തീകാ > അഭിധമ്മപിടക (ടീകാ) > അഭിധമ്മാവതാരോ-നാമരൂപപരിച്ഛേദോ

തസ്മാ അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകലക്ഖണം കുസലം, അകുസലവിദ്ധംസനരസം, വോദാനപച്ചുപട്ഠാനം. വജ്ജപടിപക്ഖത്താ അനവജ്ജലക്ഖണം വാ കുസലം, വോദാനഭാവരസം, ഇട്ഠവിപാകപച്ചുപട്ഠാനം, യോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം. സാവജ്ജാനിട്ഠവിപാകലക്ഖണമകുസലം. തദുഭയവിപരീതലക്ഖണമബ്യാകതം, അവിപാകാരഹം വാ.

തത്ഥ ¶ കുസലചിത്തം ഏകവീസതിവിധം ഹോതി, തദിദം ഭൂമിതോ ചതുബ്ബിധം ഹോതി – കാമാവചരം, രൂപാവചരം, അരൂപാവചരം, ലോകുത്തരഞ്ചേതി.

തത്ഥ കാമാവചരകുസലചിത്തം ഭൂമിതോ ഏകവിധം, സവത്ഥുകാവത്ഥുകഭേദതോ ദുവിധം, ഹീനമജ്ഝിമപണീതഭേദതോ തിവിധം, സോമനസ്സുപേക്ഖാഞാണപ്പയോഗഭേദതോ അട്ഠവിധം ഹോതി. സേയ്യഥിദം – സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികമേകം, സസങ്ഖാരികമേകം, സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികമേകം, സസങ്ഖാരികമേകം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികമേകം, സസങ്ഖാരികമേകം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഞാണവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികമേകം, സസങ്ഖാരികമേകന്തി ഇദം അട്ഠവിധമ്പി കാമാവചരകുസലചിത്തം നാമ.

ഉദ്ദാനതോ ദുവേ കാമാ, ക്ലേസവത്ഥുവസാ പന;

കിലേസോ ഛന്ദരാഗോവ, വത്ഥു തേഭൂമവട്ടകം.

കിലേസകാമോ ¶ കാമേതി, വത്ഥു കാമീയതീതി ച;

സിജ്ഝതി ദുവിധോപേസ, കാമോ വോ കാരകദ്വയേ.

യസ്മിം ¶ പന പദേസേ സോ, കാമോയം ദുവിധോപി ച;

സമ്പത്തീനം വസേനാവ-ചരതീതി ച സോ പന.

പദേസോ ചതുപായാനം, ഛന്നം ദേവാനമേവ ച;

മനുസ്സാനം വസേനേവ, ഏകാദസവിധോ പന.

കാമോവചരതീതേത്ഥ, കാമാവചരസഞ്ഞിതോ;

അസ്സാഭിലക്ഖിതത്താ ഹി, സസത്ഥാവചരോ വിയ.

സ്വായം രൂപഭവോ രൂപം, ഏവം കാമോതി സഞ്ഞിതോ;

ഉത്തരസ്സ പദസ്സേവ, ലോപം കത്വാ ഉദീരിതോ.

തസ്മിം ¶ കാമേ ഇദം ചിത്തം, സദാവചരതീതി ച;

കാമാവചരമിച്ചേവം, കഥിതം കാമഘാതിനാ.

പടിസന്ധിം ഭവേ കാമേ, അവചാരയതീതി വാ;

കാമാവചരമിച്ചേവം, പരിയാപന്നന്തി തത്ര വാ.

ഇദം അട്ഠവിധം ചിത്തം, കാമാവചരസഞ്ഞിതം;

ദസപുഞ്ഞക്രിയവത്ഥു-വസേനേവ പവത്തതി.

ദിട്ഠിജ്ജുത്തം സംസുതിച്ചാപചായോ,

ഞേയ്യോ ഏവം പുഞ്ഞവത്ഥുപ്പഭേദോ.

ഗച്ഛന്തി സങ്ഗഹം ദാനേ, പത്തിദാനാനുമോദനാ;

തഥാ സീലമയേ പുഞ്ഞേ, വേയ്യാവച്ചാപചായനാ.

ദേസനാ സവനം ദിട്ഠി-ഉജുകാ ഭാവനാമയേ;

പുന തീണേവ സമ്ഭോന്തി, ദസ പുഞ്ഞക്രിയാപി ച.

സബ്ബാനുസ്സതിപുഞ്ഞഞ്ച, പസംസാ സരണത്തയം;

യന്തി ദിട്ഠിജുകമ്മസ്മിം, സങ്ഗഹം നത്ഥി സംസയോ.

പുരിമാ ¶ മുഞ്ചനാ ചേവ, പരാ തിസ്സോപി ചേതനാ;

ഹോതി ദാനമയം പുഞ്ഞം, ഏവം സേസേസു ദീപയേ.

ഇദാനി അസ്സ പനട്ഠവിധസ്സാപി കാമാവചരകുസലചിത്തസ്സ അയമുപ്പത്തിക്കമോ വേദിതബ്ബോ. യദാ ഹി യോ ദേയ്യധമ്മപ്പടിഗ്ഗാഹകാദിസമ്പത്തിം, അഞ്ഞം വാ സോമനസ്സഹേതും ആഗമ്മ ഹട്ഠപഹട്ഠോ ‘‘അത്ഥി ദിന്ന’’ന്തി ആദിനയപ്പവത്തം സമ്മാദിട്ഠിം പുരക്ഖത്വാ പരേഹി അനുസ്സാഹിതോ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോതി, തദാസ്സ സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം ¶ അസങ്ഖാരികം ¶ പഠമം മഹാകുസലചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യദാ പന വുത്തനയേനേവ ഹട്ഠപഹട്ഠോ സമ്മാദിട്ഠിം പുരക്ഖത്വാ പരേഹി ഉസ്സാഹിതോ കരോതി, തദാസ്സ തമേവ ചിത്തം സസങ്ഖാരികം ഹോതി. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ സങ്ഖാരോതി അത്തനോ വാ പരസ്സ വാ പവത്തസ്സ പുബ്ബപ്പയോഗസ്സാധിവചനം. യദാ പന ഞാതിജനസ്സ പടിപത്തിദസ്സനേന ജാതപരിചയാ ബാലകാ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ സോമനസ്സജാതാ സഹസാ യം കിഞ്ചി ഹത്ഥഗതം ദദന്തി വാ വന്ദന്തി വാ, തദാ തേസം തതിയചിത്തമുപ്പജ്ജതി. യദാ പന തേ ‘‘ദേഥ വന്ദഥ, അയ്യേ’’തി വദന്തി, ഏവം ഞാതിജനേന ഉസ്സാഹിതാ ഹുത്വാ ഹത്ഥഗതം ദദന്തി വാ വന്ദന്തി വാ, തദാ തേസം ചതുത്ഥചിത്തമുപ്പജ്ജതി. യദാ പന ദേയ്യധമ്മപ്പടിഗ്ഗാഹകാദീനം അസമ്പത്തിം വാ അഞ്ഞേസം വാ സോമനസ്സഹേതൂനം അഭാവം ആഗമ്മ ചതൂസുപി വികപ്പേസു സോമനസ്സരഹിതാ ഹോന്തി, തദാ സേസാനി ചത്താരി ഉപേക്ഖാസഹഗതാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവം സോമനസ്സുപേക്ഖാഞാണപ്പയോഗഭേദതോ അട്ഠവിധം കാമാവചരകുസലചിത്തം വേദിതബ്ബം.

ദസപുഞ്ഞക്രിയാദീനം, വസേന ച ബഹൂനിപി;

ഏതാനി പന ചിത്താനി, ഭവന്തീതി പകാസയേ.

സത്തരസ സഹസ്സാനി, ദ്വേ സതാനി അസീതി ച;

കാമാവചരപുഞ്ഞാനി, ഭവന്തീതി വിനിദ്ദിസേ.

തം പന യഥാനുരൂപം കാമാവചരസുഗതിയം ഭവഭോഗസമ്പത്തിം അഭിനിപ്ഫാദേതി.

ഇതരേസു പന രൂപാവചരകുസലചിത്തം സവത്ഥുകതോ ഏകവിധം, ദ്വീസു ഭവേസു ഉപ്പജ്ജനതോ ദുവിധം, ഹീനമജ്ഝിമപണീതഭേദതോ തിവിധം, പടിപദാദിഭേദതോ ചതുബ്ബിധം, ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോ പഞ്ചവിധം. സേയ്യഥിദം – കാമച്ഛന്ദബ്യാപാദഥിനമിദ്ധഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചവിചികിച്ഛാവിപ്പഹീനം വിതക്കവിചാരപീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ¶ പഠമം, വിതക്കവിപ്പഹീനം വിചാരപീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ¶ ദുതിയം, വിതക്കവിചാരവിപ്പഹീനം പീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം തതിയം, വിതക്കവിചാരപീതിവിപ്പഹീനം സുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ചതുത്ഥം, വിതക്കവിചാരപീതിസുഖവിപ്പഹീനം ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഞ്ചമന്തി ഇദം പഞ്ചവിധം ¶ രൂപാവചരകുസലചിത്തം നാമ.

തം പന യഥാസമ്ഭവം പഥവീകസിണാദീസു ആരമ്മണേസു പവത്തിവസേന അനേകവിധം ഹോതി. സബ്ബം പനേതം രൂപാവചരഭാവനാപുഞ്ഞവസപ്പവത്തം യഥാനുരൂപം രൂപാവചരൂപപത്തിനിപ്ഫാദകം ഹോതി. ഏവം താവ രൂപാവചരകുസലം വേദിതബ്ബം.

സേസേസു പന ദ്വീസു അരൂപാവചരകുസലചിത്തം താവ ഉപേക്ഖാവേദനായോഗഭേദതോ ഏകവിധം, സവത്ഥുകാവത്ഥുകഭേദതോ ദുവിധം, ഹീനമജ്ഝിമപണീതഭേദതോ തിവിധം, ആരമ്മണഭേദതോ ചതുബ്ബിധം. കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസം, തത്ഥ പവത്തവിഞ്ഞാണം, തസ്സ അപഗമോ, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനന്തി ഇദമസ്സ ചതുബ്ബിധമാരമ്മണം. യഥാപടിപാടിയാ ഏതസ്സാരമ്മണസ്സ ഭേദതോ ചതുബ്ബിധം ഹോതി. സേയ്യഥിദം – സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞാസഹഗതം, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞാസഹഗതം, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞാസഹഗതം, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞാസഹഗതന്തി ഇദം ചതുബ്ബിധം അരൂപാവചരകുസലചിത്തം നാമ. സബ്ബം പനേതം അരൂപാവചരഭാവനാപുഞ്ഞവസപ്പവത്തം യഥാനുരൂപം അരൂപൂപപത്തിനിപ്ഫാദകം ഹോതി. ഏവം അരൂപാവചരകുസലചിത്തം വേദിതബ്ബം.

ഇതരം പന ലോകുത്തരകുസലചിത്തം നിബ്ബാനാരമ്മണതോ ഏകവിധം, നിയതാനിയതവത്ഥുകഭേദതോ ദുവിധം, തീഹി വിമോക്ഖമുഖേഹി പത്തബ്ബതോ തിവിധം, ചതുമഗ്ഗയോഗഭേദതോ ചതുബ്ബിധം ¶ . സേയ്യഥിദം – സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസസഞ്ഞോജനപ്പഹാനകരം സോതാപത്തിമഗ്ഗചിത്തം, രാഗദോസമോഹാനം തനുത്തകരം സകദാഗാമിമഗ്ഗചിത്തം, കാമരാഗബ്യാപാദാനം നിരവസേസപ്പഹാനകരം അനാഗാമിമഗ്ഗചിത്തം, രൂപരാഗഅരൂപരാഗമാനഉദ്ധച്ചഅവിജ്ജാപഹാനകരം അരഹത്തമഗ്ഗചിത്തന്തി ഇദം ചതുബ്ബിധം ലോകുത്തരകുസലചിത്തം നാമ. ഏകേകം പനേത്ഥ ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോ പഞ്ചവിധം ഹോതി, തസ്മാ വീസതിവിധം ഹോതി. സബ്ബം പനേതം ലോകുത്തരഭാവനാപുഞ്ഞവസപ്പവത്തം മഗ്ഗാനുരൂപഫലപ്പവത്തിയാ ചത്താരോ അരിയപുഗ്ഗലേ അഭിനിപ്ഫാദേതി. ഏവം ലോകുത്തരകുസലം വേദിതബ്ബം.

കാമേ ¶ ¶ അട്ഠേവ രൂപേ ച, പഞ്ച ചത്താരിരൂപിസു;

ചത്താരാനുത്തരാനേവം, കുസലാനേകവീസതി.

അകുസലം പന ഭൂമിതോ ഏകവിധം കാമാവചരമേവ, നിയതാനിയതവത്ഥുവസേന ച ഏകഹേതുകദുഹേതുകവസേന ച പടിസന്ധിജനകാജനകവസേന ച ദുവിധം, തീഹി വേദനാഹി യോഗതോ ച ലോഭമൂലം ദോസമൂലം മോഹമൂലന്തി മൂലതോ ച തിവിധം ഹോതി. തത്ഥ ലോഭമൂലം പന സോമനസ്സുപേക്ഖാദിട്ഠിപ്പയോഗഭേദതോ അട്ഠവിധം ഹോതി. സേയ്യഥിദം – സോമനസ്സസഹഗതം ദിട്ഠിഗതസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികമേകം, സസങ്ഖാരികമേകം, സോമനസ്സസഹഗതം ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികമേകം, സസങ്ഖാരികമേകം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ദിട്ഠിഗതസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികമേകം, സസങ്ഖാരികമേകം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികമേകം, സസങ്ഖാരികമേകന്തി.

യദാ ¶ ഹി ‘‘നത്ഥി കാമേസു ആദീനവോ’’തിആദിനാ നയേന മിച്ഛാദിട്ഠിം പുരക്ഖത്വാ കേവലം ഹട്ഠതുട്ഠോ കാമേ വാ പരിഭുഞ്ജതി, ദിട്ഠമങ്ഗലാദീനി വാ സാരതോ പച്ചേതി സഭാവതിക്ഖേനേവ അനുസ്സാഹിതേന ചിത്തേന, തദാസ്സ പഠമം അകുസലചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യദാ പന മന്ദേന സമുസ്സാഹിതേന, തദാ ദുതിയം. യദാ മിച്ഛാദിട്ഠിം അപുരക്ഖത്വാ കേവലം ഹട്ഠതുട്ഠോ മേഥുനം ധമ്മം വാ പരിഭുഞ്ജതി, പരസമ്പത്തിം വാ അഭിജ്ഝായതി, പരസ്സ ഭണ്ഡം വാ ഹരതി സഭാവതിക്ഖേനേവ അനുസ്സാഹിതേന ചിത്തേന, തദാ തതിയം. യദാ മന്ദേന സമുസ്സാഹിതേന, തദാ ചതുത്ഥം ഉപ്പജ്ജതി. യദാ പന കാമാനം വാ അസമ്പത്തിം ആഗമ്മ അഞ്ഞേസം വാ സോമനസ്സഹേതൂനം അഭാവേന ചതൂസുപി വികപ്പേസു സോമനസ്സരഹിതാ ഹോന്തി, തദാ സേസാനി ചത്താരി ഉപേക്ഖാസഹഗതാനി ഉപ്പജ്ജന്തീതി. ഏവം സോമനസ്സുപേക്ഖാദിട്ഠിപ്പയോഗഭേദതോ അട്ഠവിധം ലോഭമൂലം വേദിതബ്ബം.

ദോസമൂലം പന ഏകന്തസവത്ഥുകതോ ഏകവിധം, അസങ്ഖാരസസങ്ഖാരഭേദതോ ദുവിധം ദോമനസ്സസഹഗതം പടിഘസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, സസങ്ഖാരന്തി. അസ്സ പന പാണാതിപാതാദീസു തിക്ഖമന്ദപ്പവത്തികാലേ ഉപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ.

മോഹമൂലമ്പി ¶ ¶ വിചികിച്ഛുദ്ധച്ചയോഗതോ ദുവിധം ഹോതി ഉപേക്ഖാസഹഗതം വിചികിച്ഛാസമ്പയുത്തം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഉദ്ധച്ചസമ്പയുത്തന്തി. തസ്സ അസന്നിട്ഠാനവിക്ഖേപകാലേസു പവത്തി വേദിതബ്ബാതി.

ഏവം താവ ദ്വാദസവിധം അകുസലചിത്തം വേദിതബ്ബം, സബ്ബം പനേതം യഥാനുരൂപം അപായേസു ഉപപത്തിയാ, സുഗതിയമ്പി ദുക്ഖവിസേസസ്സ അഭിനിപ്ഫാദകം ഹോതി.

ലോഭമൂലവസേനട്ഠ, ദോസമൂലവസാ ദുവേ;

മോഹമൂലവസേന ദ്വേ, ഏവം ദ്വാദസധാ സിയും.

പാപാപാപേസ്വപാപേന ¶ , യം വുത്തം പാപമാനസം;

പാപാപാപപ്പഹീനേന, തം മയാ സമുദാഹടം.

ഇതരം പന അബ്യാകതമവിപാകാരഹതോ ഏകവിധം ഹോതി, ജാതിഭേദതോ ദുവിധം വിപാകചിത്തം കിരിയചിത്തന്തി. തത്ഥ വിപാകചിത്തം ഭൂമിഭേദതോ ചതുബ്ബിധം കാമാവചരം രൂപാവചരം അരൂപാവചരം ലോകുത്തരന്തി. തത്ഥ കാമാവചരം ദുവിധം കുസലവിപാകം അകുസലവിപാകന്തി. കുസലവിപാകം ദുവിധം സഹേതുകമഹേതുകഞ്ചേതി.

തത്ഥ സഹേതുകവിപാകചിത്തം സകകുസലം വിയ സോമനസ്സുപേക്ഖാഞാണപ്പയോഗഭേദതോ അട്ഠവിധം. സേയ്യഥിദം – സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, സസങ്ഖാരം, സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, സസങ്ഖാരം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, സസങ്ഖാരം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഞാണവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, സസങ്ഖാരന്തി ഇദം അട്ഠവിധം സഹേതുകവിപാകം നാമ.

യഥാ പനസ്സ കുസലം ദാനാദിവസേന ഛസു ആരമ്മണേസു പവത്തതി, ന ഇദം തഥാ. ഇദം ഹി പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതിതദാരമ്മണവസേന പരിത്തധമ്മപരിയാപന്നേസുയേവ ഛസു ആരമ്മണേസു പവത്തതി. സമ്പയുത്തധമ്മാനഞ്ച വിസേസേ അസതിപി ആദാസതലാദീസു മുഖനിമിത്തം വിയ നിരുസ്സാഹം വിപാകം, മുഖം വിയ സഉസ്സാഹം കുസലന്തി വേദിതബ്ബം. ഇമേസം പന വിപച്ചനട്ഠാനം വേദിതബ്ബം. ഇമാനി ഹി പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതിതദാരമ്മണാനി ഹുത്വാ വിപച്ചന്തി.

കാമാവചരദേവാനം ¶ , മനുസ്സാനം ഇമേ പന;

ദുഹേതുകതിഹേതൂനം, ഭവന്തി പടിസന്ധിയോ.

തതോ പവത്തിയം ഹുത്വാ, ഭവങ്ഗം യാവതായുകം;

ബലവാരമ്മണേ ഹുത്വാ, തദാരമ്മണമേവ ച.

തതോ ¶ ¶ മരണകാലസ്മിം, ചുതി ഹുത്വാ പവത്തരേ;

ഏവം ചതൂസു ഠാനേസു, വിപച്ചന്തീതി നിദ്ദിസേ.

സഭൂമികുസലേഹേവ, മഹാപാകാ സമാ വിനാ;

കമ്മദ്വാരഞ്ച കമ്മഞ്ച, പുഞ്ഞാനം ക്രിയവത്ഥുകം.

അവിഞ്ഞത്തിജനത്താ ഹി, അവിപാകസഭാവതോ;

അപ്പവത്തനതോ ചേവ, പാകാ പുഞ്ഞേഹി നോ സമാ.

പരിത്താരമ്മണത്താ ഹി, തേസമേകന്തതോ പന;

കരുണാമുദിതാ തേസു, ന ജായന്തി കദാചിപി.

തഥാ വിരതിയോ തിസ്സോ, ന പനേതേസു ജായരേ;

പഞ്ച സിക്ഖാപദാ വുത്താ, കുസലാതി ഹി സത്ഥുനാ.

തഥാധിപതിനോപേത്ഥ, ന സന്തീതി വിനിദ്ദിസേ;

ഛന്ദാദീനി ധുരം കത്വാ, അനുപ്പജ്ജനതോ പന.

അസങ്ഖാരസസങ്ഖാര-വിധാനം പന പുഞ്ഞതോ;

ഞേയ്യം പച്ചയതോ ചേവ, വിപാകേസു ച വിഞ്ഞുനാ.

ഹീനാദീനം വിപാകത്താ, പുഞ്ഞാനം പുഞ്ഞവാദിനാ;

ഹീനാദയോ ഭവന്തീതി, വിപാകാ പരിദീപിതാ.

ഇദം അട്ഠവിധം ചിത്തം, ഏകന്തേന സവത്ഥുകം;

ജായതേ കാമലോകസ്മിം, ന പനഞ്ഞത്ഥ ജായതേ.

ഏവം താവ സഹേതുകവിപാകചിത്തം വേദിതബ്ബം.

അഹേതുകവിപാകചിത്തം ¶ പന അലോഭാദിഹേതുവിരഹിതം ഉപേക്ഖാസഹഗതം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം സോതവിഞ്ഞാണം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഘാനവിഞ്ഞാണം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം, സുഖസഹഗതം കായവിഞ്ഞാണം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം അഹേതുകമനോധാതുസമ്പടിച്ഛനം, സോമനസ്സസഹഗതം അഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുസന്തീരണം ¶ , ഉപേക്ഖാസഹഗതം അഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുസന്തീരണന്തി ഇദം പന അട്ഠവിധം അഹേതുകവിപാകചിത്തം നാമ.

ഇദം പന അട്ഠവിധം നിയതവത്ഥുകതോ ഏകവിധം, നിയതാനിയതാരമ്മണതോ ദുവിധം. തത്ഥ വിഞ്ഞാണപഞ്ചകം നിയതാരമ്മണം, സേസത്തയം അനിയതാരമ്മണം. സുഖസോമനസ്സുപേക്ഖാവേദനായോഗതോ തിവിധം. തത്ഥ സുഖസഹഗതം കായവിഞ്ഞാണം, ദ്വിട്ഠാനികം സന്തീരണം സോമനസ്സുപേക്ഖായുത്തം, സേസമുപേക്ഖായുത്തന്തി.

ദിട്ഠാരമ്മണസുതാരമ്മണമുതാരമ്മണദിട്ഠസുതമുതാരമ്മണദിട്ഠ-സുതമുതവിഞ്ഞാതാരമ്മണവസേന പഞ്ചവിധം. തത്ഥ ദിട്ഠാരമ്മണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, സുതാരമ്മണം ¶ സോതവിഞ്ഞാണം, മുതാരമ്മണം ഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണത്തയം, ദിട്ഠസുതമുതാരമ്മണം മനോധാതുസമ്പടിച്ഛനം, ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതാരമ്മണം സേസമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയന്തി.

വത്ഥുതോ ഛബ്ബിധം. കഥം? ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ ചക്ഖുമേവ വത്ഥു, തഥാ സോതഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണാനം സോതഘാനജിവ്ഹാകായവത്ഥു, അവസേസത്തയസ്സ ഹദയവത്ഥുമേവാതി.

ആരമ്മണതോ സത്തവിധം ഹോതി. കഥം? രൂപാരമ്മണമേവ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തഥാ സദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണാനി പടിപാടിയാ സോതഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണാനി, രൂപാദിപഞ്ചാരമ്മണാ മനോധാതു, സേസമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയം ഛളാരമ്മണന്തി.

തം സബ്ബം പന അഹേതുകവിപാകചിത്തം കിച്ചതോ അട്ഠവിധം ഹോതി. കഥം? ദസ്സനകിച്ചം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, സവനഘായനസായനഫുസനസമ്പടിച്ഛനസന്തീരണതദാരമ്മണകിച്ചാനി അവസേസാനി.

തത്ഥ ¶ ചക്ഖുതോ പവത്തം വിഞ്ഞാണം, ചക്ഖുമ്ഹി സന്നിസ്സിതം വിഞ്ഞാണന്തി വാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തഥാ സോതവിഞ്ഞാണാദീനി. തത്ഥ ചക്ഖുസന്നിസ്സിതരൂപവിജാനനലക്ഖണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ¶ , രൂപമത്താരമ്മണരസം, രൂപാഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, രൂപാരമ്മണായ കിരിയാമനോധാതുയാ അപഗമപദട്ഠാനം. തഥാ സോതഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണാനി സോതാദിസന്നിസ്സിതസദ്ദാദിവിജാനനലക്ഖണാനി, സദ്ദാദിമത്താരമ്മണരസാനി, സദ്ദാദീസു അഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനാനി, സദ്ദാദിആരമ്മണാനം കിരിയാമനോധാതൂനം അപഗമപദട്ഠാനാനി. മനോധാതുസമ്പടിച്ഛനം പന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം അനന്തരാ രൂപാദിവിജാനനലക്ഖണം, രൂപാദിസമ്പടിച്ഛനരസം, തഥാഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം അപഗമപദട്ഠാനം.

സേസാ പന ദ്വേ അഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുയോ ഛളാരമ്മണവിജാനനലക്ഖണാ, സന്തീരണാദിരസാ, തഥാഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, ഹദയവത്ഥുപദട്ഠാനാതി വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ പഠമാ ഏകന്തമിട്ഠാരമ്മണേ പവത്തിസബ്ഭാവതോ സോമനസ്സയുത്താവ ഹുത്വാ പഞ്ചദ്വാരേ സന്തീരണകിച്ചം സാധയമാനാ പഞ്ചസു ദ്വാരേസു ഠത്വാ വിപച്ചതി, ഛസു പന ദ്വാരേസു ബലവാരമ്മണേ തദാരമ്മണം ഹുത്വാ വിപച്ചതി. ദുതിയാ ¶ പന ഇട്ഠമജ്ഝത്താരമ്മണേ പവത്തിസബ്ഭാവതോ ഉപേക്ഖാസഹഗതാ ഹുത്വാ സന്തീരണതദാരമ്മണപടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതിവസേന പവത്തനതോ പഞ്ചസു ഠാനേസു വിപച്ചതി. കഥം? മനുസ്സലോകേ താവ ജച്ചന്ധജച്ചബധിരജച്ചജളജച്ചുമ്മത്തകപണ്ഡകഉഭതോബ്യഞ്ജനനപുംസകാദീനം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണകാലേ പടിസന്ധി ഹുത്വാ വിപച്ചതി. പടിസന്ധിയാ വീതിവത്തായ പവത്തിയം യാവതായുകം ഭവങ്ഗം ഹുത്വാ വിപച്ചതി. ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ പഞ്ചാരമ്മണവീഥിയാ സന്തീരണം ഹുത്വാ, ബലവാരമ്മണേ ഛദ്വാരേ തദാരമ്മണം ഹുത്വാ, മരണകാലേ ചുതി ഹുത്വാതി ഇമേസു പന പഞ്ചസു ഠാനേസു വിപച്ചതീതി. ഏവം താവ അഹേതുകവിപാകചിത്താനി വേദിതബ്ബാനി.

കാമാവചരപുഞ്ഞസ്സ ¶ , വിപാകാ ഹോന്തി സോളസ;

തം തിഹേതുകപുഞ്ഞസ്സ, വസേന പരിദീപയേ.

ഇദാനി രൂപാവചരവിപാകചിത്താനി വുച്ചന്തി. താനി നിയതവത്ഥുകതോ ഏകവിധാനി, ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോ പഞ്ചവിധാനി. കഥം? വിതക്കവിചാരപീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഠമം, വിചാരപീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ദുതിയം, പീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം തതിയം, സുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ചതുത്ഥം, ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഞ്ചമന്തി ഇമാനി പഞ്ചപി രൂപാവചരവിപാകചിത്താനി ഉപപത്തിയം പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതിവസേന പവത്തന്തി.

ഇദാനി ¶ അരൂപാവചരവിപാകചിത്താനി വുച്ചന്തി. താനി സകകുസലാനി വിയ ആരമ്മണഭേദതോ ചതുബ്ബിധാനി ഹോന്തി. കഥം? ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞാസഹഗതം, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞാസഹഗതം, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞാസഹഗതം, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞാസഹഗതന്തി ഇമാനി ചത്താരി അരൂപാവചരവിപാകചിത്താനി.

കുസലാനുഗതം കത്വാ, ഭാജിതം കിം മഹഗ്ഗതം;

കാമാവചരപുഞ്ഞംവ, നാസമാനഫലം യതോ.

അത്തനോ കുസലേഹേവ, സമാനം സബ്ബഥാ ഇദം;

ഗജാദീനം യഥാ ഛായാ, ഗജാദിസദിസാ തഥാ.

കാമാവചരപുഞ്ഞംവ, നാപരാപരിയവേദനം;

ഝാനാ അപരിഹീനസ്സ, സത്തസ്സ ഭവഗാമിനോ.

കുസലാനന്തരംയേവ ¶ , ഫലം ഉപ്പജ്ജതീതി ച;

ഞാപനത്ഥം പനേതസ്സ, കുസലാനുഗതം കതം.

പടിപ്പദാക്കമോ ചേവ, ഹീനാദീനഞ്ച ഭേദതോ;

ഝാനാഗമനതോ ചേത്ഥ, വേദിതബ്ബോ വിഭാവിനാ.

അഭാവോധിപതീനഞ്ച ¶ , അയമേവ വിസേസകോ;

സേസം സബ്ബം ച സേസേന, കുസലേന സമം മതം. –

ഏവം രൂപാവചരാരൂപാവചരവിപാകാ വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി ലോകുത്തരവിപാകചിത്താനി ഹോന്തി. താനി ചതുമഗ്ഗയുത്തചിത്തഫലത്താ ചതുബ്ബിധാനി ഹോന്തി. കഥം? സോതാപത്തിമഗ്ഗഫലചിത്തം, സകദാഗാമിമഗ്ഗഫലചിത്തം, അനാഗാമിമഗ്ഗഫലചിത്തം, അരഹത്തമഗ്ഗഫലചിത്തന്തി. ഏവം പനേത്ഥ ഏകേകം ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോ പഞ്ചവിധം, പുന മഗ്ഗവീഥിഫലസമാപത്തിവസേന പവത്തിതോ ദുവിധം. ഏവം ലോകുത്തരകുസലവിപാകചിത്താനി വേദിതബ്ബാനി.

സുഞ്ഞതം ¶ അനിമിത്തന്തി, തഥാപണിഹിതന്തിപി;

ഏതാനി തീണി നാമാനി, മഗ്ഗസ്സാനന്തരേ ഫലേ.

ലബ്ഭന്തി പരഭാഗസ്മിം, വളഞ്ജനഫലേസു ന;

വിപസ്സനാവസേനേവ, താനി നാമാനി ലബ്ഭരേ.

ഹോന്തി സാധിപതീനേവ, ലോകുത്തരഫലാനി തു;

വിപാകേധിപതീ നത്ഥി, ഠപേത്വാ തു അനാസവേ.

അത്തനോ മഗ്ഗഭാവേന, മഗ്ഗോ ‘‘മഗ്ഗോ’’തി വുച്ചതി;

ഫലം മഗ്ഗമുപാദായ, മഗ്ഗോ നാമാതി വുച്ചതി. –

ഏവം ലോകുത്തരവിപാകാ വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി സത്താകുസലവിപാകാനി വുച്ചന്തി. അകുസലവിപാകം ഉപേക്ഖാസഹഗതം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം സോതവിഞ്ഞാണം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഘാനവിഞ്ഞാണം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം, ദുക്ഖസഹഗതം കായവിഞ്ഞാണം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം അഹേതുകമനോധാതുസമ്പടിച്ഛനം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം അഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുസന്തീരണന്തി ഇമാനി സത്ത അകുസലവിപാകചിത്താനി.

ഏത്ഥ ¶ പന ഉപേക്ഖാസഹഗതാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതു ഏകാദസവിധേനാപി അകുസലചിത്തേന കമ്മേ ആയൂഹിതേ കമ്മകമ്മനിമിത്തഗതിനിമിത്തേസു അഞ്ഞതരം ആരമ്മണം കത്വാ ചതൂസു അപായേസു പടിസന്ധി ഹുത്വാ വിപച്ചതി, പടിസന്ധിയാ വീതിവത്തായ ¶ ദുതിയചിത്തവാരം തതോ പട്ഠായ യാവതായുകം ഭവങ്ഗം ഹുത്വാ, അനിട്ഠമജ്ഝത്താരമ്മണായ പഞ്ചവിഞ്ഞാണവീഥിയാ സന്തീരണം ഹുത്വാ, ബലവാരമ്മണേ ഛസു ദ്വാരേസു തദാരമ്മണം ഹുത്വാ, മരണകാലേ ചുതി ഹുത്വാ വിപച്ചതി. ഏവം പഞ്ചസു ഠാനേസു വിപച്ചതി. കേവലം ഹി താനി കുസലവിപാകാഹേതുകചിത്താനി കുസലകമ്മപച്ചയാനി, ഇമാനി അകുസലകമ്മപച്ചയാനി. അയമിമേസം, തേസഞ്ച വിസേസോ.

അനിട്ഠാനിട്ഠമജ്ഝത്തഗോചരേ വത്തരേ ഇമേ;

സുഖാദിത്തയയുത്താ തേ, ദുക്ഖുപേക്ഖായുതാ ഇമേ.

ഏവം ¶ കാമാവചരകുസലവിപാകസഹേതുകമട്ഠവിധം, അഹേതുകമട്ഠവിധം, ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോ രൂപാവചരവിപാകം പഞ്ചവിധം, ആരമ്മണഭേദതോ അരൂപാവചരവിപാകം ചതുബ്ബിധം, മഗ്ഗസമ്പയുത്തചിത്തഫലഭേദതോ ലോകുത്തരവിപാകം ചതുബ്ബിധം, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദിഭേദതോ അകുസലവിപാകം സത്തവിധന്തി ഛത്തിംസവിധം വിപാകചിത്തം വേദിതബ്ബം.

ഏവം ഛത്തിംസധാ പാകം, പാകസാസനപൂജിതോ;

സവിപാകാവിപാകേസു, കുസലോ സുഗതോബ്രവി.

കിരിയാബ്യാകതചിത്തം പന അവിപാകതോ ഏകവിധം, പരിത്തമഹഗ്ഗതതോ ദുവിധം, കാമാവചരരൂപാവചരഅരൂപാവചരഭൂമിഭേദതോ തിവിധം. തത്ഥ കാമാവചരം ദുവിധം സഹേതുകമഹേതുകന്തി. തത്ഥ സഹേതുകം ഏകവിധം അരഹതോ ഏവ ഉപ്പജ്ജനതോ. സോമനസ്സുപേക്ഖാഞാണപ്പയോഗഭേദതോ കാമാവചരകുസലം വിയ അട്ഠവിധം ഹോതി. സേയ്യഥിദം – സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികം, സസങ്ഖാരികം, സോമനസ്സസഹഗതം ¶ ഞാണവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികം, സസങ്ഖാരികം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികം, സസങ്ഖാരികം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഞാണവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരികം, സസങ്ഖാരികന്തി ഇമാനി അട്ഠ സഹേതുകകിരിയചിത്താനി. ഏതാനി പന യഥാനുരൂപം ദാനാദിവസേന ഖീണാസവാനംയേവ പവത്തന്തി. ഏവം സഹേതുകകിരിയചിത്താനി വേദിതബ്ബാനി.

അഹേതുകകിരിയചിത്തം പന തിവിധം കിരിയാഹേതുകമനോധാതുഉപേക്ഖാസഹഗതാവജ്ജനചിത്തം, കിരിയാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുസോമനസ്സസഹഗതം ഹസിതുപ്പാദചിത്തം, കിരിയാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുഉപേക്ഖാസഹഗതം വോട്ഠബ്ബനചിത്തന്തി ¶ .

തത്ഥ കിരിയാഹേതുകമനോധാതു ഉപേക്ഖാസഹഗതാ ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ ചക്ഖുദ്വാരേ ഇട്ഠഇട്ഠമജ്ഝത്തഅനിട്ഠഅനിട്ഠമജ്ഝത്തേസു രൂപാരമ്മണേസു യേന കേനചി പസാദേ ഘട്ടിതേ തം തം ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ ആവജ്ജനവസേന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ പുരേചാരീ ഹുത്വാ ഭവങ്ഗം ആവട്ടയമാനാ ഉപ്പജ്ജതി. സോതദ്വാരാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇതരാ പന ദ്വേ അഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുയോ സാധാരണാസാധാരണാതി ദുവിധാ ഹോന്തി. തത്ഥ അസാധാരണാ പന കിരിയാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതു സോമനസ്സസഹഗതാ ഖീണാസവസ്സേവ ഛസു ദ്വാരേസു ഛസു അനുളാരേസു ആരമ്മണേസു ഹസിതുപ്പാദകിച്ചാ നിയതവത്ഥുകാ ഉപ്പജ്ജതി. സാധാരണാ പന അഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതു ഉപേക്ഖാസഹഗതാ ഛളാരമ്മണവിജാനനലക്ഖണാ ¶ , തഥാഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, സാ തീസു ഭവേസു സബ്ബേസം സചിത്തകസത്താനം സാധാരണാ, ന കസ്സചി പന സചിത്തകസ്സ ന ഉപ്പജ്ജതി നാമ. ഉപ്പജ്ജമാനാ പനായം പഞ്ചദ്വാരമനോദ്വാരേസു വോട്ഠബ്ബനാവജ്ജനകിച്ചാ ഉപ്പജ്ജതി. ഛ അസാധാരണഞാണാനിപി ഏതായ ഗഹിതാരമ്മണമേവ ഗണ്ഹന്തി. സബ്ബാരമ്മണഗഹണസമത്ഥതായ ¶ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഗതികാതി വേദിതബ്ബാ. ഇമാനി തീണി അഹേതുകകിരിയചിത്താനി.

ഇധ ഠത്വാ ഹസനചിത്താനി പരിഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബാനി. തേരസ ഹസനചിത്താനി. കുസലതോ ചതൂഹി സോമനസ്സസഹഗതേഹി, അകുസലതോ ചതൂഹീതി ഇമേഹി അട്ഠഹി ചിത്തേഹി പുഥുജ്ജനാ ഹസന്തി, സേഖാ പന കുസലതോ ചതൂഹി, അകുസലതോ ദ്വീഹി ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തസോമനസ്സസഹഗതേഹീതി ഛഹി ഹസന്തി, ഖീണാസവാ കിരിയതോ പഞ്ചഹി സോമനസ്സസഹഗതേഹി ഹസന്തീതി.

സോമനസ്സയുതാനട്ഠ, കുസലാകുസലാനി ച;

ക്രിയതോ പന പഞ്ചേവം, ഹാസചിത്താനി തേരസ.

പുഥുജ്ജനാ ഹസന്തേത്ഥ, ചിത്തേഹി പന അട്ഠഹി;

ഛഹി സേഖാ അസേഖാ ച, ഹസന്തി പന പഞ്ചഹി.

ഇദാനി രൂപാവചരകിരിയചിത്താനി ഹോന്തി. വിതക്കവിചാരപീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഠമം, വിചാരപീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ദുതിയം, പീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം തതിയം, സുഖചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ചതുത്ഥം, ഉപേക്ഖാചിത്തേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഞ്ചമന്തി ഇമാനി പഞ്ച രൂപാവചരകിരിയചിത്താനി.

ഇദാനി ¶ അരൂപാവചരകിരിയചിത്താനി വുച്ചന്തി. ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞാസഹഗതം, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസഞ്ഞാസഹഗതം, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസഞ്ഞാസഹഗതം, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞാസഹഗതന്തി ഇമാനി ചത്താരി അരൂപാവചരകിരിയചിത്താനി. ഇമാനി പന രൂപാരൂപകിരിയചിത്താനി സകസകഭൂമികുസലസദിസാനി. കേവലം പനേതാനി കിരിയചിത്താനി ഖീണാസവാനംയേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, കുസലാനി പന സേഖപുഥുജ്ജനാനം. ഇമാനി ച ഖീണാസവാനം ഭാവനാകാരവസപ്പവത്താനി, താനി പന സേഖപുഥുജ്ജനാനം ഭാവനാപുഞ്ഞവസപ്പവത്താനീതി അയമേവ ഇമേസം, തേസഞ്ച വിസേസോ.

യാ ¶ ¶ പുഥുജ്ജനകാലസ്മിം, അഭിനിബ്ബത്തിതാ പന;

രൂപാരൂപസമാപത്തി, സാ ഖീണാസവഭിക്ഖുനോ.

യാവ ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു, ന സമാപജ്ജതേവ നം;

താവ താ കുസലാ ഏവ, സമാപന്നാ സചേ ക്രിയാ.

ഏവം സോമനസ്സാദിഭേദതോ കാമാവചരസഹേതുകകിരിയചിത്തമട്ഠവിധം, മനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയഭേദതോ അഹേതുകം തിവിധം, ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോ രൂപാവചരം പഞ്ചവിധം, ആരമ്മണഭേദതോ അരൂപാവചരം ചതുബ്ബിധം, ഏവം ഭൂമിവസേന വീസതിവിധം കിരിയചിത്തം വേദിതബ്ബന്തി.

ഏകാദസവിധം കാമേ, രൂപേ പഞ്ച അരൂപിസു;

ചത്താരീതി ച സബ്ബാനി, ക്രിയാചിത്താനി വീസതി.

ലോകുത്തരക്രിയചിത്തം, പന കസ്മാ ന വിജ്ജതി;

ഏകചിത്തക്ഖണത്താ ഹി, മഗ്ഗസ്സാതി ന വിജ്ജതി.

ക്രിയാക്രിയാപത്തിവിഭാഗദേസകോ,

ക്രിയാക്രിയം ചിത്തമവോച യം ജിനോ;

ഹിതാഹിതാനം സക്രിയാക്രിയാരതോ,

ക്രിയാക്രിയം തന്തു മയാ സമീരിതം.

ഏത്താവതാ ഏകവീസതിവിധം കുസലം, ദ്വാദസവിധം അകുസലം ഛത്തിംസവിധം വിപാകം, വീസതിവിധം കിരിയചിത്തന്തി ആദിമ്ഹി നിക്ഖിത്തം ചിത്തം ഏകൂനനവുതിപ്പഭേദേന വിധിനാ പകാസിതം ഹോതീതി.

ഏകവീസതി ¶ പുഞ്ഞാനി, ദ്വാദസാകുസലാനി ച;

ഛത്തിംസേവ വിപാകാനി, ക്രിയചിത്താനി വീസതി.

ഏകൂനനവുതി സബ്ബേ, ചിത്തുപ്പാദാ മഹേസിനാ;

അട്ഠ ലോകുത്തരേ കത്വാ, നിദ്ദിട്ഠാ ഹി സമാസതോ.

പിടകേ ¶ ¶ അഭിധമ്മസ്മിം, യേ ഭിക്ഖൂ പാടവത്ഥിനോ;

തേഹായം ഉഗ്ഗഹേതബ്ബോ, ചിന്തേതബ്ബോ പുനപ്പുനം.

അഭിധമ്മാവതാരേന, അഭിധമ്മമഹോദധിം;

യേ തരന്തി ഇമം ലോകം, പരഞ്ചേവ തരന്തി തേതി.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരേ ചിത്തനിദ്ദേസോ നാമ

ചിത്താനന്തരമുദ്ദിട്ഠാ ¶ , യേ ച ചേതസികാ മയാ;

തേസം ദാനി കരിസ്സാമി, വിഭാജനമിതോ പരം.

തത്ഥ ചിത്തസമ്പയുത്താ, ചിത്തേ ഭവാ വാ ചേതസികാ. തേപി ചിത്തം വിയ സാരമ്മണതോ ഏകവിധാ, സവിപാകാവിപാകതോ ദുവിധാ, കുസലാകുസലാബ്യാകതഭേദതോ തിവിധാ, കാമാവചരാദിഭേദതോ ചതുബ്ബിധാ.

തത്ഥ കാമാവചരചിത്തസമ്പയുത്താ കാമാവചരാ. തേസു കാമാവചരപഠമമഹാകുസലചിത്തസമ്പയുത്താ താവ നിയതാ സരൂപേന ആഗതാ ഏകൂനതിംസ ധമ്മാ ഹോന്തി. സേയ്യഥിദം – ഫസ്സോ വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ വിതക്കോ വിചാരോ പീതി ചിത്തേകഗ്ഗതാ സദ്ധാ സതി വീരിയം പഞ്ഞാ ജീവിതിന്ദ്രിയം അലോഭോ അദോസോ ഹിരീ ഓത്തപ്പം കായപ്പസ്സദ്ധി ചിത്തപ്പസ്സദ്ധി കായലഹുതാ ചിത്തലഹുതാ കായമുദുതാ ചിത്തമുദുതാ കായകമ്മഞ്ഞതാ ചിത്തകമ്മഞ്ഞതാ കായപാഗുഞ്ഞതാ ചിത്തപാഗുഞ്ഞതാ കായുജുകതാ ചിത്തുജുകതാതി. പുന ഛന്ദോ, അധിമോക്ഖോ, തത്രമജ്ഝത്തതാ, മനസികാരോ ചാതി ചത്താരോ നിയതയേവാപനകാ ഹോന്തി. ഇമേഹി ചതൂഹി തേത്തിംസ ഹോന്തി ¶ . പുന കരുണാ മുദിതാ കായദുച്ചരിതവിരതി ¶ വചീദുച്ചരിതവിരതി മിച്ഛാജീവവിരതി ചേതി ഇമേ പഞ്ച അനിയതാ. ഇമേ പന കദാചി ഉപ്പജ്ജന്തി.

ഇമേസു പന കരുണാമുദിതാവസേന ഭാവനാകാലേ കരുണാപുബ്ബഭാഗോ വാ മുദിതാപുബ്ബഭാഗോ വാ ഏതാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന പനേകതോ ഉപ്പജ്ജന്തി. യദാ പന ഇമിനാ ചിത്തേന മിച്ഛാകമ്മന്താദീഹി വിരമതി, തദാ സമ്മാകമ്മന്താദീനി പരിപൂരേന്തി, ഏകാ വിരതി ഉപ്പജ്ജതി, കരുണാമുദിതാഹി സഹ, അഞ്ഞമഞ്ഞേന ച ന ഉപ്പജ്ജന്തി. തസ്മാ ഏതേസു ഏകേന സഹ ചതുത്തിംസേവ ധമ്മാ ഹോന്തി.

ആദിനാ ¶ പുഞ്ഞചിത്തേന, തേത്തിംസ നിയതാ മതാ;

കരുണാമുദിതേകേന, ചതുത്തിംസ ഭവന്തി തേ.

കസ്മാ പനേത്ഥ മേത്താ ച, ഉപേക്ഖാ ച ന ഉദ്ധടാ;

യേവാപനകധമ്മേസു, ധമ്മരാജേന സത്ഥുനാ.

അബ്യാപാദേന മേത്താപി, തത്രമജ്ഝത്തതായ ച;

ഉപേക്ഖാ ഗഹിതാ യസ്മാ, തസ്മാ ന ഗഹിതാ ഉഭോ.

കസ്മാ യേവാപനാ ധമ്മാ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ;

സരൂപേനേവ സബ്ബേതേ, പാളിയം ന ച ഉദ്ധടാ.

യസ്മാ അനിയതാ കേചി, യസ്മാ രാസിം ഭജന്തി ന;

യസ്മാ ച ദുബ്ബലാ കേചി, തസ്മാ വുത്താ ന പാളിയം.

ഛന്ദാധിമോക്ഖമുദിതാ മനസി ച കാരോ,

മജ്ഝത്തതാ ച കരുണാ വിരതിത്തയം ച;

പുഞ്ഞേസു തേന നിയതാനിയതാ ച സബ്ബേ,

യേവാപനാ മുനിവരേന ന ചേവ വുത്താ.

കസ്മാ പനേത്ഥ ഫസ്സോവ, പഠമം സമുദീരിതോ;

പഠമാഭിനിപാതത്താ, ചിത്തസ്സാരമ്മണേ കിര.

ഫുസിത്വാ ¶ ¶ പന ഫസ്സേന, വേദനായ ച വേദയേ;

സഞ്ജാനാതി ച സഞ്ഞായ, ചേതനായ ച ചേതയേ.

ബലവപച്ചയത്താ ച, സഹജാതാനമേവ ഹി;

ഫസ്സോവ പഠമം വുത്തോ, തസ്മാ ഇധ മഹേസിനാ.

അകാരണമിദം സബ്ബം, ചിത്താനം തു സഹേവ ച;

ഏകുപ്പാദാദിഭാവേന, ചിത്തജാനം പവത്തിതോ.

അയം തു പഠമുപ്പന്നോ, അയം പച്ഛാതി നത്ഥിദം;

ബലവപച്ചയത്തേപി, കാരണഞ്ച ന ദിസ്സതി.

ദേസനാക്കമതോ ചേവ, പഠമം സമുദീരിതോ;

ഇച്ചേവം പന വിഞ്ഞേയ്യം, വിഞ്ഞുനാ ന വിസേസതോ.

ന ച പരിയേസിതബ്ബോയം, തസ്മാ പുബ്ബാപരക്കമോ;

വചനത്ഥലക്ഖണാദീഹി, ധമ്മാ ഏവ വിജാനതാ.

യസ്മാ പന ഇമേ ധമ്മാ വചനത്ഥലക്ഖണാദീഹി വുച്ചമാനാ പാകടാ ഹോന്തി സുവിഞ്ഞേയ്യാവ, തസ്മാ തേസം വചനത്ഥലക്ഖണാദീനി പവക്ഖാമി. സേയ്യഥിദം – ഫുസതീതി ഫസ്സോ. സ്വായം ഫുസനലക്ഖണോ, സങ്ഘട്ടനരസോ, സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോ, ഫലട്ഠേന വേദനാപച്ചുപട്ഠാനോ വാ, ആപാഥഗതവിസയപദട്ഠാനോ. അയം ഹി അരൂപധമ്മോപി സമാനോ ആരമ്മണേസു ഫുസനാകാരേനേവ ¶ പവത്തതി, സോ ദ്വിന്നം മേണ്ഡാനം സന്നിപാതോ വിയ ദട്ഠബ്ബോ.

സുന്ദരം മനോതി സുമനോ, സുമനസ്സ ഭാവോ സോമനസ്സം, സോമനസ്സമേവ വേദനാ സോമനസ്സവേദനാ. സാ വേദയിതലക്ഖണാ, ഇട്ഠാകാരാനുഭവനരസാ രാജാ വിയ സുഭോജനരസം, ചേതസികഅസ്സാദപച്ചുപട്ഠാനാ, പസ്സദ്ധിപദട്ഠാനാ.

നീലാദിഭേദം ¶ ആരമ്മണം സഞ്ജാനാതീതി സഞ്ഞാ. സാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാ, പച്ചാഭിഞ്ഞാണകരണരസാ വഡ്ഢകിസ്സ അഭിഞ്ഞാണകരണമിവ, യഥാഗഹിതനിമിത്തവസേന അഭിനിവേസകരണപച്ചുപട്ഠാനാ, യഥോപട്ഠിതവിസയപദട്ഠാനാ.

ചേതയതീതി ¶ ചേതനാ. സദ്ധിം അത്തനാ സമ്പയുത്തധമ്മേ ആരമ്മണേ അഭിസന്ദഹതീതി അത്ഥോ. സാ ചേതയിതലക്ഖണാ, ആയൂഹനരസാ, സംവിദഹനപച്ചുപട്ഠാനാ സകകിച്ചപരകിച്ചസാധകാ ജേട്ഠസിസ്സമഹാവഡ്ഢകിആദയോ വിയ.

വിതക്കേതീതി വിതക്കോ. വിതക്കനം വാ വിതക്കോ. സ്വായം ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ, ആഹനനപരിയാഹനനരസോ, ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ ആനയനപച്ചുപട്ഠാനോ.

ആരമ്മണേ തേന ചിത്തം വിചരതീതി വിചാരോ. വിചരണം വാ വിചാരോ. അനുസഞ്ചരണന്തി വുത്തം ഹോതി. സ്വായം ആരമ്മണാനുമജ്ജനലക്ഖണോ, തത്ഥ സഹജാതാനുയോജനരസോ, ചിത്തസ്സ അനുപബന്ധപച്ചുപട്ഠാനോ.

പിനയതീതി പീതി. സാ സമ്പിയായനലക്ഖണാ, കായചിത്തപീണനരസാ, ഫരണരസാ വാ, ഓദഗ്യപച്ചുപട്ഠാനാ.

ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗഭാവോ ചിത്തേകഗ്ഗതാ. സമാധിസ്സേതം നാമം. സോ അവിസാരലക്ഖണോ, അവിക്ഖേപലക്ഖണോ വാ, സഹജാതാനം സമ്പിണ്ഡനരസോ ന്ഹാനിയചുണ്ണാനം ഉദകം വിയ, ഉപസമപച്ചുപട്ഠാനോ, വിസേസതോ സുഖപദട്ഠാനോ.

സദ്ദഹന്തി ഏതായ, സയം വാ സദ്ദഹതി, സദ്ദഹനമത്തമേവ വാ ഏസാതി സദ്ധാ. സാ പനേസാ സദ്ദഹനലക്ഖണാ, പസാദനരസാ ഉദകപ്പസാദകമണി വിയ, അകാലുസിയപച്ചുപട്ഠാനാ, സദ്ധേയ്യവത്ഥുപദട്ഠാനാ.

സരന്തി ¶ ഏതായ, സയം വാ സരതി, സരണമത്തമേവ വാ ഏസാതി സതി. സാ അപിലാപനലക്ഖണാ, അസമ്മോസരസാ, ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ, ഥിരസഞ്ഞാപദട്ഠാനാ.

വീരഭാവോ ¶ വീരിയം. വീരാനം വാ കമ്മം വീരിയം. തം പനേതം ഉസ്സാഹനലക്ഖണം, സഹജാതാനം ഉപത്ഥമ്ഭനരസം, അസംസീദനഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, സംവേഗപദട്ഠാനം.

പജാനാതീതി ¶ പഞ്ഞാ. സാ പനേസാ വിജാനനലക്ഖണാ, വിസയോഭാസനരസാ പദീപോ വിയ, അസമ്മോഹപച്ചുപട്ഠാനാ അരഞ്ഞഗതസുദേസകോ വിയ.

ജീവന്തി തേന തംസമ്പയുത്തധമ്മാതി ജീവിതം. തം പന അത്തനാ അവിനിബ്ഭുത്താനം ധമ്മാനം അനുപാലനലക്ഖണം, തേസം പവത്തനരസം, തേസംയേവ ഠപനപച്ചുപട്ഠാനം, യാപയിതബ്ബധമ്മപദട്ഠാനം. സന്തേപി ച തേസം അനുപാലനലക്ഖണാദിമ്ഹി വിധാനേ അത്ഥിക്ഖണേയേവ തം തേ ധമ്മേ അനുപാലേതി ഉദകം വിയ ഉപ്പലാദീനി, യഥാസകം പച്ചയുപ്പന്നേപി ച ധമ്മേ അനുപാലേതി ധാതി വിയ കുമാരം, സയംപവത്തിതധമ്മസമ്ബന്ധേനേവ പവത്തതി നിയാമകോ വിയ, ന ഭങ്ഗതോ ഉദ്ധം പവത്തയതി അത്തനോ ച പവത്തയിതബ്ബാനഞ്ച അഭാവാ, ന ഭങ്ഗക്ഖണേ ഠപേതി സയം ഭിജ്ജമാനത്താ ഖീയമാനോ വിയ വത്തിസ്നേഹോവ പദീപസിഖന്തി.

ന ലുബ്ഭന്തി തേന, സയം വാ ന ലുബ്ഭതി, അലുബ്ഭനമത്തമേവ വാ തന്തി അലോഭോ. സോ ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അലഗ്ഗഭാവലക്ഖണോ കമലദലേ ജലബിന്ദു വിയ, അപരിഗ്ഗഹരസോ മുത്തഭിക്ഖു വിയ, അനല്ലീനഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ അസുചിമ്ഹി പതിതപുരിസോ വിയ.

ന ദുസ്സന്തി തേന, സയം വാ ന ദുസ്സതി, അദുസ്സനമത്തമേവ വാ തന്തി അദോസോ. സോ അചണ്ഡിക്കലക്ഖണോ, അവിരോധലക്ഖണോ വാ അനുകൂലമിത്തോ വിയ, ആഘാതവിനയനരസോ, പരിളാഹവിനയനരസോ ¶ വാ ചന്ദനം വിയ, സോമ്മഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ.

കായദുച്ചരിതാദീഹി ഹിരീയതീതി ഹിരീ. ലജ്ജായേതം അധിവചനം. തേഹിയേവ ഓത്തപ്പതീതി ഓത്തപ്പം. പാപതോ ഉബ്ബേഗസ്സേതം അധിവചനം. തത്ഥ പാപതോ ജിഗുച്ഛനലക്ഖണാ ഹിരീ, ഓത്താസലക്ഖണം ഓത്തപ്പം. ഉഭോപി പാപാനം അകരണരസാ, പാപതോ സങ്കോചനപച്ചുപട്ഠാനാ, അത്തഗാരവപരഗാരവപദട്ഠാനാ. ഇമേ ധമ്മാ ലോകപാലാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായപസ്സമ്ഭനം കായപസ്സദ്ധി. ചിത്തപസ്സമ്ഭനം ചിത്തപസ്സദ്ധി. കായോതി ചേത്ഥ വേദനാദയോ തയോ ഖന്ധാ. ഉഭോപി പനേതാ ഏകതോ ഹുത്വാ കായചിത്തദരഥവൂപസമലക്ഖണാ ¶ , കായചിത്തദരഥനിമ്മദനരസാ, കായചിത്താനം അപരിപ്ഫന്ദനസീതിഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ, കായചിത്താനം അവൂപസമതാഉദ്ധച്ചാദികിലേസപ്പടിപക്ഖഭൂതാതി വേദിതബ്ബാ.

കായലഹുഭാവോ ¶ കായലഹുതാ. ചിത്തലഹുഭാവോ ചിത്തലഹുതാ. കായചിത്താനം ഗരുഭാവവൂപസമലക്ഖണാ, കായചിത്തഗരുഭാവനിമ്മദനരസാ, കായചിത്താനം അദന്ധതാപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ, കായചിത്താനം ഗരുഭാവകരഥിനമിദ്ധാദികിലേസപ്പടിപക്ഖഭൂതാതി വേദിതബ്ബാ.

കായമുദുഭാവോ കായമുദുതാ. ചിത്തമുദുഭാവോ ചിത്തമുദുതാ. കായചിത്താനം ഥദ്ധഭാവവൂപസമലക്ഖണാ, കായചിത്താനം ഥദ്ധഭാവനിമ്മദനരസാ, അപ്പടിഘാതപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ, കായചിത്താനം ഥദ്ധഭാവകരദിട്ഠിമാനാദികിലേസപ്പടിപക്ഖഭൂതാതി വേദിതബ്ബാ.

കായകമ്മഞ്ഞഭാവോ കായകമ്മഞ്ഞതാ. ചിത്തകമ്മഞ്ഞഭാവോ ചിത്തകമ്മഞ്ഞതാ. കായചിത്താനം അകമ്മഞ്ഞഭാവവൂപസമലക്ഖണാ, കായചിത്താനം അകമ്മഞ്ഞഭാവനിമ്മദനരസാ, കായചിത്താനം ആരമ്മണകരണസമ്പത്തിപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനം, കായചിത്താനം ¶ അകമ്മഞ്ഞഭാവകരഅവസേസനീവരണാദികിലേസപ്പടിപക്ഖഭൂതാതി വേദിതബ്ബാ.

കായപാഗുഞ്ഞഭാവോ കായപാഗുഞ്ഞതാ. ചിത്തപാഗുഞ്ഞഭാവോ ചിത്തപാഗുഞ്ഞതാ. കായചിത്താനം അഗേലഞ്ഞഭാവലക്ഖണാ, കായചിത്താനം ഗേലഞ്ഞനിമ്മദനരസാ, നിരാദീനവപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ, കായചിത്താനം ഗേലഞ്ഞഭാവകരഅസ്സദ്ധാദികിലേസപ്പടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായസ്സ ഉജുകഭാവോ കായുജുകതാ. ചിത്തസ്സ ഉജുകഭാവോ ചിത്തുജുകതാ. കായചിത്താനം അകുടിലഭാവലക്ഖണാ, കായചിത്താനം അജ്ജവലക്ഖണാ വാ, കായചിത്താനം കുടിലഭാവനിമ്മദനരസാ, അജിമ്ഹതാപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ, കായചിത്താനം കുടിലഭാവകരമായാസാഠേയ്യാദികിലേസപ്പടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

ഛന്ദോതി കത്തുകമ്യതായേതം അധിവചനം. തസ്മാ സോ കത്തുകമ്യതാലക്ഖണോ ഛന്ദോ, ആരമ്മണപരിയേസനരസോ, ആരമ്മണേന അത്ഥികതാപച്ചുപട്ഠാനോ, തദേവസ്സ പദട്ഠാനോ.

അധിമുച്ചനം ¶ അധിമോക്ഖോ. സോ സന്നിട്ഠാനലക്ഖണോ, അസംസപ്പനരസോ, നിച്ഛയപച്ചുപട്ഠാനോ, സന്നിട്ഠേയ്യധമ്മപദട്ഠാനോ, ആരമ്മണേ നിച്ചലഭാവേന ഇന്ദഖീലോ വിയ ദട്ഠബ്ബോ.

തേസു ¶ തേസു ധമ്മേസു മജ്ഝത്തഭാവോ തത്രമജ്ഝത്തതാ. സാ ചിത്തചേതസികാനം സമവാഹിതലക്ഖണാ, ഊനാധികതാനിവാരണരസാ, പക്ഖപാതുപച്ഛേദനരസാ വാ, മജ്ഝത്തഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ.

കിരിയാ കാരോ, മനസ്മിം കാരോ മനസികാരോ. പുരിമമനതോ വിസദിസം മനം കരോതീതി ച മനസികാരോ.

സ്വായം ¶ ആരമ്മണപടിപാദകോ, വീഥിപടിപാദകോ, ജവനപടിപാദകോതി തിപ്പകാരോ. തത്ഥ ആരമ്മണപടിപാദകോ മനസ്മിം കാരോ മനസികാരോ. സോ സാരണലക്ഖണോ, സമ്പയുത്താനം ആരമ്മണേ സംയോജനരസോ, ആരമ്മണാഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ, ആരമ്മണപദട്ഠാനോ, സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നോ ആരമ്മണപടിപാദകത്തേന സമ്പയുത്താനം സാരഥീ വിയ ദട്ഠബ്ബോ. വീഥിപടിപാദകോതി പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനസ്സേതം അധിവചനം, ജവനപടിപാദകോതി മനോദ്വാരാവജ്ജനസ്സേതം അധിവചനം, ന തേ ഇധ അധിപ്പേതാ.

കരുണാതി പരദുക്ഖേ സതി സാധൂനം ഹദയകമ്പനം കരോതീതി കരുണാ, കിനാതി വിനാസേതി വാ പരദുക്ഖന്തി കരുണാ. സാ പരദുക്ഖാപനയനാകാരപ്പവത്തിലക്ഖണാ, പരദുക്ഖാസഹനരസാ, അവിഹിംസാപച്ചുപട്ഠാനാ, ദുക്ഖാഭിഭൂതാനം അനാഥഭാവദസ്സനപദട്ഠാനാ.

മോദന്തി തായ, സയം വാ മോദതീതി മുദിതാ. സാ പമോദനലക്ഖണാ, അനിസ്സായനരസാ, അരതിവിഘാതപച്ചുപട്ഠാനാ, സത്താനം സമ്പത്തിദസ്സനപദട്ഠാനാ. കേചി പന മേത്തുപേക്ഖായോപി അനിയതേ ഇച്ഛന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. അത്ഥതോ ഹി അദോസോ ഏവ മേത്താ, തത്രമജ്ഝത്തുപേക്ഖായേവ ഉപേക്ഖാതി.

കായദുച്ചരിതതോ വിരതി കായദുച്ചരിതവിരതി. ഏസേവ നയോ സേസേസുപി ദ്വീസു. ലക്ഖണാദിതോ പന ഏതാ തിസ്സോപി വിരതിയോ കായദുച്ചരിതാദിവത്ഥൂനം അവീതിക്കമലക്ഖണാ, കായദുച്ചരിതാദിവത്ഥുതോ സങ്കോചനരസാ, അകിരിയപച്ചുപട്ഠാനാ, സദ്ധാഹിരിഓത്തപ്പഅപ്പിച്ഛതാദിഗുണപദട്ഠാനാ. കേചി പന ഇമാസു ഏകേകം നിയതം വിരതിം ഇച്ഛന്തി. ഏവം കാമാവചരപഠമമഹാകുസലചിത്തേന ഇമേ തേത്തിംസ വാ ചതുത്തിംസ വാ ധമ്മാ സമ്പയോഗം ഗച്ഛന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

യഥാ ¶ ¶ ¶ ച പഠമേന, ഏവം ദുതിയചിത്തേനാപി. സസങ്ഖാരഭാവമത്തമേവ ഹി ഏത്ഥ വിസേസോ. പുന തതിയേന ഞാണവിപ്പയോഗതോ ഠപേത്വാ അമോഹം അവസേസാ ദ്വത്തിംസ വാ തേത്തിംസ വാ വേദിതബ്ബാ. തഥാ ചതുത്ഥേനാപി സസങ്ഖാരഭാവമത്തമേവ വിസേസോ, പഠമേ വുത്തേസു പന ഠപേത്വാ പീതിം അവസേസാ പഞ്ചമേന സമ്പയോഗം ഗച്ഛന്തി. സോമനസ്സട്ഠാനേ ചേത്ഥ ഉപേക്ഖാവേദനാ പവിട്ഠാ. സാ പന ഇട്ഠാനിട്ഠവിപരീതാനുഭവനലക്ഖണാ, പക്ഖപാതുപച്ഛേദനരസാ. യഥാ ച പഞ്ചമേന, ഏവം ഛട്ഠേനാപി. സസങ്ഖാരമത്തമേവ ഹോതി വിസേസോ. സത്തമേന പന ഠപേത്വാ പഞ്ഞം അവസേസാ ഏകതിംസ വാ ദ്വത്തിംസ വാ ധമ്മാ ഹോന്തി, തഥാ അട്ഠമേനാപി. സസങ്ഖാരമത്തമേവ വിസേസോ. ഏവം താവ കാമാവചരകുസലചേതസികാ വേദിതബ്ബാ.

ഉപേക്ഖായുത്തചിത്തേസു, ന ദുക്ഖസുഖപീതിയോ;

ജായന്തേവ വിസും പഞ്ച, കരുണാമുദിതാദയോ.

അവസേസേസു പന രൂപാവചരചിത്തസമ്പയുത്താ രൂപാവചരാ, തത്ഥ പഠമചിത്തസമ്പയുത്താ താവ കാമാവചരപഠമചിത്തേ വുത്തേസു ഠപേത്വാ വിരതിത്തയം അവസേസാ വേദിതബ്ബാ. വിരതിയോ പന കാമാവചരകുസലലോകുത്തരേസ്വേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന അഞ്ഞേസു. ദുതിയേന വിതക്കവജ്ജാ ദ്വത്തിംസ വാ തേത്തിംസ വാ. തതിയേന വിചാരവജ്ജാ ഏകതിംസ വാ ദ്വത്തിംസ വാ. ചതുത്ഥേന തതോ പീതിവജ്ജാ തിംസ വാ ഏകതിംസ വാ. പഞ്ചമേന തതോ കരുണാമുദിതാവജ്ജാ തിംസ ഹോന്തി, സോമനസ്സട്ഠാനേ ഉപേക്ഖാ പവിട്ഠാ. ഏവം രൂപാവചരകുസലചേതസികാ വേദിതബ്ബാ.

അരൂപാവചരചിത്തസമ്പയുത്താ അരൂപാവചരാ, തേ പന രൂപാവചരപഞ്ചമേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാ. അരൂപാവചരഭാവോവേത്ഥ വിസേസോ.

ലോകുത്തരചിത്തസമ്പയുത്താ ¶ ലോകുത്തരാ, തേ പന പഠമജ്ഝാനികേ മഗ്ഗചിത്തേ പഠമരൂപാവചരചിത്തേ വുത്തനയേന ദുതിയജ്ഝാനികാദിഭേദേപി മഗ്ഗചിത്തേ ദുതിയരൂപാവചരചിത്താദീസു വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. കരുണാമുദിതാനമഭാവോ ച നിയതവിരതിഭാവോ ച ലോകുത്തരഭാവോ ചേത്ഥ വിസേസോ. ഏവം താവ കുസലചിത്തസമ്പയുത്തചേതസികാ വേദിതബ്ബാ.

അകുസലാ പന ചേതസികാ ഭൂമിതോ ഏകവിധാ കാമാവചരായേവ, തേസു ലോഭമൂലപഠമാകുസലചിത്തസമ്പയുത്താ ¶ താവ നിയതാ സരൂപേനാഗതാ പന്നരസ, യേവാപനകാ നിയതാ ചത്താരോതി ¶ ഏകൂനവീസതി ഹോന്തി. അനിയതാ ഛ യേവാപനകാതി സബ്ബേ പഞ്ചവീസതി ഹോന്തി. സേയ്യഥിദം – ഫസ്സോ സോമനസ്സവേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ വിതക്കോ വിചാരോ പീതി ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ വീരിയം ജീവിതം അഹിരികം അനോത്തപ്പം ലോഭോ മോഹോ മിച്ഛാദിട്ഠീതി ഇമേ സരൂപേനാഗതാ പന്നരസ, ഛന്ദോ അധിമോക്ഖോ ഉദ്ധച്ചം മനസികാരോതി ഇമേ ചത്താരോ നിയതയേവാപനകാ, ഇമേ പന പടിപാടിയാ ദസസു ചിത്തേസു നിയതാ ഹോന്തി, മാനോ ഇസ്സാ മച്ഛരിയം കുക്കുച്ചം ഥിനമിദ്ധന്തി ഇമേ ഛയേവ അനിയതയേവാപനകാ.

ഏവം യേവാപനാ സബ്ബേ, നിയതാനിയതാ ദസ;

നിദ്ദിട്ഠാ പാപചിത്തേസു, ഹതപാപേന താദിനാ.

തത്ഥ ഫസ്സോതി അകുസലചിത്തസഹജാതോ ഫസ്സോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ന ഹിരീയതീതി അഹിരികോ, അഹിരികസ്സ ഭാവോ അഹിരികം. കായദുച്ചരിതാദീഹി ഓത്തപ്പതീതി ഓത്തപ്പം, ന ഓത്തപ്പം അനോത്തപ്പം. തത്ഥ കായദുച്ചരിതാദീഹി അജിഗുച്ഛനലക്ഖണം, അലജ്ജാലക്ഖണം വാ അഹിരികം, അനോത്തപ്പം തേഹേവ അസാരജ്ജനലക്ഖണം, അനുത്താസലക്ഖണം വാ.

ലുബ്ഭന്തി ¶ തേന, സയം വാ ലുബ്ഭതി, ലുബ്ഭനമത്തമേവ വാ തന്തി ലോഭോ. സോ ആരമ്മണഗഹണലക്ഖണോ മക്കടാലേപോ വിയ, അഭിസങ്ഗരസോ തത്തകപാലേ പക്ഖിത്തമംസപേസി വിയ, അപരിച്ചാഗപച്ചുപട്ഠാനോ തേലഞ്ജനരാഗോ വിയ, സംയോജനിയേസു ധമ്മേസു അസ്സാദദസ്സനപദട്ഠാനോ.

മുയ്ഹന്തി തേന, സയം വാ മുയ്ഹതി, മുയ്ഹനമത്തമേവ വാ തന്തി മോഹോ. സോ ചിത്തസ്സ അന്ധഭാവലക്ഖണോ, അഞ്ഞാണലക്ഖണോ വാ, അസമ്പടിവേധരസോ, ആരമ്മണസഭാവച്ഛാദനരസോ വാ, അന്ധകാരപച്ചുപട്ഠാനോ, അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനോ.

മിച്ഛാ പസ്സന്തി തായ, സയം വാ മിച്ഛാ പസ്സതി, മിച്ഛാദസ്സനമത്തമേവ വാ ഏസാതി മിച്ഛാദിട്ഠി. സാ അയോനിസോഅഭിനിവേസലക്ഖണാ, പരാമാസരസാ, മിച്ഛാഭിനിവേസപച്ചുപട്ഠാനാ, അരിയാനം അദസ്സനകാമതാദിപദട്ഠാനാ.

ഉദ്ധതഭാവോ ¶ ഉദ്ധച്ചം. തം അവൂപസമലക്ഖണം വാതാഭിഘാതചലജലം വിയ, അനവട്ഠാനരസം വാതാഭിഘാതചലധജപടാകാ വിയ, ഭന്തത്തപച്ചുപട്ഠാനം പാസാണാഭിഘാതസമുദ്ധതഭസ്മം വിയ, അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം.

മഞ്ഞതീതി ¶ മാനോ. സോ ഉണ്ണതിലക്ഖണോ, സമ്പഗ്ഗഹണരസോ, കേതുകമ്യതാപച്ചുപട്ഠാനോ, ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭപദട്ഠാനോ.

ഇസ്സതീതി ഇസ്സാ. സാ പരസമ്പത്തീനം ഉസൂയനലക്ഖണാ, തത്ഥേവ അനഭിരതിരസാ, തതോ വിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, പരസമ്പത്തിപദട്ഠാനാ.

മച്ഛരഭാവോ മച്ഛരിയം. തം അത്തനോ സമ്പത്തീനം നിഗുഹണലക്ഖണം, താസംയേവ പരേഹി സാധാരണഭാവഅക്ഖമനരസം, സങ്കോചനപച്ചുപട്ഠാനം, അത്തസമ്പത്തിപദട്ഠാനം.

കുച്ഛിതം ¶ കതം കുകതം, തസ്സ ഭാവോ കുക്കുച്ചം. തം പച്ഛാനുതാപലക്ഖണം, കതാകതാനുസോചനരസം, വിപ്പടിസാരപച്ചുപട്ഠാനം, കതാകതപദട്ഠാനം.

ഥിനതാ ഥിനം. മിദ്ധതാ മിദ്ധം. അനുസ്സാഹനസംസീദനതാ, അസത്തിവിഘാതോ ചാതി അത്ഥോ. ഥിനഞ്ച മിദ്ധഞ്ച ഥിനമിദ്ധം. തത്ഥ ഥിനം അനുസ്സാഹനലക്ഖണം, വീരിയവിനോദനരസം, സംസീദനഭാവപച്ചുപട്ഠാനം. മിദ്ധം അകമ്മഞ്ഞതാലക്ഖണം, ഓനഹനരസം, ലീനതാപച്ചുപട്ഠാനം, ഉഭയമ്പി അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം. സേസാ കുസലേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാ.

ഏത്ഥ പന വിതക്കവീരിയസമാധീനം മിച്ഛാസങ്കപ്പമിച്ഛാവായാമമിച്ഛാസമാധയോ വിസേസകാ. ഇതി ഇമേ ഏകൂനവീസതി ചേതസികാ പഠമാകുസലചിത്തേന സമ്പയോഗം ഗച്ഛന്തീതി വേദിതബ്ബാ. യഥാ ച പഠമേന, ഏവം ദുതിയേനാപി. സസങ്ഖാരഭാവോ ചേത്ഥ ഥിനമിദ്ധസ്സ നിയതഭാവോ ച വിസേസോ. തതിയേന പഠമേ വുത്തേസു ഠപേത്വാ ദിട്ഠിം സേസാ അട്ഠാരസ വേദിതബ്ബാ. മാനോ പനേത്ഥ അനിയതോ ഹോതി, ദിട്ഠിയാ സഹ ന ഉപ്പജ്ജതീതി. ചതുത്ഥേന ദുതിയേ വുത്തേസു ഠപേത്വാ ദിട്ഠിം അവസേസാ വേദിതബ്ബാ. ഏത്ഥാപി ച മാനോ അനിയതോ ഹോതി. പഞ്ചമേന പഠമേ വുത്തേസു ഠപേത്വാ പീതിം അവസേസാ സമ്പയോഗം ഗച്ഛന്തീതി. സോമനസ്സട്ഠാനേ പനേത്ഥ ഉപേക്ഖാ പവിട്ഠാ. ഛട്ഠേനാപി പഞ്ചമേ വുത്തസദിസാ ഏവ. സസങ്ഖാരതാ ¶ , ഥിനമിദ്ധസ്സ നിയതഭാവോ ച വിസേസോ. സത്തമേന പഞ്ചമേ വുത്തേസു ഠപേത്വാ ദിട്ഠിം അവസേസാ വേദിതബ്ബാ. മാനോ പനേത്ഥ അനിയതോ. അട്ഠമേന ഛട്ഠേ വുത്തേസു ഠപേത്വാ ദിട്ഠിം അവസേസാ വേദിതബ്ബാ. ഏത്ഥാപി മാനോ ¶ അനിയതോ ഹോതി. ഏവം ലോഭമൂലചേതസികാ വേദിതബ്ബാ.

ദോമനസ്സസഹഗതേസു പടിഘസമ്പയുത്തേസു ദോസമൂലേസു ദ്വീസു പഠമേന അസങ്ഖാരികേന സമ്പയുത്താ നിയതാ സരൂപേനാഗതാ ¶ തേരസ. സേയ്യഥിദം – ഫസ്സോ ദോമനസ്സവേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ ചിത്തേകഗ്ഗതാ വിതക്കോ വിചാരോ വീരിയം ജീവിതം അഹിരികം അനോത്തപ്പം ദോസോ മോഹോ ചേതി ഇമേ തേരസ ധമ്മാ ഛന്ദാദീഹി ചതൂഹി നിയതയേവാപനകേഹി സത്തരസ ഹോന്തി ഇസ്സാമച്ഛരിയകുക്കുച്ചേസു അനിയതേസു തീസു ഏകേന സഹ അട്ഠാരസ ഹോന്തി, ഏതേപി തയോ ന ഏകതോ ഉപ്പജ്ജന്തി.

തത്ഥ ദുട്ഠു മനോതി ദുമനോ, ദുമനസ്സ ഭാവോ ദോമനസ്സം, ദോമനസ്സവേദനായേതം അധിവചനം. തേന സഹഗതം ദോമനസ്സസഹഗതം. തം അനിട്ഠാരമ്മണാനുഭവനലക്ഖണം, അനിട്ഠാകാരസമ്ഭോഗരസം, ചേതസികാബാധപച്ചുപട്ഠാനം, ഏകന്തേനേവ ഹദയവത്ഥുപദട്ഠാനം.

ദുസ്സന്തി തേന, സയം വാ ദുസ്സതി, ദുസ്സനമത്തമേവ വാ തന്തി ദോസോ. സോ ചണ്ഡിക്കലക്ഖണോ പഹതാസീവിസോ വിയ, വിസപ്പനരസോ വിസനിപാതോ വിയ, അത്തനോ നിസ്സയദഹനരസോ വാ ദാവഗ്ഗി വിയ, ദുസ്സനപച്ചുപട്ഠാനോ ലദ്ധോകാസോ വിയ സപത്തോ, ആഘാതവത്ഥുപദട്ഠാനോ. അവസേസാ ഹേട്ഠാ വുത്തപ്പകാരാവ. ഇതി ഇമേ സത്തരസ വാ അട്ഠാരസ വാ നവമേന സമ്പയോഗം ഗച്ഛന്തീതി വേദിതബ്ബാ. യഥാ ച നവമേന, ഏവം ദസമേനാപി. സസങ്ഖാരതാ, പനേത്ഥ ഥിനമിദ്ധസമ്ഭവോ ച വിസേസോ.

ദ്വീസു പന മോഹമൂലേസു വിചികിച്ഛാസമ്പയുത്തേന ഏകാദസമേന സമ്പയുത്താ താവ ഫസ്സോ ഉപേക്ഖാവേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ വിതക്കോ വിചാരോ വീരിയം ജീവിതം ചിത്തട്ഠിതി അഹിരികം അനോത്തപ്പം മോഹോ വിചികിച്ഛാതി സരൂപേനാഗതാ തേരസ, ഉദ്ധച്ചം മനസികാരോതി ദ്വേ യേവാപനകാ നിയതാ. തേഹി സദ്ധിം പന്നരസ ഹോന്തി.

തത്ഥ ¶ പവത്തട്ഠിതിമത്താ ഏകഗ്ഗതാ. വിഗതാ ചികിച്ഛാതി വിചികിച്ഛാ. സഭാവം വിചിനന്തോ ¶ ഏതായ കിച്ഛതി കിലമതീതി വിചികിച്ഛാ. സാ സംസയലക്ഖണാ, കമ്പനരസാ, അനിച്ഛയപച്ചുപട്ഠാനാ, അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനാ. സേസാ വുത്തനയാ ഏവ.

ദ്വാദസമേന ഉദ്ധച്ചസമ്പയുത്തേന സമ്പയുത്താ സരൂപേനാഗതാ ¶ വിചികിച്ഛാസഹഗതേ വുത്തേസു വിചികിച്ഛാഹീനാ ഉദ്ധച്ചം സരൂപേന ആഗതം, തസ്മാ തേരസേവ ഹോന്തി. വിചികിച്ഛായ അഭാവേന പനേത്ഥ അധിമോക്ഖോ ഉപ്പജ്ജതി, തേന സദ്ധിം ചുദ്ദസ ഹോന്തി. അധിമോക്ഖസമ്ഭവതോ സമാധി ബലവാ ഹോതി, അധിമോക്ഖമനസികാരാ ദ്വേ യേവാപനകാ, തേഹി സഹ പന്നരസേവ ഹോന്തി. ഏവം താവ അകുസലചേതസികാ വേദിതബ്ബാ.

ഇദാനി അബ്യാകതാ വുച്ചന്തി, അബ്യാകതാ പന ദുവിധാ വിപാകകിരിയഭേദതോ. തത്ഥ വിപാകാ കുസലാ വിയ ഭൂമിവസേന ചതുബ്ബിധാ കാമാവചരം രൂപാവചരം അരൂപാവചരം ലോകുത്തരഞ്ചേതി. തത്ഥ കാമാവചരവിപാകാ സഹേതുകാഹേതുകവസേന ദുവിധാ. തത്ഥ സഹേതുകവിപാകസമ്പയുത്താ സഹേതുകാ. തേ സഹേതുകകാമാവചരകുസലസമ്പയുത്തസദിസാ. യാ പന കരുണാമുദിതാ അനിയതാ, താ സത്താരമ്മണത്താ വിപാകേസു നുപ്പജ്ജന്തി. കാമാവചരവിപാകാനം ഏകന്തപരിത്താരമ്മണത്താ വിരതിയോ പനേത്ഥ ഏകന്തകുസലത്താ ന ലബ്ഭന്തി. വിഭങ്ഗേ ‘‘പഞ്ച സിക്ഖാപദാ കുസലായേവാ’’തി ഹി വുത്തം. ഏവം കാമാവചരസഹേതുകവിപാകചേതസികാ വേദിതബ്ബാ.

തേത്തിംസാദിദ്വയേ ധമ്മാ, ദ്വത്തിംസേവ തതോ പരേ;

ബാത്തിംസ പഞ്ചമേ ഛട്ഠേ, ഏകതിംസ തതോ പരേ.

അഹേതുകചിത്തസമ്പയുത്താ ¶ പന അഹേതുകാ. തേസു ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താ താവ ഫസ്സോ ഉപേക്ഖാവേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ ജീവിതം ചിത്തട്ഠിതീതി സരൂപേനാഗതാ ഛ, മനസികാരേന ച സത്ത ഹോന്തി. സോതഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താപി സത്ത സത്തേവ ചേതസികാ. തത്ഥ കായവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തേസു പന ഉപേക്ഖാഠാനേ സുഖവേദനാ പവിട്ഠാ. സാ കായികസാതലക്ഖണാ, പീണനരസാ, സേസാ വുത്തനയാ ഏവ.

ഇട്ഠാരമ്മണയോഗസ്മിം, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണകാദിസു;

സതി കസ്മാ ഉപേക്ഖാവ, വുത്താ ചതൂസു സത്ഥുനാ.

ഉപാദായ ¶ ച രൂപേന, ഉപാദാരൂപകേ പന;

സങ്ഘട്ടനാനിഘംസസ്സ, ദുബ്ബലത്താതി ദീപയേ.

പസാദം പനതിക്കമ്മ, കൂടംവ പിചുപിണ്ഡകം;

ഭൂതരൂപേന ഭൂതാനം, ഘട്ടനായ സുഖാദികം.

തസ്മാ ¶ കായവിഞ്ഞാണം സുഖാദിസമ്പയുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. മനോധാതുനാ സമ്പയുത്താ സരൂപേനാഗതാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന സദ്ധിം വുത്താ ഛ, വിതക്കവിചാരേഹി സഹ അട്ഠ, അധിമോക്ഖമനസികാരേഹി ദ്വീഹി യേവാപനകേഹി ദസ ധമ്മാ ഹോന്തി. തഥാ മനോവിഞ്ഞാണധാതുഉപേക്ഖാസഹഗതേന. സോമനസ്സസഹഗതേന പീതിഅധികാ വേദനാപരിവത്തനഞ്ച നാനത്തം. തസ്മാവേത്ഥ ഏകാദസ ധമ്മാ ഹോന്തി. ഏവം അഹേതുകാപി കാമാവചരവിപാകചേതസികാ വേദിതബ്ബാ.

രൂപാവചരവിപാകചിത്തസമ്പയുത്താ പന രൂപാവചരാ. അരൂപാവചരവിപാകചിത്തസമ്പയുത്താ അരൂപാവചരാ. തേ സബ്ബേപി അത്തനോ അത്തനോ കുസലചിത്തസമ്പയുത്തചേതസികേഹി സദിസായേവാതി.

ലോകുത്തരവിപാകചിത്തസമ്പയുത്താ ¶ ലോകുത്തരാ. തേ സബ്ബേ തേസംയേവ ലോകുത്തരവിപാകചിത്താനം സദിസാ കുസലചിത്തസമ്പയുത്തേഹി ചേതസികേഹി സദിസാ. ഏവം രൂപാവചരാരൂപാവചരലോകുത്തരവിപാകചേതസികാ വേദിതബ്ബാ.

അകുസലവിപാകചിത്തസമ്പയുത്താ പന അകുസലവിപാകചേതസികാ നാമ. തേ പന കുസലവിപാകാഹേതുകചിത്തേസു ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീസു വുത്തചേതസികസദിസാ. ഏത്ഥ പന കായവിഞ്ഞാണേ ദുക്ഖവേദനാ പവിട്ഠാ. സാ കായികാബാധലക്ഖണാ. സേസാ വുത്തനയായേവാതി. ഏവം ഛത്തിംസ വിപാകചിത്തസമ്പയുത്തചേതസികാ വേദിതബ്ബാ.

കിരിയാബ്യാകതാ ച ചേതസികാ ഭൂമിതോ തിവിധാ ഹോന്തി കാമാവചരാ രൂപാവചരാ അരൂപാവചരാതി. തത്ഥ കാമാവചരാ സഹേതുകാഹേതുകതോ ദുവിധാ ഹോന്തി. തേസു സഹേതുകകിരിയചിത്തസമ്പയുത്താ സഹേതുകാ, തേ പന അട്ഠഹി കാമാവചരകുസലചിത്തസമ്പയുത്തേഹി സമാനാ ഠപേത്വാ വിരതിത്തയം അനിയതയേവാപനകേസു കരുണാമുദിതായേവ ഉപ്പജ്ജന്തി. അഹേതുകകിരിയചിത്തസമ്പയുത്താ അഹേതുകാ, തേ കുസലവിപാകാഹേതുകമനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതുചിത്തസമ്പയുത്തേഹി സമാനാ. മനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയേ ¶ പന വീരിയിന്ദ്രിയം അധികം. വീരിയിന്ദ്രിയസമ്ഭവതോ പനേത്ഥ ബലപ്പത്തോ സമാധി ഹോതി. ഹസിതുപ്പാദചിത്തേന സമ്പയുത്താ ദ്വാദസ ധമ്മാ ഹോന്തി പീതിയാ സഹ. അയമേത്ഥ വിസേസോ.

രൂപാവചരകിരിയചിത്തസമ്പയുത്താ പന രൂപാവചരാ. അരൂപാവചരകിരിയചിത്തസമ്പയുത്താ അരൂപാവചരാ. തേ സബ്ബേപി സകസകഭൂമികുസലചിത്തസമ്പയുത്തേഹി സമാനാതി. ഏവം വീസതി കിരിയചിത്തസമ്പയുത്താ ച ചേതസികാ വേദിതബ്ബാ.

ഏത്താവതാ ¶ ¶ കുസലാകുസലവിപാകകിരിയഭേദഭിന്നേന ഏകൂനനവുതിയാ ചിത്തേന സമ്പയുത്താ ചേതസികാ നിദ്ദിട്ഠാ ഹോന്തി.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരേ ചേതസികനിദ്ദേസോ നാമ

സബ്ബേ ¶ ¶ ചേതസികാ വുത്താ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ;

നാമസാമഞ്ഞതോയേവ, ദ്വേപഞ്ഞാസ ഭവന്തി തേ.

സേയ്യഥിദം – ഫസ്സോ വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ വിതക്കോ വിചാരോ പീതി ചിത്തേകഗ്ഗതാ വീരിയം ജീവിതം ഛന്ദോ അധിമോക്ഖോ മനസികാരോ തത്രമജ്ഝത്തതാ സദ്ധാ സതി ഹിരീ ഓത്തപ്പം അലോഭോ അദോസോ അമോഹോ കായപ്പസ്സദ്ധിആദീനി ഛ യുഗാനി, തിസ്സോ വിരതിയോ, കരുണാ മുദിതാ ലോഭോ ദോസോ മോഹോ ഉദ്ധച്ചം മാനോ ദിട്ഠി ഇസ്സാ മച്ഛരിയം കുക്കുച്ചം ഥിനം മിദ്ധം വിചികിച്ഛാ അഹിരികം അനോത്തപ്പഞ്ചാതി.

ചതുപഞ്ഞാസധാ ¶ കാമേ, രൂപേ പഞ്ചദസേരിതാ;

തേ ഹോന്തി ദ്വാദസാരൂപേ, ചത്താലീസമനാസവാ.

ഏകവീസസതം സബ്ബേ, ചിത്തുപ്പാദാ സമാസതോ;

ഏതേസു തേസമുപ്പത്തിം, ഉദ്ധരിത്വാ പനേകകം.

ഫസ്സാദീനം തു ധമ്മാനം, പവക്ഖാമി ഇതോ പരം;

പാടവത്ഥായ ഭിക്ഖൂനം, ചിത്തചേതസികേസ്വഹം.

ഏകഗ്ഗതാ മനക്കാരോ, ജീവിതം ഫസ്സപഞ്ചകം;

അട്ഠേതേ അവിനിബ്ഭോഗാ, ഏകുപ്പാദാ സഹക്ഖയാ.

ഫസ്സോ ച വേദനാ സഞ്ഞാ, ചേതനാ ജീവിതിന്ദ്രിയം;

ഏകഗ്ഗതാ മനക്കാരോ, സബ്ബസാധാരണാ ഇമേ.

വിതക്കോ പഞ്ചപഞ്ഞാസ-ചിത്തേസു സമുദീരിതോ;

ചാരോ ഛസട്ഠിചിത്തേസു, ജായതേ നത്ഥി സംസയോ.

ഏകപഞ്ഞാസചിത്തേസു ¶ , പീതി തേസട്ഠിയാ സുഖം;

ഉപേക്ഖാ പഞ്ചപഞ്ഞാസ-ചിത്തേ ദുക്ഖം തു തീസു ഹി.

ഹോതി ദ്വാസട്ഠിചിത്തേസു, സോമനസ്സിന്ദ്രിയം പന;

ദുക്ഖിന്ദ്രിയം പനേകസ്മിം, തഥേകമ്ഹി സുഖിന്ദ്രിയം.

പഞ്ചുത്തരസതേ ¶ ചിത്തേ, വീരിയം ആഹ നായകോ;

ചതുത്തരസതേ ചിത്തേ, സമാധിന്ദ്രിയമബ്രവി.

സബ്ബാഹേതുകചിത്താനി, ഠപേത്വാ ചേകഹേതുകേ;

ഏകുത്തരസതേ ചിത്തേ, ഛന്ദസ്സുപ്പത്തിമുദ്ദിസേ.

ഠപേത്വാ ദസ വിഞ്ഞാണേ, വിചികിച്ഛായുതമ്പി ച;

ദസുത്തരസതേ ചിത്തേ, അധിമോക്ഖോ ഉദീരിതോ.

സദ്ധാ ¶ സതി ഹിരോത്തപ്പം, അലോഭാദോസമജ്ഝതാ;

ഛളേവ യുഗളാ ചാതി, ധമ്മാ ഏകൂനവീസതി.

ഏകനവുതിയാ ചിത്തേ, ജായന്തി നിയതാ ഇമേ;

അഹേതുകേസു ചിത്തേസു, അപുഞ്ഞേസു ന ജായരേ.

ഏകൂനാസീതിയാ ചിത്തേ, പഞ്ഞാ ജായതി സബ്ബദാ;

അട്ഠവീസതിയാ ചിത്തേ, കരുണാമുദിതാ സിയും.

കാമാവചരപുഞ്ഞേസു, സബ്ബലോകുത്തരേസു ച;

ചത്താലീസവിധേ ചിത്തേ, സാട്ഠകേ വിരതിത്തയം.

സദ്ധാ സതി ഹിരോത്തപ്പം, അലോഭാദിത്തയമ്പി ച;

യുഗളാനി ഛ മജ്ഝത്തം, കരുണാമുദിതാപി ച.

തഥാ വിരതിയോ തിസ്സോ, സബ്ബേ തേ പഞ്ചവീസതി;

കുസലാബ്യാകതാ ചാപി, കുസലേന പകാസിതാ.

അഹിരീകമനോത്തപ്പം, മോഹോ ഉദ്ധച്ചമേവ ച;

ദ്വാദസാപുഞ്ഞചിത്തേസു, നിയതായേവ ജായരേ.

ലോഭോ ¶ ദോസോ ച മോഹോ ച, മാനോ ദിട്ഠി ച സംസയോ;

മിദ്ധമുദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം, ഥിനം മച്ഛരിയമ്പി ച.

അഹിരീകമനോത്തപ്പം, ഇസ്സാ ച ദോമനസ്സകം;

ഏതേ അകുസലാ വുത്താ, ഏകന്തേന മഹേസിനാ.

ലോഭോ അട്ഠസു നിദ്ദിട്ഠോ, വുത്താ ചതൂസു ദിട്ഠിതു;

മാനോ ദിട്ഠിവിയുത്തേസു, ദോസോദ്വീസ്വേവ ജായതേ.

ഇസ്സാമച്ഛേരകുക്കുച്ചാ, ദ്വീസു ജായന്തി നോ സഹ;

വിചികിച്ഛാ പനേകസ്മിം, ഥിനമിദ്ധം തു പഞ്ചസു.

ഫസ്സോ ¶ ച വേദനാ സഞ്ഞാ, ചേതനാ ജീവിതം മനോ;

വിതക്കോ ച വിചാരോ ച, പീതി വീരിയസമാധി ച.

ഛന്ദോ ചേവാധിമോക്ഖോ ച, മനസികാരോ ച ചുദ്ദസ;

കുസലാകുസലാ ചേവ, ഹോന്തി അബ്യാകതാപി ച.

ഏകൂനതിംസചിത്തേസു, ഝാനം പഞ്ചങ്ഗികം മതം;

ചതുഝാനങ്ഗയുത്താനി, സത്തതിംസാതി നിദ്ദിസേ.

ഏകാദസവിധം ചിത്തം, തിവങ്ഗികമുദീരിതം;

ചതുതിംസവിധം ചിത്തം, ദുവങ്ഗികമുദീരിതം.

സഭാവേനാവിതക്കേസു ¶ , ഝാനങ്ഗാനി ന ഉദ്ധരേ;

സബ്ബാഹേതുകചിത്തേസു, മഗ്ഗങ്ഗാനി ന ഉദ്ധരേ.

തീണി സോളസചിത്തേസു, ഇന്ദ്രിയാനി വദേ ബുധോ;

ഏകസ്മിം പന ചത്താരി, പഞ്ച തേരസസുദ്ധരേ.

സത്ത ദ്വാദസചിത്തേസു, ഇന്ദ്രിയാനി ജിനോബ്രവി;

ഏകേനൂനേസു അട്ഠേവ, ചത്താലീസമനേസു ച.

ചത്താലീസായ ¶ ചിത്തേസു, നവകം നായകോബ്രവി;

ഏവം ഇന്ദ്രിയയോഗോപി, വേദിതബ്ബോ വിഭാവിനാ.

അമഗ്ഗങ്ഗാനി നാമേത്ഥ, അട്ഠാരസ അഹേതുകാ;

ഝാനങ്ഗാനി ന വിജ്ജന്തി, വിഞ്ഞാണേസു ദ്വിപഞ്ചസു.

ഏകം ചിത്തം ദുമഗ്ഗങ്ഗം, തിമഗ്ഗങ്ഗാനി സത്തസു;

ചത്താലീസായ ചിത്തേസു, മഗ്ഗോ സോ ചതുരങ്ഗികോ.

പഞ്ചദ്ദസസു ചിത്തേസു, മഗ്ഗോ പഞ്ചങ്ഗികോ മതോ;

വുത്തോ ദ്വത്തിംസചിത്തേസു, മഗ്ഗോ സത്തങ്ഗികോപി ച.

മഗ്ഗോ ¶ അട്ഠസു ചിത്തേസു, മതോ അട്ഠങ്ഗികോതി ഹി;

ഏവം തു സബ്ബചിത്തേസു, മഗ്ഗങ്ഗാനി സമുദ്ധരേ.

ബലാനി ദ്വേ ദ്വിചിത്തേസു, ഏകസ്മിം തീണി ദീപയേ;

ഏകാദസസു ചത്താരി, ഛ ദ്വാദസസു നിദ്ദിസേ.

ഏകൂനാസീതിയാ സത്ത, സോളസേവാബലാനി തു;

ചിത്തമേവം തു വിഞ്ഞേയ്യം, സബലം അബലമ്പി ച.

ചിത്തേസു ജായന്തി ഹി യേസു യാനി;

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരേ ചേതസികവിഭാഗനിദ്ദേസോ നാമ

ഇതോ ¶ ¶ പരം പവക്ഖാമി, നയമേകവിധാദികം;

ആഭിധമ്മികഭിക്ഖൂനം, ബുദ്ധിയാ പന വുദ്ധിയാ.

സബ്ബമേകവിധം ചിത്തം, വിജാനനസഭാവതോ;

ദുവിധഞ്ച ഭവേ ചിത്തം, അഹേതുകസഹേതുതോ.

പുഞ്ഞാപുഞ്ഞവിപാകാ ഹി, കാമേ ദസ ച പഞ്ച ച;

ക്രിയാ തിസ്സോതി സബ്ബേപി, അട്ഠാരസ അഹേതുകാ.

ഏകസത്തതി സേസാനി, ചിത്തുപ്പാദാ മഹേസിനാ;

സഹേതുകാതി നിദ്ദിട്ഠാ, താദിനാ ഹേതുവാദിനാ.

സവത്ഥുകാവത്ഥുകതോ ¶ , തഥോഭയവസേന ച;

സബ്ബം വുത്തപകാരം തു, തിവിധം ഹോതി മാനസം.

സബ്ബോ കാമവിപാകോ ച, രൂപേ പഞ്ചദസാപി ച;

ആദിമഗ്ഗോ സിതുപ്പാദോ, മനോധാതു ക്രിയാപി ച.

ദോമനസ്സദ്വയഞ്ചാപി, തേചത്താലീസ മാനസാ;

നുപ്പജ്ജന്തി വിനാ വത്ഥും, ഏകന്തേന സവത്ഥുകാ.

അരൂപാവചരപാകാ ച, ഏകന്തേന അവത്ഥുകാ;

ദ്വാചത്താലീസ സേസാനി, ചിത്താനുഭയഥാ സിയും.

ഏകേകാരമ്മണം ചിത്തം, പഞ്ചാരമ്മണമേവ ച;

ഛളാരമ്മണകഞ്ചേതി, ഏവമ്പി തിവിധം സിയാ.

വിഞ്ഞാണാനി ച ദ്വേപഞ്ച, അട്ഠ ലോകുത്തരാനി ച;

സബ്ബം മഹഗ്ഗതഞ്ചേവ, ഠപേത്വാഭിഞ്ഞമാനസം.

തേചത്താലീസ ¶ വിഞ്ഞേയ്യാ, ഏകേകാരമ്മണാ പന;

മനോധാതുത്തയം തത്ഥ, പഞ്ചാരമ്മണമീരിതം.

തേചത്താലീസ സേസാനി, ഛളാരമ്മണികാ മതാ;

തഥാ ച തിവിധം ചിത്തം, കുസലാകുസലാദിതോ.

അഹേതും ഏകഹേതുഞ്ച, ദ്വിഹേതുഞ്ച തിഹേതുകം;

ഏവം ചതുബ്ബിധം ചിത്തം, വിഞ്ഞാതബ്ബം വിഭാവിനാ.

ഹേട്ഠാ മയാപി നിദ്ദിട്ഠാ, അട്ഠാരസ അഹേതുകാ;

വിചികിച്ഛുദ്ധച്ചസംയുത്തം, ഏകഹേതുമുദീരിതം.

കാമേ ¶ ദ്വാദസധാ പുഞ്ഞ-വിപാകക്രിയതോ പന;

ദസധാകുസലാ ചാതി, ബാവീസതി ദുഹേതുകാ.

കാമേ ¶ ദ്വാദസധാ പുഞ്ഞ-വിപാകക്രിയതോ പന;

സബ്ബം മഹഗ്ഗതഞ്ചേവ, അപ്പമാണം തിഹേതുകം.

രൂപീരിയാപഥവിഞ്ഞത്തി-ജനകാജനകാദിതോ;

ഏവഞ്ചാപി ഹി തം ചിത്തം, ഹോതി സബ്ബം ചതുബ്ബിധം.

ദ്വാദസാകുസലാ തത്ഥ, കുസലാ കാമധാതുയാ;

തഥാ ദസ ക്രിയാ കാമേ, അഭിഞ്ഞാമാനസം ദ്വയം.

സമുട്ഠാപേന്തി രൂപാനി, കപ്പേന്തി ഇരിയാപഥം;

ജനയന്തി ച വിഞ്ഞത്തിം, ഇമേ ദ്വത്തിംസ മാനസാ.

കുസലാ ച ക്രിയാ ചേവ, തേ മഹഗ്ഗതമാനസാ;

അട്ഠാനാസവചിത്താനി, ഛബ്ബീസതി ച മാനസാ.

സമുട്ഠാപേന്തി രൂപാനി, കപ്പേന്തി ഇരിയാപഥം;

ചോപനം ന ച പാപേന്തി, ദ്വികിച്ചാ നിയതാ ഇമേ.

ഠപേത്വാ ദസ വിഞ്ഞാണേ, വിപാകാ ദ്വീസു ഭൂമിസു;

ക്രിയാ ചേവ മനോധാതു, ഇമാനേകൂനവീസതി.

സമുട്ഠാപേന്തി ¶ രൂപാനി, ന കരോന്തിതരദ്വയം;

പുന ദ്വേപഞ്ചവിഞ്ഞാണാ, വിപാകാ ച അരൂപിസു.

സബ്ബേസം സന്ധിചിത്തഞ്ച, ചുതിചിത്തഞ്ചാരഹതോ;

ന കരോന്തി തികിച്ചാനി, ഇമേ സോളസ മാനസാ.

ഏകദ്വിതിചതുട്ഠാന-പഞ്ചട്ഠാനപഭേദതോ;

പഞ്ചധാ ചിത്തമക്ഖാസി, പഞ്ചനിമ്മലലോചനോ.

കുസലാകുസലാ സബ്ബേ, ചിത്തുപ്പാദാ മഹാക്രിയാ;

മഹഗ്ഗതാ ക്രിയാ ചേവ, ചത്താരോ ഫലമാനസാ.

സബ്ബേവ ¶ പഞ്ചപഞ്ഞാസ, നിപ്പപഞ്ചേന സത്ഥുനാ;

ജവനട്ഠാനതോയേവ, ഏകട്ഠാനേ നിയാമിതാ.

പുന ദ്വേപഞ്ചവിഞ്ഞാണാ, ദസ്സനേ സവനേ തഥാ;

ഘായനേ സായനേ ഠാനേ, ഫുസനേ പടിപാടിയാ.

മനോധാതുത്തികം ഠാനേ, ആവജ്ജനേ പടിച്ഛനേ;

അട്ഠസട്ഠി ഭവന്തേതേ, ഏകട്ഠാനികതം ഗതാ.

പുന ദ്വിട്ഠാനികം നാമ, ചിത്തദ്വയമുദീരിതം;

സോമനസ്സയുതം പഞ്ച-ദ്വാരേ സന്തീരണം സിയാ.

തദാരമ്മണം ഛദ്വാരേ, ബലവാരമ്മണേ സതി;

തഥാ വോട്ഠബ്ബനം ഹോതി, പഞ്ചദ്വാരേസു വോട്ഠബോ.

മനോദ്വാരേസു സബ്ബേസം, ഹോതി ആവജ്ജനം പന;

ഇദം ദ്വിട്ഠാനികം നാമ, ഹോതി ചിത്തദ്വയം പന.

പടിസന്ധിഭവങ്ഗസ്സ, ചുതിയാ ഠാനതോ പന;

മഹഗ്ഗതവിപാകാ തേ, നവ തിട്ഠാനികാ മതാ.

അട്ഠ ¶ കാമാ മഹാപാകാ, പടിസന്ധിഭവങ്ഗതോ;

തദാരമ്മണതോ ചേവ, ചുതിട്ഠാനവസേന ച.

ചതുട്ഠാനികചിത്താനി ¶ , അട്ഠ ഹോന്തീതി നിദ്ദിസേ;

കുസലാകുസലപാകം തു-പേക്ഖാസഹഗതദ്വയം.

സന്തീരണം ഭവേ പഞ്ച-ദ്വാരേ ഛദ്വാരികേസു ച;

തദാരമ്മണതം യാതി, ബലവാരമ്മണേ സതി.

പടിസന്ധിഭവങ്ഗാനം, ചുതിട്ഠാനവസേന ച;

പഞ്ചട്ഠാനികചിത്തന്തി, ഇദം ദ്വയമുദീരിതം.

പഞ്ചകിച്ചം ¶ ദ്വയം ചിത്തം, ചതുകിച്ചം പനട്ഠകം;

തികിച്ചം നവകം ദ്വേ തു, ദ്വികിച്ചാ സേസമേകകം.

ഭവങ്ഗാവജ്ജനഞ്ചേവ, ദസ്സനം സമ്പടിച്ഛനം;

സന്തീരണം വോട്ഠബ്ബനം, ജവനം ഭവതി സത്തമം.

ഛബ്ബിധം ഹോതി തം ഛന്നം, വിഞ്ഞാണാനം പഭേദതോ;

സത്തധാ സത്തവിഞ്ഞാണ-ധാതൂനം തു പഭേദതോ.

ഏകേകാരമ്മണം ഛക്കം, പഞ്ചാരമ്മണഭേദതോ;

ഛളാരമ്മണതോ ചേവ, ഹോതി അട്ഠവിധം മനോ.

തത്ഥ ദ്വേപഞ്ചവിഞ്ഞാണാ, ഹോന്തി ഏകേകഗോചരാ;

രൂപാരമ്മണികാ ദ്വേ തു, ദ്വേ ദ്വേ സദ്ദാദിഗോചരാ.

സബ്ബം മഹഗ്ഗതം ചിത്തം, പഞ്ചാഭിഞ്ഞാവിവജ്ജിതം;

സബ്ബം ലോകുത്തരഞ്ചേതി, ഏകേകാരമ്മണം ഭവേ.

ഏകേകാരമ്മണം ഛക്ക-മിദം ഞേയ്യം വിഭാവിനാ;

പഞ്ചാരമ്മണികം നാമ, മനോധാതുത്തയം ഭവേ.

കാമാവചരചിത്താനി, ചത്താലീസം തഥേകകം;

അഭിഞ്ഞാനി ച സബ്ബാനി, ഛളാരമ്മണികാനിതി.

ചിത്തം നവവിധം ഹോതി, സത്തവിഞ്ഞാണധാതുസു;

പച്ഛിമഞ്ച തിധാ കത്വാ, കുസലാകുസലാദിതോ.

പുഞ്ഞാപുഞ്ഞവസേനേവ ¶ , വിപാകക്രിയഭേദതോ;

ഛസത്തതിവിധോ ഭേദോ, മനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ.

മനോധാതും ദ്വിധാ കത്വാ, വിപാകക്രിയഭേദതോ;

നവധാ പുബ്ബവുത്തേഹി, ദസധാ ഹോതി മാനസം.

ധാതുദ്വയം ¶ തിധാ കത്വാ, പച്ഛിമം പുന പണ്ഡിതോ;

ഏകാദസവിധം ചിത്തം, ഹോതീതി പരിദീപയേ.

മനോവിഞ്ഞാണധാതുമ്പി, കുസലാകുസലാദിതോ;

ചതുധാ വിഭജിത്വാന, വദേ ദ്വാദസധാ ഠിതം.

ഭവേ ¶ ചുദ്ദസധാ ചിത്തം, ചുദ്ദസട്ഠാനഭേദതോ;

പടിസന്ധിഭവങ്ഗസ്സ, ചുതിയാവജ്ജനസ്സ ച.

പഞ്ചന്നം ദസ്സനാദീനം, സമ്പടിച്ഛനചേതസോ;

സന്തീരണസ്സ വോട്ഠബ്ബ-ജവനാനം വസേന ച.

തദാരമ്മണചിത്തസ്സ, തഥേവ ഠാനഭേദതോ;

ഏവം ചുദ്ദസധാ ചിത്തം, ഹോതീതി പരിദീപയേ.

ഭൂമിപുഗ്ഗലനാനാത്ത-വസേന ച പവത്തിതോ;

ബഹുധാ പനിദം ചിത്തം, ഹോതീതി ച വിഭാവയേ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരേ ഏകവിധാദിനിദ്ദേസോ നാമ

ഭൂമിപുഗ്ഗലചിത്തുപ്പത്തിനിദ്ദേസോ

ഇതോ ¶ ¶ പരം പവക്ഖാമി, ബുദ്ധിവുദ്ധികരം നയം;

ചിത്താനം ഭൂമീസുപ്പത്തിം, പുഗ്ഗലാനം വസേന ച.

ദേവാചേവ ¶ മനുസ്സാ ച, തിസ്സോ വാപായഭൂമിയോ;

ഗതിയോ പഞ്ച നിദ്ദിട്ഠാ, സത്ഥുനാ തു തയോ ഭവാ.

ഭൂമിയോ തത്ഥ തിംസേവ, താസു തിംസേവ പുഗ്ഗലാ;

ഭൂമീസ്വേതാസു ഉപ്പന്നാ, സബ്ബേ ച പന പുഗ്ഗലാ.

പടിസന്ധികചിത്താനം, വസേനേകൂനവീസതി;

പടിസന്ധി ച നാമേസാ, ദുവിധാ സമുദീരിതാ.

അചിത്തകാ സചിത്താ ച, അസഞ്ഞീനമചിത്തകാ;

സേസാ സചിത്തകാ ഞേയ്യാ, സാ പനേകൂനവീസതി.

പടിസന്ധിവസേനേവ, ഹോന്തി വീസതി പുഗ്ഗലാ;

ഇധ ചിത്താധികാരത്താ, അചിത്താ ന ച ഉദ്ധടാ.

അഹേതുദ്വിതിഹേതൂതി, പുഗ്ഗലാ തിവിധാ സിയും;

അരിയാ പന അട്ഠാതി, സബ്ബേ ഏകാദസേരിതാ.

ഏതേസം പന സബ്ബേസം, പുഗ്ഗലാനം പഭേദതോ;

ചിത്താനം ഭൂമീസുപ്പത്തിം, ഭണതോ മേ നിബോധഥ.

തിംസഭൂമീസു ചിത്താനി, കതി ജായന്തി മേ വദ;

ചുദ്ദസേവ തു ചിത്താനി, ഹോന്തി സബ്ബാസു ഭൂമിസു.

സദാ വീസതി ചിത്താനി, കാമേയേവ ഭവേ സിയും;

പഞ്ച രൂപഭവേയേവ, ചത്താരേവ അരൂപിസു.

കാമരൂപഭവേസ്വേവ ¶ , അട്ഠാരസ ഭവന്തി ഹി;

ദ്വേചത്താലീസ ചിത്താനി, ഹോന്തി തീസു ഭവേസുപി.

ഠപേത്വാ പന സബ്ബാസം, ചതസ്സോപായഭൂമിയോ;

തേരസേവ ച ചിത്താനി, ഹോന്തി ഛബ്ബീസഭൂമിസു.

അപരാനി ¶ ചതസ്സോപി, ഠപേത്വാരുപ്പഭൂമിയോ;

ചിത്താനി പന ജായന്തി, ഛ ച ഛബ്ബീസഭൂമിസു.

സുദ്ധാവാസികദേവാനം ¶ , ഠപേത്വാ പഞ്ച ഭൂമിയോ;

പഞ്ച ചിത്താനി ജായന്തേ, പഞ്ചവീസതിഭൂമിസു.

അപരാനി ദുവേ ഹോന്തി, പഞ്ചവീസതിഭൂമിസു;

ഠപേത്വാ നേവസഞ്ഞഞ്ച, ചതസ്സോപായഭൂമിയോ.

ദ്വേപി ചിത്താനി ജായന്തി, ചതുവീസതിഭൂമിസു;

ആകിഞ്ചഞ്ഞം നേവസഞ്ഞഞ്ച, ഠപേത്വാപായഭൂമിയോ.

അപായഭൂമിയോ ഹിത്വാ, തിസ്സോ ആരുപ്പഭൂമിയോ;

ദ്വേയേവ പന ചിത്താനി, ഹോന്തി തേവീസഭൂമിസു.

അരൂപേ ച അപായേ ച, ഠപേത്വാ അട്ഠ ഭൂമിയോ;

ഏകാദസവിധം ചിത്തം, ഹോന്തി ദ്വാവീസഭൂമിസു.

സുദ്ധാവാസേ അപായേ ച, ഠപേത്വാ നവ ഭൂമിയോ;

ഏകവീസാസു നിച്ചമ്പി, ചത്താരോവ ഭവന്തി ഹി.

ഏകം സത്തരസസ്വേവ, ചിത്തം ജായതി ഭൂമിസു;

സുദ്ധാവാസേ ഠപേത്വാ തു, അപായാരുപ്പഭൂമിയോ.

ദ്വാദസേവ തു ജായന്തേ, ഏകാദസസു ഭൂമിസു;

ഠപേത്വാ പന സബ്ബാപി, ഭൂമിയോ ഹി മഹഗ്ഗതാ.

കാമാവചരദേവാനം, മനുസ്സാനം വസേന തു;

അട്ഠ ചിത്താനി ജായന്തേ, സദാ സത്തസു ഭൂമിസു.

പഞ്ചമജ്ഝാനപാകേകോ ¶ , ജായതേ ഛസു ഭൂമിസു;

ചത്താരി പന ചിത്താനി, തീസു തീസ്വേവ ഭൂമിസു.

ചത്താരി ¶ പന ചിത്താനി, ഹോന്തി ഏകേകഭൂമിസു;

അരൂപാവചരപാകാനം, വസേന പരിദീപയേ.

നരകാദീസ്വപായേസു, ചതൂസുപി ച ജായരേ;

ദ്വേപഞ്ഞാസാവസേസാനി, നുപ്പജ്ജന്തി കദാചിപി.

കാമേ ദേവമനുസ്സാനം, നവ പാകാ മഹഗ്ഗതാ;

നേവ ജായന്തി ജായന്തി, അസീതി ഹദയാ സദാ.

കാമേ അട്ഠ മഹാപാകാ, ദോമനസ്സദ്വയമ്പി ച;

തഥാ ഘാനാദിവിഞ്ഞാണ-ത്തയം പാകാ അപുഞ്ഞജാ.

നത്ഥി ആരുപ്പപാകാ ച, രൂപാവചരഭൂമിയം;

ഇമേഹി സഹ ചിത്തേഹി, തയോ മഗ്ഗാ ഫലദ്വയം.

ചത്താരോ ദിട്ഠിസംയുത്താ, വിചികിച്ഛായുതമ്പി ച;

ചത്താരോ ഹേട്ഠിമാ പാകാ, സുദ്ധാവാസേ ന ലബ്ഭരേ.

സേസാനി ഏകപഞ്ഞാസ, ചിത്താനി പന ലബ്ഭരേ;

രൂപാവചരികാ സബ്ബേ, വിപാകാ കാമധാതുയാ.

ദോമനസ്സാദിമഗ്ഗോ ച, ക്രിയാ ച ദ്വേ അഹേതുകാ;

തേചത്താലീസ ചിത്താനി, നത്ഥി ആരുപ്പഭൂമിയം.

ഏവം ¶ ഭൂമിവസേനേവ, ചിത്തുപ്പത്തിം വിഭാവയേ;

തഥാ ഏകാദസന്നമ്പി, പുഗ്ഗലാനം വസേന ച.

അഹേതുകസ്സ സത്തസ്സ, ജായന്തേ പഞ്ചഭൂമിസു;

ദ്വേപഞ്ഞാസാവസേസാനി, ന ജായന്തി കദാചിപി.

അഹേതുകസ്സ വുത്തേഹി, കാമപാകാ ദുഹേതുകാ;

ദുഹേതുകസ്സ ജായന്തേ, ചത്താലീസം തഥേകകം.

സബ്ബേ മഹഗ്ഗതാ ചേവ, സബ്ബേപി ച അനാസവാ;

തിഹേതുകാ വിപാകാ ച, കാമേ നവ ക്രിയാപി ച.

ദുഹേതുനോ ന ജായന്തി, ചത്താലീസം തഥാട്ഠ ച;

കാമാവചരസത്തസ്സ, തിഹേതുപടിസന്ധിനോ.

പുഥുജ്ജനസ്സ ജായന്തേ, ചതുപഞ്ഞാസ മാനസാ;

ദ്വിഹേതുകസ്സ വുത്താനി, ചത്താലീസം തഥേകകം.

ചത്താരോ ഞാണസംയുത്താ, വിപാകാ കാമധാതുയാ;

രൂപാരൂപേസു പുഞ്ഞാനി, ചതുപഞ്ഞാസ മാനസാ.

പുഥുജ്ജനസ്സ ജായന്തേ, പഞ്ചതിംസ ന ജായരേ;

ഛദേവേസു മനുസ്സേസു, സോതാപന്നസ്സ ദേഹിനോ.

പഞ്ഞാസേവസ്സ ചിത്താനി, ജായന്തീതി വിനിദ്ദിസേ;

നവതിംസേവ ചിത്താനി, നുപ്പജ്ജന്തീതി ദീപയേ.

സോതാപന്നസ്സ വുത്താനി, ഠപേത്വാ പഠമം ഫലം;

അത്തനോവ ഫലേനസ്സ, സകദാഗാമിനോ സിയും.

സോതാപന്നസ്സ ¶ ¶ വുത്താനി, ഠപേത്വാ പടിഘദ്വയം;

ദുതിയം ച ഫലം ഹിത്വാ, യാനി ചിത്താനി താനിതി;

അനാഗാമിസ്സ സത്തസ്സ, ജായന്തീതി വിനിദ്ദിസേ.

കതി ചിത്താനി ജായന്തേ, കാമേ അരഹതോ പന;

ചത്താരീസഞ്ച ചത്താരി, കാമേ അരഹതോ സിയും.

മഗ്ഗട്ഠാനം ചതുന്നമ്പി, പുഗ്ഗലാനം സകം സകം;

മഗ്ഗചിത്തം സിയാ തേസം, ഏകചിത്തക്ഖണാ ഹി തേ.

പുഥുജ്ജനസ്സ തീസ്വേവ, പഠമജ്ഝാനഭൂമിസു;

പഞ്ചതിംസേവ ചിത്താനി, ജായന്തേതി വിനിദ്ദിസേ.

ഘാനാദീസു ച വിഞ്ഞാണ-ത്തയം സത്ത അപുഞ്ഞജാ;

മഹാപാകാ തഥാ പാകാ, ഉപരിജ്ഝാനഭൂമികാ.

വിപാകാപി ച ആരുപ്പാ, ദോമനസ്സദ്വയമ്പി ച;

അട്ഠാരസ ക്രിയാ ചേവ, അട്ഠ ലോകുത്തരാനി ച.

പഠമജ്ഝാനനിബ്ബത്ത-പുഥുജ്ജനസരീരിനോ;

ഏതാനി ചതുപഞ്ഞാസ, ചിത്താനി ന ച ലബ്ഭരേ.

സോതാപന്നസ്സ ¶ ചിത്താനി, തത്ഥേകതിംസ ജായരേ;

പുഥുജ്ജനസ്സ വുത്തേസു, ഹിത്വാ ചാപുഞ്ഞപഞ്ചകം.

സകദാഗാമിനോ തത്ഥ, ഠപേത്വാ പഠമം ഫലം;

ഏകതിംസേവ ജായന്തേ, പക്ഖിപിത്വാ സകം ഫലം.

അനാഗാമിസ്സ തത്ഥേവ, ഠപേത്വാ ദുതിയം ഫലം;

ഏകതിംസേവ ജായന്തേ, ഫലചിത്തേന അത്തനോ.

വിഞ്ഞാണം ചക്ഖുസോതാനം, പുഞ്ഞജം സമ്പടിച്ഛനം;

സന്തീരണദ്വയഞ്ചേവ, ക്രിയചിത്താനി വീസതി.

അരഹത്തഫലം ¶ ¶ പാകോ, പഠമജ്ഝാനസമ്ഭവോ;

സത്തവീസതി ചിത്താനി, അരഹന്തസ്സ ജായരേ.

പുഥുജ്ജനസ്സ തീസ്വേവ, ദുതിയജ്ഝാനഭൂമിസു;

ഛത്തിംസ ദുതിയജ്ഝാന-തതിയജ്ഝാനപാകതോ.

പുഥുജ്ജനസ്സ വുത്തേസു, ഹിത്വാ വാപുഞ്ഞപഞ്ചകം;

സോതാപന്നസ്സ ബാത്തിംസ, ഫലേന സഹ അത്തനോ.

സോതാപന്നസ്സ വുത്തേസു, ഠപേത്വാ പഠമം ഫലം;

ബാത്തിംസ ഫലചിത്തേന, സകദാഗാമിസ്സ അത്തനോ.

സകദാഗാമീസു വുത്തേസു, ഠപേത്വാ ദുതിയം ഫലം;

അനാഗാമിഫലേനസ്സ, ബാത്തിംസേവ ഭവന്തി ഹി.

അരഹന്തസ്സ തീസ്വേവ, അട്ഠവീസതി അത്തനോ;

ഫലേന ദുതിയജ്ഝാന-തതിയജ്ഝാനപാകതോ.

പരിത്തകസുഭാദീനം, ദേവാനം തീസു ഭൂമിസു;

പഞ്ചതിംസേവ ജായന്തേ, ചതുത്ഥജ്ഝാനപാകതോ.

സോതാപന്നസ്സ തത്ഥേക-തിംസ ചിത്താനി ജായരേ;

സകദാഗാമിനോ ഏവം, തഥാനാഗാമിനോപി ച.

ഖീണാസവസ്സ തത്ഥേവ, സത്തവീസതി മാനസാ;

തഥാ വേഹപ്ഫലേ ചാപി, സബ്ബേസം ഹോന്തി മാനസാ.

ഏകതിംസേവ ചിത്താനി, സുദ്ധാവാസികഭൂമിസു;

അനാഗാമികസത്തസ്സ, ഹോന്തീതി പരിദീപയേ.

അരഹതോ പന തത്ഥേവ, മാനസാ സത്തവീസതി;

ഏവം രൂപീസു ചിത്താനി, വിഞ്ഞേയ്യാനി വിഭാവിനാ.

ചതുവീസതി ¶ ചിത്താനി, പഠമാരുപ്പഭൂമിയം;

പുഥുജ്ജനസ്സ സത്തസ്സ, ജായന്തീതി വിനിദ്ദിസേ.

സോതാപന്നസ്സ ¶ തത്ഥേവ, ഠപേത്വാപുഞ്ഞപഞ്ചകം;

സമവീസതി ചിത്താനി, ഫലേന സഹ അത്തനോ.

സകദാഗാമിനോ തത്ഥ, തഥാനാഗാമിനോപി ച;

ജായന്തി വീസ ചിത്താനി, പുബ്ബപുബ്ബഫലം വിനാ.

ഖീണാസവസ്സ തത്ഥേവ, ദസപഞ്ച ച മാനസാ;

പുഥുജ്ജനസ്സ സത്തസ്സ, ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയം.

ഹോന്തി ¶ തേവീസ ചിത്താനി, ഇതി വത്വാ വിഭാവയേ;

തിണ്ണന്നമ്പേത്ഥ സേഖാനം, ചിത്താനേകൂനവീസതി.

ചുദ്ദസേവ തു ചിത്താനി, ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയം;

ക്രിയാദ്വാദസ പാകേകോ, ഫലം ഖീണാസവസ്സ തു.

പുഥുജ്ജനസ്സ സത്തസ്സ, തതിയാരുപ്പഭൂമിയം;

ബാവീസതി ച ചിത്താനി, ഭവന്തീതി പകാസയേ.

അട്ഠാരസേവ ചിത്താനി, സോതാപന്നസ്സ ജായരേ;

സകദാഗാമിനോ താനി, ഠപേത്വാ പഠമം ഫലം.

സകദാഗാമിവുത്തേസു, ഠപേത്വാ ദുതിയം ഫലം;

അട്ഠാരസേവ ചിത്താനി, അനാഗാമിസ്സ ജായരേ.

തേരസേവ ച ചിത്താനി, തതിയാരുപ്പഭൂമിയം;

ഖീണാസവസ്സ സത്തസ്സ, ഭവന്തീതി വിനിദ്ദിസേ.

ഏകവീസതി ചിത്താനി, ചതുത്ഥാരുപ്പഭൂമിയം;

പുഥുജ്ജനസ്സ സത്തസ്സ, ജായന്തീതി വിനിദ്ദിസേ.

സോതാപന്നസ്സ ¶ സത്തസ്സ, സത്തരസ പകാസയേ;

സകദാഗാമിനോ താനി, ഠപേത്വാ പഠമം ഫലം.

സകദാഗാമിവുത്തേസു, ഠപേത്വാ ദുതിയം ഫലം;

ഹോന്തി സത്തരസേവസ്സ, അനാഗാമിസ്സ മാനസാ.

ദ്വാദസേവ ¶ തു ചിത്താനി, ചതുത്ഥാരുപ്പഭൂമിയം;

ജായന്തി അരഹന്തസ്സ, ഇതി വത്വാ വിഭാവയേ.

ഹേട്ഠിമാനം അരൂപീനം, ബ്രഹ്മാനം ഉപരൂപരി;

അരൂപകുസലാ ചേവ, ഉപ്പജ്ജന്തി ക്രിയാപി ച.

ഉദ്ധമുദ്ധമരൂപീനം, ഹേട്ഠിമാ ഹേട്ഠിമാ പന;

ആരുപ്പാനേവ ജായന്തേ, ദിട്ഠാദീനവതോ കിര.

ഠപേത്വാ പഠമം മഗ്ഗം, കുസലാനുത്തരാ തയോ;

കാമാവചരപുഞ്ഞാനി, അപുഞ്ഞാനി തഥാ ദസ.

ചത്താരാരുപ്പപുഞ്ഞാനി, സബ്ബേ പാകാ അനുത്തരാ;

പഠമാരുപ്പപാകോ ച, നവ കാമക്രിയാപി ച.

ആരുപ്പാപി ക്രിയാ സബ്ബാ, തേചത്താലീസ മാനസാ;

ഉപ്പജ്ജന്തി പനേതാനി, പഠമാരുപ്പഭൂമിയം.

സബ്ബോ കാമവിപാകോ ച, സബ്ബോ രൂപോമഹഗ്ഗതോ;

ചിത്തുപ്പാദോ മനോധാതു, ദോമനസ്സദ്വയമ്പി ച.

ആദിമഗ്ഗോ തയോ പാകാ, ആരുപ്പാ ച തഥൂപരി;

ഛചത്താലീസ നത്ഥേത്ഥ, പഠമാരുപ്പഭൂമിയം.

വുത്തേസു പന ചിത്തേസു, പഠമാരുപ്പഭൂമിയം;

ഠപേത്വാ പഠമാരുപ്പ-ത്തയം പാകോ ച അത്തനോ.

താലീസേതാനി ¶ ജായന്തേ, ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയം;

ഏവം സേസദ്വയേ ഞേയ്യാ, ഹിത്വാ ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമം.

അത്തനോ ¶ അത്തനോ പാകാ, ചത്താരോ ച അനാസവാ;

വിപാകാ ഹോന്തി സബ്ബേവ, ചതൂസ്വാരുപ്പഭൂമിസു.

വോട്ഠബ്ബനേന ചിത്തേന, കാമേ അട്ഠ മഹാക്രിയാ;

ചതസ്സോപി ച ആരുപ്പാ, തേരസേവ ക്രിയാ സിയും.

ഖീണാസവസ്സ ¶ ജായന്തേ, പഠമാരുപ്പഭൂമിയം;

ദ്വാദസേവ ക്രിയാ ഹോന്തി, ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയം.

ഏകാദസ ക്രിയാ ഹോന്തി, തതിയാരുപ്പഭൂമിയം;

ദസേവ ച ക്രിയാ ഞേയ്യാ, ചതുത്ഥാരുപ്പഭൂമിയം.

അരഹതോ പന ചിത്താനി, ഹോന്തി ഏകൂനവീസതി;

അരഹത്തം ക്രിയാ സബ്ബാ, ഠപേത്വാവജ്ജനദ്വയം.

ചതുന്നഞ്ച ഫലട്ഠാനം, തിഹേതുകപുഥുജ്ജനേ;

തേരസേവ ച ചിത്താനി, ഭവന്തീതി പകാസയേ.

ചത്താരോ ഞാണസംയുത്താ, മഹാപാകാ തഥാ നവ;

രൂപാരൂപവിപാകാ ച, തേരസേവ ഭവന്തിമേ.

ചതുന്നഞ്ച ഫലട്ഠാനം, ദുഹേതുകപുഥുജ്ജനേ;

ഞാണഹീനാനി ചത്താരി, വിപാകാ ഏവ ജായരേ.

പുഥുജ്ജനാനം തിണ്ണമ്പി, ചതുന്നം അരിയദേഹിനം;

സത്തരസേവ ചിത്താനി, സത്തന്നമ്പി ഭവന്തി ഹി.

വിഞ്ഞാണാനി ദുവേ പഞ്ച, മനോധാതുത്തയമ്പി ച;

സന്തീരണാനി വോട്ഠബ്ബം, ഹോന്തി സത്തരസേവിമേ.

ഹേട്ഠാ തിണ്ണം ഫലട്ഠാനം, തിഹേതുകപുഥുജ്ജനേ;

നവേവ കുസലാ ഹോന്തി, ചതുന്നമ്പി മഹഗ്ഗതാ.

തിണ്ണം ¶ പുഥുജ്ജനാനഞ്ച, തിണ്ണമരിയാനമാദിതോ;

തേരസേവ തു ചിത്താനി, ഉപ്പജ്ജന്തീതി നിദ്ദിസേ.

അട്ഠേവ കാമപുഞ്ഞാനി, ദിട്ഠിഹീനാ അപുഞ്ഞതോ;

ചത്താരോപി ച ഉദ്ധച്ച-സംയുത്തഞ്ചാതി തേരസ.

ഹേട്ഠാ ദ്വിന്നം ഫലട്ഠാനം, തഥാ സബ്ബപുഥുജ്ജനേ;

ദോമനസ്സയുത്തം ചിത്തം, ദ്വയമേവ തു ജായതേ.

തിണ്ണം ¶ പുഥുജ്ജനാനം തു, പഞ്ചേവ പന ജായരേ;

ചത്താരി ദിട്ഠിയുത്താനി, വിചികിച്ഛായുതമ്പി ച.

മഗ്ഗട്ഠാനം ചതുന്നമ്പി, മഗ്ഗചിത്തം സകം സകം;

ഏകമേവ ഭവേ തേസം, ഇതി വത്വാ വിഭാവയേ.

മയാ ഭവേസു ചിത്താനം, പുഗ്ഗലാനം വസേന ച;

ഭിക്ഖൂനം പാടവത്ഥായ, ചിത്തുപ്പത്തി പകാസിതാ.

ഏവം സബ്ബമിദം ചിത്തം, ഭൂമിപുഗ്ഗലഭേദതോ;

ബഹുധാപി ച ഹോതീതി, വിഞ്ഞാതബ്ബം വിഭാവിനാ.

സക്കാ ¶ വുത്താനുസാരേന, ഭേദോ ഞാതും വിഭാവിനാ;

ഗന്ഥവിത്ഥാരഭീതേന, സംഖിത്തം പനിദം മയാ.

പുബ്ബാപരം വിലോകേത്വാ, ചിന്തേത്വാ ച പുനപ്പുനം;

അത്ഥം ഉപപരിക്ഖിത്വാ, ഗഹേതബ്ബം വിഭാവിനാ.

സദാ സാധു ചിന്തേതി വാചേതി യോ തം,

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരേ ഭൂമിപുഗ്ഗലവസേന ചിത്തുപ്പത്തിനിദ്ദേസോ നാമ

ഏതേസം ¶ ¶ ¶ പന ചിത്താനം, ആരമ്മണമിതോ പരം;

ദസ്സയിസ്സാമഹം തേന, വിനാ നത്ഥി ഹി സമ്ഭവോ.

രൂപം സദ്ദം ഗന്ധം രസം, ഫോട്ഠബ്ബം ധമ്മമേവ ച;

ഛധാ ആരമ്മണം ആഹു, ഛളാരമ്മണകോവിദാ.

തത്ഥ ഭൂതേ ഉപാദായ, വണ്ണോ ചതുസമുട്ഠിതോ;

സനിദസ്സനപടിഘോ, രൂപാരമ്മണസഞ്ഞിതോ.

ദുവിധോ ഹി സമുദ്ദിട്ഠോ, സദ്ദോ ചിത്തോതുസമ്ഭവോ;

സവിഞ്ഞാണകസദ്ദോവ, ഹോതി ചിത്തസമുട്ഠിതോ.

ധരീയതീതി ഗച്ഛന്തോ, ഗന്ധോ സൂചനതോപി വാ;

അയം ചതുസമുട്ഠാനോ, ഗന്ധാരമ്മണസമ്മതോ.

രസമാനാ രസന്തീതി, രസോതി പരികിത്തിതോ;

സോവ ചതുസമുട്ഠാനോ, രസാരമ്മണനാമകോ.

ഫുസീയതീതി ഫോട്ഠബ്ബം, പഥവീതേജവായവോ;

ഫോട്ഠബ്ബം ചതുസമ്ഭൂതം, ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം മതം.

സബ്ബം നാമഞ്ച രൂപഞ്ച, ഹിത്വാ രൂപാദിപഞ്ചകം;

ലക്ഖണാനി ച പഞ്ഞത്തി-ധമ്മാരമ്മണസഞ്ഞിതം.

ഛാരമ്മണാനി ¶ ലബ്ഭന്തി, കാമാവചരഭൂമിയം;

തീണി രൂപേ പനാരൂപേ, ധമ്മാരമ്മണമേകകം.

ഖണവത്ഥുപരിത്തത്താ ¶ , ആപാഥം ന വജന്തി യേ;

തേ ധമ്മാരമ്മണാ ഹോന്തി, യേസം രൂപാദയോ കിര.

തേ പടിക്ഖിപിതബ്ബാവ, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഗോചരം;

നേവ പച്ചനുഭോന്താനം, മനോ തേസം തു ഗോചരം.

തഞ്ച ¶ ‘‘പച്ചനുഭോതീ’’തി, വുത്തത്താ പന സത്ഥുനാ;

രൂപാദാരമ്മണാനേവ, ഹോന്തി രൂപാദയോ പന.

ദിബ്ബചക്ഖാദിഞാണാനം, രൂപാദീനേവ ഗോചരാ;

അനാപാഥഗതാനേവ, താനീതിപി ന യുജ്ജതി.

യം രൂപാരമ്മണം ഹോന്തം, തം ധമ്മാരമ്മണം കഥം;

ഏവം സതി പനേതേസം, നിയമോതി കഥം ഭവേ.

സബ്ബം ആരമ്മണം ഏതം, ഛബ്ബിധം സമുദീരിതം;

തം പരിത്തത്തികാദീനം, വസേന ബഹുധാ മതം.

സബ്ബോ കാമവിപാകോ ച, ക്രിയാഹേതുദ്വയമ്പി ച;

പഞ്ചവീസതി ഏകന്തം, പരിത്താരമ്മണാ സിയും.

ഇട്ഠാദിഭേദാ പഞ്ചേവ, രൂപസദ്ദാദയോ പന;

വിഞ്ഞാണാനം ദ്വിപഞ്ചന്നം, ഗോചരാ പടിപാടിയാ.

രൂപാദിപഞ്ചകം സബ്ബം, മനോധാതുത്തയസ്സ തു;

തേരസന്നം പനേതേസം, രൂപക്ഖന്ധോവ ഗോചരോ.

നാരൂപം ന ച പഞ്ഞത്തിം, നാതീതം ന ചനാഗതം;

ആരമ്മണം കരോന്തേ ച, വത്തമാനോ ഹി ഗോചരോ.

തേരസേതാനി ചിത്താനി, ജായന്തേ കാമധാതുയം;

ചത്താരി രൂപാവചരേ, നേവ കിഞ്ചി അരൂപിസു.

മഹാപാകാനമട്ഠന്നം ¶ ¶ , സന്തീരണത്തയസ്സപി;

ഛസു ദ്വാരേസു രൂപാദിഛപരിത്താനി ഗോചരാ.

രൂപാദയോ പരിത്താ ഛ, ഹസിതുപ്പാദഗോചരാ;

പഞ്ചദ്വാരേ പടുപ്പന്നാ, മനോദ്വാരേ തികാലികാ.

ദുതിയാരുപ്പചിത്തഞ്ച, ചതുത്ഥാരുപ്പമാനസം;

ഛബ്ബിധം നിയതം ഹോതി, തം മഹഗ്ഗതഗോചരം.

നിബ്ബാനാരമ്മണത്താ ഹി, ഏകന്തേന അനഞ്ഞതോ;

അട്ഠാനാസവചിത്താനം, അപ്പമാണോവ ഗോചരോ.

ചത്താരോ ഞാണഹീനാ ച, കാമാവചരപുഞ്ഞതോ;

ക്രിയതോപി ച ചത്താരോ, ദ്വാദസാകുസലാനി ച.

പരിത്താരമ്മണാ ചേവ, തേ മഹഗ്ഗതഗോചരാ;

പഞ്ഞത്താരമ്മണത്താ ഹി, നവത്തബ്ബാവ ഹോന്തി തേ.

ചത്താരോ ഞാണസംയുത്താ, പുഞ്ഞതോ ക്രിയതോപി ച;

തഥാഭിഞ്ഞാദ്വയഞ്ചേവ, ക്രിയാവോട്ഠബ്ബനമ്പി ച.

ഏകാദസന്നമേതേസം, തിവിധോ ഹോതി ഗോചരോ;

പഞ്ഞത്താരമ്മണത്താ ഹി, നവത്തബ്ബാപി ഹോന്തിമേ.

യാനി വുത്താവസേസാനി, ചിത്താനി പന താനി ഹി;

നവത്തബ്ബാരമ്മണാനീതി, വിഞ്ഞേയ്യാനി വിഭാവിനാ.

ദുതിയാരുപ്പചിത്തഞ്ച ¶ , ചതുത്ഥാരുപ്പമാനസം;

ഛബ്ബിധം പന ഏകന്ത-അതീതാരമ്മണം സിയാ.

വിഞ്ഞാണാനം ദ്വിപഞ്ചന്നം, മനോധാതുത്തയസ്സ ച;

പഞ്ച രൂപാദയോ ധമ്മാ, പച്ചുപ്പന്നാവ ഗോചരാ.

അട്ഠ ¶ ¶ കാമമഹാപാകാ, സന്തീരണത്തയമ്പി ച;

ഹസിതുപ്പാദചിത്തന്തി, ദ്വാദസേതേ തു മാനസാ.

സിയാതീതാരമ്മണാ പച്ചു-പ്പന്നാനാഗതഗോചരാ;

കുസലാകുസലാ കാമേ, ക്രിയതോ നവ മാനസാ.

അഭിഞ്ഞാമാനസാ ദ്വേപി, സിയാതീതാദിഗോചരാ;

സന്തപഞ്ഞത്തികാലേപി, നവത്തബ്ബാ ഭവന്തിമേ.

സേസാനി പന സബ്ബാനി, രൂപാരൂപഭവേസുപി;

നവത്തബ്ബാനി ഹോന്തേവ, അതീതാരമ്മണാദിനാ.

കാമതോ ച ക്രിയാ പഞ്ച, രൂപതോ പഞ്ചമീ ക്രിയാ;

ചിത്താനം ഛന്നമേതേസം, നത്ഥി കിഞ്ചി അഗോചരം.

നിബ്ബാനഞ്ച ഫലം മഗ്ഗം, രൂപഞ്ചാരൂപമേവ ച;

സക്കോന്തി ഗോചരം കാതും, കതി ചിത്താനി മേ വദ.

സക്കോന്തി ഗോചരം കാതും, ചിത്താനേകാദസാപി ച;

നിബ്ബാനഞ്ച ഫലം മഗ്ഗം, രൂപഞ്ചാരൂപമേവ ച.

ചിത്തേസു പന സബ്ബേസു, കതി ചിത്താനി മേ വദ;

അരഹത്തഫലം മഗ്ഗം, കാതും സക്കോന്തി ഗോചരം.

സബ്ബേസു പന ചിത്തേസു, ഛ ച ചിത്താനി മേ സുണ;

അരഹത്തഫലം മഗ്ഗം, കാതും സക്കോന്തി ഗോചരം.

ചത്താരോ ഞാണസംയുത്താ, ക്രിയാ വോട്ഠബ്ബനമ്പി ച;

ക്രിയാഭിഞ്ഞാ മനോധാതു, ഛ ച സക്കോന്തി ഗോചരം.

ചത്താരോ ¶ ¶ ഞാണസംയുത്താ-ഭിഞ്ഞാചിത്തഞ്ച പുഞ്ഞതോ;

നാരഹത്തം ഫലം മഗ്ഗം, കാതും സക്കോന്തി ഗോചരം.

കസ്മാ അരഹതോ മഗ്ഗ-ചിത്തം വാ ഫലമാനസം;

പുഥുജ്ജനാ വാ സേക്ഖാ വാ, ന സക്കോന്തി ഹി ജാനിതും.

സകദാഗാമീ ന ജാനാതി, അനാഗാമിസ്സ മാനസം;

അനാഗാമീ ന ജാനാതി, അരഹന്തസ്സ മാനസം.

ഹേട്ഠിമോ ¶ ഹേട്ഠിമോ നേവ, ജാനാതി ഉപരൂപരി;

ഉപരൂപരി ജാനാതി, ഹേട്ഠിമസ്സ ച മാനസം.

കുസലാരമ്മണം കാമേ, കുസലാകുസലസ്സ ച;

അഭിഞ്ഞാമാനസസ്സാപി, കുസലസ്സ ക്രിയസ്സ ച.

കാമാവചരപാകസ്സ, തഥാ കാമക്രിയസ്സ ച;

ഏതേസം പന രാസീനം, ഛന്നം ആരമ്മണം സിയാ.

രൂപാവചരപുഞ്ഞാനി, കാമപാകം തതോ വിനാ;

പഞ്ചന്നം പന രാസീനം, ഹോന്തി ആരമ്മണാനി ഹി.

ആരുപ്പകുസലഞ്ചാപി, തേഭൂമകുസലസ്സ ച;

തേഭൂമകക്രിയസ്സാപി, തഥേവാകുസലസ്സപി.

അരൂപാവചരപാകാനം ¶ ¶ , ദ്വിന്നം പന ചതുത്ഥദു;

ഇമേസം അട്ഠരാസീനം, ഹോതാരമ്മണപച്ചയോ.

അപരിയാപന്നപുഞ്ഞമ്പി, കാമാവചരതോപി ച;

രൂപതോ പഞ്ചമസ്സാപി, കുസലസ്സ ക്രിയസ്സ ച.

ചതുന്നം പന രാസീനം, ഹോതി ആരമ്മണം സദാ;

കുസലസ്സ ക്രിയസ്സാപി, തഥേവാകുസലസ്സ ച;

കാമാവചരപാകാനം, ഛന്നം രാസീനമീരിതം.

വിപാകാരമ്മണം കാമേ, കാമാവചരതോപി ച;

രൂപാവചരതോ ചേവ, കുസലസ്സ ക്രിയസ്സ ച.

കാമാവചരപാകാനം, തഥേവാകുസലസ്സ ച;

ഛന്നഞ്ച പന രാസീനം, ഹോതാരമ്മണപച്ചയോ.

വിപാകാരമ്മണം രൂപേ, കാമാവചരതോപി ച;

രൂപാവചരതോ ചേവ, കുസലസ്സ ക്രിയസ്സ ച.

അപുഞ്ഞസ്സാതി പഞ്ചന്നം, രാസീനം ഹോതി ഗോചരോ;

അരൂപാവചരപാകേസു, അയമേവ നയോ മതോ.

അപരിയാപന്നപാകമ്പി, കാമതോ രൂപതോപി ച;

കുസലസ്സ ക്രിയസ്സാപി, ഹോതി ആരമ്മണം പന.

ക്രിയചിത്തമിദം കാമേ, കാമാവചരതോപി ച;

രൂപാവചരതോ ചേവ, കുസലസ്സ ക്രിയസ്സ ച.

കാമാവചരപാകസ്സ, തഥേവാകുസലസ്സ ച;

ഛന്നം രാസീനമേതേസം, ഹോതാരമ്മണപച്ചയോ.

യം ¶ ക്രിയാമാനസം രൂപേ, കാമപാകം തതോ വിനാ;

പഞ്ചന്നം പന രാസീനം, ഹോതി ആരമ്മണം പന.

ക്രിയാചിത്തം ¶ ¶ പനാരുപ്പേ, തേസം പഞ്ചന്നമേവ ച;

ആരുപ്പസ്സ ക്രിയസ്സാപി, ഛന്നം ഹോതേവ ഗോചരോ.

രൂപം ചതുസമുട്ഠാനം, രൂപാരമ്മണസഞ്ഞിതം;

കാമാവചരപുഞ്ഞസ്സ, തഥേവ കുസലസ്സ ച.

അഭിഞ്ഞാദ്വയചിത്തസ്സ, കാമപാകക്രിയസ്സ ച;

ഛന്നം രാസീനമേതേസം, ഹോതാരമ്മണപച്ചയോ.

നിബ്ബാനാരമ്മണം കാമ-രൂപാവചരതോ പന;

കുസലസ്സുഭയസ്സാപി, കാമരൂപക്രിയസ്സ ച.

അപരിയാപന്നതോ ചേവ, ഫലസ്സ കുസലസ്സ ച;

ഛന്നം രാസീനമേതേസം, ഹോതാരമ്മണപച്ചയോ.

നാനപ്പകാരകം സബ്ബം, പഞ്ഞത്താരമ്മണം പന;

തേഭൂമകസ്സ പുഞ്ഞസ്സ, തഥേവാകുസലസ്സ ച.

രൂപാരൂപവിപാകസ്സ, തേഭൂമകക്രിയസ്സ ച;

നവന്നം പന രാസീനം, ഹോതാരമ്മണപച്ചയോ.

രൂപാരമ്മണികാ ദ്വേ തു, ദ്വേ ദ്വേ സദ്ധാദിഗോചരാ;

പഞ്ചാരമ്മണികാ നാമ, ചിത്തുപ്പാദാ തയോ മതാ.

ഇധേകചത്താലീസേവ, ഛളാരമ്മണികാ മതാ;

കാമാവചരചിത്താന-മയമാരമ്മണക്കമോ.

പഞ്ചാഭിഞ്ഞാ വിവജ്ജേത്വാ, രൂപാരൂപാ അനാസവാ;

ചിത്തുപ്പാദാ ഇമേ സബ്ബേ, ധമ്മാരമ്മണഗോചരാ.

പഠമാരുപ്പകുസലം, ദുതിയാരുപ്പചേതസോ;

കുസലസ്സ വിപാകസ്സ, ക്രിയസ്സാരമ്മണം ഭവേ.

പഠമാരുപ്പപാകോയം ¶ , ദുതിയാരുപ്പചേതസോ;

കുസലസ്സ വിപാകസ്സ, ക്രിയസ്സാരമ്മണം ന ഹി.

പഠമം ¶ തു ക്രിയാചിത്തം, ദുതിയാരുപ്പചേതസോ;

ന പുഞ്ഞസ്സ ന പാകസ്സ, ഹോതി ആരമ്മണം പന.

പഠമം തു ക്രിയാചിത്തം, ദുതിയാരുപ്പചേതസോ;

ക്രിയസ്സാരമ്മണം ഹോതി, ഇതി ഞേയ്യം വിഭാവിനാ.

പുഥുജ്ജനസ്സ സേക്ഖസ്സ, അരൂപാരമ്മണം ദ്വിധാ;

കുസലം കുസലസ്സാപി, വിപാകസ്സ ച തം സിയാ.

ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ, പഠമാരുപ്പമാനസം;

ആരമ്മണം തിധാ ഹോതി, ഇതി വുത്തം മഹേസിനാ.

ക്രിയസ്സാപി ക്രിയാ ഹോതി, കുസലമ്പി ക്രിയസ്സ ച;

കുസലം തു വിപാകസ്സ, ഏവം ഹോതി തിധാ പന.

തതിയാരുപ്പചിത്തമ്പി, ചതുത്ഥാരുപ്പചേതസോ;

ഏവമേവ ദ്വിധാ ചേവ, തിധാ ചാരമ്മണം സിയാ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരേ ആരമ്മണവിഭാഗോ നാമ

ഏകൂനതിംസ കമ്മാനി, പാകാ ദ്വത്തിംസ ദസ്സിതാ;

തീസു ദ്വാരേസു കമ്മാനി, വിപാകാ ഛസു ദിസ്സരേ.

കുസലം കാമലോകസ്മിം, പവത്തേ പടിസന്ധിയം;

തം തം പച്ചയമാഗമ്മ, ദദാതി വിവിധം ഫലം.

ഏകായ ചേതനായേകാ, പടിസന്ധി പകാസിതാ;

നാനാകമ്മേഹി നാനാ ച, ഭവന്തി പടിസന്ധിയോ.

തിഹേതുകം തു യം കമ്മം, കാമാവചരസഞ്ഞിതം;

തിഹേതുകം ദുഹേതുഞ്ച, വിപാകം ദേത്യഹേതുകം.

ദുഹേതുകം തു യം കമ്മം, തം ന ദേതി തിഹേതുകം;

ദുഹേതുകമഹേതുഞ്ച, വിപാകം ദേതി അത്തനോ.

അസങ്ഖാരമസങ്ഖാരം ¶ , സസങ്ഖാരമ്പി ദേതി ഹി;

സസങ്ഖാരമസങ്ഖാരം, സസങ്ഖാരം ഫലം തഥാ.

ഏകായ ചേതനായേത്ഥ, കുസലസ്സ ച സോളസ;

വിധാ വിപാകചിത്താനി, ഭവന്തീതി പകാസയേ.

ആരമ്മണേന ഹോതേവ, വേദനാപരിവത്തനം;

തദാരമ്മണചിത്തമ്പി, ജവനേന നിയാമിതം.

കാമാവചരചിത്തേന, കുസലേനാദിനാ പന;

തുല്യേന പാകചിത്തേന, ഗഹിതാ പടിസന്ധി ചേ.

ബലവാരമ്മണേ ¶ ഇട്ഠേ, ചക്ഖുസ്സാപാഥമാഗതേ;

മനോധാതു ഭവങ്ഗസ്മിം, തായ ആവട്ടിതേ പന.

വീഥിചിത്തേസു ജാതേസു, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണകാദിസു;

ജായതേ ജവനം ഹുത്വാ, പഠമം കാമമാനസം.

സത്തക്ഖത്തും ജവിത്വാന, പഠമേ കുസലേ ഗതേ;

തദേവാരമ്മണം കത്വാ, തേനേവ സദിസം പുന.

വിപാകം ജായതേ ചിത്തം, തദാരമ്മണസഞ്ഞിതം;

സന്ധിയാ തുല്യതോ മൂല-ഭവങ്ഗന്തി പവുച്ചതേ.

തഞ്ച സന്തീരണം ഏത്ഥ, ദസ്സനം സമ്പടിച്ഛനം;

ഗണനൂപഗചിത്താനി, ചത്താരേവ ഭവന്തി ഹി.

യദാ ഹി ദുതിയം ചിത്തം, കുസലം ജവനം തദാ;

തേന തുല്യവിപാകമ്പി, തദാരമ്മണകം സിയാ.

സന്ധിയാ അസമാനത്താ, ദ്വേ നാമാനിസ്സ ലബ്ഭരേ;

‘‘ആഗന്തുകഭവങ്ഗ’’ന്തി, ‘‘തദാരമ്മണക’’ന്തി ച.

യദാ ¶ ¶ ഹി തതിയം പുഞ്ഞം, ജവനം ഹോതി തേന ച;

സദിസം തതിയം പാകം, തദാരമ്മണകം സിയാ.

‘‘ആഗന്തുകഭവങ്ഗ’’ന്തി, ഇദമ്പി ച പവുച്ചതി;

ഇമിനാ പന സദ്ധിം ഛ, പുരിമാനി ച പഞ്ചപി.

യദാ ചതുത്ഥം കുസലം, ജവനം ഹോതി തേന ച;

തുല്യം ചതുത്ഥം പാകം തു, തദാരമ്മണതം വജേ.

ആഗന്തുകഭവങ്ഗം തു, തദാരമ്മണനാമകം;

പുരിമാനി ഛ പാകാനി, ഇമിനാ ഹോന്തി സത്ത തു.

തസ്മിം ദ്വാരേ യദാ ഇട്ഠ-മജ്ഝത്താരമ്മണം പന;

ആഗച്ഛതി തദാപാഥം, തദാ വുത്തനയേനിധ.

ആരമ്മണവസേനേവ, വേദനാ പരിവത്തതി;

ഉപേക്ഖാസഹിതം തസ്മാ, ഹോതി സന്തീരണം മനോ.

ഉപേക്ഖാസഹിതേസ്വേവ, ജവനേസു ചതൂസുപി;

തേഹി തുല്യാനി ചത്താരി, പാകചിത്താനി ജായരേ.

വേദനായാസമാനത്താ, അച്ചന്തം പുരിമേഹി തു;

ഹോന്തി പിട്ഠിഭവങ്ഗാനി, ചത്താരീതി ച നാമതോ.

പഞ്ചിമാനി വിപാകാനി, പുരിമേഹി ച സത്തഹി;

സദ്ധിം ദ്വാദസ പാകാനി, ഭവന്തീതി വിനിദ്ദിസേ.

ചക്ഖുദ്വാരേ തഥാ ഏവം, സോതാദീസ്വപി നിദ്ദിസേ;

ദ്വാദസ ദ്വാദസ പാകാ, സമസട്ഠി ഭവന്തിമേ.

ഏകായ ചേതനായേവ, കമ്മേ ആയൂഹിതേ പന;

സമസട്ഠി വിപാകാനി, ഉപ്പജ്ജന്തി ന സംസയോ.

ഗഹിതാഗഹണേനേത്ഥ ¶ ¶ , ചക്ഖുദ്വാരേസു ദ്വാദസ;

സോതവിഞ്ഞാണകാദീനി, ചത്താരീതി ച സോളസ.

ഏവമേവ ¶ സസങ്ഖാര-തിഹേതുകുസലേനപി;

അസങ്ഖാരസസങ്ഖാരു-പേക്ഖാസഹഗതേഹിപി.

കമ്മേ ആയൂഹിതേ തേസം, വിപാകേഹി ച തീഹിപി;

ഏസേവ ച നയോ തേഹി, ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ.

പഠമം ഇട്ഠമജ്ഝത്ത-ഗോചരസ്സ വസേനിധ;

പവത്തിം പന ദസ്സേത്വാ, ഉപേക്ഖാസഹിതദ്വയേ.

ദസ്സേതബ്ബാ തപ്പച്ഛാ തു, ഇട്ഠസ്മിം ഗോചരേ ഇധ;

ഏകേകസ്മിം പന ദ്വാരേ, ദ്വാദസ ദ്വാദസേവ തു.

ഗഹിതാഗഹണേനേത്ഥ, പാകചിത്താനി സോളസ;

പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ, ഞേയ്യം സബ്ബമസേസതോ.

തിഹേതുകേന കമ്മേന, പടിസന്ധി തിഹേതുകാ;

ഭവതീതി അയം വാരോ, വുത്തോ ഏത്താവതാ മയാ.

സന്ധിമേകം തു കമ്മേകം, ജനേതി ന തതോ പരം;

അനേകാനി വിപാകാനി, സഞ്ജനേതി പവത്തിയം.

ഏകസ്മാ ഹി യഥാ ബീജാ, ജായതേ ഏകമങ്കുരം;

സുബഹൂനി ഫലാനിസ്സ, ഹോന്തി ഹേതുപവത്തിതോ.

ദുഹേതുകേന കമ്മേന, പടിസന്ധി ദുഹേതുകാ;

ഹോതീതി ഹി അയം വാരോ, അനുപുബ്ബേന ആഗതോ.

ദുഹേതുകേന കമ്മേന, സോമനസ്സയുതേനിധ;

അസങ്ഖാരികചിത്തേന, കമ്മേ ആയൂഹിതേ പന.

തേന ¶ തുല്യേന പാകേന, ഗഹിതാ പടിസന്ധി ചേ;

ഇട്ഠേ ആരമ്മണേ ചക്ഖു-ദ്വാരേ ആപാഥമാഗതേ.

സോമനസ്സയുതേ ഞാണ-ഹീനേ കുസലമാനസേ;

സത്തക്ഖത്തും ജവിത്വാന, ഗതേ തസ്മിം ദുഹേതുകേ.

തദേവാരമ്മണം ¶ കത്വാ, ജായതേ തദനന്തരം;

തംസരിക്ഖകമേകം തു, അസങ്ഖാരികമാനസം.

തം ഹി മൂലഭവങ്ഗന്തി, തദാരമ്മണമിച്ചപി;

ഉഭയമ്പി ച തസ്സേവ, നാമന്തി പരിദീപിതം.

ദുഹേതുകസസങ്ഖാരേ, ജവിതേപി ച തംസമം;

ഹോതാഗന്തുകസങ്ഖാതം, തദാരമ്മണമാനസം.

തഥേവ ച ദുഹേതൂനം, ഇട്ഠമജ്ഝത്തഗോചരേ;

ദ്വിന്നം ഉപേക്ഖായുത്താനം, ജവനാനമനന്തരം.

ദ്വേ താദിസാനി ജായന്തേ, തദാരമ്മണമാനസാ;

തേസം ‘‘പിട്ഠിഭവങ്ഗ’’ന്തി, നാമം ‘‘ആഗന്തുക’’ന്തി ച.

സന്തീരണദ്വയഞ്ചേവ, ദസ്സനം സമ്പടിച്ഛനം;

ഇമാനി ച ഭവങ്ഗാനി, ചക്ഖുദ്വാരേ പനട്ഠ ഹി.

ഏവമട്ഠട്ഠ ¶ കത്വാന, ദ്വാരേസുപി ച പഞ്ചസു;

ചത്താലീസ വിപാകാനി, ഭവന്തീതി പവത്തിയം.

ഗഹിതാഗഹണേനേത്ഥ, ചക്ഖുദ്വാരേ പനട്ഠ ച;

സോതഘാനാദിനാ സദ്ധിം, ദ്വാദസേവ ഭവന്തി ഹി.

ഏകായ ചേതനായേവം, കമ്മേ ആയൂഹിതേ പന;

ദ്വാദസേവ വിപാകാനി, ഭവന്തീതി പകാസിതം.

ദുഹേതുകത്തയേനാപി ¶ , സേസേന സദിസേന തു;

പാകേനാദിന്നസന്ധിയാ, അയമേവ നയോ മതോ.

ദുഹേതുകേന കമ്മേന, പടിസന്ധി ദുഹേതുകാ;

ഹോതീതിപി അയം വാരോ, വുത്തോ ഏത്താവതാ മയാ.

ദുഹേതുകേന കമ്മേന, പടിസന്ധി അഹേതുകാ;

ഹോതീതി ച അയം വാരോ, അനുപുബ്ബേന ആഗതോ.

ദുഹേതുകേസു ¶ ചിത്തേസു, കുസലേസു ചതൂസുപി;

തേസു അഞ്ഞതരേനേവ, കമ്മേ ആയൂഹിതേ പന.

തസ്സേവ പാകഭൂതായ, ആദിന്നപടിസന്ധിനോ;

ഉപേക്ഖാസഹിതാഹേതു, മനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ.

പടിസന്ധി ന വത്തബ്ബാ, സാ കമ്മസദിസാതി ഹി;

കമ്മം ദുഹേതുകം ഹോതി, പടിസന്ധി അഹേതുകാ.

തസ്സ ബുദ്ധിമുപേതസ്സ, ഇട്ഠമജ്ഝത്തഗോചരേ;

ആപാഥമാഗതേ ചക്ഖു-ദ്വാരേ പുന ച ദേഹിനോ.

ദുഹേതൂനം ചതുന്നമ്പി, പുഞ്ഞാനം യസ്സ കസ്സചി;

ജവനസ്സാവസാനസ്മിം, അഹേതുകമിദം മനോ.

തദാരമ്മണഭാവേന, ജായതേ നത്ഥി സംസയോ;

തം തു മൂലഭവങ്ഗഞ്ച, തദാരമ്മണമേവ ച.

വീഥിചിത്തേസു ജാതേസു, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണകാദിസു;

ഉപേക്ഖാസഹിതംയേവ, ഹോതി സന്തീരണമ്പി ച.

തേസു ഏകം ഠപേത്വാന, ഗഹിതാഗഹണേനിധ;

ഗണനൂപഗചിത്താനി, തീണിയേവ ഭവന്തി ഹി.

ഇട്ഠേ ¶ ആരമ്മണേ ചക്ഖു-ദ്വാരേ ആപാഥമാഗതേ;

തദാ സന്തീരണഞ്ചേവ, തദാരമ്മണമാനസം.

സോമനസ്സയുതംയേവ, ഗഹേത്വാ തേസു ഏകകം;

പുരിമാനി ച തീണീതി, ചത്താരോവ ഭവന്തി ഹി.

ഏവം ചത്താരി ചിത്താനി, ദ്വാരേസുപി ച പഞ്ചസു;

ഹോന്തി വീസതി ചിത്താനി, വിപാകാനി പവത്തിയം.

ചക്ഖുദ്വാരേ തു ചത്താരി, ഗഹിതാഗഹണേനിധ;

സോതഘാനാദിനാ സദ്ധിം, ഹോതേവാഹേതുകട്ഠകം.

അഹേതുപടിസന്ധിസ്സ ¶ , ന തദാരമ്മണം ഭവേ;

ദുഹേതുകം തിഹേതും വാ, ദുഹേതുപടിസന്ധിനോ.

ജാതാ ¶ സുഗതിയം യേന, പാകേന പടിസന്ധി തു;

തേന തുല്യമ്പി ഹീനം വാ, തദാരമ്മണകം ഭവേ.

മനുസ്സലോകം സന്ധായ, വുത്തഞ്ചാഹേതുകട്ഠകം;

ചതൂസുപി അപായേസു, പവത്തേ പന ലബ്ഭതി.

ഥേരോ നേരയികാനം തു, ധമ്മം ദേസേതി വസ്സതി;

ഗന്ധം വായുഞ്ച മാപേതി, യദാ തേസം തദാ പന.

ഥേരം ദിസ്വാ ച സുത്വാ ച, ധമ്മം ഗന്ധഞ്ച ഘായതം;

പിവതഞ്ച ജലം വായും, ഫുസതം മുദുമേവ ച.

ചക്ഖുവിഞ്ഞാണകാദീനി, പുഞ്ഞജാനേവ പഞ്ചപി;

സന്തീരണദ്വയം ഏകാ, മനോധാതൂതി അട്ഠകം.

അയം താവ കഥാ ഇട്ഠ-ഇട്ഠമജ്ഝത്തഗോചരേ;

കാമാവചരപുഞ്ഞാനം, ജവനാനം വസേനിധ.

നിയമത്ഥം ¶ തു യം വുത്തം, തദാരമ്മണചേതസോ;

കുസലം പന സന്ധായ, തം വുത്തന്തി ഹി ദീപിതം.

ഇധാകുസലചിത്തേസു, സോമനസ്സയുതേസുപി;

ഇട്ഠേ ആരമ്മണേ തേസു, ജവിതേസു ചതൂസുപി.

സോമനസ്സയുതാഹേതു-മനോവിഞ്ഞാണധാതു ഹി;

തദാരമ്മണഭാവേന, ജായതേ തദനന്തരം.

ഛസ്വാകുസലചിത്തേസു, ഉപേക്ഖായ യുതേസു ഹി;

ഗോചരേ ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ, ജവിതേസു അനന്തരം.

ഉപേക്ഖാസഹിതാഹേതു-മനോവിഞ്ഞാണധാതു ഹി;

തദാരമ്മണഭാവേന, ജായതേ പന പുഞ്ഞജാ.

ഇട്ഠാരമ്മണയോഗസ്മിം ¶ , കങ്ഖതോ ഉദ്ധതസ്സ വാ;

സോമനസ്സയുതം ഹോതി, തദാരമ്മണമാനസം.

സോമനസ്സയുതേ ചിത്തേ, ജവനേ ജവിതേ പന;

ഗവേസിതബ്ബാ പഞ്ചേവ, തദാരമ്മണമാനസാ.

ഉപേക്ഖാസഹിതേ ചിത്തേ, ജവനേ ജവിതേ പന;

ഛളേവ ഗവേസിതബ്ബാ, തദാരമ്മണമാനസാ.

തിഹേതുസോമനസ്സേന, ആദിന്നപടിസന്ധിനോ;

ഝാനതോ പരിഹീനസ്സ, തം ഝാനം പച്ചവേക്ഖതോ.

ദോമനസ്സയുതം ചിത്തം, ഹോതി വിപ്പടിസാരിനോ;

തസ്സ കിം ജായതേ ബ്രൂഹി, തദാരമ്മണമാനസം.

പട്ഠാനേ പടിസിദ്ധാ ഹി, ദോമനസ്സഅനന്തരം;

സോമനസ്സസ്സ ഉപ്പത്തി, ദോമനസ്സസ്സ ചസ്സ വാ.

മഹഗ്ഗതം ¶ പനാരബ്ഭ, ജവനേ ജവിതേപി ച;

തത്ഥേവ പടിസിദ്ധം തു, തദാരമ്മണമാനസം.

തസ്മാ ¶ ഭവങ്ഗപാതോവ, തദാരമ്മണമേവ വാ;

ന ഹോതി കിം നു കാതബ്ബം, വദ ത്വം ആഭിധമ്മിക.

ഉപേക്ഖാസഹിതാഹേതു-മനോവിഞ്ഞാണധാതു തു;

പുഞ്ഞാപുഞ്ഞവിപാകാ ഹി, തദാരമ്മണികാ സിയാ.

ആവജ്ജനം കിമസ്സാതി, നത്ഥി തം ജായതേ കഥം;

ഭവങ്ഗാവജ്ജനാനം കിം, മഗ്ഗസ്സാനന്തരസ്സ ച.

ഫലസ്സപി നിരോധാ ച, വുട്ഠഹന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ;

ഫലചിത്തസ്സ വാ ഏവം, നത്ഥി ആവജ്ജനം കിര.

വിനാ ആവജ്ജനേനാപി, ഹോതി ജായതു മാനസം;

കിമസ്സാരമ്മണം ബ്രൂഹി, യദി ജാനാസി പണ്ഡിത.

വിനാ ¶ ആരമ്മണേനേവ, ന ഹി ജായതി മാനസം;

രൂപാദീസു പരിത്തേസു, യം കിഞ്ചാരബ്ഭ ജായതേ.

ഉതുബീജനിയാമോ ച, കമ്മധമ്മനിയാമതാ;

ചിത്തസ്സ ച നിയാമോതി, ഞേയ്യാ പഞ്ച നിയാമതാ.

തത്ഥ ഏകപ്പഹാരേന, ഫലപുപ്ഫാദിധാരണം;

രുക്ഖാനം പന സബ്ബേസം, അയം ഉതുനിയാമതാ.

തേസം തേസം തു ബീജാനം, തംതംതുല്യഫലുബ്ഭവോ;

മത്ഥകേ നാളികേരസ്സ, ഛിദ്ദത്തം ബീജജോ അയം.

തിഹേതുകം തിഹേതുഞ്ച, ദുഹേതുഞ്ച അഹേതുകം;

വിപാകം തു യതോ ദേതി, അയം കമ്മനിയാമതാ.

ജാതിയം ¶ ബോധിസത്തസ്സ, മേദനീകമ്പനാദികം;

വിസേസത്തമനേകമ്പി, അയം ധമ്മനിയാമതാ.

ഗോചരേന പസാദസ്മിം, ഘട്ടിതേ പന തേനിധ;

ഉപ്പത്താവജ്ജനാദീനം, അയം ചിത്തനിയാമതാ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരേ വിപാകചിത്തപ്പവത്തിനിദ്ദേസോ നാമ

ഇദാനി ¶ ¶ പന സബ്ബേസം, ഏതേസം മാനസം മയാ;

പാടവത്ഥായ ഭിക്ഖൂനം, കഥീയതി പകിണ്ണകം.

പന്ഥമക്കടകോ നാമ, ദിസാസു പന പഞ്ചസു;

തത്ഥ സുത്തം പസാരേത്വാ, ജാലമജ്ഝേ നിപജ്ജതി.

പഠമായ ദിസായേത്ഥ, സുത്തേ പന പസാരിതേ;

പാണകേന പടങ്ഗേന, ഘട്ടിതേ മക്ഖികായ വാ.

നിപന്നട്ഠാനതോ കിഞ്ചി, ചലിത്വാ ഉണ്ണനാഭി തു;

ഗന്ത്വാ സുത്താനുസാരേന, യൂസം പിവതി തസ്സ സാ.

പുനാഗന്ത്വാന തത്ഥേവ, നിപജ്ജതി യഥാസുഖം;

ഏവമേവ കരോതേവ, ദിസാസു ദുതിയാദിസു.

പസാദാ ¶ പഞ്ച ദട്ഠബ്ബാ, സുത്തം പഞ്ചദിസാസ്വിവ;

ചിത്തം പന ച ദട്ഠബ്ബം, മജ്ഝേ മക്കടകോ വിയ.

പാണകാദീഹി സുത്തസ്സ, തസ്സ സങ്ഘട്ടനാ വിയ;

പസാദാനം തു ദട്ഠബ്ബാ, ഘട്ടനാരമ്മണേന ഹി.

ചലനം വിയ തംമജ്ഝേ, നിപന്നായുണ്ണനാഭിയാ;

പസാദഘട്ടനം തത്ഥ, ഗഹേത്വാരമ്മണം പന.

മനോധാതുക്രിയാചിത്തം, ഭവങ്ഗാവട്ടനം മതം;

തസ്സാ സുത്താനുസാരംവ, വീഥിചിത്തപവത്തനം.

സീസേ പനസ്സ വിജ്ഝിത്വാ, യൂസപാനംവ ചേതസോ;

ആരമ്മണേസു ദട്ഠബ്ബം, ജവനസ്സ പവത്തനം.

പുനാഗന്ത്വാ ¶ യഥാ സുത്ത-ജാലമജ്ഝേ നിപജ്ജനം;

വത്ഥുംയേവ ച നിസ്സായ, ചിത്തസ്സ പരിവത്തനം.

ഇദം തു പന ഓപമ്മം, അത്ഥം ദീപേതി കിം തു ഹി;

ആരമ്മണേന പഠമം, പസാദേ ഘട്ടിതേ പന.

പസാദവത്ഥുതോ ചിത്താ, വത്ഥുസന്നിസ്സിതം മനോ;

തതോ ഹി പഠമംയേവ, ജായതീതി ഹി ദീപിതം.

ഏകേകാരമ്മണം ¶ ദ്വീസു, ദ്വീസു ദ്വാരേസു സബ്ബസോ;

ആഗച്ഛതി തേനാപാഥം, അയമത്ഥോപി ദീപിതോ.

രൂപം ചക്ഖുപസാദമ്ഹി, ഘട്ടിത്വാ തങ്ഖണേ പന;

മനോദ്വാരേ തഥാപാഥ-മാഗച്ഛതി നിസംസയോ.

ഖഗോ യഥാ ഹി രുക്ഖഗ്ഗേ, നിലീയന്തോവ സാഖിനോ;

സാഖം ഘട്ടേതി തസ്സീധ, ഛായാ ഫരതി ഭൂമിയം.

സാഖായ ¶ ഘട്ടനച്ഛായാ, ഫരണാനി ച സബ്ബസോ;

അപുബ്ബാചരിമം ഏക-ക്ഖണസ്മിംയേവ ജായരേ.

ഏവമേവ ച രൂപസ്സ, പസാദസ്സ ച ഘട്ടനം;

ഭവങ്ഗചലനസ്സാപി, പച്ചയത്തേന അത്ഥതോ.

തഥേവ ച മനോദ്വാരേ, ആപാഥഗമനമ്പി ച;

അപുബ്ബാചരിമം ഏക-ക്ഖണസ്മിംയേവ ഹോതിതി.

തതോ ഭവങ്ഗം ഛിന്ദിത്വാ, ചക്ഖുദ്വാരേ യഥാക്കമം;

ആവജ്ജനേ സമുപ്പന്നേ, ദസ്സനേ സമ്പടിച്ഛനേ.

സന്തീരണേ സമുപ്പന്നേ, തതോ വോട്ഠബ്ബനേപി ച;

കുസലം ജവനം ചിത്തം, തഥാകുസലമേവ വാ.

ഏസോ ഏവ നയോ സോത-ദ്വാരാദീസുപി വിഞ്ഞുനാ;

അവിസേസേന വിഞ്ഞേയ്യോ, സദ്ദാദീനം തു ഘട്ടനേ.

ദോവാരികോപമാദീനി ¶ , ഏതസ്സത്ഥസ്സ ദീപനേ;

ഉദ്ധരിത്വാന താനേത്ഥ, ദസ്സേതബ്ബാനി വിഞ്ഞുനാ.

അസമ്ഭേദേന ചക്ഖുസ്സ, രൂപാപാഥഗമേന ച;

ആലോകനിസ്സയേനാപി, സമനക്കാരഹേതുനാ.