📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

അഭിധമ്മമാതികാപാളി

ഏകം സമയം ഭഗവാ ദേവേസു വിഹരതി താവതിംസഭവനേ പാരിച്ഛത്തകമൂലേ പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ദേവാനം താവതിംസാനം അഭിധമ്മകഥം കഥേസി.

൧. ധമ്മസങ്ഗണീമാതികാ

തികമാതികാ

കുസലാ ധമ്മാ (ധ. സ. തികമാതികാ ൧-൨൨), അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ. സുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ദുക്ഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ, അദുക്ഖമസുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ. വിപാകാ ധമ്മാ, വിപാകധമ്മധമ്മാ, നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാ. ഉപാദിണ്ണുപാദാനിയാ ധമ്മാ, അനുപാദിണ്ണുപാദാനിയാ ധമ്മാ, അനുപാദിണ്ണഅനുപാദാനിയാ ധമ്മാ. സംകിലിട്ഠസംകിലേസികാ ധമ്മാ, അസംകിലിട്ഠസംകിലേസികാ ധമ്മാ, അസംകിലിട്ഠഅസംകിലേസികാ ധമ്മാ. സവിതക്കസവിചാരാ ധമ്മാ, അവിതക്കവിചാരമത്താ ധമ്മാ, അവിതക്കഅവിചാരാ ധമ്മാ. പീതിസഹഗതാ ധമ്മാ, സുഖസഹഗതാ ധമ്മാ, ഉപേക്ഖാസഹഗതാ ധമ്മാ. ദസ്സനേന പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ, ഭാവനായ പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ, നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ. ദസ്സനേന പഹാതബ്ബഹേതുകാ ധമ്മാ, ഭാവനായ പഹാതബ്ബഹേതുകാ ധമ്മാ, നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബഹേതുകാ ധമ്മാ. ആചയഗാമിനോ ധമ്മാ, അപചയഗാമിനോ ധമ്മാ, നേവാചയഗാമിനാപചയഗാമിനോ ധമ്മാ. സേക്ഖാ ധമ്മാ, അസേക്ഖാ ധമ്മാ, നേവസേക്ഖനാസേക്ഖാ ധമ്മാ. പരിത്താ ധമ്മാ, മഹഗ്ഗതാ ധമ്മാ, അപ്പമാണാ ധമ്മാ. പരിത്താരമ്മണാ ധമ്മാ, മഹഗ്ഗതാരമ്മണാ ധമ്മാ, അപ്പമാണാരമ്മണാ ധമ്മാ. ഹീനാ ധമ്മാ, മജ്ഝിമാ ധമ്മാ, പണീതാ ധമ്മാ. മിച്ഛത്തനിയതാ ധമ്മാ, സമ്മത്തനിയതാ ധമ്മാ, അനിയതാ ധമ്മാ. മഗ്ഗാരമ്മണാ ധമ്മാ, മഗ്ഗഹേതുകാ ധമ്മാ, മഗ്ഗാധിപതിനോ ധമ്മാ. ഉപ്പന്നാ ധമ്മാ, അനുപ്പന്നാ ധമ്മാ, ഉപ്പാദിനോ ധമ്മാ. അതീതാ ധമ്മാ, അനാഗതാ ധമ്മാ, പച്ചുപ്പന്നാ ധമ്മാ. അതീതാരമ്മണാ ധമ്മാ, അനാഗതാരമ്മണാ ധമ്മാ, പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാ ധമ്മാ. അജ്ഝത്താ ധമ്മാ, ബഹിദ്ധാ ധമ്മാ, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ ധമ്മാ. അജ്ഝത്താരമ്മണാ ധമ്മാ, ബഹിദ്ധാരമ്മണാ ധമ്മാ, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ ധമ്മാ. സനിദസ്സനസപ്പടിഘാ ധമ്മാ, അനിദസ്സനസപ്പടിഘാ ധമ്മാ, അനിദസ്സനഅപ്പടിഘാ ധമ്മാ (ധ. സ. തികമാതികാ ൧-൨൨).

ദ്വാവീസതിതികം.

ദുകമാതികാ

ഹേതുഗോച്ഛകം

ഹേതൂ ധമ്മാ, ന ഹേതൂ ധമ്മാ. സഹേതുകാ ധമ്മാ, അഹേതുകാ ധമ്മാ. ഹേതുസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ഹേതുവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. ഹേതൂ ചേവ ധമ്മാ സഹേതുകാ ച, സഹേതുകാ ചേവ ധമ്മാ ന ച ഹേതൂ. ഹേതൂ ചേവ ധമ്മാ ഹേതുസമ്പയുത്താ ച, ഹേതുസമ്പയുത്താ ചേവ ധമ്മാ ന ച ഹേതൂ. ന ഹേതൂ ഖോ പന ധമ്മാ സഹേതുകാപി, അഹേതുകാപി. ഹേതുഗോച്ഛകം.

ചൂളന്തരദുകം

സപ്പച്ചയാ ധമ്മാ, അപ്പച്ചയാ ധമ്മാ. സങ്ഖതാ ധമ്മാ, അസങ്ഖതാ ധമ്മാ. സനിദസ്സനാ ധമ്മാ, അനിദസ്സനാ ധമ്മാ. സപ്പടിഘാ ധമ്മാ, അപ്പടിഘാ ധമ്മാ. രൂപിനോ ധമ്മാ, അരൂപിനോ ധമ്മാ. ലോകിയാ ധമ്മാ, ലോകുത്തരാ ധമ്മാ. കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാ ധമ്മാ, കേനചി ന വിഞ്ഞേയ്യാ ധമ്മാ. ചൂളന്തരദുകം.

ആസവഗോച്ഛകം

ആസവാ ധമ്മാ, നോ ആസവാ ധമ്മാ. സാസവാ ധമ്മാ, അനാസവാ ധമ്മാ. ആസവസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ആസവവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. ആസവാ ചേവ ധമ്മാ സാസവാ ച, സാസവാ ചേവ ധമ്മാ നോ ച ആസവാ. ആസവാ ചേവ ധമ്മാ ആസവസമ്പയുത്താ ച, ആസവസമ്പയുത്താ ചേവ ധമ്മാ നോ ച ആസവാ. ആസവവിപ്പയുത്താ ഖോ പന ധമ്മാ സാസവാപി, അനാസവാപി. ആസവഗോച്ഛകം.

സഞ്ഞോജനഗോച്ഛകം

സഞ്ഞോജനാ ധമ്മാ, നോ സഞ്ഞോജനാ ധമ്മാ. സഞ്ഞോജനിയാ ധമ്മാ, അസഞ്ഞോജനിയാ ധമ്മാ. സഞ്ഞോജനസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, സഞ്ഞോജനവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. സഞ്ഞോജനാ ചേവ ധമ്മാ സഞ്ഞോജനിയാ ച, സഞ്ഞോജനിയാ ചേവ ധമ്മാ നോ ച സഞ്ഞോജനാ. സഞ്ഞോജനാ ചേവ ധമ്മാ സഞ്ഞോജനസമ്പയുത്താ ച, സഞ്ഞോജനസമ്പയുത്താ ചേവ ധമ്മാ നോ ച സഞ്ഞോജനാ. സഞ്ഞോജനവിപ്പയുത്താ ഖോ പന ധമ്മാ സഞ്ഞോജനിയാപി, അസഞ്ഞോജനിയാപി. സഞ്ഞോജനഗോച്ഛകം.

ഗന്ഥഗോച്ഛകം

ഗന്ഥാ ധമ്മാ, നോ ഗന്ഥാ ധമ്മാ. ഗന്ഥനിയാ ധമ്മാ, അഗന്ഥനിയാ ധമ്മാ. ഗന്ഥസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ഗന്ഥവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. ഗന്ഥാ ചേവ ധമ്മാ ഗന്ഥനിയാ ച, ഗന്ഥനിയാ ചേവ ധമ്മാ നോ ച ഗന്ഥാ. ഗന്ഥാ ചേവ ധമ്മാ ഗന്ഥസമ്പയുത്താ ച, ഗന്ഥസമ്പയുത്താ ചേവ ധമ്മാ നോ ച ഗന്ഥാ. ഗന്ഥവിപ്പയുത്താ ഖോ പന ധമ്മാ ഗന്ഥനിയാപി, അഗന്ഥനിയാപി. ഗന്ഥഗോച്ഛകം.

ഓഘഗോച്ഛകം

ഓഘാ ധമ്മാ, നോ ഓഘാ ധമ്മാ. ഓഘനിയാ ധമ്മാ, അനോഘനിയാ ധമ്മാ. ഓഘസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ഓഘവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. ഓഘാ ചേവ ധമ്മാ ഓഘനിയാ ച, ഓഘനിയാ ചേവ ധമ്മാ നോ ച ഓഘാ. ഓഘാ ചേവ ധമ്മാ ഓഘസമ്പയുത്താ ച, ഓഘസമ്പയുത്താ ചേവ ധമ്മാ നോ ച ഓഘാ. ഓഘവിപ്പയുത്താ ഖോ പന ധമ്മാ ഓഘനിയാപി, അനോഘനിയാപി. ഓഘഗോച്ഛകം.

യോഗഗോച്ഛകം

യോഗാ ധമ്മാ, നോ യോഗാ ധമ്മാ. യോഗനിയാ ധമ്മാ, അയോഗനിയാ ധമ്മാ. യോഗസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, യോഗവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. യോഗാ ചേവ ധമ്മാ യോഗനിയാ ച, യോഗനിയാ ചേവ ധമ്മാ നോ ച യോഗാ. യോഗാ ചേവ ധമ്മാ യോഗസമ്പയുത്താ ച, യോഗസമ്പയുത്താ ചേവ ധമ്മാ നോ ച യോഗാ. യോഗവിപ്പയുത്താ ഖോ പന ധമ്മാ യോഗനിയാപി, അയോഗനിയാപി. യോഗഗോച്ഛകം.

നീവരണഗോച്ഛകം

നീവരണാ ധമ്മാ, നോ നീവരണാ ധമ്മാ. നീവരണിയാ ധമ്മാ, അനീവരണിയാ ധമ്മാ. നീവരണസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, നീവരണവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. നീവരണാ ചേവ ധമ്മാ നീവരണിയാ ച, നീവരണിയാ ചേവ ധമ്മാ നോ ച നീവരണാ. നീവരണാ ചേവ ധമ്മാ നീവരണസമ്പയുത്താ ച, നീവരണസമ്പയുത്താ ചേവ ധമ്മാ നോ ച നീവരണാ. നീവരണവിപ്പയുത്താ ഖോ പന ധമ്മാ നീവരണിയാപി, അനീവരണിയാപി. നീവരണഗോച്ഛകം.

പരാമാസഗോച്ഛകം

പരാമാസാ ധമ്മാ, നോ പരാമാസാ ധമ്മാ. പരാമട്ഠാ ധമ്മാ, അപരാമട്ഠാ ധമ്മാ. പരാമാസസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, പരാമാസവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. പരാമാസാ ചേവ ധമ്മാ പരാമട്ഠാ ച, പരാമട്ഠാചേവ ധമ്മാ നോ ച പരാമാസാ. പരാമാസവിപ്പയുത്താ ഖോ പന ധമ്മാ പരാമട്ഠാപി, അപരാമട്ഠാപി. പരാമാസഗോച്ഛകം.

മഹന്തരദുകം

സാരമ്മണാ ധമ്മാ, അനാരമ്മണാ ധമ്മാ. ചിത്താ ധമ്മാ, നോ ചിത്താ ധമ്മാ. ചേതസികാ ധമ്മാ, അചേതസികാ ധമ്മാ. ചിത്തസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ചിത്തവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. ചിത്തസംസട്ഠാ ധമ്മാ, ചിത്തവിസംസട്ഠാ ധമ്മാ. ചിത്തസമുട്ഠാനാ ധമ്മാ, നോ ചിത്തസമുട്ഠാനാ ധമ്മാ. ചിത്തസഹഭുനോ ധമ്മാ, നോ ചിത്തസഹഭുനോ ധമ്മാ. ചിത്താനുപരിവത്തിനോ ധമ്മാ, നോ ചിത്താനുപരിവത്തിനോ ധമ്മാ. ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനാ ധമ്മാ, നോ ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനാ ധമ്മാ. ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനസഹഭുനോ ധമ്മാ, നോ ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനസഹഭുനോ ധമ്മാ. ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനാനുപരിവത്തിനോ ധമ്മാ, നോ ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനാനുപരിവത്തിനോ ധമ്മാ. അജ്ഝത്തികാ ധമ്മാ, ബാഹിരാ ധമ്മാ. ഉപാദാ ധമ്മാ, നോ ഉപാദാ ധമ്മാ. ഉപാദിണ്ണാ ധമ്മാ, അനുപാദിണ്ണാ ധമ്മാ. മഹന്തരദുകം.

ഉപാദാനഗോച്ഛകം

ഉപാദാനാ ധമ്മാ, നോ ഉപാദാനാ ധമ്മാ. ഉപാദാനിയാ ധമ്മാ, അനുപാദാനിയാ ധമ്മാ. ഉപാദാനസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, ഉപാദാനവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. ഉപാദാനാ ചേവ ധമ്മാ ഉപാദാനിയാ ച, ഉപാദാനിയാ ചേവ ധമ്മാ നോ ച ഉപാദാനാ. ഉപാദാനാ ചേവ ധമ്മാ ഉപാദാനസമ്പയുത്താ ച, ഉപാദാനസമ്പയുത്താ ചേവ ധമ്മാ നോ ച ഉപാദാനാ. ഉപാദാനവിപ്പയുത്താ ഖോ പന ധമ്മാ ഉപാദാനിയാപി, അനുപാദാനിയാപി. ഉപാദാനഗോച്ഛകം.

കിലേസഗോച്ഛകം

കിലേസാ ധമ്മാ, നോ കിലേസാ ധമ്മാ. സംകിലേസികാ ധമ്മാ, അസംകിലേസികാ ധമ്മാ. സംകിലിട്ഠാ ധമ്മാ, അസംകിലിട്ഠാ ധമ്മാ. കിലേസസമ്പയുത്താ ധമ്മാ, കിലേസവിപ്പയുത്താ ധമ്മാ. കിലേസാ ചേവ ധമ്മാ സംകിലേസികാ ച, സംകിലേസികാ ചേവ ധമ്മാ നോ ച കിലേസാ. കിലേസാ ചേവ ധമ്മാ സംകിലിട്ഠാ ച, സംകിലിട്ഠാ ചേവ ധമ്മാ നോ ച കിലേസാ. കിലേസാ ചേവ ധമ്മാ കിലേസസമ്പയുത്താ ച, കിലേസസമ്പയുത്താ ചേവ ധമ്മാ നോ ച കിലേസാ. കിലേസവിപ്പയുത്താ ഖോ പന ധമ്മാ സംകിലേസികാപി, അസംകിലേസികാപി. കിലേസഗോച്ഛകം.

പിട്ഠിദുകം

ദസ്സനേന പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ, ന ദസ്സനേന പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ. ഭാവനായ പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ, ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ. ദസ്സനേന പഹാതബ്ബഹേതുകാ ധമ്മാ, ന ദസ്സനേന പഹാതബ്ബഹേതുകാ ധമ്മാ. ഭാവനായ പഹാതബ്ബഹേതുകാ ധമ്മാ, ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബഹേതുകാ ധമ്മാ. സവിതക്കാ ധമ്മാ, അവിതക്കാ ധമ്മാ. സവിചാരാ ധമ്മാ, അവിചാരാ ധമ്മാ. സപ്പീതികാ ധമ്മാ, അപ്പീതികാ ധമ്മാ. പീതിസഹഗതാ ധമ്മാ, ന പീതിസഹഗതാ ധമ്മാ. സുഖസഹഗതാ ധമ്മാ, ന സുഖസഹഗതാ ധമ്മാ. ഉപേക്ഖാസഹഗതാ ധമ്മാ, ന ഉപേക്ഖാസഹഗതാ ധമ്മാ. കാമാവചരാ ധമ്മാ, ന കാമാവചരാ ധമ്മാ. രൂപാവചരാ ധമ്മാ, ന രൂപാവചരാ ധമ്മാ. അരൂപാവചരാ ധമ്മാ, ന അരൂപാവചരാ ധമ്മാ. പരിയാപന്നാ ധമ്മാ, അപരിയാപന്നാ ധമ്മാ. നിയ്യാനികാ ധമ്മാ, അനിയ്യാനികാ ധമ്മാ. നിയതാ ധമ്മാ, അനിയതാ ധമ്മാ. സഉത്തരാ ധമ്മാ, അനുത്തരാ ധമ്മാ. സരണാ ധമ്മാ, അരണാ ധമ്മാ. പിട്ഠിദുകം.

അഭിധമ്മദുകമാതികാ.

സുത്തന്തികദുകമാതികാ

വിജ്ജാഭാഗിനോ ധമ്മാ, അവിജ്ജാഭാഗിനോ ധമ്മാ. വിജ്ജൂപമാ ധമ്മാ, വജിരൂപമാ ധമ്മാ. ബാലാ ധമ്മാ, പണ്ഡിതാ ധമ്മാ. കണ്ഹാ ധമ്മാ, സുക്കാ ധമ്മാ. തപനീയാ ധമ്മാ, അതപനീയാ ധമ്മാ. അധിവചനാ ധമ്മാ, അധിവചനപഥാ ധമ്മാ. നിരുത്തി ധമ്മാ, നിരുത്തിപഥാ ധമ്മാ. പഞ്ഞത്തി ധമ്മാ, പഞ്ഞത്തിപഥാ ധമ്മാ. നാമഞ്ച, രൂപഞ്ച. അവിജ്ജാ ച, ഭവതണ്ഹാ ച. ഭവദിട്ഠി ച, വിഭവദിട്ഠി ച. സസ്സതദിട്ഠി ച, ഉച്ഛേദദിട്ഠി ച. അന്തവാ ദിട്ഠി ച, അനന്തവാ ദിട്ഠി ച. പുബ്ബന്താനുദിട്ഠി ച, അപരന്താനുദിട്ഠി ച. അഹിരികഞ്ച, അനോത്തപ്പഞ്ച. ഹിരീ ച, ഓത്തപ്പഞ്ച. ദോവചസ്സതാ ച, പാപമിത്തതാ ച. സോവചസ്സതാ ച, കല്യാണമിത്തതാ ച. ആപത്തികുസലതാ ച, ആപത്തിവുട്ഠാനകുസലതാ ച. സമാപത്തികുസലതാ ച, സമാപത്തിവുട്ഠാനകുസലതാ ച. ധാതുകുസലതാ ച, മനസികാരകുസലതാ ച. ആയതനകുസലതാ ച, പടിച്ചസമുപ്പാദകുസലതാ ച. ഠാനകുസലതാ ച, അട്ഠാനകുസലതാ ച. അജ്ജവോ ച, മദ്ദവോ ച. ഖന്തി ച, സോരച്ചഞ്ച. സാഖല്യഞ്ച, പടിസന്ഥാരോ ച. ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരതാ ച, ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞുതാ ച. ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരതാ ച, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ ച. മുട്ഠസ്സച്ചഞ്ച, അസമ്പജഞ്ഞഞ്ച. സതി ച, സമ്പജഞ്ഞഞ്ച. പടിസങ്ഖാനബലഞ്ച, ഭാവനാബലഞ്ച. സമഥോ ച, വിപസ്സനാ ച. സമഥനിമിത്തഞ്ച, പഗ്ഗാഹനിമിത്തഞ്ച. പഗ്ഗാഹോ ച, അവിക്ഖേപോ ച. സീലവിപത്തി ച, ദിട്ഠിവിപത്തി ച. സീലസമ്പദാ ച, ദിട്ഠിസമ്പദാ ച. സീലവിസുദ്ധി ച, ദിട്ഠിവിസുദ്ധി ച. ദിട്ഠിവിസുദ്ധി ഖോ പന, യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനം. സംവേഗോ ച സംവേജനിയേസു ഠാനേസു, സംവിഗ്ഗസ്സ ച യോനിസോ പധാനം. അസന്തുട്ഠിതാ ച കുസലേസു ധമ്മേസു, അപ്പടിവാനിതാ ച പധാനസ്മിം. വിജ്ജാ ച, വിമുത്തി ച. ഖയേ ഞാണം, അനുപ്പാദേ ഞാണന്തി.

സുത്തന്തികദുകമാതികാ.

ധമ്മസങ്ഗണീമാതികാ നിട്ഠിതാ.

൨. വിഭങ്ഗമാതികാ

ഖന്ധവിഭങ്ഗോ

പഞ്ചക്ഖന്ധാ – (വിഭ. ൧) രൂപക്ഖന്ധോ വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോതി. ഖന്ധവിഭങ്ഗം.

ആയതനവിഭങ്ഗോ

ദ്വാദസായതനാനി (വിഭ. ൧൫൪) – ചക്ഖായതനം രൂപായതനം സോതായതനം സദ്ദായതനം ഘാനായതനം ഗന്ധായതനം ജിവ്ഹായതനം രസായതനം കായായതനം ഫോട്ഠബ്ബായതനം മനായതനം ധമ്മായതനന്തി. ആയതനവിഭങ്ഗം.

ധാതുവിഭങ്ഗോ

അട്ഠാരസ ധാതുയോ (വിഭ. ൧൮൩) – ചക്ഖുധാതു രൂപധാതു ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു, സോതധാതു സദ്ദധാതു സോതവിഞ്ഞാണധാതു, ഘാനധാതു ഗന്ധധാതു ഘാനവിഞ്ഞാണധാതു, ജിവ്ഹാധാതു രസധാതു ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണധാതു, കായധാതു ഫോട്ഠബ്ബധാതു കായവിഞ്ഞാണധാതു, മനോധാതു ധമ്മധാതു മനോവിഞ്ഞാണധാതൂതി. ധാതുവിഭങ്ഗം.

സച്ചവിഭങ്ഗോ

ചത്താരി അരിയസച്ചാനി (വിഭ. ൧൮൯) – ദുക്ഖം അരിയസച്ചം, ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം, ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചന്തി. സച്ചവിഭങ്ഗം.

ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗോ

ബാവീസതിന്ദ്രിയാനി (വിഭ. ൨൧൯) – ചക്ഖുന്ദ്രിയം സോതിന്ദ്രിയം ഘാനിന്ദ്രിയം ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം കായിന്ദ്രിയം മനിന്ദ്രിയം ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പുരിസിന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയം സുഖിന്ദ്രിയം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം അഞ്ഞിന്ദ്രിയം അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയന്തി. ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗം.

പടിച്ചസമുപ്പാദവിഭങ്ഗോ

അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ (വിഭ. ൨൨൫), സങ്ഖാരപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം, വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപം, നാമരൂപപച്ചയാ സളായതനം, സളായതനപച്ചയാ ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, വേദനാപച്ചയാ തണ്ഹാ, തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാനം, ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോ, ഭവപച്ചയാ ജാതി, ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണം സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ സമ്ഭവന്തി, ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ഹോതി. പടിച്ചസമുപ്പാദവിഭങ്ഗം.

സതിപട്ഠാനവിഭങ്ഗോ

ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ (വിഭ. ൩൫൫) – ഇധ ഭിക്ഖു അജ്ഝത്തം കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം.

അജ്ഝത്തം വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം.

അജ്ഝത്തം ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം.

അജ്ഝത്തം ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം. സതിപട്ഠാനവിഭങ്ഗം.

സമ്മപ്പധാനവിഭങ്ഗോ

ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ (വിഭ. ൩൯൦) – ഇധ ഭിക്ഖു അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി.

ഉപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി.

അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപ്പാദായ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി.

ഉപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഠിതിയാ അസമ്മോസായ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി. സമ്മപ്പധാനവിഭങ്ഗം.

ഇദ്ധിപാദവിഭങ്ഗോ

ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ (വിഭ. ൪൩൦) – ഇധ ഭിക്ഖു ഛന്ദസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, വീരിയസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, ചിത്തസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, വീമംസാസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി. ഇദ്ധിപാദവിഭങ്ഗം.

ബോജ്ഝങ്ഗവിഭങ്ഗോ

സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ (വിഭ. ൪൬൬) – സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ. ബോജ്ഝങ്ഗവിഭങ്ഗം.

മഗ്ഗങ്ഗവിഭങ്ഗോ

അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ (വിഭ. ൪൮൬). സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്തോ സമ്മാആജീവോ സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതി സമ്മാസമാധി. മഗ്ഗങ്ഗവിഭങ്ഗം.

ഝാനവിഭങ്ഗോ

ഇധ ഭിക്ഖു പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോ വിഹരതി (വിഭ. ൫൦൮) ആചാരഗോചരസമ്പന്നോ അണുമത്തേസു വജ്ജേസു ഭയദസ്സാവീ സമാദായ സിക്ഖതി സിക്ഖാപദേസു ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോ ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ പുബ്ബരത്താപരരത്തം ജാഗരിയാനുയോഗമനുയുത്തോ സാതച്ചം നേപക്കം ബോധിപക്ഖികാനം ധമ്മാനം ഭാവനാനുയോഗമനുയുത്തോ.

സോ അഭിക്കന്തേ പടിക്കന്തേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ആലോകിതേ വിലോകിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, സമിഞ്ജിതേ പസാരിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, സങ്ഘാടിപത്തചീവരധാരണേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, അസിതേ പീതേ ഖായിതേ സായിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ഉച്ചാരപസ്സാവകമ്മേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ഗതേ ഠിതേ നിസിന്നേ സുത്തേ ജാഗരിതേ ഭാസിതേ തുണ്ഹീഭാവേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി.

സോ വിവിത്തം സേനാസനം ഭജതി അരഞ്ഞം രുക്ഖമൂലം പബ്ബതം കന്ദരം ഗിരിഗുഹം സുസാനം വനപത്ഥം അബ്ഭോകാസം പലാലപുഞ്ജം അപ്പസദ്ദം അപ്പനിഗ്ഘോസം വിജനവാതം മനുസ്സരാഹസ്സേയ്യകം പടിസല്ലാനസാരുപ്പം.

സോ അരഞ്ഞഗതോ വാ രുക്ഖമൂലഗതോ വാ സുഞ്ഞാഗാരഗതോ വാ നിസീദതി പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഉജും കായം പണിധായ പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ, സോ അഭിജ്ഝം ലോകേ പഹായ വിഗതാഭിജ്ഝേന ചേതസാ വിഹരതി, അഭിജ്ഝായ ചിത്തം പരിസോധേതി, ബ്യാപാദപദോസം പഹായ അബ്യാപന്നചിത്തോ വിഹരതി സബ്ബപാണഭൂതഹിതാനുകമ്പീ, ബ്യാപാദപദോസാ ചിത്തം പരിസോധേതി, ഥിനമിദ്ധം പഹായ വിഗതഥിനമിദ്ധോ വിഹരതി ആലോകസഞ്ഞീ സതോ സമ്പജാനോ, ഥിനമിദ്ധാ ചിത്തം പരിസോധേതി, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം പഹായ അനുദ്ധതോ വിഹരതി അജ്ഝത്തം വൂപസന്തചിത്തോ, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചാ ചിത്തം പരിസോധേതി, വിചികിച്ഛം പഹായ തിണ്ണവിചികിച്ഛോ വിഹരതി അകഥംകഥീ കുസലേസു ധമ്മേസു, വിചികിച്ഛായ ചിത്തം പരിസോധേതി.

സോ ഇമേ പഞ്ച നീവരണേ പഹായ ചേതസോ ഉപക്കിലേസേ പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണേ വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവം അവിതക്കം അവിചാരം സമാധിജം പീതിസുഖം ദുതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, പീതിയാ ച വിരാഗാ ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതി സതോ ച സമ്പജാനോ സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതി, യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ‘‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’’തി, തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ പുബ്ബേവ സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാ അദുക്ഖമസുഖം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി.

സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ ‘‘അനന്തോ ആകാസോ’’തി ആകാസാനഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, സബ്ബസോ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘‘അനന്തം വിഞ്ഞാണ’’ന്തി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, സബ്ബസോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘‘നത്ഥി കിഞ്ചീ’’തി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, സബ്ബസോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. ഝാനവിഭങ്ഗം.

അപ്പമഞ്ഞാവിഭങ്ഗോ

ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ (വിഭ. ൬൪൨) – ഇധ ഭിക്ഖു മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം, തഥാ ചതുത്ഥം. ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ജേന ഫരിത്വാ വിഹരതി.

കരുണാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം, തഥാ ചതുത്ഥം. ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധിസബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം കരുണാസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ജേന ഫരിത്വാ വിഹരതി.

മുദിതാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം, തഥാ ചതുത്ഥം. ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം മുദിതാസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ജേന ഫരിത്വാ വിഹരതി.

ഉപേക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം, തഥാ ചതുത്ഥം. ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം ഉപേക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ജേന ഫരിത്വാ വിഹരതി. അപ്പമഞ്ഞാവിഭങ്ഗം.

സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗോ

പഞ്ച സിക്ഖാപദാനി (വിഭ. ൭൦൩) – പാണാതിപാതാ വേരമണീ സിക്ഖാപദം, അദിന്നാദാനാ വേരമണീ സിക്ഖാപദം, കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീ സിക്ഖാപദം, മുസാവാദാ വേരമണീ സിക്ഖാപദം, സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠാനാ വേരമണീ സിക്ഖാപദം. സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗം.

പടിസമ്ഭിദാവിഭങ്ഗോ

ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ (വിഭ. ൭൧൮) – അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ പടിഭാനപടിസമ്ഭിദാ. പടിസമ്ഭിദാവിഭങ്ഗം.

ഞാണവിഭങ്ഗോ

ഏകവിധേന ഞാണവത്ഥു (വിഭ. ൭൫൧) – പഞ്ച വിഞ്ഞാണാ ന ഹേതൂ, അഹേതുകാ, ഹേതുവിപ്പയുത്താ, സപ്പച്ചയാ, സങ്ഖതാ, അരൂപാ, ലോകിയാ, സാസവാ, സംയോജനിയാ, ഗന്ഥനിയാ, ഓഘനിയാ, യോഗനിയാ, നീവരണിയാ, പരാമട്ഠാ, ഉപാദാനിയാ, സംകിലേസികാ, അബ്യാകതാ, സാരമ്മണാ, അചേതസികാ, വിപാകാ, ഉപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അസംകിലിട്ഠസംകിലേസികാ, ന സവിതക്കസവിചാരാ, ന അവിതക്കവിചാരമത്താ, അവിതക്കഅവിചാരാ, ന പീതിസഹഗതാ, നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബാ, നേവ ദസ്സനേന ന ഭാവനായ പഹാതബ്ബഹേതുകാ, നേവാചയഗാമിനാപചയഗാമിനോ, നേവസേക്ഖനാസേക്ഖാ, പരിത്താ, കാമാവചരാ, ന രൂപാവചരാ, ന അരൂപാവചരാ, പരിയാപന്നാ, നോ അപരിയാപന്നാ, അനിയതാ, അനിയ്യാനികാ.

ഉപ്പന്നവത്ഥുകാ, ഉപ്പന്നാരമ്മണാ, പുരേജാതവത്ഥുകാ, പുരേജാതാരമ്മണാ, അജ്ഝത്തികവത്ഥുകാ, ബാഹിരാരമ്മണാ, അസമ്ഭിന്നവത്ഥുകാ, അസമ്ഭിന്നാരമ്മണാ, നാനാവത്ഥുകാ, നാനാരമ്മണാ, ന അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഗോചരവിസയം പച്ചനുഭോന്തി, ന അസമന്നാഹാരാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന അമനസികാരാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന അബ്ബോകിണ്ണാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന അപുബ്ബം അചരിമം ഉപ്പജ്ജന്തി, ന അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ സമനന്തരാ ഉപ്പജ്ജന്തി.

പഞ്ച വിഞ്ഞാണാ അനാഭോഗാ, പഞ്ചഹി വിഞ്ഞാണേഹി ന കഞ്ചി ധമ്മം പടിവിജാനാതി, അഞ്ഞത്ര അഭിനിപാതമത്താ, പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം സമനന്തരാപി ന കഞ്ചി ധമ്മം പടിവിജാനാതി, പഞ്ചഹി വിഞ്ഞാണേഹി ന കഞ്ചി ഇരിയാപഥം കപ്പേതി, പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം സമനന്തരാപി ന കഞ്ചി ഇരിയാപഥം കപ്പേതി, പഞ്ചഹി വിഞ്ഞാണേഹി ന കായകമ്മം ന വചീകമ്മം പട്ഠപേതി, പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം സമനന്തരാപി ന കായകമ്മം ന വചീകമ്മം പട്ഠപേതി, പഞ്ചഹി വിഞ്ഞാണേഹി ന കുസലാകുസലം ധമ്മം സമാദിയതി, പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം സമനന്തരാപി ന കുസലാകുസലം ധമ്മം സമാദിയതി, പഞ്ചഹി വിഞ്ഞാണേഹി ന സമാപജ്ജതി ന വുട്ഠാതി, പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം സമനന്തരാപി ന സമാപജ്ജതി ന വുട്ഠാതി, പഞ്ചഹി വിഞ്ഞാണേഹി ന ചവതി ന ഉപ്പജ്ജതി, പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം സമനന്തരാപി ന ചവതി ന ഉപ്പജ്ജതി, പഞ്ചഹി വിഞ്ഞാണേഹി ന സുപതി ന പടിബുജ്ഝതി ന സുപിനം പസ്സതി, പഞ്ചന്നം വിഞ്ഞാണാനം സമനന്തരാപി ന സുപതി ന പടിബുജ്ഝതി ന സുപിനം പസ്സതി, യാഥാവകവത്ഥുവിഭാവനാ പഞ്ഞാ. ഏവം ഏകവിധേന ഞാണവത്ഥു.

ദുവിധേന ഞാണവത്ഥു – ലോകിയാ പഞ്ഞാ, ലോകുത്തരാ പഞ്ഞാ. കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാ പഞ്ഞാ, കേനചി ന വിഞ്ഞേയ്യാ പഞ്ഞാ. സാസവാ പഞ്ഞാ, അനാസവാ പഞ്ഞാ. ആസവവിപ്പയുത്താ സാസവാ പഞ്ഞാ, ആസവവിപ്പയുത്താ അനാസവാ പഞ്ഞാ. സംയോജനിയാ പഞ്ഞാ, അസംയോജനിയാ പഞ്ഞാ. സംയോജനവിപ്പയുത്താ സംയോജനിയാ പഞ്ഞാ, സംയോജനവിപ്പയുത്താ അസംയോജനിയാ പഞ്ഞാ. ഗന്ഥനിയാ പഞ്ഞാ, അഗന്ഥനിയാ പഞ്ഞാ. ഗന്ഥവിപ്പയുത്താ ഗന്ഥനിയാ പഞ്ഞാ, ഗന്ഥവിപ്പയുത്താ അഗന്ഥനിയാ പഞ്ഞാ.

ഓഘനിയാ പഞ്ഞാ, അനോഘനിയാ പഞ്ഞാ. ഓഘവിപ്പയുത്താ ഓഘനിയാ പഞ്ഞാ, ഓഘവിപ്പയുത്താ അനോഘനിയാ പഞ്ഞാ. യോഗനിയാ പഞ്ഞാ, അയോഗനിയാ പഞ്ഞാ. യോഗവിപ്പയുത്താ യോഗനിയാ പഞ്ഞാ, യോഗവിപ്പയുത്താ അയോഗനിയാ പഞ്ഞാ. നീവരണിയാ പഞ്ഞാ, അനീവരണിയാ പഞ്ഞാ. നീവരണവിപ്പയുത്താ നീവരണിയാ പഞ്ഞാ, നീവരണവിപ്പയുത്താ അനീവരണിയാ പഞ്ഞാ. പരാമട്ഠാ പഞ്ഞാ, അപരാമട്ഠാ പഞ്ഞാ. പരാമാസവിപ്പയുത്താ പരാമട്ഠാ പഞ്ഞാ, പരാമാസവിപ്പയുത്താ അപരാമട്ഠാ പഞ്ഞാ. ഉപാദിണ്ണാ പഞ്ഞാ, അനുപാദിണ്ണാ പഞ്ഞാ. ഉപാദാനിയാ പഞ്ഞാ, അനുപാദാനിയാ പഞ്ഞാ. ഉപാദാനവിപ്പയുത്താ ഉപാദാനിയാ പഞ്ഞാ, ഉപാദാനവിപ്പയുത്താ അനുപാദാനിയാ പഞ്ഞാ.

സംകിലേസികാ പഞ്ഞാ, അസംകിലേസികാ പഞ്ഞാ. കിലേസവിപ്പയുത്താ സംകിലേസികാ പഞ്ഞാ, കിലേസവിപ്പയുത്താ അസംകിലേസികാ പഞ്ഞാ. സവിതക്കാ പഞ്ഞാ, അവിതക്കാ പഞ്ഞാ. സവിചാരാ പഞ്ഞാ, അവിചാരാ പഞ്ഞാ. സപ്പീതികാ പഞ്ഞാ, അപ്പീതികാ പഞ്ഞാ. പീതിസഹഗതാ പഞ്ഞാ, ന പീതിസഹഗതാ പഞ്ഞാ. സുഖസഹഗതാ പഞ്ഞാ, ന സുഖസഹഗതാ പഞ്ഞാ. ഉപേക്ഖാസഹഗതാ പഞ്ഞാ, ന ഉപേക്ഖാസഹഗതാ പഞ്ഞാ. കാമാവചരാ പഞ്ഞാ, ന കാമാവചരാ പഞ്ഞാ. രൂപാവചരാ പഞ്ഞാ, ന രൂപാവചരാ പഞ്ഞാ. അരൂപാവചരാ പഞ്ഞാ, ന അരൂപാവചരാ പഞ്ഞാ. പരിയാപന്നാ പഞ്ഞാ, അപരിയാപന്നാ പഞ്ഞാ. നിയ്യാനികാ പഞ്ഞാ, അനിയ്യാനികാ പഞ്ഞാ. നിയതാ പഞ്ഞാ, അനിയതാ പഞ്ഞാ. സഉത്തരാ പഞ്ഞാ, അനുത്തരാ പഞ്ഞാ. അത്ഥജാപികാ പഞ്ഞാ, ജാപിതത്ഥാ പഞ്ഞാ. ഏവം ദുവിധേന ഞാണവത്ഥു.

തിവിധേന ഞാണവത്ഥു – ചിന്താമയാ പഞ്ഞാ, സുതമയാ പഞ്ഞാ, ഭാവനാമയാ പഞ്ഞാ. ദാനമയാ പഞ്ഞാ, സീലമയാ പഞ്ഞാ, ഭാവനാമയാ പഞ്ഞാ. അധിസീലേ പഞ്ഞാ, അധിചിത്തേ പഞ്ഞാ, അധിപഞ്ഞായ പഞ്ഞാ. ആയകോസല്ലം, അപായകോസല്ലം, ഉപായകോസല്ലം.

വിപാകാ പഞ്ഞാ, വിപാകധമ്മധമ്മാ പഞ്ഞാ, നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാ പഞ്ഞാ. ഉപാദിണ്ണുപാദാനിയാ പഞ്ഞാ, അനുപാദിണ്ണുപാദാനിയാ പഞ്ഞാ, അനുപാദിണ്ണഅനുപാദാനിയാ പഞ്ഞാ. സവിതക്കസവിചാരാ പഞ്ഞാ, അവിതക്കവിചാരമത്താ പഞ്ഞാ, അവിതക്കഅവിചാരാ പഞ്ഞാ. പീതിസഹഗതാ പഞ്ഞാ, സുഖസഹഗതാ പഞ്ഞാ, ഉപേക്ഖാസഹഗതാ പഞ്ഞാ. ആചയഗാമിനീ പഞ്ഞാ, അപചയഗാമിനീ പഞ്ഞാ, നേവാചയഗാമിനാപചയഗാമിനീ പഞ്ഞാ. സേക്ഖാ പഞ്ഞാ, അസേക്ഖാ പഞ്ഞാ, നേവസേക്ഖനാസേക്ഖാ പഞ്ഞാ. പരിത്താ പഞ്ഞാ, മഹഗ്ഗതാ പഞ്ഞാ, അപ്പമാണാ പഞ്ഞാ. പരിത്താരമ്മണാ പഞ്ഞാ, മഹഗ്ഗതാരമ്മണാ പഞ്ഞാ, അപ്പമാണാരമ്മണാ പഞ്ഞാ. മഗ്ഗാരമ്മണാ പഞ്ഞാ, മഗ്ഗഹേതുകാ പഞ്ഞാ, മഗ്ഗാധിപതിനീ പഞ്ഞാ. ഉപ്പന്നാ പഞ്ഞാ, അനുപ്പന്നാ പഞ്ഞാ, ഉപ്പാദിനീ പഞ്ഞാ. അതീതാ പഞ്ഞാ, അനാഗതാ പഞ്ഞാ, പച്ചുപ്പന്നാ പഞ്ഞാ. അതീതാരമ്മണാ പഞ്ഞാ, അനാഗതാരമ്മണാ പഞ്ഞാ, പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാ പഞ്ഞാ. അജ്ഝത്താ പഞ്ഞാ, ബഹിദ്ധാ പഞ്ഞാ, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ പഞ്ഞാ. അജ്ഝത്താരമ്മണാ പഞ്ഞാ, ബഹിദ്ധാരമ്മണാ പഞ്ഞാ, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ പഞ്ഞാ.

സവിതക്കസവിചാരാ പഞ്ഞാ അത്ഥി വിപാകാ, അത്ഥി വിപാകധമ്മധമ്മാ, അത്ഥി നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാ. അത്ഥി ഉപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അത്ഥി അനുപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അത്ഥി അനുപാദിണ്ണഅനുപാദാനിയാ. അത്ഥി പീതിസഹഗതാ, അത്ഥി സുഖസഹഗതാ, അത്ഥി ഉപേക്ഖാസഹഗതാ. അത്ഥി ആചയഗാമിനീ, അത്ഥി അപചയഗാമിനീ, അത്ഥി നേവാചയഗാമിനാപചയഗാമിനീ. അത്ഥി സേക്ഖാ, അത്ഥി അസേക്ഖാ, അത്ഥി നേവസേക്ഖനാസേക്ഖാ. അത്ഥി പരിത്താ, അത്ഥി മഹഗ്ഗതാ, അത്ഥി അപ്പമാണാ. അത്ഥി പരിത്താരമ്മണാ, അത്ഥി മഹഗ്ഗതാരമ്മണാ, അത്ഥി അപ്പമാണാരമ്മണാ. അത്ഥി മഗ്ഗാരമ്മണാ, അത്ഥി മഗ്ഗഹേതുകാ, അത്ഥി മഗ്ഗാധിപതിനീ. അത്ഥി ഉപ്പന്നാ, അത്ഥി അനുപ്പന്നാ, അത്ഥി ഉപ്പാദിനീ. അത്ഥി അതീതാ, അത്ഥി അനാഗതാ, അത്ഥി പച്ചുപ്പന്നാ. അത്ഥി അതീതാരമ്മണാ, അത്ഥി അനാഗതാരമ്മണാ, അത്ഥി പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാ. അത്ഥി അജ്ഝത്താ, അത്ഥി ബഹിദ്ധാ, അത്ഥി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ. അത്ഥി അജ്ഝത്താരമ്മണാ, അത്ഥി ബഹിദ്ധാരമ്മണാ, അത്ഥി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ.

അവിതക്കവിചാരമത്താ പഞ്ഞാ അത്ഥി വിപാകാ, അത്ഥി വിപാകധമ്മധമ്മാ, അത്ഥി നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാ. അത്ഥി ഉപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അത്ഥി അനുപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അത്ഥി അനുപാദിണ്ണഅനുപാദാനിയാ. അത്ഥി ആചയഗാമിനീ, അത്ഥി അപചയഗാമിനീ, അത്ഥി നേവാചയഗാമിനാപചയഗാമിനീ. അത്ഥി സേക്ഖാ, അത്ഥി അസേക്ഖാ, അത്ഥി നേവസേക്ഖനാസേക്ഖാ. അത്ഥി ഉപ്പന്നാ, അത്ഥി അനുപ്പന്നാ, അത്ഥി ഉപ്പാദിനീ. അത്ഥി അതീതാ, അത്ഥി അനാഗതാ, അത്ഥി പച്ചുപ്പന്നാ. അത്ഥി അജ്ഝത്താ, അത്ഥി ബഹിദ്ധാ, അത്ഥി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ.

അവിതക്കഅവിചാരാ പഞ്ഞാ അത്ഥി വിപാകാ, അത്ഥി വിപാകധമ്മധമ്മാ, അത്ഥി നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാ. അത്ഥി ഉപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അത്ഥി അനുപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അത്ഥി അനുപാദിണ്ണഅനുപാദാനിയാ. അത്ഥി പീതിസഹഗതാ, അത്ഥി സുഖസഹഗതാ, അത്ഥി ഉപേക്ഖാസഹഗതാ. അത്ഥി ആചയഗാമിനീ, അത്ഥി അപചയഗാമിനീ, അത്ഥി നേവാചയഗാമിനാപചയഗാമിനീ. അത്ഥി സേക്ഖാ, അത്ഥി അസേക്ഖാ, അത്ഥി നേവസേക്ഖനാസേക്ഖാ. അത്ഥി പരിത്താരമ്മണാ, അത്ഥി മഹഗ്ഗതാരമ്മണാ, അത്ഥി അപ്പമാണാരമ്മണാ. അത്ഥി മഗ്ഗാരമ്മണാ, അത്ഥി മഗ്ഗഹേതുകാ, അത്ഥി മഗ്ഗാധിപതിനീ. അത്ഥി ഉപ്പന്നാ, അത്ഥി അനുപ്പന്നാ, അത്ഥി ഉപ്പാദിനീ. അത്ഥി അതീതാ, അത്ഥി അനാഗതാ, അത്ഥി പച്ചുപ്പന്നാ. അത്ഥി അതീതാരമ്മണാ, അത്ഥി അനാഗതാരമ്മണാ, അത്ഥി പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാ. അത്ഥി അജ്ഝത്താ, അത്ഥി ബഹിദ്ധാ, അത്ഥി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ. അത്ഥി അജ്ഝത്താരമ്മണാ, അത്ഥി ബഹിദ്ധാരമ്മണാ, അത്ഥി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ.

പീതിസഹഗതാ പഞ്ഞാ, സുഖസഹഗതാ പഞ്ഞാ അത്ഥി വിപാകാ, അത്ഥി വിപാകധമ്മധമ്മാ, അത്ഥി നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാ. അത്ഥി ഉപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അത്ഥി അനുപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അത്ഥി അനുപാദിണ്ണഅനുപാദാനിയാ. അത്ഥി സവിതക്കസവിചാരാ, അത്ഥി അവിതക്കവിചാരമത്താ, അത്ഥി അവിതക്കഅവിചാരാ. അത്ഥി ആചയഗാമിനീ, അത്ഥി അപചയഗാമിനീ, അത്ഥി നേവാചയഗാമിനാപചയഗാമിനീ. അത്ഥി സേക്ഖാ, അത്ഥി അസേക്ഖാ, അത്ഥി നേവസേക്ഖനാസേക്ഖാ. അത്ഥി പരിത്താ, അത്ഥി മഹഗ്ഗതാ, അത്ഥി അപ്പമാണാ. അത്ഥി പരിത്താരമ്മണാ, അത്ഥി മഹഗ്ഗതാരമ്മണാ, അത്ഥി അപ്പമാണാരമ്മണാ. അത്ഥി മഗ്ഗാരമ്മണാ, അത്ഥി മഗ്ഗഹേതുകാ, അത്ഥി മഗ്ഗാധിപതിനീ. അത്ഥി ഉപ്പന്നാ, അത്ഥി അനുപ്പന്നാ, അത്ഥി ഉപ്പാദിനീ. അത്ഥി അതീതാ, അത്ഥി അനാഗതാ, അത്ഥി പച്ചുപ്പന്നാ. അത്ഥി അതീതാരമ്മണാ, അത്ഥി അനാഗതാരമ്മണാ, അത്ഥി പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാ. അത്ഥി അജ്ഝത്താ, അത്ഥി ബഹിദ്ധാ, അത്ഥി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ. അത്ഥി അജ്ഝത്താരമ്മണാ, അത്ഥി ബഹിദ്ധാരമ്മണാ, അത്ഥി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ.

ഉപേക്ഖാസഹഗതാ പഞ്ഞാ അത്ഥി വിപാകാ, അത്ഥി വിപാകധമ്മധമ്മാ, അത്ഥി നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാ. അത്ഥി ഉപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അത്ഥി അനുപാദിണ്ണുപാദാനിയാ, അത്ഥി അനുപാദിണ്ണഅനുപാദാനിയാ. അത്ഥി ആചയഗാമിനീ, അത്ഥി അപചയഗാമിനീ, അത്ഥി നേവാചയഗാമിനാപചയഗാമിനീ. അത്ഥി സേക്ഖാ, അത്ഥി അസേക്ഖാ, അത്ഥി നേവസേക്ഖനാസേക്ഖാ. അത്ഥി പരിത്താ, അത്ഥി മഹഗ്ഗതാ, അത്ഥി അപ്പമാണാ. അത്ഥി പരിത്താരമ്മണാ, അത്ഥി മഹഗ്ഗതാരമ്മണാ, അത്ഥി അപ്പമാണാരമ്മണാ. അത്ഥി മഗ്ഗാരമ്മണാ, അത്ഥി മഗ്ഗഹേതുകാ, അത്ഥി മഗ്ഗാധിപതിനീ. അത്ഥി ഉപ്പന്നാ, അത്ഥി അനുപ്പന്നാ, അത്ഥി ഉപ്പാദിനീ. അത്ഥി അതീതാ, അത്ഥി അനാഗതാ, അത്ഥി പച്ചുപ്പന്നാ. അത്ഥി അതീതാരമ്മണാ, അത്ഥി അനാഗതാരമ്മണാ, അത്ഥി പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാ. അത്ഥി അജ്ഝത്താ, അത്ഥി ബഹിദ്ധാ, അത്ഥി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ. അത്ഥി അജ്ഝത്താരമ്മണാ, അത്ഥി ബഹിദ്ധാരമ്മണാ, അത്ഥി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാരമ്മണാ. ഏവം തിവിധേന ഞാണവത്ഥു.

ചതുബ്ബിധേന ഞാണവത്ഥു – കമ്മസ്സകതഞാണം, സച്ചാനുലോമികം ഞാണം, മഗ്ഗസമങ്ഗിസ്സ ഞാണം, ഫലസമങ്ഗിസ്സ ഞാണം. ദുക്ഖേ ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം. കാമാവചരാ പഞ്ഞാ, രൂപാവചരാ പഞ്ഞാ, അരൂപാവചരാ പഞ്ഞാ, അപരിയാപന്നാ പഞ്ഞാ. ധമ്മേ ഞാണം, അന്വയേ ഞാണം, പരിച്ചേ ഞാണം, സമ്മുതി ഞാണം. അത്ഥി പഞ്ഞാ ആചയായ, നോ അപചയായ, അത്ഥി പഞ്ഞാ അപചയായ, നോ ആചയായ, അത്ഥി പഞ്ഞാ ആചയായ ചേവ, അപചയായ ച, അത്ഥി പഞ്ഞാ നേവാചയായ, നോ അപചയായ. അത്ഥി പഞ്ഞാ നിബ്ബിദായ, നോ പടിവേധായ, അത്ഥി പഞ്ഞാ പടിവേധായ, നോ നിബ്ബിദായ, അത്ഥി പഞ്ഞാ നിബ്ബിദായ ചേവ, പടിവേധായ ച, അത്ഥി പഞ്ഞാ നേവ നിബ്ബിദായ, നോ പടിവേധായ. ഹാനഭാഗിനീ പഞ്ഞാ, ഠിതിഭാഗിനീ പഞ്ഞാ, വിസേസഭാഗിനീ പഞ്ഞാ, നിബ്ബേധഭാഗിനീ പഞ്ഞാ.

ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ. ചതസ്സോ പടിപദാ. ചത്താരി ആരമ്മണാനി. ജരാമരണേ ഞാണം, ജരാമരണസമുദയേ ഞാണം, ജരാമരണനിരോധേ ഞാണം, ജരാമരണനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം. ജാതിയാ ഞാണം…പേ… ഭവേ ഞാണം…പേ… ഉപാദാനേ ഞാണം…പേ… തണ്ഹായ ഞാണം…പേ… വേദനായ ഞാണം…പേ… ഫസ്സേ ഞാണം…പേ… സളായതനേ ഞാണം…പേ… നാമരൂപേ ഞാണം…പേ… വിഞ്ഞാണേ ഞാണം…പേ… സങ്ഖാരേസു ഞാണം, സങ്ഖാരസമുദയേ ഞാണം, സങ്ഖാരനിരോധേ ഞാണം, സങ്ഖാരനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം. ഏവം ചതുബ്ബിധേന ഞാണവത്ഥു.

പഞ്ചവിധേന ഞാണവത്ഥു – പഞ്ചങ്ഗികോ സമ്മാസമാധി, പഞ്ചഞാണികോ സമ്മാസമാധി. ഏവം പഞ്ചവിധേന ഞാണവത്ഥു.

ഛബ്ബിധേന ഞാണവത്ഥു – ഛസു അഭിഞ്ഞാസു പഞ്ഞാ. ഏവം ഛബ്ബിധേന ഞാണവത്ഥു.

സത്തവിധേന ഞാണവത്ഥു – സത്തസത്തതി ഞാണവത്ഥൂനി. ഏവം സത്തവിധേന ഞാണവത്ഥു.

അട്ഠവിധേന ഞാണവത്ഥു – ചതൂസു മഗ്ഗേസു, ചതൂസു ഫലേസു പഞ്ഞാ. ഏവം അട്ഠവിധേന ഞാണവത്ഥു.

നവവിധേന ഞാണവത്ഥു – നവസു അനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തീസു പഞ്ഞാ. ഏവം നവവിധേന ഞാണവത്ഥു.

ദസവിധേന ഞാണവത്ഥു – ദസ തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലാനി, യേഹി ബലേഹി സമന്നാഗതോ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി. കതമാനി ദസ? ഇധ തഥാഗതോ ഠാനഞ്ച ഠാനതോ അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ യഥാഭൂതം പജാനാതി, യമ്പി തഥാഗതോ ഠാനഞ്ച ഠാനതോ അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി. യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

പുന ചപരം തഥാഗതോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം കമ്മസമാദാനാനം ഠാനസോ ഹേതുസോ വിപാകം യഥാഭൂതം പജാനാതി. യമ്പി തഥാഗതോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം കമ്മസമാദാനാനം ഠാനസോ ഹേതുസോ വിപാകം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി. യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

പുന ചപരം തഥാഗതോ സബ്ബത്ഥഗാമിനിം പടിപദം യഥാഭൂതം പജാനാതി, യമ്പി തഥാഗതോ സബ്ബത്ഥഗാമിനിം പടിപദം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി. യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

പുന ചപരം തഥാഗതോ അനേകധാതുനാനാധാതുലോകം യഥാഭൂതം പജാനാതി, യമ്പി തഥാഗതോ അനേകധാതുനാനാധാതുലോകം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി. യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

പുന ചപരം തഥാഗതോ സത്താനം നാനാധിമുത്തികതം യഥാഭൂതം പജാനാതി, യമ്പി തഥാഗതോ സത്താനം നാനാധിമുത്തികതം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി. യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

പുന ചപരം തഥാഗതോ പരസത്താനം പരപുഗ്ഗലാനം ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തം യഥാഭൂതം പജാനാതി, യമ്പി തഥാഗതോ പരസത്താനം പരപുഗ്ഗലാനം ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി. യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

പുന ചപരം തഥാഗതോ ഝാനവിമോക്ഖസമാധിസമാപത്തീനം സംകിലേസം വോദാനം വുട്ഠാനം യഥാഭൂതം പജാനാതി, യമ്പി തഥാഗതോ ഝാനവിമോക്ഖസമാധിസമാപത്തീനം സംകിലേസം വോദാനം വുട്ഠാനം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി. യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

പുന ചപരം തഥാഗതോ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിം യഥാഭൂതം പജാനാതി, യമ്പി തഥാഗതോ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി. യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

പുന ചപരം തഥാഗതോ സത്താനം ചുതൂപപാതം യഥാഭൂതം പജാനാതി, യമ്പി തഥാഗതോ സത്താനം ചുതൂപപാതം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി. യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

പുന ചപരം തഥാഗതോ ആസവാനം ഖയം യഥാഭൂതം പജാനാതി, യമ്പി തഥാഗതോ ആസവാനം ഖയം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി. യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

ഇമാനി ദസ തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലാനി. യേഹി ബലേഹി സമന്നാഗതോ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി. ഏവം ദസവിധേന ഞാണവത്ഥു.

ഞാണവിഭങ്ഗം.

ഖുദ്ദകവത്ഥുവിഭങ്ഗോ

ഏകകം

ജാതിമദോ (വിഭ. ൮൩൨), ഗോത്തമദോ, ആരോഗ്യമദോ, യോബ്ബനമദോ, ജീവിതമദോ, ലാഭമദോ, സക്കാരമദോ, ഗരുകാരമദോ, പുരേക്ഖാരമദോ, പരിവാരമദോ, ഭോഗമദോ, വണ്ണമദോ, സുതമദോ, പടിഭാനമദോ, രത്തഞ്ഞുമദോ, പിണ്ഡപാതികമദോ, അനവഞ്ഞാതമദോ, ഇരിയാപഥമദോ, ഇദ്ധിമദോ, യസമദോ, സീലമദോ, ഝാനമദോ, സിപ്പമദോ, ആരോഹമദോ, പരിണാഹമദോ, സണ്ഠാനമദോ, പാരിപൂരിമദോ, മദോ, പമാദോ, ഥമ്ഭോ, സാരമ്ഭോ, അത്രിച്ഛതാ, മഹിച്ഛതാ, പാപിച്ഛതാ, സിങ്ഗം, തിന്തിണം, ചാപല്യം, അസഭാഗവുത്തി, അരതി, തന്ദീ, വിജമ്ഭിതാ, ഭത്തസമ്മദോ, ചേതസോ ച ലീനത്തം, കുഹനാ, ലപനാ, നേമിത്തികതാ, നിപ്പേസികതാ, ലാഭേന ലാഭം നിജിഗീസനതാ, ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, ‘‘സദിസോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനോ. സേയ്യസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, സേയ്യസ്സ ‘‘സദിസോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, സേയ്യസ്സ ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, സദിസസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, സദിസസ്സ ‘‘സദിസോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, സദിസസ്സ ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, ഹീനസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, ഹീനസ്സ ‘‘സദിസോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, ഹീനസ്സ ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനോ, മാനോ, അതിമാനോ, മാനാതിമാനോ, ഓമാനോ, അധിമാനോ, അസ്മിമാനോ, മിച്ഛാമാനോ, ഞാതിവിതക്കോ, ജനപദവിതക്കോ, അമരവിതക്കോ, പരാനുദ്ദയതാപടിസംയുത്തോ വിതക്കോ, ലാഭസക്കാരസിലോകപടിസംയുത്തോ വിതക്കോ, അനവഞ്ഞത്തിപടിസംയുത്തോ വിതക്കോ (വിഭ. ൮൩൨). ഏകകം.

ദുകം

കോധോ ച ഉപനാഹോ ച, മക്ഖോ ച പളാസോ ച, ഇസ്സാ ച മച്ഛരിയഞ്ച, മായാ ച സാഠേയ്യഞ്ച, അവിജ്ജാ ച ഭവതണ്ഹാ ച, ഭവദിട്ഠി ച വിഭവദിട്ഠി ച, സസ്സതദിട്ഠി ച ഉച്ഛേദദിട്ഠി ച, അന്തവാദിട്ഠി ച അനന്തവാദിട്ഠി ച, പുബ്ബന്താനുദിട്ഠി ച അപരന്താനുദിട്ഠി ച, അഹിരികഞ്ച അനോത്തപ്പഞ്ച, ദോവചസ്സതാ ച പാപമിത്തതാ ച, അനജ്ജവോ ച അമദ്ദവോ ച, അക്ഖന്തി ച അസോരച്ചഞ്ച, അസാഖല്യഞ്ച അപ്പടിസന്ഥാരോ ച, ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരതാ ച ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞുതാ ച, മുട്ഠസ്സച്ചഞ്ച അസമ്പജഞ്ഞഞ്ച, സീലവിപത്തി ച ദിട്ഠിവിപത്തി ച, അജ്ഝത്തസംയോജനഞ്ച ബഹിദ്ധാസംയോജനഞ്ച. ദുകം.

തികം

തീണി അകുസലമൂലാനി, തയോ അകുസലവിതക്കാ, തിസ്സോ അകുസലസഞ്ഞാ, തിസ്സോ അകുസലധാതുയോ, തീണി ദുച്ചരിതാനി, തയോ ആസവാ, തീണി സംയോജനാനി, തിസ്സോ തണ്ഹാ, അപരാപി തിസ്സോ തണ്ഹാ, അപരാപി തിസ്സോ തണ്ഹാ, തിസ്സോ ഏസനാ, തിസ്സോ വിധാ, തീണി ഭയാനി, തീണി തമാനി, തീണി തിത്ഥായതനാനി, തയോ കിഞ്ചനാ, തീണി അങ്ഗണാനി, തീണി മലാനി, തീണി വിസമാനി, അപരാനിപി തീണി വിസമാനി, തയോ അഗ്ഗീ, തയോ കസാവാ, അപരേപി തയോ കസാവാ.

അസ്സാദദിട്ഠി അത്താനുദിട്ഠി മിച്ഛാദിട്ഠി, അരതി വിഹേസാ അധമ്മചരിയാ, ദോവചസ്സതാ പാപമിത്തതാ നാനത്തസഞ്ഞാ, ഉദ്ധച്ചം കോസജ്ജം പമാദോ, അസന്തുട്ഠിതാ അസമ്പജഞ്ഞതാ മഹിച്ഛതാ, അഹിരികം അനോത്തപ്പം പമാദോ, അനാദരിയം ദോവചസ്സതാ പാപമിത്തതാ, അസ്സദ്ധിയം അവദഞ്ഞുതാ കോസജ്ജം, ഉദ്ധച്ചം അസംവരോ ദുസ്സീല്യം, അരിയാനം അദസ്സനകമ്യതാ സദ്ധമ്മം അസോതുകമ്യതാ ഉപാരമ്ഭചിത്തതാ, മുട്ഠസ്സച്ചം അസമ്പജഞ്ഞം ചേതസോ വിക്ഖേപോ, അയോനിസോ മനസികാരോ കുമ്മഗ്ഗസേവനാ ചേതസോ ച ലീനത്തം. തികം.

ചതുക്കം

ചത്താരോ ആസവാ, ചത്താരോ ഗന്ഥാ, ചത്താരോ ഓഘാ, ചത്താരോ യോഗാ, ചത്താരി ഉപാദാനാനി, ചത്താരോ തണ്ഹുപ്പാദാ, ചത്താരി അഗതിഗമനാനി, ചത്താരോ വിപരിയാസാ, ചത്താരോ അനരിയവോഹാരാ, അപരേപി ചത്താരോ അനരിയവോഹാരാ, ചത്താരി ദുച്ചരിതാനി, അപരാപി ചത്താരി ദുച്ചരിതാനി, ചത്താരി ഭയാനി, (അപരാനിപി ചത്താരി ഭയാനി,) ചതസ്സോ ദിട്ഠിയോ. ചതുക്കം.

പഞ്ചകം

പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി, പഞ്ചുദ്ധമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി, പഞ്ച മച്ഛരിയാനി, പഞ്ച സങ്ഗാ, പഞ്ച സല്ലാ, പഞ്ച ചേതോഖിലാ, പഞ്ച ചേതസോവിനിബന്ധാ, പഞ്ച നീവരണാനി, പഞ്ച കമ്മാനി ആനന്തരികാനി, പഞ്ച ദിട്ഠിയോ, പഞ്ച വേരാ, പഞ്ച ബ്യസനാ, പഞ്ച അക്ഖന്തിയാ ആദീനവാ, പഞ്ച ഭയാനി, പഞ്ച ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദാ. പഞ്ചകം.

ഛക്കം

ഛ വിവാദമൂലാനി, ഛ ഛന്ദരാഗാ ധമ്മാ, ഛ വിരോധവത്ഥൂനി, ഛ തണ്ഹാകായാ, ഛ അഗാരവാ, ഛ പരിഹാനിയാ ധമ്മാ, അപരേപി ഛ പരിഹാനിയാ ധമ്മാ, ഛ സോമനസ്സുപവിചാരാ, ഛ ദോമനസ്സുപവിചാരാ, ഛ ഉപേക്ഖുപവിചാരാ, ഛ ഗേഹസിതാനി സോമനസ്സാനി, ഛ ഗേഹസിതാനി ദോമനസ്സാനി, ഛ ഗേഹസിതാ ഉപേക്ഖാ, ഛ ദിട്ഠിയോ. ഛക്കം.

സത്തകം

സത്ത അനുസയാ, സത്ത സംയോജനാനി, സത്ത പരിയുട്ഠാനാനി, സത്ത അസദ്ധമ്മാ, സത്ത ദുച്ചരിതാനി, സത്ത മാനാ, സത്ത ദിട്ഠിയോ. സത്തകം.

അട്ഠകം

അട്ഠ കിലേസവത്ഥൂനി, അട്ഠ കുസീതവത്ഥൂനി, അട്ഠസു ലോകധമ്മേസു ചിത്തസ്സ പടിഘാതോ, അട്ഠ അനരിയവോഹാരാ, അട്ഠ മിച്ഛത്താ, അട്ഠ പുരിസദോസാ, അട്ഠ അസഞ്ഞിവാദാ, അട്ഠ നേവസഞ്ഞിനാസഞ്ഞിവാദാ. അട്ഠകം.

നവകം

നവ ആഘാതവത്ഥൂനി, നവ പുരിസമലാനി, നവവിധാ മാനാ, നവ തണ്ഹാമൂലകാ ധമ്മാ, നവ ഇഞ്ജിതാനി, നവ മഞ്ഞിതാനി, നവ ഫന്ദിതാനി, നവ പപഞ്ചിതാനി, നവ സങ്ഖതാനി. നവകം.

ദസകം

ദസ കിലേസവത്ഥൂനി, ദസ ആഘാതവത്ഥൂനി, ദസ അകുസലകമ്മപഥാ, ദസ സംയോജനാനി, ദസ മിച്ഛത്താ, ദസവത്ഥുകാ മിച്ഛാദിട്ഠി, ദസവത്ഥുകാ അന്തഗ്ഗാഹികാ ദിട്ഠി. ദസകം.

അട്ഠാരസ തണ്ഹാവിചരിതാനി അജ്ഝത്തികസ്സ ഉപാദായ, അട്ഠാരസ തണ്ഹാവിചരിതാനി ബാഹിരസ്സ ഉപാദായ, തദേകജ്ഝം അഭിസഞ്ഞുഹിത്വാ അഭിസങ്ഖിപിത്വാ ഛത്തിംസ തണ്ഹാവിചരിതാനി ഹോന്തി, ഇതി അതീതാനി ഛത്തിംസ തണ്ഹാവിചരിതാനി, അനാഗതാനി ഛത്തിംസ തണ്ഹാവിചരിതാനി, പച്ചുപ്പന്നാനി ഛത്തിംസ തണ്ഹാവിചരിതാനി, തദേകജ്ഝം അഭിസഞ്ഞുഹിത്വാ അഭിസങ്ഖിപിത്വാ അട്ഠ തണ്ഹാവിചരിതസതം ഹോതി, യാനി ച ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിഗതാനി ബ്രഹ്മജാലേ വേയ്യാകരണേ വുത്താനി ഭഗവതാ.

ഖുദ്ദകവത്ഥുവിഭങ്ഗം.

ധമ്മഹദയവിഭങ്ഗോ

കതി ഖന്ധാ, കതി ആയതനാനി, കതി ധാതുയോ, കതി സച്ചാനി, കതി ഇന്ദ്രിയാനി, കതി ഹേതൂ, കതി ആഹാരാ, കതി ഫസ്സാ, കതി വേദനാ, കതി സഞ്ഞാ, കതി ചേതനാ, കതി ചിത്താനി (വിഭ. ൯൭൮)?

പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ, ചത്താരി സച്ചാനി, ബാവീസതിന്ദ്രിയാനി, നവ ഹേതൂ, ചത്താരോ ആഹാരാ, സത്ത ഫസ്സാ, സത്ത വേദനാ, സത്ത സഞ്ഞാ, സത്ത ചേതനാ, സത്ത ചിത്താനി (വിഭ. ൯൭൮).

ധമ്മഹദയവിഭങ്ഗം.

വിഭങ്ഗമാതികാ നിട്ഠിതാ.

൩. ധാതുകഥാമാതികാ

നയമാതികാ

സങ്ഗഹോ അസങ്ഗഹോ (ധാതു. ൧). സങ്ഗഹിതേന അസങ്ഗഹിതം. അസങ്ഗഹിതേന സങ്ഗഹിതം. സങ്ഗഹിതേന സങ്ഗഹിതം. അസങ്ഗഹിതേന അസങ്ഗഹിതം. സമ്പയോഗോ വിപ്പയോഗോ. സമ്പയുത്തേന വിപ്പയുത്തം. വിപ്പയുത്തേന സമ്പയുത്തം. സമ്പയുത്തേന സമ്പയുത്തം. വിപ്പയുത്തേന വിപ്പയുത്തം. സങ്ഗഹിതേന സമ്പയുത്തം വിപ്പയുത്തം. സമ്പയുത്തേന സങ്ഗഹിതം അസങ്ഗഹിതം. അസങ്ഗഹിതേന സമ്പയുത്തം വിപ്പയുത്തം. വിപ്പയുത്തേന സങ്ഗഹിതം അസങ്ഗഹിതം.

അബ്ഭന്തരമാതികാ

പഞ്ചക്ഖന്ധാ. ദ്വാദസായതനാനി. അട്ഠാരസ ധാതുയോ. ചത്താരി സച്ചാനി. ബാവീസതിന്ദ്രിയാനി. പടിച്ചസമുപ്പാദോ. ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ. ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ. ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ. ചത്താരി ഝാനാനി. ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ. പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി. പഞ്ച ബലാനി. സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ. അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ. ഫസ്സോ വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ ചിത്തം അധിമോക്ഖോ മനസികാരോ.

നയമുഖമാതികാ

തീഹി സങ്ഗഹോ. തീഹി അസങ്ഗഹോ. ചതൂഹി സമ്പയോഗോ. ചതൂഹി വിപ്പയോഗോ.

ലക്ഖണമാതികാ

സഭാഗോ. വിസഭാഗോ.

ബാഹിരമാതികാ

സബ്ബാപി ധമ്മസങ്ഗണീ ധാതുകഥായ മാതികാതി.

ധാതുകഥാമാതികാ നിട്ഠിതാ.

൪. പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിമാതികാ

ഛ പഞ്ഞത്തിയോ (പു. പ. മാതികാ ൧) – ഖന്ധപഞ്ഞത്തി ആയതനപഞ്ഞത്തി ധാതുപഞ്ഞത്തി സച്ചപഞ്ഞത്തി ഇന്ദ്രിയപഞ്ഞത്തി പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തീതി.

പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിമാതികാ നിട്ഠിതാ.

൫. കഥാവത്ഥുമാതികാ

പുഗ്ഗലകഥാ

സുദ്ധസച്ചികട്ഠഅനുലോമപച്ചനീകം

പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി (കഥാ. ൧), ആമന്താ. യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേ.

ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

അനുലോമപഞ്ചകം.

പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ആമന്താ. യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേ.

ആജാനാഹി പടികമ്മം – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

പടികമ്മചതുക്കം.

ത്വം ചേ പന മഞ്ഞസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി. തേന തവ തത്ഥ ഹേതായ പടിഞ്ഞായ ഹേവം പടിജാനന്തം ഹേവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബേ, അഥ തം നിഗ്ഗണ്ഹാമ, സുനിഗ്ഗഹിതോ ച ഹോസി –

ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, ഇദം തേ മിച്ഛാ.

നിഗ്ഗഹചതുക്കം.

ഏസേ ചേ ദുന്നിഗ്ഗഹിതേ ഹേവമേവം തത്ഥ ദക്ഖ, ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, നോ ച മയം തയാ തത്ഥ ഹേതായ പടിഞ്ഞായ ഹേവം പടിജാനന്താ ഹേവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബാ, അഥ മം നിഗ്ഗണ്ഹാസി, ദുന്നിഗ്ഗഹിതാ ച ഹോമ –

ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, ഇദം തേ മിച്ഛാ.

ഉപനയനചതുക്കം.

ഹേവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബേ, തേന ഹി യം നിഗ്ഗണ്ഹാസി – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, ഇദം തേ മിച്ഛാ. തേന ഹി യേ കതേ നിഗ്ഗഹേ, സേ നിഗ്ഗഹേ ദുക്കടേ. സുകതേ പടികമ്മേ. സുകതാ പടിപാദനാതി.

നിഗ്ഗമനചതുക്കം.

പഠമോ നിഗ്ഗഹോ.

സുദ്ധസച്ചികട്ഠപച്ചനീകാനുലോമം

പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ആമന്താ. യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേ.

ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

പച്ചനീകപഞ്ചകം.

പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ആമന്താ. യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേ.

ആജാനാഹി പടികമ്മം – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

പടികമ്മചതുക്കം.

ത്വം ചേ പന മഞ്ഞസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി. തേന തവ തത്ഥ ഹേതായ പടിഞ്ഞായ ഹേവം പടിജാനന്തം ഹേവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബേ, അഥ തം നിഗ്ഗണ്ഹാമ, സുനിഗ്ഗഹിതോ ച ഹോസി –

ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, ഇദം തേ മിച്ഛാ.

നിഗ്ഗഹചതുക്കം.

ഏസേ ചേ ദുന്നിഗ്ഗഹിതേ ഹേവമേവം തത്ഥ ദക്ഖ, ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, നോ ച മയം തയാ തത്ഥ ഹേതായ പടിഞ്ഞായ ഹേവം പടിജാനന്താ ഹേവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബാ, അഥ മം നിഗ്ഗണ്ഹാസി, ദുന്നിഗ്ഗഹിതാ ച ഹോമ –

ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, ഇദം തേ മിച്ഛാ.

ഉപനയനചതുക്കം.

ന ഹേവം നിഗ്ഗഹേതബ്ബേ, തേന ഹി യം നിഗ്ഗണ്ഹാസി – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘യോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ, തതോ സോ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, ഇദം തേ മിച്ഛാ, തേന ഹി യേ കതേ നിഗ്ഗഹേ, സേ നിഗ്ഗഹേ ദുക്കടേ. സുകതേ പടികമ്മേ, സുകതാ പടിപാദനാതി.

നിഗ്ഗമനചതുക്കം.

ദുതിയോ നിഗ്ഗഹോ.

ഓകാസസച്ചികട്ഠഅനുലോമപച്ചനീകം

പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ആമന്താ. സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേ.

ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ…പേ….

തതിയോ നിഗ്ഗഹോ.

കാലസച്ചികട്ഠഅനുലോമപച്ചനീകം

പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ആമന്താ. സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേ.

ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ…പേ….

ചതുത്ഥോ നിഗ്ഗഹോ.

അവയവസച്ചികട്ഠഅനുലോമപച്ചനീകം

പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ആമന്താ. സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേ.

ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി? മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ ഉപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ…പേ….

പഞ്ചമോ നിഗ്ഗഹോ.

ഓകാസസച്ചികട്ഠപച്ചനീകാനുലോമം

പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ആമന്താ. സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേ.

ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബത്ഥ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ…പേ….

ഛട്ഠോ നിഗ്ഗഹോ.

കാലസച്ചികട്ഠപച്ചനീകാനുലോമം

പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ആമന്താ. സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേ.

ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബദാ പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ…പേ….

സത്തമോ നിഗ്ഗഹോ.

അവയവസച്ചികട്ഠപച്ചനീകാനുലോമം

പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ആമന്താ. സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാതി? ന ഹേവം വത്തബ്ബേ.

ആജാനാഹി നിഗ്ഗഹം – ഹഞ്ചി പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ.

നോ ചേ പന വത്തബ്ബേ ‘‘സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി, നോ ച വത രേ വത്തബ്ബേ ‘‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’തി. യം തത്ഥ വദേസി ‘‘വത്തബ്ബേ ഖോ ‘പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേന’, നോ ച വത്തബ്ബേ ‘സബ്ബേസു പുഗ്ഗലോ നുപലബ്ഭതി സച്ചികട്ഠപരമത്ഥേനാ’’’തി, മിച്ഛാ…പേ….

അട്ഠമോ നിഗ്ഗഹോ.

കഥാവത്ഥുമാതികാ നിട്ഠിതാ.

൬. യമകമാതികാ

മൂലയമകം

കുസലപദനയചതുക്കം

യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ (യമ. ൧.മൂലയമക.൧ ആദയോ), സബ്ബേ തേ കുസലമൂലാ. യേ വാ പന കുസലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലേന ഏകമൂലാ. യേ വാ പന കുസലമൂലേന ഏകമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലമൂലേന ഏകമൂലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലാ. യേ വാ പന കുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലമൂലാ. യേ വാ പന കുസലമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ. യേ വാ പന കുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലാ. യേ വാ പന കുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലകാ. യേ വാ പന കുസലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലേന ഏകമൂലകാ. യേ വാ പന കുസലമൂലേന ഏകമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലമൂലേന ഏകമൂലകാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലകാ. യേ വാ പന കുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന കുസലമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന കുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

യേ കേചി കുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന കുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ കുസലാ.

അകുസലപദനയചതുക്കം

യേ കേചി അകുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലേന ഏകമൂലാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലേന ഏകമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലമൂലേന ഏകമൂലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലമൂലാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലകാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലേന ഏകമൂലകാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലേന ഏകമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലമൂലേന ഏകമൂലകാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലകാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

യേ കേചി അകുസലമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അകുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന അകുസലമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അകുസലാ.

അബ്യാകതപദനയചതുക്കം

യേ കേചി അബ്യാകതാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലമൂലാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലകാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലകാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലകാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലകാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

യേ കേചി അബ്യാകതമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ അബ്യാകതമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന അബ്യാകതമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

നാമപദനയചതുക്കം

യേ കേചി നാമാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലാ. യേ വാ പന നാമമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലേന ഏകമൂലാ. യേ വാ പന നാമമൂലേന ഏകമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമമൂലേന ഏകമൂലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലാ. യേ വാ പന നാമമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലമൂലാ. യേ വാ പന നാമമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ. യേ വാ പന നാമമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമമൂലേന ഏകമൂലമൂലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലാ. യേ വാ പന നാമമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലകാ. യേ വാ പന നാമമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലേന ഏകമൂലകാ. യേ വാ പന നാമമൂലേന ഏകമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമമൂലേന ഏകമൂലകാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലകാ. യേ വാ പന നാമമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന നാമമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന നാമമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി നാമമൂലേന ഏകമൂലമൂലകാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ നാമമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലകാ. യേ വാ പന നാമമൂലേന അഞ്ഞമഞ്ഞമൂലമൂലകാ, സബ്ബേ തേ ധമ്മാ നാമാ.

യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ, സബ്ബേ തേ കുസലഹേതൂ…പേ… കുസലനിദാനാ…പേ… കുസലസമ്ഭവാ…പേ… കുസലപ്പഭവാ…പേ… കുസലസമുട്ഠാനാ…പേ… കുസലാഹാരാ…പേ… കുസലാരമ്മണാ…പേ… കുസലപച്ചയാ…പേ… കുസലസമുദയാ…പേ….

മൂലം ഹേതു നിദാനഞ്ച, സമ്ഭവോ പഭവേന ച;

സമുട്ഠാനാഹാരാരമ്മണാ, പച്ചയോ സമുദയേന ചാതി.

മൂലയമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

ഖന്ധയമകം

പണ്ണത്തിവാരോ

പഞ്ചക്ഖന്ധാ (യമ. ൧.ഖന്ധയമക.൧ ആദയോ) – രൂപക്ഖന്ധോ വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ.

പദസോധനവാരോ

അനുലോമം

രൂപം രൂപക്ഖന്ധോ, രൂപക്ഖന്ധോ രൂപം.

വേദനാ വേദനാക്ഖന്ധോ, വേദനാക്ഖന്ധോ വേദനാ.

സഞ്ഞാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാ.

സങ്ഖാരാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ സങ്ഖാരാ.

വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ വിഞ്ഞാണം.

പച്ചനീകം

രൂപം ന രൂപക്ഖന്ധോ, ന രൂപക്ഖന്ധോ ന രൂപം.

ന വേദനാ ന വേദനാക്ഖന്ധോ, ന വേദനാക്ഖന്ധോ ന വേദനാ.

ന സഞ്ഞാ ന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ ന സഞ്ഞാ.

ന സങ്ഖാരാ ന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, ന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ന സങ്ഖാരാ.

ന വിഞ്ഞാണം ന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, ന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ ന വിഞ്ഞാണം.

പദസോധനമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

രൂപം രൂപക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വേദനാക്ഖന്ധോ.

രൂപം രൂപക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ.

രൂപം രൂപക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ.

രൂപം രൂപക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ.

വേദനാ വേദനാക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ രൂപക്ഖന്ധോ.

വേദനാ വേദനാക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ.

വേദനാ വേദനാക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ.

വേദനാ വേദനാക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ.

സഞ്ഞാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ രൂപക്ഖന്ധോ.

സഞ്ഞാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വേദനാക്ഖന്ധോ.

സഞ്ഞാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ.

സഞ്ഞാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ.

സങ്ഖാരാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ രൂപക്ഖന്ധോ.

സങ്ഖാരാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വേദനാക്ഖന്ധോ.

സങ്ഖാരാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ.

സങ്ഖാരാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ.

വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ രൂപക്ഖന്ധോ.

വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വേദനാക്ഖന്ധോ.

വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ.

വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ.

പച്ചനീകം

ന രൂപം ന രൂപക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വേദനാക്ഖന്ധോ.

ന രൂപം ന രൂപക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ.

ന രൂപം ന രൂപക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ.

ന രൂപം ന രൂപക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ.

ന വേദനാ ന വേദനാക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന രൂപക്ഖന്ധോ.

ന വേദനാ ന വേദനാക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ.

ന വേദനാ ന വേദനാക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ.

ന വേദനാ ന വേദനാക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ.

ന സഞ്ഞാ ന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന രൂപക്ഖന്ധോ.

ന സഞ്ഞാ ന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വേദനാക്ഖന്ധോ.

ന സഞ്ഞാ ന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ.

ന സഞ്ഞാ ന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ.

സങ്ഖാരാ ന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന രൂപക്ഖന്ധോ.

ന സങ്ഖാരാ ന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വേദനാക്ഖന്ധോ.

ന സങ്ഖാരാ ന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ.

ന സങ്ഖാരാ ന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ.

ന വിഞ്ഞാണം ന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന രൂപക്ഖന്ധോ.

ന വിഞ്ഞാണം ന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വേദനാക്ഖന്ധോ.

ന വിഞ്ഞാണം ന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ.

ന വിഞ്ഞാണം ന വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ.

സുദ്ധഖന്ധവാരോ

അനുലോമം

രൂപം ഖന്ധോ, ഖന്ധാ രൂപം.

വേദനാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വേദനാ.

സഞ്ഞാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സഞ്ഞാ.

സങ്ഖാരാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സങ്ഖാരാ.

വിഞ്ഞാണം ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വിഞ്ഞാണം.

പച്ചനീകം

ന രൂപം ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന രൂപം.

ന വേദനാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വേദനാ.

ന സഞ്ഞാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സഞ്ഞാ.

ന സങ്ഖാരാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സങ്ഖാരാ.

ന വിഞ്ഞാണം ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വിഞ്ഞാണം.

സുദ്ധഖന്ധമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

രൂപം ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വേദനാ.

രൂപം ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സഞ്ഞാ.

രൂപം ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സങ്ഖാരാ.

രൂപം ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വിഞ്ഞാണം.

വേദനാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ രൂപം.

വേദനാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സഞ്ഞാ.

വേദനാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സങ്ഖാരാ.

വേദനാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വിഞ്ഞാണം.

സഞ്ഞാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ രൂപം.

സഞ്ഞാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വേദനാ.

സഞ്ഞാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സങ്ഖാരാ.

സഞ്ഞാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വിഞ്ഞാണം.

സങ്ഖാരാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ രൂപം.

സങ്ഖാരാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വേദനാ.

സങ്ഖാരാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സഞ്ഞാ.

സങ്ഖാരാ ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വിഞ്ഞാണം.

വിഞ്ഞാണം ഖന്ധോ, ഖന്ധാ രൂപം.

വിഞ്ഞാണം ഖന്ധോ, ഖന്ധാ വേദനാ.

വിഞ്ഞാണം ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സഞ്ഞാ.

വിഞ്ഞാണം ഖന്ധോ, ഖന്ധാ സങ്ഖാരാ.

പച്ചനീകം

രൂപം ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വേദനാ.

ന രൂപം ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സഞ്ഞാ.

ന രൂപം ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സങ്ഖാരാ.

ന രൂപം ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വിഞ്ഞാണം.

ന വേദനാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന രൂപം.

ന വേദനാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സഞ്ഞാ.

ന വേദനാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സങ്ഖാരാ.

ന വേദനാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വിഞ്ഞാണം.

സഞ്ഞാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന രൂപം.

ന സഞ്ഞാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വേദനാ.

ന സഞ്ഞാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സങ്ഖാരാ.

ന സഞ്ഞാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വിഞ്ഞാണം.

ന സങ്ഖാരാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന രൂപം.

ന സങ്ഖാരാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വേദനാ.

ന സങ്ഖാരാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സഞ്ഞാ.

ന സങ്ഖാരാ ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വിഞ്ഞാണം.

ന വിഞ്ഞാണം ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന രൂപം.

ന വിഞ്ഞാണം ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന വേദനാ.

ന വിഞ്ഞാണം ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സഞ്ഞാ.

ന വിഞ്ഞാണം ന ഖന്ധോ, ന ഖന്ധാ ന സങ്ഖാരാ.

ഖന്ധയമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

ആയതനയമകം

പണ്ണത്തിവാരോ

ദ്വാദസായതനാനി (യമ. ൧.ആയതനയമക.൧ ആദയോ) – ചക്ഖായതനം സോതായതനം ഘാനായതനം ജിവ്ഹായതനം കായായതനം രൂപായതനം സദ്ദായതനം ഗന്ധായതനം രസായതനം ഫോട്ഠബ്ബായതനം മനായതനം ധമ്മായതനം.

പദസോധനവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ചക്ഖായതനം, ചക്ഖായതനം ചക്ഖു.

സോതം സോതായതനം, സോതായതനം സോതം.

ഘാനം ഘാനായതനം, ഘാനായതനം ഘാനം.

ജിവ്ഹാ ജിവ്ഹായതനം, ജിവ്ഹായതനം ജിവ്ഹാ.

കായോ കായായതനം, കായായതനം കായോ.

രൂപം രൂപായതനം, രൂപായതനം രൂപം.

സദ്ദോ സദ്ദായതനം, സദ്ദായതനം സദ്ദോ.

ഗന്ധോ ഗന്ധായതനം, ഗന്ധായതനം ഗന്ധോ.

രസോ രസായതനം, രസായതനം രസോ.

ഫോട്ഠബ്ബോ ഫോട്ഠബ്ബായതനം, ഫോട്ഠബ്ബായതനം ഫോട്ഠബ്ബോ.

മനോ മനായതനം, മനായതനം മനോ.

ധമ്മോ ധമ്മായതനം, ധമ്മായതനം ധമ്മോ.

പച്ചനീകം

ചക്ഖു ന ചക്ഖായതനം, ന ചക്ഖായതനം ന ചക്ഖു.

ന സോതം ന സോതായതനം, ന സോതായതനം ന സോതം.

ന ഘാനം ന ഘാനായതനം, ന ഘാനായതനം ന ഘാനം.

ന ജിവ്ഹാ ന ജിവ്ഹായതനം, ന ജിവ്ഹായതനം ന ജിവ്ഹാ.

ന കായോ ന കായായതനം, ന കായായതനം ന കായോ.

ന രൂപം ന രൂപായതനം, ന രൂപായതനം ന രൂപം.

ന സദ്ദോ ന സദ്ദായതനം, ന സദ്ദായതനം ന സദ്ദോ.

ന ഗന്ധോ ന ഗന്ധായതനം, ന ഗന്ധായതനം ന ഗന്ധോ.

ന രസോ ന രസായതനം, ന രസായതനം ന രസോ.

ന ഫോട്ഠബ്ബോ ന ഫോട്ഠബ്ബായതനം, ന ഫോട്ഠബ്ബായതനം ന ഫോട്ഠബ്ബോ.

ന മനോ ന മനായതനം, ന മനായതനം ന മനോ.

ന ധമ്മോ ന ധമ്മായതനം, ന ധമ്മായതനം ന ധമ്മോ.

പദസോധനമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ചക്ഖായതനം, ആയതനാ സോതായതനം.

ചക്ഖു ചക്ഖായതനം, ആയതനാ ഘാനായതനം.

ചക്ഖു ചക്ഖായതനം, ആയതനാ ജിവ്ഹായതനം…പേ….

ചക്ഖു ചക്ഖായതനം, ആയതനാ ധമ്മായതനം.

സോതം സോതായതനം, ആയതനാ ചക്ഖായതനം.

സോതം സോതായതനം, ആയതനാ ഘാനായതനം…പേ….

സോതം സോതായതനം, ആയതനാ ധമ്മായതനം.

ഘാനം ഘാനായതനം, ആയതനാ ചക്ഖായതനം…പേ….

ഘാനം ഘാനായതനം, ആയതനാ ധമ്മായതനം…പേ….

ധമ്മോ ധമ്മായതനം, ആയതനാ ചക്ഖായതനം.

ധമ്മോ ധമ്മായതനം, ആയതനാ സോതായതനം…പേ….

ധമ്മോ ധമ്മായതനം, ആയതനാ മനായതനം. (ചക്കം ബന്ധിതബ്ബം.)

പച്ചനീകം

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖായതനം, നായതനാ ന സോതായതനം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖായതനം, നായതനാ ന ഘാനായതനം…പേ….

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖായതനം, നായതനാ ന ധമ്മായതനം.

ന സോതം ന സോതായതനം, നായതനാ ന ചക്ഖായതനം…പേ….

ന സോതം ന സോതായതനം, നായതനാ ന ധമ്മായതനം.

ന ഘാനം ന ഘാനായതനം, നായതനാ ന ചക്ഖായതനം…പേ….

ന ഘാനം ന ഘാനായതനം, നായതനാ ന ധമ്മായതനം…പേ….

ന ധമ്മോ ന ധമ്മായതനം, നായതനാ ന ചക്ഖായതനം.

ന ധമ്മോ ന ധമ്മായതനം, നായതനാ ന സോതായതനം…പേ….

ന ധമ്മോ ന ധമ്മായതനം, നായതനാ ന മനായതനം. (ചക്കം ബന്ധിതബ്ബം.)

സുദ്ധായതനവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ആയതനം, ആയതനാ ചക്ഖു.

സോതം ആയതനം, ആയതനാ സോതം.

ഘാനം ആയതനം, ആയതനാ ഘാനം.

ജിവ്ഹാ ആയതനം, ആയതനാ ജിവ്ഹാ.

കായോ ആയതനം, ആയതനാ കായോ.

രൂപം ആയതനം, ആയതനാ രൂപം.

സദ്ദോ ആയതനം, ആയതനാ സദ്ദോ.

ഗന്ധോ ആയതനം, ആയതനാ ഗന്ധോ.

രസോ ആയതനം, ആയതനാ രസോ.

ഫോട്ഠബ്ബോ ആയതനം, ആയതനാ ഫോട്ഠബ്ബോ.

മനോ ആയതനം, ആയതനാ മനോ.

ധമ്മോ ആയതനം, ആയതനാ ധമ്മോ.

പച്ചനീകം

ന ചക്ഖു നായതനം, നായതനാ ന ചക്ഖു.

ന സോതം നായതനം, നായതനാ ന സോതം.

ന ഘാനം നായതനം, നായതനാ ന ഘാനം.

ന ജിവ്ഹാ നായതനം, നായതനാ ന ജിവ്ഹാ.

ന കായോ നായതനം, നായതനാ ന കായോ.

ന രൂപം നായതനം, നായതനാ ന രൂപം.

ന സദ്ദോ നായതനം, നായതനാ ന സദ്ദോ.

ന ഗന്ധോ നായതനം, നായതനാ ന ഗന്ധോ.

ന രസോ നായതനം, നായതനാ ന രസോ.

ഫോട്ഠബ്ബോ നായതനം, നായതനാ ന ഫോട്ഠബ്ബോ.

ന മനോ നായതനം, നായതനാ ന മനോ.

ന ധമ്മോ നായതനം, നായതനാ ന ധമ്മോ.

സുദ്ധായതനമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ആയതനം, ആയതനാ സോതം…പേ….

ചക്ഖു ആയതനം, ആയതനാ ധമ്മോ.

സോതം ആയതനം, ആയതനാ ചക്ഖു…പേ….

സോതം ആയതനം, ആയതനാ ധമ്മോ.

ഘാനം ആയതനം, ആയതനാ ചക്ഖു…പേ….

ഘാനം ആയതനം, ആയതനാ ധമ്മോ…പേ….

ധമ്മോ ആയതനം, ആയതനാ ചക്ഖു.

ധമ്മോ ആയതനം, ആയതനാ സോതം…പേ….

ധമ്മോ ആയതനം, ആയതനാ മനോ. (ചക്കം ബന്ധിതബ്ബം.)

പച്ചനീകം

ന ചക്ഖു നായതനം, നായതനാ ന സോതം…പേ….

ന ചക്ഖു നായതനം, നായതനാ ന ധമ്മോ.

ന സോതം നായതനം, നായതനാ ന ചക്ഖു…പേ….

ന സോതം നായതനം, നായതനാ ന ധമ്മോ.

ഘാനം നായതനം, നായതനാ ന ചക്ഖു…പേ….

ന ഘാനം നായതനം, നായതനാ ന ധമ്മോ…പേ….

ന ധമ്മോ നായതനം, നായതനാ ന ചക്ഖു.

ന ധമ്മോ നായതനം, നായതനാ ന സോതം…പേ….

ന ധമ്മോ നായതനം, നായതനാ ന മനോ. (ചക്കം ബന്ധിതബ്ബം.)

ആയതനയമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

ധാതുയമകം

പണ്ണത്തിവാരോ

അട്ഠാരസ ധാതുയോ (യമ. ൧.ധാതുരമക.൧ ആദയോ) – ചക്ഖുധാതു സോതധാതു ഘാനധാതു ജിവ്ഹാധാതു കായധാതു രൂപധാതു സദ്ദധാതു ഗന്ധധാതു രസധാതു ഫോട്ഠബ്ബധാതു ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു സോതവിഞ്ഞാണധാതു ഘാനവിഞ്ഞാണധാതു ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണധാതു കായവിഞ്ഞാണധാതു മനോധാതു മനോവിഞ്ഞാണധാതു ധമ്മധാതു.

പദസോധനവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ചക്ഖുധാതു, ചക്ഖുധാതു ചക്ഖു.

സോതം സോതധാതു, സോതധാതു സോതം…പേ….

ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ….

മനോ മനോധാതു, മനോധാതു മനോ.

മനോവിഞ്ഞാണം മനോവിഞ്ഞാണധാതു, മനോവിഞ്ഞാണധാതു മനോവിഞ്ഞാണം.

ധമ്മോ ധമ്മധാതു, ധമ്മധാതു ധമ്മോ.

പച്ചനീകം

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുധാതു, ന ചക്ഖുധാതു ന ചക്ഖു.

ന സോതം ന സോതധാതു, ന സോതധാതു ന സോതം…പേ….

ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു, ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ….

ന മനോ ന മനോധാതു, ന മനോധാതു ന മനോ.

മനോവിഞ്ഞാണം ന മനോവിഞ്ഞാണധാതു, ന മനോവിഞ്ഞാണധാതു ന മനോവിഞ്ഞാണം.

ന ധമ്മോ ന ധമ്മധാതു, ന ധമ്മധാതു ന ധമ്മോ.

പദസോധനമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ചക്ഖുധാതു, ധാതൂ സോതധാതു…പേ….

ചക്ഖു ചക്ഖുധാതു, ധാതൂ ധമ്മധാതു. (യഥാ ആയതനയമകേ ചക്കം ബന്ധിതം, ഏവമിധ ചക്കം ബന്ധിതബ്ബം.)

പച്ചനീകം

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുധാതു, ന ധാതൂ ന സോതധാതു.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുധാതു, ന ധാതൂ ന ഘാനധാതു…പേ….

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുധാതു, ന ധാതൂ ന ധമ്മധാതു…പേ….

ന ധമ്മോ ന ധമ്മധാതു, ന ധാതൂ ന ചക്ഖുധാതു…പേ….

ന ധമ്മോ ന ധമ്മധാതു, ന ധാതൂ ന മനോവിഞ്ഞാണധാതു. (ചക്കം ബന്ധിതബ്ബം.)

സുദ്ധധാതുവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ധാതു, ധാതൂ ചക്ഖു…പേ….

ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ധാതു, ധാതൂ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ….

മനോവിഞ്ഞാണം ധാതു, ധാതൂ മനോവിഞ്ഞാണം.

ധമ്മോ ധാതു, ധാതൂ ധമ്മോ.

പച്ചനീകം

ന ചക്ഖു ന ധാതു, ന ധാതൂ ന ചക്ഖു…പേ….

ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ന ധാതു, ന ധാതൂ ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ….

മനോവിഞ്ഞാണം ന ധാതു, ന ധാതൂ ന മനോവിഞ്ഞാണം.

ന ധമ്മോ ന ധാതു, ന ധാതൂ ന ധമ്മോ.

സുദ്ധധാതുമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ധാതു, ധാതൂ സോതം…പേ….

ചക്ഖു ധാതു, ധാതൂ ധമ്മോ…പേ….

ധമ്മോ ധാതു, ധാതൂ ചക്ഖു…പേ….

ധമ്മോ ധാതു, ധാതൂ മനോവിഞ്ഞാണം. (ചക്കം ബന്ധിതബ്ബം.)

പച്ചനീകം

ചക്ഖു ന ധാതു, ന ധാതൂ ന സോതം…പേ….

ന ചക്ഖു ന ധാതു, ന ധാതൂ ന ധമ്മോ…പേ….

ന ധമ്മോ ന ധാതു, ന ധാതൂ ന ചക്ഖു…പേ….

ന ധമ്മോ ന ധാതു, ന ധാതൂ ന മനോവിഞ്ഞാണം. (ചക്കം ബന്ധിതബ്ബം. )

ധാതുയമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

സച്ചയമകം

പണ്ണത്തിവാരോ

ചത്താരി സച്ചാനി (യമ. ൧.സച്ചയമക.൧ ആദയോ) – ദുക്ഖസച്ചം സമുദയസച്ചം നിരോധസച്ചം മഗ്ഗസച്ചം.

പദസോധനവാരോ

അനുലോമം

ദുക്ഖം ദുക്ഖസച്ചം, ദുക്ഖസച്ചം ദുക്ഖം.

സമുദയോ സമുദയസച്ചം, സമുദയസച്ചം സമുദയോ.

നിരോധോ നിരോധസച്ചം, നിരോധസച്ചം നിരോധോ.

മഗ്ഗോ മഗ്ഗസച്ചം, മഗ്ഗസച്ചം മഗ്ഗോ.

പച്ചനീകം

ദുക്ഖം ന ദുക്ഖസച്ചം, ന ദുക്ഖസച്ചം ന ദുക്ഖം.

ന സമുദയോ ന സമുദയസച്ചം, ന സമുദയസച്ചം ന സമുദയോ.

ന നിരോധോ ന നിരോധസച്ചം, ന നിരോധസച്ചം ന നിരോധോ.

ന മഗ്ഗോ ന മഗ്ഗസച്ചം, ന മഗ്ഗസച്ചം ന മഗ്ഗോ.

പദസോധനമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

ദുക്ഖം ദുക്ഖസച്ചം, സച്ചാ സമുദയസച്ചം.

ദുക്ഖം ദുക്ഖസച്ചം, സച്ചാ നിരോധസച്ചം.

ദുക്ഖം ദുക്ഖസച്ചം, സച്ചാ മഗ്ഗസച്ചം.

സമുദയോ സമുദയസച്ചം, സച്ചാ ദുക്ഖസച്ചം.

സമുദയോ സമുദയസച്ചം, സച്ചാ നിരോധസച്ചം.

സമുദയോ സമുദയസച്ചം, സച്ചാ മഗ്ഗസച്ചം.

നിരോധോ നിരോധസച്ചം, സച്ചാ ദുക്ഖസച്ചം.

നിരോധോ നിരോധസച്ചം, സച്ചാ സമുദയസച്ചം.

നിരോധോ നിരോധസച്ചം, സച്ചാ മഗ്ഗസച്ചം.

മഗ്ഗോ മഗ്ഗസച്ചം, സച്ചാ ദുക്ഖസച്ചം.

മഗ്ഗോ മഗ്ഗസച്ചം, സച്ചാ സമുദയസച്ചം.

മഗ്ഗോ മഗ്ഗസച്ചം, സച്ചാ നിരോധസച്ചം.

പച്ചനീകം

ദുക്ഖം ന ദുക്ഖസച്ചം, ന സച്ചാ ന സമുദയസച്ചം.

ന ദുക്ഖം ന ദുക്ഖസച്ചം, ന സച്ചാ ന നിരോധസച്ചം.

ന ദുക്ഖം ന ദുക്ഖസച്ചം, ന സച്ചാ ന മഗ്ഗസച്ചം.

ന സമുദയോ ന സമുദയസച്ചം, ന സച്ചാ ന ദുക്ഖസച്ചം.

ന സമുദയോ ന സമുദയസച്ചം, ന സച്ചാ ന നിരോധസച്ചം.

ന സമുദയോ ന സമുദയസച്ചം, ന സച്ചാ ന മഗ്ഗസച്ചം.

ന നിരോധോ ന നിരോധസച്ചം, ന സച്ചാ ന ദുക്ഖസച്ചം.

ന നിരോധോ ന നിരോധസച്ചം, ന സച്ചാ ന സമുദയസച്ചം.

ന നിരോധോ ന നിരോധസച്ചം, ന സച്ചാ ന മഗ്ഗസച്ചം.

ന മഗ്ഗോ ന മഗ്ഗസച്ചം, ന സച്ചാ ന ദുക്ഖസച്ചം.

ന മഗ്ഗോ ന മഗ്ഗസച്ചം, ന സച്ചാ ന സമുദയസച്ചം.

ന മഗ്ഗോ ന മഗ്ഗസച്ചം, ന സച്ചാ ന നിരോധസച്ചം.

സുദ്ധസച്ചവാരോ

അനുലോമം

ദുക്ഖം സച്ചം, സച്ചാ ദുക്ഖം.

സമുദയോ സച്ചം, സച്ചാ സമുദയോ.

നിരോധോ സച്ചം, സച്ചാ നിരോധോ.

മഗ്ഗോ സച്ചം, സച്ചാ മഗ്ഗോ.

പച്ചനീകം

ദുക്ഖം ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന ദുക്ഖം.

ന സമുദയോ ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന സമുദയോ.

ന നിരോധോ ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന നിരോധോ.

ന മഗ്ഗോ ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന മഗ്ഗോ.

സുദ്ധസച്ചമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

ദുക്ഖം സച്ചം, സച്ചാ സമുദയോ.

ദുക്ഖം സച്ചം, സച്ചാ നിരോധോ.

ദുക്ഖം സച്ചം, സച്ചാ മഗ്ഗോ.

സമുദയോ സച്ചം, സച്ചാ ദുക്ഖം…പേ… സച്ചാ മഗ്ഗോ.

നിരോധോ സച്ചം, സച്ചാ ദുക്ഖം…പേ… സച്ചാ മഗ്ഗോ.

മഗ്ഗോ സച്ചം, സച്ചാ ദുക്ഖം.

മഗ്ഗോ സച്ചം, സച്ചാ സമുദയോ.

മഗ്ഗോ സച്ചം, സച്ചാ നിരോധോ.

പച്ചനീകം

ന ദുക്ഖം ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന സമുദയോ.

ന ദുക്ഖം ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന നിരോധോ.

ന ദുക്ഖം ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന മഗ്ഗോ.

സമുദയോ ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന ദുക്ഖം…പേ… ന സച്ചാ ന മഗ്ഗോ.

ന നിരോധോ ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന ദുക്ഖം…പേ… ന സച്ചാ ന മഗ്ഗോ.

ന മഗ്ഗോ ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന ദുക്ഖം.

ന മഗ്ഗോ ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന സമുദയോ.

ന മഗ്ഗോ ന സച്ചം, ന സച്ചാ ന നിരോധോ.

സച്ചയമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

സങ്ഖാരയമകം

പണ്ണത്തിവാരോ

തയോ സങ്ഖാരാ (യമ. ൨.സങ്ഖാരയമക.൧ ആദയോ) – കായസങ്ഖാരോ വചീസങ്ഖാരോ ചിത്തസങ്ഖാരോ. അസ്സാസപസ്സാസാ കായസങ്ഖാരോ, വിതക്കവിചാരാ വചീസങ്ഖാരോ, സഞ്ഞാ ച വേദനാ ച ചിത്തസങ്ഖാരോ, ഠപേത്വാ വിതക്കവിചാരേ സബ്ബേപി ചിത്തസമ്പയുത്തകാ ധമ്മാ ചിത്തസങ്ഖാരോ.

പദസോധനവാരോ

അനുലോമം

കായോ കായസങ്ഖാരോ, കായസങ്ഖാരോ കായോ.

വചീ വചീസങ്ഖാരോ, വചീസങ്ഖാരോ വചീ.

ചിത്തം ചിത്തസങ്ഖാരോ, ചിത്തസങ്ഖാരോ ചിത്തം.

പച്ചനീകം

കായോ ന കായസങ്ഖാരോ, ന കായസങ്ഖാരോ ന കായോ.

ന വചീ ന വചീസങ്ഖാരോ, ന വചീസങ്ഖാരോ ന വചീ.

ന ചിത്തം ന ചിത്തസങ്ഖാരോ, ന ചിത്തസങ്ഖാരോ ന ചിത്തം.

പദസോധനമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

കായോ കായസങ്ഖാരോ, സങ്ഖാരാ വചീസങ്ഖാരോ.

കായോ കായസങ്ഖാരോ, സങ്ഖാരാ ചിത്തസങ്ഖാരോ.

വചീ വചീസങ്ഖാരോ, സങ്ഖാരാ കായസങ്ഖാരോ.

വചീ വചീസങ്ഖാരോ, സങ്ഖാരാ ചിത്തസങ്ഖാരോ.

ചിത്തം ചിത്തസങ്ഖാരോ, സങ്ഖാരാ കായസങ്ഖാരോ.

ചിത്തം ചിത്തസങ്ഖാരോ, സങ്ഖാരാ വചീസങ്ഖാരോ.

പച്ചനീകം

ന കായോ ന കായസങ്ഖാരോ, ന സങ്ഖാരാ ന വചീസങ്ഖാരോ.

ന കായോ ന കായസങ്ഖാരോ, ന സങ്ഖാരാ ന ചിത്തസങ്ഖാരോ.

ന വചീ ന വചീസങ്ഖാരോ, ന സങ്ഖാരാ ന കായസങ്ഖാരോ.

ന വചീ ന വചീസങ്ഖാരോ, ന സങ്ഖാരാ ന ചിത്തസങ്ഖാരോ.

ന ചിത്തം ന ചിത്തസങ്ഖാരോ, ന സങ്ഖാരാ ന കായസങ്ഖാരോ.

ന ചിത്തം ന ചിത്തസങ്ഖാരോ, ന സങ്ഖാരാ ന വചീസങ്ഖാരോ.

സുദ്ധസങ്ഖാരവാരോ

അനുലോമം

കായസങ്ഖാരോ വചീസങ്ഖാരോ, വചീസങ്ഖാരോ കായസങ്ഖാരോ.

കായസങ്ഖാരോ ചിത്തസങ്ഖാരോ, ചിത്തസങ്ഖാരോ കായസങ്ഖാരോ.

വചീസങ്ഖാരോ ചിത്തസങ്ഖാരോ, ചിത്തസങ്ഖാരോ വചീസങ്ഖാരോ.

പച്ചനീകം

ന കായസങ്ഖാരോ ന വചീസങ്ഖാരോ, ന വചീസങ്ഖാരോ ന കായസങ്ഖാരോ.

ന കായസങ്ഖാരോ ന ചിത്തസങ്ഖാരോ, ന ചിത്തസങ്ഖാരോ ന കായസങ്ഖാരോ.

ന വചീസങ്ഖാരോ ന ചിത്തസങ്ഖാരോ, ന ചിത്തസങ്ഖാരോ ന വചീസങ്ഖാരോ.

സങ്ഖാരയമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

അനുസയയമകം

സത്താനുസയാ (യമ. ൨.അനുസയയമക.൧) – കാമരാഗാനുസയോ പടിഘാനുസയോ മാനാനുസയോ ദിട്ഠാനുസയോ വിചികിച്ഛാനുസയോ ഭവരാഗാനുസയോ അവിജ്ജാനുസയോ.

അനുസയയമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

ചിത്തയമകം

സുദ്ധചിത്തസാമഞ്ഞം

പുഗ്ഗലവാരോ

൧. ഉപ്പാദനിരോധകാലസമ്ഭേദവാരോ

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതി (യമ. ൨.ചിത്തയമക.൧ ആദയോ), തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി നിരുജ്ഝതി.

൨. ഉപ്പാദുപ്പന്നവാരോ

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

൩. നിരോധുപ്പന്നവാരോ

യസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി.

൪. ഉപ്പാദവാരോ

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

൫. നിരോധവാരോ

യസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ. യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ.

യസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ.

൬. ഉപ്പാദനിരോധവാരോ

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ. യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

൭. ഉപ്പജ്ജമാനനനിരോധവാരോ

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

൮. ഉപ്പജ്ജമാനുപ്പന്നവാരോ

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജമാനം, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജമാനം.

൯. നിരുജ്ഝമാനുപ്പന്നവാരോ

യസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝമാനം, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം നിരുജ്ഝമാനം.

യസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝമാനം, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ന നിരുജ്ഝമാനം.

൧൦. ഉപ്പന്നുപ്പാദവാരോ

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പന്നം.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം.

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പന്നം.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം.

൧൧. അതീതാനാഗതവാരോ

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, നോ ച തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, നോ ച തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, നോ ച തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, നോ ച തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

൧൨. ഉപ്പന്നുപ്പജ്ജമാനവാരോ

ഉപ്പന്നം ഉപ്പജ്ജമാനം, ഉപ്പജ്ജമാനം ഉപ്പന്നം.

ന ഉപ്പന്നം ന ഉപ്പജ്ജമാനം, ന ഉപ്പജ്ജമാനം ന ഉപ്പന്നം.

൧൩. നിരുദ്ധനിരുജ്ഝമാനവാരോ

നിരുദ്ധം നിരുജ്ഝമാനം, നിരുജ്ഝമാനം നിരുദ്ധം.

ന നിരുദ്ധം ന നിരുജ്ഝമാനം, ന നിരുജ്ഝമാനം ന നിരുദ്ധം.

൧൪. അതിക്കന്തകാലവാരോ

യസ്സ ചിത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തസ്സ ചിത്തം. യസ്സ വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തസ്സ ചിത്തം.

യസ്സ ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, ന നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തസ്സ ചിത്തം. യസ്സ വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, ന ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തസ്സ ചിത്തം.

സുദ്ധചിത്തസാമഞ്ഞം

ധമ്മവാരോ

൧. ഉപ്പാദനിരോധകാലസമ്ഭേദവാരോ

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതി, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതി.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി നിരുജ്ഝതി, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി നിരുജ്ഝതി.

൨. ഉപ്പാദുപ്പന്നവാരോ

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യം വാ പന ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യം വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

൩. നിരോധുപ്പന്നവാരോ

യം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യം വാ പന ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി.

യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യം വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി.

൪. ഉപ്പാദവാരോ

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യം വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യം വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

൫. നിരോധവാരോ

യം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ. യം വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി.

യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ. യം വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി.

യം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി.

യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി.

യം ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ.

യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ.

൬. ഉപ്പാദനിരോധവാരോ

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ. യം വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ. യം വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

൭. ഉപ്പജ്ജമാനനനിരോധവാരോ

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി. യം വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി. യം വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

൮. ഉപ്പജ്ജമാനുപ്പന്നവാരോ

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം, തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യം വാ പന ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജമാനം, തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യം വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജമാനം.

൯. നിരുജ്ഝമാനുപ്പന്നവാരോ

യം ചിത്തം നിരുജ്ഝമാനം, തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യം വാ പന ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം നിരുജ്ഝമാനം.

യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝമാനം, തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യം വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝമാനം.

൧൦. ഉപ്പന്നുപ്പാദവാരോ

യം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യം വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യം വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം.

യം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം.

൧൧. അതീതാനാഗതവാരോ

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, നോ ച തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, നോ ച തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, നോ ച തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യം വാ പന ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, നോ ച തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

൧൨. ഉപ്പന്നുപ്പജ്ജമാനവാരോ

ഉപ്പന്നം ഉപ്പജ്ജമാനം, ഉപ്പജ്ജമാനം ഉപ്പന്നം.

ന ഉപ്പന്നം ന ഉപ്പജ്ജമാനം, ന ഉപ്പജ്ജമാനം ന ഉപ്പന്നം.

൧൩. നിരുദ്ധനിരുജ്ഝമാനവാരോ

നിരുദ്ധം നിരുജ്ഝമാനം, നിരുജ്ഝമാനം നിരുദ്ധം.

ന നിരുദ്ധം ന നിരുജ്ഝമാനം, ന നിരുജ്ഝമാനം ന നിരുദ്ധം.

൧൪. അതിക്കന്തകാലവാരോ

യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തം ചിത്തം. യം വാ പന ചിത്തം നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തം ചിത്തം.

യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, ന നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തം ചിത്തം. യം വാ പന ചിത്തം ന നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, ന ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തം ചിത്തം.

സുദ്ധചിത്തസാമഞ്ഞം

പുഗ്ഗലധമ്മവാരോ

൧. ഉപ്പാദനിരോധകാലസമ്ഭേദവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി നിരുജ്ഝതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി നിരുജ്ഝതി.

൨. ഉപ്പാദുപ്പന്നവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

൩. നിരോധുപ്പന്നവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി.

൪. ഉപ്പാദവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

൫. നിരോധവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ യം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി.

യസ്സ യം ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ.

യസ്സ യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ.

൬. ഉപ്പാദനിരോധവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

൭. ഉപ്പജ്ജമാനനനിരോധവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം നിരുജ്ഝതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി.

൮. ഉപ്പജ്ജമാനുപ്പന്നവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജമാനം, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജമാനം.

൯. നിരുജ്ഝമാനുപ്പന്നവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം നിരുജ്ഝമാനം, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം നിരുജ്ഝമാനം.

യസ്സ യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝമാനം, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝമാനം.

൧൦. ഉപ്പന്നുപ്പാദവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം.

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം.

൧൧. അതീതാനാഗതവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, നോ ച തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, നോ ച തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ, നോ ച തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, നോ ച തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പന്നം, തസ്സ തം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജിത്ഥ.

൧൨. ഉപ്പന്നുപ്പജ്ജമാനവാരോ

ഉപ്പന്നം ഉപ്പജ്ജമാനം, ഉപ്പജ്ജമാനം ഉപ്പന്നം.

ന ഉപ്പന്നം ന ഉപ്പജ്ജമാനം, ന ഉപ്പജ്ജമാനം ന ഉപ്പന്നം.

൧൩. നിരുദ്ധനിരുജ്ഝമാനവാരോ

നിരുദ്ധം നിരുജ്ഝമാനം, നിരുജ്ഝമാനം നിരുദ്ധം.

ന നിരുദ്ധം ന നിരുജ്ഝമാനം, ന നിരുജ്ഝമാനം ന നിരുദ്ധം.

൧൪. അതിക്കന്തകാലവാരോ

യസ്സ യം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തസ്സ തം ചിത്തം. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തസ്സ തം ചിത്തം.

യസ്സ യം ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, ന നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തസ്സ തം ചിത്തം. യസ്സ വാ പന യം ചിത്തം ന നിരുജ്ഝമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം, ന ഉപ്പജ്ജമാനം ഖണം ഖണം വീതിക്കന്തം അതിക്കന്തകാലം തസ്സ തം ചിത്തം.

സുത്തന്തചിത്തമിസ്സകവിസേസോ

യസ്സ സരാഗം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി…പേ… യസ്സ വീതരാഗം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ സദോസം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ വീതദോസം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ സമോഹം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ വീതമോഹം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ സംഖിത്തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ വിക്ഖിത്തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ മഹഗ്ഗതം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ അമഹഗ്ഗതം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ സഉത്തരം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ അനുത്തരം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ സമാഹിതം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ അസമാഹിതം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ വിമുത്തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ അവിമുത്തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

അഭിധമ്മചിത്തമിസ്സകവിസേസോ

യസ്സ കുസലം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി…പേ… യസ്സ അകുസലം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ അബ്യാകതം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യസ്സ സുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്തം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

(ഏതേന ഉപായേന യാവ സരണഅരണാ ഉദ്ധരിതബ്ബാ.)

യസ്സ അരണം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതി, തസ്സ അരണം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. യസ്സ വാ പന അരണം ചിത്തം നിരുജ്ഝിസ്സതി ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സ അരണം ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി ന നിരുജ്ഝതി.

ചിത്തയമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

ധമ്മയമകം

പണ്ണത്തിവാരോ

പദസോധനവാരോ

അനുലോമം

കുസലാ കുസലാ ധമ്മാ (യമ. ൩.ധമ്മയമക.൧ ആദയോ). കുസലാ ധമ്മാ കുസലാ.

അകുസലാ അകുസലാ ധമ്മാ. അകുസലാ ധമ്മാ അകുസലാ.

അബ്യാകതാ അബ്യാകതാ ധമ്മാ. അബ്യാകതാ ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

പച്ചനീകം

കുസലാ ന കുസലാ ധമ്മാ. ന കുസലാ ധമ്മാ ന കുസലാ.

അകുസലാ ന അകുസലാ ധമ്മാ. ന അകുസലാ ധമ്മാ ന അകുസലാ.

ന അബ്യാകതാ ന അബ്യാകതാ ധമ്മാ. ന അബ്യാകതാ ധമ്മാ ന അബ്യാകതാ.

പദസോധനമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

കുസലാ കുസലാ ധമ്മാ. ധമ്മാ അകുസലാ ധമ്മാ.

കുസലാ കുസലാ ധമ്മാ. ധമ്മാ അബ്യാകതാ ധമ്മാ.

അകുസലാ അകുസലാ ധമ്മാ. ധമ്മാ കുസലാ ധമ്മാ.

അകുസലാ അകുസലാ ധമ്മാ. ധമ്മാ അബ്യാകതാ ധമ്മാ.

അബ്യാകതാ അബ്യാകതാ ധമ്മാ. ധമ്മാ കുസലാ ധമ്മാ.

അബ്യാകതാ അബ്യാകതാ ധമ്മാ. ധമ്മാ അകുസലാ ധമ്മാ.

പച്ചനീകം

ന കുസലാ ന കുസലാ ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന അകുസലാ ധമ്മാ.

ന കുസലാ ന കുസലാ ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന അബ്യാകതാ ധമ്മാ.

ന അകുസലാ ന അകുസലാ ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന കുസലാ ധമ്മാ.

ന അകുസലാ ന അകുസലാ ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന അബ്യാകതാ ധമ്മാ.

ന അബ്യാകതാ ന അബ്യാകതാ ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന കുസലാ ധമ്മാ.

ന അബ്യാകതാ ന അബ്യാകതാ ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന അകുസലാ ധമ്മാ.

സുദ്ധധമ്മവാരോ

അനുലോമം

കുസലാ ധമ്മാ. ധമ്മാ കുസലാ.

അകുസലാ ധമ്മാ. ധമ്മാ അകുസലാ.

അബ്യാകതാ ധമ്മാ. ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

പച്ചനീകം

ന കുസലാ ന ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന കുസലാ.

ന അകുസലാ ന ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന അകുസലാ.

ന അബ്യാകതാ ന ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന അബ്യാകതാ.

സുദ്ധധമ്മമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

കുസലാ ധമ്മാ. ധമ്മാ അകുസലാ.

കുസലാ ധമ്മാ. ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

അകുസലാ ധമ്മാ. ധമ്മാ കുസലാ.

അകുസലാ ധമ്മാ. ധമ്മാ അബ്യാകതാ.

അബ്യാകതാ ധമ്മാ. ധമ്മാ കുസലാ.

അബ്യാകതാ ധമ്മാ. ധമ്മാ അകുസലാ.

പച്ചനീകം

കുസലാ ന ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന അകുസലാ.

ന കുസലാ ന ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന അബ്യാകതാ.

ന അകുസലാ ന ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന കുസലാ.

ന അകുസലാ ന ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന അബ്യാകതാ.

ന അബ്യാകതാ ന ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന കുസലാ.

ന അബ്യാകതാ ന ധമ്മാ. ന ധമ്മാ ന അകുസലാ.

ധമ്മയമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

ഇന്ദ്രിയയമകം

പണ്ണത്തിവാരോ

ബാവീസതിന്ദ്രിയാനി (യമ. ൩.ഇന്ദ്രിയയമക.൧ ആദയോ) – ചക്ഖുന്ദ്രിയം സോതിന്ദ്രിയം ഘാനിന്ദ്രിയം ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം കായിന്ദ്രിയം മനിന്ദ്രിയം ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പുരിസിന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയം സുഖിന്ദ്രിയം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം അഞ്ഞിന്ദ്രിയം അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

പദസോധനവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ചക്ഖുന്ദ്രിയം ചക്ഖു.

സോതം സോതിന്ദ്രിയം, സോതിന്ദ്രിയം സോതം.

ഘാനം ഘാനിന്ദ്രിയം, ഘാനിന്ദ്രിയം ഘാനം.

ജിവ്ഹാ ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം, ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം ജിവ്ഹാ.

കായോ കായിന്ദ്രിയം, കായിന്ദ്രിയം കായോ.

മനോ മനിന്ദ്രിയം, മനിന്ദ്രിയം മനോ.

ഇത്ഥീ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ഇത്ഥീ.

പുരിസോ പുരിസിന്ദ്രിയം, പുരിസിന്ദ്രിയം പുരിസോ.

ജീവിതം ജീവിതിന്ദ്രിയം, ജീവിതിന്ദ്രിയം ജീവിതം.

സുഖം സുഖിന്ദ്രിയം, സുഖിന്ദ്രിയം സുഖം.

ദുക്ഖം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം, ദുക്ഖിന്ദ്രിയം ദുക്ഖം.

സോമനസ്സം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം, സോമനസ്സിന്ദ്രിയം സോമനസ്സം.

ദോമനസ്സം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം, ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം ദോമനസ്സം.

ഉപേക്ഖാ ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം, ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം ഉപേക്ഖാ.

സദ്ധാ സദ്ധിന്ദ്രിയം, സദ്ധിന്ദ്രിയം സദ്ധാ.

വീരിയം വീരിയിന്ദ്രിയം, വീരിയിന്ദ്രിയം വീരിയം.

സതി സതിന്ദ്രിയം, സതിന്ദ്രിയം സതി.

സമാധി സമാധിന്ദ്രിയം, സമാധിന്ദ്രിയം സമാധി.

പഞ്ഞാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം പഞ്ഞാ.

അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം, അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി.

അഞ്ഞം അഞ്ഞിന്ദ്രിയം, അഞ്ഞിന്ദ്രിയം അഞ്ഞം.

അഞ്ഞാതാവീ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം, അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം അഞ്ഞാതാവീ.

പച്ചനീകം

ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം ന ചക്ഖു.

ന സോതം ന സോതിന്ദ്രിയം, ന സോതിന്ദ്രിയം ന സോതം.

ന ഘാനം ന ഘാനിന്ദ്രിയം, ന ഘാനിന്ദ്രിയം ന ഘാനം.

ന ജിവ്ഹാ ന ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം, ന ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം ന ജിവ്ഹാ.

ന കായോ ന കായിന്ദ്രിയം, ന കായിന്ദ്രിയം ന കായോ.

ന മനോ ന മനിന്ദ്രിയം, ന മനിന്ദ്രിയം ന മനോ.

ന ഇത്ഥീ ന ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, ന ഇത്ഥിന്ദ്രിയം ന ഇത്ഥീ.

ന പുരിസോ ന പുരിസിന്ദ്രിയം, ന പുരിസിന്ദ്രിയം ന പുരിസോ.

ന ജീവിതം ന ജീവിതിന്ദ്രിയം, ന ജീവിതിന്ദ്രിയം ന ജീവിതം.

ന സുഖം ന സുഖിന്ദ്രിയം, ന സുഖിന്ദ്രിയം ന സുഖം.

ന ദുക്ഖം ന ദുക്ഖിന്ദ്രിയം, ന ദുക്ഖിന്ദ്രിയം ന ദുക്ഖം.

ന സോമനസ്സം ന സോമനസ്സിന്ദ്രിയം, ന സോമനസ്സിന്ദ്രിയം ന സോമനസ്സം.

ന ദോമനസ്സം ന ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം, ന ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം ന ദോമനസ്സം.

ന ഉപേക്ഖാ ന ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം, ന ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം ന ഉപേക്ഖാ.

ന സദ്ധാ ന സദ്ധിന്ദ്രിയം, ന സദ്ധിന്ദ്രിയം ന സദ്ധാ.

ന വീരിയം ന വീരിയിന്ദ്രിയം, ന വീരിയിന്ദ്രിയം ന വീരിയം.

ന സതി ന സതിന്ദ്രിയം, ന സതിന്ദ്രിയം ന സതി.

ന സമാധി ന സമാധിന്ദ്രിയം, ന സമാധിന്ദ്രിയം ന സമാധി.

പഞ്ഞാ ന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം, ന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ന പഞ്ഞാ.

ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം, ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി.

ന അഞ്ഞം ന അഞ്ഞിന്ദ്രിയം, ന അഞ്ഞിന്ദ്രിയം ന അഞ്ഞം.

ന അഞ്ഞാതാവീ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം, ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം ന അഞ്ഞാതാവീ.

പദസോധനമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സോതിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ഘാനിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ കായിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ മനിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ പുരിസിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ജീവിതിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സുഖിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ദുക്ഖിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സോമനസ്സിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സദ്ധിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ വീരിയിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സതിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സമാധിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

സോതം സോതിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

സോതം സോതിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ഘാനം ഘാനിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

ഘാനം ഘാനിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ജിവ്ഹാ ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

ജിവ്ഹാ ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

കായോ കായിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

കായോ കായിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

മനോ മനിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

മനോ മനിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ഇത്ഥീ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

ഇത്ഥീ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

പുരിസോ പുരിസിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

പുരിസോ പുരിസിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ജീവിതം ജീവിതിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

ജീവിതം ജീവിതിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

സുഖം സുഖിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

സുഖം സുഖിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ദുക്ഖം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

ദുക്ഖം ദുക്ഖിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

സോമനസ്സം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

സോമനസ്സം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ദോമനസ്സം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

ദോമനസ്സം ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ഉപേക്ഖാ ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

ഉപേക്ഖാ ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

സദ്ധാ സദ്ധിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

സദ്ധാ സദ്ധിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

വീരിയം വീരിയിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

വീരിയം വീരിയിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

സതി സതിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

സതി സതിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

സമാധി സമാധിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

സമാധി സമാധിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

പഞ്ഞാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

പഞ്ഞാ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

അഞ്ഞം അഞ്ഞിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

അഞ്ഞം അഞ്ഞിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

അഞ്ഞാതാവീ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ….

അഞ്ഞാതാവീ അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞിന്ദ്രിയം.

പച്ചനീകം

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സോതിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ഘാനിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന കായിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന മനിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ഇത്ഥിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന പുരിസിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ജീവിതിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സുഖിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ദുക്ഖിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സോമനസ്സിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സദ്ധിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന വീരിയിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സതിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സമാധിന്ദ്രിയം.

ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞിന്ദ്രിയം.

ന ചക്ഖു ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന സോതം ന സോതിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന ഘാനം ന ഘാനിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന ജിവ്ഹാ ന ജിവ്ഹിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന കായോ ന കായിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന മനോ ന മനിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന ഇത്ഥീ ന ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

പുരിസോ ന പുരിസിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന ജീവിതം ന ജീവിതിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

സുഖം ന സുഖിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന ദുക്ഖം ന ദുക്ഖിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന സോമനസ്സം ന സോമനസ്സിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന ദോമനസ്സം ന ദോമനസ്സിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന ഉപേക്ഖാ ന ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന സദ്ധാ ന സദ്ധിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന വീരിയം ന വീരിയിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന സതി ന സതിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന സമാധി ന സമാധിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന പഞ്ഞാ ന പഞ്ഞിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

അഞ്ഞം ന അഞ്ഞിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം.

ന അഞ്ഞാതാവീ ന അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖുന്ദ്രിയം…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞിന്ദ്രിയം.

സുദ്ധിന്ദ്രിയവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു.

സോതം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സോതം.

ഘാനം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ഘാനം.

ജിവ്ഹാ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ജിവ്ഹാ.

കായോ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ കായോ.

മനോ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ മനോ.

ഇത്ഥീ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ഇത്ഥീ.

പുരിസോ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ പുരിസോ.

ജീവിതം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ജീവിതം.

സുഖം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സുഖം.

ദുക്ഖം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ദുക്ഖം.

സോമനസ്സം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സോമനസ്സം.

ദോമനസ്സം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ദോമനസ്സം.

ഉപേക്ഖാ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ഉപേക്ഖാ.

സദ്ധാ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സദ്ധാ.

വീരിയം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ വീരിയം.

സതി ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സതി.

സമാധി ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സമാധി.

പഞ്ഞാ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ പഞ്ഞാ.

അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി.

അഞ്ഞം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞം.

അഞ്ഞാതാവീ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

പച്ചനീകം

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു.

ന സോതം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സോതം.

ന ഘാനം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ഘാനം.

ന ജിവ്ഹാ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ജിവ്ഹാ.

ന കായോ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന കായോ.

ന മനോ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന മനോ.

ന ഇത്ഥീ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ഇത്ഥീ.

ന പുരിസോ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന പുരിസോ.

ന ജീവിതം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ജീവിതം.

ന സുഖം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സുഖം.

ന ദുക്ഖം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ദുക്ഖം.

ന സോമനസ്സം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സോമനസ്സം.

ന ദോമനസ്സം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ദോമനസ്സം.

ന ഉപേക്ഖാ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ഉപേക്ഖാ.

ന സദ്ധാ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സദ്ധാ.

ന വീരിയം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന വീരിയം.

ന സതി ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സതി.

ന സമാധി ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സമാധി.

ന പഞ്ഞാ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന പഞ്ഞാ.

ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി.

ന അഞ്ഞം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞം.

ന അഞ്ഞാതാവീ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

സുദ്ധിന്ദ്രിയമൂലചക്കവാരോ

അനുലോമം

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സോതം.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ഘാനം.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ജിവ്ഹാ.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ കായോ.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ മനോ.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ഇത്ഥീ.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ പുരിസോ.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ജീവിതം.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സുഖം.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ദുക്ഖം.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സോമനസ്സം.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ദോമനസ്സം.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ഉപേക്ഖാ.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സദ്ധാ.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ വീരിയം.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സതി.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ സമാധി.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ പഞ്ഞാ.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞം.

ചക്ഖു ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

സോതം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

ഘാനം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

ജിവ്ഹാ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

കായോ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

മനോ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

ഇത്ഥീ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

പുരിസോ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

ജീവിതം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

സുഖം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

ദുക്ഖം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

സോമനസ്സം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

ദോമനസ്സം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

ഉപേക്ഖാ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

സദ്ധാ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

വീരിയം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

സതി ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

സമാധി ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

പഞ്ഞാ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

അഞ്ഞം ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞാതാവീ.

അഞ്ഞാതാവീ ഇന്ദ്രിയം, ഇന്ദ്രിയാ ചക്ഖു…പേ… ഇന്ദ്രിയാ അഞ്ഞം.

പച്ചനീകം

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സോതം.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ഘാനം.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ജിവ്ഹാ.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന കായോ.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന മനോ.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ഇത്ഥീ.

ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന പുരിസോ.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ജീവിതം.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സുഖം.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ദുക്ഖം.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സോമനസ്സം.

ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ദോമനസ്സം.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ഉപേക്ഖാ.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സദ്ധാ.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന വീരിയം.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സതി.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന സമാധി.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന പഞ്ഞാ.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞം.

ന ചക്ഖു ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന സോതം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന ഘാനം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന ജിവ്ഹാ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന കായോ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന മനോ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന ഇത്ഥീ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന പുരിസോ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന ജീവിതം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന സുഖം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ദുക്ഖം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന സോമനസ്സം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ദോമനസ്സം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന ഉപേക്ഖാ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന സദ്ധാ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന വീരിയം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന സതി ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന സമാധി ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന പഞ്ഞാ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതി ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന അഞ്ഞം ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞാതാവീ.

ന അഞ്ഞാതാവീ ന ഇന്ദ്രിയം, ന ഇന്ദ്രിയാ ന ചക്ഖു…പേ… ന ഇന്ദ്രിയാ ന അഞ്ഞം.

ഇന്ദ്രിയയമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

യമകമാതികാ നിട്ഠിതാ.

൭. പട്ഠാനമാതികാ

ഹേതുപച്ചയോ ആരമ്മണപച്ചയോ അധിപതിപച്ചയോ അനന്തരപച്ചയോ സമനന്തരപച്ചയോ സഹജാതപച്ചയോ അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയോ നിസ്സയപച്ചയോ ഉപനിസ്സയപച്ചയോ പുരേജാതപച്ചയോ പച്ഛാജാതപച്ചയോ ആസേവനപച്ചയോ കമ്മപച്ചയോ വിപാകപച്ചയോ ആഹാരപച്ചയോ ഇന്ദ്രിയപച്ചയോ ഝാനപച്ചയോ മഗ്ഗപച്ചയോ സമ്പയുത്തപച്ചയോ വിപ്പയുത്തപച്ചയോ അത്ഥിപച്ചയോ നത്ഥിപച്ചയോ വിഗതപച്ചയോ അവിഗതപച്ചയോതി (പട്ഠാ. ൧.൧.പച്ചയുദ്ദേസ).

പട്ഠാനമാതികാ നിട്ഠിതാ.

നിഗമനം

സത്തപ്പകരണനാമതോ, അഭിധമ്മമദേസയി;

ദേവാതിദേവോ ദേവാനം, ദേവലോകമ്ഹി തം പുരേ.

തസ്സായം മാതികാ സബ്ബാ, സകലസ്സാപി ഉദ്ധരാ;

ചിരട്ഠിതത്ഥം ധമ്മസ്സ, തം പഗ്ഗണ്ഹന്തു സാധവോ.

ദ്വാവീസതി തികാ ചേവ, തഥേവ ഹേതുഗോച്ഛകം;

ചൂളന്തരദുകാ സത്ത, ഗോച്ഛകാ ച തതോ പരം.

മഹന്തരദുകാ ചാപി, തതോ ചുദ്ദസ നിദ്ദിസേ;

ഗോച്ഛകാനി ദുവേ പിട്ഠി-ദുകാനിട്ഠാരസേദിസാ.

ദ്വാചത്താലീസ സുത്തന്ത-ദുകാ തേവന്തി പഞ്ചധാ;

സത്തപ്പകരണികാ ഭിന്നാ, ധമ്മസങ്ഗണിമാതികാ.

അഭിധമ്മമാതികാപാളി നിട്ഠിതാ.

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

മോഹവിച്ഛേദനീ

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

. കാരുഞ്ഞഭാവിതം യസ്സ, ഞാണചക്ഖു മഹോദയം.

അന്ധഭൂതസ്സ ലോകസ്സ, ജാതം സാമഞ്ഞലോചനം.

. തം ബുദ്ധം സുഗതം ധീരം, സസദ്ധമ്മം സസാവകം.

വന്ദിത്വാനുസ്സരിത്വാ ച, ഥോമേത്വാ ച വിനായകം.

. ഥേരേ ച ഥിരസീലാദി-ഗുണാലങ്കാരസോഭിതേ.

സാസനുജ്ജോതകേ ധീരേ, പുബ്ബകേ വംസപാലകേ.

. വിസുദ്ധിദേവദേവോ യം, ദേവാനം തിദസാലയേ.

പഞ്ഞായ ദേസയീ തസ്സ, അഭിധമ്മസ്സ മാതികാ.

. യാ തസ്സാ വിപുലത്ഥായ, ധമ്മസങ്ഗണിആദിഹി.

അനേകേഹി പകാരേഹി, പാളിഅട്ഠകഥാഹി ച.

. അത്ഥോ വിനിച്ഛയോ ചേവ,

വിഭത്തോ സാഗരൂപമോ;

അനന്തനയവോകിണ്ണോ,

ദുക്ഖോഗാഹോ യതോ തതോ.

. സമാസേനാഭിധമ്മത്ഥം, മാതികാമുഖതോഖിലം.

ഞാതുകാമേഹി സുദ്ധേഹി, അന്തേവാസീഹി യാചിതോ.

. സങ്കഡ്ഢിത്വാന നയതോ, പാളിഅട്ഠകഥാഗതം.

അത്ഥം വിനിച്ഛയഞ്ചേവ, സമാസേന നിരാകുലം.

. സാമത്ഥിയഗതം അത്ഥം, നികായന്തരനിസ്സടം.

മഹാവിഹാരവാസീനം, കമാഭതനയാനുഗം.

൧൦. ദീപയന്തോ നയഞ്ഞൂനം, സദാ സമ്മോദകാരിനിം.

മോഹവിച്ഛേദനിം നാമ, കരിസ്സാമത്ഥവണ്ണനന്തി.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ നിട്ഠിതാ.

൧. ധമ്മസങ്ഗണീമാതികാ

തികപദത്ഥവണ്ണനാ

തത്ഥ അഭിധമ്മസ്സ മാതികാതി ഏത്ഥ കേനട്ഠേന അഭിധമ്മോ? ധമ്മാതിരേകധമ്മവിസേസട്ഠേന. അതിരേകവിസേസത്ഥദീപകോ ഹി ഏത്ഥ അഭി-സദ്ദോ ‘‘ബാള്ഹാ മേ ദുക്ഖാ വേദനാ അഭിക്കമന്തി, നോ പടിക്കമന്തി (സം. നി. ൪.൮൭; ൫.൧൯൫, ൧൦൨൨; മ. നി. ൩.൩൮൪, ൩൮൯), അഭിക്കന്തവണ്ണാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൧.൧; ഖു. പാ. ൫.൧; സു. നി. മങ്ഗലസുത്ത; വി. വ. ൮൫൭) വിയ, തസ്മാ യഥാ സമുസ്സിതേസു ബഹൂസു ഛത്തേസു ചേവ ധജേസു ച യം അതിരേകപ്പമാണം, വിസേസവണ്ണസണ്ഠാനഞ്ച ഛത്തം, തം അതിച്ഛത്തം, യോ അതിരേകപ്പമാണോ, വിസേസവണ്ണസണ്ഠാനോ ച ധജോ, സോ അതിദ്ധജോതി ച വുച്ചതി, ഏവമേവ അയമ്പി ധമ്മോ ധമ്മാതിരേകധമ്മവിസേസട്ഠേന ‘‘അഭിധമ്മോ’’തി വുച്ചതി. ഭഗവതാ ഹി സുത്തന്തം പത്വാ ഖന്ധായതനധാതുസച്ചഇന്ദ്രിയപച്ചയാകാരാദയോ ധമ്മാ ഏകദേസേന വിഭത്താ, ന നിപ്പദേസേന, അഭിധമ്മം പത്വാ പന അനേകേഹി നയവിസേസേഹി നിപ്പദേസതോവ വിഭത്താ. ഏവം ധമ്മാതിരേകധമ്മവിസേസട്ഠേന ‘‘അഭിധമ്മോ’’തി വേദിതബ്ബോ.

കേനട്ഠേന മാതികാ? മാതുസമട്ഠേന. മാതാ വിയാതി ഹി മാതികാ യഥാ പദുമികം മുഖന്തി. യഥാ ഹി മാതാ നാനാവിധേ പുത്തേ പസവതി, തേ പാലേതി, പോസേതി ച, ഏവമയമ്പി നാനാവിധേ ധമ്മേ, അത്ഥേ ച പസവതി, തേ ച അവിനസ്സമാനേ പാലേതി, പോസേതി ച, തസ്മാ ‘‘മാതികാ’’തി വുച്ചതി. മാതികം ഹി നിസ്സായ ധമ്മസങ്ഗണീആദിസത്തപ്പകരണവസേന വിത്ഥാരിയമാനാ അനന്താപരിമാണാ ധമ്മാ, അത്ഥാ ച തായ പസുതാ, പാലിതാ, പോസിതാ വിയ ച ഹോന്തി. തഥാ ഹി ധമ്മസങ്ഗണിപ്പകരണേ ചതസ്സോ വിഭത്തിയോ ചിത്തവിഭത്തി രൂപവിഭത്തി നിക്ഖേപരാസി അത്ഥുദ്ധാരോതി. തത്ഥ നാനാനയേഹി ഏകൂനനവുതിചിത്തവിഭാവിനീ ചിത്തവിഭത്തി വിത്ഥാരിയമാനാ അനന്താപരിമാണഭാണവാരാ ഹോതി, തദനന്തരം ഏകവിധാദിനാ രൂപവിഭാവിനീ രൂപവിഭത്തി വിത്ഥാരിയമാനാ അനന്താപരിമാണഭാണവാരാ ഹോതി, തദനന്തരം മൂലഖന്ധദ്വാരാദീനി നിക്ഖിപിത്വാ ദേസിതോ നിക്ഖേപരാസി വിത്ഥാരിയമാനോ അനന്താപരിമാണഭാണവാരോ ഹോതി, തദനന്തരം തേപിടകസ്സ ബുദ്ധവചനസ്സ അട്ഠകഥാഭൂതോ അത്ഥുദ്ധാരോ വിത്ഥാരിയമാനോ അനന്താപരിമാണഭാണവാരോ ഹോതി. ഏവമിദം ധമ്മസങ്ഗണിപ്പകരണം വാചനാമഗ്ഗതോ അതിരേകതേരസമത്തഭാണവാരമ്പി സമാനം വിത്ഥാരിയമാനം അനന്താപരിമാണഭാണവാരം ഹോതി.

തഥാ വിഭങ്ഗപ്പകരണേ ഖന്ധവിഭങ്ഗോ ആയതനധാതുസച്ചഇന്ദ്രിയപച്ചയാകാരസതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനഇദ്ധിപാദബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗഝാനഅപ്പമഞ്ഞാസിക്ഖാപദപടിസമ്ഭിദാഞാണഖുദ്ദകവത്ഥുധമ്മഹദയവിഭങ്ഗാതി അട്ഠാരസ വിഭങ്ഗാ വിഭത്താ, തേ സുത്തന്തഭാജനീയഅഭിധമ്മഭാജനീയാദിനാനാനയേഹി വിത്ഥാരിയമാനാ പച്ചേകം അനന്താപരിമാണഭാണവാരാ ഹോന്തി. ഏവമിദം വിഭങ്ഗപ്പകരണം വാചനാമഗ്ഗതോ പഞ്ചതിംസമത്തഭാണവാരമ്പി സമാനം വിത്ഥാരിയമാനം അനന്താപരിമാണഭാണവാരം ഹോതി.

തഥാ ധാതുകഥാപകരണം ‘‘സങ്ഗഹോ അസങ്ഗഹോ’’തിആദിനാ ചുദ്ദസവിധേന വിഭത്തം വാചനാമഗ്ഗതോ അതിരേകഛഭാണവാരമത്തമ്പി സമാനം വിത്ഥാരിയമാനം അനന്താപരിമാണഭാണവാരം ഹോതി.

തഥാ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിപ്പകരണം ഖന്ധപഞ്ഞത്തി ആയതനധാതുസച്ചഇന്ദ്രിയപുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തീതി ഛബ്ബിധേന വിഭത്തം വാചനാമഗ്ഗതോ അതിരേകപഞ്ചഭാണവാരമത്തമ്പി വിത്ഥാരിയമാനം അനന്താപരിമാണഭാണവാരം ഹോതി.

തഥാ കഥാവത്ഥുപ്പകരണം സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനി, പരവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനീതി സുത്തസഹസ്സം സമോധാനേത്വാ വിഭത്തം വാചനാമഗ്ഗതോ സങ്ഗീതിആരോപിതനയേന ദീഘനികായപ്പമാണമ്പി വിത്ഥാരിയമാനം അനന്താപരിമാണഭാണവാരം ഹോതി.

തഥാ യമകപ്പകരണം മൂലയമകം ഖന്ധായതനധാതുസച്ചസങ്ഖാരഅനുസയചിത്തധമ്മഇന്ദ്രിയയമകന്തി ദസവിധേന വിഭത്തം വാചനാമഗ്ഗതോ വീസഭാണവാരസതമ്പി വിത്ഥാരിയമാനം അനന്താപരിമാണഭാണവാരം ഹോതി.

പട്ഠാനപ്പകരണം ഹേതുപച്ചയആരമ്മണപച്ചയാദിചതുവീസതിപച്ചയേ ഗഹേത്വാ തികപട്ഠാനാദിചതുവീസതിവിധേന വിഭത്തം പച്ചേകം കതിപയഭാണവാരമ്പി വിത്ഥാരിയമാനം അനന്താപരിമാണഭാണവാരം ഹോതി. ഏവം അനന്താപരിമാണാനം ധമ്മാനം, അത്ഥാനഞ്ച പസവനതോ, പാലനതോ, പോസനതോ ച ‘‘മാതാ വിയാതി മാതികാ’’തി വുച്ചതി. പാലനപോസനഞ്ചേത്ഥ സമ്മുട്ഠാനം, വിരദ്ധാനഞ്ച പാളിഅത്ഥാനം മാതികാനുസാരേന സല്ലക്ഖേത്വാ സമാനയനതോ, രക്ഖണതോ ച വേദിതബ്ബം. സാ പനായം പരിച്ഛേദതോ ധമ്മസങ്ഗണീമാതികാ വിഭങ്ഗമാതികാ ധാതുകഥാമാതികാ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിമാതികാ കഥാവത്ഥുമാതികാ യമകമാതികാ പട്ഠാനമാതികാതി സത്തന്നം പകരണാനം ആദിമ്ഹി ഠപിതാ സത്തവിധാ ഹോതി.

തത്ഥ ധമ്മസങ്ഗണീമാതികാ ആദി, സാപി തികമാതികാ ദുകമാതികാതി ദുവിധാ. തത്ഥ ദ്വാവീസതി തികാ തികമാതികാ നാമ. ദ്വേചത്താലീസസതദുകാ ദുകമാതികാ നാമ, സാ പുന ആഹച്ചഭാസിതാ സാവകഭാസിതാതി ദുവിധാ. തത്ഥ ദ്വാവീസതി തികാ ചേവ, ‘‘ഹേതൂ ധമ്മാ ന ഹേതൂ ധമ്മാ…പേ… സരണാ ധമ്മാ അരണാ ധമ്മാ’’തി ഇമേ ച സതം ദുകാതി അയം ആഹച്ചഭാസിതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധദേസിതാ സത്തന്നം പകരണാനം മാതികാ നാമ, തദനന്തരാ ‘‘വിജ്ജാഭാഗിനോ ധമ്മാ അവിജ്ജാഭാഗിനോ ധമ്മാ…പേ… ഖയേഞാണം അനുപ്പാദേഞാണ’’ന്തി ഇമേ ദ്വാചത്താലീസ സുത്തന്തികദുകാ ധമ്മസേനാപതിസാരിപുത്തത്ഥേരേന ഠപിതത്താ സാവകഭാസിതാ നാമ. ഇമേ ഠപേന്തോ പന ഥേരോ ന സാമുക്കംസികേന അത്തനോ ഞാണേന ഠപേസി, ഏകുത്തരിയം പന ഏകകനിപാതദുകനിപാതസങ്ഗീതിസുത്തദസുത്തരസുത്തേഹി സമോധാനേത്വാ ആഭിധമ്മികത്ഥേരാനം സുത്തന്തം പത്വാ അകിലമനത്ഥം ഠപേസി.

സാ പുന സപ്പദേസനിപ്പദേസവസേന ദ്വേ കോട്ഠാസാ ഹോന്തി. ഏത്ഥ ഹി നവ തികാ, ഏകസത്തതി ച ദുകാ സപ്പദേസാനം സാവസേസാനം നാമരൂപാനം പരിഗ്ഗഹിതത്താ സപ്പദേസാ നാമ, അവസേസാ തേരസ തികാ, ഏകസത്തതി ച ദുകാ നിപ്പദേസാനം നിരവസേസാനം നാമരൂപാനം ഗഹിതത്താ നിപ്പദേസാ നാമ. തേസം വിഭാഗോ തത്ഥ തത്ഥേവ ആവി ഭവിസ്സതി. തഥാ നാമലാഭവസേന ദ്വിധാ. സബ്ബേവ ഹി ഏതേ തികദുകാ ആദിപദവസേന, സബ്ബപദവസേന ചാതി ദ്വിധാ നാമം ലഭന്തി. തത്ഥ ‘‘കുസലാ ധമ്മാ, അകുസലാ ധമ്മാ, അബ്യാകതാ ധമ്മാ’’തി അയം താവ ആദിപദവസേന ലദ്ധനാമോ കുസലത്തികോ നാമ. ‘‘സുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ ധമ്മാ…പേ… ധമ്മാ’’തി അയം സബ്ബപദവസേന ലദ്ധനാമോ വേദനാത്തികോ നാമ. ഏവം സബ്ബേസമ്പി തികദുകാനം നാമം വേദിതബ്ബം.

സാ പനേസാ പഞ്ചദസഹി പരിച്ഛേദേഹി വവത്ഥിതാ. തികാനം ഹി ഏകോ പരിച്ഛേദോ, ദുകാനം ചുദ്ദസ. ‘‘ഹേതൂ ധമ്മാ നഹേതൂ ധമ്മാ’’തിആദയോ ഹി ഛ ദുകാ ഗന്ഥതോ ച അത്ഥതോ ച അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്ബന്ധേന കണ്ണികാ വിയ, ഘടാ വിയ ച ഹുത്വാ ഠിതത്താ ‘‘ഹേതുഗോച്ഛകോ’’തി വുച്ചതി. തതോ അപരേ ‘‘സപ്പച്ചയാ ധമ്മാ’’തിആദയോ സത്ത ദുകാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസമ്ബന്ധാ കേവലം ദുകസാമഞ്ഞേന ഉച്ചിനിത്വാ ഗോച്ഛകന്തരേ ഠപിതത്താ, അഞ്ഞേഹി ച അന്തരദുകേഹി ചൂളകത്താ ‘‘ചൂളന്തരദുകാ’’തി വേദിതബ്ബാ. തതോ പരം ആസവദുകാദീനം ഛന്നം ദുകാനം വസേന ആസവഗോച്ഛകോ നാമ. തതോ സംയോജനദുകാദീനം ഛന്നം വസേന സംയോജനഗോച്ഛകോ നാമ. തഥാ ഗന്ഥഓഘയോഗനീവരണദുകാദീനം ഛന്നം ഛന്നം വസേന ഗന്ഥഓഘയോഗനീവരണഗോച്ഛകാ നാമ. പരാമാസദുകാദീനം പഞ്ചന്നം വസേന പരാമാസഗോച്ഛകോ നാമ. തതോ പരം സാരമ്മണദുകാദയോ ചതുദ്ദസ ദുകാ മഹന്തരദുകാ നാമ. തതോ പരം ഉപാദാനദുകാദയോ ഛ ദുകാ ഉപാദാനഗോച്ഛകോ നാമ. തതോ കിലേസദുകാദയോ അട്ഠദുകാ കിലേസഗോച്ഛകോ നാമ. തതോ പരം ദസ്സനേനപഹാതബ്ബദുകാദയോ അട്ഠാരസ ദുകാ അഭിധമ്മമാതികായ പരിയോസാനേ ഠപിതത്താ പിട്ഠിദുകാ നാമ. വിജ്ജാഭാഗിയദുകാദയോ പന ദ്വാചത്താലീസ ദുകാ സുത്തന്തികദുകാ നാമ. ഏവമേതിസ്സാ പഞ്ചദസഹി പരിച്ഛേദേഹി വവത്ഥിതായ താവ അയം അത്ഥവണ്ണനാ ഭവിസ്സതി.

കുസലത്തികവണ്ണനാ

യസ്മാ പനേത്ഥ തികമാതികാ ആദി, തത്ഥാപി കുസലത്തികോ ആദി, തസ്മാ കുസലത്തികസ്സ താവ –

അത്ഥതോ ഭൂമിഭേദാ ച, പച്ചേകം സമ്പയോഗതോ;

ഉദ്ദേസതോ ച ധമ്മാനം, ലക്ഖണാദിവിഭാഗതോ.

സങ്ഗഹാ സുഞ്ഞതോ ചേവ, വിസയാദിപ്പഭേദതോ;

യഥാനുരൂപം സബ്ബത്ഥ, വേദിതബ്ബോ വിനിച്ഛയോ.

തത്ഥ അത്ഥതോ താവ കുസലാ ധമ്മാതി ഏത്ഥ കുസലസദ്ദോ ആരോഗ്യാനവജ്ജഛേകസുഖവിപാകേസു ദിസ്സതി. അയം ഹി ‘‘കച്ചി നു ഭോതോ കുസലം, കച്ചി ഭോതോ അനാമയ’’ന്തിആദീസു (ജാ. ൧.൧൫.൨൪൬; ൨.൨൦.൧൨൯) ആരോഗ്യേ ദിസ്സതി. ‘‘കതമോ പന, ഭന്തേ, കായസമാചാരോ കുസലോ? യോ ഖോ, മഹാരാജ, കായസമാചാരോ അനവജ്ജോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൩൬൧) അനവജ്ജേ. ‘‘കുസലോ ത്വം രഥസ്സ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാന’’ന്തിആദീസു (മ. നി. ൨.൮൭) ഛേകേ. ‘‘കുസലസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ഉപചിതത്താ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൪൩൧) സുഖവിപാകേ. സ്വായമിധ ആരോഗ്യേപി അനവജ്ജേപി സുഖവിപാകേപി വത്തതി. യഥേവ ഹി രൂപകായേ നിബ്യാധിതായ ആരോഗ്യട്ഠേന കുസലം വുത്തം, ഏവം അരൂപധമ്മേപി കിലേസബ്യാധിനോ അഭാവേന ആരോഗ്യട്ഠേന കുസലം വേദിതബ്ബം. കിലേസവജ്ജസ്സ പന അഭാവാ അനവജ്ജട്ഠേന കുസലം.

ധമ്മ-സദ്ദോ പനായം പരിയത്തിഹേതുഗുണനിസ്സത്തനിജ്ജീവതാദീസു ദിസ്സതി. അയം ഹി ‘‘ധമ്മം പരിയാപുണാതി സുത്തം ഗേയ്യ’’ന്തിആദീസു (അ. നി. ൪.൧൦൨) പരിയത്തിയം ദിസ്സതി. ‘‘ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തിആദീസു (വിഭ. ൭൨൦) ഹേതുമ്ഹി. ‘‘ന ഹി ധമ്മോ അധമ്മോ ച, ഉഭോ സമവിപാകിനോ’’തിആദീസു (ഥേരഗാ. ൩൦൪) ഗുണേ. ‘‘ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൭൩) നിസ്സത്തനിജ്ജീവതായം, സ്വായമിധാപി നിസ്സത്തനിജ്ജീവതായമേവ വട്ടതി.

വചനത്ഥോ പനേത്ഥ – കുച്ഛിതേ പാപധമ്മേ സലയന്തി ചലയന്തി കമ്പേന്തി വിദ്ധംസേന്തീതി കുസലാ. കുച്ഛിതേന വാ ആകാരേന സയന്തീതി കുസാ, തേ കുസേ ലുനന്തി ഛിന്ദന്തീതി കുസലാ. കുച്ഛിതാനം വാ സാനതോ തനുകരണതോ ഞാണം കുസം നാമ, തേന കുസേന ലാതബ്ബാ പരിവത്തേതബ്ബാതി കുസലാ. അഥ വാ കോസല്ലം വുച്ചതി പഞ്ഞാ, തതോ കോസല്ലതോ സമ്ഭൂതത്താ കുസലാ. ഇദം പന അനന്തരേ വുത്തഞ്ചാതി നിബ്ബചനദ്വയം കിഞ്ചാപി നിപ്പരിയായതോ ഞാണസമ്പയുത്താനമേവ യുജ്ജതി, രുള്ഹീവസേന പന തംസദിസതായ ഞാണവിപ്പയുത്താനമ്പീതി ഗഹേതബ്ബം. യഥാ വാ കുസാ ഉഭയഭാഗഗതം ഹത്ഥപ്പദേസം ലുനന്തി, ഏവമിമേപി ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നഭാവേന ഉഭയഭാഗഗതം സംകിലേസപക്ഖം ലുനന്തി, തസ്മാ കുസാ വിയ ലുനന്തീതി കുസലാ. അത്തനോ പന സഭാവം ധാരേന്തീതി ധമ്മാ, ധാരീയന്തി വാ പച്ചയേഹി, ധാരീയന്തി വാ യഥാസഭാവതോ ആധാരീയന്തീതിപി ധമ്മാ. ന കുസലാ അകുസലാ, മിത്തപടിപക്ഖാ അമിത്താ വിയ കുസലപടിപക്ഖാതി അത്ഥോ. ന ബ്യാകതാതി അബ്യാകതാ, കുസലാകുസലഭാവേന അകഥിതാതി അത്ഥോ. തേസു അനവജ്ജസുഖവിപാകലക്ഖണാ കുസലാ, സാവജ്ജദുക്ഖവിപാകലക്ഖണാ അകുസലാ, അവിപാകലക്ഖണാ അബ്യാകതാ.

കിം പനേതാനി കുസലാതി വാ ധമ്മാതി വാതിആദീനി ഏകത്ഥാനി, ഉദാഹു നാനത്ഥാനീതി? കിഞ്ചേത്ഥ യദി താവ ഏകത്ഥാനി, ‘‘കുസലാ ധമ്മാ’’തി ഇദം ‘‘കുസലാ കുസലാ’’തി വുത്തസദിസം ഹോതി. അഥ നാനത്ഥാനി, തികദുകാനം ഛക്കചതുക്കഭാവോ ആപജ്ജതി, പദാനഞ്ച അസമ്ബന്ധോ ‘‘കുസലാ രൂപം ചക്ഖുമാ’’തിആദീനം വിയ. അഥാപി യദി ഏതാനി ഏകത്ഥാനി, കുസലാകുസലാബ്യാകതപദാനം തിണ്ണമ്പി ധമ്മാനം ധമ്മസഭാവേന ഏകത്താ കുസലാദീനമ്പി ഏകത്തം ആപജ്ജതി. അഥ ‘‘കുസലപദതോ അകുസലാദിപദസ്സ അഞ്ഞത്തം സിയാ’’തി വദഥ, ന ഏതാനി ഏകത്ഥാനി. തദാ ധമ്മോ നാമ ഭാവോ. ഭാവതോ ച അഞ്ഞോ അഭാവോതി. ഏവം അഞ്ഞോഞ്ഞാപേക്ഖായ അഭാവത്തമാപന്നേഹി ധമ്മേഹി അനഞ്ഞേ കുസലാദയോപി അഭാവാ ഏവ സിയുന്തി? സബ്ബമേതം അകാരണം, കസ്മാ? യഥാനുമതിവോഹാരസിദ്ധിതോ, ന ഹി ‘‘കുസലാ ധമ്മാ’’തിആദീനി പദാനി യഥാ കുസലാ കുസലാതി, ഏവം അത്ഥവിസേസാഭാവേന പണ്ഡിതേഹി അനുമതാനി, നാപി കുസലാ രൂപം ചക്ഖുമാ-സദ്ദാ വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം അനോലോകിതത്ഥഭാവേന, അഥ ഖോ അനവജ്ജഇട്ഠവിപാകത്താദിസങ്ഖാതസ്സ അത്ഥവിസേസസ്സ, സഭാവസാധാരണാദിഅത്ഥസാമഞ്ഞസ്സ ച ജോതകത്തേന യഥാക്കമം അനുമതാനി. കുസല-സദ്ദോ ഹി ധമ്മ-സദ്ദസ്സ പുരതോ വുച്ചമാനോ കുസലാകുസലാദിസബ്ബസാധാരണസാമഞ്ഞത്ഥദീപകം ധമ്മ-സദ്ദം അകുസലാദിതോ നിവത്തേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ അത്ഥവിസേസവിസിട്ഠത്ഥദീപകം കരോതി. ഏവം പച്ചേകം ഭിന്നവിസയാനമ്പി നേസം വിസേസനവിസേസിതബ്ബഭാവേന പവത്തിയം ഏകത്ഥതായ പണ്ഡിതാനുമതതായ യഥാവുത്തദോസാരോപനേ കാരണം വുത്തം, സബ്ബമേതം അകാരണം. ഏവം തതോ പരേസുപി സബ്ബത്ഥ യഥാനുരൂപതോ ഞാതബ്ബം. അയം താവ പദത്ഥതോ വിനിച്ഛയോ.

കുസലപദത്ഥോ

ഭൂമിഭേദാതി തേസു കുസലാകുസലാബ്യാകതേസു ധമ്മേസു കുസലാ താവ ധമ്മാ ഭൂമിഭേദതോ ചതുബ്ബിധാ ഹോന്തി – കാമാവചരാ രൂപാവചരാ അരൂപാവചരാ ലോകുത്തരാതി. അയം ഭൂമിഭേദതോ വിനിച്ഛയോ.

സമ്പയോഗതോതി ഏവം ഭൂമിഭേദതോ ചതുബ്ബിധാനമ്പി നേസം പച്ചേകം സമ്പയോഗതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ കാമാവചരാ താവ സമ്പയോഗതോ അട്ഠവിധാ ഹോന്തി. സേയ്യഥിദം? സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, തഥാ സസങ്ഖാരം. ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, തഥാ സസങ്ഖാരം. സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, തഥാ സസങ്ഖാരം. ഉപേക്ഖാസഹഗതം ഞാണവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, തഥാ സസങ്ഖാരന്തി. തത്ഥ ഇട്ഠാരമ്മണതാ, സദ്ധാബാഹുല്ലതാ, വിസുദ്ധദിട്ഠിതാ, ആനിസംസദസ്സാവിതാ ച ഏകാദസ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗകാരണാനി ചാതി ഇമേഹി താവ കാരണേഹി സോമനസ്സസഹഗതഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഞാണസമ്പത്തിം പന പത്ഥേത്വാ കതകമ്മതോ, ബ്രഹ്മാദിഉപപത്തിതോ, പഞ്ഞാദസകവസേന ഇന്ദ്രിയപരിപാകതോ, വിക്ഖമ്ഭനേന കിലേസദൂരിഭാവതോ ച സത്തവിധധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗകാരണതോ ച ഞാണസമ്പയുത്തതാ വേദിതബ്ബാ. അത്തനോ വാ പരേസം വാ വസേന പവത്തോ പുബ്ബപയോഗോ സങ്ഖാരോ നാമ.

തേന ഉപ്പന്നം സസങ്ഖാരം, തദഭാവാ അസങ്ഖാരഞ്ച വേദിതബ്ബം. ഏതേസു ഹി യഥാവുത്തസോമനസ്സഞാണഹേതും ആഗമ്മ പഹട്ഠോ ‘‘അത്ഥി ദിന്ന’’ന്തി ആദിനയപ്പവത്തം സമ്മാദിട്ഠിം പുരക്ഖത്വാ അസംസീദന്തോ, പരേഹി ച അനുസ്സാഹിതോ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോതി, തദാസ്സ സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം പഠമം കുസലം ഉപ്പജ്ജതി. യദാ പന വുത്തനയേന ഹട്ഠതുട്ഠോ സമ്മാദിട്ഠിം പുരക്ഖത്വാ അമുത്തചാഗിതാദിവസേന സംസീദമാനോ, അത്തനോ പടിസങ്ഖാരേന വാ പരേഹി വാ ഉസ്സാഹിതോ കരോതി, തദാസ്സ തദേവ സസങ്ഖാരം ദുതിയം കുസലം ഹോതി. യദാ പന ഞാതിജനാദിപടിപത്തിദസ്സനേന ജാതപരിചയാ ബാലദാരകാദയോ ഭിക്ഖുആദിദസ്സനേന സോമനസ്സജാതാ സഹസാ ദാനവന്ദനാദീനി കരോന്തി, തദാ ഞാണവിപ്പയുത്തം തതിയം കുസലം ഉപ്പജ്ജതി. യദാ പന ഞാതിആദീഹി ഉസ്സാഹിതാ ഏവം പടിപജ്ജന്തി, തദാ തദേവ ചതുത്ഥം സസങ്ഖാരചിത്തം ഹോതി. യദാ പന സോമനസ്സഹേതുനോ അഭാവേന വിസും ചതൂസുപി വികപ്പേസു സോമനസ്സരഹിതാ ഹോന്തി, തദാ സേസാനി ചത്താരി ഉപേക്ഖാസഹഗതാനി കുസലാനി ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവം പച്ചേകം സമ്പയോഗതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

ഉദ്ദേസതോ ച ധമ്മാനന്തി ഏവം സമ്പയോഗതോ അട്ഠവിധേസു കുസലേസു പച്ചേകം ധമ്മാനം ഉദ്ദേസതോപി വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ പഠമകുസലേ താവ പാളിയാ സരൂപേന ആഗതാ തിംസ ധമ്മാ, യേവാപനകാ നവാതി ഏകൂനചത്താലീസ ധമ്മാ ഹോന്തി. സേയ്യഥിദം – ഫസ്സോ വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ ചിത്തം വിതക്കോ വിചാരോ പീതി വീരിയം ചിത്തേകഗ്ഗതാ ജീവിതം സദ്ധാ സതി ഹിരീ ഓത്തപ്പം അലോഭോ അദോസോ അമോഹോ കായപസ്സദ്ധി ചിത്തപസ്സദ്ധി കായലഹുതാ ചിത്തലഹുതാ കായമുദുതാ ചിത്തമുദുതാ കായകമ്മഞ്ഞതാ ചിത്തകമ്മഞ്ഞതാ കായപാഗുഞ്ഞതാ ചിത്തപാഗുഞ്ഞതാ കായുജുകതാ ചിത്തുജുകതാതി ഇമേ സരൂപേന ആഗതാ തിംസധമ്മാ. ഛന്ദോ അധിമോക്ഖോ മനസികാരോ തത്രമജ്ഝത്തതാ കരുണാ മുദിതാ കായദുച്ചരിതവിരതി വചീദുച്ചരിതവിരതി മിച്ഛാജീവവിരതീതി ഇമേ യേവാപനകാ നവാതി.

പദഭാജനീയേ പന –

‘‘യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി…പേ… തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി, വേദനാ…പേ… സഞ്ഞാ ചേതനാ ചിത്തം വിതക്കോ വിചാരോ പീതി സുഖം ചിത്തസ്സേകഗ്ഗതാ സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം മനിന്ദ്രിയം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയം സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതി സമ്മാസമാധി സദ്ധാബലം വീരിയബലം സതിബലം സമാധിബലം പഞ്ഞാബലം ഹിരിബലം ഓത്തപ്പബലം അലോഭോ അദോസോ അമോഹോ അനഭിജ്ഝാ അബ്യാപാദോ സമ്മാദിട്ഠി ഹിരീ ഓത്തപ്പം കായപസ്സദ്ധി ചിത്തപസ്സദ്ധി കായലഹുതാ ചിത്തലഹുതാ കായമുദുതാ ചിത്തമുദുതാ കായകമ്മഞ്ഞതാ ചിത്തകമ്മഞ്ഞതാ കായപാഗുഞ്ഞതാ ചിത്തപാഗുഞ്ഞതാ കായുജുകതാ ചിത്തുജുകതാ സതി സമ്പജഞ്ഞം സമഥോ വിപസ്സനാ പഗ്ഗാഹോ അവിക്ഖേപോ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ൧) –

ഏവം സരൂപതോ ഉദ്ദിട്ഠാ ഛപഞ്ഞാസ ധമ്മാ ‘‘യേ വാ പന തസ്മിം സമയേ അഞ്ഞേപി അത്ഥി പടിച്ചസമുപ്പന്നാ അരൂപിനോ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ൧) ഏവം യേവാപനകവസേന സാമഞ്ഞതോ ഉദ്ദിട്ഠാ, അട്ഠകഥായം ചസ്സാ തേസു തേസു സുത്തപ്പദേസേസു ആഗതേ ഗഹേത്വാ സരൂപതോ നിദ്ദിട്ഠാ ഛന്ദാദയോ നവാതി പഞ്ചസട്ഠി ധമ്മാ ആഗതാ. യസ്മാ പന തേസു സരൂപേന ആഗതാ ഝാനങ്ഗഇന്ദ്രിയമഗ്ഗങ്ഗബലമൂലാദീനം വസേന ഏകസ്സേവ ബഹുകിച്ചതാദസ്സനത്ഥം പുനപ്പുനം ഗഹേത്വാ പരിയായേന ഛപഞ്ഞാസവിധേന ദേസിതാപി അഗഹിതഗ്ഗഹണേന യഥാവുത്താ സമതിംസേവ ധമ്മാ ഹോന്തി, തേ പന സവിഭത്തികാ അവിഭത്തികാതി ദുവിധാ. തത്ഥ ഫസ്സാദയോ അട്ഠാരസ ഏകകത്താ അവിഭത്തികാ. വേദനാദയോ ദ്വാദസ ധമ്മാ അട്ഠതിംസപ്പഭേദേന യഥായോഗം വിഭത്തത്താ സവിഭത്തികാ, യേവാപനകാ പന അവിഭത്തികാ ഏവ. തസ്മാ തേ സബ്ബേപി നിപ്പരിയായേന ഏകൂനചത്താലീസ ധമ്മാവ ഹോന്തി. ഹോന്തി ചേത്ഥ –

ഫസ്സാദിപഞ്ചകം പഞ്ചഝാനങ്ഗാനിന്ദ്രിയട്ഠകം;

മഗ്ഗങ്ഗപഞ്ചകം സത്തബലം മൂലത്തികമ്പി ച.

കമ്മപഥത്തികഞ്ചേവ, ലോകപാലദുകം തഥാ;

പസ്സദ്ധിആദീ ഛ ദുകാ, തീണി പിട്ഠിദുകാനിതി.

സത്തരസഹി രാസീഹി, ഛപഞ്ഞാസേവ പാളിയം;

വുത്താ സഭാവതോ തിംസ, ധമ്മാ അഗഹിതഗ്ഗഹേ.

ഫസ്സോ ജീവിതസഞ്ഞാ ച, ചേതനാ ചാരപീതിയോ;

ഛ ദുകാ കായപസ്സദ്ധി-പമുഖാട്ഠാരസേകകാ.

ചിത്തം വിതക്കോ സദ്ധാ ച, ഹിരിഓത്തപ്പിയമ്പി ച;

അലോഭോ ച അദോസോ ച, സത്ത ദ്വിധാ വിഭാവിതാ.

വേദനാ തിവിധാ വീരിയം, സതി ച ചതുധാ മതാ;

ഛദ്ധാ ഏകഗ്ഗതാ പഞ്ഞാ, സത്തധാവ വിഭാവിതാ.

വിരതീ അപ്പമഞ്ഞായോ, മനക്കാരോ ഛന്ദമജ്ഝത്താ;

ധിമോക്ഖോ യേവാപനകാ, നവേതേ പഠമേ മനേ.

പഞ്ചസട്ഠിവിധേനേവ, പരിയായേന ദേസിതാ;

നവാധികാ ച തേത്തിംസ, ധമ്മാവ പരമത്ഥതോതി.

ഏത്ഥ ച സരൂപേന ആഗതാ തിംസ ധമ്മാ, യേവാപനകേസു ചത്താരോ ചാതി ചതുത്തിംസ ധമ്മാ ഏകക്ഖണേ നിയതാ ലബ്ഭന്തി, സേസാ പന കരുണാദയോ പഞ്ച കരുണാപുബ്ബഭാഗമുദിതാപുബ്ബഭാഗവസേന, കായദുച്ചരിതവചീദുച്ചരിതമിച്ഛാജീവേഹി വിരമണവസേന ച ചിത്തസ്സ പവത്തികാലേസു ഏവ ഉപ്പജ്ജിത്വാ അഞ്ഞഥാനുപ്പജ്ജനതോ അനിയതാ. തേ ച യസ്മാ ദുക്ഖിതസുഖിതസത്തവസേന, കായദുച്ചരിതാദിത്തയവസേന ച പച്ചേകം ഭിന്നവിസയത്താ ഏകതോ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, തസ്മാ കരുണാപുബ്ബഭാഗാദിവസേന പവത്തേസു പഞ്ചസു ചിത്തക്ഖണേസു നിയതാ ചതുത്തിംസ, കരുണാദീസു ഏകന്തി പഞ്ചതിംസ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തി, കേവലം പന ദാനാദിവസേന പവത്തിയം നിയതാ ചതുത്തിംസേവ ഉപ്പജ്ജന്തീതി വേദിതബ്ബം. അയം ധമ്മുദ്ദേസതോ വിനിച്ഛയോ.

ലക്ഖണാദിവിഭാഗതോതി ഏവം ഉദ്ദിട്ഠാനം ധമ്മാനം ലക്ഖണരസാദിതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. ഫുസതീതി ഫസ്സോ. സ്വായം ഫുസനലക്ഖണോ, സങ്ഘട്ടനരസോ, സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോ, ആപാഥഗതവിസയപദട്ഠാനോ. അയം ഹി അരൂപധമ്മോപി സമാനോ ആരമ്മണേ ഫുസനാകാരേന പവത്തതീതി ഫുസനലക്ഖണോ, സാ ചസ്സ ഫുസനാകാരപ്പവത്തി അമ്ബിലാദിദസ്സനേ ഖേളുപ്പാദാദിനാ ഞാതബ്ബാ. ഏകദേസേന പന അനല്ലീയമാനോപി രൂപം വിയ ചക്ഖും, സദ്ദോ വിയ ച സോതം ചിത്തമാരമ്മണഞ്ച സങ്ഘട്ടേതീതി സങ്ഘട്ടനരസോ. തികസന്നിപാതസങ്ഖാതസ്സ പന അത്തനോ കാരണസ്സ വസേന പവേദിതത്താ സന്നിപാതപച്ചുപട്ഠാനോ, ഫലട്ഠേന പച്ചുപട്ഠാനേന പനേസ വേദനാപച്ചുപട്ഠാനോ നാമ ഹോതി. തജ്ജാസമന്നാഹാരേന ചേവ ഇന്ദ്രിയേന ച പരിക്ഖതേ വിസയേ അനന്തരായേന ഉപ്പജ്ജനതോ ആപാഥഗതവിസയപദട്ഠാനോതി വുച്ചതി. വേദനാധിട്ഠാനഭാവതോ പനേസ നിച്ചമ്മാ ഗാവീ വിയ ദട്ഠബ്ബോ. ലക്ഖണാദീസു ച തേസം തേസം ധമ്മാനം സഭാവോ വാ സാമഞ്ഞം വാ ലക്ഖണം നാമ, കിച്ചം വാ സമ്പത്തി വാ രസോ നാമ, ഉപട്ഠാനാകാരോ വാ ഫലം വാ പച്ചുപട്ഠാനം നാമ, ആസന്നകാരണം പദട്ഠാനം നാമ. ഏവം ഉപരിപി സബ്ബത്ഥ ലക്ഖണാദീനം നാനത്തം വേദിതബ്ബം.

വേദയതീതി വേദനാ, സാ വേദയിതലക്ഖണാ, സഭാവഭേദതോ പനേസാ പഞ്ചവിധാ ഹോതി – സുഖം ദുക്ഖം സോമനസ്സം ദോമനസ്സം ഉപേക്ഖാതി. തത്ഥ ഇട്ഠഫോട്ഠബ്ബാനുഭവനലക്ഖണം സുഖം, സമ്പയുത്താനം ഉപബ്രൂഹനരസം, കായികഅസ്സാദപച്ചുപട്ഠാനം, കായിന്ദ്രിയപദട്ഠാനം. അനിട്ഠഫോട്ഠബ്ബാനുഭവനലക്ഖണം ദുക്ഖം, സമ്പയുത്താനം മിലാപനരസം, കായികാബാധപച്ചുപട്ഠാനം, കായിന്ദ്രിയപദട്ഠാനം. ഇട്ഠാരമ്മണാനുഭവനലക്ഖണം സോമനസ്സം, യഥാ തഥാ വാ ഇട്ഠാകാരസമ്ഭോഗരസം, സമ്പയുത്താനം ഉപബ്രൂഹനരസം വാ, ചേതസികഅസ്സാദപച്ചുപട്ഠാനം, ഇട്ഠാകാരദസ്സനപദട്ഠാനം. അനിട്ഠാരമ്മണാനുഭവനലക്ഖണം ദോമനസ്സം, യഥാ തഥാ വാ അനിട്ഠാകാരസമ്ഭോഗരസം, സമ്പയുത്താനം മിലാപനരസം വാ, ചേതസികാബാധപച്ചുപട്ഠാനം, ഏകന്തേന ഹദയവത്ഥുപദട്ഠാനം. മജ്ഝത്തവേദയിതലക്ഖണാ ഉപേക്ഖാ, സമ്പയുത്താനം നാതിഉപബ്രൂഹനമിലാപനരസാ, സന്തഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, നിപ്പീതികചിത്തപദട്ഠാനാ. ഏത്ഥ ച സുഖം, ദുക്ഖഞ്ച ഏകന്തമബ്യാകതം, ദോമനസ്സമേകന്തമകുസലം, സോമനസ്സുപേക്ഖാ പന സിയാ കുസലാ, സിയാ അകുസലാ, സിയാ അബ്യാകതാ. ഇധ പന കുസലാ സോമനസ്സവേദനാ അധിപ്പേതാ.

നീലാദിഭേദം ആരമ്മണം സഞ്ജാനാതീതി സഞ്ഞാ. സാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാ, പച്ചാഭിഞ്ഞാണരസാ, പുനസഞ്ജാനനപച്ചയനിമിത്തകരണരസാ വാ ദാരുആദീസു തച്ഛകാദയോ വിയ, യഥാഗഹിതനിമിത്തവസേന അഭിനിവേസകരണപച്ചുപട്ഠാനാ ഹത്ഥിദസ്സകഅന്ധാ വിയ, ആരമ്മണേ അനോഗാള്ഹവുത്തിതായ അചിരട്ഠാനപച്ചുപട്ഠാനാ വാ വിജ്ജു വിയ, യഥാഉപട്ഠിതവിസയപദട്ഠാനാ തിണപുരിസേസു മിഗപോതകാനം പുരിസാതി ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ വിയ.

ചേതേതീതി ചേതനാ, സദ്ധിം അത്തനാ സമ്പയുത്തധമ്മേ ആരമ്മണേ അഭിസന്ദഹതീതി അത്ഥോ. സാ ചേതനാഭാവലക്ഖണാ, ആയൂഹനരസാ, സാ ച കുസലാകുസലേസു ഏവ ഹോതി. ഇതരേസു പന തംസദിസതായ സംവിദഹനപച്ചുപട്ഠാനാ സകിച്ചപരകിച്ചസാധകാ ജേട്ഠസിസ്സമഹാവഡ്ഢകിആദയോ വിയ. അച്ചായികകമ്മാനുസ്സരണാദീസു പനായം സമ്പയുത്തേസു ഉസ്സാഹനഭാവേന പവത്തമാനാ പാകടാ ഹോതി.

ആരമ്മണം ചിന്തേതീതി ചിത്തം, വിഞ്ഞാണം. വിത്ഥാരതോ പനസ്സ വചനത്ഥോ ചിത്തദുകേ ആവി ഭവിസ്സതി. തദേതം വിജാനനലക്ഖണം ചിത്തം, പുബ്ബങ്ഗമരസം, നിരന്തരപ്പവത്തിതോ സന്ധാനപച്ചുപട്ഠാനം, നാമരൂപപദട്ഠാനം.

വിതക്കേതി ഊഹേതി, വിതക്കനമത്തമേവ വാ സോതി വിതക്കോ. സ്വായമാരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഭിരോപനലക്ഖണോ, ആഹനനപരിയാഹനനരസോ, ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ ആനയനപച്ചുപട്ഠാനോ.

ആരമ്മണേ തേന ചിത്തം വിചരതി, വിചരണമത്തമേവ വാ സോതി വിചാരോ. സ്വായമാരമ്മണാനുമജ്ജനലക്ഖണോ, തത്ഥ സഹജാതാനുയോജനരസോ, ചിത്തസ്സ അനുപ്പബന്ധനപച്ചുപട്ഠാനോ. അഭിനിരോപനാനുമജ്ജനവസേന പനേസം യഥാക്കമം ഓളാരികസുഖുമതായ ഘണ്ടാഭിഘാതോ വിയ ചേതസോ പഠമാഭിനിപാതോ വിതക്കോ, ഘണ്ടാനുരവോ വിയ അനുപ്പബന്ധോ വിചാരോ. വിപ്ഫാരവാ ചേത്ഥ വിതക്കോ ആകാസേ ഉപ്പതിതുകാമപക്ഖിനോ പക്ഖവിക്ഖേപോ വിയ, സന്തവുത്തി വിചാരോ ആകാസേ ഉപ്പതിതസ്സ പക്ഖിനോ പക്ഖപസാരണം വിയ. സോ പന നേസം വിസേസോ പഠമദുതിയജ്ഝാനേസു പാകടോ ഹോതി. ഉഭോപി പനേതേ സമ്പയുത്തധമ്മപദട്ഠാനാ.

പിണയതീതി പീതി. സാ സമ്പിയായനലക്ഖണാ, കായചിത്തപീണനരസാ, ഫരണരസാ വാ, ഓദഗ്യപച്ചുപട്ഠാനാ, സോമനസ്സസഹഗതചിത്തപദട്ഠാനാ.

വീരാനം ഭാവോ, കമ്മം വാ വീരിയം, വിവിധേന വാ ഉപായേന ഈരയിതബ്ബം പവത്തയിതബ്ബന്തി വീരിയം. തഞ്ച ഉസ്സാഹലക്ഖണം, സഹജാതാനം ഉപത്ഥമ്ഭനരസം, അസംസീദനഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ‘‘സംവിഗ്ഗോ യോനിസോ പദഹതീ’’തി (അ. നി. ൪.൧൧൩) വചനതോ സംവേഗപദട്ഠാനം, വീരിയാരമ്ഭവത്ഥുപദട്ഠാനം വാ. ഇദം പന കുസലപക്ഖേ പദട്ഠാനം, അകുസലാദിപക്ഖേ പന സാധാരണവസേന യഥാ തഥാ വാ ദുക്ഖവിനോദനകാമതാപദട്ഠാനം, സമ്പയുത്തധമ്മപദട്ഠാനം വാ. തം സമാരദ്ധം സബ്ബാസം സമ്പത്തീനം മൂലം ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏകോ അഗ്ഗോ വിസയോ അസ്സാതി ഏകഗ്ഗം, ചിത്തം, തസ്സ ഭാവോ ഏകഗ്ഗതാ, ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാ ചിത്തേകഗ്ഗതാ, സമാധിസ്സേതം നാമം. സാ അവിസാരണലക്ഖണാ, സഹജാതാനം സമ്പിണ്ഡനരസാ നഹാനീയചുണ്ണാനം ഉദകം വിയ, ഉപസമപച്ചുപട്ഠാനാ, ഞാണപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, സുഖപദട്ഠാനാ, അകുസലാദിസാധാരണവസേന പനേത്ഥാപി പച്ചുപട്ഠാനപദട്ഠാനാനി വുത്തനയേന യോജേത്വാ ഞാതബ്ബാനി. നിവാതേ ദീപച്ചീനം ഠിതി വിയ ചേതസോ ഠിതീതി ദട്ഠബ്ബാ.

ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി ആരമ്മണം ഭിന്ദിത്വാ അനുപവിസന്താ വിയ കുസലപക്ഖേ ചത്താരോ ധമ്മാ ആരമ്മണം ഓഗാഹന്തി സദ്ധാ സതി ഏകഗ്ഗതാ പഞ്ഞാതി, തേനേവ സദ്ധാ ‘‘ഓകപ്പനാ’’തി വുത്താ, സതി ച ‘‘അപിലാപനാ’’തി, ഏകഗ്ഗതാ ‘‘അവട്ഠിതീ’’തി, പഞ്ഞാ ‘‘പരിയോഗാഹനാ’’തി ച വുത്താ. അകുസലപക്ഖേ ച തയോ തണ്ഹാ ദിട്ഠി അവിജ്ജാതി. തേന തേ ഏവ ‘‘ഓഘാ’’തി വുത്താ. തഥാപി നേസം ലക്ഖണാദിതോ നാനത്തമ്പി സിദ്ധമേവ. അകുസലപക്ഖേ പന ഏകഗ്ഗതാ ഉദ്ധച്ചസമാഗതത്താ ‘‘ഓഗാഹനാ’’തി ന വുത്താ. അകുസലധമ്മാ ഹി ഏകവിസയേ സമ്പിണ്ഡനകിച്ചേന സമാധിനാ യുത്താപി ഉദകസിത്തരജുട്ഠാനം വിയ തങ്ഖണഞ്ഞേവ വികിരണസഭാവാ ഹോന്തി. തേനേവ ഹേത്ഥ ഉപചാരപ്പനാപ്പത്തി ന ഹോതി, കുസലധമ്മാ പന യസ്മാ ഉദകം ആസിഞ്ചിത്വാ ആസിഞ്ചിത്വാ ആകോടനമജ്ജനാദീനി കത്വാ ഉപലിത്തട്ഠാനം വിയ സകലമ്പി ദിവസം നിച്ചലപവത്തനസമത്ഥാതി ഉപചാരപ്പനാപ്പത്താപി ഹോതി, തസ്മാ തത്ഥ ഓഗാഹനാതി വുത്താതി ഗഹേതബ്ബം.

ജീവന്തി തേന, ജീവനമത്തം വാ തന്തി ജീവിതം, തം സഹജാതാനുപാലനലക്ഖണം, തേസം പവത്തനരസം, തേസഞ്ഞേവ ഠപനപച്ചുപട്ഠാനം, യാപയിതബ്ബധമ്മപദട്ഠാനം. അത്തനോ ഠിതിക്ഖണേ ഏവ ചേതം തേ ധമ്മേ അനുപാലേതി ഉദകം വിയ ഉപ്പലാദീനി, ന ഭങ്ഗക്ഖണേ. സയം ഭിജ്ജമാനത്താ സയം പവത്തിതധമ്മസമ്ബന്ധേനേവ പവത്തതി നിയാമകോ വിയാതി ദട്ഠബ്ബം.

സദ്ദഹന്തി ഏതായ, സയം വാ സദ്ദഹതി, സദ്ദഹനമത്തം വാ ഏസാതി സദ്ധാ. സാ സദ്ദഹനലക്ഖണാ, ഓകപ്പനലക്ഖണാ വാ, പസാദനരസാ ഉദകപ്പസാദകമണി വിയ, പക്ഖന്ദനരസാ വാ ഓഘുത്താരകവീരപുരിസോ വിയ, അകാലുസിയപച്ചുപട്ഠാനാ, അധിമുത്തിപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, സദ്ധേയ്യവത്ഥുപദട്ഠാനാ, സദ്ധമ്മസവനാദിസോതാപത്തിയങ്ഗപദട്ഠാനാ വാ, ഹത്ഥവിത്തബീജാനി വിയ ദട്ഠബ്ബാ.

സരന്തി തായ, സയം വാ സരതി, സരണമത്തമേവ വാ ഏസാതി സതി. സാ അപിലാപനലക്ഖണാ, അസമ്മോസനരസാ, ആരക്ഖപച്ചുപട്ഠാനാ, വിസയാഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, ഥിരസഞ്ഞാപദട്ഠാനാ, കായാദിസതിപട്ഠാനപദട്ഠാനാ വാ. ആരമ്മണേ ദള്ഹപതിട്ഠിതത്താ പന ഏസികാ വിയ, ചക്ഖുദ്വാരാദിരക്ഖണതോ ദോവാരികോ വിയ ച ദട്ഠബ്ബാ.

കായദുച്ചരിതാദീഹി ഹിരീയതീതി ഹിരീ, ലജ്ജായേതം അധിവചനം. തേഹിയേവ ഓത്തപ്പതീതി ഓത്തപ്പം, പാപതോ ഉബ്ബേഗസ്സേതം അധിവചനം. തത്ഥ പാപതോ ജിഗുച്ഛനലക്ഖണാ ഹിരീ, ഉത്താസലക്ഖണം ഓത്തപ്പം. ലജ്ജനാകാരേന പാപകാനം അകരണരസാ ഹിരീ, ഉത്താസാകാരേന ഓത്തപ്പം. അസുചിമക്ഖിതസ്സ, അഗ്ഗിസന്തത്തസ്സ ച അയോഗുളസ്സ ഗഹേതും അവിസഹനം വിയ ഏതേസം യഥാക്കമം ജിഗുച്ഛനസന്താസാകാരേഹി പാപാകരണം വേദിതബ്ബം. വുത്താകാരേനേവ ച പാപതോ സംകോചനപച്ചുപട്ഠാനാനി ഏതാനി, അത്തപരഗാരവപദട്ഠാനാനി കുലവധൂവേസിയാ ഭാവോ വിയ, ലോകപാലകാനി ചാതി ദട്ഠബ്ബാനി. ഉഭിന്നമ്പി പനേസം സമുട്ഠാനം അധിപതി സഭാവോ ലക്ഖണേന ചാതി മാതികം ഠപേത്വാ യഥാക്കമം അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനതാ, അത്തലോകാധിപതിതാ, ലജ്ജാഭയസഭാവസണ്ഠിതതാ, സപ്പതിസ്സവവജ്ജഭയദസ്സാവിതാലക്ഖണതാ ച അട്ഠസാലിനിയം (ധ. സ. അട്ഠ. ൧ ബലരാസിവണ്ണനാ) വിത്ഥാരതോ വിഭത്താ, അത്ഥികേഹി തം തത്ഥേവ ഗഹേതബ്ബം.

ന ലുബ്ഭതി ഏതേന, സയം വാ ന ലുബ്ഭതി, അലുബ്ഭനമത്തമേവ വാ തന്തി അലോഭോ. അദോസാമോഹേസുപി ഏസേവ നയോ. തേസു അലോഭോ ആരമ്മണേ ചിത്തസ്സ അഗേധലക്ഖണോ, അലഗ്ഗഭാവലക്ഖണോ വാ കമലദലേ ജലബിന്ദു വിയ, അപരിഗ്ഗഹരസോ മുത്തഭിക്ഖു വിയ, അനല്ലീനഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ അസുചിമ്ഹി പതിതപുരിസോ വിയ.

അദോസോ അചണ്ഡിക്കലക്ഖണോ, അവിരോധലക്ഖണോ വാ അനുകൂലമിത്തോ വിയ, ആഘാതവിനയനരസോ, പരിളാഹവിനയനരസോ വാ ചന്ദനം വിയ, സോമ്മഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ.

അമോഹോ യഥാസഭാവപ്പടിവേധലക്ഖണോ, അക്ഖലിതപ്പടിവേധലക്ഖണോ വാ കുസലിസ്സാസക്ഖിത്തഉസുപ്പടിവേധോ വിയ, വിസയോഭാസനരസോ അനുദ്ധടോ പദീപോ വിയ, അസമ്മോഹപച്ചുപട്ഠാനോ അരഞ്ഞഗതസുദേസകോ വിയ. തയോപി ചേതേ സബ്ബകുസലാനം മൂലഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

അപിച അലോഭോ ചേത്ഥ ദാനഹേതു, അദോസോ സീലഹേതു, അമോഹോ ഭാവനാഹേതു. തീഹിപി ചേതേഹി യഥാപടിപാടിയാ നേക്ഖമ്മസഞ്ഞാ അബ്യാപാദസഞ്ഞാ അവിഹിംസാസഞ്ഞാ ഹോന്തി, തഥാ അധികഊനവിപരീതഗ്ഗഹണാനം അഭാവോ, തഥാ പിയവിപ്പയോഗഅപ്പിയസമ്പയോഗഇച്ഛിതാലാഭദുക്ഖാനം, ജാതിജരാമരണദുക്ഖാനം, പേതനിരയതിരച്ഛാനഗതിദുക്ഖാനഞ്ച അഭാവോ, തഥാ ഭോഗമിത്തഅത്തസമ്പത്തിപച്ചയഭാവോ, തഥാ കാമസുഖപരിച്ചാഗഅത്തകിലമഥപരിച്ചാഗമജ്ഝിമപടിപത്തീനം സമ്ഭവോ, തഥാ അസുഭഅപ്പമാണധാതുസഞ്ഞാനം, അനിച്ചദുക്ഖഅനത്തസഞ്ഞാനം, ദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരാനഞ്ച സമ്ഭവോ ഹോതീതി ഏവമാദീഹി നയേഹി തേസം വിത്ഥാരോ വേദിതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച അമോഹോ നാമ പഞ്ഞാ, സാ പജാനനലക്ഖണാ. വിഞ്ഞാണം വിജാനനലക്ഖണം. സഞ്ഞാ സഞ്ജാനനലക്ഖണാ. കിം പനേതാസം സഞ്ഞാവിഞ്ഞാണപഞ്ഞാനം നാനത്തന്തി? സഞ്ജാനനവിജാനനപജാനനമേവ. ഏതാസം ഹി സമാനേപി ജാനനഭാവേ സഞ്ഞായ ‘‘നീലം പീത’’ന്തിആദിനാ പുന സഞ്ഞുപ്പാദകമത്തേന ആകാരേന സഞ്ജാനനമത്തമേവ ഹോതി, അജാതബുദ്ധിദാരകസ്സ വിയ ചിത്തവട്ടാദിഭാവമത്താകാരേന കഹാപണാദിദസ്സനം, ന തതോ ഉദ്ധം. വിഞ്ഞാണസ്സ പന യഥാവുത്തേന ച തതോ വിസിട്ഠേന ച അനിച്ചാദിനാ ആകാരേന ജാനനം ഹോതി, ഗാമികപുരിസസ്സ വിയ യഥാവുത്തേന ചേവ ഉപഭോഗാരഹതാദിനാ ച ആകാരേന കഹാപണാദിദസ്സനം, ന തതോ ഉദ്ധം. പഞ്ഞായ പന തേഹി ച യഥാവുത്തേഹി നാനപ്പകാരേഹി ച മഗ്ഗപാതുഭാവാദിഹേതൂഹി സബ്ബേഹി ആകാരേഹി പജാനനം ഹോതി, ഹേരഞ്ഞികസ്സ വിയ യഥാവുത്തേഹി ചേവ ഛേകകൂടഅദ്ധസാരാദിസബ്ബേഹി ആകാരേഹി ച കഹാപണാദിദസ്സനം. പഞ്ഞായ ഹി അജാനിതബ്ബം നാമ നത്ഥി. ഏവം സഞ്ജാനനവിജാനനപജാനനാകാരേഹി ഏതാസം നാനത്തം വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥ ച ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി വിതക്കവീരിയാദിസഹജാതപച്ചയവിരഹതോ രൂപാദീസു സഞ്ഞാകിച്ചതോ അധികവിജാനനകിച്ചം കാതും ന സക്കോന്തി, ബലപരിണായകാനി വിയ സേനങ്ഗാനി പഞ്ഞാനുവത്തകാനേവ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാനി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘പഞ്ചഹി വിഞ്ഞാണേഹി ന കഞ്ചി ധമ്മം പടിവിജാനാതി അഞ്ഞത്ര അഭിനിപാതമത്താ’’തിആദി (വിഭ. ൭൬൬).

കായപസ്സമ്ഭനം കായപസ്സദ്ധി. ചിത്തപസ്സമ്ഭനം ചിത്തപസ്സദ്ധി. കായോതി പനേത്ഥ വേദനാദയോ തയോ ഖന്ധാ. ഉഭോപി പനേതാ കായചിത്തദരഥവൂപസമലക്ഖണാ, കായചിത്തദരഥനിമ്മദ്ദനരസാ, കായചിത്താനം അപരിപ്ഫന്ദസീതിഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ. കായചിത്താനഞ്ച അവൂപസമകരഉദ്ധച്ചാദികിലേസപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായലഹുഭാവോ കായലഹുതാ. ചിത്തലഹുഭാവോ ചിത്തലഹുതാ. ഏവം ഉപരിപി പദത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. കായചിത്താനം ഗരുഭാവവൂപസമലക്ഖണാ കായലഹുതാ, ചിത്തലഹുതാ ച, തേസം ഗരുഭാവനിമ്മദ്ദനരസാ, തേസം അദന്ധതാപച്ചുപട്ഠാനാ, തേസം ഗരുഭാവകരഥിനമിദ്ധാദികിലേസപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായചിത്താനം ഥദ്ധഭാവവൂപസമലക്ഖണാ കായമുദുതാ, ചിത്തമുദുതാ ച, തേസം ഥദ്ധഭാവനിമ്മദ്ദനരസാ, അപ്പടിഘാതപച്ചുപട്ഠാനാ, കായചിത്തപദട്ഠാനാ, തേസം ഥദ്ധഭാവകരദിട്ഠിമാനാദികിലേസപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായചിത്താനം അകമ്മഞ്ഞഭാവവൂപസമലക്ഖണാ കായകമ്മഞ്ഞതാ, ചിത്തകമ്മഞ്ഞതാ ച, തേസം അകമ്മഞ്ഞഭാവനിമ്മദ്ദനരസാ, കായചിത്താനം ആരമ്മണകരണസമ്പത്തിപച്ചുപട്ഠാനാ, തേസം അകമ്മഞ്ഞഭാവകരാവസേസനീവരണപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ. പസാദനീയവത്ഥൂസു പസാദാവഹാ, ഹിതകിരിയാസു വിനിയോഗക്ഖമഭാവാവഹാ സുവണ്ണവിസുദ്ധി വിയാതി ദട്ഠബ്ബാ.

കായചിത്താനം അഗേലഞ്ഞഭാവലക്ഖണാ കായപാഗുഞ്ഞതാ, ചിത്തപാഗുഞ്ഞതാ ച, തേസം ഗേലഞ്ഞനിമ്മദ്ദനരസാ, നിരാദീനവപച്ചുപട്ഠാനാ, തേസം ഗേലഞ്ഞകരഅസ്സദ്ധിയാദികിലേസപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ. കായചിത്താനം അജ്ജവലക്ഖണാ കായുജുകതാ, ചിത്തുജുകതാ ച, തേസം കുടിലഭാവനിമ്മദ്ദനരസാ, അജിമ്ഹതാപച്ചുപട്ഠാനാ, തേസം കുടിലഭാവകരമായാസാഠേയ്യാദിപടിപക്ഖഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ. സബ്ബേപേതേ പസ്സദ്ധിആദയോ ധമ്മാ കായചിത്തപദട്ഠാനാതി വേദിതബ്ബാ.

കിം പനേത്ഥ പസ്സദ്ധാദയോ ധമ്മാ ഉദ്ധച്ചാദിം വിനോദേതും ന സക്കോന്തി, യേന ഇമേ പസ്സദ്ധാദയോ ധമ്മാ ന വിസും വിഭത്താതി? നോ ന സക്കോന്തി, ഇമേ പന സഹിതാ ഏവ സക്കോന്തി, ഇതരഥാ തേസം ഉപ്പത്തിയാ ഏവ അസമ്ഭവതോ. യഥാ വാ പസ്സദ്ധാദീസു വിജ്ജമാനേസു മോഹാഹിരികാദീനം ഉജുപടിപക്ഖഭാവേന അമോഹഹിരിആദയോ ഹോന്തി, ഏവമേതേപി ഉദ്ധച്ചാദിഉജുപടിപക്ഖഭാവേന ഇച്ഛിതബ്ബാതി ഗഹേതബ്ബാ. യസ്മാ ചേത്ഥ ദ്വീഹി ദ്വീഹി ഏവ യഥാസകം പടിപക്ഖാ ഹരിതബ്ബാ, തസ്മാ തേ ഏതേ ഏവ ദ്വിധാ വിഭത്താ, ന അമോഹാദയോതി ഞാതബ്ബാ.

യേവാപനകേസു ഛന്ദോതി കത്തുകാമതായേതം അധിവചനം, തസ്മാ സോ കത്തുകാമതാലക്ഖണോ, ആരമ്മണപരിയേസനരസോ, ആരമ്മണേന അത്ഥികതാപച്ചുപട്ഠാനോ, തദേവസ്സ പദട്ഠാനം. ആരമ്മണഗ്ഗഹണേ ചായം ചേതസോ ഹത്ഥപ്പസാരണം വിയ ദട്ഠബ്ബോ. അയഞ്ച യസ്മാ വിരജ്ജിതബ്ബാദീസുപി നേക്ഖമ്മാദിനാ സഹ ലോഭവിസദിസേന കത്തുകാമതാകാരേന പവത്തതി, തസ്മാ അസേഖാനമ്പി ഉപ്പജ്ജതി. ലോഭോ പന സുഭസുഖാദിവിപല്ലാസപുബ്ബകേന അഭിസങ്ഗാകാരേനേവ പവത്തതീതി അയമേതേസം വിസേസോ. ഏവം മേത്താകരുണാദീനമ്പി ലോഭാദീഹി വിസേസോ യഥാനുരൂപം ഞാതബ്ബോ.

അധിമുച്ചനം അധിമോക്ഖോ. സോ സന്നിട്ഠാനലക്ഖണോ, അസംസപ്പനരസോ, നിച്ഛയപച്ചുപട്ഠാനോ, സന്നിട്ഠാതബ്ബധമ്മപദട്ഠാനോ, ആരമ്മണേ നിച്ചലഭാവേന ഇന്ദഖീലോ വിയ ദട്ഠബ്ബോ. നനു ച സദ്ധാപി അധിമോക്ഖോതി വുച്ചതി. തഥാ ഹി അധിമോക്ഖലക്ഖണേ ഇന്ദട്ഠം കാരേതീതി സദ്ധിന്ദ്രിയന്തി വുച്ചതീതി? സച്ചം, സാ ച ഖോ സമ്പസാദനഭാവേന അധിമോക്ഖോ, അയം പന യഥാ തഥാ വാ നിച്ഛയഭാവേനാതി ന കോചി വിരോധോ.

കിരിയാ കാരോ, മനസ്മിം കാരോ മനസികാരോ, പുരിമമനതോ വിസദിസം മനം കരോതീതിപി മനസികാരോ, സ്വായം ആരമ്മണപടിപാദകോ വീഥിപടിപാദകോ ജവനപടിപാദകോതി തിപ്പകാരോ, തത്ഥ ആരമ്മണപടിപാദകോ ഇധ മനസികാരോ. സോ സാരണലക്ഖണോ, സമ്പയുത്താനം ആരമ്മണേസു പയോജനരസോ, ആരമ്മണാഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ, ആരമ്മണപദട്ഠാനോ, സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നോ. ആരമ്മണപടിപാദകത്തേന സമ്പയുത്താനം സാരഥി വിയ ദട്ഠബ്ബോ. വീഥിപടിപാദകോതി പന പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനസ്സേതം അധിവചനം. ജവനപടിപാദകോതി മനോദ്വാരാവജ്ജനസ്സ, ന തേ ഇധ അധിപ്പേതാ. ഏത്ഥ ചായം മനസികാരോ സമന്നാഹാരമത്താകാരേന ആരമ്മണേ സമ്പയുത്താനം പയോജകോ, ചേതനാ ചേതോകിരിയാഭാവേന, വിതക്കോ പന സങ്കപ്പാകാരേന, ഉപനിജ്ഝായനാകാരേന ച അഭിനിരോപകോ. തേനേവ ഹേത്ഥ പദഭാജനീയേ ‘‘തക്കോ സങ്കപ്പോതി ച, ഝാനങ്ഗ’’ന്തി ച വുച്ചതീതി അയമേതേസം വിസേസോ.

തേസു തേസു ധമ്മേസു മജ്ഝത്തതാ തത്രമജ്ഝത്തതാ. സാ ചിത്തചേതസികാനം സമവാഹിതലക്ഖണാ, ഊനാധികതാനിവാരണരസാ, പക്ഖപാതുപച്ഛേദനരസാ വാ, മജ്ഝത്തഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, സമപ്പവത്തസമ്പയുത്തധമ്മപദട്ഠാനാ. സമ്പയുത്തധമ്മാനം അജ്ഝുപേക്ഖണേന സമപ്പവത്താനം ആജാനീയാനം അജ്ഝുപേക്ഖകസാരഥി വിയ ദട്ഠബ്ബാ.

പരദുക്ഖേ സതി സാധൂനം ഹദയകമ്പനം കരോതീതി കരുണാ, കിരതി വാ പരദുക്ഖം ഹിംസതി ച, കിരീയതി വാ ദുക്ഖിതേസു പസാരീയതീതി കരുണാ. സാ പരദുക്ഖാപനയനാകാരപ്പവത്തിലക്ഖണാ, പരദുക്ഖാസഹനരസാ, അവിഹിംസാപച്ചുപട്ഠാനാ, ദുക്ഖാഭിഭൂതാനം അനാഥഭാവദസ്സനപദട്ഠാനാ. മോദന്തി തായ തംസമങ്ഗിനോ, സയം വാ മോദതി, മോദനമത്തമേവ വാ തന്തി മുദിതാ. സാ പമോദലക്ഖണാ, അനിസ്സായനരസാ, അരതിവിഘാതപച്ചുപട്ഠാനാ, സത്താനം സമ്പത്തിദസ്സനപദട്ഠാനാ.

കസ്മാ പനേത്ഥ മേത്തുപേക്ഖാ ന വുത്താതി? പുബ്ബേ ഗഹിതത്താ. അദോസോ ഏവ ഹി സത്തേസു ഹിതഫരണവസേന പവത്തിയം മേത്താ. തത്രമജ്ഝത്തതാ ഏവ ച ഇട്ഠാനിട്ഠസത്തേസു മജ്ഝത്താകാരേന പവത്തിയം ഉപേക്ഖാ. തേ ച ധമ്മാ നിയതാ, കേവലം പന നേസം സത്തേസു മേത്തുപേക്ഖാഭാവേന പവത്തി അനിയതാതി. കായദുച്ചരിതതോ വിരതി കായദുച്ചരിതവിരതി. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ലക്ഖണാദിതോ പനേതാ തിസ്സോപി കായദുച്ചരിതാദിവത്ഥൂനം അവീതിക്കമലക്ഖണാ, തതോ സംകോചനരസാ, തേസം അകിരിയപച്ചുപട്ഠാനാ, സദ്ധാഹിരോത്തപ്പഅപ്പിച്ഛതാദിഗുണപദട്ഠാനാ, പാപകിരിയതോ ചിത്തസ്സ വിമുഖഭാവഭൂതാതി ദട്ഠബ്ബാ. ഏവം ലക്ഖണാദിതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

സങ്ഗഹാതി ഏവം യേ ഇമേ ഇമസ്മിം കാമാവചരപഠമകുസലേ വിഭത്താ ഏകൂനചത്താലീസ ധമ്മാ, സബ്ബേതേ ഖന്ധതോ ചതുബ്ബിധാ ഹോന്തി – വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോതി. തത്ഥ രാസട്ഠേന സോമനസ്സവേദനാ വേദനാക്ഖന്ധോ, തഥാ സഞ്ഞാ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, ചിത്തം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, അവസേസാ ഫസ്സാദയോ ഛത്തിംസ ധമ്മാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോതി വേദിതബ്ബാ.

നനു ച യദി രാസട്ഠേന ഖന്ധോ, ഫസ്സാദീനം താവ അനേകത്താ സങ്ഖാരക്ഖന്ധതാ യുത്താ, കഥം പന വേദനാദീനം തിണ്ണം ഖന്ധതാതി? ഉപചാരതോ. പച്ചേകം ഹി അതീതാദിഭേദഭിന്നേസു വേദനാസഞ്ഞാവിഞ്ഞാണേസു നിരുള്ഹോപി ഖന്ധ-സദ്ദോ തദേകദേസേസു ഏകേകവേദനാദീസുപി സമുദായോപചാരേന വോഹരീയതീതി തദേകദേസേപി തബ്ബോഹാരോ, യഥാ രുക്ഖസ്സ സാഖായ ഛിജ്ജമാനായ ‘‘രുക്ഖോ ഛിജ്ജതീ’’തിആദീസു വിയാതി. ഏവം ഖന്ധതോ ചതുബ്ബിധാ ഹോന്തി.

തേ പുന ആയതനതോ ദുവിധാ ഹോന്തി – മനായതനം ധമ്മായതനന്തി. സഞ്ജാതിസമോസരണട്ഠാനട്ഠേന ഹേത്ഥ ചിത്തം മനായതനം, സേസാ പന അട്ഠതിംസ ധമ്മാ ധമ്മായതനന്തി. ഏവം ആയതനതോ ദുവിധാ ഹോന്തി. തേ പുന ധാതുവസേന ദുവിധാ മനോവിഞ്ഞാണധാതു ധമ്മധാതൂതി. നിസ്സത്തനിജ്ജീവട്ഠേന ഹേത്ഥ ചിത്തം മനോവിഞ്ഞാണധാതു, സേസാ ധമ്മധാതൂതി. ഏവം ധാതുവസേന ദുവിധാ.

തഥാ ആഹാരാനാഹാരവസേന. തത്ഥ ഫസ്സോ ചേതനാ ചിത്തന്തി ഇമേ തയോ ധമ്മാ വിസേസപച്ചയത്തേന യഥാക്കമം ‘‘ഫസ്സാഹാരോ മനോസഞ്ചേതനാഹാരോ വിഞ്ഞാണാഹാരോ’’തി വുച്ചന്തി, അവസേസാ ന ആഹാരാതി. കിം പനേതേ പച്ചയാ ന ഹോന്തി, യേ ന ആഹാരാതി വുച്ചേയ്യുന്തി? നോ ന ഹോന്തി, വിസേസപച്ചയാ പന ന ഹോന്തി, ഫസ്സാദയോ പന തേസം ധമ്മാനം വിസേസപച്ചയാ ഹോന്തി, വിസേസതോ വേദനാദയോ ച ആഹരന്തി. ഫസ്സാഹാരോ ഹി തിസ്സോ വേദനായോ ആഹരതി, മനോസഞ്ചേതനാഹാരോ തയോ ഭവേ, വിഞ്ഞാണാഹാരോ പടിസന്ധിനാമരൂപം. നനു ച സോ വിപാകോ, ഇദം പന കുസലവിഞ്ഞാണന്തി? കിഞ്ചാപി ഏവം, തംസരിക്ഖതായ പന വിഞ്ഞാണാഹാരോത്വേവ വുത്തം. യസ്മാ വാ ഇമേ ‘‘അരൂപിനോ ആഹാരാ സമ്പയുത്തകാനം ധമ്മാനം തംസമുട്ഠാനാനഞ്ച രൂപാനം ആഹാരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൧.൧.൧൫) വചനതോ കബളീകാരാഹാരോ വിയ രൂപകായസ്സ ഉപത്ഥമ്ഭകട്ഠേന നാമകായസ്സ ആഹാരപച്ചയാ ഹോന്തി, തസ്മാ ഇമേവ ‘‘ആഹാരാ’’തി വുത്താതി വേദിതബ്ബം. ഏവം ആഹാരാനാഹാരവസേന ദുവിധാ.

തഥാ ഇന്ദ്രിയാനിന്ദ്രിയതോ. തത്ഥ സദ്ധാ വീരിയം സതി ഏകഗ്ഗതാ അമോഹോ ചിത്തം സോമനസ്സവേദനാ ജീവിതന്തി ഇമേ അട്ഠ ധമ്മാ അധിപതിയട്ഠേന യഥാക്കമം ‘‘സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം മനിന്ദ്രിയം സോമനസ്സിന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയ’’ന്തി വുച്ചന്തി, അവസേസാ ന ‘‘ഇന്ദ്രിയാനീ’’തി. ഏവം ഇന്ദ്രിയാനിന്ദ്രിയതോ ദുവിധാ.

തഥാ ഝാനങ്ഗാഝാനങ്ഗവസേന. തത്ഥ വിതക്കോ വിചാരോ പീതി സോമനസ്സം ഏകഗ്ഗതാതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ ഉപനിജ്ഝായനട്ഠേന ‘‘ഝാനങ്ഗാനീ’’തി വുച്ചന്തി, ഇതരേ ‘‘അഝാനങ്ഗാനീ’’തി. ഏവം ഝാനങ്ഗാഝാനങ്ഗവസേന ദുവിധാ.

തഥാ മഗ്ഗങ്ഗാമഗ്ഗങ്ഗവസേന. തത്ഥ അമോഹോ വിതക്കോ വിരതിത്തയം വീരിയം സതി ഏകഗ്ഗതാതി ഇമേ അട്ഠ ധമ്മാ നിയ്യാനട്ഠേന, വിമോക്ഖട്ഠേന ച യഥാക്കമം ‘‘സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്തോ സമ്മാആജീവോ സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതി സമ്മാസമാധീ’’തി നാമേന ‘‘മഗ്ഗങ്ഗാനീ’’തി വുച്ചന്തി, ഇതരേ ‘‘അമഗ്ഗങ്ഗാനീ’’തി. പാളിയം പന ലോകിയചിത്തേ വിരതീനം അനിയതത്താ, യേവാപനകത്താ ച താ വജ്ജേത്വാ ‘‘പഞ്ചങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ൫൮, ൧൨൧) വുച്ചതി. ഏവം മഗ്ഗങ്ഗാമഗ്ഗങ്ഗവസേന ദുവിധാ.

തഥാ ബലാബലവസേന. തത്ഥ സദ്ധാവീരിയം സതി സമാധി പഞ്ഞാ ഹിരീ ഓത്തപ്പന്തി ഇമേ സത്ത ധമ്മാ അകമ്പിയട്ഠേന ബലാനീതി വുച്ചന്തി, ഇതരേ അബലാനീതി. ഏവം ബലാബലവസേന ദുവിധാ.

തഥാ ഹേതുനഹേതുവസേന. തത്ഥ അലോഭോ അദോസോ അമോഹോതി ഇമേ തയോ ധമ്മാ മൂലട്ഠേന ഹേതൂതി വുച്ചന്തി, ഇതരേ നഹേതൂതി. ഏവം ഹേതുനഹേതുവസേന ദുവിധാ. ഏവം ഫസ്സാഫസ്സവേദനാവേദനാ സഞ്ഞാസഞ്ഞാചിത്താചിത്താദിവസേനപി വുത്തനയാനുസാരേന യഥായോഗം സങ്ഗഹവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന പദഭാജനീയസങ്ഗഹവാരേ (ധ. സ. ൧൦൩ ആദയോ), തദട്ഠകഥായഞ്ച (ധ. സ. അട്ഠ. ൫൮-൧൨൦) ഗഹേതബ്ബോ. ഏവം സങ്ഗഹതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

സുഞ്ഞതോ ചേവാതി ഏവം ഖന്ധാദീഹി സങ്ഗഹിതേസു തേസു ധമ്മേസു തബ്ബിനിമുത്തോ കാരകവേദകാദിസഭാവോ അത്താ വാ സസ്സതോ വാ ഭാവോ ന ഉപലബ്ഭതി. സുഞ്ഞാ തേ ധമ്മാ അത്തേന വാ അത്തനിയേന വാ, കേവലം പടിച്ചസമുപ്പന്നാ, സലക്ഖണധാരണതോ ധമ്മമത്താ, നിച്ചസുഖാദിസാരവിരഹതോ അസാരാ, പവത്തകനിയാമകാഭാവതോ അപരിണായകാ അനിച്ചാ, ദുക്ഖാ, അനത്താ, അനത്തനിയാ ച ഹുത്വാ പവത്തന്തീതി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന പദഭാജനീയസുഞ്ഞതവാരേ, തദട്ഠകഥായഞ്ച ഗഹേതബ്ബോതി. ഏവം സുഞ്ഞതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

നിട്ഠിതാ പഠമകുസലസ്സ അത്ഥവണ്ണനാ.

ദുതിയാദീസുപി പഠമകുസലേ വുത്തനയേന ധമ്മുദ്ദേസാദിനാ സബ്ബോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. ന കേവലഞ്ച ഏത്ഥേവ, ഇതോ പരേസുപി സബ്ബത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തസദിസാനം പദാനം, ധമ്മാനഞ്ച അത്ഥോ, സബ്ബോ ച വിനിച്ഛയോ ഏത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇതോ പരം പന അപുബ്ബമേവ വണ്ണയിസ്സാമ. ദുതിയചിത്തേ താവ സസങ്ഖാരഭാവമത്തമേവ പഠമചിത്തതോ വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ. ദുതിയകുസലം.

തതിയേപി ധമ്മുദ്ദേസേ അമോഹാഭാവാ ഇന്ദ്രിയമഗ്ഗങ്ഗബലമൂലസങ്ഗഹേസു പഞ്ഞിന്ദ്രിയസമ്മാദിട്ഠിമഗ്ഗങ്ഗപഞ്ഞാബലഅമോഹമൂലാനം പരിഹാനിയാ സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനം ഭാവോവ വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ. തഥാ ചതുത്ഥേ സസങ്ഖാരഭാവമത്തമേവ വിസേസോ. തതിയചതുത്ഥാനി.

പഞ്ചമഛട്ഠസത്തമട്ഠമേസു പന സുഖസോമനസ്സട്ഠാനേസു ഉപേക്ഖാഭാവോ, പീതിയാ ച അഭാവോ. തേനേവ ഝാനങ്ഗസങ്ഗഹവാരേ ചതുരങ്ഗജ്ഝാനതാവ വിസേസോ, സേസം പഠമദുതിയതതിയചതുത്ഥചിത്തസദിസമേവ. ഉപേക്ഖാസഹഗതേസു ചേത്ഥ ചതൂസു കരുണാമുദിതാ ന ഉപ്പജ്ജന്തീതി കേചി വദന്തി, പരികമ്മഭൂതാനം പനേത്ഥ താസം ഉപ്പത്തിയാ മഹാഅട്ഠകഥായം അനുഞ്ഞാതത്താ ഉപചാരപ്പത്താ പന ഉപ്പജ്ജന്തി, ന ഇതരാതി ഗഹേതബ്ബം. പഞ്ചമഛട്ഠസത്തമട്ഠമാനി.

വിസയാദിപ്പഭേദതോതി ഏവം ധമ്മുദ്ദേസാദിനാ വിഭത്താനി അട്ഠ കാമാവചരകുസലാനി ആരമ്മണവിഭാഗതോ പച്ചേകം ഛബ്ബിധാനി ഹോന്തി രൂപാരമ്മണം…പേ… ധമ്മാരമ്മണന്തി. തത്ഥ നീലാദിഭേദഭിന്നാ, അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നഅജ്ഝത്തികബാഹിരഓളാരികസുഖുമാദിഭേദഭിന്നാ ച വണ്ണധാതു രൂപാരമ്മണം നാമ. ഏവം സദ്ദാരമ്മണാദീസുപി യഥാനുരൂപം ഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ഫോട്ഠബ്ബന്തി ആപോധാതുവജ്ജിതഭൂതത്തയം, ധമ്മാരമ്മണന്തി പഞ്ചാരമ്മണാനി വജ്ജേത്വാ അവസേസാ രൂപാരൂപപഞ്ഞത്തിയോ വേദിതബ്ബാ, സേസം താദിസമേവ. കേചി പനേത്ഥ ‘‘ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനമാപാഥഗതാനി ഏതാനാരമ്മണാനി രൂപാരമ്മണാദിവോഹാരം ലഭന്തി, അനാപാഥഗതാനി പന അതീതാനാഗതദൂരസുഖുമാദിഭേദഭിന്നാനി ധമ്മാരമ്മണാനേവാ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം ദിബ്ബചക്ഖാദീനം രൂപാരമ്മണതാദിവചനതോ.

അനാപാഥഗതാ ഏവ ഹി താനി ദിബ്ബചക്ഖുആദീനം ആരമ്മണം, ന ച താനി ധമ്മാരമ്മണാനി. രൂപാദയോ ഹി പഞ്ച പച്ചേകം ദ്വീസു ദ്വീസു ദ്വാരേസു ഏകസ്മിം ഖണേ ആപാഥമാഗന്ത്വാ തംതംദ്വാരികജവനാനം, തദനന്തരേ മനോദ്വാരികാനഞ്ച അപരഭാഗേ ച ദിട്ഠസുതാദിവസേനാനുസ്സരന്തസ്സ സുദ്ധമനോദ്വാരികാനഞ്ച ആരമ്മണാനി ഹോന്തി. തഥാ ഹി നാനാവണ്ണവിചിത്തചേതിയാദിദസ്സനം കരോന്തസ്സ, ധമ്മം സുണന്തസ്സ, ഭേരിസദ്ദാദീഹി വാ പൂജാദിം കരോന്തസ്സ ച ഗന്ധമാലാദീനി ഘായിത്വാ, ഖാദനീയഭോജനീയാദിഞ്ച സായിത്വാ, സുഖസമ്ഫസ്സാനി അത്ഥരണപാവുരണാദീനി ച ഫുസിത്വാ മനാപഭാവം ഞത്വാ തേഹി ചേതിയപൂജം കരോന്തസ്സ, തത്ഥ തത്ഥ അകുസലം വാ ഉപ്പാദേന്തസ്സ, തസ്മിം തസ്മിം ഖണേ ഗയ്ഹമാനാനി രൂപാദിപഞ്ചാരമ്മണാനി സാഖായ അക്കമനം, പഥവിയം ഛായാഫരണഞ്ച ഏകക്ഖണേ കുരുമാനം രുക്ഖഗ്ഗേ നിലീയമാനം പക്ഖിനോ സരീരം വിയ യഥാസകം പസാദഞ്ച ഘട്ടേത്വാ തസ്മിംയേവ ഖണേ ഭവങ്ഗചലനപച്ചയഭാവേന മനോദ്വാരേപി ആപാഥമാഗന്ത്വാ തതോ ഭവങ്ഗം വിച്ഛിന്ദിത്വാ ഉപ്പന്നാനം ആവജ്ജനാദിവോട്ഠബ്ബനപരിയോസാനാനം, വീഥിചിത്താനം, തദനന്തരാനഞ്ച കുസലാകുസലാദിജവനാനം ആരമ്മണം ഹുത്വാ തദനന്തരാസു മനോദ്വാരവീഥീസു ച അപരഭാഗേ തഥാരൂപം പച്ചയം ആഗമ്മ അത്തനാ പൂജാദികരണകാലേസു, ദിട്ഠസുതഘായിതസായിതഫുട്ഠവസേനാനുസ്സരന്തസ്സ, പച്ചക്ഖതോ അനുഭുയ്യമാനാനി വിയ മനോദ്വാരേ ച ആരമ്മണാനി ഹോന്തി.

അഥാപി പഞ്ചഹി ദ്വാരേഹി അഗഹിതപുബ്ബാനി ബുദ്ധരൂപാദീനി, ദിബ്ബരൂപാദീനി ച പഞ്ചാരമ്മണാനി സവനവസേന സല്ലക്ഖേത്വാ ജവനക്ഖണേ വാ അപരഭാഗേ സുതവസേനേവ അനുസ്സരിത്വാ വാ പസാദം, കമ്മഫലസദ്ധാദിം, ലോഭാദിഞ്ച ഉപ്പാദേന്തസ്സാപി മനോദ്വാരേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തി. അഭിഞ്ഞാനം പന സുദ്ധമനോദ്വാരേ ഏവ, തസ്മാ ഏവം പഞ്ചദ്വാരേ, മനോദ്വാരേ, സുദ്ധമനോദ്വാരേ ച ആപാഥഗതാനി അതീതാദിഭേദഭിന്നാനി സബ്ബാനിപി പഞ്ചാരമ്മണാനി കദാചിപി ധമ്മാരമ്മണം ന ഹോന്തി, തദിതരാ നാമരൂപപഞ്ഞത്തിയോ ധമ്മാരമ്മണന്തി ഗഹേതബ്ബം. നനു ചേതാനി ഇട്ഠകന്തമനാപാനി ആരമ്മണാനി ലോഭസ്സ വത്ഥു, കഥമേത്ഥ കുസലം ഉപ്പജ്ജതീതി? നിയമാദികാരണതോ. ചിത്തം ഹി ‘‘കുസലമേവ മയാ കത്തബ്ബ’’ന്തി പുബ്ബേ നിയമിതവസേന സബ്ബത്ഥ അകുസലപ്പവത്തിം നിവത്തേത്വാ കുസലേ പരിണാമനവസേന ച അഭിണ്ഹം ആസേവിതകുസലസമുദാചാരവസേന ച സപ്പുരിസൂപനിസ്സയാദിഉപനിസ്സയവസേന ച യോനിസോആഭുജിതവസേന ചാതി ഇമേഹി കാരണേഹി കുസലം ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. ഏവമിമേസു ഛസു ആരമ്മണേസു ഉപ്പജ്ജനതോ പച്ചേകം ഛബ്ബിധാനി ഹോന്തി. ആരമ്മണവവത്ഥാനകഥാ.

ഏവം ആരമ്മണഭേദഭിന്നേസു രൂപാരമ്മണം താവ കുസലം ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന ദസവിധം ഹോതി. തത്ഥ ഏകേകം പന കായകമ്മം വചീകമ്മം മനോകമ്മന്തി തിവിധം. തത്ഥ കായദ്വാരേ പവത്തം കായകമ്മം, വചീദ്വാരേ പവത്തം വചീകമ്മം, മനോദ്വാരേ പവത്തം മനോകമ്മം. തത്ഥ കായദ്വാരന്തി കായവിഞ്ഞത്തി. വചീദ്വാരന്തി വചീവിഞ്ഞത്തി. താസം വിഭാഗോ രൂപവിഭത്തിയം ആവി ഭവിസ്സതി. മനോദ്വാരന്തി സബ്ബം ചേതനാസമ്പയുത്തം ചിത്തം വുച്ചതി, വിസേസതോ കുസലാകുസലം. തം ഹി സഹജാതാനം ചേതനാനം, കായങ്ഗവാചങ്ഗചോപനം അസമ്പാപുണിത്വാ പവത്താനം സുദ്ധമനോകമ്മാനം പവത്തിഓകാസദാനതോ ദ്വാരന്തി വുച്ചതി, ഇമേസു പന തീസു ദ്വാരേസു പവത്താ ചേതനാ കായകമ്മാദയോ നാമ. അപിച പാണാതിപാതാദയോ, പാണാതിപാതാവേരമണിആദയോ ച കായകമ്മം നാമ, മുസാവാദാദയോ, മുസാവാദാവേരമണിആദയോ ച വചീകമ്മം നാമ, അഭിജ്ഝാദയോ, അനഭിജ്ഝാദയോ ച മനോകമ്മം നാമ.

കുസലപക്ഖേ പന ദാനാദിദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി ച യഥാരഹം കായവചീമനോകമ്മാനി ഹോന്തി. ഏവം യേഭുയ്യവുത്തിതോ ചേസ കായകമ്മാദിഭാവോ വുത്തോ പാണാതിപാതാദീനമ്പി വചീദ്വാരാദീസു പവത്തിതോ കേസഞ്ചി പുരിസാനം വനചരകാദിഭാവോ വിയ, ദ്വാരാനഞ്ച കായകമ്മദ്വാരാദിഭാവോ കേസഞ്ചി ഗാമാനം ബ്രാഹ്മണഗാമാദിഭാവോ വിയ. അകുസലേ താവ ഏത്ഥ പാണാതിപാതാദികായകമ്മം കായദ്വാരേ, വചീദ്വാരേ ച യഥാരഹം സമുട്ഠാതി, നോ മനോദ്വാരേ. തഥാ മുസാവാദാദിവചീകമ്മം. പാണാതിപാതാദിനിപ്ഫാദനത്ഥം ഹി മനോദ്വാരേ ഏവ ചിന്തേന്തസ്സ ചേതനാബ്യാപാദാദീസു കമ്മപഥപ്പത്തേസു വാ കമ്മപഥം അപ്പത്തേസു വാ മനോകമ്മേസു ഏവ പവിസനതോ കായകമ്മാദിഭാവം ന പാപുണാതി. നനു വിജ്ജാമയേനാപി കേവലം മനോകമ്മേന പാണാതിപാതാദിം കരോന്തീതി? ന അലോണഭോജനദബ്ഭസയനമന്തപരിജപ്പനാദികായവചീപയോഗം വിനാ തസ്സാസിജ്ഝനതോ. അഭിജ്ഝാദിമനോകമ്മം പന തീസുപി ദ്വാരേസു സമുട്ഠാതി. അഭിജ്ഝായ ഹി കായേന പരഭണ്ഡഗ്ഗാഹാദീനം, ബ്യാപാദേന ദണ്ഡപരാമസനാദീനം, മിച്ഛാദിട്ഠിയാ തിത്ഥിയവന്ദനാദീനം കരണകാലേ, വാചായ പരസമ്പത്തിപത്ഥനായ ‘‘ഹഞ്ഞന്തു ബജ്ഝന്തൂ’’തി അനത്ഥപത്ഥനായ ച തിത്ഥിയത്ഥുതിതദത്ഥദീപനാദീനഞ്ച യഥാക്കമം പവത്തികാലേ ച തസ്സ മനോകമ്മസ്സ കായവാചാസു പവത്തി വേദിതബ്ബാ.

കാമാവചരകുസലം പന പാണാതിപാതാവേരമണിആദികം കായവചീമനോകമ്മം പച്ചേകം ദ്വാരത്തയേപി പവത്തതി. തത്ഥ പാണാതിപാതാദീഹി സമ്ഫപ്പലാപപരിയോസാനേഹി സത്തഹി വിരമന്തസ്സ താവ ഹത്ഥമുദ്ദായ, വചീഭേദേന ച സമാദിയനകാലേ, മനസാ വിരമണകാലേ ച തേസം കായവചീകമ്മാനം തീസു ദ്വാരേസു പവത്തി വേദിതബ്ബാ. അനഭിജ്ഝാദീഹി സഹഗതേന ചേതസാ തജ്ജസ്സ കായപയോഗസ്സ, ‘‘പരവിത്തുപകരണം ചിരട്ഠിതികം ഹോതു, സബ്ബേ സത്താ അവേരാ ഹോന്തു, സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ വചീപയോഗസ്സ, കേവലം മനോപയോഗസ്സ ച കരണകാലേ മനോകമ്മസ്സ തീസുപി ദ്വാരേസു പവത്തി വേദിതബ്ബാ. ഏത്ഥ ച പഞ്ചദ്വാരേ ഉപ്പന്നാനി ജവനാനി കായവചീകമ്മാനി ന ഹോന്തി, മനോകമ്മാനി ഏവ. താനി ച ന കമ്മപഥപ്പത്താനി, കേവലം കുസലാദീനി ഹോന്തി. മനോദ്വാരേ പടുതരപ്പവത്താനി ഏവ ഹി കമ്മപഥപ്പത്താനി മനോകമ്മാനി ഹോന്തി, രൂപാരൂപജവനാനി പന ഏകന്തം ഭാവനാമയം മനോകമ്മമേവ മനോദ്വാരേ ഏവ ച പവത്തന്തി.

കിഞ്ചാപി അഭിഞ്ഞാഞാണാനി വിഞ്ഞത്തിദ്വയജനകാനി, തഥാപി കായവചീകമ്മവോഹാരം ന ലഭന്തി, ലോകുത്തരകുസലം പന കായവചീദ്വാരേസു അനുപ്പജ്ജമാനമ്പി മിച്ഛാവാചാകമ്മന്താജീവാനം സമുച്ഛേദപ്പഹാനകാരീനം വിരതീനം വസേന കായവചീകമ്മമ്പി ഹോതി, തദിതരമഗ്ഗങ്ഗവസേന മനോകമ്മമ്പീതി ഏകക്ഖണേ തീണിപി കമ്മാനി ഹോന്തി, തഞ്ച ഭാവനാമയം, ദ്വാരം പനസ്സ മനോദ്വാരമേവ. യഥാ ച പാണാതിപാതാവേരമണിയാദീനം വസേന കുസലസ്സ ദ്വാരത്തയേ പവത്തി വുത്താ, ഏവം ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനമ്പി വസേന വത്തബ്ബാ. അട്ഠകഥാസു പന ന വിചാരിതാ, തഥാപി നയതോ ഏവം വേദിതബ്ബാ.

തേസു ദാനം കായകമ്മമേവ, വചീകമ്മമ്പി വാ. പത്താനുപ്പദാനം, അബ്ഭനുമോദനം, ദേസനാ വചീകമ്മമേവ. സീലം അപചിതിസഹഗതം, വേയ്യാവച്ചസഹഗതഞ്ച കായകമ്മമ്പി അത്ഥി, വചീകമ്മമ്പി അത്ഥി. തത്ഥ സീലസ്സ കായവചീകമ്മഭാവോ സിദ്ധോ ഏവ. അപചിതിയാ പന പുപ്ഫപൂജാദിനാ, വന്ദനാദിനാ വാ പവത്തികാലേ കായകമ്മഭാവോ, ഥുതിമയപൂജാദിനാ പവത്തികാലേ വചീകമ്മഭാവോ ച വേദിതബ്ബോ. വേയ്യാവച്ചസ്സാപി സഹത്ഥാ കരണകാലേ കായകമ്മഭാവോ, ഗിലാനാദീനം ചതുപച്ചയസമാദാപനാദിവസേന, ഗരൂഹി ആണത്തസദ്ദേന ആരോചനപക്കോസനാദിവസേന വചീകമ്മഭാവോ ച വേദിതബ്ബോ. ഭാവനാ, സവനം, ദിട്ഠിജുകമ്മഞ്ച മനോകമ്മമേവ, അബ്ഭനുമോദനമ്പീതി കേചി. സവനമ്പി ഹി സോതദ്വാരാനുസാരേന മനോദ്വാരേ ഏവ ധമ്മത്ഥസല്ലക്ഖണവസേന പവത്തികാലേ മനോകമ്മമേവ.

തത്ഥ ദാനം അപചിതി വേയ്യാവച്ചം പത്താനുപ്പദാനം ദേസനാതി ഇമാനി പഞ്ച കായവചീദ്വാരേസു ഏവ പവത്തന്തി, ന മനോദ്വാരേ. ഏത്ഥ ച പത്താനുപ്പദാനദേസനാനം കായവികാരേന പത്തിം ദേന്തസ്സ, ധമ്മം ദേസേന്തസ്സ ച കായദ്വാരേപി പവത്തി വേദിതബ്ബാ. സീലം ഭാവനാ അബ്ഭനുമോദനം സവനം ദിട്ഠിജുകമ്മന്തി ഇമാനി പന പഞ്ച തീസുപി ദ്വാരേസു പവത്തന്തി, ‘‘ന പുനേവം കരിസ്സാമീ’’തി ചേത്ഥ മനസാവ ദുച്ചരിതതോ വിരമന്തസ്സ, അബ്ഭനുമോദന്തസ്സ ച വസേന സീലബ്ഭനുമോദനാനം മനോദ്വാരേപി പവത്തി വേദിതബ്ബാ. യം പന അട്ഠസാലിനിയം ‘‘ദാനമയം കായവചീമനോകമ്മവസേന തിവിധം ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം, തം പുബ്ബചേതനാവസേന മനോദ്വാരേ പവത്തം ഗഹേത്വാ പരിയായതോ വുത്തം, നിപ്പരിയായതോ കായവചീദ്വാരപ്പവത്താ സന്നിട്ഠാനചേതനാവ. തേനേവ ഹി തത്ഥേവ വുത്തം ‘‘വിനയപരിയായം പത്വാ ഹി ‘ദസ്സാമി കരിസ്സാമീ’തി വാചാ ഭിന്നാ ഹോതീതി. ഇമിനാ ലക്ഖണേന ദാനം നാമ ഹോതി, അഭിധമ്മപരിയായം പത്വാ പന വിജ്ജമാനകവത്ഥും ആരബ്ഭ മനസാ ചിന്തിതകാലതോ പട്ഠായ കുസലം ഹോതി. അപരഭാഗേ കായേന വാ വാചായ വാ കത്തബ്ബം കരിസ്സതീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧). ഇതരഥാ ‘‘ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തിതമത്തേനാപി ദാനം നാമ ഭവേയ്യ, തഥാ ച താദിസം വത്ഥും യഥാചിന്തിതനിയാമേന അദേന്തസ്സ ധുരനിക്ഖേപേ അദിന്നാദാനമ്പി സിയാ. ഏവം മനസാ പാണാതിപാതാദയോപി സിയും, തഞ്ച ന യുത്തം, തസ്മാ വുത്തനയേനേവ ഗഹേതബ്ബം. അഥ വാ ‘‘സബ്ബം സാപതേയ്യം ദിന്നഞ്ഞേവ ഹരതൂ’’തി പരിച്ചജനസമ്ഭവതോ ദാനസ്സ മനോദ്വാരേപി പവത്തി വേദിതബ്ബാ.

ഏത്ഥ ച ദാനസീലാദികായകമ്മാനം കായദ്വാരേ പവത്തിയം കമ്മം കായകമ്മമേവ, ദ്വാരമ്പി കായദ്വാരമേവ. വചീദ്വാരേ പവത്തിയം കമ്മം കായകമ്മമേവ, ദ്വാരം പന വചീദ്വാരം. മനോദ്വാരേ പവത്തിയമ്പി കമ്മം കായകമ്മം, ദ്വാരം പന മനോദ്വാരം. ദേസനാബ്ഭനുമോദനാദീനം വചീകമ്മാനം വചീദ്വാരേ പവത്തിയം കമ്മമ്പി വചീകമ്മം, ദ്വാരമ്പി വചീദ്വാരമേവ. കായദ്വാരേ പവത്തിയമ്പി കമ്മം വചീകമ്മമേവ, ദ്വാരം പന കായദ്വാരം. മനോദ്വാരേ പവത്തിയമ്പി കമ്മം വചീകമ്മം, ദ്വാരം പന മനോദ്വാരം. ഭാവനാദിമനോകമ്മാനം മനോദ്വാരേ പവത്തിയം കമ്മമ്പി മനോകമ്മം, ദ്വാരമ്പി മനോദ്വാരമേവ. കായദ്വാരേ പവത്തിയമ്പി കമ്മം മനോകമ്മമേവ, ദ്വാരം പന കായദ്വാരം. വചീദ്വാരേ പവത്തിയമ്പി കമ്മം മനോകമ്മമേവ, ദ്വാരം പന വചീദ്വാരം. ഏവം പാണാതിപാതാദീനം, പാണാതിപാതാവേരമണിആദീനഞ്ച വുത്താനുസാരേന കമ്മവവത്ഥാനം, ദ്വാരവവത്ഥാനഞ്ച യഥാനുരൂപം യോജേത്വാ അസങ്കരതോ ഞാതബ്ബം.

ദ്വാരകമ്മവവത്ഥാനകഥാ നിട്ഠിതാ.

ഇദാനി യസ്മാ ദസവിധാനി ചേതാനി പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനി തീസു ഏവം സങ്ഗയ്ഹന്തി ദാനമയേ സീലമയേ ഭാവനാമയേതി. പത്താനുപ്പദാനം ഹി ദാനമയേ സങ്ഗയ്ഹതി, ‘‘അബ്ഭനുമോദനമ്പീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൫൬-൧൫൯ പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥാദികഥാ) അട്ഠകഥായം. അപചിതിവേയ്യാവച്ചാനി സീലമയേ. ദേസനാസവനദിട്ഠിജുകമ്മാനി ഭാവനാമയേ, തസ്മാ രൂപാരമ്മണസ്സ കുസലസ്സ ദാനസീലഭാവനാവസേന ദ്വാരത്തയപ്പവത്തിം യോജേത്വാ ദസ്സേസ്സാമ. തദനുസാരേനേവ ഇതരേസം വസേനാപി സക്കാ ഞാതുന്തി. കുസലം ഹി വണ്ണാരമ്മണം ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനം ദാനസീലഭാവനാവസേനേവ തീസു ദ്വാരേസു പവത്തതി. കഥം? യദാ ഹി നീലപീതാദിവണ്ണവിചിത്തം പുപ്ഫവത്ഥാദിദേയ്യധമ്മം ലഭിത്വാ ‘‘വണ്ണദാനം മേ ഭവിസ്സതീ’’തി വണ്ണവസേന ആഭുജിത്വാ ചേതിയാദീസു സഹത്ഥേന പൂജേതി, തദാ രൂപാരമ്മണം ദാനമയം കായദ്വാരേ പവത്തതി, തഞ്ച പുബ്ബചേതനാ സന്നിട്ഠാനചേതനാ അപരചേതനാതി തിവിധം ഹോതി. ഏവം ഉപരിപി സബ്ബവാരേസു തിവിധതാ വേദിതബ്ബാ. യദാ പന തദേവ യഥാവുത്തവത്ഥും വാചായ ആണാപേത്വാ പുത്തദാരാദീഹി ദാപേതി, തദാരൂപാരമ്മണം ദാനമയം വചീദ്വാരേ പവത്തതി. യദാ പന തദേവ വിജ്ജമാനകവത്ഥും ‘‘ദസ്സാമീ’’തി ചിന്തേതി, പച്ചാസീസതി, യഥാധിപ്പായം നിപ്ഫാദേസ്സതി, തദാ പുബ്ബചേതനാവസേന പരിയായതോ ദാനമയം മനോദ്വാരേ പവത്തതി നാമ. ഏവം രൂപാരമ്മണം ദാനമയം ദ്വാരവസേന തിവിധം ഹോതി.

യദാ പന വുത്തപ്പകാരവണ്ണം ദേയ്യധമ്മം ലഭിത്വാ ‘‘ഏവം മനാപവണ്ണാനം പരിച്ചജനം നാമ മയ്ഹം കുലവംസാഗതവത്തമേത’’ന്തി സഹത്ഥാ പൂജേതി, താദിസവണ്ണവന്തം വാ പരപരിഗ്ഗഹിതാദിഭോഗസമ്പത്തിം പരിച്ചജിത്വാ സീലം രക്ഖതി, തദാ രൂപാരമ്മണം സീലം കായദ്വാരേ ച പവത്തതി. യദാ പന വുത്തപ്പകാരവണ്ണം ദേയ്യധമ്മം കുലവംസാദിവസേന വാചായ ആണാപേത്വാ പരേഹി ദാപേതി, താദിസം വാ പരപരിഗ്ഗഹിതാദിം വാചായ അപനേത്വാ സീലം രക്ഖതി, തദാ രൂപാരമ്മണം സീലം വചീദ്വാരേ പവത്തതി. യദാ പന താദിസം വിജ്ജമാനകവത്ഥും കുലവംസാദിവസേന ‘‘ദസ്സാമീ’’തി, താദിസം പരപരിഗ്ഗഹിതാദികം അനാമസിത്വാ ‘‘സീലം രക്ഖിസ്സാമീ’’തി വാ ചിന്തേതി, തദാ രൂപാരമ്മണം സീലം മനോദ്വാരേ പവത്തതി. ഏവം രൂപാരമ്മണം സീലമയം ദ്വാരവസേന തിവിധം ഹോതി.

യദാ പന വുത്തപ്പകാരം വണ്ണവന്തം ദത്വാ തദേവ വണ്ണം, സബ്ബം വാ രൂപായതനം ചങ്കമന്തോ അനിച്ചാദിതോ വിപസ്സതി, തദാ രൂപാരമ്മണം ഭാവനാമയം കായദ്വാരേ പവത്തതി. തദേവ വചീഭേദം കത്വാ സമ്മസന്തസ്സ രൂപാരമ്മണം ഭാവനാമയം വചീദ്വാരേ പവത്തതി. തദേവ കായങ്ഗവാചങ്ഗം അചോപേത്വാ സമ്മസന്തസ്സ രൂപാരമ്മണം ഭാവനാമയം മനോദ്വാരേ പവത്തതി. ഏവം രൂപാരമ്മണം ഭാവനാമയം ദ്വാരവസേന തിവിധം ഹോതി. ഇതി രൂപാരമ്മണസ്സ കുസലസ്സ തിവിധപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന നവസു കമ്മദ്വാരേസു പവത്തിവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. ഇമിനാവ നയേന രൂപാരമ്മണസ്സ കുസലസ്സ ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേനാപി തിംസായ കമ്മദ്വാരേസു പവത്തിവിഭാഗോ യോജേത്വാ ഞാതബ്ബോ. യഥാ ച രൂപാരമ്മണസ്സ, ഏവം സദ്ദാരമ്മണാദീനമ്പി പഞ്ചന്നം കുസലാനം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുദ്വാരേഹി വിഭാഗോ, യോജനാനയോ ച യഥാനുരൂപം ഞാതബ്ബോ.

അപിച സദ്ദം നാമ കന്ദമൂലം വിയ ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ ദാതും ന സക്കാ. യദാ പന ‘‘സദ്ദദാനം മേ’’തി ആഭുജിത്വാ ഭേരിആദിതൂരിയേ തിണ്ണം രതനാനം ദേതി, തേഹി ഉപഹാരം വാ കരോതി, ധമ്മകഥികാദീനം സരഭേസജ്ജാദിം ദേതി, ധമ്മസ്സവനം ഘോസേതി, സരഭഞ്ഞധമ്മകഥാദിം വാ കരോതി, തദാ കുസലം സദ്ദാരമ്മണം ഹോതി. ഏവം ഗന്ധാദിവത്ഥുപരിച്ചാഗേപി ഗന്ധാദിആരമ്മണം. ധമ്മാരമ്മണം പന ഓജാജീവിതിന്ദ്രിയതദായത്താനം വസേന ഞാതബ്ബം. യദാ ഹി ഓജവന്താനി അന്നപാനസപ്പിനവനീതാദീനി ‘‘ഓജദാനം മേ ഭവിസ്സതീ’’തി ദേതി, ഗിലാനാനം ഭേസജ്ജം വാ വേജ്ജം വാ ഉപനേത്വാ, പാണോപരോധകം ആവുധജാലകുമിനാദിം വിനാസേത്വാ വാ, വജ്ഝപ്പത്തേ പാണിനോ മോചേത്വാ വാ ‘‘ജീവിതദാനം മേ ഭവിസ്സതി ജീവിതായത്തവുത്തിതായ, പഞ്ചപസാദസോളസസുഖുമരൂപചിത്തചേതസികാനം വസേന പസാദാദിദാനം മേ ഭവിസ്സതീ’’തി ച മനസി കരോതി, തദാ കുസലം ധമ്മാരമ്മണം ഹോതി. സേസം താദിസമേവ.

അയം നാനാവത്ഥൂസു ഠിതാരമ്മണാനം യോജനാ. ഏകവത്ഥുസ്മിമ്പി ഛാരമ്മണം ലബ്ഭതേവ. പിണ്ഡപാതസ്മിം ഹി മനാപോ വണ്ണോ, ഖാദനകാലേ മുരുമുരായനസദ്ദോ, ഗന്ധോ, രസോ, ഫോട്ഠബ്ബം, ഓജാ, തദായത്താ വാ ജീവിതപസാദാദയോ, തബ്ബിസയാനി ച വിഞ്ഞാണാദീനീതി ഛാരമ്മണമ്പി വേദിതബ്ബം. ഏവം ചീവരാദീസു ചേവ വത്ഥാദീസു ച യഥാനുരൂപം ഞാതബ്ബം. ഏത്ഥപി ദാനസീലഭാവനാമയതാ, കായവചീമനോകമ്മഭാവോ ച വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. യഥാ ച കുസലാനം, ഏവം അകുസലാനമ്പി ആരമ്മണകമ്മദ്വാരവവത്ഥാനം, അപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂസു യോജനാനയോ ച വുത്താനുസാരേന യഥായോഗം ഞാതബ്ബോ.

ഏവം ആരമ്മണതോ, പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുതോ, കമ്മതോ, ദ്വാരതോ ച അനേകസഹസ്സപ്പഭേദേസു ചേതേസു കുസലേസു ഉപഡ്ഢാനി പന ഞാണസമ്പയുത്താനി ചതുന്നം അധിപതീനം വസേന പച്ചേകം ചതുബ്ബിധാനി, ഞാണവിപ്പയുത്താനി പന ഉപഡ്ഢാനി വീമംസാധിപതിവജ്ജിതാധിപതിത്തയവസേന പച്ചേകം തിവിധാനി, തദുഭയാനി പുന ഹീനത്തികവസേന പച്ചേകം തിവിധാനി, താനി പുന അപരിമാണേസു പന ചക്കവാളേസു പച്ചേകം അപരിമാണേസു സത്തേസു ഏകേകസ്മിം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നഓളാരികസുഖുമതാദീഹി അനന്തേഹി പകാരേഹി ഉപ്പജ്ജനതോ അനന്താപരിമാണാനി ഹോന്തി. താനി സബ്ബാനി സമ്ബുദ്ധോ അനന്തേന ബുദ്ധഞാണേന മഹാതുലായ തുലയമാനോ വിയ, മഹാതുമ്ബേ പക്ഖിപിത്വാ മിനയമാനോ വിയ സബ്ബാകാരതോ പരിച്ഛിന്ദിത്വാ മഹാകരുണായ കാമാവചരട്ഠേന സരിക്ഖതായ ഏകത്തം ഉപനേത്വാ, പുന സോമനസ്സുപേക്ഖാസഹഗതട്ഠേന, ഞാണസമ്പയുത്തവിപ്പയുത്തട്ഠേന, അസങ്ഖാരികസസങ്ഖാരികട്ഠേന ച കോട്ഠാസേ കത്വാ ദേസേസി, യഥാ തം ലോകവിദൂ സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനന്തി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ആദിതോ പട്ഠായ ധമ്മസങ്ഗണിയാ (ധ. സ. ൧), തദട്ഠകഥായ ച അട്ഠസാലിനിയാ (ധ. സ. അട്ഠ. ൧) സബ്ബാകാരതോ ഞാതബ്ബോതി. ഏവം വിസയാദിപ്പഭേദതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

കാമാവചരകുസലധമ്മാ നിട്ഠിതാ.

രൂപാവചരധമ്മാ പന കുസലാ ഝാനങ്ഗസമ്പയോഗഭേദതോ പഞ്ചവിധാ ഹോന്തി. സേയ്യഥിദം – വിതക്കവിചാരപീതിസുഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഠമജ്ഝാനികം, തതോ വൂപസന്തം അതിക്കന്തവിതക്കം വിചാരപീതിസുഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ദുതിയജ്ഝാനികം, തതോ വൂപസന്തം അതിക്കന്തവിചാരം പീതിസുഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം തതിയജ്ഝാനികം, തതോ വൂപസന്തം വിരത്തപീതികം സുഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ചതുത്ഥജ്ഝാനികം, തതോ വൂപസന്തം അത്ഥങ്ഗതസുഖം ഉപേക്ഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഞ്ചമജ്ഝാനികന്തി. ഏവം സമ്പയോഗഭേദതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

ധമ്മുദ്ദേസാദിതോ പന പഠമജ്ഝാനേ താവ കാമാവചരപഠമകുസലേ വുത്തേസു ഠപേത്വാ വിരതിത്തയം സേസാ ഛത്തിംസ ധമ്മാ ഹോന്തി. തത്ഥ ഛന്ദാദയോ ചത്താരോ, കരുണാ, മുദിതാ ചാതി ഛ യേവാപനകാ. സേസം സുഞ്ഞതവാരപരിയോസാനം സബ്ബം കാമാവചരപഠമകുസലേ വുത്തസദിസമേവ. കേവലം ഹി വിരതീനം അഭാവോ, സങ്ഗഹവാരേ പഞ്ചമഗ്ഗങ്ഗഭാവോ, ഭൂമന്തരവസേന രൂപാവചരഭാവോ ച വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ. പഠമജ്ഝാനം.

തഥാ ദുതിയജ്ഝാനേപി കേവലം ധമ്മുദ്ദേസേ വിതക്കാഭാവോ, സങ്ഗഹവാരേ ചതുക്കജ്ഝാനങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗഭാവോ ച വിസേസോ, സേസം പഠമസദിസമേവ. ദുതിയം.

തഥാ തതിയജ്ഝാനേപി കേവലം ധമ്മുദ്ദേസേ വിചാരാഭാവോ, സങ്ഗഹവാരേ തിവങ്ഗികജ്ഝാനതാ ച വിസേസോ, സേസം ദുതിയസദിസമേവ. തതിയം.

തഥാ ചതുത്ഥേ കേവലം ധമ്മുദ്ദേസേ പീതിയാ അഭാവോ, കോട്ഠാസവാരേ ദുവങ്ഗികജ്ഝാനഭാവോ ച വിസേസോ, സേസം തതിയസദിസമേവ. ചതുത്ഥം.

തഥാ പഞ്ചമേ കേവലം ധമ്മുദ്ദേസേ കരുണാമുദിതാദീനം അഭാവോ, സോമനസ്സട്ഠാനേ ഉപേക്ഖാഭാവോ, കോട്ഠാസവാരേ ഝാനിന്ദ്രിയേസു ഉപേക്ഖാഝാനങ്ഗഭാവോ, ഉപേക്ഖിന്ദ്രിയഭാവോ ച വിസേസോ, സേസം ചതുത്ഥസമമേവ. പഞ്ചമം.

പദഭാജനീയേ പന വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ ദുതിയം, പീതിയാ ച വിരാഗാ തതിയം, സോമനസ്സസ്സ ച അത്ഥങ്ഗമാ ചതുത്ഥന്തി ചതുക്കനയോപി ആഗതോ, സോ തിക്ഖപഞ്ഞാനം ഏകപ്പഹാരേനേവ വിതക്കവിചാരസമതിക്കമസമ്ഭവതോ വുത്തോ. തത്ഥ ദുതിയാദീനം സബ്ബസോ പഞ്ചകനയേ തതിയാദിസമത്താ തത്ഥ വുത്തനയേനേവ സബ്ബോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ തത്ഥേവ അന്തോഗധഭാവോ ചാതി. ചതുക്കനയോ.

വിസയാദിപ്പഭേദതോ പന വിനിച്ഛയം പഞ്ചകനയേനേവ വക്ഖാമ, തദനുസാരതോ ഏവ ചതുക്കനയവസേനാപി സക്കാ ഞാതുന്തി. ഏവം ഉപരി ലോകുത്തരേപി. പഞ്ചവിധാപി ചേതേ രൂപാവചരകുസലധമ്മാ കസിണാരമ്മണഭേദതോ പച്ചേകം അട്ഠവിധാ ഹോന്തി പഥവീകസിണം ആപോതേജോവായോനീലപീതലോഹിതോദാതകസിണഞ്ചാതി, ആലോകാകാസകസിണേഹി സദ്ധിം ദസവിധാ ഹോന്തി. പദഭാജനീയേ (ധ. സ. ൨൦൨) പന ആലോകകസിണസ്സ ഓദാതകസിണേന സങ്ഗഹിതത്താ അഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം, ആകാസകസിണസ്സ പന ഉഗ്ഘാടനാസമ്ഭവതോ അനാരുപ്പജ്ഝാനികത്താ. തം ഹി പുനപ്പുനം ഉഗ്ഘാടിയമാനമ്പി ആകാസമേവ ഹോതി, തസ്മാ തത്ഥുപ്പന്നം രൂപാവചരപഞ്ചമജ്ഝാനം ഭവവിസേസായ, ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരായ ച സംവത്തതി, അഭിഞ്ഞായ, വിപസ്സനായ ച പാദകമ്പി ഹോതി, അനാരുപ്പത്താ പന നിരോധപാദകം ന ഹോതി. സേസാനി പന നവ കസിണാനി നിരോധപാദകാനിപീതി അയമേതേസം വിസേസോ. ആനാപാനജ്ഝാനസ്സാപി പനേത്ഥ വായോകസിണേ സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോതി. കസിണകഥാ.

ഏവം കസിണവസേന അട്ഠവിധാ ചേതേ അഭിഭായതനവസേന പന പച്ചേകം അട്ഠവിധാ ഹോന്തി. ഭഗവതാ ഹി –

‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി പരിത്താനി, താനി അഭിഭുയ്യ…പേ… അപ്പമാണാനി. താനി അഭിഭുയ്യ …പേ… പരിത്താനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി…പേ… അപ്പമാണാനി സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനി സുവിസുദ്ധം നീലം പീതം ലോഹിതം ഓദാത’’ന്തി (ധ. സ. ൨൧൧ ആദയോ) –

അട്ഠ അഭിഭായതനാനി ദേസിതാനി, താനി ച കസിണേസ്വേവ അഭിഭവിത്വാ സമാപജ്ജനവസേന ഝാനുപ്പത്തിവിസേസതോ, അനാരമ്മണവിസേസതോ. തത്ഥ ഹി അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അലാഭിതായ വാ അനത്ഥികതായ വാ അജ്ഝത്തരൂപേ കസിണവസേന പരികമ്മസഞ്ഞാവിരഹിതോവ. ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീതി ബഹിദ്ധാ അട്ഠ കസിണരൂപാനി പരികമ്മവസേന ചേവ അപ്പനാവസേന ച പസ്സതി. പരിത്താനീതി ഖുദ്ദകപരിമാണാനി, താനി അഭിഭുയ്യ പസ്സന്തോ ച സമ്പന്നഗഹണികോ കടച്ഛുമത്തം ഭത്തം ലഭിത്വാ ‘‘കിം ഏത്ഥ ഭുഞ്ജിതബ്ബം അത്ഥീ’’തി സങ്കഡ്ഢിത്വാ സബ്ബം ഏകകബളമേവ കരോതി, ഏവമേവ ഞാണുത്തരികോ ‘‘കിമേത്ഥ പരിത്തകേ ആരമ്മണേ സമാപജ്ജിതബ്ബം അത്ഥി, നായം മമ ഭാരോ’’തി താനി അഭിഭവിത്വാ സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവ അപ്പനം നിബ്ബത്തേതി, തസ്മാ തം ഝാനം ‘‘അഭിഭായതന’’ന്തി വുച്ചതി. അപ്പമാണാനീതി മഹന്താനി. താനി അഭിഭുയ്യാതി മഹഗ്ഘസോ ഏകം ഭത്തപാതിം ലഭിത്വാ വിയ ഞാണുത്തരോ അപ്പമാണം ലഭിത്വാ ‘‘ഏതം വാ ഹോതു അഞ്ഞം വാ, കിമേത്ഥ സമാപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി അപ്പനം നിബ്ബത്തേതി. സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീതി പരിസുദ്ധാപരിസുദ്ധവണ്ണാനി. പരിസുദ്ധാനി ഹി നീലാദീനി, അപരിസുദ്ധാനി ച സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീതി ഇധ അധിപ്പേതാനി, ഏതാനിപി ‘‘സുവണ്ണാനി വാ ഹോന്തു ദുബ്ബണ്ണാനി വാ, പരിത്തഅപ്പമാണവസേനേവ അഭിഭായതനാനീ’’തി ആഗമട്ഠകഥാസു (ദീ. നി. അട്ട. ൨.൧൭൩; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൪൯; അ. നി. അട്ഠ. ൩.൮.൬൫) വണ്ണിതാനി. വണ്ണാഭോഗസ്സ ഹി അത്ഥിതായ പുരിമാനി അഭിഭായതനാനി വണ്ണാഭോഗരഹിതസഹിതതായ ഏത്ഥ കേവലതോ വിസേസസബ്ഭാവാ ചതുധാ വുത്താനി, നീലാദീനി പന ചത്താരി സുവിസുദ്ധവണ്ണവസേന സുഖാരോഹതായ ഞാണുത്തരികോ അഭിഭവിത്വാ അപ്പനം നിബ്ബത്തേതി, തസ്മാ ആരമ്മണവിസേസാഭാവേപി ഝാനുപ്പത്തിവിസേസതോ ഇമേസം അട്ഠന്നം അഭിഭായതനാനം വസേന പച്ചേകം അട്ഠവിധാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ. അഭിഭായതനകഥാ.

താനി പുന യഥാ ച അഭിഭായതനവസേന, ഏവം വിമോക്ഖവസേനാപി പച്ചേകം തിവിധാ ഹോന്തി. ഭഗവതാ ഹി ‘‘രൂപീ രൂപാനി പസ്സതി, അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതി, സുഭന്ത്വേവ അധിമുത്തോ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ൨൪൦ ആദയോ; ദീ. നി. ൩.൩൩൯, ൩൫൮; അ. നി. ൮.൬൬) തയോ വിമോക്ഖാ ദേസിതാ. തേ ച കസിണേസ്വേവ അധിമുച്ചനവസേന ഝാനുപ്പത്തിവിസേസതോ, ഭാവനാരമ്മണവിസേസതോ കിമിദം അധിമുച്ചനം നാമ? പച്ചനീകധമ്മേഹി സുട്ഠു വിമുച്ചനം, ആരമ്മണേസു ച സുട്ഠു അഭിരതി, പിതു മാതു അങ്കേ വിസ്സട്ഠങ്ഗപച്ചങ്ഗസ്സ ദാരകസ്സ സയനം വിയ അനിഗ്ഗഹിതഭാവേന നിരാസങ്കതായ ആരമ്മണേ പവത്തീതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ രൂപീതി അജ്ഝത്തം കേസാദീസു ഉപ്പാദിതം രൂപജ്ഝാനം രൂപം നാമ, തദസ്സ അത്ഥീതി രൂപീ. അജ്ഝത്തമ്പി ഹി കേസാദീസു നീലം, മേദാദീസു പീതം, മംസാദീസു ലോഹിതം, ദന്താദീസു ഓദാതഞ്ച വണ്ണകസിണവസേന ആഭുജിത്വാ പരികമ്മം കരോന്തസ്സ രൂപജ്ഝാനാനി, കസിണം ഉഗ്ഘാടേത്വാ ച അരൂപജ്ഝാനാനി ഉപ്പജ്ജന്തേവ. രൂപാനി പസ്സതീതി ബഹിദ്ധാപി നീലകസിണാദിരൂപാനി ഝാനചക്ഖുനാ പസ്സതി, ഇമിനാ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധവത്ഥുകേസു കസിണേസു ഝാനപ്പടിലാഭോ ദസ്സിതോ. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അത്തനോ കേസാദീസു അനുപ്പാദിതരൂപാവചരജ്ഝാനോ, ഇമിനാ ബഹിദ്ധാ പടിലദ്ധജ്ഝാനതാ ദസ്സിതാ. സുഭന്ത്വേവ അധിമുത്തോ ഹോതീതി ഇമിനാ സുവിസുദ്ധേസു നീലാദിവണ്ണകസിണേസു ‘‘സുഭ’’ന്തി അധിമുത്തിവസേന പടിലദ്ധജ്ഝാനതാ ദസ്സിതാ. ഏവം ആരമ്മണവിസേസാഭാവേപി അധിമുത്തിവസേന ഝാനുപ്പത്തിവിസേസതോ ഇമേസം തിണ്ണം വിമോക്ഖാനം വസേന പച്ചേകം തിവിധാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ. വിമോക്ഖകഥാ.

യഥാ ച വിമോക്ഖതോ, ഏവം പടിപദാഭേദതോ പച്ചേകം ചതുബ്ബിധാ ഹോന്തി ദുക്ഖപടിപദം ദന്ധാഭിഞ്ഞം, ദുക്ഖപടിപദം ഖിപ്പാഭിഞ്ഞം, സുഖപടിപദം ദന്ധാഭിഞ്ഞം, സുഖപടിപദം ഖിപ്പാഭിഞ്ഞന്തി. തത്ഥ പഠമസമന്നാഹാരതോ പട്ഠായ യാവ ഉപചാരം ഉപ്പജ്ജതി, താവ പവത്താ ഝാനഭാവനാ ‘‘പടിപദാ’’തി വുച്ചതി. സാ ഏകച്ചസ്സ ദുക്ഖാ നീവരണാദിപച്ചനീകധമ്മസമുദാചാരഗഹനതായ അസുഖസേവനാ ഹോതി, ഏകച്ചസ്സ തദഭാവതോ സുഖാ. ഉപചാരതോ പന പട്ഠായ യാവ അപ്പനാ, താവ പവത്താ പഞ്ഞാ ‘‘അഭിഞ്ഞാ’’തി വുച്ചതി. സാ ഏകച്ചസ്സ ദന്ധാ അസീഘപ്പവത്തിനീ, ഏകച്ചസ്സ ഖിപ്പാ. അസപ്പായസേവിനോ ദുക്ഖാ പടിപദാ ഹോതി ദന്ധാ ച അഭിഞ്ഞാ, സപ്പായസേവിനോ സുഖാ പടിപദാ ഹോതി ഖിപ്പാ ച അഭിഞ്ഞാ. പുബ്ബാപരകാലേസു സപ്പായാസപ്പായസേവനവസേന വോമിസ്സതാ ച വേദിതബ്ബാ. തഥാ പലിബോധുപച്ഛേദാദികം പുബ്ബകിച്ചം അസമ്പാദേന്തസ്സ പടിപദാ ദുക്ഖാ, സമ്പാദേന്തസ്സ സുഖാ പടിപദാ. അപ്പനാകോസല്ലം അസമ്പാദേന്തസ്സ ദന്ധാഭിഞ്ഞാ, സമ്പാദേന്തസ്സ ഖിപ്പാ. കിലേസിന്ദ്രിയാനം വാ തിക്ഖമുദുതായ പഠമാ, വിപരിയായേന ചതുത്ഥാ, വോമിസ്സതായ മജ്ഝിമാ ദ്വേതി വേദിതബ്ബാ. തണ്ഹാവിജ്ജാഭിഭവനാനഭിഭവനവസേന വാ സമഥവിപസ്സനാസു കതാധികാരാകതാധികാരതാവസേന വാപി ഏതാസം പഭേദോ വേദിതബ്ബോ. പഠമജ്ഝാനാദിആഗമനവസേനാപി ദുതിയാദീനം പടിപദാഭിഞ്ഞാഭേദോ ഹോതിയേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം പടിപദാവസേന പച്ചേകം ചതുബ്ബിധാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ. പടിപദാകഥാ.

യഥാ ച പടിപദാഹി, ഏവം ആരമ്മണഭേദതോപി പച്ചേകം ചതുബ്ബിധാ ഹോന്തി പരിത്തം പരിത്താരമ്മണം, പരിത്തം അപ്പമാണാരമ്മണം, അപ്പമാണം പരിത്താരമ്മണം, അപ്പമാണം അപ്പമാണാരമ്മണന്തി. തത്ഥ യം അപ്പഗുണം, ഉപരിജ്ഝാനസ്സ പച്ചയോ ഭവിതും ന സക്കോതി, ഇദം പരിത്തം. യം പന അവഡ്ഢിതേ ആരമ്മണേ പവത്തം, തം പരിത്തം ആരമ്മണം അസ്സാതി പരിത്താരമ്മണം. വിപരിയായതോ അപ്പമാണം അപ്പമാണാരമ്മണം. തദുഭയവോമിസ്സതായ മജ്ഝേ ഇതരദ്വയം വേദിതബ്ബം. ഏവം ആരമ്മണഭേദതോ ചതുബ്ബിധാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ. ആരമ്മണകഥാ.

യഥാ ച പടിപദാരമ്മണേഹി, ഏവം അധിപതീനം വസേന പച്ചേകം ചതുബ്ബിധതാ, ഹീനത്തികവസേന പുന തിവിധതാ ച യോജേത്വാ വേദിതബ്ബാ.

ദസകസിണമൂലവിഭാഗകഥാ നിട്ഠിതാ.

യഥാ കസിണമൂലേസു, ഏവം ബ്രഹ്മവിഹാരമൂലേസുപി യഥായോഗം വിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ – മേത്താകരുണാമുദിതാവസേന ഹി ആദിതോ ചത്താരി ഝാനാനി പച്ചേകം തിവിധാ ഹോന്തി മേത്താസഹഗതം, കരുണാസഹഗതം, മുദിതാസഹഗതന്തി. പഞ്ചമജ്ഝാനം പന ഉപേക്ഖാബ്രഹ്മവിഹാരവസേന ഏകവിധം ഉപേക്ഖാസഹഗതന്തി. പുരിമേസു ഹി തീസു പഞ്ചമജ്ഝാനം നുപ്പജ്ജതി. കസ്മാ? സോമനസ്സാവിപ്പയോഗതോ, സോമനസ്സസമുട്ഠിതാനം ബ്യാപാദവിഹിംസാരതീനം യഥാക്കമം നിസ്സരണത്താ, പച്ഛിമേ ച തികചതുക്കജ്ഝാനം നുപ്പജ്ജതി. കസ്മാ? ഉപേക്ഖാവേദനാസമ്പയോഗതോ, തസ്സാ ച പടിഘാനുനയനിസ്സരണതോ മജ്ഝത്താകാരേന പവത്തിതോ, താനി പുന പടിപദാരമ്മണാധിപതിഹീനത്തികഭേദേഹി പുബ്ബേ വുത്തനയേന യോജേത്വാ വേദിതബ്ബാനി. ഏത്ഥ ച അപ്പസത്താരമ്മണവസേന പരിത്താരമ്മണതാ, ബഹുസത്താരമ്മണവസേന അപ്പമാണാരമ്മണതാ ച ഏകസ്മിം സത്തേ അപ്പനം പാപേത്വാ അനുക്കമേന ഏകാവാസഏകവീഥിഗാമാദിഗതസത്തേസു പാപനവസേന വഡ്ഢനാ ച വേദിതബ്ബാ. ധമ്മുദ്ദേസേ പനേത്ഥ കരുണാസഹഗതേ മുദിതാവിരഹിതാ പഞ്ചതിംസ ധമ്മാ, തേസു ഛന്ദാദയോ ചത്താരോ, കരുണാ ചാതി പഞ്ചേവ യേവാപനകാ, കരുണാ ച നിയതാതി വേദിതബ്ബാ. ഏവം മുദിതാസഹഗതേപി. കേവലം കരുണാവിരഹിതാ മുദിതാ നിയതാ പവത്താതി അയമേത്ഥ വിസേസോ. അവസേസബ്രഹ്മവിഹാരദ്വയേ, പന കസിണാസുഭാദീസു ച സബ്ബത്ഥ കരുണാമുദിതാവിരഹിതാ ച ചതുത്തിംസ ധമ്മാ, തത്ഥ ച ഛന്ദാദയോ ചത്താരോവ യേവാപനകാ വേദിതബ്ബാതി. ബ്രഹ്മവിഹാരമൂലവിഭാഗകഥാ.

അസുഭഭേദതോ പന പഠമജ്ഝാനമേവേകം ദസവിധം ഹോതി ഉദ്ധുമാതകസഞ്ഞാസഹഗതം വിനീലകവിപുബ്ബകവിച്ഛിദ്ദകവിക്ഖായിതകവിക്ഖിത്തകഹതവിക്ഖിത്തകലോഹിതകപുളവകഅട്ഠികസഞ്ഞാസഹഗതന്തി, ദസവിധേപി ചേതസ്മിം അസുഭേ പടികൂലത്താ, ദുബ്ബലത്താ ച വിതക്കബലേനേവ ഝാനം തിട്ഠതി, ന വിനാ വിതക്കേന സീഘസോതായ നദിയാ അരിത്തബലേനേവ നാവാ വിയ, തസ്മാ പഠമജ്ഝാനമേവേത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, സമഥവിപസ്സനാദിആനിസംസദസ്സാവിതായ, പനേത്ഥ നീവരണപ്പഹാനേന ച പീതിസോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി ബഹുവേതനലാഭദസ്സനേന പുപ്ഫഛഡ്ഡകസ്സ ഗൂഥരാസിമ്ഹി വിയ, ഉപസന്തബ്യാധിദുക്ഖസ്സ ച രോഗിനോ വമനവിരേചനപ്പവത്തിയം വിയാതി ദട്ഠബ്ബം. തം പന ദസവിധമ്പി പഠമജ്ഝാനം പടിപദാരമ്മണാധിപതിഹീനത്തികവസേന പച്ചേകം യോജേത്വാ വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥ ച അസുഭാരമ്മണസ്സ അവഡ്ഢനീയതായ ഖുദ്ദകേ ഉദ്ധുമാതകാദിട്ഠാനേ ഉപ്പന്നം നിമിത്തം പരിത്താരമ്മണം, മഹന്തേ അപ്പമാണാരമ്മണം വേദിതബ്ബം. ഏതേസു പന ദസസു അസുഭേസു സാമഞ്ഞതോ ദ്വത്തിംസാകാരവസേന, നവസിവഥികപബ്ബവസേന ച പവത്താ കായഗതാസതി സങ്ഗഹിതാ, വണ്ണകസിണേസു ച കേസാദീനം കോട്ഠാസാനം നീലാദിവണ്ണാരമ്മണാ, ചതുക്കപഞ്ചകജ്ഝാനവസേന ഉപ്പന്നാ കായഗതാസതി ച സങ്ഗഹിതാ. പദഭാജനീയേ വിസും ന വുത്താ, തസ്മാ തേസം വസേനാപി വിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. അസുഭമൂലവിഭാഗകഥാ.

ഏവം ആരമ്മണാദിഭേദതോ ച ഭിന്നാനം രൂപാവചരകുസലധമ്മാനം കാലദേസാദിഭേദേന അനന്തതാ, ഭഗവതാ ച ഏകത്തം ഉപനേത്വാ ദേസിതഭാവോ, വിത്ഥാരനയാതിദേസോ ച കാമാവചരകുസലേ വുത്താനുസാരേന യഥാനുരൂപം ഞാതബ്ബോ. ഇതോ പരം അരൂപാവചരാദീസുപി വിസേസമത്തമേവ വക്ഖാമ. ഏവം വിസയാദിപ്പഭേദതോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ.

രൂപാവചരകുസലധമ്മാ നിട്ഠിതാ.

അരൂപാവചരാ പന കുസലധമ്മാ സമ്പയോഗതോ ന ഭിന്നാ, സബ്ബേപി ഉപേക്ഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്താവ, ധമ്മുദ്ദേസാദിതോപി സബ്ബസോ രൂപാവചരപഞ്ചമജ്ഝാനസദിസാ. അരൂപാവചരഭാവോ ഏവ ഹേത്ഥ വിസേസോ. വിസയാദിപ്പഭേദതോതി ഏത്ഥ പന ആരമ്മണതോ തേ ചതുബ്ബിധാ ഹോന്തി. സേയ്യഥിദം – ആകാസാനഞ്ചായതനം വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനന്തി. തത്ഥ ഹി കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസേ ‘‘അനന്തോ ആകാസോ’’തി പവത്തം പഠമം, തസ്മിം പഠമാരുപ്പവിഞ്ഞാണേ ‘‘അനന്തം വിഞ്ഞാണ’’ന്തി പവത്തം ദുതിയം, തസ്സ പഠമാരുപ്പവിഞ്ഞാണസ്സ അഭാവേ ‘‘നത്ഥി കിഞ്ചീ’’തി പവത്തം തതിയം, തസ്മിം തതിയേ ‘‘സന്തമേതം പണീതമേത’’ന്തി പവത്തം ചതുത്ഥം. പുരിമപുരിമേഹി പച്ഛിമപച്ഛിമം സന്തസന്തതരസന്തതമന്തി ച വേദിതബ്ബം.

നനു രൂപാവചരേസു വിതക്കാദിഅങ്ഗസമതിക്കമതോ ഉപരൂപരിഝാനാനം സന്തതരാദിഭാവോ വുത്തോ, അങ്ഗാതിക്കമരഹിതേസു പന ആരുപ്പേസു കഥന്തി? ആരമ്മണാതിക്കമതോ. ഏതേസു ഹി കസിണരൂപസമതിക്കമതോ പഠമം ഝാനം രൂപാവചരപഞ്ചമജ്ഝാനതോ സന്തം, തതോപി കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസാതിക്കമതോ ദുതിയം, തതോപി ആകാസേ പവത്തവിഞ്ഞാണാതിക്കമതോ തതിയം, തതോപി ആകാസേ പവത്തവിഞ്ഞാണസ്സ സമതിക്കമതോ ചതുത്ഥന്തി. ഏവം അങ്ഗസമത്തേപി ഥൂലഥൂലാതിക്കമേന സുഖുമസുഖുമാരമ്മണതായ ഉപരൂപരിജ്ഝാനാനം സന്തതരാദിഭാവോ വേദിതബ്ബോ സമായാമവിത്ഥാരാനമ്പി വത്ഥാനം സുത്തസുഖുമതരാദിഭാവോ വിയ. നനു അഭാവാരമ്മണതായ തതിയാരുപ്പം സന്തപണീതതോ മനസി കരോന്തസ്സ ചതുത്ഥാരുപ്പസ്സ കഥം തത്ഥ നികന്തിപരിയാദാനം, കഥം ച സമതിക്കമോ വാ ഹോതീതി? അസമാപജ്ജിതുകാമതായ, സാ ച അത്തനോ സന്തപണീതതായ. യഥാ ഹി രാജാ ദന്തകാരാദിസിപ്പികാനം അതിസുഖുമമനാപസിപ്പം ദിസ്വാ ‘‘ഛേകാ വതിമേ ആചരിയാ’’തി തേസം ഛേകതായ തുസ്സന്തോപി ന തം സിപ്പികഭാവം പത്ഥേതി, തം സമതിക്കമ്മ രാജഭാവേ ഏവ തിട്ഠതി, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം. ഏവം ആരമ്മണഭേദതോ ചതുബ്ബിധാനമ്പേതേസം പുന പടിപദാരമ്മണാധിപതിഹീനത്തികഭേദേഹി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ പച്ചേകം ഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനനികന്തി പരിയാദാനദുക്ഖതായ പഠമാരുപ്പസ്സ, പഠമാരുപ്പാദിനികന്തിപരിയാദാനദുക്ഖതായ ദുതിയാരുപ്പാദീനഞ്ച ദുക്ഖപടിപദതാ, പരിയാദിണ്ണനികന്തികസ്സ തദപ്പനാപരിവാസദന്ധതായ ദന്ധാഭിഞ്ഞതാ, വിപരിയായേന ഇതരാ ച വേദിതബ്ബാ. പരിത്തകസിണുഗ്ഘാടിമാകാസമൂലകാനം പന ചതുന്നം പരിത്താരമ്മണതാ, വിപരിയായാനം അപ്പമാണാരമ്മണതാ വേദിതബ്ബാ. രൂപാരൂപാവചരാ പനേത്ഥ അധിപതിസഹിതാവ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന വിനാ അധിപതീഹി. കാമാവചരാ തു അധിപതിരഹിതാപി ഉപ്പജ്ജന്തി, തേ ച ആരമ്മണാധിപതി സഹജാതാധിപതീതി ദ്വേപി ലബ്ഭന്തി. രൂപാരൂപാവചരാ പന സഹജാതാധിപതിമേവ, നേതരം. തത്ഥ ച ഛന്ദാധിപതിനാ സഹജാതാ ധമ്മാ ഛന്ദാധിപതേയ്യാ, ഛന്ദോ പന അധിപതി ഏവ, ന ഛന്ദാധിപതേയ്യോ. ഇതരേ പന അധിപതേയ്യാവ, നാധിപതയോ അഞ്ഞസ്സ അത്തനാ സഹജാതസ്സ ഛന്ദസ്സ, ഇതരേസഞ്ച അധിപതിയത്ഥസ്സ അഭാവാ. ഏകസ്മിം ഹി ചിത്തുപ്പാദേ ഛന്ദാദീസു ചതൂസുപി വിജ്ജമാനേസു യഥാപച്ചയം സഹജാതാധിപതി ഏകോവ ലബ്ഭതി. ഏവം വീരിയാധിപതിയാദീസുപി യഥാനുരൂപം ഞാതബ്ബം. ഏവം വിസയാദിപ്പഭേദതോ വിനിച്ഛയോ ഞാതബ്ബോ.

അരൂപാവചരകുസലധമ്മാ നിട്ഠിതാ.

ലോകുത്തരാ പന കുസലാ മഗ്ഗസമ്പയോഗഭേദതോ ചതുബ്ബിധാ. സേയ്യഥിദം – സോതാപത്തിമഗ്ഗസമ്പയുത്തം സകദാഗാമിമഗ്ഗസമ്പയുത്തം അനാഗാമിമഗ്ഗസമ്പയുത്തം അരഹത്തമഗ്ഗസമ്പയുത്തന്തി. നനു ചതൂസുപി ചേതേസു മഗ്ഗസമ്പയോഗോ സമാനോ അട്ഠന്നമ്പി മഗ്ഗങ്ഗാനം സബ്ബത്ഥ ഉപ്പത്തിതോ കഥം തത്ഥ ഭേദോതി? അനുസയപ്പഹാനസങ്ഖാതസ്സ മഗ്ഗകിച്ചസ്സ ഭേദതോ. അനുസയേ മാരേന്തോ ഗച്ഛതീതി ഹി മഗ്ഗോ. മഗ്ഗാ ഹി യഥാസകം അനുസയേ പജഹന്തി ഏവ, നിമിത്താ വുട്ഠഹന്തി, പവത്തഞ്ച ഛിന്ദന്തി നാമാതി വുച്ചന്തി. നിമിത്തന്തി ച പഞ്ചക്ഖന്ധാ, പവത്തന്തിപി തേ ഏവ. തം ദുവിധം ഉപാദിന്നകം, അനുപാദിന്നകഞ്ച.

തത്ഥപി സോതാപത്തിമഗ്ഗോ ദിട്ഠാനുസയം, വിചികിച്ഛാനുസയം, തദേകട്ഠേ ച കിലേസേ, തംസഹജാതാനി ദിട്ഠിസമ്പയുത്താനി, വിചികിച്ഛാസമ്പയുത്തഞ്ചാതി പഞ്ചാകുസലചിത്താനി ച ഉപ്പജ്ജമാനോവ സമുഗ്ഘാതേതി, സമുഗ്ഘാതേന്തോ ച അപായഭവതോ ചേവ സുഗതിഭവതോ ച ഠപേത്വാ സത്ത ഭവേ തദവസേസതോ വുട്ഠാതി. തത്ഥ യദേതം പഠമമഗ്ഗാനുപ്പത്തിയം ഉപ്പജ്ജമാനാരഹം ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസമ്പയുത്തപഞ്ചചിത്തസമുട്ഠാനം രൂപം, തം രൂപക്ഖന്ധോ, താനി പഞ്ച ചിത്താനി വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ, തംസമ്പയുത്താ വേദനാദയോ ഇതരേ തയോ ഖന്ധാ. ഇമേ അനുപാദിന്നപഞ്ചക്ഖന്ധാ അനുപാദിന്നനിമിത്തം, അനുപാദിന്നപ്പവത്തം നാമ. തതോ പഠമമഗ്ഗോ വുട്ഠാതി, തം ഛിന്ദതി നാമ. യദേതം അപായഭവേ, സുഗതിയഞ്ച ഠപേത്വാ സത്ത ഭവേ തദവസേസേ ച പഠമമഗ്ഗാനുപ്പത്തിയം ആയതിം ഉപ്പജ്ജമാനാരഹം കമ്മജക്ഖന്ധപഞ്ചകം, തം ഉപാദിന്നനിമിത്തം, ഉപാദിന്നപ്പവത്തം നാമ. തതോ പഠമമഗ്ഗോ വുട്ഠാതി, തഞ്ച ഛിന്ദതി നാമ. തതോവ പഠമമഗ്ഗോ അനുസയം പജഹന്തോവ നിമിത്താ വുട്ഠഹതി, പവത്തഞ്ച ഛിന്ദതി നാമാതി വേദിതബ്ബം. ഏവം ഇതരമഗ്ഗേസുപി ഉപാദിന്നാനുപാദിന്നനിമിത്തപ്പവത്തം വുട്ഠാനം ഛിന്ദനം യഥാനുരൂപം ഞാതബ്ബം.

സകദാഗാമിമഗ്ഗോ പന ഓളാരികകാമരാഗാനുസയം, പടിഘാനുസയം, തദേകട്ഠേ ച കിലേസേ, തംസഹജാതാനി ച തഥാ പവത്താനി ചത്താരി ദിട്ഠിവിപ്പയുത്താനി, ദ്വേ ച ദോമനസ്സസഹഗതാനീതി ഛ അകുസലചിത്താനി ച ഉപ്പജ്ജമാനോവ സമുഗ്ഘാതേതി, സമുഗ്ഘാതേന്തോ ച കാമസുഗതിതോ ഠപേത്വാ ഏകഭവം തദവസേസതോ വുട്ഠാതി, പതനുഭൂതാവ തംസമങ്ഗിനോ കാമരാഗബ്യാപാദാ അധിമത്താ, തേ ച കദാചി വിരളാവ ഉപ്പജ്ജന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

അനാഗാമിമഗ്ഗോപി താനേവ തനുസഹഗതകാമരാഗപ്പടിഘാനുസയവസേന ഉപ്പന്നാനി ഛ ചിത്താനി ഉപ്പജ്ജമാനോവ സമുഗ്ഘാതേതി, സമുഗ്ഘാതേന്തോ ച കാമഭവതോ വുട്ഠാതി. അരഹത്തമഗ്ഗോ പന രൂപരാഗഅരൂപരാഗമാനാവിജ്ജാനുസയേ, ഉദ്ധച്ചം, തദേകട്ഠേ സബ്ബേ കിലേസേ ച തംസഹജാതാനി ചത്താരി ദിട്ഠിവിപ്പയുത്താനി, ഉദ്ധച്ചസഹഗതഞ്ചാതി പഞ്ചാകുസലചിത്താനി ച ഉപ്പജ്ജമാനോവ സമുഗ്ഘാതേതി, സമുഗ്ഘാതേന്തോ ച രൂപാരൂപതോ, സബ്ബഭവതോപി വുട്ഠാതി. സേസം പഠമമഗ്ഗേ വുത്താനുസാരതോ വേദിതബ്ബം. ഏവം അനുസയപ്പഹാനസങ്ഖാതകിച്ചഭേദതോ ചതുന്നം മഗ്ഗാനം ഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

തദേവം മഗ്ഗസമ്പയോഗഭേദതോ ചതുബ്ബിധം, പുന ഝാനങ്ഗസമ്പയോഗഭേദതോ പച്ചേകം പഞ്ചവിധാ ഹോന്തി. കഥം? പഠമമഗ്ഗസമ്പയുത്തം താവ വിതക്കവിചാരപീതിസുഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഠമജ്ഝാനികം, വിചാരപീതിസുഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ദുതിയജ്ഝാനികം, പീതിസുഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം തതിയജ്ഝാനികം, സുഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം ചതുത്ഥജ്ഝാനികം, ഉപേക്ഖേകഗ്ഗതാസമ്പയുത്തം പഞ്ചമജ്ഝാനികഞ്ചാതി പഞ്ചവിധം ഹോതി. ഏവം ദുതിയമഗ്ഗാദിസമ്പയുത്താ ചാതി വീസതിവിധാ ഹോന്തി, ഏത്ഥ ച ചതുക്കനയവസേന സോളസവിധതാപി യോജേതബ്ബാ. കിം പനേത്ഥ ഏവം ഝാനങ്ഗയോഗഭേദസ്സ നിയാമകം കാരണന്തി? സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം. തസ്മിം ഹി വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാഭൂതേ സോമനസ്സസഹഗതേ അരിയമഗ്ഗാ പഞ്ചമജ്ഝാനികാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, സോമനസ്സസഹഗതാ ചതുക്കജ്ഝാനികാവ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപേക്ഖാസഹഗതേ ച ചതുക്കജ്ഝാനികാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപേക്ഖാസഹഗതാ പഞ്ചമജ്ഝാനികാവ ഉപ്പജ്ജന്തി.

നനു ചേത്ഥ സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം സോമനസ്സുപേക്ഖാസഹഗതത്താ ചതുക്കപഞ്ചമജ്ഝാനികാനം സോമനസ്സുപേക്ഖാസഹഗതഭാവസ്സ നിയാമകഹേതു, വിതക്കാദിഅങ്ഗസമതിക്കമതോ പന നേസം ദുതിയാദിജ്ഝാനഭാവസ്സ നിയാമകേന അഞ്ഞേന ഭവിതബ്ബം. ന ഹി സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം വിതക്കാദിവികലം ഉപ്പജ്ജതി. യേന തം നിയാമകം ഭവേയ്യ, കിം തം നിയാമകകാരണന്തി? പാദകജ്ഝാനം, സമ്മസിതജ്ഝാനം വാ. രൂപാരൂപാവചരേസു ഹി യം യം ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ തതുട്ഠായ യേ കേചി പകിണ്ണകസങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ യേ മഗ്ഗേ ഉപ്പാദേതി, തേ സബ്ബേ തംതംഝാനസദിസാവ ഹോന്തി. യം യം വാ പന ഝാനം, തംസമ്പയുത്തേ ച അനിച്ചാദിതോ വിപസ്സിത്വാ യേ യേ മഗ്ഗേ ഉപ്പാദേതി, തേ ച തംതംഝാനസദിസാവ ഹോന്തി ഭൂമിവണ്ണസദിസവണ്ണാ ഗോധാ വിയ. തത്ഥ ച സുക്ഖവിപസ്സകസ്സ ഉപ്പന്നമഗ്ഗാപി, സമാപത്തിലാഭിനാ ഝാനം പാദകം അകത്വാ അസമ്മസിത്വാവ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗാപി പഠമജ്ഝാനം പാദകം കത്വാ തം തം വാ സമ്മസിത്വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗാപി സബ്ബേ ഏകസദിസാ പഠമജ്ഝാനികാവ ഹോന്തി. ന ഹി ലോകുത്തരമഗ്ഗോ അപ്പനം അപ്പത്തോ നാമ അത്ഥി. ദുതിയതതിയചതുത്ഥജ്ഝാനാനി പാദകാനി കത്വാ വാ തത്ഥ ഗതേ ധമ്മേ സമ്മസിത്വാ വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗാ യഥാക്കമം ചതുരങ്ഗികാ, തിവങ്ഗികാ, ദുവങ്ഗികാ ച ഹോന്തി. പഞ്ചമജ്ഝാനം, പന ആരുപ്പജ്ഝാനാനി ച പാദകം കത്വാ വാ തത്ഥ ഗതേ ധമ്മേ സമ്മസിത്വാ വാ ഉപ്പാദിതമഗ്ഗാ ഉപേക്ഖേകഗ്ഗതാവസേന ദുവങ്ഗികാവ ഹോന്തി. ഏതേസഞ്ച പഞ്ചന്നം ഝാനികാനമ്പി പുബ്ബഭാഗേ വിപസ്സനാ സോമനസ്സസഹഗതാപി ഹോതി ഉപേക്ഖാസഹഗതാപി, വുട്ഠാനഗാമിനീ പന വിപസ്സനാ ചതുക്കജ്ഝാനികാനം സോമനസ്സസഹഗതാ ഹോതി. പഞ്ചമജ്ഝാനികാനം പന ഉപേക്ഖാസഹഗതാവാതി തദേവ പാദകജ്ഝാനം, സമ്മസിതജ്ഝാനം വാ നിയാമകകാരണന്തി വേദിതബ്ബം. ഏവം സമ്പയോഗതോ വിനിച്ഛയോ.

ധമ്മുദ്ദേസാദിതോ പന പഠമജ്ഝാനികേസു താവ ചതൂസു കാമാവചരപഠമകുസലേ വുത്തധമ്മേസു ഠപേത്വാ കരുണാമുദിതാ സത്തതിംസ ധമ്മാ ഹോന്തി. വിരതിയോ പനേത്ഥ നിയതാ, പാളിയഞ്ച (ധ. സ. ൨൭൭) രൂപേന നിദ്ദിട്ഠാ, ഛന്ദാദയോ ച ചത്താരോ യേവാപനകാതി വേദിതബ്ബാ.

സങ്ഗഹവാരേ പന ബോധിപക്ഖിയധമ്മേസു പുബ്ബേ സങ്ഗഹിതാവസേസാനം സതിപട്ഠാനസമ്മപ്പധാനഇദ്ധിപാദബോജ്ഝങ്ഗാനം വസേന അതിരേകാ ചത്താരോ സങ്ഗഹാ വേദിതബ്ബാ. പഠമജ്ഝാനികമഗ്ഗസമ്പയുത്തേസു ഹി ധമ്മേസു സതി ഉപട്ഠാനട്ഠേന സതിപട്ഠാനം, സാ വിസയഭേദേന ചതുബ്ബിധാ, ഇതരേ അസ്സതിപട്ഠാനാതി സബ്ബേവ തേ ദ്വിധാ ഹോന്തി. തഥാ വീരിയം പദഹനട്ഠേന സമ്മപ്പധാനം, തം കിച്ചഭേദേന ചതുബ്ബിധം, ഇതരേ അസമ്മപ്പധാനാതി. തഥാ ഛന്ദോ വീരിയം ചിത്തം അമോഹോതി ചത്താരോ ധമ്മാ ഇജ്ഝനകട്ഠേന യഥാക്കമം ‘‘ഛന്ദിദ്ധിപാദോ വീരിയചിത്തവീമംസിദ്ധിപാദോ’’തി നാമേന ‘‘ഇദ്ധിപാദാ’’തി വുച്ചന്തി, ഇതരേ ‘‘അനിദ്ധിപാദാ’’തി. തഥാ സതി അമോഹോ വീരിയം പീതി പസ്സദ്ധി സമാധി തത്രമജ്ഝത്തതാതി ഇമേ സത്ത ധമ്മാ ബുജ്ഝനട്ഠേന യഥാക്കമം ‘‘സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ വീരിയപീതിപസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’’തി വുച്ചന്തി, ഇതരേ അബോജ്ഝങ്ഗാതി ഏവം ചത്താരോ സങ്ഗഹാ.

സേസം സബ്ബം ലക്ഖണാദിതോ പട്ഠായ സുഞ്ഞതവാരപരിയോസാനം കാമാവചരപഠമകുസലേ വുത്തസദിസമേവ, കേവലം പന മഗ്ഗങ്ഗസങ്ഗഹേ ‘‘അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ൩൩൭) പദഭാജനീയേ സരൂപേനേവ നിദ്ദിട്ഠം, ഇന്ദ്രിയസങ്ഗഹേ പഞ്ഞിന്ദ്രിയട്ഠാനേ പഠമമഗ്ഗസ്സ അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം ഗഹേത്വാ ഇതരമഗ്ഗാനം അഞ്ഞിന്ദ്രിയം ഗഹേത്വാവ അട്ഠിന്ദ്രിയന്തി അട്ഠിന്ദ്രിയതാ, സബ്ബത്ഥ ലോകുത്തരതാ ച വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ. പഠമജ്ഝാനികാ ചത്താരോ മഗ്ഗാ.

തഥാ ദുതിയജ്ഝാനികേസുപി കേവലം ധമ്മുദ്ദേസേ വിതക്കാഭാവോ, സങ്ഗഹവാരേ ചതുരങ്ഗജ്ഝാനതാ, സത്തങ്ഗമഗ്ഗതാ ച വിസേസോ, സേസം പഠമജ്ഝാനികസദിസമേവ. ദുതിയജ്ഝാനികമഗ്ഗാ.

തഥാ തതിയജ്ഝാനികേസുപി കേവലം ധമ്മുദ്ദേസേ വിചാരാഭാവോ, സങ്ഗഹവാരേ തിവങ്ഗികജ്ഝാനതാ ച വിസേസോ, സേസം ദുതിയജ്ഝാനികസദിസമേവ. തതിയജ്ഝാനികമഗ്ഗാ.

തഥാ ചതുത്ഥജ്ഝാനികേസുപി കേവലം ധമ്മുദ്ദേസേ പീതിയാ അഭാവോ, കോട്ഠാസവാരേ ദുവങ്ഗികജ്ഝാനതാ, ഛളങ്ഗികബോജ്ഝങ്ഗതാ ച വിസേസോ, സേസം തതിയജ്ഝാനികസദിസമേവ. ചതുത്ഥജ്ഝാനികമഗ്ഗാ.

തഥാ പഞ്ചമജ്ഝാനികേസുപി കേവലം സബ്ബത്ഥ വേദനാപരിവത്തനമേവ വിസേസോ, സേസം ചതുത്ഥജ്ഝാനികസദിസമേവ. പഞ്ചമജ്ഝാനികമഗ്ഗാ. ഏവം ധമ്മുദ്ദേസാദിതോ വിനിച്ഛയോ.

വിസയാദിപ്പഭേദതോ പന സബ്ബേപി ലോകുത്തരകുസലാ ആരമ്മണതോ നിബ്ബാനാരമ്മണാവ, തസ്മാ ന തതോ നേസം ഭേദോ, പടിപദാദിഭേദതോ പന പുബ്ബേ വുത്തനയേന പച്ചേകം ഭേദോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥ ച യോ നാമരൂപപരിഗ്ഗഹതോ പട്ഠായ കിലമന്തോ വിപസ്സനം ആരഭിത്വാ ദുക്ഖേന കസിരേന കിലേസേ വിക്ഖമ്ഭേതി, തസ്സ ദുക്ഖാ പടിപദാ ഹോതി. യോ പന വിക്ഖമ്ഭിതകിലേസോ, സോ വിപസ്സനാപരിവാസം വാസേന്തോ ചിരേന മഗ്ഗപാതുഭാവം പാപുണാതി, തസ്സ ദന്ധാഭിഞ്ഞാ ഹോതി. ഇമിനാ നയേന ഇതരാ തിസ്സോപി പടിപദാഭിഞ്ഞായോ വേദിതബ്ബാ. യഥാ ച പടിപദാദിഭേദതോ, ഏവം വിമോക്ഖഭേദതോപി പച്ചേകം ദ്വിധാ ഹോന്തി – സുഞ്ഞതവിമോക്ഖോ അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖോതി.

തത്ഥ സുഞ്ഞതന്തി, അപ്പണിഹിതന്തി ച ലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സ നാമം. സോ ഹി ആഗമനതോ സഗുണതോ ആരമ്മണതോതി തീഹി കാരണേഹി നാമം ലഭതി. കഥം? ഇധ ഭിക്ഖു വിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനികോ ആദിതോ പട്ഠായ ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ’’തി തിവിധം അനുപസ്സനം ആരോപേത്വാ സമ്മസന്തോ വിചരതി, സചസ്സ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാ തേഭൂമകേ സങ്ഖാരേ അനത്തതോ വിപസ്സതി, അയം അത്തസുഞ്ഞതാദസ്സനട്ഠേന സുഞ്ഞതാ നാമ ഹോതി. സചേ ദുക്ഖതോ വിപസ്സതി, അയം തണ്ഹാപണിധിരഹിതട്ഠേന അപ്പണിഹിതാ നാമ ഹോതി, താ ഉഭോപി ആഗമനീയട്ഠാനേ ഠത്വാ അത്തനോ അത്തനോ മഗ്ഗസ്സ യഥാക്കമം സുഞ്ഞതമഗ്ഗോ അപ്പണിഹിതമഗ്ഗോതി നാമം ദേന്തി. ഏവം ആഗമനതോ നാമലാഭോ വേദിതബ്ബോ. നനു സുത്തന്തേസു സചേ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാ അനിച്ചതോ പസ്സതി, തസ്സാ വസേന മഗ്ഗോ അനിമിത്തവിമോക്ഖോ ഹോതീതി കത്വാ തയോ വിമോക്ഖാ കഥിതാതി? സച്ചം, അപി ച ഖോ പരിയായതോ കഥിതാ, നിപ്പരിയായതോ പന സയമ്പി സനിമിത്താ അത്തനോ മഗ്ഗസ്സ അനിമിത്തനാമം ദാതും അസക്കുണേയ്യതായ ദ്വേ ഏവ വിമോക്ഖാ ഹോന്തീതി. തിസ്സോപി ഹി വിപസ്സനാ നിച്ചനിമിത്തം, സുഖനിമിത്തഞ്ച ഉഗ്ഘാടനേന അനിമിത്തവോഹാരം ലഭന്തി, തിസ്സോപി നിമിത്തഭൂതേസു ഖന്ധേസു ചരണതോ സനിമിത്താവ, തസ്മാ സയം ആഗമനീയട്ഠാനേ ഠത്വാ അത്തനോ മഗ്ഗസ്സ നിപ്പരിയായതോ അനിമിത്തനാമം ദാതും ന സക്കോന്തി. യസ്മാ പന മഗ്ഗോ സയം രാഗാദീഹി സുഞ്ഞോ, രാഗാദിനിമിത്തപണിധിരഹിതോ ച, തസ്മാ സഗുണേനേവ സുഞ്ഞതനാമം, അപ്പണിഹിതനാമഞ്ച ലഭതി. ഏവമസ്സ സഗുണതോ നാമലാഭോ വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ പന നിബ്ബാനം രാഗാദീഹി, സങ്ഖാരേഹി ച സുഞ്ഞത്താ, രാഗാദിനിമിത്തപണിധിരഹിതത്താ ച ‘‘സുഞ്ഞതം, അനിമിത്തം, അപ്പണിഹിത’’ന്തി ച വുച്ചതി, തസ്മാ തം ആരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പന്നമഗ്ഗോപി ‘‘സുഞ്ഞതോ, അനിമിത്തോ, അപ്പണിഹിതോ’’തി ച നാമം ലഭതി. ഏവം ആരമ്മണതോ നാമലാഭോ വേദിതബ്ബോ.

തേസു ഇധ ആഗമനതോവ മഗ്ഗോ നാമം ലഭതി, ന സഗുണതോ, നാപി ആരമ്മണതോ, സഗുണാരമ്മണതോ നാമലാഭസ്സ സുത്തന്തേസു പരിയായദേസിതത്താ. തേനേവ ഹേത്ഥ മഗ്ഗാനം സഗുണാരമ്മണതോപി അനിമിത്തവിമോക്ഖതം അഗ്ഗഹേത്വാ സുഞ്ഞതഅപ്പണിഹിതവിമോക്ഖതാവ ആഗമനതോ വുത്താ, തഞ്ചാഗമനം ദുവിധം വിപസ്സനാഗമനം, മഗ്ഗാഗമനഞ്ച. തത്ഥ വിപസ്സനാഗമനതോ മഗ്ഗോ ച സുഞ്ഞതാദിനാമം ലഭതി, മഗ്ഗാഗമനതോ ച ലഭതേവ, ഇധ പന മഗ്ഗസ്സ അധിപ്പേതത്താ വിപസ്സനാഗമനതോവ വേദിതബ്ബം. ഏവം വിമോക്ഖഭേദതോ പച്ചേകം ദ്വിധാ ഹോന്തി. ഏവം വിസയാദിപ്പഭേദതോ വിനിച്ഛയോ.

ലോകുത്തരകുസലധമ്മാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതാ ച മോഹവിച്ഛേദനിയാ നാമ

അഭിധമ്മമാതികത്ഥസംവണ്ണനായ

‘‘കുസലാ ധമ്മാ’’തി പദസ്സ അത്ഥവണ്ണനാ.

അകുസലപദത്ഥോ

ലോഭമൂലവണ്ണനാ

അകുസലാ പന ധമ്മാ ഭൂമിതോ ഏകവിധാ കാമാവചരാവ, സമ്പയോഗതോ പന മൂലവസേന തിവിധാ ഹോന്തി ലോഭമൂലാ ദോസമൂലാ മോഹമൂലാതി. തത്ഥ ലോഭമൂലാ അട്ഠവിധാ സോമനസ്സസഹഗതം ദിട്ഠിഗതസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, തഥാ സസങ്ഖാരം, സോമനസ്സസഹഗതം ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, തഥാ സസങ്ഖാരം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ദിട്ഠിഗതസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, തഥാ സസങ്ഖാരം, ഉപേക്ഖാസഹഗതം ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, തഥാ സസങ്ഖാരന്തി.

തത്ഥ ഇട്ഠാരമ്മണേ ലോഭബഹുലതാദീഹി കാരണേഹി സോമനസ്സസഹഗതതാ, അസദ്ധമ്മസവനഅകല്യാണമിത്തതാദീഹി ദിട്ഠിസമ്പയുത്തതാ ച വേദിതബ്ബാ. യദാ ഹി ‘‘നത്ഥി കാമേസു ആദീനവോ’’തിആദിനാ നയേന മിച്ഛാദിട്ഠിം പുരക്ഖത്വാ ഹട്ഠതുട്ഠോ കാമേ വാ പരിഭുഞ്ജതി, ദിട്ഠമങ്ഗലാദീനി വാ സാരതോ പച്ചേതി സഭാവതിക്ഖേനേവ അനുസ്സാഹിതേന ചിത്തേന, തദാ പഠമം അകുസലചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി. യദാ മന്ദേന സമുസ്സാഹിതേന, തദാ ദുതിയം. യദാ മിച്ഛാദിട്ഠിം അപുരക്ഖത്വാ കേവലം ഹട്ഠതുട്ഠോ മേഥുനം വാ സേവതി, പരസമ്പത്തിം വാ അഭിജ്ഝായതി, പരഭണ്ഡം വാ ഹരതി സഭാവതിക്ഖേനാനുസ്സാഹിതേന, തദാ തതിയം. യദാ സമുസ്സാഹിതേന, തദാ ചതുത്ഥം. യദാ പന കാമാനം വാ അസമ്പത്തിം ആഗമ്മ, അഞ്ഞേസം വാ സോമനസ്സഹേതൂനം അഭാവേന ചതൂസുപി വികപ്പേസു സോമനസ്സരഹിതതാ ഹോതി, തദാ സേസാനി ചത്താരി ഉപേക്ഖാസഹഗതാനി ഉപ്പജ്ജന്തീതി അയം സമ്പയോഗതോ വിനിച്ഛയോ.

ധമ്മുദ്ദേസതോ പന പഠമാകുസലേ താവ നിയതാ പാളിയം സരൂപേനാഗതാ സോളസ, യേവാപനകവസേന ചത്താരോതി വീസതി ധമ്മാ ഹോന്തി. കഥം? ഫസ്സോ വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ ചിത്തം വിതക്കോ വിചാരോ പീതി വീരിയം ഏകഗ്ഗതാ ജീവിതം അഹിരികം അനോത്തപ്പം ലോഭോ മോഹോ മിച്ഛാദിട്ഠീതി ഇമേ സരൂപേനാഗതാ സോളസ ധമ്മാ, ഛന്ദോ അധിമോക്ഖോ മനസികാരോ ഉദ്ധച്ചന്തി ഇമേ യേവാപനകാ ചത്താരോതി. പദഭാജനീയേ പന പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ‘‘ഫസ്സപഞ്ചകം ഝാനങ്ഗപഞ്ചകം വീരിയസമാധിമനോസോമനസ്സജീവിതവസേന ഇന്ദ്രിയാനി പഞ്ച, മിച്ഛാദിട്ഠിസങ്കപ്പവായാമസമാധിവസേന മഗ്ഗങ്ഗാനി ചത്താരി, വീരിയസമാധിഅഹിരികാനോത്തപ്പവസേന ബലാനി ചത്താരി, ലോഭോ മോഹോതി ദ്വേ മൂലാനി, അഭിജ്ഝാ മിച്ഛാദിട്ഠീതി ദ്വേ കമ്മപഥാനി, അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി ലോകനാസദുകം, സമഥോ പഗ്ഗാഹോ അവിക്ഖേപോ ചാതി ഏവം സരൂപേനാഗതാനം ദ്വത്തിംസധമ്മാനം സോളസസു ഏവ സമവരോധോ, സവിഭത്തികാവിഭത്തികഭേദോ ച കാമാവചരപഠമകുസലേ വുത്താനുസാരതോ ഞാതബ്ബോ. അയം ധമ്മുദ്ദേസതോ വിനിച്ഛയോ.

ലക്ഖണാദിവിഭാഗതോ പന ന ഹിരീയതീതി അഹിരികോ, അഹിരികസ്സ ഭാവോ അഹിരിക്കം, ന ഓത്തപ്പം അനോത്തപ്പം. തേസു അഹിരിക്കം കായദുച്ചരിതാദീഹി അജിഗുച്ഛനലക്ഖണം, അലജ്ജാലക്ഖണം വാ, അനോത്തപ്പം തേഹേവ അസാരജ്ജനലക്ഖണം, അനുത്താസലക്ഖണം വാ, സേസം ഹിരിഓത്തപ്പാനം വുത്തപ്പടിപക്ഖവസേന വേദിതബ്ബം.

ലുബ്ഭതി തേന, സയം വാ ലുബ്ഭതി, ലുബ്ഭനമത്തമേവ വാ തന്തി ലോഭോ. സോ ആരമ്മണഗഹണലക്ഖണോ മക്കടാലേപോ വിയ, അഭിസങ്ഗരസോ തത്തകപാലേ ഖിത്തമംസപേസി വിയ, അപരിച്ചാഗപച്ചുപട്ഠാനോ തേലഞ്ജനരാഗോ വിയ, സഞ്ഞോജനീയധമ്മേസു അസ്സാദദസ്സനപദട്ഠാനോ. തണ്ഹാനദിഭാവേന വഡ്ഢമാനോ സീഘസോതാ നദീ വിയ മഹാസമുദ്ദം അപായമേവ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതീതി ദട്ഠബ്ബോ.

മുയ്ഹന്തി തേന, സയം വാ മുയ്ഹതി, മുയ്ഹനമത്തമേവ വാ തന്തി മോഹോ. സോ ചിത്തസ്സ അന്ധകാരലക്ഖണോ, അഞ്ഞാണലക്ഖണോ വാ, അസമ്പടിവേധരസോ, ആരമ്മണസഭാവച്ഛാദനരസോ വാ, അസമ്മാപടിപത്തിപച്ചുപട്ഠാനോ, അന്ധകാരപച്ചുപട്ഠാനോ വാ, അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനോ, സബ്ബാകുസലാനം മൂലന്തി ദട്ഠബ്ബോ.

മിച്ഛാ പസ്സന്തി തായ, സയം വാ മിച്ഛാ പസ്സതി, മിച്ഛാദസ്സനമത്തമേവ വാ ഏസാതി മിച്ഛാദിട്ഠി. സാ അയോനിസോ അഭിനിവേസലക്ഖണാ, പരാമാസരസാ, മിച്ഛാഭിനിവേസപച്ചുപട്ഠാനാ, അരിയാനം അദസ്സനകാമതാദിപദട്ഠാനാ, പരമം വജ്ജന്തി ദട്ഠബ്ബാ.

ഉദ്ധതഭാവോ ഉദ്ധച്ചം. തം അവൂപസമലക്ഖണം, അനവട്ഠാനരസം, ഭന്തതാപച്ചുപട്ഠാനം, അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം, ചിത്തവിക്ഖേപോതി ദട്ഠബ്ബോ. സേസോ പനേത്ഥ സുഞ്ഞതവാരപരിയോസാനോ സബ്ബോപി വിനിച്ഛയോ കുസലാധികാരേ വുത്താനുസാരതോ വേദിതബ്ബോ. കേവലം സങ്ഗഹവാരേ പാളിയം ആഗതവസേന പഞ്ചിന്ദ്രിയതാ, ചതുരങ്ഗമഗ്ഗതാ, ചതുബ്ബിധബലതാ, ദ്വേഹേതുതാ, സബ്ബത്ഥ അകുസലഭാവോ ച വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ. പഠമാകുസലം നിട്ഠിതം.

യഥാ ച പഠമേ, ഏവം ദുതിയേപി സസങ്ഖാരതാ, യേവാപനകേസു ഥിനമിദ്ധാനം സമ്ഭവോ, നിയതതാ ച വിസേസോ. തത്ഥ ഥിനനതാ ഥിനം, മിദ്ധനതാ മിദ്ധം, അനുസ്സാഹനസംസീദനതാ, സത്തിവിഘാതോ ചാതി അത്ഥോ. തത്ഥ ഥിനം അനുസ്സാഹലക്ഖണം, വീരിയവിനോദനരസം, സംസീദനപച്ചുപട്ഠാനം. മിദ്ധം അകമ്മഞ്ഞതാലക്ഖണം, ഓനഹനരസം, ലീനതാപച്ചുപട്ഠാനം, പചലായികാനിദ്ദാപച്ചുപട്ഠാനം വാ, ഉഭയമ്പി അരതിതന്ദിവിജമ്ഭികാദീസു അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനം. ദുതിയം.

തതിയേ സബ്ബോപി വിനിച്ഛയോ പഠമാകുസലേ വുത്തനയോവ. കേവലം ദിട്ഠിയാ അഭാവോ, യേവാപനകേസു മാനസ്സ സമ്ഭവോ, അനിയതതാ ച, സങ്ഗഹവാരേ തിവങ്ഗികമഗ്ഗതാ ച വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ. തത്ഥ മഞ്ഞതീതി മാനോ. സോ ഉണ്ണതിലക്ഖണോ, സമ്പഗ്ഗഹരസോ, കേതുകമ്യതാപച്ചുപട്ഠാനോ, ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭപദട്ഠാനോ, ഉമ്മാദോ വിയ ദട്ഠബ്ബോ. തതിയം.

യഥാ ച തതിയേ, ഏവം ചതുത്ഥേപി. ഥിനമിദ്ധഞ്ചേത്ഥ സസങ്ഖാരതാ ച അധികാ, സേസം താദിസമേവ. ചതുത്ഥം.

പഞ്ചമഛട്ഠസത്തമട്ഠമേസു സോമനസ്സട്ഠാനേ ഉപേക്ഖാസമ്ഭവോ, പീതിയാ ച അഭാവോ, തതോ ഏവ സങ്ഗഹവാരേ ചതുരങ്ഗജ്ഝാനതാ ച വിസേസോ, സേസം സബ്ബം പഠമദുതിയതതിയചതുത്ഥചിത്തസദിസമേവ.

ലോഭമൂലാ നിട്ഠിതാ.

ദോസമൂലവണ്ണനാ

ദോസമൂലാ പന ദ്വിധാ ദോമനസ്സസഹഗതം പടിഘസമ്പയുത്തം അസങ്ഖാരം, തഥാ സസങ്ഖാരം. ഏവം സമ്പയോഗതോ. ധമ്മുദ്ദേസാദിതോ പന പഠമേ താവ പഠമാകുസലേ വുത്തേസു പീതിലോഭദിട്ഠിയോ വജ്ജേത്വാ ദോസം, യേവാപനകേസു അനിയതാനി ഇസ്സാമച്ഛരിയകുക്കുച്ചാനി, സോമനസ്സട്ഠാനേ ദോമനസ്സഞ്ച പക്ഖിപിത്വാ ഏകവീസതി ധമ്മാ ഹോന്തി. യേവാപനകാ ചേത്ഥ സത്ത. തത്ഥ ദുസ്സന്തി തേന, സയം വാ ദുസ്സതി, ദുസ്സനമത്തമേവ വാ തന്തി ദോസോ. സോ ചണ്ഡിക്കലക്ഖണോ പഹടാസീവിസോ വിയ, വിസപ്പനരസോ വിസനിപാതോ വിയ, അത്തനോ നിസ്സയദഹനരസോ വാ ദാവഗ്ഗി വിയ, ദുസ്സനപച്ചുപട്ഠാനോ ലദ്ധോകാസോ വിയ സപത്തോ, ആഘാതവത്ഥുപദട്ഠാനോ, വിസസംസട്ഠപൂതിമുത്തം വിയ ദട്ഠബ്ബോ. ഇസ്സായനാ ഇസ്സാ. സാ പരസമ്പത്തീനം ഉസൂയനലക്ഖണാ, തത്ഥേവ അനഭിരതിരസാ, തതോ വിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, പരസമ്പത്തിപദട്ഠാനാ, സഞ്ഞോജനന്തി ദട്ഠബ്ബാ. മച്ഛേരഭാവോ മച്ഛരിയം. തം ലദ്ധാനം വാ ലഭിതബ്ബാനം വാ അത്തനോ സമ്പത്തീനം നിഗൂഹനലക്ഖണം, താസഞ്ഞേവ പരേഹി സാധാരണഭാവഅക്ഖമനരസം, സങ്കോചനപച്ചുപട്ഠാനം, കടുകഞ്ചുകതാപച്ചുപട്ഠാനം വാ, അത്തസമ്പത്തിപദട്ഠാനം, ചേതസോ വിരൂപഭാവോതി ദട്ഠബ്ബം. കുച്ഛിതം കതം കുകതം, തസ്സ ഭാവോ കുക്കുച്ചം. തം പച്ഛാനുതാപലക്ഖണം, കതാകതാനുസോചനരസം, വിപ്പടിസാരപച്ചുപട്ഠാനം, കതാകതപദട്ഠാനം, ദാസബ്യമിവ ദട്ഠബ്ബം. സങ്ഗഹവാരേ ദുക്ഖേന സദ്ധിം ചതുരങ്ഗജ്ഝാനതാ, ദോമനസ്സേന പഞ്ചിന്ദ്രിയതാ, തിവങ്ഗികമഗ്ഗതാ, ദോസമോഹവസേന ദ്വിഹേതുകതാ ച വേദിതബ്ബാ. സേസോ പന സബ്ബോ വിനിച്ഛയോ പഠമാകുസലേ വുത്തസദിസോ ഏവ. യഥാ ച പഠമേ, ഏവം ദുതിയേപി, സസങ്ഖാരതാ പന ഥിനമിദ്ധേഹി സദ്ധിം നവയേവാപനകതാ ച വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ.

ദോസമൂലാ നിട്ഠിതാ.

മോഹമൂലവണ്ണനാ

മോഹമൂലാപി ദ്വിധാ ഉപേക്ഖാസഹഗതം വിചികിച്ഛാസമ്പയുത്തം, തഥാ ഉദ്ധച്ചസമ്പയുത്തന്തി. തത്ഥ പഠമേ ധമ്മുദ്ദേസതോ താവ ഫസ്സപഞ്ചകം വിതക്കോ വിചാരോ വീരിയം ഏകഗ്ഗതാ ജീവിതം അഹിരികം അനോത്തപ്പം മോഹോ വിചികിച്ഛാതി സരൂപേനാഗതാ ചുദ്ദസ, ഉദ്ധച്ചം മനസികാരോതി യേവാപനകാ ദ്വേ ചാതി സോളസ ധമ്മാ ഹോന്തി, ഏകഗ്ഗതാ ചേത്ഥ ചിത്തട്ഠിതിമത്താ, ഇന്ദ്രിയമഗ്ഗബലഭാവം ന സമ്പാപുണാതി. തതോ ഏവ സങ്ഗഹവാരേ സമാധിം വജ്ജേത്വാ ഉപേക്ഖായ സദ്ധിം ചത്താരി ഇന്ദ്രിയാനി, ദ്വേ മഗ്ഗങ്ഗാനി, തീണി ബലാനി ഹോന്തി. മോഹോ പനേത്ഥ ഏകോവ ഹേതു. സേസോ പനേത്ഥ സബ്ബോ വിനിച്ഛയോ വുത്തനയോ ഏവ.

തത്ഥ വിഗതാ ചികിച്ഛാ ഏതിസ്സാതി വിചികിച്ഛാ. സാ സംസയലക്ഖണാ, കമ്പനരസാ, അനിച്ഛയപച്ചുപട്ഠാനാ, അനേകംസഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, അയോനിസോമനസികാരപദട്ഠാനാ, പടിപത്തിഅന്തരായകരാതി ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ ച വിചികിച്ഛാസമ്പയുത്തേ, ഏവം ഉദ്ധച്ചസമ്പയുത്തേപി. കേവലം വിചികിച്ഛായ അഭാവോ, അധിമോക്ഖസ്സ ച ഭാവോ, തതോ ഏവ ബലവതരസമാധിതാ, തേനേവ സങ്ഗഹവാരേ സമാധിനാ സദ്ധിം പഞ്ചിന്ദ്രിയതാ, തിവങ്ഗികമഗ്ഗതാ, ചതുബ്ബലതാ ച ഹോതി. ഉദ്ധച്ചഞ്ചേത്ഥ സരൂപേനേവ നിദ്ദിട്ഠം, അധിമോക്ഖമനസികാരാ ദ്വേ യേവാപനകവസേനാതി അയം വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ. ഇമാനി പന ദ്വേ ചിത്താനി നാനാവിസയേ, ഏകവിസയേ ച അസണ്ഠഹനതോ പവട്ടനകാനി. ഉദ്ധച്ചസഹഗതം ഹി ലദ്ധാധിമോക്ഖതായ ലദ്ധപതിട്ഠം ഏകാരമ്മണേയേവ പതിട്ഠായ പതിട്ഠായ പവട്ടതി ചതുരസ്സമണി വിയ, ഇതരം നാനാരമ്മണേസു വട്ടമണി വിയാതി ദട്ഠബ്ബം. ഉദ്ധച്ചസഹഗതഞ്ച ഠപേത്വാ സേസാ ഏകാദസ പടിസന്ധിം ജനേന്തീതി വേദിതബ്ബം.

വിസയാദിപ്പഭേദതോ പനേതേ ദ്വാദസപി വത്ഥാരമ്മണവസേന താവ ഛബ്ബിധാ ഹോന്തി. തേസു ലോഭമോഹമൂലാ പന ദസ പഞ്ചദ്വാരേ ഹദയവത്ഥും നിസ്സായേവ, മനോദ്വാരേ നിസ്സായ വാ അനിസ്സായ വാ ജവനകിച്ചം സാധയമാനാ ഛബ്ബിധാ. തഥാ ദോസമൂലാ നിസ്സായേവ പന പവത്തന്തി. ലോഭമൂലാ പന അദിന്നാദാനകാമമിച്ഛാചാരമുസാവാദപേസുഞ്ഞസമ്ഫപ്പലാപാഭിജ്ഝാസങ്ഖാതാനം ഛന്നം കമ്മപഥാനം വസേന ഛബ്ബിധാ. ദിട്ഠിസമ്പയുത്താ പനേത്ഥ മിച്ഛാദിട്ഠിവസേനാപീതി സത്തവിധാ ഹോന്തി. ദോസമൂലാ പന പാണാഭിപാതാദിന്നാദാനമുസാവാദപേസുഞ്ഞഫരുസസമ്ഫപ്പലാപബ്യാപാദവസേന സത്തവിധാ ഹോന്തി. ദസന്നമ്പി പനേസം ദ്വാരകമ്മവസേന ചേവ വീമംസാവജ്ജിതാധിപതിത്തയവസേന ച കുസലേ വുത്തനയേന വിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. ഏകന്തഹീനത്താ ഹീനത്തികഭേദോ നത്ഥി. ആരമ്മണാധിപതി പനേത്ഥ ലോഭമൂലേസു ഏവ, ന ഇതരേസു, മോഹമൂലേസു പന സഹജാതാധിപതിപി നത്ഥി, തഥാ കമ്മപഥഭേദോപി. ന ഹി പവട്ടമാനം കഞ്ചി അധിപതിം കരോതി. ദോസോ വാ സവിസയം, വിചികിച്ഛാചിത്തഞ്ച പടിപത്തിമന്തരായകരത്തേന ദുച്ചരിതഹേതുഭൂതമ്പി പാണാതിപാതാദീനം ദോസലോഭമൂലചിത്തേഹേവ സന്നിട്ഠാപനിയതോ കമ്മപഥഭേദം ന ഗച്ഛതി, പുബ്ബഭാഗേ ഏവ പന ഹേതു ഹോതി. തേനേവസ്സ അപായഹേതുതാ പഠമമഗ്ഗവജ്ഝതാതി ദട്ഠബ്ബം. അതീതാദിഭേദതോ പന ദ്വാദസന്നം പച്ചേകമനന്തതാ, സേസോ ച വിനിച്ഛയോ കുസലാധികാരേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോതി.

അകുസലാ ധമ്മാ നിട്ഠിതാ.

അബ്യാകതപദത്ഥോ

അഹേതുകകുസലവിപാകവണ്ണനാ

അബ്യാകതാ പന ധമ്മാ ജാതിതോ ചതുബ്ബിധാ വിപാകകിരിയരൂപനിബ്ബാനവസേന. തത്ഥ വിപാകാബ്യാകതാ ധമ്മാ ജാതിതോ ച ദ്വിധാ ഹോന്തി കുസലാകുസലവിപാകവസേന. തത്ഥ കുസലവിപാകാ ഭൂമിതോ ചതുബ്ബിധാ കാമരൂപാരൂപാവചരലോകുത്തരവിപാകവസേന. തത്ഥ കാമാവചരവിപാകാ അഹേതുകാ സഹേതുകാതി ദുവിധാ. തത്ഥ അലോഭാദിസഹജാതഹേതുവിരഹിതാ അഹേതുകാ. തേ സമ്പയോഗവത്ഥാരമ്മണാദിഭേദതോ അട്ഠവിധാ. സേയ്യഥിദം – ഉപേക്ഖാസഹഗതം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തഥാ സോതഘാനജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം, സുഖസഹഗതം കായവിഞ്ഞാണം, ഉപേക്ഖാസഹഗതാ മനോധാതു, സോമനസ്സസഹഗതാ മനോവിഞ്ഞാണധാതു, തഥാ ഉപേക്ഖാസഹഗതാ ചാതി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി ഹി ചത്താരി ചക്ഖുപസാദാദീസു ചതൂസു ഉപാദായരൂപേസു ഉപാദായരൂപാനം ഘട്ടനാനിഘംസസ്സ പിചുപിണ്ഡേ പിചുപിണ്ഡസ്സേവാതിദുബ്ബലതായ ഉപേക്ഖാവേദനാസമ്പയുത്താനേവ ഹോന്തി. കായവിഞ്ഞാണം പന കായിന്ദ്രിയേ ഫോട്ഠബ്ബഭൂതത്തയഘട്ടനാനിഘംസസ്സ അധികരണിമത്ഥകേ ഠപിതപിചുപിണ്ഡേ കൂടപഹാരസ്സേവ ബലവതായ പസാദനിസ്സയേസുപി ഭൂതേസു പടിഘാതസമ്ഭവതോ സുഖസഹഗതം ഹോതി, മനോധാതു അത്തനോ ഗഹണദുബ്ബലതായ അതിഇട്ഠേപി ഉപേക്ഖാസഹഗതാവ, മനോവിഞ്ഞാണധാതു പന അതിഇട്ഠേ സോമനസ്സസഹഗതാ, ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ ഉപേക്ഖാസഹഗതാതി അയം സമ്പയോഗതോ വിനിച്ഛയോ.

ധമ്മുദ്ദേസാദിതോ പന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേ താവ ഫസ്സപഞ്ചകം, ഏകഗ്ഗതാ, ജീവിതന്തി സരൂപേനാഗതാ സത്ത, യേവാപനകവസേന മനസികാരോ ഏകോ ചാതി അട്ഠ ധമ്മാ ഹോന്തി. സങ്ഗഹതോ പനേത്ഥ ഖന്ധായതനധാതുആഹാരിന്ദ്രിയവസേന പഞ്ചേവസങ്ഗഹാ. തത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതുധമ്മധാതുവസേന ധാതുസങ്ഗഹോ, മനോ ഉപേക്ഖാജീവിതിന്ദ്രിയവസേന ഇന്ദ്രിയസങ്ഗഹോ ച വേദിതബ്ബോ. സേസം വുത്തനയമേവ. ഏത്ഥ ച വിജ്ജമാനാപി വേദനാ ഝാനങ്ഗതം ന ഗച്ഛതി, ഇന്ദ്രിയം പന ഹോതി. ഏകഗ്ഗതാ ഇന്ദ്രിയമഗ്ഗങ്ഗബലഭാവമ്പി ന ഗച്ഛതി അതിദുബ്ബലത്താ. വിതക്കപച്ഛിമകം ഹി ഝാനം, ഹേതുപച്ഛിമകോ മഗ്ഗോ, ബലഞ്ച. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം സോതഘാനജിവ്ഹാകായവിഞ്ഞാണേസുപി. കേവലം പന സങ്ഗഹവാരേ സോതവിഞ്ഞാണധാതുആദിവസേന ധാതുസങ്ഗഹോ, കായവിഞ്ഞാണേ വേദനാപരിവത്തനഞ്ച വിസേസോ. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം മനോധാതുയാപി. കേവലം പന വിതക്കവിചാരാ ദ്വേ യേവാപനകാ ച അധിമോക്ഖോതി തയോ ധമ്മാ അധികാ. സങ്ഗഹവാരേ മനോധാതുധമ്മധാതുവസേന ധാതുസങ്ഗഹോ, വിതക്കവിചാരുപേക്ഖേകഗ്ഗതാഹി ചതൂഹി ഝാനങ്ഗസങ്ഗഹോ ച വിസേസോ. പാളിയം പനേത്ഥ കിഞ്ചാപി ഝാനങ്ഗസങ്ഗഹോ ന ഉദ്ധടോ, തഥാപി സവിതക്കേസു നിയമേന ഝാനങ്ഗതാസമ്ഭവതോ ഗഹേതബ്ബോവ. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം മനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയേപി. സോമനസ്സസഹഗതതായ പനേത്ഥ പീതി അധികാ, സങ്ഗഹവാരേ ച പഞ്ചങ്ഗജ്ഝാനതാ, വേദനാപരിവത്തനം, ഉഭയത്ഥാപി മനോവിഞ്ഞാണധാതുധമ്മധാതുവസേന ധാതുസങ്ഗഹോ ച വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ.

വിസയാദിപ്പഭേദതോ പന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി പഞ്ച യഥാക്കമം ചക്ഖാദിഏകേകമേവ വത്ഥും നിസ്സായ പച്ചുപ്പന്നേ, ഇട്ഠേ ച രൂപാദിഏകേകാരമ്മണേ ഏവ കിരിയമനോധാതുഅനന്തരം ആലോകാകാസവായുജലപഥവീസഹകാരീനി പസാദകാദീനി ദസ്സനസവനഘായനസായനഫുസനകിച്ചാനി സാധയമാനാനി ചക്ഖുദ്വാരാദീസു ഏകേകസ്മിം ഏവ വിപച്ചന്തി. ഏവമേതേസം വത്ഥുദ്വാരാരമ്മണകിച്ചാനി വിസും നിയതാനി. ഠാനം പന തേസം പഞ്ചന്നമ്പി ഏകമേവ, തേന നേസം ന ഭേദോ. മനോധാതു പന ഹദയവത്ഥും നിസ്സായേവ പച്ചുപ്പന്നേസു രൂപാദീസു പഞ്ചസുപി ആരമ്മണേസു പഞ്ചവിഞ്ഞാണാനന്തരം സമ്പടിച്ഛനകിച്ചം സാധയമാനാ പഞ്ചസുപി ദ്വാരേസു പവത്തതി, സോമനസ്സസഹഗതാ മനോവിഞ്ഞാണധാതു പന ഹദയവത്ഥും നിസ്സായേവ അതിഇട്ഠേ പച്ചുപ്പന്നേ പഞ്ചാരമ്മണേ വിപാകമനോധാതുഅനന്തരം സന്തീരണകിച്ചം, ഛസുപി ദ്വാരേസു ഛസു ബലവകാമാവചരാരമ്മണേസു അതീതാദീസു ജവനാനന്തരം തദാരമ്മണകിച്ചഞ്ച സാധയമാനാ വിപച്ചതി. ഏവമേതിസ്സാ ദ്വാരാരമ്മണകിച്ചട്ഠാനാനി അനിബദ്ധാനി, തതോ തേഹി ഭേദോ ഹോതി, വത്ഥു പന തത്ഥേവ നിബദ്ധം, തതോ ന ഭേദോ, ഏവമുപേക്ഖാസഹഗതായപി. കേവലം പനേസാ ദ്വാരവിനിമുത്താപി ഹുത്വാ സുഗതിയം ജച്ചന്ധബധിരജച്ചുമ്മത്തകാദീനം പടിസന്ധികാലേ പുരിമചുതിചിത്താനന്തരം കമ്മബലേനോപട്ഠിതം കമ്മകമ്മനിമിത്തഗതിനിമിത്തേസു അഞ്ഞതരം അതീതാദിഭേദം ഛബ്ബിധമ്പി കാമാവചരാരമ്മണമാരബ്ഭ പടിസന്ധികിച്ചം, തദനന്തരതോ പട്ഠായ യാവതായുകം ഭവങ്ഗകിച്ചം, അന്തേ ചുതികിച്ചഞ്ച, വുത്തനയേന സന്തീരണതദാരമ്മണകിച്ചാനി ച സാധയമാനാ ഇമേസു പഞ്ചസു ഠാനേസു വിപച്ചതീതി അയം വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ.

ഏത്ഥ ച വധബന്ധാദിവസപ്പവത്തേ അനിട്ഠാരമ്മണേ ഖന്തിപടിസങ്ഖാനാദിവസേന കുസലുപ്പത്തിതോ തന്നിബ്ബത്താനം പടിസന്ധിആദിവിഞ്ഞാണാനം കമ്മനിമിത്തഞ്ചേ ആരമ്മണം ഹോതി, അനിട്ഠേനേവ തേന ഭവിതബ്ബം. ഏവം ഇട്ഠവിസയേ ഉപ്പന്നാനം കുസലവിപാകാനം അനിട്ഠാരമ്മണേസു അനുപ്പത്തിതോ കമ്മഗതിനിമിത്തമേവ തേസം ആരമ്മണം ഹോതീതി വിഞ്ഞായതി. വിചാരേത്വാ യഥാ അവിരോധോ ഹോതി, തഥാ ഗഹേതബ്ബം. ഏവം ഇട്ഠവിസയേ ഉപ്പന്നകുസലതോ നിബ്ബത്താനമ്പി പടിസന്ധിആദിവിഞ്ഞാണാനം കമ്മനിമിത്താരമ്മണതായ അവിരോധോ ഞാതബ്ബോ. അതീതാദിഭേദതോ പന അട്ഠന്നമ്പി പച്ചേകമനന്തരതാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഗഹേതബ്ബാ.

അഹേതുകകുസലവിപാകാ നിട്ഠിതാ.

സഹേതുകകുസലവിപാകവണ്ണനാ

അലോഭാദിവിപാകഹേതുസമ്പയുത്താ പന സഹേതുകാ, തേ സമ്പയോഗതോ കാമാവചരകുസലാ വിയ അട്ഠവിധാ. സോമനസ്സഞാണാദിസമ്പയോഗോ പനേത്ഥ ആഗമനാദിതോ വേദിതബ്ബോ. തിഹേതുകം ഹി കാമാവചരകുസലം തിഹേതുകദ്വിഹേതുകപടിസന്ധിയോ ദത്വാ പവത്തേ ഛസു ദ്വാരേസു സോളസ വിപാകാനി ദേതി, ദുഹേതുകം പന കുസലം ദുഹേതുകാഹേതുകപടിസന്ധിയോ ദത്വാ പവത്തേ ഛസു ദ്വാരേസു തിഹേതുകരഹിതാനി ദ്വാദസ വിപാകാനി ദേതി. അസങ്ഖാരികസസങ്ഖാരികഭാവോ പനേത്ഥ പച്ചയവിസേസതോപി ഹോതി. ബലവപച്ചയേനാപി ഹി ഉപ്പന്നം അസങ്ഖാരികം ഹോതി, ദുബ്ബലേനാപി ഇതരം. കേചി പന അസങ്ഖാരികേന സസങ്ഖാരവിപാകാനം, സസങ്ഖാരികേന ച അസങ്ഖാരികാനം ഉപ്പത്തിം ന ഇച്ഛന്തി. യസ്മാ പനേതാനി പടിസന്ധിദായകതോ അഞ്ഞേനാപി കമ്മേന പവത്തേ അകുസലവിപാകാനി പവത്തന്തി, പട്ഠാനേ ച ‘‘സഹേതുകം ഭവങ്ഗം അഹേതുകസ്സ ഭവങ്ഗസ്സ അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൩.൧.൧൦൨) വുത്തം, തസ്മാ അഹേതുകപടിസന്ധികസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സുഗതിയം പവത്തേ സഹേതുകാനിപി വിപാകാനി പവത്തന്തി. ദുഗ്ഗതിയം, പന രൂപാവചരഭൂമിയഞ്ച അഹേതുകാനേവ പവത്തന്തി. തേസുപി അതിഇട്ഠേ ആരമ്മണേ സോമനസ്സസഹഗതാനി, ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ ഉപേക്ഖാസഹഗതാനീതി ഏവം ആഗമനാദിതോ സമ്പയോഗഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

ധമ്മുദ്ദേസാദിതോ പന യാവ സുഞ്ഞതവാരപരിയോസാനാ കാമാവചരകുസലസദിസോവ സബ്ബോ വിനിച്ഛയോ, കേവലഞ്ചേത്ഥ യേവാപനകേസു കരുണാമുദിതാ ന സന്തി സത്താരമ്മണത്താ. ഏകന്തപരിത്താരമ്മണാ ഹി കാമാവചരവിപാകാ. വിരതിയോപേത്ഥ ലോകിയേസു ഏകന്തകുസലസഭാവത്താ ന സന്തി. ‘‘പഞ്ചസിക്ഖാപദാ കുസലാ ഏവാ’’തി (വിഭ. ൭൧൫ ആദയോ) ഹി വുത്തം. ഫസ്സാദയോ ചേത്ഥ വിപാകത്താ ആദാസേ മുഖനിമിത്തം വിയ നിരുസ്സാഹസന്താ, കുസലാ പന മുഖം വിയ സഉസ്സാഹാ. സങ്ഗഹവാരേ ച പഞ്ചങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഹോതി, അയം വിസേസോ. സേസം താദിസമേവ.

വിസയാദിപ്പഭേദതോ പന യ്വായം കുസലേസു കമ്മദ്വാരപുഞ്ഞകിരിയാധിപതീഹി ഭേദോ വുത്തോ, സോ ഇധ നത്ഥി അവിഞ്ഞത്തിജനകതോ, അവിപാകധമ്മതോ, തഥാ അപ്പവത്തിതോ ച. ഹീനത്തികഭേദോ പന അത്ഥി ഹീനമജ്ഝിമപ്പണീതാനം കുസലാനം വിപാകത്താ, തഥാ ദ്വാരാരമ്മണാദിഭേദോ. ഏതേ ഹി ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ ദ്വാരവിനിമുത്താ ഹുത്വാ ദേവമനുസ്സേസു ദ്വിഹേതുകതിഹേതുകാനം ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതികിച്ചാനി, ഛദ്വാരേ ഛസു ആരമ്മണേസു തദാരമ്മണകിച്ചഞ്ച സാധയമാനാ ഏവം ചതൂസു ഠാനേസു വിപച്ചന്തി. ഏവമേതേസം ദ്വാരാരമ്മണകിച്ചട്ഠാനാനി അനിബദ്ധാനി, തതോ തേഹി ഭേദോ ഹോതി. വത്ഥു പന തത്ഥേവ നിബദ്ധം, തതോ ന ഭേദോ. അതീതാദിഭേദതോ പനേത്ഥാപി അനന്തതാ വുത്തനയാ ഏവാതി.

കാമാവചരസഹേതുകകുസലവിപാകാ നിട്ഠിതാ.

രൂപാവചരവിപാകവണ്ണനാ

രൂപാവചരവിപാകാപി സമ്പയോഗഭേദതോ അത്തനോ കുസലാ വിയ പഞ്ചവിധാ ഹോന്തി. സബ്ബോ ചേത്ഥ വിനിച്ഛയഭേദോ കുസലേ വുത്തനയോ ഏവ. വിപാകഭാവതോ പനേത്ഥ യഥാ ഹത്ഥിആദീനം ഛായാ തംസദിസാ, ഏവം കുസലാഗമനതോ ച ഝാനങ്ഗാദിസമ്പയുത്തധമ്മസമായോഗോ, പടിപദാദിഭേദോ ച ഹോതി. അപിചേത്ഥ തിവിധായ പഠമജ്ഝാനഭൂമിയാ പഠമജ്ഝാനവിപാകാ, തഥാ ദുതിയജ്ഝാനഭൂമിയാ ദുതിയജ്ഝാനവിപാകാ തതിയജ്ഝാനവിപാകാ ച, തതിയജ്ഝാനഭൂമിയാ ചതുത്ഥജ്ഝാനവിപാകാ, വേഹപ്ഫലപഞ്ചസുദ്ധാവാസവസേന ഛബ്ബിധായ ചതുത്ഥജ്ഝാനഭൂമിയാ പഞ്ചമജ്ഝാനവിപാകാ ച വുത്തനയേന പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതികിച്ചാനി സാധയമാനാ ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ ദ്വാരവിനിമുത്താവ കമ്മനിമിത്തസങ്ഖാതപഞ്ഞത്താരമ്മണാ ഹുത്വാ വിപച്ചന്തീതി അയം വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ.

രൂപാവചരവിപാകാ നിട്ഠിതാ.

അരൂപാവചരവിപാകവണ്ണനാ

ഏവം അരൂപാവചരവിപാകാപി ആരമ്മണഭേദതോ അത്തനോ കുസലാ വിയ ചതുബ്ബിധാ ഹോന്തി. വിനിച്ഛയോ ച സബ്ബോ കുസലേ വുത്തനയോവ. കുസലതോ ചേത്ഥ വിസേസോ രൂപാവചരവിപാകേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. കേവലം പനേത്ഥ കമ്മനിമിത്തഭൂതപഞ്ഞത്താരമ്മണോ ആകാസാനഞ്ചായതനവിപാകോ പഠമാരുപ്പഭൂമിയം, തഥാ മഹഗ്ഗതാരമ്മണോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനവിപാകോ ദുതിയാരുപ്പഭൂമിയം, കമ്മനിമിത്തഭൂതപഞ്ഞത്താരമ്മണോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനവിപാകോ തതിയാരുപ്പഭൂഖിയം, മഹഗ്ഗതാരമ്മണോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനവിപാകോ ചതുത്ഥാരുപ്പഭൂമിയഞ്ച അവത്ഥുകാ വുത്തനയേന പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതികിച്ചാനി സാധയമാനാവ പവത്തന്തീതി അയമേവ വിസേസോ.

അരൂപാവചരവിപാകാ നിട്ഠിതാ.

ലോകുത്തരവിപാകവണ്ണനാ

തഥാ ലോകുത്തരവിപാകാപി അത്തനോ കുസലാ വിയ തംതംമഗ്ഗഫലത്താ ചതുബ്ബിധാ, ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോ പച്ചേകം പഞ്ച പഞ്ച കത്വാ വീസതിവിധാവ ഹോന്തി. വിനിച്ഛയോ ചേത്ഥ കുസലേ വുത്തനയോവ. കേവലം സങ്ഗഹവാരേ സോതാപത്തിമഗ്ഗഫലം സകദാഗാമിമഗ്ഗഫലം അനാഗാമിമഗ്ഗഫലന്തി ഇമേസം തിണ്ണം അഞ്ഞിന്ദ്രിയം, അരഹത്തഫലസ്സ ച അഞ്ഞാതാവിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയട്ഠാനേ ഗഹേത്വാ അട്ഠിന്ദ്രിയതാ, ബോജ്ഝങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗാദിബോധിപക്ഖിയധമ്മാ, പടിപദാദിഭേദോ ച മഗ്ഗാഗമനവസേനേവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. അധിപതിഭേദോപേത്ഥ ലബ്ഭതി. ലോകുത്തരകുസലാ ഹി അത്തനോ ഫലാനം അനന്തരുപ്പത്തിതോ, ജവനവുത്തിതോ ച അധിപതിം വിധാതും സക്കോന്തി, ലോകിയാ പന വിപരീതതോ ന സക്കോന്തി. തേനാഹു പോരാണാ ‘‘വിപാകേ അധിപതീ നത്ഥി ഠപേത്വാ ലോകുത്തര’’ന്തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൫൦൫). വിമോക്ഖഭേദതോ പനേതേ മഗ്ഗാഗമനതോ തിവിധാ ഹോന്തി സുഞ്ഞതഅനിമിത്തഅപ്പണിഹിതവിമോക്ഖവസേന. മഗ്ഗാ ഹി വിപസ്സനാഗമനതോ ‘‘സുഞ്ഞതോ അപ്പണിഹിതോ’’തി ദ്വേ നാമാനി ലഭിത്വാ സഗുണാരമ്മണതോ പരിയായേന അനിമിത്താതിപി വുച്ചന്തി, തസ്മാ സയം ആഗമനീയട്ഠാനേ ഠത്വാ അത്തനോ അത്തനോ അനന്തരഫലാനം നിപ്പരിയായതോ തീണിപി നാമാനി ദേന്തി. അപരഭാഗേ പന ഫലസമാപത്തിഭൂതാനം ന ദേന്തി. തത്ഥ വിപസ്സനാഗമനതോവ മഗ്ഗേ വുത്തനയേന ദുവിധോ നാമലാഭോ വേദിതബ്ബോ. തേ ച ന മഗ്ഗാ വിയ ഏകചിത്തക്ഖണികാ, മഗ്ഗവീഥിയം പന ദ്വത്തിക്ഖത്തും, ഫലസമാപത്തിവീഥിയം സകലമ്പി ദിവസം അപ്പനാജവനവസേനേവ നിരന്തരം മഹഗ്ഗതജവനാനി വിയ പവത്തന്തീതി അയം വിസേസോ.

ലോകുത്തരവിപാകാ നിട്ഠിതാ.

അകുസലവിപാകാ പന കാമാവചരാവ, ലോഭാദിസമ്പയുത്തഹേതു അഭാവതോ അഹേതുകാ ഏവ ച ഹോന്തി. തേ സമ്പയോഗതോ ഉപേക്ഖാസഹഗതം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തഥാ സോതഘാനജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണാനി, തഥാ ദുക്ഖസഹഗതം കായവിഞ്ഞാണം, ഉപേക്ഖാസഹഗതാ മനോധാതു, തഥാ മനോവിഞ്ഞാണധാതൂതി സത്തവിധാ. വിനിച്ഛയോ പനേസ സബ്ബത്ഥ താദിസാഹേതുകകുസലവിപാകേസു വുത്തനയോ ഏവ. കേവലം പനാനിട്ഠാരമ്മണതാ, കായവിഞ്ഞാണസ്സ ദുക്ഖസഹഗതതാ, ഉപേക്ഖാസഹഗതമനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ ഉദ്ധച്ചവജ്ജിതാകുസലപച്ചയാ ചതൂസു അപായേസു പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതികിച്ചാനി, സുഗതിയഞ്ച സന്തീരണതദാരമ്മണകിച്ചാനി ച സാധനവസേന പവത്തി ച വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ.

അകുസലവിപാകാ നിട്ഠിതാ.

നിട്ഠിതാ ച വിപാകാബ്യാകതാ.

അഹേതുകകിരിയാവണ്ണനാ

കിരിയാബ്യാകതാ പന കാമരൂപാരൂപാവചരവസേന തിവിധാ. തത്ഥ കാമാവചരകിരിയാ അഹേതുകാ സഹേതുകാതി ദുവിധാ. തത്ഥ സഹജാതഹേതുവിരഹിതാ അഹേതുകാ. താ സമ്പയോഗാദിതോ തിവിധാ ഉപേക്ഖാസഹഗതാ മനോധാതു, സോമനസ്സസഹഗതാ മനോവിഞ്ഞാണധാതു, തഥാ ഉപേക്ഖാസഹഗതാതി. കിരിയാതി കരണമത്തം, കിച്ചമത്തന്തി അത്ഥോ. സബ്ബേസുയേവ ഹി കിരിയചിത്തേസു യം ആവജ്ജനകിച്ചദ്വയം, തം അജവനവുത്തിതോ മോഘപുപ്ഫം വിയ. യം ജവനവുത്തികം, തം നിരാനുസയസന്താനപ്പവത്തിതോ ഛിന്നമൂലരുക്ഖപുപ്ഫം വിയ അഫലം ഹോതി. തംതംആവജ്ജനജവനകിച്ചസാധനവസേന പവത്തത്താ പന കിച്ചമത്തതം ഉപാദായ ‘‘കിരിയാ’’തി വുത്തം. തത്ഥ മനോധാതുയാ വിപാകമനോധാതുയം വുത്തനയേന സബ്ബോ വിനിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. കേവലം പന പഞ്ചദ്വാരേ ഇട്ഠേസു വാ അനിട്ഠേസു വാ പഞ്ചാരമ്മണേസു പഞ്ചപസാദേ ഘട്ടിതേസു ഉപ്പന്നഭവങ്ഗുപച്ഛേദാനന്തരം തമേവ പഞ്ചാരമ്മണമാരബ്ഭ ഹദയവത്ഥും നിസ്സായേവാവജ്ജനകിച്ചം സാധയമാനാ പഞ്ചസുപി ദ്വാരേസു പവത്തതീതി അയം വിസേസോ.

മനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയമ്പി യഥാക്കമം കുസലവിപാകാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയസദിസം, വീരിയം പനേത്ഥ അധികം, വീരിയൂപത്ഥമ്ഭോവ സമാധി ബലവാ ഹോതി. തതോ ഏവേത്ഥ സങ്ഗഹവാരേ വീരിയസമാധിമനോസോമനസ്സജീവിതിന്ദ്രിയാനം പഞ്ചന്നം വസേന ഇന്ദ്രിയസങ്ഗഹോ ഹോതി, ഇധാപി ബലസങ്ഗഹോ നത്ഥേവ. യം പനേത്ഥ പദഭാജനീയേ സമാധിവീരിയാനം നിദ്ദേസേ ‘‘സമാധിബലം വീരിയബല’’ന്തി (ധ. സ. ൫൭൦-൫൭൨) ബലവേവചനം വുത്തം, തം ഇതരാഹേതുകചിത്തസമ്പയുത്തേഹി ഇമേസം ബലവതരതാദസ്സനത്ഥം പരിയായതോ വുത്തം. തതോ ഏവ ഹി സങ്ഗഹവാരേ ‘‘ദ്വേ ബലാനി ഹോന്തീ’’തി ന വുത്തം, തസ്മാ അഹേതുകേസു നിപ്പരിയായതോ ബലം നത്ഥി ഏവാതി ഗഹേതബ്ബം.

വിസയാദിപ്പഭേദതോ പനേത്ഥ സോമനസ്സസഹഗതാ താവ ഹദയവത്ഥുഞ്ഞേവ നിസ്സായ പഞ്ചദ്വാരേ വോട്ഠബ്ബനകിച്ചായ ച, മനോദ്വാരേ അനുളാരേസു ഛസു കാമാവചരാരമ്മണേസു ആവജ്ജനകിച്ചായ ച മനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ അനന്തരം ജവനകിച്ചം സാധയമാനാ ഖീണാസവാനഞ്ഞേവ ഹസിതം ഉപ്പാദേന്തീ പവത്തതി. ഹസിതം ഹി സോമനസ്സസഹഗതകാമാവചരേഹേവ ജവനേഹി, തേസു അസേഖാനം പഞ്ചഹി കിരിയാജവനേഹി, സേഖാനം പന കുസലേഹി ചേവ ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭമൂലേഹി ചാതി ഛഹി, പുഥുജ്ജനാനം ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേഹി ചാതി അട്ഠഹീതി തേരസഹി ചിത്തേഹി ഉപ്പജ്ജതി. ഉപേക്ഖാസഹഗതാ പന പഞ്ചദ്വാരേ ഹദയവത്ഥുഞ്ഞേവ നിസ്സായ സന്തീരണകിച്ചായ വിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ അനന്തരം വോട്ഠബ്ബനകിച്ചം, മനോദ്വാരേ സബ്ബേസു ഛസുപി ആരമ്മണേസു സവത്ഥുകാ, അവത്ഥുകാ വാ ഭവങ്ഗചലനാനന്തരം ആവജ്ജനകിച്ചം സാധയമാനാ പവത്തതി. അയം ഹി തീസു ഭവേസു കസ്സചി സചിത്തകപുഗ്ഗലസ്സ ന കിസ്മിഞ്ചി വിസയേ ന ഉപ്പജ്ജതി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസദിസം മഹാഗമനം നാമേതം ചിത്തന്തി അയം വിസേസോ, സേസം താദിസമേവ.

അഹേതുകകിരിയാ നിട്ഠിതാ.

സഹേതുകകാമാവചരകിരിയാവണ്ണനാ

അലോഭാദികിരിയാഹേതുസമ്പയുത്താ പന സഹേതുകാ, തേ സമ്പയോഗതോ കുസലാ വിയ അട്ഠവിധാ. സബ്ബോപേത്ഥ വിനിച്ഛയോ കുസലേസു വുത്തനയോ ഏവ. കേവലം പനേത്ഥ വിരതിയോ ന സന്തി, കുസലാ ച സേഖപുഥുജ്ജനാനം വുത്തനയേന ഛസു ദ്വാരേസു വത്ഥും നിസ്സായ വാ അനിസ്സായ വാ ജവനകിച്ചം സാധയമാനാ പവത്തന്തി, ഇമേ പന അസേഖാനന്തി അയം വിസേസോ. കാമാവചരകിരിയാ.

രൂപാവചരകിരിയാവണ്ണനാ

രൂപാവചരകിരിയാ ച കുസലാ വിയ പഞ്ചവിധാ. വിനിച്ഛയോ ച തത്ഥ വുത്തനയോ ഏവ. കേവലം ഹി കുസലാ സേഖപുഥുജ്ജനാനം പഞ്ഞത്താരമ്മണാ, അഭിഞ്ഞാവസേന പവത്തം പഞ്ചമജ്ഝാനം സബ്ബാരമ്മണഞ്ച ഹുത്വാ മനോദ്വാരേ ഹദയവത്ഥുഞ്ഞേവ നിസ്സായ ജവനകിച്ചം സാധയമാനാ പവത്തന്തി, ഇമേ പന അസേഖാനന്തി അയമേവ വിസേസോ. രൂപാവചരകിരിയാ.

അരൂപാവചരകിരിയാവണ്ണനാ

അരൂപാവചരകിരിയാ ച കുസലാ വിയ ചതുബ്ബിധാ. വിനിച്ഛയോ ച തത്ഥ വുത്തനയോ ഏവ. കേവലം ഹി കുസലാ സേഖപുഥുജ്ജനാനം സവത്ഥുകാ, അവത്ഥുകാ വാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന യഥായോഗം പഞ്ഞത്തിമഹഗ്ഗതാരമ്മണാ മനോദ്വാരേ ജവനകിച്ചം സായേമാനാ പവത്തന്തി, ഇമേ പന അസേഖാനന്തി അയം വിസേസോ. അരൂപാവചരകിരിയാ.

കിരിയാബ്യാകതാ നിട്ഠിതാ.

പകിണ്ണകകഥാവണ്ണനാ

ഏത്ഥ ഠത്വാ സബ്ബേ ചിത്തചേതസികധമ്മേ ജാതിസങ്ഗഹാദിതോ സമോധാനേത്വാ പകിണ്ണകകഥാ വത്തബ്ബാ. യഥാവുത്താനി ഹി ചിത്താനി കുസലാനി ഏകവീസതി, അകുസലാനി ദ്വാദസ, വിപാകാനി ഛത്തിംസ, കിരിയാനി വീസതി ചാതി സബ്ബാനിപി ഏകൂനനവുതിവിധാനി, ലോകുത്തരാനം ഝാനങ്ഗയോഗഭേദതോ ചത്താലീസവിധത്താ ഏകവീസസതം വാ ഹോന്തി. തേസു കാമാവചരാനി ചതുപഞ്ഞാസ, രൂപാവചരാനി പന്നരസ, അരൂപാവചരാനി ദ്വാദസ, ലോകുത്തരാനി അട്ഠ, ചത്താലീസം വാ. കാമാവചരേസു ച കുസലാനി അട്ഠ, വിപാകാനി തേവീസതി, കിരിയാനി ഏകാദസ, അഹേതുകാനി അട്ഠാരസ. സേസാനി പന ചതുഭൂമകാനിപി സഹേതുകാനി. തേസു ച ജാതിതോ ചിത്തഗണനാ പുബ്ബേ വുത്താവ. ചേതസികാ പന സദ്ധാ സതി ഹിരീഓത്തപ്പം അലോഭോ അദോസോ കായപസ്സദ്ധാദയോ ദ്വാദസ, തത്രമജ്ഝത്തതാ അമോഹോ അപ്പമഞ്ഞാദ്വയം, വിരതിത്തയഞ്ച മോഹോ അഹിരികം അനോത്തപ്പം ഉദ്ധച്ചഞ്ച ലോഭോ ദിട്ഠി ദോസോ വിചികിച്ഛാ ച മാനോ ഇസ്സാ മച്ഛരിയം കുക്കുച്ചം ഥിനം മിദ്ധഞ്ച ഫസ്സോ വേദനാ സഞ്ഞാ ചേതനാ ഏകഗ്ഗതാ ജീവിതിന്ദ്രിയഞ്ച മനസികാരോ ച വിതക്കോ വിചാരോ പീതി വീരിയം ഛന്ദോ അധിമോക്ഖോ ചാതി ദ്വേപഞ്ഞാസ ഹോന്തി.

തത്ഥ തത്രമജ്ഝത്തതാ, അപ്പമഞ്ഞാദ്വയം, മാനാദീനി ഛ, മനസികാരോ ഛന്ദോ അധിമോക്ഖോ ചാതി ദ്വാദസ ധമ്മാ യഥാഠാനേ യേവാപനകാ ഏവ, വിരതിത്തയം, ഉദ്ധച്ചഞ്ച കത്ഥചി യേവാപനകാ. തേസു ച തത്രമജ്ഝത്തതാ മനസികാരോ ഛന്ദോ അധിമോക്ഖോ ഉദ്ധച്ചം വിരതിയോതി ഇമേ ഠപേത്വാ സേസാ അട്ഠ യഥാഠാനേ അനിയതാ ഏവ, വിരതിയോ പന കത്ഥചി അനിയതാ, ഇമേ പന ഏകാദസ ഠപേത്വാ സേസാ ഏകചത്താലീസ ധമ്മാ നിയതാ ഏവ. തത്ഥ സദ്ധാദയോ പഞ്ചവീസതി ധമ്മാ കുസലാബ്യാകതായേവ, മോഹാദയോ ചുദ്ദസ അകുസലാ ഏവ, ഫസ്സാദയോ തേരസ കുസലാകുസലാബ്യാകതാ തിജാതികാ. ഏകന്തതോ ഹി കുസലാ വാ അബ്യാകതാ വാ ധമ്മാ നത്ഥി, കുസലചിത്തസമ്പയുത്തസമയേ പന കുസലാ, അബ്യാകതചിത്തസമ്പയുത്തസമയേ അബ്യാകതാ ച ഹോന്തി. മോഹാദയോ പന സരൂപേനേവ അകുസലാ, ഇതരേ ച തംസമ്പയോഗേന സബ്ബേപി ചേതേ അത്ഥനാ സമ്പയുത്തചിത്തഭേദേന ഭേദവന്തോവ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

തേസു ഹി സദ്ധാദയോ ഏകൂനവീസതി സബ്ബേസു കുസലേസു ചേവ സഹേതുകാബ്യാകതേസു ചാതി ഏകൂനസട്ഠിചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജന്തി, തതോ പച്ചേകം ഏകൂനസട്ഠിപ്പഭേദാ ച ഹോന്തി. ഏവമഞ്ഞേപി ഞാതബ്ബാ. അമോഹോ തേസു ഞാണവിപ്പയുത്താനി ദ്വാദസ ഠപേത്വാ സേസേസു, അപ്പമഞ്ഞാ പന കാമാവചരേസു സഹേതുകകിരിയകുസലേസു ചേവ പഞ്ചമജ്ഝാനവജ്ജിതരൂപാവചരേസു ചാതി അട്ഠവീസതിചിത്തേസു, വിരതിയോ പന കാമാവചരകുസലേസു, ലോകുത്തരേസു ചാതി സോളസസു. ഏവമേതേ പഞ്ചവീസതി ധമ്മാ കുസലാബ്യാകതേസു ഉപ്പജ്ജനതോ കുസലാബ്യാകതാ നാമ ജാതാ. അകുസലേസു പന മോഹാദയോ ചത്താരോ ദ്വാദസസുപി അകുസലചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജന്തി, ലോഭോ അട്ഠസു ലോഭമൂലേസു, ദിട്ഠി തത്ഥ ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേസു, മാനോ ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തേസു, ദോസോ ഇസ്സാ മച്ഛരിയം കുക്കുച്ചം പടിഘസമ്പയുത്തേസു, ഥിനമിദ്ധം പഞ്ചസു സസങ്ഖാരികേസു, വിചികിച്ഛാ വിചികിച്ഛാസമ്പയുത്തേ ഏവാതി. ഏവമേതേ ചുദ്ദസപി സയം അകുസലത്താ, അകുസലേസ്വേവ ഉപ്പജ്ജനതോ ച അകുസലാ നാമ.

ഇതരേസു ച ഫസ്സാദയോ സത്ത ധമ്മാ സബ്ബചിത്തേസു, ന ഹി തം ചിത്തമത്ഥി, യം ഇമേസു ഏകേനാപി വിനാ ഉപ്പജ്ജതി. സബ്ബത്ഥകാ ഹി ഏതേ. വിതക്കാദയോ പന യഥായോഗികാ. തേസു ഹി വിതക്കോ താവ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണവജ്ജിതകാമാവചരേസു ചേവ ഏകാദസസു പഠമജ്ഝാനികരൂപാവചരലോകുത്തരേസു ചാതി പഞ്ചപഞ്ഞാസചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജതി. വിചാരോ പന തേസു ചേവ തഥാ ദുതിയജ്ഝാനികചിത്തേസു ചാതി ഛസട്ഠിചിത്തേസു. പീതി ചതുത്ഥജ്ഝാനികവജ്ജിതസോമനസ്സസഹഗതേസു. വീരിയം ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണമനോധാതുസന്തീരണത്തികവജ്ജിതേസു. ഛന്ദോ അഹേതുകമോമൂഹവജ്ജിതേസു. അധിമോക്ഖോ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണവിചികിച്ഛായുത്തവജ്ജിതേസു. ഏവമേതേ തേരസ കുസലാകുസലാബ്യാകതേസു ഉപ്പജ്ജനതോ തിജാതികാ നാമ ജാതാ. സമ്പയുത്തചിത്തഭേദേന ചേസം പച്ചേകം ഗണനാഭേദോപി വേദിതബ്ബോ. യഥാ ഹി ചിത്തം സലക്ഖണതോ ഏകവിധമ്പി സമ്പയോഗാവത്ഥാദിഭേദേനേവ ഭിന്നം, തഥാ ചേതസികാപി പച്ചേകന്തി ഞാതബ്ബാ, വിസേസം പന നേസം വക്ഖാമ.

വത്ഥുസങ്ഗഹേ പന നേസം ചിത്തേസു താവ കാമാവചരവിപാകമനോധാതുഹസിതാനി, ദോസസമ്പയുത്തപടിഘരൂപാവചരപഠമമഗ്ഗാനി ചാതി തേചത്താലീസ ചിത്താനി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന യഥാസകം വത്ഥൂനി നിസ്സായേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, അരൂപാവചരവിപാകാനി പന അനിസ്സായേവ, സേസാനി ദ്വേചത്താലീസ നിസ്സായപി, ആരുപ്പേസുപി ഉപ്പജ്ജനതോ അനിസ്സായപി. അരൂപീനം ഹി ഛപി വത്ഥൂനി ന സന്തി, രൂപീനം പന ഘാനാദീനി തീണി, സബ്ബത്ഥ ച തംതംവത്ഥുരഹിതാനം സബ്ബത്ഥ നിയതവിഞ്ഞാണാനിപി, അസഞ്ഞീനം പന സബ്ബാനിപി വത്ഥുവിഞ്ഞാണാനി ന സന്തി. തേസം ഹി ജീവിതനവകമേവ രൂപം പടിസന്ധി, പവത്തിയം ഭവങ്ഗം, മരണകാലേ ചുതി ച ഹുത്വാ പവത്തതി. യഥാ ചേത്ഥ ചിത്താനം, ഏവം തംസമ്പയുത്തചേതസികാനമ്പി വത്ഥുതോ സങ്ഗഹഭേദോ വേദിതബ്ബോ. അയം പന വിസേസോ – തേസു ഹി ദോസോ ഇസ്സാ മച്ഛരിയം കുക്കുച്ചഞ്ച ഹദയവത്ഥും നിസ്സായ കാമലോകേ ഏവ ഉപ്പജ്ജതി. കരുണാമുദിതാ പന രൂപലോകേപി, ന അരൂപേ. തത്ഥ ഹി രൂപാവചരപുബ്ബഭാഗാനിപി ന ഉപ്പജ്ജന്തി, സേസാ പന സബ്ബേ നിസ്സായപി അനിസ്സായപി തീസുപി ഭവേസു ഉപ്പജ്ജന്തി. തത്ഥ ഹി ഫസ്സാദയോ സത്ത ഛപി വത്ഥൂനി, ഇതരേ പന ഹദയമേവാതി, സേസം ചിത്തസമം.

കിച്ചദ്വാരസങ്ഗഹേ പന നേസം ചിത്തം യഥാ ച ചുദ്ദസഹി കിച്ചേഹി ഛദ്വാരികദ്വാരവിനിമുത്തഭാവേന, ഏവം പവത്തിക്കമോ വേദിതബ്ബോ. യദാ ഹി കുസലാകുസലബലേന തീസു ഭൂമീസു സത്താ നിബ്ബത്തന്തി, തദാ തേസം മരണകാലേ യേഭുയ്യേന ഛന്നം ദ്വാരാനമഞ്ഞതരസ്മിം പച്ചുപട്ഠിതം കമ്മകമ്മനിമിത്തഗതിനിമിത്താനമഞ്ഞതരം ഗഹേത്വാ ഉപേക്ഖാസഹഗതവിപാകാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതുദ്വയഞ്ചേവ അട്ഠ മഹാവിപാകാനി, നവ രൂപാരൂപവിപാകാനി ചേതി ഏകൂനവീസതി ചിത്താനി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന യഥാസകഭൂമീസു പടിസന്ധി ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തി, താനേവ ഭവങ്ഗചുതിവസേന ദ്വാരവിനിമുത്താനി നാമ ഹോന്തി. മരണകാലേ ഹി സത്താനം അസഞ്ഞിസത്തവിരഹിതാനം ഭവന്തരേ പടിസന്ധിജനകം അതീതം കമ്മം വാ തംകമ്മകരണകാലേ വിസയോപകരണാദിഭൂതം രൂപാദിഛബ്ബിധമ്പി അതീതാദിഭേദം കാലവിനിമുത്തഞ്ച കമ്മനിമിത്തം വാ ഉപപജ്ജമാനഭവാനുരൂപം കപ്പരുക്ഖമാതുകുച്ഛിനിരയഗ്ഗിജാലാദിഗതിനിമിത്തം വാ കമ്മബലേന യഥാരഹം ഛന്നം ദ്വാരാനമഞ്ഞതരസ്മിം സായന്ഹേ പബ്ബതച്ഛായാ പഥവിയം വിയ ചിത്തസന്താനേ അല്ലീയമാനം ഉപട്ഠാതി. ഏവം ഉപട്ഠിതേ ച തസ്മിം ആരമ്മണേ കമ്മബലേന നിരന്തരം പവത്തമാനചിത്തസന്താനസ്സ ആയുക്ഖയകമ്മക്ഖയഉഭയക്ഖയഉപച്ഛേദകകമ്മാനമഞ്ഞതരേന പച്ചാസന്നമരണസ്സ തസ്സ തസ്സ വീഥിചിത്തഭവങ്ഗാനന്തരം ചുതിചിത്തം ഹോതി, തദനന്തരം കമ്മകമ്മനിമിത്താദീസു യഥാഗഹിതം ആരബ്ഭ യഥാരഹം തീസു ഭവേസു യം കിഞ്ചി പടിസന്ധിചിത്തം ഭവന്തരേ പഠമചിത്തം ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജതി.

തത്ഥ ച ദുഹേതുകാഹേതുകചുതിയാനന്തരം ദസ കാമാവചരപടിസന്ധിയോവ ഹോന്തി, ന ഇതരാ, കാമാവചരതിഹേതുകായ ചുതിയാ സബ്ബാപി ഹോന്തി, രൂപാവചരായ പന ചുതിയാപി അഹേതുകപടിസന്ധിരഹിതാ, അരൂപാവചരായ ചുതിയാ ഹേട്ഠിമവജ്ജിതാരുപ്പപടിസന്ധിയോ ചേവ കാമാവചരതിഹേതുകപടിസന്ധിയോ ച, അസഞ്ഞീനം പന രൂപചുതിതോ ഭവന്തരേ ഗഹിതപുബ്ബം കമ്മാദിമേവാരബ്ഭ അഹേതുകരഹിതാ കാമാവചരപടിസന്ധിയോവ ഹോന്തി, ന ഇതരാ. പുഥുജ്ജനാനം, പന സോതാപന്നസകദാഗാമീനഞ്ച ചുതിയാ സുദ്ധാവാസേസു പടിസന്ധി ന ഹോതി, സേഖാനം ദ്വിഹേതുകാഹേതുകാസഞ്ഞിപടിസന്ധിയോ, അസേഖാനം പന സബ്ബാപി പടിസന്ധിയോ ന ഹോന്തി. തേ ഹി ചുതിതോ നിരുപധിസേസനിബ്ബാനേന അനുപാദാപരിനിബ്ബാനപ്പത്താ നാമ ഹോന്തി. ഏവം ഗഹിതപടിസന്ധിനിരോധതോ പരം തദേവ ചിത്തം തസ്മിഞ്ഞേവാരമ്മണേ ഭവങ്ഗം ഹുത്വാ ചുതിപരിയോസാനം അസതി വീഥിചിത്തുപ്പാദേ സുപിനമ്പി അദിസ്വാ നിദ്ദോക്കമനകാലാദീസു അപരിമാണസങ്ഖമ്പി നദീസോതം വിയ നിരന്തരം പവത്തതി. ഏവം ഏകൂനവീസതിവിഞ്ഞാണാനം പടിസന്ധിഭവങ്ഗചുതിവസേന പവത്തിക്കമോ വേദിതബ്ബോ.

ഏവം പന വത്തമാനേ ഭവങ്ഗസന്താനേ യദാ ഇന്ദ്രിയപരിപാകമാഗമ്മ സഭാഗപച്ചയന്തരസഹിതം അതിമഹന്തം രൂപാരമ്മണം ചക്ഖുദ്വാരേ ഘട്ടേതി, തദാ ഘട്ടനാനുഭാവേന ദ്വിക്ഖത്തും തത്ഥ ഭവങ്ഗചലനം ഹോതി, തദനന്തരം ഭവങ്ഗം വോച്ഛിന്ദിത്വാ തസ്മിം രൂപാരമ്മണേ കിരിയമനോധാതു ആവജ്ജനകിച്ചം സാധയമാനാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝതി, തഥാ തദനന്തരം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണദ്വയേ യഥാരഹമേകം ദസ്സനകിച്ചം, തദനന്തരം വിപാകമനോധാതുദ്വയാ അഞ്ഞതരം സമ്പടിച്ഛനകിച്ചം, തദനന്തരം വിപാകമനോവിഞ്ഞാണധാതുത്തയാ അഞ്ഞതരം സന്തീരണകിച്ചം, തദനന്തരം ഉപേക്ഖാസഹഗതകിരിയാഹേതുകമനോവിഞ്ഞാണധാതു വോട്ഠബ്ബനകിച്ചം, തദനന്തരം ഏകൂനതിംസകാമാവചരജവനേസു യം കിഞ്ചി യഥാരഹം സത്തക്ഖത്തും, ഛക്ഖത്തും, മരണകാലാദീസു പഞ്ചക്ഖത്തുമേവ വാ ജവനകിച്ചം സാധയമാനം, തദനന്തരം ഏകാദസസു തദാരമ്മണകിച്ചേസു മഹാവിപാകസന്തീരണേസു യഥാരഹമേകം സകിം, ദ്വിക്ഖത്തും വാ തദാരമ്മണകിച്ചം സാധയമാനം ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝതി, തദനന്തരം ഭവങ്ഗസന്തതി ഏവ പവത്തതി. ഏവം ചക്ഖുദ്വാരേ സത്തകിച്ചാനി ഛചത്താലീസ ചിത്താനി സമ്ഭവന്തി.

യദാ പന വുത്തനയേന സദ്ദാരമ്മണാദീനി സോതദ്വാരാദീസു ഘട്ടേന്തി, തദാപി ചക്ഖുദ്വാരേ വിയ പച്ചേകഞ്ച ഛചത്താലീസേവ ഭവന്തി. കേവലം ഹേത്ഥ ആവജ്ജനാനന്തരം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണട്ഠാനേ സോതവിഞ്ഞാണാദിദ്വയാനി യഥാക്കമം സവനാദികിച്ചാനി സാധയമാനാനി ഉപ്പജ്ജന്തീതി. ഏവം പഞ്ചദ്വാരേ അതിമഹന്തേ പഞ്ചാരമ്മണേ ചതുപഞ്ഞാസ കാമാവചരചിത്താനേവ സമ്ഭവന്തി. കേചി പനേത്ഥ ‘‘സസങ്ഖാരികജവനാനി പഞ്ചദ്വാരേ ന ഉപ്പജ്ജന്തി പുബ്ബപ്പയോഗാസമ്ഭവാ, മനോദ്വാരേയേവേതാനി ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തി വദന്തി.

മഹന്തേ പന തദാരമ്മണവജ്ജിതാനി. വിസയസ്സ ജവനസമകാലമേവ അതീതത്താ ജവനാവസാനേ ഭവങ്ഗം ഹോതി. പരിത്തേ പന ജവനമ്പി നത്ഥി. വോട്ഠബ്ബനം ഹേത്ഥ ജവനട്ഠാനേ ഠത്വാ ദ്വത്തിക്ഖത്തും പവത്തിത്വാ നിരുജ്ഝതി, തതോ പരം ഭവങ്ഗം ഹോതി. അയം പന വാരോ ‘‘ദിട്ഠം വിയ മേ, സുതം വിയ മേ’’തിആദികഥനകാലേ ലബ്ഭതി. അതിപരിത്തേ പന വോട്ഠബ്ബനപ്പാദാ അസണ്ഠഹനതോ ഭവങ്ഗചലനമത്തമേവ, ന ആവജ്ജനാദീനി. ആവജ്ജനേന ഹി ഭവങ്ഗേ ആവട്ടിതേ വോട്ഠബ്ബനം അപ്പത്വാ അന്തരാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാനന്തരം ചിത്തം ഭവങ്ഗം ഓതരിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, നാപി അപ്പവത്തമാനേ വിസയേ പഞ്ചദ്വാരികവീഥിചിത്താനി പവത്തന്തീതി. അയം പഞ്ചദ്വാരേ വിസയപ്പവത്തിഭേദേന ചിത്തപ്പവത്തിനിയമോ.

മനോദ്വാരേ പന ഛസു ആരമ്മണേസു ആപാഥഗതേസു വുത്തനയേന ഭവങ്ഗചലനമനോദ്വാരാവജ്ജനാനന്തരം കുസലാകുസലഫലനാവജ്ജനകിരിയചിത്തേസു പഞ്ചപഞ്ഞാസജവനകിച്ചേസു യം കിഞ്ചി കാമാവചരാരമ്മണമാരബ്ഭ പവത്തതി, തതോ പഭുതി കാമാവചരാരമ്മണേ തദാരമ്മണം ഹോതി. അപ്പനാജവനേ അയം പവത്തിക്കമോ – സമഥവിപസ്സനാകമ്മട്ഠാനികാനം ഹി യഥാസകവിസയേ ഉപ്പാദിതപുബ്ബഭാഗഭാവനാനം ‘‘ഇദാനി അപ്പനാ ഉപ്പജ്ജിസ്സതീ’’തി ഭവങ്ഗചലനാവജ്ജനാവസാനേ ഞാണസമ്പയുത്തകാമാവചരജവനേസു അഞ്ഞതരസ്മിം യഥാരഹം പരികമ്മോപചാരാനുലോമഗോത്രഭുനാമേന ചതുക്ഖത്തും, തിക്ഖത്തുമേവ വാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധേ ചതുത്ഥം, പഞ്ചമം വാ മഹഗ്ഗതജവനേസു യം കിഞ്ചി പഠമകപ്പനാഭിഞ്ഞാഭൂതം ഏകവാരമേവ, ഝാനസമാപത്തിഭൂതം അനന്തവാരമ്പി ജവതി. ലോകുത്തരജവനേസു പന കുസലാനി ഏകസന്താനേ ഏകവാരമേവ ജവന്തി, തദനന്തരം യഥാസകം ഫലചിത്തഞ്ച ദ്വത്തിവാരം, ഫലസമാപത്തിവീഥിയം ഫലമേവ അനന്തവാരമ്പി ജവതി, നിരോധസമാപത്തിയം പന അനുപുബ്ബനിരോധവസേന പഠമജ്ഝാനതോ യാവാകിഞ്ചഞ്ഞായതനാ യഥാക്കമം ആവജ്ജനപരികമ്മാദിവസേനേവ സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠിതസ്സ ഗോത്രഭുതോ അനന്തരം ചതുത്ഥാരുപ്പജവനേ ദ്വിക്ഖത്തും ജവിത്വാ നിരുദ്ധേ യഥാപരിച്ഛിന്നകാലഞ്ച ചിത്തം ന ഉപ്പജ്ജതി, വുട്ഠാനകാലേ ച ആവജ്ജനപരികമ്മചിത്തനിയാമേന അനാഗാമിഫലം, അരഹത്തഫലം വാ യഥാരഹമേകവാരമേവ ഉപ്പജ്ജതി. തത്ഥ ച കുസലഗോത്രഭുതോ അനന്തരം കുസലഞ്ചേവ ആദിതോ ഫലത്തയഞ്ച അപ്പേതി, കിരിയാഗോത്രഭുതോ കിരിയം, അരഹത്തഫലഞ്ച. തത്ഥാപി സോമനസ്സസഹഗതതോ സോമനസ്സസഹഗതമേവ, ഉപേക്ഖാസഹഗതതോ ച ഉപേക്ഖാസഹഗതമേവ അപ്പേതി. അസേഖാനമേവ ചേത്ഥ അരഹത്തഫലകിരിയാജവനാനി, യഥാസകം സേഖാനമേവ സേസലോകുത്തരാനി, സേഖപുഥുജ്ജനാനമേവ കുസലാകുസലാനി, തിഹേതുകാനമേവ അപ്പനാ ഹോന്തി, അയം ജവനനിയമോ.

അപ്പനാജവനതോ പരം പന തദാരമ്മണം നത്ഥി. ജവനാരമ്മണേസു ഹി കാമാവചരഭൂതേസ്വേവ കാമാവചരപടിസന്ധികാനമേവ അതിമഹന്തേ, വിഭൂതേ ച വിസയേ തദാരമ്മണമുപ്പജ്ജതി. അതിഇട്ഠേ പനാരമ്മണേ സന്തീരണകിരിയാജവനതദാരമ്മണാനി സോമനസ്സസഹഗതാനി, ഇട്ഠമജ്ഝത്തേ, അനിട്ഠേ ച ഉപേക്ഖാസഹഗതാനി ഹോന്തി. യദാ പന ദോമനസ്സാനന്തരം സോമനസ്സസ്സ പട്ഠാനേ പടിക്ഖിത്തത്താ സോമനസ്സപടിസന്ധികസ്സ അതിഇട്ഠാദീസു പടിഘേ ജവിതേ തദാരമ്മണഭവങ്ഗാനി ന ഉപ്പജ്ജന്തി, തദാ അഞ്ഞം പരിചിതപുബ്ബം പരിത്താരമ്മണമാരബ്ഭ അനാവജ്ജനമ്പി നിരോധതോ വുട്ഠഹന്തസ്സ സാമഞ്ഞഫലം വിയ അന്തരാ ഉപേക്ഖാസഹഗതസന്തീരണം ഉപ്പജ്ജതി, തമനന്തരിത്വാ ഭവങ്ഗം ഹോതീതി അയം തദാരമ്മണനിയമോ.

ഏവം പന ഭവങ്ഗാനന്തരം ഛദ്വാരേ ആവജ്ജനാദീനി വീഥിചിത്താനി. ഇതി യാവതായുകം ഇമിനാവ കമേന ചിത്തനിയാമതോ വിഞ്ഞാണാനി പവത്തന്തി. വീഥിചിത്താനന്തരം, പന ഭവങ്ഗാനന്തരം വാ സബ്ബപച്ഛിമം തം ഏകൂനവീസതിവിധം ഭവങ്ഗമേവ തസ്മിഞ്ഞേവാരമ്മണേ ചുതികിച്ചഞ്ച സാധയമാനം പവത്തതി, തസ്മിം നിരുദ്ധേ സത്തോ ചുതോ നാമ ഹോതി. തതോപി ചുതിതോ പുന പടിസന്ധിഭവങ്ഗവീഥിചുതിയോതി ഏവം പുനപ്പുനം ചിത്തസന്താനം യന്തയുത്തഗോണോ വിയ ഭവാദീസു യാവാനുപാദായ ആസവേഹി ന വിമുച്ചതി, താവാവിച്ഛിന്നം പവത്തതി ഏവ. ഏവം പവത്തമാനേ ച ചിത്തസന്താനേ ‘‘ത്വം ഭവങ്ഗം നാമ ഹോതി, ത്വം തദനന്തരം ആവജ്ജനം…പേ… ത്വം തദനന്തരം തദാരമ്മണം നാമ ഹോതി, ത്വം പന ഭവങ്ഗ’’ന്തിആദിനാ നിയാമകോ കത്താ നാമ നത്ഥി, ചിത്തനിയാമേനേവേതം പവത്തതി.

പഞ്ചവിധോ ഹി നിയാമോ – ബീജനിയാമോ ഉതുനിയാമോ കമ്മനിയാമോ ധമ്മനിയാമോ ചിത്തനിയാമോതി, തത്ഥ അങ്കുരപണ്ണദണ്ഡപുപ്ഫഫലാദിക്കമേന തേസം തേസം ബീജാനം അഞ്ഞോഞ്ഞവിസദിസരുക്ഖതിണഗച്ഛലതാദിസന്താനേ അത്തനാ സദിസഫലദാനം ബീജനിയാമോ നാമ. തസ്മിം തസ്മിം സമയേ തേസം തേസം രുക്ഖാനം ഏകപ്പഹാരേന പുപ്ഫഫലപല്ലവാനം ഗഹണം ഉതുനിയാമോ നാമ. തസ്സ തസ്സ വാ കുസലാകുസലകമ്മസ്സ തംതംസദിസാസദിസരൂപാരൂപവിപാകദാനം, കമ്മസരിക്ഖകവിപാകദാനഞ്ച കമ്മനിയാമോ നാമ. ബോധിസത്താനം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണേ, മാതുകുച്ഛിതോ അഭിനിക്ഖമനേ, അഭിസമ്ബോധിധമ്മചക്കപ്പവത്തനാദീസു ച ദ്വത്തിംസ പുബ്ബനിമിത്താനി ധമ്മനിയാമോ നാമ. യഥാവുത്തേന ഭവങ്ഗാവജ്ജനാദികിച്ചക്കമേനേവ ചിത്തപ്പവത്തി ചിത്തനിയാമോ നാമ. ഇമിനാ പന ചിത്തനിയാമേന യഥാക്കമം കിച്ചവന്തേസു ചേതേസു ചിത്തേസു ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണമനോധാതുജവനാനി യഥാസമ്ഭവം ഏകകിച്ചട്ഠാനാനി, സേസാനി പന ദ്വിതിചതുപഞ്ചകിച്ചട്ഠാനാനി, താനി ച പുബ്ബേ വുത്താനി, സുവിഞ്ഞേയ്യാനി ച. ഏവം ഏകദ്വാരികാദീനി ച. യഥാ ച ചിത്താനം, ഏവം തംസമ്പയുത്തചേതസികാനമ്പി കിച്ചദ്വാരവസേന സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. അയം പന വിസേസോ – കിച്ചതോ ഹി സബ്ബത്ഥകാ താവ സത്ത ചിത്തം വിയ ചുദ്ദസ കിച്ചാനി കരോന്തി. വിതക്കവിചാരാധിമോക്ഖാ പന തയോ ദസ്സനാദിപഞ്ചകിച്ചാനി വജ്ജേത്വാ നവ, വീരിയം തതോ സമ്പടിച്ഛനസന്തീരണാനി വജ്ജേത്വാ സത്ത, പീതി വോട്ഠബ്ബനാവജ്ജനാനിപി വജ്ജേത്വാ സന്തീരണേന സദ്ധിം ഛ, വിരതിഅപ്പമഞ്ഞാവജ്ജിതാ പന വീസതി കുസലാബ്യാകതാ ചേവ ഛന്ദോ ച സന്തീരണമ്പി വജ്ജേത്വാ പഞ്ച, തതോ അപ്പമഞ്ഞാ തദാരമ്മണമ്പി വജ്ജേത്വാ ചത്താരി, വിരതിയോ പന കുസലാ ജവനകിച്ചമേവ കരോന്തി. ദ്വാരതോ ച വിരതിയോ മനോദ്വാരികാ ഏവ, തഥാ കരുണാമുദിതാ, ദ്വാരവിനിമുത്താ ച പന ഹോന്തി. മനോദ്വാരേ ഏവ ഹി ദുച്ചരിതവിരമണം സത്തപഞ്ഞത്തിഗ്ഗഹണഞ്ച ഹോതി. അകുസലാ പന ഛദ്വാരികാ, തത്ഥാപി മാനഇസ്സാമച്ഛരിയകുക്കുച്ചാനി മനോദ്വാരികാനേവാതി കേചി. അവസേസാ ഛദ്വാരികാ ചേവ ദ്വാരവിനിമുത്താ ച. സേസം ചിത്തസദിസമേവ. ആരമ്മണസങ്ഗഹോ പന നേസം പരിത്താരമ്മണത്തികേ ആവി ഭവിസ്സതീതി. അയം പകിണ്ണകകഥാ.

ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അബ്യാകതപദം പന നേവ താവ നിട്ഠിതം. അബ്യാകതേസു ഹി വിപാകാബ്യാകതം, കിരിയാബ്യാകതഞ്ച വിഭത്തം, രൂപാബ്യാകതം, പന നിബ്ബാനാബ്യാകതഞ്ച അവസിട്ഠം. തത്ഥ രൂപാബ്യാകതം താവ ഭൂമിതോ കാമാവചരമേവ, ന ഭിന്നം, തഥാ സമ്പയോഗതോപി അസമ്ഭവോ ഏവ. സാരമ്മണധമ്മാനമേവ, ഹി അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്പയോഗോ, ന ഇതരേസന്തി. ധമ്മുദ്ദേസതോ പനേതം അട്ഠവീസതിവിധം ഹോതി. സേയ്യഥിദം – പഥവീധാതു ആപോധാതു തേജോധാതു വായോധാതു ചക്ഖു സോതം ഘാനം ജിവ്ഹാ കായോ രൂപം സദ്ദോ ഗന്ധോ രസോ ഇത്ഥിന്ദ്രിയം പുരിസിന്ദ്രിയം ജീവിതിന്ദ്രിയം ഹദയവത്ഥു കായവിഞ്ഞത്തി വചീവിഞ്ഞത്തി ആകാസോ രൂപസ്സ ലഹുതാ മുദുതാ കമ്മഞ്ഞതാ രൂപസ്സ ഉപചയോ സന്തതി ജരതാ അനിച്ചതാ കബളീകാരോ ആഹാരോതി. പദഭാജനീയേ പനേത്ഥ കിഞ്ചാപി ഹദയവത്ഥു ന ആഗതം, ഉപരി പന പട്ഠാനപാളിയം ‘‘യം രൂപം നിസ്സായ മനോധാതു ച മനോവിഞ്ഞാണധാതു ച വത്തന്തീ’’തിആദിനാ (പട്ഠാ. ൧.൧.൮) സരൂപേനേവ ആഗമിസ്സതീതി തം ഇധ ഗഹിതം. കേചി പന മിദ്ധരൂപം ബലരൂപം സമ്ഭവരൂപം ജാതിരൂപം രോഗരൂപന്തി ഇമാനിപി പഞ്ച ഗഹേത്വാ ‘‘തേത്തിംസ രൂപാനി ഹോന്തീ’’തി വദന്തി, തേ തേസം അഭാവം, അന്തോഗധഭാവഞ്ച വത്വാ പടിക്ഖിപിതബ്ബാ. ഇമേസു ഹി മിദ്ധം രൂപമേവ ന ഹോതി അരൂപധമ്മത്താ നീവരണാനം. മിദ്ധേനേവ ഹി പചലായികാകാരേന രൂപപ്പവത്തി ഹോതി, ബലരൂപം പന വായോധാതുയാ അന്തോഗധം തംസഭാവത്താ, സമ്ഭവരൂപം ആപോധാതുയാ, ജാതിരൂപം ഉപചയസന്തതീസു, രോഗരൂപഞ്ച ജരതാഅനിച്ചതാസു പവിസതി സപ്പച്ചയസമുട്ഠിതരൂപവികാരഭേദേസു രോഗബ്യപദേസതോതി സബ്ബം രൂപം അട്ഠവീസതിവിധമേവ ഹോതി. അയം ധമ്മുദ്ദേസതോ വിനിച്ഛയോ.

ലക്ഖണാദിതോ പനേത്ഥ കക്ഖളത്തലക്ഖണാ പഥവീധാതു, പതിട്ഠാനരസാ, സമ്പടിച്ഛനപച്ചുപട്ഠാനാ. പഗ്ഘരണലക്ഖണാ ആപോധാതു, ബ്രൂഹനരസാ, സങ്ഗഹപച്ചുപട്ഠാനാ. ഉണ്ഹത്തലക്ഖണാ തേജോധാതു, പരിപാചനരസാ, മദ്ദവാനുപ്പദാനപച്ചുപട്ഠാനാ. വിത്ഥമ്ഭനലക്ഖണാ വായോധാതു, സമുദീരണരസാ, അഭിനീഹാരപച്ചുപട്ഠാനാ. ചതസ്സോപി ചേതാ സേസഭൂതത്തയപദട്ഠാനാ. രൂപാഭിഘാതാരഹഭൂതപ്പസാദലക്ഖണം, ദട്ഠുകാമതാനിദാനകമ്മസമുട്ഠാനഭൂതപ്പസാദലക്ഖണം വാ ചക്ഖു, രൂപേസു ആവിഞ്ഛനരസം, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ ആധാരഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ദട്ഠുകാമതാനിദാനകമ്മജഭൂതപദട്ഠാനം. ഇദം പന യദേതം അക്ഖികൂപകേ പതിട്ഠിതം നഹാരുസുത്തകേന മത്ഥലുങ്ഗേന ആബദ്ധമംസയുത്തം, യത്ഥ സേതമ്പി അത്ഥി കണ്ഹമ്പി ലോഹിതമ്പി ചത്താരിപി മഹാഭൂതാനി, യഞ്ച സേമ്ഹുസ്സദത്താ സേതം, പിത്തുസ്സദത്താ കണ്ഹം, രുഹിരുസ്സദത്താ ലോഹിതകം, പഥവുസ്സദത്താ പത്ഥിണ്ണം ഹോതി, ആപുസ്സദത്താ പഗ്ഘരതി, തേജുസ്സദത്താ പരിദയ്ഹതി, വായുസ്സദത്താ പരിബ്ഭമതി, യഞ്ച ലോകേ നീലപഖുമസമാകിണ്ണം കണ്ഹസുക്കമണ്ഡലവിചിത്തം നീലുപ്പലദലസന്നിഭം ദീഘം പുഥുലം ചക്ഖൂതി വുച്ചതി, തസ്സ സസമ്ഭാരചക്ഖുനോ സേതമണ്ഡലപരിക്ഖിത്തസ്സ കണ്ഹമണ്ഡലസ്സ മജ്ഝേ അഭിമുഖേ ഠിതാനം സരീരസണ്ഠാനുപ്പത്തിദേസേ സത്തസു പിചുപടലേസു ആസിത്തതേലം പിചുപടലാനി വിയ സത്ത അക്ഖിപടലാനി ബ്യാപേത്വാ ധാരണനഹാപനമണ്ഡനബീജനകിച്ചാഹി ചതൂഹി ധാതീഹി ഖത്തിയകുമാരോ വിയ സന്ധാരണാബന്ധനപരിപാചനസമുദീരണകിച്ചാഹി ചതൂഹി ധാതൂഹി കതൂപകാരം ആയുനാ അനുപാലിയമാനം വണ്ണഗന്ധരസാദീഹി പരിവുതം ഉതുചിത്താഹാരേഹി ഉപത്ഥമ്ഭിയമാനം പമാണതോ ഊകാസിരമത്തം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനം തിട്ഠതി. വുത്തമ്പി ചേതം ധമ്മസേനാപതിനാ –

‘‘യേന ചക്ഖുപസാദേന, രൂപാനി മനുപസ്സതി;

പരിത്തം സുഖുമം ഏതം, ഊകാസിരസമൂപമ’’ന്തി.

സദ്ദാഭിഘാതാരഹഭൂതപ്പസാദലക്ഖണം, സോതുകാമതാനിദാനകമ്മസമുട്ഠാനഭൂതപ്പസാദലക്ഖണം വാ സോതം, സദ്ദേസു ആവിഞ്ഛനരസം, സോതവിഞ്ഞാണസ്സ ആധാരഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, സോതുകാമതാനിദാനകമ്മജഭൂതപദട്ഠാനം. ഇദം പന സസമ്ഭാരസോതബിലസ്സ അന്തോ തനുതമ്ബലോമാചിതേ അങ്ഗുലിവേധകസണ്ഠാനേ പദേസേ വുത്തപ്പകാരാഹി ധാതുആദീഹി കതൂപകാരാനുപാലനപരിവാരോപത്ഥമ്ഭം സോതവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനം തിട്ഠതി.

ഗന്ധാഭിഘാതാരഹഭൂതപ്പസാദലക്ഖണം, ഘായിതുകാമതാനിദാനകമ്മസമുട്ഠാനഭൂതപ്പസാദലക്ഖണം വാ ഘാനം, ഗന്ധേസു ആവിഞ്ഛനരസം, ഘാനവിഞ്ഞാണസ്സ ആധാരഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ഘായിതുകാമതാനിദാനകമ്മജഭൂതപദട്ഠാനം. ഇദഞ്ച സസമ്ഭാരഘാനബിലസ്സ അന്തോ അജപദസണ്ഠാനേ പദേസേ വുത്തപ്പകാരോപകാരാനുപാലനപരിവാരോപത്ഥമ്ഭം ഘാനവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനം തിട്ഠതി.

രസാഭിഘാതാരഹഭൂതപ്പസാദലക്ഖണാ, സായിതുകാമതാനിദാനകമ്മസമുട്ഠാനഭൂതപ്പസാദലക്ഖണാ വാ ജിവ്ഹാ, രസേസു ആവിഞ്ഛനരസാ, ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണസ്സ ആധാരഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, സായിതുകാമതാനിദാനകമ്മജഭൂതപദട്ഠാനാ. ഏസാ ച സസമ്ഭാരജിവ്ഹാമജ്ഝസ്സ ഉപരി ഉപ്പലദലഗ്ഗസണ്ഠാനേ പദേസേ വുത്തപ്പകാരോപകാരാനുപാലനപരിവാരോപത്ഥമ്ഭാ ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനാ തിട്ഠതി.

ഫോട്ഠബ്ബാഭിഘാതാരഹഭൂതപ്പസാദലക്ഖണോ, ഫുസിതുകാമതാനിദാനകമ്മസമുട്ഠാനഭൂതപ്പസാദലക്ഖണോ വാ കായോ, ഫോട്ഠബ്ബേസു ആവിഞ്ഛനരസോ, കായവിഞ്ഞാണസ്സ ആധാരഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ, ഫുസിതുകാമതാനിദാനകമ്മജഭൂതപദട്ഠാനോ. അയം പന ഇമസ്മിം കായേ യാവതാ ഉപാദിന്നാ പഥവീആപോകോട്ഠാസാ ഹോന്തി, തത്ഥ സബ്ബത്ഥ കപ്പാസപടലേ സ്നേഹോ വിയ അനുഗതോ വുത്തപ്പകാരോപകാരാനുപാലനപരിവാരോപത്ഥമ്ഭോ കായവിഞ്ഞാണാദീനം യഥാരഹം വത്ഥുദ്വാരഭാവം സാധയമാനോ തിട്ഠതി. കേചി (ധ. സ. അട്ഠ. ൬൦൦) പന ‘‘തേജാധികാനം ഭൂതാനം പസാദോ ചക്ഖു, വിവരവായുആപപഥവിഅധികാനം സോതഘാനജിവ്ഹാകായാ’’തി വദന്തി. അപരേ (ധ. സ. അ. ൬൦൦) ‘‘തേജോസഭാവം ചക്ഖു, ആകാസപഥവിആപവായുസഭാവാ സോതഘാനജിവ്ഹാകായാ’’തി വദന്തി. ‘‘തേജാദിസഹകാരിത്താ, തേജാദിഗുണരൂപാദിവിസയത്താ ചാ’’തി കാരണഞ്ച യഥാക്കമം വദന്തി. തേ ച വത്തബ്ബാ – കോ പനേവമാഹ ‘‘സഹകാരിസഭാവേഹേവ ഇന്ദ്രിയേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി, ‘‘രൂപാദയോ വാ തേജാദീനം ഗുണാ’’തി. അവിനിബ്ഭോഗേസു ഹി ഭൂതേസു ‘‘അയം ഇമസ്സ ഗുണോ, അയം ഇമസ്സ ഗുണോ’’തി ന ലബ്ഭാ വത്തുന്തി. അഥാപി വദേയ്യും ‘‘തേജാദിഅധികേസു സമ്ഭാരേസു രൂപാദീനം അധികഭാവദസ്സനതോ ഇച്ഛിതബ്ബമേതം ‘രൂപാദയോ തേജാദീനം ഗുണാ’’’തി, തേ വത്തബ്ബാ ഇച്ഛേയ്യാമ, യദി ആപാധികസ്സ ആസവസ്സ ഗന്ധതോ പഥവിഅധികേ കപ്പാസേ ഗന്ധോ അധികതരോ സിയാ, തേജാധികസ്സ ച ഉണ്ഹോദകസ്സ വണ്ണതോപി സീതൂദകസ്സ വണ്ണോ പരിഹായേഥ. യസ്മാ പനേതം ഉഭയമ്പി നത്ഥി, തസ്മാ പഹായേഥ തമേതേസം നിസ്സയഭൂതാനം വിസേസകപ്പനം. യഥാ അവിസേസേപി ഏകകലാപേ ഭൂതാനം രൂപരസാദയോ അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസദിസാ ഹോന്തി, ഏവം ചക്ഖുപസാദാദയോപീതി ഗഹേതബ്ബമേതം. കിം പനേസം വിസേസകാരണം നത്ഥീതി? നോ നത്ഥി. കിം പന തന്തി? കമ്മമേവ നേസം അസാധാരണം കാരണം ജനകതണ്ഹാജനിതാനം ഭൂതാനം വിസേസതോ. ഭൂതവിസേസേ ഹി സതി പസാദോവ നുപ്പജ്ജതി. സമാനാനം ഹി ഭൂതാനം പസാദോ, ന വിസമാനാനന്തി പോരാണാ. ഏവം കമ്മവിസേസതോ വിസേസവന്തേസു ചേതേസു ചക്ഖുസോതാനി അസമ്പത്തവിസയഗ്ഗാഹകാനി അത്തനോ നിസ്സയം അനല്ലീനനിസ്സയേവ വിസയേ വിഞ്ഞാണഹേതുത്താ. ഘാനജിവ്ഹാകായാ പന സമ്പത്തവിസയഗ്ഗാഹകാ നിസ്സയവസേന ചേവ സയഞ്ച അത്തനോ നിസ്സയം അല്ലീനേ ഏവ വിസയേ വിഞ്ഞാണഹേതുത്താ.

കേചി പന ‘‘ചക്ഖുസോതാനിപി സമ്പത്തവിസയഗ്ഗാഹകാനേവ, ദൂരേ ഠിതേസുപി ചന്ദരൂപാദീസു സീഘയായിനയനരംസിസഞ്ഞോഗേന, സദ്ദാനഞ്ച പരമ്പരായാഗന്ത്വാ സോതബിലേ ഘട്ടനേന വിഞ്ഞാണുപ്പത്തിതോ. തേനേവ ഹി കുട്ടാദിഅന്തരിതേസു, വിച്ഛിദ്ദപബ്ബതലേണാദിഗതേസു ച രൂപസദ്ദേസു വിഞ്ഞാണം ന ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വദന്തി. തേസമ്പി ഹി ചക്ഖുനോ ദൂരാസന്നേസു ചന്ദരുക്ഖാദീസു അനുപലക്ഖിതകാലഭേദേന രംസിസമായോജനസാമത്ഥിയം, സദ്ദാനമ്പി ദൂരാസന്നാനം അവിദിതതാഭേദം ആഗന്ത്വാ സോതബിലഘട്ടനസാമത്ഥിയം വിഞ്ഞാണുപ്പത്തിഹേതുഭൂതം ഉപഗന്തബ്ബം. തതോ പരം തത്ഥേവ ഠിതാനഞ്ഞേവ വിഞ്ഞാണുപ്പാദനസാമത്ഥിയോപഗമനം. കുട്ടലേണാദിഅന്തരിതാനഞ്ച രൂപസദ്ദാനം സഹകാരിപച്ചയവിരഹതോ അനാപാഥഗമനം. ഇതരഥാ തേസമ്പി താദിസേസു ഇന്ദ്രിയസഞ്ഞോഗം ന ധാവിതബ്ബം. ഗമനനിവാരണമ്പി ഉപ്പത്തിനിവാരണമേവ, തഥേവ സഹകാരിപച്ചയവിരഹതോ യാദിസേവ തേസം ഇന്ദ്രിയസഞ്ഞോഗോ ഹോതി, താദിസേ വിഞ്ഞാണുപ്പത്തി ഹോതീതി ഗഹേതബ്ബം.

ചക്ഖു താവ ദൂരേ ഠിതാനം ചന്ദാദീനമ്പി ഗഹണതോ അസമ്പത്തഗ്ഗാഹകം ഹോതു, സോതം പന ദൂരേ രുക്ഖം ഛിന്ദന്താനം, വത്ഥം ധോവന്താനഞ്ച ദൂരതോവ പഞ്ഞായമാനകായവികാരാദിനാ സദ്ധിം സദ്ദം ഗഹേതും അസമത്ഥതായ കഥം സണികം വവത്ഥാപയമാനം തം അസമ്പത്തഗ്ഗാഹകം ഹോതീതി? തത്ഥാപി ച കുഠാരിവത്ഥാദീനം പഠമനിപാതസദ്ദാനം മന്ദതായ യഥാ ഹത്ഥഛിജ്ജമാനസാഖാപലാസചലനാദിസമുട്ഠിതമന്ദസദ്ദാനം പരമ്പരായാഗമനം നത്ഥി, തഥാ അനാപാഥഗമനമ്പി, പച്ഛാ പന ഘട്ടനാനിഘംസസ്സ ബലവതായ ഉപ്പന്നമഹാസദ്ദാനം ആഗമനം വിയ തത്ഥേവ ഠിതാനഞ്ഞേവ ആപാഥഗമനം ഹോതി, ഇതരഥാ ദൂരാസന്നാദിവവത്ഥാനാനി ന സിയും ഗന്ധാദീനം വിയ, തസ്മാ അസമ്പത്തഗോചരാനേവേതാനി, ഘാനാദീനി ച സമ്പത്തഗോചരാനീതി വേദിതബ്ബാനി.

അഹിസുംസുമാരപക്ഖികുക്കുരസിങ്ഗാലസദിസാനി ചേതാനി. യഥാ ഹി അഹി നാമ ബഹിസിത്തസമ്മട്ഠട്ഠാനേ നാഭിരമതി, തം വിഹായ തിണപണ്ണഗഹനവമ്മികാദിവിസമജ്ഝാസയോവ ഹോതി, ഏവം ചക്ഖുപി സമ്മട്ഠഭിത്തിആദിം വിഹായ ഇത്ഥിപുരിസപുപ്ഫലതാചിത്താദിവിസമജ്ഝാസയം ഹോതി. യഥാ ച സുംസുമാരോപി ബഹി ചരണം വിഹായ ഉദകേ ബിലജ്ഝാസയോ ഹോതി, ഏവം സോതമ്പി വാതപാനച്ഛിദ്ദാദിബിലജ്ഝാസയം ഹോതി. യഥാ ഹി ഗിജ്ഝാദിപക്ഖീപി ഭൂമിരുക്ഖാദിം വിഹായ ആകാസേ പക്ഖന്ദനജ്ഝാസയോ ഹോതി, ഏവം ഘാനമ്പി ഉദ്ധഗ്ഗം ഹുത്വാ ഗന്ധപവേസകവാതാകഡ്ഢനത്ഥം ആകാസജ്ഝാസയം ഹോതി. യഥാ കുക്കുരോ ബഹിഗാമചാരം വിഹായ ആമിസഗവേസീ ഗാമജ്ഝാസയോ മഹാനസാദിനിന്നചിത്തോ ഹോതി, ഏവം ജിവ്ഹാപി ആപജ്ഝാസയാ ഹോതി. യഥാ ച സിങ്ഗാലോ ബഹിസുസാനചാരം വിഹായ മംസഗവേസീ സുസാനജ്ഝാസയോ ഹോതി, ഏവം കായോപി അനുപാദിന്നം സുഖസമ്ഫസ്സസയനാദിം ലഭിത്വാപി ഉപാദിന്നജ്ഝാസയോ ഹോതി. അഞ്ഞം ഹി ഉപാദിന്നകം അലഭമാനാ സത്താ അത്തനോ ജണ്ണുകാനി ഉരന്തരം പവേസേത്വാ ഹത്ഥതലേ സീസം കത്വാപി നിപജ്ജന്തി. ആലോകവിവരവായുജലപഥവിപച്ചയാനി ചേതാനി വിഞ്ഞാണുപ്പാദകാനി. ഏവമേതേസം പഞ്ചന്നം പസാദാനം ലക്ഖണരസപച്ചുപട്ഠാനപദേസനിസ്സയഗോചരജ്ഝാസയപ്പച്ചയഭേദേന വവത്ഥാനം വേദിതബ്ബം.

ചക്ഖുപടിഹനനലക്ഖണം രൂപം, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ വിസയഭാവരസം, തസ്സേവ ഗോചരഭാവപച്ചുപട്ഠാനം, ചതുമഹാഭൂതപദട്ഠാനം, യഥാ ചേതസ്സ, ഏവം സബ്ബേസമ്പി ഉപാദാരൂപാനം പദട്ഠാനം വേദിതബ്ബം, വിസേസം പന വക്ഖാമ. തയിദം രൂപം നീലപീതലോഹിതോദാതകാളമഞ്ജിട്ഠസാമഛായാതപആലോകന്ധകാരാദിവസേന അനേകവിധം. കേചി പന ‘‘അന്ധകാരോ നാമ ആലോകാഭാവമത്തോ ഏവ, തതോ ഏവ തത്ഥ ഗതരൂപാനി ന ദിസ്സന്തീ’’തി വദന്തി, തം ന യുത്തം. യഥാ ഹി നീലമേഘമണിആദീനം ഛായാ ആലോകവിസദിസാ വണ്ണായതനഭൂതാ ഹോതി, ഏവം ഭിത്തിച്ഛദനഭൂമിപബ്ബതാദിച്ഛായാ ച ഘനീഭൂതാ ഘടരൂപാദിച്ഛാദനതോ ആലോകവിസദിസോ അന്ധകാരോതി ദട്ഠബ്ബോ, സോതപടിഹനനലക്ഖണോ സദ്ദോ, സോതവിഞ്ഞാണസ്സ വിസയഭാവരസോ, തസ്സേവ ഗോചരഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ. സോ ഗീതഭേരിസദ്ദാദിവസേന അനേകവിധോ. ഘാനപടിഹനനലക്ഖണോ ഗന്ധോ, ഘാനവിഞ്ഞാണസ്സ വിസയഭാവരസോ, തസ്സേവ ഗോചരഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ. സോ മൂലഗന്ധസാരഗന്ധാദിവസേന അനേകവിധോ. ജിവ്ഹാപടിഹനനലക്ഖണോ രസോ, ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണസ്സ വിസയഭാവരസോ, തസ്സേവ ഗോചരഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ. സോ മൂലരസതചരസാദീനം വസേന അനേകവിധോ.

ഇത്ഥിഭാവലക്ഖണം ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, ഇത്ഥീതി പകാസനരസം, ഇത്ഥിലിങ്ഗനിമിത്തകുത്താകപ്പാനം കാരണഭാവപച്ചുപട്ഠാനം. പുരിസഭാവലക്ഖണം പുരിസിന്ദ്രിയം, പുരിസോതി പകാസനരസം, പുരിസലിങ്ഗനിമിത്തകുത്താകപ്പാനം കാരണഭാവപച്ചുപട്ഠാനം. ഉഭിന്നമ്പേസം ഇത്ഥിപുരിസലിങ്ഗാദീനം കാരണഭാവോ ന സരസതോ അത്ഥി കേനചി പച്ചയേന നേസം പച്ചയഭാവസ്സ പട്ഠാനേ അനാഗതത്താ, അത്തനോ പന ജനകപച്ചയഭൂതആഗമനതോവ. ഇത്ഥിപുരിസാനം പടിനിയതലിങ്ഗനിമിത്തകുത്താകപ്പഭാവാനുഗുണരൂപാനമ്പി നിയമേന ഉപ്പജ്ജനതോ, ലിങ്ഗനിമിത്താദിവോഹാരാനഞ്ച തപ്പധാനതോ പച്ചയഭാവോ, ഇന്ദ്രിയഭാവോ ച പരിയായതോ വുത്തോ. തേനേവ ഹി ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ പുരിസിന്ദ്രിയാഭാവേപി പുരിസലിങ്ഗനിമിത്താദിബ്യഞ്ജനം, പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ ഇത്ഥിന്ദ്രിയാഭാവേപി ഇത്ഥിലിങ്ഗനിമിത്താദിബ്യഞ്ജനഞ്ച പുരിമകമ്മതോ ഏവ ഉപ്പജ്ജതി. യദി ഹി നേസം തംതംഇന്ദ്രിയേനേവ പടിനിയതബ്യഞ്ജനാനി ഉപ്പജ്ജേയ്യും, ദുതിയബ്യഞ്ജനസ്സ അഭാവോ ആപജ്ജതി. ന ഹി തേസം ഭാവദ്വയം അത്ഥി. യദി സിയാ, സബ്ബദാപി ബ്യഞ്ജനദ്വയസ്സ ഭാവപ്പസങ്ഗോ സിയാ. ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകസ്സ ഹി ഇത്ഥിന്ദ്രിയമേവ വിജ്ജതി, ന ഇതരം. തസ്സ പന യദാ ഇത്ഥിയം രാഗചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, തദാ പുരിസബ്യഞ്ജനം പാതുഭവതി, ഇത്ഥിബ്യഞ്ജനം പടിച്ഛന്നം ഹോതി. തഥാ ഇതരസ്സ ഇതരം. യസ്മാ പനേസം ഏകമേവ ഇന്ദ്രിയം നിയതം, തസ്മാ ഇത്ഥിഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ സയമ്പി ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതി, പരമ്പി ഗണ്ഹാപേതി. പുരിസഉഭതോബ്യഞ്ജനകോ പരം ഗണ്ഹാപേതി, സയം പന ന ഗണ്ഹാതി. യഥാ തേസം ഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനം കമ്മസഹായം രാഗചിത്തമേവ ബ്യഞ്ജനകാരണം, ന ഭാവോ, ഏവം പകതിത്ഥിപുരിസാനമ്പി ഭാവദ്വയജനകകമ്മാദിപച്ചയോ ഏവ തംതംലിങ്ഗനിമിത്താദികാരണന്തി ഗഹേതബ്ബം. ഉഭയമ്പി ചേതം പഠമകപ്പികാനം പവത്തേ സമുട്ഠാതി, തതോ അപരഭാഗേ പടിസന്ധിയമേവ, സബ്ബേസം പന പവത്തേ ഏവ പരിവത്തതി. ഇമേസു ച പുരിസലിങ്ഗം ഉത്തമം, ഇത്ഥിലിങ്ഗം ഹീനം, തസ്മാ പുരിസലിങ്ഗം ബലവഅകുസലേന അന്തരധായതി, ഇത്ഥിലിങ്ഗം ദുബ്ബലകുസലേന പതിട്ഠാതി. ഇത്ഥിലിങ്ഗം പന അന്തരധായന്തം ദുബ്ബലാകുസലേന അന്തരധായതി, ഇതരം ബലവകുസലേന പതിട്ഠാതി. ഏവം ഉഭയമ്പി സുഗതിയം അകുസലേനേവ അന്തരധായതി, കുസലേനേവ പതിട്ഠാതി. കായപ്പസാദോ വിയ ച സകലസരീരബ്യാപകമേവ, ന ച കായപ്പസാദാദീനം ഠിതോകാസേ തിട്ഠതി.

യദി ഏവം ന സബ്ബത്ഥ കായഭാവിന്ദ്രിയാനീതി? നേവം പരമത്ഥതോ സബ്ബത്ഥ, വിനിബ്ഭുജിത്വാ പനേസം ഓകാസഭേദം പഞ്ഞാപേതും ന സക്കാ രൂപരസാദീനം വിയ. ന ഹി പരമത്ഥതോ രൂപേ രസോ അത്ഥി. യദി സിയാ, രൂപഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹണം ഗച്ഛേയ്യ. ഏവം കായഭാവിന്ദ്രിയാനി പരമത്ഥതോ ന സബ്ബത്ഥ, ന ച സബ്ബത്ഥ നത്ഥി വിവേചേതും അസക്കുണേയ്യതായ ഹേട്ഠാ വുത്തലക്ഖണാദിവവത്ഥാനതോപി ചേസം അസമ്മിസ്സതാ ദേസതോ ന വിവേകാഭാവേപി. ന കേവലഞ്ച ഇമാനേവ, സബ്ബാനിപി രൂപാനി അസമ്മിസ്സാനേവ ഹോന്തി. യഥാ ഹി പഞ്ചവണ്ണേന കപ്പാസേന വട്ടിം കത്വാ ദീപേ ജലിതേ കിഞ്ചാപി ജാലാ ഏകാബദ്ധാ വിയ ഹോന്തി, തസ്സ തസ്സ പന അംസുനോ പാടിയേക്കം ജാലാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസമ്മിസ്സാവ. ഏവം കായഭാവിന്ദ്രിയാദീനി ഏകസ്മിം ഠാനേ സമോസടാനിപി ഭിന്നട്ഠാനേസു ഹേട്ഠുപരിയാദിവസേന നത്ഥി, താനിപി അസമ്മിസ്സാനേവ ഹോന്തി.

സഹജരൂപാനം അനുപാലനലക്ഖണം ജീവിതിന്ദ്രിയം, തേസം പവത്തനരസം, തേസംയേവ ഠപനപച്ചുപട്ഠാനം, യാപയിതബ്ബധമ്മപദട്ഠാനം. അത്ഥിക്ഖണേ ഏവ ചേതം സഹജരൂപാനി അനുപാലേതി ഉദകം വിയ ഉപ്പലാദീനി, ന ഭങ്ഗക്ഖണേ സയം ഭിജ്ജമാനത്താ, യഥാസകം പച്ചയുപ്പന്നേപി ച ധമ്മേ പാലേതി ധാതീ വിയ കുമാരം, സയംപവത്തിതധമ്മസമ്ബന്ധേനേവ ച പവത്തതി നിയാമകോ വിയാതി ദട്ഠബ്ബം.

മനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതൂനം നിസ്സയലക്ഖണം ഹദയവത്ഥു, താസഞ്ഞേവ ധാതൂനം ധാരണരസം, ഉബ്ബഹനപച്ചുപട്ഠാനം. ഇദം പന ഹദയവത്ഥു യദേതം അന്തോസരീരേ ദ്വിന്നം ഥനാനം മജ്ഝേ ബാഹിരപത്താനി അപനേത്വാ അധോമുഖട്ഠപിതരത്തപദുമമകുലസണ്ഠാനം ബഹി മട്ഠം, അന്തോ കോസാതകീഫലസ്സ അബ്ഭന്തരസദിസം, പഞ്ഞവന്താനം ഥോകം വികസിതം, മന്ദപഞ്ഞാനം മകുളിതം, ഹദയമംസയമകം പരിക്ഖിപിത്വാ വക്കയകനകിലോമകപിഹകാദയോ തിട്ഠന്തി. തസ്സ സസമ്ഭാരഹദയമംസസ്സ അന്തോ പുന്നാഗട്ഠിപതിട്ഠാനമത്തേ ആവാടകേ സണ്ഠിതം അദ്ധപസതമത്തലോഹിതം സണ്ഠാതി. തഞ്ച രാഗചരിതസ്സ രത്തം, ദോസചരിതസ്സ കാളകം, മോഹചരിതസ്സ മംസധോവനഉദകസദിസം, വിതക്കചരിതസ്സ കുലത്ഥയൂസവണ്ണം, സദ്ധാചരിതസ്സ കണികാരപുപ്ഫവണ്ണം, ബുദ്ധിചരിതസ്സ അച്ഛം വിപ്പസന്നം അനാവിലം പണ്ഡരം പരിസുദ്ധം നിദ്ധോതജാതിമണി വിയ ജുതിമന്തം ഹോതി, ബ്യാപേത്വാ സന്ധാരണാദികിച്ചേഹി ഭൂതേഹി കതൂപകാരം ആയുനാ അനുപാലിയമാനം വണ്ണാദിപരിവുതം ഉതുചിത്താഹാരേഹി ഉപത്ഥമ്ഭിയമാനം മനോധാതുമനോവിഞ്ഞാണധാതൂനഞ്ചേവ തംസമ്പയുത്താനഞ്ച വത്ഥുഭാവം സാധയമാനം തിട്ഠതി.

അഭിക്കമാദിപ്പവത്തകചിത്തസമുട്ഠാനവായോധാതുയാ സഹജരൂപകായസന്ഥമ്ഭനസന്ധാരണചലനസ്സ പച്ചയാകാരവികാരലക്ഖണാ കായവിഞ്ഞത്തി, അധിപ്പായപ്പകാസനരസാ, കായവിപ്ഫന്ദനഹേതുഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, ചിത്തസമുട്ഠാനവായോധാതുപദട്ഠാനാ. വചീഭേദപ്പവത്തകചിത്തസമുട്ഠാനപഥവീധാതുയാ ഉപാദിന്നഘട്ടനസ്സ പച്ചയാകാരവികാരലക്ഖണാ വചീവിഞ്ഞത്തി, അധിപ്പായപ്പകാസനരസാ, വചീഘോസസ്സ ഹേതുഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, ചിത്തസമുട്ഠാനപഥവീധാതുപദട്ഠാനാ. ഉഭോപേതാ കായവിപ്ഫന്ദനവചീഘോസേഹി സയം വിഞ്ഞേയ്യത്താ, അധിപ്പായവിഞ്ഞാപനതോ ച ‘‘കായവചീവിഞ്ഞത്തിയോ’’തി വുച്ചന്തി. ചക്ഖുസോതപഥസ്മിം ഹി ഠത്വാ കേനചി ഹത്ഥവികാരസീസുക്ഖിപനാദികായവികാരേ, സദ്ദേ വാ കതേ തഥാപവത്തരൂപസദ്ദായതനാനി ചക്ഖുസോതവിഞ്ഞേയ്യാനി, ന താനി വിഞ്ഞത്തിയോ, ചിത്തസമുട്ഠിതകലാപഗതായ പന വായോധാതുയാ സഹജാതരൂപകായസന്ധാരണചലനാദീനം പച്ചയഭൂതോ വികാരോ കായവിഞ്ഞത്തി, തഥാ ചിത്തസമുട്ഠിതപഥവീധാതുയാ ഉപാദിന്നഘട്ടനസ്സ പച്ചയഭൂതോ ആകാരവികാരോ വചീവിഞ്ഞത്തി. ന ച താ ചക്ഖുസോതവിഞ്ഞേയ്യാ, താ പന മനോദ്വാരികജവനേഹി താലപണ്ണാദിസഞ്ഞായ ഉദപാനാദീനി വിയ യഥാഗഹിതകായവികാരവചീഘോസാനുസാരേന തിരച്ഛാനാനമ്പി വിഞ്ഞേയ്യാ, തദനുസാരേനേവ ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഏസ കാരേതി, വദതി ചാ’’തി അധിപ്പായോ ച വിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി, തസ്മാ സയം വിഞ്ഞേയ്യതോ, അധിപ്പായവിഞ്ഞാപനതോ ച ‘‘വിഞ്ഞത്തിയോ’’തി വുച്ചന്തി.

തത്ഥ ച മനോദ്വാരികജവനവീഥിയം സത്തസു കാമാവചരജവനേസു കായവിഞ്ഞത്തിജനകേസു പുരിമേഹി ഛഹി ജവനേഹി സമുട്ഠിതവായോധാതുയോ ഉപത്ഥമ്ഭനസന്ധാരണകിച്ചമേവ കാതും സക്കോന്തി, അഭിക്കമാദിം പന നിപ്ഫാദേതും ന സക്കോന്തി. സത്തമജവനസമുട്ഠിതാ പന ഹേട്ഠാ ഛഹി ജവനേഹി സമുട്ഠിതവായോധാതുയോപത്ഥമ്ഭം ലഭിത്വാ സത്തഹി യുഗേഹി ആകഡ്ഢിതബ്ബഭാരം സകടം സത്തമയുഗയുത്തഗോണോ വിയ ഇതരഛയുഗയുത്തഗോണോപത്ഥമ്ഭം ലഭിത്വാ രൂപകായസ്സ അഭിക്കമപടിക്കമാദിം കാരേതും സക്കോതി, ഏവം വചീവിഞ്ഞത്തിജനകേപി സത്തമജവനേഹി സമുട്ഠിതായ പഥവീധാതുയാപി ഉപാദിന്നഘട്ടനസ്സ പച്ചയഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഇധ പന പുരിമജവനസമുട്ഠിതായ ഉപത്ഥമ്ഭകത്തം, സത്തമജവനസമുട്ഠിതായ ചലനപച്ചയത്തഞ്ച നത്ഥി തേസം വായോധാതുകിച്ചത്താ, പുരിമസഹഗതാ പന പച്ഛിമാ പഥവീധാതു ഉപാദിന്നഘട്ടനസമത്ഥാ ഹോതി, സേസം താദിസമേവ. ചിത്തസമുട്ഠിതകായേ പന വായോധാതുയാ ചലന്തേ തദുപത്ഥമ്ഭിതതേസമുട്ഠാനികാനമ്പി ചലനതോ സകലകായസ്സ അഭിക്കമാദയോ ഹോന്തി ഉദകേ ഗച്ഛന്തേ തത്ഥ പതിതതിണപണ്ണാനി വിയാതി ദട്ഠബ്ബം.

രൂപപരിച്ഛേദലക്ഖണാ ആകാസധാതു, രൂപപരിയന്തപ്പകാസനരസാ, രൂപമരിയാദപച്ചുപട്ഠാനാ, അസമ്ഫുട്ഠഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, ഛിദ്ദവിവരഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ വാ, പരിച്ഛിന്നരൂപപദട്ഠാനാ, യായ പരിച്ഛിന്നേസു രൂപേസു ‘‘ഇദമിതോ ഉദ്ധം, അധോ, തിരിയ’’ന്തി ച ഹോതി.

അദന്ധതാലക്ഖണാ രൂപസ്സലഹുതാ, രൂപാനം ഗരുഭാവവിനോദനരസാ, ലഹുപരിവത്തിതാപച്ചുപട്ഠാനാ, ലഹുരൂപപദട്ഠാനാ. അഥദ്ധതാലക്ഖണാ രൂപസ്സമുദുതാ, രൂപാനം ഥദ്ധഭാവവിനോദനരസാ, സബ്ബകിരിയാസു അവിരോധിതാപച്ചുപട്ഠാനാ, മുദുരൂപപദട്ഠാനാ. സരീരകിരിയാനുകൂലകമ്മഞ്ഞഭാവലക്ഖണാ രൂപസ്സകമ്മഞ്ഞതാ, അകമ്മഞ്ഞതാവിനോദനരസാ, അദുബ്ബലഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ, കമ്മഞ്ഞതാരൂപപദട്ഠാനാ. ഏതാ പന തിസ്സോപി അഞ്ഞമഞ്ഞം ന വിജഹന്തി, ഗരുഥദ്ധഅകമ്മഞ്ഞരൂപപടിപക്ഖഭാവേന ച സമുട്ഠിതാനം ഉതുചിത്താഹാരജാനം ലഹുമുദുകമ്മഞ്ഞഭൂതാനം രൂപാനം വികാരതായ ച പരിയായതോ ഗരുഥദ്ധാകമ്മഞ്ഞഭാവവിനോദനകിച്ചാ വുത്താ, ന പന സഭാവതോ സയം അവിജ്ജമാനത്താ.

ആചയലക്ഖണോ രൂപസ്സഉപചയോ, പുബ്ബന്തതോ രൂപാനം ഉമ്മുജ്ജാപനരസോ, നിയ്യാതനപച്ചുപട്ഠാനോ, പരിപുണ്ണഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ വാ, ഉപചിതരൂപപദട്ഠാനോ. പവത്തിലക്ഖണാ രൂപസ്സസന്തതി, അനുപ്പബന്ധനരസാ, അനുപച്ഛേദപച്ചുപട്ഠാനാ, അനുപ്പബന്ധകരൂപപദട്ഠാനാ. ഉഭയമ്പേതം ജാതിരൂപസ്സേവാധിവചനം. സമ്പിണ്ഡിതാനം ഹി ചതുസമുട്ഠാനികരൂപാനം പഠമുപ്പത്തി ഉപചയോ നാമ, ഉപരൂപരുപ്പത്തി സന്തതി നാമ. തേനേവ താസം പദഭാജനീയേ ‘‘യോ രൂപസ്സ ഉപചയോ, സാ രൂപസ്സ സന്തതീ’’തി (ധ. സ. ൬൪൨) വുത്തം, ആകാരനാനത്തതോ പന വിസും ഉദ്ദിട്ഠാ.

രൂപപരിപാകലക്ഖണാ രൂപസ്സജരതാ, ഉപനയനരസാ, സഭാവാനപഗമേപി നവഭാവാപഗമപച്ചുപട്ഠാനാ വീഹിപുരാണഭാവോ വിയ, പരിപച്ചമാനരൂപപദട്ഠാനാ. ഖണേ ഖണേ ഭിജ്ജമാനാപി ചേസാ ഉപാദിന്നേസു ഖണ്ഡദന്താദിതോ, അനുപാദിന്നേസു രുക്ഖലതാദീസു വണ്ണവികാരാദിതോ ച അന്തരന്തരാ ച സുവിഞ്ഞേയ്യവികാരത്താ ‘‘പാകടജരാ, സവീചിജരാ’’തി ച വുച്ചതി, മണികനകചന്ദസൂരിയാദീസു ദുവിഞ്ഞേയ്യത്താ, നിരന്തരത്താ ച ‘‘അപാകടജരാ, അവീചിജരാ’’തി വുച്ചതി. ഈദിസേസു ഹി കപ്പവിനാസാദികാലേ വികാരതോ ജരാ പഞ്ഞായേയ്യ. സബ്ബദാപി പന അപഞ്ഞായമാനവികാരത്താ അരൂപധമ്മേസു ജരാ പടിച്ഛന്നജരാ നാമ. ന ച തത്ഥ വണ്ണവികാരാദയോ ജരാ തേസം ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യതോ. ന ഹി ജരാ ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ, മനോവിഞ്ഞേയ്യാ പന ഹോതി. യഥാ ഓഘേന പരിഭിന്നഭൂമിആദിദസ്സനേന അദിട്ഠോപി ഓഘോ സുവിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി, ഏവം വികാരദസ്സനേന ജരാതി ഗഹേതബ്ബം.

പരിഭേദലക്ഖണാ രൂപസ്സഅനിച്ചതാ, സംസീദനരസാ, ഖയവയപച്ചുപട്ഠാനാ, പരിഭിജ്ജമാനരൂപപദട്ഠാനാ. ന കേവലഞ്ചേതാനി ഉപചയാദിചതൂഹി ഗഹിതാനി ജാതിജരാമരണാനി രൂപധമ്മാനമേവ, അരൂപധമ്മാനമ്പി ഹോന്തിയേവ. ഏതാനി ച ഇമേസം സത്താനം അരഞ്ഞപ്പവേസകപവിട്ഠപരിപാതകപതിതഘാതകചോരേഹി യഥാക്കമം സദിസാനീതി ദട്ഠബ്ബാനി.

ഓജാലക്ഖണോ കബളീകാരോ ആഹാരോ, രൂപാഹരണരസോ, ഉപത്ഥമ്ഭനപച്ചുപട്ഠാനോ, കബളം കത്വാ ആഹരിതബ്ബവത്ഥുപദട്ഠാനോ. അയം ലക്ഖണാദിതോ വിനിച്ഛയോ.

സങ്ഗഹതോ പന സബ്ബമ്പേതം രൂപം ഖന്ധതോ ഏകവിധം രൂപക്ഖന്ധോവ ഹോതി, തഥാ അഹേതുകം സപ്പച്ചയം സങ്ഖതം ലോകിയം സാസവം സഞ്ഞോജനീയം ഓഘനീയം യോഗനീയം നീവരണീയം പരാമട്ഠം സംകിലേസികം അനാരമ്മണം അപ്പഹാതബ്ബന്തിആദിനാ ച ഏകവിധം, തം പുന ഭൂതോപാദായവസേന ദുവിധം, തഥാ നിപ്ഫന്നാനിപ്ഫന്നാദിവസേന ച. തത്ഥ പഥവീആദീനി ചത്താരി മഹാഭൂതാനി ഭൂതരൂപം നാമ, സേസം ഉപാദാരൂപം നാമ. പഥവീആദയോ സത്തരസ, കബളീകാരോ ആഹാരോ ചേതി അട്ഠാരസവിധമ്പി പരമത്ഥതോ വിജ്ജമാനത്താ നിപ്ഫന്നരൂപം നാമ, ഇതരം അനിപ്ഫന്നരൂപം നാമ. ചക്ഖാദയോ പഞ്ച പസാദാ, ഭാവദ്വയം, ജീവിതിന്ദ്രിയന്തി അട്ഠവിധമ്പി ഇന്ദ്രിയരൂപം നാമ, ഇതരം അനിന്ദ്രിയം. താനി ഇന്ദ്രിയാനി ചേവ ഹദയഞ്ചാതി നവവിധമ്പി ഉപാദിന്നം, ഇതരം അനുപാദിന്നം, പഞ്ച പസാദാ, ചത്താരോ രൂപസദ്ദഗന്ധരസാ, ആപോധാതുവിവജ്ജിതഭൂതത്തയഞ്ചാതി ദ്വാദസവിധമ്പി ഓളാരികരൂപം, സന്തികേരൂപം, സപ്പടിഘരൂപഞ്ച, സേസം സുഖുമരൂപം, ദൂരേരൂപം, അപ്പടിഘരൂപഞ്ച. പസാദാ, ഹദയഞ്ച വത്ഥുരൂപം, ഇതരം അവത്ഥുരൂപം. പസാദാ, വിഞ്ഞത്തിദ്വയഞ്ച ദ്വാരരൂപം, ഇതരം അദ്വാരം. പസാദാ അജ്ഝത്തികരൂപം, ഗോചരഗ്ഗാഹികരൂപഞ്ച, ഇതരം ബാഹിരം, അഗോചരഗ്ഗാഹികരൂപഞ്ച. ചത്താരി ഭൂതരൂപാനി, രൂപഗന്ധരസഓജാ ചാതി ഇദം സുദ്ധട്ഠകം അവിനിബ്ഭോഗരൂപം നാമ, ഇതരം വിനിബ്ഭോഗരൂപം.

ചക്ഖു നചക്ഖൂതി ഏവമാദിവസേന ച ദുവിധം ഹോതി. പുന തം സനിദസ്സനത്തികവസേന തിവിധം ഹോതി. തത്ഥ രൂപായതനം സനിദസ്സനസപ്പടിഘം, സേസമോളാരികരൂപം അനിദസ്സനസപ്പടിഘം, സബ്ബമ്പി സുഖുമരൂപം അനിദസ്സനഅപ്പടിഘം. തഥാ കമ്മജാദിത്തികവസേന. തത്ഥ നവവിധം ഉപാദിന്നരൂപം, സുദ്ധട്ഠകം, ആകാസോ ച കമ്മജം നാമ, വിഞ്ഞത്തിദ്വയം, ലഹുതാദിത്തയഞ്ച സദ്ദോ അകമ്മജം നാമ, ഉപചയാദിചതുബ്ബിധം ലക്ഖണരൂപം അജം നാമ. സുദ്ധട്ഠകം, ആകാസോ, വിഞ്ഞത്തിദ്വയം, ലഹുതാദിത്തയം, സദ്ദോ ച ചിത്തജം നാമ, തദവസേസം ലക്ഖണരൂപവിരഹിതം അചിത്തജം നാമ, ലക്ഖണരൂപം അജം നാമ. സുദ്ധട്ഠകം, ആകാസോ, ലഹുതാദിത്തയഞ്ച ആഹാരജം നാമ, സേസം ലക്ഖണവജ്ജിതം അനാഹാരജം നാമ, ലക്ഖണം അജം നാമ. സുദ്ധട്ഠകം, ആകാസോ, ലഹുതാദിത്തയം, സദ്ദോ ച ഉതുജം നാമ, സേസം ലക്ഖണവിരഹിതം അനുതുജം നാമ, ലക്ഖണം അജം നാമ. ലക്ഖണാനി ഹി ജായമാനജീയമാനപരിഭിജ്ജമാനധമ്മാനം സഭാവതായ കുതോചി ജാതിവോഹാരം ന ലഭന്തി ഭേസമ്പി ജാതിആദിപ്പസങ്ഗതോ. ന ഹി ‘‘ജാതി ജായതി, ജരാ ജീരതി, മരണം മീയതീ’’തി വോഹരിതും യുത്തം അനവട്ഠാനതോ. തദവസേസാനം പന ആകാസവിഞ്ഞത്താദിഅനിപ്ഫന്നാനം യദിപി പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനതായ ന കുതോചി ഉപ്പത്തി അത്ഥി, തഥാപി തഥാ തഥാ പവത്തരൂപം ഉപാദായ നേസം വിജ്ജമാനവോഹാരസ്സേവ ഹേതുസമുപ്പന്നവോഹാരസ്സാപി വിരോധാഭാവതോ സഹേതുകതാ വുത്താ. യം പന പാളിയം ‘‘രൂപായതനം…പേ… രൂപസ്സ ഉപചയോ രൂപസ്സ സന്തതി കബളീകാരോ ആഹാരോ. ഇമേ ധമ്മാ ചിത്തസമുട്ഠാനാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൨൦൨) ജാതിയാപി കുതോചി ജാതത്തം വുത്തം, തം രൂപജനകപച്ചയാനം കിച്ചാനുഭാവലക്ഖണേ ദിട്ഠത്താ രൂപുപ്പത്തിക്ഖണേ വിജ്ജമാനതം സന്ധായ വുത്തം, ജരാമരണാനം പന രൂപുപ്പത്തിക്ഖണേ അഭാവതോ ന വുത്തം. ‘‘ജരാമരണം, ഭിക്ഖവേ, അനിച്ചം സങ്ഖതം പടിച്ചസമുപ്പന്ന’’ന്തി (സം. നി. ൨.൨൦) ഇദം പന ജരാമരണസീസേന തഥാപവത്തവിഞ്ഞാണനാമരൂപാദീനമേവ ഗഹിതത്താ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. യം തം രൂപം അജ്ഝത്തികം, തം ഉപാദാ, യം തം രൂപം ബാഹിരം, തം അത്ഥി ഉപാദാ, അത്ഥി നോ ഉപാദാതി ഏവമാദിനാ നയേനാപി തിവിധം ഹോതി.

പുന തം സബ്ബം ദിട്ഠസുതമുതവിഞ്ഞാതവസേന ചതുബ്ബിധം ഹോതി. തത്ഥ രൂപായതനം ദിട്ഠം നാമ, സദ്ദോ സുതം നാമ, ഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാനി പത്വാവ ഗഹേതബ്ബതോ മുതം നാമ, സേസം മനസാ വിഞ്ഞാതബ്ബതോ വിഞ്ഞാതം നാമ. തഥാ രൂപരൂപചതുക്കാദിവസേന ചതുബ്ബിധം, തത്ഥ അട്ഠാരസവിധം നിപ്ഫന്നം രൂപരൂപം നാമ, ആകാസോ പരിച്ഛേദരൂപം നാമ, വിഞ്ഞത്തിദ്വയം, ലഹുതാദിത്തയഞ്ച വികാരരൂപം നാമ, ഉപചയാദിചതുബ്ബിധം ലക്ഖണരൂപം നാമ. തഥാ ഹദയവത്ഥു വത്ഥു, ന ദ്വാരം നാമ, വിഞ്ഞത്തിദ്വയം ദ്വാരം, ന വത്ഥു നാമ, ചക്ഖാദയോ പഞ്ച പസാദാ വത്ഥു ചേവ ദ്വാരഞ്ച നാമ, സേസം നേവ വത്ഥു ന ദ്വാരം നാമാതി ഏവമാദിനാ നയേന ചതുബ്ബിധം.

തം പുന ഏകജാദിവസേന പഞ്ചവിധം. നവവിധം ഹി ഉപാദിന്നരൂപം കമ്മേനേവ, വിഞ്ഞത്തിദ്വയഞ്ച ചിത്തേനേവ ഉപ്പജ്ജനതോ ഏകജം നാമ, സദ്ദോ ഉതുചിത്തേഹി ഉപ്പജ്ജനതോ ദ്വിജം നാമ, ലഹുതാദിത്തയം ഉതുചിത്താഹാരേഹി ഉപ്പജ്ജനതോ തിജം നാമ, സുദ്ധട്ഠകം, ആകാസോ ച ചതൂഹിപി ഉപ്പജ്ജനതോ ചതുജ്ജം നാമ, ലക്ഖണാനി അജം നാമ. ഏവമാദിനാ പഞ്ചവിധം ഹോതി.

തം പുന ചക്ഖുസോതഘാനജിവ്ഹാകായമനഇന്ദ്രിയവിഞ്ഞേയ്യവസേന ഛബ്ബിധം. സത്തവിഞ്ഞാണധാതുവിഞ്ഞേയ്യവസേന സത്തവിധം. തദേവ മനോവിഞ്ഞാണധാതുവിഞ്ഞേയ്യം ഭൂതോപാദായവസേന ദ്വിധാ കത്വാ അട്ഠവിധം ഹോതി. തത്ഥ ഹി ആപോധാതു മനോവിഞ്ഞാണേനേവ വിഞ്ഞേയ്യം ഭൂതരൂപം നാമ, ഇതരം പസാദസഹിതസുഖുമരൂപം മനോവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞേയ്യോപാദായരൂപം നാമ. തദേവ പുന മനോവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞേയ്യോപാദായരൂപം ഇന്ദ്രിയാനിന്ദ്രിയവസേന ദ്വിധാ കത്വാ നവവിധം ഹോതി. തം പുന പസാദവിസയആപോധാതുഭാവഹദയജീവിതപരിച്ഛേദവികാരലക്ഖണആഹാരവസേന ദസവിധം ഹോതി.

തദേവ പുന ചക്ഖായതനം സോതായതനം ഘാനായതനം ജിവ്ഹായതനം കായായതനം രൂപായതനം സദ്ദായതനം ഗന്ധായതനം രസായതനം ഫോട്ഠബ്ബായതനം ധമ്മായതനന്തി ഏവം ആയതനതോ ഏകാദസവിധം ഹോതി, തഥാ ധാതുവസേന. തത്ഥ ആപോധാതുവിവജ്ജിതഭൂതത്തയം ഫോട്ഠബ്ബായതനം ഫോട്ഠബ്ബധാതു ‘‘കായവിഞ്ഞേയ്യം, കായവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തി ച വുച്ചതി, സുഖുമരൂപം ധമ്മായതനം ധമ്മധാതൂതി, തദേവ പസാദസഹിതം ‘‘മനോവിഞ്ഞേയ്യം, മനോവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തി ച വുത്തം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

കസ്മാ പനേത്ഥ ആപോധാതുവിവജ്ജിതാനഞ്ഞേവ ഭൂതാനം ഫോട്ഠബ്ബതാ വുത്താ, നനു ആപോധാതുപി സീതവസേന ഫുസിത്വാ വേദിതബ്ബാതി? ന സീതസ്സാപി തേജോധാതുത്താ. ഉണ്ഹമേവ ഹി സീതന്തി ബ്യപദിസ്സതി. കഠിനാകഠിനതം ഉപാദായ രുക്ഖാദിവിരളച്ഛായാ വിയ, തം വാ ഉപാദായ സന്ദച്ഛായാദി, അഞ്ഞഥാ കസ്സേതം സീതത്തം സഭാവം സിയാ. ‘‘ആപോധാതുയാ’’ ഇതി ചേ. യദി ഏവം ഉണ്ഹോദകാദീസു ആപത്തം ന സിയാ ആപോതേജാനഞ്ച സഹപവത്താനം വിരുദ്ധലക്ഖണത്താ, ന ച സാ തേജോസന്നിധാനേ സീതത്തം വിഹായ തിട്ഠതി. ന ഹി സഭാവാ കേനചി സഹഭാവേന തംസഭാവം ജഹന്തി അഭാവാപത്തിതോ, നാപിസ്സാ സീതഭാവം മുഞ്ചിത്വാ അപരസഭാവോ അത്ഥി, യേന സഹഭാവോ യുജ്ജേയ്യ. യദി സിയാ ‘‘ആപോ സീതത്ത’’ന്തി, ഭാവദ്വയം സിയാ അഞ്ഞോഞ്ഞവിലക്ഖണസഭാവത്താ ഭാവസ്സ, അഥാപി ന സീതത്തം, ആപോധാതുയാ സരൂപം സീതഗുണോ, സോ ച ഉണ്ഹസന്നിധാനേ വിഗച്ഛതി, ഗുണീരൂപമേവ തിട്ഠതീതി ചേ? തദാ തഹിം സയം അഫോട്ഠബ്ബാവ ആപോധാതു, ന നിയതഫസ്സവതീതി ച സിയാ, യോ ച സീതഫസ്സോ ഗുണോതി സുവുത്തോ, സോ അമ്ഹേഹി തേജോധാതുവിസേസോതി.

അയമേവ വിസേസോതി ചേ, നനു സീതത്തം, ഉണ്ഹത്തഞ്ച അഞ്ഞോഞ്ഞവിരുദ്ധം, കഥം തേജോധാതുയാ സഭാവം സിയാതി? നായം ദോസോ ഏകകലാപേ തേസം സമ്ഭവാഭാവതോ, ഭിന്നകലാപേസു പന പവത്തിയം ആലോകന്ധകാരനീലപീതാദീനം വണ്ണായതനതാ വിയ തേജോധാതുത്തം ന വിരുജ്ഝതീതി. യദി ആപോധാതുയാ ന സീതത്തം സരൂപം, കിം പനസ്സാ സരൂപന്തി? ദ്രവതാ. യദി ഏവം ദ്രവതാപി ഫുസിത്വാ ഞാതബ്ബതോ ഫോട്ഠബ്ബം സിയാതി? ന സീതാദിം ഫുസിത്വാ മനസാവ വണ്ണം ദിസ്വാ ഞാതബ്ബതോ. അന്ധകാരേ സയന്താ ഹി അതിസീതലതായ പത്താദിം ഫുസിത്വാ ‘‘ഉദകം ഏത്ഥാ’’തി ആസങ്കിതാ ഹോന്തി, ഉദകം വാ ഫുസിത്വാ സപ്പാദിസഞ്ഞിനോ, തസ്മാ അഫോട്ഠബ്ബമേവ ആപോധാതു, ഇതരഭൂതത്തയമേവ ഫോട്ഠബ്ബന്തി ഗഹേതബ്ബം.

കിം പനേതം ഭൂതത്തയം ഏകതോ ആരമ്മണം കത്വാ കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജിതും സക്കോതി, ന സക്കോതീതി? ന സക്കോതി. കസ്മാ? ആഭുജിതവസേന വാ ഉസ്സദവസേന വാ തേസു ഏകമേവാരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പജ്ജനതോ. ആഭുജിതവസേന ഹി ഓദനഥാലിയം സിത്ഥം ഗഹേത്വാ ഥദ്ധമുദുഭാവം വീമംസന്തസ്സ, ഉണ്ഹോദകഭാജനേ വാ ഹത്ഥം ഓതാരേത്വാ ഉണ്ഹഭാവം വീമംസന്തസ്സ, ഉണ്ഹസമയേ വാ വാതപാനം വിവരിത്വാ വാതേന സരീരം പഹരാപേന്തസ്സ ച തത്ഥ തത്ഥ കിഞ്ചാപി ഇതരം ഭൂതത്തയമ്പി അത്ഥി, യഥാഭുജിതം പന തംതംപഥവീതേജോവായോധാതുമേവ യഥാക്കമം ആരബ്ഭ കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം ആഭുജിതവസേന ആരമ്മണം കരോതി നാമ. ഉസ്സദവസേന പന ഭുഞ്ജനസമയേ സക്ഖരം ഡംസന്തസ്സ, മഗ്ഗേ വാ അഗ്ഗിം അക്കമന്തസ്സ, ബലവവാതേന വാ കണ്ണസക്ഖലിയമ്പി പഹരന്തസ്സ ച തത്ഥ തത്ഥ കിഞ്ചാപി ഇതരഭൂതത്തയമ്പി അത്ഥി, യഥാഉസ്സദം പന തംതംപഥവീതേജോവായോധാതുമേവാരബ്ഭ യഥാക്കമം കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി. അഗ്ഗിമ്ഹി വാ നിമുഗ്ഗസകലസരീരസ്സ യദിപി ഏകപ്പഹാരേന അഗ്ഗിനാ കായോ ഘട്ടീയതി, യസ്മിം യസ്മിം പന ഠാനേ കായപ്പസാദോ ഉസ്സന്നോ ഹോതി, യത്ഥ യത്ഥ വാ പന വിസയഘട്ടനാനിഘംസോ ബലവാ ഹോതി, തത്ഥ തത്ഥേവ പഠമം കായവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി, പച്ഛാ ഇതരട്ഠാനേസു. ഖണപരിത്തതായ പന സഹസാ പരിവത്തിത്വാ ഉപ്പജ്ജനവസേന ഏകപ്പഹാരേന സകലസരീരം ഡയ്ഹമാനം വിയ ഖായതി. ന ഹി ഏകസ്മിം ഖണേ ബഹൂനി വിഞ്ഞാണാനി ഉപ്പജ്ജന്തി, ബ്യാപേത്വാ വാ ഏകം. ഏകേകസ്മിം പന അവിനിബ്ഭോഗേ കായദസകേ ഏകമേവ കായവിഞ്ഞാണം ഉസ്സദവസേന ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം ഇതരവത്ഥൂസുപി വിഞ്ഞാണാനം അവിനിബ്ഭോഗേ പദേസേ ഏകേകാനമേവ ഉപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ. ഏവം ഉസ്സദവസേന ആരമ്മണം കരോതി നാമ.

കേന പന ചിത്തസ്സ ആരമ്മണസങ്കന്തി ഹോതീതി? അജ്ഝാസയതോ, വിസയാധിമത്തതോ വാ. നാനാഠാനേസു ഹി ചിത്തപടിമാദീനി പസ്സിതുകാമസ്സ പഠമം ഏകട്ഠാനേ ദിസ്വാ തതോ ഇതരട്ഠാനേസു ച രൂപാനി പസ്സിതും സരസേനാവജ്ജനം ഉപ്പജ്ജതി. ഏവം അജ്ഝാസയതോ സങ്കന്തി ഹോതി. രൂപാരമ്മണം പന മഹന്തമ്പി പസ്സന്തസ്സ സബ്ബതൂരിയനിഗ്ഘോസേ ഉട്ഠിതേ തം വാ സുണന്തസ്സ മനുഞ്ഞാമനുഞ്ഞേ അധിമത്തഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബേ ഇന്ദ്രിയേസു ഘട്ടിതേ ഇതരിതരേ ചിത്തം സങ്കമതി, ഏവം വിസയാധിമത്തതോ സങ്കന്തി ഹോതീതി അയമേത്ഥ സങ്ഗഹതോ വിനിച്ഛയോ. സുഞ്ഞതോ, പന അതീതാദിവസേന പച്ചേകം അനന്തപ്പഭേദതോ ച വിനിച്ഛയോ ചിത്തവിഭത്തിയം വുത്തനയാനുസാരേന യഥാനുരൂപം വേദിതബ്ബോ.

സമുട്ഠാനതോ, പനേത്ഥ ഭവയോനീസു പവത്തിക്കമതോ ച പകിണ്ണകകഥാ വേദിതബ്ബാ – ചതുസമുട്ഠാനികാനി ഹി രൂപാനി ഉപ്പജ്ജമാനാനി ദ്വീസു ഭവേസു ചതൂസു യോനീസു ദസകാദികലാപവസേനേവ പടിസന്ധിപ്പവത്തീസു യഥാസമ്ഭവം സമുപ്പജ്ജന്തി. തത്ഥ കമ്മജേസു താവ വീസതിയാ കാമാവചരകുസലാകുസലേഹി കാമലോകേയേവ സംസേദജാനം, ഓപപാതികാനഞ്ച ഛ വത്ഥൂനി, ഭാവദ്വയേ അഞ്ഞതരം, ജീവിതഞ്ചാതി അട്ഠ രൂപാനി യഥാസമ്ഭവം പടിസന്ധിതോ പട്ഠായ പാതുഭവന്തി. താനി ച സുദ്ധട്ഠകം, ജീവിതഞ്ച ജീവിതനവകം, തദേവ നവകം ചക്ഖുനാ സഹ ചക്ഖുദസകം, സോതേന സോതദസകം, ഘാനേന ഘാനദസകം, ജിവ്ഹായ ജിവ്ഹാദസകം, കായേന കായദസകം, ഹദയവത്ഥുനാ വത്ഥുദസകം, ഭാവഞ്ഞതരേന ഭാവദസകഞ്ചാതി നവ കലാപാ ഹുത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തി. നപുംസകാനം പനേത്ഥ ഭാവദസകം നത്ഥി, തഥാ ജച്ചന്ധാദീനം ചക്ഖുസോതഘാനദസകാനി. ഏവം അണ്ഡജജലാബുജാനമ്പി, തേസം പന പടിസന്ധിചിത്തേന സഹ കായവത്ഥുഭാവദസകാനേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, തതോ പവത്തികാലേ ജീവിതനവകചക്ഖുദസകാദീനി യഥാനുരൂപം ഉപ്പജ്ജന്തി. രൂപഭവേ പന ഘാനദസകാദിത്തയം, ഭാവദസകദ്വയം, ഉദരഗ്ഗിനവകഞ്ച നത്ഥി, സേസാനി പഞ്ചഹി രൂപാവചരകുസലകമ്മേഹി പടിസന്ധിതോ പഭുതി ഉപ്പജ്ജന്തി. അഞ്ഞഞ്ഞീനം പന പഞ്ചമജ്ഝാനകുസലേന ജീവിതനവകമേവ. ഏവം കാമരൂപാവചരകമ്മസമുട്ഠിതാ നവ രൂപകലാപാ ദ്വീസു ഭവേസു ചതൂസു യോനീസു യഥാസമ്ഭവം പടിസന്ധിതോ പട്ഠായ യാവ ചുതിചിത്തോപരിസത്തരസമചിത്തസ്സ ഠിതി, താവ ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദഠിതിഭങ്ഗസങ്ഖാതേസു തീസു ഖണേസു നിരന്തരം അജ്ഝത്തസന്താനേ ഏവ ഉപ്പജ്ജന്തി, തതോ പഭുതി അനുപ്പജ്ജിത്വാ ചുതിചിത്തേന സഹ നിരുജ്ഝന്തി.

ചിത്തജാനി പന പഞ്ചവോകാരഭവേ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണആരുപ്പവിപാകവജ്ജിതപഞ്ചസത്തതിചിത്തേഹി അത്തനോ അത്തനോ ഉപ്പത്തിക്ഖണേ ഏവ സമുട്ഠാപിതാനി പഠമഭവങ്ഗമുപാദായ ചുതിചിത്തപരിയോസാനം അജ്ഝത്തസന്താനേ ഏവ സുദ്ധട്ഠകം, തദേവ കായവിഞ്ഞത്തിയാ സഹ കായവിഞ്ഞത്തിനവകം, വചീവിഞ്ഞത്തിസദ്ദേഹി വചീവിഞ്ഞത്തിദസകം, ലഹുതാദിത്തയേന ലഹുതാദേകാദസകം, കായവിഞ്ഞത്തിലഹുതാദീഹി ദ്വാദസകം, വചീവിഞ്ഞത്തിസദ്ദലഹുതാദീഹി തേരസകഞ്ചാതി ഛ കലാപാ ഹുത്വാ യഥായോഗം പവത്തന്തി. രൂപജനകചിത്തേസു ചേത്ഥ സോമനസ്സസഹഗതകാമാവചരജവനാനി ഇരിയാപഥവിഞ്ഞത്തിഹസനസഹിതം സബ്ബം ചിത്തജരൂപം സമുട്ഠാപേന്തി, സേസകാമാവചരജവനാഭിഞ്ഞാവോട്ഠബ്ബനാനി ഹസനവജ്ജം, അപ്പനാജവനാനി ച ഇരിയാപഥാദിവിരഹിതമേവ, യഥാപവത്തം പന ഇരിയാപഥം അവിനസ്സമാനം ഉപത്ഥമ്ഭേന്തി. സേസാനി പന രൂപാവചരവിപാകമനോധാതുതദാരമ്മണാനി ഏകൂനവീസതി തമ്പി ന കരോന്തി, സുദ്ധട്ഠകം, സദ്ദനവകം, ലഹുതാദേകാദസകം, സദ്ദലഹുതാദിദ്വാദസകഞ്ചാതി ചത്താരോ കലാപേ ഉപ്പാദേന്തി, തത്ഥാപി സബ്ബേസമ്പി പടിസന്ധിചിത്താനി, അരഹന്താനം ചുതിചിത്താനി, അരൂപഭവൂപപന്നാനി ച ന കിഞ്ചി രൂപം സമുട്ഠാപേന്തി, ആരുപ്പവിപാകദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണാനി സബ്ബഥാ ന ഉപ്പാദേന്തീതി.

ആഹാരജാനി പന കാമഭവേ ഏവ അജ്ഝോഹടാഹാരേ ഠിതേന ഠിതിപ്പത്തേന ഓജാസങ്ഖാതേന ആഹാരേന സമുട്ഠിതാനി അജ്ഝത്തസന്താനേ ഏവ സുദ്ധട്ഠകം, ലഹുതാദേകാദസകഞ്ചാതി ദ്വേ കലാപാ ഹുത്വാ യാവതായുകം പവത്തന്തി, ന രൂപഭൂമിയം. ഉതുജാനി അജ്ഝത്തികബാഹിരേന തേജോധാതുസങ്ഖാതേന ഠിതിപ്പത്തേന ഉതുനാ അജ്ഝത്തസന്താനേ സമുട്ഠിതാനി സുദ്ധട്ഠകം, സദ്ദനവകം, ലഹുതാദേകാദസകം, സദ്ദലഹുതാദേകാദസകം, സദ്ദലഹുതാദിദ്വാദസകഞ്ചാതി ചത്താരോ കലാപാ ഹുത്വാ യാവതായുകം, ബഹിദ്ധാ പന പഥവീപബ്ബതദേവബ്രഹ്മവിമാനാദീസു സുദ്ധട്ഠകം, സമുദ്ദഘോസാദിസദ്ദനവകഞ്ചാതി ദ്വേ കലാപാവ ഹുത്വാ പവത്തന്തി. ആകാസലക്ഖണാനി ചേത്ഥ സബ്ബകലാപേസു വിജ്ജമാനാനിപി കലാപസങ്ഗഹേ വോഹാരാഭാവാ ന ഗണീയന്തി. പടിസന്ധിക്ഖണേ ചേത്ഥ ഉതുചിത്താഹാരജാനി ന ഹോന്തി, ന സബ്ബത്ഥാപി ഉപ്പത്തിക്ഖണേ ജരാമരണാനീതി ഏവം ചതുസമുട്ഠാനികരൂപസ്സ ഭവയോനീസു, പടിസന്ധിപ്പവത്തീസു ച പവത്തിക്കമോ വേദിതബ്ബോ.

അപിച ദ്വാചത്താലീസായ കോട്ഠാസാനം വസേനാപി ചേത്ഥ തസ്സ അജ്ഝത്തം, മഹാഭൂതാദിവസേന ബഹിദ്ധാ ച പവത്തി ഏവം വേദിതബ്ബാ – അജ്ഝത്തികാ ഹി കേസാ ലോമാ…പേ… കരീസം മത്ഥലുങ്ഗന്തി ഇമേ വീസതി പഥവാധികകോട്ഠാസാ, പിത്തം…പേ… മുത്തന്തി ഇമേ ദ്വാദസ ആപാധികകോട്ഠാസാ, യേന ച സന്തപ്പതി, യേന ച ജീരതി, യേന ച പരിഡയ്ഹതി, യേന ച അസിതപീതഖായിതസായിതം സമ്മാപരിണാമം ഗച്ഛതീതി ഇമേ ചത്താരോ തേജാധികകോട്ഠാസാ, ഉദ്ധംഗമോ അധോഗമോ കുച്ഛിസയോ കോട്ഠാസയോ അങ്ഗമങ്ഗാനുസാരീ അസ്സാസപസ്സാസോ ചാതി ഇമേ ഛ വായുഅധികകോട്ഠാസാതി ദ്വേചത്താലീസ കോട്ഠാസാ ഹോന്തി. തേസു ഉദരിയം കരീസം പുബ്ബോ മുത്തന്തി ഇമേ ചത്താരോ കോട്ഠാസാ ഉതുജാ. ഏവമേതേസു ഏകേകം ഉതുജട്ഠകമേവ ഹോതി, സേദോ അസ്സു ഖേളോ സിങ്ഘാണികാതി ഇമേ ചത്താരോ ഉതുചിത്തജാ, തേസു ഏകേകസ്മിം ദ്വേ ദ്വേ അട്ഠകാ ഹോന്തി. അസിതാദിപരിപാചകോ തേജോ കമ്മജോവ, തത്ഥ ജീവിതനവകമേവ. അസ്സാസപസ്സാസോ പന ചിത്തജോവ, തത്ഥ ചിത്തജസദ്ദനവകമേവ. ഇമേ ദസ കോട്ഠാസേ ഠപേത്വാ സേസാ ദ്വത്തിംസ ചതുജാ.

തത്ഥ അട്ഠസു തേജോവായോകോട്ഠാസേസു ഏകേകസ്മിം ജീവിതനവകഞ്ചേവ തീണി ച ഉതുചിത്താഹാരജട്ഠകാനി ഹോന്തി, വായോകോട്ഠാസേസു ചേത്ഥ ഉതുചിത്തജസദ്ദനവകമ്പി ഹോതി, സേസേസു ചതുവീസതിയാ കോട്ഠാസേസു കേസലോമനഖദന്താനം മംസവിനിമുത്തട്ഠാനം ഠപേത്വാ സബ്ബത്ഥ ദ്വേ കായഭാവദസകാനി, തീണി ച അട്ഠകാനി, മംസമുത്തേസു പന കേസാദീസു ഉതുജട്ഠകമേവ ഹോതി. താനി ച യഥാവുത്തദസകനവകട്ഠകാനി സകലസരീരബ്യാപീസു തചമംസരുഹിരാദീസു, അബ്യാപീസു ച കേസാദീസു കോട്ഠാസേസു അവിനിബ്ഭോഗേ ഏകസ്മിം അണുപദേസേ ഹോന്തീതി പച്ചേകം അനന്താപരിമാണാ, അനന്തധാതുപച്ചയത്താ തേസം സരീരസ്മിം ഹി പരമാണുഭേദസഞ്ചുണ്ണാനി അനന്താനി ചത്താരി മഹാഭൂതാനി ചേവ സഉപാദാരൂപാനി ച അഞ്ഞോഞ്ഞപച്ചയഭൂതാനി അജ്ഝത്തം ദ്വാചത്താലീസകോട്ഠാസസരീരാരോഹപരിണാഹസണ്ഠാനാദിനാ, ബഹിദ്ധാ ച പഥവീപബ്ബതാദിനാ ച ആകാരേന യഥാപച്ചയം സമുപ്പന്നാനി. മായാകാരാദയോ വിയ ന ബാലജനപ്പബോധകാനി ഹോന്തി.

പഥവീധാതു ചേത്ഥ സുഖുമസഞ്ചുണ്ണാ രജഭൂതാ ഏവ ആപോധാതുയാ സങ്ഗഹിതാ, തേജോധാതുയാ അനുപാലിതാ, വായോധാതുയാ വിത്ഥമ്ഭിതാ, വണ്ണാദീഹി പരിവാരിതാ ന വികിരിയമാനാ അജ്ഝത്തം ഇത്ഥിപുരിസമിഗപക്ഖിദേവബ്രഹ്മാദിസരീരഭാവം, ബഹിദ്ധാ ച പഥവീപബ്ബതരുക്ഖദേവബ്രഹ്മലോകചന്ദസൂരിയനക്ഖത്തമണികനകാദിഭാവഞ്ച ഉപഗച്ഛതി, യൂസഗതാ ബന്ധനഭൂതാ പനേത്ഥ ആപോധാതു പഥവീപതിട്ഠിതാ. അവസേസാനുപാലനവിത്ഥമ്ഭനപരിപാചനപരിവാരിതാ ന പഗ്ഘരതി, അപഗ്ഘരമാനാ പീണിതഭാവം ദസ്സേതി, ഉസുമത്തഗതാ തേജോധാതു സേസധാതുപതിട്ഠാനസങ്ഗഹവിത്ഥമ്ഭനപരിവാരിതാ ഇമം കായം പരിപാചേതി, വണ്ണസമ്പത്തിഞ്ചസ്സ അപൂതിഭാവഞ്ച സാധേതി, വായോധാതു വിത്ഥമ്ഭനസമുദീരണസഭാവാ സേസധാതുപതിട്ഠാനസങ്ഗഹാനുപാലനപരിവാരിതാ വിത്ഥമ്ഭേതി ചാലേതി, സരീരവിമാനാദീനം ഗമനാദിപദവീതിഹരണാദീനം ഠിതിഞ്ച സമ്പാദേതി. ചതസ്സോപി ചേതാ സമ്ഭൂയ പഥവീഅധികതായ കേസാദിഭാവം, പഥവീപബ്ബതാദിഭാവഞ്ച, ആപാധികതായ പിത്താദിഭാവം, സമുദ്ദജലാദിഭാവഞ്ച, വായുഅധികതായ ഉദ്ധങ്ഗമവാതാദിഭാവം, പഥവീസന്ധാരകവാതാദിഭാവഞ്ച, തേജാധികതായ പരിപാചകഗ്ഗിആദിഭാവം, നരകഗ്ഗിആദിഭാവഞ്ച സാധേന്തി, യാസം പകോപേന രോഗജരാമരണഞ്ചേവ കപ്പവിനാസാദയോ ച ഹോന്തി. ഏവമേതാസം ചുണ്ണവിചുണ്ണാനം ധാതൂനം സഞ്ചയത്താ പച്ചേകം അനന്താപരിമാണാ കലാപാ ഏവ അജ്ഝത്തികകോട്ഠാസാ ഹോന്തി, തഥാ ബാഹിരാനി രൂപാനി. താനി ച തേന തേന പച്ചയേന തഥാതഥാകാരേന സമുദിതാവ ഉപ്പജ്ജന്തി ചേവ ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തി ച.

യദി പഠമം ധാതുയോ അണുരൂപേന ഠത്വാ പച്ഛാ സംയുജ്ജന്തി, തഥാ ഠാനേ വിനിയോഗാഭാവതോ അപരേനാപി പരിയായേന ചേത്ഥ കമ്മജം കമ്മപച്ചയം കമ്മപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനം, ആഹാരജം ആഹാരപച്ചയം ആഹാരപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനം, ഉതുജം ഉതുപച്ചയം ഉതുപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനം, ചിത്തജം ചിത്തപച്ചയം ചിത്തപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനന്തി ഏവം സമുട്ഠാനഭേദോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ഉപാദിന്നരൂപം കമ്മജം നാമ, മംസമുത്തകേസലോമദന്തസിങ്ഘാണികാദി കമ്മപച്ചയം നാമ, സമ്പത്തികരമഹാമേഘപഥവീപബ്ബതാദി, ചക്കരതനദേവവിമാനാദി ച കമ്മപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനം നാമ. ആഹാരതോ സമുട്ഠിതം സുദ്ധട്ഠകം ആഹാരജം നാമ, കബളീകാരോ ആഹാരോ ആഹാരജസ്സ ജനകോ ഹുത്വാ കമ്മജസ്സ അനുപാലകോ ഹോതീതി തദനുപാലിതം കമ്മജരൂപം ആഹാരപച്ചയം നാമ, വിസഭാഗാഹാരം സേവിത്വാ ആതപേ ഗച്ഛന്തസ്സ കാളകുട്ഠാദീനി ഉപ്പജ്ജന്തി, ഇദം ആഹാരപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനം നാമ. കമ്മജഉതുതോ സമുട്ഠിതം സുദ്ധട്ഠകം ഉതുജം നാമ, തസ്മിം ഉതു അഞ്ഞം അട്ഠകം സമുട്ഠാപേതി, ഇദം ഉതുപച്ചയം നാമ, തസ്മിമ്പി ഉതു അഞ്ഞം അട്ഠകം സമുട്ഠാപേതി, ഇദം ഉതുപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനം നാമ. ഏവം ഉപാദിന്നകേ തിസ്സോ ഏവ സന്തതിയോ ഘട്ടേതും സക്കോന്തി, അനുപാദിന്നകേ പന വലാഹകോ ഉതുജം നാമ, വുട്ഠിധാരാ ഉതുപച്ചയം നാമ, ദേവേ പന വുട്ഠേ പഥവീ ഗന്ധം മുഞ്ചതി, ബീജാനി വിരുഹന്തീതി ഏവം യം അനന്തം സന്തതിവസേന പവത്തം, ഏതം ഉതുപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനം നാമ. ചിത്തതോ സമുട്ഠിതം സുദ്ധട്ഠകാദി ചിത്തജം നാമ, ചിത്തേന പച്ഛാജാതപച്ചയഭാവേന ഉപത്ഥമ്ഭിതോ കായോ ചിത്തപച്ചയം നാമ, അഭിഞ്ഞാചിത്തേന ബഹിദ്ധാ സമുട്ഠാപിതഹത്ഥിഅസ്സാദികം ചിത്തപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനം നാമ. പകിണ്ണകകഥാ.

രൂപാബ്യാകതം നിട്ഠിതം.

നിബ്ബാനാബ്യാകതവണ്ണനാ

നിബ്ബാനാബ്യാകതം പന ഭൂമിതോ ലോകുത്തരമേവ, ധമ്മതോപി ച ഏകമേവ, ഭേദോ നത്ഥി, ലക്ഖണാദിതോ പന സന്തിലക്ഖണം നിബ്ബാനം, നിവത്തിലക്ഖണം, അസങ്ഖതലക്ഖണം വാ, അച്ചുതിരസം, അനിമിത്തപച്ചുപട്ഠാനം, അസങ്ഖതതായ പനസ്സ കാരകഹേതുവിരഹതോ പദട്ഠാനം നത്ഥി, പാപകഹേതുവസേന പനേതം ‘‘ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിപടിപദാ’’തിആദിവചനതോ (വിഭ. ൨൦൬) ‘‘അരിയമഗ്ഗപദട്ഠാന’’ന്തി വത്തും വട്ടതി. സങ്ഗഹതോ പന ഭേദാഭാവാ ഖന്ധേസു സങ്ഗഹം ന ഗച്ഛതി, ആയതനാദീസു ധമ്മായതനധമ്മധാതൂസു സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. സുഞ്ഞതോ പന അത്തസുഞ്ഞം, സലക്ഖണധാരണതോ അനത്തകം ധമ്മമത്തം, അസങ്ഖതതായ വാ അച്ചന്തത്താ ച അനിച്ചതാസുഞ്ഞം, ദുക്ഖതാസുഞ്ഞം, രാഗാദിസുഞ്ഞം, നിമിത്തസുഞ്ഞന്തി പവത്തം സുഞ്ഞന്തി ഗഹേതബ്ബം.

ഭേദതോ പന സന്തിലക്ഖണാദിസഭാവതോ ഏകവിധമ്പി കാരണപരിയായതോ സഉപാദിസേസനിബ്ബാനധാതു, അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതു ചേതി ദുവിധം ഹോതി. സരസവസേന പന പരികപ്പിതാകാരഭേദതോ സുഞ്ഞതം അനിമിത്തം അപ്പണിഹിതന്തി തിവിധം ഹോതി. സങ്ഖതധമ്മഭേദമുപാദായ പടിക്ഖിപിതബ്ബാകാരതോ ന ചിത്തം, ന ചേതസികം, ന രൂപം, ന അതീതം, ന അനാഗതം, ന പച്ചുപ്പന്നം, ന മഗ്ഗോ, ന ഫലന്തിആദിനാ അനന്തപ്പകാരം ഹോതി.

നിബ്ബാനാബ്യാകതം നിട്ഠിതം.

ഏവം ഇമസ്മിം കുസലത്തികേ അവുത്തോ സഭാവധമ്മോ നാമ നത്ഥി. അസഭാവധമ്മേസു പനേത്ഥ കിഞ്ചാപി രൂപധമ്മാനം പരിച്ഛേദാകാസലക്ഖണാനി ഏവ വുത്താനി, കസിണാദിപടിഭാഗനിമിത്താനി പന കസിണുഗ്ഘാടിമാകാസോ, വിഞ്ഞാണാഭാവോ, നിരോധസമാപത്തി, തിസ്സോ നാമപുഗ്ഗലഉപാദാപഞ്ഞത്തിയോ, അരൂപധമ്മാനം അനിച്ചതാദിലക്ഖണാദയോ ച ന വുത്താ, തഥാപി തേസമ്പി സഭാവധമ്മബ്യതിരേകാഭാവതോ ഗഹണം ഹോതി, തസ്മാ അയം തികോ നിപ്പദേസത്തികോതി വേദിതബ്ബോ. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഇതോ പരേസുപി തികദുകേസു പഞ്ഞത്തിഗ്ഗഹണാഭാവേപി നിരവസേസപരമത്ഥഗ്ഗഹണേനേവ നിപ്പദേസതാ, വിപരിയായതോ സപ്പദേസതാ ച വേദിതബ്ബാ. യത്ഥ പന സമ്മുതിഗ്ഗഹണം അത്ഥി, തത്ഥ വക്ഖാമ.

രൂപനിബ്ബാനകണ്ഡോ നിട്ഠിതോ.

ഇതി മോഹവിച്ഛേദനിയാ

അഭിധമ്മമാതികത്ഥസംവണ്ണനായ

കുസലത്തികസംവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

വേദനാത്തികാദിവണ്ണനാ

ഇദാനി കുസലത്തികാനന്തരം വേദനാത്തികാദീനം അത്ഥവണ്ണനാ അനുപ്പത്താ, യസ്മാ പന യ്വായം കുസലത്തികസ്സ –

‘‘അത്ഥതോ ഭൂമിഭേദാ ച, പച്ചേകം സമ്പയോഗതോ;

ഉദ്ദേസതോ ച ധമ്മാനം, ലക്ഖണാദിവിഭാഗതോ’’തി. –

ആദിനാ മാതികം നിക്ഖിപിത്വാ ‘‘കുസലാ താവ ധമ്മാ ഭൂമിതോ ചതുബ്ബിധാ ഹോന്തി കാമാവചരാ…പേ… ലോകുത്തരാ’’തിഏവമാദിനാ വിനിച്ഛയനയോ വുത്തോ, സോ ഏവ സേസത്തികദുകാനമ്പി യഥായോഗം ഹോതി. യഥാ ഹി ഏത്ഥ, ഏവം ‘‘സുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ താവ ധമ്മാ ഭൂമിതോ തിവിധാ ഹോന്തി കാമാവചരാ രൂപാവചരാ ലോകുത്തരാ’’തിആദിനാ അനുക്കമേന സബ്ബത്തികദുകാനമ്പി പണ്ഡിതേഹി സക്കാ വിനിച്ഛയനയം സല്ലക്ഖേതും, തസ്മാ തം വിത്ഥാരനയം വജ്ജേത്വാ നിക്ഖേപകണ്ഡേ, അത്ഥുദ്ധാരകണ്ഡേ ച വുത്താനുസാരതോ നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരനയേന വേദനാത്തികാദീനം തികദുകാനം –

പദത്ഥാ തംസരൂപാ ച, നവത്തബ്ബവിഭാഗതോ;

വിനിച്ഛയോ വിജാനീയോ, തത്ഥ തത്ഥ യഥാരഹം.

തത്ഥ വേദനാത്തികേ പദത്ഥതോ താവ ‘‘സുഖായ വേദനായാ’’തിആദീസു സുഖ-സദ്ദോ സുഖവേദനാസുഖമൂലസുഖാരമ്മണസുഖഹേതുസുഖപച്ചയട്ഠാനഅബ്യാബജ്ഝനിബ്ബാനാദീസു ദിസ്സതി. അയം ഹി ‘‘സുഖസ്സ ച പഹാനാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൩൨; ധ. സ. ൧൬൫; വിഭ. ൫൯൪) സുഖവേദനായ ദിസ്സതി. ‘‘സുഖോ ബുദ്ധാനമുപ്പാദോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧൯൪) സുഖമൂലേ. ‘‘യസ്മാ ച ഖോ, മഹാലി, രൂപം സുഖം സുഖാനുപതിതം സുഖാവക്കന്ത’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൩.൬൦) സുഖാരമ്മണേ. ‘‘സുഖസ്സേതം, ഭിക്ഖവേ, അധിവചനം, യദിദം പുഞ്ഞാനീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൭.൬൨; ഇതിവു. ൨൨) സുഖഹേതുമ്ഹി. ‘‘യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ന സുകരം അക്ഖാനേന പാപുണിതും, യാവ സുഖാ സഗ്ഗാ (മ. നി. ൩.൨൫൫). ന തേ സുഖം പജാനന്തി, യേ ന പസ്സന്തി നന്ദന’’ന്തി (സം. നി. ൧.൧൧) ആദീസു സുഖപച്ചയട്ഠാനേ. ‘‘ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാ ഏതേ ധമ്മാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൮൨) അബ്യാബജ്ഝേ. ‘‘നിബ്ബാനം പരമം സുഖ’’ന്തിആദീസു (ധ. പ. ൨൦൩-൨൦൪; മ. നി. ൨൧൫, ൨൧൭) നിബ്ബാനേ. ഇധ പനായം സുഖവേദനായമേവ ദട്ഠബ്ബോ.

വേദനാ-സദ്ദോ ‘‘വിദിതാ വേദനാ ഉപ്പജ്ജന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൨൦൮) വേദയിതസ്മിം യേവ വത്തതി. ദുക്ഖ-സദ്ദോ ദുക്ഖവേദനാദുക്ഖവത്ഥുദുക്ഖാരമ്മണദുക്ഖപച്ചയദുക്ഖപച്ചയട്ഠാനാദീസു ദിസ്സതി. അയം ഹി ‘‘ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൩൨; ധ. സ. ൧൬൫; വിഭ. ൫൯൪) ദുക്ഖവേദനായം ദിസ്സതി. ‘‘ജാതിപി ദുക്ഖാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൮൭; വിഭ. ൧൯൦) ദുക്ഖവത്ഥുസ്മിം. ‘‘യസ്മാ ച ഖോ, മഹാലി, രൂപം ദുക്ഖം ദുക്ഖാനുപതിതം ദുക്ഖാവക്കന്ത’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൩.൬൦) ദുക്ഖാരമ്മണേ. ‘‘ദുക്ഖോ പാപസ്സ ഉച്ചയോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧൧൭) ദുക്ഖപച്ചയേ. ‘‘യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, ന സുകരം അക്ഖാനേന പാപുണിതും, യാവ ദുക്ഖാ നിരയാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൨൫൦) ദുക്ഖപച്ചയട്ഠാനേ. ഇധ പനായം ദുക്ഖവേദനായമേവ ദട്ഠബ്ബോ.

വചനത്ഥോ പനേത്ഥ – സുഖയതി സത്തം, സുട്ഠു വാ ഖാദതി, ഖനതി ച കായചിത്താബാധന്തി സുഖാ, കായികചേതസികാനം സുഖസോമനസ്സാനമേതം അധിവചനം. ദുക്ഖയതീതി ദുക്ഖാ, കായികചേതസികാനം ദുക്ഖദോമനസ്സാനമേതം അധിവചനം. ന ദുക്ഖാ ന സുഖാതി അദുക്ഖമസുഖാ, ഉപേക്ഖായേതം അധിവചനം. മ-കാരോ പദസന്ധികരോ. ഏവം തീഹി പദേഹി പഞ്ചവിധാപി വേദനാ ഗഹിതാ. സബ്ബാപി ആരമ്മണരസം വേദിയന്തി അനുഭവന്തീതി വേദനാ. യോ പനായം തീസുപി പദേസു സമ്പയുത്ത-സദ്ദോ, തസ്സത്ഥോ – സമം പകാരേഹി യുത്താതി സമ്പയുത്താ, കതരേഹി പകാരേഹീതി? ‘‘അത്ഥി കേചി ധമ്മാ കേഹിചി ധമ്മേഹി സഹഗതാ സഹജാതാ സംസട്ഠാ ഏകുപ്പാദാ ഏകനിരോധാ ഏകവത്ഥുകാ ഏകാരമ്മണാ’’തി (കഥാ. ൪൭൩) ഏവം വുത്തേഹി ഇമേഹി ഏകുപ്പാദതാദീഹി ചതൂഹി പകാരേഹി. ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസോ ചേസ. ആരുപ്പേ ഹി വിനാപി ഏകവത്ഥുകഭാവം സമ്പയോഗോ ലബ്ഭതീതി. സേസം വുത്തത്ഥമേവ. അയം താവേത്ഥ പദത്ഥതോ വിനിച്ഛയോ.

തംസരൂപാതി തസ്സ പദത്ഥസ്സ സരൂപമത്തദസ്സനതോ. തത്ഥ സുഖസഹഗതം കായവിഞ്ഞാണം, സോമനസ്സസഹഗതാനി അട്ഠാരസ കാമാവചരചിത്താനി, പഠമദുതിയതതിയചതുത്ഥജ്ഝാനികാനി ചതുചത്താലീസ രൂപാവചരലോകുത്തരചിത്താനി ചാതി തേസട്ഠി ചിത്താനി സുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ നാമ. തഥാ ദുക്ഖസഹഗതം കായവിഞ്ഞാണം, ദ്വേ ദോമനസ്സസഹഗതാനി ചാതി തീണി ചിത്താനി ദുക്ഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ നാമ. സേസാനി ഉപേക്ഖാസഹഗതാനി പഞ്ചപഞ്ഞാസ ചിത്താനി അദുക്ഖമസുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ നാമ. യഥാ ച ചിത്താനം സുഖാദിസമ്പയോഗോ, ഏവം തംചിത്തസമ്പയുത്താനം ചേതസികാനമ്പി. ന കേവലഞ്ച ഏത്ഥേവ, ഇതോ പരേസുപി തികദുകേസു ചിത്തവസേനേവ തംസമ്പയുത്തചേതസികാനമ്പി സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. യത്ഥ പന വിസേസോ ഹോതി, തത്ഥ വക്ഖാമ. ഇധ പന ചേതസികേസു സപ്പീതികാനി വേദനാവജ്ജിതാനി ഛ ചേതസികാനി ഏവ പഞ്ചഹിപി വേദനാഹി സമ്പയുത്താനി, ഇതരാനി പന കായികസുഖദുക്ഖവജ്ജിതാഹി തീഹേവ. തേസു ച പീതിവജ്ജിതാ പഞ്ച യഥായോഗികാ ചേവ മോഹോ അഹിരികം അനോത്തപ്പം ഉദ്ധച്ചം ഥിനം മിദ്ധഞ്ചാതി ഇമേ ഏകാദസ യഥായോഗം തീഹിപി. തത്ഥാപി വിതക്കവിചാരാ മഹഗ്ഗതലോകുത്തരഭൂതായ സുഖായ ഏവ, പീതി പന സബ്ബത്ഥ സുഖായ ഏവ, ദോസഇസ്സാമച്ഛേരകുക്കുച്ചാനി ദുക്ഖായ ഏവ, വിചികിച്ഛാ ഉപേക്ഖായ ഏവ, സേസാനി അട്ഠവീസതിസോമനസ്സുപേക്ഖാഹി ഏവ വേദനാഹി സമ്പയുത്താനി, തത്ഥാപി കരുണാമുദിതാ മഹഗ്ഗതഭൂതായ സുഖായ ഏവാതി അയം വിസേസോ. സേസം ചിത്തസമ്പയോഗസദിസം. അയം സരൂപതോ വിനിച്ഛയോ.

നവത്തബ്ബവിഭാഗതോതി ഇമസ്മിം തികേ സബ്ബാ വേദനാ സബ്ബം രൂപം നിബ്ബാനം സമ്മുതിയോതി ഇമേ ധമ്മാ ‘‘സുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ’’തി വാ ‘‘ദുക്ഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ’’തി വാ ‘‘അദുക്ഖമസുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ’’തി വാ ന വത്തബ്ബാ. ന ഹി വേദനാ വേദനായ സമ്പയുത്താ ഹോതി രൂപാദയോ വാ, തസ്മാ ഇമേ ഇമസ്മിം തികേ ന ലബ്ഭന്തി. അയഞ്ച സപ്പദേസത്തികോ ഹോതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഇതോ പരേസുപി തികദുകേസു നവത്തബ്ബയോജനാ. യം യസ്മിഞ്ച ന വുത്തം അത്ഥി, തസ്സ സപ്പദേസതാ വേദിതബ്ബാ. ഇതോ പരം പന യത്ഥ അസങ്ഗഹിതാ ധമ്മാ ഹോന്തി, തത്ഥ തേസം വിഭാഗം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഇമേ നവത്തബ്ബാ’’തി ഏത്തകമേവ വക്ഖാമ, തേനസ്സ സപ്പദേസതാപി ഞാതബ്ബാ. യത്ഥ പന അസങ്ഗഹിതാ നത്ഥി, തം നിപ്പദേസന്തി വക്ഖാമ. തേന തത്ഥ നവത്തബ്ബാഭാവോപി വിഞ്ഞാതബ്ബോ. സബ്ബത്ഥ പന മാതികം അനുദ്ധരിത്വാവ പദത്ഥം, തംസരൂപവിഭാഗഞ്ച വക്ഖാമ. അയം നവത്തബ്ബവിഭാഗതോ വിനിച്ഛയോ.

വേദനാത്തികം നിട്ഠിതം.

വിപാകത്തികേ അഞ്ഞമഞ്ഞവിസിട്ഠാനം കുസലാകുസലാനം പാകാതി വിപാകാ, വിപക്കഭാവമാപന്നാനം അരൂപധമ്മാനമേതം അധിവചനം. കിഞ്ചാപി അരൂപധമ്മാ വിയ രൂപധമ്മാപി കമ്മസമുട്ഠാനാ അത്ഥി, അനാരമ്മണത്താ പന തേ കമ്മസരിക്ഖകാ ന ഹോന്തീതി സാരമ്മണാ അരൂപധമ്മാവ കമ്മസരിക്ഖത്താ വിപാകാതി വുത്താ ബീജസരിക്ഖകം ഫലം വിയ. യഥാ ഹി സാലിബീജതോ നിക്ഖന്തസീസമേവ സാലിഫലന്തി വുച്ചതി, ന അങ്കുരാദീനി, താനി പന ‘‘സാലിജാതാനി, സാലിനിബ്ബത്താനി ചാ’’തി വുച്ചന്തി, ഏവം കമ്മസദിസാ അരൂപധമ്മാവ ‘‘വിപാകാ’’തി വുച്ചന്തി, രൂപധമ്മാ പന കമ്മജാ ‘‘ഉപാദിന്നാ’’തി വുച്ചന്തി. വിപാകധമ്മധമ്മാതി വിപാകസഭാവാ ധമ്മാ. യഥാ ഹി ജാതിജരാസഭാവാ സത്താ ‘‘ജാതിധമ്മാ ജരാധമ്മാ’’തി വുച്ചന്തി, ഏവം വിപാകജനകട്ഠേന വിപാകസഭാവാ വിപാകപകതികാ ധമ്മാതി അത്ഥോ. തതിയപദം ഉഭയസഭാവപടിക്ഖേപവസേന വുത്തം, അയം പദത്ഥോ.

തത്ഥ ചതൂസു ഭൂമീസു ഛത്തിംസ വിപാകചിത്താനി വിപാകാ നാമ, തഥാ ഏകവീസതി കുസലാനി, ദ്വാദസ അകുസലാനി ചാതി തേത്തിംസ വിപാകധമ്മധമ്മാ നാമ, തീസു ഭൂമീസു വീസതി കിരിയചിത്താനി, സബ്ബഞ്ച രൂപം, നിബ്ബാനഞ്ചാതി ഇമേ നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാ നാമ. ചേതസികേസു പന ചുദ്ദസ അകുസലാ വിപാകധമ്മധമ്മാ ഏവ, വിരതിയോ സിയാ വിപാകാ, സിയാ വിപാകധമ്മധമ്മാ, തദവസേസാ പന സിയാ വിപാകാ, സിയാ വിപാകധമ്മധമ്മാ, സിയാ നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാതി ചിത്തം വിയ തിവിധാ ഹോന്തീതി അയം വിസേസോ, സേസം ചിത്തസമം, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികന്തി വേദിതബ്ബം.

വിപാകത്തികം നിട്ഠിതം.

ആരമ്മണകരണവസേന തണ്ഹാദിട്ഠീഹി ഉപേതേന കമ്മുനാ ആദിന്നാ ഫലഭാവേന ഗഹിതാതി ഉപാദിന്നാ, ആരമ്മണഭാവം ഉപഗന്ത്വാ ഉപാദാനസമ്ബന്ധേന ഉപാദാനാനം ഹിതാതി ഉപാദാനിയാ, ഉപാദാനസ്സ ആരമ്മണപച്ചയഭൂതാനമേതം അധിവചനം. ഉപാദിന്നാ ച തേ ഉപാദാനിയാ ചാതി ഉപാദിന്നുപാദാനിയാ, സാസവകമ്മനിബ്ബത്താനം രൂപാരൂപധമ്മാനമേതം അധിവചനം. ഇമിനാ നയേന സേസപദദ്വയേപി പടിസേധസഹിതോ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ ദ്വത്തിംസ ലോകിയവിപാകചിത്താനി, നവ കമ്മജകലാപാ ച ഉപാദിന്നുപാദാനിയാ നാമ. അവസേസലോകിയചിത്താനി ചേവ അകമ്മജരൂപകലാപാ ച അനുപാദിന്നുപാദാനിയാ നാമ. ലോകുത്തരചിത്തനിബ്ബാനാനി അനുപാദിന്നഅനുപാദാനിയാ നാമ. കിഞ്ചാപി ഖീണാസവാനം ഉപാദാനക്ഖന്ധാ ‘‘അമ്ഹാകം മാതുലത്ഥേരോ’’തിആദിനാ വദന്താനം പരേസം ഉപാദാനസ്സ ആരമ്മണപച്ചയാ ഹോന്തി, മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാനി പന ദിവസം സന്തത്തഅയോഗുളോ വിയ മക്ഖികാഹി തേജുസ്സദത്താ ഉപാദാനേഹി അനുപാദിന്നാനേവ. അസംകിലിട്ഠഅസംകിലേസികേസുപി ഏസേവ നയോ. ചേതസികേസു പന കുസലാ അനുപാദിന്നുപാദാനിയാ ഏവ, കരുണാമുദിതാ സിയാ ഉപാദിന്നുപാദാനിയാ, സിയാ അനുപാദിന്നുപാദാനിയാ വിരതിയോ പന സിയാ അനുപാദിന്നുപാദാനിയാ, സിയാ അനുപാദിന്നഅനുപാദാനിയാ, സേസാ ചിത്തം വിയ തിവിധാ ഹോന്തി, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികന്തി വേദിതബ്ബം. ഉപാദിന്നുപാദാനിയത്തികം.

സംകിലേസേതീതി സംകിലേസോ, വിബാധതി ഉപതാപേതീതി അത്ഥോ. സംകിലേസേന സമ്പയുത്താ സംകിലിട്ഠാ, സംകിലേസസഹഗതാതി അത്ഥോ. അത്താനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തനേന സംകിലേസം അരഹന്തി, സംകിലേസേ വാ നിയുത്താ തസ്സ ആരമ്മണഭാവം അനതിക്കമനതോതി സംകിലേസികാ, സംകിലേസസ്സ ആരമ്മണപച്ചയഭൂതാനമേതം അധിവചനം. സംകിലിട്ഠാ ച തേ സംകിലേസികാ ചാതി സംകിലിട്ഠസംകിലേസികാ. സേസപദദ്വയം പുരിമത്തികേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ ദ്വാദസ അകുസലചിത്തുപ്പാദാ സംകിലിട്ഠസംകിലേസികാ നാമ. സേസലോകിയചിത്താനി ചേവ സബ്ബം രൂപഞ്ച അസംകിലിട്ഠസംകിലേസികാ നാമ. ലോകുത്തരചിത്താനി, നിബ്ബാനഞ്ച അസംകിലിട്ഠഅസംകിലേസികാ നാമ. ചേതസികേസു പന അകുസലാ സംകിലിട്ഠസംകിലേസികാവ, കരുണാമുദിതാ അസംകിലിട്ഠഅസംകിലേസികാവ, സേസകുസലാബ്യാകതാ സിയാ സംകിലിട്ഠസംകിലേസികാ, സിയാ അസംകിലിട്ഠസംകിലേസികാ, സിയാ അസംകിലിട്ഠഅസംകിലേസികാതി തിധാപി ഹോന്തി, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികം. സംകിലിട്ഠസംകിലേസികത്തികം.

സമ്പയോഗവസേന വത്തമാനേന സഹ വിതക്കേന സവിതക്കാ, തഥാ സഹ വിചാരേന സവിചാരാ, സവിതക്കാ ച തേ സവിചാരാ ചാതി സവിതക്കസവിചാരാ. ഉഭയരഹിതാ അവിതക്കഅവിചാരാ. വിതക്കവിചാരേസു വിചാരോവ മത്താ പമാണമേതേസന്തി വിചാരമത്താ, വിചാരതോ ഉത്തരിം വിതക്കേന സദ്ധിം സമ്പയോഗം ന ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. അവിതക്കാ ച തേ വിചാരമത്താ ചാതി അവിതക്കവിചാരമത്താ.

തത്ഥ ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണവജ്ജിതകാമാവചരചിത്താനി ചേവ ഏകാദസ മഹഗ്ഗതലോകുത്തരപഠമജ്ഝാനികചിത്താനി ച തംസമ്പയുത്തേസു വിതക്കവിചാരേ ഠപേത്വാ സേസാ ച സവിതക്കസവിചാരാ നാമ. തേസു വിതക്കോ ഏകാദസ ദുതിയജ്ഝാനികമഹഗ്ഗതലോകുത്തരാനി ച തംസമ്പയുത്തേസു വിചാരം ഠപേത്വാ സേസാ ച അവിതക്കവിചാരമത്താ നാമ. ദുതിയജ്ഝാനികേസു വിചാരോ, സേസാ പഞ്ചചത്താലീസ മഹഗ്ഗതലോകുത്തരചിത്താനി, ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണാനി, തംസമ്പയുത്താ ച സബ്ബഞ്ച രൂപം, നിബ്ബാനഞ്ച അവിതക്കഅവിചാരാ നാമ. അപിച കുസലചേതസികാ സവിതക്കസവിചാരാവ, വിതക്കോ അവിതക്കവിചാരമത്തോവ, വിചാരോ പന ദുതിയജ്ഝാനികേസു സിയാ അവിതക്കഅവിചാരോ, സവിതക്കചിത്തേസു സിയാ ന വത്തബ്ബോ, അവസേസാ പന സബ്ബേ ചേതസികാ ധമ്മാ തിധാപി ഹോന്തി. ഇമസ്മിം പന തികേ വിതക്കസഹജാതോ വിചാരോവ ന വത്തബ്ബോ. വിതക്കത്തികം.

പീതിയാ സഹ ഏകുപ്പാദാദിഭാവം ഗതാതി പീതിസഹഗതാ, പീതിസമ്പയുത്താതി അത്ഥോ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ഉപേക്ഖാതി ചേത്ഥ അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ വുത്താ. സാ ഹി സുഖദുക്ഖാകാരപ്പവത്തിം ഉപേക്ഖതി മജ്ഝത്താകാരസണ്ഠിതത്താ തേനാകാരേന പവത്തതീതി ഉപേക്ഖാ. ഇതി വേദനാത്തികതോ പദദ്വയമേവ ഗഹേത്വാ നിപ്പീതികസുഖസ്സ സപ്പീതികസുഖതോ വിസേസദസ്സനവസേന അയം തികോ വുത്തോ.

തത്ഥ പീതി പഞ്ചവിധാ ഖുദ്ദികാ ഖണികാ ഓക്കന്തികാ ഉബ്ബേഗാ ഫരണാതി. തത്ഥ ഖുദ്ദികാ പീതി സരീരേ ലോമഹംസനമത്തമേവ കാതും സക്കോതി. ഖണികാ പീതി ഖണേ ഖണേ വിജ്ജുപ്പാദസദിസാ ഹോതി. ഓക്കന്തികാ പീതി സമുദ്ദതീരം വീചി വിയ കായം ഓക്കമിത്വാ ഓക്കമിത്വാ ഭിജ്ജതി. ഉബ്ബേഗാ പീതി ബലവതീ ഹോതി കായം ഉദ്ധഗ്ഗം കത്വാ ആകാസേ ലങ്ഘാപനപ്പമാണപ്പത്താ. ഫരണായ പീതിയാ പന ഉപ്പന്നായ സകലസരീരം ധമിത്വാ പൂരിതവത്ഥി വിയ, മഹതാ ഉദകോഘേന പക്ഖന്ദപബ്ബതകുച്ഛി വിയ ച അനുപരിപ്ഫുടം ഹോതി. തത്ഥ ഫരണാ രൂപാവചരലോകുത്തരാവ, സേസാ കാമാവചരാവ.

സുഖം പന കായികം, ചേതസികഞ്ചേതി ദുവിധം ഹോതി. സതിപി ച നേസം കത്ഥചി അവിപ്പയോഗേ ഇട്ഠാരമ്മണപടിലാഭതുട്ഠി പീതി, പടിലദ്ധരസാനുഭവനം സുഖം. യത്ഥ പീതി, തത്ഥ സുഖം. യത്ഥ സുഖം, തത്ഥ ന നിയമതോ പീതി. സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതാ പീതി, വേദനാക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതം സുഖം. കന്താരഖിന്നസ്സ വനന്തോദകദസ്സനസവനേസു വിയ പീതി, വനച്ഛായാപവേസനഉദകപരിഭോഗേസു വിയ സുഖം. തസ്മിം തസ്മിം സമയേ പാകടഭാവതോ ചേതം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ സുഖസഹഗതാ, ഉപേക്ഖാസഹഗതാ ച വേദനാത്തികേ വുത്താവ, സുഖസഹഗതം പന കായവിഞ്ഞാണം, മഹഗ്ഗതലോകുത്തരചതുത്ഥജ്ഝാനികചിത്തേ ച വജ്ജേത്വാ സേസാ പീതിസഹഗതാ നാമ, തത്ഥ പീതി ന പീതിസഹഗതാ, സുഖസഹഗതാവ ഹോതി, സുഖം പന പീതിസഹഗതം നാമ സിയാ ന പീതിസുഖസഹഗതാ. ഇമസ്മിം തികേ ദ്വേ ദോമനസ്സസഹഗതചിത്തുപ്പാദാ, ദുക്ഖസഹഗതം കായവിഞ്ഞാണം, രൂപം, നിബ്ബാനഞ്ച നവത്തബ്ബാ. ചേതസികേസു പന പീതി സുഖസഹഗതാവ, വിചികിച്ഛാ ഉപേക്ഖാസഹഗതാവ, ലോഭദിട്ഠിമാനാ, പഞ്ചവീസതി കുസലാബ്യാകതാ ച തിധാപി ഹോന്തി, ചേതസികസുഖം സിയാ പീതിസഹഗതം, പഠമദുതിയതതിയജ്ഝാനികേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനികേസു സിയാ നവത്തബ്ബം, കായികം പന സുഖം ദുക്ഖം ദോമനസ്സം സബ്ബാ ച ഉപേക്ഖാ ദോസോ ഇസ്സാ മച്ഛരിയം കുക്കുച്ചഞ്ച നവത്തബ്ബാവ, സേസാ സത്തരസ ധമ്മാ സിയാ തിധാപി ഹോന്തി നവത്തബ്ബാപി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. പീതിത്തികം.

ദസ്സനേനാതി സോതാപത്തിമഗ്ഗേന. സോ ഹി പഠമം നിബ്ബാനദസ്സനതോ ‘‘ദസ്സന’’ന്തി വുത്തോ. ഗോത്രഭു പന കിഞ്ചാപി പഠമതരം പസ്സതി, യഥാ പന രഞ്ഞോ സന്തികം കേനചിദേവ കരണീയേന ആഗതോ പുരിസോ ദൂരതോവ രഥികായ ചരന്തം ഹത്ഥിക്ഖന്ധഗതം രാജാനം ദിസ്വാപി ‘‘ദിട്ഠോ തേ രാജാ’’തി പുട്ഠോ ദിസ്വാപി കാതബ്ബകിച്ചസ്സ അകതത്താ ‘‘ന പസ്സാമീ’’തി വദതി, ഏവമേവ നിബ്ബാനം ദിസ്വാ കത്തബ്ബസ്സ കിലേസപ്പഹാനസ്സ അഭാവാ ‘‘ദസ്സന’’ന്തി ന വുച്ചതി. തം ഹി ഞാണം മഗ്ഗസ്സ ആവജ്ജനട്ഠാനേ തിട്ഠതി. ഭാവനായാതി സേസമഗ്ഗത്തയേന. സേസമഗ്ഗത്തയം ഹി പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠസ്മിംയേവ ധമ്മേ ഭാവനാവസേന ഉപ്പജ്ജതി, അദിട്ഠപുബ്ബം കഞ്ചി ന പസ്സതി, തസ്മാ ‘‘ഭാവനാ’’തി വുച്ചതി. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപവസേന വുത്തം.

തത്ഥ ചത്താരോ ദിട്ഠിഗതസമ്പയുത്തചിത്തുപ്പാദാ, വിചികിച്ഛാസഹഗതോ ചാതി പഞ്ച ദസ്സനേന പഹാതബ്ബാവ, ഉദ്ധച്ചസഹഗതോ ഭാവനായ ഏവ പഹാതബ്ബോ, അവസേസാ ഛ അകുസലചിത്തുപ്പാദാ അപായഹേതുഭാവേന പവത്തിതോ, അപ്പവത്തിതോ ച സിയാ ദസ്സനേനപഹാതബ്ബാ, സിയാ ഭാവനായപഹാതബ്ബാ, അകുസലവജ്ജിതാ പന സബ്ബേ ചിത്തുപ്പാദാ, രൂപം, നിബ്ബാനഞ്ച നേവദസ്സനേനനഭാവനായപഹാതബ്ബാ. ചേതസികേസു പന ദിട്ഠി വിചികിച്ഛാ ഇസ്സാ മച്ഛരിയം കുക്കുച്ചം ദസ്സനേനപഹാതബ്ബാവ, സേസാ അകുസലാ സിയാ ദസ്സനേനപഹാതബ്ബാ, സിയാ ഭാവനായപഹാതബ്ബാതി തിജാതികാ തേരസവിധാ ഹോന്തി, വുത്താവസേസാ നേവദസ്സനേനനഭാവനായപഹാതബ്ബാവ. യം പന ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗഞാണേന അഭിസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണസ്സ നിരോധേന സത്ത ഭവേ ഠപേത്വാ അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ യേ ഉപ്പജ്ജേയ്യും നാമഞ്ച രൂപഞ്ച, ഏത്ഥേതേ നിരുജ്ഝന്തീ’’തിആദിനാ (ചൂളനി. അജിതമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൬) നയേന കുസലാബ്യാകതാനമ്പി പഹാനം അനുഞ്ഞാതം, തം തേസം മഗ്ഗാനം അഭാവിതത്താ യേ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, തേ ഉപനിസ്സയപച്ചയാനം കിലേസാനം പഹീനത്താ പഹീനാതി ഇമം പരിയായം സന്ധായ വുത്തം, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികം. ദസ്സനേനപഹാതബ്ബത്തികം.

ദസ്സനേന പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസന്തി ദസ്സനേനപഹാതബ്ബഹേതുകാ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. തതിയപദേ പന നേവദസ്സനേനനഭാവനായപഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസന്തി ഏവമത്ഥം അഗ്ഗഹേത്വാ നേവദസ്സനേനനഭാവനായ പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസം അത്ഥീതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ഇതരഥാ ഹി അഹേതുകാനം അഗ്ഗഹണം ഭവേയ്യ. ഹേതു ഏവ ഹി തേസം നത്ഥി, യോ ദസ്സനഭാവനാഹി പഹാതബ്ബോ സിയാ. സഹേതുകേസുപി ഹേതുവജ്ജാനം പഹാനം ആപജ്ജതി, ന ഹേതൂനം. ഹേതുയേവ ഹി ഏതേസം നേവദസ്സനേനനഭാവനായപഹാതബ്ബോതി വുത്തോ, ന തേ ധമ്മാ. ഉഭയമ്പി ചേതം അനധിപ്പേതം, തസ്മാ വുത്തനയേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ഇതോ പരം സബ്ബോ വിനിച്ഛയോ അനന്തരത്തികസദിസോവ. കേവലം ചേതസികേസു വിചികിച്ഛുദ്ധച്ചസമ്പയുത്തോ മോഹോ ദസ്സനഭാവനാഹി പഹാതബ്ബഹേതുകേസു ന പവിസതി സഹജാതസ്സ അഞ്ഞസ്സ ഹേതുനോ അഭാവാ, നേവദസ്സനേനനഭാവനായപഹാതബ്ബഹേതുകേസു പന പവിസതി. ലോഭദോസമൂലചിത്തേസു പന ഹേതൂസു മോഹോ ലോഭേന ചേവ ദോസേന ച സഹേതുകോ, ലോഭദോസാ ച മോഹേനേവാതി ഇമേ പഹാതബ്ബഹേതുകപദേ പവിട്ഠാതി അയം വിസേസോ, സേസം താദിസമേവാതി. ദസ്സനേനപഹാതബ്ബഹേതുകത്തികം.

കമ്മകിലേസേഹി ആചീയതീതി ആചയോ, പടിസന്ധിചുതിഗതിപവത്തിസങ്ഖാതാനം ഉപാദിന്നക്ഖന്ധാനമേതം അധിവചനം. തസ്സ കാരണം ഹുത്വാ നിപ്ഫാദനഭാവേന തം ആചയം ഗച്ഛന്തി, യസ്സ വാ പവത്തന്തി, തം പുഗ്ഗലം യഥാവുത്തമേവ ആചയം ഗമേന്തീതി ആചയഗാമിനോ. തതോ ഏവ ആചയസങ്ഖാതാ ചയാ അപേതത്താ നിബ്ബാനം അപേതം ചയാതി അപചയോ, തം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തനതോ അപചയം ഗച്ഛന്തീതി അപചയഗാമിനോ. അപിച പാകാരം ഇട്ഠകവഡ്ഢകീ വിയ പവത്തം ആചിനന്താ ഗച്ഛന്തീതി ആചയഗാമിനോ. തേനേവ വഡ്ഢകിനാ ചിതം ചിതം വിദ്ധംസയമാനോ പുരിസോ വിയ തദേവ പവത്തം അപചിനന്താ ഗച്ഛന്തീതി അപചയഗാമിനോ. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപേന വുത്തം.

തത്ഥ ലോകിയകുസലാകുസലാനി ആചയഗാമിനോ നാമ, ചത്താരി മഗ്ഗാനി അപചയഗാമിനോ നാമ, സബ്ബാനി വിപാകഫലകിരിയാനി, രൂപം, നിബ്ബാനഞ്ച നേവആചയഗാമിനോ ന അപചയഗാമിനോ നാമ. ചേതസികേസു പന അകുസലാ ആചയഗാമിനോ ഏവ, കരുണാ മുദിതാ സിയാ ആചയഗാമിനോ, സിയാ നേവാചയഗാമിനോ ന അപചയഗാമിനോ നാമ, സേസാ തിധാപി ഹോന്തി, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികം. ആചയഗാമിത്തികം.

തീസു സിക്ഖാസു ജാതാ, സത്തന്നം വാ സേഖാനം ഏതേതിപി സേഖാ, അപരിയോസിതസിക്ഖത്താ സയമേവ സിക്ഖന്തീതിപി സേഖാ. ഉപരി സിക്ഖിതബ്ബാഭാവതോ ന സേഖാതി അസേഖാ, വുദ്ധിപ്പത്താ വാ സേഖാതിപി അസേഖാ. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപേന വുത്തം.

തത്ഥ ചത്താരി ലോകുത്തരകുസലാനി, ഹേട്ഠിമാനി ച തീണി സാമഞ്ഞഫലാനീതി സത്ത സേഖാ നാമ, അരഹത്തഫലം അസേഖാ നാമ, ലോകിയചിത്താനി, രൂപം, നിബ്ബാനഞ്ച നേവസേഖാ നാസേഖാ നാമ. ചേതസികേസു പന അകുസലാ ച അപ്പമഞ്ഞാ ച നേവസേഖാ നാസേഖാ ഏവ, സേസാ തിധാപി ഹോന്തി, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികം. സേഖത്തികം.

സമന്തതോ ഖണ്ഡിതത്താ അപ്പമത്തകം പരിത്തന്തി വുച്ചതി ‘‘പരിത്തം ഗോമയപിണ്ഡ’’ന്തി (സം. നി. ൩.൯൬) ആദീസു വിയ. കാമാവചരധമ്മാ ഹി അപ്പാനുഭാവതായ പരിത്താ വിയാതി പരിത്താ. കിലേസവിക്ഖമ്ഭനസമത്ഥതായ, മഹന്തവിപുലഫലതായ, ദീഘസന്താനതായ ച മഹന്തഭാവം ഗതാ, മഹന്തേഹി വാ ഉളാരച്ഛന്ദവീരിയചിത്തപഞ്ഞേഹി ഗതാ പടിപന്നാതിപി മഹഗ്ഗതാ. പമാണകരാ ധമ്മാ രാഗാദയോ പമാണം നാമ, ആരമ്മണതോ വാ സമ്പയോഗതോ വാ നത്ഥി ഏതേസം പമാണം, പമാണസ്സ ച പടിപക്ഖാതി അപ്പമാണാ.

തത്ഥ ചതുപഞ്ഞാസ കാമാവചരചിത്താനി, രൂപഞ്ച പരിത്താ നാമ, സത്തവീസതി രൂപാരൂപാവചരചിത്താനി മഹഗ്ഗതാ നാമ, ലോകുത്തരചിത്താനി, നിബ്ബാനഞ്ച അപ്പമാണാ നാമ. ചേതസികേസു പന അകുസലാ പരിത്താ ഏവ, അപ്പമഞ്ഞാ പരിത്തമഹഗ്ഗതാ ഏവ, വിരതിയോ പരിത്തഅപ്പമാണാ ഏവ, സേസാ തിധാപി ഹോന്തി, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികം. പരിത്തത്തികം.

പരിത്തം ആരമ്മണം ഏതേസന്തി പരിത്താരമ്മണാ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. സയം പരിത്താ വാ ഹോന്തു മഹഗ്ഗതാ വാ, പരിത്താദിധമ്മേ ആരബ്ഭ പവത്താ തദാരമ്മണാതി വുച്ചന്തി.

തത്ഥ തേവീസതി കാമാവചരവിപാകാ, കിരിയാമനോധാതുഅഹേതുകജവനഞ്ച പരിത്താരമ്മണാവ, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനനേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനകുസലവിപാകകിരിയാനി മഹഗ്ഗതാരമ്മണാവ, അട്ഠ ലോകുത്തരചിത്താനി അപ്പമാണാരമ്മണാവ, അകുസലചിത്താനി ച അട്ഠ ഞാണവിപ്പയുത്തജവനാനി ച സിയാ പരിത്താരമ്മണാ, സിയാ മഹഗ്ഗതാരമ്മണാ, സിയാ നവത്തബ്ബാരമ്മണതായ ന വത്തബ്ബാ, ന കദാചി അപ്പമാണാരമ്മണാ, അട്ഠ ഞാണസമ്പയുത്തകാമാവചരജവനാനി, അഭിഞ്ഞാ, മനോദ്വാരാവജ്ജനഞ്ചാതി ഏകാദസ തിധാപി ഹോന്തി നവത്തബ്ബാപി. തേസു ച കുസലാനി പഞ്ച അരഹത്തമഗ്ഗഫലവജ്ജിതസബ്ബാരമ്മണാനി. തത്ഥാപി തംതംസേഖാനമേവ യഥാസകം മഗ്ഗഫലാനി ആരമ്മണാനി ഹോന്തി, കിരിയാനി ഛ സബ്ബഥാപി സബ്ബാരമ്മണാനി, അഭിഞ്ഞാവജ്ജിതരൂപാവചരാനി ചേവ ഛ ആകാസാനഞ്ചായതനആകിഞ്ചഞ്ഞായതനചിത്താനി ച നിയമേന പഞ്ഞത്താരമ്മണതായ, രൂപനിബ്ബാനാനഞ്ച അനാരമ്മണതായ സബ്ബഥാ നവത്തബ്ബാതി. ചേതസികേസു പന അകുസലാ അകുസലചിത്തസദിസാവ, വിരതിയോ സിയാ പരിത്താരമ്മണാ, സിയാ അപ്പമാണാരമ്മണാ, കരുണാമുദിതാ നവത്തബ്ബാവ, സേസാ തിധാപി ഹോന്തി സിയാ നവത്തബ്ബാതി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. പരിത്താരമ്മണത്തികം.

ഹീനാതി ലാമകാ, അകുസലാ ധമ്മാ. ഹീനപണീതാനം മജ്ഝേ ഭവാതി മജ്ഝിമാ, അവസേസാ തേഭൂമകാ രൂപാരൂപധമ്മാവ. ഉത്തമട്ഠേന, അതപ്പകട്ഠേന ച പണീതാ, ലോകുത്തരചിത്തനിബ്ബാനാനി. ചേതസികേസു പന അകുസലാ ഹീനാവ, കരുണാമുദിതാ മജ്ഝിമാവ, സേസകുസലാബ്യാകതാ മജ്ഝിമപണീതാവ, സേസാ തിധാപി ഹോന്തി, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ഹീനത്തികം.

‘‘ഹിതസുഖാവഹാ മേ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ഏവം ആസീസിതാപി തഥാ അഭാവതോ, അസുഭാദീസുയേവ സുഭന്തിആദിവിപരീതപ്പവത്തിതോ ച മിച്ഛാ സഭാവാതി മിച്ഛത്താ, വിപാകദാനേ സതി ഖന്ധഭേദാനന്തരമേവ വിപാകദാനതോ നിയതാ, മിച്ഛത്താ ച തേ നിയതാ ചാതി മിച്ഛത്തനിയതാ. വുത്തവിപരീതേന അത്ഥേന സമ്മാ സഭാവാതി സമ്മത്താ, സമ്മത്താ ച തേ നിയതാ ചാതി സമ്മത്തനിയതാ. ഉഭയഥാപി ന നിയതാതി അനിയതാ.

ആനന്തരികഭാവേന പവത്തിയം സിയാ മിച്ഛത്തനിയതാ, അഞ്ഞഥാ പവത്തിയം സിയാ അനിയതാ. അഹേതുകഅകിരിയനത്ഥികദിട്ഠീസു ഹി അഞ്ഞതരാ ദിട്ഠി യസ്സ നിയതാ, തം ബുദ്ധസതമ്പി വിബോധേതും ന സക്കോതി. യേന ച അനന്തരേ ഏവ അത്തഭാവേ ഫലദാനതോ ആനന്തരികേസു മാതുഘാതകപിതുഘാതകഅരഹന്തഘാതകസങ്ഘഭേദകലോഹിതുപ്പാദകസങ്ഖാതേസു പഞ്ചസു കമ്മേസു ഏകമ്പി കമ്മം പടിഘചിത്തേന കതം ഹോതി, സോ സിനേരുപ്പമാണേപി സുവണ്ണഥൂപേ കത്വാ സകലചക്കവാളം പൂരേത്വാ നിസിന്നസമ്ബുദ്ധപ്പമുഖം സങ്ഘം യാവജീവം ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹിത്വാപി തേന കുസലേന ആനന്തരികസ്സ വിപാകം പടിബാഹിതും ന സക്കോതി, ആനന്തരികേന പന അധികേന ആനന്തരികം പടിബാഹതി, തസ്മാ നിയതമിച്ഛാദിട്ഠി ആനന്തരികാ ച മഗ്ഗഫലാനം, മഹഗ്ഗതാനഞ്ച പടിബാഹകതായ അനന്തരമേവ നിരയേ വിപാകദാനതോ മിച്ഛത്തനിയതാ ച ജാതാ, ചത്താരോ പന മഗ്ഗാ സമ്മത്തനിയതാ നാമ, സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി അനിയതാ നാമ. ചേതസികേസു പന മോഹോ അഹിരികം അനോത്തപ്പം ഉദ്ധച്ചം ലോഭോ ദിട്ഠി ദോസോ ഥിനം മിദ്ധന്തി ഇമേ നവ സിയാ മിച്ഛത്തനിയതാ, സിയാ അനിയതാ, സേസഅകുസലാ, കരുണാ, മുദിതാ ച അനിയതാ ഏവ, സേസകുസലാബ്യാകതാ സിയാ സമ്മത്തനിയതാ, സിയാ അനിയതാ, തിജാതികാ പന തിധാപി ഹോന്തി, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികന്തി. മിച്ഛത്തത്തികം.

നിബ്ബാനം മഗ്ഗതി, കിലേസേ വാ മാരേന്തോ ഗച്ഛതീതി മഗ്ഗോ, അരിയമഗ്ഗോ, സോ ആരമ്മണമേതേസന്തി മഗ്ഗാരമ്മണാ. ലോകിയോ അട്ഠങ്ഗികോപി മഗ്ഗോ പച്ചയട്ഠേന ഏതേസം ഹേതൂതി മഗ്ഗഹേതുകാ, മഗ്ഗസമ്പയുത്താ ധമ്മാ. മഗ്ഗേ വാ ഹേതൂതി മഗ്ഗഹേതൂ, അലോഭാദയോ. തേ ഏതേസം ഹേതൂതി മഗ്ഗഹേതുകാ. സമ്മാദിട്ഠി സയം മഗ്ഗോ ചേവ ഹേതു ച, ഇതി മഗ്ഗഭൂതോ ഹേതു ഏതേസന്തി മഗ്ഗഹേതുകാ, ലോകുത്തരാവ. അഭിഭവിത്വാ പവത്തനട്ഠേന മഗ്ഗോ അധിപതി ആരമ്മണഭൂതോ, സഹജാതോ വാ ഏതേസന്തി മഗ്ഗാധിപതിനോ, തദുഭയം.

തത്ഥ രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനകുസലകിരിയാ ച അഭിഞ്ഞാഭൂതാ, മനോദ്വാരാവജ്ജനഞ്ച സിയാ മഗ്ഗാരമ്മണാ, സിയാ നവത്തബ്ബാ, അരിയാനം ഹി ചേതോപരിയഅനാഗതംസഞാണാനി പരേസഞ്ഞേവ മഗ്ഗചിത്തസ്സ ജാനനകാലേ മഗ്ഗാരമ്മണാനി, പുബ്ബേനിവാസഞാണമനോദ്വാരാവജ്ജനാനി പന അത്തനോ, പരേസഞ്ചാപി തദഞ്ഞാരമ്മണകാലേ പന നവത്തബ്ബാനി, ചേതോപരിയഞാണസ്സ പന നിയമേന പരചിത്തവിസയത്താ തേന അത്തനാ അധിഗതമഗ്ഗം അരിയാ ആലമ്ബിതും ന സക്കോന്തി, അനാഗതംസഞാണേന പന അത്തനോ അനാഗതേ ഉപ്പജ്ജനകസ്സ ഉപരിമഗ്ഗസ്സ അവിസയത്താ ന സക്കോന്തി. അരിയാ ഹി യഥാസകം, ഹേട്ഠിമഞ്ച മഗ്ഗഫലം ജാനിതും സക്കോന്തി, ന ഉപരിമം. താനി പന അഭിഞ്ഞാജവനാനി മഗ്ഗേന അസഹജാതത്താ ന മഗ്ഗഹേതുകാനി. മഗ്ഗം ഗരുംകത്വാ അപ്പവത്തനതോ ന മഗ്ഗാധിപതീനി. ന ഹി താനി കിഞ്ചി ആരമ്മണം അധിപതിം കരോന്തി, അന്തമസോ ലോകുത്തരമപി. കസ്മാ? അത്തനോ മഹഗ്ഗതതായ രാജാനം ദിസ്വാ തസ്സ മാതാപിതരോ വിയ, മനോദ്വാരാവജ്ജനം പന അത്തനോ അഹേതുകതായ രാജാനം ദിസ്വാ ഖുജ്ജചേടകാദയോ വിയ. ചത്താരി മഗ്ഗട്ഠചിത്താനി സബ്ബദാ മഗ്ഗഹേതുകാ ഏവ, താനേവ ച വീമംസാവീരിയാനം അധിപതിഭാവേന പവത്തിയം സിയാ മഗ്ഗാധിപതിനോ, ഇതരേസം ഛന്ദചിത്താനം അധിപതിഭാവേന പവത്തിയം സിയാ നവത്തബ്ബാ, അട്ഠ ഞാണസമ്പയുത്തകാമാവചരജവനാനി സിയാ മഗ്ഗാരമ്മണാ, സിയാ മഗ്ഗാധിപതിനോ, സിയാ നവത്തബ്ബാ. താനി ഹി അത്തനാ, പരേഹി ച പടിവിദ്ധമഗ്ഗപച്ചവേക്ഖണകാലേ മഗ്ഗാരമ്മണാ, അത്തനോ മഗ്ഗം ഗരുംകത്വാ പച്ചവേക്ഖണകാലേ മഗ്ഗാധിപതിനോ ച തഥാഅപ്പവത്തിയം നവത്തബ്ബാ ച ഹോന്തി. അരിയാ ഹി പരേസം മഗ്ഗഫലാനി പച്ചവേക്ഖന്താ ഗരും കരോന്താപി അത്തനോ മഗ്ഗഫലാനി വിയ ഗരും ന കരോന്തി, അപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം. തേസു സോതാപന്നോ സോതാപന്നാനമേവ മഗ്ഗഫലാനി ജാനിതും സക്കോതി, നാഞ്ഞേസം, സകദാഗാമീ പന സകദാഗാമീനമ്പി, ന അനാഗാമിഅരഹന്താനം, അനാഗാമീ പന അനാഗാമീനമ്പി, ന അരഹന്താനം, അരഹാ പന സബ്ബേസമ്പി മഗ്ഗഫലാനി ജാനാതി, സോഭനലോകിയചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി നവത്തബ്ബാനേവ. ചേതസികേസു പന വിരതിയോ ലോകുത്തരകുസലേ മഗ്ഗസദിസാവ, അഞ്ഞത്ഥ നവത്തബ്ബാ, കരുണാ, മുദിതാ, അകുസലാ ച നവത്തബ്ബാ, സേസാ തിധാപി ഹോന്തി നവത്തബ്ബാ ച. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി. മഗ്ഗാരമ്മണത്തികം.

ഉപ്പന്നാതി ഏത്ഥ വത്തമാനഭൂതാപഗതഓകാസകതഭൂമിലദ്ധവസേന ഉപ്പന്നാ അനേകപ്പഭേദാ ഹോന്തി. തത്ഥ സബ്ബമ്പി ഉപ്പാദജരാഭങ്ഗസമങ്ഗീസങ്ഖാതം സങ്ഖതം വത്തമാനുപ്പന്നം നാമ, ആരമ്മണരസം അനുഭവിത്വാ നിരുദ്ധം അനുഭൂതാപഗതസങ്ഖാതം കുസലാകുസലഞ്ച ഉപ്പാദാദിത്തയം അനുപ്പത്വാ നിരുദ്ധം ഭൂതാപഗതസങ്ഖാതം, സേസസങ്ഖതഞ്ച ഭൂതാപഗതുപ്പന്നം നാമ, ‘‘യാനിസ്സ താനി പുബ്ബേകതാനി കമ്മാനീ’’തി ഏവമാദിനാ നയേന വുത്തം കമ്മം അതീതമ്പി സമാനം അഞ്ഞം വിപാകം പടിബാഹിത്വാ അത്തനോ വിപാകസ്സോകാസം കത്വാ ഠിതത്താ, തഥാകതോകാസഞ്ച വിപാകം അനുപ്പന്നമ്പി ഏകംസേന ഉപ്പജ്ജനകതോ ഓകാസകതുപ്പന്നം നാമ, താസു താസു ഭൂമീസു അസമൂഹതം അകുസലം ഭൂമിലദ്ധുപ്പന്നം നാമ. ഏത്ഥ ച വിപസ്സനായ ആരമ്മണഭൂതാ തേഭൂമകാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഭൂമി നാമ, തേസു ഖന്ധേസു ഉപ്പത്താരഹകിലേസജാതാ ഭൂമിലദ്ധം നാമ, തേഹി കിലേസേഹി സാ ഭൂമി ലദ്ധാ ഹോതീതി ഏവമേതേസു ഉപ്പന്നേസു ഇധ വത്തമാനുപ്പന്നാ അധിപ്പേതാ.

തത്രായം വചനത്ഥോ – പുബ്ബന്തതോ ഉപ്പാദതോ പട്ഠായ യാവ ഭങ്ഗാ പന്നാ ഗതാ പവത്താതി ഉപ്പന്നാ, പച്ചുപ്പന്നാതി അത്ഥോ. ന ഉപ്പന്നാതി അനുപ്പന്നാ. പരിനിട്ഠിതകാരണേകദേസത്താ അവസ്സം ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തീതി ഉപ്പാദിനോ, ഉഭയേനാപി അനാഗതാവ ദസ്സിതാ. അയം ഹി തികോ ദ്വിന്നം അദ്ധാനം വസേന പൂരേത്വാ ദസ്സിതോ. ലദ്ധോകാസസ്സ ഹി കമ്മസ്സ വിപാകോ ഉപ്പാദീ നാമ. യദി പന ആയൂഹിതകുസലാകുസലം കമ്മം സബ്ബം വിപാകം ദദേയ്യ, അസ്സ ഓകാസോ ന ഭവേയ്യ. തം പന ദുവിധം ഹോതി ധുവവിപാകം, അദ്ധുവവിപാകഞ്ച. തത്ഥ പഞ്ചാനന്തരികഅട്ഠസമാപത്തിചതുത്ഥമഗ്ഗാദി ധുവവിപാകം നാമ. തം പന കമ്മം ഖണപ്പത്തമ്പി അത്ഥി അപ്പത്തമ്പി. തത്ഥ ഖണപ്പത്തം ഉപ്പന്നം നാമ, അപ്പത്തം അനുപ്പന്നം നാമ. തസ്സ ദുവിധസ്സ ച വിപാകോ ദുവിധോ ഹോതി ഖണപ്പത്തോ ച അപ്പത്തോ ച. തത്ഥ ഖണപ്പത്തോ ഉപ്പന്നോ നാമ, അപ്പത്തോ ചിത്താനന്തരേ വാ ഉപ്പജ്ജതു, കപ്പസതസഹസ്സാതിക്കമേ വാ ധുവപച്ചയട്ഠേന ഉപ്പാദീ നാമ ഹോതി. മേത്തേയ്യസ്സ ബോധിസത്തസ്സ മഗ്ഗോ അനുപ്പന്നോ നാമ ഹോതി, ഫലം ഉപ്പാദീ നാമ. തത്ഥ ചതൂസു ഭൂമീസു വിപാകോ, കമ്മജരൂപഞ്ച വത്തമാനുപ്പന്നാ നാമ, ഉപ്പജ്ജനാരഹാ ഉപ്പാദിനോ നാമ, ന പന വത്തബ്ബാ ‘‘അനുപ്പന്നാ’’തി. കുസലാകുസലകിരിയാ, കമ്മജരൂപഞ്ച സിയാ ഉപ്പന്നാ, സിയാ അനുപ്പന്നാ, ന പന വത്തബ്ബാ ‘‘ഉപ്പാദിനോ’’തി. ചേതസികേസു പന അകുസലാ അകുസലചിത്തസദിസാവ, സേസാ ദുവിധാപി ഹോന്തി, അതീതാ, പനേത്ഥ നിബ്ബാനഞ്ച നവത്തബ്ബാ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി. ഉപ്പന്നത്തികം.

അത്തനോ സഭാവം, ഉപ്പാദാദിക്ഖണം വാ പത്വാ തം അതിക്കമിത്വാ ഇതാ ഗതാ പത്താതി അതീതാ. തദുഭയമ്പി ന ആഗതാതി അനാഗതാ. തം തം കാരണം പടിച്ച ഉപ്പന്നാതി പച്ചുപ്പന്നാ, സബ്ബേ സങ്ഖതാ നാമരൂപധമ്മാ. ന സങ്ഖതധമ്മേസു തേകാലികഭാവം അപ്പത്തോ നാമ അത്ഥി, സബ്ബേപി തേ തിധാ ഹോന്തി. നിബ്ബാനം പനേത്ഥ നവത്തബ്ബന്തി. അതീതത്തികം.

അതീതം ആരമ്മണം ഏതേസന്തി അതീതാരമ്മണാ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ കുസലവിപാകകിരിയാവസേന ഛബ്ബിധാനി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനനേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനാനി ഹേട്ഠാ അതീതസമാപത്തിം ആരബ്ഭ പവത്തിതോ അതീതാരമ്മണാനി, ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണമനോധാതുയോ പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണാവ, സേസാ ഏകാദസ കാമാവചരവിപാകാ, അഹേതുകഹസനചിത്തഞ്ച തിധാപി ഹോന്തി, സേസകാമാവചരകിരിയകുസലാകുസലാ ച അഭിഞ്ഞാഭൂതരൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനകുസലകിരിയാ ച തിധാപി ഹോന്തി നവത്തബ്ബാ ച. തേസു കാമാവചരാനം അതീതാദീസു ഛസു ആരമ്മണേസു പവത്തിവിഭാഗോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. നവത്തബ്ബതാ പന തേസു ഞാണവിപ്പയുത്തജവനകുസലാനം പഞ്ഞത്താരമ്മണവസേനേവ, ന നിബ്ബാനാരമ്മണവസേന, തേസുപി തിഹേതുകജവനാവജ്ജനാനം മഗ്ഗഫലരൂപാരൂപജ്ഝാനാനം, പുരേചാരികഭാവേനാപി നിബ്ബാനചതുക്കജ്ഝാനവിസയാനഞ്ച പച്ചവേക്ഖണഭാവേനാപി നവത്തബ്ബതാ വേദിതബ്ബാ, അഭിഞ്ഞാനം പന ഇദ്ധിവിധഞാണസ്സ താവ കായവസേന ചിത്തം പരിണാമേത്വാ കായസന്നിസ്സിതം കത്വാ ദിസ്സമാനേന കായേന ഗച്ഛന്തസ്സ അതീതം പാദകജ്ഝാനചിത്തം ആരബ്ഭ പവത്തനതോ അതീതാരമ്മണം, ‘‘അനാഗതേസു രൂപാനി ഏവം ഹോന്തൂ’’തി അധിട്ഠഹന്തസ്സ അനാഗതാരമ്മണം, കായം പന ചിത്തസന്നിസ്സിതം കത്വാ അദിസ്സമാനേന കായേന ഗമനകാലേ, അജ്ഝത്തം കുമാരവണ്ണാദീനം, ബഹിദ്ധാപാസാദകൂടാഗാരാദീനഞ്ച പച്ചുപ്പന്നാനം നിമ്മാനകാലേ ച പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണഞ്ച താവ ഹോതീതി ഏവം ഇദ്ധിവിധസ്സ ഛബ്ബിധമ്പി അജ്ഝത്തികം, ബാഹിരഞ്ച തേകാലികം ആരമ്മണം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

ദിബ്ബസോതസ്സ കുച്ഛിഗതം അജ്ഝത്തികം, ബാഹിരഞ്ച പച്ചുപ്പന്നം സദ്ദായതനമേവാരമ്മണം. ചേതോപരിയഞാണസ്സ അതീതേ സത്തദിവസബ്ഭന്തരേ, അനാഗതേ സത്തദിവസബ്ഭന്തരേ ച പരേസഞ്ഞേവ ചിത്തം അതീതഞ്ച അനാഗതഞ്ചാരമ്മണം ഹോതി. സത്തദിവസാതിക്കമേ പനേതം പരചിത്തം ജാനിതും ന സക്കോതി. അതീതംസഅനാഗതംസഞാണാനം ഹി ഏസ വിസയോ, ന ഏതസ്സ. പച്ചുപ്പന്നചിത്തജാനനകാലേ പനസ്സ പച്ചുപ്പന്നമാരമ്മണം ഹോതി.

പച്ചുപ്പന്നഞ്ച നാമേതം തിവിധം ഖണപച്ചുപ്പന്നം സന്തതിപച്ചുപ്പന്നം അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നഞ്ചാതി. തത്ഥ ഉപ്പാദട്ഠിതിഭങ്ഗപ്പത്തം ഖണപച്ചുപ്പന്നം നാമ. സന്തതിപച്ചുപ്പന്നം പന ദുവിധം രൂപാരൂപവസേന. തത്ഥ ആതപട്ഠാനാ ആഗന്ത്വാ ഗബ്ഭം പവിട്ഠസ്സ യാവ അന്ധകാരഭാവോ ന വിഗച്ഛതി, അന്തോഗബ്ഭേ വാ വസിത്വാ ദിവാ ആതപട്ഠാനം ഓലോകേന്തസ്സ യാവ അക്ഖീനം ഫന്ദനഭാവോ ന വൂപസമ്മതി, അയം രൂപസന്തതി നാമ. ദ്വേ തയോ ജവനവാരാ അരൂപസന്തതി നാമ, തദുഭയം സന്തതിപച്ചുപ്പന്നന്തി വേദിതബ്ബം. ഏകഭവപരിച്ഛിന്നം അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നം നാമ. ഇമസ്മിം പന ചേതോപരിയഞാണവിസയേ കതിപയജവനവാരാ അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നം നാമ. തത്ഥ ഖണപച്ചുപ്പന്നം ചിത്തം ചേതോപരിയഞാണസ്സ ആരമ്മണം ന ഹോതി ആവജ്ജനേന സദ്ധിം നിരുജ്ഝനതോ. ന ഹി ആവജ്ജനജവനാനം ഏത്ഥ ഭിന്നാരമ്മണതാ യുത്താ. രൂപസന്തതിപച്ചുപ്പന്നം പന കതിപയജവനവാരപരിച്ഛിന്നം അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നം അസ്സ ആരമ്മണം ഹോതി. ഇദ്ധിമാ ഹി പരസ്സ ചിത്തം ജാനിതുകാമോ ആവജ്ജേതി, തം ആവജ്ജിതക്ഖണേ പച്ചുപ്പന്നചിത്തമാരമ്മണം കത്വാ തേനേവ സഹ നിരുജ്ഝതി. തതോ തദേവ നിരുദ്ധം ചിത്തമാലമ്ബിത്വാ ചത്താരി, പഞ്ച വാ ജവനാനി ഉപ്പജ്ജന്തി, തേസം പച്ഛിമം ഇദ്ധിചിത്തം, സേസാനി കാമാവചരജവനാനി. തേസഞ്ച ഏകാരമ്മണത്തേപി ഇദ്ധിചിത്തമേവ പരസ്സ ചിത്തം ജാനാതി, ന ഇതരാനി. യഥാ ചക്ഖുദ്വാരവീഥിയം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണമേവ രൂപം പസ്സതി, ന ഇതരാനി, തേസു ച ആവജ്ജനമേവ നിപ്പരിയായതോ പച്ചുപ്പന്നാരമ്മണം, ഇതരാനി പന അദ്ധാസന്തതിവസേന പരിയായതോതി ഗഹേതബ്ബം, ഏവമേതസ്സ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം ചിത്തമേവാരമ്മണം ഹോതി, തഞ്ച ഖോ പരസ്സേവ, ന അത്തനോ.

പുബ്ബേനിവാസഞാണം പന നാമഗോത്തകസിണപഞ്ഞത്താദിഅനുസ്സരണേ, നിബ്ബാനാനുസ്സരണേ ച നവത്തബ്ബാരമ്മണം, സങ്ഖതധമ്മാനുസ്സരണേ അതീതാരമ്മണമേവ. തസ്സ ഹി അതീതേസു സാസവാനാസവേസു, അജ്ഝത്തികബാഹിരേസു ച ധമ്മേസു അനാരമ്മണം നാമ നത്ഥി, ബുദ്ധാനം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസമഗതികം ഹോതി. യഥാകമ്മൂപഗഞാണസ്സ അജ്ഝത്തികം, ബാഹിരഞ്ച അതീതം കുസലാകുസലചേതനാമത്തമേവ. ‘‘ചേതോപരിയഞാണസ്സ ചിത്തമേവാരമ്മണം ഹോതി, ന തംസമ്പയുത്തധമ്മാ’’തി അട്ഠകഥാസു വുത്തം, പട്ഠാനേ പന ‘‘കുസലാ ഖന്ധാ ഇദ്ധിവിധഞാണസ്സ ചേതോപരിയഞാണസ്സ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണസ്സ യഥാകമ്മൂപഗഞാണസ്സ അനാഗതംസഞാണസ്സ ആരമ്മണപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൦൪) വുത്തത്താ ചേതോപരിയഞാണയഥാകമ്മൂപഗഞാണാനം ചിത്തസമ്പയുത്താപി ചേതനാസമ്പയുത്താപി ചത്താരോ ഖന്ധാ ആരമ്മണം ഹോന്തി ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം.

ദിബ്ബചക്ഖുഞാണസ്സ പന അജ്ഝത്തികം, ബാഹിരഞ്ച പച്ചുപ്പന്നം വണ്ണായതനമേവാരമ്മണം. അനാഗതംസഞാണസ്സ ഛബ്ബിധമ്പി അനാഗതമേവ അജ്ഝത്തഞ്ച ബാഹിരഞ്ചാരമ്മണം, ഇദമ്പി പുബ്ബേനിവാസഞാണം വിയ അനാഗതേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസദിസന്തി. ഏവം അഭിഞ്ഞാനം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നേസു, നവത്തബ്ബേസു ച അജ്ഝത്തികബാഹിരേസു ഛസു ആരമ്മണേസു യഥായോഗം പവത്തി വേദിതബ്ബാ. സേസാനി പന്നരസ രൂപാവചരചിത്താനി, ആകാസാനഞ്ചായതനആകിഞ്ചഞ്ഞായതനകുസലവിപാകകിരിയാനി, അട്ഠ ലോകുത്തരചിത്താനി, രൂപനിബ്ബാനാനി ച നവത്തബ്ബാനി. ചേതസികേസു പന അപ്പമഞ്ഞാ നവത്തബ്ബാവ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. അതീതാരമ്മണത്തികം.

‘‘ഏവം പവത്തമാനാ മയം അത്താതി ഗഹണം ഗമിസ്സാമാ’’തി ഇമിനാ വിയ അധിപ്പായേന അത്താനം അധികാരം കത്വാ പവത്താതി അജ്ഝത്താ. അജ്ഝത്ത-സദ്ദോ പനായം ഗോചരജ്ഝത്തേ നിയകജ്ഝത്തേ അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേ വിസയജ്ഝത്തേതി ചതൂസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. ‘‘അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൩൬൨) ഹി അയം ഗോചരജ്ഝത്തേ ദിസ്സതി. ‘‘അജ്ഝത്തം വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൭൩) നിയകജ്ഝത്തേ. ‘‘ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൩൦൪) അജ്ഝത്തജ്ഝത്തേ. ‘‘അജ്ഝത്തം സുഞ്ഞതം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൧൮൭) വിസയജ്ഝത്തേ, ഇസ്സരിയട്ഠാനേതി അത്ഥോ. ഫലസമാപത്തി ഹി ബുദ്ധാനം ഇസ്സരിയട്ഠാനം നാമ. ഇധ പനായം നിയകജ്ഝത്തേ വത്തതി, തസ്മാ അത്തനോ സന്താനേ പവത്താ പാടിപുഗ്ഗലികാ രൂപാരൂപധമ്മാ ഇധ അജ്ഝത്താതി വേദിതബ്ബാ. തതോ ബഹിഭൂതാ ഇന്ദ്രിയബദ്ധാ വാ അനിന്ദ്രിയബദ്ധാ വാ രൂപാരൂപപഞ്ഞത്തിയോ ബഹിദ്ധാ നാമ, തതിയപദം തദുഭയവസേന വുത്തം.

തത്ഥ സബ്ബാനി ചിത്തചേതസികാനി ഇന്ദ്രിയബദ്ധരൂപം തിധാ ഹോന്തി, അനിന്ദ്രിയബദ്ധരൂപം, നിബ്ബാനപഞ്ഞത്തിയോ ച ബഹിദ്ധാവ. ഇമസ്മിം ഹി തികേ കുസലത്തികേ അലബ്ഭമാനാ പഞ്ഞത്തിയോപി ലബ്ഭന്തി ഠപേത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനാരമ്മണം, തദേവ ഇധ നവത്തബ്ബം. തേനേവ ഹി ഭഗവതാ അനന്തരത്തികേ ‘‘കസിണാദിപഞ്ഞത്താരമ്മണാനി കാമരൂപാവചരാദിചിത്താനി ബഹിദ്ധാരമ്മണാനി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനഞ്ച നവത്തബ്ബ’’ന്തി വുത്തം, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികം. അജ്ഝത്തത്തികം.

യഥാവുത്തേ അജ്ഝത്താദികേ ആരമ്മണം കത്വാ പവത്താനം വസേന അയം തികോ വുത്തോ. തത്ഥ ഛബ്ബിധാനി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനനേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനചിത്താനി അജ്ഝത്താരമ്മണാനേവ, ആകാസാനഞ്ചായതനത്തയം, രൂപാവചരലോകുത്തരചിത്താനി ച ബഹിദ്ധാരമ്മണാനേവ, വോട്ഠബ്ബനവജ്ജിതാ അഹേതുകമഹാവിപാകാ തിധാപി ഹോന്തി, അവസേസാ പന ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനവജ്ജിതാനി ആവജ്ജനജവനാനി, അഭിഞ്ഞാ ച സിയാ തിധാപി ഹോന്തി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനാരമ്മണസ്സ ആവജ്ജനപരികമ്മപച്ചവേക്ഖണാദിഭാവപ്പവത്തിയം സിയാ നവത്തബ്ബാതി. തേസം അജ്ഝത്താദിആരമ്മണതാ അനന്തരത്തികേ, ഹേട്ഠാ ച വുത്തനയാനുസാരേന ഞാതബ്ബാ, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനത്തയം, പന രൂപനിബ്ബാനാനി ച നവത്തബ്ബാവ. ചേതസികേസു പന അപ്പമഞ്ഞാവിരതീ ബഹിദ്ധാരമ്മണാവ, സേസാ തിധാപി ഹോന്തി നവത്തബ്ബാ ച. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. അജ്ഝത്താരമ്മണത്തികം.

ദട്ഠബ്ബഭാവസങ്ഖാതേന സഹ നിദസ്സനേനാതി സനിദസ്സനാ, പടിഹനനഭാവസങ്ഖാതേന സഹ പടിഘേനാതി സപ്പടിഘാ, സനിദസ്സനാ ച തേ സപ്പടിഘാ ചാതി സനിദസ്സനസപ്പടിഘാ, രൂപായതനമേവ. നീലാദിഭേദമുപാദായ പന ബഹുവചനനിദ്ദേസോ. നത്ഥി ഏതേസം ദട്ഠബ്ബഭാവസങ്ഖാതം നിദസ്സനന്തി അനിദസ്സനാ, അനിദസ്സനാ ച തേ വുത്തനയേന സപ്പടിഘാ ചാതി അനിദസ്സനസപ്പടിഘാ, സേസാനി ഓളാരികരൂപാനി. തതിയപദം ഉഭയപടിക്ഖേപേന വുത്തം, സുഖുമരൂപചിത്തചേതസികനിബ്ബാനാനി അനിദസ്സനഅപ്പടിഘാ നാമ, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസത്തികന്തി വേദിതബ്ബം. സനിദസ്സനത്തികം.

തികമാതികത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അഭിധമ്മദുകമാതികത്ഥവണ്ണനാ

ദുകമാതികായ പന ഹേട്ഠാ അനാഗതപദത്ഥവണ്ണനംയേവ കരിസ്സാമ. ഹേതുഗോച്ഛകേ താവ ഹേതൂ ധമ്മാതി ഏത്ഥ ഹേതുഹേതു പച്ചയഹേതു ഉത്തമഹേതു സാധാരണഹേതൂതി ചതുബ്ബിധാ ഹേതൂ. തത്ഥ അലോഭാദയോ ഛ ധമ്മാ ഹേതുഹേതൂ നാമ, ഉപാദാരൂപാദീനം മഹാഭൂതാദയോ പച്ചയഹേതൂ നാമ, വിപാകുപ്പത്തിയം കുസലാകുസലം, ഇട്ഠാനിട്ഠാരമ്മണഞ്ച ഉത്തമഹേതൂ നാമ, സങ്ഖാരാദീനം അവിജ്ജാദയോ സാധാരണഹേതൂ നാമ. ഇധ പന ഹേതുഹേതു അധിപ്പേതോ. ഹേതൂ ധമ്മാതി മൂലട്ഠേന ഹേതുസങ്ഖാതാ ധമ്മാ, ‘‘ഹേതുധമ്മാ’’തിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ. ന ഹേതൂതി തേസഞ്ഞേവ പടിക്ഖേപവചനം.

തത്ഥ അലോഭോ അദോസോ അമോഹോതി കുസലാബ്യാകതാ തയോ, ലോഭോ ദോസോ മോഹോതി അകുസലാ തയോ ചാതി ഇമേ ഛ ധമ്മാ ഹേതൂ നാമ. ഇമേ ഠപേത്വാ അവസേസാ ചേതസികാ, സബ്ബാനി ച ചിത്താനി, രൂപനിബ്ബാനാനി ചാതി ഇമേ ധമ്മാ ന ഹേതൂ നാമ, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസദുകന്തി വേദിതബ്ബം. ഹേതുദുകം പഠമം.

സമ്പയോഗതോ പവത്തേന സഹ ഹേതുനാതി സഹേതുകാ. തഥേവ പവത്തോ നത്ഥി ഏതേസം ഹേതൂതി അഹേതുകാ.

തത്ഥ അഹേതുകചിത്തവജ്ജിതാനി ഏകസത്തതി ചിത്താനി സഹേതുകാ നാമ. തേസു ദ്വേ മോഹമൂലാനി മോഹേനേവ സഹേതുകാനി, അട്ഠ ലോഭമൂലാനി ലോഭമോഹേഹി ദ്വീഹി, ദ്വേ ദോസമൂലാനി ദോസമോഹേഹി, ദ്വാദസ ഞാണവിപ്പയുത്തകുസലാബ്യാകതാനി അലോഭാദോസേഹി, സേസാനി സത്തചത്താലീസ അലോഭാദീഹി തീഹിപി സഹേതുകാനീതി, മോഹമൂലേസു പന മോഹോ, ദ്വിപഞ്ചവിഞ്ഞാണം, മനോധാതു, സന്തീരണത്തയം, വോട്ഠബ്ബനം, ഹസിതുപ്പാദകാനി അട്ഠാരസ ചിത്താനി, രൂപനിബ്ബാനാനി ചാതി ഇമേ ധമ്മാ അഹേതുകാ നാമ. ചേതസികേസു പന ലോഭദോസാ, വിചികിച്ഛാ ച മോഹേനേവ സഹേതുകാ, ദിട്ഠിമാനോ ലോഭമോഹേഹി ദ്വീഹി, ഇസ്സാമച്ഛരിയകുക്കുച്ചാനി ദോസമോഹേഹി, മോഹോ പന സിയാ ലോഭേന, സിയാ ദോസേനാതി ദ്വീഹി സഹേതുകോപി മോഹമൂലേസു അഹേതുകോപി, ഥിനമിദ്ധാനി സിയാ ലോഭമോഹേഹി, സിയാ ദോസമോഹേഹീതി തീഹിപി സഹേതുകാനി, അഹിരികാനോത്തപ്പഉദ്ധച്ചാനി തഥാ ച കേവലമോഹേന ച, അമോഹോ പന അലോഭാദോസേഹേവ ദ്വീഹി, അലോഭോ സിയാ അദോസാമോഹേഹി, സിയാ അദോസേനാതി ദ്വീഹി, അദോസോ സിയാ അലോഭാമോഹേഹി, സിയാ അലോഭേനാതി ദ്വീഹി, സേസാ പന ദ്വാവീസതി കുസലാബ്യാകതാ സിയാ തീഹി, സിയാ ദ്വീഹിപി ഹേതൂഹി സഹേതുകാ, ഛന്ദോ പന യഥായോഗം തീഹി, പീതിദോസവജ്ജിതേഹി പഞ്ചഹി സിയാ സഹേതുകാപി അഹേതുകാപി, സേസാ ഏകാദസ തിജാതികാ ഛഹി ഹേതൂഹി സഹേതുകാപി അഹേതുകാപി, വേദനാ ചേത്ഥ ദോമനസ്സഭൂതാ ദ്വിഹേതുകാവ, സോമനസ്സഉപേക്ഖാ യഥായോഗം ദോസവജ്ജിതേഹി പഞ്ചഹി സഹേതുകാപി അഹേതുകാപി, സുഖദുക്ഖഭൂതാ അഹേതുകാവ, ഇദഞ്ച നിപ്പദേസദുകന്തി. ദുതിയം.

ഏകുപ്പാദാദിതായ ഹേതുനാ സമ്പയുത്താതി ഹേതുസമ്പയുത്താ. ഹേതുനാ വിപ്പയുത്താതി ഹേതുവിപ്പയുത്താ. അയം ഹേതുസമ്പയുത്തദുകോ അനന്തരേ വുത്തസഹേതുകദുകേന അത്ഥതോ നിന്നാനാകരണോ. സഹേതുകദുകോ ഏവ ഹി ഭഗവതാ ദേസനാവിലാസേന, തഥാ ബുജ്ഝനകപുഗ്ഗലാനം വാ അജ്ഝാസയവസേന ഹേതുസമ്പയുത്തദുകഭാവേനാപി വുത്തോ. ഏവം ഉപരിപി സമാനത്ഥദുകാനം വചനേ കാരണം വേദിതബ്ബം. തതിയം.

ചതുത്ഥാദയോ പന യസ്മാ പഠമദുകദുതിയതതിയദുകേസു പഠമപദേന യോജേത്വാ ദ്വേ ദുകാ, പഠമദുകേ ച പച്ഛിമപദം ദുതിയദുകേന യോജേത്വാ ഏകം ദുകന്തി തയോ ദുകാ ദേസിതാ, തസ്മാ തേസം പദത്ഥോ വുത്തനയോവ.

തത്ഥ ച യഥേവ ‘‘ഹേതൂ ചേവ ധമ്മാ സഹേതുകാ ച, സഹേതുകാ ചേവ ധമ്മാ ന ച ഹേതൂ’’തി അയം ദുകോ സമ്ഭവതി, തഥാ ‘‘ഹേതൂ ചേവ ധമ്മാ അഹേതുകാ ച, അഹേതുകാ ചേവ ധമ്മാ ന ച ഹേതൂ’’തി അയമ്പി സമ്ഭവതി. ഇമിനാ നയേന ഹേതുസമ്പയുത്തദുകേന യോജനായപി ഏകോ ലബ്ഭതി. യഥാ ച ‘‘ന ഹേതൂ ഖോ പന ധമ്മാ സഹേതുകാപി, അഹേതുകാപീ’’തി അയം ലബ്ഭതി, തഥാ ‘‘ഹേതൂ ഖോ പന ധമ്മാ സഹേതുകാപി, അഹേതുകാപീ’’തി അയമ്പി. യഥാ ചേത്ഥ സഹേതുകദുകേ ദ്വേ ദുകാ, ഏവം ഹേതുസമ്പയുത്തദുകേപി ‘‘ന ഹേതൂ ഖോ പന ധമ്മാ ഹേതുസമ്പയുത്താപി, ഹേതുവിപ്പയുത്താപീ’’തി ച ‘‘ഹേതൂ ഖോ പന ധമ്മാ ഹേതുസമ്പയുത്താപി, ഹേതുവിപ്പയുത്താപീ’’തി ച ദ്വേ ദുകാ ലബ്ഭന്തീതി അപരേപി പഞ്ച ദുകാ ഹേതുഗോച്ഛകേ യോജേതും സക്കാ. തേ പന ഭഗവതാ വുത്താനുസാരേനേവ സക്കാ ഞാതുന്തി ഛസു ഏവ സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. തത്ഥ യേ താവ ഏകസ്മിം ചിത്തേ ദ്വേ തയോ ഹേതൂ ഏകതോ ഉപ്പജ്ജന്തി, തേ ഹേതൂ ചേവ അഞ്ഞോഞ്ഞാപേക്ഖായ സഹേതുകാ ച നാമ. സഹേതുകചിത്തേസു പന ഹേതും ഠപേത്വാ സേസാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ സഹേതുകാ ചേവ ന ച ഹേതൂ നാമ. ഇമസ്മിം ദുകേ സബ്ബേ അഹേതുകധമ്മാ ന വത്തബ്ബാ. ചേതസികേസു പന ഹേതുവജ്ജിതാ അകുസലാ ചേവ കുസലാബ്യാകതാ ച, ഛന്ദോ ച സഹേതുകോ ചേവ ന ഹേതു ഏവ, സേസാ തിജാതികാ, തഥാ നവത്തബ്ബാ ച, മോഹോ പന ഹേതു ചേവ സഹേതുകോ ച നവത്തബ്ബോ ച. ചതുത്ഥം.

അനന്തരദുകോപി ഇമിനാ ദുകേന സബ്ബഥാപി സദിസോവാതി. പഞ്ചമം.

സഹേതുകചിത്തേസു ഹേതുവജ്ജിതാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ നഹേതൂ സഹേതൂ നാമ, അഹേതുകചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി നഹേതൂ അഹേതുകാ നാമ. ഇമസ്മിം പന ദുകേ ഛ ഹേതൂ ന വത്തബ്ബാ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി. ഛട്ഠം.

ഹേതുഗോച്ഛകം നിട്ഠിതം.

സത്തസു ചൂളന്തരദുകേസു അത്തനോ നിപ്ഫാദകേന സഹ പച്ചയേനാതി സപ്പച്ചയാ, ചിത്തചേതസികരൂപാനി. നത്ഥി ഏതേസം ഉപ്പാദേ വാ ഠിതിയം വാ പച്ചയോ അഹുത്വാ ഭവനസ്സേവാഭാവാതി അപ്പച്ചയാ, നിബ്ബാനമേവ. ദേസനായ പനേത്ഥ പരമതായ സോതപതിതവസേന ബഹുവചനനിദ്ദേസോ കതോ. ഏവം സനിദസ്സനാദീസുപി. ഇദഞ്ച ഇതോ പരാനി ഛ ച നിപ്പദേസദുകാനീതി വേദിതബ്ബാനി. തതോ പരഞ്ച യത്ഥ ‘‘ഇമേ ന വത്തബ്ബാ’’തി ന വക്ഖാമ, തം നിപ്പദേസന്തി ഗഹേതബ്ബം. സപ്പച്ചയദുകം.

പച്ചയേഹി സമാഗന്ത്വാ കതാതി സങ്ഖതാ. ന സങ്ഖതാതി അസങ്ഖതാ. ഇദഞ്ച സബ്ബഥാ സപ്പച്ചയദുകസദിസമേവ. സപ്പച്ചയസങ്ഖതഉഭയദുകം സബ്ബഥാ സദിസമേവ. സങ്ഖതദുകം.

രൂപായതനം സനിദസ്സനം നാമ. സേസരൂപചിത്തചേതസികനിബ്ബാനാനി അനിദസ്സനാ നാമ. സനിദസ്സനദുകം.

പസാദവിസയരൂപാനി ദ്വാദസ സപ്പടിഘാ നാമ. സേസരൂപചിത്തചേതസികനിബ്ബാനാനി അപ്പടിഘാ നാമ. സപ്പടിഘദുകം.

അവിനിബ്ഭോഗവസേന രൂപം ഏതേസം അത്ഥീതി രൂപിനോ, രുപ്പനലക്ഖണം വാ രൂപം, തം ഏതേസം അത്ഥീതി രൂപിനോ, ഭൂതോപാദായരൂപമേവ. ന രൂപിനോ അരൂപിനോ, ചിത്തചേതസികനിബ്ബാനാനി. രൂപിദുകം.

ലോകോ വുച്ചതി ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന വട്ടം, തസ്മിം പരിയാപന്നഭാവേന ലോകേ നിയുത്താതി ലോകിയാ, പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. തതോ ലോകതോ തത്ഥ അപരിയാപന്നഭാവേന ഉത്തിണ്ണാതി ലോകുത്തരാ, അരിയമഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാനി. ചേതസികേസു പനേത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം അസേഖത്തികേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബം. ലോകിയദുകം.

കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീസു കേനചി ഏകേന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന വാ സോതവിഞ്ഞാണാദിനാ വാ വിജാനിതബ്ബാ. കേനചി ന വിഞ്ഞേയ്യാതി തേനേവ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന വാ സോതവിഞ്ഞാണാദിനാ വാ ന കേനചി വിജാനിതബ്ബാനി. ഏവം ഹി സതി ദ്വിന്നമ്പി പദാനം അത്ഥനാനത്തതോ ദുകോ ഹോതി. പദഭാജനീയസ്മിമ്പി ‘‘യേ തേ ധമ്മാ ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ, ന തേ ധമ്മാ സോതവിഞ്ഞേയ്യാ’’തി (ധ. സ. ൧൧൦൧) ഏത്തകം ഏകദുകന്തി അഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘യേ തേ ധമ്മാ ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ, ന തേ ധമ്മാ സോതവിഞ്ഞേയ്യാ, യേ വാ പന തേ ധമ്മാ സോതവിഞ്ഞേയ്യാ, ന തേ ധമ്മാ ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ’’തി (ധ. സ. ൧൧൦൧) അയമേകോ ദുകോതി വേദിതബ്ബോ. തസ്സ പന രൂപം ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യം, സദ്ദോ ന ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യോതി അയമത്ഥോ. ഏവം സേസേസുപി ദുകപരിച്ഛേദോ ഞാതബ്ബോ. തത്ഥ രൂപായതനം ചക്ഖുനാ വാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന വാ വിഞ്ഞേയ്യം നാമ. സേസരൂപാരൂപധമ്മാ തേനേവ ചക്ഖുനാ വാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന വാ കേനചി നവിഞ്ഞേയ്യാ. ഏവം സോതഘാനജിവ്ഹാകായതബ്ബിഞ്ഞാണമൂലികാസുപി ചതൂസു യോജനാസു വിഭാഗോ യഥാനുരൂപം ഞാതബ്ബോ. രൂപാദയോ പന പഞ്ചവിസയാ മനോധാതുത്തയേന കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാ. സേസരൂപാരൂപധമ്മാ തേനേവ മനോധാതുത്തയേന കേനചി നവിഞ്ഞേയ്യാ. കിഞ്ചാപി സാമഞ്ഞതോ മനോവിഞ്ഞാണേന അവിഞ്ഞേയ്യസ്സ അഭാവതോ പാളിയം മനോവിഞ്ഞാണവിഞ്ഞേയ്യവസേന ദുകോ ന വുത്തോ, തഥാപി വിസേസതോ വത്തബ്ബോവ. തഥാ ഹി ഛബ്ബിധാപി കാമാവചരധമ്മാ കാമാവചരവിപാകാദിനാ മനോവിഞ്ഞാണേന കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാ, രൂപാരൂപാവചരലോകുത്തരപഞ്ഞത്തിയോ തേനേവ കേനചി നവിഞ്ഞേയ്യാ. തഥാ കാമരൂപാരൂപാവചരപഞ്ഞത്തിയോ അകുസലാദിനാ കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാ, ലോകുത്തരാ തേനേവ കേനചി നവിഞ്ഞേയ്യാ. തഥാ നിബ്ബാനം ലോകുത്തരേന കേനചി വിഞ്ഞേയ്യം, സേസലോകിയലോകുത്തരാ തേനേവ കേനചി നവിഞ്ഞേയ്യാതി ഇമിനാ നയേന രൂപാരൂപാവചരാദിഭേദേന മനോവിഞ്ഞാണേന കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാവിഞ്ഞേയ്യധമ്മാ യഥായോഗം യോജേതബ്ബാ. ഏവം സബ്ബേ ധമ്മാ കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാ, കേനചി ന വിഞ്ഞേയ്യാ നാമ. ഇമസ്മിഞ്ച ദുകേ പഞ്ഞത്തിയോപി ലബ്ഭന്തീതി വേദിതബ്ബാതി. കേനചിവിഞ്ഞേയ്യദുകം.

ചൂളന്തരദുകാ നിട്ഠിതാ.

ആസവഗോച്ഛകേ ആസമന്തതോ സവന്തീതി ആസവാ, ചക്ഖുതോപി…പേ… മനതോപി സവന്തി, പവത്തന്തീതി വുത്തം ഹോതി. ധമ്മതോ യാവഗോത്രഭും, ഓകാസതോ യാവഭവഗ്ഗാ സവന്തീതി വാ ആസവാ, ഏതേ ധമ്മേ, ഏതഞ്ച ഓകാസം അന്തോകരിത്വാ പവത്തന്തീതി അത്ഥോ. അന്തോകരണത്ഥോ ഹി അയം -കാരോ. ചിരപാരിവാസിയട്ഠേന മദിരാദിആസവാ വിയാതിപി ആസവാ. യദി ച ചിരപാരിവാസിയട്ഠേന ആസവാ, ഏതേ ഏവ ഭവിതും അരഹന്തി. അനാദിത്താ ആയതം വാ സംസാരദുക്ഖം സവന്തി പസവന്തീതിപി ആസവാ. തതോ അഞ്ഞേ നോ ആസവാ നാമ.

തത്ഥ കാമാസവോ ഭവാസവോ ദിട്ഠാസവോ അവിജ്ജാസവോതി ഇമേ ചത്താരോ ആസവാ നാമ. തത്ഥ അട്ഠസു ലോഭസഹഗതചിത്തേസു ഉപ്പന്നോ സബ്ബോപി ലോഭോ കാമാസവോ നാമ. അട്ഠസാലിനിയം പന ‘‘പഞ്ചകാമഗുണികോ രാഗോ കാമാസവോ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൧൦൨) ച, ‘‘ദിട്ഠിസഹജാതോ രാഗോ കാമാസവോ ന ഹോതി, ദിട്ഠിരാഗോ നാമ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൧൦൫) ച, ‘‘യോ ബ്രഹ്മാനം വിമാനകപ്പരുക്ഖാഭരണേസു ഛന്ദരാഗോ ഉപ്പജ്ജതി, സോ കാമാസവോ ന ഹോതി പഞ്ചകാമഗുണികസ്സ രാഗസ്സ ഇധേവ പഹീനത്താ’’തി ച വുത്തം. പാളിയം പന ‘‘കാമാസവോ അട്ഠസു ലോഭസഹഗതേസു ചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (ധ. സ. ൧൪൬൫) ച, ‘‘കാമാസവം പടിച്ച ദിട്ഠാസവോ അവിജ്ജാസവോ’’തി (പട്ഠാ. ൩.൩.൧) ച വുത്തത്താ ഭവാസവം ഠപേത്വാ അവസേസോ സബ്ബോപി ലോഭോ കാമാസവോതി പഞ്ഞായതി ദിട്ഠിസമ്പയുത്തരാഗസ്സ, ബ്രഹ്മാനം വത്ഥാഭരണാദീസു രാഗസ്സ ച ഭവാസവത്താഭാവാ. ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തരാഗോ ഏവ ഹി രൂപാരൂപഭവപത്ഥനാവസേന പവത്തിയം ഭവാസവോ ഹോതി ‘‘രൂപധാതുയാ അരൂപധാതുയാ ഏത്ഥ ഭവരാഗാനുസയോ അനുസേതീ’’തിആദിവചനതോ (യമ. ൨.അനുസയയമക.൨), ന ച കാമാസവഭവാസവവിനിമുത്തോ ലോഭോ അത്ഥി. യദി സിയാ, ‘‘ലോഭോ സിയാ ആസവോ, സിയാ നോ ആസവോ’’തി പാളിയം വത്തബ്ബോ ഭവേയ്യ, ‘‘ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭേന സമ്പയുത്തോ അവിജ്ജാസവോ സിയാ ആസവസമ്പയുത്തോ, സിയാ ആസവവിപ്പയുത്തോ’’തി ച വത്തബ്ബോ സിയാ. പദഭാജനീയേ ച കാമാസവനിദ്ദേസേ ആഗതസ്സ ‘‘കാമേസു കാമച്ഛന്ദോ’’തി (ധ. സ. ൧൧൦൩) ഇമസ്സ പദസ്സ അട്ഠസാലിനിയം ‘‘പഞ്ചകാമഗുണേസു കാമച്ഛന്ദോ’’തി (ധ. സ. അ. ൧൧൦൩) അത്ഥോ വുത്തോ, തസ്സ പന പദസ്സ വത്ഥുകാമേസു കിലേസകാമോതിപി അത്ഥയോജനാ സക്കാ കാതും തേഭുമകസ്സ ധമ്മസ്സ വത്ഥുകാമത്താ, തത്ഥ സബ്ബത്ഥ രാഗസ്സ ച കിലേസകാമത്താ. വുത്തം ഹേതം ധമ്മസേനാപതിനാ മഹാനിദ്ദേസേ

‘‘കതമേ വത്ഥുകാമാ? മനാപികാ രൂപാ…പേ… സബ്ബേപി കാമാവചരാ ധമ്മാ, സബ്ബേപി രൂപാവചരാ ധമ്മാ, സബ്ബേപി അരൂപാവചരാ ധമ്മാ…പേ… ഇമേ വുച്ചന്തി വത്ഥുകാമാ.

‘‘കതമേ കിലേസകാമാ? ഛന്ദോ കാമോ രാഗോ കാമോ…പേ… യോ കാമേസു കാമച്ഛന്ദോ കാമരാഗോ കാമനന്ദീ കാമതണ്ഹാ കാമസ്നേഹോ കാമപരിളാഹോ കാമമുച്ഛാ കാമജ്ഝോസാനം കാമോഘോ കാമയോഗോ കാമുപാദാനം കാമച്ഛന്ദനീവരണം…പേ… ഇമേ വുച്ചന്തി കിലേസകാമാ’’തി (മഹാനി. ൧).

അപിചേത്ഥ ‘‘കാമോഘോ കാമയോഗോ’’തിആദിനാ കിലേസകാമസ്സ കാമോഘാദിഭാവം വദതാ ധമ്മസേനാപതിനാ വത്ഥുകാമത്തവിസയസ്സ രാഗസ്സ ആസവാദിഭാവോ അനുഞ്ഞാതോ, ന പഞ്ചകആമഗുണികസ്സേവ രാഗസ്സ. ന ച ഓഘാസവേസു കോചി വിസേസോ അത്ഥി. അട്ഠസാലിനിയമ്പി ഹി ഉപാദാനഗോച്ഛകസ്സ പദഭാജനീയേ ‘‘കാമേസു കാമച്ഛന്ദോ’’തി (ധ. സ. ൧൨൨൦) ഇമസ്സ ‘‘വത്ഥുകാമേസു കാമച്ഛന്ദോ’’തി (ധ. സ. അ. ൧൨൨൦) അയമേവത്ഥോ വുത്തോ. തതോ അഞ്ഞേസു ഹേതുഗന്ഥകിലേസഗോച്ഛകേസു ലോഭസ്സേവ അനവസേസപരിയാദാനം വുത്തം, ന ഇതരഗോച്ഛകേസു. തേസു ച ലോഭസ്സ പാളിഅനുസാരതോ ഓലോകിയമാനേ കിലേസകാമമത്തകോ. അനവസേസലോഭപരിയാദാനം പഞ്ഞായതി. വീമംസിത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ചതൂസു പന ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തചിത്തേസു ഉപ്പന്നോ രൂപാരൂപഭവേസു ഛന്ദരാഗഭാവേന, കാമജ്ഝോസാനനികന്തിഭാവേന ച പവത്തോ ലോഭോ ഭവാസവോ നാമ. അട്ഠസാലിനിയം പന ‘‘സസ്സതദിട്ഠിസഹജാതോ രാഗോ ഭവാസവോ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൧൦൨) വുത്തം. പാളിയം പന ‘‘ഭവാസവോ ചതൂസു ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തലോഭസഹഗതേസൂ’’തി (ധ. സ. ൧൪൬൫) നിയമിതത്താ ന സക്കാ ഗഹേതും, അധിപ്പായോ പന ഗവേസിതബ്ബോ. ദ്വാസട്ഠിപഭേദാ സബ്ബാപി ദിട്ഠി ദിട്ഠാസവോ നാമ. അട്ഠവത്ഥുകോ സബ്ബോപി മോഹോ അവിജ്ജാസവോ നാമ. തേസു ദിട്ഠാസവോ പഠമേന മഗ്ഗേന പഹീയതി, കാമാസവോ ചതൂഹിപീതി വത്തും യുത്തം, ‘‘തതിയേനാ’’തി പന വുത്തം. ഭവാസവോ, അവിജ്ജാസവോ ച ചതുത്ഥേന പഹീയതി. ഇമേസഞ്ച കാമാസവഭവാസവാനം ലോഭസഭാവത്താ സഭാവതോ തയോ ധമ്മാ വിഭാഗതോ ചത്താരോ ആസവാ നാമ ജാതാ. ഇമേ ഠപേത്വാ സേസാ ലോകിയലോകുത്തരാ സബ്ബേ ധമ്മാ നോ ആസവാ നാമ. ആസവദുകം പഠമം.

അത്താനം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തേഹി സഹ ആസവേഹീതി സാസവാ, സബ്ബേ ലോകിയധമ്മാ. ഏവം പവത്തമാനാ നത്ഥി ഏതേസം ആസവാതി അനാസവാ, നവ ലോകുത്തരധമ്മാവ. ചേതസികാ പനേത്ഥ ലോകിയദുകേ വുത്തസദിസാവ. സാസവദുകം ദുതിയം.

തതിയാദീനം ചതുന്നം ദുകാനം പദത്ഥോ വുത്തനയോവ. സേസമേത്ഥ ഹേതുഗോച്ഛകേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബം. അയം പന വിസേസോ – യഥാ തത്ഥ ‘‘ന ഹേതൂ ഖോ പന ധമ്മാ സഹേതുകാപി, അഹേതുകാപീ’’തി അയം ഓസാനദുകോ പഠമദുകേ ദുതിയപദം ദുതിയദുകേന യോജേത്വാ വുത്തോ, ഏവമിധ ‘‘നോ ആസവാ ഖോ പന ധമ്മാ സാസവാപി, അനാസവാപീ’’തി ന വുത്തോ. അയഞ്ച തത്ഥ തത്ഥ വുത്തനയേന ഇഹ സങ്ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം സഞ്ഞോജനഗോച്ഛകാദീസുപി യഥാനുരൂപം ഞാതബ്ബം.

തത്ഥ ദ്വാദസ അകുസലചിത്തുപ്പാദാ ആസവസമ്പയുത്താ നാമ. ദോസമോഹമൂലചിത്തേസു മോഹോ, കുസലാബ്യാകതചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി ച ആസവവിപ്പയുത്താ നാമ. ചേതസികേസു പന മോഹം ഠപേത്വാ സേസാ അകുസലാ ആസവസമ്പയുത്താവ, മോഹോ പന തിജാതികോ ച ദ്വിധാപി ഹോതി, സേസാ ആസവവിപ്പയുത്താ ഏവാതി. തതിയം.

ചത്താരോ ആസവാ ആസവാ ചേവ സാസവാ ച നാമ. തദവസേസാ ലോകിയധമ്മാ സാസവാ ചേവ നോ ച ആസവാ നാമ. ഇധ പന ലോകുത്തരാ ന വത്തബ്ബാ. ചേതസികേസു പന ആസവാതി വുത്തേഹി സേസാ അകുസലാ, കരുണാമുദിതാ ച സാസവാ ചേവ നോ ച ആസവാ ഏവ, സേസാ തഥാ ച ന വത്തബ്ബാ ച. ചതുത്ഥം.

യേ പന ലോഭമൂലേസു ലോഭമോഹാ, ലോഭദിട്ഠിമോഹോ ചാതി ദ്വേ തയോ ഏകതോ കത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തി, തേ ആസവാ ചേവ ആസവസമ്പയുത്താ ച നാമ. ദ്വാദസ അകുസലചിത്താനി ചേവ ആസവവജ്ജിതാ തംസമ്പയുത്താ ച ആസവസമ്പയുത്താ ചേവ നോ ച ആസവാ നാമ. ഇധ പന ആസവവിപ്പയുത്താ ന വത്തബ്ബാ. ചേതസികേസു പന ആസവവജ്ജിതാ അകുസലാ ആസവസമ്പയുത്താ ചേവ നോ ച ആസവാ ഏവ, മോഹോ സിയാ ആസവോ ചേവ ആസവസമ്പയുത്തോ ച, സിയാ ന വത്തബ്ബോ, തിജാതികാ സിയാ ആസവസമ്പയുത്താ ചേവ നോ ച ആസവാ, സിയാ ന വത്തബ്ബാ, കുസലാബ്യാകതാ ന വത്തബ്ബാവ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. പഞ്ചമം.

ലോകുത്തരവജ്ജിതാ ആസവവിപ്പയുത്താ സാസവാ നാമ. ലോകുത്തരാ ആസവവിപ്പയുത്താ അനാസവാ നാമ. ഇധ പന ആസവസമ്പയുത്താ ന വത്തബ്ബാവ. ചേതസികേസു പന കരുണാമുദിതാ ആസവവിപ്പയുത്താ സാസവാ ഏവ, മോഹോ തഥാ ച ന വത്തബ്ബോ ച, സേസകുസലാബ്യാകതാ ദ്വിധാപി ഹോന്തി, തിജാതികാ ദ്വിധാപി ന വത്തബ്ബാവ, മോഹവജ്ജിതാ പന അകുസലാ ന വത്തബ്ബാവ. ഛട്ഠം.

ആസവഗോച്ഛകം നിട്ഠിതം.

സംയോജനഗോച്ഛകേ യസ്സ സംവിജ്ജന്തി, തം പുഗ്ഗലം വട്ടസ്മിം സംയോജേന്തി ബന്ധന്തീതി സംയോജനാ. തതോ അഞ്ഞേ നോ സംയോജനാ.

തത്ഥ കാമരാഗസംയോജനം ഭവരാഗപടിഘമാനദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസഇസ്സാമച്ഛരിയഅവിജ്ജാസംയോജനന്തി ഇമേ ദസ ധമ്മാ സംയോജനാ നാമ. തേസു കാമഭവദിട്ഠിഅവിജ്ജാസംയോജനാനി ആസവഗോച്ഛകേ വുത്തനയാനേവ. ‘‘അനത്ഥം മേ അചരി, ചരതി, ചരിസ്സതി, പിയസ്സ മേ അനത്ഥം അചരി, ചരതി, ചരിസ്സതി, അപ്പിയസ്സ മേ അത്ഥം അചരി, ചരതി, ചരിസ്സതീ’’തി (ധ. സ. ൧൦൬൬) ഏവം വുത്തേഹി നവഹി ആകാരേഹി സത്തേസു, അട്ഠാനകോപവസേന സങ്ഖാരേസു ച ഉപ്പജ്ജമാനോ സബ്ബോപി ദോസോ പടിഘസംയോജനം നാമ.

‘‘സേയ്യോഹമസ്മി, സദിസോഹമസ്മി, ഹീനോഹമസ്മീ’’തി ഏവം തീഹി ആകാരേഹി പവത്തോ സബ്ബോ മാനോ മാനസംയോജനം നാമ. തത്ഥ സേയ്യസ്സേവ സതോ പുഗ്ഗലസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മി, സദിസോ, ഹീനോ’’തി ച തിധാ മാനോ ഉപ്പജ്ജതി, തഥാ സദിസഹീനാനമ്പി. തത്ഥ സേയ്യസ്സ സേയ്യമാനോവ യാഥാവമാനോ. തഥാ സദിസസ്സ സദിസമാനോ, ഹീനസ്സ ഹീനമാനോ ച. തിണ്ണമ്പി ഇതരേ ദ്വേ ദ്വേ മാനാ അയാഥാവമാനാതി ഞാതബ്ബാ.

സത്ഥുധമ്മസങ്ഘസിക്ഖാസു, പുബ്ബന്താപരന്തതദുഭയപടിച്ചസമുപ്പന്നേസു ച കങ്ഖതാവസേന പവത്താ സബ്ബാപി വിചികിച്ഛാ വിചികിച്ഛാസംയോജനം നാമ.

ഗോസീലഗോവതാദീഹി സുദ്ധീതി ഗഹണാകാരപ്പവത്താ ദിട്ഠി ഏവ സീലബ്ബതപരാമാസസംയോജനം നാമ.

തദവസേസാ ദിട്ഠി ദിട്ഠിസംയോജനന്തി ഗഹേതബ്ബം.

പരലാഭസക്കാരഗരുകാരമാനനവന്ദനപൂജനാദീസു അസഹനാകാരേന പവത്താ ഇസ്സാ ഇസ്സാസംയോജനം നാമ. ആവാസമച്ഛരിയം കുലലാഭവണ്ണധമ്മമച്ഛരിയന്തി പഞ്ചവിധം മച്ഛരിയം മച്ഛരിയസംയോജനം നാമ. സകലാരാമേപി ഹി പരിവേണോവരകാദീസു വാ വസന്തോ തത്ഥ അഞ്ഞസ്സ വത്തസമ്പന്നസ്സ പേസലസ്സ ഭിക്ഖുനോ ആഗമനം ന ഇച്ഛതി, ആഗതസ്സാപി ഖിപ്പം ഗമനഞ്ഞേവ ഇച്ഛതി, ഇദം ആവാസമച്ഛരിയം നാമ. ഭണ്ഡനകാരകാദീനം പന തത്ഥ വാസം അനിച്ഛതോ ആവാസമച്ഛരിയം നാമ ന ഹോതി.

അത്തനോ പന ഉപട്ഠാകകുലേ വാ ഞാതികുലേ വാ അഞ്ഞസ്സ പേസലസ്സ ഉപസങ്കമനം അനിച്ഛതോ കുലമച്ഛരിയം ഹോതി, പാപപുഗ്ഗലസ്സ അനിച്ഛതോ പന ന ഹോതി. സോ ഹി തേസം പസാദഭേദായ പടിപജ്ജതീതി.

അത്തനാ ലഭനട്ഠാനേ ചതുപച്ചയം ലഭന്തേ സീലവന്തേ ദിസ്വാ ‘‘മാ ലഭന്തൂ’’തി ചിന്തേന്തസ്സ ലാഭമച്ഛരിയം ഹോതി. യോ പന സദ്ധാദേയ്യം വിനിപാതേതി, പൂതിഭാവമ്പി ഗച്ഛന്തം അഞ്ഞസ്സ ന ദേതി, തം ലഭന്തം ദിസ്വാ ‘‘സചേ ഇമം അഞ്ഞോ സീലവാ ലഭേയ്യ, പരിഭോഗം ഗച്ഛേയ്യാ’’തി ചിന്തേന്തസ്സ മച്ഛരിയം നാമ നത്ഥി.

വണ്ണോ നാമ അത്തനാ സദിസോ സരീരവണ്ണോപി ഗുണവണ്ണോപി. തത്ഥ ‘‘രൂപവാ പാസാദികോ’’തി പരസ്സ സരീരവണ്ണം, ‘‘സീലവാ, ധുതവാ’’തിആദിനാ ഗുണവണ്ണഞ്ച അത്തനോ വണ്ണഭണനട്ഠാനേ വുച്ചമാനം അസഹന്തസ്സ ദുവിധം വണ്ണമച്ഛരിയം നാമ ഹോതി, അപേസലം പന വിപന്നം പസംസിത്വാ പരിസാസു ഉപത്ഥമ്ഭേന്തം ദിസ്വാ പാപഗരഹിതായ അസഹന്തസ്സ ന ഹോതി.

ധമ്മോതി പരിയത്തിയേവ, ന പടിവേധോ അരിയാനം തത്ഥ മച്ഛരിയാഭാവാ. പരിയത്തിം പന ഗുള്ഹഗന്ഥം അഞ്ഞേസം അകഥേതുകാമസ്സ ധമ്മമച്ഛരിയം നാമ ഹോതി, ധമ്മാനുഗ്ഗഹേന പന ലോലസ്സ, കാലേന സമണോ, കാലേന നിഗണ്ഠാദി ച ഹുത്വാ വിചരന്തസ്സ പവേണിആഗതം തന്തിം ‘‘സണ്ഹസുഖുമം ധമ്മന്തരം ഭിന്ദിത്വാ ആലുളിസ്സതി, അമ്ഹാകം സമയം ഭിന്ദിസ്സതീ’’തി ച ന ദേന്തസ്സ, പുഗ്ഗലാനുഗ്ഗഹേന വാ പകതിയാ സഠസ്സ മായാവിനോ ‘‘സണ്ഹസുഖുമധമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അഞ്ഞം ബ്യാകരിത്വാ നസ്സിസ്സതീ’’തി ന ദേന്തസ്സ ച ധമ്മമച്ഛരിയം ന ഹോതി. യഥാ ച ഭിക്ഖൂനം, ഏവം ഗഹട്ഠാനമ്പി പഞ്ചവിധം മച്ഛരിയം യഥാനുരൂപം ഞാതബ്ബം. സങ്ഖേപതോ പന ഗഹട്ഠപബ്ബജിതാനം അത്തസമ്പത്തിനിഗൂഹനലക്ഖണം മച്ഛരിയം നാമാതി ഗഹേതബ്ബം.

ഇമേസു ച സംയോജനേസു ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാസീലബ്ബതപരാമാസഇസ്സാമച്ഛരിയാനി സോതാപത്തിമഗ്ഗേന പഹീയന്തി, പടിഘോ അനാഗാമിമഗ്ഗേന, കാമരാഗോ ചതൂഹിപീതി വത്തബ്ബം, ‘‘തതിയേനാ’’തി പന വുത്തം. മാനഭവരാഗഅവിജ്ജാ അരഹത്തമഗ്ഗേന. തത്ഥ ച അയാഥാവമാനോ പഠമമഗ്ഗേന പഹീയതീതി ദട്ഠബ്ബോ, ഇമേസം കാമരാഗഭവരാഗാനം ലോഭസഭാവത്താ ദിട്ഠിസീലബ്ബതപരാമാസാനം മിച്ഛാദിട്ഠിസഭാവത്താ സഭാവതോ അട്ഠേവ ധമ്മാ ദസ സംയോജനാ നാമ ജാതാ. ഇമേ ദസ ഠപേത്വാ സേസാ ലോകിയലോകുത്തരധമ്മാ നോ സംയോജനാ നാമ. സേസം ആസവദുകസദിസം. സംയോജനദുകം പഠമം.

ആരമ്മണഭാവം ഉപഗന്ത്വാ സംയോജനസംവഡ്ഢനേന സംയോജനാനം ഹിതാതി സംയോജനിയാ, സാസവധമ്മാ ഏവ. തഥാ നീവരണിയാതി ഏത്ഥാപി. ന സംയോജനിയാ അസംയോജനിയാ, അനാസവാ. സേസം സാസവദുകസദിസമേവ. ദുതിയം.

തതിയാദയോപി ആസവഗോച്ഛകേ തതിയാദിസദിസാ ഏവ, വിസേസമത്തമേവേത്ഥ വക്ഖാമ. തത്ഥ ഹി ദ്വാദസാകുസലചിത്താനി സംയോജനസമ്പയുത്താ നാമ, ഉദ്ധച്ചസഹഗതോ മോഹോ, സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി സംയോജനവിപ്പയുത്താ നാമ. സേസം സമമേവ. തതിയം.

ദസ സംയോജനാനി സംയോജനാ ചേവ സംയോജനിയാ ച നാമ. തദവസേസലോകിയധമ്മാ സംയോജനിയാ ചേവ നോ ച സംയോജനാ നാമ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ചതുത്ഥം.

യേ പന ഉദ്ധച്ചവിരഹിതേസു ഏകാദസസു അകുസലചിത്തേസു വിചികിച്ഛാമോഹാ ദോസമോഹാ ദോസഇസ്സാമോഹാ ദോസമച്ഛരിയമോഹാ ലോഭമാനമോഹാ ലോഭദിട്ഠിമോഹാ ചാതി ദ്വേ തയോ ഏകതോ ഉപ്പജ്ജന്തി, തേ സംയോജനാ ചേവ സംയോജനസമ്പയുത്താ ച നാമ. ദ്വാദസാകുസലചിത്താനി ചേവ സംയോജനവജ്ജിതതംസമ്പയുത്താ ച സംയോജനസമ്പയുത്താ ചേവ നോ ച സംയോജനാ നാമ. സേസമിധ അനന്തരദുകഞ്ച ആസവഗോച്ഛകേ പഞ്ചമഛട്ഠദുകസദിസമേവ. കേവലം ആസവപദട്ഠാനേ സംയോജനപദമേവ വിസേസോ. പഞ്ചമഛട്ഠദുകാനി.

സംയോജനഗോച്ഛകം നിട്ഠിതം.

ഗന്ഥഗോച്ഛകേ യസ്സ സംവിജ്ജന്തി, തം ചുതിപടിസന്ധിവസേന വട്ടസ്മിം ഗന്ഥേന്തി ഘടേന്തീതി ഗന്ഥാ. തതോ അഞ്ഞേ നോ ഗന്ഥാ.

തത്ഥ അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥോ, ബ്യാപാദോ, സീലബ്ബതപരാമാസോ, ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോ കായഗന്ഥോതി ഇമേ ചത്താരോ ധമ്മാ ഗന്ഥാ നാമ. തത്ഥ അഭിജ്ഝാ ഏവ നാമകായം വുത്തനയേന ഗന്ഥേതീതി അഭിജ്ഝാകായഗന്ഥോ. ഏവം സേസേസുപി. സബ്ബഞ്ഞുഭാസിതമ്പി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘സസ്സതോ ലോകോ, ഇദമേവ സച്ചം, മോഘമഞ്ഞ’’ന്തി ഇമിനാ ആകാരേന അഭിനിവിസനതോ സീലബ്ബതപരാമാസവിരഹിതാ സബ്ബാപി ദിട്ഠി ഇദംസച്ചാഭിനിവേസോ നാമ. സേസാ വുത്തത്ഥാവ. ഇമേസു ച പച്ഛിമാ ദ്വേ ഗന്ഥാ പഠമേന മഗ്ഗേന പഹീയന്തി, ബ്യാപാദോ തതിയേന, അഭിജ്ഝാ ചതൂഹിപി. ഇമേ ച സഭാവതോ തയോ ധമ്മാ ചത്താരോ ഗന്ഥാ നാമ ജാതാ. ഇമേ പന ഠപേത്വാ സേസാ സബ്ബേ ധമ്മാ നോ ഗന്ഥാ നാമ. ഗന്ഥദുകം പഠമം.

ആരമ്മണകരണവസേന ഗന്ഥേഹി ഗന്ഥിതബ്ബാതി ഗന്ഥനിയാ. ന ഗന്ഥനിയാ അഗന്ഥനിയാ. സേസം സാസവദുകസദിസമേവ. ദുതിയം.

മോഹമൂലവജ്ജിതാനി ദസ അകുസലചിത്താനി, ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തചിത്തേസു ലോഭം, ദോസമൂലേസു ച ദോസം ഠപേത്വാ തംസമ്പയുത്താ ച ഗന്ഥസമ്പയുത്താ നാമ. യഥാവുത്തോ ലോഭോ, ദോസോ, മോഹമൂലാനി, കുസലാബ്യാകതാനി ചിത്താനി, രൂപനിബ്ബാനാനി ച ഗന്ഥവിപ്പയുത്താ നാമ. ചേതസികേസു പന ദിട്ഠിമാനഇസ്സാമച്ഛരിയകുക്കുച്ചഥിനമിദ്ധാനി ഗന്ഥസമ്പയുത്താ ഏവ. ദോസവിചികിച്ഛാ, കുസലാബ്യാകതാ ച ഗന്ഥവിപ്പയുത്താ ഏവ, സേസാ ദ്വിധാപി ഹോന്തി. തതിയം.

ചത്താരോ ഗന്ഥാ ഗന്ഥാ ചേവ ഗന്ഥനിയാ ച നാമ. തദവസേസാ ലോകിയാ ഗന്ഥനിയാ ചേവ നോ ച ഗന്ഥാ നാമ. തഥാ ചേതസികേസു ഗന്ഥവജ്ജിതാ അകുസലാ, അപ്പമഞ്ഞാ ച, സേസാ ചേതസികാ പന തഥാ ച ന വത്തബ്ബാ ച, ഇധ പന ലോകുത്തരാ ന വത്തബ്ബാ. ചതുത്ഥം.

ദിട്ഠി ഗന്ഥാചേവ ഗന്ഥസമ്പയുത്താ ച നാമ. ലോഭോ തഥാ ച ന വത്തബ്ബോ ച, ഗന്ഥസമ്പയുത്തേസു ഗന്ഥേ ഠപേത്വാ സേസാ ഗന്ഥസമ്പയുത്താ ചേവ നോ ച ഗന്ഥാ നാമ. ഇധ പന ഗന്ഥവിപ്പയുത്താ ന വത്തബ്ബാ. ചേതസികേസു പന മാനഇസ്സാമച്ഛരിയകുക്കുച്ചഥിനമിദ്ധാനി ഗന്ഥസമ്പയുത്താ ചേവ നോ ച ഗന്ഥാ ഏവ, മോഹാഹിരികാനോത്തപ്പഉദ്ധച്ചാനി തിജാതികാ ച സിയാ, തഥാ നവത്തബ്ബാ ച, സേസാ ന വത്തബ്ബാ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. പഞ്ചമം.

ലോകുത്തരവജ്ജിതാ ഗന്ഥവിപ്പയുത്താ ഗന്ഥനിയാ നാമ. ലോകുത്തരാ പന ഗന്ഥവിപ്പയുത്താ അഗന്ഥനിയാ നാമ. ഇധ പന ഗന്ഥസമ്പയുത്താ ന വത്തബ്ബാ. ചേതസികേസു പന ദോസോ വിചികിച്ഛാ കരുണാ മുദിതാ ഗന്ഥവിപ്പയുത്താ ഗന്ഥനിയാ ഏവ, മോഹാഹിരികാനോത്തപ്പഉദ്ധച്ചലോഭാ തഥാ ന വത്തബ്ബാ ച, സേസാ കുസലാബ്യാകതാ ദ്വിധാപി ഹോന്തി, തിജാതികാ പന ദ്വിധാപി ന വത്തബ്ബാ ച, സേസാ അകുസലാപി ന വത്തബ്ബാ ച. ഛട്ഠം.

ഗന്ഥഗോച്ഛകം നിട്ഠിതം.

ഓഘയോഗഗോച്ഛകാനി സബ്ബഥാ ആസവഗോച്ഛകസദിസാനി. പദത്ഥമത്തമേവ, ഹേത്ഥ നാമമത്തഞ്ച വിസേസോ. തത്ഥ യസ്സ സംവിജ്ജന്തി, തം വട്ടസ്മിം ഓഹനന്തി ഓസീദാപേന്തീതി ഓഘാ. ആരമ്മണം കത്വാ അതിക്കമനീയതോ ഓഘേഹി അതിക്കമിതബ്ബാതി ഓഘനിയാ. തഥാ യോഗനിയാതി ഏത്ഥാപി. വട്ടസ്മിം യോജേന്തീതി യോഗാ. സേസം താദിസമേവ.

ഓഘയോഗഗോച്ഛകാനി നിട്ഠിതാനി.

നീവരണഗോച്ഛകേ ചിത്തം നീവരന്തി പരിയോനന്ധന്തീതി നീവരണാ. തത്ഥ കാമച്ഛന്ദനീവരണം ബ്യാപാദനീവരണം ഥിനമിദ്ധനീവരണം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചനീവരണം വിചികിച്ഛാനീവരണം അവിജ്ജാനീവരണന്തി ഇമേ ഛ നീവരണാ നാമ. തത്ഥ ഥിനന്തി സപ്പിപിണ്ഡോ വിയ അവിപ്ഫാരികതായ ചിത്തസ്സ ഘനഭാവോ, ഥദ്ധതാതി അത്ഥോ. മേധതീതി മിദ്ധം, അകമ്മഞ്ഞഭാവോ, പചലായികഭാവകരോതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ച സേഖപുഥുജ്ജനാനം നിദ്ദായ പുബ്ബഭാഗേ, അപരഭാഗേ ച പചലായനഹേതുകം ഉപ്പജ്ജതി, ന നിദ്ദോക്കമനകാലേ. ഖീണാസവാനമ്പി ഹി കരജകായസ്സ ദുബ്ബലഭാവേന അസമ്മിസ്സഭവങ്ഗസന്തതിവസേന നിദ്ദോക്കമനം ഹോതി, തം പന തേസം ഥിനമിദ്ധഹേതുകം ന ഹോതി, ഇതരേസമേവ ഹോതി.

കേചി പന രൂപമേവ ‘‘മിദ്ധ’’ന്തി വദന്തി, തം ന യുത്തം, ‘‘ഥിനമിദ്ധനീവരണം അവിജ്ജാനീവരണേന നീവരണഞ്ചേവ നീവരണസമ്പയുത്തഞ്ചാ’’തി അരൂപധമ്മേഹി സമ്പയോഗവചനതോ അരൂപമേവ. അകുസലഞ്ച ‘‘ഥിനമിദ്ധനീവരണസ്സ പഹീനത്താ’’തിആദിപഹാനവചനതോ. അകുസലാ ഏവ ഹി പഹാതബ്ബാ, തസ്മാ ആരുപ്പേപി ചേതം ഉപ്പജ്ജതി. ‘‘നീവരണം ധമ്മം പടിച്ച നീവരണോ ധമ്മോ ഉപ്പജ്ജതി ന പുരേജാതപച്ചയാ’’തി (പട്ഠാ. ൩.൮.൮) ഏതസ്സ വിഭങ്ഗേ ‘‘ആരുപ്പേ കാമച്ഛന്ദനീവരണം പടിച്ച ഥിനമിദ്ധഉദ്ധച്ചഅവിജ്ജാനീവരണ’’ന്തി (പട്ഠാ. ൩.൮.൮) സബ്ബം വിത്ഥാരേതബ്ബം. ‘‘സോപ്പം പചലായികാ’’തി (ധ. സ. ൧൧൬൩) പദഭാജനീയേ പനസ്സ ഫലൂപചാരേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഥിനം മിദ്ധഞ്ചാതി ഇദം ദ്വയം നീവരണട്ഠാനേ ഏകനീവരണം വുത്തം, തഥാ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചഞ്ചാതി ഇദം ദ്വയം. തത്ഥ കുക്കുച്ചന്തി ‘‘അകതം വത മേ കല്യാണം, കതം പാപ’’ന്തിആദിനാ ഉപ്പജ്ജമാനോ വിപ്പടിസാരോ. തേനേവസ്സ പദഭാജനീയേ ‘‘ചേതസോ വിപ്പടിസാരോ മനോവിലേഖോ’’തി ച വുത്തം. ‘‘അകപ്പിയേ കപ്പിയസഞ്ഞിതാ’’തിആദി പന കുക്കുച്ചമൂലദസ്സനത്ഥം. ഏവംസഞ്ഞിതായ ഹി കതേ വീതിക്കമേ പച്ഛാ ‘‘ദുട്ഠു മയാ കത’’ന്തി സുദിന്നാദീനം വിയ വിപ്പടിസാരോ ഉപ്പജ്ജതി. യം പന വിനയേ ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ…പേ… കുക്കുച്ചായന്തോ ന പടിഗ്ഗഹേസീ’’തി (പാചി. ൨൦൪) കുക്കുച്ചം ആഗതം, തം നീവരണകുക്കുച്ചം. ന ഹി അരഹതോ നീവരണം അത്ഥി, നീവരണവതിരൂപകം പന ‘‘കപ്പതി, ന കപ്പതീ’’തി വീമംസനസങ്ഖാതം വിനയകുക്കുച്ചം നാമേതന്തി വേദിതബ്ബം. സേസനീവരണാനി വുത്തത്ഥാനി ഏവ. ഇമേസു ച കുക്കുച്ചവിചികിച്ഛാ പഠമേന മഗ്ഗേന പഹീയന്തി, ബ്യാപാദോ തതിയേന, ഥിനമിദ്ധുദ്ധച്ചാവിജ്ജാ ചതുത്ഥേന, കാമച്ഛന്ദോ ചതൂഹിപീതി വത്തബ്ബം, ‘‘തതിയേനാ’’തി പന വുത്തം. ഇമേ ച സഭാവതോ അട്ഠ ധമ്മാ ഛ നീവരണാ നാമ ജാതാ, ഇമേ പന ഠപേത്വാ സേസാ നോ നീവരണാ നാമ. നീവരണദുകം പഠമം.

ദുതിയം സാസവദുകസദിസമേവ. ദ്വാദസ അകുസലചിത്താനി നീവരണസമ്പയുത്താ നാമ. സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി നീവരണവിപ്പയുത്താ നാമ. ചേതസികേസു അകുസലാ നീവരണസമ്പയുത്താവ, കുസലാബ്യാകതാ നീവരണവിപ്പയുത്താവ, സേസാ ദ്വിധാപി ഹോന്തി. തതിയം.

ഛ നീവരണാ നീവരണാ ചേവ നീവരണിയാ ച നാമ. സേസാ ലോകിയാ നീവരണിയാ ചേവ നോ ച നീവരണാ നാമ. ലോകുത്തരാ ന വത്തബ്ബാ. സേസം ആസവഗോച്ഛകേ ചതുത്ഥസദിസമേവ. ചതുത്ഥം.

ഛ നീവരണാ നീവരണാ ചേവ നീവരണസമ്പയുത്താ ച നാമ. തദഞ്ഞേ നീവരണസമ്പയുത്താ പന നീവരണസമ്പയുത്താ ചേവ നോ ച നീവരണാ നാമ. തഥാ ചേതസികേസു നീവരണവിരഹിതാ അകുസലാ, തിജാതികാ പന തഥാ ച ന വത്തബ്ബാ ച, കുസലാബ്യാകതാ ന വത്തബ്ബാവ. ഇധ പന നീവരണവിപ്പയുത്താ സബ്ബേ ന വത്തബ്ബാ. പഞ്ചമം.

ലോകുത്തരവജ്ജിതാ നീവരണവിപ്പയുത്താ നീവരണിയാ നാമ. ലോകുത്തരാ നീവരണവിപ്പയുത്താ അനീവരണിയാ നാമ. ഇധ പന നീവരണസമ്പയുത്താ ന വത്തബ്ബാ. ചേതസികേസു പന കരുണാമുദിതാ നീവരണവിപ്പയുത്താ നീവരണിയാവ, കുസലാബ്യാകതാ ദ്വിധാപി ഹോന്തി, തിജാതികാ തഥാ ച ന വത്തബ്ബാ ച, അകുസലാ പന ന വത്തബ്ബാവ. ഛട്ഠം.

നീവരണഗോച്ഛകം നിട്ഠിതം.

പരാമാസഗോച്ഛകേ ധമ്മാനം യഥാഭൂതം അനിച്ചാദിആകാരം അതിക്കമിത്വാ ‘‘നിച്ച’’ന്തിആദിവസേന പവത്തമാനാ പരതോ ആമസന്തീതി പരാമാസാ. മിച്ഛാദിട്ഠി. ബഹുവചനനിദ്ദേസേ കാരണം വുത്തമേവ. തദഞ്ഞേ സബ്ബേ ധമ്മാ നോ പരാമാസാ നാമ. പരാമാസദുകം പഠമം.

പരാമാസേഹി ആരമ്മണകരണവസേന പരാമട്ഠത്താ പരാമട്ഠാ. സേസം ആസവദുകസദിസമേവ. ദുതിയം.

ദിട്ഠിസമ്പയുത്തചിത്തേസു ദിട്ഠിവിരഹിതാ ധമ്മാ പരാമാസസമ്പയുത്താ നാമ. സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി പരാമാസവിപ്പയുത്താ നാമ. ഇധ പന ദിട്ഠി ന വത്തബ്ബാ, സേസചേതസികേസു പന മാനദോസഇസ്സാമച്ഛരിയകുക്കുച്ചവിചികിച്ഛാ, കുസലാബ്യാകതാ ച പരാമാസവിപ്പയുത്താ ഏവ, സേസാ ദ്വിധാപി ഹോന്തി. തതിയം.

ദിട്ഠി ഏവ പരാമാസാ ചേവ പരാമട്ഠാ ച നാമ. സേസലോകിയാ പരാമട്ഠാ ചേവ നോ ച പരാമാസാ നാമ. ഇധ പന ലോകുത്തരാ ന വത്തബ്ബാ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ചതുത്ഥം.

ഇമസ്മിം പന ഗോച്ഛകേ ‘‘പരാമാസാ ചേവ ധമ്മാ പരാമാസസമ്പയുത്താ ചാ’’തി അയം ദുകോ ന ലബ്ഭതി. ന ഹി ദിട്ഠി ദിട്ഠിയാ സമ്പയുജ്ജതി. പച്ഛിമദുകേ ലോകുത്തരവജ്ജിതാ പരാമാസവിപ്പയുത്താ പരാമട്ഠാ നാമ. ലോകുത്തരാ പരാമാസവിപ്പയുത്താ അപരാമട്ഠാ നാമ. ഇധ പന പരാമാസോ, തംസമ്പയുത്താ ച ന വത്തബ്ബാ. സേസം വുത്തനയമേവ.

പരാമാസഗോച്ഛകം നിട്ഠിതം.

മഹന്തരദുകേസു ആരമ്മണം അഗ്ഗഹേത്വാ അപ്പവത്തിതോ സഹ ആരമ്മണേനാതി സാരമ്മണാ, ചിത്തചേതസികാ. നത്ഥി ആരമ്മണമേതേസന്തി അനാരമ്മണാ, രൂപനിബ്ബാനാനി. സാരമ്മണദുകം.

ചിന്തനട്ഠേന ചിത്തം, ചിത്തതായ വാ ചിത്തം. തം ഹി വത്ഥുദ്വാരാരമ്മണകിച്ചാദിഭേദതോ, അതീതാദിഭേദതോ ച അത്തനോ വിചിത്തതായ ചിത്തന്തി വുച്ചതി ചിത്തകരണതായ വാ. ലോകസ്മിം ഹി ചിത്തകമ്മതോ ഉത്തരിതരം ചിത്തം നാമ നത്ഥി, തസ്മിമ്പി ചരണം നാമ ചിത്തം അതിചിത്തം ഹോതി. യം വാ പനഞ്ഞമ്പി ലോകേ സിപ്പജാതം, സബ്ബം തം ചിത്തേനേവ കരീയതി. ഏവം തസ്സ തസ്സ ചിത്തസ്സ നിപ്ഫാദകം ചിത്തമ്പി തഥേവ ചിത്തം ഹോതി. യഥാ ചിന്തിതസ്സ വാ അനവസേസസ്സ അനിപ്ഫജ്ജനതോ തതോപി ചിത്തമേവ ചിത്തതരം, തഥാ യദേതം ദേവമനുസ്സനിരയതിരച്ഛാനഭേദാസു ഗതീസു കുസലാകുസലകമ്മനാനത്തം, തേന താസു ഗതീസു അപദദ്വിപദാദിഉച്ചത്തനീചത്താദിനാനത്തം, തസ്മിം തസ്മിം അത്തഭാവേ ദീഘരസ്സഥൂലാഥൂലസുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാദിലാഭാലാഭാദി ചാതി ഏവമാദി അജ്ഝത്തം ചിത്തം, ബഹിദ്ധാ ച പഥവീപബ്ബതതിണരുക്ഖലതാദിദേവബ്രഹ്മവിമാനകപ്പരുക്ഖാദിഭൂതം കമ്മപച്ചയം ചിത്തം, തമ്പി ചിത്തേനേവ കതം, തതോ ചിത്തമേവ ചിത്തതരം ചിന്തിതനിയാമേന സബ്ബാകാരസ്സ അസമ്ഭവതോ. ഏവം ചിന്തനട്ഠേന, ചിത്തവിചിത്തട്ഠേന, ചിത്തകരണട്ഠേന ച ‘‘ചിത്ത’’ന്തി വിഞ്ഞാണം വേദിതബ്ബം, തദേവ വിഞ്ഞാണം ചിത്തം നാമ. ചേതസികരൂപനിബ്ബാനാനി നോ ചിത്താ നാമ. ചിത്തദുകം.

അവിപ്പയോഗവസേന ചേതസി നിയുത്താ ചേതസികാ, ഫസ്സാദയോ ദ്വിപഞ്ഞാസ ധമ്മാ. ചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി അചേതസികാ നാമ. ചേതസികദുകം.

ചേതസികാ ഏവ ചിത്തസമ്പയുത്താ നാമ. രൂപനിബ്ബാനാനി ചിത്തവിപ്പയുത്താ നാമ, ഇധ പന ചിത്തം ന വത്തബ്ബം. ചിത്തസമ്പയുത്തദുകം.

നിരന്തരഭാവൂപഗമനതായ ഉപ്പാദതോ യാവ ഭങ്ഗാചിത്തേന സംസട്ഠാതി ചിത്തസംസട്ഠാ. ഏകതോ വത്തമാനാപി നിരന്തരഭാവം അനുപഗമനതായ ചിത്തേന വിസംസട്ഠാതി ചിത്തവിസംസട്ഠാ. സേസം അനന്തരദുകസദിസമേവ. ചിത്തസംസട്ഠദുകം.

സമുട്ഠഹന്തി ഏതേനാതി സമുട്ഠാനം, ചിത്തം സമുട്ഠാനം ഏതേസന്തി ചിത്തസമുട്ഠാനാ, ചേതസികാനി ചേവ ചിത്തജരൂപകലാപാ ച. ചിത്തം, പന അചിത്തജരൂപകലാപാ, നിബ്ബാനഞ്ച നോ ചിത്തസമുട്ഠാനാ നാമ. ചിത്തസമുട്ഠാനദുകം.

സഹ ഭവന്തീതി സഹഭുനോ, ചിത്തേന സഹഭുനോ ചിത്തസഹഭുനോ, ചേതസികാനി ചേവ കായവചീവിഞ്ഞത്തിയോ ച. ചിത്തം, പന വിഞ്ഞത്തിവജ്ജിതരൂപനിബ്ബാനാനി ച നോ ചിത്തസഹഭുനോ നാമ. ചിത്തസഹഭുദുകം.

അനുപരിവത്തന്തീതി അനുപരിവത്തിനോ, കിം അനുപരിവത്തന്തി? ചിത്തം, ചിത്തസ്സ അനുപരിവത്തിനോ ചിത്താനുപരിവത്തിനോ. സേസം അനന്തരദുകസദിസമേവ. ചിത്താനുപരിവത്തിദുകം.

ഇതോ പരേ പന തയോ ദുകാ ചേതസികദുകസദിസാവ, കേവലം പദത്ഥമത്തമേവ വിസേസോ. തത്ഥ ചിത്തസംസട്ഠാ ച തേ ചിത്തസമുട്ഠാനാ ഏവ ചാതി ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനാ. ചിത്തസംസട്ഠാ ച തേ ചിത്തസമുട്ഠാനാ ച ചിത്തസഹഭുനോ ഏവ ചാതി ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനസഹഭുനോ, ചിത്തസംസട്ഠാ ച തേ ചിത്തസമുട്ഠാനാ ച ചിത്താനുപരിവത്തിനോ ഏവ ചാതി ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനാനുപരിവത്തിനോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

തദനന്തരേ പന അജ്ഝത്തികദുകേ അജ്ഝത്തജ്ഝത്തം അജ്ഝത്തത്തികേ വുത്തവസേന അജ്ഝത്താവ അജ്ഝത്തികാ. പസാദരൂപചിത്തസങ്ഖാതാനി ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി. തതോ ബഹിഭൂതാ ബാഹിരാ. സേസരൂപചേതസികനിബ്ബാനപഞ്ഞത്തിസങ്ഖാതാനി ഛ ബാഹിരായതനാനി, ഇധ പന പഞ്ഞത്തിയോപി ലബ്ഭന്തി. അജ്ഝത്തികദുകം.

ഉപാദിയന്തേവ ഭൂതാനി, ന ഭൂതാ വിയ ഉപാദിയന്തീതി ഉപാദാ, ചതുവീസതി ഉപാദാരൂപാനി ഏവ. ന ഉപാദിയന്തീതി നോ ഉപാദാ, ചതുമഹാഭൂതചിത്തചേതസികനിബ്ബാനാനി. ഉപാദാദുകം.

ദ്വത്തിംസ ലോകിയവിപാകചിത്താനി, കമ്മജരൂപഞ്ച ഉപാദിന്നാ നാമ. സേസലോകിയലോകുത്തരാനി, നിബ്ബാനഞ്ച അനുപാദിന്നാ നാമ. സേസം ഉപാദിന്നുപാദാനിയത്തികേ വുത്താനുസാരേന ഞാതബ്ബം. ഉപാദിന്നദുകം.

മഹന്തരദുകാ നിട്ഠിതാ.

ഉപാദാനഗോച്ഛകേഭുസം ആദിയന്തീതി ഉപാദാനാ, ദള്ഹഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹന്തീതി അത്ഥോ. ദള്ഹത്ഥോ ഹി ഏത്ഥ ഉപ-സദ്ദോ ‘‘ഉപായാസോ’’തിആദീസു വിയ. തതോ അഞ്ഞേ നോ ഉപാദാനാ. തത്ഥ കാമുപാദാനം ദിട്ഠുപാദാനം സീലബ്ബതുപാദാനം അത്തവാദുപാദാനന്തി ഇമേ ഉപാദാനാ നാമ. തത്ഥ വത്ഥുകാമേസു ഉപ്പന്നോ കിലേസകാമോവ വുത്തനയേന ഉപാദാനന്തി കാമുപാദാനം. ഏവം സേസേസുപി. തത്ഥ വീസതിവത്ഥുകാ സക്കായദിട്ഠി അത്തവാദുപാദാനം നാമ. സേസാനി പുബ്ബേ വുത്താനേവ. പച്ഛിമാനി പനേത്ഥ തീണി ഉപാദാനാനി തഥാപവത്തദിട്ഠി ഏവ. താനി ച പഠമേന മഗ്ഗേന പഹീയന്തി, കാമുപാദാനം ചതൂഹിപി. ഇമേ ച സഭാവതോ ദ്വേ ധമ്മാ വിഭാഗതോ ചതുരുപാദാനാ നാമ ജാതാ. ഇമേ പന ഠപേത്വാ സേസാ സബ്ബേ ധമ്മാ നോ ഉപാദാനാ നാമ. ഉപാദാനദുകം പഠമം.

ഉപാദാനിയദുകോ സംയോജനിയദുകസദിസോവ. ദുതിയം.

അട്ഠലോഭസഹഗതചിത്താനി, തംസമ്പയുത്തേസു ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭം ഠപേത്വാ സേസാ ച ഉപാദാനസമ്പയുത്താ നാമ. ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭദോസമോഹമൂലാനി, കുസലാബ്യാകതാനി ച ചിത്താനി, രൂപനിബ്ബാനാനി ച ഉപാദാനവിപ്പയുത്താ നാമ. ചേതസികേസു പന ദിട്ഠിമാനാ ഉപാദാനസമ്പയുത്താവ, ദോസഇസ്സാമച്ഛരിയകുക്കുച്ചവിചികിച്ഛാ, കുസലാബ്യാകതാ ച ഉപാദാനവിപ്പയുത്താ ഏവ. സേസാ ദുവിധാപി ഹോന്തി. തതിയം.

ചത്താരി ഉപാദാനാനി ഉപാദാനാ ചേവ ഉപാദാനിയാ ച നാമ. തദവസേസാ ലോകിയാ ഉപാദാനിയാ ചേവ നോ ഉപാദാനാ നാമ. ഇധ പന ലോകുത്തരാ ന വത്തബ്ബാ. സേസം വുത്തനയമേവ. ചതുത്ഥം.

പഞ്ചമഛട്ഠദുകാ പാഠതോ ഗന്ഥഗോച്ഛകേ പഞ്ചമഛട്ഠദുകസദിസാവ, കേവലം പഞ്ചമദുകേ ‘‘ചേതസികേസു മാനോ ഉപാദാനസമ്പയുത്തോ ചേവ നോ ച ഉപാദാനോ ഏവ, മോഹാഹിരികാനോത്തപ്പഉദ്ധച്ചഥിനമിദ്ധാനി തിജാതികാനി തഥാ ച ന വത്തബ്ബാ ചാ’’തി ഇദഞ്ച, ഛട്ഠദുകേ ‘‘ചേതസികേസു ദോസഇസ്സാമച്ഛരിയകുക്കുച്ചവിചികിച്ഛാ അപ്പമഞ്ഞാ ഉപാദാനവിപ്പയുത്താ ഉപാദാനിയാ ഏവ, മോഹാഹിരികാനോത്തപ്പഉദ്ധച്ചലോഭഥിനമിദ്ധാനി തഥാ ച ന വത്തബ്ബാനി ചാ’’തി ഏത്തകമേവ പാഠതോ വിസേസോ, അത്ഥതോ പന നാമമത്തകോവ വിസേസോ. സേസോ സുവിഞ്ഞേയ്യോവ. പഞ്ചമഛട്ഠാനി.

ഉപാദാനഗോച്ഛകം നിട്ഠിതം.

കിലേസഗോച്ഛകേ സംകിലിട്ഠത്തികേ വുത്തനയേന പദത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ലോഭോ ദോസോ മോഹോ മാനോ ദിട്ഠി വിചികിച്ഛാ ഥിനം ഉദ്ധച്ചം അഹിരികം അനോത്തപ്പന്തി ഇമേ ദസ ധമ്മാ കിലേസാ നാമ. ഇമേ ച വുത്തത്ഥാ ഏവ, ഇധ പന ലോഭോ, ഹേതുഗന്ഥനീവരണഉപാദാനഗോച്ഛകേസു ലോഭോ ച നിപ്പദേസതോ ചതുമഗ്ഗവജ്ഝോപി ഏകേനേവ കോട്ഠാസേന ഠിതോ, സേസഗോച്ഛകേസു സോ സബ്ബോപി ലോഭോ ‘‘കാമാസവോ ഭവാസവോ’’തിആദിനാ ദ്വേ ദ്വേ കോട്ഠാസാ ഹുത്വാ ഠിതോ, ഇമിനാ പന അട്ഠകഥാവചനേനാപി ഭവാസവാദിബ്യതിരിത്തോ സബ്ബോ ചതുമഗ്ഗവജ്ഝോപി രാഗോ കാമാസവാദീസു സങ്ഗഹിതോ. കാമച്ഛന്ദനീവരണം പന ഭവരാഗോപി ന പഞ്ചകാമഗുണികരാഗമത്തോവാതി പഞ്ഞായതി, ‘‘ആരുപ്പേ കാമച്ഛന്ദനീവരണം പടിച്ച ഥിനമിദ്ധനീവരണ’’ന്തിആദിപാളിതോ (പട്ഠാ. ൩.൮.൮) ചേതം ദട്ഠബ്ബം പഞ്ചകാമഗുണികരാഗസ്സ രൂപാരൂപഭൂമീസു അനുപ്പജ്ജനതോ. ഇമേസു ച കിലേസേസു ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാ പഠമേന മഗ്ഗേന പഹീയന്തി, ദോസോ തതിയേന, ലോഭാദയോ ചതൂഹിപി. ഇമേ പന ദസ ധമ്മേ ഠപേത്വാ സേസാ നോ കിലേസാ നാമ. കിലേസദുകം പഠമം.

സംകിലേസികദുകോ സാസവദുകസദിസോവ. ദുതിയം.

സംകിലിട്ഠദുകോ, കിലേസസമ്പയുത്തദുകോ ചാതി ദ്വേപി സമാനത്ഥാവ. തേ ച നീവരണഗോച്ഛകേ തതിയദുകസദിസാവ. തതിയചതുത്ഥാനി.

ദസ കിലേസാ കിലേസാ ചേവ സംകിലേസികാ ച നാമ. സേസാ ലോകിയധമ്മാ സംകിലേസികാ ചേവ നോ ച കിലേസാ നാമ. ഇധ പന ലോകുത്തരാ ന വത്തബ്ബാ. സേസം നീവരണഗോച്ഛകേ ചതുത്ഥദുകസദിസമേവ. പഞ്ചമം.

ഛട്ഠസത്തമദുകാനിപി അഞ്ഞമഞ്ഞം സമാനത്ഥാനേവ. താനി ഛട്ഠസത്തമാനി നീവരണഗോച്ഛകേ യഥാക്കമം പാഠതോ പഞ്ചമഛട്ഠദുകസദിസാനി, അത്ഥതോ പന നാമമത്തകോവ വിസേസോ. സേസോ സുവിഞ്ഞേയ്യോ. ഛട്ഠസത്തമഅട്ഠമാനി.

കിലേസഗോച്ഛകം നിട്ഠിതം.

പിട്ഠിദുകേസു ആദിതോ ചത്താരോ ദുകാ ദസ്സനേനപഹാതബ്ബത്തികേ, ദസ്സനേനപഹാതബ്ബഹേതുകേ ച വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാ. കേവലം പന തത്ഥ പഠമത്തികേ വുത്തേസു ദസ്സനേനപഹാതബ്ബേ ധമ്മേ ഠപേത്വാ സേസാ ഇധ പഠമദുകസ്സ ദുതിയപദേ ദസ്സനേനപഹാതബ്ബേസു പവിസന്തി, ഭാവനായപഹാതബ്ബേ ഠപേത്വാ സേസാ ഇധ ദുതിയദുകേ നഭാവനായപഹാതബ്ബേസു പവിസന്തി. തത്ഥ ച ദുതിയത്തികേ വുത്തേസു ദസ്സനേനപഹാതബ്ബഹേതുകേ ഠപേത്വാ സേസാ ഇധ തതിയദുകേ നദസ്സനേനപഹാതബ്ബഹേതുകേ, ഭാവനായപഹാതബ്ബഹേതുകേ ച ഠപേത്വാ സേസാ ഇധ ചതുത്ഥദുകേ നഭാവനായപഹാതബ്ബഹേതുകേസു പവിസന്തി.

പദത്ഥോ ച ദസ്സനേന പഹാതബ്ബോ ഹേതു ഏതേസം അത്ഥീതി ദസ്സനേനപഹാതബ്ബഹേതുകാ. ഏവം ഭാവനായപഹാതബ്ബഹേതുകാതി ഏത്ഥാപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം ഹി സതി അഹേതുകാനം അഗ്ഗഹണം സിയാതി ഏത്തകമേവ വിസേസോ. തികദ്വയമേവ ഹി ഭഗവാ ദേസനാവിലാസേന ചത്താരോ ദുകേ കത്വാ ദേസേസി. സേസം താദിസമേവ. ചത്താരോ ദുകാ നിട്ഠിതാ.

പഞ്ചപഞ്ഞാസസവിതക്കചിത്തേസു വിതക്കവിരഹിതാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ സവിതക്കാ നാമ. വിതക്കോ, പന സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി ച അവിതക്കാ നാമ. പഞ്ചമം.

ഛസട്ഠിയാ സവിചാരചിത്തേസു വിചാരവിരഹിതാ ധമ്മാ സവിചാരാ നാമ. വിചാരോ, പന സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി ച അവിചാരാ നാമ. സേസം ഇധ, അനന്തരേ വുത്തദുകേ ച വിതക്കത്തികേ വുത്താനുസാരേന ഞാതബ്ബം. ഛട്ഠം.

ഇതോ പരേസു സപ്പീതികദുകോ, പീതിസഹഗതദുകോ ച സമാനത്ഥാവ, തേ ച സുഖസഹഗതഉപേക്ഖാസഹഗതദുകാ ചാതി ചത്താരോപി ദുകാ പീതിത്തികേ വുത്തനയാവ. കേവലം പനേതേസം ദുകാനം പഠമം പദം തത്ഥ പവിസതി, പീതിത്തികേ ഇതരീതരപദദ്വയസങ്ഗഹിതാ, അസങ്ഗഹിതാ ച സബ്ബേ അത്ഥാ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേത്ഥ ദുകാനം ദുതിയപദേസു അത്ഥതോ സങ്ഗഹിതാ, ഇമേ ച നിപ്പദേസദുകാതി അയമേവ വിസേസോ. സത്തമഅട്ഠമനവമദസമാ.

തദനന്തരേസു കാമാവചരാതി ഏത്ഥ ‘‘ഹേട്ഠതോ അവീചിനിരയം പരിയന്തം കരിത്വാ ഉപരിതോ പരനിമ്മിതവസവത്തീ ദേവേ അന്തോ കരിത്വാ യം തസ്മിം അന്തരേ ഏത്ഥാവചരാ ഏത്ഥ പരിയാപന്നാ’’തി ഏവം (ധ. സ. ൧൨൮൭) പാളിയം പരിച്ഛിന്നാനം ചതുന്നം അപായാനം, മനുസ്സാനം, ഛന്നം ദേവലോകാനഞ്ച വസേന ഓകാസതോ ഏകാദസവിധോ കാമഭവോ ‘‘കാമോ’’തി വുച്ചതി ഉത്തരപദലോപേന യഥാ ‘‘രൂപൂപപത്തിയാ’’തിആദീസു രൂപഭവോ ‘‘രൂപ’’ന്തി. തസ്മിം കാമേ അവചരന്തി പവത്തന്തീതി കാമാവചരാ. യേഭുയ്യതോ ചേതം വുത്തം രൂപാരൂപേസു ചേതേസഞ്ച ഇധ പവത്തിതോ ‘‘ഥലചരാ’’തിആദീസു വിയ. കാമഭവസങ്ഖാതേ വാ കാമേ പടിസന്ധിം അവചാരേന്തീതിപി കാമാവചരാ, കുസലാകുസലാനി. ഉദ്ധച്ചസഹഗതചിത്തം പന അബ്യാകതചിത്തസദിസം. തദായത്തതായ, ആരമ്മണകരണവസേന വാ കിലേസകാമോ ഏത്ഥ അവചരതീതിപി കാമാവചരം. കാമഞ്ചേസ രൂപാരൂപാവചരധമ്മേസുപി അവചരതി, രുള്ഹിതോ പന ‘‘വദതീതി വച്ഛോ’’തിആദീസു വിയ ഇമേ ഏവ ‘‘കാമാവചരാ’’തി വുച്ചന്തി. അപിച കാമതണ്ഹാ രൂപതണ്ഹാ അരൂപതണ്ഹാതി ഏത്ഥ വുത്തകാമതണ്ഹാസങ്ഖാതോ കാമോ ഏത്ഥ അവചരതീതിപി കാമാവചരാ. ഏവം ബ്രഹ്മാനം വിമാനാഭരണാദീസു ഛന്ദരാഗസ്സാപി കാമതണ്ഹാഭാവോ സിദ്ധോ, രൂപതണ്ഹാവിസയാനമ്പി ച ബ്രഹ്മാനം കമ്മജരൂപാദീനം കാമതണ്ഹായപി വിസയതായ കാമാവചരതാ സിദ്ധാ ഹോതി. ന രൂപാരൂപാവചരാനം തദഭാവതോ തദഞ്ഞേ ന കാമാവചരാ. ഇമിനാ നയേന രൂപാവചരാദിദുകാനമ്പി പദത്ഥോ യഥാരഹം ഞാതബ്ബോ. തത്ഥ ചതുപഞ്ഞാസ കാമാവചരചിത്താനി, സബ്ബഞ്ച രൂപം കാമാവചരാ നാമ. സേസചിത്തനിബ്ബാനാനി ന കാമാവചരാ നാമ. ചേതസികേസു വത്തബ്ബം പരിയാപന്നദുകേ ഏവ ആവി ഭവിസ്സതി. ഏകാദസമം.

പന്നരസ രൂപാവചരചിത്താനി രൂപാവചരാ നാമ. സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി ന രൂപാവചരാ നാമ. ദ്വാദസമം.

ദ്വാദസ അരൂപാവചരചിത്താനി അരൂപാവചരാ നാമ. സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി ന അരൂപാവചരാ നാമ. തേരസമം.

തേഭൂമകവട്ടേ പരിയാപന്നാ അന്തോഗധാതി പരിയാപന്നാ, ലോകിയധമ്മാവ. തത്ഥ ന പരിയാപന്നാതി അപരിയാപന്നാ, ലോകുത്തരാ. ചേതസികേസു പന കാമാവചരാദിദുകാനം ചതുന്നമ്പി സാധാരണോ വിനിച്ഛയോ ഏവം വേദിതബ്ബോ – അകുസലചേതസികാ കാമാവചരാവ, അപ്പമഞ്ഞാ കാമരൂപാവചരാ, വിരതിയോ പന കാമാവചരപരിയാപന്നാ, വിതക്കവിചാരപീതിയോ പന കാമരൂപാവചരപരിയാപന്നാ, സേസാ ചതുഭൂമകാതി. ചുദ്ദസമം.

വട്ടമൂലം ഛിന്ദന്താ നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ വട്ടതോ നീയന്തീതി നിയ്യാനികാ, ചത്താരി ലോകുത്തരമഗ്ഗചിത്താനി. ഇമിനാ ലക്ഖണേന ന നിയ്യന്തീതി അനിയ്യാനികാ, സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. പഞ്ചദസമം.

ചുതിയാ വാ അത്തനോ വാ പവത്തിയാ അനന്തരം ഫലദാനേ നിയതത്താ നിയതാ, മിച്ഛത്തനിയതാ, സമ്മത്തനിയതാ ച. തഥാ അനിയതത്താ അനിയതാ, സേസധമ്മാ. സേസം വുത്തനയമേവ. സോളസമം.

അഞ്ഞേ ധമ്മേ ഉത്തരന്തി അതിക്കമന്തീതി ഉത്തരാ, അത്താനം ഉത്തരിതും സമത്ഥേഹി സഹ ഉത്തരേഹീതി സഉത്തരാ, ലോകിയാവ. നത്ഥി ഏതേസം ഉത്തരാതി അനുത്തരാ, ലോകുത്തരാ. സത്തരസമം.

രണന്തി കന്ദന്തി ഏതേഹീതി രണാ, യേഹി അഭിഭൂതാ സത്താ നാനപ്പകാരതോ പരിദേവന്തി, തേസം അകുസലമൂലാനം ഏതം അധിവചനം, തേഹി സമ്പയോഗവസേന, പഹാനേകട്ഠതാവസേന ച സഹ രണേഹീതി സരണാ. ഏതേനാകാരേന നത്ഥി ഏതേസം രണാതി അരണാ.

തത്ഥ ദ്വാദസ അകുസലചിത്താനി സരണാ നാമ. സരണധമ്മേസു ചേത്ഥ ലോഭദോസമോഹാ രണാ ചേവ സരണാ ച, തേസു ലോഭദോസാ മോഹേനേവ സമ്പയോഗതോ സരണാ, തഥാ വിചികിച്ഛുദ്ധച്ചസഹഗതചിത്തം, തംസമ്പയുത്താ ച. മോഹോ പന തേസു സമ്പയോഗതോ സരണോ, ദിട്ഠിസമ്പയുത്തരാഗേന, പന ഭവരാഗേന ച രണഭൂതേന പഹാനേകട്ഠതാവസേനേവ സരണോ. ലോഭദോസമോഹമൂലസമ്പയുത്തേസു പന മോഹോ ലോഭേന ചേവ ദോസേന ച, സേസാ ലോഭമോഹേന ചേവ ദോസമോഹേന ച സമ്പയോഗതോ സരണാതി വേദിതബ്ബാ. സബ്ബാനി കുസലാബ്യാകതചിത്താനി, രൂപനിബ്ബാനാനി ച അരണാ നാമ. ചേതസികേസു പന അകുസലാ സരണാവ, കുസലാബ്യാകതാ അരണാവ, തിജാതികാ പന ദ്വിധാപി ഹോന്തീതി. അട്ഠാരസമം.

പിട്ഠിദുകാ നിട്ഠിതാ.

അഭിധമ്മദുകമാതികത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സുത്തന്തികദുകമാതികത്ഥവണ്ണനാ

സുത്തന്തികദുകേസു വേദേതി, വിവിധേന വാ ആകാരേന ജാനാതീതി വിജ്ജാ, വിപസ്സനാഞാണമനോമയിദ്ധിഛഅഭിഞ്ഞാവസപ്പവത്താ പഞ്ഞാ, തസ്മിം വിജ്ജാഭാഗേ വിജ്ജാകോട്ഠാസേ വിജ്ജാസഭാവേ വത്തന്തീതി വിജ്ജാഭാഗിനോ. താ ഏവ വിജ്ജാ, തം വാ വിജ്ജം സമ്പയോഗവസേന ഭജന്തീതിപി വിജ്ജാഭാഗിനോ, അട്ഠവിധവിജ്ജാസമ്പയുത്തധമ്മാ. താസു യാ കാചി ഏകാ വിജ്ജാ വിജ്ജാ, സേസാ വിജ്ജാഭാഗിനോതി ഏവം വിജ്ജാപി വിജ്ജാസമ്പയുത്തധമ്മാപി വിജ്ജാഭാഗിനോത്വേവ വേദിതബ്ബാ, ഇധ പന വിജ്ജാസമ്പയുത്താ ധമ്മാവ അധിപ്പേതാ. ന വിജാനാതീതി അവിജ്ജാ, ചതുസച്ചച്ഛാദകവസേന ചതുബ്ബിധോ മോഹോ, തസ്മിം അവിജ്ജാഭാഗേ അവിജ്ജാകോട്ഠാസേ അവിജ്ജാസഭാവേ വത്തന്തീതി അവിജ്ജാഭാഗിനോ. താ ഏവ അവിജ്ജാ, തം വാ അവിജ്ജം സമ്പയോഗവസേന ഭജന്തീതിപി അവിജ്ജാഭാഗിനോ, അവിജ്ജാസമ്പയുത്തധമ്മാ. ഏവം അവിജ്ജാപി അവിജ്ജാസമ്പയുത്തധമ്മാപി അവിജ്ജാഭാഗിനോത്വേവ വേദിതബ്ബാ, ഇധ പന അവിജ്ജാസമ്പയുത്തധമ്മാവ അധിപ്പേതാ.

തത്ഥ അരഹത്തമഗ്ഗചിത്തം, പഞ്ഞാവിരഹിതതംസമ്പയുത്താ ച വിജ്ജാഭാഗിനോ ച ഞാണസമ്പയുത്തകാമാവചരജവനാനി, ഞാണവിരഹിതതംസമ്പയുത്താ ച വിപസ്സനാഭാവേന പവത്തിയം വിജ്ജാഭാഗിനോ, അഞ്ഞദാ ന വത്തബ്ബാ. രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനികജവനചിത്താനി, പഞ്ഞാവിരഹിതതംസമ്പയുത്താ ച മനോമയിദ്ധിഭാവേന ച പഞ്ചാഭിഞ്ഞാഭാവേന ച പവത്തിയം വിജ്ജാഭാഗിനോ, അഞ്ഞദാ ന വത്തബ്ബാ. തത്ഥ ദ്വാദസാകുസലചിത്താനി, അവിജ്ജാവിരഹിതതംസമ്പയുത്താ ച അവിജ്ജാഭാഗിനോവ, ഇധ പന അവിജ്ജാ, സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി ച ന വത്തബ്ബാവ. ചേതസികേസു പന മോഹഅപ്പമഞ്ഞാ ന വത്തബ്ബാവ, സേസാ കുസലാബ്യാകതാ സിയാ വിജ്ജാഭാഗിനോ, സിയാ ന വത്തബ്ബാ, തിജാതികാ ദ്വിധാപി ന വത്തബ്ബാ ച. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. പഠമം.

പുന അനജ്ഝോത്ഥരണവസേന കിലേസന്ധകാരം വിദ്ധംസേതും അസമത്ഥതായ വിജ്ജു ഉപമാ ഏതേസന്തി വിജ്ജൂപമാ, ആദിതോ തീസു മഗ്ഗേസു ഞാണംവ. നിസ്സേസം വിദ്ധംസനസമത്ഥതായ വജിരം ഉപമാ ഏതേസന്തി വജിരൂപമാ, അരഹത്തമഗ്ഗേ ഞാണം. യഥാ ഹി മേഘന്ധകാരേ മഗ്ഗപടിപന്നസ്സ പടിച്ഛാദനഅന്ധകാരം വിധമിത്വാ വിജ്ജുയാ ഉപ്പന്നക്ഖണേ ചാതുദിസാ മഗ്ഗാ പാകടാ ഹോന്തി, വിജ്ജുയാ നിരുദ്ധായ പുന അന്ധകാരോ ഓത്ഥരിത്വാ മഗ്ഗം പടിച്ഛാദേതി, ഏവം വിപസ്സനായാനികസ്സ യഥാസകം സച്ചച്ഛാദകകിലേസന്ധകാരം വിധമിത്വാ തീസു മഗ്ഗേസു യഥാക്കമം ഉപ്പന്നേസു ചത്താരി സച്ചാനി പാകടാനി ഹോന്തി, തേസു നിരുദ്ധേസു പുന അവസിട്ഠകിലേസന്ധകാരോ ചതുസച്ചം പടിച്ഛാദേതി, തസ്മാ തീസു മഗ്ഗേസു പഞ്ഞാ വിജ്ജൂപമാ വുത്താ. യഥാ പന വജിരസ്സ അഭേജ്ജോ പാസാണോ നാമ നത്ഥി, തഞ്ച നിസ്സേസതോ വജിരം ഖേപേതി, വജിരേന ച ഗതമഗ്ഗേ പാസാണസ്സ പുന പാകതികഭാവോ നത്ഥി, ഏവം അരഹത്തമഗ്ഗഞാണസ്സ അവജ്ഝകിലേസോ നാമ നത്ഥി, തഞ്ച നിസ്സേസതോ അരഹത്തമഗ്ഗഞാണം ഖേപേതി, തേന ച ഖേപിതേ കിലേസേ അവസിട്ഠകിലേസാഭാവതോ തസ്സ പുന പച്ചുദാവത്തനം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ ചതുത്ഥമഗ്ഗേ പഞ്ഞാ വജിരൂപമാ വുത്താ. പഞ്ഞാ ഏവ ഹേത്ഥ സിയാ വിജ്ജൂപമാ, സിയാ ന വത്തബ്ബാ ച ഹോതി. സേസചേതസികചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി പന സബ്ബാനി ന വത്തബ്ബാനേവ. ദുതിയം.

ബാലേസു ഠിതത്താ, യത്ഥ ഠിതാ തദുപചാരേന ബാലാ, ബാലകരത്താ വാ ബാലാ, ദ്വാദസാകുസലചിത്താനി. ഇധ പന അഹിരികഞ്ച അനോത്തപ്പഞ്ച ബാലാ നാമ. പണ്ഡിതേസു ഠിതത്താ പണ്ഡിതാ, പണ്ഡിതകരത്താ വാ പണ്ഡിതാ, ഏകവീസതി കുസലചിത്താനി. ഇധ പന ഹിരീ ച ഓത്തപ്പഞ്ച പണ്ഡിതാ നാമ. സേസചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി ന വത്തബ്ബാനി. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. തതിയം.

കണ്ഹാതി കാളകാ, ചിത്തസ്സ അപഭസ്സരഭാവകരണാ. സുക്കാതി ഓദാതാ, പഭസ്സരഭാവകരണാ. സേസം സബ്ബം ബാലദുകസദിസമേവ. ചതുത്ഥം.

ഇധ ചേവ സമ്പരായേ ച തപേന്തീതി തപനീയാ. ന തപനീയാ അതപനീയാ. സേസം ബാലദുകസദിസമേവ. പഞ്ചമം.

‘‘സിരിവഡ്ഢകോ ധനവഡ്ഢകോ’’തിആദയോ വിയ വചനമത്തമേവ അധികാരം കത്വാ പവത്താ അധിവചനാ നാമ. നാമധേയ്യന്തി തേസം തേസം ധമ്മാനം നാമാനി. താനി ചതുബ്ബിധാനി സാമഞ്ഞനാമം ഗുണനാമം കിത്തിമനാമം ഓപപാതികനാമന്തി. തത്ഥ പഠമകപ്പികേസു മഹാജനേന സമ്മന്നിത്വാ ഠപിതത്താ ‘‘മഹാസമ്മതോ’’തി രഞ്ഞോ നാമന്തി ഏവരൂപം സാമഞ്ഞനാമം നാമ. ‘‘ധമ്മകഥികോ പംസുകൂലികോ കാളോ രസ്സോ’’തി ഏവരൂപം ഗുണതോ ആഗതം, ‘‘ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദീനിപി തഥാഗതസ്സ അനേകാനി നാമസതാനി ഗുണനാമം നാമ. യം പന ജാതസ്സ കുമാരസ്സ ഞാതകാ കപ്പേത്വാ പകപ്പേത്വാ ‘‘അയം അസുകോ നാമാ’’തി നാമം കരോന്തി, ഇദം കിത്തിമനാമം നാമ. യാ പന പുരിമപഞ്ഞത്തി അപരപഞ്ഞത്തിയം നിപതതി, സേയ്യഥിദം – പുരിമകപ്പേപി ചന്ദോ ചന്ദോ ഏവ, ഏതരഹിപി അനാഗതേപി ചന്ദോ ഏവ. തഥാ ‘‘സൂരിയോ സമുദ്ദോ പഥവീ രൂപം വേദനാ സഞ്ഞാ സങ്ഖാരാ വിഞ്ഞാണം നിബ്ബാന’’ന്തിഏവമാദി ഓപപാതികനാമം നാമ. താനി പുന വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി വിജ്ജമാനേനഅവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി അവിജ്ജമാനേനവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി വിജ്ജമാനേനവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി അവിജ്ജമാനേനഅവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തീതി ഏവം നാമപഞ്ഞത്തിവസേന ഛബ്ബിധാനി ഹോന്തി.

തത്ഥ പരമത്ഥതോ ഉപലബ്ഭമാനാ യഥാവുത്തദ്വാസത്തതിവിധാ നാമരൂപധമ്മാ വിജ്ജമാനാ നാമ, തേസം പകാരേഹി ഞാപനതോ പഞ്ഞത്തി വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ, ‘‘ചിത്തം ഫസ്സോ പഥവീ രൂപം നിബ്ബാന’’ന്തിആദയോ പരമത്ഥവാചകാ സദ്ദാ. ഉപാദിന്നനാമരൂപധമ്മേ പന ഉപാദായ പഞ്ഞത്താ സത്തപുഗ്ഗലഇത്ഥിപുരിസദേവമനുസ്സതിരച്ഛാനാദിഭേദാ, അനുപാദിന്നരൂപധമ്മേ ഉപാദായ പഞ്ഞത്താ ഭൂമിപബ്ബതരുക്ഖസകടചന്ദസൂരിയനക്ഖത്തദിസാകാലകസിണാദിഭേദാ ച പരമത്ഥതോ അനുപലബ്ഭമാനാ അവിജ്ജമാനാ നാമ, തേസം പഞ്ഞത്തി അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. തഥാ ‘‘അത്താ ഭൂമീ’’തിആദയോ അത്ഥപഞ്ഞത്തിവാചകാ സദ്ദാ ച ചിത്തസന്തതിവണ്ണുപഗന്തിആദി വിജ്ജമാനത്ഥവാചകാ സദ്ദാ വിജ്ജമാനേനഅവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. ‘‘പുരിസസ്സ ചിത്തം, മേഘവണ്ണോ’’തിആദീസു അവിജ്ജമാനേനവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. ‘‘ചിത്തലഹുതാ പഥവീഗന്ധോ’’തിആദി വിജ്ജമാനേനവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. ‘‘മനുസ്സസരീരം രുക്ഖസാഖാ’’തിആദി അവിജ്ജമാനേനഅവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി നാമ. ഏവം ഛബ്ബിധാപി ചേതാ അധിപ്പായം വിഞ്ഞാപേതുകാമതാചിത്തസമുട്ഠാപിതസവിഞ്ഞത്തിസദ്ദാനുസാരേന ഞാതസങ്കേതസ്സ സോതവിഞ്ഞാണവീഥിഅനന്തരം ഉപ്പന്നേഹി മനോദ്വാരികവിഞ്ഞാണേഹി ‘‘ഇമസ്സേദം നാമ’’ന്തി അനേകസദ്ദേസു ഏകത്തമാരോപേത്വാ വവത്ഥാപിതാ അത്ഥാഭിമുഖം നമനതോ പകാരേഹി അത്ഥസ്സ ഞാപനതോ ‘‘നാമപഞ്ഞത്തീ’’തി വുച്ചന്തി, തേസം അധിവചനാനം പഥാ അത്ഥാ അധിവചനപഥാ, സമ്മുതിപരമത്ഥഭേദാ സബ്ബേ ധമ്മാ സദ്ദവചനീയസഭാവാ. ഛട്ഠം.

ഇതോ പരം ദ്വേ ദുകാ അധിവചനദുകസദിസാവ, കേവലം പദത്ഥമത്തമേവ വിസേസോ. തത്ഥ അഭിസങ്ഖരോന്തീതി സങ്ഖാരാതി ഏവം നിദ്ധാരേത്വാ സഹേതുകം കത്വാ വുച്ചമാനാ നിരുത്തി നാമ, ‘‘തക്കോ വിതക്കോ സങ്കപ്പോ’’തി ഏവം തേന തേന പകാരേന ഞാപനതോ പഞ്ഞത്തി നാമ, യഥാവുത്തനാമപഞ്ഞത്തിയോവ. ന ഹി അധിവചനനിരുത്തിപഞ്ഞത്തീസു അത്ഥതോ കോചിപി ഭേദോ അത്ഥി, നിബ്ബത്തിനിമിത്തഭേദദസ്സനത്ഥം പന നേസം വിഭാഗേന പദത്ഥോ ദസ്സിതോ. ഇമേസു ച തീസു ദുകേസു പഞ്ഞത്തിസഹിതാ സബ്ബേ ധമ്മാ ലബ്ഭന്തി, അനന്തരേ നാമരൂപദുകേ പഞ്ഞത്തിരഹിതാതി ഇമേ ചത്താരോ ദുകാ ഇമേസു സുത്തന്തികദുകേസു നിപ്പദേസാ, സേസാ പന അട്ഠതിംസാപി സപ്പദേസാതി വേദിതബ്ബാ. സത്തമട്ഠമാനി.

നാമകരണട്ഠേന, നമനട്ഠേന, നാമനട്ഠേന ച നാമം, അരൂപക്ഖന്ധനിബ്ബാനാനി. താനി ഹി സബ്ബദാപി വേദനാ സഞ്ഞാ സങ്ഖാരാ വിഞ്ഞാണം നിബ്ബാനന്തി ഓപപാതികനാമവസേന അത്തനോ നാമം കരോന്താവ പവത്തന്തി ചന്ദസൂരിയാദയോ വിയ. ന ഹി തേസം സാമഞ്ഞഗുണകിത്തിമവസേന നാമകരണകിച്ചം അത്ഥീതി. ഏവം നാമകരണട്ഠേന നാമം വേദിതബ്ബം. ആരമ്മണാഭിമുഖം പന നമനട്ഠേന, അഞ്ഞമഞ്ഞം തത്ഥ നാമനട്ഠേന ച ചത്താരോ അരൂപക്ഖന്ധാവ നാമം. നിബ്ബാനം പന ആരമ്മണാധിപതിപച്ചയതായ അത്തനി അനവജ്ജധമ്മാനം നാമനട്ഠേനേവ നാമം വേദിതബ്ബം. രുപ്പനട്ഠേന രൂപം, രൂപക്ഖന്ധോ. നവമം.

അവിജ്ജാതി ദുക്ഖാദിപടിച്ഛാദകോ സബ്ബോ മോഹോ. ഭവതണ്ഹാതി ഭവപത്ഥനാവസേന പവത്തോ ലോഭോ. തഥാ അപ്പവത്തോ പനേത്ഥ ലോഭോ, സേസചേതസികചിത്തരൂപനിബ്ബാനാനി ച ന വത്തബ്ബാനി. ഇതോ പരം പന ഏവം നവത്തബ്ബവിഭാഗം അദസ്സേത്വാ പദത്ഥസരൂപമത്തമേവ ദസ്സയിസ്സാമ, ദസ്സിതാവസേസാ ന വത്തബ്ബാതി ഗഹേതബ്ബാ. ദസമം.

ഭവോ വുച്ചതി സസ്സതം. ‘‘ഭവിസ്സതി അത്താ ച ലോകോ ചാ’’തി സസ്സതവസേന ഉപ്പജ്ജനകദിട്ഠി ഭവദിട്ഠി നാമ. വിഭവോ വുച്ചതി ഉച്ഛേദോ. ‘‘ന ഭവിസ്സതി അത്താ ച ലോകോ ചാ’’തി ഉച്ഛേദവസേന ഉപ്പജ്ജനകദിട്ഠി വിഭവദിട്ഠി നാമ. ഉഭയേനാപി മിച്ഛാദിട്ഠി ഗഹിതാ. തഥാ അനന്തരേസുപി തീസു ദുകേസു. ഏകാദസമം.

ഖന്ധപഞ്ചകം ‘‘അത്താ ച ലോകോ ചാ’’തി ഗഹേത്വാ ‘‘സസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ചാ’’തി പവത്താ ദിട്ഠി സസ്സതദിട്ഠി നാമ. തഥാ ‘‘ഉച്ഛിജ്ജിസ്സതീ’’തി പവത്താ ദിട്ഠി ഉച്ഛേദദിട്ഠി നാമ. ‘‘അന്തവാ’’തി പവത്താ അന്തവാദിട്ഠി നാമ. ‘‘അനന്തവാ’’തി പവത്താ അനന്തവാദിട്ഠി നാമ. പുബ്ബന്തം അനുഗതാ ബ്രഹ്മജാലേ വുത്തനയേന അതീതകോട്ഠാസം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്താ അട്ഠാരസവിധാ പുബ്ബന്താനുദിട്ഠി നാമ. അപരന്തം അനുഗതാ തത്ഥേവ ആഗതനയേന അനാഗതകോട്ഠാസം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്താ ചതുചത്താലീസവിധാ അപരന്താനുദിട്ഠി നാമ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ബ്രഹ്മജാലേ (ദീ. നി. ൧.൨൮), തദട്ഠകഥായ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൮) ച വേദിതബ്ബോ. ദ്വാദസമതേരസമചുദ്ദസമാനി.

അഹിരികദുകം, ഹിരിദുകഞ്ച സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. പഞ്ചദസമസോളസമാനി.

ദുക്ഖം വചോ ഏതസ്മിം വിപ്പടികൂലഗാഹിമ്ഹി വിപച്ചനീകസാതേ അനാദരേ പുഗ്ഗലേതി ദുബ്ബചോ, സഹധമ്മികം ദസ്സേത്വാ ഓവദിയമാനേ അനാദരകാരകോ പുഗ്ഗലോ, തസ്സ കമ്മം ദോവചസ്സം, തസ്സ ഭാവോ ദോവചസ്സതാ, അനാദരവസേന പവത്താ ദ്വേ പടിഘചിത്താ, തംസമ്പയുത്താ ച. പാപാ അസ്സദ്ധാദയോ പുഗ്ഗലാ ഏതസ്സ മിത്താതി പാപമിത്തോ, തസ്സ ഭാവോ പാപമിത്തതാ, പാപപുഗ്ഗലേസു ദള്ഹഭത്തിവസേന, കായചിത്തേഹി തംസേവനാതന്നിന്നതാവസേന ച പവത്താനി അട്ഠ ലോഭചിത്താനി. സത്തരസമം.

സോവചസ്സതാ, കല്യാണമിത്തതാ ച വുത്തപടിപക്ഖവസേന വേദിതബ്ബാ. അത്ഥതോ പന തഥാപവത്താനി സഹേതുകകാമാവചരകുസലകിരിയചിത്താനി. അട്ഠാരസമം.

പഞ്ചസു, സത്തസു വാ ആപത്തീസു കുസലഭാവോ ആപത്തികുസലതാ, സഹ വത്ഥുനാ താസം ആപത്തീനം ആപജ്ജനപരിച്ഛേദജാനനവസേന പവത്താ കാമാവചരജവനപഞ്ഞാ. ആപത്തീഹി വുട്ഠാനേ കുസലഭാവോ ആപത്തിവുട്ഠാനകുസലതാ, വുട്ഠാനവിധാനേന സദ്ധിം ആപത്തിവുട്ഠാനപരിച്ഛേദജാനനവസേന പവത്താ യഥാവുത്തചിത്തസമ്പയുത്തപഞ്ഞാവ. ഏകൂനവീസതിമം.

സമാപജ്ജിതബ്ബതോ സമാപത്തി, താസു ലോകിയലോകുത്തരാസു സവിതക്കസവിചാരാദീസു സമാപത്തീസു കുസലതാ സമാപത്തികുസലതാ, സഹ പരികമ്മേന അപ്പനാപരിച്ഛേദജാനനവസേന പവത്താ പഞ്ഞാ. സമാപത്തീഹി വുട്ഠാനേ കുസലഭാവോ സമാപത്തിവുട്ഠാനകുസലതാ, യഥാപരിച്ഛിന്നകാലേയേവ താഹി വുട്ഠാനകപഞ്ഞാ കാമാവചരജവനപഞ്ഞാവ. വീസതിമം.

അട്ഠാരസസു ധാതൂസു കുസലഭാവോ ധാതുകുസലതാ, സവനധാരണപടിവേധപച്ചവേക്ഖണപഞ്ഞാ. താസഞ്ഞേവ ധാതൂനം മനസികാരേ കുസലഭാവോ മനസികാരകുസലതാ, താസം സമ്മസനപടിവേധപച്ചവേക്ഖണപഞ്ഞാ. ഏസ നയോ ആയതനകുസലതായപി. തത്ഥ ഹി സവനധാരണപച്ചവേക്ഖണാ കാമാവചരാവ, പടിവേധോ ലോകുത്തരോവ, സമ്മസനം കാമാവചരലോകുത്തരം. അഞ്ഞമഞ്ഞം പടിച്ച സഹിതം ഫലം ഉപ്പാദേതീതി പടിച്ചസമുപ്പാദോ, അവിജ്ജാദീഹി നിദ്ദിട്ഠോ പച്ചയസമൂഹോ, തസ്മിം ദ്വാദസങ്ഗേ അനുലോമപടിച്ചസമുപ്പാദേ കുസലഭാവോ പടിച്ചസമുപ്പാദകുസലതാ, ‘‘ഇമിനാ പച്ചയേന ഇദം ഹോതീ’’തി ജാനനവസേന പവത്താ ലോകിയജവനപഞ്ഞാവ. ഏകവീസതിമദ്വാവീസതിമാനി.

തിട്ഠതി ഏത്ഥ ഫലം തദായത്തവുത്തിതായാതി ഠാനം, കാരണം, തസ്മിം ഠാനേ കുസലതാ ഠാനകുസലതാ. ന ഠാനേ കുസലതാ അട്ഠാനകുസലതാ. തേവീസതിമം.

ഉജുഭാവോ അജ്ജവോ. മുദുഭാവോ മദ്ദവോ. കായചിത്തുജുകതാമുദുകതാദ്വയം. ചതുവീസതിമം.

അധിവാസനസങ്ഖാതാ ഖമനം ഖന്തി, തഥാപവത്തകാമാവചരജവനാനി. പാപതോ സുട്ഠു ഓരതോ വിരതോതി സോരതോ, തസ്സ ഭാവോ സോരച്ചം. കായവചീമനോസംവരസീലസങ്ഖാതാനി ലോകിയലോകുത്തരജവനാനി. പഞ്ചവീസതിമം.

സമ്മോദകപിയവാദിതാസങ്ഖാതോ സഖിലഭാവോ സാഖല്യം, യഥാ പരേഹി സദ്ധിം അത്തനോ ഛിദ്ദം വിവരം ന ഹോതി, ഏവം ധമ്മാമിസേഹി പടിസന്ഥരണം പടിച്ഛാദനം പടിസന്ഥാരോ. ആഗന്തുകസ്സ ഹി പച്ചുഗ്ഗമനപത്തചീവരപടിഗ്ഗഹണആസനദാനബീജനപാദധോവനമക്ഖനാദിനാ, പാനീയേന ആപുച്ഛനേന, കാലേ ആഗതസ്സ യാഗുആദീനം, വികാലേ പാനകാദീനഞ്ച ദാനേന, പുനദിവസേ പിണ്ഡായ ചരണട്ഠാനദസ്സനപവേസനനിക്ഖമനകാലാരോചനാദിനാ ച പബ്ബജിതാ, ഗഹട്ഠാനഞ്ച വിനയേ ആഗതനയേന യഥാനുരൂപം ആമിസപടിസന്ഥാരോ കാതബ്ബോ. ആഗന്തുകം പന ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ കതരഭാണകാ’’തി അപുച്ഛിത്വാ ‘‘ആചരിയുപജ്ഝായാ വോ കതരം ഗന്ഥം വളഞ്ജേന്തീ’’തി പുച്ഛിത്വാ തസ്സ വിസയേ പഞ്ഹപുച്ഛനേന സചേ ന സക്കോതി, സയം കഥേത്വാ ദാനേന, ധമ്മകഥനപഞ്ഹവിസ്സജ്ജനകമ്മട്ഠാനകഥനകുക്കുച്ചദിട്ഠിവിനോദനാദിനാ, പരിവാസാദിവിനയകമ്മകരണേന, പബ്ബാജനഉപസമ്പദാദിനാ ച ധമ്മപടിസന്ഥാരോ കാതബ്ബോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരതോ പനായം സദ്ധിം ആനിസംസദീപകവത്ഥൂഹി അട്ഠസാലിനിയം (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൩൫൧) ഞാതബ്ബോ. ഏതസ്മിം ദുവിധേ പടിസന്ഥാരേ കുസലഭാവോ പടിസന്ഥാരകുസലതാ, തഥാപവത്തകാമാവചരജവനാനി ഏവ. ഛബ്ബീസതിമം.

ഇന്ദ്രിയേസു മനച്ഛട്ഠേസു ആപാഥഗതരൂപാദീസു ആരമ്മണേസു നിമിത്തഗഹണാദിനാ ഇന്ദ്രിയസംവരഭേദസങ്ഖാതോ അഗുത്തദ്വാരഭാവോ ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരതാ. പടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗവസേന ഭോജനേ മത്തം അജാനനഭാവോ ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞുതാ, തഥാപവത്തഅകുസലചിത്താനി. സത്തവീസതിമം.

അനന്തരദുകേപി വുത്തപടിപക്ഖവസേന കാമാവചരസഹേതുകകുസലകിരിയചിത്താനി വേദിതബ്ബാനി. അട്ഠവീസതിമം.

സതിവിപ്പവാസസങ്ഖാതോ മുട്ഠസതിഭാവോ മുട്ഠസ്സച്ചം, സബ്ബേ അകുസലാ ധമ്മാ, അസമ്പജാനനഭാവോ അസമ്പജഞ്ഞം, മോഹോ. ഏകൂനതിംസതിമം.

അനന്തരദുകേ ചതുഭൂമികാ സതിപഞ്ഞാവ വുത്താ. തിംസതിമം.

അപ്പടിസങ്ഖാനേ അപ്പടിവാനസങ്ഖാതേ അകമ്പിയട്ഠേന യോനിസോദസ്സനസങ്ഖാതം പടിസങ്ഖാനമേവ ബലന്തി പടിസങ്ഖാനബലം, കാമാവചരപഞ്ഞാവ. സത്തബോജ്ഝങ്ഗാദിഭാവനാവസേന പവത്താ ചതുഭൂമകധമ്മാ ഭാവനാബലം. ഏകതിംസതിമം.

പച്ചനീകധമ്മേ സമേതീതി സമഥോ, സോ തിവിധോ ചിത്തസമഥോ അധികരണസമഥോ സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതി. തത്ഥ ച പുബ്ബഭാഗാസു അട്ഠസമാപത്തീസു ഏകഗ്ഗതാ ചിത്തസമഥോ നാമ, സമ്മുഖാവിനയാദി സത്തവിധോ അധികരണസമഥോ നാമ, നിബ്ബാനം സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോ നാമ. ഇധ പന ചതുഭൂമകോ സമാധി അധിപ്പേതോ. അനിച്ചാദിവസേന വിവിധേനാകാരേന പസ്സതീതി വിപസ്സനാ, ലോകിയലോകുത്തരാ വിപസ്സനാപഞ്ഞാവ. ബാത്തിംസതിമം.

സമഥോവ തം ആകാരം ഗഹേത്വാ പുന പവത്തേതബ്ബസ്സ സമഥസ്സ നിമിത്തന്തി സമഥനിമിത്തം. പഗ്ഗാഹനിമിത്തേപി ഏസേവ നയോ. ചതുഭൂമകസമാധിവീരിയാനി ഏവ. തേത്തിംസതിമം.

അനന്തരദുകേപി വീരിയസമാധീ ഏവ വുത്താ. ചതുത്തിംസതിമം.

സീലവിനാസികാ അസംവരസങ്ഖാതാ സീലസ്സ വിപത്തീതി സീലവിപത്തി, തഥാപവത്താ അകുസലധമ്മാ. സമ്മാദിട്ഠിയാ വിപത്തി ദിട്ഠിവിപത്തി, മിച്ഛാദിട്ഠി ഏവ. പഞ്ചതിംസതിമം.

സോരച്ചമേവ സീലസ്സ സമ്പാദനതോ സീലപരിപൂരണതോ സീലസ്സ സമ്പദാതി സീലസമ്പദാ. ദിട്ഠിപാരിപൂരിഭൂതം ഞാണമേവ ദിട്ഠിയാ സമ്പദാതി ദിട്ഠിസമ്പദാ. ചതുഭൂമകാ സീലപഞ്ഞാവ. തഥാ അനന്തരദുകേപി. ഛത്തിംസതിമം.

വിസുദ്ധിഭാവം സമ്പത്താ സീലസങ്ഖാതാ സീലസ്സ വിസുദ്ധി സീലവിസുദ്ധി. നിബ്ബാനസങ്ഖാതം വിസുദ്ധിം പാപേതും സമത്ഥാ ദസ്സനസങ്ഖാതാ ദിട്ഠിയാ വിസുദ്ധി ദിട്ഠിവിസുദ്ധി. സത്തത്തിംസതിമം.

കമ്മസ്സകതാസച്ചാനുലോമികമഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തപഞ്ഞാ ദിട്ഠി വിസുദ്ധി നാമ. യഥാദിട്ഠിസ്സ തദനുരൂപം പധാനം യഥാദിട്ഠിസ്സ ച പധാനം നാമ. അട്ഠതിംസതിമം.

സംവേഗജനകാനി ജാതിജരാബ്യാധിമരണസങ്ഖാതാനി കാരണാനി സംവേജനീയട്ഠാനാനി നാമ, തേസു ജാതിആദിപടിച്ചസമുപ്പന്നഭയസങ്ഖാതം സംവിജനം സംവേഗോ നാമ, തഥാപവത്തകുസലാദി ഏവ. ഏവം സംവേഗജാതസ്സ യോനിസോ ഉപായേന പധാനം സംവിഗ്ഗസ്സ യോനിസോ പധാനം, ലോകിയലോകുത്തരവീരിയമേവ. ഏകൂനചത്താലീസതിമം.

കുസലധമ്മപൂരണേ അസന്തുട്ഠിഭാവോ അസന്തുട്ഠിതാ. യോ പന ദാനം ദത്വാ തതോ തേന അസന്തുട്ഠോ ഹുത്വാ സരണഗമനം ആകങ്ഖതി, തതോ പഞ്ചസീലാദിം, പബ്ബജ്ജം, ബുദ്ധവചനാനം ഉഗ്ഗണ്ഹനം, സമഥവിപസ്സനം, തതോ തേനാപി അസന്തുട്ഠോ അനുക്കമേന അരഹത്തം ഗണ്ഹാതി, അയം അസന്തുട്ഠിതാ കുസലേസു ധമ്മേസു. അധികുസലധമ്മാനം ഭാവനായ ഉക്കണ്ഠമാനോ പധാനം പടിവാപേതി നിവത്താപേതീതി പടിവാനി, ന പടിവാനി അപ്പടിവാനി, തസ്സ ഭവോ അപ്പടിവാനിതാ. അരഹത്തം അപ്പത്വാ പധാനസ്മിം അനിവത്തനതാ അനോസക്കനതാ, തഥാപവത്തലോകിയലോകുത്തരകുസലാ ധമ്മാ. ചത്താലീസതിമം.

വിജാനനതോ വിജ്ജാ, പുബ്ബേനിവാസചുതൂപപാതആസവക്ഖയഞാണാനി. വിമുച്ചനതോ വിമുത്തി, അട്ഠ സമാപത്തിയോ, നിബ്ബാനഞ്ച. അട്ഠ സമാപത്തിയോ ഹി ആരമ്മണേ അധിമുച്ചനതോ, സയം വിക്ഖമ്ഭിതകിലേസേഹി വിമുച്ചനട്ഠേന ച വിമുത്തീതി വുത്താ, നിബ്ബാനം പന സബ്ബകിലേസേഹി അച്ചന്തവിമുച്ചനട്ഠേന. ഏകചത്താലീസതിമം.

കിലേസക്ഖയകരേസു ചതൂസു അരിയമഗ്ഗേസു ഞാണം ഖയേ ഞാണം നാമ. പടിസന്ധിവസേന അനുപ്പാദഭൂതേ തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസാനം അനുപ്പാദപരിയോസാനേ ഉപ്പന്നഅരിയഫലേ ഞാണം അനുപ്പാദേ ഞാണം നാമ. സേസം സബ്ബത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ദ്വാചത്താലീസതിമം.

സുത്തന്തികദുകമാതികത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

മോഹവിച്ഛേദനിയാ അഭിധമ്മമാതികത്ഥവണ്ണനായ

ധമ്മസങ്ഗണീമാതികത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. വിഭങ്ഗമാതികാ

ഇദാനി ധമ്മസങ്ഗണീമാതികാനന്തരം വിഭങ്ഗമാതികായ അത്ഥവണ്ണനാ അനുപ്പത്താ. തസ്സാ പന –

അത്ഥതോ ധമ്മഭേദേന, വിഭങ്ഗനയദസ്സനാ;

പാളിമുത്തനയാ ചാപി, ഹോതി സംവണ്ണനാനയോ.

സാ പനേസാ അട്ഠാരസന്നം വിഭങ്ഗാനം ആദിമ്ഹി ഠപിതാ അട്ഠാരസവിധാ ഹോതി – ഖന്ധവിഭങ്ഗമാതികാ-ആയതന-ധാതു-സച്ച-ഇന്ദ്രിയ-പച്ചയാകാര-സതിപട്ഠാന-സമ്മപ്പധാന-ഇദ്ധിപാദബോജ്ഝങ്ഗ-മഗ്ഗങ്ഗഝാന-അപ്പമഞ്ഞാ-സിക്ഖാപദ-പടിസമ്ഭിദാ-ഞാണ-ഖുദ്ദകവത്ഥു-ധമ്മഹദയവിഭങ്ഗമാതി

ഖന്ധവിഭങ്ഗമാതികത്ഥവണ്ണനാ

തത്ഥ ആദിഭൂതായ ഖന്ധവിഭങ്ഗമാതികായ അത്ഥതോ താവ – പഞ്ചക്ഖന്ധാതി ഏത്ഥ പഞ്ചാതി ഗണനപരിച്ഛേദോ, തേന ന തതോ ഹേട്ഠാ, ന ഉദ്ധന്തി ദസ്സേതി. ഖന്ധാതി പരിച്ഛിന്നധമ്മനിദസ്സനം. തത്രായം ഖന്ധ-സദ്ദോ സമ്ബഹുലേസു ഠാനേസു നിപതതി രാസിമ്ഹി ഗുണേ പണ്ണത്തിയം രുള്ഹിയന്തി. തത്ഥ ‘‘മഹാഉദകക്ഖന്ധോ’’തിആദീസു (സം. നി. ൫.൧൦൩൭; അ. നി. ൪.൫൧; ൫.൪൫; ൬.൩൭) ഹി രാസിതോ ഖന്ധോ നാമ. ‘‘സീലക്ഖന്ധോ സമാധിക്ഖന്ധോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൩൫൫) ഗുണതോ. ‘‘അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവാ മഹന്തം ദാരുക്ഖന്ധ’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൪.൨൪൧) പണ്ണത്തിതോ. ‘‘വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൬൩) ഏകമ്പി ചിത്തം രുള്ഹിതോ ഖന്ധോ നാമ, സ്വായമിധ രാസിതോ അധിപ്പേതോ. രാസട്ഠോ ഹി ഖന്ധ-സദ്ദോ, കോട്ഠാസട്ഠോതിപി വത്തും വട്ടതി. ലോകസ്മിം ഹി ഇണം ഗഹേത്വാ ചോദിയമാനാ ‘‘ദ്വീഹി ഖന്ധേഹി ദസ്സാമ, തീഹി ഖന്ധേഹി ദസ്സാമാ’’തി വദന്തി, തസ്മാ ഖന്ധോതി കോട്ഠാസോതി വുത്തം ഹോതി. രൂപക്ഖന്ധോതി ഏത്ഥ രുപ്പതീതി രൂപം, സീതുണ്ഹാദീഹി പസിദ്ധാകാരേന രുപ്പതി ഘട്ടീയതി, പീളിയതീതി അത്ഥോ. വുത്തം ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘രുപ്പതീതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്മാ രൂപന്തി വുച്ചതി. കേന രുപ്പതി? സീതേനപി രുപ്പതി, ഉണ്ഹേനപി രുപ്പതി, ജിഘച്ഛായപി രുപ്പതി, പിപാസായപി രുപ്പതീ’’തിആദി (സം. നി. ൩.൭൯).

രൂപഞ്ച തം ഖന്ധോ ചാതി രൂപക്ഖന്ധോ, രൂപരാസി രൂപകോട്ഠാസോതി അത്ഥോ. വേദനാക്ഖന്ധാദീസുപി ഏസേവ നയോതി അയം താവേത്ഥ അത്ഥതോ സംവണ്ണനാനയോ.

ധമ്മഭേദതോ പനേത്ഥ ഹേട്ഠാ കുസലത്തികേ വിഭത്താ അതീതാദിഭേദഭിന്നാ സബ്ബേ രൂപധമ്മാ രൂപക്ഖന്ധോ നാമ. തഥാ ചതുഭൂമകാ വേദനാസഞ്ഞായോ വേദനാക്ഖന്ധോ നാമ, സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ നാമ. വേദനാസഞ്ഞാ പന ഠപേത്വാ സേസാ ഫസ്സാദയോ പഞ്ഞാസ ചേതസികാ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ നാമ. പഞ്ചസു ഖന്ധേസു നിബ്ബാനമേവ അസങ്ഗഹിതം, ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു പന സബ്ബേ ലോകുത്തരധമ്മാ. അയമേവ ഹി ഖന്ധേഹി ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം വിസേസോ. ഖന്ധാ അവിസേസതോ വുത്താ, ഉപാദാനക്ഖന്ധാ സാസവോപാദാനിയഭാവേന വിസേസേത്വാ. ഇധ പന അവിസേസേന വുത്തത്താ നിബ്ബാനം ഠപേത്വാ അവസേസാ സബ്ബേ ധമ്മാ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തീതി അയം ധമ്മഭേദതോ സംവണ്ണനാനയോ.

വിഭങ്ഗനയദസ്സനാതി വിഭങ്ഗപാളിയാ ആഗതഅത്ഥനയദസ്സനതോ. വിഭങ്ഗപാളിയം ഹി സുത്തന്തഭാജനീയം അഭിധമ്മഭാജനീയം പഞ്ഹാപുച്ഛകന്തി തീഹി നയേഹി ഖന്ധവിഭങ്ഗോ വിഭത്തോ. തഥാ ആയതനവിഭങ്ഗാദയോ. കേവലം ഹി ഇന്ദ്രിയവിഭങ്ഗേ, സിക്ഖാപദവിഭങ്ഗേ ച സുത്തന്തഭാജനീയം നത്ഥി. പച്ചയാകാരവിഭങ്ഗേ പഞ്ഹാപുച്ഛകം നത്ഥി. ഞാണവിഭങ്ഗാദീസു പന തീസു തയോപി നയാ ന സന്തി. തേസു ഹി ഞാണവിഭങ്ഗോ ഏകവിധതോ പട്ഠായ യാവ ദസവിധാ വിഭത്തോ, ഖുദ്ദകവത്ഥുവിഭങ്ഗോ ഏകവിധതോ പട്ഠായ യാവ ദ്വാസട്ഠിപഭേദാ വിഭത്തോ, ധമ്മഹദയവിഭങ്ഗോ പന സബ്ബസങ്ഗഹാദീഹി ദസഹി വാരേഹി വിഭത്തോ, തസ്മാ തേസം തേസം നയാനം മുഖമത്തദസ്സനവസേന തത്ഥ തത്ഥ സംവണ്ണനാ ഭവിസ്സന്തി. തത്രിദം ഖന്ധവിഭങ്ഗേ തിണ്ണം നയാനം മുഖമത്തദസ്സനം. സേയ്യഥിദം – സുത്തന്തഭാജനീയേ താവ രൂപക്ഖന്ധോ –

‘‘തത്ഥ കതമോ രൂപക്ഖന്ധോ? യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ ഹീനം വാ പണീതം വാ യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, തദേകജ്ഝം അഭിസഞ്ഞൂഹിത്വാ അഭിസങ്ഖിപിത്വാ അയം വുച്ചതി രൂപക്ഖന്ധോ’’തി (വിഭ. ൨) –

ഏവം ഉദ്ദിസിത്വാ വിത്ഥാരതോ വിഭത്തോ, തഥാ വേദനാക്ഖന്ധാദയോപി. തത്ഥ നിയകജ്ഝത്തം നാമ അജ്ഝത്തരൂപം അജ്ഝത്തം നാമ, തതോ അഞ്ഞം പരപുഗ്ഗലഗതം, അവിഞ്ഞാണഞ്ച ബഹിദ്ധാ നാമ, തഥാ വേദനാദയോപി. പസാദവിസയരൂപം പന ഓളാരികം നാമ, സേസം സുഖുമം നാമ. അനിട്ഠരൂപം ഹീനം നാമ, ഇട്ഠരൂപം പണീതം നാമ.

നനു ഇട്ഠാനിട്ഠം നാമ പാടേക്കം പടിവിഭത്തം നാമ നത്ഥി, ഏകം ഏകച്ചസ്സ ഇട്ഠം ഹോതി മനാപം, തദേവ അഞ്ഞസ്സ ച അനിട്ഠം ഹോതി. വത്ഥാദീനി ഹി സൂകരാദീനം നപ്പിയാനി ഹോന്തി, ന മനുസ്സാദീനം, തേസഞ്ച വത്ഥാഭരണാദീനി പിയാനി, ന സൂകരാദീനന്തി, തസ്മാ രുചിവസേനേവ ഇട്ഠാനിട്ഠതാ ഗഹേതബ്ബാ? ന, ഇട്ഠാനിട്ഠാനം പാടേക്കം വിഭത്തത്താ. കുസലകമ്മജം ഹി കുസലവിപാകവിസയോവ ഇട്ഠം നാമ, അകുസലകമ്മജം അകുസലവിപാകവിസയോവ അനിട്ഠം നാമ, സഞ്ഞാവിപല്ലാസേന പന കോചി ഇട്ഠമേവ ബുദ്ധരൂപാദിം ജവനക്ഖണേ അനിട്ഠതോ മനസി കരോതി, അനിട്ഠഞ്ച നിരയഗ്ഗിസത്ഥവിസാദിം ഇട്ഠതോ മനസി കരോതി. ജവനേഹി ഏവ വിപല്ലാസഭാവോ, ന വിപാകേഹീതി വിപാകവസേന ഇട്ഠാനിട്ഠം നിയതം വേദിതബ്ബം.

സമ്മോഹവിനോദനിയാ പന വിഭങ്ഗട്ഠകഥായ –

‘‘സുഖസമ്ഫസ്സം ഹി ഗൂഥകലലം ചക്ഖുദ്വാരഘാനദ്വാരേസു അനിട്ഠം, കായദ്വാരേ ഇട്ഠം ഹോതി. ചക്കവത്തിനോ മണിരതനേന പോഥിയമാനസ്സ, സുവണ്ണസൂലേ ഉത്താസിയമാനസ്സ ച മണിരതനസുവണ്ണസൂലാനി ചക്ഖുദ്വാരേ ഇട്ഠാനി ഹോന്തി, കായദ്വാരേ അനിട്ഠാനീ’’തി (വിഭ. അട്ഠ. ൬) –

ഏവം ദ്വാരവസേന ഏകസ്സേവ വത്ഥുനോ ഇട്ഠതാ, അനിട്ഠതാ ച വുത്താ. സാ ച ഏകക്ഖണേ ന യുത്താ ഏകകലാപഗതഭൂതോപാദായരൂപാനം ഏകസാമഗ്ഗിയമുപ്പത്തിതോ. ന ഹി ഭൂതേസു അകുസലവസേന അനിട്ഠേസു ഉപ്പജ്ജന്തേസു തദുപാദായരൂപാദികുസലേന ഇട്ഠാനി ഉപ്പജ്ജന്തി, ഭിന്നക്ഖണേ പന ഇട്ഠാനി മണിരതനാദീനി തേഹി പോഥിയമാനസ്സ അകുസലപച്ചയേന ഉതുനാ അനിട്ഠാനി വിപരിണമന്തി, കുസലപച്ചയേന അനിട്ഠാനി ഗൂഥകലലാദീനി ഇട്ഠാനീതി, അയം നോ അത്തനോമതി. ഏവം വിഭത്തേസു ച ഇട്ഠാനിട്ഠേസു തം തം രൂപം ഉപാദായുപാദായ ഹീനം, പണീതഞ്ച ദട്ഠബ്ബം. സുഖുമം പന രൂപം ദൂരേരൂപം നാമ, ഓളാരികം സന്തികേരൂപം നാമ. തം തം വാ പന രൂപം ഉപാദായുപാദായ രൂപം ദൂരേ സന്തികേ ദട്ഠബ്ബം. സേസം വുത്തനയമേവ.

വേദനാദീസു പന അകുസലാ വേദനാ ഓളാരികാ, ഇതരാ സുഖുമാ. കുസലാകുസലാ ഓളാരികാ, അബ്യാകതാ സുഖുമാ. ദുക്ഖാ വേദനാ ഓളാരികാ, ഇതരാ സുഖുമാ. സുഖദുക്ഖാ വാ ഓളാരികാ, ഇതരാ സുഖുമാ. അസമാപന്നസ്സ വാ വേദനാ ഓളാരികാ, സമാപന്നസ്സ സുഖുമാ. സാസവാ ഓളാരികാ, അനാസവാ സുഖുമാ. തം തം വാ പന വേദനം ഉപാദായുപാദായ ഓളാരികസുഖുമതാ ദട്ഠബ്ബാ. അകുസലാ വേദനാ കുസലാബ്യാകതാഹി ദൂരേ, താ ച തായ ദൂരേതി ഏവം ജാതിസഭാവപുഗ്ഗലഭൂമിഭേദതോ വുത്തനയേന ദൂരേവേദനാ ദട്ഠബ്ബാ, കുസലാ വേദനാ കുസലായ സന്തികേതി ഏവം ജാതിആദിസാമഞ്ഞതോ സന്തികേവേദനാ ദട്ഠബ്ബാ. തം തം വാ പന വേദനം ഉപാദായുപാദായ വേദനാ ദൂരേസന്തികേ ദട്ഠബ്ബാ. ഏവം സഞ്ഞാക്ഖന്ധാദീസുപി യഥാനുരൂപം ഓളാരികസുഖുമതാദയോ വേദിതബ്ബാതി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിഭങ്ഗപാളിഅട്ഠകഥാസു (വിഭ. ൮ ആദയോ; വിഭ. അട്ഠ. ൮ ആദയോ) ഗഹേതബ്ബോതി അയം സുത്തന്തഭാജനീയനയോ.

അഭിധമ്മഭാജനീയനയേ രൂപക്ഖന്ധസ്സ താവ ഏകവിധാദിതോ യാവ ഏകാദസവിധാ രൂപകണ്ഡേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാ. വേദനാക്ഖന്ധോ പന ഏകവിധോ ഫസ്സസമ്പയുത്തോ, ദുവിധോ സഹേതുകദുകവസേന, തിവിധോ കുസലത്തികവസേന, ചതുബ്ബിധോ ചതുഭൂമകവസേന, പഞ്ചവിധോ സഭാവഭേദേന, ഛബ്ബിധോ ഛദ്വാരികവസേന, സത്തവിധോ സത്തവിഞ്ഞാണസമ്പയോഗവസേന, അട്ഠവിധോ തേസു കായവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തം സുഖദുക്ഖവസേന ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ, നവവിധോ തേസു മനോവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തം കുസലത്തികവസേന തിധാ ഭിന്ദിത്വാ, ദസവിധോ തേസു കായവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തം ദുവിധാ, മനോവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തഞ്ച തിധാ ഭിന്ദിത്വാതി ഏവം സഹേതുകദുകമൂലം പഠമവാരം വത്വാ പുന കുസലത്തികട്ഠാനേ വേദനാത്തികപീതിത്തികസനിദസ്സനത്തികവജ്ജിതേ സബ്ബത്തികേ യോജേത്വാ യാവ ദസവിധാ, അപരേപി അട്ഠാരസ വാരാ വുത്താ. യഥാ ചേത്ഥ സഹേതുകദുകമൂലികാ സബ്ബത്തികയോജനാ, ഏവം ഹേതുസമ്പയുത്തദുകാദീസു അനുരൂപദുകമൂലികാപി സരണദുകപരിയോസാനാ പച്ചേകം സബ്ബത്തികയോജനാപി വേദിതബ്ബാതി അയം ദുകമൂലകോ യോജനാനയോ. യഥാ ച ഏകേകദുകേന സബ്ബത്തികയോജനാവസേന ദുകമൂലകോ നയോ വുത്തോ, ഏവം ഏകേകത്തികേന യഥാനുരൂപം സബ്ബദുകയോജനാവസേന തികമൂലകോ, തദുഭയമിസ്സകവസേന ഉഭതോവഡ്ഢനകോ ച നയോ വേദിതബ്ബോ. യഥാ ചേത്ഥ വേദനാക്ഖന്ധേ, ഏവം സഞ്ഞാക്ഖന്ധാദീസുപി യഥാരഹം ദുകമൂലകാദിനയാ വേദിതബ്ബാതി അയം അഭിധമ്മഭാജനീയനയോ.

പഞ്ഹാപുച്ഛകനയേ പന പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം കതി കുസലാ, കതി അകുസലാ, കതി അബ്യാകതാ, കതി സുഖായ വേദനായ സമ്പയുത്താ…പേ… കതി സരണാ, കതി അരണാതി? രൂപക്ഖന്ധോ അബ്യാകതോ, ചത്താരോ ഖന്ധാ സിയാ കുസലാ, സിയാ അകുസലാ, സിയാ അബ്യാകതാ, രൂപം, വേദനാ ച വേദനാത്തികേ ന വത്തബ്ബാ, സേസാ തിധാപി ഹോന്തി, രൂപം നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മം, സിയാ ഉപാദിന്നുപാദാനിയം, സിയാ അനുപാദിന്നുപാദാനിയം, അസംകിലിട്ഠസംകിലേസികം, സേസാ ചത്താരോ ഖന്ധാ തീഹി തികേഹി തിധാപി ഹോന്തി. രൂപം അവിതക്കഅവിചാരം, തയോ ഖന്ധാ തിധാപി ഹോന്തി, സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ തിധാ ച ന വത്തബ്ബോ ച. രൂപം ന വത്തബ്ബം, വേദനാ സിയാ പീതിസഹഗതാ, ന വത്തബ്ബാ, തയോ തിധാ ച ന വത്തബ്ബാ ച. രൂപം നേവദസ്സനേനനഭാവനായപഹാതബ്ബം, നദസ്സനേനനഭാവനായപഹാതബ്ബഹേതുകം, നേവാചയഗാമിനഅപചയഗാമി, നേവസേഖംനാസേഖം, പരിത്തം, സേസാ തിധാപി ഹോന്തി. പരിത്താരമ്മണത്തികേ രൂപം അനാരമ്മണം, സേസാ തിധാ ച ന വത്തബ്ബാ ച. രൂപം മജ്ഝിമം, അനിയതം, സേസാ തിധാപി. മഗ്ഗാരമ്മണത്തികേ ച രൂപം അനാരമ്മണം, സേസാ തിധാപി വാ ന വത്തബ്ബാ. ഉപ്പന്നാതീതത്തികേസു പഞ്ചപി തിധാ ഹോന്തി. അതീതാരമ്മണത്തികേ രൂപം അനാരമ്മണം, സേസാ തിധാ ച ന വത്തബ്ബാ ച. അജ്ഝത്തത്തികേ പഞ്ചപി തിധാ ഹോന്തി. അജ്ഝത്താരമ്മണത്തികേ രൂപം അനാരമ്മണം, സേസാ തിധാപി ന വത്തബ്ബാ ച. ചത്താരോ ഖന്ധാ അനിദസ്സനഅപ്പടിഘാ, രൂപക്ഖന്ധോ തിധാപി ഹോതി.

ചത്താരോ ഖന്ധാ നഹേതൂ, സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ സിയാ ഹേതു, സിയാ ന ഹേതു. രൂപം അഹേതുകം, ഹേതുവിപ്പയുത്തം, സേസാ ദ്വിധാപി. തയോ ഖന്ധാ സിയാ സഹേതുകാ ചേവ ന ച ഹേതൂ, സിയാ ന വത്തബ്ബാ ച, സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ദ്വിധാ ച ന വത്തബ്ബോ ച, രൂപം ന വത്തബ്ബമേവ. തഥാ അനന്തരദുകേപി. രൂപം നഹേതുഅഹേതുകം, തയോ ദ്വിധാപി, സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ദ്വിധാ ച ന വത്തബ്ബോ ച. പഞ്ചപി സപ്പച്ചയാ, സങ്ഖതാ, ചത്താരോ അനിദസ്സനാ, അപ്പടിഘാ, രൂപം ദ്വിധാപി. രൂപം രൂപീ, സേസാ അരൂപിനോ. രൂപം ലോകിയം, സേസാ ദ്വിധാപി. പഞ്ചപി കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാ, ന ച കേനചി വിഞ്ഞേയ്യാ ച. ചത്താരോ നോ ആസവാ, സങ്ഖാരാ ദ്വിധാപി, ന വത്തബ്ബാ ച. രൂപം സാസവോ, ആസവവിപ്പയുത്തോ, സേസാ ദ്വിധാപി. രൂപം സാസവാ ചേവ നോ ച ആസവാ, തയോ തഥാ ച ന വത്തബ്ബാ ച. സങ്ഖാരോ ദ്വിധാ ച ന വത്തബ്ബോ ച. രൂപം ന വത്തബ്ബമേവ, തയോ സിയാ ആസവസമ്പയുത്താ ചേവ നോ ച ആസവാ, സിയാ ന വത്തബ്ബാ, സങ്ഖാരോ ദ്വിധാ ച ന വത്തബ്ബോ ച. രൂപം ആസവവിപ്പയുത്തം സാസവഞ്ച, സേസാ ദ്വിധാ ച ന വത്തബ്ബാ ച. ഇമിനാ നയേന സംയോജനഗോച്ഛകാദീസുപി യോജനാ വേദിതബ്ബാ. കേവലം ഹി പരാമാസസമ്പയുത്തദുകേ രൂപം പരാമാസവിപ്പയുത്തം, തയോ ദ്വിധാപി, സങ്ഖാരോ ദ്വിധാപി, ദിട്ഠിവസേന ന വത്തബ്ബോ ച. തതിയേ ഏത്തകമേവ വിസേസോ. രൂപം അനാരമ്മണം, സേസാ സാരമ്മണാ. വിഞ്ഞാണം ചിത്തം, സേസാ നോ ചിത്താ. തയോ ചേതസികാ, ദ്വേ അചേതസികാ. തയോ ചിത്തസമ്പയുത്താ, രൂപം ചിത്തവിപ്പയുത്തം. വിഞ്ഞാണം ന വത്തബ്ബം. തഥാ ചിത്തസംസട്ഠദുകേപി. തയോ ചിത്തസമുട്ഠാനാ, വിഞ്ഞാണം നോ ചിത്തസമുട്ഠാനം. രൂപം ദ്വിധാപി. തഥാ അനന്തരദുകദ്വയേപി. തയോ ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനാ, ദ്വേ നോ ചിത്തസംസട്ഠസമുട്ഠാനാ. തഥാ അനന്തരദുകദ്വയേപി. വിഞ്ഞാണം അജ്ഝത്തികം, തയോ ബാഹിരാ, രൂപം ദ്വിധാപി. ചത്താരോ നോ ഉപാദാ. രൂപം ദ്വിധാപി. പഞ്ചപി സിയാ ഉപാദിന്നാ, സിയാ അനുപാദിന്നാ, നോ ഉപാദാനാ.

കിലേസഗോച്ഛകോ വുത്തനയോവ. രൂപം നേവദസ്സനേനനഭാവനായ പഹാതബ്ബം, സേസാ ദ്വിധാപി. ഏവം യാവപീതിദുകാ യോജനാ വേദിതബ്ബാ.

രൂപം ന വേദനാ, ന സുഖാ, ന സുഖസഹഗതാ, സേസാ ദ്വിധാപി. തഥാ അനന്തരദുകേപി. രൂപം കാമാവചരം, സേസാ ദ്വിധാപി. ഏവം യാവ സരണദുകാ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. അയം പഞ്ഹാപുച്ഛകനയോ.

ഇമേ പന നയാ വിത്ഥാരതോ പാളിഅട്ഠകഥാഹി ഞാതബ്ബാ. അത്ഥവിനിച്ഛയോ ച നേസം ധമ്മസങ്ഗണീമാതികത്ഥസംവണ്ണനായ വുത്താനുസാരേന ഞാതബ്ബോ. ഇതോ പരം അതിരേകം അവത്വാ അപുബ്ബമേവ വണ്ണയിസ്സാമാതി അയം വിഭങ്ഗനയദസ്സനതോ സംവണ്ണനാനയോ.

ഇദാനി പനേത്ഥ –

കമതോനൂനാധികതോ, ദട്ഠബ്ബസമഭേദതോ;

പാളിമുത്തനയോ ഞേയ്യോ, ഖന്ധകോസല്ലമിച്ഛതാ.

തത്ഥ കമതോതി ഏത്ഥ ഉപ്പത്തിക്കമോ പഹാനക്കമോ പടിപത്തിക്കമോ ഭൂമിക്കമോ ദേസനാക്കമോതി ബഹുവിധേസു കമേസു ഖന്ധാനം ദേസനാക്കമോവ യുജ്ജതി, ന ഇതരേ, അസമ്ഭവാ. അഭേദേന ഹി പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അത്തഗ്ഗാഹപതിതം വേനേയ്യജനം സമൂഹഘനവിനിബ്ഭോഗദസ്സനേന അത്തഗ്ഗാഹതോ മോചേതുകാമോ ഭഗവാ ഹിതകാമോ തസ്സ തസ്സ ജനസ്സ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം ചക്ഖുആദീനം വിസയഭൂതം ഓളാരികം പഠമം രൂപക്ഖന്ധം ദേസേസി, തതോ ഇട്ഠാനിട്ഠവിസയസംവേദകം ഓളാരികം വേദനം, യം വേദേതി, തം സഞ്ജാനാതീതി ഏവം വേദനാവിസയസ്സ ആകാരഗ്ഗാഹികം സഞ്ഞം, സഞ്ഞാവസേനാഭിസങ്ഖാരകേ സങ്ഖാരേ, തേസം വേദനാദീനം നിസ്സയാധിപതിഭൂതം വിഞ്ഞാണന്തി അയം താവേത്ഥ കമോ.

അനൂനാധികതോതി കസ്മാ പന ഭഗവതാ പഞ്ചേവ ഖന്ധാ വുത്താ അനൂനാ അനധികാതി? സബ്ബസങ്ഖതസഭാഗേകസങ്ഗഹതോ, അത്തത്തനിയഗ്ഗാഹവത്ഥുസ്സ ഏതപ്പരമതോ, അഞ്ഞേസഞ്ച തദവരോധതോ. അനേകപ്പഭേദേസു ഹി സങ്ഖതധമ്മേസു സഭാഗവസേന സങ്ഗയ്ഹമാനേസു രൂപം രൂപസഭാഗേകസങ്ഗഹവസേന ഏകോ ഖന്ധോ ഹോതി, വേദനാ വേദനാസഭാഗേകസങ്ഗഹവസേന ഏകോ ഖന്ധോ ഹോതി. ഏസ നയോ സഞ്ഞാദീസുപി, തസ്മാ സബ്ബസങ്ഖതസഭാഗേകസങ്ഗഹതോ പഞ്ചേവ വുത്താ. ഏതപരമഞ്ചേതം അത്തത്തനിയഗ്ഗാഹവത്ഥു, യദിദം രൂപാദയോ പഞ്ച, തസ്മാ അത്തത്തനിയഗ്ഗാഹവത്ഥുസ്സ ഏതപരമതോപി പഞ്ചേവ വുത്താ. യേപി ചഞ്ഞേ സീലാദയോ പഞ്ച ധമ്മക്ഖന്ധാ വുത്താ, തേപി സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നത്താ ഏത്ഥേവ അവരോധം ഗച്ഛന്തി, തസ്മാ അഞ്ഞേസം തദവരോധതോപി പഞ്ചേവ വുത്താതി അയം അനൂനാധികതോ.

ദട്ഠബ്ബസമഭേദതോതി ദട്ഠബ്ബഭേദതോ, ഉപമാഭേദതോ ച. തത്ഥ ദട്ഠബ്ബഭേദതോ താവ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ സാമഞ്ഞതോ ഉക്ഖിത്താസികപച്ചത്ഥികതോ, ഭാരതോ, ഖാദകതോ, അനിച്ചദുക്ഖഅനത്തസങ്ഖാതവധകതോ ച ദട്ഠബ്ബാ. വിസേസതോ പന ഫേണപിണ്ഡം വിയ രൂപം ദട്ഠബ്ബം, ഉദകബുബ്ബുളമരീചികകദലിക്ഖന്ധമായാ വിയ യഥാക്കമം വേദനാദയോ ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ ഹി ഫേണപിണ്ഡോ വിമദ്ദാസഹോ, സോ ച പത്തഥാലകാദിഅത്ഥം ഗഹിതോപി തമത്ഥം ന സാധേതി, ഭിജ്ജതി, ഏവം രൂപമ്പി വിമദ്ദാസഹം, തഞ്ച സുഭാദിവസേന ഗഹിതമ്പി ന തഥാ തിട്ഠതി, അസുഭാദിയേവ ഹോതി.

യഥാ വാ ഫേണപിണ്ഡോ അനേകസന്ധിഘടിതോ ബഹുന്നം ഉദകസപ്പാദിപാണകാനം ആവാസോ, ആദിതോ ചേസ ബദരപക്കമത്തോ ഹുത്വാ അനുപുബ്ബവഡ്ഢനകോ ഉട്ഠിതമത്തോപി ചേസ ഭിജ്ജതി, ഥോകം ഗന്ത്വാപി, സമുദ്ദം പത്വാ പന അവസ്സമേവ ഭിജ്ജതി, ഏവം രൂപമ്പി ഛിദ്ദാവഛിദ്ദം അനേകസന്ധിഘടിതം അസീതികിമികുലവോകിണ്ണം, ആദിതോ ചേതം കലലമത്തം ഹുത്വാ അനുപുബ്ബവഡ്ഢനകം, കലലമത്തേപി ചേതം ഭിജ്ജതി, അബ്ബുദാദിഭാവേപി ആയുക്ഖയം പത്വാ അവസ്സമേവ ഭിജ്ജതി. ഏവം ഫേണപിണ്ഡസദിസം ദട്ഠബ്ബം.

യഥാ പന ബുബ്ബുളോ മുഹുത്തരമണീയോ അഗയ്ഹുപഗോ ന ചിരട്ഠിതികോവ, ഏവം വേദനാപി. യഥാ ച ബുബ്ബുളോ ഉദകതലം, ഉദകബിന്ദും, ഉദകജല്ലകം സങ്കഡ്ഢിത്വാ പുടം കത്വാ ഗഹണവാതഞ്ചാതി ചത്താരി കാരണാനി പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം വേദനാപി വത്ഥും, ആരമ്മണം, കിലേസജല്ലം, ഫസ്സസങ്ഘട്ടനഞ്ചാതി ചത്താരി കാരണാനി പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതീതി സാ ബുബ്ബുളസദിസാ ദട്ഠബ്ബാ.

യഥാ പന മരീചികാ ജലാസയാദിഭാവേന വിപ്പലമ്ഭികാ, ഏവം സഞ്ഞാപി നിച്ചാദിഭാവേനാതി മരീചിസദിസാ ദട്ഠബ്ബാ. യഥാ പന കദലിക്ഖന്ധോ അഗയ്ഹുപഗോ ബഹുവട്ടിസമോധാനോ, ഏവം സങ്ഖാരക്ഖന്ധോപി അഗയ്ഹുപഗോനിച്ചാദിസാരവിരഹിതോ, ഫസ്സാദിബഹുധമ്മസമോധാനോ ച ഹോതീതി സോ കദലിക്ഖന്ധസദിസോ ദട്ഠബ്ബോ. യഥാ പന മായാ അസുവണ്ണരജതാദിരൂപാനിപി തഥാ ഗാഹാപേത്വാ മഹാജനം വഞ്ചേതി, ഏവം വിഞ്ഞാണമ്പി അനിച്ചാദിരൂപം തേനേവ ചിത്തേന ആഗച്ഛന്തം വിയ നിച്ചാദിതോ ച ഗാഹാപേത്വാ വഞ്ചേതീതി തം മായാസദിസം ദട്ഠബ്ബം. വുത്തഞ്ച –

‘‘ഫേണപിണ്ഡൂപമം രൂപം, വേദനാ ബുബ്ബുളൂപമാ;

മരീചികൂപമാ സഞ്ഞാ, സങ്ഖാരാ കദലൂപമാ;

മായൂപമഞ്ച വിഞ്ഞാണം, ദേസിതാദിച്ചബന്ധുനാ’’തി. (സം. നി. ൩.൯൫);

അയമേത്ഥ ദട്ഠബ്ബഭേദോ.

ഉപമാഭേദതോ ച പന ഗിലാനസാലൂപമോ രൂപുപാദാനക്ഖന്ധോ, ഗേലഞ്ഞൂപമോ വേദനുപാദാനക്ഖന്ധോ, ഗേലഞ്ഞസമുട്ഠാനൂപമോ സഞ്ഞുപാദാനക്ഖന്ധോ, അസപ്പായസേവനൂപമോ സങ്ഖാരുപാദാനക്ഖന്ധോ, ഗിലാനൂപമോ വിഞ്ഞാണുപാദാനക്ഖന്ധോ. അപിച ചാരകകാരണഅപരാധകാരണകാരകഅപരാധികൂപമാ ഏതേ ഭാജനഭോജനബ്യഞ്ജനപരിവേസകഭുഞ്ജകൂപമാ ചാതി അയമേത്ഥ ഉപമാഭേദോ. ഏവം പാളിമുത്തകവിനിച്ഛയനയോ ഞേയ്യോ.

ഖന്ധവിഭങ്ഗമാതികത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആയതനവിഭങ്ഗമാതികത്ഥവണ്ണനാ

ആയതനവിഭങ്ഗമാതികായ പന അത്ഥതോ താവ – ദ്വാദസായതനാനീതി ഏത്ഥ ആയതനതോ, ആയാനം തനനതോ, ആയതസ്സ ച നയനതോ ആയതനാനി. ചക്ഖുരൂപാദീസു ഹി തംതംദ്വാരാരമ്മണാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ സേന സേന അനുഭവനാദിനാ കിച്ചേന ആയതന്തി ഉപട്ഠഹന്തി ഘടേന്തി വായമന്തി, തേ ച പന ആയഭൂതേ ധമ്മേ ഏതാനി തനോന്തി വിത്ഥാരേന്തി, ഇദഞ്ച അതീവ ആയതം സംസാരദുക്ഖം നയന്തേവ, പവത്തയന്തീതി വുത്തം ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ആയതനാനീ’’തി വുച്ചന്തി.

അപിച നിവാസട്ഠാനട്ഠേന, ആകരട്ഠേന, സമോസരണട്ഠാനട്ഠേന, സഞ്ജാഭിദേസട്ഠേന, കാരണട്ഠേന ച സാസനേ, ലോകേ ച ‘‘ആയതന’’ന്തി വുച്ചന്തി. ചക്ഖുആദീസു ഹി തേ തേ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ തദായത്തവുത്തിതായ നിവസന്തി, തേസു ച ആകരഭൂതേസു ആകിണ്ണാ വത്ഥാരമ്മണവസേന ച സമോസരന്തി, ചക്ഖാദയോവ നേസം സഞ്ജാതിദേസോ, കാരണഞ്ച, തസ്മാ നിവാസട്ഠാനാദിനാ അത്ഥേന ചക്ഖാദീനി ആയതനാനീതി വേദിതബ്ബാനി.

ചക്ഖായതനന്തിആദീസു ചക്ഖതീതി ചക്ഖു, രൂപം അസ്സാദേതി, വിഭാവേതി ചാതി അത്ഥോ. രൂപയതീതി രൂപം. വണ്ണവികാരം ആപജ്ജമാനം ഹദയങ്ഗതഭാവം പകാസേതീതി അത്ഥോ. സുണാതീതി സോതം. സപ്പതീതി സദ്ദോ, ഉദാഹരീയതീതി അത്ഥോ. ഘായതീതി ഘാനം. ഗന്ധയതീതി ഗന്ധോ, അത്തനോ വത്ഥും സൂചയതീതി അത്ഥോ. ജീവിതം അവ്ഹായതീതി ജിവ്ഹാ. രസന്തി തം സത്താതി രസോ, അസ്സാദേന്തീതി അത്ഥോ. കുച്ഛിതാനം സാസവധമ്മാനം ആയോതി കായോ, ഉപ്പത്തിദേസോ. ഫുസീയതീതി ഫോട്ഠബ്ബം. മനതീതി മനോ. അത്തനോ ലക്ഖണം ധാരേന്തീതി ധമ്മാ. ചക്ഖു ച തം യഥാവുത്തേനത്ഥേന ആയതനഞ്ചാതി ചക്ഖായതനം…പേ… ധമ്മാ ച തേ ആയതനഞ്ചാതി ധമ്മായതനന്തി അയം താവേത്ഥ പദത്ഥോ.

ധമ്മഭേദതോ പനേത്ഥ സബ്ബമ്പി വിഞ്ഞാണം മനായതനം നാമ. ചേതസികസുഖുമരൂപനിബ്ബാനാനി ധമ്മായതനം നാമ. സേസാനി സുവിഞ്ഞേയ്യാനി. ഇമേസു ച ആയതനേസു അതീതാദിഭേദഭിന്നാ, കാലവിനിമുത്താ ച ലോകിയലോകുത്തരാ സബ്ബേ നാമരൂപധമ്മാ, പഞ്ഞത്തിയോ ച സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. ‘‘ജാതി ദ്വീഹി ഖന്ധേഹി ഏകേനായതനേന ഏകായ ധാതുയാ സങ്ഗഹിതാ’’തിആദിവചനതോ (ധാതു. ൭൧) ഹി രൂപാരൂപലക്ഖണാനം ജാതിജരാഭങ്ഗാനം സങ്ഖാരക്ഖന്ധധമ്മായതനധമ്മധാതൂസു സങ്ഗഹിതത്താ ഇതരാസമ്പി പഞ്ഞത്തീനം യഥാരഹം തത്ഥ സങ്ഗഹിതഭാവോ വേദിതബ്ബോതി അയമേത്ഥ ധമ്മഭേദോ.

വിഭങ്ഗനയതോ പനേത്ഥ സുത്തന്തഭാജനീയേ താവ ‘‘ചക്ഖും അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ വിപരിണാമധമ്മം. രൂപാ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ അനത്താ വിപരിണാമധമ്മാ…പേ… ധമ്മാ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ അനത്താ വിപരിണാമധമ്മാ’’തി (വിഭ. ൧൫൪) ഏവം വിസയിവിസയായതനവസേന ആയതനാനി വുത്താനീതി അയം സുത്തന്തഭാജനീയനയോ.

അഭിധമ്മഭാജനീയേ പന പസാദവിസയായതനാനി താവ ‘‘തത്ഥ കതമം ചക്ഖായതനം? യം ചക്ഖു ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ പസാദോ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൧൫൬) രൂപകണ്ഡേ (ധ. സ. ൫൯൭) വുത്തനയേന വിഭത്താനി. മനായതനം പന ഏകവിധതോ പട്ഠായ യാവദസവിധാ വേദനാക്ഖന്ധേ വുത്തനയേന വിഭത്തം. ധമ്മായതനം പന ‘‘തത്ഥ കതമം ധമ്മായതനം? വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, യഞ്ച രൂപം അനിദസ്സനഅപ്പടിഘം ധമ്മായതനപരിയാപന്നം അസങ്ഖതാ ച ധാതൂ’’തി (വിഭ. ൧൬൭) ഉദ്ദിസിത്വാ ‘‘തത്ഥ കതമോ വേദനാക്ഖന്ധോ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൧൬൭) വേദനാക്ഖന്ധാദീസു വുത്തനയേന വിഭത്തം. സുഖുമരൂപനിബ്ബാനാനി രൂപകണ്ഡേ വുത്തനയാനേവാതി അയം അഭിധമ്മഭാജനീയനയോ.

പഞ്ഹാപുച്ഛകനയം പന ഇതോ പരം വിത്ഥാരതോ അദസ്സേത്വാ തികദുകാനം ആദിഅന്തേഹി ചേവ വിസേസത്ഥദീപകേഹി ച തികദുകേഹി യോജേത്വാ ദസ്സയിസ്സാമ, സേസേഹിപി തികദുകേഹി യോജനാനയോ ഖന്ധേ വുത്തനയേന സക്കാ ഞാതുന്തി. കഥം ദ്വാദസന്നം ആയതനാനം കതി കുസലാ…പേ… കതി അരണാതി? ദസായതനാ അബ്യാകതാ, ദ്വായതനാ സിയാ കുസലാ, സിയാ അകുസലാ, സിയാ അബ്യാകതാ. വേദനാത്തികേ ദസായതനാനി ന വത്തബ്ബാനി, മനായതനം തിധാപി, ധമ്മായതനം തിധാ ന വത്തബ്ബഞ്ച…പേ… രൂപായതനം സനിദസ്സനസപ്പടിഘം, നവായതനാനി അനിദസ്സനസപ്പടിഘാനി, മനായതനധമ്മായതനാനി അനിദസ്സനഅപ്പടിഘാനി, ഏകാദസായതനാനി ന ഹേതൂ, ധമ്മായതനം സിയാ ഹേതു, സിയാ ന ഹേതു…പേ… ഏകാദസായതനാനി സപ്പച്ചയാനി, ധമ്മായതനം സിയാ സപ്പച്ചയം, സിയാ അപ്പച്ചയം…പേ… ദസായതനാനി രൂപം, മനായതനം അരൂപം, ധമ്മായതനം ദ്വിധാപി…പേ… ദസായതനാനി അരണാനി, ദ്വായതനാനി സിയാ സരണാനി, സിയാ അരണാനീതി അയം പഞ്ഹാപുച്ഛകനയോ.

ഇദാനി പന –

കമതോ താവത്തതോ ച, തേസം ദട്ഠബ്ബഭേദതോ;

പാളിമുത്തനയേനേത്ഥ, വിഞ്ഞാതബ്ബോ വിനിച്ഛയോ.

തത്ഥ കമതോതി ഇധാപി ദേസനാക്കമോവ യുജ്ജതി. അജ്ഝത്തികേസു ഹി ആയതനേസു സനിദസ്സനസപ്പടിഘവിസയത്താ ചക്ഖായതനം പാകടന്തി പഠമം ദേസിതം, തതോ അനിദസ്സനസപ്പടിഘവിസയാനി സോതായതനാദീനി. അഥ വാ ദസ്സനാനുത്തരിയസവനാനുത്തരിയഹേതുഭാവതോ ബഹൂപകാരത്താ ചക്ഖുസോതായതനാനി പഠമം ദേസിതാനി, തതോ ഘാനായതനാദീനി തീണി, പഞ്ചന്നമ്പി പന ഗോചരവിസയത്താ അന്തേ മനായതനം, ചക്ഖായതനാദീനം ഗോചരത്താ തേസം അനന്തരം രൂപായതനാദീനി. അപിച വിഞ്ഞാണുപ്പത്തികാരണവവത്ഥാനതോപി അയമേതേസം കമോ വേദിതബ്ബോ. വുത്തം ഹേതം ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ… മനഞ്ച പടിച്ച ധമ്മേ ച ഉപ്പജ്ജതി മനോവിഞ്ഞാണ’’ന്തി (മ. നി. ൩.൪൨൧; സം. നി. ൪.൬൦, ൧൧൩; മഹാനി. ൧൦൭) അയം താവേത്ഥ കമോ.

താവത്തതോതി താവഭാവതോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ചക്ഖാദയോപി ഹി ധമ്മാ ഏവ, ഏവം സതി ധമ്മായതനമിച്ചേവ അവത്വാ കസ്മാ ദ്വാദസായതനാനി വുത്താനീതി ചേ? ഛവിഞ്ഞാണകായുപ്പത്തിയാ ദ്വാരാരമ്മണവവത്ഥാനതോ അയമേതേസം ഭേദോ ഹോതീതി ദ്വാദസ വുത്താനി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണവീഥിപരിയാപന്നസ്സ ഹി വിഞ്ഞാണകായസ്സ ചക്ഖായതനമേവ ഉപ്പത്തിദ്വാരം, രൂപായതനമേവാരമ്മണം. തഥാ ഇതരാനി ഇതരേസം. ഛട്ഠസ്സ പന ഭവങ്ഗമനസങ്ഖാതോ മനായതനേകദേസോവ ഉപ്പത്തിദ്വാരം, അസാധാരണഞ്ച ധമ്മായതനം ആരമ്മണന്തി. ഇതി ഛന്നം വിഞ്ഞാണകായാനം ഉപ്പത്തിദ്വാരാരമ്മണവവത്ഥാനതോ ദ്വാദസ വുത്താനീതി അയമേത്ഥ താവത്തതാ.

ദട്ഠബ്ബഭേദതോതി ഏത്ഥ പന സബ്ബാനി ചേതാനി ആയതനാനി അനാഗമനതോ, അനിഗ്ഗമനതോ ച ദട്ഠബ്ബാനി. ന ഹി താനി പുബ്ബേ ഉദയാ കുതോചി ആഗച്ഛന്തി, നപി ഉദ്ധം വയാ കുഹിഞ്ചി ഗച്ഛന്തി, അഥ ഖോ പുബ്ബേ ഉദയാ അപ്പടിലദ്ധസഭാവാനി ഉദ്ധം വയാ പരിഭിന്നസഭാവാനി, പുബ്ബന്താപരന്തവേമജ്ഝേ പച്ചയായത്തവുത്തിതായ അവസാനി പവത്തന്തി, തസ്മാ അനാഗമനതോ, അനിഗ്ഗമനതോ ച ദട്ഠബ്ബാനി. തഥാ നിരീഹതോ, അബ്യാപാരതോ ച. ന ഹി ചക്ഖുരൂപാദീനം ഏവം ഹോതി ‘‘അഹോ വത അമ്ഹാകം സാമഗ്ഗിയം വിഞ്ഞാണം നാമ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തി, ന ച താനി വിഞ്ഞാണുപ്പാദനത്ഥം ദ്വാരഭാവേന, വത്ഥുഭാവേന, ആരമ്മണഭാവേന വാ ബ്യാപാരമാപജ്ജന്തി, അഥ ഖോ ധമ്മതാവേസാ യം ചക്ഖുരൂപാദിസാമഗ്ഗിയം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനി സമ്ഭവന്തി, തസ്മാ നിരീഹതോ, അബ്യാപാരതോ ച ദട്ഠബ്ബാനി. അപിച അജ്ഝത്തികാനി സുഞ്ഞോ ഗാമോ വിയ ദട്ഠബ്ബാനി ധുവസുഭസുഖത്തഭാവവിരഹിതത്താ, ബാഹിരാനി ഗാമഘാതകചോരാ വിയ. തഥാ അജ്ഝത്തികാനി ഛപാണകാ വിയ ദട്ഠബ്ബാനി, ബാഹിരാനി തേസം ഗോചരാ വിയാതി അയമേത്ഥ ദട്ഠബ്ബഭേദോ. ഏവം പാളിമുത്തനയേനേത്ഥ വിഞ്ഞാതബ്ബോ വിനിച്ഛയോ.

ആയതനവിഭങ്ഗമാതികത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ധാതുവിഭങ്ഗമാതികത്ഥവണ്ണനാ

ധാതുവിഭങ്ഗമാതികായ പന അത്ഥതോ താവ – അട്ഠാരസ ധാതുയോതി ഏത്ഥ വിദഹതി, ധീയതേ, വിധാനം, വിധീയതേ ഏതായ, ഏത്ഥ വാ ധീയതീതി ധാതു. ലോകിയാ ഹി ധാതുയോ കാരണഭാവേന വവത്ഥിതാ. അനേകപ്പകാരം സംസാരദുക്ഖം വിദഹന്തി നിപ്ഫാദേന്തി, സത്തേഹി ച ധീയന്തേ ധാരീയന്തി, ദുക്ഖവിധാനമത്തമേവ ചേതാ, ഏതാഹി ച കാരണഭൂതാഹി സംസാരദുക്ഖം സത്തേഹി അനുവിധീയതി, യഥാവിഹിതഞ്ച ദുക്ഖം ഏതാസ്വേവ ധീയതി ഠപീയതീതി ഏതേഹി അത്ഥേഹി യഥാസമ്ഭവം ‘‘ധാതുയോ’’തി വുച്ചന്തി.

യഥാ വാ സരീരസങ്ഖാതസ്സ സമുദായസ്സ അവയവഭൂതേസു രസസോണിതാദീസു അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസഭാഗലക്ഖണപരിച്ഛിന്നേസു ധാതുസമഞ്ഞാ, ഏവമേതേസുപി പഞ്ചക്ഖന്ധസങ്ഖാതസ്സ അത്തഭാവസ്സ ചക്ഖാദീസു ധാതുസമഞ്ഞാ വേദിതബ്ബാ. ലോകിയലോകുത്തരസാധാരണത്ഥവസേന പന അത്തനോ സഭാവം ധാരേന്തീതി ധാതുയോ. നിജ്ജീവമത്താനമേതം അധിവചനം, തസ്മാ യഥാവുത്തേനത്ഥേന ചക്ഖു ച തം ധാതു ചാതി ചക്ഖുധാതു. ഏവം സേസേസുപീതി അയം താവേത്ഥ പദത്ഥോ.

ധമ്മഭേദതോ പനേത്ഥ ആയതനേസു വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. അപിച പഞ്ചദ്വാരാവജ്ജനസമ്പടിച്ഛനദ്വയവിഞ്ഞാണം മനോധാതു നാമ. പഞ്ചവിഞ്ഞാണമനോധാതുവജ്ജിതം പന സബ്ബമ്പി വിഞ്ഞാണം മനോവിഞ്ഞാണധാതു നാമ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

വിഭങ്ഗനയതോ പനേത്ഥ സുത്തന്തഭാജനീയേ താവ – ‘‘പഥവീധാതു ആപോ തേജോ വായോ ആകാസവിഞ്ഞാണധാതൂ’’തി ഛ ധാതുയോ ഉദ്ദിസിത്വാ ആദിതോ പഞ്ച അജ്ഝത്തികബാഹിരവസേന, പച്ഛിമാ ച ഛ വിഞ്ഞാണവസേന വിഭത്താ, അപരാപി ‘‘സുഖധാതു ദുക്ഖസോമനസ്സദോമനസ്സുപേക്ഖാഅവിജ്ജാധാതൂ’’തി ഛ ധാതുയോ ഉദ്ദിസിത്വാ തഥാ തഥാ വിഭത്താ, പുന അപരാപി ‘‘കാമധാതു ബ്യാപാദവിഹിംസാനേക്ഖമ്മഅബ്യാപാദഅവിഹിംസാധാതൂ’’തി ഛ ധാതുയോ ഉദ്ദിസിത്വാ, ഏവം തീഹി ഛക്കേഹി പച്ചേകം തേഭൂമകാ അട്ഠാരസ ധാതുയോ സരൂപതോ, ലക്ഖണാഹാരതോ, നിസ്സയവിസയപയോഗവിനാഭാവാദിതോ ച വുത്താതി വേദിതബ്ബാതി അയം സുത്തന്തഭാജനീയനയോ.

അഭിധമ്മഭാജനീയേ പന സരൂപേനേവ അട്ഠാരസ ധാതുയോ ഉദ്ദിസിത്വാ പസാദവിസയധാതുയോ ആയതനേ വുത്തനയേന വിഭത്താ, സത്ത വിഞ്ഞാണധാതുയോ പന –

‘‘തത്ഥ കതമാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു? ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചിത്തം…പേ… ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു. അയം വുച്ചതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു…പേ… കായവിഞ്ഞാണധാതു.

‘‘തത്ഥ കതമാ മനോധാതു? ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതുയാ…പേ… കായവിഞ്ഞാണധാതുയാ…പേ… നിരുദ്ധസമനന്തരാ ഉപ്പജ്ജതി ചിത്തം…പേ… സബ്ബധമ്മേസു വാ പന പഠമസമന്നാഹാരോ ഉപ്പജ്ജതി ചിത്തം…പേ… അയം വുച്ചതി മനോധാതു.

‘‘തത്ഥ കതമാ ധമ്മധാതു? വേദനാക്ഖന്ധോ സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, യഞ്ച രൂപം അനിദസ്സനം അപ്പടിഘം ധമ്മായതനപരിയാപന്നം, അസങ്ഖതാ ച ധാതു…പേ… അയം വുച്ചതി ധമ്മധാതു.

‘‘തത്ഥ കതമാ മനോവിഞ്ഞാണധാതു…പേ… മനോധാതുയാപി ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധസമനന്തരാ ഉപ്പജ്ജതി ചിത്തം…പേ… മനഞ്ച പടിച്ച ധമ്മേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചിത്തം…പേ… അയം വുച്ചതി മനോവിഞ്ഞാണധാതൂ’’തി (വിഭ. ൧൮൪) –

ഏവം വിഭത്താ. തത്ഥ സബ്ബധമ്മേസു വാ പന പഠമസമന്നാഹാരോതി ഏത്ഥ പഞ്ചവിഞ്ഞാണവിസയേസു സബ്ബധമ്മേസൂതി ഏവം അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. മനോധാതുയാപി ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധസമനന്തരാതി ഏത്ഥ പന പി-കാരോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ, തസ്മാ മനോധാതുയാപി സന്തീരണവോട്ഠബ്ബനാദിമനോവിഞ്ഞാണധാതുയാപീതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. മനഞ്ച പടിച്ചാതിആദീസു മനോദ്വാരേ ഭവങ്ഗമനഞ്ചേവ ചതുഭൂമകധമ്മാരമ്മണഞ്ച പടിച്ച സഹാവജ്ജനകജവനം നിബ്ബത്തതീതി അത്ഥോ. അയം അഭിധമ്മഭാജനീയനയോ.

പഞ്ഹാപുച്ഛകനയേ പന അട്ഠാരസന്നം ധാതൂനം കതി കുസലാ…പേ… കതി അരണാതി? സോളസ ധാതുയോ അബ്യാകതാ, ദ്വേ ധാതുയോ തിധാപി ഹോന്തി…പേ… ദസ ധാതുയോ നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാ, പഞ്ച ധാതുയോ വിപാകാ, മനോധാതു സിയാ വിപാകാ, സിയാ നേവവിപാകനവിപാകധമ്മധമ്മാ, ദ്വേ ധാതുയോ തിധാപി ഹോന്തി. ദസ ധാതുയോ ഉപാദിന്നുപാദാനിയാ, സദ്ദധാതുയോ അനുപാദിന്നുപാദാനിയാ, പഞ്ച ധാതുയോ സിയാ ഉപാദിന്നുപാദാനിയാ, സിയാ അനുപാദിന്നുപാദാനിയാ, ദ്വേ ധാതുയോ തിധാപി…പേ… ദസ ധാതുയോ സിയാ ഉപ്പന്നാ, സിയാ ഉപ്പാദിനോ, സദ്ദധാതു സിയാ ഉപ്പന്നാ, സിയാ അനുപ്പന്നാ, സിയാ ന വത്തബ്ബാ ഉപ്പാദിനോതി, ഛ ധാതുയോ തിധാപി. ധമ്മധാതു തിധാവ…പേ… രൂപധാതു സനിദസ്സനസപ്പടിഘാ, നവ ധാതുയോ അനിദസ്സനസപ്പടിഘാ, അട്ഠ ധാതുയോ അനിദസ്സനഅപ്പടിഘാ. സത്തരസ ധാതുയോ ന ഹേതൂ, ധമ്മധാതു ദ്വിധാവ…പേ… സോളസ ധാതുയോ അരണാ, ദ്വേ ധാതുയോ ദ്വിധാപീതി അയം പഞ്ഹാപുച്ഛകനയോ.

ഇദാനി പനേതാസം –

കമതാവത്തതോ ദട്ഠബ്ബാ, പച്ചയാനം വിഭാഗതോ;

ധാതൂനമിധ വിഞ്ഞേയ്യോ, പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ.

തത്ഥ കമതോ താവ ഇധാപി ദേസനാക്കമോവ യുജ്ജതി. സോ ച പനായം ഹേതുഫലാനുപുബ്ബവവത്ഥാനവസേന വുത്തോ. ചക്ഖുധാതു രൂപധാതൂതി ഇദം ഹി ദ്വയം ഹേതു, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതൂതി ഇദം ഫലം. ഏവം സബ്ബത്ഥ. അയം താവേത്ഥ കമോ.

താവത്തതോ പന യാ ഇധ സുത്തന്തഭാജനീയേ തീഹി ഛക്കേഹി വുത്താ ധാതുയോ ചേവ, തേസു തേസു സുത്താഭിധമ്മപദേസേസു ‘‘ആഭാധാതു…പേ… അനേകധാതുനാനാധാതുലോകോ’’തിആദിനാ ആഗതാ ചാതി അഞ്ഞാപി ബഹുധാതുയോ ദിസ്സന്തി, താസമ്പി വസേന പരിച്ഛേദം അവത്വാ കസ്മാ അട്ഠാരസേവ വുത്താതി? താസമ്പി തദന്തോഗധത്താ.

അപിച വിജാനനസഭാവേ വിഞ്ഞാണേ ജീവസഞ്ഞീനം തസ്സാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദിഭേദേന അനേകതം, ചക്ഖുരൂപാദിപച്ചയായത്തവുത്തിതായ അനിച്ചതഞ്ച പകാസേത്വാ തസ്മിം ദീഘരത്താനുസയിതജീവസഞ്ഞാസമൂഹനനത്ഥഞ്ച അട്ഠാരസേവ വുത്താ. കിഞ്ച ഭിയ്യോ – വേനേയ്യജ്ഝാസയവസേന ച. വേനേയ്യാ ഹി അരൂപമൂള്ഹോ രൂപമൂള്ഹോ ഉഭയമൂള്ഹോതി തിവിധാ ഹോന്തി. തേസം തിണ്ണമ്പി യഥാക്കമം നാതിസങ്ഖേപവിത്ഥാരതോ അരൂപഭേദവിഭാവിനീ ഖന്ധദേസനാ, രൂപഭേദവിഭാവിനീ ആയതനദേസനാ, തദുഭയഭേദവിഭാവിനീ ധാതുദേസനാ സപ്പായാതി വേനേയ്യജ്ഝാസയവസേന അട്ഠാരസേവ വുത്താതി. വുത്തഞ്ച –

‘‘സങ്ഖേപവിത്ഥാരനയേന തഥാ തഥാ ഹി,

ധമ്മം പകാസയതി ഏസ യഥാ യഥാസ്സ;

സദ്ധമ്മതേജവിഹതം വിലയം ഖണേന,

വേനേയ്യസത്തഹദയേസു തമോ പയാതീ’’തി. (വിഭ. അട്ഠ. ൧൮൩);

അയമേത്ഥ താവത്തതാ.

ദട്ഠബ്ബതോ പനേതാ സബ്ബാപി സങ്ഖതാ ധാതുയോ പുബ്ബന്താപരന്തവിവിത്തതോ, ധുവസുഭസുഖത്തഭാവസുഞ്ഞതോ, പച്ചയായത്തവുത്തിതോ ച ദട്ഠബ്ബാ. വിസേസതോ പനേത്ഥ ഭേരിതലം വിയ ചക്ഖുധാതു ദട്ഠബ്ബാ, ദണ്ഡോ വിയ രൂപധാതു, സദ്ദോ വിയ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതു. തഥാ തിസ്സോപി ചേതാ യഥാക്കമം ആദാസതലമുഖമുഖനിമിത്താനി വിയ. തഥാ തിലയന്തചക്കതേലാനി വിയ, അധരാരണീഉത്തരാരണീഅഗ്ഗീ വിയ ച ദട്ഠബ്ബാ. ഏസ നയോ സോതധാതുആദീസുപി. മനോധാതു പന യഥാസമ്ഭവതോ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതുആദീനം പുരേചരാനുചരാ വിയ ദട്ഠബ്ബാ. ധമ്മധാതുയം പന വേദനാ സല്ലസൂലമിവ, സഞ്ഞാ രിത്തമുട്ഠി വിയ, സങ്ഖാരാ വിസരുക്ഖമിവ, സുഖുമരൂപം ഖുരചക്കം വിയ, അസങ്ഖതാ ധാതു ഖേമന്തഭൂമി വിയ ച ദട്ഠബ്ബാ, മനോവിഞ്ഞാണധാതു പന മക്കടോ വിയ, അസ്സഖളുങ്കോ വിയ, യത്ഥകാമനിപാതിതോ വേഹാസക്ഖിത്തദണ്ഡോ വിയ, രങ്ഗനടോ വിയ ച ദട്ഠബ്ബാ. അയമേത്ഥ ദട്ഠബ്ബതാ.

പച്ചയാനം വിഭാഗതോ പനേത്ഥ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണധാതുയാ ചക്ഖു നിസ്സയപച്ചയോ, രൂപം ആരമ്മണപച്ചയോ, കിരിയാമനോധാതു അനന്തരപച്ചയോ, തയോ അരൂപിനോ ഖന്ധാ സഹജാതപച്ചയോ. ഏവം സോതവിഞ്ഞാണാദീസുപി. മനോവിഞ്ഞാണധാതുയാ പന മനോധാതു അനന്തരപച്ചയോ, ധമ്മധാതു ആരമ്മണപച്ചയോ, സമ്പയുത്തനിസ്സയസഹജാതാദിപച്ചയോതി അയം പച്ചയവിഭാഗോ. ഏവം വിഞ്ഞേയ്യോ പാളിമുത്തവിനിച്ഛയോ.

ധാതുവിഭങ്ഗമാതികത്ഥവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സച്ചവിഭങ്ഗമാതികത്ഥവണ്ണനാ

സച്ചവിഭങ്ഗമാതികായ പന അത്ഥതോ താവ – ചത്താരി അരിയസച്ചാനീതി ഏത്ഥായം സച്ച-സദ്ദോ അനേകേസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. സേയ്യഥിദം – ‘‘സച്ചം ഭണേ ന കുജ്ഝേയ്യാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൨൨൪) വാചാസച്ചേ. ‘‘സച്ചേ ഠിതാ സമണബ്രാഹ്മണാ’’തിആദീസു (ജാ. ൨.൨൧.൪൩൩) വിരതിസച്ചേ. ‘‘കസ്മാ നു സച്ചാനി വദന്തി നാനാ, പവാദിയാസേ കുസലാവദാനാ’’തിആദീസു (സു. നി. ൮൯൧) ദിട്ഠിസച്ചേ. ‘‘ഏകം ഹി സച്ചം, ന ദുതിയമത്ഥീ’’തിആദീസു (സു. നി. ൮൯൦) പരമത്ഥസച്ചേ, നിബ്ബാനേ ചേവ മഗ്ഗേ ച. ‘‘ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം കതി കുസലാ’’തിആദീസു (വിഭ. ൨൧൬) അരിയസച്ചേ. സ്വായമിധാപി അരിയസച്ചേ വത്തതി. കേനട്ഠേന സച്ചാനി? തഥട്ഠേന. കോയം തഥട്ഠോ നാമ? യോ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ഉപപരിക്ഖമാനാനം മായാവ വിപരീതോ, മരീചീവ വിസംവാദകോ, തിത്ഥിയാനം അത്ഥാ വിയ അനുപലബ്ഭമാനസഭാവോ ച ന ഹോതി, അഥ ഖോ ബാധനപ്പഭവസന്തിനിയ്യാനഭൂതേന തച്ഛാവിപരീതഭൂതഭാവേന അരിയഞാണസ്സ ഗോചരോ ഹോതി. അയം തഥട്ഠോ സച്ചട്ഠോതി വേദിതബ്ബോ. വുത്തഞ്ച –

‘‘ഇതി തച്ഛാവിപല്ലാസഭൂതഭാവം ചതൂസുപി;

ദുക്ഖാദീസ്വവിസേസേന, സച്ചട്ഠം ആഹു പണ്ഡിതാ’’തി (വിഭ. അട്ഠ. ൧൮൯; സാരത്ഥ. ടീ. മഹാവഗ്ഗ ൩.൧൪).

അരിയാനി ച താനി സച്ചാനി ചാതി അരിയസച്ചാനി. അരിയാനീതി ഉത്തമാനി, അവിസംവാദകാനീതി അത്ഥോ. അരിയേഹി ബുദ്ധാദീഹി പടിവിജ്ഝിതബ്ബാനി സച്ചാനി, അരിയസ്സ വാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സന്തകാനി സച്ചാനി തേന ഉപ്പാദിതത്താ, പകാസിതത്താ ച, അരിയഭാവകരാനി വാ സച്ചാനി തേസം അഭിസമ്ബുദ്ധത്താ അരിയഭാവസിദ്ധിതോതി അരിയസച്ചാനി. ‘‘ദുക്ഖം അരിയസച്ച’’ന്തിആദീസു പന ദു-ഇതി അയം സദ്ദോ കുച്ഛിതേ ദിസ്സതി. കുച്ഛിതം ഹി പുത്തം ‘‘ദുപുത്തോ’’തി വദന്തി. ഖം-സദ്ദോ പന തുച്ഛേ. തുച്ഛം ഹി ആകാസം ‘‘ഖ’’ന്തി വുച്ചതി. ഇദഞ്ച പഠമസച്ചം കുച്ഛിതം അനേകോപദ്ദവാധിട്ഠാനതോ, തുച്ഛം ബാലജനപരികപ്പിതധുവസുഭസുഖത്തഭാവവിരഹിതതോ, തസ്മാ കുച്ഛിതത്താ, തുച്ഛത്താ ച ‘‘ദുക്ഖ’’ന്തി വുച്ചതി. സം-ഇതി ച അയം സദ്ദോ ‘‘സമാഗമോ, സമേത’’ന്തിആദീസു സംയോഗം ദീപേതി. -ഇതി അയം സദ്ദോ ‘‘ഉപ്പന്നം ഉദിത’’ന്തിആദീസു ഉപ്പത്തിം. അയ-സദ്ദോ പന കാരണം ദീപേതി. ഇദഞ്ച ദുതിയസച്ചം അവസേസപച്ചയസമായോഗേ സതി ദുക്ഖസ്സുപ്പത്തികാരണന്തി ‘‘ദുക്ഖസമുദയോ’’തി വുച്ചതി.

തതിയസച്ചം പന യസ്മാ നി-സദ്ദോ അഭാവം, രോധ-സദ്ദോ ചാരകം ദീപേതി, തസ്മാ അഭാവോ ഏത്ഥ, ഏതസ്മിം വാ അധിഗതേ സംസാരചാരകസങ്ഖാതസ്സ ദുക്ഖനിരോധസ്സ സബ്ബഗതിസുഞ്ഞത്താ, തപ്പടിപക്ഖത്താ ചാതി ‘‘ദുക്ഖനിരോധ’’ന്തി വുച്ചതി, ദുക്ഖസ്സ വാ അനുപ്പാദനിരോധപച്ചയത്താ. ചതുത്ഥം പന യസ്മാ ഏതം ദുക്ഖനിരോധം ഗച്ഛതി, സത്തം വാ തം ഗമയതി ആരമ്മണവസേന തദഭിമുഖത്താ, പടിപദാ ച ഹോതി ദുക്ഖനിരോധപ്പത്തിയാ, തസ്മാ ‘‘ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തി വുച്ചതി.

അപിച ദുക്ഖാദീനം ചത്താരോ ചത്താരോ അത്ഥാ വിഭത്താ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ, യേ ദുക്ഖാദീനി അഭിസമേന്തേഹി അഭിസമേതബ്ബാ. യഥാഹ –

‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ സങ്ഖതട്ഠോ സന്താപട്ഠോ വിപരിണാമട്ഠോ, ഇമേ ചത്താരോ ദുക്ഖസ്സ ദുക്ഖട്ഠാ തഥാ അവിതഥാ അനഞ്ഞഥാ. സമുദയസ്സ ആയൂഹനട്ഠോ നിദാനട്ഠോ സംയോഗട്ഠോ പലിബോധട്ഠോ …പേ… നിരോധസ്സ നിസ്സരണട്ഠോ വിവേകട്ഠോ അസങ്ഖതട്ഠോ അമതട്ഠോ…പേ… മഗ്ഗസ്സ നിയ്യാനട്ഠോ ഹേത്വട്ഠോ ദസ്സനട്ഠോ ആധിപതേയ്യട്ഠോ…പേ… അനഞ്ഞഥാ’’തി (പടി. മ. ൨.൮).

ഏവം വിഭത്താനം ചതുന്നം ചതുന്നം അത്ഥാനം വസേന ദുക്ഖാദീനി വേദിതബ്ബാനി. അയം താവേത്ഥ പദത്ഥോ.

ധമ്മഭേദതോ പന തണ്ഹാവജ്ജിതാ സബ്ബലോകിയധമ്മാ, സംകിലേസികവജ്ജിതാ വാ ദുക്ഖസച്ചം നാമ, തണ്ഹാ പന സബ്ബാ അകുസലാ വാ ലോകിയകുസലാ വാ ധമ്മാ സമുദയസച്ചം നാമ, നിബ്ബാനം നിരോധസച്ചം നാമ, ലോകുത്തരകുസലചിത്തസമ്പയുത്താനി അട്ഠമഗ്ഗങ്ഗാനി ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം നാമ. ഇമേഹി പന മഗ്ഗങ്ഗേഹി സമ്പയുത്താ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ ചേവ സാമഞ്ഞഫലാനി ചേത്ഥ അസങ്ഗഹിതാനീതി വേദിതബ്ബാനി. താനി ഹി ‘‘യദനിച്ചം തം ദുക്ഖ’’ന്തി (സം. നി. ൩.൧൫) വചനതോ സങ്ഖാരദുക്ഖസങ്ഗഹിതാനിപി. യായ പരിഞ്ഞായ ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതി തഥത്തേന ന ഹോന്തി, ദുക്ഖം അരിയസച്ചന്തി ന വുച്ചന്തി, താനി ഠപേത്വാ സബ്ബേ ലോകിയലോകുത്തരധമ്മാ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ. അയം ധമ്മഭേദോ.

വിഭങ്ഗനയതോ പനേത്ഥ സുത്തന്തഭാജനീയേ ദുക്ഖസച്ചം താവ –

‘‘തത്ഥ കതമം ദുക്ഖം അരിയസച്ചം? ജാതിപി ദുക്ഖാ, ജരാപി ദുക്ഖാ, മരണമ്പി ദുക്ഖം, സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാപി ദുക്ഖാ, അപ്പിയേഹി സമ്പയോഗോ ദുക്ഖോ, പിയേഹി വിപ്പയോഗോ ദുക്ഖോ, യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി, തമ്പി ദുക്ഖം, സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ’’തി (വിഭ. ൧൯൦) –

ഉദ്ദിസിത്വാ വിഭത്തം. തത്ഥ ദുക്ഖം തിവിധം ഹോതി ദുക്ഖദുക്ഖം വിപരിണാമദുക്ഖം സങ്ഖാരദുക്ഖന്തി. തത്ഥ ദുക്ഖദുക്ഖം ദുവിധം പരിയായദുക്ഖം നിപ്പരിയായദുക്ഖന്തി. തത്ഥ കായികചേതസികദുക്ഖദോമനസ്സവേദനാ നിപ്പരിയായദുക്ഖം നാമ, തദവസേസാ പന ദുക്ഖദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭൂതാ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ പരിയായദുക്ഖം നാമ. സുഖസോമനസ്സവേദനാ വിപരിണാമദുക്ഖം നാമ. സബ്ബേ പന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ, സബ്ബസങ്ഖതാ വാ സങ്ഖാരദുക്ഖം നാമ. ഇമേസം തിണ്ണം ദുക്ഖാനം വസേന യഥായോഗം തീസു ഭവേസു ജാതിആദീനം ദുക്ഖദുക്ഖതാ വേദിതബ്ബാ. കാമഭവസ്മിം ഹി ജാതി താവ സയം ന ദുക്ഖാ, അപായഗതിമനുസ്സഗതിആദീസു പന നിരയഗ്ഗിസന്താപാദിമൂലകം, ഗബ്ഭോക്കന്തികാദിമൂലകം, ജിഘച്ഛാപിപാസാദിമൂലകഞ്ച ദുക്ഖം തസ്സ സബ്ബസ്സ കായികചേതസികദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭാവേന പരിയായതോ ദുക്ഖന്തി. തഥാ ജരാമരണാദയോപി. കേവലം ജരാ കായദുബ്ബലതാമൂലസ്സ, പുത്തദാരാദിപരിഭവമൂലസ്സ ച, മരണം പന മാരണന്തികവേദനാഭൂതസ്സ, നിരയാദിഗതിനിമിത്തദസ്സനമൂലസ്സ ച ദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭാവതോ, സോകാദയോ സോകാദിമൂലസ്സ കായികചേതസികദുക്ഖസ്സ വത്ഥുഭാവത്താ ചേവ സയം ദുക്ഖത്താ ച ദുക്ഖാതി വേദിതബ്ബാ. വിപരിണാമദുക്ഖസങ്ഖാരദുക്ഖതാ ചേസം പസിദ്ധായേവ. ഏവം കാമഭവേ ജാതിആദീനം തീഹിപി ദുക്ഖേഹി ദുക്ഖതാ വേദിതബ്ബാ. രൂപാരൂപഭവേസു പന യസ്മാ സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ ന സന്തി, തസ്മാ തത്ഥ ജാതിആദീനം വിപരിണാമദുക്ഖസങ്ഖാരദുക്ഖവസേന ച ദുക്ഖതാ വേദിതബ്ബാ, ന ദുക്ഖദുക്ഖവസേനാതി അയം ദുക്ഖസച്ചേ നയോ.

സമുദയസച്ചം പന ‘‘കാമതണ്ഹാ ഭവതണ്ഹാ വിഭവതണ്ഹാ’’തി (വിഭ. ൨൦൩) തത്തകമേവ ഉദ്ദിസിത്വാ ‘‘സാ ഖോ പനേസാ തണ്ഹാ കത്ഥ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (വിഭ. ൨൦൩) പുച്ഛിത്വാ ഛന്നം ഛന്നം ഇന്ദ്രിയവിസയവിഞ്ഞാണഫസ്സവേദനാസഞ്ഞാചേതനാതണ്ഹാവിതക്കവിചാരാനം വിസയഭൂതാനം വസേന തണ്ഹായ ‘‘ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി ഏവം ഉപ്പത്തിം പകാസേത്വാ വിത്ഥാരതോ വിഭത്തം.

നിരോധസച്ചം പന ‘‘തസ്സാ ഏവ തണ്ഹായ അസേസവിരാഗനിരോധോ ചാഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോ മുത്തി അനാലയോ’’തി (വിഭ. ൨൦൪) വത്വാ പുന ‘‘സാ ഖോ പനേസാ തണ്ഹാ കത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതീ’’തി (വിഭ. ൨൦൪) പുച്ഛിത്വാ സമുദയസച്ചേ വുത്തഇന്ദ്രിയാദീനം വസേന പടിലോമതോ തണ്ഹായ നിരോധം പകാസേത്വാ വിത്ഥാരതോ വിഭത്തം. തത്ഥ അസേസവിരാഗനിരോധോതിആദീനി പദാനി നിബ്ബാനവേവചനാനി. നിബ്ബാനം ഹി ആഗമ്മ തണ്ഹാ അസേസാ വിരജ്ജതി, നിരുജ്ഝതി, ചജീയതി, പടിനിസ്സജ്ജീയതി, മുച്ചതി, ന അല്ലീയതി, തസ്മാ ‘‘അസേസവിരാഗനിരോധോ ചാഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോ മുത്തി അനാലയോ’’തി വുച്ചതി. ഏകമേവ ഹി നിബ്ബാനം, നാമാനി പനസ്സ സബ്ബസങ്ഖതാനം നാമപടിപക്ഖവസേന അനേകാനി ഹോന്തി.

നനു പാടേക്കം നിബ്ബാനം നാമ നത്ഥി, കിലേസക്ഖയമത്തമേവ നിബ്ബാനം, തേനേവ ച താസു താസു സുത്താഭിധമ്മദേസനാസു ‘‘രാഗക്ഖയോ ദോസക്ഖയോ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൪.൩൧൪) വുത്തന്തി ചേ? ന, അരഹത്തനിബ്ബാനാനം ഏകതാപജ്ജനതോ. അരഹത്തമ്പി ഹി ‘‘യോ ഖോ, ആവുസോ, രാഗക്ഖയോ ദോസക്ഖയോ മോഹക്ഖയോ, ഇദം വുച്ചതി അരഹത്ത’’ന്തി (സം. നി. ൪.൩൧൪) രാഗാദീനം പരിക്ഖയന്തേ ഉപ്പന്നത്താ ഉപചാരേന അരഹത്തം രാഗക്ഖയാദിഭാവേന വുച്ചതി, തഥാ രാഗാദീനം ഖയഹേതുത്താ നിബ്ബാനമ്പി രാഗക്ഖയാദിഭാവേന വുത്തന്തി ഗഹേതബ്ബം. ഇതരഥാ നിബ്ബാനസ്സ ബഹുത്തം ആപജ്ജതി രാഗാദീനം ബഹുന്നം ഖയസ്സാപി ബഹുത്താ. സബ്ബകിലേസാനമ്പി ഖയസ്സ ഏകത്തേന പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠിആദീനം ഖയേ സബ്ബകിലേസക്ഖയോ ആപജ്ജതി, ഓളാരികത്തഞ്ചസ്സ സിയാ തിരച്ഛാനാനമ്പി ഉപ്പന്നരാഗക്ഖയസ്സ പാകടത്തേന നിബ്ബാനപ്പത്തിതോ, ഗോത്രഭൂക്ഖണേപി ച രാഗാദിക്ഖയോ ഹോതി ഗോത്രഭുനോ നിബ്ബാനവിസയത്താ, മഗ്ഗസ്സ പന നിബ്ബാനാരമ്മണതാഅപ്പസങ്ഗോ. ന ഹി അത്തനാ ഖേപിയമാനകിലേസക്ഖയമാരബ്ഭ മഗ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി, അഭാവോ ചസ്സ ആപജ്ജതി രാഗാദിക്ഖയഭൂതസ്സ പന അഭാവസ്സ പക്ഖവസേന തുച്ഛരൂപത്താ, തസ്സാപി ഭാവത്താഭാവാവ വിവേകലക്ഖണം ന സിയാ, സങ്ഖതതാ ചസ്സ സിയാ. ന ഹി കദാചി ഉപലബ്ഭമാനം അസങ്ഖതം ഭവിതുമരഹതി സബ്ബേസമ്പി അഹേതുകത്താപത്തിതോ, സങ്ഖതത്തേപി ചസ്സ ന നിബ്ബ