📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

അഭിധമ്മാവതാര-പുരാണടീകാ

൧. പഠമോ പരിച്ഛേദോ

ചിത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൮. തത്ഥ ¶ ¶ തേസു ചതുബ്ബിധേസു പരമത്ഥേസു, ജാതിനിദ്ധാരണം. ചിത്തന്തി ചിത്തം നാമ. വിജാനാതീതി വിജാനനം, വിസയാനം വിജാനനം വിസയവിജാനനം. ചിത്തസരൂപപരിദീപനമിദം വചനം. തസ്സ പന ചിത്തസ്സ കോ വചനത്ഥോ കോ സദ്ദത്ഥോ. വുച്ചതേ ആചരിയേന. സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേന സബ്ബേസം ചിത്താനം സങ്ഗാഹകനയവസേന. ആരമ്മണം ചിന്തേതി ജാനാതീതി ചിത്തം, തദാ സബ്ബം ചിത്തം അധിപ്പേതം. ജവനവീഥിവസേന അത്തസന്താനം ചിനോതീതി ചിത്തം, തദാ കുസലാകുസലമഹാകിരിയാചിത്തം അധിപ്പേതം. അഞ്ഞേസം ജവനാനം അഗ്ഗഹണം കാമാവചരജവനാനി ഏവ യേഭുയ്യവസേന സത്തക്ഖത്തും ജവന്തീതി ഞാപനത്ഥം.

൯. വിചിത്തം ¶ കരണം യസ്സ തം വിചിത്തകരണം, തസ്സ ഭാവോ വിചിത്തകരണാ. ‘‘ഇമസ്സ രൂപസ്സ ഉദ്ധം ഇദം ഹോതു, ഹേട്ഠാ ഇദം ഹോതു, ഉഭയപസ്സേ ഇദ’’ന്തി ചിന്തേത്വാ യഥാചിന്തിതേന കമേന സേസചിത്തരൂപനിപ്ഫാദനം ഹോതി, ഏവം യം കിഞ്ചി ലോകേ വിചിത്തം സിപ്പജാതം, സബ്ബം തം ചിത്തേനേവ കരീയതി. ഏവം വിചിത്തകരണതായ ചിത്തം. തദാ കരണതായ ചിത്തം കരോതീതി ചിത്തം. ഇദം തദ്ധിതപദം. വാ അയം അഞ്ഞോ നയോ ¶ . തം അത്തനോ ചിത്തതായ അഞ്ഞദേവ സരാഗം ചിത്തം, അഞ്ഞം സദോസം, അഞ്ഞം സമോഹം. അഞ്ഞം കാമാവചരം, അഞ്ഞം രൂപാവചരാദിഭേദം. അഞ്ഞം രൂപാരമ്മണം, അഞ്ഞം സദ്ദാദിആരമ്മണം. രൂപാരമ്മണേസുപി അഞ്ഞം നീലാരമ്മണം, അഞ്ഞം പീതാദിആരമ്മണം. സദ്ദാദിആരമ്മണേസുപി ഏസേവ നയോ. സബ്ബേസുപി തേസു അഞ്ഞം ഹീനം, അഞ്ഞം മജ്ഝിമം, അഞ്ഞം പണീതം. ഹീനാദീസുപി അഞ്ഞം ഛന്ദാധിപതേയ്യം, അഞ്ഞം ചിത്താധിപതേയ്യം, അഞ്ഞം വീരിയാധിപതേയ്യം, അഞ്ഞം വീമംസാധിപതേയ്യം, തസ്മാ യസ്സ ഇമേസം സമ്പയുത്തഭൂമിആരമ്മണഹീനമജ്ഝിമപണീതാധിപതീനം വസേന അത്തനോ ചിത്തതായ ചിത്തം. ചിത്തോ ഏതസ്മിം അത്ഥീതി ചിത്തം. തദാ സബ്ബം ചിത്തം. പഞ്ഞത്തിയമ്പി വിഞ്ഞാണേ വിചിത്തേ ചിത്തസ്സ കമ്മം ചിത്തകമ്മം, ചിത്തകമ്മമേവ ചിത്തകമ്മകം, ചിത്തകമ്മകേ വിചിത്തേ ഇധ ഇമസ്മിം അധികാരേ ചിത്തസമ്മുതി ചിത്തസദ്ദോ വിഞ്ഞാണേ ചിത്തേ വിഞ്ഞുനാ ദട്ഠബ്ബോ.

തം പന സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേന ചിന്തേതീതിആദിനാ വുത്തപ്പകാരം ചിത്തം. സാരമ്മണതോ സാരമ്മണഭാവേന ഏകവിധം. സവിപാകാവിപാകതോ സവിപാകാവിപാകവസേന ദുവിധം. തത്ഥ തസ്മിം ദുവിധേ ചിത്തേ സവിപാകം നാമ ചിത്തം കുസലാകുസലം, അവിപാകം അബ്യാകതം, കുസലാകുസലഭാവേന അകഥിതന്തി അത്ഥോ. കുസലജാതി അകുസലജാതി അബ്യാകതജാതീതി ജാതിഭേദതോ തിവിധം.

തത്ഥ തസ്മിം വചനേ ‘‘കുസല’’ന്തി ഏതസ്സ സദ്ദസ്സ പന കോ വചനത്ഥോ.

൧൦. കുച്ഛിതാനം സലനതോ പാപകാനം ധമ്മാനം കമ്പനതോ വിദ്ധംസനതോ. കുച്ഛിതേനാകാരേന സയന്തീതി കുസാ, കുസാനം അകുസലസങ്ഖാതാനം ലവനേന ഛിന്ദനതോ. കുച്ഛിതേ സാതി തനും കരോതീതി കുസം, കുസേന ഞാണേന ലാതബ്ബത്താ ഗഹേതബ്ബത്താ. വാ അയം അഞ്ഞോ നയോ.

൧൧. കുസലസദ്ദോയം ¶ അയം കുസലസദ്ദോ ഛേകേ അത്ഥേ ആരോഗ്യത്ഥേ അനവജ്ജത്ഥേ ഇട്ഠവിപാകേ അത്ഥേപി ദിട്ഠോ അമ്ഹേഹി. ഇധ ഇമസ്മിം അധികാരേ അനവജ്ജാദികേ അത്ഥേ ദിട്ഠോ. ആദി-സദ്ദേന ആരോഗ്യത്ഥഇട്ഠവിപാകത്ഥാ ¶ ഗഹേതബ്ബാ. ദിട്ഠോ യസ്മാ, തസ്മാ അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകലക്ഖണം കുസലം. നത്ഥി അവജ്ജം കിലേസാവജ്ജം കിലേസദോസോ കിലേസദരഥോ ഏതസ്സാതി അനവജ്ജം, കമ്മേന വിപച്ചീയതേതി വിപാകോ, ഇട്ഠാനിട്ഠാദിആരമ്മണാനുഭവനവസേന, അത്തനോ സഭാവേന ച ഇട്ഠോ വിപാകോ ഏതസ്സാതി ഇട്ഠവിപാകം, അനവജ്ജമേവ ഇട്ഠവിപാകം, തം ലക്ഖീയതി അനേന അവിഞ്ഞാതം ലക്ഖിതബ്ബം കുസലന്തി ലക്ഖണം, അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകം ലക്ഖണം ഏതസ്സാതി അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകലക്ഖണം. അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകമേവ കുസലം. നനു കഥം സയമേവ അത്തനോ ലക്ഖണം ഭവേയ്യാതി ചോദനാ ഭവേയ്യ വിഞ്ഞാതാവിഞ്ഞാതസദ്ദത്ഥഭാവേന ലക്ഖണലക്ഖിതബ്ബഭാവയുത്തിതോ. കുസലസദ്ദത്ഥവസേന ഹി അവിഞ്ഞാതം അപാകടം കുസലം ലക്ഖിതബ്ബം ഹോതി. അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകസദ്ദത്ഥവസേന വിഞ്ഞാതം പാകടം കുസലം ലക്ഖണം ഹോതി. അകുസലവിദ്ധംസനരസം അകുസലാനം വിദ്ധംസനം അകുസലവിദ്ധംസനം, തം രസോ കിച്ചമേതസ്സാതി അകുസലവിദ്ധംസനരസം, അകുസലവിദ്ധംസനകിച്ചം. വോദാനഭാവേന പച്ചുപട്ഠാതീതി വോദാനപച്ചുപട്ഠാനം, വോദാനഉപട്ഠാനാകാരം വോദാനഗയ്ഹാകാരം. വാ അയം അഞ്ഞോ നയോ. വജ്ജപടിപക്ഖത്താ അനവജ്ജലക്ഖണമേവ കുസലം, വജ്ജപടിപക്ഖലക്ഖണം കുസലന്തി അത്ഥോ. വോദാനഭാവരസം വോദാനഭാവസമ്പത്തികം. ഇട്ഠവിപാകപച്ചുപട്ഠാനം ഇട്ഠവിപാകഫലം. യോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം പദഞ്ച തം ഠാനഞ്ചാതി പദട്ഠാനം, ഉഭോ കാരണത്ഥാധിവചനം, തസ്മാ ആസന്നകാരണന്തി അത്ഥോ, ഇതരഥാ പുനരുത്തിദോസോ സിയാ, യോനിസോമനസികാരോ പദട്ഠാനം ആസന്നകാരണം ഏതസ്സാതി യോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം.

സാവജ്ജാനിട്ഠവിപാകലക്ഖണം ¶ അകുസലം. തദുഭയവിപരീതം തേഹി ഉഭയേഹി കുസലാകുസലേഹി വിപരീതം അവിപാകലക്ഖണം ഏതസ്സാതി തദുഭയവിപരീതലക്ഖണം അബ്യാകതം. വാ അയം അഞ്ഞോ നയോ. അവിപാകാരഹം വിപാകസ്സ അനനുച്ഛവികം.

സവത്ഥുകാവത്ഥുകഭേദതോതി സവത്ഥുകം ഹദയവത്ഥുകം, അവത്ഥുകം ഹദയവത്ഥുവിരഹിതം.

൧൨. ഉദ്ദാനതോ സങ്ഖേപവസേന കിലേസവത്ഥുവസേന ദുവേ കാമാ ഹോന്തി. ഛന്ദരാഗോവ കിലേസോ, തേഭൂമകേ പവത്തം വട്ടസഹിതം വത്ഥു, വസതി കിലേസോ ഏത്ഥാതി വത്ഥു.

൧൩. കിലേസകാമോ വത്ഥും കാമേതി ഇച്ഛതി, വത്ഥു കിലേസകാമേന കാമീയതി ഇച്ഛീയതീതി കത്തുകാരകകമ്മകാരകദ്വയേ സാധനദ്വയേ ഏസ ഏസോ ദുവിധോപി കാമോ സിജ്ഝതി.

൧൪-൫. സോ ¶ അയം ദുവിധോപി കാമോ യസ്മിം പദേസേ സമ്പത്തീനം വസേന അവചരതി, ഇതി തസ്മാ കാരണാ സോ പന പദേസോ ചതുപായാനം ഛന്നം ദേവാനം മനുസ്സാനം വസേന ഏവ ഏകാദസവിധോ ഹോതി.

൧൬. കാമോവചരതീതി ഏത്ഥ ഏതസ്മിം ഏകാദസവിധേ പദേസേ കാമോ അവചരതി, ഇതി തസ്മാ കാരണാ സോ പദേസോ അസ്സ കാമസ്സ അനേന കാമേന അഭിലക്ഖിതത്താ കാമാവചരസഞ്ഞിതോ. അഭിലക്ഖിതസദ്ദപ്പയോഗേ തതിയത്ഥേ ‘‘അസ്സാ’’തി ഛട്ഠീ ഹോതീതി സദ്ദസത്ഥവിദൂ പഠന്തി. സസത്ഥാവചരോ പദേസോ വിയ സത്തേ സസന്തി ഹിംസന്തി തേഹീതി സത്ഥാ, സഹ സത്ഥേഹീതി സസത്ഥാ, സസത്ഥാ പുരിസാ അവചരന്തി ഏത്ഥാതി സസത്ഥാവചരോ. യഥാ ഹി യസ്മിം പദേസേ സസത്ഥാ പുരിസാ അവചരന്തി, സോ പദേസോ വിജ്ജമാനേസുപി ¶ അഞ്ഞേസു ദ്വിപദചതുപ്പദേസു അവചരന്തേസു തേസം ഉപലക്ഖിതത്താ ‘‘സസത്ഥാവചരോ’’ത്വേവ വുച്ചതി, ഏവം വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു രൂപാവചരാദീസു തത്ഥ അവചരന്തേസു തേസം അഭിലക്ഖിതത്താ അയം പദേസോ ‘‘കാമാവചരോ’’ത്വേവ വുച്ചതി.

൧൭. യഥാ രൂപഭവോ ഉത്തരപദസ്സ ലോപം കത്വാ രൂപന്തി വുത്തോ, ഏവം തഥാ സ്വായം സോ അയം ഏസോ കാമാവചരോ ഉത്തരപദസ്സ ലോപം കത്വാ കാമോ ഇതി സഞ്ഞിതോ കാമോ നാമ ഉദീരിതോ പണ്ഡിതേന കഥിതോ.

൧൮. തസ്മിം കാമേ ഇദം ചിത്തം തസ്മിം കാമാവചരേ സദാ അവചരതി, ഇതി തസ്മാ കാരണാ കാമാവചരം ഇതി ഏവം കാമഘാതിനാ കാമാനം വിനാസകേന ബുദ്ധേന കഥിതം. കിഞ്ചാപി ഏതം രൂപാരൂപഭവേസുപി അവചരതി, യഥാ പന സങ്ഗാമേ യേഭുയ്യേന അവചരണതോ ‘‘സങ്ഗാമാവചരോ’’തി ലദ്ധനാമോ നാഗോ നഗരേ ചരന്തോപി ‘‘സങ്ഗാമാവചരോ’’ത്വേവ വുച്ചതി, ഥലചരജലചരാ പാണിനോ അഥലേ അജലേ ഠിതാപി ‘‘ഥലചരജലചരാ’’ത്വേവ വുച്ചന്തി, ഏവം ഇദം അഞ്ഞത്ഥ അവചരന്തമ്പി കാമാവചരമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ആരമ്മണകരണവസേന വാ ഏത്ഥ കാമോ അവചരതീതിപി കാമാവചരം. കാമഞ്ചേസ രൂപാരൂപാവചരേസുപി അവചരതി, യഥാ പന വദതീതി വച്ഛോ, മഹിയം സേതീതി മഹിംസോതി വുത്തേ ന യത്തകാ വദന്തി, മഹിയം വാ സേന്തി, സബ്ബേസം തം നാമം ഹോതി, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

൧൯. പടിസന്ധിം ഭവേ കാമേ കാമഭവസങ്ഖാതേ കാമേ പടിസന്ധിം അവചാരയതി, ഇതി തസ്മാ കാമാവചരം ¶ . ഇതി ഏവം വാ അയം അഞ്ഞോ നയോ. തത്ര തസ്മിം കാമാവചരേ പരിയാപന്നം അന്തോഗധം, ഇതി തസ്മാ കാമാവചരം.

൨൦. അട്ഠവിധം ചിത്തം കാമാവചരസഞ്ഞിതം ഇദം അട്ഠവിധം ചിത്തം. ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേനേവ പുഞ്ഞകിരിയാ ഏവ തേസം തേസം ഫലാനിസംസാനം ¶ വത്ഥൂനി കാരണാനീതി പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി, തേസം വസോ, തേന പവത്തതി.

൨൧. ദാനം സീലം ഭാവനാ പത്തിദാനം വേയ്യാവച്ചം ധമ്മദേസനാ അനുമോദനാ ദിട്ഠിജുഭാവോ സംസുതി ധമ്മസ്സവനഞ്ച അപചായോ അപചായനം, ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പുഞ്ഞാനി ഏവ വത്ഥൂനി പുഞ്ഞവത്ഥൂനി, തേസം പഭേദോ പുഞ്ഞവത്ഥുപ്പഭേദോ ഞേയ്യോ പണ്ഡിതേന ജാനിതബ്ബോ.

൨൨-൩. ഗച്ഛന്തി സങ്ഗഹം ദാനേ പത്തിദാനാനുമോദനാ ദാനേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, വേയ്യാവച്ചാപചായനാ സീലമയേ പുഞ്ഞേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, ധമ്മദേസനാ ധമ്മസ്സവനം ദിട്ഠിഉജുകാ ഭാവനാമയേ പുഞ്ഞേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, ദസ പുഞ്ഞകിരിയാപി ച തീണി ഏവ സമ്ഭോന്തി.

൨൪. സബ്ബാനുസ്സതിപുഞ്ഞഞ്ച പസംസാ സരണത്തയം രതനത്തയഗുണപസംസാ ച ഏതേ ദിട്ഠിജുകമ്മമ്ഹി സങ്ഗയ്ഹന്തി, തസ്മിം സങ്ഗഹപാപുണേ സംസയോ സന്ദേഹോ നത്ഥി.

൨൫. പുരിമാ ചേതനാ തതോ പുബ്ബഭാഗേ പവത്താ ചേതനാ, മുഞ്ചചേതനാ പച്ചുപ്പന്നാ ചേതനാ, പരചേതനാ പച്ഛാകാലേ പവത്താ ചേതനാ, തിസ്സോപി ചേതനാ ദാനമയേ പുഞ്ഞേ ഹോന്തി. ഏവന്തി യഥാ തിസ്സോപി ചേതനാ ദാനമയേ പുഞ്ഞേ ഹോന്തി, ഏവം തഥാ ദാനമയപുഞ്ഞതോ സേസേസുപി സീലമയഭാവനാമയേസു തിസ്സോ ചേതനാ പണ്ഡിതോ ദീപയേ കഥേയ്യ.

ഹി സച്ചം യദാ പന യോ പുഗ്ഗലോ ദേയ്യധമ്മപടിഗ്ഗാഹകാദിസമ്പത്തിം ആഗമ്മ പടിച്ച. പടിഗ്ഗാഹകാദിസമ്പത്തിന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ദേസകാലകല്യാണമിത്താദയോ ഗഹിതാ. അഞ്ഞം വാ സോമനസ്സഹേതുന്തി അഞ്ഞ-ഗ്ഗഹണേന സദ്ധാബഹുലതാവിസുദ്ധിദിട്ഠിതാകുസലകിരിയാനിസംസദസ്സിതാസോമനസ്സപടിസന്ധികതാദീനം സങ്ഗഹോ. അത്ഥി ദിന്നം ദാനസ്സ ഫലം അത്ഥി. ആദി-സദ്ദേന ¶ അത്ഥിഹുതാദയോ ഗഹിതാ. പുരക്ഖത്വാതി പുരതോ കത്വാ. പരേഹി അനുസ്സാഹിതോ അചോദിതോ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി ¶ കരോതി. ദാനാദീനീതി വചനേന ദേയ്യധമ്മം നിസ്സായ പവത്തദാനചേതനാ ഗഹേതബ്ബാ. തദാ അസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ. സങ്ഖരണം സങ്ഖാരോ, നത്ഥി സങ്ഖാരോ ഏതസ്സാതി അസങ്ഖാരോ, തം ഏവ അസങ്ഖാരികം, അപ്പയോഗന്തി അത്ഥോ. വുത്തനയേനാതി വുത്തനയോ നാമ ‘‘ദേയ്യധമ്മപടിഗ്ഗാഹകാദിസമ്പത്തി’’ന്തി വചനം. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ സങ്ഖരോതീതി സങ്ഖാരോ നാമ അത്തനോ വാ പവത്തസ്സ പുബ്ബപ്പയോഗസ്സ അധിവചനം, പരസ്സ വാ പവത്തപുബ്ബപ്പയോഗസ്സ അധിവചനം. അയമസ്സ അധിപ്പായോ – യദാ യോ ‘‘ദാനാദീനി കരിസ്സാമീ’’തി ചിത്തം സമുപ്പാദേത്വാ നാകാസി, പച്ഛാ അത്തനോ പുബ്ബചേതനായ ഉസ്സാഹിതോ കരോതി, തദാ സസങ്ഖാരികം ഹോതി, അത്തനോ പുബ്ബപ്പയോഗേന സഹ പവത്തതീതി അത്ഥോ. പടിപത്തിദസ്സനേന പടിപജ്ജിതബ്ബാ സീലാദീഹി പടിപജ്ജന്തി ജാനന്തി ഗച്ഛന്തി വാ നിബ്ബാനം ഏതായാതി പടിപത്തി, തായ ദസ്സനം പടിപത്തിദസ്സനം, തേന. ജാതോ പരിചയോ ഏതേസന്തി ജാതപരിചയാ. സഹസാതി വേഗേന. ചതൂസുപി വികപ്പേസു ദസ്സേയ്യ.

൨൬. ദസപുഞ്ഞക്രിയാദീനം വസേന ച ബഹൂനിപി ഭവന്തി ഏതാനി പന ചിത്താനി ദസപുഞ്ഞകിരിയാദീനം വസേനപി ബഹൂനിപി ഭവന്തി ഇതി ഏവം പകാസയേ ഭഗവാ പകാസേയ്യ.

൨൭.

സത്തരസ സഹസ്സാനി, ദ്വേ സതാനി അസീതി ച;

കാമാവചരപുഞ്ഞാനി, ഭവന്തീതി വിനിദ്ദിസേതി. –

കാമാവചരപുഞ്ഞാനി സത്തരസ സഹസ്സാനി ച ദ്വേ സതാനി ച അസീതി ച ഭവന്തി, ഇതി വചനം വിനിദ്ദിസേ ആചരിയോ കഥേയ്യ.

ദസപുഞ്ഞക്രിയാവത്ഥു, ഛദ്വാരാധിപതീഹി ച;

കായാദീഹി ച തീഹേവ, ഹീനാദീഹി ച തീഹി തു.

ദ്വീസു ¶ ഭവേസു കാമഭവരൂപഭവേസു. പടിപദാദിഭേദതോ ദുക്ഖാപടിപദം ദന്ധാഭിഞ്ഞം, ദുക്ഖാപടിപദം ഖിപ്പാഭിഞ്ഞം, സുഖാപടിപദം ദന്ധാഭിഞ്ഞം, സുഖാപടിപദം ഖിപ്പാഭിഞ്ഞം. രൂപാവചരഭാവനാപുഞ്ഞവസപ്പവത്തം രൂപാവചരേ പവത്തസ്സ ഭാവനാപുഞ്ഞസ്സ വസേന പവത്തം രൂപാവചരൂപപത്തിനിപ്ഫാദകം രൂപാവചരേ ഉപപത്തിയാ പടിസന്ധിയാ നിപ്ഫാദകം ഹോതി.

സവത്ഥുകാവത്ഥുകഭേദതോതി ¶ അരൂപാവചരം യദാ കാമരൂപേ ജായതി, തദാ ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ ജായതി, ഇതി തസ്മാ സവത്ഥുകം നാമ ജാതം. യദാ അരൂപേ ജായതി, തദാ ഹദയവത്ഥും അനിസ്സായ ജായതി, ഇതി തസ്മാ അവത്ഥുകം നാമ ജാതം.

ആകാസാനഞ്ചായതനസ്സ കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസം ആരമ്മണം. വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസ്സ തത്ഥ പവത്തവിഞ്ഞാണം, തസ്മിം കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസേ പവത്തം വിഞ്ഞാണം ചിത്തം ആരമ്മണം ഹോതി. ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസ്സ തസ്സ അപഗമോ തസ്സ ആകാസാനഞ്ചായതനസ്സ അപഗമോ അഭാവോ വോഹാരോ ആരമ്മണം ഹോതി. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസ്സ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ആരമ്മണം ഹോതി.

രൂപേ സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാ. സഞ്ഞാസീസേന ചിത്തമ്പി ഗഹിതം. സമതിക്കമാ കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസസമതിക്കമനേന. പടിഘേ ദ്വാരാരമ്മണാനം സങ്ഘട്ടനേ പവത്താ സഞ്ഞാ പടിഘസഞ്ഞാ. ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണാനം അധിവചനം. താസം പടിഘസഞ്ഞാനം ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണാനം അത്ഥങ്ഗമാ അത്ഥങ്ഗമേന. നാനാ അത്താ സഭാവോ ഏതസ്സാതി നാനത്തം, ആരമ്മണം, നാനത്തേ നാനാസഭാവേ പവത്താ സഞ്ഞാ നാനത്തസഞ്ഞാ, നാനാ അത്താ സഭാവോ ഏതിസ്സാതി വാ നാനത്താ, സായേവ സഞ്ഞാ നാനത്തസഞ്ഞാ, കാമാവചരസഞ്ഞാതി അത്ഥോ. താസം നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ അമനസികാരേന.

നിയതാനിയതവത്ഥുകഭേദതോതി ¶ സോതാപത്തിമഗ്ഗോ നിയതവത്ഥുകോ. കസ്മാ? കാമരൂപേസുയേവ ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജനതോ. ഇതരേ പന തയോ മഗ്ഗാ അനിയതവത്ഥുകാ. കസ്മാ? കാമരൂപേസു ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ ജായന്തി, അരൂപേ ഹദയവത്ഥും അനിസ്സായ ജായന്തി, തസ്മാ അനിയതവത്ഥുകാ. തീഹി വിമോക്ഖമുഖേഹീതി സുഞ്ഞതഅനിമിത്തഅപ്പണിഹിതസങ്ഖാതേഹി തീഹി വിമോക്ഖമുഖേഹി.

യസ്സ സംവിജ്ജന്തി, തം പുഗ്ഗലം വട്ടസ്മിം സംയോജേന്തി ബന്ധന്തീതി സംയോജനാ. സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസായേവ സംയോജനാ സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസസംയോജനാ, തേസം പഹാനം സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസസംയോജനപ്പഹാനം, തം കരോതീതി സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസസംയോജനപ്പഹാനകരം, സോതാപത്തിമഗ്ഗചിത്തം. മാനോപി ഏകദേസതോ അപായഗാമികോയേവ പഹിയ്യതേ. സോതാപത്തിമഗ്ഗേന നിസ്സേസതോ ന പഹിയ്യതേ. സേസകിലേസേസുപി ¶ ഏസേവ നയോ. ഉദ്ധച്ചം പന ഏകദേസതോപി അപായഗാമികമ്പി ന പഹിയ്യതി. സകദാഗാമിമഗ്ഗചിത്തം രാഗദോസമോഹാനം തനുത്തകരം. സോതാപത്തിമഗ്ഗേന നാസിതസംയോജനാനം പഹാനം കസ്മാ ന വുത്തന്തി ചേ? പഠമമഗ്ഗതോ ദുതിയമഗ്ഗസ്സ മഹന്തത്താ പഠമമഗ്ഗേന നാസിതാ സംയോജനാ ദുതിയമഗ്ഗേന നാസിതാതി പഞ്ഞായതി, ഇതി യസ്മാ, തസ്മാ ന വുത്തം. തതിയചതുത്ഥമഗ്ഗേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ ഏതസ്മിം ലോകുത്തരചിത്തേ. ഏകേകന്തി വിച്ഛാവസേന വുത്തം. മഗ്ഗാനുരൂപന്തി വചനം പഠമമഗ്ഗസ്സ പഠമഫലഞ്ച അനുരൂപന്തി വിഞ്ഞാപനത്ഥം.

൨൮. കാമേ അട്ഠേവ കാമാവചരേ അട്ഠ ഏവ ചിത്താനി, രൂപേ രൂപഭവേ പഞ്ച ചിത്താനി, അരൂപിസു ചത്താരി ചിത്താനി, അനുത്തരാനി ലോകുത്തരചിത്താനി ചത്താരി, ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന കുസലാനി ചിത്താനി ഏകവീസതി ഹോന്തി.

൨൯. കുസലാകുസലാപഗതേന ¶ സതാ മുനിനാ കുസലതോ, അകുസലതോ ച അപഗതേന സതാ സതിസമ്പന്നേന കുസലേ കുസലേന ഛേകേന വസിനാ പഞ്ചവസീഹി സമന്നാഗതേന യം കുസലചിത്തം ചതുഭൂമിഗതം ചതൂസു ഭൂമീസു പവത്തം സകലം സബ്ബം ലപിതം കഥിതം, തം കുസലചിത്തം മയാപി ബുദ്ധദത്താചരിയേന ലപിതം കഥിതം.

നിയതാനിയതവത്ഥുവസേനാതി പടിഘസമ്പയുത്തദ്വയം കാമേയേവ ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ ജായതി, അഞ്ഞഭൂമീസു ന ജായതി, തസ്മാ നിയതവത്ഥുകം ഹോതി. ഇതരാനി പന അകുസലാനി കാമരൂപേസു ഉപ്പജ്ജനകാലേ ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ ജായന്തി, അരൂപേ ഹദയവത്ഥും അനിസ്സായ ജായന്തി, തസ്മാ അനിയതവത്ഥുകാനി, തേന. പടിസന്ധിജനകാജനകവസേന ചാതി ഉദ്ധച്ചസഹഗതം പടിസന്ധിം ന ജനേതി. യദി പടിസന്ധിം ജനേയ്യ, അപായേസുയേവ ജനേയ്യ. കസ്മാ? സോതാപത്തിമഗ്ഗേന ഏകദേസതോ അപായഗാമികമ്പി ന ജഹിതം, സബ്ബം ന ജഹിതന്തി അത്ഥോ. സോപി മഗ്ഗോ അപായഗാമീ ന ഹോതി. അഞ്ഞേ പന കിലേസാ ഏകദേസവസേന അപായഗാമികാ ജഹിതാ, തേന പഠമമഗ്ഗേനാതി തസ്മാ ന ജനേതി. ഏകാദസവിധം പന പടിസന്ധിം ജനേതി, തേന.

ദിട്ഠമങ്ഗലാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന സുതമങ്ഗലാദീനി ഗഹിതാനി. സാരതോ ഉത്തമതോ പച്ചേതി സദ്ദഹതി. സഭാവതിക്ഖേന സഭാവോ തിക്ഖോ ഏതസ്സാതി സഭാവതിക്ഖം, തേന സഭാവതിക്ഖേന.

അസ്സ ¶ പന പടിഘസമ്പയുത്തസ്സ പാണാതിപാതാദീസു അകുസലകമ്മേസു തിക്ഖപ്പവത്തികാലേ അസങ്ഖാരികസ്സ ഉപ്പത്തി, മന്ദപ്പവത്തികാലേ സസങ്ഖാരികസ്സ ഉപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ.

തസ്സ മോമൂഹസ്സ.

ദുക്ഖവിസേസസ്സ ദുക്ഖനാനത്തസ്സ.

൩൦. ലോഭമൂലവസേന ¶ അട്ഠ ചിത്താനി, ദോസമൂലവസാ ദുവേ ചിത്താനി, മോഹമൂലവസേന ദ്വേ ചിത്താനി. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന അകുസലാനി ദ്വാദസപ്പകാരാനി സിയും ഭവേയ്യും.

൩൧. യം പാപമാനസം യം അകുസലചിത്തം പാപാപാപേസു പാപഅപാപേസു കുസലാകുസലേസു അപാപേന അപ്പവത്തേന പാപാപാപപ്പഹീനേന വുത്തം ഈരിതം കഥിതം, തം പാപമാനസം തം അകുസലചിത്തം മയാ സമുദാഹടം കഥിതം.

യഥാ പനസ്സ യഥാ പന അസ്സ വിപാകസ്സ കുസലം ദാനാദിവസേന ദാനാദീനം ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനം വസേന ഛസു ആരമ്മണേസു പവത്തതി, ഇദം വിപാകചിത്തം തഥാ ന പവത്തതി. ഹി സച്ചം ഇദം വിപാകം പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതിതദാരമ്മണവസേന പരിത്തധമ്മപരിയാപന്നേസു കാമാവചരധമ്മന്തോഗധേസു ഛസു ആരമ്മണേസു പവത്തതി. സമ്പയുത്തധമ്മാനഞ്ച വിസേസേ അസതിപി കുസലസമ്പയുത്തധമ്മതോ അസ്സ വിപാകസ്സ, സമ്പയുത്തധമ്മാനഞ്ച നാനത്തേ അസതിപി ഇദം വിപാകം ആദാസതലാദീസു ധമ്മജാതേസു മുഖനിമിത്തം വിയ നിരുസ്സാഹം. അയമസ്സാധിപ്പായോ – യഥാ ആദാസതലേ മുഖനിമിത്തം മുഖേ ചലിതേ ചലതി, അചലിതേ ന ചലതി, മുഖസ്സ കാരണം വിനാ മുഖനിമിത്തസ്സ വിയ കാരണം നത്ഥി, ഏവം കുസലകാരണാ വിപാകസ്സ അഞ്ഞം കാരണം നത്ഥി, നിരുസ്സാഹം വിപാകം.

൩൨. കാമാവചരദേവാനം മനുസ്സാനം ഇമേ അട്ഠ മഹാവിപാകാ ദുഹേതുകതിഹേതുകാനം കാമാവചരദേവാനം, മനുസ്സാനഞ്ച പടിസന്ധിയോ ഭവന്തി.

൩൩-൪. തതോ പരം പവത്തിയം യാവതായുകം ഭവങ്ഗം ഹുത്വാ ബലവാരമ്മണേ അതിമഹന്തവിഭൂതാരമ്മണേ ¶ തദാരമ്മണഞ്ച ഹുത്വാ തതോ പരം മരണകാലസ്മിം ചുതി ഹുത്വാ പവത്തന്തി ¶ , ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ചതൂസു ഠാനേസു വിപച്ചന്തി വിപാകഭാവേന ജായന്തി.

൩൫. സഭൂമികുസലേഹേവ മഹാപാകാ സമാ വിനാ മഹാപാകാ കമ്മദ്വാരം കമ്മകാരണം വിനാ, കമ്മഞ്ച മഹാപുഞ്ഞാനം കിരിയവത്ഥുകം വിനാ വജ്ജേത്വാ സഭൂമികുസലേഹേവ അത്തനോ ഭൂമിയം പവത്തേഹി കുസലേഹി ഏവ സമാ സദിസാ. കമ്മദ്വാരം നാമ കായവിഞ്ഞത്തികമ്മദ്വാരം, വചീവിഞ്ഞത്തികമ്മദ്വാരം, ഭവങ്ഗസങ്ഖാതം മനോദ്വാരം, ഇതി തിവിധം കമ്മദ്വാരം കമ്മകാരണം. കമ്മം നാമ അട്ഠകാമാവചരകുസലചേതനാ ഇധ അധിപ്പേതാ.

൩൬. പാകാ കുസലവിപാകാ അവിഞ്ഞത്തിജനത്താ ച വിഞ്ഞത്തി ച വിഞ്ഞത്തി ച വിഞ്ഞത്തിവിഞ്ഞത്തിയോതി വത്തബ്ബേ സരൂപേകസേസം കത്വാ ‘‘വിഞ്ഞത്തീ’’തി വുത്തം, താ ജനേന്തീതി വിഞ്ഞത്തിജനാ, ന വിഞ്ഞത്തിജനാ അവിഞ്ഞത്തിജനാ, തേസം ഭാവോ അവിഞ്ഞത്തിജനത്തം. തസ്മാ അവിഞ്ഞത്തിജനത്താ കായവിഞ്ഞത്തിവചീവിഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതാനം കമ്മദ്വാരാനം അജനകത്താ മനോദ്വാരസങ്ഖാതസ്സ കമ്മദ്വാരസ്സ വസേന ച അപ്പവത്തനതോ അവിപാകസഭാവതോ ച അകമ്മഭാവതോ ച അപ്പവത്തനതോ ചേവ പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന അപ്പവത്തനതോ ചേവ പുഞ്ഞേഹി നോ സമാ അസദിസാ.

൩൭-൯. പരിത്താരമ്മണത്താ ഹി തേസമേകന്തതോ തേസം വിപാകാനം ഏകന്തതോ പരിത്താരമ്മണത്താ കാമാവചരാരമ്മണത്താ തേസു വിപാകേസു സത്തപഞ്ഞത്തികാരമ്മണാ കരുണാമുദിതാ കദാചി കിസ്മിഞ്ചി കാലേ ന ജായന്തി, തഥാ ഏവം തിസ്സോ പന വിരതിയോ ഏതേസു വിപാകേസു ന ജായന്തി, ഹി കസ്മാ കാരണാ ന ജായന്തി, പഞ്ച സിക്ഖാപദാ കുസലാതി കുസലാ നാമാതി സത്ഥുനാ വുത്താ യസ്മാ കാരണാ, തസ്മാ ന ജായന്തി. തഥാധിപതിനോപേത്ഥ തഥാ ഏവമേവ ചത്താരോ അധിപതിനോപി ഏതേസു വിപാകേസു ന സന്തി. കസ്മാ ¶ ? ഛന്ദാദീനി ധമ്മജാതാനി പുരേതരം കത്വാ അനുപ്പജ്ജനതോ ന സന്തി, ഇതി വചനം വിനിദ്ദിസേ ആചരിയോ കഥേയ്യ.

൪൦. അസങ്ഖാരസസങ്ഖാരവിധാനം പന പുഞ്ഞതോ വിപാകേസു അസങ്ഖാരസസങ്ഖാരവിധാനം പുഞ്ഞതോ കുസലതോ ആഗമനവസേന ഞേയ്യം. തത്ഥ ഏകച്ചാനം ആചരിയാനം മതേന മുഖേ ചലിതേ ആദാസതലേ മുഖനിമിത്തചലനം വിയ അസങ്ഖാരസ്സ കുസലസ്സ വിപാകോ അസങ്ഖാരോ ഹോതി, സസങ്ഖാരസ്സ കുസലസ്സ വിപാകോ സസങ്ഖാരോ ഹോതി, ഏവം ആഗമനവസേന ഞേയ്യം. പച്ചയതോ ചേവ ഞേയ്യം തത്ഥ ഏകച്ചാനം ¶ ആചരിയാനം മതേന ബലവന്തേഹി വിഭൂതേഹി പച്ചയേഹി കമ്മാദീഹി ഉപ്പന്നോ അസങ്ഖാരോ ദുബ്ബലേഹി സസങ്ഖാരോതി ഏവം പച്ചയവസേന വിഞ്ഞേയ്യം ജാനിതബ്ബം.

൪൧-൨. ഹീനാദീനം പുഞ്ഞാനം വിപാകത്താ ഹീനാദയോ വിപാകാ പുഞ്ഞവാദിനാ ജിനേന പരിദീപിതാ ഭവന്തി, ഇതി ഏവം ഇമിനാ വുത്തപ്പകാരേന പവത്തം ഇദം അട്ഠവിധം ചിത്തം ഏകന്തേന സവത്ഥുകം കാമലോകസ്മിം ജായതേ, അഞ്ഞത്ഥ പന അഞ്ഞാസു ഭൂമീസു ന ജായതേ.

വിഞ്ഞാണപഞ്ചകം നിയതാരമ്മണന്തി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ രൂപമേവ ആരമ്മണം, ന സദ്ദാദയോ. സേസത്തയം യദാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന ഗഹിതം ആരമ്മണം കരോതി, തദാസ്സ രൂപം ആരമ്മണം ഹോതി. യദാ സോതവിഞ്ഞാണേന ഗഹിതം, തദാസ്സ സദ്ദോ ആരമ്മണോ ഹോതി. യദാ ഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണേഹി ഗഹിതാനി ആരമ്മണാനി കരോന്തി, തദാസ്സ ഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണാനി ഹോന്തി. മനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയം യദാ തദാരമ്മണം ഹോതി, തദാ ഛആരമ്മണം ഹോതി, ഏവം അനിയതാരമ്മണം ഹോതി.

രൂപാരമ്മണായ കിരിയാമനോധാതുയാ അപഗമോ പദട്ഠാനം ആസന്നകാരണം ഏതസ്സാതി അപഗമപദട്ഠാനം, തായ ആവജ്ജനം ¶ കത്വാ ഠിതായ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന ദസ്സനകിച്ചം കരീയതീതി അത്ഥോ. തഥാഭാവപച്ചുപട്ഠാനം സമ്പടിച്ഛനഭാവേന ഗയ്ഹാകാരം. സന്തീരണാദിരസാ സോമനസ്സയുത്താ മനോവിഞ്ഞാണധാതുസന്തീരണതദാരമ്മണരസാ, ഉപേക്ഖായുത്താ പന സന്തീരണതദാരമ്മണപടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതിരസാ, തഥാഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ സന്തീരണാദിഭാവേന ഗയ്ഹാകാരം.

൪൩. കാമാവചരപുഞ്ഞസ്സ കാമാവചരകുസലസ്സ സോളസ വിപാകാ ഹോന്തി. ഇതി യം വചനം വുത്തം, തം വചനം തിഹേതുകപുഞ്ഞസ്സ ഉക്കട്ഠസ്സ വസേന ആചരിയോ പരിദീപയേ. അയമേത്ഥ അത്ഥോ – ഛന്ദാധിപതേയ്യാദീനം വസേന ഉക്കട്ഠതിഹേതുകകുസലം കാമസുഗതിയം തിഹേതുകപടിസന്ധിം ദത്വാ പവത്തേ അട്ഠ അഹേതുകകുസലവിപാകാനി, അട്ഠ മഹാകുസലവിപാകാനീതി സോളസ പാകാനി നിപ്ഫാദേതി.

൪൪. കുസലാനുഗതം കത്വാ ഭാജിതം കിം മഹഗ്ഗതം വിപാകചിത്തം കുസലാനുഗതം കുസലം അനുഗതം കത്വാ മഹഗ്ഗതകുസലചിത്തേന സമാനം കത്വാ ഭഗവതാ ഭാജിതം ദേസിതം. കിം കേന കാരണേന? കാമാവചരപുഞ്ഞംവ കാമാവചരകുസലം ഇവ അസമാനഫലം നത്ഥി യതോ യസ്മാ കാരണാ, തസ്മാ ¶ വിപാകം കുസലാനുഗതം കത്വാ ഭഗവതാ ഭാജിതം ദേസിതം. കാമാവചരപുഞ്ഞംവാതി യഥാ അട്ഠവിധേസു കാമാവചരകുസലേസു ഉക്കട്ഠതിഹേതുകകുസലം കാമസുഗതിയം തിഹേതുകപടിസന്ധിം ദത്വാ പവത്തേ സോളസ കുസലവിപാകാനി നിപ്ഫാദേതി, തിഹേതുകഓമകഞ്ച ദുഹേതുകഉക്കട്ഠഞ്ച കാമസുഗതിയം ദുഹേതുകപടിസന്ധിം ദത്വാ പവത്തേ തിഹേതുകവിരഹിതാനി അഹേതുകദുഹേതുകസങ്ഖാതാനി വിപാകാനി നിപ്ഫാദേതി, ദുഹേതുകഓമകം പന കാമസുഗതിയം അഹേതുകപടിസന്ധിം ദത്വാ പവത്തേ അട്ഠ അഹേതുകവിപാകാനി നിപ്ഫാദേതി, ഏവം കാമാവചരപുഞ്ഞം അസമാനഫലംവ ഹോതി.

൪൫. ഗജാദീനം ¶ ഛായാ ഗജാദിസദിസാ ഹോതി യഥാ, ഏവം മഹഗ്ഗതവിപാകം സബ്ബഥാ സബ്ബപകാരേന അത്തനോ കുസലേഹേവ സമാനം ഹോതി.

൪൬-൭. കാമാവചരപുഞ്ഞംവ നാപരാപരിയവേദനം ഇദം മഹഗ്ഗതകുസലം കാമാവചരപുഞ്ഞംവ അപരാപരിയവേദനം അപരസ്മിം ഭവേ ഫലദായകം ന ഹോതി, ഝാനാ അപരിഹീനസ്സ ഭവഗാമിനോ പടിസന്ധിഗാമിനോ സത്തസ്സ കുസലാനന്തരംയേവ ഫലം ഉപ്പജ്ജതി, ഇതി ച ഞാപനത്ഥം ഏതസ്സ മഹഗ്ഗതവിപാകസ്സ കുസലാനുഗതം കുസലാനുഗമനം ഭഗവതാ കതം.

൪൮. ഏത്ഥ ഏതസ്മിം മഹഗ്ഗതവിപാകേ പടിപദാക്കമോ തേസഞ്ച ഹീനാദീനം ഭേദതോ ഝാനാഗമനതോ മഹഗ്ഗതകുസലഝാനസ്സ ആഗമനവസേന വിഭാവിനാ പണ്ഡിതേന വേദിതബ്ബോ.

൪൯. ഏത്ഥ വിപാകേ ഛന്ദാദിഅധിപതീനം അഭാവോ, അയമേവ വിസേസതോ കുസലതോ അയം ഏവ വിസേസോ, സേസം സബ്ബപകാരം അവിസേസേന കുസലേന സമം മതം കഥിതം ഭഗവതാ.

൫൦. സുഞ്ഞതം അനിമിത്തന്തി, തഥാപണിഹിതന്തിപി സുഞ്ഞതം അനത്താ, അനിമിത്തം അനിച്ചം, അപ്പണിഹിതം ദുക്ഖം ഇതി ഏതാനി തീണി നാമാനി മഗ്ഗസ്സ അനന്തരേ ചതുബ്ബിധസ്സ മഗ്ഗസ്സ അനന്തരേ ചതുബ്ബിധേ ഫലേ ഹോന്തി.

൫൧. ലബ്ഭന്തി പരഭാഗസ്മിം മഗ്ഗാനന്തരേ പവത്തഫലതോ അഞ്ഞസ്മിം കാലേ വളഞ്ജനഫലേസു ഫലസമാപത്തിസമാപജ്ജനകാലേസു ഏതാനി തീണി നാമാനി ന ലബ്ഭന്തേ, ഫലേഹി വിപസ്സനാവസേനേവ അനത്തഅനിച്ചദുക്ഖസങ്ഖാതാനം ¶ തിണ്ണം വിപസ്സനാനം വസേന ഏവ താനി തീണി നാമാനി ലബ്ഭരേ ഫലേഹി ലബ്ഭന്തേ.

൫൨. ഹോന്തി ¶ സാധിപതീനേവ ലോകുത്തരഫലാനി തു ഏകന്തതോ സാധിപതീനി ഏവ ഹോന്തി, ലോകുത്തരഫലാനി ഠപേത്വാ അഞ്ഞസ്മിം വിപാകേ അധിപതീ നത്ഥി.

൫൩. മഗ്ഗോ അത്തനോ മഗ്ഗഭാവേന മഗ്ഗോ നാമ വുച്ചതേ ഭഗവതാ. ഫലം മഗ്ഗം ഉപാദായ അട്ഠങ്ഗികമഗ്ഗം നിസ്സയം കത്വാ മഗ്ഗോ നാമ ഇതി വചനം വുച്ചതേ ഭഗവതാ.

൫൪. ഇമേ സത്ത അകുസലവിപാകാ. ഗാവോ ചരന്തി ഏത്ഥാതി ഗോചരോ, തസ്സദിസത്താ ഗോചരോ ആരമ്മണന്തി അത്ഥോ, അനിട്ഠോ ച അനിട്ഠമജ്ഝത്തോ ച അനിട്ഠാനിട്ഠമജ്ഝത്താ, തേയേവ ഗോചരോ അനിട്ഠാനിട്ഠമജ്ഝത്തഗോചരോ, തസ്മിം അനിട്ഠാനിട്ഠമജ്ഝത്തഗോചരേ വത്തരേ വത്തന്തി. സുഖാദിത്തയയുത്താ തേ തേ അട്ഠ അഹേതുകകുസലവിപാകാ സുഖാദിത്തയയുത്താ സുഖസോമനസ്സഉപേക്ഖാവേദനാഹി സഹഗതാ. ദുക്ഖുപേക്ഖായുതാ ഇമേ ഇമേ സത്ത അഹേതുകഅകുസലവിപാകാ ദുക്ഖുപേക്ഖാവേദനാഹി സഹഗതാ.

൫൫. ഏവം ഛത്തിംസധാ പാകം പാകസാസനപൂജിതോ സുഗതോ. കിം വിസിട്ഠോ? പാകം നാമ അസുരം, തം സാസതി, പാകേന അത്തനോ പുഞ്ഞഫലേന ദേവേ അനുസാസതീതി വാ പാകസാസനോ, കോ സോ? സക്കോ. തേന പാകസാസനേന പൂജിതോ സവിപാകാവിപാകേസു കുസലവിപാകകിരിയേസു കുസലോ ഛേകോ ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പാകം ചിത്തം ഛത്തിംസപ്പകാരം അബ്ര്വി അവോച.

അനുളാരേസൂതി ഖുദ്ദകേസു. തഥാഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ ഛളാരമ്മണവിജാനനഗയ്ഹാകാരാ. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ഗതി വിയ ഗതി ഏതിസ്സാതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഗതികാ.

൫൬. സോമനസ്സയുത്താനട്ഠ ¶ , കുസലാകുസലാനി ച സോമനസ്സയുത്താനി അട്ഠ കുസലാകുസലാനി ച, ക്രിയതോ പന പഞ്ച ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ഹാസചിത്താനി തേരസ.

൫൭. പുഥുജ്ജനാ ഹസന്തേത്ഥ ഏത്ഥ ഏതേസു തേരസചിത്തേസു പുഥുജ്ജനാ പന അട്ഠഹി ചിത്തേഹി ഹസന്തി ¶ . സേഖാ സത്ത അരിയാ ഛഹി ചിത്തേഹി ഹസന്തി. അസേഖാ ഖീണാസവാ പഞ്ചഹി ചിത്തേഹി ഹസന്തി.

കുസലാനി പന രൂപാരൂപകുസലാനി സേഖപുഥുജ്ജനാനം ഉപ്പജ്ജന്തി. ഇമാനി രൂപാരൂപകിരിയാനി ഖീണാസവാനം ഭാവനായേവ കാരോ ഭാവനാകാരോ, തസ്സ വസോ ഭാവനാകാരവസോ, തേന പവത്താനി. താനി രൂപാരൂപകുസലാനി ഭാവനാപുഞ്ഞവസപ്പവത്താനി ഭാവനാകുസലവസേന പവത്താനി. ഇമേസം രൂപാരൂപകിരിയാനം തേസഞ്ച രൂപാരൂപകുസലാനം അയമേവ വിസേസോ.

൫൮-൯. യാ പുഥുജ്ജനകാലസ്മിം, അഭിനിബ്ബത്തിതാ പന പുഥുജ്ജനകാലസ്മിം പുഥുജ്ജനഭാവട്ഠിതേന യോഗിനാ അഭിനിബ്ബത്തിതാ യാ രൂപാരൂപസമാപത്തി, സാ രൂപാരൂപസമാപത്തി സോ യോഗീ ഖീണാസവോ ഭിക്ഖു ഹുത്വാ നം രൂപാരൂപസമാപത്തിം യാവ യത്തകം കാലം ന സമാപജ്ജതേ, താവ തത്തകേന കാലേന തസ്സ ഖീണാസവഭിക്ഖുനോ കുസലാ ഏവ രൂപാരൂപകുസലാ ഏവ ഹോതി. ഖീണാസവേന സാ രൂപാരൂപസമാപത്തി സചേ യദി സമാപന്നാ സമാപജ്ജിതാ, ക്രിയാ രൂപാരൂപകിരിയാ ഹോതി.

൬൦. ഏകാദസവിധം കാമേ കാമാവചരേ കിരിയചിത്തം ഏകാദസവിധം, രൂപേ രൂപാവചരേ പഞ്ച, അരൂപിസു ചത്താരി ഇതി സബ്ബാനി ക്രിയചിത്താനി വീസതി.

൬൧. ലോകുത്തരക്രിയചിത്തം, പന കസ്മാ ന വിജ്ജതി? മഗ്ഗസ്സ ഏകചിത്തക്ഖണികത്താ ന വിജ്ജതി. അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ – ചതുമഗ്ഗട്ഠോ ¶ ഖീണാസവോ നാമ ന ഹോതി, മഗ്ഗാനന്തരമേവ ഫലം ഉപ്പജ്ജതി, മഗ്ഗോപി ഏകചിത്തക്ഖണികോ യദി ചിത്തം ബഹുചിത്തക്ഖണികം, ഫലസമങ്ഗിനോ ഖീണാസവസ്സപി മഗ്ഗചിത്തം ഭവേയ്യ, ഏവം സതി ലോകുത്തരകിരിയചിത്തം ഭവേയ്യാതി അധിപ്പായോ.

൬൨. ക്രിയാക്രിയാപത്തിവിഭാഗദേസകോ കരണം ക്രിയം, ക്രിയം നാമ വിനയപരിയായേന അകത്തബ്ബസ്സ കരണം, ന കരണം അക്രിയം, അക്രിയം നാമ വിനയപരിയായേന കത്തബ്ബസ്സ അകരണം, ആപജ്ജനം ആപത്തി, ക്രിയായ കരണേന ആപത്തി ക്രിയാപത്തി, അക്രിയായ അകരണേന ആപത്തി അക്രിയാപത്തി, ക്രിയാപത്തി ച അക്രിയാപത്തി ച ക്രിയാപത്യാക്രിയാപത്തിയോ, ഏകസ്സ ആപത്തി-സദ്ദസ്സ ലോപം കത്വാ ‘‘ക്രിയാക്രിയാപത്തിയോ’’തി വുത്തം, താസം വിഭാഗോ ക്രിയാക്രിയാപത്തിവിഭാഗോ, ദേസേതീതി ദേസകോ, തസ്സ ദേസകോ ക്രിയാക്രിയാപത്തിവിഭാഗദേസകോ. ണ്വു-തു-പച്ചയേസു പരേസു കമ്മത്ഥേ ഛട്ഠീ ഹോതീതി ¶ വദന്തി. ജിനോ കിം വിസിട്ഠോ? ക്രിയാക്രിയാപത്തിവിഭാഗദേസകോ ഹിതാഹിതാനം സക്രിയാക്രിയാരതോ ഹിതസ്സ സക്രിയായ രതോ, അഹിതസ്സ അക്രിയായ രതോ, യം ക്രിയാക്രിയം, ക്രിയം നാമ ക്രിയചിത്തം, അക്രിയം നാമ കുസലാകുസലവിപാകചിത്തം ഇച്ഛന്തി ഏകേ. തം ന. കസ്മാ? കുസലാധികാരേ ‘‘കുസലം മുനിനാ ലപിതം’’ അകുസലാധികാരേ ‘‘പാപമാനസം പാപാപാപേസ്വപാപേന വുത്തം’’ വിപാകാധികാരേ ‘‘പാകം സുഗതോ അബ്രവീ’’തി വത്വാ പുന ക്രിയാധികാരേ ‘‘കുസലാകുസലവിപാകാനി അവോചാ’’തി വചനസ്സ വത്തബ്ബാഭാവതോ. തേന വാസ്സ ക്രിയാക്രിയം ഏതസ്സാതി ക്രിയാക്രിയം, ക്രിയാക്രിയസഭാവന്തി അത്ഥോ. അയമേവ സാരതോ പച്ചേതബ്ബോ. യം ക്രിയാക്രിയം ചിത്തം ക്രിയാക്രിയാസഭാവം അവോച ദേസേസി, തം ക്രിയാക്രിയം ക്രിയാക്രിയസഭാവം മയാ സമീരിതം, സമ്മാ പകാരേന ഈരിതം കഥിതം.

൬൪. ഏകൂനനവുതി ¶ സബ്ബേ, ചിത്തുപ്പാദാ മഹേസിനാ ലോകുത്തരേ അട്ഠ കത്വാ ഏകൂനനവുതി സബ്ബേ ചിത്തുപ്പാദാ മഹേസിനാ തഥാഗതേന സമാസതോ സങ്ഖേപതോ നിദ്ദിട്ഠാ.

൬൫. പിടകേ അഭിധമ്മസ്മിം, യേ ഭിക്ഖൂ പാടവത്ഥിനോ അഭിധമ്മപിടകേ പടുനോ ഭാവോ പാടവം, തേന അത്ഥോ പാടവത്ഥോ, സോ ഏതേസം അത്ഥീതി പാടവത്ഥിനോ, ഛേകഭാവത്ഥികാ യേ ഭിക്ഖൂ, തേഹി ഭിക്ഖൂഹി അയം അഭിധമ്മാവതാരോ ഉഗ്ഗഹേതബ്ബോ സിക്ഖിതബ്ബോ പുനപ്പുനം ചിന്തിതബ്ബോ.

൬൬. യേ ജനാ തസ്സങ്കാസേന തംസന്നിഭേന അഭിധമ്മാവതാരേന അഭിധമ്മമഹോദധിം മഹാസാഗരസന്നിഭം അഭിധമ്മം തരന്തി, തേ ഇമം ലോകം പരലോകഞ്ച തരന്തി. ഇതീതി പരിസമാപനേ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

ചിത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഠമോ പരിച്ഛേദോ.

൨. ദുതിയോ പരിച്ഛേദോ

ചേതസികനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൬൭. ചിത്താനന്തരമുദ്ദിട്ഠാ ¶ , യേ ച ചേതസികാ മയാ യേ ച ചേതസികാ ചിത്താനന്തരം മയാ ഉദ്ദിട്ഠാ, ഇതോ പരം ഇദാനി തേസം ചേതസികാനം വിഭാജനം കരിസ്സാമി അഹം.

ഇമേസു പന കരുണാമുദിതാവസേന ഭാവനാകാലേ കരുണാപുബ്ബഭാഗോ വാ, അപ്പനാപത്തായ കരുണായ പുബ്ബഭാഗോ, തസ്മിം പുബ്ബഭാഗേ, കരുണാതോ പുബ്ബഭാഗേ കാമാവചരചിത്തേതി അത്ഥോ. ഏകാ കരുണാ ഉപ്പജ്ജതി. മുദിതാപുബ്ബഭാഗേ വാ അപ്പനാപത്തായ മുദിതായ പുബ്ബഭാഗേ ഏകാ മുദിതാ ¶ ഉപ്പജ്ജതി. ഇമിനാ കാമാവചരചിത്തേന യോഗീ മിച്ഛാകമ്മന്താദീഹി ധമ്മേഹി വിരമതി. രമു-ധാതു കീളായം, വി-സദ്ദോ വിരമണത്ഥോ.

൬൮. ആദിനാ പുഞ്ഞചിത്തേന, തേത്തിംസ നിയതാ മതാ ആദിനാ പുഞ്ഞചിത്തേന പഠമമഹാകുസലചിത്തേന സഹ നിയതാ തേത്തിംസ ചേതസികാ ഭഗവതാ മതാതി, അഥ വാ കരുണാമുദിതാ അനിയതാ ഏകേന ധമ്മേന സഹ ചതുത്തിംസ ധമ്മാ ഭവന്തി.

൬൯. കസ്മാ പനേത്ഥ മേത്താ ച, ഉപേക്ഖാ ച ന ഉദ്ധടാ ഏത്ഥ ഏതേസു യേവാപനകധമ്മേസു, നിദ്ധാരണം, മേത്താ ച ഉപേക്ഖാ ച ധമ്മരാജേന സത്ഥുനാ ന ഉദ്ധടാ ന വുത്താ കസ്മാ കാരണാ.

൭൦. അബ്യാപാദേന മേത്താപി അബ്യാപാദേന മേത്താ ഗഹിതാ, ഉപേക്ഖാതി തത്രമജ്ഝത്തതായ ച ഗഹിതാ യസ്മാ കാരണാ, തസ്മാ ഉഭോപേതാ ഭഗവതാ ന ഗഹിതാ.

൭൧. കസ്മാ യേവാപനാ ധമ്മാ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ സബ്ബേ തേ യേവാപനാ ധമ്മാ യേവാപനനാമകാ പാളിയം സരൂപേന ഏവ. ബന്ധതി സ്നേഹേന ഏതസ്മിന്തി ബന്ധു, ആദിച്ചസ്സ ബന്ധു ആദിച്ചബന്ധു, തേന ആദിച്ചബന്ധുനാ ബുദ്ധേന ന ച ഉദ്ധടാ ന ദേസിതാ.

൭൨. കസ്മാ ¶ കാരണാ? യസ്മാ അനിയതാ കേചി യേവാപനകാ അനിയതാ, യസ്മാ കാരണാ രാസിം ദുകവഗ്ഗാദിരാസിം ന ഭജന്തി ന സേവന്തി, യസ്മാ കാരണാ കേചി യേവാപനകാ ദുബ്ബലാ, തസ്മാ പാളിയം ഭഗവതാ ന വുത്താ.

൭൩. ഛന്ദാധിമോക്ഖമുദിതാ മനസി ച കാരോ,

മജ്ഝത്തതാ ച കരുണാ വിരതിത്തയഞ്ച;

പുഞ്ഞേസു തേന നിയതാനിയതാ ച സബ്ബേ,

യേവാപനാ മുനിവരേന ന ചേവ വുത്താ.

ഛന്ദാധിമോക്ഖോ ¶ മുദിതാ മനസികാരോ മജ്ഝത്തതാ കരുണാ വിരതിത്തയഞ്ച പുഞ്ഞേസുകുസലേസു നിയതാ ചത്താരോ അനിയതാ പഞ്ച സബ്ബേ യേവാപനാ ന ച ഏവ തേന മുനിവരേന വുത്താ.

൭൪-൮൦. കസ്മാ പനേത്ഥ ഫസ്സോവ, പഠമം സമുദീരിതോ ഏത്ഥ ഏതേസു ചേതസികേസു, ജാതിനിദ്ധാരണം, ഫസ്സോവ പഠമം സമുദീരിതോ കഥിതോ. കസ്മാ കാരണാ? കിര മയാ സുതം, ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ പഠമം അഭിനിപാതത്താ ഫസ്സോ പഠമം സമുദീരിതോ, ഫുസിത്വാ പന ഫസ്സേന ഫസ്സേന ആരമ്മണം ഫുസിത്വാ യോഗിനോ വേദനായ ആരമ്മണം വേദയേ, സഞ്ഞായ സഞ്ജാനാതി, ചേതനായ ആരമ്മണം ചേതയേ. സഹജാതാനം ചേതസികാനം ഫസ്സോവ ഇധ ഇമസ്മിം ചിത്തേ മഹേസിനാ പഠമം വുത്തോ. ഹി കസ്മാ കാരണാ? യസ്മാ ബലവപച്ചയത്താ, തസ്മാ വുത്തോ. അകാരണമിദം സബ്ബം, ചിത്താനം തു സഹേവ ച ‘‘പഠമാഭിനിപാതത്താ’’തി ച ‘‘ബലവപച്ചയത്താ’’തി ച ഇദം സബ്ബം വചനം അകാരണം അഹേതുകം അയുത്തം, കസ്മാ കാരണാ? ചിത്തജാനം ചിത്തേഹി സഹപ്പവത്താനം ചേതസികാനം ഏകുപ്പാദാദിഭാവേന സമാനുപ്പാദസമാനനിരോധസമാനാലമ്ബണസമാനവത്ഥുകഭാവേന പവത്തിതോ അകാരണം അയുത്തം. അയം തു പഠമുപ്പന്നോ, അയം പച്ഛാതി നത്ഥിദം അയം ധമ്മോ പഠമുപ്പന്നോ, അയം ധമ്മോ പച്ഛാകാലേ ഉപ്പന്നോ ഇതി ഇദം വചനം നത്ഥി. ബലവപച്ചയത്തേപി കാരണം ന ച ദിസ്സതി. ദേസനാക്കമതോ ചേവ പഠമം സമുദീരിതോ ഇച്ചേവം ഇതി ഏവം ഇതി ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ഫസ്സസ്സ പഠമം സമുദീരിതതം വിഞ്ഞുനാ വിഭാവിനാ വിഞ്ഞേയ്യം, വിസേസതോ വിസേസേന അഞ്ഞഥാ ന വിഞ്ഞേയ്യം. ന ച പരിയേസിതബ്ബോയം, തസ്മാ പുബ്ബാപരക്കമോ യസ്മാ കാരണാ അയം പുബ്ബാപരക്കമോ വിഞ്ഞുനാ ന ച പരിയേസിതബ്ബോ ന ഗവേസിതബ്ബോ, ധമ്മാ ഏവ വചനത്ഥലക്ഖണാദീഹി വിജാനതാ പണ്ഡിതേന പരിയേസിതബ്ബാ.

ഇട്ഠാകാരാനുഭവനരസാ ¶ ¶ ഇട്ഠാരമ്മണാനുഭവനകിച്ചാ സുഭോജനരസം അനുഭവന്തോ രാജാ വിയ. ചേതസികഅസ്സാദപച്ചുപട്ഠാനാ ചേതസികപസ്സദ്ധിപദട്ഠാനാ.

പച്ചാഭിഞ്ഞാണകരണരസാ പടിജാനനകിച്ചാ വഡ്ഢകിസ്സ അഭിഞ്ഞാണകരണമിവ വഡ്ഢകിനോ സകിം സഞ്ജാനിത്വാപി ദാരുഹരേസു സുത്തസ്സ പടിപസാരണം വിയാതി അധിപ്പായോ. യഥാഗഹിതനിമിത്തവസേനാതി യഥാപവത്തിതനിമിത്തസ്സ വസേന. മനസി അഭിനിവേസകരണം ഗയ്ഹാകാരാ.

ആയൂഹനരസാ പവത്തനകിച്ചസാധകാ. മഹാവഡ്ഢകിആദയോ വിയ യഥാ മഹാവഡ്ഢകീ സയമ്പി ദാരും തച്ഛതി, പരേപി ദാരും തച്ഛാപേതി, ഏവം സയമ്പി ആരമ്മണേ സന്ദഹതി, സമ്പയുത്തധമ്മേപി അഭിസന്ദഹാപേതി.

ആഹനനം ഭുസോ ഹനനം, പരിയാഹനനം സമന്താ ഹനനം, തം രസോ ഏതസ്സാതി ആഹനനപരിയാഹനനരസോ.

ആരമ്മണാനുമജ്ജനലക്ഖണോ ആരമ്മണപരിമദ്ദനലക്ഖണോ.

പിനയതീതി പീതി, സഹജാതധമ്മേ ആരമ്മണേ പിനയതീതി അത്ഥോ. കായചിത്തഫരണരസാ. ഉദഗ്ഗസ്സ ചിത്തസ്സ ഭാവോ ഓദഗ്യം, തം പച്ചുപട്ഠാനം ഏതസ്സാതി ഓദഗ്യപച്ചുപട്ഠാനാ.

സദ്ദഹന്തി വത്ഥുത്തയം സദ്ദഹന്തി. അകാലുസിയപച്ചുപട്ഠാനാ അനാവിലഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ. സദ്ധേയ്യവത്ഥുപദട്ഠാനാ സദ്ദഹിതബ്ബവത്ഥുത്തയാസന്നകാരണാ.

അരഞ്ഞഗതസുദേസകോ വിയ അരഞ്ഞേ ഗതോ മഗ്ഗസുദേസകോ വിയ.

അത്തനാ അവിനിബ്ഭുത്താനം ധമ്മാനന്തി അവിഗതാനം ചേതസികാനം. തേസന്തി തേസം ചേതസികാനം ധമ്മാനം. സന്തേപി ച തേസം ¶ ചേതസികാനം അനുപാലനലക്ഖണാദിമ്ഹി ¶ വിധാനേ അത്ഥിക്ഖണേയേവ തം തേസം പാലേതബ്ബാനം ചേതസികാനം പവത്തക്ഖണേയേവ തം ജീവിതം തേ ധമ്മേ പാലേതബ്ബേ ചേതസികേ അനുപാലേതി. ഉദകം വിയാതി യഥാ ഉദകം അത്തനി ഉപ്പലാദീനി അനുപാലേതി, തഥാ അനുപാലനലക്ഖണാദിമ്ഹി വിധാനേ സന്തേപി തേസം അത്ഥിക്ഖണേയേവ അനുപാലേതി, വിജ്ജമാനക്ഖണേവ അനുപാലേതീതി അധിപ്പായോ. പച്ചയുപ്പന്നേപി ച ധമ്മേ അനുപാലേതി, ധാതി വിയ കുമാരം അഞ്ഞായ ജനിതം കുമാരം രക്ഖന്തീ ധാതി വിയ, പരസ്സ പുത്തം അങ്കാദിനാ ധാരേതീതി ധാതി. സയംപവത്തിതധമ്മസമ്ബന്ധേനേവ പവത്തതി അത്തനാ പവത്തിതേഹി ധമ്മേഹി സമ്പവത്തതി. നിയാമകോ വിയ യഥാ നിയാമകോ ഏകനാവായ വുത്ഥേഹി ജനേഹി സഹ പവത്തതി, ഭങ്ഗതോ ഉദ്ധം തം ജീവിതം ന പവത്തയതി, അത്തനോ ച അഭാവാ ഠപയിതബ്ബാനം ചേതസികാനഞ്ച അഭാവാ, ഭങ്ഗക്ഖണേ ചേതസികേ ന ഠപേതി സയം ഭിജ്ജമാനത്താ, വട്ടിസ്നേഹോ ഖീയമാനോ പദീപസിഖം ന കരോതി യഥാ.

സോമ്മഭാവപച്ചുപട്ഠാനോതി മുദുഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ, സീതലഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ വാ.

കായോതി ചേത്ഥ വേദനാദയോ തയോ ഖന്ധാ വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ഇമേ ഖന്ധാ ഗഹിതാ.

നിമ്മദ്ദനരസാതി നിമ്മദ്ദനകിച്ചാ. കായചിത്താനം അവൂപസമതാഉദ്ധച്ചാദികിലേസപടിപക്ഖഭൂതാതി ആദിഗ്ഗഹണേന കുക്കുച്ചം ഗഹേതബ്ബം.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

ചേതസികനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദുതിയോ പരിച്ഛേദോ.

൩. തതിയോ പരിച്ഛേദോ

ചേതസികവിഭാഗനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൮൯. സബ്ബേ ¶ ചേതസികാ വുത്താ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ യേ സബ്ബേ ചേതസികാ ആദിച്ചബന്ധുനാ ബുദ്ധേന ¶ വുത്താ, തേ സബ്ബേ ചേതസികാ നാമസാമഞ്ഞതോ നാമസമാനഭാവേന ദ്വേപഞ്ഞാസഭവന്തി തേ, അനോത്തപ്പപരിയോസാനാ ദ്വിപഞ്ഞാസ ഭവന്തി.

൯൦-൯൨. ചതുപഞ്ഞാസധാ കാമേ, രൂപേ പഞ്ചദസേരിതാ കാമേ കാമാവചരേ ചതുപഞ്ഞാസ ചിത്താനി ഈരിതാ. രൂപേ രൂപാവചരേ പഞ്ചദസ ചിത്താനി ഈരിതാ ഭവന്തി. ദ്വാദസാരൂപേ അരൂപാവചരേ ദ്വാദസ ചിത്താനി ഭവന്തി. ചത്താലീസ മനാസവാ ലോകുത്തരചിത്താനി ചത്താലീസ ഭവന്തി, ഏകവീസസതം സബ്ബേ ചിത്തുപ്പാദാ സമാസതോ സങ്ഖേപതോ ഏകവീസസതം ഹോതി. ഏതേസു തേസമുപ്പത്തിം ഇതോ പരം ഏതേസു മയാ വുത്തേസു ചിത്തേസു തേസം ഫസ്സാദീനം ധമ്മാനം ഉപ്പത്തിം ഏകം ഏകം ഉദ്ധരിത്വാ ചിത്തചേതസികേസു ഭിക്ഖൂനം പാടവത്ഥായ അഹം പവക്ഖാമി ദേസിസ്സാമി.

൯൩. ഏകഗ്ഗതാ ചിത്തേകഗ്ഗതാ മനക്കാരോ മനസികാരോ ജീവിതം ഫസ്സപഞ്ചകം ഏതേ അട്ഠ ചേതസികാ അവിനിബ്ഭോഗാ അഞ്ഞമഞ്ഞതോ അവിഗതാ ഏകുപ്പാദാ സമാനുപ്പാദാ സഹക്ഖയാ സഹവയാ.

൯൪. ഫസ്സോ ച വേദനാ സഞ്ഞാ, ചേതനാ ജീവിതിന്ദ്രിയം ഏകഗ്ഗതാ മനക്കാരോ ഇമേ ചേതസികാ സബ്ബസാധാരണാ സബ്ബചിത്തേഹി സാധാരണാ, സബ്ബചിത്താനം സാധാരണാ വാ.

൯൫. വിതക്കോ പഞ്ചപഞ്ഞാസ-ചിത്തേസു സമുദീരിതോ. ചാരോ ഛസട്ഠിചിത്തേസു വിതക്കോ താവ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണവജ്ജിതകാമാവചരേസു ചേവ ഏകാദസസു പഠമജ്ഝാനചിത്തേസു ചാതി പഞ്ചപഞ്ഞാസചിത്തേസു ¶ ഭഗവതാ സമുദീരിതോ. വിചാരോ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണവജ്ജിതകാമാവചരചിത്തേസു ഏകാദസസു പഠമജ്ഝാനചിത്തേസു ച ഏകാദസസു ദുതിയജ്ഝാനചിത്തേസു ചാതി ഛസട്ഠിചിത്തേസു ജായതി. ഏത്ഥ ഏതസ്മിം വചനേ സംസയോ നത്ഥി.

൯൬. ഏകപഞ്ഞാസചിത്തേസു, പീതി തേസട്ഠിയാ സുഖം പീതിദോമനസ്സുപേക്ഖാസഹഗതകായവിഞ്ഞാണചതുത്ഥജ്ഝാനവജ്ജിതേസു ഏകപഞ്ഞാസചിത്തേസു ജായതി. സുഖം ദോമനസ്സദുക്ഖുപേക്ഖാസഹഗതവജ്ജിതേസു തേസട്ഠിചിത്തേസു ജായതി. ഉപേക്ഖാ സോമനസ്സസുഖദുക്ഖസഹഗതവജ്ജിതേസു പഞ്ചപഞ്ഞാസചിത്തേസു ജായതി. ദുക്ഖം അകുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണപടിഘസഹഗതേസു തീസു ചിത്തേസു ജായതി.

൯൭. ഹോതി ദ്വാസട്ഠിചിത്തേസു, സോമനസ്സിന്ദ്രിയം പന ദോമനസ്സദുക്ഖസുഖുപേക്ഖാസഹഗതവജ്ജിതേസു ¶ ദ്വാസട്ഠിചിത്തേസു ജായതി. ദുക്ഖിന്ദ്രിയം പനേകസ്മിം അകുസലവിപാകേ കായവിഞ്ഞാണേ ജായതി. തഥേകമ്ഹി സുഖിന്ദ്രിയം തഥാ ഏകസ്മിം പുഞ്ഞപാകേ കായവിഞ്ഞാണേ ഹോതി.

൯൮. പഞ്ചുത്തരസതേ ചിത്തേ, വീരിയം ആഹ നായകോ ജിനോ പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണസമ്പടിച്ഛനസന്തീരണവജ്ജിതേ പഞ്ചുത്തരസതേ ചിത്തേ വീരിയം ആഹ കഥേസി. ചതുത്തരസതേ ചിത്തേ, സമാധിന്ദ്രിയമബ്ര്വി വിചികിച്ഛാസഹഗതദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണസമ്പടിച്ഛനസന്തീരണപഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനവജ്ജിതേ ചതുത്തരസതേ ചിത്തേ സമാധിന്ദ്രിയം അവോച.

൯൯. സബ്ബാഹേതുകചിത്താനി, ഠപേത്വാ ചേകഹേതുകേ സബ്ബാനി അട്ഠാരസ അഹേതുകചിത്താനി ഏകഹേതുകചിത്തദ്വയഞ്ച ഠപേത്വാ സേസസ്മിം ഏകുത്തരസതേ ചിത്തേ ഛന്ദസ്സ ഉപ്പത്തിം ഉദ്ദിസേ പണ്ഡിതോ കഥേയ്യ.

൧൦൦. ഠപേത്വാ ¶ ദസ വിഞ്ഞാണേ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദികേ ദസ വിഞ്ഞാണേ ച വിചികിച്ഛായുതമ്പി ചിത്തം ഠപേത്വാ സേസസ്മിം ദസുത്തരസതേ ചിത്തേ അധിമോക്ഖോ ഭഗവതാ ഉദീരിതോ.

൧൦൧-൨. സദ്ധാ സതി ഹിരീ ഓത്തപ്പം അലോഭോ അദോസോ തത്രമജ്ഝത്തം ഛ യുഗളാ ച ഇതി ഇമേ ഏകൂനവീസതി ധമ്മാ നിയതാ ഹുത്വാ ഏകനവുതിയാ ചിത്തേ ജായന്തി. ഏകൂനവീസതി ധമ്മാ അഹേതുകേസു അട്ഠാരസസു അപുഞ്ഞേസു ദ്വാദസസു അകുസലേസു ന ജായരേ ന ജായന്തി.

൧൦൩. ഏകൂനാസീതിയാ ചിത്തേ, പഞ്ഞാ ജായതി സബ്ബദാ പഞ്ഞാ ദ്വാദസഅകുസലഅട്ഠാരസഅഹേതുകമഹാകുസലഞാണവിപ്പയുത്തമഹാവിപാകഞാണവിപ്പയുത്തമഹാകിരിയാഞാണവിപ്പയുത്തവജ്ജിതേ ഏകൂനാസീതിയാ ചിത്തേ ജായതി. അട്ഠവീസതിയാ ചിത്തേ, കരുണാമുദിതാ സിയും കരുണാമുദിതാ അട്ഠസു മഹാകുസലേസു, അട്ഠസു മഹാകിരിയാസു, രൂപാവചരപഞ്ചമജ്ഝാനവജ്ജിതേസു ദ്വാദസരൂപാവചരേസു ചാതി അട്ഠവീസതിയാ ചിത്തേസു സിയും ഭവേയ്യും.

൧൦൪. കാമാവചരപുഞ്ഞേസു, സബ്ബലോകുത്തരേസു ച കാമാവചരമഹാകുസലേസു ചിത്തേസു സബ്ബേസു ലോകുത്തരേസു ചാതി സഹ അട്ഠകേ ചത്താലീസവിധേ ചിത്തേ വിരതിത്തയം ഹോതി.

൧൦൫. സദ്ധാ ¶ സതി ഹിരോത്തപ്പം അലോഭാദിത്തയമ്പി ച യുഗളാനി ഛ ച മജ്ഝത്തം കരുണാമുദിതാപി ച.

൧൦൬. തഥാ തിസ്സോ വിരതിയോ സബ്ബേ തേ പഞ്ചവീസതി ധമ്മാ മഹാകുസലചിത്തസമ്പയുത്തഅബ്യാകതചിത്തസമ്പയുത്താതി കുസലേന സബ്ബേസുയേവ ധമ്മേസു ഛേകേന വിജിതങ്ഗണേന പകാസിതാ.

൧൦൭. അഹിരീകം ¶ അനോത്തപ്പം, മോഹോ ഉദ്ധച്ചമേവ ചാതി ഇമേ ചത്താരോ ധമ്മാ നിയതാ ഹുത്വാ ദ്വാദസാപുഞ്ഞചിത്തേസുയേവ ദ്വാദസഅകുസലചിത്തേസുയേവ ജായരേ ജായന്തി.

൧൦൮-൯. ലോഭോ ദോസോ ച മോഹോ ച, മാനോ ദിട്ഠി ച സംസയോ വിചികിച്ഛാ മിദ്ധം ഉദ്ധച്ചം കുക്കുച്ചം ഥിനം മച്ഛരിയമ്പി ച അഹിരികം അനോത്തപ്പം ഇസ്സാ ച ദോമനസ്സകം ഏതേ ധമ്മാ അകുസലാ അകുസലചിത്തസമ്പയുത്താ ഏകന്തേന മഹേസിനാ വിജിതങ്ഗണവിഗതമലേന വുത്താ.

൧൧൦. ലോഭോ അട്ഠസു ലോഭമൂലേസു ചിത്തേസു ഭഗവതാ നിദ്ദിട്ഠോ ദസ്സിതോ. ദിട്ഠി ചതൂസു ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേസു ചിത്തേസു വുത്താ. മാനോ ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തേസു ചതൂസു ഗാഹൂപവാദപ്പഭിന്ദനേന വുത്തോ. ദോസോ ദ്വീസു ഏവ പടിഘസമ്പയുത്തേസു ചിത്തേസു മുനിന്ദേന വുത്തോ.

൧൧൧. ഇസ്സാമച്ഛേരകുക്കുച്ചാ ദ്വീസു ദോസമൂലേസു ചിത്തേസു ജായന്തി, നോ സഹ സഹ നോ ജായന്തി, ഏകേകോവ ജായന്തീതി അത്ഥോ. വിചികിച്ഛാ പനേകസ്മിം വിചികിച്ഛാ പന ഏകസ്മിം വിചികിച്ഛാസഹഗതചിത്തേ ജായതി. ഥിനമിദ്ധം പഞ്ചസു സസങ്ഖാരികഅകുസലചിത്തേസു ജായതി.

൧൧൨-൩. ഫസ്സോ ച വേദനാ സഞ്ഞാ, ചേതനാ ജീവിതം മനോ വിതക്കോ ച വിചാരോ ച പീതി വീരിയം സമാധി ച ഛന്ദോ ചേവാധിമോക്ഖോ ച മനസികാരോ ച ചുദ്ദസ ധമ്മാ കുസലാ ച കുസലചേതസികാ ച ഹോന്തി. അകുസലാ ചേവ അകുസലചേതസികാ ചേവ അബ്യാകതാപി ച അബ്യാകതചേതസികാ ച ഹോന്തി.

൧൧൪. ഏകൂനതിംസചിത്തേസു, ഝാനം പഞ്ചങ്ഗികം മതം ചതൂസു സോമനസ്സസഹഗതാകുസലേസു, ദ്വാദസസു സോമനസ്സസഹഗതമഹാകുസലമഹാവിപാകമഹാകിരിയചിത്തേസു, സുഖസന്തീരണഹസിതുപ്പാദചിത്തേസു ¶ ¶ , തീസു രൂപപഠമജ്ഝാനചിത്തേസു, അട്ഠസു ലോകുത്തരപഠമജ്ഝാനചിത്തേസു ചാതി ഏകൂനതിംസചിത്തേസു പഞ്ചങ്ഗികം പഞ്ചാവയവഝാനയുത്തം ഝാനം സുഗതേന മതം. ഉപേക്ഖാസഹഗതാനി ചത്താരി ലോഭമൂലാനി ച ദ്വേ ദോസമൂലാനി ച ദ്വേ മോഹമൂലാനി ച മനോധാതുത്തികഞ്ച ഉപേക്ഖാസഹഗതാ തിസ്സോ അഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുയോ ച ദ്വാദസുപേക്ഖാസഹഗതാനി മഹാകുസലമഹാവിപാകകിരിയചിത്താനി തീണി രൂപദുതിയജ്ഝാനചിത്താനി അട്ഠ ലോകുത്തരദുതിയജ്ഝാനചിത്താനി ചാതി സത്തതിംസ ചിത്താനി ചതുഝാനങ്ഗയുത്താനി ചതുഝാനാവയവയുത്താനി ഇതി ഏവം നിദ്ദിസേ കഥേയ്യ.

൧൧൫. ഏകാദസവിധം ചിത്തം, തിവങ്ഗികമുദീരിതം തീണി രൂപാവചരതതിയജ്ഝാനചിത്താനി, അട്ഠലോകുത്തരതതിയജ്ഝാനചിത്താനി ചാതി ഏകാദസവിധം ചിത്തം തിവങ്ഗികം തിഅവയവഝാനയുത്തം, ഛ രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനപഞ്ചമജ്ഝാനചിത്താനി, ദ്വാദസാരൂപാവചരചിത്താനി, സോളസ ലോകുത്തരചതുത്ഥജ്ഝാനപഞ്ചമജ്ഝാനചിത്താനി ചാതി ചതുതിംസവിധം ചിത്തം ദുവങ്ഗികം ദ്വിഅവയവഝാനയുത്തം ഉദീരിതം ജിനേന ഈരിതം.

൧൧൬. സഭാവേനാവിതക്കേസു, ഝാനങ്ഗാനി ന ഉദ്ധരേ സഭാവേന പകതിയാ അവിതക്കേസു വിതക്കവിരഹിതേസു ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണേസു ഝാനങ്ഗാനി ഝാനാവയവാനി ജിനോ ന ഉദ്ധരേ. അയമേത്ഥാധിപ്പായോ – അഞ്ഞത്ഥ വിതക്കോ ഝാനചിത്തേന വിപ്പഹീനോ ഭാസിതോ, ഇമേസു പന നേവ ഝാനചിത്തേന പഹീനാ, പകതിയാ വിതക്കവിരഹിതാനി ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണാനി സബ്ബാഹേതുകചിത്തേസു മഗ്ഗങ്ഗാനി മഗ്ഗാവയവാനി ജിനോ ന ഉദ്ധരേ ന ദേസേയ്യ.

൧൧൭. ബുധോ ജിനോ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണേസു മനോധാതുത്തികേ ച തീസു സന്തീരണേസു ചാതി സോളസചിത്തേസു തീണിന്ദ്രിയാനി ¶ വദേ കഥേയ്യ. ഏകസ്മിം പന ചത്താരി ഏകസ്മിം വിചികിച്ഛാസഹഗതചിത്തേ ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി ഹോന്തി, ഏകാദസസു അകുസലചിത്തേസു വിചികിച്ഛായുത്തചിത്തവജ്ജിതേസു ഹസിതുപ്പാദേ ചേവ വോട്ഠബ്ബനചിത്തേ ചാതി തേരസസു ചിത്തേസു പഞ്ച ഇന്ദ്രിയാനി ബുധോ ഭഗവാ ഉദ്ധരേ ഉദ്ധരേയ്യ.

൧൧൮. സത്ത ദ്വാദസചിത്തേസു, ഇന്ദ്രിയാനി ജിനോബ്ര്വി ജിനോ ബുദ്ധോ ഞാണവിപ്പയുത്തമഹാകുസലമഹാവിപാകമഹാകിരിയാസങ്ഖാതേസു ദ്വാദസചിത്തേസു സത്ത ഇന്ദ്രിയാനി അബ്ര്വി കഥേസി, ഏകേനൂനേസു അട്ഠേവ, ചത്താലീസമനേസു ച ജിനോ ഞാണസമ്പയുത്തമഹാകുസലമഹാവിപാകമഹാകിരിയാസങ്ഖാതേസു ¶ ദ്വാദസസു ചിത്തേസു, പഞ്ചദസസു രൂപേസു, ദ്വാദസസു അരൂപേസു ചാതി ഏകേനൂനേസു ചത്താലീസമനേസു അട്ഠേവ ഇന്ദ്രിയാനി അബ്ര്വി.

൧൧൯. ചത്താലീസായ ലോകുത്തരചിത്തേസു നവകം ഇന്ദ്രിയനവകം നായകോ അബ്ര്വി കഥേസി. ഏവം ഇന്ദ്രിയയോഗോപി, വേദിതബ്ബോ വിഭാവിനാ ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ചിത്തേസു ഇന്ദ്രിയയോഗോ വിഭാവിനാ വിസേസേന പഞ്ഞം ഭാവേതും പകാസേതും സീലമേതസ്സാതി വിഭാവീ, തേന വേദിതബ്ബോ.

൧൨൦. അമഗ്ഗങ്ഗാനി നാമേത്ഥ, അട്ഠാരസ അഹേതുകാ ഏത്ഥ ഏതേസു ചിത്തേസു അട്ഠാരസ അഹേതുകാ നത്ഥി മഗ്ഗോ ഏതേസൂതി അമഗ്ഗങ്ഗാനി നാമ, ഝാനങ്ഗാനി ന വിജ്ജന്തി, വിഞ്ഞാണേസു ദ്വിപഞ്ചസു ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണേസു ഝാനങ്ഗാനിപി ന സംവിജ്ജന്തി.

൧൨൧. ഏകം ചിത്തം ദുമഗ്ഗങ്ഗം ഏകം വിചികിച്ഛാസഹഗതചിത്തം ദുമഗ്ഗങ്ഗം ദുമഗ്ഗാവയവം, ചതൂസു ദിട്ഠിവിപ്പയുത്താകുസലചിത്തേസു ച ദ്വീസു പടിഘയുത്തേസു ച ഉദ്ധച്ചയുത്തേസു ചാതി സത്തസു ചിത്തേസു ച തിമഗ്ഗങ്ഗാനി തിമഗ്ഗാവയവാനി ഹോന്തി. ചത്താലീസായ ചിത്തേസു ¶ , മഗ്ഗോ സോ ചതുരങ്ഗികോ ചതൂസു ദിട്ഠിസമ്പയുത്താകുസലേസു ഞാണവിപ്പയുത്തമഹാകുസലമഹാവിപാകമഹാകിരിയാസങ്ഖാതേസു ദ്വാദസസു ചിത്തേസു ച രൂപാവചരദുതിയതതിയചതുത്ഥപഞ്ചമജ്ഝാനസങ്ഖാതേസു ദ്വാദസസു രൂപാവചരേസു, ദ്വാദസസു അരൂപാവചരേസു ചാതി ചത്താലീസായ ചിത്തേസു ചതുരങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ചതുരാവയവോ മഗ്ഗോ ഹോതി.

൧൨൨. പഞ്ചദ്ദസസു ചിത്തേസു, മഗ്ഗോ പഞ്ചങ്ഗികോ മതോ ഞാണസമ്പയുത്തമഹാകുസലമഹാവിപാകമഹാകിരിയാസങ്ഖാതേസു ദ്വാദസസു, തീസു രൂപപഠമജ്ഝാനചിത്തേസു ചാതി പഞ്ചദ്ദസസു ചിത്തേസു പഞ്ചങ്ഗികോ പഞ്ചാവയവോ മഗ്ഗോ ഭഗവതാ മതോ. ദ്വത്തിംസചിത്തേസു മഗ്ഗോ സത്തങ്ഗികോപി ച ലോകുത്തരദുതിയതതിയചതുത്ഥപഞ്ചമജ്ഝാനസങ്ഖാതേസു ദ്വത്തിംസചിത്തേസു മഗ്ഗോ സത്തങ്ഗികോ സത്താവയവോ ഹോതി.

൧൨൩. മഗ്ഗോ അട്ഠസു ചിത്തേസു മഗ്ഗഫലവസേന അട്ഠസു ലോകുത്തരചിത്തേസു മഗ്ഗോ അട്ഠങ്ഗികോ അട്ഠാവയവോ ഹോതി. ഇതി പരിസമാപനേ. തു പദപൂരണേ. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന സബ്ബചിത്തേസു മഗ്ഗങ്ഗാനി മഗ്ഗാവയവാനി ധീരോ ഉദ്ധരേയ്യ, ദേസേയ്യാതി അത്ഥോ.

൧൨൪. ബലാനി ദ്വേ ദ്വിചിത്തേസു ഹസിതുപ്പാദവോട്ഠബ്ബനസങ്ഖാതേസു ദ്വീസു ചിത്തേസു ദ്വേ ബലാനി ഹോന്തി ¶ . ഏകസ്മിം തീണി ദീപയേ ഏകസ്മിം വിചികിച്ഛായുത്തേ തീണി ബലാനി ധീരോ ദീപയേ പകാസേയ്യ. വിചികിച്ഛായുത്തതോ സേസേസു ഏകാദസസു അകുസലേസു ചത്താരി ബലാനി ഹോന്തി. ഛ ദ്വാദസസു ഞാണവിപ്പയുത്തമഹാകുസലമഹാവിപാകമഹാകിരിയാസങ്ഖാതേസു ദ്വാദസസു ചിത്തേസു ഛ ബലാനി ഹോന്തീതി ധീരോ നിദ്ദിസേ കഥേയ്യ.

൧൨൫. ഏകൂനാസീതിയാ ¶ സത്ത ഞാണസമ്പയുത്തമഹാകുസലമഹാവിപാകമഹാകിരിയാസങ്ഖാതേസു ദ്വാദസസു കാമാവചരചിത്തേസു, സത്തവീസതിയാ മഹഗ്ഗതചിത്തേസു, ചത്താലീസലോകുത്തരചിത്തേസു ചാതി ഏകൂനാസീതിയാ ചിത്തേസു സത്ത ബലാനി ഹോന്തി. സോളസേവാബലാനി തു ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണാനി ച തിസ്സോ മനോധാതുയോ ച തീണി സന്തീരണാനി ചാതി സോളസ ഏവ ചിത്താനി അബലാനി ബലവിരഹിതാനി ഹോന്തി, ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ചിത്തം സബലം ബലേന സഹഗതം അബലമ്പി ച ബലവിരഹിതഞ്ചാപി ചിത്തം വിഞ്ഞേയ്യം ധീരേന വിജാനിതബ്ബം.

൧൨൬. ഝാനങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗബലിന്ദ്രിയാനി, ചിത്തേസു ജായന്തി ഹി യേസു യാനി യേസു ചിത്തേസു യാനി ഝാനങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗബലഇന്ദ്രിയാനി ജായന്തി, മയാ സമാസേന സമുദ്ധരിത്വാ അസംസട്ഠം ഉദ്ധരിത്വാ തേസു ചിത്തേസു സബ്ബാനിപി താനി ഝാനങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗബലഇന്ദ്രിയാനി സമാസേന സങ്ഖേപേന മയാ ബുദ്ധദത്താചരിയേന വുത്താനി കഥിതാനി.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

ചേതസികവിഭാഗനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തതിയോ പരിച്ഛേദോ.

൪. ചതുത്ഥോ പരിച്ഛേദോ

ഏകവിധാദിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൨൭.

ഇതോ ¶ പരം പവക്ഖാമി, നയമേകവിധാദികം;

ആഭിധമ്മികഭിക്ഖൂനം, ബുദ്ധിയാ പന വുദ്ധിയാ.

അഹം ഇതോ പരം ഇതോ പരിച്ഛേദതോ പരം ഏകവിധാദികം നയം ആഭിധമ്മികഭിക്ഖൂനം ബുദ്ധിയാ വുദ്ധിത്ഥായ പവക്ഖാമി ദേസേസ്സാമി.

൧൨൮. സബ്ബമേകവിധം ¶ ചിത്തം, വിജാനനസഭാവതോ സബ്ബം ചിത്തം വിജാനനസഭാവതോ ഏകവിധം, ദുവിധഞ്ച ഭവേ ചിത്തം അഹേതുകസഹേതുകതോ ഇദം ചിത്തം ദുവിധം ഭവേയ്യ.

൧൨൯. പുഞ്ഞാപുഞ്ഞവിപാകാ ഹി, കാമേ ദസ ച പഞ്ച ച ഹി സച്ചം കാമേ കാമാവചരേ കുസലാകുസലവിപാകാ ദസ പഞ്ച ച കിരിയാ തിസ്സോ ഇതി സബ്ബേ അട്ഠാരസ ചിത്തുപ്പാദാ അഹേതുകാ.

൧൩൦. അഹേതുകതോ ചിത്തുപ്പാദതോ സേസാ ഏകസത്തതി ചിത്തുപ്പാദാ സഹേതുകാതി സഹേതുകാ നാമാതി മഹേസിനാ താദിനാ അവിപരീതസഭാവേന ഹേതുവാദിനാ പച്ചയവാദിനാ നിദ്ദിട്ഠാ.

൧൩൧. സവത്ഥുകാവത്ഥുകതോ സവത്ഥുകഅവത്ഥുകവസേന തഥാ ഉഭയവസേന സവത്ഥുകവസേന, അവത്ഥുകവസേന ച സബ്ബം വുത്തപ്പകാരേന ച മാനസം തിവിധം ഹോതി.

൧൩൨-൪. സബ്ബോ കാമവിപാകോ ച, രൂപേ പഞ്ചദസാപി ച ചിത്തുപ്പാദാ ആദിമഗ്ഗോ പഠമമഗ്ഗോ ഹസിതുപ്പാദോ മനോധാതുകിരിയാപി ച ദോമനസ്സദ്വയഞ്ചാപി തേചത്താലീസ മാനസാ വിനാ വത്ഥും വത്ഥും വജ്ജേത്വാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ഏകന്തേന സവത്ഥുകാ നാമ. അരൂപാവചരവിപാകാ ച ഏകന്തേന ¶ അവത്ഥുകാ, മയാ വുത്തതോ ചിത്തുപ്പാദതോ സേസാനി ദ്വേചത്താലീസ ചിത്താനി ഉഭയഥാ സവത്ഥുകാവത്ഥുകവസേന സിയും.

൧൩൫. ഏകേകാരമ്മണം ചിത്തം, പഞ്ചാരമ്മണമേവ ച ചിത്തം ഛളാരമ്മണകഞ്ചേതി ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേനാപി തിവിധം ചിത്തം സിയാ.

൧൩൬-൮. വിഞ്ഞാണാനി ച ദ്വേ പഞ്ച, അട്ഠ ലോകുത്തരാനി ച അഭിഞ്ഞാമാനസം ഠപേത്വാ സബ്ബം മഹഗ്ഗതഞ്ചേവാതി തേചത്താലീസ ചിത്തുപ്പാദാ പന ഏകേകാരമ്മണാ വിഞ്ഞേയ്യാ ധീരേന. തത്ഥ ¶ ചിത്തേ മനോധാതുത്തയം പഞ്ചാരമ്മണം ഈരിതം ഭഗവതാ. മയാ വുത്തചിത്തതോ സേസാനി തേചത്താലീസ ചിത്താനി ഛളാരമ്മണികാനി മതാനി സത്ഥുനാ, തഥാ ഏവം ചിത്തം കുസലാകുസലാദിതോ തിവിധം. ആദി-സദ്ദേന അബ്യാകതം ഗഹേതബ്ബം.

൧൩൯. അഹേതുകം ചിത്തം ഏകഹേതുകഞ്ച ചിത്തം ദ്വിഹേതുകഞ്ച ചിത്തം തിഹേതുകഞ്ച ചിത്തന്തി ഏവം ഇമിനാ പകാരേന ചിത്തം ചതുബ്ബിധം വിഭാവിനാ വിഞ്ഞാതബ്ബം.

൧൪൦-൨. ഹേട്ഠാ മയാപി നിദ്ദിട്ഠാ അട്ഠാരസ ചിത്തുപ്പാദാ അഹേതുകാ, വിചികിച്ഛുദ്ധച്ചസംയുത്തം ചിത്തം ഏകഹേതുകം ഏവം ഉദീരിതം ഭഗവതാ. കാമേ കാമാവചരേ പുഞ്ഞവിപാകക്രിയതോ കുസലവസേന ച വിപാകവസേന ച കിരിയാവസേന ച ദ്വാദസധാ ചിത്തുപ്പാദാ അകുസലാ ച ദസധാ ചാതി ബാവീസതി ചിത്തുപ്പാദാ ദുഹേതുകാ. കാമേ കാമാവചരേ പുഞ്ഞവിപാകക്രിയതോ പുഞ്ഞവസേന ച വിപാകവസേന ച കിരിയാവസേന ച ദ്വാദസധാ ചിത്തുപ്പാദാ. സബ്ബം മഹഗ്ഗതഞ്ചേവ അപ്പമാണം ലോകുത്തരചിത്തഞ്ച തിഹേതുകം.

൧൪൩-൫൦. രൂപീരിയാപഥവിഞ്ഞത്തി-ജനകാജനകാദിതോതി രൂപഇരിയാപഥവിഞ്ഞത്തിജനകവസേന രൂപഇരിയാപഥജനകവസേന ച രൂപജനകവസേന ച തികിച്ചാജനകവസേന ചാതിആദീഹി പകാരേഹി സബ്ബം ചിത്തം ചതുബ്ബിധം ഹോതി. തത്ഥ തസ്മിം ചിത്തേ ദ്വാദസാകുസലാ, കാമധാതുയാ കുസലാ, തഥാ കാമേ ദസ കിരിയാ, അഭിഞ്ഞാമാനസം ദ്വയം, ഇമേ ബാത്തിംസ മാനസാ രൂപാനി സമുട്ഠാപേന്തി, ഇരിയാപഥം കപ്പേന്തി, വിഞ്ഞത്തിം ജനയന്തി. കുസലാ മഹഗ്ഗതമാനസാ കിരിയാ ച മഹഗ്ഗതമാനസാ, അട്ഠ അനാസവചിത്താനി, ഛബ്ബീസതി ച മാനസാ രൂപാനി സമുട്ഠാപേന്തി, ഇരിയാപഥം ¶ കപ്പേന്തി. ചോപനം ന പാപേന്തി വിഞ്ഞത്തിം ന ജനയന്തീതി അത്ഥോ. ഇമേ ചിത്തുപ്പാദാ ദുകിച്ചനിയതാ ¶ , ദസ വിഞ്ഞാണേ ഠപേത്വാ ദ്വീസു ഭൂമീസു വിപാകാ മനോധാതുദ്വയസന്തീരണത്തയമഹാവിപാകരൂപവിപാകാനം വസേന അട്ഠാരസ പാകാ മനോധാതു കിരിയാ ചേവാതി ഇമാനി ഏകൂനവീസതി ചിത്താനി രൂപാനി സമുട്ഠാപേന്തി, ഇതരദ്വയം ന കരോന്തി, പുന ദ്വേപഞ്ചവിഞ്ഞാണാ പഠമം ‘‘ദസ വിഞ്ഞാണേ’’തി വുത്തത്താ ‘‘പുനാ’’തി വുത്താ. അരൂപീസു വിപാകാ ച സബ്ബേസം സത്താനം പടിസന്ധിചിത്തഞ്ച അരഹതോ ചുതിചിത്തഞ്ച ഇമേ സോളസ മാനസാ തികിച്ചാനി ന കരോന്തി.

൧൫൧. ഏകദ്വിതിചതുട്ഠാന-പഞ്ചട്ഠാനപ്പഭേദതോ ഏകകിച്ചദ്വികിച്ചതികിച്ചചതുകിച്ചപഞ്ചകിച്ചഭേദേന പഞ്ചധാ ചിത്തം പഞ്ചപകാരം ചിത്തം പഞ്ചനിമ്മലലോചനോ ബുദ്ധോ അക്ഖാസി കഥേസി.

൧൫൨.

കുസലാകുസലാ സബ്ബേ, ചിത്തുപ്പാദാ മഹാക്രിയാ;

മഹഗ്ഗതാ ക്രിയാ ചേവ, ചത്താരോ ഫലമാനസാ.

൧൫൩. സബ്ബേവ പഞ്ചപഞ്ഞാസ ചിത്തുപ്പാദാ ജവനട്ഠാനതോയേവ ജവനകിച്ചവസേനേവ ഏകട്ഠാനേ ഏകകിച്ചേ നിപ്പപഞ്ചേന സത്ഥുനാ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിവിരഹിതേന സത്ഥുനാ നിയാമിതാ കഥിതാ.

൧൫൪. പുന ദ്വേപഞ്ചവിഞ്ഞാണാ ചിത്തുപ്പാദാ ദസ്സനേ സവനേ തഥാ ഘായനേ സായനട്ഠാനേ ഫുസനേ പടിപാടിയാ സത്ഥുനാ നിയാമിതാ.

൧൫൫. മനോധാതുത്തികം ആവജ്ജനേ പടിച്ഛനേ, ഏതേ അട്ഠസട്ഠി ചിത്തുപ്പാദാ ഏകട്ഠാനികതം ഏകകിച്ചഭാവം ഗതാ പത്താ ഭവന്തി.

൧൫൬-൮. ചിത്തദ്വയം ദ്വിട്ഠാനികം നാമ ഉദീരിതം ഭഗവതാ, സോമനസ്സയുതം ചിത്തം പഞ്ചദ്വാരേ സന്തീരണം സിയാ. ഛദ്വാരേ തദാലമ്ബണഞ്ച ബലവാരമ്മണേ അതിമഹന്താരമ്മണേ സതി സിയാ ¶ , തഥാ വോട്ഠബ്ബനം പഞ്ചദ്വാരേസു വോട്ഠബ്ബനം ഹോതി. മനോദ്വാരേസു പന സബ്ബേസം ആരമ്മണാനം ആവജ്ജനം ഹോതി, ഇദം ചിത്തദ്വയം ദ്വിട്ഠാനികം നാമ ഹോതി.

൧൫൯. പടിസന്ധിയാ ഠാനതോ പടിസന്ധിയാ കിച്ചവസേന ഭവങ്ഗസ്സ ഠാനതോ ഭവങ്ഗസ്സ കിച്ചവസേന ചുതിയാ ഠാനതോ ¶ ചുതിയാ കിച്ചവസേന തേ മഹഗ്ഗതവിപാകാ നവ തിട്ഠാനികാ തികിച്ചാതി മുനിനാ മതാ.

൧൬൦-൩. അട്ഠ കാമാ മഹാപാകാ, പടിസന്ധിഭവങ്ഗതോ പടിസന്ധിഭവങ്ഗവസേന തദാരമ്മണതോ ചേവ തദാരമ്മണവസേന ച ഏവ ചുതിട്ഠാനവസേന ച അട്ഠ ചിത്താനി ചതുട്ഠാനികചിത്താനി ഹോന്തി, ഇതി വചനം ധീരോ നിദ്ദിസേ, കുസലാകുസലപാകോപേക്ഖാസഹഗതദ്വയം പഞ്ചദ്വാരേ സന്തീരണം ഭവേ, ഛദ്വാരികേസുപി ബലവാരമ്മണേ സതി തദാരമ്മണതാ സിയാ. പടിസന്ധിഭവങ്ഗാനം ഠാനവസേന ച ചുതിട്ഠാനവസേന ച ഇദം ചിത്തദ്വയം പഞ്ചട്ഠാനികചിത്തം നാമാതി ഉദീരിതം മുനിനാ.

൧൬൪. പഞ്ചകിച്ചം ദ്വയം ചിത്തം, അട്ഠകം പന ചതുകിച്ചം, നവകം തികിച്ചം, ദ്വേ ചിത്തുപ്പാദാ ദ്വികിച്ചാ, ഇമേസം ഇമേഹി ചിത്തുപ്പാദേഹി സേസം ഏകകം കിച്ചം.

൧൬൫.

ഭവങ്ഗാവജ്ജനഞ്ചേവ, ദസ്സനം സമ്പടിച്ഛനം;

സന്തീരണം വോട്ഠബ്ബനം, ജവനം ഭവതി സത്തമം.

൧൬൬. ഛബ്ബിധം ഹോതി തം ഛന്നം തം ചിത്തം ഛന്നം ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായമനോവിഞ്ഞാണാനം പഭേദതോ ഛബ്ബിധം ഹോതി, ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായമനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതൂനം സത്തന്നം വസേന ചിത്തം സത്തധാ ഹോതി.

൧൬൭. ഏകേകാരമ്മണം ഛക്കം, പഞ്ചാരമ്മണഭേദതോ ഛളാരമ്മണതോ ചേവ ഛളാരമ്മണചിത്തവസേന മനോ ചിത്തം അട്ഠവിധം ഹോതി.

൧൬൮. തത്ഥ ¶ തസ്മിം ചിത്തേ ദ്വേപഞ്ചവിഞ്ഞാണാ ഏകേകഗോചരാ ഹോന്തി, ദ്വേ ചിത്തുപ്പാദാ രൂപാരമ്മണികാ, ദ്വേ ദ്വേ ചിത്തുപ്പാദാ സദ്ദാദിഗോചരാ.

൧൬൯. പഞ്ചാഭിഞ്ഞാവിവജ്ജിതം സബ്ബം മഹഗ്ഗതം, സബ്ബം ലോകുത്തരഞ്ച ഇതി ഇദം ചിത്തം ഏകേകാരമ്മണം ഭവേ.

൧൭൦. ഇദം ¶ ഛക്കം ഏകേകാരമ്മണം വിഭാവിനാ ഞേയ്യം, മനോധാതുത്തയം പഞ്ചാരമ്മണികം നാമ ഭവേ.

൧൭൧. കാമാവചരചിത്താനി ചത്താലീസം തഥാ ഏകേകം സബ്ബാനി അഭിഞ്ഞാനി ച ഛളാരമ്മണികാനീതി ഛളാരമ്മണികാനി നാമ പണ്ഡിതേന വിഞ്ഞേയ്യാനി.

൧൭൨. സത്തവിഞ്ഞാണധാതൂസു പച്ഛിമം മനോവിഞ്ഞാണധാതുഞ്ച കുസലാകുസലാബ്യാകതവസേന തിധാ കത്വാ നവവിധം ചിത്തം ഹോതി.

൧൭൩. മനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ ഭേദോ പുഞ്ഞാപുഞ്ഞവസേനേവ വിപാകകിരിയഭേദതോ ഛസത്തതിവിധോ ഹോതി.

൧൭൪. മനോധാതും വിപാകകിരിയഭേദതോ ദ്വിധാ കത്വാ പുബ്ബേ വുത്തേഹി നവധാ ചിത്തേഹി മാനസം ദസധാ ഹോതി.

൧൭൫. പച്ഛിമം ധാതുദ്വയം മനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയം, മനോധാതും കുസലവിപാകഅകുസലവിപാകകിരിയാവസേന തിധാ കത്വാ, മനോവിഞ്ഞാണധാതുഞ്ച കുസലാകുസലാബ്യാകതവസേന തിവിധാ കത്വാ ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണേഹി സഹ ചിത്തം ഏകാദസവിധം ഹോതി, ഇതി ഇദം വചനം പണ്ഡിതോ പരിദീപയേ.

൧൭൬. മനോവിഞ്ഞാണധാതുമ്പി കുസലാകുസലാദിതോ കുസലാകുസലവിപാകകിരിയാവസേന ചതുധാ വിഭജിത്വാന തം ¶ ചിത്തം ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണേഹി സഹ തിപ്പകാരായ മനോധാതുയാ ച സഹ ദ്വാദസധാപി ധീരോ വദേ.

൧൭൭-൯. ചിത്തം ചുദ്ദസട്ഠാനഭേദേന ചുദ്ദസധാ ഭവേ, പടിസന്ധിയാ വസേന ച ഭവങ്ഗവസേന ച ചുതിയാ വസേന ച ആവജ്ജനസ്സ വസേന ച പഞ്ചന്നം ദസ്സനാദീനം കിച്ചാനം വസേന ച സമ്പടിച്ഛനചേതസോ വസേന ച സന്തീരണസ്സ വസേന ച വോട്ഠബ്ബനജവനാനം വസേന ച, യഥാ ഏവം തദാരമ്മണചിത്തസ്സ വസേന ¶ ചാതി ഏവം ഇമിനാ പകാരേന ഠാനഭേദതോ കിച്ചഭേദേന ചുദ്ദസധാ ചിത്തം ഹോതി, ഇതി ഇദം വചനം ധീരോ പരിദീപയേ പരിദീപേയ്യ.

൧൮൦. ഭൂമിപുഗ്ഗലനാനത്തവസേന ഭൂമിനാനത്തവസേന, പുഗ്ഗലനാനത്തവസേന ച ചിത്താനം പവത്തിതോ ഇദം ചിത്തം ബഹുധാ ഹോതി, ഇതി വചനഞ്ച ധീരോ വിഭാവയേ പകാസേയ്യ.

൧൮൧. ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ യോ ഭിക്ഖു മതിമാ ഇമസ്മിം ഏകവിധാദിനയേ കുസലോ ഛേകോ ഹോതി, അഭിധമ്മേ പവത്താ അത്ഥാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഹത്ഥഗതാ ഹത്ഥപവിട്ഠാ ആമലകാ വിയ സുദ്ധമണികാ വിയ ഹോന്തി.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

ഏകവിധാദിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചതുത്ഥോ പരിച്ഛേദോ.

൫. പഞ്ചമോ പരിച്ഛേദോ

ഭൂമിപുഗ്ഗലചിത്തുപ്പത്തിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൮൨.

ഇതോ പരം പവക്ഖാമി, ബുദ്ധിവുദ്ധികരം നയം;

ചിത്താനം ഭൂമിസുപ്പത്തിം, പുഗ്ഗലാനം വസേന ച.

അഹം ¶ ഇതോ പരം ബുദ്ധിവുദ്ധികരം നയം മതിവദ്ധികരം നയം പവക്ഖാമി ദേസേസ്സാമി. ചിത്താനം ഭൂമിസുപ്പത്തിം പുഗ്ഗലാനം വസേന ച ഭൂമീസു ചിത്താനം ഉപ്പത്തിം, പുഗ്ഗലാനം വസേന ഭൂമീസു ചിത്താനം ഉപ്പത്തിഞ്ച പവക്ഖാമി.

൧൮൩. ദേവാ ¶ ചേവ മനുസ്സാ ച, തിസ്സോ ച അപായഭൂമിയോ ഹോന്തി, ഗതിയോ പഞ്ച തേസം ദേവമനുസ്സതിരച്ഛാനപേതനിരയഗതീനം വസേന പഞ്ച ഗതിയോ നിദ്ദിട്ഠാ സത്ഥുനാ ദസ്സിതാ ഭഗവതാ. തയോ ഭവാ പന കാമരൂപാരൂപഭവവസേന തയോ സത്ഥുനാ നിദ്ദിട്ഠാ ദസ്സിതാ.

൧൮൪-൫. ഭൂമിയോ തത്ഥ തിംസേവ, താസു തിംസേവ പുഗ്ഗലാ തത്ഥ തേസു തീസു ഭവേസു തിംസ ഏവ ഭൂമിയോ ഹോന്തി, താസു ഭൂമീസു ഉപ്പന്നാ പുഗ്ഗലാ തിംസ ഏവ ഹോന്തി, ഏതാസു ഭൂമീസു ഉപ്പന്നാ സബ്ബേ ച പന പുഗ്ഗലാ പടിസന്ധികചിത്താനം വസേന ഏകൂനവീസതി ഹോന്തി. പടിസന്ധി ച നാമേസാ ഏസാ പടിസന്ധി ച നാമ ദുവിധാ ദ്വിപ്പകാരാ സമുദീരിതാ സത്ഥുനാ കഥിതാ.

൧൮൬. അചിത്തകാ പടിസന്ധി, സചിത്തകാ പടിസന്ധി ച ഇതി ദുവിധാ പടിസന്ധി ഹോതി, അസഞ്ഞിബ്രഹ്മാനം പടിസന്ധി അചിത്തകാ രൂപപടിസന്ധി ഹോതി. സേസാ രൂപപടിസന്ധിതോ സേസാ സചിത്തകാ സചിത്തകപടിസന്ധി ഞേയ്യാ പണ്ഡിതേന ജാനിതബ്ബാ. സാ പന സചിത്തകാ പടിസന്ധി ഏകൂനവീസതി ഹോതി.

൧൮൭. പടിസന്ധിവസേനേവ സചിത്തകപടിസന്ധിവസേന ഏവ വീസതി പുഗ്ഗലാ ഹോന്തി. ഇധ ഇമസ്മിം ചിത്താധികാരേ ചിത്താധികാരത്താ അചിത്തകപടിസന്ധി രൂപപടിസന്ധി ന ച ഉദ്ധടാ ന ച കഥിതാ മയാ.

൧൮൮. അഹേതുദ്വിതിഹേതൂതി, പുഗ്ഗലാ തിവിധാ സിയും അഹേതുകദ്വിഹേതുകതിഹേതുകാ ഇതി തിവിധാ തിപ്പകാരാ പുഗ്ഗലാ ¶ സിയും ഭവേയ്യും. അരിയാ പന പുഗ്ഗലാ അട്ഠ ഇതി ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന സബ്ബേ പുഗ്ഗലാ ഏകാദസ ഈരിതാ കഥിതാ ഭഗവതാ.

൧൮൯. ഭൂമീസു തിംസഭൂമീസു ചിത്താനം ഉപ്പത്തിം ഏതേസം പന സബ്ബേസം പുഗ്ഗലാനം പഭേദതോ ഭൂമീസു ചിത്താനം ഉപ്പത്തിഞ്ച ഗണ്ഹതോ ഗണ്ഹന്തസ്സ മമ വചനം നിബോധഥ, തുമ്ഹേ ജാനാഥ സുണാഥ.

൧൯൦. തീസു ഭൂമീസു കതി ചിത്താനി ജായന്തി? മേ മയ്ഹം വദ താനി ചിത്താനി ത്വം കഥേഹി, സബ്ബാസു ഭൂമീസു ചുദ്ദസ ഏവ ചിത്താനി. തം യഥാ –

വോട്ഠബ്ബം ¶ കാമപുഞ്ഞഞ്ച, വിയുത്താനി ച ദിട്ഠിയാ;

ഉദ്ധച്ചസഹിതഞ്ചേവ, ഹോന്തി സബ്ബത്ഥ ചുദ്ദസ.

൧൯൧. സദാ വീസതി ചിത്താനി, കാമേയേവ ഭവേ സിയും വീസതി ചിത്താനി കാമേയേവ ഭവേ സദാ സബ്ബസ്മിം കാലേ സിയും ഭവേയ്യുന്തി. തം യഥാ –

കാമേ അട്ഠ മഹാപാകാ, ദോമനസ്സദ്വയമ്പി ച;

തഥാ ഘാനാദിവിഞ്ഞാണത്തയം പാകാ അപുഞ്ഞജാ.

ഘാനാദിവിഞ്ഞാണത്തയന്തി കുസലവിപാകഘാനാദിത്തയം. പാകാ അപുഞ്ഞജാ അകുസലതോ ജാതാ അഹേതുകാ സത്ത വിപാകാ. പഞ്ച രൂപഭവേയേവ പഞ്ച ചിത്താനി രൂപഭവേയേവ ഭവന്തി. ചത്താരേവ അരൂപിസു ചത്താരി ചിത്താനി അരൂപീസുയേവ ഹോന്തി. തം യഥാ –

രൂപേവ രൂപപാകാ വാരുപ്പപാകാ അരൂപിസു;

നവ മഹഗ്ഗതാ പാകാ, രൂപാരൂപേവ ജായരേ.

൧൯൨. കാമരൂപഭവേസ്വേവ അട്ഠാരസ ചിത്താനി ഭവന്തി.

തം ¶ യഥാ –

പുഞ്ഞരൂപാനി പഞ്ചേവ, പുഞ്ഞജം സമ്പടിച്ഛനം;

ചക്ഖുസോതദ്വയം പുഞ്ഞപാകം സന്തീരണദ്വയം.

പുഞ്ഞപാകം ഹസിതുപ്പാദമനോധാതുക്രിയാപി ച;

അട്ഠാരസാദിമഗ്ഗേന, പഞ്ച രൂപക്രിയാപി ച;

കാമരൂപഭവേസ്വേവ, ഏതാനേവ സദാ സിയും.

ദ്വേചത്താലീസ ചിത്താനി, ഹോന്തി തീസു ഭവേസുപി ദ്വേചത്താലീസ ചിത്താനി ഹോന്തി. തം യഥാ –

പടിഘദ്വയവജ്ജിതാനി ¶ , അപുഞ്ഞാനി ദസേവ ച;

മഹാപുഞ്ഞാനി അട്ഠേവ, വോട്ഠബ്ബനക്രിയാനി ച.

പുഞ്ഞാരുപ്പാനി ചത്താരി, ആരുപ്പകിരിയാനി ച;

കനിട്ഠമഗ്ഗവജ്ജാനി, സത്ത ലോകുത്തരാനി ച;

ദ്വേചത്താലീസ ചിത്താനി, ഹോന്തി തീസു ഭവേസുപി.

൧൯൩. ഠപേത്വാ പന സബ്ബേസം, ചതസ്സോപായഭൂമിയോ ചതസ്സോ അപായഭൂമിയോ ഠപേത്വാ വജ്ജേത്വാ അപായതോ സേസാനം സബ്ബേസം പുഗ്ഗലാനം ഛബ്ബീസഭൂമീസു തേരസ ഏവ ചിത്താനി ഹോന്തി. തം യഥാ –

ചതുത്ഥാരൂപാവചരം, അനാഗാമിഫലാദയോ;

മഹാക്രിയാ ച ജായന്തി, തേരസാപായവജ്ജിതാ.

അനാഗാമിഫലാദയോതി ആദി-സദ്ദേന ഹി അരഹത്തഫലാനി ഗഹിതാനി.

൧൯൪. അപരാനി ചതസ്സോപി, ഠപേത്വാരുപ്പഭൂമിയോ ചതസ്സോ അരൂപഭൂമിയോ ഠപേത്വാ സേസാസു ഛബ്ബീസഭൂമീസു അപരാനി ഛ ചിത്താനി ജായന്തി. തം യഥാ –

മനോധാതുക്രിയഞ്ചേവ ¶ , പുഞ്ഞജം സമ്പടിച്ഛനം;

ചക്ഖുസോതദ്വയം പുഞ്ഞപാകം സന്തീരണദ്വയം;

ഛേവ ചിത്താനി ജായന്തി, തഥാ ഉപരിവജ്ജിതേ.

൧൯൫. സുദ്ധാവാസികദേവാനം, ഠപേത്വാ പഞ്ച ഭൂമിയോ പഞ്ച ഭൂമിയോ ഠപേത്വാ പഞ്ചവീസതിഭൂമീസു പഞ്ച ചിത്താനി ജായന്തി. തം യഥാ –

ദിട്ഠിയാ സമ്പയുത്താനം, വിചികിച്ഛായുതം തഥാ;

പഞ്ച സബ്ബത്ഥ ജായന്തി, സുദ്ധാവാസവിവജ്ജിതേ.

൧൯൬.

അപരാനി ¶ ദുവേ ഹോന്തി, പഞ്ചവീസതിഭൂമിസു;

ഠപേത്വാ നേവസഞ്ഞഞ്ച, ചതസ്സോപായഭൂമിയോ.

ചതസ്സോപായഭൂമിയോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞഞ്ച ഠപേത്വായേവ പഞ്ചവീസതിഭൂമീസു അപരാനി ദുവേ ചിത്താനി ഹോന്തി. തം യഥാ –

ഠപേത്വാ നേവസഞ്ഞഞ്ച, ചതസ്സോപായഭൂമിയോ;

സേസാസു തതിയാരുപ്പജവനം ജായതി ദ്വയം.

൧൯൭. ദ്വേപി ചിത്താനി ജായന്തി, ചതുവീസതിഭൂമിസു ചതസ്സോപായഭൂമിയോ ആകിഞ്ചഞ്ഞഞ്ച നേവസഞ്ഞഞ്ച ഠപേത്വാ സേസാസു ചതുവീസതിഭൂമീസു ദ്വേപി ചിത്താനി ജായന്തി. തം യഥാ –

ചതുത്ഥതതിയാരുപ്പം, ഠപേത്വാപായഭൂമിയോ;

സേസാസു ദുതിയാരുപ്പ-ജവനം ജായതി ദ്വയം.

൧൯൮. അപായഭൂമിയോ ഹിത്വാ ചതസ്സോ അപായഭൂമിയോ തിസ്സോ ഉപരി അരൂപഭൂമിയോ ഹിത്വാ ഛഡ്ഡേത്വാ സേസാസു തേവീസതിഭൂമീസു ദ്വേയേവ പന ചിത്താനി ഹോന്തി. തം യഥാ –

അപായഭൂമിയോ ¶ ഹിത്വാ, തിസ്സോചാരുപ്പഭൂമിയോ;

സേസാസു പഠമാരുപ്പം, ജവനദ്വയം ജായതി.

൧൯൯. അരൂപേ ച അപായേ ച അട്ഠ ഭൂമിയോ ഠപേത്വാ സേസാസു ബാവീസതിഭൂമീസു ഏകാദസവിധം ചിത്തം ഹോതി. തം യഥാ –

സബ്ബം രൂപഞ്ച വിപാകം, ഠപേത്വാ സിതമാനസം;

ഏകാദസേവ ജായതി, അപായാരൂപവജ്ജിതേ.

൨൦൦. സുദ്ധാവാസേ ¶ അപായേ ച നവ ഭൂമിയോ ഠപേത്വാ സേസാസു ഏകവീസാസു ഭൂമീസു നിച്ചമ്പി ചത്താരോ ഏവ മാനസാ ഹോന്തി. തം യഥാ –

സോതാപത്തിഫലഞ്ചേവ, സകദാഗാമിഫലമ്പി ച;

സകദാഗാമിമഗ്ഗോ ച, ഠപേത്വാപായസുദ്ധകേ;

അനാഗാമിമഗ്ഗോ ചേവ, ഏകവീസാസു ഹോന്തി ഹി.

൨൦൧. ഏകം സത്തരസസ്വേവ, ചിത്തം ജായതി ഭൂമിസു സുദ്ധാവാസഅപായാരുപ്പഭൂമിയോ ഠപേത്വാ അവസേസാസു സത്തരസസു ഭൂമീസു ഏകം ചിത്തം ജായതി. തം യഥാ –

സുദ്ധാവാസേ അപായേ ച, ഠപേത്വാരുപ്പഭൂമിയോ;

ആദിമഗ്ഗോ ഏകോ ഹോതി, സത്തരസസു ഭൂമിസു.

൨൦൨.

ദ്വാദസേവ തു ജായന്തേ, ഏകാദസസു ഭൂമിസു;

ഠപേത്വാ പന സബ്ബാപി, ഭൂമിയോ ഹി മഹഗ്ഗതാ. –

ഏകൂനവീസതിഭൂമിയോ ഠപേത്വാ സേസാസു ഏകാദസസു ഭൂമീസു ദ്വാദസ ചിത്താനി ജായന്തി. തം യഥാ –

ദോമനസ്സദ്വയാപുഞ്ഞപാകാ സത്ത ച പുഞ്ഞജം;

ഘാനാദിത്തയം സേസാസു, ഹിത്വാ സബ്ബാ മഹഗ്ഗതാ.

൨൦൩. കാമാവചരദേവാനം ¶ വസേന ച മനുസ്സാനം വസേന ച സത്തസു കാമാവചരഭൂമീസു അട്ഠ ചിത്താനി സബ്ബദാ ജായന്തി. തം യഥാ –

കാമേ ദേവമനുസ്സാനം, മഹാപാകാനി ജായരേ;

സദാ സത്തസു ഏതാനി, ഹിത്വാ തേവീസ ഭൂമിയോ.

൨൦൪. പഞ്ചമജ്ഝാനപാകേകോ ¶ , ജായതേ ഛസു ഭൂമിസു ഏകോ പഞ്ചമജ്ഝാനവിപാകോ വേഹപ്ഫലാദീസു ഛസു ഭൂമീസു ജായതി. ചത്താരി പന രൂപവിപാകചിത്താനി തീസു തീസു ഭൂമീസു ജായന്തി. അയമേത്ഥാധിപ്പായോ – ഏകോ പഠമരൂപവിപാകോ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജബ്രഹ്മപുരോഹിതമഹാബ്രഹ്മാനം തീസു ഭൂമീസു ജായതി, ഏകോ ദുതിയരൂപവിപാകോ, ഏകോ തതിയരൂപവിപാകോ ച പരിത്താഭാഅപ്പമാണാഭാആഭസ്സരാനം തീസു ഭൂമീസു ജായതി, ഏകോ ചതുത്ഥരൂപവിപാകോ പരിത്തസുഭഅപ്പമാണസുഭസുഭകിണ്ഹാനം തീസു ഭൂമീസു ജായതി.

൨൦൫. ചത്താരി പന ചിത്താനി, ഹോന്തി ഏകേകഭൂമിസു അരൂപാവചരവിപാകാനം വസേന ചത്താരി പന ചിത്താനി ഏകേകഭൂമീസു ഏകേകാസു ഭൂമീസു ഹോന്തി, ഇതി ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന സബ്ബാസു ഭൂമീസു ചിത്തുപ്പാദം പരിദീപയേ പണ്ഡിതോ കഥേയ്യ.

൨൦൬-൭. കുസലാകുസലാ കാമേ കാമേ വീസതി കുസലാകുസലാ, തേസം പാകാ അഹേതുകാ തേസം കുസലാകുസലാനം അഹേതുകാ പഞ്ചദസ വിപാകാ ആവജ്ജനദ്വയഞ്ച ഇതി ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന സത്തതിംസ മാനസാ നരകാദീസു ചതൂസു അപായേസുപി ജായരേ. അവസേസാനി ദ്വിപഞ്ഞാസ ചിത്താനി കദാചിപി കിസ്മിഞ്ചി കാലേപി നുപ്പജ്ജന്തി. തം യഥാ –

പഞ്ചദസാനി ¶ രൂപേ തു, അരൂപേ ദ്വാദസീരിതാ;

അട്ഠ ലോകുത്തരാനേവ, കാമപാകാ സഹേതുകാ.

അട്ഠ മഹാക്രിയാ ചേവ, ഹസിതുപ്പാദമാനസം;

ദ്വിപഞ്ഞാസാനി ചിത്താനി, അപായേസു ന ജായരേ.

൨൦൮. കാമേ ദേവമനുസ്സാനം കാമാവചരേ ദേവമനുസ്സാനം മഹഗ്ഗതാ നവ പാകാ നേവ ജായന്തി, അസീതി ഹദയാ മാനസാ സദാ ജായന്തി. തം യഥാ –

ദ്വാദസാകുസലാനേവ, കുസലാനേകവീസതി;

സത്തവീസതി പാകാ ച, മഹഗ്ഗതവിവജ്ജിതാ.

കാമേ ¶ ദേവമനുസ്സാനം, ക്രിയചിത്താനി വീസതി;

ഹോന്തി അസീതി ചിത്താനി, വിഞ്ഞേയ്യാനി വിഭാവിനാ.

൨൦൯-൧൨. കാമേ കാമാവചരേ അട്ഠ മഹാവിപാകാ ദോമനസ്സദ്വയമ്പി ച തഥാ ഘാനാദിവിഞ്ഞാണത്തയം കുസലവിപാകം അപുഞ്ഞജാ സത്ത പാകാ. നത്ഥി ആരുപ്പപാകാ ച, രൂപാവചരഭൂമിയം അരൂപപാകാ ച ചത്താരോ രൂപാവചരഭൂമിയം നത്ഥി. അയമേത്ഥാധിപ്പായോ – രൂപാവചരഭൂമിയം അട്ഠ മഹാവിപാകാ കാമസുഗതിസത്താനം ദ്വിന്നം വിപാകചിത്തത്താ ന ഹോന്തി, ഝാനേന വിക്ഖമ്ഭിതത്താ ദോമനസ്സദ്വയമ്പി നത്ഥി, ഘാനജിവ്ഹാകായപസാദവിരഹിതത്താ കുസലവിപാകം ഘാനാദിത്തയം നത്ഥി, അനിട്ഠാരമ്മണാനം അഭാവതോ സത്ത അകുസലവിപാകാ ച നത്ഥി, അരൂപപാകാ ച നത്ഥി. കസ്മാ? അരൂപാനം വിപാകചിത്തത്താ. ഇമേഹി സഹ ചിത്തേഹി ഇമേഹി ചതുവീസതിചിത്തേഹി സഹ തയോ മഗ്ഗാ ഫലദ്വയം സോതാപത്തിമഗ്ഗോ സകദാഗാമിമഗ്ഗോ അനാഗാമിമഗ്ഗോ ച സോതാപത്തിഫലസകദാഗാമിഫലാനി ച ചത്താരോ ദിട്ഠിസംയുത്താ വിചികിച്ഛാസംയുത്തമ്പി ച ചത്താരോ ഹേട്ഠിമാ പാകാ ച സുദ്ധാവാസേ ന ലബ്ഭരേ ന ലബ്ഭന്തി. അയമേത്ഥാധിപ്പായോ – പുഥുജ്ജനസോതാപന്നസകദാഗാമിപുഗ്ഗലാനം അസാധാരണത്താ സുദ്ധോ ച ആവാസോ, അഥ വാ ¶ ഘോരാതിക്കമട്ഠിതത്താ അനാഗാമിപുഗ്ഗലാ സുദ്ധാ നാമ, ചതുരോഘതിണ്ണത്താ ഖീണാസവാ സുദ്ധാ നാമ, തേസം സുദ്ധാനം ദ്വിന്നം ഉത്തമസത്താനം ആവാസോതിപി സുദ്ധാവാസോ, തസ്മിം.

അയമേത്ഥാധിപ്പായോ – സുദ്ധാവാസേ പന സോതാപത്തിമഗ്ഗസോതാപത്തിഫലസകദാഗാമിമഗ്ഗസകദാഗാമിഫലഅനാഗാമിമഗ്ഗാ ന വിജ്ജന്തി. കസ്മാതി ചേ? അനാഗാമിഫലട്ഠാനംയേവ തസ്മിം ഉപ്പജ്ജനതോ ചത്താരോ ദിട്ഠിസംയുത്താ ച വിചികിച്ഛായുത്തഞ്ച പഞ്ച അകുസലചിത്താനം സോതാപന്നേന വിനാസിതത്താ, ഇതി തസ്മാ കാരണാ ന ജായന്തി. ചത്താരോ ഹേട്ഠിമവിപാകാ ഹേട്ഠിമാനം രൂപബ്രഹ്മാനം വിപാകചിത്തത്താ നത്ഥി. സേസാനി ഏകപഞ്ഞാസ ചിത്താനി സുദ്ധാവാസേ പന ലബ്ഭന്തി. തം യഥാ –

ദിട്ഠിയാ വിപ്പയുത്താനി, ഉദ്ധച്ചസഹഗതം തഥാ;

കാമപുഞ്ഞാനി അട്ഠ ച, രൂപപുഞ്ഞാനി പഞ്ച വാ.

അരൂപകുസലാനേവ, മഗ്ഗോ ഖീണാസവസ്സ ച;

ചക്ഖുസോതമനോധാതു, പുഞ്ഞജാ തീരണാ ദുവേ.

പഞ്ചമജ്ഝാനപാകോ ¶ ച, അനാഗാമിഫലാദയോ;

സുദ്ധാവാസേസു ലബ്ഭന്തി, ക്രിയചിത്താനി വീസതി.

രൂപാവചരികാ സബ്ബേ സബ്ബാനി രൂപാവചരാനി പഞ്ചദസ ചിത്താനി, കാമധാതുയാ സബ്ബേ തേവീസതി വിപാകാ.

൨൧൩. ദോമനസ്സാദിമഗ്ഗോ ച ദോമനസ്സദ്വയഞ്ച ആദിമഗ്ഗോ ച സോതാപത്തിമഗ്ഗോ ച, ക്രിയാ ച ദ്വേ അഹേതുകാ പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനഹസിതുപ്പാദാനി കിരിയാനി ചാതി തേചത്താലീസ ചിത്താനി അരൂപഭൂമിയം നത്ഥി. പഞ്ച രൂപാവചരവിപാകാ രൂപീനം വിപാകചിത്തത്താ നത്ഥി. രൂപജവനാനി ഹേട്ഠിമഝാനാനം വിരത്തത്താ നത്ഥി. ചക്ഖുസോതവിഞ്ഞാണാനി പുഞ്ഞജാനി പസാദരഹിതത്താ നത്ഥി. ഘാനാദിവിഞ്ഞാണാനി പകതിയായേവ നത്ഥി. കുസലവിപാകാ മനോധാതു ചക്ഖാദിഗ്ഗഹിതപഞ്ചാരമ്മണത്താ അരൂപാനം ധമ്മാരമ്മണത്താ നത്ഥി, അസതി ചക്ഖാദിവിഞ്ഞാണേ സാ ച പുഞ്ഞജാ മനോധാതു ¶ തായ ച അസതിയാ ചക്ഖാദിവിഞ്ഞാണമ്പി നത്ഥിയേവ. കിരിയാമനോധാതുപി പഞ്ചാരമ്മണത്തായേവ നത്ഥി, ഹസിതുപ്പാദോപി രൂപകായാഭാവാ സിതസ്സാഭാവാ നത്ഥി, പുബ്ബേവ ദിട്ഠസച്ചാ അരിയാ രൂപഭൂമികാ, തസ്മാ ആദിമഗ്ഗോപി നത്ഥി.

൨൧൪. ഏവം ഭൂമിവസേനേവ, ചിത്തുപ്പത്തിം വിഭാവയേ ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ഭൂമിവസേന ചിത്തുപ്പത്തിം വിഭാവയേ ധീരോ കഥേയ്യ. തഥാ ഏവം ഏകാദസന്നം പുഗ്ഗലാനം വസേന ചിത്തുപ്പത്തിം ധീരോ വിഭാവയേ കഥേയ്യ.

൨൧൫.

കുസലാകുസലാ കാമേ,

തേസം പാകാ അഹേതുകാ;

ആവജ്ജനദ്വയഞ്ചാതി,

സത്തതിംസേവ മാനസാതി. –

അയം വുത്തത്ഥാ.

൨൧൬. ഏവം ചതൂസ്വപായഭൂമീസു മനുസ്സഭൂമിയഞ്ചാതി പഞ്ചഭൂമീസു അഹേതുകസ്സ സത്തസ്സ ജായന്തേ ¶ ഉപ്പജ്ജന്തി. ദ്വേപഞ്ഞാസാവസേസാനി, ന ജായന്തി കദാചിപി അവസേസാനി ദ്വേപഞ്ഞാസ ചിത്താനി കദാചിപി ന ജായന്തി ന ഉപ്പജ്ജന്തി, താനി സരൂപതോ വുത്താനേവ.

൨൧൭. അഹേതുകസ്സ സത്തസ്സ ഉപ്പജ്ജന്തേഹി സത്തതിംസചിത്തേഹി സഹ ദുഹേതുകാ, ചതുമഹാവിപാകാ ചാതി ചത്താലീസ ചിത്താനി തഥാ ഏകകം ദുഹേതുകസ്സ സത്തസ്സ ജായന്തി.

൨൧൮-൨൩. സബ്ബേ മഹഗ്ഗതാ ചേവ സബ്ബേ സത്തവീസതിവിധാ മഹഗ്ഗതാ ചേവ സബ്ബേപി ച അനാസവാ സബ്ബേ അട്ഠ ലോകുത്തരാ ചേവ ചത്താരോ തിഹേതുകവിപാകാ ച കാമേ ഹസിതുപ്പാദോ സഹേതുകമഹാകിരിയാ ചാതി നവ ക്രിയാപി ചേതി ചത്താലീസം തഥാ അട്ഠ ച ദുഹേതുനോ സത്തസ്സ ന ജായന്തി.

അയമേത്ഥാധിപ്പായോ ¶ – ദുഹേതുനോ രൂപാരൂപസമാപത്തിയാ അസമത്ഥതായ സത്തവീസ മഹഗ്ഗതാ ന ജായന്തി, മഗ്ഗഫലം അധിഗന്തും അസമത്ഥതായ അട്ഠ ലോകുത്തരാ ന ജായന്തി, തിഹേതുകവിപാകാ തിഹേതുകാനം സത്താനം വിപാകചിത്തത്താ ന ജായന്തി, നവ കിരിയാനി ഖീണാസവാനംയേവ ഉപ്പജ്ജമാനത്താ ന ജായന്തീതി. കാമാവചരസത്തസ്സ, തിഹേതുപടിസന്ധിനോ പുഥുജ്ജനസ്സ ചതുപഞ്ഞാസ മാനസാ ജായന്തി. കതമാനി താനി? ദുഹേതുകസ്സ വുത്താനി ചത്താലീസ ചിത്താനി തഥാ ഏകഞ്ച കാമധാതുയം ചത്താരോ ഞാണസമ്പയുത്തവിപാകാ രൂപാരൂപേസു നവ പുഞ്ഞാനി ചാതി ചതുപഞ്ഞാസ മാനസാ ജായന്തി. പുഥുജ്ജനസ്സ തിഹേതുനോ കാമസത്തസ്സ പഞ്ചതിംസ ചിത്താനി ന ജായരേ ന ജായന്തി. തം യഥാ –

ആവജ്ജനദ്വയം ഹിത്വാ, അട്ഠാരസ ക്രിയാപി ച;

നവ മഹഗ്ഗതാ പാകാ, അട്ഠ ലോകുത്തരാനി ച.

കാമപുഥുജ്ജനസ്സേവ, തിഹേതുപടിസന്ധിനോ;

പഞ്ചതിംസേവ ചിത്താനി, ന ജായന്തി കദാചിപി.

ഛദേവേസു മനുസ്സേസു ചാതി സത്തസു ഭൂമീസു ജാതസ്സ സോതാപന്നസ്സ ദേഹിനോ സത്തസ്സ പഞ്ഞാസ ചിത്താനി ജായന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ നിദ്ദിസേ കഥേയ്യ. തം യഥാ –

ദിട്ഠിയാ ¶ വിപ്പയുത്താനി, ദോമനസ്സദ്വയമ്പി ച;

ഉദ്ധച്ചസഹിതഞ്ചേവ, കാമപുഞ്ഞാനി അട്ഠ ച.

നവ മഹഗ്ഗതപുഞ്ഞാനി, ആവജ്ജനദ്വയമ്പി ച;

സബ്ബേ കാമവിപാകാ ച, സോതാപത്തിഫലമ്പി ച.

അസ്സ സോതാപന്നസ്സ നവതിംസേവ ചിത്താനി ന ഉപ്പജ്ജന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ ദീപയേ ദേസേയ്യ. തം യഥാ –

ആവജ്ജനദ്വയം ഹിത്വാ, അട്ഠാരസ ക്രിയാപി ച;

നവ മഹഗ്ഗതാ പാകാ, സത്ത ലോകുത്തരാനി ച.

ദിട്ഠിയാ ¶ സമ്പയുത്താനി, വിചികിച്ഛായുതം തഥാ;

നവതിംസ ന ജായന്തി, സോതാപന്നസ്സ ദേഹിനോ.

൨൨൪. പഠമം ഫലം ഠപേത്വാ സോതാപന്നസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വുത്താനി ചിത്താനി അത്തനോ സകദാഗാമിനോ ഫലേന സകദാഗാമിഫലേന സഹ സകദാഗാമിപുഗ്ഗലസ്സ സിയും.

൨൨൫. സോതാപന്നസ്സ വുത്താനി, ഠപേത്വാ പടിഘദ്വയം ദുതിയഞ്ച ഫലം സകദാഗാമിഫലഞ്ച ഹിത്വാ അത്തനോ അനാഗാമിഫലേന സഹ സോതാപന്നസ്സ സത്തസ്സ വുത്താനി യാനി അട്ഠചത്താലീസ ചിത്താനി അത്ഥി, താനി അനാഗാമിസ്സ സത്തസ്സ ജായന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ വിനിദ്ദിസേ.

൨൨൬. കതി ചിത്താനി ജായന്തി, കാമേ അരഹതോ പന കാമേ സത്തസു കാമഭൂമീസു ജാതസ്സ അരഹതോ ഖീണാസവസ്സ കതി ചിത്താനി ജായന്തി? ചത്താരി ച ചത്താരീസഞ്ച ചിത്താനി കാമേ സത്തസു കാമഭൂമീസു ജാതസ്സ അരഹതോ സിയും ഭവേയ്യും. തം യഥാ –

തേവീസ കാമപാകാനി, ക്രിയചിത്താനി വീസതി;

അരഹത്തഫലേനേവ, കാമേ അരഹതോ സിയും.

൨൨൭. മഗ്ഗട്ഠാനം ¶ ചതുന്നമ്പി തേസം പുഗ്ഗലാനം സകം സകം മഗ്ഗചിത്തം സിയാ ഭവേയ്യ. ഏകചിത്തക്ഖണാ ഹി തേ ഹി സച്ചം തം മയാ വുത്തം വചനം. തേ മഗ്ഗാ ഏകചിത്തക്ഖണാ.

൨൨൮. പുഥുജ്ജനസ്സ തീസ്വേവ, പഠമജ്ഝാനഭൂമിസു തീസു ഏവ പഠമജ്ഝാനഭൂമീസു ജാതസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ ബ്രഹ്മുനോ പഞ്ചതിംസ ഏവ ചിത്താനി ജായന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ വിനിദ്ദിസേ ഉച്ചാരേയ്യ. തം യഥാ –

ദോമനസ്സദ്വയം ഹിത്വാ, അപുഞ്ഞാനി ദസേവ ച;

കാമപുഞ്ഞാനി അട്ഠേവ, നവ പുഞ്ഞാ മഹഗ്ഗതാ.

ചക്ഖുസോതദ്വയം ¶ പുഞ്ഞപാകം സന്തീരണദ്വയം;

ആവജ്ജനദ്വയഞ്ചേവ, പുഞ്ഞജം സമ്പടിച്ഛനം;

പഠമജ്ഝാനപാകോ ച, പഞ്ചതിംസേവ ജായരേ.

൨൨൯-൨൩൪. ഘാനാദീസു പസാദേസു പവത്തം കുസലവിപാകം വിഞ്ഞാണത്തയം സത്ത അപുഞ്ഞജാ പാകാ അട്ഠ മഹാപാകാ തഥാ ഉപരിഝാനഭൂമീസു ജാതാ പാകാ ആരുപ്പാ ചത്താരോ വിപാകാപി ച ദോമനസ്സദ്വയമ്പി ച ആവജ്ജനദ്വയവജ്ജാ അട്ഠാരസ ക്രിയാ ചേവ അട്ഠ ലോകുത്തരാനി ച ഏതാനി ചതുപഞ്ഞാസ ചിത്താനി പഠമജ്ഝാനഭൂമീസു തീസു നിബ്ബത്തസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ ദേഹിനോ സത്തസ്സ ന ച ലബ്ഭരേ ന ലബ്ഭന്തി. താസു തീസു ഭൂമീസു നിബ്ബത്തസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ ബ്രഹ്മുനോ വുത്തേസു ചിത്തേസു അപുഞ്ഞപഞ്ചകം ഹിത്വാ തത്ഥ തീസു പഠമജ്ഝാനഭൂമീസു നിബ്ബത്തസ്സ സോതാപന്നസ്സ ബ്രഹ്മുനോ പഠമഫലേന സഹ ഏകതിംസ ചിത്താനി ജായരേ ജായന്തി. സകദാഗാമിനോ തത്ഥ തീസു പഠമജ്ഝാനഭൂമീസു ജാതസ്സ സകദാഗാമിനോ ബ്രഹ്മുനോ തേസു ചിത്തേസു പഠമം ഫലം ഠപേത്വാ സകദാഗാമിഫലം പക്ഖിപിത്വാ ഏകതിംസേവ ചിത്താനി ജായരേ. അനാഗാമിസ്സ തത്ഥേവ തീസു പഠമജ്ഝാനഭൂമീസു ഏവ ജാതസ്സ അനാഗാമിസ്സ ദുതിയം ഫലം ഠപേത്വാ അത്തനോ ഫലചിത്തേന സഹ ഏകതിംസേവ ചിത്താനി ജായന്തി.

൨൩൫.

വിഞ്ഞാണം ചക്ഖുസോതാനം, പുഞ്ഞജം സമ്പടിച്ഛനം;

സന്തീരണദ്വയഞ്ചേവ, ക്രിയചിത്താനി വീസതി.

൨൩൬-൭. അരഹത്തഫലം ¶ പഠമജ്ഝാനതോ സമ്ഭവോ പാകോ സത്തവീസതി ചിത്താനി അരഹന്തസ്സ ഖീണാസവസ്സ ജായരേ. പുഥുജ്ജനസ്സ തീസ്വേവ തീസു ഏവ ദുതിയജ്ഝാനഭൂമീസു ജാതസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ ബ്രഹ്മുനോ ദുതിയജ്ഝാനതതിയജ്ഝാനപാകേന സഹ ഛത്തിംസ ചിത്താനി ജായന്തി. തം യഥാ –

ദോമനസ്സദ്വയം ¶ ഹിത്വാ, അപുഞ്ഞാനി ദസേവ ച;

കാമപുഞ്ഞാനി അട്ഠേവ, നവ പുഞ്ഞമഹഗ്ഗതാ.

ചക്ഖുസോതദ്വയം പുഞ്ഞപാകം സന്തീരണദ്വയം;

ആവജ്ജനദ്വയഞ്ചേവ, പുഞ്ഞജം സമ്പടിച്ഛനം.

ദുതിയജ്ഝാനപാകേന, തതിയജ്ഝാനപാകതോ;

ഛത്തിംസേവ ച ചിത്താനി, ദുതിയജ്ഝാനദേഹിനോ.

൨൩൮-൨൪൧. പുഥുജ്ജനസ്സ വുത്തേസു, ഹിത്വാ വാപുഞ്ഞപഞ്ചകം അത്തനോ ഫലേന സഹ ബാത്തിംസ ചിത്താനി സോതാപന്നസ്സ ജായന്തി. സോതാപന്നസ്സ വുത്തേസു, ഠപേത്വാ പഠമം ഫലം സോതാപന്നസ്സ വുത്തേസു പഠമം ഫലം ഠപേത്വാ അത്തനോ ഫലചിത്തേന സഹ ബാത്തിംസ ചിത്താനി, സകദാഗാമിസ്സ വുത്തേസു ദുതിയം ഫലം ഠപേത്വാ അനാഗാമിഫലേന സഹ ബാത്തിംസേവ ചിത്താനി അസ്സ അനാഗാമിനോ ഭവന്തി. അരഹന്തസ്സ തീസ്വേവ, അട്ഠവീസതി അത്തനോ തീസു ഏവ ദുതിയജ്ഝാനഭൂമീസു ജാതസ്സ അരഹതോ അത്തനോ ഫലേന ദുതിയജ്ഝാനതതിയജ്ഝാനപാകതോ പാകേഹി സഹ അട്ഠവീസതി ചിത്താനി ഹോന്തി. തം യഥാ –

വിഞ്ഞാണം ചക്ഖുസോതാനം, പുഞ്ഞജം സമ്പടിച്ഛനം;

സന്തീരണദ്വയഞ്ചേവ, ക്രിയചിത്താനി വീസതി.

അരഹത്തഫലം പാകോ, ദുതിയജ്ഝാനസമ്ഭവോ;

തതിയജ്ഝാനപാകോ ച, അട്ഠവീസതി മാനസാ.

൨൪൨-൬. പരിത്തകസുഭാദീനം, ദേവാനം തീസു ഭൂമീസു ചതുത്ഥജ്ഝാനവിപാകേന സഹ പഞ്ചതിംസേവ ചിത്താനി ¶ ജായന്തി. സോതാപന്നസ്സ തത്ഥേക-തിംസ ചിത്താനി ജായരേതത്ഥ താസു തീസു പരിത്തകസുഭാദീനം ഭൂമീസു സോതാപന്നസ്സ ച ഏകതിംസ ചിത്താനി ജായരേ. യഥാ ഏവം സകദാഗാമിനോ ഏകതിംസ ചിത്താനി ജായരേ. തഥാ അനാഗാമിനോ ഏകതിംസ ജായരേ. തത്ഥേവ ¶ താസു തീസു ഭൂമീസു ഏവ ജാതസ്സ ഖീണാസവസ്സ സത്തവീസതി മാനസാ ഹോന്തി, തഥാ ഏവം വേഹപ്ഫലേ വേഹപ്ഫലഭൂമിയം ജാതാനം പുഥുജ്ജനസേക്ഖാനം പഞ്ചന്നം സബ്ബേസം പുഗ്ഗലാനം മാനസാ ഹോന്തി. പഞ്ചസു സുദ്ധാവാസികഭൂമീസു ജാതസ്സ അനാഗാമിനോ സത്തസ്സ ഏകതിംസേവ ചിത്താനി ഹോന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ പരിദീപയേ ദേസേയ്യ. തത്ഥേവ താസു സുദ്ധാവാസഭൂമീസു ഏവ ജാതസ്സ അരഹതോ സത്തവീസതി മാനസാ ഹോന്തി. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന രൂപീസു പഞ്ചദസസു രൂപിഭൂമീസു ജാതാനം സബ്ബേസം പുഗ്ഗലാനം ചിത്താനി വിഭാവിനാ ധീരേന വിഞ്ഞേയ്യാനി ജാനിതബ്ബാനി.

൨൪൭. ചതുവീസതി ചിത്താനി, പഠമാരുപ്പഭൂമിയം പഠമആരുപ്പഭൂമിയം ജാതസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ ചതുവീസതി ചിത്താനി ജായന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ വിനിദ്ദിസേ. തം യഥാ –

ദോമനസ്സദ്വയം ഹിത്വാ, അപുഞ്ഞാനി ദസേവ ച;

കാമപുഞ്ഞാനി അട്ഠേവ, ആരുപ്പകുസലാനി ച;

പഠമാരുപ്പപാകോ ച, ക്രിയാവോട്ഠബ്ബനമ്പി ച.

൨൪൮-൨൫൧. സോതാപന്നസ്സ തത്ഥേവ, ഠപേത്വാപുഞ്ഞപഞ്ചകംതത്ഥ തിസ്സം പഠമാരുപ്പഭൂമിയം ഏവ സോതാപന്നസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അപുഞ്ഞപഞ്ചകം ഹിത്വാ അത്തനോ ഫലേന സഹ വീസതി ചിത്താനി ഹോന്തി. തഥാ തത്ഥ തിസ്സം പഠമാരുപ്പഭൂമിയം സകദാഗാമിനോ, അനാഗാമിനോപി ച പുഗ്ഗലസ്സ പുബ്ബം പുബ്ബം ഫലം വിനാ വജ്ജേത്വാ അത്തനോ ഫലേന സഹ വീസതി ചിത്താനി ജായന്തി. ഖീണാസവസ്സ തത്ഥേവ തത്ഥ തിസ്സം പഠമാരുപ്പഭൂമിയം ഏവ ജാതസ്സ ഖീണാസവസ്സ ദസ പഞ്ച മാനസാ ച ജായന്തി. തം യഥാ –

മഹാക്രിയാനി അട്ഠേവ, ചത്വാരുപ്പക്രിയാനി ച;

അരഹത്തഫലം പാകോ, വോട്ഠബ്ബഞ്ചാപി മാനസം.

ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയം ¶ ജാതസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ സത്തസ്സ തേവീസതി ചിത്താനി ഹോന്തി. തം യഥാ –

ദോമനസ്സദ്വയം ¶ ഹിത്വാ, അപുഞ്ഞാനി ദസേവ ച;

കാമപുഞ്ഞാനി അട്ഠേവ, പുഞ്ഞാരൂപൂപരീ തയോ;

ദുതിയാരുപ്പപാകോ ച, വോട്ഠബ്ബഞ്ചാപി മാനസം.

ഇതി ഏവം ഇമിനാ പകാരേന വത്വാ കഥേത്വാ ധീരോ പണ്ഡിതോ വിഭാവയേ ദേസേയ്യ. ഏത്ഥ ഏതിസ്സം ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയം ജാതാനം തിണ്ണന്നം സേക്ഖാനമ്പി ഏകൂനവീസതി ചിത്താനി ഹോന്തി. തം യഥാ –

ദിട്ഠിയാ വിപ്പയുത്താനി, ഉദ്ധച്ചസഹിതം തഥാ;

കാമപുഞ്ഞാനി അട്ഠേവ, പുഞ്ഞാരൂപൂപരീ തയോ.

ദുതിയാരുപ്പപാകോ ച, വോട്ഠബ്ബഞ്ചാപി മാനസം;

സകസകഫലേനേവ, ചിത്താനേകൂനവീസതി.

൨൫൨. ചുദ്ദസേവ തു ചിത്താനി ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയം ജാതസ്സ ഖീണാസവസ്സ കിരിയചിത്താനി ദ്വാദസ ഏകോ പാകോ അരഹത്തഫലഞ്ചാതി ചുദ്ദസേവ ചിത്താനി ഹോന്തി. തം യഥാ –

മഹാക്രിയാനി അട്ഠേവ, ക്രിയാരൂപൂപരീ തയോ;

വോട്ഠബ്ബഞ്ച സകോ പാകോ, അരഹത്തഫലമ്പി ച.

൨൫൩. പുഥുജ്ജനസ്സ സത്തസ്സ, തതിയാരുപ്പഭൂമിയം തതിയഅരൂപഭൂമിയം ജാതസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ സത്തസ്സ ബാവീസതി ചിത്താനി ഭവന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ പകാസയേ. തം യഥാ –

ദോമനസ്സദ്വയം ഹിത്വാ, അപുഞ്ഞാനി ദസേവ ച;

കാമപുഞ്ഞാനി അട്ഠേവ, പുഞ്ഞാരൂപൂപരീ ദുവേ;

തതിയാരുപ്പപാകോ ച, വോട്ഠബ്ബഞ്ചാപി മാനസം.

൨൫൪-൫. അട്ഠാരസേവ ചിത്താനി, സോതാപന്നസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അട്ഠാരസ ഏവ ചിത്താനി ജായരേ. തം യഥാ –

ദിട്ഠിയാ ¶ ¶ വിപ്പയുത്താനി, ഉദ്ധച്ചസഹിതം തഥാ;

മഹാപുഞ്ഞാനി അട്ഠേവ, പുഞ്ഞാരൂപൂപരീ ദുവേ.

അട്ഠാരസേവ പാകേന, സോതാപത്തിഫലേന ച;

വോട്ഠബ്ബഞ്ചാപി മാനസം, സോതാപന്നസ്സ ജായരേ.

സകദാഗാമിനോ പഠമം ഫലം ഠപേത്വാ അത്തനോ ഫലേന താനി അട്ഠാരസ ചിത്താനി ഹോന്തി. സകദാഗാമിനോ വുത്തേസു ചിത്തേസു ദുതിയം ഫലം ഠപേത്വാ അത്തനോ ഫലേന സഹ അട്ഠാരസ ചിത്താനി ഏവ അനാഗാമിസ്സ ജായരേ.

൨൫൬. തേരസേവ ച ചിത്താനി, തതിയാരുപ്പഭൂമിയം തതിയഅരൂപഭൂമിയം ജാതസ്സ ഖീണാസവസ്സ തേരസേവ ചിത്താനി ജായന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ വിനിദ്ദിസേ. തം യഥാ –

മഹാക്രിയാനി അട്ഠേവ, ക്രിയാരൂപൂപരീ ദുവേ;

അരഹത്തഫലം പാകോ, വോട്ഠബ്ബഞ്ചാപി മാനസം.

൨൫൭. ഏകവീസതി ചിത്താനി, ചതുത്ഥാരുപ്പഭൂമിയം ചതുത്ഥഅരൂപഭൂമിയം ജാതസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ സത്തസ്സ ഏകവീസതി ചിത്താനി ജായന്തി. ഇതി ഇദം വചനം ധീരോ വിനിദ്ദിസേ. തം യഥാ –

ദോമനസ്സദ്വയം ഹിത്വാ, അപുഞ്ഞാനി ദസേവ ച;

കാമപുഞ്ഞാനി അട്ഠേവ, വോട്ഠബ്ബഞ്ചാപി മാനസം;

ചതുത്ഥാരുപ്പപുഞ്ഞഞ്ച, സപാകേനേകവീസതി.

൨൫൮-൨൬൦. സോതാപന്നസ്സ സത്തസ്സ, സത്തരസ ചിത്താനി ധീരോ പകാസയേ. തം യഥാ –

ദിട്ഠിയാ വിപ്പയുത്താനി, ഉദ്ധച്ചസഹിതം തഥാ;

കാമപുഞ്ഞാനി അട്ഠേവ, സോതാപത്തിഫലമ്പി ച;

ചതുത്ഥാരുപ്പപുഞ്ഞഞ്ച, സപാകോ വോട്ഠബ്ബമ്പി ച.

സകദാഗാമിനോ ¶ പഠമം ഫലം ഠപേത്വാ താനി ഏവ ചിത്താനി സഫലേന ഹോന്തി. സകദാഗാമിനോ വുത്തേസു ചിത്തേസു ദുതിയം ¶ ഫലം ഠപേത്വാ അത്തനോ ഫലേന സത്തരസ മാനസാ അനാഗാമിസ്സ ഹോന്തി. ദ്വാദസേവ തു ചിത്താനി, ചതുത്ഥാരുപ്പഭൂമിയം ജാതസ്സ അരഹന്തസ്സ ദ്വാദസ ഏവ ചിത്താനി ജായന്തി. തം യഥാ –

മഹാക്രിയാനി അട്ഠേവ, വോട്ഠബ്ബഞ്ചാപി മാനസം;

ചതുത്ഥഞ്ച ക്രിയാരൂപം, പാകോ അരഹതോ ഫലം.

ഇതി ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പുഗ്ഗലാനം വസേന ഭൂമീസു ചിത്തപ്പവത്തിം വിദൂ ധീരോ വിഭാവയേ.

൨൬൧-൨. ഹേട്ഠിമാനം അരൂപീനം, ബ്രഹ്മാനം ഉപരൂപരി ജാതാ അരൂപകുസലാ ചേവ കിരിയാപി ച ഉപ്പജ്ജന്തി. ഉദ്ധം ഉദ്ധം ഭാഗേ ജാതാനം അരൂപീനം ബ്രഹ്മാനം ഹേട്ഠിമാ ഹേട്ഠിമാ ആരുപ്പാ ഹേട്ഠാഭാഗേ ജാതാ അരൂപാവചരാ പന നേവ ജായന്തി. കസ്മാ കാരണാതി? കിര മയാ സുതം, ഹേട്ഠിമഝാനേസു ദിട്ഠാദീനവതോ ദിട്ഠദോസഭാവതോ നേവ ജായന്തി.

൨൬൩-൫. ഠപേത്വാ പഠമം മഗ്ഗം സോതാപത്തിമഗ്ഗം ഠപേത്വാ കുസലാനുത്തരാ തയോ തയോ അനുത്തരാ കുസലാ തയോ മഗ്ഗാ, കാമാവചരപുഞ്ഞാനി അട്ഠ, തഥാ ദസ അപുഞ്ഞാനി ചിത്താനി, അരൂപപുഞ്ഞാനി ചത്താരി. സബ്ബേ പാകാ അനുത്തരാ സബ്ബാനി ലോകുത്തരഫലാനി, പഠമാരുപ്പപാകോ ച നവ കാമകിരിയാപി ച, അരൂപാപി സബ്ബാ കിരിയാ, ഏതാനി പന തേചത്താലീസ മാനസാ പഠമാരുപ്പഭൂമിയം ഉപ്പജ്ജന്തി.

൨൬൬-൭. സബ്ബോ തേവീസതികാമവിപാകോ, സബ്ബോ പന്നരസവിധോ മഹഗ്ഗതോ രൂപോ ചിത്തുപ്പാദോ, മനോധാതു കിരിയാമനോധാതു, ദോമനസ്സദ്വയമ്പി ച ആദിമഗ്ഗോ ച തഥാ ഉപരി ജാതാ തയോ അരൂപപാകാ ചാതി ഛചത്താലീസ ചിത്താനി ഏത്ഥ ഏതിസ്സം പഠമാരുപ്പഭൂമിയം നത്ഥി.

൨൬൮-൯. വുത്തേസു ¶ പന ചിത്തേസു, പഠമാരുപ്പഭൂമിയം വുത്തേസു ചിത്തേസു കുസലപാകകിരിയാവസേന പഠമാരുപ്പത്തയം ഠപേത്വാ അത്തനോ പാകോ ചാതി ചത്താലീസ ചിത്താനി ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയം ¶ ജായന്തി. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന സേസദ്വയേ പഠമദുതിയാരുപ്പതോ സേസആകിഞ്ചഞ്ഞായതനനേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനഭൂമിദ്വയേ ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമം കുസലവിപാകകിരിയാവസേന ഹേട്ഠാഭാഗേ ജാതം അരൂപത്തയം ഹിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പാകാ ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പണ്ഡിതേന ഞേയ്യാ ജാനിതബ്ബാ.

൨൭൦-൩. ചത്താരോ ച അനാസവാ, വിപാകാ ചത്താരി ലോകുത്തരഫലചിത്താനി, സബ്ബേ സബ്ബാനി ച ചതൂസു ആരുപ്പഭൂമീസു ഹോന്തി. വോട്ഠബ്ബനേന ചിത്തേന സഹ കാമേ അട്ഠ മഹാകിരിയാ, ചതസ്സോ അരൂപകിരിയാപി ചാതി തേരസ ഏവ കിരിയാ പഠമാരുപ്പഭൂമിയം ജാതസ്സ ഖീണാസവസ്സ ജായന്തി. ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയം ജാതസ്സ ഖീണാസവസ്സ പഠമാരുപ്പകിരിയം ഹിത്വാ ദ്വാദസ ഏവ കിരിയാ ഹോന്തി. തതിയാരുപ്പഭൂമിയം ജാതസ്സ ഖീണാസവസ്സ പഠമദുതിയാരുപ്പകിരിയാനി ഹിത്വാ ഏകാദസ കിരിയാ ഹോന്തി. ചതുത്ഥാരുപ്പഭൂമിയം ജാതസ്സ ഖീണാസവസ്സ പഠമദുതിയതതിയാരുപ്പകിരിയാനി ഹിത്വാ ദസേവ കിരിയാ ഞേയ്യാ ജാനിതബ്ബാ.

൨൭൪.

അരഹതോ പന ചിത്താനി, ഹോന്തി ഏകൂനവീസതി;

അരഹത്തം ക്രിയാ സബ്ബാ, ഠപേത്വാവജ്ജനദ്വയം.

ആവജ്ജനദ്വയം ഠപേത്വാ സബ്ബാ കിരിയാ, അരഹത്തഫലഞ്ചാതി ഏകൂനവീസതി ചിത്താനി അരഹതോ പന ഹോന്തി. ആവജ്ജനദ്വയം കിഞ്ചാപി ഖീണാസവസ്സ ഹോന്തി, ഏവമ്പി അഞ്ഞേസം പുഥുജ്ജനസേക്ഖാനമ്പി ഹോന്തിയേവ. ഏകൂനവീസതി ചിത്താനി ഖീണാസവസ്സ ഏവ ഹോന്തി, ന അഞ്ഞേസന്തി ഞാപനത്ഥം ‘‘ആവജ്ജനദ്വയം ഠപേത്വാ’’തി വുത്തം.

൨൭൫-൬. ചതുന്നം ¶ ഫലട്ഠാനം പുഗ്ഗലാനഞ്ച തിഹേതുകപുഥുജ്ജനേ ച തേരസേവ ചിത്താനി ഭവന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ പകാസയേ. തം യഥാ – ചത്താരോ ഞാണസമ്പയുത്താ മഹാവിപാകാനി, നവ രൂപാരൂപപാകാ ച ഇമേ തേരസേവ ചിത്താനി ഭവന്തി.

൨൭൭-൯. ചതുന്നം ഫലട്ഠാനം പുഗ്ഗലാനഞ്ച ദുഹേതുകപുഥുജ്ജനേ ച ഞാണപരിഹീനാനി ചത്താരി വിപാകാനി ഏവ ജായരേ. പുഥുജ്ജനാനം തിണ്ണമ്പി, ചതുന്നം അരിയദേഹിനം അരിയഗതാനം സത്തന്നം പുഗ്ഗലാനം ¶ സത്തരസേവ ചിത്താനി ഭവന്തി. തം യഥാ – ദുവേ പഞ്ചവിഞ്ഞാണാനി, മനോധാതുത്തയസന്തീരണാനി, വോട്ഠബ്ബനഞ്ച ഇമേ സത്തരസ ഏവ ഹോന്തി.

൨൮൦-൫. ഹേട്ഠാ തിണ്ണം ഫലട്ഠാനം, തിഹേതുകപുഥുജ്ജനേ ചതുന്നം പുഗ്ഗലാനം മഹഗ്ഗതാനി ഏവ കുസലാനി ഹോന്തി. തിണ്ണം പുഥുജ്ജനാനഞ്ച, ആദിതോ തിണ്ണം അരിയാനം ഹേട്ഠാ അരിയാനം തേരസേവ ചിത്താനി ഉപ്പജ്ജന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ നിദ്ദിസേ. അട്ഠേവ കാമപുഞ്ഞാനി, അപുഞ്ഞതോ അകുസലവസേന ദിട്ഠിഹീനാ ചത്താരോ ചിത്തുപ്പാദാപി, ഉദ്ധച്ചസമ്പയുത്തഞ്ചാതി തേരസ ചിത്താനി ഹോന്തി. ഹേട്ഠാ ദ്വിന്നം ഫലട്ഠാനം സോതാപന്നസകദാഗാമിപുഗ്ഗലാനം സബ്ബപുഥുജ്ജനേ അഹേതുകദുഹേതുകതിഹേതുകപുഥുജ്ജനേ ദോമനസ്സയുത്തം ദ്വയമേവ ചിത്തം ജായതേ. തിണ്ണം പുഥുജ്ജനാനഞ്ച പഞ്ച ഏവ ജായരേ. തം യഥാ –

ചത്താരി ദിട്ഠിയുത്താനി, വിചികിച്ഛായുതമ്പി ച;

മഗ്ഗട്ഠാനം ചതുന്നമ്പി, മഗ്ഗചിത്തം സകം സകം.

തേസം ചതുന്നം മഗ്ഗട്ഠാനം പുഗ്ഗലാനം സകം സകം ഏകമേവ മഗ്ഗചിത്തം ഭവേ ഭവേയ്യ. ഇതി ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ധീരോ പണ്ഡിതോ വിഭാവയേ ചിത്തപ്പവത്തിം പകാസയേ.

൨൮൬-൯. മയാ ഭവേസു ചിത്താനം, പുഗ്ഗലാനം വസേന ച. ഭവേസു സബ്ബഭവേസു ചിത്താനം, പുഗ്ഗലാനം വസേന ച ചിത്തപ്പവത്തി ഭിക്ഖൂനം ¶ ആഭിധമ്മികഭിക്ഖൂനം പാടവത്ഥായ ഛേകഭാവായ മയാ പകാസിതാ. ഏവം സബ്ബമിദം ചിത്തം, ഭൂമിപുഗ്ഗലഭേദതോ ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ഭൂമിപുഗ്ഗലഭേദതോ ഇദം സബ്ബം ചിത്തം ബഹുധാപി ച ബഹുപ്പകാരമ്പി ച ഹോതി. ഇതി ഗഹണം വിഭാവിനാ വിഞ്ഞാതബ്ബം. സക്കാ വുത്താനുസാരേന മയാ വുത്തസ്സ അനുസാരേന ഭേദോ ചിത്തഭേദോ വിഭാവിനാ ഞാതും വിജാനിതും സക്കാ. ഗന്ഥവിത്ഥാരഭീതേന മയാ ഇദം ചിത്തപ്പവത്തിദീപകവചനം സംഖിത്തം, പുബ്ബാപരം വിലോകേത്വാ, ചിന്തേത്വാ ച പുനപ്പുനം അത്ഥം ഉപപരിക്ഖിത്വാ വിഭാവിനാ ഗഹേതബ്ബം.

൨൯൦. ഇമഞ്ചാഭിധമ്മാവതാരം സുസാരം, വരം സത്തമോഹന്ധകാരപ്പദീപം ഇമഞ്ച അഭിധമ്മാവതാരപ്പകരണം സുസാരം സുന്ദരസാരഭൂതം വരം സത്തഅന്ധകാരസദിസേ മോഹേ പദീപം പജ്ജോതപ്പദീപം ¶ യോ നരോ സാധുകം ചിന്തേതി വാചേതിപി, തം നരം രാഗദോസാ ചിരം ചിരകാലം നോപയന്തി ന ഉപഗച്ഛന്തി.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

ഭൂമിപുഗ്ഗലചിത്തുപ്പത്തിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഞ്ചമോ പരിച്ഛേദോ.

൬. ഛട്ഠോ പരിച്ഛേദോ

ആരമ്മണവിഭാഗവണ്ണനാ

൨൯൧.

ഏതേസം പന ചിത്താനം, ആരമ്മണമിതോ പരം;

ദസ്സയിസ്സാമഹം തേന, വിനാ നത്ഥി ഹി സമ്ഭവോ.

ഇതോ പരം ഇതോ പരിച്ഛേദതോ പരം അഹം ഏതേസം പന ചിത്താനം ആരമ്മണം ദസ്സയിസ്സാമി. ഹി കസ്മാ? തേന വിനാ തം ആരമ്മണം വജ്ജേത്വാ ചിത്താനം സമ്ഭവോ നത്ഥി യസ്മാ കാരണാ, തസ്മാ കാരണാ ദസ്സയിസ്സാമി.

൨൯൨.

രൂപം ¶ സദ്ദം ഗന്ധം രസം, ഫോട്ഠബ്ബം ധമ്മമേവ ച;

ഛധാ ആരമ്മണം ആഹു, ഛളാരമ്മണകോവിദാ.

ഛളാരമ്മണേസു ഛേകാ പണ്ഡിതാ ആരമ്മണം ഛധാ ഛപ്പകാരം ആഹു കഥേസും.

൨൯൩. തത്ഥ ഭൂതേ ഉപാദായ. തത്ഥ തേസു ആരമ്മണേസു ഭൂതേ ഉപാദായ ഭൂതേ പടിച്ച വണ്ണോ ചതുസമുട്ഠിതോ ¶ കമ്മചിത്തഉതുആഹാരസങ്ഖാതേഹി ചതൂഹി പച്ചയേഹി സമുട്ഠിതോ നിബ്ബത്തോ നിദസ്സനേന സഹ പവത്തോ പടിഘേന സഹ പവത്തോ രൂപാരമ്മണസഞ്ഞിതോ.

൨൯൪. ദുവിധോപി സമുദ്ദിട്ഠോ, സദ്ദോ ചിത്തോതുസമ്ഭവോ സദ്ദോ ദുവിധോപി മുനിനാ സമുദ്ദിട്ഠോ ചിത്തോതുസമ്ഭവോ, സവിഞ്ഞാണകസദ്ദോവ ചിത്തസമുട്ഠിതോ ഹോതി. കഥം? വചീഭേദകചിത്തേന ഭൂതായ ജാതായ ഭൂമിയാ പഥവീധാതുയാ വികാരതാ പഥവീലക്ഖണഭാവതോ അതിഥദ്ധലക്ഖണതാ വികാരതാ നാമ. സാ വചീവിഞ്ഞത്തി വിഞ്ഞായതീതി വിഞ്ഞത്തിയാ ഉപാദിണ്ണഘട്ടനസ്സ കമ്മജപഥവീധാതുയാ ഘട്ടനസ്സ കാരണം ചിത്തജപഥവീധാതുയാ കമ്മജപഥവീധാതുയാ ഘട്ടനഞ്ച സദ്ദോ ച അപുബ്ബം അചരിമം ഹോതി.

൨൯൫. അവിഞ്ഞാണകസദ്ദോ യോ സോ അവിഞ്ഞാണകസദ്ദോ ഉതുസമുട്ഠിതോ ഹോതി. അയം ദുവിധോപി സദ്ദോ സദ്ദാരമ്മണതം ഗതോ സദ്ദാരമ്മണഭാവം പത്തോ.

൨൯൬. ധരീയതീതി ഗച്ഛന്തോ ഗച്ഛന്തോ ജനേഹി ധരീയതേതി ഗന്ധോ. ഗമു സപ്പ ഗതിമ്ഹി, ധര ധാരണേ. സൂചനതോ അത്തനോ സാധാരണസ്സ പുപ്ഫാദിനോ വത്ഥുസ്സ പകാസനതോപി വാ ഗന്ധോ നാമ. ഗന്ധ സൂചനേ. അയം ഗന്ധോ ചതൂഹി സമുട്ഠാനം ഏതസ്സാതി ചതുസമുട്ഠാനോ. ഗന്ധാരമ്മണസമ്മതോ.

൨൯൭. രസമാനാ ¶ രസന്തീതി, രസോതി പരികിത്തിതോ ജനാ രസമാനാ യം ധമ്മജാതം രസന്തി അനുഭവന്തി, ഇതി യസ്മാ കാരണാ, തസ്മാ കാരണാ രസോ ഇതി രസോ നാമ പണ്ഡിതേഹി പരികിത്തിതോ, സോ രസോ ചതുസമ്ഭൂതോ രസാരമ്മണനാമകോ.

൨൯൮. ഫുസീയതീതി ഫോട്ഠബ്ബം യം ധമ്മജാതം ജനേഹി ഫുസീയതീതി തസ്മാ ഫോട്ഠബ്ബം, പഥവീതേജവായവോ. തം ഫോട്ഠബ്ബം ചതുസമ്ഭൂതം ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണം മതം.

൨൯൯. സബ്ബം നാമഞ്ച രൂപഞ്ച, ഹിത്വാ രൂപാദിപഞ്ചകം രൂപാദിപഞ്ചകം ഹിത്വാ സബ്ബം നാമഞ്ച ചിത്തചേതസികനിബ്ബാനനാമഞ്ച രൂപഞ്ച പഞ്ചപസാദസുഖുമരൂപഞ്ച ലക്ഖണാനി ച അനിച്ചദുക്ഖഅനത്തലക്ഖണാനി ച പഞ്ഞത്തി ച ധമ്മാരമ്മണസഞ്ഞിതം.

൩൦൦. ഛാരമ്മണാനി ¶ ലബ്ഭന്തി, കാമാവചരഭൂമിയം കാമാവചരഭൂമിയം ഛാരമ്മണാനി ലബ്ഭന്തി. തീണി രൂപാവചരേ രൂപസദ്ദധമ്മാരമ്മണവസേന ലബ്ഭന്തി. അരൂപേ പന ഏകേകം ധമ്മാരമ്മണം ലബ്ഭതി.

൩൦൧-൩. ഖണവത്ഥുപരിത്തത്താ, ആപാഥം ന വജന്തി യേ യേ രൂപാദയോ പഞ്ച വിസയാ ഖണവത്ഥുപരിത്തത്താ പഞ്ചാരമ്മണാനം ഖണസ്സ പരിത്തത്താ മന്ദത്താ തേസം അപ്പായുകത്താ വത്ഥുപരിത്തത്താ പഞ്ചാരമ്മണാനം അതിഖുദ്ദകവത്ഥുകത്താ ആപാഥം പഞ്ചദ്വാരേസു പാകടഭാവം ന വജന്തി, പഞ്ചപസാദേസു ഘട്ടനകിച്ചം ന സാധേന്തി, തേ രൂപാദയോ പഞ്ച വിസയാ ധമ്മാരമ്മണം ഹോന്തി. ഇതി യേസം ഏകച്ചാനം ആചരിയാനം മതം ഹോതി. കിരാതി അനുസ്സവനത്ഥേ നിപാതോ. തേ പടിക്ഖിപിതബ്ബാവ തേ ഏവം വാദിനോ ഏകച്ചേ ആചരിയാ പടിക്ഖിപിതബ്ബാ, മയാ പടിസേധിതബ്ബാ. കസ്മാ? ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം സോതവിഞ്ഞാണസ്സ ഗോചരഭൂതം സദ്ദം ന പടിഅനുഭോതി, സോതവിഞ്ഞാണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ ഗോചരഭൂതം ¶ രൂപം ന പടിഅനുഭോതി. ഇതി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഗോചരം നേവ പച്ചനുഭോന്താനം തേസം പഞ്ചന്നം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം വിഞ്ഞാണാനം തഞ്ച ഗോചരം മനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതുസങ്ഖാതം ജവനം പന പച്ചനുഭോതി. ഇതി വചനസ്സ ഭഗവതാ വുത്തത്താ പടിക്ഖിപിതബ്ബാ. രൂപാദയോ പന വിസയാ രൂപാദിപഞ്ചാരമ്മണാനി ഏവ ഹോന്തി.

൩൦൪-൬. ദിബ്ബചക്ഖാദിഞാണാനം, രൂപാദീനേവ ഗോചരാ താനി രൂപാദീനി ഏവ ഗോചരാ ദിബ്ബചക്ഖാദിഞാണാനം അനാപാഥഗതാനം ഏവ പാകടഭാവം അപ്പത്താനേവ. ഇതിപി വചനം വുത്തം ന യുജ്ജതി. യം ധമ്മജാതം രൂപാരമ്മണം ഭവന്തം, തം ധമ്മജാതം കഥം കേന പകാരേന ധമ്മാരമ്മണം ഭവേയ്യ? ഏവം സതി രൂപാരമ്മണസ്സ ധമ്മാരമ്മണത്തേ സതി ഏതേസം രൂപാരമ്മണധമ്മാരമ്മണാനം നിയമോപി കഥം ഭവേ കേന പകാരേന ഭവേയ്യ? സബ്ബം ആരമ്മണം ഏതം ഏതം സബ്ബം ആരമ്മണം ഛബ്ബിധം ഛപ്പകാരം ഭഗവതാ സമുദീരിതം. തം പരിത്തത്തികാദീനം വസേന ബഹുപ്പകാരേഹി മതം.

൩൦൭. സബ്ബോ കാമവിപാകോ ച സബ്ബോ തേവീസതികാമവിപാകോ ച ക്രിയാഹേതുദ്വയമ്പി ച മനോധാതുഹസിതുപ്പാദവസേന കിരിയാഹേതുദ്വയമ്പി ചാതി പഞ്ചവീസതി ചിത്തുപ്പാദാ ഏകന്തപരിത്താരമ്മണാ ഏകന്തകാമാവചരാരമ്മണാ സിയും ഭവേയ്യും.

൩൦൮-൧൦. ഇട്ഠാദിഭേദാ പഞ്ചേവ, രൂപസദ്ദാദയോ പന ദ്വിപഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം പടിപാടിയാ അനുക്കമേന ഗോചരാ ഹോന്തി. രൂപാദിപഞ്ചകം സബ്ബം, മനോധാതുത്തയസ്സ തു മനോധാതുത്തയസ്സ പന സബ്ബം ¶ രൂപാദിപഞ്ചകം ആരമ്മണം ഹോതി, ഏതേസം തേരസന്നം പന ചിത്താനം രൂപക്ഖന്ധോവ ഗോചരോ ആരമ്മണം ഹോതി. നാരൂപം നാമം ആരമ്മണം ന കരോന്തി. ന ച പഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞത്തിം ആരമ്മണം ന കരോന്തി. നാതീതം അതീതം ആരമ്മണം ന കരോന്തി ¶ . ന ചനാഗതം അനാഗതം ആരമ്മണം ന കരോന്തി ഏവ. ഹി സച്ചം വത്തമാനോ ഗോചരോ ഏതേസം ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണാനം, മനോധാതുത്തയസ്സ ചാതി തേരസന്നം ചിത്താനം തം ആരമ്മണം വത്തമാനം ഏവ പച്ചുപ്പന്നം ഏവ.

൩൧൧. തേരസേതാനി ചിത്താനി, ജായന്തേ കാമധാതുയം ഏതാനി തേരസ ചിത്താനി കാമധാതുയം ജായന്തി, രൂപാവചരേ പുഞ്ഞജാനി ചക്ഖുസോതവിഞ്ഞാണസമ്പടിച്ഛനാനി, കിരിയാമനോധാതു ചാതി ചത്താരി ചിത്താനി ജായന്തി. അരൂപിസു അരൂപഭൂമീസു നേവ കിഞ്ചിപി ഏകമ്പി ചിത്തം നേവ ജായതി.

൩൧൨-൩. മഹാപാകാനമട്ഠന്നം അട്ഠന്നം മഹാവിപാകാനം പവത്തിയം ഛസു ദ്വാരേസു തദാരമ്മണകിച്ചാനം രൂപാദിഛപരിത്താനി ഗോചരാ. സന്തീരണത്തയസ്സപി പവത്തിയം പഞ്ചദ്വാരേ സന്തീരണത്തയകിച്ചസ്സ, ഛദ്വാരേസു തദാലമ്ബണകിച്ചസ്സ ച രൂപാദിഛപരിത്താനി ഗോചരാ. രൂപാദയോ പരിത്താ ഛ, ഹസിതുപ്പാദഗോചരാ ഹസിതുപ്പാദസ്സ രൂപാദയോ ഛ പരിത്താ ഗോചരാ ഹോന്തി. പഞ്ചദ്വാരേ പടുപ്പന്നാ പഞ്ചസു ദ്വാരേസു യേ ഗോചരാ പച്ചുപ്പന്നാ, മനോദ്വാരേ തികാലികാ യേ ഗോചരാ തികാലികാ തീസു കാലേസു നിയുത്താ.

൩൧൪-൫. ദുതിയാരുപ്പചിത്തഞ്ച, ചതുത്ഥാരുപ്പമാനസം കുസലവിപാകകിരിയാവസേന ഛബ്ബിധം ചിത്തം മഹഗ്ഗതഗോചരം നിയതം നിയതാരമ്മണം ഹോതി, തം ഛബ്ബിധം ചിത്തം മഹഗ്ഗതഗോചരം പുബ്ബേ അത്തനാ അധിഗതആകാസാനഞ്ചായതനആകിഞ്ചഞ്ഞായതനകുസലാരമ്മണം, തേസു ദ്വേ ദുതിയചതുത്ഥാരുപ്പപാകാ ‘‘യസ്സ യസ്സ കുസലഝാനസ്സ യം യം ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ പടിസന്ധി ഹോതീ’’തി വചനതോ സകസകകുസലസ്സ ആരമ്മണം ഏവ തേസം വിപാകാനം ആരമ്മണം ഹോതി. നിബ്ബാനാരമ്മണത്താ ഹി, ഏകന്തേന അനഞ്ഞതോ അട്ഠാനാസവചിത്താനം അപ്പമാണോവ നിബ്ബാനം ഏവ ഗോചരം ആരമ്മണം ഹോതി ¶ . ഹി കസ്മാ കാരണാ? നിബ്ബാനാരമ്മണത്താ, ന അഞ്ഞതോ ആരമ്മണതോ.

൩൧൬-൩൨൦. ചത്താരോ ഞാണഹീനാ ച, കാമാവചരപുഞ്ഞതോ കാമാവചരകുസലവസേന ചത്താരോ ഞാണഹീനാ ച ക്രിയതോ കിരിയവസേന ചത്താരോ ഞാണഹീനാ ച ദ്വാദസാകുസലാനി ച തേ പരിത്താരമ്മണാ ചേവ മഹഗ്ഗതഗോചരാ ച, തേ ന വത്തബ്ബാ ച ഹോന്തി. കസ്മാ? പഞ്ഞത്താരമ്മണത്താ ¶ . ചത്താരോ ഞാണസംയുത്താ, പുഞ്ഞതോ കുസലവസേന ചത്താരോ ഞാണസമ്പയുത്താ, ക്രിയതോ കിരിയവസേന ചത്താരോ ഞാണസമ്പയുത്താ ച തഥാ അഭിഞ്ഞാദ്വയഞ്ച കിരിയാവോട്ഠബ്ബനമ്പി ച ഏകാദസന്നം ഏതേസം ചിത്താനം ഗോചരോ പരിത്തമഹഗ്ഗതഅപ്പമാണവസേന തിവിധോ ഹോതി. ഇമേ ഏകാദസ ന വത്തബ്ബാപി ഹോന്തി. കസ്മാ? പഞ്ഞത്താരമ്മണത്താ. യാനി വുത്താവസേസാനി വുത്തതോ ചിത്തതോ സേസാനി യാനി ചിത്താനി, താനി ന വത്തബ്ബാരമ്മണാനീതി വിഭാവിനാ വിഞ്ഞേയ്യാനി.

പരിത്താരമ്മണത്തികം സമത്തം.

൩൨൧.

ദുതിയാരുപ്പചിത്തഞ്ച, ചതുത്ഥാരുപ്പമാനസം;

ഛബ്ബിധം പന ഏകന്തഅതീതാരമ്മണം സിയാ.

൩൨൨-൬. വിഞ്ഞാണാനം ദ്വിപഞ്ചന്നം ദ്വിന്നം പഞ്ചവിഞ്ഞാണാനം, മനോധാതുത്തയസ്സ ച തേരസന്നം ചിത്താനം ഗോചരാ രൂപാദയോ പഞ്ച ധമ്മാ പച്ചുപ്പന്നാവ, അട്ഠ കാമമഹാവിപാകാ തദാരമ്മണകിച്ചവസേന അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നഗോചരാ, ചുതികിച്ചവസേന അതീതാരമ്മണാ, പടിസന്ധിഭവങ്ഗകിച്ചവസേന പച്ചുപ്പന്നാതീതാരമ്മണാ. സോമനസ്സസന്തീരണം സന്തീരണകിച്ചവസേന പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണം. തദാരമ്മണകിച്ചവസേന പച്ചുപ്പന്നാനാഗതാതീതാരമ്മണം. സേസസന്തീരണദ്വയം സന്തീരണകിച്ചവസേന പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണം ¶ , തദാരമ്മണകിച്ചവസേന പച്ചുപ്പന്നാനാഗതാതീതാരമ്മണം, ചുതികിച്ചവസേന അതീതാരമ്മണം, പടിസന്ധിഭവങ്ഗകിച്ചവസേന പച്ചുപ്പന്നാതീതാരമ്മണം. ഹസിതുപ്പാദചിത്തം ജവനകിച്ചവസേന പച്ചുപ്പന്നാതീതാനാഗതഗോചരം. ഇതി ഏതേ ദ്വാദസ മാനസാ പന സിയാതീതാരമ്മണാ അതീതാരമ്മണാ സിയും. പച്ചുപ്പന്നാനാഗതഗോചരാ പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാ അനാഗതാരമ്മണാ സിയും. കാമേ വീസതി കുസലാകുസലാ ക്രിയതോ കിരിയവസേന കാമേ നവ മാനസാ, വോട്ഠബ്ബം വോട്ഠബ്ബനകിച്ചവസേന പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണം, ആവജ്ജനകിച്ചവസേന തികാലാരമ്മണം. മഹാകിരിയമാനസാ ജവനകിച്ചവസേന തികാലാരമ്മണാ, സന്തേ പഞ്ഞത്തികാലേ നവത്തബ്ബാരമ്മണാ. ദ്വേ അഭിഞ്ഞാമാനസാപി അഭിഞ്ഞാകിച്ചവസേന അതീതാദിഗോചരാ സിയും. ഇമേ മാനസാ പഞ്ഞത്തികാലേപി സന്തേ നവത്തബ്ബാ ഭവന്തി. രൂപാരൂപഭവേസു മയാ വുത്തതോ സേസാനി സബ്ബാനി ചിത്താനി അതീതാരമ്മണാദിനാ അതീതാരമ്മണാദിവസേന പണ്ഡിതേന ന വത്തബ്ബാനി ന കഥിതബ്ബാനി ഹോന്തി ഏവ, പഞ്ഞത്താരമ്മണാനി ഏവ ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

൩൨൭. കാമതോ ¶ ച ക്രിയാ പഞ്ച കാമാവചരവസേന പഞ്ച കിരിയാ, രൂപതോ രൂപാവചരവസേന പഞ്ചമീ ക്രിയാ അഭിഞ്ഞാചിത്തം, ഏതേസം ഛന്നം ചിത്താനം നത്ഥി കിഞ്ചി ഏകമ്പി അഗോചരം അനാരമ്മണം, സബ്ബാരമ്മണന്തി അത്ഥോ. ‘‘പഞ്ചമീ ക്രിയാ’’തി വചനം അഭിഞ്ഞാചിത്തവസേന വുത്തം. സുദ്ധഝാനസ്സ പഞ്ചമരൂപകിരിയസ്സ പഞ്ഞത്താരമ്മണം ഏവാതി വേദിതബ്ബം.

൩൨൮. നിബ്ബാനഞ്ച ചതുബ്ബിധം ഫലം, മഗ്ഗം രൂപഞ്ച അരൂപം ചിത്തചേതസികസങ്ഖാതം നാമഞ്ച ഗോചരം കാതും യാനി ചിത്താനി സക്കോന്തി, താനി ചിത്താനി മേ വദ, ആചരിയ, താനി മയ്ഹം കഥേഹി.

൩൨൯-൩൦. ചത്താരോ ഞാണസംയുത്താ, പുഞ്ഞതോ പുഞ്ഞവസേന ചത്താരോ ഞാണസമ്പയുത്താ, ക്രിയതോ തഥാ കിരിയവസേന ¶ ചത്താരോ ഞാണസമ്പയുത്താ, ദ്വേ അഭിഞ്ഞാമാനസാ, കിരിയാവോട്ഠബ്ബനമ്പി ചാതി ഏകാദസ ചിത്താനി നിബ്ബാനഞ്ച ഫലഞ്ച മഗ്ഗഞ്ച രൂപഞ്ച അരൂപം നാമഞ്ച ഗോചരം കാതും സക്കോന്തി.

൩൩൧-൪. ചിത്തേസു പന സബ്ബേസു യാനി ചിത്താനി അരഹത്തഫലം അരഹത്തമഗ്ഗം ഗോചരം കാതും സക്കോന്തി, താനി കതി ചിത്താനി മേ വദ താനി മയ്ഹം ത്വം കഥേഹി. സബ്ബേസു പന ചിത്തേസു, ഛ ച ചിത്താനി മേ സുണ, ഭോ ഭദ്ദമുഖ, ത്വം മയ്ഹം വചനം സുണോഹി, സബ്ബേസു പന ചിത്തേസു ഛ ചിത്താനി അരഹത്തഫലം അരഹത്തമഗ്ഗം ഗോചരം കാതും സക്കോന്തി. ചത്താരോ ഞാണസംയുത്താ, കിരിയാ ച വോട്ഠബ്ബനമ്പി ച കിരിയാഭിഞ്ഞാമനോ ചാതി ഛ ച ചിത്താനി ഗോചരം കാതും സക്കോന്തി. പുഞ്ഞതോ പുഞ്ഞവസേന ചത്താരോ ഞാണസമ്പയുത്താ, പുഞ്ഞതോ പുഞ്ഞവസേന അഭിഞ്ഞാചിത്തഞ്ച അരഹത്തഫലം മഗ്ഗം ഗോചരം കാതും ന സക്കോന്തി.

൩൩൫-൮. അരഹതോ ഖീണാസവസ്സ മഗ്ഗചിത്തം ഫലമാനസം വാ പുഥുജ്ജനാ വാ സേക്ഖാ വാ വിജാനിതും ന സക്കോന്തി. കസ്മാ കാരണാ? പുഥുജ്ജനോ സോതാപന്നസ്സ മാനസം ന ജാനാതി, സോതാപന്നോ സകദാഗാമിസ്സ മാനസം ന ജാനാതി, സകദാഗാമീ അനാഗാമിസ്സ മാനസം ന ജാനാതി, അനാഗാമീ അരഹന്തസ്സ മാനസം ന ജാനാതി. ഹേട്ഠിമോ ഹേട്ഠിമോ പുഗ്ഗലോ ഉപരൂപരി ഠിതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ മാനസം നേവ ജാനാതി, ഉപരൂപരി ഠിതോ പുഗ്ഗലോപി ഹേട്ഠിമസ്സ ഹേട്ഠിമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ മാനസം ജാനാതി.

൩൩൯-൩൪൨. യോ ¶ ധമ്മോ യസ്സ ധമ്മസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, തം ആരമ്മണം ഏകം ഏകം ഉദ്ധരിത്വാ ഇതോ പരം പവക്ഖാമി. കുസലാരമ്മണം കാമേ കാമേ അട്ഠവിധം കുസലം അട്ഠവിധസ്സ കാമാവചരകുസലസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി. കഥം ¶ ? പുബ്ബേവ കതം അട്ഠവിധം മഹാകുസലം പച്ഛാ സോമനസ്സസഹഗതഞാണസമ്പയുത്തചിത്തദ്വയേന വാ സോമനസ്സസഹഗതഞാണവിപ്പയുത്തചിത്തദ്വയേന വാ ഉപേക്ഖാസഹഗതഞാണസമ്പയുത്തദ്വയേന വാ ഉപേക്ഖാസഹഗതഞാണവിപ്പയുത്തദ്വയേന വാ അനുസ്സരണകആലാദീസു തസ്സ അട്ഠവിധസ്സ കുസലസ്സ ജവനകിച്ചവസേന ആരമ്മണം ഹോതി, വിപ്പടിസാരകാലാദീസു ദ്വാദസവിധസ്സ അകുസലസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, കുസലസ്സ അഭിഞ്ഞാമാനസസ്സ ച കിരിയസ്സ അഭിഞ്ഞാമാനസസ്സ ച ആരമ്മണം ഹോതി, ഏകാദസവിധസ്സ കാമാവചരവിപാകസ്സ തദാരമ്മണവസേന ആരമ്മണം ഹോതി. തഥാ കാമക്രിയസ്സാതി ജവനകിച്ചവസേന ഹസനസ്സ ആവജ്ജനകിച്ചവസേന വോട്ഠബ്ബനസ്സ ജവനകിച്ചവസേന മഹാകിരിയസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, ഏതേസം ഛന്നം രാസീനം ആരമ്മണം സിയാ ഭവേയ്യ. രൂപാവചരപുഞ്ഞാനി പഞ്ച തതോ ഛരാസിതോ കാമവിപാകം വജ്ജേത്വാ പഞ്ചന്നം രാസീനം ആരമ്മണാനി ഹോന്തി. തദാ ലോഭമൂലമോഹമൂലവസേന അത്തനാ പടിലദ്ധഝാനാനം അനുസ്സരണകാലേ തസ്സ ദസവിധസ്സ അകുസലസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, തിഹേതുകപടിസന്ധിനോ സത്തസ്സ ഝാനതോ പരിഹീനസ്സ ഝാനം പച്ചവേക്ഖതോ ഝാനാരമ്മണം ദോമനസ്സയുത്തം ഹോതി, തദാ തസ്സ പടിഘദ്വയസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി. കാമക്രിയസ്സാതി ഏകന്തപരിത്താരമ്മണാനി കിരിയാമനോധാതുഹസനാനി വജ്ജേത്വാ ആവജ്ജനകിച്ചവസേന വോട്ഠബ്ബനസ്സ, ജവനകിച്ചവസേന മഹാകിരിയസ്സ ച ആരമ്മണം ഹോതി.

൩൪൩. ആരുപ്പകുസലഞ്ചാപി, തേഭൂമകുസലസ്സ ച മഹാകുസലസ്സ ച അഭിഞ്ഞാകിച്ചവസേന പഞ്ചമരൂപകുസലസ്സ ച ദുതിയചതുത്ഥഅരൂപകുസലസ്സ ച തേഭൂമകക്രിയസ്സാപി വോട്ഠബ്ബനസ്സ മഹാകിരിയസ്സ ച അഭിഞ്ഞാകിച്ചവസേന പഞ്ചമരൂപകിരിയസ്സ ച ദുതിയചതുത്ഥാരുപ്പകിരിയസ്സ ച ആരമ്മണം ഹോതി, ദുതിയാരുപ്പകിരിയസ്സ ച പഠമാരുപ്പകിരിയായ ആരമ്മണേന ¶ ഭവിതബ്ബം, ചതുത്ഥാരുപ്പകിരിയസ്സ ച തതിയാരുപ്പകിരിയായ ആരമ്മണേന ഭവിതബ്ബം, ഏവഞ്ച സതി കഥം പഠമാരുപ്പകുസലം ദുതിയാരുപ്പകിരിയസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, തതിയാരുപ്പകുസലഞ്ച ചതുത്ഥാരുപ്പകിരിയസ്സ ആരമ്മണം ഹോതീതി ചേ വത്തബ്ബം, യദാ പുഥുജ്ജനയോഗീ വാ സേക്ഖോ വാ യോഗീ രൂപസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠഹിത്വാ ആകാസാനഞ്ചായതനസങ്ഖാതം പഠമാരുപ്പസമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ വീതരാഗോ ഹുത്വാ അത്തനാ അധിഗതാ സമാപത്തിയോ ഗഹേത്വാ പുഥുജ്ജനസേക്ഖകാലേ അത്തനാ അനധിഗതം ദുതിയം അരൂപസമാപത്തിം സമാപജ്ജി, തദാ ഖീണാസവകാലേ ¶ സമാപജ്ജിതം ദുതിയം അരൂപകിരിയം പഠമാരുപ്പകുസലം ആരമ്മണം കരോതി, ഏവം പഠമാരുപ്പകുസലം ദുതിയാരുപ്പകിരിയസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി.

യദാ യോഗീ രൂപസമാപത്തിയോ സമാപജ്ജിത്വാ തതോ വുട്ഠഹിത്വാ പഠമാരുപ്പകുസലം ദുതിയാരുപ്പകുസലം തതിയാരുപ്പകുസലഞ്ച സമാപജ്ജിത്വാ ഖീണാസവോ ഹുത്വാ അത്തനാ അധിഗതാ സമാപത്തിയോ ഗഹേത്വാ അത്തനാ അനധിഗതം ചതുത്ഥം അരൂപസമാപത്തിം സമാപജ്ജി, തദാ ചതുത്ഥാരുപ്പകിരിയാ തതിയാരുപ്പകുസലം ആരമ്മണം കരോതി, ഏവം ചതുത്ഥാരുപ്പകിരിയസ്സ തതിയാരുപ്പകുസലം ആരമ്മണം ഹോതി, പച്ഛാ ഖീണാസവകാലേ സമാപജ്ജിതാ രൂപാരൂപസമാപത്തിയോ ഹോന്തി. യഥാ ഹോതി, തഥാ ഏവ അകുസലസ്സപി ആരമ്മണം ഹോതി.

൩൪൪-൭. അരൂപാവചരപാകാനന്തി ജാതിനിദ്ധാരണം, ചതുത്ഥദുതിയാനം അരൂപപാകാനമ്പി ആരമ്മണം ഹോതി, ‘‘ചതുത്ഥദുതിയാന’’ന്തി വത്തബ്ബേ തിയാനം-സദ്ദസ്സ ലോപം കത്വാ ‘‘ചതുത്ഥദൂ’’തി വുത്തം, തദാ ദ്വിന്നം അരൂപപാകാനം പഠമാരുപ്പതതിയാരുപ്പജവനാനി ആരമ്മണാനി ഹോന്തി, ‘‘യസ്സ കുസലസ്സ ഝാനസ്സ യം ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ പടിസന്ധി ഹോതീ’’തി വചനതോ സകസകകുസലാനം ആരമ്മണഭൂതാനി ¶ ആകാസാനഞ്ചായതനആകിഞ്ചഞ്ഞായതനാനി തേസം ദുതിയചതുത്ഥാരുപ്പപാകാനം ആരമ്മണാനി ഹോന്തി, ഏവം അരൂപകുസലം ഇമേസം അട്ഠരാസീനം ആരമ്മണപച്ചയോ ഹോതി. അപരിയാപന്നപുഞ്ഞമ്പി ചതുബ്ബിധലോകുത്തരകുസലമ്പി കാമാവചരതോ കാമാവചരവസേന കുസലസ്സ ഞാണസമ്പയുത്തമഹാകുസലസ്സ ച ക്രിയസ്സ വോട്ഠബ്ബനസ്സ, ഞാണസമ്പയുത്തതോ കിരിയസ്സ ച രൂപതോ രൂപാവചരവസേന പഞ്ചമസ്സ രൂപകുസലസ്സ ച പഞ്ചമസ്സ രൂപകിരിയസ്സ ചാതി ചതുന്നം രാസീനം ആരമ്മണം സദാ ഹോതി, അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ – സേക്ഖാനം ഞാണസമ്പയുത്തമഹാകുസലസ്സ, വോട്ഠബ്ബനസ്സ, പഞ്ചമസ്സ രൂപകുസലസ്സ ച തിവിധം ലോകുത്തരപുഞ്ഞം ആരമ്മണം ഹോതി. ഖീണാസവസ്സ വോട്ഠബ്ബനസ്സ, ഞാണസമ്പയുത്തമഹാകിരിയസ്സ, പഞ്ചമസ്സ രൂപകിരിയസ്സ ച അരഹത്തപുഞ്ഞം ആരമ്മണം ഹോതി. യഥാ തഥാ ഏവ സബ്ബം അകുസലം കാമാവചരതോ കാമാവചരവസേന കുസലസ്സ മഹാകുസലസ്സ, ക്രിയസ്സ ഹസനവോട്ഠബ്ബനമഹാകിരിയസ്സ ച രൂപാവചരതോ പന രൂപാവചരവസേന പഞ്ചമസ്സ രൂപകുസലസ്സ, പഞ്ചമസ്സ രൂപകിരിയസ്സ ച ആരമ്മണം ഹോതി, യഥാ തഥാ ഏവ സബ്ബസ്സ അകുസലസ്സ ച കാമാവചരവിപാകാനം തദാരമ്മണകിച്ചവസേന ഏകാദസന്നഞ്ചാതി ഛന്നം രാസീനം ആരമ്മണം ഭഗവതാ ഈരിതം.

൩൪൮-൩൫൨. വിപാകാരമ്മണം ¶ കാമേ സബ്ബം വിപാകാരമ്മണം കാമാവചരതോപി കാമാവചരവസേനപി കുസലസ്സ മഹാകുസലസ്സ, ക്രിയസ്സ ഹസനവോട്ഠബ്ബനമഹാകിരിയസ്സ ച രൂപാവചരതോ ചേവ രൂപാവചരവസേന ച ഏവ പഞ്ചമസ്സ രൂപകുസലസ്സ, പഞ്ചമസ്സ രൂപകിരിയസ്സ ച കാമാവചരപാകാനം കാമാവചരവിപാകാനം ഏകാദസന്നഞ്ച തഥേവ അകുസലസ്സ ച ഛന്നം രാസീനം ആരമ്മണം ഹോതി. രൂപേ വിപാകാരമ്മണം കാമാവചരതോപി ച കാമാവചരവസേനപി ച കുസലസ്സ മഹാകുസലസ്സ ¶ , ക്രിയസ്സ ച വോട്ഠബ്ബനമഹാകിരിയസ്സ ച രൂപാവചരതോ ചേവ രൂപാവചരവസേന ച ഏവ കുസലസ്സ ച അപുഞ്ഞസ്സ ചാതി പഞ്ചന്നം രാസീനം ഗോചരോ ഹോതി, അരൂപാവചരപാകേസു അയം നയോ ഭഗവതാ മതോ. വട്ടേ ന പരിയാപന്നാ നപ്പവിട്ഠാതി അപരിയാപന്നാ, തേസം പുഗ്ഗലാനം പാകാപി കാമതോ കാമാവചരവസേന കുസലസ്സ ഞാണസമ്പയുത്തമഹാകുസലസ്സ, ക്രിയസ്സ ച വോട്ഠബ്ബനഞാണസമ്പയുത്തമഹാകിരിയസ്സ ച രൂപതോപി രൂപാവചരവസേനപി കുസലസ്സ പഞ്ചമസ്സ രൂപകുസലസ്സ, ക്രിയസ്സ ച പഞ്ചമസ്സ രൂപകിരിയസ്സ ച ഏവം ആരമ്മണം ഹോതീതി. ഏത്ഥായമധിപ്പായോ അപരിയാപന്നപുഞ്ഞേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

൩൫൩-൬. കാമേ ഇദം സബ്ബകിരിയചിത്തം കാമാവചരതോപി ച കാമാവചരവസേനപി ച കുസലസ്സ മഹാകുസലസ്സ, ക്രിയസ്സ ച ഹസനവോട്ഠബ്ബനമഹാകിരിയസ്സ ച രൂപാവചരതോ ചേവ രൂപാവചരവസേന ച ഏവ കുസലസ്സ പഞ്ചമസ്സ രൂപകുസലസ്സ, ക്രിയസ്സ ച പഞ്ചമസ്സ രൂപകിരിയസ്സ ച ഏകാദസകാമാവചരപാകസ്സ ച തഥേവ അകുസലസ്സ ച ഏതേസം ഛന്നം രാസീനം ആരമ്മണം ഹോതി. യം ക്രിയാമാനസം രൂപേ രൂപാവചരേ യം കിരിയാമാനസം, കാമപാകം തതോ വിനാ തതോ രാസിതോ കാമപാകം വിനാ വജ്ജേത്വാ പഞ്ചന്നം പന രാസീനം ആരമ്മണം ഹോതി. കാമാവചരതോ കാമാവചരവസേന കിരിയസ്സ വോട്ഠബ്ബനമഹാകിരിയസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, ഹസനം ഏകന്തപരിത്താരമ്മണത്താ രൂപകിരിയം ആരമ്മണം ന കരോതി. ക്രിയാചിത്തം പനാരുപ്പേ അരൂപകിരിയാചിത്തം പന തേസം പഞ്ചന്നം ഏവ ച രാസീനം ആരുപ്പക്രിയസ്സാപി പഠമാരുപ്പകിരിയം ദുതിയാരുപ്പകിരിയസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, തതിയാരുപ്പകിരിയം ചതുത്ഥാരുപ്പകിരിയസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി. ഇതി ഛന്നം രാസീനം ഗോചരോ ഹോതിയേവ.

൩൫൭-൮.

രൂപം ¶ ചതുസമുട്ഠാനം, രൂപാരമ്മണസഞ്ഞിതം;

കാമാവചരപുഞ്ഞസ്സ, തഥേവ കുസലസ്സ ച;

അഭിഞ്ഞാദ്വയചിത്തസ്സ, കാമപാകക്രിയസ്സ ച.

ദ്വിചക്ഖുവിഞ്ഞാണമനോധാതുദ്വയസന്തീരണത്തയമഹാപാകസ്സ ¶ ച കാമകിരിയസ്സ ചാതി ഏകാദസവിധസ്സ കാമകിരിയസ്സ ച ഛന്നം ഏതേസം രാസീനം ആരമ്മണപച്ചയോ ഹോതി.

൩൫൯-൩൬൦. നിബ്ബാനാരമ്മണം കാമരൂപാവചരതോ കാമരൂപാവചരവസേന സേക്ഖാനം ഞാണസമ്പയുത്തമഹാകുസലസ്സ, രൂപാവചരവസേന പഞ്ചമസ്സ രൂപകുസലസ്സ ച കാമരൂപകിരിയസ്സ ച ഖീണാസവാനം വോട്ഠബ്ബനഞാണസമ്പയുത്തമഹാകിരിയസ്സ ച പഞ്ചമരൂപകിരിയസ്സ ച ഉഭയസ്സാപി ചിത്തസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി. അപരിയാപന്നതോ ചേവ ലോകുത്തരവസേന ച ഏവ ഫലസ്സ, കുസലസ്സ ച ഏതേസം ഛന്നം രാസീനം ആരമ്മണപച്ചയോ ഹോതി.

൩൬൧-൨. നാനപ്പകാരകം സബ്ബം, പഞ്ഞത്താരമ്മണം പന തേഭൂമകസ്സ പുഞ്ഞസ്സ മഹാകുസലസ്സ, സുദ്ധഝാനസ്സ പഞ്ചവിധസ്സ രൂപകുസലസ്സ, പഠമാരുപ്പതതിയാരുപ്പകുസലസ്സ ച തഥേവ അകുസലസ്സ ച രൂപാരൂപവിപാകസ്സ സബ്ബസ്സ രൂപവിപാകസ്സ, പഠമാരുപ്പതതിയാരുപ്പവിപാകസ്സ ച തേഭൂമകക്രിയസ്സ ച ഹസനവോട്ഠബ്ബനമഹാകിരിയസ്സ സബ്ബസ്സ രൂപകിരിയസ്സ, പഠമാരുപ്പതതിയാരുപ്പകിരിയസ്സ ചാതി നവന്നം പന രാസീനം ആരമ്മണപച്ചയോ ഹോതി.

൩൬൩-൪. രൂപാരമ്മണികാ ദ്വേ തു ദ്വേ ചിത്തുപ്പാദാ രൂപാരമ്മണികാ, ദ്വേ ദ്വേ സദ്ദാദിഗോചരാ ദ്വേ ദ്വേ ചിത്തുപ്പാദാ സദ്ദാരമ്മണാദിഗോചരാ, തയോ മനോധാതുസങ്ഖാതാ ചിത്തുപ്പാദാ പഞ്ചാരമ്മണികാ നാമ മതാ ഭഗവതാ. ഇധ ഇമസ്മിം കാമാവചരാധികാരേ ¶ ഏകചത്താലീസേവ ചിത്തുപ്പാദാ ഛളാരമ്മണികാ മതാ. അയം കാമാവചരചിത്താനം ആരമ്മണക്കമോ.

൩൬൫-൯. പഞ്ചാഭിഞ്ഞാ വിവജ്ജേത്വാ, രൂപാരൂപാ അനാസവാ ഇമേ സബ്ബേ ചിത്തുപ്പാദാ ധമ്മാരമ്മണഗോചരാ ഹോന്തി. പഠമാരുപ്പകുസലം ദുതിയാരുപ്പചേതസോ കുസലസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, ദുതിയാരുപ്പചേതസോ വിപാകസ്സ ച ആരമ്മണം ഹോതി, ദുതിയാരുപ്പചേതസോ കിരിയസ്സ ച ആരമ്മണം ഹോതി. ദുതിയാരുപ്പചേതസോ കിരിയസ്സ പഠമാരുപ്പകുസലാരമ്മണഭാവേ കാരണം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. പഠമാരുപ്പപാകോയം, ദുതിയാരുപ്പചേതസോ കുസലസ്സ ച ദുതിയാരുപ്പചേതസോ വിപാകസ്സ ച ദുതിയാരുപ്പചേതസോ കിരിയസ്സ ച ആരമ്മണം ന ഹോതി. ഹി കസ്മാ? തേസം ദുതിയാരുപ്പകുസലവിപാകകിരിയാനം പഠമാരുപ്പകുസലാരമ്മണത്താ. പഠമം തു ക്രിയാചിത്തം പഠമം കിരിയാചിത്തം പന ദുതിയാരുപ്പചേതസോ പുഞ്ഞസ്സ ആരമ്മണം ന ഹോതി. ദുതിയാരുപ്പചേതസോ വിപാകസ്സ ആരമ്മണം ന ¶ ഹോതി. രൂപാരൂപഭവേസു ഹി ഖീണാസവാ വിപാകചിത്താനി ചുതിവസേന സകസകകുസലാനം ആരമ്മണം കരോന്തി. പഠമം തു ക്രിയാചിത്തം പന ദുതിയാരുപ്പചേതസോ കിരിയസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി. ഇതി ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ചിത്താനം ആരമ്മണുപ്പത്തി വിഭാവിനാ ധീരേന ഞേയ്യാ.

൩൭൦-൩. പുഥുജ്ജനസ്സ സേക്ഖസ്സ, അരൂപാരമ്മണം ദ്വിധാ ദ്വിപ്പകാരം കുസലം കുസലസ്സ ദുതിയാരുപ്പകുസലസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, തം പഠമാരുപ്പകുസലം ദുതിയാരുപ്പവിപാകസ്സ ആരമ്മണം സിയാ ഭവേയ്യ. ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ, പഠമാരുപ്പമാനസം ആരമ്മണം തിധാ തിപ്പകാരം ഹോതി. ഇതി വചനം മഹേസിനാ വുത്തം. ക്രിയസ്സാപി ദുതിയാരുപ്പകിരിയസ്സാപി പഠമാരുപ്പകിരിയാ ആരമ്മണം ഹോതി. കുസലമ്പി പഠമാരുപ്പകുസലമ്പി ദുതിയാരുപ്പകിരിയസ്സ ച ആരമ്മണം ഹോതി. കുസലം ¶ പഠമാരുപ്പകുസലം ദുതിയാരുപ്പവിപാകസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പഠമാരുപ്പമാനസം ആരമ്മണം തിധാ ഹോതി. തതിയാരുപ്പചിത്തമ്പി ചതുത്ഥാരുപ്പചേതസോ കുസലസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി, ചതുത്ഥാരുപ്പചേതസോ വിപാകസ്സ ച തം ആരമ്മണം ഹോതി. ഏവമേവ യഥാ പഠമാരുപ്പമാനസം ആരമ്മണം ദ്വിധാ ഹോതി, ഏവമേവ തഥാ തതിയാരുപ്പചിത്തം ആരമ്മണം ദ്വിധാ ഹോതി. യഥാ പഠമാരുപ്പമാനസം ആരമ്മണം തിധാ ഹോതി, ഏവമേവ തഥാ തതിയാരുപ്പചിത്തം ആരമ്മണം തിധാ സിയാ.

൩൭൪. യം യം പന ഇധാരബ്ഭ ഇധ ഇമസ്മിം അധികാരേ യം യം ഗോചരം ആരബ്ഭ പടിച്ച യേ യേ ചിത്തുപ്പാദാ ജായന്തി, സോ സോ ഗോചരോ തേസഞ്ച തേസഞ്ച ചിത്തുപ്പാദാനം ആരമ്മണപച്ചയോ ഹോതി.

൩൭൫. യോ പന നരോ ഇമസ്സ അഭിധമ്മാവതാരസ്സ കിര പാരം ദുത്തരം ഇധ ഇമസ്മിം ലോകേ ഉത്തരതി, സോ നരോ അഭിധമ്മമഹണ്ണവേ പാരം ദുത്തരം ഉത്തരം ഉത്തരതി ഏവ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

ആരമ്മണവിഭാഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഛട്ഠോ പരിച്ഛേദോ.

൭. സത്തമോ പരിച്ഛേദോ

വിപാകചിത്തപ്പവത്തിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൩൭൬.

അനന്തഞാണേന ¶ നിരങ്ഗണേന,

ഗുണേസിനാ കാരുണികേന തേന;

വുത്തേ വിപാകേ മതിപാടവത്ഥം,

വിപാകചിത്തപ്പഭവം സുണാഥ.

യേന ¶ ജിനേന അനന്തഞാണേന നിക്കിലേസേന ഗുണേസിനാ കാരുണികേന തേന ജിനേന വുത്തേ വിപാകസ്മിം മതിപാടവത്ഥം മതിഛേകഭാവത്ഥായ വിപാകചിത്തപ്പഭവം മയാ ഭണമാനം വിപാകചിത്തപ്പവത്തിം തുമ്ഹേ സുണാഥ.

൩൭൭. ഏകൂനതിംസ കമ്മാനി, പാകാ ദ്വത്തിംസ ഭഗവതാ ദസ്സിതാ, കമ്മാനി തീസു ദ്വാരേസു ദിസ്സരേ, വിപാകാ ഛസു ദ്വാരേസു ദിസ്സന്തി.

൩൭൮-൯. കുസലം കാമലോകസ്മിം കാമലോകമ്ഹി കുസലം പവത്തേ, പടിസന്ധിയഞ്ച തംതംപച്ചയമാഗമ്മ തംതംപച്ചയം പടിച്ച. സോ സോ പച്ചയോ തംതംപച്ചയോ, ‘‘തതപച്ചയോ’’തി വത്തബ്ബേ നിഗ്ഗഹീതാഗമവസേന ‘‘തംതംപച്ചയോ’’തി വുത്തം. വിച്ഛാകമ്മധാരയസമാസോയം. വിവിധം ഫലം ദദാതി. ഏകായ ചേതനായ ഏകാ പടിസന്ധി ഭഗവതാ പകാസിതാ. നാനാകമ്മേഹി നാനാ പടിസന്ധിയോ ച ഭവന്തി.

൩൮൦-൧. തിഹേതുകം തു യം കമ്മം തിഹേതുകം യം കമ്മം പന കാമാവചരസഞ്ഞിതം തിഹേതുകം വിപാകം ദുഹേതുഞ്ച വിപാകം അഹേതുഞ്ച വിപാകം ദേതി. ദുഹേതുകം തു യം കമ്മം ദുഹേതുകം യം കമ്മം പന, തം കമ്മം തിഹേതുകം വിപാകം ന ദേതി, അത്തനോ വിപാകം ദുഹേതുഞ്ച അഹേതുഞ്ച ദേതി.

൩൮൨-൩. തിഹേതുകേന ¶ കമ്മേന, പടിസന്ധി തിഹേതുകാ ഹോതി, ദുഹേതുകാപി പടിസന്ധി ഹോതേവ, അഹേതുകാ പടിസന്ധി നേവ ഹോതി, ഉക്കട്ഠതിഹേതുകകമ്മേന തിഹേതുകാ പടിസന്ധി, ഓമകതിഹേതുകകമ്മേന ദുഹേതുകാ പടിസന്ധി ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ദുഹേതുകേന കമ്മേന ദുഹേതുകാ പടിസന്ധി, അഹേതുകാപി പടിസന്ധി ഹോതേവ, തിഹേതുകാ പടിസന്ധി നേവ ഹോതി. ഉക്കട്ഠദുഹേതുകകമ്മേന ദുഹേതുകാ പടിസന്ധി, ഓമകദുഹേതുകകമ്മേന അഹേതുകാ പടിസന്ധി ഹോതീതി അധിപ്പായോ.

൩൮൪. അസങ്ഖാരകമ്മം ¶ അസങ്ഖാരവിപാകം ദേതി, സസങ്ഖാരവിപാകമ്പി ദേതി, സസങ്ഖാരകമ്മം സസങ്ഖാരഫലം, തഥാ അസങ്ഖാരഫലം ദേതി.

൩൮൫. ഏകായ ചേതനായേത്ഥ ഏത്ഥ ഏതാസു ചേതനാസു ഏകായ കുസലായ ചേതനായ സോളസവിധാ വിപാകചിത്താനി ഭവന്തി. ഇതി വചനം ജിനോ പകാസയേ.

൩൮൬-൯൨. വേദനാപരിവത്തനം ആരമ്മണേന ഹോതേവ, തദാരമ്മണചിത്തമ്പി ജവനേന നിയാമിതം, സോമനസ്സയുത്തേ കുസലേ ജവനേ ജവിതേ തദാരമ്മണമ്പി സോമനസ്സയുത്തമേവ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഉപേക്ഖായുത്തകുസലേപി ഏസേവ നയോ. കാമാവചരചിത്തേന കുസലേനാദിനാ പഠമേന കുസലേന തുല്യേന വിപാകചിത്തേന. തതിയാവിസേസനം. യേന സത്തേന ഗഹിതാ പടിസന്ധി ചേ യദി, ഇട്ഠേ ബലവാരമ്മണേ മനാപേ അതിമഹന്താരമ്മണേ തസ്സ സത്തസ്സ ചക്ഖുസ്സ ചക്ഖുപസാദസ്സ ആപാഥം പാകടഭാവം ആഗതേ സതി മനോധാതുയാ തായ ഭവങ്ഗസ്മിം ആവട്ടിതേ ഭവങ്ഗസോതേ ഛിന്ദിതേ സതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണകാദീസു വീഥിചിത്തേസു ജാതേസു പഠമം കുസലം കാമമാനസം ജവനം ഹുത്വാ ജായതേ. സത്തക്ഖത്തുവാരാനി ജവിത്വാന പഠമേ മഹാകുസലേ ഗതേ തദേവ തം ഏവ ഇട്ഠം ആരമ്മണം കത്വാ തേനേവ പഠമമഹാകുസലേന സദിസം തദാരമ്മണവിപാകചിത്തം. സന്ധിയാ തുല്യതോ പടിസന്ധിയാ തുല്യഭാവേന മൂലഭവങ്ഗന്തി മൂലഭവങ്ഗം നാമ ഭഗവതാ പവുച്ചതേ. തഞ്ച തദാരമ്മണചിത്തം സന്തീരണം സോമനസ്സയുത്തം സന്തീരണം ദസ്സനം സമ്പടിച്ഛനം ഏത്ഥ ഏതസ്മിം വീഥിചിത്തേ ഗണനൂപഗചിത്താനി ഗണനം ഉപഗതാനി ചിത്താനി ചത്താരി ഏവ ഭവന്തി.

൩൯൩-൪. യദാ ഹി ദുതിയം ചിത്തം, കുസലം ജവനം യദാ യസ്മിം കാലേ തസ്സേവ സോമനസ്സതിഹേതുനോ പുഗ്ഗലസ്സ ദുതിയം ¶ കുസലം ചിത്തം ജവനം ഹോതി, തദാ തസ്മിം കാലേ തേന ജവനേന തുല്യവിപാകം തദാരമ്മണം. തസ്സ സന്ധിയാ അസമാനത്താ തസ്സ തദാരമ്മണചിത്തസ്സ സന്ധിയാ അസമാനത്താ ¶ ദ്വേ നാമാനി അസ്സ വിപാകചിത്തസ്സ അനേന വിപാകചിത്തേന ലബ്ഭരേ ലബ്ഭന്തി, ‘‘ആഗന്തുകഭവങ്ഗ’’ന്തി നാമം ‘‘തദാരമ്മണക’’ന്തി ച നാമം ഇതി ദ്വേ നാമാനി ലബ്ഭന്തി.

൩൯൫-൬. യദാ തസ്സേവ പുഗ്ഗലസ്സ തതിയം പുഞ്ഞം ജവനം ഹോതി, തദാ തേന ജവനേന സദിസം തതിയം പാകം തദാരമ്മണികം സിയാ. ഇദം വിപാകചിത്തം ആഗന്തുകഭവങ്ഗന്തി ആഗന്തുഭവങ്ഗം നാമ ഭഗവതാ വുച്ചതേ, പുരിമാനി ച പഞ്ച വിപാകചിത്താനി ഇമിനാ പന തതിയവിപാകേന പന സദ്ധിം ഛ ചിത്താനി ഹോന്തി.

൩൯൭-൮. യദാ ചതുത്ഥം കുസലം ജവനം ഹോതി, തദാ തേന ജവനേന തുല്യം ചതുത്ഥവിപാകം തദാരമ്മണഭാവം വജേ ഗച്ഛേയ്യ. ചതുത്ഥവിപാകം ആഗന്തുകഭവങ്ഗം തദാരമ്മണനാമകം ഹോതി, പുരിമാനി ഛ പാകാനി ഇമിനാ സഹ ചതുത്ഥപാകേന സത്ത ചിത്താനി ഹോന്തി.

൩൯൯-൪൦൩. യദാ യസ്മിം കാലേ തസ്മിം ചക്ഖുദ്വാരേ ഇട്ഠമജ്ഝത്താരമ്മണം പന തഥാ ആപാഥം ആഗച്ഛതി ച, തദാ വുത്തനയേന ആവജ്ജനദസ്സനസമ്പടിച്ഛനചിത്തേസു ജാതേസു ഇധ ഇമസ്മിം മജ്ഝത്താരമ്മണേ ആരമ്മണവസേന വേദനാ പരിവത്തതി, തസ്മാ ഉപേക്ഖാസഹഗതം സന്തീരണം മനോ ഹോതി. ഉപേക്ഖാസഹഗതേസു ഏവ ചതൂസുപി ജവനേസു ജവിതേസു തേഹി ജവനേഹി തുല്യാനി ചത്താരി വിപാകചിത്താനി ജായരേ. അച്ചന്തം ഏകന്തേന വേദനായ ഉപേക്ഖാവേദനായ പുരിമേഹി സോമനസ്സസഹഗതേഹി ചിത്തേഹി അസമാനത്താ ചത്താരി ചിത്താനി നാമതോ പിട്ഠിഭവങ്ഗാനി നാമ ഹോന്തി, പിട്ഠിഭവങ്ഗാനി സോമനസ്സവിപാകാനം പച്ഛാഭാഗേ ഭവങ്ഗാനീതി അത്ഥോ. ഇമാനി ¶ ഉപേക്ഖാസഹഗതാനി പഞ്ച വിപാകാനി പുരിമേഹി സത്തഹി വിപാകേഹി സദ്ധിം ദ്വാദസ വിപാകാനി ഭവന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ വിനിദ്ദിസേ.

൪൦൪-൬. യഥാ ചക്ഖുദ്വാരേ ദ്വാദസ വിപാകാനി ഹോന്തി, തഥാ ഏവം സോതാദീസു ദ്വാരേസുപി ദ്വാദസ പാകാനി ഹോന്തി. ഇതി വചനം ധീരോ നിദ്ദിസേ, ഇമേ മയാ വുത്താ വിപാകാ സമസട്ഠി ഭവന്തി. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ഏകായ ചേതനായ കമ്മേ ആയൂഹിതേ പവത്തിതേ സമസട്ഠി വിപാകാനി ഉപ്പജ്ജന്തി, ഇമസ്മിം വചനേ സംസയോ നത്ഥി. ഗഹിതാഗ്ഗഹണേനേത്ഥ ഏത്ഥ ഏതേസു വിപാകേസു ഗഹിതാനം വിപാകാനം അഗ്ഗഹണേന ചക്ഖുദ്വാരേ ദ്വാദസ പാകാ, സോതവിഞ്ഞാണകാദീനി ചത്താരി ചാതി സോളസ പാകാനി ഹോന്തി.

൪൦൭-൧൧. ഏകേന ¶ തിഹേതുകകുസലേന അസങ്ഖാരികേന കമ്മേന ആയൂഹിതേ യഥാ, ഏവമേവ സസങ്ഖാരതിഹേതുകകുസലേനാപി അസങ്ഖാരസസങ്ഖാരഉപേക്ഖാസഹഗതേഹിപി കുസലേഹി കമ്മേ ആയൂഹിതേ പവത്തിതേ തേസം തിണ്ണം കുസലാനം വിപാകേഹി തീഹിപി ദിന്നായ പടിസന്ധിയാ ഏസേവ നയോ പണ്ഡിതേന ജാനിതബ്ബോ. ഇധ ഇമസ്മിം ഉപേക്ഖാസഹഗതദ്വയേ ഇട്ഠമജ്ഝത്തഗോചരസ്സ വസേന വിപാകചിത്തപ്പവത്തിം പഠമം ദസ്സേത്വാ ദസ്സേതബ്ബാഥ പച്ഛാ തു, ഇട്ഠസ്മിം ഗോചരേ ഇധ അഥ പച്ഛാ മയാ വുത്തചിത്തപ്പവത്തിതോ പച്ഛാകാലേ പന ഇധ ഇമസ്മിം ഇട്ഠഗോചരേ ഏകേകസ്മിം പന ദ്വാദസ ദ്വാദസ പാകാ പണ്ഡിതേന ദസ്സേതബ്ബാ. ഗഹിതാഗ്ഗഹണേനേത്ഥ ഏത്ഥ ഏതേസു വിപാകേസു ഗഹിതാനം വിപാകാനം അഗ്ഗഹണേന സോളസ പാകചിത്താനി ഹോന്തി. പുബ്ബേ കാലേ മയാ വുത്തനയേനേവ സബ്ബം വചനം അസേസതോ അസേസഭാവേന പണ്ഡിതേന ഞേയ്യം.

൪൧൨-൪. തിഹേതുകേന കമ്മേന, പടിസന്ധി തിഹേതുകാ ഭവതി, ഇതി അയം വാരോ ഏത്താവതാ ഏത്തകേന വചനേന മയാ ¶ വുത്തോ. ഏകം കമ്മം ഏകസ്മിം ഭവേ ഏകം പടിസന്ധിം ജനേതി, തതോ പടിസന്ധിതോ അപരം അഞ്ഞം ദുതിയം പടിസന്ധിം ന ജനേതി, പവത്തിയം അനേകാനി വിപാകാനി സഞ്ജനേതി. ഹി സച്ചം ‘‘ഏകം കമ്മ’’ന്തിആദികം വചനം. ഏകസ്മാ ബീജാ ഏകതോ ബീജതോ ഏകം അങ്കുരം ജായതി, അസ്സ ബീജസ്സ ബഹൂനി ഫലാനി ഹേതുപ്പവത്തിതോ സലിലാദിഹേതുപ്പത്തിയാ ഹോന്തി.

൪൧൫-൨൧. ദുഹേതുകേന കമ്മേന, പടിസന്ധി ദുഹേതുകാ ഹോതി, ഇതി വചനം അയം വാരോ അനുപുബ്ബേന അനുപടിപാടിയാ ആഗതോ. ഇധ ഇമസ്മിം അധികാരേ ദുഹേതുകേന പുഞ്ഞേന സോമനസ്സയുത്തേന അസങ്ഖാരികേന ചിത്തേന കമ്മേ ആയൂഹിതേ പന ദുഹേതുകേന സോമനസ്സയുത്തകുസലേന തുല്യേന പാകേന യേന സത്തേന ഗഹിതാ പടിസന്ധി ചേ, ഇട്ഠേ ആരമ്മണേ തസ്സ സത്തസ്സ ചക്ഖുദ്വാരേ ആപാഥം ആഗതേ സോമനസ്സയുത്തേ ഞാണഹീനേ കുസലമാനസേ തസ്മിം ദുഹേതുകേ സത്തക്ഖത്തും ജവിത്വാന ഗതേ തം ഏവ ആരമ്മണം കത്വാ തദനന്തരം തസ്സ ജവനസ്സ അനന്തരം തംസരിക്ഖകം തേന ജവനേന സദിസം ഏകന്തം അസങ്ഖാരികമാനസം ജായതി. തന്തി തം ചിത്തം മൂലഭവങ്ഗന്തി മൂലഭവങ്ഗം നാമ തദാരമ്മണമിച്ചപി തദാരമ്മണം നാമ ഉഭയമ്പി നാമം തസ്സേവ നാമം തസ്സ ചിത്തസ്സ ഏവ നാമം. ഇതി ഏവം ഇമിനാ പകാരേന ഭഗവതാ പരിദീപിതം. ദുഹേതുകേ സസങ്ഖാരേ കുസലേ ജവനേ ജവിതേപി ച തംസമം തേന ചിത്തേന സദിസം ആഗന്തുകസങ്ഖാതം തദാരമ്മണമാനസം ഹോതി.

൪൨൨-൯. തഥേവ ച തഥാ ഏവ ച ഇട്ഠമജ്ഝത്തഗോചരേ ദുഹേതൂനം ദ്വിന്നം ഉപേക്ഖായുത്താനം ജവനാനം ¶ അനന്തരം താദിസാനി തേഹി ജവനേഹി സദിസാനി ദ്വേ തദാരമ്മണമാനസാനി ജായന്തേ, തേസം തദാരമ്മണമാനസാനം ‘‘പിട്ഠിഭവങ്ഗ’’ന്തി നാമം, ‘‘ആഗന്തുകഭവങ്ഗ’’ന്തി ച നാമം ഹോതി. സന്തീരണദ്വയഞ്ചേവ ദസ്സനം ¶ സമ്പടിച്ഛനം ഇമാനി ദ്വേ ഭവങ്ഗാനി ചാതി അട്ഠ വിപാകാ ചക്ഖുദ്വാരേ ഹോന്തി. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പഞ്ചസു ദ്വാരേസുപി ച അട്ഠ അട്ഠ വിപാകേ കത്വാ പവത്തിയം ചത്താലീസ വിപാകാനി ഭവന്തി. ഗഹിതാഗ്ഗഹണേനേത്ഥ, ചക്ഖുദ്വാരേ പനട്ഠ ച ഏത്ഥ ഏതേസു വിപാകേസു ഗഹിതാനം വിപാകാനം അഗ്ഗഹണേന ചക്ഖുദ്വാരേ അട്ഠ ച വിപാകാ സോതഘാനാദിനാ വിപാകേന സദ്ധിം ദ്വാദസ ഏവ വിപാകാനി ഭവന്തി. ഏകായ ചേതനായേവം ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ഏകായ ചേതനായ കമ്മേ ആയൂഹിതേ പവത്തിതേ പന സതി ദ്വാദസേവ വിപാകാനി ഭവന്തി. ഇതി വചനം വിജിതകുസലയുദ്ധസങ്ഗാമേന പകാസിതം ദേസിതം. ദുഹേതുകത്തയേനാപി, സേസേന സദിസേന തു മയാ വുത്തതോ ദുഹേതുതോ സേസേന ദുഹേതുകത്തയേനാപി സദിസേന പാകേന ആദിന്നസന്ധിനോ ഗഹിതപടിസന്ധികസ്സ സത്തസ്സ ഏവം നയോ മതോ കഥിതോ നിരങ്ഗണേന. ദുഹേതുകേന കമ്മേന ദുഹേതുകാ പടിസന്ധി ഹോതി. ഇതി അയം വാരോ ച ഏത്താവതാ ഏത്തകേന വചനേന മയാ വുത്തോ.

൪൩൦-൮. ദുഹേതുകേന കമ്മേന അഹേതുകാ പടിസന്ധി ഹോതി, ഇതി അയം വാരോ അനുപുബ്ബേന പടിപാടിയാ ആഗതോ. തേസു ചതൂസുപി ദുഹേതുകേസു കുസലേസു ചിത്തേസു അഞ്ഞതരേനേവ ഹേതുകേന കമ്മേ ആയൂഹിതേ പവത്തിതേ സതി തസ്സേവ ദുഹേതുകസ്സ കുസലജവനസ്സ പാകഭൂതായ ഉപേക്ഖാസഹഗതാഹേതുകായ മനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ ആദിന്നപടിസന്ധിനോ സത്തസ്സ സാ പടിസന്ധി കമ്മസദിസാ നാമ ന വത്തബ്ബാ പണ്ഡിതേഹി. ഹി സച്ചം ‘‘പടിസന്ധി ന വത്തബ്ബാ’’തിആദികം വചനം. കമ്മം ദുഹേതുകം ഹോതി, പടിസന്ധി അഹേതുകാ ഹോതി. തസ്സ ദേഹിനോ സത്തസ്സ വുഡ്ഢിമുപേതസ്സ വുഡ്ഢിം ഉപഗതസ്സ ചക്ഖുദ്വാരേ പന ഇട്ഠമജ്ഝത്തഗോചരേ ആപാഥമാഗതേ സതി ദുഹേതുകാനം ചതുന്നം പുഞ്ഞാനം യസ്സ കസ്സചി ¶ ജവനസ്സ അവസാനമ്ഹി ഇദം അഹേതുകം മനോ തദാരമ്മണഭാവേന ജായതി. ഏത്ഥ ഏതസ്മിം വചനേ സംസയോ സന്ദേഹോ നത്ഥി, തം അഹേതുകചിത്തം മൂലഭവങ്ഗഞ്ച തദാരമ്മണമേവ ച ഹോതി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണകാദീസുപി വീഥിചിത്തേസു ജാതേസു ഉപേക്ഖാസഹഗതംയേവ സന്തീരണമ്പി ച ഹോതി. തേസു ഏകം ഠപേത്വാന, ഗഹിതാഗ്ഗഹണേനിധ തേസു ദ്വീസു സന്തീരണതദാരമ്മണകിച്ചേസു വിപാകേസു ഏകം സന്തീരണകിച്ചം തദാരമ്മണകിച്ചം തം ചിത്തം ഠപേത്വാ ഗഹിതാനം വിപാകാനം അഗ്ഗഹണേന ഇധ ഇട്ഠമജ്ഝത്താരമ്മണേ ഗണനൂപഗചിത്താനി തീണിയേവ ഭവന്തി.

൪൩൯-൪൧. ഇട്ഠേ ആരമ്മണേ ചക്ഖു-ദ്വാരേ ആപാഥമാഗതേ തദാ സന്തീരണഞ്ചേവ സോമനസ്സയുത്തംയേവ ¶ ഹോതി, തദാരമ്മണമാനസഞ്ച സോമനസ്സയുത്തംയേവ ഹോതി, തേസു സന്തീരണതദാരമ്മണകിച്ചേസു വിപാകേസു ഏകേകം സന്തീരണകിച്ചം, തദാരമ്മണകിച്ചം വാ ചിത്തം ഗഹേത്വാ പുരിമാനി ച തീണി ചത്താരി ഏവ വിപാകാനി ഭവന്തി. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പഞ്ചസു ദ്വാരേസുപി ചത്താരി ചത്താരി വിപാകചിത്താനീതി പവത്തിയം വിപാകാനി വീസതി ചിത്താനി ഹോന്തി.

൪൪൨-൮. ചക്ഖുദ്വാരേ തു ചത്താരി, ഗഹിതാഗ്ഗഹണേനിധ ഗഹിതാനം വിപാകാനം അഗ്ഗഹണേന ചക്ഖുദ്വാരേ പന ചത്താരി വിപാകാനി ഇധ ഇമസ്മിം ഇട്ഠാരമ്മണേ സോതഘാനാദിനാ വിപാകേന സദ്ധിം അഹേതുകം അട്ഠകം ഹോതി ഏവ. അഹേതുകപടിസന്ധിസ്സ സത്തസ്സ ദുഹേതുകം, തിഹേതുകം വാ തദാരമ്മണം ന ഭവേ ന ഭവേയ്യ, ദുഹേതുപടിസന്ധിനോ സത്തസ്സ തിഹേതുകം തദാരമ്മണം ന ഭവേ. ജാതാ സുഗതിയം യേന, പാകേന പടിസന്ധി തു സുഗതിയം യേന പാകേന പടിസന്ധി ജാതാ, തേന വിപാകേന തുല്യമ്പി, ഹീനം വാ തേസം തദാരമ്മണം ഭവേയ്യ. മനുസ്സലോകം സന്ധായ, വുത്തഞ്ചാഹേതുകട്ഠകം സുഗതിയം അഹേതുകട്ഠകഞ്ച മനുസ്സലോകഞ്ച സന്ധായ പടിച്ച കാരണം ¶ കത്വാ മയാ വുത്തം. ചതൂസുപി അപായേസു പന അപേതോ അയോ പതിട്ഠാ ഏതേഹീതി അപായോ, തേസു. പവത്തേ അഹേതുകം അട്ഠകം ആപായികേഹി ലബ്ഭതി. ഥേരോ നേരയികാനം തു, ധമ്മം ദേസേതി വസ്സതി ഥിരോ ഥിരകാരധമ്മോ യസ്മിം അത്ഥീതി ഥേരോ, ദുതിയഅഗ്ഗസാവകഭൂതോ ഇദ്ധിമാ മോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ നേരയികാനം നിരയേ ജാതാനം സത്താനം ധമ്മം ദേസേതി വസ്സതി, ‘‘ഉച്ഛങ്ഗേ മം നിസീദിത്വാ’’തിആദീസു വിയ ദേവം വസ്സാപേതീതി അത്ഥോ. ഗന്ധം വായുഞ്ച മാപേതി യദാ, തദാ പന തേസം നേരയികാനം സത്താനം തേഹി നേരയികസത്തേഹി ഥേരം ദിസ്വാ, ധമ്മഞ്ച സുത്വാ, ഗന്ധഞ്ച ഘായിത്വാ ജലം ഉദകഞ്ച പിവതം പിവന്താനം മുദും വായുഞ്ച തേഹി ഫുസതം ഫുസന്താനം തേസം നേരയികസത്താനം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണകാദീനി പഞ്ചപി പുഞ്ഞജാനി ഏവ കുസലവിപാകാനി ഏവ സന്തീരണദ്വയം പുഞ്ഞജം ഏവ കുസലവിപാകം ഏവ പുഞ്ഞജാ ഏവ ഏകാ മനോധാതു ഇതി അട്ഠകം ഹോതി.

൪൪൯-൫൦. അയം താവ കഥാ ‘‘ചക്ഖുവിഞ്ഞാണകാദീനി പുഞ്ഞജാനേവാ’’തിആദികാ അയം കഥാ ഇട്ഠഇട്ഠമജ്ഝത്തഗോചരേ കാമാവചരേ പുഞ്ഞാനം ജവനാനം വസേന മയാ വുത്താ. തദാരമ്മണചേതസോ തദാരമ്മണചിത്തസ്സ യം നിയമത്തം ‘‘തദാരമ്മണമാനസം ജവനേന നിയാമിത’’ന്തിആദിവചനേന മയാ വുത്തം, തം നിയമത്തം കുസലം സന്ധായ വുത്തം. സോമനസ്സയുത്തേ കാമാവചരകുസലേ ജവിതേ തദാരമ്മണമ്പി സോമനസ്സയുത്തമേവ ഹോതി, ഉപേക്ഖായുത്തേ കാമാവചരകുസലേ ജവിതേ തദാരമ്മണമ്പി ഉപേക്ഖായുത്തമേവ ¶ ഹോതി, നേതം അകുസലേ ഉപേക്ഖായുത്തേ വിചികിച്ഛാദികേ അകുസലേ ജവനേ പന ജവിതേ സോമനസ്സയുത്തമ്പി തദാരമ്മണം ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ഇതിപി വചനം ആചരിയേന ദീപിതം.

൪൫൧-൭. ഇധ ഇമസ്മിം അധിപ്പായേ അകുസലചിത്തേസു സോമനസ്സയുത്തേസു ചതൂസുപി ഇട്ഠേ ആരമ്മണേ തേസു ചിത്തേസു ¶ ജവിതേസു സോമനസ്സയുത്താ അഹേതുമനോവിഞ്ഞാണധാതു തദനന്തരം തേസം അകുസലജവനാനം അനന്തരം തദാരമ്മണഭാവേന ജായതി. ഉപേക്ഖായുത്തേസു ഛസു അകുസലചിത്തേസു ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ ഗോചരേ ജവിതേസു പുഞ്ഞജാ ഉപേക്ഖാസഹഗതാ അഹേതുമനോവിഞ്ഞാണധാതു ഏവ തദനന്തരം വാ തേസം ഉപേക്ഖാസഹഗതാനം ഛന്നം അകുസലജവനാനം അനന്തരം തദാരമ്മണഭാവേന ജായതി. ഇട്ഠാരമ്മണയോഗസ്മിം ബുദ്ധരൂപാദിഇട്ഠാരമ്മണയോഗസ്മിം കങ്ഖതോ ‘‘ബുദ്ധോ നു ഖോ, നോ ബുദ്ധോ’’തി കങ്ഖന്തസ്സ സത്തസ്സ ഉദ്ധതസ്സ വാ സത്തസ്സ തദാരമ്മണമാനസം സോമനസ്സയുത്തം അഹേതുകം വിപാകം ഹോതി പിട്ഠിഭവങ്ഗം. സോമനസ്സയുതേ ചിത്തേ, ജവനേ ജവിതേ പന സോമനസ്സയുത്താ ഏവ പഞ്ച തദാരമ്മണമാനസാ പണ്ഡിതേന ഗവേസിതബ്ബാ. ഉപേക്ഖാസഹഗതേ ചിത്തേ ജവനേ പന ജവിതേ സതി ഉപേക്ഖാസഹഗതാ ഛ ച തദാരമ്മണമാനസാ പണ്ഡിതേന ഗവേസിതബ്ബാ.

൪൫൮-൬൩. തിഹേതുസോമനസ്സേന, ആദിന്നപടിസന്ധിനോ സത്തസ്സ ഝാനതോ പരിഹീനസ്സ വിപ്പടിസാരിനോ തം ഝാനം പച്ചവേക്ഖതോ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ദോമനസ്സയുത്തം ചിത്തം ഹോതി. തസ്സ ദോമനസ്സസ്സ അനന്തരം കിം മാനസം ജായതേ, ത്വം ദോമനസ്സയുത്തജവനസ്സ അനന്തരമാനസം ബ്രൂഹി കഥേഹി. പട്ഠാനേ പടിസിദ്ധാ ഹി ദോമനസ്സസ്സാനന്തരം സോമനസ്സസ്സ ഉപ്പത്തി പട്ഠാനേ പടിസിദ്ധാ പട്ഠാനപ്പകരണേ ഭഗവതാ നിവാരിതാ, അസ്സ സോമനസ്സസ്സ വാ അനന്തരം ദോമനസ്സസ്സ ഉപ്പത്തി പട്ഠാനേ പട്ഠാനപ്പകരണേ പടിസിദ്ധാ ഭഗവതാ നിവാരിതാ. മഹഗ്ഗതം പനാരബ്ഭ മഹഗ്ഗതം പടിച്ച ജവനേ ജവിതേപി ച തദാരമ്മണമാനസം തത്ഥേവ തസ്മിം പട്ഠാനേ ഏവ പടിസിദ്ധം ഭഗവതാ നിവാരിതം. തസ്മാ കാരണാ ഭവങ്ഗപാതോ വാ തദാരമ്മണമേവ വാ ന ഹോതി. കിം നു കാതബ്ബം തേസം ഭവങ്ഗതദാരമ്മണാനം അഭാവേ കാരണം യം കാതബ്ബം, അമ്ഹേഹി തം ¶ കാരണം കിം നു പുച്ഛാമ, തം തദത്ഥം ആഭിധമ്മികഭാവേന ആഭിധമ്മിക തം കാരണം വദ വദാഹി. ഉപേക്ഖാസഹഗതാഹേതുമനോവിഞ്ഞാണധാതു പുഞ്ഞാപുഞ്ഞവിപാകാ തദാരമ്മണികാ സിയാ ഭവേയ്യ.

൪൬൪-൭. ഇമസ്സ തദാരമ്മണസ്സ ആവജ്ജനം കിം നത്ഥി? തം തദാരമ്മണമാനസം കഥം കേന പകാരേന ജായതേ? ഭവങ്ഗആവജ്ജനാനം ചിത്താനം കിം ആവജ്ജനമത്തം? മഗ്ഗസ്സ അനന്തരസ്സ ച ഫലസ്സാപി കിം ആവജ്ജനം നത്ഥി? നിരോധാ ച നിരോധതോ വുട്ഠഹന്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഫലചിത്തസ്സ വാതി ¶ മയാ സുതം, ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന ആവജ്ജനം നത്ഥി. വിനാ ആവജ്ജനേനാപി, ഹോതു ജായതു മാനസം ചിത്തം ആവജ്ജനേന വിനാ ആവജ്ജനം വജ്ജേത്വാ ഹോതു ജായതു, കിമസ്സാരമ്മണം അസ്സ തദാരമ്മണമാനസസ്സ കിം ആരമ്മണം, പണ്ഡിത, ത്വം ആരമ്മണം യദി ജാനാസി, തം ആരമ്മണം ബ്രൂഹി മയ്ഹം കഥേഹി. വിനാ ആരമ്മണേനേതം ഏതം മാനസം ആരമ്മണേന വിനാ ആരമ്മണം വജ്ജേത്വാ ന ജായതി. ഹി സച്ചം ‘‘വിനാ ആരമ്മണേനേത’’ന്തിആദികം വചനം, തദാരമ്മണമാനസം യദാ ദോമനസ്സയുത്തം ജവനം മഹഗ്ഗതാരമ്മണം ജവതി, തദാ തസ്മിംയേവ ജവനചിത്തക്ഖണേ പരിത്തേസു കാമാവചരാരമ്മണേസു യം കിഞ്ചി പരിത്താരമ്മണം ആരബ്ഭ പടിച്ച ജായതി.

൪൬൮-൭൩. ഉതുബീജനിയാമോ ച ഉതുനിയാമോ ബീജനിയാമോ ച കമ്മധമ്മനിയാമതാ ച കമ്മനിയാമതാ ച സീലാദിപാരമീധമ്മനിയാമതാ ച ചിത്തസ്സ നിയാമോ ചാതി പഞ്ച നിയാമതാ പണ്ഡിതേന ഞേയ്യാ. തത്ഥ തേസു പഞ്ചസു നിയാമേസു സബ്ബേസം പന രുക്ഖാനം ഏകപ്പഹാരേന ഫലപുപ്ഫാദിധാരണം ഉതു, അയം ഉതുനിയാമതാ. തേസം തേസം തു ബീജാനം, തംതംതുല്യഫലുബ്ഭവോ തേസം തേസം ബീജാനം പന തേഹി തേഹി ബീജേഹി തുല്യാനമ്പി സസ്സാനം ഫലാനം ഉപ്പത്തി, അയം ബീജനിയാമതാ ¶ . മത്ഥകേ നാളികേരസ്സ നാളികേരഫലസ്സ മത്ഥകേ ഛിദ്ദത്തം ഛിദ്ദഭാവോ, അയം ബീജജോ ബീജതോ ജാതോ നിയാമോ. തിഹേതുകകമ്മം തിഹേതുകഞ്ച വിപാകം ദുഹേതുകഞ്ച വിപാകം അഹേതുകഞ്ച വിപാകം യതോ യം കമ്മം ദേതി, അയം കമ്മനിയാമതാ. ബോധിസത്തസ്സ ജാതിയം ജിനങ്കുരസ്സ ജാതിക്ഖണേ മേദനീകമ്പനാദികം അനേകവിസേസത്തം, അയം സീലാദിപാരമീധമ്മനിയാമതാ. തേന ഗോചരേന പസാദസ്മിം ഘട്ടിതേ സതി ഇധ ഇമസ്മിം ചിത്തവീഥിയം ആവജ്ജനാദീനം ചിത്താനം ഉപ്പത്തി, അയം ചിത്തനിയാമതാ.

൪൭൪. യോ പുഗ്ഗലോ ധീരോ ധീരസമ്പന്നോ ഗുണസമ്പന്നോ വിക്ഖിത്തപാപോ മോഹന്ധകാരാപഗമം അന്ധകാരമനിസ്സായ അവിജ്ജാനിസ്സരണം യദിച്ഛേ സചേ ഇച്ഛേയ്യ, സോ ധീരോ ഇമം അഭിധമ്മാവതാരപ്പകരണം അന്ധജ്ജനാനം അന്ധസദിസബാലജനാനം ഹദയന്ധകാരം വിദ്ധംസനം അന്ധകാരസന്നിസ്സിതസ്സ യസ്സ ഹദയസ്സ വിദ്ധംസനകരം ജലന്തം ദീപം ജലമാനം ദീപം. പയത്തോതി പകാരേന യതതി വീരിയം കരോതീതി പയത്തോ, സതതം സബ്ബദാ സിക്ഖേഥ സജ്ഝായനധാരണചിന്തനവസേന സിക്ഖേയ്യ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

വിപാകചിത്തപ്പവത്തിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സത്തമോ പരിച്ഛേദോ.

൮. അട്ഠമോ പരിച്ഛേദോ

പകിണ്ണകനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൪൭൫.

ഇദാനി ¶ പന സബ്ബേസം, ഏതേസം മാനസം മയാ;

പാടവത്ഥായ ഭിക്ഖൂനം, കഥീയതി പകിണ്ണകം.

ഇദാനി പന കാലേ ഏതേസം തിഹേതുകദ്വിഹേതുകഅഹേതുകാനം സബ്ബേസം പുഗ്ഗലാനം പകിണ്ണകം മാനസം ഭിക്ഖൂനം പാടവത്ഥായ ¶ ഭിക്ഖൂനം ഛേകഭാവത്ഥായ മയാ കഥീയതേ ഉച്ചതേ.

൪൭൬-൮൫. പന്ഥമക്കടകോ ഉണ്ണനാഭി പന്ഥമക്കടകോ നാമ പഞ്ചസു ദിസാസു തസ്സ സുത്തം പസാരേത്വാ ജാലമജ്ഝേ നിപജ്ജതി. പഠമായ ദിസായേത്ഥ ഏത്ഥ ഏതാസു ദിസാസു പഠമായ ദിസായ പസാരിതേ സുത്തേ പാണകേന പടങ്ഗേന വാ മക്ഖികായ വാ ഘട്ടിതേ സതി സാ ഉണ്ണനാഭി കിഞ്ചി ചലിത്വാ ഫന്ദനം കത്വാ നിപന്നട്ഠാനതോ സുത്താനുസാരേന സുത്തം അനുസാരേത്വാ തസ്സ പാണകസ്സ യൂസം യൂസസങ്ഖാതം സോണിതം പിവതി. പുനാഗന്ത്വാ തത്ഥേവ തസ്മിം ജാലമജ്ഝേയേവ യഥാസുഖം നിപജ്ജതി, യഥാ പഠമായ ദിസായ ചലനാദികം കിരിയം കരോതി, ഏവമേവ ദുതിയാദീസു ചതൂസു ദിസാസു ചലനാദികം കിരിയം കരോതി, ഏവം പഞ്ചസു ദിസാസു സുത്തം വിയ പഞ്ച പസാദാ പണ്ഡിതേന ദട്ഠബ്ബാ, മജ്ഝേ മക്കടകോ വിയ ച ചിത്തം പന പണ്ഡിതേന ദട്ഠബ്ബം. പാണകാദീഹി ഖുദ്ദകതിരച്ഛാനേഹി തസ്സ സങ്ഘട്ടനാ വിയ ആരമ്മണേ പന പസാദാനം സങ്ഘട്ടനാ പണ്ഡിതേന ദട്ഠബ്ബാ. ജാലമജ്ഝേ നിപന്നായ ഉണ്ണനാഭിയാ തം ചലനം വിയ പസാദേ ഘട്ടേതീതി പസാദഘട്ടനം, കിം തം? ആരമ്മണം. തത്ഥ തിസ്സം വീഥിയം പസാദഘട്ടനം ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ മനോധാതുകിരിയാചിത്തം ഭവങ്ഗം ആവട്ടേതീതി ഭവങ്ഗാവട്ടനം മതം ഭഗവതാ. തസ്സ പന്ഥമക്കടകസ്സ സുത്താനുസാരംവ സുത്തം അനുഗമനം വിയ വീഥിചിത്തപ്പവത്തനം പണ്ഡിതേന ദട്ഠബ്ബം. സീസേ പന വിജ്ഝിത്വാ അസ്സ മക്കടസ്സ യൂസപാനം വിയ ജവനസ്സ ചിത്തസ്സ ആരമ്മണേസു പവത്തനം പണ്ഡിതേന ദട്ഠബ്ബം. പുന ആഗന്ത്വാ സുത്തജാലമജ്ഝേ നിപജ്ജനം യഥാ വത്ഥുംയേവ ഹദയവത്ഥും ഏവ നിസ്സായ ചിത്തസ്സ പരിവത്തനം പണ്ഡിതേന ദട്ഠബ്ബം.

൪൮൬-൯൩. ഇദം ¶ തു പന ഓപമ്മം, അത്ഥം ദീപേതി കിം തു ഹി ഇദം ഓപമ്മം കം അത്ഥം ദീപേതി പകാസേതി? പഠമം പസാദേ ആരമ്മണേന ¶ ഘട്ടിതേ സതി പസാദവത്ഥുതോ പസാദോ വത്ഥു നിസ്സയോ ഏതസ്സാതി പസാദവത്ഥു, ചിത്തം, തതോ പസാദവത്ഥുതോ, പഠമം ഏവ വത്ഥുസന്നിസ്സിതം ഭവങ്ഗസങ്ഖാതം മനോ ജായതി, ഇതിപി അത്ഥോ തേന ഓപമ്മേന ദീപിതോ. ഏകേകാരമ്മണം ദ്വീസു ദ്വീസു ദ്വാരേസു സബ്ബസോ സബ്ബപ്പകാരേന പന ആപാഥം ആഗച്ഛതി, അയമത്ഥോപി തേന ഓപമ്മേന ദീപിതോ ‘‘ദ്വീസു ദ്വീസു ദ്വാരേസൂ’’തി, ഏകം രൂപാരമ്മണം ഏകസ്മിംയേവ ഖണേ ചക്ഖുദ്വാരേ, മനോദ്വാരേ ചാതി ദ്വീസു ദ്വാരേസു ആപാഥം ആഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. സോതദ്വാരാദീസുപി ഏസേവ നയോ ഞേയ്യോ. രൂപം ചക്ഖുപസാദമ്ഹി ഘട്ടേത്വാ തങ്ഖണേ പന തസ്സ ഖണേ പന തഥാ മനോദ്വാരേ പന ആപാഥം ആഗച്ഛതി, ഭവങ്ഗചലനസ്സ പച്ചയോ ഹോതീതി അത്ഥോ. ന സംസയോ ഏതസ്മിം വചനേ സംസയോ നത്ഥി. യഥാ ഖഗോ യഥാ സകുണോ. ഹി സച്ചം മയാ വുത്തം വചനം. രുക്ഖഗ്ഗേ രുക്ഖകോടിയം നിലീയന്തോവ സാഖിനോ സാഖം ഘട്ടേതി, തസ്സ ഛായാ ഭൂമിയം പഥവിയം ഫരതി പടിഹഞ്ഞതി. ഇധാതി നിപാതോ. സാഖായ സകുണേന ഘട്ടനം ഭൂമിയം ഛായാഫരണാപി ച അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണസ്മിംയേവ ജായരേ ജായന്തി. ഏവമേവ പന രൂപസ്സ, പസാദസ്സ ച ഘട്ടനം, തഥേവ അത്ഥതോ അത്ഥവസേന ഭവങ്ഗചലനസ്സാപി പച്ചയത്തേന പച്ചയഭാവേന മനോദ്വാരേ ആപാഥം ആഗമനം അപുബ്ബം അചരിമം ഏകക്ഖണേയേവ ഹോതി.

൪൯൪-൭. തതോ പരം ഭവങ്ഗസോതം ഛിന്ദിത്വാ ചക്ഖുദ്വാരേ ചക്ഖുപസാദേ യഥാക്കമം ആവജ്ജനേ സമുപ്പന്നേ, ദസ്സനേ സമുപ്പന്നേ, സമ്പടിച്ഛനേ സമുപ്പന്നേ, സന്തീരണേ സമുപ്പന്നേ, തഥാ വോട്ഠബ്ബനേ ച സമുപ്പന്നേ കുസലം ജവനചിത്തം ജവതി, തഥാ അകുസലമേവ ചിത്തം ജവതി. സോതദ്വാരാദീസുപി സദ്ദാദീനം ആരമ്മണാനം ഘട്ടനേ ഏസേവ നയോ അവിസേസേന വിഞ്ഞുനാ വിഞ്ഞേയ്യോ. ഏതസ്സ അത്ഥസ്സ ദീപനേ ദോവാരികോപമാദീനി വചനാനി ¶ ഉദ്ധരിത്വാ തതോ പകരണതോ നീഹരിത്വാ ഏത്ഥ ഏതസ്മിം വീഥിയാധികാരേ വിഞ്ഞുനാ ദസ്സേതബ്ബാനി.

൪൯൮-൯. അസമ്ഭേദേന ചക്ഖുസ്സാതി തസ്സാപി ചക്ഖു അസമ്ഭിന്നം ഹോതി. ജീവിതാ നിരുദ്ധമ്പി പിത്തേന വാ സേമ്ഹേന വാ രുഹിരേന വാ പലിബുദ്ധം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയോ ഭവിതും അസക്കോന്തം സമ്ഭിന്നം നാമ, സക്കോന്തം അസമ്ഭിന്നം നാമ ഹോതി. തേന ചക്ഖുപസാദസ്സ അസമ്ഭിന്നേന രൂപാപാഥഗമനേന ആലോകസന്നിസ്സയേനാപി. തേന തിവിധേന പച്ചയേന സമനക്കാരഹേതുനാ പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനപച്ചയേന സഹ പവത്തനേന. ഏതേഹി പന ചതൂഹി പച്ചയേഹി സം ഏകതോ ഇന്തി പവത്തന്തീതി ¶ സമേതാ, സമേതേഹി സഹഗതേഹി സമാഗമം ഏകീഭാവം ആഗതേഹി, തം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ചക്ഖുപസാദനിസ്സിതം വിഞ്ഞാണം സമ്പയുത്തേഹി ചേതസികേഹി സഹ ജായതേ.

൫൦൦-൧. അസമ്ഭേദേന സോതസ്സ സോതപസാദസ്സ അസമ്ഭിന്നേന സദ്ദാപാഥഗമേന ച സദ്ദസ്സ ആപാഥഗമനേന ച. ആകാസനിസ്സയേനാപി പിഹിതകണ്ണച്ഛിദ്ദസ്സ സോതവിഞ്ഞാണം നുപ്പജ്ജതി. തേന തിവിധേന പച്ചയേന. സമനക്കാരഹേതുനാ പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനപച്ചയേന സഹ പവത്തേന. ഏതേഹി പന ചതൂഹി പച്ചയേഹി സമേതേഹി സഹഗതേഹി സമാഗമം ഏകീഭാവം ആഗതേഹി തം സോതവിഞ്ഞാണം സമ്പയുത്തേഹി സഹ ജായതി.

൫൦൨-൩. അസമ്ഭേദേന ഘാനസ്സ ഘാനപസാദസ്സ അസമ്ഭിന്നേന ഗന്ധാപാഥഗമേന ച ഗന്ധസ്സ ആപാഥഗമനേന ച. വായോസന്നിസ്സയേനാപീതി ഘാനബിലമ്ഹി പവിസന്തേന വായുനാതി അത്ഥോ. തേന തിവിധേന പച്ചയേന. സമനക്കാരഹേതുനാ പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനപച്ചയേന സഹ പവത്തേന. ഏതേഹി പന ചതൂഹി പച്ചയേഹി സമേതേഹി സഹഗതേഹി സമാഗമം ഏകീഭാവം ¶ ആഗതേഹി തം ഘാനവിഞ്ഞാണം സമ്പയുത്തേഹി സഹ ജായതി.

൫൦൪-൫. അസമ്ഭേദേന ജിവ്ഹായ ജിവ്ഹായ അസമ്ഭിന്നേന രസാപാഥഗമേന ച രസസ്സ ആപാഥഗമനേന ച. ആപോസന്നിസ്സയേനാപീതി ജിവ്ഹാതേമനം ആപം ലദ്ധാ ച ഉപ്പജ്ജതി, തേന വിനാ സുക്ഖഖാദനീയേ ജിവ്ഹായ സായിതേപി ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം നുപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. തേന തിവിധേന പച്ചയേന. സമനക്കാരഹേതുനാ പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനപച്ചയേന സഹ പവത്തേന. ഏതേഹി പന ചതൂഹി പച്ചയേഹി സമേതേഹി സഹഗതേഹി സമാഗമം ഏകീഭാവം ആഗതേഹി തം ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം സമ്പയുത്തേഹി സഹ ജായതി.

൫൦൬-൭. കായപസാദസ്സ അസമ്ഭേദേന ഫോട്ഠബ്ബസ്സ ആപാഥഗമനേന ച. പഥവീനിസ്സയേനാപീതി തേന വിനാ കായദ്വാരമ്പീതി ബഹിദ്ധാ മഹാഭൂതാരമ്മണം അജ്ഝത്തികം കായപസാദം ഘട്ടേത്വാ പസാദപച്ചയേസു മഹാഭൂതേസു പടിഹഞ്ഞതി. തേന തിവിധേന പച്ചയേന. സമനക്കാരഹേതുനാ പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനപച്ചയേന സഹ പവത്തേന. ഏതേഹി പന ചതൂഹി പച്ചയേഹി സമേതേഹി സഹഗതേഹി സമാഗമം ഏകീഭാവം ആഗതേഹി തം കായവിഞ്ഞാണം സമ്പയുത്തേഹി സഹ ജായതി.

൫൦൮-൯. അസമ്ഭേദാ ¶ മനസ്സാപീതി മനന്തി ഭവങ്ഗചിത്തം. തം നിരുദ്ധമ്പി ആവജ്ജനചിത്തസ്സ പച്ചയോ ഭവിതും അസമത്ഥം മന്ദതമഗതമേവ വത്തമാനമ്പി സമ്ഭിന്നം നാമ ഹോതി. ആവജ്ജനസ്സ പച്ചയോ ഭവിതും സമത്ഥം അസമ്ഭിന്നം നാമ. മനസ്സ അസമ്ഭേദേന ധമ്മസ്സ ആപാഥഗമനേന ച വത്ഥുസന്നിസ്സയേന ഹദയവത്ഥുസന്നിസ്സയേന. തേന തിവിധേന പച്ചയേന. സമനക്കാരഹേതുനാ മനോദ്വാരാവജ്ജനേന സഹ പവത്തേന. ഏതേഹി പന ചതൂഹി പച്ചയേഹി സമേതേഹി സഹഗതേഹി സമാഗമം ¶ ഏകീഭാവം ആഗതേഹി തം മനോവിഞ്ഞാണം തം മനോവിഞ്ഞാണസങ്ഖാതം ജവനചിത്തം സമ്പയുത്തേഹി സഹ ജായതേ.

൫൧൦-൧൧. മനോ ഭവങ്ഗചിത്തം നാമ വിഭാവിനാ വേദിതബ്ബം. ആവജ്ജനക്രിയാചിത്തം ആവജ്ജനകിരിയാചിത്തദ്വയം സമനക്കാരോ നാമ വിഭാവിനാ സഞ്ഞിതം. വത്ഥുസന്നിസ്സയേന ഇതി അയം പാഠോ സബ്ബത്ഥ സബ്ബേസു ഭവേസു ന ഗച്ഛതി. പഞ്ചഹി ഖന്ധേഹി വോകാരോ വോകിണ്ണോതി പഞ്ചവോകാരോ, പഞ്ചവോകാരഭവം സന്ധായ കാരണം കത്വാ ‘‘വത്ഥുസന്നിസ്സയേനാ’’തി അയം പാഠോ പന കഥിതോ മയാ, പഞ്ചവോകാരഭവോ നാമ കാമരൂപഭവോ, അരൂപഭവോ ചതുവോകാരഭവോ നാമ, അസഞ്ഞീഭവോ ഏകവോകാരഭവോ നാമ. അയം പാഠോ ചതുവോകാരഅരൂപഭവം സന്ധായ ന കഥിതോതി അത്ഥോ. വത്ഥുസ്സ രൂപത്താ അരൂപഭവേ കഥം വത്ഥുസന്നിസ്സയോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ.

൫൧൨-൪. പടിസന്ധാദിചിത്താനി, സബ്ബാനേകൂനവീസതി ഹോന്തി, കാമാവചരേസു ദസ, രൂപേസു പഞ്ച, അരൂപീസു ചത്താരി, സബ്ബാനി പടിസന്ധിചിത്താനി ഏകൂനവീസതി ഹോന്തി. കമ്മം നാമ കുസലാകുസലചേതനാ. കമ്മനിമിത്തം നാമ രൂപാനി പഞ്ചാരമ്മണാനി പഞ്ഞത്തി ച മഹഗ്ഗതചിത്തഞ്ച. തഥാ ഗതിനിമിത്തകം നാമ കപ്പരുക്ഖാദയോ, അകുസലപക്ഖേ രൂപാദിആരമ്മണഭൂതാ ലോഹകുമ്ഭാദയോ ച. ഇതി ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന തേസം പടിസന്ധാദിചിത്താനം ആരമ്മണം തിവിധം ഭഗവതാ ഉദീരിതം. കാമാവചരസന്ധീനം പരിത്താരമ്മണം കാമാവചരാരമ്മണം ഭഗവതാ മതം. പച്ചുപ്പന്നം രൂപാദിപഞ്ചാരമ്മണം, ഗതിനിമിത്തം പഞ്ചാരമ്മണഞ്ച പച്ചുപ്പന്നഞ്ച ഹോതി. അതീതം വാ കമ്മം കുസലാകുസലചേതനാ അതീതായേവ, ന പച്ചുപ്പന്നാ. അനാഗതം ആരമ്മണം നത്ഥി.

൫൧൫-൨൬. അട്ഠേവ ച മഹാവിപാകാ, തീണി സന്തീരണാനി ചാതി ഏകാദസവിധം ചിത്തം തദാരമ്മണസഞ്ഞിതം. ഏകാദസവിധേ ചിത്തേ ¶ തദാരമ്മണസഞ്ഞിതേ പുഞ്ഞവിപാകാനി കുസലവിപാകാ ദസ ¶ ഹോന്തി, അപുഞ്ഞജം അകുസലവിപാകം പന ഏകം ഹോതി. മഹാവിപാകാ രൂപാരൂപഭവദ്വയേ ന ജായന്തി, കാമരൂപഭവേ സന്തീരണത്തയം ഹോതി. യാനി തദാരമ്മണചിത്താനി സത്ഥുനാ ജിനേന വുത്താനി, തേസു തദാരമ്മണചിത്തേസു ഏകമ്പി തദാരമ്മണചിത്തം രൂപാരൂപഭവദ്വയേ തദാരമ്മണം ഹുത്വാ കദാചിപി നപ്പവത്തതി. കസ്മാ കാരണാ? തത്ഥ തസ്മിം രൂപാരൂപഭവദ്വയേ ‘‘തദാരമ്മണം ന ഹോതീ’’തി വചനം ചോദകോ ഭവേയ്യ, ബീജസ്സാഭാവതോ പന ന ഹോതീതി പരിഹാരോ. അകാമാവചരാരമ്മണേ അകാമാവചരധമ്മേ ഇദം തദാരമ്മണമാനസം നേവ അനുബന്ധതി. ഹി കസ്മാ കാരണാ? പരിത്താരമ്മണത്താ ച ഏകന്തേന അവസ്സം തദാരമ്മണമാനസസ്സ കാമാവചരാരമ്മണത്താ ച തഥാ അപരിചിതത്താ ച സബ്ബദാ നാനുബന്ധതി. തഞ്ഹി യഥാ പിതരം വാ പിതുസദിസം വാ ഞാതിം അനുബന്ധന്തോപി തരുണദാരകോ ഘരദ്വാരന്തരവീഥിചതുക്കാദിമ്ഹി പരിചിതേയേവ ദേസേ അനുബന്ധതി, ന അരഞ്ഞം വാ യുദ്ധഭൂമിം വാ ഗച്ഛതി, ഏവം കാമാവചരേ ധമ്മേ അനുബന്ധന്തമ്പി മഹഗ്ഗതലോകുത്തരധമ്മമാരബ്ഭ പവത്തമാനേ ധമ്മേ നാനുബന്ധതി. യസ്മാ ചസ്സ സബ്ബോ കാമാവചരപാകോ ച കിരിയാമനോധാതു കിരിയാഅഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതു സോമനസ്സസഹഗതാ ഇമേ ധമ്മാ പരിത്താരമ്മണാതി ഏവം അച്ചന്തം പരിത്തമേവ ആരമ്മണം വുത്തം, തസ്മാ ചേതം മഹഗ്ഗതലോകുത്തരാരമ്മണേ കാമാവചരധമ്മേപി നാനുബന്ധതീതി വേദിതബ്ബം.

൫൨൭-൩൨. കിം തേന യുത്തിവാദേന, വുത്തം അട്ഠകഥാസു ഹി ‘‘ജനകം തേന തുല്യ’’ന്തിആദികേന തേന, യുത്തിയാ വാദോ യുത്തിവാദോ, ‘‘ജനകം തേന തുല്യ’’ന്തിആദികായ യുത്തികഥായ കിം പയോജനം വുത്തം? അട്ഠകഥാസു ഹി സച്ചം ‘‘കിം തേന യുത്തിവാദേനാ’’തി വചനം, ‘‘അത്ഥകഥാസൂ’’തി വത്തബ്ബേ സമാസേ ഹി ത്ഥ-സ്സ ട്ഠ-കാരം കത്വാ ‘‘അട്ഠകഥാസൂ’’തി വുത്തം ¶ . കാമാവചരേ ധമ്മേ പടിച്ച തദാരമ്മണഭാവദീപകം വചനം ആചരിയേന വുത്തം. തദാരമ്മണചിത്താനി, ഏകാദസപി സബ്ബസോ സബ്ബപ്പകാരേനപി തദാരമ്മണചിത്താനി നാമഗോത്തം പനാരബ്ഭ തിസ്സാദികം നാമപഞ്ഞത്തിം പടിച്ച കച്ചായനഗോത്തകസ്സപഗോത്താദികം ഗോത്തപഞ്ഞത്തിം പടിച്ച ജവനേ ജവിതേപി ച തദാരമ്മണം ന ഗണ്ഹന്തി, രൂപാരൂപഭവേസു വാ തദാരമ്മണം ന ഗണ്ഹന്തി. യദാ പഞ്ഞത്തിമാരബ്ഭ, ജവനേ ജവിതേപി വാ യദാ മയാ വുത്തായ പഞ്ഞത്തിയാ സേസപഞ്ഞത്തിം പടിച്ച ജവനേ ജവിതേപി വാ തദാരമ്മണം ന ലബ്ഭതേ ആചരിയേന, തഥാ ദുക്ഖഅനിച്ചഅനത്തലക്ഖണാരമ്മണികായ വിപസ്സനായ തദാരമ്മണം ന ലബ്ഭതേ ആചരിയേന. തദാരമ്മണാ ന ലബ്ഭന്തി, മിച്ഛത്തനിയതേസുപി മിച്ഛത്തേ മിച്ഛാസഭാവേ ‘‘നത്ഥി ദിന്ന’’ന്ത്യാദിവസേന നിയതാനി ചത്താരി ദിട്ഠിയുത്തജവനാനി മിച്ഛത്തനിയതാനി, മിച്ഛത്തനിയതേസുപി തദാരമ്മണം ന ലബ്ഭതേ ആചരിയേന, ലോകുത്തരധമ്മേ ആരബ്ഭ ¶ ജവനേ ഗതേപി തദാരമ്മണം ന ലബ്ഭതേ ആചരിയേന. തഥാ മഹഗ്ഗതേ ധമ്മേ ആരബ്ഭ ജവനേ ജവിതേപി തദാരമ്മണം ന ലബ്ഭതേ ആചരിയേന, പടിസമ്ഭിദാഞാണം ആരബ്ഭ ജവനേ ജവിതേപി തദാരമ്മണം ന ലബ്ഭതേ ആചരിയേന. മനോദ്വാരേപി സബ്ബേസം ജവനാനം അനന്തരം അനുപുബ്ബതോ തദാരമ്മണചിത്താനി ഭവന്തി.

൫൩൩-൪. മനോദ്വാരേ ആരമ്മണഘട്ടനാ ന വിജ്ജതി. ഭവങ്ഗതോ ചേതസോ വീഥിചിത്തസ്സ വുട്ഠാനം കഥം കേന പകാരേന ഹോതി? മനോദ്വാരേപി ഘട്ടനായ വിനാ ഘട്ടനം വജ്ജേത്വാ ആപാഥം ആഗച്ഛന്തേവ യസ്മാ കാരണാ, തസ്മാ വീഥിചിത്താനം സമ്ഭവോ ഹോതി.

൫൩൫-൬. ദ്വാദസാപുഞ്ഞചിത്താനം ദ്വാദസഅകുസലചിത്താനം വിപാകാ സത്തസത്തതി പാപപാകാ ദ്വാദസപാപചിത്താനം വിപാകാ ¶ ചതുരാസീതി പവത്തിയം ഹോന്തി. ഏകസ്സ സോമനസ്സയുത്തദിട്ഠിസമ്പയുത്താകുസലസ്സ ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണാനി, സമ്പടിച്ഛനം, ഉപേക്ഖായുത്തസന്തീരണാനി ചാതി സത്ത അകുസലപാകാ ഹോന്തി. തഥാ സേസാനം ഏകാദസന്നം അകുസലാനമ്പി സത്ത വിപാകാ ഹോന്തി. ഏകാദസവിധാനം തു, ഹിത്വാ ഉദ്ധച്ചമാനസം ഉദ്ധച്ചമാനസം ഹിത്വാ ഏകാദസവിധാനം പടിസന്ധിയോ ഏകാദസവിധാ ചേവ ഭവന്തി.

൫൩൭-൮. ക്രിയചിത്തേസു സബ്ബേസു യം ആവജ്ജനദ്വയം ജവനം ന ച ഹോതി, തം ആവജ്ജനദ്വയം കരണമത്തത്താ കിരിയാമത്തത്താ വാതപുപ്ഫസമം വാതപുപ്ഫേന സദിസം മതം ഭഗവതാ. അയമേത്ഥാധിപ്പായോ – ഖീണാസവേ ഉപ്പന്നകാലേ വാ തം ആവജ്ജനദ്വയം കിരിയചിത്തം ഭവിതും യുത്തം. സബ്ബേസു പുഥുജ്ജനേസു ഉപ്പന്നകാലേ കഥം കിരിയാ ഹോതീതി ചേ? കരണമത്തത്താ അഫലദായകം വാതപുപ്ഫം വിയ അഫലദായകം കിരിയചിത്തം ഭവിതും യുത്തിഹാരോ കിരിയാ പന ഹോതി. യം സബ്ബം കിരിയചിത്തം കിച്ചസാധനതോ ജവനകിച്ചസാധനവസേന ജവനത്തം ജവനഭാവം പത്തം ഛിന്നമൂലസ്സ രുക്ഖസ്സ പുപ്ഫം അഫലം ഹോതി യഥാ, ഏവം ഛിന്നാവിജ്ജാതണ്ഹാമൂലസ്സ വീതരാഗസ്സ തം സബ്ബം കിരിയചിത്തം അഫലം വിപാകവിരഹിതം സിയാ ഭവേയ്യ.

൫൩൯-൪൦. പടിച്ച പന ഏതസ്മാ, ഫലമേതീതി പച്ചയോ ഏകം ധമ്മം പടിച്ച ഏതസ്മാ ധമ്മതോ ഫലം ഏതി പവത്തതി തസ്മാ പച്ചയോ, യോ ധമ്മോ യസ്സ ധമ്മസ്സ ഠിതിയാ ഉപ്പത്തിയാപി ഉപകാരോ ¶ നാമ ഹോതി, സോ ധമ്മോ തസ്സ ധമ്മസ്സ പച്ചയോതി പച്ചയോ നാമ പണ്ഡിതേന പവുച്ചതേ. സമ്ഭവോ പഭവോ ഹേതു കാരണം പച്ചയോ മതോ ഭഗവതാ. ഇദം വചനം അഞ്ഞത്ഥ ദീപനവചനം.

൫൪൧. ലോഭാദി പന യോ ധമ്മോ, മൂലട്ഠേനുപകാരകോ യോ ലോഭാദി പന ധമ്മോ മൂലഭാവേന ഫലധമ്മസ്സ ¶ ഉപകാരകോ, സോ ലോഭാദിധമ്മോ ഫലധമ്മസ്സ ഹേതൂതി ഹേതു നാമ വിഭാവിനാ വിഞ്ഞാതബ്ബോ.

൫൪൨. ലോഭോ ദോസോ ച മോഹോ ച തഥാ അലോഭാദയോ തയോ ഹേതൂ, തേ ഛ ഏവ ഹേതുയോ ഹോന്തി, ജാതിതോ ജാതിവസേന കുസലജാതിഅകുസലജാതിഅബ്യാകതജാതിവസേന നവധാ നവഹി കോട്ഠാസേഹി സിയും.

൫൪൩-൪. ധമ്മാനം കുസലാദീനം, കുസലാദിത്തസാധകോ യോ ധമ്മോ കുസലാദീനം ധമ്മാനം കുസലാദിത്തസാധകോ കുസലാദിഭാവസാധകോ, സോ ധമ്മോ മൂലട്ഠോ നാമ. ഏവം വചനം ഏകേ ഏകച്ചേ ആചരിയാ വദന്തി. ഏവം സന്തേ കുസലാകുസലാദീനം ധമ്മാനം കുസലാദിത്തസാധകവസേന മൂലട്ഠേ സന്തേ തംസമുട്ഠാനരൂപീസു തേഹി ചിത്തേഹി സമുട്ഠാനരൂപേസു തേഹി ചിത്തേഹി സമുട്ഠിതേസു ചിത്തജരൂപേസു ഹേതൂനം ലോഭാദിഹേതൂനം ഹേതുപച്ചയതാ കദാചിപി നേവ സമ്പജ്ജതി. അയമേത്ഥാധിപ്പായോ – യദി ചിത്തേസു രൂപാനി സമുട്ഠാപേന്തേസു തേ ലോഭാദയോപി ചിത്താനം സമ്പയുത്തചിത്താനം ഏകുപ്പാദത്താ ച രൂപാനി സമുട്ഠാപേന്തിയേവ. തദാ തേസം മതേ തേസം ചിത്തജരൂപാനം കുസലാദിത്തം സിയാ. ന ച കദാചി രൂപാനി കുസലാദിനാമകാനി ദിസ്സന്തി യസ്മാ, തസ്മാ ചിത്തജരൂപാനം കുസലാദിഭാവഞാപനത്ഥം തേസം ചിത്തജരൂപാനം തേ ലോഭാദയോ ഹേതുപച്ചയാ ന ഹോന്തി, ഇതി വചനം വത്തബ്ബം സിയാ. ഏവഞ്ച സതി ചിത്തജരൂപാനി നാമ കദാചിപി വിയുത്താനി ചരന്തി, തസ്മാ കുസലാദിത്തസാധകോ മൂലട്ഠോ ന ഹോതി.

൫൪൫-൬. ഹി സച്ചം ‘‘ഏവം സന്തേ തു ഹേതൂന’’ന്തിആദികം വചനം. തേ ലോഭാദയോ ഹേതൂ തേസം രൂപാനം കുസലാദിതം കുസലാദിഭാവം ന സാധേന്തി ന നിപ്ഫാദേന്തി. തേ ഹേതൂ തേസം ¶ പന രൂപാനം പച്ചയാ ന ച ന ഹോന്തിയേവ, തസ്മാ കാരണാ കുസലാദീനം ധമ്മാനം കുസലാദിത്തസാധകോ യോ ധമ്മോ, സോ ധമ്മോ മൂലട്ഠോതി മൂലസഭാവോ നാമ സമയഞ്ഞുനാ സമയവിജാനനസീലേന വിഞ്ഞുനാ ഗന്തബ്ബോ ജാനിതബ്ബോ.

൫൪൭. സുപ്പതിട്ഠിതഭാവസ്സ ¶ , സാധനേനുപകാരകോ സുപ്പതിട്ഠിതഭാവം സാധനേന ഉപകാരകോ യോ അത്ഥോ, സോ അത്ഥോ ഹേതൂനം ലോഭാദീനം മൂലട്ഠോ മൂലസഭാവോ ഇതി ച ഗഹണം വിഭാവിനാ വിഞ്ഞാതബ്ബം.

൫൪൮-൯. കുസലാകുസലാ ഹേതൂ കുസലാ ഹേതൂ, അകുസലാ ഹേതൂ, ക്രിയാഹേതൂ സബ്ബസോ സബ്ബപ്പകാരേന സബ്ബേ കിരിയാഹേതുയോ ച സമ്പയുത്താനം പഞ്ചവോകാരഭൂമിയം സമ്പയുത്താനം ധമ്മാനം അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയഭാവേന ഹേതുപച്ചയതം യാതാ ഗതാ. തംസമുട്ഠാനാനം ചിത്തജരൂപാനഞ്ച ഹേതുപച്ചയതം യാതാ ഗതാ, ഏതേ ഹേതൂ ചതുവോകാരഭൂമിയം സമ്പയുത്താനം ഏവ ധമ്മാനം ഹേതുപച്ചയതം യാതാ ഗതാ.

൫൫൦-൧. കാമേ വിപാകഹേതൂപി അത്തനാ സമ്പയുത്താനം ഹേതുപച്ചയതം യാതാ, പടിസന്ധിക്ഖണേപി കടത്താരൂപജാതാനം കമ്മജരൂപാനം ഹേതുപച്ചയതം യാതാ, തസ്മാ പടിസന്ധിചിത്തുപ്പാദക്ഖണേയേവ കമ്മജരൂപാനം ഉപ്പാദോ ഹോതി, യസ്മാ കാരണാ പവത്തിയം ചിത്തജാനഞ്ച രൂപാനം ഹേതുപച്ചയതം ഗതാ.

൫൫൨-൫. രൂപേ വിപാകഹേതൂ കാമാവചരഭൂമിയം ഹേതുയോ വിയ ഹേതുപച്ചയാ ഹോന്തി, പഞ്ചവോകാരേ ലോകുത്തരവിപാകഹേതവോ ചിത്തജാനം രൂപാനഞ്ച സമ്പയുത്താനഞ്ച പഞ്ചവോകാരഭൂമിയം ഹേതുപച്ചയാ ഹോന്തി. ചതുവോകാരേ ലോകുത്തരവിപാകജാ ഹേതവോ സമ്പയുത്താനം ഏവ ചതുവോകാരഭൂമിയം ഹേതുപച്ചയാ ഭവന്തി. ഇതരേ ചതുവോകാരേ അരൂപഭവേ വിപാകജാ ഹേതവോ സമ്പയുത്താനം ഏവ സഭൂമിയം അത്തനോ ¶ ഭൂമിയം അരൂപഭൂമിയം ഹേതുപച്ചയാ ഹോന്തി. ഹേതുത്ഥോ ഹേതൂനം അത്ഥോ ഹേതുയോ ചേവ ഹേതുപച്ചയോ ചേവ ഹേതുപച്ചയസമ്ഭവോ ഹേതുപച്ചയുപ്പത്തി, ഏവമേവ ഏവം ഇമിനാ പകാരേന. സഞ്ജാതോ സുഖഹേതു യസ്സാതി സഞ്ജാതസുഖഹേതു, തേന വിഞ്ഞേയ്യോ.

൫൫൬-൮. ഛന്ദോ ചിത്തഞ്ച വീരിയം വീമംസാ ചാതി ചതുധാധിപതീ ലോകാധിപതിനാ സത്ഥുനാ വുത്താ. ഛന്ദം ജേട്ഠകം കത്വാ ചിത്തസ്സ ഉപ്പത്തികാലസ്മിം യോ ഛന്ദോ, സോ ഛന്ദാധിപതി നാമ, ഛന്ദം ധുരം കത്വാ സമാധികരണചിത്തസ്സ ഏസേവ നയോ സേസേസുപി ച തീസു മയാ വുത്തതോ ഛന്ദാധിപതിതോ സേസേസുപി ച അധിപതീസു. യോ ധമ്മോ ജേട്ഠട്ഠേന ഉപകാരകോ, സോ ധമ്മോ അധിപതീതി അധിപതി നാമ ഭഗവതാ നിദ്ദിട്ഠോ.

൫൫൯.

സുമതിമതിവിബോധനം ¶ വിചിത്തം,

കുമതിമതിന്ധനപാവകം പധാനം;

ഇമമതിമധുരം അവേദി യോ യോ,

ജിനവചനം സകലം അവേദി സോ സോ.

യോ യോ ജനോ ഇമം അഭിധമ്മാവതാരം സുമതിമതിവിബോധനം സുമതീനം സുന്ദരമതീനം പണ്ഡിതാനം മതിയാ വിബോധനകരം വിചിത്തം കുമതീനം കുച്ഛിതമതീനം ബാലാനം മതിഇന്ധനേ പധാനം പാവകം അതിമധുരകരം അവേദി ജാനി, സോ സോ ജനോ സകലം ജിനവചനം അവേദി ജാനി.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

പകിണ്ണകനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അട്ഠമോ പരിച്ഛേദോ.

൯. നവമോ പരിച്ഛേദോ

പുഞ്ഞവിപാകപച്ചയനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൫൬൦-൨.

ബാത്തിംസപാകചിത്താനി ¶ , ലോകികാനേവ യാനി ഹി;

ഏതേസം പാകചിത്താനം, പടിസന്ധിപവത്തിസു.

യാനി ലോകികാനി ഏവ ബാത്തിംസ പാകചിത്താനി ഹോന്തി, ഏതേസം പാകചിത്താനം പുഞ്ഞാപുഞ്ഞാദിസങ്ഖാരാ ഭവാദീസു യോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസേസു പടിസന്ധിപവത്തീസു യഥാ യേന പകാരേന പച്ചയാ ഹോന്തി ഏവ, ഇമേസം വിപാകചിത്താനം തേപി സങ്ഖാരാ ഭവാദീസു യോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസേസു പടിസന്ധിപവത്തീസു തഥാ തേന പകാരേന വിഭാവിനാ പണ്ഡിതേന വിഞ്ഞാതബ്ബാ. തയോ ഭവാ ചതസ്സോ ച യോനിയോ കാമഭവരൂപഭവഅരൂപഭവവസേന തയോ ഭവാ, അണ്ഡജജലാബുജസംസേദജഓപപാതികയോനിവസേന ചതസ്സോ ച യോനിയോ, നിരയഗതിതിരച്ഛാനഗതിപേതഗതിമനുസ്സഗതിദേവഗതിവസേന ¶ ഗതിപഞ്ചകം, സന്ധിസഞ്ഞായ പടിസന്ധിസഞ്ഞായ നാനത്താ നാനാഭാവതോ, കായസ്സാപി ച രൂപകായസ്സാപി ച നാനത്താ നാനാഭാവതോ കാമസുഗതിയോ, നാനാ അത്താ സഭാവോ ഏതസ്സാതി നാനത്താ, നാനത്തോ രൂപകായോ ഏതേസന്തി നാനത്തകായാ, നാനാ സഭാവോ ഏതസ്സാതി നാനത്താ, നാനത്തായേവ സഞ്ഞാ നാനത്തസഞ്ഞാ, സാ ഏതേസം അത്ഥീതി നാനത്തസഞ്ഞീ നാമ, പഠമജ്ഝാനഭൂമി ച ചതുരാപായഭൂമിയോ ച നാനത്തകായഏകത്തസഞ്ഞീ നാമ, ദുതിയജ്ഝാനഭൂമി ഏകത്തകായനാനത്തസഞ്ഞീ നാമ, തതിയജ്ഝാനഭൂമിവേഹപ്ഫലഭൂമിസുദ്ധാവാസഭൂമിയോ ഏകത്തകായഏകത്തസഞ്ഞീ നാമ, ഹേട്ഠാ ഠിതാ രൂപേഹി സദ്ധിം സത്തവിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ, തിട്ഠന്തി വിഞ്ഞാണാനി ഏത്ഥാതി ഠിതിയോ, വിഞ്ഞാണാനം ഠിതിയോ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ, വിഞ്ഞാണസ്സ അഭാവതോ അസഞ്ഞീഭൂമി ന ഗയ്ഹതേ, ചതുത്ഥാരുപ്പഭൂമി ച ¶ പടുവിഞ്ഞാണാഭാവതോ ന ഗയ്ഹതേ. സത്താവാസവസേന അസഞ്ഞീഭൂമിം, ചതുത്ഥാരുപ്പഭൂമിഞ്ച പന ഗഹേത്വാ തേ സത്താവാസാ നവ ഏവ ഹോന്തി.

൫൬൩-൮. കാമേ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരസഞ്ഞിതാ അട്ഠ ചേതനാ പൂരേന്തി അത്തനോ കാരകം പൂരേന്തി ച, അജ്ഝാസയം പുജ്ജഞ്ച ഭവം നിബ്ബത്തേന്തീതി പുഞ്ഞാനി, അഭിസങ്ഖരോന്തി വിപാകം, കമ്മജരൂപഞ്ചാതി അഭിസങ്ഖാരാ, പുഞ്ഞാനി ഏവ അഭിസങ്ഖാരാ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാ, തേയേവ സഞ്ഞിതാ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരസഞ്ഞിതാ, കാമേ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരസഞ്ഞിതാ അട്ഠ ചേതനാ. നവന്നം പാകചിത്താനം ഉപേക്ഖായുത്താഹേതുകമഹാവിപാകവസേന നവന്നം പാകചിത്താനം കാമസുഗതിയം പന നാനാ വത്തമാനചേതനാഖണതോ പരം ഖണം ഏതസ്സാതി നാനാഖണം, തം ഏവ നാനക്ഖണികം, തമേവ കമ്മം നാനക്ഖണികകമ്മം, വത്തമാനചേതനാതോ പരാ അതീതചേതനാതി അത്ഥോ. ബലവാ നിസ്സയപച്ചയോ ഉപനിസ്സയപച്ചയോ, ബലവത്ഥോ ചേത്ഥ ഉപ-സദ്ദോ, ബലവപച്ചയോതി അത്ഥോ, നാനക്ഖണികകമ്മപച്ചയവസേന ബലവപച്ചയവസേന ചാതി അത്ഥോ. ദ്വേധാ ദ്വീഹി പകാരേഹി തേസം പടിസന്ധിയം പച്ചയാ ഭവന്തി, താ അട്ഠ കാമാവചരമഹാകുസലചേതനാ ഉപേക്ഖാസഹിതാഹേതുമനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ വിനാ ഉപേക്ഖാസഹഗതാഹേതുമനോവിഞ്ഞാണധാതും വജ്ജേത്വാ പരിത്തപാകാനം ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായസമ്പടിച്ഛനസോമനസ്സയുത്താഹേതുകകുസലവിപാകാനം ദ്വേധാ നാനക്ഖണികകമ്മൂപനിസ്സയപച്ചയേഹി പവത്തിയം പച്ചയാ ഹോന്തി. തായേവ ചേതനാ താ ഏവ അട്ഠ കാമാവചരമഹാകുസലചേതനാ രൂപഭവേ പഞ്ചന്നം പാകചിത്താനം കുസലവിപാകചിത്താനം ചക്ഖുസോതസമ്പടിച്ഛനസോമനസ്സയുത്തഉപേക്ഖായുത്തസന്തീരണാനം ദ്വേധാ നാനക്ഖണികകമ്മൂപനിസ്സയപച്ചയേഹി പവത്തിയം പച്ചയാ ഹോന്തി. അട്ഠന്നം തു പരിത്താനം, കാമേ ദുഗ്ഗതിയം തഥാ അട്ഠന്നം പരിത്താനം കുസലവിപാകാനം ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായസമ്പടിച്ഛനാനം, ദ്വിന്നം ¶ സന്തീരണാനഞ്ച പവത്തേ പവത്തിക്ഖണേ ¶ പച്ചയാ ഹോന്തി, പടിസന്ധിയം പടിസന്ധിക്ഖണേ പന പച്ചയാ ന ഹോന്തി. വുത്തപ്പകാരാവ കാമേ സുഗതിയം യഥാവുത്തപ്പകാരാവ അട്ഠ കാമാവചരമഹാകുസലചേതനാ കാമസുഗതിയം തഥാ സോളസന്നം കുസലവിപാകാനം പവത്തേ പവത്തിക്ഖണേ ദ്വേധാ നാനക്ഖണികകമ്മൂപനിസ്സയപച്ചയേഹി പച്ചയാ ഹോന്തി, പവത്തേ പവത്തിക്ഖണേ സത്തന്നം കുസലവിപാകാനം പച്ചയാ ഹോന്തി. പടിസന്ധിയം പടിസന്ധിക്ഖണേ നവന്നം കുസലവിപാകചിത്താനം പച്ചയാ ഹോന്തി.

൫൬൯-൭൪. രൂപേ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാ, രൂപാവചരഭൂമിയം പഞ്ചന്നം പാകചിത്താനം പടിസന്ധിയം പടിസന്ധിക്ഖണേ പച്ചയാ ഹോന്തിമാപുഞ്ഞസങ്ഖാരാ, കാമേ ദുഗ്ഗതിയം ദ്വിധാ ഇമേ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാ, ഇമാ കുസലപടിപക്ഖാ ഉദ്ധച്ചവജ്ജാ ഏകാദസ ചേതനാ കാമദുഗ്ഗതിയം ഏകസ്സ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണസ്സ പടിസന്ധിയം പടിസന്ധിക്ഖണേ ദ്വിധാ നാനക്ഖണികകമ്മൂപനിസ്സയപച്ചയേഹി പച്ചയാ ഹോന്തി. ദ്വാദസ അകുസലചേതനാ പവത്തേ പവത്തിക്ഖണേ ഏവ ഛന്നം ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായസമ്പടിച്ഛനാനം അകുസലവിപാകാനം പച്ചയാ ഹോന്തി, പടിസന്ധിയം പടിസന്ധിക്ഖണേ പച്ചയാ നോ ഹോന്തി. സത്തന്നമ്പി ഭവന്തേവ പവത്തേ പവത്തിക്ഖണേ പടിസന്ധിയം പടിസന്ധിക്ഖണേ അകുസലവിപാകാനി സത്തന്നം ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായസമ്പടിച്ഛനസന്തീരണാനം പച്ചയാ ഭവന്തി. കാമേ സുഗതിയം തേസം, സത്തന്നമ്പി തഥേവ ച ദ്വാദസാകുസലചേതനാ കാമേ സുഗതിയം തഥേവ ച തേസം സത്തന്നം അകുസലവിപാകാനം പവത്തേ പവത്തിക്ഖണേ പച്ചയാ ഹോന്തി, പടിസന്ധിയം പടിസന്ധിക്ഖണേ പച്ചയാ ന ഹോന്തി. വിഞ്ഞാണാനം ചതുന്നമ്പി, തേസം രൂപഭവേ തഥാ തായേവ ദ്വാദസാകുസലചേതനാ രൂപഭവേ തേസം ചതുന്നം അകുസലവിപാകാനം ചക്ഖുസോതസമ്പടിച്ഛനസന്തീരണസങ്ഖാതാനം വിഞ്ഞാണാനം തഥാ പവത്തേ പവത്തിക്ഖണേ പച്ചയാ ഹോന്തി, പടിസന്ധിയം പടിസന്ധിക്ഖണേ ¶ പച്ചയാ ന ഹോന്തി. സോ ച കാമഭവേനിട്ഠരൂപാദിഉപലദ്ധിയം സോ ച അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ കാമഭവേ അനിട്ഠരൂപാദിഉപലദ്ധിയം അമനാപരൂപാദീനി ആരമ്മണാനി ഉപലദ്ധിയം തേസം ചതുന്നം അപുഞ്ഞജാനം വിഞ്ഞാണാനം പച്ചയോ ഹോതി. ഹി സച്ചം ‘‘സോ ച കാമഭവേനിട്ഠ-രൂപാദിഉപലദ്ധിയ’’ന്തിആദികം വചനം. അനിട്ഠരൂപാദയോ നാമ വിസയാ ബ്രഹ്മലോകേ ന വിജ്ജരേ ന വിജ്ജന്തി.

൫൭൫-൬. തഥേവാനേഞ്ജസങ്ഖാരോ ന ഇഞ്ജതി ന ഫന്ദതി ന ചലതീതി ആനേഞ്ജം, ആനേഞ്ജഞ്ച തം സങ്ഖാരോ ചാതി ആനേഞ്ജസങ്ഖാരോ, തഥാ ഏവ ആനേഞ്ജസങ്ഖാരോ അരൂപാവചരഭൂമിയം ചതുന്നം പാകചിത്താനം പവത്തേ പവത്തിക്ഖണേ പടിസന്ധിയം പടിസന്ധിക്ഖണേ പച്ചയോ ഹോതി. ഭവേസ്വേതേ ഭവേസു ഏതേ വുത്തപ്പകാരാ പച്ചയാ വുത്തപ്പകാരേന പടിസന്ധിപവത്തീസു യഥാ ച യേന യേന ച പകാരേന ¶ നാനക്ഖണികകമ്മൂപനിസ്സയപച്ചയേഹി പച്ചയാ ഹോന്തി, തേന പച്ചയാ തഥാ തേന തേന പകാരേന വിഭാവിനാ വിജാനന്തേന പണ്ഡിതേന ഞേയ്യാ.

൫൭൭. ഏസേവ ച നയോ ഞേയ്യോ, യോനിആദീസു യോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസേസു ഏസേവ ച നയോ ഭവേസു മയാ വുത്തോ ഏവ നയോ പണ്ഡിതേന ഞേയ്യോ. തത്രിദം തത്ര ഭവേസു ആദിതോ പട്ഠായ വുത്തം ഇദം വചനം മുഖമത്തനിദസ്സനം ഉപായമത്തദീപനം ഹോതി.

൫൭൮-൮൧. അവിസേസേന പുഞ്ഞാഭി-സങ്ഖാരോ ദ്വിഭവേസുപി കാമപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരവസേന, രൂപപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരവസേന ച പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ അവിസേസേന സമാനഭാവേന ദ്വീസു ഭവേസു കാമരൂപഭവേസു പടിസന്ധിം ദത്വാ സോ സങ്ഖാരോ സബ്ബപാകം ജനേതി നിബ്ബത്തേതി. തഥാ ചതൂസു വിഞ്ഞേയ്യോ, അണ്ഡജാദീസു യോനിസു ദ്വിഭവേസു പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ വിയ തഥാ ചതൂസു അണ്ഡജാദീസു സോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ പണ്ഡിതേന ഞേയ്യോ. ‘‘അണ്ഡജാദീസൂ’’തി ¶ വചനം പദുമപച്ചേകബുദ്ധാനം മനുസ്സത്തം സന്ധായ വുത്തം. ബഹുദേവമനുസ്സാനം വസേന ദ്വീസു ഗതീസു ഏവ ച തഥാ സോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ പണ്ഡിതേന ഞേയ്യോ. തഥാ നാനത്തകായാദി-വിഞ്ഞാണാനം ഠിതീസുപി നാനത്തകായനാനത്തസഞ്ഞീനാനത്തകആയഏകത്തസഞ്ഞീ ഏകത്തകായനാനത്തസഞ്ഞീ ഏകത്തകായഏകത്തസഞ്ഞീനം വസേന ചതൂസു വിഞ്ഞാണട്ഠിതീസു സോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ പണ്ഡിതേന ഞേയ്യോ. നാനത്തകായനാനത്തസഞ്ഞീനാനത്തകായഏകത്തസഞ്ഞീഏകത്തകായനാനത്തസഞ്ഞീഏകത്തകായഏകത്തസഞ്ഞീനം വസേന വുത്തപ്പകാരസ്മിം ചതുബ്ബിധേ സത്താവാസേ തഥാ സോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ പണ്ഡിതേന ഞേയ്യോ. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ ഭവാദീസു ഭവയോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസേസു യഥാരഹം സോളസന്നം കാമകുസലപാകാനം, പഞ്ചന്നം രൂപപാകാനഞ്ചാതി ഏകവീസതിപാകാനം ദ്വിധാ നാനക്ഖണികകമ്മൂപനിസ്സയപച്ചയേന പച്ചയോ ഹോതി.

൫൮൨-൩. കാമേ അപുഞ്ഞസങ്ഖാരോ കാമഭവേ അണ്ഡജജലാബുജസംസേദജഓപപാതികയോനിവസേന അണ്ഡജാദീസു യോനീസു നിരയഗതിപേതഗതിതിരച്ഛാനഗതിവസേന തീസു ഗതീസു നാനത്തകായഏകത്തസഞ്ഞീവസേന ഏകിസ്സാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയാ നാനത്തകായഏകത്തസഞ്ഞീവസേന ച ഏകസ്മിം പന സത്താവാസേ ദ്വിധാ നാനക്ഖണികകമ്മൂപനിസ്സയപച്ചയേഹി പവത്തേ പവത്തിക്ഖണേ പടിസന്ധിയം പടിസന്ധിക്ഖണേ സോ അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ പച്ചയോ ഹോതി.

൫൮൪-൬. തഥേവാനേഞ്ജസങ്ഖാരോ ¶ തഥാ ഏവ ആനേഞ്ജസങ്ഖാരോ, ഏകാരൂപഭവേ ഏകസ്മിം അരൂപഭവേ ഏകിസ്സാ ഓപപാതികയോനിയാ ചേവ ഏകിസ്സാ ദേവഗതിയാപി ച ആകാസാനഞ്ചായതനഭൂമി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനഭൂമി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനഭൂമിവസേന തീസു ഏവ ചിത്തട്ഠിതീസു ചതുന്നം അരൂപഭൂമീനം വസേന ചതുബ്ബിധേ സത്താവാസേ ചതുന്നം അരൂപപാകചിത്താനം ദ്വേധാ ¶ നാനക്ഖണികകമ്മോപനിസ്സയപച്ചയേഹി സോ ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരോ പച്ചയോ ഹോതി. പടിസന്ധിപവത്തീനം, വസേനേവം ഭവാദീസു ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പടിസന്ധിപവത്തീനം വസേന ഭവാദീസു യഥാ യേ സങ്ഖാരാ ഏസം പാകചിത്താനം പച്ചയാ ഹോന്തി, തഥാ തേ സങ്ഖാരാ ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പണ്ഡിതേന വിജാനിതബ്ബാ.

൫൮൭-൯൦. ന രൂപാരൂപധമ്മാനം, സങ്കന്തി പന വിജ്ജതി രൂപധമ്മാനം, ചിത്തചേതസികസങ്ഖാതാനം നാമധമ്മാനഞ്ച സങ്കന്തി പന സങ്കമനം പന ന വിജ്ജതി. സങ്കന്തിഭാവേ അസതി അതീതഭവതോ ഇധ ഇമസ്മിം ഭവേ രൂപധമ്മാനം സങ്കമനഭാവേ അസതി പടിസന്ധിചിത്തം കഥം കേന പകാരേന സിയാ ഭവേയ്യ? നത്ഥി ചിത്തസ്സ സങ്കന്തി, അതീതഭവതോ ഇധ ഇമസ്മിം ഭവേ ചിത്തസ്സ സങ്കന്തി സങ്കമനം നത്ഥി, തതോ അതീതഭവതോ അതീതം ഹേതും വിനാ വജ്ജേത്വാ ഇധ ഇമസ്മിം ഭവേ ചിത്തസ്സ പാതുഭാവോ ന വിജ്ജതി. സുലദ്ധപച്ചയം രൂപാരൂപമത്തം സുട്ഠു ലദ്ധപച്ചയം രൂപനാമമത്തം ജായതി. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പച്ചയം ലഭിത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനം രൂപാരൂപമത്തം രൂപനാമമത്തം ജായതി. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പച്ചയം ലഭിത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനം രൂപാരൂപമത്തം ഭവന്തരം അഞ്ഞഭവം പടിസന്ധിം ഉപേതി ഉപഗച്ഛതി. ഇതി വചനം സമഞ്ഞായ ലോകിയവോഹാരേന പവുച്ചതേ, സത്തോ വാ നത്ഥി, സത്തോ ജീവോതി വേവചനം, അത്താ വാപി ന വിജ്ജതി.

൫൯൧-൯. തസ്സിദം പാകടം കത്വാ, പടിസന്ധിക്കമം പന തസ്സ സത്തസ്സ ഇദം പടിസന്ധിക്കമം സുദുബ്ബുധം അതിദുബ്ബിജാനം പാകടം കത്വാ അഹം ദസ്സയിസ്സാമി, തമേതം പടിസന്ധിക്കമം സാധു സാധുകം നിബോധഥ, സാധു സാധുകം മനസി കരോഥ, വിവിധേസു ആരമ്മണേസു ലോഭവസേന ചിത്തം അനാമേത്വാ വജിരമഞ്ജൂസായ അനഗ്ഘമണിരതനം പക്ഖിപന്തോ വിയ ചിത്തേ ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. അതീതസ്മിം ഭവേ തസ്സ, ആസന്നമരണസ്സ ഹിഇതോ ¶ ഭവതോ അതീതസ്മിം ഭവേ ആസന്നമരണസ്സ തസ്സ സരീരസ്മിം ആതപേ പക്ഖിത്തം ഹരിതം താലപണ്ണം വിയ സുസ്സമാനേ സതി ചക്ഖുന്ദ്രിയാദികേ ഇന്ദ്രിയേ നട്ഠേ ഹദയവത്ഥുമത്തസ്മിം ഠിതേ കായപ്പസാദികേ വിഞ്ഞാണേ തസ്മിം ഖണേ വത്ഥുസന്നിസ്സിതം ഹദയവത്ഥുനിസ്സിതം. ‘‘ചിത്ത’’ന്തി വചനം ഭവങ്ഗമനോദ്വാരാവജ്ജനജവനം സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. പുബ്ബാനുസേവിതന്തി ¶ ഇതോ കാലാ പുബ്ബകാലേ തേന പന അനുസേവിതം അനുചിണ്ണം പുഞ്ഞം കമ്മം വാ അപുഞ്ഞം ഏവ വാ കമ്മം കമ്മനിമിത്തം ഗതിനിമിത്തം വാ കമ്മഫലേന ദ്വാരേസു പച്ചുപട്ഠിതം ആലമ്ബിത്വാ മനോദ്വാരാവജ്ജനജവനവസേന സേവിതചിത്തം പവത്തതി. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന പവത്തമാനം തം വിഞ്ഞാണം തം ജവനചിത്തം ലദ്ധപച്ചയം ലദ്ധാരമ്മണപച്ചയം. അവിജ്ജായ പടിച്ഛന്നാദീനവേ വിസയേതി അകുസലജവനേ ജവിതേ തസ്സ ജവനസ്സ അവിജ്ജായ അപ്പടിച്ഛന്നദോസേ തസ്മിം കമ്മാദികേ ആരമ്മണേ കുസലജവനേ ജവിതേ തതോ ചിത്തവീഥിതോ പുബ്ബഭാഗേ പവത്തായ അവിജ്ജായ പടിച്ഛന്നദോസേ തസ്മിം കമ്മാദികേ ആരമ്മണേ. തണ്ഹാതി അകുസലജവനേന സഹജോ ലോഭോ, അകുസലജവനേ വാ ജവിതേ തതോ വീഥിചിത്തതോ പുബ്ബഭാഗേ പവത്തോ ലോഭോ തണ്ഹാ. നമേതീതി അഞ്ഞം ആരമ്മണം അഗ്ഗാഹാപേത്വാ ദള്ഹഗ്ഗാഹവസേന തം ഏവ കമ്മനിമിത്തഗതിനിമിത്തസങ്ഖാതം ആരമ്മണം ഗണ്ഹാപേതീതി അത്ഥോ. സഹജാ സങ്ഖാരാ പന തസ്സ ചിത്തസ്സ സഹജാ ഏകതോ ജാതാ ചേതനാ പന തസ്മിം യേവാരമ്മണേ ഖിപന്തി പവത്തന്തി. ഇമസ്മിം പച്ചുപ്പന്നഭവേ ഏകസന്തതിവസാ പവത്തായ തണ്ഹായ നമീയമാനം തം വിഞ്ഞാണം ഓരിമാ തീരമ്ഹാ രജ്ജുകം ആലമ്ബിത്വാ മാതികാതിക്കമോ പുരിസോ വിയ ഏതം പുരിമം നിസ്സയഭൂതം ഹദയവത്ഥും ജഹതി ഛഡ്ഡേതി, ചുതിചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝതീതി അത്ഥോ. അപരം കമ്മസമ്ഭൂതം നിസ്സയം അപരം അഞ്ഞകമ്മതോ സമ്ഭൂതം നിസ്സയഭൂതം ഹദയവത്ഥും ലഭിത്വാ വാ അലഭിത്വാപി വാ ആരമ്മണാദീഹി ¶ പച്ചയേഹി തം പടിസന്ധിസങ്ഖാതം മാനസം പവത്തതി. ‘‘ലഭിത്വാ’’തി വചനം കാമരൂപഭവം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘അലഭിത്വാ’’തി വചനം അരൂപഭവം സന്ധായ വുത്തം. ഏത്ഥ ഏതേസു ചിത്തേസു പുരിമം ‘‘ജഹതീ’’തി വചനേന വുത്തഞ്ചേവ ചിത്തം, ചുതിചിത്തം പച്ഛിമം ‘‘ആരമ്മണാദീഹി പച്ചയേഹി പവത്തതീ’’തി വചനേന വുത്തഞ്ചേവ ചിത്തം പടിസന്ധിചിത്തം പണ്ഡിതേന വേദിതബ്ബം.

൬൦൦-൬. തദേതം തം ഏതം പടിസന്ധിചിത്തം പുരിമാ ഭവതോ ഇധ ഇമസ്മിം പച്ഛിമഭവേ നാപി ആഗതം, കമ്മാദിഞ്ച ഹേതും വിനാ വജ്ജേത്വാ പടിസന്ധിചിത്തം പാതുഭൂതം ന ചേവ തം ഏത്ഥ ഏതസ്മിം വചനേ ഏതസ്സ പടിസന്ധിചിത്തസ്സ പുരിമാ ഭവതോ ഇധ ഇമസ്മിം പച്ചുപ്പന്നഭവേ അനാഗമനേ അതീതഭവഹേതൂഹി അതീതഭവേ കമ്മാദിപച്ചയേഹി ഏതസ്സ പടിസന്ധിചിത്തസ്സ സമ്ഭവേ. പടിഘോസദീപമുദ്ദാദീ, ഭവന്തേത്ഥ നിദസ്സനാ ഏത്ഥ ഏതസ്മിം തസ്സ പടിസന്ധിചിത്തസ്സ അതീതഭവതോ അനാഗമനേ അതീതഭവേ ഹേതൂഹി സമ്ഭവേ പടിഘോസദീപമുദ്ദാദിഅത്ഥനിദസ്സനാ ഉപമാ ഭവന്തി. അഞ്ഞത്ര അഞ്ഞസ്മിം പടിഘോസാദീനം അത്ഥാനം പവത്തിട്ഠാനേ ആഗന്ത്വാ സദ്ദാദിഹേതുകാ സദ്ദാദയോ പച്ചയാ ഹോന്തി യഥാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഇമസ്മിം ഠാനേ ജനേഹി പവത്താപിതാ സദ്ദദീപമുദ്ദാദയോ അത്ഥാ ¶ പബ്ബതന്തരാദീസു അഞ്ഞേസു ഠാനേസു പവത്താനം പടിഘോസദീപമുദ്ദാദീനം അത്ഥാനം ഹേതുകാ ഹോന്തി. തേസു സദ്ദാദീസു പച്ചയേസു സന്തേസു യേ തേ പടിഘോസാദയോ ഹോന്തി, അസന്തേസു ന ഹോന്തി യഥാ, ഏവമേവ ച വിഞ്ഞാണം അതീതഭവതോ പച്ചുപ്പന്നഭവവിഞ്ഞാണവസേന പവത്തം വിഞ്ഞാണം വിഭാവിനാ വേദിതബ്ബം. സന്താനബന്ധതോ സന്താനബന്ധവസേന ഏകതാ അതീതഭവപച്ചുപ്പന്നഭവവിഞ്ഞാണവസേന പവത്തസ്സ വിഞ്ഞാണസ്സ ഏകീഭാവോ നത്ഥി, നാനതാപി തസ്സ വിഞ്ഞാണസ്സ നാനാഭാവോപി പച്ചേകഭാവോ അപി. സതി സന്താനബന്ധേ തു, ഏകന്തേനേകതാ സിയാ സന്താനബന്ധേ സതി ഏകന്തേന തസ്സ ¶ വിഞ്ഞാണസ്സ ഏകതാ ഏകീഭാവോ സിയാ ഭവേയ്യ, ഖീരസഭാവതോ പഗ്ഘരണസഭാവതോ ഖീരതോ സമ്ഭൂതം ഘനസഭാവം കദാചിപി കിസ്മിഞ്ചിപി കാലേ ന ഭവേയ്യ, സബ്ബദാ പഗ്ഘരണസഭാവഖീരമേവ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. അഥാപി അപരോ നയോപി സാ ഏകന്തനാനതാ തസ്സ വിഞ്ഞാണസ്സ സോ ഏകന്തനാനാഭാവോ യദി ഭവേയ്യ, ഖീരസാമികോ സോ പുഗ്ഗലോ ദധിസാമി ന ഭവേയ്യ. ഖീരകാലേ ഖീരസ്സ ഇസ്സരഭൂതോ സാമികോ പഗ്ഘരണസഭാവം ജഹിത്വാ ദധിസ്സ ഉപ്പജ്ജമാനകാലേ തസ്സ ദധിസ്സ ഇസ്സരോ ന ഭവേയ്യ, തതോ ഖീരസാമികോ അഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ തസ്സ ദധിസ്സ അനിസ്സരോ അസാമികോ ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. യസ്മാ കാരണാ ഏത്ഥ ഏതസ്മിം പടിസന്ധിക്കമവിനിച്ഛയേ ഏകന്തഏകതാപി വാ ഏകന്തനാനതാപി വാ സമയഞ്ഞുനാ വിഞ്ഞുനാ ന ചേവ ഉപഗന്തബ്ബാ.

൬൦൭-൧൦. ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന അസങ്കന്തിപാതുഭാവേ സങ്കന്തിപാതുഭാവരഹിതേ ഭവേ സതി ഇമസ്മിം മനുസ്സത്തഭാവേ ഖന്ധാദിസമതാ അഭിസമ്ഭൂതാ യേ ഖന്ധാ ഹോന്തി, ഏതേസം ഇധ ഇമസ്മിം മനുസ്സത്തഭാവേ നിരുദ്ധത്താ ഇധ ഇമസ്മിം മനുസ്സത്തഭാവേ ജനേഹി കതസ്സ തസ്സ കമ്മസ്സ ഫലഹേതുനോ ഫലസ്സ പച്ചയഭൂതസ്സ പരത്ഥ പരസ്മിം ലോകേ ആഗമതോ ചേവ ഏവം അഞ്ഞസ്സ സത്തസ്സ അഞ്ഞതോ കമ്മതോ ഹി തതോ സത്തതോ അഞ്ഞേന സത്തേന കതതോ അഞ്ഞതോ ചേവ കമ്മതോ തം ഫലം സിയാ ഭവേയ്യ, ‘‘അഞ്ഞസ്സ സത്തസ്സാ’’തി വചനേന തിത്ഥിയസത്തസ്സപി കമ്മം അഞ്ഞസ്സ ച ഫലം ദദേയ്യാതി അത്ഥോ, തസ്മാ കാരണാ ഏതം സബ്ബം ഏവ ച തുമ്ഹേഹി വുത്തവിധാനം ന സുന്ദരം. ഏത്ഥാഹാതി ഏതസ്മിം ഠാനേ ഠത്വാ ചോദകോ ആഹ – നനു ഏവം ‘‘അസങ്കന്തിപാതുഭാവേ ഭവേ സതീ’’തിആദികം വചനം നിയതീതി? വുച്ചതേ – സന്താനേ യം ഫലം ഏതം ഏകസ്മിം ¶ സന്താനേ പവത്തമാനം യം ഏതം ഫലം അഞ്ഞസ്സ സത്തസ്സ ന ഹോതി, അഞ്ഞതോ കമ്മതോ ന ച ഹോതി, ബീജാനം അഭിസങ്ഖാരോ ഏതസ്സത്ഥസ്സ ‘‘ഏകസ്മിം സന്താനേ’’തിആദികസ്സ ഏതസ്സ അത്ഥസ്സ സാധകോ നിപ്ഫാദകോ ഹോതി.

൬൧൧-൫. ഏകസ്മിം ¶ പന സന്താനേ, വത്തമാനം ഫലം പന അഞ്ഞസ്സ സത്തസ്സാപി വാ ന ഹോതി, തം ഫലം അഞ്ഞതോ കമ്മതോ ന ഹോതി. ബീജാനം അഭിസങ്ഖാരോ ഏതസ്സത്ഥസ്സ ‘‘ഏകസ്മിം പന സന്താനേ’’തിആദികസ്സ ഏതസ്സ അത്ഥസ്സ സാധകോ നിപ്ഫാദകോ ഹോതി, ബീജാനം അഭിസങ്ഖാരേ മധുആദിനാ വത്ഥുനാ ജനേഹി കതേ തസ്സ ബീജസ്സ സന്താനേ പഠമം ലദ്ധപച്ചയോ പഠമം ലദ്ധമധുആദിപച്ചയോ തസ്സ ബീജസ്സ ഫലം കാലന്തരേ മധുആദിനാ ബീജാഭിസങ്ഖരണതോ അഞ്ഞസ്മിം കാലേ മധുരോ ഹോതി. ഹി സച്ചം ‘‘ബീജാനം അഭിസങ്ഖാരേ’’തിആദികം വചനം. താനി ഹി താനി ഏവ പഠമം മധുആദിനാ ജനേഹി രോപിതാനി ബീജാനി അഭിസങ്ഖരണതോ കാലന്തരേ മധുരഭാവം ഫലമ്പി വാ ഫലട്ഠം വാ ന പാപുണന്തി. ഏവം ഇമിനാ പകാരേന ഇദം മയാ വുത്തം ‘‘ഏകസ്മിം പന സന്താനേ’’തിആദികം വചനം പണ്ഡിതേന ഞേയ്യം. അപി ച അപരോ നയോ. ബാലകാലേ തരുണകാലേ തേന തരുണേന പയുത്തേന വിജ്ജാസിപ്പോസധാദിനാ കമ്മേനാപി തസ്സ വുദ്ധകാലസ്മിം ഫലദാനസീലേന അയം ‘‘ഏകസ്മിം പന സന്താനേ’’തിആദികോ അത്ഥോ പണ്ഡിതേന ദീപേതബ്ബോ.

൬൧൬-൨൦. ചോദകോ പുനാഹ – ഏവം സന്തേപി തം കമ്മം ഏവം ഇമിനാ മയാ വുത്തപ്പകാരേന കമ്മേ സന്തേപി സംവിജ്ജമാനേപി തം കമ്മം ഏതസ്മിംയേവ ഖണേ വിജ്ജമാനമ്പി വാ ഫലസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. അഥ വാവിജ്ജമാനകം പച്ചയോ ന ഭവേയ്യ. ഏതസ്മിംയേവ ഖണേ അവിജ്ജമാനകം കമ്മം വാ ഫലസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. സചേ യദി വിജ്ജമാനം ഫലസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, തപ്പവത്തിക്ഖണേ പന ¶ തസ്സ കമ്മസ്സ പവത്തിക്ഖണേ തസ്സ കമ്മസ്സ വിജ്ജമാനകാലേ പന ഹേതുനാ കമ്മേനേവ സദ്ധിം പാകേന ഭവിതബ്ബം. അഥ വാ അപരോ നയോ. വിജ്ജമാനം നിരുദ്ധം കമ്മം വിപാകസ്സ പച്ചയോ യദി ഭവേയ്യ, പവത്തിക്ഖണതോ തസ്സ കമ്മസ്സ പവത്തിക്ഖണതോ പുബ്ബേ വാ കാലേ, തസ്സ കമ്മസ്സ പവത്തിക്ഖണതോ പച്ഛാ വാ അവിജ്ജമാനകാലേതി അത്ഥോ. നിച്ചഫലം സിയാതി സബ്ബദാ കമ്മപച്ചയവിരഹിതം ഫലം സിയാതി അത്ഥോ. ആചരിയേന വുച്ചതേ – ‘‘ലോഭം, ഭിക്ഖവേ, പജഹഥ, സോതാപത്തിപടിലാഭായ അഹമേവ പാടിഭോഗോ’’തിആദീസു പാഠേസു പാടിഭോഗോ വിയ കമ്മം ദട്ഠബ്ബം. സോതാപത്തിഫലം വിയ കമ്മതോ സമ്ഭൂതം ഫലം ദട്ഠബ്ബം. കടത്തായേവ ജനേഹി കടത്തായേവ തം കമ്മം ഫലസ്സ പച്ചയോ ഹോതി, അസ്സ വിജ്ജമാനത്തം ന ച ഹോതി, തസ്സ അവിജ്ജമാനസ്സ കമ്മസ്സ വിജ്ജമാനതാ വാ ന ച നേവ ഹോതി.

൬൨൧. അഭിധമ്മാവതാരോയം അഭിധമ്മാവതാരോ അയം പരമത്ഥപ്പകാസനോ ഭൂതത്ഥദീപനോ സോതൂനം പുഗ്ഗലാനം ¶ പീതിബുദ്ധിവിവഡ്ഢനോ പണ്ഡിതേഹി വിവിധേസു ആരമ്മണേസു ചിത്തം അനാമേത്വാ സക്കച്ചേന മനസികാരേന സോതബ്ബോ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

പുഞ്ഞവിപാകപച്ചയനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നവമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൦. ദസമോ പരിച്ഛേദോ

രൂപവിഭാഗവണ്ണനാ

൬൨൨. വുത്തമാദിമ്ഹി യം രൂപം, ചിത്തജാനമനന്തരം യം രൂപം ചിത്തചേതസികാനം അനന്തരം ആദിമ്ഹി പകരണാദിമ്ഹി ‘‘ചിത്തം ചേതസികം ¶ രൂപ’’ന്തിആദിനാ വചനേന ആചരിയേന വുത്തം, ഇതോ പരം ഇദാനി തസ്സ രൂപസ്സ വിഭാവനം സമാസേന സങ്ഖേപേന കരിസ്സം.

൬൨൩. യം രുപ്പതീതി രൂപന്തി യം ധമ്മജാതം രുപ്പതി സീതാദിനാ വിരുദ്ധപച്ചയേന വികാരമാപജ്ജതി. തഥാ രൂപയതീതി രൂപം യം ധമ്മജാതം വണ്ണവികാരമാപജ്ജമാനം ഹദയങ്ഗതഭാവം അജ്ഝാസയം പകാസേതി, ഇതി തസ്മാ രൂപം, കിം തം? വണ്ണായതനം. രൂപാരൂപഭവാതീതോ, സുരൂപോ രൂപമബ്ര്വി ഭഗവാ രൂപാരൂപഭവഅതീതോ സുരൂപോ രൂപം അബ്ര്വി കഥേസി.

൬൨൫-൬. മഹാഭൂതേനാതി മഹന്തോ ഭൂതോ ഉപ്പത്തി ഏതസ്സാതി മഹാഭൂതോ, തേന. വഞ്ചകത്താ മഹാഭൂതസമാതി വാ.

൬൩൦. നിരുപാദാനമാനസോതി ഉപാദാനവിരഹിതചിത്തോ.

൬൩൩. തസ്സ ¶ സമ്പത്തീതി തസ്സ കിച്ചസ്സ സമ്പത്തി.

൬൩൪. ഉപബ്രൂഹനരസാതി വഡ്ഢനകിച്ചാ.

൬൩൭. ആസയാനുസയേ ഞാണന്തി ഏത്ഥ ആസയോ നാമ

സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠീ ച, ഖന്തീ സച്ചാനുലോമികം;

യഥാഭൂതഞ്ച യം ഞാണം, ഏതം ആസയസദ്ദിതം.

അത്ഥീതി ഖോ, കച്ചാന, അയമേകോ അന്തോ, അന്തോ ഖോ, കച്ചാന, അത്ഥി ഇതി അയം ഏകോ അന്തോ കോട്ഠാസോ, അയം സസ്സതദിട്ഠി. നത്ഥീതി ഖോ, കച്ചാന, അയം ദുതിയോ അന്തോ, അയം ഉച്ഛേദദിട്ഠി. ഖന്തീ സച്ചാനുലോമികന്തി ചതുന്നം സച്ചാനം അനുലോമികഞാണം, സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണന്തി അത്ഥോ. യഥാഭൂതഞ്ച യം ഞാണന്തി സപ്പച്ചയനാമരൂപദസ്സനം ഞാണം. ഏതം ആസയസദ്ദിതന്തി ¶ ഏതം ആസയം ഇതി കഥിതം. ഏവം വുത്തപ്പകാരേന ആസയേ ഞാണം നാമ. അനുസയോ നാമ ദിട്ഠാനുസയാദയോ അനുസയാ സത്ത. ഇന്ദ്രിയാനം പരോപരേതി പരേ അധികഭാവേന ഓപരേ ച തിക്ഖാനുഭാവേന അയം സത്തോ തിക്ഖസദ്ധിന്ദ്രിയോ മുദുസദ്ധിന്ദ്രിയോ ഹീനസദ്ധിന്ദ്രിയോതി അത്ഥോ. സമാധിന്ദ്രിയാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇതി സത്താനം ഇന്ദ്രിയാനം പരഓപരേ ഞാണം.

൬൩൮. സബ്ബഞ്ഞുതാ ഞാണന്തി തിഹേതുകകാമാവചരക്രിയാചതുക്കം ഗഹേതബ്ബം.

൬൪൧. അക്ഖികൂടേഹി മത്ഥലുങ്ഗേന പരിച്ഛിന്നോ അന്തതോ.

൬൪൫. ഭാവസമ്ഭവസണ്ഠാനാതി ഇത്ഥിപുമസമ്ഭവഭൂതവണ്ണായതനം.

൬൪൭. ഏതേ ദസ ചതുസമുട്ഠാനാ സമ്ഭാരാ ചതൂഹി പച്ചയേഹി ചത്താലീസ ഭവന്തി.

൬൫൨. നിവിട്ഠേതി പതിട്ഠിതേ.

൬൫൮. ഉബ്ബിഅധികാനം ¶ പഥവീഅധികാനം.

൬൬൦-൨. വിസേസേ സതീതി നിസ്സയഭൂതാനം ചതുന്നം വിസേസേ സതി, സബ്ബസോ സബ്ബേസം വിസേസപരികപ്പനം പഹായ ഏവ കമ്മവിസേസേന പസാദാനം വിസേസതാ ഞേയ്യാ.

൬൬൩. സദ്ദീയതീതി ഉച്ചാരീയതേ. രസന്തീതി അസ്സാദേന്തി.

൬൬൮. പരതോതി പഠമകപ്പതോ അപരഭാഗേ പടിസന്ധിയം ഭാവദ്വയം സമുട്ഠാതീതി വിഞ്ഞേയ്യം. ‘‘പവത്തേപി സമുട്ഠായാ’’തിആദികം സോണകുമാരാദയോ സന്ധായ വുത്തം.

൬൭൨. ന തം ബ്യഞ്ജനകാരണന്തി തം ഇന്ദ്രിയദ്വയം ബ്യഞ്ജനസ്സ കാരണം ന സിയാ. തസ്സാതി ബ്യഞ്ജനസ്സ.

൬൭൪. ഉബ്ബാഹനന്തി ¶ നീഹരണം.

൬൭൬-൭. അന്നപാനാദികം വത്ഥു യം കമ്മജം അഗ്ഗിം ഹരതി, കേവലം ഏകം ഹുത്വാ തം അന്നപാനാദികം വത്ഥു ജീവിതം പന പാലേതും ന ച സക്കോതി. ഏകതോ ജീവിതം പാലേതുഞ്ച സക്കോന്തി.

കായേന രൂപകായേന അത്തനോ ഭാവം വിഞ്ഞാപേന്താനം ഭാവോ കായഗ്ഗഹണാനുസാരേന കായഗ്ഗഹണസ്സ അനുചിന്തനേന ഗഹിതായ വായോധാതുവികാരസങ്ഖാതായ ഏതായ ധമ്മജാതിയാ പണ്ഡിതേഹി വിഞ്ഞായതേ. ഇതിപി തസ്മാ കായവിഞ്ഞത്തി.

൬൮൧. ഏകാവജ്ജനവീഥിയം ഹേട്ഠാ ഛഹി ചിത്തേഹി വായോധാതുസമുട്ഠിതം ഉപത്ഥമ്ഭം ലഭിത്വാ.

൬൮൪. സഹ സദ്ദേന വാതി സദ്ദേന സഹേവ.

൬൯൦-൧. ഏതാസം പന ലഹുതാദീനം തിസ്സന്നം പവത്തിയം നിദസ്സനം കമതോ ആരോഗ്യം ലഹുതാ ¶ , മദ്ദിതം ധമ്മം മുദുതാ, ധന്തഹേമം കമ്മഞ്ഞതാ ഹോതി. ലഹുതാദിത്തയം പന കമ്മം കാതും ന സക്കോതി, ആഹാരാദിത്തയംയേവ ലഹുതാദിത്തയം കരോതി യസ്മാ, തതോ തം തിജം നാമ.

൬൯൩. വുത്തമാകാരനാനത്താതി ഏത്ഥ ആകാരനാനത്താ നാമ ആചയാകാരഅനുബന്ധതാകാരവസേന വുത്തം. വേനേയ്യാനം വസേന വാതി ഏകേ വേനേയ്യാ ആചയവസേന ജാതിരൂപം ജാനന്തി, ഏകേ അനുബന്ധതാവസേന ജാനന്തി. ഇതി വേനേയ്യാനം ജാനനവസേന ജാതിരൂപം ദ്വിധാ വുത്തം.

൬൯൪. സഭാവാനപഗമേ അത്തനോ സഭാവസ്സ അനപഗമേ സതി.

തേ ¶ മിദ്ധരൂപവാദാചരിയാ പടിക്ഖിപിതബ്ബാ. കഥം? അദ്ധാ മുനിസി സമ്ബുദ്ധോ, നത്ഥി നീവരണാ തവാതി യോ ത്വം അദ്ധാ ഏകന്തേന മുനി അസി സമ്ബുദ്ധോ അസി നീവരണാ ധമ്മാ തവ തുയ്ഹം നത്ഥി, ഇതി വചനേ സചേ മിദ്ധം നീവരണം രൂപേ പവിട്ഠം സിയാ. ഭഗവതാ രൂപകായസ്സ വിജ്ജമാനത്താ ‘‘നത്ഥി നീവരണാ തവാ’’തി വചനം വത്തബ്ബം സിയാ. ഥിനമിദ്ധനീവരണം അവിജ്ജാനീവരണേന സഹ നീവരണഞ്ചേവ ഹോതി, നീവരണസമ്പയുത്തഞ്ച ഹോതി. ഇതി സമ്പയുത്തവചനതോ സമ്പയുത്തസ്സ രൂപസ്സ അഭാവതോ തമ്പി ന വത്തബ്ബം സിയാ. ന പുരേജാതപച്ചയാതി അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയാതി അത്ഥോ. സചേ ഥിനമിദ്ധം രൂപം സിയാ, കഥം അരൂപേപി അഞ്ഞമഞ്ഞം സിയാ, ന സിയാതി അത്ഥോ. അരൂപേപി കാമച്ഛന്ദനീവരണം പടിച്ച ഥിനമിദ്ധനീവരണം ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി വചനേന ച ന മിദ്ധരൂപം സിയാ, അരൂപേ കഥം സിയാതി അത്ഥോ. അരൂപമേവ മിദ്ധം ഇതി പടിക്ഖിപിതബ്ബാ. അരൂപേപി ഏതസ്സ മിദ്ധസ്സ ഉപ്പത്തിയാ സാധകവചനതോ നിട്ഠം ഏത്ഥ ച അവഗന്തബ്ബം ‘‘അരൂപ’’ന്തി വിഞ്ഞുനാ.

൭൦൫-൬. കമ്മേന വീസതി രൂപാതി അട്ഠിന്ദ്രിയവത്ഥുഅട്ഠാവിനിബ്ഭോഗസന്തതൂപചയാകാസാ കമ്മജാ. ചേതസാ വിഞ്ഞത്തിദ്വയസദ്ദലഹുതാദിത്തയഅവിനിബ്ഭോഗസന്തതൂപചയാകാസാ ചിത്തജാ. ഉതുനാ സദ്ദലഹുതാദിത്തയഅവിനിബ്ഭോഗസന്തതൂപചയാകാസാ ഉതുജാ. ആഹാരതോ ലഹുതാദിത്തയഅവിനിബ്ഭോഗസന്തതൂപചയാകാസാ ആഹാരജാ.

൭൦൭-൧൭. ജായേയ്യും യദി താനിപീതി താനി ജരതാഅനിച്ചതാരൂപാ യദി ജായേയ്യും, ഏവം സന്തേ തു തേസം ജരതാഅനിച്ചതാ ഭേദാ സിയും. ഹി സച്ചം വചനം പാകോ ന പച്ചതി, ഭേദോ വാ ന ¶ ച ഭിജ്ജതി യസ്മാ, തസ്മാ തേസം പാകഭേദാ സിയുന്തി, തം വചനം നത്ഥി. ഏതം ജരതാഅനിച്ചതാദ്വയം ജാതസ്സ നിപ്ഫന്നരൂപസ്സ പാകഭേദത്താ ന ജായതി. സിയാ കസ്സചി ബുദ്ധേത്ഥാതി ഏത്ഥ ജരതാഅനിച്ചതാവിനിച്ഛയാധികാരേ കസ്സചി ജനസ്സ ബുദ്ധി ഞാണം യദി സിയാ, ‘‘രൂപസ്സൂപചയോ’’തി വചനേന ‘‘ജാതി ¶ ജായതീ’’തി വചനം ദീപിതം യഥാ, ഏവം തഥാ പാകോപി പച്ചതു, ഭേദോപി പരിഭിജ്ജതു, ഏവം ബുദ്ധി സിയാ. ജാതി ന ചേവ ജായതേ. ഇതി ഇമിനാ പകാരേന വിഭാവിനാ ഞേയ്യാ. ജാതി ജായമാനസ്സ നിപ്ഫന്നരൂപസ്സ നിബ്ബത്തി നാമ പകാസിതാ. തത്ഥ യസ്സ സിയാ തത്ഥ വചനേ യസ്സ ജനസ്സ ബുദ്ധി സിയാ. യേസം നിപ്ഫന്നരൂപധമ്മാനം ജാതി അത്ഥി, സാ ജാതി അഭിനിബ്ബത്തിസമ്മുതിം തപ്പച്ചയത്തവോഹാരം തേസം നിപ്ഫന്നരൂപധമ്മാനം പച്ചയട്ഠേന ലദ്ധവോഹാരം കമ്മജാദികം വോഹാരം ലഭതേവ യഥാ, തഥാ തേസം നിപ്ഫന്നരൂപധമ്മാനം തേ പാകഭേദാ അഭിനിബ്ബത്തിസമ്മുതിം നാമ തപ്പച്ചയത്തവോഹാരം ലഭന്തി, ഇതി ബുദ്ധി സിയാ. തസ്സ ജനസ്സ ഏവം വത്തബ്ബം – ഇദം സന്തതൂപചയദ്വയം കമ്മാദിസമ്ഭവം ഹോതി യഥാ, ഏവം പാകഭേദാ തം കമ്മാദിസമ്ഭവവോഹാരം കദാചിപി ന ലഭന്തി. ഹി സച്ചം വചനം കസ്മാ കാരണാ ജനകാനം കമ്മാദിപച്ചയാനം ആനുഭാവസങ്ഖാതേ ഖണുപ്പാദേ തേസം പാകഭേദാനം അഭാവതോ ന ലഭന്തി. വുത്തപ്പകാരേന ഖണുപ്പാദേ ജാതിപരമ്പരാഭാവതോ സാ ജാതി ലബ്ഭതേ, തസ്മാ കാരണാ ജാതി ഏവ അഭിനിബ്ബത്തിസമ്മുതിം പച്ചയത്തവോഹാരം ലഭതി, ഇതരം ജരതാഅനിച്ചതാദ്വയം പന ന ലഭതി. തം ജരതാഅനിച്ചതാദ്വയം ജിയ്യതി ഇതി ഭിജ്ജതി ഇതി വാ ന വത്തബ്ബം ഹോതി. കസ്മാ? കമ്മാദിപച്ചയാനം ആനുഭാവക്ഖണേ തസ്സ ജരതാഅനിച്ചതാദ്വയസ്സ പച്ചയാനം അഭാവതോ.

൭൧൮-൨൩. അനിച്ചം സങ്ഖതഞ്ചേതം ജരാമരണം അനിച്ചസങ്ഖാതം ഇതിപി വചനസ്സ ഭഗവതാ വുത്തത്താ ജരതാഅനിച്ചതാദ്വയം ജായതി, ഏവം ഇതി ത്വം ചേ മഞ്ഞസി, ഏവം ‘‘ജായതി ഏവാ’’തി വചനം ഭഗവതാ ന വത്തബ്ബം. ഹി കസ്മാ കാരണാ? ‘‘അനിച്ചം സങ്ഖതഞ്ചേതം, ജരാമരണമിച്ചപീ’’തിവുത്തഭാവാദിനാ ആകാരദേസനാപരിയായേന ലേസേന ഭഗവതാ അനിച്ചാനം നിപ്ഫന്നരൂപധമ്മാനം ജരാമരണസങ്ഖാതം സഭാവതോ ജരാമരണം അനിച്ചം സങ്ഖതഞ്ചാപി ¶ ചിത്തജാനം വികാരത്താ വിഞ്ഞത്തിയോ ‘‘ചിത്തജാ’’തി വുത്താ വിയ, തഥാ ഏവം ഭഗവതാ വുത്തം. യദി ഏവം അത്ഥേ സതി ഏതം രുപ്പനലക്ഖണത്തയം അജാതത്താ ച സബ്ബഥാ സബ്ബാകാരേന ഖംപുപ്ഫംവ നത്ഥി, അസങ്ഖതം നിബ്ബാനം വിയ നിച്ചംവാതി ച ചോദകോ വദേയ്യ, നത്ഥി നിച്ചന്തി ഇദം ഉഭയവചനം നോ ഭഗവതാ വത്തബ്ബം. കസ്മാ? നിസ്സയധമ്മാനം ആയത്തഭാവേന പവത്തിതോ പഥവിയാദീനം നിസ്സയാനം ഭാവേ സതി തസ്സ ലക്ഖണത്തയസ്സ ഭാവതോ, തസ്മാ ഖംപുപ്ഫംവ തം ലക്ഖണത്തയം ന നത്ഥി, അത്ഥീതി അത്ഥോ. പഥവീആദീനം ¶ അഭാവേ തം ലക്ഖണത്തയം ന ച ലബ്ഭതി യസ്മാ, തസ്മാ നിബ്ബാനം വിയ, തഥാ നിച്ചം ന.

൭൨൪-൫. പരിച്ഛേദാദയോ അനിപ്ഫന്നാ. തേസമേവ ച രൂപാനം തേസമേവ നിപ്ഫന്നരൂപധമ്മാനം വികാരത്താ നിപ്ഫന്നാ ചേവ സങ്ഖതാ സേസവസേന വുത്താനം പഭേദകതോതി ദസ്സനതോ. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവ.

൭൬൭.

ഗന്തും പനിച്ഛേ പിടകേഭിധമ്മേ,

യോ ധമ്മസേനാപതിനാ സമത്തം;

ഹിതത്ഥിനാ തേന ച ഭിക്ഖുനായം,

സക്കച്ച സമ്മാ പന സിക്ഖിതബ്ബോ.

യോ ഭിക്ഖു അഭിധമ്മേ പിടകേ ധമ്മസേനാപതിനാ സമത്തം സഭാവം ഗന്തും പാപുണിതും ഇച്ഛേയ്യ, തേന ച ഭിക്ഖുനാ ഹിതത്ഥിനാ സക്കച്ചം ആദരേന സമ്മാ തീരണചിന്തനസജ്ഝായനേഹി അയം അഭിധമ്മാവതാരോ സിക്ഖിതബ്ബോ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

രൂപവിഭാഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൧. ഏകാദസമോ പരിച്ഛേദോ

നിബ്ബാനനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൭൬൯. ഭവാഭവം ¶ വിനനതോതി ഖുദ്ദകം, മഹന്തം ഭവം സിബ്ബനതോ. സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗോതി സബ്ബേഹി സങ്ഖാരൂപധികിലേസൂപധിഖന്ധൂപധീഹി പടിനിസ്സജ്ജനം. അച്ചുതിരസം അചുതിസമ്പത്തികം. നിബ്ബാനം പുട്ഠേനാതി സുഗതേന നിബ്ബാനം പുട്ഠേന സാരിപുത്തത്ഥേരേന. ഉഭിന്നം സുത്താനന്തി ധമ്മസേനാപതിവുത്താനം ¶ ദ്വിന്നം സുത്താനന്തി അത്ഥോ. ഖയസ്സ ഉപനിസ്സയത്താതി ഖയസ്സ ബലവകാരണത്താ. പുഥൂനം ധമ്മാനം അപ്പമത്തക്ഖണേ രാഗാദിക്ഖയമത്തം നിബ്ബാനം ഭവേയ്യ. സബ്ബേ ബാലപുഥുജ്ജനാ സമധിഗതനിബ്ബാനാ സച്ഛികതനിരോധാ ഭവേയ്യും. കിഞ്ച ഭിയ്യോ കിം ഉത്തരി കാരണഞ്ച അത്ഥീതി അത്ഥോ. രാഗാദീനം സങ്ഖതത്താ തേസം സങ്ഖതാനം നിബ്ബാനം സങ്ഖതലക്ഖണം ഭവേയ്യ. കിം പനേത്ഥാതി ഏതേസു ഖണേസു കിം പന ഖണേ ത്വം വദേസി. ഖീണേസ്വേവാതി ഭവാദീസു ഖീണേസു ഏവ. നിരുത്തരോതി നിപ്ഫന്നഹാരോ.

൭൭൧. അസ്സദ്ധോതി ബാഹിരസദ്ധായ വിരഹിതോ. വന്താസോതി വന്താ വമിതാ ആസാ തണ്ഹാ യേനാതി വന്താസോ.

നിസ്സരണിയാതി നിസ്സരണേ നിയുത്താ. യദിദം നേക്ഖമ്മം യം ഇദം കാമാനം ഏതം നിസ്സരണം നിരോധോ, തസ്സ കിഞ്ചിഭൂതസ്സ സങ്ഖതസ്സ പടിച്ചസമുപ്പന്നധമ്മജാതസ്സ നിരോധോ നിസ്സരണന്തി, ഏവം ഇമിനാ പകാരേന വുത്തസ്സ തസ്സ നിസ്സരണനാമകസ്സ അഭാവപ്പത്തിദോസതോ നിസ്സരണനാമകാനം പഠമജ്ഝാനആകാസാനഞ്ചായതനാനമ്പി അഭാവോ ഭവേയ്യ. അത്ഥി നിസ്സരണന്തി അത്ഥി നിബ്ബാനം. ഉപ്പാദാദീനന്തി ഉപ്പാദട്ഠിതിഭങ്ഗാനം. പപഞ്ചാഭാവതോതി തണ്ഹാമാനദിട്ഠീനം അഭാവതോ.

൭൭൨. അപലോകിതന്തി അദസ്സനധമ്മം.

൭൭൪. അബ്യാപജ്ഝന്തി നിദുക്ഖം. അക്ഖരന്തി അഖരം.

൭൭൭. സദ്ധാബുദ്ധികരം ¶ തഥാഗതമതേ ജിനവചനേ സമ്മോഹവിദ്ധംസനം പഞ്ഞാസമ്ഭവം പഞ്ഞാകാരണം സമ്പസാദനകരം. അത്ഥബ്യഞ്ജനസാലിനന്തി അത്ഥബ്യഞ്ജനസാരവന്തം സുമധുരം സാരഞ്ഞു ജിനസാസനസാരഞ്ഞൂ വിമ്ഹാപനം അച്ഛേരകരം ഇമം ഏവം വുത്തപ്പകാരം അഭിധമ്മാവതാരം യോ ജാനാതി, സോ ജനോ ഗമ്ഭീരേ നിപുണേ നിപുണഞാണഗോചരേ അഭിധമ്മപിടകേ പദം നിട്ഠം ഉത്തമസന്നിട്ഠാനം യാതി പാപുണാതി.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

നിബ്ബാനനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകാദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൨. ദ്വാദസമോ പരിച്ഛേദോ

പഞ്ഞത്തിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

സങ്ഖായതീതി ¶ സങ്ഖാ, കഥീയതീതി അത്ഥോ. കിന്തി കിം ഇതി കഥീയതി. ‘‘അഹ’’ന്തി ‘‘മമ’’ന്തി കഥീയതി.

തജ്ജാപഞ്ഞത്തീതി തസ്സ ചക്ഖുസോതാദികസ്സ അനുരൂപവസേന ജാതാ പഞ്ഞത്തീതി അത്ഥോ.

ഏകസ്സവാതി ഏകസ്സ നാമധമ്മസ്സ ‘‘അച്ഛോ’’തി നാമം ഗഹേത്വാ ബഹൂനം നാമധമ്മാനം ‘‘അച്ഛോ’’തി നാമം ഗഹേത്വാ. സമൂഹമേവാതി നാമധമ്മാനം സമൂഹം ഏവ.

ഗഹിതോ പുബ്ബേ സങ്കേതോ ഏതേനാതി ഗഹിതപുബ്ബസങ്കേതം. കിം തം? മനോദ്വാരാവജ്ജനജവനവിഞ്ഞാണം. തേന ഗഹിതായ പഞ്ഞത്തിയാ വിഞ്ഞായതി ‘‘സത്താ’’തി ‘‘കമ്മജാ’’തി കഥീയതി.

ഇത്ഥീ ¶ ച പുരിസോ ച ഇത്ഥിപുരിസാ, തേ ആദയോ യേസം തേ ഇത്ഥിപുരിസാദയോ, തേസം.

൭൭൮. തതിയാ കോടീതി തതിയോ കോട്ഠാസോ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

പഞ്ഞത്തിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദ്വാദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൩. തേരസമോ പരിച്ഛേദോ

കാരകപടിവേധവണ്ണനാ

വേദകസ്സാതി ¶ സുഖദുക്ഖവേദകസ്സ. തദായത്തവുത്തീനന്തി തേസം ആയത്താ പടിബദ്ധാ യേസം വിപാകാനം തേ തദായത്തവുത്തിനോ, തേസം. അത്ര ഇമസ്മിം ഠാനേ ആചരിയേന പരിഹാരോ വുച്ചതേ. കുതോയം തവ തത്ഥാനുരോധോതി തത്ഥ തസ്മിം അഞ്ഞസ്സ അത്തകാരകസ്സ അഭാവേപി സത്തുസങ്ഖാതസ്സ അത്തനോ ഭാവേപി അയം തവ അനുരോധോ അനുനയോ കുതോ കേന കാരണേന ഇധ ഇമസ്മിം അസതി കത്തരി കുസലാദീനം അത്ഥിഭാവേ കമ്മവിരോധോ കുതോ കേന കാരണേന. അഥാപീതി അപരോ നയോപി. കിഞ്ചേത്ഥാതി ഏത്ഥ ഏതിസ്സം ചോദനായം കിഞ്ചി വത്തബ്ബം അത്ഥി, അവസിട്ഠം താവ ബ്രൂഹി, അപരിസമത്താ തേ ചോദനാ. തസ്സാതി അത്തനോ. കാരകവേദകത്താഭാവോതി കാരകവേദകത്തസ്സ അഭാവോ സിയാ.

അഥ ന ഭവതീതി അത്തനോ അനാസേ ചേതനാപി അനാസോ യദി ന ഭവതി. പടിഞ്ഞാ ഹീനാതി ‘‘ചേതനായ അനഞ്ഞോ അത്താ’’തി പടിഞ്ഞാ ഹീനാ. വുത്തപ്പകാരതോതി ‘‘അത്തനോ അനാസേ ചേതനായ നാസോ ന ഭവതി’’ഇതി വുത്തപ്പകാരതോ ¶ . വിപരീതന്തി ‘‘അത്തനോ അനാസേ ചേതനായ അനാസോ’’ഇതി വിപരീതഗ്ഗഹണം സിയാ. അത്താ നസ്സതു, ചേതനാ തിട്ഠതു, അഥ പന ഏവം ന ഭവതീതി അത്താ നസ്സതു, ചേതനാ തിട്ഠതു, ഏവം ഗഹണം പന ന ഭവതി. അനഞ്ഞത്തപക്ഖം പരിച്ചജ പരിച്ചജാഹി ‘‘ചേതനായ അനഞ്ഞോ അത്താ’’തി. പടിഞ്ഞാ ഹീനാ യസ്സ സോ പടിഞ്ഞാഹീനോ.

ഉഭിന്നം ചേതനത്താനം ഏകദേസതാ ഏകദേസഭാവോ നത്ഥി. ഏവഞ്ച സതീതി ഏവം ഉഭിന്നം ഏകദേസസ്സ അഭാവേ സതി കോ ദോസോ ഇതി ത്വം ചേ വദേയ്യാസി. യം പന തയാ വുത്തം യഥാ രൂപരസഗന്ധാദീനം ഏകദേസേ വത്തമാനാനമ്പി ലക്ഖണതോ അഞ്ഞത്തന്തി യം വചനം പന തയാ വുത്തം, തം വചനം അയുത്തം, നാനുരൂപന്തി അത്ഥോ. തവ പടിഞ്ഞാ ഹീനാതി ‘‘ഏകദേസേ വത്തമാനാനം ചേതനത്താനം ലക്ഖണതോ അഞ്ഞത്ത’’ന്തി പടിഞ്ഞാ ഹീനാ.

ഏവഞ്ച സതീതി ഏതം ചേതനായ അഞ്ഞഭാവേ സതി കോ ദോസോ ഇതി ചേ ഭവം വദേയ്യ. ‘‘അചേതനോ ¶ അത്താ’’തി വചനം, പുബ്ബേ വുത്തദോസതോതി ‘‘പാകാരതരുപാസാണതിണസദിസോ സിയാ’’തി പുബ്ബേ വുത്തദോസതോ.

൭൮൦. അത്ഥി സത്തോപപാതികോതി ഓപപാതികാ സത്താ അത്ഥി.

൭൮൧. ഭാരാദാനന്തി ഭാരഗ്ഗഹണം. ഭാരനിക്ഖേപനന്തി ഭാരോരോപനം.

൭൮൩. ഏകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അട്ഠിസഞ്ചയോ അട്ഠിസമൂഹോ ഏകേന കപ്പേന പബ്ബതസമോ രാസി സിയാ.

൭൮൫. ഭോ മാര, ത്വം സത്തോ ഇതി പച്ചേസി, കം സദ്ദഹസി, ‘‘സത്തോ’’തി ഗഹണം തേ തവ ദിട്ഠിഗതം, സുദ്ധസങ്ഖാരപുഞ്ജോ അയം, ഇധ ലോകേ സത്തോ ന ഉപലബ്ഭതി.

൭൮൭. യോ ¶ ഭിക്ഖു ഇമം ഗന്ഥം അച്ചന്തം സതതമ്പി ചിന്തേതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പരമാ പഞ്ഞാ വേപുലം വിപുലഭാവം ഗച്ഛതി.

൭൮൮. യോ ഭിക്ഖു ഇമം അഭിധമ്മാവതാരം അതിമതികരം ഉത്തമം അഭിഞ്ഞാണകരം വിമതിവിനാസകരം കങ്ഖച്ഛേദകരം പിയക്കരം പേമകരം സദാ പഠതി, സുണാതി, തസ്സ ഭിക്ഖുനോ മതി ഇധ സാസനേ ഠിതേ വികസതി പടിഫുല്ലതി.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

കാരകപടിവേധവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തേരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൪. ചുദ്ദസമോ പരിച്ഛേദോ

രൂപാവചരസമാധിഭാവനാനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൭൮൯-൯൩. ഹിതാനയന്തി ¶ ഹിതാവഹം. മാനസഞ്ച സുഗതന്തി സുട്ഠു പവത്തമാനസഞ്ച. മധുരാ അത്ഥവണ്ണനാ ഏതസ്സാതി മധുരത്ഥവണ്ണനം. ഉത്തരം തു മനുസ്സാനം, ധമ്മതോ ഞാണദസ്സനന്തി മനുസ്സാനം ലോകിയധമ്മതോ ഉത്തരിഭൂതഞാണദസ്സനലോകുത്തരം. സങ്കസ്സരസമാചാരേതി സങ്കായ കങ്ഖായ സരിതബ്ബസമാചാരേ. അച്ഛിദ്ദം അക്ഖണ്ഡം അകമ്മാസം. അത്ഥകാമേനാതി അത്തനോ ഹിതകാമേന.

൭൯൭. ദുവിധലക്ഖണം ചാരിത്തവാരിത്തലക്ഖണം.

൮൦൫. തേസം ചരിതാനം വോമിസ്സകനയാ.

൮൦൭. സവണ്ണകസിണാതി നീലപീതഓദാതലോഹിതവണ്ണകസിണാ.

൮൦൮. തം ¶ ഏകകം ആനാപാനം അസ്സാസപസ്സാസോ.

൮൦൯-൧൦. മരണൂപസമായുത്താ സതീതി മരണാനുസ്സതി ഉപസമാനുസ്സതി. ആഹാരനിസ്സിതസഞ്ഞാതി ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞാ. ധാതുവവത്ഥാനന്തി ചതുധാതുവവത്ഥാനം.

൮൧൧-൨. അനുകൂലാ ഇമേ സബ്ബ-ചരിതാനന്തി വണ്ണിതാതി യം കമ്മട്ഠാനം സദ്ധാചരിതസ്സ അനുകൂലം, തമേവ പഞ്ഞാചരിതസ്സ അനുകൂലന്തി അധിപ്പായോ. ഇദം സബ്ബം പന വചനം ഏകന്തവിപച്ചനീകഭാവതോ ഏകന്തപടിപക്ഖഭാവതോ അതിസപ്പായതോ വുത്തം, ഇതി വിഭാവിനാ ഞേയ്യം.

൮൩൫. വിപസ്സനാഭവസമ്പത്തി-സുഖാനം പച്ചയാ സിയും വിപസ്സനാസമ്പത്തിസുഖാനം ഭവസമ്പത്തിസുഖാനം പച്ചയാ സിയും.

൮൩൮. സമ്മട്ഠാനം ¶ മനോഭുനോതി മനോഭുഹദയോ തസ്സ ഹദയസ്സ സമ്മട്ഠാനം.

൮൪൪. പത്തുകാമേന ധീമതാ കസിണം കത്തബ്ബം.

൮൪൫. സംഹാരിമന്തി ഇതോ ചിതോ ച ഹരിതബ്ബകസിണം. തത്രട്ഠകന്തി തസ്മിം ഠാനേ ഠിതം ഇതോ ചിതോ ച അനാഹരിതബ്ബം കസിണം.

൮൪൯. വിവട്ടം പന മിച്ഛതാതി നിബ്ബാനം ഇച്ഛന്തേന വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലം വട്ടം കാതും തം കസിണം വട്ടതി.

൮൫൧-൨. ഹത്ഥപാസപ്പമാണസ്മിം, തമ്ഹാ കസിണമണ്ഡലാതി തതോ കസിണമണ്ഡലതോ ഹത്ഥപാസപ്പമാണസ്മിം പദേസേ വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലേ ഉച്ചേ. പരിമുഖം സതിന്തി കമ്മട്ഠാനാഭിമുഖം സതിം.

൮൫൩-൪. നേക്ഖമ്മന്തി ഝാനം. ഖേമതോ ദട്ഠും ദിസ്വാ അഹം ഇമായ പടിപത്തിയാ അദ്ധാ ഏകന്തേന പവിവേകസുഖസ്സ നിബ്ബാനസുഖസ്സ ഭാഗീ അസ്സം ഭവേയ്യം.

൮൫൬. സോ ¶ കസിണസ്സ വണ്ണോ തേന യോഗിനാ ന പേക്ഖിതബ്ബോ, കസിണസ്സ ലക്ഖണം ന പേക്ഖിതബ്ബം ഉസ്സദസ്സ വസേന വണ്ണം അമുഞ്ചിത്വാ.

൮൬൦. ഏവം ഇമിനാ വുത്തപ്പകാരേന ഏകഗ്ഗചേതസോ ഏകഗ്ഗചിത്തസ്സ യോഗിനോ നിമീലേത്വാ ആവജ്ജന്തസ്സ യഥാ യേന പകാരേന കമ്മട്ഠാനം ഹോതി ഉമ്മീലിതേ കാലേപി, തഥാ തേന പകാരേന തം കമ്മട്ഠാനം ആപാഥം യാതി ചേ യദി ആഗച്ഛതി, ഉഗ്ഗഹമേവ ഉഗ്ഗഹനിമിത്തം.

൮൬൪. പാദാനം ധോവനേ പപഞ്ചപരിഹാരത്ഥം. ഏകതലികാതി ഏകതലമത്താ.

൮൬൫. തം സംഹാരിമം കസിണമാദായ.

൮൬൬. സമന്നാഹരിതബ്ബന്തി ¶ കമ്മട്ഠാനം സുമനേന ആഹരിതബ്ബം, മനസികാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തക്കാഹടന്തി വിതക്കേന ആഹടം ഫുസിതം കരേ കരേയ്യ.

൮൬൮. തന്തി തം നിമിത്തം.

൮൭൧-൪. ഇമസ്സാതി പടിഭാഗനിമിത്തസ്സ. പുരിമസ്സാതി ഉഗ്ഗഹനിമിത്തസ്സ. കോ പന അയം വിസേസോ? ഥവികാ നീഹരിതം ആദാസമണ്ഡലം മജ്ജിതം വിയ. തോയദേ കാളമേഘേ സേതബലാകാ വിയ. തദാ തം ഉഗ്ഗഹനിമിത്തം പദാലേത്വാവ നിഗ്ഗതം പടിഭാഗനിമിത്തം. തതോ ഉഗ്ഗഹനിമിത്തതോ. തന്തി തം പടിഭാഗനിമിത്തം. സണ്ഠാനവന്തഞ്ച വണ്ണവന്തഞ്ച ന ച ഉപട്ഠാകാരമത്തം. പഞ്ഞജന്തി പഞ്ഞായ ജാതം.

൮൭൭-൮. ഉപചാരക്ഖണേ തസ്സാതി തസ്സ സമാധിനോ ഉപചാരക്ഖണേ. നീവരണപ്പഹാനേന സമാധിനോ പടിലാഭക്ഖണേ പന അങ്ഗാനം വിതക്കാദീനം പാതുഭാവേന ഇതി ദ്വീഹി ആകാരേഹി.

൮൭൯. ദ്വിന്നം ¶ സമാധീനന്തി ഉപചാരപ്പനാസമാധീനം.

൮൮൨. ചക്കവത്തിയഗബ്ഭോവ രതനം വിയ അസ്സ അനേന സുദുല്ലഭം.

൮൮൪. അയന്തി പടിസന്ധിസന്ഥാരോ.

൮൯൧-൨. സമതം വീരിയസ്സേവാതി വീരിയസമഭാവം. ലയം ലീനഭാവം ഈസകമ്പി യന്തം ഗച്ഛന്തം മാനസം ആവജ്ജനചിത്തം.

൮൯൫-൯. ഭവങ്ഗം പന പച്ഛിജ്ജ ഉച്ഛിന്ദിത്വാ തദേവ പഥവീകസിണം ആരമ്മണം കത്വാ യോഗിനോ മനോദ്വാരമ്ഹി ജായതി. തതോതി ആവജ്ജനതോ തത്രേവാരമ്മണേ തസ്മിം പഥവീകസിണസങ്ഖാതേ ആരമ്മണേ തസ്സ യോഗിനോ ജവനാനി ചത്താരി വാ പഞ്ച വാ ജായന്തേ. അവസാനേ ഏകം ജവനമാനസം രൂപാവചരികം ഹോതി, തസ്മിം രൂപാവചരികേ വിതക്കാദയോ അങ്ഗാ. അഞ്ഞേഹി അഞ്ഞേസം ചിത്താനം അഞ്ഞേഹി വിതക്കാദീഹി ബലവതരാ ഹോന്തി. താനി അപ്പനാഭാവം അപ്പത്താനി അപ്പനാചേതസോ ¶ പരികമ്മോപചാരതോ പരികമ്മഭാവതോ പരികമ്മാനീതി വുച്ചന്തേ, ഉപചാരഭാവതോ ഉപചാരാനീതി ച വുച്ചന്തേ. താനി ജവനാനി അപ്പനായാനുലോമത്താ അനുലോമാനി ഏവ ച വുച്ചന്തി. ഏത്ഥ അനുലോമകേസു യം സബ്ബന്തിമം ജവനം, തം ഗോത്രഭൂതി പവുച്ചതി.

൯൦൧. ഗോത്രഭു ദിട്ഠന്തി ഗോത്രഭു നാമ ഉദ്ദിട്ഠം.

൯൦൪-൫. പുരിമേഹി ജവനേഹി യം ആസേവനം, തം ബലവപച്ചയം ലദ്ധാ ലഭിത്വാ ഛട്ഠം ജവനം, സത്തമം വാ ജവനം അപ്പേതി. ഇതി വചനം പവുച്ചതി, ഏത്ഥ വാദേ ഗോദത്തോ നാമ ആഭിധമ്മികോ ആചരിയോ ആഹ. ഛിന്നതടേ മുഖം യസ്സ ഛിന്നതടമുഖോ.

൯൦൮. പച്ചവേക്ഖണാ ¶ ഹേതു യസ്സ ആവജ്ജനസ്സാതി പച്ചവേക്ഖണഹേതുകം.

൯൧൧-൨. കാമച്ഛന്ദസ്സ നാനാവിസയേ പലുദ്ധസ്സ. ചേതസോ ഏകസ്മിം വിസയേ സമാധാനേന സമാധി.

൯൧൫. സയഞ്ച അതിസന്തതോ സുഖം അവൂപസന്തസഭാവസ്സ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചദ്വയസ്സ പടിപക്ഖതോ വുത്തം.

൯൧൭. പഞ്ചങ്ഗവിപ്പയുത്തന്തി പഞ്ചനീവരണവിപ്പയുത്തം. പഞ്ചങ്ഗസംയുതന്തി വിതക്കാദീഹി യുത്തം.

൯൨൦-൧. വേപുല്ലന്തി കമ്മട്ഠാനസ്സ വിപുലഭാവം. തഞ്ച പടിഭാഗനിമിത്തം ഉപചാരം വിചാരേത്വാ വഡ്ഢേതും വട്ടതി.

൯൨൮-൩൧. പമാദയോഗിനോതി പമാദവസേന യോഗിസമ്പന്നസ്സ കാമസഹഗതാ സഞ്ഞാമനക്കാരാ മനസികാരാ ചേ ചരന്തി, തസ്സ യോഗിനോ തം ഝാനം ഹാനഭാഗിയം ഹോതി. സതി സന്തിട്ഠതേ തസ്മിം, സന്താ തദനുധമ്മതാ തസ്മിം പഠമജ്ഝാനേ തദനുധമ്മതാ തസ്സ പഠമജ്ഝാനസ്സ അനുരൂപാ സതി നികന്തി സന്താ സംവിജ്ജമാനാ സന്തിട്ഠതേ സന്തിട്ഠതി, തം ഝാനം മന്ദസ്സ യോഗിനോ ഠിതിഭാഗിയം ഹോതി, ഠിതിം ഭജതി. വിസേസഭാഗിയം ഹോതി, വിസേസം ദുതിയാദിഭാവനം പാപുണാതീതി അത്ഥോ. നിബ്ബിദാസംയുതാ ¶ സഞ്ഞാ, മനക്കാരാതി നിബ്ബിദാവിപസ്സനാസംയുത്താ സഞ്ഞാമനക്കാരാ. നിബ്ബേധഭാഗിയന്തി ലോകുത്തരഭാഗിയം, ലോകുത്തരമഗ്ഗഭാഗിയന്തി അത്ഥോ.

൯൩൩. അയം സമാപത്തി ആസന്നാകുസലാരയോ ആസന്നാകുസലാരികാ യസ്മാ തക്കചാരാനം ഥൂലത്താ ച, തസ്മാ കാരണാ അയം സമാപത്തി അങ്ഗദുബ്ബലാ.

൯൩൫. നികന്തിന്തി തണ്ഹം. പരിയാദായാതി സോസാപേത്വാ.

൯൩൬. വിധിനാതി ¶ പുബ്ബേ വുത്തവിധിനാ. സതസ്സാതി സതിസമ്പന്നസ്സ.

൯൩൮. നിമിത്തം തു തദേവ ചാതി തമേവ പഠമനിമിത്തം ‘‘പഥവീ പഥവീ’’ഇതി ഏവം മനസാ കരോന്തസ്സ.

൯൪൩. സമ്പസാദനന്തി സദ്ധാ. മജ്ഝത്തന്തി തത്രമജ്ഝത്തതാ.

൯൪൪. ദുവങ്ഗഹീനന്തി വിതക്കവിചാരഹീനം.

൯൪൮. പീതി നാമ ചേതസോ ചിത്തസ്സ ഉപ്പിലാപനം ഉപ്പിലാപിതത്തം യതോ യസ്മാ കാരണാ.

൯൬൧-൨. ആസന്നപീതിദോസാതി പീതിയേവ ദോസാ. ഏത്ഥ ഏതസ്മിം തതിയജ്ഝാനേ യദേവ യം ഏവ സുഖം ഇതി ഏവം സുഖം ചേതസോ ആഭോഗോ മനസികാരോ. ഏവം ഇമിനാ പകാരേന സുഖസ്സ ഥൂലത്താ അയം സമാപത്തി അങ്ഗദുബ്ബലാ ഹോതി.

൯൭൪-൫. സുഖം ഉപേക്ഖായ ആസേവനം പന ന ഹോതി യസ്മാ ഉപേക്ഖായ ആസേവനം പന ന ഹോതി, യസ്മാ ഉപേക്ഖാസഹഗതാനി ജവനാനി ജവന്തി, തസ്മാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം ഉപേക്ഖാസഹഗതം സമുദീരിതം.

൯൭൬. ദുതിയജ്ഝാനം ദ്വിധാ ദ്വീഹി കോട്ഠാസേഹി ഠിതം.

൯൭൯. അയം ¶ അഭിധമ്മാവതാരോ സുമധുരവരതരവചനോ കം നു ജനം നേവ രഞ്ജയതി, അതിനിസിതവിസദോ ബുദ്ധിപ്പചാരോ യസ്സ സോ അതിനിസിതവിസദബുദ്ധിപ്പചാരോ, സോ തേന ജനേന വേദനീയോ ജാനിതബ്ബോ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

രൂപാവചരസമാധിഭാവനാനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചുദ്ദസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൫. പന്നരസമോ പരിച്ഛേദോ

അരൂപാവചരസമാധിഭാവനാനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൯൮൨-൩. രൂപേ ¶ ഖോ വിജ്ജമാനസ്മിന്തി രൂപകായേ വിജ്ജമാനേ ദണ്ഡാദാനാദയോ ദണ്ഡഗ്ഗഹണാദയോ. ഇതി രൂപേ രൂപകായേ ആദീനവം ദിസ്വാ.

൯൮൪. സൂകരാഭിഹതോവ സാതി സൂകരം അനുബന്ധിതോ സാ സുനഖോ വിയ.

൯൮൫. വസീതി യോഗീ.

൯൮൮-൯൯൦. ഫുട്ഠോകാസഞ്ച തേന തന്തി തേന ചിത്തേന ഫുട്ഠം തമോകാസം ‘‘അനന്തോ ആകാസോ’’ഇതി ച മനസാ കരോന്തോ ഏവ ഉഗ്ഘാടേതി. ഇതി വചനം വുച്ചതേ, അയമഞ്ഞോ നയോ, ‘‘ആകാസോ’’ ഇതി മനസാ കരോന്തോ തം കസിണം ന സംവേല്ലേതി.

൯൯൮. രൂപാവചരജ്ഝാനമേവ പച്ചത്ഥികം രൂപാവചരജ്ഝാനപച്ചത്ഥികം.

൧൦൦൪. ആകാസഫുടവിഞ്ഞാണേതി ¶ ഫുടമേവ വിഞ്ഞാണം ഫുടവിഞ്ഞാണം, തസ്മിം ആകാസാരമ്മണേ ഫുടവിഞ്ഞാണേ.

൧൦൦൫-൬. അയം ആകാസോ അനന്തോ ഇതി ഏവം തം ആകാസമേവ ഫരിത്വാ പവത്തം വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണഞ്ച ഇതി വചനം വുച്ചതേ. വിഞ്ഞാണം അനന്തം നാമ ന ഹോതി, അനന്താരമ്മണത്താ ‘‘വിഞ്ഞാണം അനന്ത’’ന്തി വുച്ചതേ, തം വിഞ്ഞാണം മനക്കാരവസേന അപി അനന്തം പരിദീപിതം.

൧൦൧൦. പഠമാരുപ്പവിഞ്ഞാണസ്സ അഭാവോ തസ്സ ഏവ പഠമാരുപ്പസ്സ സുഞ്ഞതോ സുഞ്ഞഭാവതോ.

൧൦൧൩. സതി ¶ തിട്ഠതി ഭിയ്യോ ബലവാ സതി തിട്ഠതി.

൧൦൧൫. അഭാവകേ നത്ഥിഭാവേ.

൧൦൧൭-൮. ദുതിയാരുപ്പചക്ഖുനാതി ചക്ഖുനാ ദുതിയാരുപ്പം ‘‘നത്ഥി നത്ഥീ’’തിആദിനാ ആകാരേന പരികമ്മവസേന മനക്കാരേ. തസ്സാപഗമമത്തഞ്ച തസ്സ പഠമാരുപ്പസ്സ അപഗമമത്തഞ്ച.

൧൦൨൯. യാ നാമ അയം സമാപത്തി അഭാവമത്തമ്പി ഗോചരം കത്വാ ഠസ്സതി, അയം സമാപത്തി വത ഏകന്തേന അഹോ സന്താതി പദിസ്സതി.

൧൦൩൩. യായ സഞ്ഞായ നേവസഞ്ഞീ, നാസഞ്ഞീ ച ഹോതി, കേവലം ഏകന്തേന അഥ ഖോ സാ സഞ്ഞാ ഏദിസീ ന ഹോതി.

൧൦൩൫-൭. പടുസഞ്ഞായ കിച്ചസ്സ നേവ കരണതോ അയം സമാപത്തി ‘‘നേവസഞ്ഞാ’’തി നിദ്ദിട്ഠാതി ചതുത്ഥആരുപ്പതോ സമ്ഭവാ പവത്താ തേജോധാതു സുഖോദകേ ദഹനകിച്ചം കാതും ന സക്കോതി യഥാ, സാ സങ്ഖാരധമ്മാനം അവസേസത്താ.

൧൦൪൦. പാസാദതലഞ്ച ¶ സാടികാ ച.

൧൦൪൧. യോ പന ഭിക്ഖു ഇമം രൂപാരൂപജ്ഝാനസമാപത്തിവിധാനം സാരതരം ജാനാതി, സോ രൂപാരൂപജ്ഝാനസമാപത്തിപുരേക്ഖോ സേക്ഖോ ഭവം കാമഭവം അഭിഭുയ്യ അഭിഭവിത്വാ രൂപാരൂപം യാതി പാപുണാതി.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

അരൂപാവചരസമാധിഭാവനാനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പന്നരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൬. സോളസമോ പരിച്ഛേദോ

അഭിഞ്ഞാനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൦൪൫. സതാതി ¶ സതിസമ്പന്നേന. അനുയോഗന്തി വീരിയം.

൧൦൪൭. യോഗാവചരഭിക്ഖുനാ നിബ്ബത്തിതാസു അഭിഞ്ഞാസു അസ്സ യോഗാവചരസ്സ ഭിക്ഖുനോ സമാധിഭാവനാ നിട്ഠം പരിയോസാനം ഗതാ സിയാ.

൧൦൫൦. ദന്തേതി ദന്തേ ഠിതേ. അചലേതി അചലേ ഠിതേ.

൧൦൫൨-൪. അഭിഞ്ഞായ പാദകം കാരണം അഭിഞ്ഞാപാദകം യോഗീ സതം വാപി സഹസ്സം വാപി യദി സചേ ഇച്ഛതി, അഭിഞ്ഞാപാദകം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ അഭിഞ്ഞാപാദകഝാനതോ വുട്ഠായ വുട്ഠഹിത്വാ ‘‘സതം ഹോമി, സതം ഹോമി’’ ഇതി ഏവം കാമാവചരപരികമ്മമാനസം കത്വാ അഭിഞ്ഞായ പാദകം കാരണഭൂതം ഝാനം പുനാധിട്ഠാതി പുന ആപജ്ജിത്വാ തതോ ഝാനതോ വുട്ഠായ പുന അധിട്ഠാതി ¶ , സഹാധിട്ഠാനേന ചേതസാ അധിട്ഠാനസങ്ഖാതേന ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തേന സഹ സോ യോഗീ സതം ഹോതി. ഇദ്ധിവിധഞാണം.

൧൦൬൭-൮. ഏസോ അധിഗതാഭിഞ്ഞോ യോഗീ പാദകാരമ്മണേന ചതുത്ഥജ്ഝാനസ്സ പടിഭാഗനിമിത്തസങ്ഖാതേന ആരമ്മണേന ഫുട്ഠേ ഓകാസേ ഗതേ പവത്തേ പന സദ്ദേ സുണാതി. ദിബ്ബസോതഞാണം.

൧൦൬൯. പരസ്സ ചിത്തം പരിയതി പരിച്ഛിജ്ജതീതി ചേതോപരിയം, തമേവ മാനസം ചേതോപരിയമാനസം.

൧൦൭൦. ഹദയം പന നിസ്സായാതി ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ പവത്തമാനലോഹിതം, ഹദയകോസേ പവത്തം രുഹിരന്തി അത്ഥോ.

൧൦൭൫. കാമാവചരചിത്തഞ്ചാതി ¶ കാമാവചരസത്താനം കാമാവചരചിത്തഞ്ച. രൂപാരൂപേസു രൂപഭവാരൂപഭവേസു സത്താനം മാനസഞ്ച. കിം ഭൂതം? സരാഗാദിപ്പഭേദകം മാനസം സബ്ബം ചേതോപരിയഞാണം ജാനാതി. ചേതോപരിയഞാണം.

൧൦൭൭-൮൨. നിസജ്ജാ സബ്ബപച്ഛിമാതി സബ്ബേസം ഇരിയാപഥാനം പച്ഛാ ജാതാ നിസജ്ജാ ഭിക്ഖുനാ ആവജ്ജിതബ്ബാ. തതോ പഭുതി തതോ സബ്ബപച്ഛിമതോ നിസജ്ജാതോ പഭുതി തം സബ്ബം പച്ഛിമനിസജ്ജം ആദിം കത്വാ പടിലോമക്കമാ പടിലോമക്കമേന സബ്ബം അത്തനാ കതം ആവജ്ജിതബ്ബം. അസ്മിം ഭവേ യാവ യത്തകം കാലം സന്ധി പടിസന്ധി ഹോതി, താവ തത്തകം കാലം കതം കിരിയം തേന ഭിക്ഖുനാ ആവജ്ജിതബ്ബം. പുരിമസ്മിം ഭവേപി ചുതിക്ഖണേപി നിബ്ബത്തം നാമരൂപഞ്ച സാധുകം ആവജ്ജിതബ്ബം. ചുതിക്ഖണേ നിബ്ബത്തേ തസ്മിം നാമരൂപേ ഏവം ഭിക്ഖുനാ ആവജ്ജിതബ്ബേ യദാ തദേവ തമേവ നാമരൂപം ആരമ്മണം കത്വാ ചുതിക്ഖണേ മനോദ്വാരേ മനക്കാരോ മനോദ്വാരാവജ്ജനചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണം.

൧൦൮൬-൯൬. അഭിഞ്ഞാപാദകം കസിണാരമ്മണം ഝാനം അഭിനീഹാരക്ഖമം കത്വാ ഇമേസു തീസു കസിണേസു കതപുഞ്ഞേഹി. തസ്മാ തമിതരം വാപീതി ആലോകകസിണം വാ ഇതരം വാപി കസിണദ്വയം യഥാക്കമം ¶ ഉപ്പാദേത്വാ ഉപചാരഭൂമിയംയേവ ഠത്വാ തം ആലോകകസിണം ഠപേതബ്ബം. അപ്പനം പണ്ഡിതോ ന ഉപ്പാദേയ്യ, സചേ ഉപ്പാദേതി, തം ആലോകകസിണം പാദകജ്ഝാനനിസ്സിതം പാദകജ്ഝാനസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി. വഡ്ഢിതസ്സ ഝാനസ്സ അന്തോഗധം രൂപം തേന യോഗിനാ പസ്സിതബ്ബം ഭവേ ഭവേയ്യ. തം രൂപം പസ്സതോ പസ്സന്തസ്സ തസ്സ യോഗിനോ പരികമ്മസ്സ വാരോ അതിക്കമതി, താവദേ തസ്മിംയേവ ഖണേ ആലോകോപി തസ്സ യോഗിനോ ആലോകോപി ഖിപ്പം അന്തരധായതി. തസ്മിം ആലോകേ അന്തരഹിതേ ¶ രൂപഗതം രൂപം ന ദിസ്സതി. ദിവസമ്പി നിസീദിത്വാ പസ്സതോ രൂപദസ്സനം ഹോതി.

൧൧൦൦-൧. തംചിത്തസംയുതന്തി തേന ചതുത്ഥജ്ഝാനേന യുത്തം ചിത്തം. അനാഗതംസഞാണസ്സ പരികമ്മം, യഥാകമ്മൂപഗസ്സ ഞാണസ്സ ച പരികമ്മം. ദിബ്ബചക്ഖുഞാണം.

൧൧൦൩. യോ ഭിക്ഖു ഇധ ഇമസ്മിം സാസനേ ഇമം പന ഗന്ഥം സുണാതി, ചിത്തേ കരോതി ച, സോ ഭിക്ഖു അനേന തരേന ഇമിനാ ഗന്ഥേന തരിത്വാ അഭിധമ്മമഹണ്ണവപാരം യാതി പാപുണാതി, ജാനാതീതി അത്ഥോ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

അഭിഞ്ഞാനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സോളസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൭. സത്തരസമോ പരിച്ഛേദോ

അഭിഞ്ഞാരമ്മണനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൧൦൪. അനാഗതംസഞാണഞ്ചാതി ന ആഗതോ അനാഗതോ, ന താവ സമ്പത്തോതി അത്ഥോ, അനാഗതേ അംസാ കോട്ഠാസാ തേസം ഞാണം അനാഗതംസഞാണം. യം യം കമ്മം യഥാകമ്മം, തം ഉപഗച്ഛതി ജാനാതീതി യഥാകമ്മുപഗം, വിപാകചേതനാജാനനകഞാണം.

൧൧൦൭-൯. തത്ഥ ¶ തേസു ആരമ്മണത്തികേസു. ചിത്തസന്നിസ്സിതം കത്വാതി തം കായം ചിത്തം സന്നിസ്സിതം കരിത്വാ തമേവ കായചിത്തചേതസികവസേന മഹഗ്ഗതേ ചിത്തസ്മിം സമാരോപേതി ഞാണം ഇദ്ധിവിധഞാണം, തതോ കായാരമ്മണതോ കായസ്സ പരിത്തത്താ കാമാവചരത്താ പരിത്താരമ്മണം ഞാണം സിയാ.

൧൧൧൦-൩. ദിസ്സമാനേന ¶ കായേന, ഗന്തുകാമോ യദാ ഭവേ യോ യോഗീ ദിസ്സമാനേന കായേന ഗന്തുകാമോ യദാ ഭവേയ്യ, സോ യോഗീ തദാ ചിത്തം കായസന്നിസ്സിതം കത്വാ രൂപകായേ സന്നിസ്സിതം കത്വാ തം പാദകജ്ഝാനചിത്തം കായവസേന കായേ ആരോപേതി, തദാ ഝാനാരമ്മണതോ തം ഞാണം മഹഗ്ഗതഗോചരം ഹോതി, യം ഞാണം യദാ അനാഗതഞ്ച ധമ്മജാതം, അതീതഞ്ച ധമ്മജാതം വിസയം ആരമ്മണം കരോതി, തദാ തം ഞാണം അതീതാരമ്മണം ഹോതി, തദാ അനാഗതാരമ്മണം ആരമ്മണകരണകാലേ അനാഗതഗോചരം ഹോതി. ദിസ്സമാനേന കായേന തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഗമനേ പന സതി തസ്സ യോഗിനോ ഞാണസ്സ ഗോചരോ പച്ചുപ്പന്നോ നാമ ഹോതി, ഇതി വിനിദ്ദിസേ.

൧൧൧൪. കായം ചിത്തസ്സ വസേന ചിത്തേ ആരോപേതി, ചിത്തം കായസ്സ വസേന കായേ ആരോപേതി, ഇതി പരിണാമനകാലസ്മിം തസ്സ യോഗിനോ ഞാണം അജ്ഝത്താരമ്മണം സിയാ. സമ്പവത്തതി സത്തസൂതി പരിത്തമഹഗ്ഗതഅതീതഅനാഗതപച്ചുപ്പന്നഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണസങ്ഖാതേസു സത്തസു ആരമ്മണേസു സമ്പവത്തതി.

൧൧൨൦. ജാനനേ മജ്ഝിമാനന്തി മഹഗ്ഗതാനം ജാനനേ.

൧൧൨൨. ഏതസ്സ ചേതോപരിയഞാണസ്സ മഗ്ഗാരമ്മണതാ പരിയായേന ഏവ മതാ ഞാതാ.

൧൧൨൬-൭. തത്ഥ തിക്ഖണസമ്പത്തം, പച്ചുപ്പന്നം ഖണാദികം.

തത്ഥ തേസു പച്ചുപ്പന്നേസു യം പച്ചുപ്പന്നം ഖണാദികം തിക്ഖണസമ്പത്തം ഉപ്പാദട്ഠിതിഭങ്ഗക്ഖണസമ്പത്തം ഖണാദികം ഖണായേവ തം ഖണാവയവം പച്ചുപ്പന്നം നാമ. ഏകദ്വേസന്തതിവാരപരിയാപന്നന്തി ഏകചിത്തദ്വിചിത്തവീഥിവാരപരിയാപന്നം സന്തതിപച്ചുപ്പന്നം നാമ. പച്ചുപ്പന്നന്തി പച്ഛിമന്തി അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നന്തി അത്ഥോ.

൧൧൩൧-൨. യേന ¶ ¶ ആവജ്ജനചിത്തേന ധമ്മേ ആവജ്ജതി, യേന ചേതസാ ജാനാതി, തേസം ദ്വിന്നം ആവജ്ജനജവനചിത്താനം സഹട്ഠാനസ്സ അഭാവാ തം ‘‘ഖണാദികത്തയം പച്ചുപ്പന്ന’’ന്തിആദികം ‘‘ഏകസ്സ ചിത്തമേകേന, അവസ്സം പന വിജ്ഝതി’’ഇതി പരിയോസാനം വചനം ന യുജ്ജതി. ആവജ്ജനജവനാനം നാനാരമ്മണഭാവം പത്തിതോ ആപജ്ജനതോ ച ന യുജ്ജതി. അനിട്ഠേ പന ഠാനേ തേസം ആവജ്ജനജവനാനം ഏകാരമ്മണഭാവേ അനിച്ഛിതേ തസ്മിം ഠാനേ ന യുജ്ജതി, അഞ്ഞസ്മിം പന ഠാനേ മഗ്ഗവീഥിയം ആവജ്ജനപരികമ്മജവനാനം കസിണാദികം ആരമ്മണം ഹോതി, ഗോത്രഭുലോകുത്തരചിത്താനഞ്ച നിബ്ബാനം ആരമ്മണം ഹോതി, ഏത്ഥ ആരമ്മണജവനാനം ഏകാരമ്മണതാ അനിച്ഛതാ.

൧൧൩൪-൪൧. ‘‘ഏകബ്ഭവപരിച്ഛിന്നം, പച്ചുപ്പന്നന്തി പച്ഛിമ’’ന്തി വത്വാ പുന അഞ്ഞേന പരിയായേന തം പച്ചുപ്പന്നം ദസ്സേതും ഇദം അദ്ധാഖ്യം അദ്ധാനാമ പച്ചുപ്പന്നം ജവനവാരതോ ദീപേതബ്ബം. ഇതി വചനം നിദ്ദിട്ഠം. യദാ ഇദ്ധിമാ യോഗീ പരസ്സ ചിത്തം ഞാതും ആവജ്ജതി, തസ്സ ആവജ്ജനമനോ പച്ചുപ്പന്നഖണവ്ഹയം പച്ചുപ്പന്നം മനോദ്വാരാവജ്ജനചിത്തം ആരമ്മണം കത്വാ തേന ചിത്തേന സദ്ധിം നിരുജ്ഝതി, തേസു നിരുദ്ധേസു തസ്സ യോഗിനോ ചത്താരി, പഞ്ച വാ ജവനാനി ജായന്തി. ഏതേസം ചതുന്നം, പഞ്ചന്നം ജവനാനം യം പച്ഛിമം ചിത്തം ഇദ്ധിചിത്തമുദീരിതം. ഇദ്ധിചിത്തതോ സേസാനി കാമാവചരചിത്താനി. ഏതേസം കാമാവചരേ ഇദ്ധിജവനാനം തദേവ ച പരചിത്തം ആരമ്മണം ഹോതി യസ്മാ, തസ്മാ സബ്ബാനി താനി ജവനാനി ഏകാരമ്മണതം യന്തി, തേസം ജവനാനം നാനാരമ്മണതാ അദ്ധാവസാ ന ഭവേയ്യ, പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണതോ തേസം ജവനാനം ഏകാരമ്മണഭാവേപി ഇദ്ധിമാനസമേവ ച പരസ്സ ചിത്തം ജാനാതി. ഇതരാനി കാമാവചരാനി പന ചിത്താനി പരസ്സ ചിത്തം ന ജാനന്തി. യഥാ ചക്ഖുദ്വാരേ തു വിഞ്ഞാണന്തി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം രൂപം പസ്സതി, തഥാ ഇതരം ചിത്തം ന പസ്സതി.

൧൧൬൧. അനാഗതംസഞാണസ്സാതി ¶ അനാഗതംസഞാണസ്സ അനാഗതം ധമ്മം അഗോചരം, ഗോചരം ന ഹോതിയേവാതി അത്ഥോ.

൧൧൬൯. വിവിധത്ഥാനി വണ്ണപദാനി യസ്മിം സോ വിവിധത്ഥവണ്ണപദോ, തം മധുരത്ഥമതിനീഹരം ഉത്തമം സോതുജനസ്സ ഹദയം പീതികരം സചേതനോ കോ നാമ മനുജോ ന സുണേയ്യ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

അഭിഞ്ഞാരമ്മണനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സത്തരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൮. അട്ഠാരസമോ പരിച്ഛേദോ

ദിട്ഠിവിസുദ്ധിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൧൭൫. യാ ¶ സഞ്ജാനനമത്തംവ, സഞ്ഞാ നീലാദിതോ പനാതി സാ സഞ്ഞാ നീലാദിവസേന സഞ്ജാനനമത്തംവ കരോതി. ലക്ഖണപ്പടിവേധന്തി അനിച്ചാദിലക്ഖണപടിബുജ്ഝനം.

൧൧൭൭. തം വിഞ്ഞാണം ഉസ്സക്കിത്വാ ഉദ്ധം സക്കം കത്വാ സത്തേ മഗ്ഗം പാപേതും ന സക്കോതി.

൧൧൭൮-൯. സബ്ബേസം പന ധമ്മാനം സഭാവപടിവേധനം അവിപരീതവസേന പടിബുജ്ഝനം പഞ്ഞായ ലക്ഖണം.

൧൧൮൦. സമാധി ആസന്നകാരണം ഏതായാതി സമാധാസന്നകാരണാ.

൧൧൮൧. ലക്ഖണേനേകധാതി സബ്ബധമ്മം പടിബുജ്ഝനലക്ഖണേന പഞ്ഞാവ ഏകധാ വുത്താ.

൧൧൮൩. ഭൂരിപഞ്ഞേനാതി ¶ ഭൂതേ അത്ഥേ അവിപരീതേ അത്ഥേ രമതീതി ഭൂരി, ഭൂരി പഞ്ഞാ ഏതസ്സാതി ഭൂരിപഞ്ഞോ, തേന.

൧൧൮൬-൯൧. തീസു അത്ഥധമ്മനിരുത്തീസു ച ഞാണേസു അത്ഥധമ്മനിരുത്തീസു ജാതേസു ഞാണേസു ച ഞാണം. യം കിഞ്ചി പച്ചയുപ്പന്നം ഫലം ധമ്മജാതം. ഭാസിതത്ഥോതി പാളിയാ അത്ഥോ. ഏതേ പഞ്ച ധമ്മാ അത്ഥസഞ്ഞിതാ അത്ഥനാമകാ. ഫലനിബ്ബത്തകോ ഹേതൂതി ജനനകോ പച്ചയോ. ഭാസിതന്തി പാളി. ധമ്മസഞ്ഞിതാതി ധമ്മനാമകാ. സഭാവനിരുത്തീതി അവിപരീതവോഹാരോ. പരിയത്തീതി സിക്ഖനം. സവനാധിഗമേഹി പുബ്ബയോഗേന പുബ്ബേ പവത്തനായ.

൧൧൯൨. ഭൂമിഭൂതേസൂതി വിപസ്സനായ ഭൂമിഭൂതേസു.

൧൧൯൪. ജനനാദിതോതി ¶ ജാതിആദിതോ ഭീതേന പഞ്ഞാ ഭാവേതബ്ബാ.

൧൨൦൩. ഏകാസീതിയാ ചിത്തേനാതി ലോകുത്തരചിത്തവജ്ജിതേന വിപസ്സനാഭൂമിഭൂതേന ഏകാസീതിയാ ചിത്തേന.

൧൨൦൮. സത്തസമ്മോഹഘാതത്ഥന്തി സത്തോതി സമ്മോഹസ്സ വിനാസിതത്ഥം.

൧൨൧൧. നിരീഹകന്തി ഈഹവിരഹിതം ബ്യാപാരവിരഹിതം, ദാരുരജ്ജുസമായോഗേ.

൧൨൧൫. ഉഭോ ഭിജ്ജന്തി പച്ചയാതി അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയകാരണാ.

൧൨൨൫. അന്തദ്വയന്തി കാമസുഖല്ലികാനുയോഗഅത്തകിലമഥാനുയോഗദ്വയം. ഭാവയേതി ദിട്ഠിവിസുദ്ധിം വഡ്ഢേയ്യ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

ദിട്ഠിവിസുദ്ധിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അട്ഠാരസമോ പരിച്ഛേദോ.

൧൯. ഏകൂനവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ

കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൨൩൧. ഇച്ചേവമാദിബാത്തിംസകോട്ഠാസാനം ¶ പച്ചയസ്സ ഹേതുപച്ചയേ താവ യോഗീ മനസാ പരിഗ്ഗണ്ഹാതി.

൧൨൩൩. ഹേത്വങ്കുരസ്സ ബീജം തു ബീജം അങ്കുരസ്സ ഹേതുജനകം, പഥവാദയോ അങ്കുരസ്സ പച്ചയാ.

൧൨൩൪. പഞ്ച ¶ ധമ്മാതി അവിജ്ജാതണ്ഹുപാദാനകമ്മാഹാരാ ഹേതുപച്ചയാ ധമ്മാ.

൧൨൩൫. കമ്മം പുത്തസ്സ ജനകോ പിതാ വിയ നാമരൂപസ്സ ജനകം.

൧൨൩൮. പച്ചയാതി പച്ചയേന.

൧൨൪൦. യാ സാതി യാ സാ കങ്ഖാ. പുബ്ബന്തേ പുബ്ബകോട്ഠാസേ.

൧൨൪൧. സബ്ബഥാ സബ്ബകോട്ഠാസതോ അനവസേസാവ തസ്സ യോഗിനോ സാ കങ്ഖാ പഹിയ്യതി നാസീയതേ.

൧൨൪൩. അത്ഥസാധികാതി കുസലപക്ഖേ ദാനാദിഅത്ഥസാധികാ, അകുസലപക്ഖേ പാണാതിപാതാദിഅത്ഥസാധികാ.

തം വിപാകന്തി ഉപഘാതകകമ്മസ്സ തം വിപാകം ഉപ്പന്നം നാമ ഹോതി. ഏവം ഏകോ യോഗീ കമ്മവിപാകവസേന നാമരൂപസ്സ പച്ചയപരിഗ്ഗഹം കരോതി.

൧൨൪൬. ഹേതുഫലസ്സ സമ്ബന്ധവസേനാതി ഹേതുഫലസമ്ബന്ധവസേന ഇദം നാമരൂപം കേവലം ഏകന്തേന പവത്തതി, ഇതി സമ്മാ അവിപരീതാകാരേന സം അനുപസ്സതി.

൧൨൪൭. പാകപ്പവത്തിതോ ¶ ഉദ്ധം പാകപടിവേദകം ന പസ്സതി ന ജാനിയതേ.

൧൨൫൦-൧. അപ്പവത്തി നാമ ന ദിസ്സതി, ഉപപന്നം ദിസ്സതി. തിത്ഥിയാ ഏതമത്ഥം അനഞ്ഞായ അജാനിത്വാ അസയംവസീ സത്തസഞ്ഞന്തി ‘‘സത്തോ’’തി സഞ്ഞം ഗഹേത്വാന സസ്സതഉച്ഛേദദസ്സിനോ അഞ്ഞമഞ്ഞം വിരോധിനോ ഹുത്വാ ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിം ഗണ്ഹന്തി.

൧൨൫൪. ഉഭോതി ഉഭോ കമ്മവിപാകാ അഞ്ഞമഞ്ഞതോ സുഞ്ഞാ. ന ച കമ്മം വിനാ ഫലന്തി കമ്മം വിനാ ഫലം ന ച ഹോതി.

൧൨൫൫. സമ്ഭാരേഹീതി ¶ സൂരിയാദിസമ്ഭാരേഹി.

൧൨൫൭. സുഞ്ഞം തം നാമരൂപധമ്മം.

൧൨൫൮. ഹേതുസമ്ഭാരപച്ചയാതി ഹേതുനാ ച സമ്ഭാരപച്ചയേഹി ച.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകൂനവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൦. വീസതിമോ പരിച്ഛേദോ

മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൨൬൪. പച്ചുപ്പന്നസ്സ ധമ്മസ്സാതി പച്ചുപ്പന്നസ്സ നാമരൂപധമ്മസ്സ.

൧൨൬൬-൮. ഉപ്പജ്ജതോ ഉപ്പജ്ജന്തസ്സ നാമരൂപധമ്മസ്സ രാസിതോ നിചയതോ ആഗമനഞ്ച നത്ഥി. ദിസാഗമനന്തി ദിസായ ഗമനം ¶ . നിരുദ്ധസ്സാപി നാമരൂപധമ്മസ്സ ഏകസ്മിം ഠാനേ നിചയോതി ച നത്ഥി.

൧൨൭൦-൧. അവിജ്ജാസമുദയാ രൂപസമുദയോ, അവിജ്ജാനിരോധാ രൂപനിരോധോ. തണ്ഹാസമുദയാ രൂപസമുദയോ, തണ്ഹാനിരോധാ രൂപനിരോധോ. കമ്മസമുദയാ രൂപസമുദയോ, കമ്മനിരോധാ രൂപനിരോധോ. ആഹാരനിരോധാ രൂപനിരോധോ. ധമ്മേതി സങ്ഖാരധമ്മേ.

൧൨൮൦. സമ്പത്തപടിവേധസ്സാതി സമ്പത്തലോകുത്തരസങ്ഖാതമഗ്ഗഫലസ്സ സോതാപന്നാദിപുഗ്ഗലസ്സ. വിപ്പടിപന്നസ്സാതി പടിപത്തിയം അപ്പടിപന്നസ്സ, വിരുദ്ധവസേന പടിപന്നസ്സ വാ.

൧൨൮൬. കായചിത്താനീതി ¶ കായാതി വേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരാ. ചിത്തന്തി വിഞ്ഞാണം.

൧൨൯൦. യതോ യതോ പച്ചയാദിതോ. യം അമതം നിബ്ബാനം വിജാനതം വിജാനന്താനം പീതിപാമോജ്ജം, തേഹി ലഭിതബ്ബം അമതം, അമതം വിയ പീതിപാമോജ്ജം വാ.

൧൨൯൩. അപ്പത്തേതി അത്തനി മഗ്ഗഫലസ്മിം അപ്പത്തേ. പത്തസഞ്ഞീതി മഗ്ഗഫലേ അഹം പത്തോ അസ്മി ഇതി സഞ്ഞിതോ ഹോതി.

൧൨൯൭. സാരവേദിനോതി സാരജാനനസീലാ. തന്തി തം മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനം. ഇദം ഞാണം മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനന്തി മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനം നാമ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൧. ഏകവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ

പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൨൯൯. ഉപല്ലേസവിമുത്തം ¶ സുവിസദം ഞാണന്തി അട്ഠവിധഞാണം സന്ധായാഹ.

൧൩൦൨. സച്ചാനുലോമഞാണന്തി അയമേവ പവുച്ചതി.

൧൩൦൬. അയം സിഖാപത്താ വിപസ്സനാ ഏവ സച്ചാനുലോമഞാണം നാമ പവുച്ചതി.

൧൩൦൯. ഭവങ്ഗാനന്തരം സങ്ഖാരു-പേക്ഖാഗതനയേനാതി ഭവങ്ഗാനന്തരം സങ്ഖാരുപേക്ഖാസങ്ഖാതേന ഞാണേന കതനയേന.

൧൩൧൪-൬. ബോധിപക്ഖിയധമ്മാനം ¶ , ഉദ്ധഞ്ച അനുലോമതോതി ഉദ്ധം വത്തമാനാനം ബോധിപക്ഖിയധമ്മാനം അനുലോമതോ, ഇദം അനുലോമഞാണം വുട്ഠാനഗാമിനിയാ പരിയോസാനം നാമ ഭാസിതം മഹേസിനാ കഥിതം. സച്ചാനുലോമഞാണം ആഹച്ച ഉപ്പന്നാ, സബ്ബപ്പകാരേന ഗോത്രഭുപരിയോസാനം.

൧൩൧൮. തത്ഥാതി വിപസ്സനായ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഏകവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൨. ദ്വാവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ

ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൩൧൯-൨൨. ആവജ്ജനസ്സ ഹിതം ആവജ്ജനിയം, തം ഠാനം ഏതസ്സാതി ആവജ്ജനിയഠാനം, ഗോത്രഭൂതി അത്ഥോ. തം ഗോത്രഭുചിത്തം ¶ മഗ്ഗചിത്തസ്സ ആവജ്ജനിയഠാനത്താ. പടിപദാഞാണദസ്സനം കുദാചനം ന ച ഭജതി, തഥേവ ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിം കുദാചനം ന ഭജതേവ. ഉഭിന്നം ഞാണാനം അന്തരാ ഏകം അബ്ബോഹാരികം വോഹാരേ നിയുത്തന്തി വോഹാരികം, ന വോഹാരികം അബ്ബോഹാരികം. വിപസ്സനായ സോതസ്മിം വിപസ്സനായ സോതേ പതിതത്താ വിപസ്സനാ നാമ വോഹരിതബ്ബാ. തതോ നിബ്ബാനതോ.

൧൩൨൫. സൂരം തിക്ഖം വിപസ്സനന്തി ഗോത്രഭുചിത്തം സന്ധായാഹ.

൧൩൨൬-൯. വിസങ്ഖാരന്തി സങ്ഖാരേഹി വിഗതം. പഠമാവജ്ജനഞ്ചേവാതി പഠമാവജ്ജനം വിയ. പഠമാഭോഗതാപി ചാതി പഠമമനസികാരാ വിയ. മഗ്ഗസ്സ അനന്തരാദീഹി പച്ചയേഹി. തസ്സാതി മഗ്ഗസ്സ. സിഖാപത്തായ തായ വിപസ്സനായ മുദ്ധമ്ഹി മത്ഥകേ. അനാവത്തന്തി അനിവത്തം.

൧൩൩൦-൩. ഏകേന ¶ ആവജ്ജനേന ഏകിസ്സായേവ വീഥിയാ. അനുലോമഗോത്രഭുചേതസന്തി അനുലോമഗോത്രഭുചിത്താനം നാനാരമ്മണതാ വുത്താ. തം ഗോത്രഭുചിത്തം അനാവജ്ജനമ്പി മഗ്ഗസ്സ ആവജ്ജനട്ഠാനേ ഠത്വാ. സഞ്ഞം ദത്വാ വിയാതി ‘‘അഹം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോമി, ത്വമ്പി തമേവാരമ്മണം കരോഹി’’ ഇതി സഞ്ഞം ദത്വാ വിയാതി അധിപ്പായോ. സഞ്ഞിതന്തി സഞ്ഞം. കദാചിപി അനിബ്ബിദ്ധപുബ്ബം മഗ്ഗോ ഏസ ഏസോ മഗ്ഗോ പുബ്ബേ അനിബ്ബിദ്ധപുബ്ബോ.

൧൩൩൬. ഉജ്ഝതീതി ഛിന്ദതി.

൧൩൩൮. അനേകേസം ആനിസംസാനം ദായകേന ആദിമഗ്ഗേന സംയുത്തം. പഠമമഗ്ഗഞാണം.

൧൩൪൧. ഏകസ്സാസേവനം ¶ നത്ഥി ഏകസ്സ ചിത്തുപ്പാദസ്സ ആസേവനപച്ചയോ നത്ഥി, തസ്മാ കാരണാ ദ്വേ ചിത്തുപ്പാദാ അനുലോമകാ. തേഹീതി ചിത്തുപ്പാദേഹി ആസേവനപച്ചയം ലദ്ധാ ലഭിത്വാ തതിയം ചിത്തം ഗോത്രഭു ഹോതി.

൧൩൪൫-൭. മഗ്ഗപേക്ഖനഹേതു യസ്സ ആവജ്ജനമനസോ, തം മഗ്ഗപേക്ഖനഹേതുകം. തസ്മിം നിരുദ്ധേതി തസ്മിം ആവജ്ജനചിത്തേ നിരുദ്ധേ മഗ്ഗസ്സ പച്ചവേക്ഖണസഞ്ഞിതാനി സത്ത ജവനാനി പടിപാടിയാ ജായന്തേ. പച്ചവേക്ഖണഞാണാനി ഏകൂനവീസതി ഹോന്തി.

൧൩൫൧. തതോ തദാ വിപസ്സനാവീഥിം ഓതരതി. ദുതിയമഗ്ഗഞാണം.

൧൩൬൧. മൂലഘാതന്തി മൂലഘാതനം. തതിയമഗ്ഗഞാണം.

൧൩൬൩. അനാവത്തിസഭാവതോതി അനിവത്തതോ. ചതുത്ഥമഗ്ഗഞാണം.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദ്വാവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൩. തേവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ

കിലേസപഹാനനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൩൭൫. ഇധ ¶ പന ഇമസ്മിം പനാധികാരേ കാരണൂപചാരേന ലാഭാദികാരണസ്സ വോഹാരേന, ലാഭോ ആദി വത്ഥു യസ്സ അനുനയസ്സാതി ലാഭാദിവത്ഥുകോ, തസ്സ.

സുഖുമാതി കാമരാഗപടിഘാ സുഖുമാ.

൧൩൭൬. യേന ¶ യേന പഠമമഗ്ഗാദിഞാണേന യോ യോ സംയോജനാദികോ പഹാതബ്ബോ ധമ്മോ ഘാതം വിനാസം യാതി, സോ സോ ധമ്മോ തേന തേന അസേസേന ഞാണേന ഏവം സാധു മയാ സന്ദസ്സിതോ.

൧൩൮൩. പരിഞ്ഞാഭിസമയേനാതി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ജാനനേന. ദുക്ഖം അഭിസമേതീതി ദുക്ഖം പടിവിജ്ഝതി.

൧൩൯൪. യോ യോഗീ ഇമം വിദിത്വാ ഹിതഭാവനം വനം വനേതബ്ബം വിദിത്വാ ജാനിത്വാ വേ ഏകന്തേന സുഖസംഹിതം ഹിതം ഉപേതി, ചിത്തസ്സ തമം അനുത്തമം ഹീനം വിധൂയ വിനാസേത്വാ അവിഗ്ഗഹകമ്പദം പദം അവിഗ്ഗഹകം സരീരരഹിതം പദം പടിപജ്ജിതബ്ബം ഞാതബ്ബം പദം നിബ്ബാനം ഉപേതി പാപുണാതി ച.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

കിലേസപഹാനനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തേവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

൨൪. ചതുവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ

പച്ചയനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൩൯൫. രൂപം ¶ രൂപസ്സാതി രൂപം രൂപസ്സ. അരൂപസ്സ നാമസ്സ.

൧൩൯൬. മിസ്സകസ്സാതി നാമരൂപമിസ്സകസ്സാതി അത്ഥോ.

൧൩൯൭. തിപഞ്ച ചാതി പന്നരസ ച.

൧൩൯൯. ഏകോതി ¶ കമ്മപച്ചയോ. ദ്വേകാലികോതി അതീതപച്ചുപ്പന്നകാലവസേന ദ്വീസു കാലേസു നിയുത്തോ. ദസ്സിതോതി ഭഗവതാ ദേസിതോ.

ഇതി അഭിധമ്മാവതാരടീകായ

പച്ചയനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചതുവീസതിമോ പരിച്ഛേദോ.

നിഗമനകഥാവണ്ണനാ

൧൪൦൧. സുമതിമതിവിചാരബോധനോതി സുമതീനം സുന്ദരപഞ്ഞാനം കവീനം മതിയാ വിചാരസ്സ ബോധനോ. വിമതിവിമോഹവിനാസനോതി വിമതീനം ബാലാനം വിമോഹസ്സ വിനാസനോ. കുമതിമതിമഹാതമോനാസോതി കുമതീനം ബാലാനം മഹാതമസന്നിഭായ മതിയാ നാസകോ. പടുമതിഭാസകരോതി പടൂനം പണ്ഡിതാനം തിക്ഖപഞ്ഞായ ഓഭാസകരോ.

൧൪൦൨. സുമതിനാമകോ ഭിക്ഖു അസമാനതോ അസദിസായ പൂജായ മമ ആയാചിതോ യതോ യസ്മാ ¶ കാരണാ, തതോ തസ്മാ കാരണാ അയം അഭിധമ്മാവതാരോ. പദാതോ പദാതി കോട്ഠാസതോ കോട്ഠാസതോ. ഹിതവിഭാവനാ ഭാവനാതി ഹിതപ്പകാസനായ ഭാവനായ മയാ രചിതോ. അഥ വാ അഹം സുമതിനാ ഭിക്ഖുനാ അസമാനതോ മാനതോ ആയാചിതോ യതോ യസ്മാ, തതോ തസ്മാ.

൧൪൦൫. തിവിധാ ബ്യപ്പഥാനഞ്ഹി ഗതിയോതി ബ്യപ്പഥാനം വചനാനം അത്ഥഗന്ഥയുത്തിവസേന തിവിധാ ഗതിയോ.

൧൪൦൬. നികായന്തരലദ്ധീഹീതി അഞ്ഞസ്മിം നികായേ ലദ്ധീഹി. വാചനാമഗ്ഗനിസ്സിതോതി വചനപ്പബന്ധനിസ്സിതോ.

൧൪൧൦. അസംകിണ്ണകുലാകുലേതി ¶ അസമ്മിസ്സകുലേഹി ആകിണ്ണേ. സുപസന്നസിതോദകേതി മധുരസീതോദകേ.

൧൪൧൧. സങ്കടേതി സമ്ബാധേ.

൧൪൧൨. കേലാസസിഖരാകാരപാസാദപടിമണ്ഡിതേതി രജതപബ്ബതമത്ഥകനിഭേഹി പാസാദേഹി അലങ്കതേ.

൧൪൧൩. വിവിധാകാരചാരുപാകാരഗോപുരേതി വിവിധസണ്ഠാനമനുഞ്ഞപാകാരദ്വാരകോട്ഠകേ.

൧൪൧൪. സല്ലേഖാതി സല്ലേഖവുത്തി. സാഖല്യേതി സഖിലഭാവേ. സതാതി സതിസമ്പന്നേന.

൧൪൧൫. വസ്സവലാഹകാ ദേവാതി വസ്സവലാഹകഭൂതാ ദേവാ അമരാ.

നിഗമനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അഭിധമ്മാവതാരപുരാണടീകാ നിട്ഠിതാ.

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

അഭിധമ്മാവതാര-അഭിനവടീകാ

(പഠമോ ഭാഗോ)

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

(ക) വിസുദ്ധകരുണാഞാണം ¶ ¶ , ബുദ്ധം സമ്ബുദ്ധപൂജിതം;

ധമ്മം സദ്ധമ്മസമ്ഭൂതം, വന്ദേ സംഘം നിരങ്ഗണം.

(ഖ) സാരിപുത്തം മഹാഥേരം, പരിയത്തിവിസാരദം;

നമാമി സന്തവുത്തിം മേ, ഗുരും ഗാരവഭാജനം.

(ഗ) വന്ദന്തേന മയാ ഏവം,

യാ ലദ്ധാ പുഞ്ഞസമ്പദാ;

ഹിത്വാ തസ്സാനുഭാവേന,

അന്തരായേ അസേസതോ.

(ഘ) മഹാവിഹാരവാസീനം ¶ , ഥേരാനം ഥിരസീലിനം;

വംസാലങ്കാരഭൂതേന, ഭൂതാനുഗ്ഗഹകാരിനാ.

(ങ) ഥേരേന ബുദ്ധദത്തേന, രചിതം യം മനോരമം;

പിടകേ അഭിധമ്മസ്മിം, ഓതാരുപായഭാവതോ.

(ച) അഭിധമ്മാവതാരോതി, ലദ്ധനാമേന വിസ്സുതം;

നാനാനിപുണഗമ്ഭീരനയം പകരണുത്തമം.

(ഛ) അത്ഥസംവണ്ണനം തസ്സ, ആരഭിസ്സം യഥാബലം;

പാമോജ്ജജനനത്ഥായ, ആഭിധമ്മികഭിക്ഖുനന്തി.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ

൧. പരമനിപുണവിചിത്തനയസമന്നാഗതം ¶ സകസമയസമയന്തരഗഹനവിഗ്ഗാഹണസമത്ഥം സുവിമലവിപുലപഞ്ഞാവേയ്യത്തിയജനനം പകരണമിദമാരഭന്തോയമാചരിയോ പഠമം താവ രതനത്തയപ്പണാമകരണേന അന്തരായനിവാരണഞ്ചേവ പഞ്ഞാപാടവഞ്ച പത്ഥേതി. രതനത്തയപ്പണാമോ ഹി അത്ഥതോ പണാമകിരിയാഭിനിപ്ഫാദികാ കുസലചേതനാ. സാ ച വന്ദനേയ്യവന്ദകാനം ഖേത്തജ്ഝാസയസമ്പദാഹി ദിട്ഠധമ്മവേദനീയഭൂതാ യഥാലദ്ധസമ്പത്തിനിമിത്തകസ്സ കമ്മസ്സ അനുബലപ്പദാനവസേന തന്നിബ്ബത്തിതവിപാകസന്തതിയാ അന്തരായകരാനി ഉപപീളകഉപച്ഛേദകകമ്മാനി പടിബാഹിത്വാ തന്നിദാനാനം യഥാധിപ്പേതസിദ്ധിവിബന്ധകാനം രോഗാദിഅന്തരായാനമപ്പവത്തിം സാധേതി, രാഗാദിമലവിക്ഖാലനേന ച ചിത്തസന്താനം പരിസോധേത്വാ തന്നിസ്സിതായ പഞ്ഞായ യഥാധിപ്പേതസിദ്ധിസമ്പാദകം തിക്ഖവിസദഭാവമാവഹതി. കിഞ്ചി ആചിണ്ണമേതം പണ്ഡിതാനം, യദിദം ഗന്ഥസമാരമ്ഭേ രതനത്തയപ്പണാമകരണം, തസ്മാ സപ്പുരിസാചാരാനുരക്ഖണത്ഥഞ്ച ആദിമ്ഹി രതനത്തയവന്ദനാ ആരദ്ധാതി ഏവമാദിനാ അഞ്ഞാനിപി ബഹൂനി പയോജനാനി നിദ്ധാരേതബ്ബാനി. താനി പന തത്ഥ തത്ഥ ബഹുധാ വിത്ഥാരിതാനീതി തം പപഞ്ചപരിസ്സമം ഠപേത്വാ യഥാനുപ്പത്തമേവ താവ വണ്ണയിസ്സാമ.

ഏത്ഥ ച രതനത്തയപ്പണാമം കത്തുകാമോ തഥാഗതമൂലകത്താ സേസരതനാനം പഠമം താവ തഥാഗതസ്സ ¶ ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമം പണാമമാരഭന്തോ ആഹ ‘‘അനന്തകരുണാപഞ്ഞ’’ന്തിആദി. ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമേന ഹി പണാമേന സത്ഥു ഗുണാതിസയയോഗോ, തതോ ചസ്സ അനുത്തരവന്ദനീയഭാവോ, തേന ച അത്തനോ വന്ദനായ ഖേത്തങ്ഗതഭാവോ, ഖേത്തങ്ഗതായ ച വന്ദനായ യഥാധിപ്പേതനിപ്ഫത്തിയാ ഹേതുഭാവോ ച ദസ്സിതോ ഹോതി.

തത്ഥ ¶ വന്ദിത്വാതി പുബ്ബകാലകിരിയാനിദ്ദേസോ. തസ്സ പന ഓസാനഗാഥായം ‘‘പവക്ഖാമീ’’തി ഇമിനാ അപരകാലകിരിയാവചനേന സഹ സമ്ബന്ധോ. ബുദ്ധന്തി വന്ദനകിരിയായ കമ്മനിദ്ദേസോ. ‘‘അനന്തകരുണാപഞ്ഞ’’ന്തിആദികം പന തബ്ബിസേസനം. തത്ഥ കിരതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖം വിക്ഖിപതി അപനേതീതി അത്ഥോ. കിരീയതി ദുക്ഖിതേസു പസാരീയതീതി വാ കരുണാ. അഥ വാ കരോതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖേ സതി സാധൂനം കമ്പനം ഹദയഖേദം ജനയതീതി അത്ഥോ. കിണാതീതി വാ കരുണാ, പരസ്സ ദുക്ഖം പച്ചയവേകല്ലകരണതോ ഹിംസതീതി അത്ഥോ. പജാനാതീതി പഞ്ഞാ, യഥാസഭാവം പകാരേഹി പടിവിജ്ഝതീതി അത്ഥോ. കരുണാ ച പഞ്ഞാ ച കരുണാപഞ്ഞാ, നത്ഥി ഏതാസം അന്തോതി അനന്താ, അനന്താ കരുണാപഞ്ഞാ ഏതസ്സാതി അനന്തകരുണാപഞ്ഞോ, തം അനന്തകരുണാപഞ്ഞം.

ഏത്ഥ ച ഉപ്പാദവയന്തതാവസേന ചേവ സന്തതിപരിയോസാനവസേന ച സതിപി ഭഗവതോ കരുണാപഞ്ഞാനം സപരിയന്തഭാവേ അനന്താരമ്മണേസു പവത്തനതോ അനന്തതാ വേദിതബ്ബാ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഹി സബ്ബസത്താനം ദുക്ഖാപനയനാകാരപ്പവത്താ അനഞ്ഞസാധാരണാ മഹാകരുണാ കഞ്ചി സത്തം അവജ്ജേത്വാ സബ്ബേസു സത്തേസു നിരവസേസേന പവത്തതി, തഥാ സബ്ബധമ്മസഭാവബോധനസമത്ഥാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസങ്ഖാതാ പഞ്ഞാപി സകലഞേയ്യധമ്മേസു അനവസേസതോ പവത്തതി, തസ്മാ അനന്താരമ്മണപ്പവത്തകരുണാഞാണവന്തതായ അനന്തകരുണാപഞ്ഞോ ഭഗവാ. കരുണാപഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ ഭഗവതോ സബ്ബലോകിയലോകുത്തരഗുണസമ്പത്തി ദസ്സിതാ ഹോതി. തഥാ ഹി കരുണാഗ്ഗഹണേന ലോകിയേസു മഹഗ്ഗതഭാവപ്പത്താസാധാരണഗുണദീപനതോ സകലലോകിയഗുണസമ്പത്തി ദസ്സിതാ, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനമഗ്ഗഞാണദീപനതോ സബ്ബലോകുത്തരഗുണസമ്പത്തി ദസ്സിതാതി.

അപിച ¶ സബ്ബബുദ്ധഗുണാനം കരുണാ ആദി, പഞ്ഞാ പരിയോസാനം. മഹാകരുണാസഞ്ചോദിതമാനസോ ഹി ഭഗവാ സംസാരപങ്കതോ സത്താനം സമുദ്ധരണത്ഥായ കതാഭിനീഹാരോ അനുപുബ്ബേന പാരമിയോ പൂരേത്വാ അനുത്തരസമ്മാസമ്ബോധിയാ അധിഗമേന സകലബുദ്ധഗുണേ പടിലഭി. ഇതി ¶ സകലബുദ്ധഗുണാനം തന്നിദാനഭാവതോ കരുണാ സബ്ബബുദ്ധഗുണാനമാദി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനസ്സ പന മഗ്ഗഞാണസ്സ പടിലഭനതോ ഉത്തരികരണീയാഭാവതോ പഞ്ഞാ പരിയോസാനം. ആദിപരിയോസാനദസ്സനേന ച സകലബുദ്ധഗുണാ നയതോ ദസ്സിതാ ഹോന്തി. നയഗ്ഗാഹോ ഏവ ഹി സബ്ബബുദ്ധഗുണാനം ദസ്സനുപായോ, ഇതരഥാ താദിസസ്സ സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധസ്സപി വചനപഥാതീതം തഥാഗതഗുണം അനുപദം വണ്ണേന്തോ കോ നാമ പരിയോസാനമാഹരിതും സക്കുണേയ്യാതി.

ഏവം കരുണാപഞ്ഞാമുഖേന സങ്ഖേപതോ സകലബുദ്ധഗുണേഹി ഭഗവന്തം ഥോമേത്വാപി പുന അത്തനോ ബുദ്ധഗുണസംകിത്തനേ അതിത്താഭാവേന ചേവ പരേസഞ്ച പസാദബാഹുല്ലജനനത്ഥം തദന്തോഗധേപി വിസിട്ഠഗുണേ പധാനഭാവേന നീഹരിത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തഥാഗത’’ന്തിആദി. തത്ഥ ‘‘തഥാഗത’’ന്തി തഥാ ആഗതതാദീഹി അട്ഠഹി കാരണേഹി തഥാഗതം. വുത്തഞ്ഹേതം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൭; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൨; ബു. വം. അട്ഠ. ൧.൨ നിദാനകഥാ; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൭൦) –

‘‘അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ, തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ, തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ, തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ, തഥവാദിതായ തഥാഗതോ, തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ, അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ’’തി.

‘‘കഥം ¶ ഭഗവാ തഥാ ആഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സബ്ബലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നാ പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ആഗതാ, കിം വുത്തം ഹോതി? മനുസ്സത്താദിഅട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതേന യേന അഭിനീഹാരേന തേ ഭഗവന്തോ ആഗതാ, തേനേവ ച അഭിനീഹാരേന അയമ്പി ഭഗവാ ആഗതോ, യഥാ ച തേ ഭഗവന്തോ സമതിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ പഞ്ചമഹാപരിച്ചാഗാദീനി സമ്പാദേത്വാ ആഗതാ, യഥാ ച തേ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേ ഭാവേത്വാ ബ്രൂഹേത്വാ ആഗതാ, തഥാ അയമ്പി ഭഗവാ ആഗതോതി ഏവം താവ തഥാ ആഗതോ’’തി തഥാഗതോ. (൧)

‘‘കഥം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ? യഥാ സമ്പതിജാതാ തേ ഭഗവന്തോ സത്തപദവീതിഹാരേന ഗതാ, യഥാ വാ തേ സമഥവിപസ്സനാമഗ്ഗേഹി തം തം അകുസലപക്ഖം വിധമിത്വാ ഗതാ, തഥാ അയമ്പി ഭഗവാ ഗതോ, ഏവം തഥാ ഗതോതി തഥാഗതോ. (൨)

‘‘കഥം ¶ തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ? യസ്മാ തേസം തേസം ധമ്മാനം യം സഭാവസരസലക്ഖണം തഥം അവിതഥം, തഞ്ചേസ തഥലക്ഖണം ആഗതോ യാഥാവതോ അധിഗതോ, തസ്മാ തഥലക്ഖണം ആഗതോതി തഥാഗതോ ഗമനത്ഥാനം ബുജ്ഝനത്ഥസമ്ഭവതോ. തഥാ ഹി വദന്തി ‘യേ ഗതിഅത്ഥാ, തേ ബുജ്ഝനത്ഥാ. യേ ബുജ്ഝനത്ഥാ, തേ ഗതിഅത്ഥാ’തി. (൩)

‘‘കഥം തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ? യസ്മാ ‘ഇദം ദുക്ഖന്തി, ഭിക്ഖവേ, തഥമേതം അവിതഥമേത’ന്തിആദിവചനതോ (സം. നി. ൫.൧൦൯൦) ‘അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം ¶ പച്ചയട്ഠോ സങ്ഖാരാനം അവിജ്ജാപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ തഥോ അവിതഥോ അനഞ്ഞഥോ’തിആദിവചനതോ ച തഥധമ്മസങ്ഖാതേ സച്ചപടിച്ചസമുപ്പാദേ യാഥാവതോ ആഗതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാ തഥധമ്മേ യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി തഥാഗതോ. (൪)

‘‘കഥം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ? യസ്മാ അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ഛദ്വാരഗ്ഗഹിതേ ആരമ്മണേ അവിപരീതമേവ പസ്സതി ജാനാതി, ഞത്വാ ച പനേവം ‘കതമം തം രൂപായതനം, യം ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായാ’തിആദിനാ (ധ. സ. ൬൧൬ ആദയോ) തഥമേസ അവിപരീതം വിഭജതി ദസ്സേതി, തസ്മാ തഥം ആഗച്ഛതി പസ്സതി ജാനാതി, തം വാ ആഗമയതി ദസ്സേതീതി തഥാഗതോതി ഏവം തഥദസ്സിതായ തഥാഗതോ. (൫)

‘‘കഥം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ? യസ്മാ ഏസ അഭിസമ്ബോധിതോ യാവ പരിനിബ്ബാനാ രാഗമദാദിനിമ്മഥനവസേന ഏകസദിസമേവ ധമ്മം തഥം അവിതഥം ഭാസതി, തസ്മാ തഥം ഗദതി, തഥോ അവിപരീതോ ആഗദോവചനമേതസ്സാതി വാ ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ തഥാഗതോതി വുത്തോതി ഏവം തഥവാദിതായ തഥാഗതോ. (൬)

‘‘കഥം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ? ഭഗവാ ഹി ‘യഥാ വാദീ തഥാ കാരീ’തി (അ. നി. ൪.൨൩; ചൂളനി. പോസാലമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൮൩) വചനതോ അത്തനോ വാചായ അനുരൂപമേവ കരോതി, തസ്മാ യഥാ വാചാ, തഥാ കായോപി ഗതോ പവത്തോ ഇമസ്സാതി തഥാഗതോതി ഏവം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ. (൭)

‘‘കഥം ¶ അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോ? യസ്മാ പനേസ അനുപമായ സകലലോകിയലോകുത്തരഗുണസമ്പദായ ¶ സമന്നാഗതത്താ സദേവകം ലോകം അഭിഭുയ്യ പവത്തതി, തസ്മാ അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗതോതി വുച്ചതീ’’തി.

തത്രേവം പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ – അഗദോ വിയാതി അഗദോ, ദേസനാവിലാസോ ചേവ പുഞ്ഞുസ്സയോ ച. തേന ഹേസ മഹാനുഭാവോ ഭിസക്കോ വിയ ദിബ്ബാഗദേന സപ്പേ സബ്ബപരപ്പവാദിനോ, സദേവകഞ്ച ലോകം അഭിഭവതി. ഇതി സബ്ബലോകാഭിഭവനേ തഥോ അവിപരീതോ യഥാവുത്തോ അഗദോ ഏതസ്സാതി ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ തഥാഗതോതി വുച്ചതീതി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരോ പന ദീഘാഗമസംവണ്ണനാദീസു ഗഹേതബ്ബോ. ആഹ ചേത്ഥ –

‘‘യഥേവ ലോകമ്ഹി വിപസ്സിആദയോ,

സബ്ബഞ്ഞുഭാവം മുനയോ ഇധാഗതാ;

തഥാ അയം സക്യമുനീപി ആഗതോ,

തഥാഗതോ വുച്ചതി തേന ചക്ഖുമാ. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൭; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൨; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൭൦; ബു. വം. അട്ഠ. ൧.൨ നിദാനകഥാ);

‘‘പഹായ കാമാദിമലേ യഥാ ഗതാ,

സമാധിഞാണേഹി വിപസ്സിആദയോ;

മഹേസിനോ സക്യമുനീ ജുതിന്ധരോ,

തഥാ ഗതോ തേന തഥാഗതോ മതോ.

‘‘തഥഞ്ച ധാത്വായതനാദിലക്ഖണം,

സഭാവസാമഞ്ഞവിഭാഗഭേദതോ;

സയമ്ഭുഞാണേന ജിനോയമാഗതോ,

തഥാഗതോ വുച്ചതി സക്യപുങ്ഗവോ.

‘‘തഥാനി ¶ സച്ചാനി സമന്തചക്ഖുനാ,

തഥാ ഇദപ്പച്ചയതാ ച സബ്ബസോ;

അനഞ്ഞഞേയ്യേന ¶ യതോ വിഭാവിതാ,

യാഥാവതോ തേന ജിനോ തഥാഗതോ.

‘‘അനന്തഭേദാസുപി ലോകധാതുസു,

ജിനസ്സ രൂപായതനാദിഗോചരേ;

വിചിത്തഭേദേ തഥമേവ ദസ്സനം,

തഥാഗതോ തേന സമന്തലോചനോ.

‘‘യതോ ച ധമ്മം തഥമേവ ഭാസതി,

കരോതി വാചായനുലോമമത്തനോ;

ഗുണേഹി ലോകം അഭിഭുയ്യിരീയതി,

തഥാഗതോ തേനപി ലോകനായകോ’’തി. (ഇതിവു. അട്ഠ. ൩൮; ദീ. നി. ടീ. ൧.൭);

കേനചി ഗുണേന അത്തനോ വിസിട്ഠസ്സ കസ്സചി അഭാവതോ നത്ഥി ഏതസ്സ ഉത്തരോതി അനുത്തരോ. ഭഗവതോ ഹി അവീചിതോ പട്ഠായ യാവ ഭവഗ്ഗം തിരിയം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു ന കോചി കേനചി ഗുണേന സമസമോപി അത്ഥി, കുതോ പന ഉത്തരിതരോ. യഥാഹ –

‘‘രൂപേ സീലേ സമാധിമ്ഹി, പഞ്ഞായ ച അസാദിസോ;

വിമുത്തിയാ സമസമോ, ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേ’’തി.

വിന്ദിത്വാതി തീഹി വന്ദനാഹി തന്നിന്നതാദിവസേന നമസ്സിത്വാ. കായവചീമനോദ്വാരവസേന ഹി തിസ്സോ വന്ദനാ. യഥാഹ ‘‘തിസ്സോ ഇമാ, ഭിക്ഖവേ, വന്ദനാ കായേന വന്ദതി, വചസാ വന്ദതി, മനസാ വന്ദതീ’’തി. തത്ഥ ബുദ്ധാദിഗുണാരമ്മണാ കാമാവചരകുസലകിരിയാനമഞ്ഞതരാ ചേതനാ കായവിഞ്ഞത്തിം സമുട്ഠാപേത്വാ കായദ്വാരപ്പവത്തിവസേന ഉപ്പന്നാ കായവന്ദനാതി വുച്ചതി, സായേവ വചീവിഞ്ഞത്തിം സമുട്ഠാപേത്വാ വചീദ്വാരപ്പവത്തിവസേന ഉപ്പന്നാ വചീവന്ദനാതി, ഉഭയവിഞ്ഞത്തിയോ പന അസമുട്ഠാപേത്വാ കേവലം ¶ മനോദ്വാരപ്പവത്തിവസേന ഉപ്പന്നാ മനോവന്ദനാതി. സിരസാതി ഉത്തമങ്ഗേന കരണഭൂതേന. അബുജ്ഝി, ബോധേതീതി വാ ബുദ്ധോ. അയഞ്ഹി ചതുസച്ചധമ്മേ സയമ്പി അബുജ്ഝി, പരേപി ബോധേതി ¶ , തസ്മാ ബുജ്ഝനബോധനട്ഠേന ‘‘ബുദ്ധോ’’തി വുച്ചതി. യഥാഹ ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ, ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ’’തി (മഹാനി. ൧൯൨; ചൂളനി. പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൯൭; പടി. മ. ൧.൧൬൨). അഥ വാ ബുധ-സദ്ദസ്സ ജാഗരണവികസനത്ഥേസുപി പവത്തനതോ അബുജ്ഝി സവാസനസമ്മോഹനിദ്ദായ അച്ചന്തം വിഗതോ, ബുദ്ധിയാ വികസിതവാതി വാ ബുദ്ധോ. ഭഗവാ ഹി വത്ഥുസഭാവദസ്സനവിബന്ധികായ അവിജ്ജാസങ്ഖാതായ നിദ്ദായ അരിയമഗ്ഗഞാണേന സഹ വാസനായ സമുച്ഛിന്നത്താ തതോ അച്ചന്തം വിഗതോ. പരമരുചിരസിരിസോഭഗ്ഗസമാഗമേന വികസിതമിവ പദുമം അപരിമിതഗുണഗണാലങ്കതസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസമാഗമേന വികസിതോ വികാസമനുപ്പത്തോ, തസ്മാ ജാഗരണവികസനത്ഥവസേനപി ‘‘ബുദ്ധോ’’തി വുച്ചതി.

ഏത്താവതാ ച ദ്വീഹി ആകാരേഹി ഭഗവതോ ഥോമനാ കതാ ഹോതി അത്തഹിതസമ്പത്തിതോ, പരഹിതപടിപത്തിതോ ച. താസു അത്തഹിതസമ്പത്തി അനാവരണഞാണാധിഗമോ സവാസനസകലസംകിലേസാനമച്ചന്തപ്പഹാനം അനുപാദിസേസനിബ്ബാനാധിഗമോ ച, പരഹിതപടിപത്തി പന ആസയപ്പയോഗവസേന ദുവിധം പരഹിതസമീഹനം. തത്ഥ ധമ്മദേസനായ അഭാജനേസു ദേവദത്താദീസു വിരോധിസത്തേസുപി നിച്ചം ഹിതജ്ഝാസയതാ അപരിപാകഗതിന്ദ്രിയാനം ഇന്ദ്രിയപരിപാകകാലാഗമനഞ്ച ആസയോ നാമ. തദഞ്ഞസത്താനം പന ലാഭസക്കാരാദിനിരപേക്ഖചിത്തസ്സ യാനത്തയമുഖേന സബ്ബദുക്ഖനിയ്യാനികധമ്മദേസനാ പയോഗോ നാമ. ദുവിധാസു പനേതാസു പരഹിതപടിപത്തീസു, തിവിധാസു ച അത്തഹിതസമ്പത്തീസു അനന്തകരുണാ-വചനേന, തഥാ ആഗതട്ഠേന ച തഥാഗത-സദ്ദേന ആസയവസേന പരഹിതപടിപത്തി ദസ്സിതാ, ബോധനട്ഠേന ബുദ്ധ-സദ്ദേന, തഥദസ്സനട്ഠേന ¶ ച തഥാഗതട്ഠേന ച തഥാഗതസദ്ദേന പയോഗവസേന, അനന്തപഞ്ഞാ-വചനേന, ഞാണഗതിദീപകേന തഥാഗത-സദ്ദേന, ബുജ്ഝനജാഗരണവികസനട്ഠേന ച ബുദ്ധ-സദ്ദേന തിവിധാപി അത്തഹിതസമ്പത്തി, അനുത്തരവചനേന ച അത്തഹിതപരഹിതസമ്പത്തി പകാസിതാതി വേദിതബ്ബാ.

അപിച ഹേതുഫലസത്തൂപകാരസമ്പദാവസേന തീഹാകാരേഹിപി ഭഗവതോ ഥോമനാ പവത്തതീതി തംവസേനപേത്ഥ ഥോമനാ ദട്ഠബ്ബാ. തത്ഥ ഹേതുസമ്പദാ നാമ മഹാകരുണാസമായോഗോ, ബോധിസമ്ഭാരസമ്ഭരണഞ്ച തമ്മൂലകത്താ സകലബുദ്ധഗുണാനം. ഫലസമ്പദാ പന ചതുബ്ബിധാ ഞാണസമ്പദാ, പഹാനസമ്പദാ, ആനുഭാവസമ്പദാ, രൂപകായസമ്പദാ ചാതി. താസു സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനം മഗ്ഗഞാണം, മഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തമ്മൂലകാനി ച ദസബലാദിഞാണാനി ഞാണസമ്പദാ നാമ. അഗ്ഗമഗ്ഗഭാവനായ സബ്ബകിലേസാനം സഹ വാസനാഹി അനുപ്പത്തിധമ്മതാപാദനം ¶ പഹാനസമ്പദാ. അചിന്തേയ്യാപരിമിതാനം സബ്ബലോകഹിതാനം നിപ്ഫാദനേ, സദേവകലോകാഭിഭവനേ ച ആധിപച്ചം ആനുഭാവസമ്പദാ. സകലലോകനയനാഭിസേകഭൂതാ പന ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതാ അത്തഭാവസമ്പത്തി രൂപകായസമ്പദാ നാമ. സത്തൂപകാരോ ഹേട്ഠാ വുത്തപരഹിതപടിപത്തിവസേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇമാസു പന അനന്തകരുണാ-വചനേന, തഥാ ആഗതട്ഠേന ച തഥാഗത-സദ്ദേന ഹേതുസമ്പദാ ദസ്സിതാ. ഫലസമ്പദാസു ഞാണസമ്പദാ ചേവ പഹാനസമ്പദാ ച അനന്തപഞ്ഞാ-വചനേന, അഭിസമയപരിദീപകേന തഥാഗതസദ്ദേന, ബുജ്ഝനജാഗരണവികസനട്ഠേന, ച ബുദ്ധ-സദ്ദേന ദസ്സിതാ, ആനുഭാവസമ്പദാപി അഭിഭവനട്ഠേന തഥാഗത-സദ്ദേന, അനുത്തര-വചനേന ച വിഭാവിതാ, രൂപകായസമ്പദാ പന രൂപഗ്ഗപ്പത്തിദീപകേന അനുത്തര-സദ്ദേന ദസ്സിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവം ¶ ബുദ്ധരതനസ്സ ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമം പണാമം കത്വാ ഇദാനി സേസരതനാനമ്പി പണാമമാരഭന്തോ ആഹ ‘‘ധമ്മം സാധുഗണമ്പി ചാ’’തി. ഭഗവതോ ഥോമനേന ച സ്വാക്ഖാതതാദയോ ധമ്മഗുണാ, സുപ്പടിപന്നതാദയോ സങ്ഘഗുണാ ച ദസ്സിതാ ഹോന്തി തപ്പഭവസ്സ അനഞ്ഞഥാഭാവതോതി ന തേസം വിസും ഥോമനാ കതാ. അധിഗതമഗ്ഗേ സച്ഛികതനിരോധേ പുഗ്ഗലേ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ ച അപായദുക്ഖേസു ചേവ വട്ടദുക്ഖേസു ച അപതമാനേ കത്വാ ധാരേതീതി ധമ്മോ, സോ ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനം, ചതുന്നഞ്ച സാമഞ്ഞഫലാനം, നിബ്ബാനസ്സ, പരിയത്തിധമ്മസ്സ ച വസേന ദസവിധോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഛത്തവിമാനേ –

‘‘രാഗവിരാഗമനേജമസോകം,

ധമ്മമസങ്ഖതമപ്പടികൂലം;

മധുരമിമം പഗുണം സുവിഭത്തം,

ധമ്മമിമം സരണത്ഥമുപേഹീ’’തി. (വി. വ. ൮൮൭);

ഏത്ഥ ഹി കാമരാഗാദിഭേദോ സബ്ബോപി രാഗോ വിരജ്ജതി ഏതേനാതി ‘‘രാഗവിരാഗോ’’തി മഗ്ഗോ കഥിതോ. ഏജാസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ, അന്തോനിജ്ഝാനലക്ഖണസ്സ ച സോകസ്സ തദുപ്പത്തിയം സബ്ബസോ പരിക്ഖീണത്താ ‘‘അനേജമസോക’’ന്തി ഫലം കഥിതം. കേനചി പച്ചയേന അസങ്ഖതത്താ ‘‘ധമ്മമസങ്ഖത’’ന്തി നിബ്ബാനം വുത്തം. അവിരോധദീപനതോ പന അത്ഥബ്യഞ്ജനസ്സ സമ്പന്നതായ, പകട്ഠഗുണവിഭാവനതോ സുട്ഠു വിഭജിതത്താ ച ‘‘അപ്പടികൂല’’ന്തിആദിനാ സബ്ബോപി പരിയത്തിധമ്മോ കഥിതോ. തത്ഥ അരിയമഗ്ഗനിബ്ബാനാനി നിപ്പരിയായേനേവ അപായാദിതോ ധാരണതോ ധമ്മോ, ഫലപരിയത്തിയോ ¶ പന പരിയായേന. തഥാ ഹേത്ഥ ധാരണം നാമ അപായാദിനിബ്ബത്തകകിലേസവിദ്ധംസനം. ഇതി അരിയമഗ്ഗസ്സ കിലേസസമുച്ഛേദകതായ, നിബ്ബാനസ്സ ച ആലമ്ബണഭാവേന തസ്സ തദത്ഥസിദ്ധിഹേതുതായപി ഉഭിന്നമ്പി ¶ നിപ്പരിയായതോ ലബ്ഭതി. ഇതരേസു പന അരിയഫലസ്സ മഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നകിലേസാനം പടിപസ്സദ്ധകിച്ചതായ, മഗ്ഗാനുകൂലപ്പവത്തിതോ പരിയത്തിധമ്മസ്സ ച തദധിഗമഹേതുതായാതി ഉഭിന്നമ്പി പരിയായതോവ ലബ്ഭതീതി.

അത്തഹിതപരഹിതം സാധേന്തീതി സാധൂ, തേസം ഗണോ സമുദായോതി സാധുഗണോ, സാധു ചായം ഗണോ ചാതി വാ സാധുഗണോ, സാധുനോ വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ആയത്തോ ഗണോ തസ്സ ഓരസപുത്തഭാവതോതി സാധുഗണോ. സോ പന ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗസമങ്ഗീനം, ചതുന്നഞ്ച ഫലസമങ്ഗീനം വസേന അട്ഠവിധോ അരിയസങ്ഘോ, തം സാധുഗണം. പിചാതി നിപാതസമുദായോ, ഏകോ വാ നിപാതോ, തിണ്ണം രതനാനം വന്ദനകിരിയായ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. കേചി ‘‘ഗണോ’’തി ഇധ പകരണതോവ അരിയഗണപുഗ്ഗലോവ ലബ്ഭതീതി സാധൂതി ഭാവനപുംസകവസേന ‘‘വന്ദിത്വാ’’തി ഇമിനാ സഹ യോജേന്തി, തദാ പന സാധൂതി ഭയലാഭാദിവിരഹേന സക്കച്ചം ആദരന്തി അത്ഥോ.

൨. ഏവം പകരണാരമ്ഭേ യഥാധിപ്പേതം രതനത്തയപ്പണാമം കത്വാ ഇദാനി യത്ഥ പാടവത്ഥായ ഇദം പകരണം പട്ഠപീയതി, തം സദ്ധിം ദേസകദേസപടിഗ്ഗാഹകസമ്പത്തീഹി വിഭാവേത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പണ്ഡുകമ്ബലനാമായാ’’തിആദി. തത്ഥ ദേവരാജസ്സ പണ്ഡുകമ്ബലനാമായ സിലായ വിമലേ സീതലേ തലേ നിസിന്നോ അതുലവിക്കമോ ദേവദേവേഹി പൂജിതോ ദേവദേവോ ദേവപുരക്ഖതോ ദേവാനം ദേവലോകസ്മിം യം ധമ്മം ദേസേസീതി സമ്ബന്ധോ.

അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ – പണ്ഡുകമ്ബലസരിക്ഖവണ്ണതായ ‘‘പണ്ഡുകമ്ബല’’ന്തി നാമം സമഞ്ഞാ ഏതിസ്സാതി പണ്ഡുകമ്ബലനാമാ. സാ ഹി സക്കസ്സ താദിസപുഞ്ഞാനുഭാവേന നിബ്ബത്താ പണ്ഡുകമ്ബലജയസുമനപുപ്ഫസമാനേന വണ്ണേന സബ്ബകാലം വിരോചതി ¶ , പമാണതോ പന സട്ഠിയോജനായാമാ, പഞ്ഞാസയോജനവിത്ഥാരാ, പന്നരസയോജനുബ്ബേധാ ച ഹോതി. സിലായാതി അവയവസമ്ബന്ധേ സാമിവചനം. തുലായ സമ്മിതോ തുല്യോ, ന തുല്യോ അതുല്യോ, അതുല്യോ വിക്കമോ ബലം ഏതസ്സാതി അതുല്യവിക്കമോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഹി പരമപാരമിതാനുഭാവസംസിദ്ധേന ഹത്ഥിഗണനായ കോടിസഹസ്സഹത്ഥീനം, പുരിസഗണനായ ദസകോടിസഹസ്സപുരിസാനം ബലേഹി സമപ്പമാണേന കായബലേന, അപ്പമാണേന ച ഞാണബലേന ന കസ്സചി ദേവബ്രഹ്മാദീസു അഞ്ഞതരസ്സ ബലതുലനായ ഉപനേതബ്ബം അത്ഥി ¶ . അഥ വാ അനഞ്ഞസാധാരണത്താ അതുല്യോ പരക്കമസങ്ഖാതോ അപരിമാണഗുണവിസേസാവഹേന അനഞ്ഞസാധാരണേന സമ്മപ്പധാനേന സമന്നാഗതത്താ വാ അതുല്യോ സമ്മപ്പധാനസങ്ഖാതോ വിക്കമോ ഇമസ്സാതി അതുല്യവിക്കമോ. ‘‘അതുല്യവിക്കമോ’’തി ച വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധവസേന യ-കാരലോപം കത്വാ ‘‘അതുലവിക്കമോ’’തി വുത്തം. അഥ വാ സമ്മിതത്ഥേ അ-കാരപച്ചയസ്സാപി സമ്ഭവതോ അതുലോ വിക്കമോ അസ്സാതി ‘‘അതുലവിക്കമോ’’തി വുത്തം.

ദിബ്ബന്തീതി ദേവാ, പഞ്ചകാമഗുണാദീഹി കീളന്തി, തേസു വാ വിഹരന്തി, വിജയസമത്ഥതായോഗേന ബാഹിരബ്ഭന്തരികേ പച്ചത്ഥികേ വിജേതും ഇച്ഛന്തി, ഇസ്സരിയധനാദിസക്കാരദാനഗ്ഗഹണം, തംതംഅത്ഥാനുസാസനഞ്ച കരോന്താ വോഹരന്തി, പുഞ്ഞഞാണാനുഭാവപ്പത്തായ ജുതിയാ ജോതേന്തി, യഥാധിപ്പേതഞ്ച വിസയം അപ്പടിഘാതേന ഗച്ഛന്തി, യഥിച്ഛിതനിപ്ഫാദനേ ച സക്കോന്തീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ദേവനീയാ തംതംബ്യസനനിത്ഥരണത്ഥികേഹി ‘‘സരണം പരായണ’’ന്തി ഗമനീയാ, അഭിത്ഥവനീയാ സോഭാവിസേസയോഗേന കമനീയാതി വാ ദേവാ, തേ തിവിധാ – സമ്മുതിദേവാ ഉപപത്തിദേവാ വിസുദ്ധിദേവാതി. തത്ഥ സമ്മുതിദേവാ നാമ മഹാസമ്മതാദയോ ഖത്തിയാ. ഉപപത്തിദേവാ നാമ ¶ ചാതുമഹാരാജികേ ഉപാദായ തദുത്തരിദേവാ. വിസുദ്ധിദേവാ നാമ ഖീണാസവാ. ഇധ പന ഉപപത്തിദേവാ ദട്ഠബ്ബാ. നോ ച ഖോ തേപി അവിസേസേന, ഠപേത്വാ പന യാമാദികേ ചാതുമഹാരാജികതാവതിംസവാസിനോവ അധിപ്പേതാ. തേസം ചതൂഹി സങ്ഗഹവത്ഥൂഹി രഞ്ജനതോ രാജാ, ദേവാനം രാജാ ഇസ്സരോ ദേവരാജാ, തസ്സ ദേവരാജസ്സ, ‘‘സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ’’തി അധിപ്പായോ. ന ഹി അഞ്ഞേസം ദേവലോകേസു നിസിന്നോ ഭഗവാ അഭിധമ്മപിടകം ദേസേസീതി.

൩. യന്തി അനിയമനിദ്ദേസോ, തസ്സ പന ‘‘തത്ഥാ’’തി ഇമിനാ നിയമനം വേദിതബ്ബം. യഥാവുത്താനം തിണ്ണമ്പി ദേവാനം ഉത്തമോ ദേവോ തേഹി സബ്ബേഹി അധികതരം കീളനാദിയോഗതോതി ദേവദേവോ, ഭഗവാ. സോ ഹി നിരതിസയായ അഭിഞ്ഞാകീളായ ഉത്തമേഹി ദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേഹി സപരസന്താനസിദ്ധായ പഞ്ചവിധമാരവിജയിച്ഛാനിബ്ബത്തിയാ ചിത്തിസ്സരിയസത്തധനാദിസമ്മാപടിപത്തിഅവേച്ചപ്പസാദസക്കാരദാനഗ്ഗഹണസങ്ഖാതേന, യഥാപരാധയഥാനുലോമയഥാധമ്മാനുസാസനസങ്ഖാതേന ച വോഹാരാതിസയേന പരമായ പഞ്ഞായ ച സരീരപ്പഭാസങ്ഖാതായ ജുതിയാ അനുപമായ ഞാണസരീരഗതിയാ മാരവിജയസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപരഹിതനിപ്ഫാദനേസു അപ്പടിഹതായ സത്തിയാ ച സമന്നാഗതത്താ സദേവകേന വാ ലോകേന ‘‘സരണ’’ന്തി ഗമനീയതോ, അഭിത്ഥവനീയതോ, ഭത്തിവസേന കമനീയതോ ച സബ്ബേ തേ ദേവേ തേഹി തേഹി ഗുണേഹി അഭിഭുയ്യ ഠിതോതി സബ്ബദേവേഹി പൂജനീയതരോ ദേവോ ¶ , വിസുദ്ധിദേവഭാവസങ്ഖാതസ്സ വാ സബ്ബഞ്ഞുഗുണാലങ്കാരസ്സ അധിഗതത്താ അഞ്ഞേസഞ്ച ദേവാനം അതിസയേന ദേവോതി ദേവദേവോ. ദേവാനന്തി തദാ ധമ്മപടിഗ്ഗാഹകാനം ദസസഹസ്സചക്കവാളാധിവാസീനം മാതുദേവപുത്തപ്പമുഖാനം ഉപപത്തിദേവാനം. വിസുദ്ധിദേവാനമ്പേത്ഥ ഗഹണന്തി വദന്തി. തേ പന ഉപപത്തിദേവേസ്വേവ സങ്ഗഹിതാ മനുസ്സഅരഹന്താനം തത്ഥ അഭാവതോ ¶ . ദേവദേവേഹീതി വിസുദ്ധിദേവേഹി. വിസുദ്ധിദേവാ ഹി വുത്തനയേന ഇതരദേവേഹി സാതിസയം കീളനാദിയോഗതോ ഇധ ‘‘ദേവദേവാ’’തി അധിപ്പേതാ, തേഹി. പൂജിതോതി പൂജിതബ്ബോ, പൂജിതും അരഹോതി അത്ഥോ. ഏതേന വിസുദ്ധിദേവേസുപി ഭഗവതോ അഗ്ഗപുഗ്ഗലതം ദീപേതി. ദേസേസീതി മധുരകരവീകസദ്ദസദിസം ബ്രഹ്മസ്സരം നിച്ഛാരേന്തോ പകാസേസി. ദേവലോകസ്മിന്തി താവതിംസദേവലോകേ. സഭാവസാമഞ്ഞലക്ഖണം ധാരേതീതി ധമ്മോ, കുസലാദിഭേദോ അഭിധമ്മോ, ഇധ പന തപ്പകാസകം അഭിധമ്മപിടകം ‘‘ധമ്മ’’ന്തി വുത്തം. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘പിടകുത്തമേ’’തി. ദേവപുരക്ഖതോതി ദസസഹസ്സചക്കവാളവാസിദിബ്ബബ്രഹ്മേഹി പുരക്ഖതോ, പരിവാരിതോതി അത്ഥോ.

നനു ച ‘‘ദേവാന’’ന്തി വചനേനേവ ദേവപുരക്ഖതഭാവോ സിദ്ധോതി കിം ‘‘ദേവപുരക്ഖതോ’’തി വചനേന? നായം ദോസോ. ഭഗവാ ഹി കദാചി ചൂളപന്ഥകത്ഥേരാദീനം വിയ പരമ്മുഖേപി നിസീദിത്വാ ഓഭാസം വിസ്സജ്ജേത്വാ സത്താനം സമ്മുഖേ നിസിന്നം വിയ ദസ്സേന്തോ ധമ്മം ദേസേതി, കദാചിപി പാരായനികബ്രാഹ്മണാദീനം വിയ സമ്മുഖേപി നിസീദിത്വാ അഞ്ഞേഹി ച പരിവുതോ അഞ്ഞേസമ്പി ധമ്മം ദേസേതി, ഇധ പന ന തഥാ, ദേവേഹിയേവ പരിവുതോ ദേവാനം ദേസേതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘ദേവപുരക്ഖതോ’’തിപി വത്തബ്ബമേവാതി.

൪. ഏവമേതസ്മിം പകരണേ ഗാരവജനനത്ഥം തേന സമ്പാദേതബ്ബപാടവവിസയം അഭിധമ്മപിടകം ദേസകാദിസമ്പത്തീഹി സഹ വിഭാവേത്വാ ഇദാനി യഥാധിപ്പേതപകരണാരമ്ഭപയോജനാഭിധാനാഭിധേയ്യസോതുജനസമുസ്സാഹനകരണപ്പകാരാനി ച വിഭാവേതും ‘‘തത്ഥാഹ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ‘‘പാടവത്ഥായാ’’തി ഇമിനാ പകരണാരമ്ഭപയോജനം വുത്തം. ‘‘അഭിധമ്മാവതാര’’ന്തി ഇമിനാ അഭിധാനാഭിധേയ്യാനി. ‘‘മധുര’’ന്തിആദീഹി പകരണം വിസേസേതി. ‘‘സമാസേനാ’’തി ച ഇമിനാ സോതുജനസമുസ്സാഹനകരണപ്പകാരാനീതി ¶ ദട്ഠബ്ബം. ‘‘അഹ’’ന്തി കത്തുഭൂതം അത്താനം നിദ്ദിസതി. തഥാ ഹി യോ പരോ ന ഹോതി, സോ നിയകജ്ഝത്തസങ്ഖാതോ അത്താ ‘‘അഹ’’ന്തി വുച്ചതി.

പടുനോ ഭാവോ പാടവം, തംയേവ അത്ഥോ പയോജനട്ഠേനാതി പാടവത്ഥോ, തദത്ഥായ. തം സന്ധായ വിവിധനയഗ്ഗഹണസമത്ഥസ്സ ¶ സുതമയഞാണസ്സ ഉപ്പാദനത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. സംസാരേ ഭയം ഇക്ഖന്തി, ഭിന്ദന്തി വാ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേതി ഭിക്ഖൂ, തേസം. പിടകഞ്ച തം ഉത്തമഞ്ചാതി പിടകുത്തമം, തസ്മിം പിടകുത്തമേ, അഭിധമ്മപിടകേതി അധിപ്പായോ. തഞ്ഹി പരിയത്തിഭാജനത്ഥതോ പിടകം, തീസു പിടകേസു വിസിട്ഠഭാവതോ ഉത്തമഞ്ചാതി പിടകുത്തമം. തത്ഥ പരിയത്തിഭാജനത്ഥതോതി പരിയത്തിഅത്ഥേന ചേവ ഭാജനത്ഥേന ച. തഥാ ഹി ‘‘മാ പിടകസമ്പദാനേനാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൬൬) പരിയത്തി പിടകന്തി വുച്ചതി. ‘‘അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ കുദാലപിടക’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൨൮; അ. നി. ൩.൭൦) യം കിഞ്ചി ഭാജനമ്പി. തസ്മാ ഇദമ്പി പരിയാപുണിതബ്ബട്ഠേന പരിയത്തി, അഭിധമ്മത്ഥാനമാധാരണത്ഥേന ഭാജനഞ്ചാതി പരിയത്തിഭാജനത്ഥതോ പിടകന്തി വുച്ചതി. തേനേവാഹു –

‘‘പിടകം പിടകത്ഥവിദൂ,

പരിയത്തിബ്ഭാജനത്ഥതോ ആഹു;

തേന സമോധാനേത്വാ,

തയോപി വിനയാദയോ ഞേയ്യാ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ);

വിസിട്ഠഭാവോ പനസ്സ ലോകവോഹാരമതിക്കമ്മ യഥാസഭാവവസേന ദേസനതോ, വിസിട്ഠധമ്മക്ഖന്ധവിഭാവനതോ ച വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥ ഹി ‘‘സത്തോ പുഗ്ഗലോ ഭിക്ഖൂ’’തിആദികം ലോകവോഹാരമതിക്കമ്മ ‘‘ഖന്ധധാതുആയതന’’ന്തിആദിനാ യഥാധമ്മവസേനേവ ബാഹുല്ലദേസനാ പവത്താ, ന ഇതരേസു വിയ ¶ യഥാവുത്തവോഹാരവസേന, യതോ ഇദം യഥാധമ്മസാസനന്തി വുച്ചതി. സബ്ബസങ്ഖതധമ്മവിസിട്ഠോ ചേത്ഥ പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ വിസേസതോ വിഭാവിതോ, തസ്മാ തിണ്ണമ്പി പിടകാനം ബുദ്ധവചനഭാവേപി യഥാസഭാവാനതിക്കമദേസനാദിതോ ഇദമേവ തീസു പിടകേസു വിസിട്ഠന്തി യുത്തം. അപിച ധമ്മാതിരേകധമ്മവിസേസഭാവതോ ചസ്സ വിസിട്ഠഭാവോ വേദിതബ്ബോ. അഭിധമ്മേ ഹി നിപ്പദേസതോ ഖന്ധായതനാദിധമ്മാനം വിഭത്തത്താ ഇതരദ്വയതോ അതിരേകതരാ, വിസിട്ഠാ ച പാളി ഹോതി, തസ്മാ അതിരേകസ്സ, വിസിട്ഠസ്സ ച പാളിധമ്മസ്സ വസേന ഇദമേവ തീസു പിടകേസു ഉത്തമന്തി വത്തും വട്ടതി. യഥാവുത്തവിസിട്ഠഭാവയോഗതോയേവ ചേതം ‘‘അഭിധമ്മപിടക’’ന്തി വുച്ചതി അഭി-സദ്ദസ്സ വിസിട്ഠഭാവജോതനതോ ¶ . അപിച വുഡ്ഢിമന്താദിധമ്മാനം ഏത്ഥ വുത്തത്താ ചേതം അഭിധമ്മപിടകം. യഥാഹു പോരാണാ –

‘‘യം ഏത്ഥ വുഡ്ഢിമന്തോ, സലക്ഖണാ പൂജിതാ പരിച്ഛിന്നാ;

വുത്താധികാ ച ധമ്മാ, അഭിധമ്മോ തേന അക്ഖാതോ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ; ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ);

തഥാ ഹേത്ഥ ‘‘രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതി, മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൬൦ ആദയോ) വുഡ്ഢിമന്തോപി ധമ്മാ വുത്താ, ‘‘രൂപാരമ്മണം വാ സദ്ദാരമ്മണം വാ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧) നയേന ആരമ്മണാദീഹി ലക്ഖിതബ്ബത്താ സലക്ഖണാപി ‘‘സേക്ഖാ ധമ്മാ അസേക്ഖാ ധമ്മാ, ലോകുത്തരാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ നയേന പൂജിതാ പൂജാരഹാപി ‘‘ഫസ്സോ ഹോതി, വേദനാ ഹോതീ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧) നയേന സഭാവപരിച്ഛിന്നത്താ പരിച്ഛിന്നാപി ‘‘മഹഗ്ഗതാ ധമ്മാ അപ്പമാണാ ധമ്മാ (ധ. സ. തികമാതികാ ൧൨, ദുകമാതികാ ൯൯), അനുത്തരാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ നയേന അധികാ വിസിട്ഠാപി ധമ്മാ വുത്താ, തസ്മാ അഭി-സദ്ദസ്സ വുഡ്ഢിആദിഅത്ഥേസുപി പവത്തനതോ ‘‘വുഡ്ഢിമന്തോ ധമ്മാ ഏത്ഥാ’’തിആദിനാ നിബ്ബചനേന ഇദം പിടകം ¶ ‘‘അഭിധമ്മ’’ന്തി വുച്ചതി. അഭിധമ്മം ഓതരന്തി അനേനാതി അഭിധമ്മാവതാരം നാമ പകരണം. ഇമിനാ പനസ്സ അത്ഥാനുഗതമഭിധാനം ദസ്സേതി. തു-സദ്ദോ പദപൂരണേ. ആചരിയേന ഹി ഗാഥാപദപൂരണത്ഥം യേഭുയ്യേന തത്ഥ തത്ഥ നിപാതാ വുച്ചന്തി. യത്ഥ പന നേസം പയോജനവിസേസോ ദിസ്സതി, തത്ഥേവ തമത്ഥം വക്ഖാമ. മധുരന്തി നിപ്പരിയായതോ മധുര-സദ്ദോയം ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യേ രസവിസേസേ വത്തതി, ഇധ പന ഇട്ഠഭാവസാമഞ്ഞേന അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പത്തി മധുരസദ്ദേന വുത്താ. ഭവതി ഹി തംസദിസസ്സ തം-സദ്ദേനാഭിധാനം യഥാ ‘‘അഗ്ഗിമാണവോ’’തി. തേന പന മധുരേന യോഗതോ ഇദമ്പി മധുരം യഥാ നീലഗുണയോഗതോ നീലുപ്പലന്തി. നിപുണഗമ്ഭീരായ ബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ ചേവ അത്ഥസമ്പത്തിയാ ച അഭിധമ്മവിസയം മതിം വഡ്ഢേതീതി മതിവഡ്ഢനം. അഥ വാ ബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ ‘‘മധുര’’ന്തി വുത്തം, അത്ഥസമ്പത്തിയാ ‘‘മതിവഡ്ഢന’’ന്തി.

൫. താളന്തി കുഞ്ചികം, കുഞ്ചികാസദിസന്തി അത്ഥോ. മുയ്ഹന്തി തേനാതി മോഹോ, അവിജ്ജായേതം അധിവചനം, മോഹോയേവ അഭിധമ്മമഹാപുരം പവിസന്താനം പവേസനനിവാരണത്താ കവാടഭൂതോതി ¶ മോഹകവാടം, തസ്സ. വിഘാടേതി, വിഘാടീയതി അനേനാതി വാ വിഘാടനം. നനു ച അവിജ്ജാകവാടം പഞ്ഞായ ഉഗ്ഘാടീയതി. സാ ഹി തസ്സാ ഉജുവിപച്ചനീകഭൂതാതി? സച്ചം, ഇദമ്പി തസ്സാ കാരണഭാവേന ‘‘മോഹകവാടവിഘാടനകര’’ന്തി വുത്തം. കാരണകാരണമ്പി ഹി കാരണവസേന വുച്ചതി യഥാ ‘‘ചോരേഹി ഗാമോ ദഡ്ഢോ, തിണേഹി ഭത്തം സിദ്ധ’’ന്തി.

൬. സുദുത്തരന്തി ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധസങ്ഖാതചതുഗമ്ഭീരഭാവപടിസംയുത്തതായ മന്ദബുദ്ധീഹി തരിതും അസക്കുണേയ്യത്താ അതിദുത്തരം, തേനേവ ചേദം മഹോദധിസമാനത്താ ‘‘മഹോദധീ’’തി വുത്തം. മഹണ്ണവോപി ഹി ചതുരാസീതിയോജനസഹസ്സഗമ്ഭീരോ ന സക്കാ അഞ്ഞത്ര സിനേരുപബ്ബതരാജതോ കേനചി പതിട്ഠം ലദ്ധും, ഏവമിദമ്പി ചതുഗമ്ഭീരതാപടിസംയുത്തം അഞ്ഞത്ര തഥാഗതാ ¶ ന കേനചി പതിട്ഠം ലദ്ധും സക്കാതി. തരന്താനന്തി അത്ഥഗ്ഗഹണവസേന ഉത്തരിതുകാമാനം. ഏത്ഥ ച ‘‘തരംവാ’’തി അധികാരവസേന വത്തബ്ബം, വക്ഖമാനം വാ ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. തരന്താനന്തി പരതീരസമ്പാപുണനത്ഥം ഉത്തരന്താനം. തരംവാതി ഉളുമ്പം വിയ, തംസമാനന്തി അത്ഥോ. മകരാ നാമ മച്ഛജാതികാ, തേസം ആകരോ നിവാസഭൂമീതി മകരാകരോ, തം.

൭. അഭിധമ്മേ നിയുത്താ ആഭിധമ്മികാ, തേസം. ഹത്ഥസാരം വിയാതി ഹത്ഥസാരം. യഥാ ഹി മനുസ്സാനം ബഹൂസു രതനാദീസു വിജ്ജമാനേസുപി ആപദാസു ച സുഖപരിഭോഗത്ഥം ഹത്ഥേ കയിരമാനം സാരരതനാദികം ‘‘ഹത്ഥസാര’’ന്തി വുച്ചതി, ഏവമിദമ്പി സതിപി മഹന്തേ അഭിധമ്മപിടകേ തസ്സ സബ്ബസോ വിത്തിണ്ണതായ പരിഹരിതും അസക്കുണേയ്യത്താ തദത്ഥസാരസമ്പിണ്ഡനവസേന കയിരമാനം ആഭിധമ്മികഭിക്ഖൂനം സുഖപരിഹരണത്ഥായ സമ്പജ്ജതീതി ഹത്ഥസാരസദിസത്താ ‘‘ഹത്ഥസാര’’ന്തി വുത്തം. പവക്ഖാമീതി പകാരേന കഥേസ്സാമി, അനാഗതവചനഞ്ചേതം, വത്തമാനസമീപത്താ വാ അനാഗതേ വത്തമാനൂപചാരതോ വത്തമാനവചനം, പടിഞ്ഞാനന്തരമേവ വക്ഖതീതി. അത്ഥവസേന പകാരേന കഥേന്തോപി സദ്ദവസേന സങ്ഖിപിത്വാ കഥേസ്സാമീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സമാസേനാ’’തി. സമസനം സംഖിപനം സമാസോ, തേന സമാസേന, ന ബ്യാസവസേനാതി വുത്തം ഹോതി. ഏത്താവതാ ച പയോജനാഭിധാനാഭിധേയ്യസോതുജനസമുസ്സാഹനകരണപ്പകാരാനി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യസ്മാ സോതുജനസമുസ്സാഹനം നാമ തേസം സക്കച്ചസവനേ നിയുഞ്ജനം, തസ്മാ തേ തത്ഥ നിയോജേന്തോ ആഹ ‘‘തം സുണാഥ സമാഹിതാ’’തി. സക്കച്ചസവനപടിബദ്ധാ ഹി സമ്മാപടിപത്തീതി. തത്ഥ തന്തി തം മയാ വക്ഖമാനം അഭിധമ്മാവതാരം സുണാഥ നിസാമയഥ. സമാഹിതാ സമ്മാ ആഹിതാ, അവിക്ഖിത്തചിത്താതി അത്ഥോ.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. പഠമോ പരിച്ഛേദോ

ചിത്തനിദ്ദേസോ

കാമാവചരകുസലവണ്ണനാ

൮. ഏവം ¶ ¶ താവ രതനത്തയപ്പണാമാദികം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യഥാരദ്ധപ്പകരണസ്സ അത്ഥസരീരഭൂതമഭിധമ്മം സങ്ഖേപതോ ഉദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘ചിത്തം ചേതസിക’’ന്തിആദി. തത്ഥ ചിത്തസദ്ദസ്സ താവ വചനത്ഥം സയമേവ അനന്തരം വിപഞ്ചേതി. ‘‘ചേതസിക’’ന്തിആദീസു പന അവിപ്പയോഗീഭാവേന ചേതസി ചിത്തേ നിയുത്തം, തത്ഥ വാ ഭവം തദായത്തവുത്തിതായാതി ചേതസികം, വേദനാദിക്ഖന്ധത്തയസ്സേതം അധിവചനം. രുപ്പതി, രൂപീയതീതി വാ രൂപം, സീതുണ്ഹാദീഹി വികാരമാപജ്ജതി, ആപാദീയതീതി അത്ഥോ, ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം, ചതുവീസതിഉപാദാരൂപാനഞ്ച വസേന അട്ഠവീസതിവിധസ്സ രൂപക്ഖന്ധസ്സേതം അധിവചനം. ഭവാഭവം വിനനതോ സംസിബ്ബനതോ വാനം വുച്ചതി തണ്ഹാ, ന വിജ്ജതി സാ ഏത്ഥ, തതോ വാ നിക്ഖന്തം ഏതന്തി നിബ്ബാനം, അമതം അസങ്ഖതം വത്ഥു. ഇതി-സദ്ദോ നിദസ്സനേ. നത്ഥി ഏതസ്സ ഉത്തരിതരോതി നിരുത്തരോ. അഥ വാ ചതുവേസാരജ്ജവിഹാരത്താ നത്ഥി ഏതസ്സ ഉത്തരം പച്ചനീകവചനന്തി നിരുത്തരോ. ഞാണപ്പഹാനഅന്തരായനിയ്യാനികേസു ഹി സദേവകേ ലോകേ ന കോചി സത്ഥു സഹധമ്മികം ഉത്തരം വചനം കഥേതും സമത്ഥോ അത്ഥീതി. തത്ര ഭഗവാ ഉത്രാസാഭാവതോ വിസാരദോവ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേ പടിജാനതോ ഇമേ ധമ്മാ അനഭിസമ്ബുദ്ധാതി തത്ര വത മം സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ദേവോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ കോചി വാ ലോകസ്മിം സഹധമ്മേന പടിചോദേസ്സതീതി നിമിത്തമേതം, സാരിപുത്ത, ന സമനുപസ്സാമി, ഏതമഹം, സാരിപുത്ത, നിമിത്തം അസമനുപസ്സന്തോ ഖേമപ്പത്തോ അഭയപ്പത്തോ വേസാരജ്ജപ്പത്തോ വിഹരാമി.

‘‘ഖീണാസവസ്സ ¶ തേ പടിജാനതോ ഇമേ ആസവാ അപരിക്ഖീണാതി തത്ര വത മം…പേ… വിഹരാമി.

‘‘യേ ¶ ച ഖോ പന തേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ, തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാതി തത്ര വത മം…പേ… വിഹരാമി.

‘‘യസ്സ ഖോ പന തേ അത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോ, സോ ന നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാതി തത്ര വത മം…പേ… വിഹരാമീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൫൦).

ചത്താരി അരിയസച്ചാനി പകാസേതീതി ചതുസച്ചപ്പകാസനോ. ദുക്ഖസമുദയനിരോധമഗ്ഗവസേന ഹി ചത്താരി അരിയസച്ചാനി. യഥാഹ, ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, അരിയസച്ചാനി. കതമാനി ചത്താരി? ദുക്ഖം അരിയസച്ചം, ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം, ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ച’’ന്തി (സം. നി. ൫.൧൦൮൩). തത്ഥ തേഭൂമകാ ധമ്മാ അനേകുപദ്ദവാധിട്ഠാനതായ ധുവസുഭാദിവിരഹേന, കുച്ഛിതതുച്ഛട്ഠേന ച ദുക്ഖം നാമ. കമ്മാദിവിസേസപച്ചയസമവായേ ദുക്ഖുപ്പത്തികാരണഭാവേന തണ്ഹാ സമുദയോ നാമ ‘‘സമേച്ച ഉദേതി ദുക്ഖം ഇമസ്മാ’’തി കത്വാ. ദുക്ഖസ്സ അനുപ്പാദനിരോധപച്ചയത്താ ദുക്ഖനിരോധോ നിബ്ബാനം. തം പന ദുക്ഖനിരോധം ആലമ്ബണകരണവസേന ഗമനതോ പാപുണനതോ, തദധിഗമായ പടിപദാഭാവതോ ചാതി ‘‘ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി ലോകുത്തരമഗ്ഗോ വുച്ചതി. സച്ചട്ഠോ പന തേസം തച്ഛാവിപരീതഭൂതഭാവതോ വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘‘ഇദം ദുക്ഖന്തി, ഭിക്ഖവേ, തഥമേതം അവിതഥമേതം അനഞ്ഞഥമേത’’ന്തി (സം. നി. ൫.൧൦൯൦) വിത്ഥാരോ. ഏത്ഥ പന ചതുന്നം അരിയഫലാനം, അരിയമഗ്ഗസമ്പയുത്താനഞ്ച സച്ചവിനിസ്സടഭാവേപി ഇധ മഗ്ഗനിബ്ബാനപ്പകാസനതാവചനേനേവ തപ്പകാസനത്ഥമ്പി വുത്തം ഹോതി, അനാസവഭാവേന ¶ ഏകലക്ഖണത്താ തംതംഹേതുകവിസയഭാവതോ ചാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏത്ഥ ച ‘‘നിരുത്തരോ ചതുസച്ചപ്പകാസനോ’’തി ഇമേഹി ഭഗവതോ ചിത്താദിചതുബ്ബിധധമ്മദേസനാനുകൂലഗുണവിസേസം ദസ്സേതി അതഥാവിധസ്സ തംദേസനാസാമത്ഥിയായോഗതോ. അഥ വാ ‘‘നിരുത്തരോ’’തി വചനേന ചതുബ്ബിധധമ്മസ്സ അനഞ്ഞഥത്തം ദീപേതി. ‘‘ചതുസച്ചപ്പകാസനോ’’തി പന ഇമിനാ യേ തേ ധമ്മാ ഭഗവതാ വിനേയ്യപരിപാചനത്ഥം ദേസിതാ, ന തേ ഇധ അധിപ്പേതാ. യേ പന പരിപാചിതേഹി തേഹി അഭിസമേതബ്ബവസേന ദുക്ഖാദയോ ചതുബ്ബിധാ വുത്താ, തേയേവ ഉദ്ദിസിതബ്ബത്ഥേന അധിപ്പേതാതി ദസ്സേതി.

ഏവം ¶ സങ്ഖേപതോ ചത്താരോ ധമ്മേ ഉദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി ഉദ്ദേസോ നാമ നിദ്ദേസത്ഥായ ഹോതീതി യഥാഉദ്ദിട്ഠധമ്മേ നിദ്ദിസിതും ‘‘തത്ഥ ചിത്ത’’ന്തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ തത്ഥാതി തേസു ചിത്താദീസു ധമ്മേസു. വിസയവിജാനനം ചിത്തന്തി യം വിസയസങ്ഖാതസ്സ ആരമ്മണസ്സ വിജാനനം ഉപലദ്ധി, തം ചിത്തന്തി അത്ഥോ. ഇമിനാ പന ചിത്തസ്സ ആരമ്മണപടിബദ്ധവുത്തിതം, അനിച്ചതം, അകാരകതഞ്ച ദീപേതി. ‘‘വിസയവിജാനന’’ന്തി ഹി ആരമ്മണേന ചിത്തം ഉപലക്ഖേന്തോ തസ്സ തദായത്തവുത്തിതം, തംദീപനേന ച തദഭിമുഖകാലേയേവ ഉപ്പത്തിദീപനതോ അനിച്ചഭാവഞ്ച ദീപേതി. ഭാവനിദ്ദേസേന പന വിജാനനമത്തദീപനതോ അകാരകഭാവം. യഥാപച്ചയഞ്ഹി പവത്തിമത്തമേവേതം, യദിദം സഭാവധമ്മോ നാമാതി. ഏവഞ്ച കത്വാ സബ്ബേസമ്പി ചിത്തചേതസികധമ്മാനം ഭാവസാധനമേവ നിപ്പരിയായതോ ലബ്ഭതി. യം പന ‘‘ചിന്തേതീതി ചിത്തം, തേന ചിത്തം വിചരതീതി വിചാരോ’’തിആദിനാ കത്തുകരണവസേന നിബ്ബചനം വുച്ചതി, തം പരിയായകഥനന്തി വേദിതബ്ബം. സകസകകിച്ചേസു ഹി ധമ്മാനം അത്തപ്പധാനതാസമാരോപനേന കത്തുഭാവോ, തദനുകൂലഭാവേന തംസമ്പയുത്തധമ്മസമൂഹേ കത്തുഭാവസമാരോപനേന കരണത്തഞ്ച പരിയായതോവ ¶ ലബ്ഭതീതി. തഥാ നിദസ്സനം പന ധമ്മസഭാവതോ അഞ്ഞസ്സ കത്താദിനോ അഭാവപരിദീപനത്ഥന്തി വേദിതബ്ബം.

‘‘വിസയവിജാനന’’ന്തി ച ഏതേന ചിത്തസ്സ ആരമ്മണൂപലദ്ധിലക്ഖണതാ വുത്താതി ഇദാനിസ്സ രസാദീനി വുച്ചന്തി. പുബ്ബങ്ഗമരസഞ്ഹി ചിത്തം സന്ധാനപച്ചുപട്ഠാനം നാമരൂപപദട്ഠാനം. ദ്വാരം പത്വാ തദാരമ്മണഞ്ഹി വിഭാവനട്ഠേന ചിത്തം പുബ്ബങ്ഗമം പുരേചാരികം. തഥാ ഹി ചക്ഖുദ്വാരേന ദട്ഠബ്ബം രൂപാരമ്മണം ചിത്തേനേവ ജാനാതി…പേ… മനോദ്വാരേന വിഞ്ഞാതബ്ബം ധമ്മാരമ്മണം ചിത്തേനേവ ജാനാതി. യഥാ ഹി നഗരഗുത്തികോ നഗരമജ്ഝേ സിങ്ഘാടകേ നിസീദിത്വാ ‘‘അയം നേവാസികോ, അയം ആഗന്തുകോ’’തി ആഗതാഗതം ജനം ഉപധാരേതി, ഏവം സമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം, തസ്മാ ദ്വാരം പത്വാ തദാരമ്മണം വിഭാവനട്ഠേന പുരേചാരികന്തി പുബ്ബങ്ഗമരസം. പച്ഛിമം പച്ഛിമം ഉപ്പജ്ജമാനം പുരിമം പുരിമം നിരന്തരം കത്വാ സന്ദഹമാനമിവ ഉപട്ഠാതി, ഗഹണഭാവം ഗച്ഛതീതി സന്ധാനപച്ചുപട്ഠാനം. പഞ്ചവോകാരേ പനസ്സ നിയമതോ നാമരൂപം, ചതുവോകാരഭവേ നാമമേവ പദട്ഠാനന്തി നാമരൂപപദട്ഠാനഞ്ച ഹോതി. നാനത്തം പന ലക്ഖണാദീനം ഉപരി വക്ഖമാനനയേന വേദിതബ്ബം. വക്ഖതി ഹി രൂപപരിച്ഛേദേ –

‘‘സാമഞ്ഞം വാ സഭാവോ വാ, ധമ്മാനം ലക്ഖണം മതം;

കിച്ചം വാ തസ്സ സമ്പത്തി, രസോതി പരിദീപിതോ.

‘‘ഫലം ¶ വാ പച്ചുപട്ഠാനം, ഉപട്ഠാനനയോപി വാ;

ആസന്നകാരണം യം തു, തം പദട്ഠാനസഞ്ഞിത’’ന്തി. (അഭിധ. ൬൩൩-൬൩൪);

യത്ഥ യത്ഥ പന ലക്ഖണാദീനി വുച്ചന്തി, തത്ഥ തത്ഥ ഇമിനാവ നയേന തേസം നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

വചനത്ഥവിജാനനേന വിദിതചിത്തസാമഞ്ഞസ്സ ഉത്തരി ചിത്തവിഭാഗോ വുച്ചമാനോ സോഭേയ്യാതി വചനത്ഥവിജാനനമേവ താവ ¶ ആദിമ്ഹി യുത്തതരന്തി തം താവ കഥേതുകമ്യതായ പുച്ഛതി ‘‘തസ്സ പന കോ വചനത്ഥോ’’തി. പഞ്ചവിധാ ഹി പുച്ഛാ – (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൭; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൪൪൯; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൧; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൭൦) അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ അനുമതിപുച്ഛാ കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി. തത്ഥ യം അഞ്ഞാതം അദിട്ഠം, തസ്സ ഞാണായ ദസ്സനായ പഞ്ഹാകരണം അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ നാമ. യം പന ഞാതം ദിട്ഠം, തസ്സ അഞ്ഞേഹി പണ്ഡിതേഹി സംസന്ദനത്ഥായ പഞ്ഹാകരണം ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ നാമ. പകതിയാ പന സംസയപക്ഖന്ദനസ്സ അത്തനോ സംസയസമുഗ്ഘാടനത്ഥം പഞ്ഹാകരണം വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ നാമ. ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാതി? അനിച്ചം, ഭന്തേ. യം പനാനിച്ചം, ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൩.൭൯; മഹാവ. ൨൧) അനുമതിഗ്ഗഹണത്ഥം പഞ്ഹാകരണം അനുമതിപുച്ഛാ നാമ. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, സതിപട്ഠാനാ. കതമേ ചത്താരോ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൨.൩൭൩; സം. നി. ൫.൪൦൨-൪൦൪) പന തംതംധമ്മാനം ദേസനാധിപ്പായേന പഞ്ഹാകരണം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ നാമ.

താസു പുരിമാ തിസ്സോ ആചരിയാനം ന സമ്ഭവന്തി. ന ഹി തേ ഗന്ഥകരണത്ഥായ ആരഭിത്വാ ഇദാനി അദിട്ഠം ജോതേന്തി, ദിട്ഠം സംസന്ദേന്തി, സംസയം വാ പക്ഖന്ദന്തി തബ്ബിസോധനപുബ്ബകമേവ ഗന്ഥകരണേ അഭിനിവേസനതോ. ഇതരാ പന ദ്വേ സമ്ഭവന്തി. താസു അയം കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ. അപിച ചോദനം സമുട്ഠാപേന്താ ആചരിയാ അഞ്ഞം ചോദകം പരികപ്പേത്വാ തസ്സ വചനവസേന സമുട്ഠാപേന്തീതി തംവസേനേത്ഥ അദിട്ഠജോതനാവിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാപി ലബ്ഭന്തേവാതി ദട്ഠബ്ബം. തസ്സാതി തസ്സ ചിത്ത-സദ്ദസ്സ. ചിത്തേ ഹി അധിഗതേ തസ്സ വാചകോ സദ്ദോപി സഹചരിയതോ അധിഗതോവ ഹോതീതി തസ്സ ഇധ ത-സദ്ദേന പരിഗ്ഗഹോ. കേചി പന ‘‘തസ്സ ചിത്തസ്സാ’’തി അത്ഥം വദന്തി, തം ‘‘തസ്സ ¶ കോ വചനത്ഥോ’’തി ഇമിനാ ന സമേതി. ന ഹി ചിത്തസ്സ ‘‘കോ വചനത്ഥോ’’തി പുച്ഛാ സമ്ഭവതീതി.

ഇദാനി ¶ യഥാപുച്ഛിതമത്ഥം വിസ്സജ്ജേതും ‘‘വുച്ചതേ’’തി താവ പടിഞ്ഞം കത്വാ ‘‘സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേനാ’’തിആദിനാ വിസ്സജ്ജനമാരദ്ധം. തത്ഥ സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേനാതി ഹേട്ഠിമന്തതോ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദയോ ഉപാദായ സബ്ബേസം ആരമ്മണവിജാനനസഭാവത്താ തേസം സബ്ബേസമേവ സങ്ഗാഹകവസേന, ന പന വക്ഖമാനനിബ്ബചനേസു വിയ യഥാലാഭവസേനാതി അത്ഥോ. ചിന്തേതീതി വിജാനാതി. ചിന്തേന്തി തേന ഗോചരന്തി വാ ചിത്തം. സമ്പയുത്തധമ്മാനം കത്തുതാസമാരോപനേന ഹിസ്സ കരണഭാവോ ലബ്ഭതി. സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേന താവ അത്ഥം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യഥാലാഭവസേനപി ദസ്സേതും ‘‘അത്തസന്താനം വാ ചിനോതീതിപീ’’തിആദി വുത്തം. സബ്ബചിത്തസാധാരണത്താ ഹി ചിത്ത-സദ്ദസ്സ യത്ഥ യത്ഥ യഥാ യഥാ അത്ഥോ ലബ്ഭതി, തത്ഥ തത്ഥ തഥാ തഥാ ഗഹേതബ്ബോ. യസ്സ പന ചിത്തസ്സ യഥാവുത്തഅത്ഥവിസേസോ ന ലബ്ഭതി, തം രുള്ഹീവസേന ചിത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യഥാ കിലഞ്ജാദീഹി കതമ്പി താലപണ്ണേഹി കതസരിക്ഖകതായ രുള്ഹീസദ്ദേന ‘‘താലവണ്ട’’ന്ത്വേവ വുച്ചതീതി. അത്തസന്താനന്തി സകസന്താനം, ജവനസന്താനന്തി അത്ഥോ. അത്ത-സദ്ദസ്സ ഹി പരപച്ചനീകവചനത്താ അത്തനോ സന്താനോതി സദിസവസേന ഉപ്പജ്ജമാനോ ജവനസന്താനോ വുച്ചതി. തം ചിനോതി രാസിം കരോതീതി അയമത്ഥോ സാസേവനകാനം ജവനചിത്താനം വസേന ദട്ഠബ്ബോ. താനി ഹി പുരേജാതാനി പച്ഛാജാതാനം ആസേവനപച്ചയാ ഹുത്വാ അത്തനോ ജവനസന്താനസ്സ പഗുണബലവഭാവകരണേന തം ചിനന്തി നാമ. വാ-സദ്ദോ അസബ്ബസങ്ഗാഹകത്ഥവികപ്പനേ. പി-സദ്ദോ കിരിയാസമ്പിണ്ഡനത്ഥേ. അഥ വാ ‘‘സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേനാ’’തി ഇമസ്സ ഇധാപി സമ്ബന്ധോ ഹോതീതി ഇദമ്പി സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേന വുത്തന്തി ഗയ്ഹമാനേ അത്തസന്താനന്തി വിഞ്ഞാണവചനസ്സ അത്ത-സദ്ദസ്സ സകത്ഥവുത്തിത്തായേവ തംവസേന ചിത്തസന്താനന്തി അത്ഥോ. അനന്തരാദിപച്ചയവസേന ഹി ചിത്തസന്താനസ്സ അബ്ബോച്ഛിന്നപ്പവത്തികരണതോ സബ്ബമേവ ചിത്തജാതം ചിത്തസന്താനം ചിനോതി നാമ. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ ¶ വാ-സദ്ദോ കിരിയാവികപ്പനത്ഥോ. പി-സദ്ദോ ‘‘ചിത്ത’’ന്തി ഇമസ്സ ആകഡ്ഢനത്ഥോതി ദട്ഠബ്ബം. പുരിമപക്ഖേ പന ചിത്തന്തി അധികാരതോവ ഗഹേതബ്ബം.

൯. വിചിത്തം കരോതി, വിചിത്തസ്സ വാ കരണന്തി വിചിത്തകരണം, തതോ വിചിത്തകരണാ, വിചിത്തചിത്തകമ്മാദീനം കരണതോതി അത്ഥോ. ലോകസ്മിഞ്ഹി യം കിഞ്ചി ചിത്തകമ്മാദിഭേദം വിചിത്തം സിപ്പജാതം, സബ്ബം തം ചിത്തേനേവ ചിന്തേത്വാ കരീയതീതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ദിട്ഠം വോ, ഭിക്ഖവേ ¶ , ചരണം നാമ ചിത്തന്തി? ഏവം, ഭന്തേ. തമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചരണം നാമ ചിത്തം ചിത്തേനേവ ചിന്തിത’’ന്തി (സം. നി. ൩.൧൦൦). സ്വായമത്ഥോ സവിഞ്ഞത്തികാനം ബാത്തിംസചിത്താനമുപലബ്ഭതി. സാസവകുസലാകുസലം വാ വിചിത്തഗതിആദികരണതോ വാ വിചിത്തകരണട്ഠേന ചിത്തം. നനു ച വിചിത്തഗതിആദയോ കമ്മവസേന നിപ്ഫജ്ജന്തി. യഥാഹ –

‘‘കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം ഗതിയാ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി അപദാ ദ്വിപദാ ചതുപ്പദാ ബഹുപ്പദാ രൂപിനോ അരൂപിനോ സഞ്ഞിനോ അസഞ്ഞിനോ നേവസഞ്ഞീനാസഞ്ഞിനോ, കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം ഉപപത്തിയാ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി ഉച്ചനീചതാ ഹീനപണീതതാ സുഗതദുഗ്ഗതതാ, കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം അത്തഭാവേ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണതാ സുജാതദുജ്ജാതതാ സുസണ്ഠിതദുസ്സണ്ഠിതതാ, കമ്മനാനാകരണം പടിച്ച സത്താനം ലോകധമ്മേ നാനാകരണം പഞ്ഞായതി ലാഭാലാഭേ യസായസേ നിന്ദാപസംസായം സുഖദുക്ഖേ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧).

തസ്മാ കമ്മഭേദനിബ്ബത്തത്താ ഗതിആദീനം ചിത്തതാ. കമ്മന്തി ച ചേതസികധമ്മഭൂതാ ചേതനാ, അഭിജ്ഝാദയോ ച വുച്ചന്തി, ന ചിത്തന്തി. കഥം ചിത്തസ്സ വിചിത്തഗതിആദികരണന്തി? വുച്ചതേ ¶ – കമ്മസ്സ ചിത്തസന്നിസ്സിതത്താ തന്നിപ്ഫാദിതമ്പി ചിത്തേനേവ കതം ഹോതി, യഥാ രാജയോധേന പരാജിതോ സത്തുരഞ്ഞാ ജിതോതി വുച്ചതി. വിചിത്തം കരണമസ്സാതി വാ വിചിത്തകരണം. തതോ ഏകട്ഠാനികവജ്ജിതഞ്ഹി ചിത്തം പച്ചേകം പടിസന്ധാദിവിചിത്തകിരിയവന്തതായ, സബ്ബമേവ വാ ചിത്തം ആവജ്ജനാദിഅഞ്ഞമഞ്ഞവിസദിസകിരിയവന്തതായ വിചിത്തകരണം യുത്തന്തി. സബ്ബവികപ്പേസുപി ‘‘രൂപഭവോ രൂപ’’ന്തിആദീസു വിയ ഉത്തരപദലോപോ ചിത്തപരിയായേന ച വിചിത്ത-സദ്ദേന വാ വിഗ്ഗഹോ വി-സദ്ദലോപോ വാ ദട്ഠബ്ബോ. അഥ വാ ‘‘വിചിത്തകരണാ’’തി ഇദം ചിത്തവിചിത്തഭാവസ്സ ഞാപകഹേതുനിദസ്സനം. തേന യസ്മാ ഇദം വിചിത്തകരണം, തസ്മാ തസ്സ വിചിത്തസ്സ നിപ്ഫാദകം സയമ്പി തഥേവ വിചിത്തന്തി വിഞ്ഞാതബ്ബന്തി ഏവം കരണവിചിത്തതായ വിചിത്തത്താ ചിത്തന്തി അത്ഥോ. ഠപേത്വാ തം കരണവിചിത്തതായ വിചിത്തഭാവം അത്തനോ ഏവ ജാതിഭൂമിസമ്പയോഗാദിവസേന വിചിത്തതായ ചിത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അത്തനോ ചിത്തതായ വാ’’തി. തത്ഥ യസ്മാ അഞ്ഞദേവ കുസലം, അഞ്ഞം അകുസലം, അഞ്ഞം അബ്യാകതം, അഞ്ഞം കാമാവചരം, അഞ്ഞം രൂപാവചരാദിഭേദം, അഞ്ഞം സരാഗം, അഞ്ഞം വീതരാഗം, അഞ്ഞം സദോസം, അഞ്ഞം വീതദോസം, അഞ്ഞം സമോഹം, അഞ്ഞം വീതമോഹം, അഞ്ഞം രൂപാരമ്മണം, അഞ്ഞം സദ്ദാദിആരമ്മണം, രൂപാരമ്മണേസു ച അഞ്ഞം നീലാരമ്മണം, അഞ്ഞം ¶ പീതാദിആരമ്മണം. ഏവം സദ്ദാരമ്മണാദീസുപി യഥാസമ്ഭവം. സബ്ബേസു ചേവ തേസു അഞ്ഞം ഹീനം, അഞ്ഞം മജ്ഝിമം, അഞ്ഞം പണീതം, ഹീനാദീസു ച അഞ്ഞം ഛന്ദാധിപതേയ്യം, അഞ്ഞം ചിത്താധിപതേയ്യം, അഞ്ഞം വീരിയാധിപതേയ്യം, അഞ്ഞം വീമംസാധിപതേയ്യന്തി ഏവമാദിനാ ജാതിഭൂമിസമ്പയുത്തആരമ്മണഹീനമജ്ഝിമപണീതഅധിപതിആദീനം വസേന വിചിത്തമനേകപ്പകാരം, തസ്മാ ഇമായ അത്തവിചിത്തതായ വാ ചിത്തന്തി വുച്ചതീതി.

കാമഞ്ചേത്ഥ ഏകമേവ ചിത്തം ഏവം വിചിത്തം നാമ ന ഹോതി, വിചിത്താനം പന അന്തോഗധത്താ ഏതേസു യം കിഞ്ചി ഏകമ്പി വിചിത്തതായ ¶ ചിത്തന്തി വത്തും വട്ടതി സമുദായവോഹാരേന അവയവസ്സാപി വോഹരിയമാനത്താ യഥാ പബ്ബതനദീസമുദ്ദാദീനമേകദേസാ ദിട്ഠാ പബ്ബതാദയോ ദിട്ഠാതി, യഥാ ച ഏകേകചിത്തസമ്പയുത്താപി വേദനാദയോ രാസട്ഠേന ഖന്ധവോഹാരേന ‘‘വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ’’തിആദിനാ വുച്ചന്തി. അപിചേത്ഥ വിപാകവിഞ്ഞാണം കമ്മകിലേസേഹി ചിതന്തി ചിത്തം, തം കിലേസസഹായേന കമ്മുനാ ഫലഭാവേന നിബ്ബത്തിതം തേഹി ചിതം നാമ ഹോതി. ഹോതു താവിദം ലോകിയവിപാകം സന്ധായ, ലോകുത്തരം പന പത്വാ കഥന്തി? വുച്ചതേ – ‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ, യസ്മിം സമയേ ലോകുത്തരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി…പേ… തസ്മിം സമയേ അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദിനാ അരിയമഗ്ഗചേതനായപി അവിജ്ജൂപനിസ്സയഭാവസ്സ പകാസിതത്താ ലോകുത്തരകുസലസ്സാപി അനുസയാ ഉപനിസ്സയാ ഹോന്തീതി തന്നിബ്ബത്തിതസ്സ വിപാകസ്സ കമ്മകിലേസസഞ്ചിതതാപരിയായോ ലബ്ഭതീതി. ചിതം തായതീതി വാ ചിത്തം. കമ്മാദിസഞ്ചിതോപി ഹി അത്തഭാവോ വിഞ്ഞാണൂപരമേ മതോതി വുച്ചതി. യഥാഹ –

‘‘ആയു ഉസ്മാ ച വിഞ്ഞാണം, യദാ കായം ജഹന്തിമം;

അപ്പവിദ്ധോ തദാ സേതി, നിരത്ഥംവ കലിങ്ഗര’’ന്തി. (സം. നി. ൩.൯൫);

സോ പനായം ചിത്ത-സദ്ദോ കിഞ്ചാപി അനേകത്ഥേസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ ‘‘ചിത്തോ ച ഗഹപതീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൨.൧൩൩; ൪.൧൭൬) പഞ്ഞത്തിയം ആഗതോ. ‘‘സബ്ബോ ലോകോ പരചിത്തേന അചിത്തോ’’തിആദീസു വിഞ്ഞാണേ. ‘‘നാഹം, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞം ഏകനികായമ്പി സമനുപസ്സാമി, ഏവം ചിത്ത’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൩.൧൦൦) വിചിത്തേ, നാനപ്പകാരേതി അത്ഥോ. ‘‘ചരണം നാമ ചിത്ത’’ന്തിആദീസു ചിത്തകമ്മകേ. ഇധ പന ചതുബ്ബിധധമ്മേ നിദ്ദേസതോ പകരണവസേന യഥാവുത്തവചനത്ഥയുത്തോ വിഞ്ഞാണവചനോവ ദട്ഠബ്ബോതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പഞ്ഞത്തിയമ്പീ’’തിആദി ¶ . പഞ്ഞാപീയതി ഏതായാതി ¶ പഞ്ഞത്തി, തസ്സം നാമപഞ്ഞത്തിയന്തി അത്ഥോ. ചിത്തോതി ഹി ഏകസ്സ ഗഹപതിനോ നാമം. പി-സദ്ദോ വക്ഖമാനസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. വിഞ്ഞാണേതി സവിപാകാവിപാകഭേദേ ചിത്തേ. തഞ്ഹി വിജാനനട്ഠേന ‘‘വിഞ്ഞാണ’’ന്തി വുച്ചതി. യഥാഹ – ‘‘വിജാനാതീതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, വിഞ്ഞാണം, തസ്മാ വിഞ്ഞാണന്തി വുച്ചതീ’’തി. ചിത്തസമ്മുതീതി ചിത്തവോഹാരോ. ദട്ഠബ്ബാതി വിഞ്ഞാതബ്ബാ. ഇധാതി ഇമസ്മിം ചതുബ്ബിധധമ്മനിദ്ദേസട്ഠാനേ. വിഞ്ഞുനാതി വിജാനതാ, ആഭിധമ്മികേനാതി അത്ഥോ.

വിഭാഗവന്താനം ധമ്മാനം സഭാവവിഭാവനം വിഭാഗേന വിനാ ന ഹോതീതി ചിത്തസ്സ വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘സാരമ്മണതോ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ ആലമ്ബന്തി തം നിസ്സായ പവത്തന്തീതി ആരമ്മണം, പച്ചയോ, ഗോചരോ ച. തഥാ ഹി ‘‘ലഭതി മാരോ ആരമ്മണം, ലഭതി മാരോ ഓതാര’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൮൦) പച്ചയോ ‘‘ആരമ്മണ’’ന്തി വുച്ചതി. ‘‘നിമിത്തം അസ്സാസപസ്സാസാ, അനാരമ്മണമേകചിത്തസ്സാ’’തിആദീസു (പടി. മ. ൧.൧൫൯) ഗോചരോ. ഇധ പന ഉഭയമ്പി വട്ടതി സബ്ബസ്സേവ ചിത്തസ്സ സപ്പച്ചയസഗോചരത്താ. സഹ ആരമ്മണേന വത്തതി തദവിനാഭാവതോതി സാരമ്മണം. ഭാവപ്പധാനനിദ്ദേസവസേന ചേത്ഥ സാരമ്മണഭാവോ സാരമ്മണ-സദ്ദേന വുത്തോ യഥാ ‘‘ഇദമ്പി ബുദ്ധേ രതനം പണീതം (ഖു. പാ. ൬.൩). ചക്ഖു സുഞ്ഞം അത്തേന വാ അത്തനിയേന വാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൪.൮൫) രതനഅത്തത്തനിയാദിഭാവോ രതനാദീഹി സദ്ദേഹീതി, തതോ സാരമ്മണഭാവതോതി അത്ഥോ. ഏവമഞ്ഞത്ഥാപി യഥാനുരൂപം ദട്ഠബ്ബം. ഏകവിധന്തി ഏകപ്പകാരം, ഏകകോട്ഠാസന്തി അത്ഥോ.

സവിപാകാവിപാകതോതി വിപാകുപ്പാദനസഭാവസ്സ വിജ്ജമാനാവിജ്ജമാനഭാവതോ. വിപാക-സദ്ദോ ഹി ദ്വീസു അത്ഥേസു പവത്തതി. കത്ഥചി വിപക്കഭാവമാപന്നേസു അരൂപധമ്മേസു, കത്ഥചി വിപാകുപ്പാദനസഭാവേ ¶ . തഥാ ഹേസ ‘‘വിപാകാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. സ. തികമാതികാ ൩) വിപക്കഭാവമാപന്നേസു അരൂപധമ്മേസു പവത്തതി. ‘‘വിപാകധമ്മധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. സ. തികമാതികാ ൩) വിപാകുപ്പാദനസഭാവേ. ഇധ പന വിപാകുപ്പാദനസഭാവോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇതരഥാ ഹി അഭിഞ്ഞാകുസലാദീനം സവിപാക-പദേ അസങ്ഗഹിതഭാവാപത്തി സിയാ. തഥാ ഹി യദി വിപക്കഭാവമാപന്നാ ഏവ ധമ്മാ ഇധ ഗഹിതാ സിയും, തേ യസ്സ സന്തി, തം സവിപാകമിതരമവിപാകന്തി അഭിഞ്ഞാകുസലസ്സ ചേവ കദാചി അവിപാകസ്സ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയാദികമ്മസ്സ ഭാവനായപഹാതബ്ബാകുസലസ്സ ച വിപാകുപ്പത്തിയാ അഭാവതോ അവിപാക-പദസങ്ഗഹോ സിയാ, ഏവഞ്ച ¶ സതി ‘‘അവിപാകം അബ്യാകത’’ന്തി വക്ഖമാനത്താ നേസം അബ്യാകതഭാവോ ആപജ്ജതി, ന ചേതമിട്ഠം കുസലാകുസലനിദ്ദേസേയേവ തേസം നിദ്ദേസതോ. വിപാകുപ്പാദനസഭാവേ പന ഗഹിതേ തംസഭാവോ നാമ അനുപച്ഛിന്നാവിജ്ജമാനതണ്ഹാനുസയസ്മിം സന്താനേ സബ്യാപാരപ്പവത്തി ഏവാതി തസ്സാ തേസുപി അത്ഥിതായ അസതിപി വിപാകുപ്പാദനേ സവിപാക-പദസങ്ഗഹോ സിദ്ധോതി ന കോചി ഇട്ഠവിഘാതോ ആപജ്ജതി. യേന പന കാരണേന അഭിഞ്ഞാകുസലാദികമവിപാകം, യോ ചേത്ഥ വത്തബ്ബോ വിനിച്ഛയോ, തം സബ്ബം തസ്സ തസ്സ ആഗതട്ഠാനേയേവ ദസ്സയിസ്സാമ.

കതമം പനേത്ഥ സവിപാകം, കതമമവിപാകന്തി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘തത്ഥ സവിപാക’’ന്തിആദി. അബ്യാകതന്തി വിപാകകിരിയാവസേന ദുവിധമബ്യാകതം. തേസു വിപാകചിത്തം താവ ആദാസതലേ മുഖനിമിത്തം വിയ നിരുസ്സാഹത്താ വിപാകുപ്പാദനേ അസമത്ഥം. കിരിയചിത്തേസു ച യദേതം ഖീണാസവസന്താനേയേവ നിയതമട്ഠാരസവിധം വിഞ്ഞാണം, തം ഉപച്ഛിന്നഭവമൂലായ സന്തതിയം പവത്തതീതി സമുച്ഛിന്നമൂലായ ലതായ പുപ്ഫം ¶ വിയ ഫലദായീ ന ഹോതി. ആവജ്ജനദ്വയം പന അനുപച്ഛിന്നഭവമൂലേപി സന്താനേ പവത്തമാനം അനാസേവനഭാവേന ദുബ്ബലത്താ മോഘപുപ്ഫമിവ ബീജഭാവേ അസമത്ഥം അഫലമേവ. ഇതി സബ്ബമേതം അബ്യാകതം വിപാകാരഹതാഭാവതോ അവിപാകന്തി വുത്തം ‘‘അവിപാകം അബ്യാകത’’ന്തി. ജായന്തി ഏത്ഥ അസദിസാപി സദിസാകാരാതി ജാതി, സമാനാകാരോ, കുസലാകുസലാബ്യാകതാനം ജാതി കുസലാകുസലാബ്യാകതജാതി, തസ്സാ ഭേദതോ തിവിധം കുസലം അകുസലം അബ്യാകതന്തി. വചനത്ഥപുച്ഛായ പയോജനം വുത്തമേവ.

൧൦. ‘‘കുച്ഛിതാന’’ന്തിആദി വിസ്സജ്ജനം. തത്ഥ കുച്ഛിതാനന്തി നിന്ദിതാനം, അസുചി വിയ നാഗരികേഹി വിഞ്ഞൂഹി ഗരഹിതബ്ബാനം പാപധമ്മാനന്തി അത്ഥോ. സലനതോതി ഹിംസനതോ, അപനയനതോ വാ. കുസലഞ്ഹി യഥാനുരൂപം തദങ്ഗാദിവസേന അകുസലധമ്മേ പജഹന്തം തേ ഹിംസതി, അപനയതീതി വാ വുച്ചതി. അഥ വാ സലനതോ സംവരണതോ, പിദഹനതോതി അത്ഥോ. കുസലധമ്മവസേന ഹി അകുസലപ്പവത്തിനിവാരണേന, അപ്പവത്തിധമ്മതാപാദനേന ച മനച്ഛട്ഠേസു ദ്വാരേസു അപ്പവത്തിയാ സംവുതാ പിഹിതാ ഹോന്തി. കുസാനന്തി രാഗാദിഅസുചിസമ്പയോഗേന നാനാവിധദുക്ഖഹേതുതായ ച കുച്ഛിതേനാകാരേന അപ്പഹീനഭാവേന സന്താനേ സയന്തി പവത്തന്തീതി കുസാ, പാപധമ്മാ. അഥ വാ കുച്ഛിതാനം പാണാതിപാതാദീനം സാവജ്ജധമ്മാനം സാനതോ നിസാനതോ തേജനതോ കുസാ, ദോസലോഭാദയോ. ദോസാദീനഞ്ഹി വസേന ചേതനായ തിക്ഖഭാവപ്പത്തിയാ പാണാതിപാതാദീനം മഹാസാവജ്ജതാതി. തേസം ലവനേന ഛിന്ദനേന യഥാനുരൂപം പജഹനേനാതി അത്ഥോ. കുസേനാതി കുച്ഛിതാനം സാനതോ തനുകരണതോ, ഓസാനകരണതോ ¶ വാ ‘‘കുസാ’’തി ലദ്ധനാമേന ഞാണേന. ലാതബ്ബത്താതി ആദാതബ്ബത്താ, സഹജാതഉപനിസ്സയഭാവേന സന്താനേ പവത്തേതബ്ബത്താ. ഞാണഞ്ഹി തിഹേതുകകുസലം സഹജാതഭാവേന ¶ ചേവ ഉപനിസ്സയഭാവേന ച, ദുഹേതുകകുസലം ഉപനിസ്സയഭാവേനേവ സന്താനേ പവത്തേതി. ഏവഞ്ച കത്വാ കോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠോ കുസലട്ഠോതി സബ്ബകുസലാനം സാധാരണവസേന അത്ഥോ വുച്ചതി. അഥ വാ കുസേനാതി ജാതിസദ്ദതായ ഏകവചനനിദ്ദേസോ, കുസേഹീതി പന അത്ഥോ. പുഞ്ഞകിരിയാവസേന ഹി പവത്താനി സദ്ധാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി യഥാവുത്തനയേന ‘‘കുസാനീ’’തി വുച്ചന്തി, തേഹി ലാതബ്ബത്താ വുത്തനയേന പവത്തേതബ്ബത്താ. അപിചേത്ഥ –

‘‘കുസോ വിയ ലുനാതീതി, കുസാ വിയ ലുനാതി വാ;

കുസലം കും സലേതീതി, ലുനാതി കുസമിച്ചപീ’’തി.

തത്ഥ യഥാ കുസോ ഗഹിതോ ഉഭയഭാഗഗതം ഹത്ഥപദേസം ലുനാതി, ഏവമിദമ്പി ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നവസേന ഉഭയഭാഗഗതം കിലേസപക്ഖം ലുനാതി ഛിന്ദതി, സേയ്യഥാപി – ‘‘അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായ ഛന്ദം ജനേതി, വായമതി, ഉപ്പന്നാനം…പേ… പഹാനായാ’’തി ആഗതം സമ്മപ്പധാനം. തസ്മാ കുസോ വിയ ലുനാതീതി കുസലം. കുസാ വിയ ലുനാതീതി ഏത്ഥ ‘‘കു’’ഇതി ഭൂമി വുച്ചതി, ധമ്മാനം അധിട്ഠാനഭാവേന തംസദിസതായ ഇധ രൂപാരൂപക്ഖന്ധോ വുത്തോ. അത്തനോ നിസ്സയഭൂതസ്സ തസ്സ ഏതരഹി, ആയതിഞ്ച അനുദഹനതോ വിനാസനതോ കും സായന്തീതി കുസാ, രാഗാദയോ, തേ വിയ അത്തനോ നിസ്സയം ലുനാതി ഛിന്ദതീതി കുസലം. പയോഗസമ്പാദിതാ ഹി കുസലധമ്മാ അച്ചന്തമേവ രൂപാരൂപധമ്മേ അപ്പവത്തികരണേന സമുച്ഛിന്ദന്തി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുപാപനതോതി. വുത്തനയേന പന ‘‘കു’’ന്തി ലദ്ധനാമസ്സ രൂപാരൂപക്ഖന്ധസ്സ സലനതോ അപനയനതോ കും സലേതീതി കുസലം. കുസം ലുനാതീതി പന കുച്ഛിതാ ഏത്ഥ സയന്തീതി കുസോ, കായോ, തം ലുനാതി യഥാവുത്തവസേനേവാതി കുസലം.

൧൧. ഇദാനി ¶ കുസല-സദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരദസ്സനത്ഥമാഹ ‘‘ഛേകേ കുസല-സദ്ദോയ’’ന്തിആദി. തത്ഥ ‘‘കുസലോ ത്വം രഥസ്സ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം (മ. നി. ൨.൮൭), കുസലാനച്ചഗീതസ്സ, സിക്ഖിതാ ചാതുരിത്ഥിയോ’’തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൨.൯൪) ഛേകേ ദിട്ഠോ, ഛേകപരിയായോ പവീണത്ഥോതി അത്ഥോ. ‘‘കച്ചി നു ഭോതോ കുസലം, കച്ചി ഭോതോ അനാമയ’’ന്തിആദീസു (ജാ. ൧.൧൫.൧൪൬; ൨.൨൦.൧൨൯) ആരോഗ്യേ. ‘‘കതമോ പന, ഭന്തേ, കായസമാചാരോ കുസലോ? യോ ഖോ, മഹാരാജ, കായസമാചാരോ ¶ അനവജ്ജോ’’തി (മ. നി. ൨.൩൬൧) ച ‘‘അപരം പന, ഭന്തേ, ഏതദാനുത്തരിയം, യഥാ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേതി കുസലേസു ധമ്മേസൂ’’തി (ദീ. നി. ൩.൧൪൫) ച ഏവമാദീസു അനവജ്ജേ. ‘‘കുസലാനം ധമ്മാനം സമാദാനഹേതു ഏവമിദം പുഞ്ഞം വഡ്ഢതി (ദീ. നി. ൩.൮൦), കുസലസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ഉപചിതത്താ’’തി (ധ. സ. ൪൩൧) ച ആദീസു ഇട്ഠവിപാകേ. അനവജ്ജാദികേതി അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകേ, ‘‘അനവജ്ജാദികേ’’തി ച അത്തനാ വക്ഖമാനലക്ഖണസ്സ അനുരൂപത്താ വുത്തം, ന പന ആരോഗ്യത്ഥസ്സ അസമ്ഭവതോ. കിലേസരോഗസ്സ ഹി അഭാവതോ കുസലം ആരോഗ്യം ഹോതി.

വജ്ജാ രാഗാദയോ, തേ യസ്സ ന സന്തി, തം അനവജ്ജം, ഇട്ഠോ വിപാകോ ചതുക്ഖന്ധസങ്ഖാതോ യസ്സ, തം ഇട്ഠവിപാകം, ഇട്ഠവിപാകതാ ചസ്സ തംസഭാവവന്തതായ ദട്ഠബ്ബാ, ന തസ്സ അവസ്സം ഇട്ഠവിപാകസമ്ഭവതോയേവ, ലക്ഖീയതി അനേനാതി ലക്ഖണം, അനവജ്ജഞ്ച തം ഇട്ഠവിപാകഞ്ചാതി അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകം. തം ലക്ഖണമസ്സാതി അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകലക്ഖണം.

നനു ച കുസലമേവ അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകം, വുത്തനിയാമേന പന അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകതോ അഞ്ഞം കുസലം സിയാ. ന ഹി സയമേവ അത്തനോ ലക്ഖണന്തി സക്കാ വത്തുന്തി? നായം ദോസോ പരിഞ്ഞാതാപരിഞ്ഞാതവചനത്ഥഭാവഭേദേ ¶ ഏകസ്സാപി ലക്ഖിതബ്ബലക്ഖണഭാവപരികപ്പനതോ. ‘‘അനവജ്ജഇട്ഠവിപാക’’ന്തി ഹി പരിഞ്ഞാതവചനത്ഥം. ‘‘കുസല’’ന്തി അപരിഞ്ഞാതവചനത്ഥം. ഏവഞ്ച യേന സഭാവേന പരിഞ്ഞാതവചനത്ഥസ്സ സദ്ദസ്സ അത്ഥോ ഹോതി, യേന ച അപരിഞ്ഞാതവചനത്ഥസ്സ, തേസം പരിഞ്ഞാതാപരിഞ്ഞാതവചനത്ഥസഭാവാനം ഭേദേന തംസമങ്ഗിസ്സ കുസലസ്സ ഏകസ്സാപി ഭേദോ പരികപ്പീയതി യഥാ ‘‘പുരേ ഭവം പടു ആസി, പടുതരോ ഏതരഹീ’’തി ഗുണഭേദേന, വത്ഥുഭേദേന ച പരികപ്പീയതി, തസ്മാ പരിഞ്ഞാതവചനത്ഥഭാവേന ലക്ഖണം, അപരിഞ്ഞാതവചനത്ഥഭാവേന ലക്ഖിതബ്ബന്തി ഏവം പരികപ്പിതഭേദേ പരിഗ്ഗയ്ഹമാനേ ന കോചി ദോസോ ആപജ്ജതി.

അഥ വാ ലക്ഖീയതീതി ലക്ഖണം, അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകഞ്ച തം ലക്ഖണഞ്ചാതി അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകലക്ഖണം, യം അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകം ഹുത്വാ ലക്ഖീയതി, തം കുസലന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ അനവജ്ജ-സദ്ദേന അനവജ്ജഭാവോ വുത്തോ, ഇട്ഠവിപാകസദ്ദേന ഇട്ഠവിപാകഭാവോ, തസ്മാ അനവജ്ജോ ച ഇട്ഠവിപാകോ ച അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകം, തം ലക്ഖണമേതസ്സാതി കരണത്ഥേ, കമ്മത്ഥേ വാ ലക്ഖണ-സദ്ദേന അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകലക്ഖണന്തി അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകസഭാവവന്തം, അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകഭാവേന ¶ ലക്ഖിതബ്ബം വാതി അത്ഥോ. കിം പനേത്ഥ കാരണം പദദ്വയപരിഗ്ഗഹേന, നനു ഏകേനേവ പദേന അധിപ്പേതത്ഥസിദ്ധി സിയാ. കിഞ്ചാപി ഹി ‘‘അനവജ്ജലക്ഖണ’’ന്തി വുത്തേ ‘‘അപരം പന, ഭന്തേ, ഏതദാനുത്തരിയം, യഥാ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേതി കുസലേസു ധമ്മേസൂ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൧൪൫) വിയ വജ്ജരഹിതത്താ അബ്യാകതസ്സാപി പസങ്ഗോ സിയാതി ഇട്ഠവിപാക-പദം വത്തബ്ബമേവ, ‘‘ഇട്ഠവിപാകലക്ഖണ’’ന്തി പന വുത്തേ ഇതരം ന വത്തബ്ബം അബ്യാകതസ്സ വിപാകാരഹഭാവേന ഇട്ഠവിപാകതാപസങ്ഗഭാവതോ? സച്ചമേതം, അനവജ്ജ-പദേന കുസലസ്സ പവത്തിസുഖതം, ഇട്ഠവിപാക-പദേന ച വിപാകസുഖതം ദസ്സേതും ¶ പദദ്വയം വുത്തം. അനവജ്ജപദഞ്ഹി അത്തനോ പവത്തിസഭാവവസേന ലക്ഖണവചനം, ഇതരം കാലന്തരേ വിപാകുപ്പാദനസമത്ഥതാവസേനാതി. അഥ വാ കുസലസ്സ അത്ഥവിസുദ്ധിം ദസ്സേതും പുരിമപദം വുത്തം, പരിസുദ്ധവിപാകതം ദസ്സേതും പച്ഛിമം. പുരിമം വാ കുസലസ്സ അകുസലസഭാവതോ നിവത്തനം, പച്ഛിമം അബ്യാകതസഭാവതോതി അലമതിപപഞ്ചേന. ഏത്ഥ ച ‘‘അനവജ്ജ…പേ… ലക്ഖണ’’ന്തി വചനേന കുസലസ്സ സാമഞ്ഞലക്ഖണം വുത്തം അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകസഭാവസ്സ കുസലജാതിയാ സാധാരണത്താ. അകുസലാദീനമസാധാരണഭാവേന സഭാവലക്ഖണം വാതി ദട്ഠബ്ബം.

അകുസലവിദ്ധംസനരസന്തി യഥാനുരൂപം അകുസലപ്പജഹനകിച്ചം. കുസലഞ്ഹി പരിത്തമഹഗ്ഗതലോകുത്തരഭേദഭിന്നം യഥാക്കമം തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനസമുച്ഛേദപ്പഹാനവസേന അകുസലപക്ഖം പജഹതി. അഥ തദങ്ഗാദിപ്പഹാനാനം കിം നാനാകരണന്തി? വുച്ചതേ – ദാനാദിപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുഗതേന തേന തേന കുസലങ്ഗേന തസ്സ തസ്സ മച്ഛേരാദിഅകുസലങ്ഗസ്സ പഹാനം തദങ്ഗപ്പഹാനം, തം ദീപാലോകേന അന്ധകാരവിദ്ധംസനം വിയ ദട്ഠബ്ബം, കാമാവചരകുസലാനം പരിത്താനുഭാവതായ തേഹി അത്തനോ ഠിതിക്ഖണേ വിദ്ധംസിതാനമകുസലാനം തദപഗമേ സതി പുന ആഗമേന വോത്ഥരണതോ. തേസം തേസം നീവരണധമ്മാനം വിക്ഖമ്ഭനസങ്ഖാതം പവത്തിനിവാരണവസേന പഹാനം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം, തം ഘടപ്പഹാരേന ജലതലേ സേവാലവിയൂഹനം വിയ ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ഹി ബലവതാ ഘടപ്പഹാരേന ദൂരീകതം സേവാലം തസ്മിം അപനീതേപി തംപഹാരവേഗേന സഹസാ ന ഓത്ഥരതി, ഏവമേവ ഉപചാരപ്പനാഭേദേന ഝാനേന വിക്ഖമ്ഭിതാ കാമച്ഛന്ദാദയോ തദപ്പവത്തികാലേപി തസ്സ ബലേന സഹസാ ന ഓത്ഥരന്തീതി. അനുപ്പത്തിധമ്മതാപാദനസങ്ഖാതം സമ്മാ ഉച്ഛേദവസേന പഹാനം സമുച്ഛേദപ്പഹാനം, തം പന അസനിസമ്പാതേന രുക്ഖാദീനം സമൂലവിദ്ധംസനം വിയ ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി അരിയമഗ്ഗേന ¶ സമുച്ഛിന്നകിലേസാ അനുസയമത്തകേനാപി സന്താനേ പവത്തന്തി. യഥാ പന ഏകവാരപ്പവത്തേനപി ഇന്ദഗ്ഗിനാ സഹ മൂലേഹി വിദ്ധംസിതാ രുക്ഖാദയോ ന പുന വിരുഹന്തി, ഏവമേവം ഏകചിത്തക്ഖണികേനപി ¶ തേന അത്തനോ ഉപ്പാദമത്തേനേവ അനുസയമത്തട്ഠായിനോപി കിലേസാ സബ്ബേന സബ്ബം വിദ്ധംസിതായേവ ഹോന്തി.

വോദാനം വിസുദ്ധി, സംകിലേസമലവിമുത്തീതി അത്ഥോ, തഥാ ഹുത്വാ പച്ചുപട്ഠാനമസ്സാതി വോദാനപച്ചുപട്ഠാനം, പരിസുദ്ധാകാരേന യോഗിനോ ഞാണസ്സ ഉപട്ഠാതീതി വുത്തം ഹോതി.

ഏവം കുസലസ്സ വജ്ജരഹിതഇട്ഠവിപാകസഭാവേഹി ലക്ഖണം, കിച്ചഉപട്ഠാനാകാരവസേന ച രസപച്ചുപട്ഠാനാനി വത്വാ പുന വജ്ജപടിപക്ഖഭാവവസേന ച ലക്ഖണം, സമ്പത്തിഫലവസേന ച രസാദികം ദസ്സേതും ‘‘വജ്ജപടിപക്ഖത്താ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ വജ്ജാനം പടിപക്ഖഭാവോ വജ്ജപടിപക്ഖത്തം, തതോ. ഏതേന ‘‘അനവജ്ജലക്ഖണ’’ന്തി ഏത്ഥ അ-കാരോ പടിപക്ഖത്ഥോതി ദസ്സേതി, തേന പനസ്സ അബ്യാകതതോ നിവത്തനം കതം. ഇതരഥാ ഹി നാസ്സ വജ്ജം, വജ്ജതോ അഞ്ഞം വാ അനവജ്ജന്തി അബ്യാകതസ്സാപി തംലക്ഖണതാപസങ്ഗോ സിയാ. ‘‘വജ്ജപടിപക്ഖത്താ’’തി പന വുത്തേ യസ്മാ കുസലാകുസലാനമേവ പഹായകപ്പഹാതബ്ബഭാവേന ആലോകന്ധകാരാനം വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഉജുവിപച്ചനീകഭാവോ, തസ്മാ കുസലമേവ വജ്ജപടിപക്ഖത്താ അനവജ്ജലക്ഖണം, ന അഞ്ഞന്തി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ ഹോതി. വോദാനഭാവരസന്തി വോദാനഭാവസമ്പത്തികം, കിലേസമലേഹി അസംകിലിട്ഠഭാവേന സമ്പജ്ജനകന്തി അത്ഥോ. പച്ചുപട്ഠാപീയതി ഉപനീയതി കാരണേന, അത്തനോ വാ കാരണം പടിച്ച, തപ്പടിബദ്ധഭാവേന പടിമുഖം വാ ഉപട്ഠാതീതി പച്ചുപട്ഠാനം, ഇട്ഠോ വിപാകോ പച്ചുപട്ഠാനമസ്സാതി ഇട്ഠവിപാകപച്ചുപട്ഠാനം.

അസതി ¶ യോനിസോമനസികാരേ കുസലസ്സ അനുപ്പജ്ജനതോ, സതി ച തസ്മിം ഉപ്പജ്ജനതോ തസ്സ സോ ആസന്നകാരണന്തി ആഹ ‘‘യോനിസോമനസികാരപദട്ഠാന’’ന്തി. തത്ഥ യോനിസോ പഥേന ഉപായേന മനസികാരോ യോനിസോമനസികാരോ, അത്ഥതോ പന സാനുസയസന്താനവതോ ഛന്നം ദ്വാരാനമാപാഥഗതേസ്വാരമ്മണേസു പതിരൂപദേസവാസാദിസമ്പത്തിയാ കുസലധമ്മാനം പച്ചയഭാവേന ഭവങ്ഗം ആവട്ടേത്വാ ഉപ്പന്നമാവജ്ജനം യോനിസോമനസികാരോ നാമ. വുത്തപടിപക്ഖവസേന അയോനിസോമനസികാരോപി ദട്ഠബ്ബോ. യം പന നിരനുസയസന്താനസമങ്ഗിസ്സ കിരിയചിത്താനം പച്ചയഭാവേന ഉപ്പന്നം, തം ഠപേത്വാ നിരവജ്ജധമ്മം സാവജ്ജധമ്മസ്സ കസ്സചി പച്ചയഭാവാനുപഗമനതോ യോനിസോമനസികാരപക്ഖം വാ ഭജേയ്യ. ഖീണാസവസന്താനഗതത്താ യോനിസോഅയോനിസോഭാവമനപേക്ഖിത്വാ ആപാഥഗതാരമ്മണേസു ഉപ്പത്തിമത്തം ¶ വിനാ ന കസ്സചി കുസലാകുസലഭാവസ്സ പച്ചയോ ഹോതീതി തദുഭയവസേന നവത്തബ്ബത്താ അബ്യാകതമനസികാരോതി വാ സങ്ഖം ഗച്ഛേയ്യാതി.

സാവജ്ജാനിട്ഠവിപാകലക്ഖണമകുസലന്തി ഏത്ഥാപി ‘‘വജ്ജാ രാഗാദയോ, തേ യസ്സ സന്തി, തം സാവജ്ജം, അനിട്ഠോ വിപാകോ യസ്സ, തം അനിട്ഠവിപാക’’ന്തിആദിനാ വുത്തനയാനുസാരേന പടിപക്ഖയോജനാ ദട്ഠബ്ബാ. രസാദിതോ പനേതം അനത്ഥജനനരസം, സംകിലേസപച്ചുപട്ഠാനം. അഥ വാ ഗാരയ്ഹഭാവതോ സാവജ്ജലക്ഖണമേവ, സംകിലേസഭാവരസം, അനിട്ഠവിപാകപച്ചുപട്ഠാനം, അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം. വചനത്ഥതോ പന ന കുസലന്തി അകുസലം, കുസലപടിപക്ഖന്തി അത്ഥോ. പടിപക്ഖത്ഥേ ഹി അയം അകാരോ, ന പന അഞ്ഞത്ഥേ, നാപി അഭാവേ. ഇതരഥാ ഹി തികം ന സിയാ, ദുകം, ചതുക്കം വാ ആപജ്ജേയ്യ. തഥാ ഹി യദി കുസലതോ അഞ്ഞമകുസലം സിയാ ¶ , തദാ അബ്യാകതസ്സാപി തതോ അഞ്ഞഭാവേന അകുസല-സദ്ദസങ്ഗഹോതി കുസലാകുസലജാതിഭേദതോ ദുവിധന്തി ദുകം വത്തബ്ബം. യദി ച കുസലാഭാവോ അകുസലം, തേന ന കാചി ജാതി ഗയ്ഹതീതി കുസലാബ്യാകതജാതിഭേദതോ ദുകമേവ വത്തബ്ബം. അഥ സിയാ ‘‘അഭാവോപി വിസും ഗഹേതബ്ബോ’’തി, ഏവം സതി തസ്സ ജാതിയാ അഭാവതോ ജാതി-സദ്ദേന സഹ സമ്ബന്ധോ ന സിയാ. വിജ്ജമാനസ്സ ഹി ജാതി നാമ ഹോതി. യഥേവ വാ കുസലസ്സ അഭാവോ, ഏവം അബ്യാകതസ്സാപി അഭാവോ അത്ഥീതി അനബ്യാകതജാതിപി വത്തബ്ബാതി ചതുക്കം ആപജ്ജേയ്യ. ന ചേതമിട്ഠം കുസലാദിവസേന തിവിധജാതിയാ ഏവ ഇച്ഛിതത്താ, പാളിയഞ്ച ‘‘കുസലാ ധമ്മാ അകുസലാ ധമ്മാ അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തി തികവസേനേവ വുത്തത്താ ‘‘കുസലപടിപക്ഖ’’ന്തി പന വുച്ചമാനേ മിത്തപടിപക്ഖോ അമിത്തോ വിയ, ലോഭപടിപക്ഖോ അലോഭോ വിയ ച യം ധമ്മജാതം കുസലസ്സ ഉജുവിപച്ചനീകഭൂതം, തം അകുസലന്തി തസ്സ വസേന തികം ഉപപന്നം ഹോതി, ഉജുവിപച്ചനീകതാ ചസ്സ സാവജ്ജാനിട്ഠവിപാകത്താ, തേന പഹാതബ്ബഭാവതോ ച വേദിതബ്ബാ, ന പന കുസലവിനാസനതോ. ന ഹി അകുസലേന കുസലം പഹീയതി, മഹാബലത്താ പന കുസലമേവ തം പജഹതി. കുസലഞ്ഹി മഹാബലം, അകുസലം ദുബ്ബലം. തേനേവാഹ ‘‘അബലാ നം ബലീയന്തി, മദ്ദന്തേനം പരിസ്സയാ’’തി (സു. നി. ൭൭൬), തസ്മാ കുസലമേവ യഥാവുത്തനയേന അകുസലസ്സ പഹായകം, നാകുസലം ഇതരസ്സാതി വേദിതബ്ബം.

തദുഭയ…പേ… അബ്യാകതന്തി യം ധമ്മജാതം കുസലം വിയ ന അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകലക്ഖണം, നാപി അകുസലം വിയ സാവജ്ജാനിട്ഠവിപാകലക്ഖണം, അഥ ഖോ അവിപാകത്താ ¶ തദുഭയവിപരീതലക്ഖണം, തം അബ്യാകതന്തി അത്ഥോ. നനു ച ‘‘തദുഭയവിപരീതലക്ഖണ’’ന്തി വുത്തേ സുഖദുക്ഖവേദനാനം വിപരീതാ ഉപേക്ഖാവേദനാ ¶ വിയ ഇട്ഠാനിട്ഠവിപാകാനം വിപരീതോ അഞ്ഞോ കോചി വിപാകോ യസ്സ അത്ഥി, തം അബ്യാകതന്തി ആപജ്ജതീതി? നാപജ്ജതി തഥാ അസമ്ഭവതോ. യഥാ ഹി ആലോകന്ധകാരാനം വിപരീതോ അഞ്ഞോ കോചി നത്ഥി, ഏവമിട്ഠാനിട്ഠവിപാകാനം വിപരീതോ ന കോചി വിപാകോ അത്ഥീതി. അഥ വാ തം-സദ്ദോ ഇധ ഇട്ഠാനിട്ഠവിപാകനിരപേക്ഖം കുസലാകുസലമത്തമേവ പച്ചാമസതീതി കുസലാകുസലാനം സവിപാകത്താ തദുഭയവിപരീതലക്ഖണം, തം അവിപാകലക്ഖണന്തി അത്ഥോതി അലമേത്ഥ അനുയോഗേന. കുസലാകുസലഭാവേന ന ബ്യാകതന്തി അബ്യാകതം. കുസലാകുസലഞ്ഹി വത്വാ അബ്യാകതസ്സ വുത്തത്താ കുസലാകുസലഭാവേനേവ അവുത്തത്താതി വിഞ്ഞായതി, ന പകാരന്തരേന. തഥാ അവചനഞ്ച തസ്സ തദുഭയവിപരീതലക്ഖണത്തായേവ, ന പന അവത്തബ്ബത്താമത്തേനാതി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ വി-സദ്ദോ വിരോധിവചനോ. ആ-സദ്ദോ അഭിമുഖഭാവപ്പകാസനോ, തസ്മാ അത്തനോ പച്ചയേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം വിരോധാഭിമുഖതം കതം ലക്ഖണവിരോധതോ പഹായകപ്പഹാതബ്ബഭാവതോ വാതി ബ്യാകതം, കുസലാകുസലം. തതോ അഞ്ഞം അബ്യാകതം. തഞ്ഹി ലക്ഖണതോ അഞ്ഞമഞ്ഞം കുസലാകുസലം വിയ ന തസ്സ വിരുദ്ധം. ന ഹി അവിപാകതം അനിട്ഠവിപാകതാ വിയ, ഇട്ഠവിപാകതായ ഇട്ഠവിപാകതാ വിയ ച അനിട്ഠവിപാകതായ ഇട്ഠാനിട്ഠവിപാകതാഹി വിരുജ്ഝതി, ന ചാപി അബ്യാകതം കുസലാകുസലേസു കിഞ്ചി പജഹതി, ന ച കേനചി പഹാതബ്ബന്തി. ‘‘തദുഭയവിപരീതലക്ഖണമബ്യാകത’’ന്തി വിഞ്ഞായമാനേ അഹോസി കമ്മം, നാഹോസി കമ്മവിപാകോ, നത്ഥി കമ്മവിപാകോ, ന ഭവിസ്സതി കമ്മവിപാകോതി ഇമിനാ തികേന സങ്ഗഹിതസ്സ ഗതിഉപധികാലപ്പയോഗവിപത്തീഹി അവിപാകസ്സ ദിട്ഠധമ്മവേദനീയാദികമ്മസ്സ ഭാവനായപഹാതബ്ബസ്സ അകുസലസ്സ ച അഭിഞ്ഞാകുസലസ്സ ച വിപാകുപ്പാദനാഭാവതോ ‘‘സിയാ നു ഖോ അബ്യാകതഭാവോ വാ’’തി കദാചി കോചി ചിന്തേയ്യാതി തന്നിവാരണത്ഥമാഹ ‘‘അവിപാകാരഹം വാ’’തി, വിപാകം ¶ ദാതും നാരഹതി തത്ഥ സാമത്ഥിയാഭാവതോതി അവിപാകാരഹം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ദിട്ഠധമ്മവേദനീയാദയോ താവ പച്ചയവേകല്ലാദീഹി കാരണേഹി അവിപാകാ, സചേ പനേതേ തബ്ബിദൂരാ അസ്സു, തദാ വിപാകദാനേ സമത്ഥതായ വിപാകാരഹായേവ, തം പന ന തഥാ, അഥ ഖോ യേന കേനചി ആകാരേന വിപാകദാനേ അസമത്ഥതായേവ വിപാകാരഹം ന ഹോതി, തം അബ്യാകതം നാമാതി.

ഇദാനി ഏവം തികവസേന നിദ്ദിട്ഠേസു കുസലാദീസു പഠമം താവ കുസലചിത്തം വിഭജന്തോ ‘‘തത്ഥ കുസലചിത്ത’’ന്തിആദിനാ തസ്സ ഗണനപരിച്ഛേദം ദസ്സേതി. ഏകവീസതിവിധന്തി അട്ഠ കാമാവചരാനി ¶ , പഞ്ച രൂപാവചരാനി, ചത്താരി അരൂപാവചരാനി, ചത്താരി ലോകുത്തരാനീതി ഏവം സങ്ഖേപതോ ഏകവീസതിവിധം. ഭൂമിതോ ചതുബ്ബിധന്തി കാമരൂപാരൂപലോകുത്തരഭൂമിസങ്ഖാതാനം ചതുന്നം ഭൂമീനം വസേന തത്ഥ പവത്തമാനം ചിത്തമ്പി ചതുബ്ബിധം ഹോതി. തത്ഥ ഭവന്തി ഏത്ഥാതി ഭൂമി, ഠാനം, അവത്ഥാ ച. അവത്ഥാപി ഹി അവത്ഥവന്താനം പവത്തിട്ഠാനം വിയ ഗയ്ഹതി. ഏവഞ്ഹി നേസം സുഖഗ്ഗഹണം ഹോതി. അവത്ഥാതി ചേത്ഥ ധമ്മാനം കാമതണ്ഹാദീഹി പരിച്ഛിന്നാപരിച്ഛിന്നഭാവോ. തത്ഥ പുരിമാ തിസ്സോ ഭൂമിയോ ഉഭയവസേന വേദിതബ്ബാ, ഇതരാ അവത്ഥാവസേനേവ. ന ഹി ലോകുത്തരധമ്മാനം കാമഭവാദിതോ അഞ്ഞം ഠാനമുപലബ്ഭതീതി.

അഞ്ഞത്ഥ പവത്തമാനസ്സാപി വക്ഖമാനനയേന കാമഭൂമിപരിയാപന്നത്താ ഭൂമിതോ ഏകവിധന്തി. സവത്ഥുകാവത്ഥുകഭേദതോതി ചക്ഖാദീനി പഞ്ച, ഹദയഞ്ചാതി ഛ വത്ഥൂനി. കുസലസ്സ പന ചക്ഖാദിനിസ്സിതത്താഭാവതോ ഹദയവത്ഥു ഇധ വത്ഥൂതി അധിപ്പേതം. തേന സഹിതം ഏകന്തേന തന്നിസ്സിതപ്പവത്തിതോതി സവത്ഥുകം, കാമരൂപധാതുയം പവത്തമാനവിഞ്ഞാണം. തത്ഥ ഹി അരൂപസ്സ രൂപപടിബന്ധപ്പവത്തി, അരൂപധാതുയം പന രൂപാഭാവതോ വത്ഥുവിരഹിതമേവ പവത്തതീതി തത്ഥ പവത്തമാനം ¶ അവത്ഥുകം. ഹീന…പേ… തിവിധന്തി ഏത്ഥ പച്ചയതോ, ഫലതോ ച മജ്ഝിമപണീതേഹി നിഹീനം, തേസം വാ ഗുണേഹി പരിഹീനന്തി ഹീനം, അത്തനോ പച്ചയേഹി പധാനഭാവം നീതന്തി പണീതം, ഉഭിന്നം വേമജ്ഝേ ഭവം മജ്ഝിമം. തത്ഥ ഹീനേന ഛന്ദേന ചിത്തേന വീരിയേന വീമംസായ വാ പവത്തിതം ഹീനം, മജ്ഝിമേഹി ഛന്ദാദീഹി പവത്തിതം മജ്ഝിമം, പണീതേഹി പണീതം. ഛന്ദാദീനം പന ഹീനാദിഭാവോ അധിമുത്തിവസേന ദട്ഠബ്ബോ. ഹീനാധിമുത്തിവസേന ഹി നേസം ഹീനതാ, പണീതാധിമുത്തിവസേന പണീതതാ, തദുഭയവേമജ്ഝവസേന മജ്ഝിമതാ. യസകാമതായ വാ കതം കുസലം ഹീനം, പുഞ്ഞഫലകാമതായ മജ്ഝിമം, ‘‘പുഞ്ഞം നാമേതം സാധൂഹി കത്തബ്ബമേവാ’’തി ഏവം അരിയഭാവം നിസ്സായ കതം പണീതം. ‘‘അഹമസ്മി ദാനപതി, ഇമേ പനഞ്ഞേ ദാനദാസാദയോ’’തിആദിനാ അത്തുക്കംസനപരവമ്ഭനാഹി ഉപക്കിലിട്ഠം പവത്തിതം വാ ഹീനം, തഥാ അനുപക്കിലിട്ഠം മജ്ഝിമം, മഗ്ഗഫലപദട്ഠാനം പണീതം. ഭവഭോഗസമ്പത്തിനിമിത്തം വാ കതം ഹീനം, സാവകപച്ചേകബോധിപാരമിതാവസേന അത്തനോ വിമോക്ഖത്ഥായ കതം മജ്ഝിമം, സമ്മാസമ്ബോധിപാരമിതാവസേന സബ്ബേസം വിമോക്ഖത്ഥായ കതം പണീതന്തി.

സോമനസ്സു…പേ… ഭേദതോതി ഭേദ-സദ്ദോ പച്ചേകം സമ്ബന്ധിതബ്ബോ ‘‘സോമനസ്സുപേക്ഖാഭേദതോ ഞാണഭേദതോ പയോഗഭേദതോ’’തി. തത്ഥ പയോഗഭേദതോതി സങ്ഖാരഭേദതോതി അത്ഥോ. നനു ച സോമനസ്സുപേക്ഖാഭേദോ ¶ താവ യുത്തോ തേസം ഭിന്നസഭാവത്താ. ഞാണപ്പയോഗഭേദോ പന കഥന്തി? വുച്ചതേ – ഞാണപ്പയോഗകതോ ഭേദോ ഞാണപ്പയോഗഭേദോ തേസം ഭാവാഭാവമുപാദായ പവത്തത്താ. ഇദാനി തമേവ സോമനസ്സുപേക്ഖാദിഭേദം വിഭാഗേന ദസ്സേതും ‘‘സേയ്യഥിദ’’ന്തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘സോമനസ്സസഹഗത’’ന്തിആദിനാ വിസ്സജ്ജേതി. തത്ഥ സേയ്യഥിദന്തി തം കതമം, തം കഥന്തി വാ അത്ഥോ.

സോഭനം ¶ മനോ, സോഭനം വാ മനോ ഏതസ്സാതി സുമനോ, തസ്സ ഭാവോ സോമനസ്സം, മാനസികസുഖവേദനായേതം അധിവചനം, സോമനസ്സേന ഉപ്പാദതോ യാവ നിരോധാ സഹഗതം പവത്തം സംസട്ഠം സമ്പയുത്തന്തി അത്ഥോ. അഥ വാ സോമനസ്സേന സഹ ഏകുപ്പാദാദിഭാവം ഗതന്തി സോമനസ്സസഹഗതം. ജാനാതി യഥാസഭാവം പടിവിജ്ഝതീതി ഞാണം, തേന സമം ഏകുപ്പാദാദീഹി പകാരേഹി യുത്തന്തി ഞാണസമ്പയുത്തം. നാസ്സ സങ്ഖാരോ അത്ഥീതി അസങ്ഖാരം, അസങ്ഖാരമേവ അസങ്ഖാരികം. സഹ സങ്ഖാരേന പവത്തമാനം സസങ്ഖാരം, തദേവ സസങ്ഖാരികം. സങ്ഖാരോതി ചേത്ഥ അത്തനോ, പരസ്സ വാ പുബ്ബപ്പയോഗോ ‘‘സങ്ഖരോതി തിക്ഖഭാവസങ്ഖാതേന മണ്ഡനവിസേസേന സജ്ജേതി, സങ്ഖരീയതി വാ സജ്ജീയതി ചിത്തം ഏതേനാ’’തി കത്വാ. തത്ഥ ദാനാദിപുഞ്ഞകരണകാലേ മച്ഛേരമലഥിനമിദ്ധാദീഹി ഉപക്കിലേസേഹി സംസീദമാനേ ചിത്തേ ഉപക്കിലേസവൂപസമവസേന, ചിത്തസ്സ ച ഉസ്സാഹജനനവസേന തീസു ദ്വാരേസു പവത്തോ സമ്മാവായാമോ അത്തനോ പയോഗോ നാമ. കുസലകരണേ നിരുസ്സാഹസ്സ പന ‘‘അമ്ഭോ, സപ്പുരിസ, കുസലകരണം നാമ പണ്ഡിതേഹി ആസേവിതമഗ്ഗോ, തത്ഥ തയാപി പടിപജ്ജിതും വട്ടതി, തസ്മാ ദാനം ദേഹി, സീലം രക്ഖ, തഞ്ഹി തേ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതീ’’തിആദിനാ കുസലകരണത്ഥായ ഉസ്സാഹജനനവസേന പരേസം കായവചീദ്വാരേസു പവത്താ ആണത്തി പരപ്പയോഗോ നാമ. തേസു പന പുരിമോ പുബ്ബഭാഗപ്പവത്തചിത്തസന്താനേ, പച്ഛിമോ പരേസം ചിത്തസന്താനേയേവ സമ്ഭവതീതി തന്നിബ്ബത്തിതോ ചിത്തസ്സ തിക്ഖഭാവസങ്ഖാതോ വിസേസോ ഇധ ഉപചാരതോ സങ്ഖാരോതി വേദിതബ്ബോ. തേനാഹു ആചരിയാ –

‘‘പുബ്ബപ്പയോഗസമ്ഭൂതോ, വിസേസോ ചിത്തസമ്ഭവീ;

സങ്ഖാരോ ഇതി സങ്ഖാര-സഭാവഞ്ഞൂഹി കിത്തിതോ’’തി.

അഥ ¶ വാ ‘‘സസങ്ഖാരികമസങ്ഖാരിക’’ന്തി ച ഏതം കേവലം സങ്ഖാരസ്സ ഭാവാഭാവമത്താപേക്ഖായ വുത്തം, ന തസ്സ സഹപ്പവത്തിസബ്ഭാവാഭാവതോതി ഭിന്നസന്താനപ്പവത്തിനോപി സങ്ഖാരസ്സ ഇദമത്ഥിതായ തംവസേന നിബ്ബത്തം ചിത്തം സങ്ഖാരോ അസ്സ അത്ഥീതി സസങ്ഖാരികം സഹ-സദ്ദസ്സ വിജ്ജമാനത്ഥപരിദീപനതോ ¶ ‘‘സലോമകോ സപക്ഖകോ’’തിആദീസു വിയ. തബ്ബിപരീതം പന തദഭാവതോ യഥാവുത്തവസേനേവ അസങ്ഖാരികം. അഥ വാ സങ്ഖരണം, സങ്ഖരീയതി വാ ഏതേന ആഗന്തുകസമ്ഭൂതേന ചിത്തസംസീദനസഭാവാപനയനവസേനേവ സജ്ജീയതി, സങ്ഖരോതി വാ തം യഥാവുത്തവസേനേവാതി സങ്ഖാരോതി ഉജുകമേവ പുബ്ബപ്പയോഗജനിതോ തിക്ഖഭാവോ വുച്ചതി, തദഭാവതോ അസങ്ഖാരികം, സഭാവതിക്ഖന്തി അത്ഥോ. തംസഹഗതായ സസങ്ഖാരികം, അഥ വാ മച്ഛേരമലാദീഹി സങ്ഖരീയതീതി സങ്ഖാരോ, ചിത്തസ്സ സംസീദനസഭാവോ, സോ യസ്സ നത്ഥീതി അസങ്ഖാരികം, ഇതരം സസങ്ഖാരികം. പണീതഉതുഭോജനാദികോ വാ ബലവപച്ചയോ സങ്ഖാരോ ‘‘സങ്ഖരോതി ചിത്തം തിക്ഖഭാവേന, സങ്ഖരീയതി വാ തം ഏതേനാ’’തി കത്വാ. അ-കാരസ്സ വുഡ്ഢത്ഥവുത്തിതായ വുഡ്ഢിപ്പത്തോ സങ്ഖാരോ അസ്സാതി അസങ്ഖാരികം, ബലവപച്ചയവന്തന്തി അത്ഥോ. വുഡ്ഢിപരിദീപകേന പന അ-കാരേന അവിസേസിതത്താ സസങ്ഖാരികം സപ്പച്ചയം ദുബ്ബലപച്ചയന്തി അധിപ്പായോ. ഞാണേന വിപ്പയുത്തം വിരഹിതന്തി ഞാണവിപ്പയുത്തം.

ഉപേക്ഖതീതി ഉപേക്ഖാ, വേദിയമാനാപി ആരമ്മണം അജ്ഝുപേക്ഖതി, മജ്ഝത്താകാരസണ്ഠിതിയാതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഇട്ഠേ, അനിട്ഠേ ച ആരമ്മണേ പക്ഖപാതാഭാവേന ഉപപത്തിതോ യുത്തിതോ ഇക്ഖതി അനുഭവതീതി ഉപേക്ഖാ. അഥ വാ ഉപേതാ സുഖദുക്ഖാനം അവിരുദ്ധാ ഇക്ഖാ അനുഭവനന്തി ഉപേക്ഖാ. അവിരുദ്ധത്തായേവ ഹേസാ തേസം അനന്തരമ്പി പവത്തതി. സുഖദുക്ഖവേദനാ പന വിസും വിസും വിരുദ്ധസഭാവത്താ നാഞ്ഞമഞ്ഞം അനന്തരം പവത്തന്തി ¶ . തേനേവ ഹി പട്ഠാനേ സോമനസ്സസ്സ അനന്തരം ദോമനസ്സസ്സ, ദോമനസ്സസ്സ അനന്തരം സോമനസ്സസ്സ ച ഉപ്പത്തി പടിസിദ്ധാ. അയഞ്ച അത്ഥോ ലോഭസഹഗതചിത്തസമ്പയുത്തവേദനായപി ലബ്ഭതി, പുരിമാ പന ദ്വേ ന തഥാ. ന ഹി ലോഭസഹഗതാദീനം മജ്ഝത്താകാരേന അജ്ഝുപേക്ഖനം, ഉപപത്തിതോ ഇക്ഖനം വാ അത്ഥീതി. ഉപേക്ഖാസഹഗതന്തി സബ്ബം ഹേട്ഠാ വുത്തനയമേവ.

നനു ച അഞ്ഞേപി ഫസ്സാദയോ സമ്പയുത്തധമ്മാ അത്ഥീതി സോമനസ്സാദീനം വസേനേവ പന അട്ഠവിധതാ കസ്മാ ഗഹിതാതി? ഭേദകരഭാവതോ. ഫസ്സാദീനഞ്ഹി സബ്ബചിത്തസാധാരണത്താ, സദ്ധാദീനഞ്ച സബ്ബകുസലസാധാരണത്താ ന തേഹി ചിത്തസ്സ വിഭാഗോ, സോമനസ്സാദയോ പന കത്ഥചി ചിത്തേ ഹോന്തി, കത്ഥചി ന ഹോന്തീതി പാകടോവ തേഹി ചിത്തസ്സ വിഭാഗോതി. കസ്മാ പനേതേ കത്ഥചി ചിത്തേ ഹോന്തി, കത്ഥചി ന ഹോന്തീതി? കാരണസ്സ സന്നിഹിതാസന്നിഹിതഭാവതോ. കിം പന നേസം കാരണന്തി? വുച്ചതേ – തത്ഥ സോമനസ്സസഹഗതഭാവോ താവ ആരമ്മണവസേന ഹോതി. ഇട്ഠാരമ്മണസ്മിഞ്ഹി ¶ സോമനസ്സസഹഗതചിത്തമുപ്പജ്ജതി. നനു ച ഇട്ഠാരമ്മണം ലോഭസ്സ വത്ഥു രജ്ജനീയത്താതി കഥം തത്ഥ കുസലം ഉപ്പജ്ജതീതി? നയിദമേകന്തികം ഇട്ഠേപി ആരമ്മണേ നിയമിതാദിവസേന കുസലസ്സ ഉപ്പജ്ജനതോ. യസ്സ ഹി ‘‘കുസലമേവ മയാ കത്തബ്ബ’’ന്തി കുസലകരണേയേവ ചിത്തം നിയമിതം ഹോതി, അകുസലപ്പവത്തിതോവ നിവത്തേത്വാ കുസലകരണേയേവ പരിണാമിതം, അഭിണ്ഹകരണേന ച കുസലം സമുദാചിണ്ണം, പടിരൂപദേസവാസസദ്ധമ്മസ്സവനസപ്പുരിസൂപനിസ്സയപുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാസങ്ഖാതചതുചക്കൂപനിസ്സയവസേന, യോനിസോ ച ആഭോഗോ പവത്തതി, തസ്സ ഇട്ഠേപി ആരമ്മണേ അലോഭസമ്പയുത്തമേവ ചിത്തമുപ്പജ്ജതി, ന ലോഭസമ്പയുത്തം. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘നിയാമപരിണാമേഹി ¶ , സമുദാചിണ്ണതായ ച;

ഞാണപുബ്ബങ്ഗമാഭോഗാ, ഇട്ഠേപി കുസലം സിയാ’’തി.

അപിച സദ്ധാബഹുലതാദീഹി ച കാരണേഹി ചിത്തസ്സ സോമനസ്സസഹഗതതാ വേദിതബ്ബാ. അസ്സദ്ധാനം, ഹി മിച്ഛാദിട്ഠികാനഞ്ച ഏകന്തമിട്ഠാരമ്മണഭൂതം തഥാഗതരൂപമ്പി ദിസ്വാ സോമനസ്സം ന ഉപ്പജ്ജതി. യേ ച കുസലപ്പവത്തിയം ആനിസംസം ന പസ്സന്തി, തേസം പരേഹി ഉസ്സാഹിതാനം കുസലം കരോന്താനമ്പി സോമനസ്സം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ സദ്ധാബഹുലതാ വിസുദ്ധിദിട്ഠിതാ ആനിസംസദസ്സാവിതാതി ഇമേഹിപി കാരണേഹി ചിത്തസ്സ സോമനസ്സസഹഗതതാ ഹോതി.

അപിച യേ തേ ഏകാദസ ധമ്മാ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി. സേയ്യഥിദം – ബുദ്ധാനുസ്സതി ധമ്മാനുസ്സതി സംഘാനുസ്സതി സീലാനുസ്സതി ചാഗാനുസ്സതി ദേവതാനുസ്സതി ഉപസമാനുസ്സതി ലൂഖപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനം സിനിദ്ധപുഗ്ഗലസേവനാ പസാദനീയസുത്തന്തപച്ചവേക്ഖണാ തദധിമുത്തതാതി ഇമേഹിപി കാരണേഹി ചിത്തസ്സ സോമനസ്സസഹഗതഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ബുദ്ധാദിഗുണേ അനുസ്സരന്തസ്സ ഹി യാവ ഉപചാരുപ്പാദാ സകലസരീരം ഫരമാനാ പീതി ഉപ്പജ്ജതി. തഥാ ദീഘരത്തം അക്ഖണ്ഡതാദിവസേന അത്തനാ രക്ഖിതം ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ, ഗിഹിനോ ദസസീലം പഞ്ചസീലം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ, ദുബ്ഭിക്ഖഭയാദീസു പണീതം ഭോജനം സബ്രഹ്മചാരീനം ദത്വാ ‘‘ഏവംനാമ ദാനം അദാസി’’ന്തി അത്തനോചാഗം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ, ഗിഹിനോപി തഥാരൂപേ കാലേ സീലവന്താനം ദിന്നദാനം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ, യേഹി ഗുണേഹി സമന്നാഗതാ ദേവാ ദേവത്തം ഗതാ, തഥാരൂപാനം ഗുണാനം അത്തനി അത്ഥിതം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ, സമഥവിപസ്സനാഹി വിക്ഖമ്ഭിതകിലേസേ സട്ഠിപി ¶ സത്തതിപി വസ്സാനി അസമുദാചരന്തേ ദിസ്വാ ‘‘അഹോ മയ്ഹം കിലേസാ ന സമുദാചരന്തീ’’തി ചിന്തേന്തസ്സ, ചേതിയദസ്സനഥേരദസ്സനേസു അസക്കച്ചകിരിയായ സംസുചിതലൂഖഭാവേന ബുദ്ധാദീസു പസാദസിനേഹാഭാവേന ഗദ്രഭപിട്ഠേ രജസദിസേ ലൂഖപുഗ്ഗലേ ¶ പരിവജ്ജന്തസ്സ, ബുദ്ധാദീസു പസാദബഹുലേ മുദുചിത്തേ സിനിദ്ധപുഗ്ഗലേ പടിസേവന്തസ്സ, രതനത്തയഗുണപരിദീപകേ പസാദനീയസുത്തന്തേ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ, ഠാനനിസജ്ജാദീസുപി പീതിഉപ്പാദനത്ഥം തന്നിന്നതാദിവസേന പവത്തേന്തസ്സ യേഭുയ്യേന പീതി ഉപ്പജ്ജതി. പീതിയാ ച സോമനസ്സേന സഹ അവിനാഭാവതോ തദുപ്പത്തിയാ തസ്സാപി ഉപ്പത്തി നിയതാതി ഏവം പീതികാരണാനിപി സോമനസ്സകാരണാനീതി ദട്ഠബ്ബാനി. കിഞ്ച – അഗമ്ഭീരപകതിതാ, സോമനസ്സപടിസന്ധികതാതി ഇമേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി സോമനസ്സസഹഗതതാ ഹോതി. യോ ഹി അഗമ്ഭീരപകതികോ ഹോതി, അപ്പമത്തകേപി ഹിതോപകരണേ തുസ്സതി, യോ ച സോമനസ്സപടിസന്ധികോ അപ്പസന്നേസു ആരമ്മണേസുപി അപ്പടിക്കൂലദസ്സാവീ, തസ്സ യേഭുയ്യേന സോമനസ്സസഹഗതചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യഥാവുത്താനം പന സോമനസ്സകാരണാനമഭാവേന മജ്ഝത്താരമ്മണതായ ച ഉപേക്ഖാസഹഗതതാ വേദിതബ്ബാ.

ഞാണസമ്പയുത്തസ്സ പന കമ്മതോ ഉപപത്തിതോ ഇന്ദ്രിയപരിപാകതോ കിലേസദൂരീഭാവതോതി ഇമേഹി കാരണേഹി ഹോതി. യോ ഹി പരേസം ഹിതജ്ഝാസയേന ധമ്മം ദേസേതി ഹീനുക്കട്ഠാദീനി ച നളകാരമുദ്ദാഗണനാദീനി സിപ്പായതനാനി, വഡ്ഢകീകസിവാണിജ്ജാദീനി ച കമ്മായതനാനി, വിസഹരണാദീനി ച വിജ്ജായതനാനീതി ഏവം നിരവജ്ജസിപ്പായതനാദീനി സിക്ഖാപേതി, സയം വാ സിക്ഖതി, ധമ്മകഥികസ്സ സക്കാരം കത്വാ ധമ്മം കഥാപേതി, ‘‘ആയതിം പഞ്ഞവാ ഭവിസ്സാമീ’’തി പത്ഥനം പട്ഠപേത്വാ നാനപ്പകാരം പുഞ്ഞകമ്മം കരോതി, തസ്സേവം നാനപ്പകാരം പഞ്ഞാസംവത്തനികകമ്മം സമ്പാദേന്തസ്സ തം കമ്മം ഉപനിസ്സായ ഉപ്പജ്ജമാനം കുസലം ഞാണസമ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതി. തഥാ അബ്യാപജ്ജേ ലോകേ ഉപ്പന്നസ്സ ഉപ്പജ്ജമാനം കുസലം ഞാണസമ്പയുത്തം ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘തസ്സ ¶ തത്ഥ സുഖിനോ ധമ്മപദാനി പിലവന്തി, ദന്ധോ, ഭിക്ഖവേ, സതുപ്പാദോ, അഥ സോ സത്തോ ഖിപ്പമേവ വിസേസഭാഗീ ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൯൧).

തഥാ പഞ്ഞാദസകം സമ്പത്തസ്സ ഇന്ദ്രിയപരിപാകം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജമാനം കുസലം ഞാണസമ്പയുത്തം ഹോതി. യേന പന സമഥവിപസ്സനാഭാവനാഹി കിലേസാ വിക്ഖമ്ഭിതാ, തസ്സ കിലേസദൂരീഭാവം നിസ്സായ ഉപ്പജ്ജമാനം ചിത്തം ഞാണസമ്പയുത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യഥാഹ –

‘‘യോഗാ ¶ വേ ജായതേ ഭൂരി, അയോഗാ ഭൂരിസങ്ഖയോ’’തി. (ധ. പ. ൨൮൨).

അപിച യേ തേ ധമ്മാ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദായ സംവത്തന്തി. സേയ്യഥിദം – പരിപുച്ഛകതാ വത്ഥുവിസദകിരിയാ ഇന്ദ്രിയസമത്തപടിപാദനാ ദുപ്പഞ്ഞപുഗ്ഗലപരിവജ്ജനാ പഞ്ഞവന്തപുഗ്ഗലസേവനാ ഗമ്ഭീരഞാണചരിയപച്ചവേക്ഖണാ തദധിമുത്തതാതി ഇമേഹി കാരണേഹി ഞാണസമ്പയുത്തഭാവോ ഹോതി. തഥാ ഹി യോ പഞ്ഞവന്തേ ഉപസങ്കമ്മ ഖന്ധധാതുആയതനഇന്ദ്രിയബലബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗഝാനങ്ഗസമഥവിപസ്സനാദീനം പരിപുച്ഛാബഹുലോ ഹോതി, തസ്സ തംവസേന ഉപ്പന്നം സുതമയഞാണം ആദിം കത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനം ചിത്തം ഞാണസഹഗതം ഹോതി. യേന പന നഖകേസചീവരസേനാസനാദീനി അജ്ഝത്തികബാഹിരവത്ഥൂനി പുബ്ബേ അവിസദാനി ഛേദനമലഹരണാദിനാ വിസദാനി കതാനി, തസ്സേവം വിസദവത്ഥുകസ്സ ഉപ്പന്നേസു ചിത്തചേതസികേസു വിസദം ഞാണം ഹോതി പരിസുദ്ധാനി ദീപകപല്ലകാദീനി നിസ്സായ ഉപ്പന്നദീപസിഖായ ഓഭാസോ വിയ. യസ്സ ച സദ്ധിന്ദ്രിയാദീസു അഞ്ഞതരം ബലവം ഹോതി, ഇതരാനി മന്ദാനി, തതോ താനി സകസകകിച്ചം കാതും ന സക്കോന്തി, തസ്മാ സോ തസ്സ ബോജ്ഝങ്ഗവിഭങ്ഗേ ആഗതനയേന തേന തേന ആകാരേന സമത്തം പടിപാദേതി, തസ്സേവം ഇന്ദ്രിയാനം സമത്തം പടിപാദേന്തസ്സ വിപസ്സനാഞാണാദീനം വസേന ¶ ചിത്തം ഞാണസഹഗതം ഹോതി. യോ പന ദുപ്പഞ്ഞപുഗ്ഗലേ പരിവജ്ജേതി, പഞ്ഞവന്തപുഗ്ഗലേ വാ പയിരുപാസതി, ഖന്ധാദീസു ഓഗാള്ഹം ഭഗവതോ ഗമ്ഭീരഞാണചരിയം വാ പച്ചവേക്ഖതി, ഠാനനിസജ്ജാദീസു തദധിമുത്തചിത്തോ വാ വിഹരതി, ഇമേസമ്പി ഉപ്പജ്ജമാനം കുസലം ഞാണസമ്പയുത്തം ഹോതി. അപിച ബുദ്ധാദിഗുണാനുസ്സരണേനപി ചിത്തം ഞാണസഹഗതം ഹോതി. യഥാഹ –

‘‘യസ്മിം, മഹാനാമ, സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന ദോസ…പേ… ന മോഹപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ഉജുഗതമേവസ്സ തസ്മിം സമയേ ചിത്തം ഹോതി തഥാഗതം ആരബ്ഭ. ഉജുഗതചിത്തോ ഖോ പന, മഹാനാമ, അരിയസാവകോ ലഭതി അത്ഥവേദം, ലഭതി ധമ്മവേദം, ലഭതി ധമ്മൂപസംഹിതം പാമോജ്ജം, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി, സമാഹിതോ യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തിആദി (അ. നി. ൬.൧൦; ൧൧.൧൧).

ഏവം ബുദ്ധാനുസ്സതിആദയോപി രാഗാദിമലവിസോധനേന ഞാണുപ്പത്തിഹേതുകായേവാതി ദട്ഠബ്ബം. കിഞ്ച ¶ – തിഹേതുകപടിസന്ധികതാ ഞാണുപ്പത്തികാരണം. പടിസന്ധിപഞ്ഞാ ഹി ആദിതോ പട്ഠായ ഭവങ്ഗസന്തതിവസേന ബഹുലം പവത്തമാനാ സന്താനപരിഭാവനേന ഞാണുപ്പത്തിയാ സവിസേസഉപനിസ്സയോ ഹോതി. അസങ്ഖാരികത്തം പന സപ്പായഉതുഭോജനആവാസാദിപച്ചയേഹി ഹോതീതി. ഹോന്തി ചേത്ഥ –

‘‘ഇട്ഠാരമ്മണതാ സദ്ധാബാഹുല്യം ദിട്ഠിസുദ്ധി ച;

ഫലദസ്സാവിതാ ചേവ, പീതിബോജ്ഝങ്ഗഹേതുയോ.

‘‘ഏകാദസ ¶ തഥാ ധമ്മാ, അഗമ്ഭീരസഭാവതാ;

സോമനസ്സയുത്താ സന്ധി, ഇച്ചേതേ സുഖഹേതുയോ.

‘‘അഭാവോ സുഖഹേതൂനം, മജ്ഝത്താരമ്മണന്തി ച;

ഉപേക്ഖുപ്പത്തിഹേതു ച, ഏവം ഞേയ്യാ വിഭാവിനാ.

‘‘കമ്മൂപപത്തിതോ ചേവ, തഥാ ഇന്ദ്രിയപാകതോ;

കിലേസൂപസമാ ധമ്മ-വിചയസ്സ ച ഹേതുഹി.

‘‘സത്തധമ്മേഹി ബുദ്ധാദി-ഗുണാനുസ്സരണേന ച;

സപ്പഞ്ഞസന്ധിതോ ചേവ, ചിത്തം ഞാണയുതം സിയാ.

‘‘ഉതുഭോജനആവാസ-സപ്പായാദീഹി ഹേതുഹി;

അസങ്ഖാരികഭാവോപി, വിഞ്ഞാതബ്ബോ വിഭാവിനാ’’തി.

ഏവം വേദനാഞാണപ്പയോഗഭേദതോ അട്ഠവിധം കാമാവചരചിത്തം നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി തം നിഗമേന്തോ ആഹ ‘‘ഇദം…പേ… നാമാ’’തി.

൧൨. യേന പനത്ഥേന ഇദം ‘‘കാമാവചര’’ന്തി വുച്ചതി, തം ദാനി ദസ്സേതും ‘‘ഉദ്ദാനതോ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ ഉദ്ദാനതോതി ഉദ്ദേസതോ, സങ്ഖേപതോതി അത്ഥോ. കിഞ്ചാപി അവസിട്ഠകിലേസാദയോ വിയ കിലേസകാമോപി അസ്സാദേതബ്ബതായ വത്ഥുകാമേ സങ്ഗഹിതോ ഞാണം വിയ ഞേയ്യേതി ¶ സങ്ഖേപതോ ഏകോയേവ കാമോ സിയാ, തഥാപി കിലേസകാമോ വത്ഥുകാമഭാവം ഗച്ഛന്തോ കാമനീയട്ഠേന ഗച്ഛതി, ന കാമനവസേന. കാമനവസേന ച പന കിലേസകാമോവ ഹോതി, ന പന വത്ഥുകാമോതി ആഹ ‘‘ക്ലേസവത്ഥുവസാ’’തിആദി. കോ പനേത്ഥ വത്ഥുകാമോ, കോ കിലേസകാമോതി ചോദനം മനസി നിധായ ‘‘ഛന്ദോ കാമോ, രാഗോ കാമോ, ഛന്ദരാഗോ കാമോ, സങ്കപ്പോ കാമോ, രാഗോ കാമോ, സങ്കപ്പരാഗോ കാമോ’’തി (മഹാനി. ൧) ഏവം നിദ്ദേസപാളിയം ആഗതാ നിദ്ദിട്ഠാ ¶ കാമതണ്ഹാവ ഇധ കിലേസകാമോ. വത്ഥുകാമോതി ച ‘‘മനാപികാ രൂപാ…പേ… മനാപികാ ഫോട്ഠബ്ബാ…പേ… സബ്ബേപി കാമാവചരാ ധമ്മാ…പേ… സബ്ബേപി രൂപാവചരാ…പേ… സബ്ബേപി അരൂപാവചരാ…പേ… കാമാ’’തി (മഹാനി. ൧) തത്ഥേവ നിദ്ദിട്ഠാ സവിഞ്ഞാണാവിഞ്ഞാണപ്പഭേദാ തേഭൂമകധമ്മാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കിലേസോ…പേ… വട്ടക’’ന്തി. ‘‘ഛന്ദരാഗോവാ’’തി അവധാരണേന കിലേസഭാവേന നിരുള്ഹേസു ലോഭദോസമോഹാദീസു ദസസു ദോസമോഹാദയോ നവ കിലേസേ പടിക്ഖിപതി. കാമരൂപാരൂപതണ്ഹായ വത്ഥു പതിട്ഠാനം, കാരണഭൂതന്തി വാ വത്ഥു.

൧൩. കഥം പന കിലേസകാമോ നാമ, കഥഞ്ച വത്ഥുകാമോതി ആഹ ‘‘കിലേസകാമോ’’തിആദി. കാമേതീതി വത്ഥുകാമം പത്ഥേതി. കാമീയതീതി കിലേസകാമേന പത്ഥീയതി. ഇതി-സദ്ദോ ‘‘തസ്മാ’’തി ഇമസ്സ അത്ഥേ. ച-സദ്ദോ ഏവ-കാരത്ഥേ, തേന യസ്മാ കിലേസകാമോ കാമേതീതി കാമോ, വത്ഥുകാമോ ച കാമീയതീതി, തസ്മാ ഏവ കിലേസകാമോ, വത്ഥുകാമോ ചാതി ദുവിധോപി ഏസ കാമോ കാരകദ്വയേ കത്തരി, കമ്മനി ച സിജ്ഝതി, കത്തുഭാവം, കമ്മഭാവഞ്ച പച്ചനുഭോതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ദുവിധോതി ദ്വിന്നം കാമാനം വാചകതോ ദുവിധോ. ‘‘കാമോ’’തി അയം സദ്ദോ കാരകദ്വയേ സിജ്ഝതി യഥാവുത്തകാരകയുഗളേ നിപ്ഫജ്ജതി, കത്തരി, കമ്മനി ച ‘‘കാമോ’’തി പദസമ്ഭവോ ഹോതീതി അത്ഥോ. വോ-കാരോ പന നിപാതമത്തം ‘‘ഏവം വോ കാലാമാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൬൬) വിയ. അഥ വാ വോകാരകദ്വയേതി ഖന്ധദ്വയേതി അത്ഥോ. കിലേസകാമോ ഹി സങ്ഖാരസഭാവത്താ സങ്ഖാരക്ഖന്ധേ, വത്ഥുകാമോ ച വക്ഖമാനനയേന പഞ്ചകാമഗുണഭൂതോ രൂപസഭാവത്താ രൂപക്ഖന്ധേതി ഏവം ദുവിധോപേസ കാമോ ഖന്ധദ്വയേ സിജ്ഝതി നിപ്ഫജ്ജതി, അന്തോഭാവം ഗച്ഛതീതി.

൧൪. സമ്പജ്ജനാനി ¶ സമ്പത്തിയോ, താസം വസേന വിസയവിസയീഭാവേന അഞ്ഞമഞ്ഞം സമോസരണവസേന, സമ്പാപുണനവസേനാതി അത്ഥോ. ഇമിനാ പന ഇദം ദീപേതി – യത്ഥ ദുവിധോപി കാമോ വിസയവിസയീഭാവേന സഹിതോ പവത്തതി, സോയേവ ഏകാദസവിധോ പദേസോ കാമാവചരസഞ്ഞിതോ ¶ . യത്ഥ പന രൂപാരൂപധാതുയം കേവലം വത്ഥുകാമോവ പവത്തതി, ന സോ പദേസോ കാമാവചരോ നാമാതി. നനു ച ദുവിധോപി സഹിതോ രൂപാരൂപധാതൂസു പവത്തതി, രൂപാരൂപാവചരധമ്മാനം വത്ഥുകാമത്താ, തദാരമ്മണഭൂതാനഞ്ച രൂപാരൂപതണ്ഹാനം തംയോഗേന കിലേസകാമഭാവസിദ്ധിതോതി? നയിദമേവം ഓരമ്ഭാഗിയഭൂതസ്സ ബഹലകിലേസസ്സേവ കാമരാഗസ്സ ഇധ കിലേസകാമഭാവേന അധിപ്പേതത്താ. ‘‘ഉദ്ദാനതോ ദുവേ കാമാ’’തി സബ്ബേ കാമേ ഉദ്ദിസിത്വാപി ഹി ‘‘പദേസോ ചതുപായാന’’ന്തിആദിനാ വിസയനിയമനേന ‘‘ദുവിധോപി അയ’’ന്തി ഏത്ഥ കാമേകദേസഭൂതോ നീവരണാവത്ഥായ കഥിതോ കാമരാഗോ കിലേസകാമഭാവേന, തബ്ബത്ഥുകായേവ ധമ്മാ വത്ഥുകാമഭാവേന ഗഹിതാ, ന രൂപാരൂപതണ്ഹാ, തബ്ബത്ഥുകധമ്മാ ചാതി ഞാപീയതി. ഏവഞ്ച കത്വാ ഉപരി വക്ഖമാനാ സസത്ഥാവചരൂപമാ ഉപപന്നാ ഹോതി, യഥാവുത്താനമേവ കാമാനം ഇധ അധിപ്പേതത്താ രൂപാരൂപധാതൂസു വിമാനകപ്പരുക്ഖവത്ഥാലങ്കാരപരിത്തകുസലാദിഭേദേസു കാമാവചരധമ്മേസു പവത്തോ ഛന്ദരാഗോ കിലേസകാമോ നാമ ന ഹോതി, ന ച തബ്ബത്ഥുഭൂതം വിമാനകപ്പരുക്ഖാദിപരിത്തധമ്മജാതം വത്ഥുകാമോ നാമാതി സിദ്ധം. തേനേവാഹ ‘‘കാമോ വാ കാമസഞ്ഞാ വാ ബ്രഹ്മലോകേ ന വിജ്ജതീ’’തി. കാമാവചരസത്തസന്താനഗതതണ്ഹായ വിസയഭാവേ സതി പന തംയോഗേന രൂപാരൂപധാതൂസുപി പവത്തമാനോ പരിത്തധമ്മോ വത്ഥുകാമോയേവാതി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ നിദ്ദേസേ ആഗതനയേന നിരവസേസോ കിലേസകാമോ കാമതണ്ഹാഭവതണ്ഹാവിഭവതണ്ഹാനിരോധതണ്ഹാപഭേദോ ഇധ പവത്തതി. വത്ഥുകാമേസുപി ¶ അപ്പകം രൂപാരൂപവിപാകമത്തം ഠപേത്വാ സബ്ബോയേവ ഇധ പവത്തതീതി അനവസേസപ്പവത്തിം സന്ധായ ‘‘കാമോയം ദുവിധോപി ചാ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി ഏവം വുത്തം, തേസു പന ബഹലകിലേസകാമഭൂതോ ബഹലകാമരാഗോ ച തബ്ബത്ഥുകാ പഞ്ച കാമഗുണാ ച ഇധ ഗഹിതാതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘സമ്പത്തീനം വസേനാ’’തി വുത്തം. സമ്പജ്ജനവസേന, സമിജ്ഝനവസേനാതി അത്ഥോ. അവചരതീതി പവത്തതി. ഇതി-സദ്ദോ ഹേതുമ്ഹി, യസ്മാ ദുവിധോപി അയം കാമോ അവചരതി, തസ്മാ കാമോ ഏത്ഥ അവചരതീതി കാമാവചരസഞ്ഞിതോതി അത്ഥോ.

൧൫. സഗ്ഗമോക്ഖഹേതുഭൂതാ പുഞ്ഞസമ്മതാ അയാ യേഭുയ്യേന അപേതാതി അപായാ. നിരയാദിവസേന ചത്താരോ അപായാ ചതുപായാ. ഛന്നന്തി ചാതുമഹാരാജികതാവതിംസയാമാതുസിതാനിമ്മാനരതിപരനിമ്മിതവസവത്തിസങ്ഖാതാനം ഛന്നം ദേവലോകാനം. മേരുപാദവാസിനോ പന അസുരാ താവതിംസേസുയേവ സങ്ഗയ്ഹന്തീതി ന തേഹി സദ്ധിം സത്തന്നന്തി വുത്തം. മനസോ ഉസ്സന്നതായ മനുസ്സാ, സതിസൂരഭാവബ്രഹ്മചരിയയോഗ്യതാദിഗുണവസേന ഉപചിതമാനസതായ ഉക്കട്ഠഗുണചിത്തതായാതി അത്ഥോ, തേ പന നിപ്പരിയായതോ ജമ്ബുദീപവാസിനോ വേദിതബ്ബാ. യഥാഹ –

‘‘തീഹി ¶ , ഭിക്ഖവേ, ഠാനേഹി ജമ്ബുദീപകാ മനുസ്സാ ഉത്തരകുരുകേ ച മനുസ്സേ അധിഗ്ഗണ്ഹന്തി ദേവേ ച താവതിംസേ. കതമേഹി തീഹി? സൂരാ സതിമന്തോ ഇധ ബ്രഹ്മചരിയവാസോ’’തി (അ. നി. ൯.൨൧).

തേഹി പന സമാനരൂപാദിതായ സദ്ധിം പരിത്തദീപവാസീഹി ഇതരമഹാദീപവാസിനോപി ‘‘മനുസ്സാ’’ഇച്ചേവ പഞ്ഞായിംസു. ലോകിയാ പന മനുനോ അപച്ചഭാവേനേവ ‘‘മനുസ്സാ’’തി വദന്തി ¶ . ഏകാദസവിധോതി ചതുരാപായേസു തിരച്ഛാനപേത്തിവിസയാനം വിസും പരിച്ഛിന്നസ്സ ഓകാസസ്സ അഭാവേപി യത്ഥ തേ അരഞ്ഞസമുദ്ദപബ്ബതപാദാദികേ നിബദ്ധവാസം വസന്തി, താദിസസ്സ ഠാനസ്സ ഗഹിതത്താ ഏകാദസവിധോ.

൧൬. നനു ചേത്ഥ അഞ്ഞേസമ്പി ധമ്മാനം പവത്തിസമ്ഭവതോ കാമസ്സേവ അവചരണവസേന കഥം നാമലാഭോതി ആഹ ‘‘അസ്സാഭിലക്ഖിതത്താ’’തിആദി. തത്ഥ അസ്സാതി ഇമസ്സ ദുവിധസ്സ കാമസ്സ. അഭിലക്ഖിതത്താതി ഏകാദസവിധേ പദേസേ പാകടത്താ. അഥ വാ അസ്സാതി കരണത്ഥേ സാമിവചനം, തസ്മാ അനേന ദുവിധേന കാമേന ഏകാദസവിധസ്സ പദേസസ്സ അഭിലക്ഖിതത്താ, പഞ്ഞാപിതത്താതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനവസേന അസ്സ ഏകാദസവിധസ്സ പദേസസ്സ തേന ദുവിധേന അഭിലക്ഖിതത്താതി അത്ഥോ. സഹ സത്ഥേഹീതി സസത്ഥാ, യത്ഥ തേ അവചരന്തി, സോ സസത്ഥാവചരോ, പദേസോ. സോ വിയ. യഥാ ഹി യസ്മിം പദേസേ സസത്ഥാ പുരിസാ അവചരന്തി, സോ വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു ദ്വിപദചതുപ്പദാദീസു അവചരന്തേസു തേസം തത്ഥ പാകടത്താ, തേഹി വാ അഭിലക്ഖിതത്താ ‘‘സസത്ഥാവചരോ’’ത്വേവ പഞ്ഞായതി, ഏവം വിജ്ജമാനേസുപി അഞ്ഞേസു രൂപാവചരാദീസു അവചരന്തേസു അഭിലക്ഖണവസേന അയം പദേസോ ‘‘കാമാവചരോ’’ത്വേവ സഞ്ഞിതോതി. ഏസ നയോ രൂപാരൂപാവചരേസു.

൧൭-൮. നനു ച ചിത്തം കാമാവചരന്തി വുത്തം, യഥാവുത്തനയേന പന പദേസസ്സ ഗഹിതത്താ കഥം തത്ഥ അവചരന്തം കാമാവചരം നാമാതി ആഹ ‘‘സ്വായ’’ന്തിആദി. സോ അയം കാമാവചരോ ‘‘കാമോ’’തി സഞ്ഞിതോതി സമ്ബന്ധോ. രൂപഭവോ രൂപന്തി യഥാ രൂപഭവോ രൂപം. അവുത്തോപി ഹി യഥാസദ്ദോ ഏവം-സദ്ദസന്നിട്ഠാനതോ ലബ്ഭതി. യഥാ ‘‘രൂപൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതീ’’തി ഏത്ഥ ‘‘രൂപഭവൂപപത്തിയാ’’തി വത്തബ്ബേ രൂപഭവോ ¶ ‘‘രൂപ’’ന്തി സഞ്ഞിതോതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. കഥം പനേസ ഏവം സഞ്ഞിതോതി ആഹ ‘‘ഉത്തരസ്സാ’’തിആദി. അഥ വാ യഥാ ഉത്തരസ്സ പദസ്സ ലോപം കത്വാ ¶ ഉദീരിതോ ഏസ രൂപഭവോ ‘‘രൂപ’’ന്തി സഞ്ഞിതോ, ഏവം സ്വായം കാമാവചരോ കാമോതി സമ്ബന്ധോ. തസ്മിം കാമേതി തസ്മിം ഉത്തരപദലോപവസേന കാമസഞ്ഞിതേ പദേസേ. ഇദന്തി ഇദം അട്ഠവിധം ചിത്തം. അധികാരവസേന പന തസ്സ ഗഹണേപി സബ്ബേസമേവ പരിത്തചിത്താനമയമത്ഥോ ലബ്ഭതി സബ്ബേസമ്പി കാമേ അവചരണതോ. സദാതി സബ്ബകാലം, ബാഹുല്യേനാതി അധിപ്പായോ. ഇമിനാ പന ഇദം ദീപേതി – യഥാ സങ്ഗാമേ യേഭുയ്യേന അവചരന്തോ ‘‘സങ്ഗാമാവചരോ’’തി ലദ്ധനാമോ ഹത്ഥീ അഞ്ഞത്ഥ അവചരന്തോപി ബാഹുല്ലപ്പവത്തിവസേന ‘‘സങ്ഗാമാവചരോ’’ത്വേവ പഞ്ഞായതി, ഏവമിദം അഞ്ഞത്ഥ അവചരന്തമ്പി കാമലോകേ ബാഹുല്ലവുത്തിതോ ‘‘കാമാവചര’’മിച്ചേവ വുത്തന്തി. തേന പന നനു ചേതം രൂപാരൂപഭവേസുപി അവചരണതോ രൂപാവചരാദിനാമമ്പി ലഭേയ്യാതി ഇദം ചോദനം പരിഹരതി. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘കാമേവചരതീത്യേതം, കാമാവചരസഞ്ഞിതം;

സേസേ അവചരന്തമ്പി, സങ്ഗാമാവചരോ യഥാ’’തി.

ഇതി-സദ്ദോ ഹേതുമ്ഹി. ച-സദ്ദോ വത്തബ്ബന്തരസമുച്ചയേ. തേന യസ്മാ ഉത്തരപദലോപേന കാമാവചരോ ‘‘കാമോ’’തി സഞ്ഞിതോ, യസ്മാ ച തസ്മിം കാമേ ഇദം ചിത്തം സദാ അവചരതി, തസ്മാ ‘‘കാമാവചര’’മിച്ചേവ കഥിതം, ന പന കാമാവചരാവചരം, നാപി രൂപാരൂപാവചരന്തി വാതി അധിപ്പായോ. കാമഘാതിനാതി ദേസനാഞാണേന വിനേയ്യസന്താനഗതസ്സ കിലേസകാമസ്സ ഹനനസീലേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന.

൧൯. പടിസന്ധിം ¶ …പേ… അവചാരയതീതി വാതി അഥ വാ യസ്മാ യത്ഥ കത്ഥചി ഉപ്പന്നമ്പി കാമേ ഭവേയേവ പടിസന്ധിം അവചാരയതി, തസ്മാ ഇദം കാമേ അവചാരയതീതി ‘‘കാമാവചര’’ന്തി കഥിതം ചാ-സദ്ദസ്സ രസ്സത്തം കത്വാതി അത്ഥോ. ഏവം ഉത്തരപദലോപവസേന പദസമ്ഭവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിനാപി ഉത്തരപദലോപം കാമാവചര-സദ്ദസ്സ സമ്ഭവം ദസ്സേതും ‘‘പരിയാപന്നന്തി തത്ര വാ’’തി വുത്തം. തത്രാതി തസ്മിം കാമഭവേ. പരിയാപന്നന്തി അന്തോഗധം. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ –

‘‘കതമേ ധമ്മാ കാമാവചരാ? ഹേട്ഠതോ അവീചിനിരയം പരിയന്തം കത്വാ ഉപരിതോ പരനിമ്മിതവസവത്തീ ദേവേ അന്തോകരിത്വാ യം ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ ഖന്ധധാതുആയതനാ ¶ രൂപം വേദനാ സഞ്ഞാ സങ്ഖാരാ വിഞ്ഞാണം. ഇമേ ധമ്മാ കാമാവചരാ’’തി (ധ. സ. ൧൨൮൭) –

വുത്തത്താ യഥാ മനുസ്സിത്ഥിയാ കുച്ഛിസ്മിം നിബ്ബത്തോപി തിരച്ഛാനഗതികോ തിരച്ഛാനയോനിയമേവ പരിയാപന്നത്താ ‘‘തിരച്ഛാനോ’’ത്വേവ വുച്ചതി, ഏവമിദം രൂപാരൂപഭവേസു ഉപ്പന്നമ്പി കാമഭവപരിയാപന്നത്താ ‘‘കാമാവചര’’മിച്ചേവ കഥിതന്തി. തപ്പരിയാപന്നതാ ചസ്സ അവീചിപരനിമ്മിതപരിച്ഛിന്നോകാസനിന്നായ കാമതണ്ഹായ വിസയഭാവതോതി വേദിതബ്ബാ. തഥാ ഹി വുത്തം ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന നിക്ഖേപകണ്ഡേപി ‘‘‘ഏത്ഥാവചരാ’തി വചനം അവീചിപരനിമ്മിതപരിച്ഛിന്നോകാസായ കാമതണ്ഹായ വിസയഭാവം സന്ധായ വുത്ത’’ന്തി. പദസമ്ഭവോ പനേത്ഥ ഏവം വേദിതബ്ബോ – കാമതണ്ഹാ കാമോ, സോ ഏത്ഥ ആരമ്മണകരണവസേന അവചരതീതി കാമാവചരന്തി. നനു ചേത്ഥ കതമാ കാമതണ്ഹാ, യാ കാമാവചരധമ്മാരമ്മണാ തണ്ഹാ. കതമേ കാമാവചരധമ്മാ, യേ കാമതണ്ഹാവിസയാതി ഏവം ഇതരീതരനിസ്സയതാദോസോ ആപജ്ജതീതി ¶ ? നാപജ്ജതി, അവീചിആദിഏകാദസോകാസനിന്നതായ യംകിഞ്ചി തണ്ഹം കാമതണ്ഹാഭാവേന ഗഹേത്വാ തംസഭാവായ തണ്ഹായ വിസയഭാവേന കാമാവചരധമ്മാനം ഉപലക്ഖേതബ്ബഭാവതോ. അഥ വാ കിലേസവത്ഥുവസേന ദുവിധോപി കാമോ യഥാരഹം സഹജാതവസേന ഏത്ഥ അവചരതീതി കാമാവചരം, ആരമ്മണകരണവസേന വാ ദുവിധേപി കാമേ ഏതം അവചരതീതി കാമാവചരം. അഥ വാ മഞ്ചനിസ്സിതകേസു ഉക്കുട്ഠിം കരോന്തേസു നിസ്സയനിസ്സിതാനം അഭേദസ്സ ബുദ്ധിയാ ഗഹിതത്താ നിസ്സിതകേസു നിസ്സയൂപചാരവസേന ‘‘മഞ്ചാ ഉക്കുട്ഠിം കരോന്തീ’’തി വുച്ചതി, ഏവമേതമ്പി കാമാവചരഭവേ പവത്തനവസേന തന്നിസ്സിതത്താ നിസ്സയവോഹാരേന ‘‘കാമാവചര’’ന്തി വുച്ചതി. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘കാമോവചരതീത്യേത്ഥ, കാമേവചരതീതി വാ;

ഠാനൂപചാരതോ വാപി, തം കാമാവചരം ഭവേ’’തി.

൨൦. പുജ്ജഫലനിബ്ബത്തനതോ, അത്തസന്താനം പുനനതോ ച പുഞ്ഞാനി, കത്തബ്ബതായ കിരിയാ, തേസം തേസം ആനിസംസാനം വത്ഥുതായ വത്ഥൂനി ചാതി പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി. ഗണനതോ ദസപരിമാണത്താ ദസ ച താനി പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി ചാതി ദസ പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി, തേസം വസേനാതി ദസപുഞ്ഞക്രിയവത്ഥുവസേന, ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുഭാവേന തംമയം ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ഏവ-കാരേന പന രൂപാരൂപലോകുത്തരം ¶ വിയ ന കേവലം ഭാവനാവസേനേവാതി ദസ്സേതി. അഥ വാ ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേനേവ പവത്തതി, ന പന പരേഹി പരികപ്പിതപരപസംസാദിപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേനാതി ഏവ-സദ്ദേന അവധാരണം. യതോ വക്ഖതി ‘‘സബ്ബാനുസ്സതിപുഞ്ഞഞ്ചാ’’തിആദി.

൨൧. കാനി പന താനി ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി, യേസം വസേന ഇദം അട്ഠവിധം ചിത്തം പവത്തതീതി വുത്തന്തി ഇമം അനുയോഗം സന്ധായ താനി സരൂപതോ ദസ്സേതും ‘‘ദാനം സീല’’ന്തിആദി വുത്തം ¶ . തത്ഥ ദിയ്യതി ഏതേനാതി ദാനം, പരിച്ചാഗചേതനാ. ഇധ പന ചിത്താധികാരവസേന തംസമ്പയുത്തം ഗഹേതബ്ബം. തഥാ ‘‘സീലാ’’ദീസുപി. സീലതീതി സീലം, കായവചീകമ്മാനി സമാദഹതീതി അത്ഥോ. സുസില്യവസേന ഹി കായകമ്മാദീനി അവിപ്പകിണ്ണാനി സമ്പതി, ആയതിഞ്ച ഹിതസുഖാവഹാനി സമ്മാ ഠപിതാനി സമാഹിതാനി ഹോന്തി, സീലയതി ഉപധാരേതീതി വാ സീലം. ഉപധാരണം പനേത്ഥ കുസലാനം അധിട്ഠാനഭാവോ. ഭാവേതി കുസലധമ്മേ ആസേവതി വഡ്ഢേതി ഏതായാതി ഭാവനാ. അത്തനോ സന്താനേ നിപ്ഫന്നാ പത്തി ദിയ്യതി ഏതേനാതി പത്തിദാനം. തംതംകിച്ചകരണേ ബ്യാവടസ്സ ഭാവോ വേയ്യാവച്ചം. ദേസേതി ഏതായാതി ദേസനാ. പത്തിം അനുമോദതി ഏതേനാതി പത്താനുമോദോ. പുബ്ബപദലോപേന പന ‘‘അനുമോദോ’’തി വുത്തം. ദിട്ഠിയാ ഉജുഭാവോ ദിട്ഠിജുത്തം, സമ്മാദിട്ഠിയാ ഉജുകരണന്തി അത്ഥോ. അത്തനോ, പരസ്സ വാ ഹിതജ്ഝാസയവസേന സമ്മാ സുണന്തി ഏതായാതി സംസുതി. പൂജാവസേന അപചായതി സാമീചിം കരോതി ഏതേനാതി അപചായോ. പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനം പഭേദോ പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുപ്പഭേദോ. മജ്ഝപദലോപവസേന പന ‘‘പുഞ്ഞവത്ഥുപ്പഭേദോ’’തി വുത്തം യഥാ ആജഞ്ഞയുത്തോ രഥോ ‘‘ആജഞ്ഞരഥോ’’തി. അയം താവേത്ഥ പദവിചാരോ.

അയം പന വിനിച്ഛയോ – തത്ഥ സേഖപുഥുജ്ജനാനം പരം ഉദ്ദിസ്സ പൂജാനുഗ്ഗഹകാമതായ അത്തനോ വിജ്ജമാനവത്ഥുപരിച്ചജനവസേന പവത്താ ചേതനാ ദാനമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമ. ഖീണാസവാനമ്പി തഥാ പവത്താ ദാനമേവ, സാ പന പുഞ്ഞകിരിയാ നാമ ന ഹോതീതി ന ഇധ അധിപ്പേതാ. പുജ്ജഫലനിബ്ബത്തനതോ, ഹി അത്തസന്താനം പുനനതോ ച പുഞ്ഞം, ന ച ഖീണാസവസന്താനേ പവത്താ ഫലനിബ്ബത്തികാ ഹോതി, ന ച തം പുനാതി വിസുദ്ധസന്താനപ്പവത്തത്താതി. ഏവം സേസേസുപി.

യാ പന നിച്ചസീലഉപോസഥസീലാദിവസേന പഞ്ചസീലം അട്ഠസീലം ദസസീലം സമാദിയന്തസ്സ, അസമാദിയന്തസ്സപി കുലചാരിത്തവസേന ¶ സമ്പത്തകായദുച്ചരിതാദീഹി വിരമന്തസ്സ, ഉപസമ്പദമാളകേ സംവരം സമാദിയന്തസ്സ, പാതിമോക്ഖം പരിപൂരേന്തസ്സ, ആപാഥഗതവിസയേസു ചക്ഖാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി ഥകേന്തസ്സ ¶ , ചീവരാദികേ ച പച്ചയേ പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ, കുഹനാദിവത്ഥുതോ ആജീവം പരിസോധേന്തസ്സ പവത്താ ചേതനാ, അയം സീലമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുനാമ. ഏത്ഥാഹ – ‘‘ദാനം നാമേതം മയ്ഹം കുലവംസോ കുലചാരിത്ത’’ന്തി ഏവം ചാരിത്തസീലേ ഠത്വാ ദേന്തസ്സ പവത്താ ദാനമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു കിം, ഉദാഹു സീലമയന്തി? സീലമയമേവ ചാരിത്തസീലഭാവതോ. ദേയ്യധമ്മപരിച്ചാഗവസേന പവത്താപി ഹേസാ പുബ്ബാഭിസങ്ഖാരസ്സ അപരഭാഗേ ചേതനായ ച തഥാ പവത്തത്താ സീലമയമേവ പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു, ന ദാനമയം. പൂജാനുഗ്ഗഹകാമതായ ഹി ദിന്നം ദാനമയന്തി.

‘‘ചക്ഖു അനിച്ച’’ന്തിആദിനാ പന ചക്ഖാദികേ തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ സമ്മസന്തസ്സ പവത്താ ഗോത്രഭുവോദാനപരിയോസാനാ വിപസ്സനാചേതനാ, കസിണാദീസു ആരമ്മണേസു അപ്പനം അപ്പത്താ ഗോത്രഭുപരിയോസാനാ പരികമ്മചേതനാ ചാതി അയം ഭാവനാമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമ. അപ്പനാപ്പത്താപി ഭാവനായേവ, സാ പന ന കാമാവചരാതി ഇധ ന ഗഹിതാ. നിരവജ്ജവിജ്ജായതനകമ്മായതനസിപ്പായതനാനം സിക്ഖനചേതനാപി ഭാവനാമയേയേവ സമോധാനം ഗച്ഛതീതി ആചരിയാ. യാ ചേത്ഥ ദേയ്യധമ്മം ഖയതോ വയതോ സമ്മസിത്വാ ദദതോ പവത്താ, സാപി പുബ്ബേ വിയ ഉഭയഭാഗേ ചേതനാനം തഥാ പവത്തത്താ ഭാവനാമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുയേവാതി വേദിതബ്ബം.

ദാനാദികം യം കിഞ്ചി സുചരിതകമ്മം കത്വാ ‘‘അസുകസ്സ ച നാമ പത്തി ഹോതു, സബ്ബസത്താനം വാ ഹോതൂ’’തി ഏവം അത്തനാ കതസ്സ പരേഹി സാധാരണഭാവം പച്ചാസീസനവസേന പവത്താ പത്തിദാനമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമ. കിം പനേവം പത്തിം ദദതോ പുഞ്ഞക്ഖയോ ഹോതീതി? ന ഹോതി, യഥാ പന ഏകം ദീപം ജാലേത്വാ തതോ ദീപസഹസ്സം ജാലേന്തസ്സ പഠമദീപോ ഖീണോതി ¶ ന വത്തബ്ബോ, പുരിമാലോകേന പന സദ്ധിം പച്ഛിമാലോകസ്സ ഏകീഭാവേ അതിമഹാവ ഹോതി, ഏവമേവ പത്തിം ദദതോ പരിഹാനി നാമ ന ഹോതി, വുഡ്ഢിയേവ പന ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബാ. കഥം പനേസാ ദിന്നാ നാമ ഹോതീതി? ‘‘ഇദം മേ പുഞ്ഞകമ്മം സബ്ബസത്താനം, അസുകസ്സ വാ പരിണമതൂ’’തി ഏവം പുബ്ബഭാഗേ, പച്ഛാപി വാ വചീഭേദം കരോന്തേന മനസാ ഏവ വാ ചിന്തേന്തേന ദിന്നാ നാമ ഹോതി. കേചി പന ‘‘യം മയാ കതം സുചരിതം, തസ്സ ഫലം ‘ദമ്മീ’തി വുത്തേപി പത്തി ദിന്നാവ ഹോതീ’’തി വദന്തി. കുസലകമ്മാധികാരത്താ പന പരേഹി ച കമ്മസ്സേവ അനുമോദിതബ്ബത്താ കമ്മമേവ ദാതബ്ബം, അനുമോദേന്തേനപി കമ്മമേവ അനുമോദിതബ്ബന്തി ഇദമേത്ഥ ആചരിയാനം സന്നിട്ഠാനം.

ചീവരാദീസു ¶ പച്ചാസാരഹിതസ്സ അസംകിലിട്ഠേന അജ്ഝാസയേന സമണബ്രാഹ്മണാനം വത്തപടിവത്തകരണവസേന, ഗിലാനുപട്ഠാനവസേന ച പവത്താ വേയ്യാവച്ചമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമ.

ആമിസകിഞ്ചക്ഖാദിനിരപേക്ഖചിത്തസ്സ അത്തനോ പഗുണം ധമ്മം വിമുത്തായതനസീസേ ഠത്വാ ദേസേന്തസ്സ, തഥേവ നിരവജ്ജവിജ്ജായതനാദികം ഉപദിസന്തസ്സ ച പവത്താ ദേസനാമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമ. പരേഹി കതം യം കിഞ്ചി സുചരിതകമ്മം ദിന്നമദിന്നമ്പി വാ ഇസ്സാമച്ഛേരമലം പഹായ ‘‘സാധു സുട്ഠൂ’’തി അനുമോദന്തസ്സ പവത്താ അനുമോദനപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമ, ‘‘അത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനാ കമ്മസ്സകതാഞാണവസേന ദിട്ഠിം ഉജും കരോന്തസ്സ പവത്താ ദിട്ഠിജുകമ്മപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമ. യദി ഏവം ഞാണവിപ്പയുത്തചിത്തസ്സ ദിട്ഠിജുകമ്മപുഞ്ഞകിരിയതാ ന ലബ്ഭതീതി? നോ ന ലബ്ഭതി പുരിമപച്ഛിമചേതനാനമ്പി തംതംപുഞ്ഞകിരിയാസ്വേവ സങ്ഗണ്ഹനതോ. തഥാ ഹി വക്ഖതി –

‘‘പുരിമാ മുഞ്ചനാ ചേവ, പരാ തിസ്സോപി ചേതനാ;

ഹോതി ദാനമയം പുഞ്ഞം, ഏവം സേസേസു ദീപയേ’’തി.

തസ്മാ ¶ കിഞ്ചാപി ഉജുകരണവേലായം ഞാണസമ്പയുത്തമേവ ചിത്തം ഹോതി, പുരിമപച്ഛാഭാഗേ പന ഞാണവിപ്പയുത്തമ്പി ഹോതീതി തസ്സാപി ദിട്ഠിജുകമ്മപുഞ്ഞകിരിയഭാവോ ഉപ്പജ്ജതി.

അപരേ പനാഹു – വിഞ്ഞാണപഞ്ഞാണവസേന ദസ്സനം ദിട്ഠി, ചിത്തം പഞ്ഞാ ച. ദിട്ഠിയാ ഉജുഭാവോ ദിട്ഠിജുത്തം. കിം തം? കുസലഞ്ച വിഞ്ഞാണം കമ്മസ്സകതാഞാണാദി ച സമ്മാദസ്സനം. തത്ഥ കുസലവിഞ്ഞാണേന ഞാണുപ്പാദേപി അത്തനോ സുചരിതാനുസ്സരണപരഗുണപസംസാസരണഗമനാനം സങ്ഗഹോ, കമ്മസ്സകതാഞാണേന കമ്മപഥസമ്മാദിട്ഠിയാതി. ദാനാദിസമ്പയുത്തം പന ഞാണം ദാനാദീസ്വേവ അന്തോഗധന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘ഏവമിമം ധമ്മം സുത്വാ തത്ഥ വുത്തനയേന പടിപജ്ജന്തോ ലോകിയലോകുത്തരഗുണവിസേസം അധിഗമിസ്സാമി, ബഹുസ്സുതോ വാ ഹുത്വാ പരേ ധമ്മദേസനായ അനുഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി ഏവം അത്തനോ, പരേസം വാ വിമുത്തായതനസീസേന സദ്ധമ്മം സുണന്തസ്സ പവത്താ സവനമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമ. നിരവജ്ജവിജ്ജായതനാദിസവനചേതനാപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗയ്ഹതി. പൂജാരഹേ, ഗരുട്ഠാനിയേ, മഹല്ലകേ ച ദിസ്വാ ആസനാ വുട്ഠഹന്തസ്സ പത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണമഗ്ഗദാനഅഭിവാദനഅഞ്ജലികമ്മകരണആസനപുപ്ഫഗന്ധാദിഅഭിഹാരം കരോന്തസ്സ ച പവത്താ ബഹുമാനചേതനാ അപചിതിസഹഗതപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു ¶ നാമ. വേയ്യാവച്ചാപചായനാനഞ്ഹി അയം വിസേസോ – വയസാ, ഗുണേന ച ജേട്ഠാനം, ഗിലാനാനഞ്ച തംതംകിച്ചകരണം വേയ്യാവച്ചം, സാമീചികിരിയാ അപചായനന്തി.

൨൨-൩. ഏവം അട്ഠകഥായ ആഗതനയേന ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സുത്തേ ആഗതനയേന ദാനം സീലം ഭാവനാതി തീണിയേവ ദസ്സേതും തേസു ഇതരേസമ്പി സങ്ഗഹം ദീപേന്തോ ആഹ ‘‘ഗച്ഛന്തി സങ്ഗഹ’’ന്തിആദി. തത്ഥ പത്തിദാനാനുമോദനാ ദാനേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി തംസഭാവത്താ. ദാനമ്പി ഹി ഇസ്സാമച്ഛേരാനം പടിപക്ഖം, ഏതേപി, തസ്മാ സമാനപടിപക്ഖതായ ¶ ദാനേന സഹ ഏകലക്ഖണത്താ ഏതേ ദാനമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുമ്ഹി സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. വേയ്യാവച്ചാപചായനാ സീലമയേ പുഞ്ഞേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി ചാരിത്തസീലസഭാവത്താ. ദേസനാസവനദിട്ഠിഉജുകാ പന കുസലധമ്മാസേവനതോ ഭാവനതോ ഭാവനാമയേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. കേചി പന ‘‘ദേസേന്തോ, സുണന്തോ ച ദേസനാനുസാരേന ഞാണം പേസേത്വാ ലക്ഖണം പടിവിജ്ഝ ദേസേതി, സുണാതി ച, താനി ച ദേസനാസവനാനി പടിവേധമേവ ആഹരന്തീതി ദേസനാസവനം ഭാവനാമയേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീ’’തി വദന്തി. ധമ്മദാനഭാവതോ ‘‘ദേസനാ ദാനമയേ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീ’’തിപി സക്കാ വത്തും. തഥാ ദിട്ഠിജുകമ്മം സബ്ബത്ഥാപി സബ്ബേസം നിയമനലക്ഖണത്താതി. ദാനാദീസു ഹി യം കിഞ്ചി ‘‘അത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനയപ്പവത്തായ സമ്മാദിട്ഠിയാവ വിസോധിതം മഹപ്ഫലം ഹോതി മഹാനിസംസന്തി. ഏവഞ്ച കത്വാ ദീഘനികായട്ഠകഥായം ‘‘ദിട്ഠിജുകമ്മം പന സബ്ബേസം നിയമനലക്ഖണ’’ന്തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൩൦൫) വുത്തം. മഹാസംഘിയാ പന അഭയഗിരിവാസിനോ ച ദിട്ഠിജുകമ്മം വിസും പുഞ്ഞകിരിയഭാവേന ന ഗണ്ഹന്തി. തഥാ ഹി തേ ദാനം സീലം ഭാവനാ സംസുതി ദേസനാനുസ്സതിമോദനം വേയ്യാവച്ചപൂജാസരണപ്പത്തിപസംസാ ചാതി അത്തനാ കതപുഞ്ഞാനുസ്സരണം ബുദ്ധാദീസു സരണഗമനം പരഗുണപസംസാതി ഇമാനി തീണി പക്ഖിപിത്വാ ദിട്ഠിജുകമ്മം അഗ്ഗഹേത്വാ ദ്വാദസ പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി പഞ്ഞാപേന്തി. പുന തീണേവാതി പഠമം ദസാപി സമാനാ പുന സങ്ഖേപതോ തീണേവ സമ്ഭോന്തി.

൨൪. ഇദാനി പരേഹി നിദ്ദിസിയമാനാനം പുഞ്ഞാനുസ്സരണാദീനം അത്തനാ നിദ്ദിട്ഠേസ്വേവ സമോധാനം ദസ്സേതും ‘‘സബ്ബാനുസ്സതിപുഞ്ഞഞ്ചാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സബ്ബസ്സേവ അത്തനാ കതസുചരിതസ്സ അനുസ്സരണം സബ്ബാനുസ്സതിപുഞ്ഞം നാമ. പസംസാതി പരേഹി കതായ പുഞ്ഞകിരിയായ, സമ്മാപടിപത്തിയാ ച വിപ്പസന്നചിത്തേന ¶ പസംസനം, സന്തുസ്സനന്തി അത്ഥോ. സരണത്തയന്തി ഏത്ഥ സരന്തി ഹിംസന്തീതി സരണാനി, ബുദ്ധാദീനി തീണി രതനാനി. താനി ഹി സരണഗതാനം തേനേവ സരണഗമനേന ഭയം സന്താസം ദുഗ്ഗതിപരിക്കിലേസം ഹിംസന്തി വിനാസേന്തി. തയോ അവയവാ അസ്സാതി തയം, തീഹി അവയവേഹി ¶ യുത്തസമുദായസ്സേതം അധിവചനം, സരണാനം തയം സരണത്തയം, തീണി സരണാനീതി വുത്തം ഹോതി. ന ഹി അവയവവിനിമുത്തോ സമുദായോ നാമ കോചി അത്ഥീതി. ഇധ പന സരണത്തയഗ്ഗഹണേന ഉപചാരതോ, ഉത്തരപദലോപതോ വാ സരണഗമനം അധിപ്പേതം. ന ഹി സരണത്തയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമ ഹോതി. അത്ഥതോ പനേതം ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വത സോ ഭഗവാ, സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ, സുപ്പടിപന്നോ സംഘോ’’തിആദിനാ ബുദ്ധാദീസു പസാദപടിലാഭവസേന പവത്താ ചേതനാ ദിട്ഠിജുകമ്മസ്മിം സങ്ഗഹം യന്തി തംവസേനേവ തേസം ഇജ്ഝതോ. ന ഹി വിപരീതദിട്ഠികസ്സ ഇമാനി തീണി സമ്ഭവന്തി, തസ്മാ തേ ഏകന്തേന ദിട്ഠിജുകമ്മപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുസ്മിം സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി, ന വിസും പുഞ്ഞകിരിയഭാവേന ഗഹേതബ്ബാതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘നത്ഥി സംസയോ’’തി. ദിട്ഠിജുകമ്മസ്സ ഭാവനാമയസങ്ഗഹേപി സങ്ഖേപനയേന ഭാവനാമയേ സങ്ഗയ്ഹന്തി, വിത്ഥാരനയേന പന ‘‘കത്ഥ നു ഖോ’’തി സംസയോ സിയാതി ഇമേസം ഭാവനാമയസങ്ഗഹോ ന വുത്തോ. ദിട്ഠിജുകമ്മസ്സ വാ സബ്ബേസം മഹപ്ഫലഭാവനിയാമകത്തേന മൂലഭൂതത്താ തസ്സ പധാനഭാവം ദസ്സേതും വിസും തത്ഥ സങ്ഗയ്ഹന്തീതി വുത്തം. അപരേ പന ‘‘സങ്ഗണ്ഹന്തോ സങ്ഗണ്ഹാതി, ഗണ്ഹന്തോ ‘മുഞ്ചതീ’തി വചനതോ സരണഗമനസ്സ സീലസമാദാനേ വിയ ഗഹണം സമ്ഭവതീതി സീലമയേ സങ്ഗയ്ഹതീ’’തി വദന്തി. ‘‘സരണഗമനം പണിപാതഭാവതോ അപചിതിസഹഗതേ സങ്ഗയ്ഹതീ’’തി കേചി.

൨൫. ഇദാനി യഥാവുത്തപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനം പുരിമപച്ഛിമഭാഗവസേന പവത്തമാനാപി ചേതനാ തത്ഥ തത്ഥേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തീതി ¶ ദസ്സേതും ‘‘പുരിമാ മുഞ്ചനാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ പുരിമാതി ദാനത്ഥായ ദേയ്യധമ്മം ധമ്മേന സമേന ഉപ്പാദേന്തസ്സ, ഉപ്പന്നം ‘‘പരിച്ചജിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തസ്സ, ദക്ഖിണേയ്യം പരിയേസന്തസ്സ ച യാവ വത്ഥുനോ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ഹത്ഥേ വിസ്സജ്ജനം, പരിണാമനം വാ, താവ പവത്താ പുബ്ബഭാഗചേതനാ. പടിഗ്ഗാഹകസ്സ പന ഹത്ഥേ വിസ്സജ്ജനചേതനാ, പരിണാമനചേതനാ വാ മുഞ്ചനചേതനാ നാമ. സായേവ നിഗ്ഗഹീതലോപേന ‘‘മുചനാ’’തി വുത്താ. ‘‘മുഞ്ചനാ’’ഇതിയേവ വാ പാഠോ. പരാതി അത്തനാ വിസ്സട്ഠവത്ഥുമ്ഹി ആലയം അകത്വാ ‘‘സാധു സുട്ഠു അഗ്ഗം ദാനം മേ ദിന്ന’’ന്തി സോമനസ്സചിത്തേന പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ അപരഭാഗചേതനാ. തിസ്സോപി ചേതനാതി ഇതി അയഞ്ച പുരിമാ ചേതനാ, അയഞ്ച മുഞ്ചനചേതനാ, അയഞ്ച അപരചേതനാതി തിസ്സോപി ചേതനാ ഏകതോ ഹുത്വാ ദാനമയം പുഞ്ഞം ഹോതി, ദാനമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. ‘‘പുഞ്ഞ’’ന്തി പദം അപേക്ഖിത്വാ ‘‘ഹോതീ’’തി ഏകവചനനിദ്ദേസോ. ഇദാനി യഥാവുത്തമത്ഥം സേസേസുപി അതിദിസന്തോ ആഹ ‘‘ഏവം സേസേസു ദീപയേ’’തി. സേസേസൂതി സീലാദീസു പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂസു ഏവം യഥാവുത്തനയേന ‘‘സീലം ‘രക്ഖിസ്സാമീ’തി ചിന്തേന്തസ്സ, ‘പബ്ബജിസ്സാമീ’തി വിഹാരം ഗച്ഛന്തസ്സ പവത്താ പുരിമചേതനാ, സീലം ¶ സമാദിയന്തസ്സ, പബ്ബജന്തസ്സ, സീലം പരിപൂരേന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ മജ്ഝിമചേതനാ, ‘പൂരിതം മേ’തി പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ അപരചേതനാതി ഏവം തിസ്സോപി ചേതനാ ഏകതോ ഹുത്വാ സീലമയപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥു നാമാ’’തിആദിനാ ദീപയേ, പകാസേയ്യാതി അത്ഥോ. നനു ച അത്തനാ കതപുഞ്ഞാനുസ്സരണചേതനാ ദിട്ഠിജുകമ്മസങ്ഗഹിതാ, അയഞ്ച അപരചേതനാ സായേവാതി കഥമസ്സാ തത്ഥ സങ്ഗഹോതി? നായം ദോസോ, വിസയഭേദേന ഉഭിന്നമ്പി വിസേസസബ്ഭാവതോ. പുഞ്ഞാനുസ്സരണഞ്ഹി അത്തനാ കതപുഞ്ഞവിസയമേവ. അയം പന തബ്ബത്ഥുവിസയാതി പാകടോയേവ ദ്വിന്നം വിസേസോതി.

ഏത്താവതാ ¶ ച യം വുത്തം ‘‘ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേനേവ പവത്തതീ’’തി, തത്ഥ ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി സരൂപതോ, സങ്ഗഹതോ ച നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി തഥാപവത്തമാനസ്സ ചസ്സ പാടേക്കം പവത്താകാരവിസയം ദസ്സേതും ‘‘ഇദാനീ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ അയന്തി വക്ഖമാനനിദസ്സനം. ദാതബ്ബോ ധമ്മോ ദേയ്യധമ്മോ, അന്നാദിദസവിധം വത്ഥു. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘അന്നം പാനം വത്ഥം യാനം, മാലാഗന്ധവിലേപനം;

സേയ്യാവസഥപദീപേയ്യം, ദാനവത്ഥൂ ദസാവിമേ’’തി.

പടിഗ്ഗാഹകോ ആദി യേസം ദേസകാലമിത്താദീനം തേ പടിഗ്ഗാഹകാദയോ, ദേയ്യധമ്മസ്സ, പടിഗ്ഗാഹകാദീനഞ്ച സമ്പത്തി സമ്പന്നതാ ദേയ്യധമ്മപടിഗ്ഗാഹകാദിസമ്പത്തി. തത്ഥ ദേയ്യധമ്മസ്സ പണീതമനാപഭാവോ ധമ്മേന സമേന ഉപ്പന്നഭാവോ ദേയ്യധമ്മസമ്പത്തി. പടിഗ്ഗാഹകാനം അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യഭാവോ പടിഗ്ഗാഹകസമ്പത്തി. ദുല്ലഭഅന്നപാനാദികോ ദേസോ ദേസസമ്പത്തി. താദിസോവ കാലോ കാലസമ്പത്തി. ദുല്ലഭഅന്നപാനാദികേ ഹി ദേസേ, കാലേ വാ ദിന്നം അജ്ഝാസയസ്സ ബലവതായ മഹപ്ഫലം, സോമനസ്സഹേതുകഞ്ച ഹോതി, തസ്മാ തേ ദാനസ്സ സമ്പത്തിവസേന വുത്താ. മിത്തസമ്പത്തി പന കല്യാണമിത്തഭാവോ. കല്യാണമിത്തഞ്ഹി നിസ്സായ ദാനാദീസു ചിത്തം ഓദഗ്യപ്പത്തം ഹോതി. പരിചാരികസമ്പത്തി പന അനാണത്തിയാപി തംതംകിച്ചസമ്പാദനേ അപ്പമത്തസ്സ പരിചാരികജനസ്സ പടിലാഭോ. അഞ്ഞം വാ സോമനസ്സഹേതുന്തി സദ്ധാബഹുലതാവിസുദ്ധിദിട്ഠിതാദിഭേദം അഞ്ഞം സോമനസ്സകാരണം വാ. ആഗമ്മാതി ഉപാഗമ്മ, പടിച്ചാതി അത്ഥോ. ഹട്ഠപഹട്ഠോതി സോമനസ്സവസേന ഹട്ഠോ ചേവ പഹട്ഠോ ച. ഉഭയേനപി അധികസോമനസ്സം വുത്തം. അത്ഥി…പേ… പവത്തന്തി ‘‘അത്ഥി ദിന്നം, അത്ഥി യിട്ഠം, അത്ഥി ഹുതം, അത്ഥി സുകതദുക്കടാനം കമ്മാനം ഫലം വിപാകോ, അത്ഥി അയം ലോകോ, അത്ഥി പരോ ലോകോ, അത്ഥി മാതാ, അത്ഥി പിതാ, അത്ഥി സത്താ ഓപപാതികാ, അത്ഥി ലോകേ ¶ സമണബ്രാഹ്മണാ സമ്മഗ്ഗതാ ¶ സമ്മാപടിപന്നാ, യേ ഇമഞ്ച ലോകം പരഞ്ച ലോകം സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൪൧) ഏവം പവത്തം ദസവിധം സമ്മാദിട്ഠിവത്ഥുവസേന ചേവ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗട്ഠാനിയാദീനം വസേന ച പവത്തം. ആദി-സദ്ദേന ഹി ന കേവലം നവന്നംയേവ സമ്മാദിട്ഠിവത്ഥൂനം ഗഹണം, അഥ ഖോ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗട്ഠാനിയാനമ്പി സങ്ഗഹോ. സമ്മാ ഞായേന പവത്താ ദിട്ഠി, പസത്ഥാ വാ ദിട്ഠീതി സമ്മാദിട്ഠി, തം. പുരക്ഖത്വാതി പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ. തഞ്ച ഖോ സഹജാതപുബ്ബങ്ഗമവസേന ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧-൨) വിയ സമ്പയോഗസ്സ അധിപ്പേതത്താ.

അനുസ്സാഹിതോതി ലോഭമച്ഛരിയാദിവസേന പുഞ്ഞകിരിയായ സങ്കോചം അനാപജ്ജനതോ അത്തനാ, പരേന വാ കേനചി അനുസ്സാഹിതോ ഹുത്വാ. സഭാവതോ ഹി പുഞ്ഞപ്പവത്തിദസ്സനമിദം. പരേഹീതി പന പരപാകടുസ്സാഹദസ്സനവസേന വുത്തം. പഠമന്തി ദേസനാക്കമേന, ഇധ നിദ്ദിട്ഠക്കമേന വാ പഠമം. മഹാകുസലചിത്തന്തി സോമനസ്സസഹഗതതാദിഅങ്ഗപാരിപൂരിയാ മഹന്തം കുസലചിത്തം. അഥ വാ പച്ഛിമഭവികബോധിസത്താനം പടിസന്ധിആകഡ്ഢനതോ മഹന്തം പൂജിതം കുസലചിത്തന്തി മഹാകുസലചിത്തം. സബ്ബേസമ്പി ഹി സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്താനം പടിസന്ധി മേത്താപുബ്ബങ്ഗമസ്സ തിഹേതുകസോമനസ്സമയസ്സ അസങ്ഖാരികചിത്തസ്സ വിപാകോതി വുത്തം. ഏത്ഥ ‘‘ദേയ്യധമ്മ…പേ… ഹട്ഠപഹട്ഠോ’’തി ഏത്താവതാ ഇമസ്സ സോമനസ്സസഹഗതഭാവമാഹ, ‘‘സമ്മാദിട്ഠിം പുരക്ഖത്വാ’’തി ഞാണസമ്പയുത്തഭാവം, ‘‘അനുസ്സാഹിതോ’’തി പന ഇമിനാ അസങ്ഖാരികഭാവന്തി ദട്ഠബ്ബം.

വുത്തനയേനേവാതി ‘‘ദേയ്യധമ്മപടിഗ്ഗാഹകാദിസമ്പത്തിം, അഞ്ഞം വാ സോമനസ്സകാരണം ആഗമ്മാ’’തി ഏവം വുത്തനയേന. ഉസ്സാഹിതോതി ദേയ്യധമ്മേ സാപേക്ഖാദിതായ, സീലസമ്പദാദീസു അനധിമുത്തതാദീഹി ച പുഞ്ഞകിരിയായ സങ്കോചാപജ്ജനതോ അത്തനാ, പരേന വാ കേനചി ഉസ്സാഹിതോ. പരേഹീതി ¶ പന വുത്തനയമേവ. കരോതി ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനീതി സമ്ബന്ധോ. തമേവാതി സോമനസ്സസഹഗതാദിനാ തംസദിസതായ വുത്തം. ഹോതി ഹി തംസദിസേപി തംവോഹാരോ യഥാ ച ‘‘സായേവ തിത്തിരീ, താനിയേവ ഓസധാനീ’’തി. ഏത്ഥ പന ‘‘ഉസ്സാഹിതോ’’തി ഇമിനാ സസങ്ഖാരികതം ദസ്സേതി. സേസം വുത്തനയമേവ. ഇമസ്മിം പനത്ഥേതി ഇമസ്മിം സസങ്ഖാരികസദ്ദാഭിധേയ്യേ, ഉസ്സാഹിതബ്ബചിത്തസങ്ഖാതേ അത്ഥേ തംവിസയേതി അത്ഥോ. പുബ്ബപ്പയോഗസ്സാതി പുഞ്ഞകിരിയായ സങ്കോചേ ജായമാനേ തതോ വിവേചേത്വാ സമുസ്സാഹനവസേന പവത്തസ്സ ചിത്തപ്പയോഗസ്സ. പുബ്ബ-ഗ്ഗഹണം പനേത്ഥ തഥാപവത്തപുബ്ബാഭിസങ്ഖാരവസേന ¶ സോ പയോഗോ ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം, ന തസ്സ പുബ്ബകാലികതായാതി വുത്തോവായമത്ഥോ.

പടിപത്തിദസ്സനേനാതി ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ ദേയ്യധമ്മപരിച്ചജനവന്ദനാദിപടിപത്തിദസ്സനേന. ബലന്തി അനന്തീതി ബാലാ, അസ്സാസിതപസ്സാസിതമത്തേനേവ ജീവന്തി, ന പഞ്ഞാജീവിതേനാതി അധിപ്പായോ. ബാലായേവ ബാലകാ. തേ പന ഇധ ‘‘അത്ഥി ദിന്ന’’ന്തിആദിനയപ്പവത്തായ സമ്മാദിട്ഠിയാ അഭാവേന അസഞ്ജാതബുദ്ധിനോ ദാരകാ. പാകടവസേന ചേത്ഥ ബാലക-ഗ്ഗഹണം. സഹസാ കരണാദികാലേ പന ഇതരേസമ്പി ഞാണവിപ്പയുത്തം ഹോതീതി. സോമനസ്സം ജാതം ഏതേസന്തി സോമനസ്സജാതാ, ജാതസോമനസ്സാതി അത്ഥോ. സഹസാതി സീഘം സീഘം ദാതുകാമതായ ഉപ്പത്തിസമകാലമേവ.

ഏത്ഥ ച ‘‘പടിപത്തിദസ്സനേനാ’’തി ഇമിനാ പരേസം പയോഗാഭാവമാഹ, ‘‘ജാതപരിചയാ’’തി അത്തനോ പയോഗാഭാവം. ഉഭയേനാപി ഇമസ്സ അസങ്ഖാരികഭാവം ദീപേതി. ‘‘ബാലകാ, സഹസാ’’തി ച ഇമേഹി ഞാണവിപ്പയുത്തഭാവമാഹ, ‘‘ഭിക്ഖൂ…പേ… ജാതാ’’തി സോമനസ്സസഹഗതഭാവം. അഥ വാ ‘‘പടിപത്തി…പേ… പരിചയാ’’തി ഇമിനാ അസങ്ഖാരികഭാവസ്സ ‘‘ബാലകാ ഭിക്ഖൂ…പേ… ജാതാ’’തി ¶ ച ഇമേഹി ഞാണവിപ്പയുത്തസോമനസ്സസഹഗതഭാവസ്സ ച ദീപിതത്താ ‘‘സഹസാ’’തി വചനേന യഥാവുത്തമേവ ഞാണവിപ്പയുത്തഅസങ്ഖാരികഭാവം പകാസേതി. ഏവം സതി പടിലോമതോ സോമനസ്സസഹഗതാദിഭാവോ ദസ്സിതോ ഹോതി. അനുലോമതോ പന ‘‘സോമനസ്സജാതാ’’തി ഇമിനാ സോമനസ്സസഹഗതഭാവം, സഹസാ-ഗ്ഗഹണേന ഞാണവിപ്പയുത്താസങ്ഖാരികഭാവം ദീപേതി. ‘‘പടിപത്തി…പേ… ദിസ്വാ’’തി ഏത്താവതാ പന സോമനസ്സസഹഗതാദിഭാവസ്സ കാരണം വുത്തന്തി. തേതി തേ ഞാതകാ, തേ ബാലകാതി വാ അത്ഥോ. ‘‘സോമനസ്സഹേതൂനം അഭാവം ആഗമ്മാ’’തി ഇദം നിദസ്സനമത്തം ദട്ഠബ്ബം. മജ്ഝത്താരമ്മണം തഥാരൂപേ ചേതോഭിസങ്ഖാരാദയോപി ഹി ഉപേക്ഖാസഹഗതതായ കാരണമേവാതി. ചിത്തസ്സ സോമനസ്സാഭാവേ പുഗ്ഗലസ്സപി സോമനസ്സരഹിതതാ ഹോതീതി ‘‘ചതൂസുപി…പേ… ഹോന്തീ’’തി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനം കത്വാ വുത്തം, സോമനസ്സരഹിതാ ഹോന്തി പുഞ്ഞം കരോന്താതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഏവ’’ന്തിആദി നിഗമനം.

ഇമേസു പന അട്ഠസു വിഞ്ഞാണേസു സോമനസ്സസഹഗതതോ ഉപേക്ഖാസഹഗതം ബലവതരം, ഞാണവിപ്പയുത്തതോ ഞാണസമ്പയുത്തം, സസങ്ഖാരികതോ അസങ്ഖാരികം സദിസം ബലവതരം. വിസദിസം പന വേദനാഞാണപ്പയോഗവസേന ബലവം, ദുബ്ബലഞ്ച ഹോതി. സോമനസ്സസഹഗതതിഹേതുകഅസങ്ഖാരികതോ ഹി ഉപേക്ഖാസഹഗതതിഹേതുകസസങ്ഖാരികം ¶ ബലവതരം, ഉപേക്ഖാസഹഗതദുഹേതുകഅസങ്ഖാരികതോ സോമനസ്സസഹഗതതിഹേതുകഅസങ്ഖാരികം ബലവതരം. ഇതി ചതുത്ഥചിത്തതോ തതിയചിത്തം ബലവതരം, തതോ അട്ഠമചിത്തം, തതോ സത്തമചിത്തം, തതോ ദുതിയചിത്തം, തതോ പഠമചിത്തം, തതോ ഛട്ഠചിത്തം, തതോ പഞ്ചമചിത്തന്തി ഏവമിമേസം ബലവബലവതരഭാവോ വേദിതബ്ബോ.

൨൬. ഏവം ¶ പാളിയം ആഗതനയേന വേദനാഞാണപ്പയോഗഭേദതോ അട്ഠവിധതം നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി അട്ഠകഥായം ആഗതപുഞ്ഞകിരിയാദീനം വസേനപി പഭേദം ദസ്സേതും ‘‘ദസ പുഞ്ഞക്രിയാദീന’’ന്തിആദി വുത്തം. ആദി-സദ്ദേന ഛന്നം ആരമ്മണാനം, ചതുന്നം അധിപതീനം, തിണ്ണം കമ്മാനം, ഹീനാദിഭേദസ്സ ച സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. തേനേവാഹു –

‘‘കമേന പുഞ്ഞവത്ഥൂഹി, ഗോചരാധിപതീഹി ച;

കമ്മഹീനാദിതോ ചാപി, ഗണേയ്യ നയകോവിദോ’’തി.

൨൭. ഇദാനി തഥാപവത്തമാനസ്സ തസ്സ യോ യോ തേസം തേസം വസേന ലബ്ഭമാനോ ഗണനപരിച്ഛേദോ, തം സമ്പിണ്ഡിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘സത്തരസ സഹസ്സാനീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥേവം ഗണനാ വേദിതബ്ബാ – ഇമാനി താവ അട്ഠ വിഞ്ഞാണാനി ദസന്നം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനം വസേന പവത്തനതോ പച്ചേകം ദസ ദസാതി കത്വാ അസീതി ചിത്താനി ഹോന്തി, താനി ച ഛസു ആരമ്മണേസു പവത്തനതോ ഛഗ്ഗുണിതാനി സാസീതികാനി ചത്താരി സതാനി ഹോന്തി, താനി ചതുന്നം അധിപതീനം സഹയോഗവസേന ചതുഗ്ഗുണിതാനി സഹസ്സം, വീസാധികാനി ച നവ സതാനി ഹോന്തി, താനി ച കായവചീമനോസങ്ഖാതാനം തിണ്ണം കമ്മാനം വസേന തിഗുണിതാനി സസട്ഠിസത്തസതാധികാനി പഞ്ച സഹസ്സാനി ഹോന്തി, താനി ച ഹീനമജ്ഝിമപണീതഭേദതോ തിഗുണിതാനി സാസീതികദ്വിസതാധികാനി സത്തരസ സഹസ്സാനി ഹോന്തീതി. നനു ച ഞാണവിപ്പയുത്തചിത്താനം വീമംസാധിപതിസഹയോഗാഭാവതോ അധിപതിവസേന സഹസ്സം, സാസീതികാനി ച ഛ സതാനി ഹോന്തീതി താനി കമ്മാദീനം വസേന സമ്പിണ്ഡിതാനി വീസസതാധികാനി പന്നരസ സഹസ്സാനി ഭവന്തീതി? സച്ചമേതം, സോതപതിതവസേന പന തം അനാദിയിത്വാ അധിപതിഗണനാ ഗഹിതാതി ന തസ്സ വസേന ഗണനഹാനി കതാതി ദട്ഠബ്ബം.

നനു ¶ ച ‘‘സവിപാകം കുസല’’ന്തി വുത്തം, തം പന കഥം, കുഹിം, കിം ഫലതീതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘തം പനാ’’തിആദി. യസ്മാ തിഹേതുകം കുസലം തിഹേതുകം വാ ദുഹേതുകം വാ പടിസന്ധിം ദേതി ¶ , നാഹേതുകം പടിസന്ധിം ദേതി. യദാ ച തിഹേതുകം പടിസന്ധിം ജനേതി, തദാ പവത്തേ സോളസ വിപാകാനി അഭിനിപ്ഫാദേതി. യദാ ദ്വിഹേതുകം, തദാ ദ്വാദസ. ദുഹേതുകം പന ദുഹേതുകമഹേതുകഞ്ച പടിസന്ധിം ജനേതി, ന തിഹേതുകം. യദാ ച ദുഹേതുകം ജനേതി, തദാ പവത്തിയം ദ്വാദസ. യദാ അഹേതുകം, തദാ അട്ഠ. യേ പന ആഗമനതോ വിപാകസ്സ സങ്ഖാരഭേദമിച്ഛന്തി, തേസം മതേന തിഹേതുകം ദ്വാദസ, ദസ വാ വിപച്ചതി, ദുഹേതുകം ദസ, അട്ഠ വാ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘യഥാനുരൂപ’’ന്തി. നാനാവിധസമ്പത്തിട്ഠാനഭാവതോ സോഭനാ, ഗന്തബ്ബതോ ഗതി ചാതി സുഗതി, കാമാവചരഭവോവ സുഗതി കാമാവചരസുഗതി. തസ്സം കാമാവചരസുഗതിയം. ഭവഭോഗസമ്പത്തിന്തി ഏത്ഥ ച ഭവതീതി ഭവോ, ഉപപത്തിഭവസങ്ഖാതാനം വിപാകക്ഖന്ധകടത്താരൂപാനമേതം ഗഹണം, ഭുഞ്ജിതബ്ബതോ ഭോഗോ, പവത്തിയം പടിലഭിതബ്ബസമ്പത്തി, ഭവോതി വാ പടിസന്ധി, ഭോഗോ സേസവിപാകകടത്താരൂപേഹി സഹ പവത്തിയം പടിലഭിതബ്ബാ സമ്പത്തി, ഭവോ ച ഭോഗോ ച ഭവഭോഗോ, തേയേവ സമ്പന്നഭാവതോ സമ്പത്തി, തേസം വാ സമ്പത്തി ഭവഭോഗസമ്പത്തി, തം അഭിനിപ്ഫാദേതി, ജനകവസേന ച ഉപനിസ്സയവസേന ച സാധേതീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ഭവഭോഗസമ്പത്തീനം നിരവസേസതോ ലബ്ഭമാനട്ഠാനം സന്ധായ ‘‘കാമാവചരസുഗതിയ’’ന്തി വുത്തം. സഹേതുകവിപാകവജ്ജം പന പവത്തിവിപാകകടത്താരൂപസഭാവം ഭവസമ്പത്തിം, ഏകച്ചഭോഗസമ്പത്തിഞ്ച, ഭോഗസമ്പദമേവ വാ അവിസേസേന സുഗതിയം ദുഗ്ഗതിയമ്പി അഭിനിപ്ഫാദേതിയേവ. നാഗസുപണ്ണാദീനമ്പി ഹിസ്സ ദേവസമ്പത്തിസദിസം മനുഞ്ഞം ഭോഗജാതം, തബ്ബിസയാനി ച വിപാകചിത്താനി, സുവണ്ണതാസുസ്സരതാദി ച തം സബ്ബം കാമാവചരകുസലസ്സേവ ഫലം. ന ഹി അകുസലസ്സ ഇട്ഠഫലം അത്ഥി. വുത്തഞ്ഹേതം ¶ – ‘‘അട്ഠാനമേതം അനവകാസോ, യം അകുസലസ്സ ഇട്ഠോ കന്തോ വിപാകോ സംവിജ്ജതീ’’തി.

കാമാവചരകുസലവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

രൂപാവചരകുസലവണ്ണനാ

ഇദാനി യസ്മാ കാമാവചരകുസലാനന്തരം ഉദ്ദിട്ഠസ്സ രൂപാവചരകുസലസ്സ നിദ്ദേസാവകാസോ അനുപ്പത്തോ, തസ്മാ തം ദസ്സനത്ഥം ‘‘ഇതരേസൂ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ ഇതരേസൂതി യഥാവുത്തകാമാവചരകുസലതോ ഇതരേസു, രൂപാവചരാദീസൂതി അത്ഥോ. സവത്ഥുകതോ ഏകവിധം ഏകന്തേന വത്ഥുസന്നിസ്സിതത്താ ¶ . ന ഹി അരൂപധാതുയം രൂപാവചരധമ്മാ ലബ്ഭന്തി രൂപവിരാഗഭാവനായ നിബ്ബത്തത്താ പുന രൂപാവചരജ്ഝാനസമാപത്തിയാ അഭാവതോ.

ഹീനമജ്ഝിമപണീതഭേദതോതി ഏത്ഥ പുബ്ബേ വിയ അധിപതീനം ഹീനാദിഭാവേഹി ഝാനസ്സ ഹീനാദിഭാവോ യോജേതബ്ബോ. അഥ വാ പടിലദ്ധമത്തമനാസേവിതം ഹീനം പരിദുബ്ബലഭാവതോ, നാതിസുഭാവിതം അപരിപുണ്ണവസിഭാവം മജ്ഝിമം, അതിവിയ സുഭാവിതം പന സബ്ബസോ പരിപുണ്ണവസിഭാവം പണീതം. തഥാ ഉളാരപുഞ്ഞഫലകാമതാവസേന പവത്തിതം ഹീനം, ലോകിയാഭിഞ്ഞത്ഥായ പവത്തിതം മജ്ഝിമം, വിവേകകാമതായ അരിയഭാവേ ഠിതേന പവത്തിതം പണീതം. അത്തഹിതായ വാ പവത്തിതം ഹീനം, കേവലം അലോഭജ്ഝാസയേന പവത്തിതം മജ്ഝിമം, പരഹിതായ പവത്തിതം പണീതം. വട്ടജ്ഝാസയേന വാ പവത്തിതം ഹീനം, വിവേകജ്ഝാസയേന പവത്തിതം മജ്ഝിമം, വിവട്ടജ്ഝാസയേന ലോകുത്തരപാദകത്ഥം പവത്തിതം പണീതം.

പടിപദാദിഭേദതോതി ദുക്ഖപടിപദാദന്ധാഭിഞ്ഞാദീനം പടിപദാഭിഞ്ഞാനം ഭേദേന. പടിപദാവചനേനേവ വാ തദവിനാഭാവതോ അഭിഞ്ഞാപി ലബ്ഭതി. തഥാ ഹേത്ഥ പടിപദാചതുക്കന്തി വോഹരന്തീതി ¶ ആദി-സദ്ദേന അധിപതിആദീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ, തസ്മാ പടിപദാദിഭേദതോതി പടിപദാഭേദതോ, അധിപതിഭേദതോ, ആരമ്മണഭേദതോ, ഹാനഭാഗിയാദിഭേദതോതി അത്ഥോ. തത്ഥ പടിപദാഭേദതോ താവ ദുക്ഖപടിപദം ദന്ധാഭിഞ്ഞം, ദുക്ഖപടിപദം ഖിപ്പാഭിഞ്ഞം, സുഖപടിപദം ദന്ധാഭിഞ്ഞം, സുഖപടിപദം ഖിപ്പാഭിഞ്ഞന്തി ഏവം ചതുബ്ബിധം ഹോതി. തത്ഥ ദുക്ഖാ പടിപദാ അസ്സാതി ദുക്ഖപടിപദം. ദന്ധാ അഭിഞ്ഞാ അസ്സാതി ദന്ധാഭിഞ്ഞം. ഏസ നയോ ‘‘ദുക്ഖപടിപദം ഖിപ്പാഭിഞ്ഞ’’ന്തിആദീസുപി.

തത്ഥ അപ്പഹീനനീവരണസ്സ, അവിക്ഖമ്ഭിതഝാനനികന്തികസ്സ ച ഞാണകിച്ചസ്സ അപരിബ്യത്തതായ പരിനിട്ഠിതസകലപുബ്ബകിച്ചസ്സ ‘‘പഥവീ പഥവീ’’തി വാ ‘‘ആപോ ആപോ’’തി വാ ഏവം പവത്തപഠമസമന്നാഹാരതോ പട്ഠായ യാവ തസ്സ തസ്സ ഝാനസ്സ ഉപചാരുപ്പത്തിയാ നീവരണപ്പഹാനം, നികന്തിവിക്ഖമ്ഭനഞ്ച ഹോതി, താവ പവത്താ പുബ്ബഭാഗഭാവനാ പടിപദാ നാമ ‘‘പടിപജ്ജതി ഝാനം ഏതായാ’’തി കത്വാ. പഹീനനീവരണസ്സ, പന വിക്ഖമ്ഭിതഝാനനികന്തികസ്സ ച ഞാണകിച്ചസ്സ പരിബ്യത്തഭാവതോ ഉപചാരജ്ഝാനം ആദിം കത്വാ യാവ അപ്പനായ ഉപ്പത്തി, താവ പവത്താ പഞ്ഞാ പുബ്ബഭാഗപഞ്ഞായ വിസിട്ഠഭാവതോ അഭിഞ്ഞാ നാമ, തസ്മാ യോ ആദിതോ കിലേസേ ഝാനനികന്തിഞ്ച ¶ വിക്ഖമ്ഭേന്തോ ദുക്ഖേന സസങ്ഖാരേന സപ്പയോഗേന കിലമന്തോ വിക്ഖമ്ഭേതി, വിക്ഖമ്ഭിതകിലേസഝാനനികന്തി ച അപ്പനാപരിവാസം വസന്തോ ചിരേന അങ്ഗപാതുഭാവം പാപുണാതി, തസ്സ ദുക്ഖപടിപദം, ദന്ധാഭിഞ്ഞഞ്ച ഝാനം ഹോതി. യോ പന സസങ്ഖാരേന കിലേസാദികേ വിക്ഖമ്ഭേത്വാ ന ചിരേന അങ്ഗപാതുഭാവം പാപുണാതി, തസ്സ ദുക്ഖപടിപദം, ഖിപ്പാഭിഞ്ഞഞ്ച. യോ കിലേസാദികേ വിക്ഖമ്ഭേന്തോ സുഖേന അകിലമന്തോ വിക്ഖമ്ഭേതി, അപ്പനാപരിവാസം പന ചിരായതി, തസ്സ സുഖപടിപദം, ദന്ധാഭിഞ്ഞം. യോ പന സുഖേനേവ കിലേസാദികേ വിക്ഖമ്ഭേത്വാ ¶ സീഘമേവ അപ്പനം പാപുണാതി, തസ്സ സുഖപടിപദം, ഖിപ്പാഭിഞ്ഞന്തി വേദിതബ്ബം.

സോ പനായം പടിപദാഭിഞ്ഞാനം ഭേദോ കിലേസിന്ദ്രിയാധികാരവസേന വേദിതബ്ബോ. യസ്സ ഹി രാഗാദയോ കിലേസാ തിബ്ബാ ഹോന്തി, സദ്ധാപഞ്ചമകാനി ച ഇന്ദ്രിയാനി മുദൂനി. യോ ച സമഥവിപസ്സനാസു അകതാധികാരോ, തസ്സ പവത്തഝാനം ദുക്ഖപടിപദം, ദന്ധാഭിഞ്ഞഞ്ച ഹോതി. തസ്സ ഹി കിലേസസമുദാചാരതിബ്ബതായ നീവരണവിക്ഖമ്ഭനസ്സ കിച്ഛേന കസിരേന സമിജ്ഝനതോ പടിപദാ ദുക്ഖാ അസുഖാ, തസ്സേവ സദ്ധാദീനം ഇന്ദ്രിയാനം മുദുതായ അഭിഞ്ഞാപി ദന്ധാ മന്ദാ അസീഘപ്പവത്തിനീ ഹോതി. ഭവന്തരേ വാ സമഥേ അകതാധികാരത്താ പടിപദാ ദുക്ഖാ, വിപസ്സനായ അകതാധികാരത്താ അഭിഞ്ഞാപി ദന്ധാ. യോ പന വുത്തവിപരീതോ ഹോതി, തസ്സ കിലേസാനം അതിബ്ബസമുദാചാരതായ, ഇന്ദ്രിയാനഞ്ച തിഖീണതായ സമഥവിപസ്സനാസു കതാധികാരതായ യഥാക്കമം സുഖപടിപദാ, ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാ ച ഹോതി. ഭവന്തരേ കതപരിചയസ്സ ഹി യഥാ പഗുണം കത്വാ വിസ്സട്ഠഗന്ഥോ അപ്പമത്തകേന പയോഗേന സുപ്പവത്തി വാചുഗ്ഗതോ ച ഹോതി, ഏവം ഭാവനാ അപ്പകസിരേനേവ ഇജ്ഝതീതി. സ്വായം അകതോ, കതോ ച അധികാരോ സമഥനിസ്സിതോ പടിപദായം വുത്തോ സമാധിപ്പധാനത്താ പടിപദായ. വിപസ്സനാനിസ്സിതോ അഭിഞ്ഞായ ഞാണപ്പധാനത്താ അപ്പനായാതി ദട്ഠബ്ബം.

യോ പന തിബ്ബകിലേസോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോ വിപസ്സനായമേവ വാ കതാധികാരോ ഹോതി, തസ്സ വുത്തനയേന ദുക്ഖാ പടിപദാ, ഖിപ്പാ പന അഭിഞ്ഞാ ഹോതി, തബ്ബിപരീതസ്സ സുഖപടിപദാ ദന്ധാഭിഞ്ഞാതി. തസ്മാ കിലേസാനം തിബ്ബമന്ദഭാവതോ, ഇന്ദ്രിയാനം തിഖിണമുദുഭാവതോ, പുബ്ബപരിചയസ്സ ച സമ്ഭവാസമ്ഭവവസേനാതി ഏവം കിലേസിന്ദ്രിയാധികാരവസേന ഇമാസം ഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

അപിച ¶ യാനി പരതോ സപ്പായാസപ്പായാനി, പലിബോധുപച്ഛേദാദീനി പുബ്ബകിച്ചാനി, അപ്പനാകോസല്ലാനി ¶ ച ആഗമിസ്സന്തി, തേസു യോ ഉപചാരാധിഗമതോ പുബ്ബേ, പച്ഛാ ച അസപ്പായസേവീ ഹോതി, തസ്സ ദുക്ഖാ പടിപദാ, ദന്ധാ ച അഭിഞ്ഞാ ഹോതി. ഉഭയത്ഥ സപ്പായസേവിനോ സുഖാ പടിപദാ, ഖിപ്പാ ച അഭിഞ്ഞാ. യോ പന തതോ പുബ്ബഭാഗേ അസപ്പായം സേവിത്വാ അപരഭാഗേ സപ്പായസേവീ ഹോതി, തസ്സ ദുക്ഖാ പടിപദാ, ഖിപ്പാ അഭിഞ്ഞാ. തബ്ബിപരീതസ്സ സുഖാ പടിപദാ, ദന്ധാ അഭിഞ്ഞാ ച വേദിതബ്ബാ.

തഥാ പലിബോധുപച്ഛേദാദിപുബ്ബകിച്ചം അസമ്പാദേത്വാ ഭാവനമനുയുഞ്ജന്തസ്സ സപരിപന്ഥതായ ദുക്ഖാ പടിപദാ, വിപരിയായേന അപരിപന്ഥതായ സുഖാ. അപ്പനാകോസല്ലാനി അസമ്പാദേന്തസ്സ ഞാണസ്സ അവിസദതായ ദന്ധാ അഭിഞ്ഞാ ഹോതി, സമ്പാദേന്തസ്സ വിപരിയായതോ ഖിപ്പാ അഭിഞ്ഞാതി. കിഞ്ച – തണ്ഹാവിജ്ജാതിഭവനവസേന ഏതാസം ഭേദോ വേദിതബ്ബോ. തണ്ഹാഭിഭൂതസ്സ ഹി ദുക്ഖാ പടിപദാ ഹോതി തസ്സാ സമാധിസ്സ ഉജുപടിപക്ഖത്താ സമഥപടിപദായ പരിപന്ഥകഭാവതോ, അനഭിഭൂതസ്സ തദഭാവതോ സുഖാ. അവിജ്ജാഭിഭൂതസ്സ ച തസ്സാ പഞ്ഞായ ഉജുപടിപക്ഖഭാവതോ ദന്ധാ അഭിഞ്ഞാ, ഇതരസ്സ ഖിപ്പാ അഭിഞ്ഞാതി. സോ പനായം പടിപദാഭേദോ കേവലം സമഥഭാവനാവസേന പടിലദ്ധജ്ഝാനസ്സ, മഗ്ഗാധിഗമവസേന പടിലദ്ധജ്ഝാനസ്സ പന നത്ഥി ദുക്ഖപടിപദാദിഭേദോ. കേചി പന മഗ്ഗവസേനേവ തസ്സ പടിപദാദിഭേദം വണ്ണേന്തി ‘‘മഗ്ഗസ്സ ഹി ദുക്ഖപടിപദാദിഭാവേ തസ്മിം ദുക്ഖപടിപദാദിക’’ന്തി.

അധിപതിഭേദാദീസു പന ഛന്ദാധിപതേയ്യം ചിത്താധിപതേയ്യം വീരിയാധിപതേയ്യം വീമംസാധിപതേയ്യന്തി ഏവം അധിപതിഭേദതോ, പരിത്തം പരിത്താരമ്മണം, പരിത്തം അപ്പമാണാരമ്മണം, അപ്പമാണം പരിത്താരമ്മണം ¶ , അപ്പമാണം അപ്പമാണാരമ്മണന്തി ഏവം ആരമ്മണഭേദതോ, ഹാനഭാഗിയം ഠിതിഭാഗിയം വിസേസഭാഗിയം നിബ്ബേധഭാഗിയന്തി ഏവം ഹാനഭാഗിയാദിഭേദതോ ച ചതുബ്ബിധതാ വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ ‘‘ഛന്ദവതോ ചേ ഝാനം നിബ്ബത്തിസ്സതി, മയ്ഹമ്പി നിബ്ബത്തിസ്സതീ’’തി ഏവം ഛന്ദം ധുരം കത്വാ ഉപ്പന്നം ഛന്ദാധിപതേയ്യം. ഏസ നയോ ‘‘ചിത്താധിപതേയ്യാ’’ദീസുപി. അപ്പഗുണം പന ഉപരിഝാനസ്സ പച്ചയോ ഭവിതും അസക്കോന്തം പരിത്തം, സുപ്പസരാവമത്തേസു അവഡ്ഢിതാരമ്മണേസു നിബ്ബത്തം പരിത്താരമ്മണം. വുത്തപടിപക്ഖതോ പന യഥാക്കമം അപ്പമാണാരമ്മണാദീനി വേദിതബ്ബാനി. ഹാനഭാഗിയാദിവിസേസം സയമേവ വക്ഖതി.

ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോതി കത്ഥചി പഞ്ച ഝാനങ്ഗാനി, കത്ഥചി ചത്താരി, കത്ഥചി തീണി, കത്ഥചി ദ്വേ ¶ , കത്ഥചി അപരാനി ദ്വേതി ഏവം ഝാനങ്ഗാനം സമ്പയോഗഭേദതോ. നനു ചേത്ഥ കാമാവചരകുസലേ വിയ സങ്ഖാരഭേദോ കസ്മാ ന ഗഹിതോ. ഇദമ്പി ഹി കേവലം സമഥാനുയോഗവസേന പടിലദ്ധം സസങ്ഖാരം, മഗ്ഗാധിഗമവസേന പടിലദ്ധമസങ്ഖാരം, തസ്മാ ‘‘ഝാനങ്ഗസങ്ഖാരയോഗഭേദതോ ദസവിധ’’ന്തി വത്തബ്ബന്തി? നയിദമേവം, മഗ്ഗാധിഗമവസേന സത്തിതോ പടിലദ്ധസ്സാപി അപരഭാഗേ പരികമ്മവസേനേവ ഉപ്പജ്ജനതോ, തസ്മാ സബ്ബസ്സപി ഝാനസ്സ പരികമ്മസങ്ഖാതപുബ്ബാഭിസങ്ഖാരേന വിനാ കേവലം അധികാരവസേന അനുപ്പജ്ജനതോ ‘‘അസങ്ഖാര’’ന്തിപി വത്തും ന സക്കാ, അധികാരേന ച വിനാ കേവലം പരികമ്മാഭിസങ്ഖാരേനേവ അനുപ്പജ്ജനതോ ‘‘സസങ്ഖാര’’ന്തിപി വത്തും ന സക്കാതി ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോ പഞ്ചവിധതാ ച വുത്താതി.

കാമച്ഛന്ദോ ബ്യാപാദോ ഥിനമിദ്ധം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം വിചികിച്ഛാതി ഇമാനി പഞ്ച നീവരണാനി വിപ്പഹീനാനി ഏതസ്സാതി കാമച്ഛന്ദ…പേ… വിപ്പഹീനം. ‘‘അഗ്യാഹിതോ’’തി ഏത്ഥ ആഹിത-സദ്ദസ്സ വിയ വിപ്പഹീന-സദ്ദസ്സേത്ഥ പരവചനം ദട്ഠബ്ബം. കാമച്ഛന്ദാദീഹി വാ വിപ്പഹീനം വിസംയുത്തം തേസം പഹായകഭാവേനാതി കാമച്ഛന്ദ…പേ… വിപ്പഹീനം. തത്ഥ കാമേതീതി കാമോ, ഛന്ദനട്ഠേന ഛന്ദോ ചാതി ¶ കാമച്ഛന്ദോ, ബഹലകാമരാഗസ്സേതം അധിവചനം. ബ്യാപാദാദീനമത്ഥം വക്ഖതി. യസ്മാ കാമച്ഛന്ദാദീസു അപ്പഹീനേസു ഝാനം നുപ്പജ്ജതി, തസ്മാ താനിസ്സ പഹാനങ്ഗാനീതി വേദിതബ്ബാനി. നനു അഞ്ഞേപി അകുസലാ ധമ്മാ ഇമിനാ ഝാനേന പഹീയന്തി, അഥ കസ്മാ പഞ്ചേവ പഹാനങ്ഗവസേന വുത്താനീതി? വിസേസേന ഝാനന്തരായകരത്താ. കാമച്ഛന്ദവസേന ഹി നാനാവിസയപലോഭിതം ചിത്തം ന ഏകത്താരമ്മണേ സമാധിയതി. കാമച്ഛന്ദാഭിഭൂതം വാ നാനാവിസയസമുപബ്യൂള്ഹായ കാമധാതുയാ പഹാനപടിപദം ന പടിപജ്ജതി, ബ്യാപാദേന ച ആരമ്മണേ പടിഹഞ്ഞമാനം ന സമാഹിതം പവത്തതി, ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂതം അകമ്മഞ്ഞം ഹോതി, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചപരേതം അവൂപസന്തമേവ ഹുത്വാ പരിബ്ഭമതി, വിചികിച്ഛാഉപഹതം ഝാനാധിഗമപടിപദം നാരോഹതി ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ നു ഖോ, ന നു ഖോ, പഥവീ പഥവീ’’തിആദിനാ പവത്തമനസികാരേന ‘‘ഝാനം സിയാ നു ഖോ, ന നു ഖോ’’തിആദിനാ വിചികിച്ഛന്തസ്സ ഝാനാധിഗമപടിപദായ അസംസിജ്ഝനതോ. യതോ വക്ഖതി –

‘‘ഭാഗീ അസ്സമഹം അദ്ധാ, ഇമായ പടിപത്തിയാ;

പവിവേകസുഖസ്സാതി, കത്വാ ഉസ്സാഹമുത്തമ’’ന്തി.

തസ്മാ ¶ സമാധിആദീനം ഉജുവിപച്ചനീകഭാവേന വിസേസേന ഝാനാധിഗമസ്സ അന്തരായകരണതോ ഏതാനേവ പഹാനങ്ഗാനീതി വുത്താനി. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘പച്ചനീകാ യതോ പഞ്ച, സമാധാദീനമേത്ഥ ഹി;

ഝാനന്തരായികാ തസ്മാ, പഹാനങ്ഗേ നിയാമിതാ’’തി.

ഏവമിദം പഹാനങ്ഗവസേന ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമ്പയോഗങ്ഗവസേന ദസ്സേതും ‘‘വിതക്ക…പേ… സമ്പയുത്ത’’ന്തി വുത്തം. തത്ഥ വിതക്കാദയോ വചനത്ഥലക്ഖണാദിവസേന ഉപരി ആഗമിസ്സന്തി. യസ്മാ പന ഇമേസു ഉപ്പന്നേസു ഝാനം ഉപ്പന്നം നാമ ഹോതി, തേനസ്സ ഇമാനി സമ്പയോഗങ്ഗാനീതി വേദിതബ്ബാനി, തസ്മാ ന ഏതേഹി ¶ സമന്നാഗതം അഞ്ഞദേവ ഝാനം നാമ അത്ഥീതി ഗഹേതബ്ബം. യഥാ പന നേമിആദിഅങ്ഗസമുദായേ രഥാദിവോഹാരോ ഹോതി, ഏവം ഝാനങ്ഗസമുദായേ ഝാനവോഹാരോ. വുത്തമ്പി ഹേതം വിഭങ്ഗേ ‘‘ഝാനന്തി വിതക്കോ വിചാരോ പീതി സുഖം ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ’’തി (വിഭ. ൫൬൯). കസ്മാ പന അഞ്ഞേസുപി ഫസ്സാദീസു സമ്പയുത്തധമ്മേസു വിജ്ജമാനേസു ഇമാനിയേവ പഞ്ച ഝാനങ്ഗവസേന വുത്താനീതി? വുച്ചതേ – ഉപനിജ്ഝാനകിച്ചവന്തതായ, കാമച്ഛന്ദാദീനം ഉജുപടിപക്ഖഭാവതോ ച. വിതക്കോ ഹി ആരമ്മണേ ചിത്തം അഭിനിരോപേതി, വിചാരോ അനുബന്ധതി. ഏവം ഝാനാധിഗമസ്സ വിസേസപച്ചയഭൂതേഹി തേഹി അവിക്ഖേപായ സമാദഹിതപയോഗസ്സ ചേതസോ പയോഗസമ്പത്തിസമുട്ഠാനാ പീതി പീണനം, സുഖഞ്ച ഉപബ്രൂഹനം കരോതി. അഥ നം സസമ്പയുത്തധമ്മം ഏതേഹി അഭിനിരോപനാനുബന്ധനപീണനഉപബ്രൂഹനേഹി അനുഗ്ഗഹിതാ ഏകഗ്ഗതാ സമാധാനകിച്ചേന അത്താനം അനുവത്താപേന്തീ ഏകത്താരമ്മണേ സമം, സമ്മാ ച ആധിയതി, ഇന്ദ്രിയസമതാവസേന സമം, പടിപക്ഖധമ്മാനം ദൂരീഭാവേന ലീനുദ്ധച്ചാഭാവേന സമ്മാ ച ഠപേതീതി ഏവമേതേസമേവ ഉപനിജ്ഝാനകിച്ചം ആവേണികം. കാമച്ഛന്ദാദിപടിപക്ഖഭാവേന പന സയമേവ വക്ഖതി. ഏവം ഉപനിജ്ഝാനകിച്ചവന്തതായ, കാമച്ഛന്ദാദീനം ഉജുപടിപക്ഖഭാവതോ ച ഇമേയേവ പഞ്ച ഝാനങ്ഗഭാവേന വവത്ഥിതാതി. യഥാഹു –

‘‘ഉപനിജ്ഝാനകിച്ചത്താ, കാമാദിപടിപക്ഖതോ;

സന്തേസുപി ച അഞ്ഞേസു, പഞ്ചേവ ഝാനസഞ്ഞിതാ’’തി.

ദേസനാക്കമതോ, മഹഗ്ഗതധമ്മേസു പഠമം അധിഗന്തബ്ബതോ ച പഠമം, പഠമം സമാപജ്ജിതബ്ബന്തിപി ¶ പഠമന്തി വദന്തി. തം പന ന ഏകന്തലക്ഖണം ഝാനപടിലോമാദിവസേന സമാപജ്ജനേ അസമ്ഭവതോ.

പുരിമപച്ഛിമചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജമാനസ്സാപി അപ്പനാക്ഖണേ അനുപ്പജ്ജനതോ വിതക്കോ വിപ്പഹീനോ ഏതസ്സ, തതോ വാ ഏതം വിപ്പഹീനന്തി ¶ വിതക്കവിപ്പഹീനം. ഭാവനായ ഹി പഹീനത്താ വിതക്കോ ഝാനക്ഖണേ നുപ്പജ്ജതി. അസംകിലിട്ഠസഭാവത്താ പന ഉപചാരഭാവനായ ച തം പഹാതും അസമത്ഥഭാവതോ പുരിമഭാഗേ, പച്ഛാഭാഗേ ച അപച്ചനീകചിത്തപ്പവത്തിതോ ഉപ്പജ്ജതിയേവാതി.

നനു ച ‘‘അസംകിലിട്ഠസഭാവത്താ’’തി വുത്തം, അഥ കഥം ഝാനേന ഏസ പഹീയതി? ന ഹി കുസലേഹി അസംകിലിട്ഠധമ്മസ്സ പഹാനം അത്ഥി രാഗാദിസംകിലിട്ഠാനം പാപധമ്മാനമേതസ്സ ഉജുപടിപക്ഖഭാവതോതി? വുച്ചതേ – അസംകിലിട്ഠസഭാവസ്സാപി ഏതസ്സ ഓളാരികതായ ദുബ്ബലഭാവതോ ഝാനക്ഖണേ അനുപ്പത്തിസഭാവാപാദനത്ഥം തത്ഥ നികന്തിവിക്ഖമ്ഭനവസേന ദുതിയജ്ഝാനഭാവനാ ഹോതീതി തസ്സാ ബലേന തം ഝാനക്ഖണേ അനുപ്പജ്ജന്തം നികന്തിവിക്ഖമ്ഭനവസേന വാ വിക്ഖമ്ഭിതം പഹീനം നാമ ഹോതി. യദി ഏവം ഉപചാരേനപി നികന്തി വിക്ഖമ്ഭീയതീതി തത്ഥപിസ്സ പഹാനം സിയാ, യഥാ പഠമജ്ഝാനസ്സ ഉപചാരേ നീവരണാനീതി? നയിദമേവം, നീവരണപ്പഹാനസ്സ വിയ വിതക്കാരമ്മണികനികന്തി വിക്ഖമ്ഭനസ്സ ഉപചാരേന സാതിസയം അനിപ്ഫജ്ജനതോ. സാതിസയഞ്ഹി തത്ഥ നികന്തിപ്പഹാനം അപ്പനായ ഏവ ഹോതി, തസ്മാ യദവോചുമ്ഹാ ‘‘ഉപചാരഭാവനായ ച തം പഹാതും അസമത്ഥഭാവതോ’’തി, തം സുട്ഠു ഉപപരിക്ഖിത്വാ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘വിചാരവിപ്പഹീന’’ന്തിആദീസുപി വുത്തനയാനുസാരേന അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ദുതിയജ്ഝാനേയേവ പഹീനസ്സ വിതക്കസ്സ ഇധ അപ്പവത്തിമത്തദസ്സനത്ഥം ‘‘വിതക്കവിചാരവിപ്പഹീന’’ന്തി വിതക്ക-ഗ്ഗഹണം കതം. ഏവം ‘‘വിതക്കവിചാരപീതിവിപ്പഹീന’’ന്തിആദീസുപി.

യഥാസമ്ഭവന്തി പഥവീകസിണാദീസു യം യം ആരമ്മണം യസ്സ യസ്സ സമ്ഭവതി, തദനതിക്കമതോ. കസിണാനാപാനേസു ഹി പഞ്ചേവ ഝാനാനി പവത്തന്തി, അസുഭകായഗതാസതീസു പഠമജ്ഝാനം, അനുപേക്ഖാബ്രഹ്മവിഹാരേസു പഞ്ചമജ്ഝാനവജ്ജാനി, ഉപേക്ഖാബ്രഹ്മവിഹാരേ പഞ്ചമജ്ഝാനന്തി.

പഥവീകസിണാദീസൂതി ¶ ¶ ഏത്ഥ ആദി-ഗ്ഗഹണേന കേവലം ആപോകസിണാദീനമേവ, അഥ ഖോ അസുഭാദീനമ്പി അപ്പനാവഹകമ്മട്ഠാനാനം സങ്ഗഹോതി ദട്ഠബ്ബം. ഏത്ഥ ച അഭിഭായതനവിമോക്ഖഝാനാനി പവത്താകാരമത്തതോ ഭിന്നാനി, ആരമ്മണതോ പന കസിണായതനാനേവ ഹോന്തീതി കസിണായതനഝാനേഹേവ താനി സങ്ഗഹിതാനി. ‘‘യഥാസമ്ഭവം…പേ… അനേകവിധ’’ന്തി വാ വചനേന രൂപാവചരജ്ഝാനേ സബ്ബോപി ലബ്ഭമാനകഭേദോ സങ്ഗഹിതോതി അഭിഭായതനവിമോക്ഖഝാനാനി വിസും ന വുത്താനി, താനി പന സരൂപതോ ഏവം വേദിതബ്ബാനി.

തത്ഥ ഞാണുത്തരസ്സ യോഗാവചരസ്സ പഥവീകസിണാദിആരമ്മണം അഭിഭവിത്വാ ‘‘ന മേത്ഥ അപ്പനാനിബ്ബത്തനേ ഭാരോ’’തി പടിപന്നസ്സ നിമിത്തുപ്പത്തിതോ ഉദ്ധം ദുതിയതതിയവീഥിയം, ചതുത്ഥപഞ്ചമവീഥിയം വാ പടിലദ്ധം ഝാനം അഭിഭായതനം നാമ. തഞ്ഹി ആരമ്മണം അഭിഭവതീതി അഭിഭൂ, യോഗിനോ സുഖവിസേസാനം അധിട്ഠാനതായ, മനായതനധമ്മായതനപരിയാപന്നതായ വാ ആയതനന്തി അഭിഭായതനം, അഭിഭവിതബ്ബം വാ അഭിഭൂ, ആലമ്ബണം, തം ആയതനമസ്സാതി അഭിഭായതനം. അഥ വാ ആലമ്ബണാഭിഭവനതോയേവ അഭിഭൂ, പരികമ്മം, ഞാണം വാ, തം ആയതനം കാരണമസ്സാതി അഭിഭായതനം. പരികമ്മം, ഞാണം വാ ആലമ്ബണം അഭിഭവിത്വാ പവത്തമാനം ഉപചാരുപ്പത്തിതോ പഞ്ചമവീഥിമനതിക്കമിത്വാ അപ്പനം നിബ്ബത്തേതി. പഞ്ചമവീഥിതോ പരം നിബ്ബത്തം പന അഭിഭവിതുകാമതായ നിബ്ബത്തിതമ്പി അഭിഭായതനം നാമ ന ഹോതി. സാമഞ്ഞഗതിയാ പന കസിണായതനമേവ ഹോതി. ഇമമേവ ഹി സീഘതരപ്പവത്തിം സന്ധായ അട്ഠകഥായം ‘‘താനി അഭിഭവിത്വാ സമാപജ്ജതി, സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവേത്ഥ അപ്പനം നിബ്ബത്തേതീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൨൦൪) വുത്തം. നനു ച അട്ഠകഥായം യഥാരുതവസേനേവ അത്ഥോ കസ്മാ ന ഗയ്ഹതി. ‘‘സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവാ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൨൦൪) ഹി വുത്തത്താ നിമിത്തുപ്പത്തിയാ സഹുപ്പന്നം ഝാനമഭിഭായതനന്തി ¶ വിഞ്ഞായതീതി? നയിദമേവം, നിമിത്തുപ്പാദേന സഹ അപ്പനായ അസമ്ഭവതോ. നിമിത്തുപ്പാദോതി ഹി ഇധ പടിഭാഗനിമിത്തസ്സ ഉപ്പത്തി തദാരമ്മണസ്സ വാ ഉപചാരജ്ഝാനസ്സ, കിം താവ പടിഭാഗനിമിത്തുപ്പത്തിയാ സഹ അപ്പനായ നിബ്ബത്തി ഉപചാരജ്ഝാനേ അസതി തസ്സാ അസമ്ഭവതോ, നാപി ഉപചാരജ്ഝാനേന സഹ ഏകവീഥിയം നിബ്ബത്തി തസ്സാ ഉപചാരഭാവനാപബന്ധസേവിതബ്ബഭാവേന തദാ അസമ്ഭവതോ, തസ്മാ നാതിചിരായനപ്പവത്തിദസ്സനത്ഥം സമീപിമ്ഹി സമീപകാരീയൂപചാരേന അട്ഠകഥായം തഥാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യദി നിമിത്തുപ്പത്തിതോ നാതിചിരപ്പവത്തമഭിഭായതനം, കഥം തസ്സ ദന്ധാഭിഞ്ഞാഖിപ്പാഭിഞ്ഞാഭേദോ പാളിയം വുത്തോതി? വുച്ചതേ – ചതുത്ഥപഞ്ചമജവനവീഥിയം ഉപ്പന്നം ചിരകാലനിബ്ബത്തിതായ ദന്ധാഭിഞ്ഞം, ദുതിയതതിയവീഥിയം ¶ ഉപ്പന്നം തബ്ബിപരീതലക്ഖണതായ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞന്തി. കേചി പന ‘‘അഭിഭായതനം നാമ വസിഭാവപ്പത്തമേവ, നേതര’’ന്തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം, വസിഭാവപ്പത്തിയാ നിമിത്തുപ്പത്തിതോ ദൂരതരഭാവേന ‘‘സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവേത്ഥ അപ്പനം നിബ്ബത്തേതീ’’തി അട്ഠകഥാവചനേന സഹ വിരുജ്ഝനതോ.

അപിച വസിഭാവപ്പത്തം ഝാനം അഭിഭവനകാരണനിരപേക്ഖം വസിഭാവബലേനേവ സക്കച്ചം സമാപജ്ജിതും ന സക്കാതി ന തം അഭിഭായതനം നാമ ഹോതി, തസ്മാ അപ്പത്തവസിഭാവാ പഠമുപ്പന്നായേവ അഭിഭായതനന്തി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. യദി ഏവം കഥം ‘‘അപ്പമാണം പരിത്താരമ്മണം, അപ്പമാണം അപ്പമാണാരമ്മണ’’ന്തി (ധ. സ. ൨൧൨-൨൧൩) അഭിഭായതനദേസനായം വുത്തം. വസിഭാവപ്പത്തഞ്ഹി ഝാനം അപ്പമാണന്തി വുച്ചതി. ഇദഞ്ച ഉപ്പന്നമത്തത്താ പരിത്തമേവാതി? നായം ദോസോ. പഠമം അഭിഭായതനവസേന പടിലദ്ധജ്ഝാനം പച്ഛാ വസിഭാവപ്പത്തമ്പി അഭിഭായതനനാമമേവ ലഭതീതി വസിഭാവപ്പത്തമഭിഭായതനം അപ്പമാണം, ഇതരം പരിത്തം.

അഥ ¶ വാ വസിഭാവപ്പത്തം അപ്പമാണന്തി ഉക്കംസഗതിപരിഗ്ഗഹവസേന വുച്ചതി. തം പന യം ബലവതരം, തം അപ്പമാണന്തി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ ഉപലക്ഖണം കത്വാ വദന്തി. ബലവഭാവനിബന്ധനം അപ്പമാണത്തം. ബലവഭാവോ ച പഠമഅപ്പനാവാരതോ പച്ഛിമപച്ഛിമഅപ്പനാവാരാനം ബലവതായ അവസിതാപത്തേപി ഝാനേ സമ്ഭവതീതി ബലവന്തം അപ്പമാണം, ഇതരം പരിത്തന്തി ഏവം അവസിതാപത്തേപി ഝാനേ അപ്പമാണാദിഭാവോ വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ അപ്പനായ ബലവഭാവോ നാമ ഉപചാരസ്സ ബലവതായ സതി ഹോതി. ഉപചാരഞ്ച തം ബലവം, യം സഹസാ അപ്പനം ഉപ്പാദേതും സക്കുണേയ്യ, തസ്മാ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞാനം ദ്വിന്നം അഭിഭായതനഝാനാനം ഉപചാരവീഥിയാ അനന്തരം ദുതിയവീഥിയം ഉപ്പന്നം ഉപചാരജ്ഝാനസ്സ ബലവതായ സയമ്പി ബലവതരന്തി അപ്പമാണം നാമ ഹോതി. ദുതിയവീഥിമതിക്കമിത്വാ തതിയവീഥിയം ഉപ്പന്നം തദിതരസഭാവതായ പരിത്തം. തഥാ ദന്ധാഭിഞ്ഞാനം ചതുത്ഥവീഥിയം ഉപ്പന്നം അപ്പമാണം. പഞ്ചമവീഥിയം ഉപ്പന്നം പരിത്തന്തി. അഥ വാ യത്ഥ കത്ഥചി അപ്പനാവീഥിയം പഞ്ചമം ഉപ്പജ്ജനകഅപ്പനാതോ ചതുത്ഥം ഉപ്പജ്ജമാനായ ബലവഭാവോതി തംവസേനാപേത്ഥ പരിത്തഅപ്പമാണതാ വേദിതബ്ബാ.

തം പനേതം ഗണനതോ അട്ഠവിധം ഹോതി. യഥാഹ –

‘‘അജ്ഝത്തം ¶ അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി, ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി അപ്പമാണാനി. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി, താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമി. നീലാനി നീലവണ്ണാനി നീലനിദസ്സനാനി നീലനിഭാസാനി, താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമി. പീതാനി പീതവണ്ണാനി പീതനിദസ്സനാനി പീതനിഭാസാനി. ലോഹിതാനി ലോഹിതവണ്ണാനി ലോഹിതനിദസ്സനാനി ¶ ലോഹിതനിഭാസാനി. ഓദാതാനി ഓദാതവണ്ണാനി ഓദാതനിദസ്സനാനി ഓദാതനിഭാസാനി, ‘താനി അഭിഭുയ്യ ജാനാമി പസ്സാമീ’തി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൭൩; ൩.൩൩൮; മ. നി. ൨.൨൪൯; അ. നി. ൧.൪൨൭-൪൩൪; ൮.൬൫).

തത്ഥ അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അലാഭിതായ വാ അനത്ഥികതായ വാ അജ്ഝത്തേസു കേസാദീസു പരികമ്മഅപ്പനാസഞ്ഞാവിരഹിതോ. ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീതി ബഹിദ്ധാ അട്ഠസു കസിണേസു, ചതൂസു ഭൂതകസിണേസു ഏവ വാ കതപരികമ്മകതായ പരികമ്മവസേന ചേവ അപ്പനാവസേന ച താനി ബഹിദ്ധാ അട്ഠ, ചത്താരി വാ കസിണരൂപാനി പസ്സതി. പരിത്താനീതി അമഹന്താനി. അഭിഭുയ്യാതി യഥാ മഹഗ്ഘസോ സമ്പന്നഗഹണികോ പുരിസോ കടച്ഛുമത്തം ഭത്തം ലഭിത്വാ ‘‘കിം ഏത്ഥ ഭുഞ്ജിതബ്ബം ഭത്തം അത്ഥീ’’തി സങ്കഡ്ഢിത്വാ സബ്ബം ഏകകബളമേവ കരോതി, ഏവമേവ ഞാണുത്തരികോ പുഗ്ഗലോ വിസദഞാണോ ‘‘കിം ഏത്ഥ പരിത്തകേ ആരമ്മണേ സമാപജ്ജിതബ്ബം അത്ഥി, നായം മമ ഭാരോ’’തി താനി രൂപാനി പരികമ്മേന, ഞാണേന വാ അഭിഭവിത്വാ സമാപജ്ജതി. ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന സീഘം അപ്പനം നിബ്ബത്തേതി. ‘‘ജാനാമി പസ്സാമീ’’തി ഇമിനാ പനസ്സ പുബ്ബാഭോഗോ കഥിതോ, തദാഗമനതോ ച അന്തോസമാപത്തിയം ചിത്താഭിസങ്ഖാരോ. ഇതരഥാ അനേന ആഭോഗമത്തേ കഥിതേ തേന സാധിതബ്ബം ഝാനം ന വുത്തം ഹോതി, അഭിഭായതനദേസനാവായം ഝാനവിസയാതി. ആഗമട്ഠകഥാസു പന സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സ പുബ്ബഭാഗഭാവനാവസേന ഝാനക്ഖണേ പവത്തമഭിഭവനാകാരം ഗഹേത്വാ പവത്തമാഭോഗം സന്ധായ –

‘‘ഇമിനാ പനസ്സ ആഭോഗോ കഥിതോ. സോ ച ഖോ സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സ, ന അന്തോസമാപത്തിയ’’ന്തി ¶ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൧൭൩; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൪൯; അ. നി. അട്ഠ. ൩.൮.൬൫) വുത്തം.

ദുതിയേ ¶ സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീതി പരിസുദ്ധാപരിസുദ്ധവണ്ണാനി. പരിസുദ്ധാനി ഹി നീലാദീനി സുവണ്ണാനി, അപരിസുദ്ധാനി ദുബ്ബണ്ണാനീതി ഇധ അധിപ്പേതാനി.

തതിയേ അപ്പമാണാനീതി വുദ്ധിപ്പമാണാനി വിപുലാനി ഖലമണ്ഡലാദീനി. വഡ്ഢനവസേന പനേത്ഥ അപ്പമാണതാ ന ഗഹിതാ കസിണവഡ്ഢനസ്സ ഇധ അസമ്ഭവതോ. കസിണസ്സ ഹി ദ്വേ വഡ്ഢനഭൂമിയോ ഉപചാരഭൂമി, അപ്പനാഭൂമി വാ. തത്ഥ ന താവ ഇധ ഉപചാരഭൂമിയം വഡ്ഢനം സമ്ഭവതി. നിമിത്തുപ്പത്തിയാ സമകാലം വിയ ഉപ്പജ്ജമാനേ ഝാനേ കുതോ തസ്സ ഓകാസോതി, നാപി അപ്പനാഭൂമിയം. വഡ്ഢിതസ്സ പഠമുപ്പന്നഝാനാരമ്മണതാ ന യുജ്ജതി, തസ്മാ സഭാവമഹന്താനേവ ആലമ്ബണാനി ഇധ അപ്പമാണാനീതി അധിപ്പേതാനി. കേചി പന ‘‘വഡ്ഢിതവസേനേവ അപ്പമാണാനീതി ഗഹേത്വാ പഠമം അഭിഭവനിച്ഛായ അഭാവേന വഡ്ഢേത്വാ പച്ഛാ അഭിഭവനിച്ഛായ സതി അഭിഭവനാകാരേന പവത്തോ തസ്മിം അപ്പനം നിബ്ബത്തേതീതി അപ്പനം പടിലഭിത്വാ വഡ്ഢിതനിമിത്തേസു ഇദം അഭിഭായതനം വുത്ത’’ന്തി വദന്തി.

ചതുത്ഥേ അഭിഭുയ്യാതി അഭിഭവിത്വാ. യഥാ നാമ സമ്പന്നഗഹണികോ മഹഗ്ഘസോ പുരിസോ ഏകം ഭത്തവഡ്ഢിതകം ലഭിത്വാ ‘‘‘അഞ്ഞോപി ഹോതു, അഞ്ഞോപി ഹോതൂ’തി കിം ഏസ മയ്ഹം കരിസ്സതീ’’തി ന തം മഹന്തതോ പസ്സതി, ഏവമേവ ഞാണുത്തരോ വിസദഞാണോ പുഗ്ഗലോ ‘‘‘കിം ഏത്ഥ സമാപജ്ജിതബ്ബം, നയിദം അപ്പമാണ’ന്തി മയ്ഹം ചിത്തേകഗ്ഗതാകരണേ ഭാരോ’’തി അഭിഭവിത്വാ സമാപജ്ജതി. വുത്തനയേനേവ അപ്പനം നിബ്ബത്തേതി.

പഞ്ചമേ നീലാനി…പേ… നീലനിഭാസാനീതി ഏതാനി പരിയായനാമാനീതി തത്ഥ ‘‘നീലാനീ’’തി സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേന വുത്തം. ഏത്തകേയേവ പന വുത്തേ തംയോഗതോ തബ്ബോഹാരേന ഗുണയുത്തേപി പസങ്ഗോ സിയാതി തന്നിവാരണത്ഥം ‘‘നീലവണ്ണാനീ’’തി വണ്ണവസേന വുത്തം. ഏവമ്പി ഹി ബഹുബ്ബീഹിവസേന ഗുണോപി പസങ്ഗോ ഹോതീതി ‘‘നീലനിദസ്സനാനീ’’തി നിദസ്സനവസേന വുത്തം ¶ . നിദസ്സിതബ്ബഞ്ഹി നിദസ്സനം, ചക്ഖുനാ ദട്ഠബ്ബം രൂപം. തതോ സേതാദിനിവാരണത്ഥം നീല-സദ്ദേന സഹ സമാസോ കതോതി അപഞ്ഞായമാനചീവരാനി അസമ്ഭിന്നവണ്ണാനി ഏകനീലാനേവ ഹുത്വാ ദിസ്സമാനാനീതി ¶ വുത്തം ഹോതി. ‘‘നീലനിഭാസാനീ’’തി ഇദം പന ഓഭാസവസേന വുത്തം, നീലോഭാസാനി നീലപ്പഭായുത്താനീതി അത്ഥോ. ഏതേന തേസം സുവിസുദ്ധത്തം ദസ്സേതി. ‘പീതാനീ’’തിആദീസുപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അട്ഠസു ചേതേസു പുരിമം അഭിഭവനാകാരേന വണ്ണാഭോഗരഹിതാനി അട്ഠപി കസിണാനി പരിത്താനി ആരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പന്നം സന്ധായ വുത്തം. തതിയം തഥാ അപ്പമാണാനി. ദുതിയചതുത്ഥാനിയേവ ദ്വേ വണ്ണാഭോഗസഹിതാനി ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നം, ന പന വണ്ണകസിണവസേന ഉപ്പന്നം തസ്സ വിസും വക്ഖമാനത്താ.

പഞ്ചമാദീനി പന തേസു കതാധികാരേ സന്ധായ സുവിസുദ്ധവണ്ണവസേനേവ ദേസിതാനി. ന ഹി തേസം അഭിഭവനസ്സ പരിത്തതാ, അപ്പമാണതാ വാ കാരണം, അഥ ഖോ സുവിസുദ്ധനീലാദിഭാവോ. തത്ഥ ഹി തേ കതാധികാരാതി. നനു ച ആഗമട്ഠകഥാസു ‘‘സുവണ്ണാനി വാ ഹോന്തു ദുബ്ബണ്ണാനി വാ, പരിത്തഅപ്പമാണവസേനേവ ഇമാനി അഭിഭായതനാനി ദേസിതാനീ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൧൭൩; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൪൯; അ. നി. അട്ഠ. ൩.൮.൬൫) വുത്തന്തി? സച്ചം, തം പന ആഗമേ അഭിഭായതനാനം അഞ്ഞഥാ ആഗതത്താ വുത്തം. തത്ഥ ഹി –

‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി, അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി, അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി, അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൭൩; ൩.൩൩൮; മ. നി. ൨.൨൪൯; അ. നി. ൧.൪൨൭-൪൩൪; ൮.൬൫) –

ഏവം ചത്താരിയേവ അഭിഭായതനാനി ആഗതാനി, തസ്മാ തദട്ഠകഥാസു വണ്ണാഭോഗേ വിജ്ജമാനേ അവിജ്ജമാനേപി പരിത്തഅപ്പമാണതാവസേനേവ ¶ ഇമേസം ദേസിതഭാവോ വുത്തോ. പരിത്തഅപ്പമാണതാ ഹി ഇമേസു ചതൂസു അഭിഭവനസ്സ കാരണം വണ്ണാഭോഗേ വിജ്ജമാനേ അവിജ്ജമാനേപീതി. നനു ച സബ്ബത്ഥ ‘‘സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തി വചനതോ വണ്ണാഭോഗസഹിതാനിയേവ തത്ഥ ഗഹിതാനീതി? തം ന, വണ്ണാഭോഗരഹിതാനി, സഹിതാനി ച സബ്ബാനി പരിത്താനി ഏകതോ കത്വാ ‘‘പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തി വുത്താനി, തഥാ ‘‘അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീ’’തി. യദി ഏവം കഥം വിസിട്ഠാനം വണ്ണാഭോഗരഹിതാനം, സഹിതാനഞ്ച ഏകജ്ഝം മനസികാരോ, ന ഏകജ്ഝം, വിസുംയേവ തേസം മനസികാരോ. യദി ഏവം വിസും കഥമേകത്തന്തി? പരിത്തഭാവസാമഞ്ഞതോ. യദി ഏവം സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണ-ഗ്ഗഹണമതിരിച്ചതി ¶ അവസിട്ഠോതി? നാതിരിച്ചതി പരിയായദേസനാഭാവതോ. അത്ഥി ഹി ഏസ പരിയായോ, യദിദം വണ്ണാഭോഗജനിതാജനിതം വിസേസം അഗ്ഗഹേത്വാ പരിത്തഭാവസാമഞ്ഞേന ഏകത്തം നേത്വാ ‘‘പരിത്താനി അഭിഭുയ്യാ’’തി വത്വാ പുന തദന്തോഗധമേവ പഭേദം വിനേയ്യവസേന ദസ്സേതും താനി ച കദാചി വണ്ണവസേന ആവജ്ജിതാനി ഹോന്തി, ‘‘സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി അഭിഭുയ്യാ’’തി വത്തബ്ബതായ വണ്ണാഭോഗരഹിതാനി, സഹിതാനി ച വിസും മനസി കത്വാ ഉഭയത്ഥാപി വണ്ണാഭോഗരഹിതപരിത്താഭിഭവനേ, തംസഹിതപരിത്താഭിഭവനേ ച പരിത്താഭിഭവനസാമഞ്ഞം ഗഹേത്വാ ഏകത്തം കതന്തി. അഭിധമ്മേ പന നിപ്പരിയായദേസനത്താ വണ്ണാഭോഗരഹിതാനി, സഹിതാനി ച വിസും വുത്താനി. അത്ഥി ഹി ഉഭയത്ഥാഭിഭവനവിസേസോതി. ഹോതു താവ, ഏവം സുത്താഭിധമ്മപാഠവിസേസതോ അട്ഠകഥായ പാഠഭേദേ പന കോ അധിപ്പായോതി? വുച്ചതേ – സുത്തന്തേ ഹി പഠമവിമോക്ഖം ദ്വേധാ ഭിന്ദിത്വാ പഠമദുതിയഅഭിഭായതനാനി വുത്താനി, പരിയായദേസനത്താ വിമോക്ഖാനമ്പി അഭിഭവനപരിയായോ വിജ്ജതീതി ‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ’’തി അഭിഭായതനദ്വയം വുത്തം.

തതിയചതുത്ഥഅഭിഭായതനേസു ¶ ദുതിയവിമോക്ഖോ, വണ്ണാഭിഭായതനേസു തതിയവിമോക്ഖോ ച അഭിഭവനപ്പവത്തിതോ സങ്ഗഹിതോ, ഇധ പന നിപ്പരിയായദേസനത്താ വിമോക്ഖാഭിഭായതനാനി അസങ്കരതോ ദസ്സേതും വിമോക്ഖേ വജ്ജേത്വാ അഭിഭായതനാനി കഥിതാനി. സബ്ബാനി ച വിമോക്ഖകിച്ചാനി വിമോക്ഖദേസനായ വുത്താനി, തദേതം ‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ’’തി സുത്തേ ആഗതസ്സ അഭിഭായതനദ്വയസ്സ അഭിധമ്മേ അവചനതോ ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദീനഞ്ച സബ്ബവിമോക്ഖകിച്ചസാധാരണവചനഭാവതോ വവത്ഥാനം കതന്തി വിഞ്ഞായതി. അവസ്സഞ്ചേതം ഏവ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം, ന സമ്പടിച്ഛന്തേഹി സുത്താഭിധമ്മപാഠഭേദേ അഞ്ഞം കാരണം വത്തബ്ബം. അഥ കിമേത്ഥ വത്തബ്ബം, നനു അട്ഠകഥായമേവ ‘‘കസ്മാ പന യഥാ സുത്തന്തേ ‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനീ’തിആദി വുത്തം, ഏവം അവത്വാ ഇധ ചതൂസുപി അഭിഭായതനേസു അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞിതാവ വുത്താ’’തി വത്വാ ‘‘അജ്ഝത്തരൂപാനം അനഭിഭവനീയതോ’’തി കാരണം വുത്തന്തി? ന തം തസ്സ കാരണവചനം, അഥ ഖോ കത്ഥചി ‘‘അജ്ഝത്തം രൂപാനി പസ്സതീ’’തി അവത്വാ സബ്ബത്ഥ യം വുത്തം ‘‘ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തി, തസ്സ ച കാരണവചനം. തേനേവ ഹി തത്ഥ വാ ഇധ വാ ‘‘ബഹിദ്ധാ രൂപാനിയേവ അഭിഭവിതബ്ബാനീ’’തി തത്ഥേവ വുത്തം, അനഭിഭവനീയതാ ച അജ്ഝത്തരൂപാനം ബഹിദ്ധാ രൂപാനി വിയ അവിഭൂതത്താ. ന ഹി സുട്ഠു വിഭൂതഭാവമന്തരേന ഞാണുത്തരാനം ആരമ്മണാഭിഭവനം സമ്ഭവതീതി. നനു ച അട്ഠകഥായം പാഠദ്വയവിസേസസ്സ ദേസനാവിലാസോ കാരണഭാവേന വുത്തോതി? സച്ചം വുത്തോ, സോ ച യഥാവുത്തവവത്ഥാനവസേനേവ വേദിതബ്ബോ ¶ . ദേസനാവിലാസോ ഹി നാമ വിനേയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം വിജ്ജമാനസ്സേവ പരിയായസ്സ വിഭാവനം, ന യസ്സ കസ്സചീതി. ഏവം താവ അഭിഭായതനം വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ ¶ വിമോക്ഖോതി പടിലദ്ധജ്ഝാനസ്സ ഝാനം സമാപജ്ജിതുകാമതാവസപ്പവത്തജവനവീഥിസമനന്തരമേവ പിതുഅങ്കേ വിസ്സട്ഠഅങ്ഗപച്ചങ്ഗസ്സ വിയ ദാരകസ്സ ആരമ്മണേ നിരാസങ്കമേവ ഹുത്വാ പഠമകപ്പനാ വിയ ച ലഹും അവുട്ഠഹിത്വാ അന്തമസോ ചതുപഞ്ചചിത്തക്ഖണതോ അനോസക്കിത്വാ ആരമ്മണേ അഭിരതിവസേന പവത്തസ്സ വസിഭാവപ്പത്തസ്സ ഝാനസ്സേതം അധിവചനം. തഞ്ഹി കസിണായതനവസേന വാ അഭിഭായതനവസേന വാ ഉപ്പന്നം പച്ചനീകധമ്മേഹി സുട്ഠു വിമുത്തത്താ, ആരമ്മണേ അധിമുത്തതായ ച ‘‘വിമോക്ഖോ’’തി വുച്ചതി. വുത്തമ്പി ചേതം അട്ഠകഥായം –

‘‘കേനട്ഠേന പന വിമോക്ഖോ വേദിതബ്ബോതി? അധിമുച്ചനട്ഠേന. കോ അയം അധിമുച്ചനട്ഠോ നാമ? പച്ചനീകധമ്മേഹി ച സുട്ഠു വിമുച്ചനട്ഠോ, ആരമ്മണേ ച അഭിരതിവസേന സുട്ഠു അധിമുച്ചനട്ഠോ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൨൪൮).

യദി വസിഭാവപ്പത്തമേവ വിമോക്ഖോ, കഥമസ്സ ആരമ്മണചതുക്കേ പരിത്തതാ പാളിയം വുത്താ. അവസിതാപത്തഞ്ഹി ഝാനം പരിത്തന്തി വുച്ചതീതി? നായം ദോസോ, പരിപുണ്ണവസിഭാവപ്പത്തം സന്ധായ അപരിപുണ്ണവസിഭാവപ്പത്തസ്സ പരിത്തഭാവേന തത്ഥ അധിപ്പേതത്താ, തസ്മാ വസിഭാവപ്പത്തമേവ ഝാനം വിമോക്ഖോ നാമ, ന ഇതരം. ഇതരം പന യദി കസിണായതനവസേന ഉപ്പന്നം, കസിണായതനം. അഥ അഭിഭായതനവസേന, അഭിഭായതനമേവാതി. കേചി പന ‘‘പഠമഅപ്പനാതോ പച്ഛിമപച്ഛിമായ പടിപക്ഖതോ സുട്ഠു വിമുത്തത്താ കസിണായതനവസേന, അഭിഭായതനവസേന ച ഉപ്പന്നം പഠമകപ്പനം ഠപേത്വാ സേസം വിമോക്ഖോയേവാ’’തി വദന്തി.

തം പനേതം ഗണനതോ തിവിധം. യഥാഹ –

‘‘രൂപീ ¶ രൂപാനി പസ്സതി, അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി, സുഭന്തേവ അധിമുത്തോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൭൪; ൩.൩൩൯; പടി. മ. ൧.൨൦൯).

തത്ഥ ¶ രൂപീതി അജ്ഝത്തം കേസാദീസു ഉപ്പാദിതം രൂപജ്ഝാനം രൂപം, തദസ്സ അത്ഥീതി രൂപീ. രൂപാനി പസ്സതീതി ബഹിദ്ധാപി നീലകസിണാദിരൂപാനി ഝാനചക്ഖുനാ പസ്സതി. ഇമിനാ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധവത്ഥുകേസു കസിണേസു ഝാനപടിലാഭോ ദസ്സിതോ. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അജ്ഝത്തം നരൂപസഞ്ഞീ, അത്തനോ കേസാദീസു അനുപ്പാദിതരൂപാവചരജ്ഝാനോതി അത്ഥോ. ഇമിനാ ബഹിദ്ധാ പരികമ്മം കത്വാ ബഹിദ്ധാവ പടിലദ്ധജ്ഝാനതാ ദസ്സിതാ. ‘‘സുഭ’’ന്തി ഇമിനാ സുവിസുദ്ധേസു നീലാദീസു വണ്ണകസിണേസു ഝാനാനി ദസ്സിതാനി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി അന്തോഅപ്പനായം ‘‘സുഭ’’ന്തി ആഭോഗോ നത്ഥി, യോ പന സുവിസുദ്ധം സുഭകസിണം ആരമ്മണം കത്വാ വിഹരതി, സോ യസ്മാ ‘‘സുഭ’’ന്തി അധിമുച്ചനവസേന പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയാദീനി, തസ്മാ ഏവം ദേസനാ കതാതി. പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ പന ‘‘ഇധ ഭിക്ഖു മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൨൧൨) ബ്രഹ്മവിഹാരവസേന സുഭവിമോക്ഖോ വുത്തോ. ധമ്മസങ്ഗണിയം പന ബ്രഹ്മവിഹാരാനം വിസുംയേവ ആഗതത്താ തം നയം പടിക്ഖിപിത്വാ സുനീലകാദിവസേനേവ സുഭവിമോക്ഖോ അട്ഠകഥായം അനുഞ്ഞാതോതി ഇധാപി തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വവത്ഥാനം കതന്തി ഏവം താവ വിമോക്ഖഝാനം വേദിതബ്ബം.

യഥാനുരൂപന്തി ഹീനാദിഅനുരൂപം. പഠമജ്ഝാനഞ്ഹി ഹീനം കപ്പസ്സ തതിയഭാഗായുകേ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജേ ഉപപത്തിം നിപ്ഫാദേതി, മജ്ഝിമം ഉപഡ്ഢകപ്പായുകേ ബ്രഹ്മപുരോഹിതേ, പണീതം ഏകകപ്പായുകേ മഹാബ്രഹ്മേ. തഥാ ദുതിയജ്ഝാനം, തതിയജ്ഝാനഞ്ച ഹീനം ദ്വികപ്പായുകേ പരിത്താഭേ, മജ്ഝിമം ചതുകപ്പായുകേ അപ്പമാണാഭേ, പണീതം അട്ഠകപ്പായുകേ ആഭസ്സരേ. ചതുത്ഥജ്ഝാനം ഹീനം ¶ സോളസകപ്പായുകേ പരിത്താസുഭേ, മജ്ഝിമം ദ്വത്തിംസകപ്പായുകേ അപ്പമാണസുഭേ, പണീതം ചതുസട്ഠികപ്പായുകേ സുഭകിണ്ഹേ. പഞ്ചമജ്ഝാനം പന തിവിധമ്പി പഞ്ചകപ്പസതായുകേ വേഹപ്ഫലേ ഉപപത്തിം നിപ്ഫാദേതി, തദേവ തിത്ഥിയേഹി സഞ്ഞാവിരാഗവസേന ഭാവിതം പഞ്ചകപ്പസതായുകേയേവ അസഞ്ഞസത്തേ. അനാഗാമീഹി പന പുഥുജ്ജനാദികാലേ പച്ഛാപി ഭാവിതം സദ്ധാദിഇന്ദ്രിയാധിമുത്തതാനുക്കമേന യഥാക്കമം സഹസ്സദ്വിസഹസ്സചതുസഹസ്സഅട്ഠസഹസ്സസോളസസഹസ്സകപ്പായുകേസു അവിഹാഅതപ്പാസുദസ്സാസുദസ്സീഅകനിട്ഠനാമകേസു പഞ്ചസുദ്ധാവാസേസു ഉപപത്തിം നിപ്ഫാദേതീതി ഏവമേതം യഥാനുരൂപം സോളസരൂപാവചരബ്രഹ്മലോകൂപപത്തിനിപ്ഫാദകന്തി ആഹ ‘‘യഥാനുരൂപം…പേ… ഹോതീ’’തി.

യസ്മാ പന രൂപഭവേപി പവത്തിയം ലഭിതബ്ബാ ഉപഭോഗസമ്പത്തി കാമാവചരസ്സേവ ഫലം, തസ്മാ ¶ ഇധ ‘‘ഭവഭോഗസമ്പത്തിം നിപ്ഫാദേതീ’’തി അവത്വാ ഉപപത്തിനിപ്ഫാദനമേവ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏത്ഥ ച ദുതിയജ്ഝാനഭൂമിം ഉപാദായ സബ്ബത്ഥ പരിപുണ്ണസ്സ മഹാകപ്പസ്സ വസേന പരിച്ഛേദോ ദട്ഠബ്ബോ, പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം പന അസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പവസേന. ന ഹി തത്ഥ ഇതരവസേന പരിച്ഛേദോ സമ്ഭവതി ഏകകപ്പേപി അവിനാസാഭാവേന മഹാകപ്പസ്സ ചതുത്ഥഭാഗേയേവ തസ്സ സണ്ഠഹനതോ.

രൂപാവചരകുസലവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അരൂപാവചരകുസലവണ്ണനാ

ഇദാനി അരൂപാവചരകുസലസ്സ നിദ്ദേസാവകാസോ അനുപ്പത്തോതി തന്നിദ്ദേസത്ഥമാഹ ‘‘സേസേസു പനാ’’തിആദി. ആകാസകസിണവജ്ജിതസ്സ യസ്സ കസ്സചി കസിണസ്സ ഉഗ്ഘാടനതോ ലദ്ധമാകാസം കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസം. തത്ഥ പവത്തം വിഞ്ഞാണന്തി ആകാസാനഞ്ചായതനമാഹ. തഞ്ഹി ദുതിയാരുപ്പസ്സ ¶ ആരമ്മണം ഹോതി. സബ്ബസോതി സബ്ബാകാരേന, രൂപനിമിത്തദണ്ഡാദാനസമ്ഭവദസ്സനാദിനാ സബ്ബേന രൂപധമ്മേസു, പഥവീകസിണാദിരൂപനിമിത്തേസു തദാരമ്മണജ്ഝാനേസു ച ദോസദസ്സനാകാരേന, തേസു ഏവ വാ രൂപനിമിത്തേസു നികന്തിപ്പഹാനഅസമാപജ്ജിതുകാമതാദിനാ ആകാരേനാതി അത്ഥോ. അഥ വാ സബ്ബസോതി സബ്ബാസം, കുസലാദിഭേദേന അനവസേസാനന്തി അത്ഥോ. രൂപസഞ്ഞാനന്തി സഞ്ഞാസീസേന വുത്തരൂപാവചരജ്ഝാനാനഞ്ചേവ തദാരമ്മണാനഞ്ച. രൂപാവചരജ്ഝാനമ്പി ഹി ‘‘രൂപ’’ന്തി വുച്ചതി ഉത്തരപദലോപേന ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദീസു വിയ. തദാരമ്മണമ്പി കസിണരൂപം പുരിമപദലോപേന ‘‘ദേവേന ദത്തോതി, ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തിആദീസു വിയ, തസ്മാ ഇധ രൂപേ രൂപജ്ഝാനേ തംസഹഗതസഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാതി ഗഹിതാ, സഞ്ഞാസീസേന വുത്തരൂപാവചരജ്ഝാനാനമേതം അധിവചനം. ‘‘രൂപ’’ന്തി സഞ്ഞാ അസ്സാതി രൂപസഞ്ഞം, രൂപനാമവന്തന്തി അത്ഥോ. തംഗഹിതേന പഥവീകസിണാദിഭേദസ്സ തദാരമ്മണസ്സ ചേതം നാമന്തി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘രൂപസഞ്ഞാന’’ന്തി ഹി സരൂപേകസേസവസേന നിദ്ദേസോ കതോ. സമതിക്കമാതി വിരാഗാ, നിരോധാ ച. കിം വുത്തം ഹോതി? ഏതാസം കുസലവിപാകകിരിയാവസേന പഞ്ചദസന്നം ഝാനസങ്ഖാതാനം രൂപസഞ്ഞാനം, ഏതേസഞ്ച പഥവീകസിണാദിവസേന നവന്നം ആരമ്മണസങ്ഖാതാനം രൂപസഞ്ഞാനം അനവസേസാനം സബ്ബാകാരേന ച, തേസു ഏവ വാ നികന്തിപ്പഹാനഅസമാപജ്ജിതുകാമതാദിനാ ആകാരേന ¶ വിരാഗാ, നിരോധാ ച ജിഗുച്ഛനതോ ചേവ തപ്പടിബന്ധഛന്ദരാഗവിക്ഖമ്ഭനതോ ച നിബ്ബത്തം ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞായ സഹഗതം അരൂപാവചരകുസലചിത്തം. ന ഹി സക്കാ സബ്ബസോ അനതിക്കന്തരൂപസഞ്ഞേന തം നിബ്ബത്തേതുന്തി.

ന കേവലം ഏതാസംയേവ സമതിക്കമനതോ ഇദം നിബ്ബത്തം, അഥ ഖോ പടിഘസഞ്ഞാദീനമത്ഥങ്ഗമാദിതോപീതി ആഹ ‘‘പടിഘസഞ്ഞാന’’ന്തിആദി. തത്ഥ ചക്ഖാദീനം വത്ഥൂനം, രൂപാദീനഞ്ച ആരമ്മണാനം ¶ പടിഘാതേന അഞ്ഞമഞ്ഞസമോധാനസങ്ഖാതേന പടിഹനനേന ഉപ്പന്നാ സഞ്ഞാ പടിഘസഞ്ഞാ, രൂപസഞ്ഞാദിദ്വിപഞ്ചസഞ്ഞാനമേതം അധിവചനം. യഥാഹ –

‘‘തത്ഥ കതമാ പടിഘസഞ്ഞാ? രൂപസഞ്ഞാ സദ്ദസഞ്ഞാ ഗന്ധസഞ്ഞാ രസസഞ്ഞാ ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ഞാ, ഇമാ വുച്ചന്തി പടിഘസഞ്ഞായോ’’തി (വിഭ. ൬൦൩).

താസം കുസലാകുസലവിപാകഭൂതാനം അത്ഥങ്ഗമാ പഹാനാ അസമുപ്പാദാ അപ്പവത്തികരണേനാതി വുത്തം ഹോതി. നനു ച ഏതാ രൂപാവചരജ്ഝാനസമാപന്നസ്സാപി ന സന്തി. ന ഹി പഠമജ്ഝാനാദിസമാപന്നകാലേ പഞ്ചദ്വാരവസേന ചിത്തം പവത്തതീതി? സച്ചമേതം, യഥാ പന ‘‘സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ അദുക്ഖമസുഖം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി ഏത്ഥ പസംസാവസേന അഞ്ഞത്ഥ പഹീനാനമ്പി സുഖദുക്ഖാനം ചതുത്ഥജ്ഝാനേ, ‘‘സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാനം പഹാനാ രാഗദോസമോഹാനം തനുത്താ സകദാഗാമിമഗ്ഗം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി ഏത്ഥ പഠമമഗ്ഗേയേവ പഹീനാനം സക്കായദിട്ഠാദീനം ദുതിയമഗ്ഗേ ച വചനം, ഏവമേവ ഇമസ്മിം ഝാനേ പടിപജ്ജനകാനം ഉസ്സാഹജനനത്ഥം ഇമസ്സ ഝാനസ്സ പസംസാവസേന ഏതാസം ഏത്ഥ വചനന്തി വേദിതബ്ബം. അഥ വാ കിഞ്ചാപി താ രൂപാവചരസമാപന്നസ്സാപി ന സന്തി, ന പന പഹീനത്താ ന സന്തി. കിഞ്ചരഹി പച്ചയാഭാവേന. ന ഹി രൂപാവചരഭാവനാ രൂപവിരാഗായ സംവത്തതി, രൂപായത്താ ഏവ താസം പവത്തീതി. അരൂപഭാവനാ പന രൂപവിരാഗായ സംവത്തതി, തസ്മാ ‘‘താ ഏത്ഥ പഹീനാ’’തി വത്തും വട്ടതി. തഥാ ഹി ഏതാസം ഇതോ പുബ്ബേ അപ്പഹീനത്തായേവ ‘‘പഠമജ്ഝാനം സമാപന്നസ്സ സദ്ദോ കണ്ടകോ’’തി വുത്തോ ഭഗവതാ. ഇധ ച പഹീനത്താ ഏവ അരൂപസമാപത്തീനം ആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരവചനാദീഹി, ‘‘യേ തേ സന്താ വിമോക്ഖാ അതിക്കമ്മ രൂപേ ¶ അരൂപാ’’തിആദിനാ ച ആനേഞ്ജതാ, സന്തവിമോക്ഖതാ ച വുത്താ.

നാനത്തസഞ്ഞാനന്തി ¶ നാനത്തേ ഗോചരേ പവത്താനം, നാനത്താനം വാ സഞ്ഞാനം, വുത്താവസേസാനം ചതുചത്താലീസകാമാവചരസഞ്ഞാനന്തി അത്ഥോ. ഏതാ ഏവ ഹി –

‘‘തത്ഥ കതമാ നാനത്തസഞ്ഞാ? അസമാപന്നസ്സ മനോധാതുസമങ്ഗിസ്സ വാ മനോവിഞ്ഞാണധാതുസമങ്ഗിസ്സ വാ സഞ്ഞാ സഞ്ജാനനാ സഞ്ജാനിതത്തം, ഇമാ വുച്ചന്തി നാനത്തസഞ്ഞായോ’’തി (വിഭ. ൬൦൪) –

ഏവം വിഭങ്ഗേ വിഭജിത്വാ വുത്താ. താ പന യസ്മാ രൂപസദ്ദാദിഭേദേ നാനത്തേ നാനാസഭാവേ ആരമ്മണേ പവത്തന്തി, യസ്മാ ച അട്ഠ കാമാവചരകുസലസഞ്ഞാ, ദ്വാദസ അകുസലസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ദ്വേ അകുസലവിപാകസഞ്ഞാ, ഏകാദസ കാമാവചരകിരിയസഞ്ഞാതി ഏവം ചതുചത്താലീസപ്പഭേദാ നാനാസഭാവാ, അഞ്ഞമഞ്ഞം അസദിസാ, തസ്മാ ‘‘നാനത്തസഞ്ഞാ’’തി വുച്ചന്തി. അമനസികാരാതി സബ്ബസോ അനാവജ്ജനാ അസമന്നാഹാരാ അപച്ചവേക്ഖണഹേതു ജവനപടിപാദകേന വാ ഭവങ്ഗചിത്തസ്സ അന്തോ അകരണാ ഠപേത്വാ കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസം നാനാരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അസങ്ഖരണതോതി വുത്തം ഹോതി. ഇമിനാ ഹി നാനത്തസഞ്ഞാമനസികാരഹേതൂനം രൂപധമ്മാനം സമതിക്കമോപി വുത്തോ, രൂപജ്ഝാനേ പന തദഭാവതോ ‘‘നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ’’തി ന വുത്തം. അഥ സമതിക്കമാദീനം കിം നാനാകരണന്തി? വുച്ചതേ – യസ്മാ രൂപസഞ്ഞാ, പടിഘസഞ്ഞാ ച ഇമിനാ ഝാനേന നിബ്ബത്തിതഭവേപി ന വിജ്ജന്തി, അരൂപസഞ്ഞായ ഭാവനായ അഭാവേ ചുതിതോ ഉദ്ധം ഉപ്പത്തിരഹാനം രൂപസഞ്ഞാപടിഘസഞ്ഞാനം യാവ അത്തനോ ¶ വിപാകുപ്പത്തി, താവ അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദിയമാനത്താ, പഗേവ പന ഇമം ഝാനം സമാപന്നകാലേ, തസ്മാ ‘‘സമതിക്കമാ, അത്ഥങ്ഗമാ’’തി ഉഭയഥാപി താസം അഭാവോയേവ ദസ്സിതോ. നാനത്തസഞ്ഞാസു പന യാ തസ്മിം ഭവേ ന ഉപ്പജ്ജന്തി ഏകന്തരൂപനിസ്സിതത്താ, താ അനോകാസതായ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ന അരൂപഭാവനായ നിവാരിതത്താ, അനിവാരിതത്താ ച കാചി ഉപ്പജ്ജന്തി, തസ്മാ താസം അമനസികാരോ അനാവജ്ജനം അപച്ചവേക്ഖണം ജവനപടിപാദകേന വാ ഭവങ്ഗമനസ്സ അന്തോ അകരണം അപ്പവേസനം വുത്തം. തത്ര പവത്തമാനാനമ്പി ഹി ഝാനം സമാപന്നസ്സ താസം അമനസികാരോയേവ ഇതരഥാ ഝാനസമാപത്തിയാ അഭാവതോ. ഇതി സങ്ഖേപതോ ‘‘രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ’’തി ഇമിനാ സബ്ബരൂപാവചരധമ്മാനം പഹാനം വുത്തം, ‘‘പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ’’തി സബ്ബേസം കാമാവചരചിത്തചേതസികാനം പഹാനം, അമനസികാരോ ച വുത്തോ, തീഹി പനേതേഹി സമാധിസ്സ ഥിരഭാവോ കഥിതോതി.

ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞാസഹഗതന്തി ¶ ഏത്ഥ പന നാസ്സ അന്തോതി അനന്തം, അനന്തം ആകാസം ആകാസാനന്തം, കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസം, അനന്തതാ പന ഉപ്പാദവയന്താഭാവതോ അനന്തമനസികാരവസേന വാ വേദിതബ്ബാ. ന ഹി ഏതസ്സ ഉപ്പാദന്തോ, വയന്തോ വാ പഞ്ഞായതി അസഭാവധമ്മത്താ. സഭാവധമ്മോ ഹി അഹുത്വാ സമ്ഭവനതോ, ഹുത്വാ ച വിനസ്സനതോ ഉപ്പാദവയന്തപരിച്ഛിന്നോ, നേതരോ. ന ച പനേതം മനസി കരോന്തോ യോഗാവചരോ തസ്സ പരിച്ഛേദസങ്ഖാതമന്തം ഗണ്ഹാതി, അഥ ഖോ രൂപവിവേകമത്തസ്സേവ ഗഹണേന അനന്തഫരണാകാരേനേവ മനസികാരം പവത്തേതി, തസ്മാ ഉപ്പാദവയന്തവിരഹതോ മനസികാരവസേന വാ ഏതമനന്തന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘അനന്താകാസ’’ന്തി ച വത്തബ്ബേ അനന്ത-സദ്ദസ്സ പരനിപാതവസേന ‘‘ആകാസാനന്ത’’ന്തി വുച്ചതി. ആകാസാനന്തമേവ ആകാസാനഞ്ചം ¶ സംയോഗപരസ്സ ത-കാരസ്സ ച-കാരം കത്വാ, തദേവ ആയതനം സസമ്പയുത്തധമ്മസ്സ ഝാനസ്സ ആരമ്മണഭാവതോ അധിട്ഠാനട്ഠേന ദേവായതനം വിയാതി ആകാസാനഞ്ചായതനം, തസ്മിം അപ്പനാപത്താ സഞ്ഞാ ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞാ, തായ സഹഗതം വിഞ്ഞാണം ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞാസഹഗതം. അഥ വാ ആകാസാനഞ്ചം ആയതനമസ്സാ സസമ്പയുത്തധമ്മായ സഞ്ഞായാതി ആകാസാനഞ്ചായതനാ, സായേവ സഞ്ഞാ, തായ ഝാനം സഹഗതന്തി ആകാസാനഞ്ചായതനസഞ്ഞാസഹഗതം.

വിഞ്ഞാണ…പേ… സഹഗതന്തി യദേതം പഠമാരുപ്പവിഞ്ഞാണം, തംസഭാവധമ്മത്താ ഉപ്പാദാദിഅന്തവന്തമ്പി ആരമ്മണകരണവസേന അനന്താകാസേ ഫരണതോ അത്താനം ആരബ്ഭ അന്തസ്സ അഗ്ഗഹണവസേന പവത്തമനസികാരതോ വാ അനന്തം വിഞ്ഞാണന്തി വിഞ്ഞാണാനന്തം, ‘‘വിഞ്ഞാണാനഞ്ച’’ന്തി വത്തബ്ബേ വിഞ്ഞാണഞ്ച-സദ്ദോ തദത്ഥേ നിരൂള്ഹോ ആ-കാര ന-കാരലോപോതി വാ കത്വാ ‘‘വിഞ്ഞാണഞ്ച’’മിച്ചേവ വുത്തം. ഏവഞ്ച കത്വാ വക്ഖതി –

‘‘വിഞ്ഞാണാനന്തമിച്ചേവം, വത്തബ്ബം പനിദം സിയാ’’തി.

അഥ വാ ദുതിയാരുപ്പവിഞ്ഞാണേന അഞ്ചിതബ്ബം ആരമ്മണവസേന പാപുണിതബ്ബന്തി വിഞ്ഞാണഞ്ചം. സേസം പുരിമസദിസമേവ.

ആകിഞ്ചഞ്ഞാ…പേ… സഹഗതന്തി നാസ്സ പഠമാരുപ്പവിഞ്ഞാണസ്സ കിഞ്ചനന്തി അകിഞ്ചനം, അന്തമസോ ഭങ്ഗമത്തമ്പി അവസിട്ഠം നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി. സതി ഹി ഭങ്ഗമത്തേപി തസ്സ സകിഞ്ചനതാ ¶ സിയാ. അകിഞ്ചനസ്സ ഭാവോ ആകിഞ്ചഞ്ഞം, ആകാസാനഞ്ചായതനവിഞ്ഞാണാഭാവസ്സേതം അധിവചനം. സേസം വുത്തനയമേവ.

നേവസഞ്ഞാ…പേ… സഹഗതന്തി ഹേട്ഠിമഝാനേസു വിയ ഓളാരികായ സഞ്ഞായ അഭാവതോ നേവസ്സ സഞ്ഞാ അത്ഥീതി നേവസഞ്ഞം, സുഖുമായ ച സഞ്ഞായ അത്ഥിതായ നാസ്സ സഞ്ഞാ നത്ഥീതി ¶ നാസഞ്ഞം, നേവസഞ്ഞഞ്ച തം നാസഞ്ഞഞ്ചേതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞം, ചതുത്ഥാരുപ്പജ്ഝാനം. യദി ഏവം ‘‘നേവസഞ്ഞനാസഞ്ഞ’’ന്തി വത്തബ്ബം? സച്ചമേതം. വചനസോഭനത്ഥം പന ദീഘം കത്വാ വുത്തം. അഥ വാ നേവസ്സ സഞ്ഞാ നാസഞ്ഞാതി ഏവം ഏകജ്ഝം ബഹുബ്ബീഹിസമാസവസേന ‘‘നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞ’’ന്തി വുത്തം. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞഞ്ച തം ആയതനഞ്ച മനായതനധമ്മായതനപരിയാപന്നത്താതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം, തേന സമ്പയുത്തം സഞ്ഞാസഹഗതം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞാസഹഗതം. അഥ വാ സഞ്ഞായേവ പടുസഞ്ഞാകിച്ചകരണേ അസമത്ഥതായ നേവസഞ്ഞാ, ഉണ്ഹോദകേ തേജോധാതു വിയ സങ്ഖാരാവസേസസുഖുമഭാവപ്പത്തിയാ നാസഞ്ഞാതി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞാ, സാ ഏവ സേസധമ്മാനം നിസ്സയപച്ചയതായ, അധിട്ഠാനട്ഠേന ധമ്മായതനപരിയാപന്നതായ ഏവ വാ ആയതനന്തി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനഭൂതായ സഞ്ഞായ സഹഗതന്തി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസഞ്ഞാസഹഗതം.

യഥാനുരൂപം…പേ… നിപ്ഫാദകന്തി ‘‘പഠമാരുപ്പഭൂമിയാ പഠമം, ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയാ ദുതിയ’’ന്തിആദിനാ അത്തനോ അനുരൂപവസേന ചതൂസു അരൂപഭൂമീസു ഉപപത്തിസാധകം. താസു പന പഠമാ വീസതിസഹസ്സകപ്പായുകാ ഹോതി, ദുതിയാ ചത്താലീസസഹസ്സകപ്പായുകാ, തതിയാ സട്ഠിസഹസ്സകപ്പായുകാ, ചതുത്ഥാ പന ചതുരാസീതിസഹസ്സകപ്പായുകാതി വേദിതബ്ബം.

അരൂപാവചരകുസലവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ലോകുത്തരകുസലവണ്ണനാ

ഏവം തിവിധമ്പി ലോകിയകുസലം നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി ലോകുത്തരകുസലം നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘ഇതരം ¶ പനാ’’തിആദി. ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ¶ ലോകോ, സോ തിവിധോ – സങ്ഖാരലോകോ സത്തലോകോ ഭാജനലോകോതി. തതോ ഇദം ഉത്തരതീതി ലോകുത്തരം. ചത്താരോപി ഹി മഗ്ഗാ ഉപാദാനക്ഖന്ധസങ്ഖാതസങ്ഖാരലോകതോ ഉത്തരന്തി അനാസവഭാവേന. സത്തലോകേസു ച സോതാപത്തിമഗ്ഗോ അനരിയലോകതോ ഉത്തരതി, സകദാഗാമിമഗ്ഗോ സോതാപന്നലോകതോ, അനാഗാമിമഗ്ഗോ സകദാഗാമിലോകതോ, അരഹത്തമഗ്ഗോ അനാഗാമിലോകതോ ഉത്തരതി. ഭാജനലോകേസു പന പഠമമഗ്ഗോ അപായലോകതോ ഉത്തരതി, സകദാഗാമിമഗ്ഗോ കാമലോകേകദേസതോ, അനാഗാമിമഗ്ഗോ സകലകാമലോകതോ, അരഹത്തമഗ്ഗോ രൂപാരൂപലോകതോ ഉത്തരതി. ഇതി ചതുബ്ബിധമ്പി മഗ്ഗചിത്തം തിവിധലോകതോ ഉത്തരതീതി ലോകുത്തരം, കുച്ഛിതസലനാദിതോ പന കുസലം, ചിന്തനാദിതോ ചിത്തഞ്ചാതി ലോകുത്തരകുസലചിത്തം. ഫലം പന ലോകതോ ഉത്തിണ്ണത്താ ലോകുത്തരം, ഉഭയമ്പി വാ സഹ നിബ്ബാനേന ഉപാദാനക്ഖന്ധസങ്ഖാതലോകതോ ഉത്തരം വിസിട്ഠതരന്തി ലോകുത്തരം. യഥാഹ ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ വാ അസങ്ഖതാ വാ, വിരാഗോ തേസം ധമ്മാനം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി (അ. നി. ൪.൩൪; ഇതിവു. ൯൦).

നിയതാനിയതവത്ഥുകഭേദതോതി സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ പരതോഘോസപച്ചയേന വിനാ അനുപ്പജ്ജനതോ അരൂപഭവേ സമ്ഭവോ നത്ഥീതി തം നിയതവത്ഥുകം, ഇതരം പന സത്തവിധമ്പി പരതോഘോസം വിനാപി വിപസ്സനാബലേനേവ നിപ്ഫജ്ജനതോ തത്ഥാപി സമ്ഭവതീതി അനിയതവത്ഥുകം.

തീഹി…പേ… തിവിധന്തി ലോകുത്തരവിമോക്ഖാനം ദ്വാരഭാവതോ വിമോക്ഖമുഖസങ്ഖാതാഹി സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാദീഹി തീഹി വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാഹി പത്തബ്ബതോ ഇദം ലോകുത്തരകുസലം തിവിധം സുഞ്ഞതം അനിമിത്തം അപ്പണിഹിതന്തി. കതമേ പന ¶ തേ ലോകുത്തരവിമോക്ഖാതി? നവ ലോകുത്തരധമ്മാ. യഥാഹ ‘‘ചത്താരോ ച അരിയമഗ്ഗാ ചത്താരി ച സാമഞ്ഞഫലാനി നിബ്ബാനഞ്ച, അയം അനാസവോ വിമോക്ഖോ’’തി (പടി. മ. ൧.൨൧൩). ഇമാനി ഹി സംകിലേസധമ്മേഹി സുട്ഠു വിമുത്തത്താ വിമോക്ഖാ നാമ. താനി പന പച്ചേകം സുഞ്ഞതോ വിമോക്ഖോ, അനിമിത്തോ വിമോക്ഖോ, അപ്പണിഹിതോ വിമോക്ഖോതി തിവിധാനി. യഥാഹ ‘‘തയോമേ, ഭിക്ഖവേ, വിമോക്ഖാ – സുഞ്ഞതോ വിമോക്ഖോ, അനിമിത്തോ വിമോക്ഖോ, അപ്പണിഹിതോ വിമോക്ഖോ’’തി (പടി. മ. ൧.൨൦൯). ഇധ പന കുസലാധികാരത്താ ചതുമഗ്ഗസങ്ഖാതായേവ ലോകുത്തരധമ്മാ അധിപ്പേതാ.

സുഞ്ഞതാദിനാമലാഭോ ച നേസം ആഗമനതോ, സഗുണതോ, ആരമ്മണതോ ച വേദിതബ്ബോ. തഥാ ഹി ¶ ആഗച്ഛതി മഗ്ഗോ, ഫലഞ്ച ഏതേനാതി ആഗമനം. തഞ്ഹി ദുവിധം മഗ്ഗാഗമനം, ഫലാഗമനഞ്ച. തേസു വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാ മഗ്ഗാഗമനം, അരിയമഗ്ഗോ ഫലാഗമനം. തത്ഥ മഗ്ഗസ്സ ആഗതട്ഠാനേ മഗ്ഗാഗമനം ഗഹേതബ്ബം, ഫലസ്സ ആഗതട്ഠാനേ ഫലാഗമനം. ഇധ പന മഗ്ഗസ്സ ആഗതത്താ മഗ്ഗാഗമനം ഗഹിതന്തി. തതോ ആഗമനതോ. സഗുണതോതി സഭാവതോ. ആരമ്മണതോതി ആരമ്മണധമ്മതോ.

യോ ഹി സബ്ബസങ്ഖാരാനം അനത്തലക്ഖണപടിവേധവസപ്പവത്തായ അനത്താനുപസ്സനായ വസേന മഗ്ഗം പടിലഭതി, തസ്സ സാ അനുപസ്സനാ അസുഞ്ഞത്തകരാനം അത്താഭിനിവേസപച്ചയാനം ദിട്ഠേകട്ഠകിലേസാനം വിക്ഖമ്ഭിതഭാവേന തേഭൂമകധമ്മാനം അത്തസുഞ്ഞതായ യാഥാവതോ ഗഹണതോ സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ നാമ ഹോതി. തായ പന പടിലദ്ധമഗ്ഗോ സുഞ്ഞതായ ആഗതത്താ സുഞ്ഞതോ നാമ. തേനാഹ ‘‘അനത്തതോ മനസികരോന്തോ സുഞ്ഞതവിമോക്ഖേന വിമുച്ചതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൨൨൭).

യോ ¶ പന സബ്ബസങ്ഖാരാനം അനിച്ചലക്ഖണപടിവേധവസപ്പവത്തായ അനിച്ചാനുപസ്സനായ മഗ്ഗം പടിലഭതി, തസ്സ സാ അനുപസ്സനാ നിച്ചനിമിത്താദിഗാഹകരാനം കിലേസാനം വിക്ഖമ്ഭിതത്താ ധുവഭാവൂപട്ഠാനസങ്ഖാതനിച്ചനിമിത്താദിനോ അഗ്ഗഹണതോ അനിമിത്താനുപസ്സനാ നാമ. തായ പന ലദ്ധമഗ്ഗോ അനിമിത്തായ ആഗതത്താ അനിമിത്തോ നാമ. തേനാഹ ‘‘അനിച്ചതോ മനസികരോന്തോ അനിമിത്തവിമോക്ഖേന വിമുച്ചതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൨൨൭).

യോ പന സബ്ബസങ്ഖാരാനം ദുക്ഖലക്ഖണപടിവേധവസപ്പവത്തായ ദുക്ഖാനുപസ്സനായ വസേന മഗ്ഗം പടിലഭതി, തസ്സ സാ അനുപസ്സനാ തണ്ഹാപണിധാനസ്സ വിക്ഖമ്ഭനേന പണിധിവിരഹിതത്താ അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാ നാമ. തായ പന ലദ്ധമഗ്ഗോ അപ്പണിഹിതായ ആഗതത്താ അപ്പണിഹിതോ നാമ. തേനാഹ ‘‘ദുക്ഖതോ മനസികരോന്തോ അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖേന വിമുച്ചതീ’’തി. അയം താവസ്സ ആഗമനവസേന നാമലാഭോ.

അത്തനോ പന രാഗാദീഹി സുഞ്ഞതത്താ, നിച്ചനിമിത്താദിവിരഹിതത്താ, തണ്ഹാപണിധിഅഭാവതോ ച സഗുണതോ, രാഗാദിസുഞ്ഞസ്സേവ, നിച്ചനിമിത്താദിവിരഹിതസ്സ, പണിധിവിപ്പമുത്തസ്സ ച നിബ്ബാനസ്സ ആരമ്മണകരണതോ ആരമ്മണതോ ച സുഞ്ഞതാദിവിമോക്ഖോ നാമ ഹോതീതി ഏവമസ്സ സഗുണാരമ്മണേഹി നാമലാഭോ ദട്ഠബ്ബോ. സോ ച ഖോ സുത്തന്തപരിയായേനേവ, നോ അഭിധമ്മപരിയായേന. സുത്തന്തകഥാ ഹി പരിയായദേസനാ, ഇതരാ നിപ്പരിയായദേസനാ, തസ്മാ സഗുണാരമ്മണതോ നാമസ്സ സബ്ബസാധാരണഭാവേന ¶ അവവത്ഥാനകരത്താ പരിയായഭാവതോ സുത്തന്തപരിയായേനേവ ലാഭോ, ആഗമനതോ പന അഭിധമ്മപരിയായേനപി വവത്ഥാനകരഭാവേന നിപ്പരിയായത്താ. തേനേവ ഹി ആചരിയേന ‘‘തീഹി വിമോക്ഖമുഖേഹി പത്തബ്ബതോ തിവിധ’’ന്തി വിമോക്ഖമുഖമേവ ധുരം കത്വാ വുത്തം, ന ‘‘സുഞ്ഞതാദിനാമതോ തിവിധ’’ന്തി. അനിമിത്തനാമം പനേത്ഥ ¶ ആഗമനതോപി സുത്തന്തപരിയായേനേവ ലബ്ഭതി അഭിധമ്മേ മഗ്ഗം പതി അനിമിത്തനാമസ്സ അനുദ്ധതത്താ. അനുദ്ധടത്തം പന ന അനുദ്ധരിതബ്ബതാമത്തേന, അഥ ഖോ നിപ്പരിയായതോ തസ്സ മഗ്ഗേ അലബ്ഭനതോ. കിഞ്ചാപി ഹി അയം വിപസ്സനാ നിച്ചനിമിത്തം ഉഗ്ഘാടേന്തീ പവത്തതി, സങ്ഖാരനിമിത്തസ്സ പന അനിസ്സജ്ജനതോ ന നിപ്പരിയായതോ അനിമിത്തനാമം ലഭതി. യം പനേതം സുത്തേ –

‘‘അനിമിത്തഞ്ച ഭാവേഹി, മാനാനുസയമുജ്ജഹ;

തതോ മാനാഭിസമയാ, ഉപസന്തോ ചരിസ്സസീ’’തി. (സു. നി. ൩൪൪) –

മഗ്ഗസ്സ അനിമിത്തഭാവവചനം, തം യഥാവുത്തപരിയായവസേന ലബ്ഭമാനം ഗഹേത്വാ വുത്തം. അഭിധമ്മേ പന യാ സയമ്പി നിപ്പരിയായതോ അനിമിത്തനാമം ന ലഭതി, സാ കഥം മഗ്ഗസ്സ തം ദദേയ്യാതി മഗ്ഗസ്സ അനിമിത്തനാമം ന ഉദ്ധടം. യദി ഏവം സുഞ്ഞതനാമേനപി ഇദം സമാനം. അനത്താനുപസ്സനാപി ഹി കിഞ്ചാപി പുഗ്ഗലസുഞ്ഞതം ഗണ്ഹാതി, ധമ്മസുഞ്ഞതം പന ന ഗണ്ഹാതീതി സയം നിപ്പരിയായേന സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ നാമ ന ഹോതീതി സുഞ്ഞതനാമമ്പി മഗ്ഗസ്സ ന ദദേയ്യ. അഥ പുഗ്ഗലസുഞ്ഞതാഗ്ഗഹണമത്തേന സയം സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ ഹുത്വാ മഗ്ഗസ്സ തം ദദേയ്യ, അനിച്ചാനുപസ്സനാപി സങ്ഖാരനിമിത്തസ്സ ഗഹണേപി നിച്ചനിമിത്താദിഉഗ്ഘാടനതോ സയം അനിമിത്താനുപസ്സനാ ഹുത്വാ മഗ്ഗസ്സ അനിമിത്തനാമം ദദേയ്യാതി? ന ഇദമേവം, നിച്ചാദിനിമിത്തുഗ്ഘാടനേന അനിമിത്തഭാവസ്സ നിപ്പരിയായേന മഗ്ഗേ അലബ്ഭനതോ നിച്ചാദിനിമിത്തുഗ്ഘാടനസ്സപി പരിയായഭാവതോ. നനു ഇദമ്പി സബ്ബത്ഥ സമാനം. സുഞ്ഞതഅപ്പണിഹിതഭാവോപി ഹി നിപ്പരിയായേന അമഗ്ഗേ ന ലബ്ഭതി പുഗ്ഗലസുഞ്ഞതഗ്ഗഹണസ്സ, പണിധിസോസനസ്സ ച ഉജുകം മഗ്ഗേനേവ നിപ്ഫജ്ജനതോ, തസ്മാ സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാപി അപ്പണിഹിതാനുപസ്സനാപി പരിയായേനേവ തം തം നാമം ലഭന്തീതി മഗ്ഗസ്സ നിപ്പരിയായതോ നാമം ന ദേന്തീതി? ന, തതോ ¶ ലദ്ധഅരിയമഗ്ഗസ്സ നിപ്പരിയായതോ സമ്പയുത്തധമ്മവസേനേവ സുഞ്ഞതഅപ്പണിഹിതനാമസമ്ഭവതോ. കഥം? ഠപേത്വാ ബുദ്ധുപ്പാദം സരഭങ്ഗസത്ഥാരാദികാലേപി ദുബ്ബിജാനീയഭാവേന സുഖുമസ്സ അനത്തലക്ഖണസ്സ പഞ്ഞായ ഏവ ഗോചരഭാവതോ അനത്താനുപസ്സനായ അനുപസ്സനതോ ¶ മഗ്ഗക്ഖണേ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘അനത്തതോ മനസികരോതോ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൨൨൧).

തഞ്ച പന സയം അത്താഭിനിവേസസമുഗ്ഘാടനതോ, അരിയമഗ്ഗപരിയാപന്നത്താ ച നിപ്പരിയായതോവ സുഞ്ഞതനാമം ലഭതി. ദുക്ഖാനുപസ്സനായ സമാധിവിപച്ചനീകസ്സ പണിധിസങ്ഖാതരാഗസ്സ സോസനതോ തസ്സാ വസേന അനുപസ്സന്തസ്സ മഗ്ഗക്ഖണേ സമാധിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘ദുക്ഖതോ മനസികരോതോ സമാധിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതീ’’തി. തഞ്ച പന സയം പണിധിസോസനതോ, അരിയമഗ്ഗപരിയാപന്നത്താ ച നിപ്പരിയായതോവ അപ്പണിഹിതനാമം ലഭതി. സബ്ബസങ്ഖാരാനം പന അനിച്ചഭാവം ആഗമനതോ സുത്വാ പച്ഛാ സയം പച്ചക്ഖതോ പസ്സതോ ‘‘അനിച്ചമേവ വത സോ ഭഗവാ ‘അനിച്ച’ന്തി ആഹാ’’തി ഭഗവതി സദ്ധാബാഹുല്ലപടിലാഭതോ അനിച്ചാനുപസ്സനായ മനസികരോതോ മഗ്ഗക്ഖണേ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതി. യഥാഹ – ‘‘അനിച്ചതോ മനസികരോതോ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതീ’’തി. തം പന സയം സങ്ഖാരനിമിത്തതോ വുട്ഠഹന്തമ്പി അരിയമഗ്ഗപരിയാപന്നം ന ഹോതീതി നിപ്പരിയായതോ അനിമിത്തനാമം ന ലഭതി, തസ്മാ യഥാ കായകമ്മാധികം ചിത്തം ‘‘കായകമ്മ’’ന്തി വുച്ചതി, ഏവം സുഞ്ഞതസങ്ഖാതപഞ്ഞിന്ദ്രിയാധിമത്തോ മഗ്ഗോ സുഞ്ഞതനാമം ലഭതി, അപ്പണിഹിതസങ്ഖാതസമാധിന്ദ്രിയാധിമത്തോ അപ്പണിഹിതനാമം, സദ്ധിന്ദ്രിയാധിമത്തോ പന സദ്ധായ അനിമിത്തനാമാലാഭതോ സയമ്പി തം ന ലഭതി. യദി സമ്പയുത്തധമ്മവസേന സുഞ്ഞതാദിനാമാലാഭോ, അഥ കഥം ‘‘ആഗമനതോ’’തി ¶ വുത്തം? സച്ചം, ആഗമനതോ അധിമത്തസ്സ പന ഇന്ദ്രിയസ്സ വസേന ലദ്ധനാമമ്പി ആഗമനതോവ ലദ്ധം ഹോതി.

അഥ വാ അഭിധമ്മപരിയായേനപി സുഞ്ഞതഭാവോ നാമ പുഗ്ഗലസുഞ്ഞതായേവാതി പുഗ്ഗലസുഞ്ഞതഗ്ഗാഹിതായ അനത്താനുപസ്സനായ സുഞ്ഞതനാമം നിപ്പരിയായതോവ ലബ്ഭതി. പണിധി നാമ രാഗാദികാ ഏവാതി രാഗാദിസോസിതായ ദുക്ഖാനുപസ്സനായ അപ്പണിഹിതനാമമ്പി നിപ്പരിയായതോവ ലബ്ഭതി.

നിമിത്തന്തി പന ഠപേത്വാ സുത്തന്തപരിയായം അഭിധമ്മപരിയായേന സങ്ഖാരനിമിത്തം ഹോതീതി സങ്ഖാരനിമിത്തഗ്ഗാഹിതായ അനിച്ചാനുപസ്സനായ അനിമിത്തനാമം നിപ്പരിയായതോ ന ലബ്ഭതി, തസ്മാ നിപ്പരിയായതോ സുഞ്ഞതഅപ്പണിഹിതനാമികാനം അനത്തദുക്ഖാനുപസ്സനാനം വസേന പടിലദ്ധമഗ്ഗോ ആഗമനതോ സുഞ്ഞതഅപ്പണിഹിതനാമം ലഭതി, അനിമിത്തനാമം പന പരിയായതോവ ലഭതി. തേന വുത്തം ¶ – ‘‘അനിമിത്തനാമം പനേത്ഥ ആഗമനതോപി സുത്തന്തപരിയായേനേവ ലബ്ഭതി അഭിധമ്മേ മഗ്ഗം പതി അനിമിത്തനാമസ്സ അനുദ്ധടത്താ’’തി. ഇതി ഇമേസം തിണ്ണം വിമോക്ഖാനം പവേസനദ്വാരഭാവതോ സുഞ്ഞതാനുപസ്സനാദിനാമികാ അനത്താനുപസ്സനാദികാ തിസ്സോ അനുക്കമേന ബലവഭാവം പത്വാ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാഭൂതാ തീണി വിമോക്ഖമുഖാനീതി വേദിതബ്ബാനി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘തീണി ഖോ പനിമാനി വിമോക്ഖമുഖാനി ലോകനിയ്യാനായ സംവത്തന്തി, സബ്ബസങ്ഖാരേ പരിച്ഛേദപരിവടുമതോ സമനുപസ്സനതായ അനിമിത്തായ ച ധാതുയാ ചിത്തസമ്പക്ഖന്ദനതായ, സബ്ബസങ്ഖാരേസു മനോസമുത്തേജനതായ അപ്പണിഹിതായ ച ധാതുയാ ചിത്തസമ്പക്ഖന്ദനതായ, സബ്ബധമ്മേ പരതോ സമനുപസ്സനതായ സുഞ്ഞതായ ച ധാതുയാ ¶ ചിത്തസമ്പക്ഖന്ദനതായ, ഇമാനി തീണി വിമോക്ഖമുഖാനി ലോകനിയ്യാനായ സംവത്തന്തീ’’തി (പടി. മ. ൧.൨൧൯).

ഏത്ഥ ഹി പരിച്ഛേദപരിവടുമതോതി ഉദയബ്ബയവസേന പരിച്ഛേദതോ ചേവ പരിവടുമതോ ച. അനിച്ചാനുപസ്സനാ ഹി ‘‘ഉദയതോ പുബ്ബേ സങ്ഖാരാ നത്ഥീ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ തേസം ഗതിം സമന്നേസമാനാ വയതോ പരം ന ഗച്ഛന്തി, ഏത്ഥേവ അന്തരധായന്തീതി പരിവടുമതോ പരിയന്തതോ സമനുപസ്സതി. സമനുപസ്സനതായാതി സമ്മദേവ അനുപസ്സനതായ സംവത്തന്തീതി സമ്ബന്ധോ. മനോസമുത്തേജനതായാതി ചിത്തസംവേജനതായ. ദുക്ഖാനുപസ്സനേന ഹി സങ്ഖാരേസു ചിത്തം സംവിജ്ജതി. പരതോ സമനുപസ്സനതായാതി ‘‘നാഹം, ന മമ’’ന്തി ഏവം അനത്തതോ സമനുപസ്സനതായ. ഇതി ഇമാനി തീണി പദാനി അനിച്ചാനുപസ്സനാദീനം തിണ്ണം വസേന വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. തേനേവ ച തദനന്തരേ പഞ്ഹാവിസ്സജ്ജനേ –

‘‘അനിച്ചതോ മനസികരോതോ ഖയതോ സങ്ഖാരാ ഉപട്ഠഹന്തി, ദുക്ഖതോ മനസികരോതോ ഭയതോ സങ്ഖാരാ ഉപട്ഠഹന്തി, അനത്തതോ മനസികരോതോ സുഞ്ഞതോ സങ്ഖാരാ ഉപട്ഠഹന്തീ’’തി (പടി. മ. ൧.൨൧൯) –

വുത്തം. നനു ചേത്ഥ അഭിധമ്മാവതാരസ്സ ഭാസമാനത്താ അഭിധമ്മപരിയായേനേവ വിമോക്ഖമുഖാനി ച വവത്ഥപേതും യുത്തന്തി? സച്ചം, അനിച്ചാനുപസ്സനായപി പന മഗ്ഗവുട്ഠാനം ഹോതീതി പകാസനത്ഥം സുത്തന്തപരിയായേനപി ¶ ഏകം വവത്ഥാനം കതം, തഥാ വുട്ഠിതോ പന മഗ്ഗോ അഭിധമ്മപരിയായേന സുദ്ധികപടിപദായമേവ സങ്ഗയ്ഹതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ചതുമഗ്ഗയോഗഭേദതോതി സോതാപത്തിആദീഹി ചതൂഹി അരിയമഗ്ഗേഹി സമ്പയോഗപ്പഭേദതോ. അരിയമഗ്ഗാനം പന സമ്മാദിട്ഠാദിഅട്ഠങ്ഗസഭാവത്താ, തേസഞ്ച സബ്ബലോകുത്തരേ അത്ഥിതായ ¶ ഭങ്ഗവസേന അഭേദേപി ഇന്ദ്രിയാനം അപാടവപാടവതരതമഭാവേന സച്ഛികിരിയാവിസേസതോ കിലേസാനം പഹാനഭേദോ ഹോതീതി തംവസേന ചതുബ്ബിധതാ ദട്ഠബ്ബാ. തേനേവാഹ ‘‘സക്കായദിട്ഠിവിചികിച്ഛാ’’തിആദി. സതി വിജ്ജമാനേ പഞ്ചക്ഖന്ധസങ്ഖാതേ കായേ ദിട്ഠി സക്കായദിട്ഠി, സയം വാ തത്ഥ സതി ദിട്ഠി സക്കായദിട്ഠി, പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അത്തത്തനിയാഭിനിവേസവസേന പവത്തായ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ ഏതം അധിവചനം. സാ പന ഏകേകസ്മിം ഖന്ധേ ചതുധാ അഭിനിവേസനവസേന വീസതിവിധാ ഹോതി. തഥാ ഹി കോചി രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി ‘‘യം രൂപം, സോ അത്താ, യോ അത്താ, തം രൂപം, യഥാ ദീപസ്സ വണ്ണോയേവ അച്ചി, അച്ചിയേവ വണ്ണോ’’തി. രൂപവന്തം വാ അത്താനം സമനുപസ്സതി, ഛായാവന്തം വിയ രുക്ഖം. അത്തനി വാ രൂപം, പുപ്ഫേ വിയ ഗന്ധം. രൂപസ്മിം വാ അത്താനം, സമുഗ്ഗേ വിയ മണി. ഏവം വേദനാദീസുപി ‘‘വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തിആദിനാ യോജേതബ്ബം. തത്ഥ യോ പഞ്ചവിധോ അബ്യതിരിത്തഅത്താഭിനിവേസോ, സാ ഉച്ഛേദദിട്ഠി. യോ പന പന്നരസവിധോ ബ്യതിരിത്തഅത്താഭിനിവേസോ, സാ സസ്സതദിട്ഠീതി വേദിതബ്ബം.

സഭാവം വിചിനന്തോ തായ കിച്ഛതി കിലമതീതി വിചികിച്ഛാ, തികിച്ഛിതും ദുക്കരതായ വാ വിഗതാ ചികിച്ഛാ ഞാണപതികാരോ ഇമിസ്സാതി വിചികിച്ഛാ. സാ പന –

‘‘സത്ഥരി കങ്ഖതി വിചികിച്ഛതി, ധമ്മേ, സങ്ഘേ, സിക്ഖായ, പുബ്ബന്തേ, അപരന്തേ, പുബ്ബന്താപരന്തേ, ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു കങ്ഖതി വിചികിച്ഛതീ’’തി (ധ. സ. ൧൦൦൮ ഥോകം. വിസദിസം) –

ഏവം ബുദ്ധാദീസു കങ്ഖാവസേന അട്ഠവത്ഥുകാ,

‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹമതീതമദ്ധാനം, ന നു ഖോ അഹോസിം, കിം നു ഖോ അഹോസിം, കഥം നു ഖോ അഹോസിം ¶ , കിം ഹുത്വാ കിം അഹോസിം നു ഖോ അഹമതീതമദ്ധാനം, ഭവിസ്സാമി നു ഖോ അഹമനാഗതമദ്ധാനം ¶ , ന നു ഖോ ഭവിസ്സാമി, കിം നു ഖോ ഭവിസ്സാമി, കഥം നു ഖോ ഭവിസ്സാമി, കിം ഹുത്വാ കിം ഭവിസ്സാമി നു ഖോ അഹമനാഗതമദ്ധാനം, ഏതരഹി വാ പന പച്ചുപ്പന്നമദ്ധാനം അജ്ഝത്തം കഥംകഥീ ഹോതി, അഹം നു ഖോസ്മി, നോ നു ഖോസ്മി, കിം നു ഖോസ്മി, കഥം നു ഖോസ്മി, അയം നു ഖോ സത്തോ കുതോ ആഗതോ, സോ കുഹിം ഗാമീ ഭവിസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦) –

ഏവം പുബ്ബന്താദയോ ആരബ്ഭ പവത്തിവസേന സോളസവത്ഥുകാ ച നിദ്ദിട്ഠാ.

തത്ഥ സത്ഥരി കങ്ഖന്തോ തസ്സ രൂപകായധമ്മകായാനം വിജ്ജമാനതം, അവിജ്ജമാനതഞ്ച കങ്ഖതി, ധമ്മേ കങ്ഖന്തോ തസ്സ സ്വാക്ഖാതദ്വാക്ഖാതഭാവേ കങ്ഖതി, സങ്ഘേ കങ്ഖന്തോ തസ്സ സുപ്പടിപന്നവിപ്പടിപന്നതാദിഭാവേ കങ്ഖതി, സിക്ഖായ കങ്ഖന്തോ തസ്സാ സുപഞ്ഞത്തദുപ്പഞ്ഞത്തഭാവം കങ്ഖതി, പുബ്ബന്തേ കങ്ഖന്തോ സസ്സതാകാരം, അധിച്ചസമുപ്പത്തിആകാരഞ്ച നിസ്സായ അതീതേ അത്തനോ വിജ്ജമാനതം, അവിജ്ജമാനതഞ്ച കങ്ഖതി, അപരന്തേ കങ്ഖന്തോ സസ്സതാകാരം, ഉച്ഛേദാകാരഞ്ച നിസ്സായ അനാഗതേ അത്തനോ ഉപ്പത്തിം, അനുപ്പത്തിഞ്ച കങ്ഖതി, പുബ്ബന്താപരന്തേ കങ്ഖന്തോ പച്ചുപ്പന്നേ അത്തനോ അത്ഥിഭാവം, നത്ഥിഭാവഞ്ച കങ്ഖതി. പച്ചുപ്പന്നോ ഹി അദ്ധാ പുബ്ബഭാഗാപരഭാഗകോട്ഠാസവന്തതായ ‘‘പുബ്ബന്താപരന്തോ’’തി വുച്ചതി, യുത്തം പന തം ആരബ്ഭ കങ്ഖാജനനന്തി? യുത്തം, അയുത്തന്തി കാ ഏത്ഥ ചിന്താ. ഉമ്മത്തകോ വിയ ഹി ബാലപുഥുജ്ജനോ. തസ്മാ സോ യം കിഞ്ചി കങ്ഖതിയേവ. തേനേവ ച സോളസവത്ഥുകവിചികിച്ഛാനിദ്ദേസേ ‘‘ഏതരഹി വാ പനാ’’തിആദി വുത്തം. ആചരിയാ പന ‘‘പുബ്ബന്താപരന്തോതി അതീതാനാഗതേ ഏകജ്ഝം ഗഹേത്വാ തദുഭയമാരബ്ഭ ¶ കങ്ഖന്തോ പുബ്ബന്താപരന്തേ കങ്ഖതീ’’തിപി വദന്തി. ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ധമ്മേസു കങ്ഖന്തോ പന അവിജ്ജാദീനം പച്ചയാനം, സങ്ഖാരാദീനഞ്ച പച്ചയുപ്പന്നാനം ഹേതുഹേതുസമുപ്പന്നഭാവസ്സ സബ്ഭാവാസബ്ഭാവം കങ്ഖതീതി ഏവം താവ അട്ഠവത്ഥുകകങ്ഖായ പവത്തി വേദിതബ്ബാ.

സോളസവത്ഥുകാ പന ‘‘അഹോസിം നു ഖോ…പേ… ന നു ഖോ അഹോസി’’ന്തി കങ്ഖന്തോ വുത്തനയേനേവ അതീതേ അത്തനോ വിജ്ജമാനാവിജ്ജമാനതം കങ്ഖതി. കിം നു ഖോ അഹോസിന്തി ജാതിലിങ്ഗുപപത്തിയോ നിസ്സായ ‘‘ഖത്തിയോ നു ഖോ അഹോസിം, ബ്രാഹ്മണാദീസു ഗഹട്ഠാദീസു ദേവാദീസു അഞ്ഞതരോ നു ഖോ’’തി കങ്ഖതി. കഥം നു ഖോതി സണ്ഠാനാകാരം നിസ്സായ ‘‘ദീഘോ നു ഖോ അഹോസിം, രസ്സഓദാതകാളാദീനഞ്ച അഞ്ഞതരോ’’തി കങ്ഖതി. ഇസ്സരനിമ്മാനാദീനി നിസ്സായ ‘‘കേന ¶ നു ഖോ പകാരേന അഹോസി’’ന്തി നിബ്ബത്തനാകാരതോ കങ്ഖതീതി വദന്തി. കിം ഹുത്വാ കിം അഹോസിന്തി ജാതിആദീനി നിസ്സായ ‘‘ഖത്തിയോ ഹുത്വാ നു ഖോ ബ്രാഹ്മണോ അഹോസിം…പേ… ദേവോ ഹുത്വാ നു ഖോ മനുസ്സോ അഹോസി’’ന്തി അത്തനോ അപരാപരം പവത്തിം കങ്ഖതി. ഭവിസ്സാമി നു ഖോ, ന നു ഖോതി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ അനാഗതേ അത്തനോ വിജ്ജമാനാവിജ്ജമാനതം കങ്ഖതി. ‘‘കിം നു ഖോ ഭവിസ്സാമീ’’തിആദി വുത്തനയമേവ. അഹം നു ഖോസ്മി, ന നു ഖോസ്മീതി ഇദാനി അത്തനോ അത്ഥിഭാവം, നത്ഥിഭാവഞ്ച കങ്ഖതി. തത്ഥ കാരണം വുത്തമേവ. കിം നു ഖോസ്മീതി ഖത്തിയാദികോവ സമാനോ അത്തനോ ഖത്തിയാദിഭാവം കങ്ഖതി. ഏസേവ നയോ സേസേസുപി. കഥം നു ഖോസ്മീതി ‘‘അബ്ഭന്തരേ ജീവോ നാമ അത്ഥീ’’തി ഗഹേത്വാ തസ്സ ദീഘാദിഭാവം കങ്ഖതി. പച്ചുപ്പന്നം പന അത്തനോ സരീരസണ്ഠാനം അജാനന്തോ നാമ നത്ഥി. കുതോ ആഗതോ, കുഹിം ഗാമീ ഭവിസ്സതീതി അത്തഭാവസ്സ ആഗതഗതട്ഠാനാനി കങ്ഖതീതി വേദിതബ്ബം.

സീലഞ്ച ¶ വതഞ്ച സീലബ്ബതം, തത്ഥ ഗോസീലാദിഅസുദ്ധിമഗ്ഗോ സമാദാനവസേന സീലം, അവീതിക്കമവസേന വതം. ഉഭയഥാപി വാ സീലം, തപോകമ്മഭാവേന ഗഹിതത്താ വതം. ഗവാദിപകതിഭാവതോ അത്തനോ വാ ഗവാദിഭാവാധിട്ഠാനം സീലം, ‘‘ഗച്ഛന്തോ ഭക്ഖേതി, തിട്ഠന്തോ മുത്തേതീ’’തിആദിനാ ഗവാദികിരിയായ കരണം വതം. തംതംഅകിച്ചസമ്മസതോ വാ നിവത്തി സീലം, തംസമാദാനവതോ വേസഭോജനകിച്ചചരണാദിവിസേസപടിപത്തി വതം. സഭാവം അതിക്കമ്മ പരതോ ആമസനം ഗഹണന്തി പരാമാസോ, സീലബ്ബതസ്സ പരാമാസോ സീലബ്ബതപരാമാസോ. ഇതോ ബഹിദ്ധാ സമണബ്രാഹ്മണാനം സീലേന സുദ്ധി, വതേന സുദ്ധി, സീലബ്ബതേന സുദ്ധീതി ഏവം അസുദ്ധിമഗ്ഗേ ‘‘സുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തി പവത്തസ്സ മിച്ഛാഭിനിവേസസ്സേതം അധിവചനം. സക്കായദിട്ഠി ച വിചികിച്ഛാ ച സീലബ്ബതപരാമാസോ ചാതി സക്കായ…പേ… പരാമാസോ, തേയേവ കമ്മവിപാകേസു, വട്ടസ്മിം വാ സത്തേ സംയോജേന്തി ബന്ധന്തീതി സംയോജനാനി, തേസം ദിട്ഠിവിസുദ്ധിആദീഹി തദങ്ഗവസേന പഹീനാനം അനുപ്പത്തിധമ്മതാപാദനേന അച്ചന്തസമുച്ഛേദപ്പഹാനം കരോതീതി സക്കാ…പേ…പ്പഹാനകരം.

നിബ്ബാനം പതി സവനതോ സന്ദനതോ സോതോ വുച്ചതി അരിയോ അട്ഠങ്ഗികമഗ്ഗോ, തസ്സ ആദിതോ പജ്ജനം സോതാപത്തി, നിബ്ബാനം മഗ്ഗതി, നിബ്ബാനത്ഥികേഹി മഗ്ഗീയതി, കിലേസേ മാരേന്തോ ഗച്ഛതീതി വാ മഗ്ഗോ, സോതാപത്തി ഏവ മഗ്ഗോ സോതാപത്തിമഗ്ഗോ. അഥ വാ സോതം ആദിതോ പജ്ജതി അധിഗച്ഛതീതി സോതാപത്തി, പഠമോ അരിയപുഗ്ഗലോ, തസ്സ മഗ്ഗോ സോതാപത്തിമഗ്ഗോ, സമ്മാദിട്ഠിആദീനി അട്ഠങ്ഗാനി, തേന സമ്പയുത്തം ചിത്തം സോതാപത്തിമഗ്ഗചിത്തം.

രജ്ജതി ¶ അഭിസജ്ജതീതി രാഗോ, സോ ഇധ പഞ്ചകാമവിസയാ, കാമഭവവിസയാ ച തണ്ഹാ. ദുസ്സതീതി ദോസോ, ദസവിധആഘാതവത്ഥുപദട്ഠാനോ ¶ ബ്യാപാദോ. മുയ്ഹതീതി മോഹോ, ദുക്ഖാദീസു അട്ഠസു അഞ്ഞാണം. ഏതേസം കിലേസാനം തനുത്തം തനുഭാവം കരോതീതി രാഗ…പേ… തനുത്തകരം. തത്ഥ ദ്വീഹി കാരണേഹി തനുത്തം അഭിണ്ഹാനുപ്പത്തിതോ, പരിയുട്ഠാനമന്ദതായ ചാതി. സകദാഗാമിസ്സ ഹി വട്ടാനുസാരിമഹാജനസ്സ വിയ കിലേസാ അഭിണ്ഹം ന ഉപ്പജ്ജന്തി, കദാചി വിരളാകാരാ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തി, തഥാ ഉപ്പജ്ജന്താപി മദ്ദന്താ ഛാദേന്താ അന്ധകാരം കരോന്താ നുപ്പജ്ജന്തി. ദ്വീഹി പന മഗ്ഗേഹി പഹീനത്താ മന്ദമന്ദാ തനുകതനുകാ ഉപ്പജ്ജന്തി. കേചി പന സകദാഗാമിസ്സ കിലേസാ ചിരേന ഉപ്പജ്ജന്താപി ബഹലാവ ഉപ്പജ്ജന്തി. തഥാ ഹിസ്സ പുത്തധീതരോ ദിസ്സന്തീതി വദന്തി. തം അകാരണം, വത്ഥുപടിസേവനേന വിനാപി ഗബ്ഭഗ്ഗഹണസബ്ഭാവതോ, തസ്മാ വുത്തനയേനേവ ദ്വീഹി കാരണേഹി നേസം തനുഭാവോ വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ പനേത്ഥ മോഹസ്സ തനുഭാവോ വുത്തോ, നനു തതിയമഗ്ഗവജ്ഝാനമേവ ഇമിനാ തനുത്തകരണം വത്തബ്ബം, ഇതരഥാ ഹേട്ഠാ തീഹിപി മഗ്ഗേഹി ഉപരിമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസാനം ബഹലാബഹലാവത്ഥായ പഹീയമാനത്താ ഇധ സബ്ബേസമേവ ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനാനം തനുഭാവോ വത്തബ്ബോ, തേനേവ ച പാളിയമ്പി ‘‘കാമരാഗബ്യാപാദാനം തനുഭാവായ ദുതിയായ ഭൂമിയാ പത്തിയാ’’തി വുത്തന്തി. സച്ചമേതം, സുത്തേ പന ഉപരിമഗ്ഗവജ്ഝാനം തനുഭാവപരിയായം ഗഹേത്വാ ‘‘രാഗദോസമോഹാനം തനുത്താ സകദാഗാമീ ഹോതീ’’തി ഹേതുത്തയതനുഭാവസ്സ ആഗതത്താ ഇധാപി തദനുലോമേന വുത്തം. ‘‘കാമരാഗബ്യാപാദാന’’മിച്ചേവ വാ പാഠോ. തഥാ ഹി ഏത്ഥേവ ഉപരി ദുതിയമഗ്ഗഞാണനിദ്ദേസേ ‘‘ബ്യാപാദകാമരാഗാനം, തനുഭാവം തു സാധയ’’ന്തി (അഭിധ. ൧൩൫൩) വുത്തം. പടിസന്ധിവസേന സകിദേവ ഇമം മനുസ്സലോകം ആഗച്ഛതീതി സകദാഗാമീ, തസ്സ മഗ്ഗോ സകദാഗാമിമഗ്ഗോ. കിഞ്ചാപി ഹി മഗ്ഗട്ഠസ്സ പടിസന്ധിവസേന ആഗമനാസമ്ഭവതോ ¶ ഫലട്ഠോയേവ സകദാഗാമീ നാമ ഹോതി, തസ്സ പന ആഗമനഭൂതോ മഗ്ഗോ മഗ്ഗന്തരാവച്ഛേദനത്ഥം തദായത്തഭാവൂപനയനേന സകദാഗാമിമഗ്ഗോതി വുച്ചതി, തംസമ്പയുത്തം ചിത്തം സകദാഗാമിമഗ്ഗചിത്തം.

പഞ്ചസു കാമഗുണേസു, കാമഭവേ ച രാഗോ കാമരാഗോ. ബ്യാപജ്ജതി തേന ചിത്തന്തി ബ്യാപാദോ. പടിസന്ധിവസേന ഇമം കാമധാതും ന ആഗച്ഛതീതി അനാഗാമീ. രൂപഭവേ ഛന്ദരാഗോ രൂപരാഗോ. അരൂപഭവേ ഛന്ദരാഗോ അരൂപരാഗോ. മാനോ ഇധ അരഹത്താധിഗമം പടിച്ച ഉണ്ണതിമത്തം. ഉദ്ധച്ചമ്പി ‘‘കോ മേ ഭാരോ കിലേസസമുച്ഛേദനേ’’തി ഏവമാകാരപ്പവത്തം ചിത്തസ്സ അവൂപസമമത്തം. അവിജ്ജാപി അസുഖേ സുഖസഞ്ഞാവിപല്ലാസോ. ആരകത്താ കിലേസേഹി, മിച്ഛാപടിപന്നേഹി വാ, രാഗാദിഅരീനം, സംസാരചക്കസ്സ അരാനഞ്ച ഹതത്താ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ, രഹോപി പാപാകരണേന പാപകരണേ ¶ രഹസ്സ അഭാവാ, രഹിതബ്ബതോ ജഹിതബ്ബതോ ‘‘രഹാ’’തി ലദ്ധനാമാനം വാ പാപധമ്മാനം അഭാവതോ, സാധൂഹി അരഹിതബ്ബതോ അപരിച്ചജിതബ്ബതോ, രഹസങ്ഖാതസ്സ വാ ഗമനസ്സ സംസാരേ അഭാവതോ അരഹാ, അട്ഠമോ അരിയപുഗ്ഗലോ, തസ്സ ഭാവോ അരഹത്തം, അഗ്ഗഫലസ്സേതം അധിവചനം. തഞ്ഹി ‘‘അരഹാ’’തി അഭിധാനസ്സ, ബുദ്ധിയാ ച പവത്തിനിബന്ധനത്താ അരഹതോ ഭാവോതി കത്വാ ‘‘അരഹത്ത’’ന്തി വുച്ചതി, തസ്സ ആഗമനഭൂതോ മഗ്ഗോ അരഹത്തമഗ്ഗോ, തംസമ്പയുത്തം ചിത്തം അരഹത്തമഗ്ഗചിത്തം.

ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോതി രൂപാവചരം വിയ പഞ്ചഹി ഝാനങ്ഗേഹി സമ്പയോഗഭേദതോ. കഥം പനസ്സ ഭേദോതി? ഏത്ഥ താവ അട്ഠകഥാവാദോ, തയോ ച ഥേരവാദാതി ചത്താരോ വാദാ ഹോന്തി. തഥാ ഹി അട്ഠകഥായം താവ ‘‘സങ്ഖാരുപേക്ഖാഭാവം പത്വാ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാമഗ്ഗസ്സ ഝാനങ്ഗം നിയമേതീ’’തി വുത്തം. തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരോ പന ‘‘മഗ്ഗാസന്നവിപസ്സനായ ¶ പദട്ഠാനഭൂതം പാദകജ്ഝാനം നിയമേതീ’’തി ആഹ. മോരവാപിവാസിമഹാദത്തത്ഥേരോ ‘‘വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ ഖന്ധാ നിയമേന്തി. യഞ്ഹി ഝാനം സമ്മസിത്വാ വുട്ഠാതി, തംസദിസോവ ഹോതീ’’തി ആഹ. തിപിടകചൂളാഭയത്ഥേരോ പന ‘‘പുഗ്ഗലജ്ഝാസയോ നിയമേതി, ‘അഹോ വത പഞ്ചങ്ഗികം, ചതുരങ്ഗികം വാ മഗ്ഗം പാപുണേയ്യ’ന്തിആദിനാ യഥാ യഥാസ്സ അജ്ഝാസയോ ഹോതി, തഥാ തഥാ മഗ്ഗോ ഹോതീ’’തി ആഹ.

യസ്മാ പന അട്ഠകഥാവാദോ പമാണം, തയോ ച ഥേരാ പണ്ഡിതാ ബ്യത്താ, തസ്മാ ചത്താരോപി വാദാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അപ്പടിബാഹനവസേന ഏവം വേദിതബ്ബാ. കഥം? കാമാവചരധമ്മേ താവ സമ്മസിത്വാ സുക്ഖവിപസ്സകസ്സ ഉപ്പന്നമഗ്ഗോപി സമാപത്തിലാഭിനോ ഝാനം പാദകം അകത്വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗോപി വിപസ്സനാനിയാമേന പഠമജ്ഝാനികാവ ഹോന്തി. സചേ പന കിഞ്ചി ഝാനം പാദകം കത്വാ ഉപ്പാദിതോ ഹോതി, തസ്സ വസേന അങ്ഗപരിണാമോ ഹോതീതി തംതംഝാനസദിസോ ഹോതി. യസ്മാ പനേത്ഥ കാമാവചരക്ഖന്ധേ ആരബ്ഭ പവത്താ വിപസ്സനാ കാമാവചരധമ്മേസു ച മഹഗ്ഗതധമ്മേസു വിയ ഭാവനാവിസേസതോ ഝാനങ്ഗവിസേസോ നത്ഥി, തസ്മാ ‘‘വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ ഖന്ധാ നിയമേന്തീ’’തി ഏവം പവത്തോ ദുതിയത്ഥേരവാദോ ഇമം വാദം ന പവിസതി. ഝാനധമ്മേ സമ്മസിത്വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗോ സചേ പാദകജ്ഝാനം നത്ഥി, സമ്മസിതജ്ഝാനനിയാമേന തംതംഝാനികോ ഹോതി. സചേ പഠമജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ ദുതിയാദിഝാനേ സമ്മസിത്വാ ഉപ്പാദിതോ, പുഗ്ഗലജ്ഝാസയനിയാമേന ദ്വീസു അഞ്ഞതരജ്ഝാനസദിസോ ഹോതി. സചേ പന പുഗ്ഗലസ്സ തഥാവിധോ അജ്ഝാസയോ നത്ഥി, തദാ കഥന്തി? ഏത്ഥ താവ കേചി ‘‘നാനാവജ്ജനവീഥിയമേവ നിവത്തമാനപാദകജ്ഝാനതോ ഏകാവജ്ജനവീഥിയം ¶ ഗോത്രഭുഭാവം പത്വാ നിവത്തമാനായ വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ ഖന്ധായേവ ¶ ബലവന്തോ, തസ്മാ സമ്മസിതക്ഖന്ധനിയാമേന തംസദിസോ മഗ്ഗോ ഹോതീ’’തി വദന്തി. ഏവഞ്ച സതി ‘‘പാദകജ്ഝാനനിയാമേന ഹോതീ’’തി ഏവം പവത്തോ പഠമത്ഥേരവാദോ പാദകജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ കാമാവചരക്ഖന്ധേ സമ്മസിത്വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗമേവ സന്ധായ തിട്ഠതീതി.

അപരേ പന ‘‘പാദകജ്ഝാനം മഗ്ഗസ്സ മൂലകാരണവസേന പച്ചയോ ഹോതി ആസന്നകാരണവസേനപി, സമ്മസിതക്ഖന്ധാ പന മൂലകാരണവസേനേവ പച്ചയാ ഹോന്തി, തസ്മാ സമ്മസിതക്ഖന്ധതോ പാദകജ്ഝാനമേവ ബലവതരന്തി പാദകജ്ഝാനസദിസോ മഗ്ഗോ ഹോതീ’’തി വദന്തി. ഏവം സന്തേ പന ‘‘സമ്മസിതക്ഖന്ധനിയാമേനാ’’തി ഏവം പവത്തോ ദുതിയത്ഥേരവാദോ സമാപത്തിം പാദകം അകത്വാ കേവലം ഝാനധമ്മേയേവ സമ്മസിത്വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗമേവ സന്ധായ തിട്ഠതി. യസ്മാ പന ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമജ്ഝാനതോ ഉപരൂപരിഝാനം ബലപ്പത്തം ഹോതി, തസ്മാ ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമജ്ഝാനതോ വുട്ഠായ ഉപരൂപരിഝാനധമ്മേ വിപസ്സതോ ഉപ്പന്നമഗ്ഗോ പാദകജ്ഝാനം അനപേക്ഖിത്വാ സമ്മസിതജ്ഝാനവസേന തംതംഝാനികോ ഹോതി. ഉപരൂപരിഝാനതോ പന വുട്ഠായ ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമജ്ഝാനധമ്മേ സമ്മസിത്വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗോ സമ്മസിതജ്ഝാനം അനപേക്ഖിത്വാ പാദകജ്ഝാനസദിസോ ഹോതീതി ഇദമേത്ഥ സാരതരം. ഏവഞ്ഹി സതി ദ്വിന്നമ്പി ഥേരാനം വാദാ നിപ്പദേസവിസയാ സമഫലാ ഹോന്തി.

തതിയത്ഥേരവാദോ ചേത്ഥ പാദകജ്ഝാനം, സമ്മസിതജ്ഝാനം വാ വിനാ അജ്ഝാസയമത്തേനേവ ന ഇജ്ഝതി. തീസുപി വാദേസു ഠപേത്വാ സേസഝാനങ്ഗപരിണാമം വേദനാപരിണാമോ വിപസ്സനാനിയാമേനേവ ഹോതി. തയോപി ഥേരവാദാ വിപസ്സനാനിയാമേന വിനാ ന ഹോന്തീതി ദട്ഠബ്ബം. നനു ച വേദനാപി ഝാനങ്ഗമേവ, തസ്മാ തായപി പാദകജ്ഝാനനിയാമേനേവ ഭവിതബ്ബന്തി? തം ന, വേദനായപി പാദകജ്ഝാനനിയാമേന പരിണാമേ സതി വിപസ്സനാനിയാമം അനപേക്ഖിത്വാ പാദകജ്ഝാനനിയാമേനേവ മഗ്ഗക്ഖണേ ¶ സേസഝാനങ്ഗാനി പരിണാമട്ഠാനേയേവ വേദനായപി പരിണാമോ ഭവേയ്യ, തഥാ പന അഹുത്വാ ഏകാവജ്ജനവീഥിയാ ആദിതോവ പരിണാമനതോ മഗ്ഗവുട്ഠാനവീഥിയാ ആസന്നതരപ്പവത്തായ വിപസ്സനായ വസേന വേദനാനിയാമോ ഹോതി.

അഥ വാ പാദകജ്ഝാനസമ്മസിതജ്ഝാനാനം സമ്ഭവേ തേസു അനുപ്പന്നാ വേദനാ വിപസ്സനായ ന ഹോതീതി പാദകജ്ഝാനസമ്മസിതജ്ഝാനനിയാമേന പരിണമതീതിപി ന സക്കാ വത്തും. ഏത്ഥ സിയാ – യത്ഥ താവ പാദകജ്ഝാനം അത്ഥി, തത്ഥ തം നിയമേതി. യത്ഥ പന തികചതുക്കപാദകജ്ഝാനം നത്ഥി, തസ്മിം ¶ അരൂപഭവേ കിം നിയമേതീതി? തത്ഥാപി പാദകജ്ഝാനമേവ നിയമേതി. യോ ഹി ഭിക്ഖു അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ പഠമജ്ഝാനം പാദകം കത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗഫലാനി നിബ്ബത്തേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ കാലം കത്വാ അരൂപഭവേ നിബ്ബത്തോ പഠമജ്ഝാനികായ സോതാപത്തിഫലസമാപത്തിയാ വുട്ഠായ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ ഉപരി തീണി മഗ്ഗഫലാനി നിബ്ബത്തേതി, തസ്സ താനി പഠമജ്ഝാനികാനേവ ഹോന്തി. ദുതിയജ്ഝാനികാദീസുപി ഏസേവ നയോ. അരൂപേപി ഹി ലോകുത്തരം തികചതുക്കജ്ഝാനം ഉപ്പജ്ജതീതി ഏവമേത്ഥ ഏകേകസ്സ ലോകുത്തരകുസലസ്സ ഝാനങ്ഗയോഗഭേദോ വേദിതബ്ബോതി.

മഗ്ഗാ…പേ… നിപ്ഫാദേതീതി തേഭൂമകകുസലം വിയ പടിസന്ധിപ്പവത്തീസു അവിപച്ചവന്തമ്പി അത്തനോ അത്തനോ അനുരൂപസ്സ ഫലസ്സ നിപ്ഫാദനേന തംതംഫലപ്പത്തേ സോതാപന്നോ സകദാഗാമീ അനാഗാമീ അരഹാതി സാമഞ്ഞതോ ചത്താരോ അരിയപുഗ്ഗലേ അഭിനിപ്ഫാദേതീതി. വിസേസതോ പന സത്തക്ഖത്തുപരമതാദികേ അനേകേപി സോതാപന്നാദയോ നിപ്ഫാദേതി.

ലോകുത്തരകുസലവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചതുഭൂമകകുസലവണ്ണനാ

൨൮. ഏവം ¶ ചതുഭൂമകകുസലചിത്തം സരൂപതോ നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി തം നിഗമേന്തോ ആഹ ‘‘കാമേ അട്ഠേവാ’’തിആദി. തത്ഥ കാമേതി കാമഭവേ. തഥാ ‘‘രൂപേ’’തിആദീസു.

൨൯. കുസലാകുസലാപഗതേനാതി കുസലാകുസലകമ്മതോ അപഗതേന. അഗ്ഗമഗ്ഗസ്സ ഹി ഉപ്പന്നകാലതോ പട്ഠായ അരഹതോ സബ്ബാനി കുസലാകുസലകമ്മാനി പഹീനാനി നാമ ഹോന്തി പച്ചയവേകല്ലേന പടിസന്ധിദാനേ അസമത്ഥഭാവതോ. യതോ ച അരിയമഗ്ഗഞാണം ‘‘കമ്മക്ഖയകര’’ന്തി വുച്ചതി. അഥ വാ അഹേതുഅപച്ചയവിസുജ്ഝനസ്സ അഭാവതോ കിലേസസമുച്ഛേദകേന മഗ്ഗകുസലേന അകുസലേഹി അപഗതേന. കുസലേ കുസലേനാതി കുച്ഛിതാനം സലനാദീഹി ¶ കുസലസങ്ഖാതായ പടിപത്തിയം ദേസനുപ്പാദനാദീസു ഛേകേന. മുനിനാതി ഉഭയലോകമുനനകേന അഗ്ഗഫലഞാണേന, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന വാ സമന്നാഗതത്താ മുനിനാ. തേനാഹ –

‘‘യോ മുനാതി ഉഭോ ലോകേ, മുനി തേന പവുച്ചതീ’’തി.

വസിനാതി ഛളഭിഞ്ഞതായ പരമേന ചിത്തവസിഭാവേന സമന്നാഗതത്താ, ഝാനാദീസു പഞ്ചവിധവസിസബ്ഭാവതോ ച വസിഭൂതേന വസിഭാവൂപഗതിന്ദ്രിയേന.

ചതുഭൂമകകുസലവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അകുസലവണ്ണനാ

ഏത്താവതാ ച യം ‘‘കുസലാകുസലാബ്യാകതജാതിഭേദതോ തിവിധ’’ന്തി ഏത്ഥ വുത്തം കുസലം, തം സരൂപതോ നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി തദനന്തരുദ്ദിട്ഠം അകുസലം നിദ്ദിസന്തോ ആഹ ‘‘അകുസലം പനാ’’തിആദി. ‘‘ഭൂമിതോ ഏകവിധ’’ന്തി വുത്തമത്ഥം നിയമേത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കാമാവചരമേവാ’’തി. നികായന്തരികാ പന രൂപാരൂപാവചരമ്പി അകുസലം ഇച്ഛന്തീതി തേസം ¶ മതിനിസേധനത്ഥം അവധാരണം കതം. മഹഗ്ഗതഭൂമിയം ഉപ്പജ്ജന്തമ്പി ഹേതം തത്ഥ രൂപധാതുയം പവത്തിവിപാകം ദേന്തമ്പി ഏകന്തേന കാമാവചരമേവാതി. കുതോ പനേസ നിയമോതി? കാമതണ്ഹാവിസയഭാവതോ. കാമതണ്ഹാവിസയതാ ഹി കാമാവചരഭാവസ്സ കാരണം യഥാ രൂപാരൂപതണ്ഹാവിസയതാ രൂപാരൂപഭാവസ്സ. ഏകംസേന ചേതം ഏവം സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം. ഇതരഥാ ബ്യാപിതലക്ഖണം ന സിയാ. യദി ഹി ആലമ്ബിതബ്ബധമ്മവസേന ഭൂമിവവത്ഥാനം കരേയ്യ, ഏവം സതി അനാരമ്മണാനം സങ്ഗഹോ ന സിയാ. അഥ വിപാകദാനവസേന, ഏവമ്പി അവിപാകാനം സങ്ഗഹോ ന സിയാ, തസ്മാ ആലമ്ബണധമ്മവസേനേവ പരിയാപന്നാനം സാ കാതബ്ബാ. അപരിയാപന്നാനം പന ലോകതോ ഉത്തിണ്ണതായ ലോകുത്തരതാ, ഉത്തരിതരാഭാവതോ അനുത്തരതാ ച വേദിതബ്ബാതി.

ദോമനസ്സസ്സ അനീവരണാവത്ഥായ അഭാവേന തംസഹഗതചിത്തുപ്പാദോ കാമഭൂമിയംയേവ പവത്തതീതി സോ ¶ നിയതവത്ഥുകോ, ഇതരേ അരൂപഭൂമിയമ്പി പവത്തനതോ അനിയതവത്ഥുകാതി ആഹ ‘‘നിയതാ…പേ… ദുവിധ’’ന്തി. വിചികിച്ഛുദ്ധച്ചസഹഗതാനം മോഹേകഹേതുകത്താ, ഇതരേസമ്പി ലോഭമോഹദോസമോഹവസേന ദ്വിഹേതുകത്താ ആഹ ‘‘ഏകഹേതുകദുഹേതുകതോ’’തി. ആദിതോ ഏകാദസന്നം അകുസലചിത്താനം പടിസന്ധിജനനതോ, ഉദ്ധച്ചസഹഗതസ്സ തദഭാവതോ ആഹ ‘‘പടിസന്ധിജനകാജനകതോ’’തി. ഉദ്ധച്ചസഹഗതഞ്ഹി പവത്തിവിപാകം ദേന്തമ്പി പടിസന്ധിം നാകഡ്ഢതി. യതോ വക്ഖതി –

‘‘ഏകാദസവിധാനം തു, ഹിത്വാ ഉദ്ധച്ചമാനസം;

ഏകാദസവിധാ ചേവ, ഭവന്തി പടിസന്ധിയോ’’തി. (അഭിധ. ൫൩൬);

യേന പന കാരണേന തം പടിസന്ധിം നാകഡ്ഢതി, തം പടിസന്ധിവിനിച്ഛയകഥാഹി ഇമിസ്സാ ഗാഥായ വണ്ണനാപദേസേയേവ വക്ഖാമ ¶ . തീഹി വേദനാഹീതി സുഖദുക്ഖോപേക്ഖാസങ്ഖാതാഹി തീഹി വേദനാഹി. യഥാഹ – ‘‘തിസ്സോ ഇമാ, ഭിക്ഖവേ, വേദനാ. കതമാ തിസ്സോ? സുഖാ ദുക്ഖാ അദുക്ഖമസുഖാ’’തി (സം. നി. ൪.൨൪൯). യം പന കത്ഥചി സുത്തേ ‘‘ദ്വേമാ, ഭിക്ഖവേ, വേദനാ സുഖാ ദുക്ഖാ’’തി (സം. നി. ൪.൨൬൭) വചനം, തം കുസലപക്ഖികം ഉപേക്ഖം സുഖേ, അകുസലപക്ഖികഞ്ച ദുക്ഖേ പക്ഖിപിത്വാ പരിയായേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. സുപ്പതിട്ഠിതഭാവകാരണത്താ മൂലമിവാതി മൂലം, ലോഭോ മൂലം ഏതസ്സാതി ലോഭമൂലം. കിഞ്ചാപി ഹി മോഹോപി ലോഭമൂലേസു അത്ഥി, സോ പന സബ്ബാകുസലസാധാരണത്താ വവത്ഥാനകരോ ന ഹോതീതി അസാധാരണധമ്മവസേന ‘‘ലോഭമൂല’’ന്ത്വേവ വുത്തം യഥാ ‘‘ഭേരിസദ്ദോ യവങ്കുരോ’’തി. തഥാ ‘‘ദോസമൂല’’ന്തി ഏത്ഥാപി. മൂലന്തരവിരഹതോ മോഹോ ഏവ മൂലം ഇമസ്സ, നാഞ്ഞന്തി മോഹമൂലം.

മിച്ഛാവസേന ദസ്സനം ദിട്ഠി, ദിട്ഠിയേവ ദിട്ഠിഗതം യഥാ ‘‘ആകാസഗതം ഥാമഗത’’ന്തി. അഥ വാ വിപരിയേസഗ്ഗാഹികായ ദിട്ഠിയാ ഗതമേവ, ന ഏത്ഥ ഗന്തബ്ബവത്ഥു തഥാസഭാവന്തി ദിട്ഠിഗതം, ദ്വാസട്ഠിയാ വാ ദിട്ഠീസു അന്തോഗധന്തി ദിട്ഠിഗതം, തേന സമം പകാരേഹി യുത്തന്തി ദിട്ഠിഗതസമ്പയുത്തം.

‘‘യദാ ഹീ’’തിആദി ലോഭമൂലചിത്താനം പവത്തിആകാരദസ്സനം. മിച്ഛാദിട്ഠിന്തി ഉച്ഛേദദിട്ഠിആദിം മിച്ഛാദിട്ഠിം. തായ ഹി വിപല്ലത്തചിത്താ താവ കോധവിസയോ, യാവ ഇന്ദ്രിയഗോചരോതി ¶ പരലോകം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘നത്ഥി കാമേസു ആദീനവോ’’തി ഗണ്ഹന്തി. ആദി-സദ്ദേന –

‘‘ഏസ പന്ഥോവിതഥോ ദേവയാനേ,

യേന യന്തി പുത്തവന്തോ വിസോകാ;

തം പസ്സന്തി പസവോ പക്ഖിനോ ച,

തേന തേ മാതരിപി മിഥുനം ചരന്തീ’’തി. –

ആദിനാ ¶ നയേന പുത്തമുഖദസ്സനം സഗ്ഗമോക്ഖമഗ്ഗോതി ഏവമാദികം മിച്ഛാദിട്ഠിം സങ്ഗണ്ഹാതി. കാമേ വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ അനിയമത്ഥോ. തേന ‘‘ബ്രാഹ്മണാനം സുവണ്ണഹരണമേവ അദിന്നാദാനേ സാവജ്ജം, ഇതരം അനവജ്ജം, ഗുരൂനം, ഗുന്നം, അത്തനോ ജീവിതസ്സ, വിവാഹസ്സ ച അത്ഥായ മുസാവാദോ അനവജ്ജോ, ഇതരോ സാവജ്ജോ, ഗുരുആദീനം അത്ഥായ പേസുഞ്ഞകരണം അനവജ്ജം, ഇതരം സാവജ്ജം, ഭാരതയുദ്ധസീതാഹരണാദികഥാ പാപവൂപസമായ ഹോതീ’’തി ഏവമാദികേ മിച്ഛാഗാഹേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ദിട്ഠമങ്ഗലാദീനീതി ദിട്ഠസുതമുതമങ്ഗലാനി. സാരതോ പച്ചേതീതി വുഡ്ഢിയാ പുബ്ബനിമിത്തഭാവേന അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ഇദമേവ വുഡ്ഢികാരണ’’ന്തി ഏവം സാരവസേന ഗണ്ഹാതി. സഭാവതിക്ഖേനേവാതി ലോഭസ്സ, മിച്ഛാഭിനിവേസസ്സ വാ വസേന സരസേനേവ തിഖിണേന കുരുരേന. മന്ദേനാതി ദന്ധേന അതിഖിണേന. താദിസം പന അത്തനോ, പരസ്സ വാ സമുസ്സാഹനേന പവത്തതീതി ആഹ ‘‘സമുസ്സാഹിതേനാ’’തി. പരസ്സ ഭണ്ഡം വാ ഹരതീതി വാ-സദ്ദേന തഥാപവത്തനകമുസാവാദാദീനമ്പി സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. കാമാനം വാതി അനുഭുയ്യമാനാനം കാമഗുണാനം. വാ-സദ്ദേന പരസന്തകസ്സ അയഥാധിപ്പേതതായ യം ലദ്ധം, തം ഗഹേതബ്ബന്തി ഗഹണാദികം സങ്ഗണ്ഹാതി.

സമ്പയുത്തധമ്മവസേന ഭേദാഭാവതോ ദോസമൂലം അസങ്ഖാരികസസങ്ഖാരികഭേദതോ ദുവിധം. യദി ഏവം കസ്മാ ‘‘ദോമനസ്സസഹഗതം പടിഘസമ്പയുത്ത’’ന്തി വുത്തം? അസാധാരണധമ്മേഹി തസ്സ ചിത്തസ്സ ഉപലക്ഖണത്ഥം. പാണസ്സ അതീവ, അതിക്കമിത്വാ വാ പാതനം പാണാതിപാതോ. ആദി-സദ്ദേന അദിന്നാദാനമുസാവാദപേസുഞ്ഞഫരുസസമ്ഫപ്പലാപബ്യാപാദേ സങ്ഗണ്ഹാതി. ദസഅകുസലകമ്മപഥേസു ഹി കാമേസുമിച്ഛാചാരഅഭിജ്ഝാമിച്ഛാദിട്ഠിസങ്ഖാതാ തയോവ കമ്മപഥാ ഇമിനാ ന സിജ്ഝന്തി. സഭാവതിക്ഖം ഹുത്വാ പവത്തമാനം ചിത്തം അസങ്ഖാരമേവ ഹോതി, ഇതരം സസങ്ഖാരന്തി അധിപ്പായേനാഹ ‘‘തിക്ഖമന്ദപ്പവത്തികാലേ’’തി. മന്ദം ¶ പന ഹുത്വാ പവത്തമാനം ഏകംസേന സസങ്ഖാരമേവാതി ന സക്കാവ ¶ വിഞ്ഞാതും. യം സസങ്ഖാരേന സപ്പയോഗേന പവത്തതി, തം മന്ദമേവ ഹോതീതി കത്വാ തഥാ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

മോഹമൂലം ചിത്തം മൂലന്തരവിരഹതോ അതിമൂള്ഹം വിചികിച്ഛുദ്ധച്ചയോഗതോ ചഞ്ചലഞ്ചാതി ഉപേക്ഖാസഹഗതമേവ ഹോതി, ന തസ്സ കദാചിപി സഭാവതിക്ഖതാ അത്ഥി. ആരമ്മണേ ഹി സംസപ്പനവസേന, വിക്ഖിപനവസേന ച പവത്തമാനസ്സ ചിത്തദ്വയസ്സ കിം താദിസേ കിച്ചേ സഭാവതിക്ഖതായ, ഉസ്സാഹേതബ്ബതായ വാ ഭവിതബ്ബം, തസ്മാ ന തത്ഥ സങ്ഖാരഭേദോ അത്ഥി. നനു ച ഉദ്ധച്ചം സബ്ബാകുസലസാധാരണം, കസ്മാ പന ഏതമേവ തേന വിസേസേത്വാ വുത്തം ‘‘ഉദ്ധച്ചസഹഗത’’ന്തി. വിസേസതോ ബലവഭാവതോ. ഇദഞ്ഹി ഏതസ്മിം ചിത്തേ ബലവം, തസ്മാ സമ്പയുത്തധമ്മേസു പധാനം ഹുത്വാ പവത്തതീതി ഇദമേവ തേന വിസേസിതബ്ബം. തേനേവ ഹി പാളിയം സേസാകുസലേസു ഉദ്ധച്ചം യേവാപനകവസേന ആഗതം, ഇധ പന സരൂപതോയേവ നിദ്ദിട്ഠം. ഏവം അസാധാരണപ്പധാനധമ്മവസേന മോഹമൂലം വിചികിച്ഛാസമ്പയുത്തം ഉദ്ധച്ചസമ്പയുത്തന്തി ദുവിധം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. അസന്നിട്ഠാനം സംസയോ, വിക്ഖേപോ അവൂപസമോ, ഭന്തതാതി അത്ഥോ. തത്ഥ വിചികിച്ഛാസഹഗതസ്സ അസന്നിട്ഠാനകാലേ, ഉദ്ധച്ചസഹഗതസ്സ വിക്ഖേപകാലേ ച പവത്തി വേദിതബ്ബാ.

യഥാനുരൂപന്തി പടിസന്ധിജനകാജനകസ്സ, കമ്മപഥഭാവപ്പത്താപത്തസ്സ ച അനുരൂപതോ. അഥ വാ യഥാനുരൂപന്തി യോ യസ്സ ഹേതു, തദനുരൂപതോ. യേഭുയ്യേന ഹി ലോഭമൂലകേന ഖുപ്പിപാസാദിനിരന്തരപേതവിസയേ ഉപ്പജ്ജന്തി, ദോസമൂലകേന ദോസോ വിയ ചണ്ഡജാതതായ തംസരിക്ഖകേ നിരയേ, മോഹമൂലകേന നിച്ചസമ്മൂള്ഹായ തിരച്ഛാനയോനിയം, തസ്മാ ലോഭാദിഹേതുഅനുരൂപതോ തത്ഥ തത്ഥ അപായേ ഉപപത്തിം നിപ്ഫാദേതീതി ആഹ ‘‘യഥാനുരൂപം…പേ… ഉപപത്തിയാ’’തി ¶ . അകുസലവിപാകാനം ദുക്ഖപ്പധാനതായ ‘‘ദുക്ഖവിസേസസ്സാ’’തി വുത്തം.

൩൧. അപാപേന അലാമകേന പാപാപാപപ്പഹീനേന പാപാപാപേസു മാനസേസു യം പാപമാനസം വുത്തം, പാപാപാപേസു പുഗ്ഗലേസു അപാപേന പാപാപാപപ്പഹീനേന യം പാപമാനസം വുത്തന്തി വാ സമ്ബന്ധോ. അഥ വാ പാപാപാപേസു മാനസേസു പാപേന പാപമാനസേന പാപവസേന പാപാപാപപ്പഹീനേന യം പാപമാനസം വുത്തന്തി യോജനാ. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – അസമ്മാസമ്ബുദ്ധേന താവ ധമ്മസഭാവസ്സ ദുബ്ബിജാനീയത്താ കുസലമ്പി അകുസലതോ, അകുസലമ്പി കുസലതോ വുച്ചേയ്യ, ഭഗവതോ പന സഹ വാസനാഹി ¶ വിദ്ധംസിതാകുസലസ്സ കമ്മക്ഖയകരഞാണേന പച്ചയവേകല്ലതോ വിദ്ധംസിതകുസലകമ്മസ്സ ച സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവതോ ഏകന്തേനേവ അകുസലദേസനാ അകുസലധമ്മവസേനേവാതി.

അകുസലവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അബ്യാകതവണ്ണനാ

അഞ്ഞമഞ്ഞവിസിട്ഠാനം കുസലാകുസലാനം പാകന്തി വിപാകം, വിപക്കഭാവമാപന്നാനമരൂപധമ്മാനമേതമധിവചനം. യഥാ ഹി ലോകേ സാലിബീജാദീനം ഫലാനി തംസദിസാനി നിബ്ബത്താനി വിപക്കാനി നാമ ഹോന്തി, വിപാകനിരുത്തിഞ്ച ലഭന്തി, ന മൂലങ്കുരപത്തദണ്ഡനളാദീനി, ഏവം കുസലാകുസലാനം ഫലാനി അരൂപധമ്മഭാവേന, സാരമ്മണഭാവേന ച തംസദിസാനി വിപക്കഭാവമാപന്നാനീതി വിപാകനിരുത്തിം ലഭന്തി, ന പന കമ്മാഭിനിബ്ബത്താപി രൂപധമ്മാ കമ്മവിസദിസത്താ. വിപാകമേവ ചിത്തം വിപാകചിത്തം. കരണമത്തം കിരിയാ ഫലദാനാസമ്ഭവതോ. യേന പന കാരണേന തസ്സ ഫലദാനം ന സമ്ഭവതി, തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. കിരിയാ ¶ ഏവ ചിത്തം കിരിയചിത്തം. വിപാകസ്സ കാമാവചരാദിഭാവോ കുസലേ വുത്തനയേന യഥാസമ്ഭവം വേദിതബ്ബോ. അലോഭാദിസമ്പയുത്തഹേതൂഹി സഹ വത്തനതോ സഹേതുകം. തദഭാവതോ അഹേതുകം. നിബ്ബത്തകഹേതുവസേന സിജ്ഝമാനമ്പി ഹേതം സമ്പയുത്തഹേതുവസേനേവ ‘‘സഹേതുകമഹേതുക’’ന്തി വുച്ചതി, ഇതരഥാ വവത്ഥാനാഭാവതോ.

സകകുസലം വിയാതി അത്തനോ ജനകം കാമാവചരകുസലം വിയ. ജനകജനിതബ്ബസമ്ബന്ധവസേന ഹി തം തം കുസലം തസ്സ തസ്സ വിപാകസ്സ സകം നാമം ഹോതി.

‘‘സകകുസലം വിയാ’’തി വുത്തത്താ പവത്താകാരആരമ്മണാദിതോ ചസ്സ തംസദിസതാ ആപജ്ജേയ്യാതി തംനിവാരണത്ഥമാഹ ‘‘യഥാ പനാ’’തിആദി. ഛസു ആരമ്മണേസൂതി പരിത്താദിഅതീതാദിഅജ്ഝത്താദിഭേദേസു ഛസു രൂപാദിആരമ്മണേസു. ഭവന്തരപടിസന്ധാനതോ പടിസന്ധി. അവിച്ഛേദപ്പവത്തിഹേതുഭാവേന ഭവസ്സ അങ്ഗന്തി ഭവങ്ഗം. നിബ്ബത്തിതഭവതോ പരിഗഞ്ഞതായ ചുതിഹേതുതായ ചുതി. പരിത്തധമ്മപരിയാപന്നേസൂതി കാമാവചരധമ്മപരിയാപന്നേസു. കാമാവചരധമ്മാ ഹി കിലേസവിക്ഖമ്ഭനാദീസു ¶ അസമത്ഥഭാവേന പരിത്താനുഭാവതായ, ഓളാരികാഹി വാ കാമതണ്ഹാദീഹി പരിതോ ഗഹിതത്താ ‘‘പരിത്താ’’തി വുച്ചന്തി. വിപാകസ്സ സങ്കപ്പേത്വാ ആരമ്മണഗ്ഗഹണാഭാവതോ കമ്മാനുരൂപമേവ പവത്തതീതി പരിത്തകമ്മവിപാകോ പരിത്താരമ്മണേയേവ പവത്തിതുമരഹതി, ന മഹഗ്ഗതഅപ്പമാണാരമ്മണേതി വുത്തം ‘‘പരിത്തധമ്മപരിയാപന്നേസൂ’’തി. യദി ഏവം മഹഗ്ഗതവിപാകോപി മഹഗ്ഗതാരമ്മണേയേവ ആപജ്ജതീതി? നാപജ്ജതി, സഞ്ഞായത്താരമ്മണസ്സ സമാധിപ്പധാനസ്സ കമ്മസ്സ അപ്പനാപത്തസ്സ താദിസേനേവ വിപാകേന ഭവിതബ്ബത്താ. വണ്ണലക്ഖണാദികഞ്ഹി അഗ്ഗഹേത്വാ ലോകസഞ്ഞാനുരോധേനേവ ഗഹിതേ പഥവാദികേ പരികമ്മസഞ്ഞായ സമുപ്പാദിതം ¶ പടിഭാഗനിമിത്തസങ്ഖാതമാരമ്മണം സഞ്ഞാവസം സഞ്ഞായത്തം ഹോതി, തസ്മാ തദാരമ്മണസ്സ സമാധിപ്പധാനസ്സ അപ്പനാപത്തസ്സ കമ്മസ്സ വിപാകേന സമാധിപ്പധാനഅപ്പനാപത്തേഹി വിയ സഞ്ഞായത്താരമ്മണതായ നിബ്ബിസേസേനേവ ഭവിതബ്ബം. പരിത്തവിപാകോ പന മഹഗ്ഗതഅപ്പമാണപഞ്ഞത്താരമ്മണകമ്മനിബ്ബത്തോപി ഹോതി, സോ പരതോ ആഗമിസ്സതി.

മുഖനിമിത്തം വിയാതി മുഖം പടിച്ച ഉപ്പന്നനിമിത്തം വിയ. യഥാ ഹി തം നിരീഹം അപരം മുഖനിമിത്തം ഉപ്പാദേതും, അഞ്ഞം വാ കിഞ്ചി അത്തനോ ബലേന കാതും ന സക്കോതി, ഏവമേതമ്പി വിപാകുപ്പാദനാദീസു ന ഉസ്സഹതി. തേനാഹ ‘‘നിരുസ്സാഹ’’ന്തി. ഉസ്സാഹോതി ചേത്ഥ അനുപച്ഛിന്നാവിജ്ജാതണ്ഹാമാനാനുസയസ്മിം സന്താനേ വിപാകുപ്പാദനസമത്ഥതാസങ്ഖാതോ, ആസേവനപച്ചയഭാവസങ്ഖാതോ, വിഞ്ഞത്തിജനകതാസങ്ഖാതോ ച ബ്യാപാരോ. സോ വിപാകേ നത്ഥി കമ്മവേഗുക്ഖിത്തത്താ പതിതം വിയ ഹുത്വാ പവത്തമാനസ്സ തസ്സ ഏകന്തേന ദുബ്ബലഭാവതോതി തം നിരുസ്സാഹം.

വിപച്ചനട്ഠാനന്തി വിപച്ചനവസേന പവത്തനട്ഠാനം, പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതിതദാരമ്മണവസേന ചതുകിച്ചാനമേതേസം പവത്തിഓകാസോതി അത്ഥോ. തത്ഥ ചുതിഭവങ്ഗാനം അന്തരാളം പടിസന്ധികിച്ചാനം ഠാനം, പടിസന്ധിആവജ്ജനാനം, തദാരമ്മണാവജ്ജനാനം, ജവനാവജ്ജനാനം, വോട്ഠബ്ബനാവജ്ജനാനഞ്ച അന്തരാളം ഭവങ്ഗകിച്ചാനം ഠാനം, തദാരമ്മണപടിസന്ധീനം, ജവനപടിസന്ധീനം, ഭവങ്ഗപടിസന്ധീനം വാ അന്തരാളം ചുതികിച്ചാനം ഠാനം, ജവനഭവങ്ഗാനം അന്തരാളം തദാരമ്മണകിച്ചാനം ഠാനന്തി ദട്ഠബ്ബം. യസ്മാ പനേതം ഠാനം ധമ്മാനം തംതംകിച്ചവസേന പാകടം ഹോതി, തസ്മാ ഠാനം വേദിതബ്ബന്തി ഠാനം ഉദ്ധരിത്വാ പാകടകിച്ചവസേനേവ തം പകാസേതും ‘‘ഇമാനി ഹീ’’തിആദി ¶ വുത്തം. അഥ വാ കിച്ചമ്പി കിച്ചവന്താനം പവത്തിട്ഠാനഭാവേന ഗയ്ഹതീതി ഠാനന്തിപി കിച്ചമേവ ഉദ്ധടന്തി തം സരൂപതോ ദസ്സേതും ‘‘ഇമാനി ഹീ’’തിആദി വുത്തം.

൩൨. അണ്ഡജജലാബുജയോനിസമ്ഭവാനം ¶ മനുസ്സാനം, വിനിപാതികാസുരാനഞ്ച അഹേതുകപടിസന്ധിയാപി സബ്ഭാവതോ ആഹ ‘‘ദുഹേതുകതിഹേതൂന’’ന്തി. പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താ ദ്വേ അലോഭാദയോ ഹേതൂ യേസം തേ ദുഹേതുകാ. ഏസ നയോ തിഹേതുകേസുപി. തത്ഥ ദുഹേതുകാനം ഞാണവിപ്പയുത്താനി ചത്താരി, തിഹേതുകാനം ഞാണസമ്പയുത്താനി ചത്താരി പടിസന്ധിയോ ഹോന്തി, തഥാ ഭവങ്ഗചുതിയോപി. യേന യേന ഹി ചിത്തേന പടിസന്ധി ഹോതി, തം തദേവ ഭവങ്ഗചുതിവസേനപി പവത്തതി. തദാരമ്മണം പന അവിസേസേന ദട്ഠബ്ബം ദുഹേതുകാനമ്പി തിഹേതുകതദാരമ്മണസ്സ ഇച്ഛിതത്താ. നനു ചേതം അസമപേക്ഖിതാഭിധാനം ആചരിയേനേവ ഇമസ്സ പടിസിദ്ധത്താ. തഥാ ഹി വക്ഖതി –

‘‘അഹേതുപടിസന്ധിസ്സ, ന തദാരമ്മണം ഭവേ;

ദുഹേതുകം തിഹേതും വാ, ദുഹേതുപടിസന്ധിനോ’’തി. (അഭിധ. ൪൪൩);

നയിദമസമപേക്ഖിതാഭിധാനം പടിസന്ധിജനകകമ്മം സന്ധായ തത്ഥ പടിസിദ്ധത്താ. യേന ഹി കമ്മേന യാ പടിസന്ധി ആദിന്നാ, ന തം തതോ അധികതരം തദാരമ്മണം പവത്തേ അഭിനിപ്ഫാദേതി. യം പന അഞ്ഞമ്പി കിഞ്ചി കമ്മം തദാലദ്ധാവകാസം സിയാ, ന തം തത്ഥ തതോ അധികതരമ്പി വിപാകം ന നിബ്ബത്തേതീതി അത്ഥി. ‘‘സഹേതുകം ഭവങ്ഗം അഹേതുകസ്സ ഭവങ്ഗസ്സ അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൩.൧.൧൦൨) ഹി പട്ഠാനവചനേന അഹേതുകസ്സാപി നാനാകമ്മേന സുഗതിയം സഹേതുകതദാരമ്മണമനുഞ്ഞാതം. തേനാഹു ആചരിയാ –

‘‘ഹോതി അഞ്ഞേന കമ്മേന, സഹേതുകം അഹേതുന’’ന്തി.

യഥാ ¶ ച അഹേതുകസ്സ സഹേതുകം, ഏവം ദുഹേതുകസ്സ തിഹേതുകമ്പി ഇച്ഛന്തി. ആചരിയജോതിപാലത്ഥേരോ പന ‘‘സഹേതുക’’ന്തി അവിസേസേന വുത്തത്താ അഹേതുകാനമ്പി തിഹേതുകതദാരമ്മണം ഇച്ഛതി. വുത്തഞ്ഹി തേന ‘‘സഹേതുക’’ന്തി അവിസേസോപദേസേന ദുഹേതുകം, തിഹേതുകഞ്ച ഗഹേതബ്ബം. തഥാ ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘അഹേതുകസ്സാപി തിഹേതുകതദാരമ്മണമഭിഹിതം, യഞ്ചരഹി അത്ഥസമാസേ അഹേതുകാനം തിഹേതുകഫലാനി ദേതീ’’തി വുത്തം, തം കഥം? സോ ഏവ പുച്ഛിതബ്ബോ, യോ തസ്സ കത്താതി. അപരേ പന ‘‘മൂലസന്ധിയാ ജളത്താ തസ്സ തിഹേതുകതദാലമ്ബണം ന ലബ്ഭതിയേവാ’’തി വദന്തി.

൩൩-൪. തതോതി ¶ പടിസന്ധിതോ പരം, ദുതിയചിത്തതോ പട്ഠായ. സതിപി അന്തരന്തരാ വീഥിചിത്തുപ്പാദേ തദവസാനേ ഉപ്പജ്ജമാനസ്സ യാവതായുകം അനിവത്തനതോ വുത്തം ‘‘യാവതായുക’’ന്തി. ബലവാരമ്മണേതി അതിമഹന്തവിഭൂതാരമ്മണേ. പഞ്ചദ്വാരേ ഹി അതിമഹന്താരമ്മണേ മനോദ്വാരേ വിഭൂതാരമ്മണേ തദാരമ്മണമുപ്പജ്ജതി, ന അഞ്ഞേസു. ഏകാരമ്മണപ്പവത്തിയാ പടിസന്ധാദീനം തിണ്ണമ്പി ഏകട്ഠാനേ ദസ്സനത്ഥം ഉദ്ദേസേ തദാരമ്മണസ്സ അവസാനകരണം, ഇധ പന പവത്തിക്കമവസേന ചുതിയാ അവസാനകരണന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൩൫-൬. കമ്മദ്വാരന്തി കായവചീകമ്മദ്വാരസ്സ ജനകവസേന ന പവത്തന്തീതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ കായോതി കായവിഞ്ഞത്തി. കമ്മന്തി തംസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ, കായേന കതം കമ്മം കായകമ്മം. കിഞ്ചാപി ഹി കായോ കമ്മസ്സ ചതുവീസതിയാ പച്ചയേസു ന കേനചി പച്ചയേന പച്ചയോ ഹോതി, തഥാപി തംസമുട്ഠാനസ്സ തസ്സ സബ്ഭാവേയേവ കായകമ്മാദിവോഹാരോതി തം തേന കതന്തി വുച്ചതി. കായകമ്മസ്സ പവത്തിട്ഠാനഭൂതം ദ്വാരം കായകമ്മദ്വാരം. യദി ഏവം കമ്മദ്വാരവവത്ഥാനം ന സിയാ ¶ . കായദ്വാരേന ഹി സിദ്ധം കമ്മം ‘‘കായകമ്മ’’ന്തി വുച്ചതി. തം പന ‘‘ദ്വാരേ ചരന്തി കമ്മാനീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧ കായകമ്മദ്വാര) വചനതോ വചീദ്വാരേപി സിജ്ഝതീതി ദ്വാരേന കമ്മവവത്ഥാനം ന സിയാ, തഥാ വചീകമ്മം കായദ്വാരേപി സിജ്ഝതീതി കമ്മേന ദ്വാരവവത്ഥാനമ്പി ന സിയാതി? തം ന, തബ്ബഹുലവുത്തിയാ ചേവ യേഭുയ്യേന വുത്തിയാ ച വവത്ഥിതത്താ. കായകമ്മഞ്ഹി കായദ്വാരേയേവ ബഹുലം പവത്തതി, അപ്പം വചീദ്വാരേ, തസ്മാ കായദ്വാരേ ബഹുലപ്പവത്തനതോ ഏതസ്സ കായകമ്മഭാവോ സിദ്ധോ വനചരകാദീനം വനചരകാദിഭാവോ വിയ. തഥാ കായകമ്മമേവ യേഭുയ്യേന കായദ്വാരേ പവത്തതി, ന ഇതരം, തസ്മാ കായകമ്മസ്സ യേഭുയ്യേന ഏത്ഥേവ പവത്തിതോ അസ്സ കായകമ്മദ്വാരഭാവോ സിദ്ധോ ബ്രാഹ്മണഗാമാദീനം ബ്രാഹ്മണഗാമാദിഭാവോ വിയാതി നേത്ഥ കമ്മദ്വാരവവത്ഥാനേ കോചി വിബന്ധോതി. വചീകമ്മദ്വാരേപി ഏസ പബന്ധോ യഥാസമ്ഭവം ദട്ഠബ്ബോ.

മനോകമ്മദ്വാരം പന സയം മനോയേവ സമാനം അത്തനാ സഹഗതചേതനാഅനഭിജ്ഝാദികമ്മാനം പവത്തിദ്വാരഭാവേന മനോദ്വാരസങ്ഖം ലഭതീതി ന തം ചിത്തസ്സ ഉപ്പത്തിദ്വാരവസേന ഗണ്ഹാതി. ന ഹി സയം അത്തതോവ പവത്തതി. യദി പന ചിത്തസമ്പയുത്താ കമ്മദ്വാരഭാവേന അധിപ്പേതാ, തദാ തേസം കമ്മദ്വാരഭാവോ മനസ്മിം ന ഉപചാരീയതീതി സമ്പയുത്തധമ്മാനം ചിത്താധിപതിഭാവോ ചിത്തേ വിയാതി ചിത്തം ‘‘മനോകമ്മദ്വാര’’ന്തി വുച്ചതി. സഭാവതോ പന കമ്മദ്വാരം നാമ സമ്പയുത്തധമ്മായേവാതി ചിത്തം തതോ പവത്തനതോ മനോകമ്മദ്വാരവസേന പവത്തതി. അനന്തരപച്ചയഭൂതസ്സ പന മനോകമ്മദ്വാരഭാവേ വത്തബ്ബമേവ ¶ നത്ഥി. ഇധ പന ‘‘അവിഞ്ഞത്തിജനത്താ’’തി വചനേന കായവചീകമ്മദ്വാരവസേനേവ അപ്പവത്തിയാ സാധിതത്താ മനോകമ്മദ്വാരം ന ഗഹിതമേവ. ന ഹി ‘‘അവിഞ്ഞത്തിജനത്താ’’തി കാരണം മനോകമ്മദ്വാരവസേനപി അപ്പവത്തിം സാധേതി. അഥ വാ ‘‘അവിപാകസഭാവതോ’’തി ¶ വചനേന മനോകമ്മദ്വാരവസേനപി അപ്പവത്തി സാധിതാ ഹോതി. ‘‘കമ്മദ്വാര’’ന്തി ഏത്ഥ കമ്മഗ്ഗഹനേന നാനക്ഖണികകമ്മസ്സ അധിപ്പേതത്താ തസ്സാപി ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. ഇതി ഇമേസു കായവചീകമ്മദ്വാരസങ്ഖാതേസു ദ്വീസു ദ്വാരേസു, മനോകമ്മദ്വാരേന സഹ തീസു ഏവ വാ യഥാ കുസലം പവത്തതി, ന ഏവം വിപാകോ, യഥാ ച കുസലം കായവചീമനോകമ്മസ്സ ആയൂഹനവസേന ദാനാദിപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന പവത്തതി, ന ഏവമയം. അയം പന നേവ കായവചീകമ്മദ്വാരേസു പവത്തതി വിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപകത്താഭാവതോ, ന കമ്മവസേന, മനോകമ്മദ്വാരവസേനാപി ച പവത്തതി വിപാകുപ്പാദനഭാവാഭാവതോ, ന പുഞ്ഞകിരിയവസേന പവത്തതി ദാനാദിവസേന അപ്പവത്തനതോതി ദസ്സേതും ‘‘കമ്മദ്വാരഞ്ച…പേ… നോ സമാ’’തി വുത്തം. ഏവന്തി ദാനാദിവസേന.

൩൭. ‘‘പരിത്താരമ്മണത്താ’’തിആദി സമ്പയുത്തധമ്മവസേന വിസേസദസ്സനം. യസ്മാ ഏതേ പരിത്താരമ്മണാ, കരുണാമുദിതാ ച പഞ്ഞത്താരമ്മണാ സത്തപഞ്ഞത്തിയം പവത്തനതോ, തസ്മാ ദ്വിന്നമാലമ്ബണാനം ഏകചിത്തസ്സ വിസയഭാവാനനുഗമനതോ ന തേസു കരുണാമുദിതാ കദാചിപി ജായന്തീതി അയമേത്ഥ പഠമഗാഥായ അധിപ്പായോ.

൩൮. ദുതിയഗാഥായ പന ഹി-സദ്ദോ യസ്മാതി ഇമസ്സ അത്ഥേ. യസ്മാ ‘‘പഞ്ച സിക്ഖാപദാ കുസലാ’’തി (വിഭ. ൭൧൫) വുത്താ, തസ്മാതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഭഗവതാ ഹി സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ ‘‘പഞ്ച സിക്ഖാപദാ കുസലാ’’തി (വിഭ. ൭൧൫) ഏവം ‘‘പാണാതിപാതാ വേരമണീ’’തിആദീനം പഞ്ചന്നം സിക്ഖാപദാനം കുസലഭാവോ വുത്തോ, തേ ച വിരതിസഭാവാ ഏവ ആദിതോ തിണ്ണം സിക്ഖാപദാനം, പച്ഛിമസ്സ ച സമ്മാകമ്മന്തേ, ഇതരസ്സ സമ്മാവാചായം, പഞ്ചന്നമ്പി മിച്ഛാജീവഹേതുകപഞ്ചദുച്ചരിതതോ വിരമണവസേന ¶ പവത്താനം സമ്മാആജീവേ ച അന്തോഭാവതോ, തസ്മാ താ ഏകന്തകുസലഭൂതാനം കദാചി അബ്യാകതേ ലഭന്തി, ഇതരഥാ സദ്ധാസതിആദയോ വിയ ‘‘സിയാ കുസലാ, സിയാ അബ്യാകതാ’’തി വുച്ചേയ്യുന്തി. യദി ഏവം ലോകുത്തരഫലേസു അട്ഠ, സത്ത വാ മഗ്ഗങ്ഗാ ന ലബ്ഭന്തീതി? നോ ന ലബ്ഭന്തി ലോകിയവിരതീനമേവ തത്ഥ ഏകന്തകുസലഭാവസ്സ വുത്തത്താ, ലോകുത്തരവിരതിയോ പന ഫലസ്സ മഗ്ഗപടിബിമ്ബഭൂതത്താ മഗ്ഗസദിസതോ അട്ഠങ്ഗികതായ, സത്തങ്ഗികതായ ¶ ച ഭവിതബ്ബന്തി ന ച ഏകന്തകുസലഭാവേന വവത്ഥാപേതും യുത്താ. ഏവഞ്ച കത്വാ ഉപരി ലോകുത്തരഫലേസുപി അട്ഠങ്ഗികതാദിഭേദോ മഗ്ഗോ ഉദ്ധടോതി.

൩൯. ‘‘തഥാധിപതിനോ’’തിആദി അധിപതിവസേന വിസേസദസ്സനം. സബ്ബേസമ്പി ഹി തേഭൂമകകുസലാനം അഞ്ഞോ ആയൂഹനകാലോ, അഞ്ഞോ വിപച്ചനകാലോ, തസ്മാ ന താനി അത്തനോ വിപാകേഹി അധിപതിം ഗാഹാപേതും സക്കോന്തീതി ന തേ ഛന്ദാദീനി ധുരം കത്വാ പവത്തന്തി. ലോകുത്തരകുസലാനി ച പന ആയൂഹനകാലസ്സ, വിപച്ചനകാലസ്സ ച അന്തരാഭാവതോ അത്തനോ ഛന്ദാദീനം ബലസ്സ അവൂപസന്തകാലേയേവ വിപാകം നിബ്ബത്തേന്തീതി അനന്തരപച്ചയാ ഹുത്വാ വിപാകേഹി അധിപതിം ഗാഹാപേതും സക്കോന്തീതി. ഏവഞ്ച കത്വാ ഉപരി ലോകുത്തരവിപാകാനം അധിപതിയോഗം വക്ഖതി.

൪൦. യസ്മാ മോരവാപിവാസിമഹാദത്തത്ഥേരേന വിപാകാനം ആഗമനതോ അസങ്ഖാരികസസങ്ഖാരികഭാവോ ഇച്ഛിതോ, തിപിടകചൂളനാഗത്ഥേരേന പച്ചയതോ, തസ്മാ ഉഭിന്നമ്പി മതിദസ്സനത്ഥമാഹ ‘‘അസങ്ഖാരസസങ്ഖാരവിധാന’’ന്തിആദി. പുരിമത്ഥേരോ ഹി യഥാ മുഖേ ചലിതേ ആദാസതലേ മുഖനിമിത്തം ചലതി ¶ , ഏവം അസങ്ഖാരികസ്സ കുസലസ്സ വിപാകോ അസങ്ഖാരികോ, സസങ്ഖാരികസ്സ വിപാകോ സസങ്ഖാരികോതി ആഹ, തസ്മാ തസ്സ മതിദസ്സനത്ഥം ‘‘അസങ്ഖാര…പേ… പുഞ്ഞതോ’’തി വുത്തം. ദുതിയത്ഥേരോ പന അസങ്ഖാരികാദീസു യേന കേനചിപി ചിത്തേന കമ്മേ ആയൂഹിതേ ആസന്നമരണസ്സ അത്തനോ, പരേസം വാ പയോഗേന വിനാ അസങ്ഖാരേന അപ്പയോഗേന കമ്മകമ്മനിമിത്തഗതിനിമിത്തപച്ചുപട്ഠാനേ പടിസന്ധി ഉപ്പജ്ജമാനാ അസങ്ഖാരികാ. യസ്സ കസ്സചി സസങ്ഖാരേന സപ്പയോഗേന കമ്മാദിപച്ചുപട്ഠാനേ സസങ്ഖാരികാ. തഥാ ഭവങ്ഗചുതിയോപി. തദാരമ്മണഞ്ച പണീതാപണീതഉതുഭോജനാദിപച്ചയവസേന, അനന്തരനിരുദ്ധകുസലാകുസലസ്സ വസേന വാ അസങ്ഖാരസസങ്ഖാരന്തി ഏവം പച്ചയതോ അസങ്ഖാരികാദിവിധാനതമാഹ, തസ്മാ തസ്സ മതിദസ്സനത്ഥം ‘‘ഞേയ്യം പച്ചയതോ ചേവാ’’തി വുത്തം. ഇദമേവ ച പന ആചരിയാ പസംസന്തി.

൪൧-൨. ഹീനാദീനം വിപാകത്താതി അധിപതിയോഗാഭാവേപി ഹീനമജ്ഝിമപണീതാനം കുസലാനം വിപാകത്താ. ഏതേന ആഗമനതോ ഹീനാദിഭാവം വിഭാവേതി. വിനേയ്യസന്താനഗതകിലേസമലവിധമനേന തസ്സ പുനനതോ പുഞ്ഞോ വാദോ വചീഘോസോ ഏതസ്സ, വുത്തനയേനേവ പുഞ്ഞം വദതീതി വാ പുഞ്ഞവാദീ, തേന പുഞ്ഞവാദിനാ. ‘‘ഏകന്തേന സവത്ഥുക’’ന്തി വുത്തേപി രൂപലോകേ പവത്തി അനിവാരിതാതി ആഹ ‘‘കാമലോകസ്മി’’ന്തി ¶ . ‘‘ന പനഞ്ഞത്ഥ ജായതേ’’തി ഇമിനാ പന ബ്യതിരേകതോ ലദ്ധമത്ഥം ദസ്സേതീതി.

ഏവം താവ സഹേതുകവിപാകേ നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി അഹേതുകേ നിദ്ദിസിതും ‘‘അഹേതുകവിപാകചിത്തം പനാ’’തിആദി വുത്തം. കസ്മാ പന സഹേതുകസ്സ കമ്മസ്സ അഹേതുകവിപാകോ ഹോതീതി? വുച്ചതേ – ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം താവ പഞ്ചന്നം ആരമ്മണാഭിനിപാതമത്തത്താ അലോഭാദിസമ്പയോഗോ ന സമ്ഭവതി, തഥാ മന്ദതരകിച്ചേസു സമ്പടിച്ഛനസന്തീരണേസൂതി ¶ ഏവം ഹേതൂനം ഉപ്പത്തിയാ അസമ്ഭവതോ ച നേസം അഹേതുകതാ ദട്ഠബ്ബാ. ഉപേക്ഖാദിയോഗേ പന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം താവ ചതുന്നം ഇട്ഠാരമ്മണേപി പവത്തമാനാനം വത്ഥാരമ്മണസങ്ഘട്ടനായ ദുബ്ബലഭാവതോ ഉപേക്ഖാസഹഗതതാ, കായവിഞ്ഞാണസ്സ ച തായ ബലവഭാവതോ സുഖസഹഗതതാ ഹോതി. സമ്പടിച്ഛനം പന ആരമ്മണഘട്ടനയോഗ്യഭാവേന ഓളാരികത്താ, ചതുചിത്തക്ഖണാതീതവസേന ചിരജാതത്താ ച ദുബ്ബലമത്തനോ നിസ്സയേന സഹ അസമാനജാതികഞ്ച ചക്ഖാദിവത്ഥും നിസ്സായ ഉപ്പന്നേഹി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീഹി ലദ്ധാനന്തരപച്ചയതായ, അപുബ്ബനിസ്സയതായ ച ആരമ്മണരസസ്സാദേ ദുബ്ബലന്തി ഇട്ഠാദീസു ആരമ്മണേസു ഉപേക്ഖാസഹഗതമേവ. സന്തീരണം പന വുത്തവിപരീതതോ ഇട്ഠാരമ്മണേ സുഖസഹഗതം, ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ ച ഉപേക്ഖാസഹഗതന്തി ദട്ഠബ്ബം. മനോവിഞ്ഞാണധാതു വിയ വിസിട്ഠമനനകിച്ചാഭാവതോ മനോമത്താ നിസ്സത്തനിജ്ജീവാദിഅത്ഥേഹി ധാതു ചാതി മനോധാതു. സാ ഹി സതിപി വിഞ്ഞാണഭാവേ മനോവിഞ്ഞാണതോ സമ്ഭവസ്സ വിസിട്ഠമനനകിച്ചസ്സ അകരണതോ മനനമത്തായേവ ഹോതി. വുത്തലക്ഖണവിപരീതതോ പന മനോ ച തം വിഞ്ഞാണഞ്ചാതി മനോവിഞ്ഞാണം, തദേവ യഥാവുത്തട്ഠേന ധാതൂതി മനോവിഞ്ഞാണധാതു.

വിഞ്ഞാണപഞ്ചകം നിയതാരമ്മണം യഥാക്കമം രൂപാദിഏകേകസ്സേവ ആരമ്മണകരണതോ. സേസത്തയമനിയതാരമ്മണം പഞ്ചാരമ്മണികഛളാരമ്മണികഭാവതോ.

ദട്ഠബ്ബതായ ദിട്ഠം, രൂപായതനം. സോതബ്ബതായ സുതം, സദ്ദായതനം. മുനിതബ്ബതായ മുതം, സമ്പത്തസ്സേവ ഗഹേതബ്ബതായാതി അത്ഥോ, ഗന്ധാദിത്തയസ്സേതം നാമം. ചക്ഖാദീഹി വിനാ കേവലം മനസാ ഏവ വിജാനിതബ്ബതായ വിഞ്ഞാതം, ധമ്മായതനം. അനാമട്ഠകാലവിസേസവചനത്താ ച നേസം അതീതാനാഗതാപി രൂപാദയോ ദിട്ഠാദിസദ്ദേഹി വുച്ചന്തി. തേനേവ ഹി ¶ ‘‘ദട്ഠബ്ബതായാ’’തിആദിനാ കാലസാമഞ്ഞേന ¶ നേസം നിബ്ബചനം വുത്തം. ദിട്ഠം ആരമ്മണം യസ്സ തം ദിട്ഠാരമ്മണം. ഏവം സുതാരമ്മണാദീസു.

ചക്ഖുതോ പവത്തന്തി ചക്ഖുദ്വാരതോവ പവത്തം സബ്ബവാക്യാനം അവധാരണഫലത്താ. തേന മനോധാതുആദീനം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണഭാവോ നിവാരിതോ ഹോതി തേസം ദ്വാരന്തരതോപി പവത്തിസമ്ഭവതോ. അഥ വാ ‘‘ചക്ഖുതോ പവത്ത’’ന്തി ഇദം സഞ്ജാതിപ്പവത്തിം സന്ധായ വുത്തം, ന സഞ്ചരണപ്പവത്തിം, തസ്മാ യഥാ കുണ്ഡമുഖതോ ഉദകം സഞ്ചരണവസേന പവത്തതി, ന ഏവം പവത്തമിധ ഗഹിതം. യഥാ പന ചന്ദകന്തപാസാണതോ ഉദകം സഞ്ജാതിവസേന പവത്തതി, ഏവം പവത്തമേവ ചക്ഖുതോ പവത്തന്തി ഗഹിതം. യഥാ ച കിം? യഥാ കുച്ഛിതോ സമുട്ഠിതം പിത്തസേമ്ഹരുഹിരാദി മുഖതോ സന്ദന്തമ്പി ‘‘മുഖസ്സവോ’’തി ന വുച്ചതി, മുഖതോയേവ പന സമുട്ഠഹിത്വാ തതോ സവന്തം ഖേളം ‘‘മുഖസ്സവോ’’തി വുച്ചതി, ഏവം ഹദയവത്ഥുസന്നിസ്സയതോ സമുട്ഠഹിത്വാ ചക്ഖുതോ പവത്തമാനം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം നാമ ന ഹോതി. ചക്ഖുതോയേവ പന സമുട്ഠഹിത്വാ തതോ പവത്തമാനം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം നാമാതി. യോ പന ഇമമത്ഥം അസല്ലക്ഖേത്വാ ബ്യഞ്ജനമത്തസ്സേവ അഭിനിവിസിത്വാ തംദ്വാരപ്പവത്താനം സേസാനമ്പി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണഭാവം മഞ്ഞേയ്യ, തം നിവാരേതും പകാരന്തരേനപി വിഗ്ഗഹം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ചക്ഖുമ്ഹി സന്നിസ്സിത’’ന്തി. യഥാ ചക്ഖുതോ പവത്തം, ചക്ഖുസന്നിസ്സിതം വാ വിഞ്ഞാണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, ഏവം സോതവിഞ്ഞാണാദീസുപി ‘‘സോതതോ പവത്തം, സോതസ്മിം സന്നിസ്സിതം വാ വിഞ്ഞാണം സോതവിഞ്ഞാണ’’ന്തിആദിനാ യോജനം അതിദിസന്തോ ആഹ ‘‘തഥാ സോതവിഞ്ഞാണാദീനീ’’തി.

ചക്ഖുസന്നിസ്സിതം ഹുത്വാ രൂപസ്സ വിജാനനലക്ഖണമേതസ്സാതി ചക്ഖുസന്നിസ്സിതരൂപവിജാനനലക്ഖണം. തത്ഥ ചക്ഖുസന്നിസ്സിതവചനേന ദിബ്ബചക്ഖാദികം അഞ്ഞം രൂപാരമ്മണം വിഞ്ഞാണം നിവത്തേതി ¶ . വിജാനന-ഗ്ഗഹണേന ചക്ഖുസന്നിസ്സിതേ ഫസ്സാദിധമ്മേ നിവത്തേതി. ചക്ഖുരൂപ-ഗ്ഗഹണേന നിസ്സയതോ, ആരമ്മണതോ ച ചിത്തം വിഭാവേതി ഉഭയാധീനവുത്തികത്താ. യദി ഹി ചക്ഖു നാമ ന സിയാ, അന്ധാപി രൂപം പസ്സേയ്യും, ന ച പസ്സന്തി. യദി ച നീലാദിരൂപം നാമ ന സിയാ, ദേസാദിനിയമേന ന ഭവിതബ്ബം, അത്ഥേവ ച നിയമോ. ഏകന്തസാരമ്മണതാ ച ചിത്തസ്സ വുത്താതി ആരമ്മണേന വിനാ നീലാദിആഭാസം ചിത്തം പവത്തതീതി ഏവം പവത്തോ വാദോ മിച്ഛാവാദോതി ഗഹേതബ്ബോ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണ’’ന്തിആദി (മ. നി. ൧.൨൦൪, ൪൦൦; ൩.൪൨൧, ൪൨൫; സം. നി. ൪.൬൦; കഥാ. ൪൬൫). ഏത്ഥ ¶ സിയാ – കിം പനേതം ചക്ഖു, രൂപഞ്ച വിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയോ ഹോന്തം ഏകമേവ പച്ചയോ ഹോതി, ഉദാഹു അനേകന്തി? ചക്ഖു താവ ഏകമ്പി, രൂപം പന അനേകമേവ സങ്ഗതം. കിം കാരണം? പച്ചയഭാവവിസേസതോ. ചക്ഖു ഹി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ നിസ്സയപുരേജാതഇന്ദ്രിയവിപ്പയുത്തപച്ചയേഹി പച്ചയോ ഹോന്തം അത്ഥിഭാവേനേവ ഹോതി തസ്മിം സതി തസ്സ ഭാവതോ, അസതി അഭാവതോ. യതോ തം അത്ഥിഅവിഗതപച്ചയേഹിസ്സ പച്ചയോതി വുത്തം, സ്വായം പച്ചയഭാവോ ന ഏകസ്മിം ന സമ്ഭവതീതി ഏകമ്പി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. രൂപം പന യദിപി ചക്ഖു വിയ പുരേജാതഅത്ഥിഅവിഗതപച്ചയേഹി പച്ചയോ ഹോതി പുരേതരം ഉപ്പന്നം ഹുത്വാ വിജ്ജമാനക്ഖണേയേവ ഉപകാരകത്താ, തഥാപി അനേകമേവ സങ്ഗതം ഹുത്വാ പച്ചയോ ഹോതി ആരമ്മണഭാവതോ. യഞ്ഹി തം ആരമ്മണം തസ്സ യഥാ തഥാ ഉപലബ്ഭനീയവസേനേവ ആരമ്മണപച്ചയഭാവോ, വിഞ്ഞാണസ്സ ച ഇന്ദ്രിയാധീനവുത്തികസ്സ ആരമ്മണസഭാവൂപലദ്ധി ന ഏകദ്വികലാപഗതവണ്ണവസേന ഹോതി, നാപി കതിപയകലാപഗതവണ്ണവസേന, അഥ ഖോ ആഭോഗാനുരൂപം ആപാഥഗതവണ്ണവസേനാതി അനേകമേവ രൂപം സംഹച്ചകാരിതായ വിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയോ ഹോതീതി. അമുമേവ ¶ ഹി വിസേസം വിഭാവേതും ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ചാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൦൪, ൪൦൦; ൩.൪൨൧, ൪൨൫; സം. നി. ൪.൬൦; കഥാ. ൪൬൫) പാളിയം വചനഭേദോ കതോതി. ഏവം സോതവിഞ്ഞാണേപി യഥാരഹം വത്തബ്ബം. ഘാനവിഞ്ഞാണാദീനം പന സമ്പത്തഗ്ഗാഹതായ അത്തനോ നിസ്സയേന സഹ അല്ലീനസ്സേവ ഗഹണതോ ഏകകലാപഗതമ്പി ഗന്ധാദികം തേസം ഉപ്പത്തിയാ പച്ചയോ ഹോതി.

രൂപമത്താരമ്മണരസന്തി രൂപായതനമത്തസ്സേവ ആരമ്മണകരണരസം. മത്ത-സദ്ദേന യഥാ ആരമ്മണന്തരം നിവത്തേതി, ഏവം രൂപായതനേപി ലബ്ഭമാനേ ഏകച്ചേ വിസേസേ നിവത്തേതി. ന ഹി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം വണ്ണമത്തതോ അഞ്ഞം കിഞ്ചി നീലാദിവിസേസം തത്ഥ ഗഹേതും സക്കോതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘പഞ്ചഹി വിഞ്ഞാണേഹി ന കിഞ്ചി ധമ്മം പടിവിജാനാതി അഞ്ഞത്ര അഭിനിപാതമത്താ’’തി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജമാനം രൂപാരമ്മണേ ഏവ ഉപ്പജ്ജനതോ തദഭിമുഖഭാവേന ഗണ്ഹാതീതി വുത്തം ‘‘രൂപാഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാന’’ന്തി. അത്തനോ അനന്തരം ഉപ്പജ്ജമാനാനം അരൂപധമ്മാനം സമനന്തരവിഗതാ അരൂപധമ്മാ പവത്തിഓകാസദാനേന അനന്തരസമനന്തരനത്ഥിവിഗതപച്ചയേഹി ഉപകാരകാ, നിസ്സയാരമ്മണാ ധമ്മാ വിയ ആസന്നകാരണാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘രൂപാരമ്മണായ കിരിയാമനോധാതുയാ അപഗമപദട്ഠാന’’ന്തി. സോതവിഞ്ഞാണാദീസുപി വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കിരിയാമനോധാതുയാ ആരമ്മണഭേദതോ ഭിന്നസഭാവത്താ ആഹ ‘‘കിരിയാമനോധാതൂന’’ന്തി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീഹി ഗഹിതം രൂപാദിആരമ്മണം തദനന്തരമേവ അപരിപതന്തം ¶ കത്വാ സമ്പടിച്ഛന്തം ഗണ്ഹന്തം വിയ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘രൂപാദിസമ്പടിച്ഛനരസ’’ന്തി. തഥാഭാവേന സമ്പടിച്ഛനഭാവേന പച്ചുപട്ഠാതീതി തഥാഭാവപച്ചുപട്ഠാനം.

ഛസു ആരമ്മണേസു കദാചി പഞ്ചന്നം ജച്ചന്ധാദിവസേന തതോപി ഊനാനം, ബ്രഹ്മലോകേ ച ദ്വിന്നമേവ വിജാനനസഭാവാപി ഛളാരമ്മണവിജാനനലക്ഖണാ ¶ വുത്താ തംസഭാവാനതിവത്തനതോ, ഛസ്വേവ വാ ഇതരേസം ആരമ്മണാനം അന്തോഗധത്താ. സന്തീരണാദിരസാതി യഥാസമ്ഭവം സന്തീരണതദാരമ്മണാദികിച്ചാ, സന്തീരണതദാരമ്മണപടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതികിച്ചാതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഹദയവത്ഥുപദട്ഠാനാ’’തി ഇദം ഇമാസം ദ്വിന്നം മനോവിഞ്ഞാണധാതൂനം അനിബദ്ധട്ഠാനതായ നിബദ്ധകാരണം ദസ്സേതും വുത്തം. വുത്തനയേന പന ‘‘തംതംഅനന്തരാതീതവിഞ്ഞാണാപഗമപദട്ഠാന’’ന്തിപി വത്തും വട്ടതിയേവ. അഹേതുകചിത്താനം വിസും വിസും ലക്ഖണാദികസ്സ ദസ്സിതത്താ പരിസേസതോ സഹേതുകചിത്താനം ഏകസദിസമേവ ലക്ഖണാദികന്തി വിഞ്ഞായതി. തം പന ഹേട്ഠാ വിഭാവിതമേവ.

ഇദാനി ഇമാസം ആരമ്മണാദിതോ ഭേദം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ പഠമാ’’തിആദി വുത്തം. ഏകന്തമിട്ഠാരമ്മണേതി ഏകന്തേനേവ ഇട്ഠാരമ്മണേ, അതിഇട്ഠാരമ്മണേതി അത്ഥോ. പഞ്ചസു ഠാനേസൂതി സഹേതുകവിപാകാനം വുത്തേസു ചതൂസു, സമ്പടിച്ഛനവോട്ഠബ്ബനാനം അന്തരാളസങ്ഖാതസന്തീരണട്ഠാനേ ചാതി പഞ്ചസു ഠാനേസു, പഞ്ചസു കിച്ചേസൂതി വാ അത്ഥോ. കിഞ്ചാപി സോമനസ്സപടിസന്ധികസ്സ ദോമനസ്സജവനാവസാനേ തദാരമ്മണസമ്ഭവേ അസതി യം കിഞ്ചി പരിചിതപുബ്ബം പരിത്താരമ്മണമാരബ്ഭ ഉപേക്ഖാസഹഗതസന്തീരണമുപ്പജ്ജതീതി ഇച്ഛിതം, തഥാ പന ഉപ്പജ്ജമാനസ്സ കദാചിയേവ സമ്ഭവതോ യേഭുയ്യപ്പവത്തിം ഗഹേത്വാ ഛ ഠാനാനി അവത്വാ പഞ്ചേവ വുത്താനി. അഥ വാ തം ഉപ്പജ്ജമാനം തദാരമ്മണട്ഠാനേയേവ നിബ്ബത്തതീതി തംവസേനേവ തസ്സാപി ഠാനം ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. അചക്ഖുസംവത്തനികകമ്മനിബ്ബത്തതായ ജാതിയാ അന്ധോ ജച്ചന്ധോ. കിഞ്ചാപി ഹി ജാതിക്ഖണേ അണ്ഡജജലാബുജാനം സബ്ബേസമ്പി ചക്ഖു നത്ഥി, യസ്സ ഭാവാഭാവതോ അന്ധാനന്ധവിചാരണാ ഭവേയ്യ, തഥാപി ചക്ഖുസ്സ ഉപ്പജ്ജമാനാരഹകാലേപി ചക്ഖുവിപത്തിവിബന്ധകേന കമ്മുനാ പടിഹതസാമത്ഥിയേന പടിസന്ധിദായകേന ¶ ഇതരേനാപി വാ കമ്മേന തസ്സ അനുപാദിയമാനത്താ സത്തോ ‘‘ജച്ചന്ധോ’’തി വുച്ചതി. അഥ വാ ജച്ചന്ധോതി പസൂതിയംയേവ അന്ധോ, മാതുകുച്ഛിയംയേവ അന്ധോ ഹുത്വാ നിക്ഖന്തോതി അത്ഥോ. തേന ദുഹേതുകതിഹേതുകാനം മാതുകുച്ഛിഗതകാലേപി ചക്ഖുസ്സ അവിപജ്ജനം സിദ്ധം ഹോതി, ഏവം ജാതിബധിരാദീസുപി യഥാരഹം വത്തബ്ബം. ജച്ചജളോതി ജാതിയാ അഞ്ഞാണകോ ¶ . കിഞ്ചാപി ദുഹേതുകപടിസന്ധികോപി ജാതിയം അഞ്ഞാണകോ, തസ്സ പന പവത്തിയം പഞ്ഞാ സമ്ഭവതീതി വുത്തനയേന യേഭുയ്യതോ പവത്തിയമ്പി പഞ്ഞായാസമ്ഭവതോ ജച്ചജളോ വേദിതബ്ബോ. ജച്ചുമ്മത്തകോ സുരാമേരയപാനാദിഉമ്മത്തകഭാവസംവത്തനികകമ്മപരിഭാവിതേന കമ്മേന ഗഹിതപടിസന്ധികോ. പണ്ഡകോതി പരദാരഗമനാദികമ്മപരിഭാവിതേന കമ്മുനാ ഗഹിതപടിസന്ധികോ. സോ പഞ്ചവിധോ ആസിത്തപണ്ഡകോ ഉസൂയപണ്ഡകോ പക്ഖപണ്ഡകോ ഓപക്കമികപണ്ഡകോ നപുംസകപണ്ഡകോതി. ഇധ പന ഓപക്കമികപണ്ഡകസ്സ സഹേതുകസ്സാപി ഭാവതോ, നപുംസകസ്സ ച വിസും ഗഹണതോ തയോ പണ്ഡകാ അധിപ്പേതാ. ആദി-സദ്ദേന ജാതിമൂഗജാതിപങ്ഗുലമമ്മനാദീനം സങ്ഗഹോ. കേചി പന ‘‘ഏകച്ചേ അഹേതുകപടിസന്ധികാ അവികലിന്ദ്രിയാ ഹുത്വാ ഥോകം വിചാരണപകതികാപി ഹോന്തി, തസ്മാ താദിസാനമ്പി ഇധ ആദി-സദ്ദേന സങ്ഗഹോ’’തി വദന്തി. ഏത്ഥ ച ജച്ചന്ധാദീനമേവ അയം പടിസന്ധീതി ന ഗഹേതബ്ബാ. ജച്ചന്ധാദയോ പന ഇമിനാ പടിസന്ധിം ഗണ്ഹന്തീതി ഗഹേതബ്ബം.

൪൩. തിഹേതുകപുഞ്ഞസ്സാതി തിഹേതുകസ്സപി ഉക്കട്ഠപുഞ്ഞസ്സ. ദുഹേതുകമ്മസ്സ പന സബ്ബഥാപി സോളസന്നം വിപാകാനം അസമ്ഭവതോ തപ്പടിക്ഖേപപരത്താ ചേതനായ ‘‘തിഹേതുകപുഞ്ഞസ്സാ’’തി അവിസേസതോ വുത്തം.

കാമാവചരവിപാകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

രൂപാവചരാരൂപാവചരവിപാകവണ്ണനാ

മഹഗ്ഗതവിപാകാനം ¶ തംതംകുസലാഗമനവസേനേവ ഝാനങ്ഗഹാനി, ന പന ഭാവനാവിസേസേനാതി തേസം പഹാനങ്ഗാനി അനുദ്ധടാനി. ഉപപത്തിയന്തി ഉപപത്തിഭവേ.

അരൂപാവചരവിപാകചിത്താനി വുച്ചന്തീതി സമ്ബന്ധോ.

൪൪. കുസലാനുഗതം കത്വാതി കുസലാനുരൂപം കുസലസദിസം കത്വാ. യഥാ കാമാവചരവിപാകം കുസലതോ വിസദിസമ്പി കത്വാ വിഭത്തം, ഏവമകത്വാ കുസലസദിസമേവ കത്വാതി അത്ഥം വദന്തി. അട്ഠകഥായം ¶ പന കുസലാനന്തരം കത്വാ മഹഗ്ഗതവിപാകാനം ഭാജിതപാളിം സന്ധായ ‘‘കുസലാനുഗതം കത്വാ ഭാജിത’’ന്തി വുത്തം. പാളിയഞ്ഹി –

‘‘കതമേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ? യസ്മിം സമയേ കാമാവചരസ്സ കുസലസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ഉപചിതത്താ വിപാകം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൪൩൧) –

കാമാവചരവിപാകം വിഭജിത്വാ മഹഗ്ഗതവിപാകം വിഭജന്തേന –

‘‘കതമേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ? യസ്മിം സമയേ രൂപപത്തിയാ മഗ്ഗം ഭാവേതി, വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി പഥവീകസിണം, തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി…പേ… അവിക്ഖേപോ ഹോതി, ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ, തസ്സേവ രൂപാവചരസ്സ കുസലസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ഉപചിതത്താ വിപാകം വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി പഥവീകസിണം…പേ… ഇമേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ’’തി (ധ. സ. ൪൯൮).

ഏവം കുസലം ഉദ്ദിസിത്വാ തദനന്തരം കത്വാ മഹഗ്ഗതം വിപാകം വിഭത്തം, തസ്മാ യഥാ കാമാവചരവിപാകം, ഏവം അവിഭജിത്വാ ¶ ഇദം കുസലാനന്തരം കത്വാ വിഭത്തന്തി ഇമമത്ഥം ജോതേതും അട്ഠകഥായം ‘‘കുസലാനുഗതം കത്വാ’’തി വുത്തം. ഇമിനാപി ച ആചരിയേന പരിഹാരമുഖേന വക്ഖമാനഅത്ഥവിസേസവചനിച്ഛായ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ ചോദനാ കതാ. ഏവഞ്ഹി സതി കുസലാനന്തരംയേവ ഫലം ഉപ്പജ്ജതീതി ഞാപനം സുട്ഠൂപപന്നം ഹോതീതി അയമേത്ഥ അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സ മഗ്ഗോ.

മഹഗ്ഗതന്തി മഹഗ്ഗതവിപാകം. തഞ്ഹി ഇധ അധിഗതം. കാമാ…പേ… യതോതി യസ്മാ കാമാവചരകുസലം അസമാനഫലം ഹോതി തിഹേതുകസ്സ ദുഹേതുകാഹേതുകവിപാകാനം, ദുഹേതുകസ്സ ച അഹേതുകവിപാകാനമ്പി ജനനതോ, ന ഏവമിദം, ഇദം പന ഏകന്തേനേവ സദിസവിപാകജനനതോ സമാനഫലമേവ, തസ്മാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ‘‘കുസല’’ന്തി അവുത്തേപി കാമാവചരപുഞ്ഞംവാതി ഉപമിതത്താ ഉപമേയ്യസ്സപി കുസലഭാവോ വിഞ്ഞായതി. കസ്മാ പനേതം സദിസവിപാകം, ന കാമാവചരം വിയ വിസദിസവിപാകമ്പീതി? വുച്ചതേ – കാമാവചരപുഞ്ഞഞ്ഹി ആചിനന്തോ രൂപതണ്ഹാദിനാനാവത്ഥുകകാമതണ്ഹൂപനിസ്സയതോ ¶ ആചിനതി, തസ്മാ തദൂപനിസ്സയകുസലം തദനുരൂപതോ നാനാവത്ഥുകം വിപാകം ജനേതി. മഹഗ്ഗതം പന ആചിനന്തോ ഏകവത്ഥുകായേവ ഭവതണ്ഹായ വസേന ആചിനതീതി തദനുരൂപതോ തം നാനാവത്ഥും അജനേത്വാ ഏകവത്ഥുമേവ ജനേതീതി.

൪൫-൬. സബ്ബഥാതി ധമ്മതോ ആരമ്മണതോ പടിപദാദിതോ ച. തഥാ ഹി യേ ഫസ്സാദയോ കുസലേ ച ലബ്ഭന്തി, തേ വിപാകേപി ലബ്ഭന്തി, യസ്മിഞ്ച ആരമ്മണേ കുസലം പവത്തതി, തത്ഥേവ ഇദം വിപാകമ്പി. യാവ പടിപദാദയോ കുസലസ്സ ലബ്ഭന്തി, താവ ഇമസ്സ വിപാകസ്സപീതി. കാമം യസ്സ കസ്സചി ഛായാ തംതംവത്ഥുസദിസാവ, മഹന്തസ്സ പന കുസലവിപാകസ്സ മഹന്താഹിയേവ ഉപമാഹി ¶ ഭവിതബ്ബന്തി ‘‘ഗജാദീന’’ന്തിആദി വുത്തം. അപരേ അപരേ അത്തഭാവേ ഭവം വേദനമസ്സാതി അപരാപരിയവേദനം. യദി അപരാപരിയവേദനം ന ഹോതി, കഥഞ്ചരഹി ഇമസ്സ ഫലുപ്പത്തീതി ആഹ ‘‘ഝാനാ അപരിഹീനസ്സാ’’തിആദി.

൪൭. കുസലാനന്തരന്തി കുസലഭവാനന്തരം. യസ്മിഞ്ഹി ഭവേ തം കുസലം കതം, സോ ഇധ കുസല-സദ്ദേന ഉപചാരതോ ഗഹിതോ കമ്മാനന്തരംയേവ ഫലസ്സ അസമ്ഭവതോ. ന ഹി തം ലോകുത്തരകുസലം വിയ അനന്തരഫലനിപ്ഫാദകം, അഥ ഖോ ഏകച്ചകാമാവചരകുസലം വിയ അപരാപരിയവേദനം അഹുത്വാ സതിപി അനേകേയേവ കാമാവചരകമ്മേ മഹോഘോ വിയ പരിത്തം ഉദകം തമജ്ഝോത്ഥരിത്വാ അത്തനോയേവ വിപാകദാനേന ഏകന്തേന അനന്തരഭവേയേവ ഫലം നിബ്ബത്തേതി. നനു ച അപരിഹീനജ്ഝാനസ്സേവ കസ്സചി നികന്തിവസേന കാമഭവേ പടിസന്ധി ഹോതി. തഥാ ഹി തിസ്സമഹാബ്രഹ്മാ ഉപരിബ്രഹ്മലോകൂപപത്തിയാ ഭാവിതമഗ്ഗോ ഭിക്ഖൂഹി യാചിതോ തതോ ചവിത്വാ മോഗ്ഗലിബ്രാഹ്മണസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസീതി വുത്തന്തി തം കഥന്തി? നികന്തിബലേനേവ ഝാനം പരിഹായതീതി തതോ പരിഹീനജ്ഝാനോ നിബ്ബത്തതീതി വദന്തി. അപരേ പന ആചരിയാ ‘‘അനീവരണാവത്ഥായ നികന്തിയാ ഝാനസ്സ പരിഹാനി വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബാ’’തി വത്വാ ‘‘സതിപി മഹഗ്ഗതകമ്മുനോ വിപാകം പടിബാഹനസമത്ഥസ്സേവ പരിത്തകമ്മസ്സ അഭാവേ ‘ഇജ്ഝതി, ഭിക്ഖവേ, സീലവതോ ചേതോപണിധി വിസുദ്ധത്താ’തി (അ. നി. ൮.൩൫) വചനതോ കാമഭവേ ചേതോപണിധി മഹഗ്ഗതകമ്മസ്സ വിപാകം പടിബാഹിത്വാ പരിത്തകമ്മുനോ വിപാകസ്സ ഓകാസം കരോതീ’’തി വദന്തി, തം യുത്തം. ഏതസ്സാതി ഇമസ്സത്ഥസ്സ ഞാപനത്ഥന്തി സമ്ബന്ധോ.

൪൮-൯. ഏവം ¶ അവിസേസേന കുസലസദിസതം അതിദിസിത്വാ ഇദാനി വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘പടിപദാക്കമോ ¶ ചേവാ’’തിആദി വുത്തം. യഥാ ഹി ദുക്ഖപടിപദം ദന്ധാഭിഞ്ഞം ഝാനം ഉപ്പാദേത്വാ പുനപ്പുനം സമാപജ്ജന്തസ്സ തം ഝാനം തംപടിപദമേവ ഹോതി, ഏവം തസ്മിം തസ്മിം അപരിഹീനേ തസ്സ തസ്സ വിപാകോ നിബ്ബത്തമാനോ തംതംപടിപദോവ ഭവിതും അരഹതി. ഛന്ദാധിപതേയ്യാദിഭാവോ പന തസ്മിം ഖണേ വിജ്ജമാനാനം ഛന്ദാദീനം അധിപതിപച്ചയഭാവേന ഹോതി, ന ആഗമനവസേന. തഥാ ഹി ഏകമേവ ഝാനം നാനക്ഖണേസു നാനാധിപതേയ്യം ഹോതി, തസ്മാ വിപാകസ്സ ആഗമനവസേന ഛന്ദാധിപതേയ്യാദിതാ ന ഗഹിതാ. തേനാഹ ‘‘അഭാവോധിപതീന’’ന്തി. തദഭാവതോവ സരസതോ തസ്സ ഹീനാദിതാ ന സമ്ഭവതീതി സാപി ഝാനാഗമനതോവ വുത്താ.

രൂപാവചരാരൂപാവചരവിപാകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ലോകുത്തരവിപാകവണ്ണനാ

മഗ്ഗചിത്തസ്സ വിയ ഫലചിത്തസ്സ മഗ്ഗയോഗതോ ഭേദാഭാവേന ‘‘ചതുമഗ്ഗയോഗതോ’’തി അവത്വാ ‘‘ചതുമഗ്ഗസമ്പയുത്തചിത്തഫലത്താ’’തി വുത്തം, ചതൂഹി അരിയമഗ്ഗേഹി സമ്പയുത്തകുസലചിത്തസ്സ ഫലത്താ ചതുബ്ബിധസാമഞ്ഞഫലസമ്പയുത്തചിത്തഭാവതോതി അത്ഥോ. സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ ഫലം ചിത്തം സോതാപത്തിമഗ്ഗഫലചിത്തം. ഏവം സേസേസു. മഗ്ഗവീഥിയം ദ്വിക്ഖത്തും, തിക്ഖത്തും വാ ഫലസമാപത്തിയാ അപരിച്ഛിന്നപരിമാണം പവത്തമാനമ്പി ദ്വീസ്വേവ ഠാനേസു പവത്തിയാ ദുവിധമേവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘മഗ്ഗവീഥിഫലസമാപത്തിവസേന പവത്തിതോ ദുവിധ’’ന്തി.

൫൦-൧. മഗ്ഗസ്സാനന്തരേ ഫലേ ലബ്ഭന്തി മഗ്ഗാഗമനതോതി അധിപ്പായോ. മഗ്ഗോ ഹി ആഗമനതോ ‘‘സുഞ്ഞതോ’’തി ലദ്ധനാമോ സഗുണാലമ്ബണവസേന അനിമിത്തഅപ്പണിഹിതനാമമ്പി ലഭതീതി ഫലസ്സ നാമത്തയമ്പി ദേതി, തഥാ ആഗമനതോ അപ്പണിഹിതോ ¶ മഗ്ഗോ സഗുണാരമ്മണവസേന അനിമിത്തസുഞ്ഞതഅപ്പണിഹിതനാമകോതി ഫലസ്സ നാമത്തയമ്പി ദേതി. ഏവഞ്ച കത്വാ അഭിധമ്മേ ഏകേകസ്സ ഫലസ്സ തീണി തീണി നാമാനി വുത്താനി. നനു ച അഭിധമ്മേ ‘‘സഗുണാരമ്മണതോ നാമം അനധിപ്പേത’’ന്തി വുത്തം? സച്ചം വുത്തം, തം പന നാമലാഭം സന്ധായ, ന നാമദാനം. തത്ഥ ഹി വവത്ഥാനകരത്താഭാവതോ തഥാ അനധിപ്പേതം, ന അലബ്ഭനതോ. ഇധ പന ഏകേകസ്സ ¶ ഫലം നാമത്തയമ്പി ലഭതീതി വവത്ഥാനപ്പയോജനാഭാവതോ സഗുണാരമ്മണേഹി ലദ്ധനാമദാനസ്സ അധിപ്പേതത്താ തിവിധമ്പി നാമം ദേതി. ഏകന്തേന ചേതം ഏവം സമ്പടിച്ഛിതബ്ബം, ഇതരഥാ വിപസ്സനാപി വിപസ്സതോ ലദ്ധനാമമഗ്ഗസ്സ തം ന ദദേയ്യാതി. പരഭാഗസ്മിന്തി അപരഭാഗേ. വളഞ്ജനഫലേസൂതി സമാപജ്ജനവസേന അനുഭവിതബ്ബഫലേസു. ‘‘വളഞ്ജനഫലേസു നാ’’തി മഗ്ഗാഗമനം സന്ധായ പടിക്ഖിത്തന്തി ആഹ ‘‘വിപസ്സനാവസേനേവാ’’തിആദി. വളഞ്ജനഫലഞ്ഹി വിസും വിപസ്സനാവസേനേവ നിബ്ബത്തതീതി തസ്സ തംവസേന നാമലാഭോ. യദി ഏവം മഗ്ഗസ്സ വിയ അനിമിത്തനാമലാഭോ ന സിയാ? തം ന, യഥാ മഗ്ഗാനന്തരസ്സ ഫലസ്സ വിയ വളഞ്ജനകഫലസമാപത്തിയാപി മഗ്ഗാഗമനതോ ച ഝാനപടിപദാഭേദോ ഹോതി, ഏവം അനിമിത്തനാമമ്പി ലബ്ഭതീതി.

൫൨-൩. ഹോന്തി സാധിപതീനേവാതി ഏത്ഥ കാരണം വുത്തമേവ. മഗ്ഗഭാവേനാതി സോളസഹി ആകാരേഹി ചതുസച്ചപടിവേധകമഗ്ഗഭാവേന, കിലേസമാരണവസേന ഗമനസങ്ഖാതേന, നിബ്ബാനത്ഥികേഹി മഗ്ഗിതബ്ബഭാവസങ്ഖാതേന വാ മഗ്ഗഭാവേന. ഫലം…പേ… വുച്ചതീതി സയം ഫലഭാവമ്പി മഗ്ഗസ്സ ഫലത്താ, തംസദിസതായ വാ തമുപാദായ മഗ്ഗോതി വുച്ചതി ‘‘മഗ്ഗങ്ഗം മഗ്ഗപരിയാപന്ന’’ന്തിആദീസൂതി അധിപ്പായോ.

ലോകുത്തരവിപാകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അകുസലവിപാകവണ്ണനാ

യഥാ ¶ അതിഇട്ഠേ ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ ച ആരമ്മണേ വേദനാഭേദസമ്ഭവതോ കുസലവിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതു ദുവിധാ ഹോതി സോമനസ്സസഹഗതാ, ഉപേക്ഖാസഹഗതാതി, ഏവം അതിഅനിട്ഠേ അനിട്ഠമജ്ഝത്തേ ച ആരമ്മണേ വേദനാഭേദോ നത്ഥീതി അകുസലവിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതു ഏകവിധാവാതി ‘‘സത്താകുസലവിപാകാനീ’’തി വുത്തം. സതി ഹി തത്ഥ വേദനാഭേദേ അതിഅനിട്ഠേ ദോമനസ്സേന ഭവിതബ്ബം, ന ച പടിഘേന വിനാ ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതീതി. കായവിഞ്ഞാണസ്സ ദുക്ഖസഹഗതാ കുസലവിപാകേ വുത്തവിപരിയായേന വേദിതബ്ബാ. ഏത്ഥ ച അകുസലവിപാകേസു ലബ്ഭമാനദുക്ഖം ¶ വിയ നാതികടുകാപി ഉപേക്ഖാ ഏകന്തനിഹീനസ്സ അകുസലസ്സ വിപാകഭാവതോ ദുക്ഖസഭാവത്താ ഹീനാ ഏവ. ന ഹി അകുസലസ്സ വിപാകോ അദുക്ഖോ ഹോതി, ഉപേക്ഖാഭാവോ പനസ്സ ബലവതാ ബാധിയമാനസ്സ പടിപഹരിതും അസക്കോന്തസ്സ ദുബ്ബലപുരിസസ്സ തേന കരിയമാനബാധസ്സ ഉപേക്ഖനാ വിയാതി ദട്ഠബ്ബം. ഇമാനി…പേ… ചിത്താനീതി ഇമാനി സത്ത ഏകേകസ്സ അകുസലസ്സ വിപാകചിത്താനി, ന പന കുസലവിപാകേ വിയ തിഹേതുകാദിപുഞ്ഞവിസേസേന. ഉദ്ധച്ചസഹഗതസ്സപി ഹി പവത്തിയം സത്തേവ വിപാകാ ലബ്ഭന്തി. കസ്മാ പനേത്ഥ യഥാ കുസലവിപാകം സഹേതുകമ്പി ഉദ്ധടം, ന ഏവം അകുസലവിപാകന്തി? ഹേതൂനം അസമ്ഭവതോ. ലോഭാദീനഞ്ഹി ഏകന്തസാവജ്ജതായ അയോനിസോമനസികാരഹേതുകാനം നത്ഥി വിപാകഭാവോ, അലോഭാദീനമ്പി ഏകന്തമനവജ്ജസഭാവാനം വാ കാരണസ്സ തബ്ബിദൂരതായ നത്ഥേവ അകുസലവിപാകഭാവോ. ന ഹി അലോഭാദീനം പടിപക്ഖലോഭാദയോ തേ അഭിനിപ്ഫാദേന്തി, തസ്മാ ഇദം സബ്ബഥാ സഹേതുപ്പവത്തിയാ അസമ്ഭവതോ അഹേതുകമേവാതി.

കമ്മകമ്മനിമിത്തഗതിനിമിത്തേസൂതി ഏത്ഥ അതീതഭവേ ആയൂഹിതം അപരാപരിയവേദനീയം, ഉപപജ്ജവേദനീയം വാ കമ്മം കമ്മം നാമ ¶ . കമ്മകരണകാലേ ചേതനായ ഗഹിതമാരമ്മണം കമ്മനിമിത്തം നാമ. ഉപപജ്ജിതബ്ബഭവപരിയാപന്നോ നരകാദീസു അഗ്ഗിജാലാദിവണ്ണോ ഗതിനിമിത്തം നാമ.

൫൪. ഇമേതി അകുസലവിപാകാ. തേസം അനിട്ഠാനിട്ഠമജ്ഝത്തവിസയേസു പവത്തിവചനേന തബ്ബിപരിയായേന കുസലവിപാകാനം ഇട്ഠഇട്ഠമജ്ഝത്തവിസയേസു പവത്തി അത്ഥതോ ആപന്നാതി സാ വിസും ന വുത്താ. സുഖാദിത്തയയുത്താതി സുഖസോമനസ്സുപേക്ഖായുത്താ.

‘‘ഏവ’’ന്തിആദി യഥാവുത്തവിപാകാനം നിഗമനം.

അകുസലവിപാകവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വിപാകചിത്തവണ്ണനാ

൫൫. പാകസ്സ ¶ അസുരകഞ്ഞാനം ഗബ്ഭപരിപാകസ്സ സാസനതോ വിനാസനതോ, പാകസങ്ഖാതസ്സ വാ അസുരസ്സ വിനാസനതോ പാകസാസനോ വുച്ചതി സക്കോ ദേവരാജാ, തേന പൂജിതോ പാകസാസനപൂജിതോ. പാകം വാ പരിപക്കം സാസനമേതേസൂതി പാകസാസനാ, ഖീണാസവാ, തേഹി പൂജിതോതി പാകസാസനപൂജിതോ.

വിപാകചിത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദാനാദിവസേനാതി പവത്താകാരമത്തതോ ദാനാദിവസേന, ന പന പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന ഖീണാസവസന്താനഗതസ്സ പുഞ്ഞകിരിയഭാവാഭാവതോതി വുത്തോവായമത്ഥോ.

ആവജ്ജതീതി ആവജ്ജനം, ആഭുഞ്ജതി ഓണോജേതി പരിണാമേതി വാരേതീതി വാ അത്ഥോ. തഞ്ഹി ആപാഥഗതം ആരമ്മണം പഠമമാഭുഞ്ജതി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി വീഥിചിത്താനി ആപാഥഗതാരമ്മണാഭിമുഖം ഓണോജേതി, ചിത്തസന്താനം വാ പുരിമാകാരതോ അഞ്ഞഥാ പരിണാമേതി, അനുപ്പബന്ധതോ പവത്തനകം ഭവങ്ഗചിത്തസന്താനം പരതോ പവത്തിതും അദത്വാ ആപാഥഗതം ¶ വാ ആരമ്മണം അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും അദത്വാ വാരേതി. ഹസിതം ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പാദീയതി വാ ഏതേനാതി ഹസിതുപ്പാദം, തദേവ ചിത്തന്തി ഹസിതുപ്പാദചിത്തം. വോട്ഠപേതീതി വോട്ഠബ്ബനം. കസ്മാ പനേത്ഥ ആവജ്ജനവോട്ഠബ്ബനാനി ഉപേക്ഖാസഹഗതാനി, ഹസിതുപ്പാദഞ്ച സോമനസ്സസഹഗതന്തി? വുച്ചതേ – ആവജ്ജനം താവ അപുബ്ബാരമ്മണേ സകിദേവ ച പവത്തമാനസന്തതിവിച്ഛേദവസേന പവത്തനതോ, ദുബ്ബലഭവങ്ഗപച്ചയം വാ സബ്ബഥാ വിസയരസമനുഭവിതും ന സക്കോതീതി ഇട്ഠാദീസു സബ്ബത്ഥ ഉപേക്ഖായുത്തമേവ ഹോതി. വോട്ഠബ്ബനഞ്ച വുത്തവിപരിയായേന വേദനാഭേദാരഹമ്പി സമാനം വിപാകപ്പബന്ധം വിച്ഛിന്ദിത്വാ വിസദിസചിത്തപ്പബന്ധസ്സ നിബ്ബത്തനതോ സന്തതിപരിണാമനേയേവ കിച്ചന്തരേ ബ്യാവടത്താ വിപാകം വിയ ആരമ്മണരസസ്സാദേ അസമത്ഥമേവാതി സബ്ബത്ഥ ഉപേക്ഖാസഹഗതമേവ. ഹസിതുപ്പാദം പന വുത്തവിപരീതതോ പരിഹീനവിപല്ലാസാനം ഖീണാസവാനം സന്താനേ ഇട്ഠാരമ്മണേയേവ ഉപ്പജ്ജനതോ സബ്ബഥാ സോമനസ്സസഹഗതമേവാതി.

ലക്ഖണാദിതോ പനേതാസു പുരിമം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം പുരേചരം രൂപാദിവിജാനനലക്ഖണം, ആവജ്ജനരസം ¶ , തഥാഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ഭവങ്ഗവിച്ഛേദപദട്ഠാനം. ദുതിയം ഛളാരമ്മണവിജാനനലക്ഖണം, അരഹതം അനോളാരികേസു വത്ഥൂസു ഹസിതുപ്പാദരസം, തഥാഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ഏകന്തതോ ഹദയവത്ഥുപദട്ഠാനം. തതിയമ്പി ഛളാരമ്മണവിജാനനലക്ഖണം, പഞ്ചദ്വാരമനോദ്വാരേസു വോട്ഠബ്ബനാവജ്ജനരസം, തഥാഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, അഹേതുകവിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതുഭവങ്ഗാനം അഞ്ഞതരാപഗമപദട്ഠാനന്തി.

ഭവങ്ഗം ആവട്ടയമാനാതി ഭവങ്ഗസന്താനം ആവട്ടയന്തീ വിയ. സാധാരണാതി സേക്ഖാസേക്ഖപുഥുജ്ജനാനം സാധാരണാ. അസാധാരണാതി അസേക്ഖാനംയേവ ആവേണികാ. തേനാഹ ‘‘ഖീണാസവസ്സാ’’തി. ഛസു ദ്വാരേസു…പേ… ആരമ്മണേസൂതി ¶ ചക്ഖാദീസു ഛസു ദ്വാരേസു, പധാനസാരുപ്പട്ഠാനാദിഗതേസു ഛസു രൂപാദിആരമ്മണേസു. പധാനസാരുപ്പഞ്ഹി ഠാനം ദിസ്വാ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥായ ‘‘സാരുപ്പമിദം ഠാനം മയാ ലദ്ധ’’ന്തി തുസന്തസ്സ ചക്ഖുദ്വാരേ രൂപാരമ്മണേ, ഭണ്ഡഭാജനട്ഠാനേ മഹാസദ്ദം സുത്വാ ‘‘ഏവരൂപാ ലോലുപ്പതണ്ഹാ മേ പഹീനാ’’തി തുസന്തസ്സ സോതദ്വാരേ സദ്ദാരമ്മണേ, ഗന്ധേഹി വാ പുപ്ഫേഹി വാ ചേതിയപൂജനകാലേ ‘‘ഏവരൂപേന വത സുഗന്ധേന ഭഗവന്തം പൂജേമീ’’തി തുസന്തസ്സ ഘാനദ്വാരേ ഗന്ധാരമ്മണേ, രസസമ്പന്നം പിണ്ഡപാതം സബ്രഹ്മചാരീഹി സഹ ഭാജേത്വാ പരിഭുഞ്ജനകാലേ ‘‘സാരണീയധമ്മോ വത മേ പൂരിതോ’’തി തുസന്തസ്സ ജിവ്ഹാദ്വാരേ രസാരമ്മണേ, ആഭിസമാചാരികവത്തപൂരണകാലേ ‘‘കായേന വത്തപടിവത്തം പൂരേമീ’’തി തുസന്തസ്സ കായദ്വാരേ ഫോട്ഠബ്ബാരമ്മണേതി ഏവം പഞ്ചദ്വാരേസു പഞ്ചാരമ്മണേസു പവത്തതി.

മനോദ്വാരേ പന യഥാവുത്തേസ്വേവ പഞ്ചസു പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണേസു ഘടികാരസുത്താദീസു (മ. നി. ൨.൨൮൨ ആദയോ) വിയ ഭഗവതോ പുബ്ബേനിവാസഞാണേന പരിഞ്ഞാതേ അതീതാരമ്മണേ, ‘‘അട്ഠിസ്സരോ നാമ പച്ചേകബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൧൬ ദേവദത്തവത്ഥു) ആഗതട്ഠാനാദീസു വിയ അനാഗതംസഞാണേന പരിച്ഛിന്നേ അനാഗതാരമ്മണേ ചാതി ഏവം ഛസ്വേവാരമ്മണേസു ഹസിതം ഉപ്പാദേതീതി വേദിതബ്ബം. നനു ച അതീതംസാദീസു അപ്പടിഹതാദീസു അപ്പടിഹതഞാണം വത്വാ ‘‘ഇമേഹി തീഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതസ്സ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ സബ്ബം കായകമ്മം ഞാണപുബ്ബങ്ഗമം ഞാണാനുപരിവത്ത’’ന്തി വചനതോ വിചാരണപഞ്ഞാരഹിതായ ഏതായ കഥം ഭഗവതോ ഉപ്പത്തി യുജ്ജേയ്യാതി? ഹസിതുപ്പാദചിത്തേന പവത്തിയമാനമ്പി ഭഗവതോ സിതകരണം പുബ്ബേനിവാസഅനാഗതംസസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാനം അനുവത്തകത്താ ഞാണാനുപരിവത്തിയേവ, ഏവം പന ഞാണാനുപരിവത്തിഭാവേ സതി ന കോചി പാളിവിരോധോ. ഏവഞ്ച കത്വാ അട്ഠകഥായം ‘‘തേസം ഞാണാനം ചിണ്ണപരിയന്തേ ഇദം ¶ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തം. അവസ്സഞ്ചേതം ഏവം ഇച്ഛിതബ്ബം, ഇതരഥാ അഞ്ഞസ്സാപി വിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപകസ്സ അഹേതുകചിത്തസ്സ ഭഗവതോ ഉപ്പത്തി ന ¶ യുജ്ജേയ്യ. ന ഹി വിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപകസ്സ തംസമുട്ഠിതായ വിഞ്ഞത്തിയാ കായകമ്മാദിഭാവം ആപജ്ജനഭാവോ വിബന്ധതീതി. ഏവഞ്ച കത്വാ പഞ്ചദ്വാരേ ഇമിനാ ചിത്തേന സോമനസ്സുപ്പാദനമത്തം ദട്ഠബ്ബം, ന ഹാസുപ്പാദനം പഞ്ചദ്വാരികചിത്താനം അവിഞ്ഞത്തിജനകത്താ. മനോദ്വാരേ പന ഹാസുപ്പാദനം. തേനേവ ഹി അട്ഠകഥായം പഞ്ചദ്വാരേ ‘‘സോമനസ്സിതോ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൫൬൮) ഏത്തകമേവ വുത്തം, മനോദ്വാരേ ച ‘‘ഹാസയമാന’’ന്തി. ഇധ പന ‘‘ഹസിതുപ്പാദകിച്ചാ’’തി അവിസേസവചനം പഞ്ചദ്വാരേ സോമനസ്സകരണവസേന പവത്തസ്സപി മനോദ്വാരേ ഹാസജനനസ്സ പച്ചയഭാവം സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഹസിതുപ്പാദകിച്ചാതി ഹസിതസ്സേവ ഉപ്പാദനകിച്ചാ. തേനേവ ഹി തം ‘‘ഹസിതുപ്പാദ’’ന്തി വുച്ചതി, ന പന അഞ്ഞേസം ഹസിതുപ്പാദചിത്താനം അഭാവതോ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘കുസലതോ ചതൂഹീ’’തിആദി.

ഛ അസാധാരണഞാണാനീതി ആസയാനുസയഞാണം, ഇന്ദ്രിയപരോപരിയഞാണം, യമകപാടിഹാരിയഞാണം, മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണം, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, അനാവരണഞാണന്തി ഇമാനി ഛ പച്ചേകബുദ്ധാദീഹി അസാധാരണാനി ഞാണാനി. നനു ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമേവ അനാവരണഞാണം, ഇതരഥാ സബ്ബഞ്ഞുതാനാവരണഞാണാനം അസബ്ബഞ്ഞുതസാവരണഞാണതാ ച ആപജ്ജേയ്യ, തഥാ ഹി യദി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണതോ അഞ്ഞമനാവരണഞാണം സിയാ, തസ്സ സാവരണത്താ സാവരണേ ച വിസയേ സഭാവപടിവേധാഭാവതോ സബ്ബഞ്ഞുഭാവം ന സിജ്ഝേയ്യ, അനാവരണഞാണസ്സ ച അസബ്ബധമ്മാരമ്മണഭാവേന യത്ഥ തം ന പവത്തതി, തത്ഥാവരണസമ്ഭവതോ അനാവരണഭാവോപി ന ¶ സിയാതി? സച്ചമേതം, ഏകമേവ തം ഞാണം അനവസേസസങ്ഖതാസങ്ഖതസമ്മുതിധമ്മവിസയത്താ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ച ആവരണാഭാവതോ നിസ്സങ്ഗവാരമുപാദായ അനാവരണഞാണന്തി ഏവം വിസയപവത്തിഭേദേന അഞ്ഞേഹി അസാധാരണഭാവദസ്സനത്ഥം ദ്വേധാ വുത്തന്തി. യഥാഹ –

‘‘സബ്ബം സങ്ഖതമസങ്ഖതം അനവസേസം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ആവരണം നത്ഥീതി അനാവരണഞാണ’’ന്തിആദി (പടി. മ. ൧.൧൧൯).

ഇധ ഠത്വാതി ഹസിതസ്സ ഉപ്പാദനതോ ഹസിതസ്സ ഉപ്പാദനന്തി വുത്തചിത്തസ്സ ആഗതട്ഠാനേ ഠത്വാ. പരിഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബാനീതി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഗണ്ഹിതബ്ബാനി. കിഞ്ചാപി രൂപാവചരകിരിയാനം ഝാനങ്ഗപ്പഹാനം വിപാകേ വിയ ആഗമനതോ അഹുത്വാ കുസലേ വിയ ഭാവനാവിസേസേന പവത്താകാരമത്തംവ ¶ ഹോതി, പഠമജ്ഝാനസ്സ പന പഹാനങ്ഗസമ്ഭവാഭാവതോ ഏകസ്സ വസേനേവ നിദ്ദിസിതും സേസാനമ്പി പഹാനങ്ഗം അവത്വാ സമ്പയോഗങ്ഗമേവ തേസു ദസ്സിതന്തി.

൫൭. യസ്മാ പന ഭാവനാവസേന പവത്താകാരമത്തം വിനാ ഭാവനായ കാതബ്ബസ്സ നീവരണപ്പഹാനാദികിച്ചസ്സ അഭാവതോ ഉജുകം ഭാവനാ നാമ ന ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഭാവനാകാരവസപ്പവത്താനീ’’തി ആകാര-ഗ്ഗഹണം കതന്തി.

൫൮-൯. നന്തി തം യഥാവുത്തരൂപാരൂപസമാപത്തിം. സമാപന്നാ സചേ ക്രിയാതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി സാ ഏവ സമാപത്തി സമാപജ്ജിതും ന സക്കാ, നിരുദ്ധാനം അനുപ്പന്നതോ, പടിലദ്ധസമാപത്തികസ്സേവ സമാപജ്ജിതുകാമതായ സദ്ധിംയേവ സമാപജ്ജനതോ, പഠമജ്ഝാനാദികമേവ പടിലഭിത്വാ ദുതിയജ്ഝാനാദികം സമാപജ്ജിതും അസക്കുണേയ്യഭാവതോ ച, പുബ്ബേ പടിലദ്ധസമാപത്തിസദിസം പുന സമാപജ്ജനതോ പുഥുജ്ജനകാലസ്മിം അഭിനിബ്ബത്തിതസമാപത്തിസദിസാ ഏത്ഥ സാ ഏവ തഥാ വുത്താ.

൬൧. ഏകചിത്തക്ഖണത്താതി ¶ ഏകചിത്തക്ഖണേയേവ പവത്തനതോ. യദി ഹി സോ പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തദാസ്സ അരഹതോ ഉപ്പത്തിയാ കിരിയഭാവോ ഇച്ഛിതബ്ബോ സിയാ. സകിംയേവ പന പവത്തതി ചതുസച്ചപടിവേധകിച്ചസ്സ ഏകവാരേനേവ പരിനിട്ഠാനതോ, തക്കിച്ചേന ച വിനാ തസ്സ അനുപലബ്ഭനീയത്താ. തേനാഹ – ‘‘ന പാരം ദിഗുണം യന്തീ’’തി (സു. നി. ൭൧൯), തസ്മാ നത്ഥി ലോകുത്തരം കിരിയചിത്തന്തി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ.

൬൨. ക്രിയാ…പേ… ദേസകോതി യാ ആപത്തിയോ കായവാചാഹി അകാതബ്ബം കത്വാ ആപജ്ജതി, താ കിരിയാ, യാ പന ആപത്തിയോ കായവാചാഹി കാതബ്ബം അകരോന്തോ ആപജ്ജതി, താ അകിരിയാ, കിരിയാ ച അകിരിയാ ചാതി കിരിയാകിരിയാ, കിരിയാകിരിയാ ച താ ആപജ്ജിതബ്ബതോ ആപത്തിയോ ചാതി കിരിയാകിരിയാപത്തിയോ, താസം വിഭാഗം ദേസേതീതി കിരിയാ…പേ… ദേസകോ. അഥ വാ കിരിയാഝാനഭൂതാ സമാപത്തിയോ കിരിയാപത്തിയോ, കുസലഭൂതാ പന സമാപത്തിയോ അകിരിയാപത്തിയോ, താസം വിഭാഗം ദേസേതീതി ക്രിയാ…പേ… ദേസകോ. യം കിരിയാകിരിയം ചിത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. പഞ്ചന്നം മാരാനം ജിതത്താ ജിനോ. ഹിതാഹിതാനന്തി അത്ഥാനത്ഥാനം. സാതി സോ ജിനോ. ക്രിയാക്രിയാരതോതി സബ്ബസത്താനം ഹിതസ്സ കരണേ, അഹിതസ്സ ച അകരണേ നിരതോ. അഥ വാ ഏകന്തമിട്ഠവിപാകത്താ ഹിതാതി കുസലാനമേതം അധിവചനം ¶ . തപ്പടിപക്ഖത്താ അഹിതാതി അകുസലാനമേതം അധിവചനം. യഥാക്കമം തേസം കിരിയായം, അകിരിയായഞ്ച രതോതി ഹിതാഹിതാനം…പേ… രതോ. അഥ വാ ഹിതാഹിതാതി കുസലാകുസലാ ഏവ, തേസം കിരിയാകിരിയാമത്തമവിപാകഭാവം കാതും ഇച്ഛതീതി ഹിതാഹിതാനം…പേ… രതോ. അഥ വാ ഹിതാഹിതാനം പുഗ്ഗലാനം സകിരിയാകിരിയായ അത്തനോ അത്തനോ കിച്ചസ്സ ഇധലോകപരലോകനിപ്ഫാദനസ്സ ¶ കരണേ രതോ അഭിരതോതി ഹിതാഹിതാനം…പേ… രതോ.

൬൪-൬. സബ്ബേ ലോകുത്തരേ അട്ഠ കത്വാ യേ ഏകൂനനവുതി ചിത്തുപ്പാദാ വുത്താ, താനി ചിത്താനി മയാ നിദ്ദിട്ഠാനീതി സമ്ബന്ധോ. പാടവം അത്ഥേന്തി പത്ഥേന്തി, പാടവസങ്ഖാതോ വാ അത്ഥോ ഏതേസന്തി പാടവത്ഥിനോ. ഉഗ്ഗഹേതബ്ബോതി സവനപടിപുച്ഛാവസേന ഉഗ്ഗഹിതബ്ബോ, ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ പന ന കേവലം ഉഗ്ഗഹണമത്തേയേവ ഠാതബ്ബന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ചിന്തേതബ്ബോ പുനപ്പുന’’ന്തി, ന ഹി സക്കാ ഉഗ്ഗഹണമത്തേനേവേത്ഥ സബ്ബഥാ സന്നിട്ഠാനം ഗന്തുന്തി അധിപ്പായോ. അഭിധമ്മമഹോദധിന്തി ധമ്മസങ്ഗണീആദിസത്തപ്പകരണവസേന ഠിതമഭിധമ്മപിടകമഹണ്ണവം, ഖന്ധായതനാദിവസേന ഠിതം പരമത്ഥമഹണ്ണവം വാ. തരന്തീതി അത്ഥഗ്ഗഹണവസേന ഉത്തരന്തി, സുതമയഞാണമൂലകേന വാ ഭാവനാഞാണേന ഓതരന്തീതി അത്ഥോ. ഇമം ലോകന്തി പച്ചുപ്പന്നഭവം. പരം ലോകന്തി അനാഗതഭവം. തരന്തീതി അതിക്കമന്തി. ഇധ ലോകസ്മിഞ്ഹി ഛന്ദരാഗപ്പഹാനവസേന ഇമം ലോകം തരന്തി, ആയതിം ഭവൂപപാദകസ്സ കമ്മസ്സ കമ്മക്ഖയകരഞാണേന വിനാസനതോ പരലോകം തരന്തി, അനുപാദാപരിനിബ്ബാനവസേന പരിനിബ്ബായന്തീതി അത്ഥോ.

ഇതി അഭിധമ്മത്ഥവികാസിനിയാ നാമ

അഭിധമ്മാവതാരസംവണ്ണനായ

ചിത്തനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയോ പരിച്ഛേദോ

ചേതസികനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൬൭. ഏത്താവതാ ¶ ച ചിത്തം ചേതസികം രൂപം നിബ്ബാനന്തി ഏവം ഉദ്ദിട്ഠേസു ചതൂസു ധമ്മേസു ചിത്തം താവ ജാതിഭൂമിസമ്പയോഗപ്പവത്താകാരാദിവസേന വിഭാഗേന നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി തദനന്തരം ഉദ്ദിട്ഠേ ¶ ചേതസികധമ്മേ നിദ്ദിസിതും ‘‘ചിത്താനന്തരമുദ്ദിട്ഠാ’’തിആദി ആരദ്ധം. വിഭാജനന്തി ജാതിഭൂമിആദിവസേന വിഭാഗം, തേസു തേസു ചിത്തേസു യഥാരഹം സമ്പയോഗവസേന വിസും വിസും ഭാജനഞ്ച.

കതമേ പന ചേതസികാ, യേസം വിഭാജനം വുച്ചതീതി തേ സഹ നിബ്ബചനേന സരൂപതോ ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ ചിത്തസമ്പയുത്താ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ‘‘ചിത്തസമ്പയുത്താ’’തി ഇദം ചേതസികലക്ഖണദസ്സനം. തേന യേ ചിത്തേന സഹ സമ്പയോഗലക്ഖണേന യുത്താ, തേയേവ ചേതസികാതി ദസ്സേതി. കിം പന തം സമ്പയോഗലക്ഖണന്തി? ഏകുപ്പാദഏകനിരോധഏകവത്ഥുകഏകാരമ്മണസങ്ഖാതാ പകാരാ. സമം പകാരേഹി യുത്താതി ഹി സമ്പയുത്താ. തത്ഥ യദി ഏകുപ്പാദതാമത്തേനേവ ച സമ്പയുത്തതാ അധിപ്പേതാ, സഹുപ്പത്തികാനം രൂപാരൂപധമ്മാനം അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്പയുത്തതാ ആപജ്ജേയ്യാതി ഏകനിരോധ-ഗ്ഗഹണം. ഏവമ്പി അവിനിബ്ഭോഗരൂപാനം അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്പയുത്തതാ ആപജ്ജേയ്യാതി ഏകവത്ഥുക-ഗ്ഗഹണം. ഏവമ്പി ‘‘അവിനിബ്ഭോഗരൂപേസു ഏകം മഹാഭൂതം സേസമഹാഭൂതോപാദാരൂപാനം നിസ്സയപച്ചയോ ഹോതീതി തസ്മാ താനി ഏകവത്ഥുകാനീതി, ചക്ഖാദീനം നിസ്സയഭൂതാനി വാ ഭൂതാനി ഏകം വത്ഥു ഏതേസു നിസ്സിതന്തി ഏകവത്ഥുകാനീ’’തി കപ്പേന്തസ്സ തേസം സമ്പയുത്തതാപത്തി സിയാതി തന്നിവാരണത്ഥം ഏകാരമ്മണ-ഗ്ഗഹണം.

പടിലോമതോ വാ ‘‘ഏകാരമ്മണാ’’തി വുത്തേ ഏകവീഥിയം പഞ്ചവിഞ്ഞാണസമ്പടിച്ഛനാദീനം, നാനാവീഥിയം പരസന്താനേ ച ഏകസ്മിം ആരമ്മണേ ഉപ്പജ്ജമാനാനം ഭിന്നവത്ഥുകാനം സമ്പയുത്തതാ ആപജ്ജേയ്യാതി ഏകവത്ഥുക-ഗ്ഗഹണം. ഏവമ്പി മരണാസന്നവീഥിയം സമ്പടിച്ഛനസന്തീരണാദീനം സമ്പയുത്തതാ ആപജ്ജേയ്യാതി ഏകനിരോധ-ഗ്ഗഹണം. കിം പന നാനുപ്പാദാപി ഏവം തിവിധലക്ഖണാ ഹോന്തി ¶ , അഥ ഏകുപ്പാദാ ഏവാതി വിചാരണായ ഏകുപ്പാദാ ¶ ഏവ ഏവം തിവിധലക്ഖണാ ഹോന്തീതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘ഏകുപ്പാദാ’’തി വുത്തം. ഇതി ഇമേഹി ചതൂഹി സമ്പയോഗലക്ഖണേഹി യേ ചിത്തസമ്പയുത്താ, തേ ചേതസികാ നാമാതി ഏവം ചേതസികലക്ഖണം ഠപിതം ഹോതി. കഥം പനേതേ ചേതസികാ നാമാതി ആഹ ‘‘ചിത്തേ ഭവാ’’തി. ‘‘ചേതസി ഭവാ ചേതസികാ’’തി വത്തബ്ബേ ചിത്ത-സദ്ദസ്സപി ചേതോ-സദ്ദേന സഹ സമാനത്ഥതായ അത്ഥമത്തം ദസ്സേതും ‘‘ചിത്തേ ഭവാ ചേതസികാ’’തി വുത്തം.

നിയതാതി നിയതുപ്പത്തികാ, കരുണാമുദിതാദയോ വിയ കദാചി അനുപ്പജ്ജിത്വാ യദാ യദാ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തദാ തദാവ തേന അവിനിഭുത്താ ഹുത്വാ ജായമാനാതി അത്ഥോ. സരൂപേന ആഗതാതി ഛന്ദാദയോ വിയ ‘‘യേ വാ പന തസ്മിം സമയേ അഞ്ഞേപി അത്ഥി പടിച്ചസമുപ്പന്നാ അരൂപിനോ ധമ്മാ’’തി ഏവം യേവാപനകവസേന അനാഗന്ത്വാ ‘‘ഫസ്സോ ഹോതി, വേദനാ ഹോതീ’’തിആദിനാ (ധ. സ. ൧) സരൂപേനേവ പാളിയം ആഗതാ. യേവാപനാതി ഏവം ദേസനാ ഏതേസന്തി യേവാപനകാ. ഏകൂനതിംസ ധമ്മാതി കിച്ചഭേദം അനാമസിത്വാ കേവലം അസമ്ഭിന്നധമ്മവസേനേവ ഏകേനൂനാ തിംസ ധമ്മാ. പാളിയം പന ചിത്തേന സഹ തിംസ ധമ്മേ ഗഹേത്വാ തേസം കിച്ചഭേദതോ ഗഹണേന ഛപ്പഞ്ഞാസ ധമ്മാ വുത്താ. സേയ്യഥിദന്തി സരൂപപുച്ഛാ. ഫസ്സോ…പേ… ചിത്തുജുകതാതി യഥാപുച്ഛിതാനം സരൂപദസ്സനം. ഇതി-സദ്ദോ പരിസമാപനേ, നിദസ്സനേ വാ. പുന തേത്തിംസ ഹോന്തീതി സമ്ബന്ധോ. തേത്തിംസ ഹോന്തീതി തേയേവ ഏകൂനതിംസ ധമ്മാതി അധിപ്പായോ.

‘‘കദാചി ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി വുത്തം, തം കഥം ദട്ഠബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ഇമേസൂ’’തിആദി. കരുണാമുദിതാവസേനാതി പഠമസമന്നാഹാരതോ പട്ഠായ ഗോത്രഭുപരിയോസാനപ്പവത്തിതകരുണാമുദിതാപരികമ്മവസേന. കരുണാപുബ്ബഭാഗോതി കരുണായ ¶ പുബ്ബഭാഗോ, പരികമ്മപ്പനാവസേന പവത്തകരുണാഭാവനായ അപ്പനാകോട്ഠാസതോ പുരിമകോട്ഠാസോ, പഠമസമന്നാഹാരതോ പട്ഠായ ഗോത്രഭുപരിയോസാനപ്പവത്തപരികമ്മകോട്ഠാസോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ഏവം ‘‘മുദിതാപുബ്ബഭാഗോ’’തി ഏത്ഥാപി. ഭാഗ-സദ്ദസ്സ ദ്രബ്യവുത്തിതായ തപ്പുരിസസ്സ ച ഉത്തരപദത്ഥപ്പധാനതായ ‘‘കരുണാപുബ്ബഭാഗോ’’തിആദിനാ പുല്ലിങ്ഗേന വുത്തം. ഏത-സദ്ദസ്സ പന ഗുണവുത്തിതായ ഗുണവിസേസവതി വത്തമാനോ തസ്സ ലിങ്ഗവസേന പരിണമതീതി കരുണാമുദിതാപേക്ഖായ ‘‘ഏതാ’’തി ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന വുത്തന്തി. ന പനേകതോ ഉപ്പജ്ജന്തി, കിഞ്ചരഹി വിസും വിസുംയേവാതി അത്ഥോ. തേനേവ ഹി ‘‘കരുണാപുബ്ബഭാഗോ വാ മുദിതാപുബ്ബഭാഗോ വാ’’തി വികപ്പോ വുത്തോതി. കസ്മാ പനേതാ ദ്വേ ഏകതോ നുപ്പജ്ജന്തീതി? ഭിന്നാരമ്മണത്താ. കരുണാ ഹി ദുക്ഖിതസത്തേ ആരബ്ഭ തേസം ദുക്ഖാപനയനകാമതാവസേന പവത്തതി, മുദിതാ ¶ സുഖിതസത്തേ ആരബ്ഭ തേസം സുഖാനുമോദനവസേന, തസ്മാ ഉഭിന്നമ്പി ഭിന്നവിസയത്താ ന ഏകസ്മിം ചിത്തേ ഉപ്പത്തി സമ്ഭവതീതി. മിച്ഛാകമ്മന്താദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന മിച്ഛാവാചാമിച്ഛാജീവാനം ഗഹണം. സമ്മാകമ്മന്താദീനി പരിപൂരേന്തീതി സമ്മാകമ്മന്തസമ്മാവാചാസമ്മാആജീവാനി പരിപൂരേന്തി. കോ വിരതീതി തീസു ഏകാ വിരതി ഉപ്പജ്ജതി, സമ്മാകമ്മന്തം പൂരേന്തീ പഠമാ, സമ്മാവാചം പൂരേന്തീ ദുതിയാ, സമ്മാആജീവം പൂരേന്തീ തതിയാ വിരതി ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. കരുണാമുദിതാഹി സഹ ന ഉപ്പജ്ജന്തി താസം പഞ്ഞത്താരമ്മണത്താ, വിരതിയാ ച ഏകന്തപരിത്താരമ്മണത്താ. അഞ്ഞമഞ്ഞേന ച ന ഉപ്പജ്ജന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സപി ഭിന്നവിസയത്താ. മിച്ഛാകമ്മന്താദീനഞ്ഹി ആരമ്മണാനേവ യഥാക്കമം സമ്മാകമ്മന്താദീനം ആരമ്മണാനി തതോ വിരതിഭാവതോ. ഏതേസൂതി ഇമേസു പഞ്ചസു.

൬൮. വിരതീനമ്പി ¶ സങ്ഗഹണത്ഥം ‘‘കരുണാമുദിതാദീസൂ’’തി വത്തബ്ബേ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ആദി-സദ്ദലോപവസേന ‘‘കരുണാമുദിതാസൂ’’തി വുത്തം. ഏവഞ്ച കത്വാ വുത്തം ‘‘ഏകേനാ’’തി, ഇതരഥാ ‘‘ഏകായാ’’തി വത്തബ്ബന്തി.

൬൯-൭൧. കിം പനേത്ഥ കാരണം, ചതൂസു ബ്രഹ്മവിഹാരേസു ദ്വേ ഇധ നിദ്ദിട്ഠാ, ന ഇതരാതി ചോദേന്തോ ആഹ ‘‘കസ്മാ പനാ’’തിആദി. ഉപേക്ഖാ ച ന ഉദ്ധടാതി സമ്ബന്ധോ. നവഹി ലോകുത്തരധമ്മേഹി ജനം രഞ്ജേതീതി ധമ്മരാജാ. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികത്ഥേഹി സദേവകം ലോകം അനുസാസതീതി സത്ഥാ. അബ്യാപാദേന മേത്താ ഗഹിതാ തസ്സേവ ഹിതാകാരപ്പവത്തികാലേ മേത്താഭാവൂപഗമനതോ. തേനേവ ഹേസ ‘‘മേത്താ മേത്തായനാ’’തിആദിനാ നിദ്ദിട്ഠോ. തത്രമജ്ഝത്തതായ ഉപേക്ഖാ ഗഹിതാ തായേവ സത്തേസു മജ്ഝത്താകാരപ്പവത്തായ ഉപേക്ഖാബ്രഹ്മവിഹാരഭാവതോ. ആദിച്ചേന സഹ സമാനഗോത്തതായ, അരിയസാവകഭാവേന വാ തസ്സ ഭഗവതോ പുത്തതായ ആദിച്ചോ ബന്ധു ഇമസ്സ, ആദിച്ചസ്സ വാ ബന്ധൂതി ആദിച്ചബന്ധു.

൭൨. രാസിന്തി ഫസ്സപഞ്ചകാദിസത്തരസരാസിം. പഠമമഹാചിത്തുപ്പാദവസേന ഹി –

‘‘ഫസ്സോ ഹോതി, വേദനാ ഹോതി, സഞ്ഞാ ഹോതി, ചേതനാ ഹോതി, ചിത്തം ഹോതി, വിതക്കോ ഹോതി, വിചാരോ ഹോതി, പീതി ഹോതി, സുഖം ഹോതി, ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ ഹോതി, സദ്ധിന്ദ്രിയം ഹോതി, വീരിയിന്ദ്രിയം ഹോതി, സതിന്ദ്രിയം ഹോതി, സമാധിന്ദ്രിയം ഹോതി, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ¶ ഹോതി, മനിന്ദ്രിയം ഹോതി, സോമനസ്സിന്ദ്രിയം ഹോതി, ജീവിതിന്ദ്രിയം ഹോതി, സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, സമ്മാസങ്കപ്പോ ഹോതി, സമ്മാവായാമോ ഹോതി, സമ്മാസതി ഹോതി, സമ്മാസമാധി ഹോതി, സദ്ധാബലം ഹോതി, വീരിയബലം ഹോതി, സതിബലം ഹോതി ¶ , സമാധിബലം ഹോതി, പഞ്ഞാബലം ഹോതി, ഹിരിബലം ഹോതി, ഓത്തപ്പബലം ഹോതി, അലോഭോ ഹോതി, അദോസോ ഹോതി, അമോഹോ ഹോതി, അനഭിജ്ഝാ ഹോതി, അബ്യാപാദോ ഹോതി, സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഹിരീ ഹോതി, ഓത്തപ്പം ഹോതി, കായപസ്സദ്ധി ഹോതി, ചിത്തപസ്സദ്ധി ഹോതി, കായലഹുതാ ഹോതി, ചിത്തലഹുതാ ഹോതി, കായമുദുതാ ഹോതി, ചിത്തമുദുതാ ഹോതി, കായകമ്മഞ്ഞതാ ഹോതി, ചിത്തകമ്മഞ്ഞതാ ഹോതി, കായപാഗുഞ്ഞതാ ഹോതി, ചിത്തപാഗുഞ്ഞതാ ഹോതി, കായുജുകതാ ഹോതി, ചിത്തുജുകതാ ഹോതി, സതി ഹോതി, സമ്പജഞ്ഞം ഹോതി, സമഥോ ഹോതി, വിപസ്സനാ ഹോതി, പഗ്ഗാഹോ ഹോതി, അവിക്ഖേപോ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ൧) –

ഏവം ധമ്മുദ്ധാരം കരോന്തേന ഭഗവതാ ഫസ്സാദയോ തിംസ ധമ്മേ ഛപ്പഞ്ഞാസ കത്വാ ഫസ്സപഞ്ചകരാസി ഝാനപഞ്ചകരാസി ഇന്ദ്രിയട്ഠകരാസി മഗ്ഗപഞ്ചകരാസി ബലസത്തകരാസി ഹേതുത്തികരാസി കമ്മപഥതികരാസി ലോകപാലദുകരാസി ഛയുഗളദുകരാസി ഉപകാരദുകരാസി യുഗനന്ധദുകരാസി വീരിയസമഥദുകരാസീതി സത്തരസന്നം രാസീനം വസേന വിഭാഗോ കതോ.

കഥം? ഏതേസുപി ചിത്തം താവ ഫസ്സപഞ്ചകം പത്വാ ‘‘ചിത്തം ഹോതീ’’തി വുത്തം, ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ ‘‘മനിന്ദ്രിയ’’ന്തി. വിതക്കോ ഝാനങ്ഗാനി പത്വാ ‘‘വിതക്കോ ഹോതീ’’തി വുത്തോ, മഗ്ഗങ്ഗാനി പത്വാ ‘‘സമ്മാസങ്കപ്പോ’’തി. സദ്ധാ ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ ‘‘സദ്ധിന്ദ്രിയം ഹോതീ’’തി വുത്താ, ബലാനി പത്വാ ‘‘സദ്ധാബല’’ന്തി. ഹിരീ ബലാനി പത്വാ ‘‘ഹിരിബലം ഹോതീ’’തി വുത്താ, ലോകപാലദുകം പത്വാ ‘‘ഹിരീ’’തി. ഓത്തപ്പേപി ഏസേവ നയോ. അലോഭോ മൂലം പത്വാ ‘‘അലോഭോ ഹോതീ’’തി വുത്തോ, കമ്മപഥം പത്വാ ‘‘അനഭിജ്ഝാ’’തി. അദോസോ മൂലം പത്വാ ¶ ‘‘അദോസോ ഹോതീ’’തി വുത്തോ, കമ്മപഥം പത്വാ ‘‘അബ്യാപാദോ’’തി. ഇമേ സത്ത ദ്വീസു ഠാനേസു വിഭത്താ. വേദനാ പന ഫസ്സപഞ്ചകം പത്വാ ‘‘വേദനാ ഹോതീ’’തി വുത്താ, ഝാനങ്ഗാനി പത്വാ ‘‘സുഖ’’ന്തി, ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ ‘‘സോമനസ്സിന്ദ്രിയ’’ന്തി. ഏവമയം ഏകോ ധമ്മോ തീസു ഠാനേസു വിഭത്തോ. വീരിയം പന ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ ‘‘വീരിയിന്ദ്രിയം ഹോതീ’’തി വുത്തം, മഗ്ഗങ്ഗാനി പത്വാ ‘‘സമ്മാവായാമോ’’തി, ബലാനി പത്വാ ‘‘വീരിയബല’’ന്തി, വീരിയസമഥം പത്വാ ‘‘പഗ്ഗാഹോ’’തി. സതിപി ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ ‘‘സതിന്ദ്രിയം ഹോതീ’’തി വുത്താ, മഗ്ഗങ്ഗാനി പത്വാ ‘‘സമ്മാസതീ’’തി, ബലാനി പത്വാ ‘‘സതിബല’’ന്തി, ഉപകാരദുകം പത്വാ ‘‘സതി ഹോതീ’’തി ¶ . ഏവം ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാ ചതൂസു ഠാനേസു വിഭത്താ. സമാധി പന ഝാനങ്ഗാനി പത്വാ ‘‘ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ ഹോതീ’’തി വുത്തോ, ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ ‘‘സമാധിന്ദ്രിയ’’ന്തി, മഗ്ഗങ്ഗാനി പത്വാ ‘‘സമ്മാസമാധീ’’തി, ബലാനി പത്വാ ‘‘സമാധിബല’’ന്തി, യുഗനന്ധദുകം പത്വാ ‘‘സമഥോ’’തി, വീരിയസമഥം പത്വാ ‘‘അവിക്ഖേപോ ഹോതീ’’തി. ഏവമയം ഏകോ ധമ്മോ ഛസു ഠാനേസു വിഭത്തോ. പഞ്ഞാ പന ഇന്ദ്രിയാനി പത്വാ ‘‘പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ഹോതീ’’തി വുത്താ, മഗ്ഗങ്ഗാനി പത്വാ ‘‘സമ്മാദിട്ഠീ’’തി, ബലാനി പത്വാ ‘‘പഞ്ഞാബല’’ന്തി, മൂലാനി പത്വാ ‘‘അമോഹോ’’തി, കമ്മപഥം പത്വാ ‘‘സമ്മാദിട്ഠീ’’തി, ഉപകാരദുകം പത്വാ ‘‘സമ്പജഞ്ഞ’’ന്തി, യുഗനന്ധദുകം പത്വാ ‘‘വിപസ്സനാ’’തി. ഏവമയം ഏകോ ധമ്മോ സത്തസു ഠാനേസു വിഭത്തോതി ഏവമേതേ ദ്വാദസ ധമ്മാ ഇന്ദ്രിയാദിതംതംകിച്ചവന്തതായ ദ്വിട്ഠാനികാദിഭേദേന സത്തരസസു രാസീസു വിഭത്താ. ഇതരേ അട്ഠാരസ കിച്ചവസേന ഭേദാഭാവതോ ഏകട്ഠാനികായേവാതി ഇമേസു സത്തരസസു രാസീസു യേവാപനകധമ്മാ ഏകരാസിമ്പി ന ഭജന്തി തംതംകിച്ചഭാവതോതി കത്വാ വുത്തം ‘‘രാസിം ഭജന്തി നാ’’തി.

നനു ചേതേ കിഞ്ചാപി സേസരാസയോ ന ഭജന്തി തേസം സദിസകിച്ചസങ്ഗഹവസേന ഠിതത്താ. ഫസ്സപഞ്ചകരാസി പന ഖന്ധസങ്ഗഹവസേനേവ ¶ ഠപിതോതി ചേതനായ വിയ നേസം സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹതോ തത്ഥ സമവരോധോ യുത്തോതി? തം ന, ഖന്ധസങ്ഗഹവസേന ഠപിതോപി ഹി ഫസ്സപഞ്ചകരാസി സബ്ബചിത്തസാധാരണധമ്മേ സങ്ഗഹേത്വാ ഠപിതോതി ഛന്ദാദീനം തിണ്ണം പകിണ്ണകവസേന ഉപ്പജ്ജമാനാനം സബ്ബചിത്തസാധാരണതായ അഭാവതോ, മനസികാരസ്സ ച സതിപി സബ്ബചിത്തസാധാരണത്തേ നിപ്പരിയായതോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹാഭാവതോ ന ഏതേസം ഫസ്സപഞ്ചകരാസിഭജനമ്പി യുത്തന്തി. കസ്മാ പന മനസികാരസ്സ നിപ്പരിയായതോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹാഭാവോതി? വുച്ചതേ – ഠപേത്വാ ചേതനം സേസധമ്മാനം സകസകകിച്ചേസുപി പരാധീനഭാവേന പവത്തനതോ അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണം നിപ്പരിയായതോ ന ലബ്ഭതി. യദി ലഭേയ്യ, ചിത്തേകഗ്ഗതാജീവിതിന്ദ്രിയാനം സബ്ബചിത്തസാധാരണത്താ വേദനാവിഞ്ഞാണാനി വിയ താനി ഫസ്സപഞ്ചകേ വത്തബ്ബാനി സിയും, ന പനേവം വുത്താ, തസ്മാ ഠപേത്വാ ചേതനം സേസധമ്മാനം അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണം നിപ്പരിയായതോ ന ലബ്ഭതീതി ന തേസം നിപ്പരിയായതോ ഖന്ധസങ്ഗഹോ ലബ്ഭതി. ചേതനായയേവ പന സകിച്ചപരകിച്ചസാധനവസേന പവത്തനതോ നിപ്പരിയായതോ അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണസ്സ അത്ഥിതായ ഖന്ധസങ്ഗഹോ ലബ്ഭതീതി. യദി ഏവം കഥം ഫസ്സോ ഫസ്സപഞ്ചകേ വുത്തോതി? ‘‘ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ (വിഭ. ൨൨൫), ഫുട്ഠോ വേദേതി, ഫുട്ഠോ സഞ്ജാനാതീ’’തിആദിവചനതോ (സം. നി. ൪.൯൩) വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ വിഞ്ഞാണന്തി ഇമേസം അരൂപക്ഖന്ധാനം ഉദ്ദേസട്ഠാനേ ഠത്വാ തേസം പച്ചയസ്സപി ഉദ്ദിസിതുകാമതായ ഫസ്സോ തത്ഥ വുത്തോ ¶ . ദുബ്ബലാതി സകവിസയേപി പരായത്തഭാവേനേവ പവത്തനതോ ദുബ്ബലാ. അധിമോക്ഖോ ഹി സമാധിസ്സ പരിബ്യത്തഭാവേ പരിബ്യത്തഭാവതോ സമാധായത്തവുത്തി, മനസികാരോപി ചേതനായ പരിബ്യത്തഭാവതോ ചേതനായത്തവുത്തീതി പരായത്താവ തേ ഹോന്തി.

൭൩. മനസീ ¶ ച കാരോതി മനസികാരോ ച. മനസികാരസദ്ദസ്സ ഹി അത്ഥമത്തസന്ദസ്സനവസേന ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം അസമാസനിദ്ദേസോ, ദീഘകരണം, മജ്ഝേ ച ച-സദ്ദവചനന്തി. തേന മുനിവരേനാതി സമ്ബന്ധോ.

൭൪-൮൦. പഠമാഭിനിപാതത്താതി ആരമ്മണേ ഫുസനവസേന പഠമമേവ അഭിനിപതനതോ. സബ്ബേപി ചേതസികാ ചിത്തായത്താ ചിത്തകിരിയഭാവേന വുച്ചന്തീതി ‘‘ചിത്തസ്സാ’’തി വുത്തം. കിരാതി അരുചിസൂചനം. ഏവം മഹാസംഘികമതം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തമേവ വിത്ഥാരേതും ‘‘ഫുസിത്വാ പനാ’’തിആദി വുത്തം. മഹാസംഘികാ ഹി ‘‘പഠമം ഫസ്സോ ആരമ്മണം ഫുസതി, അഥ തേന ഫുട്ഠം ദുതിയം വേദനാ വേദിയതി, ഏവം ഏതേഹി ഫുട്ഠവേദിതം തതിയം സഞ്ഞാ സഞ്ജാനാതി, തേഹി പന ഫുട്ഠവേദിതസഞ്ഞാതേ ചതുത്ഥം ചേതനായ സമ്പയുത്തധമ്മേ അഭിസന്ദഹതീ’’തിആദിനാ വദന്തി. ബലവപച്ചയത്താതി യഥാ പാസാദം പത്വാ ഥമ്ഭാ സേസദബ്ബസമ്ഭാരാനം ബലവപച്ചയാ, ഏവമേസ യസ്മാ സേസസമ്പയുത്താനം ബലവപച്ചയോ, തസ്മാതി അത്ഥോ. തസ്മാതി ഹേതുനിഗമനം.

സഹേവ ചാതി ച-സദ്ദോ അട്ഠാനപ്പയുത്തോ, സോ ‘‘ചിത്തജാന’’ന്തി ഇമസ്സ അനന്തരം ദട്ഠബ്ബോ. കസ്മാ? ചിത്താനം, ചിത്തജാനഞ്ച ഏകുപ്പാദാദിഭാവേന സഹേവ പവത്തിതോതി ഏവമേത്ഥ പദസമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. ഇദന്തി ഇദം യഥാവുത്തവിധാനം, ഏവം ‘‘പഠമാഭിനിപാതത്താ’’തി കാരണം പരിഹരിത്വാ ഇദാനി ‘‘ബലവപച്ചയത്താ’’തി ഇദം പരിഹരന്തോ ആഹ ‘‘ബലവ…പേ… ദിസ്സതീ’’തി. ച-സദ്ദോ അവധാരണേ, നേവ ദിസ്സതീതി അത്ഥോ. സേസധമ്മാനമ്പി ഹി സഹജാതപച്ചയഭാവസ്സ സാധാരണത്താ തസ്സേവ ബലവപച്ചയഭാവേ ന കിഞ്ചി കാരണം ദിസ്സതീതി. യദി സബ്ബമിദമകാരണം, കഥഞ്ചരഹി ഫസ്സോ പഠമം വുത്തോതി ആഹ ‘‘ദേസനാക്കമതോ’’തിആദി. ‘‘വേദനാ ഹോതി, ഫസ്സോ ¶ ഹോതി, സഞ്ഞാ ഹോതി, ഫസ്സോ ഹോതി, ചേതനാ ഹോതി, ഫസ്സോ ഹോതി, ചിത്തം ഹോതി, ഫസ്സോ ഹോതി, വേദനാ ഹോതി, സഞ്ഞാ ഹോതി, ചേതനാ ഹോതി, വിതക്കോ ഹോതീ’’തിആദീഹി ആഹരിതുമ്പി വട്ടേയ്യ, ദേസനാവാരേന പന ഫസ്സോവ പഠമം വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം സേസധമ്മേസുപി പുബ്ബാപരക്കമോ ¶ നാമ ന പരിയേസിതബ്ബോ. വചനത്ഥലക്ഖണാദീഹീതി വചനത്ഥതോ ച ലക്ഖണാദിതോ ച.

ഫുസതീതി കത്തുനിദ്ദേസോ. തത്ഥ കാരണം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ, ഫുസന്തി ഏതേന വാതി ഫസ്സോ. സമ്പയുത്തധമ്മാ ഹി ആരമ്മണേ പവത്തമാനാ തം ഫുസനലക്ഖണേന ഫസ്സേന ഫുസന്താ വിയ ഹോന്തി, ആരമ്മണഫുസനമത്തം വാ ഫസ്സോതിപി സാധനത്തയമ്പി യുജ്ജതേവ. ഫുസനം ലക്ഖണമേതസ്സാതി ഫുസനലക്ഖണോ, വേദനായ പച്ചയഭാവട്ഠേന ആരമ്മണഫുസനലക്ഖണോതി അത്ഥോ. സംഘട്ടനരസോതി മനോദ്വാരേ ചിത്താരമ്മണാനം സംഘട്ടനതോ സംഘട്ടനകിച്ചോ. അയഞ്ഹി ആരമ്മണേ അനല്ലീയമാനോപി രൂപം വിയ ചക്ഖും, സദ്ദോ വിയ ച സോതം ചിത്തമാരമ്മണഞ്ച ഘട്ടേതി. പഞ്ചദ്വാരേസു വാ വത്ഥാരമ്മണസംഘട്ടനേന സമ്പജ്ജതീതി സംഘട്ടനസമ്പത്തികോ ഫസ്സോ ‘‘സംഘട്ടനരസോ’’തി വുത്തോ. യഥാ ‘‘ദ്വേ പാണീ വജ്ജേയ്യു’’ന്തിആദീസു പാണിമ്ഹി ഘട്ടനം തബ്ബിസേസഭൂതാ രൂപധമ്മാ, ഏവം ചിത്തസ്സ ആരമ്മണേ സംഘട്ടനം തബ്ബിസേസഭൂതോ ഏകോ ചേതസികധമ്മോ ദട്ഠബ്ബോ. തിണ്ണം സന്നിപാതസങ്ഖാതസ്സ അത്തനോ കാരണസ്സ വസേന പവേദിതത്താ സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോ. ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൦൪, ൪൦൦; ൩.൪൨൧, ൪൨൫; സം. നി ൨.൪.൬൦; കഥാ. ൪൬൫) ഹി വചനതോ ചക്ഖുരൂപവിഞ്ഞാണാദീനം തിണ്ണം സന്നിപാതവസേന ഗഹേതബ്ബതായ ഉപട്ഠാനതോ സന്നിപാതസങ്ഖാതസ്സ കാരണസ്സ വസേന ഉപട്ഠാനമസ്സാതി ഉപട്ഠാനട്ഠേന പച്ചുപട്ഠാനേന സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനതാ ¶ വുത്താ. ‘‘ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ’’തി (വിഭ. ൨൨൫) വചനതോ വേദനാ ഫലമസ്സാതി വേദനാപച്ചുപട്ഠാനോ. തജ്ജസമന്നാഹാരേന ചേവ ഇന്ദ്രിയേന ച പരിക്ഖതേ വിസയേ അനന്തരായേനേവ ഉപ്പജ്ജനതോ ആപാഥഗതവിസയപദട്ഠാനോ. അയഞ്ഹി തസ്സ ഫസ്സസ്സ കാരണഭൂതോ തദനുരൂപഭൂതോ സമന്നാഹാരോതി തജ്ജസമന്നാഹാരസങ്ഖാതേന ആവജ്ജനേന ചേവ ചക്ഖാദിഇന്ദ്രിയേന ച യഥാക്കമം ആരമ്മണകരണതദഭിമുഖഭാവവസേന പരിക്ഖതേ അഭിസങ്ഖാതേ ആപാഥഗതേയേവ വിസയേ ഏകന്തേന ഉപ്പജ്ജനതോ ആപാഥഗതോ വിസയോ പദട്ഠാനം ആസന്നകാരണം ഇമസ്സാതി ആപാഥഗതവിസയപദട്ഠാനോ.

നനു ചായം ധമ്മോ ചേതസികോ, സ്വായം അരൂപധമ്മോ സമാനോ കഥം ഫുസനലക്ഖണോ ഹോതീതി അന്തോലീനചോദനം മനസി കത്വാ തസ്സാ സോധനത്ഥം ‘‘അരൂപധമ്മോപി സമാനോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ‘‘ഫുസനാകാരേനേവ പവത്തതീ’’തി ഇമിനാ അരൂപസ്സാപി സതോ തസ്സ ധമ്മസ്സ അയം സഭാവോതി ദസ്സേതി. സാ ച തസ്സ ഫുസനാകാരപ്പവത്തി അമ്ബിലം അമ്ബപക്കാദിം ഖാദന്തം പസ്സന്തസ്സ പരസ്സ ഖേളുപ്പത്തിപരം ¶ ബാധിയമാനം ദിസ്വാ ദയാലുകസ്സ സരീരകമ്പനം, രുക്ഖസാഖഗ്ഗേ ദുട്ഠിതം പുരിസം ദിസ്വാ ഭൂമിയം ഠിതസ്സ പുരിസസ്സ ജങ്ഘചലനം, പിസാചാദിഭായിതബ്ബം ദിസ്വാ ഊരുപത്ഥമ്ഭോതി ഏവമാദി വിയ ദട്ഠബ്ബാ. സോതി സോ യഥാവുത്തലക്ഖണാദികോ ഫസ്സോ.

സുന്ദരന്തി സുഖവേദനാസമ്പയുത്തത്താ പസത്ഥം. മനോതി വിഞ്ഞാണം. സുമനസ്സ ഭാവോതി സുമനസങ്ഖാതസ്സ വിഞ്ഞാണസ്സ ഭാവോ. യ്വായം സദ്ദപ്പവത്തിനിബന്ധനോ അത്ഥോ, സോ സോമനസ്സം. സോമനസ്സവേദനാസമ്പയുത്തത്താ ഹി സുമന-സദ്ദോ തസ്മിം വിഞ്ഞാണേ പവത്തതി. വേദേന അനുഭവനാകാരേന ¶ അയിതം പവത്തം വേദയിതം, തം ലക്ഖണമസ്സാതി വേദയിതലക്ഖണാ. ഇട്ഠസ്സ ഇട്ഠാകാരതോവ അനുഭവനം കിച്ചമസ്സാതി ഇട്ഠാകാരാനുഭവനരസാ. സാ ഹി സഭാവതോ ഇട്ഠമാരമ്മണം ഇട്ഠവസേന, ഇതരഞ്ച ഇട്ഠാകാരേനേവ അനുഭവതി, തത്ഥ ഇട്ഠാകാരാനുഭവനം കുസലാകുസലചിത്തസമ്പയുത്തവേദനായ ലബ്ഭതി തസ്സാ അനിട്ഠസ്സപി കപ്പനാവസേന ഇട്ഠാകാരേന ഗഹണതോ, സഭാവതോ പന ഇട്ഠാനുഭവനം അബ്യാകതചിത്തസമ്പയുത്തായപി ലബ്ഭതി തസ്സാ വിപല്ലാസഗ്ഗാഹാഭാവതോ. ‘‘രാജാ വിയ സുഭോജനരസ’’ന്തി ഇമിനാ ഇമം ദീപേതി – ഫസ്സസ്സ ഫുസനമത്തമേവ ഹോതി, സഞ്ഞായ സഞ്ജാനനമത്തമേവ, ചേതനായ സഞ്ചേതനാമത്തമേവ, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനമത്തമേവ, ഏകംസതോ പന ഇസ്സരവതായ സാമിഭാവേന വേദനാവ ആരമ്മണരസം അനുഭവതി, രാജാ വിയ സൂദകാരേന സമ്പാദിതസുഭോജനരസന്തി. അസ്സാദീയതീതി അസ്സാദോ, സുഖവേദനാ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധേ പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം, അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധേസു അസ്സാദോ’’തി. ചേതോസന്നിസ്സിതത്താ ചേതസി ഭവോ അസ്സാദോതി ചേതസികഅസ്സാദോ, തഥാ പച്ചുപട്ഠാതീതി ചേതസികഅസ്സാദപച്ചുപട്ഠാനാ. പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദിയതീതി ആഹ ‘‘പസ്സദ്ധിപദട്ഠാനാ’’തി. ഇദം പന നിരാമിസസോമനസ്സവസേന വേദിതബ്ബം.

നീലാദിഭേദസ്സ ആരമ്മണസ്സ സഞ്ജാനനം തമേവ സഞ്ഞം കത്വാ ജാനനം ലക്ഖണം ഏതസ്സാതി സഞ്ജാനനലക്ഖണാ. പച്ചാഭിഞ്ഞാണകരണരസാതി പതി അഭിഞ്ഞായതി ഏതേനാതി പച്ചാഭിഞ്ഞാണം, തദേവേതന്തി പുന പച്ചാഭിഞ്ഞാണനിമിത്തം സണ്ഠാനാദികോ ആകാരോ, തസ്സ കരണരസോ കിച്ചമസ്സാതി പച്ചാഭിഞ്ഞാണകരണരസാ. സാ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനാ പച്ഛാ സഞ്ജാനനസ്സ കാരണഭൂതം സണ്ഠാനാദികം ആകാരം ഗഹേത്വാ ¶ ഉപ്പജ്ജതീതി. ഇദഞ്ച നിമിത്തകാരികായ നിമിത്തേന സഞ്ജാനന്തിയാ ച സബ്ബായ സമാനസഞ്ഞായ യോജേതബ്ബം. നിമിത്തേന സഞ്ജാനന്തീപി ഹി പുന അപരായ സഞ്ഞായ ച സഞ്ജാനനസ്സ നിമിത്തം കരോതീതി. തഞ്ച കുസലാകുസലകിരിയാജവനസഞ്ഞം ധുരം ¶ കത്വാ വേദിതബ്ബം. തം പനേതം അഭിഞ്ഞാണകരണം കഥം ദട്ഠബ്ബന്തി ആഹ ‘‘വഡ്ഢകിസ്സ അഭിഞ്ഞാണകരണമിവാ’’തി. യഥാ വഡ്ഢകിസ്സ ദാരൂസു ‘‘ഇദം ഉദ്ധം, ഇദം അധോ’’തി ഏവം പച്ഛാ സഞ്ജാനനപച്ചയഭൂതസ്സ സഞ്ഞാണസ്സ കരണം, ഏവമസ്സാ പുന സഞ്ജാനനപച്ചയനിമിത്തകരണന്തി വുത്തം ഹോതി. ഹത്ഥിദസ്സകഅന്ധോ വിയ ‘‘ഇദമേവ സച്ച’’ന്തി സഞ്ഞായ യഥാഗഹിതനിമിത്തവസേന അഭിനിവേസകരണതോ യഥാ…പേ… പച്ചുപട്ഠാനാ. ഏതേന സഞ്ഞായ ആകാരഗ്ഗഹണം കത്വാ ഠിതസ്സ ദിട്ഠിആദീനം ഉപ്പജ്ജനതോ അകുസലസഞ്ഞായ അനുരൂപവസേന ഫലപച്ചുപട്ഠാനം ദസ്സിതം ഹോതി. അഥ വാ അഭിനിവേസകരണന്തി ‘‘ഇദമേവ സച്ച’’ന്തി സഞ്ഞാഭിനിവേസമത്തമേവ, തസ്മാ ഉപപരിക്ഖാഭാവേന യഥാഗഹിതനിമിത്തവസേന അഭിനിവേസാകാരേന ഉപട്ഠാനതോ ആകാരപച്ചുപട്ഠാനം വുത്തം. തിണപുരിസകേസു മിഗപോതകാനം ‘‘പുരിസാ’’തി ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ വിയ അവികപ്പസഭാവത്താ യഥാഉപട്ഠിതവിസയപദട്ഠാനാ. ഏത്ഥ ച ഞാണവിപ്പയുത്തസഞ്ഞായ ആകാരഗ്ഗഹണവസേന ഉപ്പജ്ജനകാലേ ചിത്തം അബ്ബോഹാരികം സഞ്ഞാനുഗതികം ഹോതി. ഞാണസമ്പയുത്തേ ചിത്തേ പന സസമ്ഭാരപഥവിയാ അനുഗതാ സേസധാതുയോ വിയ സഞ്ഞാചിത്തഞ്ച അബ്ബോഹാരികം ഞാണാനുഗതികം ഹോതി.

അഭിസന്ദഹതീതി പബന്ധതി പവത്തേതി, ‘‘ഗണ്ഹഥ ഗണ്ഹഥാ’’തി വദന്തീ വിയ സമ്പയുത്തധമ്മേ ആരമ്മണേ പയോജേതി, സകസകകിച്ചേ ച പട്ഠപേതീതി അത്ഥോ. ചേതയിതലക്ഖണാതി നിദ്ദോക്കന്തസ്സ പബുദ്ധക്ഖണേ സമ്ഭമപ്പവത്തി വിയ ചേതസോ ഉസ്സാഹതാവ ¶ ലക്ഖണാ. അഥ വാ ‘‘അഭിസന്ദഹതീ’’തി വുത്തത്താ പയോജനലക്ഖണാത്വേവ അത്ഥോ. ആയൂഹനരസാതി ചേതസികഇരിയനരസാ, പയോഗരസാതി വുത്തം ഹോതി. കുസലാകുസലകിരിയാജവനസമ്പയുത്തായയേവ പനേതം ലബ്ഭതി. സംവിദഹനപച്ചുപട്ഠാനാതി ‘‘ത്വം ഇദം കരോഹീ’’തി വിചാരേന്തീ വിയ ഹോതീതി വിചാരണപച്ചുപട്ഠാനാ. ഏതായ ഹി പവത്തമാനായ സബ്ബേപി സമ്പയുത്തധമ്മാ യഥാ സകിച്ചപസുതാ ഹോന്തി, തേനേവ ഹേസാ സകിച്ചപരകിച്ചസാധികാ വുത്താ. ജേട്ഠസിസ്സോ പരേ സജ്ഝായനേ ഉയ്യോജേന്തോ സയമ്പി സജ്ഝായതി. തസ്മിഞ്ഹി സജ്ഝായിതും ആരദ്ധേ സേസസിസ്സാപി സജ്ഝായന്തി. മഹാവഡ്ഢകിസ്മിമ്പി വഡ്ഢകികമ്മം കാതും ആരദ്ധേ ഇതരേപി കരോന്തി യേവാതി ആഹ ‘‘ജേട്ഠസിസ്സമഹാവഡ്ഢകിആദയോ വിയാ’’തി. ആദി-സദ്ദേന ജേട്ഠന്തേവാസികാദീനം ഗഹണം.

യഥാപച്ചയം പവത്തമാനാനം ധമ്മാനം നത്ഥി കാചി വസവത്തിതാതി വസവത്തിഭാവനിവാരണത്ഥം ‘‘വിതക്കനം വിതക്കോ’’തി വുത്തം. ഊഹനം ആരമ്മണസ്സ പരികപ്പനം, തസ്മിം അഭിനിരോപനന്തി വാ വുത്തം ഹോതി. യസ്മാ ചിത്തം വിതക്കബലേന ആരമ്മണം അഭിരുള്ഹം വിയ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ആരമ്മണേ ¶ ചിത്തസ്സ അഭിനിരോപനലക്ഖണോ’’തി. യഥാ ഹി കോചി ഗാമവാസീ പുരിസോ രാജവല്ലഭം, തംസമ്ബന്ധിനം മിത്തം വാ നിസ്സായ രാജഗേഹം ആരോഹതി അനുപവിസതി, ഏവം വിതക്കം നിസ്സായ ചിത്തം ആരമ്മണം ആരോഹതി. യദി ഏവം കഥം അവിതക്കചിത്തം ആരമ്മണം ആരോഹതി, ന ഹി ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണദുതിയജ്ഝാനാദികേ വിതക്കോ ഉപലബ്ഭതി, യസ്സ ബലേന തം ആരമ്മണം ആരോഹതി, തസ്മാ സഭാവതോ ഭാവനാബലേന തത്ഥ അനുപ്പജ്ജനകോ? സച്ചം, തമ്പി വിതക്കബലേന ആരോഹതി. യഥാ ഹി സോ പുരിസോ പരിചയേന തേന വിനാപി നിരാസങ്കോ രാജഗേഹം പവിസതി, ഏവം പരിചയേന വിതക്കേന വിനാപി അവിതക്കചിത്തം ¶ ആരമ്മണം ആരോഹതി. പരിചയോതി ചേത്ഥ സന്താനേ അഭിണ്ഹം പവത്തചിത്തഭാവനാസങ്ഖാതോ പരിചയോ. വിതക്കസ്സ ഹി സന്താനേ അഭിണ്ഹം പവത്തസ്സ വസേന ചിത്തസ്സ ആരമ്മണാഭിരോഹനം ചിരപരിചിതം, തേന തം ചിത്തം കദാചി വിതക്കേന വിനാപി തത്ഥ വത്തതേവ. യഥാ തം ഞാണസഹിതം ഹുത്വാ സമ്മസനവസേന ചിരപരിചിതം കദാചി ഞാണരഹിതമ്പി സമ്മസനവസേന പവത്തതി, യഥാ വാ കിലേസസഹിതം ഹുത്വാ പവത്തം സബ്ബസോ കിലേസരഹിതമ്പി പരിചയേന കിലേസവാസനാവസേന പവത്തതി, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം.

അഥ വാ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണം അവിതക്കമ്പി വത്ഥാരമ്മണഘട്ടനസ്സ ബലവതായ, ദുതിയജ്ഝാനാദീനി ച ഹേട്ഠിമഹേട്ഠിമഭാവനായ ബലവതായ ആരമ്മണം ആരോഹതീതി. ആദിതോ, അഭിമുഖം വാ ഹനനം പഹരണമത്തം ആഹനനം, പരിതോ, പരിവത്തേത്വാ വാ ഹനനം വിസേസേന പഹരണം പരിയാഹനനം, തം കിച്ചമസ്സാതി ആഹനനപരിയാഹനനരസോ. തഥാ ഹി തേന യോഗാവചരോ ആരമ്മണം വിതക്കാഹതം വിതക്കപരിയാഹതം കരോതീതി വുച്ചതി. ആനയനം ചിത്തസ്സ ആരമ്മണേ ഉപനയനം, ആകഡ്ഢനം വാ, തഥാ ഹുത്വാ പച്ചുപട്ഠാനമസ്സാതി ആനയനപച്ചുപട്ഠാനോ.

തേനാതി തേന വിചാരേന കരണഭൂതേന, ഹേതുഭൂതേന വാ ചിത്തം ആരമ്മണേ വിചരതി അനുവിചരതി, അവിചാരചിത്തസ്സ പന അവിതക്കചിത്തേ വുത്താനുസാരേന പവത്തി വേദിതബ്ബാ. വിചരണം അനുസഞ്ചരണം അനുപരിഗമനം. സ്വായം വിസേസോ സന്താനമ്ഹി ലബ്ഭമാനോ ജവനസന്താനേ പാകടോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ആരമ്മണസ്സ അനുമജ്ജനം അനുമസനം പരിമജ്ജനമസ്സ ലക്ഖണന്തി ആരമ്മണാനുമജ്ജനലക്ഖണോ. തഥാ ഹി വിചാരോ പരിമജ്ജനഹത്ഥോ വിയ, സംസരണഹത്ഥോ വിയാതി വുച്ചതി. തത്ഥാതി ആരമ്മണേ. സഹജാതാനം ¶ അനുയോജനം ആരമ്മണേ അനുവിചരണസങ്ഖാതഅനുമജ്ജനവസേന വേദിതബ്ബം. ധമ്മാനഞ്ഹി സഭാവവിനിമുത്താ കാചി കിരിയാ നാമ നത്ഥി. തഥാഗഹേതബ്ബാകാരോ ബോധനേയ്യജനാനുരോധേന പരമത്ഥതോ ഏകസഭാവോപി സഭാവധമ്മോ പരിയായവചനേഹി ¶ വിസയസമാരോപിതരൂപേഹി ബഹൂഹി പകാരേഹി പകാസീയതി. ഏവഞ്ഹി സോ സുട്ഠു പകാസിതോ ഹോതീതി. അനുപബന്ധപച്ചുപട്ഠാനോതി ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അവിച്ഛിന്നസ്സ വിയ പവത്തിപച്ചുപട്ഠാനോ. തഥാ ഹി സോ അനുസന്ധാനതാതി നിദ്ദിട്ഠോ.

ഏത്ഥ ച വിചാരതോ ഓളാരികട്ഠേന തസ്സേവ പുബ്ബങ്ഗമട്ഠേന പഠമഘണ്ടാഭിരവോ വിയ ചേതസോ പഠമാഭിനിപാതോ വിതക്കോ, അനുരവോ വിയ അനുസഞ്ചരണം വിചാരോ. യഥാ ഹി ഘണ്ടാഭിഘാതജോ പഠമാഭിരവോ അനുരവതോ ഓളാരികോ, പുബ്ബങ്ഗമോ ച ഹോതി, ഏവം ആരമ്മണാഭിരോപനട്ഠേന വിതക്കോ ഓളാരികോ, പുബ്ബങ്ഗമോ വിയ ച ഹോതി. തതോ സുഖുമട്ഠേന അനുമജ്ജനസഭാവേന ച ഘണ്ടാനുരവോ വിയ അനുപബന്ധോ വിചാരോ. വിപ്ഫാരവാ ചേത്ഥ വിതക്കോ ചിത്തസ്സ പഠമുപ്പത്തികാലേ ചിത്തസ്സ പരിപ്ഫന്ദനഭൂതോ ആകാസേ ഉപ്പതിതുകാമസ്സ സകുണസ്സ പക്ഖവിക്ഖേപോ വിയ, പദുമാഭിമുഖപാതോ വിയ ച ഗന്ധാനുബന്ധചേതസോ ഭമരസ്സ. സന്തവുത്തി വിചാരോ ചിത്തസ്സ നാതിപരിപ്ഫന്ദനഭാവോ, ആകാസേ ഉപ്പതിതസ്സ സകുണസ്സ പക്ഖപ്പസാരണം വിയ, പദുമസ്സ ഉപരിഭാഗേ പരിബ്ഭമനം വിയ ച പദുമാഭിമുഖപതിതസ്സ ഭമരസ്സ. ആഗമട്ഠകഥായം പന വിപരിയായേന ആഗതം. തഥാ ച വുത്തം ദുകനിപാതട്ഠകഥായം –

‘‘ആകാസേ ഗച്ഛതോ മഹാസകുണസ്സ ഉഭോഹി പക്ഖേഹി വാതം ഗഹേത്വാ പക്ഖേ സന്നിസീദാപേത്വാ ഗമനം വിയ ആരമ്മണേ ചേതസോ അഭിനിരോപനഭാവേന പവത്തോ ¶ വിതക്കോ, വാതഗ്ഗഹണത്ഥം പക്ഖേ ഫന്ദാപയമാനസ്സ ഗമനം വിയ അനുമജ്ജനഭാവേന പവത്തോ വിചാരോ’’തി.

തമ്പി അനുപബന്ധേന പവത്തിയം യുജ്ജതി. തഥാ ഹി ഉപചാരേ, അപ്പനായം വാ സന്താനേന പവത്തിയം വിതക്കോ നിച്ചലോ ഹുത്വാ ആരമ്മണം അനുപവിസിത്വാ വിയ പവത്തതി, ന പഠമാഭിനിപാതേ വിയ പാകടോ ഹോതീതി.

പിനയതീതി കായചിത്തം അപ്പേതി, വഡ്ഢേതി വാ. സമ്പിയായനലക്ഖണാതി ആരമ്മണം കല്ലതോ ഗഹണലക്ഖണാ. പീണനരസാതി കായചിത്താനം പരിബ്രൂഹനകിച്ചാ. ഫരണരസാതി പണീതരൂപേഹി കായസ്സ ബ്യാപനരസാ, അത്തനാ സമ്പയുത്തചിത്തസമുട്ഠാനേഹി രൂപേഹി സകലരൂപകായബ്യാപനം ¶ കരോതീതി വുത്തം ഹോതി. ന ഹി അഞ്ഞഥാ ഇമിസ്സാ ഫരണം ഹോതി, ധമ്മാനം അബ്യാപാരതായ കേസഗ്ഗമത്തമ്പി സങ്കമനാഭാവതോ. ഉദഗ്ഗഭാവോ ഓദഗ്യം.

ഏകം ആരമ്മണം അഗ്ഗമേതസ്സാതി ഏകഗ്ഗം, ചിത്തം, യേന പന ധമ്മേന യോഗതോ തം ഏകഗ്ഗം നാമ ഹോതി, സോ ഏകഗ്ഗഭാവോ. സോ പന ചിത്തസ്സേവ ഹോതി, ന യസ്സ കസ്സചീതി ആഹ ‘‘ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗഭാവോ’’തി, നിവാതേ ദീപസിഖായ ഠിതി വിയ ചിത്തസ്സ ഠിതീതി വുത്തം ഹോതി. വിസാരസ്സ ബ്യഗ്ഗഭാവസ്സ പടിപക്ഖോ സഭാവോ അവിസാരോ, ന വിസാരാഭാവമത്തം, തം ഇമസ്സ ലക്ഖണന്തി ആഹ ‘‘അവിസാരലക്ഖണോ’’തി. അവിക്ഖേപോ സമ്പയുത്തധമ്മാനം അവിക്ഖിത്തതാ, അവിസാരാവിക്ഖേപാനം സമാധാനഭാവതോ അത്ഥതോ വിസേസാഭാവേപി സമുഖേന, സമ്പയുത്തമുഖേന ച ഉഭയം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. അവൂപസമലക്ഖണസ്സ വിക്ഖേപസ്സ പടിപക്ഖതായ ചിത്തസ്സ ഉപസമനാകാരേന പച്ചുപട്ഠാതീതി ഉപസമപച്ചുപട്ഠാനോ. വിസേസതോതി യേഭുയ്യേന. സുഖവിരഹിതോപി ഹി അത്ഥി സമാധീതി സോ യേഭുയ്യേന സുഖപദട്ഠാനോ ഹോതി. അഥ വാ ¶ വിസേസതോതി അതിസയേന. ‘‘സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതീ’’തി (അ. നി. ൧൧.൧൧) വചനതോ ഹി സുഖം സമാധിസ്സ വിസേസകാരണം സുഖവിരഹിതസ്സപി തദുപനിസ്സയേനേവ സമിജ്ഝനതോ.

സദ്ദഹന്തി ഏതായാതി കമ്മഫലാദിസദ്ദഹനകിരിയായ പവത്തമാനാനം ധമ്മാനം തത്ഥ ആധിപച്ചഭാവേന സദ്ധായ പച്ചയതം ദസ്സേതി. തസ്സാ ഹി ധമ്മാനം തഥാ പച്ചയഭാവേ സതി തംസമങ്ഗിപുഗ്ഗലോ ‘‘സദ്ദഹതീ’’തി വോഹരീയതി. സദ്ദഹനം സദ്ധേയ്യവത്ഥുനോ പത്തിയായനം, തം ലക്ഖണമേതിസ്സാതി സദ്ദഹനലക്ഖണാ. കാലുസിയമലം വിധമേത്വാ സമ്പയുത്താനം, പുഗ്ഗലസ്സേവ വാ പസാദം അനാവിലഭാവകാരണം കിച്ചമേതിസ്സാതി പസാദനരസാ. യഥാ കഥം വിയാതി ആഹ ‘‘ഉദകപ്പസാദകമണി വിയാ’’തി. അകാലുസിയപച്ചുപട്ഠാനാതി അനാവിലഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ. രതനത്തയം കമ്മം കമ്മഫലഞ്ച സദ്ധേയ്യവത്ഥു, തം ഇമിസ്സാ ആസന്നകാരണന്തി സദ്ധേയ്യവത്ഥുപദട്ഠാനാ. ന ഹി സദ്ധായ അവത്ഥുഭൂതേസു തിത്ഥിയാദീസു സാ ഉപ്പജ്ജതി. സാ പനായം കുസലധമ്മാനം ആദാനേ ഹത്ഥോ വിയ, സബ്ബസമ്പത്തിസമ്പദാനേ വിത്തം വിയ, അമതകസിഫലഫലനേ ബീജം വിയ ച ദട്ഠബ്ബാ. ‘‘സദ്ധാഹത്ഥോ, മഹാനാമ, അരിയസാവകോ, സദ്ധീധ വിത്തം പുരിസസ്സ സേട്ഠം (സം. നി. ൧.൨൪൬; സു. നി. ൧൮൪), സദ്ധാ ബീജം തപോ വുട്ഠീ’’തിആദിവചനഞ്ഹേത്ഥ (സം. നി. ൧.൧൯൭; സു. നി. ൭൭) സാധകം.

സരന്തി ൨൩൭ ഏതായാതി സരണകിരിയായ പവത്തമാനാനം ധമ്മാനം തത്ഥ ആധിപച്ചഭാവേന സതിയാ പച്ചയതം ദസ്സേതി. തസ്സാ ഹി ധമ്മാനം തഥാ പച്ചയഭാവേ സതി തംസമങ്ഗിപുഗ്ഗലോ ‘‘സരതീ’’തി വോഹരീയതി. ഉദകേ അലാബു വിയ പിലവിത്വാ ഗന്തും അദത്വാ പാസാണസ്സ വിയ നിച്ചലസ്സ ആരമ്മണസ്സ ഠപനം അസമ്മുട്ഠതാകരണം അപിലാപനം, തം ലക്ഖണമസ്സാതി അപിലാപനലക്ഖണാ. സാ ഹി ആരമ്മണേ ദള്ഹം ¶ പതിട്ഠിതത്താ ഏസികാ വിയ വുച്ചതി. സമ്മോസപച്ചനീകകിച്ചം അസമ്മോസരസോ, ന സമ്മോസാഭാവമത്തം. ‘‘സതാരക്ഖേന ചേതസാ വിഹരതീ’’തി (അ. നി. ൧൦.൨൦) വുത്തത്താ ചേതോഗുണരതനഹാരകാനം കിലേസചോരാനം നിവാരണതോ ആഹ ‘‘ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ’’തി. തഥാ ഹേസാ ചക്ഖുദ്വാരാദിരക്ഖനതോ ദോവാരികോ വിയാതി വുച്ചതി. പഠമം സഞ്ഞായ ഥിരുപ്പന്നഭാവേ പച്ഛാ സതിയാ പതിട്ഠാനഭാവതോ ആഹ ‘‘ഥിരസഞ്ഞാപദട്ഠാനാ’’തി. അഥ സതിസഞ്ഞാനം കിം നാനാകരണന്തി? സഞ്ഞാ താവ പഠമം അഗ്ഗഹിതനിമിത്തം സഞ്ജാനാതി, ഗഹിതനിമിത്തേ പുന പച്ചാഭിഞ്ഞാണപച്ചയനിമിത്തം കരോതി, പഠമം അഗ്ഗഹിതേ പന സഞ്ഞാകിച്ചം അപ്പധാനം ഹോതി, സതി പന പഠമം അഗ്ഗഹിതനിമിത്തമ്പി സരതി ഗഹിതനിമിത്തമ്പി, ഗഹിതനിമിത്തേ പന സതികിച്ചം ഗുണഭൂതം ഹോതീതി ഇദമേവ താസം നാനത്തം.

വീരഭാവോതി യേന വീരിയേന വീരോ നാമ ഹോതി, സോ ധമ്മോ. വീരാനം വാ കമ്മന്തി യേന കമ്മേന വീരോ നാമ ഹോതി, തം വീരാനം കമ്മം നാമ. വീരിയം പനസ്സ സാധകഭാവതോ തഥാ വുത്തം. ധമ്മവിനിമുത്തം വാ കിഞ്ചി കമ്മം നത്ഥീതി വീരിയമേവ കമ്മഭാവേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. വിധിനാ ഈരേതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി വാ വീരിയം. ഉസ്സാഹോ തം തം കിച്ചം സമാരമ്ഭോ, പരക്കമോ വാ. ഉപത്ഥമ്ഭനം പന സമ്പയുത്തധമ്മാനം കോസജ്ജപക്ഖേ പതിതും അദത്വാ ധാരണം അനുബലപ്പദാനം. സമ്പയുത്തധമ്മാനം സംസീദനഭാവനിവാരകോ ധമ്മോ, ന സംസീദനാഭാവമത്തം, അസംസീദനഭാവേന പച്ചുപട്ഠാതീതി അസംസീദനഭാവപച്ചുപട്ഠാനം. ‘‘സംവിഗ്ഗോ യോനിസോ പദഹതീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൧൩) വചനതോ സംവേഗപദട്ഠാനം. സംവേഗോതി ചേത്ഥ സംവേഗമയം ഞാണം. അസംവേഗപുബ്ബികായ പന കുസലകിരിയായ വീരിയാരമ്ഭവത്ഥുപദട്ഠാനം. തത്ഥ വീരിയാരമ്ഭവത്ഥൂനി നാമ –

‘‘മഗ്ഗോ ¶ ഗന്തബ്ബോ ഹോതി, മഗ്ഗോ ഗതോ. കമ്മം കാതബ്ബം ഹോതി, കമ്മം കതം. അപ്പമത്തകോ ആബാധോ ഉപ്പന്നോ ഹോതി, ഗിലാനാ വുട്ഠിതോ ഹോതി, അചിരവുട്ഠിതോ ഗേലഞ്ഞാ. ഗാമം വാ നിഗമം വാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ ന ലഭതി, ലൂഖസ്സ വാ പണീതസ്സ വാ ഭോജനസ്സ യാവദത്ഥം പാരിപൂരിം ലഭതി…പേ… പാരിപൂരി’’ന്തി –

ഏവം ¶ വുത്താനി ഏതാനി അനുരൂപപച്ചവേക്ഖണസഹിതാനി അട്ഠ വീരിയാരമ്ഭവത്ഥൂനി, തമ്മൂലകാനി വാ പച്ചവേക്ഖണാനി. ഏത്ഥ ച വിതക്കോ സമ്പയുത്തധമ്മേ ആരമ്മണം ആരോപേതി. ചേതനാ തേ തംതംകിച്ചേസു നിയോജേതി. വീരിയം പന തേ സംസീദിതും അദത്വാ ഉസ്സാഹേതീതി അയം വിതക്കചേതനാവീരിയാനം വിസേസോ.

വിജാനനലക്ഖണാതി വിസേസേന ജാനനലക്ഖണാ, യഥാസഭാവപടിവേധലക്ഖണാതി അത്ഥോ. വിസയസ്സ ആരമ്മണസ്സ ഓഭാസനം പകാസനം തപ്പടിച്ഛാദകസമ്മോഹന്ധകാരസ്സ വിധമനതോതി വിസയോഭാസനം, തം കിച്ചമസ്സാതി വിസയോഭാസനരസാ. കത്ഥചി വിസയേ അസമ്മുയ്ഹനാകാരേന സമ്മോഹപടിപക്ഖതായ വാ പച്ചുപട്ഠാനതോ സമ്മോഹാഭാവസ്സ പച്ചുപട്ഠാനതോ വാ അസമ്മോഹപച്ചുപട്ഠാനാ.

അത്തനാ അനുപാലേതബ്ബാനം സഹജാതധമ്മാനം അനുപാലനം ജീവിതസ്സ ബ്യാപാരോ, തഞ്ച തേസം ജീവനന്തി തം തസ്സ കാരണഭാവം പുരക്ഖത്വാ വുത്തം ‘‘ജീവന്തി തേനാ’’തി. രൂപാരൂപജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ അനുരൂപതോ ലക്ഖണാദികം ദസ്സേതും ‘‘അത്തനാ അവിനിഭുത്താന’’ന്തി വുത്തം. ‘‘സമ്പയുത്താന’’ന്തി ഹി വുച്ചമാനേ രൂപധമ്മാനം സമ്പയോഗാഭാവതോ രൂപജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ സങ്ഗഹോ ന സിയാ. ‘‘അവിനിഭുത്താന’’ന്തി പന വുത്തത്താ യാനി ¶ അവിനിബ്ഭോഗരൂപാനി രൂപജീവിതിന്ദ്രിയേന സദ്ധിം അവിനിഭുത്താനി അവിസംസട്ഠാനി. യേ ച അരൂപധമ്മാ അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയേന സമ്പയുത്താ, തേസം സബ്ബേസം സങ്ഗഹോ ഹോതീതി. പവത്തനരസന്തി ഉപ്പാദതോ യാവ ഭങ്ഗാ അനുപാലനതോ അന്തരാ അനിവത്തനസഭാവസാധനേന തേസം പവത്തനകിച്ചം. കേചി പന ‘‘രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം തേസം ഠിതിക്ഖണതോ പട്ഠായ, അരൂപജീവിതിന്ദ്രിയം ഉപ്പാദതോ പട്ഠായ പവത്തിയാ പച്ചയോ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം. പട്ഠാനേ ഹി ‘‘അബ്യാകതം ധമ്മം പടിച്ച അസഞ്ഞസത്താനം ഏകം മഹാഭൂതം പടിച്ച ഇന്ദ്രിയപച്ചയം കമ്മപച്ചയസദിസ’’ന്തി അസഞ്ഞസത്താനം ഇന്ദ്രിയപച്ചയോ കമ്മപച്ചയസദിസം കത്വാ വുത്തോ, തസ്മാ രൂപജീവിതിന്ദ്രിയമ്പി ഉപ്പാദതോ പട്ഠായ പച്ചയോ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഉപ്പാദതോ യാവ ഭങ്ഗാ ഠപനതോ ഠപനപച്ചുപട്ഠാനം. അനുപാലനവസേന യാപയിതബ്ബാ പവത്തേതബ്ബാ ധമ്മാ പദട്ഠാനമസ്സാതി യാപയിതബ്ബധമ്മപദട്ഠാനം. യദി ഏവം തേസം അനുപാലനാദിസാധകം, കഥം തേസം നിരോധോ ഹോതി. ഏവഞ്ഹി സബ്ബകാലം ഠാതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘സന്തേപി ചാ’’തിആദി. അനുപാലനലക്ഖണാദിമ്ഹീതി ആദി-സദ്ദേന പവത്തനരസാദിമേവ സങ്ഗണ്ഹാതി. അത്ഥിക്ഖണേയേവാതി അത്തനാ അനുപാലേതബ്ബാനം, അത്തനോ വാ അത്ഥിക്ഖണേയേവ. ഉദകന്തി തളാകഗതജലം, ദണ്ഡഗതജലം വാ ¶ . തത്ഥ തളാകഗതഉദകസ്സ ഗഹണേ അത്തനാ അനുപാലേതബ്ബധമ്മാനം അത്ഥിക്ഖണേ അനുപാലനം സാധിതം ഹോതി, ദണ്ഡഗതജലസ്സ പന ഗഹണേ അത്തനോ അത്ഥിക്ഖണേ അനുപാലനം. അത്തനാ അനുപ്പാദിതധമ്മേ കഥം പാലേതീതി ആഹ ‘‘ധാതി വിയ കുമാര’’ന്തി. യദി സേസധമ്മാനം പവത്തികാരണേന കേനചി ഭവിതബ്ബം, ജീവിതസ്സ പന കിം പവത്തികാരണന്തി ആഹ ‘‘സയം…പേ… പവത്തതീ’’തി. യഥാ കഥം വിയാതി ആഹ ‘‘നിയാമകോ വിയാ’’തി. സോപി അത്തനാ പവത്തിതനാവാസമ്ബന്ധേന പവത്തതി. യദി ധമ്മാനം പവത്തി ജീവിതിന്ദ്രിയപടിബദ്ധം, ഭങ്ഗതോ ഉദ്ധമ്പി കിം പന പവത്തേതീതി ആഹ ‘‘ന ഭങ്ഗതോ ഉദ്ധ’’ന്തി. കസ്മാതി ആഹ ‘‘അത്തനോ ¶ ച പവത്തേതബ്ബാനഞ്ച അഭാവാ’’തി. ഭങ്ഗക്ഖണേ പന കഥന്തി ആഹ ‘‘ന ഭങ്ഗക്ഖണേ ഠപേതീ’’തി.

യസ്മാ പന ലോഭപടിപക്ഖോ അലോഭോ ഹോതി, യേ ധമ്മാ തേന സമ്പയുത്താ, തംസമങ്ഗിനോ വാ സത്താ, തേ ന ലുബ്ഭന്തി, സയമ്പി കദാചി ന ലുബ്ഭതേവ, അത്ഥതോ വാ അലുബ്ഭനാകാരോ ഏവ ച സോ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ന ലുബ്ഭന്തി തേനാ’’തിആദി. ഏസ നയോ ‘‘ന ദുസ്സന്തി തേനാ’’തിആദീസുപി. അലഗ്ഗഭാവോ ആരമ്മണം നിസ്സായ പവത്തന്തസ്സപി തത്ഥ അനാസത്തതാ. തേനാഹ ‘‘കമലദലേ ജലബിന്ദു വിയാ’’തി. അപരിഗ്ഗഹോ കസ്സചി വത്ഥുനോ മമത്തവസേന അസങ്ഗഹോ. മുത്തഭിക്ഖു വിയാതി ഖീണാസവഭിക്ഖു വിയ. സോ ഹി മുത്തരാഗത്താ കത്ഥചി മമായനരഹിതോ ഹോതി. അനല്ലീനോ ഭാവോ അധിപ്പായോ ഏതസ്സാതി അനല്ലീനഭാവോ. ഏവഞ്ഹി ‘‘അസുചിമ്ഹി പതിതപുരിസോ വിയാ’’തി ഉപമായ സമേതി. യഥാ ഹി തസ്സ പുരിസസ്സ സതിപി കായേന അല്ലീയനേ ഭാവോ അനല്ലീനോ, ഏവം അലോഭോപി ആരമ്മണകരണവസേന ഗഹിതേപി ആരമ്മണേ അലഗ്ഗഭാവേന അനല്ലീനഭാവോ അനല്ലീനാകാരോയേവ പവത്തതി. ഏവംസഭാവോ ഹി സോ ധമ്മോതി.

ചണ്ഡികസ്സ ഭാവോ ചണ്ഡിക്കം, ഫരുസഭാവോ, അത്ഥതോ പന കോപോയേവ, തപ്പടിപക്ഖോ അഫരുസഭാവോ അചണ്ഡിക്കം. അവിരോധോ അവിഗ്ഗഹോ അപ്പടിപക്ഖോ സഭാവോ. ആഘാതവിനയനരസോതി ഏത്ഥ ആഘാതോ നാമ പരസ്സ അത്താനം, അത്തനോ പരം ഉദ്ദിസ്സ, പരസ്സേവ ച പരം ഉദ്ദിസ്സ പവത്തോ ഉപനാഹോ ബലവകോപോ. തസ്സ വിനയനരസോ അപനയനരസോ. സോമ്മഭാവോ മജ്ജനവസേന ഹിലാദനിയതാ സീതലഭാവോ. തേനാഹ ‘‘പുണ്ണചന്ദോ വിയാ’’തി.

കായദുച്ചരീതാദീഹീതി ¶ ഹേതുമ്ഹി കരണവചനം. ഹിരീയതി ലജ്ജനാകാരേന ജിഗുച്ഛിയതി. തേഹിയേവാതി കായദുച്ചരിതാദീഹിയേവ. ഓത്തപ്പതീതി ഉബ്ബിജ്ജതി. ഹിരീ പാപേ ഗൂഥേ വിയ പസ്സന്തീ ജിഗുച്ഛതീതി ¶ ആഹ ‘‘പാപതോ ജിഗുച്ഛനലക്ഖണാ ഹിരീ’’തി. ഓത്തപ്പം തേ ഉണ്ഹം വിയ പസ്സന്തം തതോ ഉത്തസതീതി വുത്തം ‘‘ഉത്താസലക്ഖണം ഓത്തപ്പ’’ന്തി. ഉഭോപി പാപാനം അകരണരസാതി ലജ്ജനാകാരേന പാപാനം അകരണരസാ ഹിരീ, ഉത്താസാകാരേന ഓത്തപ്പം. പാപതോ സങ്കോചനപച്ചുപട്ഠാനാതി വുത്തപ്പകാരേനേവ പാപതോ സങ്കോചനാകാരേന പച്ചുപട്ഠാനാ. അത്തഗാരവപരഗാരവപദട്ഠാനാതി അത്തഗാരവപദട്ഠാനാ ഹിരീ അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനതായ, അത്താധിപതിതായ ച. പരഗാരവപദട്ഠാനം ഓത്തപ്പം ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനതായ, ലോകാധിപതിതായ ച. അത്താനഞ്ഹി ഗരും കത്വാ ഹിരിയാ പാപം പജഹതി കുലവധൂ വിയ. പരം ഗരും കത്വാ ഓത്തപ്പേന പാപം പജഹതി വേസിയാ വിയ. അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാദിതാ ച നേസം തത്ഥ തത്ഥ പാകടഭാവേന വേദിതബ്ബാ, ന പന തേസം കദാചി അഞ്ഞമഞ്ഞവിയോഗതോ. ന ഹി ലജ്ജനം നിബ്ഭയം വാ പാപഭയം വാ അലജ്ജനം അത്ഥീതി. ഹിരിയാ ബലവഭാവേ പന ഓത്തപ്പം അബ്ബോഹാരികം ഹോതി, ഓത്തപ്പസ്സ ബലവഭാവേ ഹിരീ അബ്ബോഹാരികാ. ഇമേ ച ദ്വേ ധമ്മാ ‘‘ലോകപാലാ’’തി വുച്ചന്തി. യഥാഹ –

‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, സുക്കാ ധമ്മാ ലോകം പാലേന്തി. കതമേ ദ്വേ? ഹിരീ ച ഓത്തപ്പഞ്ച, ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ സുക്കാ ധമ്മാ ലോകം ന പാലേയ്യും, നയിധ പഞ്ഞായേഥ ‘മാതാ’തി വാ ‘മാതുച്ഛാ’തി വാ ‘മാതുലാനീ’തി വാ’’തിആദി (അ. നി. ൨.൯).

പസ്സമ്ഭനം ദരഥവൂപസമോ, കായ-സദ്ദോ സമൂഹവചനോ. സോ ചേത്ഥ വേദനാദിക്ഖന്ധത്തയം. വത്തിച്ഛാവസേന ഹി സദ്ദോ വിസിട്ഠവുത്തി ഹോതീതി ആഹ ‘‘കായോതി ചേത്ഥാ’’തിആദി. വേദനാദയോതി ¶ വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോതി തയോ ഖന്ധാ. തഥാ ച വുത്തം തത്ഥ ‘‘കതമാ തസ്മിം സമയേ കായപസ്സദ്ധി ഹോതി, യാ തസ്മിം സമയേ വേദനാക്ഖന്ധസ്സാ’’തിആദി (ധ. സ. ൪൦). ദരഥോ സാരമ്ഭോ ദോമനസ്സപച്ചയാനം ഉദ്ധച്ചാദീനം കിലേസാനം, തഥാ പവത്താനം വാ ചതുന്നം ഖന്ധാനമേതം അധിവചനം. തസ്സ വൂപസമം ലക്ഖണമസ്സാതി കായചിത്തദരഥവൂപസമലക്ഖണാ. കായചിത്ത…പേ… രസാതി യഥാവുത്താനമേവ പടിപക്ഖധമ്മാനം അഭിഭവനരസാ. ദരഥനിമ്മദ്ദനേന പരിളാഹപരിപ്ഫന്ദനവിരഹിതോ സീതിഭാവോ അപരിപ്ഫന്ദനസീതിഭാവോ. അവൂപസമോ പരിപ്ഫന്ദനം അസന്തവുത്തിതാ. ഉദ്ധച്ചാദികിലേസാതി ഉദ്ധച്ചപ്പധാനാ ഉദ്ധച്ചാധികചിത്തുപ്പാദസമ്പയുത്താ കിലേസാ. തേപി ഹി ഉദ്ധച്ചവസേന അവൂപസമകരാ. ഉദ്ധച്ചം വാ ആദിം കത്വാ സബ്ബേയേവ കിലേസാ ഉദ്ധച്ചാദികിലേസാ. ഏവം സേസേസുപി.

ഗരുഭാവോ ¶ ദന്ധതാ, ഥിനമിദ്ധാധികാനം തഥാ പവത്താനം വാ ചതുന്നം ഖന്ധാനമേതം അധിവചനം. ദന്ധതായ പടിപക്ഖോ അദന്ധതാ അഗരുഭാവോ.

ഥദ്ധഭാവോ ഥമ്ഭോ. ദിട്ഠിമാനാധികാനം, തപ്പധാനാനം വാ ചതുന്നം ഖന്ധാനം ഏതം നാമം. ഥദ്ധഭാവനിമ്മദ്ദനതോയേവ കത്ഥചി ആരമ്മണേ അപ്പടിഹതാകാരേന പച്ചുപട്ഠന്തി, സമ്പയുത്താനം വാ തത്ഥ അപ്പടിഘാതം പച്ചുപട്ഠാപേന്തീതി അപ്പടിഘാതപച്ചുപട്ഠാനാ.

കമ്മനി സാധു കമ്മഞ്ഞം, ന കമ്മഞ്ഞം അകമ്മഞ്ഞം, തസ്സ ഭാവോ അകമ്മഞ്ഞഭാവോ, ദാനസീലാദിപുഞ്ഞകിരിയായ അസമത്ഥതാ. അത്ഥതോ കാമച്ഛന്ദാദിസംകിലേസധമ്മാ, തപ്പധാനാ വാ ചത്താരോ അകുസലക്ഖന്ധാ. അകമ്മഞ്ഞഭാവനിമ്മദ്ദനേനേവ സമ്പന്നാകാരേന ആരമ്മണസ്സ ഗഹണം ആരമ്മണകരണസമ്പത്തി. വുത്താവസേസാ കാമച്ഛന്ദാദയോ, തദേകട്ഠാ ച സംകിലേസധമ്മാ സേസനീവരണാദയോ. ഇമാ പന ദ്വേ വിനിബന്ധനിമ്മദ്ദനേന ¶ പസാദനീയവത്ഥൂസു പസാദാവഹാ, ഹിതകിരിയാസു വിനിയോഗക്ഖമഭാവാവഹാ സുവണ്ണവിസുദ്ധി വിയാതി ദട്ഠബ്ബാ.

ഗേലഞ്ഞം അസ്സദ്ധിയാദയോ, തദേകട്ഠാ ച പാപധമ്മാ, തപ്പടിപക്ഖോ അഗേലഞ്ഞഭാവോ ലക്ഖണം ഏതാസന്തി അഗേലഞ്ഞഭാവലക്ഖണാ. ഗേലഞ്ഞനിമ്മദ്ദനേനേവ നത്ഥി ഏതാസം ആദീനവോ ദോസോ ഉപദ്ദവോ വാ, ന വാ ഏതാ ആദീനം കപണം വന്തി പവത്തന്തീതി നിരാദീനവാ, തേനാകാരേന പച്ചുപട്ഠന്തി, തം വാ സമ്പയുത്തേസു പച്ചുപട്ഠാപേന്തീതി നിരാദീനവപച്ചുപട്ഠാനാ.

കായസമ്ബന്ധീ, ചിത്തസമ്ബന്ധീ ച ഉജുഭാവോതി ലക്ഖിതബ്ബതായ കായചിത്താനം അജ്ജവലക്ഖണാ. കായചിത്താനം നങ്ഗലസീസചന്ദകോടിഗോമുത്തവങ്കതാസങ്ഖാതാനം കുടിലഭാവാനം അത്ഥതോ മായാസാഠേയ്യാദിഭൂതാനം നിമ്മദ്ദനതോ കായചിത്താനം കുടിലഭാവനിമ്മദ്ദനരസാ. തതോയേവ സബ്ബഥാപി അജിമ്ഹഭാവേന പച്ചുപട്ഠന്തി, സമ്പയുത്താനം വാ അജിമ്ഹതം പച്ചുപട്ഠാപേന്തീതി അജിമ്ഹതാപച്ചുപട്ഠാനാ.

നനു ച കായപസ്സദ്ധിആദീനം ദ്വിന്നം ദ്വിന്നം ധമ്മാനം ഏകേകപടിപക്ഖത്താ ദരഥനിമ്മദ്ദനാദികിച്ചം ഏകേകമേവ കരോതി. കസ്മാ പന ദ്വേ ദ്വേ ധമ്മാ വുത്താതി? ന ഖോ പനേവം ചിന്തിതബ്ബം ഭഗവതാപി തഥേവ ദേസിതത്താ. കസ്മാ പന ഭഗവതാ തഥാ ദേസിതാ? സഭാവധമ്മഭാവതോ. ന ഹി ഭഗവതാ പുബ്ബേ അവിജ്ജമാനാ ഏതേ ധമ്മാ ദേസനാവസേന ഉപ്പാദിതാ, അഥ ¶ ഖോ സഭാവതോ വിജ്ജമാനായേവ സയമ്ഭുഞാണേന സമ്മാ സച്ഛികത്വാ യഥാസഭാവാ ദേസിതാ, തസ്മാ കഥമേത്ഥ ഭഗവതാ സഭാവതോ വിജ്ജമാനസ്സ ഹാപനം കാതും സക്കാ. സഭാവതോ വിജ്ജമാനതായ ചേത്ഥ ഭഗവതോ വചനമേവ പമാണം. ന ഹി ഭഗവാ യഥാധമ്മസാസനാധികാരേ അയഥാധമ്മം കഥേയ്യാതി, യസ്സ പന വിജ്ജമാനസ്സാപി അകഥനം, തം അഞ്ഞഹേതുകം. ന ചേത്ഥ താദിസോ ഹേതു ഉപലബ്ഭതി, യേന ഇമേസു ¶ ഏകേകധമ്മസ്സ അകഥനന്തി. യഥാ പന ദ്വിന്നം പുരിസാനം ഏകോയേവ വേരികോ ഹോതി, തസ്സ തേ പുരിസാ ഓതാരം ദിസ്വാ ഏകതോ ഹുത്വാവ ഹനന്തി, ഏവമേവ ദ്വേ ദ്വേ ധമ്മാ ഏകതോ ഹുത്വാ ഏകം പടിപക്ഖധമ്മം ഹനന്തി, യഥാ ച പനേതേ വിസും ദിസ്വാപി തം വേരിം ഹനന്തി, ന ഏവമേതേ തം വിസും ഹനന്തി തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം അവിനാഭാവതോതി, തസ്മാ ഏതേ പടിപക്ഖധമ്മാനം ഏകേകഭാവേപി ദ്വേ ദ്വേയേവ വുത്താതി, അപിച ചിത്തപസ്സദ്ധിആദീഹി ചിത്തമേവ പസ്സദ്ധി ലഹു മുദു കമ്മഞ്ഞം പഗുണം ഉജുഞ്ച ഹോതി. കായപസ്സദ്ധിആദീഹി പന രൂപകായോപീതി തദത്ഥദസ്സനത്ഥം ഭഗവതാ ഏത്ഥേവ ദുവിധതാ വുത്താ, ന സമാധിആദീസു.

ഛന്ദനം ഛന്ദോ, ആരമ്മണേന അത്ഥികതാ. ‘‘ഛന്ദോ കാമോ’’തിആദീസു (മഹാനി. ൧) പന തണ്ഹാപി ഛന്ദോതി വുച്ചതി. ‘‘ഛന്ദം ജനേതി വായമതീ’’തിആദീസു വീരിയമ്പീതി തതോ നിവത്തനത്ഥം വുത്തം ‘‘കത്തുകമ്യതായേതം അധിവചന’’ന്തി. കത്തുകമ്യതാ വുച്ചതി കരണിച്ഛാ. ചേതസികസ്സ ധമ്മസ്സ സാരമ്മണത്താ കരണിച്ഛാ നാമ ആരമ്മണസ്സ ആലമ്ബിതുകാമതാമുഖേനേവ ഹോതീതി ആരമ്മണകരണിച്ഛാലക്ഖണോ ഛന്ദോ ‘‘കത്തുകമ്യതാലക്ഖണോ’’തി വുത്തോ. തേനേവാഹ ‘‘ആരമ്മണപരിയേസനരസോ, ആരമ്മണേന അത്ഥികതാപച്ചുപട്ഠാനോ’’തി ച. യദഗ്ഗേന പനായം അത്തനോ ആരമ്മണപരിയേസനരസോ, തദഗ്ഗേന സമ്പയുത്തധമ്മാനമ്പി ഹോതിയേവ ഏകാരമ്മണതായ. തേന തേസം ആരമ്മണഗ്ഗഹണേ ചേതസോ ഹത്ഥപ്പസാരണം വിയാതി വുച്ചതി. കഥം പന ദാനവത്ഥുവിസ്സജ്ജനവസേന പവത്തമാനചേതനാസമ്പയുത്തോ ഛന്ദോ ആരമ്മണേന അത്ഥികോ ഹോതീതി? നനു അവോചുമ്ഹാ ‘‘ആരമ്മണകരണിച്ഛാലക്ഖണോ’’തി, തസ്മാ സങ്ഗാമഗതഇസ്സാസസ്സ ഖിപിതബ്ബഉസൂനം ഗഹണേ അത്ഥികതാ വിയ ദാനവത്ഥുവിസ്സജ്ജനവസേന ¶ പവത്തച്ഛന്ദോപി വിസ്സജ്ജിതബ്ബേന തേന അത്ഥികോയേവാതി. സ്വായം കുസലേസു ഉപ്പന്നോ കുസലച്ഛന്ദോ നാമ ഹോതി യോനിസോമനസികാരസമുട്ഠാനത്താ. തബ്ബിപരീതതോ പന അകുസലേസു ഉപ്പന്നോ അകുസലച്ഛന്ദോ.

അധിമുച്ചനം ആരമ്മണേ സന്നിട്ഠാനവസേന വേദിതബ്ബം, ന പസാദനവസേന. തേനാഹ ‘‘സന്നിട്ഠാനലക്ഖണോ’’തി. യഥാ തഥാ ഹി ആരമ്മണേ നിച്ഛയനം അധിമുച്ചനം അനധിമുച്ചന്തസ്സ പാണാതിപാതാദീസു ¶ , ദാനാദീസു വാ പവത്തിയാ അഭാവതോ, സദ്ധാ പന പസാദനീയേസു പസാദാധിമോക്ഖോതി അയമേതേസം വിസേസോ. വോട്ഠബ്ബനം പന യഥാ സന്തീരിതേ അത്ഥേ നിച്ഛയനാകാരേന പവത്തിത്വാ പരതോ പവത്തമാനാനം തഥാ പവത്തിയാ പച്ചയോ ഹോതി. യദി ഏവം വിചികിച്ഛാസമ്പയുത്തേസു ധമ്മേസു കഥന്തി? തേസമ്പി ഏകംസേനേവ സംസപ്പനാകാരസ്സ പച്ചയതായ ദട്ഠബ്ബം, ദാരകസ്സ വിയ ഇതോ ചിതോ ച സംസപ്പനസ്സ ‘‘കരിസ്സാമി, ന കരിസ്സാമീ’’തി അനിച്ഛയസ്സ പടിപക്ഖകിരിയാ അസംസപ്പനം. യേസു ചിത്തുപ്പാദേസു അയം സന്നിട്ഠാനലക്ഖണോ അധിമോക്ഖോ, തേസം ആരമ്മണധമ്മോയേവ സന്നിട്ഠാതബ്ബത്താ സന്നിട്ഠേയ്യധമ്മോ. സോ പദട്ഠാനമസ്സാതി സന്നിട്ഠേയ്യധമ്മപദട്ഠാനോ. ഇന്ദഖിലോതി ഏസികാഥമ്ഭോ വുച്ചതി.

തേസു തേസു ധമ്മേസൂതി യേസു ധമ്മേസു സയം ഉപ്പന്നാ, തേസു അത്തനാ സമ്പയുത്തേസു ചിത്തചേതസികധമ്മേസു. അനാരമ്മണത്തേപി ഹി തേസു സമപ്പവത്തേസു ഉദാസീനഭാവോ ‘‘തത്രമജ്ഝത്തതാ’’തി വുച്ചതി. സമം അവിസമം വാഹിതം അത്തനാ പവത്തിതസമ്പയുത്താനം വാ യഥാസകകിച്ചേസു പവത്തനം ലക്ഖണമേതിസ്സാതി സമവാഹിതലക്ഖണാ. തത്ഥ സമം ഹുത്വാ പവത്തനലക്ഖണാതി അത്ഥേ അപക്ഖപതിതഭാവോ വുത്തോ ഹോതി, അവിസമം കത്വാ പവത്തനലക്ഖണാതി അത്ഥേ ഊനാധികതാനിവാരണം ¶ . ഉദാസീനഭാവേന പവത്തമാനാപി ഹി ഏസാ സമ്പയുത്തധമ്മേ സമം കത്വാ യഥാസകകിച്ചേസു പവത്തേതി, യഥാ രാജാ തുണ്ഹീ നിസിന്നോപി അധികരണധമ്മട്ഠേ യഥാസകകിച്ചേസു സമം അപ്പമത്തേ പവത്തേതി. അലീനാനുദ്ധതപ്പവത്തിപച്ചയാനം ധമ്മാനം ഊനാധികതായ ലീനുദ്ധതഭാവസ്സ നിവാരണകിച്ചാതി വുത്തം ‘‘ഊനാധികതാനിവാരണരസാ’’തി. യദി ഏവം കഥം സഹജാതാധിപതീനം അധിപതിഭാവോ. ആധിപച്ചഞ്ഹി തേസം കിച്ചതോ അധികഭാവോതി? നായം ദോസോ. തമ്പി തസ്സ കിച്ചമേവ, യം സഹജാതധമ്മാനം അധിപതിഭാവേ പവത്താപനം. യഥാ ഹി രങ്ഗമണ്ഡലം ഗതോ നടകാചരിയോ തേ തേ നടകേ യഥാസകം അനുരൂപം ഭൂമിയം യോജേതി, ഏവമേസാപി അത്തനാ സമ്പയുത്തധമ്മേസു അധിപതിഭാവേ ഠിതേ അധിപതിഭാവേ യോജേതി, ഇന്ദ്രിയത്തേ ഠിതേ ഇന്ദ്രിയത്തേ, ന പന സകസകകിച്ചതോ ഊനതം, അധികതം വാ പത്തും ദേതീതി. ‘‘ഇദം നിഹീനകിച്ചം ഹോതു, ഇദം അതിരേകകിച്ച’’ന്തി ഏവം പക്ഖപാതവസേന വിയ പവത്തി പക്ഖപാതോ. തം ഉപച്ഛിന്ദന്തീ വിയ ഹോതീതി പക്ഖപാതുപച്ഛേദനരസാ. സാ ചിത്തചേതസികാനം അജ്ഝുപേക്ഖനേന സമപ്പവത്തേസു ആജാനീയേസു സാരഥി വിയ ദട്ഠബ്ബാ.

കിരിയാ കാരോതി കാര-സദ്ദസ്സ ഭാവസാധനതം ആഹ. തേന കാരോതി നാഞ്ഞം, കിരിയായേവാതി ദീപിതം ¶ ഹോതി. മനസ്മിം കാരോതി മനസി ആരമ്മണസ്സ കരണം. യേന ഹി മനോ ആരമ്മണേ കരീയതി ആരമ്മണേനസ്സ സംയോജനതോ, തതോ ഏവ തേന ആരമ്മണമ്പി മനസി കരീയതീതി. മനസികാരോതി ചേത്ഥ അലുത്തസമാസോ ദട്ഠബ്ബോ. പുരിമമനതോതി ഭവങ്ഗമനതോ. വിസദിസം മനന്തി വീഥിജവനമനം, തം കരോതീതി മനസികാരോ, മനസികാരസാമഞ്ഞേന വീഥിജവനപടിപാദകേ ദസ്സേതി. ഏത്ഥ പന ഉപയോഗത്ഥഭുമ്മവചനേ സമാസോ ദട്ഠബ്ബോ. സമ്പയുത്തധമ്മേ ആരമ്മണാഭിമുഖം സാരേന്തോ പയോജേന്തോ വിയ ഹോതീതി മനസികാരോ ¶ സാരണലക്ഖണോതി വുത്തോ. സംയോജനരസോതി പയോജനരസോ. വിതക്കോ സമ്പയുത്താനം ആരമ്മണേ അഭിനിരോപനസഭാവത്താ ആരമ്മണേ ചിത്തം പക്ഖിപന്തോ വിയ ഹോതി. ചേതനാ അത്തനോ ആരമ്മണം ഗണ്ഹന്തീ സമ്പയുത്തേപി സകസകകിച്ചം കാരേതീതി അത്തനാ കരണേന ബലം നിയോജേന്തോ ബലനായകോ വിയ ഹോതി. മനസികാരോ സമ്പയുത്തേ ആരമ്മണേ പയോജേതീതി ആജാനീയപ്പയോജനകസാരഥി വിയാതി അയമേതേസം വിസേസോ.

ആരമ്മണാഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനോതി ആരമ്മണേ സംയോജനവസേന തദഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ. ഏത്ഥ സതിയാ അപ്പമുസ്സനച്ഛന്ദതാ വിസയാഭിമുഖപച്ചുപട്ഠാനതാ, മനസികാരസ്സ പന സംയോജനവസേനാതി അയമേതേസം വിസേസോ. ആരമ്മണപടിപാദകസ്സ സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നതാവചനം ഇതരമനസികാരാനം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധപരിയാപന്നതം ദസ്സേതി. മഹിസാസകാ പന ‘‘ആവജ്ജനസ്സ വിഞ്ഞാണഭാവേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ സബ്ബവിസയതാ പരിഹായേയ്യ, തസ്മാ തം ജവനസമ്പയുത്തസങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നമേവാ’’തി വദന്തി. തേസഞ്ഹി അയമധിപ്പായോ – യദി തം വിസും ചിത്തസഭാവം സിയാ, പച്ചുപ്പന്നചിത്തം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തസ്സ തസ്സ അനന്തരം ഉപ്പജ്ജമാനജവനാനം പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണതാ ന ഭവേയ്യ, അഞ്ഞദത്ഥു അതീതാരമ്മണതാവ സിയാ, ഏവഞ്ച സതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സാപി പച്ചുപ്പന്നചിത്താരമ്മണതായ അഭാവതോ അസബ്ബവിസയതാ ആപജ്ജേയ്യ, യദഗ്ഗേന ച തം അസബ്ബവിസയം, തദഗ്ഗേന സാവരണമ്പി ഹോതി യത്ഥ ന പവത്തതി, തത്ഥ ആവരണസമ്ഭവതോ, തസ്മാസ്സ സകലലോകസിദ്ധോ സബ്ബഞ്ഞുഭാവോ, അനാവരണഭാവോ ച പരിഹായേഥ, ജവനസമ്പയുത്തഭാവേ പന സതി ആവജ്ജനസ്സ നായം ഇട്ഠവിഘാതോ ആപജ്ജതീതി. തയിദം തേസമഭിനിവേസമത്തം ‘‘ആവജ്ജനാ കുസലാനം ഖന്ധാനം, അകുസലാനം ഖന്ധാനം അനന്തരപച്ചയേന ¶ പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൧൭) വചനേന തസ്സാനന്തരം കുസലാകുസലുപ്പത്തിയാ ദീപിതത്താ. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പന പച്ചുപ്പന്നചിത്താരമ്മണഭാവോ ഏവം വേദിതബ്ബോ – അതീതാദിവസേന ഹി വിഭാഗമകത്വാ ‘‘ഇമസ്സ ചിത്തം ജാനാമീ’’തി പവത്തസ്സ ആവജ്ജനം സാമഞ്ഞേന യം കിഞ്ചി അഭിമുഖീഭൂതം ചിത്തമാവജ്ജതി, തതോ ജവനാനിപി അത്തനോ അത്തനോ ¶ അഭിമുഖീഭൂതം ചിത്തമാരമ്മണം കത്വാ പവത്തന്തി, ന ചേത്ഥ ജവനാനം ഭിന്നാരമ്മണതാ ആസങ്കിതബ്ബാ ചിത്തസാമഞ്ഞേന ആരമ്മണസ്സ അഭിന്നത്താ, തസ്മാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പച്ചുപ്പന്നചിത്താരമ്മണതം പടിച്ച ന കാചി വിഹേസാ അനുഭവിതബ്ബാതി. കിം വാ ഏതേന യുത്തിവാദേന, നനു വുത്തം ഭഗവതാ – ‘‘അചിന്തേയ്യോ ബുദ്ധവിസയോ’’തി (അ. നി. ൪.൭൭), തസ്മാ അപരിമിതപുഞ്ഞസമ്ഭാരേകഫലസ്സ അചിന്തേയ്യസഭാവത്താ ആവജ്ജനേന വിനാപി വിസയഗ്ഗഹണേ വിബന്ധനാഭാവതോ യത്ഥ കത്ഥചി പവത്തി അപ്പടിഹതായേവാതി. കേചി പനേത്ഥ ‘‘ആവജ്ജനം അനാഗതചിത്തമാരമ്മണം കത്വാ നിരുജ്ഝതി, ജവനമേവ പന പച്ചുപ്പന്നമാരമ്മണം ഗണ്ഹാതീ’’തി വദന്തി. യസ്മാ പന ‘‘അനാഗതാരമ്മണാ ആവജ്ജനാ പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാനം ഖന്ധാനം അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി പാളി നത്ഥി, തസ്മാ തം അപ്പമാണം.

കരോതീതി കരുണാ. കിം കരോതി, കേസം കിം നിമിത്തന്തി ആഹ ‘‘പരദുക്ഖേ സതി സാധൂനം ഹദയകമ്പന’’ന്തി. കമ്പനന്തി ച പരേസം ദുക്ഖം ദിസ്വാ തസ്സ അസഹനാകാരേന ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തം, തദിദം സപ്പുരിസാനംയേവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സാധൂന’’ന്തി. സപ്പുരിസാ ഹി അത്തഹിതപരഹിതസാധനേന ‘‘സാധൂ’’തി വുച്ചന്തി. ‘‘കിണാതീ’’തി ഇമസ്സ അത്ഥമാഹ ‘‘വിനാസേതീ’’തി, അദസ്സനം ഗമേതി അപനേതീതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പരദുക്ഖാപനയനാകാരപ്പവത്തിലക്ഖണാ’’തി. പരേസം ദുക്ഖസ്സ അപനയനം ഹോതു വാ, മാ വാ, സോ ¶ പരദുക്ഖാപനയനാകാരോ, തഥാപവത്തിലക്ഖണാതി പര…പേ… ലക്ഖണാ. അപനേതുകാമതായ പരേസം ദുക്ഖസ്സ അസഹനം അനധിവാസനം പരദുക്ഖാസഹനം. ന വിഹിംസാ അവിഹിംസാ, സത്താനം അവിഹേഠനം, തം പച്ചുപട്ഠാപേതി, വിഹിംസായ വാ പടിപക്ഖഭാവേന പച്ചുപട്ഠാതീതി അവിഹിംസാപച്ചുപട്ഠാനാ.

പമോദനലക്ഖണാതി പരസമ്പത്തിയാ പമോദനലക്ഖണാ. അനിസ്സായനരസാതി ഇസ്സായനസ്സ ഉസൂയനസ്സ പടിപക്ഖഭാവകിച്ചാ. പന്തസേനാസനേസു, അധികുസലധമ്മേസു ച അരമണം അരതി. സാ അത്ഥതോ ഇസ്സാധികം ദോമനസ്സസഹഗതം, ഥിനമിദ്ധാധികഞ്ച ഉദ്ധച്ചം. തത്ഥ പുരിമം പരസമ്പത്തിവിസയം, ദുതിയം പന്തസേനാസനാദിവിസയന്തി ദട്ഠബ്ബം. അരതിയാ വിഹനനാകാരേന പച്ചുപട്ഠാതി, തസ്സാ വിഘാതം വാ വൂപസമം പച്ചുപട്ഠാപേതീതി അരതിവിഘാതപച്ചുപട്ഠാനാ. ‘‘അനിയതേ ഇച്ഛന്തീ’’തി ഇമിനാ ചേതസികന്തരഭാവേന ഇച്ഛന്തീതി ദസ്സേതി.

കായദുച്ചരിതതോതി വത്ഥുവീതിക്കമസങ്ഖാതദുച്ചരിതതോ. കായദുച്ചരിതാദിവത്ഥൂനന്തി പരപാണപരധനപരഇത്ഥിആദീനം ¶ കായദുച്ചരിതാദീനമാലമ്ബണഭൂതാനമേവ വത്ഥൂനം. അവീതിക്കമലക്ഖണാതി അമദ്ദനലക്ഖണാ. കായദുച്ചരിതാദിവത്ഥുതോ സങ്കോചനകിരിയാപദേസേന കായദുച്ചരിതാദിതോയേവ സങ്കോചനകിരിയാ വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി വിരതിയോ ദുച്ചരിതവത്ഥുനോ അകിരിയപച്ചുപട്ഠാനാ യുജ്ജന്തി, അഥ ഖോ ദുച്ചരിതസ്സേവ, വിരതീനഞ്ച സോരച്ചവസേന സങ്കോചനം, അകിരിയാ ച ഹിരോത്തപ്പാനം ജിഗുച്ഛാദിവസേനാതി അയമേതേസം വിസേസോ. സദ്ധാ…പേ… പദട്ഠാനാതി ഏത്ഥ സദ്ധാദയോ സബ്ബേവ ധമ്മാ കായസുചരിതാദീനം പദട്ഠാനാതി ഏകേ. അപരേ പന ‘‘കമ്മം കമ്മഫലം സദ്ദഹന്തസ്സ കായദുച്ചരിതാദിഅകരണതോ, ഹിരോത്തപ്പസമ്പന്നസ്സ മുസാവാദാദിഅകഥനതോ, അപ്പിച്ഛസന്തുട്ഠീസല്ലേഖഗുണസമന്നാഗതസ്സ മിച്ഛാജീവവിവജ്ജനതോ ച സദ്ധാദയോ ¶ തിണ്ണം ധമ്മാനം യഥാക്കമേന പദട്ഠാനാ’’തി വദന്തി. കേചീതി അഭയഗിരിവാസിനോ. ഇമാസൂതി ഇമാസു തീസു വിരതീസു. ഏകേകം നിയതം വിരതിമിച്ഛന്തീതി അഞ്ഞം ഏകം ചതുത്ഥനിയതവിരതിമിച്ഛന്തി. അഥ വാ നിദ്ധാരണത്ഥേ ഭുമ്മവസേന ഇമാസം അന്തരേ ഏകം നിയതം വിരതിമിച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. ഉഭയഥാപി പന തേസം ഇച്ഛാ ന യുജ്ജതി അപരായ വിരതിയാ ധമ്മസേനാപതിനാപി അദേസിതത്താ, വിസയസ്സ ച സദാ സന്നിഹിതത്താഭാവേന നിയതായ ഏവ ഏകിസ്സാ അഭാവതോ. തേനേവ ഹി അഭയഗിരിവാസിനോയേവ ച കേചി ഇമാസം തിവിധത്തം അനിയതത്തമേവ ച ഇച്ഛന്തി. വുത്തഞ്ഹി തേഹി –

‘‘കരുണാമുദിതാ സമ്മാവാചാകമ്മന്തആജിവാ;

യേഭുയ്യതോ അനിയതാ, ഹോന്തി ഗോചരഭേദതോ’’തി. –

ഏത്ഥ പന ‘‘യേഭുയ്യതോ’’തി വചനം ലോകുത്തരചിത്തേസു സബ്ബദാ ഏകതോയേവ ച ലബ്ഭമാനതം സന്ധായ വുത്തം.

ദുതിയചിത്തേന സമ്പയോഗം ഗച്ഛന്തീതി സമ്ബന്ധോ. യഥാ ചിത്തം, ഏവം തംസമ്പയുത്തധമ്മാപീതി ദുതിയേ സസങ്ഖാരാ ഏവാതി ആഹ ‘‘സസങ്ഖാരഭാവമത്തമേവ ഹേത്ഥ വിസേസോ’’തി. തഥാതി യഥാ തതിയേ, തഥാ ചതുത്ഥേപി പീതിയാ സുഖപദട്ഠാനത്താ. സുഖസ്സ ചേത്ഥ അഭാവതോ ആഹ ‘‘ഠപേത്വാ പീതി’’ന്തി. നനു ച ‘‘കരുണാമുദിതാ ഉപേക്ഖാസഹഗതേ ന സമ്ഭവന്തീ’’തി വദന്തി, തസ്മാ യഥാ പീതിയാ, ഏവം താസമ്പി പടിക്ഖേപോ കാതബ്ബോതി? ന കാതബ്ബോ, അപ്പനാപത്തിതോ പുബ്ബേ കരുണാമുദിതാനം ഉപേക്ഖാസഹഗതാനമ്പി സമ്ഭവതോ. കരുണാമുദിതാഭാവനാകാലേ ഹി അപ്പനാവീഥിതോ പുബ്ബേ ഉപേക്ഖാസഹഗതചിത്തേനാപി പരികമ്മം ഹോതി, അപ്പനാവീഥിയം പന സോമനസ്സസഹഗതചിത്തേനേവ ഏകാവജ്ജനവീഥിയാ ¶ വേദനാപരിവത്തനാഭാവതോ, തസ്മാ പുബ്ബഭാഗവസേനേവ കരുണാമുദിതാനമ്പി ¶ ഉപേക്ഖാസഹഗതേസു സമ്ഭവോ ഹോതീതി ആചരിയാ. അപരേ പന സബ്ബദാപി താസം ഉപേക്ഖാസഹഗതേസു സമ്ഭവം ന ഇച്ഛന്തി. ‘‘അവസേസാ പഞ്ചമേന സമ്പയോഗം ഗച്ഛന്തീ’’തി അവിസേസേന വുത്തത്താ ഇദാനി വിസേസദസ്സനത്ഥമാഹ ‘‘സോമനസ്സട്ഠാനേ ചാ’’തിആദി.

൮൧. കരുണാമുദിതാദയോതി കരുണാമുദിതാ ചേവ വിരതിത്തയഞ്ച. തേനാഹ ‘‘പഞ്ചാ’’തി.

ഏവം കാമാവചരകുസലചിത്തസമ്പയുത്തേ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി രൂപാവചരകുസലചിത്തസമ്പയുത്തധമ്മേ ദസ്സേതും ‘‘അവസേസേസു പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഠപേത്വാ വിരതിത്തയന്തി വിരതിത്തയം വജ്ജേത്വാ. കസ്മാ പനേത്ഥ വിരതിത്തയം പരിച്ചത്തന്തി? വുച്ചതേ – സുവിസുദ്ധകായകമ്മാദികസ്സ ചിത്തസമാധാനവസേന രൂപാരൂപാവചരകുസലപ്പവത്തി, ന കായകമ്മാദീനം സോധനവസേന, നാപി ദുച്ചരിതദുരാജീവാനം സമുച്ഛിന്ദനവസേന. തഥാ ഹി നീവരണാദിധമ്മാനം അവത്ഥത്തയം ഹോതി വീതിക്കമാവത്ഥാ പരിയുട്ഠാനാവത്ഥാ അനുസയാവത്ഥാതി. തത്ഥ വീതിക്കമാവത്ഥായ പടിപക്ഖം കാമാവചരകുസലം പരിയുട്ഠാനാവത്ഥായ രൂപാരൂപാവചരം, അനുസയാവത്ഥായ ലോകുത്തരകുസലം. ദുച്ചരിതദുരാജീവാനം പന ഠപേത്വാ വീതിക്കമാവത്ഥം, അനുസയാവത്ഥഞ്ച വീതിക്കമാവത്ഥായ വിസും പരിയുട്ഠാനാവത്ഥാ ന ഉപലബ്ഭതി. യസ്സാ വിപച്ചനീകം രൂപാരൂപാവചരകുസലം സിയാ, തസ്മാ തം നേവ കാമാവചരകുസലം വിയ തേസം വീതിക്കമാവത്ഥം സോധേതി, ന ച ലോകുത്തരം വിയ അനുസയാവത്ഥം സമുച്ഛിന്ദതി, പടിപസ്സമ്ഭേതി വാ. സീലവിസുദ്ധിയം സീലസോധനവസേന കാമാവചരകുസലേനേവ വിഗതവീതിക്കമസ്സ പരിസുദ്ധകായകമ്മാദികസ്സ യോഗിനോ ചിത്തസമാധാനവസേന പവത്തതീതി മഹഗ്ഗതചിത്തുപ്പാദേ വിരതീനം അസമ്ഭവോയേവ. ഇമമേവ ഹി അത്ഥം സാധേതും ‘‘വിരതിയോ പനാ’’തിആദി ആരദ്ധം. തേത്തിംസ വാ കരുണാദിഝാനവസേന പവത്തനകാലേ ¶ . തതോതി തതോ തതിയേ വുത്തചേതസികതോ. കരുണാമുദിതാനം അപ്പനാപത്താനമേകന്തസോമനസ്സസഹഗതത്താ ആഹ ‘‘പഞ്ചമേന…പേ… കരുണാമുദിതാവജ്ജാ’’തി.

രൂപാവചരപഞ്ചമേ വുത്തനയേനാതി തിംസേവാതി അധിപ്പായോ. യദി ഏവം രൂപാവചരതോ കോ വിസേസോതി ആഹ ‘‘അരൂപാവചരഭാവോവേത്ഥ വിസേസോ’’തി, പഞ്ചമേ രൂപസഞ്ഞാഭാവതോ രൂപാവചരഭാവോ, ഇധ പന രൂപസഞ്ഞാസമതിക്കമേന പത്തബ്ബത്താ അരൂപാവചരഭാവോതി അയമേവസ്സ തതോ വിസേസോതി അത്ഥോ.

പഠമജ്ഝാനികേതി ¶ പഠമജ്ഝാനവതി. മഗ്ഗചിത്തേതി ചതുബ്ബിധേപി മഗ്ഗഞാണേ. ദുതിയജ്ഝാനികാദിഭേദേതി ദുതിയതതിയചതുത്ഥപഞ്ചമജ്ഝാനികേ. വുത്തനയേനാതി ‘‘ദുതിയേന വിതക്കവജ്ജാ’’തിആദിനാ വുത്തനയേന. കിം അവിസേസേനാതി ചേ, നോതി ആഹ ‘‘കരുണാമുദിതാന’’ന്തിആദി. മഗ്ഗധമ്മേസു പാദകജ്ഝാനാദിവസേന കദാചി സമ്മാസങ്കപ്പവിരഹോ സിയാ, ന പന വിരതിവിരഹോ, കായദുച്ചരിതാദീനം സമുച്ഛിന്നവസേനേവ അരിയമഗ്ഗസ്സ പവത്തനതോതി ആഹ ‘‘നിയതവിരതിഭാവോ’’തി. ലോകുത്തരഭാവോതി ഛബ്ബിസുദ്ധിപരമ്പരായ പത്തബ്ബത്താ ലോകതോ ഉത്തരണഭാവോ.

ഏവം കുസലചേതസികാനം സമ്പയോഗവചനത്ഥലക്ഖണാദീനി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അകുസലചേതസികാനി ദസ്സേതും ‘‘അകുസലാ പനാ’’തിആദി ആരദ്ധം. ഛ യേവാപനകാതി കിഞ്ചാപി പഠമേ അനിയതയേവാപനകാ ന ലബ്ഭന്തി, അകുസലേസു പന ലബ്ഭമാനകയേവാപനധമ്മേ ഏകത്ഥ ദസ്സേതും തേസമ്പി ഇധേവ വചനം ദട്ഠബ്ബം. ഏവഞ്ച കത്വാ ഉപരി ധമ്മാനം ഉദ്ദേസാനന്തരം ‘‘ഏവം യേവാപനാ’’തിആദി വുത്തം. വിചികിച്ഛാസഹഗതേ ഛന്ദാധിമോക്ഖാനം, ഉദ്ധച്ചസഹഗതേ ഛന്ദസ്സ ച അഭാവതോ വുത്തം ‘‘പടിപാടിയാ ദസസു ചിത്തേസൂ’’തി.

൮൨. നിദ്ദിട്ഠാതി ¶ നിസ്സേസേന ദസ്സിതാ. ഹതാ വിഹതാ വിദ്ധസ്താ പാപാ അപായാദിദുക്ഖപാപനതോ ‘‘പാപാ’’തി സങ്ഖാതാ അകുസലധമ്മാ യേന സോ ഭഗവാ ഹതപാപോ, തേന. ലാഭോ അലാഭോ, യസോ അയസോ, നിന്ദാ പസംസാ, സുഖം ദുക്ഖന്തി ഇമേസു അട്ഠസു ലോകധമ്മേസു അകമ്പനട്ഠേന താദിനാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന. സോ ഹി ലാഭാദീസു യാദിസോ, അലാഭാദീസുപി താദിസോയേവാതി ‘‘താദീ’’തി വുച്ചതി.

ന ഹിരീയതീതി ന ലജ്ജതി. അഹിരികോതി പുഗ്ഗലോ ധമ്മസമൂഹോ വാ. ‘‘അഹിരിക്ക’’ന്തി വത്തബ്ബേ ഏകസ്സ ക-കാരസ്സ ലോപം കത്വാ ‘‘അഹിരിക’’ന്തി വുത്തം. ന ഓത്തപ്പന്തി ഓത്തപ്പസ്സ പടിപക്ഖഭൂതം ധമ്മമാഹ. അജിഗുച്ഛനം അഹീളനം. അലജ്ജനം അവിലാ. അജിഗുച്ഛനലക്ഖണന്തി സഭാവവസേന വുത്തം, അലജ്ജനലക്ഖണന്തി കുസലാബ്യാകതസ്സ സാധാരണായ ഹിരിയാ പടിപക്ഖവസേന. തേഹേവാതി കായദുച്ചരിതാദീഹി ഏവ. അസാരജ്ജനം നിബ്ഭയതാ. അനുത്താസോ അസമ്ഭമോ. രസാദീനി ഹിരിഓത്തപ്പേസു വുത്തപടിപക്ഖവസേന ഗഹേതബ്ബാനീതി ന താനി ഇധ വുത്താനി. തേസു ഹി അലജ്ജനാകാരേന പാപാനം കരണരസം അഹിരികം. അനുത്താസാകാരേന അനോത്തപ്പം ¶ . വുത്തപ്പകാരേനേവ പാപതോ അസങ്കോചനപച്ചുപട്ഠാനാനി. അത്തനി, പരേസു ച അഗാരവപദട്ഠാനാനി. ഗാമസൂകരസ്സ വിയ അസുചിതോ കിലേസാസുചിതോ അജിഗുച്ഛനം അഹിരികേന ഹോതി. സലഭസ്സ വിയ അഗ്ഗിതോ പാപതോ അനുത്താസോ അനോത്തപ്പേന ഹോതി. യഥാഹു പോരാണാ –

‘‘ജിഗുച്ഛതി നാഹിരികോ, പാപാ ഗൂഥാവ സൂകരോ;

ന ഭായതി അനോത്തപ്പോ, സലഭോ വിയ പാവകാ’’തി.

ഏത്ഥ ¶ ച യഥാ ഹിരിയാ ബലവഭാവേ ഓത്തപ്പം അബ്ബോഹാരികം ഹോതി, ഓത്തപ്പസ്സ ബലവഭാവേ ഹിരീ അബ്ബോഹാരികാ, ഏവം അഹിരികസ്സ ബലവഭാവേ അനോത്തപ്പം അബ്ബോഹാരികം, അനോത്തപ്പസ്സ ബലവഭാവേ അഹിരികം അബ്ബോഹാരികം ഹോതീതി കേചി, തം ന യുജ്ജതി. യഥാ ഹി അസുചിനാ അത്താനം മക്ഖേന്തോ, സപ്പമുഖേ ഹത്ഥം പവേസേന്തോ ബാലദാരകോ തത്ഥ പടിക്കൂലഭാവസ്സ, ആദീനവസ്സ ച അനുപപരിക്ഖനതോ നേവ ജിഗുച്ഛതി, ന ച ഉത്തസതി, ഏവമേവം ധമ്മസഭാവസ്സ അഞ്ഞാണതോ മോഹോ പാപതോ നേവ ജിഗുച്ഛതി, ന ഉത്തസതി, തസ്മാ തംസമ്പയുത്തചിത്തുപ്പാദേ ഉഭയമ്പി ബലവതരം ഹോതീതി.

ലുബ്ഭന്തീതി അഭിഗിജ്ഝന്തി, അല്ലീയന്തീതി വുത്തം ഹോതി. ആരമ്മണഗ്ഗഹണലക്ഖണോതി ഏത്ഥ ആരമ്മണഗ്ഗഹണം നാമ ‘‘മമ ഇദ’’ന്തി തണ്ഹാഭിനിവേസവസേന അഭിനിവിട്ഠസ്സ ആരമ്മണസ്സ അവിസ്സജ്ജനം, ന ആരമ്മണകരണമത്തം. അഭിസങ്ഗോ അതിസയവതായ ആസത്തിയാ ദുമ്മോചനീയഭാവോ. അപരിച്ചാഗോ അവിജഹനം. തേലഞ്ജനരാഗോ വിയാതി ധോവിത്വാപി പരിച്ചജിതും അസക്കുണേയ്യോ തേലമക്ഖിതഅഞ്ജനരാഗോ വിയ. ‘‘അസ്സാദാനുപസ്സിനോ തണ്ഹാ പവഡ്ഢതീ’’തി വചനതോ വുത്തം ‘‘അസ്സാദദസ്സനപദട്ഠാനോ’’തി. തത്ഥ അസ്സാദവസേന ദസ്സനം അസ്സാദദസ്സനം. നനു ച അസ്സാദദസ്സനമ്പി അത്ഥതോ ലോഭോയേവാതി കഥം സയം അത്തനോ പദട്ഠാനം ഹോതീതി? സച്ചം, പഠമം നാതിബലവലോഭവസേന അസ്സാദദസ്സനോ പച്ഛാ ബലവലോഭോ ഹോതീതി തസ്സ തംപദട്ഠാനതാ വുത്താ. തേനേവ ച ‘‘തണ്ഹാ പവഡ്ഢതീ’’തി വുത്തം. അപരേ പന ‘‘അസ്സാദോ നാമ സുഖവേദനാ, അസ്സാദദസ്സനന്തി അസ്സാദദിട്ഠീ’’തി വദന്തി. സുഖവേദനായ വാ കാരണഭൂതം സുഭനിമിത്തം അസ്സാദോ നാമ, അസുഭേ ‘‘സുഭ’’ന്തി പവത്താ തയോ വിപല്ലാസാ അസ്സാദദസ്സനം നാമാതി കേചി.

മുയ്ഹന്തീതി ¶ ന ബുജ്ഝന്തി. ധമ്മസഭാവസ്സ യാഥാവതോ അദസ്സനം ചിത്തസ്സ അന്ധഭാവോ. അഞ്ഞാണം ¶ ഞാണപടിപക്ഖോ ധമ്മോ. തത്ഥ പുരിമലക്ഖണം സഭാവവസേന വുത്തം, ഇതരം പടിപക്ഖവസേന. അഥ വാ അഞ്ഞാണലക്ഖണോതി കിച്ചവസേന വുത്തം. സോ ഹി അസമ്പടിവേധരസോതി വുത്തോ. ധമ്മസഭാവം പടിവിജ്ഝിതും അസമത്ഥതാ അസമ്പടിവേധോ. ആരമ്മണസഭാവച്ഛാദനരസോതി യഥാ അഞ്ഞാണം, മോഹസമങ്ഗിപുഗ്ഗലോ വാ ആരമ്മണസഭാവം പടിവിജ്ഝിതും ന ലഭതി, മോഹസ്സ തഥാ പവത്തി ആരമ്മണസഭാവച്ഛാദനം. ഏത്ഥ ച ഞാണം ആരമ്മണം യഥാസഭാവതോ ജാനാതി, ദിട്ഠി യഥാസഭാവം വിജഹിത്വാ അയാഥാവതോ ഗണ്ഹാതി, മോഹോ പന ന കഥഞ്ചി വിജാനാതി. യദി ഏവം ആരമ്മണഗ്ഗഹണകാലോ കഥം തദാ സോ ആരമ്മണം ജാനാതേവാതി? തദാപി ന ജാനാതി. യഥാ പന ഫസ്സാദയോ ഫുസനാകാരാദിമത്തവസേനേവ ആരമ്മണം ഗണ്ഹന്തി, ന ജാനനവസേന, ഏവമയം ആരമ്മണം ഗഹേത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനോ പടിച്ഛാദനാകാരേനേവ ഗണ്ഹാതി, ന പന ജാനനാകാരേനാതി. യസ്സ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ അന്ധകരണം അന്ധകാരോ, തഥാ പച്ചുപട്ഠാതി, തം വാ പച്ചുപട്ഠാപേതീതി അന്ധകാരപച്ചുപട്ഠാനോ.

മിച്ഛാ പസ്സന്തീതി ധമ്മസഭാവസ്സ വിപരീതവസേന അനിച്ചാദിം നിച്ചാദിവസേന പസ്സന്തി. അയോനിസോ അഭിനിവേസോ ഉപ്പഥാഭിനിവേസോ. ധമ്മസഭാവം അതിക്കമിത്വാ പരതോ നിച്ചാദിതോ വാ പരപ്പച്ചയതോ വാ ആമസനം പരാമാസോ, വിപരീതഗ്ഗാഹവസേന ‘‘ഇദമേവ സച്ചം, മോഘമഞ്ഞ’’ന്തി അഭിനിവേസനം മിച്ഛാഭിനിവേസോ. അരിയാനം അദസ്സനകാമതാദീതി ആദി-സദ്ദേന സദ്ധമ്മഅസോതുകാമതാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി.

യസ്സ ധമ്മസ്സ വസേന ഉദ്ധതം ഹോതി ചിത്തം, തംസമ്പയുത്തധമ്മാ വാ, സോ ധമ്മോ ഉദ്ധച്ചം. തേനാഹ ‘‘ഉദ്ധതഭാവോ’’തി. അവൂപസമോതി അസന്നിസിന്നഭാവോ. വാതാ…പേ… പടാകാ വിയാതി ¶ യഥാ പടാകാ യോത്തബലേന ധജയട്ഠിം അമുഞ്ചന്തീപി വാതാഭിഘാതേന ഏത്ഥ അവട്ഠാതും ന സക്കോതി, ഏവമിദമ്പി അധിമോക്ഖബലേന ആരമ്മണം അമുഞ്ചന്തമ്പി അയോനിസോമനസികാരബലേന ആരമ്മണേ അചലം അവട്ഠാതും ന സക്കോതീതി വാതപ്പഹാരേനേവ ചലധജപടാകാ വിയ അനവട്ഠാനകിച്ചം. ഭന്തത്തം പരിബ്ഭമനാകാരോ. ഉദ്ധച്ചസ്സ സബ്ബാകുസലസാധാരണത്താ, അഞ്ഞേസഞ്ച അകുസലസാധാരണാനം വിസും പദട്ഠാനസ്സ ലബ്ഭമാനത്താ വുത്തം ‘‘അയോനിസോ…പേ… പദട്ഠാന’’ന്തി. യേനാകാരേന വാ മനസികരോതോ ഉദ്ധച്ചം ഉപ്പജ്ജതി, തേനാകാരേന മനസികരണം ഇധ അയോനിസോമനസികാരോ. അഥ വാ ഉദ്ധച്ചനിമിത്തസ്സ ആരമ്മണസ്സ മനസികരണം ഇധ അയോനിസോമനസികാരോ.

മഞ്ഞതീതി ¶ അഭിമഞ്ഞതി, അഹംകാരം കരോതീതി അത്ഥോ. സേയ്യാദിവസേന ഉച്ചതോ നമനം ഉണ്ണതി. സമ്പഗ്ഗഹരസോതി ഉണ്ണതിവസേനേവ അത്തനോ, സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ സമ്പഗ്ഗണ്ഹനകിച്ചോ, ന വീരിയം വിയ തംതംകിച്ചസാധനേന. അഭിഭുസ്സഹനവസേന ഹീനസ്സ അത്താനം നീചം കത്വാ ഗഹണമ്പി പഗ്ഗണ്ഹനവസേനേവാതി വേദിതബ്ബം. കേതു…പേ… പച്ചുപട്ഠാനോതി ഏത്ഥ കേതു വുച്ചതി അച്ചുഗ്ഗതധജോ, ഇധ പന കേതു വിയാതി കേതു, ഉളാരതമാദിഭാവോ, തം കേതുഭാവസങ്ഖാതം കേതും കമ്യതീതി കേതുകമ്യം, യസ്സ ധമ്മസ്സ വസേന തം കേതുകമ്യം, സോ കേതുകമ്യതാ. ‘‘അഹ’’ന്തി പവത്തനതോ മാനസ്സ ദിട്ഠിസദിസീ പവത്തതീതി ദിട്ഠിമാനാ ഏകചിത്തുപ്പാദേ ന പവത്തന്തി, ദ്വേ കേസരസീഹാ വിയ ഏകഗുഹായം, തസ്മാ മാനോ ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തചിത്തേ സബ്ബദാ അനുപ്പജ്ജമാനോപി ദിട്ഠിസമ്പയുത്തചിത്തേ നിയമേന അനുപ്പജ്ജനതോ ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭപദട്ഠാനോ. മാനോ ധമ്മസമൂഹഗ്ഗഹണേ ബലവം ഹുത്വാ അത്തുക്കംസനഭാവേന ¶ പവത്തതി, ദിട്ഠി ഏകേകധമ്മമ്പി നിച്ചാദിആകാരേന ഗണ്ഹന്തീ പവത്തതി. അത്തസിനേഹസന്നിസ്സയോ വാ മാനോ, അത്തകിലമഥാനുയോഗസന്നിസ്സയാ ദിട്ഠീതി അയമേതേസം വിസേസോ.

ഇസ്സതീതി ഉസൂയതി. തത്ഥേവാതി പരസമ്പത്തീസുയേവ. ഇസ്സാവസേന പരസമ്പത്തീസു അതുസ്സനതോ വുത്തം ‘‘അനഭിരതിരസാ’’തി. തേനേവേതം വുച്ചതി –

‘‘ഇസ്സാനലസിഖാ യേസം, ഹദയേ ജലതീധ തേ;

നേവ വിന്ദന്തി പാമോജ്ജം, സമ്ബുദ്ധാദീഹി സേവിത’’ന്തി.

മച്ഛരയോഗേന മച്ഛരിനി പവത്തം മച്ഛര-സദ്ദം ഗഹേത്വാ ആഹ ‘‘മച്ഛരഭാവോ മച്ഛരിയ’’ന്തി. നിരുത്തിനയേന പന ‘‘മാ ഇദം അച്ഛരിയം അഞ്ഞേസം ഹോതു, മയ്ഹംവ ഹോതൂ’’തി മച്ഛരിയന്തി പോരാണാ. നിഗുഹണം അത്തനോ സമ്പത്തിയാ പരേസം അദസ്സനം. സങ്കോചനം അത്തസമ്പത്തീനം പരേഹി സാധാരണഭാവകരണസ്സ അരുച്ചനാകാരേന പടികുടനം. ‘‘മാ ഇദം പരസ്സ ഹോതൂ’’തി പരേസു പടിഹനനവസേന അത്തസന്തകസ്സ ആരമ്മണകരണതോ മച്ഛേരം പടിഘചിത്തേസ്വേവ ലബ്ഭതീതി വദന്തി, തം ന യുത്തം ഏകസ്സേവ ധമ്മസ്സ അഞ്ഞത്ഥ പടിഹഞ്ഞിത്വാ അഞ്ഞാരമ്മണഭാവപ്പസങ്ഗതോ. പരേഹി സാധാരണഭാവേ പടിഹനനവസേന പന തം ആരബ്ഭ പവത്തനതോ മച്ഛേരം പടിഘചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജതീതി യുത്തം. അത്തസമ്പത്തീതി ആവാസാദിസമ്പത്തി.

കുച്ഛിതം കതന്തി ഏത്ഥ കതമ്പി അകതമ്പി ഗരഹിതബ്ബത്താ കുച്ഛിതം കതം നാമ ഹോതി. ഏവഞ്ഹി ¶ വത്താരോ ഹോന്തി ‘‘യം മയാ ന കതം, തം കുകത’’ന്തി. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘കതാകതാനുസോചനരസ’’ന്തി. ഏവം കതാകതം ദുച്ചരിതം സുചരിതമ്പി കുച്ഛിതം കതം നാമ. സുചരിതമ്പി ഹി ഗരഹന്തസ്സ കുച്ഛിതം കതന്തി ഹോതി ¶ . യഥാ പന പഥവീകസിണാരമ്മണം ഝാനം പഥവീകസിണം, ഏവം കുകതം ആരബ്ഭ വിപ്പടിസാരവസേന പവത്തം ചിത്തം തംസഹചരിതതായ ഇധ കുകതന്തി ഗഹേതബ്ബം. അഥ വാ കതാകതം ആരബ്ഭ ഉപ്പജ്ജനകവിപ്പടിസാരചിത്തംയേവ ഗരഹിതബ്ബതോ ‘‘കുച്ഛിതം കതം കുകത’’ന്തി വുച്ചതി. യസ്സ ധമ്മസ്സ വസേന തം ചിത്തം കുകതം നാമ ഹോതി, സോ ധമ്മോ കുക്കുച്ചം. തേനാഹ ‘‘കുകതം, തസ്സ ഭാവോ’’തി. പച്ഛാ അനുതപ്പനം വിഹേഠനം പച്ഛാനുതാപോ. കതാകതാനുസോചനം കതാകതസ്സ സുചരിതദുച്ചരിതസ്സ അനുസോചനം, ‘‘അകതം വത മേ കല്യാണ’’ന്തിആദിനാ അനുതപ്പനം, ‘‘അകതം മയാ പുബ്ബേ കല്യാണകമ്മം, ഇതോ ദാനി പട്ഠായ കരോമീ’’തി പവത്തം പന കുസലപക്ഖികം വീരിയമേവ, ന കതാകതാനുസോചനം, കതാകതാകാരവിസിട്ഠസ്സ സുചരിതദുച്ചരിതസ്സ അനുസോചനവസേന വിരൂപം പടിസരണം വിപ്പടിസാരോ. കതാകതാനുസോചനഞ്ഹി അവഡ്ഢിസമ്പാദനതോ വിരൂപം പടിസരണം, തം പരായത്തതാഹേതുതായ ദാസബ്യം വിയ ദട്ഠബ്ബം. യഥാ ഹി ദാസബ്യേ സതി ദാസോ പരായത്തോ ഹോതി, ഏവം കുക്കുച്ചേ സതി തംസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ. ന ഹി സോ അത്തനോ ധമ്മതായ കുസലേ പവത്തിതും സക്കോതി. അഥ വാ കതാകതകുസലാകുസലാനുസോചനവസേന ആയത്തതായ തദുഭയവസേന കുക്കുച്ചേന തംസമങ്ഗീ ഹോതീതി തം ദാസബ്യം വിയ ഹോതി.

അനുസ്സാഹനാവസീദനവസേന സംഹതഭാവോ ഥിനം, തേന യോഗതോ ചിത്തം ഥിനം, തസ്സ ഭാവോ ഥിനതാ. തേനാഹ ‘‘അനുസ്സാഹസംഹനനതാ’’തി. അസമത്ഥതാവിഘാതവസേന അകമ്മഞ്ഞതാ മിദ്ധം. തേനാഹ ‘‘അസത്തിവിഘാതോ’’തി. യസ്മാ മിദ്ധവസേനേവ തേന സമ്പയുത്തധമ്മാ മേധിതാ വിഹതസാമത്ഥിയാ ഹോന്തി, തസ്മാ ‘‘മിദ്ധതാ മിദ്ധ’’ന്തി വുത്തം. ന വിജ്ജതി ഉസ്സാഹോ അസ്സാതി അനുസ്സാഹം, തബ്ഭാവോപി അനുസ്സാഹം. അനുസ്സാഹസങ്ഖാതോ സംഹനനഭാവോ അനുസ്സാഹസംസീദനതാ, കുസീതഭാവോതി ¶ വുത്തം ഹോതി. അസത്തിവിഘാതോതി യസ്മാ തം മിദ്ധം ഉപ്പജ്ജമാനമേവ സത്തിവിനാസവസേന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ നത്ഥി ഏതസ്സ സത്തീതി തം സമ്പയുത്തചിത്തം അസത്തി, തസ്സ ഭാവോപി, അസത്തിയേവ വിഘാതോതി അസത്തിവിഘാതോ.

അനുസ്സാഹനലക്ഖണന്തി ഉസ്സാഹപടിപക്ഖലക്ഖണം. വീരിയസ്സ വിനോദനം ഖേപനം വീരിയവിനോദനം. സമ്പയുത്തധമ്മാനം സംസീദനാകാരേന പച്ചുപട്ഠാതി, തേസം വാ സംസീദനം പച്ചുപട്ഠാപേതീതി ¶ സംസീദനപച്ചുപട്ഠാനം. അകമ്മഞ്ഞതാലക്ഖണന്തി ഏത്ഥ കാമം ഥിനമ്പി അകമ്മഞ്ഞതാസഭാവമേവ, തം പന ചിത്തസ്സ അകമ്മഞ്ഞം, മിദ്ധം വേദനാദിക്ഖന്ധത്തയസ്സാതി അയമേത്ഥ വിസേസോ. തഥാ ഹി പാളിയം ‘‘തത്ഥ കതമം ഥിനം? യാ ചിത്തസ്സ അകല്ലതാ അകമ്മഞ്ഞതാ. കതമം മിദ്ധം? യാ കായസ്സ അകല്ലതാ അകമ്മഞ്ഞതാ’’തി (ധ. സ. ൧൧൬൨) ച ആദിനാ ഇമേസം നിദ്ദേസോ പവത്തോ. ഓണഹനം വിഞ്ഞാണദ്വാരാനം പിദഹനം, സമ്പയുത്താനം ബന്ധനം വാ. ലീനതാ ലീനാകാരോ, ആരമ്മണഗ്ഗഹണേ സങ്കോചോ. യസ്മാ ഥിനേന ചിത്തസ്സേവ സംഹനനം ഹോതി, മിദ്ധേന പന വേദനാദിക്ഖന്ധത്തയസ്സ വിയ രൂപകായസ്സപി, തസ്മാ തം പചലായികാനിദ്ദം പച്ചുപട്ഠാപേതീതി പചലായികാനിദ്ദാപച്ചുപട്ഠാനന്തിപി വട്ടതി. പോത്ഥരൂപപടിച്ഛാദകപടോ വിയ ആരമ്മണസഭാവാവച്ഛാദകോ മോഹോ. മുഖേ ബന്ധപടോ വിയ സമ്പയുത്തധമ്മേ പത്ഥരിതും അദേന്തം മിദ്ധന്തി അയമേതേസം വിസേസോ.

സേസാതി ഇധ ലക്ഖണാദിവസേന വുത്താവസേസാ ഫസ്സാദയോ. കുസലേസു വുത്തനയേനാതി ലക്ഖണാദിതോ വുത്തനയേന. ന കോചി ഏത്ഥ വിസേസോ അത്ഥീതി ചേ, നോ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘ഏത്ഥ പനാ’’തിആദി, വിതക്കാദീനം തിണ്ണം യഥാക്കമം മിച്ഛാസങ്കപ്പാദിനാമമത്തമേവ വിസേസോതി അത്ഥോ. ഏകൂനവീസതീതി ¶ ഠപേത്വാ മാനാദയോ ഛ അനിയതയേവാപനകേ സേസാ സരൂപേനാഗതാ പന്നരസ ഛന്ദാദയോ ച ചത്താരോ നിയതയേവാപനകാതി ഇമേ ഏകേന ഊനാ വീസതി ചേതസികാ. അനിയതയേവാപനകാനം പന ഇധ അലഭന്താനമ്പി ഏത്ഥ വചനേ കാരണം വുത്തമേവ.

ഥിനമിദ്ധസ്സ അനിയതഭാവോതി ഥിനമിദ്ധസ്സ അനിയതസ്സ ഇധ ഉപ്പജ്ജനകഭാവമാഹ, ന പന പഠമേ നിയതഭാവം തത്ഥ സബ്ബസോവ അനുപ്പജ്ജനതോ. ന ഹി സഭാവതിഖിണം ചിത്തം ഥിനമിദ്ധയോഗീ ഹോതീതി. തതിയേ മാനസ്സ അനിയതസ്സ സമ്ഭവേപി നിയതധമ്മേ സന്ധായ ‘‘അട്ഠാരസാ’’തി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘മാനോ പനേത്ഥ അനിയതോ’’തി. ദിട്ഠിയാ സഹ ന ഉപ്പജ്ജതീതി ഏത്ഥ കാരണം വുത്തമേവ. ചതുത്ഥേ അവസേസാതി അട്ഠാരസേവ, പഞ്ചമേ ഠപേത്വാ പീതിം ദിട്ഠിയാ സഹ അട്ഠാരസേവ, തഥാ ഛട്ഠേപി. സത്തമേ പീതിയാ, ദിട്ഠിയാ ച അഭാവതോ സത്തരസ, തഥാ അട്ഠമേപി.

ഏതേപി തയോതി ന കേവലം കരുണാമുദിതാ ഏവ, ഏതേപി തയോ ഏകതോ ന ഉപ്പജ്ജന്തി അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസയഭേദതോയേവ. തഥാ ഹി ഇസ്സാ പരസമ്പത്തിവിസയാ, മച്ഛരിയം അത്തസമ്പത്തിയാ പരേഹി ¶ സാധാരണാഭാവവിസയം, കുക്കുച്ചം കതാകതവിസയന്തി, തസ്മാ യം അഭയഗിരിവാസിനോ വദന്തി ‘‘ഇസ്സാമച്ഛേരം യദിച്ഛാവസേന ഏകതോപി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി, ന തം ഗഹേതബ്ബം.

സഭാവതോ, പരികപ്പനതോ വാ അനിട്ഠസ്സ ആരമ്മണസ്സ അനിട്ഠാകാരം വാ ആരമ്മണസ്സ അനുഭവനം സമ്ഭുഞ്ജനം അനിട്ഠാരമ്മണാനുഭവനം, തം ലക്ഖണമസ്സാതി അനിട്ഠാരമ്മണാനുഭവനലക്ഖണം. തേനാഹ ‘‘അനിട്ഠാകാരസമ്ഭോഗരസ’’ന്തി, യഥാഭൂതേന വാ അയഥാഭൂതേന വാ അനിട്ഠാകാരേന ആരമ്മണസ്സ സമ്ഭുഞ്ജനരസം, പച്ചാനുഭവനകിച്ചന്തി അത്ഥോ. തിത്ഥിയാദീനഞ്ഹി സഭാവതോ ഇട്ഠേ ബുദ്ധാദിആരമ്മണേപി അനിട്ഠാകാരതോ ഗഹണവസേന ¶ ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ദോമനസ്സസ്സ ഏകന്തേന കാമധാതുയംയേവ പവത്തനതോ ആഹ ‘‘ഹദയവത്ഥുപദട്ഠാന’’ന്തി. തസ്സ ഹി അനീവരണാവത്ഥായ അഭാവതോ രൂപാരൂപധാതുയം അസമ്ഭവോ.

അത്തനോ പവത്തിആകാരവസേന അനിട്ഠരൂപസമുട്ഠാപനവസേന വാ വിരൂപം സപ്പനം വിസപ്പനം, അനിട്ഠരൂപസമുട്ഠാപനവസേനേവ വാ വിസപ്പനം സരീരകമ്പനം, തം രസോ കിച്ചം, സമ്പത്തി വാ അസ്സാതി വിസപ്പനരസോ, നിസ്സയസ്സ ഹദയവത്ഥുനോ, സകലസ്സേവ വാ കായസ്സ വിജ്ഝത്തഭാവാപാദനതോ ആഹ ‘‘അത്തനോ നിസ്സയദഹനരസോ വാ’’തി, വിജ്ഝത്തഭാവാപാദനതോതി ച മിലാതഭാവാപാദനതോതി അത്ഥോ. യഥാ കഥം വിയാതി ആഹ ‘‘ദാവഗ്ഗി വിയാ’’തി. സോ ഹി വനഘടേയേവ ഉപ്പന്നോ തമേവ ദഹതി. ദുസ്സനപച്ചുപട്ഠാനോതി അത്തനോ, പരസ്സ ച ദൂസനാകാരേന പച്ചുപട്ഠാനോ. സോ ഹി യസ്സ സന്താനേ ഉപ്പന്നോ, തം ഏകന്തേന അന്തമസോ വിരൂപഭാവാപാദനേനപി ദൂസേതി, പരം പന ദൂസേതു വാ, മാ വാ ഹത്ഥേന ഗഹിതഅസുചി വിയ. ‘‘അനത്ഥം മേ അചരീ’’തിആദീനി നവ ആഘാതവത്ഥൂനി പദട്ഠാനമസ്സാതി ആഘാതവത്ഥുപദട്ഠാനോ. സോ ഉപയോഗഫലകാലേസു അനിട്ഠത്താ വിസസംസട്ഠപൂതിമുത്തം വിയ ദട്ഠബ്ബോ. അട്ഠാരസ വാതി ഇസ്സാദീസു അനിയതേസു ഏകേന സദ്ധിം അട്ഠാരസ വാ.

പവത്തിട്ഠിതിമത്താതി ചേതസോ പവത്തിസങ്ഖാതാ ഠിതിമത്താ, മഗ്ഗങ്ഗാദിഭാവം ന ഗച്ഛതി അധിമോക്ഖവിരഹതോതി അത്ഥോ. അഥ വാ പവത്തിട്ഠിതിമത്താതി ഖണട്ഠിതിമത്താ. ‘‘നിവാതേ ദീപച്ചീനം ഠിതി വിയാ’’തി ഹി വുത്തം. ചിത്തട്ഠിതി വിയ സന്താനട്ഠിതിയാ പച്ചയോ ഭവിതും അസമത്ഥത്താ നിച്ഛയാഭാവേന അസണ്ഠഹനതോ ചേതസോ പവത്തിപച്ചയമത്തതായ പവത്തിട്ഠിതിമത്താ ഖണട്ഠിതിമത്താ പവത്തിപച്ചയമത്താ ഠിതി പവത്തിട്ഠിതീതി കത്വാ. വിഗതാ ചികിച്ഛാതി നിസ്സക്കേ പച്ചത്തവചനം ‘‘പിസുണാ ¶ വാചാ പടിവിരതോ’’തിആദീസു ¶ വിയ, വിഗതാ തികിച്ഛായാതി അത്ഥോ. അയമേവ വാ പാഠോ. ‘‘വിഗതാ ചികിച്ഛാ’’തി ചികിച്ഛിതും ദുക്കരതായ ചേതം വുത്തം, ന സബ്ബഥാ ചികിച്ഛായ അഭാവതോ. ‘‘ഏവം നു ഖോ, ന നു ഖോ’’തിആദിനാ സംസപ്പനവസേന സേതി, സമന്തതോ വാ സേതീതി സംസയോ. കമ്പനരസാതി ചിത്തസ്സ കമ്പനകിച്ചാ. ഉദ്ധച്ചഞ്ഹി അത്തനാ ഗഹിതാകാരേയേവ ഠത്വാ ഭമതീതി ഏകാരമ്മണസ്മിം ഏവ വിപ്ഫന്ദനവസേന പവത്തതി, വിചികിച്ഛാ പന യദിപി ഏകസ്മിം ആരമ്മണേ ഉപ്പജ്ജതി, തഥാപി ‘‘ഏവം നു ഖോ, ന നു ഖോ’’തി അഞ്ഞം ഗഹേതബ്ബാകാരം അപേക്ഖതീതി നാനാരമ്മണേ കമ്പനം ഹോതി. അനിച്ഛയാകാരേന ദ്വേള്ഹകാകാരേന പച്ചുപട്ഠാതി, അനിച്ഛയം വാ പച്ചുപട്ഠാപേതീതി അനിച്ഛയപച്ചുപട്ഠാനാ.

അധിമോക്ഖവിചികിച്ഛാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിപരീതകിച്ചതായ ആഹ ‘‘വിചികിച്ഛായ അഭാവേനാ’’തി. സമാധീതി ചിത്തേകഗ്ഗതാ. സാ ഹി ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ സമ്മാ ആധാനതോ ‘‘സമാധീ’’തി വുച്ചതി. ബലവാ ഹോതീതി ബലവമിത്തേന ദിന്നപിട്ഠിബലോ പുരിസോ വിയ ബലവാ ഹോതി, ബലാദിഭാവം ഗച്ഛതീതി അധിപ്പായോ.

സത്താരമ്മണത്താതി സത്തപഞ്ഞത്താരമ്മണത്താ. നനു പഞ്ഞത്താരമ്മണാപി വിപാകാ ഹോന്തീതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘കാമാവചരവിപാകാനം ഏകന്തപരിത്താരമ്മണത്താ’’തി. കുതോ പന വിരതീനം കുസലത്തമേവാതി ചാരിതന്തി ആഹ ‘‘പഞ്ച സിക്ഖാപദാ കുസലാതി (വിഭ. ൭൧൫) ഹി വുത്ത’’ന്തി. യദി ഏവം ലോകുത്തരവിപാകേസു വിരതിയോ ന ലബ്ഭന്തീതി? നോ ന ലബ്ഭന്തി സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ ലോകിയവിരതിയോയേവ സന്ധായ വുത്തത്താ. തേന ലോകിയവിപാകേസുയേവ വിരതിയോ ന സമ്ഭവന്തീതി ഗഹേതബ്ബം.

കായപസാദസന്നിസ്സിതത്താ ¶ കായേ ഭവോ സാതഭാവോ ലക്ഖണമസ്സാതി കായികസാതലക്ഖണാ. ചേതസികസുഖേ വുത്തനയേന പച്ചുപട്ഠാനാദയോ നേതബ്ബാതി ആഹ ‘‘സേസാ വുത്തനയാ ഏവാ’’തി.

൮൪-൬. നനു ച ഇട്ഠേ ആരമ്മണേ സുഖവേദനാ ഉപ്പജ്ജതി, അനിട്ഠേ ദുക്ഖവേദനാ, ഇട്ഠാനിട്ഠമജ്ഝത്തേ ഉപേക്ഖാവേദനാ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദയോ ച കുസലവിപാകാ ഇട്ഠേ, ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ വാ ആരമ്മണേ ഉപ്പജ്ജന്തി, തത്ഥ യുത്തോ താവ ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ ഉപേക്ഖാവേദനായോഗോ, ന പന ഇട്ഠാരമ്മണേ, ന ചാപി ഏതം സക്കാ വത്തും പരികപ്പനാവസേന ഇട്ഠാരമ്മണമ്പി ഇട്ഠമജ്ഝത്തതോ ഗണ്ഹന്തി യഥാ ‘‘കമ്മവിഞ്ഞാണ’’ന്തി വിപാകാനം അവഞ്ചനീയഭാവതോ, തസ്മാ കഥം ഇട്ഠേ, ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ ച ഉപ്പജ്ജമാനേസു ¶ ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണേസു ഉപേക്ഖാവേദനായേവ സമ്ഭവതി, ന സുഖവേദനാ, യതോ തേസു ഉപേക്ഖാവേദനാ വുത്താതി ഇമം ചോദനം സങ്ഖേപതോ ദസ്സേതും ‘‘ഇട്ഠാരമ്മണയോഗസ്മി’’ന്തിആദിം വത്വാ പുന തസ്സാ സോധനത്ഥം ‘‘ഉപാദായ ച രൂപേനാ’’തിആദി വുത്തം. ഭൂതരൂപം ഉപാദായ നിസ്സായ പവത്തം രൂപം ഉപാദായരൂപം. ‘‘ഉപാദായ ച രൂപേനാ’’തി പന ‘‘മനസീ ച കാരോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനയമേവ. ‘‘ഉപാദായകരൂപേനാ’’തി വാ പാഠോ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ വത്ഥുഭൂതേന ചക്ഖുപസാദേന, തഥാ സോതവിഞ്ഞാണാദീനം വത്ഥുഭൂതേന സോതപസാദാദിനാ ച ഉപാദായരൂപേനാതി അത്ഥോ. ഉപാദാരൂപകേ പനാതി യ-കാരലോപം കത്വാ നിദ്ദേസോ ‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ’’തിആദീസു വിയ, യഥാക്കമം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം ആരമ്മണഭൂതേ രൂപസദ്ദാദികേ ഉപാദായരൂപേതി അത്ഥോ. സംഘട്ടനാനിഘംസസ്സാതി സംഘട്ടനാസങ്ഖാതസ്സ നിഘംസസ്സ. സംഘട്ടനായേവ അഞ്ഞമഞ്ഞവിസയവിസയീഭാവസ്സ അനുരൂപദേസുപ്പത്തിസങ്ഖാതനിഘംസോ വിയാതി നിഘംസോതി വുച്ചതി. അഥ വാ സമ്പത്താസമ്പത്തഗ്ഗഹണവസേന സംഘട്ടനായ നിഘംസസ്സ ചാതി അത്ഥോ. ചക്ഖുരൂപസോതസദ്ദാ ഹി ¶ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസമ്പത്തായേവ അനുരൂപദേസുപ്പത്തിയാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഘട്ടന്തി നാമ. തതോ തേസം വസേന ഘട്ടനാകാരഭൂതോ അഞ്ഞമഞ്ഞാഭിമുഖഭാവോ ‘‘സംഘട്ടനാ’’തി വുത്തോ. ഘാനഗന്ധാ, പന ജിവ്ഹാരസാ ച അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്പത്തായേവ ആസന്നതരദേസേ ഉപ്പന്നാ അഞ്ഞമഞ്ഞം നിഘംസേന്തി ആഹച്ച തിട്ഠന്തി. തതോ തേസം വസേന നിഘംസോ വുത്തോതി. ദുബ്ബലത്താതി അധികരണീമത്ഥകേ പിചുപിണ്ഡകം ഠപേത്വാ പിചുപിണ്ഡേനേവ പഹതകാലേ വിയ ഫുട്ഠമത്തഭാവേന ദുബ്ബലത്താ. ദീപയേതി ഏവം സംഘട്ടനാനിഘംസസ്സ ദുബ്ബലത്താ വേദനാ മജ്ഝത്തട്ഠാനേ തിട്ഠതീതി ഉപേക്ഖായോഗം പകാസേയ്യ. യദി ഏവം കായവിഞ്ഞാണേപി ഇദം സമാനന്തി, നോതി ആഹ ‘‘പസാദം പനാ’’തിആദി. യഥാ ഹി അധികരണീമത്ഥകേ കപ്പാസപിചുപിണ്ഡം ഠപേത്വാ കൂടേന പഹരന്തസ്സ കൂടം പിചുപിണ്ഡമതിക്കമ്മ അധികരണിം ഗണ്ഹാതി, ഏവമേവം കായദ്വാരേ ബഹിദ്ധാ മഹാഭൂതാരമ്മണം അജ്ഝത്തികകായപസാദം ഘട്ടേത്വാ തം അതിക്കമ്മ പസാദപച്ചയേസു മഹാഭൂതേസു പടിഹഞ്ഞതി, നിഘംസോ ബലവാ ഹോതി, തസ്മാ ഇട്ഠാരമ്മണേ കായവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താ സുഖവേദനാ ഹോതി, അനിട്ഠാരമ്മണേ പന വുത്തനയേന ദുക്ഖവേദനാതി വുത്തം ഹോതി.

മനോധാതുനാതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ധാതു-സദ്ദോ ഇധ ഇത്ഥിലിങ്ഗേയേവ ദിസ്സതി, ഇമിനായേവ പന ആചരിയസ്സ വചനേന പുല്ലിങ്ഗോ അത്ഥീതി സിദ്ധം. കേചി പന ‘‘സക്കടവോഹാരേന വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. സമ്പയുത്താ ദസ ധമ്മാതി സമ്ബന്ധോ. തസ്മാവേത്ഥാതി ഏത്ഥ വ-കാരോ പദസന്ധിമത്തകരോ.

കായവിഞ്ഞാണേ ദുക്ഖവേദനാതി കിഞ്ചാപി സുഖാദികന്തി ആദി-സദ്ദേന അകുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണസ്സ ¶ ദുക്ഖവേദനാസമ്പയോഗോ വുത്തോ, ഇധ പനസ്സാ ലക്ഖണാദിദസ്സനത്ഥം പുന ‘‘കായവിഞ്ഞാണേ ദുക്ഖവേദനാ’’തി ഉപഞ്ഞാസോ കതോ, രസാദയോ ¶ പനസ്സ കുസലവിപാകേ സുഖവേദനായ വുത്തവിപരിയായേന യോജേതബ്ബാതി ഇധ ന വുത്താ. സേസാതി സേസചേതസികാ.

ബലപ്പത്തോതി സേസാഹേതുകചിത്തസമ്പയുത്തസമാധിതോ അയം വീരിയിന്ദ്രിയയോഗേന ബലവഭാവപ്പത്തോ, ന പന ബലരാസിപ്പത്തോതി അത്ഥോ. യദി ഏവം കസ്മാ ചേതസികവിഭാഗനിദ്ദേസേ ‘‘ബലാനി ദ്വേ ദ്വിചിത്തേസൂ’’തി വുത്തം? തത്ഥ ഹി കിരിയാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണയുഗളം സന്ധായ തഥാ വുത്തം. സബ്ബം സേസാഹേതുകചിത്തേസു ചിത്തേകഗ്ഗതായ വിഭങ്ഗേ –

‘‘കതമാ തസ്മിം സമയേ ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ ഹോതി? യാ തസ്മിം സമയേ ചിത്തസ്സ ഠിതീ’’തി (ധ. സ. ൧൧) –

ഏത്തകമേവ വത്വാ കിരിയാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുസമ്പയുത്തായ ഏകഗ്ഗതായ വിഭങ്ഗേ –

‘‘കതമാ തസ്മിം സമയേ ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ ഹോതി? യാ തസ്മിം സമയേ ചിത്തസ്സ ഠിതി സണ്ഠിതി അവട്ഠിതി അവിസാഹാരോ അവിക്ഖേപോ അവിസാഹടമാനസതാ സമഥോ സമാധിന്ദ്രിയം സമാധിബല’’ന്തി (ധ. സ. ൧൧) –

ബലപരിയോസാനം കത്വാ വിഭജിതത്താ വീരിയവിഭങ്ഗേ ച –

‘‘കതമം തസ്മിം സമയേ വീരിയിന്ദ്രിയം ഹോതി? യോ തസ്മിം സമയേ ചേതസികോ വീരിയാരമ്ഭോ നിക്കമോ പരക്കമോ ഉയ്യാമോ വായാമോ ഉസ്സാഹോ ഉസ്സോള്ഹീ ഥാമോ ധിതി അസിഥിലപരക്കമതാ അനിക്ഖിത്തഛന്ദതാ അനിക്ഖിത്തധുരതാ ധുരസമ്പഗ്ഗാഹോ വീരിയം വീരിയിന്ദ്രിയം വീരിയബല’’ന്തി (ധ. സ. ൧൩) –

ബലപരിയോസാനം ¶ കത്വാ വിഭജിതത്താ വിഭങ്ഗവാരേ ആഗതം സമാധിബലം, വീരിയബലഞ്ച സന്ധായ ‘‘ബലാനി ദ്വേ ദ്വിചിത്തേസൂ’’തി വുത്തം, ന പന ധമ്മുദ്ദേസവാരേ ബലരാസിയം ആഗതബലം സന്ധായ സബ്ബാഹേതുകചിത്തേസു ധമ്മുദ്ദേസസ്സ മഗ്ഗരാസിതോ പട്ഠായ പരിഹീനത്താ.

൮൭. വിപാകകിരിയാഹദയേഹീതി ¶ വിപാകകിരിയചിത്തേഹി. ഹദയം മനോ മാനസം ചിത്തന്തി ഹി പരിയായവചനം. സോഭനം ഗതം ഗമനമസ്സാതി സുഗതോ. ഭഗവതോ ഹി വിനേയ്യജനൂപസങ്കമനം ഏകന്തേന തേസം ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനതോ സോഭനം, തഥാ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതരൂപകായതായ ധുതവിലമ്ബിതാദിദോസരഹിതം അവഹസിതരാജഹംസവസഭവാരണമിഗരാജഗമനം കായഗമനം, ഞാണഗമനഞ്ച നിമ്മലവിപുലകരുണാസതിവീരിയാദിഗുണവിസേസസമങ്ഗീഭൂതമഭിനീഹാരതോ യാവ മഹാബോധിം അനവജ്ജതായ സോഭനമേവാതി. അഥ വാ സകലമ്പി ലോകം പരിഞ്ഞാഭിസമയവസേന സയമ്ഭുഞാണേന പരിജാനന്തോ സമ്മാ ഗതോ അവഗതോതി സുഗതോ, തഥാ ലോകസമുദയം പഹാനാഭിസമയവസേന പജഹന്തോ അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദേന്തോ സമ്മാ ഗതോ അതീതോതി സുഗതോ, ലോകനിരോധസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന സമ്മാ ഗതോ അധിഗതോതി സുഗതോ, ലോകനിരോധഗാമിനിപടിപദാസങ്ഖാതം മഗ്ഗം ഭാവനാഭിസമയവസേന സമ്മാ ഗതോ പത്തോതി സുഗതോ. അഥ വാ സമ്മാ ഗദതീതി സുഗതോ. ഭഗവാ ഹി ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം വിനേയ്യാനം യഥാരഹം കാലയുത്തമേവ ധമ്മം ഭാസതി, തസ്മാ സമ്മാ ഗദതീതി ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ ‘‘സുഗതോ’’തി വുത്തോ. അഥ വാ സുന്ദരം ഠാനം സമ്മാസമ്ബോധിം, നിബ്ബാനമേവ വാ ഗതോതി സുഗതോ, തേന സുഗതേന.

൮൮. ‘‘അവഗച്ഛതീ’’തിആദീസു യോ ഭിക്ഖു അനൂനം അത്ഥതോ വാ ബ്യഞ്ജനതോ വാ അനൂനം സുപരിപുണ്ണം തതോയേവ പരമം ¶ വിസിട്ഠം ഇമം അഭിധമ്മാവതാരം നാമ പകരണം അവഗച്ഛതി അവബുജ്ഝതി, സമ്മാഉഗ്ഗഹണധാരണാദിസമ്പാദനവസേന ഓഗാഹിത്വാ ജാനാതി. അഥ വാ പരമനയദീപനതോ പരമം ഇമം പകരണം യോ അനൂനം കത്വാ അവഗച്ഛതി ജാനാതി, തസ്സേവം അവഗച്ഛതോ യഥാസഭാവം മനനതോ മതിസങ്ഖാതാ പഞ്ഞാ ദുരാസദേ മംസചക്ഖുനാ പരമാണു വിയ ലോകിയഞാണേന ദുരാസദേ ദുരാധിഗന്തബ്ബേ അധിഗന്തും ദുക്കരതരേ, അതിഗമ്ഭീരട്ഠാനേ ഠപേത്വാ സിനേരുപബ്ബതരാജാനം രാഹുആദീഹി മഹാകായേഹിപി സബ്ബേന സബ്ബം അജ്ഝോഗാഹിതും അസക്കുണേയ്യതായ മഹാസമുദ്ദേ വിയ ഠപേത്വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം സാരിപുത്താദീഹിപി മഹാഞാണേഹി സാവകേഹി സബ്ബേന സബ്ബം അജ്ഝോഗാഹിതും അസക്കുണേയ്യരൂപേ അഭിധമ്മനയേ വിജമ്ഭതേ ഹേമന്തസാലപന്തി വിയ പത്ഥരതി, അഭിമുഖാഭിമുഖേയേവ ധമ്മേ പവത്തതീതി വാ അത്ഥോ.

ഇതി അഭിധമ്മത്ഥവികാസിനിയാ നാമ

അഭിധമ്മാവതാരസംവണ്ണനായ

ചേതസികനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. തതിയോ പരിച്ഛേദോ

ചേതസികവിഭാഗനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൮൯. നാമസാമഞ്ഞതോയേവ ¶ ദ്വേപഞ്ഞാസാതി ഫസ്സാദിനാമസാമഞ്ഞേന ദ്വീഹി അധികാ പണ്ണാസ ഹോന്തി, സമ്പയുത്തധമ്മഭേദതോ പന ഏകൂനനവുതിചിത്തസമ്പയുത്തോ ഫസ്സോ ഏകൂനനവുതിവിധോതി ഏവമാദിനാ ബഹുവിധാപി ഹോന്തീതി അത്ഥോ.

നനു ച ഫസ്സാദയോ ഹേട്ഠാ പാളിക്കമേന ദസ്സിതാ, ഇധ പന കസ്മാ ന തഥാ വുത്താതി? ഏകേകസഭാവവന്താനം തംതംസാമഞ്ഞാപേക്ഖായ ¶ ഏകസ്മിം ഠാനേ നിദ്ദിസിതുകാമത്താ. ഫസ്സാദയോ ഹി മനക്കാരാവസാനാ തേരസ കുസലാകുസലാബ്യാകതസാമഞ്ഞതോ ഏകതോ വുത്താ, മജ്ഝത്താദയോ മുദിതാവസാനാ പഞ്ചവീസതി കുസലാബ്യാകതസാമഞ്ഞതോ, ലോഭാദയോ പന അനോത്തപ്പാവസാനാ അകുസലഭാവസാമഞ്ഞതോതി ഏവം തംതംസാമഞ്ഞാപേക്ഖായ സമാനസഭാവാ ധമ്മാ ഏകതോ വുത്താതി.

൯൦. ഏവം ഫസ്സാദയോ ധമ്മേ ഉദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി ‘‘ഏത്തകേസു അയം ധമ്മോ സമുപലബ്ഭതീ’’തി ചിത്തുപ്പാദേസു തേസം പയോഗം ദസ്സേതും പഠമം താവ ചിത്തഗണനം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ചതുപഞ്ഞാസധാ’’തിആദി. കാമേതി കാമാവചരേതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം ‘‘രൂപേ അരൂപേ’’തി ഏത്ഥാപി. ആസവവിസയത്താഭാവതോ ന വിജ്ജന്തി ഏതേസു ആസവാതി അനാസവാ.

൯൧-൨. സമാസതോതി വിത്ഥാരാപേക്ഖായ വുത്തം, ന ഇതോപി സമാസസ്സ അഭാവതോ. അതിസങ്ഖേപതോ പന ഏകൂനനവുതി ചിത്തുപ്പാദാ ഹോന്തി. ഏതേസൂതി ഇമേസു ചിത്തുപ്പാദേസു. തേസം ഫസ്സാദീനം ധമ്മാനം ഉപ്പത്തിം ഏകേകം ഉദ്ധരിത്വാ ചിത്തചേതസികേസു ഭിക്ഖൂനം പാടവത്ഥായ പവക്ഖാമീതി സമ്ബന്ധോ. ഏകകന്തി ഏകേകം, ഗാഥാബന്ധവസേന ഏ-കാരലോപോ.

൯൩. ചേതസികവിഭാഗം വത്തുകാമോപി അവിനിബ്ഭോഗധമ്മേ ദസ്സേതും ചിത്തേന സഹ ഏകതോ കത്വാ ¶ ആഹ ‘‘ഫസ്സപഞ്ചക’’ന്തി. ഏകതോ ഉപ്പാദോ ഏതേസന്തി ഏകുപ്പാദാ, സഹ ഖീയന്തീതി സഹക്ഖയാ, ഏകതോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഏകതോ നിരുജ്ഝനകാതി അത്ഥോ.

൯൪. സബ്ബേസ്വേവ ഏകവീസസതേസു ചിത്തേസു സമുപലബ്ഭനതോ സബ്ബസാധാരണാ. കിഞ്ചാപി അനന്തരഗാഥായ ചിത്തേന ¶ സഹ ഏകുപ്പാദാദിഭാവകഥനേനേവ ഇമേസം സബ്ബസാധാരണതാ വുത്താ, തത്ഥ പന ഏകുപ്പാദാദിമത്തകഥനമേവ ഇച്ഛിതം, ന സബ്ബസാധാരണതാ. വുത്തോപി വായമത്ഥോ തത്ഥ അപാകടത്താ പുന പാകടം കത്വാ ഇധ വുത്തോതി.

൯൫-൧൦൦. ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണവജ്ജിതചതുചത്താലീസകാമാവചരചിത്തേസു, ലോകിയലോകുത്തരവസേന ഏകാദസസു പഠമജ്ഝാനികചിത്തേസു ചാതി പഞ്ചപഞ്ഞാസചിത്തേസു വിതക്കസ്സ ദേസിതത്താ ആഹ ‘‘വിതക്കോ…പേ… സമുദീരിതോ’’തി. വിചാരോ പഞ്ചപഞ്ഞാസസവിതക്കചിത്തേസു ചേവ ഏകാദസസു ദുതിയജ്ഝാനികചിത്തേസു ചാതി ഛസട്ഠിചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജതീതി ആഹ ‘‘ചാരോ…പേ… ജായതേ’’തി.

ഏകപഞ്ഞാസചിത്തേസു പീതീതി കായവിഞ്ഞാണവജ്ജിതേസു അട്ഠാരസസു സോമനസ്സസഹഗതകാമാവചരചിത്തേസു ചേവ ചതുത്ഥപഞ്ചമജ്ഝാനവജ്ജിതതേത്തിംസരൂപജ്ഝാനികചിത്തേസു ചാതി ഏകപഞ്ഞാസചിത്തേസു പീതി ജായതി. തേസട്ഠിയാ സുഖന്തി ഏകപണ്ണാസസപ്പീതികചിത്തേസു ചേവ ഏകാദസസു ചതുത്ഥജ്ഝാനികചിത്തേസു, കുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണേ ചാതി തേസട്ഠിയാ ചിത്തേസു സുഖം ജായതി. തേസട്ഠിസുഖസഹഗതചിത്താനി ചേവ തീണി ച ദുക്ഖസഹഗതാനീതി ഛസട്ഠിചിത്തേ വജ്ജേത്വാ അവസേസപഞ്ചപണ്ണാസചിത്തേസു ഉപേക്ഖാ ഉപ്പജ്ജതീതി ആഹ ‘‘ഉപേക്ഖാ പഞ്ചപഞ്ഞാസചിത്തേസൂ’’തി. ദുക്ഖം തീസൂതി ദ്വീസു പടിഘചിത്തേസു ചേവ അകുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണേ ചാതി തീസു ചിത്തേസു ദുക്ഖം ജായതി. ഹോതി…പേ… സോമനസ്സിന്ദ്രിയന്തി തേസട്ഠിയാ സുഖസഹഗതചിത്തേസു ഏകമേവ കായവിഞ്ഞാണം അപനേത്വാ അവസേസേസു സോമനസ്സിന്ദ്രിയം ഹോതി. അകുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണവസേന ഏകമേവ ദുക്ഖിന്ദ്രിയസഹഗതം, തഥാ കുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണമേവ സുഖിന്ദ്രിയസമ്പയുത്തന്തി ആഹ ‘‘ദുക്ഖിന്ദ്രിയം…പേ… സുഖിന്ദ്രിയ’’ന്തി.

അഹേതുകവിപാകകിരിയാമനോധാതുവജ്ജിതേസു ¶ മജ്ഝിമഗണനായ പഞ്ചാധികസതപരിമിതേസു കുസലാകുസലവിപാകകിരിയാചിത്തേസു വീരിയം ദേസിതന്തി ആഹ ‘‘പഞ്ചുത്തര…പേ… ആഹാ’’തി. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികത്ഥേസു ¶ സത്തേ വിനേതി, വിഗതോ വാ നായകോ ഇമസ്സ, വിസിട്ഠോ വാ സബ്ബലോകസ്സ നായകോ സാമി, വിസേസേന വാ വിനേയ്യസത്തേ നിബ്ബാനപുരം നേതീതി വിനായകോ. സമാധിന്ദ്രിയം വിചികിച്ഛാവജ്ജിതവീരിയസഹഗതചിത്തേസു വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ചതുത്തരസതേ’’തിആദി.

അട്ഠാരസ അഹേതുകചിത്താനി, ദ്വേ ഏകഹേതുകചിത്താനി ച വജ്ജേത്വാ അവസേസഏകുത്തരസതേ ചിത്തേ ഛന്ദോ ഉപ്പജ്ജതീതി ദസ്സേതും ‘‘സബ്ബാഹേതുകചിത്താനീ’’തിആദി വുത്തം. ദസ വിഞ്ഞാണേതി കുസലാകുസലവിപാകവസേന ദ്വിഗുണിതേ ചക്ഖാദികേ പഞ്ചവിഞ്ഞാണേ.

൧൦൨-൬. നിയതാ ന യേവാപനകാ വിയ കദാചീതി അത്ഥോ. കഥം പനേതേ ഏകനവുതിയാ ചിത്തേസ്വേവ ജായന്തീതി ആഹ ‘‘അഹേതുകേസൂ’’തിആദി. ഏകൂനാസീതിയാതി ദ്വാദസ ഞാണസമ്പയുത്തകാമാവചരാനി, പഞ്ചദസ രൂപാവചരാനി, ദ്വാദസ അരൂപാവചരാനി, സമചത്താലീസ ലോകുത്തരചിത്താനീതി ഏവം ഏകൂനാസീതിയാ തിഹേതുകചിത്തേസു. അട്ഠവീസതിയാ ചിത്തേതി സോളസസു കാമാവചരകുസലമഹാകിരിയാസു, ദ്വാദസസു ച ലോകിയചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തേസു ചാതി അട്ഠവീസതിചിത്തേസു. സാട്ഠകേ ചത്താലീസവിധേതി അട്ഠസഹിതേ ചത്താലീസവിധേ, അട്ഠചത്താലീസവിധേതി വുത്തം ഹോതി. ഛ യുഗളാനീതി കായപസ്സദ്ധിചിത്തപസ്സദ്ധാദീനി ഛ യുഗളാനി. കുസലാബ്യാകതാ ചാതി കുസലചിത്തസമ്പയോഗതോ കുസലാ, അബ്യാകതചിത്തസമ്പയോഗതോ അബ്യാകതാതി കുസലേനപകാസനവിധാനേസു ഛേകേന സത്ഥുനാ പകാസിതാ ദേസിതാതി അത്ഥോ.

൧൦൮-൧൧൧. സംസയോതി ¶ വിചികിച്ഛാ. സാ ഹി സംസേതി സമന്തതോ സേതി, ‘‘ഏവം നു ഖോ, നോ നു ഖോ’’തി പരിസപ്പതീതി സംസയോ. മഹന്തേ സീലക്ഖന്ധാദികേ ഏസതി ഗവേസതീതി മഹേസീ. തേന മഹേസിനാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന. അട്ഠസൂതി അട്ഠലോഭസഹഗതചിത്തേസു. ചതൂസൂതി തേസ്വേവ ദിട്ഠിസഹഗതചിത്തേസു. ദിട്ഠിവിയുത്തേസു ചതൂസൂതി സമ്ബന്ധോ. ദ്വീസ്വേവാതി ദ്വീസു ദോസമൂലകചിത്തേസു. ദ്വീസു ജായന്തി നോ സഹാതി ദോസമൂലേസ്വേവ ദ്വീസു ജായന്തി, സഹ പന ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉസൂയനകാലേ ഇസ്സാ, മച്ഛരണകാലേ മച്ഛേരന്തിആദിനാ നാനാ ഹുത്വാവ ഉപ്പജ്ജന്തി. പഞ്ചസൂതി പഞ്ചസു സസങ്ഖാരികചിത്തേസു.

൧൧൨. ചിത്തസ്സ ചേതസികത്താഭാവേപി കുസലാകുസലാബ്യാകതധമ്മാനം ഗണനട്ഠാനതോ ‘‘മനോ’’തി ചിത്തമ്പി വുത്തം.

൧൧൪-൫. ഏത്താവതാ ¶ ചേതസികവിഭാഗം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഏകേകസ്മിം ചിത്തുപ്പാദേ ലബ്ഭമാനരാസീസു അങ്ഗവിഭാഗദസ്സനത്ഥം ‘‘ഏകൂനതിംസചിത്തേസൂ’’തിആദി വുത്തം. നനു ച ഫസ്സപഞ്ചമകരാസി സബ്ബപഠമം ആഗതാ, സാ കസ്മാ ന വുത്താതി? സബ്ബസാധാരണഭാവതോ. ന ഹി സോ ചിത്തുപ്പാദോ അത്ഥി, യോ ഫസ്സപഞ്ചമകവിനിമുത്തോതി. ഏകാദസ പഠമജ്ഝാനികാനി സോമനസ്സസഹഗതാനി, ദ്വാദസ സഹേതുകകാമാവചരാനി, തഥാ ചത്താരി അകുസലാനി, സുഖസന്തീരണഹസിതുപ്പാദാനി ദ്വേതി ഏകൂനതിംസചിത്തേസു പഞ്ചങ്ഗികം ഝാനം പഞ്ചകരാസിസങ്ഖാതം മതം. ചതു…പേ… നിദ്ദിസേതി ഏകാദസ ദുതിയജ്ഝാനികാനി, കുസലവിപാകകിരിയാവസേന ദ്വാദസ ഉപേക്ഖാസഹഗതസഹേതുകകാമാവചരാനി, ഉപേക്ഖാദോമനസ്സസഹഗതാനി അട്ഠ അകുസലാനി, ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണവജ്ജിതഉപേക്ഖാസഹഗതാനി ഛ അഹേതുകചിത്താനി ചാതി ഇമാനി സത്തതിംസ ചിത്താനി യഥായോഗം ചതൂഹി ഝാനങ്ഗേഹി യുത്താനി. ഏത്ഥ ¶ ഹി ഏകാദസ ദുതിയജ്ഝാനികാനി വിചാരപീതിസുഖസമാധീഹി സഹഗതാനി, ഇതരാനി യഥായോഗം ഉപേക്ഖാദോമനസ്സേസു ഏകേകേന വിതക്കവിചാരസമാധീഹീതി ചതൂഹി സമ്പയുത്താനി.

ഏകാദസവിധന്തി ഏകാദസവിധം തതിയജ്ഝാനികചിത്തം പീതിസുഖചിത്തേകഗ്ഗതായോഗതോ തിവങ്ഗികമുദീരിതം. ചതുത്തിംസ…പേ… മുദീരിതന്തി ദ്വാദസ അരൂപാവചരചിത്താനി, ദ്വാവീസതി ചതുത്ഥപഞ്ചമജ്ഝാനികാനി സാസവാനാസവാനീതി ചതുത്തിംസ ചിത്താനി യഥായോഗം ഉപേക്ഖേകഗ്ഗതായോഗതോ, സുഖേകഗ്ഗതായോഗതോ ച ദുവങ്ഗികമുദീരിതം. ചതുത്ഥജ്ഝാനികാനി ഹി ഏകാദസ സുഖേകഗ്ഗതാസഹിതാനി, സേസാനി തേവീസതി ഉപേക്ഖേകഗ്ഗതാസഹിതാനി.

൧൧൬. സഭാവേനാവിതക്കേസൂതി ദുതിയജ്ഝാനാദയോ വിയ ഭാവനാബലേന വിനാ സഭാവേനേവ അവിതക്കേസു ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണേസു. തേസു ഹി വിജ്ജമാനാനിപി സേസഝാനങ്ഗാനി വിതക്കവിരഹേന ഉപനിജ്ഝാനകിച്ചേസു അസമത്ഥാനി. തേനേവ ഹി അട്ഠകഥായമ്പി ‘‘വിതക്കപച്ഛിമകഞ്ഹി ഝാനങ്ഗം നാമാ’’തി വുത്തം. ഭാവനായ അവിതക്കഭാവപ്പത്താനി പന ഭാവനാബലേനേവ ഉപനിജ്ഝാനകിച്ചേസു പടുതരാ, തസ്മാ സഭാവേനാവിതക്കേസു ഝാനങ്ഗാനി ന ഉദ്ധരേയ്യ. ‘‘ന ഉദ്ധടാ’’തി വാ പാഠോ, ന ഉദ്ധടാനീതി അത്ഥോ.

യദി ഏവം കസ്മാ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണേസു സരൂപേനേവ ചിത്തേകഗ്ഗതാ വുത്താ, നനു തസ്സാ വിതക്കവിരഹേന ഝാനങ്ഗകിച്ചേ അസമത്ഥതായ രാസിഭജനാഭാവതോ യേവാപനകവസേന വചനം യുത്തന്തി ¶ ? വുച്ചതേ – കുസലാകുസലേസു അവിജ്ജമാനധമ്മസ്സ വിപാകേസുപി അനുപലബ്ഭനതോ ഝാനങ്ഗകിച്ചസ്സ അകരണേപി കുസലാകുസലേസു ദേസിതനിയാമേനേവ സരൂപേന ഇധാപി വുത്താ. ഹോതു താവ ഏതം, ഝാനരാസിയം വേദനാ കസ്മാ വുത്താ. സാ ഹി സബ്ബചിത്തസാധാരണഭാവതോ ¶ ഫസ്സപഞ്ചകരാസിമ്ഹി ചേവ, ഉപേക്ഖാദിഇന്ദ്രിയഭാവതോ ഇന്ദ്രിയരാസിമ്ഹിയേവ വത്തബ്ബാ, ന ഇതരത്ഥ തദഭാവതോതി? സച്ചം, വേദനാ പന സബ്ബവേദനാനം സാമഞ്ഞസഭാവേന ഫസ്സപഞ്ചകേ ആഗതവേദനാ ച അപരേന വിസേസവചനേന തത്ഥ നിദ്ദിട്ഠാ, ന തത്ഥ അന്തോകരണത്ഥം. തേനേവ ഹി ധമ്മസങ്ഗണിയം ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണേസു സങ്ഗഹവാരേ ഝാനങ്ഗരാസി ന ഉദ്ധടാതി രൂപധാതുയം തിണ്ണം മഹാഭൂതാനം അപ്പടിഘഭാവേപി കാമധാതുയം സപ്പടിഘമഹാഭൂതേഹി സമാനഭാവതോ തത്ഥാപി സപ്പടിഘഭാവോ വിയ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണേസു വേദനാചിത്തേകഗ്ഗതാനം വിതക്കവിയോഗേന ഝാനകിച്ചാകരണേപി സവിതക്കചിത്തേസു ഝാനചിത്തസമങ്ഗീവേദനാദീഹി സമാനത്താ ഝാനങ്ഗഭാവേന വചനം നാമ യുത്തം. തേനേവ ച നാമരൂപസമാസേ ‘‘ഫസ്സപഞ്ചകരാസിഝാനദുകരാസിഇന്ദ്രിയത്തികരാസീ’’തി വുത്തന്തി. അഥ വാ കിം ഏതായ യുത്തിചിന്തായ, ധമ്മസഭാവവേദിനാ തഥാഗതേന ധമ്മസഭാവം അവിരജ്ഝിത്വാ ദേസിതന്തി ന ഏത്ഥ അനുയോഗോ കാതബ്ബോതി. അഹേതുകചിത്താനം ആരമ്മണേ സുപ്പതിട്ഠിതതാഭാവേന അനിയ്യാനികത്താ വുത്തം ‘‘സബ്ബാ…പേ… ന ഉദ്ധരേ’’തി. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥായമ്പി ‘‘ഹേതുപച്ഛിമകോ മഗ്ഗോ’’തി.

൧൧൭. തീണി സോളസചിത്തേസൂതി പന്നരസസു അഹേതുകവിപാകചിത്തേസു ചേവ കിരിയാമനോധാതുമ്ഹി ചാതി സോളസസു ചിത്തേസു. മനിന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയം വേദനിന്ദ്രിയേസു ലബ്ഭമാനമേകന്തി തീണിന്ദ്രിയാനി ഹോന്തി. ഇമേസുപി കുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണധാതുയം മനിന്ദ്രിയസുഖിന്ദ്രിയജീവിതിന്ദ്രിയവസേന തീണിന്ദ്രിയാനി, അകുസലവിപാകകായവിഞ്ഞാണധാതുയം ദുക്ഖിന്ദ്രിയേന സഹ തീണി, സുഖസന്തീരണേ സോമനസ്സിന്ദ്രിയേന സഹ തീണി, അവസേസതേരസചിത്തേസു ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയേന സഹ തീണീതി. ഏത്ഥ ചിത്തന്തി സസമ്പയുത്തധമ്മസ്സ ചിത്തുപ്പാദസ്സ അധിപ്പേതത്താ മനിന്ദ്രിയസ്സാപി ആധാരഭാവോ യുജ്ജേയ്യ. ഇതരഥാ ഹി മനിന്ദ്രിയന്തി ¶ ചിത്തസ്സേവ ഗഹണേ തസ്സ അത്തനോ ച ആധാരഭാവോ ന യുജ്ജതീതി. ഏകസ്മിം പന ചത്താരീതി ഏകസ്മിം വിചികിച്ഛാസഹഗതേ വീരിയിന്ദ്രിയമനിന്ദ്രിയജീവിതിന്ദ്രിയഉപേക്ഖിന്ദ്രിയവസേന ചത്താരി. പഞ്ച തേരസസൂതി ഠപേത്വാ വിചികിച്ഛാസഹഗതം അവസേസാനി ഏകാദസ അകുസലചിത്താനി, കിരിയാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയന്തി തേരസസു ചിത്തേസു വീരിയിന്ദ്രിയാദീനി തീണി, സമാധിന്ദ്രിയം, വേദനിന്ദ്രിയേസു ലബ്ഭമാനം ഏകന്തി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി. ഏത്ഥ ഹി ദ്വീസു ദോസമൂലേസു വീരിയിന്ദ്രിയസമാധിന്ദ്രിയമനിന്ദ്രിയജീവിതിന്ദ്രിയദോമനസ്സിന്ദ്രിയവസേന ¶ പഞ്ച, പഞ്ചസു സോമനസ്സസഹഗതേസു പുരിമാനി ചത്താരി സോമനസ്സിന്ദ്രിയേന സദ്ധിം പഞ്ച, സേസേസു ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയേന സദ്ധിം പഞ്ച ഹോന്തി.

൧൧൮. സത്ത ദ്വാദസചിത്തേസൂതി ദ്വാദസസു ഞാണവിപ്പയുത്തചിത്തേസു സദ്ധാസതിസമാധിവീരിയജീവിതമനിന്ദ്രിയാനി ച വേദനിന്ദ്രിയേസു ലബ്ഭമാനമേകന്തി സത്ത ഇന്ദ്രിയാനി. തത്ഥ ഹി ഛസു സോമനസ്സസഹഗതേസു സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനി ഛ സോമനസ്സിന്ദ്രിയേന സദ്ധിം സത്ത, ഇതരേസു ഛസു ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയേന സദ്ധിം സത്ത ഹോന്തി. ഏകേനൂനേസു…പേ… മനേസു ചാതി ദ്വാദസ ഞാണസമ്പയുത്താനി കാമാവചരാനി, സത്തവീസതി ലോകിയജ്ഝാനചിത്താനി ചാതി ഏകൂനചത്താലീസവിധേസു ലോകിയചിത്തേസു പുരിമാനി സത്ത, പഞ്ഞിന്ദ്രിയഞ്ചാതി അട്ഠേവ ഇന്ദ്രിയാനി. ഏത്ഥ ഹി സോമനസ്സസഹഗതേസു ഛസു കാമാവചരേസു, ദ്വാദസസു രൂപാവചരചതുക്കജ്ഝാനേസു ചാതി അട്ഠാരസചിത്തേസു സോമനസ്സിന്ദ്രിയേന, സേസേസു ച ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയേന സദ്ധിം യോജേത്വാ അട്ഠിന്ദ്രിയാനി വേദിതബ്ബാനി.

൧൧൯. ചത്താലീസായ ചിത്തേസു നവകന്തി സമചത്താലീസവിധേസു ലോകുത്തരചിത്തേസു പുരിമാനി അട്ഠഇന്ദ്രിയാനി, അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം അഞ്ഞിന്ദ്രിയം അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയന്തി ഇമേസു ലബ്ഭമാനമേകന്തി ഇന്ദ്രിയാനം നവകാ. സോതാപത്തിമഗ്ഗേസു ഹി അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം ¶ ലബ്ഭതി. സോതാപത്തിഫലതോ പട്ഠായ അരഹത്തമഗ്ഗപരിയോസാനേസു തം ന ലബ്ഭതി. തസ്സ ഠാനേ അഞ്ഞിന്ദ്രിയം. അരഹത്തഫലേ തമ്പി ന ലബ്ഭതി. തസ്സ ഠാനേ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം തിട്ഠതീതി. ഏവന്തി ഛഹി ഇന്ദ്രിയേഹി സമ്പയുത്തസ്സ അഭാവതോ കത്ഥചി തീണി, കത്ഥചി ചത്താരി, കത്ഥചി പഞ്ച, കത്ഥചി സത്ത, കത്ഥചി അട്ഠ, കത്ഥചി നവിന്ദ്രിയാനീതി ഏവം ഛഹി ആകാരേഹി ഇന്ദ്രിയയോഗോപി, ന കേവലം ഝാനങ്ഗയോഗോവ, അഥ ഖോ ഇന്ദ്രിയേഹി സഹ ചിത്തുപ്പാദാനം സമ്പയോഗോപി വേദിതബ്ബോതി.

൧൨൦-൩. ഇദാനി മഗ്ഗങ്ഗസമ്പയോഗം ദസ്സേന്തോ പഠമം താവ യേസു ചിത്തേസു മഗ്ഗങ്ഗാനി ന ലബ്ഭന്തി, താനി ദസ്സേത്വാ പച്ഛാ മഗ്ഗങ്ഗയോഗചിത്തുപ്പാദേ ദസ്സേതും ‘‘അമഗ്ഗങ്ഗാനീ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം ഏകവീസസതപ്പഭേദേ ചിത്തസ്മിം, ഇമസ്മിം മഗ്ഗങ്ഗാധികാരേ വാ. വിഞ്ഞാണേസു ദ്വിപഞ്ചസൂതി സഭാവാവിതക്കേസു ചക്ഖാദീസു ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണേസു. കിഞ്ചാപി ഹേട്ഠാ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണേസു ഝാനങ്ഗാഭാവോ, അഹേതുകേസു ച മഗ്ഗങ്ഗാഭാവോ വുത്തോവ, അഝാനങ്ഗാനി പന തത്ഥ അധികാരവസേന വുത്താനി, ഇധ പസങ്ഗാഗതവസേന. അമഗ്ഗങ്ഗാനി തത്ഥ പസങ്ഗാഗതവസേന, ഇധ അധികാരവസേനാതി ന കോചി പുനരുത്തിദോസോ.

ഏകന്തി ¶ വിചികിച്ഛാസമ്പയുത്തം ചിത്തം. തഞ്ഹി മിച്ഛാസങ്കപ്പമിച്ഛാവായാമയോഗതോ ദ്വേ മഗ്ഗങ്ഗാനി ഏത്ഥാതി ദുമഗ്ഗങ്ഗം. തിമഗ്ഗങ്ഗാനി സത്തസൂതി ചത്താരി ദിട്ഠിവിപ്പയുത്താനി, ദ്വേ ദോസമൂലാനി, ഉദ്ധച്ചസഹഗതചിത്തന്തി സത്തസു മിച്ഛാസങ്കപ്പമിച്ഛാവായാമമിച്ഛാസമാധിയോഗതോ തിമഗ്ഗങ്ഗാനി. ചത്താലീസ…പേ… ചതുരങ്ഗികോതി ദ്വാദസ ഞാണവിപ്പയുത്താനി, ചത്താരി ദിട്ഠിസമ്പയുത്താനി, പഠമജ്ഝാനികവജ്ജാനി ചതുവീസതി മഹഗ്ഗതചിത്താനീതി ചത്താലീസചിത്തേസു യോ മഗ്ഗോ ലബ്ഭതി, സോ യഥായോഗം സമ്മാസങ്കപ്പസമ്മാവായാമസമ്മാസതിസമ്മാസമാധിയോഗതോ, മിച്ഛാദിട്ഠിമിച്ഛാസങ്കപ്പമിച്ഛാവായാമമിച്ഛാസമാധിയോഗതോ, സമ്മാദിട്ഠിസമ്മാവായാമസമ്മാസതിസമ്മാസമാധിയോഗതോ ¶ ച ചതുരങ്ഗികോ മതോ. തത്ഥ ഞാണവിപ്പയുത്തേസു ദ്വാദസസു പഠമാനി ചത്താരി, ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേസു മജ്ഝിമാനി, സേസേസു പച്ഛിമാനി ലബ്ഭന്തി.

പഞ്ചദ്ദസസു…പേ… പഞ്ചങ്ഗികോതി ദ്വാദസസു ഞാണസമ്പയുത്തകാമാവചരേസു ചേവ തീസു ലോകിയപഠമജ്ഝാനികേസു ചാതി പന്നരസസു ചിത്തേസു സമ്മാദിട്ഠിസമ്മാസങ്കപ്പസമ്മാവായാമസമ്മാസതിസമ്മാസമാധിവസേന പഞ്ചങ്ഗികോ മഗ്ഗോ. നനു ച സമ്മാവാചാദയോ കാമാവചരേസു ലബ്ഭന്തീതി? സച്ചം ലബ്ഭന്തി, പാഠേ പന അനാഗതത്താ ഇധ പരിച്ചത്താതി. ദ്വത്തിംസചിത്തേസൂതി പഠമജ്ഝാനികവജ്ജേസു ദ്വത്തിംസലോകുത്തരചിത്തേസു. സത്തങ്ഗികോതി അവിതക്കത്താ സമ്മാസങ്കപ്പോ ന ലബ്ഭതീതി തം പരിച്ചജിത്വാ അവസേസസത്തമഗ്ഗങ്ഗവസേന സത്തങ്ഗികോ വുത്തോ.

യത്ഥ പന സമ്മാസങ്കപ്പോ ലബ്ഭതി, തത്ഥ തേന സഹ അട്ഠങ്ഗികോതി ആഹ ‘‘മഗ്ഗോ അട്ഠസൂ’’തിആദി. തത്ഥ അട്ഠസു ചിത്തേസൂതി പഠമജ്ഝാനികേസു അട്ഠസു ലോകുത്തരചിത്തേസു. ഏവന്തി ഛഹി മഗ്ഗങ്ഗേഹി സമ്പയുത്തസ്സ അഭാവതോ കത്ഥചി ദ്വേ മഗ്ഗങ്ഗാനി, കത്ഥചി തീണി, കത്ഥചി ചത്താരി, കത്ഥചി പഞ്ച, കത്ഥചി സത്ത, കത്ഥചി അട്ഠാതി ഏവം ഛഹി പകാരേഹി.

൧൨൪-൬. ഇദാനി ബലസമ്പയോഗം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ബലാനി ദ്വേ’’തിആദി. തത്ഥ വീരിയബലസമാധിബലവസേന ദ്വേ ബലാനി കിരിയാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയേ വിഭങ്ഗവാരേ ആഗതാനി വീരിയബലസമാധിബലാനി പച്ചേകം ലബ്ഭന്തീതി ‘‘ദ്വേ ദ്വിചിത്തേസൂ’’തി വുത്തം. ഏകസ്മിം തീണീതി ഏകസ്മിം വിചികിച്ഛാസഹഗതേ വീരിയബലഅഹിരികബലഅനോത്തപ്പബലവസേന തീണി ബലാനി. ഏകാദസസു ചത്താരീതി വിചികിച്ഛാസഹഗതവജ്ജേസു ഏകാദസസു അകുസലചിത്തേസു സമാധിബലഞ്ചേവ പുബ്ബേ ¶ വുത്താനി തീണീതി ചത്താരിബലാനി. ഛ ദ്വാദസസൂതി ദ്വാദസസു ഞാണവിപ്പയുത്തചിത്തേസു സദ്ധാവീരിയസതിസമാധിഹിരിഓത്തപ്പവസേന ഛ ബലാനി.

ഏകൂനാസീതിയാ ¶ സത്താതി ദ്വാദസസു ഞാണസമ്പയുത്തകാമാവചരചിത്തേസു ചേവ സത്തവീസതിമഹഗ്ഗതചിത്തേസു ച ചത്താലീസായ ലോകുത്തരചിത്തേസു ചാതി ഏകൂനാസീതിവിധേസു ചിത്തേസു സദ്ധാവീരിയസതിസമാധിപഞ്ഞാഹിരിഓത്തപ്പവസേന സത്ത ബലാനി. സോളസേവാബലാനീതി പഞ്ചദസ അഹേതുകവിപാകാനി, കിരിയാമനോധാതുആവജ്ജനഞ്ചാതി സോളസ ബലവിപ്പയോഗതോ അബലചിത്താനി. ഏവന്തി പഞ്ചഹി ബലേഹി സമ്പയുത്തസ്സ അഭാവതോ കത്ഥചി ദ്വേ, കത്ഥചി തീണി, കത്ഥചി ചത്താരി, കത്ഥചി ഛ, കത്ഥചി സത്താതി പഞ്ചഹി ആകാരേഹി സബലം, ഇമേസു ഏകസ്സാപി അഭാവതോ അബലമ്പി ച വിഞ്ഞേയ്യം, വിജാനിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഹേതുരാസിആദയോ വിനിച്ഛയഭാവതോ ന വുത്താതി വേദിതബ്ബം. യേസു ചിത്തേസു യാനി ഝാനങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗബലിന്ദ്രിയാനി ജായന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ഇന്ദ്രിയാനം ഓസാനകരണം.

ഇതി അഭിധമ്മത്ഥവികാസിനിയാ നാമ

അഭിധമ്മാവതാരസംവണ്ണനായ

ചേതസികവിഭാഗനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ചതുത്ഥോ പരിച്ഛേദോ

ഏകവിധാദിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൨൮-൩൦. വിജാനനസഭാവതോതി ആരമ്മണവിജാനനസഭാവത്താ. നനു ച ഹേട്ഠാ സാരമ്മണതോ ഏകവിധഭാവോ വുത്തോതി? സച്ചം വുത്തോ, സോ പന ചേതസികാനഞ്ച സാധാരണോതി ഇധ തബ്ബിവജ്ജനത്ഥം വിജാനനലക്ഖണതാവ വുത്താ. സങ്ഖേപഗണനവസേന ച സഹേതുകാനം ഏകസത്തതിവിധതാ വുത്താ. ഹേതുവാദിനാതി കുസലാകുസലാബ്യാകതഹേതൂനം ബ്യാകരണകുസലേന ¶ . അഥ വാ ‘‘യേ ധമ്മാ ഹേതുപ്പഭവാ ¶ , തേസം ഹേതും തഥാഗതോ ആഹാ’’തി (അപ. ഥേര ൧.൧.൨൮൬; മഹാവ. ൬൦) വചനതോ തംതംപച്ചയുപ്പന്നധമ്മാനം തംതംപച്ചയവാദിനാ.

൧൩൧-൪. സവത്ഥുകാവത്ഥുകതോതി ഏകന്തേന സബ്ബവത്ഥുനിസ്സിതഭാവതോ ചേവ തദഭാവതോ ച. കേചി പന ഹദയവത്ഥുവസേന സവത്ഥുകാവത്ഥുകതം വണ്ണേന്തി, തം ന യുജ്ജതി സവത്ഥുകനിദ്ദേസേ ‘‘സബ്ബോ കാമവിപാകോ’’തി പസാദനിസ്സിതാനമ്പി സങ്ഗഹിതത്താ. ഉഭയവസേനാതി സവത്ഥുകാവത്ഥുകവസേന. കാനിചി ഹി ചിത്താനി ഏകന്തേന സവത്ഥുകാനി, കാനിചി അവത്ഥുകാനേവ, കാനിചി ഉഭയസഭാവാനി. തഥാ ചേവ നിദ്ദിസതി ‘‘സബ്ബോ കാമവിപാകോ ചാ’’തിആദി.

സബ്ബോ കാമവിപാകോ ചാതി സഹേതുകാഹേതുകഭിന്നോ സബ്ബോ തേവീസതിവിധോ കാമാവചരവിപാകോ ച. ആദിമഗ്ഗോതി സോതാപത്തിമഗ്ഗോ. സോ ഹി സബ്ബലോകുത്തരേസു ആദിതോ ഉപ്പജ്ജനതോ, അട്ഠസു അരിയപുഗ്ഗലേസു ആദിപുഗ്ഗലസ്സ സമ്ബന്ധീതി വാ ‘‘ആദിമഗ്ഗോ’’തി വുച്ചതി. വിനാ വത്ഥുന്തി സകസകവത്ഥും വിനാ നുപ്പജ്ജന്തി. തേനേവ ഹേതാനി അരൂപഭവേ നുപ്പജ്ജന്തി തത്ഥ വത്ഥൂനം അഭാവതോ. ‘‘നുപ്പജ്ജന്തി വിനാ വത്ഥു’’ന്തി ച ഇദം അന്തോഭാവിതകാരണത്ഥം കത്വാ വുത്തം. തേന യസ്മാ വത്ഥും വിനാ നുപ്പജ്ജന്തി, തസ്മാ ഏകന്തേന സവത്ഥുകാതി വുത്തം ഹോതി.

ഏകന്തേന അവത്ഥുകാ അരൂപഭവേയേവ പടിസന്ധാദിവസേന പവത്തനതോ. കഥം പന രൂപസന്നിസ്സയേന വിനാ തത്ഥ അരൂപം പവത്തതി, കസ്മാ ന പവത്തതി പഞ്ചവോകാരേതി? തഥാ അദസ്സനതോ. യദി ഏവം കബളീകാരാഹാരേനപി വിനാ രൂപധാതുയം രൂപേന പവത്തിതബ്ബം, കിം കാരണാ? കാമധാതുയം തഥാ അദസ്സനതോ. അപി തു യസ്സ ചിത്തസന്താനസ്സ പവത്തികാരണം ¶ രൂപേ അവിഗതതണ്ഹം, തസ്സ സഹ രൂപേന പവത്തി. യസ്സ പന നിബ്ബത്തികാരണം രൂപേ വിഗതതണ്ഹം, തസ്സ വിനാ രൂപേന പവത്തി കാരണസ്സ തംവിമുഖതായാതി രൂപസന്നിസ്സയേന വിനാ തത്ഥ അരൂപം പവത്തതി. ദ്വേചത്താലീസ സേസാനീതി മനോദ്വാരാവജ്ജനം കുസലകിരിയാവസേന സോളസ കാമാവചരാനി, തഥേവ അട്ഠ അരൂപാവചരാനി, പഠമമഗ്ഗവജ്ജാനി സത്ത ലോകുത്തരാനി, പടിഘദ്വയവജ്ജിതദസഅകുസലാനി ചേതി ദ്വേചത്താലീസ വുത്താവസേസചിത്താനി.

൧൩൫-൭. രൂപാദീസു ഏകേകമേവ ആരമ്മണം ഇമസ്സാതി ഏകേകാരമ്മണം. തസ്സ തസ്സ ആരമ്മണസ്സ ആപാഥഗതകാലേ തംതംവിജാനനവസേന പഞ്ചപി ആരമ്മണാനി ഇമസ്സാതി പഞ്ചാരമ്മണം. ഏവമ്പീതി ¶ ന കേവലം സവത്ഥുകാദിവസേനേവ, അഥ ഖോ ഏകേകാരമ്മണാദിതോപി. അഭിഞ്ഞാവജ്ജിതാനം സബ്ബമഹഗ്ഗതാനമ്പി ധമ്മാരമ്മണഭാവേന ഏകാരമ്മണത്താ ആഹ ‘‘സബ്ബം മഹഗ്ഗത’’ന്തി. പണ്ണത്താരമ്മണതോ ഏകാരമ്മണന്തി കേചി. തം അരൂപാവചരദുതിയചതുത്ഥജ്ഝാനാനി പത്വാ ന യുജ്ജതി തേസം മഹഗ്ഗതാരമ്മണത്താ. അഭിഞ്ഞാദ്വയസ്സ ഛളാരമ്മണികഭാവേന, തസ്സ ച രൂപാവചരപഞ്ചമജ്ഝാനതോ അഭിന്നത്താ തം പഹായ ‘‘തേചത്താലീസാ’’തി വുത്തം.

൧൪൧. പുഞ്ഞവിപാകകിരിയതോ കാമേ ദ്വാദസാതി സമ്ബന്ധോ. ധാതി നിപാതമത്തം. പുഞ്ഞവിപാകക്രിയതോതി ഞാണവിപ്പയുത്തകുസലവിപാകകിരിയതോ.

൧൪൩-൯. ഇരിയായ കായികായ കിരിയായ പവത്തിപഥഭാവതോ ഇരിയാപഥോ, ഗമനാദി. അത്ഥതോ തദവത്ഥാ രൂപപ്പവത്തി. കാമഞ്ചേത്ഥ രൂപവിനിമുത്തോ ഇരിയാപഥോ, വിഞ്ഞത്തി വാ നത്ഥി, തഥാപി സബ്ബം രൂപസമുട്ഠാപകചിത്തം ഇരിയാപഥുപത്ഥമ്ഭകം, വിഞ്ഞത്തിവികാരുപ്പാദനഞ്ച ഹോതി. യം പന ചിത്തം വിഞ്ഞത്തിജനകം ¶ , തം ഏകംസതോ ഇതരദ്വയസ്സ ജനകം അവിനാഭാവതോ, തഥാ ഇരിയാപഥുപത്ഥമ്ഭകം രൂപസ്സാതി ഇമസ്സ വിസേസസ്സ ദസ്സനത്ഥം ‘‘രൂപീരിയാപഥവിഞ്ഞത്തി-ജനകാജനകാദിതോ’’തി ഇരിയാപഥവിഞ്ഞത്തീനം വിസും ഗഹണം. ജനകാജനകാദിതോതി തിണ്ണമ്പി ജനകതോ, കസ്സചിപി അജനകതോ, ദ്വിന്നം ഏകസ്സ ച ജനകതോ. കാനിചി ഹി ചിത്താനി രൂപം സമുട്ഠാപേന്തി, ഇരിയാപഥം കപ്പേന്തി, വിഞ്ഞത്തിം ജനയന്തി. കാനിചി രൂപം സമുട്ഠാപേന്തി, ഇരിയാപഥം കപ്പേന്തി, വിഞ്ഞത്തിം ന ജനയന്തി. കാനിചി രൂപമേവ സമുട്ഠാപേന്തി, ഇതരദ്വയം ന കരോന്തി. കാനിചി തീണി ന കരോന്തേവ. തഥാ ചേവ ദസ്സേതി ‘‘ദ്വാദസാകുസലാ’’തിആദി. ഏവഞ്ചാപി ഹി തം ചിത്തന്തി ന കേവലം അഹേതുകാദിതോവ, ഏവം രൂപാദിജനകാദിതോപി തം ചതുബ്ബിധം. ‘‘ഏവഞ്ചാദിമ്ഹി ത’’ന്തിപി ലിഖന്തി. തസ്സ പന ആദിമ്ഹി നിക്ഖിത്തം ചിത്തം ഏവഞ്ച ചതുബ്ബിധന്തി അത്ഥം വദന്തി. തത്ഥാതി തേസു രൂപജനകാദീസു. ദസ കിരിയാതി മനോധാതുവജ്ജാ ദസ കിരിയാ.

സമുട്ഠാപേന്തി രൂപാനീതി അത്തനോ ഉപ്പാദക്ഖണേയേവ അത്തനാ ജനേതബ്ബരൂപാനി സമുട്ഠാപേന്തി. കപ്പേന്തീതി സന്നാമേന്തി. യഥാപവത്തം ഇരിയാപഥം ഉപത്ഥമ്ഭേന്തി. യഥാ ഹി അന്തരന്തരാ ഉപ്പജ്ജമാനേഹി വീഥിചിത്തേഹി അബ്ബോകിണ്ണേ ഭവങ്ഗേ പവത്തമാനേ അങ്ഗാനി ഓസീദന്തി, പവേധന്താ വിയ ഹോന്തി, ന ഏവം ദ്വത്തിംസവിധേസു വക്ഖമാനേസു ച ഛബ്ബീസതിവിധേസു ജാഗരണചിത്തേസു പവത്തമാനേസു. തദാ പന അങ്ഗാനി ¶ ഉപത്ഥദ്ധാനി യഥാപവത്തഇരിയാപഥഭാവേനേവ പവത്തന്തി. ജനയന്തി ച വിഞ്ഞത്തിന്തി മനോദ്വാരേ പവത്താ ഏവ വിഞ്ഞത്തിം ജനയന്തി, ന പന പഞ്ചദ്വാരേ പവത്താതി ദട്ഠബ്ബം.

ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണാനം ഝാനങ്ഗയോഗാഭാവേന രൂപാജനകത്താ ആഹ ‘‘ദ്വേപഞ്ചവിഞ്ഞാണാ’’തി. ഝാനങ്ഗാനി ഹി ചിത്തേന സഹ രൂപസമുട്ഠാപകാനി, തേസം അനുബലപ്പദായകാനി മഗ്ഗങ്ഗാദീനി തേസു ¶ വിജ്ജമാനേസു സവിസേസം രൂപപ്പവത്തിദസ്സനതോ. അരൂപവിപാകാ പന രൂപവിരാഗഭാവനായ നിബ്ബത്തത്താ ഹേതുനോ തംവിമുഖതായ രൂപം ന സമുട്ഠാപേന്തീതി ആഹ ‘‘വിപാകാ ച അരൂപിസൂ’’തി.

൧൫൦. സബ്ബേസം സന്ധിചിത്തന്തി സബ്ബേസം സത്താനം പടിസന്ധിചിത്തം. തഞ്ഹി വത്ഥുദുബ്ബലതായ, അപ്പതിട്ഠിതതായ, പച്ചയവേകല്ലതോ, ആഗന്തുകതായ ച രൂപം ന സമുട്ഠാപേതി. തഥാ ഹി പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണേന സഹജാതം വത്ഥു പച്ഛാജാതപച്ചയരഹിതം, ആഹാരാദീഹി ച അനുപത്ഥദ്ധം ദുബ്ബലം, തസ്സ ച ദുബ്ബലത്താ തന്നിസ്സിതവിഞ്ഞാണമ്പി ദുബ്ബലന്തി. യഥാ ച പപാതേ പതിതോ അഞ്ഞസ്സ നിസ്സയോ ഭവിതും ന സക്കോതി, ഏവം തമ്പി ഭിന്നസന്തതിയം കമ്മക്ഖിത്തതായ പപാതേ പതിതം വിയ അപ്പതിട്ഠിതം ന രൂപസമുട്ഠാപനേ ഉസ്സഹതി ച വത്ഥുനോ ച അത്തനാ സഹ അപച്ഛാ അപുരേ ഉപ്പജ്ജമാനത്താ പുരേജാതപച്ചയസ്സ അലാഭതോ. യഥാ പന ആഗന്തുകോ പുരിസോ അഗതപുബ്ബം ദേസം ഗതോ അഞ്ഞേസം ‘‘ഏഥ ഭോ അന്തോഗാമേ വോ അന്നപാനഗന്ധമാലാദീനി ദസ്സാമീ’’തി വത്തും ന സക്കോതി അത്തനോ അവിസയതായ, അപ്പഹുതായ ച, ഏവമേവം പടിസന്ധിചിത്തമ്പി ആഗന്തുകന്തി. ഏവം വത്ഥുദുബ്ബലതാദീഹി കാരണേഹി രൂപം ന സമുട്ഠാപേതി. അപിച ആഹാരിന്ദ്രിയാദിവസേന യേഹാകാരേഹി ചിത്തസമുട്ഠാനരൂപാനം ചിത്തചേതസികാ പച്ചയാ ഹോന്തി, തേഹി സബ്ബേഹി പടിസന്ധിയം ചിത്തചേതസികാ സമതിംസകമ്മജരൂപാനം യഥായോഗം പച്ചയാ ഹോന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം പട്ഠാനേ –

‘‘പടിസന്ധിക്ഖണേ വിപാകാബ്യാകതാ ആഹാരാ സമ്പയുത്താനം ഖന്ധാനം കടത്താ ച രൂപാനം ആഹാരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തിആദി (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൨൯).

തസ്മാ ¶ സമതിംസകമ്മജരൂപാനി ചിത്തസമുട്ഠാനരൂപാനം ഠാനം ഗഹേത്വാ ഠിതാനീതി പടിസന്ധിചിത്തം രൂപം ന സമുട്ഠാപേതീതി വേദിതബ്ബം.

ചുതിചിത്തഞ്ചാരഹതോതി ഏത്ഥ ഖീണാസവസ്സ ചുതിചിത്തം ഉപസന്തവട്ടമൂലസ്മിം സന്താനേ സാതിസയം സന്തവുത്തിതായ ¶ രൂപം ന സമുട്ഠാപേതി, അനാഗാമിആദീനം തദഭാവതോതി വദന്തി. ടീകാകാരോ പന ആനന്ദാചരിയോ ഭണതി –

‘‘കാമാവചരാനം പച്ഛിമചിത്തസ്സ ഉപ്പാദക്ഖണേ യസ്സ ചിത്തസ്സ അനന്തരാ കാമാവചരാനം പച്ഛിമചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, രൂപാവചരേ, അരൂപാവചരേ പച്ഛിമഭവികാനം, യേ ച രൂപാവചരം, അരൂപാവചരം ഉപപജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സന്തി, തേസം ചവന്താനം, തേസം വചീസങ്ഖാരോ നിരുജ്ഝിസ്സതി, നോ ച തേസം കായസങ്ഖാരോ നിരുജ്ഝിസ്സതീതി വചനതോ അഞ്ഞേസമ്പി ചുതിചിത്തം രൂപം ന സമുട്ഠാപേതീ’’തി.

ആചരിയസ്സ ഹി അയമധിപ്പായോ – ‘‘കാമാവചരാനം പച്ഛിമചിത്തസ്സാ’’തി ഏതേന അവിസേസേന കാമാവചരസത്താനം ചുതിചിത്തസ്സ, ‘‘യേ ച രൂപാവചരം…പേ… നിരുജ്ഝിസ്സതീ’’തി ഇമിനാ കാമഭവതോ ചവിത്വാ രൂപാരൂപഭവൂപപജ്ജനകാനം കാമാവചരചുതിചിത്തസ്സാപി ഉപ്പാദക്ഖണതോ ഉദ്ധം വചീസങ്ഖാരസ്സ നിരോധം വത്വാ കായസങ്ഖാരസ്സ തദഭാവവചനതോ ചുതിചിത്തസ്സ കായസങ്ഖാരാസമുട്ഠാപനം സിദ്ധം. യദഗ്ഗേന ച തം കായസങ്ഖാരം ന സമുട്ഠാപേതി, തദഗ്ഗേന തം സേസരൂപമ്പി ന ജനേതി. ന ഹി രൂപസമുട്ഠാപകസ്സ ഗബ്ഭഗതതാദിവിബന്ധാഭാവേ കായസങ്ഖാരാസമുട്ഠാപനേ കാരണം അത്ഥി. ന ച യുത്തം ചുതിതോ ഉദ്ധം ചിത്തസമുട്ഠാനഞ്ചസ്സ രൂപം പവത്തതീതി, നാപി ‘‘ചുതിചിത്തം രൂപം സമുട്ഠാപേതീ’’തി പാളി അത്ഥി, ന ചാപി വട്ടമൂലാനുപസമോ ചുതിചിത്തസ്സ രൂപുപ്പാദനേ ¶ കാരണം ചുതിചിത്തേന ന ഉപ്പന്നാനമ്പി തതോ പുരിമതരേഹി ഉപ്പന്നാനം വിയ ഭവന്തരേ അനുപ്പജ്ജനതോ, തസ്മാ സബ്ബേസമ്പി ചുതിചിത്തം രൂപം ന സമുട്ഠാപേതീതി. യദി കായസങ്ഖാരസമുട്ഠാപനമേവ രൂപജനനാരഹഭാവം സാധേതി, തദാ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ കഥന്തി? നായം ദോസോ, തസ്സ ഭാവനാബലേന സാതിസയം സന്തവുത്തിതായ കായസങ്ഖാരാസമുട്ഠാപനേപി മരണാസന്നചിത്താനം വിയ പരിദുബ്ബലത്താഭാവതോ രൂപസമുട്ഠാപനേ വിബന്ധോ നത്ഥീതി. കുതോ പന പട്ഠായ ചിത്തജരൂപം നുപ്പജ്ജതീതി? യതോ പട്ഠായ കായസങ്ഖാരേ നുപ്പജ്ജതി. കദാ ച കായസങ്ഖാരോ നുപ്പജ്ജതീതി? ചുതിതോ പുബ്ബേ ദ്വത്തിംസമചിത്തക്ഖണതോ പട്ഠായ നുപ്പജ്ജതി, തേത്തിംസമചിത്തക്ഖണേ ഉപ്പന്നം പച്ഛിമസോളസകതോ പുരേതരമേവ നിരുജ്ഝതീതി വദന്തി. ‘‘യസ്സ കായസങ്ഖാരോ ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തസങ്ഖാരോ ന നിരുജ്ഝിസ്സതീ’’തി (യമ. ൨.സങ്ഖാരയമക.൧൧൩) പഞ്ഹേ ‘‘പച്ഛിമചിത്തസ്സ ഭങ്ഗക്ഖണേ തേസം കായസങ്ഖാരോ ച ന നിരുജ്ഝതി, ചിത്തസങ്ഖാരോ ച ന നിരുജ്ഝിസ്സതീ’’തി പച്ഛിമചിത്തസ്സേവ വജ്ജിതത്താ ചുതിതോ ദുതിയതതിയചിത്തേനാപി സഹ നിരുജ്ഝതീതി അപരേ. യസ്സ ചിത്തസ്സ അനന്തരാ കാമാവചരാനം ¶ പച്ഛിമചിത്തം ഉപ്പജ്ജതീതി ഏത്ഥ ‘‘യസ്സാ’’തി കാമാവചരചുതിചിത്തസ്സ അനന്തരപച്ചയഭൂതം ചിത്തം സന്ധായ വുത്തന്തി തസ്സ ഉപ്പാദതോപി ഉദ്ധം കായസങ്ഖാരാഭാവവചനേന ഹേട്ഠിമകോടിയാ ചുതിതോ തതിയചിത്തേനേവ സഹ നിരുജ്ഝതി. ദുതിയചിത്തം ന പാപുണാതീതി ഏകേ.

൧൫൧-൭. ഏകം ദ്വേ തീണി ചത്താരി ഠാനാനി ഇമസ്സാതി ഏകദ്വിതിചതുട്ഠാനം, ഏകദ്വിതിചതുട്ഠാനത്താതി അത്ഥോ. ഠാനന്തി ച ഇധ കിച്ചമധിപ്പേതം. തഞ്ഹി തിട്ഠന്തി ഏത്ഥ ധമ്മാ അവട്ഠിതാ വിയ ഹോന്തീതി ‘‘ഠാന’’ന്തി വുച്ചതി. മംസചക്ഖുദിബ്ബചക്ഖുഞാണചക്ഖുബുദ്ധചക്ഖുസമന്തചക്ഖുവസേന പഞ്ച നിമ്മലാനി ലോചനാനി ഇമസ്സാതി പഞ്ചനിമ്മലലോചനോ.

നിപ്പപഞ്ചേനാതി ¶ രാഗാദിപപഞ്ചരഹിതേന. രാഗാദയോ ഹി സംസാരേ പപഞ്ചനതോ ‘‘പപഞ്ചാ’’തി വുച്ചന്തി.

ആവജ്ജനേ പടിച്ഛനേ ഠാനേ മനോധാതുത്തികന്തി സമ്ബന്ധോ, കിരിയാമനോധാതു ആവജ്ജനട്ഠാനേ, വിപാകദ്വയം സമ്പടിച്ഛനട്ഠാനേതി അത്ഥോ.

‘‘സോമനസ്സയുത്തസന്തീരണം പഞ്ചദ്വാരേ സന്തീരണം സിയാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘സന്തീരണ’’ന്തി അധികാരതോവ ലബ്ഭതീതി ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം ‘‘സോമനസ്സയുത’’ന്തി ഏത്തകമേവ വുത്തം.

ബലവാരമ്മണേ സതീതി തദാരമ്മണകിച്ചസ്സ ബലവാരമ്മണേയേവ ലബ്ഭനതോ വുത്തം, ന ഇമസ്സേവ ആവേണികഭാവേന സബ്ബേസമ്പി തദാരമ്മണാനം ബലവാരമ്മണേയേവ ഉപ്പജ്ജനതോ. വോട്ഠബ്ബനന്തി കിരിയാമനോവിഞ്ഞാണധാതുസങ്ഖാതം വോട്ഠബ്ബനകിച്ചം ചിത്തം.

൧൫൮-൯. സബ്ബേസന്തി സബ്ബേസം കാമരൂപാരൂപഭവികസത്താനം. ഇമിനാ ഇദം ദസ്സേതി – പഞ്ചദ്വാരേസു വോട്ഠബ്ബനകിച്ചം കേസഞ്ചിദേവ സത്താനം അരൂപഭവേ സബ്ബസോ പഞ്ചദ്വാരികചിത്തപ്പവത്തിയാ, രൂപഭവേ ച ദ്വാരത്തയപ്പവത്തിയാ അഭാവതോ. മനോദ്വാരേ ആവജ്ജനകിച്ചം പന സബ്ബേസമേവ സചിത്തകസത്താനം കരോതീതി. ദ്വിട്ഠാനികം നാമ ഹോതീതി യഥാവുത്തട്ഠാനദ്വയവന്തതായ ദ്വിട്ഠാനികചിത്തം നാമ ഹോതി. കേചി പന ‘‘സോമനസ്സസഹഗതസന്തീരണം കാമസുഗതിയം പടിസന്ധിം ആകഡ്ഢതി ¶ , തസ്മാ തം പഞ്ചട്ഠാനിക’’ന്തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം പട്ഠാനേ തഥാ അദീപിതത്താ. തത്ഥ ഹി –

‘‘ഉപേക്ഖാസഹഗതം ധമ്മം പടിച്ച ഉപേക്ഖാസഹഗതോ ധമ്മോ ഉപ്പജ്ജതി നഹേതുപച്ചയാ’’തി ഏത്ഥ (പട്ഠാ. ൨.൭.൮) ‘‘അഹേതുകം ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഏകം ഖന്ധം പടിച്ച തയോ ഖന്ധാ, തയോ ഖന്ധേ പടിച്ച ഏകോ ഖന്ധോ, ദ്വേ ഖന്ധേ പടിച്ച ദ്വേ ഖന്ധാ ¶ , അഹേതുകപടിസന്ധിക്ഖണേ ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഏകം ഖന്ധം പടിച്ച തയോ ഖന്ധാ, തയോ ഖന്ധേ പടിച്ച ഏകോ ഖന്ധോ, ദ്വേ ഖന്ധേ പടിച്ച ദ്വേ ഖന്ധാ’’തി (പട്ഠാ. ൨.൭.൮) –

ഏവം ഉപേക്ഖാസഹഗത-പദസ്സ പവത്തിപടിസന്ധിവസേന പടിച്ചനയോ ഉദ്ധടോ. പീതിസഹഗതസുഖസഹഗത-പദാനം പന –

‘‘പീതിസഹഗതം ധമ്മം പടിച്ച പീതിസഹഗതോ ധമ്മോ ഉപ്പജ്ജതി നഹേതുപച്ചയാ. അഹേതുകം പീതിസഹഗതം ഏകം ഖന്ധം പടിച്ച തയോ ഖന്ധാ, തയോ ഖന്ധേ പടിച്ച ഏകോ ഖന്ധോ, ദ്വേ ഖന്ധേ പടിച്ച ദ്വേ ഖന്ധാ. സുഖസഹഗതം ധമ്മം പടിച്ച സുഖസഹഗതോ ധമ്മോ ഉപ്പജ്ജതി നഹേതുപച്ചയാ. അഹേതുകം സുഖസഹഗതം ഏകം ഖന്ധം പടിച്ച തയോ ഖന്ധാ, തയോ ഖന്ധേ പടിച്ച ഏകോ ഖന്ധോ, ദ്വേ ഖന്ധേ പടിച്ച ദ്വേ ഖന്ധാ’’തി (പട്ഠാ. ൨.൭.൬) –

ഏവം പവത്തിവസേനേവ ഉദ്ധടോ, ന ‘‘അഹേതുകപടിസന്ധിക്ഖണേ’’തിആദിനാ പടിസന്ധിവസേന, തസ്മാ യഥാധമ്മസാസനേ അവചനമ്പി അഭാവമേവ ദീപേതീതി ന തസ്സ പടിസന്ധിദാനം അത്ഥീതി ദ്വിട്ഠാനികതാവ വുത്താതി. തേ മഹഗ്ഗതവിപാകാ നവാതി സമ്ബന്ധോ.

൧൬൨. ഛദ്വാരാ ഏവ ഛദ്വാരികാ. അഥ വാ ഛദ്വാരികേസൂതി ഛദ്വാരികചിത്തേസൂതി അത്ഥോ.

൧൬൪-൬. ‘‘പഞ്ചകിച്ച’’ന്തിആദി യഥാവുത്താനമേവ നിഗമനം. സേസന്തി അട്ഠസട്ഠിവിധം ചിത്തം. ഏകകിച്ചയോഗതോ, ഏകം കിച്ചമസ്സാതി വാ ഏകം, ഏകമേവ ഏകകം. സബ്ബചിത്താനം കിച്ചവസേന നിദ്ദേസട്ഠാനേയേവ കിച്ചാനം പടിപാടിമ്പി ദസ്സേതും ‘‘ഭവങ്ഗാവജ്ജന’’ന്തിആദി വുത്തം. യദി ഏവം പടിസന്ധിതോ പട്ഠായ ചുതിപരിയോസാനം വത്തബ്ബന്തി? സച്ചം, ചുതിപടിസന്ധീനം പന പാകടത്താ ¶ തഥാ ¶ ന വുത്തം. ഭവസ്സ ഹി പടിസന്ധി ആദി, ചുതി പരിയോസാനന്തി പാകടമേവ, തസ്മാ പാകടട്ഠാനം പഹായ അപാകടട്ഠാനതോ പട്ഠായ ദസ്സേതും ഭവങ്ഗമേവ ആദിതോ വുത്തം. തദാരമ്മണം പന കിഞ്ചാപി അപാകടം, അഥ ഖോ അനേകന്തികം കിസ്മിഞ്ചി ഭവേ കത്ഥചി ജവനവീഥിയം അലബ്ഭനതോതി ഏകന്തലബ്ഭമാനപരിദീപനത്ഥം തം ന വുത്തം. അഥ വാ തദാരമ്മണചിത്തമ്പി യേഭുയ്യേന ഭവങ്ഗനാമം ലബ്ഭതീതി പുരിമജവനവീഥിയം തദാരമ്മണം പച്ഛിമജവനവീഥിയാ ആവജ്ജനസ്സ പുരേചരഭൂതം ഭവങ്ഗ-ഗ്ഗഹണേനേവ സങ്ഗഹിതന്തി വിസും ന വുത്തം. കേചി പന ‘‘പഞ്ചദ്വാരേസു പവത്തിവസേന പഞ്ചവിധതായ ദസ്സനത്ഥം ‘ഭവങ്ഗാവജ്ജന’ന്തിആദി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി, തത്ഥ പന അപ്പവത്തമാനാനം കേസഞ്ചി സബ്ഭാവതോ തം ന യുജ്ജതി, ഛദ്വാരപ്പവത്തിവസേന ഛബ്ബിധത്തനയദസ്സനത്ഥന്തി വത്തും വട്ടതി. യഥാ ചേത്ഥ ‘‘ഭവങ്ഗാവജ്ജന’’ന്തിആദിനാ ചക്ഖുദ്വാരേ വുത്തം, ഏവം സോതദ്വാരാദീസുപി ദസ്സനാദിം അപനേത്വാ സവനാദിം പക്ഖിപിത്വാ കിച്ചപ്പവത്തി യോജേതബ്ബാ. മനോദ്വാരേ പന –

‘‘ഭവങ്ഗം പഠമം ഹോതി, തതോ ആവജ്ജനം മതം;

ദുതിയം തമതിക്കമ്മ, ജവനം തതിയം സിയാ’’തി. –

യോജനാ ദട്ഠബ്ബാ. ഛന്നം വിഞ്ഞാണാനന്തി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം പഞ്ചന്നം, മനോവിഞ്ഞാണസ്സ ച. സത്തവിഞ്ഞാണധാതൂനന്തി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതാദീനം പഞ്ചന്നം, മനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയസ്സാതി സത്തന്നം വിഞ്ഞാണധാതൂനം.

൧൬൯-൭൧. പഞ്ചാഭിഞ്ഞാവിവജ്ജിതന്തി –

‘‘ഇദ്ധിവിധം ദിബ്ബസോതോ, പരചിത്തവിജാനനാ;

പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതി, ദിബ്ബചക്ഖൂതി പഞ്ചധാ’’തി. –

ഏവമാഗതാഹി പഞ്ചഹി അഭിഞ്ഞാഹി യുത്തേന രൂപാവചരപഞ്ചമജ്ഝാനചിത്തേന വജ്ജിതം. ദിബ്ബസോതാദീനം ഏകേകാരമ്മണത്തേപി പഞ്ചന്നമ്പി അഭിഞ്ഞാനം ഏകസ്സേവ ചിത്തസ്സ അവത്ഥാഭേദഭാവതോ വുത്തം ‘‘പഞ്ചാഭിഞ്ഞാവിവജ്ജിത’’ന്തി ¶ . കേചി പന ‘‘ഇധ ഏകന്തേന ധമ്മാരമ്മണികചിത്താനമേവ വചനതോ ¶ പരചിത്തവിജാനനം വജ്ജേത്വാ അനാഗതംസഞാണേന സഹ പഞ്ചാഭിഞ്ഞാനം പടിക്ഖേപോ’’തി വദന്തി.

ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണാനം, മനോധാതുത്തയസ്സ ച പരിച്ചാഗേന ഏകചത്താലീസ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘ചത്താലീസം തഥേകക’’ന്തി. അഭിഞ്ഞാനി ചാതി ച-സദ്ദോ അട്ഠാനപ്പയുത്തോ, സോ ‘‘ചത്താലീസം തഥേകക’’ന്തി ഇമസ്സാനന്തരം ദട്ഠബ്ബോ, തേന പന അഭിഞ്ഞാചിത്തദ്വയം സങ്ഗണ്ഹാതി. അഥ വാ അഭിഞ്ഞാ നാമ ഹേട്ഠാ ഏകേകാരമ്മണികേസു വുത്തസ്സ പഞ്ചമജ്ഝാനസ്സേവ അവത്ഥാവിസേസോതി അഭിഞ്ഞാചിത്താനം ഛളാരമ്മണികേസു അഗ്ഗഹണന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൧൭൨-൩. തിധാ കത്വാതി തിധാ കരണഹേതു. ഹേത്വത്ഥോ ഹി അയം ത്വാ-സദ്ദോ യഥാ ‘‘സീഹം ദിസ്വാ ഭയം ഛമ്ഭിതത്തം ഉപ്പജ്ജതി, പഞ്ഞായ ചസ്സ ദിസ്വാ ആസവാ പരിക്ഖീണാ ഹോന്തീ’’തി. ‘‘പുഞ്ഞാപുഞ്ഞവസേനാ’’തിആദിനാ ജാതിഭൂമിഹേതുവേദനാദിവസേന യാവ ഛസത്തതിവിധോ ഭേദോ, താവ മനോവിഞ്ഞാണധാതും ഭിന്ദിത്വാ തംവസേന ചിത്തവിഭാഗദസ്സനത്ഥം നയദാനം കതന്തി വേദിതബ്ബം.

൧൭൫. തിധാ കത്വാതി പഠമം വിപാകദ്വയകിരിയാഭേദതോ, ദുതിയം കുസലാകുസലാദിതോതി ഏവം ധാതുദ്വയം പച്ചേകം തിധാ കത്വാ.

൧൮൦. ഭൂമി…പേ… വിഭാവയേതി തിംസഭൂമീനം നാനത്തവസേന പവത്തിതോ തിംസവിധം, തത്ഥേവ തിംസപുഗ്ഗലാനം നാനത്തവസേന പവത്തിതോ ച തിംസവിധന്തിആദിനാ ഇദം യഥാനിദ്ദിട്ഠചിത്തം ബഹുധാ ഹോതീതി ച വിഭാവേയ്യാതി അത്ഥോ.

൧൮൧. ഇധാതി ¶ ഇമസ്മിം സാസനേ. ഹത്ഥഗതാമലകാ വിയ ഹോന്തീതി യഥാ ഹത്ഥഗതം ആമലകം ചക്ഖുമതോ സുപാകടം ഹോതി, ഏവമിമസ്സ മതിമതോ ഭിക്ഖുനോ അഭിധമ്മപിടകഗതാ അത്ഥാ സുപാകടാ ഹോന്തി, ആവജ്ജിതാവജ്ജിതക്ഖണേ സുവിസദാവ പഞ്ഞായന്തീതി അത്ഥോ.

ഇതി അഭിധമ്മത്ഥവികാസിനിയാ നാമ

അഭിധമ്മാവതാരസംവണ്ണനായ

ഏകവിധാദിനിദ്ദേസവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. പഞ്ചമോ പരിച്ഛേദോ

ഭൂമിപുഗ്ഗലചിത്തുപ്പത്തിനിദ്ദേസവണ്ണനാ

൧൮൨-൮. ബുദ്ധിയാ ¶ വുദ്ധിം വിരുള്ഹിം കരോതീതി ബുദ്ധിവുദ്ധികരം. യസ്സ യസ്സ നയസ്സ കഥനം പടിഞ്ഞാതം, തം തം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ചിത്താനം ഭൂമീസുപ്പത്തി’’ന്തി. തം വത്വാ ഭൂമീനം ആധാരവസേന പസങ്ഗാഗതം ഗതിഭേദം, ഭവഭേദഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘ദേവാ ചേവാ’’തിആദി വുത്തം. ‘‘ചതസ്സോപായഭൂമിയോ’’തി വത്വാ അസുരഗതിയാ പേതഗതിയംയേവ സങ്ഗഹിതത്താ ‘‘ഗതിയോ പഞ്ചാ’’തി വുത്തന്തി വദന്തി. മയം പന ‘‘തിസ്സോവാപായഭൂമിയോ’’തി പാഠേന ഭവിതബ്ബന്തി മഞ്ഞാമ. ന ഹി ഏസ അനാകുലവചനോ ആചരിയോ ഈദിസം പുബ്ബാപരവിരുദ്ധം വിയ സമ്മോഹജനകം വചനം ഭാസതി. പാളിയമ്പി ഹി –

‘‘പഞ്ച ഖോ ഇമാ, സാരിപുത്ത, ഗതിയോ. കതമാ പഞ്ച? നിരയോ തിരച്ഛാനയോനി പേത്തിവിസയോ മനുസ്സാ ദേവാ’’തി (അ. നി. ൯.൬൮) –

ഏവം ¶ തിണ്ണമേവ അപായാനം വസേന വുത്തം. കാമരൂപാരൂപവസേന തയോ ഭവാ. തത്ഥാതി തേസു തീസു ഭവേസു. തിംസേവാതി ചതസ്സോ അപായഭൂമിയോ, സത്തവിധാ കാമസുഗതിഭൂമി, സോളസ രൂപീബ്രഹ്മലോകാ, ചതസ്സോ അരൂപഭൂമിയോതി ഏകതിംസഭൂമീനമന്തരേ ചിത്തപ്പവത്തിഅധികാരത്താ അസഞ്ഞഭൂമിം അപനേത്വാ അവസേസാ തിംസേവ ഭൂമിയോതി അത്ഥോ. താസു തിംസേവ പുഗ്ഗലാതി താസു ഭൂമീസു ഉപ്പന്നാ പുഗ്ഗലാ ഭൂമിഗണനവസേന തിംസേവ ഹോന്തി. ഭൂമിവസേന തിംസവിധാപി പന പടിസന്ധിചിത്തഗണനായ ഏകൂനവീസതി ഹോന്തീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഭൂമീസ്വേതാസൂ’’തിആദി.

പടിസന്ധികചിത്താനന്തി ദസ കാമാവചരപടിസന്ധിചിത്താനി, പഞ്ച രൂപാവചരപടിസന്ധിചിത്താനി, ചത്താരി അരൂപാവചരപടിസന്ധിചിത്താനീതി ഇമേസം ഏകൂനവീസതിപടിസന്ധിചിത്താനം വസേന. അസഞ്ഞീനമചിത്തകാതി അസഞ്ഞസത്താനം അചിത്തകാ പടിസന്ധി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘അസഞ്ഞസത്താ ¶ ദേവാ അഹേതുകാ അനാഹാരകാ അഫസ്സകാ അവേദനകാ അസഞ്ഞകാ അചേതനകാ അചിത്തകാ പാതുഭവന്തീ’’തി.

യദി പടിസന്ധിവസേന വീസതി പുഗ്ഗലാ, കഥം ഭൂമിവസേന തിംസാതി വുത്താ. ഏകതിംസാതി ഹി വത്തബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ഇധാ’’തിആദി.

ന വിജ്ജതി ഹേതു ഇമേസന്തി അഹേതൂ, ദുവേ, തീണി ച ഹേതൂ ഇമേസന്തി ദ്വിതിഹേതൂ, പടിസന്ധിവസേന അഹേതുകാ, ദുഹേതുകാ, തിഹേതുകാ ചാതി അത്ഥോ. തത്ഥ അഹേതുകാ ആപായികാ ച, ഏകച്ചേ ഭൂമദേവാ, മനുസ്സേസു ജച്ചന്ധജച്ചബധിരജച്ചുമ്മത്തകനപുംസകഉഭതോബ്യഞ്ജനകാദയോ ച. വുത്താവസേസാ കാമസുഗതിവാസിനോവ ദുഹേതുകാ. തിഹേതുകാ പന കാമസുഗതിവാസിനോവ. അരിയാ പന അട്ഠാതി ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗസമങ്ഗീനം, ചതുന്നഞ്ച അരിയഫലസമങ്ഗീനം വസേന അട്ഠ അരിയപുഗ്ഗലാ ¶ . നനു ച അരിയാപി തിഹേതുകായേവാതി? സച്ചം, ചിത്തുപ്പാദം പന പത്വാ തേസം വിസേസസബ്ഭാവതോ വിസുംയേവ ഉദ്ധടാതി ദട്ഠബ്ബം.

൧൮൯-൯൨. ‘‘ഭൂമീസുപ്പത്തിം ഭണതോ മേ നിബോധഥാ’’തി സുത്വാ ചോദകോ ‘‘തിംസഭൂമീസൂ’’തിആദിനാ സബ്ബേസം ഭൂമീനം സാധാരണചിത്താനി പുച്ഛതി, ഇതരോ ‘‘ചുദ്ദസേവാ’’തി വിസ്സജ്ജേതി. തത്ഥ അട്ഠ പരിത്തകുസലാനി, ചത്താരി ദിട്ഠിവിപ്പയുത്താനി, ഉദ്ധച്ചസഹഗതം, മനോദ്വാരാവജ്ജനഞ്ചാതി ചുദ്ദസേവ, ന ഊനാനി നാധികാനി, സബ്ബാസു തിംസഭൂമീസു ഹോന്തി, സബ്ബഭൂമീനം സാധാരണാനീതി അത്ഥോ.

സദാ…പേ… സിയുന്തി ദ്വേ ദോസമൂലാനി, കുസലവിപാകചക്ഖുസോതവിഞ്ഞാണസമ്പടിച്ഛനസന്തീരണദ്വയവജ്ജിതാനി അട്ഠാരസ കാമാവചരവിപാകചിത്താനീതി വീസതി ചിത്താനി സദാ കാമേയേവ ഭവേ സിയും, ന കദാചി അഞ്ഞത്ഥ ഉപ്പജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. നനു ച ബ്രഹ്മൂനമ്പി അകുസലവിപാകാനി ഉപ്പജ്ജന്തീതി? സച്ചം ഉപ്പജ്ജന്തി, താനി കാമഭവേ അനിട്ഠരൂപാദയോ ആരബ്ഭ ഉപ്പജ്ജന്തി ബ്രഹ്മലോകേ തേസം അഭാവതോതി കാമഭവേയേവ നിയമിതാനി. രൂപാവചരവിപാകചിത്താനി പഞ്ച രൂപാവചരഭവേയേവ സിയും, ചത്താരോ ച അരൂപാവചരവിപാകാ അരൂപീസൂതി ആഹ ‘‘പഞ്ച രൂപഭവേ’’തിആദി.

കാമ ¶ …പേ… ഭവന്തീതി രൂപാവചരകുസലകിരിയചിത്താനി ചേവ കുസലവിപാകാനി ച ചക്ഖുസോതവിഞ്ഞാണസമ്പടിച്ഛനസന്തീരണാനി വോട്ഠബ്ബനവജ്ജാനി ച ദ്വേ അഹേതുകകിരിയചിത്താനി പഠമമഗ്ഗവിഞ്ഞാണന്തി അട്ഠാരസ ചിത്താനി കാമരൂപഭവേയേവ ഭവന്തി, ന അരൂപഭവേ. തത്ഥ ഹി സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കന്തത്താ രൂപാവചരകുസലകിരിയാ നുപ്പജ്ജന്തി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി വത്ഥുദ്വാരവിരഹതോ, ഹസിതുപ്പാദോ ഏകന്തവത്ഥുനിസ്സയത്താ, സോതാപത്തിമഗ്ഗോ പരതോഘോസപച്ചയായേവ നിബ്ബത്തനതോ ¶ ന ഉപ്പജ്ജതി. ദ്വേചത്താലീസാതി അട്ഠ പരിത്തകുസലാനി, ചത്താരി അരൂപകുസലാനി, പഠമമഗ്ഗവജ്ജാനി സത്ത ലോകുത്തരചിത്താനി, പടിഘദ്വയവജ്ജിതാനി ച ദസ അകുസലചിത്താനി, പുബ്ബേ വുത്തഅഹേതുകകിരിയാദ്വയവജ്ജിതാനി നവ കാമാവചരകിരിയചിത്താനി, ചത്താരി അരൂപാവചരകിരിയചിത്താനീതി ഏവം ദ്വേചത്താലീസ ചിത്താനി തീസു ഭവേസു ഹോന്തി.

൧൯൩-൨൦൪. ഏവം ഭവവസേന ചിത്തുപ്പത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കാലവസേന ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഠപേത്വാ പനാ’’തിആദി. സബ്ബാസന്തി നിദ്ധാരണത്ഥേ സാമിവചനം. അട്ഠ മഹാകിരിയാ, അരഹത്തമഗ്ഗഫലചിത്താനി, അനാഗാമിഫലം, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനകുസലകിരിയാതി തേരസേവ ചിത്താനി അപായരഹിതാസു ഛബ്ബീസഭൂമീസു ഹോന്തി അപായേസു വിപാകാവരണസബ്ഭാവേ ഏതേസം അനുപ്പജ്ജനതോ. അപരാനി ഛ ചിത്താനീതി സമ്ബന്ധോ. താനി പന രൂപഭവസാധാരണാനം പഞ്ചപരിത്തവിപാകാനം, കിരിയമനോധാതുയാ ച വസേന വേദിതബ്ബാനി.

പഞ്ച ചിത്താനീതി ദിട്ഠിസമ്പയുത്തവിചികിച്ഛാവസേന പഞ്ച ചിത്താനി. താനി ഹി പഞ്ചസു സുദ്ധാവാസഭൂമീസു ന ലബ്ഭന്തി. തത്ഥ അനാഗാമിഖീണാസവാനമേവ അധിവുത്ഥത്താ, തേസഞ്ച പഠമമഗ്ഗേനേവ ഇമേസം പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം അനുപ്പാദധമ്മതം ആപാദിതത്താ.

അപരാനി ദുവേതി തതിയാരുപ്പകുസലകിരിയചിത്താനി. താനി ഹി നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനേസു അതിക്കന്താരമ്മണത്താ, അപായേസു ച അഹേതുകപടിസന്ധികത്താ നുപ്പജ്ജന്തി. ചതുവീസതീഭൂമിസു ദ്വേ ചാതി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനകുസലകിരിയാവസേന ദ്വേ ചിത്താനി. തേവീസഭൂമിസു ദ്വേയേവാതി ആകാസാനഞ്ചായതനകുസലകിരിയചിത്താനി.

ഏകാദസവിധന്തി രൂപാവചരകുസലകിരിയാ ഹസിതുപ്പാദോതി ഏകാദസ. സോതാപത്തിഫലം യാവ അനാഗാമിമഗ്ഗോ ചത്താരി ച ചിത്താനി സുദ്ധാവാസഅപായവജ്ജാസു ഏകവീസതിഭൂമീസു ഭവന്തി. ഏകം ¶ ¶ സോതാപത്തിമഗ്ഗചിത്തം സുദ്ധാവാസഅപായഅരൂപഭൂമിവജ്ജേസു സത്തരസസു ഭൂമീസു ജായതി. ദ്വേ ദോസമൂലാനി, കുസലവിപാകഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണാനി, സത്ത അകുസലവിപാകാതി ദ്വാദസ ചിത്താനി മഹഗ്ഗതഭൂമിവജ്ജാസു ഏകാദസസു കാമഭൂമീസു ജായന്തി. അട്ഠ മഹാവിപാകചിത്താനി കാമാവചരദേവമനുസ്സവസേന സത്തഭൂമീസു ജായന്തി. ഛസു ഭൂമിസൂതി വേഹപ്ഫലസുദ്ധാവാസസങ്ഖാതാസു ഛസു പഞ്ചമജ്ഝാനഭൂമീസു.

ചത്താരി…പേ… ഭൂമിസൂതി ചതുത്ഥജ്ഝാനവിപാകോ പരിത്തസുഭഅപ്പമാണസുഭസുഭകിണ്ഹവസേന തീസു ഭൂമീസു ജായതി, ദുതിയജ്ഝാനവിപാകോ, തതിയജ്ഝാനവിപാകോ ച പരിത്താഭാഅപ്പമാണാഭാആഭസ്സരവസേന തീസു ഭൂമീസു, പഠമജ്ഝാനവിപാകോ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജബ്രഹ്മപുരോഹിതമഹാബ്രഹ്മാവസേന തീസു ഭൂമീസു ഹോതീതി ഏവം ചത്താരി ചിത്താനി ഏകേകവസേന തീസു തീസു ഭൂമീസു ജായന്തി.

൨൦൬-൯. ഏവം ഏത്തകാനേവ ചിത്താനി ഏത്തകാസു ഭൂമീസു ഉപ്പജ്ജന്തീതി ചിത്തനിയമവസേന ഉപ്പത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഏത്തകാസു ഏവ ഭൂമീസു ഏത്തകാനേവ ചിത്താനി ഉപ്പജ്ജന്തീതി ഭൂമിനിയമവസേന ദസ്സേതും ‘‘കുസലാകുസലാ കാമേ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ കാമേ കുസലാകുസലാ വീസതി, തേസം പന്നരസ അഹേതുകാ പാകാ, ആവജ്ജനദ്വയഞ്ചാതി സത്തതിംസേവ മാനസാ നരകാദീസു ചതൂസുപി അപായേസു ജായരേ. അവസേസാനി പന സത്തരസ കാമാവചരവിപാകകിരിയചിത്താനി, പഞ്ചതിംസ മഹഗ്ഗതലോകുത്തരാനീതി ദ്വേപഞ്ഞാസ മാനസാ കദാചിപി തേസു നുപ്പജ്ജന്തി അഭൂമിഭാവതോതി അത്ഥോ.

അസീതി ഹദയാതി വുത്താവസേസാനി അസീതി ചിത്താനി. ഘാനാദിവിഞ്ഞാണത്തയന്തി കുസലവിപാകഘാനാദിവിഞ്ഞാണത്തയം. ‘‘അപുഞ്ഞജാ പാകാ’’തി അകുസലവിപാകാനം സബ്ബേസമേവ ഗഹിതത്താ ഘാനാദിവിഞ്ഞാണത്തയം അഗ്ഗഹിതവിസേസമ്പി പാരിസേസഞായേന കുസലവിപാകമേവ വിഞ്ഞായതി.

൨൧൩. ദോമനസ്സന്തി ¶ ദോമനസ്സസഹഗതം. ക്രിയാ ച ദ്വേതി വോട്ഠബ്ബനവജ്ജിതാ ദ്വേ അഹേതുകകിരിയാ.

൨൧൪. ഭൂമിവസേനേവാതി പുഗ്ഗലേ അനാമസിത്വാ കേവലം ഭൂമിവസേന. പുഗ്ഗലാനം വസേന ച ഭൂമിവസേന ച ചിത്തുപ്പത്തിം വിഭാവയേതി സമ്ബന്ധോ.

൨൧൬-൮. പഞ്ചഭൂമിസൂതി ¶ ചതുരാപായമനുസ്സവസേന പഞ്ചഭൂമീസു. അഹേതുകാനം പടിസന്ധിസദിസതദാരമ്മണവസേന ‘‘സത്തതിംസേവാ’’തി വുത്തം, അഞ്ഞകമ്മേന പന ദ്വിഹേതുകതദാരമ്മണസ്സാപി സമ്ഭവതോ ഏകചത്താലീസ ഹോന്തി. ആചരിയജോതിപാലത്ഥേരസ്സ അധിപ്പായേന തിഹേതുകവിപാകേഹിപി സദ്ധിം പഞ്ചചത്താലീസേവാതി ദട്ഠബ്ബം. അഹേതുകസ്സ വുത്തേഹീതി അഹേതുകസത്തസ്സ വുത്തേഹി സത്തതിംസമാനസേഹി സഹ. നവ ക്രിയാതി അട്ഠ മഹാകിരിയാ, ഹസിതുപ്പാദോ ചാതി ഇമാനി അസാധാരണകിരിയചിത്താനി നവ.

൨൨൦-൧. ‘‘ചതുപഞ്ഞാസ മാനസാ’’തി വത്വാ തേസം സരൂപതോ ദസ്സനത്ഥം ആഹ ‘‘ദ്വിഹേതുകസ്സാ’’തിആദി. പുന ‘‘ചതുപഞ്ഞാസാ’’തിആദി പന നിഗമനം.

൨൨൩-൪. പഞ്ഞാസേവസ്സ ചിത്താനീതി തിഹേതുകസ്സ പുഥുജ്ജനസ്സ വുത്തചതുപഞ്ഞാസചിത്തേസു ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസഹഗതവജ്ജാനി ഏകൂനപഞ്ഞാസ, സോതാപത്തിഫലന്തി ഇമാനി പഞ്ഞാസേവ ചിത്താനി അസ്സ കാമാവചരസ്സ സോതാപന്നദേഹിനോ ജായന്തേ. നവതിംസേവാതി ഏകൂനചത്താലീസചിത്താനി. പഠമം ഫലന്തി സോതാപത്തിഫലം.

൨൨൫-൮. ദുതിയഞ്ച ഫലം ഹിത്വാതി സകദാഗാമിഫലം ഹിത്വാ. ച-സദ്ദേന സോതാപത്തിഫലഞ്ച ഹിത്വാതി അത്ഥോ. അത്തനോ ഫലേന ¶ സഹ യാനി അട്ഠചത്താലീസ ചിത്താനി, താനി അനാഗാമിസ്സ സത്തസ്സ ജായന്തി. ചത്താലീസഞ്ച ചത്താരീതി തേവീസതി കാമാവചരവിപാകചിത്താനി, വീസതി കിരിയചിത്താനി, അരഹത്തഫലഞ്ചാതി ചതുചത്താലീസ ചിത്താനി. സകം സകന്തി ‘‘സോതാപന്നസ്സ സോതാപത്തിമഗ്ഗചിത്തം, സകദാഗാമിനോ സകദാഗാമിമഗ്ഗചിത്ത’’ന്തിആദിനാ അത്തനോ അത്തനോ മഗ്ഗചിത്തം. കസ്മാ പന തേസം ഏകേകമേവ ചിത്തം ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഏകചിത്തക്ഖണാഹി തേ’’തി. പഞ്ചതിംസേവാതി സത്തരസ കാമരൂപാരൂപകുസലചിത്താനി, പടിഘദ്വയവജ്ജാനി ദസ അകുസലാനി, രൂപഭവേ ലബ്ഭമാനകാനി പഞ്ച അഹേതുകവിപാകാനി, ആവജ്ജനദ്വയം, പഠമജ്ഝാനവിപാകോ ചാതി പഞ്ചതിംസ ചിത്താനി തീസു പഠമജ്ഝാനഭൂമീസു പുഥുജ്ജനസ്സ ജായന്തി.

൨൩൨-൫. ഹിത്വാ ചാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദേന പഠമഫലസ്സ ഗഹണം ദസ്സേതി. തേന അപുഞ്ഞപഞ്ചകം ഹിത്വാ പഠമം ഫലം ഗഹേത്വാ ചാതി അത്ഥോ. അപുഞ്ഞപഞ്ചകന്തി ദിട്ഠിസമ്പയുത്തവിചികിച്ഛാസഹഗതവസേന ¶ പഞ്ച അകുസലചിത്താനി. തത്ഥാതി തേസു സോതാപന്നസ്സ വുത്തേസു. തത്ഥേവാതി സകദാഗാമിസ്സ വുത്തേസു. പുഞ്ഞജം സമ്പടിച്ഛനം സന്തീരണദ്വയഞ്ചേവാതി സമ്ബന്ധോ.

൨൩൭. ഏവം പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം പുഥുജ്ജനസോതാപന്നാദിവസേന ചിത്തസമ്ഭവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേസമേവ വസേന ദുതിയജ്ഝാനഭൂമിയം ദസ്സേതും ‘‘പുഥുജ്ജനസ്സാ’’തിആദി ആരദ്ധം. ദുതിയജ്ഝാനതതിയജ്ഝാനവിപാകാനം ഏകസത്തസ്സേവ അസമ്ഭവേപി ദുതിയജ്ഝാനതലേ നിബ്ബത്തേ പുഥുജ്ജനാദയോ പുഥുജ്ജനാദിഭാവസാമഞ്ഞേന ഏകതോ ഗഹേത്വാ ‘‘ദുതിയജ്ഝാനതതിയജ്ഝാനപാകതോ’’തി വുത്തം.