം സരൂപദസ്സനം. തത്ഥ ഖന്ധാനം ‘ഖന്ധാ’തി പഞ്ഞാപനാ ദസ്സനാ പകാസനാ ഠപനാ നിക്ഖിപനാ ഖന്ധപഞ്ഞത്തി നാമ. ആയതനാനം ആയതനാനീതി, ധാതൂനം ധാതുയോതി, സച്ചാനം സച്ചാനീതി, ഇന്ദ്രിയാനം ഇന്ദ്രിയാനീതി, പുഗ്ഗലാനം പുഗ്ഗലാതി പഞ്ഞാപനാ ദസ്സനാ പകാസനാ ഠപനാ നിക്ഖിപനാ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തി നാമ.

പാളിമുത്തകേന ¶ പന അട്ഠകഥാനയേന അപരാപി ഛ പഞ്ഞത്തിയോ – വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി, അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി, വിജ്ജമാനേന ¶ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി, അവിജ്ജമാനേന വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി, വിജ്ജമാനേന വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി, അവിജ്ജമാനേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തീതി. തത്ഥ കുസലാകുസലസ്സേവ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന വിജ്ജമാനസ്സ സതോ സമ്ഭൂതസ്സ ധമ്മസ്സ പഞ്ഞാപനാ വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. തഥാ അവിജ്ജമാനസ്സ ലോകനിരുത്തിമത്തസിദ്ധസ്സ ഇത്ഥിപുരിസാദികസ്സ പഞ്ഞാപനാ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. സബ്ബാകാരേനപി അനുപലബ്ഭനേയ്യസ്സ വാചാവത്ഥുമത്തസ്സേവ പഞ്ചമസച്ചാദികസ്സ തിത്ഥിയാനം അണുപകതിപുരിസാദികസ്സ വാ പഞ്ഞാപനാപി അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിയേവ. സാ പന സാസനാവചരാ ന ഹോതീതി ഇധ ന ഗഹിതാ. ഇതി ഇമേസം വിജ്ജമാനാവിജ്ജമാനാനം വികപ്പനവസേന സേസാ വേദിതബ്ബാ. ‘തേവിജ്ജോ’, ‘ഛളഭിഞ്ഞോ’തിആദീസു ഹി തിസ്സോ വിജ്ജാ ഛ അഭിഞ്ഞാ ച വിജ്ജമാനാ, പുഗ്ഗലോ അവിജ്ജമാനോ. തസ്മാ തിസ്സോ വിജ്ജാ അസ്സാതി തേവിജ്ജോ, ഛ അഭിഞ്ഞാ അസ്സാതി ഛളഭിഞ്ഞോതി ഏവം വിജ്ജമാനേന അവിജ്ജമാനസ്സ പഞ്ഞാപനതോ ഏവരൂപാ വിജ്ജമാനേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. ‘ഇത്ഥിരൂപം’, ‘പുരിസരൂപ’ന്തിആദീസു ¶ പന ഇത്ഥിപുരിസാ അവിജ്ജമാനാ, രൂപം വിജ്ജമാനം. തസ്മാ ഇത്ഥിയാ രൂപം ഇത്ഥിരൂപം, പുരിസസ്സ രൂപം പുരിസരൂപന്തി ഏവം അവിജ്ജമാനേന വിജ്ജമാനസ്സ പഞ്ഞാപനതോ ഏവരൂപാ അവിജ്ജമാനേന വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ, സോതസമ്ഫസ്സോതിആദീസു ചക്ഖുസോതാദയോപി ഫസ്സോപി വിജ്ജമാനോയേവ. തസ്മാ ചക്ഖുമ്ഹി സമ്ഫസ്സോ, ചക്ഖുതോ ജാതോ സമ്ഫസ്സോ, ചക്ഖുസ്സ വാ ഫലഭൂതോ സമ്ഫസ്സോ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോതി ഏവം വിജ്ജമാനേന വിജ്ജമാനസ്സ പഞ്ഞാപനതോ ഏവരൂപാ വിജ്ജമാനേന വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. ഖത്തിയപുത്തോ, ബ്രാഹ്മണപുത്തോ, സേട്ഠിപുത്തോതിആദീസു ഖത്തിയാദയോപി അവിജ്ജമാനാ, പുത്തോപി. തസ്മാ ഖത്തിയസ്സ പുത്തോ ഖത്തിയപുത്തോതി ഏവം അവിജ്ജമാനേന അവിജ്ജമാനസ്സ പഞ്ഞാപനതോ ഏവരൂപാ അവിജ്ജമാനേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. താസു ഇമസ്മിം പകരണേ പുരിമാ തിസ്സോവ പഞ്ഞത്തിയോ ലബ്ഭന്തി. ‘‘ഖന്ധപഞ്ഞത്തി…പേ… ഇന്ദ്രിയപഞ്ഞത്തീ’’തി ഇമസ്മിഞ്ഹി ¶ ഠാനേ വിജ്ജമാനസ്സേവ പഞ്ഞാപിതത്താ വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി ലബ്ഭതി. ‘‘പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തീ’’തി പദേ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി. പരതോ പന ‘തേവിജ്ജോ’, ‘ഛളഭിഞ്ഞോ’തിആദീസു വിജ്ജമാനേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി ലബ്ഭതീതി.

അട്ഠകഥാമുത്തകേന പന ആചരിയനയേന അപരാപി ഛ പഞ്ഞത്തിയോ – ഉപാദാപഞ്ഞത്തി, ഉപനിധാപഞ്ഞത്തി, സമോധാനപഞ്ഞത്തി, ഉപനിക്ഖിത്തപഞ്ഞത്തി, തജ്ജാപഞ്ഞത്തി, സന്തതിപഞ്ഞത്തീതി ¶ . തത്ഥ യോ രൂപവേദനാദീഹി ഏകത്തേന വാ അഞ്ഞത്തേന വാ രൂപവേദനാദയോ വിയ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന അനുപലബ്ഭസഭാവോപി രൂപവേദനാദിഭേദേ ഖന്ധേ ഉപാദായ നിസ്സായ കാരണം കത്വാ സമ്മതോ സത്തോ. താനി താനി അങ്ഗാനി ഉപാദായ രഥോ ഗേഹം മുട്ഠി ഉദ്ധനന്തി ച; തേ തേയേവ രൂപാദയോ ഉപാദായ ഘടോ പടോ; ചന്ദസൂരിയപരിവത്താദയോ ഉപാദായ കാലോ, ദിസാ; തം തം ഭൂതനിമിത്തഞ്ചേവ ഭാവനാനിസംസഞ്ച ഉപാദായ നിസ്സായ കാരണം കത്വാ സമ്മതം തേന തേനാകാരേന ഉപട്ഠിതം ഉഗ്ഗഹനിമിത്തം പടിഭാഗനിമിത്തന്തി അയം ഏവരൂപാ ഉപാദാപഞ്ഞത്തി നാമ. പഞ്ഞപേതബ്ബട്ഠേന ചേസാ പഞ്ഞത്തി നാമ, ന പഞ്ഞാപനട്ഠേന. യാ പന തസ്സത്ഥസ്സ പഞ്ഞാപനാ, അയം അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിയേവ.

യാ പഠമദുതിയാദീനി ഉപനിധായ ദുതിയം തതിയന്തിആദികാ, അഞ്ഞമഞ്ഞഞ്ച ഉപനിധായ ദീഘം രസ്സം, ദൂരം, സന്തികന്തിആദികാ പഞ്ഞാപനാ; അയം ഉപനിധാപഞ്ഞത്തി നാമ. അപിചേസാ ഉപനിധാപഞ്ഞത്തി – തദഞ്ഞാപേക്ഖൂപനിധാ, ഹത്ഥഗതൂപനിധാ, സമ്പയുത്തൂപനിധാ, സമാരോപിതൂപനിധാ, അവിദൂരഗതൂപനിധാ ¶ , പടിഭാഗൂപനിധാ, തബ്ബഹുലൂപനിധാ, തബ്ബിസിട്ഠൂപനിധാതിആദിനാ ഭേദേന അനേകപ്പകാരാ.

തത്ഥ ദുതിയം തതിയന്തിആദികാവ തദഞ്ഞം അപേക്ഖിത്വാ വുത്തതായ തദഞ്ഞാപേക്ഖൂപനിധാ നാമ. ഛത്തപാണി, സത്ഥപാണീതിആദികാ ഹത്ഥഗതം ഉപനിധായ വുത്തതായ ¶ ഹത്ഥഗതൂപനിധാ നാമ. കുണ്ഡലീ, സിഖരീ, കിരിടീതിആദികാ സമ്പയുത്തം ഉപനിധായ വുത്തതായ സമ്പയുത്തൂപനിധാ നാമ. ധഞ്ഞസകടം, സപ്പികുമ്ഭോതിആദികാ സമാരോപിതം ഉപനിധായ വുത്തതായ സമാരോപിതൂപനിധാ നാമ. ഇന്ദസാലഗുഹാ, പിയങ്ഗുഗുഹാ, സേരീസകന്തിആദികാ അവിദൂരഗതം ഉപനിധായ വുത്തതായ അവിദൂരഗതൂപനിധാ നാമ. സുവണ്ണവണ്ണോ, ഉസഭഗാമീതിആദികാ പടിഭാഗം ഉപനിധായ വുത്തതായ പടിഭാഗൂപനിധാ നാമ. പദുമസ്സരോ, ബ്രാഹ്മണഗാമോതിആദികാ തബ്ബഹുലം ഉപനിധായ വുത്തതായ തബ്ബഹുലൂപനിധാ നാമ. മണികടകം, വജിരകടകന്തിആദികാ തബ്ബിസിട്ഠം ഉപനിധായ വുത്തതായ തബ്ബിസിട്ഠൂപനിധാ നാമ.

യാ പന തേസം തേസം സമോധാനമപേക്ഖിത്വാ തിദണ്ഡം, അട്ഠപദം, ധഞ്ഞരാസി, പുപ്ഫരാസീതിആദികാ പഞ്ഞാപനാ, അയം സമോധാനപഞ്ഞത്തി നാമ. യാ പുരിമസ്സ പുരിമസ്സ ഉപനിക്ഖിപിത്വാ ദ്വേ, തീണി, ചത്താരീതിആദികാ പഞ്ഞാപനാ, അയം ¶ ഉപനിക്ഖിത്തപഞ്ഞത്തി നാമ. യാ തം തം ധമ്മസഭാവം അപേക്ഖിത്വാ പഥവീ, തേജോ, കക്ഖളതാ, ഉണ്ഹതാതിആദികാ പഞ്ഞാപനാ, അയം തജ്ജാപഞ്ഞത്തി നാമ. യാ പന സന്തതിവിച്ഛേദാഭാവം അപേക്ഖിത്വാ ആസീതികോ, നാവുതികോതിആദികാ പഞ്ഞാപനാ, അയം സന്തതിപഞ്ഞത്തി നാമ. ഏതാസു പന തജ്ജാപഞ്ഞത്തി വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിയേവ. സേസാ അവിജ്ജമാനപക്ഖഞ്ചേവ, അവിജ്ജമാനേന അവിജ്ജമാനപക്ഖഞ്ച ഭജന്തി.

അട്ഠകഥാമുത്തകേന ആചരിയനയേനേവ അപരാപി ഛ പഞ്ഞത്തിയോ – കിച്ചപഞ്ഞത്തി, സണ്ഠാനപഞ്ഞത്തി, ലിങ്ഗപഞ്ഞത്തി, ഭൂമിപഞ്ഞത്തി, പച്ചത്തപഞ്ഞത്തി, അസങ്ഖതപഞ്ഞത്തീതി. തത്ഥ ഭാണകോ, ധമ്മകഥികോതിആദികാ കിച്ചവസേന പഞ്ഞാപനാ കിച്ചപഞ്ഞത്തി നാമ. കിസോ, ഥൂലോ, പരിമണ്ഡലോ, ചതുരസ്സോതിആദികാ സണ്ഠാനവസേന പഞ്ഞാപനാ സണ്ഠാനപഞ്ഞത്തി ¶ നാമ. ഇത്ഥീ, പുരിസോതിആദികാ ലിങ്ഗവസേന പഞ്ഞാപനാ ലിങ്ഗപഞ്ഞതി നാമ. കാമാവചരാ, രൂപാവചരാ, അരൂപാവചരാ, കോസലകാ, മാധുരാതിആദികാ ഭൂമിവസേന പഞ്ഞാപനാ ഭൂമിപഞ്ഞത്തി നാമ. തിസ്സോ ¶ , നാഗോ, സുമനോതിആദികാ പച്ചത്തനാമകരണമത്തവസേന പഞ്ഞാപനാ പച്ചത്തപഞ്ഞത്തി നാമ. നിരോധോ, നിബ്ബാനന്തിആദികാ അസങ്ഖതധമ്മസ്സ പഞ്ഞാപനാ അസങ്ഖതപഞ്ഞത്തി നാമ. തത്ഥ ഏകച്ചാ ഭൂമിപഞ്ഞത്തി അസങ്ഖതപഞ്ഞത്തി ച വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിയേവ, കിച്ചപഞ്ഞത്തി വിജ്ജമാനേന അവിജ്ജമാനപക്ഖം ഭജതി. സേസാ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിയോ നാമ.

൨. ഇദാനി യാസം പഞ്ഞത്തീനം ഉദ്ദേസവാരേ സങ്ഖേപതോ സരൂപദസ്സനം കതം, സങ്ഖേപതോയേവ താവ താസം വത്ഥും വിഭജിത്വാ ദസ്സനവസേന താ ദസ്സേതും കിത്താവതാതിആദിമാഹ. തത്ഥ പുച്ഛായ താവ ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – യാ അയം ഖന്ധാനം ‘ഖന്ധാ’തി പഞ്ഞാപനാ, ദസ്സനാ, ഠപനാ, സാ കിത്തകേന ഹോതീതി കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. പരതോ കിത്താവതാ ആയതനാനന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. വിസ്സജ്ജനേപി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – യത്തകേന പഞ്ഞാപനേന സങ്ഖേപതോ പഞ്ചക്ഖന്ധാതി വാ പഭേദതോ ‘‘രൂപക്ഖന്ധോ…പേ… വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തി വാ; തത്രാപി രൂപക്ഖന്ധോ കാമാവചരോ, സേസാ ചതുഭൂമികാതി വാ ഏവരൂപം പഞ്ഞാപനം ഹോതി; ഏത്തകേന ഖന്ധാനം ‘ഖന്ധാ’തി പഞ്ഞത്തി ഹോതി.

൩. തഥാ യത്തകേന പഞ്ഞാപനേന സങ്ഖേപതോ ദ്വാദസായതനാനീതി വാ, പഭേദതോ ‘‘ചക്ഖായതനം…പേ… ധമ്മായതന’’ന്തി വാ; തത്രാപി ദസായതനാ കാമാവചരാ ¶ , ദ്വായതനാ ചതുഭൂമികാതി വാ, ഏവരൂപം പഞ്ഞാപനം ഹോതി; ഏത്തകേന ആയതനാനം ആയതനാനീതി പഞ്ഞത്തി ഹോതി.

൪. യത്തകേന പഞ്ഞാപനേന സങ്ഖേപതോ അട്ഠാരസ ധാതുയോതി വാ ¶ , പഭേദതോ ‘‘ചക്ഖുധാതു…പേ… മനോവിഞ്ഞാണധാതൂ’’തി വാ; തത്രാപി സോളസ ധാതുയോ കാമാവചരാ, ദ്വേ ധാതുയോ ചതുഭൂമികാതി വാ ഏവരൂപം പഞ്ഞാപനം ഹോതി; ഏത്തകേന ധാതൂനം ധാതൂതി പഞ്ഞത്തി ഹോതി.

൫. യത്തകേന പഞ്ഞാപനേന സങ്ഖേപതോ ചത്താരി സച്ചാനീതി വാ, പഭേദതോ ‘‘ദുക്ഖസച്ചം…പേ… നിരോധസച്ച’’ന്തി വാ; തത്രാപി ദ്വേ സച്ചാ ലോകിയാ, ദ്വേ സച്ചാ ലോകുത്തരാതി വാ ഏവരൂപം പഞ്ഞാപനം ഹോതി; ഏത്തകേന സച്ചാനം ‘സച്ചാനീ’തി പഞ്ഞത്തി ഹോതി.

൬. യത്തകേന പഞ്ഞാപനേന സങ്ഖേപതോ ബാവീസതിന്ദ്രിയാനീതി വാ, പഭേദതോ ‘‘ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയ’’ന്തി വാ; തത്രാപി ദസിന്ദ്രിയാനി കാമാവചരാനി, നവിന്ദ്രിയാനി ¶ മിസ്സകാനി, തീണി ഇന്ദ്രിയാനി ലോകുത്തരാനീതി വാ ഏവരൂപം പഞ്ഞാപനം ഹോതി; ഏത്തകേന ഇന്ദ്രിയാനം ഇന്ദ്രിയാനീതി പഞ്ഞത്തി ഹോതി. ഏത്താവതാ സങ്ഖേപതോ വത്ഥും വിഭജിത്വാ ദസ്സനവസേന പഞ്ച പഞ്ഞത്തിയോ ദസ്സിതാ ഹോന്തി.

൭. ഇദാനി വിത്ഥാരതോ വത്ഥും വിഭജിത്വാ ദസ്സനവസേന പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിം ദസ്സേതും സമയവിമുത്തോ അസമയവിമുത്തോതിആദിമാഹ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ഹി തിലേ വിസാരയമാനേന വിയ, വാകേ ഹീരയമാനേന വിയ ച, ഹേട്ഠാ വിഭങ്ഗപ്പകരണേ ഇമാസം പഞ്ചന്നം പഞ്ഞത്തീനം വത്ഥുഭൂതാ ഖന്ധാദയോ നിപ്പദേസേന കഥിതാതി തേന തേ ഇധ ഏകദേസേനേവ കഥേസി. ഛട്ഠാ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തി ഹേട്ഠാ അകഥിതാവ. ഇധാപി ഉദ്ദേസവാരേ ഏകദേസേനേവ കഥിതാ; തസ്മാ തം വിത്ഥാരതോ കഥേതുകാമോ സമയവിമുത്തോ അസമയവിമുത്തോതി ഏകകതോ പട്ഠായ യാവ ദസകാ മാതികം ഠപേസീതി.

൧. ഇദാനി ¶ ¶ യഥാഠപിതം മാതികം ആദിതോ പട്ഠായ വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും – കതമോ ച പുഗ്ഗലോ സമയവിമുത്തോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇധാതി ഇമസ്മിം സത്തലോകേ. ഏകച്ചോ പുഗ്ഗലോതി ഏകോ പുഗ്ഗലോ. കാലേന കാലന്തി ഏത്ഥ ഭുമ്മവസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏകേകസ്മിം കാലേതി വുത്തം ഹോതി. സമയേന സമയന്തി ഇദം പുരിമസ്സേവ വേവചനം. അട്ഠ വിമോക്ഖേതി രൂപാവചരാരൂപാവചരഅട്ഠസമാപത്തിയോ. താസഞ്ഹി പച്ചനീകധമ്മേഹി വിമുച്ചനതോ വിമോക്ഖോതി നാമം. കായേനാതി വിമോക്ഖസഹജാതേന നാമകായേന. ഫുസിത്വാ വിഹരതീതി പടിലഭിത്വാ ഇരിയതി. കതമസ്മിം പനേസ കാലേ വിമോക്ഖേ ഫുസിത്വാ വിഹരതീതി? സമാപത്തിം സമാപജ്ജിതുകാമസ്സ ഹി കാലോ നാമ അത്ഥി, അകാലോ നാമ അത്ഥി. തത്ഥ പാതോവ സരീരപടിജഗ്ഗനകാലോ, വത്തകരണകാലോ ച സമാപജ്ജനസ്സ അകാലോ നാമ. സരീരം പന പടിജഗ്ഗിത്വാ വത്തം കത്വാ വസനട്ഠാനം ¶ പവിസിത്വാ നിസിന്നസ്സ യാവ പിണ്ഡായ ഗമനകാലോ നാഗച്ഛതി, ഏതസ്മിം അന്തരേ സമാപജ്ജനസ്സ കാലോ നാമ.

പിണ്ഡായ ഗമനകാലം പന സല്ലക്ഖേത്വാ നിക്ഖന്തസ്സ ചേതിയവന്ദനകാലോ, ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതസ്സ വിതക്കമാളകേ ഠാനകാലോ പിണ്ഡായ ഗമനകാലോ ഗാമേ ചരണകാലോ; ആസനസാലായ യാഗുപാനകാലോ വത്തകരണകാലോതി അയമ്പി സമാപജ്ജനസ്സ അകാലോ നാമ. ആസനസാലായ പന വിവിത്തേ ഓകാസേ സതി യാവ ഭത്തകാലോ നാഗച്ഛതി, ഏതസ്മിമ്പി അന്തരേ സമാപജ്ജനസ്സ കാലോ നാമ. ഭത്തം പന ഭുഞ്ജനകാലോ, വിഹാരഗമനകാലോ, പത്തചീവരപടിസാമനകാലോ, ദിവാവത്തകരണകാലോ, പരിപുച്ഛാദാനകാലോതി അയമ്പി സമാപജ്ജനസ്സ അകാലോ നാമ. യോ അകാലോ, സ്വേവ അസമയോ. തം സബ്ബമ്പി ഠപേത്വാ അവസേസേ കാലേ കാലേ, സമയേ സമയേ വുത്തപ്പകാരേ അട്ഠ ¶ വിമോക്ഖേ സഹജാതനാമകായേന പടിലഭിത്വാ വിഹരന്തോ, ‘‘ഇധേകച്ചോ പുഗ്ഗലോ…പേ… വിഹരതീ’’തി വുച്ചതി.

അപിചേസ ¶ സഫസ്സകേഹി സഹജാതനാമധമ്മേഹി സഹജാതധമ്മേ ഫുസതിയേവ നാമ, ഉപചാരേന അപ്പനം ഫുസതിയേവ നാമ. പുരിമായ അപ്പനായ അപരം അപ്പനം ഫുസതിയേവ. യേന ഹി സദ്ധിം യേ ധമ്മാ സഹജാതാ, തേന തേ പടിലദ്ധാ നാമ ഹോന്തി. ഫസ്സേനാപി ഫുട്ഠായേവ നാമ ഹോന്തി. ഉപചാരമ്പി അപ്പനായ പടിലാഭകാരണമേവ, തഥാ പുരിമാ അപ്പനാ അപരഅപ്പനായ. തത്രാസ്സ ഏവം സഹജാതേഹി സഹജാതാനം ഫുസനാ വേദിതബ്ബാ – പഠമജ്ഝാനഞ്ഹി വിതക്കാദീഹി പഞ്ചങ്ഗികം. തസ്മിം ഠപേത്വാ താനി അങ്ഗാനി സേസാ അതിരേകപണ്ണാസധമ്മാ ചത്താരോ ഖന്ധാ നാമ ഹോന്തി. തേന നാമകായേന പഠമജ്ഝാനസമാപത്തിവിമോക്ഖം ഫുസിത്വാ പടിലഭിത്വാ വിഹരതി. ദുതിയം ഝാനം പീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാഹി തിവങ്ഗികം, തതിയം സുഖചിത്തേകഗ്ഗതാഹി ദുവങ്ഗികം, ചതുത്ഥം ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാഹി ദുവങ്ഗികം, തഥാ ആകാസാനഞ്ചായതനം…പേ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനഞ്ച. തത്ഥ ഠപേത്വാ താനി അങ്ഗാനി സേസാ അതിരേകപണ്ണാസധമ്മാ ചത്താരോ ഖന്ധാ നാമ ഹോന്തി. തേന നാമകായേന നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിവിമോക്ഖം ഫുസിത്വാ പടിലഭിത്വാ വിഹരതി.

പഞ്ഞായ ചസ്സ ദിസ്വാതി വിപസ്സനാപഞ്ഞായ സങ്ഖാരഗതം, മഗ്ഗപഞ്ഞായ ചതുസച്ചധമ്മേ പസ്സിത്വാ. ഏകച്ചേ ആസവാ പരിക്ഖീണാ ഹോന്തീതി ഉപഡ്ഢുപഡ്ഢാ പഠമമഗ്ഗാദിവജ്ഝാ ആസവാ പരിക്ഖീണാ ഹോന്തി. അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ സമയവിമുത്തോതി ഏത്ഥ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ പുഥുജ്ജനോ തേന ¶ നാമകായേന ഫുസിത്വാ വിഹരതീതി ¶ വത്തും വട്ടതി. പാളിയം പന ‘‘ഏകച്ചേ ആസവാ പരിക്ഖീണാ’’തി വുത്തം. പുഥുജ്ജനസ്സ ച ഖീണാ ആസവാ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ സോ ന ഗഹിതോ. അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ ഖീണാസവോപി തേന നാമകായേന ഫുസിത്വാ വിഹരതീതി വത്തും വട്ടതി. തസ്സ പന അപരിക്ഖീണാസവാ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ സോപി ന ഗഹിതോ. സമയവിമുത്തോതി പന തിണ്ണം സോതാപന്നസകദാഗാമിഅനാഗാമീനംയേവേതം നാമന്തി വേദിതബ്ബം.

൨. അസമയവിമുത്തനിദ്ദേസേ – പുരിമസദിസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അസമയവിമുത്തോതി പനേത്ഥ സുക്ഖവിപസ്സകഖീണാസവസ്സേതം നാമം. സുക്ഖവിപസ്സകാ പന സോതാപന്നസകദാഗാമിഅനാഗാമിനോ അട്ഠസമാപത്തിലാഭിനോ ച ഖീണാസവാ പുഥുജ്ജനാ ച ഇമസ്മിം ദുകേ ന ലബ്ഭന്തി, ദുകമുത്തകപുഗ്ഗലാ ¶ നാമ ഹോന്തി. തസ്മാ സത്ഥാ അത്തനോ ബുദ്ധസുബുദ്ധതായ ഹേട്ഠാ ഗഹിതേ ച അഗ്ഗഹിതേ ച സങ്കഡ്ഢിത്വാ സദ്ധിം പിട്ഠിവട്ടകേഹി തന്തിം ആരോപേന്തോ സബ്ബേപി അരിയപുഗ്ഗലാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അരിയേ വിമോക്ഖേതി കിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയേതി സങ്ഖം ഗതേ ലോകുത്തരവിമോക്ഖേ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ബാഹിരാനഞ്ഹി അട്ഠന്നം സമാപത്തീനം സമാപജ്ജന്തസ്സ സമയോപി അത്ഥി അസമയോപി. മഗ്ഗവിമോക്ഖേന വിമുച്ചനസ്സ സമയോ വാ അസമയോ വാ നത്ഥി. യസ്സ സദ്ധാ ബലവതീ, വിപസ്സനാ ച ആരദ്ധാ, തസ്സ ഗച്ഛന്തസ്സ തിട്ഠന്തസ്സ നിസീദന്തസ്സ നിപജ്ജന്തസ്സ ഖാദന്തസ്സ ഭുഞ്ജന്തസ്സ മഗ്ഗഫലപടിവേധോ നാമ ന ഹോതീതി നത്ഥി. ഇതി മഗ്ഗവിമോക്ഖേന വിമുച്ചനസ്സ സമയോ വാ അസമയോ വാ നത്ഥീതി ഹേട്ഠാ ഗഹിതേ ച അഗ്ഗഹിതേ ച സങ്കഡ്ഢിത്വാ ഇമം പിട്ഠിവട്ടകം തന്തിം ആരോപേസി ധമ്മരാജാ. സമാപത്തിലാഭീ പുഥുജ്ജനോ ഇമായപി തന്തിയാ അഗ്ഗഹിതോവ. ഭജാപിയമാനോ പന ¶ സമാപത്തിവിക്ഖമ്ഭിതാനം കിലേസാനം വസേന സമയവിമുത്തഭാവം ഭജേയ്യ.

൩. കുപ്പധമ്മാകുപ്പധമ്മനിദ്ദേസേസു – യസ്സ അധിഗതോ സമാപത്തിധമ്മോ കുപ്പതി നസ്സതി, സോ കുപ്പധമ്മോ. രൂപസഹഗതാനന്തി രൂപനിമിത്തസങ്ഖാതേന രൂപേന സഹഗതാനം. തേന സദ്ധിം പവത്താനം ന വിനാ രൂപാരമ്മണാനം ചതുന്നം രൂപാവചരജ്ഝാനാനന്തി അത്ഥോ. അരൂപസഹഗതാനന്തി രൂപതോ അഞ്ഞം, ന രൂപന്തി അരൂപം. അരൂപേന സഹഗതാനം തേന സദ്ധിം പവത്താനം ന വിനാ അരൂപാരമ്മണാനം ചതുന്നം അരൂപാവചരജ്ഝാനാനന്തി അത്ഥോ. ന നികാമലാഭീതി പഞ്ചഹാകാരേഹി അചിണ്ണവസിതായ ഇച്ഛിതാകാരേന അലദ്ധത്താ ന നികാമലാഭീ. അപ്പഗുണസമാപത്തികോതി അത്ഥോ. ന അകിച്ഛലാഭീതി കിച്ഛലാഭീ ദുക്ഖലാഭീ. യോ ആഗമനമ്ഹി കിലേസേ വിക്ഖമ്ഭേന്തോ ഉപചാരം പാപേന്തോ ¶ അപ്പനം പാപേന്തോ ചിത്തമഞ്ജൂസം ലഭന്തോ ദുക്ഖേന കിച്ഛേന സസങ്ഖാരേന സപ്പയോഗേന കിലമന്തോ തം സമ്പദം പാപുണിതും സക്കോതി, സോ ന അകിച്ഛലാഭീ നാമ. ന അകസിരലാഭീതി അവിപുലലാഭീ. സമാപത്തിം അപ്പേത്വാ അദ്ധാനം ഫരിതും ന സക്കോതി. ഏകം ദ്വേ ചിത്തവാരേ വത്തേത്വാ സഹസാവ വുട്ഠാതീതി അത്ഥോ.

യത്ഥിച്ഛകന്തി യസ്മിം ഓകാസേ സമാപത്തിം അപ്പേത്വാ നിസീദിതും ഇച്ഛതി. യദിച്ഛകന്തി കസിണജ്ഝാനം വാ ആനാപാനജ്ഝാനം വാ ബ്രഹ്മവിഹാരജ്ഝാനം വാ അസുഭജ്ഝാനം ¶ വാതി യം യം സമാപത്തിം അപ്പേത്വാ നിസീദിതും ഇച്ഛതി. യാവതിച്ഛകന്തി അദ്ധാനപരിച്ഛേദേന യത്തകം കാലം ഇച്ഛതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യത്ഥ യത്ഥ യം യം സമാപത്തിം യത്തകം അദ്ധാനം സമാപജ്ജിതുമ്പി വുട്ഠാതുമ്പി ഇച്ഛതി, തത്ഥ തത്ഥ തം തം സമാപത്തിം തത്തകം അദ്ധാനം സമാപജ്ജിതുമ്പി വുട്ഠാതുമ്പി ന സക്കോതി. ചന്ദം വാ സൂരിയം വാ ഉല്ലോകേത്വാ ‘ഇമസ്മിം ¶ ചന്ദേ വാ സൂരിയേ വാ ഏത്തകം ഠാനം ഗതേ വുട്ഠഹിസ്സാമീ’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഝാനം സമാപന്നോ യഥാപരിച്ഛേദേന വുട്ഠാതും ന സക്കോതി, അന്തരാവ വുട്ഠാതി; സമാപത്തിയാ അപ്പഗുണതായാതി.

പമാദമാഗമ്മാതി പമാദം പടിച്ച. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവംവിധോ പുഗ്ഗലോ കുപ്പധമ്മോതി വുച്ചതി. ഇദം പന അട്ഠസമാപത്തിലാഭിനോ പുഥുജ്ജനസ്സ സോതാപന്നസ്സ സകദാഗാമിനോതി തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനം നാമം. ഏതേസഞ്ഹി സമാധിപാരിബന്ധകാ വിപസ്സനാപാരിബന്ധകാ ച ധമ്മാ ന സുവിക്ഖമ്ഭിതാ, ന സുവിക്ഖാലിതാ, തേന തേസം സമാപത്തി നസ്സതി പരിഹായതി. സാ ച ഖോ നേവ സീലഭേദേന, നാപത്തിവീതിക്കമേന. ന ഗരുകമോക്ഖധമ്മോ പനേസ അപ്പമത്തകേനപി കിച്ചകരണീയേന വാ വത്തഭേദമത്തകേന വാ നസ്സതി.

തത്രിദം വത്ഥു – ഏകോ കിര ഥേരോ സമാപത്തിം വളഞ്ജേതി. തസ്മിം പിണ്ഡായ ഗാമം പവിട്ഠേ ദാരകാ പരിവേണേ കീളിത്വാ പക്കമിംസു. ഥേരോ ആഗന്ത്വാ ‘പരിവേണം സമ്മജ്ജിതബ്ബ’ന്തി ചിന്തേത്വാ അസമ്മജ്ജിത്വാ വിഹാരം പവിസിത്വാ ‘സമാപത്തിം അപ്പേസ്സാമീ’തി നിസീദി. സോ അപ്പേതും അസക്കോന്തോ, ‘കിം നു ഖോ ആവരണ’ന്തി സീലം ആവജ്ജന്തോ അപ്പമത്തകമ്പി വീതിക്കമം അദിസ്വാ ‘വത്തഭേദോ നു ഖോ അത്ഥീ’തി ഓലോകേന്തോ പരിവേണസ്സ അസമ്മട്ഠഭാവം ഞത്വാ സമ്മജ്ജിത്വാ പവിസിത്വാ നിസീദന്തോ സമാപത്തിം അപ്പേന്തോവ നിസീദി.

൪. അകുപ്പധമ്മനിദ്ദേസോ ¶ വുത്തപടിപക്ഖവസേനേവ വേദിതബ്ബോ. അകുപ്പധമ്മോതി ഇദം പന അട്ഠസമാപത്തിലാഭിനോ അനാഗാമിസ്സ ചേവ ഖീണാസവസ്സ ചാതി ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം നാമം. തേസഞ്ഹി സമാധിപാരിബന്ധകാ വിപസ്സനാപാരിബന്ധകാ ച ധമ്മാ സുവിക്ഖമ്ഭിതാ സുവിക്ഖാലിതാ; തേന തേസം ¶ ഭസ്സസങ്ഗണികാരാമാദികിച്ചേന വാ അഞ്ഞേന വാ യേന കേനചി അത്തനോ അനുരൂപേന പമാദേന വീതിനാമേന്താനമ്പി സമാപത്തി ന കുപ്പതി, ന നസ്സതി. സുക്ഖവിപസ്സകാ പന സോതാപന്നസകദാഗാമിഅനാഗാമിഖീണാസവാ ഇമസ്മിം ദുകേ ¶ ന ലബ്ഭന്തി; ദുകമുത്തകപുഗ്ഗലാ നാമ ഹോന്തി. തസ്മാ സത്ഥാ അത്തനോ ബുദ്ധസുബുദ്ധതായ ഹേട്ഠാ ഗഹിതേ ച അഗ്ഗഹിതേ ച സങ്കഡ്ഢിത്വാ ഇമസ്മിമ്പി ദുകേ സദ്ധിം പിട്ഠിവട്ടകേഹി തന്തിം ആരോപേന്തോ സബ്ബേപി അരിയപുഗ്ഗലാതിആദിമാഹ. അട്ഠന്നഞ്ഹി സമാപത്തീനം കുപ്പനം നസ്സനം ഭവേയ്യ, ലോകുത്തരധമ്മസ്സ പന സകിം പടിവിദ്ധസ്സ കുപ്പനം നസ്സനം നാമ നത്ഥി, തം സന്ധായേതം വുത്തം.

൫. പരിഹാനധമ്മാപരിഹാനധമ്മനിദ്ദേസാപി കുപ്പധമ്മാകുപ്പധമ്മനിദ്ദേസവസേനേവ വേദിതബ്ബാ. കേവലഞ്ഹി ഇധ പുഗ്ഗലസ്സ പമാദം പടിച്ച ധമ്മാനം പരിഹാനമ്പി അപരിഹാനമ്പി ഗഹിതന്തി ഇദം പരിയായദേസനാമത്തമേവ നാനം. സേസം സബ്ബത്ഥ താദിസമേവ.

൭. ചേതനാഭബ്ബനിദ്ദേസേ – ചേതനാഭബ്ബോതി ചേതനായ അപരിഹാനിം ആപജ്ജിതും ഭബ്ബോ. സചേ അനുസഞ്ചേതേതീതി, സചേ സമാപജ്ജതി. സമാപത്തിഞ്ഹി സമാപജ്ജന്തോ അനുസഞ്ചേതേതി നാമ. സോ ന പരിഹായതി, ഇതരോ പരിഹായതി.

൮. അനുരക്ഖണാഭബ്ബനിദ്ദേസേ – അനുരക്ഖണാഭബ്ബോതി അനുരക്ഖണായ അപരിഹാനിം ആപജ്ജിതും ഭബ്ബോ. സചേ അനുരക്ഖതീതി സചേ അനുപകാരധമ്മേ പഹായ ഉപകാരധമ്മേ സേവന്തോ സമാപജ്ജതി. ഏവഞ്ഹി പടിപജ്ജന്തോ അനുരക്ഖതി നാമ. സോ ന പരിഹായതി, ഇതരോ പരിഹായതി.

ഇമേ ദ്വേപി സമാപത്തിം ഠപേതും ഥാവരം കാതും പടിബലാ. ചേതനാഭബ്ബതോ പന അനുരക്ഖണാഭബ്ബോവ ബലവതരോ. ചേതനാഭബ്ബോ ഹി ഉപകാരാനുപകാരേ ധമ്മേ ന ജാനാതി. അജാനന്തോ ഉപകാരധമ്മേ നുദതി നീഹരതി, അനുപകാരധമ്മേ സേവതി. സോ തേ സേവന്തോ സമാപത്തിതോ പരിഹായതി ¶ . അനുരക്ഖണാഭബ്ബോ ഉപകാരാനുപകാരേ ധമ്മേ ജാനാതി. ജാനന്തോ അനുപകാരധമ്മേ ¶ നുദതി നീഹരതി, ഉപകാരധമ്മേ സേവതി. സോ തേ സേവന്തോ സമാപത്തിതോ ന പരിഹായതി.

യഥാ ഹി ദ്വേ ഖേത്തപാലാ ഏകോ പണ്ഡുരോഗേന സരോഗോ അക്ഖമോ സീതാദീനം, ഏകോ അരോഗോ സീതാദീനം സഹോ. സരോഗോ ഹേട്ഠാകുടിം ന ഓതരതി, രത്താരക്ഖം ദിവാരക്ഖം വിജഹതി. തസ്സ ദിവാ സുകമോരാദയോ ഖേത്തം ഓതരിത്വാ സാലിസീസം ഖാദന്തി, രത്തിം മിഗസൂകരാദയോ പവിസിത്വാ ഖലം ¶ തച്ഛി തം വിയ ഛേത്വാ ഗച്ഛന്തി. സോ അത്തനോ പമത്തകാരണാ പുന ബീജമത്തമ്പി ന ലഭതി. ഇതരോ രത്താരക്ഖം ദിവാരക്ഖം ന വിജഹതി. സോ അത്തനോ അപ്പമത്തകാരണാ ഏകകരീസതോ ചത്താരിപി അട്ഠപി സകടാനി ലഭതി.

തത്ഥ സരോഗഖേത്തപാലോ വിയ ചേതനാഭബ്ബോ, അരോഗോ വിയ അനുരക്ഖണാഭബ്ബോ ദട്ഠബ്ബോ. സരോഗസ്സ അത്തനോ പമാദേന പുന ബീജമത്തസ്സപി അലഭനം വിയ ചേതനാഭബ്ബസ്സ ഉപകാരാനുപകാരേ ധമ്മേ അജാനിത്വാ ഉപകാരേ പഹായ അനുപകാരേ സേവന്തസ്സ സമാപത്തിയാ പരിഹാനം. ഇതരസ്സ അത്തനോ അപ്പമാദേന ഏകകരീസമത്തതോ ചതുഅട്ഠസകടഉദ്ധരണം വിയ അനുരക്ഖണാഭബ്ബസ്സ ഉപകാരാനുപകാരേ ധമ്മേ ജാനിത്വാ അനുപകാരേ പഹായ ഉപകാരേ സേവന്തസ്സ സമാപത്തിയാ അപരിഹാനം വേദിതബ്ബം. ഏവം ചേതനാഭബ്ബതോ അനുരക്ഖണാഭബ്ബോവ സമാപത്തിം ഥാവരം കാതും ബലവതരോതി വേദിതബ്ബോ.

൯. പുഥുജ്ജനനിദ്ദേസേ – തീണി സംയോജനാനീതി ദിട്ഠിസംയോജനസീലബ്ബതപരാമാസസംയോജനവിചികിച്ഛാസംയോജനാനി. ഏതാനി ഹി ഫലക്ഖണേ പഹീനാനി നാമ ഹോന്തി. അയം പന ഫലക്ഖണേപി ന ഹോതീതി ദസ്സേതി. തേസം ധമ്മാനന്തി തേസം സംയോജനധമ്മാനം. മഗ്ഗക്ഖണസ്മിഞ്ഹി തേസം പഹാനായ പടിപന്നോ നാമ ഹോതി. അയം പന മഗ്ഗക്ഖണേപി ന ഹോതി. ഏത്താവതാ വിസ്സട്ഠകമ്മട്ഠാനോ ഥൂലബാലപുഥുജ്ജനോവ ഇധ കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ.

൧൦. ഗോത്രഭുനിദ്ദേസേ ¶ – യേസം ധമ്മാനന്തി യേസം ഗോത്രഭുഞാണേന സദ്ധിം ഉപ്പന്നാനം പരോപണ്ണാസകുസലധമ്മാനം. അരിയധമ്മസ്സാതി ലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സ. അവക്കന്തി ഹോതീതി ഓക്കന്തി നിബ്ബത്തി പാതുഭാവോ ഹോതി. അയം വുച്ചതീതി അയം നിബ്ബാനാരമ്മണേന ഞാണേന സബ്ബം പുഥുജ്ജനസങ്ഖം പുഥുജ്ജനഗോത്തം ¶ പുഥുജ്ജനമണ്ഡലം പുഥുജ്ജനപഞ്ഞത്തിം അതിക്കമിത്വാ അരിയസങ്ഖം അരിയഗോത്തം അരിയമണ്ഡലം അരിയപഞ്ഞത്തിം ഓക്കമനതോ ഗോത്രഭൂപുഗ്ഗലോ നാമ വുച്ചതി.

൧൧. ഭയൂപരതനിദ്ദേസേ – ഭയേന ഉപരതോതി ഭയൂപരതോ. സത്തപി സേക്ഖാ പുഥുജ്ജനാ ച ഭായിത്വാ പാപതോ ഓരമന്തി പാപം ന കരോന്തി ¶ . തത്ഥ പുഥുജ്ജനാ ദുഗ്ഗതിഭയം, വട്ടഭയം, കിലേസഭയം, ഉപവാദഭയന്തി ചത്താരി ഭയാനി ഭായന്തി. തേസു ഭായിതബ്ബട്ഠേന ദുഗ്ഗതിയേവ ഭയം ദുഗ്ഗതിഭയം. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ പുഥുജ്ജനോ ‘സചേ ത്വം പാപം കരിസ്സസി, ചത്താരോ അപായാ മുഖം വിവരിത്വാ ഠിതച്ഛാതഅജഗരസദിസാ, തേസു ദുക്ഖം അനുഭവന്തോ കഥം ഭവിസ്സസീ’തി ദുഗ്ഗതിഭയം ഭായിത്വാ പാപം ന കരോതി. അനമതഗ്ഗസംസാരവട്ടംയേവ പന വട്ടഭയം നാമ. സബ്ബമ്പി അകുസലം കിലേസഭയം നാമ. ഗരഹാ പന ഉപവാദഭയം നാമ. താനിപി ഭായിത്വാ പുഥുജ്ജനോ പാപം ന കരോതി. സോതാപന്നസകദാഗാമിഅനാഗാമിനോ പന തയോ സേക്ഖാ ദുഗ്ഗതിം അതീതത്താ സേസാനി തീണി ഭയാനി ഭായിത്വാ പാപം ന കരോന്തി. മഗ്ഗട്ഠകസേക്ഖാ ആഗമനവസേന വാ അസമുച്ഛിന്നഭയത്താ വാ ഭയൂപരതാ നാമ ഹോന്തി. ഖീണാസവോ ഇമേസു ചതൂസു ഭയേസു ഏകമ്പി ന ഭായതി. സോ ഹി സബ്ബസോ സമുച്ഛിന്നഭയോ; തസ്മാ അഭയൂപരതോതി വുച്ചതി. കിം പന സോ ഉപവാദമ്പി ന ഭായതീതി? ന ഭായതി. ഉപവാദം പന രക്ഖതീതി വത്തും വട്ടതി. ദോണുപ്പലവാപിഗാമേ ഖീണാസവത്ഥേരോ വിയ.

൧൨. അഭബ്ബാഗമനനിദ്ദേസേ ¶ – സമ്മത്തനിയാമാഗമനസ്സ അഭബ്ബോതി അഭബ്ബാഗമനോ. കമ്മാവരണേനാതി പഞ്ചവിധേന ആനന്തരിയകമ്മേന. കിലേസാവരണേനാതി നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിയാ. വിപാകാവരണേനാതി അഹേതുകദുഹേതുകപടിസന്ധിയാ. അസ്സദ്ധാതി ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘേസു സദ്ധാരഹിതാ. അച്ഛന്ദികാതി കത്തുകമ്യതാകുസലച്ഛന്ദരഹിതാ. തേ ഠപേത്വാ ജമ്ബുദീപം ഇതരദീപത്തയവാസിനോ വേദിതബ്ബാ. തേസു ഹി മനുസ്സാ അച്ഛന്ദികഭാവം പവിട്ഠാ നാമ. ദുപ്പഞ്ഞാതി ഭവങ്ഗപഞ്ഞാരഹിതാ. അഭബ്ബാതി അപ്പടിലദ്ധമഗ്ഗഫലൂപനിസ്സയാ. നിയാമന്തി മഗ്ഗനിയാമം, സമ്മത്തനിയാമം. ഓക്കമിതുന്തി ഏതം കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തസങ്ഖാതം നിയാമം ഓക്കമിതും പവിസിതും തത്ഥ പതിട്ഠാതും അഭബ്ബാ.

൧൩. ഭബ്ബാഗമനനിദ്ദേസോ വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബോ. ഏവമിമസ്മിം ദുകേ യേ ച പുഗ്ഗലാ പഞ്ചാനന്തരിയകാ, യേ ച നിയതമിച്ഛാദിട്ഠികാ, യേഹി ച അഹേതുകദുഹേതുകപടിസന്ധി ഗഹിതാ ¶ , യേ ച ബുദ്ധാദീനം ന സദ്ദഹന്തി, യേസഞ്ച കത്തുകമ്യതാഛന്ദോ നത്ഥി, യേ ച അപരിപുണ്ണഭവങ്ഗപഞ്ഞാ, യേസഞ്ച മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയോ നത്ഥി, തേ സബ്ബേപി സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമിതും അഭബ്ബാ, വിപരീതാ ഭബ്ബാതി വുത്താ.

൧൪. നിയതാനിയതനിദ്ദേസേ ¶ – ആനന്തരികാതി ആന്തരികകമ്മസമങ്ഗിനോ. മിച്ഛാദിട്ഠികാതി നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിസമങ്ഗിനോ. സബ്ബേപി ഹേതേ നിരയസ്സ അത്ഥായ നിയതത്താ നിയതാ നാമ. അട്ഠ പന അരിയപുഗ്ഗലാ സമ്മാഭാവായ ഉപരൂപരിമഗ്ഗഫലത്ഥായ ചേവ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥായ ച നിയതത്താ നിയതാ നാമ. അവസേസപുഗ്ഗലാ പന അനിബദ്ധഗതികാ. യഥാ ആകാസേ ഖിത്തദണ്ഡോ പഥവിയം പതന്തോ ‘അഗ്ഗേന വാ മജ്ഝേന വാ മൂലേന വാ പതിസ്സതീ’തി ന ഞായതി; ഏവമേവ ‘അസുകഗതിയാ നാമ നിബ്ബത്തിസ്സന്തീ’തി നിയമാഭാവാ അനിയതാ നാമാതി വേദിതബ്ബാ. യാ പന ഉത്തരകുരുകാനം നിയതഗതികതാ ¶ വുത്താ, ന സാ നിയതധമ്മവസേന. മിച്ഛത്തസമ്മത്തനിയതധമ്മായേവ ഹി നിയതാ നാമ. തേസഞ്ച വസേനായം പുഗ്ഗലനിയമോ കഥിതോതി.

൧൫. പടിപന്നകനിദ്ദേസേ – മഗ്ഗസമങ്ഗിനോതി മഗ്ഗട്ഠകപുഗ്ഗലാ. തേ ഹി ഫലത്ഥായ പടിപന്നത്താ പടിപന്നകാ നാമ. ഫലസമങ്ഗിനോതി ഫലപടിലാഭസമങ്ഗിതായ ഫലസമങ്ഗിനോ. ഫലപടിലാഭതോ പട്ഠായ ഹി തേ ഫലസമാപത്തിം അസമാപന്നാപി ഫലേ ഠിതായേവ നാമ.

൧൬. സമസീസീനിദ്ദേസേ – അപുബ്ബം അചരിമന്തി അപുരേ അപച്ഛാ, ഏകപ്പഹാരേനേവാതി അത്ഥോ. പരിയാദാനന്തി പരിക്ഖയോ. അയം വുച്ചതീതി അയം പുഗ്ഗലോ സമസീസീ നാമ വുച്ചതി. സോ പനേസ തിവിധോ ഹോതി – ഇരിയാപഥസമസീസീ, രോഗസമസീസീ, ജീവിതസമസീസീതി. തത്ഥ യോ ചങ്കമന്തോവ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ ചങ്കമന്തോവ പരിനിബ്ബാതി പദുമത്ഥേരോ വിയ; ഠിതകോവ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ ഠിതകോവ പരിനിബ്ബാതി കോടപബ്ബതവിഹാരവാസീതിസ്സത്ഥേരോ വിയ; നിസിന്നോവ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ നിസിന്നോവ പരിനിബ്ബാതി, നിപന്നോവ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ നിപന്നോവ പരിനിബ്ബാതി – അയം ഇരിയാപഥസമസീസീ നാമ.

യോ പന ഏകം രോഗം പത്വാ അന്തോരോഗേയേവ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പത്വാ തേനേവ രോഗേന പരിനിബ്ബാതി – അയം രോഗസമസീസീ നാമ.

കതരോ ¶ ¶ ജീവിതസമസീസീ നാമ? ‘‘സീസന്തി തേരസ സീസാനി – പലിബോധസീസഞ്ച തണ്ഹാ, വിനിബന്ധനസീസഞ്ച മാനോ, പരാമാസസീസഞ്ച ദിട്ഠി, വിക്ഖേപസീസഞ്ച ഉദ്ധച്ചം, സംകിലേസസീസഞ്ച അവിജ്ജാ, അധിമോക്ഖസീസഞ്ച സദ്ധാ, പഗ്ഗഹസീസഞ്ച വീരിയം, ഉപട്ഠാനസീസഞ്ച സതി, അവിക്ഖേപസീസഞ്ച സമാധി, ദസ്സനസീസഞ്ച പഞ്ഞാ, പവത്തസീസഞ്ച ജീവിതിന്ദ്രിയം, ഗോചരസീസഞ്ച വിമോക്ഖോ, സങ്ഖാരസീസഞ്ച നിരോധോ’’തി (പടി. മ. ൧.൮൭). തത്ഥ കിലേസസീസം അവിജ്ജം അരഹത്തമഗ്ഗോ പരിയാദിയതി. പവത്തസീസം ജീവിതിന്ദ്രിയം ചുതിചിത്തം പരിയാദിയതി. അവിജ്ജാപരിയാദായകം ¶ ചിത്തം ജീവിതിന്ദ്രിയം പരിയാദാതും ന സക്കോതി. ജീവിതിന്ദ്രിയപരിയാദായകം ചിത്തം അവിജ്ജം പരിയാദാതും ന സക്കോതി. അവിജ്ജാപരിയാദായകം ചിത്തം അഞ്ഞം, ജീവിതിന്ദ്രിയപരിയാദായകം ചിത്തം അഞ്ഞം. യസ്സ ചേതം സീസദ്വയം സമം പരിയാദാനം ഗച്ഛതി, സോ ജീവിതസമസീസീ നാമ.

കഥമിദം സമം ഹോതീതി? വാരസമതായ. യസ്മിഞ്ഹി വാരേ മഗ്ഗവുട്ഠാനം ഹോതി – സോതാപത്തിമഗ്ഗേ പഞ്ച പച്ചവേക്ഖണാനി, സകദാഗാമിമഗ്ഗേ പഞ്ച, അനാഗാമിമഗ്ഗേ പഞ്ച, അരഹത്തമഗ്ഗേ ചത്താരീതി ഏകൂനവീസതിയാ പച്ചവേക്ഖണഞാണേ പതിട്ഠായ ഭവങ്ഗം ഓതരിത്വാ പരിനിബ്ബായതി. ഇമായ വാരസമതായ ഇദം ഉഭയസീസപരിയാദാനം സമം ഹോതി നാമ. തേനായം പുഗ്ഗലോ ജീവിതസമസീസീതി വുച്ചതി. അയമേവ ച ഇധ അധിപ്പേതോ.

൧൭. ഠിതകപ്പീനിദ്ദേസേ – ഠിതോ കപ്പോതി ഠിതകപ്പോ, ഠിതകപ്പോ അസ്സ അത്ഥീതി ഠിതകപ്പീ. കപ്പം ഠപേതും സമത്ഥോതി അത്ഥോ. ഉഡ്ഡയ്ഹനവേലാ അസ്സാതി ഝായനകാലോ ഭവേയ്യ. നേവ താവാതി യാവ ഏസ മഗ്ഗസമങ്ഗീ പുഗ്ഗലോ സോതാപത്തിഫലം ന സച്ഛികരോതി, നേവ താവ കപ്പോ ഝായേയ്യ. ഝായമാനോപി അജ്ഝായിത്വാവ തിട്ഠേയ്യ. കപ്പവിനാസോ ഹി നാമ മഹാവികാരോ മഹാപയോഗോ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളസ്സ ഝായനവസേന മഹാലോകവിനാസോ. അയമ്പി ഏവം മഹാവിനാസോ തിട്ഠേയ്യ വാതി വദതി. സാസനേ പന ധരമാനേ അയം കപ്പവിനാസോ നാമ നത്ഥി. കപ്പവിനാസേ സാസനം നത്ഥി. ഗതകോടികേ ഹി കാലേ കപ്പവിനാസോ നാമ ഹോതി. ഏവം സന്തേപി സത്ഥാ അന്തരായാഭാവം ദീപേതും ഇദം കാരണം ആഹരി – ‘‘ഇദമ്പി ഭവേയ്യ, മഗ്ഗസമങ്ഗിനോ പന ഫലസ്സ അന്തരായോ ന സക്കാ കാതു’’ന്തി. അയം പന പുഗ്ഗലോ കപ്പം ഠപേന്തോ കിത്തകം കാലം ഠപേയ്യാതി? യസ്മിം ¶ വാരേ മഗ്ഗവുട്ഠാനം ഹോതി, അഥ ഭവങ്ഗം ആവട്ടേന്തം മനോദ്വാരാവജ്ജനം ഉപ്പജ്ജതി. തതോ തീണി അനുലോമാനി, ഏകം ഗോത്രഭുചിത്തം, ഏകം മഗ്ഗചിത്തം, ദ്വേ ഫലചിത്താനി, പഞ്ച ¶ പച്ചവേക്ഖണഞാണാനീതി ¶ ഏത്തകം കാലം ഠപേയ്യ. ഇമം പനത്ഥം ബാഹിരായ ആഗന്തുകൂപമായപി ഏവം ദീപയിംസു. സചേ ഹി സോതാപത്തിമഗ്ഗസമങ്ഗിസ്സ മത്ഥകൂപരി യോജനികം ഏകഗ്ഘനസേലം തിവട്ടായ രജ്ജുയാ ബന്ധിത്വാ ഓലമ്ബേയ്യ, ഏകസ്മിം വട്ടേ ഛിന്നേ ദ്വീഹി ഓലമ്ബേയ്യ, ദ്വീസു ഛിന്നേസു ഏകേന ഓലമ്ബേയ്യേവ, തസ്മിമ്പി ഛിന്നേ അബ്ഭകൂടം വിയ ആകാസേ തിട്ഠേയ്യ, ന ത്വേവ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ മഗ്ഗാനന്തരഫലസ്സ അന്തരായം കരേയ്യാതി. അയം പന ദീപനാ പരിത്താ, പുരിമാവ മഹന്താ. ന കേവലം പന സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠോവ കപ്പം ഠപേതി, ഇതരേ മഗ്ഗസമങ്ഗിനോപി ഠപേന്തിയേവ. തേന ഭഗവാ ഹേട്ഠാ ഗഹിതഞ്ച അഗ്ഗഹിതഞ്ച സബ്ബം സങ്കഡ്ഢിത്വാ സദ്ധിം പിട്ഠിവട്ടകപുഗ്ഗലേഹി ഇമം തന്തിം ആരോപേസി – ‘‘സബ്ബേപി മഗ്ഗസമങ്ഗിനോ പുഗ്ഗലാ ഠിതകപ്പിനോ’’തി.

൧൮. അരിയനിദ്ദേസേ – കിലേസേഹി ആരകത്താ അരിയാ. സദേവകേന ലോകേന അരണീയത്താ അരിയാ. അരിയട്ഠോ നാമ പരിസുദ്ധട്ഠോതി പരിസുദ്ധത്താപി അരിയാ. സേസാ അപരിസുദ്ധതായ അനരിയാ.

൧൯. സേക്ഖനിദ്ദേസേ – മഗ്ഗസമങ്ഗിനോ മഗ്ഗക്ഖണേ, ഫലസമങ്ഗിനോ ച ഫലക്ഖണേ, അധിസീലസിക്ഖാദികാ തിസ്സോപി സിക്ഖാ സിക്ഖന്തിയേവാതി സേക്ഖാ. അരഹതാ പന അരഹത്തഫലക്ഖണേ തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖിതാ. പുന തസ്സ സിക്ഖനകിച്ചം നത്ഥീതി അസേക്ഖാ. ഇതി സത്ത അരിയാ സിക്ഖന്തീതി സേക്ഖാ. ഖീണാസവാ അഞ്ഞസ്സ സന്തികേ സീലാദീനം സിക്ഖിതത്താ സിക്ഖിതഅസേക്ഖാ നാമ. ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധാ സയമ്ഭൂതതായ അസിക്ഖിതഅസേക്ഖാ നാമ. സേസപുഗ്ഗലാ നേവ സിക്ഖന്തി ന സിക്ഖിതാതി നേവസേക്ഖാനാസേക്ഖാ.

൨൦. തേവിജ്ജനിദ്ദേസേ – പഠമം പുബ്ബേനിവാസദിബ്ബചക്ഖുഞാണാനി നിബ്ബത്തേത്വാ പച്ഛാ അരഹത്തം പത്തോപി, പഠമം അരഹത്തം ¶ പത്വാ പച്ഛാ പുബ്ബേനിവാസദിബ്ബചക്ഖുഞാണനിബ്ബത്തകോപി തേവിജ്ജോയേവ നാമ. സുത്തന്തകഥാ പന പരിയായദേസനാ അഭിധമ്മകഥാ നിപ്പരിയായദേസനാതി ഇമസ്മിം ഠാനേ ആഗമനീയമേവ ധുരം. തസ്മാ പഠമം ദ്വേ വിജ്ജാ നിബ്ബത്തേത്വാ പച്ഛാ അരഹത്തം പത്തോവ ഇധ അധിപ്പേതോ. ഛളഭിഞ്ഞേപി ഏസേവ നയോ.

൨൨. സമ്മാസമ്ബുദ്ധനിദ്ദേസേ ¶ – പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസൂതി പച്ഛിമഭവേ സച്ചപ്പടിവേധതോ പുബ്ബേ അഞ്ഞസ്സ ¶ കസ്സചി സന്തികേ അസ്സുതപുബ്ബേസു. തതോ പുരിമപുരിമേസു പന ഭവേസു സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്താ ബുദ്ധസാസനേ പബ്ബജിത്വാ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ ഗതപച്ചാഗതവത്തം ആരുയ്ഹ കമ്മട്ഠാനം അനുലോമം ഗോത്രഭും ആഹച്ച ഠപേന്തി. തസ്മാ പച്ഛിമഭവസ്മിംയേവ അനാചരിയകഭാവം സന്ധായേതം വുത്തം. തദാ ഹി തഥാഗതോ പൂരിതപാരമിത്താ അഞ്ഞസ്സ സന്തികേ സാമം അനനുസ്സുതേസു സങ്ഖതാസങ്ഖതധമ്മേസു ‘‘ഇദം ദുക്ഖം…പേ… അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി അത്തപച്ചക്ഖേന ഞാണേന ചത്താരി സച്ചാനി അഭിസമ്ബുജ്ഝതി.

തത്ഥ ചാതി തസ്മിഞ്ച ചതുസച്ചസമ്ബോധിസങ്ഖാതേ അരഹത്തമഗ്ഗേ. സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണാതി ബലേസു ച വസീഭാവന്തി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഞ്ചേവ ബലേസു ച ചിണ്ണവസീഭാവം പാപുണാതി. ബുദ്ധാനഞ്ഹി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ചേവ ദസബലഞാണസ്സ ച അധിഗമനതോ പട്ഠായ അഞ്ഞം കാതബ്ബം നാമ നത്ഥി. യഥാ പന ഉഭതോസുജാതസ്സ ഖത്തിയകുമാരസ്സ അഭിസേകപ്പത്തിതോ പട്ഠായ ‘ഇദം നാമ ഇസ്സരിയം അനാഗത’ന്തി ന വത്തബ്ബം, സബ്ബം ആഗതമേവ ഹോതി. ഏവമേവ ബുദ്ധാനം അരഹത്തമഗ്ഗസ്സ ആഗമനതോ പട്ഠായ ‘അയം നാമ ഗുണോ ന ആഗതോ, ന പടിവിദ്ധോ, ന പച്ചക്ഖോ’തി ന വത്തബ്ബോ, സബ്ബേപി സബ്ബഞ്ഞുഗുണാ ആഗതാ പടിവിദ്ധാ പച്ചക്ഖകതാവ ഹോന്തി. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവം പാരമീപൂരണസിദ്ധാനുഭാവേന അരിയമഗ്ഗേന പടിവിദ്ധസബ്ബഞ്ഞുഗുണോ പുഗ്ഗലോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി വുച്ചതി.

൨൩. പച്ചേകബുദ്ധനിദ്ദേസേപി ¶ – പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസൂതി പദേ പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പച്ചേകബുദ്ധോപി ഹി പച്ഛിമഭവേ അനാചരിയകോ അത്തുക്കംസികഞാണേനേവ പടിവിദ്ധസച്ചോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഞ്ചേവ ബലേസു ച ചിണ്ണവസീഭാവം ന പാപുണാതി.

൨൪. ഉഭതോഭാഗവിമുത്തനിദ്ദേസേ – അട്ഠ വിമോക്ഖേ കായേന ഫുസിത്വാ വിഹരതീതി അട്ഠ സമാപത്തിയോ സഹജാതനാമകായേന പടിലഭിത്വാ വിഹരതി. പഞ്ഞായ ചസ്സ ദിസ്വാതി വിപസ്സനാപഞ്ഞായ സങ്ഖാരഗതം, മഗ്ഗപഞ്ഞായ ചത്താരി സച്ചാനി പസ്സിത്വാ ചത്താരോപി ആസവാ ഖീണാ ഹോന്തി. അയം വുച്ചതീതി ¶ അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ നാമാതി വുച്ചതി. അയഞ്ഹി ദ്വീഹി ഭാഗേഹി ദ്വേ വാരേ വിമുത്തോതി ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ. തത്രായം ഥേരവാദോ – തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരോ താവ ആഹ – ‘‘സമാപത്തിയാ വിക്ഖമ്ഭനവിമോക്ഖേന, മഗ്ഗേന സമുച്ഛേദവിമോക്ഖേന ¶ വിമുത്തോതി ഉഭതോഭാഗേഹി ദ്വേ വാരേ വിമുത്തോ’’തി. തിപിടകമഹാധമ്മരക്ഖിതത്ഥേരോ ‘‘നാമനിസ്സിതകോ ഏസോ’’തി വത്വാ –

‘‘അച്ചീ യഥാ വാതവേഗേന ഖിത്താ, (ഉപസീവാതി ഭഗവാ;)

അത്ഥം പലേതി ന ഉപേതി സങ്ഖ’’ന്തി. (സു. നി. ൧൦൮൦);

വത്വാ സുത്തം ആഹരിത്വാ ‘‘നാമകായതോ ച രൂപകായതോ ച സുവിമുത്തത്താ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ’’തി ആഹ. തിപിടകചൂളാഭയത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘സമാപത്തിയാ വിക്ഖമ്ഭനവിമോക്ഖേന ഏകവാരം വിമുത്തോ മഗ്ഗേന സമുച്ഛേദവിമോക്ഖേന ഏകവാരം വിമുത്തോതി ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ’’തി. ഇമേ പന തയോപി ഥേരാ പണ്ഡിതാ, ‘തിണ്ണമ്പി വാദേ കാരണം ദിസ്സതീ’തി തിണ്ണമ്പി ¶ വാദം തന്തിം കത്വാ ഠപയിംസു.

സങ്ഖേപതോ പന അരൂപസമാപത്തിയാ രൂപകായതോ വിമുത്തോ, മഗ്ഗേന നാമകായതോ വിമുത്തോതി ഉഭോഹി ഭാഗേഹി വിമുത്തത്താ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ. സോ ചതുന്നം അരൂപസമാപത്തീനം ഏകേകതോ വുട്ഠായ സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ അരഹത്തം പത്താനം ചതുന്നം, നിരോധാ വുട്ഠായ അരഹത്തം പത്തസ്സ അനാഗാമിനോ ച വസേന പഞ്ചവിധോ ഹോതി. തത്ഥ പുരിമാ ചത്താരോ സമാപത്തിസീസം നിരോധം ന സമാപജ്ജന്തീതി പരിയായേന ഉഭതോഭാഗവിമുത്താ നാമ. അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ അനാഗാമീ തം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്തോതി നിപ്പരിയായേന ഉഭതോഭാഗവിമുത്തസേട്ഠോ നാമ. നനു ച അരൂപാവചരജ്ഝാനമ്പി ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാഹി ദുവങ്ഗികം രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനമ്പി, തസ്മാ തമ്പി പദട്ഠാനം കത്വാ അരഹത്തം പത്തേന ഉഭതോഭാഗവിമുത്തേന ഭവിതബ്ബന്തി? ന ഭവിതബ്ബം. കസ്മാ? രൂപകായതോ അവിമുത്തത്താ. തഞ്ഹി കിലേസകായതോവ വിമുത്തം, ന രൂപകായതോ; തസ്മാ തതോ വുട്ഠായ അരഹത്തം പത്തോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ നാമ ന ഹോതി ¶ . അരൂപാവചരം പന നാമകായതോ ച വിമുത്തം രൂപകായതോ ചാതി തദേവ പാദകം കത്വാ അരഹത്തം പത്തോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ.

൨൫. പഞ്ഞാവിമുത്തനിദ്ദേസേ – പഞ്ഞായ വിമുത്തോതി പഞ്ഞാവിമുത്തോ. സോ സുക്ഖവിപസ്സകോ ചതൂഹി ¶ ഝാനേഹി വുട്ഠായ അരഹത്തം പത്താ ചത്താരോ ചാതി പഞ്ചവിധോ ഹോതി. ഏതേസു ഹി ഏകോപി അട്ഠവിമോക്ഖലാഭീ ന ഹോതി. തേനേവ ന ഹേവ ഖോ അട്ഠ വിമോക്ഖേതിആദിമാഹ. അരൂപാവചരജ്ഝാനേസു പന ഏകസ്മിം സതി ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോയേവ നാമ ഹോതീതി.

൨൬. കായസക്ഖിനിദ്ദേസേ – ഏകച്ചേ ആസവാതി ഹേട്ഠിമമഗ്ഗത്തയവജ്ഝാ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ കായസക്ഖീതി വുച്ചതി. സോ ഹി ഫുട്ഠന്തം സച്ഛികരോതീതി കായസക്ഖീ. ഝാനഫസ്സം പഠമം ഫുസതി, പച്ഛാ നിരോധം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതീതിപി കായസക്ഖീ. സോ സോതാപത്തിഫലട്ഠം ആദിം കത്വാ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗട്ഠാ ഛബ്ബിധോ ഹോതി.

൨൭. ദിട്ഠിപ്പത്തനിദ്ദേസേ ¶ – ഇദം ദുക്ഖന്തി ഇദം ദുക്ഖം, ഏത്തകം ദുക്ഖം, ന ഇതോ ഉദ്ധം ദുക്ഖം. ദുക്ഖസമുദയാദീസുപി ഏസേവ നയോ. യഥാഭൂതം പജാനാതീതി ഠപേത്വാ തണ്ഹം പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധേ ‘ദുക്ഖസച്ച’ന്തി യാഥാവസരസതോ പജാനാതി. തണ്ഹാ പന ദുക്ഖം ജനേതി നിബ്ബത്തേതി, പഭാവേതി, തതോ തം ദുക്ഖം സമുദേതി; തസ്മാ നം അയം ‘ദുക്ഖസമുദയോ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി. യസ്മാ പന ഇദം ദുക്ഖഞ്ച സമുദയോ ച നിബ്ബാനം പത്വാ നിരുജ്ഝന്തി വൂപസമ്മന്തി അപ്പവത്തിം ഗച്ഛന്തി; തസ്മാ നം ‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി. അരിയോ പന അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, തം ദുക്ഖനിരോധം ഗച്ഛതി; തേന തം ‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി. ഏത്താവതാ നാനാക്ഖണേ സച്ചവവത്ഥാനം ദസ്സിതം. ഇദാനി ഏകക്ഖണേ ദസ്സേതും തഥാഗതപ്പവേദിതാതിആദിമാഹ. തത്ഥ തഥാഗതപ്പവേദിതാതി മഹാബോധിമണ്ഡേ നിസീദത്വാ തഥാഗതേന പടിവിദ്ധാ വിദിതാ പാകടീകതാ. ധമ്മാതി ചതുസച്ചധമ്മാ. വോദിട്ഠാ ഹോന്തീതി സുദിട്ഠാ ഹോന്തി. വോചരിതാതി സുചരിതാ. തേസു അനേന പഞ്ഞാ സുട്ഠു ചരാപിതാ ഹോതീതി അത്ഥോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ദിട്ഠിപ്പത്തോതി വുച്ചതി. അയഞ്ഹി ദിട്ഠന്തം പത്തോ. ‘‘ദുക്ഖാ സങ്ഖാരാ, സുഖോ നിരോധോ’’തി ഞാണം ഹോതി ¶ . ദിട്ഠം വിദിതം സച്ഛികതം പസ്സിതം പഞ്ഞായാതി ദിട്ഠപ്പത്തോ. അയമ്പി കായസക്ഖീ വിയ ഛബ്ബിധോവ ഹോതി.

൨൮. സദ്ധാവിമുത്തനിദ്ദേസേ – നോ ച ഖോ യഥാ ദിട്ഠിപ്പത്തസ്സാതി യഥാ ദിട്ഠിപ്പത്തസ്സ ആസവാ പരിക്ഖീണാ, ന ഏവം സദ്ധാവിമുത്തസ്സാതി അത്ഥോ. കിം പന നേസം കിലേസപ്പഹാനേ നാനത്തം അത്ഥീതി? നത്ഥി. അഥ കസ്മാ സദ്ധാവിമുത്തോ ദിട്ഠിപ്പത്തം ന പാപുണാതീതി? ആഗമനീയനാനത്തേന. ദിട്ഠിപ്പതോ ഹി ആഗമനമ്ഹി കിലേസേ വിക്ഖമ്ഭേന്തോ അപ്പദുക്ഖേന അപ്പകസിരേന അകിലമന്തോവ ¶ വിക്ഖമ്ഭേതും സക്കോതി. സദ്ധാവിമുത്തോ ¶ പന ദുക്ഖേന കസിരേന കിലമന്തോ ഹുത്വാ വിക്ഖമ്ഭേതും സക്കോതി, തസ്മാ ദിട്ഠിപ്പത്തം ന പാപുണാതി. അപിച നേസം പഞ്ഞായപി നാനത്തം അത്ഥിയേവ. ദിട്ഠിപ്പത്തസ്സ ഹി ഉപരി തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വിപസ്സനാഞാണം തിക്ഖം സൂരം പസന്നം ഹുത്വാ വഹതി. സദ്ധാവിമുത്തസ്സ വിപസ്സനാഞാണം നോ തിക്ഖം സൂരം പസന്നം ഹുത്വാ വഹതി, തസ്മാപി സോ ദിട്ഠിപ്പത്തം ന പാപുണാതി.

യഥാ ഹി ദ്വീസു തരുണേസു സിപ്പം ദസ്സേന്തേസു ഏകസ്സ ഹത്ഥേ തിഖിണോ അസി, ഏകസ്സ കുണ്ഠോ. തിഖിണേന അസിനാ കദലീ ഛിജ്ജമാനാ സദ്ദം ന കരോതി. കുണ്ഠേന അസിനാ ഛിജ്ജമാനാ ‘കടകടാ’തി സദ്ദം കരോതി. തത്ഥ തിഖിണേന അസിനാ സദ്ദം അകരോന്തിയാ ഏവ കദലിയാ ഛേദനം വിയ ദിട്ഠിപ്പത്തസ്സ തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വിപസ്സനാഞാണസ്സ തിഖിണസൂരവിപ്പസന്നഭാവോ. കുണ്ഠേന അസിനാ സദ്ദം കരോന്തിയാപി കദലിയാ ഛേദനം വിയ സദ്ധാവിമുത്തസ്സ തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വിപസ്സനാഞാണസ്സ അതിഖിണഅസൂരഅപ്പസന്നഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഇമം പന നയം ‘നോ’തി പടിക്ഖിപിത്വാ, ആഗമനീയനാനത്തേനേവ സദ്ധാവിമുത്തോ ദിട്ഠിപ്പത്തം ന പാപുണാതീതി സന്നിട്ഠാനം കതം.

ആഗമട്ഠകഥാസു പന വുത്തം – ‘‘ഏതേസു ഹി സദ്ധാവിമുത്തസ്സ പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗക്ഖണേ സദ്ദഹന്തസ്സ വിയ ഓകപ്പേന്തസ്സ വിയ അധിമുച്ചന്തസ്സ വിയ ച കിലേസക്ഖയോ ഹോതി. ദിട്ഠിപ്പത്തസ്സ പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗക്ഖണേ കിലേസച്ഛേദകഞാണം അദന്ധം തിഖിണം സൂരം ഹുത്വാ വഹതി. തസ്മാ യഥാ നാമ അതിഖിണേന അസിനാ കദലിം ഛിന്ദന്തസ്സ ഛിന്നട്ഠാനം ന മട്ഠം ഹോതി, അസി ന സീഘം വഹതി, സദ്ദോ സുയ്യതി, ബലവതരോ വായാമോ കാതബ്ബോ ഹോതി ¶ ; ഏവരൂപാ സദ്ധാവിമുത്തസ്സ പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗഭാവനാ. യഥാ പന സുനിസിതേനേവ അസിനാ കദലിം ഛിന്ദന്തസ്സ ഛിന്നട്ഠാനം മട്ഠം ഹോതി, അസി സീഘം വഹതി, സദ്ദോ ന സുയ്യതി, ബലവവായാമകിച്ചം ന ഹോതി; ഏവരൂപാ ¶ ദിട്ഠിപ്പത്തസ്സ പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗഭാവനാ വേദിതബ്ബാ’’തി. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ സദ്ധാവിമുത്തോതി വുച്ചതി. അയഞ്ഹി സദ്ദഹന്തോ വിമുത്തോതി സദ്ധാവിമുത്തോ. അയമ്പി കായസക്ഖീ വിയ ഛബ്ബിധോവ ഹോതി.

൨൯. ധമ്മാനുസാരീനിദ്ദേസേ – പടിപന്നസ്സാതി ഇമിനാ സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠോ ദസ്സിതോ. അധിമത്തന്തി ബലവം. പഞ്ഞം വാഹേതീതി പഞ്ഞാവാഹീ. പഞ്ഞാ ഇമം പുഗ്ഗലം വഹതീതി പഞ്ഞാവാഹീതിപി ¶ വുത്തം ഹോതി. പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമന്തി പഞ്ഞം പുരേചാരികം കത്വാ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ധമ്മാനുസാരീതി വുച്ചതി. സോ ഹി പഞ്ഞാസങ്ഖാതേന ധമ്മേന സരതി അനുസ്സരതീതി ധമ്മാനുസാരീ. സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠസ്സേവേതം നാമം. ഫലേ പന പത്തേ ദിട്ഠിപ്പത്തോ നാമ ഹോതി.

൩൦. സദ്ധാനുസാരീനിദ്ദേസേപി – സദ്ധം വാഹേതീതി സദ്ധാവാഹീ. സദ്ധാ ഇമം പുഗ്ഗലം വഹതീതി സദ്ധാവാഹീതിപി വുത്തമേവ. സദ്ധാപുബ്ബങ്ഗമന്തി സദ്ധം പുരേചാരികം കത്വാ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ സദ്ധാനുസാരീതി വുച്ചതി. സോ ഹി സദ്ധായ സരതി. അനുസ്സരതീതി സദ്ധാനുസാരീ. സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠസ്സേവേതം നാമം. ഫലേ പന പത്തേ സദ്ധാവിമുത്തോ നാമ ഹോതി. ലോകുത്തരധമ്മഞ്ഹി നിബ്ബത്തേന്താനം ദ്വേ ധുരാനി നാമ, ദ്വേ അഭിനിവേസാ നാമ, ദ്വേ സീസാനി നാമ. തത്ഥ സദ്ധാധുരം പഞ്ഞാധുരന്തി – ദ്വേ ധുരാനി നാമ. ഏകോ പന ഭിക്ഖു സമഥാഭിനിവേസേന അഭിനിവിസതി, ഏകോ വിപസ്സനാഭിനിവേസേനാതി – ഇമേ ദ്വേ അഭിനിവേസാ നാമ. ഏകോ ച മത്ഥകം പാപുണന്തോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ ഹോതി, ഏകോ പഞ്ഞാവിമുത്തോതി – ഇമാനി ദ്വേ സീസാനി നാമ. യേ കേചി ഹി ലോകുത്തരധമ്മം നിബ്ബത്തേന്തി, സബ്ബേ തേ ഇമേ ദ്വേ ധമ്മേ ധുരം കത്വാ ഇമേസു ദ്വീസു ഠാനേസു അഭിനിവിസിത്വാ ഇമേഹി ദ്വീഹി ഠാനേഹി വിമുച്ചന്തി. തേസു യോ ഭിക്ഖു അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ പഞ്ഞം ധുരം കത്വാ സമഥവസേന അഭിനിവിട്ഠോ അഞ്ഞതരം അരൂപസമാപത്തിം പദട്ഠാനം കത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി, സോ സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ ധമ്മാനുസാരീ നാമ. പരതോ പന ഛസു ഠാനേസു കായസക്ഖീ നാമ. അരഹത്തഫലേ പത്തേ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ നാമ.

അപരോ ¶ പഞ്ഞമേവ ¶ ധുരം കത്വാ വിപസ്സനാവസേന അഭിനിവിട്ഠോ സുദ്ധസങ്ഖാരേ വാ രൂപാവചരജ്ഝാനേസു വാ അഞ്ഞതരം സമ്മസിത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി, അയമ്പി സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേയേവ ധമ്മാനുസാരീ നാമ. പരതോ പന ഛസു ഠാനേസു ദിട്ഠിപ്പത്തോ നാമ. അരഹത്തേ പത്തേ പഞ്ഞാവിമുത്തോ നാമ. ഇധ ദ്വേ നാമാനി അപുബ്ബാനി, താനി പുരിമേഹി സദ്ധിം പഞ്ച ഹോന്തി. അപരോ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ സദ്ധം ധുരം കത്വാ സമാധിവസേന അഭിനിവിട്ഠോ അഞ്ഞതരം അരൂപസമാപത്തിം പദട്ഠാനം കത്വാ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി – അയം സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ സദ്ധാനുസാരീ നാമ. പരതോ ഛസു ഠാനേസു കായസക്ഖീയേവ നാമ. അരഹത്തേ പത്തേ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോയേവ നാമ. ഇധ ഏകമേവ നാമം അപുബ്ബം. തേന സദ്ധിം പുരിമാനി പഞ്ച ഛ ഹോന്തി. അപരോ സദ്ധമേവ ധുരം കത്വാ വിപസ്സനാവസേന അഭിനിവിട്ഠോ സുദ്ധസങ്ഖാരേ വാ രൂപാവചരജ്ഝാനേസു വാ അഞ്ഞതരം സമ്മസിത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി. അയമ്പി സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ സദ്ധാനുസാരീ ¶ നാമ. പരതോ ഛസു ഠാനേസു സദ്ധാവിമുത്തോ നാമ. അരഹത്തേ പത്തേ പഞ്ഞാവിമുത്തോ നാമ. ഇധാപി ഏകമേവ നാമം അപുബ്ബം. തേന സദ്ധിം പുരിമാനി ഛ സത്ത ഹോന്തി. ഇമേ സത്ത പുഗ്ഗലാ ലോകേ അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യാ നാമാതി.

൩൧. സത്തക്ഖത്തുപരമനിദ്ദേസേ – സത്തക്ഖത്തുന്തി സത്തവാരേ. സത്തക്ഖത്തുപരമാ ഭവൂപപത്തി അത്തഭാവഗ്ഗഹണം അസ്സ, തതോ പരം അട്ഠമം ഭവം നാദിയതീതി സത്തക്ഖത്തുപരമോ. സോതാപന്നോ ഹോതീതി ഏത്ഥ സോതോതി അരിയമഗ്ഗോ, തേന സമന്നാഗതോ സോതാപന്നോ നാമ. യഥാഹ –

‘‘സോതോ സോതോതി ഹിദം, സാരിപുത്ത, വുച്ചതി. കതമോ നു ഖോ, സാരിപുത്ത, സോതോതി? അയമേവ ഹി, ഭന്തേ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സോതോ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധീതി. സോതാപന്നോ സോതാപന്നോതി, ഹിദം, സാരിപുത്ത, വുച്ചതി. കതമോ നു ഖോ, സാരിപുത്ത, സോതാപന്നോതി? യോ ഹി, ഭന്തേ, ഇമിനാ അരിയേന അട്ഠങ്ഗികേന മഗ്ഗേന സമന്നാഗതോ അയം വുച്ചതി സോതാപന്നോ, സ്വായം ആയസ്മാ ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ ഇതി വാ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൦൧).

ഏവം ¶ മഗ്ഗക്ഖണേപി സോതാപന്നോ നാമ ഹോതി. ഇധ ¶ പന മഗ്ഗേന ഫലസ്സ നാമം ദിന്നന്തി ഫലക്ഖണേ സോതാപന്നോ അധിപ്പേതോ.

അവിനിപാതധമ്മോതി വിനിപാതസങ്ഖാതം അപായം ഉപപത്തിവസേന അനാഗമനസഭാവോ. നിയതോതി മഗ്ഗനിയാമേന നിയതോ. സമ്ബോധിപരായണോതി ബുജ്ഝനകഭാവപരായണോ. സോ ഹി പടിലദ്ധമഗ്ഗേന ബുജ്ഝതീതി സമ്ബോധിപരായണോ. ഉപരി തീഹി മഗ്ഗേഹി അവസ്സം ബുജ്ഝിസ്സതീതി സമ്ബോധിപരായണോ. ദേവേ ച മനുസ്സേ ചാതി ദേവലോകഞ്ച മനുസ്സലോകഞ്ച. സന്ധാവിത്വാ സംസരിത്വാതി പടിസന്ധിവസേന അപരാപരം ഗന്ത്വാ. ദുക്ഖസ്സന്തം കരോതീതി വട്ടദുക്ഖസ്സ പരിയന്തം പരിവടുമം കരോതി. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ സത്തക്ഖത്തുപരമോ നാമ വുച്ചതി. അയം പന കാലേന ദേവലോകസ്സ കാലേന മനുസ്സലോകസ്സ വസേന മിസ്സകഭവേന കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ.

൩൨. കോലംകോലനിദ്ദേസേ – കുലതോ കുലം ഗച്ഛതീതി കോലംകോലോ. സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയതോ ഹി പട്ഠായ നീചേ കുലേ ഉപപത്തി നാമ നത്ഥി, മഹാഭോഗകുലേസുയേവ നിബ്ബത്തതീതി ¶ അത്ഥോ. ദ്വേ വാ തീണി വാ കുലാനീതി ദേവമനുസ്സവസേന ദ്വേ വാ തയോ വാ ഭവേ. ഇതി അയമ്പി മിസ്സകഭവേനേവ കഥിതോ. ദേസനാമത്തമേവ ചേതം – ‘ദ്വേ വാ തീണി വാ’തി. യാവ ഛട്ഠഭവാ സംസരന്തോപി പന കോലംകോലോവ ഹോതി.

൩൩. ഏകബീജിനിദ്ദേസേ – ഖന്ധബീജം നാമ കഥിതം. യസ്സ ഹി സോതാപന്നസ്സ ഏകംയേവ ഖന്ധബീജം അത്ഥി, ഏകം അത്തഭാവഗ്ഗഹണം, സോ ഏകബീജീ നാമ. മാനുസകം ഭവന്തി ഇദം പനേത്ഥ ദേസനാമത്തമേവ. ദേവഭവം നിബ്ബത്തേതീതിപി പന വത്തും വട്ടതിയേവ. ഭഗവതാ ഗഹിതനാമവസേനേവ ചേതാനി ഏതേസം നാമാനി. ഏത്തകം ഠാനം ഗതോ സത്തക്ഖത്തുപരമോ നാമ ഹോതി, ഏത്തകം കോലംകോലോ, ഏത്തകം ഏകബീജീതി ഭഗവതാ ഏതേസം നാമം ഗഹിതം. നിയമതോ പന അയം സത്തക്ഖത്തുപരമോ, അയം കോലംകോലോ, അയം ഏകബീജീതി നത്ഥി.

കോ ¶ പന തേസം ഏതം പഭേദം നിയമേതീതി? കേചി താവ ഥേരാ ‘പുബ്ബഹേതു നിയമേതീ’തി വദന്തി, കേചി ‘പഠമമഗ്ഗോ’, കേചി ‘ഉപരി തയോ മഗ്ഗാ’, കേചി ‘തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വിപസ്സനാ’തി. തത്ഥ ‘പുബ്ബഹേതു നിയമേതീ’തി വാദേ ‘പഠമമഗ്ഗസ്സ ഉപനിസ്സയോ കതോ നാമ ഹോതി, ഉപരി തയോ മഗ്ഗാ നിരുപനിസ്സയാ ഉപ്പന്നാ’തി വചനം ആപജ്ജതി. ‘പഠമമഗ്ഗോ നിയമേതീ’തി ¶ വാദേ ഉപരി തിണ്ണം മഗ്ഗാനം നിരത്ഥകതാ ആപജ്ജതി. ‘ഉപരി തയോ മഗ്ഗാ നിയമേന്തീ’തി വാദേ ‘അട്ഠമമഗ്ഗേ അനുപ്പന്നേയേവ ഉപരി തയോ മഗ്ഗാ ഉപ്പന്നാ’തി ആപജ്ജതി. ‘തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വിപസ്സനാ നിയമേതീ’തി വാദോ പന യുജ്ജതി. സചേ ഹി ഉപരി തിണ്ണം മഗ്ഗാനം വിപസ്സനാ ബലവതീ ഹോതി, ഏകബീജീ നാമ ഹോതി; തതോ മന്ദതരായ കോലംകോലോ; തതോ മന്ദതരായ സത്തക്ഖത്തുപരമോതി.

ഏകച്ചോ ഹി സോതാപന്നോ വട്ടജ്ഝാസയോ ഹോതി, വട്ടാഭിരതോ, പുനപ്പുനം വട്ടസ്മിംയേവ വിചരതി സന്ദിസ്സതി. അനാഥപിണ്ഡികോ സേട്ഠി, വിസാഖാ ഉപാസികാ, ചൂളരഥമഹാരഥാ ദേവപുത്താ, അനേകവണ്ണോ ദേവപുത്തോ, സക്കോ ദേവരാജാ, നാഗദത്തോ ദേവപുത്തോതി ഇമേ ഹി ഏത്തകാ ജനാ വട്ടജ്ഝാസയാ വട്ടാഭിരതാ ആദിതോ പട്ഠായ ഛ ദേവലോകേ സോധേത്വാ അകനിട്ഠേ ഠത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സന്തി, ഇമേ ഇധ ന ഗഹിതാ. ന കേവലഞ്ചിമേ; യോപി മനുസ്സേസുയേവ സത്തക്ഖത്തും സംസരിത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി, യോപി ദേവലോകേ നിബ്ബത്തോ ദേവേസുയേവ സത്തക്ഖത്തും അപരാപരം സംസരിത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി, ഇമേപി ഇധ ന ഗഹിതാ. മിസ്സകഭവവസേനേവ പനേത്ഥ സത്തക്ഖത്തുപരമകോലംകോലാ ¶ മാനുസകഭവനിബ്ബത്തകോയേവ ച ഏകബീജീ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ഏകേകോ ദുക്ഖാപടിപദാദിവസേന ചതുബ്ബിധഭാവം ആപജ്ജതി. സദ്ധാധുരേനേവ ചത്താരോ സത്തക്ഖത്തുപരമാ, ചത്താരോ കോലംകോലാ, ചത്താരോ ഏകബീജിനോതി ദ്വാദസ ഹോന്തി. സചേ പഞ്ഞായ സക്കാ നിബ്ബത്തേതും, ‘അഹം ലോകുത്തരം ധമ്മം നിബ്ബത്തേസ്സാമീ’തി ഏവം പഞ്ഞം ധുരം കത്വാ സത്തക്ഖത്തുപരമാദിഭാവം പത്താപി പടിപദാവസേന ദ്വാദസേവാതി ഇമേ ചതുവീസതി സോതാപന്നാ ഇഹട്ഠകനിജ്ഝാനികവസേനേവ ഇമസ്മിം ഠാനേ കഥിതാതി വേദിതബ്ബാ.

൩൪. സകദാഗാമിനിദ്ദേസേ – പടിസന്ധിവസേന സകിം ആഗച്ഛതീതി സകദാഗാമീ. സകിദേവാതി ഏകവാരംയേവ. ഇമം ലോകം ആഗന്ത്വാതി ഇമിനാ പഞ്ചസു ¶ സകദാഗാമീസു ചത്താരോ വജ്ജേത്വാ ഏകോവ ഗഹിതോ. ഏകച്ചോ ഹി ഇധ സകദാഗാമിഫലം പത്വാ ഇധേവ പരിനിബ്ബായതി, ഏകച്ചോ ഇധ പത്വാ ദേവലോകേ പരിനിബ്ബായതി, ഏകച്ചോ ദേവലോകേ പത്വാ തത്ഥേവ പരിനിബ്ബായതി, ഏകച്ചോ ദേവലോകേ ¶ പത്വാ ഇധൂപപജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായതി – ഇമേ ചത്താരോപി ഇധ ന ഗഹിതാ. യോ പന ഇധ പത്വാ ദേവലോകേ യാവതായുകം വസിത്വാ പുന ഇധൂപപജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായതി – അയം ഏകോവ ഇധ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ. സേസമേത്ഥ യം വത്തബ്ബം സിയാ തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ ധമ്മസങ്ഗഹട്ഠകഥായം ലോകുത്തരകുസലനിദ്ദേസേ വുത്തമേവ. ഇമസ്സ പന സകദാഗാമിനോ ഏകബീജിനാ സദ്ധിം കിം നാനാകരണന്തി? ഏകബീജിസ്സ ഏകാവ പടിസന്ധി, സകദാഗാമിസ്സ ദ്വേ പടിസന്ധിയോ – ഇദം നേസം നാനാകരണന്തി.

൩൫. അനാഗാമിനിദ്ദേസേ – ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനന്തി ഓരം വുച്ചതി കാമധാതു. യസ്സ ഇമാനി പഞ്ച ബന്ധനാനി അപ്പഹീനാനി ഹോന്തി, സോ ഭവഗ്ഗേ നിബ്ബത്തോപി ഗിലിതബളിസോ മച്ഛോ വിയ ദീഘസുത്തകേന പാദേ ബദ്ധകാകോ വിയ തേഹി ബന്ധനേഹി ആകഡ്ഢിയമാനോ കാമധാതുയംയേവ പവത്തതീതി പഞ്ച ബന്ധനാനി ഓരമ്ഭാഗിയാനീതി വുച്ചന്തി. ഹേട്ഠാഭാഗിയാനി ഹേട്ഠാകോട്ഠാസികാനീതി അത്ഥോ. പരിക്ഖയാതി തേസം ബന്ധനാനം പരിക്ഖയേന. ഓപപാതികോതി ഉപപാതയോനികോ. ഇമിനാസ്സ ഗബ്ഭസേയ്യാ പടിക്ഖിത്താ. തത്ഥ പരിനിബ്ബായീതി തത്ഥ സുദ്ധാവാസലോകേ പരിനിബ്ബായിതാ. അനാവത്തിധമ്മോ തസ്മാ ലോകാതി പടിസന്ധിഗ്ഗഹണവസേന തസ്മാ ലോകാ ഇധ അനാവത്തനസഭാവോ. ബുദ്ധദസ്സനഥേരദസ്സനധമ്മസ്സവനാനം പനത്ഥായസ്സ ആഗമനം അനിവാരിതം. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവംവിധോ പുഗ്ഗലോ പടിസന്ധിവസേന പുന അനാഗമനതോ അനാഗാമീ നാമ വുച്ചതി.

൩൬. അന്തരാപരിനിബ്ബായിനിദ്ദേസേ ¶ – ഉപപന്നം വാ സമനന്തരാതി ഉപപന്നസമനന്തരാ വാ ഹുത്വാ. അപ്പത്തം വാ വേമജ്ഝം ആയുപ്പമാണന്തി ആയുപ്പമാണം വേമജ്ഝം അപ്പത്തം വാ ഹുത്വാ അരിയമഗ്ഗം സഞ്ജനേതീതി അത്ഥോ. വാസദ്ദവികപ്പതോ പന വേമജ്ഝം പത്തന്തിപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം തയോ അന്തരാപരിനിബ്ബായിനോ സിദ്ധാ ഹോന്തി. ഉപരിട്ഠിമാനം സംയോജനാനന്തി ഉപരി പഞ്ചന്നം ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനാനം അട്ഠന്നം വാ കിലേസാനം. പഹാനായാതി ഏതേസം പജഹനത്ഥായ ¶ മഗ്ഗം സഞ്ജനേതി. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ആയുവേമജ്ഝസ്സ അന്തരായേവ പരിനിബ്ബായനതോ അന്തരാപരിനിബ്ബായീതി വുച്ചതി.

൩൭. ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായിനിദ്ദേസേ ¶ – അതിക്കമിത്വാ വേമജ്ഝം ആയുപ്പമാണന്തി ആയുപ്പമാണം വേമജ്ഝം അതിക്കമിത്വാ. ഉപഹച്ച വാ കാലകിരിയന്തി ഉപഗന്ത്വാ കാലകിരിയം. ആയുക്ഖയസ്സ ആസന്നേ ഠത്വാതി അത്ഥോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ അവിഹേസു താവ കപ്പസഹസ്സപ്പമാണസ്സ ആയുനോ പഞ്ചകപ്പസതസങ്ഖാതം വേമജ്ഝം അതിക്കമിത്വാ ഛട്ഠേ വാ കപ്പസതേ സത്തമട്ഠമനവമാനം വാ അഞ്ഞതരസ്മിം ദസമേയേവ വാ കപ്പസതേ ഠത്വാ അരഹത്തം പത്വാ കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബായനതോ ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീതി വുച്ചതി.

൩൮. അസങ്ഖാരസസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിനിദ്ദേസേസു – അസങ്ഖാരേന അപ്പദുക്ഖേന അധിമത്തപയോഗം അകത്വാവ കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബാനധമ്മോതി അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ. സസങ്ഖാരേന ദുക്ഖേന കസിരേന അധിമത്തപയോഗം കത്വാവ കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബായനധമ്മോതി സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ.

൪൦. ഉദ്ധംസോതനിദ്ദേസേ – ഉദ്ധം വാഹിഭാവേന ഉദ്ധമസ്സ തണ്ഹാസോതം വട്ടസോതം വാതി ഉദ്ധംസോതോ. ഉദ്ധം വാ ഗന്ത്വാ പടിലഭിതബ്ബതോ ഉദ്ധമസ്സ മഗ്ഗസോതന്തി ഉദ്ധംസോതോ. അകനിട്ഠം ഗച്ഛതീതി അകനിട്ഠഗാമീ. അവിഹാ ചുതോ അതപ്പം ഗച്ഛതീതിആദീസു അവിഹേ കപ്പസഹസ്സം വസന്തോ അരഹത്തം പത്തും അസക്കുണിത്വാ അതപ്പം ഗച്ഛതി. തത്രാപി ദ്വേ കപ്പസഹസ്സാനി വസന്തോ അരഹത്തം പത്തും അസക്കുണിത്വാ സുദസ്സം ഗച്ഛതി. തത്രാപി ചത്താരി കപ്പസഹസ്സാനി വസന്തോ അരഹത്തം പത്തും അസക്കുണിത്വാ സുദസ്സിം ഗച്ഛതി. തത്രാപി അട്ഠ കപ്പസഹസ്സാനി വസന്തോ അരഹത്തം പത്തും അസക്കുണിത്വാ അകനിട്ഠം ഗച്ഛതി. തത്ഥ വസന്തോ അരിയമഗ്ഗം സഞ്ജനേതീതി അത്ഥോ.

ഇമേസം ¶ പന അനാഗാമീനം പഭേദജാനനത്ഥം ഉദ്ധംസോതോ അകനിട്ഠഗാമീചതുക്കം വേദിതബ്ബം. തത്ഥ യോ അവിഹതോ പട്ഠായ ചത്താരോ ദേവലോകേ സോധേത്വാ അകനിട്ഠം ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായതി അയം ഉദ്ധംസോതോ അകനിട്ഠഗാമീ നാമ. യോ പന ഹേട്ഠാ തയോ ദേവലോകേ സോധേത്വാ സുദസ്സീദേവലോകേ ഠത്വാ പരിനിബ്ബായതി – അയം ഉദ്ധംസോതോ, ന അകനിട്ഠഗാമീ നാമ ¶ . യോ പന ഇതോ അകനിട്ഠമേവ ഗന്ത്വാ പരിനിബ്ബായതി, അയം ന ഉദ്ധംസോതോ, അകനിട്ഠഗാമീ നാമ ¶ . യോ പന ഹേട്ഠാ ചതൂസു ദേവലോകേസു തത്ഥ തത്ഥേവ പരിനിബ്ബായതി, അയം ന ഉദ്ധംസോതോ, ന അകനിട്ഠഗാമീ നാമാതി. ഏവമേതേ അട്ഠചത്താലീസ അനാഗാമിനോ ഹോന്തി.

കഥം? അവിഹേ താവ തയോ അന്തരാപരിനിബ്ബായിനോ, ഏകോ ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീ, ഏകോ ഉദ്ധംസോതോ തേ അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിനോ പഞ്ച, സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിനോ പഞ്ചാതി ദസ ഹോന്തി. തഥാ അതപ്പാസുദസ്സാസുദസ്സീസൂതി ചത്താരോ ദസകാ ചത്താലീസം. അകനിട്ഠേ പന ഉദ്ധംസോതോ നത്ഥി. തയോ പന അന്തരാപരിനിബ്ബായിനോ, ഏകോ ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീ. തേ അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിനോ ചത്താരോ, സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായിനോ ചത്താരോതി അട്ഠ. ഏവം അട്ഠചത്താലീസം ഹോന്തി.

തേ സബ്ബേപി പപടികോപമായ ദീപിതാ – ദിവസം സന്തത്താനമ്പി ഹി ആരകണ്ടകവിപ്ഫലികനഖച്ഛേദനാനം അയോമുഖേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ ഉപ്പജ്ജിത്വാവ നിബ്ബായതി – ഏവരൂപോ പഠമോ അന്തരാപരിനിബ്ബായീ വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ? ഉപ്പന്നസമനന്തരാവ കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബായനതോ. തതോ മഹന്തതരേ അയോമുഖേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ ആകാസം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ നിബ്ബായതി – ഏവരൂപോ ദുതിയോ അന്തരാപരിനിബ്ബായീ ദട്ഠബ്ബോ. കസ്മാ? വേമജ്ഝം അപ്പത്വാ പരിനിബ്ബായനതോ. തതോ മഹന്തതരേ അയോമുഖേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ ആകാസം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ നിവത്തമാനാ പഥവിയം അനുപഹച്ചതലാ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബായതി – ഏവരൂപോ തതിയോ അന്തരാപരിനിബ്ബായീ ദട്ഠബ്ബോ. കസ്മാ? വേമജ്ഝം പത്വാ അനുപഹച്ച പരിനിബ്ബായനതോ. തതോ മഹന്തതരേ അയോമുഖേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ ആകാസം ഉല്ലങ്ഘിത്വാ പഥവിയം പതിത്വാ ഉപഹച്ചതലാ ഹുത്വാ നിബ്ബായതി – ഏവരൂപോ ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീ വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ? കാലകിരിയം ഉപഗന്ത്വാ ആയുഗതിം ഖേപേത്വാ പരിനിബ്ബായനതോ. തതോ മഹന്തതരേ അയോമുഖേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ പരിത്തേ തിണകട്ഠേ പതിത്വാ തം പരിത്തം തിണകട്ഠം ഝാപേത്വാ നിബ്ബായതി – ഏവരൂപോ അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ? അപ്പയോഗേന ലഹുസായ ഗതിയാ പരിനിബ്ബായനതോ. തതോ മഹന്തതരേ അയോമുഖേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ വിപുലേ തിണകട്ഠപുഞ്ജേ ¶ പതിത്വാ തം വിപുലം തിണകട്ഠപുഞ്ജം ¶ ഝാപേത്വാ നിബ്ബായതി – ഏവരൂപോ സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ? സപ്പയോഗേന അലഹുസായ ¶ ഗതിയാ പരിനിബ്ബായനതോ. അപരാ മഹന്തേസു തിണകട്ഠപുഞ്ജേസു പതതി, തത്ഥ മഹന്തേസു തിണകട്ഠപുഞ്ജേസു ഝായമാനേസു വീതച്ചിതങ്ഗാരോ വാ ജാലാ വാ ഉപ്പതിത്വാ കമ്മാരസാലം ഝാപേത്വാ ഗാമനിഗമനഗരരട്ഠം ഝാപേത്വാ സമുദ്ദന്തം പത്വാ നിബ്ബായതി – ഏവരൂപോ ഉദ്ധംസോതോ അകനിട്ഠഗാമീ ദട്ഠബ്ബോ. കസ്മാ? അനേകഭവബീജവിപ്ഫാരം ഫുസ്സ ഫുസ്സ ബ്യന്തീകത്വാ പരിനിബ്ബായനതോ. യസ്മാ പന ആരകണ്ടകാദിഭേദം ഖുദ്ദകമ്പി മഹന്തമ്പി അയോകപാലമേവ, തസ്മാ സുത്തേ സബ്ബവാരേസു അയോകപാലന്ത്വേവ വുത്തം (അ. നി. ൭.൫൫). യഥാഹ –

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – ‘നോ ചസ്സ, നോ ച മേ സിയാ, ന ഭവിസ്സതി, ന മേ ഭവിസ്സതി, യദത്ഥി യം ഭൂതം, തം പജഹാമീ’’’തി ഉപേക്ഖം പടിലഭതി. സോ ഭവേ ന രജ്ജതി, സമ്ഭവേ ന രജ്ജതി, അത്ഥുത്തരി പദം സന്തം സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതി. തഞ്ച ഖ്വസ്സ പദം ന സബ്ബേന സബ്ബം സച്ഛികതം ഹോതി. തസ്സ ന സബ്ബേന സബ്ബം മാനാനുസയോ പഹീനോ ഹോതി, ന സബ്ബേന സബ്ബം ഭവരാഗാനുസയോ പഹീനോ ഹോതി, ന സബ്ബേന സബ്ബം അവിജ്ജാനുസയോ പഹീനോ ഹോതി. സോ പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ അന്തരാപരിനിബ്ബായീ ഹോതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദിവസം സന്തത്തേ അയോകപാലേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ നിബ്ബത്തിത്വാ നിബ്ബായേയ്യ; ഏവമേവ ഖോ ¶ , ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… അന്തരാപരിനിബ്ബായീ ഹോതി.

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… അന്തരാപരിനിബ്ബായീ ഹോതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദിവസം സന്തത്തേ അയോകപാലേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉപ്പതിത്വാ നിബ്ബായേയ്യ; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… അന്തരാപരിനിബ്ബായീ ഹോതി.

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… അന്തരാപരിനിബ്ബായീ ¶ ഹോതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദിവസം സന്തത്തേ അയോകപാലേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉപ്പതിത്വാ അനുപഹച്ച ¶ തലം നിബ്ബായേയ്യ; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… അന്തരാപരിനിബ്ബായീ ഹോതി.

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീ ഹോതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദിവസം സന്തത്തേ അയോകപാലേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉപ്പതിത്വാ ഉപഹച്ച തലം നിബ്ബായേയ്യ; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീ ഹോതി.

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… പരിക്ഖയാ അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ ഹോതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദിവസം സന്തത്തേ അയോകപാലേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉപ്പതിത്വാ പരിത്തേ തിണപുഞ്ജേ വാ കട്ഠപുഞ്ജേ വാ നിപതേയ്യ, സാ തത്ഥ അഗ്ഗിമ്പി ജനേയ്യ, ധൂമമ്പി ജനേയ്യ, അഗ്ഗിമ്പി ജനേത്വാ ധൂമമ്പി ജനേത്വാ തമേവ പരിത്തം തിണപുഞ്ജം വാ ¶ കട്ഠപുഞ്ജം വാ പരിയാദിയിത്വാ അനാഹാരാ നിബ്ബായേയ്യ; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… പരിക്ഖയാ അസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ ഹോതി.

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ ഹോതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദിവസം സന്തത്തേ അയോകപാലേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉപ്പതിത്വാ വിപുലേ തിണപുഞ്ജേ വാ കട്ഠപുഞ്ജേ വാ നിപതേയ്യ, സാ തത്ഥ അഗ്ഗിമ്പി ജനേയ്യ…പേ… തമേവ വിപുലം തിണപുഞ്ജം വാ കട്ഠപുഞ്ജം വാ പരിയാദിയിത്വാ അനാഹാരാ നിബ്ബായേയ്യ; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… സസങ്ഖാരപരിനിബ്ബായീ ഹോതി.

‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… പരിക്ഖയാ ഉദ്ധംസോതോ ഹോതി അകനിട്ഠഗാമീ. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദിവസം സന്തത്തേ അയോകപാലേ ഹഞ്ഞമാനേ പപടികാ നിബ്ബത്തിത്വാ ഉപ്പതിത്വാ മഹന്തേ തിണപുഞ്ജേ വാ കട്ഠപുഞ്ജേ വാ നിപതേയ്യ, സാ തത്ഥ അഗ്ഗിമ്പി ജനേയ്യ…പേ… തമേവ മഹന്തം തിണപുഞ്ജം വാ കട്ഠപുഞ്ജം വാ പരിയാദിയിത്വാ ഗച്ഛമ്പി ദഹേയ്യ, ദായമ്പി ദഹേയ്യ ¶ , ഗച്ഛമ്പി ദഹിത്വാ ദായമ്പി ¶ ദഹിത്വാ ഹരിതന്തം വാ പഥന്തം വാ സേലന്തം വാ ഉദകന്തം വാ രമണീയം വാ ഭൂമിഭാഗം ആഗമ്മ അനാഹാരാ നിബ്ബായേയ്യ; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവം പടിപന്നോ ഹോതി – നോ ചസ്സ…പേ… പരിക്ഖയാ ഉദ്ധംസോതോ ഹോതി അകനിട്ഠഗാമീ’’തി (അ. നി. ൭.൫൫).

൪൧-൪൪. സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായ പടിപന്നാദിനിദ്ദേസാ ഉത്താനത്ഥാവ. അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ അരഹാതി ഏത്ഥ പന ദ്വാദസ അരഹന്തോ വേദിതബ്ബാ. കഥം? തയോ ഹി വിമോക്ഖാ – സുഞ്ഞതോ, അനിമിത്തോ, അപ്പണിഹിതോതി. തത്ഥ സുഞ്ഞതവിമോക്ഖേന വിമുത്തഖീണാസവോ പടിപദാവസേന ചതുബ്ബിധോ ഹോതി; തഥാ അനിമിത്തഅപ്പണിഹിതവിമോക്ഖേഹീതി – ഏവം ദ്വാദസ അരഹന്തോ വേദിതബ്ബാ. ഇതി ഇമേ ദ്വാദസ അരഹന്തോ വിയ ദ്വാദസേവ സകദാഗാമിനോ, ചതുവീസതി സോതാപന്നാ, അട്ഠചത്താലീസ അനാഗാമിനോതി ഏത്തകാ പുഗ്ഗലാ ഇതോ മുച്ചിത്വാ ബഹിദ്ധാ നുപ്പജ്ജന്തി, ഇമസ്മിഞ്ഞേവ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസാസനേ ഉപ്പജ്ജന്തീതി.

൪൫. ദുകനിദ്ദേസേ കോധനോതി കുജ്ഝനസീലോ മഹാകോധോ. ഏവം പുഗ്ഗലം പുച്ഛിത്വാപി ധമ്മേന പുഗ്ഗലം ദസ്സേതും തത്ഥ കതമോ കോധോതിആദിമാഹ. ഉപനാഹീനിദ്ദേസാദീസുപി ഏസേവ നയോ. കോധോ കുജ്ഝനാതിആദീനി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാനേവ. തഥാ ഉപനാഹീനിദ്ദേസാദീസു പുബ്ബകാലം കോധോതിആദീനി. അയം കോധോ അപ്പഹീനോതി അയം ഏത്തകോ കോധോ വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനേന വാ തദങ്ഗപ്പഹാനേന വാ സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന വാ അപ്പഹീനോ. പരതോ ഉപനാഹാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൫൩. അഹിരികനിദ്ദേസാദീസു – ഇമിനാ അഹിരികേനാതി ഇമിനാ ഏവംപകാരേന അഹിരികധമ്മേന സമന്നാഗതോ. ഇമിനാ അനോത്തപ്പേനാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൬൩. അജ്ഝത്തസംയോജനോതി ¶ ¶ അജ്ഝത്തബന്ധനോ. ബഹിദ്ധാസംയോജനോതി ബഹിദ്ധാബന്ധനോ. തേ ഉഭോപി വച്ഛകസാലൂപമായ ദീപേതബ്ബാ. വച്ഛകസാലായ ഹി അന്തോ ബദ്ധോ അന്തോയേവ ¶ സയിതവച്ഛകോ വിയ ഇധട്ഠകസോതാപന്നസകദാഗാമിനോ. തേസഞ്ഹി ബന്ധനമ്പി ഇധേവ, സയമ്പി ഇധേവ. അന്തോ ബദ്ധോ പന ബഹി സയിതവച്ഛകോ വിയ രൂപാരൂപഭവേ സോതാപന്നസകദാഗാമിനോ. തേസഞ്ഹി ബന്ധനമേവ ഇധ, സയം പന ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതാ. ബഹി ബദ്ധോ ബഹി സയിതവച്ഛകോ വിയ രൂപാരൂപഭവേ അനാഗാമീ. തസ്സ ഹി ബന്ധനമ്പി ബഹിദ്ധാ, സയമ്പി ബഹിദ്ധാവ. ബഹി ബദ്ധോ പന അന്തോസയിതവച്ഛകോ വിയ ഇധട്ഠകഅനാഗാമീ. തസ്സ ഹി ബന്ധനം രൂപാരൂപഭവേസു, സയം പന ഇധ ഠിതോ.

൬൫. അക്കോധനനിദ്ദേസാദീസു – പഹീനോതി വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനേന വാ, തദങ്ഗപ്പഹാനേന വാ, സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന വാ പഹീനോ.

൮൩. ദുല്ലഭനിദ്ദേസേ – ദുല്ലഭാതി ന സുലഭാ. പുബ്ബകാരീതി പഠമമേവ കാരകോ. കതവേദീതി കതം വേദേതി, വിദിതം പാകടം കരോതി. തേ അഗാരിയാനഗാരിയേഹി ദീപേതബ്ബാ. അഗാരിയേസു ഹി മാതാപിതരോ പുബ്ബകാരിനോ നാമ. പുത്തധീതരോ പന മാതാപിതരോ പടിജഗ്ഗന്താ അഭിവാദനാദീനി തേസം കുരുമാനാ കതവേദിനോ നാമ. അനഗാരിയേസു ആചരിയുപജ്ഝായാ പുബ്ബകാരിനോ നാമ. അന്തേവാസികസദ്ധിവിഹാരികാ ആചരിയുപജ്ഝായേ പടിജഗ്ഗന്താ അഭിവാദനാദീനി തേസം കുരുമാനാ കതവേദിനോ നാമ. തേസം ആവിഭാവത്ഥായ ഉപജ്ഝായപോസകസോണത്ഥേരാദീനം വത്ഥൂനി കഥേതബ്ബാനി.

അപരോ നയോ – പരേന അകതേയേവ ഉപകാരേ അത്തനി കതം ഉപകാരം അനപേക്ഖിത്വാ കാരകോ പുബ്ബകാരീ, സേയ്യഥാപി മാതാപിതരോ ചേവ ആചരിയുപജ്ഝായാ ച. സോ ദുല്ലഭോ; സത്താനം തണ്ഹാഭിഭൂതത്താ. പരേന കതസ്സ ഉപകാരസ്സ അനുരൂപപ്പവത്തിം അത്തനി കതം ഉപകാരം ഉപകാരതോ ജാനന്തോ, വേദിയന്തോ, കതഞ്ഞുകതവേദീ. സേയ്യഥാപി മാതാപിതുആചരിയുപജ്ഝായേസു സമ്മാ പടിപന്നോ. സോപി ദുല്ലഭോ; സത്താനം അവിജ്ജാഭിഭൂതത്താ.

അപിച – അകാരണവച്ഛലോ പുബ്ബകാരീ, സകാരണവച്ഛലോ കതഞ്ഞുകതവേദീ. ‘കരിസ്സതി മേ’തി ഏവമാദികാരണനിരപേക്ഖകിരിയോ ¶ പുബ്ബകാരീ. ‘കരിസ്സതി ¶ മേ’തി ഏവമാദികാരണസാപേക്ഖകിരിയോ കതഞ്ഞുകതവേദീ. തമോജോതിപരായണോ പുബ്ബകാരീ, ജോതിജോതിപരായണോ കതഞ്ഞുകതവേദീ. ദേസേതാ പുബ്ബകാരീ, പടിപജ്ജിതാ കതഞ്ഞുകതവേദീ. സദേവകേ ലോകേ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ¶ പുബ്ബകാരീ, അരിയസാവകോ കതഞ്ഞുകതവേദീതി. ദുകനിപാതട്ഠകഥായം (അ. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൧൨൦) പന – ‘‘‘പുബ്ബകാരീ’തി പഠമം ഉപകാരസ്സ കാരകോ, ‘കതഞ്ഞുകതവേദീ’തി തേന കതം ഞത്വാ പച്ഛാ കാരകോ. തേസു പുബ്ബകാരീ ഇണം ദേമീതി സഞ്ഞം കരോതി, പച്ഛാകാരകോ ‘ഇണം ജീരാപേമീ’തി സഞ്ഞം കരോതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം.

൮൪. ദുത്തപ്പയനിദ്ദേസേ – ദുത്തപ്പയാതി അതപ്പയാ, ന സക്കാ കേനചി തപ്പേതും. യോ ഹി ഉപട്ഠാകകുലം വാ ഞാതികുലം വാ നിസ്സായ വസമാനോ ചീവരേ ജിണ്ണേ തേഹി ദിന്നം ചീവരം നിക്ഖിപതി, ന പരിഭുഞ്ജതി. പുനപ്പുനം ദിന്നമ്പി ഗഹേത്വാ നിക്ഖിപതേവ. യോ ച തേനേവ നയേന ലദ്ധം ലദ്ധം വിസ്സജ്ജേതി പരസ്സ ദേതി. പുനപ്പുനം ലദ്ധമ്പി തഥേവ കരോതി. ഇമേ ദ്വേ പുഗ്ഗലാ സകടേഹിപി പച്ചയേ ഉപനേന്തേന തപ്പേതും ന സക്കാതി ദുത്തപ്പയാ നാമ.

൮൫. സുതപ്പയനിദ്ദേസേ – ന വിസ്സജ്ജേതീതി അത്തനോ അകത്വാ പരസ്സ ന ദേതി. അതിരേകേ പന സതി ന നിക്ഖിപതി പരസ്സ ദേതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ പന ഭിക്ഖു ഉപട്ഠാകകുലാ വാ ഞാതികുലാ വാ ജിണ്ണചീവരോ സാടകം ലഭിത്വാ ചീവരം കത്വാ പരിഭുഞ്ജതി, ന നിക്ഖിപതി; അഗ്ഗളം ദത്വാ പാരുപന്തോപി പുന ദിയ്യമാനേ സഹസാ ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. യോ ച ലദ്ധം ലദ്ധം അത്തനാ പരിഭുഞ്ജതി, പരേസം ന ദേതി. ഇമേ ദ്വേപി സുഖേന സക്കാ തപ്പേതുന്തി സുതപ്പയാ നാമാതി.

൮൬. ആസവാതി കിലേസാ. ന കുക്കുച്ചായിതബ്ബം കുക്കുച്ചായതീതി ന കുക്കുച്ചായിതബ്ബയുത്തകം കുക്കുച്ചായതി. സൂകരമംസം ലഭിത്വാ അച്ഛമംസന്തി കുക്കുച്ചായതി, മിഗമംസം, ലഭിത്വാ ദീപിമംസന്തി കുക്കുച്ചായതി. കാലേ സന്തേയേവ ‘കാലോ നത്ഥീ’തി, അപ്പവാരേത്വാവ ‘പവാരിതോസ്മീ’തി, പത്തേ രജസ്മിം അപതിതേയേവ ‘പതിത’ന്തി, അത്താനം ഉദ്ദിസ്സ മച്ഛമംസേ അകതേയേവ ‘മം ഉദ്ദിസ്സ കത’ന്തി കുക്കുച്ചായതി. കുക്കുച്ചായിതബ്ബം ന കുക്കുച്ചായതീതി കുക്കുച്ചായിതബ്ബയുത്തകം ന കുക്കുച്ചായതി. അച്ഛമംസം ലഭിത്വാ സൂകരമംസന്തി ന ¶ കുക്കുച്ചായതി…പേ… അത്താനം ഉദ്ദിസ്സ മച്ഛമംസേ കതേ ‘മം ഉദ്ദിസ്സ കത’ന്തി ന കുക്കുച്ചായതി ¶ . അങ്ഗുത്തരട്ഠകഥായം പന – ‘‘‘ന കുക്കുച്ചായിതബ്ബ’ന്തി സങ്ഘഭോഗസ്സ അപട്ഠപനം അവിചാരണം ന കുക്കുച്ചായിതബ്ബം ¶ നാമ, തം കുക്കുച്ചായതി. ‘കുക്കുച്ചായിതബ്ബ’ന്തി തസ്സേവ പട്ഠപനം വിചാരണം, തം ന കുക്കുച്ചായതീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം. ഇമേസന്തി ഇമേസം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം സുഭൂമിയം തിണലതാദീനി വിയ രത്തിമ്പി ദിവാപി ആസവാ വഡ്ഢന്തിയേവ. സുക്കപക്ഖേ കപ്പിയമംസം ലഭിത്വാ കപ്പിയമംസന്ത്വേവ ഗണ്ഹന്തോ ന കുക്കുച്ചായിതബ്ബം ന കുക്കുച്ചായതി നാമാതി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൮൮. ഹീനാധിമുത്തോതി ഹീനജ്ഝാസയോ. ദുസ്സീലോതി നിസ്സീലോ. പാപധമ്മോതി ലാമകധമ്മോ.

൮൯. പണീതാധിമുത്തോതി പണീതജ്ഝാസയോ. കല്യാണധമ്മോതി ഭദ്ദകധമ്മോ, സുചിധമ്മോ, സുന്ദരധമ്മോ.

൯൦. തിത്തോതി സുഹിതോ പരിയോസിതോ. തപ്പേതാതി അഞ്ഞേസമ്പി തിത്തികരോ. പച്ചേകസമ്ബുദ്ധാ യേ ച തഥാഗതസാവകാതി ഏത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധാ നവഹി ലോകുത്തരധമ്മേഹി സയം തിത്താ പരിപുണ്ണാ. അഞ്ഞേ പന തപ്പേതും ന സക്കോന്തി. തേസഞ്ഹി ധമ്മകഥായ അഭിസമയോ ന ഹോതി. സാവകാനം പന ധമ്മകഥായ അപരിമാണാനമ്പി ദേവമനുസ്സാനം അഭിസമയോ ഹോതി. ഏവം സന്തേപി യസ്മാ പന തേ ധമ്മം ദേസേന്താ ന അത്തനോ വചനം കത്വാ കഥേന്തി, ബുദ്ധാനം വചനം കത്വാ കഥേന്തി. സോതും നിസിന്നപരിസാപി ‘അയം ഭിക്ഖു ന അത്തനാ പടിവിദ്ധധമ്മം കഥേതി, ബുദ്ധേഹി പടിവിദ്ധധമ്മം കഥേതീ’തി ചിത്തീകാരം കരോതി. ഇതി സോ ചിത്തീകാരോ ബുദ്ധാനംയേവ ഹോതി. ഏവം തത്ഥ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോവ തപ്പേതാ നാമ. യഥാ ഹി ‘അസുകസ്സ നാമ ഇദഞ്ചിദഞ്ച ദേഥാ’തി രഞ്ഞാ ആണത്താ കിഞ്ചാപി ആനേത്വാ ദേന്തി, അഥ ഖോ രാജാവ തത്ഥ ദായകോ. യേഹിപി ലദ്ധം ഹോതി, തേ ‘രഞ്ഞാ അമ്ഹാകം ഠാനന്തരം ദിന്നം, ഇസ്സരിയവിഭവോ ദിന്നോ’ത്വേവ ഗണ്ഹന്തി, ന രാജപുരിസേഹീതി. ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൯൧. തികനിദ്ദേസേ ¶ ¶ – ദുസ്സീലോതി നിസ്സീലോ. പാപധമ്മോതി ലാമകധമ്മോ. സീലവിപത്തിയാ വാ ദുസ്സീലോ, ദിട്ഠിവിപത്തിയാ പാപധമ്മോ ¶ . കായവചീസംവരഭേദേന ദുസ്സീലോ, സേസസംവരഭേദേന പാപധമ്മോ. അസുദ്ധപയോഗതായ ദുസ്സീലോ, അസുദ്ധാസയതായ പാപധമ്മോ. കുസലസീലവിരഹേന ദുസ്സീലോ; അകുസലസീലസമന്നാഗമേന പാപധമ്മോ. അസുചീതി അസുചീഹി കായകമ്മാദീഹി സമന്നാഗതോ. സങ്കസ്സരസമാചാരോതി സങ്കായ പരേഹി സരിതബ്ബസമാചാരോ. കിഞ്ചിദേവ അസാരുപ്പം ദിസ്വാ ‘ഇദം ഇമിനാ കതം ഭവിസ്സതീ’തി ഏവം പരേഹി ആസങ്കനീയസമാചാരോ, അത്തനോയേവ വാ സങ്കായ സരിതബ്ബസമാചാരോ – സാസങ്കസമാചാരോതി അത്ഥോ. തസ്സ ഹി ദിവാട്ഠാനാദീസു സന്നിപതിത്വാ കിഞ്ചിദേവ മന്തയന്തേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ‘ഇമേ ഏകതോ ഹുത്വാ മന്തേന്തി, കച്ചി നു ഖോ മയാ കതകമ്മം ജാനിത്വാ മന്തേന്തീ’തി ഏവം സാസങ്കസമാചാരോ ഹോതി.

പടിച്ഛന്നകമ്മന്തോതി പടിച്ഛാദേതബ്ബയുത്തകേന പാപകമ്മേന സമന്നാഗതോ. അസ്സമണോ സമണപടിഞ്ഞോതി അസ്സമണോ ഹുത്വാവ സമണപതിരൂപകതായ ‘സമണോ അഹ’ന്തി ഏവം പടിഞ്ഞോ. അബ്രഹ്മചാരീ ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോതി അഞ്ഞേ ബ്രഹ്മചാരിനോ സുനിവത്ഥേ സുപാരുതേ സുമ്ഭകപത്തധരേ ഗാമനിഗമജനപദരാജധാനീസു പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ജീവികം കപ്പേന്തേ ദിസ്വാ സയമ്പി താദിസേന ആകാരേന തഥാ പടിപജ്ജനതോ ‘അഹം ബ്രഹ്മചാരീ’തി പടിഞ്ഞം ദേന്തോ വിയ ഹോതി. ‘അഹം ഭിക്ഖൂ’തി വത്വാ ഉപോസഥഗ്ഗാദീനി പവിസന്തോ പന ബ്രഹ്മചാരിപടിഞ്ഞോ ഹോതിയേവ, തഥാ സങ്ഘികം ലാഭം ഗണ്ഹന്തോ. അന്തോപൂതീതി പൂതിനാ കമ്മേന അന്തോ അനുപവിട്ഠോ, നിഗ്ഗുണതായ വാ ഗുണസാരവിരഹിതത്താ അന്തോപൂതി. അവസ്സുതോതി രാഗാദീഹി തിന്തോ. കസമ്ബുജാതോതി സഞ്ജാതരാഗാദികചവരോ. അഥ വാ കസമ്ബു വുച്ചതി തിന്തകുണപഗതം കസടഉദകം. ഇമസ്മിഞ്ച സാസനേ ദുസ്സീലോ നാമ ജിഗുച്ഛനീയത്താ തിന്തകുണപകസടഉദകസദിസോ. തസ്മാ കസമ്ബു വിയ ജാതോതി കസമ്ബുജാതോ.

തസ്സ ന ഏവം ഹോതീതി കസ്മാ ന ഹോതി? യത്ഥ പതിട്ഠിതേന സക്കാ ഭവേയ്യ അരഹത്തം ലദ്ധും, തസ്സാ പതിട്ഠായ ഭിന്നത്താ. യഥാ ഹി ചണ്ഡാലകുമാരകസ്സ ¶ ‘അസുകോ നാമ ഖത്തിയകുമാരോ ¶ രജ്ജേ അഭിസിത്തോ’തി സുത്വാപി, യസ്മിം കുലേ പച്ചാജാതാ അഭിസേകം പാപുണന്തി, തസ്മിം കുലേ അപച്ചാജാതത്താ ന ഏവം ഹോതി – ‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി സോ ഖത്തിയകുമാരോ വിയ അഭിസേകം ¶ പാപുണേയ്യ’ന്തി; ഏവമേവ ദുസ്സീലസ്സ ‘അസുകോ നാമ ഭിക്ഖു അരഹത്തം പത്തോ’തി സുത്വാപി, യസ്മിം സീലേ പതിട്ഠിതേന അരഹത്തം പത്തബ്ബം, തസ്സ അഭാവതോ ‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി സോ സീലവാ വിയ അരഹത്തം പാപുണേയ’ന്തി ന ഏവം ഹോതി. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ അരഹത്താസായ അഭാവാ നിരാസോതി വുച്ചതി.

൯൨. തസ്സ ഏവം ഹോതീതി കസ്മാ ഹോതി? യസ്മിം പതിട്ഠിതേന സക്കാ ഭവേയ്യ അരഹത്തം പാപുണിതും, തസ്സാ പതിട്ഠായ ഥിരത്താ. യഥാ ഹി സുജാതസ്സ ഖത്തിയകുമാരസ്സ ‘അസുകോ നാമ ഖത്തിയകുമാരോ രജ്ജേ അഭിസിത്തോ’തി സുത്വാവ യസ്മിം കുലേ പച്ചാജാതാ അഭിസേകം പാപുണന്തി, തസ്മിം പച്ചാജാതസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി, സോ കുമാരോ വിയ അഭിസേകം പാപുണേയ്യ’ന്തി ഏവമേവ സീലവതോ ‘അസുകോ നാമ ഭിക്ഖു അരഹത്തം പത്തോ’തി സുത്വാവ യസ്മിം സീലേ പതിട്ഠിതേന അരഹത്തം പത്തബ്ബം, തസ്സാ പതിട്ഠായ ഥിരത്താ – ‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി സോ ഭിക്ഖു വിയ അരഹത്തം പാപുണേയ്യ’ന്തി ഏവം ഹോതി. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ആസംസോ നാമ വുച്ചതി. സോ ഹി അരഹത്തം ആസംസതി പത്ഥേതീതി ആസംസോ.

൯൩. യാ ഹിസ്സ പുബ്ബേ അവിമുത്തസ്സാതി യാ തസ്സ ഖീണാസവസ്സ പുബ്ബേ അരഹത്തവിമുത്തിയാ അവിമുത്തസ്സ വിമുത്താസാ അഹോസി, സാ പടിപ്പസ്സദ്ധാ, തസ്മാ ന ഏവം ഹോതി. യഥാ ഹി അഭിസിത്തസ്സ ഖത്തിയസ്സ ‘അസുകോ നാമ ഖത്തിയകുമാരോ രജ്ജേ അഭിസിത്തോ’തി സുത്വാ ഏകസ്സ രഞ്ഞോ ദ്വിന്നം രജ്ജാഭിസേകാനം ദ്വിന്നം സേതച്ഛത്താനം അഭാവാ ന ഏവം ഹോതി – ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി സോ കുമാരോ വിയ അഭിസേകം പാപുണേയ്യ’’ന്തി; ഏവമേവ ഖീണാസവസ്സ ‘അസുകോ നാമ ഭിക്ഖു അരഹത്തം പത്തോ’തി സുത്വാ, ദ്വിന്നം അരഹത്താനം അഭാവാ – ‘കുദാസ്സു നാമാഹമ്പി സോ ഭിക്ഖു വിയ അരഹത്തം പാപുണേയ്യ’ന്തി ¶ ന ഏവം ഹോതി. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ അരഹത്താസായ വിഗതത്താ വിഗതാസോതി വുച്ചതി.

൯൪. ഗിലാനൂപമനിദ്ദേസേ – യായ ഉപമായ തേ ഗിലാനൂപമാതി വുച്ചന്തി, തം താവ ഉപമം ദസ്സേതും തയോ ഗിലാനാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ സപ്പായാനീതി ഹിതാനി വുദ്ധികരാനി. പതിരൂപന്തി ¶ അനുച്ഛവികം. നേവ വുട്ഠാതി തമ്ഹാ ആബാധാതി ഇമിനാ അതേകിച്ഛേന വാതാപമാരാദിനാ രോഗേന സമന്നാഗതോ നിട്ഠപ്പത്തോ ഗിലാനോ കഥിതോ. വുട്ഠാതി തമ്ഹാ ആബാധാതി ഇമിനാ ഖിപിതകച്ഛുതിണപുപ്ഫകജരാദിപ്പഭേദോ അപ്പമത്തകാബാധോ കഥിതോ.

ലഭന്തോ ¶ സപ്പായാനി ഭോജനാനി നോ അലഭന്തോതി ഇമിനാ പന യേസം പടിജഗ്ഗനേന ഫാസുകം ഹോതി, സബ്ബേപി തേ ആബാധാ കഥിതാ. ഏത്ഥ ച പതിരൂപോ ഉപട്ഠാകോ നാമ ഗിലാനുപട്ഠാകഅങ്ഗേഹി സമന്നാഗതോ പണ്ഡിതോ ദക്ഖോ അനലസോ വേദിതബ്ബോ.

ഗിലാനുപട്ഠാകോ അനുഞ്ഞാതോതി ‘ഭിക്ഖുസങ്ഘേന ദാതബ്ബോ’തി അനുഞ്ഞാതോ. തസ്മിഞ്ഹി ഗിലാനേ അത്തനോ ധമ്മതായ യാപേതും അസക്കോന്തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ‘ഏകോ ഭിക്ഖു ച സാമണേരോ ച ഇമം പടിജഗ്ഗഥാ’തി അപലോകേത്വാ ദാതബ്ബാ. യാവ പന തേ തം പടിജഗ്ഗന്തി, താവ ഗിലാനസ്സ ച തേസഞ്ച ദ്വിന്നം യേനത്ഥോ സബ്ബം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സേവ ഭാരോ. അഞ്ഞേപി ഗിലാനാ ഉപട്ഠാതബ്ബാതി ഇതരേപി ദ്വേ ഗിലാനാ ഉപട്ഠാതബ്ബാ. കിം കാരണാ? യോപി ഹി നിട്ഠപ്പത്തഗിലാനോ, സോ അനുപട്ഠിയമാനോ ‘സചേ മം പടിജഗ്ഗേയ്യും, ഫാസുകം മേ ഭവേയ്യ, ന ഖോ പന മം പടിജഗ്ഗന്തീ’തി മനോപദോസം കത്വാ അപായേ നിബ്ബത്തേയ്യ. പടിജഗ്ഗിയമാനസ്സ പന ഏവം ഹോതി – ‘ഭിക്ഖുസങ്ഘേന യം കത്തബ്ബം തം സബ്ബം കതം, മയ്ഹം പന കമ്മവിപാകോ ഈദിസോ’തി സോ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ മേത്തം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തതി. യോ പന അപ്പമത്തകേന ബ്യാധിനാ സമന്നാഗതോ ലഭന്തോപി അലഭന്തോപി വുട്ഠാതിയേവ, തസ്സ വിനാപി ഭേസജ്ജേന വൂപസമനകബ്യാധി ഭേസജ്ജേ കതേ ഖിപ്പതരം വൂപസമ്മതി. തതോ സോ ബുദ്ധവചനം ¶ വാ ഉഗ്ഗണ്ഹിതും സമണധമ്മം വാ കാതും സക്ഖിസ്സതി. ഇമിനാ കാരണേന അഞ്ഞേപി ഗിലാനാ ഉപട്ഠാതബ്ബാതി വുത്തം.

നേവ ഓക്കമതീതി നേവ പവിസതി. നിയാമം കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തന്തി കുസലേസു ധമ്മേസു മഗ്ഗനിയാമസങ്ഖാതം സമ്മത്തം. ഇമിനാ പദപരമോ പുഗ്ഗലോ കഥിതോ. ദുതിയവാരേന ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ ഗഹിതോ സാസനേ നാളകത്ഥേരസദിസോ ¶ . ബുദ്ധന്തരേ ഏകവാരം പച്ചേകബുദ്ധാനം സന്തികേ ഓവാദം ലഭിത്വാ പടിവിദ്ധപച്ചേകബോധിഞാണോ ച. തതിയവാരേന വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ പുഗ്ഗലോ കഥിതോ. നേയ്യോ പന തന്നിസ്സിതോവ ഹോതി.

ധമ്മദേസനാ അനുഞ്ഞാതാതി മാസസ്സ അട്ഠ വാരേ ധമ്മകഥാ അനുഞ്ഞാതാ. അഞ്ഞേസമ്പി ധമ്മോ ദേസേതബ്ബോതി ഇതരേസമ്പി ധമ്മോ കഥേതബ്ബോ. കിം കാരണാ? പദപരമസ്സ ഹി ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ ധമ്മം പടിവിജ്ഝിതും അസക്കോന്തസ്സാപി അനാഗതേ പച്ചയോ ഭവിസ്സതി. യോ പന തഥാഗതസ്സ രൂപദസ്സനം ലഭന്തോപി അലഭന്തോപി ധമ്മവിനയഞ്ച സവനായ ലഭന്തോപി അലഭന്തോപി ധമ്മം അഭിസമേതി; സോ അലഭന്തോ ന താവ അഭിസമേതി, ലഭന്തോ പന ഖിപ്പമേവ അഭിസമേസ്സതീതി ഇമിനാ ¶ കാരണേന തേസം ധമ്മോ ദേസേതബ്ബോ. തതിയസ്സ പന പുനപ്പുനം ദേസേതബ്ബോവ. കായസക്ഖിദിട്ഠപ്പത്തസദ്ധാവിമുത്താ ഹേട്ഠാ കഥിതായേവ.

൯൮. ഗൂഥഭാണീആദീസു – സഭഗ്ഗതോതി സഭായം ഠിതോ. പരിസഗ്ഗതോതി ഗാമപരിസായ ഠിതോ. ഞാതിമജ്ഝഗതോതി ദായാദാനം മജ്ഝേ ഠിതോ. പൂഗമജ്ഝഗതോതി സേണീനം മജ്ഝേ ഠിതോ. രാജകുലമജ്ഝഗതോതി രാജകുലസ്സ മജ്ഝേ മഹാവിനിച്ഛയേ ഠിതോ. അഭിനീതോതി പുച്ഛനത്ഥായ നീതോ. സക്ഖിപുട്ഠോതി സക്ഖിം കത്വാ പുച്ഛിതോ. ഏഹമ്ഭോ പുരിസാതി ആലപനമേതം. അത്തഹേതു വാ പരഹേതു വാതി അത്തനോ വാ പരസ്സ വാ ഹത്ഥപാദാദിഹേതു വാ ധനഹേതു വാ. ആമിസകിഞ്ചിക്ഖഹേതു വാതി ഏത്ഥ ആമിസന്തി ലാഭോ അധിപ്പേതോ. കിഞ്ചിക്ഖന്തി യം വാ തം വാ അപ്പമത്തകം. അന്തമസോ തിത്തിരവട്ടകസപ്പിപിണ്ഡനവനീതപിണ്ഡാദിഅപ്പമത്തകസ്സാപി ലഞ്ജസ്സ ഹേതൂതി അത്ഥോ. സമ്പജാനമുസാ ഭാസിതാ ഹോതീതി ജാനന്തോയേവ മുസാവാദം കത്താ ഹോതി. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ഗൂഥസദിസവചനത്താ ഗൂഥഭാണീതി വുച്ചതി. യഥാ ഹി ഗൂഥം നാമ മഹാജനസ്സ അനിട്ഠം ¶ ഹോതി അകന്തം; ഏവമേവ ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വചനം ദേവമനുസ്സാനം അനിട്ഠം ഹോതി അകന്തം.

൯൯. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ പുപ്ഫസദിസവചനത്താ പുപ്ഫഭാണീതി വുച്ചതി. യഥാ ഹി ഫുല്ലാനി വസ്സികാനി വാ അധിമുത്തകാനി വാ മഹാജനസ്സ ഇട്ഠാനി കന്താനി ഹോന്തി; ഏവമേവ ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വചനം ദേവമനുസ്സാനം ഇട്ഠം ¶ ഹോതി കന്തം.

൧൦൦. നേലാതി ഏലം വുച്ചതി ദോസോ. നാസ്സാ ഏലന്തി നേലാ. നിദ്ദോസാതി അത്ഥോ, ‘‘നേലങ്ഗോ സേതപച്ഛാദോ’’തി (ഉദാ. ൬൫) ഏത്ഥ വുത്തനേലം വിയ. കണ്ണസുഖാതി ബ്യഞ്ജനമധുരതായ കണ്ണാനം സുഖാ. സൂചിവിജ്ഝനം വിയ കണ്ണസൂലം ന ജനേതി. അത്ഥമധുരതായ സകലസരീരേ കോപം അജനേത്വാ പേമം ജനേതീതി പേമനീയാ. ഹദയം ഗച്ഛതി അപ്പടിഹഞ്ഞമാനാ സുഖേന ചിത്തം പവിസതീതി ഹദയങ്ഗമാ. ഗുണപരിപുണ്ണതായ പുരേ ഭവാതി പോരീ. പുരേ സംവഡ്ഢനാരീ വിയ സുകുമാരാതിപി പോരീ. പുരസ്സ ഏസാതിപി പോരീ. നഗരവാസീനം കഥാതി അത്ഥോ. നഗരവാസിനോ ഹി യുത്തകഥാ ഹോന്തി. പിതിമത്തം പിതാതി, മാതിമത്തം മാതാതി, ഭാതിമത്തം ഭാതാതി വദന്തി. ഏവരൂപീ കഥാ ബഹുനോ ജനസ്സ കന്താ ഹോതീതി ബഹുജനകന്താ. ബഹുജനസ്സ കന്തഭാവേനേവ ബഹുനോ ജനസ്സ മനാപാ ചിത്തവുദ്ധികരാതി ബഹുജനമനാപാ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ മധുഭാണീതി ¶ വുച്ചതി. മുദുഭാണീതിപി പാഠോ. ഉഭയത്ഥാപി മധുരവചനോതി അത്ഥോ. യഥാ ഹി ചതുമധുരം നാമ മധുരം പണീതം; ഏവമേവ ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വചനം ദേവമനുസ്സാനം മധുരം ഹോതി.

൧൦൧. അരുകൂപമചിത്താദീസു – അഭിസജ്ജതീതി ലഗ്ഗതി. കുപ്പതീതി കോപവസേന കുപ്പതി. ബ്യാപജ്ജതീതി പകതിഭാവം പജഹതി, പൂതികോ ഹോതി. പതിത്ഥീയതീതി ഥിനഭാവം ഥദ്ധഭാവഞ്ച ആപജ്ജതി. കോപന്തി ദുബ്ബലകോധം. ദോസന്തി ദുസ്സനവസേന തതോ ബലവതരം. അപ്പച്ചയന്തി അതുട്ഠാകാരം ദോമനസ്സം. ദുട്ഠാരുകോതി പുരാണവണോ. കട്ഠേനാതി ദണ്ഡകകോടിയാ. കഠലായാതി കപാലേന. ആസവം ദേതീതി അപരാപരം സവതി. പുരാണവണോ ഹി അത്തനോ ധമ്മതായ ഏവ പുബ്ബം ലോഹിതം യൂസന്തി ഇമാനി തീണി സവതി ¶ , ഘട്ടിതോ പന താനി അധികതരം സവതി. ഏവമേവം ഖോതി ഏത്ഥ ഇദം ഓപമ്മസംസന്ദനം, ദുട്ഠാരുകോ വിയ ഹി കോധനോ പുഗ്ഗലോ. തസ്സ അത്തനോ ധമ്മതായ സവനം വിയ കോധനസ്സപി അത്തനോ ധമ്മതായ ഉദ്ധുമാതകസ്സ വിയ ചണ്ഡികതസ്സ ചരണം. കട്ഠേന വാ കഠലായ വാ ഘട്ടനം വിയ അപ്പമത്തകമ്പി ¶ വചനം ഭിയ്യോസോ മത്തായ സവനം വിയ ‘മാദിസം നാമ ഏസ ഏവം വദതീ’തി ഭിയ്യോസോ മത്തായ ഉദ്ധുമായനഭാവോ ദട്ഠബ്ബോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ അരുകൂപമചിത്തോതി വുച്ചതി. പുരാണവണസദിസചിത്തോതി അത്ഥോ.

൧൦൨. രത്തന്ധകാരതിമിസായാതി രത്തിം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണുപ്പത്തിനിവാരണേന അന്ധഭാവകരണേ ബഹലതമേ. വിജ്ജന്തരികായാതി വിജ്ജുപ്പത്തിക്ഖണേ. ഇധാപി ഇദം ഓപമ്മസംസന്ദനം – ചക്ഖുമാ പുരിസോ വിയ ഹി യോഗാവചരോ ദട്ഠബ്ബോ. അന്ധകാരം വിയ സോതാപത്തിമഗ്ഗവജ്ഝാ കിലേസാ. വിജ്ജുസഞ്ചരണം വിയ സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണസ്സ ഉപ്പത്തികാലോ. വിജ്ജന്തരികായ ചക്ഖുമതോ പുരിസസ്സ സാമന്താ രൂപദസ്സനം വിയ സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ നിബ്ബാനദസ്സനം. പുന അന്ധകാരാവത്ഥരണം വിയ സകദാഗാമിമഗ്ഗവജ്ഝാ കിലേസാ. പുന വിജ്ജുസഞ്ചരണം വിയ സകദാഗാമിമഗ്ഗഞാണസ്സ ഉപ്പാദോ. വിജ്ജന്തരികായ ചക്ഖുമതോ പുരിസസ്സ സാമന്താ രൂപദസ്സനം വിയ സകദാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ നിബ്ബാനദസ്സനം. പുന അന്ധകാരാവത്ഥരണം വിയ അനാഗാമിമഗ്ഗവജ്ഝാ കിലേസാ. പുന വിജ്ജുസഞ്ചരണം വിയ അനാഗാമിമഗ്ഗഞാണസ്സ ഉപ്പാദോ. വിജ്ജന്തരികായ ചക്ഖുമതോ പുരിസസ്സ സാമന്താ രൂപദസ്സനം വിയ അനാഗാമിമഗ്ഗക്ഖണേ നിബ്ബാനദസ്സനം വേദിതബ്ബം. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ വിജ്ജൂപമചിത്തോതി വുച്ചതി. ഇത്തരകാലോഭാസേന വിജ്ജുസദിസചിത്തോതി അത്ഥോ.

൧൦൩. വജിരൂപമചിത്തതായപി ¶ ഇദം ഓപമ്മസംസന്ദനം – വജിരം വിയ ഹി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം ദട്ഠബ്ബം. മണിഗണ്ഠിപാസാണഗണ്ഠി വിയ അരഹത്തമഗ്ഗവജ്ഝാ കിലേസാ. വജിരസ്സ മണിഗണ്ഠിം വാ പാസാണഗണ്ഠിം വാ വിനിവിജ്ഝിത്വാ അഗമനഭാവസ്സ നത്ഥിഭാവോ വിയ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണേന അച്ഛേജ്ജാനം കിലേസാനം നത്ഥിഭാവോ. വജിരേന നിബ്ബിദ്ധവേധസ്സ പുന അപടിപൂരണം വിയ അരഹത്തമഗ്ഗേന ഛിന്നാനം കിലേസാനം പുന അനുപ്പാദോ ദട്ഠബ്ബോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ¶ വജിരൂപമചിത്തോതി വുച്ചതി. കിലേസാനം മൂലഘാതകരണസമത്ഥതായ വജിരേന സദിസചിത്തോതി അത്ഥോ.

൧൦൪. അന്ധാദീസു തഥാരൂപം ചക്ഖു ന ഹോതീതി തഥാജാതികം തഥാസഭാവം ¶ പഞ്ഞാചക്ഖു ന ഹോതി. ഫാതിം കരേയ്യാതി ഫീതം വഡ്ഢിതം കരേയ്യ. സാവജ്ജാനവജ്ജേതി സദോസനിദ്ദോസേ. ഹീനപ്പണീതേതി അധമുത്തമേ. കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗേതി കണ്ഹസുക്കായേവ അഞ്ഞമഞ്ഞപടിബാഹനതോ പടിപക്ഖവസേന സപ്പടിഭാഗാതി വുച്ചന്തി. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപോ – കുസലേ ധമ്മേ ‘കുസലാ ധമ്മാ’തി യേന പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ജാനേയ്യ, അകുസലേ ധമ്മേ ‘അകുസലാ ധമ്മാ’തി, സാവജ്ജാദീസുപി ഏസേവ നയോ. കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗേസു പന കണ്ഹധമ്മേ ‘സുക്കസുപ്പടിഭാഗാ’തി, സുക്കധമ്മേ ‘കണ്ഹസപ്പടിഭാഗാ’തി യേന പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ജാനേയ്യ. തഥാരൂപമ്പിസ്സ ചക്ഖു ന ഹോതീതി ഇമിനാ നയേന സേസട്ഠാനേസുപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ദിട്ഠധമ്മികഭോഗസംഹരണപഞ്ഞാചക്ഖുനോ ച സമ്പരായികത്ഥസോധനപഞ്ഞാചക്ഖുനോ ച അഭാവാ അന്ധോതി വുച്ചതി. ദുതിയോ ദിട്ഠധമ്മികഭോഗസംഹരണപഞ്ഞാചക്ഖുനോ ഭാവാ, സമ്പരായികത്ഥസോധനപഞ്ഞാചക്ഖുനോ പന അഭാവാ ഏകചക്ഖൂതി വുച്ചതി. തതിയോ ദ്വിന്നമ്പി ഭാവാ ദ്വിചക്ഖൂതി വുച്ചതി.

൧൦൭. അവകുജ്ജപഞ്ഞാദീസു ധമ്മം ദേസേന്തീതി ഉപാസകോ ധമ്മസ്സവനത്ഥായ ആഗതോതി അത്തനോ കമ്മം പഹായ ധമ്മം ദേസേന്തി. ആദികല്യാണന്തി ആദിമ്ഹി കല്യാണം ഭദ്ദകം അനവജ്ജം നിദ്ദോസം കത്വാ ദേസേന്തി. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ പന ആദീതി പുബ്ബപട്ഠപനാ. മജ്ഝന്തി കഥാവേമജ്ഝം. പരിയോസാനന്തി സന്നിട്ഠാനം. ഇതിസ്സ ധമ്മം കഥേന്താ പുബ്ബപട്ഠപനേപി കല്യാണം ഭദ്ദകം അനവജ്ജമേവ കത്വാ കഥേന്തി, വേമജ്ഝേപി, പരിയോസാനേപി. ഏത്ഥ ച അത്ഥി ദേസനായ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനി, അത്ഥി സാസനസ്സ. തത്ഥ ദേസനായ താവ – ചതുപ്പദികഗാഥായ പഠമപദം ആദി, ദ്വേ പദാനി മജ്ഝം, അവസാനപദം പരിയോസാനം. ഏകാനുസന്ധികസുത്തസ്സ – നിദാനം ആദി, അനുസന്ധി മജ്ഝം, ഇദമവോചാതി അപ്പനാ പരിയോസാനം. അനേകാനുസന്ധികസ്സ – പഠമോ അനുസന്ധി ആദി ¶ , തതോ പരം ഏകോ വാ അനേകാ വാ മജ്ഝം, പച്ഛിമോ പരിയോസാനം. അയം താവ ദേസനായ നയോ.

സാസനസ്സ ¶ പന സീലം ആദി, സമാധി മജ്ഝം, വിപസ്സനാ പരിയോസാനം. സമാധി വാ ആദി, വിപസ്സനാ മജ്ഝം, മഗ്ഗോ പരിയോസാനം. വിപസ്സനാ വാ ആദി, മഗ്ഗോ മജ്ഝം, ഫലം പരിയോസാനം. മഗ്ഗോ വാ ആദി, ഫലം മജ്ഝം, നിബ്ബാനം പരിയോസാനം ¶ . ദ്വേ ദ്വേ വാ കരിയമാനേ സീലസമാധയോ ആദി, വിപസ്സനാമഗ്ഗാ മജ്ഝം, ഫലനിബ്ബാനാനി പരിയോസാനം. സാത്ഥന്തി സാത്ഥകം കത്വാ ദേസേന്തി. സബ്യഞ്ജനന്തി അക്ഖരപാരിപൂരിം കത്വാ ദേസേന്തി. കേവലപരിപുണ്ണന്തി സകലപരിപുണ്ണം അനൂനം കത്വാ ദേസേന്തി. പരിസുദ്ധന്തി പരിസുദ്ധം നിജ്ജടം നിഗ്ഗണ്ഠിം കത്വാ ദേസേന്തി. ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേന്തീതി ഏവം ദേസേന്താ ച സേട്ഠചരിയഭൂതം സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം പകാസേന്തി. നേവ ആദിം മനസി കരോതീതി നേവ പുബ്ബപട്ഠപനം മനസി കരോതി. കുമ്ഭോതി ഘടോ. നിക്കുജ്ജോതി അധോമുഖോ ഠപിതോ. ഏവമേവന്തി ഏത്ഥ കുമ്ഭോ നിക്കുജ്ജോ വിയ അവകുജ്ജപഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ ദട്ഠബ്ബോ. ഉദകാസിഞ്ചനകാലോ വിയ ധമ്മദേസനായ ലദ്ധകാലോ. ഉദകസ്സ വിവട്ടനകാലോ വിയ തസ്മിം ആസനേ നിസിന്നസ്സ ഉഗ്ഗഹേതും അസമത്ഥകാലോ. ഉദകസ്സ അസണ്ഠാനകാലോ വിയ ഉട്ഠഹിത്വാ അസല്ലക്ഖണകാലോ വേദിതബ്ബോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ അവകുജ്ജപഞ്ഞോതി വുച്ചതി. അധോമുഖപഞ്ഞോതി അത്ഥോ.

൧൦൮. ആകിണ്ണാനീതി പക്ഖിത്താനി. സതിസമ്മോസാ പകിരേയ്യാതി മുട്ഠസ്സതിതായ വികിരേയ്യ. ഏവമേവന്തി ഏത്ഥ ഉച്ഛങ്ഗോ വിയ ഉച്ഛങ്ഗപഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ ദട്ഠബ്ബോ. നാനാഖജ്ജകാനി വിയ നാനപ്പകാരം ബുദ്ധവചനം. ഉച്ഛങ്ഗേ നാനാഖജ്ജകാനി ഖാദന്തസ്സ നിസിന്നകാലോ വിയ തസ്മിം ആസനേ നിസിന്നസ്സ ഉഗ്ഗഹണകാലോ. വുട്ഠഹന്തസ്സ സതിസമ്മോസാ വികിരണകാലോ വിയ തസ്മാ ആസനാ വുട്ഠായ ഗച്ഛന്തസ്സ അസല്ലക്ഖണകാലോ വേദിതബ്ബോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ഉച്ഛങ്ഗപഞ്ഞോതി വുച്ചതി. ഉച്ഛങ്ഗസദിസപഞ്ഞോതി അത്ഥോ.

൧൦൯. ഉക്കുജ്ജോതി ഉപരിമുഖോ ഠപിതോ. സണ്ഠാതീതി പതിട്ഠഹതി. ഏവമേവ ഖോതി ഏത്ഥ ഉപരിമുഖോ ഠപിതോ കുമ്ഭോ വിയ പുഥുപഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ ദട്ഠബ്ബോ. ഉദകസ്സ ആസിത്തകാലോ വിയ ദേസനായ ലദ്ധകാലോ. ഉദകസ്സ സണ്ഠാനകാലോ വിയ തത്ഥ നിസിന്നസ്സ ഉഗ്ഗഹണകാലോ. നോ വിവട്ടനകാലോ ¶ ¶ വിയ ഉട്ഠായ ഗച്ഛന്തസ്സ സല്ലക്ഖണകാലോ വേദിതബ്ബോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ പുഥുപഞ്ഞോതി വുച്ചതി. വിത്ഥാരികപഞ്ഞോതി അത്ഥോ.

൧൧൦. അവീതരാഗാദീസു – യഥാ സോതാപന്നസകദാഗാമിനോ, ഏവം പുഥുജ്ജനോപി ¶ പഞ്ചസു കാമഗുണേസു, തീസു ച ഭവേസു അവീതരാഗോ. അദബ്ബതായ പന ന ഗഹിതോ. യഥാ ഹി ഛേകോ വഡ്ഢകീ ദബ്ബസമ്ഭാരത്ഥം വനം പവിട്ഠോ ന ആദിതോ പട്ഠായ സമ്പത്തസമ്പത്തരുക്ഖേ ഛിന്ദതി, യേ പനസ്സ ദബ്ബസമ്ഭാരൂപഗാ ഹോന്തി, തേയേവ ഛിന്ദതി; ഏവമിധാപി ഭഗവതാ ദബ്ബജാതികാ അരിയാവ ഗഹിതാ, പുഥുജ്ജനാ പന അദബ്ബതായ ന ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. കാമേസു വീതരാഗോതി പഞ്ചസു കാമഗുണേസു വീതരാഗോ. ഭവേസു അവീതരാഗോതി രൂപാരൂപഭവേസു അവീതരാഗോ.

൧൧൩. പാസാണലേഖൂപമാദീസു – അനുസേതീതി അപ്പഹീനതായ അനുസേതി. ന ഖിപ്പം ലുജ്ജതീതി ന അന്തരാ നസ്സതി, കപ്പുട്ഠാനേനേവ നസ്സതി. ഏവമേവന്തി ഏവം തസ്സാപി പുഗ്ഗലസ്സ കോധോ ന അന്തരാ പുനദിവസേ വാ അപരദിവസേ വാ നിബ്ബാതി, അദ്ധനിയോ പന ഹോതി. മരണേനേവ നിബ്ബാതീതി അത്ഥോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ പാസാണലേഖാ വിയ കുജ്ഝനഭാവേന ചിരട്ഠിതികതോ പാസാണലേഖൂപമോതി വുച്ചതി.

൧൧൪. സോ ച ഖ്വസ്സ കോധോതി സോ അപ്പമത്തകേപി കാരണേ സഹസാ കുദ്ധസ്സ കോധോ. ന ചിരന്തി അചിരം അപ്പഹീനതായ നാനുസേതി. യഥാ പന പഥവിയം ആകഡ്ഢിത്വാ കതലേഖാ വാതാദീഹി ഖിപ്പം നസ്സതി, ഏവമസ്സ സഹസാ ഉപ്പന്നോപി കോധോ ഖിപ്പമേവ നിബ്ബാതീതി അത്ഥോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ പഥവിയം ലേഖാ വിയ കുജ്ഝനഭാവേന അചിരട്ഠിതികതോ പഥവീലേഖൂപമോതി വുച്ചതി.

൧൧൫. ആഗാള്ഹേനാതി അതിഗാള്ഹേന മമ്മച്ഛേദകേന ഥദ്ധവചനേന. ഫരുസേനാതി ന സോതസുഖേന. അമനാപേനാതി ന ചിത്തസുഖേന. സംസന്ദതീതി ഏകീഭവതി. സന്ധിയതീതി ഘടയതി. സമ്മോദതീതി നിരന്തരോ ഹോതി. അഥ വാ – സംസന്ദതീതി ചിത്തകിരിയാദീസു ചിത്തേന സമോധാനം ഗച്ഛതി. ഖീരോദകം വിയ ഏകീഭാവം ഉപേതീതി അത്ഥോ. സന്ധിയതീതി ഠാനഗമനാദീസു കായകിരിയാദീസു ¶ കായേന സമോധാനം ഗച്ഛതി. തിലതണ്ഡുലാ വിയ മിസ്സീഭാവം ഉപേതീതി അത്ഥോ. സമ്മോദതീതി ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീസു വചീകിരിയാസു വാചായ സമോധാനം ഗച്ഛതി. വിപ്പവാസഗതോപി ¶ പിയസഹായകോ വിയ പിയതരഭാവം ഉപേതീതി അത്ഥോ. അപിച – കിച്ചകരണീയേസു തേഹി സദ്ധിം ആദിതോവ ഏകകിരിയഭാവം ഉപഗച്ഛന്തോ സംസന്ദതി. യാവ മജ്ഝാ പവത്തന്തോ സന്ധിയതി, യാവ പരിയോസാനാ അനിവത്തന്തോ സമ്മോദതീതിപി വേദിതബ്ബോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ഉദകലേഖാ ¶ വിയ ഖിപ്പം സംസന്ദനതോ ഉദകലേഖൂപമോതി വുച്ചതി.

൧൧൬. പോത്ഥകൂപമേസു – യായ ഉപമായ തേ പോത്ഥകൂപമാതി വുച്ചന്തി, തം താവ ഉപമം ദസ്സേതും തയോ പോത്ഥകാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ നവോതി നവവായിമോ. പോത്ഥകോതി സാണവാകസാടകോ. ദുബ്ബണ്ണോതി വിവണ്ണോ. ദുക്ഖസമ്ഫസ്സോതി ഖരസമ്ഫസ്സോ. അപ്പഗ്ഘോതി അതിബഹും അഗ്ഘന്തോ കഹാപണഗ്ഘനകോ ഹോതി. മജ്ഝിമോതി പരിഭോഗമജ്ഝിമോ. സോ ഹി നവഭാവം അതിക്കമിത്വാ ജിണ്ണഭാവം അപ്പത്തോ മജ്ഝേ പരിഭോഗകാലേപി ദുബ്ബണ്ണോ ച ദുക്ഖസമ്ഫസ്സോ ച അപ്പഗ്ഘോയേവ ച ഹോതി. അതിബഹും അഗ്ഘന്തോ അഡ്ഢം അഗ്ഘതി. ജിണ്ണകാലേ പന അഡ്ഢമാസകം വാ കാകണികം വാ അഗ്ഘതി. ഉക്ഖലിപരിമജ്ജനന്തി കാളുക്ഖലിപരിപുഞ്ഛനം.

നവോതി ഉപസമ്പദായ പഞ്ചവസ്സകാലതോ ഹേട്ഠാ ജാതിയാ സട്ഠിവസ്സോപി നവോയേവ. ദുബ്ബണ്ണതായാതി സരീരവണ്ണേനപി ഗുണവണ്ണേനപി ദുബ്ബണ്ണതായ. ദുസ്സീലസ്സ ഹി പരിസമജ്ഝേ നിസിന്നസ്സ നിത്തേജതായ സരീരവണ്ണോപി ന സമ്പജ്ജതി, ഗുണവണ്ണേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. യേ ഖോ പനസ്സാതി യേ ഖോ പന തസ്സ ഉപട്ഠാകാ വാ ഞാതിമിത്താദയോ വാ ഏതം പുഗ്ഗലം സേവന്തി. തേസം തന്തി തേസം പുഗ്ഗലാനം ഛ സത്ഥാരേ സേവന്താനം മിച്ഛാദിട്ഠികാനം വിയ, ദേവദത്തം സേവന്താനം കോകാലികാദീനം വിയ ച തം സേവനം ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ ഹോതി. മജ്ഝിമോതി പഞ്ചവസ്സകാലതോ പട്ഠായ യാവ നവവസ്സകാലാ മജ്ഝിമോ നാമ. ഥേരോതി ദസവസ്സകാലതോ പട്ഠായ ഥേരോ നാമ. ഏവമാഹംസൂതി ഏവം വദന്തി. കിം നു ഖോ തുയ്ഹന്തി തുയ്ഹം ബാലസ്സ ഭണിതേന കോ അത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി. തഥാരൂപന്തി തഥാജാതികം തഥാസഭാവം ഉക്ഖേപനീയകമ്മസ്സ കാരണഭൂതം.

൧൧൭. കാസികവത്ഥൂപമേസു ¶ – കാസികവത്ഥം നാമ തയോ കപ്പാസംസൂ ഗഹേത്വാ കന്തിതസുത്തേന വായിതം സുഖുമവത്ഥം. തം നവവായിമം അനഗ്ഘം ഹോതി. പരിഭോഗമജ്ഝിമം വീസമ്പി തിംസമ്പി സഹസ്സാനി അഗ്ഘതി. ജിണ്ണകാലേ പന അട്ഠപി ദസപി സഹസ്സാനി അഗ്ഘതി.

തേസം ¶ തം ഹോതീതി തേസം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാദയോ സേവന്താനം വിയ തം സേവനം ദീഘരത്തം ¶ ഹിതായ സുഖായ ഹോതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധഞ്ഹി ഏകം നിസ്സായ യാവജ്ജകാലാ മുച്ചനകസത്താനം പമാണം നത്ഥി. തഥാ സാരിപുത്തത്ഥേരമഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരേ അവസേസേ ച അസീതിമഹാസാവകേ നിസ്സായ സഗ്ഗം ഗതസത്താനം പമാണം നത്ഥി. യാവജ്ജകാലാ തേസം ദിട്ഠാനുഗതിം പടിപന്നസത്താനമ്പി പമാണം നത്ഥിയേവ. ആധേയ്യം ഗച്ഛതീതി തസ്സ മഹാഥേരസ്സ തം അത്ഥനിസ്സിതം വചനം യഥാ ഗന്ധകരണ്ഡകേ കാസികവത്ഥം ആധാതബ്ബതം ഠപേതബ്ബതം ഗച്ഛതി, ഏവം ഉത്തമങ്ഗേ സിരസ്മിം ഹദയേ ച ആധാതബ്ബതം ഠപേതബ്ബതമ്പി ഗച്ഛതി. സേസമേത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്താനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബം.

൧൧൮. സുപ്പമേയ്യാദീസു – സുഖേന പമേതബ്ബോതി സുപ്പമേയ്യോ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സത്തലോകേ. ഉദ്ധതോതി ഉദ്ധച്ചേന സമന്നാഗതോ. ഉന്നളോതി ഉഗ്ഗതനളോ; തുച്ഛമാനം ഉക്ഖിപിത്വാ ഠിതോതി അത്ഥോ. ചപലോതി പത്തമണ്ഡനാദിനാ ചാപല്ലേന സമന്നാഗതോ. മുഖരോതി മുഖഖരോ. വികിണ്ണവാചോതി അസംയതവചനോ. അസമാഹിതോതി ചിത്തേകഗ്ഗതാരഹിതോ. വിബ്ഭന്തചിത്തോതി ഭന്തചിത്തോ, ഭന്തഗാവീഭന്തമിഗീസപ്പടിഭാഗോ. പാകടിന്ദ്രിയോതി വിവടിന്ദ്രിയോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ‘സുപ്പമേയ്യോ’തി വുച്ചതി. യഥാ ഹി പരിത്തസ്സ ഉദകസ്സ സുഖേന പമാണം ഗയ്ഹതി; ഏവമേവ ഇമേഹി അഗുണങ്ഗേഹി സമന്നാഗതസ്സ സുഖേന പമാണം ഗയ്ഹതി. തേനേസ ‘സുപ്പമേയ്യോ’തി വുത്തോ.

൧൧൯. ദുക്ഖേന പമേതബ്ബോതി ദുപ്പമേയ്യോ. അനുദ്ധതാദീനി വുത്തപടിപക്ഖവസേന വേദിതബ്ബാനി. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ‘ദുപ്പമേയ്യോ’തി വുച്ചതി. യഥാ ഹി മഹാസമുദ്ദസ്സ ദുക്ഖേന പമാണം ഗയ്ഹതി; ഏവമേവ ഇമേഹി ഗുണങ്ഗേഹി സമന്നാഗതസ്സ ദുക്ഖേന പമാണം ഗയ്ഹതി. താദിസോ ‘അനാഗാമീ നു ഖോ, ഖീണാസവോ നു ഖോ’തി വത്തബ്ബതം ഗച്ഛതി, തേനേസ ‘ദുപ്പമേയ്യോ’തി വുത്തോ.

൧൨൦. ന ¶ സക്കാ പമേതുന്തി അപ്പമേയ്യോ. യഥാ ഹി ആകാസസ്സ ന സക്കാ പമാണം ഗഹേതും, ഏവം ഖീണാസവസ്സ. തേനേസ ‘അപ്പമേയ്യോ’തി വുത്തോ.

൧൨൧. ന സേവിതബ്ബാദീസു – ന സേവിതബ്ബോതി ന ഉപസങ്കമിതബ്ബോ. ന ഭജിതബ്ബോതി ന അല്ലീയിതബ്ബോ. ന പയിരുപാസിതബ്ബോതി ന സന്തികേ നിസീദനവസേന പുനപ്പുനം ഉപാസിതബ്ബോ. ഹീനോ ¶ ഹോതി സീലേനാതിആദീസു ഉപാദായുപാദായ ഹീനതാ വേദിതബ്ബാ ¶ . യോ ഹി പഞ്ച സീലാനി രക്ഖതി, സോ ദസ സീലാനി രക്ഖന്തേന ന സേവിതബ്ബോ. യോ പന ദസ സീലാനി രക്ഖതി, സോ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം രക്ഖന്തേന ന സേവിതബ്ബോ. അഞ്ഞത്ര അനുദ്ദയാ അഞ്ഞത്ര അനുകമ്പാതി ഠപേത്വാ അനുദ്ദയഞ്ച അനുകമ്പഞ്ച. അത്തനോ അത്ഥായ ഏവ ഹി ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ന സേവിതബ്ബോ. അനുദ്ദയാനുകമ്പാവസേന പന തം ഉപസങ്കമിതും വട്ടതി.

൧൨൨. സദിസോ ഹോതീതി സമാനോ ഹോതി. സീലസാമഞ്ഞഗതാനം സതന്തി സീലേന സമാനഭാവം ഗതാനം സന്താനം. സീലകഥാ ച നോ ഭവിസ്സതീതി ഏവം സമാനസീലാനം അമ്ഹാകം സീലമേവ ആരബ്ഭ കഥാ ഭവിസ്സതി. സാ ച നോ ഫാസു ഭവിസ്സതീതി സാ ച സീലകഥാ അമ്ഹാകം ഫാസുവിഹാരോ സുഖവിഹാരോ ഭവിസ്സതി. സാ ച നോ പവത്തിനീ ഭവിസ്സതീതി സാ ച അമ്ഹാകം കഥാ ദിവസമ്പി കഥേന്താനം പവത്തിനീ ഭവിസ്സതി, ന പടിഹഞ്ഞിസ്സതി. ദ്വീസു ഹി സീലവന്തേസു ഏകേന സീലസ്സ വണ്ണേ കഥിതേ ഇതരോ അനുമോദതി; തേന തേസം കഥാ ഫാസു ചേവ ഹോതി, പവത്തിനീ ച. ഏകസ്മിം പന ദുസ്സീലേ സതി ദുസ്സീലസ്സ സീലകഥാ ദുക്കഥാതി നേവ സീലകഥാ ഹോതി, ന ഫാസു ഹോതി, ന പവത്തിനീ. സമാധിപഞ്ഞാകഥാസുപി ഏസേവ നയോ. ദ്വേ ഹി സമാധിലാഭിനോ സമാധികഥം, സപ്പഞ്ഞാ ച പഞ്ഞാകഥം കഥേന്താ, രത്തിം വാ ദിവസം വാ അതിക്കന്തമ്പി ന ജാനന്തി.

൧൨൩. സക്കത്വാ ഗരും കത്വാതി സക്കാരഞ്ചേവ ഗരുകാരഞ്ച കരിത്വാ. അധികോ ഹോതീതി അതിരേകോ ഹോതി. സീലക്ഖന്ധന്തി സീലരാസിം. പരിപൂരേസ്സാമീതി തം അതിരേകസീലം പുഗ്ഗലം നിസ്സായ അത്തനോ അപരിപൂരം സീലരാസിം പരിപൂരം കരിസ്സാമി. തത്ഥ തത്ഥ പഞ്ഞായ അനുഗ്ഗഹേസ്സാമീതി ഏത്ഥ സീലസ്സ ¶ അസപ്പായേ അനുപകാരധമ്മേ വജ്ജേത്വാ സപ്പായേ ഉപകാരധമ്മേ സേവന്തോ തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ സീലക്ഖന്ധം പഞ്ഞായ അനുഗ്ഗണ്ഹാതി നാമ. സമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധേസുപി ഏസേവ നയോ.

൧൨൪. ജിഗുച്ഛിതബ്ബാദീസു – ജിഗുച്ഛിതബ്ബോതി ഗൂഥം വിയ ജിഗുച്ഛിതബ്ബോ. അഥ ഖോ നന്തി അഥ ഖോ അസ്സ. കിത്തിസദ്ദോതി കഥാസദ്ദോ. ഏവമേവന്തി ഏത്ഥ ഗൂഥകൂപോ വിയ ദുസ്സീല്യം ദട്ഠബ്ബം. ഗൂഥകൂപേ പതിത്വാ ഠിതോ ധമനീഅഹി വിയ ദുസ്സീലപുഗ്ഗലോ. ഗുഥകൂപതോ ഉദ്ധരിയമാനേന തേന അഹിനാ പുരിസസ്സ സരീരം ആരുള്ഹേനാപി അദട്ഠഭാവോ വിയ ദുസ്സീലം സേവമാനസ്സാപി ¶ തസ്സ കിരിയായ ¶ കാരണഭാവോ സരീരം ഗൂഥേന മക്ഖേത്വാ അഹിനോ ഗതകാലോ വിയ ദുസ്സീലം സേവമാനസ്സ പാപകിത്തിസദ്ദസ്സ അബ്ഭുഗ്ഗമനകാലോ വേദിതബ്ബോ.

൧൨൫. തിന്ദുകാലാതന്തി തിന്ദുകരുക്ഖഅലാതം. ഭിയ്യോസോ മത്തായ ചിച്ചിടായതീതി തഞ്ഹി ഝായമാനം പകതിയാപി പപടികായോ മുഞ്ചന്തം ചിച്ചിടായതി ചിടിചിടാതി സദ്ദം കരോതി. ഘട്ടിതം പന അധിമത്തം കരോതീതി അത്ഥോ. ഏവമേവന്തി ഏവമേവം കോധനോ അത്തനോ ധമ്മതായപി ഉദ്ധതോ ചണ്ഡികതോ ഹുത്വാ ചരതി. അപ്പമത്തകം പന വചനം വുത്തകാലേ ‘മാദിസം നാമ ഏവം വദതീ’തി അതിരേകതരം ഉദ്ധതോ ചണ്ഡികതോ ഹുത്വാ ചരതി. ഗൂഥകൂപോതി ഗൂഥപുണ്ണകൂപോ, ഗൂഥരാസിയേവ വാ. ഓപമ്മസംസന്ദനം പനേത്ഥ പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബം. തസ്മാ ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ അജ്ഝുപേക്ഖിതബ്ബോ, ന സേവിതബ്ബോതി യസ്മാ കോധനോ അതിസേവിയമാനോപി അതിഉപസങ്കമിയമാനോപി കുജ്ഝതിയേവ, ‘കിം ഇമിനാ’തി പടിക്കമന്തോപി കുജ്ഝതിയേവ, തസ്മാ പലാലഗ്ഗി വിയ അജ്ഝുപേക്ഖിതബ്ബോ, ന സേവിതബ്ബോ. കിം വുത്തം ഹോതി? യോ ഹി പലാലഗ്ഗിം അതിഉപസങ്കമിത്വാ തപ്പതി, തസ്സ സരീരം ഝായതി. യോ അതിപടിക്കമിത്വാ തപ്പതി, തസ്സ സീതം ന വൂപസമ്മതി. അനുപസങ്കമിത്വാ അപടിക്കമിത്വാ പന മജ്ഝത്തഭാവേന തപ്പേന്തസ്സ സീതം വൂപസമ്മതി, കായോപി ന ഡയ്ഹതി. തസ്മാ പലാലഗ്ഗി വിയ കോധനോ പുഗ്ഗലോ മജ്ഝത്തഭാവേന അജ്ഝുപേക്ഖിതബ്ബോ, ന സേവിതബ്ബോ, ന ഭജിതബ്ബോ, ന പയിരുപാസിതബ്ബോ.

൧൨൬. കല്യാണമിത്തോതി സുചിമിത്തോ. കല്യാണസഹായോതി സുചിസഹായോ. സഹായോതി സഹഗാമീ സദ്ധിംചരോ. കല്യാണസമ്പവങ്കോതി കല്യാണേസു ¶ സുചിപുഗ്ഗലേസു സമ്പവങ്കോ, തന്നിന്നതപ്പോണതപ്പബ്ഭാരമാനസോതി അത്ഥോ.

൧൨൭. സീലേസു പരിപൂരകാരീതിആദീസു – സീലേസു പരിപൂരകാരിനോതി ഏതേ അരിയസാവകാ യാനി താനി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ആദിഭൂതാനി, ആദിബ്രഹ്മചരിയകാനി, പാരാജികസങ്ഖാതാനി ചത്താരി മഹാസീലസിക്ഖാപദാനി, തേസം അവീതിക്കമനതോ യാനി ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി ആപജ്ജന്തി, തേഹി ച വുട്ഠാനതോ സീലേസു യം കത്തബ്ബം, തം പരിപൂരം സമത്തം കരോന്തീതി ‘സീലേസു പരിപൂരകാരിനോ’തി വുച്ചന്തി. സമാധിപാരിബന്ധകാനം പന കാമരാഗബ്യാപാദാനം, പഞ്ഞാപാരിബന്ധകസ്സ ച സച്ചപടിച്ഛാദകസ്സ മോഹസ്സ ¶ അസമൂഹതത്താ, സമാധിം പഞ്ഞഞ്ച ഭാവേന്താപി സമാധിപഞ്ഞാസു യം ¶ കത്തബ്ബം തം മത്തസോ പമാണേന പദേസമത്തമേവ കരോന്തീതി സമാധിസ്മിം പഞ്ഞായ ച മത്തസോ കാരിനോതി വുച്ചന്തി. ഇമിനാ ഉപായേന ഇതരേസുപി ദ്വീസു നയേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സീലേസു പരിപൂരകാരീ ഹോതി, സമാധിസ്മിം മത്തസോ കാരീ, പഞ്ഞായ മത്തസോ കാരീ. സോ യാനി താനി ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി താനി ആപജ്ജതിപി, വുട്ഠാതിപി. തം കിസ്സ ഹേതു? ന ഹി മേത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, അഭബ്ബതാ വുത്താ. യാനി ച ഖോ താനി സിക്ഖാപദാനി ആദിബ്രഹ്മചരിയകാനി ബ്രഹ്മചരിയസാരുപ്പാനി, തത്ഥ ധുവസീലോ ച ഹോതി, ഠിതസീലോ ച, സമാദായ സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസു. സോ തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ സോതാപന്നോ ഹോതി, അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായണോ. ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സീലേസു…പേ… സോ തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ, രാഗദോസമോഹാനം തനുത്താ, സകദാഗാമീ ഹോതി; സകിദേവ ഇമം ലോകം ആഗന്ത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരോതി. ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സീലേസു പരിപൂരകാരീ ഹോതി, സമാധിസ്മിം പരിപൂരകാരീ, പഞ്ഞായ മത്തസോ കാരീ. സോ യാനി താനി…പേ… സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസു. സോ പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം…പേ… അനാവത്തിധമ്മോ തസ്മാ ലോകാ. ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ ¶ , ഭിക്ഖു സീലേസു പരിപൂരകാരീ, സമാധിസ്മിം പരിപൂരകാരീ, പഞ്ഞായ പരിപൂരകാരീ. സോ യാനി താനി ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി…പേ… സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസു. സോ ആസവാനം ഖയാ…പേ… ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി (അ. നി. ൩.൮൭).

൧൩൦. സത്ഥാരനിദ്ദേസേ – പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതീതി പഹാനം സമതിക്കമം പഞ്ഞപേതി. തത്രാതി തേസു തീസു ജനേസു. തേന ദട്ഠബ്ബോതി തേന പഞ്ഞാപനേന സോ സത്ഥാ രൂപാവചരസമാപത്തിയാ ലാഭീതി ദട്ഠബ്ബോതി അത്ഥോ. ദുതിയവാരേപി ഏസേവ നയോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സത്ഥാ തേന ദട്ഠബ്ബോതി തേന തിത്ഥിയേഹി അസാധാരണേന പഞ്ഞാപനേന അയം തതിയോ സത്ഥാ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ ദട്ഠബ്ബോ. തിത്ഥിയാ ഹി കാമാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്താ രൂപഭവം വക്ഖന്തി. രൂപാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്താ ¶ അരൂപഭവം വക്ഖന്തി. വേദനാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്താ അസഞ്ഞഭവം വക്ഖന്തി. സമ്മാ പഞ്ഞപേന്താ ‘ഏവം പഞ്ഞപേയ്യും’, നോ ച സമ്മാ പഞ്ഞപേതും സക്കോന്തി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന കാമാനം പരിഞ്ഞം പഹാനം അനാഗാമിമഗ്ഗേന പഞ്ഞപേതി ¶ . രൂപവേദനാനം പരിഞ്ഞം പഹാനം അരഹത്തമഗ്ഗേന പഞ്ഞപേതി. ഇമേ തയോ സത്ഥാരോതി ഇമേ ദ്വേ ജനാ ബാഹിരകാ, ഏകോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി – ഇമസ്മിം ലോകേ തയോ സത്ഥാരോ നാമ.

൧൩൧. ദുതിയേ സത്ഥാരനിദ്ദേസേ – ദിട്ഠേ ചേവ ധമ്മേതി ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ. അത്താനം സച്ചതോ ഥേതതോ പഞ്ഞപേതീതി ‘‘അത്താ നാമേകോ അത്ഥി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ’’തി ഭൂതതോ ഥിരതോ പഞ്ഞപേതി. അഭിസമ്പരായഞ്ചാതി അപരസ്മിം അത്തഭാവേ ഏവമേവ പഞ്ഞപേതി. സേസമേത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

൧൩൨. ചതുക്കനിദ്ദേസേ – അസപ്പുരിസോതി ലാമകപുരിസോ. പാണം അതിപാതേതീതി പാണാതിപാതീ. അദിന്നം ആദിയതീതി അദിന്നാദായീ. കാമേസു മിച്ഛാ ചരതീതി കാമേസുമിച്ഛാചാരീ. മുസാ വദതീതി മുസാവാദീ. സുരാമേരയമജ്ജപമാദേ തിട്ഠതീതി സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠായീ.

൧൩൩. പാണാതിപാതേ ¶ സമാദപേതീതി യഥാ പാണം അതിപാതേതി, തഥാ നം തത്ഥ ഗഹണം ഗണ്ഹാപേതി. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ യസ്മാ സയം കതേന ച ദുസ്സീല്യേന സമന്നാഗതോ യഞ്ച സമാദപിതേന കതം, തതോ ഉപഡ്ഢസ്സ ദായാദോ, തസ്മാ അസപ്പുരിസേന അസപ്പുരിസതരോതി വുച്ചതി. സപ്പുരിസോതി ഉത്തമപുരിസോ.

൧൩൫. സപ്പുരിസേന സപ്പുരിസതരോതി അത്തനാ കതേന സുസീല്യേന സമന്നാഗതത്താ യഞ്ച സമാദപിതോ കരോതി. തതോ ഉപഡ്ഢസ്സ ദായാദത്താ ഉത്തമപുരിസേന ഉത്തമപുരിസതരോ.

൧൩൬. പാപോതി അകുസലകമ്മപഥസങ്ഖാതേന ദസവിധേന പാപേന സമന്നാഗതോ.

൧൩൮. കല്യാണോതി ¶ കുസലകമ്മപഥസങ്ഖാതേന ദസവിധേന കല്യാണധമ്മേന സമന്നാഗതോ സുദ്ധകോ ¶ ഭദ്രകോ. സേസമേത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൪൦. പാപധമ്മാദീസു – പാപോ ധമ്മോ അസ്സാതി പാപധമ്മോ. കല്യാണോ ധമ്മോ അസ്സാതി കല്യാണധമ്മോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൪൪. സാവജ്ജാദീസു – സാവജ്ജോതി സദോസോ. സാവജ്ജേന കായകമ്മേനാതി സദോസേന പാണാതിപാതാദിനാ കായകമ്മേന. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ തീഹി ദ്വാരേഹി ആയൂഹനകമ്മസ്സ സദോസത്താ, ഗൂഥകുണപാദിഭരിതോ പദേസോ വിയ സാവജ്ജോതി വുച്ചതി.

൧൪൫. സാവജ്ജേന ബഹുലന്തി യസ്സ സാവജ്ജമേവ കായകമ്മം ബഹു ഹോതി, അപ്പം അനവജ്ജം; സോ സാവജ്ജേന ബഹുലം കായകമ്മേന സമന്നാഗതോ, അപ്പം അനവജ്ജേനാതി വുച്ചതി. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. കോ പന ഏവരൂപോ ഹോതീതി? യോ ഗാമധമ്മതായ വാ നിഗമധമ്മതായ വാ കദാചി കരഹചി ഉപോസഥം സമാദിയതി, സീലാനി പൂരേതി. അയം വുച്ചതീതി അയം ഏവരൂപോ പുഗ്ഗലോ ¶ തീഹി ദ്വാരേഹി ആയൂഹനകമ്മേസു സാവജ്ജസ്സേവ ബഹുലതായ അനവജ്ജസ്സ അപ്പതായ വജ്ജബഹുലോതി വുച്ചതി.

യഥാ ഹി ഏകസ്മിം പദേസേ ദുബ്ബണ്ണാനി ദുഗ്ഗന്ധാനി പുപ്ഫാനി രാസികതാനസ്സു, തേസം ഉപരി തഹം തഹം അതിമുത്തകവസ്സികപാടലാനി പതിതാനി ഭവേയ്യും. ഏവരൂപോ അയം പുഗ്ഗലോ വേദിതബ്ബോ. യഥാ പന ഏകസ്മിം പദേസേ അതിമുത്തകവസ്സികപാടലാനി രാസികതാനസ്സു, തേസം ഉപരി തഹം തഹം ദുബ്ബണ്ണദുഗ്ഗന്ധാനി ബദരപുപ്ഫാദീനി പതിതാനി ഭവേയ്യും. ഏവരൂപോ തതിയോ പുഗ്ഗലോ വേദിതബ്ബോ. ചതുത്ഥോ പന തീഹിപി ദ്വാരേഹി ആയൂഹനകമ്മസ്സ നിദ്ദോസത്താ, ചതുമധുരഭരിതസുവണ്ണപാതി വിയ ദട്ഠബ്ബോ. തേസു പഠമോ അന്ധബാലപുഥുജ്ജനോ. ദുതിയോ അന്തരന്തരാ കുസലസ്സ കാരകോ ലോകിയപുഥുജ്ജനോ. തതിയോ സോതാപന്നോ സകദാഗാമിഅനാഗാമിനോപി ഏതേനേവ സങ്ഗഹിതാ. ചതുത്ഥോ ഖീണാസവോ. സോ ഹി ഏകന്തേന അനവജ്ജോയേവ. അയം അങ്ഗുത്തരട്ഠകഥായോ.

൧൪൮. ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂആദീസു – ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂതി ഏത്ഥ ഉഗ്ഘടിതം നാമ ¶ ഞാണുഗ്ഘാടനം, ഞാണേ ഉഗ്ഘടിതമത്തേയേവ ¶ ജാനാതീതി അത്ഥോ. സഹ ഉദാഹടവേലായാതി ഉദാഹാരേ ഉദാഹടമത്തേയേവ. ധമ്മാഭിസമയോതി ചതുസച്ചധമ്മസ്സ ഞാണേന സദ്ധിം അഭിസമയോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ’തിആദിനാ നയേന സംഖിത്തേന മാതികായ ഠപിയമാനായ ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ അരഹത്തം ഗണ്ഹിതും സമത്ഥോ പുഗ്ഗലോ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂതി വുച്ചതി.

൧൪൯. വിപഞ്ചിതം വിത്ഥാരിതമേവ അത്ഥം ജാനാതീതി വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ. അയം വുച്ചതീതി അയം സങ്ഖിത്തേന മാതികം ഠപേത്വാ വിത്ഥാരേന അത്ഥേ ഭാജിയമാനേ അരഹത്തം പാപുണിതും സമത്ഥോ പുഗ്ഗലോ വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂതി വുച്ചതി.

൧൫൦. ഉദ്ദേസാദീഹി നേതബ്ബോതി നേയ്യോ. അനുപുബ്ബേന ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതീതി അനുക്കമേന അരഹത്തപ്പത്തി.

൧൫൧. ബ്യഞ്ജനപദമേവ ¶ പരമം അസ്സാതി പദപരമോ. ന തായ ജാതിയാ ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതീതി ന തേന അത്തഭാവേന ഝാനം വാ വിപസ്സനം വാ മഗ്ഗം വാ ഫലം വാ നിബ്ബത്തേതും സക്കോതീതി അത്ഥോ.

൧൫൨. യുത്തപടിഭാനാദീസു – പടിഭാനം വുച്ചതി ഞാണമ്പി, ഞാണസ്സ ഉപട്ഠിതവചനമ്പി. തം ഇധ അധിപ്പേതം. അത്ഥയുത്തം കാരണയുത്തഞ്ച പടിഭാനമസ്സാതി യുത്തപ്പടിഭാനോ. പുച്ഛിതാനന്തരമേവ സീഘം ബ്യാകാതും അസമത്ഥതായ നോ മുത്തം പടിഭാനമസ്സാതി നോ മുത്തപ്പടിഭാനോ. ഇമിനാ നയേന സേസാ വേദിതബ്ബാ. ഏത്ഥ പന പഠമോ – കിഞ്ചി കാലം വീമംസിത്വാ യുത്തമേവ പേക്ഖതി, തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരോ വിയ. സോ കിര പഞ്ഹം പുട്ഠോ പരിഗ്ഗഹേത്വാ യുത്തപയുത്തകാരണമേവ കഥേതി.

ദുതിയോ – പുച്ഛാനന്തരമേവ യേന വാ തേന വാ വചനേന പടിബാഹതി, വീമംസിത്വാപി ച യുത്തം ന പേക്ഖതി ചതുനികായികപണ്ഡിതതിസ്സത്ഥേരോ വിയ. സോ കിര പഞ്ഹം പുട്ഠോ പഞ്ഹപരിയോസാനമ്പി നാഗമേതി, യം വാ തം വാ കഥേതിയേവ. വചനത്ഥം പനസ്സ വീമംസിയമാനം കത്ഥചി ന ലഗ്ഗതി.

തതിയോ – പുച്ഛാസമകാലമേവ യുത്തം പേക്ഖതി, തങ്ഖണഞ്ഞേവ വചനം ബ്യാകരോതി തിപിടകചൂളാഭയത്ഥേരോ ¶ വിയ. സോ കിര പഞ്ഹം പുട്ഠോ സീഘമേവ കഥേതി, യുത്തപയുത്തകാരണോ ച ഹോതി.

ചതുത്ഥോ – പുട്ഠോ സമാനോ നേവ യുത്തം പേക്ഖതി ¶ , ന യേന വാ തേന വാ പടിബാഹിതും സക്കോതി തിബ്ബന്ധകാരനിമുഗ്ഗോ വിയ ഹോതി ലാളുദായിത്ഥേരോ വിയ.

൧൫൬. ധമ്മകഥികേസു – അപ്പഞ്ച ഭാസതീതി സമ്പത്തപരിസായ ഥോകമേവ കഥേതി. അസഹിതഞ്ചാതി കഥേന്തോ ച പന ന അത്ഥയുത്തം കാരണയുത്തം കഥേതി. പരിസാ ചസ്സ ന കുസലാ ഹോതീതി സോതും നിസിന്നപരിസാ ചസ്സ യുത്തായുത്തം കാരണാകാരണം സിലിട്ഠാസിലിട്ഠം ന ജാനാതീതി അത്ഥോ. ഏവരൂപോതി അയം ഏവംജാതികോ ബാലധമ്മകഥികോ. ഏവംജാതികായ ബാലപരിസായ ധമ്മകഥികോത്വേവ നാമം ലഭതി. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥ ച ദ്വേയേവ ജനാ സഭാവധമ്മകഥികാ, ഇതരേ പന ധമ്മകഥികാനം അന്തരേ പവിട്ഠത്താ ഏവം വുത്താ.

൧൫൭. വലാഹകൂപമേസു ¶ വലാഹകാതി മേഘാ. ഗജ്ജിതാതി ഥനിതാ. തത്ഥ ഗജ്ജിത്വാ നോ വസ്സനഭാവോ നാമ പാപകോ. മനുസ്സാ ഹി യഥാ ദേവോ ഗജ്ജതി ‘സുവുട്ഠികാ ഭവിസ്സതീ’തി ബീജാനി നീഹരിത്വാ വപന്തി. അഥ ദേവേ അവസ്സന്തേ ഖേത്തേ ബീജാനി ഖേത്തേയേവ നസ്സന്തി, ഗേഹേ ബീജാനി ഗേഹേയേവ നസ്സന്തീതി ദുബ്ഭിക്ഖം ഹോതി. നോ ഗജ്ജിത്വാ വസ്സനഭാവോപി പാപകോവ. മനുസ്സാ ഹി ‘ഇമസ്മിം കാലേ ദുബ്ബുട്ഠികാ ഭവിസ്സതീ’തി നിന്നട്ഠാനേസുയേവ വപ്പം കരോന്തി. അഥ ദേവോ വസ്സിത്വാ സബ്ബബീജാനി മഹാസമുദ്ദം പാപേതി, ദുബ്ഭിക്ഖമേവ ഹോതി. ഗജ്ജിത്വാ വസ്സനഭാവോ പന ഭദ്ദകോ. തദാ ഹി സുഭിക്ഖം ഹോതി. നോ ഗജ്ജിത്വാ നോ വസ്സനഭാവോ ഏകന്തപാപകോവ.

ഭാസിതാ ഹോതി നോ കത്താതി ‘ഇദാനി ഗന്ഥധുരം പൂരേസ്സാമി, വാസധുരം പൂരേസ്സാമീ’തി കഥേതിയേവ, ന പന ഉദ്ദേസം ഗണ്ഹാതി, ന കമ്മട്ഠാനം ഭാവേതി.

കത്താ ഹോതി നോ ഭാസിതാതി ‘ഗന്ഥധുരം വാ പൂരേസ്സാമി വാസധുരം വാ’തി ന ഭാസതി. സമ്പത്തേ പന കാലേ തമത്ഥം സമ്പാദേതി. ഇമിനാ നയേന ഇതരേപി വേദിതബ്ബാ. സബ്ബം പനേതം പച്ചയദായകേനേവ കഥിതം. ഏകോ ഹി ‘അസുകദിവസേ നാമ ദാനം ദസ്സാമീ’തി സങ്ഘം നിമന്തേതി, സമ്പത്തകാലേ നോ കരോതി. അയം പുഗ്ഗലോ പുഞ്ഞേന പരിഹായതി, ഭിക്ഖുസങ്ഘോപി ലാഭേന പരിഹായതി ¶ . അപരോ സങ്ഘം അനിമന്തേത്വാവ സക്കാരം കത്വാ ‘ഭിക്ഖൂ ആനേസ്സാമീ’തി ന ലഭതി, സബ്ബേ അഞ്ഞത്ഥ നിമന്തിതാ ഹോന്തി. അയമ്പി പുഞ്ഞേന പരിഹായതി ¶ , സങ്ഘോപി തേന ലാഭേന പരിഹായതി. അപരോ പഠമം സങ്ഘം നിമന്തേത്വാ, പച്ഛാ സക്കാരം കത്വാ ദാനം ദേതി, അയം കിച്ചകാരീ ഹോതി. അപരോ നേവ സങ്ഘം നിമന്തേതി, ന ദാനം ദേതി, അയം ‘പാപപുഗ്ഗലോ’തി വേദിതബ്ബോ.

൧൫൮. മൂസികൂപമേസു – ഗാധം കത്താ നോ വസിതാതി അത്തനോ ആസയം ബിലം കൂപം ഖണതി, നോ തത്ഥ വസതി, കിസ്മിഞ്ചിദേവ ഠാനേ വസതി, ഏവം ബിളാരാദിഅമിത്തവസം ഗച്ഛതി. ഖത്താതിപി പാഠോ. വസിതാ നോ ഗാധം കത്താതി സയം ന ഖണതി, പരേന ഖതേ ബിലേ വസതി, ഏവം ജീവിതം രക്ഖതി. തതിയാ ദ്വേപി കരോന്തീ, ജീവിതം രക്ഖതി. ചതുത്ഥാ ദ്വേപി അകരോന്തീ അമിത്തവസം ഗച്ഛതി. ഇമായ പന ഉപമായ ഉപമിതേസു പുഗ്ഗലേസു ¶ പഠമോ യഥാ സാ മൂസികാ ഗാധം ഖണതി, ഏവം നവങ്ഗം സത്ഥുസാസനം ഉഗ്ഗണ്ഹാതി. യഥാ പന സാ തത്ഥ ന വസതി, കിസ്മിഞ്ചിദേവ ഠാനേ വസന്തീ, അമിത്തവസം ഗച്ഛതി; തഥാ അയമ്പി പരിയത്തിവസേന ഞാണം പേസേത്വാ ചതുസച്ചധമ്മം ന പടിവിജ്ഝതി, ലോകാമിസട്ഠാനേസുയേവ ചരന്തോ മച്ചുമാരകിലേസമാരദേവപുത്തമാരസങ്ഖാതാനം അമിത്താനം വസം ഗച്ഛതി. ദുതിയോ യഥാ സാ മൂസികാ ഗാധം ന ഖണതി, ഏവം നവങ്ഗം സത്ഥുസാസനം ന ഉഗ്ഗണ്ഹാതി. യഥാ പന പരേന ഖതബിലേ വസന്തീ ജീവിതം രക്ഖതി; ഏവം പരസ്സ കഥം സുത്വാ ചതുസച്ചധമ്മം പടിവിജ്ഝിത്വാ തിണ്ണം മാരാനം വസം അതിക്കമതി. ഇമിനാ നയേന തതിയചതുത്ഥേസുപി ഓപമ്മസംസന്ദനം വേദിതബ്ബം.

൧൫൯. അമ്ബൂപമേസു – ആമം പക്കവണ്ണീതി അന്തോ ആമം ബഹി പക്കസദിസം. പക്കം ആമവണ്ണീതി അന്തോ പക്കം ബഹി ആമസദിസം. സേസദ്വയേസുപി ഏസേവ നയോ. തത്ഥ യഥാ അമ്ബേ അപക്കഭാവോ ആമതാ ഹോതി, ഏവം പുഗ്ഗലേപി പുഥുജ്ജനഭാവോ ആമതാ, അരിയഭാവോ പക്കതാ. യഥാ ച തത്ഥ പക്കസദിസതാ പക്കവണ്ണിതാ; ഏവം പുഗ്ഗലേപി അരിയാനം അഭിക്കമനാദിസദിസതാ പക്കവണ്ണിതാതി – ഇമിനാ നയേന ഉപമിതപുഗ്ഗലേസു ഓപമ്മസംസന്ദനം വേദിതബ്ബം.

൧൬൦. കുമ്ഭൂപമേസു ¶ – കുമ്ഭോതി ഘടോ. തുച്ഛോതി അന്തോ രിത്തോ. പിഹിതോതി പിദഹിത്വാ ഠപിതോ. പുരോതി അന്തോ പുണ്ണോ. വിവടോതി വിവരിത്വാ ഠപിതോ. ഉപമിതപുഗ്ഗലേസു പനേത്ഥ അന്തോ ഗുണസാരവിരഹിതോ ¶ തുച്ഛോ ബാഹിരസോഭനതായ പിഹിതോ പുഗ്ഗലോ വേദിതബ്ബോ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ.

൧൬൧. ഉദകരഹദൂപമേസു – ഉദകരഹദോ താവ ജണ്ണുമത്തേപി ഉദകേ സതി പണ്ണരസസമ്ഭിന്നവണ്ണത്താ വാ ബഹലത്താ വാ ഉദകസ്സ അപഞ്ഞായമാനതലോ ഉത്താനോ ഗമ്ഭീരോഭാസോ നാമ ഹോതി. തിപോരിസ ചതുപോരിസേപി പന ഉദകേ സതി അച്ഛത്താ ഉദകസ്സ പഞ്ഞായമാനതലോ ഗമ്ഭീരോ ഉത്താനോഭാസോ നാമ ഹോതി. ഉഭയകാരണസമ്ഭാവതോ പന ഇതരേ ദ്വേ വേദിതബ്ബാ. പുഗ്ഗലോപി കിലേസുസ്സദഭാവതോ ഗുണഗമ്ഭീരതായ ച അഭാവതോ ഗുണഗമ്ഭീരാനം സദിസേഹി അഭിക്കമാദീഹി യുത്തോ ഉത്താനോ ഗമ്ഭീരോഭാസോ നാമ. ഇമിനാ നയേന സേസാപി വേദിതബ്ബാ.

൧൬൨. ബലീബദ്ദൂപമേസു ¶ – ബലീബദ്ദോ താവ യോ അത്തനോ ഗോഗണം ഘട്ടേതി ഉബ്ബേജേതി, പരഗോഗണേ പന സോരതോ സുഖസീലോ ഹോതി – അയം സകഗവചണ്ഡോ നോ പരഗവചണ്ഡോ നാമ. പുഗ്ഗലോപി അത്തനോ പരിസം ഘട്ടേന്തോ വിജ്ഝന്തോ ഫരുസേന സമുദാചരന്തോ, പരപരിസായ പന സോരച്ചം നിവാതവുത്തിതം ആപജ്ജന്തോ സകഗവചണ്ഡോ ഹോതി നോ പരഗവചണ്ഡോ നാമാതി. ഇമിനാ നയേന സേസാപി വേദിതബ്ബാ. നിദ്ദേസവാരേ പനേത്ഥ ഉബ്ബേജിതാ ഹോതീതി ഘട്ടേത്വാ വിജ്ഝിത്വാ ഉബ്ബേഗപ്പത്തം കരോതിച്ചേവ അത്ഥോ.

൧൬൩. ആസീവിസൂപമേസു – ആസീവിസോ താവ യസ്സ വിസം ആസും ആഗച്ഛതി സീഘം ഫരതി; ഘോരം പന ന ഹോതി, ചിരകാലം ന പീളേതി – അയം ആഗതവിസോ നോ ഘോരവിസോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. പുഗ്ഗലവിഭാജനം പന ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൬൪. അനനുവിച്ച അപരിയോഗാഹേത്വാ അവണ്ണാരഹസ്സ വണ്ണം ഭാസിതാ ഹോതീതിആദീസു അനനുവിച്ചാതി അതുലയിത്വാ, അപരിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ. അപരിയോഗാഹേത്വാതി പഞ്ഞായ ഗുണേ അനോഗാഹേത്വാ.

൧൬൬. ഭൂതം തച്ഛന്തി വിജ്ജമാനതോ ഭൂതം, അവിപരീതതോ തച്ഛം. കാലേനാതി യുത്തപയുത്തകാലേന. തത്ര കാലഞ്ഞൂ ഹോതീതി യമിദം ¶ കാലേനാതി വുത്തം. തത്ര യോ പുഗ്ഗലോ കാലഞ്ഞൂ ഹോതി, കാലം ജാനാതി, തസ്സ പഞ്ഹസ്സ വേയ്യാകരണത്ഥായ ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ പുച്ഛിതേനാപി മയാ ¶ ന കഥേതബ്ബാ, ഇമസ്മിം കാലേ കഥേതബ്ബാ’’തി – അയം കാലേന ഭണതി നാമ. ഉപേക്ഖകോ വിഹരതീതി മജ്ഝത്തഭൂതായ ഉപേക്ഖായ ഠിതോ ഹുത്വാ വിഹരതി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൬൭. ഉട്ഠാനഫലൂപജീവീതിആദീസു – യോ ഉട്ഠാനവീരിയേനേവ ദിവസം വീതിനാമേത്വാ തസ്സ നിസ്സന്ദഫലമത്തം കിഞ്ചിദേവ ലഭിത്വാ ജീവികം കപ്പേതി, തം പന ഉട്ഠാനം ആഗമ്മ കിഞ്ചി പുഞ്ഞഫലം ന പടിലഭതി, തം സന്ധായ യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഉട്ഠഹതോതിആദി വുത്തം. തതൂപരി ദേവാതി തതോ ഉപരി ബ്രഹ്മകായികാദയോ ദേവാ. തേസഞ്ഹി ഉട്ഠാനവീരിയേന കിച്ചം നാമ നത്ഥി. പുഞ്ഞഫലമേവ ഉപജീവന്തി. പുഞ്ഞവതോ ചാതി ഇദം പുഞ്ഞവന്തേ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണാദയോ ചേവ ഭുമ്മദേവേ ആദിം കത്വാ നിമ്മാനരതിപരിയോസാനേ ദേവേ ച സന്ധായ ¶ വുത്തം. സബ്ബേപി ഹേതേ വായാമഫലഞ്ചേവ പുഞ്ഞഫലഞ്ച അനുഭവന്തി. നേരയികാ പന നേവ ഉട്ഠാനേന ആജീവം ഉപ്പാദേതും സക്കോന്തി, നാപി നേസം പുഞ്ഞഫലേന കോചി ആജീവോ ഉപ്പജ്ജതി.

൧൬൮. തമാദീസു – ‘‘നീചേ കുലേ പച്ചാജാതോ’’തിആദികേന തമേന യുത്തോതി തമോ. കായദുച്ചരിതാദീഹി പുന നിരയതമൂപഗമനതോ തമപരായണോ. നേസാദകുലേതി മിഗലുദ്ദകാദീനം കുലേ. വേനകുലേതി വിലീവകാരകുലേ. രഥകാരകുലേതി ചമ്മകാരകുലേ. പുക്കുസകുലേതി പുപ്ഫഛഡ്ഡകകുലേ. കസിരവുത്തികേതി ദുക്ഖവുത്തികേ. ദുബ്ബണ്ണോതി പംസുപിസാചകോ വിയ ഝാമഖാണുവണ്ണോ. ദുദ്ദസികോതി വിജാതമാതുയാപി അമനാപദസ്സനോ. ഓകോടിമകോതി ലകുണ്ഡകോ. കാണോതി ഏകക്ഖികാണോ വാ ഉഭയക്ഖികാണോ വാ. കുണീതി ഏകഹത്ഥകുണീ വാ ഉഭയഹത്ഥകുണീ വാ. ഖഞ്ജോതി ഏകപാദഖഞ്ജോ വാ ഉഭയപാദഖഞ്ജോ വാ. പക്ഖഹതോതി ഹതപക്ഖോ പീഠസപ്പീ. പദീപേയ്യസ്സാതി തേലകപല്ലകാദിനോ പദീപൂപകരണസ്സ. ഏവം പുഗ്ഗലോ തമോ ഹോതി തമപരായണോതി ഏത്ഥ ഏകോ പുഗ്ഗലോ ബഹിദ്ധാ ആലോകം അദിസ്വാ മാതുകുച്ഛിസ്മിഞ്ഞേവ കാലം കത്വാ അപായേസു നിബ്ബത്തന്തോ സകലേപി കപ്പേ സംസരതി. സോപി തമോ തമപരായണോവ. സോ പന കുഹകപുഗ്ഗലോ ഭവേയ്യ. കുഹകസ്സ ഹി ഏവരൂപാ നിബ്ബത്തി ഹോതീതി വുത്തം.

ഏത്ഥ ച നീചേ കുലേ പച്ചാജാതോ ¶ ഹോതി ചണ്ഡാലകുലേ വാതിആദീഹി ആഗമനവിപത്തി ചേവ പുബ്ബുപ്പന്നപച്ചയവിപത്തി ച ദസ്സിതാ. ദലിദ്ദേതിആദീഹി പവത്തിപച്ചയവിപത്തി. കസിരവുത്തികേതിആദീഹി ആജീവുപായവിപത്തി. ദുബ്ബണ്ണോതിആദീഹി രൂപവിപത്തി. ബഹ്വാബാധോതിആദീഹി ദുക്ഖകാരണസമായോഗോ. ന ലാഭീതിആദീഹി സുഖകാരണവിപത്തി ചേവ ഉപഭോഗവിപത്തി ¶ ച. കായേന ദുച്ചരിതന്തിആദീഹി തമപരായണഭാവസ്സ കാരണസമായോഗോ. കായസ്സ ഭേദാതിആദീഹി സമ്പരായികതമൂപഗമോ. സുക്കപക്ഖോ വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബോ.

അപിചേത്ഥ തിവിധായ കുലസമ്പത്തിയാ പച്ചാജാതിആദികേന ജോതിനാ യുത്തതോ ജോതി, ആലോകഭൂതോതി വുത്തം ഹോതി. കായസുചരിതാദീഹി പന സഗ്ഗൂപപത്തിജോതിഭാവൂപഗമനതോ ജോതിപരായണോ. ഖത്തിയമഹാസാലകുലേ വാതിആദീസു ഖത്തിയമഹാസാലാതി ഖത്തിയാ മഹാസാരാ ¶ മഹാസാരപ്പത്താ ഖത്തിയാ. യേസഞ്ഹി ഖത്തിയാനം ഹേട്ഠിമന്തേന കോടിസതം നിധാനഗതം ഹോതി, തയോ കഹാപണകുമ്ഭാ വളഞ്ജനത്ഥായ ഗേഹമജ്ഝേ രാസിം കത്വാ ഠപിതാ ഹോന്തി, തേ ഖത്തിയമഹാസാലാ നാമ. യേസം ബ്രാഹ്മണാനം അസീതികോടിധനം നിഹിതം ഹോതി, ദിയഡ്ഢോ കഹാപണകുമ്ഭോ വളഞ്ജനത്ഥായ ഗേഹമജ്ഝേ രാസിം കത്വാ ഠപിതോ ഹോതി, തേ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലാ നാമ. യേസം ഗഹപതീനം ചത്താലീസകോടിധനം നിഹിതം ഹോതി, കഹാപണകുമ്ഭോ വളഞ്ജത്ഥായ ഗേഹമജ്ഝേ രാസിം കത്വാ ഠപിതോ ഹോതി, തേ ഗഹപതിമഹാസാലാ നാമ. തേസം കുലേതി അത്ഥോ. അഡ്ഢേതി ഇസ്സരേ. നിധാനഗതധനസ്സ മഹന്തതായ മഹദ്ധനേ. സുവണ്ണരജതഭാജനാദീനം ഉപഭോഗഭണ്ഡാനം മഹന്തതായ മഹാഭോഗേ. നിധാനഗതസ്സ ജാതരൂപരജതസ്സ പഹൂതതായ പഹൂതജാതരൂപരജതേ. വിത്തൂപകരണസ്സ തുട്ഠികരണസ്സ പഹൂതതായ പഹൂതവിത്തൂപകരണേ. ഗോധനാദീനഞ്ച സത്തവിധധഞ്ഞാനഞ്ച പഹൂതതായ പഹൂതധനധഞ്ഞേ. അഭിരൂപോതി സുന്ദരരൂപോ. ദസ്സനീയോതി അഞ്ഞം കമ്മം പഹായ ദിവസമ്പി പസ്സിതബ്ബയുത്തോ. പാസാദികോതി ദസ്സനേനേവ ചിത്തപസാദാവഹോ. പരമായാതി ഉത്തമായ. വണ്ണപോക്ഖരതായാതി പോക്ഖരവണ്ണതായ. പോക്ഖരം വുച്ചതി സരീരം. തസ്സ വണ്ണസമ്പത്തിയാതി അത്ഥോ. സമന്നാഗതോതി ഉപേതോ.

൧൬൯. ഓണതോണതാദീസു ¶ – ദിട്ഠധമ്മികായ വാ സമ്പരായികായ വാ സമ്പത്തിയാ വിരഹിതോ ഓണതോ. നീചോ, ലാമകോതി അത്ഥോ. തബ്ബിപക്ഖതോ ഉണ്ണതോ. ഉച്ചോ, ഉഗ്ഗതോതി അത്ഥോ. സേസമേത്ഥ തമാദീസു വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അപിച – ഓണതോണതോതി ഇദാനി നീചോ, ആയതിമ്പി നീചോവ ഭവിസ്സതി. ഓണതുണ്ണതോതി ഇദാനി നീചോ, ആയതിം ഉച്ചോ ഭവിസ്സതി. ഉണ്ണതോണതോതി ഇദാനി ഉച്ചോ, ആയതിം നീചോ ഭവിസ്സതി. ഉണ്ണതുണ്ണതോതി ഇദാനി ഉച്ചോ, ആയതിമ്പി ഉച്ചോവ ഭവിസ്സതീതി.

൧൭൦. രുക്ഖൂപമേസു – രുക്ഖോ താവ ഫേഗ്ഗുസാരപരിവാരോതി വനജേട്ഠകരുക്ഖോ സയം ഫേഗ്ഗു ഹോതി ¶ , പരിവാരരുക്ഖാ പനസ്സ സാരാ ഹോന്തി. ഇമിനാ നയേന സേസാ വേദിതബ്ബാ. പുഗ്ഗലേസു പന സീലസാരവിരഹതോ ഫേഗ്ഗുതാ, സീലാചാരസമന്നാഗമേന ച സാരതാ വേദിതബ്ബാ.

൧൭൧. രൂപപ്പമാണാദീസു ¶ – സമ്പത്തിയുത്തം രൂപം പമാണം കരോതീതി രൂപപ്പമാണോ. തത്ഥ പസാദം ജനേതീതി രൂപപ്പസന്നോ. കിത്തിസദ്ദഭൂതം ഘോസം പമാണം കരോതീതി ഘോസപ്പമാണോ. ആരോഹം വാതിആദീസു പന – ആരോഹന്തി ഉച്ചത്തനം. പരിണാഹന്തി കിസഥൂലഭാവാപഗതം പരിക്ഖേപസമ്പത്തിം. സണ്ഠാനന്തി അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം ദീഘരസ്സവട്ടതാദിയുത്തട്ഠാനേസു തഥാഭാവം. പാരിപൂരിന്തി യഥാവുത്തപ്പകാരാനം അനൂനതം, ലക്ഖണപരിപുണ്ണഭാവം വാ. പരവണ്ണനായാതി പരേഹി പരമ്മുഖാ നിച്ഛാരിതായ ഗുണവണ്ണനായ. പരഥോമനായാതി പരേഹി ഥുതിവസേന ഗാഥാദിഉപനിബന്ധനേന വുത്തായ ഥോമനായ. പരപസംസനായാതി പരേഹി സമ്മുഖാ വുത്തായ പസംസായ. പരവണ്ണഹാരികായാതി പരമ്പരഥുതിവസേന പരേഹി പവത്തിതായ വണ്ണഹരണായ.

൧൭൨. ചീവരലൂഖന്തി ചീവരസ്സ ദുബ്ബണ്ണാദിഭാവേന ലൂഖതം. പത്തലൂഖന്തി ഭാജനസ്സ വണ്ണസണ്ഠാനവത്ഥൂഹി ലൂഖതം. സേനാസനലൂഖന്തി നാടകാദിസമ്പത്തിവിരഹേന സേനാസനസ്സ ലൂഖതം. വിവിധന്തി അചേലകാദിഭാവേന അനേകപ്പകാരം. ദുക്കരകാരികന്തി സരീരതാപനം.

അപരോ നയോ – ഇമേസു ഹി ചതൂസു പുഗ്ഗലേസു രൂപേ പമാണം ഗഹേത്വാ പസന്നോ രൂപപ്പമാണോ നാമ. രൂപപ്പസന്നോതി തസ്സേവ അത്ഥവചനം. ഘോസേ പമാണം ഗഹേത്വാ പസന്നോ ഘോസപ്പമാണോ ¶ നാമ. ചീവരലൂഖപത്തലൂഖേസു പമാണം ഗഹേത്വാ പസന്നോ ലൂഖപ്പമാണോ നാമ. ധമ്മേ പമാണം ഗഹേത്വാ പസന്നോ ധമ്മപ്പമാണോ നാമ. ഇതരാനി തേസംയേവ അത്ഥവചനാനി. സബ്ബസത്തേ ച തയോ കോട്ഠാസേ കത്വാ ദ്വേ കോട്ഠാസാ രൂപപ്പമാണാ, ഏകോ ന രൂപപ്പമാണോ. പഞ്ച കോട്ഠാസേ കത്വാ ചത്താരോ കോട്ഠാസാ ഘോസപ്പമാണാ, ഏകോ ന ഘോസപ്പമാണോ. ദസ കോട്ഠാസേ കത്വാ നവ കോട്ഠാസാ ലൂഖപ്പമാണാ, ഏകോ ന ലൂഖപ്പമാണോ. സതസഹസ്സം കോട്ഠാസേ കത്വാ പന ഏകോ കോട്ഠാസോവ ധമ്മപ്പമാണോ, സേസാ ന ധമ്മപ്പമാണാ. ഏവമയം ചതുപ്പമാണോ ലോകസന്നിവാസോ.

ഏതസ്മിം ചതുപ്പമാണേ ലോകസന്നിവാസേ ബുദ്ധേസു അപ്പസന്നാ മന്ദാ, പസന്നാവ ബഹുകാ. രൂപപ്പമാണസ്സ ഹി ബുദ്ധരൂപതോ ഉത്തരി പസാദാവഹം രൂപം നാമ നത്ഥി. ഘോസപ്പമാണസ്സ ബുദ്ധാനം കിത്തിഘോസതോ ഉത്തരി പസാദാവഹോ ഘോസോ നാമ നത്ഥി. ലൂഖപ്പമാണസ്സ കാസികാനി വത്ഥാനി മഹാരഹാനി ¶ ¶ കഞ്ചനഭാജനാനി തിണ്ണം ഉതൂനം അനുച്ഛവികേ സബ്ബസമ്പത്തിയുത്തേ പാസാദവരേ പഹായ പംസുകൂലചീവരസേലമയപത്തരുക്ഖമൂലാദിസേനാസനസേവിനോ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ലൂഖതോ ഉത്തരി പസാദാവഹം അഞ്ഞം ലൂഖം നാമ നത്ഥി. ധമ്മപ്പമാണസ്സ സദേവകേ ലോകേ അസാധാരണസീലാദിഗുണസ്സ തഥാഗതസ്സ സീലാദിഗുണതോ ഉത്തരി പസാദാവഹോ അഞ്ഞോ സീലാദിഗുണോ നാമ നത്ഥി. ഇതി ഭഗവാ ഇമം ചതുപ്പമാണികം ലോകസന്നിവാസം മുട്ഠിനാ ഗഹേത്വാ വിയ ഠിതോതി.

൧൭൩. അത്തഹിതായ പടിപന്നാദീസു – സീലസമ്പന്നോതി സീലേന സമ്പന്നോ സമന്നാഗതോ. സമാധിസമ്പന്നോതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ ച സീലം ലോകിയലോകുത്തരം കഥിതം. തഥാ സമാധിപഞ്ഞാ ച. വിമുത്തി അരഹത്തഫലവിമുത്തിയേവ. ഞാണദസ്സനം ഏകൂനവീസതിവിധം പച്ചവേക്ഖണഞാണം. നോ പരന്തിആദീസു – പരപുഗ്ഗലം ‘‘തയാപി സീലസമ്പന്നേന ഭവിതും വട്ടതീ’’തി വത്വാ യഥാ സീലം സമാദിയതി, ഏവം ന സമാദപേതി, ന ഗണ്ഹാപേതി. ഏസേവ നയോ സബ്ബത്ഥ. ഏതേസു പന ചതൂസു പഠമോ വക്കലിത്ഥേരസദിസോ ഹോതി. ദുതിയോ ഉപനന്ദസക്യപുത്തസദിസോ ¶ . തതിയോ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസദിസോ. ചതുത്ഥോ ദേവദത്തസദിസോതി വേദിതബ്ബോ.

൧൭൪. അത്തന്തപാദീസു – അത്താനം തപതി ദുക്ഖാപേതീതി അത്തന്തപോ. അത്തനോ പരിതാപനാനുയോഗം അത്തപരിതാപനാനുയോഗം. അചേലകോതി നിച്ചേലോ, നഗ്ഗോ. മുത്താചാരോതി വിസട്ഠാചാരോ. ഉച്ചാരകമ്മാദീസു ലോകിയകുലപുത്താചാരേന വിരഹിതോ ഠിതകോവ ഉച്ചാരം കരോതി, പസ്സാവം കരോതി, ഖാദതി, ഭുഞ്ജതി ച. ഹത്ഥാപലേഖനോതി ഹത്ഥേ പിണ്ഡമ്ഹി നിട്ഠിതേ ജിവ്ഹായ ഹത്ഥം അപലേഖതി. ഉച്ചാരം വാ കത്വാ ഹത്ഥസ്മിഞ്ഞേവ ദണ്ഡകസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ഹത്ഥേന അപലേഖതീതി ദസ്സേതി. തേ കിര ദണ്ഡകം സത്തോതി പഞ്ഞപേന്തി. തസ്മാ തേസം പടിപദം പൂരേന്തോ ഏവം കരോതി. ഭിക്ഖാഗഹണത്ഥം ‘ഏഹി ഭദ്ദന്തേ’തി വുത്തോ, ന ഏതീതി നഏഹിഭദ്ദന്തികോ. തേന ഹി ‘തിട്ഠ ഭദ്ദന്തേ’തി വുത്തോപി ന തിട്ഠതീതി നതിട്ഠഭദ്ദന്തികോ. തദുഭയമ്പി ഹേതം തിത്ഥിയാ ‘‘ഏതസ്സ വചനം കതം ഭവിസ്സതീ’’തി ന കരോന്തി. അഭിഹടന്തി പുരേതരം ഗഹേത്വാ ആഹടം ഭിക്ഖം. ഉദ്ദിസ്സകതന്തി ‘‘ഇമം തുമ്ഹേ ഉദ്ദിസ്സ കത’’ന്തി ഏവം ആരോചിതഭിക്ഖം. ന നിമന്തനന്തി ‘‘അസുകം നാമ കുലം വാ വീഥിം വാ ഗാമം വാ പവിസേയ്യാഥാ’’തി ഏവം നിമന്തിതഭിക്ഖമ്പി ന സാദിയതി, ന ഗണ്ഹാതി.

ന ¶ കുമ്ഭിമുഖാതി കുമ്ഭിതോ ഉദ്ധരിത്വാ ദിയ്യമാനം ഭിക്ഖം ന ഗണ്ഹാതി. ന കളോപിമുഖാതി ¶ കളോപീതി ഉക്ഖലി, പച്ഛി വാ. തതോപി ന ഗണ്ഹാതി. കസ്മാ? കുമ്ഭീ കളോപിയോ കടച്ഛുനാ പഹാരം ലഭന്തീതി. ന ഏളകമന്തരന്തി ഉമ്മാരം അന്തരം കത്വാ ദിയ്യമാനം ന ഗണ്ഹാതി. കസ്മാ? അയം മം നിസ്സായ അന്തരകരണം ലഭതീതി. ദണ്ഡമുസലേസുപി ഏസേവ നയോ. ദ്വിന്നന്തി ദ്വീസു ഭുഞ്ജമാനേസു ഏകസ്മിം ഉട്ഠായ ദേന്തേ ന ഗണ്ഹതി. കസ്മാ? കബളന്തരായോ ഹോതീതി. ന ഗബ്ഭിനിയാതിആദീസു പന ഗബ്ഭിനിയാ കുച്ഛിയം ദാരകോ കിലമതി. പായന്തിയാ ദാരകസ്സ ഖീരന്തരായോ ഹോതി. പുരിസന്തരഗതായ രതിഅന്തരായോ ഹോതീതി ന ഗണ്ഹാതി ന സങ്കിത്തീസൂതി സങ്കിത്തേത്വാ കതഭത്തേസു. ദുബ്ഭിക്ഖസമയേ കിര അചേലകസാവകാ അചേലകാനം അത്ഥായ തതോ തതോ തണ്ഡുലാദീനി സമാദപേത്വാ ¶ ഭത്തം പചന്തി, ഉക്കട്ഠാചേലകോ തതോ ന പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. ന യത്ഥ സാതി യത്ഥ സുനഖോ ‘പിണ്ഡം ലഭിസ്സാമീ’തി ഉപട്ഠിതോ ഹോതി, തത്ഥ തസ്സ അദത്വാ ആഹടം ന ഗണ്ഹാതി. കസ്മാ? ഏതസ്സ പിണ്ഡന്തരായോ ഹോതീതി.

സണ്ഡസണ്ഡചാരിനീതി സമൂഹസമൂഹചാരിനീ. സചേ ഹി അചേലകം ദിസ്വാ ‘ഇമസ്സ ഭിക്ഖം ദസ്സാമാ’തി മാനുസ്സകാ ഭത്തഗേഹം പവിസന്തി, തേസു ച പവിസന്തേസു കളോപിമുഖാദീസു നിലീനാ മക്ഖികാ ഉപ്പതിത്വാ സണ്ഡസണ്ഡാ ചരന്തി, തതോ ആഹടം ഭിക്ഖം ന ഗണ്ഹാതി. കസ്മാ? മം നിസ്സായ മക്ഖികാനം ഗോചരന്തരായോ ജാതോതി. ഥുസോദകന്തി സബ്ബസസ്സസമ്ഭാരേഹി കതം സോവീരകം. ഏത്ഥ ച സുരാപാനമേവ സാവജ്ജം. അയം പന ഏതസ്മിമ്പി സാവജ്ജസഞ്ഞീ. ഏകാഗാരികോതി യോ ഏകസ്മിംയേവ ഗേഹേ ഭിക്ഖം ലഭിത്വാ നിവത്തതി. ഏകാലോപികോതി യോ ഏകേനേവ ആലോപേന യാപേതി. ദ്വാഗാരികാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഏകിസ്സാപി ദത്തിയാതി ഏകായ ദത്തിയാ. ദത്തി നാമ ഏകാ ഖുദ്ദകപാതി ഹോതി, യത്ഥ അഗ്ഗഭിക്ഖം പക്ഖിപിത്വാ ഠപേന്തി.

ഏകാഹികന്തി ഏകദിവസന്തരികം. അഡ്ഢമാസികന്തി അഡ്ഢമാസന്തരികം. പരിയായഭത്തഭോജനന്തി വാരഭത്തഭോജനം. ഏകാഹവാരേന ദ്വീഹവാരേന സത്താഹവാരേന അഡ്ഢമാസവാരേനാതി – ഏവം ദിവസവാരേന ആഭതഭത്തഭോജനം. സാകഭക്ഖോതി അല്ലസാകഭക്ഖോ. സാമാകഭക്ഖോതി സാമാകതണ്ഡുലഭക്ഖോ. നീവാരാദീസു – നീവാരാ നാമ താവ അരഞ്ഞേ സയം ജാതാ വീഹിജാതി. ദദ്ദുലന്തി ചമ്മകാരേഹി ചമ്മം വിലിഖിത്വാ ഛഡ്ഡിതകസടം. ഹടം വുച്ചതി ¶ സിലേസോപി, സേവാലോപി കണികാരാദിരുക്ഖനിയ്യാസോപി. കണന്തി കുണ്ഡകം. ആചാമോതി ഭത്തഉക്ഖലികായ ലഗ്ഗോ ഝാമോദനോ. തം ഛഡ്ഡിതട്ഠാനേ ഗഹേത്വാ ഖാദതി. ‘‘ഓദനകഞ്ജിയ’’ന്തിപി വദന്തി. പിഞ്ഞാകാദയോ പാകടാ ഏവ. പവത്തഫലഭോജീതി പതിതഫലഭോജീ.

സാണാനീതി ¶ സാണവാകചേലാനി. മസാണാനീതി മിസ്സകചേലാനി. ഛവദുസ്സാനീതി മതസരീരതോ ഛഡ്ഡിതവത്ഥാനി. ഏരകതിണാദീനി വാ ഗന്ഥേത്വാ കതനിവാസനാനി. പംസുകൂലാനീതി പഥവിയം ഛഡ്ഡിതനന്തകാനി. തിരീടാനീതി രുക്ഖത്തചവത്ഥാനി. അജിനന്തി ¶ അജിനമിഗചമ്മം. അജിനക്ഖിപന്തി തദേവ മജ്ഝേ ഫാലിതം. സഖുരകന്തിപി വദന്തി. കുസചീരന്തി കുസതിണാനി ഗന്ഥേത്വാ കതചീരകം. വാകചീരഫലകചീരേസുപി ഏസേവ നയോ. കേസകമ്ബലന്തി മനുസ്സകേസേഹി കതകമ്ബലം. യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, യാനി കാനിചി തന്താവുതാനം വത്ഥാനം കേസകമ്ബലോ തേസം പതികുട്ഠോ അക്ഖായതീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൩൮). വാളകമ്ബലന്തി അസ്സവാളാദീഹി കതകമ്ബലം. ഉലൂകപക്ഖന്തി ഉലൂകപത്താനി ഗന്ഥേത്വാ കതനിവാസനം. ഉബ്ഭട്ഠകോതി ഉദ്ധം ഠിതകോ.

ഉക്കുടികപ്പധാനമനുയുത്തോതി ഉക്കുടികവീരിയം അനുയുത്തോ. ഗച്ഛന്തോപി ഉക്കുടികോവ ഹുത്വാ ഉപ്പതിത്വാ ഉപ്പതിത്വാ ഗച്ഛതി. കണ്ടകാപസ്സയികോതി അയകണ്ടകേ വാ പകതികണ്ടകേ വാ ഭൂമിയം കോട്ടേത്വാ തത്ഥ ചമ്മം അത്ഥരിത്വാ ഠാനചങ്കമാദീനി കരോതി. സേയ്യന്തി സയന്തോപി തത്ഥേവ സേയ്യം കപ്പേതി. സായം തതിയമസ്സാതി സായതതിയകം. ‘‘പാതോ, മജ്ഝന്ഹികേ, സായന്തി ദിവസസ്സ തിക്ഖത്തും പാപം പവാഹേസ്സാമീ’’തി ഉദകോരോഹനാനുയോഗം അനുയുത്തോ വിഹരതി.

൧൭൫. പരം തപതീതി പരന്തപോ. പരേസം പരിതാപനാനുയോഗം പരപരിതാപനാനുയോഗം. ഓരബ്ഭികാദീസു – ഉരബ്ഭാ വുച്ചന്തി ഏളകാ. ഉരബ്ഭേ ഹനതീതി ഓരബ്ഭികോ. സൂകരികാദീസുപി – ഏസേവ നയോ. ലുദ്ദോതി ദാരുണോ കക്ഖളോ. മച്ഛഘാതകോതി മച്ഛബന്ധോ കേവട്ടോ. ബന്ധനാഗാരികോതി ബന്ധനാഗാരഗോപകോ. കുരൂരകമ്മന്താതി ദാരുണകമ്മന്താ.

൧൭൬. മുദ്ധാവസിത്തോതി ഖത്തിയാഭിസേകേന മുദ്ധനി അഭിസിത്തോ. പുരത്ഥിമേന നഗരസ്സാതി നഗരതോ പുരത്ഥിമദിസായ. സന്ധാഗാരന്തി യഞ്ഞസാലം ¶ . ഖരാജിനം നിവാസേത്വാതി സഖുരം അജിനചമ്മം നിവാസേത്വാ. സപ്പിതേലേനാതി സപ്പിനാ ച തേലേന ച. ഠപേത്വാ ഹി സപ്പിം അവസേസോ യോ കോചി സ്നേഹോ തേലന്തി വുച്ചതി. കണ്ഡുവമാനോതി നഖാനം ഛിന്നത്താ കണ്ഡുവിതബ്ബകാലേ തേന കണ്ഡുവമാനോ. അനന്തരഹിതായാതി അസന്ഥതായ. സരൂപവച്ഛായാതി സദിസവച്ഛായ. സചേ ഗാവീ സേതാ ഹോതി, വച്ഛോപി സേതകോവ സചേ കബരാ വാ, രത്താ വാ, വച്ഛോപി താദിസോവാതി – ഏവം സരൂപവച്ഛായ. സോ ഏവമാഹാതി ¶ സോ രാജാ ഏവം വദേതി. വച്ഛതരാതി തരുണവച്ഛകഭാവം അതിക്കന്താ ¶ ബലവവച്ഛാ. വച്ഛതരീസുപി ഏസേവ നയോ. ബരിഹിസത്ഥായാതി പരിക്ഖേപകരണത്ഥായ ചേവ യഞ്ഞഭൂമിയം അത്ഥരണത്ഥായ ച.

൧൭൭. ദിട്ഠേവ ധമ്മേതി ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ. നിച്ഛാതോതി ഛാതം വുച്ചതി തണ്ഹാ, സാ അസ്സ നത്ഥീതി നിച്ഛാതോ. സബ്ബകിലേസാനം നിബ്ബുതത്താ നിബ്ബുതോ. അന്തോ താപനകിലേസാനം അഭാവാ സീതലോ ജാതോതി സീതീഭൂതോ. ഝാനമഗ്ഗഫലനിബ്ബാനസുഖാനി പടിസംവേദേതീതി സുഖപ്പടിസംവേദീ. ബ്രഹ്മഭൂതേന അത്തനാതി സേട്ഠഭൂതേന അത്തനാ.

ഇമം പന പുഗ്ഗലം ബുദ്ധുപ്പാദതോ പട്ഠായ ദസ്സേതും – ഇധ തഥാഗതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ തഥാഗതോതി അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ – തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ, തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ, തഥാവാദിതായ തഥാഗതോ, തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ, അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോതി. അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതിആദീനി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതാനേവ. തം ധമ്മന്തി തം വുത്തപ്പകാരസമ്പദം ധമ്മം. സുണാതി ഗഹപതി വാതി കസ്മാ പഠമം ഗഹപതിം നിദ്ദിസതി? നിഹതമാനത്താ ഉസ്സന്നത്താ ച. യേഭുയ്യേന ഹി ഖത്തിയകുലതോ പബ്ബജിതാ ജാതിം നിസ്സായ മാനം കരോന്തി. ബ്രാഹ്മണകുലാ പബ്ബജിതാ മന്തേ നിസ്സായ മാനം കരോന്തി. ഹീനജച്ചകുലാ പബ്ബജിതാ അത്തനോ വിജാതിതായ പതിട്ഠാതും ന സക്കോന്തി. ഗഹപതിദാരകാ പന കച്ഛേഹി സേദം മുഞ്ചന്തേഹി പിട്ഠിയാ ലോണം പുപ്ഫമാനായ ഭൂമിം കസിത്വാ താദിസസ്സ മാനസ്സ അഭാവതോ നിഹതമാനദപ്പാ ഹോന്തി. തേ പബ്ബജിത്വാ മാനം വാ ദപ്പം വാ അകത്വാ യഥാബലം ബുദ്ധവചനം ¶ ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്താ സക്കോന്തി അരഹത്തേ പതിട്ഠാതും. ഇതരേഹി ച കുലേഹി നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതാ നാമ ന ബഹുകാ, ഗഹപതികാവ ബഹുകാ. ഇതി നിഹതമാനത്താ ഉസ്സന്നത്താ ച പഠമം ഗഹപതിം നിദ്ദിസതീതി.

അഞ്ഞതരസ്മിം വാതി ഇതരേസം വാ കുലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം. പച്ചാജാതോതി പതിജാതോ. തഥാഗതേ സദ്ധം പടിലഭതീതി പരിസുദ്ധം ¶ ധമ്മം സുത്വാ ധമ്മസ്സാമിമ്ഹി തഥാഗതേ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വത സോ ഭഗവാ’’തി സദ്ധം പടിലഭതി. ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതീതി ഏവം പച്ചവേക്ഖതി. സമ്ബാധോ ഘരാവാസോതി സചേപി സട്ഠിഹത്ഥേ ഘരേ യോജനസതന്തരേപി വാ ദ്വേ ജായമ്പതികാ വസന്തി, തഥാപി നേസം സകിഞ്ചനസപലിബോധട്ഠേന ഘരാവാസോ സമ്ബാധോയേവ. രജോപഥോതി രാഗരജാദീനം ഉട്ഠാനട്ഠാനന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം ¶ വുത്തം. ആഗമനപഥോതിപി വത്തും വട്ടതി. അലഗ്ഗനട്ഠേന അബ്ഭോകാസോ വിയാതി അബ്ഭോകാസോ. പബ്ബജിതോ ഹി കൂടാഗാരരതനപാസാദേ ച ദേവവിമാനാദീസു ച സുപിഹിതദ്വാരവാതപാനേസു പടിച്ഛന്നേസു വസന്തോപി നേവ ലഗ്ഗതി, ന സജ്ജതി, ന ബജ്ഝതി. തേന വുത്തം – ‘‘അബ്ഭോകാസോ പബ്ബജ്ജാ’’തി.

അപിച – സമ്ബാധോ ഘരാവാസോ കുസലകിരിയായ ഓകാസാഭാവതോ. രജോപഥോ അസംവുതസങ്കാരട്ഠാനം വിയ രജാനം കിലേസരജാനം സന്നിപാതട്ഠാനതോ. അബ്ഭോകാസോ പബ്ബജ്ജാ കുസലകിരിയായ യഥാസുഖം ഓകാസസമ്ഭാവതോ. നയിദം സുകരം…പേ… പബ്ബജേയ്യന്തി ഏത്ഥ അയം സങ്ഖേപകഥാ – യദേതം സിക്ഖത്തയബ്രഹ്മചരിയം ഏകമ്പി ദിവസം അഖണ്ഡം കത്വാ ചരിമകചിത്തം പാപേതബ്ബതായ ഏകന്തപരിപുണ്ണം. ഏകദിവസമ്പി ച കിലേസമലേന അമലിനം കത്വാ ചരിമകചിത്തം പാപേതബ്ബതായ ഏകന്തപരിസുദ്ധം. സങ്ഖലിഖിതം ലിഖിതസങ്ഖസദിസം ധോതസങ്ഖസപ്പടിഭാഗം ചരിതബ്ബം. ഇദം ന സുകരം അഗാരം അജ്ഝാവസതാ അഗാരമജ്ഝേ വസന്തേന ഏകന്തപരിപുണ്ണം…പേ… ചരിതും – ‘‘യംനൂനാഹം കേസേ ച മസ്സുഞ്ച ഓഹാരേത്വാ കസായരസപീതതായ കാസായാനി ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്താനം അനുച്ഛവികാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ പരിദഹിത്വാ അഗാരസ്മാ നിക്ഖമിത്വാ അനഗാരിയം പബ്ബജേയ്യ’’ന്തി. ഏത്ഥ ച യസ്മാ അഗാരസ്സ ഹിതം കസിവാണിജ്ജാദികമ്മം ‘‘അഗാരിയ’’ന്തി വുച്ചതി, തഞ്ച പബ്ബജ്ജായ നത്ഥി, തസ്മാ പബ്ബജ്ജാ ‘‘അനഗാരിയ’’ന്തി ഞാതബ്ബാ. തം അനഗാരിയം. പബ്ബജേയ്യന്തി ¶ പടിപജ്ജേയ്യം. അപ്പം വാതി സഹസ്സതോ ഹേട്ഠാ ഭോഗക്ഖന്ധോ അപ്പോ നാമ ഹോതി, സഹസ്സതോ പട്ഠായ ¶ മഹാ. അബന്ധനട്ഠേന ഞാതിയേവ ഞാതിപരിവട്ടോ. സോപി വീസതിയാ ഹേട്ഠാ അപ്പോ ഹോതി, വീസതിയാ പട്ഠായ മഹാ.

൧൭൮. ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോതി യാ ഭിക്ഖൂനം അധിസീലസങ്ഖാതാ സിക്ഖാ, തഞ്ച. യത്ഥ ചേതേ സഹ ജീവന്തി, ഏകജീവികാ സഭാഗവുത്തിനോ ഹോന്തി, തം ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദസങ്ഖാതം സാജീവഞ്ച. തത്ഥ സിക്ഖനഭാവേന സമാപന്നോതി ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ. സമാപന്നോതി സിക്ഖം പരിപൂരേന്തോ സാജീവഞ്ച അവീതിക്കമന്തോ ഹുത്വാ തദുഭയം ഉപഗതോതി അത്ഥോ. പാണാതിപാതം പഹായാതിആദീസു പാണാതിപാതാദികഥാ ഹേട്ഠാ വിത്ഥാരിതാ ഏവ. പഹായാതി ഇമം പാണാതിപാതചേതനാസങ്ഖാതം ദുസ്സീല്യം പജഹിത്വാ. പടിവിരതോ ഹോതീതി പഹീനകാലതോ പട്ഠായ തതോ ദുസ്സീല്യതോ ഓരതോ വിരതോവ ഹോതി. നിഹിതദണ്ഡോ നിഹിതസത്ഥോതി പരൂപഘാതത്ഥായ ദണ്ഡം വാ സത്ഥം വാ ആദായ അവത്തനതോ നിക്ഖിത്തദണ്ഡോ ചേവ നിക്ഖിത്തസത്ഥോ ചാതി ¶ അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ഠപേത്വാ ദണ്ഡം, സബ്ബമ്പി അവസേസം ഉപകരണം സത്താനം വിനാസനഭാവതോ ‘സത്ഥ’ന്തി വേദിതബ്ബം. യം പന ഭിക്ഖൂ കത്തരദണ്ഡം വാ ദന്തകട്ഠവാസിം വാ പിപ്ഫലികം വാ ഗഹേത്വാ വിചരന്തി, ന തം പരൂപഘാതത്ഥായ. തസ്മാ നിഹിതദണ്ഡാ നിഹിതസത്ഥാത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛന്തി. ലജ്ജീതി പാപജിഗുച്ഛനലക്ഖണായ ലജ്ജായ സമന്നാഗതോ. ദയാപന്നോതി ദയം മേത്തചിത്തതം ആപന്നോ. സബ്ബപാണഭൂതഹിതാനുകമ്പീതി സബ്ബേ പാണഭൂതേ ഹിതേന അനുകമ്പകോ. തായ ദയാപന്നതായ സബ്ബേസം പാണഭൂതാനം ഹിതചിത്തകോതി അത്ഥോ. വിഹരതീതി ഇരിയതി, പാലേതി.

ദിന്നമേവ ആദിയതീതി ദിന്നാദായീ. ചിത്തേനപി ദിന്നമേവ പടികങ്ഖതീതി ദിന്നപാടികങ്ഖീ. ഥേനേതീതി ഥേനോ. ന ഥേനേന അഥേനേന. അഥേനത്തായേവ സുചിഭൂതേന. അത്തനാതി അത്തഭാവേന. അഥേനം സുചിഭൂതം അത്തഭാവം കത്വാ വിഹരതീതി വുത്തം ഹോതി.

അബ്രഹ്മചരിയന്തി ¶ അസേട്ഠചരിയം. ബ്രഹ്മം സേട്ഠം ആചാരം ചരതീതി ബ്രഹ്മചാരീ. ആരാചാരീതി അബ്രഹ്മചരിയതോ ദൂരചാരീ. മേഥുനാതി രാഗപരിയുട്ഠാനവസേന സദിസത്താ മേഥുനകാതി ലദ്ധവോഹാരേഹി പടിസേവിതബ്ബതോ മേഥുനാതി സങ്ഖം ഗതാ അസദ്ധമ്മാ. ഗാമധമ്മാതി ഗാമവാസീനം ധമ്മാ.

സച്ചം ¶ വദതീതി സച്ചവാദീ. സച്ചേന സച്ചം സന്ദഹതി ഘടേതീതി സച്ചസന്ധോ. ന അന്തരന്തരാ മുസാ വദതീതി അത്ഥോ. യോ ഹി പുരിസോ കദാചി മുസാ വദതി, കദാചി സച്ചം, തസ്സ മുസാവാദേന അന്തരിതത്താ സച്ചം സച്ചേന ന ഘടീയതി, തസ്മാ ന സോ സച്ചസന്ധോ. അയം പന ന താദിസോ. ജീവിതഹേതുപി മുസാ അവത്വാ സച്ചേന സച്ചം സന്ദഹതിയേവാതി സച്ചസന്ധോ. ഥേതോതി ഥിരോ, ഥിരകഥോതി അത്ഥോ. ഏകോ ഹി പുഗ്ഗലോ ഹലിദ്ദിരാഗോ വിയ, ഥുസരാസിമ്ഹി നിഖാതഖാണുകോ വിയ, അസ്സപിട്ഠേ ഠപിതകുമ്ഭണ്ഡമിവ ച, ന ഥിരകഥോ ഹോതി. ഏകോ പാസാണലേഖാ വിയ, ഇന്ദഖീലോ വിയ ച ഥിരകഥോ ഹോതി. അസിനാ സീസേ ഛിന്ദന്തേപി ദ്വേ കഥാ ന കഥേതി. അയം വുച്ചതി ഥേതോ. പച്ചയികോതി പത്തിയായിതബ്ബകോ, സദ്ധായികോതി അത്ഥോ. ഏകച്ചോ ഹി പുഗ്ഗലോ ന പച്ചയികോ ഹോതി. ‘ഇദം കേന വുത്തം? അസുകേനാ’തി വുത്തേ ‘മാ തസ്സ വചനം സദ്ദഹഥാ’തി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി. ഏകോ പച്ചയികോ ഹോതി. ‘ഇദം കേന വുത്തം? അസുകേനാ’തി വുത്തേ ‘യദി തേന വുത്തം, ഇദമേവ പമാണം, ഇദാനി ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം നത്ഥി, ഏവമേവ ഇദ’ന്തി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി. അയം വുച്ചതി പച്ചയികോ. അവിസംവാദകോ ലോകസ്സാതി തായ സച്ചവാദിതായ ലോകം ന വിസംവാദേതീതി അത്ഥോ.

ഇമേസം ¶ ഭേദായാതി യേസം ഇതോ സുത്വാതി വുത്താനം സന്തികേ സുതം, തേസം ഭേദായ. ഭിന്നാനം വാ സന്ധാതാതി ദ്വിന്നം മിത്താനം വാ സമാനുപജ്ഝായകാദീനം വാ കേനചിദേവ കാരണേന ഭിന്നാനം ഏകമേകം ഉപസങ്കമിത്വാ – ‘തുമ്ഹാകം ഈദിസേ കുലേ ജാതാനം, ഏവം ബഹുസ്സുതാനം ഇദം ന യുത്ത’ന്തിആദീനി വത്വാ സന്ധാനം കത്താ. അനുപ്പദാതാതി സന്ധാനാനുപ്പദാതാ. ദ്വേ ജനേ സമഗ്ഗേ ദിസ്വാ – ‘തുമ്ഹാകം ഏവരൂപേ കുലേ ജാതാനം, ഏവരൂപേഹി ഗുണേഹി സമന്നാഗതാനം ¶ അനുച്ഛവികമേത’ന്തിആദീനി വത്വാ ദള്ഹീകമ്മം കത്താതി അത്ഥോ. സമഗ്ഗോ ആരാമോ അസ്സാതി സമഗ്ഗാരാമോ. യത്ഥ സമഗ്ഗാ നത്ഥി, തത്ഥ വസിതുമ്പി ന ഇച്ഛതീതി അത്ഥോ. സമഗ്ഗരാമോതിപി പാളി. അയമേവ അത്ഥോ. സമഗ്ഗരതോതി സമഗ്ഗേസു രതോ. തേ പഹായ അഞ്ഞത്ര ഗന്തുമ്പി ന ഇച്ഛതീതി അത്ഥോ. സമഗ്ഗേ ദിസ്വാപി സുത്വാപി നന്ദതീതി സമഗ്ഗനന്ദീ. സമഗ്ഗകരണിം വാചം ഭാസിതാതി യാ വാചാ സത്തേ സമഗ്ഗേയേവ കരോതി, തം സാമഗ്ഗീഗുണപരിദീപകമേവ ¶ വാചം ഭാസതി, ന ഇതരന്തി.

കാലേന വദതീതി കാലവാദീ. വത്തബ്ബയുത്തകാലം സല്ലക്ഖേത്വാ വദതീതി അത്ഥോ. ഭൂതം തഥം തച്ഛം സഭാവമേവ വദതീതി ഭൂതവാദീ. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികത്ഥസന്നിസ്സിതമേവ കത്വാ വദതീതി അത്ഥവാദീ. നവലോകുത്തരധമ്മസന്നിസ്സിതം കത്വാ വദതീതി ധമ്മവാദീ. സംവരവിനയപഹാനവിനയസന്നിസ്സിതം കത്വാ വദതീതി വിനയവാദീ. നിധാനം വുച്ചതി ഠപനോകാസോ. നിധാനമസ്സ അത്ഥീതി നിധാനവതീ. ഹദയേ നിധാതബ്ബയുത്തകം വാചം ഭാസിതാതി അത്ഥോ. കാലേനാതി ഏവരൂപിം ഭാസമാനോപി ച ‘‘അഹം നിധാനവതിം വാചം ഭാസിസ്സാമീ’’തി ന അകാലേന ഭാസതി. യുത്തകാലം പന സല്ലക്ഖേത്വാവ ഭാസതീതി അത്ഥോ. സാപദേസന്തി സഉപമം, സകാരണന്തി അത്ഥോ. പരിയന്തവതിന്തി പരിച്ഛേദം ദസ്സേത്വാ. യഥാസ്സാ പരിച്ഛേദോ പഞ്ഞായതി, ഏവം ഭാസതീതി അത്ഥോ. അത്ഥസംഹിതന്തി അനേകേഹിപി നയേഹി വിഭജന്തേന പരിയാദാതും അസക്കുണേയ്യതായ അത്ഥസമ്പന്നം ഭാസതി. യം വാ സോ അത്ഥവാദീ അത്ഥം വദതി, തേന അത്ഥേന സംഹിതത്താ അത്ഥസംഹിതം വാചം ഭാസതി. ന അഞ്ഞം നിക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞം ഭാസതീതി വുത്തം ഹോതി.

൧൭൯. ബീജഗാമഭൂതഗാമസമാരമ്ഭാതി മൂലബീജം, ഖന്ധബീജം, ഫളുബീജം, അഗ്ഗബീജം ബീജബീജന്തി പഞ്ചവിധസ്സ ബീജഗാമസ്സ ചേവ യസ്സ കസ്സചി നീലതിണരുക്ഖാദികസ്സ ഭൂതഗാമസ്സ ച സമാരമ്ഭാ. ഛേദനഭേദനപചനാദിഭാവേന വികോപനാ പടിവിരതോതി അത്ഥോ. ഏകഭത്തികോതി പാതരാസഭത്തം, സായമാസഭത്തന്തി ദ്വേ ഭത്താനി. തേസു പാതരാസഭത്തം അന്തോമജ്ഝന്ഹികേന പരിച്ഛിന്നം. ഇതരം മജ്ഝന്ഹികതോ ഉദ്ധം അന്തോഅരുണേന. തസ്മാ അന്തോമജ്ഝന്ഹികേ ¶ ദസക്ഖത്തും ¶ ഭുഞ്ജമാനോപി ഏകഭത്തികോവ ഹോതി. തം സന്ധായ വുത്തം – ഏകഭത്തികോതി. രത്തിയാ ഭോജനം രത്തി, തതോ ഉപരതോതി രത്തൂപരതോ. അതിക്കന്തേ മജ്ഝന്ഹികേ യാവ സൂരിയസത്ഥങ്ഗമനാ ഭോജനം വികാലഭോജനം നാമ, തതോ വിരതത്താ വിരതോ വികാലഭോജനാ. സാസനസ്സ അനനുലോമത്താ വിസൂകം പടാണീഭൂതം ദസ്സനന്തി വിസൂകദസ്സനം. അത്തനാ നച്ചനനച്ചാപനാദിവസേന നച്ചാ ച ഗീതാ ച വാദിതാ ച അന്തമസോ മയൂരനച്ചനാപനാദിവസേനപി പവത്താനം നച്ചാദീനം വിസൂകഭൂതാ ദസ്സനാ ചാതി നച്ചഗീതവാദിതവിസൂകദസ്സനാ. നച്ചാദീനി ¶ ഹി അത്തനാ പയോജേതും വാ പരേഹി പയോജാപേതും വാ യുത്താനി പസ്സിതും വാ നേവ ഭിക്ഖൂനം ന ഭിക്ഖുനീനം വട്ടന്തി. മാലാദീസു – മാലാതി യംകിഞ്ചി പുപ്ഫം. ഗന്ധന്തി യംകിഞ്ചി ഗന്ധജാതം. വിലേപനന്തി ഛവിരാഗകരണം. തത്ഥ പിളന്ധന്തോ ധാരേതി നാമ. ഊനട്ഠാനം പൂരേന്തോ മണ്ഡേതി നാമ. ഗന്ധവസേന ഛവിരാഗവസേന ച സാദിയന്തോ വിഭൂസേതി നാമ. ഠാനം വുച്ചതി കാരണം. തസ്മാ യായ ദുസ്സീല്യചേതനായ താനി മാലാധാരണാദീനി മഹാജനോ കരോതി, തതോ പടിവിരതോതി അത്ഥോ. ഉച്ചാസയനം വുച്ചതി പമാണാതിക്കന്തം. മഹാസയനം അകപ്പിയസന്ഥതം, തതോ പടിവിരതോതി അത്ഥോ. ജാതരൂപന്തി സുവണ്ണം. രജതന്തി കഹാപണോ, ലോഹമാസകോ, ജതുമാസകോ, ദാരുമാസകോതി യേ വോഹാരം ഗച്ഛന്തി. തസ്സ ഉഭയസ്സാപി പടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ, നേവ നം ഉഗ്ഗണ്ഹാതി, ന ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതി, ന ഉപനിക്ഖിത്തം സാദിയതീതി അത്ഥോ.

ആമകധഞ്ഞപടിഗ്ഗഹണാതി സാലിവീഹിയവഗോധുമകങ്ഗുവരകകുദ്രൂസകസങ്ഖാതസ്സ സത്തവിധസ്സാപി ആമകധഞ്ഞസ്സ പടിഗ്ഗഹണാ. ന കേവലഞ്ച ഏതേസം പടിഗ്ഗഹണമേവ, ആമസനമ്പി ഭിക്ഖൂനം ന വട്ടതിയേവ. ആമകമംസപടിഗ്ഗഹണാതി ഏത്ഥ അഞ്ഞത്ര ഓദിസ്സ അനുഞ്ഞാതാ ആമകമച്ഛമംസാനം പടിഗ്ഗഹണമേവ ഭിക്ഖൂനം ന വട്ടതി, നോ ആമസനം. ഇത്ഥികുമാരികപടിഗ്ഗഹണാതി ഏത്ഥ ഇത്ഥീതി പുരിസന്തരഗതാ. ഇതരാ കുമാരികാ നാമ. താസം പടിഗ്ഗഹണമ്പി ആമസനമ്പി അകപ്പിയമേവ. ദാസിദാസപടിഗ്ഗഹണാതി ഏത്ഥ ദാസിദാസവസേനേവ തേസം പടിഗ്ഗഹണം ന വട്ടതി. ‘കപ്പിയകാരകം ദമ്മി’, ‘ആരാമികം ദമ്മീ’തി ഏവം വുത്തേ പന വട്ടതി. അജേളകാദീസുപി ഖേത്തവത്ഥുപരിയോസാനേസു കപ്പിയാകപ്പിയനയോ വിനയവസേന ഉപപരിക്ഖിതബ്ബോ. തത്ഥ ഖേത്തം നാമ യസ്മിം പുബ്ബണ്ണം രുഹതി. വത്ഥു നാമ യസ്മിം അപരണ്ണം രുഹതി. യത്ഥ വാ ഉഭയമ്പി ¶ രുഹതി തം ഖേത്തം. തദത്ഥായ അകതഭൂമിഭാഗോ വത്ഥു. ഖേത്തവത്ഥുസീസേന ചേത്ഥ വാപിതളാകാദീനിപി സങ്ഗഹിതാനേവ.

ദൂതേയ്യം വുച്ചതി ദൂതകമ്മം. ഗിഹീനം പഹിതം പണ്ണം വാ സാസനം വാ ഗഹേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ഗമനം ¶ . പഹീണഗമനം വുച്ചതി പരഘരം പേസിതസ്സ ഖുദ്ദകഗമനം. അനുയോഗോ നാമ തദുഭയകരണം. തസ്മാ ദൂതേയ്യപഹീണഗമനാനം അനുഗോതി ¶ ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. കയവിക്കയാതി കയാ ച വിക്കയാ ച. തുലാകൂടാദീസു – കൂടന്തി വഞ്ചനം. തത്ഥ തുലാകൂടം നാമ രൂപകൂടം, അങ്ഗകൂടം ഗഹണകൂടം, പടിച്ഛന്നകൂടന്തി ചതുബ്ബിധം ഹോതി. തത്ഥ രൂപകൂടം നാമ ദ്വേ തുലാ സമരൂപാ കത്വാ ഗണ്ഹന്തോ മഹതിയാ ഗണ്ഹാതി, ദദന്തോ ഖുദ്ദികായ ദേതി. അങ്ഗകൂടം നാമ ഗണ്ഹന്തോ പച്ഛാഭാഗേ ഹത്ഥേന തുലം അക്കമതി, ദദന്തോ പുബ്ബഭാഗേ. ഗഹണകൂടം നാമ ഗണ്ഹന്തോ മൂലേ രജ്ജും ഗണ്ഹാതി, ദദന്തോ അഗ്ഗേ. പടിച്ഛന്നകൂടം നാമ തുലം സുസിരം കത്വാ അന്തോ അയചുണ്ണം പക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ തം പച്ഛാഭാഗേ കരോതി, ദദന്തോ അഗ്ഗഭാഗേ.

കംസോ വുച്ചതി സുവണ്ണപാതി. തായ വഞ്ചനം കംസകൂടം. കഥം? ഏകം സുവണ്ണപാതിം കത്വാ അഞ്ഞാ ദ്വേ തിസ്സോ ലോഹപാതിയോ സുവണ്ണവണ്ണാ കരോന്തി, തതോ ജനപദം ഗന്ത്വാ കിഞ്ചിദേവ അഡ്ഢകുലം പവിസിത്വാ സുവണ്ണഭാജനാനി കിണഥാ’തി വത്വാ അഗ്ഘേ പുച്ഛിതേ സമഗ്ഘതരം ദാതുകാമാ ഹോന്തി. തതോ തേഹി ‘കഥം ഇമേസം സുവണ്ണഭാവോ ജാനിതബ്ബോ’തി വുത്തേ ‘വീമംസിത്വാ ഗണ്ഹഥാ’തി സുവണ്ണപാതിം പാസാണേ ഘംസിത്വാ സബ്ബപാതിയോ ദത്വാ ഗച്ഛന്തി.

മാനകൂടം നാമ ഹദയഭേദസിഖാഭേദരജ്ജുഭേദവസേന തിവിധം ഹോതി. തത്ഥ ഹദയഭേദോ സപ്പിതേലാദിമിനനകാലേ ലബ്ഭതി. താനി ഹി ഗണ്ഹന്തോ ഹേട്ഠാ ഛിദ്ദേന മാനേന ‘സണികം ആസിഞ്ചാ’തി വത്വാ അന്തോഭാജനേ ബഹും പഗ്ഘരാപേത്വാ ഗണ്ഹാതി. ദദന്തോ ഛിദ്ദം പിധായ സീഘം പൂരേത്വാ ദേതി. സിഖാഭേദോ തിലതണ്ഡുലാദിമിനനകാലേ ലബ്ഭതി. താനി ഹി ഗണ്ഹന്തോ സണികം സിഖം ഉസ്സാപേത്വാ ഗണ്ഹാതി. ദദന്തോ വേഗേന പൂരേത്വാ സിഖം ഛിന്ദന്തോ ദേതി. രജ്ജുഭേദോ ഖേത്തവത്ഥുമിനനകാലേ ലബ്ഭതി. ലഞ്ജം അലഭന്താ ഹി ഖേത്തം അമഹന്തമ്പി മഹന്തം കത്വാ മിനന്തി.

ഉക്കോടനാദീസു ¶ – ഉക്കോടനന്തി അസ്സാമികേ സാമികേ കാതും ലഞ്ജഗ്ഗഹണം. വഞ്ചനന്തി തേഹി തേഹി ഉപായേഹി പരേസം വഞ്ചനം. തത്രിദമേകം വത്ഥു – ഏകോ കിര ലുദ്ദകോ മിഗഞ്ച മിഗപോതകഞ്ച ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛതി. തമേകോ ധുത്തോ – ‘‘കിം ഭോ മിഗോ അഗ്ഘതി, കിം മിഗപോതകോ’’തി ആഹ. ‘‘മിഗോ ദ്വേ കഹാപണേ, മിഗപോതകോ ഏക’’ന്തി ച വുത്തേ കഹാപണം ദത്വാ മിഗപോതകം ഗഹേത്വാ ഥോകം ഗന്ത്വാ നിവത്തോ ¶ , ‘‘ന മേ ഭോ മിഗപോതകേന അത്ഥോ, മിഗം മേ ദേഹീ’’തി ആഹ. തേന ഹി ‘‘ദ്വേ കഹാപണേ ദേഹീ’’തി. സോ ആഹ – ‘‘നനു തേ, ഭോ, മയാ പഠമം ¶ ഏകോ കഹാപണോ ദിന്നോ’’തി? ‘‘ആമ ദിന്നോ’’തി. ഇദമ്പി മിഗപോതകം ഗണ്ഹ, ഏവം സോ ച കഹാപണോ അയഞ്ച കഹാപണഗ്ഘണകോ മിഗപോതകോതി ദ്വേ കഹാപണാ ഭവിസ്സന്തീതി. സോ ‘‘കാരണം വദതീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ മിഗപോതകം ഗഹേത്വാ മിഗം അദാസീതി.

നികതീതി യോഗവസേന വാ മായാവസേന വാ അപാമങ്ഗം പാമങ്ഗന്തി, അമണിം മണീതി, അസുവണ്ണം സുവണ്ണന്തി കത്വാ പതിരൂപകേന വഞ്ചനം. സാചിയോഗോതി കുടിലയോഗോ. ഏതേസംയേവ ഉക്കോടനാദീനമേതം നാമം. തസ്മാ ഉക്കോടനസാചിയോഗോ വഞ്ചനസാചിയോഗോ നികതിസാചിയോഗോതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. കേചി അഞ്ഞം ദസ്സേത്വാ അഞ്ഞസ്സ പരിവത്തനം ‘സാചിയോഗോ’തി വദന്തി. തം പന വഞ്ചനേനേവ സങ്ഗഹിതം.

ഛേദനാദീസു – ഛേദനന്തി ഹത്ഥച്ഛേദനാദി. വധോതി മാരണം. ബന്ധോതി രജ്ജുബന്ധനാദീഹി ബന്ധനം. വിപരാമോസോതി ഹിമവിപരാമോസോ, ഗുമ്ബവിപരാമോസോതി ദുവിധോ. യഞ്ഹി ഹിമപാതസമയേ ഹിമേന പടിച്ഛന്നാ ഹുത്വാ മഗ്ഗപ്പടിപന്നം ജനം മുസന്തി, അയം ഹിമവിപരാമോസോ. യം ഗുമ്ബാദീഹി പടിച്ഛന്നാ മുസന്തി, അയം ഗുമ്ബവിപരാമോസോ. ആലോപോ വുച്ചതി ഗാമനിഗമാദീനം വിലോപകരണം. സഹസാകാരോതി സാഹസികകിരിയാ. ഗേഹം പവിസിത്വാ മനുസ്സാനം ഉരേ സത്ഥം ഠപേത്വാ ഇച്ഛിതഭണ്ഡഗ്ഗഹണം. ഏവമേതസ്മാ ഛേദന…പേ… സഹസാകാരാ പടിവിരതോ ഹോതി.

൧൮൦. സോ സന്തുട്ഠോ ഹോതീതി സോ ചതൂസു പച്ചയേസു ദ്വാദസവിധേന ഇതരീതരപച്ചയസന്തോസേന സമന്നാഗതോ ഹോതി. കായപരിഹാരികേനാതി കായം പരിഹരണമത്തകേന. കുച്ഛിപരിഹാരികേനാതി കുച്ഛിപരിഹരണമത്തകേന. സമാദായേവ പക്കമതീതി അട്ഠവിധം ഭിക്ഖു പരിക്ഖാരമത്തകം സബ്ബം ഗഹേത്വാവ കായപടിബദ്ധം കത്വാവ ഗച്ഛതി. ‘‘മമ ¶ വിഹാരോ പരിവേണം ഉപട്ഠാകോ’’തി സങ്ഗോ വാ ബദ്ധോ വാ ന ഹോതി. സോ ജിയാ മുത്തസരോ വിയ യൂഥാ പക്കന്തോ, മത്തഹത്ഥീ വിയ ഇച്ഛിതിച്ഛിതം സേനാസനം വനസണ്ഡം രുക്ഖമൂലം വനപത്ഥം പബ്ഭാരം പരിഭുഞ്ജന്തോ ഏകോവ തിട്ഠതി, ഏകോവ നിസീദതി. സബ്ബിരിയാപഥേസു ഏകോവ അദുതിയോ.

‘‘ചാതുദ്ദിസോ ¶ അപ്പടിഘോ ച ഹോതി,

ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി. (സു. നി. ൪൨);

ഏവം വണ്ണിതം ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പതം ആപജ്ജതി.

ഇദാനി തമത്ഥം ഉപമായ സാധേന്തോ, ‘‘സേയ്യഥാപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പക്ഖീ സകുണോതി പക്ഖയുത്തോ സകുണോ. ഡേതീതി ഉപ്പതതി. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – സകുണോ നാമ ‘‘അസുകസ്മിം പദേസേ രുക്ഖോ പരിപക്കഫലോ’’തി ഞത്വാ നാനാദിസാഹി ആഗന്ത്വാ നഖപക്ഖതുണ്ഡാദീഹി തസ്സ ഫലാനി വിജ്ഝന്താ വിധുനന്താ ഖാദന്തി. ‘‘ഇദം അജ്ജതനായ, ഇദം സ്വാതനായ ഭവിസ്സതീ’’തി തേസം ന ഹോതി. ഫലേ പന ഖീണേ നേവ രുക്ഖസ്സ ആരക്ഖം ഠപേന്തി, ന തത്ഥ പത്തം വാ നഖം വാ തുണ്ഡം വാ ഠപേന്തി. അഥ ഖോ തസ്മിം രുക്ഖേ അനപേക്ഖോ ഹുത്വാ യോ യം ദിസാഭാഗം ഇച്ഛതി, സോ തേന സപത്തഭാരോവ ഉപ്പതിത്വാ ഗച്ഛതി. ഏവമേവ അയം ഭിക്ഖു നിസ്സങ്ഗോ നിരപേക്ഖോയേവ പക്കമതി, തേന വുത്തം സമാദായേവ പക്കമതീതി. അരിയേനാതി നിദ്ദോസേന. അജ്ഝത്തന്തി സകേ അത്തഭാവേ. അനവജ്ജസുഖന്തി നിദ്ദോസസുഖം.

൧൮൧. സോ ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാതി സോ ഇമിനാ അരിയേന സീലക്ഖന്ധേന സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന രൂപം പസ്സിത്വാതി അത്ഥോ. സേസപദേസുപി യം വത്തബ്ബം, തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. അബ്യാസേകസുഖന്തി കിലേസേഹി അനവസിത്തസുഖം. അവികിണ്ണസുഖന്തിപി വുത്തം. ഇന്ദ്രിയസംവരസുഖഞ്ഹി ദിട്ഠാദീസു ദിട്ഠമത്താദിവസേന പവത്തതായ അവികിണ്ണം ഹോതി.

൧൮൨. സോ ¶ അഭിക്കന്തേ പടിക്കന്തേതി സോ മനച്ഛട്ഠാനം ഇന്ദ്രിയാനം സംവരേന സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ഇമേസു അഭിക്കന്തപടിക്കന്താദീസു സത്തസു ഠാനേസു സതിസമ്പജഞ്ഞവസേന സമ്പജാനകാരീ ഹോതി. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം ഝാനവിഭങ്ഗേ വുത്തമേവ.

സോ ഇമിനാ ചാതിആദിനാ കിം ദസ്സേതി? അരഞ്ഞവാസസ്സ പച്ചയസമ്പത്തിം ദസ്സേതി. യസ്സ ഹി ഇമേ ചത്താരോ പച്ചയാ നത്ഥി ¶ , തസ്സ അരഞ്ഞവാസോ ന ഇജ്ഝതി, തിരച്ഛാനഗതേഹി വാ വനചരകേഹി വാ സദ്ധിം വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി. അരഞ്ഞേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ‘‘കിം ഏവരൂപസ്സ പാപഭിക്ഖുനോ അരഞ്ഞവാസേനാ’’തി ഭേരവം സദ്ദം സാവേന്തി. ഹത്ഥേഹി സീസം പഹരിത്വാ പലായനാകാരം കരോന്തി ¶ . ‘‘അസുകോ ഭിക്ഖു അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച പാപകമ്മം അകാസീ’’തി അയസോ പത്ഥരതി. യസ്സ പനേതേ ചത്താരോ പച്ചയാ അത്ഥി, തസ്സ അരഞ്ഞവാസോ ഇജ്ഝതി. സോ ഹി അത്തനോ സീലം പച്ചവേക്ഖന്തോ കിഞ്ചി കാളകം വാ തിലകം വാ അപസ്സന്തോ പീതിം ഉപ്പാദേത്വാ തം ഖയതോ വയതോ സമ്മസന്തോ അരിയഭൂമിം ഓക്കമതി. അരഞ്ഞേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ അത്തമനാ വണ്ണം ഭാസന്തി. ഇതിസ്സ ഉദകേ പക്ഖിത്തതേലബിന്ദു വിയ യസോ വിത്ഥാരികോ ഹോതി. വിവിത്തന്തിആദീനി ഹേട്ഠാ വുത്തത്ഥാനേവ. സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ…പേ… യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാതീതി ഏത്തകേ ഠാനേ യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തമേവ.

൧൮൫. തതിയവിജ്ജായ സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേതി വിപസ്സനാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തം വേദിതബ്ബം. ആസവാനം ഖയഞാണായാതി അരഹത്തമഗ്ഗഞാണത്ഥായ. അരഹത്തമഗ്ഗോ ഹി ആസവാനം വിനാസനതോ ആസവാനം ഖയോതി വുച്ചതി. തത്ര ചേതം ഞാണം തപ്പരിയാപന്നത്താതി. ചിത്തം അഭിനിന്നാമേതീതി വിപസ്സനാചിത്തം അഭിനീഹരതി. സോ ഇദം ദുക്ഖന്തി ഏവമാദീസു – ‘‘ഏത്തകം ദുക്ഖം, ന ഇതോ ഭിയ്യോ’’തി സബ്ബമ്പി ദുക്ഖസച്ചം സരസലക്ഖണപ്പടിവേധേന യഥാഭൂതം പജാനാതി, പടിവിജ്ഝതി. തസ്സ ച ദുക്ഖസ്സ നിബ്ബത്തികം തണ്ഹം – അയം ദുക്ഖസമുദയോതി; തദുഭയമ്പി യം ഠാനം പത്വാ നിരുജ്ഝതി, തം തേസം അപ്പവത്തിം നിബ്ബാനം – അയം ദുക്ഖനിരോധോതി; തസ്സ ച സമ്പാപകം അരിയമഗ്ഗം – അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാതി സരസലക്ഖണപടിവേധേന യഥാഭൂതം പജാനാതി, പടിവിജ്ഝതീതി – ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഏവം ¶ സരൂപതോ സച്ചാനി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കിലേസവസേന പരിയായതോ ദസ്സേന്തോ ഇമേ ആസവാതിആദിമാഹ. തസ്സ ഏവം ജാനതോ ഏവം ¶ പസ്സതോതി തസ്സ ഏവം ജാനന്തസ്സ ഏവം പസ്സന്തസ്സ സഹ വിപസ്സനായ കോടിപ്പത്തം മഗ്ഗം കഥേതി. കാമാസവാതി കാമാസവതോ. വിമുച്ചതീതി ഇമിനാ മഗ്ഗക്ഖണം ദസ്സേതി. വിമുത്തസ്മിന്തി ഇമിനാ ഫലക്ഖണം ദസ്സേതി. മഗ്ഗക്ഖണേ ഹി ചിത്തം വിമുച്ചതി, ഫലക്ഖണേ വിമുത്തം ഹോതി. വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണന്തി ഇമിനാ പച്ചവേക്ഖണഞാണം ദസ്സേതി. ഖീണാ ജാതീതിആദീഹി തസ്സ ഭൂമിം. തേന ഹി ഞാണേന സോ പച്ചവേക്ഖന്തോ ‘ഖീണാ ജാതീ’തിആദീനി പജാനാതി. വുസിതന്തി വുട്ഠം പരിവുട്ഠം കതം ചരിതം നിട്ഠിതന്തി അത്ഥോ. ബ്രഹ്മചരിയന്തി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം. പുഥുജ്ജനകല്യാണകേന ഹി സദ്ധിം സത്ത സേക്ഖാ ബ്രഹ്മചരിയവാസം വസന്തി നാമ. ഖീണാസവോ വുട്ഠവാസോ. തസ്മാ സോ അത്തനോ ബ്രഹ്മചരിയവാസം പച്ചവേക്ഖന്തോ വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയന്തി പജാനാതി. കതം കരണീയന്തി ചതൂസു സച്ചേസു ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി ¶ പരിഞ്ഞാപഹാനസച്ഛികിരിയാഭാവനാവസേന സോളസവിധമ്പി കിച്ചം നിട്ഠാപിതന്തി അത്ഥോ. പുഥുജ്ജനകല്യാണകാദയോ ഹി തം കിച്ചം കരോന്തി; ഖീണാസവോ കതകരണീയോ. തസ്മാ സോ അത്തനോ കരണീയം പച്ചവേക്ഖന്തോ. ‘‘കതം കരണീയ’’ന്തി പജാനാതി. നാപരം ഇത്ഥത്തായാതി ‘‘ഇദാനി പുന ഏത്ഥഭാവായ ഏവം സോളസകിച്ചഭാവായ കിലേസക്ഖയായ വാ മഗ്ഗഭാവനാകിച്ചം നത്ഥീ’’തി പജാനാതി.

൧൮൬. സരാഗാദീസു – അപ്പഹീനോതി വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനേന വാ തദങ്ഗപ്പഹാനേന വാ സമുച്ഛേദപ്പഹാനേന വാ അപ്പഹീനോ.

൧൮൭. ലാഭീ ഹോതീതിആദീസു – ലാഭീതി ലാഭവാ പടിലഭിത്വാ ഠിതോ. അജ്ഝത്തം ചേതോസമഥസ്സാതി നിയകജ്ഝത്തസങ്ഖാതേ അത്തനോ ചിത്തേ ഉപ്പന്നസ്സ ചേതോസമഥസ്സ. അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനായാതി അധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതായ ഖന്ധധമ്മേസു അനിച്ചാദിവസേന പവത്തായ വിപസ്സനായ. രൂപസഹഗതാനന്തി രൂപനിമിത്താരമ്മണാനം രൂപാവചരസമാപത്തീനം. അരൂപസഹഗതാനന്തി ന രൂപനിമിത്താരമ്മണാനം അരൂപസമാപത്തീനം. ഏത്ഥ ച പഠമോ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ പുഥുജ്ജനോ. ദുതിയോ സുക്ഖവിപസ്സകഅരിയസാവകോ. തതിയോ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ ¶ അരിയസാവകോ. ചതുത്ഥോ ലോകിയമഹാജനോ വേദിതബ്ബോ.

൧൮൮. അനുസോതഗാമീആദീസു – അനുസോതഗാമീതി വട്ടസോതം അനുഗതോ, വട്ടസോതേ നിമുഗ്ഗോ പുഥുജ്ജനോ വേദിതബ്ബോ. പടിസോതഗാമീതി പടിസോതഗമനോ ¶ . അനുസോതം അഗന്ത്വാ പടിസോതം ഗച്ഛന്തസ്സേതം അധിവചനം. പാപഞ്ച കമ്മം ന കരോതീതി പഞ്ഞത്തം വീതിക്കമന്തോ ന കരോതി. സഹാപി ദുക്ഖേന സഹാപി ദോമനസ്സേനാതി കിലേസപരിയുട്ഠാനേ സതി ഉപ്പന്നേന ദുക്ഖദോമനസ്സേന സദ്ധിമ്പി. പരിപുണ്ണന്തി തിസ്സന്നം സിക്ഖാനം ഏകായപി അനൂനം. പരിസുദ്ധന്തി നിരുപക്കിലേസം. ബ്രഹ്മചരിയന്തി സേട്ഠചരിയം. ഇമിനാ വാരേന സോതാപന്നസകദാഗാമിനോ കഥിതാ. കിം പന തേ രുദന്താ ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തീതി? ആമ. കിലേസരോദനേന രുദന്താ ചരന്തി നാമ. സീലസമ്പന്നോ പുഥുജ്ജനഭിക്ഖുപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതോ.

ഠിതത്തോതി ഠിതസഭാവോ. അനാഗാമീതി കാമരാഗബ്യാപാദേഹി അകമ്പനീയചിത്തതായ ച തമ്ഹാ ലോകാ അനാവത്തിധമ്മതായ ച ഠിതസഭാവോ നാമ. തിണ്ണോതി തണ്ഹാസോതം ഉത്തിണ്ണോ. പാരങ്ഗതോതി നിബ്ബാനപാരം ¶ ഗതോ. ഥലേ തിട്ഠതീതി അരഹത്തഫലസമാപത്തിഥലേ തിട്ഠതി. ചേതോവിമുത്തിന്തി ഫലസമാധിം. പഞ്ഞാവിമുത്തിന്തി ഫലഞാണം. അയം വുച്ചതീതി അയം ഖീണാസവോ ‘‘തിണ്ണോ പാരങ്ഗതോ ഥലേ തിട്ഠതി ബ്രാഹ്മണോ’’തി വുച്ചതി. ബാഹിതപാപതായ ഹി ഏസ ബ്രാഹ്മണോ നാമ.

൧൮൯. അപ്പസ്സുതാദീസു – അപ്പകം സുതം ഹോതീതി നവങ്ഗേ സത്ഥുസാസനേ കിഞ്ചിദേവ ഥോകം സുതം ഹോതി. ന അത്ഥമഞ്ഞായ, ന ധമ്മമഞ്ഞായ ധമ്മാനുധമ്മപടിപന്നോ ഹോതീതി അട്ഠകഥഞ്ച പാളിഞ്ച ജാനിത്വാ ലോകുത്തരധമ്മസ്സ അനുരൂപധമ്മം പുബ്ബഭാഗപടിപദം പടിപന്നോ ന ഹോതി. ഇമിനാ നയേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൧൯൦. സമണമചലാദീസു – സമണമചലോതി സമണഅചലോ, മകാരോ പദസന്ധികരോ. നിച്ചലസമണോ, ഥിരസമണോതി അത്ഥോ ¶ . അയം വുച്ചതീതി അയം സോതാപന്നോ സാസനേ മൂലജാതായ സദ്ധായ പതിട്ഠിതത്താ ‘സമണമചലോ’തി വുച്ചതി. സകദാഗാമീ പന രജ്ജനകിലേസസ്സ അത്ഥിതായ സമണപദുമോതി വുത്തോ. രത്തട്ഠോ ഹി ഇധ പദുമട്ഠോ നാമാതി വുത്തം. അനാഗാമീ കാമരാഗസങ്ഖാതസ്സ രജ്ജനകിലേസസ്സ നത്ഥിതായ സമണപുണ്ഡരീകോതി വുത്തോ. പണ്ഡരട്ഠോ ഹി ഇധ പുണ്ഡരീകട്ഠോ നാമാതി വുത്തം ¶ . ഖീണാസവോ ച ഥദ്ധഭാവകരാനം കിലേസാനം അഭാവേന സമണേസു സമണസുഖുമാലോ നാമാതി വുത്തോ. അപ്പദുക്ഖട്ഠേനപി ചേസ സമണസുഖുമാലോയേവാതി.

൧൯൧. പഞ്ചകേ – തത്രാതി തേസു ‘‘ആരഭതി ച വിപ്പടിസാരീ ച ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന ഹേട്ഠാ ഉദ്ദിട്ഠപുഗ്ഗലേസു. യ്വായന്തി യോ അയം. ആരഭതീതി ഏത്ഥ ആരമ്ഭസദ്ദോ കമ്മകിരിയാഹിംസനവീരിയവികോപനാപത്തിവീതിക്കമേസു വത്തതി. തഥാ ഹേസ ‘‘യംകിഞ്ചി ദുക്ഖം സമ്ഭോതി, സബ്ബം ആരമ്ഭപച്ചയാ’’തി (സു. നി. ൭൪൮) കമ്മേ ആഗതോ. ‘‘മഹായഞ്ഞാ മഹാരമ്ഭാ, ന തേ ഹോന്തി മഹപ്ഫലാ’’തി (അ. നി. ൪.൩൯) കിരിയായം. ‘‘സമണം ഗോതമം ഉദ്ദിസ്സ ¶ പാണം ആരഭന്തീ’’തി (മ. നി. ൨.൫൧-൫൨) ഹിംസനേ. ‘‘ആരഭഥ, നിക്ഖമഥ, യുഞ്ജഥ ബുദ്ധസാസനേ’’തി (സം. നി. ൧.൧൮൫) വീരിയേ. ‘‘ബീജഗാമഭൂതഗാമസമാരമ്ഭാ പടിവിരതോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൦, ൧൯൪; മ. നി. ൧.൨൯൩) വികോപനേ. ‘‘ആരഭതി ച വിപ്പടിസാരീ ച ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൫.൧൪൨) അയം പന ആപത്തിവീതിക്കമേ ആഗതോ. തസ്മാ ആപത്തിവീതിക്കമവസേന ആരഭതി ചേവ തപ്പച്ചയാ വിപ്പടിസാരീ ച ഹോതീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതീതി അനധിഗതത്താ യഥാസഭാവതോ ന ജാനാതി. യത്ഥസ്സാതി യസ്മിം അസ്സ, യം ഠാനം പത്വാ ഏതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഉപ്പന്നാ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തീതി അത്ഥോ. കിം പന പത്വാ തേ നിരുജ്ഝന്തീതി? അരഹത്തമഗ്ഗം. ഫലപ്പത്തസ്സ പന നിരുദ്ധാ നാമ ഹോന്തി. ഏവം ¶ സന്തേപി ഇധ മഗ്ഗകിച്ചവസേന ഫലമേവ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ആരമ്ഭജാതി ആപത്തിവീതിക്കമസമ്ഭവാ. വിപ്പടിസാരജാതി വിപ്പടിസാരതോ ജാതാ. പവഡ്ഢന്തീതി പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനേന വഡ്ഢന്തി. സാധൂതി ആയാചനസാധു. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യാവ അപരദ്ധഞ്ച വത ആയസ്മതാ, ഏവം സന്തേപി മയം ആയസ്മന്തം യാചാമ – ‘‘ദേസേതബ്ബയുത്തകസ്സ ദേസനായ, വുട്ഠാതബ്ബയുത്തകസ്സ വുട്ഠാനേന, ആവികാതബ്ബയുത്തകസ്സ ആവികിരിയായ, ആരമ്ഭജേ ആസവേ ¶ പഹായ, സുദ്ധന്തേ ഠിതഭാവപച്ചവേക്ഖണേന വിപ്പടിസാരജേ ആസവേ പടിവിനോദേത്വാ നീഹരിത്വാ വിപസ്സനാചിത്തഞ്ചേവ വിപസ്സനാപഞ്ഞഞ്ച ഭാവേതൂ’’തി. അമുനാ പഞ്ചമേന പുഗ്ഗലേനാതി ഏതേന പഞ്ചമേന ഖീണാസവപുഗ്ഗലേന. സമസമോ ഭവിസ്സതീതി ലോകുത്തരഗുണേഹി സമഭാവേനേവ സമോ ഭവിസ്സതീതി ഏവം ഖീണാസവേന ഓവദിതബ്ബോതി അത്ഥോ.

ആരഭതി ന വിപ്പടിസാരീ ഹോതീതി ആപത്തിം ആപജ്ജതി. തം പന ദേസേതും സഭാഗപുഗ്ഗലം പരിയേസതി. തസ്മാ ന വിപ്പടിസാരീ ഹോതി. അങ്ഗുത്തരട്ഠകഥായം പന ‘‘വുട്ഠിതത്താ ന വിപ്പടിസാരീ ഹോതീ’’തി വുത്തം. ന ആരഭതി വിപ്പടിസാരീ ഹോതീതി ആപത്തിം നാപജ്ജതി, വിനയപഞ്ഞത്തിയം പന അകോവിദത്താ അനാപത്തിയം ആപത്തിസഞ്ഞീ ഹുത്വാ വിപ്പടിസാരീ ഹോതി. അങ്ഗുത്തരട്ഠകഥായം പന ‘‘സകിം ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠായ പച്ഛാ കിഞ്ചാപി നാപജ്ജതി, വിപ്പടിസാരം പന വിനോദേതും ന സക്കോതീ’’തി വുത്തം. ന ആരഭതി ന വിപ്പടിസാരീ ഹോതീതി നേവ ആപത്തിം ആപജ്ജതി, ന വിപ്പടിസാരീ ഹോതി. കതമോ പനേസ പുഗ്ഗലോതി? ഓസ്സട്ഠവീരിയപുഗ്ഗലോ. സോ ഹി ‘‘കിം മേ ഇമസ്മിം ബുദ്ധകാലേ പരിനിബ്ബാനേന, അനാഗതേ മേത്തേയ്യസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി ¶ വിസുദ്ധസീലോപി പടിപത്തിം ന പൂരേതി. സോപി ‘‘കിമത്ഥം ആയസ്മാ പമത്തോ വിഹരതി പുഥുജ്ജനസ്സ നാമ ഗതി അനിബദ്ധാ. ആയസ്മാ ഹി മേത്തേയ്യസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സമ്മുഖഭാവം ലഭേയ്യപി ന ലഭേയ്യാപീതി അരഹത്തത്ഥായ വിപസ്സനം ഭാവേഹീ’’തി ഓവദിതബ്ബോവ. സേസം സബ്ബത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൧൯൨. ദത്വാ ¶ അവജാനാതീതിആദീസു – ഏകോ ഭിക്ഖു മഹാപുഞ്ഞോ ചതുപച്ചയലാഭീ ഹോതി. സോ ചീവരാദീനി ലഭിത്വാ അഞ്ഞം അപ്പപുഞ്ഞം ആപുച്ഛതി. സോപി തസ്മിം പുനപ്പുനം ആപുച്ഛന്തേപി ഗണ്ഹാതിയേവ. അഥസ്സ ഇതരോ ഥോകം കുപിതോ ഹുത്വാ മങ്കുഭാവം ഉപ്പാദേതുകാമോ വദതി – ‘‘അയം അത്തനോ ധമ്മതായ ചീവരാദീനി ന ലഭതി, അമ്ഹേ നിസ്സായ ലഭതീ’’തി. ഏവം പുഗ്ഗലോ ദത്വാ അവജാനാതി നാമ. ഏകോ പന ഏകേന സദ്ധിം ദ്വേ തീണി വസ്സാനി വസന്തോ പുബ്ബേ തം പുഗ്ഗലം ഗരും കത്വാ പച്ഛാ ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ ചിത്തീകാരം ന കരോതി, ആസനാപി ന വുട്ഠാതി, ഉപട്ഠാനമ്പി ന ഗച്ഛതി. ഏവം പുഗ്ഗലോ സംവാസേന അവജാനാതി നാമ.

ആധേയ്യമുഖോതി ¶ ആദിതോ ധേയ്യമുഖോ. പഠമവചനസ്മിംയേവ ഠപിതമുഖോതി അത്ഥോ. അധിമുച്ചിതാ ഹോതീതി സദ്ധാതാ ഹോതി. തത്രായം നയോ – ഏകോ പുഗ്ഗലോ സാരുപ്പംയേവ ഭിക്ഖും ‘അസാരുപ്പോ ഏസോ’തി കഥേതി, തം സുത്വാ ഏസ നിട്ഠം ഗച്ഛതി. പുന അഞ്ഞേന സഭാഗേന ഭിക്ഖുനാ ‘സാരുപ്പോ അയ’ന്തി വുത്തേപി തസ്സ വചനം ന ഗണ്ഹാതി ‘‘അസുകേന നാമ ‘അസാരുപ്പോ അയ’ന്തി അമ്ഹാകം കഥിത’’ന്തി പുരിമഭിക്ഖുനോവ കഥം ഗണ്ഹാതി. അപരോപിസ്സ ദുസ്സീലം ‘സീലവാ’തി കഥേതി. തസ്സ വചനം സദ്ദഹിത്വാ പുന അഞ്ഞേന ‘‘അസാരുപ്പോ ഏസ ഭിക്ഖു, നായം തുമ്ഹാകം സന്തികം ഉപസങ്കമിതും യുത്തോ’’തി വുത്തോപി തസ്സ വചനം അഗ്ഗഹേത്വാ പുരിമസ്സേവ കഥം ഗണ്ഹാതി. അപരോ വണ്ണമ്പി കഥിതം ഗണ്ഹാതി, അവണ്ണമ്പി കഥിതം ഗണ്ഹാതിയേവ. അയമ്പി ആധേയ്യമുഖോയേവ നാമ. ആധാതബ്ബമുഖോ യം യം സുണാതി, തത്ഥ തത്ഥ ഠപിതമുഖോതി അത്ഥോ.

ലോലോതി സദ്ധാദീനം ഇത്തരകാലട്ഠിതികത്താ അസ്സദ്ധിയാദീഹി ലുലിതഭാവേന ലോലോ. ഇത്തരസദ്ധോതി പരിത്തസദ്ധോ, അപരിപുണ്ണസദ്ധോ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ പന പുനപ്പുനം ഭജനവസേന സദ്ധാവ ഭത്തി. പേമം സദ്ധാപേമം ഗേഹസിതപേമമ്പി വട്ടതി. പസാദോ സദ്ധാപസാദോവ. ഏവം പുഗ്ഗലോ ലോലോ ഹോതീതി ഏവം ഇത്തരസദ്ധാദിതായ പുഗ്ഗലോ ലോലോ നാമ ഹോതി. ഹലിദ്ദിരാഗോ വിയ ¶ , ഥുസരാസിമ്ഹി കോട്ടിതഖാണുകോ വിയ, അസ്സപിട്ഠിയം ഠപിതകുമ്ഭണ്ഡം ¶ വിയ ച അനിബദ്ധട്ഠാനോ മുഹുത്തേന പസീദതി, മുഹുത്തേന കുപ്പതി.

മന്ദോ മോമൂഹോതി അഞ്ഞാണഭാവേന മന്ദോ അവിസദതായ മോമൂഹോ. മഹാമൂള്ഹോതി അത്ഥോ.

൧൯൩. യോധാജീവൂപമേസു – യോധാജീവാതി യുദ്ധൂപജീവിനോ. രജഗ്ഗന്തി ഹത്ഥിഅസ്സാദീനം പാദപ്പഹാരഭിന്നായ ഭൂമിയാ ഉഗ്ഗതം രജക്ഖന്ധം. ന സന്ഥമ്ഭതീതി സന്ഥമ്ഭിത്വാ ഠാതും ന സക്കോതി. സഹതി രജഗ്ഗന്തി രജക്ഖന്ധം ദിസ്വാപി അധിവാസേതി. ധജഗ്ഗന്തി ഹത്ഥിഅസ്സാദിപിട്ഠേസു വാ രഥേസു വാ ഉസ്സാപിതാനം ധജാനം അഗ്ഗം. ഉസ്സാരണന്തി ഹത്ഥിഅസ്സരഥാദീനഞ്ചേവ ബലകായസ്സ ച ഉച്ചാസദ്ദമഹാസദ്ദം. സമ്പഹാരേതി സമാഗതേ അപ്പമത്തകേപി പഹാരേ. ഹഞ്ഞതീതി വിഹഞ്ഞതി, വിഘാതം ആപജ്ജതി. ബ്യാപജ്ജതീതി വിപത്തിം ആപജ്ജതി, പകതിഭാവം ജഹതി. സഹതി സമ്പഹാരന്തി ദ്വേ തയോ പഹാരേ പത്വാപി സഹതി, അധിവാസേതി ¶ . തമേവ സങ്ഗാമസീസന്തി തമേവ ജയഖന്ധാവാരട്ഠാനം. അജ്ഝാവസതീതി സത്താഹമത്തം അഭിഭവിത്വാ ആവസതി. കിം കാരണാ? ലദ്ധപ്പഹാരാനം പഹാരജഗ്ഗനത്ഥഞ്ചേവ കതകമ്മാനം വിസേസം ഞത്വാ ഠാനന്തരദാനത്ഥഞ്ച ഇസ്സരിയസുഖാനുഭവനത്ഥഞ്ച.

൧൯൪. ഇദാനി യസ്മാ സത്ഥു യോധാജീവേഹി കിച്ചം നത്ഥി, ഇമസ്മിം പന സാസനേ തഥാരൂപേ പഞ്ച പുഗ്ഗലേ ദസ്സേതും ഇദം ഓപമ്മം ആഭതം, തസ്മാ തേ പുഗ്ഗലേ ദസ്സേന്തോ ഏവമേവന്തിആദിമാഹ.

തത്ഥ സംസീദതീതി മിച്ഛാവിതക്കസ്മിം വിസീദതി, അനുപവിസതി. ന സക്കോതി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതുന്തി ബ്രഹ്മചരിയവാസം അനുപച്ഛിജ്ജമാനം ഗോപേതും ന സക്കോതി. സിക്ഖാദുബ്ബല്യം ആവികത്വാതി സിക്ഖായ ദുബ്ബലഭാവം പകാസേത്വാ. കിമസ്സ രജഗ്ഗസ്മിന്തി കിം തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ രജഗ്ഗം നാമാതി വദതി. അഭിരൂപാതി അഭിരൂപവതീ. ദസ്സനീയാതി ദസ്സനയോഗ്ഗാ. പാസാദികാതി ദസ്സനേനേവ ചിത്തപ്പസാദാവഹാ. പരമായാതി ഉത്തമായ. വണ്ണപോക്ഖരതായാതി സരീരവണ്ണേന ചേവ അങ്ഗസണ്ഠാനേന ച.

൧൯൬. ഊഹസതീതി അവഹസതി. ഉല്ലപതീതി കഥേതി. ഉജ്ജഗ്ഘതീതി പാണിം പഹരിത്വാ മഹാഹസിതം ¶ ഹസതി. ഉപ്പണ്ഡേതീതി ഉപ്പണ്ഡനകഥം കഥേതി.

൧൯൭. അഭിനിസീദതീതി ¶ അഭിഭവിത്വാ സന്തികേ വാ ഏകാസനേ വാ നിസീദതി. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. അജ്ഝോത്ഥരതീതി അവത്ഥരതി.

൧൯൮. വിനിവേഠേത്വാ വിനിമോചേത്വാതി ഗഹിതട്ഠാനതോ തസ്സ ഹത്ഥം വിനിവേഠേത്വാ ചേവ, മോചേത്വാ ച. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൯൯. പിണ്ഡപാതികേസു – മന്ദത്താ മോമൂഹത്താതി നേവ സമാദാനം ജാനാതി, ന ആനിസംസം; അത്തനോ പന മന്ദത്താ മോമൂഹത്താ അഞ്ഞാണേനേവ പിണ്ഡപാതികോ ഹോതി. പാപിച്ഛോ ഇച്ഛാപകതോതി പിണ്ഡപാതികസ്സ മേ സതോ ‘‘അയം പിണ്ഡപാതികോ’’തി ചതുപച്ചയസക്കാരം കരിസ്സന്തി. ലജ്ജീ, അപ്പിച്ഛോതിആദീഹി ച ഗുണേഹി സമ്ഭാവേസ്സന്തീതി. ഏവം പാപികായ ഇച്ഛായ ഠത്വാ തായ പാപിച്ഛായ അഭിഭൂതോ ഹുത്വാ പിണ്ഡപാതികോ ഹോതി. ഉമ്മാദവസേന പിണ്ഡായ ചരന്തോ പന ഉമ്മാദാ ചിത്തവിക്ഖേപാ പിണ്ഡപാതികോ ¶ നാമ ഹോതി. വണ്ണിതന്തി ഇദം പിണ്ഡപാതികങ്ഗം നാമ ബുദ്ധേഹി ച ബുദ്ധസാവകേഹി ച വണ്ണിതം പസത്ഥന്തി പിണ്ഡപാതികോ ഹോതി. അപ്പിച്ഛതംയേവ നിസ്സായാതിആദീസു – ‘‘ഇതി അപ്പിച്ഛോ ഭവിസ്സാമി, ഇദം മേ പിണ്ഡപാതികങ്ഗം അപ്പിച്ഛതായ സംവത്തിസ്സതി; ‘ഇതി സന്തുട്ഠോ ഭവിസ്സാമി ഇദം മേ പിണ്ഡപാതികങ്ഗം സന്തുട്ഠിയാ സംവത്തിസ്സതി’; ‘ഇതി കിലേസേ സംലിഖിസ്സാമി’, ഇദം മേ പിണ്ഡപാതികങ്ഗം കിലേസസല്ലേഖനത്ഥായ സംവത്തിസ്സതീ’’തി പിണ്ഡപാതികോ ഹോതി. ഇദമത്ഥിതന്തി ഇമായ കല്യാണായ പടിപത്തിയാ അത്ഥികഭാവം, ഇമിനാ വാ പിണ്ഡപാതമത്തേന അത്ഥികഭാവം. യം യം ലദ്ധം തേന തേനേവ യാപനഭാവം നിസ്സായാതി അത്ഥോ. അഗ്ഗോതി ജേട്ഠകോ. സേസാനി തസ്സേവ വേവചനാനി.

ഗവാ ഖീരന്തി ഗാവിതോ ഖീരം നാമ ഹോതി, ന വിനാ ഗാവിയാ. ഖീരമ്ഹാ ദധീതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഏവമേവന്തി യഥാ ഏതേസു പഞ്ചസു ഗോരസേസു സപ്പിമണ്ഡോ അഗ്ഗോ; ഏവമേവം ഇമേസു പഞ്ചസു പിണ്ഡപാതികേസു യ്വായം അപ്പിച്ഛതാദീനി നിസ്സായ പിണ്ഡപാതികോ ഹോതി. അയം അഗ്ഗോ ച സേട്ഠോ ച പാമോക്ഖോ ച ഉത്തമോ ച പവരോ ച. ഇമേസു പന പഞ്ചസു പിണ്ഡപാതികേസു ദ്വേവ ജനാ പിണ്ഡപാതികാ ¶ , തയോ ന പിണ്ഡപാതികാ. നാമമത്തേന പന പിണ്ഡപാതികാതി വേദിതബ്ബാ. ഖലുപച്ഛാഭത്തികാദീസുപി ഏസേവ നയോതി.

൨൦൨. ഛക്കേ ¶ – തത്രാതി തേസു ഛസു പുഗ്ഗലേസു. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ തേന ദട്ഠബ്ബോതി സോ പുഗ്ഗലോ തേന അനാചരിയകേന അത്തനാ ഉപ്പാദിതേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ ദട്ഠബ്ബോ.

പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ തേനാതിആദീസുപി തേന പച്ചേകസമ്ബോധിഞാണേന സോ പുഗ്ഗലോ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധോ. തേന സാവകപാരമീഞാണേന തേ പുഗ്ഗലാ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ. തേന ദുക്ഖസ്സ അന്തകരണേന തേ പുഗ്ഗലാ അവസേസാ അരഹന്തോ. തേന ഇത്ഥത്തം അനാഗമനേന സോ പുഗ്ഗലോ അനാഗാമീ. തേന ഇത്ഥത്തം ആഗമനേന തേ പുഗ്ഗലാ സോതാപന്നസകദാഗാമിനോ ദട്ഠബ്ബാതി.

൨൦൩. സത്തകേ ¶ – സകിം നിമുഗ്ഗോതി ഏകവാരം നിമുഗ്ഗോ. ഏകന്തകാളകേഹീതി ഏകന്തേനേവ കാളകേഹി നത്ഥികവാദഅഹേതുകവാദഅകിരിയവാദസങ്ഖാതേഹി നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിധമ്മേഹി. ഏവം പുഗ്ഗലോതി ഇമിനാ കാരണേന പുഗ്ഗലോ ഏകവാരം നിമുഗ്ഗോ തഥാ നിമുഗ്ഗോവ ഹോതി. ഏതസ്സ ഹി പുന ഭവതോ വുട്ഠാനം നാമ നത്ഥീതി വദന്തി. മക്ഖലിഗോസാലാദയോ വിയ ഹേട്ഠാ നരകഗ്ഗീനംയേവ ആഹാരോ ഹോതി.

സാഹു സദ്ധാ കുസലേസു ധമ്മേസൂതി കുസലധമ്മേസു സദ്ധാ നാമ സാധുലദ്ധികാതി ഉമ്മുജ്ജതി. സോ താവതകേനേവ കുസലേന ഉമ്മുജ്ജതി നാമ. സാധു ഹിരീതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഹായതിയേവാതി ചങ്കവാരേ ആസിത്തഉദകം വിയ ഏകന്തേന പരിഹായതേവ. ഏവം പുഗ്ഗലോതി ഏവം സാഹു സദ്ധാതി. ഇമേസം സദ്ധാദീനം വസേന ഏകവാരം ഉമ്മുജ്ജിത്വാ തേസം പരിഹാനിയാ പുന നിമുജ്ജതിയേവ, ദേവദത്താദയോ വിയ. ദേവദത്തോ ഹി അട്ഠ സമാപത്തിയോ, പഞ്ച ച അഭിഞ്ഞായോ നിബ്ബത്തേത്വാപി പുന ബുദ്ധാനം പടികണ്ടകതായ തേഹി ഗുണേഹി പരിഹീനോ രുഹിരുപ്പാദകമ്മം ¶ സങ്ഘഭേദകമ്മഞ്ച ¶ കത്വാ കായസ്സ ഭേദാ ദുതിയചിത്തവാരേന നിരയേ നിബ്ബത്തി. കോകാലികോ ദ്വേ അഗ്ഗസാവകേ ഉപവദിത്വാ പദുമനിരയേ നിബ്ബത്തോ.

നേവ ഹായതി നോ വഡ്ഢതീതി അപ്പഹോനകകാലേപി ന ഹായതി, പഹോനകകാലേപി ന വഡ്ഢതി. ഉഭയമ്പി പനേതം അഗാരികേനപി അനഗാരികേനപി ദീപേതബ്ബം. ഏകച്ചോ ഹി അഗാരികോ അപ്പഹോനകകാലേ പക്ഖികഭത്തം വാ സലാകഭത്തം വാ വസ്സാവാസികം വാ ഉപനിബന്ധാപേതി. സോ പച്ഛാ പഹോനകകാലേപി പക്ഖികഭത്താദിമത്തമേവ പവത്തേതി. അനഗാരികോപി ആദിമ്ഹി അപ്പഹോനകകാലേ ഉദ്ദേസം വാ ധുതങ്ഗം വാ ഗണ്ഹാതി, മേധാബലവീരിയസമ്പത്തിയാ പഹോനകകാലേപി തതോ ഉത്തരിം ന കരോതി. ഏവം പുഗ്ഗലോതി ഏവം ഇമായ സദ്ധാദീനം ഠിതിയാ പുഗ്ഗലോ ഉമ്മുജ്ജിത്വാ ഠിതോ നാമ ഹോതി.

ഉമ്മുജ്ജിത്വാ വിപസ്സതി വിലോകേതീതി സോതാപന്നോ പുഗ്ഗലോ ഉട്ഠഹിത്വാ ഗമനമഗ്ഗം ഗന്തബ്ബം ദിസം വാ ആലോകേതി നാമ.

ഉമ്മുജ്ജിത്വാ ¶ പതരതീതി സകദാഗാമിപുഗ്ഗലോ കിലേസതനുതായ ഉട്ഠഹിത്വാ ഗന്തബ്ബദിസാഭിമുഖോ പതരതി നാമ.

പതിഗാധപ്പത്തോ ഹോതീതി അനാഗാമിപുഗ്ഗലോ ഉട്ഠായ വിലോകേത്വാ പതരിത്വാ ഗന്ത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ പതിട്ഠാപത്തോ നാമ ഹോതി, തിട്ഠതി, ന പുനാഗച്ഛതി.

തിണ്ണോ പാരങ്ഗതോ ഥലേ തിട്ഠതീതി സബ്ബകിലേസോഘം തരിത്വാ പരതീരം ഗന്ത്വാ നിബ്ബാനഥലേ ഠിതോ നാമ ഹോതി. ഇമേ പന സത്ത പുഗ്ഗലാ ഉദകോപമേന ദീപിതാ.

സത്ത കിര ജങ്ഘവാണിജാ അദ്ധാനമഗ്ഗപടിപന്നാ അന്തരാമഗ്ഗേ ഏകം പുണ്ണനദിം പാപുണിംസു. തേസു പഠമം ഓതിണ്ണോ ഉദകഭീരുകോ പുരിസോ ഓതിണ്ണട്ഠാനേയേവ നിമുജ്ജിത്വാ പുന ഉട്ഠാതും നാസക്ഖി, അന്തോയേവ മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖോ ജാതോ. ദുതിയോ ഓതിണ്ണട്ഠാനേ നിമുജ്ജിത്വാ സകിം ഉട്ഠഹിത്വാ പുന നിമുഗ്ഗോ ഉട്ഠാതും നാസക്ഖി, അന്തോയേവ മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖോ ജാതോ. തതിയോ നിമുജ്ജിത്വാ ഉട്ഠഹി. സോ മജ്ഝേ നദിയാ ഠത്വാ നേവ ഓരതോ ആഗന്തും, ന പരതോ ഗന്തും അസക്ഖി ¶ . ചതുത്ഥോ ഉട്ഠായ ഠിതോ ഉത്തരണതിത്ഥം ഓലോകേസി. പഞ്ചമോ ഓതരണതിത്ഥം ഓലോകേത്വാ പതരി. ഛട്ഠോ തരിത്വാ പാരിമതീരം ഗന്ത്വാ കടിപ്പമാണേ ഉദകേ ഠിതോ. സത്തമോ പാരിമതീരം ഗന്ത്വാ ഗന്ധചുണ്ണാദീഹി ന്ഹാത്വാ വരവത്ഥാനി ¶ നിവാസേത്വാ സുരഭിവിലേപനം വിലിമ്പിത്വാ നീലുപ്പലാദീനി പിളന്ധിത്വാ നാനാലങ്കാരപടിമണ്ഡിതോ മഹാനഗരം പവിസിത്വാ പാസാദവരമാരുയ്ഹ ഉത്തമഭോജനം ഭുഞ്ജി.

തത്ഥ സത്ത ജങ്ഘവാണിജാ വിയ ഇമേ സത്ത പുഗ്ഗലാ. നദീ വിയ വട്ടം. പഠമസ്സ ഉദകഭീരുകസ്സ പുരിസസ്സ ഓതിണ്ണട്ഠാനേയേവ നിമുജ്ജനം വിയ മിച്ഛാദിട്ഠികസ്സ വട്ടേ നിമുജ്ജനം. ഉമ്മുജ്ജിത്വാ നിമുഗ്ഗപുരിസോ വിയ സദ്ധാദീനം ഉപ്പത്തിമത്തകേന ഉമ്മുജ്ജിത്വാ തേസം പരിഹാനിയാ നിമുഗ്ഗപുഗ്ഗലോ. മജ്ഝേ നദിയാ ഠിതോ വിയ സദ്ധാദീനം ഠിതിയാ ഠിതപുഗ്ഗലോ. ഉത്തരണതിത്ഥം ഓലോകേന്തോ വിയ ഗന്തബ്ബമഗ്ഗം ഗന്തബ്ബദിസം വാ ഓലോകേന്തോ സോതാപന്നോ. പതരിതപുരിസോ വിയ കിലേസതനുതായ പതരന്തോ സകദാഗാമീ. തരിത്വാ കടിമത്തേ ഉദകേ ഠിതപുരിസോ വിയ അനാവത്തിതധമ്മതായ ഠിതോ അനാഗാമീ. ന്ഹത്വാ പാരിമതീരം ¶ ഉത്തരിത്വാ ഥലേ ഠിതപുരിസോ വിയ ചത്താരോ ഓഘേ അതിക്കമിത്വാ നിബ്ബാനഥലേ ഠിതോ ഖീണാസവബ്രാഹ്മണോ. ഥലേ ഠിതപുരിസസ്സ നഗരം പവിസിത്വാ പാസാദവരം ആരുയ്ഹ ഉത്തമഭോജനഭുഞ്ജനം വിയ ഖീണാസവസ്സ നിബ്ബാനാരമ്മണം ഫലസമാപത്തിം അപ്പേത്വാ വീതിനാമനം വേദിതബ്ബം. ഉഭതോഭാഗവിമുത്താദയോ ഹേട്ഠാ പകാസിതായേവാതി.

൨൦൭. അട്ഠകനവകനിദ്ദേസാപി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.

൨൦൯. ദസകനിദ്ദേസേ – ഇധാതി കാമാവചരഭൂമിയം. കാമാവചരഭൂമിയഞ്ഹി സത്തക്ഖത്തുപരമാദീനം കാമാവചരഭൂമിയഞ്ഞേവ നിട്ഠാ ഹോതി. കാമാവചരത്തഭാവേനേവ അരഹത്തപ്പത്തി ച അനുപാദിസേസനിബ്ബാനപ്പത്തി ച ഹോതീതി അത്ഥോ.

ഇധ ¶ വിഹായാതി ഇധ കാമാവചരേ അത്തഭാവേ വിഹായ സുദ്ധാവാസത്തഭാവേ ഠിതാനം നിട്ഠാ ഹോതീതി അത്ഥോ. അന്തരാപരിനിബ്ബായിആദയോ ഹി ഇധ അനാഗാമിഫലം പത്വാ ഇതോ ചുതാ സുദ്ധാവാസേസു ഉപ്പജ്ജിത്വാ തേന അത്തഭാവേന അരഹത്തഞ്ചേവ അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുഞ്ച ¶ പാപുണന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘ഇമേസം പഞ്ചന്നം ഇധ വിഹായ നിട്ഠാ’’തി.

യം വേ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിം, ലോകേ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ;

നാതിസങ്ഖേപതോ സത്ഥാ, ദേസേസി തിദസാലയേ.

തസ്സാ അട്ഠകഥഞ്ചേവ, ദീപഭാസായ സങ്ഖതം;

ആഗമട്ഠകഥായോ ച, ഓഗാഹേത്വാ അസേസതോ.

സുവിഭത്തോ ¶ അസംകിണ്ണോ, യോ യോ അത്ഥോ യഹിം യഹിം;

തതോ തതോ തം ഗഹേത്വാ, പഹായ അതിവിത്ഥാരം.

വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ യം വുത്തം, തം അനാദായ സങ്ഖതാ;

നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാര-നയേനട്ഠകഥാ അയം.

തം ഏതം സത്തമത്തേഹി, ഭാണവാരേഹി തന്തിയാ;

ചിരട്ഠിതത്ഥം ധമ്മസ്സ, സങ്ഖരോന്തേന യം മയാ.

സമ്പത്തം കുസലം തേന, സദ്ധമ്മം സുഖുമം സിവം;

ഓലോകേന്തു വിസുദ്ധേന, പാണയോ ധമ്മചക്ഖുനാതി.

പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തി-അട്ഠകഥാ നിട്ഠിതാ.

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

നിസിന്നോ ¶ ¶ ¶ ദേവലോകസ്മിം, ദേവസങ്ഘപുരക്ഖതോ;

സദേവകസ്സ ലോകസ്സ, സത്ഥാ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ.

സബ്ബപഞ്ഞത്തികുസലോ, പഞ്ഞത്തിപരിദീപനം;

വത്വാ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിം, ലോകേ ഉത്തമപുഗ്ഗലോ.

യം പുഗ്ഗലകഥാദീനം, കഥാനം വത്ഥുഭാവതോ;

കഥാവത്ഥുപ്പകരണം, സങ്ഖേപേന അദേസയീ.

മാതികാഠപനേനേവ ¶ , ഠപിതസ്സ സുരാലയേ;

തസ്സ മോഗ്ഗലിപുത്തേന, വിഭത്തസ്സ മഹീതലേ.

ഇദാനി യസ്മാ സമ്പത്തോ, അത്ഥസംവണ്ണനാക്കമോ;

തസ്മാ നം വണ്ണയിസ്സാമി, തം സുണാഥ സമാഹിതാതി.

യമകപാടിഹീരാവസാനസ്മിഞ്ഹി ഭഗവാ തിദസപുരേ പാരിച്ഛത്തകമൂലേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം വസ്സം ഉപഗന്ത്വാ മാതരം കായസക്ഖിം കത്വാ ദേവപരിസായ അഭിധമ്മകഥം കഥേന്തോ ധമ്മസങ്ഗണീവിഭങ്ഗധാതുകഥാപുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിപ്പകരണാനി ദേസയിത്വാ കഥാവത്ഥുദേസനായ വാരേ സമ്പത്തേ ‘‘അനാഗതേ മമ സാവകോ മഹാപഞ്ഞോ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ നാമ ഉപ്പന്നം സാസനമലം സോധേത്വാ തതിയസങ്ഗീതിം കരോന്തോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ നിസിന്നോ സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനി പരവാദേ പഞ്ചാതി സുത്തസഹസ്സം ¶ സമോധാനേത്വാ ഇമം പകരണം ഭാജേസ്സതീ’’തി തസ്സോകാസം കരോന്തോ യാ ചേസാ പുഗ്ഗലവാദേ താവ ചതൂസു പഞ്ഹേസു ദ്വിന്നം പഞ്ചകാനം വസേന അട്ഠമുഖാ വാദയുത്തി, തം ആദിം കത്വാ സബ്ബകഥാമഗ്ഗേസു അസമ്പുണ്ണഭാണവാരമത്തായ തന്തിയാ മാതികം ഠപേസി. അഥാവസേസം ¶ അഭിധമ്മകഥം വിത്ഥാരനയേനേവ കഥേത്വാ വുത്ഥവസ്സോ സുവണ്ണരജതസോപാനമജ്ഝേ മണിമയേന സോപാനേന ദേവലോകതോ സങ്കസ്സനഗരേ ഓരുയ്ഹ സത്തഹിതം സമ്പാദേന്തോ യാവതായുകം ഠത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി.

അഥസ്സ മഹാകസ്സപപ്പമുഖോ വസീഗണോ അജാതസത്തുരാജാനം സഹായം ഗഹേത്വാ ധമ്മവിനയസരീരം സങ്ഗഹം ആരോപേസി. തതോ വസ്സസതസ്സ അച്ചയേന വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ ദസ വത്ഥൂനി ദീപയിംസു. താനി സുത്വാ കാകണ്ഡകസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ പുത്തോ യസത്ഥേരോ സുസുനാഗപുത്തം കാലാസോകം നാമ രാജാനം സഹായം ഗഹേത്വാ ദ്വാദസന്നം ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനം അന്തരേ സത്തഥേരസതാനി ഉച്ചിനിത്വാ താനി ദസവത്ഥൂനി മദ്ദിത്വാ ധമ്മവിനയസരീരം സങ്ഗഹം ആരോപേസി.

തേഹി പന ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി നിഗ്ഗഹിതാ ദസസഹസ്സാ വജ്ജിപുത്തകാ ഭിക്ഖൂ പക്ഖം പരിയേസമാനാ അത്തനോ അനുരൂപം ദുബ്ബലപക്ഖം ലഭിത്വാ വിസും മഹാസങ്ഘികാചരിയകുലം നാമ അകംസു ¶ . തതോ ഭിജ്ജിത്വാ അപരാനി ദ്വേ ആചരിയകുലാനി ജാതാനി – ഗോകുലികാ ച ഏകബ്യോഹാരികാ ച. ഗോകുലികനികായതോ ഭിജ്ജിത്വാ അപരാനി ദ്വേ ആചരിയകുലാനി ജാതാനി – പണ്ണത്തിവാദാ ച ബാഹുലിയാ ച. ബഹുസ്സുതികാതിപി തേസംയേവ നാമം. തേസംയേവ അന്തരേ ചേതിയവാദാ നാമ അപരേ ആചരിയവാദാ ഉപ്പന്നാ. ഏവം മഹാസങ്ഘികാചരിയകുലതോ ദുതിയേ വസ്സസതേ പഞ്ചാചരിയകുലാനി ഉപ്പന്നാനി. താനി മഹാസങ്ഘികേഹി സദ്ധിം ഛ ഹോന്തി.

തസ്മിംയേവ ¶ ദുതിയേ വസ്സസതേ ഥേരവാദതോ ഭിജ്ജിത്വാ ദ്വേ ആചരിയവാദാ ഉപ്പന്നാ – മഹിസാസകാ ച വജ്ജിപുത്തകാ ച. തത്ഥ വജ്ജിപുത്തകവാദതോ ഭിജ്ജിത്വാ അപരേ ചത്താരോ ആചരിയവാദാ ഉപ്പന്നാ – ധമ്മുത്തരിയാ, ഭദ്രയാനികാ, ഛന്നാഗാരികാ, സമിതിയാതി. പുന തസ്മിംയേവ ദുതിയേ വസ്സസതേ മഹിസാസകവാദതോ ഭിജ്ജിത്വാ സബ്ബത്ഥിവാദാ ധമ്മഗുത്തികാതി ദ്വേ ആചരിയവാദാ ഉപ്പന്നാ. പുന സബ്ബത്ഥിവാദകുലതോ ഭിജ്ജിത്വാ കസ്സപികാ നാമ ജാതാ. കസ്സപികേസു ഭിന്നേസു അപരേ സങ്കന്തികാ നാമ ജാതാ. സങ്കന്തികേസു ഭിന്നേസു സുത്തവാദാ നാമ ജാതാതി ഥേരവാദതോ ഭിജ്ജിത്വാ ഇമേ ഏകാദസ ¶ ആചരിയവാദാ ഉപ്പന്നാ. തേ ഥേരവാദേഹി സദ്ധിം ദ്വാദസ ഹോന്തി. ഇതി ഇമേ ച ദ്വാദസ, മഹാസങ്ഘികാനഞ്ച ഛ ആചരിയവാദാതി സബ്ബേവ അട്ഠാരസ ആചരിയവാദാ ദുതിയേ വസ്സസതേ ഉപ്പന്നാ. അട്ഠാരസ നികായാതിപി, അട്ഠാരസാചരിയകുലാനീതിപി ഏതേസംയേവ നാമം. ഏതേസു പന സത്തരസ വാദാ ഭിന്നകാ, ഥേരവാദോ അസമ്ഭിന്നകോതി വേദിതബ്ബോ. വുത്തമ്പി ചേതം ദീപവംസേ –

‘‘നിക്കഡ്ഢിതാ പാപഭിക്ഖൂ, ഥേരേഹി വജ്ജിപുത്തകാ;

അഞ്ഞം പക്ഖം ലഭിത്വാന, അധമ്മവാദീ ബഹൂ ജനാ.

‘‘ദസസഹസ്സാ സമാഗന്ത്വാ, അകംസു ധമ്മസങ്ഗഹം;

തസ്മായം ധമ്മസങ്ഗീതി, മഹാസങ്ഗീതി വുച്ചതി.

‘‘മഹാസങ്ഗീതികാ ഭിക്ഖൂ, വിലോമം അകംസു സാസനേ;

ഭിന്ദിത്വാ മൂലസങ്ഗഹം, അഞ്ഞം അകംസു സങ്ഗഹം.

‘‘അഞ്ഞത്ര ¶ ¶ സങ്ഗഹിതാ സുത്തം, അഞ്ഞത്ര അകരിംസു തേ;

അത്ഥം ധമ്മഞ്ച ഭിന്ദിംസു, വിനയേ നികായേസു ച പഞ്ചസു.

‘‘പരിയായദേസിതഞ്ചാപി, അഥോ നിപ്പരിയായദേസിതം;

നീതത്ഥഞ്ചേവ നേയ്യത്ഥം, അജാനിത്വാന ഭിക്ഖവോ.

‘‘അഞ്ഞം സന്ധായ ഭണിതം, അഞ്ഞം അത്ഥം ഠപയിംസു തേ;

ബ്യഞ്ജനച്ഛായായ തേ ഭിക്ഖൂ, ബഹും അത്ഥം വിനാസയും.

‘‘ഛഡ്ഡേത്വാന ഏകദേസം, സുത്തം വിനയഗമ്ഭീരം;

പതിരൂപം സുത്തം വിനയം, തഞ്ച അഞ്ഞം കരിംസു തേ.

‘‘പരിവാരം അത്ഥുദ്ധാരം, അഭിധമ്മം ഛപ്പകരണം;

പടിസമ്ഭിദഞ്ച നിദ്ദേസം, ഏകദേസഞ്ച ജാതകം.

‘‘ഏത്തകം വിസ്സജ്ജിത്വാന, അഞ്ഞാനി അകരിംസു തേ;

നാമം ലിങ്ഗം പരിക്ഖാരം, ആകപ്പകരണാനി ച.

‘‘പകതിഭാവം ജഹിത്വാ, തഞ്ച അഞ്ഞം അകംസു തേ;

പുബ്ബങ്ഗമാ ഭിന്നവാദാ, മഹാസങ്ഗീതികാരകാ.

‘‘തേസഞ്ച ¶ അനുകാരേന, ഭിന്നവാദാ ബഹൂ അഹു;

തതോ അപരകാലമ്ഹി, തസ്മിം ഭേദോ അജായഥ.

‘‘ഗോകുലികാ ഏകബ്യോഹാരി, ദ്വിധാ ഭിജ്ജിത്ഥ ഭിക്ഖവോ;

ഗോകുലികാനം ദ്വേ ഭേദാ, അപരകാലമ്ഹി ജായഥ.

‘‘ബഹുസ്സുതികാ ¶ ച പഞ്ഞത്തി, ദ്വിധാ ഭിജ്ജിത്ഥ ഭിക്ഖവോ;

ചേതിയാ ച പുനവാദീ, മഹാസങ്ഗീതിഭേദകാ.

‘‘പഞ്ചവാദാ ഇമേ സബ്ബേ, മഹാസങ്ഗീതിമൂലകാ;

അത്ഥം ധമ്മഞ്ച ഭിന്ദിംസു, ഏകദേസഞ്ച സങ്ഗഹം.

‘‘ഗന്ഥഞ്ച ഏകദേസഞ്ഹി, ഛഡ്ഡേത്വാ അഞ്ഞം അകംസു തേ;

നാമം ¶ ലിങ്ഗം പരിക്ഖാരം, ആകപ്പകരണാനി ച.

‘‘പകതിഭാവം ജഹിത്വാ, തഞ്ച അഞ്ഞം അകംസു തേ;

വിസുദ്ധത്ഥേരവാദമ്ഹി, പുന ഭേദോ അജായഥ.

‘‘മഹിസാസകാ വജ്ജിപുത്തകാ, ദ്വിധാ ഭിജ്ജിത്ഥ ഭിക്ഖവോ;

വജ്ജിപുത്തകവാദമ്ഹി, ചതുധാ ഭേദോ അജായഥ.

‘‘ധമ്മുത്തരികാ ഭദ്ദയാനികാ, ഛന്നാഗാരികാ ച സമിതി;

മഹിസാസകാനം ദ്വേ ഭേദാ, അപരകാലമ്ഹി അജായഥ.

‘‘സബ്ബത്ഥിവാദാ ധമ്മഗുത്താ, ദ്വിധാ ഭിജ്ജിത്ഥ ഭിക്ഖവോ;

സബ്ബത്ഥിവാദാനം കസ്സപികാ, സങ്കന്തികസ്സപികേന ച.

‘‘സങ്കന്തികാനം സുത്തവാദീ, അനുപുബ്ബേന ഭിജ്ജഥ;

ഇമേ ഏകാദസ വാദാ, സമ്ഭിന്നാ ഥേരവാദതോ.

‘‘അത്ഥം ധമ്മഞ്ച ഭിന്ദിംസു, ഏകദേസഞ്ച സങ്ഗഹം;

ഗന്ഥഞ്ച ഏകദേസഞ്ഹി, ഛഡ്ഡേത്വാ അഞ്ഞം അകംസു തേ.

‘‘നാമം ¶ ലിങ്ഗം പരിക്ഖാരം, ആകപ്പകരണാനി ച;

പകതിഭാവം ജഹിത്വാ, തഞ്ച അഞ്ഞം അകംസു തേ.

‘‘സത്തരസ ഭിന്നവാദാ, ഏകവാദോ അഭിന്നകോ;

സബ്ബേവട്ഠാരസ ഹോന്തി, ഭിന്നവാദേന തേ സഹ.

‘‘നിഗ്രോധോവ ¶ മഹാരുക്ഖോ, ഥേര വാദാനമുത്തമോ;

അനൂനം അനധികഞ്ച, കേവലം ജിനസാസനം.

‘‘സന്തകാ വിയ രുക്ഖമ്ഹി, നിബ്ബത്താ വാദസേസകാ;

പഠമേ വസ്സസതേ നത്ഥി, ദുതിയേ വസ്സസതന്തരേ;

ഭിന്നാ സത്തരസ വാദാ, ഉപ്പന്നാ ജിനസാസനേ’’തി.

അപരാപരം പന ഹേമവതികാ, രാജഗിരികാ, സിദ്ധത്ഥികാ, പുബ്ബസേലിയാ, അപരസേലിയാ, വാജിരിയാതി അഞ്ഞേപി ഛ ആചരിയവാദാ ഉപ്പന്നാ. തേ ഇധ അനധിപ്പേതാ. പുരിമകാനം ¶ പന അട്ഠാരസന്നം ആചരിയവാദാനം വസേന പവത്തമാനേ സാസനേ പടിലദ്ധസദ്ധോ അസോകോ ധമ്മരാജാ ദിവസേ ദിവസേ ബുദ്ധപൂജായ സതസഹസ്സം, ധമ്മപൂജായ സതസഹസ്സം, സങ്ഘപൂജായ സതസഹസ്സം, അത്തനോ ആചരിയസ്സ നിഗ്രോധത്ഥേരസ്സ സതസഹസ്സം, ചതൂസു ദ്വാരേസു ഭേസജ്ജത്ഥായ സതസഹസ്സന്തി പഞ്ചസതസഹസ്സാനി പരിച്ചജന്തോ സാസനേ ഉളാരം ലാഭസക്കാരം പവത്തേസി.

തിത്ഥിയാ ഹതലാഭസക്കാരാ അന്തമസോ ഘാസച്ഛാദനമത്തമ്പി അലഭന്താ ലാഭസക്കാരം പത്ഥയമാനാ ഭിക്ഖൂസു പബ്ബജിത്വാ സകാനി സകാനി ദിട്ഠിഗതാനി – ‘‘അയം ധമ്മോ, അയം വിനയോ, ഇദം സത്ഥുസാസന’’ന്തി ദീപേന്തി. പബ്ബജ്ജം അലഭമാനാപി സയമേവ കേസേ ഛിന്ദിത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ വിഹാരേസു വിചരന്താ ഉപോസഥകമ്മാദികരണകാലേ സങ്ഘമജ്ഝം പവിസന്തി. തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന ധമ്മേന വിനയേന സത്ഥുസാസനേന നിഗ്ഗയ്ഹമാനാപി ധമ്മവിനയാനുലോമായ പടിപത്തിയാ അസണ്ഠഹന്താ അനേകരൂപം സാസനസ്സ അബ്ബുദഞ്ച മലഞ്ച കണ്ടകഞ്ച സമുട്ഠാപേന്തി. കേചി അഗ്ഗിം പരിചരന്തി, കേചി പഞ്ചാതപേ തപന്തി, കേചി ആദിച്ചം അനുപരിവത്തന്തി, കേചി ‘‘ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച വോഭിന്ദിസ്സാമാ’’തി തഥാ തഥാ പഗ്ഗണ്ഹിംസു. തദാ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ന തേഹി സദ്ധിം ¶ ഉപോസഥം വാ പവാരണം വാ അകാസി. അസോകാരാമേ സത്ത വസ്സാനി ഉപോസഥോ ഉപച്ഛിജ്ജി.

രാജാ ‘‘ആണായ കാരേസ്സാമീ’’തി വായമന്തോപി കാരേതും നാസക്ഖി, അഞ്ഞദത്ഥു ദുഗ്ഗഹിതഗാഹിനാ ബാലേന അമച്ചേന അനേകേസു ഭിക്ഖൂസു ജീവിതാ വോരോപിതേസു വിപ്പടിസാരീ അഹോസി. സോ തഞ്ച വിപ്പടിസാരം തഞ്ച സാസനേ ഉപ്പന്നം അബ്ബുദം വൂപസമേതുകാമോ ‘‘കോ നു ഖോ ഇമസ്മിം അത്ഥേ പടിബലോ’’തി ¶ സങ്ഘം പുച്ഛിത്വാ ‘‘മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ, മഹാരാജാ’’തി സുത്വാ സങ്ഘസ്സ വചനേന അഹോഗങ്ഗാപബ്ബതതോ ഥേരം പക്കോസാപേത്വാ ഇദ്ധിപാടിഹാരിയദസ്സനേന ഥേരസ്സ ആനുഭാവേ നിബ്ബിചികിച്ഛോ അത്തനോ കുക്കുച്ചം പുച്ഛിത്വാ വിപ്പടിസാരം വൂപസമേസി. ഥേരോപി തം രാജുയ്യാനേയേവ വസന്തോ സത്ത ദിവസാനി സമയം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേസി. സോ ഉഗ്ഗഹിതസമയോ സത്തമേ ദിവസേ അസോകാരാമേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ സാണിപാകാരം പരിക്ഖിപാപേത്വാ സാണിപാകാരന്തരേ നിസിന്നോ ഏകലദ്ധികേ ഏകലദ്ധികേ ഭിക്ഖൂ ¶ ഏകതോ ഏകതോ കാരേത്വാ ഏകമേകം ഭിക്ഖുസമൂഹം പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, കിംവാദീ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? തതോ സസ്സതവാദിനോ – ‘‘സസ്സതവാദീ’’തി ആഹംസു. ഏകച്ചസസ്സതികാ, അന്താനന്തികാ, അമരാവിക്ഖേപികാ, അധിച്ചസമുപ്പന്നികാ, സഞ്ഞീവാദാ, അസഞ്ഞീവാദാ, നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞീവാദാ, ഉച്ഛേദവാദാ, ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദാ – ‘‘ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദീ’’തി ആഹംസു. രാജാ പഠമമേവ സമയസ്സ ഉഗ്ഗഹിതത്താ നയിമേ ഭിക്ഖൂ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ ഇമേതി ഞത്വാ തേസം സേതകാനി വത്ഥാനി ദത്വാ ഉപ്പബ്ബാജേസി. തേ സബ്ബേപി സട്ഠിസഹസ്സാ അഹേസും.

അഥഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ പക്കോസാപേത്വാ പുച്ഛി – ‘‘കിംവാദീ, ഭന്തേ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? ‘‘വിഭജ്ജവാദീ, മഹാരാജാ’’തി. ഏവം വുത്തേ രാജാ ഥേരം പുച്ഛി – ‘‘വിഭജ്ജവാദീ, ഭന്തേ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തി? ‘‘ആമ, മഹാരാജാ’’തി. തതോ രാജാ ‘സുദ്ധം ദാനി, ഭന്തേ, സാസനം, കരോതു ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപോസഥ’ന്തി ആരക്ഖം ദത്വാ നഗരം പാവിസി. സമഗ്ഗോ സങ്ഘോ സന്നിപതിത്വാ ഉപോസഥം അകാസി. തസ്മിം സന്നിപാതേ സട്ഠിഭിക്ഖുസതസഹസ്സാനി അഹേസും. തസ്മിം സമാഗമേ മോഗ്ഗലിപുത്തതിസ്സത്ഥേരോ യാനി ച തദാ ഉപ്പന്നാനി വത്ഥൂനി, യാനി ച ആയതിം ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തി, സബ്ബേസമ്പി തേസം പടിബാഹനത്ഥം സത്ഥാരാ ദിന്നനയവസേനേവ തഥാഗതേന ഠപിതമാതികം വിഭജന്തോ സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനി പരവാദേ പഞ്ചാതി സുത്തസഹസ്സം ആഹരിത്വാ ഇമം പരപ്പവാദമഥനം ആയതിലക്ഖണം കഥാവത്ഥുപ്പകരണം അഭാസി.

തതോ ¶ സട്ഠിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യേസു ഭിക്ഖൂ ഉച്ചിനിത്വാ തിപിടകപരിയത്തിധരാനം പഭിന്നപടിസമ്ഭിദാനം ഭിക്ഖൂനം സഹസ്സമേകം ഗഹേത്വാ യഥാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ച യസത്ഥേരോ ച ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിംസു; ഏവമേവ സങ്ഗായന്തോ ¶ സാസനമലം വിസോധേത്വാ തതിയസങ്ഗീതിം അകാസി. തത്ഥ അഭിധമ്മം സങ്ഗായന്തോ ഇമം യഥാഭാസിതം പകരണം സങ്ഗഹം ആരോപേസി. തേന വുത്തം –

‘‘യം ¶ പുഗ്ഗലകഥാദീനം, കഥാനം വത്ഥുഭാവതോ;

കഥാവത്ഥുപ്പകരണം, സങ്ഖേപേന അദേസയീ.

‘‘മാതികാഠപനേനേവ, ഠപിതസ്സ സുരാലയേ;

തസ്സ മോഗ്ഗലിപുത്തേന, വിഭത്തസ്സ മഹീതലേ.

‘‘ഇദാനി യസ്മാ സമ്പത്തോ, അത്ഥസംവണ്ണനാക്കമോ;

തസ്മാ നം വണ്ണയിസ്സാമി, തം സുണാഥ സമാഹിതാ’’തി.

൧. തത്ഥ ¶ ¶ ¶ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി അയം പുച്ഛാ. ആമന്താതി അയം പടിജാനനാ. കസ്സ പനായം പുച്ഛാ, കസ്സ പടിജാനനാതി? അസുകസ്സാതി ന വത്തബ്ബാ. ഭഗവതാ ഹി ഇമസ്മിം പകരണേ നാനപ്പകാരാനം ലദ്ധീനം വിസോധനത്ഥം തന്തിവസേന മാതികാ ഠപിതാ. സാ ഥേരേന സത്ഥാരാ ദിന്നനയേ ഠത്വാ തന്തിവസേന വിഭത്താ. ന ഹി ഥേരോ യത്തകാ ഏത്ഥ വാദമഗ്ഗാ ദസ്സിതാ, തത്തകേഹി വാദീഹി സദ്ധിം വാദേന വിഗ്ഗാഹികകഥം കഥേസി. ഏവം സന്തേപി പന താസം താസം കഥാനം അത്ഥസ്സ സുഖാവധാരണത്ഥം സകവാദീപുച്ഛാ, പരവാദീപുച്ഛാ, സകവാദീപടിഞ്ഞാ, പരവാദീപടിഞ്ഞാതി ഏവം വിഭാഗം ദസ്സേത്വാവ അത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമ.

പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി ഹി അയം സകവാദീപുച്ഛാ. തായ ‘‘യേ അത്ഥി പുഗ്ഗലോതി ഏവംലദ്ധികാ പുഗ്ഗലവാദിനോ, തേ ഏവം പുച്ഛിതബ്ബാ’’തി ദീപേതി. കേ പന പുഗ്ഗലവാദിനോതി? സാസനേ വജ്ജിപുത്തകാ ചേവ സമിതിയാ ച ബഹിദ്ധാ ച ബഹൂ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ. തത്ഥ പുഗ്ഗലോതി അത്താ, സത്തോ ജീവോ. ഉപലബ്ഭതീതി പഞ്ഞായ ഉപഗന്ത്വാ ലബ്ഭതി, ഞായതീതി അത്ഥോ. സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി ഏത്ഥ സച്ചികട്ഠോതി മായാമരീചിആദയോ വിയ അഭൂതാകാരേന അഗ്ഗഹേതബ്ബോ ഭൂതട്ഠോ. പരമത്ഥോതി അനുസ്സവാദിവസേന അഗ്ഗഹേതബ്ബോ ഉത്തമത്ഥോ. ഉഭയേനാപി യോ പരതോ ¶ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, രൂപഞ്ച ഉപലബ്ഭതീ’’തിആദിനാ ഖന്ധായതനധാതുഇന്ദ്രിയവസേന സത്തപഞ്ഞാസവിധോ ധമ്മപ്പഭേദോ ദസ്സിതോ ¶ . യഥാ സോ ഭൂതേന സഭാവട്ഠേന ഉപലബ്ഭതി, ഏവം തവ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതി പുച്ഛതി. പരവാദീ ആമന്താതി പടിജാനാതി. പടിജാനനഞ്ഹി കത്ഥചി ‘‘ആമ, ഭന്തേ’’തി ആഗച്ഛതി, കത്ഥചി ‘‘ആമോ’’തി പടിജാനനം ആഗച്ഛതി. ഇധ പന ‘‘ആമന്താ’’തി ആഗതം. തത്രായം അധിപ്പായോ – സോ ഹി യം തം പരതോ വുത്തം ഭഗവതാ – ‘‘അത്ഥി പുഗ്ഗലോ അത്തഹിതായ പടിപന്നോ’’തി സുത്തം ¶ ആഗതം, തം ഗഹേത്വാ യസ്മാ പന ഭഗവാ സച്ചവാദീ ന വിസംവാദനപുരേക്ഖാരോ വാചം ഭാസതി, നാപി അനുസ്സവാദിവസേന ധമ്മം ദേസേതി, സദേവകം പന ലോകം സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേതി, തസ്മാ യോ തേന വുത്തോ ‘‘അത്ഥി പുഗ്ഗലോ അത്തഹിതായ പടിപന്നോ’’തി, സോ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനേവ അത്ഥീതി ലദ്ധിം ഗഹേത്വാ ‘‘ആമന്താ’’തി പടിജാനാതി.

അഥസ്സ താദിസസ്സ ലേസവചനസ്സ ഛലവാദസ്സ ഓകാസം അദദമാനോ സകവാദീ യോ സച്ചികട്ഠോതിആദിമാഹ. തത്രായം അധിപ്പായോ – യ്വായം പരതോ ‘‘സപ്പച്ചയോ അപ്പച്ചയോ, സങ്ഖതോ അസങ്ഖതോ, സസ്സതോ, അസസ്സതോ സനിമിത്തോ അനിമിത്തോ’’തി ഏവം പരിദീപിതോ രൂപാദിസത്തപഞ്ഞാസവിധോ ധമ്മപ്പഭേദോ ആഗതോ; ന സമ്മുതിസച്ചവസേന, നാപി അനുസ്സവാദിവസേന ഗഹേതബ്ബോ. അത്തനോ പന ഭൂതതായ ഏവ സച്ചികട്ഠോ, അത്തപച്ചക്ഖതായ ച പരമത്ഥോ. തം സന്ധായാഹ – ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി.

തതോതി കരണവചനമേതം, തസ്മാ തേന സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – രുപ്പനാദിഭേദേന വാ സപ്പച്ചയാദിഭേദേന വാ ആകാരേന യോ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥോ ഉപലബ്ഭതി, കിം തേ പുഗ്ഗലോപി തേനാകാരേന ഉപലബ്ഭതീതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേതി അവജാനനാ പരവാദിസ്സ. സോ ഹി തഥാരൂപം പുഗ്ഗലം അനിച്ഛന്തോ അവജാനാതി. തത്രായം പദച്ഛേദോ – ‘ന ഹി ഏവം വത്തബ്ബേ’തി, ന ഹി ഏവന്തിപി വട്ടതി. ദ്വിന്നമ്പി ഏവം ന വത്തബ്ബോതി അത്ഥോ.

ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹന്തി സകവാദിവചനം. യസ്മാ തേ പുരിമായ വത്തബ്ബപടിഞ്ഞായ പച്ഛിമാ നവത്തബ്ബപടിഞ്ഞാ, പച്ഛിമായ ച പുരിമാ ന സന്ധിയതി, തസ്മാപി നിഗ്ഗഹം പത്തോ. തം നിഗ്ഗഹം ദോസം ¶ അപരാധം സമ്പടിച്ഛാഹീതി അത്ഥോ. ഏവം ¶ നിഗ്ഗഹം ആജാനാപേത്വാ ഇദാനി തം ഠപനായ ചേവ അനുലോമപടിലോമതോ പാപനാരോപനാനഞ്ച വസേന പാകടം കരോന്തോ ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതി യദി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി, സചേ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി അത്ഥോ. അയം താവ പരവാദീപക്ഖസ്സ ഠപനതോ നിഗ്ഗഹപാപനാരോപനാനം ലക്ഖണഭൂതാ ¶ അനുലോമഠപനാ നാമ. തേന വത രേതിആദി അനുലോമപക്ഖേ നിഗ്ഗഹസ്സ പാപിതത്താ അനുലോമപാപനാ നാമ. തത്ഥ തേനാതി കാരണവചനം. വതാതി ഓകപ്പനവചനം. രേതി ആമന്തനവചനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – തേന, രേ വത്തബ്ബേ വത, രേ ഹമ്ഭോ, ഭദ്രമുഖ, തേന കാരണേന വത്തബ്ബോയേവാതി. യം തത്ഥ വദേസീതിആദി അനുലോമപക്ഖേ നിഗ്ഗഹസ്സ ആരോപിതത്താ അനുലോമരോപനാ നാമ. യം തസ്സ പരിയോസാനേ മിച്ഛാതിപദം തസ്സ പുരതോ ഇദം തേ’തി ആഹരിതബ്ബം. ഇദം തേ മിച്ഛാതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ. പരതോ ച പാളിയം ഏതം ആഗതമേവ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേതിആദി ‘‘ന ഹേവം വത്തബ്ബേ’’തി പടിക്ഖിത്തപക്ഖസ്സ ഠപിതത്താ പടിലോമതോ നിഗ്ഗഹപാപനാരോപനാനം ലക്ഖണഭൂതാ പടിലോമഠപനാ നാമ. നോ ച വത രേതിആദി പടിലോമപക്ഖേ നിഗ്ഗഹസ്സ പാപിതത്താ പടിലോമപാപനാ നാമ. പുന യം തത്ഥ വദേസീതിആദി പടിലോമപക്ഖേ നിഗ്ഗഹസ്സ ആരോപിതത്താ പടിലോമരോപനാ നാമ. ഇധാപി പരിയോസാനേ മിച്ഛാതിപദസ്സ പുരതോ ഇദം തേതി ആഹരിതബ്ബമേവ. പരതോപി ഏവരൂപേസു ഠാനേസു ഏസേവ നയോ.

തത്രായം ആദിതോ പട്ഠായ സങ്ഖേപത്ഥോ – യദി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത ഭോ സോ ഉപലബ്ഭതീതി വത്തബ്ബോ. യം പന തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബോ ഖോ പുരിമപഞ്ഹേ ‘സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന ഉപലബ്ഭതീ’തി, നോ ച വത്തബ്ബോ ദുതിയപഞ്ഹേ ‘തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീ’’’തി, ഇദം തേ മിച്ഛാതി ഏവം താവ അനുലോമതോ ഠപനാപാപനാരോപനാ ഹോന്തി. അഥ ന വത്തബ്ബോ ദുതിയപഞ്ഹേ ‘‘തതോ സോ ഉപലബ്ഭതീ’’തി, പുരിമപഞ്ഹേപി ന വത്തബ്ബോവ. യം പനേത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബോ ഖോ പുരിമപഞ്ഹേ ‘സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന ഉപലബ്ഭതീ’തി, നോ ¶ ച വത്തബ്ബോ ദുതിയപഞ്ഹേ ‘തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീ’’’തി, ഇദം തേ മിച്ഛാതി ഏവം പടിലോമതോ ഠപനാപാപനാരോപനാ ഹോന്തി. ഏവമേതം നിഗ്ഗഹസ്സ ച അനുലോമപടിലോമതോ ചതുന്നം പാപനാരോപനാനഞ്ച വുത്തത്താ ഉപലബ്ഭതീതിആദികം അനുലോമപഞ്ചകം നാമ. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി അനുലോമതോ പാപനാരോപനാഹി ഏകോ, പടിലോമതോ പാപനാരോപനാഹി ഏകോതി ദ്വേ നിഗ്ഗഹാ കതാ. ‘ആജാനാഹി ¶ നിഗ്ഗഹ’ന്തി ഏതസ്സേവ പനേത്ഥ ¶ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതി പഠമം വാദം നിസ്സായ പഠമസ്സ നിഗ്ഗഹസ്സ ദ്വീഹാകാരേഹി ആരോപിതത്താ ഏകോവായം നിഗ്ഗഹോതി പഠമോ നിഗ്ഗഹോ.

൨. ഇദാനി പച്ചനീകനയോ ഹോതി. തത്ഥ പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ. സോ ഹി ‘‘അത്ഥി പുഗ്ഗലോ അത്തഹിതായ പടിപന്നോ’’തി ഗഹിതത്താ ‘‘നുപലബ്ഭതീ’’തി അസമ്പടിച്ഛന്തോ ഏവം പുച്ഛതി. സകവാദീ യഥാ രൂപാദിധമ്മാ ഉപലബ്ഭന്തി, ഏവം അനുപലബ്ഭനീയതോ ആമന്താതി പടിജാനാതി. പുന ഇതരോ അത്തനാ അധിപ്പേതം സച്ചികട്ഠംയേവ സന്ധായ യോ സച്ചികട്ഠോതിആദിമാഹ. സമ്മുതിസച്ചപരമത്ഥസച്ചാനി വാ ഏകതോ കത്വാപി ഏവമാഹ. സകവാദീ ‘പുഗ്ഗലോ’തി ഉപാദാപഞ്ഞത്തിസബ്ഭാവതോപി ദ്വിന്നം സച്ചാനം ഏകതോ കത്വാ പുച്ഛിതത്താപി ന ഹേവന്തി പടിക്ഖിപതി.

ഇദാനി കിഞ്ചാപി തേന പഠമം പരമത്ഥസച്ചവസേന നുപലബ്ഭനീയതാ സമ്പടിച്ഛിതാ, പച്ഛാ സമ്മുതിസച്ചവസേന വോമിസ്സകവസേന വാ പടിക്ഖിത്താ. പരവാദീ പന ‘നുപലബ്ഭതീ’തി വചനസാമഞ്ഞമത്തം ഛലവാദം നിസ്സായ യം തയാ പഠമം പടിഞ്ഞാതം, തം പച്ഛാ പടിക്ഖിത്തന്തി ഭണ്ഡനസ്സ പടിഭണ്ഡനം വിയ അത്തനോ കതസ്സ നിഗ്ഗഹകമ്മസ്സ പടികമ്മം കരോന്തോ ആജാനാഹി പടികമ്മന്തി ആഹ. ഇദാനി യഥാസ്സ അനുലോമപഞ്ചകേ സകവാദിനാ വാദട്ഠപനം കത്വാ അനുലോമപടിലോമതോ പാപനാരോപനാഹി നിഗ്ഗഹോ പാകടോ കതോ, ഏവം പടികമ്മം പാകടം കരോന്തോ ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോതിആദിമാഹ. തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ അത്ഥതോ വേദിതബ്ബം. യസ്മാ പനേത്ഥ ഠപനാ നാമ പരവാദീപക്ഖസ്സ ഠപനതോ ¶ ‘‘അയം തവ ദോസോ’’തി ദസ്സേതും ഠപനമത്തമേവ ഹോതി, ന നിഗ്ഗഹസ്സ വാ പടികമ്മസ്സ വാ പാകടഭാവകരണം, പാപനാരോപനാഹി പനസ്സ പാകടകരണം ഹോതി. തസ്മാ ഇദം അനുലോമപടിലോമതോ പാപനാരോപനാനം വസേന ചതൂഹാകാരേഹി. പടികമ്മസ്സ കതത്താ പടികമ്മചതുക്കം നാമാതി ഏകം ചതുക്കം വേദിതബ്ബം.

൩. ഏവം പടികമ്മം കത്വാ ഇദാനി യ്വാസ്സ അനുലോമപഞ്ചകേ സകവാദിനാ നിഗ്ഗഹോ കതോ, തസ്സ തമേവ ഛലവാദം നിസ്സായ ദുക്കടഭാവം ദസ്സേന്തോ ത്വഞ്ചേ പന മഞ്ഞസീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ത്വം ചേ പന മഞ്ഞസീതി യദി ത്വം മഞ്ഞസി. വത്തബ്ബേ ഖോതി ഇദം പച്ചനീകേ ആമന്താതി പടിഞ്ഞം സന്ധായ വുത്തം ¶ . നോ ച വത്തബ്ബേതി ഇദം പന ന ഹേവാതി അവജാനനം സന്ധായ വുത്തം. തേന തവ തത്ഥാതി തേന കാരണേന ത്വംയേവ തസ്മിം നുപലബ്ഭതീതി പക്ഖേ – ‘‘ഹേവം പടിജാനന്തന്തി ആമന്താ’’തി ¶ ഏവം പടിജാനന്തോ. ഹേവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബേതി പുന ന ഹേവാതി അവജാനന്തോ ഏവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബോ. അഥ തം നിഗ്ഗണ്ഹാമാതി അഥേവം നിഗ്ഗഹാരഹം തം നിഗ്ഗണ്ഹാമ. സുനിഗ്ഗഹിതോ ച ഹോസീതി സകേന മതേന നിഗ്ഗഹിതത്താ സുനിഗ്ഗഹിതോ ച ഭവസി.

ഏവമസ്സ നിഗ്ഗഹേതബ്ബഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തം നിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ഹഞ്ചീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഠപനാപാപനാരോപനാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. പരിയോസാനേ പന ഇദം തേ മിച്ഛാതി ഇദം തവ വചനം മിച്ഛാ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഇദം ഛലവാദേന ചതൂഹി ആകാരേഹി നിഗ്ഗഹസ്സ കതത്താ നിഗ്ഗഹചതുക്കം നാമ.

൪. ഏവം നിഗ്ഗഹം കത്വാപി ഇദാനി ‘‘യദി അയം മയാ തവ മതേന കതോ ¶ നിഗ്ഗഹോ ദുന്നിഗ്ഗഹോ, യോ മമ തയാ ഹേട്ഠാ അനുലോമപഞ്ചകേ കതോ നിഗ്ഗഹോ, സോപി ദുന്നിഗ്ഗഹോ’’തി ദസ്സേന്തോ ഏസേ ചേ ദുന്നിഗ്ഗഹിതേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏസേ ചേ ദുന്നിഗ്ഗഹിതേതി ഏസോ ചേ തവ വാദോ മയാ ദുന്നിഗ്ഗഹിതോ. അഥ വാ ഏസോ ചേ തവ മയാ കതോ നിഗ്ഗഹോ ദുന്നിഗ്ഗഹോ. ഹേവമേവം തത്ഥ ദക്ഖാതി തത്ഥാപി തയാ മമ ഹേട്ഠാ കതേ നിഗ്ഗഹേ ഏവമേവം പസ്സ. ഇദാനി യ്വാസ്സ ഹേട്ഠാ സകവാദിനാ നിഗ്ഗഹോ കതോ, തം ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ’’തിആദിവചനേന ദസ്സേത്വാ പുന തം നിഗ്ഗഹം അനിഗ്ഗഹഭാവം ഉപനേന്തോ നോ ച മയം തയാതിആദിമാഹ. തത്ഥ നോ ച മയം തയാ തത്ഥ ഹേതായ പടിഞ്ഞായാതിആദീസു അയമത്ഥോ – യസ്മാ സോ തയാ മമ കതോ നിഗ്ഗഹോ ദുന്നിഗ്ഗഹോ, തസ്മാ മയം തയാ തത്ഥ അനുലോമപഞ്ചകേ ആമന്താതി ഏതായ പടിഞ്ഞായ ഏവം പടിജാനന്താ പുന ന ഹേവാതി പടിക്ഖേപേ കതേപി ‘‘ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹ’’ന്തി ഏവം ന നിഗ്ഗഹേതബ്ബോയേവ. ഏവം അനിഗ്ഗഹേതബ്ബമ്പി മം നിഗ്ഗണ്ഹാസി, ഈദിസേന പന നിഗ്ഗഹേന ദുന്നിഗ്ഗഹിതാ മയം ഹോമ.

ഇദാനി യം നിഗ്ഗഹം സന്ധായ ‘‘ദുന്നിഗ്ഗഹിതാ ച ഹോമാ’’തി അവോച, തം ദസ്സേതും ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ…പേ… ഇദം തേ മിച്ഛാതിആഹ. ഏവമിദം അനുലോമപടിലോമതോ ¶ ചതൂഹി പാപനാരോപനാഹി നിഗ്ഗഹസ്സ ഉപനീതത്താ ഉപനയനചതുക്കം നാമ ഹോതി.

൫. ഇദാനി ‘‘ന ഹേവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബേ’’തിആദികം നിഗ്ഗമനചതുക്കം നാമ ഹോതി. തത്ഥ ന ഹേവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബേതി യഥാഹം തയാ നിഗ്ഗഹിതോ, ന ഹി ഏവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബോ. ഏതസ്സ ഹി നിഗ്ഗഹസ്സ ദുന്നിഗ്ഗഹഭാവോ മയാ സാധിതോ. തേന ഹീതി തേന കാരണേന, യസ്മാ ഏസ നിഗ്ഗഹോ ദുന്നിഗ്ഗഹോ, തസ്മാ ¶ യം മം നിഗ്ഗണ്ഹാസി ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ…പേ… ഇദം തേ മിച്ഛാതി, ഇദം നിഗ്ഗണ്ഹനം തവ മിച്ഛാതി അത്ഥോ. തേന ഹി യേ കതേ നിഗ്ഗഹേതി യേന കാരണേന ഇദം മിച്ഛാ, തേന കാരണേന യോ തയാ നിഗ്ഗഹോ കതോ, സോ ദുക്കടോ. യം മയാ പടികമ്മം കതം, തദേവ സുകതം. യാപി ¶ ചേസാ പടികമ്മചതുക്കാദിവസേന കഥാമഗ്ഗസമ്പടിപാദനാ കതാ, സാപി സുകതാ. ഏവമേതം പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതിആദികസ്സ അനുലോമപഞ്ചകസ്സ നുപലബ്ഭതീതിആദികാനം പടികമ്മനിഗ്ഗഹോപനയനനിഗ്ഗമനചതുക്കാനം വസേന അനുലോമപച്ചനീകപഞ്ചകം നാമ നിദ്ദിട്ഠന്തി വേദിതബ്ബം. ഏത്താവതാ സകവാദിനോ പുബ്ബപക്ഖേ സതി പരവാദിനോ വചനസാമഞ്ഞമത്തേന ഛലവാദേന ജയോ ഹോതി.

൬. ഇദാനി യഥാ പരവാദിനോ പുബ്ബപക്ഖേ സതി സകവാദിനോ ധമ്മേനേവ തഥേന സുജയോ ഹോതി, തഥാ വാദുപ്പത്തിം ദസ്സേതും പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതീതി പച്ചനീകാനുലോമപഞ്ചകം ആരദ്ധം. തത്ഥ പച്ചനീകേ പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, രൂപാദിഭേദം സച്ചികട്ഠപരമത്ഥം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. സുദ്ധസമ്മുതിസച്ചം വാ പരമത്ഥമിസ്സകം വാ സമ്മുതിസച്ചം സന്ധായ യോ സച്ചികട്ഠോതി പുന അനുയോഗോ പരവാദിസ്സ, സമ്മുതിവസേന നുപലബ്ഭതീതി നവത്തബ്ബത്താ മിസ്സകവസേന വാ അനുയോഗസ്സ സംകിണ്ണത്താ ന ഹേവന്തി പടിക്ഖേപോ സകവാദിസ്സ. പടിഞ്ഞാതം പടിക്ഖിപതീതി വചനസാമഞ്ഞമത്തേന ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹന്തിആദിവചനം പരവാദിസ്സ. ഏവമയം പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതീതി ദുതിയവാദം നിസ്സായ ദുതിയോ നിഗ്ഗഹോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. ഏവം തേന ഛലേന നിഗ്ഗഹോ ആരോപിതോ.

൭-൧൦. ഇദാനി ¶ ധമ്മേന സമേന അത്തനോ വാദേ ജയം ¶ ദസ്സേതും അനുലോമനയേ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, അത്തനോ ലദ്ധിം നിസ്സായ പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. ലദ്ധിയാ ഓകാസം അദത്വാ പരമത്ഥവസേന പുന അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ, പരമത്ഥവസേന പുഗ്ഗലസ്സ അഭാവതോ പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. തതോ പരം ധമ്മേന സമേന അത്തനോ ജയദസ്സനത്ഥം ആജാനാഹി പടികമ്മന്തിആദി സബ്ബം സകവാദീവചനമേവ ഹോതി. തത്ഥ സബ്ബേസം പടികമ്മനിഗ്ഗഹോപനയനനിഗ്ഗമനചതുക്കാനം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവമിദം പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതീതിആദികസ്സ പച്ചനീകപഞ്ചകസ്സ ഉപലബ്ഭതീതിആദീനം പടികമ്മനിഗ്ഗഹോപനയനനിഗ്ഗമനചതുക്കാനഞ്ച വസേന പച്ചനീകാനുലോമപഞ്ചകം നാമ നിദ്ദിട്ഠം ഹോതി. ഏവമേതാനി പഠമസച്ചികട്ഠേ ദ്വേ പഞ്ചകാനി നിദ്ദിട്ഠാനി. തത്ഥ പുരിമപഞ്ചകേ ¶ പരവാദിസ്സ സകവാദിനാ കതോ നിഗ്ഗഹോ സുനിഗ്ഗഹോ. സകവാദിസ്സ പന പരവാദിനാ ഛലവാദം നിസ്സായ പടികമ്മം കത്വാ അത്തനാ സാധിതോ ജയോ ദുജ്ജയോ. ദുതിയപഞ്ചകേ സകവാദിസ്സ പരവാദിനാ കതോ നിഗ്ഗഹോ ദുന്നിഗ്ഗഹോ. പരവാദിസ്സ പന സകവാദിനാ ധമ്മവാദം നിസ്സായ പടികമ്മം കത്വാ അത്തനാ സാധിതോ ജയോ സുജയോതി പഠമസച്ചികട്ഠോ. തത്ഥേതം വുച്ചതി –

‘‘നിഗ്ഗഹോ പരവാദിസ്സ, സുദ്ധോ പഠമപഞ്ചകേ;

അസുദ്ധോ പന തസ്സേവ, പടികമ്മജയോ തഹിം.

‘‘നിഗ്ഗഹോ സകവാദിസ്സ, അസുദ്ധോ ദുതിയപഞ്ചകേ;

വിസുദ്ധോ പന തസ്സേവ, പടികമ്മജയോ തഹിം.

‘‘തസ്മാ ദ്വീസുപി ഠാനേസു, ജയോവ സകവാദിനോ;

ധമ്മേന ഹി ജയോ നാമ, അധമ്മേന കുതോ ജയോ.

‘‘സച്ചികട്ഠേ യഥാ ചേത്ഥ, പഞ്ചകദ്വയമണ്ഡിതേ;

ധമ്മാധമ്മവസേനേവ, വുത്തോ ജയപരാജയോ.

‘‘ഇതോ പരേസു സബ്ബേസു, സച്ചികട്ഠേസു പണ്ഡിതോ;

ഏവമേവ വിഭാവേയ്യ, ഉഭോ ജയപരാജയേ’’തി.

൧൧. ഏവം ¶ ¶ സുദ്ധികസച്ചികട്ഠം വിത്ഥാരേത്വാ ഇദാനി തമേവ അപരേഹി ഓകാസാദീഹി നയേഹി വിത്ഥാരേതും പുന പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. പുന സബ്ബത്ഥാതി സരീരം സന്ധായ അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ, രൂപസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സനാദോസഞ്ച ‘അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീര’ന്തി ആപജ്ജനദോസഞ്ച ദിസ്വാ പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. സേസമേത്ഥ അനുലോമപച്ചനീകപഞ്ചകേ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. പാഠോ പന സങ്ഖിത്തോ ¶ . തത്ഥ യസ്മാ സരീരം സന്ധായ ‘‘സബ്ബത്ഥ ന ഉപലബ്ഭതീ’’തി വുത്തേ സരീരതോ ബഹി ഉപലബ്ഭതീതി ആപജ്ജതി. തസ്മാ പച്ചനീകേ പടിക്ഖേപോ സകവാദിസ്സ, പഠമം അനുജാനിത്വാ പച്ഛാ അവജാനാതീതി ഛലവാദസ്സ വസേന പടികമ്മം പരവാദിസ്സ. സേസം പാകടമേവ.

൧൨. ദുതിയനയേ സബ്ബദാതി പുരിമപച്ഛിമജാതികാലഞ്ച ധരമാനപരിനിബ്ബുതകാലഞ്ച സന്ധായ അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ, സ്വേവ ഖത്തിയോ സോ ബ്രാഹ്മണോതിആദീനം ആപത്തിദോസഞ്ച ധരമാനപരിനിബ്ബുതാനം വിസേസാഭാവദോസഞ്ച ദിസ്വാ പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. സേസം പഠമനയേ വുത്തസദിസമേവ.

൧൩. തതിയനയേ സബ്ബേസൂതി ഖന്ധായതനാദീനി സന്ധായ അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ, രൂപസ്മിം അത്താ, ചക്ഖുസ്മിം അത്താതിആദിദോസഭയേന പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. സേസം താദിസമേവാതി.

൧൪. ഏവമേതാനി ¶ ¶ തീണി അനുലോമപച്ചനീകപഞ്ചകേ അനുലോമമത്തവസേനേവ താവ പടിപാടിയാ ഭാജേത്വാ പുന പച്ചനീകാനുലോമപഞ്ചകേ പച്ചനീകമത്തവസേനേവ ഭാജേതും പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതീതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ അനുലോമപഞ്ചകസ്സ പാളിയം സങ്ഖിപിത്വാ ആഗതേ പച്ചനീകേ വുത്തനയേനേവ പച്ചനീകസ്സ ച പാളിയം സങ്ഖിപിത്വാ ആഗതേ അനുലോമേ വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്താവതാ സുദ്ധികസ്സ ചേവ ഇമേസഞ്ച തിണ്ണന്തി ചതുന്നം സച്ചികട്ഠാനം ഏകേകസ്മിം സച്ചികട്ഠേ ¶ അനുലോമപച്ചനീകസ്സ പച്ചനീകാനുലോമസ്സ ചാതി ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം പച്ചനീകാനം വസേന അയം അട്ഠമുഖാ നാമ വാദയുത്തി നിദ്ദിട്ഠാ ഹോതീതി വേദിതബ്ബാ. യാ ഏകേകസ്മിം മുഖേ ഏകേകസ്സ നിഗ്ഗഹസ്സ വസേന അട്ഠകനിഗ്ഗഹോതി പാളിയം ലിഖിയതി. തത്ഥേതം വുച്ചതി –

‘‘ഏവം ചതുബ്ബിധേ പഞ്ഹേ, പഞ്ചകദ്വയഭേദതോ;

ഏസാ അട്ഠമുഖാ നാമ, വാദയുത്തി പകാസിതാ.

‘‘അട്ഠേവ നിഗ്ഗഹാ തത്ഥ, ചത്താരോ തേസു ധമ്മികാ;

അധമ്മികാ ച ചത്താരോ, സബ്ബത്ഥ സകവാദിനോ;

ജയോ പരാജയോ ചേവ, സബ്ബത്ഥ പരവാദിനോ’’തി.

൧൭-൨൭. ഇദാനി രൂപാദീഹി സദ്ധിം സച്ചികട്ഠസംസന്ദനം ഹോതി. തത്ഥ രൂപഞ്ചാതി യഥാ രൂപം പരമത്ഥതോ ഉപലബ്ഭതി, കിം തേ പുഗ്ഗലോപി തഥേവ ഉപലബ്ഭതീതി സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, അത്ഥി പുഗ്ഗലോതി വചനമത്തം ഗഹേത്വാ പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. യദി തേ രൂപം വിയ പരമത്ഥതോ പുഗ്ഗലോ അത്ഥി, രൂപതോ വേദനാദീനം വിയ ¶ പുഗ്ഗലസ്സാപി അഞ്ഞത്തം ആപജ്ജതീതി അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ, സമയസുത്തവിരോധം ദിസ്വാ പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. സേസം അത്ഥതോ ¶ പാകടമേവ. ധമ്മതോ പനേത്ഥ സത്തപഞ്ഞാസഭേദസ്സ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥസ്സ വസേന സകവാദീപക്ഖമൂലകേ അനുലോമപച്ചനീകേ സത്തപഞ്ഞാസ അനുലോമപഞ്ചകാനി ദസ്സിതാനി. പടികമ്മചതുക്കാദീനി സങ്ഖിത്താനി. പരവാദീപക്ഖമൂലകേപി പച്ചനീകാനുലോമേ സത്തപഞ്ഞാസ പടിലോമപഞ്ചകാനി ദസ്സിതാനി. പടികമ്മചതുക്കാദീനി സങ്ഖിത്താനി. തത്ഥ ‘‘വുത്തം ഭഗവതാ’’തി വചനമത്തേന പുഗ്ഗലസ്സ അത്ഥിതം രൂപസ്സ ച സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന ഉപലബ്ഭനീയതം ദസ്സേത്വാ ഉഭിന്നം അഞ്ഞത്തം പടിജാനാപനത്ഥം ¶ വുത്തം ഭഗവതാതി അനുയോഗോ പരവാദിസ്സ, സമ്മുതിപരമത്ഥാനം ഏകത്തനാനത്തപഞ്ഹസ്സ ഠപനീയത്താ പടിക്ഖേപോ സകവാദിസ്സ. സേസമിധാപി അത്ഥതോ പാകടമേവാതി.

൨൮-൩൬. ഇദാനി രൂപാദീഹേവ സദ്ധിം ഓപമ്മവസേന സച്ചികട്ഠസംസന്ദനം ഹോതി. തത്ഥ രൂപവേദനാനം ഉപലദ്ധിസാമഞ്ഞേന അഞ്ഞത്തപുച്ഛാ ച പുഗ്ഗലരൂപാനം ഉപലദ്ധിസാമഞ്ഞപുച്ഛാ ചാതി പുച്ഛാദ്വയമ്പി സകവാദിസ്സ, ഉഭോപി പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. പരവാദിനാ അനുഞ്ഞാതേന ഉപലദ്ധിസാമഞ്ഞേന രൂപവേദനാനം വിയ രൂപപുഗ്ഗലാനം അഞ്ഞത്താനുയോഗോ സകവാദിസ്സ, പടിക്ഖേപോ ഇതരസ്സ. സേസമിധാപി അത്ഥതോ പാകടമേവ. ധമ്മതോ പനേത്ഥ രൂപമൂലകാദീനം ചക്കാനഞ്ച വസേന സകവാദീപക്ഖേ വീസാധികാനി നവ നിഗ്ഗഹപഞ്ചകസതാനി ദസ്സിതാനി. കഥം? ഖന്ധേസു താവ രൂപമൂലകേ ചക്കേ ചത്താരി, തഥാ വേദനാദിമൂലകേസൂതി വീസതി. ആയതനേസു ചക്ഖായതനമൂലകേ ചക്കേ ഏകാദസ, തഥാ സേസേസൂതി ദ്വത്തിംസസതം. ധാതൂസു ചക്ഖുധാതുമൂലകേ ചക്കേ സത്തരസ, തഥാ സേസേസൂതി ഛാധികാനി തീണി സതാനി. ഇന്ദ്രിയേസു ചക്ഖുന്ദ്രിയമൂലകേ ¶ ചക്കേ ഏകവീസതി, തഥാ സേസേസൂതി ദ്വാസട്ഠാധികാനി ചത്താരി സതാനി. ഏവം സബ്ബാനിപി വീസാധികാനി നവ നിഗ്ഗഹപഞ്ചകസതാനി ഹോന്തി.

൩൭-൪൫. പരവാദീപക്ഖേപി രൂപം ഉപലബ്ഭതീതി അനുലോമവസേനേവ രൂപവേദനാദീനം അഞ്ഞത്തപടിഞ്ഞം കാരേത്വാ പുന അത്ഥി പുഗ്ഗലോതി സുത്തം നിസ്സായ ഛലവസേന ¶ പുഗ്ഗലസ്സ രൂപാദീഹി ഉപലദ്ധിസാമഞ്ഞം ആരോപേത്വാ അഞ്ഞത്താനുയോഗോ കതോ. സേസമിധാപി അത്ഥതോ ഉത്താനമേവ. ധമ്മതോപി സകവാദീപക്ഖേ വുത്തനയേന വീസാധികാനി നവ പടികമ്മപഞ്ചകസതാനി ദസ്സിതാനി.

രൂപാദീഹി സദ്ധിം ഓപമ്മവസേന സച്ചികട്ഠസംസന്ദനം.

൪൬-൫൨. ഇദാനി ¶ യം സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന ഉപലബ്ഭതി, തേന യസ്മാ രൂപാദീസു സത്തപഞ്ഞാസായ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേസു അഞ്ഞതരേന ഭവിതബ്ബം; രൂപാദിനിസ്സിതേന വാ, അഞ്ഞത്ര വാ രൂപാദീഹി, രൂപാദീനം വാ നിസ്സയേന, തസ്മാ ഇമിനാ ചതുക്കനയേന സച്ചികട്ഠസംസന്ദനം ആരദ്ധം. തത്ഥ രൂപം പുഗ്ഗലോതി അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ, ഉച്ഛേദദിട്ഠിഭയേന ന ഹേവാതി പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ, നിഗ്ഗഹാരോപനം സകവാദിസ്സ. കിം പനേതം യുത്തം, നനു രൂപം വേദനാതി വുത്തമ്പി പടിക്ഖിപിതബ്ബമേവാതി? ആമ പടിക്ഖിപിതബ്ബം. തം പന രൂപതോ വേദനായ അഞ്ഞസഭാവസബ്ഭാവതോ, ന അഞ്ഞത്താഭാവതോ. അയഞ്ച രൂപാദീസു ഏകധമ്മതോപി പുഗ്ഗലസ്സ അഞ്ഞത്തം ന ഇച്ഛതി, തസ്മാ യുത്തം. അയഞ്ച അനുയോഗോ രൂപം പുഗ്ഗലോ…പേ… അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം പുഗ്ഗലോതി സകലം പരമത്ഥസച്ചം സന്ധായ ആരദ്ധോ. സകലം പന പച്ചത്തലക്ഖണവസേന ഏകതോ വത്തും ന സക്കാതി തന്തിവസേന അനുയോഗലക്ഖണമത്തമേതം ഠപിതം. തേന വിഞ്ഞൂ അത്ഥം വിഭാവേന്തി. വാദകാമേന പന ഇമം ലക്ഖണം ഗഹേത്വാ യഥാ യഥാ പരവാദിസ്സ ഓകാസോ ന ഹോതി, തഥാ തഥാ ¶ വത്തബ്ബം. ഇതി തന്തിവസേന അനുയോഗലക്ഖണസ്സ ഠപിതത്താപി യുത്തമേവ. ഇമിനാ നയേന സബ്ബാനുയോഗേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

അയം പന വിസേസോ – രൂപസ്മിം പുഗ്ഗലോതിആദീസു യഥാ ഏകം മഹാഭൂതം നിസ്സായ തയോ മഹാഭൂതാ, വത്ഥുരൂപം നിസ്സായ വിഞ്ഞാണം രൂപസ്മിന്തി വത്തും വട്ടതി, കിം തേ ഏവം രൂപസ്മിം പുഗ്ഗലോ? യഥാ ച സഭാഗവിനിബ്ഭോഗതോ വേദനാദയോ സബ്ബധമ്മാ, അരൂപാ വാ പന ചത്താരോ ഖന്ധാ, നിബ്ബാനമേവ വാ ‘‘അഞ്ഞത്ര രൂപാ’’തി വത്തും വട്ടതി, കിം തേ ഏവം പുഗ്ഗലോ? യഥാ ¶ ച ചിത്തസമുട്ഠാനാനം രൂപാനം നിസ്സയവസേന ‘‘വേദനായ രൂപം…പേ… വിഞ്ഞാണസ്മിം രൂപ’’ന്തി വത്തും വട്ടതി, കിം തേ ഏവം പുഗ്ഗലോതി? സബ്ബാനുയോഗേസു പന ഉച്ഛേദദിട്ഠിഭയേന ചേവ സമയവിരോധേന ച പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. സേസമേത്ഥ അത്ഥതോ പാകടമേവ. ധമ്മതോ പനേത്ഥ സത്തപഞ്ഞാസായ സച്ചികട്ഠേസു ഏകേകസ്മിം ചത്താരി ചത്താരി കത്വാ നിഗ്ഗഹവസേന അട്ഠവീസാധികാനി ദ്വേ പഞ്ചകസതാനി ദസ്സിതാനി. പരവാദീപക്ഖേപി പടികമ്മവസേന തത്തകാനേവ. യാ പനേത്ഥ അത്ഥി പുഗ്ഗലോതി വുത്തേ സകവാദിസ്സ പടിഞ്ഞാ, സാ സുത്തേ ആഗതേന സമ്മുതിവസേന. യോ രൂപം പുഗ്ഗലോതിആദീസു പടിക്ഖേപോ, സോ സക്കായദിട്ഠിപഞ്ഹസ്സ ഠപനീയത്താ. പരവാദിസ്സ പടികമ്മം ഛലവസേനേവാതി.

൫൩. ഇദാനി ¶ ലക്ഖണയുത്തി നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ ഠപേത്വാ നിബ്ബാനം സേസോ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥോ പച്ചയപടിബദ്ധതായ സപ്പച്ചയോ, പച്ചയേഹി സമാഗമ്മ കതത്താ സങ്ഖതോ, ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝനതോ സദാ അഭാവതോ അസസ്സതോ, ഉപ്പത്തികാരണസങ്ഖാതസ്സ നിമിത്തസ്സ അത്ഥിതായ സനിമിത്തോ, നിബ്ബാനം വുത്തപ്പകാരാഭാവതോ അപ്പച്ചയം അസങ്ഖതം സസ്സതം അനിമിത്തന്തി ഇദം സച്ചികട്ഠസ്സ ലക്ഖണം. തസ്മാ യദി പുഗ്ഗലോപി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥോവ തസ്സാപി ഇമിനാ ലക്ഖണേന ഭവിതബ്ബന്തി സന്ധായ പുഗ്ഗലോ സപ്പച്ചയോതിആദയോ അട്ഠപി അനുയോഗാ സകവാദിസ്സ ¶ , പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹന്തിആദി പനേത്ഥ സങ്ഖിത്തം. ഏവമേതാനി സകവാദീപക്ഖേ അനുലോമപച്ചനീകേ അനുലോമമത്തവസേന അട്ഠ പഞ്ചകാനി വേദിതബ്ബാനി.

൫൪. പരവാദീപക്ഖേപി പച്ചനീകാനുലോമേ പച്ചനീകമത്തവസേന അട്ഠേവ. തത്ഥ യസ്മാ പരവാദിനാ സുത്തവസേന സമ്മുതിസച്ചം സാധിതം, സമ്മുതിയാ ച സപ്പച്ചയാദിഭാവോ ¶ നത്ഥി, തസ്മാ യാഥാവതോ ച പടിക്ഖേപോ സകവാദിസ്സ. ഛലവസേന പന വത്തബ്ബം ‘‘ആജാനാഹി പടികമ്മ’’ന്തിആദി സബ്ബം ഇധാപി സങ്ഖിത്തമേവ.

ലക്ഖണയുത്തികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫൫-൫൯. ഇദാനി വചനസോധനം ഹോതി. തത്ഥ യദേതം പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതി വചനം, തം സോധേതും പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി, ഉപലബ്ഭതി പുഗ്ഗലോതി. പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തസ്സത്ഥോ – യദേതം പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതി പദദ്വയം, തം ഏകത്ഥം വാ ഭവേയ്യ നാനത്ഥം വാ. യദി താവ നാനത്ഥം, യഥാ അഞ്ഞം രൂപം, അഞ്ഞാ വേദനാ, ഏവം അഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ, അഞ്ഞോ ഉപലബ്ഭതീതി ആപജ്ജതി. അഥേകത്ഥം, യഥാ യം ചിത്തം തം മനോ, ഏവം സ്വേവ പുഗ്ഗലോ, സോ ഉപലബ്ഭതീതി ആപജ്ജതി. തേന തം വദാമി ‘‘യദി തേ യോ പുഗ്ഗലോ, സോ ഉപലബ്ഭതി, ഏവം സന്തേ യോ യോ ഉപലബ്ഭതി, സോ സോ പുഗ്ഗലോതി ആപജ്ജതി, കിം സമ്പടിച്ഛസി ഏത’’ന്തി? തതോ പുഗ്ഗലവാദീ യസ്മാ പുഗ്ഗലസ്സ ഉപലബ്ഭതം ¶ ഇച്ഛതി, ന ഉപലബ്ഭമാനാനമ്പി രൂപാദീനം പുഗ്ഗലഭാവം, തസ്മാ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി, ഉപലബ്ഭതി കേ ഹി ചി പുഗ്ഗലോ കേ ഹി ചി ന പുഗ്ഗലോതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – മമ പുഗ്ഗലോ അത്ഥി പുഗ്ഗലോതി സത്ഥു വചനതോ ഉപലബ്ഭതി. യോ പന ഉപലബ്ഭതി, ന സോ സബ്ബോ പുഗ്ഗലോ, അഥ ഖോ കേ ഹി ചി പുഗ്ഗലോ കേ ഹി ചി ന പുഗ്ഗലോതി. തത്ഥ കോ-കാരത്ഥേ കേ-കാരോ, ഹി-കാരോ ച നിപാതമത്തോ. കോചി പുഗ്ഗലോ, കോചി ന പുഗ്ഗലോതി അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പുഗ്ഗലോപി ഹി രൂപാദീസുപി യോ കോചി ധമ്മോ ഉപലബ്ഭതിയേവ, തത്ഥ പുഗ്ഗലോവ പുഗ്ഗലോ. രൂപാദീസു ¶ പന കോചിപി ന പുഗ്ഗലോതി. തതോ തം സകവാദീ ആഹ – പുഗ്ഗലോ കേ ഹി ചി ഉപലബ്ഭതി കേ ഹി ചി ന ഉപലബ്ഭതീതി. തസ്സത്ഥോ – പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതി പദദ്വയസ്സ അത്ഥതോ ഏകത്തേ യദി ഉപലബ്ഭതീതി അനുഞ്ഞാതോ ധമ്മോ പുഗ്ഗലതോ അനഞ്ഞോപി കോചി പുഗ്ഗലോ കോചി ന പുഗ്ഗലോ, പുഗ്ഗലോപി ¶ തേ കോചി ഉപലബ്ഭതി, കോചി ന ഉപലബ്ഭതീതി ആപജ്ജതി, കിം സമ്പടിച്ഛസി ഏതന്തി? സോ പുഗ്ഗലസ്സ അനുപലദ്ധിം അനിച്ഛന്തോ ന ഹേവന്തി പടിക്ഖിപതി. ഇതോ പരം ‘‘ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹ’’ന്തിആദി സബ്ബം സങ്ഖിത്തം. വിത്ഥാരതോ പന വേദിതബ്ബം. പുഗ്ഗലോ സച്ചികട്ഠോതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. സബ്ബാനി ഹേതാനി ഉപലബ്ഭതിവേവചനാനേവ, അപിച യസ്മാ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതിസച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി അയം പുഗ്ഗലവാദിനോ പടിഞ്ഞാ, തസ്മാസ്സ യഥേവ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതി ലദ്ധി, ഏവമേവം പുഗ്ഗലോ സച്ചികട്ഠോതിപി ആപജ്ജതി. യാ പനസ്സ പുഗ്ഗലോ അത്ഥീതി ലദ്ധി, തസ്സാ വിജ്ജമാനോതിവേവചനമേവ, തസ്മാ സബ്ബാനിപേതാനി വചനാനി സോധിതാനി.

൬൦. തത്ഥ യം അവസാനേ ‘‘പുഗ്ഗലോ അത്ഥി, അത്ഥി ന സബ്ബോ പുഗ്ഗലോ’’തിആദി വുത്തം, തത്രായമധിപ്പായോ – യഞ്ഹേതം പരവാദിനാ ‘‘പുഗ്ഗലോ അത്ഥി, അത്ഥി കേഹിചി പുഗ്ഗലോ, കേഹിചി ന പുഗ്ഗലോ’’തി വുത്തം, തം യസ്മാ അത്ഥതോ പുഗ്ഗലോ അത്ഥി, അത്ഥി ന സബ്ബോ പുഗ്ഗലോതി ഏത്തകം ഹോതി, തസ്മാ നം സകവാദീ സമ്പടിച്ഛാപേത്വാ ഇദാനി നം ഏവം അനുയുഞ്ജതി. തയാ ഹി ‘‘അത്ഥി പുഗ്ഗലോ അത്തഹിതായ പടിപന്നോ’’തി വചനമത്തം നിസ്സായ ‘‘പുഗ്ഗലോ അത്ഥീ’’തി ലദ്ധി ഗഹിതാ, യഥാ ച ഭഗവതാ ഏതം വുത്തം, തഥാ ‘‘സുഞ്ഞതോ ലോകം അവേക്ഖസ്സു, മോഘരാജാ, സദാ സതോ’’തിആദിനാ (സു. നി. ൧൧൨൫) നയേന ‘‘നത്ഥീ’’തിപി വുത്തം, തസ്മാ യഥേവ തേ ‘‘പുഗ്ഗലോ അത്ഥി, അത്ഥി ന സബ്ബോ പുഗ്ഗലോ’’തി ലദ്ധി, തഥാ പുഗ്ഗലോ നത്ഥി, നത്ഥി ന സബ്ബോ പുഗ്ഗലോതിപി ആപജ്ജതി, കിം ഏതം സമ്പടിച്ഛസീതി? അഥ നം അസമ്പടിച്ഛന്തോ ന ഹേവാതി പടിക്ഖിപതി. സേസമേത്ഥ നിഗ്ഗഹാദിവിധാനം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

൬൧-൬൬. ഇദാനി ¶ പഞ്ഞത്താനുയോഗോ നാമ ഹോതി. രൂപധാതുയാ ഹി പുഗ്ഗലവാദീ ¶ രൂപിം പുഗ്ഗലം പഞ്ഞപേതി, തഥാ അരൂപധാതുയാ അരൂപിം. തസ്സ തം ലദ്ധിം ഭിന്ദിതും സബ്ബാപി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ച പടിക്ഖേപോ ച ഇതരസ്സ ¶ . സോ ഹി രൂപീതി വുത്തേ രൂപകായസബ്ഭാവതോ ചേവ തഥാരൂപായ ച പഞ്ഞത്തിയാ അത്ഥിതായ പടിജാനാതി. കാമീതി വുത്തേ വീതരാഗസബ്ഭാവതോ ചേവ തഥാരൂപായ ച പഞ്ഞത്തിയാ നത്ഥിതായ പടിക്ഖിപതി. അരൂപീതി വുത്തേപി അരൂപക്ഖന്ധസബ്ഭാവതോ ചേവ തഥാരൂപായ ച പഞ്ഞത്തിയാ അത്ഥിതായ പടിജാനാതി. ദ്വീസുപി നയേസു സത്തോതി പുഗ്ഗലസ്സ വേവചനവസേന വുത്തം.

൬൭. ഇദാനി യസ്മാ സോ ‘‘കായേ കായാനുപസ്സീ’’തി ആഗതട്ഠാനേ അഞ്ഞോ കായോ അഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോതി ഇച്ഛതി, തസ്മാ തം ലദ്ധിം ഭിന്ദിതും കായോതി വാ സരീരന്തി വാതിആദി സകവാദീപുച്ഛാ ഹോതി. തത്ഥ കായം അപ്പിയം കരിത്വാതി കായം അപ്പേതബ്ബം അല്ലീയാപേതബ്ബം ഏകീഭാവം ഉപനേതബ്ബം അവിഭജിതബ്ബം കത്വാ പുച്ഛാമീതി അത്ഥോ. ഏസേസേതി ഏസോ സോയേവ. ഏസേ ഏസേതിപി പാഠോ. ഏസോ ഏസോയേവാതി അത്ഥോ. ഏകട്ഠേതി ഏകട്ഠോ. സമേ സമഭാഗേ തജ്ജാതേതി സമോ സമഭാഗോ തജ്ജാതികോ. വചനമത്തേയേവേത്ഥ ഭേദോ. അത്ഥതോ പന കായോവ ഏസോതി പുച്ഛതി. പരവാദീ നാനത്തം അപസ്സന്തോ ആമന്താതി പടിജാനാതി. പുഗ്ഗലോതി വാ ജീവോതി വാതി പുച്ഛായപി ഏസേവ നയോ. അഞ്ഞോ കായോതി പുട്ഠോ പന കായാനുപസ്സനായ ഏവംലദ്ധികത്താ പടിജാനാതി. അഞ്ഞം ജീവന്തി പുട്ഠോ പന ആഹച്ച ഭാസിതം സുത്തം പടിക്ഖിപിതും അസക്കോന്തോ അവജാനാതി. തതോ പരം ‘‘ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹ’’ന്തിആദി ഉത്താനത്ഥമേവ.

൬൮. പരവാദീപക്ഖേ പന അഞ്ഞോ കായോ അഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോതി പുട്ഠോ സകവാദീ ഠപനീയപഞ്ഹത്താ പടിക്ഖിപതി, പരവാദീ ഛലവസേന പടികമ്മം കരോതി. തമ്പി ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പഞ്ഞത്താനുയോഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬൯-൭൨. ഇദാനി ¶ ഗതിപരിവത്തനമുഖേന ചുതിപടിസന്ധിഅനുയോഗോ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ പുഗ്ഗലവാദീ ‘‘സ സത്തക്ഖത്തുപരമം സന്ധാവിത്വാന ¶ പുഗ്ഗലോ’’തിആദീനി (സം. നി. ൨.൧൩൩; ഇതിവു. ൨൪) സുത്താനി നിസ്സായ പുഗ്ഗലോ സന്ധാവതീതി ലദ്ധിം ഗഹേത്വാ വോഹരതി ¶ , തസ്മാസ്സ തം ലദ്ധിം ഭിന്ദിതും സന്ധാവതീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ഥ സന്ധാവതീതി സംസരതി ഗമനാഗമനം കരോതി. അത്തനോ ലദ്ധിവസേന പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. സോ പുഗ്ഗലോതിആദയോ അനുയോഗോപി സകവാദിസ്സ, പടിക്ഖേപോ ഇതരസ്സ. തത്ഥ സോതി സോയേവാതി അത്ഥോ. ഏവം പന അനുയുത്തോ സസ്സതദിട്ഠിഭയേന പടിക്ഖിപതി. അഞ്ഞോതി പുട്ഠോ ഉച്ഛേദദിട്ഠിഭയേന. സോ ച അഞ്ഞോ ചാതി പുട്ഠോ ഏകച്ചസസ്സതദിട്ഠിഭയേന. നേവ സോ ന അഞ്ഞോതി പുട്ഠോ അമരാവിക്ഖേപദിട്ഠിഭയേന. പുന ചത്താരോപി പഞ്ഹേ ഏകതോ പുട്ഠോ ചതുന്നമ്പി ദിട്ഠീനം ഭയേന പടിക്ഖിപിത്വാ പുന യാനിസ്സ സുത്താനി നിസ്സായ ലദ്ധി ഉപ്പന്നാ താനി ദസ്സേന്തോ തേന ഹി പുഗ്ഗലോ സന്ധാവതീതിആദിമാഹ.

൭൬. പുന സകവാദിനാ ‘‘യ്വായം തവ ലദ്ധിയാ സന്ധാവതി, കിം സോ അസ്മിഞ്ച പരസ്മിഞ്ച ലോകേ ഏകോയേവാ’’തി അധിപ്പായേന സ്വേവാതി നിയമേത്വാ പുട്ഠോ സസ്സതഭയാ പടിക്ഖിപിത്വാ പുന ദള്ഹം കത്വാ തഥേവ പുട്ഠോ യസ്മാ സോ പുഗ്ഗലോവ ന അഞ്ഞോ ഭാവോ, ‘‘സോ തതോ ചുതോ ഇധൂപപന്നോ’’തിആദിസുത്തമ്പി (പാരാ. ൧൨; ദീ. നി. ൧.൨൪൫) അത്ഥി, തസ്മാ പടിജാനാതി. സ്വേവ മനുസ്സോതി പുട്ഠോ മനുസ്സസ്സേവ ദേവത്താഭാവതോ പടിക്ഖിപതി.

൭൭. പുന പുട്ഠോ ‘‘അഹം തേന സമയേന സുനേത്തോ നാമ സത്ഥാ അഹോസി’’ന്തിആദിസുത്തവസേന (അ. നി. ൭.൬൬ അത്ഥതോ സമാനം) പടിജാനാതി. അഥസ്സ സകവാദീ ദേവമനുസ്സുപപത്തീനം നാനത്തതോ വചനം മിച്ഛാതി പകാസേന്തോ മനുസ്സോ ഹുത്വാതിആദിമാഹ.

൭൮. തത്ഥ ഹേവം മരണം ന ഹേഹിതീതി ഏവം സന്തേ മരണം ന ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. ഇതോ പരം യക്ഖോ പേതോതി അത്തഭാവനാനത്തവസേന അനുയോഗനാനത്തം വേദിതബ്ബം.

൮൨. ഖത്തിയോതിആദീനി ജാതിവസേന ചേവ അങ്ഗവേകല്ലാദിവസേന ച വുത്താനി.

൮൭. പുന ¶ ¶ ന വത്തബ്ബന്തി പരവാദിനാ പുട്ഠോ ഇധട്ഠകസ്സ ഉപപത്തിവസേന പരലോകസ്സ ഗമനാഭാവതോ പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ പുന സോതാപന്നസ്സ ഭവന്തരേപി സോതാപന്നഭാവാവിജഹനതോ ദുതിയപടിഞ്ഞാപി തസ്സേവ. ഹഞ്ചീതിആദിവചനം പരവാദിസ്സ.

൮൮. പുന ദേവലോകേ ഉപപന്നസ്സ മനുസ്സത്താഭാവദസ്സനേന അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ.

൮൯. തതോ പരം അനഞ്ഞോ അവിഗതോതി ഏത്ഥ അനഞ്ഞോതി സബ്ബാകാരേന ഏകസദിസോ. അവിഗതോതി ഏകേനാപി ആകാരേന അവിഗതോതി അത്ഥോ. ന ഹേവന്തി ദേവലോകേ ഉപപന്നസ്സ മനുസ്സഭാവാഭാവതോ ഏവമാഹ.

൯൦. പുന ¶ ദള്ഹം കത്വാ അനുയുത്തോ ‘‘സ്വേവ പുഗ്ഗലോ സന്ധാവതീ’’തി ലദ്ധിയാ അനുജാനാതി. ഹത്ഥച്ഛിന്നോതിആദി ആകാരവിഗമനദസ്സനേന അവിഗതോ സന്ധാവതീതി ലദ്ധിഭിന്ദനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ അളച്ഛിന്നോതി യസ്സ അങ്ഗുട്ഠകാ ഛിന്നാ. കണ്ഡരച്ഛിന്നോതി യസ്സ മഹാന്ഹാരൂ ഛിന്നാ.

൯൧. സരൂപോതിആദീസു പഠമേ പഞ്ഹേ ഇമിനാ രൂപകായേന സദ്ധിം അഗമനം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയേ അന്തരാഭവപുഗ്ഗലം സന്ധായ പടിജാനാതി. സോ ഹി തസ്സ ലദ്ധിയാ സരൂപോവ ഗന്ത്വാ മാതുകുച്ഛിം പവിസതി. അഥസ്സ തം രൂപം ഭിജ്ജതി. തം ജീവന്തി യേന രൂപസങ്ഖാതേന സരീരേന സദ്ധിം ഗച്ഛതി, കിമസ്സ തദേവ ജീവം തം സരീരന്തി പുച്ഛതി. പരവാദീ ഇധ സരീരനിക്ഖേപാ സുത്തവിരോധാ ച പടിക്ഖിപതി.

സവേദനോതിആദീസു അസഞ്ഞൂപപത്തിം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, തദഞ്ഞം ഉപപത്തിം സന്ധായ പടിജാനാതി. തം ജീവന്തി യേന വേദനാദിസങ്ഖാതേന സരീരേന സദ്ധിം ഗച്ഛതി. കിമസ്സ തദേവ ജീവം തം സരീരന്തി പുച്ഛതി. തം ജീവം തം സരീരം, അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീരന്തി ഏതിസ്സാ ഹി ലദ്ധിയാ പഞ്ചപി ഖന്ധാ സരീരന്തി അധിപ്പേതാ. പരവാദീ സുത്തവിരോധാ പടിക്ഖിപതി.

൯൨. അരൂപോതിആദീസു പഠമേ പഞ്ഹേ അന്തരാഭവം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയേ അരൂപാ രൂപം ഉപപജ്ജമാനം സന്ധായ പടിജാനാതി. അഞ്ഞം, ജീവന്തി യം ¶ രൂപസങ്ഖാതം സരീരം പഹായ അരൂപോ ¶ സന്ധാവതി, കിം തേ തം സരീരം അഞ്ഞം, അഞ്ഞം ജീവന്തി പുച്ഛതി. ഇതരോ സുത്തവിരോധാ പടിക്ഖിപതി.

അവേദനോതിആദീസു സഞ്ഞീഭവം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, തദഞ്ഞം ഉപപത്തിം സന്ധായ പടിജാനാതി. അഞ്ഞം ജീവന്തി യം വേദനാദിസങ്ഖാതം സരീരം പഹായ അവേദനോ അവിഞ്ഞാണോ സന്ധാവതി, കിം തേ തം അഞ്ഞം സരീരം, അഞ്ഞം ജീവന്തി പുച്ഛതി. ഇതരോ സുത്തവിരോധാ പടിക്ഖിപതി.

൯൩. രൂപം സന്ധാവതീതിആദീസു യേ രൂപാദയോ ഖന്ധേ ഉപാദായ പുഗ്ഗലം പഞ്ഞപേതി, കിം തേ തസ്മിം പുഗ്ഗലേ സന്ധാവന്തേ തമ്പി രൂപം സന്ധാവതീതി പുച്ഛതി. പരവാദീ ‘‘അവിജ്ജാനീവരണാനം സത്താനം തണ്ഹാസംയോജനാനം സന്ധാവതം സംസരത’’ന്തി സത്തസ്സേവ സന്ധാവനവചനതോ ¶ പടിക്ഖിപതി. പുന പുട്ഠോ യസ്മാ രൂപാദിധമ്മേ വിനാ പുഗ്ഗലോ നത്ഥി, തസ്മാ തസ്മിം സന്ധാവന്തേ തേനപി രൂപേന സന്ധാവിതബ്ബന്തി സഞ്ഞായ പടിജാനാതി. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൯൪. രൂപം ന സന്ധാവതീതിആദീസു യസ്മാ തേ രൂപം പുഗ്ഗലോ ന ഹോതി, സ്വേവ ച സന്ധാവതീതി വദേസി, തസ്മാ തം പുച്ഛാമി, കിം തേ രൂപം ന സന്ധാവതീതി അത്ഥോ. ഇതരോ പുഗ്ഗലേ സന്ധാവന്തേ ന സക്കാ തസ്സ ഉപാദാനഭൂതേന രൂപേന സന്ധാവിതുന്തി സഞ്ഞായ പടിക്ഖിപതി. പുന പുട്ഠോ സത്താനഞ്ഞേവ സന്ധാവനവചനതോ പടിജാനാതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവ.

ഗാഥാനം പന അയമത്ഥോ – ആയസ്മതോ മതേന രുക്ഖം ഉപാദായ ഛായാ വിയ, ഇന്ധനം ഉപാദായ അഗ്ഗി വിയ ച, ഖന്ധേ ഉപാദായ പുഗ്ഗലോ; രൂപാദീനം സന്ധാവനേ അസതി തേസു ഖന്ധേസു ഭിജ്ജമാനേസു സോ തവ പുഗ്ഗലോ ഭിജ്ജതി ചേ, ഏവം സന്തേ ഉച്ഛേദാ ഭവതി ദിട്ഠി, ഉച്ഛേദദിട്ഠി തേ ആപജ്ജതി. കതരാ യാ ബുദ്ധേന വിവജ്ജിതാ അകുസലദിട്ഠി. യാ പന ‘‘ഉച്ഛേദവാദീ സമണോ ഗോതമോ’’തി പരിയായഭാസിതാ, ന തം വദാമാതി ദസ്സേതി. അഥാപി തേസു ഖന്ധേസു ഭിജ്ജമാനേസു സോ പുഗ്ഗലോ ന ഭിജ്ജതി, ഏവം സന്തേ സസ്സതോ പുഗ്ഗലോ ഹോതി. തതോ സോ നിബ്ബാനേന സമസമോ ആപജ്ജതി ¶ . സമസമോതി അതിവിയ സമോ, സമേന വാ സമോ, സമഭാവേനേവ സമോ. യഥേവ നിബ്ബാനം നുപ്പജ്ജതി ന ഭിജ്ജതി, ഏവം തേ പുഗ്ഗലോപി തേന സമസമോതി.

ഗതിപരിവത്തനമുഖേന ചുതിപടിസന്ധാനുയോഗോ നിട്ഠിതോ.

൧൨. ഉപാദാപഞ്ഞത്താനുയോഗവണ്ണനാ

൯൫. ഇദാനി ¶ ഉപാദാപഞ്ഞത്താനുയോഗോ ഹോതി. തത്ഥ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാപടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. സോ ഹി രുക്ഖം ഉപാദായ ഛായായ വിയ, ഇന്ധനം ഉപാദായ അഗ്ഗിസ്സ വിയ ച, രൂപാദീനി ഉപാദായ ¶ പുഗ്ഗലസ്സ പഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപനം അവബോധനം ഇച്ഛതി, തസ്മാ ‘‘രൂപം ഉപാദായാ’’തി പുട്ഠോ പടിജാനാതി. പുന യഥാ രുക്ഖുപാദാനാ ഛായാ രുക്ഖോ വിയ, ഇന്ധനുപാദാനോ ച അഗ്ഗി ഇന്ധനം വിയ അനിച്ചാദിധമ്മോ, ഏവം തേ രൂപാദിഉപാദാനോ പുഗ്ഗലോ രൂപാദയോ വിയ അനിച്ചോതി ഇമമത്ഥം പുട്ഠോ അത്തനോ ലദ്ധിയം ഠത്വാ പടിക്ഖിപതി.

൯൭. നീലം രൂപം ഉപാദായ നീലോതിആദീസു നീലരൂപേന സദ്ധിം പുഗ്ഗലസ്സ ഏകത്തം, ഏകസരീരേ നീലാദീനം ബഹൂനം വസേന ബഹുഭാവഞ്ച അനിച്ഛന്തോ പടിക്ഖിപതി.

൯൮. കുസലം വേദനന്തി ഏത്ഥാപി വേദനായ സദ്ധിം ഏകത്തം ഏകസന്താനേ ബഹൂനം കുസലവേദനാനം വസേന ബഹുഭാവഞ്ച അനിച്ഛന്തോ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയനയേ മഗ്ഗകുസലോതിആദിവചനസബ്ഭാവതോ ഛേകട്ഠം സന്ധായ പടിജാനാതി. സഫലോതിആദീനി പുട്ഠോ തഥാരൂപസ്സ വോഹാരസ്സ അഭാവതോ പടിക്ഖിപതി.

൯൯. അകുസലപക്ഖേ അഛേകട്ഠം സന്ധായ പടിജാനാതി.

൧൦൦. അബ്യാകതപക്ഖേ സസ്സതാദിവസേന അബ്യാകതഭാവം സന്ധായ പടിജാനാതി. സേസമേത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൧൦൪. ചക്ഖും ¶ ഉപാദായാതിആദീസു ‘‘ചക്ഖുമാ വിസമാനീവ…പേ… പാപാനി പരിവജ്ജയേ’’തി(ഉദാ. ൪൩) ആദിവോഹാരസബ്ഭാവതോ പടിജാനാതി. ചക്ഖുമത്താദിനിരോധേന പുഗ്ഗലനിരോധം അനിച്ഛന്തോ പടിക്ഖിപതി.

൧൦൭. രൂപം ഉപാദായ വേദനം ഉപാദായാതി ഏത്ഥ അഞ്ഞേപി രൂപമൂലകാ ദുകതികചതുക്കാ വേദിതബ്ബാ. യസ്മാ പന ഖന്ധേ ഉപാദായ പുഗ്ഗലസ്സ പഞ്ഞത്തി, തസ്മാ ദ്വേപി തയോപി ചത്താരോപി പഞ്ചപി ¶ ഉപാദായ പഞ്ഞത്തിം പടിജാനാതി. ഏകസന്താനേ പന ദ്വിന്നം പഞ്ചന്നം വാ അഭാവാ പടിക്ഖിപതി. ആയതനാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൧൧൨. ഇദാനി യം ഉപാദായ യസ്സ പഞ്ഞത്തി, യഥാ തസ്സ അനിച്ചതായ തസ്സാപി അനിച്ചതാ, തതോ ച അഞ്ഞത്തം സിദ്ധം, ഏവം തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സാപി ആപജ്ജതീതി ദസ്സേതും യഥാ രുക്ഖന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപാദായാതി പടിച്ച ആഗമ്മ, ന വിനാ തന്തി അത്ഥോ. പരവാദീ പന തഥാ അനിച്ഛന്തോ ലദ്ധിയം ഠത്വാ പടിക്ഖിപതി.

൧൧൫. നിഗളോതി സങ്ഖലികബന്ധനം. നേഗളികോതി തേന ബന്ധകോ യസ്സ രൂപം സോ രൂപവാതി യസ്മാ യസ്സ രൂപം സോ രൂപവാ ഹോതി, തസ്മാ യഥാ ന നിഗളോ ¶ …പേ… അഞ്ഞോ രൂപവാതി അത്ഥോ.

൧൧൬. ചിത്തേ ചിത്തേതിആദീസു സരാഗാദിചിത്തവസേന സരാഗാദിതം സന്ധായ ചിത്താനുപസ്സനാവസേന പടിജാനാതി. ജായതീതിആദിനാ നയേന പുട്ഠോ പുഗ്ഗലസ്സ ഖണികഭാവം അനിച്ഛന്തോ പടിക്ഖിപതി. ‘‘സോ’’തി വാ ‘‘അഞ്ഞോ’’തി വാ പുട്ഠോ സസ്സതുച്ഛേദഭയേന പടിക്ഖിപതി. പുന ന വത്തബ്ബം ‘‘കുമാരകോ’’തി വാ ‘‘കുമാരികാ’’തി വാ പുട്ഠോ ലോകവോഹാരസമുച്ഛേദഭയേന വത്തബ്ബന്തി പടിജാനാതി. സേസമേത്ഥ പാകടമേവ.

൧൧൮. ഇദാനി പരവാദീ അഞ്ഞേനാകാരേന ലദ്ധിം പതിട്ഠാപേതുകാമോ ന വത്തബ്ബം പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ന വത്തബ്ബന്തി കിം തേ ഇമിനാ ഏവം ബഹുനാ ഉപാദാപഞ്ഞത്താനുയോഗേന, ഇദം താവ വദേഹി, കിം ന വത്തബ്ബം ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. തതോ സകവാദിനാ ആമന്താതി വുത്തേ നനു യോ പസ്സതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ യോതി പുഗ്ഗലോ ¶ . യന്തി രൂപം. യേനാതി ചക്ഖുനാ. സോതി പുഗ്ഗലോ. തന്തി രൂപം. തേനാതി ചക്ഖുനാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – നനു യോ യം രൂപം യേന ചക്ഖുനാ പസ്സതി, സോ തം രൂപം തേന ചക്ഖുനാ പസ്സന്തോ പുഗ്ഗലോതി. സകവാദീ കിഞ്ചാപി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ നിസ്സയഭാവം ഗച്ഛന്തം ചക്ഖുമേവ രൂപം പസ്സതി, തഥാ സോതമേവ സദ്ദം സുണാതി…പേ… വിഞ്ഞാണമേവ ധമ്മം വിജാനാതി, ‘‘അത്ഥി അരഹതോ ചക്ഖു, പസ്സതി അരഹാ ചക്ഖുനാ രൂപ’’ന്തിആദിസമ്മുതിവസേന പന ആമന്താതി പടിജാനാതി.

൧൨൦. തതോ ¶ ഛലവാദം നിസ്സായ പരവാദിനാ പുഗ്ഗലസ്സ വത്തബ്ബതായ സാധിതായ തമേവ വാദം പരിവത്തേത്വാ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ യോ ന പസ്സതീതി അന്ധോ അസഞ്ഞസത്തോ അരൂപം ഉപപന്നോ നിരോധം സമാപന്നോ, അനന്ധോപി ച അഞ്ഞത്ര ദസ്സനസമയാ ന പസ്സതി നാമ. സേസവാരേസുപി ഏസേവ നയോ. സേസം പാളിവസേനേവ അത്ഥതോ വേദിതബ്ബം.

൧൨൨. സുത്തസംസന്ദനായം ദിബ്ബസ്സ ചക്ഖുനോ രൂപഗോചരത്താ രൂപം പസ്സതീതി ആഹ. ദുതിയവാരേ ‘‘സത്തേ പസ്സാമീ’’തിവചനതോ പുഗ്ഗലം പസ്സതീതി ആഹ. തതിയവാരേ ‘‘രൂപം ദിസ്വാ പുഗ്ഗലം വിഭാവേതീ’’തി ലദ്ധിതോ ഉഭോ പസ്സതീതി ആഹ. യസ്മാ പന പസ്സിതബ്ബം നാമ ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതന്തി ചതുബ്ബിധേ രൂപസങ്ഗഹേ രൂപായതനമേവ സങ്ഗഹിതം, തസ്മാ സകവാദീ ‘‘രൂപം പുഗ്ഗലോ, പുഗ്ഗലോ രൂപം, ഉഭോ രൂപ’’ന്തി അനുയോഗം കരോതി. തസ്സത്ഥോ പാകടോയേവാതി.

൧൨൩. ഇദാനി ¶ പുരിസകാരാനുയോഗോ ഹോതി. തത്ഥ കമ്മേ സതി നിയമതോ തസ്സ കാരകേനപി ഭവിതബ്ബന്തി ലദ്ധിയാ പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, തഥാരൂപാനം കമ്മാനം അത്ഥിതായ പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. പുന കത്താ കാരേതാതി പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ. തത്ഥ കത്താതി തേസം കമ്മാനം കാരകോ. കാരേതാതി ആണത്തിദേസനാദീഹി ഉപായേഹി കാരാപകോ. ഇദാനി യസ്മാ ¶ പരവാദീ പുഗ്ഗലം സന്ധായ കത്താതി പുച്ഛതി, ന കരണമത്തം, തസ്മാ പടിക്ഖേപോ സകവാദിസ്സ.

൧൨൪. തസ്സ കത്താ കാരേതാതി ഏത്ഥ യദി യം യം ഉപലബ്ഭതി, തസ്സ തസ്സ കത്താ പുഗ്ഗലോ തേ ഉപലബ്ഭതി, കിം തസ്സാപി കാരകോ ച കാരാപകോ ച അഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതീതി അത്ഥോ. പരവാദീ തഥാ അനിച്ഛന്തോ ഇസ്സരനിമ്മാനവാദഭയേന പടിക്ഖിപതി. പുന പുട്ഠോ യസ്മാ പുഗ്ഗലം മാതാപിതരോ ജനേന്തി നാമം കരോന്തി പോസേന്തി, തസ്മാസ്സ തേ കാരകാ. യേ ച പന തം കല്യാണമിത്താ വാ ആചരിയാ വാ താനി താനി വിജ്ജാട്ഠാനസിപ്പായതനാനി സിക്ഖാപേന്തി ¶ , തേ കാരാപകാ നാമാതി ഇമമത്ഥം സന്ധായ പടിജാനാതി. പുരിമകമ്മമേവ തസ്സ കത്താ ചേവ കാരാപേതാ ചാതി അധിപ്പേതം.

൧൨൫. തസ്സ തസ്സേവാതി ഇമിനാ ഇദം പുച്ഛതി – യദി കമ്മാനം കാരകസ്സ കത്താ തസ്സാപി കത്താ തസ്സാപി കത്താ അത്ഥേവ, ഏവം സന്തേ പുരിമേന പുരിമേന അവസ്സം പച്ഛാ പച്ഛാ പുഗ്ഗലോ കാതബ്ബോതി ഇമിനാപി തേ കമ്മാനം കാരകേന പുഗ്ഗലേന ആയതിം അഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ കാതബ്ബോ, തേനാപി അഞ്ഞോതി നത്ഥി ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയാ, നത്ഥി വട്ടസ്സ ഉപച്ഛേദോ, നത്ഥി അപ്പച്ചയപരിനിബ്ബാനം. പച്ചയാഭാവേന പച്ചയപടിബദ്ധസ്സ ദുക്ഖസ്സ അഭാവാ യം നിബ്ബാനം വുത്തം, നത്ഥി തേ തന്തി. അഥ വാ തസ്സ തസ്സേവാതി യദി കമ്മം കമ്മമത്തം ന ഹോതി, തസ്സ പന കാരകോ പുഗ്ഗലോ, തസ്സാപി കാരകോ, തസ്സാപി കാരകോതി ഏവം പുഗ്ഗലപരമ്പരാ അത്ഥി. ഏവം സന്തേ യാ ഏസാ കമ്മവട്ടസ്സ അപ്പവത്തികരണേന ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയാ വുത്താ, സാ നത്ഥീതി അത്ഥോ. പരവാദീ തം അനിച്ഛന്തോ പടിക്ഖിപതി. ഇതോ അപരാസുപി ഉപലബ്ഭതി സാമഞ്ഞേന കാരകപുച്ഛാസു പുഗ്ഗലംയേവ സന്ധായ ‘‘കത്താ കാരേതാ’’തി ¶ വുത്തം, ന പച്ചയേ. ന ഹി മഹാപഥവീആദീനം പച്ചയാ നത്ഥി.

൧൩൫. അഞ്ഞോ കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം കത്താതി പഞ്ഹോ ‘‘സങ്ഖാരവന്തം വാ അത്താന’’ന്തിആദിദിട്ഠിഭയാ പടിക്ഖിത്തോ.

൧൩൬. വിപാകോ ഉപലബ്ഭതീതിആദി വിപാകപടിസംവേദീവസേന പുഗ്ഗലം ദസ്സേന്തസ്സ ലദ്ധിഭിന്ദനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ വിപാകപടിസംവേദീതി അനുയോഗോ പരവാദിസ്സ ¶ , വിപാകപവത്തിതോ അഞ്ഞസ്സ വേദകസ്സ അഭാവാ പടിക്ഖേപോ സകവാദിസ്സ. പുന പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ.

൧൩൮. തസ്സ പടിസംവേദീതി തസ്സ വിപാകപടിസംവേദകസ്സ പടിസംവേദീ യസ്മാ പന പടിസംവേദിതബ്ബോ നാമ വിപാകോ, ന ച പുഗ്ഗലോ വിപാകോ, തസ്മാ പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. പുന പുട്ഠോ യസ്മാ പുഞ്ഞവിപാകേ ഠിതത്താ വിപാകപടിസംവേദീ പുത്തം വാ പതിം വാ മാതാ വാ ജായാ വാ പരിചുമ്ബതി പരിസജ്ജതി, തസ്മാ തഥാരൂപം പടിസംവേദിതം സന്ധായ പടിജാനാതി പരവാദീ.

തസ്സ ¶ തസ്സേവാതി യദി വിപാകോ വിപാകമത്തം ന ഹോതി, തസ്സ പന പടിസംവേദീ പുഗ്ഗലോ, തസ്സാപി പടിസംവേദീ തസ്സാപി പടിസംവേദീതി ഏവം പുഗ്ഗലപരമ്പരാ അത്ഥി. ഏവം സന്തേ യാ ഏസാ വിപാകവട്ടസ്സ അപ്പവത്തികരണേന ദുക്ഖസ്സ അന്തകിരിയാ വുത്താ, സാ നത്ഥീതി അത്ഥോ. ഇതോ പരം ഉപലബ്ഭതിസാമഞ്ഞേന പടിസംവേദീപുച്ഛാസു ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൧൪൨. അഞ്ഞോ കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം വിപാകപടിസംവേദീതി പഞ്ഹോ ‘‘വേദനവന്തം വാ അത്താന’’ന്തിആദിദിട്ഠിഭയാ പടിക്ഖിത്തോ.

൧൪൩. ദിബ്ബം സുഖന്തിആദി കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം വിപാകം ഭാജേത്വാ ദസ്സനവസേന ആരദ്ധം. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. സകവാദിനോ ചേത്ഥ പുഗ്ഗലവസേനേവ പടിസംവേദീപടിക്ഖേപോ വേദിതബ്ബോ, ന വേദയിതവസേന.

൧൪൮. മഹാപഥവീആദീനി ഹി ആരമ്മണം കത്വാ വേദയിതാനം ഉപ്പത്തി അപ്പടിസിദ്ധാ.

൧൭൦. കത്താ കാരേതാ വിപാകപടിസംവേദീതിആദി വോമിസ്സകനയവസേന ആരദ്ധം. തത്ഥ സോ കരോതീതി യം ത്വം കത്താതി ച പടിസംവേദീതി ച വദേസി, കിം സോയേവ കരോതി, സോ പടിസംവേദേതി. അയമനുയോഗോ സകവാദിസ്സ, സുത്തവിരോധഭയേന പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ.

൧൭൧. പുന ¶ പുട്ഠോ ‘‘ഇധ നന്ദതി പേച്ച നന്ദതീ’’തിആദിസുത്തവസേന (ധ. പ. ൧൮) പടിഞ്ഞാ തസ്സേവ. അഥസ്സ വചനോകാസം പടിബാഹന്തോ സകവാദീ സയംകതം സുഖദുക്ഖന്തി ¶ ആഹ.

൧൭൨. തത്ഥ അഞ്ഞോ കരോതീതി കാരകവേദകാനം അഞ്ഞത്തപുച്ഛാവസേന വുത്തം. തതോ പരവാദീ സുത്തവിരോധഭയേന പടിക്ഖിപിത്വാ പുന പുട്ഠോ ‘‘മനുസ്സഭൂതോ കത്വാ ദേവഭൂതോ പടിസംവേദേതീ’’തി മഞ്ഞമാനോ പടിജാനാതി ¶ . ഏവംവാദിനോ പന പരംകതം സുഖദുക്ഖം ആപജ്ജതീതി തസ്സ വസേന പുട്ഠോ പുന പടിക്ഖിപതി.

൧൭൪. സോ ച അഞ്ഞോ ചാതി കാരകവേദകാനം ഏകത്തഅഞ്ഞത്തപുച്ഛാവസേന വുത്തം. തതോ പരവാദീ സുത്തവിരോധഭയേനേവ പടിക്ഖിപിത്വാ പുന പുട്ഠോ പുരിമേ ദ്വേപി നയേ ഏകതോ കത്വാ പടിജാനാതി. ഏവംവാദിനോ പന സയംകതഞ്ച പരംകതഞ്ച സുഖദുക്ഖം ആപജ്ജതീതി തസ്സ വസേന പുട്ഠോ പുന പടിക്ഖിപതി.

൧൭൬. നേവ സോ കരോതീതി കാരകവേദകാനം ഏകത്തഅഞ്ഞത്തപടിക്ഖേപവസേന വുത്തം. തതോ പരവാദീ സുത്തവിരോധവസേനേവ പടിക്ഖിപിത്വാ പുന പുട്ഠോ യസ്മാ മനുസ്സോ ദേവലോകൂപപത്തിയാ കമ്മം കത്വാ ന മനുസ്സഭൂതോവ പടിസംവേദേതി, നാപി യേന കമ്മം കതം, തതോ അഞ്ഞോവ പടിസംവേദേതി, തസ്മാ കാരകതോ വേദകോ നേവ സോ ഹോതി, ന അഞ്ഞോതി മഞ്ഞമാനോ പടിജാനാതി. ലദ്ധിമത്തമേവേതം? ഏവംവാദിനോ പന അസയംകാരം അപരംകാരം അധിച്ചസമുപ്പന്നം സുഖദുക്ഖം ആപജ്ജതീതി തസ്സ വസേന പുട്ഠോ പുന പടിക്ഖിപതി. അപിച ഇമസ്മിം വോമിസ്സകനയേ ആദിതോ പട്ഠായ ഇമിനാപി നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ ഹി അയം പുഗ്ഗലവാദീ കമ്മാനം കാരകഞ്ചേവ വേദകഞ്ച ഇച്ഛതി, തസ്മാസ്സ യോ കാരകോ, തേനേവ വാ വേദകേന ഭവിതബ്ബം, അഞ്ഞേന വാ ഉഭോഹി വാ ഭവിതബ്ബം, ഉഭോഹി വാപി ന ഭവിതബ്ബന്തി ഇദമാപന്നം ഹോതി. ഏവമാപന്നമേവ അനുയോഗം അനുയുഞ്ജന്തോ സകവാദീ ‘‘സോ കരോതീ’’തിആദയോ ചത്താരോപി വികപ്പേ ആഹ. സേസം വുത്തപ്പകാരമേവ.

പരിയോസാനേ പന ചത്താരോപി പഞ്ഹാ ഏകതോ പുട്ഠാ. തത്ഥ പടിക്ഖേപോ ച പടിജാനനാ ച സയംകതാദിദോസപ്പത്തി ച പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. ഇതോ ¶ പരം ‘‘കല്യാണപാപകാനീ’’തി അവത്വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയാ ഏവ ‘‘കമ്മം അത്ഥീ’’തിആദിനാ വികപ്പേന ദസ്സിതാ. തേസമ്പി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

കല്യാണവഗ്ഗോതിപി ഏതസ്സേവ നാമം.

൧൯൩. ഇതോ ¶ പരം അഭിഞ്ഞാനുയോഗാദിവസേന അരഹത്തസാധനാ ഹോതി. തത്ഥ ആമന്താതി സകവാദിനാ പടിഞ്ഞാതേ പരവാദീ ‘‘ബഹിദ്ധാ അനിന്ദ്രിയബദ്ധരൂപേ ഇദ്ധിവിധാദിവിസേസാധിഗമോ നത്ഥി, അജ്ഝത്തം ¶ അത്ഥി, തസ്മാ ഇദ്ധാദിനിബ്ബത്തകേന പുഗ്ഗലേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ നനു അത്ഥി കോചി ഇദ്ധിം വികുബ്ബതീതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൧൯൭. ഇദാനി മാതാതിആദികോ ഞാതകാനുയോഗോ. ഖത്തിയോതിആദികോ ജാതിഅനുയോഗോ. ഗഹട്ഠോ പബ്ബജിതോതി പടിപത്തിഅനുയോഗോ. ദേവോ മനുസ്സോതി ഉപപത്തിഅനുയോഗോ. സോതാപന്നോതിആദികോ പടിവേധാനുയോഗോ, അരിയാനുയോഗോതിപി വുച്ചതി. തേ സബ്ബേ ഉത്താനത്ഥായേവ. ‘‘അരഹാ ഹുത്വാ ന അരഹാ’’തി പനേത്ഥ മോഘപഞ്ഹത്താ ന വുത്തം.

൨൦൬. ചത്താരോ പുരിസയുഗാതിആദി സംഘാനുയോഗോ, സോപി ഉത്താനത്ഥോയേവ.

൨൦൯. സങ്ഖതോതിആദി സച്ചികട്ഠസഭാവാനുയോഗോ. തത്ഥ തതിയാ കോടീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തഥാരൂപസ്സ സച്ചികട്ഠസ്സ അഭാവതോ പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. പുന പുട്ഠോ പുഗ്ഗലം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ തസ്സേവ.

൨൧൧. അഞ്ഞോ ¶ പുഗ്ഗലോതിപഞ്ഹേപി സങ്ഖതേഹി ഖന്ധേഹി അഞ്ഞത്തം അനിച്ഛന്തോ പടിക്ഖേപോ തസ്സേവ.

൨൧൨. ഖന്ധാ സങ്ഖതാതിആദി സങ്ഖതാസങ്ഖതാനി സരൂപേന ദസ്സേത്വാ അഞ്ഞത്തപുച്ഛനത്ഥം വുത്തം.

൨൧൩. രൂപം സങ്ഖതന്തിആദി ഖന്ധേ വിഭാഗതോ ദസ്സേത്വാ അഞ്ഞത്തപുച്ഛനത്ഥം വുത്തം.

൨൧൪. പുഗ്ഗലസ്സ ഉപ്പാദോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ‘‘ജാതിധമ്മാ ജരാധമ്മാ, അഥോ മരണധമ്മിനോ’’തിആദിസുത്തവസേന ¶ പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. സങ്ഖതഭാവം പനസ്സ സോ ന ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി.

൨൧൫. പുന ന ഉപ്പാദോ പഞ്ഞായതീതിആദിനാ നയേന പുട്ഠോ ‘‘ദുക്ഖമേവ ഹി സമ്ഭോതി ¶ , ദുക്ഖം തിട്ഠതി വേതി ചാ’’തിആദിവചനതോ (സം. നി. ൧.൧൭൧) പുഗ്ഗലസ്സ ഉപ്പാദാദയോ നാമ ന യുജ്ജന്തീതി പടിജാനാതി.

൨൧൬. അത്ഥത്ഥമ്ഹീതി അത്ഥം വുച്ചതി നിബ്ബാനം. തത്ഥ അത്ഥീതി പുച്ഛതി. തസ്സ അത്ഥിതായ സസ്സതം, നത്ഥിതായ. ഉച്ഛേദോ ആപജ്ജതി. തദുഭയമ്പി അനിച്ഛന്തോ പച്ഛാ പടിക്ഖിപതി.

൨൧൭. ഭവം നിസ്സായ പഞ്ഹേ ഭവന്തി ഉപപത്തിഭവം.

൨൧൮. വേദനം വേദിയമാനപഞ്ഹേ വേദനം വേദിയമാനോ പരിഗ്ഗഹിതവേദനോ യോഗാവചരോവ പജാനാതി, ബാലപുഥുജ്ജനോ നപ്പജാനാതി.

൨൨൪. കായാനുപസ്സനാദിപഞ്ഹാ ഉത്താനത്ഥായേവ.

൨൨൬. പാരായനഗാഥായ ¶ സുഞ്ഞതോ ലോകം അവേക്ഖസ്സൂതി സത്തസുഞ്ഞതവസേന ഖന്ധലോകം ഓലോകേഹീതി അത്ഥോ.

൨൨൮. പുഗ്ഗലോ അവേക്ഖതീതി സകവാദിപുച്ഛാ. പരവാദിസ്സ ഹി ‘‘സുഞ്ഞതോ ലോകം അവേക്ഖസ്സൂ’’തി ഗാഥായ യോ അവേക്ഖതി, സോ പുഗ്ഗലോതി ലദ്ധി, തസ്മാ നം ഏവം പുച്ഛതി. സഹ രൂപേനാതി ¶ രൂപകായേന സദ്ധിം. തതോ അനിസ്സടോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ഇദം പഞ്ചവോകാരവസേന അനുജാനിത്വാ പുന തം ജീവന്തി പുട്ഠോ സുത്തവിരോധഭയേന പടിക്ഖിപതി. വിനാ രൂപേനാതി ഇദം ചതുവോകാരവസേന അനുജാനിത്വാ പുന അഞ്ഞം ജീവന്തി പുട്ഠോ സുത്തവിരോധഭയേനേവ പടിക്ഖിപതി. ‘‘അബ്ഭന്തരഗതോ’’തി ച ‘‘ബഹിദ്ധാ നിക്ഖമിത്വാ’’തി ച ഇദം ‘‘സഹ രൂപേന വിനാ രൂപേനാ’’തി ഹേട്ഠാ വുത്തസ്സ ലക്ഖണവചനം. തത്ഥ അബ്ഭന്തരഗതോതി രൂപസ്സ അന്തോഗതോ, ഇതോ വാ ഏത്തോ വാ അനിക്ഖമിത്വാ രൂപപരിച്ഛേദവസേനേവ ഠിതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. നിക്ഖമിത്വാതി രൂപപരിച്ഛേദം അതിക്കമിത്വാ. രൂപം അനിസ്സിതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ.

൨൩൧. അനത്താതി അത്തനാ ജീവേന പുഗ്ഗലേന രഹിതോ. ഏകധമ്മേപി പുഗ്ഗലോ നത്ഥീതി അത്ഥോ. ഏവം സബ്ബസുത്താനം ആഗമട്ഠകഥാസു വുത്തനയേനേവ ¶ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇധ പന സന്ധായഭാസിതമത്തമേവ വക്ഖാമ.

൨൩൭. വുത്തം ഭഗവതാ സപ്പികുമ്ഭോതിആദി ‘‘സബ്ബാവ ദേസനാ യഥാരുതവസേനേവ അത്ഥതോ ന ഗഹേതബ്ബാ’’തി ദസ്സനത്ഥം ആഭതം. യഥാ ഹി സുവണ്ണം ഗഹേത്വാ കതോ സുവണ്ണവികാരോ കുമ്ഭോ സുവണ്ണകുമ്ഭോതി വുച്ചതി, ന ഏവം സപ്പിം ഗഹേത്വാ കതോ സപ്പിസ്സ വികാരോ സപ്പികുമ്ഭോ നാമ അത്ഥി. യസ്മിം പന കുമ്ഭേ സപ്പി പക്ഖിത്തം, സോ സപ്പികുമ്ഭോ നാമാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. തേലകുമ്ഭാദീസുപി ഏസേവ നയോ. യഥാ ച നിബ്ബാനം നിച്ചം ധുവം, ന ഏവം ഭത്തം വാ യാഗു വാ അത്ഥി. കാലപരിച്ഛേദം പന അകത്വാ ദിവസേ ദിവസേ ദസ്സാമാതി പഞ്ഞത്തവസേന ‘‘നിച്ചഭത്തം ധുവയാഗൂ’’തി വുച്ചതീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

‘‘അത്ഥി പുഗ്ഗലോ അത്തഹിതായ പടിപന്നോ’’തിആദീസുപി യഥാ രൂപാദയോ ധമ്മാ പച്ചത്തലക്ഖണസാമഞ്ഞലക്ഖണവസേന അത്ഥി, ന ഏവം പുഗ്ഗലോ ¶ . രൂപാദീസു പന സതി ‘ഏവംനാമോ’‘ഏവംഗോത്തോ’തി വോഹാരോ ഹോതി. ഇതി ഇമിനാ ലോകവോഹാരേന ലോകസമ്മുതിയാ ലോകനിരുത്തിയാ അത്ഥി പുഗ്ഗലോതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. വുത്തമ്പി ചേതം ഭഗവതാ – ‘‘ഇമാ ഖോ ചിത്ത, ലോകസമഞ്ഞാ ലോകനിരുത്തിയോ ലോകവോഹാരാ ലോകപഞ്ഞത്തിയോ’’തി (ദീ. നി. ൧.൪൪൦). രൂപാദിധമ്മാ പന വിനാപി ലോകസമ്മുതിം പച്ചത്തസാമഞ്ഞലക്ഖണവസേന പഞ്ഞാപനതോ അത്ഥീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

ബുദ്ധാനം ¶ പന ദ്വേ കഥാ സമ്മുതികഥാ ച പരമത്ഥകഥാ ച. തത്ഥ സത്തോ, പുഗ്ഗലോ, ദേവോ, ബ്രഹ്മാതിആദികാ സമ്മുതികഥാ നാമ. അനിച്ചം, ദുക്ഖം, അനത്താ, ഖന്ധാ, ധാതുയോ, ആയതനാനി, സതിപട്ഠാനാ, സമ്മപ്പധാനാതിആദികാ പരമത്ഥകഥാ നാമ.

തത്ഥ യോ സമ്മുതിദേസനായ സത്തോതി വാ…പേ… ബ്രഹ്മാതി വാതി വുത്തേ ജാനിതും പടിവിജ്ഝിതും നിയ്യാതും അരഹത്തജയഗ്ഗാഹം ഗഹേതും സക്കോതി, തസ്സ ഭഗവാ ആദിതോവ സത്തോതി വാ പുഗ്ഗലോതി വാ പോസോതി വാ ദേവോതി വാ ബ്രഹ്മാതി വാ കഥേതി. യോ പരമത്ഥദേസനായ അനിച്ചന്തി വാ ദുക്ഖന്തി വാതിആദീസു അഞ്ഞതരം സുത്വാവ ജാനിതും പടിവിജ്ഝിതും നിയ്യാതും അരഹത്തജയഗ്ഗാഹം ഗഹേതും സക്കോതി. തസ്സ അനിച്ചന്തിആദീസു അഞ്ഞതരം കഥേതി. തഥാ സമ്മുതികഥായ ബുജ്ഝനകസത്തസ്സ ന പഠമം പരമത്ഥകഥം കഥേതി. സമ്മുതികഥായ പന ബോധേത്വാ പച്ഛാ പരമത്ഥകഥം കഥേതി ¶ . പരമത്ഥകഥായ ബുജ്ഝനകസത്തസ്സാപി ന പഠമം സമ്മുതികഥം കഥേതി. പരമത്ഥകഥായ പന ബോധേത്വാ പച്ഛാ സമ്മുതികഥം കഥേതി. പകതിയാ പന പഠമമേവ പരമത്ഥകഥം കഥേന്തസ്സ ദേസനാ ലൂഖാകാരാ ഹോതി. തസ്മാ ബുദ്ധാ പഠമം സമ്മുതികഥം കഥേത്വാ പച്ഛാ പരമത്ഥകഥം കഥേന്തി. തേ സമ്മുതികഥം കഥേന്താപി സച്ചമേവ സഭാവമേവ അമുസാവ കഥേന്തി. പരമത്ഥകഥം കഥേന്താപി സച്ചമേവ സഭാവമേവ അമുസാവ കഥേന്തി. അയഞ്ഹി –

‘‘ദുവേ സച്ചാനി അക്ഖാസി, സമ്ബുദ്ധോ വദതം വരോ;

സമ്മുതിം പരമത്ഥഞ്ച, തതിയം നുപലബ്ഭതി’’.

‘‘സങ്കേതവചനം സച്ചം, ലോകസമ്മുതികാരണം;

പരമത്ഥവചനം സച്ചം, ധമ്മാനം തഥലക്ഖണ’’ന്തി.

അപരോ നയോ – ദ്വേ ഭഗവതോ ദേസനാ പരമത്ഥദേസനാ ച ഖന്ധാദിവസേന, സമ്മുതിദേസനാ ച സപ്പികുമ്ഭാദിവസേന. ന ഹി ഭഗവാ സമഞ്ഞം അതിധാവതി. തസ്മാ ‘‘അത്ഥി പുഗ്ഗലോ’’തി വചനമത്തതോ അഭിനിവേസോ ന കാതബ്ബോ. സത്ഥാരാ ഹി –

‘‘പഞ്ഞത്തിം ¶ അനതിക്കമ്മ, പരമത്ഥോ പകാസിതോ;

സമഞ്ഞം നാതിധാവേയ്യ, തസ്മാ അഞ്ഞോപി പണ്ഡിതോ;

പരമത്ഥം പകാസേന്തോ, സമഞ്ഞം നാതിധാവയേ’’.

സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൨൩൯. ഇദാനി ¶ ¶ പരിഹാനികഥാ ഹോതി. പരിഹാനിധമ്മോ അപരിഹാനിധമ്മോ, ‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സേക്ഖസ്സ, ഭിക്ഖുനോ പരിഹാനായ സംവത്തന്തി’’ (അ. നി. ൨.൧൮൫), ‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ ¶ സമയവിമുത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരിഹാനായ സംവത്തന്തീ’’തി (അ. നി. ൫.൧൪൯) ഏവമാദീനി ഹി സുത്താനി നിസ്സായ സമ്മിതിയാ വജ്ജിപുത്തകാ സബ്ബത്ഥിവാദിനോ ഏകച്ചേ ച മഹാസങ്ഘികാ അരഹതോപി പരിഹാനിം ഇച്ഛന്തി, തസ്മാ തേ വാ ഹോന്തു അഞ്ഞേയേവ വാ, യേസം അയം ലദ്ധി, തേസം ലദ്ധിഭിന്ദനത്ഥം പരിഹായതി അരഹാ അരഹത്താതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ര പരിഹായതീതി ദ്വേ പരിഹാനിയോ പത്തപരിഹാനി ച അപ്പത്തപരിഹാനി ച. തത്ഥ ‘‘ദുതിയമ്പി ഖോ ആയസ്മാ ഗോധികോ തമ്ഹാ സാമയികായ ചേതോവിമുത്തിയാ പരിഹായീ’’തി (സം. നി. ൧.൧൫൯) അയം പത്തപരിഹാനി നാമ. ‘‘മാ വോ സാമഞ്ഞത്ഥികാനം സതം സാമഞ്ഞത്ഥോ പരിഹായീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൧൬-൪൧൮) അയം അപ്പത്തപരിഹാനി. താസു ഇധ പത്തപരിഹാനി അധിപ്പേതാ. തഞ്ഹി സന്ധായ ആമന്താതി പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. സകസമയേ പന ഇമം പത്തപരിഹാനിം നാമ ലോകിയസമാപത്തിയാവ ഇച്ഛന്തി, ന അരഹത്താദീഹി സാമഞ്ഞഫലേഹി. പരസമയേപി നം സബ്ബസാമഞ്ഞഫലേസു സബ്ബഭവേസു സബ്ബകാലേസു സബ്ബേസഞ്ച പുഗ്ഗലാനം ന ഇച്ഛന്തി. തം പന തേസം ലദ്ധിമത്തമേവാതി സബ്ബം ലദ്ധിജാലം ഭിന്ദിതും പുന സബ്ബത്ഥാതിആദിനാ നയേന ദേസനാ വഡ്ഢിതാ.

തത്ഥ യസ്മാ പരവാദീ കമേന പരിഹായിത്വാ സോതാപത്തിഫലേ ഠിതസ്സ അരഹതോ പരിഹാനിം ന ഇച്ഛതി, ഉപരിഫലേസു ഠിതസ്സേവ ഇച്ഛതി. യസ്മാ ച രൂപാരൂപഭവേസു ഠിതസ്സ ന ഇച്ഛതി, കമ്മാരാമതാദീനം പന പരിഹാനിയധമ്മാനം ഭാവതോ കാമഭവേ ഠിതസ്സേവ ഇച്ഛതി, തസ്മാ ‘‘സബ്ബത്ഥാ’’തി ¶ പുട്ഠോ പടിക്ഖിപതി. പുന ദള്ഹം കത്വാ പുട്ഠോ കാമഭവം സന്ധായ പടിജാനാതി. സബ്ബസ്മിമ്പി ഹി കാമഭവേ പരിഹാനികരാ കാമഗുണാ അത്ഥി, തസ്മാ തത്ഥ പരിഹായതീതി തസ്സ ലദ്ധി.

തതിയപുച്ഛായ ¶ പരിഹാനീതി പരിഹാനികരേ ധമ്മേ പുച്ഛതി. തത്ഥ യസ്മാ പരിഹാനി നാമ കമ്മാരാമതാദിധമ്മാ, വിസേസതോ വാ കാമരാഗബ്യാപാദാ ഏവ, തേ ച രൂപാരൂപഭവേ നത്ഥി, തസ്മാ ‘‘ന ഹേവ’’ന്തി പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ.

സബ്ബദാതി കാലപുച്ഛാ. തത്ഥ പഠമപഞ്ഹേ യോനിസോമനസികാരകാലേ അപരിഹായനതോ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയേ അയോനിസോമനസികരോതോ രത്തിഭാഗേ വാ ദിവസഭാഗേ വാ സബ്ബദാ പരിഹായനതോ പടിജാനാതി. തതിയേ പരിഹാനികരധമ്മസമായോഗേ ¶ സതി മുഹുത്തമേവ പരിഹാനി നാമ ഹോതി, തതോ പുബ്ബേ അപരിഹീനസ്സ പച്ഛാ പരിഹീനസ്സ ച പരിഹാനി നാമ നത്ഥീതി പടിക്ഖിപതി.

സബ്ബേവ അരഹന്തോതി പഞ്ഹാനം പഠമസ്മിം തിക്ഖിന്ദ്രിയേ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയസ്മിം മുദിന്ദ്രിയേ സന്ധായ പടിജാനാതി. തതിയസ്മിമ്പി തിക്ഖിന്ദ്രിയാവ അധിപ്പേതാ. തേസഞ്ഹി സബ്ബേസമ്പി പരിഹാനി ന ഹോതീതി തസ്സ ലദ്ധി.

സേട്ഠിഉദാഹരണേ പഠമപുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, ദുതിയാ സകവാദിസ്സ. തത്രായം അധിപ്പായോ – യം മം തുമ്ഹേ പുച്ഛഥ – ‘‘അരഹാ അരഹത്താ പരിഹായന്തോ ചതൂഹി ഫലേഹി പരിഹായതീ’’തി, തത്ര വോ പടിപുച്ഛാമി – ‘‘ചതൂഹി സതസഹസ്സേഹി സേട്ഠീ സേട്ഠിത്തം കരോന്തോ സതസഹസ്സേഹി പരിഹീനേ സേട്ഠീ സേട്ഠിത്താ പരിഹീനോ ഹോതീ’’തി. തതോ സകവാദിനാ ഏകദേസേന പരിഹാനിം സന്ധായ ‘‘ആമന്താ’’തി വുത്തേ സബ്ബസാപതേയ്യാ പരിഹീനോ ഹോതീതി പുച്ഛതി. തഥാ അപരിഹീനത്താ സകവാദീ ന ഹേവാതി വത്വാ അഥ നം ‘‘ഏവമേവ അരഹാപി പരിഹായതി ച. ന ച ചതൂഹി ഫലേഹീ’’തി ഉപ്പന്നലദ്ധികം ദുതിയം ഭബ്ബപഞ്ഹം പുച്ഛതി. പരവാദീ സേട്ഠിനോ അഭബ്ബതായ നിയമം അപസ്സന്തോ പടിജാനിത്വാ അരഹതോ ചതൂഹി ഫലേഹി പരിഹാനിഭബ്ബതം പുട്ഠോ ‘‘നിയതോ സമ്ബോധിപരായണോ’’തി (അ. നി. ൩.൮൭) വചനസ്സ അയോനിസോ അത്ഥം ഗഹേത്വാ ലദ്ധിയം ഠിതോ സോതാപത്തിഫലതോ പരിഹായിതും അഭബ്ബതം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. തം പനസ്സ ലദ്ധിമത്തമേവാതി.

ഏത്താവതാ വാദയുത്തി നാമ നിട്ഠിതാ ഹോതി.

൨. അരിയപുഗ്ഗലസംസന്ദനപരിഹാനിവണ്ണനാ

൨൪൦. ഇദാനി ¶ ¶ അരിയപുഗ്ഗലസംസന്ദനാ ആരദ്ധാ. തത്ഥ യസ്മാ കേചി അരഹതോവ പരിഹാനിം ഇച്ഛന്തി, കേചി അനാഗാമിനോപി, കേചി സകദാഗാമിസ്സപി. സോതാപന്നസ്സ പന സബ്ബേപി ന ഇച്ഛന്തിയേവ. യേ അരഹത്താ പരിഹായിത്വാ അനാഗാമിസകദാഗാമിഭാവേ ഠിതാ, തേസം പരിഹാനിം ഇച്ഛന്തി, ന ഇതരേസം അനാഗാമിസകദാഗാമീനം. സോതാപന്നസ്സ ¶ പന തേപി സബ്ബഥാപി ന ഇച്ഛന്തിയേവ, തസ്മാ പേയ്യാലമുഖേന പുച്ഛാ കതാ. തത്ഥ തേസം ലദ്ധിവസേന പടിഞ്ഞാ ച പടിക്ഖേപോ ച വേദിതബ്ബാ. ‘‘പരിഹായതി അനാഗാമീ അനാഗാമിഫലാ’’തി ഹി പഞ്ഹസ്മിം യേ അനാഗാമിനോ പരിഹാനിം ന ഇച്ഛന്തി, തേസം വസേന പടിക്ഖേപോ. യേ പകതിഅനാഗാമിനോ വാ അരഹത്താ പരിഹായിത്വാ ഠിതഅനാഗാമിനോ വാ പരിഹാനിം ഇച്ഛന്തി, തേസം വസേന പടിഞ്ഞാതി ഇദമേത്ഥ നയമുഖം. തസ്സാനുസാരേന സബ്ബപേയ്യാലാ അത്ഥതോ വേദിതബ്ബാ.

൨൪൧. യം പനേത്ഥ ‘‘സോതാപത്തിഫലസ്സ അനന്തരാ അരഹത്തംയേവ സച്ഛികരോതീ’’തി വുത്തം, തം പരിഹീനസ്സ പുന വായമതോ അരഹത്തപ്പത്തിം സന്ധായ വുത്തം. ഇതരോ സോതാപത്തിഫലാനന്തരം അരഹത്തസ്സ അഭാവാ പടിക്ഖിപതി.

൨൪൨. തതോ പരം ‘‘പരിഹാനി നാമേസാ കിലേസപ്പഹാനസ്സ വാ മന്ദതായ ഭവേയ്യ, മഗ്ഗഭാവനാദീനം വാ അനധിമത്തതായ, സച്ചാനം വാ അദസ്സനേനാ’’തി ഏവമാദീനം വസേന അനുയുഞ്ജിതും കസ്സ ബഹുതരാ കിലേസാ പഹീനാതിആദി വുത്തം. തം സബ്ബം ഉത്താനാധിപ്പായമേവ സുത്താനം പനത്ഥോ ആഗമട്ഠകഥാസു വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

൨൬൨. സമയവിമുത്തോ അരഹാ അരഹത്താ പരിഹായതീതി ഏത്ഥ മുദിന്ദ്രിയോ സമയവിമുത്തോ, തിക്ഖിന്ദ്രിയോ അസമയവിമുത്തോതി തേസം ലദ്ധി. സകസമയേ പന അവസിപ്പത്തോ ഝാനലാഭീ സമയവിമുത്തോ, വസിപ്പത്തോ ഝാനലാഭീ ചേവ സബ്ബേ ച അരിയപുഗ്ഗലാ അരിയേ വിമോക്ഖേ അസമയവിമുത്താതി സന്നിട്ഠാനം. സോ പന തം അത്തനോ ലദ്ധിം ഗഹേത്വാ സമയവിമുത്തോ ¶ പരിഹായതി, ഇതരോ ന പരിഹായതീ’’തി ആഹ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

അരിയപുഗ്ഗലസംസന്ദനപരിഹാനിവണ്ണനാ.

൨൬൫. ഇദാനി ¶ സുത്തസാധനാ ഹോതി. തത്ഥ ഉച്ചാവചാതി ഉത്തമഹീനഭേദതോ ഉച്ചാ ച അവചാ ച. പടിപാദാതി പടിപദാ. സമണേന പകാസിതാതി ബുദ്ധസമണേന ജോതിതാ. സുഖാപടിപദാ ഹി ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാ ഉച്ചാ. ദുക്ഖാപടിപദാ ദന്ധാഭിഞ്ഞാ അവചാ. ഇതരാ ദ്വേ ഏകേനങ്ഗേന ¶ ഉച്ചാ, ഏകേന അവചാ. പഠമം വുത്താ ഏവ വാ ഉച്ചാ, ഇതരോ തിസ്സോപി അവചാ. തായ ചേതായ ഉച്ചാവചായ പടിപദായ ന പാരം ദിഗുണം യന്തി, ഏകമഗ്ഗേന ദ്വിക്ഖത്തും നിബ്ബാനം ന ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. കസ്മാ? യേന മഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേന തേസം പുന അപ്പഹാതബ്ബതോ. ഏതേന പരിഹാനിധമ്മാഭാവം ദീപേതി. നയിദം ഏകഗുണം മുതന്തി തഞ്ച ഇദം പാരം ഏകവാരംയേവ ഫുസനാരഹം ന ഹോതി. കസ്മാ? ഏകേന മഗ്ഗേന സബ്ബകിലേസാനം അപ്പഹാനതോ. ഏതേന ഏകമഗ്ഗേനേവ അരഹത്താഭാവം ദീപേതി.

അത്ഥി ഛിന്നസ്സ ഛേദിയന്തി ഛിന്നസ്സ കിലേസവട്ടസ്സ പുന ഛിന്ദിതബ്ബം കിഞ്ചി അത്ഥീതി പുച്ഛതി. ഇതരോ തിക്ഖിന്ദ്രിയം സന്ധായ പടിക്ഖിപിത്വാ പുന പുട്ഠോ മുദിന്ദ്രിയം സന്ധായ പടിജാനാതി. സകവാദീ സുത്തം ആഹരിത്വാ നത്ഥിഭാവം ദസ്സേതി. തത്ഥ ഓഘപാസോതി കിലേസോഘോ ചേവ കിലേസപാസോ ച.

൨൬൬. കതസ്സ പടിചയോതി ഭാവിതസ്സ മഗ്ഗസ്സ പുന ഭാവനാ. ഇധാപി പടിക്ഖേപപടിജാനനാനി പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

൨൬൭. പരിഹാനായ സംവത്തന്തീതി പരവാദിനാ ആഭതേ സുത്തേ പഞ്ച ധമ്മാ അപ്പത്തപരിഹാനായ ചേവ ലോകിയസമാപത്തിപരിഹാനായ ച സംവത്തന്തി. സോ പന പത്തസ്സ അരഹത്തഫലസ്സ പരിഹാനായ സല്ലക്ഖേതി. തേനേവ അത്ഥി അരഹതോ കമ്മാരാമതാതി ആഹ. ഇതരോപി അസമയവിമുത്തം ¶ സന്ധായ പടിക്ഖിപിത്വാ ഇതരം സന്ധായ പടിജാനാതി. കാമരാഗവസേന വാ പവത്തമാനം തം പടിക്ഖിപിത്വാ ഇതരഥാ പവത്തമാനം പടിജാനാതി. രാഗാദീനം പന അത്ഥിതം പുട്ഠോ പടിജാനിതും ന സക്കോതി.

൨൬൮. കിം പരിയുട്ഠിതോതി കേന പരിയുട്ഠിതോ അനുബദ്ധോ അജ്ഝോത്ഥതോ വാ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. അനുസയപുച്ഛായപി തിക്ഖിന്ദ്രിയമുദിന്ദ്രിയവസേനേവ പടിക്ഖേപപടിജാനനാനി വേദിതബ്ബാനി. കല്യാണാനുസയോതി ¶ വചനമത്തസാമഞ്ഞേന വാ പടിജാനാതി. രാഗോ ഉപചയം ഗച്ഛതീതി ഭാവനായ പഹീനം സന്ധായാഹ. പരതോ ദോസമോഹേസുപി ഏസേവ നയോ. സക്കായദിട്ഠിആദീനം പന ദസ്സനേന പഹീനത്താ ഉപചയം ന ഇച്ഛതി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൨൬൯. ഇദാനി ¶ ¶ ¶ ബ്രഹ്മചരിയകഥാ ഹോതി. തത്ഥ ദ്വേ ബ്രഹ്മചരിയവാസാ, മഗ്ഗഭാവനാ ച പബ്ബജ്ജാ ച. പബ്ബജ്ജാ സബ്ബദേവേസു നത്ഥി. മഗ്ഗഭാവനാ ഠപേത്വാ അസഞ്ഞസത്തേ സേസേസു അപ്പടിസിദ്ധാ. തത്ഥ യേ പരനിമ്മിതവസവത്തിദേവേ ഉപാദായ തദുപരിദേവേസു മഗ്ഗഭാവനമ്പി ന ഇച്ഛന്തി സേയ്യഥാപി സമ്മിതിയാ, തേ സന്ധായ നത്ഥി ദേവേസൂതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. ‘‘തീഹി, ഭിക്ഖവേ, ഠാനേഹി ജമ്ബുദീപകാ മനുസ്സാ ഉത്തരകുരുകേ ച മനുസ്സേ അധിഗ്ഗണ്ഹന്തി ദേവേ ച താവതിംസേ. കതമേഹി തീഹി? സൂരാ സതിമന്തോ ഇധ ബ്രഹ്മചരിയവാസോ’’തി (അ. നി. ൯.൨൧) ഇദം സുത്തം നിസ്സായ ദ്വേപി ബ്രഹ്മചരിയവാസാ നത്ഥി ദേവേസൂതി ഉപ്പന്നലദ്ധിവസേന പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. പുന ദ്വിന്നമ്പി ബ്രഹ്മചരിയാനം അന്തരായികധമ്മവസേനേവ സബ്ബേ ദേവാ ജളാതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ഥ ഹത്ഥസംവാചികാതി മൂഗാ വിയ ഹത്ഥമുദ്ധായ വത്താരോ. പരതോ അത്ഥി ദേവേസൂതി പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, മഗ്ഗഭാവനം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. പടിഞ്ഞായ അധിപ്പായം അസല്ലക്ഖേത്വാ പബ്ബജ്ജാവസേന അനുയോഗോ പരവാദിസ്സ.

൨൭൦. യത്ഥ നത്ഥി പബ്ബജ്ജാതി പഞ്ഹേ ഗിഹീനഞ്ചേവ ഏകച്ചാനഞ്ച ദേവാനം മഗ്ഗപടിലാഭം സന്ധായ പടിക്ഖേപോ തസ്സേവ. പുന പുട്ഠോ പച്ചന്തവാസിനോ ചേവ അസഞ്ഞസത്തേ ച സന്ധായ പടിഞ്ഞാ തസ്സേവ. യോ പബ്ബജതീതിആദീസു പുച്ഛാസുപി ഏസേവ നയോ. പുന ‘‘അത്ഥി ദേവേസൂ’’തി പഞ്ഹേപി മഗ്ഗഭാവനം സന്ധായേവ പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ, ‘‘സബ്ബദേവേസൂ’’തി വുത്തേ അസഞ്ഞസത്തേ സന്ധായ പടിക്ഖേപോ തസ്സേവ.

൨൭൧. മനുസ്സേസൂതി ¶ പഞ്ഹദ്വയേ ജമ്ബുദീപകേ സന്ധായ പടിഞ്ഞാ. പച്ചന്തവാസിനോ സന്ധായ പടിക്ഖേപോ വേദിതബ്ബോ.

അത്ഥി യത്ഥ അത്ഥീതി അത്ഥി തേ ദേവാ, അത്ഥി വാ സോ പദേസോ, യത്ഥ അത്ഥീതി ഏവം സത്തപദേസവിഭാഗമുഖേന വിസ്സജ്ജനം സകവാദിസ്സ. ഇമിനാ നയേന സബ്ബേ ഏകന്തരികപഞ്ഹാ വേദിതബ്ബാ.

൨൭൨. സുത്താനുയോഗേ ¶ കുഹിം ഫലുപ്പത്തീതി തസ്സ അനാഗാമിനോ അരഹത്തഫലുപ്പത്തി കുഹിന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ഥേവാതി സുദ്ധാവാസേസൂതി അത്ഥോ.

ഹന്ദ ഹീതി കാരണത്ഥേ നിപാതോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യസ്മാ അനാഗാമിപുഗ്ഗലോ ഇധ ലോകേ ഭാവിതേന മഗ്ഗേന തത്ഥ സുദ്ധാവാസേസു ഫലം സച്ഛികരോതി, ന തത്ഥ അഞ്ഞം മഗ്ഗം ഭാവേതി, തസ്മാ നത്ഥി ദേവേസു ബ്രഹ്മചരിയവാസോതി.

൨൭൩. ഇദാനി ¶ യദി അഞ്ഞത്ഥ ഭാവിതേന മഗ്ഗേന അഞ്ഞത്ഥ ഫലസച്ഛികിരിയാ ഹോതി, സോതാപന്നാദീനമ്പി സിയാതി ഏതമത്ഥം ദസ്സേതും പുന അനാഗാമീതിആദീനം സംസന്ദനപുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ഥ അനാഗാമിസ്സ ഫലസച്ഛികിരിയായ പടിഞ്ഞാ, സേസാനം ഫലസച്ഛികിരിയായ പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. ഇധ ഭാവിതമഗ്ഗോ ഹി അനാഗാമീ ഇധവിഹായനിട്ഠോ നാമ ഹോതി. സോ ഇധ അനാഗാമിമഗ്ഗം ഭാവേത്വാ ‘‘ഓപപാതികോ തത്ഥപരിനിബ്ബായീ’’തി വചനതോ ‘‘പുന മഗ്ഗഭാവനം വിനാ ഉപപത്തിവസേനേവ അരഹത്തഫലം സച്ഛികരോതീ’’തി തസ്സ ലദ്ധി. സോതാപന്നസകദാഗാമിനോ പന തത്ഥ മഗ്ഗം ഭാവേത്വാ തത്രുപപത്തികാ നാമ ഹോന്തീതി തേസം ഇധാഗമനഞ്ഞേവ നത്ഥി. ഇതി സോ അനാഗാമിസ്സ ഫലസച്ഛികിരിയം പുട്ഠോ പടിജാനാതി. ഇതരേസം പടിക്ഖിപതി.

അനാഗാമീ പുഗ്ഗലോ തത്ഥ ഭാവിതേന മഗ്ഗേനാതി പഞ്ഹേ ‘‘അനാഗാമിനോ തത്ഥ മഗ്ഗഭാവനാവ നത്ഥീ’’തി ലദ്ധിയാ പടിക്ഖിപതി. മഗ്ഗോ ച ഭാവീയതി, ന ച കിലേസാ പഹീയന്തീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ ¶ , രൂപാവചരമഗ്ഗം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. രൂപാവചരമഗ്ഗേന ഹി സോ ഇധവിഹായനിട്ഠോ നാമ ജാതോ.

അനാഗാമീ പുഗ്ഗലോ കതകരണീയോതി പഞ്ഹേ ‘‘ഓപപാതികോ തത്ഥപരിനിബ്ബായീ’’തി വചനതോ ഉപപത്തിയാവസ്സ കതകരണീയാദിഭാവം സന്ധായ പടിജാനാതി. അരഹാതി പഞ്ഹേ ഇധപരിനിബ്ബായിനോ അരഹതോ വസേനേവ പടിക്ഖിപതി. പുന പുട്ഠോ തത്ഥപരിനിബ്ബായിനോ വസേന പടിജാനാതി.

അത്ഥി അരഹതോ പുനബ്ഭവോതിആദീസുപി തത്ഥപരിനിബ്ബായീ ഇധപരിനിബ്ബായീനം വസേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അപ്പടിവിദ്ധാകുപ്പോവ തത്ഥപരിനിബ്ബായതീതി പുട്ഠോ ¶ ഇധേവ ഭാവിതേന മഗ്ഗേന തസ്സ അകുപ്പപടിവേധം ഇച്ഛന്തോ പടിക്ഖിപതി.

യഥാ മിഗോതി പഠമം ഉദാഹരണം പരവാദിസ്സ, ദുതിയം സകവാദിസ്സ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൨൭൪. ഇദാനി ഓധിസോകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേ സോതാപന്നാദീനം നാനാഭിസമയവസേന ദുക്ഖദസ്സനാദീഹി ഓധിസോ ഓധിസോ ¶ ഏകദേസേന ഏകദേസേന കിലേസപ്പഹാനം ഇച്ഛന്തി സേയ്യഥാപി ഏതരഹി സമ്മിതിയാദയോ, തേസം തം ലദ്ധിം ഭിന്ദിതും ഓധിസോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. പുന അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ, ഏകദേസേന സോതാപന്നാദിഭാവസ്സ അഭാവതോ പടിക്ഖേപോ പരവാദിസ്സ. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബവാരേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.

൨൭൯. ഇദാനി ¶ ജഹതികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ഝാനലാഭീ പുഥുജ്ജനോ സഹ സച്ചാഭിസമയാ അനാഗാമീ നാമ ഹോതി, തസ്സ പുഥുജ്ജനകാലേയേവ കാമരാഗബ്യാപാദാ പഹീനാ’’തി ലദ്ധി സേയ്യഥാപി ഏതരഹി സമ്മിതിയാനം, തേസം തം ലദ്ധിം ഭിന്ദിതും ജഹതി പുഥുജ്ജനോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ഝാനവിക്ഖമ്ഭിതാനം പന തേസം പരിയുട്ഠാനം അപസ്സന്തസ്സ പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. യസ്മാ പന തേസം ഝാനവിക്ഖമ്ഭിതാനമ്പി അനാഗാമിമഗ്ഗേനേവ അച്ചന്തം ¶ പഹാനം ഹോതി, തസ്മാ പുന അച്ചന്തന്തിആദിഅനുയോഗോ സകവാദിസ്സ, തഥാരൂപസ്സ പഹാനസ്സ അഭാവതോ പടിക്ഖേപോ ഇതരസ്സ. വിക്ഖമ്ഭേതീതി അച്ചന്തവിക്ഖമ്ഭനമേവ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തതോ പരം അനാഗാമിമഗ്ഗട്ഠേന സദ്ധിം പുഥുജ്ജനസംസന്ദനം ഹോതി. തം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൨൮൦. തതോ പരം അനാഗാമിഫലേ സണ്ഠാതീതി പുട്ഠോ ഝാനാനാഗാമിതം സന്ധായ പടിജാനാതി. അരഹത്തേ സണ്ഠാതീതി പുട്ഠോ ദസ്സനമഗ്ഗേന ഉദ്ധമ്ഭാഗിയാനം പഹാനാഭാവതോ പടിക്ഖിപതി.

അപുബ്ബം അചരിമം തയോ മഗ്ഗേതി പുട്ഠോ തഥാരൂപായ ഭാവനായ അഭാവാ പടിക്ഖിപതി. പുന പുട്ഠോ തിണ്ണം മഗ്ഗാനം കിച്ചസബ്ഭാവം സന്ധായ പടിജാനാതി. സാമഞ്ഞഫലപുച്ഛാസുപി ഏസേവ നയോ. കതമേന മഗ്ഗേനാതി പുട്ഠോ അനാഗാമിമഗ്ഗേനാതി ഝാനാനാഗാമിതം സന്ധായ വദതി. പുന സംയോജനപ്പഹാനം പുട്ഠോ തിണ്ണം അനാഗാമിമഗ്ഗേന തേസം കിലേസാനം അപ്പഹേയ്യത്താ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ പഠമമഗ്ഗസ്സേവ ¶ ഝാനാനാഗാമിമഗ്ഗഭാവം സന്ധായ പടിജാനാതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൨൮൨. ഇദാനി ¶ സബ്ബമത്ഥീതിവാദകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം…പേ… അയം വുച്ചതി രൂപക്ഖന്ധോ’’തിആദിവചനതോ (വിഭ. ൨) ‘‘സബ്ബേപി അതീതാദിഭേദാ ധമ്മാ ഖന്ധസഭാവം ന വിജഹന്തി, തസ്മാ സബ്ബം അത്ഥിയേവ നാമാ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി സബ്ബമത്ഥിവാദാനം, തേസം ലദ്ധിവിസോധനത്ഥം സബ്ബമത്ഥീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, വുത്തപ്പകാരായ ലദ്ധിയാ ഠത്വാ പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സബ്ബഥാതി സബ്ബസ്മിം സരീരേ സബ്ബമത്ഥീതി പുച്ഛതി. സബ്ബദാതി സബ്ബസ്മിം കാലേ സബ്ബമത്ഥീതി പുച്ഛതി. സബ്ബേന സബ്ബന്തി സബ്ബേനാകാരേന സബ്ബമത്ഥീതി പുച്ഛതി. സബ്ബേസൂതി സബ്ബേസു ധമ്മേസു സബ്ബമത്ഥീതി പുച്ഛതി. അയോഗന്തി ¶ അയുത്തം. നാനാസഭാവാനഞ്ഹി യോഗോ ഹോതി, ന ഏകസഭാവസ്സ. ഇതി ഇമസ്മിം പഞ്ഹേ രൂപം വേദനായ, വേദനം വാ രൂപേന അനാനം ഏകലക്ഖണമേവ കത്വാ സബ്ബമത്ഥീതി പുച്ഛതി. യമ്പി നത്ഥി തമ്പത്ഥീതി യമ്പി ഛട്ഠഖന്ധാദികം സസവിസാണാദികം വാ കിഞ്ചി നത്ഥീതി സിദ്ധം, തമ്പി തേ അത്ഥീതി പുച്ഛതി. സബ്ബമത്ഥീതി യാ ദിട്ഠി സാ ദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠീതി, യാ ദിട്ഠി സാ ദിട്ഠി സമ്മാദിട്ഠീതി ഹേവമത്ഥീതി ഇമിനാ ഇദം പുച്ഛതി – യാ തേ ഏസാ സബ്ബമത്ഥീതി ദിട്ഠി, സാ ദിട്ഠി അയാഥാവകത്താ മിച്ഛാദിട്ഠീതി ഏവം യാ അമ്ഹാകം ദിട്ഠി, സാ ദിട്ഠി യാഥാവകത്താ സമ്മാദിട്ഠീതി ഏവം തവ സമയേ അത്ഥീതി പുച്ഛതി. ഇതരോ സബ്ബേസുപി ഏതേസു നയേസു വുത്തപ്പകാരായ അത്ഥിതായ അഭാവതോ പടിക്ഖിപതി. ഇമേസു പന സബ്ബേസുപി നയേസു ‘‘ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹ’’ന്തി ആദിം കത്വാ സബ്ബോ കഥാമഗ്ഗഭേദോ വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബോതി അയം താവേത്ഥ വാദയുത്തി.

൨൮൩-൨൮൪. ഇദാനി ¶ അതീതം അത്ഥീതി കാലസംസന്ദനം ഹോതി. തത്ഥ അതീതം അത്ഥീതിആദികം സുദ്ധികസംസന്ദനം. അതീതം രൂപം അത്ഥീതിആദികം ഖന്ധവസേന കാലസംസന്ദനം.

൨൮൫. പച്ചുപ്പന്നം രൂപം അപ്പിയം കരിത്വാതി അതീതാനാഗതം പഹായ പച്ചുപ്പന്നരൂപമേവ അപ്പിയം ¶ അവിഭജിതബ്ബം കരിത്വാ. രൂപഭാവം ജഹതീതിപഞ്ഹേ നിരുദ്ധസ്സാപി രൂപസ്സ രൂപക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതത്താ പടിക്ഖിപതി. രൂപഭാവം ന ജഹതീതി പടിലോമപഞ്ഹേപി രൂപക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതത്താവ പടിജാനാതി. ഓദാതം വത്ഥം അപ്പിയം കരിത്വാതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ന സബ്ബം വത്ഥം ഓദാതം, ഇമിനാ പന വത്ഥന്തി അവത്വാ ‘‘ഓദാതം വത്ഥം അപ്പിയം കരിത്വാ’’തി വുത്തേ സകവാദിനാ ഏകത്ഥതാ അനുഞ്ഞാതാ. ഓദാതഭാവം ജഹതീതി പഞ്ഹേ വണ്ണവിഗമം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. വത്ഥഭാവം ജഹതീതി ഏത്ഥ പന പഞ്ഞത്തിയാ അവിഗതത്താ പടിക്ഖേപോ തസ്സേവ. പടിലോമേപി ഏസേവ നയോ.

൨൮൬. അതീതം അതീതഭാവം ന ജഹതീതി പുട്ഠോ ‘‘യദി ജഹേയ്യ, അനാഗതം വാ പച്ചുപ്പന്നം വാ സിയാ’’തി മഞ്ഞമാനോ പടിജാനാതി. അനാഗതം അനാഗതഭാവം ന ജഹതീതി പുട്ഠോ പന ‘‘യദി ന ജഹേയ്യ, അനാഗതമേവസ്സ ¶ , പച്ചുപ്പന്നഭാവം ന പാപുണേയ്യാ’’തി മഞ്ഞമാനോ പടിക്ഖിപതി. പച്ചുപ്പന്നപഞ്ഹേപി അതീതഭാവം അനാപജ്ജനദോസോ സിയാതി പടിക്ഖിപതി. അനുലോമപഞ്ഹേസുപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൨൮൭. ഏവം സുദ്ധികനയം വത്വാ പുന ഖന്ധവസേന ദസ്സേതും അതീതം രൂപന്തിആദി വുത്തം. തം സബ്ബം പാളിഅനുസാരേനേവ സക്കാ ജാനിതും.

൨൮൮. ഇദാനി ‘‘അതീതം ന്വത്ഥീ’’തിആദി വചനസോധനാ ഹോതി. തത്ഥ ഹഞ്ചി അതീതം ന്വത്ഥീതി യദി അതീതം നോ അത്ഥീതി അത്ഥോ. അതീതം ¶ അത്ഥീതി മിച്ഛാതി അതീതഞ്ച തം അത്ഥി ചാതി മിച്ഛാ ഏവ. തഞ്ഞേവ അനാഗതം തം പച്ചുപ്പന്നന്തി പുട്ഠോ അനാഗതക്ഖണേയേവസ്സ പച്ചുപ്പന്നതായ അഭാവം സന്ധായ കാലനാനത്തേന പടിക്ഖിപതി.

ദുതിയം പുട്ഠോ യം ഉപ്പാദതോ പുബ്ബേ അനാഗതം അഹോസി, തസ്സ ഉപ്പന്നകാലേ പച്ചുപ്പന്നത്താ പടിജാനാതി. ഹുത്വാ ഹോതി ഹുത്വാ ഹോതീതി യദേതം തയാ ‘‘അനാഗതം ഹുത്വാ പച്ചുപ്പന്നം ഹോതീ’’തി വദതാ തഞ്ഞേവ അനാഗതം തം പച്ചുപ്പന്നന്തി ലദ്ധിവസേന ‘‘അനാഗതം വാ പച്ചുപ്പന്നം വാ ഹുത്വാ ഹോതീ’’തി ¶ വുത്തം. കിം തേ തമ്പി ഹുത്വാ ഹോതീതി? ഇതരോ ഹുത്വാ ഭൂതസ്സ പുന ഹുത്വാ അഭാവതോ ന ഹേവന്തി പടിക്ഖിപതി.

ദുതിയം പുട്ഠോ യസ്മാ തം അനാഗതം ഹുത്വാ പച്ചുപ്പന്നം ഹോന്തം ‘‘ഹുത്വാ ഹോതീ’’തി സങ്ഖം ഗതം, തസ്മാ പടിജാനാതി. അഥ നം സകവാദീ ‘‘യദി തേ തം അനാഗതം ഹുത്വാ പച്ചുപ്പന്നം ഹോന്തം ‘ഹുത്വാ ഹോതീ’തി സങ്ഖം ഗതം, പുന ഹുത്വാ ഹോതി, യം അനാഗതം ന ഹുത്വാ പച്ചുപ്പന്നം ന ഹോന്തം ‘ന ഹുത്വാ ന ഹോതീ’തി സങ്ഖം ഗതം സസവിസാണം, കിം തേ തമ്പി പുന ന ഹുത്വാ ന ഹോതീ’’തിഅധിപ്പായേന ന ഹുത്വാ ന ഹോതി ന ഹുത്വാ ന ഹോതീതി പഞ്ഹം പുച്ഛതി. ഇതരോ ‘‘യം നത്ഥി, തം നത്ഥിതായ, ഏവ അനാഗതം ന ഹുത്വാ പച്ചുപ്പന്നം ന ഹോതീതി നഹുത്വാനഹോതി നാമ താവ ഹോതു, പുന നഹുത്വാനഹോതിഭാവോ പനസ്സ കുതോ’’തി മഞ്ഞമാനോ പടിക്ഖിപതി. തഞ്ഞേവ പച്ചുപ്പന്നം തം അതീതന്തി പഞ്ഹേപി പച്ചുപ്പന്നക്ഖണേയേവസ്സ അതീതതായ അഭാവം സന്ധായ കാലനാനത്താ പടിക്ഖിപതി.

ദുതിയപഞ്ഹേ ¶ പുട്ഠോ യം അതീതഭാവതോ പുബ്ബേ പച്ചുപ്പന്നം അഹോസി, തസ്സേവ അതീതത്താ പടിജാനാതി. ഹുത്വാ ഹോതി ഹുത്വാ ഹോതീതി യദേതം തയാ ‘‘പച്ചുപ്പന്നം ഹുത്വാ അതീതം ഹോതീ’’തി വദതാ ‘‘തഞ്ഞേവ പച്ചുപ്പന്നം തം അതീത’’ന്തി ലദ്ധിവസേന ‘‘പച്ചുപ്പന്നം വാ അതീതം വാ ഹുത്വാ ഹോതീ’’തി വുത്തം, കിം തേ തമ്പി ഹുത്വാ ഹോതീതി? ഇതരോ ഹുത്വാ ഭൂതസ്സ പുന ഹുത്വാ അഭാവതോ ന ഹേവന്തി പടിക്ഖിപതി.

ദുതിയപഞ്ഹേ യസ്മാ തം പച്ചുപ്പന്നം ഹുത്വാ അതീതം ഹോന്തം ‘‘ഹുത്വാ ഹോതീ’’തി സങ്ഖം ഗതം, തസ്മാ പടിജാനാതി ¶ . അഥ നം സകവാദീ ‘‘യദി തേ തഞ്ഞേവ പച്ചുപ്പന്നം ഹുത്വാ അതീതം ഹോന്തം ‘ഹുത്വാ ഹോതീ’തി സങ്ഖം ഗതം, പുന ഹുത്വാ ഹോതി, യം പച്ചുപ്പന്നം ന ഹുത്വാ അതീതം ന ഹോന്തം ‘ന ഹുത്വാ ന ഹോതീ’തി സങ്ഖം ഗതം സസവിസാണം, കിം തേ തമ്പി പുന ന ഹുത്വാ ന ഹോതീ’’തി അധിപ്പായേന ന ഹുത്വാ ന ഹോതി ന ഹുത്വാ ന ഹോതീതി പഞ്ഹം പുച്ഛതി. ഇതരോ ‘‘യം നത്ഥി, തം നത്ഥിതായ ഏവ പച്ചുപ്പന്നം ന ഹുത്വാ അതീതം ന ഹോതീതി നഹുത്വാനഹോതി നാമ താവ ഹോതു. പുന നഹുത്വാനഹോതിഭാവോ പനസ്സ കുതോ’’തി മഞ്ഞമാനോ പടിക്ഖിപതി. ഉഭയം ഏകതോ കത്വാ ആഗതേ തതിയപഞ്ഹേപി ഇമിനാവുപായേന യോജനാ കാതബ്ബാ.

അപരോ ¶ നയോ – യദി തഞ്ഞേവ അനാഗതം തം പച്ചുപ്പന്നം, അനാഗതസ്സ പച്ചുപ്പന്നേ വുത്തോ ഹോതിഭാവോ, പച്ചുപ്പന്നസ്സ ച അനാഗതേ വുത്തോ ഹുത്വാഭാവോ ആപജ്ജതി. ഏവം സന്തേ അനാഗതമ്പി ഹുത്വാഹോതി നാമ. പച്ചുപ്പന്നമ്പി ഹുത്വാഹോതിയേവ നാമ. തേന തം പുച്ഛാമ – ‘‘കിം തേ ഏതേസു ഏകേകം ഹുത്വാ ഹോതി ഹുത്വാ ഹോതീ’’തി? ഇതരോ – ‘‘തഞ്ഞേവ അനാഗതം തം പച്ചുപ്പന്ന’’ന്തി പഞ്ഹേ പടിക്ഖിത്തനയേനേവ പടിക്ഖിപിത്വാ പുന പുട്ഠോ ദുതിയേ പഞ്ഹേ പടിഞ്ഞാതനയേനേവ പടിജാനാതി. അഥ നം സകവാദീ ‘‘തഞ്ഞേവ അനാഗതം തം പച്ചുപ്പന്ന’’ന്തി പഞ്ഹാവസേന തേസു ഏകേകം ഹുത്വാ ഹോതി ഹുത്വാ ഹോതീതി പടിജാനന്തം പുരിമം പടിക്ഖിത്തപഞ്ഹം പരിവത്തിത്വാ പുച്ഛന്തോ ന ഹുത്വാ ന ഹോതി ന ഹുത്വാ ന ഹോതീതി പുച്ഛതി. തസ്സത്ഥോ – നനു ‘‘തയാ തഞ്ഞേവ അനാഗതം തം പച്ചുപ്പന്ന’’ന്തി വുത്തേ പഠമപഞ്ഹം പടിക്ഖിപന്തേന അനാഗതസ്സ ഹോതിഭാവോ പച്ചുപ്പന്നസ്സ ച ഹുത്വാഭാവോ പടിക്ഖിത്തോതി. തേന അനാഗതം ന ഹോതി നാമ, പച്ചുപ്പന്നം ന ഹുത്വാ നാമ.

ദുതിയപഞ്ഹേ ¶ ച തഞ്ഞേവ അനാഗതം തം പച്ചുപ്പന്നന്തി പടിഞ്ഞാതം. ഏവം സന്തേ അനാഗതമ്പി ന ഹുത്വാ ന ഹോതി നാമ. പച്ചുപ്പന്നമ്പി ന ഹുത്വാ ന ഹോതിയേവ നാമ. തേന തം പുച്ഛാമ – ‘‘കിം തേ ഏതേസു ഏകേകം ന ഹുത്വാ ന ഹോതി ന ഹുത്വാ ന ഹോതീ’’തി? പരവാദീ സബ്ബതോ അന്ധകാരേന പരിയോനദ്ധോ വിയ തേസം നഹുത്വാനഹോതിഭാവം അപസ്സന്തോ ന ഹേവന്തി പടിക്ഖിപതി.

ദുതിയവാരേപി യദി തഞ്ഞേവ ¶ പച്ചുപ്പന്നം തം അതീതം, പച്ചുപ്പന്നസ്സ അതീതേ വുത്തോ ഹോതിഭാവോ, അതീതസ്സ ച പച്ചുപ്പന്നേ വുത്തോ ഹുത്വാഭാവോ ആപജ്ജതി, ഏവം സന്തേ പച്ചുപ്പന്നമ്പി ഹുത്വാഹോതി നാമ, അതീതമ്പി ഹുത്വാഹോതിയേവ നാമ. തേന തം പുച്ഛാമ – ‘‘കിം തേ ഏതേസു ഏകേകം ഹുത്വാ ഹോതി ഹുത്വാ ഹോതീ’’തി? ഇതരോ തഞ്ഞേവ പച്ചുപ്പന്നം തം അതീതന്തിപഞ്ഹേ പടിക്ഖിത്തനയേനേവ പടിക്ഖിപിത്വാ പുന പുട്ഠോ ദുതിയപഞ്ഹേ പടിഞ്ഞാതനയേനേവ പടിജാനാതി. അഥ നം സകവാദീ ‘‘തഞ്ഞേവ പച്ചുപ്പന്നം തം അതീത’’ന്തി പഞ്ഹാവസേന തേസു ഏകേകം ഹുത്വാ ഹോതി ഹുത്വാ ഹോതീതി പടിജാനന്തം പുരിമം പടിക്ഖിത്തപഞ്ഹം പരിവത്തിത്വാ പുച്ഛന്തോ ന ഹുത്വാ ന ഹോതി ന ഹുത്വാ ന ഹോതീതി പുച്ഛതി. തസ്സത്ഥോ – നനു തയാ തഞ്ഞേവ പച്ചുപ്പന്നം തം അതീതന്തി വുത്തേ പഠമപഞ്ഹം പടിക്ഖിപന്തേന പച്ചുപ്പന്നസ്സ ഹോതിഭാവോ, അതീതസ്സ ച ഹുത്വാഭാവോ പടിക്ഖിത്തോതി. തേന പച്ചുപ്പന്നം നഹോതി നാമ. അതീതം നഹുത്വാ നാമ.

ദുതിയപഞ്ഹേ ച തേ ‘‘തഞ്ഞേവ പച്ചുപ്പന്നം തം അതീത’’ന്തി പടിഞ്ഞാതം. ഏവം സന്തേ പച്ചുപ്പന്നമ്പി ¶ ന ഹുത്വാ ന ഹോതി നാമ, അതീതമ്പി ന ഹുത്വാ ന ഹോതിയേവ നാമ. തേന തം പുച്ഛാമ – ‘‘കിം തേ ഏതേസു ഏകേകം ന ഹുത്വാ ന ഹോതി, ന ഹുത്വാ ന ഹോതീ’’തി. പരവാദീ സബ്ബതോ അന്ധകാരേന പരിയോനദ്ധോ വിയ തേസം നഹുത്വാനഹോതിഭാവം അപസ്സന്തോ ന ഹേവന്തി പടിക്ഖിപതി.

തതിയവാരേപി യദി തഞ്ഞേവ അനാഗതം തം പച്ചുപ്പന്നം തം അതീതം; അനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം പച്ചുപ്പന്നാതീതേസു വുത്തോ ഹോതിഭാവോ, പച്ചുപ്പന്നാതീതാനഞ്ച അനാഗതപച്ചുപ്പന്നേസു വുത്തോ ഹുത്വാഭാവോ ആപജ്ജതി. ഏവം സന്തേ അനാഗതമ്പി ഹുത്വാഹോതി നാമ. പച്ചുപ്പന്നമ്പി അതീതമ്പി ഹുത്വാ ഹോതിയേവ നാമ. തേന തം പുച്ഛാമ – ‘‘കിം തേ തീസുപി ഏതേസു ഏകേകം ഹുത്വാ ഹോതി ¶ ഹുത്വാ ഹോതീ’’തി? ഇതരോ ‘‘തഞ്ഞേവ അനാഗതം, തം പച്ചുപ്പന്നം, തം അതീത’’ന്തിപഞ്ഹേ പടിക്ഖിത്തനയേനേവ പടിക്ഖിപിത്വാ പുന പുട്ഠോ ദുതിയപഞ്ഹേ പടിഞ്ഞാതനയേനേവ പടിജാനാതി. അഥ നം സകവാദീ ‘‘തഞ്ഞേവ അനാഗതം, തം പച്ചുപ്പന്നം, തം അതീത’’ന്തി പഞ്ഹാവസേന തേസു ഏകേകം ഹുത്വാ ഹോതി, ഹുത്വാ ഹോതീതി പടിജാനന്തം പുരിമം പടിക്ഖിത്തപഞ്ഹം പരിവത്തിത്വാ പുച്ഛന്തോ ന ഹുത്വാ ന ഹോതി ന ഹുത്വാ ന ഹോതീതി പുച്ഛതി. തസ്സത്ഥോ ¶ – നനു തയാ തഞ്ഞേവ അനാഗതം, തം പച്ചുപ്പന്നം, തം അതീതന്തി വുത്തേ പഠമപഞ്ഹം പടിക്ഖിപന്തേന അനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം ഹോതിഭാവോ; പച്ചുപ്പന്നാതീതാനഞ്ച ഹുത്വാഭാവോ പടിക്ഖിത്തോതി? തേന അനാഗതം പച്ചുപ്പന്നഞ്ച ന ഹോതി നാമ. പച്ചുപ്പന്നഞ്ച അതീതഞ്ച ന ഹുത്വാ നാമ.

ദുതിയപഞ്ഹേ ച തേ ‘‘തഞ്ഞേവ അനാഗതം, തം പച്ചുപ്പന്നം, തം അതീത’’ന്തി പടിഞ്ഞാതം. ഏവം സന്തേ അനാഗതമ്പി ന ഹുത്വാ ന ഹോതി നാമ, പച്ചുപ്പന്നമ്പി അതീതമ്പി ന ഹുത്വാ ന ഹോതിയേവ നാമ. തേന തം പുച്ഛാമ – ‘‘കിം തേ ഏതേസു ഏകേകം ന ഹുത്വാ ന ഹോതി ന ഹുത്വാ ന ഹോതീ’’തി? പരവാദീ സബ്ബതോ അന്ധകാരേന പരിയോനദ്ധോ വിയ തേസം ന ഹുത്വാ ന ഹോതിഭാവം അപസ്സന്തോ ന ഹേവന്തി പടിക്ഖിപതീതി. നിഗ്ഗഹാദീനി പനേത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ യോജേതബ്ബാനി.

൨൮൯. അതീതം ¶ ചക്ഖു അത്ഥീതിആദീസുപി ചക്ഖാദിഭാവാവിജഹനേനേവ അത്ഥിതം പടിജാനാതി. പസ്സതീതിആദീനി പുട്ഠോ പന തേസം വിഞ്ഞാണാനം കിച്ചാഭാവവസേന പടിക്ഖിപതി.

൨൯൦. തേന ഞാണേന ഞാണകരണീയം കരോതീതി പഞ്ഹേ തസ്സ ഞാണസ്സ നിരുദ്ധത്താ കിച്ചഭാവമസ്സ അപസ്സന്തോ പടിക്ഖിപതി. പുന പുട്ഠോ അതീതാരമ്മണം പച്ചുപ്പന്നം ഞാണം അതീതാനം ധമ്മാനം ജാനനതോ അതീതം ഞാണന്തി ¶ ലേസേന പച്ചുപ്പന്നമേവ ‘‘അതീതം ഞാണ’’ന്തി കത്വാ തേന ഞാണേന ഞാണകരണീയസ്സ അത്ഥിതായ പടിജാനാതി. അഥസ്സ സകവാദീ ലേസോകാസം അദത്വാ തേന ഞാണേന ദുക്ഖം പരിജാനാതീതിആദിമാഹ. ഇതരോ അതീതാരമ്മണേനേവ ഞാണേന ഇമേസം ചതുന്നം കിച്ചാനം അഭാവാ ¶ പടിക്ഖിപതി. അനാഗതപഞ്ഹേപി ഏസേവ നയോ. പച്ചുപ്പന്നപഞ്ഹോ ചേവ സംസന്ദനപഞ്ഹോ ച ഉത്താനത്ഥായേവ.

൨൯൧. അരഹതോ അതീതോ രാഗോ അത്ഥീതിആദീസുപി രാഗാദിഭാവാവിജഹന്തോ ഏവം പടിജാനാതി. സരാഗോതിആദീസു സുത്തവിരോധഭയേന ചേവ യുത്തിവിരോധഭയേന ച പടിക്ഖിപതി.

൨൯൫. ഏവം സബ്ബമ്പി പാളിഅനുസാരേനേവ വിദിത്വാ പരതോ അത്ഥി സിയാ അതീതം, സിയാ ന്വാതീതന്തി ഏത്ഥ ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യം അതീതമേവ അത്ഥി, തം അതീതം. യം പച്ചുപ്പന്നാനാഗതം അത്ഥി, തം നോ അത്ഥി, തം നോ അതീതം. തേനാതീതം ന്വാതീതം, ന്വാതീതം അതീതന്തി തേന കാരണേന അതീതം നോ അതീതം, നോ അതീതം അതീതന്തി. അനാഗതപച്ചുപ്പന്നപുച്ഛാസുപി ഏസേവ നയോ.

൨൯൬. ന ¶ വത്തബ്ബം ‘‘അതീതം അത്ഥി അനാഗതം അത്ഥീ’’തി സുത്തസാധനായ പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. പുന അത്തനോ ലദ്ധിം നിസ്സായ യംകിഞ്ചി, ഭിക്ഖവേ, രൂപന്തി അനുയോഗോ പരവാദിസ്സേവ. ദുതിയനയേ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. ഏവം സബ്ബത്ഥ പുച്ഛാ ച പടിഞ്ഞാ ച വേദിതബ്ബാ. യം പനേതം പരവാദിനാ അനാഗതസ്സ അത്ഥിഭാവസാധനത്ഥം ‘‘നനു വുത്തം ഭഗവതാ കബളീകാരേ, ചേ, ഭിക്ഖവേ’’തി സുത്തസ്സ പരിയോസാനേ അത്ഥി തത്ഥ ആയതിം പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തീതിആദി ദസ്സിതം ന തം അനാഗതസ്സ അത്ഥിഭാവസാധകം ¶ . തഞ്ഹി ഹേതൂനം പരിനിട്ഠിതത്താ അവസ്സം ഭാവിതം സന്ധായ തത്ഥ വുത്തം. അയം സുത്താധിപ്പായോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

സബ്ബമത്ഥീതികഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨൯൭. ഇദാനി ‘‘അതീതം ഖന്ധാ’’തിആദികഥാ ഹോതി. തത്ഥ ഖന്ധാദിഭാവാവിജഹനതോ അതീതാനാഗതാനം അത്ഥിതം ഇച്ഛന്തസ്സ അതീതം ഖന്ധാതി പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, അതീതസ്സ ഖന്ധസങ്ഗഹിതത്താ ആമന്താതി പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. പുന അതീതം ¶ നത്ഥീതി പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, തസ്സ നിരുത്തിപഥസുത്തേന അത്ഥിതായ വാരിതത്താ പടിക്ഖേപോ സകവാദിസ്സ. ആയതനധാതുപുച്ഛാസുപി അനാഗതപഞ്ഹേസുപി പച്ചുപ്പന്നേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ അനുലോമപടിലോമതോ ആഗതപഞ്ഹേസുപി ‘‘അതീതം രൂപ’’ന്തിആദിപഞ്ഹേസുപി ഇമിനാവുപായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൨൯൮. സുത്തസാധനേ ¶ പന ന വത്തബ്ബന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ഥ നത്ഥി ചേതേതി നത്ഥി ച ഏതേ ധമ്മാതി അത്ഥോ. ഖന്ധാദിഭാവേ സതി നത്ഥിതം അനിച്ഛന്തസ്സ ആമന്താതി പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ, അഥ നേസം നത്ഥിഭാവസാധനത്ഥം സുത്താഹരണം സകവാദിസ്സ. ദുതിയപുച്ഛാപി പരവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ, സുത്താഹരണം പരവാദിസ്സ. തം പന നേസം ഖന്ധാദിഭാവമേവ സാധേതി, ന അത്ഥിഭാവന്തി ആഹടമ്പി അനാഹടസദിസമേവാതി.

൨൯൯. ഇദാനി ¶ ഏകച്ചം അത്ഥീതി കഥാ ഹോതി. തത്ഥ യേ ‘‘ഏകച്ചം അതീതം അത്ഥീ’’തി മഞ്ഞന്തി, സേയ്യഥാപി കസ്സപികാ; തേസം ലദ്ധിഭിന്ദനത്ഥം അതീതം അത്ഥീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ഏകച്ചം അത്ഥീതി വിസ്സജ്ജനം പരവാദിസ്സ. അയഞ്ഹി അധിപ്പായോ – അവിപക്കവിപാകം അത്ഥി, വിപക്കവിപാകം നത്ഥീതി. ഏകച്ചം നിരുദ്ധന്തി അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ. തസ്സത്ഥോ – യദി തേ അതീതം ഏകച്ചം അത്ഥി ഏകച്ചം നത്ഥി, ഏവം സന്തേ ഏകച്ചം അതീതം നിരുദ്ധം, ഏകച്ചം അതീതം അനിരുദ്ധം, തഥേവ ഠിതന്തി ആപജ്ജതി. വിഗതന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

അവിപക്കവിപാകധമ്മാ ഏകച്ചേതി ഇദം യസ്മാ യേസം സോ അവിപക്കവിപാകാനം അത്ഥിതം ഇച്ഛതി, തേപി അതീതായേവ. തസ്മാ യഥാ തേ അതീതം ഏകച്ചം അത്ഥി, കിം തഥാ അവിപക്കവിപാകാപി ധമ്മാ ¶ ഏകച്ചേ അത്ഥീ ഏകച്ചേ നത്ഥീതി ചോദേതും വുത്തം. വിപക്കവിപാകാതി ഇദം യേസം സോ നത്ഥിതം ഇച്ഛതി, തേസം വസേന ചോദേതും വുത്തം. അവിപാകാതി ഇദം അബ്യാകതാനം വസേന ചോദേതും വുത്തം. ഇതി ഇമേസം തിണ്ണം രാസീനം വസേന സബ്ബേസു അനുലോമപടിലോമേസു പടിഞ്ഞാ ച ¶ പടിക്ഖേപോ ച വേദിതബ്ബാ. അതീതാ ഏകദേസം വിപക്കവിപാകാ, ഏകദേസം അവിപക്കവിപാകാതി വിപ്പകതവിപാകാ വുച്ചന്തി. യേന ഹി കമ്മേന പടിസന്ധി നിബ്ബത്തിതാ, ഭവങ്ഗമ്പി ചുതിപി തസ്സേവ വിപാകോ. തസ്മാ പടിസന്ധിതോ യാവ ചുതി, താവ തം വിപ്പകതവിപാകം നാമ ഹോതി. തഥാരൂപേ ധമ്മേ സന്ധായേതം വുത്തം.

വിപച്ചിസ്സന്തീതി കത്വാ തേ അത്ഥീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. യഥാ ധമ്മധരസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ നിദ്ദായന്തസ്സാപി ബഹുപവത്തിനോ ധമ്മാ അത്ഥീതി വുച്ചന്തി, ഏവം ലോകവോഹാരവസേന അത്ഥിതം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. വിപച്ചിസ്സന്തീതി കത്വാ പച്ചുപന്നാതി ദുതിയപഞ്ഹേ ‘‘കമ്മാനം അവിനാസസങ്ഖാതോ കമ്മൂപചയോ നാമേകോ അത്ഥീ’’തി ലദ്ധിയം ഠത്വാ പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ.

൩൦൦. അനാഗതം ¶ അത്ഥീതിആദീസുപി ഏകച്ചം അത്ഥീതി ഉപ്പാദിനോ ധമ്മേ സന്ധായ വദതി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൩൦൧. ഇദാനി സതിപട്ഠാനകഥാ ഹോതി. ‘‘തത്ഥ – ചതുന്നം, ഭിക്ഖവേ, സതിപട്ഠാനാനം സമുദയഞ്ച അത്ഥങ്ഗമഞ്ച ദേസേസ്സാമീ’’തി (സം. നി. ൫.൪൦൮) സതിപട്ഠാനസംയുത്തേ വുത്തനയേനേവ യേസം കായാദയോ സതിയാ ആരമ്മണധമ്മേ ഗഹേത്വാ ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ സതിപട്ഠാനാ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം. അന്ധകാ നാമ പുബ്ബസേലിയാ, അപരസേലിയാ, രാജഗിരിയാ, സിദ്ധത്ഥികാതി ഇമേ പച്ഛാ ഉപ്പന്നനികായാ. തേസം ലദ്ധിവിവേചനത്ഥം പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. തത്ഥ യസ്മാ ‘‘പതിട്ഠാതി ഏതേസൂതി പട്ഠാനാ ¶ . കാ പതിട്ഠാതി? സതി. സതിയാ പട്ഠാനാ സതിപട്ഠാനാ’’തി ഇമിനാ അത്ഥേന സതിഗോചരാപി സതിപട്ഠാനാ. ‘‘പതിട്ഠഹന്തീതി പട്ഠാനാ. കാ ¶ പതിട്ഠഹന്തി? സതിയോ. സതിയോവ പട്ഠാനാ സതിപട്ഠാനാ’’തി ഇമിനാ അത്ഥേന സതിയോവ സതിപട്ഠാനാ. തസ്മാ ദ്വേപി വാദാ പരിയായേന യുജ്ജന്തി. യേ പന തം പരിയായം പഹായ ഏകന്തേനേവ ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ സതിപട്ഠാനാ’’തി വദന്തി, തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ആരമ്മണവസേന പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. സബ്ബേ ധമ്മാ സതീതി അനുയുത്തസ്സ പന സബ്ബേസം സതിസഭാവാഭാവതോ പടിക്ഖേപോ തസ്സേവ. തത്ഥ ഖയഗാമീതിആദീനി മഗ്ഗവിസേസനാനി. ഏകായനമഗ്ഗോ ഹി കിലേസാനം ഖയഭൂതം നിബ്ബാനം ഗച്ഛതീതി ഖയഗാമീ. ചത്താരി സച്ചാനി ബുജ്ഝന്തോ ഗച്ഛതീതി ബോധഗാമീ. വട്ടം അപചിനന്തോ ഗച്ഛതീതി അപചയഗാമീ. ഏവമേതേഹി പദേഹി ‘‘കിം തേ സബ്ബേ ധമ്മാ ഏവരൂപോ തേ ഏകായനോ മഗ്ഗോ ഹോതീ’’തി പുച്ഛതി. അനാസവാ അസംയോജനിയാതിആദീനിപി ലോകുത്തരഭാവം പുച്ഛനത്ഥായ വുത്താനി. ബുദ്ധാനുസ്സതീതിആദീനി പഭേദപുച്ഛാവസേന വുത്താനി.

ചക്ഖായതനം ¶ സതിപട്ഠാനന്തിആദി സബ്ബധമ്മാനം പഭേദപുച്ഛാവസേന വുത്തം. തത്ഥാപി സതിവസേന പടിക്ഖേപോ, ആരമ്മണവസേന പടിഞ്ഞാതി. ഏവം സബ്ബപഞ്ഹേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സുത്തസാധനാ ഉത്താനത്ഥായേവാതി.

സതിപട്ഠാനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩൦൪. ഇദാനി ഹേവത്ഥികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘സബ്ബേപി അതീതാദിഭേദാ ധമ്മാ രൂപാദിവസേന അത്ഥി, അതീതം അനാഗതപച്ചുപ്പന്നവസേന, അനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനി വാ അതീതാദിവസേന നത്ഥി; തസ്മാ സബ്ബമേവിദം ഏവം അത്ഥി ഏവം നത്ഥീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി വുത്തപ്പഭേദാനം അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ അതീതം അത്ഥീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. ഹേവത്ഥി ഹേവ നത്ഥീതി വിസ്സജ്ജനം പരവാദിസ്സ. തത്ഥ ഹേവാതി ഏവം ¶ . അഥ നം സകവാദീ ‘‘യദി അതീതോവ ഏവം അത്ഥി, ഏവം നത്ഥീതി ലദ്ധി, ഏവം സന്തേ സോയേവ അത്ഥി, സോയേവ നത്ഥി നാമാ’’തി പുച്ഛന്തോ സേവത്ഥി, സേവ നത്ഥീതി ആഹ. ഇതരോ തേനേവ സഭാവേന അത്ഥിതം, തേനേവ നത്ഥിതം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ ¶ സകഭാവേനേവ അത്ഥിതം, പരഭാവേനേവ നത്ഥിതം സന്ധായ പടിജാനാതി. തതോ പരം അത്ഥട്ഠോ നത്ഥട്ഠോതി അത്ഥിസഭാവോ നത്ഥിസഭാവോ നാമ ഹോതീതി പുച്ഛതി. ഇമിനാവുപായേന സബ്ബവാരേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പരിയോസാനേ പന ‘‘തേന ഹി അതീതം ഹേവത്ഥി, ഹേവ നത്ഥീ’’തി ച ‘‘തേന ഹി രൂപം ഹേവത്ഥി, ഹേവ നത്ഥീ’’തി ചാതിആദീനി വത്വാ കിഞ്ചാപി പരവാദിനാ ലദ്ധി പതിട്ഠാപിതാ, അയോനിസോ പതിട്ഠാപിതത്താ പനേസാ അപ്പതിട്ഠാപിതായേവാതി.

൩൦൭. ഇദാനി ¶ ¶ പരൂപഹാരകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേ അരഹത്തം പടിജാനന്താനം അപ്പത്തേ പത്തസഞ്ഞീനം അധിമാനികാനം കുഹകാനം വാ അരഹത്തം പടിജാനന്താനം സുക്കവിസ്സട്ഠിം ദിസ്വാ ‘‘മാരകായികാ ദേവതാ അരഹതോ അസുചിം ഉപസംഹരന്തീ’’തി മഞ്ഞന്തി; സേയ്യഥാപി ഏതരഹി പുബ്ബസേലിയാ ച അപരസേലിയാ ച; തേ സന്ധായ അത്ഥി അരഹതോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. ഇദാനി യസ്മാ സുക്കവിസ്സട്ഠി നാമ രാഗസമുട്ഠാനാ ഹോതി, തസ്മാ അത്ഥി അരഹതോ രാഗോതി അനുയോഗോ ആരദ്ധോ. സോ സബ്ബോപി ഉത്താനത്ഥോയേവ.

മാരകായികാ ദേവതാ അത്തനോതിആദിപഞ്ഹേ യസ്മാ താസം ദേവതാനം സുക്കവിസ്സട്ഠി നാമ നത്ഥി, അഞ്ഞേസമ്പി സുക്കം ഗഹേത്വാ ന ഉപസംഹരന്തി, അരഹതോ പന സുക്കമേവ നത്ഥി, തസ്മാ ന ഹേവന്തി പടിക്ഖിപതി.

നേവ അത്തനോതിപഞ്ഹേ പന നിമ്മിനിത്വാ ഉപസംഹരന്തീതി ലദ്ധിയാ പടിജാനാതി. ലോമകൂപേഹീതിപഞ്ഹേ സപ്പിതേലാനം വിയ ലോമകൂപേഹി ഉപസംഹരണാഭാവം ദിസ്വാ പടിക്ഖിപതി.

൩൦൮. ഹന്ദ ¶ ഹീതി വചസായത്ഥേ നിപാതോ. ‘‘അരഹാ നു ഖോ അഹം, നോ’’തി ഏവം വിമതിം ഗാഹയിസ്സാമാതി ഏവം വചസായം കത്വാ ഉപസംഹരന്തീതി അത്ഥോ. അത്ഥി അരഹതോ വിമതീതി പുട്ഠോ അട്ഠവത്ഥുകം വിചികിച്ഛം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, ദുതിയം പുട്ഠോ ഇത്ഥിപുരിസാനം നാമഗോത്താദീസു സന്നിട്ഠാനാഭാവം സന്ധായ പടിജാനാതി.

൩൦൯. അത്ഥി തസ്സ ആസയോതി തസ്സ സുക്കസ്സ ഉച്ചാരപസ്സാവാനം വിയ പതിട്ഠാനോകാസോ അത്ഥീതി പുച്ഛതി.

൩൧൨. സധമ്മകുസലസ്സാതി അത്തനോ അരഹത്തധമ്മമത്തേയേവ കുസലസ്സ. പഞ്ഞാവിമുത്തം സന്ധായേവം ¶ വദതി. പരധമ്മകുസലസ്സാതി സധമ്മതോ പരസ്മിം ¶ അട്ഠസമാപത്തിധമ്മേപി കുസലസ്സ. ഉഭതോഭാഗവിമുത്തം സന്ധായേവം വദതി. സേസമേത്ഥ പാളിഅനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

൩൧൪. ഇദാനി അഞ്ഞാണം, കങ്ഖാ, പരവിതരണാതി തിസ്സോ കഥാ നാമ ഹോന്തി. തത്ഥ യേസം ‘‘അരഹതോ ഇത്ഥിപുരിസാദീനം നാമഗോത്താദീസു ഞാണപ്പവത്തിയാ അഭാവേന അത്ഥി അഞ്ഞാണം, തത്ഥേവ സന്നിട്ഠാനാഭാവേന അത്ഥി കങ്ഖാ. യസ്മാ ച നേസം താനി വത്ഥൂനി പരേ വിതരന്തി പകാസേന്തി ആചിക്ഖന്തി, തസ്മാ നേസം അത്ഥി പരവിതരണാ’’തി ഇമാ ലദ്ധിയോ, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി പുബ്ബസേലിയാദീനം; തേസം താ ലദ്ധിയോ ഭിന്ദിതും തീസുപി കഥാസു പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ച പടിക്ഖേപോ ച ഇതരസ്സ. തത്ഥ സബ്ബേസുപി പഞ്ഹേസു ചേവ വിസ്സജ്ജനേസു ച പാളിം അനുഗന്ത്വാവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.

൩൨൬. ഇദാനി ¶ വചീഭേദകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ പഠമം ഝാനം സമാപന്നസ്സ ദുക്ഖന്തി വാചാ ഭിജ്ജതീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി പുബ്ബസേലിയാദീനം; തേ സന്ധായ സമാപന്നസ്സ അത്ഥി വചീഭേദോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ലദ്ധിയം ഠത്വാ പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. പുന സബ്ബത്ഥാതി തയോ ഭവേ സന്ധായ പുട്ഠോ അരൂപം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. സബ്ബദാതി ¶ കാലവസേന പുട്ഠോ പഠമമഗ്ഗക്ഖണേ പഠമജ്ഝാനികസമാപത്തിതോ അഞ്ഞം സബ്ബം സമാപത്തികാലം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. സബ്ബേസം സമാപന്നാനന്തി പുട്ഠോ ലോകിയസമാപത്തിയോ സമാപന്നേ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. സബ്ബസമാപത്തീസൂതി പുട്ഠോ ദുതിയജ്ഝാനാദികം ലോകുത്തരം സബ്ബഞ്ച ലോകിയസമാപത്തിം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി.

കായഭേദോതി ¶ അഭിക്കമാദിവസേന പവത്തകായവിഞ്ഞത്തി. ഇദം ‘‘യാനി ചിത്താനി വചീവിഞ്ഞത്തിം സമുട്ഠാപേന്തി, താനേവ കായവിഞ്ഞത്തിം. ഏവം സന്തേ കസ്മാ കായഭേദോപി ന ഹോതീ’’തി ചോദനത്ഥം പുച്ഛതി. ഇതരോ ലദ്ധിവസേന പടിക്ഖിപതി ചേവ പടിജാനാതി ച. ഇദാനി യദി സോ മഗ്ഗക്ഖണേ ‘‘ദുക്ഖ’’ന്തി വാചം ഭാസതി, ‘‘സമുദയോ’’തിആദികമ്പി ഭാസേയ്യ. യദി വാ തം ന ഭാസതി, ഇതരമ്പി ന ഭാസേയ്യാതി ചോദനത്ഥം ദുക്ഖന്തി ജാനന്തോതിആദയോ പഞ്ഹാ വുത്താ. ഇതരോ പന അത്തനോ ലദ്ധിവസേനേവ പടിജാനാതി ചേവ പടിക്ഖിപതി ച. ലോകുത്തരം പഠമജ്ഝാനം സമാപന്നോ ദുക്ഖദുക്ഖന്തി വിപസ്സതീതി ഹിസ്സ ലദ്ധി.

൩൨൮. ഞാണന്തി ലോകുത്തരം ചതുസച്ചഞാണം. സോതന്തി സോതവിഞ്ഞാണം അധിപ്പേതം, യേന തം സദ്ദം സുണാതി. ദ്വിന്നം ഫസ്സാനന്തി സോതസമ്ഫസ്സമനോസമ്ഫസ്സാനം.

൩൨൯. നോ വത രേ വത്തബ്ബേതി യദി അവിസേസേന യംകിഞ്ചി സമാപന്നസ്സ നത്ഥി വചീഭേദോ, ന അവിസേസേന വത്തബ്ബം ‘‘സമാപന്നസ്സ അത്ഥി വചീഭേദോ’’തി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ സദ്ധിം സുത്തസാധനായ. യം പനേതേന ‘‘സിഖിസ്സ ആനന്ദ, ഭഗവതോ’’തി പരിയോസാനേ സുത്തം ആഭതം, തത്ഥ യേന സമാപത്തിചിത്തേന സോ വചീഭേദോ സമുട്ഠിതോ, കായഭേദോപി തേന സമുട്ഠാതിയേവ, ന ച തം ലോകുത്തരം പഠമജ്ഝാനചിത്തം, തസ്മാ അസാധകന്തി.

൩൩൪. ഇദാനി ¶ ദുക്ഖാഹാരകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ‘‘ദുക്ഖം ദുക്ഖന്തി വാചം ഭാസന്തോ ദുക്ഖേ ഞാണം ആഹരതി, തം ദുക്ഖാഹാരോ നാമ വുച്ചതി ¶ . തഞ്ച പനേതം മഗ്ഗങ്ഗം മഗ്ഗപരിയാപന്ന’’ന്തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി പുബ്ബസേലിയാനം; തേ സന്ധായ ദുക്ഖാഹാരോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. യേ കേചീതി പഠമപഞ്ഹേ അവിപസ്സകേ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, ദുതിയപഞ്ഹേ ¶ വിപസ്സകേ സന്ധായ പടിജാനാതി, തം പനസ്സ ലദ്ധിമത്തമേവ. തസ്മാ ‘‘സബ്ബേ തേ’’തി വാദസ്സ ഭിന്ദനത്ഥം ബാലപുഥുജ്ജനാതിആദിമാഹ. തം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൩൩൫. ഇദാനി ചിത്തട്ഠിതികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം സമാപത്തിചിത്തഞ്ചേവ ഭവങ്ഗചിത്തഞ്ച അനുപ്പബന്ധേന പവത്തമാനം ദിസ്വാ ‘‘ഏകമേവ ചിത്തം ചിരം തിട്ഠതീ’’തി ലദ്ധി സേയ്യഥാപി ഏതരഹി ഹേട്ഠാ വുത്തപ്പഭേദാനം അന്ധകാനം, തംലദ്ധിവിസോധനത്ഥം ഏകം, ചിത്തം ദിവസം തിട്ഠതീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. ഉപഡ്ഢദിവസോ ഉപ്പാദക്ഖണോതി ഏത്ഥ ഠിതിക്ഖണം അനാമസിത്വാ ‘‘അനിച്ചാ വത സങ്ഖാരാ, ഉപ്പാദവയധമ്മിനോ’’തി (സം. നി. ൧.൧൮൬; ൨.൧൪൩) ദേസനാനയേന ഉപ്പാദവയവസേനേവ പുച്ഛാ കതാ.

തേ ധമ്മാ ചിത്തേന ലഹുപരിവത്താതി പുട്ഠോ ചിത്തതോ ലഹുതരപരിവത്തിനോ ധമ്മേ അപസ്സന്തോ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ യസ്സ ചിത്തസ്സ ദീഘട്ഠിതിം ഇച്ഛതി, തം സന്ധായ പടിജാനാതി. യാവതായുകം തിട്ഠതീതി പഞ്ഹേ ‘‘ചുല്ലാസീതിസഹസ്സാനി, കപ്പാ തിട്ഠന്തി യേ മരൂ’’തിആദിവചനവസേന (മഹാനി. ൧൦) ആരുപ്പതോ അഞ്ഞത്ര പടിക്ഖിപതി, ആരുപ്പേ പടിജാനാതി. മുഹുത്തം മുഹുത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി പഞ്ഹേ പരവാദിസ്സ ‘‘ഉപ്പാദവയധമ്മിനോ’’തിആദിസുത്തവിരോധഭയേന പടിജാനാതി. ഠിതിം പനസ്സ ലദ്ധിവസേന ഇച്ഛതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൩൩൮. ഇദാനി ¶ ¶ കുക്കുളകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘സബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, ആദിത്തം (സം. നി. ൪.൨൮; മഹാവ. ൫൪) സബ്ബേ സങ്ഖാരാ ദുക്ഖാ’’തിആദീനി (ധ. പ. ൨൭൮) സുത്താനി അയോനിസോ ഗഹേത്വാ ¶ ‘‘നിപ്പരിയായേനേവ സബ്ബേ സങ്ഖാരാ കുക്കുളാ വീതച്ചിതങ്ഗാരസമ്മിസ്സാ ഛാരികനിരയസദിസാ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി ഗോകുലികാനം; തേസം നാനപ്പകാരസുഖസന്ദസ്സനേന തം ലദ്ധിം വിവേചേതും പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. തത്ഥ അനോധിം കത്വാതി ഓധിം മരിയാദം കോട്ഠാസം അകരിത്വാ, അവിസേസേന സബ്ബേയേവാതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബം പാളിനയേനേവ വേദിതബ്ബം സദ്ധിം സുത്തസാധനായാതി.

൩൩൯. ഇദാനി അനുപുബ്ബാഭിസമയകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം –

‘‘അനുപുബ്ബേന മേധാവീ, ഥോകം ഥോകം ഖണേ ഖണേ;

കമ്മാരോ രജതസ്സേവ, നിദ്ധമേ മലമത്തനോ’’തി. (ധ. പ. ൨൩൯) –

ആദീനി സുത്താനി അയോനിസോ ഗഹേത്വാ ‘‘സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായ പടിപന്നോ ഏകച്ചേ കിലേസേ ദുക്ഖദസ്സനേന പജഹതി, ഏകച്ചേ സമുദയനിരോധമഗ്ഗദസ്സനേന, തഥാ സേസാപീതി ഏവം സോളസഹി കോട്ഠാസേഹി അനുപുബ്ബേന കിലേസപ്പഹാനം കത്വാ അരഹത്തപടിലാഭോ ഹോതീ’’തി ഏവരൂപാ നാനാഭിസമയലദ്ധി ഉപ്പന്നാ, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകസബ്ബത്ഥികസമ്മിതിയഭദ്രയാനികാനം; തേസം ലദ്ധിവിവേചനത്ഥം അനുപുബ്ബാഭിസമയോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അനുപുബ്ബേന സോതാപത്തിമഗ്ഗന്തി പുട്ഠോ പന ഏകസ്സ മഗ്ഗസ്സ ബഹുഭാവാപത്തിഭയേന പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ ദുക്ഖദസ്സനാദിവസേന പടിജാനാതി. താനി വാ ചത്താരിപി ഞാണാനി ഏകോ സോതാപത്തിമഗ്ഗോയേവാതി ¶ പടിജാനാതി, ഫലം പന ഏകമേവ ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. സകദാഗാമിമഗ്ഗാദീസുപി ¶ ഏസേവ നയോ.

൩൪൪. മഗ്ഗേ ദിട്ഠേ ഫലേ ഠിതോതി പഞ്ഹേ യസ്മാ ദുക്ഖദസ്സനാദീഹി ദസ്സനം അപരിനിട്ഠിതം, മഗ്ഗദസ്സനേന പരിനിട്ഠിതം നാമ ഹോതി, തദാ സോ ഫലേ ഠിതോതി സങ്ഖം ഗച്ഛതി, തസ്മാ പടിജാനാതി.

൩൪൫. ദുക്ഖേ ¶ ദിട്ഠേ ചത്താരി സച്ചാനീതി പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, ഏകാഭിസമയവസേന പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. പുന ദുക്ഖസച്ചം ചത്താരി സച്ചാനീതി അനുയോഗേ ചതുന്നമ്പി നാനാസഭാവത്താ പടിക്ഖേപോ തസ്സേവ.

രൂപക്ഖന്ധേ അനിച്ചതോ ദിട്ഠേതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, സമുദ്ദതോ ഏകബിന്ദുസ്സ രസേ പടിവിദ്ധേ സേസഉദകസ്സ പടിവേധോ വിയ ഏകധമ്മേ അനിച്ചാദിതോ പടിവിദ്ധേ സബ്ബേപി പടിവിദ്ധാ ഹോന്തീതി ലദ്ധിയാ പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ.

ചതൂഹി ഞാണേഹീതി ദുക്ഖേ ഞാണാദീഹി. അട്ഠഹി ഞാണേഹീതി സാവകാനം സാധാരണേഹി സച്ചഞാണേഹി ചേവ പടിസമ്ഭിദാഞാണേഹി ച. ദ്വാദസഹി ഞാണേഹീതി ദ്വാദസങ്ഗപടിച്ചസമുപ്പാദഞാണേഹി. ചതുചത്താരീസായ ഞാണേഹീതി ‘‘ജരാമരണേ ഞാണം, ജരാമരണസമുദയേ ഞാണ’’ന്തി ഏവം നിദാനവഗ്ഗേ വുത്തഞാണേഹി. സത്തസത്തതിയാ ഞാണേഹീതി ‘‘ജരാമരണം, ഭിക്ഖവേ, അനിച്ചം സങ്ഖതം പടിച്ചസമുപ്പന്നം ഖയധമ്മം വയധമ്മം വിരാഗധമ്മം നിരോധധമ്മ’’ന്തി (സം. നി. ൨.൨൦) ഏവം തത്ഥേവ വുത്തഞാണേഹി. സേസമേത്ഥ പാളിനയേനേവ വേദിതബ്ബം സദ്ധിം സുത്തസാധനേനാതി.

൩൪൭. ഇദാനി ¶ വോഹാരകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ബുദ്ധോ ഭഗവാ ലോകുത്തരേന വോഹാരേന വോഹരതീതി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ലദ്ധിവസേന പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. ലോകുത്തരേ സോതേതിആദീനി തസ്സ അയുത്തവാദീഭാവദീപനത്ഥം വുത്താനി. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – ‘‘സദ്ദായതനമേവ തേ ലോകുത്തരം, ഉദാഹു സോതാദീനിപീ’’തി.

ഹഞ്ചി ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ വോഹാരോ ലോകിയേ സോതേ പടിഹഞ്ഞതീതി ഏത്ഥ യദി സോ ലോകുത്തരേ പടിഹഞ്ഞേയ്യ. ലോകുത്തരോ സിയാതി ഏവമത്ഥോ ന ഗഹേതബ്ബോ. ലോകിയേ ¶ പടിഹഞ്ഞമാനസ്സ പന ലോകുത്തരതാ നാമ നത്ഥീതി അയമേത്ഥാധിപ്പായോ. ലോകിയേന വിഞ്ഞാണേനാതി ഏത്ഥാപി ലോകിയേനേവാതി ¶ അത്ഥോ. ഇതരഥാ അനേകന്തതാ സിയാ. ലോകുത്തരഞ്ഹി ലോകിയേനപി ഞാണേന ഞായതീ. ഏവം സബ്ബം യഥാനുരൂപതോ വേദിതബ്ബം. സബ്ബേ തേ മഗ്ഗം ഭാവേന്തീതി പഞ്ഹേസു യേ മഗ്ഗം നപ്പടിലഭന്തി, തേ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. യേ പടിലഭന്തി, തേ സന്ധായ പടിജാനാതി.

൩൫൧. സോവണ്ണമയായാതി സുവണ്ണമയായ. ഇദം പരവാദിസ്സ ഉദാഹരണം.

ഏളണ്ഡിയായാതി ഏളണ്ഡമയായ. ഇദം സകവാദിസ്സ ഉദാഹരണം. ലോകിയം വോഹരന്തസ്സ ലോകിയോതി അയമ്പി ഏകാ ലദ്ധി. സാ ഏതരഹി ഏകച്ചാനം അന്ധകാനം ലദ്ധി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൩൫൩. ഇദാനി നിരോധകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം അപ്പടിസങ്ഖാനിരോധഞ്ച പടിസങ്ഖാനിരോധഞ്ച ദ്വേപി ഏകതോ കത്വാ നിരോധസച്ചന്തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി മഹിസാസകാനഞ്ചേവ അന്ധകാനഞ്ച; തേ സന്ധായ ദ്വേ നിരോധാതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ ¶ . ദ്വേ ദുക്ഖനിരോധാതി പഞ്ഹേസു യസ്മാ ദ്വേ ദുക്ഖസച്ചാനി ന ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. യസ്മാ ദ്വീഹാകാരേഹി ദുക്ഖം നിരുജ്ഝതീതി ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിജാനാതി. ദ്വേ നിരോധസച്ചാനീതിപഞ്ഹേസു ദ്വിന്നം ദുക്ഖസച്ചാനം നിരോധവസേനഅനിച്ഛന്തോ പടിക്ഖിപതി. ദ്വീഹാകാരേഹി ദുക്ഖസ്സ നിരുജ്ഝനതോ പടിജാനാതി. ദ്വേ താണാനീതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

അത്ഥി ദ്വിന്നം നിബ്ബാനാനന്തിആദീസു പുച്ഛാസു ഉച്ചനീചതാദീനി അപസ്സന്തോ പടിക്ഖിപതി.

അപ്പടിസങ്ഖാനിരുദ്ധേതി യേ പടിസങ്ഖായ ലോകുത്തരേന ഞാണേന അനിരുദ്ധാ സുദ്ധപകതികത്താ വാ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനം വാ വസേന ന സമുദാചരണതോ നിരുദ്ധാതി വുച്ചന്തി, തേ സങ്ഖാരേ. പടിസങ്ഖാ നിരോധേന്തീതി. ലോകുത്തരഞാണേന നിരോധേന്തി അനുപ്പത്തിഭാവം ഗമേന്തി. നനു അപ്പടിസങ്ഖാനിരുദ്ധാ സങ്ഖാരാതി ¶ പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ ¶ . തത്ഥ ഭഗ്ഗാനം പുന അഭഞ്ജനതോ അപ്പടിസങ്ഖാനിരുദ്ധാനം വാ അരിയമഗ്ഗേ ഉപ്പന്നേ തഥാ നിരുജ്ഝനതോവ സകവാദീ അച്ചന്തഭഗ്ഗതം പടിജാനാതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൩൫൪. ഇദാനി ¶ ബലകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം അനുരുദ്ധസംയുത്തേ ‘‘ഇമേസഞ്ച പനാഹം, ആവുസോ, ചതുന്നം സതിപട്ഠാനാനം ഭാവിതത്താ ബഹുലീകതത്താ ഠാനഞ്ച ഠാനതോ അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ യഥാഭൂതം പജാനാമീ’’തിആദീനി (സം. നി. ൫.൯൧൩) ദസസുത്താനി അയോനിസോ ഗഹേത്വാ ‘‘തഥാഗതബലം സാവകസാധാരണ’’ന്തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ലദ്ധിയം ഠത്വാ പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. തഥാഗതബലഞ്ച നാമേതം സാവകേഹി സാധാരണമ്പി അത്ഥി അസാധാരണമ്പി സാധാരണാസാധാരണമ്പി. തത്ഥ ആസവാനം ഖയേ ഞാണം സാധാരണം. ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തിഞാണം ¶ അസാധാരണം. സേസം സാധാരണഞ്ച അസാധാരണഞ്ച. ഠാനാട്ഠാനാദീനി ഹി സാവകാ പദേസേന ജാനന്തി, തഥാഗതാ നിപ്പദേസേന. ഇതി താനി ഉദ്ദേസതോ സാധാരണാനി, ന നിദ്ദേസതോ. അയം പന അവിസേസേന സബ്ബമ്പി സാധാരണന്തി ആഹ. തമേനം തതോ വിവേചേതും തഥാഗതബലം സാവകബലന്തി പുന അനുയോഗോ ആരദ്ധോ. തത്ഥ പഠമപഞ്ഹേ നിദ്ദേസതോ സബ്ബാകാരവിസയതം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയപഞ്ഹേ ഉദ്ദേസതോ ഠാനാട്ഠാനമത്താദിജാനനവസേന പടിജാനാതി. തഞ്ഞേവാതിആദിപഞ്ഹേസു സബ്ബാകാരേന നിന്നാനാകരണതായ അഭാവേന പടിക്ഖിപതി. പുബ്ബയോഗോ ച പുബ്ബചരിയാ ച അത്ഥതോ ഏകം, തഥാ ധമ്മക്ഖാനഞ്ച ധമ്മദേസനാ ച.

ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തിപഞ്ഹേ ഏകദേസേന സാധാരണതം സന്ധായ സാവകവിസയേ പടിജാനാതി.

൩൫൫. ഇദാനി ¶ യസ്മാ ഉദ്ദേസതോ ഠാനാട്ഠാനാദീനി സാവകോ ജാനാതി, തസ്മാ സാവകസ്സ തഥാ ജാനനം പകാസേത്വാ തേന ജാനനമത്തസാമഞ്ഞേന തേസം സാവകസാധാരണത്തം പതിട്ഠാപേതും സാവകോ ഠാനാട്ഠാനം ¶ ജാനാതീതിആദയോ പരവാദിപഞ്ഹാ ഹോന്തി. തത്ഥ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തിഞാണം ഛന്നം അസാധാരണഞാണാനം അഞ്ഞതരന്തി ന ഗഹിതം. ആസവക്ഖയേന വാ ആസവക്ഖയന്തി യം തഥാഗതസ്സ ആസവക്ഖയേന സദ്ധിം സാവകസ്സ ആസവക്ഖയം പടിച്ച വത്തബ്ബം സിയാ നാനാകരണം, തം നത്ഥി. വിമുത്തിയാ വാ വിമുത്തിന്തി പദേപി ഏസേവ നയോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവ.

൩൫൬. ഇദാനി യം സകവാദിനാ ‘‘ആസവാനം ഖയേ ഞാണം സാധാരണ’’ന്തി അനുഞ്ഞാതം, തേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ സേസാനമ്പി സാധാരണഭാവം പുച്ഛിതും പുന ആസവാനം ഖയേതിആദയോ പരവാദിപഞ്ഹാവ ഹോന്തി. തേസം വിസ്സജ്ജനേ സകവാദിനാ ആസവക്ഖയേ വിസേസാഭാവേന തം ഞാണം സാധാരണന്തി അനുഞ്ഞാതം. ഇതരേസുപി വിസേസാഭാവേന സാധാരണതാ പടിക്ഖിത്താ. പുന ഠാനാട്ഠാനാദീനം ആസവക്ഖയേനേവ സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ അസാധാരണപുച്ഛാ പരവാദിസ്സേവ. തത്ഥ ആസവക്ഖയഞാണേ പടിക്ഖേപോ, സേസേസു ച പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. തതോ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ അസാധാരണപുച്ഛാ പരവാദിസ്സ. സാ സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സിതാ. തഥാപി ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തേ പടിഞ്ഞാ, സേസേസു ച പടിക്ഖേപോ സകവാദിസ്സ. തതോ ഠാനാട്ഠാനാദീഹി സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തസ്സ സാധാരണപുച്ഛാ പരവാദിസ്സ. സാപി സങ്ഖിപിത്വാവ ദസ്സിതാ. തത്ഥ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തേ പടിക്ഖേപോ. സേസേസു ച പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സാതി.

൩൫൭. ഇദാനി ¶ അരിയന്തികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ന കേവലം ആസവക്ഖയഞാണമേവ അരിയം, അഥ ഖോ പുരിമാനിപി നവ ബലാനി അരിയാനി’’ച്ചേവ ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ അരിയന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. പുന യദി തം അരിയം, മഗ്ഗാദീസു തേന അഞ്ഞതരേന ¶ ഭവിതബ്ബന്തി മഗ്ഗാദിവസേന പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിക്ഖേപോ ഇതരസ്സ.

പുന സുഞ്ഞതാരമ്മണാദിവസേന പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ഥ ദ്വേ സുഞ്ഞതാ – സത്തസുഞ്ഞതാ ച സങ്ഖാരസുഞ്ഞതാ ച. സത്തസുഞ്ഞതാ നാമ ദിട്ഠിയാ ¶ പരികപ്പിതേന സത്തേന സുഞ്ഞാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ. സങ്ഖാരസുഞ്ഞതാ നാമ സബ്ബസങ്ഖാരേഹി സുഞ്ഞം വിവിത്തം നിസ്സടം നിബ്ബാനം. തത്ഥ പരവാദീ നിബ്ബാനാരമ്മണതം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, സങ്ഖാരാരമ്മണതം സന്ധായ പടിജാനാതി. മനസി കരോതീതി പുട്ഠോപി നിബ്ബാനമേവ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, സങ്ഖാരേ സന്ധായ പടിജാനാതി. തതോ സകവാദിനാ ‘‘ഠാനാട്ഠാനാദിമനസികാരോ സങ്ഖാരാരമ്മണോ, സുഞ്ഞതമനസികാരോ നിബ്ബാനാരമ്മണോ’’തി ഇമം നയം ഗഹേത്വാ ‘‘ദ്വിന്നം ഫസ്സാനം ദ്വിന്നം ചിത്താനം സമോധാനം ഹോതീ’’തി പുട്ഠോ ലേസോകാസം അലഭന്തോ പടിക്ഖിപതി. അനിമിത്താപണിഹിതേസുപി ഏസേവ നയോ. സത്തനിമിത്താഭാവതോ ഹി ഖന്ധാ അനിമിത്താ. സങ്ഖാരനിമിത്താഭാവതോ നിബ്ബാനം. ഏകധമ്മസ്മിമ്പി ആരോപേത്വാ ഠപേതബ്ബസങ്ഖാതേന ച പണിദഹിതബ്ബട്ഠേന പണിഹിതസങ്ഖം ഗതേന സത്തപണിധിനാ അപ്പണിഹിതാ ഖന്ധാ. തണ്ഹാപണിധിനാ തണ്ഹായ വാ ആരമ്മണഭൂതേന സബ്ബസങ്ഖാരപണിധിനാ അപ്പണിഹിതം നിബ്ബാനം. തസ്മാ ഇധാപി പടിക്ഖേപോ ച പടിഞ്ഞാ ച പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.

൩൫൮. തതോ ‘‘യഥാ സതിപട്ഠാനാദയോ ലോകുത്തരധമ്മാ അരിയാ ചേവ സുഞ്ഞതാദിആരമ്മണാ ച, കിം തേ ഏവം ഠാനാട്ഠാനഞാണ’’ന്തി അനുലോമപടിലോമപുച്ഛാ ഹോന്തി. തത്ഥ സബ്ബാപി പടിഞ്ഞാ സബ്ബേ ച പടിക്ഖേപാ പരവാദിസ്സേവ. ഇമിനാവുപായേന സേസഞാണേസുപി പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനം വേദിതബ്ബം. പാളിയം പന സേസാനി സങ്ഖിപിത്വാ അവസാനേ ചുതൂപപാതഞാണമേവ വിഭത്തം. തതോ പരം സകസമയേപി ‘‘അരിയ’’ന്തി സിദ്ധേന ആസവാനം ഖയഞാണേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ സേസഞാണാനം അനുലോമതോ ച പടിലോമതോ ച അരിയഭാവപുച്ഛാ ഹോന്തി. താ സബ്ബാ പരവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ പടിക്ഖേപോ ച സകവാദിസ്സ ¶ . തേ ഉത്താനത്ഥായേവ. പാളിയം പനേത്ഥ പഠമനവമാനേവ ദസ്സേത്വാ സത്ത ഞാണാനി സങ്ഖിത്താനീതി.

൩൬൩. ഇദാനി ¶ ¶ വിമുത്തികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘വീതരാഗചിത്താനം വിമുത്തിപയോജനം നാമ നത്ഥി. യഥാ പന മലീനം വത്ഥം ധോവിയമാനം മലാ വിമുച്ചതി, ഏവം സരാഗം ചിത്തം രാഗതോ വിമുച്ചതീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ സരാഗന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. തതോ രാഗസഹഗതന്തിആദിനാ നയേന പുട്ഠോ മഗ്ഗക്ഖണേ ചിത്തം വിമുച്ചതി നാമ. തദാ ച ഏവരൂപം ചിത്തം നത്ഥീതി പടിക്ഖിപതി.

സഫസ്സന്തിആദിനാ നയേന പുട്ഠോപി യഥാ ഫസ്സോ ച ചിത്തഞ്ച ഉഭോ രാഗതോ വിമുച്ചന്തി, ഏവം രാഗസ്സ വിമുത്തിം അപസ്സമാനോ പടിക്ഖിപതി. സദോസാദീസുപി ഇമിനാവുപായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൩൬൬. ഇദാനി വിമുച്ചമാനകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ഝാനേന വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തിയാ വിമുത്തം, മഗ്ഗക്ഖണേ സമുച്ഛേദവിമുത്തിയാ വിമുച്ചമാനം നാമ ഹോതീ’’തി ലദ്ധി, തേ സന്ധായ വിമുത്തം വിമുച്ചമാനന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ.

പുന ഏകദേസന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ഥ ഏകദേസന്തി ഭാവനപുംസകം. യഥാ വിമുത്തം, ഏകദേസേന ¶ വാ ഏകദേസേ വാ അവിമുത്തം ഹോതി കിം ഏവം ഏകദേസം വിമുത്തം, ഏകദേസം അവിമുത്തന്തി പുച്ഛതി. കിം കാരണാ ഏവം പുച്ഛതീതി? ‘‘വിമുത്തം വിമുച്ചമാന’’ന്തി വിപ്പകതഭാവേന വുത്തത്താ. യഥാ ഹി കരിയമാനാ കടാദയോ വിപ്പകതത്താ ഏകദേസേന കതാ ഏകദേസേന അകതാ ഹോന്തി, തഥാ ഇദമ്പി ഏകദേസം വിമുത്തം ഏകദേസം അവിമുത്തന്തി ആപജ്ജതി. തതോ പരവാദീ കടാദീനം വിയ ചിത്തസ്സ ഏകദേസാഭാവാ പഠമപഞ്ഹേ പടിക്ഖിപിത്വാ ദുതിയേ വിമുച്ചമാനസ്സ അപരിനിട്ഠിതവിമുത്തിതായ പടിജാനാതി. ലോകിയജ്ഝാനക്ഖണം വാ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ന ഹി തം തദാ സമുച്ഛേദവിമുത്തിയാ വിമുച്ചമാനം. ലോകുത്തരജ്ഝാനക്ഖണം സന്ധായ പടിജാനാതി. തഞ്ഹി തദാ സമുച്ഛേദവിമുത്തിയാ വിമുത്തേകദേസേന ¶ വിമുച്ചമാനന്തിസ്സ ലദ്ധി. തതോ സകവാദീ ‘‘യദി തേ ഏകമേവ ¶ ചിത്തം ഏകദേസം വിമുത്തം ഏകദേസം അവിമുത്തം, ഏവം സന്തേ യോ ഏകേനേവ ചിത്തേന സോതാപന്നോ ഹോതി, സോപി തേ ഏകദേസം സോതാപന്നോ, ഏകദേസം ന സോതാപന്നോ ആപജ്ജതീ’’തി ചോദനത്ഥം ഏകദേസം സോതാപന്നോതിആദിമാഹ. ഇതരോ തം വിധാനം അപസ്സന്തോ പടിക്ഖിപതി. സേസവാരേസുപി ഏസേവ നയോ.

ഉപ്പാദക്ഖണപഞ്ഹേ യദി ഏകമേവ ചിത്തം വിമുത്തഞ്ച വിമുച്ചമാനഞ്ച, ഏകസ്മിം ഖണേ വിമുത്തം ഏകസ്മിം വിമുച്ചമാനം ആപജ്ജതി. കിം തേ ഏവരൂപം ചിത്തന്തി അത്ഥോ.

൩൬൭. സുത്തസാധനേ പഠമസുത്തം പരവാദിസ്സ. തത്രാസ്സായമധിപ്പായോ – വിമുച്ചതീതി വിപ്പകതനിദ്ദേസോ. തസ്മാ യം തസ്സ യോഗിനോ ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോ ഏതേഹി ആസവേഹി ചിത്തം വിമുച്ചതി, തം വിമുച്ചമാനം നാമ ഹോതീതി. ദുതിയസുത്തം സകവാദിസ്സ. തത്രാസ്സായമധിപ്പായോ – യദി തേ വിമുച്ചതീതി വചനതോ വിമുത്തം വിമുച്ചമാനം, ഇധ വിമുച്ചതീതി വചനാഭാവതോ വിമുത്തമേവ സിയാ, ന വിമുച്ചമാനന്തി.

ഇദാനി ‘‘യഥാ തേ വിപ്പകതവിമുത്തിതായ വിമുച്ചമാനം, കിം ഏവം വിപ്പകതരാഗാദിതായ രജ്ജമാനാദീനിപി അത്ഥീ’’തി ചോദനത്ഥം പുന അത്ഥി ചിത്തന്തിആദി ആരദ്ധം. പരവാദിനാപി തഥാരൂപം ചിത്തം അപസ്സന്തേന സബ്ബം പടിക്ഖിത്തം. അഥ നം സകവാദീ ‘‘ദ്വേയേവ കോടിയോ, തതിയാ നത്ഥീ’’തി അനുബോധേന്തോ നനു രത്തഞ്ചേവ അരത്തഞ്ചാതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – നനു ഭദ്രമുഖ, രാഗസമ്പയുത്തം ചിത്തം രത്തം വിപ്പയുത്തം അരത്തന്തി ദ്വേവ കോടിയോ, രജ്ജമാനം നാമ തതിയാ കോടി നത്ഥീതി? ദുട്ഠാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അഥ നം ആമന്താതി പടിജാനിത്വാ ഠിതം. വിമുത്തിപക്ഖേപി ദ്വേയേവ ¶ കോടിയോ ദസ്സേതും ഹഞ്ചി രത്തഞ്ചേവാതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – യദി ഏതാ ദ്വേ കോടിയോ സമ്പടിച്ഛസി, അവിമുത്തഞ്ചേവ വിമുത്തഞ്ചാ തി ഇമാപി സമ്പടിച്ഛ. കിലേസസമ്പയുത്തഞ്ഹി ചിത്തം അവിമുത്തം, വിപ്പയുത്തം വിമുത്തം. വിമുച്ചമാനം നാമാതി പരമത്ഥതോ തതിയാ കോടി നത്ഥീതി.

൩൬൮. ഇദാനി ¶ ¶ അട്ഠമകകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം അനുലോമഗോത്രഭുമഗ്ഗക്ഖണേ കിലേസാനം സമുദാചാരാഭാവതോ അട്ഠമകസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠപുഗ്ഗലസ്സ ദ്വേ പരിയുട്ഠാനാ പഹീനാതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനഞ്ചേവ സമ്മിതിയാനഞ്ച; തേസം അഞ്ഞതരം സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, മഗ്ഗക്ഖണതോ പട്ഠായ ദിട്ഠിയാ അനുപ്പത്തിം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. തതോ യസ്മാ ദിട്ഠി നാമേസാ സോതാപന്നസ്സേവ പഹീനാ, ന മഗ്ഗട്ഠസ്സ, തസ്മാ അട്ഠമകോ പുഗ്ഗലോ സോതാപന്നോതി അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ. വിചികിച്ഛാപഞ്ഹേപി ഏസേവ നയോ. അനുസയപഞ്ഹേ പരിയുട്ഠാനതോ അഞ്ഞോ അനുസയോതി തേസം ലദ്ധി, തസ്മാ ‘‘ന ഹേവ’’ന്തി പടിക്ഖിത്തം.

സീലബ്ബതപരാമാസപഞ്ഹേപി സീലബ്ബതപരാമാസപരിയുട്ഠാനന്തി വോഹാരം ന പസ്സതി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. പരിയുട്ഠാനമേവസ്സ പഹീനന്തി ലദ്ധി.

൩൬൯. മഗ്ഗോ ഭാവിതോതി പഞ്ഹേ തസ്മിം ഖണേ ഭാവേതി, ന ഭാവിതോ. തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. അമഗ്ഗേനാതിആദിഅനുയോഗേ പഠമമഗ്ഗേനേവ പഹീനഭാവം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. യദി ഹി അമഗ്ഗേന പഹീയേഥ, ഗോത്രഭുപുഗ്ഗലാദീനമ്പി പഹീയേഥാതി ആപജ്ജനതോ. ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, വിസ്സജ്ജനം സകവാദിസ്സ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൬. അട്ഠമകസ്സ ഇന്ദ്രിയകഥാവണ്ണനാ

൩൭൧. ഇദാനി ¶ അട്ഠമകസ്സ ഇന്ദ്രിയകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘അട്ഠമകോ മഗ്ഗക്ഖണേ ഇന്ദ്രിയാനി പടിലഭതി നാമ, നോ ചസ്സ പടിലദ്ധാനി ഹോന്തീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ നത്ഥി സദ്ധിന്ദ്രിയന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. നത്ഥി സദ്ധാതി പുട്ഠോ പന സദ്ധിന്ദ്രിയതോ സദ്ധായ നാനത്തം സല്ലക്ഖേത്വാ പടിക്ഖിപതി. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. യഥാ പന യസ്സ അത്ഥി മനോ, തസ്സ മനിന്ദ്രിയമ്പി അത്ഥി; ഏവം യസ്സ ¶ സദ്ധാദയോ അത്ഥി, തസ്സ അത്ഥി സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനിപീതി ദീപനത്ഥം ¶ അത്ഥി മനോ അത്ഥി മനിന്ദ്രിയന്തിആദി ആരദ്ധം. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവ സദ്ധിം സുത്തസാധനേനാതി.

അട്ഠമകസ്സ ഇന്ദ്രിയകഥാവണ്ണനാ.

൩൭൩. ഇദാനി ദിബ്ബചക്ഖുകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ചതുത്ഥജ്ഝാനധമ്മൂപത്ഥദ്ധം മംസചക്ഖുമേവ ദിബ്ബചക്ഖു നാമ ഹോതീതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനഞ്ചേവ സമ്മിതിയാനഞ്ച; തേ സന്ധായ മംസചക്ഖുന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ.

പുന ‘‘മംസചക്ഖു ദിബ്ബചക്ഖു, ദിബ്ബചക്ഖു മംസചക്ഖൂ’’തി പുട്ഠോ തം മത്തമേവ തം ന ഹോതീതി പടിക്ഖിപതി. യാദിസന്തിആദിപുച്ഛാസുപി ഉഭിന്നം ഏകസഭാവാഭാവേനേവ പടിക്ഖിപതി.

വിസയോതിആദീസു ഉഭിന്നമ്പി രൂപായതനമേവ വിസയോ. മംസചക്ഖു പന ആപാഥഗതമേവ പസ്സതി. ഇതരം അനാപാഥഗതം തിരോപബ്ബതാദിഗതമ്പി. ദിബ്ബചക്ഖുസ്സ ച അതിസുഖുമമ്പി രൂപം ഗോചരോ, ന താദിസം ഇതരസ്സാതി ഏവമേതേസം ആനുഭാവഗോചരാ അസദിസാ.

ഉപാദിണ്ണം ഹുത്വാ അനുപാദിണ്ണം ഹോതീതി പുട്ഠോ യസ്മാ മംസചക്ഖു ഉപാദിണ്ണം, ദിബ്ബചക്ഖു അനുപാദിണ്ണം, ന ച മംസചക്ഖുമേവ ദിബ്ബചക്ഖൂതി ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ യസ്മാ ¶ ‘‘മംസചക്ഖുസ്സ ഉപ്പാദോ, മഗ്ഗോ ദിബ്ബസ്സ ചക്ഖുനോ’’തി വചനം നിസ്സായ മംസചക്ഖുപച്ചയാ ദിബ്ബചക്ഖു ഉപ്പജ്ജതി, തഞ്ച രൂപാവചരികാനം ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം പസാദോതി ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിജാനാതി. കാമാവചരം ഹുത്വാതി പുട്ഠോപി യസ്മാ ന മംസചക്ഖുമേവ ദിബ്ബചക്ഖൂതി ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ രൂപാവചരജ്ഝാനപച്ചയേന ഉപ്പന്നത്താ രൂപാവചരം നാമ ജാതന്തി പടിജാനാതി.

രൂപാവചരം ഹുത്വാ അരൂപാവചരന്തി പുട്ഠോപി തതോ പരം ഭാവനായ അരൂപാവചരക്ഖണേ രൂപാവചരചിത്തസ്സ അഭാവാ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ അരൂപാവചരികാനം ¶ ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം പസാദോ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതീതി ലദ്ധിയാ ¶ പടിജാനാതി. അപരിയാപന്നഭാവം പനസ്സ ന ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതിയേവ.

൩൭൪. ദിബ്ബചക്ഖും ധമ്മുപത്ഥദ്ധന്തി കാമാവചരധമ്മേന ഉപത്ഥമ്ഭിതം ഹുത്വാ. പുന ധമ്മുപത്ഥദ്ധന്തി ലോകുത്തരധമ്മേന ഉപത്ഥദ്ധം. ദ്വേവ ചക്ഖൂനീതി പുട്ഠോ കിഞ്ചാപി ദിബ്ബചക്ഖുനോ ധമ്മുപത്ഥദ്ധസ്സ പഞ്ഞാചക്ഖുഭാവം ന ഇച്ഛതി, പഞ്ഞാചക്ഖുസ്സ പന അത്ഥിതായ പടിക്ഖിപതി. പുന പുട്ഠോ മംസചക്ഖു ധമ്മുപത്ഥദ്ധം ദിബ്ബചക്ഖു ഹോതീതി ലദ്ധിവസേന പടിജാനാതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൩൭൫. ഇദാനി ദിബ്ബസോതകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ഏകംയേവ സോതന്തി പുട്ഠോ ദ്വിന്നം അത്ഥിതായ പടിക്ഖിപതി. പുന പുട്ഠോ യസ്മാ തദേവ ധമ്മുപത്ഥദ്ധം ദിബ്ബസോതം നാമ ഹോതി, തസ്മാ പടിജാനാതി. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവാതി.

൩൭൭. ഇദാനി ¶ യഥാകമ്മൂപഗതഞാണകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ഇതി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന…പേ… യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൪൬; പടി. മ. ൧.൧൦൬) സുത്തം അയോനിസോ ഗഹേത്വാ യഥാകമ്മൂപഗതഞാണമേവ ദിബ്ബചക്ഖുന്തി ലദ്ധി, തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. പുന യഥാകമ്മൂപഗതഞ്ച മനസി കരോതീതി പുട്ഠോ ഏകചിത്തസ്സ ആരമ്മണദ്വയാഭാവാ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ നാനാചിത്തവസേന പടിജാനാതി. പുന ലേസോകാസം അദത്വാ ദ്വിന്നം ഫസ്സാനന്തി പുട്ഠോ പടിക്ഖിപതി. ഇതി യഥാ ഇമിനാ യഥാകമ്മൂപഗതപദേന, ഏവമേവ ഇമേ വത ഭോന്തോ ¶ , സത്താതിആദിപദേഹിപി സദ്ധിം യോജനാസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൩൭൮. ആയസ്മാ ¶ സാരിപുത്തോ യഥാകമ്മൂപഗതം ഞാണം ജാനാതീതി ഇദം സകവാദീ യസ്മാ ഥേരോ അപ്പിച്ഛതായ അഭിഞ്ഞാഞാണാനി ന വളഞ്ജേതീതി ഏകച്ചേ ന ജാനന്തി, താനി പനസ്സ നേവ അത്ഥീതി മഞ്ഞന്തി, തസ്മാ തം ‘‘ദിബ്ബചക്ഖുനോ അലാഭീ ഥേരോ’’തി മഞ്ഞമാനം പുച്ഛതി. തേനേവ കാരണേന ‘‘അത്ഥായസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ദിബ്ബചക്ഖൂ’’തി പരതോ പുട്ഠോ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ യംകിഞ്ചി സാവകേന പത്തബ്ബം, സബ്ബം തം ഥേരേന അനുപ്പത്തന്തി പടിജാനാതി. ഇദാനിസ്സ വിക്ഖേപം കരോന്തോ സകവാദീ നനു ആയസ്മാ സാരിപുത്തോതിആദിമാഹ. ഇമഞ്ഹി ഗാഥം ഥേരോ വളഞ്ജനപണിധിയാ ഏവ അഭാവേന ആഹ, ന അഭിഞ്ഞാഞാണസ്സ അഭാവേന. പരവാദീ പന അഭാവേനേവാതി അത്ഥം സല്ലക്ഖേതി. തസ്മാ തസ്സ ലദ്ധിയാ ഥേരസ്സ യഥാകമ്മൂപഗതഞാണമേവ അത്ഥി, നോ ദിബ്ബചക്ഖു. തേന വുത്തം ‘‘തേന ഹി ന വത്തബ്ബം യഥാകമ്മൂപഗതഞാണം ദിബ്ബചക്ഖൂ’’തി.

൩൭൯. ഇദാനി സംവരകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം താവതിംസേ ദേവേ ഉപാദായ തതുത്തരി ദേവേസു യസ്മാ തേ പഞ്ച വേരാനി ന സമാചരന്തി, തസ്മാ സംവരോ അത്ഥീതി ലദ്ധി, തേ സന്ധായ പുച്ഛാ ¶ സകവാദിസ്സ, വേരസമുദാചാരം അപസ്സതോ പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. തതോ യസ്മാ സംവരോ നാമ സംവരിതബ്ബേ അസംവരേ സതി ഹോതി, തസ്മാ അസംവരപുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ദേവേസു പാണാതിപാതാദീനം അഭാവേന പടിക്ഖേപോ ഇതരസ്സ.

അത്ഥി മനുസ്സേസൂതിആദി സംവരേ സതി അസംവരസ്സ അസംവരേ ച സതി സംവരസ്സ പവത്തിദസ്സനത്ഥം വുത്തം.

൩൮൦. പാണാതിപാതാ വേരമണീതി ആദിപഞ്ഹേസു പാണാതിപാതാദീനം അസമാചരണവസേന പടിഞ്ഞാ, പാണാതിപാതാദീനം നത്ഥിതായ പടിക്ഖേപോ വേദിതബ്ബോ. പടിലോമപഞ്ഹാ ഉത്താനത്ഥായേവ.

അവസാനേ നത്ഥി ദേവേസു സംവരോതിപഞ്ഹേ ¶ പാണാതിപാതാദീനി കത്വാ പുന തതോ സംവരാഭാവം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. തതോ ഛലവസേന ¶ യദി സംവരോ നത്ഥി, സബ്ബേ ദേവാ പാണാതിപാതിനോതിആദിപുച്ഛാ പരവാദിസ്സ. ദേവാനം വേരസമുദാചാരസ്സ അഭാവേന പടിക്ഖേപോ സകവാദിസ്സ. നഹേവന്തി വചനമത്തം ഗഹേത്വാ ലദ്ധിപതിട്ഠാപനം പരവാദിസ്സ. ഏവം പതിട്ഠിതാ പന ലദ്ധി അപ്പതിട്ഠിതാവ ഹോതീതി.

൩൮൧. ഇദാനി അസഞ്ഞകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണ’’ന്തി വചനതോ വിനാ വിഞ്ഞാണേന പടിസന്ധി നാമ നത്ഥി. ‘‘സഞ്ഞുപ്പാദാ ച പന തേ ദേവാ തമ്ഹാ കായാ ചവന്തീ’’തി വചനതോ അസഞ്ഞസത്താനമ്പി ചുതിപടിസന്ധിക്ഖണേ സഞ്ഞാ അത്ഥീതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. തതോ നം സകവാദീ ‘‘കിം തേ തം ഠാനം സഞ്ഞാഭവോ’’തിആദീഹി ചോദേതും സഞ്ഞാഭവോ സഞ്ഞാഗതീതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം തതോ പരഞ്ച പാളിനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

൧൨. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനകഥാവണ്ണനാ

൩൮൪. ഇദാനി ¶ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതന’’ന്തി വചനതോ ന വത്തബ്ബം ‘‘തസ്മിം ഭവേ സഞ്ഞാ അത്ഥീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ സബ്ബം പാളിനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനകഥാവണ്ണനാ.

൩൮൭. ഇദാനി ¶ ¶ ഗിഹിസ്സ അരഹാതി കഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം യസകുലപുത്താദീനം ഗിഹിബ്യഞ്ജനേ ഠിതാനം അരഹത്തപ്പത്തിം ദിസ്വാ ‘‘ഗിഹി അസ്സ അരഹാ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി ഉത്തരാപഥകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ഥ ഗിഹിസ്സാതി യോ ഗിഹിസംയോജനസമ്പയുത്തതായ ഗിഹി, സോ അരഹം അസ്സാതി അത്ഥോ. പരവാദീ പന അധിപ്പായം അസല്ലക്ഖേത്വാ ഗിഹിബ്യഞ്ജനമത്തമേവ പസ്സന്തോ പടിജാനാതി. ഇദാനിസ്സ ‘‘ഗിഹി നാമ ഗിഹിസംയോജനേന ഹോതി, ന ബ്യഞ്ജനമത്തേന. യഥാഹ ഭഗവാ –

സോ ബ്രാഹ്മണോ സോ സമണോ സ ഭിക്ഖൂ’’’തി. (ധ. പ. ൧൪൨);

ഇമം ¶ നയം ദസ്സേതും അത്ഥി അരഹതോതിആദി ആരദ്ധം. തം സബ്ബം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൩൮൮. ഇദാനി ഉപപത്തികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ഓപപാതികോ ഹോതി തത്ഥപരിനിബ്ബായീ’’തിവചനാനി (പു. പ. ൩൫-൪൦) അയോനിസോ ഗഹേത്വാ സുദ്ധാവാസേസു ഉപപത്തിയാ അരഹാതി ലദ്ധി, ‘‘യേസം വാ ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീ’’തി ¶ പദം പരിവത്തിത്വാ ‘‘ഉപപജ്ജപരിനിബ്ബായീ’’തി പരിയാപുണന്താനം സഹ ഉപപത്തിയാ അരഹാ ഹോതീതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി ഉത്തരാപഥകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. തത്ഥ യസ്മാ ഉപപത്തിചിത്തം നാമ ലോകിയം, തേന സോതാപന്നാദയോപി ന ഹോന്തി, പഗേവ അരഹാ. തസ്മാസ്സ ¶ ഇമം നയം ദസ്സേതും സഹ ഉപപത്തിയാ സോതാപന്നോതിആദി ആരദ്ധം.

൩൮൯. സാരിപുത്തോതിആദി ഇമേസു മഹാഥേരേസു കോ ഏകോപി സഹ ഉപപത്തിയാ അരഹാ നാമാതി ചോദനത്ഥം വുത്തം.

൩൯൦. ഉപപത്തേസിയേനാതി പടിസന്ധിചിത്തേന. തഞ്ഹി ഉപപത്തിം ഏസതി ഗവേസതി, തസ്മാ ഉപപത്തേസിയന്തി വുച്ചതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൩൯൧. ഇദാനി അനാസവകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേ ധമ്മാ അനാസവസ്സ അരഹതോ, സബ്ബേ തേ ¶ അനാസവാതി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി ഉത്തരാപഥകാനം; തേ സന്ധായ അരഹതോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം അനാസവാ നാമ മഗ്ഗാദയോ, കിം തസ്സ തേയേവ ഉപ്പജ്ജന്തീതി ചോദനത്ഥം മഗ്ഗോ ഫലന്തിആദി ആരദ്ധം. ചക്ഖു അനാസവന്തി പുട്ഠോ തസ്സ സാസവത്താ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ അനാസവസ്സേതന്തി പടിജാനാതി.

൩൯൨. ചീവരപഞ്ഹേ ഏകോവ ധമ്മോ അനാസവോ സാസവോ ച ഹോതീതി ലക്ഖണവിരോധഭയാ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ അനാസവസ്സ ഹുത്വാ സാസവസ്സ ഹോതീതി പടിജാനാതി. തഞ്ഞേവ അനാസവന്തി പഞ്ഹാദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. സകവാദീ പന തഞ്ഞേവാതി അനുഞ്ഞാതത്താ ‘‘മഗ്ഗോ അനാസവോ ഹുത്വാ’’തിആദീഹി ചോദേതി. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.

൩൯൩. ഇദാനി ¶ ¶ സമന്നാഗതകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ദ്വേ സമന്നാഗമാ പച്ചുപ്പന്നക്ഖണേ സമങ്ഗീഭാവസമന്നാഗമോ ച രൂപാവചരാദീസു അഞ്ഞതരഭൂമിപ്പത്തിതോ പടിലാഭസമന്നാഗമോ ച. സോ യാവ അധിഗതവിസേസാ ന പരിഹായതി, താവദേവ ലബ്ഭതി. യേസം പന ഠപേത്വാ ഇമേ ദ്വേ സമന്നാഗമേ അഞ്ഞോ ഉപപത്തിധമ്മവസേന ഏകോ സമന്നാഗമോ നാമ ഹോതീതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി ഉത്തരാപഥകാനം, തേസം പത്തിധമ്മോ നാമ കോചി നത്ഥീതി അനുബോധനത്ഥം അരഹാ ചതൂഹി ഫലേഹി സമന്നാഗതോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പത്തിം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥസ്സ ‘‘യദി തേ അരഹാ ചതൂഹി ഖന്ധേഹി വിയ ചതൂഹി ഫലേഹി സമന്നാഗതോ, ഏവം സന്തേ യേ ചതൂസു ഫലേസു ചത്താരോ ഫസ്സാദയോ, തേഹി തേ അരഹതോ സമന്നാഗതതാ പാപുണാതീ’’തി ചോദനത്ഥം അരഹാ ചതൂഹി ഫസ്സേഹീതിആദി ആരദ്ധം. തം സബ്ബം പരവാദിനാ ഏകക്ഖണേ ചതുന്നം ഫസ്സാദീനം അഭാവാ പടിക്ഖിത്തം. അനാഗാമിപഞ്ഹാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൩൯൫. സോതാപത്തിഫലം വീതിവത്തോതി ന പഠമജ്ഝാനം വിയ ദുതിയജ്ഝാനലാഭീ; പുന അനുപ്പത്തിയാ ¶ പന വീതിവത്തോതി പുച്ഛതി. സോതാപത്തിമഗ്ഗന്തിആദി യം വീതിവത്തോ, തേനസ്സ പുന അസമന്നാഗമം ദസ്സേതും ആരദ്ധം.

൩൯൬. തേഹി ച അപരിഹീനോതി പഞ്ഹേ യസ്മാ യഥാ പച്ചനീകസമുദാചാരേന ലോകിയജ്ഝാനധമ്മാ പരിഹായന്തി, ന ഏവം ലോകുത്തരാ. മഗ്ഗേന ഹി യേ കിലേസാ പഹീയന്തി, ഫലേന ച പടിപ്പസ്സമ്ഭന്തി, തേ തഥാ പഹീനാവ തഥാ പടിപ്പസ്സദ്ധായേവ ച ഹോന്തി, തസ്മാ സകവാദിനാ ആമന്താതി പടിഞ്ഞാതം. സ്വായമത്ഥോ പരതോ ‘‘അരഹതാ ചത്താരോ മഗ്ഗാ പടിലദ്ധാ’’തിആദീസു പകാസിതോയേവ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൩൯൭. അരഹാ ¶ ഛഹി ഉപേക്ഖാഹീതി കഥായപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അരഹാ ഹി ഛസു ദ്വാരേസു ഉപേക്ഖാനം ഉപ്പത്തിഭബ്ബതായ ¶ താഹി സമന്നാഗതോതി വുച്ചതി, ന ഏകക്ഖണേ സബ്ബാസം ഉപ്പത്തിഭാവേനാതി.

൩൯൮. ഇദാനി ബോധിയാ ബുദ്ധോതികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ബോധീതി ചതുമഗ്ഗഞാണസ്സാപി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സാപി അധിവചനം. തസ്മാ യേസം യഥാ ഓദാതേന വണ്ണേന ഓദാതോ, സാമേന വണ്ണേന സാമോ, ഏവം ബോധിയാ ബുദ്ധോതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി ഉത്തരാപഥകാനംയേവ; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ ച അനുയോഗോ ച സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ച പടിക്ഖേപോ ച ഇതരസ്സ.

അതീതായാതി ¶ പഞ്ഹേ തസ്മിം ഖണേ അഭാവതോ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ പടിലാഭം സന്ധായ പടിജാനാതി. പുന കിച്ചവസേന പുട്ഠോ കിച്ചാഭാവതോ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ യം തേന തായ കരണീയം കതം, തത്ഥ സമ്മോഹാഭാവം പടിജാനാതി. ലേസോകാസം പന അദത്വാ ദുക്ഖം പരിജാനാതീതിആദിനാ നയേന പുട്ഠോ തസ്സ കിച്ചസ്സ അഭാവാ പടിക്ഖിപതി.

അനാഗതപഞ്ഹേ തസ്മിം ഖണേ മഗ്ഗഞാണസ്സ അഭാവാ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ ‘‘അഗമാ രാജഗഹം ബുദ്ധോ’’തി (സു. നി. ൪൧൦) അനാഗതായ ബോധിയാ ബുദ്ധഭാവം മഞ്ഞമാനോ പടിജാനാതി. ബോധികരണീയം കരോതീതി പുട്ഠോ തസ്മിം ഖണേ കിച്ചാഭാവേന പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ യദി ന കരേയ്യ, ബുദ്ധോതി ന വുച്ചേയ്യ. യസ്മാ അവസ്സം കരിസ്സതി, തസ്മാ കരോതിയേവ നാമാതി പടിജാനാതി. പുന ലേസോകാസം അദത്വാ പുട്ഠോ പടിക്ഖിപതി. പച്ചുപ്പന്നപഞ്ഹോ സദ്ധിം സംസന്ദനായ ഉത്താനത്ഥോവ.

൩൯൯. തിസ്സോ ബോധിയോ ഏകതോ കത്വാ പുട്ഠോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം സന്ധായ തീഹിപി ബുദ്ധോതി വത്തബ്ബഭാവതോ പടിജാനാതി. പുന തീഹിതി പുട്ഠോ സബ്ബാസം ¶ ഏകക്ഖണേ അഭാവാ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ വസേന പടിജാനാതി. പുന ലേസോകാസം അദത്വാ സതതം സമിതന്തി പുട്ഠോ പടിക്ഖിപതി.

ന ബത്തബ്ബം ബോധിയാതി പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, ബോധിയാ അഭാവക്ഖണേ അബുദ്ധഭാവാപത്തിതോ പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. നനു ബോധിപടിലാഭാതി പഞ്ഹേ പന യസ്മിം സന്താനേ ബോധിസങ്ഖാതം ¶ മഗ്ഗഞാണം ഉപ്പന്നം, തത്ഥ ബുദ്ധോതി സമ്മുതിസബ്ഭാവതോ പടിഞ്ഞാ തസ്സേവ. തസ്സ അധിപ്പായം അജാനിത്വാ ഹഞ്ചീതി ലദ്ധിട്ഠപനാ പരവാദിസ്സ. ഇദാനിസ്സ അസല്ലക്ഖണം പാകടം കാതും ബോധിപടിലാഭാ ബുദ്ധോതി ബോധിയാ ബുദ്ധോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തസ്സത്ഥോ – ‘‘കിം തേ യസ്മാ ബോധിപടിലാഭാ ബുദ്ധോ, തസ്മാ ബോധിയാ ബുദ്ധോ’’തി. ഇതരോ ‘‘ബോധിപടിലാഭോ നാമ ബോധിയാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധായപി സന്താനേ ഉപ്പന്നഭാവോയേവ. ബോധി നാമ മഗ്ഗക്ഖണേ ഞാണ’’ന്തി ഇമം വിഭാഗം അസല്ലക്ഖേന്തോവ പുന പടിജാനാതി. തതോ സകവാദിനാ ബോധിപടിലാഭാ ബോധീതി പുട്ഠോ വചനോകാസം അലഭന്തോ പടിക്ഖിപതീതി.

ഇതി ഇമാ തിസ്സോപി കഥാ ഉത്തരാപഥകാനംയേവ.

൪൦൦. ഇദാനി ¶ ലക്ഖണകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ‘‘യേഹി സമന്നാഗതസ്സ മഹാപുരിസസ്സ ദ്വേവ ഗതിയോ ഭവന്തീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൫൮) ഇമം സുത്തം അയോനിസോ ഗഹേത്വാ ലക്ഖണസമന്നാഗതോ ബോധിസത്തോവ ഹോതീതി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി ഉത്തരാപഥകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ.

ചക്കവത്തിസത്തോതി പഞ്ഹേസു യസ്മാ ചക്കവത്തീ സത്തോപി ച ബോധിസത്തോപി, തസ്മാ അബോധിസത്തം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ബോധിസത്തം സന്ധായ പടിജാനാതി.

൪൦൨. ദ്വത്തിംസിമാനീതിസുത്തം ¶ ബോധിസത്തമേവ സന്ധായ വുത്തം. സോ ഹി പച്ഛിമേ ഭവേ ബുദ്ധോ ഹോതി, ഇതരേസു ചക്കവത്തീ, തസ്മാ ആഭതമ്പി അനാഭതസദിസമേവാതി.

൪൦൩. ഇദാനി ¶ നിയാമോക്കന്തികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ഘടികാരസുത്തേ ജോതിപാലസ്സ പബ്ബജ്ജം സന്ധായ ‘‘ബോധിസത്തോ കസ്സപഭഗവതോ പാവചനേ ഓക്കന്തനിയാമോ ചരിതബ്രഹ്മചരിയോ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ ബോധിസത്തോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ലദ്ധിയം ഠത്വാ പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. തതോ യസ്മാ നിയാമോതി വാ ബ്രഹ്മചരിയന്തി വാ അരിയമഗ്ഗസ്സ നാമം, ബോധിസത്താനഞ്ച ഠപേത്വാ പാരമീപൂരണം അഞ്ഞാ നിയാമോക്കന്തി നാമ നത്ഥി. യദി ഭവേയ്യ, ബോധിസത്തോ സോതാപന്നോ സാവകോ ഭവേയ്യ. ന ചേതമേവം. കേവലഞ്ഹി നം ബുദ്ധാ അത്തനോ ഞാണബലേ ഠത്വാ – ‘‘അയം ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി ബ്യാകരോന്തി, തസ്മാ പുന ബോധിസത്തോതി അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ. പച്ഛിമഭവം സന്ധായ പടിക്ഖേപോ ഇതരസ്സ. ദുതിയപഞ്ഹേ ജോതിപാലകാലം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ തസ്സേവ. സാവകോ ഹുത്വാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. അനുസ്സവിയോതി ¶ അനുസ്സവേന പടിവിദ്ധധമ്മോ. പച്ഛിമഭവം സന്ധായ പടിക്ഖിപിത്വാ ജോതിപാലകാലേ അനുസ്സവം സന്ധായ പടിജാനാതി.

൪൦൪. അഞ്ഞം സത്ഥാരന്തിആളാരഞ്ച രാമപുത്തഞ്ച സന്ധായ വുത്തം. ആയസ്മാ ആനന്ദോതിആദി ‘‘ഓക്കന്തനിയാമാവ സാവകാ ഹോന്തി, ന ഇതരേ ഓക്കന്തനിയാമാ ഏവരൂപാ ഹോന്തീ’’തി ദസ്സേതും വുത്തം.

സാവകോ ജാതിം വീതിവത്തോതി യായ ജാതിയാ സാവകോ, തം വീതിവത്തോ അഞ്ഞസ്മിം ഭവേ അസാവകോ ഹോതീതി പുച്ഛതി. ഇതരോ സോതാപന്നാദീനം സോതാപന്നാദിസാവകഭാവതോ പടിക്ഖിപതി. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൪൦൬. ഇദാനി ¶ അപരാപി സമന്നാഗതകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ചതുത്ഥമഗ്ഗട്ഠോ പുഗ്ഗലോ പത്തിധമ്മവസേന തീഹി ഫലേഹി സമന്നാഗതോ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം ¶ ; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ ഹേട്ഠാ ചതൂഹി ഫലേഹി സമന്നാഗതകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

൧൦. സബ്ബസംയോജനപ്പഹാനകഥാവണ്ണനാ

൪൧൩. ഇദാനി സംയോജനപ്പഹാനകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘നിപ്പരിയായേനേവ സബ്ബസംയോജനപ്പഹാനം ¶ അരഹത്ത’’ന്തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. പുന സബ്ബേ സംയോജനാതി പുട്ഠോ ഹേട്ഠാ വുത്തമഗ്ഗത്തയേന പഹീനേ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ തേന മഗ്ഗേന അപ്പഹീനസ്സ അഭാവാ പടിജാനാതി. സക്കായദിട്ഠിആദീസുപി പഠമമഗ്ഗേന പഹീനഭാവം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, ചതുത്ഥമഗ്ഗേന അനവസേസപ്പഹാനം സന്ധായ പടിജാനാതി. ഏസേവ നയോ സബ്ബത്ഥാതി.

൪൧൮. ഇദാനി ¶ വിമുത്തികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ വിപസ്സനാ, മഗ്ഗോ, ഫലം, പച്ചവേക്ഖണന്തി ചതുന്നം ഞാണാനം വിമുത്തിഞാണന്തി നാമം. തേസു വിപസ്സനാഞാണം നിച്ചനിമിത്താദീഹി വിമുത്തത്താ, തദങ്ഗവിമുത്തിഭാവേന വാ വിമുത്തത്താ വിമുത്തിഞാണം. മഗ്ഗോ ¶ സമുച്ഛേദവിമുത്തി, ഫലം പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തി, പച്ചവേക്ഖണഞാണം പന വിമുത്തിം ജാനാതീതി വിമുത്തിഞാണം. ഏവം ചതുബ്ബിധേ വിമുത്തിഞാണേ നിപ്പരിയായേന ഫലഞാണമേവ വിമുത്തി. സേസാനി ‘‘വിമുത്താനീ’’തി വാ ‘‘അവിമുത്താനീ’’തി വാ ന വത്തബ്ബാനി. തസ്മാ ‘‘ഇദം നാമ വിമുത്തിഞാണം വിമുത്ത’’ന്തി അവത്വാ അവിസേസേനേവ ‘‘വിമുത്തിഞാണം വിമുത്ത’’ന്തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ. പുന യംകിഞ്ചീതി പുട്ഠോ പച്ചവേക്ഖണാദീനി സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. പടിപന്നസ്സാതി പുട്ഠോ മഗ്ഗഞാണസ്സ അനാസവതം സന്ധായ പടിജാനാതി. യസ്മാ പന തം സോതാപന്നസ്സ ഫലേ ഠിതസ്സ ഞാണം ന ഹോതി, തസ്മാ വിമുത്തം നാമ ന ഹോതീതി ചോദനത്ഥം പുന സകവാദീ സോതാപന്നസ്സാതിആദിമാഹ. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൪൨൧. ഇദാനി ¶ അസേഖകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ ആനന്ദത്ഥേരാദയോ സേഖാ ‘‘ഉളാരോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ നയേന അസേഖേ ജാനന്തി, തസ്മാ ¶ ‘‘സേഖസ്സ അസേഖഞാണം അത്ഥീ’’തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഉത്തരാപഥകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. ജാനാതി പസ്സതീതി ഇദം അത്തനാ അധിഗതസ്സ ജാനനവസേന വുത്തം. ഗോത്രഭുനോതിആദി ഹേട്ഠിമായ ഭൂമിയം ഠിതസ്സ ഉപരൂപരിഞാണസ്സ അഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. നനു ആയസ്മാ ആനന്ദോ സേഖോ ‘‘ഉളാരോ ഭഗവാ’’തി ജാനാതീതി പരവാദീ അസേഖേ ഭഗവതി പവത്തത്താ തം അസേഖഞാണന്തി ഇച്ഛതി, ന പനേതം അസേഖം. തസ്മാ ഏവം പതിട്ഠാപിതാപി ലദ്ധി അപ്പതിട്ഠാപിതാവ ഹോതീതി.

൪൨൪. ഇദാനി വിപരീതകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ‘‘യ്വായം പഥവീകസിണേ പഥവീസഞ്ഞീ സമാപജ്ജതി, തസ്സ തം ഞാണം വിപരീതഞാണ’’ന്തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ¶ അന്ധകാനം, തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. പഥവിം നിസ്സായ ഉപ്പന്നനിമിത്തഞ്ഹി ന പഥവീയേവ, തത്ര ചായം പഥവീസഞ്ഞീ. തസ്മാ വിപരീതഞാണന്തി അയമേതസ്സ അധിപ്പായോ. തതോ സകവാദീ ‘‘ലക്ഖണപഥവീപി സസമ്ഭാരപഥവീപി നിമിത്തപഥവീപി പഥവീദേവതാപി സബ്ബാ പഥവീയേവ, താസു പഥവീതി ഞാണം വിപരീതം ന ഹോതി. അനിച്ചേ നിച്ചന്തിആദിവിപരിയേസോ പന വിപരീതഞാണം നാമ. കിം തേ ഇദം ഏതേസു അഞ്ഞതര’’ന്തി ചോദേതും അനിച്ചേ നിച്ചന്തിആദിമാഹ. ഇതരോ വിപല്ലാസലക്ഖണാഭാവം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, പഥവീനിമിത്തം സന്ധായ പടിജാനാതി.

കുസലന്തി സേക്ഖപുഥുജ്ജനാനം ഞാണം സന്ധായ വുത്തം. അത്ഥി അരഹതോതി പഞ്ഹേസുപി വിപല്ലാസലക്ഖണാഭാവേന പടിക്ഖിപതി. പഥവീനിമിത്തം സന്ധായ പടിജാനാതി. സബ്ബേവ പഥവീതി സബ്ബം തം പഥവീകസിണം ലക്ഖണപഥവീയേവ ¶ ഹോതീതി പുച്ഛതി. സകവാദീ തഥാ അഭാവതോ പടിക്ഖിപതി. നനു പഥവീ അത്ഥി, അത്ഥി ച കോചി പഥവിം പഥവിതോ സമാപജ്ജതീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ ¶ . തസ്സത്ഥോ – നനു നിമിത്തപഥവീ അത്ഥി, അത്ഥി ച കോചി തം പഥവിം പഥവിതോയേവ സമാപജ്ജതി, ന ആപതോ വാ തേജതോ വാതി. പഥവീ അത്ഥീതിആദി ‘‘യദി യം യഥാ അത്ഥി, തം തഥാ സമാപജ്ജന്തസ്സ ഞാണം വിപരീതം ഹോതി, നിബ്ബാനം അത്ഥി, തമ്പി സമാപജ്ജന്തസ്സ സബ്ബവിപരിയേസസമുഗ്ഘാതനം മഗ്ഗഞാണമ്പി തേ വിപരീതം ഹോതൂ’’തി ദസ്സനത്ഥം വുത്തന്തി.

൪൨൮-൪൩൧. ഇദാനി നിയാമകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യോ പുഗ്ഗലോ സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമിസ്സതി, തം ‘‘ഭബ്ബോ ഏസ ധമ്മം അഭിസമേതു’’ന്തി യസ്മാ ഭഗവാ ജാനാതി, തസ്മാ ‘‘അനിയതസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സേവ സതോ പുഗ്ഗലസ്സ നിയാമഗമനായ ഞാണം അത്ഥീ’’തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി ഉത്തരാപഥകാനം; തേ സന്ധായ അനിയതസ്സാതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ഥ നിയാമഗമനായാതി നിയാമോ വുച്ചതി മഗ്ഗോ, മഗ്ഗഗമനായ മഗ്ഗോക്കമനായാതി അത്ഥോ. യം പനസ്സ ഞാണം ദിസ്വാ ഭഗവാ ‘‘ഭബ്ബോ അയ’’ന്തി ജാനാതി, തം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ പരവാദിസ്സ.

അഥസ്സ ¶ സകവാദീ അയുത്തവാദിതം ദീപേതും നിയതസ്സാതി വിപരീതാനുയോഗമാഹ. തത്ഥ പഠമപഞ്ഹേ മഗ്ഗേന നിയതസ്സ അനിയാമഗമനായ ഞാണം നാമ നത്ഥീതി പടിക്ഖിപതി. ദുതിയേ നത്ഥിഭാവേന പടിജാനാതി. തതിയേ അനിയതസ്സ നത്ഥീതി പുട്ഠത്താ ലദ്ധിവിരോധേന പടിക്ഖിപതി. പുന പഠമപഞ്ഹമേവ ചതുത്ഥം കത്വാ നിയതസ്സ നിയാമഗമനാദിവസേന തയോ പഞ്ഹാ കതാ. തേസു പഠമേ യസ്മാ ആദിമഗ്ഗേന നിയതസ്സ പുന തദത്ഥായ ഞാണം നത്ഥി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയേ ¶ നത്ഥിഭാവേനേവ പടിജാനാതി. തതിയേ ലദ്ധിവിരോധേനേവ പടിക്ഖിപതി. പുന പഠമപഞ്ഹം അട്ഠമം കത്വാ അനിയതസ്സ അനിയാമഗമനാദിവസേന തയോ പഞ്ഹാ കതാ. തേസം അത്ഥോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. പുന പഠമപഞ്ഹമേവ ദ്വാദസമം കത്വാ തംമൂലകാ അത്ഥി നിയാമോതിആദയോ പഞ്ഹാ കതാ. തത്ഥ യസ്മാ നിയാമഗമനായ ഞാണം നാമ മഗ്ഗഞാണമേവ ഹോതി, തസ്മാ തം സന്ധായ അത്ഥി നിയാമോതി വുത്തം. ഇതരോ പന നിയാമോതി വുത്തേ പടിക്ഖിപതി, ഞാണന്തി വുത്തേ പടിജാനാതി. സതിപട്ഠാനാദീസുപി ¶ ഏസേവ നയോ. പച്ചനീകം ഉത്താനത്ഥമേവ. ഗോത്രഭുനോതിആദി യേന യം അപ്പത്തം, തസ്സ തം നത്ഥീതി ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഭഗവാ ജാനാതീതി അത്തനോ ഞാണബലേന ജാനാതി, ന തസ്സ നിയാമഗമനഞാണസബ്ഭാവതോ. തസ്മാ ഇമിനാ കാരണേന പതിട്ഠിതാപിസ്സ ലദ്ധി അപ്പതിട്ഠിതായേവാതി.

൪൩൨-൪൩൩. ഇദാനി പടിസമ്ഭിദാകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘യംകിഞ്ചി അരിയാനം ഞാണം, സബ്ബം ലോകുത്തരമേവാ’’തി ഗഹേത്വാ ‘‘സബ്ബം ഞാണം പടിസമ്ഭിദാ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സമ്മുതിഞാണപഞ്ഹേസു പഥവീകസിണസമ്മുതിയം സമാപത്തിഞാണം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, നിരുത്തിഞാണം സന്ധായ പടിജാനാതി. യേ കേചി സമ്മുതിന്തി പഞ്ഹേ പുഥുജ്ജനേ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ചേതോപരിയായപഞ്ഹേസു പുഥുജ്ജനസ്സ ഞാണം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, അരിയസ്സ ഞാണം സന്ധായ പടിജാനാതി. സബ്ബാ പഞ്ഞാതിപഞ്ഹേസു കസിണസമാപത്തിപഞ്ഹം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, ലോകുത്തരം സന്ധായ പടിജാനാതി. പഥവീകസിണസമാപത്തിന്തിആദി ‘‘യാ ഏതേസു ഏത്തകേസു ഠാനേസു പഞ്ഞാ, കിം സബ്ബാ സാ പടിസമ്ഭിദാ’’തി പുച്ഛനത്ഥം വുത്തം. തേന ¶ ഹി സബ്ബം ഞാണന്തി യസ്മാ സബ്ബാ ലോകുത്തരപഞ്ഞാ പടിസമ്ഭിദാ ¶ , തസ്മാ സബ്ബന്തി വചനം സാമഞ്ഞഫലേന സദ്ധിം പതിട്ഠാപേതീതി.

൪൩൪-൪൩൫. ഇദാനി സമ്മുതിഞാണകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ സമ്മുതിസച്ചം പരമത്ഥസച്ചന്തി ദ്വേ ¶ സച്ചാനി. യേ പന ഏവം വിഭാഗം അകത്വാ സച്ചന്തി വചനസാമഞ്ഞേന സമ്മുതിഞാണമ്പി ‘‘സച്ചാരമ്മണമേവാ’’തി വദന്തി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാ; തേ അയുത്തവാദിനോതി തേസം വാദവിസോധനത്ഥം അയം കഥാ ആരദ്ധാ. തത്ഥ ന വത്തബ്ബന്തി പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, പരമത്ഥസച്ചം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. സമ്മുതിസച്ചമ്ഹീതി സമ്മുതിം അനുപവിട്ഠേ സച്ചമ്ഹി. പച്ചത്തേ വാ ഭുമ്മവചനം, സമ്മുതിസച്ചന്തി അത്ഥോ. സമ്മുതിഞാണം സച്ചാരമ്മണഞ്ഞേവാതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. തതോ നം ‘‘യദി തം അവിസേസേന സച്ചാരമ്മണഞ്ഞേവ, തേന ഞാണേന ദുക്ഖപരിഞ്ഞാദീനി കരേയ്യാ’’തി ചോദേതും തേന ഞാണേനാതിആദിമാഹ.

൪൩൬-൪൩൮. ഇദാനി ചിത്താരമ്മണകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ചേതോപരിയായേ ഞാണന്തി വചനമത്തമേവ ഗഹേത്വാ ‘‘തം ഞാണം ചിത്താരമ്മണമേവാ’’തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥസ്സ ‘‘യോ സരാഗാദിവസേന ചിത്തം ജാനാതി, തസ്സ രാഗാദയോപി ആരമ്മണാ ഹോന്തി, തസ്മാ ന വത്തബ്ബം തം ചിത്താരമ്മണഞ്ഞേവാ’’തി ചോദനത്ഥം നനു അത്ഥി കോചീതിആദി ആരദ്ധം. ഫസ്സാരമ്മണേതി ¶ ഫസ്സസങ്ഖാതേ ആരമ്മണേ. വേദനാരമ്മണേതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. പുന ഫസ്സാരമ്മണേ ഞാണം ന വത്തബ്ബന്തി പുട്ഠോ ഫസ്സസ്സ ഫുസനലക്ഖണം ¶ മനസികരോതോ ഫസ്സോവാരമ്മണം ഹോതീതി പടിജാനാതി. കിം പനേതം ഫസ്സപരിയായേ ഞാണന്തി പുട്ഠോ പന താദിസസ്സ സുത്തപദസ്സ അഭാവാ പടിക്ഖിപതി. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇദാനി യം നിസ്സായ ലദ്ധി, തദേവ ദസ്സേത്വാ ലദ്ധിം പതിട്ഠാപേതും നനു ചേതോപരിയായേ ഞാണന്തിആദിമാഹ. സാ പനേസാ വചനമത്താഭിനിവേസേന പതിട്ഠാപിതാപി അപ്പതിട്ഠാപിതാവ ഹോതീതി.

൪൩൯-൪൪൦. ഇദാനി ¶ അനാഗതഞാണകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ അനാഗതം നാമ അന്തരമ്പി അത്ഥി, അനന്തരമ്പി. തേസു അനന്തരേ ഏകന്തേനേവ ഞാണം നത്ഥി. യഥാ ച അനന്തരേ, തഥാ ഏകവീഥിഏകജവനപരിയാപന്നേപി. തത്ഥ യേ സബ്ബസ്മിമ്പി അനാഗതേ ഞാണം ഇച്ഛന്തി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാ; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം ‘‘യം തേ അനാഗതേ ഞാണം, കിം തേന അനന്തരം അനാഗതം മൂലാദിവസേന ജാനാതീ’’തി ചോദേതും അനാഗതം മൂലതോതിആദിമാഹ. തത്ഥ മൂലതോതിആദീനി സബ്ബാനി കാരണവേവചനാനേവ. കാരണഞ്ഹി യം അത്തനോ ഫലം കരോതി, തം തത്ഥ മൂലയതി പതിട്ഠാതീതി മൂലം. തതോ ച തം ഹിനോതി പവത്തയതീതി ഹേതു. തദേവ തം നിദേതി ‘‘ഹന്ദ നം ഗണ്ഹഥാ’’തി. നിയ്യാതേതി വിയാതി നിദാനം. തതോ തം സമ്ഭവതീതി സമ്ഭവോ. പഭവതീതി പഭവോ. തത്ഥ ച തം സമുട്ഠാതി, തം വാ നം സമുട്ഠാപേതീതി സമുട്ഠാനം. തദേവ നം ആഹരതീതി ആഹാരോ. തഞ്ചസ്സ അപരിച്ചജിതബ്ബട്ഠേന ആരമ്മണം. തദേവ ചേതം പടിച്ച ഏതീതി പച്ചയോ. തതോ നം സമുദേതീതി സമുദയോതി വുച്ചതി. യസ്മാ ¶ പന അനന്തരം ചിത്തം ഏതേഹാകാരേഹി ന സക്കാ ജാനിതും, തസ്മാ ന ഹേവന്തി പടിക്ഖിപതി. അനാഗതം ഹേതുപച്ചയതന്തി യാ അനന്തരാനാഗതേ ചിത്തേ ഹേതുപച്ചയതാ, തം ജാനാതി. യേ തത്ഥ ധമ്മാ ഹേതുപച്ചയാ ഹോന്തി, തേ ജാനാതീതി അത്ഥോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. ഗോത്രഭുനോതിആദി യസ്മിം അനാഗതേ ഞാണം ന ഉപ്പജ്ജതി, തം സരൂപതോ ദസ്സേതും വുത്തം. പാടലിപുത്തസ്സാതി ¶ സുത്തം യസ്മിം അനാഗതേ ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, തം ദസ്സേതും ആഹടം. യസ്മാ പനേതം ന സബ്ബസ്മിം അനാഗതേ ഞാണസ്സ സാധകം; തസ്മാ അനാഹടമേവാതി.

൪൪൧-൪൪൨. ഇദാനി പടുപ്പന്നഞാണകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘സബ്ബസങ്ഖാരേസു അനിച്ചതോ ദിട്ഠേസു തമ്പി ഞാണം അനിച്ചതോ ദിട്ഠം ഹോതീ’’തി വചനം നിസ്സായ ‘‘അവിസേസേന സബ്ബസ്മിം പച്ചുപ്പന്നേ ഞാണം അത്ഥീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പടുപ്പന്നേതി പുച്ഛാ ¶ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം ‘‘യദി അവിസേസേന പടുപ്പന്നേ ഞാണം അത്ഥി, ഖണപച്ചുപ്പന്നേപി തേന ഭവിതബ്ബം. ഏവം സന്തേ ദ്വിന്നം ഞാണാനം ഏകതോ അഭാവാ തേനേവ ഞാണേന തം ജാനിതബ്ബം ഹോതീ’’തി ചോദനത്ഥം തേനാതി അനുയോഗോ സകവാദിസ്സ. തത്ഥ പഠമപഞ്ഹേ തേനേവ തം ജാനിതും ന സക്കാതി പടിക്ഖേപോ ഇതരസ്സ. ദുതിയപഞ്ഹേ സന്തതിം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ തസ്സേവ. പടിപാടിതോ ഭങ്ഗം പസ്സന്തോ ഭങ്ഗാനുപസ്സനേനേവ ഭങ്ഗാനുപസ്സനാഞാണം പസ്സതീതി അധിപ്പായോ. തേന ഞാണേന തം ഞാണം ജാനാതീതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. തേന ഫസ്സേന തം ഫസ്സന്തിആദീനിസ്സ ലേസോകാസനിവാരണത്ഥം വുത്താനി ¶ . യം പനേതേന ലദ്ധിപതിട്ഠാപനത്ഥം നനു സബ്ബസങ്ഖാരേതിആദി വുത്തം. തത്ഥ നയതോ തം ഞാണം ദിട്ഠം ഹോതി, ന ആരമ്മണതോതി അധിപ്പായേന പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. തസ്മാ ഏവം പതിട്ഠിതാപിസ്സ ലദ്ധി അപ്പതിട്ഠിതാവ ഹോതി.

൪൪൩-൪൪൪. ഇദാനി ഫലേ ഞാണകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ‘‘ബുദ്ധാപി സത്താനം അരിയഫലപ്പത്തിയാ ധമ്മം ദേസേന്തി സാവകാപി, ഇതി ഇമിനാ സാമഞ്ഞേന ¶ ബുദ്ധാനം വിയ സാവകാനമ്പി തേന തേന സത്തേന പത്തബ്ബേ ഫലേ ഞാണം അത്ഥീ’’തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ സാവകസ്സാതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം ‘‘യദി സാവകസ്സ ഫലേ ഞാണം അത്ഥി, യഥാ ബുദ്ധാ സമാനേപി സോതാപത്തിഫലേ അത്തനോ ഞാണബലേന ‘അയം ഏകബീജീ, അയം കോലംകോലോ, അയം സത്തക്ഖത്തുപരമോ’തി ഫലസ്സകതം പഞ്ഞപേന്തി, കിം തേ ഏവം സാവകോപീ’’തി ചോദേതും സാവകോ ഫലസ്സ കതം പഞ്ഞപേതീതി ആഹ. ഇതരോ പടിക്ഖിപതി.

അത്ഥി സാവകസ്സ ഫലപരോപരിയത്തീതിആദി ഫലേ ഞാണസ്സ അത്ഥിതായ പച്ചയപുച്ഛനത്ഥം വുത്തം. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – ബുദ്ധാനം ‘‘ഇദം ഫലം പരം, ഇദം ഓപര’’ന്തി ഏവം ഫലാനം ഉച്ചാവചഭാവജാനനസങ്ഖാതാ ഫലേ പരോപരിയത്തി നാമ അത്ഥി. തഥാ ഇന്ദ്രിയപുഗ്ഗലപരോപരിയത്തിയോ, താസം ¶ അത്ഥിതായ തസ്സ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ തേസം തേസം ഇന്ദ്രിയാനം വസേന തം തം ഫലം ജാനന്തി, കിം തേ സാവകസ്സാപി ഏതാ പരോപരിയത്തിയോ അത്ഥീതി.

അത്ഥി സാവകസ്സ ഖന്ധപഞ്ഞത്തീതിആദീനിപി ‘‘യദി തേ സാവകസ്സ ബുദ്ധാനം വിയ ഫലേ ഞാണം അത്ഥി, ഇമാ ഹി പിസ്സ പഞ്ഞത്തീഹി ¶ ഭവിതബ്ബം. കിമസ്സ താ അത്ഥി, സക്കോതി സോ ഏതാ പഞ്ഞത്തിയോ അത്തനോ ബലേന ജാനിതും വാ പഞ്ഞപേതും വാ’’തി ചോദനത്ഥം വുത്താനി. സാവകോ ജിനോതിആദി ‘‘യദി സാവകസ്സ ബുദ്ധാനം വിയ ഫലേ ഞാണം അത്ഥി, ഏവം സന്തേ സ്വേവ ജിനോ’’തി ചോദനത്ഥം വുത്തം. സാവകോ അനുപ്പന്നസ്സാതി പഞ്ഹേപി അയമേവ നയോ. അഞ്ഞാണീതി പഞ്ഹേ അവിജ്ജാസങ്ഖാതസ്സ അഞ്ഞാണസ്സ വിഹതത്താ പടിക്ഖിത്തോ, ന പനസ്സ ബുദ്ധാനം വിയ ഫലേ ഞാണം അത്ഥി. തസ്മാ അപ്പതിട്ഠിതോവ പരവാദീവാദോതി.

൪൪൫-൪൪൭. ഇദാനി ¶ ¶ നിയാമകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ നിയാമോതി ‘‘ഭബ്ബോ നിയാമം ഓക്കമിതും കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്ത’’ന്തി (പു. പ. ൧൩) വചനതോ അരിയമഗ്ഗോ വുച്ചതി. യസ്മാ പന തസ്മിം ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധേപി പുഗ്ഗലോ അനിയതോ നാമ ന ഹോതി, തസ്മാ ‘‘സോ നിയാമോ നിച്ചട്ഠേന അസങ്ഖതോ’’തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. തതോ ‘‘യദി സോ അസങ്ഖതോ, ഏവരൂപേന തേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ദീപേന്തോ നിബ്ബാനന്തിആദിമാഹ. സംസന്ദനപുച്ഛാ ഉത്താനത്ഥായേവ.

അത്ഥി ¶ കേചീതിആദി നിയാമസ്സ സങ്ഖതഭാവദീപനത്ഥം വുത്തം. മഗ്ഗോ അസങ്ഖതോതിപഞ്ഹേ തസ്സ ഉപ്പാദനിരോധഭാവതോ പടിക്ഖിപതീതി. നിയാമോ സങ്ഖതോതിപഞ്ഹേ നിരുദ്ധേപി മഗ്ഗേ നിയാമസ്സ അത്ഥിതം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. സോതാപത്തിനിയാമോതിആദിപഞ്ഹേസുപി അനുലോമതോ ച പടിലോമതോ ച ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പഞ്ച അസങ്ഖതാനീതി പുട്ഠോ പഞ്ചന്നം അസങ്ഖതാനം ആഗതട്ഠാനം അപസ്സന്തോ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ ചതുന്നം സമ്മത്തനിയാമാനം നിയാമവചനതോ നിബ്ബാനസ്സ ച അസങ്ഖതഭാവതോ പടിജാനാതി. മിച്ഛത്തനിയാമപഞ്ഹോ നിയാമവചനമത്തേന അസങ്ഖതതായ അയുത്തഭാവദീപനത്ഥം വുത്തോതി.

൪൪൮. ഇദാനി പടിച്ചസമുപ്പാദകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം നിദാനവഗ്ഗേ ‘‘ഉപ്പാദാ വാ തഥാഗതാനം അനുപ്പാദാ വാ തഥാഗതാനം ¶ ഠിതാവ സാ ധാതു ധമ്മട്ഠിതതാ’’തിആദിവചനതോ (സം. നി. ൨.൨൦) ‘‘പടിച്ചസമുപ്പാദോ അസങ്ഖതോ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി പുബ്ബസേലിയാനഞ്ച മഹിസാസകാനഞ്ച; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ.

൪൪൯. അവിജ്ജാ ¶ അസങ്ഖതാതി ആദയോ പഞ്ഹാ അവിജ്ജാദീനംയേവ പടിച്ചസമുപ്പാദഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്താ. യേന പനത്ഥേന തത്ഥ ഏകേകം അങ്ഗം ‘‘പടിച്ചസമുപ്പാദോ’’തി വുച്ചതി, സോ പടിച്ചസമുപ്പാദവിഭങ്ഗേ വുത്തോയേവ.

൪൫൧. അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാതി യാ തത്ഥ ധമ്മട്ഠിതതാതിആദി യേന സുത്തേന ലദ്ധി പതിട്ഠാപിതാ, തസ്സേവ അത്ഥദസ്സനേന ലദ്ധിഭിന്ദനത്ഥം വുത്തം. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – യാ അയം ഹേട്ഠാ ‘‘ഠിതാവ സാ ധാതു ധമ്മട്ഠിതതാ ധമ്മനിയാമതാ’’തി വുത്താ ന സാ അഞ്ഞത്ര അവിജ്ജാദീഹി വിസും ഏകാ അത്ഥി. അവിജ്ജാദീനം പന പച്ചയാനംയേവേതം നാമം. ഉപ്പന്നേപി ഹി തഥാഗതേ അനുപ്പന്നേപി അവിജ്ജാതോ സങ്ഖാരാ സമ്ഭവന്തി, സങ്ഖാരാദീഹി ച വിഞ്ഞാണാദീനി, തസ്മാ ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തി ¶ യാ ഏതസ്മിം പദേ സങ്ഖാരധമ്മാനം കാരണട്ഠേന ഠിതതാതി ധമ്മട്ഠിതതാ. തേസംയേവ ച ധമ്മാനം കാരണട്ഠേനേവ നിയാമതാതി ധമ്മനിയാമതാതി അവിജ്ജാ വുച്ചതി. സാ ച അസങ്ഖതാ, നിബ്ബാനഞ്ച അസങ്ഖതന്തി പുച്ഛതി. പരവാദീ ലദ്ധിവസേന പടിജാനിത്വാ പുന ദ്വേ അസങ്ഖതാനീതി പുട്ഠോ സുത്താഭാവേന പടിക്ഖിപിത്വാ ലദ്ധിവസേനേവ പടിജാനാതി. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. ഹേട്ഠാ വുത്തസദിസം പന തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

൪൫൨-൪൫൪. ഇദാനി സച്ചകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, തഥാനി അവിതഥാനീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൯൦) സുത്തം നിസ്സായ ‘‘ചത്താരി സച്ചാനി നിച്ചാനി അസങ്ഖതാനീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി പുബ്ബസേലിയാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അയഞ്ഹിസ്സ അധിപ്പായോ – ദുക്ഖസമുദയമഗ്ഗേസു വത്ഥുസച്ചം സങ്ഖതം, ലക്ഖണസച്ചം ¶ അസങ്ഖതം. നിരോധേ വത്ഥുസച്ചം നാമ നത്ഥി അസങ്ഖതമേവ തന്തി. തസ്മാ ആമന്താതി ആഹ. തം പനസ്സ ലദ്ധിമത്തമേവ. സോ ഹി ദുക്ഖം വത്ഥുസച്ചം ഇച്ഛതി, തഥാ സമുദയം മഗ്ഗഞ്ച. യാനി പന നേസം ബാധനപഭവനിയ്യാനികലക്ഖണാനി, താനി ലക്ഖണസച്ചം നാമാതി, ന ച ബാധനലക്ഖണാദീഹി അഞ്ഞാനി ദുക്ഖാദീനി നാമ അത്ഥീതി. താണാനീതിആദീസു അധിപ്പായോ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

ദുക്ഖസച്ചന്തി ¶ പഞ്ഹേ ലദ്ധിവസേന ലക്ഖണം സന്ധായ പടിജാനാതി. ദുക്ഖന്തി പഞ്ഹേ വത്ഥും സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ഇതോ പരം സുദ്ധികപഞ്ഹാ ച സംസന്ദനപഞ്ഹാ ച സബ്ബേ പാളിഅനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബാ. അവസാനേ ലദ്ധിപതിട്ഠാപനത്ഥം ആഹടസുത്തം അത്ഥസ്സ മിച്ഛാ ഗഹിതത്താ അനാഹടസദിസമേവാതി.

൪൫൫-൪൫൬. ഇദാനി ¶ ആരുപ്പകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ചത്താരോ ആരുപ്പാ ആനേഞ്ജാ’’തി വചനം നിസ്സായ ‘‘സബ്ബേപി തേ ധമ്മാ അസങ്ഖതാ’’തി ലദ്ധി, തേ സന്ധായ ആകാസാനഞ്ചായതനന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി. സാധകസുത്തമ്പി അത്ഥം അജാനിത്വാ ആഹടത്താ അനാഹടസദിസമേവാതി.

൪൫൭-൪൫൯. ഇദാനി നിരോധസമാപത്തികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ നിരോധസമാപത്തീതി ചതുന്നം ഖന്ധാനം അപ്പവത്തി. യസ്മാ പന സാ കരിയമാനാ കരിയതി, സമാപജ്ജിയമാനാ സമാപജ്ജിയതി, തസ്മാ നിപ്ഫന്നാതി വുച്ചതി. സങ്ഖതാസങ്ഖതലക്ഖണാനം പന ¶ അഭാവേന ന വത്തബ്ബാ ‘‘സങ്ഖതാതി വാ അസങ്ഖതാ’’തി വാ. തത്ഥ യേസം ‘‘യസ്മാ സങ്ഖതാ ന ഹോതി, തസ്മാ അസങ്ഖതാ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനഞ്ചേവ ഉത്തരാപഥകാനഞ്ച; തേ സന്ധായ നിരോധസമാപത്തീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. ഉപ്പാദേന്തീതിആദി സമാപജ്ജനപടിലാഭവസേനേവ വുത്തം. യഥാ പന രൂപാദയോ അസങ്ഖതധമ്മേ ഉപ്പാദേന്തി; ന തഥാ തം കേചി ഉപ്പാദേന്തി നാമ. നിരോധാ വോദാനം വുട്ഠാനന്തി ഫലസമാപത്തി വേദിതബ്ബാ. അസങ്ഖതാ പന തം ¶ നത്ഥിയേവ, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. തേന ഹീതി യസ്മാ സങ്ഖതാ ന ഹോതി, തസ്മാ അസങ്ഖതാതി ലദ്ധി. ഇദം പന അസങ്ഖതഭാവേ കാരണം ന ഹോതീതി വുത്തമ്പി അവുത്തസദിസമേവാതി.

൪൬൦-൪൬൨. ഇദാനി ആകാസകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ തിവിധോ ആകാസോ – പരിച്ഛേദാകാസോ ¶ , കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസോ, അജടാകാസോ. ‘‘തുച്ഛാകാസോ’’തിപി തസ്സേവ നാമം. തേസു പരിച്ഛേദാകാസോ സങ്ഖതോ, ഇതരേ ദ്വേ പഞ്ഞത്തിമത്താ. യേസം പന ‘‘ദുവിധോപി യസ്മാ സങ്ഖതോ ന ഹോതി, തസ്മാ അസങ്ഖതോ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഉത്തരാപഥകാനം മഹിസാസകാനഞ്ച; തേ സന്ധായ ആകാസോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൭. ആകാസോ സനിദസ്സനോതികഥാവണ്ണനാ

൪൬൩-൪൬൪. ഇദാനി ആകാസോ സനിദസ്സനോതികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം താളച്ഛിദ്ദാദീസു ഞാണപ്പവത്തിം നിസ്സായ ‘‘സബ്ബോപി അജടാകാസോ ¶ സനിദസ്സനോ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം ¶ ; തേ സന്ധായ ആകാസോ സനിദസ്സനോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം ‘‘യദി സനിദസ്സനോ, ഏവംവിധോ ഭവേയ്യാ’’തി ചോദനത്ഥം രൂപന്തിആദി വുത്തം. ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ചാതിപഞ്ഹേസു ഏവരൂപസ്സ സുത്തസ്സ അഭാവേന പടിക്ഖിപിത്വാ തുലന്തരികാദീനം ഉപലദ്ധിം നിസ്സായ പടിജാനാതി. ദ്വിന്നം രുക്ഖാനം അന്തരന്തി ഏത്ഥ രുക്ഖരൂപം ചക്ഖുനാ ദിസ്വാ അന്തരേ രൂപാഭാവതോ ആകാസന്തി മനോദ്വാരവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. തസ്മാ അസാധകമേതന്തി.

൧൦. പഥവീധാതുസനിദസ്സനാതിആദികഥാവണ്ണനാ

൪൬൫-൪൭൦. ഇദാനി ¶ പഥവീധാതു സനിദസ്സനാതിആദികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം പാസാണഉദകജാലരുക്ഖചലനാനഞ്ചേവ പഞ്ചിന്ദ്രിയപതിട്ഠോകാസാനഞ്ച വണ്ണായതനം കായവിഞ്ഞത്തികാലേ ഹത്ഥപാദാദിരൂപഞ്ച ദിസ്വാ ‘‘പഥവീധാതുആദയോ സനിദസ്സനാ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ സബ്ബകഥാസു ആദിപുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസം സബ്ബത്ഥ പാളിഅനുസാരേന ചേവ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ച വേദിതബ്ബന്തി. പഥവീധാതു സനിദസ്സനാതി ആദിം കത്വാ കായകമ്മം സനിദസ്സനന്തി പരിയോസാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

൪൭൧-൪൭൨. ഇദാനി ¶ സങ്ഗഹിതകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ ദാമാദീഹി ബലിബദ്ദാദയോ വിയ കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതാ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ ‘‘നത്ഥി കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതാ, ഏവം സന്തേ ഏകവിധേന രൂപസങ്ഗഹോതിആദി നിരത്ഥക’’ന്തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി രാജഗിരികാനഞ്ചേവ സിദ്ധത്ഥികാനഞ്ച; തേ സന്ധായ അഞ്ഞേനത്ഥേന സങ്ഗഹഭാവം ദസ്സേതും പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, അത്തനോ ലദ്ധിവസേന പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. ഇദാനി യേനത്ഥേന സങ്ഗഹോ ലബ്ഭതി, തം ദസ്സേതും നനു അത്ഥി കേചി ധമ്മാതിആദി ആരദ്ധം. തം സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവ. യാ പനേസാ പരവാദിനാ ലദ്ധിപതിട്ഠാപനത്ഥം യഥാ ദാമേന വാതിആദികാ ഉപമാ ആഹടാ, സകവാദിനാ തം അനഭിനന്ദിത്വാ അപ്പടിക്കോസിത്വാ ‘‘ഹഞ്ചി ദാമേന വാ’’തി തസ്സ ലദ്ധി ഭിന്നാതി വേദിതബ്ബാ. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – യദി തേ ദാമാദീഹി ബലിബദ്ദാദയോ സങ്ഗഹിതാ നാമ, അത്ഥി കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സങ്ഗഹിതാതി.

൪൭൩-൪൭൪. ഇദാനി ¶ സമ്പയുത്തകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ തിലമ്ഹി തേലം വിയ ന വേദനാദയോ സഞ്ഞാദീസു അനുപവിട്ഠാ, തസ്മാ ‘‘നത്ഥി കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സമ്പയുത്താ, ഏവം സന്തേ ¶ ഞാണസമ്പയുത്തന്തിആദി നിരത്ഥകം ഹോതീ’’തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ¶ രാജഗിരികസിദ്ധത്ഥികാനഞ്ഞേവ; തേ സന്ധായ അഞ്ഞേനേവത്ഥേന സമ്പയുത്തതം ദസ്സേതും പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, അത്തനോ ലദ്ധിവസേന പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമിധാപി ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ ഉത്താനത്ഥമേവ. യോ പനേസ പരവാദിനാ ‘‘യഥാ തിലമ്ഹി തേല’’ന്തിആദികോ ഉപമാപഞ്ഹോ ആഹടോ, സോ യസ്മാ വേദനാസഞ്ഞാനം വിയ തിലതേലാനം ലക്ഖണതോ നാനത്തവവത്ഥാനം നത്ഥി. സബ്ബേസുപി ഹി തിലഅട്ഠിതചേസു തിലോതി വോഹാരമത്തം, തേനേവ തിലം നിബ്ബത്തേത്വാ ഗഹിതേ പുരിമസണ്ഠാനേന തിലോ നാമ ന പഞ്ഞായതി, തസ്മാ അനാഹടസദിസോവ ഹോതീതി.

൪൭൫-൪൭൭. ഇദാനി ചേതസികകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ ഫസ്സികാദയോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ ‘‘ചേതസികേനാപി ന ഭവിതബ്ബം, ഇതി നത്ഥി ചേതസികോ ധമ്മോ’’തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി രാജഗിരികസിദ്ധത്ഥികാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സഹജാതോതി സമ്പയുത്തസഹജാതം സന്ധായ വുത്തം. ഫസ്സികാതി താദിസം വോഹാരം അപസ്സന്തസ്സ പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ. കിം വോഹാരേന, യഥാ ചിത്തനിസ്സിതകോതി ചേതസികോ, ഏവം സോപി ഫസ്സനിസ്സിതത്താ ഫസ്സികോതി വുത്തേ ദോസോ നത്ഥീതി പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൪൭൮. ഇദാനി ¶ ദാനകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ദാനം നാമ തിവിധം – ചാഗചേതനാപി, വിരതിപി, ദേയ്യധമ്മോപി. ‘‘സദ്ധാ ഹിരിയം കുസലഞ്ച ¶ ദാന’’ന്തി (അ. നി. ൮.൩൦) ആഗതട്ഠാനേ ചാഗചേതനാ ദാനം. ‘‘അഭയം ദേതീ’’തി (അ. നി. ൮.൩൯) ആഗതട്ഠാനേ വിരതി. ‘‘ദാനം ദേതി അന്നം പാന’’ന്തി ആഗതട്ഠാനേ ദേയ്യധമ്മോ. തത്ഥ ചാഗചേതനാ ‘‘ദേതി വാ ദേയ്യധമ്മം, ദേന്തി ¶ വാ ഏതായ ദേയ്യധമ്മ’’ന്തി ദാനം. വിരതി അവഖണ്ഡനട്ഠേന ലവനട്ഠേന വാ ദാനം. സാ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനാ ഭയഭേരവാദിസങ്ഖാതം ദുസ്സീല്യചേതനം ദാതി ഖണ്ഡേതി ലുനാതി വാതി ദാനം. ദേയ്യധമ്മോ ദിയ്യതീതി ദാനം. ഏവമേതം തിവിധമ്പി അത്ഥതോ ചേതസികോ ചേവ ധമ്മോ ദേയ്യധമ്മോ ചാതി ദുവിധം ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ചേതസികോവ ധമ്മോ ദാനം, ന ദേയ്യധമ്മോ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി രാജഗിരികസിദ്ധത്ഥികാനം; തേ സന്ധായ ചേതസികോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം ദേയ്യധമ്മവസേന ചോദേതും ലബ്ഭാതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, അന്നാദീനി വിയ സോ ന സക്കാ ദാതുന്തി പടിക്ഖേപോ ഇതരസ്സ. പുന ദള്ഹം കത്വാ പുട്ഠേ ‘‘അഭയം ദേതീ’’തി സുത്തവസേന പടിഞ്ഞാ തസ്സേവ. ഫസ്സപഞ്ഹാദീസു പന ഫസ്സം ദേതീതിആദിവോഹാരം അപസ്സന്തോ പടിക്ഖിപതേവ.

൪൭൯. അനിട്ഠഫലന്തിആദി അചേതസികസ്സ ധമ്മസ്സ ദാനഭാവദീപനത്ഥം വുത്തം. ന ഹി അചേതസികോ അന്നാദിധമ്മോ ആയതിം വിപാകം ദേതി, ഇട്ഠഫലഭാവനിയമനത്ഥം പനേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അയമ്പി ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – യദി അചേതസികോ അന്നാദിധമ്മോ ദാനം ഭവേയ്യ, ഹിതചിത്തേന അനിട്ഠം അകന്തം ഭേസജ്ജം ദേന്തസ്സ നിമ്ബബീജാദീഹി വിയ നിമ്ബാദയോ അനിട്ഠമേവ ഫലം നിബ്ബത്തേയ്യ. യസ്മാ പനേത്ഥ ഹിതഫരണചാഗചേതനാ ദാനം, തസ്മാ അനിട്ഠേപി ദേയ്യധമ്മേ ദാനം ഇട്ഠഫലമേവ ഹോതീതി.

ഏവം പരവാദിനാ ചേതസികധമ്മസ്സ ദാനഭാവേ പതിട്ഠാപിതേ സകവാദീ ഇതരേന പരിയായേന ദേയ്യധമ്മസ്സ ദാനഭാവം സാധേതും ദാനം ഇട്ഠഫലം വുത്തം ഭഗവതാതിആദിമാഹ. പരവാദീ പന ചീവരാദീനം ഇട്ഠവിപാകതം അപസ്സന്തോ പടിക്ഖിപതി. സുത്തസാധനം പരവാദീവാദേപി യുജ്ജതി സകവാദീവാദേപി, ന പന ഏകേനത്ഥേന. ദേയ്യധമ്മോ ഇട്ഠഫലോതി ഇട്ഠഫലഭാവമത്തമേവ പടിക്ഖിത്തം. തസ്മാ തേന ഹി ന വത്തബ്ബന്തി ഇട്ഠഫലഭാവേനേവ ന വത്തബ്ബതാ യുജ്ജതി ¶ . ദാതബ്ബട്ഠേന ¶ പന ദേയ്യധമ്മോ ദാനമേവ. ദിന്നഞ്ഹി ദാനാനം സങ്കരഭാവമോചനത്ഥമേവ അയം കഥാതി.

൪൮൩. ഇദാനി പരിഭോഗമയപുഞ്ഞകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ‘‘തേസം ദിവാ ച രത്തോ ച, സദാ പുഞ്ഞം പവഡ്ഢതീ’’തി (സം. നി. ൧.൪൭) ച ‘‘യസ്സ ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ചീവരം പരിഭുഞ്ജമാനോ’’തി (അ. നി. ൪.൫൧) ച ഏവമാദീനി സുത്താനി അയോനിസോ ഗഹേത്വാ യേസം പരിഭോഗമയം ¶ നാമ പുഞ്ഞം അത്ഥീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി രാജഗിരികസിദ്ധത്ഥികസമ്മിതിയാനം; തേ സന്ധായ പരിഭോഗമയന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം ‘‘പുഞ്ഞം നാമ ഫസ്സാദയോ കുസലാ ധമ്മാ, ന തതോ പരം, തസ്മാ ഫസ്സാദീഹി തേ വഡ്ഢിതബ്ബ’’ന്തി ചോദേതും പരിഭോഗമയോ ഫസ്സോതിആദി ആരദ്ധം. തം സബ്ബം ഇതരേന തേസം അവഡ്ഢനതോ പടിക്ഖിത്തം. ലതാവിയാതിആദീനി ‘‘കിരിയായ വാ ഭാവനായ വാ വിനാപി യഥാ ലതാദീനി സയമേവ വഡ്ഢന്തി, കിം തേ ഏവം വഡ്ഢന്തീ’’തി ചോദനത്ഥം വുത്താനി. തഥാ പനസ്സ അവഡ്ഢനതോ ന ഹേവാതി പടിക്ഖിത്തം.

൪൮൪. ന സമന്നാഹരതീതി പഞ്ഹേ പടിഗ്ഗാഹകാനം പരിഭോഗേന പുരിമചേതനാ വഡ്ഢതി, ഏവം തം ഹോതി പുഞ്ഞന്തി ലദ്ധിവസേന പടിജാനാതി. തതോ അനാവട്ടേന്തസ്സാതിആദീഹി പുട്ഠോ ദായകസ്സ ചാഗചേതനം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. തത്ഥ അനാവട്ടേന്തസ്സാതി ദാനചേതനായ പുരേചാരികേന ആവജ്ജനേന ഭവങ്ഗം അനാവട്ടേന്തസ്സ അപരിവട്ടേന്തസ്സ. അനാഭോഗസ്സാതി നിരാഭോഗസ്സ. അസമന്നാഹരന്തസ്സാതി ന സമന്നാഹരന്തസ്സ. ആവജ്ജനഞ്ഹി ഭവങ്ഗം വിച്ഛിന്ദിത്വാ അത്തനോ ഗതമഗ്ഗേ ഉപ്പജ്ജമാനം ദാനചേതനം സമന്നാഹരതി നാമ. ഏവംകിച്ചേന ഇമിനാ ചിത്തേന അസമന്നാഹരന്തസ്സ പുഞ്ഞം ഹോതീതി പുച്ഛതി. അമനസികരോന്തസ്സാതി ¶ മനം അകരോന്തസ്സ. ആവജ്ജനേന ഹി തദനന്തരം ഉപ്പജ്ജമാനം മനം കരോതി നാമ. ഏവം അകരോന്തസ്സാതി അത്ഥോ. ഉപയോഗവചനസ്മിഞ്ഹി ഏതം ഭുമ്മം. അചേതയന്തസ്സാതി ചേതനം അനുപ്പാദേന്തസ്സ. അപത്ഥേന്തസ്സാതി ¶ പത്ഥനാസങ്ഖാതം കുസലച്ഛന്ദം അകരോന്തസ്സ. അപ്പണിദഹന്തസ്സാതി ദാനചേതനാവസേന ചിത്തം അട്ഠപേന്തസ്സാതി അത്ഥോ. നനു ആവട്ടേന്തസ്സാതി വാരേ ആഭോഗസ്സാതി ആഭോഗവതോ. അഥ വാ ആഭോഗാ അസ്സ, ആഭോഗസ്സ വാ അനന്തരം തം പുഞ്ഞം ഹോതീതി അത്ഥോ.

൪൮൫. ദ്വിന്നം ഫസ്സാനന്തിആദീസുപി ഏകക്ഖണേ ദായകസ്സ ദ്വിന്നം ഫസ്സാദീനം അഭാവാ പടിക്ഖിപതി, ദായകസ്സ ച പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ചാതി ഉഭിന്നം ഫസ്സാദയോ സന്ധായ പടിജാനാതി. അപിചസ്സ പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം സമോധാനം ഹോതീതി ലദ്ധി, തസ്സാപി വസേന പടിജാനാതി. അഥ നം സകവാദീ പരിയായസ്സ ദ്വാരംപിദഹിത്വാ ഉജുവിപച്ചനീകവസേന ചോദേതും കുസലാദിപഞ്ഹം പുച്ഛതി. തത്രാപി കുസലാകുസലാനം ഏകസ്സേകക്ഖണേ സമ്പയോഗാഭാവം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. പരിഭോഗമയം പന ചിത്തവിപ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി ലദ്ധിയാ പടിജാനാതി. അഥ നം സകവാദീ സുത്തേന നിഗ്ഗണ്ഹാതി.

൪൮൬. സുത്തസാധനേ ആരാമരോപകാദീനം അനുസ്സരണപടിസങ്ഖരണാദിവസേന അന്തരന്തരാ ഉപ്പജ്ജമാനം ¶ പുഞ്ഞം സന്ധായ സദാ പുഞ്ഞം പവഡ്ഢതീതി വുത്തം. അപ്പമാണോ തസ്സ പുഞ്ഞാഭിസന്ദോതി ഇദം അപ്പമാണവിഹാരിനോ ദിന്നപച്ചയത്താ ച ‘‘ഏവരൂപോ മേ ചീവരം പരിഭുഞ്ജതീ’’തി അനുമോദനവസേന ച വുത്തം. തം സോ പരിഭോഗമയന്തി സല്ലക്ഖേതി. യസ്മാ പന പടിഗ്ഗാഹകേന പടിഗ്ഗഹേത്വാ അപരിഭുത്തേപി ദേയ്യധമ്മേ പുഞ്ഞം ഹോതിയേവ, തസ്മാ സകവാദീവാദോവ ബലവാ, തത്ഥ പടിഗ്ഗാഹകേന പടിഗ്ഗഹിതേതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൪൮൮-൪൯൧. ഇദാനി ¶ ഇതോ ദിന്നകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ഇതോ ദിന്നേന യാപേന്തി, പേതാ കാലങ്കതാ തഹി’’ന്തി (പേ. വ. ൧൯) വചനം നിസ്സായ ‘‘യം ഇതോ ചീവരാദി ദിന്നം തേനേവ യാപേന്തീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി രാജഗിരികസിദ്ധത്ഥികാനം; തേ സന്ധായ ഇതോ ദിന്നേനാതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ ¶ . പുന ചീവരാദിവസേന അനുയുത്തോ പടിക്ഖിപതി. അഞ്ഞോ അഞ്ഞസ്സ കാരകോതി അഞ്ഞസ്സ വിപാകദായകാനം കമ്മാനം അഞ്ഞോ കാരകോ, ന അത്തനാവ അത്തനോ കമ്മം കരോതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം പുട്ഠോ പന ഇതരോ സുത്തവിരോധഭയേന പടിക്ഖിപതി. ദാനം ദേന്തന്തി ദാനം ദദമാനം ദിസ്വാതി അത്ഥോ. തത്ഥ യസ്മാ അത്തനോ അനുമോദിതത്താ ച തേസം തത്ഥ ഭോഗാ ഉപ്പജ്ജന്തി, തസ്മാസ്സ ഇമിനാ കാരണേന ലദ്ധിം പതിട്ഠപേന്തസ്സാപി അപ്പതിട്ഠിതാവ ഹോതി. ന ഹി തേ ഇതോ ദിന്നേനേവ വത്ഥുനാ യാപേന്തി. സേസേസുപി സുത്തസാധനേസു ഏസേവ നയോതി.

൭. പഥവീകമ്മവിപാകോതികഥാവണ്ണനാ

൪൯൨. ഇദാനി പഥവീ കമ്മവിപാകോതികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ ‘‘അത്ഥി ഇസ്സരിയസംവത്തനിയം കമ്മം, ആധിപച്ചസംവത്തനിയം കമ്മ’’ന്തി ഏത്ഥ ഇസ്സരാനം ഭാവോ ഇസ്സരിയം നാമ ¶ , അധിപതീനഞ്ച ഭാവോ ആധിപച്ചം നാമ, പഥവിസ്സരിയആധിപച്ചസംവത്തനികഞ്ച കമ്മം അത്ഥീതി വുത്തം. തസ്മാ യേസം ‘‘പഥവീ കമ്മവിപാകോ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പഥവീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സുഖവേദനീയാതിആദി കമ്മവിപാകസഭാവദസ്സനവസേന വുത്തം. ‘‘ഫസ്സോ ഹോതീ’’തിആദിനാ നയേന നിദ്ദിട്ഠേസു വിപാകേസു ഫസ്സോ സുഖവേദനീയാദിഭേദോ ¶ ഹോതി. സോ ച സഞ്ഞാദയോ ച സുഖവേദനാദീഹി സമ്പയുത്താ, വേദനാദയോ സഞ്ഞാദീഹി, സബ്ബേപി സാരമ്മണാ, അത്ഥി ച നേസം പുരേചാരികആവട്ടനാദിസങ്ഖാതം ആവജ്ജനം, കമ്മപച്ചയഭൂതാ ചേതനാ, യോ തത്ഥ ഇട്ഠവിപാകോ, തസ്സ പത്ഥനാ, പണിധാനവസേന പവത്താ മൂലതണ്ഹാ, കിം തേ ഏവരൂപാ പഥവീതി പുച്ഛതി. ഇതരോ പടിക്ഖിപതി. പടിലോമപുച്ഛാദീനി ഉത്താനത്ഥാനേവ.

൪൯൩. കമ്മവിപാകോ പരേസം സാധാരണോതി പഞ്ഹേ ഫസ്സാദയോ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, കമ്മസമുട്ഠാനം രൂപഞ്ച പഥവീആദീനംയേവ ച സാധാരണഭാവം സന്ധായ പടിജാനാതി. അസാധാരണമഞ്ഞേസന്തി സുത്തം പരസമയതോ ആഹരിത്വാ ¶ ദസ്സിതം. സബ്ബേ സത്താ പഥവിം പരിഭുഞ്ജന്തീതി പഞ്ഹേ പഥവിം അനിസ്സിതേ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, നിസ്സിതേ സന്ധായ പടിജാനാതി. പഥവിം അപരിഭുഞ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായന്തീതി പഞ്ഹേ ആരുപ്പേ പരിനിബ്ബായന്താനം വസേന പടിജാനാതി. കമ്മവിപാകം അഖേപേത്വാതി ഇദം പരസമയവസേന വുത്തം. കമ്മവിപാകഞ്ഹി ഖേപേത്വാവ പരിനിബ്ബായന്തീതി തേസം ലദ്ധി. സകസമയേ പന കതോകാസസ്സ കമ്മസ്സ ഉപ്പന്നം വിപാകം അഖേപേത്വാ പരിനിബ്ബാനം നത്ഥി. തേസഞ്ച ലദ്ധിയാ പഥവീ സാധാരണവിപാകത്താ ഉപ്പന്നവിപാകോയേവ ഹോതി. തം വിപാകഭാവേന ഠിതം അഖേപേത്വാ പരിനിബ്ബാനം ന യുജ്ജതീതി ചോദേതും വട്ടതി. ഇതരോ ലദ്ധിവസേന പടിക്ഖിപതി. ചക്കവത്തിസത്തസ്സ കമ്മവിപാകന്തി പഞ്ഹേ അസാധാരണം ഫസ്സാദിം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, സാധാരണം സന്ധായ പടിജാനാതി. പഥവീസമുദ്ദസൂരിയചന്ദിമാദയോ ഹി സബ്ബേസം സാധാരണകമ്മവിപാകോതി തേസം ലദ്ധി.

൪൯൪. ഇസ്സരിയസംവത്തനിയന്തി ഏത്ഥ ഇസ്സരിയം നാമ ബഹുധനതാ. ആധിപച്ചം നാമ സേസജനേ അത്തനോ വസേ വത്തേത്വാ തേഹി ഗരുകാതബ്ബട്ഠേന അധിപതിഭാവോ. തത്ഥ കമ്മം പടിലാഭവസേന തംസംവത്തനികം നാമ ഹോതി, ന ജനകവസേന. തസ്മാ വിപാകഭാവേ അസാധകമേതന്തി.

൪൯൫. ഇദാനി ¶ ¶ ജരാമരണം വിപാകോതികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘അത്ഥി ദുബ്ബണ്ണസംവത്തനിയം കമ്മം അപ്പായുകസംവത്തനിയം കമ്മ’’ന്തി ഏത്ഥ ദുബ്ബണ്ണതാ നാമ ജരാ. അപ്പായുകതാ നാമ മരണം. തംസംവത്തനിയഞ്ച കമ്മം അത്ഥി. തസ്മാ ജരാമരണം വിപാകോതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. പടിലോമപഞ്ഹേ അനാരമ്മണന്തി രൂപധമ്മാനം താവ അനാരമ്മണമേവ, അരൂപാനം പന ജരാമരണം സമ്പയോഗലക്ഖണാഭാവാ അനാരമ്മണമേവ.

൪൯൬. അകുസലാനം ധമ്മാനം ജരാമരണം അകുസലാനം ധമ്മാനം വിപാകോതി പഞ്ഹേ ജരാമരണേന നാമ അനിട്ഠവിപാകേന ഭവിതബ്ബന്തി ലദ്ധിയാ പടിജാനാതി ¶ . തേനേവ കാരണേന കുസലാനം ധമ്മാനം ജരാമരണസ്സ കുസലവിപാകതം പടിക്ഖിപതി. പരതോ ചസ്സ അകുസലവിപാകതഞ്ഞേവ പടിജാനാതി.

കുസലാനഞ്ച അകുസലാനഞ്ചാതി പുച്ഛാവസേന ഏകതോ കതം, ഏകക്ഖണേ പന തം നത്ഥി. അബ്യാകതാനം അവിപാകാനം ജരാമരണം വിപാകോതി വത്തബ്ബതായ പരിയായോ നത്ഥി, തസ്മാ അബ്യാകതവസേന പുച്ഛാ ന കതാ.

൪൯൭. ദുബ്ബണ്ണസംവത്തനിയന്തി ഏത്ഥ ദുബ്ബണ്ണിയം നാമ അപരിസുദ്ധവണ്ണതാ. അപ്പായുകതാ നാമ ആയുനോ ചിരം പവത്തിതും അസമത്ഥതാ. തത്ഥ അകുസലകമ്മം കമ്മസമുട്ഠാനസ്സ ദുബ്ബണ്ണരൂപസ്സ കമ്മപച്ചയോ ഹോതി, അസദിസത്താ പനസ്സ തംവിപാകോ ന ഹോതി. ഉതുസമുട്ഠാനാദിനോ പന തംപടിലാഭവസേന ആയുനോ ച ഉപച്ഛേദകവസേന പച്ചയോ ഹോതി. ഏവമേതം പരിയായേന തംസംവത്തനികം നാമ ഹോതി, ന വിപാകഫസ്സാദീനം വിയ ജനകവസേന, തസ്മാ വിപാകഭാവേ അസാധകം. സേസമേത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തസദിസമേവാതി.

൪൯൮. ഇദാനി ¶ ¶ അരിയധമ്മവിപാകകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം കിലേസപ്പഹാനമത്തമേവ സാമഞ്ഞഫലം, ന ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ നത്ഥി അരിയധമ്മവിപാകോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ. തത്ഥ അരിയധമ്മവിപാകോതി മഗ്ഗസങ്ഖാതസ്സ അരിയധമ്മസ്സ വിപാകോ. കിലേസക്ഖയമത്തം അരിയഫലന്തി ലദ്ധിയാ പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സാമഞ്ഞന്തി സമണഭാവോ, മഗ്ഗസ്സേതം നാമം. ‘‘സാമഞ്ഞഞ്ച വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസേസ്സാമി സാമഞ്ഞഫലഞ്ചാ’’തി ഹി വുത്തം. ബ്രഹ്മഞ്ഞേപി ഏസേവ നയോ.

സോതാപത്തിഫലം ന വിപാകോതിആദീസു സോതാപത്തിമഗ്ഗാദീനം അപചയഗാമിതം സന്ധായ അരിയഫലാനം നവിപാകഭാവം പടിജാനാതി, ദാനഫലാദീനം പടിക്ഖിപതി ¶ . സോ ഹി ആചയഗാമിത്തികസ്സ ഏവം അത്ഥം ധാരേതി – വിപാകസങ്ഖാതം ആചയം ഗച്ഛന്തി, തം വാ ആചിനന്താ ഗച്ഛന്തീതി ആചയഗാമിനോ, വിപാകം അപചിനന്താ ഗച്ഛന്തീതി അപചയഗാമിനോതി. തസ്മാ ഏവം പടിജാനാതി ച പടിക്ഖിപതി ച.

൫൦൦. കാമാവചരം കുസലം സവിപാകം ആചയഗാമീതിആദികാ പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ച പടിക്ഖേപോ ച സകവാദിസ്സ. ലോകിയഞ്ഹി കുസലം വിപാകചുതിപടിസന്ധിയോ ചേവ വട്ടഞ്ച ആചിനന്തം ഗച്ഛതീതി ആചയഗാമി. ലോകുത്തരകുസലം ചുതിപടിസന്ധിയോ ചേവ വട്ടഞ്ച അപചിനന്തം ഗച്ഛതീതി അപചയഗാമി. ഏവമേതം സവിപാകമേവ ഹോതി, ന അപചയഗാമിവചനമത്തേന അവിപാകം. ഇമമത്ഥം സന്ധായേത്ഥ സകവാദിനോ പടിഞ്ഞാ ച പടിക്ഖേപോ ച വേദിതബ്ബാതി.

൧൦. വിപാകോ വിപാകധമ്മധമ്മോതികഥാവണ്ണനാ

൫൦൧. ഇദാനി വിപാകോ വിപാകധമ്മധമ്മോതികഥാ നാമ ¶ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ വിപാകോ വിപാകസ്സ അഞ്ഞമഞ്ഞാദിപച്ചയവസേന പച്ചയോ ഹോതി, തസ്മാ വിപാകോപി വിപാകധമ്മധമ്മോതി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. തസ്സ വിപാകോതി തസ്സ വിപാകധമ്മധമ്മസ്സ വിപാകസ്സ യോ വിപാകോ, സോപി തേ വിപാകധമ്മധമ്മോ ഹോതീതി ¶ പുച്ഛതി. ഇതരോ ആയതിം വിപാകദാനാഭാവം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. ദുതിയം പുട്ഠോ തപ്പച്ചയാപി അഞ്ഞസ്സ വിപാകസ്സ ഉപ്പത്തിം സന്ധായ പടിജാനാതി. ഏവം സന്തേ പനസ്സ കുസലാകുസലസ്സ വിയ തസ്സാപി വിപാകസ്സ വിപാകോ, തസ്സാപി വിപാകോതി വട്ടാനുപച്ഛേദോ ആപജ്ജതീതി പുട്ഠോ സമയവിരോധഭയേന പടിക്ഖിപതി.

വിപാകോതി വാതിആദിമ്ഹി വചനസാധനേ പന യദി വിപാകസ്സ വിപാകധമ്മധമ്മേന ഏകത്ഥതാ ഭവേയ്യ, കുസലാകുസലബ്യാകതാനം ഏകത്ഥതം ആപജ്ജേയ്യാതി പടിക്ഖിപതി. വിപാകോ ച വിപാകധമ്മധമ്മോ ചാതി ഏത്ഥ ¶ അയം അധിപ്പായോ – സോ ഹി ചതൂസു വിപാകക്ഖന്ധേസു ഏകേകം അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയാദീസു പച്ചയട്ഠേന വിപാകധമ്മധമ്മതം പച്ചയുപ്പന്നട്ഠേന ച വിപാകം മഞ്ഞമാനോ ‘‘വിപാകോ വിപാകധമ്മധമ്മോ’’തി പുട്ഠോ ആമന്താതി പടിജാനാതി. അഥ നം സകവാദീ ‘‘യസ്മാ തയാ ഏകക്ഖണേ ചതൂസു ഖന്ധേസു വിപാകോ വിപാകധമ്മധമ്മോപി അനുഞ്ഞാതോ, തസ്മാ തേസം സഹഗതാദിഭാവോ ആപജ്ജതീ’’തി ചോദേതും ഏവമാഹ. ഇതരോ കുസലാകുസലസങ്ഖാതം വിപാകധമ്മധമ്മം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. തഞ്ഞേവ അകുസലന്തി യദി തേ വിപാകോ വിപാകധമ്മധമ്മോ, യോ അകുസലവിപാകോ, സോ അകുസലം ആപജ്ജതി. കസ്മാ? വിപാകധമ്മധമ്മേന ഏകത്താ. തഞ്ഞേവ കുസലന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

൫൦൨. അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയാതി ഇദം സഹജാതാനം പച്ചയമത്തവസേന വുത്തം, തസ്മാ അസാധകം. മഹാഭൂതാനമ്പി ച അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയതാ വുത്താ, ന ച താനി വിപാകാനി, ന ച വിപാകധമ്മധമ്മാനീതി.

വിപാകോ വിപാകധമ്മധമ്മോതികഥാവണ്ണനാ.

൫൦൩-൫൦൪. ഇദാനി ¶ ¶ ഛഗതികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ അസുരകായേന സദ്ധിം ഛഗതിയോതി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനഞ്ചേവ ഉത്തരാപഥകാനഞ്ച; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം സകവാദീ ‘‘പഞ്ച ഖോ പനിമാ, സാരിപുത്ത, ഗതിയോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൫൩) ലോമഹംസനപരിയായേ പരിച്ഛിന്നാനം ഗതീനം വസേന ചോദേതും നനു പഞ്ച ഗതിയോതിആദിമാഹ. ഇതരോ സുത്തവിരോധഭയേന പടിജാനാതി. കസ്മാ പന സകവാദീ ഛ ഗതിയോ ന സമ്പടിച്ഛതി, നനു ‘‘ചതൂഹാപായേഹി ച വിപ്പമുത്തോ’’തി ഏത്ഥ അസുരകായോപി ഗഹിതോതി. സച്ചം ഗഹിതോ, ന പനേസാ ഗതി. കസ്മാ? വിസും അഭാവതോ. അസുരകായസ്മിഞ്ഹി കാലകഞ്ചികാ അസുരാ പേതഗതിയാ സങ്ഗഹിതാ ¶ , വേപചിത്തിപരിസാ ദേവഗതിയാ, അസുരകായോതി വിസും ഏകാ ഗതി നാമ നത്ഥി.

ഇദാനി ഏതമേവ അത്ഥം ദസ്സേതും നനു കാലകഞ്ചികാതിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ സമാനവണ്ണാതി സദിസരൂപസണ്ഠാനാ ബീഭച്ഛാ വിരൂപാ ദുദ്ദസ്സികാ. സമാനഭോഗാതി സദിസമേഥുനസമാചാരാ. സമാനാഹാരാതി സദിസഖേളസിങ്ഘാണികപുബ്ബലോഹിതാദിആഹാരാ. സമാനായുകാതി സദിസആയുപരിച്ഛേദാ. ആവാഹവിവാഹന്തി കഞ്ഞാഗഹണഞ്ചേവ കഞ്ഞാദാനഞ്ച. സുക്കപക്ഖേ സമാനവണ്ണാതി സദിസരൂപസണ്ഠാനാ അഭിരൂപാ പാസാദികാ ദസ്സനീയാ പഭാസമ്പന്നാ. സമാനഭോഗാതി സദിസപഞ്ചകആമഗുണഭോഗാ. സമാനാഹാരാതി സദിസസുധാഭോജനാദിആഹാരാ. സേസം വുത്തനയമേവ. നനു അത്ഥി അസുരകായോതി ഇദം അസുരകായസ്സേവ സാധകം. തസ്സ പന വിസും ഗതിപരിച്ഛേദാഭാവേന ന ഗതിസാധകന്തി.

൫൦൫. ഇദാനി ¶ ¶ അന്തരാഭവകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘അന്തരാ പരിനിബ്ബായീ’’തി സുത്തപദം അയോനിസോ ഗഹേത്വാ ‘‘അന്തരാഭവോ നാമ അത്ഥി, യത്ഥ സത്തോ ദിബ്ബചക്ഖുകോ വിയ അദിബ്ബചക്ഖുകോ, ഇദ്ധിമാ വിയ അനിദ്ധിമാ മാതാപിതിസമാഗമഞ്ചേവ ഉതുസമയഞ്ച ഓലോകയമാനോ സത്താഹം വാ അതിരേകസത്താഹം വാ തിട്ഠതീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി പുബ്ബസേലിയാനഞ്ചേവ സമ്മിതിയാനഞ്ച; തേ സന്ധായ അത്ഥീതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ലദ്ധിയം ഠത്വാ പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം യേ ച ഭഗവതാ തയോ ഭവാ വുത്താ, തേസം വസേന ചോദേതും കാമഭവോതിആദിമാഹ. തത്രായം അധിപ്പായോ – യദി തേ അന്തരാഭവോ നാമ കോചി ഭവോ അത്ഥി, തേന കാമഭവാദീനംയേവ അഞ്ഞതരേന ഭവിതബ്ബം പഞ്ചവോകാരഭവാദിനാ വിയ, തേന തം പുച്ഛാമി – ‘‘കിം തേ അയം അന്തരാഭവോ നാമ കാമഭവോ, ഉദാഹു രൂപഭവോ അരൂപഭവോ വാ’’തി? ഇതരോ തഥാ അനിച്ഛന്തോ സബ്ബം പടിക്ഖിപതി. കാമഭവസ്സ ചാതിആദി യദി അന്തരാഭവോ നാമ അത്ഥി, ഇമേസം ഭവാനം അന്തരാ ദ്വിന്നം സീമാനം സീമന്തരികാ ¶ വിയ ഭവേയ്യാതി ചോദേതും ആരദ്ധം. പരവാദീ പന തഥാ അനിച്ഛന്തോ സബ്ബപഞ്ഹേ പടിക്ഖിപതി കേവലം ലദ്ധിയാ, ന സഹധമ്മേന. തേനേവ നം സകവാദീ ‘നോ വത രേ’തി പടിസേധേതി.

൫൦൬. പഞ്ചമീ സാ യോനീതിആദീനിപി യഥാപരിച്ഛിന്നയോനിആദീസു സോ സമോധാനം ന ഗച്ഛതി, അഥ തേന തതോ തതോ അതിരേകേന ഭവിതബ്ബന്തി ചോദേതും വുത്താനി. അന്തരാഭവൂപഗം കമ്മന്തി യദി സോപി ഏകോ ഭവോ, യഥാ കാമഭവൂപഗാദീനി കമ്മാനി അത്ഥീതി സത്ഥാരാ വിഭജിത്വാ ദസ്സിതാനി, ഏവം തദുപഗേനാപി കമ്മേന ഭവിതബ്ബന്തി ചോദനത്ഥം വുത്തം. യസ്മാ പന പരസമയേ അന്തരാഭവൂപഗം നാമ പാടിയേക്കം കമ്മം നത്ഥി, യം യം ഭവം ഉപപജ്ജിസ്സതി, തദുപഗേനേവ കമ്മേന അന്തരാഭവേ നിബ്ബത്തതീതി തേസം ലദ്ധി, തസ്മാ ‘നഹേവ’ന്തി പടിക്ഖിത്തം. അത്ഥി അന്തരാഭവൂപഗാ സത്താതി പുട്ഠോപി കാമഭവൂപഗായേവ നാമ തേതി ലദ്ധിയാ പടിക്ഖിപതി. ജായന്തീതിആദീനി പുട്ഠോപി തത്ഥ ജാതിജരാമരണാനി ചേവ ചുതിപടിസന്ധിപരമ്പരഞ്ച ¶ അനിച്ഛന്തോ പടിക്ഖിപതി. രൂപാദിവസേന പുട്ഠോപി യസ്മാ അന്തരാഭവസത്തസ്സ അനിദസ്സനം രൂപം, വേദനാദയോപി അഞ്ഞേസം വിയ ന ഓളാരികാതി തസ്സ ലദ്ധി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. ഇമിനാവ കാരണേന പഞ്ചവോകാരഭവഭാവേപി പടിക്ഖേപോ വേദിതബ്ബോ.

൫൦൭. ഇദാനി ¶ കാമഭവോ ഭവോ ഗതീതിആദി ഭവസംസന്ദനം നാമ ഹോതി. തത്രായം അധിപ്പായോ – യദി തേ അന്തരാഭവോ നാമ കോചി ഭവോ ഭവേയ്യ, യഥാ കാമഭവാദീസു ഭവഗതിആദിഭേദോ ലബ്ഭതി, തഥാ തത്രാപി ലബ്ഭേഥ. യഥാ വാ തത്ഥ ന ലബ്ഭതി, തഥാ ഇമേസുപി ന ലബ്ഭേഥ. സമാനസ്മിഞ്ഹി ഭവഭാവേ ഏതേസ്വേവേസ വിഭാഗോ അത്ഥി, ന ഇതരസ്മിന്തി കോ ഏത്ഥ വിസേസഹേതൂതി. ഇതരോ പുന ലദ്ധിമത്തവസേന തം തം പടിജാനാതി ചേവ പടിക്ഖിപതി ച.

൫൦൮. സബ്ബേസഞ്ഞേവ സത്താനം അത്ഥി അന്തരാഭവോതി പുട്ഠോ യസ്മാ നിരയൂപഗഅസഞ്ഞസത്തൂപഗഅരൂപൂപഗാനം അന്തരാഭവം ന ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. തേനേവ കാരണേന പടിലോമേ പടിജാനാതി. ആനന്തരിയസ്സാതിആദി യേസം സോ അന്തരാഭവം ന ഇച്ഛതി, തേ താവ വിഭജിത്വാ ¶ ദസ്സേതും വുത്തം. തം സബ്ബം പാളിഅനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബം സദ്ധിം സുത്തസാധനേനാതി.

൫൧൦. ഇദാനി കാമഗുണകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ സകസമയേ താവ കാമധാതൂതി വത്ഥുകാമാപി വുച്ചന്തി – കിലേസകാമാപി കാമഭവോപി. ഏതേസു ഹി വത്ഥുകാമാ കമനീയട്ഠേന കാമാ, സഭാവനിസ്സത്തസുഞ്ഞതട്ഠേന ധാതൂതി കാമധാതു. കിലേസകാമാ കമനീയട്ഠേന ചേവ കമനട്ഠേന ച കാമാ, യഥാവുത്തേനേവത്ഥേന ധാതൂതി കാമധാതു. കാമഭവോ കമനീയട്ഠേന ¶ കമനട്ഠേന വത്ഥുകാമപവത്തിദേസട്ഠേനാതി തീഹി കാരണേഹി കാമോ, യഥാവുത്തേനേവത്ഥേന ധാതൂതി കാമധാതു. പരസമയേ പന – ‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, കാമഗുണാ’’തി വചനമത്തം നിസ്സായ പഞ്ചേവ കാമഗുണാ കാമധാതൂതി ഗഹിതം. തസ്മാ യേസം അയം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി പുബ്ബസേലിയാനം; തേ സന്ധായ കാമധാതുനാനത്തം ബോധേതും പഞ്ചേവാതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ലദ്ധിവസേന പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. നനു അത്ഥീതിആദി കിലേസകാമദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ തപ്പടിസംയുത്തോതി കാമഗുണപടിസംയുത്തോ, കാമഗുണാരമ്മണോതി അത്ഥോ. നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ പഞ്ചേവാതി ഇമേസു തപ്പടിസംയുത്തഛന്ദാദീസു സതി ¶ പഞ്ചേവ കാമഗുണാ കാമധാതൂതി ന വത്തബ്ബം. ഏതേപി ഹി ഛന്ദാദയോ കമനീയട്ഠേന കാമാ ച ധാതു ചാതിപി കാമധാതു. കമനട്ഠേന കാമസങ്ഖാതാ ധാതൂതിപി കാമധാതൂതി അത്ഥോ.

മനുസ്സാനം ചക്ഖുന്തിആദി വത്ഥുകാമദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ പരവാദീ ഛന്നമ്പി ആയതനാനം വത്ഥുകാമഭാവേന നകാമധാതുഭാവം പടിക്ഖിപിത്വാ പുന മനോതി പുട്ഠോ മഹഗ്ഗതലോകുത്തരം സന്ധായ നകാമധാതുഭാവം പടിജാനാതി. യസ്മാ പന സബ്ബോപി തേഭൂമകമനോ കാമധാതുയേവ, തസ്മാ നം സകവാദീ സുത്തേന നിഗ്ഗണ്ഹാതി.

൫൧൧. കാമഗുണാ ¶ ഭവോതിആദി ഭവസ്സ കാമധാതുഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. യസ്മാ പന കാമഗുണമത്തേ ഭവോതി വോഹാരോ നത്ഥി, തസ്മാ പരവാദീ നഹേവാതി പടിക്ഖിപതി. കാമഗുണൂപഗം കമ്മന്തിആദി സബ്ബം കാമഗുണമത്തസ്സ നകാമധാതുഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. കാമധാതുസങ്ഖാതകാമഭവൂപഗമേവ ഹി കമ്മം അത്ഥി, കാമഭവൂപഗാ ഏവ ച സത്താ ഹോന്തി. തത്ഥ ജായന്തി ജിയന്തി മിയന്തി ചവന്തി ഉപപജ്ജന്തി, ന കാമഗുണേസൂതി ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി.

൫൧൩-൫൧൪. ഇദാനി ¶ കാമകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, കാമഗുണാ’’തി വചനമത്തം നിസ്സായ രൂപായതനാദീനി പഞ്ചേവായതനാനി കാമാതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി പുബ്ബസേലിയാനം; തേസം കിലേസകാമസ്സേവ നിപ്പരിയായേന കാമഭാവം ദസ്സേതും പഞ്ചേവാതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൫൧൫-൫൧൬. ഇദാനി ¶ രൂപധാതുകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ ‘‘രൂപിനോ ധമ്മാ രൂപധാതു നാമാ’’തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ രൂപിനോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം സകവാദീ യസ്മാ രൂപധാതു നാമ രൂപഭവോ, ന രൂപമത്തമേവ, തസ്മാ തേനത്ഥേന ചോദേതും രൂപധാതൂതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം കാമഗുണകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. സാവ കാമധാതൂതി പുട്ഠോ ഭൂമിപരിച്ഛേദേന വിരോധം പസ്സമാനോ പടിക്ഖിപതി. പുന ദള്ഹം കത്വാ പുട്ഠോ അത്തനോ ലദ്ധിവസേന പടിജാനാതി. ഏവം സന്തേ പന ദ്വീഹി ഭവേഹി സമന്നാഗതതാ ആപജ്ജതി, തേന തം സകവാദീ കാമഭവേന ചാതി ആദിമാഹ. ഇതരോ ഏകസ്സ ദ്വീഹി സമന്നാഗതാഭാവതോ പടിക്ഖിപതീതി.

൫൧൭-൫൧൮. അരൂപധാതുകഥായപി ¶ ഇമിനാവുപായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അരൂപധമ്മേസു പന വേദനാക്ഖന്ധമേവ ഗഹേത്വാ വേദനാ ¶ ഭവോതിആദിനാ നയേനേത്ഥ ദേസനാ കതാ. തത്ഥ കിം തേ അരൂപിനോ ധമ്മാതി സങ്ഖം ഗതാ വേദനാദീസു അഞ്ഞതരാ ഹോതീതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സേസം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

൫൧൯. ഇദാനി രൂപധാതുയാ ആയതനകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘രൂപീ മനോമയോ സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗീ അഹീനിന്ദ്രിയോ’’തി (ദീ. നി. ൧.൮൭) സുത്തം നിസ്സായ ബ്രഹ്മകായികാനം ഘാനാദിനിമിത്താനിപി ആയതനാനേവാതി കപ്പേത്വാ സളായതനികോ തേസം അത്തഭാവോതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ¶ അന്ധകാനഞ്ചേവ സമ്മിതിയാനഞ്ച; തേ സന്ധായ സളായതനികോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, ലദ്ധിവസേന പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം യം തത്ഥ ആയതനം നത്ഥി, തസ്സ വസേന ചോദേതും അത്ഥി തത്ഥ ഘാനായതനന്തിആദി ആരദ്ധം. തതോ പരവാദീ യം തത്ഥ അജ്ഝത്തികാനം തിണ്ണം ആയതനാനം ഘാനാദികം സണ്ഠാനനിമിത്തം തദേവ ആയതനന്തി ലദ്ധിയാ പടിജാനാതി. ബാഹിരാനം ഗന്ധായതനാദീനം വസേന പുട്ഠോ ഘാനപ്പസാദാദയോ തത്ഥ ന ഇച്ഛതി, തസ്മാ തേസം ഗോചരം പടിസേധേന്തോ പടിക്ഖിപതി. പടിലോമപഞ്ഹസംസന്ദനപഞ്ഹേസുപി ഇമിനാവുപായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൫൨൧. അത്ഥി തത്ഥ ഘാനായതനം അത്ഥി ഗന്ധായതനം തേന ഘാനേന തം ഗന്ധം ഘായതീതി തസ്മിംയേവ പരസമയേ ഏകച്ചേ ആചരിയേ സന്ധായ വുത്തം. തേ കിര തത്ഥ ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി പരിപുണ്ണാനി ഇച്ഛന്തി, ആയതനേന ച നാമ സകിച്ചകേന ഭവിതബ്ബന്തി തേഹി ഘാനാദീഹി തേ ഗന്ധാദയോ ഘായന്തി സായന്തി ഫുസന്തീതിപി ഇച്ഛന്തി. തം ലദ്ധിം സന്ധായ പരവാദീ ആമന്താതി പടിജാനാതി.

൫൨൨. അത്ഥി ¶ തത്ഥ മൂലഗന്ധോതിആദീനി പന പുട്ഠോ അത്ഥിഭാവം സാധേതും അസക്കോന്തോ പടിക്ഖിപതി. നനു അത്ഥി തത്ഥ ¶ ഘാനനിമിത്തന്തിആദി സണ്ഠാനമത്തസ്സേവ സാധകം, ന ആയതനസ്സ, തസ്മാ ഉദാഹടമ്പി അനുദാഹടസദിസമേവാതി.

൫൨൪-൫൨൬. ഇദാനി അരൂപേ രൂപകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപ’’ന്തി വചനതോ ആരുപ്പഭവേപി ഓളാരികരൂപാ നിസ്സടം സുഖുമരൂപം അത്ഥീതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ അത്ഥി രൂപന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

൫൨൭-൫൩൭. ഇദാനി ¶ രൂപം കമ്മന്തികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം കായവചീവിഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതം രൂപമേവ കായകമ്മം വചീകമ്മം നാമ, തഞ്ച കുസലസമുട്ഠാനം കുസലം, അകുസലസമുട്ഠാനം അകുസലന്തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി മഹിസാസകാനഞ്ചേവ സമ്മിതിയാനഞ്ച; തേ സന്ധായ കുസലേന ചിത്തേന സമുട്ഠിതന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം സചേ തം കുസലം, യ്വായം സാരമ്മണാദിഭേദോ കുസലസ്സ ലബ്ഭതി, അത്ഥി തേ സോ തസ്സാതി ചോദേതും സാരമ്മണന്തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ പത്ഥനാ പണിധീതി ചേതനായേവേതം വേവചനം. കുസലചേതനായേവ ഹി പകപ്പയമാനാ പത്ഥനാതി. പകപ്പനവസേന ഠിതത്താ പണിധീതി ച വുച്ചതി. പരതോ പന കുസലേന ചിത്തേന സമുട്ഠിതാ വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ സദ്ധാതിആദീസു വേദനാദീനഞ്ഞേവ ചേത്ഥ പത്ഥനാ പണിധീതി ലബ്ഭതി, ന ചേതനായ. കസ്മാ? ദ്വിന്നം ചേതനാനം ഏകതോ അഭാവാ, സോതപതിതത്താ പന ഏവം തന്തി ഗതാതി വേദിതബ്ബാ. രൂപായതനന്തിആദി ¶ പുരിമവാരേ ‘‘സബ്ബന്തം കുസല’’ന്തി സംഖിത്തസ്സ പഭേദദസ്സനത്ഥം വുത്തം ¶ . സേസാ സംസന്ദനനയാ, വചീകമ്മകഥാ ‘‘അകുസലേന ചിത്തേന സമുട്ഠിത’’ന്തിആദിവിധാനഞ്ച സബ്ബം പാളിഅനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബം. അസുചീതി പനേത്ഥ സുക്കം അധിപ്പേതം. സുത്തസാധനം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൫൪൦. ഇദാനി ജീവിതിന്ദ്രിയകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ജീവിതിന്ദ്രിയം നാമ ചിത്തവിപ്പയുത്തോ അരൂപധമ്മോ, തസ്മാ രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം നത്ഥീതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി പുബ്ബസേലിയാനഞ്ചേവ സമ്മിതിയാനഞ്ച; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. നത്ഥി രൂപീനം ധമ്മാനം ആയൂതി പഞ്ഹേ ഉപാദിന്നരൂപാനമ്പി തിണകട്ഠാദീനമ്പി സന്താനവസേന പവത്തിമേവ ആയു ഠിതി യപനാ യാപനാ ഇരിയനാ വത്തനാ പാലനാതി ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിക്ഖിപതി. അത്ഥീതി പഞ്ഹേപി ഇമിനാ കാരണേന പടിജാനാതി. അത്ഥി അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയന്തി പഞ്ഹേ ¶ അരൂപധമ്മാനം ചിത്തവിപ്പയുത്തം ജീവിതിന്ദ്രിയസന്താനം നാമ അത്ഥീതി ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിജാനാതി.

൫൪൧. രൂപീനം ധമ്മാനം ആയു അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയന്തി പഞ്ഹേ സത്തസന്താനേ രൂപിനോ വാ ഹോന്തു അരൂപിനോ വാ, സബ്ബേസം ചിത്തവിപ്പയുത്തം അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയമേവ ഇച്ഛതി, തസ്മാ പടിജാനാതി.

൫൪൨. നിരോധസമാപന്നപഞ്ഹേസുപി ചിത്തവിപ്പയുത്തം അരൂപജീവിതമേവ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി ച പടിജാനാതി ച. സകവാദീ പന തം അസമ്പടിച്ഛന്തോ യം അരൂപപവത്തേ അസതി അത്ഥി, രൂപേന തേന ഭവിതബ്ബന്തി ചോദേതും ഹഞ്ചീതിആദിമാഹ. സങ്ഖാരക്ഖന്ധപഞ്ഹേ ഫസ്സാദിസങ്ഖാരക്ഖന്ധം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, കായകമ്മാദിസങ്ഖാരക്ഖന്ധം സന്ധായ പടിജാനാതി. കായവിഞ്ഞത്തി ¶ വചീവിഞ്ഞത്തി സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്തോ ജീവിതിന്ദ്രിയന്തി ഏവമാദയോപി ധമ്മാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നാതിസ്സ ലദ്ധി. സകവാദീ പന തം അസമ്പടിച്ഛന്തോ യദി നിരുദ്ധേപി അരൂപപവത്തേ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ അത്ഥി, ചതുന്നമ്പി ഖന്ധാനം അത്ഥിതാ ഹോതൂതി ചോദേതും അത്ഥി വേദനാക്ഖന്ധോതി ആദിമാഹ. ഇതരോ അന്തോസമാപത്തിം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, സമാപജ്ജന്തസ്സ ച വുട്ഠഹന്തസ്സ ച പുബ്ബാപരഭാഗം സന്ധായ പടിജാനാതി.

൫൪൩. അസഞ്ഞസത്തവാരേപി ¶ ഏസേവ നയോ. തസ്സ ഹി ലദ്ധിയാ അസഞ്ഞസത്താനം പടിസന്ധികാലേ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝതി, തേന സഹ ചിത്തവിപ്പയുത്തഅരൂപജീവിതിന്ദ്രിയം ഉപ്പജ്ജിത്വാ യാവതായുകം പവത്തതി. തസ്മാ തേസം ജീവിതിന്ദ്രിയം നത്ഥീതി പുട്ഠോ പടിക്ഖിപതി, അത്ഥീതി പുട്ഠോ പടിജാനാതി. വേദനാക്ഖന്ധാദയോപി തേസം പവത്തിവസേന പടിക്ഖിപതി, ചുതിപടിസന്ധിവസേന പടിജാനാതി. സകവാദീ പന തം അനിച്ഛന്തോ ‘‘സചേ തത്ഥ ഏകക്ഖണേപി വേദനാദയോ അത്ഥി, പഞ്ചവോകാരഭവത്തം പാപുണാതീ’’തി ചോദേതും പഞ്ചവോകാരഭവോതി ആഹ. ഇതരോ സുത്തവിരോധഭയാ പടിക്ഖിപതി.

൫൪൪-൫൪൫. ഏകദേസം ഭിജ്ജതീതി പഞ്ഹേ സമ്പയുത്തം ഭിജ്ജതി, വിപ്പയുത്തം തിട്ഠതീതി തസ്സ ലദ്ധി, തസ്മാ പടിജാനാതി. ദ്വേ ജീവിതിന്ദ്രിയാനീതി പുച്ഛാ പരവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. രൂപാരൂപവസേന ഹി ദ്വേ ജീവിതിന്ദ്രിയാനി, തേഹിയേവ സത്തോ ജീവതി, തേസം ഭങ്ഗേന മരതീതി വുച്ചതി. ചുതിക്ഖണസ്മിഞ്ഹി ദ്വേപി ജീവിതാനി സഹേവ ഭിജ്ജന്തി.

൫൪൬. ഇദാനി ¶ കമ്മഹേതുകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേന അരഹതാ പുരിമഭവേ അരഹാ അബ്ഭാചിക്ഖിതപുബ്ബോ, സോ തസ്സ കമ്മസ്സ ഹേതു അരഹത്താ പരിഹായതീതി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി പുബ്ബസേലിയാനഞ്ചേവ സമ്മിതിയാനഞ്ച; തേ സന്ധായ കമ്മഹേതൂതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസം പരിഹാനികഥായം വുത്തനയമേവ ¶ .

ഹന്ദ ഹി അരഹന്താനം അബ്ഭാചിക്ഖതീതി ഇദം യസ്സ കമ്മസ്സ ഹേതു പരിഹായതി, തം സമ്പടിച്ഛാപേതും വദതി. അഥ നം സകവാദീ തം പക്ഖം പടിജാനാപേത്വാ ‘‘യദി ഏവം യേഹി അരഹന്തോ ന അബ്ഭാചിക്ഖിതപുബ്ബാ, തേ സബ്ബേ അരഹത്തം പാപുണേയ്യു’’ന്തി ചോദേതും യേ കേചീതിആദിമാഹ. ഇതരോ തസ്സ കമ്മസ്സ അരഹത്തം സമ്പാപുണനേ നിയാമം അപസ്സന്തോ പടിക്ഖിപതി.

൫൪൭. ഇദാനി ¶ ¶ ആനിസംസദസ്സാവീകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ സകസമയേ സങ്ഖാരേ ആദീനവതോ നിബ്ബാനഞ്ച ആനിസംസതോ പസ്സന്തസ്സ സംയോജനപ്പഹാനം ഹോതീതി നിച്ഛയോ. യേസം പന തേസു ദ്വീസുപി ഏകംസികവാദം ഗഹേത്വാ ‘‘ആനിസംസദസ്സാവിനോവ സംയോജനപ്പഹാനം ഹോതീ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥസ്സ ‘‘ഏകംസികവാദോ തയാ ഗഹിതോ, ആദീനവോപി ദട്ഠബ്ബോയേവാ’’തി വിഭാഗദസ്സനത്ഥം സകവാദീ സങ്ഖാരേതിആദിമാഹ.

സങ്ഖാരേ ¶ ച അനിച്ചതോ മനസികരോതി, നിബ്ബാനേ ച ആനിസംസദസ്സാവീ ഹോതീതി പഞ്ഹസ്മിം അയമധിപ്പായോ – ആനിസംസദസ്സാവിസ്സ സംയോജനാനം പഹാനം ഹോതീതി തേസം ലദ്ധി. നനു സങ്ഖാരേ അനിച്ചതോ മനസികരോതോ സംയോജനാ പഹീയന്തീതി ച പുട്ഠോ ആമന്താതി പടിജാനാതി. തേന തേ സങ്ഖാരേ ച അനിച്ചതോ മനസികരോതി, നിബ്ബാനേ ച ആനിസംസദസ്സാവീ ഹോതീതി ഇദം ആപജ്ജതി, കിം സമ്പടിച്ഛസി ഏതന്തി. തതോ പരവാദീ ഏകചിത്തക്ഖണം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി, ദുതിയം പുട്ഠോ നാനാചിത്തവസേന പടിജാനാതി. സകവാദീ പനസ്സ അധിപ്പായം മദ്ദിത്വാ അനിച്ചമനസികാരസ്സ ആനിസംസദസ്സാവിതായ ച ഏകതോ പടിഞ്ഞാതത്താ ദ്വിന്നം ഫസ്സാനം ദ്വിന്നം ചിത്താനം സമോധാനം ഹോതീതി പുച്ഛതി. ഇതരോ ദ്വിന്നം സമോധാനം അപസ്സന്തോ പടിക്ഖിപതി. ദുക്ഖതോതിആദിപഞ്ഹേസുപി ഏസേവ നയോ. കിം പനേത്ഥ സന്നിട്ഠാനം, കിം അനിച്ചാദിതോ മനസികരോതോ സംയോജനാ പഹീയന്തി, ഉദാഹു നിബ്ബാനേ ആനിസംസദസ്സാവിസ്സ, ഉദാഹു ദ്വേപി ഏകതോ കരോന്തസ്സാതി. യദി താവ അനിച്ചാദിതോ മനസികരോതോ പഹാനം ¶ ഭവേയ്യ, വിപസ്സനാചിത്തേനേവ ഭവേയ്യ. അഥ ആനിസംസദസ്സാവിനോ, അനുസ്സവവസേന നിബ്ബാനേ ആനിസംസം പസ്സന്തസ്സ വിപസ്സനാചിത്തേനേവ ഭവേയ്യ, അഥ ദ്വേപി ഏകതോ കരോന്തസ്സ ഭവേയ്യ, ദ്വിന്നം ഫസ്സാദീനം സമോധാനം ഭവേയ്യ. യസ്മാ പന അരിയമഗ്ഗക്ഖണേ അനിച്ചാദിമനസികാരസ്സ കിച്ചം നിപ്ഫത്തിം ഗച്ഛതി പുന നിച്ചതോതിആദിഗഹണസ്സ അനുപ്പത്തിധമ്മഭാവതോ, നിബ്ബാനേ ച പച്ചക്ഖതോവ ആനിസംസദസ്സനം ഇജ്ഝതി, തസ്മാ കിച്ചനിപ്ഫത്തിവസേന അനിച്ചാദിതോ ¶ മനസികരോതോ ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തിവസേന ച നിബ്ബാനേ ആനിസംസദസ്സാവിസ്സ സംയോജനാനം പഹാനം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

൫൪൮. നിബ്ബാനേ സുഖാനുപസ്സീതി സുത്തം നിബ്ബാനേ സുഖാനുപസ്സനാദിഭാവമേവ സാധേതി, ന ആനിസംസദസ്സാവിതാമത്തേന സംയോജനാനം പഹാനം. തസ്മാ ആഭതമ്പി അനാഭതസദിസമേവാതി.

൫൪൯. ഇദാനി അമതാരമ്മണകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘നിബ്ബാനം മഞ്ഞതീ’’തിആദീനം ¶ അയോനിസോ അത്ഥം ഗഹേത്വാ അമതാരമ്മണം സംയോജനം ഹോതീതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി പുബ്ബസേലിയാനം, തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം സചേ അമതാരമ്മണം സംയോജനം, അമതസ്സ സംയോജനിയാദിഭാവോ ആപജ്ജതീതി ചോദേതും അമതം സംയോജനിയന്തിആദിമാഹ. ഇതരോ സുത്തവിരോധഭയേന സബ്ബം പടിക്ഖിപതി. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബവാരേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോതി ആഹടസുത്തം പന ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനം സന്ധായ ഭാസിതം, തസ്മാ അസാധകന്തി.

൫൫൨-൫൫൩. ഇദാനി ¶ രൂപം സാരമ്മണന്തികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ രൂപം സപ്പച്ചയട്ഠേന സാരമ്മണം നാമ ഹോതി, ന അഞ്ഞം ആരമ്മണം കരോതീതി ആരമ്മണപച്ചയവസേന. യേസം പന അവിസേസേന രൂപം സാരമ്മണന്തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഉത്തരാപഥകാനം; തേ സന്ധായ ആരമ്മണത്ഥസ്സ വിഭാഗദസ്സനത്ഥം പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ പാളിഅനുസാരേനേവ വേദിതബ്ബം. ന വത്തബ്ബന്തി പഞ്ഹേ ഓലുബ്ഭാരമ്മണം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ സകവാദിസ്സ. ദുതിയപഞ്ഹേപി പച്ചയാരമ്മണം സന്ധായ പടിഞ്ഞാ തസ്സേവ. ഇതി സപ്പച്ചയട്ഠേനേവേത്ഥ സാരമ്മണതാ സിദ്ധാതി.

൫൫൪-൫൫൬. ഇദാനി ¶ അനുസയാ അനാരമ്മണാതികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം അനുസയാ നാമ ചിത്തവിപ്പയുത്താ അഹേതുകാ അബ്യാകതാ, തേനേവ ച അനാരമ്മണാതി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനഞ്ചേവ ഏകച്ചാനഞ്ച ഉത്തരാപഥകാനം; തേ സന്ധായ അനുസയാതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ¶ ഇതരസ്സ. അഥ നം അനാരമ്മണേന നാമ ഏവംവിധേന ഭവിതബ്ബന്തി ചോദേതും രൂപന്തിആദിമാഹ. കാമരാഗോതിആദി കാമരാഗാനുസയതോ അനഞ്ഞത്താ ദസ്സിതം. സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ അനാരമ്മണോതി പഞ്ഹേ ചിത്തസമ്പയുത്തസങ്ഖാരക്ഖന്ധം സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. അനുസയം ജീവിതിന്ദ്രിയം കായകമ്മാദിരൂപഞ്ച സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നം, തം സന്ധായ പടിജാനാതി. ഇമിനാവുപായേന സബ്ബവാരേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സാനുസയോതി പഞ്ഹേ പന അപ്പഹീനാനുസയത്താ സാനുസയതാ അനുഞ്ഞാതാ. ന അനുസയാനം പവത്തിസബ്ഭാവാ. യോ ഹി അപ്പഹീനോ, ന സോ അതീതോ, നാനാഗതോ, ന പച്ചുപ്പന്നോ ച. മഗ്ഗവജ്ഝകിലേസോ പനേസ അപ്പഹീനത്താവ അത്ഥീതി ¶ വുച്ചതി. ഏവരൂപസ്സ ച ഇദം നാമ ആരമ്മണന്തി ന വത്തബ്ബം. തസ്മാ തം പടിക്ഖിത്തം. തം പനേതം ന കേവലം അനുസയസ്സ, രാഗാദീനമ്പി താദിസമേവ, തസ്മാ അനുസയാനം അനാരമ്മണതാസാധകം ന ഹോതീതി.

അനുസയാ അനാരമ്മണാതികഥാവണ്ണനാ.

൫. ഞാണം അനാരമ്മണന്തികഥാവണ്ണനാ

൫൫൭-൫൫൮. ഇദാനി ഞാണം അനാരമ്മണന്തികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ അരഹാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസമങ്ഗീ ഞാണീതി വുച്ചതി, തസ്സ ഞാണസ്സ തസ്മിം ഖണേ ആരമ്മണം നത്ഥി, തസ്മാ ഞാണം അനാരമ്മണന്തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ അനുസയകഥായം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

൫൫൯-൫൬൧. ഇദാനി അതീതാനാഗതാരമ്മണകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ അതീതാനാഗതാരമ്മണം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ തദാരമ്മണേന ചിത്തേന ആരമ്മണസ്സ ¶ നത്ഥിതായ അനാരമ്മണേന ¶ ഭവിതബ്ബന്തി അതീതം അനാരമ്മണന്തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഉത്തരാപഥകാനം, തേ സന്ധായ അതീതാരമ്മണന്തി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ യഥാപാളിമേവ നിയ്യാതീതി.

൫൬൨. ഇദാനി ¶ വിതക്കാനുപതിതകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ വിതക്കാനുപതിതാ നാമ ദുവിധാ – ആരമ്മണതോ ച സമ്പയോഗതോ ച. തത്ഥ അസുകചിത്തം നാമ വിതക്കസ്സാരമ്മണം ന ഹോതീതി നിയമാഭാവതോ സിയാ സബ്ബം ചിത്തം വിതക്കാനുപതിതം, വിതക്കവിപ്പയുത്തചിത്തസബ്ഭാവതോ പന ന സബ്ബം ചിത്തം വിതക്കാനുപതിതം. ഇതി ഇമം വിഭാഗം അകത്വാ അവിസേസേനേവ സബ്ബം ചിത്തം വിതക്കാനുപതിതന്തി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി ഉത്തരാപഥകാനം, തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ പാളിവസേനേവ നിയ്യാതീതി.

൮. വിതക്കവിപ്ഫാരസദ്ദകഥാവണ്ണനാ

൫൬൩. ഇദാനി വിതക്കവിപ്ഫാരസദ്ദകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ ‘‘വിതക്കവിചാരാ വചീസങ്ഖാരാ’’തി വുത്താ, തസ്മാ സബ്ബസോ വിതക്കയതോ വിചാരയതോ അന്തമസോ മനോധാതുപവത്തികാലേപി വിതക്കവിപ്ഫാരോ സദ്ദോയേവാതി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി പുബ്ബസേലിയാനം; തേ സന്ധായ സബ്ബസോതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം യദി വിതക്കവിപ്ഫാരമത്തം സദ്ദോ, ഫസ്സാദിവിപ്ഫാരോപി സദ്ദോ ഭവേയ്യാതി ചോദേതും സബ്ബസോ ഫുസയതോതിആദിമാഹ. ഇതരോ താദിസം സുത്തലേസം അപസ്സന്തോ പടിക്ഖിപതി. വിതക്കവിപ്ഫാരോ സദ്ദോ സോതവിഞ്ഞേയ്യോതി വിതക്കസ്സ വിപ്ഫാരമത്തമേവ ¶ സദ്ദോതി കത്വാ പുച്ഛതി, ന വിതക്കവിപ്ഫാരസമുട്ഠിതം സുത്തപമത്താനം ¶ സദ്ദം, ഇതരോ പടിക്ഖിപതി. നനു വിതക്കവിപ്ഫാരസദ്ദോ ന സോതവിഞ്ഞേയ്യോതി ഇദം തസ്സേവ ലദ്ധിയാ ദസ്സേതി. സോ ഹി വിതക്കവിപ്ഫാരമത്തമേവ സദ്ദം വദതി, സോ ന സോതവിഞ്ഞേയ്യോതി. ഇതരോ പന ‘‘വിതക്കവിപ്ഫാരസദ്ദം സുത്വാ ആദിസതീ’’ തി (ദീ. നി. ൩.൧൪൮) വചനതോ സോതവിഞ്ഞേയ്യോവാതി വദതി.

൯. നയഥാചിത്തസ്സ വാചാതികഥാവണ്ണനാ

൫൬൪. ഇദാനി ¶ നയഥാചിത്തസ്സ വാചാതികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ കോചി അഞ്ഞം ഭണിസ്സാമീതി അഞ്ഞം ഭണതി, തസ്മാ നയഥാചിത്തസ്സ വാചാ ചിത്താനുരൂപാ ചിത്താനുഗതികാ ന ഹോതി, വിനാപി ചിത്തേന പവത്തതീതി യേസം ലദ്ധി; സേയ്യഥാപി പുബ്ബസേലിയാനം; തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. അഥ നം ‘‘യദി തംസമുട്ഠാപകം ചിത്തം ന സിയാ, ഫസ്സാദയോപി തസ്മിം ഖണേ ന സിയു’’ന്തി ചോദേതും അഫസ്സകസ്സാതിആദിമാഹ. ന ഭണിതുകാമോതിആദീസു യസ്മാ അഞ്ഞം ഭണിസ്സാമീതി അഞ്ഞം ഭണന്തോപി ഭണിതുകാമോയേവ നാമ ഹോതി, തസ്മാ ന ഹേവാതി പടിക്ഖിപതി.

൫൬൫. നനു അത്ഥി കോചി അഞ്ഞം ഭണിസ്സാമീതിആദീസു ചീവരന്തി ഭണിതുകാമോ ചീരന്തി ഭണേയ്യ. തത്ഥ അഞ്ഞം ഭണിതുകാമതാചിത്തം, അഞ്ഞം ഭണനചിത്തം, ഇതി പുബ്ബഭാഗേന ചിത്തേന അസദിസത്താ അയഥാചിത്തോ നാമ ഹോതി, തേനസ്സ കേവലം അനാപത്തി നാമ ഹോതി, ന പന ചീരന്തി വചനസമുട്ഠാപകചിത്തം നത്ഥി, ഇതി അചിത്തകാ സാ വാചാതി അത്ഥം സന്ധായ ഇമിനാ ഉദാഹരണേന ‘‘നയഥാചിത്തസ്സ വാചാ’’തി പതിട്ഠാപിതാപി അപ്പതിട്ഠാപിതാവ ഹോതീതി.

നയഥാചിത്തസ്സ വാചാതികഥാവണ്ണനാ.

൧൦. നയഥാചിത്തസ്സ കായകമ്മന്തികഥാവണ്ണനാ

൫൬൬-൫൬൭. ഇദാനി ¶ ¶ നയഥാചിത്തസ്സ കായകമ്മന്തികഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യസ്മാ കോചി അഞ്ഞത്ര ഗച്ഛിസ്സാമീതി അഞ്ഞത്ര ഗച്ഛതി, തസ്മാ നയഥാചിത്തസ്സ കായകമ്മം ചിത്താനുരൂപം ചിത്താനുഗതികം ന ഹോതി, വിനാപി ചിത്തേന പവത്തതീതി യേസം ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി പുബ്ബസേലിയാനംയേവ, തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബന്തി.

നയഥാചിത്തസ്സ കായകമ്മന്തികഥാവണ്ണനാ.

൧൧. അതീതാനാഗതസമന്നാഗതകഥാവണ്ണനാ

൫൬൮-൫൭൦. ഇദാനി ¶ അതീതാനാഗതേഹി സമന്നാഗതകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ സമന്നാഗതപഞ്ഞത്തി പടിലാഭപഞ്ഞത്തീതി ദ്വേ പഞ്ഞത്തിയോ വേദിതബ്ബാ. താസു പച്ചുപ്പന്നധമ്മസമങ്ഗീ സമന്നാഗതോതി വുച്ചതി. അട്ഠ സമാപത്തിലാഭിനോ പന സമാപത്തിയോ കിഞ്ചാപി ന ഏകക്ഖണേ പവത്തന്തി, അഞ്ഞാ അതീതാ ഹോന്തി, അഞ്ഞാ അനാഗതാ, അഞ്ഞാ പച്ചുപ്പന്നാ, പടിവിജ്ഝിത്വാ അപരിഹീനതായ പന ലാഭീതി വുച്ചതി. തത്ഥ യേസം ഇമം വിഭാഗം അഗ്ഗഹേത്വാ യസ്മാ ഝാനലാഭീനം അതീതാനാഗതാനി ഝാനാനിപി അത്ഥി, തസ്മാ ‘‘തേ അതീതേനപി അനാഗതേനപി സമന്നാഗതാ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം. തേ സന്ധായ പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി. ‘‘അട്ഠവിമോക്ഖഝായീ’’തിആദി പന ലാഭീഭാവസ്സ സാധകം, ന സമന്നാഗതഭാവസ്സാതി.

൫൭൧-൫൭൨. ഇദാനി ¶ ¶ നിരോധകഥാ നാമ ഹോതി. തത്ഥ യേസം ‘‘ഉപപത്തേസിയന്തി സങ്ഖം ഗതസ്സ ഭവങ്ഗചിത്തസ്സ ഭങ്ഗക്ഖണേന സഹേവ കിരിയാതി സങ്ഖം ഗതാ ¶ കുസലാ വാ അകുസലാ വാ ചത്താരോ ഖന്ധാ ചിത്തസമുട്ഠാനരൂപഞ്ചാതി പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഉപ്പജ്ജന്തി. തേസു ഹി അനുപ്പന്നേസു ഭവങ്ഗേ നിരുദ്ധേ സന്തതിവിച്ഛേദോ ഭവേയ്യാ’’തി ലദ്ധി, സേയ്യഥാപി അന്ധകാനം; തേ സന്ധായ ഉപപത്തേസിയേതി പുച്ഛാ സകവാദിസ്സ, പടിഞ്ഞാ ഇതരസ്സ. തത്ഥ ഉപപത്തേസിയേതി ചതൂസുപി പദേസു ബഹുവചനഭുമ്മത്ഥേ ഏകവചനഭുമ്മം. ഉപപത്തേസിയേസു പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അനിരുദ്ധേസൂതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ. ദസന്നന്തി ഉപപത്തേസിയഖന്ധാനഞ്ച കിരിയഖന്ധാനഞ്ച വസേന വുത്തം. തത്ഥ പഠമപഞ്ഹേ ഖന്ധലക്ഖണവസേന കിരിയവസേന ച പഞ്ചേവ നാമ തേ ഖന്ധാതി പടിക്ഖിപതി. ദുതിയപഞ്ഹേ പുരിമപച്ഛിമവസേന ഉപപത്തേസിയകിരിയവസേന ച നാനത്തം സന്ധായ പടിജാനാതി. ദ്വിന്നം പന ഫസ്സാനം ചിത്താനഞ്ച സമോധാനം പുട്ഠോ സുത്തലേസാഭാവേന പടിക്ഖിപതി.