📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

നിരുത്തിദീപനീപാഠ

ഗന്ഥാരമ്ഭ

൧.

ചതുരാസീതിസഹസ്സ ¶ , ധമ്മക്ഖന്ധാപഭങ്കരാ;

ലോകമ്ഹി യസ്സ ജോതന്തി, നന്തവണ്ണപഭസ്സരാ.

൨.

അനന്തവണ്ണം സമ്ബുദ്ധം, വന്ദേ നിരുത്തിപാരഗും;

സദ്ധമ്മഞ്ചസ്സ സങ്ഘഞ്ച, വിസുദ്ധവണ്ണഭാജനം.

൩.

മോഗ്ഗല്ലാനോ മഹാഞാണീ, നിരുത്താരഞ്ഞകേസരീ;

നദി ബ്യാകരണംനാദം, സോഗതാരഞ്ഞബ്യാപനം.

൪.

തസ്സത്ഥം ദീപയിസ്സാമി, നാനാരാസിംവിഭാജയം;

ഓഗായ്ഹ സദ്ദസത്ഥാനി, നവങ്ഗം സത്ഥുസാസനന്തി.

൧. സന്ധികണ്ഡ

സഞ്ഞാരാസി

ഗരുസഞ്ഞാരാസി

വണ്ണോ ¶ , സരോ, സവണ്ണോ, ദീഘോ, രസ്സോ, ബ്യഞ്ജനോ, വഗ്ഗോ, നിഗ്ഗഹീതം.

൧. അആദയോ തിതാലീസം [തിതാലീസ (ബഹൂസു)] വണ്ണാ [ക. ൨; രൂ. ൨; നീ. ൧, ൨].

അആദയോ ബിന്ദന്താ തേചത്താലീസക്ഖരാ വണ്ണാ നാമ ഹോന്തി.

അ, ആ, ഇ, ഈ, ഉ, ഊ, ഏത, ഏ, ഓത, ഓ. ക, ഖ, ഗ, ഘ, ങ, ച, ഛ, ജ, ഝ, ഞ, ട, ഠ, ഡ, ഢ, ണ, ത, ഥ, ദ, ധ, ന, പ, ഫ, ബ, ഭ, മ, യ, ര, ല,വ സ, ഹ, ള, അം. അത്ഥം വണ്ണേന്തി പകാസേന്തീതി വണ്ണാ, അക്ഖരാതി ച വുച്ചന്തി, നാമപഞ്ഞത്തിരൂപത്താ നക്ഖരന്തി ഖയവയം ന ഗച്ഛന്തീതി അക്ഖരാ. ‘‘നാമഗോത്തം ന ജീരതീ’’തി [സം. നി. ൧.൭൬] ഹി വുത്തം.

൨. ദസാദോ സരാ [ക. ൩; രൂ. ൩; നീ. ൩].

തേസു വണ്ണേസു ആദിമ്ഹി ദസ വണ്ണാ സരാ നാമ ഹോന്തി. സയമേവ ലദ്ധസരൂപാ ഹുത്വാ രാജന്തി വിരോചന്തീതി സരാ.

൩. ദ്വേ ദ്വേ സവണ്ണാ.

തേസു സരേസു ദ്വേ ദ്വേസരാ സവണ്ണാ നാമ ഹോന്തി.

അ, ആ അവണ്ണോ, ഇ, ഈ ഇവണ്ണോ, ഉ, ഊ ഉവണ്ണോ, ഏത, ഏ ഏതവണ്ണോ, ഓത, ഓ ഓതവണ്ണോ. സമാനോ വണ്ണോ സുതി ഏതേസന്തി സവണ്ണാ, സരൂപാതി ച വുച്ചന്തി, സമാനം രൂപം സുതി ഏതേസന്തി സരൂപാ.

൪. പുബ്ബോ രസ്സോ [ക. ൪; രൂ. ൪; നീ. ൪.൨൨].

ദ്വീസു ¶ ദ്വീസു സവണ്ണേസു യോ യോ പുബ്ബോ ഹോതി, സോ സോ രസ്സോ നാമ ഹോതി. രസ്സേന കാലേന വത്തബ്ബാതി രസ്സാ, രസ്സകാലോ നാമ അക്ഖിദലാനം ഉമ്മിസനനിമ്മിസനസമകാലോ.

തത്ഥ ഏത, ഓത ഇതി ദ്വേ ഏകപദസംയോഗേ പരേ ക്വചി ലബ്ഭന്തി. ഏട്ഠി, സേട്ഠോ, ഓട്ഠോ, സോത്ഥി.

ഏകപദസംയോഗേതി കിം? പദന്തരസംയോഗേ പരേ രസ്സാ മാ ഹോന്തൂതി. മം ചേ ത്വം നിഖണം വനേ, [ജാ. ൨.൨൨.൫] പുത്തോ ത്യാഹം മഹാരാജ [ജാ. ൧.൧.൭].

ക്വചീതി കിം? ഏകപദസംയോഗേപി വഗ്ഗന്തേസു വാ യ, ര, ല, വേസു വാ പരേസു രസ്സാ മാ ഹോന്തൂതി. ഏന്തി, സേന്തി, ഏയ്യ, ഭാസേയ്യ, മേണ്ഡോ, സോണ്ഡോ.

൫. പരോ ദീഘോ [ക. ൫; രൂ. ൫; നീ. ൫].

ദ്വീസു ദ്വീസു സവണ്ണേസു യോ യോ പരോ ഹോതി, സോ സോ ദീഘോ നാമ ഹോതി. ദീഘേന കാലേന വത്തബ്ബാതി ദീഘാ, ദീഘകാലോ നാമ രസ്സേഹി ദിഗുണകാലോ.

൬. കാദയോ ബ്യഞ്ജനാ [ക. ൬; രൂ. ൮; നീ. ൬].

തേസു വണ്ണേസു കാദയോ ബിന്ദന്താ വണ്ണാ ബ്യഞ്ജനാ നാമ ഹോന്തി. അത്ഥം ബ്യഞ്ജയന്തീതി ബ്യഞ്ജനാ. തേ പന സുദ്ധാ അദ്ധമത്തികാ, രസ്സയുത്താ ദിയദ്ധമത്തികാ, ദീഘയുത്താ തിയദ്ധമത്തികാ.

൭. പഞ്ചപഞ്ചകാ വഗ്ഗാ [ക. ൭; രൂ ൯; നീ. ൭].

തേസു ബ്യഞ്ജനേസു കാദി-മന്താ പഞ്ചബ്യഞ്ജനപഞ്ചകാ വഗ്ഗാ നാമ ഹോന്തി.

കാദി ¶ പഞ്ചകോ കവഗ്ഗോ, ചാദി ച വഗ്ഗോ, ടാദി ടവഗ്ഗോ, താദി തവഗ്ഗോ, പാദി പവഗ്ഗോ. സേസാ അവഗ്ഗാതി സിദ്ധം. വണ്ണുദ്ദേസേ ഏകട്ഠാനികാനം ബ്യഞ്ജനാനം വഗ്ഗേ സമൂഹേ നിയുത്താതി വഗ്ഗാ.

൮. ബിന്ദു നിഗ്ഗഹീതം [ക. ൮; രൂ. ൧൦; നീ. ൮].

അന്തേ ബിന്ദുമത്തോ വണ്ണോ നിഗ്ഗഹീതം നാമ. നിഗ്ഗയ്ഹ ഗയ്ഹതി ഉച്ചാരിയതീതി നിഗ്ഗഹീതം.

ഗരുസഞ്ഞാരാസി നിട്ഠിതോ.

ബ്യഞ്ജനവുത്തിരാസി

ഠാനം, കരണം, പയതനം [രൂ. ൨ (പിട്ഠേ); നീ ൬ (പിട്ഠേ); ൨൩ (സുത്തങ്കേ)].

ഛ ഠാനാനി – കണ്ഠട്ഠാനം, താലുട്ഠാനം, മുദ്ധട്ഠാനം, ദന്തട്ഠാനം, ഓട്ഠട്ഠാനം, നാസികട്ഠാനം. തേസു ബ്യത്തം വദന്തേന യത്ഥ ‘‘അക്ഖ’’ന്തി വുച്ചതി, തം കണ്ഠട്ഠാനം. യത്ഥ ‘‘ഇച്ഛ’’ന്തി, തം താലുട്ഠാനം. യത്ഥ ‘‘രട്ഠ’’ന്തി, തം മുദ്ധട്ഠാനം. യത്ഥ ‘‘സത്ഥ’’ന്തി, തം ദന്തട്ഠാനം. യത്ഥ ‘‘പുപ്ഫ’’ന്തി വുച്ചതി, തം ഓട്ഠട്ഠാനം. നാസപദേസോ നാസികട്ഠാനം.

കത്ഥചി പന ഉരട്ഠാനം, സിരട്ഠാനം, ജിവ്ഹാമൂലട്ഠാനന്തിപി ആഗതം. തത്ഥ സിരട്ഠാനം നാമ മുദ്ധട്ഠാനമേവ. ജിവ്ഹാമൂലട്ഠാനം പന സബ്ബവണ്ണാനം സാധാരണന്തി വദന്തി.

കരണം ചതുബ്ബിധം – ജിവ്ഹാമൂലം, ജിവ്ഹോപഗ്ഗം, ജിവ്ഹഗ്ഗം, സകട്ഠാനന്തി.

പയതനം ചതുബ്ബിധം – സംവുടം, വിവടം, ഫുട്ഠം, ഈസംഫുട്ഠന്തി. തത്ഥ കരണാനം സകസകട്ഠാനേഹി സദ്ധിം സംവരണാദികോ വിസേസാകാരോ സംവുടാദി നാമ.

തത്ഥ കണ്ഠപദേസാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്ഘട്ടനേന ഉപ്പന്നാ അവണ്ണ, കവഗ്ഗ, ഹകാരാ കണ്ഠജാ നാമ. താലുമ്ഹി ജിവ്ഹാമജ്ഝസങ്ഘട്ടനേന ഉപ്പന്നാ ഇവണ്ണ, ചവഗ്ഗ, യകാരാ താലുജാ നാമ. മുഖബ്ഭന്തരമുദ്ധമ്ഹി ¶ ജിവ്ഹോപഗ്ഗസങ്ഘട്ടനേന ഉപ്പന്നാ ടവഗ്ഗ, ര, ളകാരാ മുദ്ധജാ നാമ. ഉപരി ദന്തപന്തിയം ജിവ്ഹഗ്ഗസങ്ഘട്ടനേന ഉപ്പന്നാ തവഗ്ഗ, ല, സകാരാ ദന്തജാ നാമ. ഓട്ഠദ്വയസങ്ഘട്ടനേന ഉപ്പന്നാ ഉവണ്ണ, പവഗ്ഗാ ഓട്ഠജാ നാമ. നിഗ്ഗഹീതം നാസികജം നാമ. പഞ്ചവഗ്ഗന്താ പന നാസികട്ഠാനേപി സകട്ഠാനേപി ജായന്തി. ഏകാരോ കണ്ഠതാലുജോ. ഓകാരോ കണ്ഠോട്ഠജോ. വകാരോ ദന്തോട്ഠജോ. അപിച ഇവണ്ണുവണ്ണാ കണ്ഠേപി ജായന്തിയേവ. യദാ ഹകാരോ വഗ്ഗന്തേഹി വാ യ, ര, ല, വേഹി വാ യുത്തോ ഹോതി, തദാ ഉരജോതി വദന്തി. പഞ്ഹോ, തുണ്ഹി, ന്ഹാതോ, വിമ്ഹിതോ, ഗയ്ഹതേ, വുല്ഹതേ, അവ്ഹാനം.

കണ്ഠം സംവരിത്വാ ഉച്ചാരിതോ അകാരോ സംവുടോ നാമ. സകസകട്ഠാന, കരണാനി വിവരിത്വാ ഉച്ചാരിതാ സേസസരാ ച സ, ഹകാരാ ച വിവടാ നാമ. താനിയേവ ഗാള്ഹം ഫുസാപേത്വാ ഉച്ചാരിതാ പഞ്ചവഗ്ഗാ ഫുട്ഠാ നാമ. ഥോകം ഫുസാപേത്വാ ഉച്ചാരിതാ യ, ര, ല, വാ ഈസംഫുട്ഠാ നാമ. തത്ഥ ഓട്ഠജേസു താവ പവഗ്ഗം വദന്താനം ഓട്ഠദ്വയസ്സ ഗാള്ഹം ഫുസനം ഇച്ഛിതബ്ബം. കസ്മാ? ഫുട്ഠപയതനികത്താ പവഗ്ഗസ്സ. ഉവണ്ണം വദന്താനം പന ഓട്ഠദ്വയസ്സ വിവരണം ഇച്ഛിതബ്ബം. കസ്മാ? വിവടപയതനികത്താ ഉവണ്ണസ്സ. ഏസ നയോ സേസേസു സബ്ബേസൂതി.

ചൂളനിരുത്തിയം പന സബ്ബേ രസ്സസരാ സംവുടാ നാമ, സബ്ബേദീഘസരാ വിവടാ നാമാതി വുത്തം. തഥാ സദ്ദസാരത്ഥജാലിനിയം, കത്ഥചി സക്കടഗന്ഥേ ച. ഇദം യുത്തതരം. അഞ്ഞട്ഠാനികബ്യഞ്ജനേഹി യുത്താ സരാ അത്തനോ ഠാന, കരണാനി ജഹന്താപി പയതനം ന ജഹന്തി. തസ്മാ നാനാവണ്ണാനം സംസഗ്ഗേ പയതനാനം സംസഗ്ഗഭേദോപി വേദിതബ്ബോതി. തത്ഥ ‘‘സുണാതു മേ’’തി വദന്തോ യദി ണാ-കാരം ജിവ്ഹഗ്ഗേന ദന്തട്ഠാനേ കത്വാ വദേയ്യ, ദന്തജോ നാ-കാരോ ഏവ ഭവേയ്യ. തു-കാരഞ്ച ജിവ്ഹോപഗ്ഗേന മുദ്ധട്ഠാനേ കത്വാ വദേയ്യ, മുദ്ധജോ ടു-കാരോ ഏവ ഭവേയ്യ. ഏവഞ്ച സതി അക്ഖരവിപത്തി നാമ സിയാ. ഏസ നയോ സേസേസു മുദ്ധജദന്തജേസു. തസ്മാ കമ്മവാചം സാവേന്തേഹി നാമ ഠാന, കരണ, പയതനേസു സുട്ഠു കുസലേഹി ഭവിതബ്ബന്തി.

സിഥിലഞ്ച ¶ , ധനിതഞ്ച, ദീഘം, രസ്സം, ഗരും, ലഹും;

നിഗ്ഗഹീതം, വിമുത്തഞ്ച, സമ്ബന്ധഞ്ച, വവത്ഥിതം [നീ. ൯, ൧൦, ൧൧, ൧൨, ൧൩, ൧൪, ൧൫, ൧൬-൧൯, ൨൦, ൨൧ സുത്തേസു പസ്സിതബ്ബം].

മുദുനാ വചീപയോഗേന വത്തബ്ബാ വഗ്ഗപഠമ, തതിയ, പഞ്ചമാ സിഥിലാ നാമ. ഥദ്ധേന വചീപയോഗേന വത്തബ്ബാ വഗ്ഗദുതിയ, ചതുത്ഥാ ധനിതാ നാമ. ദീഘ, രസ്സാ പുബ്ബേ വുത്താ. ദീഘാ ചേവ സംയോഗപുബ്ബാ ച നിഗ്ഗഹീതന്താ ച ഗരുകാ നാമ. സേസാ ലഹുകാ നാമ. യഥാ സദ്ദസഹിതോ വാതോ മുഖഛിദ്ദേന ബഹി അനിക്ഖമ്മ നാസസോതാഭിമുഖോ ഹോതി, തഥാ മുഖം അവിവടം കത്വാ വത്തബ്ബം ബ്യഞ്ജനം നിഗ്ഗഹീതം നാമ. തേന യുത്താനി സബ്ബബ്യഞ്ജനാനി നിഗ്ഗഹീതന്താനി നാമ. സേസാ വിമുത്താ നാമ. പദസന്ധിവസേന വത്തബ്ബം സമ്ബന്ധം നാമ. പദച്ഛേദം കത്വാ വത്തബ്ബം വവത്ഥിതം നാമ.

ബ്യഞ്ജനവുത്തിരാസി നിട്ഠിതോ.

ലഹുസഞ്ഞാരാസി

ഝോ, ലോ, പോ, ഘോ, ഗോ.

൯. യുവണ്ണാ [ഇയുവണ്ണാ (ബഹൂസു)] ഝലാ നാമസ്സന്തേ [ക. ൫൮; രൂ. ൨൯; നീ. ൨൦൫].

അനിത്ഥിലിങ്ഗസ്സ നാമസ്സ അന്തേ ഇവണ്ണുവണ്ണാ കമേന ഝലസഞ്ഞാ ഹോന്തി.

൧൦. പിത്ഥിയം [ക. ൫൯; രൂ. ൧൮൨; നീ. ൨൦൬].

ഇത്ഥിലിങ്ഗേ നാമസ്സന്തേ ഇവണ്ണുവണ്ണാ പസഞ്ഞാ ഹോന്തി.

൧൧. ഘാ [ക. ൬൦; രൂ. ൧൭൭; നീ. ൨൦൭].

ഘോ

¶ , ആ ഇതി ദ്വിപദം. ഇത്ഥിലിങ്ഗേ ആകാരോ ഘസഞ്ഞോ ഹോതി.

൧൨. ഗോ സ്യാലപനേ [ക. ൫൭; രൂ. ൭൧; നീ. ൨൧൪].

ആലപനേ സി ഗസഞ്ഞോ ഹോതി.

ലഹുസഞ്ഞാരാസി നിട്ഠിതോ.

സങ്കേതരാസി

൧൩. വിധി വിസേസനം യം തസ്സ [ചം. ൧.൧.൬; പാ. ൧.൧.൭൨; വിധിബ്ബിസേസനന്തസ്സ (ബഹൂസു)].

സുത്തേ യം വിസേസനം ദിസ്സതി, തസ്സ വിധി ഞാതബ്ബോ.

‘അതോ യോനം ടാടേ’. നരാ, നരേ. യോനന്തി വിസേസനം. ടാടേതി വിധി.

൧൪. സത്തമിയം പുബ്ബസ്സ [രൂ. ൮ (പിട്ഠേ); ചം. ൧.൧.൭; പാ. ൧.൧.൬൬].

സത്തമീനിദ്ദേസേ പുബ്ബവണ്ണസ്സേവ വിധി ഞാതബ്ബോ.

‘സരോ ലോപോ സരേ’. ലോകഗ്ഗോ [അപ. ഥേര ൧.൧൨.൫൭].

൧൫. പഞ്ചമിയം പരസ്സ [ചം. ൧.൧.൮; പാ. ൧.൧.൬൭].

പഞ്ചമീനിദ്ദേസേ പരസ്സേവ വിധി ഞാതബ്ബോ.

‘അതോ യോനം ടാടേ’. നരാ, നരേ.

൧൬. ആദിസ്സ [ചം. ൧.൧.൯; പാ. ൧.൧.൫൪].

പരസ്സ സിസ്സമാനോ [ദിസ്സമാനോ (മൂ)] വിധി ആദിവണ്ണസ്സ ഞാതബ്ബോ.

‘ര ¶ സങ്ഖ്യാതോ വാ’. തേരസ.

൧൭. ഛട്ഠിയന്തസ്സ [ചം. ൧.൧.൧൦; പാ. ൧.൧.൫൨].

ഛട്ഠീനിദ്ദേസേ തദന്തസ്സ വിധി ഞാതബ്ബോ.

‘രാജസ്സി നാമ്ഹി’. രാജിനാ.

൧൮. ങാനുബന്ധോ [ചം. ൧.൧.൧൧; പാ. ൧.൧.൫൩].

ങാനുബന്ധോ ആദേസോ ഛട്ഠീനിദ്ദിട്ഠസ്സ അന്തസ്സ ഞാതബ്ബോ.

‘ഗോസ്സാവങ’. ഗവസ്സം.

൧൯. ടാനുബന്ധോനേകവണ്ണോ സബ്ബസ്സ [ചം. ൧.൧.൧൨; പാ. ൧.൧.൫൫; ടാനുബന്ധാനേകവണ്ണാ സബ്ബസ്സ (ബഹൂസു)].

യോ ച ടാനുബന്ധോ ആദേസോ, യോ ച അനേകവണ്ണോ ആദേസോ, തദുഭയം ഛട്ഠീനിദ്ദിട്ഠസ്സ സബ്ബസ്സേവ വണ്ണസമുദായസ്സ ഞാതബ്ബം.

ടാനുബന്ധേ താവ –

‘ഇമസ്സാനിത്ഥിയം ടേ’. ഏസു.

അനേകവണ്ണേ –

‘അനിമി നാമ്ഹി’. അനേന, ഇമിനാ.

൨൦. ഞകാനുബന്ധാ ആദ്യന്താ [ചം. ൧.൧.൧൩; പാ. ൧.൧.൪൬].

ഞാനുബന്ധോ ആഗമോ ച കാനുബന്ധോ ആഗമോ ച കമേന ഛട്ഠീനിദ്ദിട്ഠസ്സ ആദിമ്ഹി ച അന്തേ ച ഞാതബ്ബോ.

ഞാനുബന്ധേ –

‘ബ്രൂതോ തിസ്സിഞ’. ബ്രവിതി.

കാനുബന്ധേ ¶ –

‘ഭൂസ്സ വുക’. ബഭുവ.

൨൧. മാനുബന്ധോ സരാനമന്താ പരോ [ചം. ൧.൧.൧൪; പാ. ൧.൧.൪൭].

മാനുബന്ധോ ആഗമോ സരാനം അന്തസരമ്ഹാ പരോ ഹോതി.

‘നജ്ജായോ സ്വാമ’. നജ്ജായോ സന്ദന്തി. ‘മം വാ രുധാദീനം’. രുന്ധതി. ‘ജര സദാനമീമ വാ’. ജീരതി, സീദതി.

ഇമസ്മിം ബ്യാകരണേ അനേകസരതാ നാമ നദീ, പുരിസ ഇച്ചാദീസു ലിങ്ഗപദേസു ഏവ അത്ഥി, ഗമു, പചഇച്ചാദീസു ധാതുപദേസു നത്ഥി. സബ്ബധാതുയോ ബ്യഞ്ജനന്താ ഏവ ഹോന്തി, ധാത്വന്തലോപകിച്ചം നത്ഥി. തസ്മാ നജ്ജായോതി ഏത്ഥ ഈ-കാരോ അന്തസരോ നാമ. തതോ ‘നജ്ജായോ സ്വാമ’ ഇതി സുത്തേന ആ-കാരാഗമോ. രുന്ധതീതി ഏത്ഥ പന ഉ-കാരോ അന്തസരോ നാമ, തതോ ‘‘മം വാ രുധാദീന’’ന്തി സുത്തേന ബിന്ദാഗമോ. ഏവം ജീരതി, സീദതി ഇച്ചാദീസു. മ്രമ്മപോത്ഥകേസു പന ‘‘മാനുബന്ധോ പദാനമന്താ പരോ’’തി പാഠോ, സോ സീഹളപോത്ഥകേഹി ന സമേതി.

൨൨. വിപ്പടിസേധേ [ചം. ൧.൧.൧൬; പാ. ൧.൪.൨].

സമാനവിസയാനം ദ്വിന്നം വിധീനം അഞ്ഞമഞ്ഞപടിസേധരഹിതേ ഠാനേ യേഭുയ്യേന പരോ വിധി ഓകാസം ലഭതി.

ചത്താരോമേ ഭിക്ഖവേ ധമ്മാ [അങ്ഗുത്തരനികായേ] -ഏത്ഥ ചത്താരിമേതി പുബ്ബലോപേ സമ്പത്തേ പരലോപോ ഓകാസം ലഭതി.

൨൩. സങ്കേതോ നാവയവോനുബന്ധോ [ചം. ൧.൧.൫].

യോ വണ്ണോ പയോഗസ്സ അവയവോ ന ഹോതി, സുത്തേസു സങ്കേതമത്തോ ഹോതി, സോ അനുബന്ധോ നാമ.

‘ഗോസ്സാവ’ ¶ . ഗവസ്സം-ഏതേന പദരൂപവിധാനേ അനുബന്ധോ ഉപയോഗം ന ഗച്ഛതീതി ഞാപേതി.

൨൪. വണ്ണപരേന സവണ്ണോപി.

വണ്ണസദ്ദോ പരോ ഏതസ്മാതി വണ്ണപരോ, വണ്ണപരേന രസ്സസരേന സവണ്ണോപി ഗയ്ഹതി സയഞ്ച, അവണ്ണോതി വുത്തേ ആ-കാരോപി ഗയ്ഹതി അ-കാരോ ചാതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം ഇവണ്ണുവണ്ണേസു.

൨൫. ന്തുവന്തുമന്താവന്തുതവന്തുസമ്ബന്ധീ [ന്തു വന്തുമന്ത്വാവന്തുതവന്തു സമ്ബന്ധീ (ബഹൂസു)].

ന്തുഇതി വുത്തേ വന്തു, മന്തു, ആവന്തു, തവന്തൂനം സമ്ബന്ധീഭൂതോ ന്തുകാരോ ഗയ്ഹതി.

‘ന്തന്തൂനം ന്തോ യോമ്ഹി പഠമേ’. ഗുണവന്തോ, സതിമന്തോ, യാവന്തോ, ഭുത്തവന്തോ.

സങ്കേതരാസി നിട്ഠിതോ.

സന്ധിവിധാന

അഥ സന്ധിവിധാനം ദീപിയതേ.

ലോപോ, ദീഘോ, രസ്സോ, വുദ്ധി, ആദേസോ, ആഗമോ, ദ്വിഭാവോ, വിപല്ലാസോ.

ലോപരാസി

൨൬. സരോ ലോപോ സരേ [ക. ൧൨; രൂ. ൧൩; നീ. ൩൦].

ലുപ്പതീതി ലോപോ. സരേ പരേ സരൂപോ വാ അസരൂപോ വാ പുബ്ബോ സരോ ലോപോ ഹോതി.

സരൂപേ താവ –

അവണ്ണേ-ലോകഗ്ഗോ ¶ [അപ. ഥേര ൧.൧൨.൫൭], ഭവാസവോ, [ധ. സ. ൧൧൦൨] അവിജ്ജാസവോ [ധ. സ. ൧൧൦൨], അവിജ്ജാനുസയോ [വിഭ. ൯൪൯].

ഇവണ്ണേ-മുനിന്ദോ, മുനീരിതോ, വരവാദീരിതോ, ഇത്ഥിന്ദ്രിയം [വിഭ. ൨൧൯].

ഉവണ്ണേ-ബഹൂപകാരോ [ജാ. ൧.൨൨.൫൮൮], ബഹുകാ ഊമി ബഹൂമി, സരഭുയാ ഊമി സരഭൂമി, സരഭുയാ ഉദകം സരഭൂദകം.

അസരൂപേ –

സോതിന്ദ്രിയം [വിഭ. ൨൧൯], കാമുപാദാനം, ഭവേസനാ [ദീ. നി. ൩.൩൦൫], ഭവോഘോ [ധ. സ. ൧൧൫൬], സോ തുണ്ഹസ്സ [പാരാ. ൩൮൧], ദിട്ഠാനുസയോ [വിഭ. ൯൪൯], ദിട്ഠുപാദാനം, ദിട്ഠേകട്ഠം, ദിട്ഠോഘോ [ധ. സ. ൧൧൫൬], മുദിന്ദ്രിയം [മഹാവ. ൯], പുത്താ മത്ഥി [ധ. പ. ൬൨], ഉരസ്സ ദുക്ഖോ [പാചി. ൪൦൨], അസന്തേത്ഥ ന ദിസ്സന്തി [ധ. പ. ൩൦൪] ഇച്ചാദി.

ഇതി പുബ്ബലോപരാസി.

൨൭. പരോ ക്വചി [ക. ൧൩; രൂ. ൧൫; നീ. ൩൧].

പുബ്ബസരമ്ഹാ സരൂപോ വാ അസരൂപോ വാ പരോ സരോ ക്വചി ലോപോ ഹോതി.

സരൂപേ താവ –

തം കദാസ്സു ഭവിസ്സതി [ജാ. ൨.൨൨.൧൪൪ ആദയോ; തം കുദസ്സു], കുദാസ്സു നാമ ദുമ്മേധോ, ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സതി [ധ. പ. ൩൭൬], യദാസ്സ സീലം പഞ്ഞഞ്ച [ജാ. ൨.൨൨.൧൪൭൪], തദാസ്സു കണ്ഹം യുഞ്ജന്തി [ജാ. ൧.൧.൨൯] -കണ്ഹന്തി മഹാകണ്ഹഗോണം, തണ്ഹാസ്സ വിപ്പഹീനാ, മാസ്സു ¶ കുജ്ഝ രഥേസഭ, സത്ഥഹാരകം വാസ്സ പരിയേസേയ്യ [പാരാ. ൧൬൭, ൧൭൧], ആഗതാത്ഥ തുമ്ഹേ, സോതുകാമാത്ഥ തുമ്ഹേ, മായ്യോ ഏവരൂപമകാസി, പപം അവിന്ദും [ജാ. ൧.൧.൨] -പവഡ്ഢം ആപം ലഭിംസൂത്യത്ഥോ, നാലം കബളം പദാതവേ [ജാ. ൧.൧.൨൭] -പ+ആദാതവേതി ഛേദോ, ഗണ്ഹിതുന്തത്ഥോ, രുപ്പതീതി രൂപം, ബുജ്ഝതീതി ബുദ്ധോ-ദീഘോ, അഗ്ഗീവ തപ്പതി, ഇത്ഥീവ ഗച്ഛതി, നദീവ സന്ദതി, മാതുപട്ഠാനം, പിതുപട്ഠാനം, യേതേ ധമ്മാ ആദികല്യാണാ [ചൂളവ. ൩൯൯] ഇച്ചാദി.

അസരൂപേ –

ഇതിസ്സ [പാചി. ൪൬൫], ഇതിപി [പാരാ. ൧], അസ്സമണീസി [പാരാ. ൧൩൫], അകതഞ്ഞൂസി [ധ. പ. ൩൮൩], വന്ദേഹം, സോഹം, യസ്സദാനി [മഹാവ. ൨൪൨], ഛായാവ അനപായിനീ [ധ. പ. ൨], മാദിസേസു കഥാവ കാ, കിന്നുമാവ സമണിയോ മധുവാ മഞ്ഞതി ബാലോ [ധ. പ. ൬൯], ചക്ഖുന്ദ്രിയം [വിഭ. ൨൧൯], ദ്വേമേ ഭിക്ഖവേ ധമ്മാ [അ. നി. ൨.൩], തയോമേ ഭിക്ഖവേ ധമ്മാ [അ. നി. ൩.൧൭] ഇച്ചാദി.

ക്വചീതി കിം? കതമാ ചാനന്ദ അനിച്ചസഞ്ഞാ [അ. നി. ൧൦.൬൦].

ഇതി പരലോപരാസി.

൨൮. ന ദ്വേ വാ.

ദ്വേ പുബ്ബപരസരാ ക്വചി ലോപാ ന ഹോന്തി വാ.

അപ്പമാദോ അമതം പദം [ധ. പ. ൨൧], കോ ഇമം പഥവിംവിചേസ്സതി [ധ. പ. ൪൪].

ക്വചിത്വേവ? സോതിന്ദ്രിയം [വിഭ. ൨൧൯], ചക്ഖുന്ദ്രിയം [വിഭ. ൨൧൯],

വാതി കിം ¶ ? കോമം വസലിം പരാമസിസ്സതി.

ഇതോ പട്ഠായ യാവസന്ധികണ്ഡാവസാനാ യുത്തട്ഠാനേസു സബ്ബത്ഥ ക്വചിസദ്ദോ, വാസദ്ദോ ച വത്തന്തേ. തത്ഥ ക്വചിസദ്ദോ നാനാപയോഗം ദസ്സേതി. വാസദ്ദോ ഏകപയോഗസ്സ നാനാരൂപം ദസ്സേതി. ലോപനിസേധോ.

൨൯. പരസരസ്സ.

നിഗ്ഗഹീതമ്ഹാ പരസരസ്സ ക്വചി ലോപോ ഹോതി വാ.

ത്വംസി [പേ. വ. ൪൭; ജാ. ൨.൨൨.൭൬൪], ചന്ദംവ വിമലം സുദ്ധം [ധ. പ. ൪൧൩; സു. നി. ൬൪൨], ചക്കംവ വഹതോ പദം [ധ. പ. ൧], ഹലംദാനി പകാസിതും [മഹാവ. ൮], കിന്തി വദേയ്യം, ചീവരന്തി, പത്തന്തി, ഭിക്ഖുന്തി.

ഇതി സരലോപരാസി.

൩൦. സംയോഗാദി ലോപോ.

സംയോഗസ്സ ആദിഭൂതോ ബ്യഞ്ജനോ ക്വചി ലോപോ ഹോതി വാ.

പുപ്ഫംസാ ഉപ്പജ്ജതി [പാരാ. ൩൬] – ഇധ പുബ്ബസുത്തേന സരലോപോ, ഏവംസ തേ ആസവാ പഹീനാ ഹോന്തി [മ. നി. ൧.൨൪], സചേ ഭുത്തോ ഭവേയ്യാഹം, സാജീവോ ഗരഹിതോ മമ [മി. പ. ൬.൧.൫] - അസ്സ+ആജീവോതി ഛേദോ, ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ.

തീസു ബ്യഞ്ജനേസു സരൂപാനം ദ്വിന്നം ആദിബ്യഞ്ജനസ്സ ലോപോ – അഗ്യാഗാരം [പാചി. ൩൨൬], അഗ്യാഹിതോ, വുത്യസ്സ, വിത്യാനുഭൂയതേ, ഏകസതം ഖത്യാ [ജാ. ൨.൨൨.൫൯൪], രത്യോ, രത്യാ, രത്യം, സക്വാഹം മാരിസ ദേവാനമിന്ദോ [സം. നി. ൧.൨൬൮], ഇച്ചാദി.

സരൂപാനന്തി ¶ കിം? തിത്ഥ്യാ പുഥുസോ വദന്തി [സു. നി. ൮൯൭], ചതുത്ഥ്യന്തം, ഛട്ഠുന്തം, ചക്ഖ്വാബാധം, വത്ഥ്വേത്ഥ.

ഇതി ബ്യഞ്ജനലോപരാസി.

൩൧. ലോപോ.

നിഗ്ഗഹീതസ്സ ക്വചി ലോപോ ഹോതി വാ.

സരേ പരേ താവ –

ഏവാഹം ചിന്തയിത്വാന [ബു. വം. ൨.൨൭], പുപ്ഫദാനം അദാസഹം-അദാസിം+അഹന്തി ഛേദോ, ബിന്ദുലോപോ, പുന പുബ്ബസരലോപോ, തുയ്ഹത്ഥായ മഹാമുനി, തുയ്ഹേവേതം ദുക്കടം [ദീ. നി. ൨.൧൭൮], താസാഹം സന്തികേ [പാചി. ൭൦൯], തേസാഹം ഏവം വദാമി, പഞ്ചന്നേതം ധമ്മാനം അധിവചനം, ഛന്നേതം ധമ്മാനം അധിവചനം, സമണ ത്വേവ പുച്ഛാമി [ജാ. ൨.൨൨.൨൫൩ സമണ തേവ], ബ്രാഹ്മണ ത്വേവ പുച്ഛാമി [ജാ. ൨.൨൨.൨൫൮ ബ്രാഹ്മണ തേവ] -ത്വം+ഏവാതി ഛേദോ, വിദൂനഗ്ഗമിതി.

ബ്യഞ്ജനേ പരേ –

തം തുയ്ഹമൂലേ പടിദേസേമി.

ഗാഥായം –

അരിയസച്ചാനദസ്സനം [ഖു. പാ. ൫.൧൧], ഏതം ബുദ്ധാന സാസനം [ധ. പ. ൧൮൩], ഖന്ധാനഞ്ച പടിപാടി, ധാതുആയതനാന ച [ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ].

മാഗമേ പരേ –

ഗരുളോ ഉരഗാമിവ [ജാ. ൧.൪.൧൨൪ സുപണ്ണോ], ധമ്മോ അരഹതാമിവ [ദീ. നി. ൨.൩൪൮], ആലോകോ പസ്സതാമിവ [സു. നി. ൭൬൯], ബകോ കക്കടകാമിവ [ജാ. ൧.൧.൩൮], നഭം താരകിതാമിവ [ജാ. ൨.൨൨.൧൯൮൯ താരാചിതാമിവ], പദുമം ¶ ഹത്ഥഗതാമിവ [ജാ. ൨.൨൨.൨൩൩൬] -ഏതേസു മാഗമേ ബിന്ദുലോപോ, ബ്യഞ്ജനേ പുബ്ബസരദീഘോ ച.

തഥാ സംഉപസഗ്ഗസ്സ ബിന്ദുലോപേ അന്തസരദീഘോ –

സാരാഗോ, സാരത്തോ, അവിസാഹാരോ, സാരമ്ഭോ, സാരദ്ധോ, സാകേതം നഗരം, സാധാരണം, സം അസ്സ അത്ഥീതി സാമീ.

സമാസേ തുമന്തമ്ഹി നിച്ചം –

കത്തുകാമോ, ഗന്തുകാമോ ഇച്ചാദി.

ഇതി ബിന്ദുലോപരാസി.

൩൨. സ്യാദിലോപോ പുബ്ബസ്സേകസ്സ.

വിച്ഛായം ഏകസ്സ വിഭത്യന്തസ്സ പദസ്സ ദ്വിത്തേ കതേ പുബ്ബപദസ്സ സ്യാദിലോപോ ഹോതി.

ഏകേകം, ഏകേകാനി, ഏകേകേന, ഏകേകസ്സ ഇച്ചാദി.

മാഗമേ –

ഏകമേകം, ഏകമേകാനി ഇച്ചാദി.

ഇതി സ്യാദിലോപരാസി.

അപ്പവിധാനമുച്ചതേ.

൩൩. തദമിനാദീനി [ചം. ൫.൨.൧.൨൭; പാ. ൬.൩.൧൦൯; മു. ൨.൩൪; കാ. ൨.൨൭].

മഹാവുത്തിസുത്തമിദം, തദമിനാദീനി പദരൂപാനി ഇമിനാ നിപാതനേന സിജ്ഝന്തീതി അത്ഥോ.

സരലോപോ ബ്യഞ്ജനേ –

ലാബു=അലാബു ¶ , പിധാനം=അപിധാനം, ദ്വാരം പിദഹിത്വാ=അപിദഹിത്വാ, ഗിനി=അഗ്ഗിനി, രത്നം=രതനം, ന്ഹാനം=നഹാനം, അസ്നാതി=അസനാതി, ഹന്തി=ഹനതി, ഹന്തി കുദ്ധോ പുഥുജ്ജനോ [അ. നി. ൭.൬൪], ഫലം വേ കദലിം ഹന്തി [അ. നി. ൪.൬൮], സക്കാരോ കാപുരിസം ഹന്തി. കത്ഥചി ബഹുവചനമ്പി ദിസ്സതി. വിക്കോസമാനാ തിബ്ബാഹി, ഹന്തി നേസം വരം വരം [ജാ. ൨.൨൨.൨൩൭൦].

ഇവണ്ണലോപേ –

ആരാമരുക്ഖചേത്യാനി=ചേതിയാനി [ധ. പ. ൧൮൮], അഥത്ഥേകസതം ഖത്യാ [ജാ. ൨.൨൨.൫൯൪] =ഖത്തിയാ, തിഥ്യാ പുഥുസോ വദന്തി [സു. നി. ൮൯൭]. തിഥ്യാ പുഥുസോ നിവിട്ഠാ [സു. നി. ൮൯൮] =തിത്ഥിയാ. വിദ്ധസ്തോ=വിദ്ധംസിതോ, ഉത്രസ്തോ=ഉത്രാസിതോ, സ്നേഹോ=സിനേഹോ, ക്ലേസവത്ഥൂനി=കിലേസവത്ഥൂനി, ക്രിയാ=കിരിയാ, പ്ലവന്തി=പിലവന്തി.

ഉവണ്ണലോപേ –

പദ്ധാനി=പദുമാനി, ഉസ്മാ=ഉസുമാ ഇച്ചാദി.

സംയോഗാദിബ്യഞ്ജനലോപോ ച –

പുത്താനഞ്ഹി വധോ ദുഖോ, മാതിഘോ ലഭതേ ദുഖം, അപ്പസ്സാദാ കാമാ ദുഖാ, നത്ഥി കാമപരം ദുഖം [ജാ. ൨.൧൯.൧൧൮], സേഖോ=സേക്ഖോ, അപേഖാ=അപേക്ഖാ, ഉപസമ്പദാപേഖോ=ഉപസമ്പദാപേക്ഖോ [മഹാവ. ൭൦] ഇച്ചാദി.

സരേന സഹ ബ്യഞ്ജനലോപോ –

പടിസങ്ഖാ യോനിസോ [അ. നി. ൬.൫൮], അക്ഖാതി=അക്ഖായതി, ഗന്ധം ഘാതി=ഘായതി, അഭിഞ്ഞാ=അഭിഞ്ഞായ, പരിഞ്ഞാ=പരിഞ്ഞായ, അധിട്ഠാ=അധിട്ഠായ, പതിട്ഠാ=പതിട്ഠായ, ആവീകതാ ഹിസ്സ ഫാസു [മഹാവ. ൧൩൪] ¶ , അസ്സവനതാ ധമ്മസ്സ പരിഹായന്തി [മഹാവ. ൮], വിപാകോ തദാരമ്മണതാ ഉപ്പജ്ജതി [പട്ഠാ. ൩.൧.൯൮], ദസാഹപരമതാ ധാരേതബ്ബം [പാരാ. ൪൬൨], നായം ബ്രാഹ്മണഭോജനത്ഥാ, തിലോദനോ ഹേഹിതി [ജാ. ൧.൮.൧], വിസസേനോവ ഗാരയ്ഹോ, യസ്സത്ഥാ രുക്ഖരോപകാ [ജാ. ൧.൩.൫൪] =വിസസേനോവാതി ഏവംനാമകോ രാജാ ഏവ, യസ്സത്ഥാ ദൂരമായന്തി [ജാ. ൧.൩.൨൮] – യസ്സാതി ഉദരസ്സ, പിതു അത്ഥാ ചന്ദവതീ [ജാ. ൧.൯.൬൬], ഉപാദാരൂപം, അനുപാദാ വിമുത്തോ, സദ്ധാപബ്ബജിതോ, ഉപനിധാപഞ്ഞത്തി. സംവിധാവഹാരോ, യാതി=യായതി, വാതി=വായതി, നിബ്ബാതി=നിബ്ബായതി, നിബ്ബന്തി=നിബ്ബായന്തി, പഹാതി=പഹായതി, സപ്പതിസ്സോ=സപ്പതിസ്സയോ, സുഹദോ=സുഹദയോ=സബ്ബത്ഥ യലോപോ,

മുഖരോ=മുഖഖരോ, വാചാകരണോ=വാക്കരണോ, വാചാപഥോ=ബ്യപ്പഥോ=വാസ്സ ബ്യത്തം, രസ്സത്തഞ്ച, ഏവം ബ്യാഖോ=ഏവം വിയ ഖോ=വിസ്സ ബ്യത്തം, ദീഘോ ച യലോപോ ച.

ലോലുപോ, മോമുഹോ, കുക്കുചോ, സുസുഖോ, രോരുവോഇച്ചാദീസു പന അതിസയത്ഥദീപനത്ഥം പദദ്വിത്തം കത്വാ പുബ്ബപദേസു അക്ഖരലോപോ.

പദലോപോ ആദിമജ്ഝന്തേസു –

ദത്തോ=ദേവദത്തോ, അസ്സേഹി യുത്തോ രഥോ=അസ്സരഥോ, രൂപഭവോ=രൂപം, അരൂപഭവോ=അരൂപം ഇച്ചാദി.

ലോപരാസി നിട്ഠിതോ.

ദീഘ, രസ്സരാസി

അഥ ¶ ദീഘ, രസ്സാ ദീപിയന്തേ.

൩൪. സേസാ ദീഘാ.

പക്ഖിത്തമിദം സുത്തം. ലുത്തേഹി വാ ആദേസകതേഹി വാ വണ്ണേഹി സേസാ രസ്സസരാ ക്വചി ദീഘാ ഹോന്തി വാ.

പുബ്ബലുത്തേ താവ –

തത്രായമാദി ഭവതിം [ധ. പ. ൩൭൫], തത്രാഭിരതിമിച്ഛേയ്യ [ധ. പ. ൮൮; സം. നി. ൫.൧൯൮], ബുദ്ധാനുസ്സതി, സദ്ധീധ വിത്തം പുരിസസ്സ സേട്ഠം [സു. നി. ൧൮൩], അനാഗാരേഹി ചൂഭയം [ധ. പ. ൪൦൪; സു. നി. ൬൩൩], ധമ്മൂപസംഹിതാ [ദീ. നി. ൨.൩൪൯], തഥൂപമം ധമ്മവരം അദേസയി [ഖു. പാ. ൬.൧൩], തേസം വൂപസമോ സുഖോ [ദീ. നി. ൨.൨൨൧] ഇച്ചാദി.

പരലുത്തേ –

അജിതാതി ഭഗവാ അവോച [സു. നി. ൧൦൩൯, ൧൦൪൧], സുമേധോ സാജാതോ ചാതി, രുപ്പതീതി രൂപം [സം. നി. ൩.൭൯], ബുജ്ഝതീതി ബുദ്ധോ, സാധൂതിപതിസ്സുണിത്വാ [ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൪ കാളയക്ഖിനീവത്ഥു], കിംസൂധ വിത്തം പുരിസസ്സ സേട്ഠം [സു. നി. ൧൮൪] ഇച്ചാദി.

ബിന്ദുലുത്തേ –

താസാഹം [പാചി. ൭൦൯], തേസാഹം [ജാ. ൨.൨൨.൩൧൩].

ആദേസേസു –

മ്യായംധമ്മോ [മഹാവ. ൭], സ്വാഹം [പേ. വ. ൪൮൫], വിത്യാനുഭൂയതേ ഇച്ചാദി.

യദിപി ഇമാനി രൂപാനി ബ്യഞ്ജനേ ഉപരിസുത്തേന സിജ്ഝന്തി, ലുത്താദേസേസു പന നിച്ചമിവ ദീഘസിദ്ധിഞാപനത്ഥം ഇദം സുത്തം പക്ഖിത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

൩൫. ബ്യഞ്ജനേ ദീഘരസ്സാ [ക. ൨൫, ൨൬; നീ. ൩൫, ൩൬, ൬൪, ൭൧, ൧൬൫, ൧൭൯].

ബ്യഞ്ജനേ ¶ പരേ രസ്സദീഘാനം ക്വചി ദീഘ, രസ്സാ ഹോന്തി വാ. തത്ഥ ദീഘവിധി നാമ ഗാഥാവസേന വാ ആഗമവസേന വാ വചനസുഖവസേന വാ ബുദ്ധിസുഖവസേന വാ ഹോതി.

തത്ഥ ഗാഥാവസേന താവ –

മധുവാമഞ്ഞതി ബാലോ [ധ. പ. ൬൯], ഖന്തീ ച സോവചസ്സതാ [ഖു. പാ. ൫.൧൦], ഏവം ഗാമേ മുനീ ചരേ [ധ. പ. ൪൯], സക്കോ ഉജൂ ച സുഹുജൂ ച [ഖു. പാ. ൯.൧] ഇച്ചാദി.

ആഗമേ –

ഉരഗാമിവ [ജാ. ൧.൭.൩൦], അരഹതാമിവ [ദീ. നി. ൨.൩൪൮], പസ്സതാമിവ [സു. നി. ൭൬൯] ഇച്ചാദി. ഗാഥാവസേനാതിപി യുജ്ജതി.

വചനസുഖഞ്ച ബുദ്ധിസുഖഞ്ച പുരിമേ സേസദീഘേപി ലബ്ഭതി.

തത്ഥ വചനസുഖേ –

ഛാരത്തം മാനത്തം [ചൂളവ. ൯൭], പകട്ഠം വചനം പാവചനം, പാസാദോ, പാകാരോ, പാവസ്സി മേഘോ, നഗരം പാവിസി, പാവേക്ഖി, പാരിസുദ്ധി, പാടിപദോ, ചതുരാസീതിസഹസ്സാനി [ധ. സ. അട്ഠ. ൫൮൪] ഇച്ചാദി.

ബുദ്ധിസുഖം നാമ പദച്ഛേദഞാണസുഖം. തത്ഥ –

സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനം [പാരാ. ൧], സാത്ഥികാ ധമ്മദേസനാ, ചക്ഖുമാസ്സ യഥാ അന്ധോ ഇച്ചാദി.

ബിന്ദുലുത്തേ പന സാരാഗോ, സാരത്തോ ഇച്ചാദീനി പുബ്ബേ ഉദ്ധടാനിയേവ.

ഇതി ദീഘരാസി.

രസ്സസന്ധിമ്ഹി ¶ ഗാഥാവസേന താവ –

യിട്ഠംവഹുതംവ ലോകേ [ധ. പ. ൧൦൮], ഭോവാദി നാമ സോ ഹോതി [ധ. പ. ൩൯൬; സു. നി. ൬൨൫], യഥാഭാവി ഗുണേന സോ ഇച്ചാദി.

ആഗമേ യ, ര, ദാഗമേസു പുബ്ബരസ്സോ –

യഥയിദം [അ. നി. ൧.൧-൪], തഥയിദം, യഥരിവ അമ്ഹാകം ഭഗവാ, തഥരിവ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, സമ്മദേവ സമാചരേ [സം. നി. ൧.൧൧൨], സമ്മദക്ഖാതോ മയാ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ [സം. നി. ൫.൧൯൪] ഇച്ചാദി.

സംയോഗരസ്സോ നാമ ബഹുലം ലബ്ഭതി –

അക്കമോ, പരക്കമോ, അക്ഖാതോ, അഞ്ഞാ, അഞ്ഞിന്ദ്രിയം, അഞ്ഞാതം ഭഗവാ, അഞ്ഞാതം സുഗത, അത്ഥരണം, അപ്ഫോടേതി, അല്ലിയതി, അച്ഛിന്ദതി, അസ്സാദോ, ആഭസ്സരോ, പഭസ്സരോ, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, ഝാനസ്സ ലാഭിമ്ഹി വസിമ്ഹി [പാരാ. ൨൦൩-൨൦൪].

താ, തോപച്ചയേസുപി രസ്സോ –

കതഞ്ഞുതാ, അത്ഥഞ്ഞുതാ, ധമ്മഞ്ഞുതാ, കഞ്ഞതോ, നദിതോ, വധുതോ.

സമാസേ –

ഇത്ഥിപുമം, ഇത്ഥിലിങ്ഗം, ഇത്ഥിഭാവോ, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ ഇച്ചാദി.

ഇതി രസ്സരാസി.

ദീഘ, രസ്സരാസി നിട്ഠിതോ.

വുദ്ധിരാസി

അഥ ¶ വുദ്ധിസന്ധി ദീപിയതേ.

൩൬. യുവണ്ണാനമേഓ ലുത്താ [ക. ൧൪; രൂ. ൧൬; നീ. ൩൪].

ലുത്താ പുബ്ബസരമ്ഹാ വാ പരസരമ്ഹാ വാ സേസാനം ഇവണ്ണുവണ്ണാനം കമേന ഏ, ഓആദേസാ ഹോന്തി വാ.

പരഇവണ്ണേ –

ബന്ധുസ്സേവ സമാഗമോ, അതേവ മേ അച്ഛരിയം [ജാ. ൨.൨൨.൧൯൮൮], വാതേരിതം, ജിനേരിതം.

പരഉവണ്ണേ –

ഗങ്ഗോദകം, പത്തം വോദകം കത്വാ [ചൂളവ. ൩൭൬], സങ്ഖ്യം [സു. നി. ൭൫൪] നോപേതി വേദഗൂ [മഹാനി. ൬], ഉദകോമിവ ജാതം.

ക്രിയാപദേസു –

വേതി, അപേതി, ഉപേതി, അപേക്ഖാ, ഉപേക്ഖാ ഇച്ചാദി.

പുബ്ബഇവണ്ണേ –

രഥേസഭോ, ജനേസഭോ, മുനേലയോ ഇച്ചാദി- തത്ഥ രഥീനം ആസഭോ ജേട്ഠകോതി രഥേസഭോ, രഥീനന്തി രഥവന്താനം രഥരുള്ഹാനം യോധാനന്തി അത്ഥോ. ജനീനം ആസഭോ ജനേസഭോ, ജനീനന്തി ജനവന്താനം ഇസ്സരാനം. മുനീനം ആലയോ വിഹാരോ മുനേലയോ.

പുബ്ബഉവണ്ണേ –

സുന്ദരാ ഇത്ഥീ സോത്ഥി, സുന്ദരോ അത്ഥോ യസ്സാതി സോത്ഥി, രസ്സത്തം, മങ്ഗലം.

വുദ്ധിരാസി നിട്ഠിതോ.

ആദേസസന്ധി

അഥാദേസസന്ധി ¶ ദീപിയതേ.

൩൭. യവാ സരേ [ക. ൧൮, ൧൯, ൨൧, ൪൫; നീ. ൪൪, ൪൬, ൪൭, ൫൧, ൫൮].

സരേ പരേ ഇവണ്ണുവണ്ണാനം യ, വാദേസാ ഹോന്തി വാ.

ഇവണ്ണേ –

പടിസന്ഥാരവുത്യസ്സ [ധ. പ. ൩൭൬], സബ്ബാ വിത്യാനുഭൂയതേ, ക്യാഹം അപരജ്ഝാമി [പാരാ. ൩൮൩] – ഇധ പഠമം ബിന്ധുലോപോ, സുതാ ച പണ്ഡിതാത്യത്ഥ, സുതാ ച പണ്ഡിതാത്യമ്ഹാ [ജാ. ൨.൨൧.൧൪൯], ഞാതോ സേനാപതീത്യാഹം [ജാ. ൨.൨൧.൯൪], ഇച്ചേതം കുസലം [പാരാ. ൪൧൧], ഇച്ചസ്സ വചനീയം [ദീഘനികായേ], പച്ചുത്തരിത്വാ, പച്ചാഹരതി [പാരാ. ൩൦൫-൩൦൭], പച്ചേതി, പച്ചയോ, അച്ചേതി, അച്ചയോ [ദീ. നി. ൧.൨൫൧], അച്ചായം മജ്ഝിമോ ഖണ്ഡോ [ജാ. ൧.൭.൩൩] – അതിരേകോ അയം മജ്ഝിമോ ഖണ്ഡോത്യത്ഥോ, അപുച്ചണ്ഡതാ – അപുതിഅണ്ഡതാത്യത്ഥോ, ജച്ചന്ധോ, ജച്ചഘാനകോ, ജച്ചേളകോ, അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതി, അബ്ഭേതി, അബ്ഭോകാസോ [ദീ. നി. ൧.൧൯൧], അജ്ഝോകാസോ അജ്ഝാഗമാ ഇച്ചാദി.

വാത്വേവ? ഇതിസ്സ മുഹുത്തമ്പി [പാചി. ൪൬൫], അതിസിഗണോ, അധീരിതം.

ഏത്ഥ ച ഇച്ചേതന്തിആദീസു ഇമിനാ സുത്തേന ഇതി, പതി, അതിപുതി, ജാതി, അഭി, അധിസദ്ദാനം ഇവണ്ണസ്സ യത്തം, ‘തവഗ്ഗ, വരണാന’…ന്തി സുത്തേന യമ്ഹി തവഗ്ഗസ്സ ചത്തം, ‘വഗ്ഗ, ല, സേഹി തേ’തി സുത്തേന യസ്സ പുബ്ബരൂപത്തം, അഭി, അധിസദ്ദേസു പന ‘ചതുത്ഥദുതിയേസ്വേസ’…ന്തി സുത്തേന വഗ്ഗചതുത്ഥാനം തതിയത്തം.

ഉവണ്ണേ ¶ –

ചക്ഖ്വാബാധമാഗച്ഛതി, പാത്വാകാസി [മ. നി. ൨.൩൦൮], വത്ഥ്വേത്ഥ വിഹിതം നിച്ചം, ദ്വാകാരോ [മഹാവ. ൯], മധ്വാസവോ [പാചി. ൩൨൮], അന്വയോ, അന്വേതി, സ്വാക്ഖാതോ [മഹാവ. ൨൬, ൬൨], സ്വാകാരോ [മഹാവ. ൯], ബഹ്വാബാധോ ഇച്ചാദി.

൩൮. ഏഓനം [ക. ൧൭, ൧൮; രൂ. ൧൯, ൨൦; നീ. ൪൩, ൪൪].

സരേ പരേ ഏ, ഓനം യ, വാദേസോ ഹോതി വാ.

ക്യസ്സ ബ്യപഥയോ അസ്സു [സു. നി. ൯൬൭], ക്യസ്സു ഇധ ഗോചരാ [സു. നി. ൯൬൭] -കേ+അസ്സ പുഗ്ഗലസ്സാതി അത്ഥോ, ബ്യപഥയോതി വചനപഥാ, യഥാ നാമം തഥാ ഝസ്സ-ചേ+അസ്സാതി ഛേദോ, ത്യാഹം ഏവം വദേയ്യം [മ. നി. ൧.൩൦], ത്യസ്സ പഹീനാ ഹോന്തി, പുത്തോ ത്യാഹം മഹാരാജ [ജാ. ൧.൧.൭], പബ്ബത്യാഹം ഗന്ധമാദനേ [ജാ. ൨.൨൨.൩൯൭], അധിഗതോ ഖോ മ്യായം ധമ്മോ [മഹാവ. ൭], യ്യസ്സ വിപ്പടിസാരജാ, യ്യസ്സ തേ ഹോന്തി അനത്ഥകാമാ, യ്യസ്സു മഞ്ഞാമി സമണേ-ഏത്ഥ ച അവിസിട്ഠേപി വചനസദ്ദേ യേ+അസ്സാതി പദച്ഛേദബുദ്ധിസുഖത്ഥം ‘യ്യസ്സാ’തി പോത്ഥകാരോപനം യുജ്ജതിയേവ, യഥാ തം? ‘യദാസ്സ സീലം പഞ്ഞഞ്ച’ [ജാ. ൨.൨൨.൧൪൭൪] ഇച്ചാദീസു വിയ, ക്വത്ഥോസി ജീവിതേന മേ, യാവതക്വസ്സ കായോ, താവതക്വസ്സ ബ്യാമോ [ദീ. നി. ൨.൩൫], അഥ ഖ്വസ്സ, അത്ഥി ഖ്വേതം ബ്രാഹ്മണ, യത്വാധികരണം [ദീ. നി. ൧.൨൧൩], യ്വാഹം, സ്വാഹം ഇച്ചാദി.

വാത്വേവ? സോ അഹം വിചരിസ്സാമി [സു. നി. ൧൯൪], സോ അഹം ഭന്തേ.

൩൯. യുവണ്ണാനമിയങഉവങ [മോഗ. ൫-൧൩൬ (യുവണ്ണാന മിയങുവങ സരേ)].

സരേ പരേ ഇവണ്ണുവണ്ണന്താനം പദാനം ഇയങ, ഉവങആദേസാ ഹോന്തി വാ. ങാനുബന്ധോ അന്താദേസത്ഥോ. ഏവം സബ്ബത്ഥ.

ഇധ ¶ ഏകേകസ്സ പദസ്സ രൂപദ്വയം വുച്ചതേ.

ഇവണ്ണേ –

തിയന്തം ത്യന്തം – തത്ഥ തിയന്തന്തി ഇമിനാ സുത്തേന സിദ്ധം, ത്യന്തന്തി ‘യവാ സരേ’തി സുത്തേന. ഏവം സേസേസു. അഗ്ഗിയാഗാരേ അഗ്യാഗാരേ, ചതുത്ഥിയത്ഥേ [മഹാവ. ൩൭] ചതുത്ഥ്യത്ഥേ, പഞ്ചമിയത്ഥേ പഞ്ചമ്യത്ഥേ, പഥവിയാകാസോ പഥബ്യാകാസോ, വിയഞ്ജനം ബ്യഞ്ജനം, വിയാകതോ ബ്യാകതോ, വിയാകംസു ബ്യാകംസു, വിയത്തോ ബ്യത്തോ, വിയൂള്ഹോ ബ്യൂള്ഹോ, ധമ്മം അധിയേതി അജ്ഝേതി, പതിയേതി പച്ചേതി പത്തിയായതി വാ, പരിയങ്കോ പല്ലങ്കോ, വിപരിയാസോ വിപല്ലാസോ, ഇധ ഏകരൂപം ഹോതി – പരിയത്തി, പരിയത്തോ, പരിയായോ, പല്ലങ്കോഇച്ചാദീസു പരിസദ്ദേ രസ്സ ലത്തം കത്വാ ഇസ്സ ‘യവാ സരേ’തി യത്തേ കതേ യസ്സ പുബ്ബരൂപത്തം.

ഉവണ്ണേ –

ഭിക്ഖുവാസനേ, സയമ്ഭുവാസനേ, ഇധപി രൂപദ്വയം ലബ്ഭതി – ദുവങ്ഗികം=ദ്വങ്ഗികം, ഭുവാദിഗണോ=ഭ്വാദിഗണോ ഇച്ചാദി.

൪൦. വിതിസ്സേവേ വാ [രൂ. ൩൩ (പിട്ഠേ)].

ഏവസദ്ദേ പരേ ഇതിസദ്ദസ്സ ഇ-കാരസ്സ വോ ഹോതി വാ.

ഇത്വേവ ചോരോ അങ്ഗുലിമാലോ, സമുദ്ദോത്വേവ സങ്ഖ്യം [ഉദാ. ൪൫] ഗച്ഛതി, മഹാഉദകക്ഖന്ധോത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, മഹാസമ്മതോത്വേവ പഠമം അക്ഖരം നിബ്ബത്തം [ദീ. നി. ൩.൧൩൧], ഇസിഗിലിത്വേവ സമഞ്ഞാ അഹോസി [മ. നി. ൩.൧൩൩].

വാതി കിം? ഇച്ചേവത്ഥോ, സമുദ്ദോതേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി.

സുത്തവിഭത്തേന ¶ ഏവസദ്ദേ പരേ അഞ്ഞതി-കാരസ്സ വത്തം. വിലപത്വേവ സോ ദിജോ [ജാ. ൧.൬.൧൦൩], അനുസേത്വേവസ്സ കാമരാഗോ, അനുസേത്വേവസ്സ രൂപരാഗോ – അനുസേതി+ഏവ+അസ്സാതി ഛേദോ, ഹോത്വേവ കാരിയസന്നിട്ഠാനം, ഹോതേവ വാ.

൪൧. ഏഓനമ വണ്ണേ [ക. ൨൭; രൂ ൩൯; നീ. ൬൬, ൧൬൩-൪].

സരബ്യഞ്ജനഭൂതേ വണ്ണേ പരേ ഏ, ഓനം അത്തം ഹോതി വാ. തത്ഥ ഏസ്സ അത്തം യേഭുയ്യേന മ, ദാഗമേസ്വേവ ഹോതി.

അകരമ്ഹസ തേ കിച്ചം [ജാ. ൧.൪.൨൯] – അകരമ്ഹസേത്യത്ഥോ, ദിസ്വാ യാചകമാഗതേ [ജാ. ൧.൭.൫൮; ൨.൨൨.൨൨൬൧], ദിസ്വാ പണ്ഡിതമാഗതേ [ജാ. ൨.൨൨.൭൮൩], യമാഹു നത്ഥി വീരിയന്തി [ജാ. ൨.൧൮.൧൬൨] – യേ+ആഹുത്യത്ഥോ. കദസ്സു – കേ+അസ്സു, യദേവ തേ ജാതിനിസ്സിതാ, തദേവ തേ ജരാനിസ്സിതായേ+ഏവ, തേ+ഏവാതി ഛേദോ, സ്വേ ഭവോ സ്വാതനം [പാരാ. ൨൨] – ബ്യഞ്ജനേ ദീഘോ.

ഓമ്ഹി –

സ സീലവാ [ധ. പ. ൮൪], സ പഞ്ഞവാ, സ വേ കാസാവമരഹതി [ധ. പ. ൧൦], ഏസ അത്ഥോ, ഏസ ധമ്മോ [ധ. പ. ൫], ദിന്നമാസി ജനിന്ദേന [ജാ. ൨.൨൨.൨൧൬൧ (ദിന്നമ്ഹാതി ജനിന്ദേന)] – ദിന്നോ+ആസീതി ഛേദോ, മഗ്ഗമത്ഥി [വിഭ. അട്ഠ. ൧൮൯] – മഗ്ഗോ+അത്ഥി, അഗ്ഗമക്ഖായതി [അ. നി. ൧.൪൭], പച്ചയാകാരമേവ ച [വിഭ. അട്ഠ. ൨൨൫], സങ്ഘോ പബ്ബതമിവ, സദ്ദോ ചിച്ചിടമിവ, ഹിയ്യോ ഭവോ ഹിയ്യത്തനം, പാതോ അസനം പാതരാസോ, പാതമനുസിട്ഠോ, കകുസന്ധ കോണാഗമനോ, ഥേര വാദാനമുത്തമോ – കകുസന്ധോതി ച ഥേരോതി ച ഛേദോ, ഥേരവാദോതി അത്ഥോ.

സുത്തവിഭത്തേന ¶ അനിമിത്തേപി ഹോതി. തുവഞ്ച ധനുസേഖ ച [ജാ. ൧.൧൬.൨൩൯], പച്ചയമഹാപദേസോ ഹേസ, ഏകകോട്ഠാസോ ഏസ, അഭിലാപമത്തഭേദോ ഏസ ഇച്ചാദി.

൪൨. ഗോസ്സാവങ [ക. ൨൨, ൭൮; രൂ. ൨൮; നീ. ൫൨, ൨൨൯].

സരേ പരേ ഗോസ്സ അന്തസ്സ അവങ ഹോതി.

ഗോ ച അസ്സോ ച ഗവാസ്സം.

സുത്തവിഭത്തേന ബ്യഞ്ജനേപി. സഗവചണ്ഡോ [അ. നി. ൪.൧൦൮], പരഗവചണ്ഡോ.

അപ്പവിധാനമുച്ചതേ.

മഹാവുത്തിനാ അവണ്ണസ്സ ഉത്തം, ഓത്തഞ്ച –

പുഥുജ്ജനോ, പുഥുഭൂതോ-പുഥൂതി വാ ഏകോ പാടിപദികോ, പുഥുനാ പുഥുനീതിപി ദിസ്സതി, അപേക്ഖിയാനോ അപേക്ഖിയാനഅപേക്ഖിത്വാത്യത്ഥോ. ഏവം അനുമോദിയാനോ, മരീചികൂപമം അഭിസമ്ബുദ്ധാനോ, മാ മം പിസാചാ ഖാദന്തു, ജീവ ത്വം സരദോസതം [ജാ. ൧.൨.൯], രത്തിദിവോവ സോ ദിബ്ബോ, മാനുസം സരദോസതം-വസ്സസതന്ത്യത്ഥോ, അനുയന്തി ദിസോദിസം [ദീ. നി. ൩.൨൮൧], സമ്പതന്തി ദിസോദിസം-തം തം ദിസന്ത്യത്ഥോ, പരോസതം, പരോസഹസ്സം, അഞ്ഞോഞ്ഞം അഞ്ഞമഞ്ഞം, പോനോപുഞ്ഞം പുനപ്പുനം, പോനോബ്ഭവികാ തണ്ഹാ-പുനോതി വാ ഏകോ നിപാതോ, പുനോ തസ്സ മഹേ സിനോ, പുനോ പത്തം ഗഹേത്വാന, ന ച ദാനി പുനോ അത്ഥി, മമ തുയ്ഹഞ്ച സങ്ഗമോ, ന പുനോ അമതാകാരം, പസ്സിസ്സാമി മുഖം തവ [അപ. ഥേരീ ൨.൨.൨൩൫].

ഇവണ്ണസ്സ അത്തം, ഉത്തം, ഏത്തഞ്ച –

തദമിനാപേതം പരിയായേന വേദിതബ്ബം-തം ഏതം അത്ഥജാതം ഇമിനാ പരിയായേന വേദിതബ്ബന്തി അത്ഥോ, സകിം ആഗച്ഛതി സീലേനാതി ¶ സകദാഗാമീ, ഇത്ഥിയാ ഭാവോ ഇത്ഥത്തം, ഏവുമം – ഏവം+ഇമന്തി ഛേദോ, ത്വം നോ സത്ഥാ മഹാമുനേ, അത്ഥധമ്മവിദൂ ഇസേ.

ഉവണ്ണസ്സ ഇത്തം, ഓത്തഞ്ച –

മാതിതോ [ദീ. നി. ൧.൩൦൩], പിതിതോ, മാതിപക്ഖോ, പിതിപക്ഖോ, മാതിഘോ [ജാ. ൨.൧൯.൧൧൮], പിതിഘോ, മത്തികം ധനം [പാരാ. ൩൪], പേത്തികം ധനം, അപി നോ ലച്ഛസി, കച്ചി നോ തുമ്ഹേ യാപേഥ, കഥം നോ തുമ്ഹേ യാപേഥ, സോതുകാമത്ഥ നോ തുമ്ഹേ ഭിക്ഖവേ, ന നോ സമം അത്ഥി [ഖു. പാ. ൬.൩], ന ഹി നോ സങ്കരന്തേന [മ. നി. ൩.൨൭൨], നത്ഥി നോ കോചി പരിയായോ [ജാ. ൧.൫.൧൧൦ (ന ഹി നോ കോചി പരിയായോ)] – ഇമേസു തീസു നുസദ്ദോ ഏകംസത്ഥേ, സോസിതോ സോതത്തോ ചേവ [ജാ. ൧.൧.൯൪ സോതത്തോ സോസിന്ദോ ചേവ; മ. നി. ൧.൧൫൭] – സുട്ഠു സീതലോ സുട്ഠു സന്തത്തോത്യത്ഥോ, ജമ്ബുനദിയാ ജാതം ജമ്ബോനദം.

ഏസ്സ ഇത്തം –

ഓകന്ദാമസി ഭൂതാനി, പബ്ബതാനി വനാനി ച [ജാ. ൨.൨൨.൨൧൭൩] – അവകന്ദാമസേത്യത്ഥോ, യം കരോമസി ബ്രഹ്മുനോ, തദജ്ജ തുയ്ഹം ദസ്സാമ [ദീ. നി. ൨.൩൭൦], ഇധ ഹേമന്തഗിമ്ഹിസു [ധ. പ. ൨൮൬], ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധിസു, ചേതേഹി ചേതപുത്തിഹി [ചരിയാ. ൧.൧൦൬] – ചേതപുത്തേഹി സദ്ധിന്ത്യത്ഥോ.

ഓസ്സ ഉത്തം –

മനുഞ്ഞം, ന തേനത്ഥം അബന്ധിസു [ജാ. ൧.൬.൭] – സോ തേന വചനേന അത്ഥം ന അബന്ധി ന ലഭീത്യത്ഥോ. അവ്ഹായന്തു സു യുദ്ധേന [ജാ. ൨.൨൨.൮൭൧] – സോ ¶ പഹാരവചനേന മം അവ്ഹയന്തോത്യത്ഥോ. അപി നു ഹനുകാ സന്താ [ജാ. ൧.൧.൧൪൬] – നോ ഹനുകാ ഏകന്തം ഖിന്നാ ദുക്ഖപത്താത്യത്ഥോ.

വികാരസന്ധിപി ആദേസസന്ധിരൂപത്താ ഇധ സങ്ഗയ്ഹതി.

ഇതി സരാദേസരാസി.

കവഗ്ഗതോ പട്ഠായ വഗ്ഗാവഗ്ഗബ്യഞ്ജനാനം ആദേസോ ദീപിയതേ.

൪൩. വഗ്ഗലസേഹി തേ.

പഞ്ചവഗ്ഗേഹി ച ല, സേഹി ച പരസ്സ യ-കാരസ്സ ക്വചി തേ ഏവ വഗ്ഗ ല, സാ ഹോന്തി വാ യഥാക്കമം, യ-കാരോ പുബ്ബരൂപത്തം ആപജ്ജതീതി വുത്തം ഹോതി.

നിപച്ചതീതി നിപകോ, നിപകസ്സ ഭാവോ നേപക്കം, വിപാകോ ഏവ വേപക്കം, വത്തബ്ബന്തി വാക്കം, വാക്യം വാ. പമുഖേ സാധു പാമോക്ഖം – യസ്സ പുബ്ബരൂപത്തേ കതേ ആദിദുതിയസ്സ പഠമത്തം, സുഭഗസ്സ ഭാവോ സോഭഗ്ഗം, ദോഭഗ്ഗം, ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ഭോഗ്ഗം, യുഞ്ജിതബ്ബന്തി യോഗ്ഗം, കുക്കുചഭാവോ കുക്കുച്ചം, വത്തബ്ബന്തി വാച്ചം, വുച്ചതേ, പച്ചതേ, വണിജാനം കമ്മം വാണിജ്ജം, ഭുഞ്ജിതബ്ബന്തി ഭോജ്ജം, യുഞ്ജിതബ്ബന്തി യോജ്ജം.

൪൪. തവഗ്ഗവരണാനം യേ ചവഗ്ഗബയഞാ [ക. ൨൬൯, ൪൧; നീ. ൧൦൪, ൧൦൬, ൧൧൯, ൧൨൧-൫].

ആദേസഭൂതേ വാ വിഭത്തിഭൂതേ വാ പച്ചയഭൂതേ വാ യ-കാരേ പരേ തവഗ്ഗാനംവ, ര, ണാനഞ്ച ചവഗ്ഗ, ബ, യ, ഞാദേസാ ഹോന്തി വാ യഥാക്കമം.

പോക്ഖരഞ്ഞോ, പോക്ഖരഞ്ഞാ, പോക്ഖരഞ്ഞം, സമണസ്സ ഭാവോ സാമഞ്ഞം, ഏവം ബ്രഹ്മഞ്ഞം, ഇച്ചേതം കുസലം [പാരാ. ൪൧൧] ഇച്ചാദീനി ‘യവാ സരേ’തി സുത്തേ ഉദാഹടാനി.

പണ്ഡിതസ്സ ¶ ഭാവോ പണ്ഡിച്ചം, സന്തസ്സ ഭാവോ സച്ചം, തഥസ്സ ഭാവോതച്ഛം, യജ്ജേവം-യദി+ഏവം, നജ്ജോ, നജ്ജാ, നജ്ജം, സുഹദസ്സ ഭാവോ സോഹജ്ജം, വത്തബ്ബന്തി വജ്ജം, ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി [ധ. സ. ൧൬൦], ഉപസമ്പജ്ജതി, അജ്ഝോകാസോ, ബോജ്ഝങ്ഗോ, ബോജ്ഝാ, ബോധിയാ വാ, ബുജ്ഝിതബ്ബന്തി ബോജ്ഝം, ബുജ്ഝതി, പോനോപുഞ്ഞം, ഥനതോ സമ്ഭൂതം ഥഞ്ഞം.

പവഗ്ഗേ യസ്സ പുബ്ബരൂപം –

വപ്പതേ, ലുപ്പതേ, അബ്ഭുഗ്ഗതോ, അബ്ഭോകാസോ, ഉസഭസ്സ ഭാവോ ഓസബ്ഭം, ലഭിയതേതി ലബ്ഭം, ലബ്ഭതേ, ഗാമേ ഹിതം ഗമ്മം, ഓപമ്മം, സോഖുമ്മം, ആഗമ്മ, ഉപഗമ്മ, ഗമിയതേതി ഗമ്മോ, ഏവം ദമ്മോ, രമ്മോ, ഗമ്മതേ, രമ്മതേ.

‘തവഗ്ഗ വരണാന…’ന്തി ഇമിനാ സുത്തേന യമ്ഹി രസ്സ യത്തം –

കയ്യതേ കരിയതേ, അയ്യോ അരിയോ.

‘വഗ്ഗലസേഹി തേ’തി ലതോ യസ്സ പുബ്ബരൂപം –

പല്ലങ്കോ, വിപല്ലാസോ, കോസല്ലം, പത്തകല്ലം.

‘തവഗ്ഗവരണാന…’ന്തി യമ്ഹി വസ്സ ബത്തം –

പുഥബ്യാ, പുഥബ്യം, ഭാതു അപച്ചം ഭാതബ്യോ, കോരബ്യോ, ദിവേ ഭവം ദിബ്ബം ദിബ്യം.

‘വഗ്ഗലസേഹി തേ’തി സതോ യസ്സ പുബ്ബരൂപം –

രഹസി ഭവം രഹസ്സം, സോമനസ്സം, ദോമനസ്സം, സോവചസ്സം, ദോവചസ്സം-മനോഗണത്താ മജ്ഝേ സാഗമോ, ഭാസിതബ്ബന്തി ഭസ്സം, ആദിസ്സ=ആദിസിത്വാ, ഉദ്ദിസ്സ=ഉദ്ദിസിത്വാ, ഉപവസ്സ=ഉപവസിത്വാ, സമ്ഫുസ്സ=സമ്ഫുസിത്വാ, തുസ്സതി, ദുസ്സതി, നസ്സതിഇച്ചാദി.

൪൫. തഥനരാനം ¶ ടഠണലാ [രൂ. ൩ (പിട്ഠേ)].

താദീനം ടാദിആദേസാ ഹോന്തി വാ.

തസ്സ ടത്തം –

പടിഹഞ്ഞതി, പടഗ്ഗി ദാതബ്ബോ, പടിച്ഛന്നോ, പടിപ്പന്നോ, ബ്യാവടോ, ഉദാഹടോ, ദുക്കടം ഇച്ചാദി.

ഥസ്സ ഠത്തം –

പീളനട്ഠോ [പടി. മ. ൧.൧൭], സങ്ഖതട്ഠോ [പടി. മ. ൧.൧൭], അട്ഠിംകത്വാ സുണേയ്യ [ജാ. ൨.൧൭.൯൨], അട്ഠകഥാ ഇച്ചാദി.

നസ്സ ണത്തം –

ഗാമം നേതീതി ഗാമണി, സേനം നേതീതി സേനാണി, പണിധി, പണിധാനം, പണിഹിതം, പണാമോ, പരിണാമോ, ഓണാമോ, ഉണ്ണാമോ, കരണീയം, കരണം, ഞാണം, താണം, പമാണം, സരണം, ഗഹണം ഇച്ചാദി.

രസ്സ ലത്തം –

പലിഘോ, പലിബോധോ, പലിപന്നോ, പല്ലങ്കോ, തലുണോ തരുണോ, കലുനം പരിദേവയി [ജാ. ൨.൨൨.൨൧൫൧], മഹാസാലോ, അട്ഠസാലിനീ, നയസാലിനീ ഇച്ചാദീനി.

ഇദാനി മഹാവുത്തിവിധാനമുച്ചതേ.

കസ്സ ഖത്തം –

നിക്ഖമതി, നിക്ഖന്തോ, നേക്ഖമോ, രാജകിച്ചം കരോതീതി ഖത്താ, കത്താ വാ.

ദത്തഞ്ച –

സദത്ഥപസുതോ സിയാ [ധ. പ. ൧൬൬].

യത്തഞ്ച ¶ –

സയം രട്ഠം ഹിത്വാന, പുപ്ഫദാനം ദദാതീതി പുപ്ഫദാനിയോ പുപ്ഫദാനികോ, സിപ്പലിവനേ വസതീതി സിപ്പലിവനിയോ സിപ്പലിവനികോ, കുമാരിയാ കുമാരികാ.

ഖസ്സ ഗത്തം –

ഏളമൂഗോ ഏളമൂഖോ.

ഗസ്സ കത്തം –

ലുജ്ജതീതി ലോകോ, ആരോഗ്യം അഭിസജ്ജേതീതി ഭിസക്കോ, കുലൂപകോ കുലൂപഗോ, ഖീരൂപകോ ഖീരൂപഗോ, ഗീവൂപകം ഗീവൂപഗം.

ഘസ്സ ഹത്തം –

സീഘജവതായ സീഹോ.

ചസ്സ ഛത്തം –

വിനിച്ഛയോ, അച്ഛരിയം, മച്ഛരിയം, രംസിയോ നിച്ഛരന്തി-നിഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ.

ഛസ്സ സത്തം –

അത്ഥി സാഹസ്സ ജീവിതം [ജാ. ൨.൨൨.൩൧൪] -ഛാഹം+അസ്സാതി ഛേദോ, സളായതനം.

ജസ്സ ദത്തം –

പരസേനം ജിനാതീതിപസ്സേനദീ-മഹാവുത്തിനാ സരലോപോ, രസ്സ പരരൂപം.

യത്തഞ്ച –

നിസ്സായ ജായതീതി നിയോ, നിയകോ വാ, നിയം പുത്തം.

ഞസ്സണത്തം – ¶

പണ്ണത്തി പഞ്ഞത്തി, പണ്ണാസം പഞ്ഞാസം. പണ്ണവീസതി പഞ്ചവീസതി.

നത്തഞ്ച –

നാമമത്തം ന നായതി, അനിമിത്താ ന നായരേ [വിസുദ്ധി. അട്ഠ. ൧.൨൨൮] – ന പഞ്ഞായന്തീതി അത്ഥോ.

തസ്സ കത്തം –

നിയകോ നിയതോ.

ഥത്തഞ്ച –

നിത്ഥിണ്ണോ, നിത്ഥരണം, നേത്ഥാരം.

നത്തഞ്ച –

ജിനോ, പിനോ, ലിനോ, പടിസല്ലിനോ, പളിനോ, മലിനോ, സുപിനോ, പഹീനോ, ധുനോ, പുനോ, ലുനോ, ആഹുനം, പാഹുനം.

ദസ്സ ഡത്തം –

ഛവഡാഹോ, ദിസാഡാഹോ, കായഡാഹോ.

ളത്തഞ്ച –

പരിളാഹോ, ആഗന്ത്വാ ഛവം ദഹന്തി ഏത്ഥാതി ആളഹനം, സുസാനം.

തത്തഞ്ച –

സുഗതോ, തഥാഗതോ, കുസിതോ, ഉദതി പസവതീതി ഉതു.

ധസ്സ ദത്തം –

ഏകമിദാഹം ഭിക്ഖവേ സമയം [മ. നി. ൧.൫൦൧] -ഇധാതി വാ നിപാതോ.

ഹത്തഞ്ച ¶ –

സാഹു ദസ്സനമരിയാനം [ധ. പ. ൨൦൬], സംഹിതം, വിഹിതം, പിഹിതം, അഭിഹിതം, സന്നിഹിതം, പണിഹിതം, സദ്ദഹതി, വിദഹതി, പിദഹതി.

നസ്സ ഉത്തം –

ഉപഞ്ഞാസോ=ഉപന്യാസോ, ഞായോ=ന്യായോ-നിച്ചം ഏതി ഫലം ഏതേനാതി ഞായോ, ഞേയ്യം=നേയ്യം.

യത്തഞ്ച –

ഥേനസ്സ കമ്മം ഥേയ്യം, ഥേരാധിനന്തി ഥേരാധേയ്യം, പാതിമോക്ഖം, പരാധേയ്യകം ദുക്ഖം.

പസ്സ ഫത്തം –

നിപ്ഫജ്ജതി, നിപ്ഫത്തി, നിപ്ഫന്നം.

ബത്തഞ്ച –

സമ്ബഹുലം=സമ്പഹുലം, ബഹുസന്തോ ന ഭരതി [സു. നി. ൯൮] =പഹു സന്തോ ന ഭരതി.

ഭസ്സ ഫത്തം –

അനന്തം സബ്ബതോപഫം [ദീ. നി. ൧.൪൯൯].

മസ്സ പത്തം –

ചിരപ്പവാസിം [ധ. പ. ൨൧൯], ഹത്ഥിപ്പഭിന്നം [ധ. പ. ൩൨൬].

യസ്സ വത്തം –

ദീഘാവു കുമാരോ [മഹാവ. ൪൫൯] =ദീഘായു കുമാരോ, ആയും ധാരേതീതി ആവുധം=ആയുധം, ആയു അസ്സ അത്ഥീതി അത്ഥേ ‘ആവുസോ’തി നിപാതോ, കസാവോ=കസായോ, കാസാവം=കാസായം, സാലിം ലുനാതീതി സാലിലായകോ, തിണലായകോ.

ലസ്സ രത്തം ¶ –

നീലം ജലം ഏത്ഥാതി നേരഞ്ജരാ, ജലം ഗണ്ഹിതും അലന്തി അരഞ്ജരോ, സസ്സതം പരേതി, ഉച്ഛേദം പരേതി-പലേതീതി അത്ഥോ.

വസ്സ പത്തം –

പിപാസതി പിവാസതി.

ബത്തഞ്ച –

ബ്യാകതോ, ബ്യത്തോ, ബ്യഞ്ജനം, സീലബ്ബതം, നിബ്ബാനം, നിബ്ബുതം, ദിബ്ബം, ദിബ്ബതി, സിബ്ബതി, കുബ്ബതി, കുബ്ബന്തോ, ക്രുബ്ബതി, ക്രുബ്ബന്തോ, അസേവിതബ്ബത്താ വാരേതബ്ബോതി ബാലോ, പബ്ബജിതോ, പബ്ബജ്ജാ ഇച്ചാദി.

സസ്സ ഛത്തം –

ഉച്ഛിട്ഠം-അവസിട്ഠന്ത്യത്ഥോ, ‘‘ദിബ്ബാ സദ്ദാ നിച്ഛരന്തി, രംസിയോ [വി. വ. ൭൩൦] നിച്ഛരന്തീ’’തി ഏത്ഥാപി സസ്സ ഛത്തം ഇച്ഛന്തി.

തത്തഞ്ച –

ഉത്തിട്ഠപത്തം ഉപനാമേന്തി [മഹാവ. ൬൪], ‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യാ’’ തി ഏത്ഥ പന ഉദ്ദിസ്സ തിട്ഠനം ഉത്തിട്ഠന്തി അത്ഥോ. ‘‘ഉദ്ദിസ്സ അരിയാ തിട്ഠന്തി, ഏസാ അരിയാന യാചനാ [ജാ. ൧.൭.൫൯]’’തി വുത്തം.

ഹസ്സ ഘത്തം –

നിച്ചം ദഹതി ഏത്ഥാതി നിദാഘോ, ലഘു ലഹു.

ളസ്സ ഡത്തം –

ഗരുഡോ ഗരുളോ.

ഇതി ബ്യഞ്ജനാദേസരാസി.

മിസ്സകാദേസോ ¶ വുച്ചതേ.

അവസ്സ ഉത്തം –

ഉദ്ധമ്മോ, ഉബ്ബിനയോ, ഉപ്പഥോ, ഉമ്മഗ്ഗോ, ഉഞ്ഞാ അവഞ്ഞാ, ഉഞ്ഞാതം അവഞ്ഞാതം, ഉജ്ഝാനസഞ്ഞീ.

ഓത്തഞ്ച –

ഓനദ്ധോ, ഓകാസോ, ഓവാദോ, ഓലോകനം ഇച്ചാദി.

വസ്സ ഓത്തം –

ഉപോസഥോ – ഉപവസഥോതി ഠിതി, നോനീതം നവനീതം, നിവത്ഥകോചോ നിവത്ഥകവചോ, കോ തേ ബലം മഹാരാജ, കോ നു തേ രഥമണ്ഡലം [ജാ. ൨.൨൨.൧൮൮൦] – ക്വതി അത്ഥോ. കോ തേ ദിട്ഠോ വാ സുതോ വാ, വാനരോ ധമ്മികോ ഇതി, കോ നുമേ ഗോതമസാവകാ ഗതാ-ക്വ നു+ഇമേതി ഛേദോ, സോണ്ണം സുവണ്ണം ഇച്ചാദി.

കുസ്സ ക്രുത്തം –

ക്രുബ്ബതി കുബ്ബതി.

ത്തസ്സ ത്രത്തം –

അത്രജോ പുത്തോ, ഖേത്രജോ പുത്തോ അത്തജോ, ഖേത്തജോ, ഗോത്രഭൂ, വത്രഭൂ, ചിത്രം, വിചിത്രം, ചിത്തം, വിചിത്തം, ഉത്രസ്തമിദം ചിത്തം [സം. നി. ൧.൯൮], ഉത്രാസീ പലായീ [സം. നി. ൧.൨൪൯], യാത്രാ ച മേ ഭവിസ്സതി [മ. നി. ൧.൨൩] ഇച്ചാദി.

ദസ്സ ദ്രത്തം –

ഇന്ദ്രിയം, സുഖോ ഉദയോ യസ്സാതി സുഖുദ്രയം, ദുക്ഖുദ്രയം കമ്മം [മ. നി. ൨.൧൦൯], പഥവീ ഉന്ദ്രിയ്യതി [സം. നി. ൧.൧൫൮] – ഭിജ്ജതീത്യത്ഥോ, മിത്തദ്രുബ്ഭോ മിത്തദ്ദുബ്ഭോ.

ദ്ദസ്സ ദ്രത്തം ¶ –

ഭദ്രം ഭദ്ദം, അസ്സോ ഭദ്രോ [ധ. പ. ൧൪൩], സദാ ഭദ്രാനി പസ്സതി [ദീ. നി. ൨.൧൫൩], സബ്ബേ ഭദ്രാനി പസ്സന്തു [ജാ. ൧.൨.൧൦൫], ഭദ്രാനി ഭദ്രാനി യാനാനി യോജേത്വാ, ലുദ്രം [ദീ. നി. ൨.൪൩] ലുദ്ദം.

ബസ്സ ബ്രത്തം –

ബ്രഹാവനം, ബ്രഹന്തം വാ വനപ്പതിം [ജാ. ൧.൧.൧൪], ബ്രഹ്മാ, ബ്രാഹ്മണോ – ബാഹിതപാപത്താ അരഹാ ബ്രാഹ്മണോതി വുച്ചതി, ബ്രഹ്മുനോ അപച്ചന്തി ജാതിബ്രാഹ്മണോ വുച്ചതി.

വ, വീനം ബ്യത്തം –

ബ്യയോ=വയോ-വിനാസോത്യത്ഥോ, കിച്ചാകിച്ചേസു ബ്യാവടോ=വാവടോ, പങ്കേ ബ്യസന്നോ=വിസന്നോ, ബ്യമ്ഹിതോ=വിമ്ഹിതോ, ബ്യമ്ഹം=വിമാനം-മാനസ്സ മ്ഹത്തം.

ക്ഖസ്സ ച്ഛത്തം –

അച്ഛി=അക്ഖി, സച്ഛി=സക്ഖി-സഹ അക്ഖിനാ വത്തതീതി അത്ഥേ നിപാതോ, പച്ചക്ഖന്തി അത്ഥോ. നിബ്ബാനം സച്ഛികരോതി [മി. പ. ൫.൩.൧൨], മച്ഛികാ=മക്ഖികാ, ലച്ഛീ=ലക്ഖീ-സിരീതി അത്ഥോ.

മഹാവുത്തിനാ അക്ഖരസംഖിത്തം ഹോതി –

ആചേരോ ആചരിയോ, ന മാതാപിതരസംവഡ്ഢോ, അനാചേരകുലേ വസം [ജാ. ൧.൧.൯], ആചേരമ്ഹി സുസിക്ഖിതാ [ജാ. ൧.൭.൮൨], ബ്രഹ്മചേരോ ബ്രഹ്മചരിയോ, തിണ്ഹം തിഖിണം, തണ്ഹാ തസിണാ, സുണ്ഹാ സുണിസാ, അഭിണ്ഹം അഭിക്ഖണം, പണ്ഹോ പുബ്ബണ്ഹോ, പണ്ഹേ വജ്ഝോ മഹോസധോ [ജാ. ൧.൧൫.൩൨൪], സുരാമേരയോ-സുരാമേരേയ്യോ, സുരാമേരേയ്യപാനാനി, യോ നരോ അനുയുഞ്ജതി [ധ. പ. ൨൪൭]. കമ്മധാരയോ= കമ്മധാരേയ്യോ ¶ , പാടിഹീരം പാടിഹേരം പാടിഹാരിയം, അച്ഛേരം അച്ഛരിയം, മച്ഛേരം മച്ഛരം മച്ഛരിയം ഇച്ചാദി.

അക്ഖരവഡ്ഢിപി ഹോതി –

ഏകച്ചിയോ ഏകച്ചേയ്യോ ഏകച്ചോ, മാതിയോ മച്ചോ, കിച്ചയം കിച്ചം, പണ്ഡിതിയം പണ്ഡിച്ചം, സുവാമി സാമി, സുവാമിനി സാമിനി, സുവകേഹി പുത്തേഹി സകേഹി പുത്തേഹി, സത്തവോ സത്തോ, ത്വഞ്ച ഉത്തമസത്തവോ [ജാ. ൨.൨൧.൭൬], ഏവം ഉത്തമസത്തവോ [ജാ. ൨.൨൧.൭൯] ഇച്ചാദി.

ഇതി മിസ്സകാദേസരാസി.

ബിന്ദാദേസോ ദീപിയതേ.

൪൬. വഗ്ഗേ വഗ്ഗന്തോ [ക. ൩൧; രൂ. ൪൯; നീ. ൧൩൮-൯].

വഗ്ഗബ്യഞ്ജനേ പരേ നിഗ്ഗഹീതസ്സ സകവഗ്ഗന്തബ്യഞ്ജനാദേസോ ഹോതി വാ.

ദീപങ്കരോ, സങ്ഖാരോ, സങ്ഗഹോ, സഞ്ചാരോ, സഞ്ജാതോ, സണ്ഠിതം, അത്തന്തപോ, പരന്തപോ, അമതന്ദദോ, പുരിന്ദദോ, സന്ധി, സന്നിധി, സമ്പത്തി, സമ്ബുദ്ധോ, സമ്ഭവോ, സമ്ഭാരോ, സമ്ഭിന്നോ, സമ്മതോ ഇച്ചാദീസു നിച്ചം, തങ്കരോ, തംകരോ ഇച്ചാദീസു അനിച്ചം, ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛാമി [ഖു. പാ. ൧.സരണത്തയ], ന തം കമ്മം കതം സാധു ഇച്ചാദീസു [ധ. പ. ൬൭] നത്ഥി.

മഹാവുത്തിവിധാനമുച്ചതേ.

വഗ്ഗാവഗ്ഗേസു ബ്യഞ്ജനേസു പരേസു നിഗ്ഗഹീതം പരരൂപം ഗച്ഛതി –

സക്കരോതി, സക്കതോ, സക്കാരോ, സക്കച്ചം, തക്കത്താ, തക്കരോ, തക്ഖണം തങ്ഖണം തം ഖണം, തഗ്ഗതികം തം ഗതികം, തന്നിന്നോ, തപ്പോണോ, തപ്പബ്ഭാരോ, തപ്പധാനോ, ഏതപ്പരമോ, യഗ്ഗുണോ യംഗുണോ, തല്ലേണാ, മല്ലേണാ, സല്ലേഖോ, പടിസല്ലീനോ, തബ്ബണ്ണനാ തംവണ്ണനാ, തസ്സമോ തംസമോ, ഇദപ്പച്ചയതാ ¶ , ചിരപ്പവാസിം, ഹത്ഥിപ്പഭിന്നം ഇച്ചാദി. ഇമസ്മിം ഗന്ഥേ ഏകത്ഥ സിദ്ധമ്പി തം തം രൂപം തത്ഥ തത്ഥ പുനപ്പുനമ്പി വിധിയ്യതി ഞാണവിചിത്തത്ഥം.

൪൭. മയദാ സരേ [ക. ൩൪, ൩൫; രൂ. ൩൪, ൫൨; നീ. ൧൪൨-൫].

സരേ പരേ നിഗ്ഗഹീതസ്സ ക്വചി മ, യ, ദാ ഹോന്തി വാ.

തത്ഥ ദാദേസോ യ, ത, ഏതസദ്ദേഹി നപുംസകേ ദിസ്സതി –

യദബ്രവി [ജാ. ൧.൨.൧൪൩], തദനിച്ചം [മ. നി. ൨.൧൯], ഏതദവോച സത്ഥാ [സു. നി. ദ്വയതാനുപസ്സനാസുത്ത].

സമാസേ പന ദാദേസോ തിലിങ്ഗേ ദിസ്സതി –

യദനന്തരം, തദനന്തരം, ഏതദത്ഥാ കഥാ [അ. നി. ൨.൬൮]. ഏതദത്ഥാ മന്തനാ [അ. നി. ൨.൬൮] -തത്ഥ യസ്സ അത്ഥസ്സ വാ യസ്സ പദസ്സ വാ യസ്സാ കഥായ വാ അനന്തരം യദനന്തരം.

ക്വചിത്വേവ? യമേതം വാരിജം പുപ്ഫം, അദിന്നം ഉപസിങ്ഘസി [ജാ. ൧.൬.൧൧൫].

മാദേസോ യ, ത, ഏതസദ്ദേഹി പുമിത്ഥിലിങ്ഗേസു ദിസ്സതി –

യമാഹു ദേവേസു സുജമ്പതീതി [ജാ. ൧.൧൫.൫൪], തമത്ഥം പകാസേന്തോ സത്ഥാ [ജാ. അട്ഠ. ൧.൨൦.൩൫], ഏതമത്ഥം വിദിത്വാ [മഹാവ. ൨-൩].

അഞ്ഞസദ്ദേഹി പന ദ്വേ ആദേസാ തിലിങ്ഗേ ദിസ്സന്തി –

സകദാഗാമീ, ഏവമേതമഭിഞ്ഞായ [സു. നി. ൧൨൨൧] ഇച്ചാദി.

യാദേസോ ഇദംസദ്ദേ പരേ തസദ്ദമ്ഹാ ഏവ ക്വചി ദിസ്സതി –

തയിദം ന സാധു [ജാ. ൨.൨൨.൨൭൯], തയിദം ന സുട്ഠു [ജാ. ൨.൨൨.൨൭൯].

൪൮. യേവഹിസു ഞോ

യ ¶ , ഏവ, ഹിസദ്ദേസു പരേസു നിഗ്ഗഹീതസ്സ ഞോ ഹോതി. യസ്സ പുബ്ബരൂപത്തം.

ആനന്തരികഞ്ഞമാഹു [ഖു. പാ. ൬.൫] – ആനന്തരികം + യം + ആഹൂതി ഛേദോ, യഞ്ഞദേവ-യം + യം + ഏവ, തഞ്ഞേവ തം+ഏവ, പുരിസഞ്ഞേവ, പച്ചത്തഞ്ഞേവ, തഞ്ഹി, പുരിസഞ്ഹി, അത്ഥസഞ്ഹിതോ അത്ഥസംഹിതോ, ധമ്മസഞ്ഹിതോ ധമ്മസംഹിതോ.

൪൯. യേ സംസ്സ [ക. ൩൩; രൂ. ൫൧; നീ. ൧൪൧].

യമ്ഹി പരേ സം ഉപസഗ്ഗസ്സ നിഗ്ഗഹീതസ്സ ഞോ ഹോതി. യസ്സ പുബ്ബരൂപത്തം.

സഞ്ഞോഗോ സംയോഗോ, സഞ്ഞുത്തോ സംയുത്തോ. സംയോജനം സംയോജനം, സഞ്ഞമോ സംയമോ, സഞ്ഞതോ സംയതോ, സഞ്ഞമതി സംയമതി, സഞ്ഞാചികാ സംയാചികാ കുടിം [പാരാ. ൩൪൮] ഇച്ചാദി.

ഇതി ബിന്ദാദേസരാസി.

ആദേസസന്ധിരാസി നിട്ഠിതോ.

ആഗമസന്ധി

അഥാഗമസന്ധി ദീപിയതേ.

മഹാവുത്തിനാ സരാഗമോ –

അ –

പണ്ണസാലം അമാപേത്വാ [ജാ. ൨.൨൨.൧൯൧൩], പണ്ണസാലം അമാപിയ [ജാ. ൧.൧.൧൪൮] – മാപേത്വാ ഇച്ചേവത്ഥോ, ന ചാപി അപുനപ്പുനം, ഹത്ഥിബോന്ദിം പവേക്ഖാമി [ജാ. ൧.൧.൧൪൮] -പുനപ്പുനം ഇച്ചേവത്ഥോ ¶ , നത്ഥി ലോകേ അനാമതം [ജാ. ൧.൨.൩൧] – അമത പുബ്ബം ഠാനന്തി അത്ഥോ, അനവജ്ജം, അനമതഗ്ഗോ, ജച്ചന്ധോ, ജച്ചബധിരോ, ജച്ചമൂഗോ, ജച്ചപണ്ഡകോ.

ആ –

അഡ്ഢേ ആജായരേ കുലേ [സം. നി. ൧.൪൯], മനുസ്സേസു പച്ചാജാതോ, ആപൂരതി തസ്സ യസോ [പരി. ൩൮൬].

ഇ –

ധമ്മികഥം കത്വാ [പാരാ. ൩൯], സരന്താ സപന്തി ഗച്ഛന്തീതി സരിസപാ.

ഈ –

കബളീകാരോ, മനസീകാരോ, മനസീകരോതി, തപ്പാകടീകരോതി, ദൂരീഭൂതോ, അബ്യയീഭാവോ.

ഉ –

ഞാതിപരിജിനസ്സ ഭാവോ ഞാതിപാരിജുഞ്ഞം, ഏവം ഭോഗപാരിജുഞ്ഞം- പരിജിനസ്സാതി പരിഹാനസ്സ, പരിക്ഖയസ്സ.

ഓ –

പരോസതം, സരദോസതം, ദിസോദിസം [ധ. പ. ൪൨] ഇച്ചാദി.

‘അതിപ്പഗോ ഖോ താവ പിണ്ഡായ ചരിതു’ [ദീ. നി. ൩.൧] ന്തി ഏത്ഥ പാതോത്ഥോ പഗോസദ്ദോ ഏവ.

ഇതി സരാഗമരാസി.

൫൦. വനതരഗാചാഗമാ

സരേ പരേവ ന, ത, ര, ഗാ ച മ, യ, ദാ ച ആഗമാ ഹോന്തി.

ഗോ, തോ, ദോ, നോ, മോ, യോ, രോ, വോ,

തത്ഥ ¶ ഗോ –

അരിയേഹി പുഥഗേവായം ജനോതി പുഥുജ്ജനോ [മഹാനിദ്ദേസേ], ഇധ പന പഗോസദ്ദോ ഏവ, പഗേവ വുത്യസ്സ, പഗേവ മനുസ്സിത്ഥിയാതി [പാരാ. ൫൫].

തോ –

അജ്ജതഗ്ഗേ [ദീ. നി. ൧.൨൫൦], തസ്മാതിഹ [മ. നി. ൧.൨൯], കതമോ നാമ സോ രുക്ഖോ, യസ്സ തേവം ഗതം ഫലം [ജാ. ൨.൧൮.൧൦] -തേവന്തി ഏവം.

ദോ –

ഉദഗ്ഗോ, ഉദബ്ബഹി, ഉദപാദി, ഉദയോ, ഉദാഹടോ, ഉദിതോ, ഉദീരിതോ, ദുഭതോ വുട്ഠാനം [പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ; വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ], ദുഭയാനി വിചേയ്യ പണ്ഡരാനി [സു. നി. ൫൩൧], തോദേയ്യ, കപ്പാ ദുഭയോ [സു. നി. ൧൧൩൧] – ദ്വേ ഇസയോതി അത്ഥോ. കിഞ്ചിദേവ, കോചിദേവ, കിസ്മിഞ്ചിദേവ, യാവദേവ, താവദേവ, വലുത്തേ-യാവദേ, താവദേതി സിദ്ധം, പുനദേവ, സകിദേവ, സമ്മദേവ-ദാഗമേ രസ്സോ, സമ്മദക്ഖാതോ [സം. നി. ൫.൧൯൫], സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തോ [മ. നി. ൨.൨൩൪], ബഹുദേവ രത്തിം [അ. നി. ൩.൧൦൧], അഹുദേവ ഭയം [ദീ. നി. ൧.൧൫൯] ഇച്ചാദി.

നോ –

ഇതോ നായതി, ചിരം നായതി, കമ്മേ സാധു കമ്മനിയം കമ്മഞ്ഞം, അത്തനോ ഇദം അത്തനിയം, അദ്ധാനം ഖമതീതി അദ്ധനിയം, ലോഭസ്സ ഹിതം ലോഭനിയം ലോഭനേയ്യം, ദോസനിയം ദോസനേയ്യം, മോഹനിയം മോഹനേയ്യം, ഓഘനിയം, യോഗനിയം, ഗന്ഥനിയം, നിദ്ധുനനം, നിദ്ധുനനകോ, സഞ്ജാനനം, സഞ്ജാനനകോ, സഞ്ഞാപനകോ ഇച്ചാദി.

മോ ¶ –

ലഹുമേസ്സതി [ധ. പ. ൩൬൯], ഗരുമേസ്സതി, മഗ്ഗമത്ഥി [വിഭ. അട്ഠ. ൧൮൯], അഗ്ഗമക്ഖായതി [അ. നി. ൪.൩൪], ഉരഗാമിവ [ജാ. ൧.൭.൩൦], അരഹതാമിവ [ദീ. നി. ൨.൩൪൮] ഇച്ചാദീനി. തഥാ കേന തേ ഇധ മിജ്ഝതി [പേ. വ. ൧൮൧], രൂപാനി മനുപസ്സതി [ധ. സ. അട്ഠ. ൫൯൬], ആകാസേ മഭിപൂജയേ, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ [മ. നി. ൩.൪൦], ഏകമേകസ്സ [പാരാ. അട്ഠ. ൧.൨൩], സമണമചലോ [അ. നി. ൪.൮൭], അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ [സം. നി. ൪.൨൫൦] ഇച്ചാദി.

യോ –

നയിമസ്സ വിജ്ജാ മയമത്ഥി [ജാ. ൧.൩.൨൫], യഥയിദം [അ. നി. ൧.൨൧-൨൨], തഥയിദം, ഛയിമേ ധമ്മാ [അ. നി. ൬.൧൧], നവയിമേ ധമ്മാ [അ. നി. ൯.൯], ദസയിമേ ധമ്മാ [അ. നി. ൧൦.൧൬], മമയിദം, സോയേവ, തേയേവ, തംയേവ തഞ്ഞേവ, തേഹിയേവ, തേസംയേവ തേസഞ്ഞേവ, തസ്മിയേവ, ബുദ്ധോയേവ, ബുദ്ധേസുയേവ, ബോധിയായേവ കാരണാ [ചരിയാ. ൧.൬൫], ഹോതിയേവ, അത്ഥിയേവ ഇച്ചാദി. തിയന്തം, അഗ്ഗിയാഗാരേ, ചതുത്ഥീയത്ഥേ ഇച്ചാദീനി ഇവണ്ണന്തരൂപാനി യാഗമേനാപി സിജ്ഝന്തിയേവ.

രോ –

നിരന്തരം, നിരത്ഥകം, നിരാഹാരോ, നിരാബാധോ, നിരാലയോ, നിരിന്ധനോ അഗ്ഗി, നിരീഹകം, നിരുദകം, നിരുത്തി, നിരുത്തരോ, നിരൂമികാ നദീ, നിരോജം, ദുരതിക്കമോ, ദുരഭിസമ്ഭവോ, ദുരാസദാ ബുദ്ധാ [അപ. ഥേര ൧.൪൦.൨൭൦], ദുരാഖ്യാതോ ധമ്മോ [ദീ. നി. ൩.൧൬൬], ദുരാഗതം, ദുരുത്തം വചനം [അ. നി. ൫.൧൪൦], പാതുരഹോസി [മഹാവ. ൮], പാതുരഹു [ജാ. ൧.൧൪.൨൦൨], പാതുരഹേസും [അ. നി. ൩.൭൧], പാതരാസോ, പുനരേതി, ധീരത്ഥു [ജാ. ൧.൧.൧൩], ചതുരങ്ഗികം ഝാനം [ധ. സ. ൧൬൮], ചതുരാരക്ഖാ, ചതുരാസീതിസഹസ്സാനി, ചതുരിദ്ധിലാഭോ, ¶ ചതുരോഘാ, വുദ്ധിരേസാ [ദീ. നി. ൧.൨൫൧], പഥവീധാതുരേവേസാ [മ. നി. ൩.൩൪൮-൩൪൯], ആപോധാതുരേവേസാ [മ. നി. ൩.൩൫൦], സബ്ഭിരേവ സമാസേഥ, നക്ഖത്തരാജാരിവ താരകാനം, വിജ്ജുരിവ അബ്ഭകൂടേ, ആരഗ്ഗേരിവ, ഉസഭോരിവ [സു. നി. ൨൯], യഥരിവ, തഥരിവ [ദീ. നി. ൧.൨൬൩] -രാഗമേ രസ്സോ. ഏത്ഥ ച യഥാ ‘‘അതിരിവ കല്ലരൂപാ [സു. നി. ൬൮൮], അതിവിയ ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപത്തോ, പരംവിയ മത്തായ’’ ഇച്ചാദീസു ഇവ, വിയസദ്ദാ ഏവത്ഥേ വത്തന്തി, തഥാ ‘‘യഥരിവ, തഥരിവ, വരമ്ഹാകം ഭുസാമിവ [ജാ. ൧.൩.൧൦൮], നേതം അജ്ജതനാമിവ’’ ഇച്ചാദീസു ഇവസദ്ദോ ഏവത്ഥേ വത്തതി.

വോ –

ദുവങ്ഗുലം, ദുവങ്ഗികം, തിവങ്ഗുലം, തിവങ്ഗികം, പാഗുഞ്ഞവുജുതാ, വുസിതം, വുത്തം, വുച്ചതേ, ആസനാ വുട്ഠാതി [പാചി. ൫൪൭], വുട്ഠാനം, വുട്ഠഹിത്വാ, ഭിക്ഖുവാസനേ, പുഥുവാസനേ, സയമ്ഭുവാസനേ ഇച്ചാദീനി ഉവണ്ണന്തരൂപാനി വാഗമേനാപി സിജ്ഝന്തിയേവ.

൫൧. ഛാ ളോ.

സരേ പരേ ഛമ്ഹാ ളാഗമോ ഹോതി.

ഛളങ്ഗം, ഛളായതനം, ഛളാസീതിസഹസ്സാനി [പേ. വ. ൩൭൪], അത്ഥസ്സ ദ്വാരാ പമുഖാ ഛളേതേ [ജാ. ൧.൧.൮൪], ഛളേവാനുസയാ ഹോന്തി [അഭിധമ്മത്ഥസങ്ഗഹ], ഛളഭിഞ്ഞാ മഹിദ്ധികാ [ബു. വം. ൩.൫].

മഹാവുത്തിവിധാനമുച്ചതേ.

സരേ ¶ പരേ മനാദീഹി സാഗമോ –

മനസികാരോ, മാനസികോ, ചേതസികോ, അബ്യഗ്ഗമനസോ നരോ [അ. നി. ൧.൩൦], പുത്തോ ജാതോ അചേതസോ, ഉരേ ഭവോ ഓരസോ ഇച്ചാദി.

സരേ പരേ ബഹുലം ഹാഗമോ –

മാഹേവം ആനന്ദ [ദീ. നി. ൨.൯൫], നോഹേതം ഭന്തേ [ദീ. നി. ൧.൧൮൫-൧൮൬], നോഹിദം ഭോ ഗോതമ [ദീ. നി. ൧.൨൬൩], നഹേവം വത്തബ്ബേ [കഥാ. ൧], ഹേവം വത്തബ്ബേ, ഹേവം വദതി, ഉജൂ ച സുഹുജൂച [ഖു. പാ. ൯.൧], സുഹുട്ഠിതം സുഖണോ ഇച്ചാദി.

ഇതി ബ്യഞ്ജനാഗമരാസി.

൫൨. നിഗ്ഗഹീതം [ക. ൩൫; രൂ. ൨൧ (പിട്ഠേ); നീ. ൫൬].

നിഗ്ഗഹീതം ക്വചി ആഗതം ഹോതി വാ.

ഉപവസ്സം ഖോ പന [പാരാ. ൬൫൩], നവം പന ഭിക്ഖുനാ ചീവരലാഭേന [പാചി. ൩൬൮], അപ്പമാദോ അമതം പദം [ധ. പ. ൨൧], ചക്ഖും ഉദപാദി [മഹാവ. ൧൫], അണുംഥൂലാനി [ധ. പ. ൨൬൫], കത്തബ്ബം കുസലം ബഹും [ധ. പ. ൫൩], അവംസിരാ പതന്തി [ജാ. ൧.൧൧.൩൫], യദത്ഥോ, തദത്ഥോ, ഏതദത്ഥോ, തക്കത്താ, തക്കരോ ഇച്ചാദീനി പുബ്ബേ വുത്താനേവ, തഥാ തംസമ്പയുത്തോ, തബ്ബോഹാരോ, തബ്ബഹുലോ ഇച്ചാദി.

ഇതി ബിന്ദാഗമരാസി.

മഹാവുത്തിനാ പദാനം അന്തേ ഗത, ജാത, അന്ത സദ്ദാ ആഗമാ ഹോന്തി.

രൂപഗതം ¶ [മ. നി. ൨.൧൩൩] വേദനാഗതം [മ. നി. ൨.൧൩൩], സഞ്ഞാഗതം [മ. നി. ൨.൧൩൩], ഗൂഥഗതം [മ. നി. ൨.൧൧൯], മുത്തഗതം [മ. നി. ൨.൧൧൯], ദിട്ഠിഗതം [മഹാവ. ൬൬], അത്ഥജാതം [പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ], ധമ്മജാതം, സുത്തന്തോ [കഥാ. ൨൨൬], വനന്തോ, സമ്മാകമ്മന്തോ, മിച്ഛാകമ്മന്തോ ഇച്ചാദി.

ആഗമസന്ധിരാസി നിട്ഠിതോ.

ദ്വിഭാവസന്ധി

അഥ ദ്വിഭാവസന്ധി ദീപിയതേ.

ദ്വിഭാവോ തിവിധോ. തത്ഥ പക്കമോ, പരക്കമോ ഇച്ചാദി ബ്യഞ്ജനദ്വിത്തം നാമ. രുക്ഖം രുക്ഖം സിഞ്ചതി ഇച്ചാദി വിഭത്യന്തപദദ്വിത്തം നാമ. തിതിക്ഖാ, തികിച്ഛാ, ജഗമാ, ജഗമു ഇച്ചാദി ധാതുപദദ്വിത്തം നാമ.

൫൩. സരമ്ഹാ ദ്വേ [ക. ൨൮; രൂ. ൪൦; നീ. ൬൭].

സരമ്ഹാ പരസ്സ ബ്യഞ്ജനസ്സ ക്വചി ദ്വേ രൂപാനി ഹോന്തി.

തത്ഥ സരമ്ഹാ പ, പതി, പടീനം പസ്സ ദ്വിത്തം –

അപ്പമാദോ, ഇധപ്പമാദോ, വിപ്പയുത്തോ, സമ്മപ്പധാനം, അപ്പതിവത്തിയം ധമ്മചക്കം [മഹാവ. ൧൭], സുപ്പതിട്ഠിതോ, അപ്പടിപുഗ്ഗലോ, വിപ്പടിസാരോ, സുപ്പടിപന്നോ ഇച്ചാദി.

സരമ്ഹാതി കിം? സമ്പയുത്തോ.

കീ, കുധ, കമു, കുസ, ഗഹ, ജുത, ഞാ, സി, സു, സമ്ഭു, സര, സസ ഇച്ചാദീനം ധാതൂനഞ്ച, ഉ, ദു, നിപുബ്ബാനം പദാനഞ്ച ആദിബ്യഞ്ജനസ്സ ദ്വിത്തം.

കീ ¶ –

വിക്കിനാതി, വിക്കയോ, ധനക്കീതോ.

കുധ –

അക്കുദ്ധോ, അക്കോധോ.

കമു –

അഭിക്കമതി, അഭിക്കമോ, അഭിക്കന്തോ, അക്കമതി, അക്കമോ, അക്കന്തോ, പരക്കമതി, പരക്കമോ, വിക്കമതി, വിക്കമോ, ഓക്കമതി, ഓക്കന്തോ.

കുസ –

അക്കോസതി, അക്കോസോ.

ഗഹ –

പഗ്ഗണ്ഹാതി, പഗ്ഗഹോ, വിഗ്ഗഹോ, പരിഗ്ഗഹോ, അനുഗ്ഗഹോ.

ജുത –

ഉജ്ജോതതി, വിജ്ജോതതി.

ഞാ –

അഞ്ഞാ, പഞ്ഞാ, അഭിഞ്ഞാ, പരിഞ്ഞാ, വിഞ്ഞാണം, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, രത്തഞ്ഞൂ, അത്ഥഞ്ഞൂ, ധമ്മഞ്ഞൂ.

സി –

അതിസ്സയോ, ഭൂമസ്സിതോ, ഗേഹസ്സിതോ.

സു –

അപ്പസ്സുതോ, ബഹുസ്സുതോ, വിസ്സുതോ, അസ്സവോ, അനസ്സവോ.

സമ്ഭു ¶ –

പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധി, പസ്സദ്ധോ.

സര –

അനുസ്സരതി, അനുസ്സതി, അനുസ്സരോ.

സസ –

അസ്സസതി, അസ്സസന്തോ, അസ്സാസോ, പസ്സാസോ.

സജ –

വിസ്സജ്ജേതി, വിസ്സജ്ജന്തോ, വിസ്സഗ്ഗോ.

ചജ –

പരിച്ചജതി, പരിച്ചജന്തോ, പരിച്ചാഗോ ഇച്ചാദി.

ഉപുബ്ബേ –

ഉക്കംസതി, ഉക്കംസോ, ഉഗ്ഗഹോ, ഉച്ചാരേതി, ഉച്ചാരോ, ഉച്ചയോ, സമുച്ചയോ, ഉജ്ജലോ, സമുജ്ജലോ, ഉണ്ണമതി, ഉത്തരതി ഇച്ചാദി.

ദുപുബ്ബേ –

ദുക്കടം, ദുക്കരം, ദുഗ്ഗതി, ദുച്ചരിതം, ദുത്തരോ, ദുദ്ദമോ, ദുന്നയോ, ദുപ്പോസോ, ദുബ്ബലോ, ദുമ്മഗ്ഗോ, ദുല്ലഭോ ഇച്ചാദി.

നിപുബ്ബേ –

നിക്കമോ, നിക്ഖന്തോ, നിഗ്ഗതോ, നിച്ചോരോ, നിജ്ജരോ, നിദ്ദോസോ, നിപ്പാപോ, നിമ്മിതോ, നിമ്മാനോ, നിയ്യാനം, നില്ലോലോ, നിബ്ബാനം, നിസ്സയോ ഇച്ചാദി.

തിക, തയ, തിംസാനം തസ്സ ദ്വിത്തം –

കുസലത്തികം, വേദനത്തികം, വത്ഥുത്തയം, രതനത്തയം, ദ്വത്തിംസം, തേത്തിംസം.

ചതു ¶ , ഛേഹി പരബ്യഞ്ജനസ്സ ദ്വിത്തം –

ചതുബ്ബിധം, ചതുദ്ദസ, ചതുദ്ദിസം, ചതുപ്പദം, ഛബ്ബിധം, ഛന്നവുതി.

വാ ത്വേവ? ചതുസച്ചം, ഛസതം.

സന്തസ്സ സത്തേ പരബ്യഞ്ജനസ്സ നിച്ചം ദ്വിത്തം –

സജ്ജനോ, സപ്പുരിസോ, സദ്ധമ്മോ, സന്തസ്സ ഭാവോ സത്താ, സബ്ഭാവോ.

വസ്സ ബത്തേ ബസ്സ ദ്വിത്തം –

സീലബ്ബതം, നിബ്ബാനം, നിബ്ബുതം ഇച്ചാദി പുബ്ബേ വുത്തമേവ.

വതു, വടു ഇച്ചാദീനം അന്തബ്യഞ്ജനസ്സ ദ്വിത്തം –

വത്തതി, പവത്തതി, നിവത്തതി, സംവത്തതി, വട്ടതി, വിവട്ടതി.

സംമ്ഹാ അനുനോ നസ്സ ദ്വിത്തം –

സമന്നാഗതോ, സമന്നാഹാരോ, സമന്നേസതി.

അഞ്ഞത്രപി –

സീമം സമ്മന്നേയ്യ [മഹാവ. ൧൩൯], സീമം സമ്മന്നിതും [മഹാവ. ൧൩൮], സീമം സമ്മന്നതി [മഹാവ. ൧൩൯], സമ്പടിച്ഛന്നം, ചീവരചേതാപന്നം, ചതുന്നം, പഞ്ചന്നം.

ഇതി സദിസദ്വിത്തരാസി.

൫൪. ചതുത്ഥദുതിയേസ്വേസം തതിയപഠമാ [ക. ൪൪, ൨൯; രൂ. ൨൪; നീ. ൫൭, ൬൮, ൭൪, ൭൭-൮, ൮൦, ൮൨-൩, ൯൧, ൧൨൨].

വഗ്ഗേ ചതുത്ഥ, ദുതിയേസു പരേസു കമേന തതിയ, പഠമാ ഏസം ചതുത്ഥ, ദുതിയാനം ദ്വിഭാവം ഗച്ഛന്തി, ദുതിയഭാവം ഗച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. ‘സരമ്ഹാ ദ്വേ’തി സുത്തേന വാ ‘വഗ്ഗലസേഹി തേ’ഇച്ചാദീഹി വാ ദുതിയ, ചതുത്ഥാനമ്പി സദിസത്തേ ജാതേ പുന ഇമിനാ സുത്തേന ¶ ആദിദുതിയസ്സ പഠമത്തം, ആദിചതുത്ഥസ്സ തതിയത്തഞ്ച ജാതം.

തത്ഥ കവഗ്ഗേ –

ആക്ഖാതം, പക്ഖിത്തം, പക്ഖേപോ, രൂപക്ഖന്ധോ, വേദനാക്ഖന്ധോ, ധാതുക്ഖോഭോ, ആയുക്ഖയോ, നക്ഖമതി.

‘വഗ്ഗലസേഹി തേ’തി സുത്തവിധാനേ –

പമുഖേ സാധു പാമോക്ഖം, പഗ്ഘരതി, ഉഗ്ഘോസതി, നിഗ്ഘോസോ.

ചവഗ്ഗേ –

അച്ഛാദേതി, അച്ഛിന്ദതി-സംയോഗേ രസ്സത്തം, പച്ഛാദേതി, പച്ഛിന്ദതി, സേതച്ഛത്തം, രുക്ഖച്ഛായാ, തഥസ്സ ഭാവോ തച്ഛം, രഥസ്സ ഹിതാ രച്ഛാ, പജ്ഝായതി, ഉജ്ഝായതി, നിജ്ഝായതി, പഠമജ്ഝാനം, ദുതിയജ്ഝാനം, അജ്ഝോകാസോ, ബോജ്ഝങ്ഗോ, ദുമ്മേധസ്സ ഭാവോ ദുമ്മേജ്ഝം, ബുജ്ഝതി, ബുജ്ഝിതബ്ബം, ബോജ്ഝം, പടിവിജ്ഝ, പടിവിജ്ഝിയ, പടിവിജ്ഝിത്വാ ഇച്ചാദി.

ടവഗ്ഗേ –

യത്രട്ഠിതം, തത്രട്ഠിതോ, ഉട്ഠിതോ, നിട്ഠിതോ, ഥലട്ഠോ, ജലട്ഠോ, വുഡ്ഢോ ഇച്ചാദി.

തവഗ്ഗേ –

സുമനത്ഥേരോ, യസത്ഥേരോ, അവത്ഥാ, അവത്ഥാനം, വിത്ഥാരോ, അഭിത്ഥുതോ, വിത്ഥമ്ഭിതോ, ഉദ്ധരതി, ഉദ്ധരണം, ഉദ്ധടം, നിദ്ധാരേതി, നിദ്ധാരണം, നിദ്ധാരിതം, നിദ്ധനോ, നിദ്ധുതോ, നിദ്ധോതോ ഇച്ചാദി.

പവഗ്ഗേ –

വിപ്ഫരതി, വിപ്ഫരണം, വിപ്ഫാരോ, അപ്ഫോടേതി, മഹപ്ഫലം, നിപ്ഫലം, മധുപ്ഫാണിതം, വിബ്ഭമതി, വിബ്ഭമോ, ഉബ്ഭതം, നിബ്ഭയം, ദുബ്ഭരോ, സബ്ഭാവോ ¶ , ഉസഭസ്സ ഭാവോ ഓസബ്ഭം, ലബ്ഭതി, ആരബ്ഭോ, ആരബ്ഭ, ആരബ്ഭിത്വാ ഇച്ചാദി.

ഇധപി ഉ, ദു, നിതോ പരപദാനം ആദിബ്യഞ്ജനസ്സ ദ്വിത്തം വിസേസതോ ഇച്ഛന്തി.

ഇതി വിസദിസദ്വിത്തരാസി.

൫൫. വിച്ഛാഭിക്ഖഞ്ഞേസു ദ്വേ [ചം. ൬.൩-൧; പാ. ൮.൧.൧, ൪].

വിച്ഛായം അഭിക്ഖഞ്ഞേ ച അനേകത്ഥസ്സ ഏകപദസ്സ ദ്വേ രൂപാനി ഹോന്തി. ഭിന്നേ അത്ഥേ ക്രിയായ വാ ദബ്ബേന വാ ഗുണേന വാ ബ്യാപിതും ഇച്ഛാ വിച്ഛാ. പുനപ്പുനക്രിയാ അഭിക്ഖഞ്ഞം.

വിച്ഛായം താവ –

രുക്ഖം രുക്ഖം സിഞ്ചതി. ഗാമേ ഗാമേ സതംകുമ്ഭാ, ഗാമോ ഗാമോ രമണിയോ, ഗേഹേ ഗേഹേ ഇസ്സരോ, രസം രസം ഭക്ഖയതി, ക്രിയം ക്രിയം ആരഭതേ.

ആനുപുബ്ബിയേപി വിച്ഛാവ ഗമ്യതേ –

മൂലേ മൂലേ ഥൂലാ, അഗ്ഗേ അഗ്ഗേ സുഖുമാ, ജേട്ഠം ജേട്ഠം അനുപവേസേഥ, ഇമേസം ദേവസികം മാസകം മാസകം ദേഹി, മഞ്ജൂസകരുക്ഖോ പുപ്ഫം പുപ്ഫം പുപ്ഫതി, ഇമേ ജനാ പഥം പഥം അച്ചേന്തി, സബ്ബേ ഇമേ അഡ്ഢാ, കതരാ കതരാ ഇമേസം അഡ്ഢതാ, കതമാ കതമാ ഇമേസം അഡ്ഢതാ.

അഭിക്ഖഞ്ഞേ –

ഭത്തം പചതി പചതി, അപുഞ്ഞം പസവതി പസവതി, ഭുത്വാ ഭുത്വാ നിപ്പജ്ജന്തി, പടം പടം കരോതി, പടപടായതി, ഏകമേകം, ഏകമേകാനി ഇച്ചാദീസു വിച്ഛാസു പുബ്ബപദേ സ്യാദിലോപോ.

൫൬. സബ്ബാദീനം വീതിഹാരേ.

അതിക്കമ്മ ¶ ഹരണം അതിഹാരോ, ന അതിഹാരോ വീതിഹാരോ, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അന്തോയേവ ഹരണന്തിഅത്ഥോ, വീതിഹാരത്ഥേ ഗമ്യമാനേ സബ്ബാദീനം സബ്ബനാമാനം ദ്വേ രൂപാനി ഹോന്തി, പുബ്ബസ്സേകസ്സ ച സ്യാദിലോപോ.

ഇമേ ദ്വേ ജനാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഉപകാരകാ, ഇതരീതരസ്സ ഉപകാരകാ, അഞ്ഞമഞ്ഞം പസ്സന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ദേന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അപേന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ധനം, അഞ്ഞമഞ്ഞേ നിസ്സിതാ.

൫൭. യാവതാതാവം സമ്ഭമേ [ചം. ൬.൩.൧൪; പാ. ൮.൧.൧൨; യാവബോധം സമ്ഭമേ (ബഹൂസു)].

യം പരിമാണമസ്സാതി യാവം. തം പരിമാണമസ്സാതി താവം. പുനപ്പുനം ഭമനം പവത്തനം സമ്ഭമോ. തുരിതേന വചീപയോഗേന തം തം ഉപായദീപനം സമ്ഭമോ, ആമേഡിതമേവ വുച്ചതി, സമ്ഭമേ ഗമ്യമാനേ യാവതാ യത്തകേന പദേന സോ അത്ഥോ പഞ്ഞായതി, തത്തകം പദം പയുജ്ജതേ, ദ്വിക്ഖത്തും വാ തിക്ഖത്തും വാ തദുത്തരി വാ ഉദീരിയതേത്യത്ഥോ. യഥാബോധം സമ്ഭമേതിപി പാഠോ, സോയേവത്ഥോ.

ഭയേ, കോധേ, പസംസായം, തുരിതേ, കോതൂഹലേ’ച്ഛരേ.

ഹാസേ, സോകേ, പസാദേ ച, കരേ ആമേഡിതം ബുധോ.

തത്ഥ ഭയേ –

സപ്പോ സപ്പോ, ചോരോ ചോരോ –

കോധേ –

വിജ്ഝ വിജ്ഝ, പഹര പഹര.

പസംസായം –

സാധു സാധു.

തുരിതേ ¶ –

ഗച്ഛ ഗച്ഛ.

കോതൂഹലേ –

ആഗച്ഛ ആഗച്ഛ.

അച്ഛരേ –

അഹോ ബുദ്ധോ അഹോ ബുദ്ധോ.

ഹാസേ –

അഭിക്കമഥ വാസേട്ഠാ അഭിക്കമഥ വാസേട്ഠാ [ദീ. നി. ൨.൨൧൦].

സോകേ –

കഹം ഏകപുത്തക കഹം ഏകപുത്തക [സം. നി. ൪.൧൨൦].

പസാദേ –

അഭിക്കന്തം ഭോ ഗോതമ അഭിക്കന്തം ഭോ ഗോതമ [മ. നി. ൨.൧൦൬] ഇച്ചാദി. തിക്ഖത്തുംഉദാനം ഉദാനേസി ‘‘നമോ തസ്സ ഭഗവതോ’’ [മ. നി. ൨.൩൫൭] ഇച്ചാദി.

ഇതി പദവാക്യദ്വിത്തരാസി.

ദ്വിഭാവസന്ധിരാസി നിട്ഠിതോ.

വിപല്ലാസസന്ധി

അഥ വിപല്ലാസസന്ധി ദീപിയതേ.

പദക്ഖരാനം പുബ്ബാപരവിപരിയായോ വിപല്ലാസോ.

൫൮. ഹസ്സ വിപല്ലാസോ.

യമ്ഹി പരേ ഹസ്സ പുബ്ബാപരവിപല്ലാസോ ഹോതി വാ.

ദയ്ഹതി, സങ്ഗയ്ഹതി, സന്നയ്ഹതി, വുയ്ഹതി, ദുയ്ഹതി, മുയ്ഹതി.

വാത്വേവ ¶ ? സങ്ഗണ്ഹിയതി, ഏവം സങ്ഗയ്ഹ സങ്ഗണ്ഹിത്വാ, ആരുയ്ഹ ആരുഹിത്വാ, ഓഗായ്ഹ ഓഗാഹിത്വാ. പസയ്ഹ പസഹിത്വാ.

൫൯. വേ വാ [രൂ. ൪൦ (പിട്ഠേ)].

വമ്ഹി പരേ ഹസ്സ വിപല്ലാസോ ഹോതി വാ.

ബവ്ഹാബാധോ ബഹ്വാബാധോ, ബവ്ഹേത്ഥ ന്ഹായതീ ജനോ [ഉദാ. ൯] =ബഹ്വേത്ഥ ന്ഹായതീ ജനോ.

മഹാവുത്തിവിധാനം വുച്ചതേ.

യ, രാനം വിപല്ലാസോ –

കുടി മേ കയിരതി [പാരാ. ൩൫൮], വചനം പയിരുദാഹാസി, ഗരും പയിരൂപാസതി, വന്ദാമി തേ അയ്യിരേ പസന്നചിത്തോ [ജാ. ൨.൧൭.൫൪] -യസ്സ ദ്വിത്തം.

നിഗ്ഗഹീതസ്സ വിപല്ലാസോ –

നിരയമ്ഹി അപച്ചിസും [ജാ. ൨.൨൨.൬൦], തേ മേ അസ്സേ അയാചിസും [ജാ. ൨.൨൨.൧൮൬൩]. ഇമാ ഗാഥാ അഭാസിസും.

സരാനമ്പി വിപല്ലാസോ –

ഹഞ്ഞയ്യേവാപി കോചി നം [ജാ. ൨.൨൨.൧൧൯൩] – ഹഞ്ഞേയ്യാതി ഠിതി, അമൂലമൂലം ഗന്ത്വാ-മൂലമൂലം അഗന്ത്വാതി അത്ഥോ. ഏവം പരത്ര. അനോകാസം കാരാപേത്വാ [പാരാ ൩൮൯], അനിമിത്തം കത്വാ, സദ്ധം ന ഭുഞ്ജതീതി അസദ്ധഭോജി, ദിസ്വാ പദമനുത്തിണ്ണം [ജാ. ൧.൧.൨൦] – ഉത്തിണ്ണം അദിസ്വാതി അത്ഥോ.

പദാനമ്പി വിപല്ലാസോ –

നവം പന ഭിക്ഖുനാ ചീവരലാഭേന, നാഗകഞ്ഞാ ചരിതം ഗണേന [ജാ. ൧.൧൫.൨൬൮] -നാഗകഞ്ഞാഗണേന ചരിതന്തി ഠിതി.

ഇതി വിപല്ലാസരാസി.

൬൦. ബഹുലം [ചം. ൧.൧.൧൩൦; പാ. ൩.൩.൧൧൩].

സന്ധിവിധാനം ¶ നാമ ബഹുലം ഹോതി, യേഭുയ്യേന ഹോതീതി അത്ഥോ. അധികാരസുത്തം. യാവഗന്ഥപരിയോസാനാ യുത്തട്ഠാനേസു സബ്ബത്ഥ വത്തതേ. ഏതേന സബ്ബസദ്ദസുത്തേസു അനിട്ഠനിവത്തി ച ഇട്ഠപരിഗ്ഗഹോ ച കതോ ഹോതി.

ഇതി നിരുത്തിദീപനിയാ നാമ മോഗ്ഗല്ലാനദീപനിയം

സന്ധികണ്ഡോ നിട്ഠിതോ.

൨. നാമകണ്ഡ

വിഭത്തിരാസി

അഥ ¶ ലിങ്ഗമ്ഹാ സ്യാദിവിഭത്തിവിധാനം ദീപിയതേ.

ലിങ്ഗം, നാമം, പാടിപദികന്തി അത്ഥതോ ഏകം, ദബ്ബാഭിധാനസ്സ പുരിസാദികസ്സ പകതിരൂപസ്സേതം നാമം. തഞ്ഹി സത്തന്നം വിഭത്തീനം വസേന വിഭാഗം പത്വാ കിഞ്ചി വിസദരൂപം ഹോതി, കിഞ്ചി അവിസദരൂപം, കിഞ്ചി മജ്ഝിമരൂപന്തി ഏവം തിവിധേന ലിങ്ഗരൂപേന യുത്തത്താ ലിങ്ഗന്തി വുച്ചതി.

തദേവ കിഞ്ചി സദ്ദലിങ്ഗാനുരൂപം, കിഞ്ചി അത്ഥലിങ്ഗാനുരൂപഞ്ച പരിണമന്തം പവത്തതി, തസ്മാ നാമന്തി ച വുച്ചതി.

തദേവ ധാതു, പച്ചയ, വിഭത്തിപദേഹി ചേവസദ്ദപദത്ഥകപദേഹി ച ‘വിസും ഭൂതം പദ’ന്തി കത്വാ പാടിപദികന്തി ച വുച്ചതി.

തത്ഥ ധാതുപദം നാമ ബ്രൂ, ഭൂ, ഹൂഇച്ചാദി.

പച്ചയപദം നാമ ണ, തബ്ബ, അനീയ ഇച്ചാദി.

വിഭത്തിപദം നാമ സി, യോ, അം, യോ,തി, അന്തി ഇച്ചാദി.

സദ്ദപദത്ഥകപദാനി നാമ രാജസ്സ, സഖസ്സ, പുമസ്സ ഇച്ചാദീനി. ഏത്ഥ ച രാജസ്സഇച്ചാദീനി സദ്ദസുത്തേ സദ്ദപദത്ഥകാനി ഹോന്തി, പയോഗേ അത്ഥപദത്ഥകാനി. ധാതുപച്ചയവിഭത്തിപദാനി പന നിച്ചം സദ്ദപദത്ഥകാനി ഏവ ഹോന്തി, സദ്ദസുത്തേസ്വേവ ച ലബ്ഭന്തി, ന പയോഗേതി, ഇദം ദ്വിന്നം നാനത്തം.

യദിഏവം ഭുസ്സ, ബ്രുസ്സ, ഭൂതോ, ഹൂതോ, ണേ, തബ്ബേ, സിമ്ഹി, തിമ്ഹി ഇച്ചാദിനാ തേഹി കഥം വിഭത്തുപ്പത്തി ഹോതീതി? അനുകരണപദാനി നാമ താനി അത്ഥിസ്സ, കരോതിസ്സ ഇച്ചാദീനി വിയ, തസ്മാ താനി ച രാജസ്സ ഇച്ചാദീനി ച അനുകരണലിങ്ഗഭാവേന ഏത്ഥ സങ്ഗയ്ഹന്തി, ന ഏകന്തലിങ്ഗഭാവേനാതി. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘ധാതു- പച്ചയ ¶ , വിഭത്തിവജ്ജിതമത്ഥവം ലിങ്ഗ’ന്തി അവോചും. തത്ഥ അത്ഥവന്തി അത്ഥപദത്ഥകം വുച്ചതി, രാജസ്സഇച്ചാദികം സദ്ദപദത്ഥകം വിവജ്ജേതി, ഏതേന അത്ഥപദത്ഥകേ സതി തദ്ധിത, സമാസ, കിതകപദാനമ്പി ഏകന്തലിങ്ഗഭാവം സാധേന്തി. ന ഹി തേസം ലിങ്ഗനാമബ്യപദേസകിച്ചം അത്ഥി, യാനി ച നാമസ്സ വിസേസനാനി ഭവിതും അരഹന്തി, താനി ഉപസഗ്ഗ, നിപാതപദാനി ത്വാന്താദിപദാനി ച ഇധ വിസേസനനാമഭാവേന സങ്ഗയ്ഹന്തീതി.

൬൧. ദ്വേ ദ്വേകാനേകേസു നാമസ്മാ സി യോ അംയോ നാ ഹി സ നം സ്മാഹി സനംസ്മിംസു [ക. ൫൫; രൂ. ൬൩; നീ. ൨൦൦].

ഏകസ്മിം അത്ഥേ ച അനേകേസു അത്ഥേസു ച പവത്താ നാമസ്മാ ദ്വേ ദ്വേ സി, യോ…പേ… സ്മിം, സുവിഭത്തിയോ ഹോന്തി.

വിഭജന്തീതി വിഭത്തിയോ, ഏകമേകം പകതിനാമപദം നാനാരൂപവിഭാഗവസേന കത്തു, കമ്മാദിനാനാഅത്ഥവിഭാഗവസേന ഏകത്ത, ബഹുത്തസങ്ഖ്യാവിഭാഗവസേന ച വിഭജന്തീതി അത്ഥോ. സി, ലോ ഇതി പഠമാ നാമ…പേ… സ്മിം, സു ഇതി സത്തമീ നാമ. ദ്വീസു ദ്വീസു പുബ്ബം പുബ്ബം ‘ഏകസ്മിം അത്ഥേ പവത്തം വചന’ന്തി ഏകവചനം നാമ. പരം പരം ‘അനേകേസു അത്ഥേസു പവത്തം വചന’ന്തി അനേകവചനം നാമ. ബഹുവചനന്തി ച പുഥുവചനന്തി ച ഏതസ്സ നാമം. സബ്ബമിദം ഇമിനാ സുത്തേന സിദ്ധം.

൬൨. പഠമാത്ഥമത്തേ [ക. ൨൮൪; രൂ. ൬൫; നീ. ൫൭൭; ചം. ൨.൧.൯൩; പാ. ൨.൩.൪൬].

കത്തു, കമ്മാദികം ബാഹിരത്ഥം അനപേക്ഖിത്വാ ലിങ്ഗത്ഥമത്തേ പവത്താ നാമസ്മാ പഠമാവിഭത്തി ഹോതി.

അയം മമ പുരിസോ, ഇമേ മമ പുരിസാ.

൬൩. ആമന്തനേ [ക. ൨൮൫; രൂ. ൭൦; നീ. ൫൭൮; ചം. ൨.൧.൯൪; പാ. ൨.൩.൪൭].

ആമന്തനം ¶ വുച്ചതി ആലപനം. ആമന്തനവിസയേ ലിങ്ഗത്ഥമത്തേ പവത്താ നാമസ്മാ പഠമാവിഭത്തി ഹോതി.

ഭോ പുരിസ, ഭോന്തോ പുരിസാ.

൬൪. കമ്മേ ദുതിയാ [ക. ൨൯൭; രൂ. ൭൬, ൨൮൪; നീ. ൫൮൦; ചം. ൨.൧.൪൩; പാ. ൧.൪.൪൯-൫൧].

നാമസ്മാ കമ്മത്ഥേ ദുതിയാവിഭത്തി ഹോതി.

പുരിസം പസ്സതി, പുരിസേ പസ്സന്തി.

൬൫. കത്തുകരണേസു തതിയാ [ക. ൨൮൬, ൨൮൮; രൂ. ൮൩; നീ. ൫൯൧, ൫൯൪; ചം. ൨.൧.൬൨, ൬൩; പാ. ൨.൩.൧൮].

നാമസ്മാ കത്തരി ച കരണേ ച തതിയാവിഭത്തി ഹോതി.

പുരിസേന കതം, പുരിസേഹി കതം, പുരിസേന കുലം സോഭതി, പുരിസേഹി കുലം സോഭതി.

൬൬. ചതുത്ഥീ സമ്പദാനേ [ക. ൨൯൩; രൂ ൮൫, ൩൦൧; നീ. ൬൦൫; ചം. ൨.൧.൭൩; പാ. ൨.൩.൧൩].

നാമസ്മാ സമ്പദാനത്ഥേ ചതുത്ഥീവിഭത്തി ഹോതി.

പുരിസസ്സ ദേതി, പുരിസാനം ദേതി.

൬൭. പഞ്ചമ്യാവധിസ്മിം [ക. ൨൯൫; രൂ. ൮൯, ൩൦൭; നീ. ൬൦൭ ചം. ൨.൧.൮൧; പാ. ൨.൩.൨൮; ൧.൪.൨൪ പഞ്ചമ്യവധിസ്മാ (ബഹൂസു)].

അവധി വുച്ചതി അപാദാനം. നാമസ്മാ അവധിഅത്ഥേ പഞ്ചമീവിഭത്തി ഹോതി.

പുരിസസ്മാ അപേതി, പുരിസേഹി അപേതി.

൬൮. ഛട്ഠീ ¶ സമ്ബന്ധേ [ക. ൩൦; രൂ. ൯൨, ൩൧൫; നീ. ൬൦൯; ചം. ൨.൧.൯൫; പാ. ൨.൩.൫൦].

നാമസ്മാ സമ്ബന്ധത്ഥേ ഛട്ഠീവിഭത്തി ഹോതി.

പുരിസസ്സ ധനം, പുരിസാനം ധനം.

൬൯. സത്തമ്യാധാരേ [ക. ൩൧൨; രൂ. ൯൪, ൩൧൯; നീ. ൬൩൦; ചം. ൨.൧.൮൮; പാ. ൨.൩.൩൬; ൧.൩.൪൫].

നാമസ്മാ ആധാരത്ഥേ സത്തമീവിഭത്തി ഹോതി.

പുരിസസ്മിം തിട്ഠതി, പുരിസേസു തിട്ഠതി.

വിഭത്തിരാസി നിട്ഠിതോ.

ഇത്ഥിപച്ചയരാസി

൭൦. ഇത്ഥിയമത്വാ [ക. ൨൩൭; രൂ. ൧൭൬; നീ. ൪൬൬; ചം. ൨.൩.൧൫; പാ. ൪.൧.൪].

ഇത്ഥിയം+അതോ+ആതി ഛേദോ. അകാരന്തനാമമ്ഹാ ഇത്ഥിയം ആപച്ചയോ ഹോതി.

അഭാസിതപുമേഹി കേഹിചി സഞ്ഞാസദ്ദേഹി നിച്ചം –

കഞ്ഞാ, പഞ്ഞാ, സഞ്ഞാ, നാവാ, സാലാ, തണ്ഹാ, ഇച്ഛാ, ഭിക്ഖാ, സിക്ഖാ, ഗീവാ, ജിവ്ഹാ, വീസാ, തിംസാ, ചത്താലീസാ, പഞ്ഞാസാ ഇച്ചാദി.

ഭാസിതപുമേഹിപി സബ്ബനാമേഹി തബ്ബാ, നീയ, തപച്ചയന്തേഹി ച നിച്ചം –

സബ്ബാ, കതരാ, കതമാ, അനുഭവിതബ്ബാ, അനുഭവനീയാ, ഗതാ, ജാതാ, ഭൂതാ, ഹൂതാ ഇച്ചാദി.

അഞ്ഞേഹി ¶ പന അനിച്ചം –

കല്യാണാ, കല്യാണീ, സുന്ദരാ, സുന്ദരീ, സോഭണാ, സോഭണീ, കുമ്ഭകാരാ, കുമ്ഭകാരീ, കുമ്ഭകാരിനീ, അത്ഥകാമാ, അത്ഥകാമീ, അത്ഥകാമിനീ, പരിബ്ബാജികാ, പരിബ്ബാജികിനീ, ഏകാകാ, ഏകാകിനീ, ദീപനാ, ദീപനീ ഇച്ചാദി.

സുത്തവിഭത്തേന സമാസേ മാതു, ധീതു ഇച്ചാദീഹി ആപച്ചയോ ഹോതി. നന്ദമാതാ, ഉത്തരമാതാ, ദേവധീതാ, രാജധീതാ, അസ്സമണീ ഹോതി അസക്യധീതരാ ഇച്ചാദി.

ഏത്ഥ ച ‘ഇത്ഥിയ’ന്തി കത്ഥചി സദ്ദമത്തസ്സ വാ, കത്ഥചി അത്ഥമത്തസ്സ വാ ഇത്ഥിഭാവേ ജോതേതബ്ബേതി അത്ഥോ. ഏവഞ്ച സതി ഇത്ഥിപച്ചയാപി സ്യാദയോ വിയ ജോതകമത്താ ഏവ ഹോന്തി, ന വാചകാതി സിദ്ധം ഹോതി.

൭൧. നദാദീഹി ങീ [ക. ൨൩൮; രൂ. ൧൮൭; നീ. ൪൬൭; നദാദിതോ വീ (ബഹൂസു)].

നദാദീഹി ഇത്ഥിയം ങീ ഹോതി. ങാനുബന്ധോ ‘ന്തന്തൂനം ങീമ്ഹി തോ വാ’തി ഏത്ഥ വിസേസനത്ഥോ.

നദീ, മഹീ, ഇത്ഥീ, കുമാരീ, തരുണീ, വാസേട്ഠീ, ഗോതമീ, കച്ചാനീ, കച്ചായനീ, മാണവീ, സാമണേരീ, നാവികീ, പഞ്ചമീ, ഛട്ഠീ, ചതുദ്ദസീ, പഞ്ചദസീ, സഹസ്സീ, ദസസഹസ്സീ, സതസഹസ്സീ, കുമ്ഭകാരീ, മാലകാരീ, ചക്ഖുകരണീ, ഞാണകരണീ, ധമ്മദീപനീ ഇച്ചാദി.

൭൨. ന്തന്തൂനം ങീമ്ഹി തോ വാ [ക. ൨൩൯, ൨൪൧; രൂ. ൧൯൦, ൧൯൧; നീ. ൪൬൮, ൪൭൧].

ന്ത, ന്തൂനം തോ ഹോതി വാ ങീമ്ഹി പരേ.

ഗച്ഛതീ, ഗച്ഛന്തീ, സതീ, സന്തീ, ഭവിസ്സതീ, ഭവിസ്സന്തീ, ഗുണവതീ, ഗുണവന്തീ, സതിമതീ, സതിമന്തീ, സബ്ബാവതീ, സബ്ബാവന്തീ, യാവതീ, യാവന്തീ, താവതീ, താവന്തീ, ഭുത്തവതീ, ഭുത്തവന്തീ.

൭൩. ഗോതോ വാ [ക. ൨൩൮; രൂ. ൧൮൭; നീ. ൪൬൭].

ഗോസദ്ദമ്ഹാ ¶ ഇത്ഥിയം വീ ഹോതി വാ.

ഗാവീ.

വാതി കിം? ഗോകാണാ പരിയന്തചാരിനീതി പാളി. തത്ഥ കാണാതി അന്ധാ.

൭൪. യക്ഖാദീഹിനീ ച [ക. ൨൩൮, ൨൪൦; രൂ. ൨൮൭, ൧൯൩; നീ. ൪൬൭, ൪൬൯; യക്ഖാദിത്വിനീ ച (ബഹൂസു)].

യക്ഖാദീഹി അകാരന്തേഹി ഇത്ഥിയം വീ ച ഹോതി ഇനീ ച.

യക്ഖീ, യക്ഖിനീ, നാഗീ, നാഗിനീ, മഹിംസീ, മഹിംസിനീ, മിഗീ, മിഗിനീ, സീഹീ, സീഹിനീ, ദീപീ, ദീപിനീ, ബ്യഗ്ഘീ, ബ്യഗ്ഘിനീ, കാകീ, കാകിനീ, കപോതീ, കപോതിനീ, മാനുസീ, മാനുസിനീ ഇച്ചാദി.

൭൫. ആരാമികാദീഹി [ക. ൨൪൦; രൂ. ൧൯൩; നീ. ൪൬൯].

ആരാമികാദീഹി അകാരന്തേഹി ഇത്ഥിയം ഇനീ ഹോതി.

ആരാമികിനീ, അന്തരായികിനീ, നാവികിനീ, ഓലുമ്ബികിനീ, പംസുകൂലികിനീ, പരിബ്ബാജികിനീ, രാജിനീ, ഏകാകിനീ ഇച്ചാദി.

സഞ്ഞായം –

മാനുസിനീ മാനുസാ വാ, അഞ്ഞത്ര മാനുസീ സമ്പത്തി.

൭൬. ഘരണ്യാദയോ [ക. ൨൪൦; രൂ. ൧൯൩; നീ. ൪൬൯].

ഘരണീഇച്ചാദയോ ഇത്ഥിയം നീപച്ചയന്താ സിജ്ഝന്തി.

ഘരണീ, വേത്രണീ, പോക്ഖരണീ-ഏസു നസ്സ ണത്തം. ആചരിനീയലോപോ, ആചരിയാ വാ.

൭൭. മാതുലാദിത്വാനീ ¶ ഭരിയായം [ക. ൯൮; രൂ. ൧൮൯; നീ. ൨൬൧].

മാതുലാദീഹി അകാരന്തേഹി ഭരിയായം ആനീ ഹോതി.

മാതുഭാതാ മാതുലോ, തസ്സ ഭരിയാ മാതുലാനീ, ഏവം വരുണാനീ, ഗഹപതാനീ, ആചരിയാനീ, ഖത്തിയാനീ.

‘ബഹുലാ’ധികാരാ ഖത്തിയീ ഖത്തിയാ ച.

൭൮. യുവണ്ണേഹി നീ.

ഇവണ്ണന്തേഹി ഉവണ്ണന്തേഹി ച ഇത്ഥിയം നീ ഹോതി.

ഛത്തപാണിനീ, ദണ്ഡപാണിനീ, ദണ്ഡിനീ, ഛത്തിനീ, ഹത്ഥിനീ, മാലിനീ, മായാവിനീ, മേധാവിനീ, പിയപസംസിനീ, ബ്രഹ്മചാരിനീ, ഭയദസ്സാവിനീ, അത്ഥകാമിനീ, ഹിതചാരിനീ, ഭിക്ഖുനീ, ഖത്തിയബന്ധുനീ, പടുനീ, പരചിത്തവിദുനീ, മത്തഞ്ഞുനീ, അത്ഥഞ്ഞുനീ, ധമ്മഞ്ഞുനീ ഇച്ചാദി.

൭൯. തിമ്ഹാഞ്ഞത്ഥേ [ക്തിമ്ഹാഞ്ഞത്ഥേ (ബഹൂസു), മോഗ്ഗല്ലാനേ ൩൧ സുത്തങ്കേ].

അഞ്ഞപദത്ഥസമാസേ തിപച്ചയന്തമ്ഹാ ഇത്ഥിയം നീ ഹോതി.

അഹിംസാരതിനീ, ധമ്മരതിനീ, വച്ഛഗിദ്ധിനീ, പുത്തഗിദ്ധിനീ, മുട്ഠസ്സതിനീ, മിച്ഛാദിട്ഠിനീ, സമ്മാദിട്ഠിനീ, അത്തഗുത്തിനീ ഇച്ചാദി.

അഞ്ഞത്ഥേതി കിം? ധമ്മേ രതി ധമ്മരതി.

൮൦. യുവാതി.

യുവതോ ഇത്ഥിയന്തി ഹോതി.

യുവതി.

ഏത്ഥ ച ‘തി’ ഇതി സുത്തവിഭത്തേന വീസ, തിംസതോപിതി ഹോതി വാ. വീസതി, വീസം, തിംസതി, തിംസം.

൮൧. ഉപമാ ¶ സംഹിത സഹിത സഞ്ഞത സഹ സഫ വാമലക്ഖണാദിതൂരുത്വൂ [ചം. ൨.൩.൭൯; പാ. ൪.൧.൬൯, ൭൦ തൂരുതൂ (ബഹൂസു)].

ലക്ഖണാദിതോ+ഊരുതോ+ഊതി ഛേദോ.

അഞ്ഞപദത്ഥസമാസേ ഉപമാദിപുബ്ബാ ഊരുസദ്ദമ്ഹാ ഇത്ഥിയം ഊ ഹോതി.

നാഗസ്സ നാസാ വിയ ഊരൂ യസ്സാതി നാഗനാസൂരൂ, സംഹിതാ സമ്ബന്ധാ ഊരൂ യസ്സാതി സംഹിതോരൂ, സഹിതാ ഏകബദ്ധാ ഊരൂ യസ്സാതി സഹിതോരൂ, സഞ്ഞതാ അലോലാ ഊരൂ യസ്സാതി സഞ്ഞതോരൂ, ഊരുയാ [ഊരുനാ?] സഹ വത്തതീതി സഹോരൂ, സഫോ വുച്ചതി ഖുരോ, സംസിലിട്ഠതായ സഫഭൂതാ ഊരൂ യസ്സാതി സഫോരൂ, വാമാ സുന്ദരാ ഊരൂ യസ്സാതി വാമോരൂ, ലക്ഖണസമ്പന്നാ ഊരൂ യസ്സാതി ലക്ഖണോരൂ.

സുത്തവിഭത്തേന ബ്രഹ്മബന്ധൂതി സിജ്ഝതി.

‘‘സചേ മം നാഗനാസൂരൂ, ഓലോകേയ്യ പഭാവതീ’’തി [ജാ. ൨.൨൦.൧൪] ച ‘‘ഏകാ തുവം തിട്ഠസി സഹിതൂരൂ’’തി [ജാ. ൧.൧൬.൨൯൭] ച ‘‘സഞ്ഞതൂരൂ മഹാമായാ, കുമാരി ചാരുദസ്സനാ’’തി [ജാ. ൨.൧൭.൧൦൯] ച ‘‘വാമോരൂ സജ മം ഭദ്ദേ’’തി [ദീ. നി. ൨.൩൪൮] ച ‘‘കാരണം നപ്പജാനാമി, സമ്മത്തോ ലക്ഖണൂരുയാ’’തി [ദീ. നി. ൨.൩൪൮] ച ‘‘ഗാരയ്ഹസ്സം ബ്രഹ്മബന്ധുയാ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൨൧൦൯] ച പാളിപദാനി ദിസ്സന്തി.

തത്ഥ ‘സജാ’തി ആലിങ്ഗാഹി, ‘ഗാരയ്ഹസ്സ’ന്തി അഹം ഗാരയ്ഹോ ഭവേയ്യം.

ഏത്ഥ ച താപച്ചയന്താ സഭാവഇത്ഥിലിങ്ഗാ ഏവ – ലഹുതാ, മുദുതാ, ഗാമതാ, ജനതാ, ദേവതാ ഇച്ചാദി.

തഥാ തിപച്ചയന്താ – ഗതി, മതി, രത്തി, സതി, തുട്ഠി, ദിട്ഠി, ഇദ്ധി, സിദ്ധി ഇച്ചാദി, തഥാ യാഗു, ധാതു, ധേനു, കണ്ഡു, കച്ഛു, മാതു, ധീതു ¶ , ദുഹിതു ഇച്ചാദി, ജമ്ബൂ, വധൂ, ചമൂ, സുതനൂ, സരബൂ ഇച്ചാദി ച. സക്കതഗന്ഥേസു പന സുതനൂ, സരബൂ ഇച്ചാദീസുപി ഊപച്ചയം വിദഹന്തി.

തത്ഥ ഇത്ഥിലിങ്ഗഭൂതാ സബ്ബേ ‘ഇവണ്ണുവണ്ണാ പിത്ഥിയ’ന്തി സുത്തേന നിച്ചം പസഞ്ഞാ ഹോന്തി. ‘ആകാരോ ച ഘാ’തി സുത്തേന നിച്ചം ഘസഞ്ഞോ.

ഇത്ഥിപച്ചയരാസി നിട്ഠിതോ.

ആകാരന്തിത്ഥിലിങ്ഗരാസി

ഇത്ഥിലിങ്ഗം ഛബ്ബിധം ആകാരന്തം, ഇകാരന്തം, ഈകാരന്തം, ഉകാരന്തം, ഊകാരന്തം, ഓകാരന്തം. തത്ഥ കഞ്ഞാസദ്ദമ്ഹാ അത്ഥമത്തേ പഠമാ.

൮൨. ഗസീനം [ക. ൨൨൦; രൂ. ൭൪; നീ. ൪൪൭].

കേനചി സുത്തേന അലദ്ധവിധീനം ഗസീനം ലോപോ ഹോതീതി സിലോപോ.

കഞ്ഞാ തിട്ഠതി.

൮൩. ജന്തുഹേത്വീഘപേഹി വാ [ക. ൧൧൮; രൂ. ൧൪൬; നീ. ൨൯൩].

ജന്തു, ഹേതൂഹി ച പുന്നപുംസകേസു ഈകാരന്തേഹി ച ഘതോ ച പസഞ്ഞേഹി ഇവണ്ണുവണ്ണേഹി ച യോനം ലോപോ ഹോതി വാ.

കഞ്ഞാ തിട്ഠന്തി, കഞ്ഞായോ തിട്ഠന്തി.

ആമന്തനത്ഥേ പഠമാ, ‘ഗോസ്യാലപനേ’തി ഗസഞ്ഞാ.

൮൪. ഘബ്രഹ്മാദിത്വേ [ക. ൧൧൪, ൧൯൩; രൂ. ൧൨൨, ൧൭൮; നീ. ൨൮൮; ഘബ്രഹ്മാദിതേ (ബഹസു)].

ഘതോ ച ബ്രഹ്മാദിതോ ച ഗസ്സ ഏ ഹോതി വാ. ആദിസദ്ദേന ഇസി, മുനി, രേവതീ, കത്തു, ഖത്തുഇച്ചാദിതോപി.

ഭോതി ¶ കഞ്ഞേ, ഭോതി കഞ്ഞാ, ഭോതിയോ കഞ്ഞായോ, ഭോതീ കഞ്ഞായോ, ‘‘ഉട്ഠേഹി പുത്തിക പബ്ബജ്ജാ ദുക്കരാ പുത്തിക’’ ഇതി ഥേരീപാളി [ഥേരീഗാ. ൪൬൫], തസ്മാ ഗേ പരേ മഹാവുത്തിനാ രസ്സോപി യുജ്ജതി. കുസജാതകേ ‘‘ന മേ അകാസി വചനം, അത്ഥകാമായ പുത്തികേ’’തിപി [ജാ. ൨.൨൦.൪൭] അത്ഥി.

കമ്മത്ഥേ ദുതിയാ, ‘സരോ ലോപോ സരേ’തി പുബ്ബസരലോപോ.

കഞ്ഞം പസ്സതി, കഞ്ഞാ പസ്സതി, കഞ്ഞായോ പസ്സതി.

കത്തരി തതിയാ.

൮൫. ഘപതേകസ്മിം നാദീനം യയാ [ക. ൧൧൧, ൧൧൨; രൂ. ൧൭൯, ൧൮൩ നീ. ൨൮൩, ൨൮൪].

ഘതോ ച പസഞ്ഞേഹി ഇവണ്ണുവണ്ണേഹി ച ഏകത്തേ പവത്താനം നാദീനം പഞ്ചന്നം ഏകവചനാനം കമേന യ, യാ ഹോന്തി.

കഞ്ഞായ കതം, കഞ്ഞാഹി കതം. ഏത്ഥ ച ഘതോപി യാആദേസോ ദിസ്സതി. ‘‘തേ ച തത്ഥ നിസീദിത്വാ, തസ്സ രുക്ഖസ്സ ഛായയാ’’ [ജാ. ൧.൧൪.൧൮൨] തി ച ‘‘സമന്താ പരിവാരിംസു, തസ്സ രുക്ഖസ്സ ഛായയാ’’ [ജാ. ൧.൧൪.൧൮൯] തി ച പാളി, തഥാ ‘‘സക്ഖരോപമയാ വദേ’’ [സച്ചസങ്ഖേപ ൧൭൬ ഗാഥാ], ‘‘ബാലദാരകലീലയാ’’തി [വിഭാവിനീ ൧൫൪] ച ദിസ്സന്തി. മഹാവുത്തിനാ ഘസ്സ രസ്സോ.

൮൬. സ്മാഹിസ്മിംനം മ്ഹാഭിമ്ഹി വാ [ക. ൯൯; രൂ. ൮൧].

തേസം കമേന മ്ഹാ, ഭി, മ്ഹി ഹോന്തി വാ. ഏതേ ആദേസാ ഗാഥാസു ബഹുലം ദിസ്സന്തി.

കഞ്ഞാഹി കതം, കഞ്ഞാഭി കതം.

സമ്പദാനേ ¶ ചതുത്ഥീ, കഞ്ഞായ ദേതി, കഞ്ഞാനം ദേതി, കഞ്ഞായ ആഭതം വത്ഥം, കഞ്ഞാനം ആഭതം വത്ഥം.

അപാദാനേ പഞ്ചമീ, കഞ്ഞായ അപേതി, കഞ്ഞമ്ഹാ അപേതിരസ്സത്തം, കഞ്ഞാഹി കഞ്ഞാഭി അപേതി.

സമ്ബന്ധേ ഛട്ഠീ, കഞ്ഞായ സന്തകം, കഞ്ഞാനം സന്തകം.

ഓകാസേ സത്തമീ, കഞ്ഞായ തിട്ഠതി.

൮൭. യം [ക. ൧൧൬; രൂ. ൧൮൦; നീ. ൪൪൩].

ഘതോ ച പസഞ്ഞേഹി ഇവണ്ണുവണ്ണേഹി ച സ്മിംനോ യം ഹോതി വാ.

കഞ്ഞായം തിട്ഠതി, കഞ്ഞായ തിട്ഠതി, കഞ്ഞാസു തിട്ഠതി.

സദ്ധാ മേധാ പഞ്ഞാ വിജ്ജാ, ചിന്താ മന്താ വീണാ തണ്ഹാ.

ഇച്ഛാ മുച്ഛാ ഏജാ മായാ, മേത്താ മത്താ സിക്ഖാ ഭിക്ഖാ.

ജങ്ഘാ ഗീവാ ജിവ്ഹാ വാചാ, ഛായാ ആസാ ഗങ്ഗാനാവാ.

ഗാഥാ സേനാ ലേഖാ സാഖാ, മാലാ വേലാ പൂജാ ഖിഡ്ഡാ.

പിപാസാ വേദനാ സഞ്ഞാ, ചേതനാ തസിണാപജാ.

ദേവതാ വട്ടകാ ഗോധാ, ബലാകാ പരിസാ സഭാ.

ഊകാ സേഫാലികാ ലങ്കാ, സലാകാ വാലികാ സിഖാ.

വിസാഖാ വിസിഖാ സാഖാ, ഗച്ഛാ വഞ്ഝാ ജടാ ഘടാ.

ജേട്ഠാ സോണ്ഡാ വിതണ്ഡാ ച, വരുണാ വനിതാ ലതാ.

കഥാ നിദ്ദാ സുധാ രാധാ, വാസനാ സീസപാ പപാ.

പഭാ സീമാ ഖമാ ജായാ, ഖത്തിയാ സക്ഖരാ സുരാ.

ദോലാ തുലാ സിലാ ലീലാ, ലാലേ’ലാ മേഖലാ കലാ.

വളവാ’ ¶ ലമ്ബുസാ മൂസാ, മഞ്ജൂസാ സുലസാ ദിസാ.

നാസാ ജുണ്ഹാ ഗുഹാ ഈഹാ, ലസികാ വസുധാദയോ.

൮൮. നമ്ബാദീഹി [നമ്ബാദീഹി (ബഹൂസു)].

ഗസഞ്ഞേഹി അമ്ബ, അന്ന, അമ്മഇച്ചേതേഹി ഗസ്സ ഏ ന ഹോതി.

൮൯. രസ്സോ വാ.

അമ്ബാദീനം രസ്സോ ഹോതി വാ ഗേ പരേ.

ഭോതി അമ്ബ, ഭോതി അമ്ബാ, ഭോതി അന്ന, ഭോതി അന്നാ, ഭോതി അമ്മ, ഭോതി അമ്മാ, സേസം കഞ്ഞാസമം.

ഏത്ഥ വിസേസവിധാനമുച്ചതേ.

൯൦. തി സഭാപരിസായ.

സഭാപരിസാഹി സ്മിംനോതി ഹോതി. ‘ഘോ സ്സംസ്സാസ്സായ തീസൂ’തി സുത്തേന തിമ്ഹി രസ്സോ.

സഭതി, സഭായ, സഭായം, സഭാസു, പരിസതി, പരിസായ, പരിസായം, പരിസാസു, തമദ്ദസ മഹാബ്രഹ്മാ, നിസിന്നം സമ്ഹി പരിസതി, ഇതി ഭഗവാ തസ്മിം പരിസതി സുവണ്ണവണ്ണം കായം വിവരി [മ. നി. ൧.൩൫൯].

നന്ദമാതാ, രാജധീതാഇച്ചാദീസു ‘ഘബ്രഹ്മാദിത്വേ’തി ഘസ്സ ഏത്തം.

അച്ഛരിയം നന്ദമാതേ, അബ്ഭുതം നന്ദമാതേ [അ. നി. ൭.൫൩], ഭോതി ദേവധീതേ, ഭോതി സക്യധീതരേ-മഹാവുത്തിനാ സമാസേ സ്യാദീസു ആരത്തം രസ്സത്തഞ്ച. ല്തുപച്ചയന്താ പന യേഭുയ്യേന തീസു ലിങ്ഗേസു സമാനരൂപാ ഹോന്തി, ‘‘അത്ഥധമ്മം പരിപുച്ഛിതാ ച ഉഗ്ഗഹേതാ ¶ ച ധമ്മാനം സോതാ ച പയിരൂപാസിതാ ചാ’’തി ഥേരീപാളി. തഥാ ക്വചി ഗച്ഛന്താദിസദ്ദാപി. തമോഖന്ധം പദാലയം, ഏവം ദുബ്ഭാസിതം ഭണം ഇച്ചാദി-തത്ഥ പദാലയന്തി പദാലയന്തീ, ഭണന്തി ഭണന്തീതി അത്ഥോ.

വീസാ, തിംസാ, ചത്താലീസാ, പഞ്ഞാസാ ഇച്ചേതേ സങ്ഖ്യാരാസിമ്ഹി ആഗമിസ്സന്തി.

ആകാരന്തിത്ഥിലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

ഇകാരന്തിത്ഥിലിങ്ഗരാസി

‘ഗസീന’ന്തി സിലോപോ. രത്തി തിട്ഠതി, രത്തിയോ തിട്ഠന്തി.

‘ജന്തുഹേത്വാ’ദിസുത്തേന യോലോപേ –

൯൧. യോലോപനീസു ദീഘോ [ക. ൮൮; രൂ. ൧൪൭; നീ. ൨൪൫].

തിലിങ്ഗേ യോനം ലോപേ ച നിആദേസേ ച രസ്സാനം ദീഘോ ഹോതി.

രത്തീ തിട്ഠന്തി.

൯൨. യേ പസ്സിവണ്ണസ്സ.

വിഭത്തിഭൂതേ വിഭത്താദേസഭൂതേ ച യകാരേ പരേ പസഞ്ഞസ്സ ഇവണ്ണസ്സ ലോപോ ഹോതി. ഗാഥാസുയേവ ഇദം വിധാനം ദട്ഠബ്ബം.

രത്യോ തിട്ഠന്തി [രൂ. ൮൪ പിട്ഠേ] -സന്ധിവസേന ആദിതകാരലോപോ.

൬൩. അയുനം വാ ദീഘോ [ക. ൮൮; രൂ. ൧൪൭; നീ. ൨൪൫].

ഗേ പരേ തിലിങ്ഗേ അഇഉനം ദീഘോ ഹോതി വാ.

ഹേ ¶ രത്തീ, ഹേ രത്തി. ബഹുവചനേ ഹേ രത്തീ, ഹേ രത്തിയോ, ഹേ രത്യോ.

അംവചനേ ‘പരോ ക്വചീ’തി സുത്തേന പരസരേ ലുത്തേ നിഗ്ഗഹീതം പുബ്ബേ ഇവണ്ണുവണ്ണേസു തിട്ഠതി.

രത്തിം, തഥാ ഇത്ഥിം, ധേനും, വധും, അഗ്ഗിം, ദണ്ഡിം, ഭിക്ഖും, സയമ്ഭും ഇതി. രത്തിയം, ‘ബുജ്ഝസ്സു ജിനബോധിയ’ന്തി പാളി [ബു. വം. ൨.൧൮൨], രത്തിനം വാ, ‘യാവന്തോ പുരിസസ്സത്ഥം, ഗുയ്ഹം ജാനന്തി മന്തിന’ന്തിപാളി [ജാ. ൧.൧൫.൩൩൫].

രത്തീ, രത്തിയോ, രത്യോ-‘ഘപതേകസ്മിം നാദീനം യയാ’തി നാദീനം യാ ഹോതി, രത്തിയാ, യകാരേ പരേ ഇവണ്ണലോപോ, രത്യാ.

൯൪. സുനംഹിസു [ക. ൮൯; രൂ. ൮൭; നീ. ൨൪൬].

സു, നം, ഹിസു രസ്സാനം ദീഘോ ഹോതി.

രത്തീഹി, രത്തീഭി, രത്തിയാ, രത്യാ, രത്തീനം, രത്തിയാ, രത്യാ, രത്തീഹി, രത്തീഭി, രത്തിയാ, രത്യാ, രത്തീനം, രത്തിയാ, രത്യാ, രത്തിയം, രത്യം, രത്തീസു.

ഏത്ഥ ഗരൂ സു, നം, ഹിസു ദീഘത്തം അനിച്ചം ഇച്ഛന്തി, തം ഗാഥാസു യുജ്ജതി.

പത്തി യുത്തി വുത്തി കിത്തി, മുത്തി തിത്തി ഖന്തി കന്തി.

സന്തി തന്തി സിദ്ധി സുദ്ധി, ഇദ്ധി വുദ്ധി ബുദ്ധി ബോധി.

ഭൂമി ജാതി പീതി സുതി, നന്ദി സന്ധി സാണി കോടി.

ദിട്ഠി വുഡ്ഢി തുട്ഠി യട്ഠി, പാളി ആളി നാളി കേളി.

സതി മതി ഗതി മുതി, ധീതി യുവതി വികതി.

രതി രുചി രസ്മി അസനി വസനി ഓസധി അങ്ഗുലി ധൂലി ദുദ്രഭി

ദോണി ¶ അടവി ഛവിആദയോ രത്താദി.

ഏത്ഥ വിസേസവിധാനമുച്ചതേ.

൯൫. രത്താദീഹി ടോ സ്മിംനോ [ക. ൬൯; രൂ. ൧൮൬; നീ. ൨൧൮, ൨൧൯; രത്ത്യാദീഹി ടോ സ്മിനോ (ബഹൂസു) രത്യാദീഹി (കത്ഥചി)].

രത്തിസദ്ദ, ആദിസദ്ദേഹി സ്മിംനോ ടോ ഹോതി വാ.

ദിവാ ച രത്തോ ച [ഖു. പാ. ൬.൨; ജാ. ൧.൯.൯൨], ആദോ, ആദിമ്ഹി, പാദാദോ, പാദാദിമ്ഹി, ഗാഥാദോ, ഗാഥാദിമ്ഹി-ആദിസദ്ദോ പന പുല്ലിങ്ഗോയേവ, രത്തിം ഭോജനം ഭുഞ്ജതി, ആദിം തിട്ഠതീതി ആധാരത്ഥേ ദുതിയാവ, രത്യോ അമോഘാ ഗച്ഛന്തി [ജാ. ൨.൨൨.൧൦൫], തിണലതാനി ഓസധ്യോ [ജാ. ൨.൨൨.൨൧൭൪], തതോ രത്യാ വിവസാനേ [ജാ. ൨.൨൨.൧൬൮൯], ന ജച്ചാ വസലോ ഹോതി, ന ജച്ചാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ [സു. നി. ൧൪൨] -ജച്ചാതി ജാതിയാ, ന നികത്യാ സുഖമേധതി [ജാ. ൧.൧.൩൮], ഖന്ത്യാ ഭിയ്യോ ന വിജ്ജതി [സം. നി. ൧.൨൫൦].

നാഞ്ഞത്ര ബോജ്ഝാ തപസാ [സം. നി. ൧.൯൮], യഥേവ ഖലതീ ഭൂമ്യാ, ഭൂമ്യായേവ പതിട്ഠതി [ജാ. ൨.൨൨.൧൫൨൨], മഹാവുത്തിനാ മാതി, പിതിസദ്ദാ നാദീഹി സദ്ധിം മത്യാ, പേത്യാതി സിജ്ഝന്തി, മത്യാ ച പേത്യാ ച ഏതം ജാനാമിമാതിതോ പിതിതോതി അത്ഥോ, മത്യാ ച പേത്യാ ച കതം സുസാധു [ജാ. ൨.൧൮.൬൧] -കതന്തി കതം നാമം, സുസാധൂതി അതിസുന്ദരം. ‘അനുഞ്ഞാതോ അഹം മത്യാ, സഞ്ചത്തോ പിതരാ അഹ’ന്തി [ജാ. ൨.൨൨.൨൯] പാളിപദാനി. ‘മാതീനം ദോഹളോ നാമ ജനിന്ദ വുച്ചതീ’ [ജാ. ൨.൨൨.൧൩൪൭] തി ച പാളി, വീസതി, തിംസതി, സട്ഠി, സത്തതി, അസീതി, നവുതി, കോടി, പകോടി ഇച്ചേതേ സങ്ഖ്യാരാസിമ്ഹി ആഗമിസ്സന്തി.

ഇകാരന്തിത്ഥിലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

ഈകാരന്തിത്ഥിലിങ്ഗരാസി

൯൬. സിമ്ഹി നാനപുംസകസ്സ [ക. ൮൫; രൂ. ൧൫൦; നീ. ൨൩൯ മോഗ-ദു. ൬൬; സിസ്മിം (ബഹൂസു)].

സിമ്ഹി ¶ പരേ അനപുംസകസ്സ പുമിത്ഥീനം ദീഘസ്സ രസ്സോ ന ഹോതി.

ഇത്ഥീ തിട്ഠതി, ഇത്ഥീ തിട്ഠന്തി.

൯൭. ഏകവചനയോസ്വഘോനം [ക. ൮൪; രൂ. ൧൪൪; നീ. ൨൩൭, ൨൩൮].

ഘോ ച ഓ ച ഘോ, ന ഘോ അഘോ. ഏകവചനേസു ച യോസു ച പരേസു ഘ, ഓവജ്ജിതാനം സബ്ബേസം ദീഘാനം രസ്സോ ഹോതി.

ഇത്ഥിയോ തിട്ഠന്തി, ഇഥ്യോ തിട്ഠന്തി.

൯൮. ഗേ വാ [ക. ൨൪൫, ൨൪൬; രൂ. ൧൫൨, ൭൩; നീ. ൪൭൬-൯].

ഗേ പരേ ഘ, ഓവജ്ജിതാനം സബ്ബേസം ദീഘാനം രസ്സോ ഹോതി വാ.

ഭോതി ഇത്ഥി, ഭോതി ഇത്ഥീ, ഭോതിയോ ഇത്ഥീ, ഭോതിയോ ഇത്ഥിയോ, ഭോതിയോ ഇഥ്യോ, ഇത്ഥിം പസ്സതി.

൯൯. യം പീതോ [ക. ൨൨൩; രൂ. ൧൮൮; നീ. ൪൫൦].

യോ പസഞ്ഞോ ഈകാരോ, തതോ അംവചനസ്സ യം ഹോതി വാ.

ഇത്ഥിയം പസ്സതി, ഏത്ഥ ച യന്തി സുത്തവിഭത്തേന ‘‘ബുജ്ഝസ്സു ജിനബോധിയ’’ന്തി [ബു. വം. ൨.൧൮൨] സിജ്ഝതി. ഇത്ഥീ പസ്സതി, ഇത്ഥിയോ പസ്സതി, ഇഥ്യോ ¶ പസ്സതി, ഇത്ഥിയാ, ഇഥ്യാ, ഇത്ഥീഹി, ഇത്ഥീഭി, ഇത്ഥിയാ, ഇഥ്യാ, ഇത്ഥീനം, ഇത്ഥിയാ, ഇത്ഥിമ്ഹാ, ഇഥ്യാ, ഇത്ഥീഹി, ഇത്ഥീഭി, ഇത്ഥിയാ, ഇഥ്യാ, ഇത്ഥീനം, ഇത്ഥിയാ, ഇഥ്യാ, ഇത്ഥിയം, ഇഥ്യം, ഇത്ഥിമ്ഹി, ഇത്ഥീസു.

നദീ സന്ദതി, നദീ സന്ദന്തി, നദിയോ സന്ദന്തി.

ഇവണ്ണലോപേ സന്ധിസുത്തേന യകാരേ പരേ തവഗ്ഗസ്സ ചവഗ്ഗോ, യസ്സ ച പുബ്ബരൂപം [ക. ൯൮; രൂ. ൮൭ പിട്ഠേ; നീ. ൧൦൪; ൨൬൨-൩-൪]. നജ്ജോ സന്ദന്തി [ക. ൯൮; രൂ. ൮൭ പിട്ഠേ; നീ. ൧൦൪; ൨൬൨-൩-൪], നാദ്യേകവചനേസു നജ്ജാ കതം, നജ്ജാ ദേതി, നജ്ജാ അപേതി, നജ്ജാ സന്തകം, നജ്ജാ തിട്ഠതി, നജ്ജം തിട്ഠതി, സേസരൂപാനി ഇത്ഥിസദിസാനി.

ഏവം ഗച്ഛതീ ഗച്ഛന്തീ, സതീ സന്തീ, അസതീ അസന്തീ, മഹതീ മഹന്തീ, ബ്രഹ്മതീ ബ്രന്തീ, ഭോതീ ഭോന്തീ, ഭവിസ്സതീ ഭവിസ്സന്തീ, ഗമിസ്സതീ ഗമിസ്സന്തീ, ഗുണവതീ ഗുണവന്തീ, സീലവതീ സീലവന്തീ, സതിമതീ സതിമന്തീ, സിരിമതീ സിരിമന്തീ, കതവതീ കതവന്തീ, ഭുത്താവതീ ഭുത്താവന്തീ, സബ്ബാവതീ സബ്ബാവന്തീ, യാവതീ യാവന്തീ, താവതീ താവന്തീ. കമ്ഹി ആഗമേ രസ്സോ, യാവതികാ, താവതികാ.

ഗാവീ, യക്ഖീ, യക്ഖിനീ, ആരാമികിനീ, ദണ്ഡപാണിനീ, ദണ്ഡിനീ, ഭിക്ഖുനീ, പരചിത്തവിദുനീ, മുട്ഠസ്സതിനീ, ഘരണീ, പോക്ഖരണീ, ആചരിനീ, മാതുലാനീ, ഗഹപതാനീ ഇച്ചാദയോ. നദാദി.

വിസേസവിധാനമുച്ചതേ.

൧൦൦. നജ്ജാ യോസ്വാമ [നീ. ൨൬൨].

യോസു പരേസു നദിയാ അന്തേ ആമആഗമോ ഹോതി വാ.

നജ്ജായോ ¶ സന്ദന്തി [സം. നി. ൩.൨൨൪], നജ്ജായോ സുപതിത്ഥായോ [ജാ. ൨.൨൨.൧൪൧൪] തി പാളി, നിമിജാതകേ പന നജ്ജോനുപരിയായതി, നാനാപുപ്ഫദുമായുതാതി ച നജ്ജോ ചാനുപരിയാതീതി [ജാ. ൨.൨൨.൫൩൭] ച പാളി, തത്ഥ മഹാവുത്തിനാ സിസ്സ ഓത്തം.

ഉട്ഠേഹി രേവതേ സുപാപകമ്മേ [വി. വ. ൮൬൩], ദാസാ ച ദാസ്യോ ച, അനുജീവിനോ [ജാ. ൧.൧൦.൧൦൧], ബാരാണസ്യം മഹാരാജ, കാകരാജാ നിവാസകോ [ജാ. ൧.൩.൧൨൪], ബാരാണസ്യം അഹു രാജാ [ജാ. ൧.൧൬.൧൭൮], രഞ്ഞോ മനോ ഉമ്മാദന്ത്യാ നിവിട്ഠോ, ഉമ്മാദന്ത്യാ രമിത്വാന, സിവിരാജാ തതോ സിയം [ജാ. ൨.൧൮.൭൦], ദാരകേവ അഹം നേസ്സം. ബ്രാഹ്മണ്യാ പരിചാരകേ [ജാ. ൨.൨൨.൨൧൧൧]. തഥാ യോസു പോക്ഖരഞ്ഞോ. നാദീസു പഥബ്യാ, പുഥബ്യാ, പോക്ഖരഞ്ഞാ. സ്മിംമ്ഹി പഥബ്യാ, പഥബ്യം, പുഥബ്യാ, പുഥബ്യം, പോക്ഖരഞ്ഞാ, പോക്ഖരഞ്ഞം, വേത്രഞ്ഞാ, വേത്രഞ്ഞം [വേ ത്രരഞ്ഞാ, (നിസ്സയ)] ഇച്ചാദീനി ദിസ്സന്തി.

ഈകാരന്തിത്ഥിലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

ഉകാരന്തിത്ഥിലിങ്ഗരാസി

സിലോപോ, ധേനു ഗച്ഛതി, ധേനുയോ ഗച്ഛന്തി, യോലോപേ ദീഘോ, ധേനൂ ഗച്ഛന്തി, ഭോതി ധേനു, ഭോതി ധേനൂ, ഭോതിയോ ധേനുയോ, ഭോതിയോ ധേനൂ, ധേനും പസ്സതി, ധേനുയോ പസ്സതി, ധേനൂ പസ്സതി, ധേനുയാ, ധേനൂഹി, ധേനൂഭി, ധേനുയാ, ധേനൂനം, ധേനുയാ, ധേനുമ്ഹാ, ധേനൂഹി, ധേനൂഭി, ധേനുയാ, ധേനൂനം, ധേനുയാ, ധേനുയം, ധേനുമ്ഹി, ധേനൂസു.

ഏവം യാഗു, കാസു, ദദ്ദു, കണ്ഡു, കച്ഛു, രജ്ജു, കരേണു, പിയങ്ഗു, സസ്സു ഇച്ചാദയോ. ധേന്വാദി.

ധാതുസദ്ദോ ¶ പന പാളിനയേ ഇത്ഥിലിങ്ഗോ, സദ്ദസത്ഥനയേ പുമിത്ഥിലിങ്ഗോ.

മാതു, ധീതു, ദുഹിതുസദ്ദാ ഇത്ഥി ലിങ്ഗാ, തേസം രൂപം പിതാദിഗണേ ആഗമിസ്സതി.

ഉകാരന്തിത്ഥിലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

ഊകാരന്തിത്ഥിലിങ്ഗരാസി

വധൂ ഗച്ഛതി, വധൂ ഗച്ഛന്തി, യോസു രസ്സോ, വധുയോ ഗച്ഛന്തി, ഭോതി വധു, ഭോതി വധൂ, ഭോതിയോ വധൂ, വധുയോ, വധും, വധൂ, വധുയോ, വധുയാ, വധൂഹി, വധൂഭി, വധുയാ, വധൂനം, വധുയാ, വധുമ്ഹാ, വധൂഹി, വധൂഭി, വധുയാ, വധൂനം, വധുയാ, വധുയം, വധൂസു. ഏവം ജമ്ബൂ, സരഭൂ, സുതനൂ, നാഗനാസൂരൂ, സംഹിതോരൂ, വാമോരൂ, ലക്ഖണൂരൂ, ബ്രഹ്മബന്ധൂ, ഭൂ, ചമൂ ഇച്ചാദയോ. വധാദി.

സാഹം ഗന്ത്വാ മനുസ്സത്തം, വദഞ്ഞൂ വീതമച്ഛരാതി [വി. വ. ൬൩൪] ച കോധനാ അകതഞ്ഞൂ ചാതി [ജാ. ൧.൧.൬൩] ച പാളിയോ, തസ്മാ നീപച്ചയം വിനാപി ക്വചി ഊകാരന്തകിതകസദ്ദാ ഇത്ഥിലിങ്ഗാ ഭവന്തി.

ഊകാരന്തിത്ഥിലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

ഓകാരന്തരാസി

ഗോസദ്ദോ ദ്വിലിങ്ഗോ. തസ്സ രൂപാനി കാനിചി ദ്വിയത്ഥവസേന ഇത്ഥിയമ്പി വത്തന്തി പുമേപി വത്തന്തി മിസ്സകേപി വത്തന്തി, കാനിചി ഇത്ഥിയം കാനിചി പുമേ. ഇധ പന സബ്ബാനി യാനി സമോധാനേത്വാ ദീപിയന്തേ.

സിലോപോ, ഗോഗച്ഛതി-ഏത്ഥ ച ഗോതി അഭിന്നസദ്ദലിങ്ഗത്താ ഗോണോതിപി യുജ്ജതി, ഗാവീതിപി യുജ്ജതി.

൧൦൧. ഗോസ്സാഗസിഹിനംസു ¶ ഗാവഗവാ [ക. ൭൩-൫; രൂ. ൧൬൯, ൧൭൦, ൧൭൪; നീ. ൨൨൪].

ഗ, സി, ഹി, നംവജ്ജിതാസു വിഭത്തീസു ഗോസദ്ദസ്സ ഗാവ, ഗവാദേസാ ഹോന്തി.

൧൦൨. ഉഭഗോഹി ടോ [ക. ൨൦൫; രൂ. ൧൬൦; നീ. ൪൨൧].

ഉഭ, ഗോഹി യോനം ടോ ഹോതി.

ഗാവോ, ഗവോ, ഹേ ഗോ, ഹേ ഗാവോ, ഹേ ഗവോ, ഗാവം, ഗവം.

൧൦൩. ഗാവുമ്ഹി [ക. ൭൬; രൂ ൧൭൧, ൨൨൬].

അംമ്ഹി ഗോസ്സ ഗാവു ഹോതി വാ.

ഗാവും, ഗാവോ, ഗവോ, ഗാവേന, ഗവേന.

൧൦൪. നാസ്സാ.

ഗോസ്സ ഗാവ, ഗവാദേസതോ നാവചനസ്സ ആ ഹോതി വാ.

ഗാവാ, ഗവാ, ഗോഹി, ഗോഭി, ഗാവസ്സ, ഗവസ്സ.

൧൦൫. ഗവം സേന.

സേന സഹ ഗോസ്സ ഗവം ഹോതി വാ.

ഗവം, ഗോനം.

൧൦൬. ഗുന്നഞ്ച നംനാ [ക. ൮൧; രൂ. ൧൭൨; നീ. ൨൩൦].

നംനാ സഹ ഗോസ്സ ഗുന്നഞ്ച ഹോതി ഗവഞ്ച.

ഗുന്നം, ഗവം, ഗാവസ്മാ, ഗവസ്മാ, ഗാവമ്ഹാ, ഗവമ്ഹാ, ഗാവാ, ഗവാ, ഗോഹി, ഗോഭി, ഗാവസ്സ, ഗവസ്സ, ഗവം, ഗോനം, ഗുന്നം, ഗവം, ഗാവസ്മിം, ഗാവമ്ഹി, ഗാവേ, ഗവസ്മിം, ഗവമ്ഹി, ഗവേ, ഗോസു, ഗാവേസു, ഗവേസു.

യോസു ¶ ഗാവ, ഗവാദേസേ കതേ അതോ യോനം ടാ, ടേ ച ഹോന്തി, ഉസഭാ രുക്ഖാ ഗാവിയോ ഗവാ ച [ജാ. ൧.൧.൭൭]. ബലഗവാ ദമ്മഗവാ വാ ഗങ്ഗായ പാരം അഗമിംസു. അഥാപരേ പതാരേസി ബലഗാവേ ദമ്മഗാവേ [മ. നി. ൧.൩൫൨ (ഥോകം വിസദിസം)] തി പാളിപദാനി.

ഏത്ഥ ച ഗാവോ നോ പരമാ മിത്താ, യാസു ജായന്തി ഓസധാ [സു. നി. ൨൯൮] തി ച, ഗവാ ഖീരം, ഖീരമ്ഹാ ദധി, ദധിമ്ഹാ നവനീതം, നവനീതമ്ഹാ സപ്പി, സപ്പിമ്ഹാ സപ്പിമണ്ഡോതി ച ഇത്ഥിയം വത്തന്തി. ഗാവിയോ ഗവാതി ച ബലഗവാ ദമ്മഗവാ ബലഗവേ ദമ്മഗവേതി [മ. നി. ൧.൩൫൧] ച ഗാവും വാ തേ ദമ്മി ഗാവിം വാ തേ ദമ്മീതി ച ഗവംവ സിങ്ഗിനോ സിങ്ഗന്തി [ജാ. ൧.൧൨.൩൯] ച പുമേ ഭവന്തി. അതിത്ഥേനേവ ഗാവോ പതാരേസി, അഥ ഖോ താ ഗാവോ മജ്ഝേ ഗങ്ഗായ അനയബ്യസനം ആപജ്ജിംസൂ [മ. നി. ൧.൩൫൦] തി ച അന്നദാ ബലദാ ചേതാ, വണ്ണദാ സുഖദാ ച താ, ഏതമത്ഥവസം ഞത്വാ, നാസ്സു ഗാവോ ഹനിംസു തേതി [സു. നി. ൨൯൮] ച ഭദ്ദവസേന ഇത്ഥിയം അത്ഥവസേന മിസ്സകേ വത്തന്തി. ഗുന്നം ചേ തരമാനാനം, ഗവം ചേ തരമാനാനം, ഉജും ഗച്ഛതി പുങ്ഗവോ, സബ്ബാ താ ഉജും ഗച്ഛന്തീതി [ജാ. ൧.൪.൧൩൫; ൨.൧൮.൧൦൪] ച മിസ്സകേ ഏവ. ബലഗവ, ദമ്മഗവസദ്ദാ ജരഗ്ഗവ, പുങ്ഗവ, സഗവ, പരഗവ, ദാരഗവസദ്ദാ വിയ അകാരന്താ സമാസസദ്ദാതിപി യുജ്ജതി.

മിസ്സകട്ഠാനേസു പന ഇത്ഥിബഹുലത്താ താ ഗാവോ ഏതാ ഗാവോതിആദിനാ ഇത്ഥിലിങ്ഗമേവ ദിസ്സതി.

ഇതി ഓകാരന്തരാസി.

ഇത്ഥിലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

പുല്ലിങ്ഗരാസി

അകാരന്ത പുല്ലിങ്ഗപുരിസാദിരാസി

അഥ പുല്ലിങ്ഗാനി ദീപിയന്തേ.

സത്തവിധം പുല്ലിങ്ഗം – അദന്തം, ആദന്തം, ഇദന്തം, ഈദന്തം, ഉദന്തം, ഊദന്തം, ഓദന്തം.

൧൦൭. സിസ്സോ [ക. ൧൦൪; രൂ. ൬൬; നീ. ൨൭൨].

അതോ സിസ്സ ഓ ഹോതി പുമേ.

പുരിസോ തിട്ഠതി.

൧൦൮. അതോ യോനം ടാടേ [ക. ൧൦൭; രൂ. ൬൯; നീ. ൨൭൫, ൨൭൭].

അതോ പഠമായോനം ദുതിയായോനഞ്ച കമേന ടാ, ടേ ഹോന്തി പും, നപുംസകേസു. ടാനുബന്ധോ സബ്ബാദേസത്ഥോ.

പുരിസാ തിട്ഠന്തി.

‘ഗസീന’ന്തി സിലോപോ, ഭോ പുരിസ, ‘അയുനം വാ ദീഘോ’തി ദീഘോ, ഭോ പുരിസാ, ഭോന്തോ പുരിസാ, പുരിസം, പുരിസേ.

൧൦൯. അതേന [ക. ൧൦൩; രൂ. ൭൯; നീ. ൨൭൧].

അതോ നാവചനസ്സ ഏനാദേസോ ഹോതി പും, നപുംസകേസു.

പുരിസേന.

൧൧൦. സുഹിസ്വസ്സേ [ക. ൧൦൧; രൂ. ൮൦; നീ. ൬൮].

സു, ഹിസു പരേസു അസ്സ ഏ ഹോതി പും, നപുംസകേസു.

പുരിസേഹി, പുരിസേഭി.

൧൧൧. സുഉ ¶ സസ്സ [ക. ൬൧; രൂ. ൮൬; നീ. ൨൦൮].

സസ്സ ആദിമ്ഹി സാഗമോ ഹോതി. ഉകാരോ ഉച്ചാരണത്ഥോ, ഞാനുബന്ധോ ആദിമ്ഹീതി ദീപനത്ഥോ.

പുരിസസ്സ, ‘സുനംഹിസൂ’തി ദീഘോ. പുരിസാനം, പുരിസസ്മാ, പുരിസമ്ഹാ.

൧൧൨. സ്മാസ്മിംനം [ക. ൧൦൮; രൂ. ൯൦; നീ. ൨൭൬].

അതോ സ്മാ, സ്മിംനം കമേന ടാ, ടേ ഹോന്തി പും, നപുംസകേസു.

പുരിസാ, പുരിസേഹി, പുരിസേഭി, പുരിസസ്സ, പുരിസാനം, പുരിസസ്മിം, പുരിസമ്ഹി, പുരിസേ, പുരിസേസു.

ഏവം ബുദ്ധോ, ധമ്മോ, സങ്ഘോ, സക്കോ, ദേവോ, സത്തോ, നരോ, ഗോണോ, പുങ്ഗവോ, ജരഗ്ഗവോ, സഗവോ, പരഗവോ, രാജഗവോ, മാതുഗാമോ, ഓരോധോ, ദാരോഇച്ചാദി.

വിസേസവിധാനമുച്ചതേ.

൧൧൩. ക്വചേ വാ [നീ. ൨൭൭].

അതോ സിസ്സ ക്വചി ഏ ഹോതി വാ പും, നപുംസകേസു.

പുമേ താവ –

വനപ്പഗുമ്ബേ യഥ ഫുസ്സിതഗ്ഗേ [ഖു. പാ. ൬.൧൩; സു. നി. ൨൩൬], ‘‘കേ ഗന്ധബ്ബേ രക്ഖസേ ച നാഗേ, കേ കിമ്പുരിസേ ചാപി മാനുസേ. കേ പണ്ഡിതേ സബ്ബകാമദദേ. ദീഘരത്തം ഭത്താ മേ ഭവിസ്സതി’’ [ജാ. ൨.൨൨.൧൩൫൨]. നത്ഥി അത്തകാരേ നത്ഥി പരകാരേ നത്ഥി പുരിസകാരേ [ദീ. നി. ൧.൧൬൮], ഏകേ ഏകത്ഥേ, സമേ സമഭാഗേ, നഹേവം വത്തബ്ബേ [കഥാ. ൧], കേ ഛവേ സിങ്ഗാലേ, കേ ഛവേ പാഥികപുത്തേ [ദീ. നി. ൩.൨൯-൩൧] ഇച്ചാദി.

നപുംസകേ ¶ പന –

ഭോഗവതീ നാമ മന്ദിരേ, നഗരേ നിമ്മിതേ കഞ്ചനമയേ [ജാ. ൨.൨൨.൧൩൭൦] ഇച്ചാദി.

വാതി കിം? വനപ്പഗുമ്ബോ.

ക്വചീതി കിം? പുരിസോ.

മഹാവുത്തിനാ പഠമായോനഞ്ച ക്വചി ടേ ഹോതി. ബാലേ ച പണ്ഡിതേ ച സന്ധാവിത്വാ സംസരിത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സന്തി [ദീ. നി. ൧.൧൬൮], ക്വചി യോനം പകതി ഹോതി, വനേ വാളമിഗാ ചേവ, അച്ഛകോകതരച്ഛയോ, ബഹൂഹി പരിപന്ഥയോ [ജാ. ൨.൨൨.൨൫൫], ക്യസ്സ ബ്യപഥയോ അസ്സു ഇച്ചാദി.

൧൧൪. ദിവാദിതോ [ക. ൨൦൬; രൂ. ൧൬൫].

ദിവാദീഹി സ്മിംനോ ടി ഹോതി.

ദിവി-ദേവലോകേത്യത്ഥോ.

ആദിസദ്ദേന അസ ഭുവി, നിച്ചം വാഗമോ. അയ്യസദ്ദമ്ഹാ മഹാവുത്തിനാ ആലപനേ ഗ, യോനം ടോ ഹോതി വാ. ഭോ അയ്യോ അയ്യ വാ, ഭോന്തോ അയ്യോ അയ്യാ വാ. സേസം പുരിസസമം.

പുരിസാദിരാസി നിട്ഠിതോ.

മനോഗണരാസി

മനോ, മനാ, ഭോ മന, ഭോ മനാ, ഭോന്തോ മനാ.

൧൧൫. മനാദീഹി സ്മിംസംനാസ്മാനം സിസോഓസാസാ [ക. ൧൮൧-൨, ൧൮൪; രൂ. ൯൫-൯൭; നീ. ൩൭൩-൪, ൩൭൬-൭].

തേഹി സ്മിം, സ, അം, നാ, സ്മാനം കമേന സി, സോ, ഓ, സാ, സാ ഹോന്തി വാ.

മനം ¶ , മനോ, മനേ, മനേന, മനസാ, മനേഹി, മനേഭി, മനസ്സ, മനസോ, മനാനം, മനസ്മാ, മനമ്ഹാ, മനസാ, മനാ, മനേഹി, മനേഭി, മനസ്സ, മനസോ, മനാനം, മനസ്മിം, മനമ്ഹി, മനസി, മനേ, മനേസു.

തമോ, തപോ, തേജോ, സിരോ, ഉരോ, വചോ, രജോ, ഓജോ, അയോ, പയോ, വയോ, സരോ, യസോ, ചേതോ, ഛന്ദോ, രധതാ, അഹോ ഇച്ചാദി മനോഗണോ.

ഇദം മനോഗണലക്ഖണം. ക്രിയാകമ്മേ ഓദന്തോ, നാദീനം സാദിതാ, സമാസതദ്ധിതമജ്ഝേ ഓദന്തോ ചാതി.

യോ വേ ദസ്സന്തി വത്വാന, അദാനേ കുരുതേ മനോ [ജാ. ൧.൧൫.൬൧], കസ്സപസ്സ വചോ സുത്വാ, തപോ ഇധ പക്രുബ്ബതി [സം. നി. ൧.൨൦൪], ചേതോ പരിച്ച ജാനാതി [ദീ. നി. ൧.൨൪൨], സിരോ തേ ബാധയിസ്സാമി ഇച്ചാദി.

മനസാ ചേ പസന്നേന [ധ. പ. ൨], വിപ്പസന്നേന ചേതസാ [ജാ. ൨.൨൨.൫൫൧], വചസാ മനസാ ചേവ, വന്ദാ മേ തേ തഥാഗതേ [പരിത്തപാളി ആടാനാടിയസുത്ത]. ഏകൂനതിംസോ വയസാ [ദീ. നി. ൨.൨൧൪], തേജസാ യസസാ ജലം [വി. വ. ൮൫൭], തപസാ ഉത്തമോ സത്തോ, ഘതേന വാ ഭുഞ്ജസ്സു പയസാ വാ, വന്ദാമി സിരസാ പാദേ [ജാ. ൨.൨൦.൬൮], യേ ഏതാ ഉപസേവന്തി, ഛന്ദസാ വാ ധനേന വാ [ജാ. ൨.൨൧.൩൫൦], ഉരസാ പനുദിസ്സാമി [ജാ. ൨.൨൨.൧൮൩൩], അയസാ പടികുജ്ഝിതോ [അ. നി. ൩.൩൬] ഇച്ചാദി.

ന മയ്ഹം മനസോ പിയോ [ജാ. ൧.൧൦.൧൧], ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി [പാരാ. ൧൮], ചേതസോ സമന്നാഹാരോ, സാധു ഖലു പയസോ പാനം, സാവിത്തീ ഛന്ദസോ മുഖം [മ. നി. ൨.൪൦൦] ഇച്ചാദി.

സാധുകം ¶ മനസി കരോഥ [ദീ. നി. ൨.൩], ഏതമത്ഥം ചേതസി സന്നിധായ, സിരസി അഞ്ജലിം കത്വാ [അപ. ഥേര ൧.൪൧.൮൨], ഉരസിലോമോ, പാപം അകാസി രഹസി ഇച്ചാദി.

മനോധാതു, മനോമയം, തമോഖന്ധം പദാലയി, തപോധനോ, തേജോധാതു, സിരോരുഹാ കേസാ, സരോരുഹം പദുമം, രജോഹരണം വത്ഥം, ഓജോഹരണാ സാഖാ, അയോപത്തോ, വയോഗുണാ അനുപുബ്ബം ജഹന്തി, യസോധരാ ദേവീ, ചേതോയുത്താ ധമ്മാ, ഛന്ദോവിചിതിപകരണം, രഹോഗതോ ചിന്തേസി, അഹോരത്താനമച്ചയേ [സം. നി. ൧.൧൧൨] ഇച്ചാദി.

മഹാവുത്തിനാ അഹമ്ഹാ സ്മിംനോ നി ച ഉ ച ഹോതി, തദഹനി, തദഹു. രഹമ്ഹാ സ്മിംനോ ഓ ഹോതി, മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഏകോ ഏകായ രഹോ നിസീദതി [പാരാ. ൪൫൨], രഹോ തിട്ഠതി, രഹോ മന്തേതി.

മനോഗണരാസി നിട്ഠിതോ.

മനാദിഗണരാസി

൧൧൬. കോധാദീഹി.

ഏതേഹി നാവചനസ്സ സാ ഹോതി വാ.

കോധസാ, കോധേന, അത്ഥസാ, അത്ഥേന.

൧൧൭. നാസ്സ സാ [ക. ൧൮൧; രൂ. ൯൫; നീ. ൩൭൩].

പദാദീഹി നാവചനസ്സ സാ ഹോതി വാ.

പദസാ, പദേന, ബിലസാ, ബിലേന.

൧൧൮. പദാദീഹി ¶ സി.

പദാദീഹി സ്മിംനോ സി ഹോതി വാ.

പദസി, പദേ, ബിലസി, ബിലേ.

തത്ഥ കോധാദികോ പുല്ലിങ്ഗോ, പദാദികോ നപുംസകോ. തത്ഥ കേചി സദ്ദാ സമാസ, തദ്ധിതമജ്ഝേ ഓദന്താ ഹോന്തി [ക. ൧൮൩; രൂ. ൪൮; നീ. ൩൭൫], ആപോധാതു, ആപോമയം, വായോധാതു, വായോമയം, ജീവ ത്വം സരദോസതം [ജാ. ൧.൨.൯], അനുയന്തി ദിസോദിസം [ദീ. നി. ൩.൨൮൧] ഇച്ചാദി.

കേചി നാസ്സ സാദേസം ലഭന്തി, കോധസാ ഉസുനാ വിജ്ഝി [ജാ. ൨.൨൨.൩൫൨], ദള്ഹം ഗണ്ഹാഹി ഥാമസാ [ജാ. ൧.൭.൩൦], പദസാവ അഗമാസി, മാകാസി മുഖസാ പാപം, സച്ചേന ദന്തോ ദമസാ ഉപേതോ-ദമസാതി ഇന്ദ്രിയദമനേന, സുചിം പണീതം രസസാ ഉപേതം [ജാ. ൧.൭.൧൮], വേഗസാ ഗന്ത്വാന, ആയുസാ ഏകപുത്തമനുരക്ഖേ [ഖു. പാ. ൯.൭] ഇച്ചാദി.

കേചി സ്മിംനോ സ്യാദേസം ലഭന്തി, പദസി, ബിലസി ഇച്ചാദി.

കേഹിചി മഹാവുത്തിനാ നാ, സ്മാനം സോ ഹോതി, അത്ഥസോ, അക്ഖരസോ, സുത്തസോ, ബ്യഞ്ജനസോ, ഹേതുസോ, യോനിസോ, ഉപായസോ, ഠാനസോ, ദീഘസോ, ഓരസോ, ബഹുസോ, പുഥുസോ, മത്തസോ, ഭാഗസോ ഇച്ചാദി.

‘‘പദസോ ധമ്മം വാചേയ്യ [പാചി. ൪൫], ബിലസോ വിഭജിത്വാ നിസിന്നോ അസ്സ’’ [ദീ. നി. ൨.൩൭൮] ഇച്ചാദീസു പന വിച്ഛായം സോപച്ചയോ.

യദാ പന സമാസന്തേ മഹാവുത്തിനാ സ്യാദീസു വിഭത്തീസു സാഗമോ ഹോതി, തദാ പുരിസാദിഗണോപി ഹോതി, ബ്യാസത്തമനസോ, അബ്യഗ്ഗമനസോ [അ. നി. ൩.൨൯], പുത്തോ ജാതോ അചേതസോ [ജാ. ൨.൨൨.൪], സുമേധസോ [അ. നി. ൪.൬൨], ഭൂരിമേധസോ [സു. നി. ൧൧൩൭] ഇച്ചാദി.

ഇതി മനാദിഗണരാസി.

ഗുണവാദിഗണരാസി

൧൧൯. ന്തുസ്സ [ക. ൧൨൪; രൂ. ൯൮; നീ. ൨൯൯].

സിമ്ഹി ¶ ന്തുസ്സ ടാ ഹോതി.

ഗുണവാ തിട്ഠതി.

൧൨൦. യ്വാദോ ന്തുസ്സ [ക. ൯൨; രൂ. ൧൦൦; നീ. ൨൪൯].

യോആദീസു ന്തുസ്സ അത്തം ഹോതി.

ഗുണവന്താ തിട്ഠന്തി.

൧൨൧. ന്തന്തൂനം ന്തോ യോമ്ഹി പഠമേ [ക. ൯൨; രൂ. ൧൦൦; നീ. ൨൪൯].

പഠമേ യോമ്ഹി സവിഭത്തീനം ന്ത, ന്തൂനം ന്തോ ഹോതി.

ഗുണവന്തോ തിട്ഠന്തി.

൧൨൨. ടടാഅം ഗേ [ക. ൧൨൬; രൂ. ൧൦൧; നീ. ൩൦൧-൨].

ഗേ പരേ സവിഭത്തീനം ന്ത, ന്തൂനം ട, ടാ, അം ഹോന്തി.

ഭോ ഗുണവ, ഭോ ഗുണവാ, ഭോ ഗുണവം, ഭോന്തോ ഗുണവന്താ, ഭോന്തോ ഗുണവന്തോ, ഗുണവന്തം, ഗുണവന്തേ, ഗുണവന്തേന.

൧൨൩. തോതാതിതാ സസ്മാസ്മിംനാസു [ക. ൧൨൭, ൧൮൭; രൂ. ൧൦൨, ൧൦൮; നീ. ൩൦൩, ൩൮൬].

സ, സ്മാ, സ്മിം, നാസു സവിഭത്തീനം ന്ത, ന്തൂനം കമേന തോ, താ,തി, താ ഹോന്തി വാ.

ഗുണവതാ, ഗുണവന്തേഹി, ഗുണവന്തേഭി, ഗുണവന്തസ്സ, ഗുണവതോ.

൧൨൪. നംമ്ഹി ¶ തം വാ [ക. ൧൨൮; രൂ. ൧൦൪; നീ. ൩൦൪].

നംമ്ഹി സവിഭത്തീനം ന്ത, ന്തൂനം തം ഹോതി വാ.

ഗുണവന്താനം, ഗുണവതം, ഗുണവന്തസ്മാ, ഗുണവന്തമ്ഹാ, ഗുണവന്താ, ഗുണവതാ, ഗുണവന്തേഹി, ഗുണവന്തേഭി, ഗുണവന്തസ്സ, ഗുണവതോ, ഗുണവന്താനം, ഗുണവതം, ഗുണവന്തസ്മിം, ഗുണവന്തമ്ഹി, ഗുണവതി, ഗുണവന്തേ, ഗുണവന്തേസു.

ഏവം ഭഗവാ, സീലവാ, പഞ്ഞവാ, ബലവാ, ധനവാ, വണ്ണവാ, ഭോഗവാ, സുതവാ ഇച്ചാദി. ഏത്ഥ ച ആലപനേ ഭഗവാതി നിച്ചം ദീഘോ.

സബ്ബാവാ, സബ്ബാവന്തോ, സബ്ബാവന്തം, സബ്ബാവന്തേ, സബ്ബാവന്തേന, സബ്ബാവതാ, സബ്ബാവന്തേഹി…പേ… സബ്ബാവന്തേസു.

ഏവം യാവാ, യാവന്തോ, താവാ, താവന്തോ, ഏത്താവാ, ഏത്താവന്തോ, കിംവാ, കിംവന്തോ, കിത്താവാ, കിത്താവന്തോ ഇച്ചാദി. തഥാ ഭോജനം ഭുത്തവാ, ഭുത്തവന്തോ, ധമ്മം ബുദ്ധവാ, ബുദ്ധവന്തോ, കമ്മം കതവാ, കതവന്തോ ഇച്ചാദി ച.

സതിമാ, സതിമന്താ, സതിമന്തോ, ഭോ സതിമ, ഭോ സതിമാ, ഭോ സതിമം, ഭോന്തോ സതിമന്താ, ഭോന്തോ സതിമന്തോ, സതിമന്തം, സതിമന്തേ, സതിമന്തേന, സതിമതാ, സതിമന്തേഹി, സതിമന്തേഭി, സതിമന്തസ്സ, സതിമതോ, സതിമന്താനം, സതിമതം, സതിമന്തസ്മാ, സതിമന്തമ്ഹാ, സതിമന്താ, സതിമതാ, സതിമന്തേഹി, സതിമന്തേഭി, സതിമന്തസ്സ, സതിമതോ, സതിമന്താനം, സതിമതം, സതിമന്തസ്മിം, സതിമന്തമ്ഹി, സതിമതി, സതിമന്തേ, സതിമന്തേസു.

ഏവം മതിമാ, ഗതിമാ, പാപിമാ, ജാതിമാ, ഭാണുമാ, ആയുമാ, ആയസ്മാ, സിരിമാ, ഹിരിമാ, ധിതിമാ, കിത്തിമാ, ഇദ്ധിമാ, ജുതിമാ ¶ , മുതിമാ, ഥുതിമാ, ബുദ്ധിമാ, ചക്ഖുമാ, ബന്ധുമാ, ഗോമാ ഇച്ചാദി.

വിസേസവിധാനമുച്ചതേ.

൧൨൫. ഹിമവതോ വാ ഓ [ക. ൯൪; രൂ. ൧൦൫; നീ. ൨൫൨].

സിമ്ഹി ഹിമവന്തസദ്ദസ്സ ഓ ഹോതി വാ. ‘ഗസീന’ന്തി ലോപോ.

ഹിമവന്തോ പബ്ബതോ [ധ. പ. ൩൦൪], ഹിമവാ പബ്ബതോ.

൧൨൬. ന്തസ്സ ച ട വംസേ [ക. ൯൩; രൂ. ൧൦൬; നീ. ൨൫൧].

അം, സേസു ന്തസ്സ ച ന്തുസ്സ ച സബ്ബസ്സ ട ഹോതി വാ.

‘‘അജ്ഝോഗാഹേത്വാ ഹിമവ’’ന്തി [അപ. ഥേര ൨.൪൭.൫൯] പാളി. സതിമം, ബന്ധുമം, ഗുണവസ്സ, സതിമസ്സ, ബന്ധുമസ്സ.

മഹാവുത്തിനാ ക്വചി സിമ്ഹി ഗേ ച പരേ ന്തുസ്സ അത്തം ഹോതി, ‘‘അതുലോ നാമ നാമേന, പഞ്ഞവന്തോ ജുതിന്ധരോ’’തി [ബു. വം. ൨൧.൧൦] ച ‘‘ഗതിമന്തോ സതിമന്തോ, ധിതിമന്തോ ച യോ ഇസീ’’തി [ഥേരഗാ. ൧൦൫൨] ച ‘‘ചക്ഖുമന്തോ മഹായസോ’’തി ച ‘‘തുയ്ഹം പിതാ മഹാവീര, പഞ്ഞവന്ത ജുതിന്ധരാ’’തി [അപ. ഥേരീ ൨.൨.൩൮൯] ച പാളീ.

പഠമായോമ്ഹി ക്വചി ന്തുസ്സ ട ഹോതി, വഗ്ഗുമുദാതീരിയാ പന ഭിക്ഖൂ വണ്ണവാ ഹോന്തി [പാരാ. ൧൯൪], ഏഥ തുമ്ഹേ ആവുസോ സീലവാ ഹോഥ [അ. നി. ൫.൧൧൪], ചക്ഖുമാ അന്ധകാ ഹോന്തി, യേ ഇത്ഥീനം വസം ഗതാ [ജാ. അട്ഠ. ൨.൩.൩൬], സംസുദ്ധപഞ്ഞാ കുസലാ മുതിമാ ഭവന്തി [സു. നി. ൮൮൭ (സംസുദ്ധപഞ്ഞാ കുസലാ മുതീമാ)].

ഇതി ഗുണവാദിഗണരാസി.

ഗച്ഛന്താദിഗണരാസി

൧൨൭. ന്തസ്സം സിമ്ഹി [ക. ൧൮൬; രൂ. ൧൦൭; നീ. ൩൮൨-൪; ‘തസ്സം’ (ബഹൂസു)].

സിമ്ഹി ¶ ന്തസ്സ അം ഹോതി വാ. സിലോപോ.

ഗച്ഛം, ഗച്ഛന്തോ, ഗച്ഛന്താ, ഗച്ഛന്തോ, ഭോ ഗച്ഛ, ഭോ ഗച്ഛാ, ഭോ ഗച്ഛം, ഭോന്തോ ഗച്ഛന്താ, ഭോന്തോ ഗച്ഛന്തോ, ഗച്ഛന്തം, ഗച്ഛന്തേ, ഗച്ഛന്തേന, ഗച്ഛതാ, ഗച്ഛന്തേഹി, ഗച്ഛന്തേഭി, ഗച്ഛന്തസ്സ, ഗച്ഛതോ, ഗച്ഛന്താനം, ഗച്ഛതം, ഗച്ഛന്തസ്മാ, ഗച്ഛന്തമ്ഹാ, ഗച്ഛന്താ, ഗച്ഛതാ, ഗച്ഛന്തേഹി, ഗച്ഛന്തേഭി, ഗച്ഛന്തസ്സ, ഗച്ഛതോ, ഗച്ഛന്താനം, ഗച്ഛതം, ഗച്ഛന്തസ്മിം, ഗച്ഛന്തമ്ഹി, ഗച്ഛതി, ഗച്ഛന്തേ, ഗച്ഛന്തേസു.

ഏവം കരം, കുബ്ബം, ചരം, ചവം, ജയം, ജഹം, ജാനം, ജിരം, ദദം, ദഹം, ജുഹം, സുണം, പചം, സരം, ഭുഞ്ജം, മുഞ്ചം, സയം, സരം, ഹരം, തിട്ഠം, ഭവിസ്സം, കരിസ്സം, ഗമിസ്സം ഇച്ചാദി.

വിസേസവിധാനമുച്ചതേ.

‘ന്തസ്സ ച ട വംസേ’തി അം, സേസു ന്തസ്സ ടത്തം, യം യഞ്ഹി രാജ ഭജതി, സന്തം വാ യദി വാ അസം. സീലവന്തം വിസീലം വാ, വസം തസ്സേവ ഗച്ഛതി [ജാ. ൧.൧൫.൧൮൧]. കിച്ചാനുക്രുബ്ബസ്സ കരേയ്യ കിച്ചം [ജാ. ൧.൨.൧൪൫] – അനുക്രുബ്ബസ്സാതി പുന കരോന്തസ്സ.

മഹാവുത്തിനാ പഠമായോമ്ഹി ച സവിഭത്തിസ്സ ന്തസ്സ അം ഹോതി, അപി നു തുമ്ഹേ ഏകന്തസുഖം ലോകം ജാനം പസ്സം വിഹരഥ [ദീ. നി. ൧.൪൨൫], കസം ഖേത്തം ബീജം വപം, ധനം വിന്ദന്തി മാണവാ [ഥേരീഗാ. ൧൧൨], ഭരന്തി മാതാപിതരോ, പുബ്ബേ കതമനുസ്സരം [അ. നി. ൫.൩൯].

൧൨൮. മഹന്താരഹന്താനം ടാ വാ [നീ. ൩൮൭, ൭൧൨].

സിമ്ഹി ഏതേസം ന്തസ്സ ടാ ഹോതി വാ.

മഹാ ¶ , മഹം, മഹന്തോ, മഹന്താ, മഹന്തോ, ഭോ മഹ, ഭോ മഹാ, ഭോ മഹം, ഭോന്തോ മഹന്താ, ഭോന്തോ മഹന്തോ, മഹന്തം.

‘ന്തസ്സ ച ട വംസേ’തി അംമ്ഹി ന്തസ്സ ടത്തം, ‘‘സുമഹം പുരം, പരിക്ഖിപിസ്സ’’ന്തി [ജാ. ൨.൨൨.൭൯൨] പാളി-സുട്ഠു മഹന്തം ബാരാണസിപുരന്തി അത്ഥോ. സേസം ഗച്ഛന്തസമം.

അരഹാ തിട്ഠതി. ‘ന്തസ്സം സിമ്ഹീ’തി സിമ്ഹി ന്തസ്സ അം, അരഹം സുഗതോ ലോകേ [സം. നി. ൧.൧൬൧], അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ [പാരാ. ൧], അരഹന്താ, അരഹന്തോ, അരഹന്തം, അരഹന്തേ, അരഹന്തേന, അരഹതാ, അരഹന്തേഹി, അരഹന്തേഭി, അരഹന്തസ്സ, അരഹതോ, അരഹന്താനം, അരഹതം ഇച്ചാദി.

മഹാവുത്തിനാ ബ്രഹ്മന്തസ്സ ച ന്തസ്സ ടാ ഹോതി സിമ്ഹി, ബ്രഹാ, ബ്രഹന്തോ, ബ്രഹന്താ, ബ്രഹന്തോ, ബ്രഹന്തം, ബ്രഹന്തേ ഇച്ചാദി.

‘‘സാ പരിസാ മഹാ ഹോതി, സാ സേനാ ദിസ്സതേ മഹാ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൭൭൧] ച ‘‘മഹാ ഭന്തേ ഭൂമിചാലോ’’തി [അ. നി. ൮.൭൦] ച ‘‘മഹാ തേ ഉപാസക പരിച്ചാഗോ’’തി [ജാ. അട്ഠ. ൪.൧൩.അകിത്തിജാതകവണ്ണനാ] ച ‘‘മഹാ മേ ഭയമാഗത’’ന്തി ച ‘‘ബാരാണസിരജ്ജം നാമ മഹാ’’തി [ജാ. അട്ഠ. ൧.൧.മഹാസീലവജാതകവണ്ണനാ] ച ‘‘മഹാസ്സ ഹോന്തി പരിവാരാ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ, മഹാസ്സ ഹോന്തി പരിവാരാ ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖുനിയോ’’തി [ദീ. നി. ൩.൨൦൪] ച ‘‘മഹാ വഹന്തി ദുദിട്ഠിം, സങ്കപ്പാ രാഗനിസ്സിതാ’’തി ച പാളീ. അത്ര മഹാസദ്ദോ നിപാതപടിരൂപകോപി സിയാ.

൧൨൯. ഭൂതോ.

ഭൂധാതുസിദ്ധതോ ന്തസ്സ അം ഹോതി സിമ്ഹി. സുദ്ധേ നിച്ചം, ഉപപദേ അനിച്ചം.

ഭവം ¶ തിട്ഠതി, സമ്പത്തിം അനുഭവം, അനുഭവന്തോ, തണ്ഹം അഭിഭവം, അഭിഭവന്തോ, ദുക്ഖം പരിഭവം, പരിഭവന്തോ തിട്ഠതി, ഭവന്താ, ഭവന്തോ, ഹേ ഭവന്ത, ഹേ ഭവന്താ, ഹേ ഭവന്തോ, ഹേ ഭവ, ഹേ ഭവാ, ഹേ ഭവം. ‘‘കച്ചി ഭവം അഭിരമസി അരഞ്ഞേ’’തി [ജാ. ൨.൧൮.൧൮] പാളി.

ഹേ ഭവന്താ, ഹേ ഭവന്തോ, ഭവന്തം, ഭവന്തേ, ഭവന്തേന, ഭവതാ, ഭവന്തേഹി, ഭവന്തേഭി, ഭവന്തസ്സ, ഭവതോ, ഭവന്താനം, ഭവതം, ഭവന്തസ്മാ, ഭവന്തമ്ഹാ, ഭവന്താ, ഭവതാ, ഭവന്തേഹി, ഭവന്തേഭി, ഭവന്തസ്സ, ഭവതോ, ഭവന്താനം, ഭവതം, ഭവന്തസ്മിം, ഭവന്തമ്ഹി, ഭവതി, ഭവന്തേ, ഭവന്തേസു.

൧൩൦. ഭവതോ വാ ഭോന്തോ ഗയോനാസേ [ക. ൨൪൩; രൂ. ൮, ൧൧൦; നീ. ൪൮൪].

ഗ, യോ, നാ, സേസു ഭവന്തസ്സ ഭോന്തോ ഹോതി വാ. സുത്തവിഭത്തേന അം, ഹി, നം, സ്മാദീസു ച.

ഭോന്താ, ഭോന്തോ, ഹേ ഭോന്ത, ഹേ ഭോന്താ, ഹേ ഭോന്തോ, ഭോന്തം, ഭോന്തേ, ഭോന്തേന, ഭോതാ, ഭോന്തേഹി, ഭോന്തേഭി, ഭോന്തസ്സ, ഭോതോ, ഭോന്താനം, ഭോതം, ഭോന്തസ്മാ, ഭോന്തമ്ഹാ, ഭോന്താ, ഭോതാ, ഭോന്തേഹി, ഭോന്തേഭി, ഭോന്തസ്സ, ഭോതോ, ഭോന്താനം, ഭോതം, ഭോന്തസ്മിം, ഭോന്തമ്ഹി, ഭോതി, ഭോന്തേ, ഭോന്തേസു.

ഭോ, ഭന്തേതി ദ്വേ വുദ്ധിഅത്ഥേ സിദ്ധാ ആമന്തനത്ഥേ നിപാതാ ഏവ, തേഹി പരം ഗ, യോനം ലോപോ, ഇതോ ഭോ സുഗതിം ഗച്ഛ [ഇതിവു. ൮൩], ഉമ്മുജ്ജഭോ പുഥുസിലേ, കുതോ നു ആഗച്ഛഥ ഭോ തയോ ജനാ [ജാ. ൧.൯.൮൭], പസ്സഥ ഭോ ഇമം കുലപുത്തം, ഏഹി ഭന്തേ ഖമാപേഹി, സോ തേ ഭിക്ഖൂ ഖമാപേസി ‘‘ഖമഥ ഭന്തേ’’തി. തഥാ ഭദ്ദന്തേ, ഭദ്ദന്താതി ദ്വേ ‘‘തുയ്ഹം ഭദ്ദം ഹോതു ¶ , തുമ്ഹാകം ഭദ്ദം ഹോതൂ’’തി അത്ഥേ സിദ്ധാ ആമന്തനനിപാതാവ, ‘‘ഭദ്ദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും [സം. നി. ൧.൨൪൯], തം വോ വദാമി ഭദ്ദന്തേ, യാവന്തേത്ഥ സമാഗതാ [ജാ. ൧.൭.൧൦൮]. ഭദ്ദന്ത, ഭദന്തസദ്ദാ പന പുരിസാദിഗണികാ ഏവ.

സന്തസദ്ദോ പന സപ്പുരിസേ വിജ്ജമാനേ സമാനേ ച പവത്തോ ഇധ ലബ്ഭതി. സമേതി അസതാ അസം [ജാ. ൧.൨.൧൬]. സം, സന്തോ, സന്താ, സന്തോ, ഭോസന്ത, ഭോസന്താ, ഭോസ, ഭോ സാ, ഭോ സം വാ, ഭോന്തോ സന്താ, ഭോന്തോ സന്തോ. യം യഞ്ഹി രാജ ഭജതി, സന്തം വാ യദി വാ അസം [ജാ. ൧.൧൫.൧൮൦]. സന്തേ, സന്തേന, സതാ.

൧൩൧. സതോ സബ്ബ ഭേ [ക. ൧൮൫; രൂ. ൧൧൨; നീ. ൩൭൮].

ഭേ പരേ സന്തസ്സ സബആദേസോ ഹോതി വാ.

സന്തേഹി, സന്തേഭി, സബ്ഭി, സന്തസ്സ, സതോ, സന്താനം, സതം, സന്തസ്മാ, സന്തമ്ഹാ, സന്താ, സതാ, സന്തേഹി, സന്തേഭി, സബ്ഭി, സന്തസ്സ, സതോ, സന്താനം, സതം, സന്തസ്മിം, സന്തമ്ഹി, സതി, സന്തേ, സന്തേസു. സന്തോ സപ്പുരിസാ ലോകേ, ദൂരേസന്തോ പകാസേന്തി [ധ. പ. ൩൦൪], ചത്താരോ പുഗ്ഗലാ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാ ലോകസ്മിം [അ. നി. ൪.൮൫], പഹുസന്തോ ന ഭരതി [സു. നി. ൯൧].

ഖേദേ നിരോധേ ച പവത്തോ സന്തോ പുരിസാദിഗണാദികോ, ദീഘം സന്തസ്സ യോജനം [ധ. പ. ൬൧], സന്താ ഹോന്തി സമിതാ നിരുദ്ധാ ഇച്ചാദി.

ഇതി ഗച്ഛന്താദിഗണരാസി.

രാജാദിയുവാദിഗണരാസി

൧൩൨. രാജാദിയുവാദീഹാ [ക. ൧൮൯; രൂ. ൧൧൩; നീ. ൩൯൦-൧].

രാജാദീഹി ¶ യുവാദീഹി ച സിസ്സ ആ ഹോതി.

രാജാ ഗച്ഛതി.

൧൩൩. യോനമാനോ [ക. ൧൯൦; രൂ. ൧൧൪; നീ. ൩൯൨].

രാജാദീഹി യുവാദീഹി ച യോനം ആനോ ഹോതി വാ.

രാജാനോ.

വാതി കിം? ചതുരോ ച മഹാരാജാ.

ഭോ രാജ, ഭോ രാജാ, ഭോന്തോ രാജാനോ.

൧൩൪. വംമ്ഹാനങ് [ക. ൧൮൮; രൂ. ൧൧൫; നീ. ൩൯൩].

രാജാദീനം യുവാദീനഞ്ച ആനങ ഹോതി വാ അംമ്ഹി.

രാജാനം, രാജം, രാജാനോ, ചതുരോ ച മഹാരാജേ [പേ. വ. ൧൧].

൧൩൫. നാസ്മാസു രഞ്ഞാ [ക. ൧൩൭, ൨൭൦; രൂ. ൧൧൬, ൧൨൦; നീ. ൩൧൬, ൫൪൨].

നാ, സ്മാസു രാജസ്സ രഞ്ഞാ ഹോതി വാ.

രഞ്ഞാ, രാജേന.

൧൩൬. രാജസ്സി നാമ്ഹി [നീ. ൩൧൬].

നാമ്ഹി രാജസ്സ ഇ ഹോതി.

രാജിനാ.

൧൩൭. സുനംഹിസ്വു [ക. ൧൬൯; രൂ. ൧൧൭; നീ. ൩൫൭].

സു ¶ , നം, ഹിസു രാജസ്സ ഉഹോതി വാ.

രാജൂഹി, രാജൂഭി, രാജേഹി, രാജേഭി.

൧൩൮. രഞ്ഞോരഞ്ഞസ്സരാജിനോ സേ [ക. ൧൩൯; രൂ. ൧൧൮; നീ. ൩൧൪].

സേപരേ സവിഭത്തിസ്സ രാജസ്സ രഞ്ഞോ, രഞ്ഞസ്സ, രാജിനോ ഹോന്തി വാ.

രഞ്ഞോ, രഞ്ഞസ്സ, രാജിനോ.

വാതി കിം? രാജസ്സ.

രാജൂനം, രാജാനം.

൧൩൯. രാജസ്സ രഞ്ഞം [ക. ൧൩൬; രൂ. ൧൧൯; നീ. ൩൧൫].

നംമ്ഹി രാജസ്സ രഞ്ഞം ഹോതി വാ.

രഞ്ഞം, രാജസ്മാ, രാജമ്ഹാ, രഞ്ഞാ, രാജൂഹി, രാജൂഭി, രാജേഹി, രാജേഭി, രഞ്ഞോ, രഞ്ഞസ്സ, രാജിനോ, രാജസ്സ വാ, രാജൂനം, രാജാനം, രഞ്ഞം.

൧൪൦. സ്മിംമ്ഹി രഞ്ഞേരാജിനി [ക. ൧൩൮; രൂ. ൧൨൧; നീ. ൩൧൭].

സ്മിംമ്ഹി സവിഭത്തിസ്സ രാജസ്സ രഞ്ഞേ, രാജിനി ഹോന്തി വാ.

രഞ്ഞേ, രാജിനി, രാജസ്മിം, രാജമ്ഹി, രാജൂസു, രാജേസു.

൧൪൧. സമാസേ വാ.

സമാസട്ഠാനേ സബ്ബേ തേ ആദേസാ വികപ്പേന ഹോന്തി.

ചത്താരോ മഹാരാജാ [ദീ. നി. ൨.൩൩൬], ചത്താരോ മഹാരാജാനോ [അ. നി. ൩.൩൭], ദേവരാജാനം, ദേവരാജം, ദേവരാജാനോ, ദേവരാജേ, ചത്താരോ ച മഹാരാജേ ¶ , മണിമ്ഹി പസ്സ നിമ്മിതം [ജാ. ൨.൨൨.൧൩൯൪], കാസിരഞ്ഞാ, കാസിരാജേന, ദേവരാജൂഹി, ദേവരാജേഹി, കാസിരഞ്ഞോ, കാസിരാജസ്സ, ദേവരാജൂനം, ദേവരാജാനം…പേ… കാസിരഞ്ഞേ, കാസിരാജേ, ദേവരാജൂസു, ദേവരാജേസു.

മഹാവുത്തിനാ രാജതോ യോനം ഇനോ ഹോതി, ‘‘സമന്തപാസാദികാ നാമ, സോളസാസിംസു രാജിനോ, ഏകൂനതിംസേ കപ്പമ്ഹി, ഇതോ സോളസരാജിനോ [അപ. ഥേര ൧.൧൨.൫൪-൫൫ (ഏകൂനതിംസകപ്പമ്ഹി, ഇതോ സോളസരാജാനോ)], കുസരാജം മഹബ്ബലം [ജാ. ൨.൨൦.൬൭], സാലരാജംവ പുപ്ഫിതം [അപ. ഥേര ൧.൪൨.൮൬], ഉളുരാജംവ സോഭിതം, ചതുരോ ച മഹാരാജേ [പേ. വ. ൧൧], യുധഞ്ചയോ അനുഞ്ഞാതോ, സബ്ബദത്തേന രാജിനാ [ജാ. ൧.൧൧.൮൧], തദാ അദാസി മം താതോ, ബിമ്ബിസാരസ്സ രാജിനോ [അപ. ഥേരീ. ൨.൨.൩൨൬], നിക്ഖമന്തേ മഹാരാജേ, പഥവീ സമ്പകമ്പഥ’’ ഇച്ചാദീനി പാളിപദാനി.

ബ്രഹ്മാ, ബ്രഹ്മാനോ, ഭോ ബ്രഹ്മ, ഭോ ബ്രഹ്മാ. ‘ഘബ്രഹ്മാദിത്വേ’തി ഗസ്സ ഏത്തം, ഭോ ബ്രഹ്മേ, ഭോന്തോ ബ്രഹ്മാനോ, ബ്രഹ്മാനം, ബ്രഹ്മം, ബ്രഹ്മാനോ.

൧൪൨. നാമ്ഹി [ക. ൧൯൮; രൂ. ൧൨൩; നീ. ൪൧൦].

നാമ്ഹി ബ്രഹ്മസ്സ ഉഹോതി വാ.

ബ്രഹ്മുനാ, ബ്രഹ്മേന, ബ്രഹ്മേഹി, ബ്രഹ്മേഭി.

൧൪൩. ബ്രഹ്മസ്സു വാ [ക. ൧൯൮; രൂ. ൧൨൩; നീ. ൪൧൦].

സ, നംസു ബ്രഹ്മസ്സ ഉ ഹോതി വാ.

൧൪൪. ഝലാ സസ്സ നോ [ക. ൧൧൭; രൂ. ൧൨൪; നീ. ൨൯൨].

ഝ, ലതോ സസ്സ നോ ഹോതി.

ബ്രഹ്മുനോ, ബ്രഹ്മസ്സ, ബ്രഹ്മൂനം, ബ്രഹ്മാനം.

൧൪൫. സ്മാ ¶ നാവ ബ്രഹ്മാ ച [ക. ൨൭൦; രൂ. ൧൨൦; നീ. ൫൪൨].

അത്താ’തുമേഹി ച ബ്രഹ്മതോ ച സ്മാസ്സ നാ വിയ രൂപം ഹോതി.

ബ്രഹ്മുനാ, ബ്രഹ്മസ്മാ, ബ്രഹ്മമ്ഹാ, ബ്രഹ്മുനോ, ബ്രഹ്മസ്സ, ബ്രഹ്മൂനം, ബ്രഹ്മാനം. ‘കമ്മാദിതോ’തി സുത്തേന സ്മിംനോ നി ഹോതി, ബ്രഹ്മസ്മിം, ബ്രഹ്മമ്ഹി, ബ്രഹ്മനി, ബ്രഹ്മേ, ബ്രഹ്മേസു.

അത്താ, അത്താനോ, ഭോ അത്ത, ഭോ അത്താ, ഭോന്തോ അത്താനോ, അത്താനം, അത്തം, അത്താനോ. ‘നാസ്സേനോ’തി വികപ്പേന നാസ്സ ഏനത്തം, അത്തനാ, അത്തേന.

൧൪൬. സുഹിസ്വനക [ക. ൨൧൧; രൂ. ൧൨൬; നീ. ൪൩൯;. സുഹിസുനക (ബഹൂസു)].

സു, ഹിസു അത്താ’തുമാനം അന്തോ അനക ഹോതി.

അത്തനേഹി, അത്തനേഭി, അത്തേഹി, അത്തേഭി.

൧൪൭. നോത്താതുമാ [ക. ൨൧൩; രൂ. ൧൨൭; നീ. ൪൪൦].

അത്താ’തുമതോ സസ്സ നോ ഹോതി.

അത്തനോ, അത്തസ്സ, അത്താനം, അത്തസ്മാ, അത്തമ്ഹാ, അത്താ, അത്തനാ, അത്തനേഹി, അത്തനേഭി, അത്തേഹി, അത്തേഭി, അത്തനോ, അത്തസ്സ, അത്താനം, അത്തസ്മിം, അത്തമ്ഹി, അത്തനി, അത്തേ, അത്തേസു, അത്തനേസു.

സമാസേ പന പുരിസാദിരൂപം ഹോതി, പഹിതോ അത്താ ഏതേനാതി പഹിതത്തോ, പഹിതത്താ, പഹിതത്തം, പഹിതത്തേ, പഹിതത്തേന, പഹിതത്തേഹി, പഹിതത്തേഭി, പഹിതത്തസ്സ, പഹിതത്താനം, പഹിതത്തസ്മാ, പഹിതത്തമ്ഹാ, പഹിതത്താ, പഹിതത്തേഹി, പഹിതത്തേഭി, പഹിതത്തസ്സ, പഹിതത്താനം, പഹിതത്തസ്മിം, പഹിതത്തമ്ഹി, പഹിതത്തേ, പഹിതത്തേസു.

ആതുമാ ¶ , ആതുമാനോ, ആതുമാനം, ആതുമം, ആതുമാനോ, ആതുമനാ, ആതുമേന, ആതുമനേഹി, ആതുമനേഭി, ആതുമനോ, ആതുമസ്സ, ആതുമാനം ഇച്ചാദി.

സഖാ തിട്ഠതി.

൧൪൮. ആയോ നോ ച സഖാ [ക. ൧൯൧; രൂ. ൧൩൦; നീ. ൩൯൪].

സഖതോ യോനം ആയോ ച നോ ച ഹോന്തി വാ ആനോ ച.

സഖാനോ, സഖായോ.

൧൪൯. നോനാസേസ്വി [ക. ൧൯൪; രൂ. ൧൩൧; നീ. ൪൦൭].

നോ, നാ, സേസു സഖന്തസ്സ ഇ ഹോതി വാ.

സഖിനോ.

സുത്തവിഭത്തേന ത്തപച്ചയമ്ഹി ഇത്തം, ‘‘സഖിത്തം കരേയ്യ, സഖിത്തം ന കരേയ്യാ’’തി [ഥേരഗാ. ൧൦൧൭ (സഖിതം)] പാളീ.

൧൫൦. യോസ്വംഹിസ്മാനംസ്വാരങ [ക. ൧൯൫-൬; രൂ. ൧൩൩-൪; നീ. ൪൦൮-൯; യോസ്വംഹിസുചാരങ (ബഹൂസു)].

യോസു അം, ഹി, സ്മാ, നംസു സഖന്തസ്സ ആരങ ഹോതി. ‘ടോടേ വാ’തി സുത്തേന ആരാദേസതോ യോനം കമേന ടോ, ടേ ഹോന്തി.

സഖാരോ തിട്ഠന്തി. ‘ഘബ്രഹ്മാദിത്വേ’തി ഗസ്സ വികപ്പേന ഏത്തം, ഭോ സഖ, ഭോ സഖാ, ഭോ സഖേ, ഹരേ സഖാ കിസ്സ മം ജഹാസി [ജാ. ൧.൬.൯൪].

‘‘സഖി, സഖീതി ദ്വയം ഇത്ഥിയം സിദ്ധ’’ന്തി വുത്തിയം വുത്തം.

ഭോന്തോ ¶ സഖാനോ, ഭോന്തോ സഖായോ, ഭോന്തോ സഖിനോ, ഭോന്തോ സഖാരോ, സഖാനം, സഖാരം, സഖം, സഖാനോ, സഖായോ, സഖിനോ, സഖാരേ, സഖാരോ, സഖിനാ, സഖാരേന, സഖേന, സഖാരേഹി, സഖാരേഭി, സഖേഹി, സഖേഭി, സഖിസ്സ, സഖിനോ, സഖാരാനം, സഖാനം.

൧൫൧. സ്മാനംസു വാ [ക. ൧൯൪, ൧൭൦; രൂ. ൧൨൦, ൧൩൧; നീ. ൪൦൭, ൫൪൨].

സ്മാ, നംസു സഖന്തസ്സ ഇ ഹോതി വാ.

സഖീനം, സഖിസ്മാ, സഖിമ്ഹാ, സഖാ, സഖിനാ, സഖാരസ്മാ, സഖാരമ്ഹാ, സഖാരാ, സഖാരേഹി, സഖാരേഭി, സഖേഹി, സഖേഭി, സഖിസ്സ, സഖിനോ, സഖാരാനം, സഖാനം, സഖീനം.

൧൫൨. ടേ സ്മിംനോ [ക. ൧൯൨; രൂ. ൧൩൫].

സഖതോ സ്മിംനോ ടേ ഹോതി. നിച്ചത്ഥമിദം സുത്തം.

സഖേ, സഖാരേസു, സഖേസു. ‘‘നേതാദിസാ സഖാ ഹോന്തി, ലബ്ഭാ മേ ജീവതോ സഖാ’’തി [ജാ. ൧.൭.൯] പാളി. പുരിസാദിനയേന യോനം വിധി.

സമാസേ പന സബ്ബം പുരിസാദിരൂപം ലബ്ഭതി, ‘‘സബ്ബമിത്തോ സബ്ബസഖോ, പാപമിത്തോ പാപസഖോ’’തി [ദീ. നി. ൩.൨൫൩] ച പാളി. പാപസഖോ, പാപസഖാ, പാപസഖം, പാപസഖേ, പാപസഖേന, പാപസഖേഹി, പാപസഖേഭി…പേ… പാപസഖസ്മിം, പാപസഖമ്ഹി, പാപസഖേ, പാപസഖേസു.

യുവാ ഗച്ഛതി.

൧൫൩. യോനം ¶ നോനേ വാ [ക. ൧൫൫, ൧൫൭; രൂ. ൧൩൭, ൧൪൦; നീ. ൩൩൫, ൩൪൩].

യുവ, പുമാദീഹി പഠമാ, ദുതിയായോനം കമേന നോ, നേ ഹോന്തി വാ.

൧൫൪. നോനാനേസ്വാ [ക. ൧൫൭; രൂ. ൧൪൦; നീ. ൩൪൩].

നോ, നാ, നേസു യുവാദീനം അന്തോ ആ ഹോതി വാ.

യുവാനോ, യുവാനാ, യുവാ, ഹേ യുവ, ഹേ യുവാ, ഹേ യുവാനോ, ഹേ യുവാ വാ, യുവാനം, യുവം, യുവാനേ, യുവേ, യുവേന, യുവാനാ.

൧൫൫. യുവാദീനം സുഹിസ്വാനങ [ക. ൧൫൭; രൂ. ൧൪൦; നീ. ൩൩൭-൯, ൩൪൩].

യുവ, പുമാദീനം അന്തോ ആനങ ഹോതി വാ സു, ഹിസു.

യുവാനേഹി, യുവേഹി, യുവാനേഭി, യുവേഭി, യുവസ്സ.

൧൫൬. യുവാ സസ്സിനോ.

യുവതോ സസ്സ ഇനോ ഹോതി വാ.

യുവിനോ, യുവാനം, യുവസ്മാ, യുവമ്ഹാ.

൧൫൭. സ്മാസ്മിംനം നാനേ [ക. ൧൫൬-൭-൮; രൂ. ൧൪൦-൨-൩].

യുവ, പുമാദീഹി സ്മാ, സ്മിംനം നാ, നേ ഹോന്തി വാ. ‘നോനാനേസ്വാ’തി നാമ്ഹി ആത്തം.

യുവാനാ, യുവാനേഹി, യുവാനേഭി, യുവേഹി, യുവേഭി, യുവസ്സ, യുവിനോ, യുവാനം, യുവസ്മിം, യുവമ്ഹി, യുവേ, യുവാനേ, യുവാനേസു, യുവേസു.

രൂപസിദ്ധിയം പന ‘‘മഘവ, യുവാദീനമന്തസ്സ ആനാദേസോ ഹോതി വാ സബ്ബാസു വിഭത്തീസൂ’’തി [രൂ. ൧൪൦; നീ. ൩൪൩] വുത്തം.

പുമാ ¶ , പുമാനോ, ഹേ പുമ, ഹേ പുമാ.

൧൫൮. ഗസ്സം [ക. ൧൫൩; രൂ. ൧൩൮; നീ. ൩൩൩].

പുമതോ ഗസ്സ അം ഹോതി വാ.

ഹേ പുമം, ഹേ പുമാനോ, പുമാനം, പുമം, പുമാനേ, പുമേ.

൧൫൯. നാമ്ഹി [ക. ൧൫൯; രൂ. ൧൩൯; നീ. ൩൪൦].

നാമ്ഹി പുമന്തസ്സ ആ ഹോതി വാ.

പുമാനാ, പുമേന.

൧൬൦. പുമകമ്മഥാമദ്ധാനം വാ സസ്മാസു ച [ക. ൧൫൭, ൧൫൯; രൂ. ൧൩൯, ൧൪൦; നീ. ൩൩൮, ൧൪൦].

നാമ്ഹി ച സ, സ്മാസു ച പുമ, കമ്മ, ഥാമദ്ധാനം അന്തോ ഉ ഹോതി വാ.

പുമുനാ, പുമാനേഹി, പുമാനേഭി, പുമേഹി, പുമേഭി, പുമസ്സ, പുമുനോ, പുമാനം, പുമസ്മാ, പുമമ്ഹാ, പുമാനാ, പുമുനാ, പുമാനേഹി, പുമാനേഭി, പുമേഹി, പുമേഭി, പുമുനോ, പുമസ്സ, പുമാനം, പുമസ്മിം, പുമമ്ഹി, പുമേ.

൧൬൧. പുമാ [ക. ൧൫൬; രൂ. ൧൪൨; നീ. ൩൩൬].

പുമതോ സ്മിംനോ നേ ഹോതി വാ. ‘നോനാനേസ്വാ’തി പുമന്തസ്സ ആത്തം.

പുമാനേ.

൧൬൨. സുമ്ഹാ ച [ക. ൧൫൮; രൂ. ൧൪൩; നീ. ൩൩൯].

സുമ്ഹി പുമന്തസ്സ ആ ച ഹോതി ആനേ ച.

പുമാനേസു, പുമാസു, പുമേസു.

സി ¶ , യോനം പുരിസാദിവിധി ച ഹോതി, ‘‘യഥാ ബലാകയോനിമ്ഹി, ന വിജ്ജതി പുമോ സദാ [അപ. ഥേര ൧.൧.൫൧൧], സോളസിത്ഥിസഹസ്സാനം, ന വിജ്ജതി പുമോ തദാ [ചരിയാ ൩.൪൯], ഇത്ഥീ ഹുത്വാ സ്വജ്ജ പുമോമ്ഹി ദേവോ [ദീ. നി. ൨.൩൫൪], ഥിയോ തസ്സ പജായന്തി, ന പുമാ ജായരേ കുലേ’’തി [ജാ. ൧.൮.൫൪] പാളീ.

മഘവസദ്ദോ യുവസദ്ദസദിസോതി രൂപസിദ്ധിയം [രൂ. ൬൬] വുത്തം, ഗുണവാദിഗണികോതി സദ്ദനീതിയം [നീ. പദ. ൨൨൦] ഇച്ഛിതോ. അഘന്തി ദുക്ഖം പാപഞ്ച വുച്ചതി, ന അഘം മഘം, സുഖം പുഞ്ഞഞ്ച, മഘോ ഇതി പുരാണം നാമം അസ്സ അത്ഥീതി മഘവാതി [സം. നി. ൧.൨൫൯] അത്ഥോ പാളിയം ദിസ്സതി.

ഥാമസദ്ദോ പുരിസാദിഗണോ, ഥാമേന, ഥാമുനാ, ഥാമസ്സ, ഥാമുനോ, ഥാമസ്മാ, ഥാമമ്ഹാ, ഥാമാ, ഥാമുനാ, ഥാമസ്സ, ഥാമുനോ. സേസം പുരിസസമം.

അദ്ധാ വുച്ചതി കാലോ. നാദ്യേകവചനേസു-ദീഘേന അദ്ധുനാ, അദ്ധനാ, അദ്ധേന, ദീഘസ്സ അദ്ധുനോ, അദ്ധുസ്സ, അദ്ധസ്സ, അദ്ധുനാ, അദ്ധുമ്ഹാ, അദ്ധുസ്മാ, അദ്ധാ, അദ്ധമ്ഹാ, അദ്ധസ്മാ, അദ്ധുനോ, അദ്ധുസ്സ, അദ്ധസ്സ, അദ്ധനി, അദ്ധേ, അദ്ധമ്ഹി, അദ്ധസ്മിന്തി ചൂളമോഗ്ഗല്ലാനേ ആഗതം. സേസം യുവസദിസം.

ഉപദ്ധവാചകോ അദ്ധസദ്ദോ ഇധ ന ലബ്ഭതി, ഏകംസത്ഥവാചകോ ച നിപാതോ ഏവ. ‘‘അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ’’തിആദീസു അദ്ധാനസദ്ദോ പന വിസും സിദ്ധോ നപുംസകലിങ്ഗോവ.

മുദ്ധസദ്ദേ ‘‘മുദ്ധാ തേ ഫലതു സത്തധാ, മുദ്ധാ മേ ഫലതു സത്തധാ’’ ഇച്ചാദീസു [ജാ. ൧.൧൬.൨൯൫; ധ. പ. അട്ഠ. ൧.തിസ്സത്ഥേരവത്ഥു] സിരോ വുച്ചതി, ‘‘പബ്ബതമുദ്ധനിട്ഠിതോ’’ ഇച്ചാദീസു [ദീ. നി. ൨.൭൦] മത്ഥകം വുച്ചതി, തദുഭയം ഇധ ലബ്ഭതി, സ്മിംവചനേ മുദ്ധനീതി സിദ്ധം, സേസം യുവസമം. ബാലവാചകോ പന പുരിസനയോ. ഹത്ഥമുട്ഠിവാചകോ ഇത്ഥിലിങ്ഗോ.

അസ്മാ വുച്ചതി പാസാണോ, ഉസ്മാ വുച്ചതി കായഗ്ഗി, ഭിസ്മാ വുച്ചതി ഭയാനകോ മഹാകായോ.

തത്ഥ ¶ അസ്മസദ്ദേ ‘‘തം തേ പഞ്ഞായ ഭിന്ദാമി, ആമം പക്കംവ അസ്മനാ [സു. നി. ൪൪൫], മാ ത്വം ചന്ദേ ഖലി അസ്മനീ’’തി പാളീ. സേസം യുവസമം. ഉസ്മാ, ഭിസ്മാസദ്ദാപി യുവസദിസാതി വദന്തി.

ചൂളമോഗ്ഗല്ലാനേ മുദ്ധ, ഗാണ്ഡീവധന്വ, അണിമ, ലഘിമാദയോ ച അസ്മസദിസാതി വുത്തം.

യത്ഥ സുത്തവിധാനം ന ദിസ്സതി, തത്ഥ മഹാവുത്തിനാ വാ സുത്തവിഭത്തേന വാ രൂപം വിധിയതി.

ഇതി രാജാദിയുവാദിഗണരാസി.

അകാരന്തപുല്ലിങ്ഗം നിട്ഠിതം.

ആകാരന്തപുല്ലിങ്ഗരാസി

‘ഗസീന’ന്തി സിലോപോ, സാ തിട്ഠതി.

‘ഏകവചനയോസ്വഘോന’ന്തി യോസു ച ഏകവചനേസു ച രസ്സോ, ‘അതോ യോന’മിച്ചാദിനാ വിധാനം, സാ തിട്ഠന്തി.

൧൬൩. സാസ്സംസേ ചാനങ.

അം, സേസു ഗേ ച സാസദ്ദസ്സ ആനങ ഹോതി.

ഭോ സാന, ഭോന്തോ സാ, സം, സാനം, സേ, സേന, സാഹി, സാഭി, സസ്സ, സാനസ്സ, സാനം, സസ്മാ, സമ്ഹാ, സാ, സാഹി, സാഭി, സസ്സ, സാനസ്സ, സാനം, സസ്മിം, സമ്ഹി, സേ, സാസു.

അഥ വാ ‘സാസ്സംസേ ചാനങ’ഇതി സുത്തേ ചസദ്ദോ അവുത്തസമുച്ചയത്ഥോപി ഹോതീതികത്വാ സിതോ സേസാസു വിഭത്തീസുപി ആനങ ഹോതി വാ, മഹാവുത്തിനാ ച ആനാദേസതോ യോനം ഓ.

സാ ¶ ഗച്ഛതി, സാനോ ഗച്ഛന്തി, സാ വാ, ഹേ സ, ഹേ സാ, ഹേ സാന, ഹേ സാ, ഹേ സാനോ, സം, സാനം, സേ, സാനേ ഇച്ചാദി.

സദ്ദനീതിരൂപം വുച്ചതേ –

സാ തിട്ഠതി, സാ തിട്ഠന്തി, സാനോ തിട്ഠന്തി, ഭോ സാ, ഭോന്തോ സാ, സാനോ, സാനം, സാനേ, സാനാ, സാനേഹി, സാനേഭി, സാസ്സ, സാനം, സാനാ, സാനേഹി, സാനേഭി, സാസ്സ, സാനം, സാനേ, സാനേസൂതി [നീതി. പദ. ൨൧൧].

വത്തഹാ വുച്ചതി സത്തോ [സക്കോ (അമരകോസ, ൧-൧൪൫ ഗാഥായം)].

൧൬൪. വത്തഹാ സനംനം നോനാനം.

വത്തഹതോ സസ്സ നോ ഹോതി, നംവചനസ്സ നാനം ഹോതി.

വത്തഹാനോ ദേതി, വത്തഹാനാനം ദേതി. സേസം യുവസദ്ദസമം.

സദ്ദനീതിയം പന നാ, സേസു വത്തഹിനാ, വത്തഹിനോതി [നീതി. പദ. ൨൧൯; (തത്ഥ നാമ്ഹി വത്തഹാനാതി ദിസ്സതി)] വുത്തം.

ദള്ഹധമ്മാ, ദള്ഹധമ്മാ, ദള്ഹധമ്മാനോ. ‘‘സിക്ഖിതാ ദള്ഹധമ്മിനോ’’തിപി [സം. നി. ൧.൨൦൯] പാളി. ഭോ ദള്ഹധമ്മാ, ഭോന്തോ ദള്ഹധമ്മാ, ദള്ഹധമ്മാനോ, ദള്ഹധമ്മിനോ, ദള്ഹധമ്മാനം, ദള്ഹധമ്മാനേ, ദള്ഹധമ്മിനാ, ദള്ഹധമ്മേഹി. സേസം പുരിസസമം. ഏവം പച്ചക്ഖധമ്മാതി. വിവടച്ഛദസദ്ദേ പന നാമ്ഹി ഇത്തം നത്ഥി, സേസം ദള്ഹധമ്മസമം. പാളിയം പന ‘‘ദള്ഹധമ്മോതി വിസ്സുതോ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൩൦൦] ച ‘‘ലോകേ വിവടച്ഛദോ’’തി [ദീ. നി. ൧.൨൫൮] ച ദിട്ഠത്താ ഏതേ സദ്ദാ പുരിസരൂപാ അകാരന്താപി യുജ്ജന്തി.

വുത്തസിരാ വുച്ചതി നവവോരോപിതകേസോ, വുത്തസിരാ ബ്രാഹ്മണോ, വുത്തസിരാ, വുത്തസിരാനോ, വുത്തസിരാനം, വുത്തസിരാനേ, വുത്തസിരാനാ, ¶ വുത്തസിരാനേഹി. സേസം പുരിസസമം. പാളിയം പന ‘‘കാപടികോ മാണവോ വുത്തസിരോ’’തിപി [മ. നി. ൨.൪൨൬] ദിസ്സതി.

രഹാ വുച്ചതി പാപധമ്മോ. രഹാ, രഹാ, രഹിനോ, രഹാനം, രഹിനേ, രഹിനാ, രഹിനേഹി, രഹിനേഭി, രഹസ്സ, രഹിനോ, രഹാനം…പേ… രഹാനേ, രഹാനേസൂതി [നീതി. പദ. ൨൧൭] സബ്ബം സദ്ദനീതിയം വുത്തം, ഇധ പന മഹാവുത്തിനാ സിദ്ധം.

ഇതി ആകാരന്തപുല്ലിങ്ഗരാസി.

ഇകാരന്തപുല്ലിങ്ഗരാസി

‘ഗസീന’ന്തി ലോപോ, മുനി ഗച്ഛതി.

൧൬൫. ലോപോ [ക. ൧൧൮; രൂ. ൧൪൬; നീ. ൨൯൩].

ഝ, ലതോ യോനം ലോപോ ഹോതി. ‘യോലോപനീസു ദീഘോ’തി ദീഘോ.

മുനീ ഗച്ഛന്തി.

൧൬൬. യോസു ഝിസ്സ പുമേ [ക. ൯൬; രൂ. ൧൪൮; നീ. ൨൫൯].

പുല്ലിങ്ഗേ യോസു ഝസഞ്ഞസ്സ ഇ-കാരസ്സ ട ഹോതി വാ.

മുനയോ ഗച്ഛന്തി.

ഝിസ്സാതി കിം? രത്തിയോ, ദണ്ഡിനോ.

പുമേതി കിം? അട്ഠീനി.

ഭോ മുനി, ‘അയുനം വാ ദീഘോ’തി ദീഘോ, ഭോ മുനീ, ഭോന്തോ മുനീ, ഭോന്തോ മുനയോ, മുനിം, മുനീ, മുനയോ, മുനിനാ, മുനീഹി, മുനീഭി, മുനിസ്സ, മുനിനോ, മുനീനം, മുനിസ്മാ, മുനിമ്ഹാ.

൧൬൭. നാ ¶ സ്മാസ്സ [ക. ൨൧൫; രൂ. ൪൧; നീ. ൪൪൨].

ഝ, ലതോ സ്മാസ്സ നാ ഹോതി വാ.

മുനിനാ, മുനീഹി, മുനീഭി, മുനിസ്സ, മുനിനോ, മുനീനം, മുനിസ്മിം, മുനിമ്ഹി, മുനീസു.

ഇസി ഗച്ഛതി, ഇസീ, ഇസയോ, ഭോ ഇസി, ഭോ ഇസീ, ഭോന്തോ ഇസീ, ഭോന്തോ ഇസയോ ഇച്ചാദി.

അഗ്ഗി ജലതി, അഗ്ഗീ, അഗ്ഗയോ, ഭോ അഗ്ഗി, ഭോ അഗ്ഗീ, ഭോന്തോ അഗ്ഗീ, ഭോന്തോ അഗ്ഗയോ ഇച്ചാദി.

ഏവം കുച്ഛി, മുട്ഠി, ഗണ്ഠി, മണി, പതി, അധിപതി, ഗഹപതി, സേനാപതി, നരപതി, യതി, ഞാതി, സാതി, വത്ഥി, അതിഥി, സാരഥി, ബോന്ദി, ആദി, ഉപാദി, നിധി, വിധി, ഓധി, ബ്യാധി, സമാധി, ഉദധി, ഉപധി, നിരുപധി, ധനി, സേനാനി, കപി, ദീപി, കിമി, തിമി, അരി, ഹരി, ഗിരി, കലി, ബലി, സാലി, അഞ്ജലി, കവി, രവി, അസി, മസി, കേസി, പേസി, രാസി, അഹി, വീഹിഇച്ചാദയോ.

വിസേസവിധാനമുച്ചതേ.

മഹാവുത്തിനാ അകതരസ്സേഹിപി കേഹിചി ഝസഞ്ഞേഹി യോനം നോ ഹോതി, ‘‘ഛ മുനിനോ അഗാരമുനിനോ, അനഗാരമുനിനോ, സേഖമുനിനോ, അസേഖമുനിനോ, പച്ചേകമുനിനോ, മുനിമുനിനോ’’തി [മഹാനി. ൧൪] ച ‘‘ഞാണുപപന്നാ മുനിനോ വദന്തീ’’തി ച ‘‘ഏകമേകായ ഇത്ഥിയാ, അട്ഠട്ഠ പതിനോ സിയു’’ന്തി ച [ജാ. ൨.൨൧.൩൪൪] ‘‘പതിനോ കിരമ്ഹാകം വിസിട്ഠനാരീന’’ [വി. വ. ൩൨൩] ന്തി ച ‘‘ഹംസാധിപതിനോ ഇമേ’’തി [ജാ. ൨.൨൧.൩൮] ച സുത്തപദാനി ദിസ്സന്തി.

ഗാഥാസു ‘ഘബ്രഹ്മാദിത്വേ’തി മുനിതോ ഗസ്സ ഏത്തഞ്ച ഹോതി, പോരോഹിച്ചോ തവം മുനേ [അപ. ഥേര ൧.൧.൫൪൦], ധമ്മദസ്സോ തവം മുനേ [അപ. ഥേര ൧.൧.൫൪൦], ചിരം ¶ ജീവ മഹാവീര, കപ്പം തിട്ഠ മഹാമുനേ [അപ. ഥേര ൧.൨.൧൬൮], പടിഗ്ഗണ്ഹ മഹാമുനേ [അപ. ഥേര ൧.൪൧.൮൩]. തുയ്ഹത്ഥായ മഹാമുനേതി [അപ. ഥേര ൧.൩.൩൪൫].

തേഹിയേവ അംവചനസ്സ നഞ്ച ഹോതി, തമാഹു ഏകം മുനിനം ചരന്തം [സു. നി. ൨൧൦], മുനിനം മോനപഥേസു സിക്ഖമാനം [ജാ. ൧.൮.൪൪], പിതരം പുത്തഗിദ്ധിനം [ജാ. ൨.൨൨.൨൩൭൭], സബ്ബകാമസമിദ്ധിനം [ജാ. ൧.൧൩.൧൦൩].

ഇസിസദ്ദേ പന –

൧൬൮. ടേ സിസ്സിസിസ്മാ [ടേ സിസ്സസ്മാ (മൂലപാഠേ)].

ഇസിമ്ഹാ സിസ്സ ടേ ഹോതി വാ.

യോ നോ’ജ്ജ വിനയേ കങ്ഖം, അത്ഥധമ്മവിദൂ ഇസേ [ജാ. ൨.൨൨.൧൧൬൪]. ‘ഘബ്രഹ്മാദിത്വേ’തി ഗസ്സ ഏത്തഞ്ച ഹോതി, നിസീദാഹി മഹാഇസേ [ജാ. ൨.൨൦.൧൧൪], ത്വം നോ’സി സരണം ഇസേ [ജാ. ൨.൨൨.൧൩൨൬], പുത്തോ ഉപ്പജ്ജതം ഇസേ [ജാ. ൧.൧൪.൧൦൪].

൧൬൯. ദുതിയസ്സ യോസ്സ.

ഇസിമ്ഹാ ദുതിയസ്സ യോസ്സ ടേ ഹോതി വാ.

സമണേ ബ്രാഹ്മണേ വന്ദേ, സമ്പന്നചരണേ ഇസേ [ജാ. ൧.൧൬.൩൧൪].

സമാസേ പന മഹേസി ഗച്ഛതി, മഹേസീ ഗച്ഛന്തി, മഹേസയോ, മഹേസിനോ. അംവചനേ മഹേസിനന്തി സിജ്ഝതി. ‘‘സങ്ഗായിംസു മഹേസയോ [വി. വ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ പേ. വ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ], വാനമുത്താ മഹേസയോ’’തി [അഭിധമ്മത്ഥസങ്ഗഹേ ൧൧൩ പിട്ഠേ] ച ‘‘ന തം സമ്മഗ്ഗതാ യഞ്ഞം, ഉപയന്തി മഹേസിനോ, ഏതം സമ്മഗ്ഗതാ യഞ്ഞം, ഉപയന്തി മഹേസിനോ [സം. നി. ൧.൧൨൦], പഹന്താ മഹേസിനോ കാമേ, യേന തിണ്ണാ മഹേസിനോ’’തി ച ‘‘മഹേസിം വിജിതാവിന’’ന്തി [മ. നി. ൨.൪൫൯] ച ‘‘സങ്ഘഞ്ചാപി മഹേസിനം, കുഞ്ജരംവ മഹേസിനം, ഉപഗന്ത്വാ മഹേസിനം ¶ [ബു. വം. ൯.൧], ഖിപ്പം പസ്സ മഹേസിനം [ജാ. ൨.൧൯.൭൦], കതകിച്ചം മഹേസിന’’ന്തി [ജാ. ൨.൧൯.൧൦൨] ച സുത്തപദാനി ദിസ്സന്തി.

അഗ്ഗിസദ്ദേ –

൧൭൦. സിസ്സഗ്ഗിതോ നി [ക. ൯൫; രൂ. ൧൪൫; നീ. ൨൫൪; ‘സിസ്സാഗ്ഗിതോ നി’ (ബഹൂസു)].

അഗ്ഗിതോ സിസ്സ നി ഹോതി വാ.

അഗ്ഗി ജലതി, അഗ്ഗിനി ജലതി, അഗ്ഗീ ജലന്തി, അഗ്ഗയോ ഇച്ചാദി.

പാളിയം പന ‘‘അഗ്ഗി, ഗിനി, അഗ്ഗിനീ’’തി തയോ അഗ്ഗിപരിയായാ ദിസ്സന്തി – ‘‘രാഗഗ്ഗി, ദോസഗ്ഗി, മോഹഗ്ഗീ’’തി [അ. നി. ൭.൪൬] ച ‘‘ഛന്നാ കുടി ആഹിതോ ഗിനി, വിവടാ കുടി നിബ്ബുതോ ഗിനി [സു. നി. ൧൯], മഹാഗിനി സമ്പജ്ജലിതോ [ഥേരഗാ. ൭൦൨ (ഥോകം വിസദിസം)], യസ്മാ സോ ജായതേ ഗിനീ’’തി [ജാ. ൧.൧൦.൫൮] ച ‘‘അഗ്ഗിനിം സമ്പജ്ജലിതം പവിസന്തീ’’തി [സു. നി. ൬൭൫] ച. തേസം വിസും വിസും രൂപമാലാ ലബ്ഭതി.

സേട്ഠി, പതി, അധിപതി, സേനാപതി, അതിഥി, സാരഥിസദ്ദേഹി ച യോനം നോ ഹോതി, അംവചനസ്സ നം ഹോതി വാ, സേട്ഠിനോ, സേട്ഠിനം, പതിനോ, പതിനം, അധിപതിനോ, അധിപതിനം, സേനാപതിനോ, സേനാപതിനം, അതിഥിനോ, അതിഥിനം, സാരഥിനോ, സാരഥിനന്തി. ഗഹപതയോ, ജാനിപതയോ ഇച്ചാദീനി നിച്ചരൂപാനി ദിസ്സന്തി.

ആദിസദ്ദേ –

‘രത്ഥ്യാദീഹി ടോ സ്മിംനോ’തി സ്മിംനോ ടോ ഹോതി, ആദിസ്മിം, ആദിമ്ഹി, ആദോ, ഗാഥാദോ, പാദാദോ. ‘‘ആദിം, ഗാഥാദിം, പാദാദിം’’ ഇച്ചാദീസു പന ആധാരത്ഥേ ദുതിയാ ഏവ ‘‘ഇമം രത്തിം, ഇമം ദിവസം, പുരിമം ദിസം, പച്ഛിമം ദിസം, തം ഖണം, തം ലയം, തം മുഹുത്തം’’ ഇച്ചാദീസു വിയ.

ഇദാനി സമാസേ ഝിസ്സ ടാദേസാഭാവോ വുച്ചതി.

൧൭൧. ഇതോഞ്ഞത്ഥേ ¶ പുമേ.

പുമേ അഞ്ഞപദത്ഥസമാസേ ഇ-കാരമ്ഹാ പഠമാ, ദുതിയായോനം കമേന നോ, നേ ഹോന്തി വാ. സുത്തവിഭത്തേന ഉത്തരപദത്ഥസമാസേപി ക്വചി യോനം നോ, നേ ഹോന്തി.

പഠമായോമ്ഹി –

മിച്ഛാദിട്ഠിനോ, സമ്മാദിട്ഠിനോ, മുട്ഠസ്സതിനോ, ഉപട്ഠിതസ്സതിനോ, അസാരേ സാരമതിനോ [ധ. പ. ൧൧], നിമ്മാനരതിനോ ദേവാ, യേ ദേവാ വസവത്തിനോ [സം. നി. ൧.൧൬൮], അട്ഠേതേ ചക്കവത്തിനോ, ധമ്മേ ധമ്മാനുവത്തിനോ [സം. നി. ൫.൩൪], സഗ്ഗം സുഗതിനോ യന്തി [ധ. പ. ൧൨൬], തോമര’ങ്കുസപാണിനോ [ജാ. ൨.൨൨.൨൨൩], ദണ്ഡമുഗ്ഗരപാണിനോ, അരിയവുത്തിനോ, നിപകാ സന്തവുത്തിനോ ഇച്ചാദി.

ദുതിയായോമ്ഹി –

മുട്ഠസ്സതിനേ, ഉപട്ഠിതസ്സതിനേ, അരിയവുത്തിനേ, തോമര’ങ്കുസപാണിനേ [ജാ. ൨.൨൨.൧൯൦] ഇച്ചാദി.

വാത്വേവ? മിച്ഛാദിട്ഠീ ജനാ ഗച്ഛന്തി, മിച്ഛാദിട്ഠീ ജനേ പസ്സതി.

ഗരൂ പന ‘‘തോമര’ങ്കുസപാണയോ, അത്ഥേ വിസാരദമതയോ’’തി [ക. ൨൫൩] രൂപാനി ഇധ ഇച്ഛന്തി.

അഞ്ഞത്ഥേതി കിം? മിച്ഛാദിട്ഠിയോ ധമ്മാ, മിച്ഛാദിട്ഠിയോ ധമ്മേ.

പുമേതി കിം? മിച്ഛാദിട്ഠിനിയോ ഇത്ഥിയോ, മിച്ഛാദിട്ഠീനി കുലാനി.

൧൭൨. നേ സ്മിംനോ ക്വചി [നീ. ൪൫൩].

പുമേ അഞ്ഞത്ഥേ ഇതോ സ്മിംനോ ക്വചി നേ ഹോതി.

കതഞ്ഞുമ്ഹി ച പോസമ്ഹി, സീലവന്തേ അരിയവുത്തിനേ [ജാ. ൧.൧൦.൭൮]. സബ്ബകാമസമിദ്ധിനേ കുലേ, ഛത്തപാണിനേ, ദണ്ഡപാണിനേ, തോമര’ങ്കുസപാണിനേ [ജാ. ൨.൨൨.൧൯൦] ഇച്ചാദി.

സുത്തവിഭത്തേന ¶ ഈതോപി സ്മിംനോ ക്വചി നേ ഹോതി, മാതങ്ഗസ്മിം യസസ്സിനേ [ജാ. ൨.൧൯.൯൬], ദേവവണ്ണിനേ, ബ്രഹ്മവണ്ണിനേ, അരഹന്തമ്ഹി താദിനേ [ഥേരഗാ. ൧൧൮൨] ഇച്ചാദി.

ഇകാരന്തപുല്ലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

ഈകാരന്തപുല്ലിങ്ഗരാസി

ഈകാരന്തേ ‘സിമ്ഹി നാ’നപുംസകസ്സാ’തി സുത്തേന സിമ്ഹി രസ്സത്തം നത്ഥി, ‘ഗേ വാ’തി ഗേ പരേ വികപ്പേന രസ്സോ, യോസു ച അം, നാ, സ, സ്മാ, സ്മിം സു ച ‘ഏകവചനയോസ്വഘോന’ന്തി നിച്ചം രസ്സോ, ദണ്ഡീ ഗച്ഛതി. ‘ജന്തു ഹേതു’ ഇച്ചാദിസുത്തേന വികപ്പേന യോനം ലോപോ, ദണ്ഡീ ഗച്ഛന്തി.

പക്ഖേ –

൧൭൩. യോനം നോനേ പുമേ [ക. ൨൨൫; രൂ. ൧൫൧; നീ. ൪൫൨, ൪൫൩].

പുമേ ഝസഞ്ഞമ്ഹാ ഈ-കാരതോ പഠമാ, ദുതിയായോനം കമേന നോ, നേ ഹോന്തി വാ.

ദണ്ഡിനോ ഗച്ഛന്തി, ഭോദണ്ഡി, ഭോ ദണ്ഡീ, ഭോന്തോ ദണ്ഡിനോ, ദണ്ഡിം.

൧൭൪. നം ഝീതോ [ക. ൨൨൪; രൂ. ൧൫൩; നീ. ൪൫൧].

പുമേ ഝസഞ്ഞമ്ഹാ ഈ-കാരതോ അംവചനസ്സ നം ഹോതി വാ.

ദണ്ഡിനം.

൧൭൫. നോ വാ [’നോ’ (ബഹൂസു)].

പുമേ ഝീതോ ദുതിയായോസ്സ നോ ഹോതി വാ.

ദണ്ഡീ ¶ , ദണ്ഡിനോ, ദണ്ഡിനേ, ദണ്ഡിനാ, ദണ്ഡീഹി, ദണ്ഡീഭി, ദണ്ഡിസ്സ, ദണ്ഡിനോ, ദണ്ഡീനം, ദണ്ഡിസ്മാ, ദണ്ഡിമ്ഹാ, ദണ്ഡിനാ, ദണ്ഡീഹി, ദണ്ഡീഭി, ദണ്ഡിസ്സ, ദണ്ഡിനോ, ദണ്ഡീനം, ദണ്ഡിസ്മിം, ദണ്ഡിമ്ഹി.

൧൭൬. സ്മിംനോ നിം [ക. ൨൨൬; രൂ. ൧൫൪; നീ. ൪൧൬].

ഝീതോ സ്മിംനോ നി ഹോതി വാ.

ദണ്ഡിനി.

‘നേ സ്മിംനോ ക്വചീ’തി വിഭത്തസുത്തേന സ്മിംനോ നേ ച ഹോതി, ദണ്ഡിനേ, ദണ്ഡീസു.

ഏവം ചക്കീ, പക്ഖീ, സുഖീ, സിഖീ, ചാഗീ, ഭാഗീ, ഭോഗീ, യോഗീ, സങ്ഘീ, വാചീ, ധജീ, ഭജീ, കുട്ഠീ, രട്ഠീ, ദാഠീ, ഞാണീ, പാണീ, ഗണീ, ഗുണീ, ചമ്മീ, ധമ്മീ, സീഘയായീ, പാപകാരീ, ബ്രഹ്മചാരീ, മായാവീ, മേധാവീ, ഭുത്താവീ, ഭയദസ്സാവീ, യസസ്സീ, തേജസ്സീ, ഛത്തീ, പത്തീ, ദന്തീ, മന്തീ, സത്തുഘാതീ, സീഹനാദീ, സാമീ, പിയപ്പസംസീ. അത്ഥദസ്സീ, ധമ്മദസ്സീ ഇച്ചാദയോ. ഗാമണീ, സേനാനീ, സുധീ ഇച്ചാദീസു പന സ്മിംനോ നിത്തം നത്ഥി.

വിസേസവിധാനമുച്ചതേ.

മഹാവുത്തിനാ യോസു ഝീ-കാരസ്സപി ക്വചി ടത്തം ഹോതി,

‘‘ഹംസാ കോഞ്ചാ മയൂരാ ച, ഹത്ഥയോ പസദാ മിഗാ;

സബ്ബേ സീഹസ്സ ഭായന്തി, നത്ഥി കായസ്മിം തുല്യതാ [ജാ. ൧.൨.൧൦൩].

പുരിസാലൂ ച ഹത്ഥയോ, സഞ്ഞതാ ബ്രഹ്മചാരയോ [അ. നി. ൬.൩൭], അപചേ ബ്രഹ്മചാരയോ’’തി ദിസ്സന്തി. തത്ഥ ‘ഹത്ഥയോ’തി ഹത്ഥിനോ, ‘പുരിസാലൂ’തി പുരിസലോലാ ബലവാമുഖയക്ഖിനിയോ, ‘ബ്രഹ്മചാരയോ’തി ബ്രഹ്മചാരിനോ, ‘അപചേ’തി പൂജേയ്യ.

സുസ്സപി ¶ ക്വചി നേസു ഹോതി, സുസുഖം വത ജീവാമ, വേരിനേസു അവേരിനോ [ധ. പ. ൧൯൭], വേരിനേസു മനുസ്സേസു, വിഹരാമ അവേരിനോ. തത്ഥ ‘വേരിനേസൂ’തി വേരീചിത്തവന്തേസു.

സമാസേപി പഠമായോസ്സ നോത്തം, ദുതിയായോസ്സ നോത്തം നേത്തഞ്ച ഹോതി. തത്ഥ ദ്വേ നോത്താനി പാകടാനി. നേത്തം പന വുച്ചതേ, ‘‘അസ്സമണേ സമണമാനിനേ [അ. നി. ൮.൧൦], നരേ പാണാതിപാതിനേ [ഇതിവു. ൯൩], മഞ്ജുകേ പിയഭാണിനേ [ജാ. ൨.൨൨.൧൭൨൧], മാലധാരിനേ [ജാ. ൨.൨൨.൧൭൨൭], കാസികുത്തമധാരിനേ [ജാ. ൨.൨൨.൧൯൫], വണ്ണവന്തേ യസസ്സിനേ [ദീ. നി. ൨.൨൮൨], ചാപഹത്ഥേ കലാപിനേ, ഉഭോ ഭസ്സരവണ്ണിനേ [ജാ. ൨.൨൧.൧൧൧], ബ്രാഹ്മണേ ദേവവണ്ഡിനേ, സമുദ്ധരതി പാണിനേ [അപ. ഥേരീ ൨.൩.൧൩൭], ഏവം ജരാ ച മച്ചു ച, അധിവത്തന്തി പാണിനേ’’തി [സം. നി. ൧.൧൩൬] ദിസ്സന്തി. തത്ഥ ‘ഭസ്സരവണ്ണിനേ’തി പഭസ്സരവണ്ണവന്തേ. സ്മിംനോ നേത്തേ പന ‘‘മാതങ്ഗസ്മിം യസസ്സിനേ’’ ഇച്ചാദീനി [ജാ. ൨.൧൯.൯൬] പുബ്ബേ വുത്താനേവ.

ഈകാരന്തപുല്ലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

ഉകാരന്തപുല്ലിങ്ഗരാസി

ഭിക്ഖാദിഗണരാസി

‘ഗസീന’ന്തി സിലോപോ, ഭിക്ഖു. യോനം ലോപേ ദീഘോ, ഭിക്ഖൂ.

പക്ഖേ –

൧൭൭. ലാ യോനം വോ പുമേ [ക. ൧൧൯; രൂ. ൧൫൫; നീ. ൨൯൪].

പുമേ ലസഞ്ഞേഹി ഉവണ്ണേഹി യോനം വോ ഹോതി വാതി യോനം വോ.

൧൭൮. വേവോസു ¶ ലുസ്സ [ക. ൯൭; രൂ. ൧൫൬; നീ. ൨൬൦].

പുമേ വേ, വോസു പരേസു ലസഞ്ഞസ്സ ഉ-കാരസ്സ ട ഹോതി.

ഭിക്ഖവോ.

ലുസ്സാതി കിം? സയമ്ഭുവോ.

ഭോ ഭിക്ഖു, ഭോ ഭിക്ഖൂ, ഭോന്തോ ഭിക്ഖൂ.

൧൭൯. പുമാലപനേ വേവോ [ക. ൧൧൬; രൂ. ൧൫൭; നീ. ൨൯൧].

പുമേ ആലപനേ ലസഞ്ഞമ്ഹാ ഉ-കാരതോ യോസ്സ വേ, വോ ഹോന്തി വാ.

ഭോന്തോ ഭിക്ഖവേ, അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി [മ. നി. ൧.൧], ദേവകായാ അഭിക്കന്താ, തേ വിജാനാഥ ഭിക്ഖവോ [ദീ. നി. ൨.൩൩൪], ഭിക്ഖും, ഭിക്ഖൂ, ഭിക്ഖവോ, ഭിക്ഖുനാ. ‘സുനംഹിസൂ’തി ദീഘോ, ഭിക്ഖൂഹി, ഭിക്ഖൂഭി, ഭിക്ഖുസ്സ, ഭിക്ഖുനോ, ഭിക്ഖൂനം, ഭിക്ഖുസ്മാ, ഭിക്ഖുമ്ഹാ, ഭിക്ഖുനാ, ഭിക്ഖൂഹി, ഭിക്ഖൂഭി, ഭിക്ഖുസ്സ, ഭിക്ഖുനോ, ഭിക്ഖൂനം, ഭിക്ഖുസ്മിം, ഭിക്ഖുമ്ഹി, ഭിക്ഖൂസു.

ഏവം മങ്കു, മച്ചു, ഉച്ഛു, പടു, ഭാണു, സേതു, കേതു, സത്തു, സിന്ധു, ബന്ധു, കാരു, നേരു, മേരു, രുരു, വേളു ഇച്ചാദയോ.

വിസേസവിധാനമുച്ചതേ.

ഹേതു, ജന്തു, കുരുസദ്ദേസു ‘ജന്തുഹേതു’ ഇച്ചാദിസുത്തേന വികപ്പേന യോനം ലോപോ, ഹേതു ധമ്മോ, ഹേതൂ ധമ്മാ, അതീതേ ഹേതവോ പഞ്ച.

൧൮൦. യോമ്ഹി വാ ക്വചി [ക. ൯൭; രൂ. ൧൫൬; നീ. ൨൬൦].

യോസു ലസഞ്ഞിനോ ഉ-കാരസ്സ ക്വചി ട ഹോതി വാ.

അതീതേ ഹേതയോ പഞ്ച.

വാതി ¶ കിം? ഹേതുയോ.

ക്വചീതി കിം? ഭിക്ഖവോ.

ഭോ ഹേതു, ഭോ ഹേതൂ, ഭോന്തോ ഹേതൂ, ഹേതവോ, ഹേതയോ, ഹേതുയോ വാ, ഹേതും, ഹേതൂ, ഹേതവോ, ഹേതയോ, ഹേതുയോ വാ. സേസം ഭിക്ഖുസമം.

ജന്തു ഗച്ഛതി, ജന്തൂ, ജന്തയോ, ജന്തുയോ വാ.

൧൮൧. ജന്താദിതോ നോ ച [ക. ൧൧൯; രൂ. ൧൫൫; നീ. ൨൯൪; ‘ജന്ത്വാദിതോ’ (ബഹൂസു)].

പുമേ ജന്താദിതോ യോനം നോ ച ഹോതി വോ ച.

ജന്തുനോ, ജന്തവോ, ഭോജന്തു, ഭോജന്തൂ, ഭോന്തോ ജന്തൂ, ജന്തയോ, ജന്തുയോ, ജന്തുനോ, ജന്തവോ, ജന്തും, ജന്തൂ, ജന്തയോ, ജന്തുയോ, ജന്തുനോ, ജന്തവോ. സേസം ഭിക്ഖുസമം.

കുരു, കുരൂ, കുരയോ, കുരുയോ, കുരുനോ, കുരവോതി സബ്ബം ജന്തുസമം.

‘‘അജ്ജേവ തം കുരയോ പാപയാതു [ജാ. ൨.൨൨.൧൬൩൨], നന്ദന്തി തം കുരയോ ദസ്സനേന [ജാ. ൨.൨൨.൧൬൪൧], അജ്ജേവ തം കുരയോ പാപയാമീ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൧൬൩൪] ദിസ്സന്തി.

മഹാവുത്തിനാ ലതോപി അംവചനസ്സ ക്വചി നം ഹോതി, ‘‘കിമത്ഥിനം ഭിക്ഖുനം ആഹു, ഭിക്ഖുനമാഹു മഗ്ഗദേസിം, ഭിക്ഖുനമാഹു മഗ്ഗജീവിം, ബുദ്ധം ആദിച്ചബന്ധുന’’ന്തി ദിസ്സന്തി, തഥാ ‘‘രോഗനിഡ്ഡം പഭങ്ഗുനം, ഭോഗാനഞ്ച പഭങ്ഗുനം [ധ. പ. ൧൩൯], വിഞ്ഞാണഞ്ച വിരാഗുന’’ന്തി ച. തത്ഥ ‘കിമത്ഥിന’ന്തി കിംസഭാവം, ‘മഗ്ഗദേസി’ന്തി മഗ്ഗം ദേസേന്തം, ‘മഗ്ഗജീവി’ന്തി മഗ്ഗേ ജീവന്തം, ‘രോഗനിഡ്ഡ’ന്തി രോഗാനം കുലാവകഭൂതം, ‘പഭങ്ഗുന’ന്തി പഭിജ്ജനസീലം, ‘വിരാഗുന’ന്തി വിരജ്ജനസീലം. കത്ഥചി പഠമന്തമ്പി ദിസ്സതി, തത്ഥ നാഗമോ.

ഇതി ഭിക്ഖാദിഗണരാസി.

സത്ഥാദിഗണരാസി

സത്ഥാദിരാസി

൧൮൨. ല്തുപിതാദീനമാ സിമ്ഹി [ക. ൨൯൯; രൂ. ൧൫൮; നീ. ൪൧൧].

സിമ്ഹി ¶ പരേ ല്തുപച്ചയന്താനം സത്ഥു, കത്തുഇച്ചാദീനം പിതാദീനഞ്ച ഉ-കാരോ ആ ഹോതി. ‘ഗസീന’ന്തി ലോപോ.

സത്ഥാ.

൧൮൩. ല്തുപിതാദീനമസേ [ക. ൨൦൦; രൂ. ൧൫൯; നീ. ൪൧൨].

സമ്ഹാ അഞ്ഞസ്മിം വിഭത്തിഗണേ പരേ ല്തു, പിതാദീനം ഉ-കാരോ ആരങ ഹോതി.

൧൮൪. ആരങസ്മാ [ക. ൨൦൫; രൂ. ൧൬൦; നീ. ൪൨൧].

ആരങതോ യോനം ടോ ഹോതി.

സത്ഥാരോ.

൧൮൫. ഗേ അ ച [ക. ൨൪൬; രൂ. ൭൩; നീ. ൪൭൬, ൪൭൮-൯].

ഗേ പരേ ല്തു, പിതാദീനം ഉ-കാരോ ഹോതി അ ച ആ ച. ഭോസത്ഥ, ഭോ സത്ഥാ, ഭോന്തോ സത്ഥാരോ, സത്ഥാരം.

൧൮൬. ടോടേ വാ [ക. ൨൦൫; രൂ. ൨൬൦; നീ. ൪൨൧].

ആരങതോ യോനം കമേന ടോ, ടേ ഹോന്തി വാ. ഏത്ഥ ച വാസദ്ദോ സഖസദ്ദേ വികപ്പനത്ഥോ തത്ഥ വിധ്യന്തരസബ്ഭാവാ. പുന ടോഗ്ഗഹണം ലഹുഭാവത്ഥം.

സത്ഥാരോ, സത്ഥാരേ.

൧൮൭. ടാ ¶ നാസ്മാനം [ക. ൨൦൭, ൨൭൦; രൂ. ൧൬൧, ൧൨൦; നീ. ൪൨, ൫൪൨].

ആരങതോ നാ, സ്മാനം ടാ ഹോതി.

സത്ഥാരാ, സത്ഥാരേഹി, സത്ഥാരേഭി.

൧൮൮. ലോപോ [ക. ൨൦൩; രൂ. ൧൬൨; നീ. ൪൧൮].

ല്തു, പിതാദീഹി സലോപോ ഹോതി വാ.

സത്ഥു, സത്ഥുസ്സ, സത്ഥുനോ.

൧൮൯. നംമ്ഹി വാ [ക. ൨൦൧; രൂ. ൧൬൩; നീ. ൪൧൬].

നംമ്ഹി പരേ ല്തു, പിതാദീനം ഉ-കാരോ ആരങ ഹോതി വാ. ഇമേസം മഹാനാമ തിണ്ണം സത്ഥാരാനം ഏകാ നിട്ഠാ ഉദാഹു പുഥു നിട്ഠാതി [അ. നി. ൩.൧൨൭]. സത്ഥൂനം.

൧൯൦. ആ [ക. ൨൦൨; രൂ. ൧൬൪; നീ. ൪൧൭].

നംമ്ഹി പരേ ല്തു, പിതാദീനം ഉ-കാരോ ആ ഹോതി വാ.

സത്ഥാനം, സത്ഥാരാ, സത്ഥാരേഹി, സത്ഥാരേഭി, സത്ഥു, സത്ഥുസ്സ, സത്ഥുനോ, സത്ഥൂനം, സത്ഥാരാനം, സത്ഥാനം.

൧൯൧. ടി സ്മിംനോ [ക. ൨൦൬; രൂ. ൧൬൫; നീ. ൪൨൨].

ആരങതോ സ്മിംനോ ടി ഹോതി.

൧൯൨. രസ്സാരങ [ക. ൨൦൮; രൂ. ൧൬൬; നീ. ൪൨൪].

സ്മിംമ്ഹി പരേ ആരങ്കതോ രസ്സോ ഹോതി.

സത്ഥരി, സത്ഥാരേസു.

ബഹുലാധികാരാ ¶ നാ, സ്മാസു സത്ഥുനാതി ച സുമ്ഹി സത്ഥൂസൂതി ച സിദ്ധം. ‘‘ധമ്മരാജേന സത്ഥുനാ, പൂജം ലബ്ഭതി ഭത്തുസൂ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൧൫൧൭] പാളി. ‘ഭത്തുസൂ’തി സാമീസു, ‘ഭത്താസൂ’തിപി പാഠോ.

‘ല്തുപിതാദീനമസേ’തി അസേഗ്ഗഹണേന തോമ്ഹി ആരങ ഹോതി [നീ. ൪൧൪], ‘‘സത്ഥാരതോ സത്ഥാരം ഗച്ഛന്തി, സത്ഥാരതോ സത്ഥാരം ഘടേന്തീ’’തി [മഹാനി. ൨൭] പാളി.

ഏവം കത്താ, ഭത്താ, ഗന്താ, ജേതാ, ജനേതാ, ഛേത്താ, ഛേദിതാ, വിഞ്ഞാതാ, വിഞ്ഞാപേതാ, ഉട്ഠാതാ, ഉട്ഠാപേതാ, തരിതാ, താരേതാ, ദാതാ, ദാപേതാ, സന്ധാതാ, സന്ധാപേതാ, നേതാ, നേത്താ, പോസേതാ, ഭേത്താ, യാതാ, വത്താ, സേതാ, ഹന്താ, സകമന്ധാതാ, മഹാമന്ധാതാ ഇച്ചാദയോ.

വിസേസവിധാനമുച്ചതേ.

മഹാവുത്തിനാ യോനം ആ ഹോതി, അവിതക്കിതാ ഗബ്ഭമുപവജന്തി [ജാ. ൧.൧൩.൧൩൮ (വിസദിസം)], തേ ഭിക്ഖൂ ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

അമച്ചവാചീഹി കത്തു, ഖത്തുസദ്ദേഹി ഗസ്സ ഏത്തം, ഉട്ഠേഹി കത്തേ തരമാനോ [ജാ. ൨.൨൨.൧൬൯൦], നത്ഥി ഭോ ഖത്തേ പരോലോകോ [ദീ. നി. ൨.൪൦൮].

ഗേ പരേ ആരങ ച ഹോതി, പുച്ഛാമ കത്താര അനോമപഞ്ഞ, ‘‘കത്താരം അനോമപഞ്ഞ’’ന്തിപി [ജാ. ൧.൧൦.൨൮] യുജ്ജതി.

അംമ്ഹി പരേ പുബ്ബസ്സരലോപോ ച ഹോതി, അനുകമ്പകം പാണസമമ്പി ഭത്തും ജഹന്തി ഇത്ഥിയോ. ‘‘സോ പതീതോ പമുത്തേന, ഭത്തുനാ ഭത്തുഗാരവോ’’തി [ജാ. ൨.൨൧.൪൮] ദിട്ഠത്താ കത്തുനാ, ഗന്തുനാ ഇച്ചാദീനിപി യുജ്ജന്തി.

നേത്തുമ്ഹാ ¶ സ്മിംനോ ഏത്തം [നീ. ൪൩൦], നേത്തേ ഉജും ഗതേ സതി [ജാ. ൧.൪.൧൩൩], ഏതേ സദ്ദാ തീസു ലിങ്ഗേസു സമാനരൂപാ ഹോന്തി, കത്താ ഇത്ഥീ, കത്താ പുരിസോ, കത്താ കുലം ഇച്ചാദി.

ഇതി സത്ഥാദിരാസി.

പിതാദിരാസി

പിതാ ഗച്ഛതി.

൧൯൩. പിതാദീനമനത്താദീനം [ക. ൨൦൯; രൂ. ൧൬൮; നീ. ൪൨൫; ‘പിതാദീനമനത്വാദീനം’ (ബഹൂസു)].

നത്താദിവജ്ജിതാനം പിതാദീനം ആരങകതോ രസ്സോ ഹോതി.

പിതരോ, ഭോ പിത, ഭോ പിതാ, ഭോന്തോ പിതരോ. പിതരം, പിതും വാ. ‘‘മാതും പിതുഞ്ച വന്ദിത്വാ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൧൮൫൯] ദിസ്സതി.

പിതരോ, പിതരേ, പിതരാ, പിതുനാ, പിതരേഹി, പിതരേഭി, പിതൂഹി, പിതൂഭി, പിതു, പിതുസ്സ, പിതുനോ, പിതൂനം, പിതരാനം, പിതരാ, പിതുനാ, പിതരേഹി, പിതരേഭി, പിതൂഹി, പിതൂഭി, പിതു, പിതുസ്സ, പിതുനോ, പിതൂനം, പിതരാനം, പിതാനം, പിതുസ്മിം, പിതുമ്ഹി, പിതരി, പിതരേസു, പിതൂസു.

അനണോ ഞാതിനം ഹോതി, ദേവാനം പിതുനഞ്ച സോ [ജാ. ൨.൨൨.൧൨൬], മാതാപിതൂനം അച്ചയേന, ധമ്മം ചര മഹാരാജ, മാതാപിതൂസു ഖത്തിയ [ജാ. ൨.൧൭.൩൯].

ഏവം ഭാതാ, ഭാതരോ, ജാമാതാ, ജാമാതരോഇച്ചാദി.

അനത്താദീനന്തി കിം? നത്താ, നത്താരോ, നത്താരം, നത്താരോ, നത്താരേ ഇച്ചാദി. തഥാ പനത്തുസദ്ദോപി.

മാതു ¶ , ധീതു, ദുഹിതുസദ്ദാ പന ഇത്ഥിലിങ്ഗാ ഏവ, മാതാ, മാതരോ, ഭോതി മാത, ഭോതി മാതാ, ഭോതി മാതേ വാ, ‘‘അച്ഛരിയം നന്ദമാതേ, അബ്ഭുതം നന്ദമാതേ’’തി [അ. നി. ൭.൫൩] ദിസ്സതി. ‘ഘബ്രഹ്മാദിത്വേ’തി ഗസ്സ ഏത്തം. ഭോതിയോ മാതരോ, മാതരം, മാതും, മാതരോ, മാതരേ, മാതുയാ, മാതരാ, മാതരേഹി, മാതരേഭി, മാതൂഹി, മാതൂഭി, മാതു, മാതുസ്സ, മാതുയാ. ‘‘മാതുസ്സ സരതി, പിതുസ്സ സരതീ’’തി [രൂ. ൧൬൯; നീ. ൧൬൦ പിട്ഠേ] സത്ഥേ ദിസ്സതി. ‘‘ബുദ്ധമാതുസ്സ സക്കാരം, കരോതു സുഗതോരസോ’’തി [അപ. ഥേരീ. ൨.൨.൨൫൯] ച ദിസ്സതി. മാതൂനം, മാതാനം, മാതരാനം. പഞ്ചമീരൂപം തതിയാസമം. ഛട്ഠീരൂപം ചതുത്ഥീസമം. മാതുസ്മിം, മാതുമ്ഹി, മാതരി, മാതുയാ, മാതുയം, മാതരേസു, മാതൂസു. ഏവം ധീതു, ദുഹിതുസദ്ദാ.

വിസേസവിധിമ്ഹി ഗാഥാസു മഹാവുത്തിനാ മാതു, പിതുസദ്ദേഹി നാദീനം പഞ്ചന്നം ഏകവചനാനം യാ ഹോതി, സ്മിംനോ പന യഞ്ച ഹോതി, അന്തലോപോ ച. മത്യാ കതം, മത്യാ ദേതി, മത്യാ അപേതി, മത്യാ ധനം, മത്യാ ഠിതം. മത്യം ഠിതം. ഏവം പേത്യാ കതംഇച്ചാദി, ഇധ വുദ്ധി.

അനുഞ്ഞാതോ അഹം മത്യാ, സഞ്ചത്തോ പിതരാ അഹം [ജാ. ൨.൨൨.൨൯]. മത്യാ ച പേത്യാ ച കതം സുസാധു [ജാ. ൨.൧൮.൬൧], അഹഞ്ഹി ജാനാമി ജനിന്ദ ഏതം, മത്യാ ച പേത്യാ ച [ജാ. ൨.൧൮.൫൯], സബ്ബം പുബ്ബേപി വുത്തമേവ.

സത്ഥു, പിതാദീനം സമാസേ വിധാനം സമാസകണ്ഡേ ആഗമിസ്സതി.

ഇതി പിതാദിരാസി.

ഇതി സത്ഥാദിഗണരാസി.

ഉകാരന്തപുല്ലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

ഊകാരന്തപുല്ലിങ്ഗരാസി

‘ഗസീന’ന്തി ¶ ലോപോ, സയമ്ഭൂ ഗച്ഛതി. ‘ലോപോ’തി യോനം ലോപോ, സയമ്ഭൂ ഗച്ഛന്തി.

പക്ഖേ –

‘ജന്താദിതോ നോ ചാ’തി യോനം വോ, നോ, സയമ്ഭുവോ, സയമ്ഭുനോ.

‘ഗേ വാ’തി ഗേ പരേ വികപ്പേന രസ്സോ, ഭോ സയമ്ഭു, ഭോ സയമ്ഭൂ, ഭോന്തോ സയമ്ഭൂ, സയമ്ഭുവോ, സയമ്ഭുനോ.

‘ഏകവചനയോസ്വഘോന’ന്തി അമാദീസു ഏകവചനേസു നിച്ചം രസ്സോ, സയമ്ഭും, ഗാഥായം ‘സയമ്ഭുന’ന്തിപി യുജ്ജതി.

സയമ്ഭൂ, സയമ്ഭുവോ, സയമ്ഭുനോ. സയമ്ഭുനാ, സയമ്ഭൂഹി, സയമ്ഭൂഭി, സയമ്ഭുസ്സ, സയമ്ഭുനോ, സയമ്ഭൂനം. സയമ്ഭുസ്മാ, സയമ്ഭുമ്ഹാ, സയമ്ഭുനാ, സയമ്ഭൂഹി, സയമ്ഭൂഭി, സയമ്ഭുസ്സ, സയമ്ഭുനോ, സയമ്ഭൂനം. സയമ്ഭുസ്മിം, സയമ്ഭുമ്ഹി, സയമ്ഭൂസു.

ഏവം അഭിഭൂ, പരാഭിഭൂ, വേസ്സഭൂ, ഗോത്രഭൂ, വത്രഭൂ ഇച്ചാദി. സേസേസു പന യോനം നോ ഏവ ലബ്ഭതി, ചിത്തസഹഭുനോ ധമ്മാ [ധ. സ. ദുകമാതികാ ൬൧].

൧൯൪. കൂതോ [ക. ൧൧൯; രൂ. ൧൫൫; നീ. ൨൯൪].

പുമേ കൂപച്ചയന്തേഹി യോനം നോ ഹോതി വാ.

സബ്ബഞ്ഞൂ, സബ്ബഞ്ഞുനോ. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യം.

വിഞ്ഞൂ ¶ , വദഞ്ഞൂ, അത്ഥഞ്ഞൂ, ധമ്മഞ്ഞൂ, മത്തഞ്ഞൂ, വിദൂ. ഇധ കൂസദ്ദേന രൂപച്ചയന്താപി ഗയ്ഹന്തി, വേദഗൂ, പാരഗൂ. തഥാ ഭീരൂ, പഭങ്ഗൂ, വിരാഗൂഇച്ചാദി ച.

ഊകാരന്തപുല്ലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

ഓകാരന്തോ പന ഗോസദ്ദോ ഏവ, സോ പുബ്ബേ വുത്തോയേവ.

പുല്ലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

നപുംസകലിങ്ഗരാസി

അകാരന്തനപുംസക ചിത്താദിരാസി

അഥ നപുംസകലിങ്ഗം ദീപിയതേ. തം പന പഞ്ചവിധം അദന്തം, ഇദന്തം ഈദന്തം, ഉദന്തം, ഊദന്തന്തി.

൧൯൫. അം നപുംസകേ [ക. ൧൨൫; രൂ. ൧൯൮; നീ. ൩൦൦].

നപുംസകേ അതോ സിസ്സ അം ഹോതി.

ചിത്തം.

൧൯൬. യോനം നി [ക. ൨൧൮; രൂ. ൧൯൬; നീ. ൪൪൫].

നപുംസകേ അതോ യോനം നി ഹോതി. ‘യോലോപനീസൂ’തി നിമ്ഹി ദീഘോ.

ചിത്താനി.

൧൯൭. നീനം വാ [ക. ൧൦൭; രൂ. ൬൯; നീ. ൨൭൫; ‘നീന വാ’ (ബഹൂസു)].

അതോ നീനം ടാ, ടേ ഹോന്തി വാ.

ചിത്താ, ഹേ ചിത്ത, ഹേ ചിത്താ, ഹേ ചിത്താനി, ഹേ ചിത്താ വാ, ചിത്തം, ചിത്താനി, ചിത്തേ, ചിത്തേന. സേസം പുരിസസമം.

ഏവം ¶ ദകം, ഉദകം, സുഖം, ദുക്ഖം, മുഖം, അങ്ഗം, ലിങ്ഗം, സിങ്ഗം, അഘം, സച്ചം, നച്ചം, രജ്ജം, പജ്ജം, അമ്ബുജം, ധഞ്ഞം, ഥഞ്ഞം, അരഞ്ഞം, പുഞ്ഞം, കിലിട്ഠം, പിട്ഠം, ഭണ്ഡം, തുണ്ഡം, ഞാണം, താണം, ലേണം, കരണം, ചരണം, ഛത്തം, ഖേത്തം, നേത്തം, അമതം, സോതം, പീഠം, വത്ഥം, പദം, ഗദം, ആവുധം, കാനനം, ഘാനം, ഝാനം, ദാനം, ധനം, വനം, പാപം, ദുമം, ഹദയം, ചീരം, ചീവരം, കുലം, മൂലം, ബലം, മങ്ഗലം, ഭിസം, സീസം, ലോഹംഇച്ചാദയോ.

ഇതി ചിത്താദിരാസി.

കമ്മാദിരാസി

കമ്മസദ്ദേ –

൧൯൮. നാസ്സേനോ [ക. ൧൦൩; രൂ. ൭൯; നീ. ൨൭൧].

കമ്മാദീഹി നാസ്സ ഏനോ ഹോതി വാ.

കമ്മേന, കമ്മനാ.

‘പുമകമ്മഥാമദ്ധാന’ന്തി സുത്തേന നാ, സ്മാസു ഉത്തം, കമ്മുനാ, കമ്മസ്സ, കമ്മുനോ, കമ്മസ്മാ, കമ്മമ്ഹാ, കമ്മനാ, കമ്മുനാ, കമ്മസ്സ, കമ്മുനോ.

൧൯൯. കമ്മാദിതോ [ക. ൧൯൭; രൂ. ൧൨൫; നീ. ൪൦൪].

കമ്മാദീഹി സ്മിംനോ നി ഹോതി വാ.

കമ്മസ്മിം, കമ്മമ്ഹി, കമ്മനി, കമ്മേ. സേസം ചിത്തസമം.

കമ്മ ചമ്മ ഘമ്മ അസ്മ വേസ്മ അദ്ധ മുദ്ധ അഹ ബ്രഹ്മ അത്തആതുമാ കമ്മാദി. കമ്മനി, ചമ്മനി. ‘‘കിം ഛന്ദോ കിമധിപ്പായോ, ഏകോ സമ്മസി ഘമ്മനീ’’തി [ജാ. ൧.൧൬.൧] ച ‘‘കിം പത്ഥയം മഹാബ്രഹ്മേ, ഏകോ സമ്മസി ഘമ്മനീ’’തി [ജാ. ൧.൧൩.൮൩] ച ‘‘മാ ത്വം ചന്ദേ ഖലി അസ്മനീ’’തി ച ‘‘തമദ്ദസ മഹാബ്രഹ്മാ, നിസിന്നം സമ്ഹി വേസ്മനീ’’തി ച ദിസ്സന്തി. അദ്ധനി ¶ , മുദ്ധനി, അഹനി, ബ്രഹ്മനി, അത്തനി, ആതുമനി, സബ്ബമേതം പുബ്ബേപി വുത്തമേവ ച. തത്ഥ ‘സമ്മസീ’തി അച്ഛസി, ‘ഘമ്മനീ’തി ഗിമ്ഹകാലേ ആതപേ വാ, ‘അസ്മനീ’തി പാസാണേ, ‘വേസ്മനീ’തി ഘരേ.

ഇതി കമ്മാദിരാസി.

൨൦൦. അം നപുംസകേ [ക. ൧൨൫; രൂ. ൧൯൮; നീ. ൩൦൦; ‘അംങം നപുംസകേ’ (ബഹൂസു)?].

നപുംസകേ സിമ്ഹി ന്തുസ്സ അം ഹോതി വാ. സിലോപോ.

ഗുണവം കുലം.

പക്ഖേ –

സിമ്ഹി മഹാവുത്തിനാ ന്തുസ്സ അന്തോ അ ഹോതി, തതോ സിസ്സ അം ഹോതി, ഗുണവന്തം കുലം.

‘യ്വാദോ ന്തുസ്സാ’തി യ്വാദീസു ന്തുസ്സന്തസ്സ അത്തം, ഗുണവന്താനി, ഗുണവന്താ, ഹേ ഗുണവ, ഹേ ഗുണവാ, ഹേ ഗുണവന്താനി, ഹേ ഗുണവന്താ, ഗുണവം, ഗുണവന്തം, ഗുണവന്താനി, ഗുണവന്തേ, ഗുണവന്തേന, ഗുണവതാ കുലേന. സബ്ബം പുല്ലിങ്ഗസമം.

സതിമം കുലം, സതിമന്തം കുലം ഇച്ചാദി.

ഗച്ഛം കുലം, ഗച്ഛന്തം കുലം, ഗച്ഛന്താനി കുലാനി ഇച്ചാദി.

ഇതി അകാരന്തനപുംസകരാസി.

ഇകാരന്തനപുംസകരാസി

അട്ഠി തിട്ഠതി, അട്ഠീ തിട്ഠന്തി.

൨൦൧. ഝലാ വാ [ക. ൨൧൭; രൂ. ൧൯൯; നീ. ൪൪൪].

നപുംസകേ ഝ, ലതോ യോനം നി ഹോതി വാ. ‘യോലോപനീസൂ’തി ദീഘോ.

അട്ഠീനി ¶ , ഹേ അട്ഠി, ഹേ അട്ഠീ, ഹേ അട്ഠീനി, ഹേ അട്ഠീ വാ, അട്ഠിം, അട്ഠിനം, അട്ഠീനി, അട്ഠീ, അട്ഠിനാ, അട്ഠീഹി, അട്ഠീഭി. സേസം മുനിസമം.

സമാസേപി സമ്മാദിട്ഠി കുലം, സമ്മാദിട്ഠീനി കുലാനി ഇച്ചാദി, യോനം നോ, നേ നത്ഥി.

സ്മിംമ്ഹി സമ്മാദിട്ഠിസ്മിം, സമ്മാദിട്ഠിമ്ഹി, സമ്മാദിട്ഠിനി, സമ്മാദിട്ഠിനേ കുലേ, അരിയവുത്തിനേ കുലേ ഇതി വത്തബ്ബം.

ഏവം അക്ഖി, അച്ഛി, സത്ഥി, ദധി, വാരി ഇച്ചാദയോ.

ഇതി ഇകാരന്തനപുംസകരാസി.

ഈകാരന്തനപുംസകരാസി

ഈകാരന്തേ ‘ഏകവചനയോസ്വഘോന’ന്തി സുത്തേന സിമ്ഹി രസ്സോ, ദണ്ഡി കുലം, ദണ്ഡീനി കുലാനി, യോനം ലോപേ ദണ്ഡീ.

‘ഗേ വാ’തി രസ്സോ, ഹേ ദണ്ഡി, ഹേ ദണ്ഡീ വാ, ഹേ ദണ്ഡീനി, ഹേ ദണ്ഡീ, ദണ്ഡിം, ദണ്ഡിനം, ദണ്ഡീനി, ദണ്ഡീ, ദണ്ഡിനാ, ദണ്ഡീഹി, ദണ്ഡീഭി. പുല്ലിങ്ഗസമം.

സമാസേപി സീഘയായി ചിത്തം, സീഘയായീനി, സീഘയായീ, ഹേ സീഘയായി, ഹേ സീഘയായീ വാ, ഹേ സീഘയായീനി, ഹേ സീഘയായീ, സീഘയായിം, സീഘയായിനം, സീഘയായീനി ഇച്ചാദി.

ഏവം സുഖകാരി ദാനം, ചക്കീ, പക്ഖീ, സുഖീ, സിഖീ ഇച്ചാദയോ കുലസമ്ബന്ധിനോ ച വേദിതബ്ബാ.

ഇതി ഈകാരന്തനപുംസകരാസി.

ഉകാരന്തനപുംസകരാസി

ആയു ¶ തിട്ഠതി, ‘ഝലാ വാ’തി യോനം നിത്തേ ലോപേ ച ദീഘോ, ആയൂനി, ആയൂ, ഹേ ആയു, ഹേ ആയൂ, ഹേ ആയൂനി, ഹേ ആയൂ, ആയും, ആയുനം, ആയൂനി, ആയൂ. സേസം ഭിക്ഖുസമം.

ആയുസദ്ദോ പുല്ലിങ്ഗേപി വത്തതി, ‘‘പുനരായു ച മേ ലദ്ധോ [ദീ. നി. ൨.൩൬൯], ആയുഞ്ച വോ കീവതകോ നു സമ്മ [ജാ. ൧.൧൫.൨൦൫], ആയു നു ഖീണോ മരണഞ്ച സന്തികേ, ന ചായു ഖീണോ മരണഞ്ച ദൂരേ’’തി പാളിപദാനി.

ഏവം ചക്ഖു, ഹിങ്ഗു, സിഗ്ഗു, ജതു, വത്ഥു, മത്ഥു, മധു, ധനു, തിപു, ദാരു, വസു, അസ്സു ഇച്ചാദയോ.

൨൦൨. അമ്ബാദീഹി [ക. ൨൧൭; രൂ. ൧൯൯; നീ. ൪൪൪; ‘അമ്ബാദീഹി’ (ബഹൂസു)].

അമ്ബു, പംസുഇച്ചാദീഹി സ്മിംനോ നി ഹോതി വാ.

ഫലം പതതി അമ്ബുനി, പുപ്ഫം യഥാ പംസുനി ആതപേ ഗതം. സേസം ആയുസമം. ചിത്രഗു, വഹഗു, ദിഗു ഇച്ചാദയോപി ഉകാരന്തപകതികാ ഏവാതി.

ഇതി ഉകാരന്തനപുംസകരാസി.

ഊകാരന്തനപുംസകരാസി

സിമ്ഹി രസ്സോ, ഗോത്രഭു ഞാണം, ഗോത്രഭൂനി, ഗോത്രഭൂ, ഹേ ഗോത്രഭു, ഹേ ഗോത്രഭൂ, ഹേ ഗോത്രഭൂനി, ഹേഗോത്രഭൂ, ഗോത്രഭും, ഗോത്രഭുനം, ഗോത്രഭൂനി, ഗോത്രഭൂ. സേസം പുല്ലിങ്ഗസമം. ഏവം സയമ്ഭു ഞാണം, അഭിഭു ഝാനം ഇച്ചാദി.

ഇതി ഊകാരന്തനപുംസകരാസി.

നപുംസകലിങ്ഗരാസി നിട്ഠിതോ.

സബ്ബാദിരാസി

അഥ ¶ സബ്ബനാമാനി ദീപിയന്തേ.

സബ്ബ, കതര, കതമ, ഉഭയ, ഇതര, അഞ്ഞ, അഞ്ഞതര, അഞ്ഞതമ, പുബ്ബ, പര, അപര, ദക്ഖിണ, ഉത്തര, അധര, യ, ത, ത്യ, ഏത, ഇമ, അമു, കിം, ഏക, ഉഭ, ദ്വി,തി, ചതു, തുമ്ഹ, അമ്ഹ ഇമാനി അട്ഠവീസതി സബ്ബനാമാനി നാമ. സബ്ബേസം ലിങ്ഗത്ഥാനം സാധാരണാനി നാമാനി സബ്ബനാമാനി.

തത്ഥ സബ്ബസദ്ദോ സകലത്ഥോ.

കതര, കതമസദ്ദാ പുച്ഛനത്ഥാ.

ഉഭയസദ്ദോ ദ്വിന്നം അവയവാനം സമുദായത്ഥോ.

ഇതരസദ്ദോ ഏകതോ വുത്തസ്സ പടിയോഗീവചനോ.

അഞ്ഞസദ്ദോ യഥാധിഗതമ്ഹാ അപരവചനോ.

അഞ്ഞതര, അഞ്ഞതമസദ്ദാ അനിയമത്ഥാ.

പുബ്ബാദയോ സദ്ദാ ദിസാ, കാലാദിവവത്ഥാനവചനാ.

യസദ്ദോ അനിയമത്ഥവചനോ.

ത, ത്യസദ്ദാ പരമ്മുഖേ ദൂരവചനാ.

ഏതസദ്ദോ പരമ്മുഖേ സമീപവചനോ, സമ്മുഖേ ദൂരവചനോ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘ഏതേതി ചക്ഖുപഥം അതിക്കമിത്വാ ദൂരഗതേ സന്ധായാഹാ’’തി [ജാ. അട്ഠ ൪.൧൫.൧൦൪] വുത്തം, തസ്മാ തസദ്ദത്ഥേപി വത്തതി.

ഇമസദ്ദോ സമ്മുഖേ സമീപവചനോ.

അമുസദ്ദോ ദൂരവചനോ. സമീപ, ദൂരതാ ച പരികപ്പബുദ്ധിവസേനാപി ഹോതി.

കിംസദ്ദോ പുച്ഛനത്ഥോ.

ഏകസദ്ദോ സങ്ഖ്യത്ഥോ അഞ്ഞത്ഥോ ച.

ഉഭസദ്ദോ ¶ ദ്വിസദ്ദപരിയായോ.

തത്ഥ ത്യസദ്ദോപി ബഹുലം ദിസ്സതി. ഖിഡ്ഡാ പണിഹിതാ ത്യാസു, രതി ത്യാസു പതിട്ഠിതാ, ബീജാനി ത്യാസു രുഹന്തി [ജാ. ൨.൨൧.൧൨൦], കഥം നു വിസ്സസേ ത്യമ്ഹി [ജാ. ൧.൧൬.൨൮൮], അഥ വിസ്സസതേ ത്യമ്ഹിഇച്ചാദി [ജാ. ൨.൨൨.൧൪൭൪].

‘ഇത്ഥിയമത്വാ’തി ആപച്ചയോ, ഘസഞ്ഞോ, സിലോപോ, സബ്ബാ ഇത്ഥീ, സബ്ബാ, സബ്ബായോ, ഹേ സബ്ബേ, ഹേ സബ്ബാ, ഹേ സബ്ബായോ, സബ്ബം, സബ്ബാ, സബ്ബായോ, സബ്ബായ, സബ്ബാഹി, സബ്ബാഭി, സബ്ബായ.

൨൦൩. ഘപാസസ്സ സ്സാ വാ [ക. ൧൭൯, ൬൨; രൂ. ൨൦൪, ൨൦൬; നീ. ൩൬൫, ൨൦൯].

ഘ, പസഞ്ഞേഹി സബ്ബനാമേഹി സസ്സ സ്സാ ഹോതി വാ.

൨൦൪. ഘോസ്സംസ്സാസ്സായംതിംസു [ക. ൬൬; രൂ. ൨൦൫; നീ. ൨൧൩].

സ്സമാദീസു ഘോ രസ്സോ ഹോതി.

സബ്ബസ്സാ.

൨൦൫. സംസാനം [ക. ൧൬൮; രൂ. ൨൦൩; നീ. ൩൫൩, ൩൬൮].

സബ്ബാദീഹി നംവചനസ്സ സം, സാനം ഹോന്തി.

സബ്ബാസം, സബ്ബാസാനം, സബ്ബായ, സബ്ബാഹി, സബ്ബാഭി, സബ്ബായ, സബ്ബസ്സാ, സബ്ബാസം, സബ്ബാസാനം, സബ്ബായ, സബ്ബായം.

൨൦൬. സ്മിംനോ സ്സം [ക. ൧൭൯, ൬൨; രൂ. ൨൦൪, ൨൦൬; നീ. ൩൬൫, ൨൦൯].

സബ്ബാദീഹി സ്മിംനോ സ്സം ഹോതി വാ.

സബ്ബസ്സം, സബ്ബാസു.

സദ്ദനീതിയം ¶ നാ, സ്മാ, സ്മിംനമ്പി സ്സാദേസോ വുത്തോ [നീ. ൩൬൬]. ‘‘തസ്സാ കുമാരികായ സദ്ധിം [പാരാ. ൪൪൩], കസ്സാഹം കേന ഹായാമീ’’തി [പാരാ. ൨൯൦] പാളി. ഇധ പന സുത്തവിഭത്തേന സാധിയതി. സബ്ബസ്സാ കതം, സബ്ബസ്സാ അപേതി, സബ്ബസ്സാ ഠിതം.

സബ്ബോ പുരിസോ.

൨൦൭. യോനമേട [ക. ൧൬൪; രൂ. ൨൦൦; നീ. ൩൪൭].

അകാരന്തേഹി സബ്ബാദീഹി യോനം ഏട ഹോതി.

സബ്ബേ പുരിസാ.

അതോത്വേവ? സബ്ബാ ഇത്ഥിയോ, അമൂ പുരിസാ.

ഹേ സബ്ബ, ഹേ സബ്ബാ, ഹേ സബ്ബേ, സബ്ബം, സബ്ബേ, സബ്ബേന.

൨൦൮. സബ്ബാദീനം നംമ്ഹി ച [ക. ൧൦൨; രൂ. ൨൦൨; നീ. ൨൭൦].

നംമ്ഹി ച സു, ഹിസു ച സബ്ബാദീനം അസ്സ ഏ ഹോതി.

സബ്ബേഹി, സബ്ബേഭി, സബ്ബസ്സ, സബ്ബേസം, സബ്ബേസാനം, സബ്ബസ്മാ, സബ്ബമ്ഹാ, സബ്ബേഹി, സബ്ബേഭി, സബ്ബസ്സ, സബ്ബേസം, സബ്ബേസാനം, സബ്ബസ്മിം, സബ്ബമ്ഹി, സബ്ബേസു.

ചൂളനിരുത്തിയം പന സ്മാ, സ്മിംനം ആ, ഏത്തം വുത്തം, സബ്ബാ അപേതി, സബ്ബേ പതിട്ഠിതന്തി. ‘‘സബ്ബാ ച സവതി, സബ്ബഥാ സവതീ’’തി ച ‘‘ത്യാഹം മന്തേ പരത്ഥദ്ധോ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൮൩൫] ച പാളീ. തത്ഥ ‘ത്യാഹ’ന്തി തേ+അഹം, തസ്മിം മന്തേതി അത്ഥോ.

സബ്ബനാമേഹി ചതുത്ഥിയാ ആയാദേസോപി ദിസ്സതി, ‘‘യായ നോ അനുകമ്പായ, അമ്ഹേ പബ്ബാജയീ മുനി. സോ നോ അത്ഥോ ¶ അനുപ്പത്തോ’’തി [ഥേരഗാ. ൧൭൬] ച ‘‘യായേവ ഖോ പനത്ഥായ ആഗച്ഛേയ്യാഥ, തമേവ അത്ഥം സാധുകം മനസി കരേയ്യാഥാ’’തി ച [ദീ. നി. ൧.൨൬൩] ‘‘നേവ മയ്ഹം അയം നാഗോ, അലം ദുക്ഖായ കായചീ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൮൭൦] ച പാളീ.

സബ്ബം ചിത്തം.

൨൦൯. സബ്ബാദീഹി.

സബ്ബാദീഹി നിസ്സ ടാ ന ഹോതി.

സബ്ബാനി, സബ്ബം, സബ്ബാനി. സേസം പുല്ലിങ്ഗസമം.

ബഹുലാധികാരാ ക്വചി നിസ്സ ടാ, ടേപി ഹോന്തി. പാളിയം പന നിസ്സ ടാ, ടേപി ദിസ്സന്തി- ‘‘യാ പുബ്ബേ ബോധിസത്താനം, പല്ലങ്കവരമാഭുജേ. നിമിത്താനി പദിസ്സന്തി, താനി അജ്ജ പദിസ്സരേ [ബു. വം. ൨.൮൨]. കിം മാണവസ്സ രതനാനി അത്ഥി, യേ തം ജിനന്തോ ഹരേ അക്ഖധുത്തോ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൧൩൯൦]. ഏവം കതര, കതമസദ്ദാപി ഞേയ്യാ.

ഉഭയസദ്ദേ ഇത്ഥി, പുമേസു ഉഭയാ, ഉഭയോതി പഠമേകവചനരൂപം അപ്പസിദ്ധം. മഹാവുത്തിനാ യോനം ടോ വാ ഹോതി, ഉഭയോ ഇത്ഥിയോ, ഉഭയം ഇത്ഥിം, ഉഭയോ ഇത്ഥിയോ, ഉഭയായ, ഉഭയാഹി, ഉഭയാഭി. സേസം സബ്ബസമം.

ഉഭയോ പുരിസാ, ഉഭയേ പുരിസാ, ഉഭയം, ഉഭയോ, ഉഭയേ, ഉഭയേന, ഉഭയേഹി, ഉഭയേഭി, ഉഭയസ്സ, ഉഭയേസം, ഉഭയേസാനം. സബ്ബസമം.

ഉഭയം കുലം തിട്ഠതി, ഉഭയാനി, ഉഭയം, ഉഭയാനി. സബ്ബസമം. ‘‘ഏകരത്തേന ഉഭയോ, തുവഞ്ച ധനുസേഖ ച [ജാ. ൧.൧൬.൨൩൯], തോദേയ്യ, കപ്പാ ഉഭയോ, ഇധേകരത്തിം ഉഭയോ വസേമ, ഉഭയേ ദേവമനുസ്സാ, ഉഭയേ വസാമസേ’’തി പാളി.

൨൧൦. സ്സംസ്സാസ്സായേസിതരേകഞ്ഞേതിമാനമി [ക. ൬൩; രൂ. ൨൧൭; നീ. ൨൧൦; ‘സ്സംസ്സാസ്സായേസ്വിതരേകഞ്ഞേഭിമാനമി’ (ബഹൂസു)].

സ്സമാദീസു ¶ ഇതരാ, ഏകാ, അഞ്ഞാ, ഏതാ, ഇമാസദ്ദാനം ഇ ഹോതി.

ഇതരിസ്സാ കതം, ഇതരിസ്സാ ദേതി, ഇതരിസ്സാ അപേതി, ഇതരിസ്സാ ധനം, ഇതരിസ്സാ, ഇതരിസ്സം ഠിതം. സേസം സബ്ബസമം.

അഞ്ഞാ, അഞ്ഞാ, അഞ്ഞായോ, അഞ്ഞം, അഞ്ഞാ, അഞ്ഞായോ, അഞ്ഞായ, അഞ്ഞിസ്സാ, അഞ്ഞാഹി, അഞ്ഞാഭി, അഞ്ഞായ, അഞ്ഞിസ്സാ, അഞ്ഞാസം, അഞ്ഞാസാനം, അഞ്ഞിസ്സാ, അഞ്ഞാഹി, അഞ്ഞാഭി, അഞ്ഞായ, അഞ്ഞിസ്സാ, അഞ്ഞാസം, അഞ്ഞാസാനം, അഞ്ഞായ, അഞ്ഞിസ്സാ, അഞ്ഞായം, അഞ്ഞിസ്സം, അഞ്ഞാസു. സേസലിങ്ഗേസു സബ്ബസമം.

‘‘അഞ്ഞതരിസ്സാ ഇത്ഥിയാ പടിബദ്ധചിത്തോ ഹോതീ’’തി [പാരാ. ൭൩] പാളി, ഇധ സുത്തവിഭത്തേന സിജ്ഝതി. സേസം അഞ്ഞതര, അഞ്ഞതമേസു സബ്ബസമം.

ഇതി സബ്ബാദിഅട്ഠകരാസി.

പുബ്ബാ ഇത്ഥീ, പുബ്ബാ, പുബ്ബായോ, പുബ്ബം, പുബ്ബാ, പുബ്ബായോ, പുബ്ബായ, പുബ്ബസ്സാ, പുബ്ബാഹി, പുബ്ബാഭി, പുബ്ബായ, പുബ്ബസ്സാ, പുബ്ബാസം, പുബ്ബാസാനം, സത്തമിയം പുബ്ബായ, പുബ്ബസ്സാ, പുബ്ബായം, പുബ്ബസ്സം, പുബ്ബാസു.

൨൧൧. പുബ്ബാദീഹി ഛഹി [ക. ൧൬൪; രൂ. ൨൦൦; നീ. ൩൪൭; ചം. ൨.൧.൧൫; പാ. ൧.൧.൩൪].

തേഹി ഛഹി യോനം ഏട ഹോതി വാ.

പുബ്ബേ, പുബ്ബാ, പരേ, പരാ, അപരേ, അപരാ, ദക്ഖിണേ, ദക്ഖിണാ, ഉത്തരേ, ഉത്തരാ, അധരേ, അധരാ. തത്ഥ ‘പുബ്ബേ പുബ്ബാ’തി പുരത്ഥിമദിസാഭാഗാ, തത്രട്ഠകാ വാ അത്ഥാ, പുരാതനാ വാ സത്താ സങ്ഖാരാ ച. ‘‘പുബ്ബബുദ്ധാ, പുബ്ബദേവാ, പുബ്ബാചരിയാ’’തിആദീസു ‘‘പുബ്ബേ ബുദ്ധാ ¶ പുബ്ബബുദ്ധാ, പുബ്ബാ ബുദ്ധാ വാ പുബ്ബബുദ്ധാ’’തിആദിനാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം സേസേസു.

പുബ്ബേസം, പുബ്ബേസാനം, പരേസം, പരേസാനം, അപരേസം, അപരേസാനം, ദക്ഖിണേസം, ദക്ഖിണേസാനം, ഉത്തരേസം, ഉത്തരേസാനം, അധരേസം, അധരേസാനം. സേസം ഞേയ്യം.

പുബ്ബാദീഹീതി കിം? സബ്ബേ.

ഛഹീതി കിം? യേ, തേ.

൨൧൨. നാഞ്ഞഞ്ച നാമപ്പധാനാ [ചം. ൨.൧.൧൦; പാ. ൧.൧.൨൭-൨൯].

സുദ്ധനാമഭൂതാ ച സമാസേ അപ്പധാനഭൂതാ ച സബ്ബാദിതോ പുബ്ബേ വുത്തം സബ്ബാദികാരിയം അഞ്ഞഞ്ച ഉപരി വുച്ചമാനം സബ്ബാദികാരിയം ന ഹോതി. തത്ഥ സുദ്ധനാമഭൂതം സബ്ബാദിനാമ ന ജാനാതീതി അത്ഥേന ബാലവാചകോ അഞ്ഞസദ്ദോ, ആജാനാതീതി അത്ഥേന മജ്ഝേമഗ്ഗഫലഞാണവാചകോ അഞ്ഞസദ്ദോ, അരഹത്തഫലഞാണവാചകോ അഞ്ഞസദ്ദോ, ‘പുബ്ബോ ലോഹിത’ന്തിആദീസു പുബ്ബസദ്ദോ, അതിരേകപരമാദിവാചകോ പരസദ്ദോ, ദിസാകാലാദിതോ അഞ്ഞേസു അത്ഥേസു പവത്താ ദക്ഖിണു’ത്തരസദ്ദാ ച സങ്ഖ്യത്ഥവാചിതോ അഞ്ഞോ ഏകസദ്ദോ ചാതി സബ്ബമേതം സുദ്ധനാമം നാമ, തതോ സബ്ബാദികാരിയം നത്ഥി.

അപ്പധാനേ ദിട്ഠപുബ്ബ, ഗതപുബ്ബ, പിയപുബ്ബ ഇച്ചാദി. തത്ഥ പുബ്ബേ ദിട്ഠോ ദിട്ഠപുബ്ബോ ബുദ്ധോ പുരിസേന. പുബ്ബേ ദിട്ഠോ യേനാതി വാ ദിട്ഠപുബ്ബോ പുരിസോ ബുദ്ധം. ഏവം ഗതപുബ്ബോ മഗ്ഗോ പുരിസേന, ഗതപുബ്ബോ വാ പുരിസോ മഗ്ഗം. പിയാ വുച്ചതി ഭരിയാ, പിയാ പുബ്ബാ പുരാണാ ഏതസ്സാതി പിയപുബ്ബോ, പിയോ വുച്ചതി പതി, പിയോ പുബ്ബോ യസ്സാതി പിയപുബ്ബാ. ഏതേഹി ച സബ്ബാദികാരിയം നത്ഥി.

൨൧൩. തതിയത്ഥയോഗേ [നീ. ൩൫൦; ചം. ൨.൧.൧൧; പാ. ൧.൧.൩൦].

തതിയത്ഥേന ¶ പദേന യോഗേ സബ്ബാദികാരിയം നത്ഥി.

മാസേന പുബ്ബാനം മാസപുബ്ബാനം.

൨൧൪. ചത്ഥസമാസേ [ക. ൧൬൬; രൂ. ൨൦൯; നീ. ൩൪൯; ചം. ൨.൧.൧൧; പാ. ൧.൧.൩൧].

ചത്ഥസമാസോ വുച്ചതി ദ്വന്ദസമാസോ, തസ്മിം സബ്ബാദികാരിയം നത്ഥി.

ദക്ഖിണാ ച ഉത്തരാ ച പുബ്ബാ ച ദക്ഖിണുത്തരപുബ്ബാ, ദക്ഖിണുത്തരപുബ്ബാനം.

ചത്ഥേതി കിം? ദക്ഖിണസ്സാ ച പുബ്ബസ്സാ ച യാ അന്തരദിസാതി ദക്ഖിണപുബ്ബാ, ദക്ഖിണാ ച സാ പുബ്ബാ ചാതി ദക്ഖിണപുബ്ബാ, ദക്ഖിണപുബ്ബസ്സാ, ദക്ഖിണപുബ്ബസ്സം.

൨൧൫. വേട [ക. ൧൬൫; രൂ. ൨൦൮; നീ. ൩൪൮; ചം. ൨.൧.൧൩; പാ. ൧.൧.൩൨].

ചത്ഥസമാസേ യോനം ഏട ഹോതി വാ.

കതരകതമേ, കതരകതമാ, ഇതരിതരേ, ഇതരിതരാ, അഞ്ഞമഞ്ഞേ, അഞ്ഞമഞ്ഞാ, പുബ്ബപരേ, പുബ്ബപരാ, പുബ്ബാപരേ, പുബ്ബാപരാ ഇച്ചാദി.

ഇമേസു പുബ്ബാദീസു സ്മാ, സ്മിംനം ആ, ഏത്തം ഹോതി, പുബ്ബാ, പുബ്ബേ, പരാ, പരേ, അപരാ, അപരേ, ദക്ഖിണാ, ദക്ഖിണേ, ഉത്തരാ, ഉത്തരേ, അധരാ, അധരേ.

ഇതി പുബ്ബാദിഛക്കരാസി.

യാ ഇത്ഥീ, യാ, യായോ, യം, യാ, യായോ, യായ, യസ്സാ, യാഹി, യാഭി, യായ, യസ്സാ, യാസം, യാസാനം, യായ ¶ , യസ്സാ, യാഹി, യാഭി, യായ, യസ്സാ, യാസം, യാസാനം, യായ, യസ്സാ, യായം, യസ്സം, യാസു.

യോ പുരിസോ, യേ, യം, യേ, യേന, യേഹി, യേഭി, യസ്സ, യേസം, യേസാനം, യസ്മാ, യമ്ഹാ, യേഹി, യേഭി, യസ്സ, യേസം, യേസാനം, യസ്മിം, യമ്ഹി, യേസു.

യം ചിത്തം, യാനി ചിത്താനി, യം, യാനി. സേസം പുല്ലിങ്ഗസമം.

൨൧൬. ത്യതേതാനം തസ്സ സോ [ക. ൧൭൪; രൂ. ൨൧൧; നീ. ൩൬൦].

അനപുംസകാനംത്യ, ത, ഏതസദ്ദാനം തബ്യഞ്ജനസ്സ സോ ഹോതി സിമ്ഹി. സിലോപോ.

സാ ഇത്ഥീ, താ, തായോ, ഇത്ഥിയോ, തം, താ, തായോ, തായ.

൨൧൭. സ്സാ വാ തേതിമാമൂഹി [ക. ൧൭൯, ൬൨; രൂ. ൨൦൪, ൨൦൬; നീ. ൩൬൫-൬, ൨൦൯].

ഘ, പസഞ്ഞേഹി താ, ഏതാ, ഇമാ, അമുസദ്ദേഹി നാദീനം പഞ്ചന്നം ഏകവചനാനം സ്സാ ഹോതി വാ. രസ്സോ.

തസ്സാ കതം, താഹി, താഭി, തായ, തസ്സാ.

൨൧൮. താസ്സി വാ [ക. ൬൪; രൂ. ൨൧൬; നീ. ൨൧൧].

സ്സം, സ്സാ, സ്സായേസു ഘസഞ്ഞസ്സ താസദ്ദസ്സ ഇ ഹോതി വാ.

തിസ്സാ.

൨൧൯. തേതിമാതോ ¶ സസ്സ സ്സായ [ക. ൬൫; രൂ. ൨൧൫; നീ. ൨൧൨].

താ, ഏതാ, ഇമാഹി സസ്സ സ്സായാദേസോ ഹോതി വാ.

തസ്സായ, തിസ്സായ, താസം, താസാനം, തായ, തസ്സാ, തസ്സായ, തിസ്സായ, താസം, താസാനം, തായ, തായം, തസ്സാ, തസ്സം, തിസ്സാ, തിസ്സം, താസു.

സോ പുരിസോ, തേ പുരിസാ, തം, തേ, തേന, തേഹി, തേഭി, തസ്സ, തേസം, തേസാനം, തസ്മിം, തമ്ഹി, തേസു.

തം ചിത്തം, താനി ചിത്താനി, തം, താനി. സേസം പുല്ലിങ്ഗസമം.

൨൨൦. തസ്സ നോ സബ്ബാസു [ക. ൧൭൫; രൂ. ൨൧൨; നീ. ൩൬൧].

യ്വാദീസു സബ്ബാസു വിഭത്തീസു തസ്സ നോ ഹോതി.

നേ പുരിസാ, നം, നേ, നേഹി, നേഭി, നേസം, നേസാനം, നേഹി, നേഭി, നേസം, നേസാനം, നമ്ഹി, നേസു.

ഏത്ഥ ച ‘സബ്ബാസൂ’തി വുത്തേപി യാ യാ വിഭത്തി ലബ്ഭതി, തം തം ഞത്വാ യോജേതബ്ബാ.

നം ചിത്തം, നേഹി, നേഭി. പുല്ലിങ്ഗസമം.

൨൨൧. ട സസ്മാസ്മിംസ്സായസ്സംസ്സാസംമ്ഹാമ്ഹിസ്വിമസ്സ ച [ക. ൧൭൬; രൂ. ൨൧൩; നീ. ൩൬൨].

സാദീസു തസ്സ ച ഇമസ്സ ച ട ഹോതി വാ.

അസ്സാ ഇത്ഥിയാ കതം, അസ്സാ, അസ്സായ ദേതി. സംമ്ഹി ദീഘോ [നീ. ൩൬൮] – ആസം ഇത്ഥീനം, നാസം കുജ്ഝന്തി പണ്ഡിതാ [ജാ. ൧.൧.൬൫], അസ്സാ അപേതി, അസ്സാ, അസ്സായ ധനം, ആസം ധനം, ‘‘അഭിക്കമോ സാനം പഞ്ഞായതി, നോ പടിക്കമോ’’തി [സം. നി. ൫.൧൯൬] ഏത്ഥ ‘സാന’ന്തി വേദനാനം, മഹാവുത്തിനാ തസ്സ സത്തം. അസ്സാ, അസ്സം ഠിതം.

അസ്സ ¶ പുരിസസ്സ, ആസം പുരിസാനം. നേവാസം കേസാ ദിസ്സന്തി, ഹത്ഥപാദാ ച ജാലിനോ [ജാ. ൨.൨൨.൨൨൨൧]. അസ്മാ, അമ്ഹാ, അസ്സ, ആസം, അസ്മിം, അമ്ഹി.

അസ്സ ചിത്തസ്സ. പുല്ലിങ്ഗസമം.

ഏസാ ഇത്ഥീ, ഏതാ, ഏതായോ, ഏതം, ഏതാ, ഏതായോ, ഏതായ, ഏതസ്സാ, ഏതിസ്സാ കതം.

ഏസോ പുരിസോ, ഏതേ, ഏതം, ഏതേ, ഏതേന.

ഏതം ചിത്തം, ഏതാനി, ഏതം, ഏതാനി, ഏതേന. സബ്ബം തസദ്ദസമം ഠപേത്വാ നത്തം, ടത്തഞ്ച.

൨൨൨. സിമ്ഹാനപുംസകസ്സായം [ക. ൧൭൨; രൂ. ൨൧൮; നീ. ൩൦൬-൭; ‘സിമ്ഹ…’ (ബഹൂസു)].

സിമ്ഹി നപുംസകതോ അഞ്ഞസ്സ ഇമസ്സ അയം ഹോതി. സിലോപോ.

അയം ഇത്ഥീ, ഇമാ, ഇമായോ, ഇമം, ഇമാ, ഇമായോ, ഇമായ, ഇമസ്സാ, ഇമിസ്സാ, ഇമാഹി, ഇമാഭി, ഇമായ, ഇമസ്സാ, ഇമസ്സായ, ഇമിസ്സാ, ഇമിസ്സായ, ഇമിസ്സം, അസ്സാ, അസ്സായ, ഇമാസം, ഇമാസാനം, ആസം. പഞ്ചമീരൂപം തതിയാസമം, ഛട്ഠീരൂപം ചതുത്ഥീസമം. ഇമായ, ഇമായം, ഇമസ്സാ, ഇമസ്സായ, ഇമസ്സം, ഇമിസ്സാ, ഇമിസ്സായ, ഇമിസ്സം, അസ്സാ, അസ്സം, ഇമാസു.

അയം പുരിസോ, ഇമേ, ഇമം, ഇമേ.

൨൨൩. നാമ്ഹിനിമി [ക. ൧൭൧; രൂ. ൨൧൯; നീ. ൩൫൭; ‘നാമ്ഹനിമ്ഹി’ (ബഹൂസു)].

നാമ്ഹി അനിത്ഥിലിങ്ഗേ ഇമസ്സ അന, ഇമിആദേസാ ഹോന്തി.

ഇമിനാ, അനേന, ഇമേഹി, ഇമേഭി.

൨൨൪. ഇമസ്സാനിത്ഥിയം ടേ [ക. ൧൭൦; രൂ. ൨൨൦; നീ. ൩൫൬].

അനിത്ഥിലിങ്ഗേ ¶ ഇമസ്സ ടേ ഹോതി വാ സു, നം, ഹിസു.

ഏഹി, ഏഭി, ഇമസ്സ, അസ്സ, ഇമേസം, ഇമേസാനം, ഏസം, ഏസാനം, ഇമസ്മാ, ഇമമ്ഹാ, അസ്മാ, അമ്ഹാ, ഇമേഹി, ഇമേഭി, ഏഹി, ഏഭി, ഇമസ്സ, അസ്സ, ഇമേസം, ഇമേസാനം, ഏസം, ഏസാനം, ഇമസ്മിം, ഇമമ്ഹി, അസ്മിം, അമ്ഹി, ഇമേസു, ഏസു.

‘‘അനമ്ഹി ഭദ്ദേ സുസോണേ, കിന്നു ജഗ്ഘസി സോഭനേ’’തി [ജാ. ൧.൫.൧൩൦ (അനമ്ഹി കാലേ സുസോണി)] പാളി- ‘അനമ്ഹീ’തി ഇമസ്മിം ഠാനേ, മഹാവുത്തിനാ സ്മിംമ്ഹി അനാദേസോ.

ഇമം ചിത്തം.

൨൨൫. ഇമസ്സിദം വാ [ക. ൧൨൯; രൂ. ൨൨൨; നീ. ൩൦൫].

നപുംസകേ അം, സിസു ഇമസ്സ തേഹി അം, സീഹി സഹ ഇദം ഹോതി വാ.

ഇദം ചിത്തം, ഇമാനി ചിത്താനി, ഇമം, ഇദം, ഇമാനി, ഇമിനാ, അനേന. സബ്ബം പുല്ലിങ്ഗസമം.

ഇധ മിസ്സകരൂപം വുച്ചതി –

യാ, സാ ഇത്ഥീ, യാ, താ ഇത്ഥിയോ, യം, തം ഇത്ഥിം, യാ, ഏസാ ഇത്ഥീ, യാ, ഏതാ ഇത്ഥിയോ, യം, ഏതം ഇത്ഥിം, യാ, അയം ഇത്ഥീ, യാ, ഇമാ ഇത്ഥിയോ, യം, ഇമം ഇത്ഥിം, യോ, സോ പുരിസോ, യേ, തേ പുരിസാഇച്ചാദയോ.

‘‘സ ഖോ സോ കുമാരോ വുദ്ധിമന്വായാ’’തി ഏത്ഥ സോ സോ കുമാരോതി, ‘ഏസേ സേ ഏകേ ഏകത്ഥേ’തി ഏത്ഥ ഏസോ സോ ഏകോ ഏകത്ഥോതി വത്തബ്ബം. തത്ഥ പുബ്ബം പുബ്ബം അത്ഥപദം, പരം പരം ബ്യഞ്ജനമത്തം. ‘‘അയം സോ സാരഥി ഏതീ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൫൧] ഏത്ഥ പന ദ്വേപി വിസും ¶ വിസും അത്ഥപദാനി ഏവാതി. യം, തം, ഇദന്തി ഇമേ സദ്ദാ നിപാതരൂപാപി ഹുത്വാ പാളിവാക്യേസു സഞ്ചരന്തി സബ്ബലിങ്ഗവിഭത്തീസു അഭിന്നരൂപാതി.

൨൨൬. ഇമേതാനമേനാന്വാദേസേ ദുതിയായം [നീ. ൩൭൫-൬ പിട്ഠേ; പാ. ൨.൪.൩൪].

അന്വാദേസോ വുച്ചതി അനുകഥനം, പുനകഥനം, അന്വാദേസഠാനേ ഇമ, ഏതാനം ഏനാദേസോ ഹോതി ദുതിയാവിഭത്തീസു.

ഇമം ഭിക്ഖും വിനയം അജ്ഝാപേഹി, അഥോ ഏനം ഭിക്ഖും ധമ്മം അജ്ഝാപേഹി, ഇമേ ഭിക്ഖൂ വിനയം അജ്ഝാപേഹി, അഥോ ഏനേ ഭിക്ഖൂ ധമ്മം അജ്ഝാപേഹി, ഏതം ഭിക്ഖും വിനയം അജ്ഝാപേഹിഇച്ചാദിനാ വത്തബ്ബം. തമേനം ഭിക്ഖവേ നിരയപാലാ [അ. നി. ൩.൩൬], യത്വാധികരണമേനം ഭിക്ഖും ഇച്ചാദീസുപി [ദീ. നി. ൧.൨൧൩] അനുകഥനമേവ.

൨൨൭. മസ്സാമുസ്സ [ക. ൧൭൩; രൂ. ൨൨൩; നീ. ൩൫൯].

സിമ്ഹി അനപുംസകസ്സ അമുസ്സ മസ്സ സോ ഹോതി.

അസു ഇത്ഥീ, അമു വാ, അമൂ, അമുയോ, അമും, അമൂ, അമുയോ, അമുയാ, അമുസ്സാ, അമൂഹി, അമൂഭി, അമുയാ, അമുസ്സാ, അമൂസം, അമൂസാനം, അമുയാ, അമുസ്സാ, അമൂഹി, അമൂഭി, അമുയാ, അമുസ്സാ, അമൂസം, അമൂസാനം, അമുയാ, അമുയം, അമുസ്സാ, അമുസ്സം, അമൂസു.

അസു പുരിസോ, അമു വാ.

൨൨൮. ലോപോമുസ്മാ [ക. ൧൧൮; രൂ. ൧൪൬; നീ. ൨൯൩].

അമുതോ യോനം ലോപോ ഹോതി. വോ, നോപവാദോയം [ക. ൧൧൯; രൂ. ൧൫൫; നീ. ൨൯൪].

അമൂ ¶ , അമും, അമൂ, അമുനാ, അമൂഹി, അമൂഭി.

൨൨൯. ന നോ സസ്സ.

അമുതോ സസ്സ നോ ന ഹോതി.

അമുസ്സ.

മഹാവുത്തിനാ സമ്ഹി മുസ്സ ദുത്തം, അദുസ്സ. പാളിയം ‘‘ദുസ്സ മേ ഖേത്തപാലസ്സ, രത്തിം ഭത്തം അപാഭത’’ന്തി [ജാ. ൧.൪.൬൨] ഏത്ഥ ഗാഥാവസേന അ-കാരലോപോ. അമൂസം, അമൂസാനം, അമുസ്മാ, അമുമ്ഹാ, അമൂഹി, അമൂഭി, അമുസ്സ, അദുസ്സ, അമൂസം, അമൂസാനം, അമുസ്മിം, അമുമ്ഹി, അമൂസു.

൨൩൦. അമുസ്സാദും [ക. ൧൩൦; രൂ. ൨൨൫; നീ. ൩൦൮].

നപുംസകേ അം, സിസു അമുസ്സ തേഹി സഹ അദും ഹോതി വാ.

അമും ചിത്തം, അദും ചിത്തം, അമൂനി, അമും, അദും, അമൂനി. സേസം പുല്ലിങ്ഗസമം. ‘സകത്ഥേ’തി സുത്തേന കപച്ചയേ കതേ സബ്ബാദിരൂപം നത്ഥി. അമുകാ കഞ്ഞാ, അമുകാ, അമുകായോ. അമുകോ പുരിസോ, അമുകാ പുരിസാ. അമുകം ചിത്തം, അമുകാനി ചിത്താനി ഇച്ചാദി.

൨൩൧. കേ വാ.

കേ പരേ അമുസ്സ മസ്സ സോ ഹോതി വാ.

അസുകാ ഇത്ഥീ, അസുകാ, അസുകായോ. അസുകോ പുരിസോ, അസുകാ പുരിസാ. അസുകം കുലം, അസുകാനി കുലാനി. സബ്ബം കഞ്ഞാ, പുരിസ, ചിത്തസമം.

‘ഇത്ഥിയമത്വാ’തി ഏത്ഥ ‘ഇത്ഥിയം ആ’തി വിഭത്തസുത്തേന കിംസദ്ദതോ ഇത്ഥിയം ആപച്ചയോ.

൨൩൨. കിംസ്സ കോ [ക. ൨൨൭-൯; രൂ. ൨൭൦, ൨൨൬; നീ. ൪൫൬-൭-൮? ‘കിസ്സ കോ സബ്ബാസു’ (ബഹൂസു)].

സബ്ബേസു ¶ വിഭത്തിപച്ചയേസു കിംസ്സ കോ ഹോതി.

കാ ഇത്ഥീ, കാ, കായോ, കം, കാ, കായോ, കായ, കസ്സാ ഇച്ചാദി സബ്ബസമം. കോ പുരിസോ, കേ പുരിസാ, കം, കേ, കേന, കേഹി, കേഭി, കസ്സ.

൨൩൩. കി സസ്മിംസു വാനിത്ഥിയം.

അനിത്ഥിലിങ്ഗേ സ, സ്മിംസു കിംസദ്ദസ്സ കി ഹോതി വാ.

കിസ്സ, കേസം, കേസാനം, കസ്മാ, കമ്ഹാ, കേഹി, കേഭി, കസ്സ, കിസ്സ, കേസം, കേസാനം, കസ്മിം, കമ്ഹി, കിസ്മിം, കിമ്ഹി, കേസു.

൨൩൪. കിമംസിസു നപുംസകേ [‘കിമംസിസു സഹ നപുംസകേ’ (ബഹൂസു)].

നപുംസകേ അം, സിസു കിംസദ്ദസ്സ തേഹി അംസീഹി സഹ കിം ഹോതി.

കിം ചിത്തം, കാനി, കിം, കം വാ, കാനി. സേസം പുല്ലിങ്ഗസമം. ഇദം പുച്ഛനത്ഥസ്സ സുദ്ധകിംസദ്ദസ്സ രൂപം.

‘ചി’ഇതിനിപാതേന യുത്തേ പന ഏകച്ചത്ഥം വാ അപ്പത്ഥം വാ വദതി. കാചി ഇത്ഥീ, കാചി ഇത്ഥിയോ, കിഞ്ചി ഇത്ഥിം, കാചി, കായചി, കാഹിചി, കായചി, കസ്സാചി, കാസഞ്ചി, കുതോചി, കാഹിചി. സത്തമിയം - കായചി, കത്ഥചി, കാസുചി.

കോചി പുരിസോ, കേചി, കിഞ്ചി, കേചി, കേനചി, കേഹിചി, കസ്സചി, കേസഞ്ചി, കിസ്മിഞ്ചി, കിമ്ഹിചി, കത്ഥചി, കേസുചി.

കിഞ്ചി കുലം, കാനിചി കുലാനി, കിഞ്ചി, കാനിചി. സേസം പുല്ലിങ്ഗസമം.

പുന ¶ യസദ്ദേന യുത്തേ സകലത്ഥം വദതി. യാ കാചി ഇത്ഥീ, യാകാചി ഇത്ഥിയോ.

യോ കോചി പുരിസോ, യേ കേചി, യം കിഞ്ചി, യേ കേചി യേന കേനചി, യേഹി കേഹിചി, യസ്സ കസ്സചി, യേസം കേസഞ്ചി യതോ കുതോചി, യേഹി കേഹിചി, യസ്സ കസ്സചി, യേസംകേസഞ്ചി, യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി, യമ്ഹി കിമ്ഹിചി, യത്ഥ കത്ഥചി, യേസു കേസുചി.

യം കിഞ്ചിചിത്തം, യാനി കാനിചി, യം കിഞ്ചി, യാനി കാനിചി. സേസം പുല്ലിങ്ഗസമം.

സങ്ഖ്യാരാസി

ഏകസദ്ദോ സങ്ഖ്യത്ഥേ പവത്തോ ഏകവചനന്തോവ, അഞ്ഞത്ഥേ പവത്തോ ഏകബഹുവചനന്തോ.

തത്ഥ സങ്ഖ്യത്ഥേ – ഏകാ ഇത്ഥീ, ഏകം, ഏകായ, ഏകിസ്സാ ഇച്ചാദി. പുന്നപുംസകേസു ഏകവചനേസു പുരിസ, ചിത്തരൂപമേവ.

അഞ്ഞത്ഥേ – ഏകാ ഇത്ഥീ, ഏകാ ഇത്ഥിയോ, ഏകം, ഏകാ, ഏകായ, ഏകിസ്സാ, ഏകാഹി, ഏകാഭി ഇച്ചാദി.

ഏകോ പുരിസോ, ഏകേ, ഏകം, ഏകേ, ഏകേന, ഏകേഹി, ഏകേഭി, ഏകസ്സ, ഏകേസം, ഏകേസാനം. പുല്ലിങ്ഗ സബ്ബസമം.

ഏകം കുലം, ഏകാനി കുലാനി, ഏകം കുലം, ഏകാനി കുലാനി. സേസം പുല്ലിങ്ഗസമം.

കപച്ചയേ പരേ സബ്ബാദിരൂപം നത്ഥി.

‘‘ഏകികാ സയനേ സേതു, യാ തേ അമ്ബേ അവാഹരി [ജാ. ൧.൪.൧൭൫]. ഏകാകിനീ ഗഹട്ഠാഹം, മാതുയാ പരിചോദിതാ’’തി [അപ. ഥേരീ ൨.൩.൧൮൮] പാളി, ഏകകോ പുരിസോ, ഏകകം, ഏകകേന. ഏകകം കുലം ഇച്ചാദി ഏകവചനന്തമേവ, ഏകകാനം ബഹുത്തേ വത്തബ്ബേ ദ്വേ ഏകകാ, ദ്വേ ഏകകേ ¶ , ദ്വീഹി ഏകകേഹീതി ലബ്ഭതി. ‘‘പഞ്ചാലോ ച വിദേഹോ ച, ഉഭോ ഏകാ ഭവന്തു തേ’’തി പാളി. ഇമിനാ നയേന ബഹുവചനമ്പി ലബ്ഭതി. ‘ഏകാ’തി മിസ്സകാ.

പടിസേധയുത്തേ പന അനേകാ ഇത്ഥിയോ, അനേകാസം ഇത്ഥീനം. അനേകേ പുരിസാ, അനേകേസം പുരിസാനം. അനേകാനി കുലാനി, അനേകേസം കുലാനം. പാളിയം പന ‘‘നേകാനി ധഞ്ഞഗണാനി, നേകാനി ഖേത്തഗണാനി, നേകാനം ധഞ്ഞഗണാനം, നേകാനം ഖേത്തഗണാന’’ന്തിപി അത്ഥി.

ഏകച്ച, ഏകച്ചിയ, കതി, ബഹുസദ്ദാപി ഇധ വത്തബ്ബാ. ഏകച്ചാ ഇത്ഥീ, ഏകച്ചാ, ഏകച്ചായോതി സബ്ബം കഞ്ഞാസമം.

ഏകച്ചോ പുരിസോ.

൧൩൫. ഏകച്ചാദീഹ്യതോ [‘ഏകച്ചാദീഹതോ’ (ബഹൂസു)].

അകാരന്തേഹി ഏകച്ചാദീഹി യോനം ടേ ഹോതി.

ഏകച്ചേ പുരിസാ, ഏകച്ചേ പുരിസേ. സേസം പുരിസസമം. ആദിസദ്ദേന അപ്പേകച്ച, ഏകതിയ, ഉഭാദയോ സങ്ഗയ്ഹന്തി. അപ്പേകച്ചേ പുരിസാ, ഏകതിയേ പുരിസാ, ഉഭേ പുരിസാ.

ഏകച്ചം ചിത്തം.

൨൩൬. ന നിസ്സ ടാ.

ഏകച്ചാദീഹി നിസ്സ ടാ ന ഹോതി.

ഏകച്ചാനി ചിത്താനി. സേസം ചിത്തസമം.

ഏകച്ചിയ, ഏകച്ചേയ്യ, ഏകതിയസദ്ദാ കഞ്ഞാ, പുരിസ, ചിത്തനയാ. ‘‘ഇത്ഥീപി ഹി ഏകച്ചിയാ, സേയ്യാ പോസ ജനാധിപ [സം. നി. ൧.൧൨൭]. സച്ചം കിരേവമാഹംസു, നരാ ഏകച്ചിയാ ഇധ. കട്ഠം നിപ്ലവിതം സേയ്യോ, ന ത്വേവേകച്ചിയോ ¶ നരോ’’തി [ജാ. ൧.൧.൭൩] ച ‘‘പരിവാരിതാ മുഞ്ചരേ ഏകച്ചേയ്യാ’’തി ച ‘‘ന വിസ്സസേ ഏകതിയേസൂ’’തി ച പാളീ – തത്ഥ ‘നിപ്ലവിത’ന്തി ഉദകതോ ഉബ്ഭതം.

കതിസദ്ദോ ബഹുവചനന്തോവ.

൨൩൭. ടികതിമ്ഹാ [രൂ. ൧൨൦ പിട്ഠേ].

കതിമ്ഹാ യോനം ടി ഹോതി.

കതി ഇത്ഥിയോ, കതി പുരിസാ, കതി പുരിസേ, കതി ചിത്താനി. കതിഹി ഇത്ഥീഹി, കതിഹി പുരിസേഹി, കതിഹി ചിത്തേഹി.

൨൩൮. ബഹുകതീനം [‘ബഹു കതിന്നം’ (ബഹൂസു)].

നംമ്ഹി ബഹു, കതീനം അന്തേ നുക ഹോതി.

കതിന്നം ഇത്ഥീനം, കതിന്നം പുരിസാനം, കതിന്നം ചിത്താനം, അയം നാഗമോ ബഹുലം ന ഹോതി, ‘കതിനം തിഥീനം പൂരണീ കതിമീ’തി ച ദിസ്സതി. ‘‘ബഹൂനം വസ്സസതാനം, ബഹൂനം വസ്സസഹസ്സാന’’ന്തി ച ‘‘ബഹൂനം കുസലധമ്മാനം, ബഹൂനം അകുസലധമ്മാന’’ന്തി ച ‘‘ബഹൂനം വത അത്ഥായ, ഉപ്പജ്ജിംസു തഥാഗതാ’’തി [വി. വ. ൮൦൭] ച പാളീ.

കതിസു ഇത്ഥീസു, കതിസു പുരിസേസു, കതിസു ചിത്തേസു.

ബഹുസദ്ദേ ദ്വീസു നംവചനേസു ബഹുന്നം, ബഹുന്നന്തി വത്തബ്ബം. സേസം ധേനു, ഭിക്ഖു, ആയുസദിസം.

കപച്ചയേ കഞ്ഞാ, പുരിസ, ചിത്തസദിസം, ബഹൂ ഇത്ഥിയോ, ബഹുകാ ഇത്ഥിയോ. ബഹൂ പുരിസാ, ബഹവോ പുരിസാ, ബഹുകാ പുരിസാ. ബഹൂനി ചിത്താനി, ബഹുകാനി ചിത്താനി ഇച്ചാദിനാ വത്തബ്ബം. ബഹൂനം ¶ സമുദായാപേക്ഖനേ സതി ഏകവചനമ്പി ലബ്ഭതി, ‘‘ബഹുജനസ്സ അത്ഥായ ബഹുജനസ്സ ഹിതായ, ബഹുനോ ജനസ്സ അത്ഥായ ഹിതായാ’’തി [അ. നി. ൧.൧൪൧] പാളി.

ഉഭസദ്ദോ ബഹുവചനന്തോവ, ‘ഉഭഗോഹി ടോ’തി യോനം ടോ, ഉഭോ ഇത്ഥിയോ, പുരിസാ, കുലാനി ഗച്ഛന്തി, ഉഭോ ഇത്ഥിയോ, പുരിസാ, കുലാനി പസ്സതി.

൨൩൯. സുഹിസുഭസ്സോ [നീ. ൩൧൩ (രൂ. ൧൦൯ പിട്ഠേ)].

സു, ഹിസു ഉഭസ്സ അന്തോ ഓ ഹോതി.

ഉഭോഹി, ഉഭോസു.

൨൪൦. ഉഭിന്നം [ക. ൮൬; നീരൂ. ൨൨൭; നീ. ൩൪൧].

ഉഭമ്ഹാ നംവചനസ്സ ഇന്നം ഹോതി.

ഉഭിന്നം. സബ്ബത്ഥ ഇത്ഥി, പുരിസ, കുലേഹി യോജേതബ്ബം.

൨൪൧. യോമ്ഹി ദ്വിന്നം ദുവേദ്വേ [ക. ൧൩൨; രൂ. ൨൨൮; നി. ൩൧൦].

യോസു സവിഭത്തിസ്സ ദ്വിസ്സ ദുവേ, ദ്വേ ഹോന്തി. ‘ദ്വിന്ന’ന്തി വചനം ദ്വിസ്സ ബഹുവചനന്തനിയമത്ഥം.

ദ്വേ ഇത്ഥിയോ, ദ്വേ പുരിസാ, ദ്വേ പുരിസേ, ദ്വേ ചിത്താനി, ദുവേ ഇത്ഥിയോ, ദുവേ പുരിസാ, ദുവേ പുരിസേ, ദുവേ ചിത്താനി, ദ്വീഹി, ദ്വീഭി.

൨൪൨. നംമ്ഹി നുക ദ്വാദീനം സത്തരസന്നം [ക. ൬൭; നീ. ൨൨൯; നീ. ൨൧൪].

നംമ്ഹി ¶ പരേ ദ്വാദീനം അട്ഠാരസന്താനം സത്തരസന്നം സങ്ഖ്യാനം അന്തേ നുക ഹോതി. ഉ-കാരോ ഉച്ചാരണത്ഥോ. കാനുബന്ധം ദിസ്വാ അന്തേതി ഞായതി.

ദ്വിന്നം.

൨൪൩. ദുവിന്നം നംമ്ഹി [ക. ൧൩൨; രൂ. ൨൨൮; നീ. ൨൪൪].

നംമ്ഹി സവിഭത്തിസ്സ ദ്വിസ്സ ദുവിന്നം ഹോതി വാ.

ദുവിന്നം, ദ്വീഹി, ദ്വീഭി, ദ്വിന്നം, ദുവിന്നം, ദ്വീസു. മഹാവുത്തിനാ സുമ്ഹി ദുവേ ഹോതി, നാഗസ്സ ദുവേസു ദന്തേസു നിമ്മിതാ [വി. വ. ൭൦൬], ചക്കാനി പാദേസു ദുവേസു വിന്ദതി [ദീ. നി. ൩.൨൦൫]. ഏവഞ്ച സതി ദുവേഹി, ദുവേഭീതിപി സിദ്ധമേവ ഹോതി, അയം ദ്വിസദ്ദോ ഉഭസദ്ദോ വിയ അലിങ്ഗോ.

൨൪൪. തിസ്സോ ചതസ്സോ യോമ്ഹി സവിഭത്തീനം [ക. ൧൩൩; രൂ. ൨൩൦; നീ. ൩൧൧].

ഇത്ഥിയം യോസു സവിഭത്തീനന്തി, ചതുന്നം തിസ്സോ, ചതസ്സോ ഹോന്തി.

തിസ്സോ ഇത്ഥിയോ, ചതസ്സോ ഇത്ഥിയോ.

മഹാവുത്തിനാ ഹിസു ച തിസ്സ, ചതസ്സാ ഹോന്തി, ‘‘തിസ്സേഹി ചതസ്സേഹി പരിസാഹി, ചതസ്സേഹി സഹിതോ ലോകനായകോ’’തി പാളീ. തീഹി, തീഭി ഇത്ഥീഹി, ചതൂഹി, ചതൂഭി, ചതുബ്ഭി ഇത്ഥീഹി.

൨൪൫. നംമ്ഹി തിചതുന്നമിത്ഥിയം തിസ്സചതസ്സാ [ദീ. നി. ൩.൨൦൫].

ഇത്ഥിയം നംമ്ഹിതി, ചതുന്നം തിസ്സ, ചതസ്സാ ഹോന്തി.

തിസ്സന്നം ¶ ഇത്ഥീനം, ചതസ്സന്നം ഇത്ഥീനം, തിണ്ണം ഇത്ഥീനം, ചതുന്നം ഇത്ഥീനം, സമണോ ഗോതമോ ചതുന്നം പരിസാനം സക്കതോ ഹോതി, ചതുന്നം പരിസാനം പിയോ ഹോതി മനാപോതി [ദീ. നി. ൧.൩൦൪], തിസ്സേഹി, ചതസ്സേഹി, തീഹി, തീഭി, ചതൂഹി, ചതൂഭി, ചതുബ്ഭി, തിസ്സന്നം, ചതസ്സന്നം, തിണ്ണം, ചതുന്നം, തീസു, ചതൂസു.

പാളിയം ‘‘ചതസ്സേഹീ’’തി ദിട്ഠത്താ തിസ്സേസു, ചതസ്സേസൂതിപി ദിട്ഠമേവ ഹോതി.

൨൪൬. പുമേ തയോ ചത്താരോ [ക. ൧൩൩; രൂ. ൨൩൦; നീ. ൩൧൧].

പുല്ലിങ്ഗേ യോസു സവിഭത്തീനന്തി, ചതുന്നം തയോ, ചത്താരോ ഹോന്തി.

തയോ പുരിസാ, തയോ പുരിസേ, ചത്താരോ പുരിസാ, ചത്താരോ പുരിസേ.

൨൪൭. ചതുരോ ചതുസ്സ [ക. ൭൮, ൨൦൫, ൩൧; രൂ. ൧൬൦; നീ. ൨൩൪; ‘ചതുരോ വാ ചതുസ്സ’ (ബഹൂസു)].

പുമേ സവിഭത്തിസ്സ ചതുസദ്ദസ്സ ചതുരോ ഹോതി.

ചതുരോ പുരിസാ, ചതുരോ പുരിസേ. കഥം ചതുരോ നിമിത്തേ നാദസ്സിം, ചതുരോ ഫലമുത്തമേതി? ‘‘ലിങ്ഗവിപല്ലാസാ’’തി വുത്തിയം വുത്തം, തീഹി, തീഭി, ചതൂഹി, ചതൂഭി, ചതുബ്ഭി.

൨൪൮. ഇണ്ണംഇണ്ണന്നം തിതോ ഝാ [ക. ൮൭; രൂ. ൨൩൧; നീ. ൨൪൩; ‘ണ്ണംണ്ണന്നംതികോ ഝാ’ (ബഹൂസു)].

ഝസഞ്ഞമ്ഹാ തിമ്ഹാ നംവചനസ്സ ഇണ്ണം, ഇണ്ണന്നം ഹോന്തി.

തിണ്ണം, തിണ്ണന്നം, ചതുന്നം, തീഹി, തീഭി, ചതൂഹി, ചതൂഭി, ചതുബ്ഭി, തിണ്ണം, തിണ്ണന്നം, ചതുന്നം, തീസു, ചതൂസു.

൨൪൯. തീണിചത്താരി നപുംസകേ [ക. ൧൩൩; രൂ. ൨൩൦; നീ. ൩൧൧].

നപുംസകേ ¶ യോസു സവിഭത്തീനന്തി, ചതുന്നം തീണി, ചത്താരി ഹോന്തി.

തീണി ചിത്താനി, ചത്താരി ചിത്താനി. സേസം പുല്ലിങ്ഗസമം.

വചനസിലിട്ഠത്തേ പന സതി വിസദിസലിങ്ഗവചനാനമ്പി പദാനം അഞ്ഞമഞ്ഞസംയോഗോ ഹോതി, ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ [ദീ. നി. ൩.൧൪൫], ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ [ദീ. നി. ൩.൧൪൫], തയോമഹാഭൂതാ, തയോ മഹാഭൂതേ [പട്ഠാ. ൧.൧.൫൮], സബ്ബേ മാലാ ഉപേന്തി മം [ധു. ൩.൬], സബ്ബേ കഞ്ഞാ ഉപേന്തി മം [ധു. ൩.൬], സബ്ബേ രതനാ ഉപേന്തി മം [ധു. ൩.൬], സബ്ബേ യാനാ ഉപേന്തി മം [ധു. ൩.൬], അവിജ്ജായ സതി സങ്ഖാരാ ഹോന്തി, സങ്ഖാരേസു സതി വിഞ്ഞാണം ഹോതി [സം. നി. ൨.൫൦] ഇച്ചാദി.

ഗാഥാസു വിപല്ലാസാപി ബഹുലം ദിസ്സന്തി, അഞ്ഞേ ധമ്മാനി ദേസേന്തി, ഏവം ധമ്മാനി സുത്വാന, സതഞ്ച ധമ്മാനി സുകിത്തിതാനി സുത്വാ, അത്ഥാനി ചിന്തയിത്വാന, ഉത്തമത്ഥാനി തയി ലഭിമ്ഹാ, കിം ത്വം അത്ഥാനി ജാനാസി, ഇച്ഛേയ്യാമി ഭന്തേ സത്തപുത്താനി, സിവിപുത്താനി അവ്ഹയ [ജാ. ൨.൨൨.൨൨൩൫], പുത്തദാരാനി പോസേന്തി, ബലീബദ്ദാനി സോളസ ഇച്ചാദി.

ഇധ സേസസങ്ഖ്യാനാമാനി ദീപിയന്തേ.

൨൫൦. ട പഞ്ചാദീഹി ചുദ്ദസഹി [ക. ൧൩൪; രൂ. ൨൫൧; നീ. ൨൪൭].

പഞ്ചാദീഹി അട്ഠാരസന്തേഹി സങ്ഖ്യാസദ്ദേഹി യോനം ട ഹോതി.

പഞ്ച ഇത്ഥിയോ, പഞ്ച പുരിസാ, പുരിസേ, പഞ്ച ചിത്താനി, ഛ ഇത്ഥിയോ.

ളാഗമേ ¶ പന ‘‘ഇത്ഥിഭാവാ ന മുച്ചിസ്സം, ഛളാനി ഗതിയോ ഇമാ’’തി പാളി.

ഛ പുരിസാ, ഛ പുരിസേ, ഛ ചിത്താനി. ഏവം സത്ത, അട്ഠ, നവ, ദസ, ഏകാദസ…പേ… അട്ഠാരസ.

൨൫൧. പഞ്ചാദീനം ചുദ്ദസന്നമ [ക. ൯൦; രൂ. ൨൫൨; നീ. ൨൪൭].

സു, നം, ഹിസു പഞ്ചാദീനം ചുദ്ദസന്നം അസ്സ അത്തമേവ ഹോതി, ന ഏത്തം വാ ദീഘത്തം വാ ഹോതി.

പഞ്ചഹി, പഞ്ചന്നം, പഞ്ചസു, ഛഹി, ഛന്നം, ഛസു, സത്തഹി, സത്തന്നം, സത്തസു, അട്ഠഹി, അട്ഠന്നം, അട്ഠസു, നവഹി, നവന്നം, നവസു, ദസഹി, ദസന്നം, ദസസു, ഏകാദസഹി, ഏകാദസന്നം, ഏകാദസസു…പേ… അട്ഠാരസഹി, അട്ഠാരസന്നം, അട്ഠാരസസു.

ഏതേ സബ്ബേ അലിങ്ഗാ ബഹുവചനന്താ ഏവ.

‘ഇത്ഥിയമത്വാ’തി വീസ, തിംസ, ചത്താലീസ, പഞ്ഞാസേഹി ആപച്ചയോ, മഹാവുത്തിനാ സിമ്ഹി രസ്സോ സിലോപോ ച, ‘നിഗ്ഗഹീത’ന്തി വികപ്പേന നിഗ്ഗഹീതാഗമോ, വികപ്പേന അംലോപോ, നാദീനം ഏകവചനാനം യാദേസോ, വീസ ഇത്ഥിയോ, വീസം ഇത്ഥിയോ, വീസ പുരിസാ, വീസം പുരിസാ, വീസ പുരിസേ, വീസം പുരിസേ, വീസ ചിത്താനി, വീസം ചിത്താനി, വീസായ ഇത്ഥീഹി കമ്മം കതം, വീസായ പുരിസേഹി കമ്മം കതം, വീസായ കുലേഹി കമ്മം കതം, വീസായ ഇത്ഥീനം, പുരിസാനം, കുലാനം, സത്തമിയം വീസായ ഇത്ഥീസു, പുരിസേസു, കുലേസു.

തിപച്ചയേ വീസതി, തിംസതിസദ്ദാപി സട്ഠി, സത്തതി, അസീതി, നവുതിസദ്ദാ വിയ നിച്ചം ഇത്ഥി ലിങ്ഗേകവചനന്താ ഏവ, സി, അംലോപോ, വീസതി ഇത്ഥിയോ, വീസതി പുരിസാ, പുരിസേ, വീസതി കുലാനി, വീസതിയാ ഇത്ഥീഹി, ഇത്ഥീനം, പുരിസേഹി, പുരിസാനം, കുലേഹി, കുലാനം ¶ , വീസതിയാ, വീസതിയം ഇത്ഥി, പുരിസ, കുലേസു, ഏവം യാവനവുതിയാ വേദിതബ്ബാ. വഗ്ഗഭേദേ പന സതി ബഹുവചനമ്പി വികപ്പേന ദിസ്സതി, ദ്വേ വീസതിയോ ഇച്ചാദി.

സതം, സഹസ്സം, ദസസഹസ്സം, സതസഹസ്സം, ദസസതസഹസ്സന്തി ഇമേ നപുംസകലിങ്ഗായേവ. സങ്ഖ്യേയ്യപധാനേ പന ഇത്ഥിലിങ്ഗേ വത്തബ്ബേ സഹസ്സീ, ദസസഹസ്സീ, സതസഹസ്സീതി ഇത്ഥിലിങ്ഗം ഭവതി. വഗ്ഗഭേദേ പന ദ്വേ സതാനി, തീണി സതാനി, ദ്വേ സഹസ്സാനി, തീണി സഹസ്സാനി ഇച്ചാദീനി ഭവന്തി. കോടി, പകോടി, കോടിപകോടി, അക്ഖോഭിണീസദ്ദാ ഇത്ഥിലിങ്ഗാ ഏവ. സേസം സബ്ബം യാവഅസങ്ഖ്യേയ്യാ നപുംസകമേവ.

സഹസ്സം കാസി നാമ, ദസസഹസ്സം നഹുതം നാമ, സതസഹസ്സം ലക്ഖം നാമ.

ദുവിധം പധാനം സങ്ഖ്യാപധാനം, സങ്ഖ്യേയ്യപധാനഞ്ച. പുരിസാനം വീസതി ഹോതി, പുരിസാനം നവുതി ഹോതി, പുരിസാനം സതം ഹോതി, സഹസ്സം ഹോതി ഇച്ചാദി സങ്ഖ്യാപധാനം നാമ, വീസതി പുരിസാ, നവുതി പുരിസാ, സതം പുരിസാ, സഹസ്സം പുരിസാ ഇച്ചാദി സങ്ഖ്യേയ്യപധാനം നാമ.

ഏത്ഥപി വീസതിസദ്ദോ ഇത്ഥിലിങ്ഗേകവചനോ ഏവ. സത, സഹസ്സസദ്ദാ നപുംസകേകവചനാ ഏവ. സങ്ഖ്യാസദ്ദാനം പന പദവിധാനഞ്ച ഗുണവിധാനഞ്ച സമാസകണ്ഡേ ആഗമിസ്സതി.

സങ്ഖ്യാരാസി നിട്ഠിതോ.

൨൫൨. സിമ്ഹാഹം [ക. ൧൪൯; രൂ. ൨൩൨; നീ. ൩൧൯; ‘സിമ്ഹഹം’ (ബഹൂസു)].

സിമ്ഹി സവിഭത്തിസ്സ അമ്ഹസ്സ അഹം ഹോതി.

അഹം ഗച്ഛാമി.

൨൫൩. മയമസ്മാമ്ഹസ്സ [ക. ൧൨൧; രൂ. ൨൩൩; നീ. ൨൯൬].

യോസു ¶ സവിഭത്തിസ്സ അമ്ഹസ്സ കമേന മയം, അസ്മാ ഹോന്തി വാ.

മയം ഗച്ഛാമ, അസ്മേ പസ്സാമി.

പക്ഖേ –

‘യോനമേട’ ഇതി വിധി, അമ്ഹേ ഗച്ഛാമ.

൨൫൪. തുമ്ഹസ്സ തുവംത്വംമ്ഹി ച [ക. ൧൪൬; രൂ. ൨൩൬; നീ. ൩൨൪; ‘തുമ്ഹസ്സ തുവംത്വമമ്ഹിച’ (ബഹൂസു)].

സിമ്ഹി ച അംമ്ഹി ച സവിഭത്തിസ്സ തുമ്ഹസ്സ തുവം, ത്വം ഹോന്തി.

തുവം ബുദ്ധോ തുവം സത്ഥാ, തുവം മാരാഭിഭൂ മുനി [ഥേരഗാ. ൮൩൯], ത്വം നോ സത്ഥാ അനുത്തരോ, തുമ്ഹേ ഗച്ഛഥ, തുവം പസ്സതി, ത്വം പസ്സതി.

൨൫൫. അംമ്ഹി തം മം തവം മമം [ക. ൧൪൩-൪; രൂ. ൨൩൪-൫; നീ. ൩൨൨].

അംമ്ഹി സവിഭത്തീനം തുമ്ഹാ’മ്ഹാനം തം, മം, തവം, മമം ഹോന്തി.

മം പസ്സതി, മമം പസ്സതി, തം പസ്സതി, തവം പസ്സതി, അമ്ഹേ പസ്സതി, തുമ്ഹേ പസ്സതി.

൨൫൬. ദുതിയായോമ്ഹി വാ [ക. ൧൬൨; രൂ. ൨൩൭; നീ. ൩൪൫; ‘ദുതിയേ യോമ്ഹി വാ’ (ബഹൂസു)].

ദുതിയായോമ്ഹി സവിഭത്തീനം തുമ്ഹാ’മ്ഹാനം ങാനുബന്ധാ അം, ആകംആദേസാ ഹോന്തി വാ.

അമ്ഹം, അമ്ഹാകം പസ്സതി, തുമ്ഹം, തുമ്ഹാകം പസ്സതി.

൨൫൭. നാസ്മാസു തയാമയാ [ക. ൧൪൫, ൨൭൦; രൂ. ൨൩൮, ൧൨൦; നീ. ൩൨൩, ൫൪൨].

നാ ¶ , സ്മാസു സവിഭത്തീനം തുമ്ഹാ’മ്ഹാനം തയാ, മയാ ഹോന്തി.

മയാ കതം, തയാ കതം, മയാ അപേതി, തയാ അപേതി.

൨൫൮. തയാതയീനം ത്വ വാ തസ്സ [ക. ൨൧൦; രൂ. ൨൩൯; നീ. ൪൩൫].

തയാ, തയീനം തസ്സ ത്വ ഹോതി വാ.

ത്വയാ കതം, ത്വയാ അപേതി, അമ്ഹേഹി കതം, തുമ്ഹേഹി കതം.

൨൫൯. തവമമതുയ്ഹംമയ്ഹം സേ [ക. ൧൪൧-൨; രൂ. ൨൪൧-൨; നീ. ൩൨൧].

സമ്ഹി സവിഭത്തീനം തുമ്ഹാ’മ്ഹാനം തവാദയോ ഹോന്തി.

മമ ദീയതേ, മയ്ഹം ദീയതേ, തവ ദീയതേ, തുയ്ഹം ദീയതേ.

൨൬൦. നംസേസ്വസ്മാകംമമം [നീ. ൪൩൮].

നം, സേസു സവിഭത്തിസ്സ അമ്ഹസ്സ കമേന അസ്മാകം, മമം ഹോന്തി.

മമം ദീയതേ, അസ്മാകം ദീയതേ.

൨൬൧. ങംങാകം നംമ്ഹി [ക. ൧൬൧; രൂ. ൨൪൪; നീ. ൩൪൪].

നംമ്ഹി സവിഭത്തീനം തുമ്ഹാ’മ്ഹാനം ങാനുബന്ധാ അം, ആകംആദേസാ ഹോന്തി വാ.

അമ്ഹം ദീയതേ, അമ്ഹാകം ദീയതേ, തുമ്ഹം ദീയതേ, തുമ്ഹാകം ദീയതേ. പഞ്ചമിയം മയാ, തയാ, ത്വയാ, പുബ്ബേ വുത്താവ.

൨൬൨. സ്മാമ്ഹി ത്വമ്ഹാ.

സ്മാമ്ഹി ¶ സവിഭത്തിസ്സ തുമ്ഹസ്സ ത്വമ്ഹാ ഹോതി.

ത്വമ്ഹാ അപേതി, അമ്ഹേഹി, തുമ്ഹേഹി, മമ, മമം, മയ്ഹം, തവ, തുയ്ഹം, അമ്ഹം, അമ്ഹാകം, അസ്മാകം, തുമ്ഹം, തുമ്ഹാകം.

൨൬൩. സ്മിംമ്ഹി തുമ്ഹമ്ഹാനം തയിമയി [ക. ൧൩൯; രൂ. ൨൪൫; നീ. ൩൧൮].

സ്മിംമ്ഹി സവിഭത്തീനം തുമ്ഹാ’മ്ഹാനം തയി, മയി ഹോന്തി.

തയി, മയി, ത്വത്തേ ത്വയി, അമ്ഹേസു, തുമ്ഹേസു.

൨൬൪. സുമ്ഹാമ്ഹസ്സാസ്മാ [നീ. ൪൩൮].

സുമ്ഹി അമ്ഹസ്സ അസ്മാ ഹോതി.

അസ്മാസു.

മഹാവുത്തിനാ യോ, ഹിസു അമ്ഹസ്സ അസ്മാദേസോ, യോനം ഏത്തഞ്ച, അസ്മാ ഗച്ഛാമ, അസ്മേ പസ്സതി, അസ്മാഹി കതം, അസ്മാകം ദീയതേ, അസ്മാഹി അപേതി, അസ്മാകം ധനം, അസ്മാസു ഠിതം. ‘‘അസ്മാഭിജപ്പന്തി ജനാ അനേകാ’’തി [ജാ. ൧.൭.൬൮] പാളി-അസ്മേ അഭിജപ്പന്തി പത്ഥേന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘അസ്മാഭി പരിചിണ്ണോസി, മേത്തചിത്താ ഹി നായകാ’’തി [അപ. ഥേരീ ൨.൨.൨൩൦] ഥേരീപാളി – ‘പരിചിണ്ണോ’തി പരിചാരിതോ.

ചതുത്ഥിയം അസ്മാകം അധിപന്നാനം, ഖമസ്സു രാജകുഞ്ജര [ജാ. ൨.൨൧.൧൮൧] – ‘അധിപന്നാന’ന്തി ദുക്ഖാഭിഭൂതാനം.

ഛട്ഠിയം ഏസസ്മാകം കുലേ ധമ്മോ [ജാ. ൧.൪.൧൪൭], ഏസാ അസ്മാകം ധമ്മതാ.

സത്തമിയം യം കിച്ചം പരമേ മിത്തേ, കതമസ്മാസു തം തയാ. പത്താ നിസ്സംസയം ത്വമ്ഹാ, ഭത്തിരസ്മാസു യാ തവ [ജാ. ൨.൨൧.൮൧] – തത്ഥ ‘യം ¶ കിച്ച’ന്തി യം കമ്മം കത്തബ്ബം, തവ അസ്മാസു യാ ഭത്തി, തായ മയം ത്വമ്ഹാ നിസ്സംസയതം പത്താതി അത്ഥോ.

൨൬൫. അപാദാദോ പദതേകവാക്യേ [ചം. ൬.൩.൧൫; പാ. ൮.൧.൧൭, ൧൮].

അപാദാദിമ്ഹി പവത്താനം പദതോ പരേസം ഏകവാക്യേ ഠിതാനം തുമ്ഹാ’മ്ഹാനം വിധി ഹോതി. അധികാരസുത്തമിദം.

൨൬൬. യോനംഹിസ്വപഞ്ചമ്യാ വോനോ [ക. ൧൪൭, ൧൫൧; രൂ. ൨൪൬, ൨൫൦; നീ. ൩൨൫, ൩൨൯, ൩൩൦].

പഞ്ചമീവജ്ജിതേസു യോ, നം, ഹിസു പരേസു അപാദാദോപവത്താനം പദതോ പരേസം ഏകവാക്യേ ഠിതാനം സവിഭത്തീനം തുമ്ഹാ’മ്ഹസദ്ദാനം വോ, നോ ഹോന്തി വാ.

ഗച്ഛഥ വോ, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, ഗച്ഛാമ നോ, ഗച്ഛാമ അമ്ഹേ, പസ്സേയ്യ വോ, പസ്സേയ്യ തുമ്ഹേ, പസ്സേയ്യ നോ, പസ്സേയ്യ അമ്ഹേ, ദീയതേ വോ, ദീയതേ തുമ്ഹാകം, ദീയതേ നോ, ദീയതേ അമ്ഹാകം, ധനം വോ, ധനം തുമ്ഹാകം, ധനം നോ, ധനം അമ്ഹാകം, കതം വോ പുഞ്ഞം, കതം തുമ്ഹേഹി പുഞ്ഞം, കതം നോ പുഞ്ഞം, കതം അമ്ഹേഹി പുഞ്ഞം.

അപഞ്ചമ്യാതി കിം? നിസ്സടം തുമ്ഹേഹി, നിസ്സടം അമ്ഹേഹി.

അപാദാദോത്വേവ? ബലഞ്ച ഭിക്ഖൂനമനുപ്പദിന്നം, തുമ്ഹേഹി പുഞ്ഞം പസുതം അനപ്പകം [ഖു. പാ. ൭.൧൨].

പദതോത്വേവ? തുമ്ഹേ ഗച്ഛഥ, അമ്ഹേ ഗച്ഛാമ.

ഏകവാക്യേത്വേവ? ദേവദത്തോ തിട്ഠതി ഗാമേ, തുമ്ഹേ തിട്ഠഥ നഗരേ.

സവിഭത്തീനന്ത്വേവ? അരഹതി ധമ്മോ തുമ്ഹാദിസാനം.

൨൬൭. തേമേ നാസേ [ക. ൧൪൮, ൧൫൦; രൂ. ൨൪൭, ൨൪൯; നീ. ൩൨൬, ൩൨൮; ചം. ൬.൩.൧൭; പാ. ൮.൧.൨൧].

നാ ¶ , സേസു താദിസാനം സവിഭത്തീനം തുമ്ഹ, അമ്ഹസദ്ദാനം തേ, മേ ഹോന്തി വാ.

കതം തേ പുഞ്ഞം, കതം തയാ പുഞ്ഞം, കതം മേ പുഞ്ഞം, കതം മയാ പുഞ്ഞം, ദിന്നം തേ വത്ഥം, ദിന്നം തുയ്ഹം വത്ഥം, ദിന്നം മേ വത്ഥം, ദിന്നം മയ്ഹം വത്ഥം, ഇദം തേ രട്ഠം, ഇദം തവ രട്ഠം, ഇദം മേ രട്ഠം, ഇദം മമ രട്ഠം.

൨൬൮. അന്വാദേസേ [ചം. ൬.൩.൨൦; പാ. ൮.൧.൨൩].

അന്വാദേസട്ഠാനേ തുമ്ഹാ’മ്ഹസദ്ദാനം വോ, നോ, തേ, മേആദേസാ നിച്ചം ഭവന്തി പുനബ്ബിധാനാ.

ഗാമോ തുമ്ഹാകം പരിഗ്ഗഹോ, അഥോ നഗരമ്പി വോ പരിഗ്ഗഹോ. ഏവം സേസേസു.

൨൬൯. സപുബ്ബാ പഠമന്താ വാ [‘സംപുബ്ബാ പഠമന്ഥാ വാ’ (മൂലപാഠേ) ചം. ൬.൧.൨൧; പാ. ൮.൧.൨൬].

സംവിജ്ജതി പുബ്ബപദം അസ്സാതി സപുബ്ബം, സപുബ്ബാ പഠമന്തപദമ്ഹാ പരേസം സവിഭത്തീനം തുമ്ഹാ’മ്ഹസദ്ദാനം വോ, നോ, തേ, മേആദേസാ വികപ്പേന ഹോന്തി അന്വാദേസട്ഠാനേപി.

ഗാമേ പടോ തുമ്ഹാകം, അഥോ നഗരേ കമ്ബലം വോ, അഥോ നഗരേ കമ്ബലം തുമ്ഹാകം വാ. ഏവം സേസേസു.

൨൭൦. ന ചവാഹാഹേവയോഗേ [ചം. ൬.൩.൨൨; പാ. ൮.൧.൨൪].

ച, വാ, ഹ, അഹ, ഏവസദ്ദേഹി യോഗേ തുമ്ഹാ’മ്ഹാനം വോ, നോ, തേ, മേആദേസാ ന ഹോന്തി.

ഗാമോ ¶ തവ ച മമ ച പരിഗ്ഗഹോ, ഗാമോ തവ വാ മമ വാ പരിഗ്ഗഹോ ഇച്ചാദി.

ചാദിയോഗേതി കിം? ഗാമോ ച തേ പരിഗ്ഗഹോ, നഗരഞ്ച മേ പരിഗ്ഗഹോ.

൨൭൧. ദസ്സനത്ഥേനാലോചനേ [ചം. ൬.൩.൨൩; പാ. ൮.൧.൨൫].

ആലോചനം ഓലോകനം, ആലോചനതോ അഞ്ഞസ്മിം ദസ്സനത്ഥേ പയുജ്ജമാനേ തുമ്ഹാ’മ്ഹാനം വോ, നോ, തേ, മേആദേസാ ന ഹോന്തി.

ഗാമോ തുമ്ഹേ ഉദ്ദിസ്സ ആഗതോ, ഗാമോ അമ്ഹേ ഉദ്ദിസ്സ ആഗതോ – ‘ഗാമോ’തി ഗാമവാസീ മഹാജനോ.

അനാലോചനേതി കിം? ഗാമോ വോ പസ്സതി, ഗാമോ നോ പസ്സതി.

൨൭൨. ആമന്തനപുബ്ബം അസന്തംവ [‘ആമന്തണം പുബ്ബമസന്തംവ’ (ബഹൂസു) ചം. ൬.൩.൨൪; പാ. ൮.൧.൭൨].

ആമന്തനഭൂതം പുബ്ബപദം അസന്തം വിയ ഹോതി, പദതോതി സങ്ഖ്യം ന ഗച്ഛതി.

ദേവദത്ത! തവ പരിഗ്ഗഹോ.

൨൭൩. ന സാമഞ്ഞവചനമേകത്ഥേ [ചം. ൬.൩.൨൫; പാ. ൮.൧.൭൩].

തുല്യാധികരണഭൂതേ പദേ സതി പുബ്ബം സാമഞ്ഞവചനഭൂതം ആമന്തനപദം അസന്തം വിയ ന ഹോതി, പദതോതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി.

മാണവക ജടില! തേ പരിഗ്ഗഹോ.

സാമഞ്ഞവചനന്തി ¶ കിം? മാണവക ദേവദത്ത! തുയ്ഹം പരിഗ്ഗഹോ.

ഏകത്ഥേതി കിം? ദേവദത്ത! യഞ്ഞദത്ത! തുമ്ഹാകം പരിഗ്ഗഹോ.

൨൭൪. ബഹൂസു വാ [ചം. ൬.൩.൨൬; പാ. ൮.൧.൭൪].

ബഹൂസു ജനേസു പവത്തമാനം സാമഞ്ഞവചനഭൂതമ്പി ആമന്തനപദം ഏകത്ഥേ പദേ സതി അസന്തം വിയ ന ഹോതി വാ.

ബ്രാഹ്മണാ ഗുണവന്തോ വോ പരിഗ്ഗഹോ, ബ്രാഹ്മണാ ഗുണവന്തോ തുമ്ഹാകം പരിഗ്ഗഹോ.

സബ്ബാദിരാസി നിട്ഠിതോ.

വിഭത്തിപച്ചയന്തരാസി

അഥ വിഭത്തിപച്ചയാ ദീപിയന്തേ.

വിഭത്യത്ഥാനം ജോതകത്താ വിഭത്തിട്ഠാനേ ഠിതാ പച്ചയാ വിഭത്തിപച്ചയാ.

൨൭൫. തോ പഞ്ചമ്യാ [ക. ൨൪൮; രൂ. ൨൬൦; നീ. ൪൯൩; ചം. ൪.൩.൬; പാ. ൫.൪.൪൫].

പഞ്ചമിയാ വിഭത്തിയാ അത്ഥേ തോപച്ചയോ ഹോതി.

തോമ്ഹി ദീഘാനം രസ്സോ, കഞ്ഞതോ, രത്തിതോ, ഇത്ഥിതോ, ധേനുതോ. മഹാവുത്തിനാ തോമ്ഹി മാതാപിതൂനം ഇത്തം, മാതിതോ, പിതിതോ, വധുതോ, പുരിസതോ, മുനിതോ, ദണ്ഡിതോ ¶ , ഭിക്ഖുതോ, സത്ഥാരതോ, കത്തുതോ, ഗോത്രഭുതോ, സബ്ബതോ, യതോ, തതോ.

ഇമ, ഏത, കിംസദ്ദേഹി തോ.

൨൭൬. ഇതോതേത്തോകുതോ [‘ഇതോ തേത്തോ കതോ’ (ബഹൂസു) ചം. ൪.൩.൮; പാ. ൭.൨.൧൦൪].

ഇതോ, അതോ, ഏത്തോ, കുതോതി ഏതേ സദ്ദാ തോപച്ചയന്താ നിപച്ചന്തേ.

ഇമമ്ഹാ ഇമേഹീതി വാ ഇതോ, ഏതസ്മാ ഏതേഹീതി വാ അതോ, ഏത്തോ, കസ്മാ കേഹീതി വാ കുതോ. ഏത്ഥ ച ഇമമ്ഹാ, ഇമേഹീതിആദികം അത്ഥവാക്യം ദിസ്വാ പകതിലിങ്ഗം വേദിതബ്ബം. ഇമിനാ സുത്തേന ഇമസ്സ ഇത്തം, ഏതസ്സ അത്തം ഏത്തഞ്ച, ‘സരമ്ഹാ ദ്വേ’തി ഏസരമ്ഹാ ദ്വിത്തം, കിംസദ്ദസ്സ കുത്തം. ഏസ നയോ സേസേസു നിപാതനേസു.

൨൭൭. അഭ്യാദീഹി [പാ. ൫.൩.൯].

അഭിആദീഹി തോ ഹോതി, പുനബ്ബിധാനാ’പഞ്ചമ്യത്ഥേപീതിപി സിദ്ധം.

അഭിതോ ഗാമം ഗാമസ്സ അഭിമുഖേതി അത്ഥോ.

പരിതോ ഗാമം ഗാമസ്സ സമന്തതോതി അത്ഥോ.

ഉഭതോ ഗാമം ഗാമസ്സ ഉഭോസു പസ്സേസൂതി അത്ഥോ.

പച്ഛതോ, ഹേട്ഠതോ, ഉപരിതോ.

൨൭൮. ആദ്യാദീഹി [ചം. ൪.൩.൯; പാ. ൫.൪.൪൪].

ആദിപഭുതീഹി അപഞ്ചമ്യത്ഥേപി തോ ഹോതി.

ആദിതോ ¶ , മജ്ഝതോ, പുരതോ, പസ്സതോ, പിട്ഠിതോ, ഓരതോ, പരതോ, പച്ഛതോ, പുരത്ഥിമതോ, ദക്ഖിണതോഇച്ചാദീസു ബഹുലം സത്തമ്യത്ഥേ ദിസ്സതി.

തഥാ തതിയത്ഥേപി രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി [സം. നി. ൩.൪൪], പഞ്ചക്ഖന്ധേ അനിച്ചതോ വിപസ്സതി ഇച്ചാദി.

യതോനിദാനം [സു. നി. ൨൭൫], യത്വാധികരണം, യതോദകം തദാദിത്തമിച്ചാദീസു [ജാ. ൧.൯.൫൮] പഠമത്ഥേ ഇച്ഛന്തി.

ഇതോ ഏഹി, ഇതോ ബലാകേ ആഗച്ഛ, ചണ്ഡോ മേ വായസോ സഖാ ഇച്ചാദീസു ദുതിയത്ഥേ.

പരതോഘോസോ, നാദിട്ഠാ പരതോ ദോസം ഇച്ചാദീസു ഛട്ഠ്യത്ഥേ.

൨൭൯. സബ്ബാദിതോ സത്തമ്യാ ത്രത്ഥാ [ക. ൨൪൯; രൂ. ൨൬൬; നീ. ൪൯൪; ചം. ൪.൧.൧൦; പാ. ൫.൩.൧൦].

സബ്ബാദിനാമകേഹി സബ്ബനാമേഹി സത്തമിയാ അത്ഥേ ത്ര, ത്ഥാ ഹോന്തി.

സബ്ബസ്മിം സബ്ബേസൂതി വാ സബ്ബത്ര, സബ്ബത്ഥ, സബ്ബസ്സം സബ്ബാസു വാതിപി. ഏവം കതരത്ര, കതരത്ഥ, അഞ്ഞത്ര, അഞ്ഞത്ഥ ഇച്ചാദി.

യത്ര, യത്ഥ, തത്ര, തത്ഥ.

൨൮൦. കത്ഥേത്ഥകുത്രാത്രക്വേഹിധ [ക. ൨൫൧; രൂ. ൨൬൯; നീ. ൪൯൯; ചം. ൪.൧.൧൧; പാ. ൫.൩.൧൧, ൧൨].

കത്ഥ, ഏത്ഥ, കുത്ര, അത്ര, ത്വ, ഇഹ, ഇധാതി ഏതേ സദ്ദാത്ഥ, ത്ര,വ ഹ, ധാപച്ചയന്താ സത്തമ്യത്ഥേ സിജ്ഝന്തി.

കസ്മിം കേസൂതി വാ കത്ഥ, കുത്ര, ക്വ. ‘കുവ’ന്തിപി സിജ്ഝതി, ‘‘കുവം സത്തസ്സ കാരകോ, കുവം സത്തോ സമുപ്പന്നോ [സം. നി. ൧.൧൭൧], കുവം അസിസ്സം, കുവം ഖാദിസ്സ’’ന്തി പാളി.

ഏതസ്മിം ¶ ഏതേസൂതി വാ ഏത്ഥ, അത്ര, ഇമസ്മിം ഇമേസൂതി വാ ഇഹ, ഇധ.

൨൮൧. ധി സബ്ബാ വാ [ക. ൨൫൦; രൂ. ൨൬൮; നീ. ൫൦൨].

സബ്ബസദ്ദമ്ഹാ സത്തമ്യത്ഥേ ധി ഹോതി വാ.

നമോ തേ ബുദ്ധ വീര’ത്ഥു, വിപ്പമുത്തോസി സബ്ബധി [സം. നി. ൧.൯൦].

൨൮൨. യാ ഹിം [ക. ൨൫൫; രൂ. ൨൭൫; നീ. ൫൦൪].

യമ്ഹാ സത്തമ്യത്ഥേ ഹിം ഹോതി.

യഹിം.

൨൮൩. താ ഹഞ്ച [ക. ൨൫൩; രൂ. ൨൭൩; നീ. ൫൦൧].

തമ്ഹാ സത്തമ്യത്ഥേ ഹിം ഹോതി ഹഞ്ച.

തഹിം, തഹം. ദുതിയത്ഥേപി ദിസ്സതി ‘‘തഹം തഹം ഓലോകേന്തോ ഗച്ഛതീ’’തി.

൨൮൪. കിംസ്സ കുകഞ്ച [ക. ൨൫൧, ൨൨൭-൮-൯; രൂ. ൨൨൬, ൨൭൦-൧-൨; നീ. ൫൦൦, ൪൫൬-൭, ൪൬൦].

കിംമ്ഹാ സത്തമ്യത്ഥേ ഹിം, തം ഹോതി. കിംസ്സ കുത്തം കത്തഞ്ച ഹോതി.

കുഹിം ഗച്ഛതി, കുഹം ഗച്ഛതി. കഹം ഏകപുത്തക കഹം ഏകപുത്തക [സം. നി. ൨.൬൩]. കുഹിഞ്ചി, കുഹിഞ്ചനന്തി ദ്വേ ചി, ചന-നിപാതന്താ സിജ്ഝന്തി.

ഇതി സാമഞ്ഞസത്തമ്യന്തരാസി.

കാലസത്തമ്യന്തം ¶ വുച്ചതേ.

൨൮൫. സബ്ബേകഞ്ഞയതേഹി കാലേദാ [ക. ൨൫൭; രൂ. ൨൭൬; നീ. ൫൦൫].

സബ്ബ, ഏക, അഞ്ഞ, യ, തസദ്ദേഹി കാലേ ദാ ഹോതി.

സബ്ബസ്മിം കാലേ സബ്ബദാ, ഏകസ്മിം കാലേ ഏകദാ, അഞ്ഞസ്മിം കാലേ അഞ്ഞദാ, യസ്മിം കാലേ യദാ, തസ്മിം കാലേ തദാ.

൨൮൬. കദാകുദാസദാഅധുനേദാനി [ക. ൨൫൭-൮-൯; രൂ. ൨൭൬-൮-൯; നീ. ൫൦൫-൬-൭].

ഏതേപി സത്തമ്യത്ഥേ കാലേ ദാ, ധുനാ, ദാനിപച്ചയന്താ സിജ്ഝന്തി.

കിംസ്മിം കാലേ കദാ, കുദാ, സബ്ബസ്മിം കാലേ സദാ, ഇമസ്മിം കാലേ അധുനാ, ഇദാനി.

൨൮൭. അജ്ജസജ്ജുപരജ്ജേതരഹികരഹാ [ക. ൨൫൯; രൂ. ൨൭൯, ൪൨൩; നീ. ൫൦൭].

ഏതേപി കാലേ ജ്ജ, ജ്ജു, രഹി, രഹ പച്ചയന്താ സിജ്ഝന്തി.

ഇമസ്മിം കാലേ അജ്ജ, ഇമസ്മിം ദിവസേത്യത്ഥോ.

സമാനേ കാലേ സജ്ജു-‘സമാനേ’തി വിജ്ജമാനേ. ന ഹി പാപം കതം കമ്മം, സജ്ജു ഖീരംവ മുച്ചതി [ധ. പ. ൭൧], സജ്ജുകം പാഹേസി – തത്ഥ ‘സജ്ജൂ’തി തസ്മിം ദിവസേ.

അപരസ്മിം കാലേ അപരജ്ജു, പുനദിവസേതി അത്ഥോ.

ഇമസ്മിം കാലേ ഏതരഹി, കിംസ്മിം കാലേ കരഹ. കുതോചി, ക്വചി, കത്ഥചി, കുഹിഞ്ചി, കദാചി, കരഹചിസദ്ദാ പന ചി-നിപാതന്താ ഹോന്തി, തഥാ യതോ കുതോചി, യത്ഥ കത്ഥചി, യദാ കദാചീതി. കിഞ്ചനം, കുഹിഞ്ചനം, കുദാചനന്തി ചന-നിപാതന്താതി.

വിഭത്തിപച്ചയന്തരാസി നിട്ഠിതോ.

അബ്യയപദാനി

ഉപസഗ്ഗപദരാസി

അഥ ¶ അബ്യയപദാനി ദീപിയന്തേ.

ഛബ്ബിധാനി അബ്യയപദാനി ഉപസഗ്ഗപദം, നിപാതപദം, വിഭത്തിപച്ചയന്തപദം, അബ്യയീഭാവസമാസപദം, അബ്യയതദ്ധിതപദം, ത്വാദിപച്ചയന്തപദന്തി. ബ്യയോ വുച്ചതി വികാരോ, നാനാലിങ്ഗവിഭത്തിവചനേഹി നത്ഥി രൂപബ്യയോ ഏതേസന്തി അബ്യയാ, അസങ്ഖ്യാതി ച വുച്ചന്തി.

തത്ഥ വിഭത്തിപച്ചയന്തപദതോ പുന വിഭത്തുപ്പത്തി നാമ നത്ഥി. അബ്യയീഭാവസമാസമ്ഹി വിഭത്തീനം വിധി സമാസകണ്ഡേ വക്ഖതി, തസ്മാ താനി ദ്വേ ഠപേത്വാ സേസാനി ചത്താരി ഇധ വുച്ചന്തേ.

൨൮൮. അസങ്ഖ്യേഹി സബ്ബാസം [ചം. ൨.൧.൩൮; പാ. ൨.൪.൮൨].

അസങ്ഖ്യേഹി പദേഹി യഥാരഹം സബ്ബാസം വിഭത്തീനം ലോപോ ഹോതി, കേഹിചി പദേഹി പഠമായ ലോപോ, കേഹിചി പദേഹി ദുതിയായ ലോപോ…പേ… കേഹിചി സത്തമിയാ, കേഹിചി ദ്വിന്നം, കേഹിചി തിസ്സന്നം…പേ… കേഹിചി സത്തന്നന്തി വുത്തം ഹോതി.

തത്ഥ ആവുസോ, ഭോ, ഭന്തേഇച്ചാദീഹി ആമന്തനനിപാതേഹി അത്ഥി, നത്ഥി, സക്കാ, ലബ്ഭാ, സിയാ, സിയും, സാധു, തുണ്ഹീഇച്ചാദീഹി ച പഠമായ ലോപോ.

ചിരം, ചിരസ്സം, നിച്ചം, സതതം, അഭിണ്ഹം, അഭിക്ഖണം, മുഹുത്തം ഇച്ചാദീഹി അച്ചന്തസംയോഗലക്ഖണേ ദുതിയായ.

യഥാ, തഥാ, സബ്ബഥാ, സബ്ബസോ, മുസാ, മിച്ഛാഇച്ചാദീഹി തതിയായ.

കാതും, കാതവേ ഇച്ചാദീഹി ചതുത്ഥിയാ.

സമന്താ ¶ , സമന്തതോ, ദീഘസോ, ഓരസോഇച്ചാദീഹി പഞ്ചമിയാ.

പുരേ, പുരാ, പച്ഛാ, ഉദ്ധം, ഉപരി, അധോ, ഹേട്ഠാ, അന്തരാ, അന്തോ, രഹോ, ആവി, ഹിയ്യോ, സുവേഇച്ചാദീഹി സത്തമിയാ ലോപോ.

നമോസദ്ദമ്ഹാ ‘‘നമോ തേ ബുദ്ധ വീര’ത്ഥൂ’’തി ഏത്ഥ പഠമായ. ‘‘നമോ കരോഹി നാഗസ്സാ’’തി ഏത്ഥ ദുതിയായ.

സയംസദ്ദമ്ഹാ ‘‘കുസൂലോ സയമേവ ഭിജ്ജതേ’’തി ഏത്ഥ പഠമായ. ‘‘സയം കതം സുഖദുക്ഖ’’ന്തി [ദീ. നി. ൩.൧൯൧, ൧൯൩] ഏത്ഥ തതിയായ, ഇച്ചാദിനാ യഥാരഹവിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ.

ഇതി, ഏവംസദ്ദേഹി പയോഗാനുരൂപം സത്തന്നം വിഭത്തീനം ലോപം ഇച്ഛന്തി.

ഉപസഗ്ഗേഹിപി അത്ഥാനുരൂപം തംതംവിഭത്തിലോപോ.

രൂപസിദ്ധിയം പന ‘‘തേഹി പഠമേകവചനമേവ ഭവതീ’’തി [രൂ. ൧൩൧ (പിട്ഠേ)] വുത്തം.

തത്ഥ ‘‘അഭിക്കമതി, അഭിധമ്മോ’’ ഇച്ചാദീസു ധാതുലിങ്ഗാനി ഉപേച്ച തേസം അത്ഥം നാനാപ്പകാരം കരോന്താ സജ്ജന്തി സങ്ഖരോന്തീതി ഉപസഗ്ഗാ. തേ ഹി ക്വചി തദത്ഥം വിസിട്ഠം കരോന്തി ‘‘ജാനാതി, പജാനാതി, സഞ്ജാനാതി, അവജാനാതി, അഭിജാനാതി, പരിജാനാതി, സുസീലോ, ദുസ്സീലോ, സുവണ്ണോ, ദുബ്ബണ്ണോ, സുരാജാ, ദുരാജാ’’ ഇച്ചാദീസു.

ക്വചി തദത്ഥം നാനാപ്പകാരം കത്വാ വിഭജ്ജന്തി ‘‘ഗച്ഛതി, ആഗച്ഛതി, ഉഗ്ഗച്ഛതി, ഓഗച്ഛതി’’ഇച്ചാദീസു.

ക്വചി തദത്ഥം ബാധേത്വാ തപ്പടിവിരുദ്ധേ വാ തദഞ്ഞസ്മിം വാ അത്ഥേ താനി യോജേന്തി.

തത്ഥ ¶ തപ്പടിവിരുദ്ധേ –

ജേതി, പരാജേതി, ഓമുഞ്ചതി, പടിമുഞ്ചതി, ഗിലതി, ഉഗ്ഗിലതി, നിമ്മുജ്ജതി, ഉമ്മുജ്ജതി, ധമ്മോ, ഉദ്ധമ്മോഇച്ചാദി.

തദഞ്ഞസ്മിം –

ദദാതി, ആദദാതി, ദധാതി, വിധേതി, പിധേതി, നിധേതി, സന്ധിയതി, സദ്ദഹതി, അഭിധാതിഇച്ചാദി.

ക്വചി പന പദസോഭണം കത്വാ തദത്ഥം അനുവത്തന്തി, ‘‘വിജ്ജതി, സംവിജ്ജതി, ലഭതി, പടിലഭതി’’ ഇച്ചാദി.

തേ വീസതി ഹോന്തി-പ, ആ, ഉ, ഓ, ദു, നി, വി, സു, സം, അതി, അധി, അനു, അപ, അപി, അഭി, അവ, ഉപ, പതി, പരാ, പരി.

കച്ചായനേ പന ഓസദ്ദോ അവകാരിയമത്തന്തി തം അഗ്ഗഹേത്വാ നീസദ്ദം ഗണ്ഹാതി, ഇധ പന നീസദ്ദോ നിസ്സ ദീഘമത്തന്തി തം അഗ്ഗഹേത്വാ ഓസദ്ദം ഗണ്ഹാതി.

തത്ഥ പ –

പകാരത്ഥേ-പഞ്ഞാ. ആദികമ്മേ-വിപ്പകതം. പധാനേ-പണീതം. ഇസ്സരിയേ-പഭൂ. അന്തോഭാവേ-പക്ഖിത്തം, പസ്സാസോ. വിയോഗേ-പവാസോ. തപ്പരേ-പാചരിയോ. തദനുബന്ധേ-പുത്തോ, പപുത്തോ, നത്താ, പനത്താ. ഭുസത്ഥേ-പവഡ്ഢോ. സമ്ഭവേ-പഭവതി. തിത്തിയം-പഹുതം അന്നം. അനാവിലേ-പസന്നോ. പത്ഥനായം-പണിധാനം.

ആ –

അഭിമുഖേ-ആഗച്ഛതി. ഉദ്ധംകമ്മേ-ആരോഹതി. മരിയാദായം-ആപബ്ബതാ ഖേത്തം. അഭിവിധിമ്ഹി-ആബ്രഹ്മലോകാ കിത്തിസദ്ദോ. പത്തിയം-ആപന്നോ. ഇച്ഛായം-ആകങ്ഖാ. പരിസ്സജനേ-ആലിങ്ഗതി. ആദികമ്മേ-ആരമ്ഭോ. ഗഹണേ-ആദീയതി. നിവാസേ-ആവസഥോ. സമീപേ-ആസന്നം. അവ്ഹാനേ-ആമന്തനം.

ഉ –

ഉഗ്ഗതേ-ഉഗ്ഗച്ഛതി ¶ . ഉദ്ധംകമ്മേ-ഉട്ഠാതി. പധാനേ-ഉത്തരോ. വിയോഗേ-ഉപവാസോ. സമ്ഭവേ-ഉബ്ഭൂതോ. അത്ഥലാഭേ-രൂപസ്സ ഉപ്പാദോ. സത്തിയം-ഉസ്സഹതി ഗന്തും. സരൂപഖ്യാനേ-ഉദ്ദേസോ.

ഓ –

അന്തോഭാവേ-ഓചരകോ, ഓരോധോ. അധോകമ്മേ-ഓക്ഖിത്തോ. നിഗ്ഗഹേ-ഓവാദോ. അന്തരേ, ദേസേ ച-ഓകാസോ. പാതുഭാവേ-ഓപപാതികോ. യേസു അത്ഥേസു അവസദ്ദോ വത്തതി, തേസുപി ഓസദ്ദോ വത്തതി.

ദു –

അസോഭണേ-ദുഗ്ഗന്ധോ. അഭാവേ-ദുബ്ഭിക്ഖം, ദുസ്സീലോ, ദുപ്പഞ്ഞോ. കുച്ഛിതേ-ദുക്കടം. അസമിദ്ധിയം-ദുസസ്സം. കിച്ഛേ-ദുക്കരം. വിരൂപേ-ദുബ്ബണ്ണോ, ദുമ്മുഖോ.

നി –

നിസ്സേസേ-നിരുത്തി. നിഗ്ഗതേ-നിയ്യാനം. നീഹരണേ-നിദ്ധാരണം. അന്തോപവേസനേ-നിഖാതോ. അഭാവേ-നിമ്മക്ഖികം. നിസേധേ-നിവാരേതി. നിക്ഖന്തേ-നിബ്ബാനം. പാതുഭാവേ-നിമ്മിതം. അവധാരണേ-വിനിച്ഛയോ. വിഭജ്ജനേ-നിദ്ദേസോ. ഉപമായം-നിദസ്സനം. ഉപധാരണേ-നിസാമേതി. അവസാനേ-നിട്ഠിതം. ഛേകേ-നിപുണോ.

വി –

വിസേസേ-വിപസ്സതി. വിവിധേ-വിചിത്തം. വിരുദ്ധേ-വിവാദോ. വിഗതേ-വിമലോ. വിയോഗേ-വിപ്പയുത്തോ. വിരൂപേ-വിപ്പടിസാരോ.

സു –

സോഭണേ-സുഗ്ഗതി ¶ . സുന്ദരേ-സുമനോ. സമ്മാസദ്ദത്ഥേ-സുഗതോ. സമിദ്ധിയം-സുഭിക്ഖം. സുഖത്ഥേ-സുകരോ.

സം –

സമോധാനേ-സന്ധി. സമ്മാ, സമത്ഥേസു-സമാധി, സമ്പയുത്തോ. സമന്തഭാവേ-സംകിണ്ണോ. സങ്ഗതേ-സമാഗമോ, സങ്ഖേപേ-സമാസോ. ഭുസത്ഥേ-സാരത്തോ. സഹത്ഥേ-സംവാസോ, സമ്ഭോഗോ. അപ്പത്ഥേ-സമഗ്ഘോ. പഭവേ-സമ്ഭവോ. അഭിമുഖേ-സമ്മുഖം. സങ്ഗഹേ-സങ്ഗയ്ഹതി. പിദഹനേ-സംവുതോ. പുനപ്പുനകമ്മേ-സന്ധാവതി, സംസരതി. സമിദ്ധിയം-സമ്പന്നോ.

അതി –

അതിക്കമേ-അതിരോചതി, അച്ചയോ, അതീതോ. അതിക്കന്തേ-അച്ചന്തം. അതിസ്സയേ-അതികുസലോ. ഭുസത്ഥേ-അതികോധോ. അന്തോകമ്മേ-മഞ്ചം വാ പീഠം വാ അതിഹരിത്വാ ഠപേതി.

അധി –

അധികേ-അധിസീലം. ഇസ്സരേ-അധിപതി, അധിബ്രഹ്മദത്തേ പഞ്ചാലാ. ഉപരിഭാവേ-അധിസേതി. പരിഭവനേ-അധിഭൂതോ. അജ്ഝായനേ-അജ്ഝേതി, ബ്യാകരണമധീതേ. അധിട്ഠാനേ-നവകമ്മം അധിട്ഠാതി, ചീവരം അധിട്ഠാതി, ഇദ്ധിവികുബ്ബനം അധിട്ഠാതി. നിച്ഛയേ-അധിമുച്ചതി. പാപുണനേ-ഭോഗക്ഖന്ധം അധിഗച്ഛതി, അമതം അധിഗച്ഛതി.

അനു –

അനുഗതേ-അന്വേതി. അനുപ്പച്ഛിന്നേ-അനുസയോ. പച്ഛാസദ്ദത്ഥേ-അനുരഥം. പുനപ്പുനഭാവേ-അന്വഡ്ഢമാസം, അനുസംവച്ഛരം. യോഗ്യഭാവേ-അനുരൂപം ¶ .കനിട്ഠഭാവേ-അനുബുദ്ധോ, അനുഥേരോ. സേസം കാരകകണ്ഡേ വക്ഖതി.

അപ –

അപഗതേ-അപേതി, അപായോ. ഗരഹേ-അപഗബ്ഭോ, അപസദ്ദോ. വജ്ജനേ-അപസാലായ ആയന്തി. പൂജായം-വുഡ്ഢ-മപചായന്തി. പദുസ്സനേ-അപരജ്ഝതി.

അപി –

സമ്ഭാവനേ-അപിപബ്ബതം ഭിന്ദേയ്യ, മേരുമ്പി വിനിവിജ്ഝേയ്യ. അപേക്ഖായം-അയമ്പി ധമ്മോ അനിയതോ. സമുച്ചയേ-ഇതിപി അരഹം, ഛവിമ്പി ദഹതി, ചമ്മമ്പി ദഹതി, മംസമ്പി ദഹതി. ഗരഹായം-അപി അമ്ഹാകം പണ്ഡിതക. പുച്ഛായം-അപി ഭന്തേ ഭിക്ഖം ലഭിത്ഥ, അപി നു തുമ്ഹേ സോതുകാമാത്ഥ.

അഭി –

അഭിമുഖേ-അഭിക്കന്തോ. വിസിട്ഠേ-അഭിഞ്ഞാ. അധികേ-അഭിധമ്മോ. ഉദ്ധംകമ്മേ-അഭിരൂഹതി. കുലേ-അഭിജാതോ. സാരുപ്പേ-അഭിരൂപോ. വന്ദനേ-അഭിവാദേതി. സേസം കാരകകണ്ഡേ വക്ഖതി.

അവ –

അധോഭാഗേ-അവക്ഖിത്തോ. വിയോഗേ-അവകോകിലം വനം. പരിഭവേ-അവജാനാതി. ജാനനേ-അവഗച്ഛതി. സുദ്ധിയം-വോദായതി, വോദാനം. നിച്ഛയേ-അവധാരണം. ദേസേ-അവകാസോ. ഥേയ്യേ-അവഹാരോ.

ഉപ –

ഉപഗമേ-ഉപനിസീദതി. സമീപേ-ഉപചാരോ, ഉപനഗരം. ഉപപത്തിയം-സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജതി. സദിസേ-ഉപമാണം, ഉപമേയ്യം. അധികേ-ഉപഖാരിയം ദോണോ. ഉപരിഭാവേ – ഉപസമ്പന്നോ ¶ , ഉപചയോ. അനസനേ-ഉപവാസോ. ദോസക്ഖാനേ-പരം ഉപവദതി. സഞ്ഞായം-ഉപധാ, ഉപസഗ്ഗോ. പുബ്ബകമ്മേ-ഉപക്കമോ, ഉപഹാരോ. പൂജായം-ബുദ്ധം ഉപട്ഠാതി. ഗയ്ഹാകാരേ-പച്ചുപട്ഠാനം. ഭുസത്ഥേ-ഉപാദാനം, ഉപായാസോ, ഉപനിസ്സയോ.

പതി –

പതിഗതേ-പച്ചക്ഖം. പടിലോമേ-പടിസോതം. പടിയോഗിമ്ഹി-പടിപുഗ്ഗലോ. നിസേധേ-പടിസേധോ. നിവത്തേ-പടിക്കമതി. സദിസേ-പടിരൂപകം. പടികമ്മേ-രോഗസ്സ പടികാരോ. ആദാനേ-പടിഗ്ഗണ്ഹാതി. പടിബോധേ-പടിവേധോ. പടിച്ചേ-പച്ചയോ. സേസം കാരകകണ്ഡേ വക്ഖതി.

പരാ –

പരിഹാനിയം-പരാഭവോ. പരാജയേ-പരാജിതോ. ഗതിയം-പരായനം. വിക്കമേ-പരക്കമോ. ആമസനേ-പരാമസനം.

പരി –

സമന്തഭാവേ-പരിവുതോ, പരിക്ഖിത്തോ, പരിക്ഖാരോ. പരിച്ഛേദേ-പരിഞ്ഞേയ്യം, പരിജാനാതി. വജ്ജനേ-പരിഹരതി. പരിഹാരോ. ആലിങ്ഗനേ-പരിസ്സജതി. നിവാസനേ-വത്ഥം പരിദഹതി. പൂജായം-പാരിചരിയാ. ഭോജനേ-പരിവിസതി. അഭിഭവേ-പരിഭവതി. ദോസക്ഖാനേ-പരിഭാസതി. സേസം കാരകകണ്ഡേ വക്ഖതി.

നീസദ്ദോ പന നീഹരണ, നീവരണാദീസു വത്തതി, നീഹരണം, നീവരണംഇച്ചാദി.

ഇതി ഉപസഗ്ഗപദരാസി.

നിപാതപദരാസി

നിച്ചം ¶ ഏകരൂപേന വാക്യപഥേ പതന്തീതി നിപാതാ. പദാനം ആദി, മജ്ഝാ’വസാനേസു നിപതന്തീതി നിപാതാതിപി വദന്തി.

അസത്വവാചകാ ചാദിസദ്ദാ നിപാതാ നാമ. തേ പന വിഭത്തിയുത്താ, അയുത്താ ചാതി ദുവിധാ ഹോന്തി. തത്ഥ വിഭത്തിയുത്താ പുബ്ബേ ദസ്സിതാ ഏവ. ചാദയോ അയുത്താ നാമ. തേ പന അനേകസതപ്പഭേദാ ഹോന്തി. നിഘണ്ടുസത്ഥേസു ഗഹേതബ്ബാതി.

അബ്യയതദ്ധിതപച്ചയപദരാസി

അബ്യയതദ്ധിതപച്ചയന്താ നാമ യഥാ, തഥാ, ഏകധാ, ഏകജ്ഝം, സബ്ബസോ, കഥം, ഇത്ഥം ഇച്ചാദയോ. തേഹി തതിയാലോപോ.

ത്വാദിപച്ചയന്തപദരാസി

ത്വാദിപച്ചയന്താ നാമ കത്വാ, കത്വാന, കാതുന, കാതും, കാതവേ, ദക്ഖിതായേ, ഹേതുയേ, ആദായ, ഉപാദായ, വിചേയ്യ, വിനേയ്യ, സക്കച്ച, ആഹച്ച, ഉപസമ്പജ്ജ, സമേച്ച, അവേച്ച, പടിച്ച, അതിച്ച, ആഗമ്മ, ആരബ്ഭഇച്ചാദയോ. തേസു ത്വാ, ത്വാനന്തേഹി പഠമാലോപോ. തും, തവേ, തായേ, തുയേപച്ചയന്തേഹി ചതുത്ഥീലോപോതി.

ധാതവോ പച്ചയാ ചേവ, ഉപസഗ്ഗനിപാതകാ.

അനേകത്ഥാവ തേ പടി-സമ്ഭിദാ ഞാണഗോചരാ.

ഇതി നിരുത്തിദീപനിയാ നാമ മോഗ്ഗല്ലാനദീപനിയാ

നാമകണ്ഡോ നിട്ഠിതോ.

൩. കാരകകണ്ഡ

പഠമാവിഭത്തിരാസി

അഥ നാമവിഭത്തീനം അത്ഥഭേദാ വുച്ചന്തേ.

കസ്മിം അത്ഥേ പഠമാ?

൨൮൯. പഠമത്ഥമത്തേ [ചം. ൨.൧.൯൩; പാ. ൨.൩.൪൬].

നാമസ്സ അഭിധേയ്യമത്തേ പഠമാവിഭത്തി ഹോതി.

രുക്ഖോ, മാലാ, ധനം.

ഏത്ഥ ച മത്തസദ്ദേന കത്തു, കമ്മാദികേ വിഭത്യത്ഥേ നിവത്തേതി. തസ്മാ അത്ഥമത്തന്തി ലിങ്ഗത്ഥോയേവ വുച്ചതി.

തത്ഥ അനുച്ചാരിതേ സതി സുണന്തസ്സ അവിദിതോ അത്ഥോ ലീനത്ഥോ നാമ. തം ലീനമത്ഥം ഗമേതി ബോധേതീതി ലിങ്ഗം, ഉച്ചാരിതപദം.

തം പന പകതിലിങ്ഗം, നിപ്ഫന്നലിങ്ഗന്തി ദുവിധം. തത്ഥ വിഭത്തിരഹിതം പകതിലിങ്ഗം ഇധാധിപ്പേതം ലിങ്ഗ, വിഭത്തീനം വിസും വിസും വിഭാഗട്ഠാനത്താ.

ലീനം അങ്ഗന്തി ലിങ്ഗം. തത്ഥ ‘ലീന’ന്തി അപാകടം. ‘അങ്ഗ’ന്തി അവയവോ. ലിങ്ഗം, നാമം, പാടിപദികന്തി അത്ഥതോ ഏകം.

ലിങ്ഗസ്സ അത്ഥോ പരമത്ഥോ, പഞ്ഞത്തിഅത്ഥോതി ദുവിധോ. തഥാ വിസേസനത്ഥോ, വിസേസ്യത്ഥോതി.

തത്ഥ വിസേസനത്ഥോ നാമ സകത്ഥോ, തസ്സ തസ്സ സദ്ദസ്സ പടിനിയതോ പാടിപുഗ്ഗലികത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി. സോയേവ തസ്മിം തസ്മിം അത്ഥേ ആദിമ്ഹി സദ്ദുപ്പത്തിയാ ചിരകാലഞ്ച സദ്ദപവത്തിയാ നിബദ്ധകാരണത്താ നിമിത്തത്ഥോതി ച വുച്ചതി ¶ . സോ സുതി, ജാതി, ഗുണ, ദബ്ബ, ക്രിയാ, നാമ, സമ്ബന്ധവസേന സത്തവിധോ ഹോതി.

വിസേസ്യത്ഥോ നാമ സാമഞ്ഞത്ഥോ, ബഹുനിമിത്താനം സാധാരണത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി, സോയേവ തംതംനിമിത്തയോഗാ നേമിത്തകത്ഥോതി ച വുച്ചതി, സോ ജാതി, ഗുണ, ദബ്ബ, ക്രിയാ, നാമവസേന പഞ്ചവിധോ. ഗോ, സുക്കോ, ദണ്ഡീ, പാചകോ, തിസ്സോതി.

തത്ഥ ഗോസദ്ദോ യദാ ജാതിമത്തം വദതി ഗോ ജാതീതി, തദാ സുതി വിസേസനം. യദാ ദബ്ബം വദതി ഗോ ഗച്ഛതീതി, തദാ സുതി ച ജാതി ച വിസേസനം.

സുക്കസദ്ദോ യദാ ഗുണമത്തം വദതി സുക്കോ ഗുണോതി, തദാ സുതി വിസേസനം. യദാ ഗുണവിസേസം വദതി ഗോസ്സ സുക്കോതി, തദാ സുതി ച ഗുണജാതി ച വിസേസനം. യദാ ഗുണവന്തം ദബ്ബം വദതി സുക്കോ ഗോതി, തദാ സുതി ച ഗുണജാതി ച ഗുണവിസേസോ ച സമ്ബന്ധോ ച വിസേസനം.

ദണ്ഡീസദ്ദോ യദാ ജാതിമത്തം വദതി ദണ്ഡീ ജാതീതി, തദാ സുതി ച ദബ്ബഞ്ച വിസേസനം. യദാ ദബ്ബവന്തം ദബ്ബം വദതി ദണ്ഡീ പുരിസോതി, തദാ സുതി ച ദബ്ബഞ്ച ജാതി ച സമ്ബന്ധോ ച വിസേസനം.

പാചകസദ്ദോ യദാ ജാതിമത്തം വദതി പാചകോ ജാതീതി, തദാ സുതി ച ക്രിയാ ച വിസേസനം. യദാ ക്രിയാനിപ്ഫാദകം ദബ്ബം വദതി പാചകോ പുരിസോതി, തദാ സുതി ച ക്രിയാ ച ജാതി ച ക്രിയാകാരകസമ്ബന്ധോ ച വിസേസനം.

തിസ്സസദ്ദോ യദാ നാമമത്തം വദതി തിസ്സോ നാമന്തി, തദാ സുതി വിസേസനം. യദാ നാമവന്തം ദബ്ബം വദതി, തിസ്സോ ഭിക്ഖൂതി, തദാ സുതി ച നാമജാതി ച സമ്ബന്ധോ ച വിസേസനം.

സബ്ബത്ഥ യം യം വദതീതി വുത്തം, തം തം വിസേസ്യന്തി ച ദബ്ബന്തി ച വേദിതബ്ബം. ഏത്ഥ ച സുതി നാമ സദ്ദസഭാവാ ഏവ ഹോതി, സദ്ദപക്ഖികാ ¶ ഏവ. സബ്ബോ സദ്ദോ പഠമം സത്താഭിധായകോതി ച ഞാസേ വുത്തം. തസ്മാ സബ്ബത്ഥ സുതിട്ഠാനേ സത്താ ഏവ യുത്താ വത്തുന്തി. സത്താതി ച തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ വോഹാരമത്തേനപി ലോകേ വിജ്ജമാനതാ വുച്ചതി, തം തം സദ്ദം സുണന്തസ്സ ച ഞാണം തംതദത്ഥസ്സ അത്ഥിതാമത്തം സബ്ബപഠമം ജാനാതി, തതോ പരം ജാതിസദ്ദേ ജാതിം ജാനാതി. ഗുണസദ്ദേ ഗുണന്തി ഏവമാദി സബ്ബം വത്തബ്ബം. ലിങ്ഗ, സങ്ഖ്യാ, പരിമാണാനിപി വിസേസനത്ഥേ സങ്ഗയ്ഹന്തി.

തത്ഥ ലിങ്ഗം നാമ യേ ഇത്ഥി, പുരിസാനം ലിങ്ഗ, നിമിത്ത, കുത്താ’കപ്പാ നാമ അഭിധമ്മേ വുത്താ, യേ ച നപുംസകാനം ലിങ്ഗ, നിമിത്ത, കുത്താ’കപ്പാ നാമ അവുത്തസിദ്ധാ, യേ ച സദ്ദേസു ചേവ അത്ഥേസു ച വിസദാ’വിസദാകാര, മജ്ഝിമാകാരാ സന്ദിസ്സന്തി, സബ്ബമേതം ലിങ്ഗം നാമ.

ഏവം വിസേസന, വിസേസ്യവസേന ദുവിധോ അത്ഥോ പുബ്ബേ വുത്തസ്സ സദ്ദലിങ്ഗസ്സ അത്ഥോ നാമ, സോ സലിങ്ഗോ, സസങ്ഖ്യോ, സപരിമാണോ ചാതി തിവിധോ ഹോതി.

തത്ഥ സലിങ്ഗോ യഥാ? സഞ്ഞാ, ഫസ്സോ, ചിത്തം. കഞ്ഞാ, പുരിസോ, കുലം. മാലാ, രുക്ഖോ, ധനന്തി.

സസങ്ഖ്യോ യഥാ? ഏകോ, ദ്വേ, തയോ, ബഹൂ ഇച്ചാദി.

സപരിമാണോ യഥാ? വിദത്ഥി, ഹത്ഥോ, ദോണോ, ആള്ഹകം ഇച്ചാദി.

അപി ച സുദ്ധോ, സംസട്ഠോതി ദുവിധോ ലിങ്ഗത്ഥോ. തത്ഥ കമ്മാദിസംസഗ്ഗരഹിതോ സുദ്ധോ നാമ. സോ സലിങ്ഗോ, സസങ്ഖ്യോ, സപരിമാണോ, ഉപസഗ്ഗത്ഥോ, നിപാതത്ഥോ, പാടി-പദികത്ഥോതി ഛബ്ബിധോ. അത്ഥി, സക്കാ, ലബ്ഭാഇച്ചാദി ഇധ പാടിപദികം നാമ. തുന, ത്വാന, ത്വാ, തവേ, തും, ഖത്തുംപച്ചയന്താപി നിപാതേസു ഗയ്ഹന്തി.

സംസട്ഠോ ¶ വുത്തസംസട്ഠോ, അവുത്തസംസട്ഠോതി ദുവിധോ. തത്ഥ വുത്തസംസട്ഠോ ചതുബ്ബിധോ സമാസേന വുത്തസംസട്ഠോ, തദ്ധിതേന, ആഖ്യാതേന, കിതേനാതി. തത്ഥ സമാസേന വുത്തോ ഛകാരകസമ്ബന്ധവസേന സത്തവിധോ, ഭാവേന സദ്ധിം അട്ഠവിധോ വാ, തഥാ തദ്ധിതേന വുത്തോ. ആഖ്യാതേന വുത്തോ കത്തു, കമ്മ, ഭാവവസേന തിവിധോ. കിതേന വുത്തോ ഛകാരക, ഭാവവസേന സത്തവിധോ. സബ്ബോ സുദ്ധോ ചേവ വുത്തസംസട്ഠോ ച പഠമായ വിസയോ.

അവുത്തസംസട്ഠോപി കത്തുസംസട്ഠോ, കമ്മസംസട്ഠോതിആദിനാ അനേകവിധോ. സോ ദുതിയാദീനം ഏവ വിസയോതി. ഏത്ഥ ച വിഭത്തിയാ വിനാ കേവലോ സദ്ദോ പയോഗം നാരഹതീതി കത്വാ പയോഗാരഹത്ഥമേവ ഛബ്ബിധേ സുദ്ധേ ചതുബ്ബിധേ ച വുത്തസംസട്ഠേ പഠമാ പയുജ്ജതി, ന അത്ഥജോതനത്ഥം.

കേനചി വാചകേന അവുത്താനി പന കമ്മാദീനി വിഭത്തീഹി വിനാ വിദിതാനി ന ഹോന്തീതികത്വാ അത്ഥജോതനത്ഥമ്പി കമ്മാദീസു ദുതിയാദയോ പയുജ്ജന്തി. തസ്മാ അത്ഥമത്തേതി ഇധ ദേസന്തരാവച്ഛേദകേ വിസയമത്തേ ഭുമ്മം. കമ്മേ ദുതിയാഇച്ചാദീസു പന നിപ്ഫാദേതബ്ബേ പയോജനേ ഭുമ്മന്തി ഏവം ദ്വിന്നം ഭുമ്മാനം നാനത്തം വേദിതബ്ബന്തി.

൨൯൦. ആമന്തനേ [ക. ൨൮൫; രൂ. ൭൦; നീ. ൫൭൮; ചം. ൨.൧.൯൪; പാ. ൨.൩.൪൭; ആമന്തണേ (ബഹൂസു)].

പഗേവ സിദ്ധസ്സ വത്ഥുനോ നാമേന വാ നിപാതേന വാ അത്തനോ അഭിമുഖീകരണം ആമന്തനം നാമ. അധികാമന്തനേ അത്ഥമത്തേ പഠമാ ഹോതി. ഏത്ഥ ച ആമന്തനപദം നാമ ക്രിയാപേക്ഖം ന ഹോതി, തസ്മാ കാരകസഞ്ഞം ന ലഭതി.

തം പന ദുവിധം സാദരാ’നാദരവസേന. ഏഹി സമ്മ, ഏഹി ജേതി.

തഥാ ¶ സജീവ, നിജ്ജീവവസേന, ഭോ പുരിസ, വദേഹി ഭോ സങ്ഖ, വദേഹി ഭോ സങ്ഖ [ദീ. നി. ൨.൪൨൬]. ഉമ്മുജ്ജ ഭോ പുഥുസിലേ, ഉമ്മുജ്ജ ഭോ പുഥുസിലേതി [സം. നി. ൪.൩൫൮].

തഥാ പച്ചക്ഖാ’പച്ചക്ഖവസേന, ഭോ പുരിസ, കഹം ഏകപുത്തക, കഹം ഏകപുത്തകാതി [സം. നി. ൨.൬൩; ധ. പ. അട്ഠ. ൧.൨].

തഥാ നിയമാ’നിയമവസേന, ഭോ പുരിസ, അച്ഛരിയം വത ഭോ അബ്ഭുതം വത ഭോ [ദീ. നി. ൨.൧൯൨]. യത്ര ഹി നാമ സഞ്ഞീ സമാനോതിആദി [ദീ. നി. ൨.൧൯൨]. ഇദം ആമന്തനം നാമ പഗേവ സിദ്ധേ ഏവ ഹോതി, ന വിധാതബ്ബേ, ന ഹി പഗേവ രാജഭാവം വാ ഭിക്ഖുഭാവം വാ അപ്പത്തം ജനം ‘‘ഭോ രാജാ’’തി വാ ‘‘ഭോ ഭിക്ഖൂ’’തി വാ ആമന്തേന്തീതി.

പഠമാവിഭത്തിരാസി നിട്ഠിതോ.

ദുതിയാവിഭത്തിരാസി

കസ്മിം അത്ഥേ ദുതിയാ?

൨൯൧. കമ്മേ ദുതിയാ [ക. ൨൯൭; രൂ. ൨൮൪; നീ. ൫൮൦; ചം. ൨.൧.൪൩; പാ. ൧.൪.൪൯-൫൧].

കമ്മത്ഥേ ദുതിയാ ഹോതി. കരിയതേതി കമ്മം, തം നിബ്ബത്തികമ്മം, വികതികമ്മം, പത്തികമ്മന്തി തിവിധം ഹോതി.

തത്ഥ നിബ്ബത്തികമ്മം യഥാ? ഇദ്ധിമാ ഹത്ഥിവണ്ണം മാപേതി, രാജാ നഗരം മാപേതി, മാതാ പുത്തം വിജായതി, ബീജം രുക്ഖം ജനേതി, കമ്മം വിപാകം ജനേതി, ആഹാരോ ബലം ജനേതി, ജനോ പുഞ്ഞം കരോതി, പാപം കരോതി, ബുദ്ധോ ധമ്മം ദേസേസി, വിനയം പഞ്ഞപേസി, ഭിക്ഖു ഝാനം ഉപ്പാദേതി, മഗ്ഗം ഉപ്പാദേതി ഇച്ചാദി.

വികതികമ്മം ¶ യഥാ? ഗേഹം കരോതി, രഥം കരോതി, ഘടം കരോതി, പടം വായതി, ഓദനം പചതി, ഭത്തം പചതി, കട്ഠം അങ്ഗാരം കരോതി, സുവണ്ണം കടകം കരോതി, ഗേഹം ഝാപേതി, രുക്ഖം ഛിന്ദതി, പാകാരം ഭിന്ദതി, വിഹയോ ലുനാതി, പാണം ഹനതി, ഭത്തം ഭുഞ്ജതി ഇച്ചാദി.

പത്തികമ്മം യഥാ? ഗാമം ഗച്ഛതി, ഗേഹം പവിസതി, രുക്ഖം ആരോഹതി, നദിം തരതി, ആദിച്ചം പസ്സതി, ധമ്മം സുണാതി, ബുദ്ധം വന്ദതി പയിരുപാസതി ഇച്ചാദി.

പകതികമ്മം, വികതികമ്മന്തി ദുവിധം. സുവണ്ണം കടകം കരോതി, കട്ഠം അങ്ഗാരം കരോതി, പുരിസം ഠിതം പസ്സതി, പുരിസം ഗച്ഛന്തം പസ്സതി, ഭിക്ഖും പസ്സതി സതം, സമ്പജാനം, അഭിക്കമന്തം, പടിക്കമന്തം, ആലോകേന്തം, വിലോകേന്തം, സമിഞ്ജേന്തം, പസാരേന്തം.

ഏത്ഥ ‘പുരിസം, ഭിക്ഖു’ന്തി പകതികമ്മം, ‘ഠിതം, സതം’ഇച്ചാദീനി വികതികമ്മാനി.

ധാതുകമ്മം, കാരിതകമ്മന്തി ദുവിധം. ഗാമം ഗച്ഛതി, പുരിസം ഗാമം ഗമേതി.

ധാതുകമ്മഞ്ച ദ്വികമ്മികധാതൂനം ദുവിധം പധാനകമ്മം, അപ്പധാനകമ്മന്തി. അജപാലോ അജം ഗാമം നേതി, പുരിസോ ഭാരം ഗാമം വഹതി, ഹരതി, ഗാമം സാഖം കഡ്ഢതി, ഗാവിം ഖീരം ദോഹതി, ബ്രാഹ്മണം കമ്ബലം യാചതി, ബ്രാഹ്മണം ഭത്തം ഭിക്ഖതി, ഗാവിയോ വജം അവരുന്ധതി, ഭഗവന്തം പഞ്ഹം പുച്ഛതി, രുക്ഖം ഫലാനി ഓചിനാതി, സിസ്സം ധമ്മം ബ്രവീതി, ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ഏതദവോച [ഉദാ. ൨൩ (ഥോകം വിസദിസം)], സിസ്സം ധമ്മം അനുസാസതി ഇച്ചാദി.

ഏത്ഥ ച ‘അജം, ഖീരം’ ഇച്ചാദി പധാനകമ്മം നാമ കത്താരാ പരിഗ്ഗഹേതും ഇട്ഠതരത്താ. ‘ഗാമം, ഗാവിം’ഇച്ചാദി അപ്പധാനകമ്മം നാമ തഥാ അനിട്ഠതരത്താ.

തത്ഥ ¶ പധാനകമ്മം കഥിനകമ്മം നാമ, കമ്മഭാവേ ഥിരകമ്മന്തി വുത്തം ഹോതി. അപ്പധാനകമ്മം അകഥിനകമ്മം നാമ, അഥിരകമ്മന്തി വുത്തം ഹോതി. തഞ്ഹി കദാചി സമ്പദാനം ഹോതി, കദാചി അപാദാനം, കദാചി സാമി, കദാചി ഓകാസോ. യഥാ – സോ മം ദകായ നേതി, ഗാവിതോ ഖീരം ദോഹതി, ഗാവിയാ ഖീരം ദോഹഹി, ഗാവിയം ഖീരം ദോഹതി ഇച്ചാദി.

കമ്മേ ദുതിയാതി വത്തതേ.

൨൯൨. ഗതിബോധാഹാരസദ്ദത്ഥാ കമ്മക ഭജ്ജാദീനം പയോജ്ജേ [ക. ൩൦൦; രൂ. ൨൮൬; നീ. ൫൮൭; ചം. ൨.൧.൪൪; പാ. ൧.൪.൫൨].

നിച്ചവിധിസുത്തമിദം. ഗമനത്ഥാനം ബോധനത്ഥാനം ആഹാരത്ഥാനം സദ്ദത്ഥാനം അകമ്മകാനം ഭജ്ജാദീനഞ്ച ധാതൂനം പയോജ്ജേ കമ്മനി ദുതിയാ ഹോതി. ഏത്ഥ ച പയോജ്ജകമ്മം നാമ കാരിതകമ്മം വുച്ചതി.

പുരിസോ പുരിസം ഗാമം ഗമയതി, സാമികോ അജപാലം അജം ഗാമം നയാപേതി, ആചരിയോ സിസ്സം ധമ്മം ബോധേതി, പുരിസോ പുരിസം ഭത്തം ഭോജേതി, ആചരിയോ സിസ്സം ധമ്മം പാഠേതി, പുരിസോ പുരിസം സയാപേതി, അച്ഛാപേതി, ഉട്ഠാപേതി, പുരിസോ പുരിസം ധഞ്ഞം ഭജ്ജാപേതി, കോട്ടാപേതി, ഉദ്ധരാപേതി.

ഏതേസമീതി കിം? പുരിസോ പുരിസേന ഓദനം പാചേതി.

ഏത്ഥ ച ഗമനത്ഥാദീനം പയോജ്ജേ തതിയാപി രൂപസിദ്ധിയം [൧൪൧ പിട്ഠേ] സദ്ദനീതിയഞ്ച [സുത്ത-൧൪൮ പിട്ഠേ] വുത്താ. സദ്ദനീതിയം തതിയാപയോഗേപി കമ്മത്ഥമേവ ഇച്ഛതി. ഞാസാദീസു കത്വത്ഥം ഇച്ഛന്തി.

യദാ ¶ പന പഠമം പയോജകം അഞ്ഞോ ദുതിയോ പയോജേതി, തദാ പഠമോ പയോജ്ജോ നാമ. തസ്മിം തതിയാഏവാതി വുത്തിയം വുത്തം. അത്തനാ വിപ്പകതം കുടിം പരേഹി പരിയോസാപേതി [പാരാ. ൩൬൩].

൨൯൩. ഹരാദീനം വാ [ക. ൩൦൦; രൂ. ൨൮൬; നീ. ൫൮൭; ചം. ൨.൧.൪൫; പാ. ൧.൪.൫൩].

ഹരാദീനം പയോജ്ജേ കമ്മനി വികപ്പേന ദുതിയാ ഹോതി.

സാമികോ പുരിസം ഭാരം ഹാരേതി പുരിസേന വാ, പുരിസം ആഹാരം അജ്ഝോഹാരേതി പുരിസേന വാ, പുരിസം കമ്മം കാരേതി പുരിസേന വാ, രാജാ പുരിസം അത്താനം ദസ്സേതി പുരിസേന വാ, പുരിസം ബുദ്ധം വന്ദാപേതി പുരിസേന വാ.

൧൯൪. ന ഖാദാദീനം [ക. ൩൦൦; രൂ. ൨൮൬; നീ. ൫൮൭; ചം. ൨.൧.൪൭; പാ. ൧.൪.൫൭].

ഖാദാദീനം പയോജ്ജേ കമ്മനി ന ദുതിയാ ഹോതി.

സാമികോ പുരിസേന ഖജ്ജം ഖാദാപേതി, അദ-ഭക്ഖനേ, ഭത്തം ആദേതി, സാമികോ ദാസേന പുരിസം അവ്ഹാപേതി, സദ്ദായാപേതി, കന്ദയതി, നാദയതി. ഏത്ഥ ച ‘സദ്ദായാപേതീ’തി സദ്ദം കാരാപേതി, നാമധാതു ചേസാ. കന്ദ, നദാപി സദ്ദത്ഥായേവ.

൨൯൫. വഹിസ്സാനിയന്തുകേ [ക. ൩൦൦; രൂ. ൨൮൬; നീ. ൫൮൭; ചം. ൨.൧.൪൮; പാ. ൧.൪.൫൨].

വഹിസ്സാതി ധാതുനിദ്ദേസോ ഇ-കാരോ, നിയാമേതി പയോജേതീതി നിയന്താ, നത്ഥി നിയന്താ ഏതസ്സാതി അനിയന്തുകോ. യസ്സ അഞ്ഞേന പയോജകേന കിച്ചം നത്ഥി, സയമേവ ഞത്വാ വഹതി, സോ അനിയന്തുകോ നാമ, വഹധാതുസ്സ താദിസേ അനിയന്തുകേ പയോജ്ജേ കമ്മനി ദുതിയാ ന ഹോതി.

സാമികോ ¶ ദാസേന ഭാരം വാഹേതി.

അനിയന്തുകേതി കിം? ബലീബദ്ദേ ഭാരം വാഹേതി.

൨൯൬. ഭക്ഖിസ്സാഹിംസായം [ക. ൩൦൦; രൂ. ൨൮൬; നീ. ൫൮൭; ചം. ൨.൧.൪൯; പാ. ൧.൪.൫].

ഭക്ഖിതും ഇച്ഛന്തസ്സ ഭക്ഖാപനം ഹിംസാ നാമ ന ഹോതി, അനിച്ഛന്തസ്സ ഭക്ഖാപനം ഹിംസാ നാമ, ഭക്ഖധാതുസ്സ പയോജ്ജേ കമ്മനി അഹിംസാവിസയേ ദുതിയാ ന ഹോതി.

സാമികോ പുരിസേന മോദകേ ഭക്ഖാപേതി.

അഹിംസായന്തി കിം? ബലീബദ്ദേ സസ്സം ഭക്ഖാപേതി. ഏത്ഥ ‘സസ്സ’ന്തി ഥൂലതരം സസ്സന്തി വദന്തി.

പാളിയം ‘‘സബ്ബേസം വിഞ്ഞാപേത്വാന [അപ. ഥേര ൧.൧.൪൩൮], തോസേന്തി സബ്ബപാണിനം [അപ. ഥേര ൧.൧.൩൦൦]. ഥേരസ്സ പത്തോ ദുതിയസ്സ ഗാഹേതബ്ബോ’’ ഇച്ചാദിനാ [പാരാ. ൬൧൫] പയോജ്ജേ ഛട്ഠീപി ദിസ്സതി.

൨൯൭. ഝാദീഹി യുത്താ [ക. ൨൯൯; രൂ. ൨൮൮; നീ. ൫൮൨, ൫൮൬; ചം. ൨.൧.൫൦; പാ. ൨.൩.൨].

ധീഇച്ചാദീഹി നിപാതോപസഗ്ഗേഹി യുത്താ ലിങ്ഗമ്ഹാ ദുതിയാ ഹോതി.

ധീ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഹന്താരം [ധ. പ. ൩൮൯], ധീരത്ഥു’മം പൂതികായം [ജാ. ൧.൩.൧൨൯], ധീരത്ഥു തം ധനലാഭം [ജാ. ൧.൪.൩൬], ധീരത്ഥു ബഹുകേ കാമേ. തതിയാപി ദിസ്സതി, ധീരത്ഥു ജീവിതേന മേ [ജാ. ൨.൧൭.൧൩൫]. അന്തരാ ച രാജഗഹം അന്തരാ ച നാളന്ദം [ദീ. നി. ൧.൧], അഭിതോ ഗാമം വസതി, പരിതോഗാമം വസതി, നദിം നേരഞ്ജരം പതി [സു. നി. ൪൨൭], ഏതേസു ഛട്ഠ്യത്ഥേ ദുതിയാ.

തഥാ ¶ പടിഭാതി മം ഭഗവാ [ഉദാ. ൪൫; സം. നി. ൧.൨൧൭], അപിസ്സു മം തിസ്സോ ഉപമായോ പടിഭംസു [മ. നി. ൧.൩൭൪], പടിഭാതു തം ഭിക്ഖു ധമ്മോ ഭാസിതും [മഹാവ. ൨൫൮]. പടിഭന്തു തം ചുന്ദ ബോജ്ഝങ്ഗാ [സം. നി. ൩.൭൯] – ‘മ’ന്തി മമ, ‘ത’ന്തി തവ, സമ്പദാനത്ഥേ ദുതിയാ. ‘മ’ന്തി മമഞാണേ, ‘ത’ന്തി തവഞാണേതിപി വണ്ണേസും. ന ഉപായമന്തരേന അത്ഥസ്സ സിദ്ധി, നത്ഥി സമാദാനമന്തരേന സിക്ഖാപടിലാഭോ, നേവിധ ന ഹുരം ന ഉഭയമന്തരേന, ഏസേവന്തോ ദുക്ഖസ്സ [മ. നി. ൩.൩൯൩; ഉദാ. ൭൪]. തത്ഥ ‘അന്തരേനാ’തി നിപാതപദമേതം, വജ്ജേത്വാത്യത്ഥോ. പുബ്ബേന ഗാമം, ദക്ഖിണേന ഗാമം, ഉത്തരേന ഗാമം, ഗാമസ്സ പുബ്ബേതി അത്ഥോ.

ഉപസഗ്ഗപുബ്ബാനം അകമ്മകധാതൂനം പയോഗേ ആധാരേ ദുതിയാ, പഥവിം അധിസേസ്സതി, ഗാമം അധിതിട്ഠതി, രുക്ഖം അജ്ഝാവസതി, മഞ്ചം വാ പീഠം വാ അഭിനിസീദേയ്യ വാ അഭിനിപജ്ജേയ്യ വാ [പാചി. ൧൩൦], ഗാമം ഉപവസതി, ഗാമം അനുവസതി, പബ്ബതം അധിവസതി, ഘരം ആവസതി, അഗാരം അജ്ഝാവസതി [ദീ. നി. ൧.൨൫൮; പാരാ. ൫൧൯], ഉപോസഥം ഉപവസതി, കാമാവചരം ഉപപജ്ജതി, രൂപാവചരം ഉപപജ്ജതി, അരൂപാവചരം ഉപപജ്ജതി, സക്കസ്സ സഹബ്യതം ഉപപജ്ജതി, നിപന്നം വാ ഉപനിപജ്ജേയ്യ [ദീ. നി. ൩.൨൮൨], നിസിന്നം വാ ഉപനിസീദേയ്യ [ദീ. നി. ൩.൨൮൨], ഠിതം വാ ഉപതിട്ഠേയ്യ [ദീ. നി. ൩.൨൮൨] ഇച്ചാദി.

തപ്പാന, ചാരേപി ദുതിയാ, നദിം പിവതി, സമുദ്ദം പിവതി, ഗാമം ചരതി, അരഞ്ഞം ചരതി, നദിയം, ഗാമേതി അത്ഥോ.

കാല, ദിസാസുപി ആധാരേ ഏവ ദുതിയാ, തം ഖണം, തം മുഹുത്തം, തം കാലം, ഏകമന്തം [ഖു. പാ. ൫.൧], ഏകം സമയം [ഖു. പാ. ൫.൧; ദീ. നി. ൧.൧], പുബ്ബണ്ഹസമയം [പാരാ. ൧൬], സായന്ഹസമയം, തം ദിവസം, ഇമം രത്തിം [ദീ. നി. ൩.൨൮൫], ദുതിയമ്പി, തതിയമ്പി, ചതുത്ഥം വാ പഞ്ചമം വാ അപ്പേതി, തതോ പുബ്ബം, തതോ പരം, പുരിമം ദിസം [ദീ. നി. ൨.൩൩൬], ദക്ഖിണം ദിസം [ദീ. നി. ൨.൩൩൬], പച്ഛിമം ദിസം [ദീ. നി. ൨.൩൩൬], ഉത്തരം ദിസം [ദീ. നി. ൨.൩൩൬], ഇമാ ദസ ¶ ദിസായോ, കതമം ദിസം തിട്ഠതി നാഗരാജാ [ജാ. ൧.൧൬.൧൦൪], ഇമാസു ദിസാസു കതമായ ദിസായ തിട്ഠതി ഛദ്ദന്തനാഗരാജാതി അത്ഥോഇച്ചാദി.

൨൯൮. ലക്ഖണിത്ഥമ്ഭൂതവിച്ഛാസ്വഭിനാ [ക. ൨൯൯; രൂ. ൨൮൮; നീ. ൫൮൨, ൫൮൬; ചം. ൨.൧.൫൪; പാ. ൧.൪.൯൦, ൯൧; ൨.൩.൮].

ലക്ഖണാദീസു അത്ഥേസു പവത്തേന അഭിനാ യുത്താ ലിങ്ഗമ്ഹാ ദുതിയാ ഹോതി.

ലക്ഖീയതി ലക്ഖിതബ്ബം അനേനാതി ലക്ഖണം. അയം പകാരോ ഇത്ഥം, ഈദിസോ വിസേസോതി അത്ഥോ. ഇത്ഥം ഭൂതോ പത്തോതി ഇത്ഥമ്ഭൂതോ. ഭിന്നേ അത്ഥേ ബ്യാപിതും ഇച്ഛാ വിച്ഛാ.

തത്ഥ ലക്ഖണേ –

രുക്ഖമഭി വിജ്ജോതതേ വിജ്ജു, രുക്ഖം അഭി ബ്യാപേത്വാ വിജ്ജോതതേതി അത്ഥോ, വിജ്ജോഭാസേന ബ്യാപിതോ രുക്ഖോ വിജ്ജുപ്പാദസ്സ ലക്ഖണം സഞ്ഞാണം ഹോതി.

ഇത്ഥമ്ഭൂതേ –

സാധു ദേവദത്തോ മാതരമഭി, മാതരം അഭി വിസിട്ഠം കത്വാ സാധൂതി അത്ഥോ, ദേവദത്തോ സക്കച്ചം മാതുപട്ഠാനേ അഗ്ഗപുരിസോതി വുത്തം ഹോതി. തം ഖോ പന ഭവന്തം ഗോതമം ഏവം കല്യാണോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ [പാരാ. ൧]. ഏത്ഥ ച ‘അബ്ഭുഗ്ഗതോ’തി അഭി വിസിട്ഠം കത്വാ ഉഗ്ഗതോതി അത്ഥോ, അയം കിത്തിസദ്ദോ ഭോതോ ഗോതമസ്സ സകലലോകഗ്ഗഭാവം പകാസേത്വാ ഉഗ്ഗതോതി വുത്തം ഹോതി, കിത്തിസദ്ദസമ്ബന്ധേ പന തസ്സ ഖോ പന ഭോതോ ഗോതമസ്സാതി അത്ഥോ.

വിച്ഛായം –

രുക്ഖം ¶ രുക്ഖം അഭി വിജ്ജോതതേ ചന്ദോ, ബ്യാപേത്വാ വിജ്ജോതതേത്യത്ഥോ.

ഏത്ഥ ച ലക്ഖണാദിഅത്ഥാ അഭിസദ്ദേന ജോതനീയാ പിണ്ഡത്ഥാ ഏവ, ന വചനീയത്ഥാ, ബ്യാപനാദിഅത്ഥാ ഏവ വചനീയത്ഥാതി.

൨൯൯. പതിപരീഹി ഭാഗേ ച [ക. ൨൯൯; രൂ. ൨൮൮; നീ. ൫൮൨, ൫൮൬; ചം. ൨.൧.൫൫; പാ. ൧.൪.൯൦].

ലക്ഖണി’ത്ഥമ്ഭൂത, വിച്ഛാസു ച ഭാഗേ ച പവത്തേഹി പതി, പരീഹി യുത്താ ലിങ്ഗമ്ഹാ ദുതിയാ ഹോതി.

ലക്ഖണേ –

രുക്ഖം പതി വിജ്ജോതതേ വിജ്ജു, രുക്ഖം പരി വിജ്ജോതതേ വിജ്ജു. തത്ഥ ‘പതീ’തി പടിച്ച, ‘പരീ’തി ഫരിത്വാ.

ഇത്ഥമ്ഭൂതേ –

സാധു ദേവദത്തോ മാതരം പതി, സാധു ദേവദത്തോ മാതരം പരി.

വിച്ഛായം –

രുക്ഖം രുക്ഖം പതി വിജ്ജോതതേ ചന്ദോ, രുക്ഖം രുക്ഖം പരി വിജ്ജോതതേ ചന്ദോ.

ഭാഗേ –

തം ദീയതു, യദേത്ഥ മം പതി സിയാ, തം ദീയതു, യദേത്ഥ മം പരി സിയാ. തത്ഥ ‘പതീ’തി പടിച്ച, ‘പരീ’തി പരിച്ച, ഉദ്ദിസ്സാതി അത്ഥോ, ‘ഠപിത’ന്തി പാഠസേസോ. ഏത്ഥ മം ഉദ്ദിസ്സ യം ¶ വത്ഥു ഠപിതം സിയാ, തം മേ ദീയതൂത്യത്ഥോ, ഏതേസു ബഹൂസു ഭാഗേസു യോ മമ ഭാഗോ, സോ മയ്ഹം ദീയതൂതി വുത്തം ഹോതീതി.

൩൦൦. അനുനാ [ക. ൨൯൯; രൂ. ൨൮൮; നീ. ൫൮൨, ൫൮൬; ചം. ൨.൧.൫൬; പാ. ൧.൪.൮൪, ൯൦].

ലക്ഖണി’ത്ഥമ്ഭൂത, വിച്ഛാസു ച ഭാഗേ ച പവത്തേന അനുനാ യുത്താ ലിങ്ഗമ്ഹാ ദുതിയാ ഹോതി.

ലക്ഖണേ –

രുക്ഖം അനു വിജ്ജോതതേ വിജ്ജു, രുക്ഖം അനു ഫരിത്വാതി അത്ഥോ. ചതുരാസീതിസഹസ്സാനി, സമ്ബുദ്ധമനുപബ്ബജും [ബു. വം. ൨൧.൫], ‘സമ്ബുദ്ധ’ന്തി ബോധിസത്തം, അനു ഗന്ത്വാ പബ്ബജിംസൂതി അത്ഥോ, വിപസ്സിബോധിസത്തേ പബ്ബജിതേ സതി താനിപി ചതുരാസീതികുലപുത്തസഹസ്സാനി പബ്ബജിംസൂതി വുത്തം ഹോതി. സച്ചക്രിയമനു വുട്ഠി പാവസ്സി, ‘അനൂ’തി അന്വായ, പടിച്ചാതി അത്ഥോ, സച്ചക്രിയായ സതി സച്ചക്രിയഹേതു ദേവോ പാവസ്സീതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ഹേതു ച ലക്ഖണം ഭവതീ’’തി വുത്തിയം വുത്തം. സച്ചക്രിയായ സഹേവാതിപി യുജ്ജതി. ‘‘സഹ സച്ചേ കതേ മയ്ഹ’’ന്തി [ചരിയാ. ൩.൮൨] ഹി വുത്തം.

ഇത്ഥമ്ഭൂതേ –

സാധു ദേവദത്തോ മാതരമനു. തത്ഥ ‘അനൂ’തി അന്വായ പടിച്ച.

വിച്ഛായം –

രുക്ഖം രുക്ഖം അനു വിജ്ജോതതേ ചന്ദോ. തത്ഥ ‘അനൂ’തി അനു ഫരിത്വാ.

ഭാഗേ –

യദേത്ഥ ¶ മം അനു സിയാ, തം ദീയതു. തത്ഥ ‘അനൂ’തി അന്വായ. സേസം വുത്തനയമേവ.

൩൦൧. സഹത്ഥേ [ക. ൨൯൯; രൂ. ൨൮൮; നീ. ൫൮൨, ൫൮൬; ചം. ൨.൧.൫൭; പാ. ൧.൪.൮൫].

സഹത്ഥേ അനുനാ യുത്താ ലിങ്ഗമ്ഹാ ദുതിയാ ഹോതി.

പബ്ബതം അനു തിട്ഠതി [പബ്ബതമനുസേനാ തിട്ഠതി (മോഗ്ഗല്ലാനവുത്തിയം)]. നദിം അന്വാവസിതാ ബാരാണസീ. ‘അനൂ’തി അനുഗന്ത്വാ, നദിയാ സഹ ആബദ്ധാ തിട്ഠതീതി വുത്തം ഹോതി.

൩൦൨. ഹീനേ [ക. ൨൯൯; രൂ. ൨൮൮; നീ. ൫൮൨, ൫൮൬; ചം. ൨.൧.൫൮; പാ. ൧.൪.൮൬].

ഹീനേ പവത്തേന അനുനാ യുത്താ ലിങ്ഗമ്ഹാ ദുതിയാ ഹോതി.

അനു സാരിപുത്തം പഞ്ഞവന്തോ, അനുഗതാ പച്ഛതോ ഗതാതി അത്ഥോ, സബ്ബേ പഞ്ഞവന്തോ സാരിപുത്തതോ ഹീനാതി വുത്തം ഹോതി.

൩൦൩. ഉപേന [ക. ൨൯൯; രൂ. ൨൮൮; നീ. ൫൮൨, ൫൮൬; ചം. ൨.൧.൫൯; പാ. ൧.൪.൮൭].

ഹീനേ ഉപേന യുത്താ ലിങ്ഗമ്ഹാ ദുതിയാ ഹോതി.

ഉപ സാരിപുത്തം പഞ്ഞവന്തോ, ഉപേച്ച ഗതാ സമീപേ ഗതാതി അത്ഥോ, ഹീനാത്വേവ വുത്തം ഹോതി.

ഏത്ഥ ച അഭിഇച്ചാദയോ കമ്മപ്പവചനീയാതി സദ്ദസത്ഥേസു വുത്താ. തത്ഥ പകാരേന വുച്ചതീതി പവചനീയം, പകാരോ ച ലക്ഖണി’ത്ഥമ്ഭൂത, വിച്ഛാദികോ പിണ്ഡത്ഥോ വുച്ചതി, കമ്മന്തി ബ്യാപനാദിക്രിയാ, കമ്മം പവചനീയം യേഹി തേ കമ്മപ്പവചനീയാ.

തത്ഥ ¶ ബ്യാപനാദിക്രിയാവിസേസവാചീഹി ഉപസഗ്ഗേഹി സമ്ബന്ധേസതി കമ്മത്ഥേ ദുതിയാ ഹോതി, അസമ്ബന്ധേ പന ആധാര, സാമ്യാദിഅത്ഥേസു ഹോതി, ലക്ഖണാദയോ പന സാമത്ഥിയസിദ്ധാ പിണ്ഡത്ഥാ ഏവാതി.

൩൦൪. കാലദ്ധാനമച്ചന്തസംയോഗേ [ക. ൨൯൮; രൂ. ൨൮൭; നീ. ൫൮൧; പാ. ൨.൩.൫]

കാലസ്സ വാ അദ്ധുനോ വാ ദബ്ബ, ഗുണ, ക്രിയാഹി അച്ചന്തം നിരന്തരം സംയോഗേ കാല’ദ്ധാനവാചീഹി ലിങ്ഗേഹി പരം ദുതിയാ ഹോതി.

കാലേ –

സത്താഹം ഗവപാനം, മാസം മംസോദനം, സരദം രമണീയാ നദീ, സബ്ബകാലം രമണീയം നന്ദനം, മാസം സജ്ഝായതി, വസ്സസതം ജീവതി, തയോ മാസേ അഭിധമ്മം ദേസേതി.

അദ്ധാനേ –

യോജനം വനരാജി, യോജനം ദീഘോ പബ്ബതോ, കോസം സജ്ഝായതി.

അച്ചന്തസംയോഗേതി കിം? മാസേ മാസേ ഭുഞ്ജതി, യോജനേ യോജനേ വിഹാരോ.

ഏത്ഥ ച ക്രിയാവിസേസനമ്പി കത്താരാ സാധേതബ്ബത്താ കമ്മഗതികം ഹോതി, തസ്മാ തമ്പി ‘കമ്മേ ദുതിയാ’തി ഏത്ഥ കമ്മസദ്ദേന ഗയ്ഹതി.

സുഖം സേതി, ദുക്ഖം സേതി, സീഘം ഗച്ഛതി, ഖിപ്പം ഗച്ഛതി, ദന്ധം ഗച്ഛതി, മുദും പചതി, ഗരും ഏസ്സതി, ലഹും ഏസ്സതി, സന്നിധികാരകം ഭുഞ്ജതി, സമ്പരിവത്തകം ഓതാപേതി, കായപ്പചാലകം ഗച്ഛതി [പാചി. ൫൯൦], ഹത്ഥപ്പചാലകം ¶ ഗച്ഛതി, സീസപ്പചാലകം ഗച്ഛതി [പാചി. ൫൯൪-൫൯൫], സുരുസുരുകാരകം ഭുഞ്ജതി [പാചി. ൬൨൭], അവഗണ്ഡകാരകം ഭുഞ്ജതി [പാചി. ൬൨൨], പിണ്ഡുക്ഖേപകം ഭുഞ്ജതി [പാചി. ൬൨൦], ഹത്ഥനിദ്ധുനകം ഭുഞ്ജതി [പാചി. ൬൨൩], ഹത്ഥനില്ലേഹകം ഭുഞ്ജതി [പാചി. ൬൨൮], ചന്ദിമസൂരിയാ സമം പരിയായന്തി, വിസമം പരിയായന്തി ഇച്ചാദി.

ദുതിയാവിഭത്തിരാസി നിട്ഠിതോ.

തതിയാവിഭത്തിരാസി

കസ്മിം അത്ഥേ തതിയാ?

൩൦൫. കത്തുകരണേസു തതിയാ [ക. ൨൮൬, ൨൮൮; രൂ. ൨൯൧, ൨൯൩; നീ. ൫൯൧, ൫൯൪; ചം. ൨.൧.൬൨-൩; പാ. ൨.൩.൧൮].

കത്തരി കരണേ ച തതിയാ ഹോതി. കത്താതി ച കാരകോതി ച അത്ഥതോ ഏകം ‘‘കരോതീതി കത്താ, കരോതീതി കാരകോ’’തി, തസ്മാ ‘‘കത്തുകാരകോ’’തി വുത്തേ ദ്വിന്നം പരിയായസദ്ദാനം വസേന അയമേവ ക്രിയം ഏകന്തം കരോതി, സാമീ ഹുത്വാ കരോതി, അത്തപ്പധാനോ ഹുത്വാ കരോതീതി വിഞ്ഞായതി, തതോ ക്രിയാ നാമ കത്തുനോ ഏവ ബ്യാപാരോ, ന അഞ്ഞേസന്തി ച, അഞ്ഞേ പന ക്രിയാസാധനേ കത്തുനോ ഉപകാരകത്താ കാരകാ നാമാതി ച, തഥാ അനുപകാരകത്താ അകാരകാ നാമാതി ച വിഞ്ഞായന്തീതി.

തത്ഥ കത്താ തിവിധോ സയംകത്താ, പയോജകകത്താ, കമ്മകത്താതി.

തത്ഥ ധാത്വത്ഥം സയം കരോന്തോ സയംകത്താ നാമ, പുരിസോ കമ്മം കരോതി.

പരം ¶ നിയോജേന്തോ പയോജകകത്താ നാമ, പുരിസോ ദാസം കമ്മം കാരേതി.

കമ്മകത്താ നാമ പയോജ്ജകകത്താപി വുച്ചതി, പുരിസോ ദാസേന കമ്മം കാരേതി ദാസസ്സ വാ, യോ ച അഞ്ഞേന കതം പയോഗം പടിച്ച കമ്മഭൂതോപി സുകരത്താ വാ കമ്മഭാവേന അവത്തുകാമതായ വാ അജാനനതായ വാ വഞ്ചേതുകാമതായ വാ കത്തുഭാവേന വോഹരീയതി, സോ കമ്മകത്താ നാമ, കുസൂലോ സയമേവ ഭിജ്ജതി, ഘടോ സയമേവ ഭിജ്ജതി. അപിച സുകരോ വാ ഹോതു ദുക്കരോ വാ, യോ കമ്മരൂപക്രിയാപദേ പഠമന്തോ കത്താ, സോ കമ്മകത്താതി വുച്ചതി. സദ്ദരൂപേന കമ്മഞ്ച തം അത്ഥരൂപേന കത്താ ചാതി കമ്മകത്താ, കുസൂലോ ഭിജ്ജതി, ഘടോ ഭിജ്ജതി, പച്ചതി മുനിനോ ഭത്തം, ഥോകം ഥോകം ഘരേ ഘരേ ഇച്ചാദി.

ഏത്ഥ ച സദ്ദത്ഥോ ദുവിധോ പരമത്ഥോ, പഞ്ഞത്തത്ഥോതി. തത്ഥ പരമത്ഥോ ഏകന്തേന വിജ്ജമാനോയേവ. പഞ്ഞത്തത്ഥോ പന കോചി വിജ്ജമാനോതി സമ്മതോ. യഥാ? രാജപുത്തോ, ഗോവിസാണം, ചമ്പകപുപ്ഫന്തി. കോചി അവിജ്ജമാനോതി സമ്മതോ. യഥാ? വഞ്ഝാപുത്തോ, സസവിസാണം, ഉദുമ്ബരപുപ്ഫന്തി. സദ്ദോ ച നാമ വത്തിച്ഛാപടിബദ്ധവുത്തീ ഹോതി, വത്തമാനോ ച സദ്ദോ അത്ഥം ന ദീപേതീതി നത്ഥി, സങ്കേതേ സതി സുണന്തസ്സ അത്ഥവിസയം ബുദ്ധിം ന ജനേതീതി നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. ഇതി അവിജ്ജമാനസമ്മതോപി അത്ഥോ സദ്ദബുദ്ധീനം വിസയഭാവേന വിജ്ജമാനോ ഏവ ഹോതി. ഇതരഥാ ‘വഞ്ഝാപുത്തോ’തി പദം സുണന്തസ്സ തദത്ഥവിസയം ചിത്തം നാമ ന പവത്തേയ്യാതി, സദ്ദബുദ്ധീനഞ്ച വിസയഭാവേന വിജ്ജമാനോ നാമ അത്ഥോ സദ്ദനാനാത്തേ ബുദ്ധിനാനാത്തേ ച സതി നാനാ ഹോതി, വിസും വിസും വിജ്ജമാനോ നാമ ഹോതീതി അധിപ്പായോ. ഏവം സദ്ദബുദ്ധിവിസയഭാവേന വിജ്ജമാനഞ്ച നാനാഭൂതഞ്ച അത്ഥം പടിച്ച കാരകനാനാത്തം ക്രിയാകാരകനാനാത്തഞ്ച ഹോതി ¶ , ന പന സഭാവതോ വിജ്ജമാനമേവ നാനാഭൂതമേവ ച അത്ഥന്തി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. തസ്മാ ‘‘സംയോഗോ ജായതേ’’ ഇച്ചാദീസു സദ്ദബുദ്ധീനം നാനാത്തസിദ്ധേന അത്ഥനാനാത്തേന ദ്വിന്നം സദ്ദാനം ദ്വിന്നം അത്ഥാനഞ്ച ക്രിയാകാരകതാസിദ്ധി വേദിതബ്ബാതി.

കയിരതേ അനേനാതി കരണം, ക്രിയാസാധനേ കത്തുനോ സഹകാരീകാരണന്തി വുത്തം ഹോതി. തം ദുവിധം അജ്ഝത്തികകരണം, ബാഹിരകരണന്തി.

തത്ഥ കത്തുനോ അങ്ഗഭൂതം കരണം അജ്ഝത്തികം നാമ, പുരിസോ ചക്ഖുനാ രൂപം പസ്സതി, മനസാ ധമ്മം വിജാനാതി, ഹത്ഥേന കമ്മം കരോതി, പാദേന മഗ്ഗം ഗച്ഛതി, രുക്ഖോ ഫലഭാരേന ഓണമതി.

കത്തുനോ ബഹിഭൂതം ബാഹിരം നാമ, പുരിസോ യാനേന ഗച്ഛതി, ഫരസുനാ [പരസുനാ (സക്കതഗന്ഥേസു)] ഛിന്ദതി, രുക്ഖോ വാതേന ഓണമതി.

൩൦൬. സഹത്ഥേന [ക. ൨൮൭; രൂ. ൨൯൬; നീ. ൫൯൨; ചം. ൨.൧.൬൫; പാ. ൨.൩.൧൯].

സഹസദ്ദസ്സ അത്ഥോ യസ്സ സോതി സഹത്ഥോ, സഹത്ഥേന സദ്ദേന യുത്താ ലിങ്ഗമ്ഹാ തതിയാ ഹോതി. സഹസദ്ദസ്സ അത്ഥോ നാമ സമവായത്ഥോ.

സോ തിവിധോ ദബ്ബസമവായോ, ഗുണസമവായോ, ക്രിയാസമവായോതി. പുത്തേന സഹ ധനവാ പിതാ, പുത്തേന സഹ ഥൂലോ പിതാ, പുത്തേന സഹ ആഗതോ പിതാ. സഹ, സദ്ധിം, സമം, നാനാ, വിനാഇച്ചാദികോ സഹത്ഥസദ്ദോ നാമ.

നിസീദി ഭഗവാ സദ്ധിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന [മഹാവ. ൫൯], സഹസ്സേന സമം മിതാ [സം. നി. ൧.൩൨], പിയേഹി നാനാഭാവോ വിനാഭാവോ [ദീ. നി. ൨.൧൮൩, ൨൦൭], സങ്ഘോ സഹ വാ ഗഗ്ഗേന വിനാ വാ ഗഗ്ഗേന ഉപോസഥം കരേയ്യ [മഹാവ. ൧൬൭].

൩൦൭. ലക്ഖണേ [രൂ. ൧൪൭ പിട്ഠേ; നീ. ൫൯൮; ചം. ൨.൧.൬൬; പാ. ൨.൩.൨൧].

ലക്ഖണം ¶ വുച്ചതി ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണം, തസ്മിം തതിയാ ഹോതി.

അസ്സുപുണ്ണേഹി നേത്തേഹി, പിതരം സോ ഉദിക്ഖതി [ജാ. ൨.൨൨.൨൧൨൩]. ബ്രഹ്മഭൂതേന അത്തനാ വിഹരതി [അ. നി. ൩.൬൭], അസമ്ഭിന്നേന വിലേപനേന രാജാനമദക്ഖി, തിദണ്ഡകേന പരിബ്ബാജകമദക്ഖി, ഊനപഞ്ചബന്ധനേന പത്തേന അഞ്ഞം പത്തം ചേതാപേതി [പാരാ. ൬൧൨ (ഥോകം വിസദിസം)], ഭിക്ഖു പാസാദികേന അഭിക്കന്തേന പടിക്കന്തേന ആലോകിതേന വിലോകിതേന സമിഞ്ജിതേന പസാരിതേന ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി, സാ കാളീ ദാസീ ഭിന്നേന സീസേന ലോഹിതേന ഗലന്തേന പതിവിസ്സകാനം ഉജ്ഝാപേസി [മ. നി. ൧.൨൨൬], ഉക്ഖിത്തകായ അന്തരഘരേ ഗച്ഛന്തി [പാചി. ൫൮൪], പല്ലത്ഥികായ അന്തരഘരേ നിസീദന്തി [പാചി. ൫൯൯].

അങ്ഗവികാരോപി ഇധ സങ്ഗയ്ഹതി [ക. ൨൯൧; രൂ. ൨൯൯; നീ. ൬൦൩], അക്ഖിനാ കാണം പസ്സതി, ‘അക്ഖീ’തി ഇദം ‘കാണ’ന്തി പദേ വിസേസനം, വികലേന ചക്ഖുഅങ്ഗേന സോ കാണോ നാമ ഹോതി. ഹത്ഥേന കുണിം പസ്സതി, പാദേന ഖഞ്ജം പസ്സതി.

൩൦൮. ഹേതുമ്ഹി [ക. ൨൮൯; രൂ. ൨൯൭; നീ. ൬൦൧].

ഹിനോതി പവത്തതി ഫലം ഏതേനാതി ഹേതു, തസ്മിം തതിയാ ഹോതി.

അന്നേന വസതി, വിജ്ജായ സാധു, കമ്മുനാ വത്തതി ലോകോ, കമ്മുനാ വത്തതി പജാ [മ. നി. ൨.൪൬൦; സു. നി. ൬൫൯ (വത്തതീ പജാ)]. കമ്മുനാ വസലോ ഹോതി, കമ്മുനാ ഹോതി ബ്രാഹ്മണോ [സു. നി. ൧൩൬]. കേനട്ഠേന [ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ], കേന നിമിത്തേന, കേന വണ്ണേന ¶ [സം. നി. ൧.൨൩൪] കേന പച്ചയേന, കേന ഹേതുനാ [ജാ. ൨.൨൨.൨൦൯൭], കേന കാരണേന [ജാ. അട്ഠ. ൪.൧൫ മാതങ്ഗജാതകവണ്ണനാ] ഇച്ചാദി.

ഏത്ഥ ച കരണം തിവിധം ക്രിയാസാധകകരണം, വിസേസനകരണം, നാനാത്തകരണന്തി.

തത്ഥ ക്രിയാസാധകം പുബ്ബേ വുത്തമേവ.

വിസേസനകരണം യഥാ? ആദിച്ചോ നാമ ഗോത്തേന, സാകിയോ നാമ ജാതിയാ [സു. നി. ൪൨൫]. ഗോത്തേന ഗോതമോ നാഥോ [അപ. ഥേര ൧.൧.൨൫൩ (വിസദിസം)], സാരിപുത്തോതി നാമേന [അപ. ഥേര ൧.൧.൨൫൧], വിസ്സുതോ പഞ്ഞവാ ച സോ, ജാതിയാ ഖത്തിയോ ബുദ്ധോ [ദീ. നി. ൨.൯൨], ജാതിയാ സത്തവസ്സികോ [മി. പ. ൬.൪.൮], സിപ്പേന നളകാരോ സോ, ഏകൂനതിംസോ വയസാ [ദീ. നി. ൨.൨൧൪], വിജ്ജായ സാധു, തപസാ ഉത്തമോ, സുവണ്ണേന അഭിരൂപോ, പകതിയാ അഭിരൂപോ, പകതിയാ ഭദ്ദകോ, യേഭുയ്യേന മത്തികാ [പാചി. ൮൬], ധമ്മേന സമേന രജ്ജം കാരേതി, സമേന ധാവതി, വിസമേന ധാവതി, സുഖേന സുഖിതോ ഹോമി, പാമോജ്ജേന പമുദിതോ [ബു. വം. ൨.൭൮]. ദ്വിദോണേന ധഞ്ഞം കിണാതി, സഹസ്സേന അസ്സേ വിക്കിണാതി, അത്തനാവ അത്താനം സമ്മന്നതി [പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ (സമ്മന്നി)] ഇച്ചാദി.

നാനാത്തകരണം യഥാ? കിം മേ ഏകേന തിണ്ണേന, പുരിസേന ഥാമദസ്സിനാ [ബു. വം. ൨.൫൬]. കിം തേ ജടാഹി ദുമ്മേധ, കിം തേ അജിനസാടിയാ [ധ. പ. ൩൯൪]. അലം തേ ഇധ വാസേന [പാരാ. ൪൩൬], അലം മേ ബുദ്ധേന [പാരാ. ൫൨], കിന്നുമേബുദ്ധേന [പാരാ. ൫൨], ന മമത്ഥോ ബുദ്ധേന [പാരാ. ൫൨], മണിനാ മേ അത്ഥോ [പാരാ. ൩൪൪], വദേയ്യാഥ ഭന്തേ യേനത്ഥോ, പാനീയേന [പാണിയേന (മൂ.)] അത്ഥോ, മൂലേഹി ഭേസജ്ജേഹി അത്ഥോ [മഹാവ. ൨൬൩], സേയ്യേന അത്ഥികോ, മഹഗ്ഘേന ¶ അത്ഥികോ, മാസേന പുബ്ബോ, പിതരാ സദിസോ, മാതരാ സമോ, കഹാപണേന ഊനോ, ധനേന വികലോ, അസിനാ കലഹോ, വാചായ കലഹോ, ആചാരേന നിപുണോ, വാചായ നിപുണോ, ഗുളേന മിസ്സകോ, തിലേന മിസ്സകോ, വാചായ സഖിലോ ഇച്ചാദി.

തഥാ കമ്മാ’വധി, ആധാര’ച്ചന്തസംയോഗ, ക്രിയാപവഗ്ഗാപി നാനാത്തകരണേ സങ്ഗയ്ഹന്തി.

കമ്മേ താവ –

തിലേഹി ഖേത്തേ വപ്പതി, തന്തവായേഹി ചീവരം വായാപേതി, സുനഖേഹി ഖാദാപേന്തി ഇച്ചാദി.

അവധിമ്ഹി –

സുമുത്താ മയം തേന മഹാസമണേന [ചൂളവ. ൪൩൭], മുത്തോമ്ഹി കാസിരാജേന, ചക്ഖു സുഞ്ഞം അത്തേന വാ അത്തനിയേന വാ [സം. നി. ൪.൮൫], ഓത്തപ്പതി കായദുച്ചരിതേന [അ. നി. ൫.൨], ഹിരീയതി കായദുച്ചരിതേന [അ. നി. ൫.൨], ജിഗുച്ഛതി സകേന കായേന, പഥബ്യാ ഏകരജ്ജേന, സഗ്ഗസ്സ ഗമനേന വാ. സബ്ബലോകാധിപച്ചേന, സോതാപത്തിഫലം വരം [ധ. പ. ൧൭൮] ഇച്ചാദി.

ആധാരേ –

തേന ഖണേന തേന ലയേന തേന മുഹുത്തേന [മഹാവ. ൧൭], തേന സമയേന [പാരാ. ൧], കാലേന ധമ്മസ്സവനം [ഖു. പാ. ൫.൯]. സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ [ദീ. നി. ൨.൨൧൬], തിണ്ണം മാസാനം അച്ചയേന [ദീ. നി. ൨.൧൬൮; ഉദാ. ൫൧], പുബ്ബേന ഗാമം, ദക്ഖിണേന ഗാമം, പുരത്ഥിമേന ധതരട്ഠോ, ദക്ഖിണേന വിരൂള്ഹകോ പച്ഛിമേന വിരൂപക്ഖോ [ദീ. നി. ൨.൩൩൬], യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി [ഖു. പാ. ൫.൧] ഇച്ചാദി.

അച്ചന്തസംയോഗേ –

മാസേന ഭുഞ്ജതി, യോജനേന ധാവതി ഇച്ചാദി.

ക്രിയാപവഗ്ഗോ ¶ നാമ ക്രിയായ സീഘതരം നിട്ഠാപനം, തസ്മിം ജോതേതബ്ബേ തതിയാ, ഏകാഹേനേവ ബാരാണസിം പാപുണി, തീഹി മാസേഹി അഭിധമ്മം ദേസേസി, നവഹി മാസേഹി വിഹാരം നിട്ഠാപേസി, ഗമനമത്തേന ലഭതി, ഓട്ഠപഹടമത്തേന പഗുണം അകാസി.

തതിയാവിഭത്തിരാസി നിട്ഠിതോ.

ചതുത്ഥീവിഭത്തിരാസി

കസ്മിം അത്ഥേ ചതുത്ഥീ?

൩൦൯. സമ്പദാനേ ചതുത്ഥീ [ക. ൨൯൩; രൂ. ൩൦൧; നീ. ൬൦൫; ചതുത്ഥീ സമ്പദാനേ (ബഹൂസു), ചം. ൨.൧.൭൩; പാ. ൨.൩.൧൩].

സമ്പദാനേ ചതുത്ഥീ ഹോതി. സമ്മാ പദീയതേ അസ്സാതി സമ്പദാനം, സമ്പടിച്ഛകന്തി വുത്തം ഹോതി.

തം വത്ഥുസമ്പടിച്ഛകം, ക്രിയാസമ്പടിച്ഛകന്തി ദുവിധം. ഭിക്ഖുസ്സ ചീവരം ദേതി, ബുദ്ധസ്സ സിലാഘതേ.

പുന അനിരാകരണം, അനുമതി, ആരാധനന്തി തിവിധം ഹോതി. തത്ഥ ന നിരാകരോതി ന നിവാരേതീതി അനിരാകരണം, ദിയ്യമാനം ന പടിക്ഖിപതീതി അത്ഥോ. അസതി ഹി പടിക്ഖിപനേ സമ്പടിച്ഛനം നാമ ഹോതീതി. കായചിത്തേഹി സമ്പടിച്ഛനാകാരം ദസ്സേത്വാ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തം സമ്പദാനം അനുമതി നാമ. വിവിധേഹി ആയാചനവചനേഹി പരസ്സ ചിത്തം ആരാധേത്വാ സമ്പടിച്ഛന്തം ആരാധനം നാമ. ബോധിരുക്ഖസ്സ ജലം ദേതി, ഭിക്ഖുസ്സ അന്നം ദേതി, യാചകസ്സ അന്നം ദേതി.

ക്രിയാസമ്പടിച്ഛകം നാനാക്രിയാവസേന ബഹുവിധം.

തത്ഥ ¶ രോചനക്രിയായോഗേ –

തഞ്ച അമ്ഹാകം രുച്ചതി ചേവ ഖമതി ച [മ. നി. ൧.൧൭൯; മ. നി. ൨.൪൩൫], പബ്ബജ്ജാ മമ രുച്ചതി [ജാ. ൨.൨൨.൪൩], കസ്സ സാദും ന രുച്ചതി, ന മേ രുച്ചതി ഭദ്ദന്തേ, ഉലൂകസ്സാഭിസേചനം [ജാ. ൧.൩.൬൦]. ഗമനം മയ്ഹം രുച്ചതി, മായസ്മന്താനമ്പി സങ്ഘഭേദോ രുച്ചിത്ഥ [പാരാ. ൪൧൮], യസ്സായസ്മതോ ന ഖമതി, ഖമതി സങ്ഘസ്സ [പാരാ. ൪൩൮], ഭത്തം മയ്ഹം ഛാദേതി, ഭത്തമസ്സ നച്ഛാദേതി [ചൂളവ. ൨൮൨], തേസം ഭിക്ഖൂനം ലൂഖാനി ഭോജനാനി നച്ഛാദേന്തി [മഹാവ. ൨൬൧ (ഥോകം വിസദിസം)]. തത്ഥ ‘ഛാദേതീ’തി ഇച്ഛം ഉപ്പാദേതീതി അത്ഥോ.

ധാരണപ്പയോഗേ –

ഛത്തഗ്ഗാഹോ രഞ്ഞോ ഛത്തം ധാരേതി, സമ്പതിജാതസ്സ ബോധിസത്തസ്സ ദേവാ ഛത്തം ധാരയിംസു.

ബുദ്ധസ്സ സിലാഘതേ, ഥോമേതീതി അത്ഥോ, തുയ്ഹം ഹനുതേ, തുണ്ഹിഭാവേന വഞ്ചേതീതി അത്ഥോ, ഭിക്ഖുനീ ഭിക്ഖുസ്സ ഭുഞ്ജമാനസ്സ പാനീയേന വാ വിധൂപനേന വാ ഉപട്ഠാതി [പാചി. ൮൧൬ (വിസദിസം)]. ദുതിയാപി ഹോതി, രഞ്ഞോ ഉപട്ഠാതി, രാജാനം ഉപട്ഠാതി, അഹം ഭോതിം ഉപട്ഠിസ്സം [ജാ. ൨.൨൨.൧൯൩൪], അഹം തം ഉപട്ഠിസ്സാമി, മാതാപിതുഉപട്ഠാനം [ഖു. പാ. ൫.൬], തുയ്ഹം സപതേ, സപസ്സു മേ വേപചിത്തി [സം. നി. ൧.൨൫൩], സപഥമ്പി തേ സമ്മ അഹം കരോമി [ജാ. ൨.൨൧.൪൦൭], തവ മയി സദ്ദഹനത്ഥം സച്ചം കരോമീതി അത്ഥോ, രഞ്ഞോ സതം ധാരേതി, ഇധ കുലപുത്തോ ന കസ്സചി കിഞ്ചി ധാരേതി [അ. നി. ൪.൬൨], തസ്സ രഞ്ഞോ മയം നാഗം ധാരയാമ. തത്ഥ ‘രഞ്ഞോ സതം ധാരേതീ’തി സതം ബലിധനം വാ ദണ്ഡധനം വാ നിദേതീതി [നിധേതീതി, നിധേമ (കേചി)] അത്ഥോ, ‘‘ഇണം കത്വാ ഗണ്ഹാതീ’’തി ച വദന്തി. ‘ധാരയാമാ’തി പുന നിദേമ [നിധേതീതി, നിധേമ (കേചി)], തുയ്ഹം സദ്ദഹതി, മയ്ഹം സദ്ദഹതി, സദ്ദഹാസി സിങ്ഗാലസ്സ, സുരാപീതസ്സ ബ്രാഹ്മണ [ജാ. ൧.൧.൧൧൩].

ദേവാപി ¶ തേ പിഹയന്തി താദിനോ [ധ. പ. ൯൪ (തസ്സ പിഹയന്തി)], ദേവാപി തേസം പിഹയന്തി, സമ്ബുദ്ധാനം സതീമതം [ധ. പ. ൧൮൧], ‘പിഹയന്തീ’തി പുനപ്പുനം ദട്ഠും പത്ഥേന്തീതി അത്ഥോ. ദുതിയാപി ഹോതി, സചേ മം പിഹയസി, ധനം പിഹേതി, ഹിരഞ്ഞം പിഹേതി, സുവണ്ണം പിഹേതി. തതിയാപി ദിസ്സതി, രൂപേന പിഹേതി, സദ്ദേന പിഹേതി ഇച്ചാദി.

തസ്സ കുജ്ഝ മഹാവീര [ജാ. ൧.൪.൪൯], മാ മേ കുജ്ഝ രഥേസഭ [ജാ. ൨.൨൨.൧൬൯൬ (കുജ്ഝി)], യദിഹം തസ്സ കുപ്പേയ്യം, മാതു കുപ്പതി, പിതു കുപ്പതി, യോ അപ്പദുട്ഠസ്സ നരസ്സ ദുസ്സതി [ധ. പ. ൧൨൫; സു. നി. ൬൬൭; ജാ. ൧.൫.൯൪], ദുഹയതി ദിസാനം മേഘോ, പൂരേതി വിനാസേതി വാതി അത്ഥോ, അകാലേ വസ്സന്തോ ഹി വിനാസേതി നാമ, യോ മിത്താനം ന ദുബ്ഭതി [ജാ. ൨.൨൨.൧൯], അദുട്ഠസ്സ തുവം ദുബ്ഭി [ജാ. ൧.൧൬.൨൯൫], മിത്താനം ന ദുബ്ഭേയ്യ, തിത്ഥിയാ ഇസ്സന്തി സമണാനം, ഉസ്സൂയന്തി ദുജ്ജനാ ഗുണവന്താനം, പതിവിസ്സകാനം ഉജ്ഝാപേസി [മ. നി. ൧.൨൨൬ (ഉജ്ഝാപേസി)], മാ തുമ്ഹേ തസ്സ ഉജ്ഝായിത്ഥ [ഉദാ. ൨൬ (വിസദിസം)], മഹാരാജാനം ഉജ്ഝാപേതബ്ബം വിരവിതബ്ബം വിക്കന്ദിതബ്ബം, ക്യാഹം അയ്യാനം അപരജ്ഝാമി [പാരാ. ൩൮൩] അയ്യേ വാ, രഞ്ഞോ അപരജ്ഝതി രാജാനം വാ, ആരാധോ മേ രാജാ ഹോതി.

പതി, ആപുബ്ബസ്സ സു-ധാതുസ്സ അനു, പതിപുബ്ബസ്സ ച ഗീ-ധാതുസ്സ യോഗേ സമ്പദാനേ ചതുത്ഥീ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി, ‘‘ഭദ്ദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും [അ. നി. ൧.൧]. ഏത്ഥ ച പുബ്ബവാക്യേ ആമന്തനക്രിയായ കത്താ ഭഗവാ, സോ പരവാക്യേ പച്ചാസുയോഗേ സമ്പദാനം ഹോതി, ‘പച്ചസ്സോസു’ന്തി ഭദ്ദന്തേതി പടിവചനം അദംസൂതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖൂ ബുദ്ധസ്സ ആസുണന്തി, രാജാ ബിമ്ബിസാരോ പിലിന്ദവച്ഛത്ഥേരസ്സ ആരാമികം പടിസ്സുത്വാ [മഹാവ. ൨൭൦], അമച്ചോ രഞ്ഞോ ബിമ്ബിസാരസ്സ പടിസ്സുത്വാ [മഹാവ. ൨൭൦], സമ്പടിച്ഛിത്വാതി അത്ഥോ, ഭിക്ഖു ജനം ധമ്മം സാവേതി ¶ , ജനോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുഗിണാതി പടിഗിണാതി, സാധുകാരം ദേതീതി അത്ഥോ.

ആരോചനത്ഥയോഗേ –

ആരോചയാമി വോ ഭിക്ഖവേ [മ. നി. ൧.൪൧൬], പടിവേദയാമി വോ ഭിക്ഖവേ [മ. നി. ൧.൪൧൬], ആമന്തയാമി വോ ഭിക്ഖവേ [ദീ. നി. ൨.൨൧൮ (വിസദിസം)], ധമ്മം വോ ദേസേസ്സാമി [മ. നി. ൩.൧൦൫], ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേതി, യഥാ നോ ഭഗവാ ബ്യാകരേയ്യ, നിരുത്തിം തേ പവക്ഖാമി, അഹം തേ ആചിക്ഖിസ്സാമി, അഹം തേ കിത്തയിസ്സാമി, ഭിക്ഖൂനം ഏതദവോച.

൩൧൦. തദത്ഥേ [ക. ൨൭൭; രൂ. ൩൦൩; നീ. ൫൫൪].

തസ്സാ തസ്സാ ക്രിയായ അത്ഥോതി തദത്ഥോ, തദത്ഥേ സമ്പദാനേ ചതുത്ഥീ ഹോതി.

൩൧൧. സസ്സായ ചതുത്ഥിയാ [ക. ൧൦൯; രൂ. ൩൦൪; നീ. ൨൭൯-൮൦].

അകാരന്തതോ ചതുത്ഥീഭൂതസ്സ സസ്സ ആയോ ഹോതി വാ.

വിനയോ സംവരത്ഥായ, സംവരോ അവിപ്പടിസാരത്ഥായ, അവിപ്പടിസാരോ പാമുജ്ജത്ഥായ, പാമുജ്ജം പീതത്ഥായ, പീതി പസ്സദ്ധത്ഥായ, പസ്സദ്ധി സുഖത്ഥായ, സുഖം സമാധത്ഥായ, സമാധി യഥാഭൂതഞാണദസ്സനത്ഥായ, യഥാഭൂതഞാണദസ്സനം നിബ്ബിദത്ഥായ, നിബ്ബിദാ വിരാഗത്ഥായ, വിരാഗോ വിമുത്തത്ഥായ, വിമുത്തി വിമുത്തിഞാണദസ്സനത്ഥായ, വിമുത്തിഞാണദസ്സനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥായ [പരി. ൩൬൬], അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാനം [മ. നി. ൧.൫൦], അലം കുക്കുച്ചായ [പാരാ. ൩൮], അലം സമ്മോഹായ, പാകായ വജതി, യുദ്ധായ ഗച്ഛതി, ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസിം [പാചി. ൯൦൨].

തുമത്ഥോപി ¶ തദത്ഥേ സങ്ഗയ്ഹതി, അലം മിത്തേ സുഖാപേതും, അമിത്താനം ദുഖായ ച [ജാ. ൨.൧൭.൧൩]. ലോകാനുകമ്പായ ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതി, അലം ഫാസുവിഹാരായ, അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതി [മഹാവ. ൧൩].

അലമത്ഥയോഗേ –

അലം മല്ലോ മല്ലസ്സ, അരഹതി മല്ലോ മല്ലസ്സ, അലം തേ ഇധ വാസേന [പാരാ. ൪൩൬], അലം തേ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണേന, കിം മേ ഏകേന തിണ്ണേന [ബു. വം. ൨.൫൬], കിം തേ ജടാഹി ദുമ്മേധ, കിം തേ അജിനസാടിയാ [ധ. പ. ൩൯൪].

മഞ്ഞനാപയോഗേ അനാദരേ അപാണിസ്മിമേവ ചതുത്ഥീ, കട്ഠസ്സ തുവം മഞ്ഞേ, കലിങ്ഗരസ്സ [കളിങ്ഗരസ്സ, കളങ്ഗരസ്സ (ക.)] തുവം മഞ്ഞേ, ജീവിതം തിണായപി ന മഞ്ഞതി.

അനാദരേതി കിം? സുവണ്ണം തം മഞ്ഞേ.

അപാണിസ്മിന്തി കിം? ഗദ്രഭം തുവം മഞ്ഞേ.

ഗത്യത്ഥാനം നയനത്ഥാനഞ്ച ധാതൂനം കമ്മനി ചതുത്ഥീ, അപ്പോ സഗ്ഗായ ഗച്ഛതി [ധ. പ. ൧൭൪], യോ മം ദകായ നേതി [ജാ. ൧.൬.൯൭], നിരയായുപകഡ്ഢതി [ധ. പ. ൩൧൧], മൂലായ പടികസ്സേയ്യ [ചൂളവ. ൧൧൧].

ആസീസനക്രിയായോഗേ –

ആയു ഭവതോ ഹോതു, ഭദ്ദം തേ ഹോതു, ഭദ്ദമത്ഥു തേ [ജാ. ൧.൮.൧൫; ജാ. ൨.൧൭.൧], കുസലം തേ ഹോതു, അനാമയം തേ ഹോതു, സുഖം തേ ഹോതു, അത്ഥം തേ ഹോതു, ഹിതം തേ ഹോതു, കല്യാണം തേ ഹോതു, സ്വാഗതം തേ ഹോതു, സോത്ഥി തേ ഹോതു സോത്ഥി ഗബ്ഭസ്സ [മ. നി. ൨.൩൫൧], മങ്ഗലം തേ ഹോതു.

സമ്മുതിയോഗേ ¶ കമ്മത്ഥേ [ഛട്ഠീ], ഇത്ഥന്നാമസ്സ ഭിക്ഖുനോ രൂപിയഛഡ്ഡകസ്സ സമ്മുതി [പാരാ. ൫൯൦], പത്തഗാഹാപകസ്സ സമ്മുതിഇച്ചാദി [പാരാ. ൬൧൪].

ആവികരണാദിയോഗേ –

തുയ്ഹഞ്ചസ്സ ആവി കരോമി, തസ്സ മേ സക്കോ പാതുരഹോസി, തസ്സ പഹിണേയ്യ, ഭിക്ഖൂനം ദൂതം പാഹേസി, കപ്പതി ഭിക്ഖൂനം ആയോഗോ, വട്ടതി ഭിക്ഖൂനം ആയോഗോ, പത്ഥോദനോ ദ്വിന്നം തിണ്ണം നപ്പഹോതി, ഏകസ്സ പഹോതി, ഏകസ്സ പരിയത്തോ, ഉപമം തേ കരിസ്സാമി [മ. നി. ൧.൨൫൮; ജാ. ൨.൧൯.൨൪], അഞ്ജലിം തേ പഗ്ഗണ്ഹാമി [ജാ. ൨.൨൨.൩൨൭], തഥാഗതസ്സ ഫാസു ഹോതി, ആവികതാ ഹിസ്സ ഫാസു [മഹാവ. ൧൩൪], ലോകസ്സ അത്ഥോ, ലോകസ്സ ഹിതം, മണിനാ മേ അത്ഥോ [പാരാ. ൩൪൪], ന മമത്ഥോ ബുദ്ധേന [പാരാ. ൫൨], നമത്ഥു ബുദ്ധാനം നമത്ഥു ബോധിയാ [ജാ. ൧.൨.൧൭], വിപസ്സിസ്സ ച നമത്ഥു [ദീ. നി. ൩.൨൭൭], നമോ കരോഹി നാഗസ്സ [മ. നി. ൧.൨൪൯], നമോ തേ പുരിസാജഞ്ഞ, നമോ തേ പുരിസുത്തമ [അപ. ഥേര ൧.൨.൧൨൯]. സോത്ഥി പജാനം [ദീ. നി. ൧.൨൭൪], സുവത്ഥി പജാനം ഇച്ചാദി.

ചതുത്ഥീവിഭത്തിരാസി നിട്ഠിതോ.

പഞ്ചമീവിഭത്തിരാസി

കസ്മിം അത്ഥേ പഞ്ചമീ?

൩൧൨. പഞ്ചമ്യാവധിസ്മിം [ക. ൨൯൫; രൂ. ൩൦൭; നീ. ൬൦൭; ചം. ൨.൧.൮൧; പാ. ൨.൩.൨൮; ൧.൪.൨൪].

അവധിയതി വവത്ഥിയതി പദത്ഥോ ഏതസ്മാതി അവധി, തസ്മിം പഞ്ചമീ ഹോതി, അവധീതി ച അപാദാനം വുച്ചതി.

അപനേത്വാ ഇതോ അഞ്ഞം ആദദാതി ഗണ്ഹാതീതി അപാദാനം. തം തിവിധം നിദ്ദിട്ഠവിസയം, ഉപ്പാടവിസയം, അനുമേയ്യവിസയന്തി.

തത്ഥ ¶ യസ്മിം അപാദാനവിസയഭൂതോ ക്രിയാവിസേസോ സരൂപതോ നിദ്ദിട്ഠോ ഹോതി, തം നിദ്ദിട്ഠവിസയം. യഥാ? ഗാമാ അപേന്തി മുനയോ, നഗരാ നിഗ്ഗതോ രാജാ.

യസ്മിം പന സോ പാഠസേസം കത്വാ അജ്ഝാഹരിതബ്ബോ ഹോതി, തം ഉപ്പാടവിസയം. യഥാ? വലാഹകാ വിജ്ജോതതേ വിജ്ജു, അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോതി [മഹാവ. ൩൦]. ഏത്ഥ ഹി ‘നിക്ഖമിത്വാ’തി പദം അജ്ഝാഹരിതബ്ബം.

യസ്മിം പന സോ നിദ്ദിട്ഠോ ച ന ഹോതി, അജ്ഝാഹരിതുഞ്ച ന സക്കാ, അഥ ഖോ അത്ഥതോ അനുമാനവസേന സോ വിഞ്ഞേയ്യോ ഹോതി, തം അനുമേയ്യവിസയം. യഥാ? മാഥുരാ പാടലിപുത്തകേഹി അഭിരൂപതരാ, സീലമേവ സുതാ സേയ്യോ [ജാ. ൧.൫.൬൫], മയാ ഭിയ്യോ ന വിജ്ജതി, അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ, ജേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ, സേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ ഇച്ചാദി [മ. നി. ൩.൨൦൭]. ക്രിയം വിനാ കാരകം നാമ ന സിജ്ഝതീതികത്വാ ഉക്കംസനക്രിയാ ഏത്ഥ അനുമേതബ്ബാ ഹോതി. ഏവം ക്രിയാപദരഹിതേസു ദൂരയോഗാദീസുപി അവിനാഭാവിക്രിയാനുമാനം വേദിതബ്ബം.

പുന ചലാ’ചലവസേന ദുവിധം.

ചലം യഥാ? പുരിസോ ധാവതാ അസ്സാ പതതി, ദ്വേ മേണ്ഡാ യുജ്ഝിത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞതോ അപസക്കന്തി. ഏത്ഥ ച യദി ചലം സിയാ, കഥം അവധി നാമ ഭവേയ്യ. അച്ചുതിലക്ഖണോ ഹി അവധീതി? വുച്ചതേ-ദ്വേ മേണ്ഡാ സകസകക്രിയായ ചലന്തി, ഇതരീതരക്രിയായ അവധീ ഹോന്തീതി നത്ഥി ഏത്ഥ അവധിലക്ഖണവിരോധോതി.

അചലം യഥാ? ഗാമാ അപേന്തി മുനയോ, നഗരാ നിഗ്ഗതോ രാജാ.

പുന കായസംസഗ്ഗപുബ്ബകം, ചിത്തസംസഗ്ഗപുബ്ബകന്തി ദുവിധം ഹോതി, ഗാമാ അപേന്തി മുനയോ, ചോരാ ഭയം ജായതേ. ഏത്ഥ ച ‘‘കിംവ ¶ ദൂരോ ഇതോ ഗാമോ, ഇതോ സാ ദക്ഖിണാ ദിസാ [ദീ. നി. ൩.൨൭൯]. ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ’’തി [ദീ. നി. ൨.൪] ആദീസു വദന്തസ്സ ചിത്തസംസഗ്ഗപുബ്ബകമ്പി വേദിതബ്ബം. ‘‘ന മാതാ പുത്തതോ ഭായതി, ന ച പുത്തോ മാതിതോ ഭായതി, ഭയാ ഭീതോ ന ഭാസസീ’’തി [ജാ. ൨.൨൧.൧൩൮] പാളി. അത്ഥി തേ ഇതോ ഭയം [മ. നി. ൨.൩൫൦], നത്ഥി തേ ഇതോ ഭയം, യതോ ഖേമം തതോ ഭയം [ജാ. ൧.൯.൫൮], ചോരാ ഭായതി, ചോരാ ഭീതോ. ഛട്ഠീ ച, ചോരസ്സ ഭായതി, ചോരസ്സ ഭീതോ. ദുതിയാ ച, ‘‘കഥം പരലോകം ന ഭായേയ്യ, ഏവം പരലോകം ന ഭായേയ്യ, ഭായസി മം സമണ [സു. നി. സൂചിലോമസുത്ത], നാഹം തം ഭായാമി [സു. നി. സൂചിലോമസുത്ത], ഭായിതബ്ബം ന ഭായതി, നാഹം ഭായാമി ഭോഗിനം [ജാ. ൨.൨൨.൮൩൫], ന മം മിഗാ ഉത്തസന്തീ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൩൦൭] പാളിപദാനി ദിസ്സന്തി. തത്ഥ ‘‘ഭോഗിന’ന്തി നാഗം, ചോരാ തസതി ഉത്തസതി ചോരസ്സ വാ, സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ [ധ. പ. ൧൨൯], പാപതോ ഓത്തപ്പതി ജിഗുച്ഛതി ഹരായതി പാപേന വാ.

യതോ കിഞ്ചി സിപ്പം വാ വിജ്ജം വാ ധമ്മം വാ ഗണ്ഹാതി, തസ്മിം അക്ഖാതരി പഞ്ചമീ, ഉപജ്ഝായാ അധീതേ, ഉപജ്ഝായാ സിപ്പം ഗണ്ഹാതി, ദ്വാസീതി ബുദ്ധതോ ഗണ്ഹിം, ദ്വേ സഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ. ചതുരാസീതിസഹസ്സാനി, യേമേ ധമ്മാ പവത്തിനോ [ഥേരഗാ. ൧൦൨൭].

യതോ സുണാതി, തസ്മിം പഞ്ചമീ, ഛട്ഠീ ച, ഇതോ സുത്വാ, ഇമസ്സ സുത്വാ വാ, യമ്ഹാ ധമ്മം വിജാനേയ്യ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധദേസിതം [ധ. പ. ൩൯൨].

യതോ ലഭതി, തസ്മിം പഞ്ചമീ, സങ്ഘതോ ലഭതി, ഗണതോ ലഭതി.

യതോ പരാജയതി, യതോ പഭവതി, യതോ ജായതി, തസ്മിം പഞ്ചമീ, ബുദ്ധസ്മാ പരാജയന്തി അഞ്ഞതിത്ഥിയാ, പാളിയം പന പരാജിയോഗേ അപാദാനം പാഠസേസവസേന ലബ്ഭതി, തസ്മിം ഖോ ¶ പന സങ്ഗാമേ ദേവാ ജിനിംസു, അസുരാ പരാജിനിംസു. ഏത്ഥ ദേവേഹി പരാജിനിംസൂതി പാഠസേസോ. ‘‘മയം ജിതാമ്ഹാ അമ്ബകായ. ഹിമവന്താ പഭവന്തി പഞ്ച മഹാനദിയോ [അ. നി. അട്ഠ. ൩.൮.൧൯], അയം ഭാഗീരഥീ ഗങ്ഗാ, ഹിമവന്താ പഭാവിതാ’’തി പാളി [അപ. ഥേര ൧.൧.൨൫൫], ചോരാ ഭയം ജായതേ, കാമതോ ജായതേ ഭയം [ധ. പ. ൨൧൫], ജാതം സരണതോ ഭയം [ജാ. ൧.൧.൩൬; ൧.൨.൧൩; ൧.൯.൫൬, ൫൭, ൫൯], യംകിഞ്ചി ഭയം വാ വേരം വാ ഉപദ്ദവോ വാ ഉപസഗ്ഗോ വാ ജായതി, സബ്ബം തം ബാലതോ ജായതി, നോ പണ്ഡിതതോ, കാമതോ ജായതീ സോകോ [ധ. പ. ൨൧൪], ഉഭതോ സുജാതോ പുത്തോ [ദീ. നി. ൧.൩൧൧], ഉരസ്മാ ജാതോ, ഉരേ ജാതോ വാ, ചീവരം ഉപ്പജ്ജേയ്യ സങ്ഘതോ വാ ഗണതോ വാ ഞാതിമിത്തതോ വാ [പാരാ. ൫൦൦ (ഥോകം വിസദിസം)].

അഞ്ഞത്ഥാനം യോഗേ പഞ്ചമീ, തതോ അഞ്ഞം, തതോ പരം [മഹാവ. ൩൪൬], തതോ അപരേന സമയേന [പാരാ. ൧൯൫].

ഉപസഗ്ഗാനം യോഗേ പന –

൩൧൩. അപപരീഹി വജ്ജനേ [ക. ൨൭൨; രൂ. ൩൦൯; നീ. ൫൫൮, ൫൬൮; ചം. ൨.൧.൮൨; പാ. ൧.൪.൮൮; ൨.൩.൧൦].

വജ്ജനേ പവത്തേഹി അപ, പരീഹി യോഗേ പഞ്ചമീ ഹോതി.

അപപബ്ബതാ വസ്സതി ദേവോ, പരിപബ്ബതാ വസ്സതി ദേവോ, അപസാലായ ആയന്തി വാണിജാ, പരിസാലായ ആയന്തി വാണിജാ, പബ്ബതം സാലം വജ്ജേത്വാതി അത്ഥോ. കച്ചായനേ പന ‘‘ഉപരിപബ്ബതാ ദേവോ വസ്സതീ’’തി പാഠോ [പോരാണപാഠോ], പരിപബ്ബതാതി യുത്തോ. ഉപരിയോഗേ പന സത്തമീയേവ ദിസ്സതി – ‘‘തസ്മിം ഉപരിപബ്ബതേ [മ. നി. ൩.൨൧൬; ജാ. ൧.൮.൧൬], ഉപരിപാസാദേ [ദീ. നി. ൨.൪൦൮], ഉപരിവേഹാസേ, ഉപരിവേഹാസകുടിയാ’’തി, [പാചി. ൧൩൦] തത്ഥ പബ്ബതസ്സ ഉപരി ഉപരിപബ്ബതന്തി അത്ഥോ.

൩൧൪. പടിനിധിപടിദാനേസു പതിനാ [ക. ൨൭൨; രൂ. ൩൦൯; നീ. ൫൫൮, ൫൬൮; ചം. ൨.൧.൮൩; പാ. ൨.൩.൧൧; ൧.൪.൯.൨].

പടിനിധി ¶ നാമ പടിബിമ്ബട്ഠപനം, പടിദാനം നാമ പടിഭണ്ഡദാനം തേസു പവത്തേന പതിനാ യോഗേ പഞ്ചമീ ഹോതി.

ബുദ്ധസ്മാ പതി സാരിപുത്തോ ധമ്മം ദേസേതി, തേലസ്മാ പതി ഘതം ദേതി.

൩൧൫. രിതേ ദുതിയാ ച [ക. ൨൭൨; രൂ. ൩൦൯; നീ. ൫൫൮, ൫൬൮; ചം. ൨.൧.൮൪; പാ. ൨.൩.൨൯].

രിതേസദ്ദേന യോഗേ പഞ്ചമീ ഹോതി ദുതിയാ ച.

രിതേ സദ്ധമ്മാ, രിതേ സദ്ധമ്മം.

൩൧൬. വിനാഞ്ഞത്രേഹി തതിയാ ച [ക. ൨൭൨; രൂ. ൩൦൯; നീ. ൫൫൮, ൫൬൮; ചം. ൨.൧.൮൫; പാ. ൨.൩.൩൨; ‘വിനാഞ്ഞത്ര തതിയാച’ (ബഹൂസു)].

വജ്ജനേ പവത്തേഹി വിനാ, അഞ്ഞത്രസദ്ദേഹി യോഗേ പഞ്ചമീ, ദുതിയാ, തതിയാ ച ഹോന്തി.

വിനാ സദ്ധമ്മാ, വിനാ സദ്ധമ്മം, വിനാ സദ്ധമ്മേന, അഞ്ഞത്ര സദ്ധമ്മാ, അഞ്ഞത്ര സദ്ധമ്മം, അഞ്ഞത്ര സദ്ധമ്മേന.

൩൧൭. പുഥുനാനാഹി ച [ക. ൨൭൨; രൂ. ൩൦൯; നീ. ൫൫൮, ൫൬൮; ചം. ൨.൧.൮൬; പാ. ൨.൩.൩൨; ‘പുഥനാനാഹി ച’ (ബഹൂസു)].

വജ്ജനേ പവത്തേഹി പുഥു, നാനാസദ്ദേഹി ച യോഗേ പഞ്ചമീ, തതിയാ ച ഹോന്തി.

പുഥഗേവ ജനസ്മാ, പുഥഗേവ ജനേന, നാനാ സദ്ധമ്മാ, നാനാ സദ്ധമ്മേന, പിയേഹി മനാപേഹി നാനാഭാവോ വിനാഭാവോ [ദീ. നി. ൨.൧൮൩; ചൂളവ. ൪൩൭]. ‘‘തേ ഭിക്ഖൂ നാനാകുലാ പബ്ബജിതാ’’തി ഏത്ഥ പന നാനാപ്പകാരത്ഥോ നാനാസദ്ദോ, ന വജ്ജനത്ഥോ, ഏത്ഥ ച വജ്ജനത്ഥോ നാമ വിയോഗത്ഥോ അസമ്മിസ്സത്ഥോ.

മരിയാദാ’ഭിവിധീസു ¶ പവത്തേഹി ആസദ്ദ, യാവസദ്ദേഹി യോഗേപി പഞ്ചമീ, ദുതിയാ ച.

തത്ഥ യസ്സ അവധിനോ സമ്ബന്ധിനീ ക്രിയാ, തം ബഹികത്വാ പവത്തതി, സോ മരിയാദോ. യഥാ? ആപബ്ബതാ ഖേത്തം തിട്ഠതി ആപബ്ബതം വാ, യാവപബ്ബതാ ഖേത്തം തിട്ഠതി യാവപബ്ബതം വാ.

യസ്സ സമ്ബന്ധിനീ ക്രിയാ, തം അന്തോകത്വാ ബ്യാപേത്വാ പവത്തതി, സോ അഭിവിധി. യഥാ? ആഭവഗ്ഗാ ഭഗവതോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ ആഭവഗ്ഗം വാ, ഭവതോ ആഭവഗ്ഗം ധമ്മതോ ആഗോത്രഭും സവന്തീതി ആസവാ, യാവഭവഗ്ഗാ യാവഭവഗ്ഗം വാ, താവദേവ യാവബ്രഹ്മലോകാ സദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ.

ആരബ്ഭേ, സഹത്ഥേ ച പഞ്ചമീ, യതോഹം ഭഗിനി അരിയായ ജാതിയാ ജാതോ [മ. നി. ൨.൩൫൧], യതോ പട്ഠായാതി അത്ഥോ. യതോ സരാമി അത്താനം, യതോ പത്തോസ്മി വിഞ്ഞുതം [ജാ. ൨.൨൨.൩൦൭]. യതോ പട്ഠായ, യതോ പഭുതി.

സഹത്ഥേ –

സഹ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപ്പടിലാഭാ, സഹ പരിനിബ്ബാനാ [ദീ. നി. ൨.൨൨൦], സഹ ദസ്സനുപ്പാദാ.

‘‘ഉപ്പാദാ വാ തഥാഗതാനം അനുപ്പാദാ വാ തഥാഗതാന’’ന്തി [സം. നി. ൨.൨൦], ഏത്ഥ ഭാവലക്ഖണേ പഞ്ചമീ.

‘‘സഹത്ഥാ ദാനം ദേതി, സഹത്ഥാ പടിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തി ഏത്ഥ കരണേ.

‘‘അജ്ജതഗ്ഗേ പാണുപേതം [ദീ. നി. ൧.൨൫൦], തദഗ്ഗേ ഖോ വാസേട്ഠ’’ഇച്ചാദീസു [ദീ. നി. ൩.൧൩൦], ആരബ്ഭേ സത്തമീ.

‘‘യത്വാധികരണം ¶ [ദീ. നി. ൧.൨൧൩], യതോനിദാനം [സു. നി. ൨൭൫], തതോനിദാനം’’ ഇച്ചാദീസു [മ. നി. ൧.൨൩൮] വാക്യേ ഇച്ഛിതേ സതി ഹേത്വത്ഥേ പഞ്ചമീ, സമാസേ ഇച്ഛിതേ സതി അത്ഥമത്തേ പഞ്ചമീ.

ദ്വിന്നം കാരകാനം ക്രിയാനഞ്ച മജ്ഝേ പവത്തകാലദ്ധാനവാചീഹി പഞ്ചമീ, ലുദ്ദകോ പക്ഖസ്മാ മിഗം വിജ്ഝതി, കോസാ കുഞ്ജരം വിജ്ഝതി. ഏത്ഥ ച ലുദ്ദകോ സകിം മിഗം വിജ്ഝിത്വാ പക്ഖബ്ഭന്തരമ്ഹി ന വിജ്ഝി, പക്ഖേ പരിപുണ്ണേ പുന വിജ്ഝതി, പക്ഖസദ്ദോ ദ്വിന്നം വിജ്ഝനവാരാനം മജ്ഝേ കാലവാചീ ഹോതി, ദ്വേപി വിജ്ഝനക്രിയാ കാരകേഹി സഹേവ സിജ്ഝന്തീതി കാരകാനഞ്ച മജ്ഝേതി വുച്ചതി. വുത്തിയം പന ‘‘അജ്ജ ഭുത്വാ ദേവദത്തോ ദ്വിഹേ ഭുഞ്ജിസ്സതി, ദ്വിഹാ ഭുഞ്ജിസ്സതി, അത്രട്ഠോ’യമിസ്സാസോ കോസേ ലക്ഖം വിജ്ഝതി, കോസാ ലക്ഖം വിജ്ഝതീ’’തി [മോഗ. ൭൯] ഏവം സത്തമീവസേന പരിപുണ്ണവാക്യമ്പി വുത്തം. പാളിയം ‘‘അനാപത്തി ഛബ്ബസ്സാ കരോതി [പാരാ. ൫൬൪], അതിരേകഛബ്ബസ്സാ കരോതീ’’തി [പാരാ. ൫൬൪], ‘‘ഛബ്ബസ്സാനീ’’തിപി പാഠോ.

രക്ഖനത്ഥാനം യോഗേ –

യഞ്ച വത്ഥും ഗുത്തം ഇച്ഛിയതേ, യതോ ച ഗുത്തം ഇച്ഛിയതേ, തത്ഥ പഞ്ചമീ, യവേഹി ഗാവോ രക്ഖതി വാരേതി, തണ്ഡുലാ കാകേ രക്ഖതി വാരേതി, തം മം പുഞ്ഞാ നിവാരേസി, പാപാ ചിത്തം നിവാരയേ [ധ. പ. ൧൧൬], ന നം ജാതി നിവാരേതി, ദുഗ്ഗത്യാ ഗരഹായ വാ [സു. നി. ൧൪൧ (ന നേ)]. രാജതോ വാ ചോരതോ വാ ആരക്ഖം ഗണ്ഹന്തു.

അന്തരധാനത്ഥയോഗേ –

യസ്സ അദസ്സനം ഇച്ഛിയതി, തസ്മിം പഞ്ചമീ, ഉപജ്ഝായാ അന്തരധായതി സിസ്സോ, നിലീയതീതി അത്ഥോ. പാളിയം പന യസ്സ അദസ്സനം ഇച്ഛിയതി, തസ്മിം ഛട്ഠീ ഏവ- ‘‘അന്തരധായിസ്സാമി സമണസ്സ ¶ ഗോതമസ്സ, അന്തരധായിസ്സാമി സമണസ്സ ഗോതമസ്സാ’’തി. ‘‘ന സക്ഖി മേ അന്തരധായിതു’’ന്തി പാളി, ‘അന്തരധായിസ്സാമീ’തി അന്തരിതേ അചക്ഖുവിസയേ ഠാനേ അത്താനം ഠപേസ്സാമീത്യത്ഥോ, നിലീയിസ്സാമീതി വുത്തം ഹോതി.

യസ്മിം ഠാനേ അന്തരധായതി, തസ്മിം സത്തമീ ഏവ ദിസ്സതി, അതിഖിപ്പം ലോകേ ചക്ഖു അന്തരധായിസ്സതി [ദീ. നി. ൨.൨൨൪ (വിസദിസം)], ജേതവനേ അന്തരധായിത്വാ, ബ്രഹ്മലോകേ അന്തരധായിത്വാ, മദ്ദകുച്ഛിസ്മിം അന്തരധായിത്വാ, തത്ഥേവന്തരധായീ [സം. നി. ൧.൧] ഇച്ചാദി. ‘‘ഭഗവതോ പുരതോ അന്തരധായിത്വാ’’തി ഏത്ഥപി തോസദ്ദോ സത്തമ്യത്ഥേ ഏവ. ‘‘സക്കോ നിമിസ്സ രഞ്ഞോ സമ്മുഖേ അന്തരഹിതോ’’തി പാളി. ‘ധജതവനേ അന്തരധായിത്വാ’തി ജേതവനേ അഞ്ഞേസം അദസ്സനം കത്വാ, അഞ്ഞേസം അചക്ഖുവിസയം കത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘അന്ധകാരോ അന്തരധായതി, ആലോകോ അന്തരധായതി, സദ്ധമ്മോ അന്തരധായതി, സാസനം അന്തരധായതി’’ ഇച്ചാദീസു പന ഛട്ഠീ, സത്തമിയോ യഥാസമ്ഭവം വേദിതബ്ബാ.

ദൂരത്ഥയോഗേ –

കിംവ ദൂരോ ഇതോ ഗാമോ, കച്ചി ആരാ പമാദമ്ഹാ [സു. നി. ൧൫൬], അഥോ ആരാ പമാദമ്ഹാ [സു. നി. ൧൫൭], ഗാമതോ അവിദൂരേ, ആരകാ തേ മോഘപുരിസാ ഇമസ്മാ ധമ്മവിനയാ, ആരകാ തേഹി ഭഗവാ, കിലേസേഹി ആരകാതി അരഹം, ആരാ സോ ആസവക്ഖയാ [ധ. പ. ൨൫൩]. ദുതിയാ ച തതിയാ ച ഛട്ഠീ ച, ആരകാ ഇമം ധമ്മവിനയം ഇമിനാ ധമ്മവിനയേന വാ, ആരകാ മന്ദബുദ്ധീനം [വിസുദ്ധി ടീ. ൧.൧൩൦].

ദൂരത്ഥേ –

ദൂരതോവ നമസ്സന്തി, അദ്ദസാ ഖോ ഭഗവന്തം ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം [ദീ. നി. ൧.൪൦൯], കിന്നു തിട്ഠഥ ആരകാ, തസ്മാ തിട്ഠാമ ആരകാ. ദുതിയാ ച തതിയാ ച, ദൂരം ഗാമം ആഗതോ, ദൂരേന ഗാമേന ആഗതോ ¶ , ദൂരാ ഗാമാ ആഗതോ ഇച്ചേവത്ഥോ, ദൂരം ഗാമേന വാ.

അന്തികത്ഥയോഗേ –

അന്തികം ഗാമാ, ആസന്നം ഗാമാ, സമീപം ഗാമാ. ദുതിയാ ച തതിയാ ച ഛട്ഠീ ച, അന്തികം ഗാമം, അന്തികം ഗാമേന, അന്തികം ഗാമസ്സ.

കാലദ്ധാനം പരിമാണവചനേ –

ഇതോ മഥുരായ ചതൂസു യോജനേസു സങ്കസ്സം, രാജഗഹതോ പഞ്ചചത്താലീസയോജനേ സാവത്ഥി, ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ [ദീ. നി. ൨.൪], ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ [ദീ. നി. ൨.൪], ഇതോ സത്തമേ ദിവസേ, ഇതോ തിണ്ണം മാസാനം അച്ചയേന പരിനിബ്ബായിസ്സാമി [ദീ. നി. ൨.൧൬൮; ഉദാ. ൫൧] ഇച്ചാദി.

പമാണത്ഥേ –

ആയാമതോ ച വിത്ഥാരതോ ച യോജനം, പരിക്ഖേപതോ നവയോജനസതപരിമാണോ മജ്ഝിമദേസോ പരിക്ഖേപേന വാ, ദീഘസോ നവവിദത്ഥിയോ [പാചി. ൫൪൮], യോജനം ആയാമേന യോജനം വിത്ഥാരേന യോജനം ഉബ്ബേധേന സാസപരാസി [സം. നി. ൨.൧൨൯] ഇച്ചാദി.

ത്വാലോപേപി പഞ്ചമീ. ഏത്ഥ ച ത്വാലോപോ നാമ പരിപുണ്ണവാക്യേ ലദ്ധബ്ബസ്സ ത്വാന്തപദസ്സ അപരിപുണ്ണവാക്യേ നത്ഥി ഭാവോ, യഞ്ച പദം ത്വാന്തപദേ സതി കമ്മം വാ ഹോതി അധികരണം വാ. തം ത്വാന്തപദേ അസതി പദന്തരേ അവധി ഹോതി, തസ്മിം പഞ്ചമീ, പാസാദാ വാ പാസാദം സങ്കമേയ്യ [സം. നി. ൧.൧൩൨], ഹത്ഥിക്ഖന്ധാ വാ ഹത്ഥിക്ഖന്ധം സങ്കമേയ്യ [സം. നി. ൧.൧൩൨] ഇച്ചാദി. ഏത്ഥ ച പഠമം ഏകം പാസാദം അഭിരൂഹിത്വാ പുന അഞ്ഞം പാസാദം സങ്കമേയ്യാതി വാ പഠമം ഏകസ്മിം പാസാദേ നിസീദിത്വാ പുന അഞ്ഞം പാസാദം സങ്കമേയ്യാതി വാ ഏവം പരിപുണ്ണവാക്യം വേദിതബ്ബം. ‘‘അന്ധകാരാ വാ അന്ധകാരം ഗച്ഛേയ്യ, തമാ വാ ¶ തമം ഗച്ഛേയ്യാ’’തി [സം. നി. ൧.൧൩൨] പാളി. തഥാ രട്ഠാ രട്ഠം വിചരതി, ഗാമാ ഗാമം വിചരതി, വനാ വനം വിചരതി, വിഹാരതോ വിഹാരം ഗച്ഛതി, പരിവേണതോ പരിവേണം ഗച്ഛതി, ഭവതോ ഭവം ഗച്ഛതി, കുലതോ കുലം ഗച്ഛതി ഇച്ചാദി. തഥാ വിനയാ വിനയം പുച്ഛതി, അഭിധമ്മാ അഭിധമ്മം പുച്ഛതി, വിനയാ വിനയം കഥേതി, അഭിധമ്മാ അഭിധമ്മം കഥേതി. ഏത്ഥപി പഠമം ഏകം വിനയവചനം പുച്ഛിത്വാ വാ ഏകസ്മിം വിനയവചനേ ഠത്വാ വാ പുന അഞ്ഞം വിനയവചനം പുച്ഛതീതി പരിപുണ്ണവാക്യം വേദിതബ്ബം. വുത്തിയം പന ‘‘പാസാദം ആരുയ്ഹ പേക്ഖതി, പാസാദാ പേക്ഖതി, ആസനേ പവിസിത്വാ പേക്ഖതി, ആസനാ പേക്ഖതീ’’തി വുത്തം.

ദിസത്ഥയോഗേ ദിസത്ഥേ ച പഞ്ചമീ, ഇതോ സാ പുരിമാ ദിസാ [ദീ. നി. ൩.൨൭൮], ഇതോ സാ ദക്ഖിണാ ദിസാ [ദീ. നി. ൩.൨൭൮], അവീചിതോ ഉപരി, ഉദ്ധം പാദതലാ, അധോ കേസമത്ഥകാ [ദീ. നി. ൨.൩൭൭; മ. നി. ൧.൧൧൦].

ദിസത്ഥേ –

പുരിമതോ ഗാമസ്സ, ദക്ഖിണതോ ഗാമസ്സ, ഉപരിതോ പബ്ബതസ്സ, ഹേട്ഠതോ പാസാദസ്സ, പുരത്ഥിമതോ, ദക്ഖിണതോ, യതോ ഖേമം, തതോ ഭയം [ജാ. ൧.൯.൫൮], യതോ യതോ സമ്മസതി, ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയം [ധ. പ. ൩൭൪] ഇച്ചാദി.

പുബ്ബാദിയോഗേപി പഞ്ചമീ, പുബ്ബേവ മേ സമ്ബോധാ [അ. നി. ൩.൧൦൪], ഇതോ പുബ്ബേ, തതോ പുബ്ബേ, ഇതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ [മഹാവ. ൨൫൯], തതോ പുരേ, തതോ പച്ഛാ, തതോ ഉത്തരി [പാരാ. ൪൯൯] ഇച്ചാദി.

വിഭത്തത്ഥേ ച പഞ്ചമീ ഛട്ഠീ ച. വിഭത്തി നാമ പഗേവ വിസുംഭൂതസ്സ അത്ഥസ്സ കേനചി അധികേന വാ ഹീനേന വാ ഭാഗേന തദഞ്ഞതോ പുഥക്കരണം, മാഥുരാ പാടലിപുത്തകേഹി അഭിരൂപതരാ, യതോ പണീതതരോ വാ വിസിട്ഠതരോ വാ നത്ഥി, അത്തദന്തോ തതോ വരം [ധ. പ. ൩൨൨], ഛന്നവുതീനം പാസണ്ഡാനം പവരം യദിദം സുഗതവിനയോ ¶ , സദേവകസ്സ ലോകസ്സ, സത്ഥാ ലോകേ അനുത്തരോ, അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ [മ. നി. ൩.൨൦൭], ജേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ [മ. നി. ൩.൨൦൭], സേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ [മ. നി. ൩.൨൦൭], പഞ്ഞവന്താ നാമ സാരിപുത്തതോ ഹീനാ സാരിപുത്തസ്സ വാ, തതോ അധികം വാ ഊനം വാ ന വട്ടതി ഇച്ചാദി.

വിരമണത്ഥയോഗേ –

ആരതീ വിരതീ പാപാ [ഖു. പാ. ൫.൮], പാണാതിപാതാ വേരമണി [ഖു. പാ. ൨.൧] ഇച്ചാദി.

സുദ്ധത്ഥയോഗേ –

ലോഭനീയേഹി ധമ്മേഹി സുദ്ധോ ഇച്ചാദി.

മോചനത്ഥയോഗേ പഞ്ചമീ തതിയാ ച, സോ പരിമുച്ചതി ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേഹി പരിദേവേഹി ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹി, പരിമുത്തോ സോ ദുക്ഖസ്മാതി വദാമി [സം. നി. ൩.൨൯], മോക്ഖന്തി മാരബന്ധനാ [ധ. പ. ൩൭], ന തേ മുച്ചന്തി മച്ചുനാ ഇച്ചാദി, സബ്ബത്ഥ അവധിഅത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഹേത്വത്ഥേ –

കസ്മാ ഹേതുനാ, കേന ഹേതുനാ, കസ്മാ നു തുമ്ഹം കുലേ ദഹരാ ന മിയ്യരേ [ജാ. ൧.൧൦.൯൨ (മീയരേ)], തസ്മാതിഹ ഭിക്ഖവേ [സം. നി. ൨.൧൫൭]. ദുതിയാ തതിയാ ഛട്ഠീ ച, കിംകാരണം [ജാ. അട്ഠ. ൬.൨൨.ഉമങ്ഗജാതകവണ്ണനാ], യത്വാധികരണം [ദീ. നി. ൧.൨൧൩], യതോനിദാനം [സു. നി. ൨൭൫], തതോനിദാനം [മ. നി. ൧.൨൩൮], കേന കാരണേന [ജാ. അട്ഠ. ൪.൨൦.മാതങ്ഗജാതകവണ്ണനാ], തം കിസ്സഹേതു [മ. നി. ൧.൨], കിസ്സ തുമ്ഹേ കിലമഥ ഇച്ചാദി.

വിവേചനത്ഥയോഗേ –

വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി [ദീ. നി. ൧.൨൨൬], വിവിത്തോ പാപകാ ധമ്മാ.

ബന്ധനത്ഥയോഗേ ¶ –

൩൧൮. പഞ്ചമീണേ വാ [ക. ൨൯൬; രൂ. ൩൧൪; നീ. ൬൦൮; ചം. ൨.൧.൬൯; പാ. ൨.൩.൨൪].

ഇണഭൂതേ ഹേതുമ്ഹി പഞ്ചമീ ഹോതി വാ.

സതസ്മാ ബന്ധോ നരോ സതേന വാ.

൩൧൯. ഗുണേ [ചം. ൨.൧.൭൦; പാ. ൨.൩.൨൫].

അജ്ഝത്തഭൂതോ ഹേതു ഗുണോ നാമ, അഗുണോപി ഇധ ഗുണോത്വേവ വുച്ചതി, തസ്മിം പഞ്ചമീ ഹോതി വാ.

ജളത്താ ബന്ധോ നരോ ജളത്തേന വാ, അത്തനോ ബാലത്തായേവ ബന്ധോതി അത്ഥോ, പഞ്ഞായ ബന്ധനാ മുത്തോ, വാചായ മരതി, വാചായ മുച്ചതി, വാചായ പിയോ ഹോതി, വാചായ ദേസ്സോ, ഇസ്സരിയാ ജനം രക്ഖതി രാജാ ഇസ്സരിയേന വാ, സീലതോ നം പസംസന്തി [അ. നി. ൪.൬] സീലേന വാ, ഹുത്വാ അഭാവതോ അനിച്ചാ, ഉദയബ്ബയപീളനതോ ദുക്ഖാ, അവിജ്ജാനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ [ഉദാ. ൨], സങ്ഖാരനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോ [ഉദാ. ൨], ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം അനഞ്ഞാ അപ്പടിവേധാ ദീഘമദ്ധാനം സംസരന്തി [ദീ. നി. ൨.൧൮൬ (വിസദിസം)] ഇച്ചാദി.

പഞ്ഹാ, കഥനേസുപി പഞ്ചമീ, കുതോ ഭവം, അഹം പാടലിപുത്തതോ ഇച്ചാദി.

ഥോകത്ഥേപി അസത്വവചനേ പഞ്ചമീ, സത്വം വുച്ചതി ദബ്ബം, ഥോകാ മുച്ചതി ഥോകേന വാ, മുച്ചനമത്തം ഹോതീതി വുത്തം ഹോതി ‘‘നദിം തരന്തോ മനം വുള്ഹോ’’തി [മഹാവ. ൧൪൮] ഏത്ഥ വിയ. അപ്പമത്തകാ മുച്ചതി അപ്പമത്തകേന വാ, കിച്ഛാ മുച്ചതി കിച്ഛേന വാ, കിച്ഛാ ലദ്ധോ പിയോ പുത്തോ [ജാ. ൨.൨൨.൩൫൩], കിച്ഛാ മുത്താ’മ്ഹ ദുക്ഖസ്മാ, യാമ ദാനി മഹോസധ [ജാ. ൨.൨൨.൭൦൦].

അസത്വവചനേതി ¶ കിം? പച്ചതി മുനിനോ ഭത്തം, ഥോകം ഥോകം ഘരേ ഘരേതി [ഥേരഗാ. ൨൪൮ (കുലേ കുലേ)].

‘‘അനുപുബ്ബേന മേധാവീ, ഥോകം ഥോകം ഖണേ ഖണേ [ധ. പ. ൨൩൯]’’ ഇച്ചാദീസു ക്രിയാവിസേസനേ ദുതിയാ.

അകത്തരിപി പഞ്ചമീ, തസ്സ കമ്മസ്സ കതത്താ ഉപചിതത്താ ഉസ്സന്നത്താ വിപുലത്താ തഥാഗതോ സുപ്പതിട്ഠിതപാദോ ഹോതി [ദീ. നി. ൩.൨൦൧]. ഏത്ഥ ച ‘അകത്തരീ’തി അകാരകേ ഞാപകഹേതുമ്ഹീതി വദന്തി. ഞാസേ പന ‘‘അകത്തരീതി ഹേത്വത്ഥേ സങ്ഗണ്ഹാതി. യത്ഥ ഹി കത്തുബുദ്ധി സഞ്ജായതേ, സോവ കത്താ ന ഹോതീതി വത്തും സക്കാ’’തി വുത്തം. ഏതേന കത്തുസദിസോ ജനകഹേതു അകത്താ നാമാതി ദീപേതി, കമ്മസ്സ കതത്താഇച്ചാദി ച ജനകഹേതു ഏവാതി.

ഭിയ്യത്ഥയോഗേ –

യോധ സീതഞ്ച ഉണ്ഹഞ്ച, തിണാ ഭിയ്യോ ന മഞ്ഞതി [ദീ. നി. ൩.൨൫൩], സുഖാ ഭിയ്യോ സോമനസ്സം [ദീ. നി. ൨.൨൮൭], ഖന്ത്യാ ഭിയ്യോ ന വിജ്ജതി [സം. നി. ൧.൨൫൦], മയാ ഭിയ്യോ ന വിജ്ജതി, സോതുകാമാത്ഥ തുമ്ഹേ ഭിക്ഖവേ ഭിയ്യോസോമത്തായ പുബ്ബേനിവാസകഥം, അത്തമനോ ത്വം ഹോഹി പരം വിയ മത്തായ, അഹമ്പി അത്തമനോ ഹോമി പരം വിയ മത്തായ.

പഞ്ചമീവിഭത്തിരാസി നിട്ഠിതോ.

ഛട്ഠീവിഭത്തിരാസി

കസ്മിം അത്ഥേ ഛട്ഠീ?

൩൨൦. ഛട്ഠീ സമ്ബന്ധേ [ക. ൩൦൧; രൂ. ൩൧൫; നീ. ൬൦൯; ചം. ൨.൧.൯൫; പാ. ൨.൩.൫൦].

ദ്വിന്നം സമ്ബന്ധീനം കേനചി പകാരേന ആയത്തഭാവോ സമ്ബന്ധോ നാമ, സമ്ബന്ധേ ജോതേതബ്ബേ വിസേസനസമ്ബന്ധിമ്ഹി ഛട്ഠീ ഹോതി.

തത്ഥ ¶ ക്രിയാകാരകസഞ്ജാതോ അസ്സേദമ്ഭാവഹേതുകോ സമ്ബന്ധോ നാമാതി വുത്തം. തത്ഥ ദ്വേ സമ്ബന്ധിനോ അഞ്ഞമഞ്ഞം തംതംക്രിയം കരോന്തി, തം ദിസ്വാ ‘‘ഇമേ അഞ്ഞമഞ്ഞസമ്ബന്ധിനോ’’തി ജാനന്തസ്സ ദ്വിന്നം കാരകാനം ദ്വിന്നം ക്രിയാനഞ്ച സംയോഗം നിസ്സായ സമ്ബന്ധോപി വിദിതോ ഹോതി, ഏവം സമ്ബന്ധോ ക്രിയാകാരകസഞ്ജാതോ, ‘ഇമസ്സ അയ’ന്തി ഏവം പവത്തബുദ്ധിയാ ഹേതുഭൂതത്താ അസ്സേദമ്ഭാവഹേതുകോ ച.

തത്ഥ സമ്ബന്ധോ തിവിധോ സാമിസമ്ബന്ധോ, നാനാത്തസമ്ബന്ധോ, ക്രിയാകാരകസമ്ബന്ധോതി.

തത്ഥ ‘സാമീ’തി യസ്സ കസ്സചി വിസേസനസമ്ബന്ധിനോ നാമം, തസ്മാ വിസേസ്യപദത്ഥസ്സ തംതംവിസേസനഭാവേന സമ്ബന്ധോ സാമിസമ്ബന്ധോ നാമ.

സോ വിസേസ്യപദത്ഥഭേദേന അനേകവിധോ.

തത്ഥ തസ്സ മാതാ, തസ്സ പിതാഇച്ചാദി ജനകസമ്ബന്ധോ നാമ.

തസ്സാ പുത്തോ, തസ്സാ ധീതാ ഇച്ചാദി ജഞ്ഞസമ്ബന്ധോ നാമ.

തസ്സ ഭാതാ, തസ്സ ഭഗിനീ ഇച്ചാദി കുലസമ്ബന്ധോ നാമ.

സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ [സം. നി. ൧.൨൪൮] ഇച്ചാദി സാമിസമ്ബന്ധോ നാമ.

പഹൂതം മേ ധനം സക്ക [ജാ. ൧.൧൫.൭൨], ഭിക്ഖുസ്സ പത്തചീവരം ഇച്ചാദി സംസമ്ബന്ധോ നാമ.

അമ്ബവനസ്സ അവിദൂരേ, നിബ്ബാനസ്സേവ സന്തികേ [ധ. പ. ൩൨] ഇച്ചാദി സമീപസമ്ബന്ധോ നാമ.

സുവണ്ണസ്സ രാസി, ഭിക്ഖൂനം സമൂഹോ ഇച്ചാദി സമൂഹസമ്ബന്ധോ നാമ.

മനുസ്സസ്സേവ തേ സീസം [ജാ. ൧.൪.൮൧], രുക്ഖസ്സ സാഖാ ഇച്ചാദി അവയവസമ്ബന്ധോ നാമ.

സുവണ്ണസ്സ ¶ ഭാജനം, അലാബുസ്സ കടാഹം, ഭട്ഠധഞ്ഞാനം സത്തു ഇച്ചാദി വികാരസമ്ബന്ധോ നാമ.

യവസ്സ അങ്കുരോ, മേഘസ്സ സദ്ദോ, പുപ്ഫാനം ഗന്ധോ, ഫലാനം രസോ, അഗ്ഗിസ്സ ധൂമോ ഇച്ചാദി കാരിയസമ്ബന്ധോ നാമ.

ഖന്ധാനം ജാതി, ഖന്ധാനം ജരാ, ഖന്ധാനം ഭേദോ [സം. നി. ൨.൧] ഇച്ചാദി അവത്ഥാസമ്ബന്ധോ നാമ.

സുവണ്ണസ്സ വണ്ണോ, വണ്ണോ ന ഖീയ്യേഥ തഥാഗതസ്സ [ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൦൪], ബുദ്ധസ്സ കിത്തിസദ്ദോ, സിപ്പികാനം സതം നത്ഥി [ജാ. ൧.൧.൧൧൩], തിലാനം മുട്ഠി ഇച്ചാദി ഗുണസമ്ബന്ധോ നാമ.

പാദസ്സ ഉക്ഖിപനം, ഹത്ഥസ്സ സമിഞ്ജനം, ധാതൂനം ഗമനം ഠാനം ഇച്ചാദി ക്രിയാസമ്ബന്ധോ നാമ.

ചാതുമഹാരാജികാനം ഠാനം ഇച്ചാദി ഠാനസമ്ബന്ധോ നാമ. ഏവമാദിനാ നയേന സാമിസമ്ബന്ധോ അനേകസഹസ്സപ്പഭേദോ, സോ ച ക്രിയാസമ്ബന്ധാഭാവാ കാരകോ നാമ ന ഹോതി. യദി ഏവം ‘‘പാദസ്സ ഉക്ഖിപനം’’ ഇച്ചാദി ക്രിയാസമ്ബന്ധോ നാമാതി ഇദം ന യുജ്ജതീതി? വുച്ചതേ – ക്രിയാസമ്ബന്ധാഭാവാതി ഇദം സാധകഭാവേന സമ്ബന്ധാഭാവം സന്ധായ വുത്തം, സിദ്ധായ പന ക്രിയായ സമ്ബന്ധം സന്ധായ ക്രിയാസമ്ബന്ധോ നാമ വുത്തോതി.

നാനാത്തസമ്ബന്ധേ പന നാനാഅത്ഥേസു ഛട്ഠീ ഹോതി. തത്ഥ ണീ, ആവീപച്ചയാനം കമ്മേ നിച്ചം ഛട്ഠീ, ഝാനസ്സ ലാഭീ, ചീവരസ്സ ലാഭീ, ധനസ്സ ലാഭീ, ആദീനവസ്സ ദസ്സാവീ, അത്ഥി രൂപാനം ദസ്സാവീ, അത്ഥി സമവിസമസ്സ ദസ്സാവീ, അത്ഥി താരകരൂപാനം ദസ്സാവീ, അത്ഥി ചന്ദിമസൂരിയാനം ദസ്സാവീ.

തു, അക, അന, ണപച്ചയാനം യോഗേ ക്വചി കമ്മത്ഥേ ഛട്ഠീ.

തുപച്ചയേ താവ –

തസ്സ ¶ ഭവന്തി വത്താരോ [മ. നി. ൨.൧൭൩], സഹസാ കമ്മസ്സ കത്താരോ, അമതസ്സ ദാതാ [മ. നി. ൧.൨൦൩], ഭിന്നാനം സന്ധാതാ [ദീ. നി. ൧.൯, ൧൬൪], സഹിതാനം വാ അനുപ്പദാതാ [ദീ. നി. ൧.൯, ൧൬൪] ഇച്ചാദി.

ക്വചീതി കിം? ഗമ്ഭീരഞ്ച കഥം കത്താ [അ. നി. ൭.൩൭], ഗാധം കത്താ നോവസിതാ [അ. നി. ൪.൧൦൭], കാലേന ധമ്മീകഥം ഭാസിതാ, സരസി ത്വം ഏവരൂപം വാചം ഭാസിതാ, പരേസം പുഞ്ഞം അനുമോദേതാ, ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനി [മഹാനി. ൧൯൨] ഇച്ചാദി.

അകപച്ചയേ –

കമ്മസ്സ കാരകോ നത്ഥി, വിപാകസ്സ ച വേദകോ [വിസുദ്ധി ൨.൬൮൯], അവിസംവാദകോ ലോകസ്സ [ദീ. നി. ൧.൯] ഇച്ചാദി.

ക്വചീതി കിം? മഹതിം മഹിം അനുസാസകോ, ജനം അഹേഠകോ, കടം കാരകോ, പസവോ ഘാതകോ ഇച്ചാദി.

അനപച്ചയേ –

പാപസ്സ അകരണം സുഖം [ധ. പ. ൬൧], ഭാരസ്സ ഉക്ഖിപനം, ഹത്ഥസ്സ ഗഹണം, ഹത്ഥസ്സ പരാമസനം, അഞ്ഞതരസ്സ അങ്ഗസ്സ പരാമസനം [പാരാ. ൨൭൦] ഇച്ചാദി.

ക്വചീതി കിം? ഭഗവന്തം ദസ്സനായ [ഉദാ. ൨൩] ഇച്ചാദി.

ണപച്ചയേ –

അച്ഛരിയോ അരജകേന വത്ഥാനം രാഗോ, അഗോപാലകേന ഗാവീനം ദോഹോ, അപ്പപുഞ്ഞേന ലാഭാനം ലാഭോ, ഹത്ഥസ്സ ഗാഹോ, പത്തസ്സ പടിഗ്ഗാഹോ ഇച്ചാദി.

ത്വാപച്ചയേപി ¶ ക്വചി കമ്മനി ഛട്ഠീ, അലജ്ജീനം നിസ്സായ, ആയസ്മതോ നിസ്സായ വച്ഛാമി, ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ പസാദോ [ധ. സ. ൫൯൬-൫൯൯ (ഉപാദായ)] ഇച്ചാദി.

കത്തരി ത, തവന്തു, താവീ, മാന’ന്താനം യോഗേ പന കമ്മനി ദുതിയാ ഏവ, സുഖകാമോ വിഹാരം കതോ, ഗാമം ഗതോ, ഓദനം ഭുത്തവാ ഭുത്താവീ, കമ്മം കുരുമാനോ, കമ്മം കരോന്തോ ഇച്ചാദി.

ക്വചി ഛട്ഠീപി ദിസ്സതി, ധമ്മസ്സ ഗുത്തോ മേധാവീ [ധ. പ. ൨൫൭] ഇച്ചാദി.

സര, ഇസു, ചിന്ത, ഇസ, ദയധാതൂനം കമ്മനി ഛട്ഠീ വാ, മാതുസ്സ സരതി, മാതരം സരതി, പിതുസ്സ സരതി, പിതരം സരതി, ന രജ്ജസ്സ സരിസ്സസി [ജാ. ൨.൨൨.൧൭൨൧], ന തേസം കോചി സരതി, സത്താനം കമ്മപച്ചയാ [ഖു. പാ. ൭.൨], ആപത്തിപരിയന്തം നസ്സരതി, രത്തിപരിയന്തം നസ്സരതി [ചൂളവ. ൧൫൭], പുത്തസ്സ ഇച്ഛതി പുത്തം വാ, മാതുസ്സ ചിന്തേതി മാതരം വാ, ഥേരസ്സ അജ്ഝേസതി ഥേരം വാ, തേലസ്സ ദയതി തേലം വാ, രക്ഖതീതി അത്ഥോ.

കരധാതുസ്സ അഭിസങ്ഖരണത്ഥവാചിനോ കമ്മേ ഛട്ഠീ, ഉദകസ്സ പടികുരുതേ ഉദകം വാ, കണ്ഡസ്സ പടികുരുതേ കണ്ഡം വാ ഇച്ചാദി.

തപച്ചയേ പൂജനത്ഥാദിധാതൂനം കത്തരി ഛട്ഠീ വാ, രഞ്ഞോ സമ്മതോ രഞ്ഞാ വാ, ഗാമസ്സ പൂജിതോ ഗാമേന വാ, രഞ്ഞോ സക്കതോ രഞ്ഞാ വാ, രഞ്ഞോ അപചിതോ രഞ്ഞാ വാ, രഞ്ഞോ മാനിതോ [ദീ. നി. ൧.൩൦൩] രഞ്ഞാ വാ, തഥാ സുപ്പടിവിദ്ധാ ബുദ്ധാനം ധമ്മധാതു, അമതം തേസം പരിഭുത്തം, യേസം കായഗതാസതി പരിഭുത്താ [അ. നി. ൧.൬൦൩], അമതം തേസം വിരദ്ധം, യേസം കായഗതാസതി വിരദ്ധാ [അ. നി. ൧.൬൦൩].

തിപച്ചയേപി ¶ ക്വചി കത്തരി ഛട്ഠീ വാ, സോഭണാ കച്ചായനസ്സ പകതി കച്ചായനേന വാ, സോഭണാ ബുദ്ധഘോസസ്സ പകതി ബുദ്ധഘോസേന വാ ഇച്ചാദി.

പൂജനത്ഥാനം പൂരണത്ഥാനഞ്ച കരണേ ഛട്ഠീ, പുപ്ഫസ്സ ബുദ്ധം പൂജേതി പുപ്ഫേന വാ, ഘതസ്സ അഗ്ഗിം ജുഹോതി ഘതേന വാ, പത്തം ഉദകസ്സ പൂരേത്വാ, പൂരം നാനാപ്പകാരസ്സ അസുചിനോ [ദീ. നി. ൨.൩൭൭], ബാലോ പൂരതി പാപസ്സ [ധ. പ. ൧൨൧], ധീരോ പൂരതി പുഞ്ഞസ്സ [ധ. പ. ൧൨൧] പൂരതി ധഞ്ഞാനം വാ മുഗ്ഗാനം വാ മാസാനം വാ ഇച്ചാദി. തതിയാ വാ, ഖേമാ നാമ പോക്ഖരണീ, പുണ്ണാ ഹംസേഹി തിട്ഠതി.

തബ്ബ, രുജാദിയോഗേ പന സമ്പദാനേ ചതുത്ഥീ ഏവ, യക്ഖസേനാപതീനം ഉജ്ഝാപേതബ്ബം വിക്കന്ദിതബ്ബം വിരവിതബ്ബം [ദീ. നി. ൩.൨൮൩ (വിസദിസം)], ദേവദത്തസ്സ രുജ്ജതി, രജകസ്സ വത്ഥം ദദാതി ഇച്ചാദി.

ഭയത്ഥാദീനം അപാദാനേ ബഹുലം ഛട്ഠീ, കിം നു ഖോ അഹം തസ്സ സുഖസ്സ ഭായാമി, സബ്ബേ തസന്തി ദണ്ഡസ്സ, സബ്ബേ ഭായന്തി മച്ചുനോ [ധ. പ. ൧൨൯], ഭീതോ ചതുന്നം ആസീവിസാനം [സം. നി. ൪.൨൩൮], മാ ഭിക്ഖവേ പുഞ്ഞാനം ഭായിത്ഥ [ഉദാ. ൨൨], സങ്ഖാതും നോപി സക്കോമി, മുസാവാദസ്സ ഓത്തപം [സം. നി. ൧.൧൮൪] ഇച്ചാദി. തത്ഥ ‘ഓത്തപ’ന്തി ഓത്തപ്പന്തോ. തഥാ അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സ, ജേട്ഠോഹമസ്മി ലോകസ്സ [മ. നി. ൩.൨൦൭] ഇച്ചാദി ച.

കുസല, കോവിദ, പസാദത്ഥാനം ആധാരേ ഛട്ഠീ, കുസലാ നച്ചഗീതസ്സ [ജാ. ൨.൨൨.൯൪], കുസലോ ത്വം രഥസ്സ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം [മ. നി. ൨.൮൭], അമച്ചേ താത ജാനാഹി, ധീരേ അത്ഥസ്സ കോവിദേ [ജാ. ൧.൧൭.൧൩], നരാ ധമ്മസ്സ കോവിദാ [ജാ. ൧.൧.൩൭], മഗ്ഗാമഗ്ഗസ്സ കോവിദാ, ‘‘കേചി ഇദ്ധീസു കോവിദാ’’തിപി അത്ഥി, സന്തി യക്ഖാ ബുദ്ധസ്സ പസന്നാ [ദീ. നി. ൩.൨൭൬ (വിസദിസം)], ധമ്മസ്സ പസന്നാ, സങ്ഘസ്സ പസന്നാ, ബുദ്ധേ പസന്നാ, ധമ്മേ പസന്നാ, സങ്ഘേ പസന്നാ വാ. തഥാ ¶ ചേതോപരിയഞാണസ്സ, വസീ ഹോമി മഹാമുനി. ഝാനസ്സ വസിമ്ഹി ഇച്ചാദി.

൩൨൧. ഛട്ഠീ ഹേത്വത്ഥേഹി [രൂ. ൧൬൩ പിട്ഠേ; നീ. ൬൫൦; ചം. ൨.൧.൭൧; പാ. ൨.൩.൨൬].

ഹേത്വത്ഥേഹി യോഗേ ഹേതുമ്ഹി ഛട്ഠീ ഹോതി.

തം കിസ്സ ഹേതു [മ. നി. ൧.൨; ചം. ൨.൧.൯൬; പാ. ൨.൩.൭൨], അങ്ഗവരസ്സ ഹേതു, ഉദരസ്സ ഹേതു, ഉദരസ്സ കാരണാ [പാരാ. ൨൨൮] ഇച്ചാദി.

൩൨൨. തുല്യത്ഥേന വാ തതിയാ [നീ. ൬൩൮].

തുല്യത്ഥേന യോഗേ ഛട്ഠീ ഹോതി തതിയാ വാ.

തുല്യോ പിതു പിതരാ വാ, സദിസോ പിതു പിതരാ വാ. ഇതി നാനാത്തസമ്ബന്ധോ.

ക്രിയാകാരകസമ്ബന്ധോ നാമ കാരകാനം ക്രിയായ സഹ സാധക, സാധ്യഭാവേന അഞ്ഞമഞ്ഞാപേക്ഖതാ അവിനാഭാവിതാ വുച്ചതി, ന ഹി ക്രിയം വിനാ കാരകം നാമ സിജ്ഝതി, ന ച കാരകം വിനാ ക്രിയാ നാമ സിജ്ഝതീതി, സാ പന ഛട്ഠീവിസയോ ന ഹോതീതി.

ഛട്ഠീവിഭത്തിരാസി നിട്ഠിതോ.

സത്തമീവിഭത്തിരാസി

കസ്മിം അത്ഥേ സത്തമീ?

൩൨൩. സത്തമ്യാധാരേ [ക. ൩൦൨; രൂ. ൩൧൩; നീ. ൬൩൦; ചം. ൨.൧.൮൮; പാ. ൧.൩.൪൫].

ആധാരോ, ഓകാസോ, അധികരണന്തി അത്ഥതോ ഏകം, ആധാരത്ഥേ സത്തമീ ഹോതി. കത്തുകമ്മട്ഠം ക്രിയം ഭുസോ ധാരേതീതി ആധാരോ.

കടേ ¶ നിസീദതി പുരിസോ, ഥാലിയം ഓദനം പചതി. തത്ഥ കടോ കത്തുഭൂതേ പുരിസേ ഠിതം നിസീദനക്രിയം ധാരേതി, ഥാലീ കമ്മഭൂതേ തണ്ഡുലേ ഠിതം പചനക്രിയം ധാരേതി.

സോ ചതുബ്ബിധോ ബ്യാപികാധാരോ, ഓപസിലേസികാധാരോ, സാമീപികാധാരോ, വേസയികാധാരോതി.

തത്ഥ യസ്മിം ആധേയ്യവത്ഥു സകലേ വാ ഏകദേസേ വാ ബ്യാപേത്വാ തിട്ഠതി, സോ ബ്യാപികോ. യഥാ? തിലേസു തേലം തിട്ഠതി, ഉച്ഛൂസു രസോ തിട്ഠതി, ജലേസു ഖീരം തിട്ഠതി, ദധിമ്ഹി സപ്പി തിട്ഠതീതി.

യസ്മിം ആധേയ്യവത്ഥു അല്ലീയിത്വാ വാ തിട്ഠതി, അധിട്ഠിതമത്തം ഹുത്വാ വാ തിട്ഠതി, സോ ഓപസിലേസികോ. യഥാ? ഉക്ഖലിയം ആചാമോ തിട്ഠതി, ഘടേസു ഉദകം തിട്ഠതി, ആസനേ നിസീദതി ഭിക്ഖു, പരിയങ്കേ രാജാ സേതി.

യോ പന അത്ഥോ ആധേയ്യസ്സ അവത്ഥുഭൂതോപി തദായത്തവുത്തിദീപനത്ഥം ആധാരഭാവേന വോഹരിയതി, സോ സാമീപികോ നാമ. യഥാ? ഗങ്ഗായം ഘോസോ തിട്ഠതി, സാവത്ഥിയം വിഹരതി ഭഗവാതി [അ. നി. ൧.൧].

യോ ച അത്ഥോ അത്തനാ വിനാ ആധേയ്യസ്സ അഞ്ഞത്ഥത്തം ക്രിയം സമ്പാദേതും അസക്കുണേയ്യത്താ ആധാരഭാവേന വോഹരിയതി, യോ ച ആധേയ്യസ്സ അനഞ്ഞാഭിമുഖഭാവദീപനത്ഥം ആധാരഭാവേന വോഹരിയതി, സോ വേസയികോ നാമ. യഥാ? ആകാസേ സകുണാ പക്ഖന്തി, ഭൂമീസു മനുസ്സാ ചരന്തി ¶ , ഉദകേ മച്ഛാ ചരന്തി, ഭഗവന്തം പാദേസു വന്ദതി, പാദേസു പതിത്വാ രോദതി, പാപസ്മിം രമതീ മനോ [ധ. പ. ൧൧൬], പസന്നോ ബുദ്ധസാസനേതി [ധ. പ. ൩൬൮].

൩൨൪. നിമിത്തേ [ക. ൩൧൦; രൂ. ൩൨൪; നീ. ൬൪൧; ചം. ൨.൧.൮൯; പാ. ൨.൩.൩൬].

നിമിനന്തി സഞ്ജാനന്തി ഏതേനാതി നിമിത്തം, നേമിത്തകസഹഭാവിനോ സഞ്ഞാണകാരണസ്സേതം നാമം, തസ്മിം നിമിത്തേ സത്തമീ ഹോതി.

ദീപി ചമ്മേസു ഹഞ്ഞതേ, കുഞ്ജരോ ദന്തേസു ഹഞ്ഞതേ, മുസാവാദേ പാചിത്തിയം [പാചി. ൨], ഓമസവാദേ പാചിത്തിയം [പാചി. ൧൪] ഇച്ചാദി.

൩൨൫. യമ്ഭാവോ ഭാവലക്ഖണം [ക. ൩൧൩; രൂ. ൩൨൭; നീ. ൬൪൪; ചം. ൨.൧.൯൦; പാ. ൨.൩.൩൭; ‘യബ്ഭാ വോ’ (ബഹൂസു)].

യാദിസോ ഭാവോ യമ്ഭാവോ, ലക്ഖിയതി ഏതേനാതി ലക്ഖണം, ഭാവന്തരസ്സ ലക്ഖണം ഭാവലക്ഖണം, യമ്ഭാവോ ഭാവന്തരസ്സ ലക്ഖണം ഹോതി, തസ്മിം ഭാവേ ഗമ്യമാനേ സത്തമീ ഹോതി, ഛട്ഠീപി ദിസ്സതി.

അചിരപക്കന്തസ്സ സാരിപുത്തസ്സ ബ്രാഹ്മണോ കാലമകാസി [മ. നി. ൨.൪൫൨ (വിസദിസം)], അപ്പമത്തസ്സ തേ വിഹരതോ ഇത്ഥാഗാരോപി തേ അപ്പമത്തോ വിഹരിസ്സതി [സം. നി. ൧.൧൨൯ (വിസദിസം)] ഇച്ചാദി.

ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതി, ഇമസ്മിം അസതി ഇദം ന ഹോതി [സം. നി. ൨.൨൧], അചിരപക്കന്തേ ഭഗവതി ബ്രാഹ്മണോ കാലമകാസി, സബ്ബേ മഗ്ഗാ വിവജ്ജന്തി, ഗച്ഛന്തേ ലോകനായകേ [മ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൨]. ഗാവീസു ദുയ്ഹമാനാസു ഗതോ, ഗാവീസു ദുദ്ധാസു ആഗതോ ഇച്ചാദി.

ക്വചി ¶ പഠമാപി ബഹുലം ദിസ്സതി, ഗച്ഛന്തോ സോ ഭാരദ്വാജോ, അദ്ദസാ അച്ചുതം ഇസിം [ജാ. ൨.൨൨.൨൦൦൭ (അദ്ദസ്സ)]. യായമാനോ മഹാരാജാ, അദ്ദാ സീദന്തരേ നഗേ [ജാ. ൨.൨൨.൫൬൬] ഇച്ചാദി.

പുബ്ബണ്ഹസമയേ ഗതോ, സായന്ഹസമയേ ആഗതോ ഇച്ചാദി വേസയികാധാരോ ഏവ.

തഥാ അകാലേ വസ്സതീ തസ്സ, കാലേ തസ്സ ന വസ്സതി [ജാ. ൧.൨.൮൮; ൧.൮.൪൮]. ഇതോ സതസഹസ്സമ്ഹി, കപ്പേ ഉപ്പജ്ജി നായകോ [അപ. ഥേര ൨.൫൪.൨൮] ഇച്ചാദി.

൩൨൬. ഛട്ഠീ ചാനാദരേ [ക. ൩൦൫; രൂ. ൩൨൩; നീ. ൬൩൩; ചം. ൨.൧.൯൧; പാ. ൨.൩.൩൮].

‘അനാദരോ’തി ദ്വിന്നം ലക്ഖണ, ലക്ഖിതബ്ബക്രിയാനം ഏകപ്പഹാരേന പവത്തിയാ അധിവചനം, അനാദരഭൂതേ ഭാവലക്ഖണേ ഗമ്യമാനേ സത്തമീ ഛട്ഠീ ച ഹോതി.

മച്ചു ഗച്ഛതി ആദായ, പേക്ഖമാനേ മഹാജനേ. ആകോടയന്തോ സോ നേതി, സിവിരാജസ്സ പേക്ഖതോ [ജാ. ൨.൨൨.൨൧൨൨ (തേനേതി)]. അകാമകാനം മാതാപിതൂനം രുദന്താനം പബ്ബജി, അനഗാരിയുപേതസ്സ, വിപ്പമുത്തസ്സ തേ സതോ. സമണസ്സ ന തം സാധു, യദഞ്ഞമനുസോചതി [ജാ. ൧.൭.൧൦൭ (യം പേതമനുസോചസി)].

൩൨൭. യതോ നിദ്ധാരണം [ക. ൩൦൪; രൂ. ൩൨൨; നീ. ൬൩൨; ചം. ൨.൧.൯൨; പാ. ൨.൩.൪൧].

ജാതി, ഗുണ, ക്രിയാ, നാമേഹി സമുദായതോ ഏകദേസസ്സ പുഥക്കരണം നിദ്ധാരണം, യതോ തം നിദ്ധാരണം ജായതി, തസ്മിം സമുദായേ ഛട്ഠീ, സത്തമിയോ ഹോന്തി.

ജാതിയം ¶ താവ –

മനുസ്സാനം ഖത്തിയോ സൂരതമോ, മനുസ്സേസു ഖത്തിയോ സൂരതമോ.

ഗുണേ –

കണ്ഹാ ഗാവീനം സമ്പന്നഖീരതമാ, കണ്ഹാഗാവീസു സമ്പന്നഖീരതമാ.

ക്രിയായം –

അദ്ധികാനം ധാവന്തോ സീഘതമോ, അദ്ധികേസു ധാവന്തോ സീഘതമോ.

നാമേ –

ആയസ്മാ ആനന്ദോ അരഹതം അഞ്ഞതരോ, അരഹന്തേസു അഞ്ഞതരോ ഇച്ചാദി.

ഇധ നാനാത്തസത്തമീ വുച്ചതേ.

കമ്മത്ഥേ സത്തമീ, ഭിക്ഖൂസു അഭിവാദേന്തി [പാരാ. ൫൧൭], പുത്തം മുദ്ധനി ചുമ്ബിത്വാ, പുരിസം നാനാബാഹാസു ഗഹേത്വാ [സം. നി. ൨.൬൩] ഇച്ചാദി.

അഥ വാ ‘മുദ്ധനി, ബാഹാസൂ’തി ആധാരേ ഏവ ഭുമ്മം. യഥാ? രുക്ഖം മൂലേ ഛിന്ദതി, രുക്ഖം ഖന്ധേ ഛിന്ദതി, പുരിസം സീസേ പഹരതി, ഭഗവന്തം പാദേസു വന്ദതി.

കരണേ ച സത്തമീ, ഹത്ഥേസു പിണ്ഡായ ചരന്തി [മഹാവ. ൧൧൯], പത്തേസു പിണ്ഡായ ചരന്തി, പഥേസു ഗച്ഛന്തി, സോപി മം അനുസാസേയ്യ, സമ്പടിച്ഛാമി മത്ഥകേ [മി. പ. ൬.൪.൮].

സമ്പദാനേ ച സത്തമീ, സങ്ഘേ ദിന്നേ മഹപ്ഫലം, സങ്ഘേ ഗോതമീ ദദേയ്യാസി, സങ്ഘേ ദിന്നേ അഹഞ്ചേവ പൂജിതോ ഭവിസ്സാമി ¶ [മ. നി. ൩.൩൭൬], വിചേയ്യ ദാനം ദാതബ്ബം, യത്ഥ ദിന്നം മഹപ്ഫലം [പേ. വ. ൩൨൯]. ഏതേസു പന വിസയസത്തമീപി യുജ്ജതി.

അപാദാനേ ച സത്തമീ, ഗദലീസു ഗജേ രക്ഖന്തിഇച്ചാദി.

സാമിസ്സരാദിയോഗേ പന ഛട്ഠീ സത്തമീ ച ഹോതി, ഗുന്നം സാമി, ഗോസു സാമി, ഗുന്നം ഇസ്സരോ, ഗോസു ഇസ്സരോ, ഗുന്നം അധിപതി, ഗോസു അധിപതി, ഗുന്നം ദായാദോ, ഗോസു ദായാദോ, ഗുന്നം സക്ഖി, ഗോസു സക്ഖി, ഗുന്നം പതിഭൂ, ഗോസു പതിഭൂ, ഗുന്നം പസുതോ, ഗോസു പസുതോ, ആയുത്തോ കടകരണസ്സ, ആയുത്തോ കടകരണേതി, ഏതേസു പന സമ്ബന്ധേ ഛട്ഠീ, വിസയാധാരേ സത്തമീ. ഞാണസ്മിം പസന്നോ, ഞാണസ്മിം ഉസ്സുക്കോതി വിസയാധാരേ സത്തമീ. ഞാണേന പസന്നോ, ഞാണേന ഉസ്സുക്കോതി കരണേ തതിയാ.

൩൨൮. സത്തമ്യാധിക്യേ [ക. ൩൧൪; രൂ. ൩൨൮; നീ. ൬൪൫; ചം. ൨.൧.൬൦; പാ. ൨.൩.൯; ൧.൪.൮൭].

അധികഭാവത്ഥേ ഉപേന യുത്താ ലിങ്ഗമ്ഹാ സത്തമീ ഹോതി.

ഉപ ഖാരിയം ദോണോ, ഉപ നിക്ഖേ കഹാപണം, അതിരേകദോണാ ഖാരീ, അതിരേകകഹാപണം നിക്ഖന്തി വുത്തം ഹോതി.

൩൨൯. സാമിത്തേധിനാ [ചം. ൨.൧.൬൧; പാ. ൨.൩.൯; ൧.൪.൯൭].

സാമിഭാവത്ഥേ അധിനാ യുത്താ ലിങ്ഗമ്ഹാ സത്തമീ ഹോതി.

അധി ബ്രഹ്മദത്തേ പഞ്ചാലാ, അധി പഞ്ചാലേസു ബ്രഹ്മദത്തോ, അധി ദേവേസു ബുദ്ധോ. തത്ഥ ‘അധി ബ്രഹ്മദത്തേ പഞ്ചാലാ’തി ബ്രഹ്മദത്തിസ്സരാ പഞ്ചാലരട്ഠവാസിനോതി വദന്തി, ‘പഞ്ചാലാ’തി വാ ജനപദനാമത്താ ബഹുവചനം, കദാചി പഞ്ചാലരാജാ ബ്രഹ്മദത്തേ കാസിരഞ്ഞേ ഇസ്സരോ, കദാചി ബ്രഹ്മദത്തോ പഞ്ചാലരഞ്ഞേ ഇസ്സരോതി അത്ഥോ.

൩൩൦. സബ്ബാദിതോ ¶ സബ്ബാ [ചം. ൨.൧.൭൨; പാ. ൨.൩.൨൭].

ഹേത്വത്ഥേഹി യോഗേ സബ്ബാദീഹി സബ്ബനാമേഹി ഹേത്വത്ഥേ സബ്ബാ വിഭത്തിയോ ഹോന്തി.

കിം കാരണം, കേന കാരണേന [ജാ. അട്ഠ. ൪.൧൫ മാതങ്ഗജാതകവണ്ണനാ], കിം നിമിത്തം, കേന നിമിത്തേന, കിം പയോജനം, കേന പയോജനേന, കേനട്ഠേന [ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ], കേന വണ്ണേന [സം. നി. ൧.൨൩൪], കിമത്ഥം, കുതോ നിദാനം [പാരാ. ൪൨], കിസ്സ ഹേതു [പാരാ. ൩൯], കസ്മിം നിദാനേ, ഏതസ്മിം നിദാനേ [പാരാ. ൪൨], ഏതസ്മിം പകരണേ [പാരാ. ൪൨] ഇച്ചാദി.

സത്തമീവിഭത്തിരാസി നിട്ഠിതോ.

ഇതി നിരുത്തിദീപനിയാ നാമ മോഗ്ഗല്ലാനദീപനിയാ

കാരകകണ്ഡോ നിട്ഠിതോ.

൪. സമാസകണ്ഡ

അഥ ¶ യുത്തത്ഥാനം സ്യാദ്യന്തപദാനം ഏകത്ഥീഭാവോ വുച്ചതേ. ഏകത്ഥീഭാവോതി ച ഇധ സമാസോ വുച്ചതി. സോ ച സമാസോ ഛബ്ബിധോ അബ്യയീഭാവോ, തപ്പുരിസോ, കമ്മധാരയോ, ദിഗു, ബഹുബ്ബീഹി, ദ്വന്ദോതി.

അബ്യയീഭാവസമാസ

തത്ഥ അബ്യയീഭാവോ പഠമം വുച്ചതേ. ബ്യയോ വുച്ചതി വികാരോ, നത്ഥി ബ്യയോ ഏതസ്സാതി അബ്യയോ, അബ്യയോ ഹുത്വാ ഭവതീതി അബ്യയീഭാവോ, നാനാലിങ്ഗ, വിഭത്തി, വചനേസു രൂപവികാരരഹിതോ ഹുത്വാ ഭവതീതി അത്ഥോ, സബ്ബലിങ്ഗ,-വിഭത്തി, വചനേസുപി യേഭുയ്യേന ഏകരൂപേന പവത്തതീതി വുത്തം ഹോതി.

അബ്യയന്തി വാ ഉപസഗ്ഗനിപാതാനം ഏവ നാമം, അയം പന പകതി അബ്യയം ന ഹോതി, അസങ്ഖ്യേഹി സഹ ഏകത്ഥതാവസേന അബ്യയം ഹോതി, ഇതി അനബ്യയമ്പി അബ്യയം ഭവതീതി അബ്യയീഭാവോ.

൩൩൧. സ്യാദിസ്യാദിനേകത്ഥം [ക. ൩൧൬; രൂ. ൩൩൧; നീ. ൬൭൫; ചം. ൨.൨.൧; പാ. ൨.൧.൪].

അധികാരസുത്തമിദം. സ്യാദി വുച്ചതി സ്യാദ്യന്തപദം, ‘സ്യാദിനാ’തി സ്യാദ്യന്തപദേന, ഏകോ അത്ഥോ യസ്സ തം ഏകത്ഥം, സ്യാദിപദം സ്യാദിപദേന സഹ ഏകത്ഥം ഹോതീതി അത്ഥോ.

ഏത്ഥ ച ‘സ്യാദീ’തി വചനേന ഉപസഗ്ഗ, നിപാതേഹി സദ്ധിം സബ്ബാനി നാമികപദാനി നാമപടിരൂപകാനി ച സങ്ഗണ്ഹാതി, ത്യാദ്യന്തപദാനി നിവത്തേതി.

തത്ഥ ¶ നാമപടിരൂപകാനി നാമ ‘യേവാവനകധമ്മാ’ ഇച്ചാദീനി. തഥാ സഞ്ഞാസദ്ദഭാവം പത്താനി ‘‘അത്ഥിപച്ചയോ, നത്ഥിപച്ചയോ, അത്ഥിഖീരാ ബ്രാഹ്മണീ, അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞോ, മക്ഖലിഗോസാലോ’’ ഇച്ചാദീസു ‘അത്ഥി’ ഇച്ചാദീനി.

‘ഏകത്ഥ’ന്തി ഏതേന ദ്വന്ദസമാസേപി പദാനം ഏകകത്തു, ഏകകമ്മാദിഭാവേന ഏകത്ഥീഭാവോ വുത്തോ ഹോതീതി.

൩൩൨. അസങ്ഖ്യം വിഭത്തിസമ്പത്തിസമീപസാകല്യാഭാവയഥാപച്ഛായുഗപദത്ഥേ [ക. ൩൧൯; രൂ. ൩൩൦; നീ. ൬൯൬; ചം. ൨.൨.൨; പാ. ൨.൧.൬].

‘അസങ്ഖ്യ’ന്തി ഉപസഗ്ഗപദം നിപാതപദഞ്ച വുച്ചതി. തം ദ്വയമ്പി ഹി ഏകത്ത, ബഹുത്തസങ്ഖ്യം പടിച്ച രൂപവികാരരഹിതത്താ ‘അസങ്ഖ്യ’ന്തി വുച്ചതി. വിഭത്യത്ഥേ, സമ്പത്യത്ഥേ, സമീപത്ഥേ, സാകല്യത്ഥേ, അഭാവത്ഥേ, യഥാത്ഥേ, പച്ഛാത്ഥേ, യുഗപദത്ഥേ പവത്തം അസങ്ഖ്യം നാമ സ്യാദിപദം അഞ്ഞേന സ്യാദിപദേന സഹ ഏകത്ഥം ഹോതി. അയഞ്ച സമാസോ അന്വത്ഥവസേന ‘അസങ്ഖ്യോ’തി ച ‘അബ്യയീഭാവോ’തി ച വുച്ചതി.

വിഭത്യത്ഥേ താവ –

അധിത്ഥി. ഏത്ഥ ച അധിതോ സി, തസ്സ ‘അസങ്ഖ്യേഹി സബ്ബാസ’ന്തി സുത്തേന ലോപോ, ഇത്ഥിതോ സു, ‘അധി ഇത്ഥീസൂ’തി വാക്യം, തസ്സ ച അത്ഥം കഥേന്തേന നിച്ചസമാസത്താ അഞ്ഞപദേന വിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോ ‘‘ഇത്ഥീസു പവത്താ കഥാ’’തി വാ ‘‘ഇത്ഥീസു പവത്തോ വചനപഥോ’’തി വാ ‘‘ഇത്ഥീസു പവത്തം വചന’’ന്തി വാ, തതോ പുരിമസുത്തേന ഏകത്ഥസഞ്ഞാ, ഇമിനാ സുത്തേന അസങ്ഖ്യേകത്ഥസഞ്ഞാ ച കരിയതേ, ഏകത്ഥസഞ്ഞായ പന കതായ വാക്യത്ഥായ പയുത്താനം വിഭത്തീനം അത്ഥോ ഏകത്ഥപദേന വുത്തോ ഹോതി, തദാ വിഭത്തിയോ വുത്തത്ഥാ നാമ.

ഇദാനി ¶ വുത്തത്ഥാനം അപ്പയോഗാരഹത്താ ലോപവിധാനമാഹ.

൩൩൩. ഏകത്ഥതായം [ക. ൩൧൬; രൂ. ൩൩൧; നീ. ൬൭൫; ചം. ൨.൧.൩൯; പാ. ൨.൪.൭൧; ൧.൨.൪൫, ൪൬].

ഏകോ അത്ഥോ യേസം താനി ഏകത്ഥാനി, ‘അത്ഥോ’തി ചേത്ഥ പദന്തരേ കത്തു, കമ്മാദിഭാവേന വിധേയ്യോ പധാനത്ഥോ ഏവ വേദിതബ്ബോ. തഥാ ഹി ‘രാജപുത്തോ’തി ഏത്ഥ പുത്തസദ്ദത്ഥോ ഏവ തഥാവിധേയ്യോ ഹോതി, ന രാജസദ്ദത്ഥോ, സബ്ബഞ്ച വചനവാക്യം നാമ വിധേയ്യത്ഥേഹി ഏവ സിജ്ഝതി, നോ അഞ്ഞഥാ, യസ്മാ ച ‘രാജപുത്തോ’തി ഏതം പുത്തസദ്ദത്ഥസ്സേവ നാമം ഹോതി, ന രാജസദ്ദത്ഥസ്സ, തസ്മാ ഏകോ പധാനഭൂതോ പുത്തസദ്ദത്ഥോ ഏവ തേസം ദ്വിന്നം സദ്ദാനം അത്ഥോ നാമ ഹോതി, ന രാജസദ്ദത്ഥോതി, ഏകത്ഥാനം ഭാവോ ഏകത്ഥതാ, ഏകത്ഥീഭാവോതി വുത്തം ഹോതി. സോ തിവിധോ സമാസോ, തദ്ധിതോ, ധാതുപച്ചയന്തോ ചാതി. തിസ്സം തിവിധായം ഏകത്ഥതായം സബ്ബാസം വുത്തത്ഥാനം സ്യാദിവിഭത്തീനം ലോപോ ഹോതീതി ഇമിനാ സുസ്സ ലോപോ. ബഹുലാധികാരത്താ പന അലുത്തസമാസോപി ദിസ്സതി.

൩൩൪. തം നപുംസകം [ക. ൩൨൦; രൂ. ൩൩൫; നീ. ൬൯൮; ചം. ൨.൨.൧൫; പാ. ൨.൪.൧൮].

തം അസങ്ഖ്യം നാമ ഏകത്ഥം നപുംസകം ഹോതീതി ഇമിനാ അധിത്ഥീസദ്ദസ്സ നപുംസകഭാവം കത്വാ തതോ സ്യാദ്യുപ്പത്തി.

൩൩൫. സ്യാദീസു രസ്സോ [ക. ൩൪൨; രൂ. ൩൩൭; നീ. ൭൩൪; ചം. ൨.൨.൮൪; പാ. ൧.൨.൪൭].

നപുംസകസ്സ ഏകത്ഥസ്സ രസ്സോ ഹോതി സ്യാദീസു വിഭത്തീസൂതി ഇമിനാ ഈകാരസ്സ രസ്സോ.

൩൩൬. പുബ്ബസ്മാമാദിതോ [ക. ൩൪൩; രൂ. ൩൩൮; നീ. ൩൭൫; ചം. ൨.൧.൪൦; പാ. ൧.൧.൪൧].

പുബ്ബഅമാദി ¶ നാമ പുബ്ബപദത്ഥപധാനഭൂതോ അസങ്ഖ്യസമാസോ വുച്ചതി, തതോ പരാസം സബ്ബാസം വിഭത്തീനം ലോപോ ഹോതി, ആദിസദ്ദേന ചേത്ഥ പഠമാവിഭത്തിപി ഗയ്ഹതി. അഥ വാ അമാദി വുച്ചതി തപ്പുരിസോ, തതോ പുബ്ബം നാമ അസങ്ഖ്യസമാസോ, ഇതി അമാദിതോ പുബ്ബഭൂതാ അസങ്ഖ്യേകത്ഥാ പരാസം സബ്ബാസം വിഭത്തീനം ലോപോ ഹോതീതി ഇമിനാ അധിത്ഥിസദ്ദതോ സബ്ബവിഭത്തീനം ലോപോ.

അധിത്ഥി തിട്ഠതി, ഇത്ഥീസു പവത്താ കഥാ തിട്ഠതീതി അത്ഥോ. അധിത്ഥി തിട്ഠന്തി, ഇത്ഥീസു പവത്താ കഥായോ തിട്ഠന്തീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സേസവിഭത്തീസു സേസവചനേസു സേസലിങ്ഗേസു ച. ഏവം സബ്ബലിങ്ഗേസു സബ്ബവിഭത്തീസു സബ്ബവചനേസു ച ഏകേനേവ രൂപേന തിട്ഠതി, തസ്മാ അയം സമാസോ രൂപവികാരരഹിതത്താ ‘അബ്യയീഭാവോ’തി വുച്ചതി.

ഏത്ഥ ച വിഭത്യത്ഥോ നാമ ‘‘അധിത്ഥി, ബഹിഗാമം, ഉപരിഗങ്ഗ’’ മിച്ചാദീസു സമ്പത്യാദീഹി വിസേസത്ഥേഹി രഹിതോ കേവലോ വിഭത്തീനം അത്ഥോ വുച്ചതി. വിഗ്ഗഹേ പന ‘‘കഥാ, പവത്താ’’ ഇച്ചാദീനി സമാസസാമത്ഥിയേന വിദിതാനി അത്ഥപദാനി നാമ, അധിസദ്ദസ്സ അത്ഥപദാനീതിപി വദന്തി. ഏവം അധികുമാരി, അധിവധു, അധിജമ്ബുഇച്ചാദി.

അത്തനി പവത്തോ ധമ്മോ, പവത്താ വാധമ്മാതി അത്ഥേ വിഭത്തീനം ലോപേ കതേ അധിഅത്തസദ്ദസ്സ നപുംസകഭാവം കത്വാ തതോ സ്യാദ്യുപ്പത്തി, ‘പുബ്ബസ്മാമാദിതോ’തി സ്യാദീനം ലോപേ സമ്പത്തേ –

൩൩൭. നാതോമപഞ്ചമിയാ [ക. ൩൪൧; രൂ. ൩൩൬; നീ. ൭൩൩; ചം. ൨.൧.൪൧; പാ. ൨.൪.൮൩; മു. ൪.൩.൩൭൪].

അകാരന്തമ്ഹാ ¶ അസങ്ഖ്യേകത്ഥാ പരം സബ്ബാസം വിഭത്തീനം ലോപോ ന ഹോതി, പഞ്ചമീവജ്ജിതാനം വിഭത്തീനം അം ഹോതി.

അജ്ഝത്തം ധമ്മോ ജായതി, അജ്ഝത്തം ധമ്മാ ജായന്തി, അജ്ഝത്തം ധമ്മം പസ്സതി, അജ്ഝത്തം ധമ്മേ പസ്സന്തി.

അപഞ്ചമിയാതി കിം? അജ്ഝത്താ അപേതി, അജ്ഝത്തേഹി അപേതി.

൩൩൮. വാ തതിയാസത്തമീനം [ക. ൩൪൧; രൂ. ൩൩൬; നീ. ൭൩൩; ചം. ൨.൧.൪൨; പാ. ൨.൪.൮൪; മു. ൪.൩.൩൭൫].

അകാരന്തമ്ഹാ അസങ്ഖ്യേകത്ഥാ പരം തതിയാ, സത്തമീനം വികപ്പേന അം ഹോതി.

അജ്ഝത്തം ധമ്മേന വത്തതി അജ്ഝത്തേന വാ, അജ്ഝത്തം ധമ്മേഹി വത്തതി അജ്ഝത്തേഹി വാ, അജ്ഝത്തം ധമ്മസ്സ ദേതി, അജ്ഝത്തം ധമ്മാനം ദേതി, അജ്ഝത്താ ധമ്മാ അപേതി, അജ്ഝത്തേഹി ധമ്മേഹി അപേതി, അജ്ഝത്തം ധമ്മസ്സ സന്തകം, അജ്ഝത്തം ധമ്മാനം സന്തകം, അജ്ഝത്തം ധമ്മേ തിട്ഠതി അജ്ഝത്തേ വാ, അജ്ഝത്തം ധമ്മേസു തിട്ഠതി അജ്ഝത്തേസു വാ. ഏത്ഥ ച ‘അജ്ഝത്തം ധമ്മോ’തി അജ്ഝത്തഭൂതോ ധമ്മോ, ‘അജ്ഝത്തം ധമ്മാ’തി അജ്ഝത്തഭൂതാ ധമ്മാ ഇച്ചാദിനാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അത്താനം അധികിച്ച പവത്തോ പവത്താതി വാ വുത്തേപി അത്തസ്സ ആധാരഭാവോ സിജ്ഝതിയേവ. ഏവം അധിചിത്തം, അത്തനി വിസും വിസും പവത്തം പവത്താനി വാ പച്ചത്തം. ഏത്ഥ ച ‘‘അജ്ഝത്തം അഭിനിവിസിത്വാ അജ്ഝത്തം വുട്ഠാതി, ബഹിദ്ധാ അഭിനിവിസിത്വാ അജ്ഝത്തം വുട്ഠാതീ’’തി [ധ. സ. അട്ഠ. ൩൫൦; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൨.൩൨] പാഠോ അത്ഥി, തസ്മാ പഞ്ചമിയാ അംഭാവവജ്ജനം അപ്പകത്താതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘അജ്ഝത്താ ധമ്മാ, ബഹിദ്ധാ ¶ ധമ്മാ’’തി [ധ. സ. തികമാതികാ ൨൦] പാഠോ അത്ഥി, തസ്മാ പഠമാദീനമ്പി വികപ്പോ ലബ്ഭതീതി.

സമ്പത്തിഅത്ഥേ –

സമ്പന്നം ബ്രഹ്മം സബ്രഹ്മം, ‘ബ്രഹ്മ’ന്തി വേദോ വുച്ചതി. ഏത്ഥ ച ‘അകാലേ സകത്ഥസ്സാ’തി സുത്തേന സഹസദ്ദസ്സ സാദേസോ, ഭിക്ഖാനം സമിദ്ധി സുഭിക്ഖം, ‘സ്യാദീസു രസ്സോ’തി സുത്തേന കതനപുംസകസ്സ രസ്സത്തം.

സമീപേ –

നഗരസ്സ സമീപം ഉപനഗരം, കുമ്ഭസ്സ സമീപം ഉപകുമ്ഭം, മണികായ സമീപം ഉപമണികം, വധുയാ സമീപം ഉപവധു, ഗുന്നം സമീപം ഉപഗു, ‘ഗോസ്സൂ’തി സുത്തേന ഓസ്സ ഉത്തം.

സാകല്യേ –

തിണേന സഹ സകലം സതിണം, തിണേന സദ്ധിം സകലം വത്ഥും അജ്ഝോഹരതീതി അത്ഥോ. സഹസദ്ദസ്സ സാദേസോ.

അഭാവേ –

മക്ഖികാനം അഭാവോ നിമ്മക്ഖികം, ദരഥാനം അഭാവോ നിദ്ദരഥം, ഭിക്ഖാനം അഭാവോ ദുബ്ഭിക്ഖം, അഭാവത്ഥോപി ദുസദ്ദോ അത്ഥി. യഥാ? ദുസ്സീലോ ദുപ്പഞ്ഞോതി. ഏത്ഥ ച ‘സമ്പന്നം ബ്രഹ്മ’ന്തിആദിനാ സദ്ദബ്യാകരണേസു അത്ഥവചനം സദ്ദത്ഥവിഭാവനമത്തം. സുത്തന്തേസു പന ഇമേസം പദാനം യുത്തം അഭിധേയ്യത്ഥം ഞത്വാ തദനുരൂപം അത്ഥവചനമ്പി വേദിതബ്ബം.

യഥാസദ്ദത്ഥേ –

രൂപസ്സ സഭാവസ്സ യോഗ്യം അനുരൂപം, അത്താനം അത്താനം പടിച്ച പവത്തം പച്ചത്തം, അഡ്ഢമാസം അഡ്ഢമാസം അനുഗതം അന്വഡ്ഢമാസം, ഘരം ഘരം അനുഗതം അനുഘരം, വസ്സം വസ്സം അനുഗതം അനുവസ്സം, ജേട്ഠാനം ¶ അനുപുബ്ബം അനുജേട്ഠം, സത്തിയാ അനുരൂപം യഥാസത്തി, ബലസ്സ അനുരൂപം യഥാബലം, കമസ്സ അനുരൂപം യഥാക്കമം. ഏവം യഥാസങ്ഖ്യം, യഥാലാഭം. സോതസ്സ പടിലോമം പടിസോതം, പടിവാതം, പടിസദ്ദം.

പച്ഛാപദത്ഥേ –

രഥസ്സ പച്ഛാ അനുരഥം.

യുഗഭൂതോ പദത്ഥോ യുഗപദത്ഥോ, സഹഭാവീഅത്ഥദ്വയസ്സേതം നാമം. തത്ഥ അസനിഫലേന സഹ പവത്തം ചക്കം സചക്കം, ഗദാവുധേന യുഗളപവത്തം വാസുദേവസ്സ ചക്കാവുധന്തിപി വദന്തി [യുഗപദത്ഥേ സചക്കം നിധേഹി, (മോഗ്ഗല്ലാനവുത്തിയം). ചക്കേന യുഗപത ധേഹി സചക്കം, (മുഗ്ധബോധവുത്തിയം). ഹേ ബിസണു! ചക്കേന സഹ യുഗപദേകകാലേ ഗദം ധാരയ. (മുഗ്ധബോധടീകായം ൨൨൬ പിട്ഠേ)], സഹസ്സ സത്തം.

൩൩൯. യഥാ നതുല്യേ [ക. ൩൧൯; രൂ. ൩൩൦; നീ. ൬൯൬; ചം. ൨.൨.൩; പാ. ൨.൧.൭].

തുല്യതോ അഞ്ഞസ്മിം അത്ഥേ പവത്തോ യഥാസദ്ദോ സ്യാദിനാ സഹ ഏകത്ഥോ ഹോതി [മോഗ്ഗല്ലാനേ അഞ്ഞഥാവുത്തി ദസ്സിതാ].

യഥാസത്തി, യഥാബലം, യഥാക്കമം, യേ യേ വുഡ്ഢാ യഥാവുഡ്ഢം, വുഡ്ഢാനം പടിപാടി വാ യഥാവുഡ്ഢം.

നതുല്യേതി കിം? യഥാ ദേവദത്തോ, തഥാ യഞ്ഞദത്തോ.

൩൪൦. യാവാവധാരണേ [ക. ൩൧൯; രൂ. ൩൩൦; നീ. ൬൯൬; ചം. ൨.൨.൪; പാ. ൨.൧.൮].

അവധാരണം വുച്ചതി പരിച്ഛിന്ദനം, അവധാരണേ പവത്തോ യാവസദ്ദോ സ്യാദിനാ സഹ ഏകത്ഥോ ഭവതി.

യത്തകം ¶ അത്ഥോ വത്തതീതി യാവദത്ഥം, ദാഗമോ. യത്തകം ജീവോ വത്തതീതി യാവജീവം, യത്തകം ആയു വത്തതീതി യാവതായുകം, തകാര, കകാരാ ആഗമാ.

൩൪൧. പരാപാബഹിതിരോപുരേപച്ഛാ വാ പഞ്ചമ്യാ [ക. ൩൧൯; രൂ. ൩൩൦; നീ. ൬൯൬; ചം. ൨.൨.൭; പാ. ൨.൧.൧൨, ൧൩; ‘പയ്യപാ…’ (ബഹൂസു)].

പരി, അപ, ആഇച്ചാദയോ സദ്ദാ പഞ്ചമ്യന്തേന സ്യാദിനാ സഹ ഏകത്ഥാ ഭവന്തി വാ.

പബ്ബതതോ പരി സമന്താ വസ്സീതി ദേവോ പരിപബ്ബതം പരിപബ്ബതാ വാ, പബ്ബതം വജ്ജേത്വാ വസ്സീതി അത്ഥോ. പബ്ബതതോ ബഹിദ്ധാ അപപബ്ബതം അപപബ്ബതാ വാ, പാടലിപുത്തതോ ബഹിദ്ധാ വസ്സീതി ദേവോ ആപാടലിപുത്തം ആപാടലിപുത്താ വാ, ആകുമാരേഹി കച്ചായനസ്സ യസോ വത്തതീതി ആകുമാരം ആകുമാരാ വാ, ആഭവഗ്ഗാ ഭഗവതോ യസോ വത്തതീതി ആഭവഗ്ഗം ആഭവഗ്ഗാ വാ, ആപാണകോടിയാ സരണഗമനം വത്തതീതി ആപാണകോടികം, കാഗമോ. ഗാമതോ ബഹി ബഹിഗാമം ബഹിഗാമാ വാ, ഏവം ബഹിനഗരം, ബഹിലേണം, പബ്ബതതോ തിരോ തിരോപബ്ബതം തിരോപബ്ബതാ വാ, ഏവം തിരോപാകാരം, തിരോകുട്ടം. ഏത്ഥ ച ‘തിരോ’തി പരഭാഗോ വുച്ചതി. ഭത്തമ്ഹാ പുരേ പുരേഭത്തം പുരേഭത്താ വാ, അരുണമ്ഹാ പുരേ പുരാരുണം പുരാരുണാ വാ, ഭത്തസ്സ പച്ഛാ പച്ഛാഭത്തം പച്ഛാഭത്താ വാ.

൩൪൨. സമീപായാമേസ്വനു [ക. ൩൧൯; രൂ. ൩൩൦; നീ. ൬൯൬; ചം. ൨.൨.൯; പാ. ൨.൧.൧൫, ൧൬].

സമീപേ ആയാമേ ച പവത്തോ അനുസദ്ദോ സ്യാദിനാ സഹ ഏകത്ഥോ ഭവതി വാ.

വനസ്സ സമീപം അനുവനം, അസനി അനുവനം ഗതാ, ഗങ്ഗം അനുയാതാ അനുഗങ്ഗം, ബാരാണസീ.

൩൪൩. ഓരോ ¶ പരി പടി പാരേ മജ്ഝേ ഹേട്ഠുദ്ധാധോന്തോ വാ ഛട്ഠിയാ [ക. ൩൧൯; രൂ. ൩൩൦; നീ. ൬൯൬; ചം. ൨.൨.൧൧; പാ. ൨.൧.൧൮; ‘ഓരേപരി…’ (ബഹൂസു)].

ഓരാദയോ സദ്ദാ ഛട്ഠീയന്തേന സ്യാദിനാ സഹ ഏകത്ഥാ ഭവന്തി വാ.

ഏത്ഥ ച ഓരേ, പാരേ, മജ്ഝേസദ്ദേസു ‘തദമിനാദീനീ’തി സുത്തേന ഏകാരോ, ഗങ്ഗായ ഓരം ഓരേഗങ്ഗം, സിഖരസ്സ ഉപരി ഉപരിസിഖരം. ഏവം ഉപരിപാസാദം, ഉപരിമഞ്ചം, ഉപരിപബ്ബതം, സോതസ്സ പടിലോമം പടിസോതം. ഏവം പടിവാതം, യമുനായ പാരം പാരേയമുനം, ഗങ്ഗായ മജ്ഝം മജ്ഝേഗങ്ഗം, പാസാദസ്സ ഹേട്ഠാ ഹേട്ഠാപാസാദം, ഹേട്ഠാമഞ്ചം, ഗങ്ഗായ ഉദ്ധം ഉദ്ധംഗങ്ഗം, ഗങ്ഗായ അധോ അധോഗങ്ഗം, പാസാദസ്സ അന്തോ അന്തോപാസാദം. ഏവം അന്തോഗാമം, അന്തോനഗരം, അന്തോവസ്സം.

വാതി കിം? ഗങ്ഗാഓരം, മജ്ഝേസമുദ്ദസ്മിം ഇച്ചാദി.

൩൪൪. തിട്ഠഗ്വാദീനി [ക. ൩൧൯; രൂ. ൩൩൦; നീ. ൬൯൭; ചം. ൨.൨.൧൦; പാ. ൨.൧.൧൭].

തിട്ഠഗുഇച്ചാദീനി അസങ്ഖ്യേകത്ഥേ സിജ്ഝന്തി.

തിട്ഠന്തി ഗാവോ യസ്മിം കാലേ തിട്ഠഗു, വഹന്തി ഗാവോയസ്മിം കാലേ വഹഗു, ‘ഗോസ്സൂ’തി സുത്തേന ഓസ്സ ഉത്തം. ആയതിം യവോ യസ്മിം കാലേതി ആയതിയവോ, ഖലേ യവോ യസ്മിം കാലേതി ഖലേയവം. പുബ്ബപദേ വിഭത്തിഅലോപോ. ലുനാ യവാ യസ്മിം കാലേതി ലുനയവം, ഏത്ഥ ‘ലുനാ’തി ലാവിതാ, ലുയമാനാ യവാ യസ്മിന്തി ലുയമാനയവം ഇച്ചാദി.

തഥാ പാതോ നഹാനം യസ്മിം കാലേതി പാതനഹാനം. ഏവം സായനഹാനം, പാതോ കമ്മകരണകാലോ യസ്മിന്തി ¶ പാതകാലം. ഏവം സായകാലം, പാതോ വസ്സതി മേഘോ യസ്മിന്തി പാതമേഘം. ഏവം സായമേഘം, പാതോ ഗന്തബ്ബോ മഗ്ഗോ യസ്മിന്തി പാതമഗ്ഗം. ഏവം സായമഗ്ഗം ഇച്ചാദി. മഹാവുത്തിനാ പാതോസദ്ദസ്സ പാതത്തം. ഏത്ഥ ച ‘തിട്ഠഗു’ ഇച്ചാദീനി വിഗ്ഗഹത്ഥവസേന അഞ്ഞപദത്ഥേ സിദ്ധാനി വിയ ദിസ്സന്തി, അഞ്ഞപദസ്സ പന ലിങ്ഗാദീനം വസേന തേസം രൂപവികാരോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ അബ്യയരൂപത്താ ഇധ ഗഹിതാനി, സബ്ബഞ്ചേതം അസങ്ഖ്യസമാസപദം നാമ നപുംസകം ഏവ ഹോതി, രസ്സന്തമേവ ഹോതി. സബ്ബവിഭത്തീനഞ്ച അകാരന്തമ്ഹാ ബഹുലം അം ഹോതി, ഇകാരുകാരന്തേഹി ലോപോ ഹോതി.

അബ്യയീഭാവസമാസോ നിട്ഠിതോ.

തപ്പുരിസസമാസ

ദുതിയാതപ്പുരിസ

അഥ അമാദിസമാസോ വുച്ചതേ, സോ തപ്പുരിസോതി ച വുച്ചതി. തസ്സ പുരിസോ തപ്പുരിസോ, തപ്പുരിസസദ്ദേന സദിസത്താ അയം സമാസോ തപ്പുരിസോതി വുച്ചതി. യഥാ ഹി തപ്പുരിസസദ്ദോ വിസേസനപദത്ഥം ജഹിത്വാ വിസേസ്യപദത്ഥേ തിട്ഠതി, ഏവം അയം സമാസോപീതി.

൩൪൫. അമാദി [ക. ൩൨൭; രൂ. ൩൫൧; നീ. ൭൦൪; ചം. ൨.൨.൧൬].

അമാദിവിഭത്തിയുത്തം സ്യാദ്യന്തപദം പഠമന്തേന സ്യാദ്യന്തപദേന സഹ ഏകത്ഥം ഭവതി, അയഞ്ച സമാസോ അന്വത്ഥവസേന ‘‘അമാദിസമാസോ’’തി ച ‘‘തപ്പുരിസസമാസോ’’തി ച വുച്ചതി. ഇമിനാ അമാദിസഹിതസ്സ വാക്യസ്സ അമാദേകത്ഥസഞ്ഞം കത്വാ വുത്തത്ഥാനം വിഭത്തീനം ലോപോ, തതോ ഏകത്ഥപദന്തേ സ്യാദ്യുപ്പത്തി ഹോതി.

സോ ¶ പന സമാസോ ദുതിയാതപ്പുരിസോ, തതിയാതപ്പുരിസോ, ചതുത്ഥീതപ്പുരിസോ, പഞ്ചമീതപ്പുരിസോ, ഛട്ഠീതപ്പുരിസോ, സത്തമീതപ്പുരിസോതി ഛബ്ബിധോ. ഏകമേകസ്മിഞ്ചേത്ഥ ‘‘നിച്ചസമാസോ, അനിച്ചസമാസോ’’തി ച ‘‘ലുത്തസമാസോ, അലുത്തസമാസോ’’തി ച ദുവിധോ.

തത്ഥ ദുതിയാതപ്പുരിസോ കത്തുവാചകേസു ഗത, നിസ്സിത,-അതീത, അതിക്കന്ത, പത്ത, ആപന്നഇച്ചാദീസു പരേസു ഹോതി.

ഗാമം ഗതോതി ഗാമഗതോ ഗാമം ഗതോ വാ. ഏവം അരഞ്ഞഗതോ, ഭൂമിഗതോ, രാജാനം നിസ്സിതോതി രാജനിസ്സിതോ. ഏവം അത്ഥനിസ്സിതോ, ധമ്മനിസ്സിതോ. ഭവം അതീതോ ഭവാതീതോ. ഏവം ഭയാതീതോ, കാലാതീതോ, ഖണാതീതോ, പമാണം അതിക്കന്തോതി പമാണാതിക്കന്തോ, സുഖം പത്തോതി സുഖപ്പത്തോ. ഏവം ദുക്ഖപ്പത്തോ, സോതം ആപന്നോതി സോതാപന്നോ. ഏവം നിരോധസമാപന്നോ, അദ്ധാനമഗ്ഗം പടിപന്നോതി അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ, രുക്ഖം ആരൂള്ഹോതി രുക്ഖാരൂള്ഹോ, രഥാരൂള്ഹോ, ഓഘം തിണ്ണോതി ഓഘതിണ്ണോ ഓഘം തിണ്ണോ വാ ഇച്ചാദി.

കമ്മുപപദവിഹിതേഹി കിതന്തപദേഹി പന നിച്ചസമാസോയേവ, കുമ്ഭം കരോതീതി കുമ്ഭകാരോ, രഥകാരോ, പത്തം ഗണ്ഹാതീതി പത്തഗ്ഗാഹോ, അത്ഥം കാമേതീതി അത്ഥകാമോ, ധമ്മകാമോ, വിനയം ധാരേതീതി വിനയധരോ, ധമ്മധരോ, ബ്രഹ്മം ചരതി സീലേനാതി ബ്രഹ്മചാരീ, ഭവപാരം ഗച്ഛതി സീലേനാതി ഭവപാരഗൂ, സബ്ബം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞൂ, അത്ഥഞ്ഞൂ, ധമ്മഞ്ഞൂഇച്ചാദി.

ബഹുലാധികാരത്താ ത, തവന്തു, താവീ, അന്ത, മാന, തുന, ത്വാന, ത്വാ, തും, തവേപച്ചയന്തേസു പരേസു സമാസോ ന ഹോതി, വസ്സം വുത്ഥോ, ഓദനം ഭുത്തോ, ഓദനം ഭുത്തവാ, ഓദനം ഭുത്താവീ, ധമ്മം സുണന്തോ, ധമ്മം സുണമാനോ ¶ ധമ്മം സോതുന, ധമ്മം സുത്വാന, ധമ്മം സുത്വാ, ധമ്മം സോതും, ധമ്മം സോതവേ.

ഇതി ദുതിയാതപ്പുരിസോ.

തതിയാതപ്പുരിസ

തതിയാതപ്പുരിസോ കമ്മവാചകേസു കിതന്തേസു ച സമ്പന്ന, സഹഗതാദീസു ച പുബ്ബ, സദിസ, സമ, ഊനത്ഥ, കലഹ, നിപുണ,-മിസ്സക, സഖിലാദീസു ച പരേസു ഹോതി.

ബുദ്ധേന ഭാസിതോ ബുദ്ധഭാസിതോ. ഏവം ബുദ്ധദേസിതോ, ബുദ്ധപഞ്ഞത്തോ, ബുദ്ധരക്ഖിതോ, സത്ഥാരാ വണ്ണിതോ സത്ഥുവണ്ണിതോ, വിഞ്ഞൂഹി ഗരഹിതോ വിഞ്ഞുഗരഹിതോ, വിഞ്ഞുപസത്ഥോ, ഇസ്സരേന കതം ഇസ്സരകതം, അത്തനാ കതം സയംകതം, പരേഹി കതം പരംകതം, ബിന്ദാഗമോ. സുകേഹി ആഹടം സുകാഹടം, രഞ്ഞാ ഹതോ രാജഹതോ, രോഗേന പീളിതോ രോഗപീളിതോ, അഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢോ അഗ്ഗിദഡ്ഢോ, സപ്പേന ദട്ഠോ സപ്പദട്ഠോ, സല്ലേന വിദ്ധോ സല്ലവിദ്ധോ, ഇച്ഛായ അപകതോ അഭിഭൂതോ ഇച്ഛാപകതോ.

സീലേന സമ്പന്നോ സീലസമ്പന്നോ. ഏവം സുഖസഹഗതം, ഞാണസമ്പയുത്തം, മിത്തസംസഗ്ഗോ, പിയസമ്പയോഗോ, പിയവിപ്പയോഗോ, ജാതിയാ അന്ധോ ജച്ചന്ധോ, ഗുണഹീനോ, ഗുണവുഡ്ഢോ, ചതുവഗ്ഗേന സങ്ഘേന കരണീയം കമ്മം ചതുവഗ്ഗകരണീയം. ഏവം പഞ്ചവഗ്ഗകരണീയം, കാകേഹി പേയ്യാ കാകപേയ്യാ, നദീ.

ഏകക്ഖരേസു പരപദേസു നിച്ചസമാസോ, ഉരേന ഗച്ഛതീതി ഉരഗോ, പാദേന പിവതീതി പാദപോ ഇച്ചാദി.

ക്വചി മജ്ഝേപദലോപോ, ഗുളേന സംസട്ഠോ ഓദനോ ഗുളോദനോ. ഏവം ഖീരോദനോ, അസ്സേന യുത്തോ രഥോ അസ്സരഥോ. ഏവം ആജഞ്ഞരഥോ, മഗ്ഗേന സമ്പയുത്തം ചിത്തം മഗ്ഗചിത്തം ¶ , ജമ്ബുയാ പഞ്ഞാതോ ദീപോ ജമ്ബുദീപോ, ഏകേന അധികാ ദസ ഏകാദസ ഇച്ചാദി.

പുബ്ബാദീസു – മാസേന പുബ്ബോ മാസപുബ്ബോ, മാതരാ സദിസോ മാതുസദിസോ. ഏവം മാതുസമോ, പിതുസമോ, ഏകേന ഊനാ വീസതി ഏകൂനവീസതി, സീലേന വികലോ സീലവികലോ, അസിനാ കലഹോ അസികലഹോ, വാചായ നിപുണോ വാചാനിപുണോ. ഏവം യാവകാലികസമ്മിസ്സം, വാചാസഖിലോ, സത്ഥാരാ സദിസോ സത്ഥുകപ്പോ, പുഞ്ഞേന അത്ഥോ പുഞ്ഞത്ഥോ, പുഞ്ഞേന അത്ഥികോ പുഞ്ഞത്ഥികോ. ഏവം സേയ്യത്ഥികോ, മഹഗ്ഘത്ഥികോ, ഗുണേന അധികോ ഗുണാധികോ ഇച്ചാദി.

ബഹുലാധികാരാ ക്വചി സമാസോ ന ഹോതി, ഫരസുനാ ഛിന്നം, കാകേഹി പാതബ്ബാ, ദസ്സനേന പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ, ഭാവനായ പഹാതബ്ബാ ധമ്മാ ഇച്ചാദി.

ഇതി തതിയാതപ്പുരിസോ.

ചതുത്ഥീതപ്പുരിസ

ചതുത്ഥീതപ്പുരിസോ തദത്ഥേ വാ അത്ഥ, ഹിത, ദേയ്യാദീസു വാ പരേസു ഹോതി.

കഥിനസ്സ ദുസ്സം കഥിനദുസ്സം, കഥിനത്ഥായ ആഭടം ദുസ്സന്തി അത്ഥോ. ഏവം കഥിനചീവരം, കഥിനായ ദുസ്സം, കഥിനായ ചീവരന്തിപി യുജ്ജതി, കഥിനത്ഥാരായാതി അത്ഥോ. ചീവരായ ദുസ്സം ചീവരദുസ്സം. ഏവം ചീവരമൂലം [ചീവരമൂല്യം (രൂ. നീ.)], സങ്ഘസ്സ ആഭടം ഭത്തം സങ്ഘഭത്തം, സങ്ഘത്ഥായ വാ പടിയത്തം ഭത്തം സങ്ഘഭത്തം. ഏവം ആഗന്തുകഭത്തം, ഗമികഭത്തം, ഗിലാനഭത്തം.

സങ്ഘസ്സ ¶ അത്ഥോ സങ്ഘത്ഥോ, ലോകസ്സ ഹിതോ ലോകഹിതോ, ബുദ്ധസ്സ ദേയ്യം ബുദ്ധദേയ്യം, ബുദ്ധസ്സ പണാമോ ബുദ്ധപ്പണാമോ. ഏവം ബുദ്ധഥോമനാ, ബുദ്ധുപട്ഠാനം, സുത്തസ്സ അനുലോമം സുത്താനുലോമം. ഏവം സുത്താനുരൂപം, സുത്താനുകൂലം, സുത്താനുഗുണം, ഠാനസ്സ അരഹം ഠാനാരഹം, രഞ്ഞോ അരഹം രാജാരഹം. ഏവം രാജഗ്ഘം, രാജദേയ്യം, കത്തും കാമേതീതി കത്തുകാമോ. ഏവം ഗന്തുകാമോ, കഥേതുകാമോ, ദട്ഠുകാമോ, സോതുകാമോ. ഏത്ഥ ച തുമന്തസ്സ അസങ്ഖ്യത്താ ‘അസങ്ഖ്യേഹി സബ്ബാസ’ന്തി തതോ നിച്ചം ചതുത്ഥീലോപോ ഹോതി, സമാസേ കതേ നിച്ചം നിഗ്ഗഹീതലോപോ ച. ‘‘സങ്ഘസ്സ ദാതബ്ബം, സങ്ഘസ്സ ദാതും’’ ഇച്ചാദീസു സമാസോ ന ഹോതി.

ഇതി ചതുത്ഥീതപ്പുരിസോ.

പഞ്ചമീതപ്പുരിസ

പഞ്ചമീതപ്പുരിസോ അപഗമന, ഭയ, വിരതി, മോചനാദിഅത്ഥേസു പരേസു ഹോതി.

മേഥുനാ അപേതോതി മേഥുനാപേതോ, പലാസതോ അപഗതോതി പലാസാപഗതോ, നഗരമ്ഹാ നിഗ്ഗതോതി നഗരനിഗ്ഗതോ, പിണ്ഡപാതതോ പടിക്കന്തോതി പിണ്ഡപാതപ്പടിക്കന്തോ. ഏവം ഗാമനിക്ഖന്തോ, രുക്ഖപതിതോ, സാസനമ്ഹാ ചുതോതി സാസനചുതോ, ആപത്തിയാ വുട്ഠാനം ആപത്തിവുട്ഠാനം, ഉദകതോ ഉഗ്ഗതോ ഉദകുഗ്ഗതോ, ഭവതോ നിസ്സടോ ഭവനിസ്സടോ, ഖന്ധസങ്ഗഹതോ നിസ്സടന്തി ഖന്ധസങ്ഗഹനിസ്സടം, ചോരമ്ഹാ ഭീതോതി ചോരഭീതോ, പാപതോ ഭായതി സീലേനാതി പാപഭീരുകോ, പാപതോ ജിഗുച്ഛതി സീലേനാതി പാപജിഗുച്ഛീ, വട്ടതോ നിബ്ബിന്ദതീതി വട്ടനിബ്ബിന്നോ, കായദുച്ചരിതതോ വിരതി കായദുച്ചരിതവിരതി. ഏവം വചീദുച്ചരിതവിരതി, ബന്ധനാ മുത്തോ ബന്ധനമുത്തോ. ഏവം ബന്ധനമോക്ഖോ, കമ്മതോ സമുട്ഠിതം കമ്മസമുട്ഠിതം ¶ . ഏവം കമ്മജാതം, കമ്മസമ്ഭൂതം, കമ്മനിബ്ബത്തം, ലോകതോ അഗ്ഗോ ലോകഗ്ഗോ. ഏവം ലോകജേട്ഠോ, ലോകുത്തമോ, സബ്ബേഹി ജേട്ഠോ സബ്ബജേട്ഠോ, സബ്ബേഹി കനിട്ഠോ സബ്ബകനിട്ഠോ. ഏവം സബ്ബഹീനോ, സബ്ബപച്ഛിമോ, ഉക്കട്ഠതോ ഉക്കട്ഠോതി ഉക്കട്ഠുക്കട്ഠോ, ഓമകതോ ഓമകോതി ഓമകോമകോ.

ക്വചി നിച്ചസമാസോ ഹോതി, മാതിതോ ജാതോ മാതുജോ. ഏവം പിതുജോ, കമ്മജം, ചിത്തജം, ഉതുജം ഇച്ചാദി.

ഇതി പഞ്ചമീതപ്പുരിസോ.

ഛട്ഠീതപ്പുരിസ

രഞ്ഞോ പുത്തോ രാജപുത്തോ. ഏവം രാജപുരിസോ, ബുദ്ധസാവകോ, സമുദ്ദഘോസോ, ധഞ്ഞാനം രാസി ധഞ്ഞരാസി, മത്തികായ പത്തോതി മത്തികാപത്തോ, വികാരസമ്ബന്ധേ ഛട്ഠീ, മത്തികാമയപത്തോതി അത്ഥോ. ഏവം സുവണ്ണകടാഹം, സുവണ്ണഭാജനം, പാനീയസ്സ ഥാലകം പാനീയഥാലകം.

സമാസമജ്ഝേ ഈ, ഊനം ബഹുലം രസ്സത്തം, ദണ്ഡിനോ കുലം ദണ്ഡികുലം, ഹത്ഥിപദം, ഇത്ഥിരൂപം, നദികൂലം, നദിതീരം, ഭിക്ഖുനീനം സങ്ഘോ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോ, ജമ്ബുയാ സാഖാ ജമ്ബുസാഖാ ഇച്ചാദി.

അന്ത, മാന, നിദ്ധാരണിയ, പൂരണ, ഭാവ, സുഹിതത്ഥേഹി സമാസോ ന ഹോതി, മമം അനുകുബ്ബന്തോ, മമം അനുകുരുമാനോ, ഗുന്നം കണ്ഹാ സമ്പന്നഖീരതമാ. വിഭത്താവധിഛട്ഠിയാ പന ഹോതിയേവ, നരാനം ഉത്തമോ നരുത്തമോ, നരസേട്ഠോ, നരവരോ, ഗണാനം ഉത്തമോ ഗണുത്തമോ, ദ്വിപദാനം ഉത്തമോ ദ്വിപദുത്തമോ ഇച്ചാദി. സിസ്സാനം പഞ്ചമോ സിസ്സോ, കപ്പസ്സ തതിയോ ഭാഗോ, പക്ഖസ്സ അട്ഠമീ, പടസ്സ സുക്കതാ, രൂപസ്സ ലഹുതാ, രൂപസ്സ ¶ മുദുതാ, രൂപസ്സ കമ്മഞ്ഞതാ. ക്വചി ഹോതി, കായലഹുതാ, ചിത്തലഹുതാ, ബുദ്ധസുബുദ്ധതാ. ധമ്മസുധമ്മതാ, ഫലാനം സുഹിതോ, ഫലാനം തിത്തോ, ഫലാനം അസിതോ, കരണത്ഥേ ഛട്ഠീ.

‘‘ഭടോ രഞ്ഞോ പുത്തോ ദേവദത്തസ്സാ’’തി ഏത്ഥ ‘രാജപുത്തോ’തി ന ഹോതി അഞ്ഞമഞ്ഞാനപേക്ഖത്താ. ‘‘ദേവദത്തസ്സ കണ്ഹാ ദന്താ’’തി ഏത്ഥ ‘ദേവദത്തകണ്ഹദന്താ’തി ന ഹോതി അഞ്ഞസാപേക്ഖത്താ [നീ. ൬൯൦]. അഞ്ഞസാപേക്ഖത്തേപി നിച്ചം സമ്ബന്ധീപേക്ഖസദ്ദാനം സമാസോ ഹോതി വാക്യേ വിയ സമാസേപി സമ്ബന്ധസ്സ വിദിതത്താ. വുത്തഞ്ച ‘‘സതിപി സാപേക്ഖത്തേ ഗമകത്താ സമാസോ ഹോതീ’’തി [ക. ൩൨൮; രൂ. ൩൫൨; നീ. ൬൯൧], ദേവദത്തഗുരുകുലം, രാജദാസീപുത്തോ, ദേവദാസീപുത്തോ ഇച്ചാദി. തത്ഥ ദേവദത്തസ്സ ഗുരു ദേവദത്തഗുരു, തസ്സ കുലം ദേവദത്തഗുരുകുലന്തി വിഗ്ഗഹോ. ഗുരുനോ കുലം ഗുരുകുലം, ദേവദത്തസ്സ ഗുരുകുലം ദേവദത്തഗുരുകുലന്തിപി വദന്തി. ‘‘രഞ്ഞോ മാഗധസ്സ ബിമ്ബിസാരസ്സ പുത്തോ’’തി ഏത്ഥപി അഞ്ഞസാപേക്ഖത്താ ‘ബിമ്ബിസാരപുത്തോ’തി ന ഹോതി, രഞ്ഞോ ഗോ ച അസ്സോ ച പുരിസോ ചാതി അത്ഥേ ‘രാജഗവസ്സപുരിസാ’തി ഹോതി ദ്വന്ദതോ പുബ്ബപദസ്സ ദ്വന്ദപദേഹിപി പച്ചേകം സമ്ബന്ധസ്സ വിദിതത്താ. തഥാ ദ്വന്ദതോ പരപദസ്സപി, നരാനഞ്ച ദേവാനഞ്ച സാരഥി നരദേവസാരഥി.

ഇതി ഛട്ഠീതപ്പുരിസോ.

സത്തമീതപ്പുരിസ

സത്തമീതപ്പുരിസേ രൂപേ സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാ. ഏത്ഥ ച കാരകാനം ക്രിയാസാധനലക്ഖണത്താ ക്രിയാപദേഹേവ സമ്ബന്ധോ ഹോതി, തസ്മാ അക്രിയവാചകേന പരപദേന സദ്ധിം സമാസേ ജാതേ മജ്ഝേ അനുരൂപം ക്രിയാപദം വിഞ്ഞായതി, യഥാ ¶ ‘അസ്സേന യുത്തോ രഥോ അസ്സരഥോ’ ഇതി ‘രൂപേ സഞ്ഞാ’തി രൂപേ ഉപ്പന്നാ സഞ്ഞാതി അത്ഥോ. ചക്ഖുസ്മിം വിഞ്ഞാണം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, ധമ്മേ രതോ ധമ്മരതോ. ഏവം ധമ്മരുചി, ധമ്മഗാരവോ, ദാനേ അജ്ഝാസയോ ദാനജ്ഝാസയോ. ഏവം ദാനാധിമുത്തി, വട്ടേ ഭയം വട്ടഭയം, വട്ടദുക്ഖം, ഗാമേ സൂകരോ ഗാമസൂകരോ, വനമഹിംസോ, സമുദ്ദമച്ഛോ, ഇത്ഥീസു ധുത്തോ ഇത്ഥിധുത്തോ, ഇത്ഥിസോണ്ഡോ.

ഉപപദകിതന്തേസു നിച്ചസമാസോ [നീ. ൬൮൨], വനേ ചരതീതി വനചരോ, കാമാവചരോ, കുച്ഛിമ്ഹി സയതീതി കുച്ഛിസ്സയോ, ഗബ്ഭേ സേതീതി ഗബ്ഭസേയ്യോ, ഥലേ തിട്ഠതീതി ഥലട്ഠോ, ജലട്ഠോ, പബ്ബതട്ഠോ, പങ്കേ ജാതം പങ്കജം. ഏവം അത്രജോ, ഖേത്രജോ ഇച്ചാദി. ഇധ ന ഹോതി [നീ. ൬൮൧], ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോ, ആസനേ നിസിന്നോ, ആസനേ നിസീദിതബ്ബം.

ഇതി സത്തമീതപ്പുരിസോ.

ലുത്തതപ്പുരിസ

തപ്പുരിസപദാനം മഹാവുത്തിസുത്തേന ക്വചി വിപല്ലാസോ.

ഉപരിഗങ്ഗാ, ഹേട്ഠാനദീ, അന്തോവിഹാരോ, അന്തോസമാപത്തി, ഹംസാനം രാജാ രാജഹംസോ ഹംസരാജാ വാ, മാസസ്സ അഡ്ഢം അഡ്ഢമാസം, കഹാപണസ്സ അഡ്ഢം അഡ്ഢകഹാപണം, അഡ്ഢമാസം, രത്തിയാ അഡ്ഢം അഡ്ഢരത്തം. ഏവം പുബ്ബരത്തം, പരരത്തം, ഇസ്സ അത്തം. കായസ്സ പുബ്ബഭാഗോ പുബ്ബകായോ, പരകായോ, അഹസ്സ പുബ്ബോ പുബ്ബണ്ഹോ, മജ്ഝണ്ഹോ, സായന്ഹോ, പുബ്ബേദിട്ഠോ ദിട്ഠപുബ്ബോ, തഥാഗതം ദിട്ഠപുബ്ബോ ഥേരോ, തഥാഗതോ ദിട്ഠപുബ്ബോ ഥേരേന ഇച്ചാദി.

ഇതി ലുത്തതപ്പുരിസോ.

അലുത്തതപ്പുരിസ

ഇദാനി ¶ അലുത്തതപ്പുരിസാ വുച്ചന്തേ.

ദീപങ്കരോ, പഭങ്കരോ, അമതന്ദദോ, പുരിന്ദദോ, വേസ്സന്തരോ, അത്തന്തപോ, പരന്തപോ, രണഞ്ജഹോ, ജുതിന്ധരോ, വിജ്ജന്ധരോ, ദസ്സനേനപഹാതബ്ബധമ്മോ, കുതോജോ, തതോജോ, ഇതോജോ, ഭയതോ ഉപട്ഠാനം ഭയതുപട്ഠാനം, കടത്താകമ്മം, കടത്താരൂപം, പരസ്സപദം, അത്തനോപദം, ദേവാനമിന്ദോ, ദേവാനംപിയതിസ്സോ, ഗവമ്പതിത്ഥേരോ, പുബ്ബേനിവാസോ, മജ്ഝേകല്യാണം, ദൂരേരൂപം, സന്തികേരൂപം, ദൂരേനിദാനം, സന്തികേനിദാനം, അന്തേവാസികോ, ജനേസുതോ, കാമേസുമിച്ഛാചാരോ ഇച്ചാദി [ക. ൩൨൭; രൂ. ൩൫൧; നീ. ൬൮൬].

ഇതി അലുത്തതപ്പുരിസോ.

സബ്ബോ ചായം അമാദിതപ്പുരിസോ അഭിധേയ്യവചനോ പരപദലിങ്ഗോ ച.

അമാദിതപ്പുരിസോ നിട്ഠിതോ.

കമ്മധാരയസമാസ

അഥ കമ്മധാരയസഞ്ഞിതോ പഠമാതപ്പുരിസോ വുച്ചതേ.

കമ്മമിവ ദ്വയം ധാരേതീതി കമ്മധാരയോ. യഥാ കമ്മം ക്രിയഞ്ച പയോജനഞ്ച ദ്വയം ധാരേതി കമ്മേ സതി തസ്സ ദ്വയസ്സ സമ്ഭവതോ, തഥാ അയം സമാസോ ഏകസ്സ അത്ഥസ്സ ദ്വേ നാമാനി ധാരേതി ഇമസ്മിം സമാസേ സതി ഏകത്ഥജോതകസ്സ നാമദ്വയസ്സ സമ്ഭവതോതി [ക. ൩൨൪; രൂ. ൩൩൯; നീ. ൭൦൨].

അപി ച കത്തബ്ബന്തി കമ്മം, ധാരേതബ്ബന്തി ധാരിയം, കമ്മഞ്ച തം ധാരിയഞ്ചാതി കമ്മധാരിയം, യംകിഞ്ചി ഹിതകമ്മം, കമ്മധാരിയസദ്ദസദിസത്താ ¶ സബ്ബോ ചായം സമാസോ കമ്മധാരയോതി വുച്ചതി ഇസ്സ അത്തം കത്വാ. യഥാ ഹി കമ്മധാരിയസദ്ദോ ഏകസ്സ അത്ഥസ്സ ദ്വേ നാമാനി ധാരേതി, തഥാ അയം സമാസോപീതി. സോ ഏവ ഉത്തരപദത്ഥപധാനതാസങ്ഖാതേന തപ്പുരിസലക്ഖണേന യുത്തത്താ ‘തപ്പുരിസോ’തി ച വുച്ചതി. ഭിന്നപവത്തിനിമിത്താനം ദ്വിന്നം പദാനം വിസേസനവിസേസിതബ്ബഭാവേന ഏകസ്മിം അത്ഥേ പവത്തി തുല്യാധികരണതാ നാമ, തേന തുല്യാധികരണലക്ഖണേന യുത്തത്താ ‘തുല്യാധികരണസമാസോ’തി ച വുച്ചതി. സോ ഏവ ച വിസേസനപദവസേന ഗുണവിസേസദീപനത്താ ‘വിസേസനസമാസോ’തി ച വുച്ചതി. തസ്മിം വിസേസനസമാസേ –

൩൪൬. വിസേസനമേകത്ഥേന [ക. ൩൨൪; രൂ. ൩൩൯; നീ. ൭൦൨; ചം. ൨.൨.൧൮; പാ. ൨.൧.൫൭].

വിസേസനഭൂതം സ്യാദ്യന്തപദം ഏകത്ഥേന വിസേസ്യഭൂതേന സ്യാദ്യന്തപദേന സദ്ധിം ഏകത്ഥം ഹോതി.

ഏത്ഥ ച വിസേസീയതി ദബ്ബം വിസിട്ഠം കരീയതി ഏതേനാതി വിസേസനം. ഏകോ അത്ഥോ യസ്സാതി ഏകത്ഥം, ‘ഏകോ’തി സമാനോ, ‘അത്ഥോ’തി അഭിധേയ്യത്ഥോ, നേമിത്തകത്ഥോ, സോയേവ ദ്വിന്നം പവത്തിനിമിത്താനം അധിട്ഠാനട്ഠേന ‘അധികരണ’ന്തി ച വുച്ചതി. പവത്തിനിമിത്താനഞ്ച അധിട്ഠാനത്തേ സതി പദാനമ്പി അധിട്ഠാനതാ സിദ്ധാ ഹോതി. ഇതി ഏകത്ഥന്തി തുല്യാധികരണം, സമാനാധികരണന്തി വുത്തം ഹോതി, തേന ഏകത്ഥേന. ‘ഏകത്ഥം ഹോതീ’തി ഏകത്ഥീഭൂതം ഹോതീതി അത്ഥോ.

സോ ച സമാസോ നവവിധോ വിസേസനപുബ്ബപദോ, വിസേസനുത്തരപദോ, വിസേസനോഭയപദോ, ഉപമാനുത്തരപദോ, സമ്ഭാവനാപുബ്ബപദോ, അവധാരണപുബ്ബപദോ, നനിപാതപുബ്ബപദോ, കുനിപാതപുബ്ബപദോ, പാദിപുബ്ബപദോ ചാതി.

തത്ഥ ¶ വിസേസനപുബ്ബപദോ യഥാ? മഹാപുരിസോ, മഹാനദീ, മഹബ്ഭയം. ഏത്ഥ ച ‘‘സാ സേനാ ദിസ്സതേ മഹാ [ജാ. ൨.൨൨.൭൭൧], ബാരാണസിരജ്ജം നാമ മഹാ’’തി [ജാ. അട്ഠ. ൧.൧.മഹാസീലവജാതകവണ്ണനാ] പാളി ദിസ്സതി. തസ്മാ സമാസേപി തിലിങ്ഗേ നിപാതരൂപോ മഹാസദ്ദോ യുജ്ജതി. മഹാ ച സോ പുരിസോ ചാതി മഹാപുരിസോ, മഹാ ച സാ നദീ ചാതി മഹാനദീ, മഹാ ച തം ഭയഞ്ചാതി മഹബ്ഭയം, ദ്വിത്തം സംയോഗേ ച രസ്സത്തം. മഹാസദ്ദവേവചനേന മഹന്തസദ്ദേനപി വാക്യം ദസ്സേതും യുജ്ജതി, മഹന്തോ പുരിസോ മഹാപുരിസോ, മഹന്തീ നദീ മഹാനദീ, മഹന്തം ഭയം മഹബ്ഭയന്തി. ച, തസദ്ദേഹി ച സദ്ധിം പരിപുണ്ണം കത്വാ ദസ്സേതും യുജ്ജതി, മഹന്തോ ച സോ പുരിസോ ചാതി മഹാപുരിസോ, മഹന്തീ ച സാ നദീ ചാതി മഹാനദീ, മഹന്തഞ്ച തം ഭയഞ്ചാതി മഹബ്ഭയന്തി. മഹന്തസദ്ദോ വാ മഹാ ഹോതി, ‘ട ന്തന്തൂന’ന്തി സുത്തേന ഉത്തരപദേ പരേ ന്തസ്സ സബ്ബസ്സ അത്തം, മഹാവുത്തിനാ ദീഘോ ച.

ഏത്ഥ ച ദ്വീഹി ചസദ്ദേഹി ദ്വിന്നം പദാനം സകത്ഥനാനാത്തം ദീപേതി. തംസദ്ദേന സകത്ഥനാനാത്തേപി സകത്ഥാനം അധികരണഭൂതസ്സ ദബ്ബത്ഥസ്സ ഏകത്തം ദീപേതി. ഇമസ്മിം ബ്യാകരണേ വിസും രൂപവിധാനകിച്ചം നാമ നത്ഥി, തംതംസുത്തവിധാനഞ്ച തദനുരൂപം ദസ്സിതവിഗ്ഗഹവാക്യഞ്ച ദിസ്വാ തസ്സ തസ്സ സിദ്ധപദസ്സ അത്ഥബ്യഞ്ജനവിനിച്ഛയേ ഞാതേ രൂപവിധാനകിച്ചം സിദ്ധം ഹോതി, സന്തോ ച സോ പുരിസോ ചാതി സപ്പുരിസോ, സേതഹത്ഥീ, നീലുപ്പലം, ലോഹിതചന്ദനം.

വിസദിസലിങ്ഗ, വചനാപി സദ്ദാ ഏകത്ഥാ ഹോന്തി, വിനയോ ച സോ പരിയത്തി ചാതി വിനയപരിയത്തി, വിനയോ ച സോ പിടകഞ്ചാതി വിനയപിടകം, അവിജ്ജാ ച സാ പച്ചയോ ചാതി അവിജ്ജാപച്ചയോ, അവിജ്ജാ ച സാ നീവരണഞ്ചാതി അവിജ്ജാനീവരണം. ഏവം ഇത്ഥിരതനം, സീലഞ്ച തം ഗുണോ ചാതി സീലഗുണോ, സീലഞ്ച തം പതിട്ഠാ ചാതി സീലപതിട്ഠാ ഇച്ചാദി.

തഥാ ¶ വീസതി ച സാ പുരിസാ ചാതി വീസതിപുരിസാ, സതഞ്ച തം പുരിസാ ചാതി സതപുരിസാ, സങ്ഖാരാ ച തേ പച്ചയോ ചാതി സങ്ഖാരപച്ചയോ, അങ്ഗാ ച തേ ജനപദഞ്ചാതി അങ്ഗജനപദം, മഗധാ ച തേ രട്ഠഞ്ചാതി മഗധരട്ഠം. ഏവം കാസിരട്ഠം ഇച്ചാദി.

ഇധ ന ഹോതി [രൂ. ൩൪൧; നീ. ൬൮൧], പുണ്ണോ മന്താനീപുത്തോ, ചിത്തോ ഗഹപതി, സക്കോ ദേവരാജാ, ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി ഇച്ചാദി.

ക്വചി നിച്ചസമാസോ, കണ്ഹസപ്പോ, ലോഹിതമാലം ഇച്ചാദി.

വിസേസനുത്തരപദോ യഥാ? സാരിപുത്തത്ഥേരോ, ബുദ്ധഘോസാചരിയോ, ആചരിയഗുത്തിലോ വാ, മഹോസധപണ്ഡിതോ, പുരിസുത്തമോ, പുരിസവരോ, പുരിസവിസേസോ ഇച്ചാദി.

വിസേസനോഭയപദോ യഥാ? ഛിന്നഞ്ച തം പരൂള്ഹഞ്ചാതി ഛിന്നപരൂള്ഹം, സീതഞ്ച തം ഉണ്ഹഞ്ചാതി സീതുണ്ഹം, ഖഞ്ജോ ച സോ ഖുജ്ജോ ചാതി ഖഞ്ജഖുജ്ജോ. ഏവം അന്ധബധിരോ, കതഞ്ച തം അകതഞ്ചാതി കതാകതം, ഛിദ്ദാവഛിദ്ദം, ഛിന്നഭിന്നം, സിത്തഞ്ച തം സമ്മട്ഠഞ്ചാതി സിത്തസമ്മട്ഠം, സന്തസ്സ ഭാവോ സച്ചം, അഖേമട്ഠേന ദുക്ഖഞ്ച തം അവിപരീതട്ഠേന സച്ചഞ്ചാതി ദുക്ഖസച്ചം ഇച്ചാദി.

ഉപമാനുത്തരപദോ യഥാ? സീഹോ വിയാതി സീഹോ, മുനി ച സോ സീഹോ ചാതി മുനിസീഹോ. ഏവം മുനിപുങ്ഗവോ, ബുദ്ധനാഗോ, ബുദ്ധാദിച്ചോ, രംസി വിയാതി രംസി, സദ്ധമ്മോ ച സോ രംസി ചാതി സദ്ധമ്മരംസി. ഏവം വിനയസാഗരോ, സമണപദുമോ, സമണപുണ്ഡരീകോ ഇച്ചാദി.

സമ്ഭാവനാപുബ്ബപദോ യഥാ? ഹേതു ഹുത്വാ പച്ചയോ ഹേതുപച്ചയോ. ഏവം ആരമ്മണപച്ചയോ, മനുസ്സഭൂതോ, ദേവഭൂതോ, ധമ്മോ ഇതി സങ്ഖാതോ ധമ്മസങ്ഖാതോ, ധമ്മസമ്മതോ, ധമ്മസഞ്ഞിതോ ¶ , ധമ്മലക്ഖിതോ, ഏവ ഇതി സങ്ഖാതോ സദ്ദോ ഏവസദ്ദോ. ഏവം ചസദ്ദോ, വാസദ്ദോ, അരിയഭൂതോ സങ്ഘോ അരിയസങ്ഘോ. ഏവം ബുദ്ധമുനി, പച്ചേകമുനി ഇച്ചാദി. ഏത്ഥ ച സമ്ഭാവനാ നാമ സാമഞ്ഞഭൂതസ്സ ഉത്തരപദത്ഥസ്സ ദള്ഹം കത്വാ ഥോമനാ സരൂപവിസേസദീപനാ, ന ഗുണമത്തദീപനാതി അധിപ്പായോ. ഗരൂ പന ‘‘ധമ്മോ ഇതി ബുദ്ധി ധമ്മബുദ്ധി. ഏവം ധമ്മസഞ്ഞാ, അനിച്ചസഞ്ഞാ, ധാതുസഞ്ഞാ, മാതുസഞ്ഞാ, പാണസഞ്ഞിതാ, അത്തദിട്ഠി’’ ഇച്ചാദീനിപി ഏത്ഥ ആഹരന്തി, ഇമാനി പന ‘‘സരണം ഇതി ഗതോ ഉപഗതോ സരണങ്ഗതോ’’തി പദം വിയ ഇതിലുത്താനി പഠമാതപ്പുരിസപദാനി നാമ യുജ്ജന്തീതി [രൂ. ൩൪൩; നീ. ൭൦൨].

അവധാരണപുബ്ബപദോ യഥാ? ഗുണോ ഏവ ധനം ന മണിസുവണ്ണാദീതി ഗുണധനം. ഏവം സദ്ധാധനം, സീലധനം, ചക്ഖു ഏവ ദ്വാരം ന ഗാമദ്വാരാദീതി ചക്ഖുദ്വാരം. ഏവം ചക്ഖുവത്ഥു, ചക്ഖുന്ദ്രിയം, ചക്ഖായതനം, ചക്ഖുധാതു, ഖന്ധാ ഏവ ഭാരാ ഖന്ധഭാരാ. ഏത്ഥ ച യദി ഭരിതബ്ബട്ഠേന ഭാരാ നാമ സിയും, പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഏവ ഭാരാ നാമ സിയും, ന സീസഭാര, അംസഭാരാദയോ. ഖന്ധാ ഹി നിച്ചഭാരാ ഹോന്തി, ഇതരേ താവകാലികാ, ഖന്ധമൂലികാ ചാതി. ഏവം അതിസയത്ഥസമ്ഭാവനത്ഥം ഖന്ധാ ഏവ ഭാരാതി അവധാരണവാക്യം പയുജ്ജതി, ന സീസഭാരാദീനം സബ്ബസോ ഭാരഭാവപടിക്ഖിപനത്ഥന്തി. ഏവം സബ്ബത്ഥ, അവിജ്ജാ ഏവ മലം ന കംസമലാദികന്തി അവിജ്ജാമലം, അവിജ്ജാ ഏവ ആസവോ ന മധ്വാസവാദികോതി അവിജ്ജാസവോ. ഏവം തണ്ഹാസല്ലം, പഞ്ഞാസത്ഥം, പഞ്ഞാലോകോ, പഞ്ഞാപജ്ജോതോ, രാഗഗ്ഗി, ദോസഗ്ഗി, മോഹഗ്ഗി ഇച്ചാദി. ഗരൂ പന ‘‘ധനം വിയാതി ധനം, സദ്ധാ ഏവ അരിയാനം ധനം സദ്ധാധനം, സത്ഥം വിയാതി സത്ഥം, പഞ്ഞാ ഏവ സത്ഥം പഞ്ഞാസത്ഥ’’ന്തി യോജേന്തി, ഏവം സതി അതിസയസമ്ഭാവനത്ഥോ ന സിജ്ഝതി [രൂ. ൩൪൩; നീ. ൭൦൨].

൩൪൭. നനിപാതപുബ്ബപദേ നഉ [ക. ൩൨൬; രൂ. ൩൪൧; നീ. ൭൦൭].

ഞാനുബന്ധോ ¶ പടിസേധമ്ഹാ അഞ്ഞനകാര നിവത്തനത്ഥോ, നഉഇച്ചേതം സ്യാദ്യന്തം അഞ്ഞേന സ്യാദ്യന്തേന സഹ ഏകത്ഥം ഹോതി. ഇമിനാ നഞേ കത്ഥസഞ്ഞം കത്വാ –

൩൪൮. ട നഉസ്സ [ക. ൩൩൩; രൂ. ൩൪൪; നീ. ൭൧൭; ചം. ൨.൨.൨൦; പാ. ൨.൨.൬; ‘‘നഉ’’ (ബഹൂസു)].

ഉത്തരപദേ പരേ നഉഇച്ചേതസ്സ ടാനുബന്ധോ അ ഹോതീതി നസ്സ അത്തം.

ന ബ്രാഹ്മണോ അബ്രാഹ്മണോ. ഏത്ഥ സിയാ – കിം വിജ്ജമാനസ്സ വായം നിസേധോ, ഉദാഹു അവിജ്ജമാനസ്സ വാതി, കിഞ്ചേത്ഥ – യദി വിജ്ജമാനസ്സ നിസേധോ, ഏവം സതി ലോകേ വിജ്ജമാനാ സബ്ബേ ബ്രാഹ്മണാ അബ്രാഹ്മണാ നാമ ഭവേയ്യും. തസ്മാ ‘‘ഇധ ജനോ ന ബ്രാഹ്മണോ, തത്ഥ ജനോ ന ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദിനാ ദേസാദിനിയമം വിനാ ലോകേ വിജ്ജമാനസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ നിസേധോ ന യുജ്ജതി, അഥ ലോകേ അവിജ്ജമാനസ്സ നിസേധോ, ഏവഞ്ച സതി കിം അവിജ്ജമാനസ്സ നിസേധേന നിസേധനീയസ്സേവ അവിജ്ജമാനത്താതി? വുച്ചതേ – തംസദിസാദിഅത്ഥേസു തബ്ബോഹാരസ്സേവായം നിസേധോ. തഥാ ഹി ബ്രാഹ്മണസദിസേ അബ്രാഹ്മണേ കേസഞ്ചി ബ്രാഹ്മണസഞ്ഞാ സണ്ഠാതി, സഞ്ഞാനുരൂപഞ്ച ബ്രാഹ്മണവോഹാരോ തസ്മിം പവത്തതി, ഏവം പവത്തസ്സ അബ്രാഹ്മണേ ബ്രാഹ്മണവോഹാരസ്സ അയം പടിസേധോ ഹോതി. യഥാ തം? ലോകസ്മിം ബാലജനാനം മിച്ഛാസഞ്ഞാവസേന മിച്ഛാവോഹാരോ പവത്തതിയേവ ‘‘രൂപം അത്താ, വേദനാ അത്താ’’ ഇച്ചാദി, തേസം തസ്സ മിച്ഛാഭാവഖ്യാപനത്ഥം പടിസേധോ യോജിയതി ‘‘രൂപം അനത്താ, വേദനാ അനത്താ’’ [മഹാവ. ൨൦] ഇച്ചാദി. ഏത്താവതാ സുദ്ധബ്രാഹ്മണസദ്ദസ്സപി മിച്ഛാവസേന തംസദിസേ അത്ഥേ പവത്തിസമ്ഭവോ സിദ്ധോ ഹോതി, നകാരസ്സ ¶ ച തദത്ഥജോതകമത്തതാ സിദ്ധാ ഹോതി, ഏവഞ്ച സതി ഉത്തരപദത്ഥപധാനതാസങ്ഖാതം തപ്പുരിസലക്ഖണമ്പി ഇധ ന വിരുജ്ഝതി, തസ്മാ അബ്രാഹ്മണോതി ബ്രാഹ്മണസദിസോതി വുത്തം ഹോതി. ഏസ നയോ തദഞ്ഞ, തബ്ബിരുദ്ധ, തദഭാവത്ഥാദീസു.

തത്ഥ തദഞ്ഞത്ഥേ –

സങ്ഖതാ ധമ്മാ അസങ്ഖതാ ധമ്മാ [ധ. സ. ദുകമാതികാ ൮]. ഏത്ഥ ച ന സങ്ഖതാ അസങ്ഖതാ, സങ്ഖതധമ്മേഹി അഞ്ഞേ ധമ്മാതി അത്ഥോ.

തബ്ബിരുദ്ധേ –

അകുസലോ, കുസലപടിപക്ഖോ ധമ്മോതി അത്ഥോ.

തദഭാവേ –

ന കത്വാ അകത്വാ, കരണേന സബ്ബസോ വിനാതി അത്ഥോ.

ദുവിധോ പടിസേധോ പസജ്ജപടിസേധോ, പയിരുദാസപടിസേധോ ചാതി.

തത്ഥ അത്തനാ യുത്തപദത്ഥം പസജ്ജ ലഗ്ഗേത്വാ പടിസേധേതീതി പസജ്ജപടിസേധോ, തദഭാവമത്തജോതകോ നകാരോ, ക്രിയാമത്തനിസേധോതി വുത്തം ഹോതി. അകത്വാ, അകാതും, അകരോന്തോ, ന കരോതി, ന കാതബ്ബം ഇച്ചാദി.

പസജ്ജമത്തേ അട്ഠത്വാ തംസദിസാദികേ പരിതോഭാഗേ ഉഗ്ഗയ്ഹ നിസേധേതബ്ബം അത്ഥം അസതി ഖിപതി ഛഡ്ഡേതീതി പയിരുദാസോ, തംസദിസാദിജോതകോ, ദബ്ബനിസേധോതി വുത്തം ഹോതി. അബ്രാഹ്മണോ ഇച്ചാദി. ഏവം അസമണോ, അസക്യപുത്തിയോ, അമിത്തോ, മിത്തധമ്മവിധുരോതി അത്ഥോ.

൩൪൯. അന സരേ [ക. ൩൩൪; രൂ. ൩൪൫; നീ. ൭൧൮; ചം. ൫.൨.൧൧൯; പാ. ൬.൩.൧൦൫].

സരേ പരേ നഉഇച്ചേതസ്സ അന ഹോതി.

ന ¶ അരിയോ അനരിയോ, അരിയധമ്മവിമുഖോതി അത്ഥോ. ന ആവാസോ അനാവാസോ, ന ഇസ്സരോ അനിസ്സരോ. ന ഈതി അനീതി, ‘ഈതീ’തി ഉപദ്ദവോ, ന യുത്തോ ഉപായോ അനുപായോ, ന ഊമി അനൂമി, ന യുത്താ ഏസനാ അനേസനാ, ന യുത്തോ ഓകാസോ അനോകാസോ, ന അതിക്കമ്മ അനതിക്കമ്മ, അനാദായ, അനോലോകേത്വാ ഇച്ചാദി.

ബഹുലാധികാരാ അയുത്തത്ഥാനമ്പി സമാസോ ഹോതി [ക. ൩൩൬; രൂ. ൩൪൭; നീ. ൬൮൯], പുന ന ഗായിതബ്ബാതി അപുനഗേയ്യാ, ഗാഥാ, ചന്ദം ന ഉല്ലോകേന്തീതി അചന്ദമുല്ലോകികാനി, മുഖാനി, സൂരിയം ന പസ്സന്തീതി അസൂരിയപസ്സാ, രാജകഞ്ഞാ, സദ്ധം ന ഭുഞ്ജതി സീലേനാതി അസദ്ധഭോജീ. ഏവം അലവണഭോജീ, അത്ഥം ന കാമേന്തീതി അനത്ഥകാമാ. ഏവം അഹിതകാമാ, ഓകാസം ന കാരേസീതി അനോകാസംകാരേത്വാ. ഏവം അനിമിത്തംകത്വാ, മൂലമൂലം ന ഗച്ഛതീതി അമൂലമൂലംഗന്ത്വാ ഇച്ചാദി.

‘‘പുന ഗായിതബ്ബാതി പുനഗേയ്യാ, ന പുനഗേയ്യാ അപുനഗേയ്യാ. അത്ഥം കാമേന്തീതി അത്ഥകാമാ, ന അത്ഥകാമാ അനത്ഥകാമാ. അഥ വാ ന അത്ഥോ അനത്ഥോ, അനത്ഥം കാമേന്തീതി അനത്ഥകാമാ’’ ഇച്ചാദിനാ വാക്യേ യോജിതേ പന യുത്തസമാസാ ഹോന്തി. ഗരൂ പന ‘‘അത്ഥം ന കാമേന്തി അനത്ഥമേവ കാമേന്തീതി അനത്ഥകാമാ, ഹിതം ന കാമേന്തി അഹിതമേവ കാമേന്തീതി അഹിതകാമാ, ഫാസും ന കാമേന്തി അഫാസുമേവ കാമേന്തീതി അഫാസുകാമാ’’തി യോജേസും, ദ്വാധിപ്പായപദം നാമേതം.

കുനിപാതപുബ്ബപദേ നിച്ചസമാസത്താ അഞ്ഞപദേന വിഗ്ഗഹോ, ഖുദ്ദകാ നദീ കുന്നദീ, ഖുദ്ദകോ സോമ്ഭോ കുസോമ്ഭോ, ഖുദ്ദകം വനം കുബ്ബനം.

൩൫൦. സരേ കദ കുസ്സുത്തരത്ഥേ [ക. ൩൩൫; രൂ. ൩൪൬; നീ. ൭൧൯].

സരാദികേ ¶ ഉത്തരപദേ പരേ ഉത്തരപദത്ഥേ വത്തമാനസ്സ കുനിപാതസ്സ കദി ഹോതി.

കുച്ഛിതം അന്നം കദന്നം, കുച്ഛിതം അസനം കദസനം, കുച്ഛിതോ അരിയോ കദരിയോ, മച്ഛരീ.

സരേതി കിം? കുപുത്താ, കുദാരാ, കുദാസാ.

ഉത്തരത്ഥേതി കിം? കുച്ഛിതോ ഓട്ഠോ യസ്സാതി കുഓട്ഠോ.

൩൫൧. കാപ്പത്ഥേ [ക. ൩൩൬; രൂ. ൩൪൭; നീ. ൭൨൦].

ഉത്തരപദേ പരേ ഉത്തരപദത്ഥേ ഠിതസ്സ അപ്പത്ഥേ വത്തമാനസ്സ കുനിപാതസ്സ കാ ഹോതി വാ.

അപ്പകം ലവണം കാലവണം. ഏവം കാപുപ്ഫം.

പാദിപുബ്ബപദോ ച നിച്ചസമാസോവ, പകട്ഠം വചനം പാവചനം, ദീഘത്തം, പകട്ഠം ഹുത്വാ നീതം പണീതം, പമുഖം ഹുത്വാ ധാനം പധാനം. ഏവം പട്ഠാനം, വിവിധാ മതി വിമതി, അധികോ ദേവോ അധിദേവോ, അതിരേകോ വിസേസോ വാ ധമ്മോ അഭിധമ്മോ, സുന്ദരോ ഗന്ധോ സുഗന്ധോ, കുച്ഛിതോ ഗന്ധോ ദുഗ്ഗന്ധോ. സോഭണം കതം സുകതം, കുച്ഛിതം കതം ദുക്കടം, വിപരീതോ പഥോ ഉപ്പഥോ. ഏവം ഉമ്മഗ്ഗോ, ഉദ്ധമ്മോ, ഉബ്ബിനയോഇച്ചാദി.

അയമ്പി കമ്മധാരയസമാസോ അഭിധേയ്യവചനോ പരപദലിങ്ഗോ ച.

കമ്മധാരയസമാസോ നിട്ഠിതോ.

ദിഗുസമാസ

അഥ ¶ ദിഗുസങ്ഖാതോ പഠമാതപ്പുരിസോ വുച്ചതേ.

ദ്വേ ഗാവോ ദിഗു, സങ്ഖ്യാപുബ്ബത്തേന നപുംസകേകത്തേന ച ദിഗുസദ്ദസദിസത്താ സബ്ബോ ചായം സമാസോ ദിഗൂതി വുച്ചതി.

൩൫൨. സങ്ഖ്യാദി [ക. ൩൨൧; രൂ. ൩൪൯; നീ. ൬൯൯].

സമാഹാരേകത്ഥേ സങ്ഖ്യാപുബ്ബകം ഏകത്ഥം നപുംസകം ഹോതി, സമാഹാരവചനേനേവ ഏകത്തഞ്ച സിദ്ധം.

ദ്വേ ഗാവോ ദിഗു, ‘ഗോസ്സൂ’തി സുത്തേന ഓസ്സ ഉത്തം, തയോ ലോകാ തിലോകം, തയോ ലോകാ ഞാണസ്മിം സമാഹടാ സമ്പിണ്ഡിതാതി തിലോകം, തിണ്ണം ലോകാനം സമാഹാരോതി തിലോകം, തയോ ച തേ ലോകാ ചാതി തിലോകം. ഏവം തിഭവം, തിപുരിസം, തീണി മലാനി തിമലം, തിരതനം, തിസ്സോ സഞ്ഞായോതിസഞ്ഞം, ‘സ്യാദീസു രസ്സോ’തി രസ്സത്തം. ചത്താരോ പഥാ ചതുപ്പഥം, ചത്താരി സച്ചാനി ചതുസച്ചം, ചതസ്സോ ദിസാ ചതുദ്ദിസം. ഏവം പഞ്ചസിക്ഖാപദം, സളായതനം, സത്താഹം, അട്ഠപദം, നവലോകുത്തരം, ദസസിക്ഖാപദം, സതയോജനം, സഹസ്സയോജനം ഇച്ചാദി.

ഇമസ്മിം സമാഹാരദിഗുമ്ഹി സബ്ബം നപുംസകമേവ രസ്സന്തമേവ ഏകവചനന്തമേവ ചാതി.

അസമാഹാരദിഗു [രൂ. ൩൫൦ നീ. ൭൦൩] യഥാ? ഏകോ പുഗ്ഗലോ ഏകപുഗ്ഗലോ, തയോ ഭവാ തിഭവാ, ചതസ്സോ ദിസാ ചതുദ്ദിസാ ഇച്ചാദി.

സങ്ഖ്യാഠാനേ പന [ക. ൩൯൨; രൂ. ൪൧൮; നീ. ൮൩൧] ദ്വേ സതാനി ദ്വിസതം. ഏവം തിസതം, ചതുസതം, പഞ്ചസതം, ഛസതം, സത്തസതം, അട്ഠസതം, നവസതം, ദസസതം, ദ്വിസഹസ്സം, തിസഹസ്സം, ചതുസഹസ്സം, പഞ്ചസഹസ്സം, ദസസഹസ്സം.

ദ്വേ ¶ സതസഹസ്സാനി ദ്വിസതസഹസ്സം. ഏവം ‘‘തിസതസഹസ്സം, ചതുസതസഹസ്സം, പഞ്ചസതസഹസ്സ’’ന്തി വാ ‘‘ദ്വിസതാനി, ദ്വേ സതാനി, തിസതാനി, തീണി സതാനി, ചതുസതാനി, ചത്താരി സതാനി, ദ്വിസഹസ്സാനി, ദ്വേ സഹസ്സാനി, തിസഹസ്സാനി, തീണി സഹസ്സാനി, ദ്വിസതസഹസ്സാനി, ദ്വേ സതസഹസ്സാനീ’’തി വാ ഏവം വചനദ്വയഞ്ച വാക്യഞ്ച വേദിതബ്ബം. ഏവം സതസഹസ്സേപീതി.

ഏത്ഥ സിയാ – ദിഗു നാമ സങ്ഖ്യാപുബ്ബമേവ സിയാ, ഇമേസു ച സബ്ബം സങ്ഖ്യാപദമേവ ഹോതീതി? ദിഗുമ്ഹി പുബ്ബം സങ്ഖ്യാപദമേവ സിയാ, പരപദം പന സങ്ഖ്യാപദമ്പി അഞ്ഞമ്പി യുജ്ജതീതി.

ദിഗുസമാസോ നിട്ഠിതോ.

ബഹുബ്ബീഹിസമാസ

അഥ ബഹുബ്ബീഹിസമാസോ വുച്ചതേ.

ബഹവോ വീഹയോ യസ്മിം ദേസേ സോയം ബഹുബ്ബീഹി, താദിസോ ഗാമോ വാ ദേസോ വാ ജനപദോ വാ, ബഹുബ്ബീഹിസദ്ദസദിസത്താ സബ്ബോ ചായം സമാസോ ബഹുബ്ബീഹീതി വുച്ചതി. യഥാ ഹി ബഹുബ്ബീഹിസദ്ദോ സമാസപദത്ഥേ അതിക്കമ്മ ഗാമ, ദേസ, ജനപദഇച്ചാദീനം അഞ്ഞേസം പദാനം അത്ഥേസു തിട്ഠതി, തഥാ അയം സമാസോപി. അഞ്ഞപദത്ഥപധാനോ ഹി ബഹുബ്ബീഹിസമാസോ.

സോ സങ്ഖേപേന ദുവിധോ തഗ്ഗുണസംവിഞ്ഞാണോ, അതഗ്ഗുണസംവിഞ്ഞാണോ ചാതി.

തത്ഥ ‘ഗുണോ’തി അപ്പധാനഭൂതോ സമാസപദാനം അത്ഥോ, സോ അഞ്ഞപദത്ഥസ്സ വിസേസനഭൂതത്താ തസ്സ അഞ്ഞപദത്ഥസ്സ ഗുണോതി ¶ അത്ഥേന തഗ്ഗുണോതി വുച്ചതി, വിഞ്ഞാതബ്ബോതി വിഞ്ഞാണോ, അഞ്ഞപദത്ഥോ, തഗ്ഗുണം അമുഞ്ചിത്വാ തഗ്ഗുണേന സഹേവ വിഞ്ഞാണോ അഞ്ഞപദത്ഥോ യസ്മിന്തി തഗ്ഗുണസംവിഞ്ഞാണോ, ന തഗ്ഗുണസംവിഞ്ഞാണോ അതഗ്ഗുണസംവിഞ്ഞാണോ, യത്ഥ സമാസപദത്ഥോ അവയവഭാവേന വാ സഹവിധേയ്യഭാവേന വാ അഞ്ഞപദത്ഥേ അന്തോഗധോ ഹോതി, സോ തഗ്ഗുണസംവിഞ്ഞാണോ. യഥാ? ഛിന്നഹത്ഥോ പുരിസോ, ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഭത്തം ദേതി, സപുത്തദാരോ ആഗതോ, പാദയോ ഉപസഗ്ഗാ നാമാതി.

ഏത്ഥ ച ‘ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഭത്തം ദേതീ’തി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച ഭത്തം ദേതി, പമുഖഭൂതസ്സ ബുദ്ധസ്സ ച ഭത്തം ദേതീതി അത്ഥോ. ‘സപുത്തദാരോ ആഗതോ’തി പുത്തദാരാ ച ആഗതാ, പുരിസോ ച ആഗതോതി അത്ഥോ. ‘പാദയോ ഉപസഗ്ഗാ നാമാ’തി പ-കാരോ ച ഉപസഗ്ഗോ നാമ, പരാദയോ ച ഉപസഗ്ഗാ നാമാതി അത്ഥോ. ഏവം യോജനാരഹതാ അഞ്ഞപദത്ഥേന സഹ സമാസപദത്ഥസ്സ വിധേയ്യതാ നാമാതി.

അതഗ്ഗുണസംവിഞ്ഞാണോ യഥാ? ദിന്നസുങ്കോ രാജാ ദാനം ദേതി, പബ്ബതാദീനി ഖേത്താനി കസ്സതി ഇച്ചാദി. ഇമേസു പന സമാസപദത്ഥോ അവിധേയ്യോ, അഞ്ഞപദത്ഥോ ഏവ വിധേയ്യോ.

പഠമാബഹുബ്ബീഹി

പഠമാബഹുബ്ബീഹി, ദുതിയാബഹുബ്ബീഹി, തതിയാബഹുബ്ബീഹി, ചതുത്ഥീബഹുബ്ബീഹി, പഞ്ചമീബഹുബ്ബീഹി, ഛട്ഠീബഹുബ്ബീഹി, സത്തമീബഹുബ്ബീഹി ചാതി സത്തവിധോ.

തത്ഥ പഠമാബഹുബ്ബീഹി സഹപുബ്ബപദ, ഉപമാനപുബ്ബപദ, സങ്ഖ്യോഭയപദ, ദിസന്തരാളത്ഥ, ബ്യതിഹാരലക്ഖണവസേന പഞ്ചവിധോ.

തത്ഥ –

൩൫൩. വാനേകമഞ്ഞത്ഥേ [ക. ൩൨൮; രൂ. ൩൫൨; നീ. ൭൦൮].

അനേകം ¶ സ്യാദ്യന്തപദം അഞ്ഞപദസ്സ അത്ഥേ വികപ്പേന ഏകത്ഥം ഹോതി.

സഹ വിതക്കേനാതി സവിതക്കോ, വിതക്കേന സഹ യോ വത്തതീതി വാ സവിതക്കോ, സമാധി.

ഏത്ഥ ച ‘സഹ വിതക്കേനാ’തി ഏത്ഥ പഠമാവിഭത്തിയാ അത്ഥഭൂതോ അഞ്ഞപദത്ഥോ വാക്യസാമത്ഥിയേന സിജ്ഝതി. ന ഹി ക്രിയാകാരകരഹിതം വാക്യം നാമ സമ്ഭവതി, ഇമിനാ സുത്തേന സഹപദ, വിതക്കപദാനം സമാധിസങ്ഖാതേന അഞ്ഞപദത്ഥേന ഏകത്ഥീഭാവോ ഹോതി, ഏകത്ഥീഭാവേ ച ഹോന്തേ വാക്യേ ഠിതാനം അഞ്ഞപദാനം വിഭത്തീനഞ്ച സബ്ബേ അത്ഥാ ഏകത്ഥഭൂതേന സമാസേന വുത്താ നാമ ഹോന്തി, അഞ്ഞപദാനി ച വിഭത്തിയോ ച വുത്തത്ഥാ നാമ, വുത്തത്ഥാനഞ്ച അത്ഥരഹിതത്താ പയോഗകിച്ചം നത്ഥി, തസ്മാ ‘ഏകത്ഥതായ’ന്തി സുത്തേന വിഭത്തീനം ലോപോ, ഏവം സബ്ബസമാസേസു വാക്യേദിസ്സമാനാനം യ, ത, ഏത, ഇമ, ഇതി, ഏവ, ഇവ, വിയ, ച, വാഇച്ചാദീനം അഞ്ഞപദാനം മഹാവുത്തിസുത്തേന ലോപോ, വിഭത്തീനഞ്ച ലോപേ സതി സരന്താനം ബ്യഞ്ജനന്താനഞ്ച സമാസപദാനം സയമേവ പകതിഭാവോ, ഇധ പന ‘സഹസ്സ സോഞ്ഞത്ഥേ’തി സുത്തേന സഹസദ്ദസ്സ സത്തം, തതോ സ്യാദ്യുപ്പത്തി, സവിതക്കോ സമാധി, സവിതക്കാ സമാധയോ, സവിതക്കാ പഞ്ഞാ, സവിതക്കാ പഞ്ഞായോ, സവിതക്കം ഝാനം, സവിതക്കാനി ഝാനാനി ഇച്ചാദിനാ സബ്ബലിങ്ഗ, വിഭത്തി, വചനേഹി യോജേത്വാ പയോഗസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ.

ഉപമാനപുബ്ബപദോ യഥാ? കായബ്യാമാനം സമപമാണത്താ നിഗ്രോധോ ഇവ പരിമണ്ഡലോ നിഗ്രോധപരിമണ്ഡലോ, നിഗ്രോധോ ഇവ വാ പരിമണ്ഡലോ യോ ഹോതീതി സോ നിഗ്രോധപരിമണ്ഡലോ, രാജകുമാരോ, സങ്ഖോ ഇവ പണ്ഡരോ സങ്ഖപണ്ഡരോ, കാകോ ¶ ഇവ സൂരോ കാകസൂരോ, സത്താനം പഞ്ഞാചക്ഖുപടിലാഭകരണേന തേസം ചക്ഖു വിയ ഭൂതോതി ചക്ഖുഭൂതോ, ലോകുത്തരധമ്മപടിലാഭകരണേന തേസം ധമ്മോ വിയ ഭൂതോതി ധമ്മഭൂതോ, നിച്ചസോമ്മഹദയതായ ബ്രഹ്മാ വിയ ഭൂതോതി ബ്രഹ്മഭൂതോ, അന്ധോ വിയ ഭൂതോ അയന്തി അന്ധഭൂതോ ഇച്ചാദി.

സങ്ഖ്യോഭയപദോ യഥാ? ദ്വേ വാ തയോ വാ പത്താ ദ്വിത്തിപ്പത്താ, ഇധ വാസദ്ദായേവ അഞ്ഞപദാനി നാമ, അനിയമഭൂതോ തേസം അത്ഥോ അഞ്ഞപദത്ഥോ നാമ. ദ്വീഹം വാ തീഹം വാ ദ്വീഹതീഹം, ഛ വാ പഞ്ച വാ വാചാ ഛപ്പഞ്ചവാചാ. ഏവം സത്തട്ഠമാസാ, ഏകയോജനദ്വിയോജനാനി ഇച്ചാദി.

ദിസന്തരാളത്ഥോ യഥാ? ദക്ഖിണസ്സാ ച പുബ്ബസ്സാ ച യദന്തരാളം ഹോതി സാ ദക്ഖിണപുബ്ബാ. ഏവം പുബ്ബുത്തരാ, പച്ഛിമുത്തരാ, അപരദക്ഖിണാ, മഹാവുത്തിനാ പുബ്ബപദേ രസ്സത്തം. ദക്ഖിണാ ച സാ പുബ്ബാ ചാതി ദക്ഖിണപുബ്ബാ ഇച്ചാദിനാ കമ്മധാരയോപി യുജ്ജതി.

ബ്യതിഹാരലക്ഖണേ [ക. ൩൨൮; രൂ. ൩൫൨; നീ. ൭൦൮] –

൩൫൪. തത്ഥ ഗഹേത്വാ തേന പഹരിത്വാ യുദ്ധേ സരൂപം.

സത്തമ്യന്തം തതിയന്തഞ്ച സമാനരൂപം സ്യാദ്യന്തപദം തത്ഥ ഗഹേത്വാ തേന പഹരിത്വാ യുദ്ധേ അഞ്ഞപദത്ഥേ ഏകത്ഥം ഹോതി വാ.

൩൫൫. ങി വീതിഹാരേ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦].

അഞ്ഞപദത്ഥവിസയേ ക്രിയാബ്യതിഹാരേ ഗമ്യമാനേ പദന്തേ ങാനുബന്ധോ ഇപച്ചയോ ഹോതി, ഏത്ഥ ഇകാരോ രസ്സോ ഏവ.

൩൫൬. ങി സ്മിംച [ക. ൪൦൩; രൂ. ൩൫൪].

വിപച്ചയന്തേ ¶ ഉത്തരപദേ പരേ പുബ്ബപദന്തസ്സ ആത്തം ഹോതി.

കേസേസു ച കേസേസു ച ഗഹേത്വാ ഇദം യുദ്ധം പവത്തതീതി കേസാകേസി, ദണ്ഡേഹി ച ദണ്ഡേഹി ച പഹരിത്വാ ഇദം യുദ്ധം പവത്തതീതി ദണ്ഡാദണ്ഡി. ഏവം മുട്ഠാമുട്ഠി, മുസലാമുസലി.

ഇതി പഠമാബഹുബ്ബീഹി.

ദുതിയാബഹുബ്ബീഹി

ആഗതാ സമണാ ഇമം സങ്ഘാരാമം സോയം ആഗതസമണോ, സങ്ഘാരാമോ. ഏത്ഥ ച സമാസപദസ്സ അത്ഥോ ദുവിധോ വാച്ചത്ഥോ, അഭിധേയ്യത്ഥോ ചാതി.

തത്ഥ സങ്ഘാരാമസ്സ സമണേഹി പത്തബ്ബഭാവസങ്ഖാതാ കമ്മസത്തി വാച്ചത്ഥോ നാമ, സത്തിമന്തഭൂതോ സങ്ഘാരാമോ അഭിധേയ്യത്ഥോ നാമ.

തത്ഥ ആഗതസമണസദ്ദോ വാച്ചത്ഥമേവ ഉജും വദതി, ന അഭിധേയ്യത്ഥം, ആഗതസമണോതി സുത്വാ സമണേഹി പത്തബ്ബഭാവമത്തം ജാനാതി, സങ്ഘാരാമദബ്ബം ന ജാനാതീതി വുത്തം ഹോതി, തസ്മാ തസ്സം അഭിധേയ്യത്ഥോ അഞ്ഞേന സങ്ഘാരാമസദ്ദേന ആചിക്ഖിയതി, വാച്ചത്ഥസ്സ പന തേന ഉജും വുത്തത്താ പുന വത്തബ്ബാഭാവതോ ദുതിയാവിഭത്തിയാ ആചിക്ഖനകിച്ചം നത്ഥി, തസ്മാ സങ്ഘാരാമപദേ ദുതിയാവിഭത്തിസമ്ഭവോ നത്ഥി, ലിങ്ഗത്ഥമത്തവിസയാ പഠമാവിഭത്തി ഏവ പവത്തതി, പുന പദന്തരസമ്ബന്ധേ സതി ‘‘സങ്ഘാരാമം പസ്സതി ആഗതസമണം, സങ്ഘാരാമേന ഗാമോ സോഭതി ആഗതസമണേന, സങ്ഘാരാമസ്സ പൂജേതി ആഗതസമണസ്സാ’’തിആദിനാ തതോ സബ്ബാ വിഭത്തിയോ ¶ പവത്തന്തി. ഏസ നയോ സബ്ബേസു വാചകപദേസു നേതബ്ബോതി.

ആഗതസമണാ സാവത്ഥി, ആഗതസമണം ജേതവനം, ആഗച്ഛന്തി സമണാ ഇമന്തി വാ ആഗതസമണോ, വിഹാരോ. ആരൂള്ഹാ വാനരാ ഇമം രുക്ഖന്തി ആരൂള്ഹവാനരോ, രുക്ഖോ. സമ്പത്താ ഗാമികാ യം ഗാമന്തി സമ്പത്തഗാമികോ. ഏവം പവിട്ഠഗാമികോ ഇച്ചാദി.

ഇതി ദുതിയാബഹുബ്ബീഹി.

തതിയാബഹുബ്ബീഹി

ജിതാനി ഇന്ദ്രിയാനി യേനാതി ജിതിന്ദ്രിയോ, സമണോ. ദിട്ഠോ ചതുസച്ചധമ്മോ യേനാതി ദിട്ഠധമ്മോ. ഏവം പത്തധമ്മോ, വിദിതധമ്മോ, പരിയോഗാള്ഹധമ്മോ, കതാനി ചതുമഗ്ഗകിച്ചാനി യേനാതി കതകിച്ചോ, ബഹുവചനേ സതി കതാനി കിച്ചാനി യേഹി തേ കതകിച്ചാ, അരഹന്തോ. ധമ്മേന അധിഗതാ ഭോഗാ യേനാതി ധമ്മാധിഗതഭോഗോ, പുരിസോ. ഏവം അധമ്മാധിഗതഭോഗോ. ഏവം കത്തരി. കരണേ പന ഛിന്നോ രുക്ഖോ യേനാതി ഛിന്നരുക്ഖോ, ഫരസു ഇച്ചാദി.

ഇതി തതിയാബഹുബ്ബീഹി.

ചതുത്ഥീബഹുബ്ബീഹി

ദിന്നോ സുങ്കോ യസ്സ രഞ്ഞോ സോയം ദിന്നസുങ്കോ, ഉപനീതം ഭോജനം യസ്സാതി ഉപനീതഭോജനോ, നത്ഥി തുലോ ഏതസ്സാതി അതുലോ, ‘ട നഞ്സ്സാ’തി ന-കാരസ്സ ടത്തം, നത്ഥി പടിപുഗ്ഗലോ യസ്സാതി അപ്പടിപുഗ്ഗലോ, നത്ഥി സീലം അസ്സാതി ദുസ്സീലോ, നത്ഥി പടിസന്ധിപഞ്ഞാ അസ്സാതി ദുപ്പഞ്ഞോ, ‘ഘപസ്സന്തസ്സാപ്പധാനസ്സാ’തി സുത്തേന ഘസഞ്ഞസ്സ ആസ്സ ¶ രസ്സത്തം. നത്ഥി സീലം അസ്സാതി നിസ്സീലോ, നിപ്പഞ്ഞോ, അപഞ്ഞോ, വിരൂപം മുഖം അസ്സാതി ദുമ്മുഖോ. ഏവം ദുമ്മനോ, ദുബ്ബണ്ണോ, നത്ഥി അത്തനോ ഉത്തരോ അധികോ യസ്സാതി അനുത്തരോ, ‘അന സരേ’തി സുത്തേന നസ്സ അന.

ഇധ ബാഹിരത്ഥബഹുബ്ബീഹി നാമ വുച്ചതി, സത്താഹം പരിനിബ്ബുതസ്സ അസ്സാതി സത്താഹപരിനിബ്ബുതോ, അചിരം പരിനിബ്ബുതസ്സ അസ്സാതി അചിരപരിനിബ്ബുതോ, മാസോ ജാതസ്സ അസ്സാതി മാസജാതോ, ദ്വേമാസജാതോ, ഏകോ മാസോ അഭിസിത്തസ്സ അസ്സ രഞ്ഞോതി ഏകമാസാഭിസിത്തോ, ഏകാഹം മതസ്സ അസ്സാതി ഏകാഹമതം. ഏവം ദ്വീഹമതം, തീഹമതം, ഏകാഹം പടിച്ഛന്നായ അസ്സാതി ഏകാഹപ്പടിച്ഛന്നാ. ഏവം ദ്വീഹപ്പടിച്ഛന്നാ, ആപത്തി. യോജനം ഗതസ്സ അസ്സാതി യോജനഗതോ, ദ്വിയോജനഗതോ ഇച്ചാദി.

ഇതി ചതുത്ഥീബഹുബ്ബീഹി.

പഞ്ചമീബഹുബ്ബീഹി

നിഗ്ഗതാ ജനാ അസ്മാ ഗാമാതി നിഗ്ഗതജനോ, അപഗതം കാളകം ഇതോതി അപഗതകാളകോ, പടോ. അപഗതകാളകം, വത്ഥം. അപേതം വിഞ്ഞാണം യമ്ഹാതി അപേതവിഞ്ഞാണം, മതസരീരം ഇച്ചാദി.

ഇതി പഞ്ചമീബഹുബ്ബീഹി.

ഛട്ഠീബഹുബ്ബീഹി

ഛിന്നോ ഹത്ഥോ യസ്സ സോതി ഛിന്നഹത്ഥോ, ഹത്ഥച്ഛിന്നോ, ജാതോ ഛന്ദോ യസ്സാതി ജാതഛന്ദോ, ഛന്ദജാതോ, സഞ്ജാതം പീതിസോമനസ്സം യസ്സാതി സഞ്ജാതപീതിസോമനസ്സോ, പീതിസോമനസ്സസഞ്ജാതോ, വിസുദ്ധം സീലം യസ്സാതി വിസുദ്ധസീലോ ¶ , സീലവിസുദ്ധോ, മഹന്തോ കായോ യസ്സാതി മഹാകായോ.

ഇധ ഉപമാനപുബ്ബപദോ നാമ വുച്ചതി, സുവണ്ണസ്സ വിയ വണ്ണോ യസ്സാതി സുവണ്ണവണ്ണോ, ബ്രഹ്മുനോ വിയ സരോ യസ്സാതി ബ്രഹ്മസ്സരോ, നാഗസ്സ വിയ ഗതി അസ്സാതി നാഗഗതി. ഏവം സീഹഗതി, നാഗവിക്കമോ, സീഹവിക്കമോ, സീഹസ്സ വിയ ഹനു അസ്സാതി സീഹഹനു, ഏണിസ്സ വിയ ജങ്ഘാ യസ്സാതി ഏണിജങ്ഘോ, ഉസഭസ്സ വിയ അസ്സ ഖന്ധോതി ഉസഭക്ഖന്ധോ ഇച്ചാദി.

രൂപം വുച്ചതി സഭാവോ, യാദിസം രൂപം അസ്സാതി യഥാരൂപം. ഏവം തഥാരൂപം, ഏവം രൂപം അസ്സാതി ഏവരൂപം, ബിന്ദുലോപോ. ഏവം ആദി അസ്സാതി ഏവമാദി. തഥാ ഇച്ചാദി, ഇച്ചേവമാദി, ഈദിസം നാമം യസ്സാതി ഇത്ഥന്നാമോ, ഏവംനാമോ, കീദിസം നാമം യസ്സാതി കിന്നാമോ, ‘കോനാമോ’തി ഏത്ഥ മഹാവുത്തിനാ കിംസദ്ദസ്സ കോത്തം.

കോ സമുദയോ യസ്സ ധമ്മസ്സാതി കിംസമുദയോ, കാ ജാതി യസ്സാതി കിംജാതികോ, കിംനിദാനം യസ്സാതി കിംനിദാനോ, കതി വസ്സാനി യസ്സാതി കതിവസ്സോ, കോ അത്ഥോ അസ്സാതി കിമത്ഥം, വചനം. ‘ക്വത്ഥോ’തി മഹാവുത്തിനാ കിംസദ്ദസ്സ കോത്തം, യാദിസോ അത്ഥോ അസ്സാതി യദത്ഥോ, താദിസോ അത്ഥോ അസ്സാതി തദത്ഥോ, ഏദിസോ അത്ഥോ യസ്സ വിനയസ്സാതി ഏതദത്ഥോ, വിനയോ. ഏതദത്ഥാ, വിനയകഥാ. ഏതദത്ഥം, സോതാവധാനം ഇച്ചാദി.

ഇതി ഛട്ഠീബഹുബ്ബീഹി.

സത്തമീബഹുബ്ബീഹി

സമ്പന്നാനി സസ്സാനി യസ്മിം ജനപദേ സോയം സമ്പന്നസസ്സോ, സുലഭാ ഭിക്ഖാ യസ്മിം ജനപദേ സോയം സുഭിക്ഖോ ¶ , ദുല്ലഭാ ഭിക്ഖാ യസ്മിന്തി ദുബ്ഭിക്ഖോ, ബഹവോ ഗാമാ അസ്മിം ജനപദേതി ബഹുഗാമോ. ഏവം ബഹുജനോ, ഗാമോ. നത്ഥി ഗാമഖേത്തം യസ്മിം അരഞ്ഞേ തയിദം അഗാമകം, സമാസന്തേ കോ. സംവിജ്ജന്തി മനുസ്സാ യസ്മിം ഗാമേ സമനുസ്സോ, ന വിജ്ജന്തി മനുസ്സാ യസ്മിം ഗാമേ അമനുസ്സോ ഇച്ചാദി.

ഇതി സത്തമീബഹുബ്ബീഹി.

ഭിന്നാധികരണബഹുബ്ബീഹി

ഭിന്നാധികരണബഹുബ്ബീഹി നാമ വുച്ചതി, ഏകരത്തിം വാസോ അസ്സാതി ഏകരത്തിവാസോ, സമാനേന ജനേന സദ്ധിം വാസോ അസ്സാതി സമാനവാസോ, ഉഭതോ കമ്മതോ ഉപ്പന്നം ബ്യഞ്ജനദ്വയം അസ്സാതി ഉഭതോബ്യഞ്ജനോ, അലുത്തസമാസോ. ഏവം കണ്ഠസ്മിം കാളോ അസ്സാതി കണ്ഠേകാളോ, ഉരസ്മിം ലോമാനി അസ്സാതി ഉരസിലോമോ, യസ്സ ഹത്ഥേ പത്തോ അത്ഥീതി പത്തഹത്ഥോ. ഏവം അസിഹത്ഥോ, ദണ്ഡഹത്ഥോ, ഛത്തം പാണിമ്ഹി അസ്സാതി ഛത്തപാണി. ഏവം സത്ഥപാണി, ദണ്ഡപാണി, വജിരപാണി, ദാനേ അജ്ഝാസയോ അസ്സാതി ദാനജ്ഝാസയോ, ദാനാധിമുത്തികോ, ബുദ്ധേസു ഭത്തി അസ്സാതി ബുദ്ധഭത്തികോ, ബുദ്ധേ ഗാരവോ അസ്സാതി ബുദ്ധഗാരവോ, ധമ്മഗാരവോ ഇച്ചാദി.

തിപദബഹുബ്ബീഹി

തിപദബഹുബ്ബീഹി നാമ വുച്ചതി, പരക്കമേന അധിഗതാ സമ്പദാ യേഹി തേ പരക്കമാധിഗതസമ്പദാ, ധമ്മേന അധിഗതാ ഭോഗാ യേഹി തേ ധമ്മാധിഗതഭോഗാ, ഓണീതോ പത്തമ്ഹാ പാണി യേന സോ ഓണീതപത്തപാണി, സീഹസ്സ പുബ്ബദ്ധം വിയ കായോ അസ്സാതി സീഹപുബ്ബദ്ധകായോ, മത്താ ബഹവോ മാതങ്ഗാ യസ്മിം വനേതി മത്തബഹുമാതങ്ഗം ഇച്ചാദി.

ബഹുബ്ബീഹിസമാസോ നിട്ഠിതോ.

ദ്വന്ദസമാസ

അഥ ¶ ദ്വന്ദസമാസോ ദീപിയതേ.

ദ്വേ ച ദ്വേ ച പദാനി ദ്വന്ദാ, ദ്വേ ച ദ്വേ ച അത്ഥാ വാ ദ്വന്ദാ, മഹാവുത്തിനാ ദ്വിന്നം ദ്വിസദ്ദാനം ദ്വന്ദാദേസോ. ദ്വന്ദസദ്ദസദിസത്താ സബ്ബോ ചായം സമാസോ ദ്വന്ദോതി വുച്ചതി.

അഥ വാ ദ്വേ അവയവാ അന്ദിയന്തി ബന്ധിയന്തി ഏത്ഥാതി ദ്വന്ദോ, യുഗളസ്സേതം നാമം ‘‘പാദദ്വന്ദം മുനിന്ദസ്സ, വന്ദാമി സിരസാമഹ’’ന്തി ഏത്ഥ വിയ, ഇധ പന പദയുഗളം അത്ഥയുഗളഞ്ച ഗയ്ഹതി. ഉഭയപദത്ഥപധാനോ ഹി ദ്വന്ദോ.

ഏത്ഥ സിയാ – യദി ഉഭയപദത്ഥപ്പധാനോ ദ്വന്ദോ, ഏവഞ്ച സതി ദ്വന്ദേ കഥം ഏകത്ഥീഭാവലക്ഖണം സിയാതി? വുച്ചതേ – അഭിന്നവിധേയ്യത്ഥത്താ. വചനപഥഞ്ഹി പത്വാ കത്തുഭാവകമ്മഭാവാദികോ വിധേയ്യത്ഥോ ഏവ പദാനം അച്ചന്തപ്പധാനത്ഥോ ഹോതി വചനവാക്യസമ്പത്തിയാ പധാനങ്ഗത്താ, സോ ച വിധേയ്യത്ഥോ ദ്വന്ദേപി അഭിന്നോ ഏവ ഹോതി. തഥാ ഹി ‘‘സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ ഗച്ഛന്തി, സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേ പസ്സതി’’ ഇച്ചാദീസു ദ്വേ അത്ഥാ ഏകവിഭത്തിയാ വിസയാ ഹുത്വാ ഏകകത്തു, ഏകകമ്മാദിഭാവേന ഏകത്തം ഗച്ഛന്തി, ഏവം ദ്വന്ദേപി ദ്വിന്നം തിണ്ണം ബഹുന്നം വാ പദാനം ഏകത്ഥീഭാവലക്ഖണം ലബ്ഭതിയേവാതി.

൩൫൭. ചത്ഥേ [ക. ൩൨൯; രൂ. ൩൫൭; നീ. ൭൦൯].

അനേകം സ്യാദ്യന്തപദം ചസദ്ദസ്സ അത്ഥേ ഏകത്ഥം ഹോതി വാ.

ഏത്ഥ ച സമുച്ചയോ, അന്വാചയോ, ഇതരീതരയോഗോ, സമാഹാരോതി ചത്താരോ ചസദ്ദത്ഥാ ഹോന്തി.

തത്ഥ സമുച്ചയോ യഥാ? ചീവരഞ്ച പിണ്ഡപാതഞ്ച സേനാസനഞ്ച ദേതീതി. അന്വാചയോ യഥാ? ദാനഞ്ച ദേതി, സീലഞ്ച രക്ഖതീതി. ഇമേ ¶ ദ്വേ ചസദ്ദത്ഥാ വാക്യദ്വന്ദേ ഏവ ലബ്ഭന്തി, ന സമാസദ്വന്ദേ പദാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം നിരപേക്ഖത്താതി വദന്തി. തം അന്വാചയേ യുജ്ജതി നാനാക്രിയാപേക്ഖത്താ, സമുച്ചയേ പന ‘‘ചീവരഞ്ച പിണ്ഡപാതഞ്ച സേനാസനഞ്ച ദേതീ’’തി വാ ‘‘ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനാനി ദേതീ’’തി വാ ഏവം ദ്വിധാപി യോജേതും യുജ്ജതിയേവ ‘‘ലാഭീ ഹോതി ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാന’’ന്തി [മ. നി. ൧.൬൫] പാളിദസ്സനതോ. അന്വാചയോപി വാ സമാസദ്വന്ദേ നോ ന ലബ്ഭതി ‘‘മാലാഗന്ധവിലേപനധാരണമണ്ഡനവിഭൂസനട്ഠാനാ’’തി [ദീ. നി. ൧.൧൦] പാളിദസ്സനതോ. ഏവം പന യുജ്ജേയ്യ – ചസദ്ദത്ഥോ ഏകക്രിയ, നാനാക്രിയാപേക്ഖനഭേദേന ദുവിധോ ഹോതി സമുച്ചയോ, അന്വാചയോ ചാതി, തേസു ച ഏകേകോ അവയവപ്പധാന, സമുദായപ്പധാനഭേദേന ദുവിധോ ഹോതി ഇതരീതരയോഗോ, സമാഹാരോ ചാതി. തത്ഥ ഇതരീതരയോഗേ അവയവപ്പധാനത്താ സബ്ബവിഭത്തീസു ബഹുവചനമേവ യുജ്ജതി.

ദ്വന്ദേ പണീതതരം പുബ്ബേ നിപതതി. സാരിപുത്തോ ച മോഗ്ഗല്ലാനോ ച സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ, സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേ, സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേഹി ഇച്ചാദി. ഏവം സമണബ്രാഹ്മണാ, ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ, ഖത്തിയബ്രാഹ്മണാ, ദേവമനുസ്സാ, ചന്ദിമസൂരിയാ.

അപ്പക്ഖര, ബഹ്വക്ഖരേസു അപ്പക്ഖരം ക്വചി പുബ്ബം ഹോതി, ഗാമനിഗമാ, ഗാമജനപദാ ഇച്ചാദി.

ക്വചി ഇവണ്ണു’വണ്ണന്താ പുബ്ബേ ഹോന്തി, അഗ്ഗി ച ധൂമോ ച അഗ്ഗിധൂമാ, രത്തിദിവാ, ധാതുലിങ്ഗാനി.

അവണ്ണന്തേസു സരാദിപദം പുബ്ബം ഹോതി, അത്ഥോ ച ധമ്മോ ച അത്ഥധമ്മാ, ധമ്മത്ഥാ വാ ഇച്ചാദി.

അയഞ്ച ¶ നിയമോ ദ്വിപദദ്വന്ദേസു യേഭുയ്യേന ലബ്ഭതി, ബഹുപദദ്വന്ദേസു ന ലബ്ഭതി.

സമാഹാരദ്വന്ദേ –

൩൫൮. സമാഹാരേ നപുംസകം [ക. ൩൨൨; രൂ. ൩൫൯; നീ. ൭൦൦].

ചത്ഥേ സമാഹാരേ ഏകത്ഥപദം നപുംസകം ഹോതി, ഏകവചനന്തത്തം പന സമാഹാരവചനേനേവ സിദ്ധം, അയഞ്ച സമാഹാരോ പാണ്യങ്ഗാദീനം ദ്വന്ദേസു നിച്ചം ലബ്ഭതി, രുക്ഖതിണാദീനം ദ്വന്ദേസു വികപ്പേന ലബ്ഭതി.

തത്ഥ നിച്ചലദ്ധേസു താവ പാണ്യങ്ഗദ്വന്ദേ –

ചക്ഖു ച സോതഞ്ച ചക്ഖുസോതം, മുഖഞ്ച നാസികാ ച മുഖനാസികം, ‘സ്യാദീസു രസ്സോ’തി രസ്സത്തം. ഹനു ച ഗീവാ ച ഹനുഗീവം. ഏവം കണ്ണനാസം, ഛവി ച മംസഞ്ച ലോഹിതഞ്ച ഛവിമംസലോഹിതം, നാമഞ്ച രൂപഞ്ച നാമരൂപം, ജരാ ച മരണഞ്ച ജരാമരണം. ബഹുലാധികാരാ ക്വചി വികപ്പരൂപമ്പി ദിസ്സതി, ഹത്ഥാ ച പാദാ ച ഹത്ഥപാദം, ഹത്ഥപാദാ വാ ഇച്ചാദി.

തൂരിയങ്ഗദ്വന്ദേ –

നച്ചഞ്ച ഗീതഞ്ച വാദിതഞ്ച നച്ചഗീതവാദിതം. ഏവം സമ്മതാളം, ‘സമ്മ’ന്തി കംസതാളം, ‘താള’ന്തി ഹത്ഥതാളം, സങ്ഖോ ച പണവോ ച ഡിണ്ഡിമോ ച സങ്ഖപണവഡിണ്ഡിമം ഇച്ചാദി.

യോഗ്ഗങ്ഗദ്വന്ദേ –

ഫാലോ ച പാചനഞ്ച ഫാലപാചനം, യുഗഞ്ച നങ്ഗലഞ്ച യുഗനങ്ഗലം ഇച്ചാദി.

സേനങ്ഗദ്വന്ദേ –

ഹത്ഥിനോ ¶ ച അസ്സാ ച ഹത്ഥിഅസ്സം. ഏവം രഥപത്തികം, അസി ച ചമ്മഞ്ച അസിചമ്മം. ‘ചമ്മ’ന്തി സരപരിത്താണഫലകം, ധനു ച കലാപോ ച ധനുകലാപം ഇച്ചാദി.

ഖുദ്ദകപാണദ്വന്ദേ –

ഡംസാ ച മകസാ ച ഡംസമകസം. ഏവം കുന്ഥകിപില്ലികം [സു. നി. ൬൦൭], കീടപടങ്ഗം ഇച്ചാദി.

നിച്ചവേരിദ്വന്ദേ –

അഹി ച നകുലോ ച അഹിനകുലം, ബിളാരോ ച മൂസികാ ച ബിളാരമൂസികം, രസ്സത്തം. കാകോലൂകം, സപ്പമണ്ഡൂകം, നാഗസുപണ്ണം ഇച്ചാദി.

സഭാഗദ്വന്ദേ –

സീലഞ്ച പഞ്ഞാണഞ്ച സീലപഞ്ഞാണം, സമഥോ ച വിപസ്സനാ ച സമഥവിപസ്സനം, വിജ്ജാ ച ചരണഞ്ച വിജ്ജാചരണം. ഏവം സതിസമ്പജഞ്ഞം, ഹിരിഓത്തപ്പം, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം, ഥിനമിദ്ധം ഇച്ചാദി.

വിവിധവിരുദ്ധദ്വന്ദേ –

കുസലാകുസലം, സാവജ്ജാനവജ്ജം, കണ്ഹസുക്കം, ഹീനപണീതം, ഛേകബാലം ഇച്ചാദി.

ഏകസങ്ഗീതിദ്വന്ദേ –

ദീഘോ ച മജ്ഝിമോ ച ദീഘമജ്ഝിമം, അങ്ഗുത്തരസംയുത്തകം, ഖന്ധകവിഭങ്ഗം ഇച്ചാദി.

സങ്ഖ്യാപരിമാണദ്വന്ദേ –

ഏകകദുകം, ദുകതികം, തികചതുക്കം, ചതുക്കപഞ്ചകം ഇച്ചാദി.

പചനചണ്ഡാലദ്വന്ദേ –

ഓരബ്ഭികാ ¶ ച സൂകരികാ ച ഓരബ്ഭികസൂകരികം. ഏവം സാകുണികമാഗവികം, സപാകചണ്ഡാലം, വേനരഥകാരം, പുക്കുസഛവഡാഹകം ഇച്ചാദി.

ലിങ്ഗവിസഭാഗദ്വന്ദേ –

ഇത്ഥിപുമം, ദാസിദാസം ഇച്ചാദി.

ദിസാദ്വന്ദേ –

പുബ്ബാ ച അപരാ ച പുബ്ബാപരം. ഏവം ദക്ഖിണുത്തരം, പുബ്ബദക്ഖിണം, പുബ്ബുത്തരം, അപരദക്ഖിണം, അപരുത്തരം.

നദീദ്വന്ദേ –

ഗങ്ഗായമുനം, മഹിസരഭു, സബ്ബത്ഥ നപുംസകത്താ അന്തേ ദീഘാനം രസ്സത്തം സത്തസു വിഭത്തീസു ഏകവചനന്തഞ്ച.

ഇതി നിച്ചസമാഹാരരാസി.

വികപ്പലദ്ധേസു [ക. ൩൨൩; രൂ. ൩൬൦; നീ. ൭൦൧] തിണവിസേസദ്വന്ദേ –

ഉസീരാനി ച ബീരണാനി ച ഉസീരബീരണം, ഉസീരബീരണാ. ഏവം മുഞ്ജപബ്ബജം, മുഞ്ജപബ്ബജാ, കാസകുസം, കാസകുസാ.

രുക്ഖവിസേസദ്വന്ദേ –

ഖദിരോ ച പലാസോ ച ഖദിരപലാസം, ഖദിരപലാസാ, ധവോ ച അസ്സകണ്ണോ ച ധവസ്സകണ്ണം, ധവസ്സകണ്ണാ, പിലക്ഖനിഗ്രോധം, പിലക്ഖനിഗ്രോധാ, അസ്സത്ഥകപീതനം [കപിത്ഥനം (കത്ഥചി)], അസ്സത്ഥകപീതനാ, സാകസാലം, സാകസാലാ.

പസുവിസേസദ്വന്ദേ –

ഗജാ ¶ ച ഗവജാ ച ഗജഗവജം, ഗജഗവജാ, ഗോമഹിസം, ഗോമഹിസാ, ഏണേയ്യവരാഹം, ഏണേയ്യവരാഹാ, അജേളകം, അജേളകാ, കുക്കുടസൂകരം, കുക്കുടസൂകരാ, ഹത്ഥിഗവസ്സവളവം, ഹത്ഥിഗവസ്സവളവാ.

സകുണവിസേസദ്വന്ദേ –

ഹംസബിലവം, ഹംസബിലവാ, കാരണ്ഡവചക്കവാകം, കാരണ്ഡവചക്കവാകാ, ബകബലാകം, ബകബലാകാ.

ധനദ്വന്ദേ –

ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം, ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാ, മണി ച സങ്ഖോ ച മുത്താ ച വേളുരിയഞ്ച മണിസങ്ഖമുത്തവേളുരിയം, മണിസങ്ഖമുത്തവേളുരിയാ, ജാതരൂപരജതം, ജാതരൂപരജതാ.

ധഞ്ഞദ്വന്ദേ –

സാലിയവം, സാലിയവാ, തിലമുഗ്ഗമാസം, തിലമുഗ്ഗമാസാ, നിപ്ഫാവകുലത്ഥം, നിപ്ഫാവകുലത്ഥാ.

ബ്യഞ്ജനാനം ദ്വന്ദേ –

മച്ഛമംസം, മച്ഛമംസാ, സാകസൂപം, സാകസൂപാ, ഗബ്യമാഹിസം, ഗബ്യമാഹിസാ, ഏണേയ്യവാരാഹം, ഏണേയ്യവാരാഹാ, മിഗമായൂരം, മിഗമായൂരാ.

ജനപദദ്വന്ദേ –

കാസികോസലം, കാസികോസലാ, വജ്ജിമല്ലം, വജ്ജിമല്ലാ, ചേതവംസം, ചേതവംസാ, മജ്ഝഞ്ച സൂരസേനഞ്ച മജ്ഝസൂരസേനം, മജ്ഝസൂരസേനാ, കുരുപഞ്ചാലം, കുരുപഞ്ചാലാ.

ഇതി വികപ്പസമാഹാരരാസി.

ദ്വന്ദസമാസോ നിട്ഠിതോ.

വിസേസവിധാന

ഇദാനി ¶ പുബ്ബേ വുത്താനി അവുത്താനി ച ഛസു സമാസേസു വിസേസവിധാനാനി വുച്ചന്തേ.

നപുംസകേകത്തം, സമാസന്തരസ്സോ, പുമ്ഭാവാതിദേസോ, സമാസന്തേ ക, സമാസന്തേ അ, നാനാദേസോ, അബ്യയോ, സങ്ഖ്യാ.

നപുംസകേകത്തരാസി

തത്ഥ സബ്ബോ അബ്യയീഭാവോ നപുംസകലിങ്ഗോ ഏവ, സമാഹാരഭൂതാ ദിഗു, ദ്വന്ദാ നപുംസകാ ച ഏകത്തസങ്ഖ്യാ ച.

൩൫൯. ക്വചേകത്തഞ്ച ഛട്ഠിയാ [ക. ൩൨൭; രൂ. ൩൫൧; നീ. ൭൦൪; ചം. ൨.൨.൬൯-൭൩; പാ. ൨.൪.൨൨-൨൫].

ഛട്ഠീസമാസേ ക്വചി നപുംസകത്തം ഏകത്തഞ്ച ഹോതി.

ഛായാ, സഭാസ്വേവായം വിധി, സലഭാനം ഛായാ സലഭച്ഛായം […സഭച്ഛായം (മൂലപാഠേ)]. ഏവം സകടച്ഛായം, ഘരച്ഛായം. ഇധ ന ഹോതി, രുക്ഖച്ഛായാ, പബ്ബതച്ഛായാ. സഭാസദ്ദേ അമനുസ്സസഭാസ്വേവായം വിധി, ബ്രഹ്മൂനം സഭാ ബ്രഹ്മസഭം. ഏവം ദേവസഭം, ഇന്ദസഭം, യക്ഖസഭം, രക്ഖസസതം. മനുസ്സസഭാസു നത്ഥി, ഖത്തിയസഭാ, രാജസഭാ ഇച്ചാദി.

ക്വചീതി കിം? രാജപരിസാ.

ഇതി നപുംസകേകത്തരാസി.

സമാസന്തരസ്സരാസി

‘സ്യാദീസു രസ്സോ’തി സുത്തേന അബ്യയീഭാവ, സമാഹാരദിഗു, ദ്വന്ദാനം കസ്സചി തപ്പുരിസസ്സ ച സ്യാദീസു രസ്സോ.

അബ്യയീഭാവേ –

ഉപമണികം ¶ അധിത്ഥി, ഉപവധു.

സമാഹാരദിഗുമ്ഹി –

ചതുദ്ദിസം, ദസിത്ഥി, ദസവധു.

സമാഹാരദ്വന്ദേ –

മുഖനാസികം, ഹനുഗീവം.

തപ്പുരിസേ –

സലഭച്ഛായം, ബ്രഹ്മസഭം.

൩൬൦. ഘപസ്സന്തസ്സാപ്പധാനസ്സ [ക. ൪൦൩; രൂ. ൩൫൪; നീ. ൮൫൮; ചം. ൨.൨.൮൬; പാ. ൧.൨.൪൮].

സ്യാദീസു അന്തഭൂതസ്സ അപ്പധാനഭൂതസ്സ ച ഘപസ്സ രസ്സോ ഹോതി.

ബഹുബ്ബീഹിമ്ഹി –

ബഹുകഞ്ഞോ, പോസോ, ബഹുഇത്ഥി, കുലം, ബഹുവധു, കുലം.

അബ്യയീഭാവേ –

ഉപമണികം, അധിത്ഥി, ഉപവധു.

അന്തസ്സാതി കിം? സദ്ധാധനോ, പുരിസോ.

അപ്പധാനസ്സാതി കിം? രാജകഞ്ഞാ, രാജകുമാരീ, ബ്രഹ്മബന്ധൂ.

൩൬൧. ഗോസ്സു [ക. ൩൪൨; രൂ. ൩൩൭; നീ. ൭൨൨; ചം. ൨.൨.൮൫; പാ. ൧.൨.൪൮].

സ്യാദീസു അന്തഭൂതസ്സ അപ്പധാനഭൂതസ്സ ച ഗോസ്സ ഉ ഹോതി.

തിട്ഠഗു ¶ ചിത്തഗു.

അപ്പധാനസ്സാതി കിം? രാജഗവോ.

അന്തസ്സാതി കിം? ഗോകുലം.

ഇതി സമാസന്തരസ്സരാസി.

പുമ്ഭാവാതിദേസരാസി

൩൬൨. ഇത്ഥിയം ഭാസിതപുമിത്ഥീ പുമാവേകത്ഥേ [ക. ൩൩൧; രൂ. ൩൫൩; നീ. ൭൧൪; ചം. ൫.൨.൨൯; പാ. ൬.൩.൩൪].

‘ഏകത്ഥേ’തി തുല്യാധികരണേ, ഇത്ഥിയം വത്തമാനേ ഏകത്ഥേ ഉത്തരപദേ പരേ കദാചി ഭാസിതപുമോ ഇത്ഥിലിങ്ഗസദ്ദോ പുമാ ഇവ ഹോതി. ചതുരങ്ഗമിദം വിധാനം, പുബ്ബപദം ഇത്ഥിലിങ്ഗഞ്ച ഭാസിതപുമഞ്ച സിയാ, പരപദം നിയതിത്ഥിലിങ്ഗഞ്ച പുബ്ബപദേന ഏകത്ഥഞ്ച സിയാതി.

ദീഘാ ജങ്ഘാ യസ്സ സോ ദീഘജങ്ഘോ, പുരിസോ, ദീഘജങ്ഘാ, ഇത്ഥീ, ദീഘജങ്ഘം, കുലം.

ഏത്ഥ ച യേ സദ്ദാ കത്ഥചി പുല്ലിങ്ഗരൂപാ ഹോന്തി, കത്ഥചി ഇത്ഥിപച്ചയയുത്താ ഇത്ഥിലിങ്ഗരൂപാ, തേ ഭാസിതപുമാ നാമ. ദീഘോ മഗ്ഗോ, ദീഘാ രത്തി, ഗതോ പുരിസോ, ഗതാ ഇത്ഥീ, കുമാരോ, കുമാരീ, ബ്രാഹ്മണോ, ബ്രാഹ്മണീ ഇച്ചാദി.

യേ പന ഇത്ഥിപച്ചയയുത്താ നിച്ചം ഇത്ഥിലിങ്ഗരൂപാ ഹോന്തി, തേ ഭാസിതപുമാ നാമ ന ഹോന്തി, കഞ്ഞാ, പഞ്ഞാ, സദ്ധാ, നദീ, ഇത്ഥീ, പഥവീ ഇച്ചാദി. തഥാ സഭാവഇത്ഥിലിങ്ഗാപി നിയതപുന്നപുംസകലിങ്ഗാപി ഭാസിതപുമാ ന ഹോന്തി, ദേവതാ, രത്തി, ധേനു, വധൂ, സക്കോ, ദേവോ, ബ്രഹ്മാ, രതനം, സരണം ഇച്ചാദി.

ഇധ പന ദീഘസദ്ദോ ‘‘ദീഘോ ബാലാന സംസാരോ’’തി [ധ. പ. ൬൦] ആദീസു ഭാസിതപുമോ, സോ വിസേസ്യലിങ്ഗാനുഗതവസേന ഇധ ഇത്ഥിപച്ചയയുത്തോ ¶ ഇത്ഥിലിങ്ഗസദ്ദോ നാമ. ഇമിനാ സുത്തേന പുമ്ഭാവാതിദേസേ കതേ തത്ഥ ആപച്ചയോ അന്തരധായതി, ‘ഘപസ്സന്തസ്സാപ്പധാനസ്സാ’തി സുത്തേന സമാസന്തസ്സ ആകാരസ്സ രസ്സത്തം, കുമാരീ ഭരിയാ യസ്സ സോ കുമാരഭരിയോ, ഈപച്ചയനിവത്തി. യുവതി ജായാ യസ്സ സോ യുവജായോ, തിപച്ചയനിവത്തി. ബ്രഹ്മബന്ധൂ ഭരിയാ യസ്സ സോ ബ്രഹ്മബന്ധുഭരിയോ, ഊപച്ചയനിവത്തി.

ഇത്ഥിയന്തി കിം? കുമാരീ രതനം യസ്സ സോ കുമാരീരതനോ, പുരിസോ, ഇധ പരപദം ഇത്ഥിലിങ്ഗം ന ഹോതി, തസ്മാ പുമ്ഭാവാതിദേസോ ന കാതബ്ബോ, യദി കരേയ്യ, കുമാരോ രതനം യസ്സ കുമാരരതനോതി ഏവം അനിട്ഠത്ഥോ ഭവേയ്യ.

ഏകത്ഥേതി കിം? കുമാരീസു ഭത്തി യസ്സ സോ കുമാരീഭത്തികോ. ഏവം സമണീഭത്തികോ, ബ്രാഹ്മണീഭത്തികോ, സമാസന്തേ കോ, ഇധ പരപദം പുബ്ബപദേന ഏകത്ഥം ന ഹോതി, തസ്മാ പുമ്ഭാവാതിദേസോ ന കാതബ്ബോ, യദി കരേയ്യ, കുമാരേസു ഭത്തി യസ്സ സോ കുമാരഭത്തികോതി ഏവം അനിട്ഠത്ഥോ ഭവേയ്യ.

ഇത്ഥീതി കിം? ദട്ഠബ്ബട്ഠേന ദിട്ഠി, ഗാമണികുലം ദിട്ഠി യേന സോ ഗാമണിദിട്ഠി, ഇധ ഗാമണിസദ്ദോ ഭാസിതപുമോ ഹോതി, ഇധ പന കുലവാചകത്താ നപുംസകലിങ്ഗേ തിട്ഠതി, ഇത്ഥിപച്ചയോ നത്ഥി, തസ്മാ പുമ്ഭാവാതിദേസകിച്ചം നത്ഥി.

ഭാസിതപുമോതി കിം? സദ്ധാ പകതി യസ്സ സോ സദ്ധാപകതികോ. ഏവം പഞ്ഞാപകതികോ, ഇധ പുബ്ബപദം നിയതിത്ഥിലിങ്ഗത്താ ഭാസിതപുമം ന ഹോതീതി. സദ്ധാധനോ, പഞ്ഞാധനോ, സദ്ധാധുരോ പഞ്ഞാധുരോ ഇച്ചത്ര ദുവങ്ഗവേകല്ലം ഹോതി.

കമ്മധാരയമ്ഹി [ക. ൩൩൨; രൂ. ൩൪൩; നീ. ൭൧൬] പന ‘ഏകത്ഥേ’തി പദം വിസും ഏകം അങ്ഗം ന ഹോതി അനേകത്ഥസ്സ ഇധ അസമ്ഭവതോ. ദീഘാ ച സാ ജങ്ഘാ ചാതി ¶ ദീഘജങ്ഘാ, കുമാരീ ച സാ ഭരിയാ ചാതി കുമാരഭരിയാ. ഏവം ഖത്തിയകഞ്ഞാ, ബ്രാഹ്മണകഞ്ഞാ, യുവതി ച സാ ഭരിയാ ചാതി യുവഭരിയാ, ബ്രഹ്മബന്ധൂ ച സാ ഭരിയാ ചാതി ബ്രഹ്മബന്ധുഭരിയാ.

ഇത്ഥിയന്തി കിം? കുമാരീ ച സാ രതനഞ്ചാതി കുമാരീരതനം. ഏവം സമണീപദുമം.

ഇത്ഥീതി കിം? ഗാമണികുലഞ്ച തം ദിട്ഠി ചാതി ഗാമണിദിട്ഠി.

ഭാസിതപുമോതി കിം? സദ്ധാപകതി, ഗങ്ഗാനദീ, തണ്ഹാനദീ, പഥവീധാതു.

സഞ്ഞാസദ്ദേസു പന ചതുരങ്ഗയുത്തേപി വിധാനം ന ഹോതി, നന്ദാദേവീ, നന്ദാപോക്ഖരണീ, കായഗതാസതി, പഠമാവിഭത്തി, ദുതിയാവിഭത്തി, പഞ്ചമീവിഭത്തി, ഛട്ഠീവിഭത്തി ഇച്ചാദി.

൩൬൩. ക്വചി പച്ചയേ [ക. ൩൩൨; രൂ. ൩൪൩; നീ. ൭൧൬; ചം. ൫.൨.൩൧; പാ. ൬.൩.൩൫].

പച്ചയേ പരേ കദാചി ഭാസിതപുമോ ഇത്ഥിലിങ്ഗസദ്ദോ ക്വചി പുമാവ ഹോതി.

ബ്യത്തതരാ, ബ്യത്തതമാ, ഏത്ഥ ച ബ്യത്താനം ഇത്ഥീനം അതിസയേന ബ്യത്താതി ബ്യത്തതരാ, ബ്യത്തതമാതി അത്ഥോ. ഏവം പണ്ഡിതതരാ, പണ്ഡിതതമാ ഇച്ചാദി.

൩൬൪. സബ്ബാദയോ വുത്തിമത്തേ [ക. ൩൩൧; രൂ. ൩൫൩; നീ. ൭൧൪; ചം. ൫.൨.൪൧; പാ. ൬.൩.൩൫].

വുത്തിമത്തേ ഠാനേ സബ്ബാദിനാമകാ സബ്ബനാമസദ്ദാ പുമാവ ഹോന്തി.

സാ പമുഖാ യസ്സ സോ തപ്പമുഖോ. ഏവം തപ്പധാനോ, തായ താഹി വാ സമ്പയുത്തോ തംസമ്പയുത്തോ. സാ ഏവ പമുഖാ തപ്പമുഖാ. ഏവം തപ്പധാനാ, തസ്സാ മുഖം തമ്മുഖം, തസ്സം ഗാഥായം ¶ താസു ഗാഥാസു വാ തത്ര, തായ ഗാഥതോ താഹി വാ ഗാഥാഹി തതോ, തസ്സം വേലായം തദാ ഇച്ചാദി.

ഏത്ഥ ച വുത്തി നാമ സമാസ, തദ്ധിതാ’ യാദിധാതുപച്ചയന്ത, വിഭത്തിപച്ചയന്താനം നാമം.

ഇതി പുമ്ഭാവാതിദേസരാസി.

സമാസന്തകപച്ചയരാസി

൩൬൫. ല്തിത്ഥിയൂഹി കോ [ക. ൩൩൮; രൂ. ൩൫൬; നീ. ൭൨൫; ചം. ൪.൪.൧൪൦; പാ. ൫.൪.൧൫൨].

അഞ്ഞപദത്ഥവിസയേ കത്തുഇച്ചാദീഹി ല്തുപച്ചയന്തേഹി ഇത്ഥിയം ഈ, ഊകാരന്തേഹി ച ബഹുലം കപച്ചയോ ഹോതി.

ബഹവോ കത്താരോ യസ്മിം ദേസേ സോ ബഹുകത്തുകോ. ഏവം ബഹുവത്തുകോ, ബഹുകാ നദിയോ യസ്മിം ദേസേ സോ ബഹുനദികോ. ഏവം ബഹുഇത്ഥികോ, ഗാമോ, ബഹുഇത്ഥികാ, സഭാ, ബഹുഇത്ഥികം, കുലം. ഏവം ബഹുകുമാരികം, ബഹുബ്രഹ്മബന്ധുകോ.

ഏത്ഥ ച ‘ബ്രഹ്മബന്ധൂ’തി രസ്സപദം ബ്രാഹ്മണം വദതി, ദീഘപദം ബ്രാഹ്മണിം വദതി, കപച്ചയേ പരേ ദീഘാനം മഹാവുത്തിനാ രസ്സത്തം ഇച്ഛന്തി.

ബഹുലന്തി കിം? ബഹുകത്താ, ഗാമോ.

൩൬൬. വാഞ്ഞതോ [ക. ൩൩൮; രൂ. ൩൫൬; നീ. ൭൨൫; ചം. ൬.൨.൭൨; പാ. ൫.൪.൧൫൨].

അഞ്ഞപദത്ഥവിസയേ ല്തിത്ഥിയൂഹി അഞ്ഞതോ അവണ്ണിവണ്ണുവണ്ണന്തേഹി ബഹുലം കപച്ചയോ ഹോതി വാ.

അവണ്ണന്തമ്ഹാ ¶ താവ –

അഗാമകം, അരഞ്ഞം, ബഹുഗാമകോ, ജനപദോ, സസോതകോ, അസോതകോ, സലോമകോ, സപക്ഖകോ, ബഹുമാലകോ, ബഹുമാലോ, ബഹുമായകോ, ബഹുമായോ.

ഇവണ്ണന്തമ്ഹാ –

സുന്ദരാ ദിട്ഠി യസ്സ സോ സമ്മാദിട്ഠികോ, സമ്മാദിട്ഠി, മിച്ഛാദിട്ഠികോ, മിച്ഛാദിട്ഠി, മതപതികാ, ഇത്ഥീ, സദ്ധാപകതികോ, പഞ്ഞാപകതികോ, ബഹുഹത്ഥികോ, ബഹുദണ്ഡികോ.

ഉവണ്ണന്തമ്ഹാ –

സഹേതുകോ, അഹേതുകോ, സചക്ഖുകോ, അചക്ഖുകോ, സഭിക്ഖുകോ, അഭിക്ഖുകോ, ദീഘായുകോ, അപ്പായുകോ, ബഹുധേനുകോ, വജോ, ബഹുരത്തഞ്ഞുകോ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ.

ഇത്ഥിലിങ്ഗേ കമ്ഹി പരേ അകാരസ്സ മഹാവുത്തിനാ വാ ‘അധാതുസ്സ കേ…’തി സുത്തേന വാ ബഹുലം ഇകാരത്തം ഹോതി, ബഹുപുത്തികാ, ഇത്ഥീ, ബഹുപുത്തകാ വാ, ഏകപുത്തികാ, ഏകപുത്തകാ ഇച്ചാദി.

ഇതി സമാസന്തകപച്ചയരാസി.

സമാസന്തഅപച്ചയരാസി

൩൬൭. സമാസന്ത [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൫൨; പാ. ൫.൪.൬൮; ‘ത്വ’ (ബഹൂസു)].

‘സമാസന്തോ+അ’ ഇതി ദ്വിപദമിദം, സമാസന്തോ ഹുത്വാ അപച്ചയോ ഹോതീതി അത്ഥോ. അധികാരസുത്തമിദം.

൩൬൮. പാപാദീഹി ഭൂമിയാ [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൭൨; …പേ… ൫.൪.൭൫; ‘ഗോദാവരീനം’ (ബഹൂസു)].

പാപാദീഹി ¶ പരായ ഭൂമിയാ സമാസന്തോ അഹോതി, ‘ഭൂമിസദ്ദസ്സാ’തി വത്തബ്ബേ നിയതിത്ഥിലിങ്ഗദസ്സനത്ഥം ‘ഭൂമിയാ’തി വുത്തം. ഏവം അഞ്ഞത്ഥപി.

പാപാനം ഭൂമി പാപഭൂമം, പാപാനം ഉപ്പത്തിഭൂമിത്യത്ഥോ, ജാതിയാ ഭൂമി ജാതിഭൂമം, സത്ഥുജാതരട്ഠം. ഏവം പച്ഛാഭൂമം, മജ്ഝിമദേസേ പച്ഛാഭാഗരട്ഠം.

൩൬൯. സങ്ഖ്യാഹി [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൭൩; പാ. ൫.൪.൭൫].

സങ്ഖ്യാഹി പരായ ഭൂമിയാ സമാസന്തോ അ ഹോതി.

ദ്വേ ഭൂമിയോ ഏത്ഥാതി ദ്വിഭൂമോ, ദ്വിഭൂമകോ, പാസാദോ, ദ്വിഭൂമികോ വാ, തിസ്സോ ഭൂമിയോ ഏതേസന്തി വാ തീസു ഭൂമിസു പരിയാപന്നാതി വാ തേഭൂമകാ, ധമ്മാ, ചതുഭൂമകാ, ധമ്മാ, തേഭൂമികാ, ചതുഭൂമികാ വാ. ദിഗുമ്ഹി-ദ്വേ ഭൂമിയോ ദ്വിഭൂമം, തിസ്സോ ഭൂമിയോ തിഭൂമം, ചതസ്സോ ഭൂമിയോ ചതുഭൂമം ഇച്ചാദി.

൩൭൦. നദീഗോധാവരീനം [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൭൩; പാ. ൫.൪.൭൫].

സങ്ഖ്യാഹി പരാസം നദീ, ഗോധാവരീനം സമാസന്തോ അ ഹോതി.

പഞ്ച നദിയോ പഞ്ചനദം, പഞ്ച വാ നദിയോ യസ്മിം പദേസേ സോ പഞ്ചനദോ, സത്ത ഗോധാവരിയോ സത്തഗോധാവരം.

൩൭൧. അസങ്ഖ്യേഹി ചങ്ഗുല്യാനഞ്ഞാസങ്ഖ്യത്ഥേസു [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൭൪; പാ. ൫.൪.൮൬].

അഞ്ഞത്ഥോ ച അസങ്ഖ്യത്ഥോ ച അഞ്ഞാസങ്ഖ്യത്ഥാ. തത്ഥ ‘അഞ്ഞത്ഥോ’തി അഞ്ഞപദത്ഥോ ബഹുബ്ബീഹിസമാസോ, ‘അസങ്ഖ്യത്ഥോ’തി അസങ്ഖ്യത്ഥസമാസോ ¶ അബ്യയീഭാവസമാസോതി വുത്തം ഹോതി, ന അഞ്ഞാസങ്ഖ്യത്ഥാ അനഞ്ഞാസങ്ഖ്യത്ഥാ, അഞ്ഞാസങ്ഖ്യത്ഥവജ്ജിതേസു സമാസേസു അസങ്ഖ്യേഹി ഉപസഗ്ഗേഹി ച സങ്ഖ്യാഹി ച പരായ അങ്ഗുലിയാ സമാസന്തോ അ ഹോതി. ചസദ്ദേന ‘‘സുഗതങ്ഗുലേന, പമാണങ്ഗുലേന’’ ഇച്ചാദീനി സിജ്ഝന്തി.

അങ്ഗുലീഹി നിഗ്ഗതം നിരങ്ഗുലം, അങ്ഗുലിയോ അതിക്കന്തം അച്ചങ്ഗുലം, ഇമേ ദ്വേ അമാദിസമാസാ, ദ്വേ അങ്ഗുലിയോ സമാഹടാതി ദ്വങ്ഗുലം.

അനഞ്ഞാസങ്ഖ്യത്ഥേസൂതി കിം? പഞ്ച അങ്ഗുലിയോ അസ്മിന്തി പഞ്ചങ്ഗുലി, ഹത്ഥോ. അങ്ഗുലിയാ സമീപം ഉപങ്ഗുലി. ‘‘ചതുരങ്ഗുലം കണ്ണം ഓസാരേത്വാ [മഹാവ. ൬൬], അട്ഠങ്ഗുലം ദന്തകട്ഠം, ദ്വങ്ഗുലപരമം, ചതുരങ്ഗുലപരമം, അട്ഠങ്ഗുലപരമ’’ന്തിആദീസു ‘അങ്ഗുല’ന്തി അകാരന്തം പമാണവാചീസദ്ദന്തരം.

൩൭൨. ദാരുമ്ഹങ്ഗുല്യാ [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൯൭; പാ. ൫.൪.൧൧൪; ‘ദാരുമ്യങ്ഗുല്യാ’ (ബഹൂസു)].

ദാരുസങ്ഖാതേ അഞ്ഞപദത്ഥേ പവത്തായ അങ്ഗുലിയാ സമാസന്തോ അഹോതി.

പഞ്ച അങ്ഗുലിയോ അസ്സാതി പഞ്ചങ്ഗുലം, ദാരു. ഏത്ഥ ച അങ്ഗുലിപമാണാവയവോ ധഞ്ഞാദീനം മാനവിസേസോ ‘ദാരൂ’തി വുച്ചതി.

൩൭൩. ദീഘാഹോവസ്സേകദേസേഹി ച രത്യാ [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൭൫; പാ. ൫.൪.൮൭].

ദീഘോ ച അഹോ ച വസ്സോ ച ഏകദേസോ ചാതി ദ്വന്ദോ, ഏകദേസോ നാമ പുബ്ബ, പരാദി, അനഞ്ഞാസങ്ഖ്യത്ഥേസു ദീഘാദീഹി ച അസങ്ഖ്യേഹി ച സങ്ഖ്യാഹി ച പരായ രത്തിയാ സമാസന്തോ അ ഹോതി. ചസദ്ദേന ‘‘ചിരരത്ത’’ന്തി സിജ്ഝതി.

ദീഘാ ¶ രത്തിയോ ദീഘരത്തം, ദീഘാ രത്തിദിവപരംപരാത്യത്ഥോ. അഹോ ച രത്തി ച അഹോരത്തം, വസ്സേന തേമിതാ രത്തി വസ്സരത്തം, രത്തിയാ പുബ്ബം പുബ്ബരത്തം, രത്തിയാ പരം പരരത്തം, രത്തിയാ അഡ്ഢം അഡ്ഢരത്തം, രത്തിം അതിക്കന്തോ അതിരത്തോ, ദ്വേ രത്തിയോ ദ്വിരത്തം. ഏവം തിരത്തം, ചതുരത്തം, പഞ്ചരത്തം, ഛാരത്തം, വാധികാരത്താ ‘‘ഏകരത്തം, ഏകരത്തീ’’തി സിജ്ഝതി.

അനഞ്ഞാസങ്ഖ്യത്ഥേസൂതി കിം? ദീഘാ രത്തി ഏത്ഥാതി ദീഘരത്തി, ഹേമന്തോ. രത്തിയാ സമീപം ഉപരത്തി.

൩൭൪. ഗോ ത്വചത്ഥേ ചാലോപേ [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൭൭; പാ. ൫.൪.൯൨].

അചത്ഥേ ച അനഞ്ഞാ’സങ്ഖ്യത്ഥേസു ച പവത്താ ഗോസദ്ദമ്ഹാ അലോപട്ഠാനേ സമാസന്തോ അ ഹോതി.

രഞ്ഞോ ഗോ രാജഗവോ, അത്തനോ ഗോ സഗവോ, പരേസം ഗോ പരഗവോ, പഞ്ചഗവോ, പഞ്ചഗവം. ഏവം ദസഗവം.

അലോപേതി കിം? പഞ്ചഹി ഗോഹി കീതോ പഞ്ചഗു. ഏത്ഥ ച തേന കീതോതി ഏതസ്മിം അത്ഥേ തദ്ധിതപച്ചയസ്സ ലോപോ, തേന അയം അപച്ചയോ ന ഹോതി, ‘ഗോസ്സൂ’തി ഓസ്സുത്തം.

അചത്ഥേതി കിം? ഗവജാ ച ഗാവോ ച ഗവജഗവോ, യോമ്ഹി ഗോസ്സ ഗവത്തം.

അനഞ്ഞാസങ്ഖ്യത്ഥേസൂതി കിം? ചിത്തഗു, ഉപഗു.

൩൭൫. രത്തിദിവ ദാരഗവ ചതുരസ്സാ [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൬൨; പാ. ൫.൪.൭൭].

ഏതേ തയോ സദ്ദാ അഅന്താ നിപച്ചന്തേ.

രത്തി ച ദിവാ ച രത്തിദിവം, ദാരാ ച ഗാവോ ച ദാരഗവം, ചതസ്സോ അസ്സിയോ യസ്സ സോ ചതുരസ്സോ, അപച്ചയോ, അസ്സിസ്സ ഇസ്സ അത്തം.

൩൭൬. ആയാമേനുഗവം [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൬൯; പാ. ൫.൪.൮൩].

ആയാമേ ¶ ഗമ്യമാനേ അനുഗവന്തി നിപച്ചതേ.

ഗോഹി അനുട്ഠിതം സകടം അനുഗവം.

ആയാമേതി കിം? ഗുന്നം പച്ഛാ അനുഗു.

൩൭൭. അക്ഖിസ്മാഞ്ഞത്ഥേ [ക. ൩൩൭; രൂ. ൩൫൦; നീ. ൭൨൨; ചം. ൪.൪.൯൬; പാ. ൫.൪.൧൧൩].

അഞ്ഞപദത്ഥേ പവത്താ അക്ഖിമ്ഹാ സമാസന്തോ അ ഹോതി.

വിസാലാനി അക്ഖീനി യസ്സ സോ വിസാലക്ഖോ, വിരൂപാനി അക്ഖീനി യസ്സ സോ വിരൂപക്ഖോ, അനേകസഹസ്സാനി അക്ഖീനി യസ്സ സോ സഹസ്സക്ഖോ, ലോഹിതാനി അക്ഖീനി യസ്സ സോ ലോഹിതക്ഖോ. ഏവം നീലക്ഖോ, നീലക്ഖി വാ. ബഹുലാധികാരാ അനഞ്ഞത്ഥേപി, അക്ഖീനം പടിമുഖം പച്ചക്ഖം, അക്ഖീനം പരഭാഗോ പരോക്ഖം, അക്ഖീനം തിരോഭാഗോ തിരോക്ഖം. അക്ഖിസദ്ദേന ചേത്ഥ പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ഗയ്ഹന്തി.

മഹാവുത്തിനാ ക്വചി സമാസന്തോ അ, ആ, ഇപച്ചയാ ഹോന്തി.

തത്ഥ അപച്ചയേ –

വായുനോ സഖാ വായുസഖോ, വായുസങ്ഖാതോ സഖാ അസ്സാതി വാ വായുസഖോ, അഗ്ഗി, സബ്ബേസം പിയാ’പിയമജ്ഝത്താനം സഖാതി സബ്ബസഖോ, സബ്ബേ വാ സഖായോ അസ്സാതി സബ്ബസഖോ, മേത്താവിഹാരീ. ‘‘സബ്ബമിത്തോ സബ്ബസഖോ’’തി [ഥേരഗാ. ൬൪൮] പാളി. പാപാനം സഖാതി പാപസഖോ, പാപാ സഖാരോ യസ്സാതി വാ പാപസഖോ. ‘‘പാപമിത്തോ പാപസഖോ’’തി [ദീ. നി. ൩.൨൫൩] പാളി. പഹിതോ പേസിതോ അത്താ യേനാതി പഹിതത്തോ, മജ്ഝിമോ അത്താ സഭാവോ യസ്സാതി മജ്ഝത്തോ, ഛാതം അജ്ഝത്തസന്താനം [സണ്ഠാനം (മൂലപാഠേ)] യസ്സാതി ഛാതജ്ഝത്തോ, സുഹിതോ അത്താ യസ്സാതി സുഹിതത്തോ ¶ , യതോ സംയതോ അത്താ യസ്സാതി യതത്തോ, ഠിതോ അത്താ അസ്സാതി ഠിതത്തോഇച്ചാദി.

ആപച്ചയേ –

പച്ചക്ഖോ ധമ്മോ യസ്സാതി പച്ചക്ഖധമ്മാ, ഛാദേതീതി ഛദോ, മോഹോ, വിവടോ ഛദോ യസ്മിന്തി വിവടച്ഛദാ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ.

ഇപച്ചയേ –

സുന്ദരോ ഗന്ധോ യസ്സാതി സുഗന്ധി, കുച്ഛിതോ ഗന്ധോ യസ്സാതി ദുഗ്ഗന്ധി, പൂതിനോ ഗന്ധോ യസ്സാതി പൂതിഗന്ധി, സുരഭിനോ ഗന്ധോ സുരഭിഗന്ധി. ‘‘സരീരസ്സ സുഗന്ധിനോ, ഗുണഗന്ധിയുത്തോ അഹ’’ന്തി പാളി.

ഇതി സമാസന്തഅപച്ചയരാസി.

നാനാദേസരാസി

൩൭൮. ഉത്തരപദേ [ക. ൩൩൩-൩൩൪; രൂ. ൩൪൪-൩൪൫; നീ. ൭൧൭-൭൧൮].

ഉത്തരപദേ പരേ പുബ്ബപദേ വിധി ഹോതീതി അത്ഥോ. അധികാരസുത്തമിദം.

‘‘അബ്രാഹ്മണോ, അനരിയോ, അഭിക്ഖുകോ, അനന്തോ’’ഇച്ചാദീസു സമാസേ ഉത്തരപദേ പരേ ന-കാരസ്സ അ, അന ഹോന്തി.

൩൭൯. നഖാദയോ [ക. ൩൨൮; രൂ. ൩൫൨; നീ. ൭൦൮; ചം. ൫.൨.൯൫; പാ. ൬.൩.൭൫].

നഖാദയോ സദ്ദാ നപകതികാ സിജ്ഝന്തി.

നാ’സ്സ ഖമത്ഥീതി നഖോ, ‘ഖ’ന്തി സുഖം, ദുക്ഖഞ്ച, നാ’സ്സ കുലമത്ഥീതി നകുലോ, ഏവംനാമകോ ബ്രാഹ്മണോ, പുമസ്സ സകം പുംസകം ¶ നത്ഥി പുംസകം ഏതസ്മിന്തി നപുംസകോ, ഖഞ്ജനം വേകല്ലഗമനം ഖത്തം, നത്ഥി ഖത്തം ഏതസ്സാതി നക്ഖത്തം, കം വുച്ചതി സുഖം, തബ്ബിരുദ്ധത്താ അകം വുച്ചതി ദുക്ഖം, നത്ഥി അകം ഏതസ്മിന്തി നാകോ, സഗ്ഗോ, ന മുഞ്ചതീതി നമുചി, മാരോ. ന ഗലതി ന ചവതീതി നഗരം, ഗേഹേ വത്തബ്ബേ ‘അഗാര’ന്തി സിജ്ഝതി.

൩൮൦. നഗോ വാ പാണിനി [ക. ൩൩൩-൩൩൪; രൂ. ൩൪൪-൩൪൫; നീ. ൭൧൭-൭൧൮; ചം. ൫.൨.൯൬; പാ. ൬.൩.൭൭; ‘നഗോ വാപ്പാണിനി’ (ബഹൂസു)].

അപാണിമ്ഹി നഗോതി സിജ്ഝതി വാ.

ന ഗച്ഛന്തീതി നഗാ, രുക്ഖാ. നഗാ, പബ്ബതാ. അഗാ, രുക്ഖാ, അഗാ, പബ്ബതാ.

അപാണിനീതി കിം? അഗോ വസലോ കിം തേന. ഏത്ഥ ‘അഗോ’തി ദുഗ്ഗതജനോ, ‘വസലോ’തി ലാമകോ, ‘കിം തേനാ’തി നിന്ദാവചനം, ‘‘സീതേനാ’’തിപി പാഠോ. ഏവം നേകേ, അനേകേ, നേകാനി, അനേകാനി ഇച്ചാദി.

ഇതി ന-രാസി.

൩൮൧. സഹസ്സ സോഞ്ഞത്ഥേ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൫൯; ചം. ൫.൨.൯൭; പാ. ൬.൩.൮൨].

അഞ്ഞപദത്ഥേ സമാസേ ഉത്തരപദേ പരേ സഹസ്സ സോ ഹോതി വാ.

പുത്തേന സഹ യോ വത്തതീതി സപുത്തോ, സഹപുത്തോ.

അഞ്ഞത്ഥേതി കിം? സഹ കത്വാ, സഹ യുജ്ഝിത്വാ.

൩൮൨. സഞ്ഞായം [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൫൯; ചം. ൫.൨.൯൮; പാ. ൬.൩.൭൮].

സഞ്ഞായം ഉത്തരപദേ പരേ സഹസ്സ സോ ഹോതി.

സഹ ¶ ആയത്തം സായത്തം, സഹ പലാസം സപലാസം, അഗരുകാരസ്സേതം നാമം.

൩൮൩. അപച്ചക്ഖേ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൦൭; നീ. ൮൫൯; ചം. ൫.൨.൯൯; പാ. ൬.൩.൮൦].

അപച്ചക്ഖേ ഗമ്യമാനേ ഉത്തരപദേ പരേ സഹസ്സ സോ ഹോതി.

ഓഡ്ഡിയതി ഏതായാതി ഓഡ്ഡി, പാസോ. ഓഡ്ഡിയാ സഹ യോ വത്തതീതി സോഡ്ഡി, കപോതോ. ഇധ ‘ഓഡ്ഡി’ അപച്ചക്ഖാ. ‘‘സാഗ്ഗി കപോതോ’’തിപി പാഠോ, പിചുനാ സഹ വത്തതീതി സപിചുകാ, വാതമണ്ഡലികാ, സാ ച അപച്ചക്ഖാ, ഉഗ്ഗന്ത്വാ ആകാസേ പരിബ്ഭമന്തം പിചുസങ്ഘാടം ദിസ്വാ ഞാതബ്ബാ. ‘‘സപിസാചാ വാതമണ്ഡലികാ’’തിപി പാഠോ. ഏവം സരജാ, വാതാ, സരക്ഖസീ, രത്തി.

൩൮൪. അകാലേ സകത്ഥസ്സ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൫൯; ചം. ൫.൨.൧൧൦; പാ. ൬.൩.൮൧].

സകത്ഥപ്പധാനസ്സ സഹസദ്ദസ്സ സോ ഹോതി അകാലേ ഉത്തരപദേ പരേ.

സബ്രഹ്മം, സചക്കം.

അകാലേതി കിം? സഹ പുബ്ബണ്ഹം, സഹ പരണ്ഹം, സുനക്ഖത്തേന സഹ പവത്തം പുബ്ബണ്ഹം, പരണ്ഹന്തി അത്ഥോ.

൩൮൫. ഗന്ഥന്താധിക്യേ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൫൯; ചം. ൫.൨.൧൦൧; പാ. ൬.൩.൭൯].

ഗന്ഥസ്സ അന്തോ ഗന്ഥന്തോ. യഥാ തം കച്ചായനഗന്ഥസ്സ അന്തോ ഉണാദികപ്പോ, അധികഭാവോ ആധിക്യം, ഗന്ഥന്തേ ച ആധിക്യേ ച വത്തമാനസ്സ സഹസദ്ദസ്സ സോ ഹോതി ഉത്തരപദേ പരേ.

സഹ ¶ ഉണാദിനാ’ യം അധിയതേതി തം സോണാദി, സകലം കച്ചായനം അധീതേത്യത്ഥോ. സഹ മുഹുത്തേന സകലം ജോതിം അധീതേ സമുഹുത്തം, ജോതീതി നക്ഖത്തസത്ഥം.

ആധിക്യേ – സദോണാ, ഖാരീ, സകഹാപണം, നിക്ഖം, സമാസകം, കഹാപണം. നിച്ചത്ഥമിദം സുത്തം.

൩൮൬. സമാനസ്സ പക്ഖാദീസു വാ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൫൯; ചം. ൫.൨.൧൦൩-൪; പാ. ൬.൩.൮൪-൮൬].

പക്ഖാദീസു ഉത്തരപദേസു സമാനസ്സ സോ ഹോതി വാ.

സമാനോ പക്ഖോ സഹായോ സപക്ഖോ, സമാനോ പക്ഖോ യസ്സാതി വാ സപക്ഖോ, സമാനപക്ഖോ വാ. ഏവം സജാതി, സമാനജാതി, സജനപദോ, സരത്തി.

സമാനോ പതി യസ്സാ സാ സപതി. ഏവം സനാഭി, സബന്ധു, സബ്രഹ്മചാരീ, സനാമോ. അവ്ഹയം വുച്ചതി നാമം, ചന്ദേന സമാനം അവ്ഹയം യസ്സ സോ ചന്ദസവ്ഹയോ, സഗോത്തോ, ഇന്ദേന സമാനം ഗോത്തം യസ്സ സോ ഇന്ദസഗോത്തോ, സരൂപം, സട്ഠാനം. ഹരി വുച്ചതി സുവണ്ണം, ഹരിനാ സമാനോ വണ്ണോ യസ്സ സോ ഹരിസ്സവണ്ണോ, സസ്സ ദ്വിത്തം. ഏവം സിങ്ഗീനിക്ഖസവണ്ണോ, സവയോ, സധനോ, സധമ്മോ, സജാതിയോ.

പക്ഖാദീസൂതി കിം? സമാനസീലോ.

൩൮൭. ഉദരേ ഇയേ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൫൯; ചം. ൫.൨.൧൦൫; പാ. ൬.൩.൮൮].

ഇയയുത്തേ ഉദരേ പരേ സമാനസ്സ സോ ഹോതി വാ.

സമാനേ ഉദരേ ജാതോ സോദരിയോ, സമാനോദരിയോ.

ഇയേതി കിം? സമാനോദരതാ.

അഞ്ഞേസുപി ¶ സമാനസ്സ സോ ഹോതി, ചന്ദേന സമാനാ സിരീ യസ്സ തം ചന്ദസ്സസിരീകം, മുഖം. ഏവം പദുമസ്സസിരീകം, വദനം.

മഹാവുത്തിനാ സന്താദീനഞ്ച സോ ഹോതി, സംവിജ്ജതി ലോമം അസ്സാതി സലോമകോ. ഏവം സപക്ഖകോ, സംവിജ്ജന്തി ആസവാ ഏതേസന്തി സാസവാ, സംവിജ്ജന്തി പച്ചയാ ഏതേസന്തി സപ്പച്ചയാ, സംവിജ്ജന്തി അത്തനോ ഉത്തരിതരാ ധമ്മാ ഏതേസന്തി സഉത്തരാ, സന്തോ പുരിസോ സപ്പുരിസോ. തഥാ സജ്ജനോ, സദ്ധമ്മോ, സന്തസ്സ ഭാവോ സബ്ഭാവോ ഇച്ചാദി.

ഇതി സ-രാസി.

൩൮൮. ഇമസ്സിദം [ക. ൧൨൯; രൂ. ൨൨൨; നീ. ൩൦൫].

ഉത്തരപദേ പരേ ഇമസ്സ ഇദം ഹോതി.

അയം അത്ഥോ ഏതസ്സാതി ഇദമത്ഥീ, സമാസന്തേ ഈ, ഇദമത്ഥിനോ ഭാവോ ഇദമത്ഥിതാ. അയം പച്ചയോ ഏതേസന്തി ഇദപ്പച്ചയാ, ഇദപ്പച്ചയാനം ഭാവോ ഇദപ്പച്ചയതാ. ‘‘ഇമേസം പച്ചയാ ഇദപ്പച്ചയാ, ഇദപ്പച്ചയാ ഏവ ഇദപ്പച്ചയതാ’’തിപി യോജേന്തി. ‘ഇദ’ന്തി നിപാതപദമ്പി അത്ഥി, ‘‘രൂപഞ്ച ഹിദം ഭിക്ഖവേ അത്താ അഭവിസ്സാ, വേദനാ ച ഹിദം. സഞ്ഞാ ച ഹിദം. സങ്ഖാരാ ച ഹിദം ഭിക്ഖവേ അത്താ അഭവിസ്സംസു’’ ഇച്ചാദി [മഹാവ. ൨൦].

൩൮൯. പും പുമസ്സ വാ [ക. ൮൨; രൂ. ൧൪൯].

ഉത്തരപദേ പരേ പുമസ്സ പും ഹോതി വാ.

പുമസ്സ ലിങ്ഗം പുല്ലിങ്ഗം, പുമസ്സ ഭാവോ പുമ്ഭാവോ, പുമാ ച സോ കോകിലോ ചാതി പുങ്കോകിലോ, പുമാ ച സോ ഗോ ചാതി പുങ്ഗവോ, ‘ഗോ ത്വചത്ഥേ…’തി അപച്ചയോ, നപുംസകോ.

വാതി കിം? പുമിത്ഥീ.

൩൯൦. ട ന്തന്തൂനം [ക. ൧൨൬; രൂ. ൧൦൧; നീ. ൩൦൧].

ഉത്തരപദേ ¶ പരേ ന്ത, ന്തൂനം ട ഹോതി വാ ക്വചി.

ഭവം പതിട്ഠോ യേസം തേ ഭവംപതിട്ഠാ, ബിന്ദാഗമോ. ഭഗവാ മൂലം യേസം തേ ഭഗവംമൂലകാ, ധമ്മാ. ഏവം ഭഗവംപടിസരണാ, ധമ്മാ.

ബഹുലാധികാരാ തരാദീസു ച പരേസു, മഹന്തീനം അതിസയേന മഹാതി മഹത്തരീ, രത്തഞ്ഞൂനം മഹന്തസ്സ ഭാവോ രത്തഞ്ഞുമഹത്തം. ഏവം ജാതിമഹത്തം, ഗുണമഹത്തം, പുഞ്ഞമഹത്തം, അരഹന്തസ്സ ഭാവോ അരഹത്തം.

൩൯൧. അ [ക. ൬൪൨; രൂ. ൫൮൯; നീ. ൧൨൬൯; ചം. ൫.൨.൧൦൬; പാ. ൬.൩.൮൯].

ഉത്തരപദേ പരേ ന്ത, ന്തൂനം അ ഹോതി.

ഭവന്തപതിട്ഠാ, മയം, ഗുണവന്തപതിട്ഠാ, മയം.

൩൯൨. രീരിക്ഖകേസു [ക. ൬൪൨; രൂ. ൫൮൯; നീ. ൧൨൬൯; ചം. ൫.൨.൧൦൭; പാ. ൬.൩.൮൯-൯൦].

രീ, രിക്ഖ, കപച്ചയന്തേസു പരേസു സമാനസ്സ സോ ഹോതി.

നിച്ചസമാസത്താ അഞ്ഞപദേന വിഗ്ഗഹോ, സംവിജ്ജതീതി സമാനോ, പച്ചക്ഖേ വിയ ചിത്തേ ഉപലബ്ഭതീതി അത്ഥോ. സമാനോ വിയ സോ ദിസ്സതീതി സദീ, സദിക്ഖോ, സദിസോ, സമാനാ വിയ തേ ദിസ്സന്തീതി സദിസാ.

൩൯൩. ന്തകിമിമാനം ടാകീടീ [ക. ൧൨൬; രൂ. ൧൦൧; നീ. ൩൦൧].

തേസു പരേസു ന്തപച്ചയന്തസ്സ ച കിം, ഇമസദ്ദാനഞ്ച കമേന ടാ, കീ, ടീ ഹോന്തി.

ഭവം ¶ വിയ സോ ദിസ്സതീതി ഭവാദീ, ഭവാദിക്ഖോ, ഭവാദിസോ, കോ വിയ സോ ദിസ്സതീതി കീദീ, കീദിക്ഖോ, കീദിസോ, അയം വിയ സോ ദിസ്സതീതി ഈദീ, ഈദിക്ഖോ, ഈദിസോ.

൩൯൪. സബ്ബാദീനമാ [ക. ൬൪൨; രൂ. ൫൮൯; നീ. ൧൨൬൯; ചം. ൫.൨.൧൦൮; പാ. ൬.൩.൯൧].

തേസു പരേസു സബ്ബാദിനാമകാനം യ, ത, ഏത, അഞ്ഞ, അമ്ഹ, തുമ്ഹസദ്ദാനം അന്തോ ആ ഹോതി.

യാദീ, യാദിക്ഖോ, യാദിസോ, താദീ, താദിക്ഖോ, താദിസോ, ഏതാദീ, ഏതാദിക്ഖോ, ഏതാദിസോ.

൩൯൫. വേതസ്സേട [ക. ൬൪൨; രൂ. ൫൮൯; നീ. ൧൨൬൯].

തേസു പരേസു ഏതസ്സ ഏട ഹോതി വാ.

ഏദീ, ഏദിക്ഖോ, ഏദിസോ, അഞ്ഞാദീ, അഞ്ഞാദിക്ഖോ, അഞ്ഞാദിസോ, അമ്ഹാദീ, അമ്ഹാദിക്ഖോ, അമ്ഹാദിസോ, തുമ്ഹാദീ, തുമ്ഹാദിക്ഖോ, തുമ്ഹാദിസോ.

൩൯൬. തുമ്ഹമ്ഹാനം താമേകസ്മിം [ക. ൬൪൨; രൂ. ൫൮൯; നീ. ൧൨൬൯].

തേസു പരേസു ഏകവചനേ പവത്താനം തുമ്ഹ’ മ്ഹസദ്ദാനം താ, മാ ഹോന്തി വാ.

അഹം വിയ സോ ദിസ്സതീതി മാദീ, മാദിക്ഖോ, മാദിസോ, ത്വം വിയ സോ ദിസ്സതീതി താദീ, താദിക്ഖോ, താദിസോ.

ഏകസ്മിന്തി കിം? അമ്ഹേ വിയ തേ ദിസ്സന്തീതി അമ്ഹാദിനോ, അമ്ഹാദിക്ഖാ, അമ്ഹാദിസാ, തുമ്ഹേ വിയ തേ ദിസ്സന്തീതി തുമ്ഹാദിനോ, തുമ്ഹാദിക്ഖാ, തുമ്ഹാദിസാ. ഏത്ഥ ച ഉപമാനത്ഥസ്സേവ ഏകത്തം ഇച്ഛീയതി, തസ്മാ അഹം വിയ തേ ദിസ്സന്തീതി മാദിസാ ¶ ത്വം വിയ തേ ദിസ്സന്തീതി താദിനോ, താദിസാതിപി യുജ്ജന്തി. ‘‘മാദിസാ വേ ജിനാ ഹോന്തി, യേ പത്താ ആസവക്ഖയ’’ന്തി [മഹാവ. ൧൧] പാളി, ഇമാനി പദാനി ഉപരി കിതകണ്ഡേപി ആഗമിസ്സന്തി.

൩൯൭. തംമമഞ്ഞത്ര [ക. ൧൪൩; രൂ. ൨൩൫; നീ. ൩൨൨].

രീ, രിക്ഖ, കപച്ചയേഹി അഞ്ഞസ്മിം ഉത്തരപദേ പരേ തുമ്ഹ’മ്ഹാനം തം, മംആദേസാ ഹോന്തി ക്വചി.

ത്വം ലേണം യേസം തേ തംലേണാ, അഹം ലേണം യേസം തേ മംലേണാ [സം. നി. ൪.൩൫൯]. ഏവം തംദീപാ, മംദീപാ [സം. നി. ൪.൩൫൯], തംപടിസരണാ, മംപടിസരണാ.

൩൯൮. മനാദ്യാപാദീനമോ മയേ ച [ക. ൧൮൩; രൂ. ൩൮൬; നീ. ൩൭൫].

ഉത്തരപദേ മയപച്ചയേ ച പരേ മനാദീനം ആപാദീനഞ്ച ഓ ഹോതി.

മനോസേട്ഠാ, മനോമയാ, രജോജല്ലം, രജോമയം, സബ്ബോ മനോഗണോ ഇധ വത്തബ്ബോ, ആപോധാതു, ആപോമയം. അനുയന്തി ദിസോദിസം [ദീ. നി. ൩.൨൮൧], ജീവ ത്വം സരദോസതം [ജാ. ൧.൨.൯].

൩൯൯. പരസ്സ സങ്ഖ്യാസു [ക. ൩൬; രൂ. ൪൭; നീ. ൧൩൦].

സങ്ഖ്യാസു പരാസു പരസ്സ ഓ ഹോതി.

പരോസതം, പരോസഹസ്സം, പരോപണ്ണാസ ധമ്മാ, ഇധ പരസദ്ദോ ‘‘ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്ത’’ന്തി ഏത്ഥ വിയ അധികത്ഥവാചിസദ്ദന്തരം, ന സബ്ബനാമം.

൪൦൦. ജനേ പുഥസ്സു [ക. ൪൯; രൂ. ൪൪; നീ. ൧൨൯].

ജനേ ¶ പരേ പുഥസ്സ ഉ ഹോതി.

അരിയേഹി പുഥഗേവായം ജനോതി പുഥുജ്ജനോ. അപി ച പാളിനയേ പുഥുസദ്ദോയേവ ബഹുലം ദിസ്സതി, പുഥു കിലേസേ ജനേന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു നാനാസത്ഥാരാനം മുഖം ഉല്ലോകേന്തീതി പുഥുജ്ജനാ, പുഥു നാനാഓഘേഹി വുയ്ഹന്തീതി പുഥുജ്ജനാ [മഹാനി. ൫൧, ൯൪], സഞ്ഞാനാനാത്തപുഥുത്തപഭേദം പടിച്ച തണ്ഹാനാനാത്തപുഥുത്തപഭേദോ ഹോതി [ധ. സ. അട്ഠ. ൧], ഇങ്ഘ അഞ്ഞേപി പുച്ഛസ്സു, പുഥൂ സമണബ്രാഹ്മണേ [സം. നി. ൧.൨൪൬]. ഗാമാ ഗാമം വിചരിസ്സം, സാവകേ വിനയം പുഥൂ, ആയതാനി പുഥൂനി ച, പുഥുനാ വിജ്ജുവണ്ണിനാ [ജാ. ൨.൨൨.൯൬൮], പുഥുകായാ പുഥുഭൂതാ ഇച്ചാദി. തസ്മാ ‘‘പുഥഗേവ, പുഥക്കരണേ’’ ഇച്ചാദീസു ഥുസ്സ ഉകാരസ്സ അകാരോ [അകാരോതി?] യുജ്ജതി.

൪൦൧. സോ ഛസ്സാഹായതനേസു വാ [ക. ൩൭൪; രൂ. ൪൦൮; നീ. ൮൦൪].

അഹേ ച ആയതനേ ച പരേ ഛസ്സ സോ ഹോതി വാ.

ഛ അഹാനി സാഹം. അത്ഥി സാഹസ്സ ജീവിതം [ജാ. ൨.൨൨.൩൧൪], ‘സാഹസ്സാ’തി സാഹം+അസ്സാതി ഛേദോ. സളായതനം.

വാതി കിം? ഛാഹപ്പടിച്ഛന്നാ ആപത്തി [ചൂളവ. ൧൩൪], ഛ ആയതനാനി.

൪൦൨. ല്തുപിതാദീനമാരങ്രങ [ക. ൨൦൦; രൂ. ൧൫൯; നീ. ൪൧൫; ചം. ൫.൨.൨൦; പാ. ൬.൩.൩൨].

സമാസുത്തരപദേ പരേ ല്തുപച്ചയന്താനം പിതാദീനഞ്ച കമേന ആരങ, രങ ഹോന്തി വാ.

സത്ഥുനോ ¶ ദസ്സനം സത്ഥാരദസ്സനം. ഏവം കത്താരനിദ്ദേസോ. മാതാ ച പിതാ ച മാതരപിതരോ, മാതാപിതൂസു സംവഡ്ഢോ മാതാപിതരസംവഡ്ഢോ.

വാതി കിം? സത്ഥുദസ്സനം, കത്തു നിദ്ദേസോ, മാതാപിതരോ.

൪൦൩. വിജ്ജായോനിസമ്ബന്ധീനമാ തത്ര ചത്ഥേ [ക. ൧൯൯; രൂ. ൧൫൮; നീ. ൭൩൬; ചം. ൫.൨.൨൧; പാ. ൬.൩.൨൫].

ചത്ഥസമാസേ വിജ്ജാസമ്ബന്ധീനം യോനിസമ്ബന്ധീനഞ്ച ല്തുപിതാദീനം ആ ഹോതി തേസ്വേവ പരേസു.

മാതാപിതാ, മാതാപിതരോ ഇച്ചാദി.

തത്രാതി കിം? മാതുയാ ഭാതാ മാതുഭാതാ.

ഏത്ഥ ച വിജ്ജാസിപ്പാനി സിക്ഖാപേന്താ ആചരിയാ സിസ്സാനം വിജ്ജാസമ്ബന്ധീ മാതാപിതരോ നാമ.

൪൦൪. പുത്തേ [ക. ൧൯൯; രൂ. ൧൫൮; നീ. ൭൩൬; ചം. ൫.൨.൨൨; പാ. ൬.൩.൨൫].

ചത്തേ പുത്തേ പരേ വിജ്ജായോനിസമ്ബന്ധീനം ല്തുപിതാദീനം ആ ഹോതി.

മാതാപുത്താ ഗച്ഛന്തി, പിതാപുത്താ ഗച്ഛന്തി. മഹാവുത്തിനാ തേസഞ്ച ഇ ഹോതി, മാതിപക്ഖോ, പിതിപക്ഖോ. മാതിഘോ ലഭതേ ദുഖം [ജാ. ൨.൧൯.൧൧൮], പിതിഘോ ലഭതേ ദുഖം, മാത്തികം ധനം, പേത്തികം ധനം [പാരാ. ൩൪]. ഏത്ഥ ച മാതുയാ സന്തകം മാത്തികം, പിതുനോ സന്തകം പേത്തികം, ദ്വിത്തം വുദ്ധി ച. മാതിതോ, പിതിതോ, ഭാതാ ഏവ ഭാതികോ, ഭാതികരാജാ.

൪൦൫. ജായായ ജായം പതിമ്ഹി [ക. ൩൩൯; രൂ. ൩൫൮; നീ. ൭൩൧; ‘…ജയം പതിമ്ഹി’ (ബഹൂസു)].

പതിമ്ഹി ¶ പരേ ജായാസദ്ദസ്സ ജായം ഹോതി.

പുത്തം ജനേതീതി ജായാ, ജായാ ച പതി ച ജായമ്പതീ [ജയമ്പതീ (ബഹൂസു)]. അഥ വാ ‘‘ജായമ്പതീ’’തി ഇദം സന്ധിവിധിനാവ സിദ്ധം, തസ്മാ ‘‘ജമ്പതീ’’തിപാഠോ സിയാ യഥാ ‘‘ദേവരാജാ സുജമ്പതീ’ [സം. നി. ൧.൨൬൪]’തി, യഥാ ച സക്കതഗന്ഥേസു ‘‘ദാരോ ച പതി ച ദമ്പതീ’’തി. ഇധ പന മഹാവുത്തിനാ പതിമ്ഹി സുജാതായ സുജം ഹോതി, ദാരസ്സ ച ദം ഹോതി, തഥാ ജായാ ച പതി ച ജമ്പതീതി നിട്ഠം ഗന്തബ്ബം.

യഞ്ച വുത്തിയം ‘‘ജാനിപതീതി പകത്യന്തരേന സിദ്ധം, തഥാ ദമ്പതീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ പുത്തം ജനേതീതി ജാനീ. ജാനീ ച പതി ച ജാനീപതീതി യുജ്ജതി. ‘‘തുദമ്പതീ’’തി പാഠോ. കച്ചായനേ ച ‘ജായായ തു ദംജാനി പതിമ്ഹീ’തി. തത്ഥ തുസദ്ദോ പദപൂരണമത്തേ യുജ്ജതി.

൪൦൬. സഞ്ഞായമുദോദകസ്സ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൨൫൭; ചം. ൫.൨.൬൫; പാ. ൬.൩.൫൭].

സഞ്ഞായം ഗമ്യമാനായം ഉത്തരപദേ പരേ ഉദകസ്സ ഉദോ ഹോതി.

ഉദകം ധാരേതീതി ഉദധി, മഹന്തം ഉദകം ധാരേതീതി മഹോദധി, ഉദകം പിവന്തി ഏത്ഥാതി ഉദപാനം, ഉദകം പിവന്തി ഏതായാതി ഉദപാതി.

൪൦൭. കുമ്ഭാദീസു വാ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൨൫൭; ചം. ൫.൨.൬൯; പാ. ൬.൩.൫൯].

കുമ്ഭാദീസു പരേസു ഉദകസ്സ ഉദോ ഹോതി വാ.

ഉദകസ്സ ¶ കുമ്ഭോ ഉദകുമ്ഭോ, ഉദകകുമ്ഭോ. ഏവം ഉദപത്തോ, ഉദകപത്തോ, ഉദബിന്ദു, ഉദകബിന്ദു. മഹാവുത്തിനാ സ്യാദീസുപി, ‘‘നീലോദാ പോക്ഖരണീ’’തി പാളി.

൪൦൮. സോതാദീസു ലോപോ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൨൫൬].

സോതാദീസു പരേസു ഉദകസ്സ ഉസ്സ ലോപോ ഹോതി.

ഉദകസ്സ സോതം ദകസോതം, ഉദകേ രക്ഖസോ ദകരക്ഖസോ, ഉദകം ആസയോ യേസം തേ ദകാസയാ, പാണാ. മഹാവുത്തിനാ സ്യാദീസുപി, ‘‘ദകേ ദകാസയാ സേന്തീ’’തി [സം. നി. ൩.൭൮ (ഥോകം വിസദിസം)] പാളി.

൪൦൯. പുബ്ബാപരജ്ജസായമജ്ഝേഹാഹസ്സ ണ്ഹോ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; ന്ഹോ (സീ.)].

പുബ്ബാദീഹി പരസ്സ അഹസ്സ ണ്ഹോ ഹോതി.

പുബ്ബണ്ഹോ, അപരണ്ഹോ, അജ്ജണ്ഹോ, സായണ്ഹോ [സായന്ഹോ], മജ്ഝണ്ഹോ.

നാനാദേസരാസി നിട്ഠിതോ.

അബ്യയരാസി

൪൧൦. കുപാദയോ നിച്ചമസ്യാദിവിധിമ്ഹി [ക. ൩൨൪; രൂ. ൩൩൯; ചം. ൨.൨.൨൪; പാ. ൨.൨.൧൮].

സ്യാദിവിധിതോ അഞ്ഞത്ഥ കുആദയോ പാദയോ ച സദ്ദാ സ്യാദ്യന്തേന സഹ നിച്ചം ഏകത്ഥാ ഹോന്തി.

കുച്ഛിതോ ബ്രാഹ്മണോ കുബ്രാഹ്മണോ, ഈസകം ഉണ്ഹം കദുണ്ഹം, പാകടോ ഹുത്വാ ഭവതീതി പാതുഭൂതോ, ആവീ [‘ആവി’പി ദിസ്സതി] ഹുത്വാ ഭവതീതി ആവീഭൂതോ, തുണ്ഹീ ഭവതീതി തുണ്ഹീഭൂതോ, പമുഖോ നായകോ പനായകോ, പകാരേന കരിത്വാ പകരിത്വാ ¶ പകാരേന കതം പകതം, പഠമം വാ കതം പകതം, വിരൂപോ പുരിസോ ദുപ്പുരിസോ. ഏവം ദുക്കടം, സോഭണോ പുരിസോ സുപുരിസോ. ഏവം സുകതം, അഭിധമ്മോ, അഭിത്ഥുതോ, ഭുസം കളാരോ ആകളാരോ, ഭുസം ബന്ധോ ആബന്ധോ ഇച്ചാദി.

പാദയോ പകതാദ്യത്ഥേ പഠമായ ഏകത്ഥാ ഹോന്തി, പകതോ ആചരിയോ പാചരിയോ. ഏവം പയ്യകോ, പരോ അന്തേവാസീ പന്തേവാസീ, പരോ പുത്തോ പപുത്തോ, പരോ നത്താ പനത്താ.

അത്യാദയോ അതിക്കന്താദ്യത്ഥേ ദുതിയായ, മഞ്ചം അതിക്കന്തോ അതിമഞ്ചോ. ഏവം അതിബാലോ, അതിവേലാ.

അവാദയോ കുട്ഠാദ്യത്ഥേ തതിയായ, കോകിലായ അവകുട്ഠം വനം അവകോകിലം, ‘അവകുട്ഠ’ന്തി ഛഡ്ഡിതന്തി വദന്തി. ഏവം അവമയൂരം.

പരിയാദയോ ഗിലാനാദ്യത്ഥേ ചതുത്ഥിയാ, അജ്ഝായിതും ഗിലാനോ പരിയജ്ഝേനോ.

ന്യാദയോ നിക്ഖന്താദ്യത്ഥേ പഞ്ചമിയാ, കോസമ്ബിയാ നിക്ഖന്തോ നിക്കോസമ്ബി, വാനതോ നിക്ഖന്തം നിബ്ബാനം.

അസ്യാദിവിധിമ്ഹീതി കിം? രുക്ഖം പതി വിജ്ജോതതേ.

൪൧൧. ചീ ക്രിയത്ഥേഹി [ചം. ൨.൨.൨൫; പാ. ൧.൪.൬൦, ൬൧].

ചീപച്ചയന്തോ സദ്ദോ ക്രിയത്ഥേഹി സദ്ദേഹി സഹ ഏകത്ഥോ ഹോതി.

ബലസാ കിരിയ ബലീകിരിയ, പാകടീകിരിയ, പാകടീഭുയ്യ, പാകടീഭവിയ.

൪൧൨. ഭൂസനാദരാനാദരാദീസ്വേഹി സഹ [ചം. ൨.൨.൨൭; പാ. ൧.൪.൬൩, ൬൪].

അലമാദയോ ¶ സദ്ദാ ഭൂസനാദീസു അത്ഥേസു ഏതേഹി ക്രിയത്ഥേഹി സഹ ഏകത്ഥാ ഹോന്തി.

ഭൂസനം അകാസീതി അലംകിരിയ, സമം ആദരം അകാസീതി സക്കച്ച, അസമം അനാദരം അകാസീതി അസക്കച്ച, ബിന്ദുനോ പരരൂപത്തം.

ഭൂസനാദീസൂതി കിം? അലം ഭുത്വാ ഗതോ, ‘അല’ന്തി പരിയത്തം, സക്കത്വാ ഗതോ, സോഭണം കത്വാത്യത്ഥോ. ‘‘കച്ച, കിരിയ’’ ഇച്ചാദിനാ സംഖിത്തരൂപേഹി ഉപപദേന സഹ സിദ്ധേഹി ഏവ ഏകത്ഥസഞ്ഞാ, ന ‘‘കത്വാ’’ ഇച്ചാദിനാ അസംഖിത്തരൂപേഹി വിസും സിദ്ധേഹീതി അധിപ്പായോ.

൪൧൩. അഞ്ഞേ ച [ക. ൩൨൪, ൩൨൭; രൂ. ൩൩൯, ൩൫൧; നീ. ൬൮൨-൬൮൮, ചം. ൨.൨.൩൦, ൩൩, ൩൪, ൩൭, ൪൪; പാ ൧.൪.൬൭, ൭൧, ൭൨, ൭൫, ൭൬; ൩.൪.൬൩].

അഞ്ഞേ ച സദ്ദാ ക്രിയത്ഥേഹി സ്യാദ്യന്തേഹി സഹ ബഹുലം ഏകത്ഥാ ഹോന്തി.

അതിരേകം അഭവീതി പരോഭുയ്യ. ഏവം തിരോഭുയ്യ, പരോകിരിയ, തിരോകിരിയ, ഉരസികിരിയ, മനസികിരിയ, മജ്ഝേകിരിയ, തുണ്ഹീഭുയ്യ.

ത്യാദിസദ്ദാപി സഞ്ഞാഭാവം പത്താ നിപാതരൂപാ ഹോന്തി, സ്യാദിരൂപാ ച. തസ്മാ തേപി ഇമസ്മിം സുത്തേ സങ്ഗയ്ഹന്തി.

അത്ഥിഖീരാ ഗാവീ, നസന്തിപുത്താ ഇത്ഥീ, അത്ഥി ഹുത്വാ പച്ചയോ അത്ഥിപച്ചയോ. ഏവം നത്ഥിപച്ചയോ, അഹോസി ഏവ കമ്മം അഹോസികമ്മം, ഏഹി ച പസ്സ ച ഏഹിപസ്സ, ഏഹിപസ്സ ഇതി വിധാനം അരഹതീതി ഏഹിപസ്സികോ, അയം തദ്ധിതന്തസമാസോ നാമ. ഏവം പരത്ഥ.

ഏഹി ¶ ഭദ്ദന്തേതി വുത്തോപി ന ഏതീതി നഏഹിഭദ്ദന്തികോ [ദീ. നി. ൧.൩൯൪], തിട്ഠ ഭദ്ദന്തേതി വുത്തോപി ന തിട്ഠതീതി നതിട്ഠഭദ്ദന്തികോ, ഏഹി സ്വാഗതം തുയ്ഹന്തി വദനസീലോ ഏഹിസ്വാഗതികോ, ഏഹിസ്വാഗതവാദീ [പാരാ. ൪൩൨] വാ, ഏഹി ഭിക്ഖൂതി വചനേന സിദ്ധാ ഉപസമ്പദാ ഏഹിഭിക്ഖൂപസമ്പദാ, ഏവം പോരാണാ ആഹംസു വാ, ഏവം പുരേ ആസിംസു വാതി ഏവം പവത്തം വിധാനം ഏത്ഥ അത്ഥീതി ഇതിഹാസോ [ദീ. നി. ൧.൨൫൬], പുരാണഗന്ഥോ, യം പുബ്ബേ അനഞ്ഞാതം, തം ഇദാനി ഞസ്സാമി ഇതി പവത്തസ്സ ഇന്ദ്രിയം അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയം, അസുകോ ഇതി ആഹ അസുകോ ഇതി ആഹ, അസുകസ്മിംവാ ഗന്ഥേ ഇതി ആഹ അസുകസ്മിം ഗന്ഥേ ഇതി ആഹാതി ഏവം പവത്തവചനം ഇതിഹിതിഹം, അഞ്ഞാസി ഇതി ബ്യാകതോ കോണ്ഡഞ്ഞോ അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞോ [മഹാവ. ൮] ഇച്ചാദി.

കേചി പന ‘‘സച്ഛികരോതി, മനസികരോതി, പാകടീകരോതി, ആവീകരോതി, പാതുകരോതി, അലങ്കരോതി, സക്കരോതി, പഭവതി, പരാഭവതി’’ ഇച്ചാദീനമ്പി ഏകത്ഥീഭാവം വദന്തി. തുമന്തത്വന്താദികാപി ഏത്ഥ സങ്ഗയ്ഹന്തി, ഗന്തും കാമേതീതി ഗന്തുകാമോ, കത്തുകാമോ, ദട്ഠുകാമോ, ഗന്തും മനോ ഏതസ്സാതി ഗന്തുമനോ, സംവിധായ അവഹാരോ സംവിധാവഹാരോ, യലോപോ. ഏവം ഉപാദായ ഉപ്പന്നം രൂപം ഉപാദാരൂപം, അനുപാദായ വിമുത്തോ അനുപാദാവിമുത്തോ, പടിച്ചസമുപ്പാദോ, ആഹച്ചഭാസിതോ, ഉപഹച്ചപരിനിബ്ബായീ [പു. പ. ൩൭], അവേച്ചപ്പസാദോ, ഛക്ഖത്തുപരമം, സത്തക്ഖത്തുപരമോ [പു. പ. ൩൧] ഇച്ചാദി.

അബ്യയരാസി നിട്ഠിതോ.

സങ്ഖ്യാരാസി

ഇദാനി ¶ സങ്ഖ്യാരാസി വുച്ചതേ.

൪൧൪. വിധാദീസു ദ്വിസ്സ ദു [ക. ൩൮൬; രൂ. ൪൧൦; നീ. ൮൧൧].

വിധാദീസു പരേസു ദ്വിസ്സ ദു ഹോതി.

ദ്വേ വിധാ പകാരാ യസ്സാതി ദുവിധോ, ദ്വേ പട്ടാനി യസ്സാതി ദുപട്ടം, ചീവരം, ദുവങ്ഗികം, ഝാനം ഇച്ചാദി.

൪൧൫. ദി ഗുണാദീസു [ക. ൩൮൬; രൂ. ൪൧൦; നീ. ൮൧൧].

ഗുണാദീസു ദ്വിസ്സ ദി ഹോതി.

ദ്വേ ഗുണാ പടലാ യസ്സാതി ദിഗുണാ, സങ്ഘാടി, ദ്വേ ഗാവോ ദിഗു, ദ്വേ രത്തിയോ ദിരത്തം, ദ്വിരത്തം വാ.

൪൧൬. തീസ്വ [ക. ൩൮൩; രൂ. ൨൫൩; നീ. ൮൧൫].

തീസു പരേസു ദ്വിസ്സ അ ഹോതി.

ദ്വേ വാ തയോ വാ വാരാ ദ്വത്തിക്ഖത്തും, ദ്വേ വാ തയോ വാ പത്താ ദ്വത്തിപത്താ.

൪൧൭. ആ സങ്ഖ്യായാസതാദോനഞ്ഞത്ഥേ [ക. ൩൮൩; രൂ. ൨൫൩; നീ. ൮൧൫; ചം. ൫.൨.൫൨; പാ. ൬.൩.൪൭].

അഞ്ഞപദത്ഥവജ്ജിതേ സമാസേ സതാദിതോ അഞ്ഞസ്മിം സങ്ഖ്യാപദേ പരേ ദ്വിസ്സ ആ ഹോതി.

ദ്വേ ച ദസ ച ദ്വാദസ, ദ്വീഹി വാ അധികാ ദസ ദ്വാദസ, ദ്വാവീസതി, ദ്വത്തിംസ, രസ്സത്തം.

അസതാദോതി കിം? ദ്വിസതം, ദ്വിസഹസ്സം.

അനഞ്ഞത്ഥേതി കിം? ദ്വേ ദസ യസ്മിന്തി ദ്വിദസ.

൪൧൮. തിസ്സേ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; ചം. ൫.൨.൫൩; പാ. ൬.൩.൪൮].

അനഞ്ഞത്ഥേ ¶ അസതാദോ സങ്ഖ്യാപദേ പരേ തിസ്സ ഏ ഹോതി.

തയോ ച ദസ ച തേരസ, തീഹി വാ അധികാ ദസ തേരസ. ഏവം തേവീസതി, തേത്തിംസ.

൪൧൯. ചത്താലീസാദോ വാ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; ചം. ൫.൨.൫൪; പാ. ൬.൩.൪൯].

ചത്താലീസാദീസു പരേസു തിസ്സ ഏ ഹോതി വാ.

തേചത്താലീസം, തിചത്താലീസം, തേപഞ്ഞാസം, തിപഞ്ഞാസം, തേസട്ഠി, തിസട്ഠി, തേസത്തതി, തിസത്തതി, തേഅസീതി, തിഅസീതി, തേനവുതി, തിനവുതി.

൪൨൦. ദ്വിസ്സാ ച [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦ ചം. ൫.൨.൫൪; പാ. ൬.൩.൬൯].

ചത്താലീസാദോ ദ്വിസ്സ ഏ ഹോതി വാ ആ ച.

ദ്വേചത്താലീസം, ദ്വാചത്താലീസം, ദ്വിചത്താലീസം, ദ്വേപഞ്ഞാസം, ദ്വിപഞ്ഞാസം, ദ്വാസട്ഠി, ദ്വേസട്ഠി, ദ്വാസത്തതി, ദ്വേസത്തതി, ദ്വാസീതി, ദ്വാനവുതി, ദ്വേനവുതി. വാസദ്ദേന പഞ്ഞാസമ്ഹി ആത്തം, അസീതിമ്ഹി ഏത്തഞ്ച നത്ഥി.

൪൨൧. ബാചത്താലീസാദോ വാ [ക. ൩൮൦; രൂ. ൨൫൫; നീ. ൮൧൦].

അചത്താലീസാദോ പരേ ദ്വിസ്സ ബാ ഹോതി വാ.

ബാരസ, ദ്വാദസ, ബാവീസതി, ദ്വാവീസതി, ബാത്തിംസ, ദ്വത്തിംസ.

അചത്താലീസാദോതി കിം? ദ്വാചത്താലീസം.

൪൨൨. ചതുസ്സ ചുചോ ദസേ [ക. ൩൯൦; രൂ. ൨൫൬; നീ. ൮൨൬].

ദസേ ¶ പരേ ചതുസ്സ ചു, ചോ ഹോന്തി വാ.

ചുദ്ദസ, ചോദ്ദസ, ചതുദ്ദസ.

൪൨൩. വീസതിദസേസു പഞ്ചസ്സ പണ്ണപന്നാ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൧൪].

ഏസു പഞ്ചസ്സ പണ്ണ, പന്നാ ഹോന്തി വാ യഥാക്കമം.

പണ്ണവീസതി, പഞ്ചവീസതി, പന്നരസ, പഞ്ചദസ.

൪൨൪. ഛസ്സ സോ [ക. ൩൭൪; രൂ. ൪൦൮; നീ. ൮൦൬].

ദസേ പരേ ഛസ്സ സോ ഹോതി.

സോളസ.

൪൨൫. ഏകട്ഠാനമാ [ക. ൩൮൩; രൂ. ൨൫൩; നീ. ൮൧൫].

ദസേ പരേ ഏക, അട്ഠാനം ആ ഹോതി.

ഏകാദസ, അട്ഠാരസ.

൪൨൬. ര സങ്ഖ്യാതോ വാ [ക. ൩൮൧; രൂ. ൨൫൪; നീ. ൮൧൨].

ഏകാദിസങ്ഖ്യമ്ഹാ പരസ്സ ദസസ്സ ര ഹോതി വാ.

ഏകാരസ, ഏകാദസ, ബാരസ, ദ്വാദസ, പന്നരസ, പഞ്ചദസ, സത്തരസ, സത്തദസ, അട്ഠാരസ, അട്ഠാദസ, ബാദേസേ പന്നാദേസേ ച നിച്ചം. ഇധ ന ഹോതി, ചതുദ്ദസ.

൪൨൭. ഛതീഹി ളോ ച [ക. ൩൭൯; രൂ. ൨൫൮; നീ. ൮൦൯].

ഛ, തീഹി പരസ്സ ദസ്സ ളോ ഹോതി രോ ച.

സോളസ, തേരസ, തേളസ.

൪൨൮. ചതുത്ഥതതിയാനമഡ്ഢുഡ്ഢതിയാ [ക. ൩൮൭; രൂ. ൪൧൧; നീ. ൮൧൯].

‘അഡ്ഢുഡ്ഢതിയാ’തി ¶ അഡ്ഢാ+ഉഡ്ഢതിയാതി ഛേദോ, അഡ്ഢമ്ഹാ പരേസം ചതുത്ഥ, തതിയാനം ഉഡ്ഢ, തിയാ ഹോന്തി യഥാക്കമം.

അഡ്ഢേന ചതുത്ഥോ അഡ്ഢുഡ്ഢോ, അഡ്ഢേന തതിയോ അഡ്ഢതിയോ.

സകത്ഥേ ണ്യമ്ഹി അഡ്ഢതേയ്യോ.

൪൨൯. ദുതിയസ്സ സഹ ദിയഡ്ഢദിവഡ്ഢാ [ക. ൩൮൭; രൂ. ൪൧൧; നീ. ൮൧൯].

അഡ്ഢമ്ഹാ പരസ്സ ദുതിയസ്സ സഹ അഡ്ഢേന ദിയഡ്ഢ, ദിവഡ്ഢാ ഹോന്തി.

അഡ്ഢേന ദുതിയോ ദിയഡ്ഢോ, ദിവഡ്ഢോ.

യഥാ ച ഏക, ദ്വി,തി, ചതു, പഞ്ച, ഛ, സത്ത, അട്ഠ, നവ, ദസസദ്ദാ പച്ചേകം അത്തനോ അത്ഥേസു നിപതന്തി, തഥാ വീസതി, തിംസതി, ചത്താലീസ, പഞ്ഞാസ, സട്ഠി, സത്തതി, അസീതി, നവുതിസദ്ദാ പച്ചേകം അത്തനോ അത്ഥേസു നിപതന്തി, ദസസദ്ദസ്സ കാരിയാ ന ഹോന്തി, ഏവം സതസഹസ്സസദ്ദാപീതി ദട്ഠബ്ബം.

തതോ പരം പന ദസ സഹസ്സാനി ദസസഹസ്സം, ഇദം ‘നഹുത’ന്തി ച വുച്ചതി, സതം സഹസ്സാനി സതസഹസ്സം, ഇദം ‘ലക്ഖ’ന്തി ച വുച്ചതി, ദസ സതസഹസ്സാനി ദസസതസഹസ്സന്തി ഏവം ദിഗുസമാസവസേന ഏതാനി പദാനി സിജ്ഝന്തി.

ദ്വേ സതാനി ദ്വിസതം, തീണി സതാനി തിസതം, ദ്വേ സഹസ്സാനി ദ്വിസഹസ്സം, തീണി സഹസ്സാനി തിസഹസ്സം ഇച്ചാദീനി ദിഗുമ്ഹി വുത്താനേവ.

ഗണനപഥേ പന ഏകട്ഠാനം, ദസട്ഠാനം, സതട്ഠാനം, സഹസ്സട്ഠാനം, ദസസഹസ്സട്ഠാനം, സതസഹസ്സട്ഠാനം, ദസസതസഹസ്സട്ഠാനന്തി ¶ ഇമാനി സത്ത ഠാനാനി കമേന ദസഗുണിതാനി ഹോന്തി. തത്ഥ ഏകട്ഠാനം നാമ ഏകം, ദ്വേ, തീണി ഇച്ചാദി. ദസട്ഠാനം നാമ ദസ, വീസം, തിംസം ഇച്ചാദി. സതട്ഠാനം നാമ സതം, ദ്വിസതം, തിസതം ഇച്ചാദി. സഹസ്സട്ഠാനം നാമ സഹസ്സം, ദ്വിസഹസ്സം, തിസഹസ്സം ഇച്ചാദി. ഏവം ഉപരിപി. ഏകമേകസ്മിഞ്ച ഠാനേ നവ പദാനി ച നവ അന്തരനവന്താനി ച ഹോന്തി. അയം മൂലഭൂമി നാമ.

തദുത്തരി കോടിഭൂമി നാമ. തത്ഥപി ഏകട്ഠാനം, ദസട്ഠാനം, സതട്ഠാനംഇച്ചാദീനി സത്ത ഠാനാനി ഹോന്തി. തത്ഥ മൂലഭൂമിയാ അന്തിമട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ദസഗുണിതേ കതേ കോടിഭൂമിയം ഏകട്ഠാനം ഹോതി, ഇധപി സത്ത ഠാനാനി കമേന ദസഗുണിതാനിയേവ, ഇധ ദസകോടിസതസഹസ്സം അന്തിമട്ഠാനം ഭവതി.

തദുത്തരി പകോടിഭൂമി നാമ. ഏത്ഥപി സത്ത ഠാനാനി ഹോന്തി. തത്ഥ കോടിഭൂമിയാ അന്തിമട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ദസഗുണിതേ കതേ പകോടിഭൂമിയം ഏകട്ഠാനം ഹോതി, ഇധപി സത്ത ഠാനാനി ദസഗുണിതാനിയേവ, ദസപകോടിസതസഹസ്സം അന്തിമട്ഠാനം, ഇമിനാ നയേന സബ്ബഭൂമീസു ഉപരൂപരി ഭൂമിസങ്കന്തി ച ഠാനഭേദോ ച വേദിതബ്ബോ.

അയം പനേത്ഥ ഭൂമിക്കമോ-മൂലഭൂമി, കോടിഭൂമി, പകോടിഭൂമി, കോടിപകോടിഭൂമി, നഹുതഭൂമി, നിന്നഹുതഭൂമി, അക്ഖോഭിണീഭൂമി [ഭിനീ, ഭനീതിപി ദിസ്സന്തി], ബിന്ദുഭൂമി, അബ്ബുദഭൂമി, നിരബ്ബുദഭൂമി, അഹഹഭൂമി, അബബഭൂമി, അടടഭൂമി, സോഗന്ധികഭൂമി, ഉപ്പലഭൂമി, കുമുദഭൂമി, പുണ്ഡരീകഭൂമി, പദുമഭൂമി, കഥാനഭൂമി, മഹാകഥാനഭൂമി, അസങ്ഖ്യേയ്യഭൂമീതി ഏകവീസതി ഭൂമിയോ സത്തചത്താലീസസതം ഠാനാനി ച ഹോന്തി.

നിരയഭൂമീനം കമേന പന അബ്ബുദഭൂമി, നിരബ്ബുദഭൂമി, അബബഭൂമി, അടടഭൂമി, അഹഹഭൂമി, കുമുദഭൂമി, സോഗന്ധികഭൂമി, ഉപ്പലഭൂമി ¶ , പുണ്ഡരീകഭൂമി, പദുമഭൂമീതി വത്തബ്ബോ. ഏത്ഥ ച യസ്മാ പാളിഭാസായം ദസസതസഹസ്സം നാമ സത്തമട്ഠാനം നത്ഥി, ഛ ഠാനാനി ഏവ അത്ഥി, തസ്മാ ഗരൂ അട്ഠകഥാസു [സം. നി. ൧.൧൮൧] ആഗതനയേന സത്തമട്ഠാനം ഉല്ലങ്ഘേത്വാ ഛട്ഠട്ഠാനതോ ഉപരി ഭൂമിസങ്കന്തിം കഥേന്താ സതഗുണിതം കത്വാ കഥേന്തി, സതസഹസ്സാനം സതം കോടി, കോടിസതസഹസ്സാനം സതം പകോടി ഇച്ചാദി.

തത്ഥ സതസഹസ്സാനം സതം നാമ ദസസതസഹസ്സാനം ദസകമേവ ഹോതി, തസ്മാ തഥാ കഥേന്താപി ഭൂമീനം സബ്ബട്ഠാനാനഞ്ച ദസഗുണസിദ്ധിമേവ കഥേന്തീതി വേദിതബ്ബം. യസ്മാ ച ഗണനഭൂമിസങ്ഖാതോ ഗണനപഥോ നാമ നാനാദേസവാസീനം വസേന നാനാവിധോ ഹോതി, തസ്മാ ദീപവംസേ അക്ഖോഭിണീ, ബിന്ദു, കഥാന, മഹാകഥാനാനി വജ്ജേത്വാ പാളിനയേന സത്തരസ ഭൂമിയോവ വുത്താ. കച്ചായനേ [ക. ൩൯൪, ൩൯൫; രൂ. ൪൧൬, ൪൧൭] പുബ്ബേ ദസ്സിതാ ഏകവീസതി ഭൂമിയോ, സക്കതഗന്ഥേസു തതോ സാധികഭൂമിയോ, കത്ഥചി പന മഹാബലക്ഖന്ധപരിയന്താ സട്ഠി ഭൂമിയോതി ആഗതാ.

തത്ഥ സകസകഭൂമിതോ അതിരേകവത്ഥൂനി ഗണനപഥവീതിവത്താനി നാമ ഹോന്തി, യേസം പന മൂലഭൂമിമത്തം അത്ഥി, തേസം കോടിമത്താനിപി വത്ഥൂനി ഗണനപഥാതിക്കന്താനി ഏവ.

അപി ച ‘ഗണനപഥവീതിവത്ത’ന്തി ച ‘ഗണനപഥാതിക്കന്ത’ന്തി ച ‘അസങ്ഖ്യേയ്യ’ന്തി ച അത്ഥതോ ഏകം. തസ്മാ ഇധപി വീസതി ഭൂമിയോ ഏവ അനുക്കമേന ദസഗുണിതാ ഗണനപഥാ നാമ ഹോന്തി. അസങ്ഖ്യേയ്യന്തി പന ദസഗുണവിനിമുത്താ ഗണനപഥാതിക്കന്തഭൂമി ഏവ വുച്ചതി. മഹാകഥാനഭൂമാതിക്കന്തതോ പട്ഠായ ഹി അനന്തമഹാപഥവിയാ സബ്ബപംസുചുണ്ണാനിപി ഇധ അസങ്ഖ്യേയ്യഭൂമിയം സങ്ഗയ്ഹന്തി. ഇതരഥാ അസങ്ഖ്യേയ്യന്തി ച ഗണനപഥഭൂമീതി ച വിരുദ്ധമേതന്തി.

ദീപവംസേ ¶ ച ‘‘തതോ ഉപരി അഭൂമി, അസങ്ഖ്യേയ്യന്തി വുച്ചതീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ ‘അഭൂമീ’തി വചനേന ഗണനപഥഭൂമി ഏവ പടിസിദ്ധാ, ന തു ഗണനപഥാതിക്കന്താ വിസും അസങ്ഖ്യേയ്യഭൂമി നാമ. ചരിയാപിടകസംവണ്ണനായമ്പി [ചരിയാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ] അയമത്ഥോ വുത്തോ. അസങ്ഖ്യേയ്യഭൂമിയമ്പി അസങ്ഖ്യേയ്യാനം ചൂള, മഹാദിവസേന അനേകപ്പഭേദോ ദക്ഖിണവിഭങ്ഗസുത്തേന [മ. നി. ൩.൩൭൦] ദീപേതബ്ബോ.

സദ്ദനീതിയം [നീ. ൮൩൩] പന പാളിനയം ഗഹേത്വാ ‘‘വീസതി അബ്ബുദാനി ഏകം നിരബ്ബുദം നാമ. വീസതി നിരബ്ബുദാനി ഏകം അബബം നാമ’’ ഇച്ചാദിനാ നിരബ്ബുദാദീനം സങ്ഖ്യാനമ്പി വീസതിമത്തഗുണം നാമ വുത്തം. തം ന യുജ്ജതി. നിരയേസു ഹി വീസതിമത്തഗുണേന അബ്ബുദ, നിരബ്ബുദാദീനം ദസന്നം നിരയാനം താനി നാമാനി സിദ്ധാനി ഭവന്തി. ഗരൂ പന താനി നാമാനി ഗഹേത്വാ ദസഗുണസിദ്ധേസു ഗണനപഥേസു പക്ഖിപിംസു, തസ്മാ നാമമത്തേന സദിസാനി ഭവന്തി, ഗുണവിധി പന വിസദിസോഏവ.

ഏവഞ്ചകത്വാ പാളിയമ്പി ബകബ്രഹ്മാസുത്തേ [സം. നി. ൧.൧൭൫] ‘‘സതം സഹസ്സാനം നിരബ്ബുദാനം, ആയും പജാനാമി തവാഹം ബ്രഹ്മേ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥ ച യദി ഗണനഭൂമിപഥേപി നിരബ്ബുദാനം വീസതിമത്തേന അബബഭൂമി ഭവേയ്യ, ഏവം സതി നിരബ്ബുദാനം സതസഹസ്സം നാമ ന വുച്ചേയ്യ. ജാതകട്ഠകഥായഞ്ച [ജാ. അട്ഠ. ൩.൭.൬൯] ‘‘നിരബ്ബുദസതസഹസ്സാനം ഏകം അഹഹം നാമ, ഏത്തകം ബകസ്സ ബ്രഹ്മുനോ തസ്മിംഭവേ അവസിട്ഠം ആയൂ’’തി വുത്തം. തസ്മാ ഇമം ഗണനഭൂമിപഥം പത്വാ വീസതിഗുണം നാമ നത്ഥീതി സിദ്ധം ഹോതി. അക്ഖോഭിണീ, ബിന്ദു, കഥാന, മഹാകഥാനാനിപി അഞ്ഞതോ ഗഹേത്വാ പക്ഖിത്താനി സിയും. ഏവം പക്ഖിത്താനഞ്ച ചുദ്ദസന്നം സങ്ഖ്യാനം കച്ചായനേ കമോക്കമതാ പന പച്ഛാജാതാ സിയാതി.

ഇതി നിരുത്തിദീപനിയാ നാമ മോഗ്ഗല്ലാനബ്യാകരണദീപനിയാ

സമാസകണ്ഡോ ചതുത്ഥോ.

൫. തദ്ധിത

അഥ ¶ തദ്ധിതവിധാനം ദീപിയതേ.

തദ്ധിതവുത്തി നാമ വിചിത്രാ ഹോതി, സാതിസയേന വിചിത്രഞാണഹിതം വഹതി, തസ്മാ തേസം തേസം കുലപുത്താനം ഹിതന്തി തദ്ധിതം, ഇമസ്മിം കണ്ഡേ സബ്ബവിധാനസ്സ നാമം. തം പന അട്ഠവിധം ഹോതി അപച്ചം, അനേകത്ഥം, അസ്സത്ഥി, ഭാവകമ്മം, പരിമാണം, സങ്ഖ്യാ, ഖുദ്ദകം, നാനാത്തന്തി.

അപച്ചരാസി

൪൩൦. ണോ വാപച്ചേ [ക. ൩൪൪; രൂ. ൩൬൧; നീ. ൭൫൨; ചം. ൨.൪.൧൬; പാ. ൪.൧.൯൨; ‘സരാനമാദിസ്സാ…’ (ബഹൂസു)].

ഛട്ഠ്യന്താ നാമമ്ഹാ തസ്സ അപച്ചന്തി അത്ഥേ വികപ്പേന ണപച്ചയോ ഹോതി. വാസദ്ദോ വാക്യ, സമാസാനം വികപ്പനത്ഥോ, ഇതോ പരം അനുവത്തതേ, തേന സബ്ബത്ഥ വികപ്പവിധി സിജ്ഝതി. ണാനുബന്ധോ വുദ്ധ്യത്ഥോ, സോ പയോഗഅപ്പയോഗീ. വസിട്ഠസ്സ അപച്ചന്തി അത്ഥേ ഇമിനാ സുത്തേന വസിട്ഠമ്ഹാ ണപച്ചയോ, സോ സാമ്യത്ഥഞ്ച അപച്ചത്ഥഞ്ച ഉഭയം വദതി, ഛട്ഠീ ച അപച്ചപദഞ്ച തേന വുത്തത്ഥാ നാമ ഹോന്തി, വസിട്ഠപദം പച്ചയേന സഹ ഏകത്ഥം ഹോതി, ഉഭയം ഏകതോ ഹുത്വാ പുത്തസ്സ നാമം ഹോതീതി അത്ഥോ. തതോ ‘ഏകത്ഥതായ’ന്തി ഛട്ഠിയാ ലോപോ, അപച്ചപദം പന വുത്തത്ഥമത്തേന ലുപ്പതി. തഞ്ഹി സുത്തേ പധാനഭാവേന നിദ്ദിട്ഠം ഹോതി, ന ഛട്ഠീതി, മഹാവുത്തിനാ വാ പദാനം ലോപോ. ഏവം സബ്ബത്ഥ.

൪൩൧. പദാനമാദിസ്സായുവണ്ണസ്സാഏഓ ണാനുബന്ധേ [ക. ൪൦൫; രൂ. ൩൬൫; നീ. ൮൬൦].

പദാനം ആദിഭൂതസ്സ അകാരസ്സ ച ഇവണ്ണു’വണ്ണസ്സ ച ആ, ഏ, ഓ വുദ്ധിയോ ഹോന്തി ണാനുബന്ധേ പച്ചയേ പരേതി പദാദിഅ-കാരസ്സ ആവുദ്ധി, സ്യാദ്യുപ്പത്തി.

വാസിട്ഠോ, ¶ പുരിസോ, വാസിട്ഠീ, ഇത്ഥീ, വാസിട്ഠം, കുലം, വസിട്ഠസ്സ പുത്തോ വാസിട്ഠോ, വസിട്ഠസ്സ ധീതാ വാസിട്ഠീ, വസിട്ഠസ്സ കുലം വാസിട്ഠന്തി ഏവമ്പി യോജേതും യുജ്ജതി.

തത്ഥ ‘വസിട്ഠസ്സാ’തി ഏതേന ഗോത്തസ്സേവ പിതുഭൂതം ആദിപുരിസം വദതി. കസ്മാ? ഗോത്തസദ്ദത്താ. ഏവഞ്ഹി സതി തസ്മിം ഗോത്തേ പച്ചാജാതാ സബ്ബേപി ജനാ തസ്സ അപച്ചാ നാമ ഹോന്തി.

൪൩൨. മജ്ഝേ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൫൯].

മജ്ഝേ പവത്താനം അ, യുവണ്ണാനം ആ, ഏ, ഓവുദ്ധിയോ ഹോന്തി വാ ക്വചി.

വാസേട്ഠോ, വാസേട്ഠീ, വാസേട്ഠം. വാസദ്ദേന ‘‘വസിട്ഠസ്സ പുത്തോ ധീതാ കുല’’ന്തി വാക്യം വാ ‘‘വസിട്ഠപുത്തോ വസിട്ഠധീതാ വസിട്ഠകുല’’ന്തി സമാസം വാ വികപ്പേതി. ഏവം സബ്ബത്ഥ.

ഭരദ്വാജസ്സ അപച്ചം ഭാരദ്വാജോ, വിസാമിത്തസ്സ [ഭാരദ്വാജസ്സ… വേസാമിത്തസ്സ… (രൂ.)] അപച്ചം വേസാമിത്തോ, ഗോതമസ്സ അപച്ചം ഗോതമോ, കസ്സപസ്സ അപച്ചം കസ്സപോ, വസുദേവസ്സ അപച്ചം വാസുദേവോ. ഏവം ബാലദേവോ.

ഉപഗുസ്സ അപച്ചന്തി ഏത്ഥ ‘ഉവണ്ണസ്സാവങ…’തി ണാനുബന്ധേ പച്ചയേ പരേ ഉവണ്ണസ്സ അവങ ഹോതി. ഓപഗവോ, ഓപഗവീ, ഓപഗവം, മനുനോ അപച്ചം മാനവോ, ഭഗ്ഗുനോ അപച്ചം ഭഗ്ഗവോ, പണ്ഡുനോ അപച്ചം പണ്ഡവോ, ഉപവിന്ദുസ്സ അപച്ചം ഓപവിന്ദവോ ഇച്ചാദി.

൪൩൩. വച്ഛാദിതോ ണാനണായനാ [ക. ൩൪൫; രൂ. ൩൬൬; നീ. ൭൫൪; പാ. ൪.൧.൯൩, ൯൪, ൧൬൨, ൧൬൩].

ഛട്ഠുന്തേഹി ¶ വച്ഛാദീഹി ഗോത്തസദ്ദഗണേഹി തസ്സ അപച്ചന്തി അത്ഥേ ണാനുബന്ധാ ആന, ആയനപച്ചയാ ഹോന്തി വാ.

വച്ഛസ്സ അപച്ചം വച്ഛാനോ, വച്ഛായനോ, വച്ഛാനീ, വച്ഛായനീ, വച്ഛാനം, വച്ഛായനം. ഏവം കച്ചാനോ, കച്ചായനോ, കാതിയാനോ, കാതിയായനോ, സാകടാനോ, സാകടായനോ, കണ്ഹാനോ, കണ്ഹായനോ, മോഗ്ഗല്ലാനോ, മോഗ്ഗല്ലായനോ, അഗ്ഗിവേസ്സാനോ [അഗ്ഗിവേസ്സനോതിപി ദിസ്സതി ദീ. നി. ൧.൧൭൬; മ. നി. ൧.൩൫൩ ആദയോ], അഗ്ഗിവേസ്സായനോ, മുഞ്ചാനോ, മുഞ്ചായനോ, കുഞ്ചാനോ, കുഞ്ചായനോ ഇച്ചാദി.

൪൩൪. കത്തികാവിധവാദീഹി ണേയ്യണേരാ [ക. ൩൪൬; രൂ. ൩൬൭; നീ. ൭൫൫; പാ. ൪.൧.൧൨൦, ൧൨൩, ൧൨൬, ൧൨൭, ൧൨൮, ൧൨൯, ൧൩൧].

ഛട്ഠ്യന്തേഹി കത്തികാദീഹി വിധവാദീഹി ച തസ്സ അപച്ചന്തി അത്ഥേ കമേന ണാനുബന്ധാ ഏയ്യ, ഏരപച്ചയാ ഹോന്തി വാ.

ണേയ്യേ – കത്തികായ നാമ ദേവധീതായ അപച്ചം കത്തികേയ്യോ, വിനതായ നാമ ദേവിയാ അപച്ചം വേനതേയ്യോ, രോഹിണിയാ നാമ ദേവിയാ അപച്ചം രോഹിണേയ്യോ, ഭഗിനിയാ അപച്ചം ഭാഗിനേയ്യോ, നദിയാ നാമ ഇത്ഥിയാ അപച്ചം നാദേയ്യോ. ഏവം അന്തേയ്യോ, ആഹേയ്യോ, കാമേയ്യോ, സുചിയാ അപച്ചം സോചേയ്യോ, ബാലായ അപച്ചം ബാലേയ്യോ ഇച്ചാദി.

ണേരേ – വിധവായ അപച്ചം വേധവേരോ, വിധവാ നാമ മതപതികാ ഇത്ഥീ. ബന്ധുകിയാ അപച്ചം ബന്ധുകേരോ, നാളികിയാ നാമ ഇത്ഥിയാ പുത്തോ നാളികേരോ, സമണസ്സ ഉപജ്ഝായസ്സ പുത്തോ സാമണേരോ, സമണിയാ പവത്തിനിയാ ധീതാ സാമണേരീ ഇച്ചാദി.

൪൩൫. ണ്യ ദിച്ചാദീഹി [ക. ൩൪൭; രൂ. ൩൬൮; നീ. ൭൫൬; ചം. ൨.൪.൨; പാ. ൪.൧.൮൫].

ഛട്ഠുന്തേഹി ¶ ദിതിഇച്ചാദീഹി തസ്സ അപച്ചന്തി അത്ഥേ ണാനുബന്ധോ യപച്ചയോ ഹോതി വാ.

൪൩൬. ലോപോവണ്ണിവണ്ണാനം [ക. ൨൬൧; രൂ. ൩൬൯; നീ. ൫൦൯].

യേ പരേ അവണ്ണസ്സ ഇവണ്ണസ്സ ച ലോപോ ഹോതീതി ണ്യമ്ഹി പരേ അവണ്ണി’വണ്ണാനം ലോപോ.

ദിതിയാ നാമ ദേവധീതായ അപച്ചം ദേച്ചോ, അദിതിയാ അപച്ചം ആദിച്ചോ.

തത്ഥ ഇവണ്ണലോപേ ‘തവഗ്ഗവരണാനം യേ ചവഗ്ഗബയഞാ’തി യമ്ഹി പരേ തവഗ്ഗസ്സ ചവഗ്ഗത്തം, പുന ‘വഗ്ഗലസേഹി തേ’തി യസ്സ പുബ്ബരൂപത്തം, കുണ്ഡനിയാ അപച്ചം കോണ്ഡഞ്ഞോ.

൪൩൭. ഉവണ്ണസ്സാവങ സരേ [ക. ൩൪൮; രൂ. ൩൭൧; നീ. ൭൫൭].

സരേ പരേ ഉവണ്ണസ്സ അവങ ഹോതീതി ഉവണ്ണസ്സ അവത്തം. ‘തവഗ്ഗവരണാന…’ന്തി സുത്തേന വസ്സ ബത്തം, പുന ‘വഗ്ഗലസേഹി തേ’തി സുത്തേന യസ്സ പുബ്ബരൂപത്തം, ഭാതുനോ അപച്ചം ഭാതബ്യോ.

൪൩൮. ആ ണി [ക. ൩൪൭; രൂ. ൩൬൮; നീ. ൭൫൬; ചം. ൨.൪.൧൯; പാ. ൪.൧.൯൫].

രസ്സാ’കാരന്തതോ അപച്ചത്ഥേ ണാനുബന്ധോ രസ്സി’പച്ചയോ ഹോതി വാ.

ദക്ഖസ്സ അപച്ചം ദക്ഖി. ഏവം ദോണി, വാസവി, സക്യപുത്തി, നാടപുത്തി, ദാസപുത്തി, ദാരുനോ അപച്ചം ദാരവി [വിചാരേതബ്ബമിദം], വരുണസ്സ അപച്ചം വാരുണി ¶ . ഏവം കണ്ഡി, ബാലദേവി, പാവകി, ജിനദത്തസ്സ അപച്ചം ജേനദത്തി, സുദ്ധോദനി, അനുരുദ്ധി ഇച്ചാദി.

൪൩൯. രാജതോ ഞോ ജാതിയം [ക. ൩൪൭; രൂ. ൩൬൮; നീ. ൭൫൬; ചം. ൨.൪.൭൦; പാ. ൪.൧.൧൩൭].

ജാതിയം ഗമ്യമാനായം രാജസദ്ദമ്ഹാ അപച്ചത്ഥേ ഞപച്ചയോ ഹോതി വാ.

രഞ്ഞോ അപച്ചം രാജഞ്ഞോ, രാജകുലസ്സ പുത്തോതി അത്ഥോ.

ജാതിയന്തി കിം? രാജപുത്തോ.

൪൪൦. ഖത്താ യിയാ [ക. ൩൪൭; രൂ. ൩൬൮; നീ. ൭൫൬; ചം. ൨.൪.൬൯; പാ. ൪.൧.൧൩൮].

ജാതിയം ഗമ്യമാനായം ഖത്തസദ്ദമ്ഹാ അപച്ചത്ഥേ യ, ഇയപച്ചയാ ഹോന്തി.

ഖത്തകുലസ്സ അപച്ചം ഖത്യോ, ഖത്തിയോ.

ജാതിയന്ത്വേവ? ഖത്തി.

൪൪൧. മനുതോ സ്സസണ [ക. ൩൪൮; രൂ. ൩൭൧; നീ. ൭൫൩; ചം. ൨.൪.൯൪, ൯൫; പാ. ൪.൧.൧൬൧].

ജാതിയം ഗമ്യമാനായം മനുസദ്ദമ്ഹാ അപച്ചത്ഥേ സ്സ, സണപച്ചയാ ഹോന്തി.

മനുനോ അപച്ചം മനുസ്സോ, മാനുസോ, മനു നാമ കപ്പേ ആദിഖത്തിയോ മഹാസമ്മതരാജാ, ഇത്ഥിയം മനുസ്സീ, മാനുസീ,

ജാതിയന്ത്വേവ? മാണവോ.

൪൪൨. ജനപദനാമസ്മാ ജനഖത്തിയാ രഞ്ഞേ ച ണോ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൨.൪.൯൬; പാ. ൪.൧.൧൬൮; ‘‘ജനപദനാമസ്മാ ഖത്തിയാ…’’ (ബഹൂസു)].

ജനവാചിനാ ¶ ച ഖത്തിയവാചിനാ ച ജനപദനാമമ്ഹാ രഞ്ഞേ ച അപച്ചേ ച ണോ ഹോതി.

പഞ്ചാലാനം ജനാനം രാജാ പഞ്ചാലോ, പഞ്ചാലസ്സ ഖത്തിയസ്സ അപച്ചം പഞ്ചാലോ. ഏവം കോസലോ, മാഗധോ, ഓക്കാകോ [ദീ. നി. ൧.൨൬൭].

ജനപദനാമസ്മാതി കിം? ദസരഥരഞ്ഞോ പുത്തോ ദാസരഥി [ദാസരട്ഠി].

ജനഖത്തിയാതി കിം? പഞ്ചാലസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ അപച്ചം പഞ്ചാലി.

൪൪൩. ണ്യ കുരുസിവീഹി [ക. ൩൪൬; രൂ. ൩൬൭; നീ. ൭൫൫; ചം. ൨.൪.൧൦൧ …പേ… ൪.൧.൧൭൨].

കുരു, സിവിസദ്ദേഹി അപച്ചേ രഞ്ഞേ ച ണ്യോ ഹോതി.

കുരുരഞ്ഞോ അപച്ചം കോരബ്യോ [ജാ. ൧.൧൪.൨൨൮, ൨൩൨, ൨൩൬], കുരുരട്ഠവാസീനം രാജാ കോരബ്യോ, കോരബ്ബോ, പുബ്ബരൂപത്തം, സിവിരഞ്ഞോ അപച്ചം സേബ്യോ, സിവിരട്ഠവാസീനം രാജാ സേബ്യോ.

അപച്ചരാസി നിട്ഠിതോ.

അനേകത്ഥരാസി

൪൪൪. ണ രാഗാ തേന രത്തം [ക. ൩൪൭; രൂ. ൩൬൮; നീ. ൭൫൬; ചം. ൩.൧.൧ …പേ… ൪.൨.൧].

രജ്ജന്തി വത്ഥം ഏതേനാതി രാഗോ, രജനവത്ഥു, രാഗവാചിമ്ഹാ തേന രത്തന്തി അത്ഥേ ണോ ഹോതി.

കസാവേന രത്തം വത്ഥം കാസാവം [ധ. പ. ൯], കാസായം വാ. ഏവം കോസുമ്ഭം, ഹലിദ്ദിയാ രത്തം ഹാലിദ്ദം, പാടങ്ഗേന രത്തം പാടങ്ഗം, മഞ്ജിട്ഠം, കുങ്കുമം ഇച്ചാദി.

‘‘നീലം ¶ വത്ഥം, പീതം വത്ഥ’’ന്തിആദീസു പന നീല, പീതാദിസദ്ദാ ഗുണസദ്ദത്താ പച്ചയേന വിനാ ഗുണനിസ്സയം ദബ്ബം വദന്തി. ഏവം സബ്ബേസു ഗുണസദ്ദ, ജാതിസദ്ദ, നാമസദ്ദേസു.

൪൪൫. നക്ഖത്തേനിന്ദുയുത്തേന കാലേ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൧.൫; പാ. ൪.൨.൩].

ഇന്ദുയുത്തേന നക്ഖത്തേന ലക്ഖിതേ കാലേ തന്നക്ഖത്തവാചീഹി ണോ ഹോതി.

പുണ്ണചന്ദയുത്തേന ഫുസ്സനക്ഖത്തേന ലക്ഖിതാ ഫുസ്സാ, രത്തി, ഫുസ്സോ, അഹോ. ഏവം മാഘോ ഇച്ചാദി.

നക്ഖത്തേനാതി കിം? ഗരുഗഹേന ലക്ഖിതാ രത്തി.

ഇന്ദുയുത്തേനാതി കിം? ഫുസ്സേന ലക്ഖിതോ മുഹുത്തോ.

കാലേതി കിം? ഫുസ്സേന ലക്ഖിതാ അത്ഥസിദ്ധി.

൪൪൬. സാസ്സ ദേവതാ പുണ്ണമാസീ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൧.൧൮, ൧൯ …പേ… ൪.൨.൨൧-൨൪].

സാ അസ്സ ദേവതാ, സാ അസ്സ പുണ്ണമാസീതി അത്ഥേ പഠമന്താ ണോ ഹോതി.

ബുദ്ധോ അസ്സ ദേവതാതി ബുദ്ധോ, യോ ബുദ്ധം അത്തനോ ആരക്ഖദേവതം വിയ ഗരും കത്വാ വിചരതി, നിരന്തരം വാ ‘‘ബുദ്ധോ ബുദ്ധോ’’തി വാചം നിച്ഛാരേതി, തസ്സേതം നാമം. സുഗതോ അസ്സ ദേവതാതി സോഗതോ, മഹിന്ദദേവോ അസ്സ ദേവതാതി മാഹിന്ദോ. ഏവം യാമോ, സോമോ, വാരുണോ.

ഫുസ്സീ അസ്സ പുണ്ണമാസീതി ഫുസ്സോ, മാസോ. ഏവം മാഘോ, ഫഗ്ഗുനോ, ചിത്തോ, വേസാഖോ, ജേട്ഠമൂലോ, ആസള്ഹോ, സാവണോ, പോട്ഠപാദോ, അസ്സയുജോ, കത്തികോ, മാഗസിരോ.

പുണ്ണമാസീതി കിം? ഫുസ്സീ അസ്സ പഞ്ചമീ തിഥീ.

൪൪൭. തമധീതേ തം ജാനാതി കണികാ ച [ക. ൩൫൧; രൂ. ൩൭൪; നീ. ൭൬൪; ചം. ൩.൧.൩൭ …പേ… ൪.൨.൫൯].

ഏതേസു ¶ അത്ഥേസു ദുതിയന്താ ണോ ച കോ ച ണികോ ചാതി ഏതേ പച്ചയാ ഹോന്തി.

ണമ്ഹി – ബ്യാകരണം അധീതേ ജാനാതി വാ വേയ്യാകരണോ [ദീ. നി. ൧.൨൫൬]. പക്ഖേ ‘‘വേയ്യാകരണികോ, ബ്യഞ്ജനം അധീതേ ജാനാതി വാ വേയ്യഞ്ജനികോ’’തി ഇമാനി ണികേന സിജ്ഝന്തി.

കമ്ഹി-ഛന്ദം അധീതേ ജാനാതി വാ ഛന്ദോ. ഏവം പദകോ [ദീ. നി. ൧.൨൫൬], നാമകോ.

ണികമ്ഹി-വിനയം അധീതേ ജാനാതി വാ വേനയികോ, സുത്തന്തികോ, ആഭിധമ്മികോ.

ഏത്ഥ ച ‘വേയ്യാകരണോ’തി പദേ വിയ്യാകരണം അധീതേതി വാക്യം, ‘വേയഞ്ജനികോ’തി പദേ വിയഞ്ജനം അധീതേതി. ഉപരി ‘ദോവാരികോ, സോവഗ്ഗിക’ന്തി പദേസുപി ‘ദുവാരേ നിയുത്തോ, സുവഗ്ഗായ സംവത്തതീ’തി വാക്യം, അത്ഥം കഥേന്തേന പന ദുവാര, സുവഗ്ഗസദ്ദാനം തദ്ധിതഭാവേ ഏവ സിദ്ധത്താ ദ്വാരേതി ച സഗ്ഗായാതി ച കഥേതബ്ബോ.

൪൪൮. തസ്സ വിസയേ ദേസേ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൩൬൫; ചം. ൩.൧.൬൧; പാ. ൪.൨.൫൨, ൫൩].

തസ്സ ദേസരൂപേ വിസയേ ഛട്ഠുന്താ ണോ ഹോതി.

ഥൂയമിഗാ വസാതിനോ നാമ, വസാതീനം വിസയോ ദേസോ വാസാതോ. ഇധ അദേസരൂപത്താ ണോ ന ഹോതി, ചക്ഖുസ്സ വിസയോ രൂപം.

൪൪൯. നിവാസേ തന്നാമേ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൩൬൫; ചം. ൩.൧.൬൪; പാ. ൪.൨.൬൯].

തന്നാമഭൂതേ ¶ നിവാസേ ഛട്ഠ്യന്താ ണോ ഹോതി.

സിവീനം നിവാസോ ദേസോ സേബ്യോ. വസം അദേന്തി ഭക്ഖന്തീതി വസാദാ, ബ്യഗ്ഘാ സീഹാ വാ, വസാദാനം നിവാസോ ദേസോ വാസാദോ.

൪൫൦. അനുഭവേ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൧.൬൫; പാ. ൪.൨.൭൦].

സമീപേ ഭവം അനുഭവം, ‘‘അദൂരഭവേ’’തിപി പാഠോ, തന്നാമേ അനുഭവേ ദേസേ ഛട്ഠ്യന്താ ണോ ഹോതി.

വിദിസായ അനുഭവം വേദിസം, നഗരം, ഉദുമ്ബരസ്സ അനുഭവം ഓദുമ്ബരം, വിമാനം.

൪൫൧. തേന നിബ്ബത്തേ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൧.൬൬; പാ. ൪.൨.൬൮].

തന്നാമേ തേന നിബ്ബത്തേ ദേസേ തതിയന്താ ണോ ഹോതി.

കുസമ്ബേന നാമ ഇസിനാ നിബ്ബത്താ കോസമ്ബീ, ഇത്ഥിയം ഈ, നഗരീ. ഏവം കാകന്ദീ, മാകന്ദീ, സഹസ്സേന ധനേന നിബ്ബത്താ സാഹസ്സീ, പരിഖാ, അയഞ്ച തതിയാ ഹേതുമ്ഹി കത്തരി കരണേ ച യഥായോഗം യുജ്ജതി.

൪൫൨. തമിധത്ഥി [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൧.൬൭; പാ. ൪.൨.൬൭].

തം ഇധ അത്ഥീതി അത്ഥേ തന്നാമേ ദേസേ പഠമന്താ ണോ ഹോതി.

ഉദുമ്ബരാ ¶ അസ്മിം ദേസേ സന്തീതി ഓദുമ്ബരോ, ബദരാ അസ്മിം ദേസേ സന്തീതി ബാദരോ. ഏവം പബ്ബജോ.

൪൫൩. തത്ര ഭവേ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൨.൪൮; പാ. ൪.൨.൧൩൩].

തത്ര ഭവത്ഥേ സത്തമ്യന്താ ണോ ഹോതി.

ഉദകേ ഭവോ ഓദകോ, മച്ഛോ, ഉരസി ഭവോ ഓരസോ, പുത്തോ, സാഗമോ. നഗരേ ഭവോ നാഗരോ. ഏവം ജാനപദോ, മാഗധോ, കപിലവത്ഥുമ്ഹി ഭവോ കാപിലവത്ഥവോ, ‘ഉവണ്ണസ്സാവങ…’തി ഉസ്സ അവത്തം. കോസമ്ബിയം ഭവോ കോസമ്ബോ, മിത്തേ ഭവാ മേത്താ, പുരേ ഭവാ പോരീ [ദീ. നി. ൧.൯], വാചാ, മനസ്മിം ഭവോ മാനസോ. ഏത്ഥ പന –

൪൫൪. മനാദീനം സക [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൫൯].

ണാനുബന്ധേ പച്ചയേ പരേ മനാദീനം അന്തേ സാഗമോ ഹോതീതി സബ്ബത്ഥ മനോഗണാദീനം അന്തേ സാഗമോ.

മാനസോ, രാഗോ, മാനസാ, തണ്ഹാ, മാനസം, സുഖം. ഏവം ചേതസോ, ചേതസാ, ചേതസം. ക്വചി മനോ ഏവ മാനസം, ചേതോ ഏവ ചേതസോതിപി യുജ്ജതി.

൪൫൫. അജ്ജാദീഹി തനോ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൧൫; പാ. ൪.൨.൧൦൫].

തത്ര ഭവോതി അത്ഥേ അജ്ജാദീഹി തനോ ഹോതി.

അജ്ജ ഭവോ അജ്ജതനോ, അത്ഥോ, അജ്ജത്തനീ, വിഭത്തി, ദ്വിത്തം, അജ്ജതനം, ഹിതം, സ്വേ ഭവോ സ്വാതനോ, മഹാവുത്തിനാ ഏസ്സ ആത്തം. ഹിയ്യോ ഭവോ ഹിയ്യത്തനോ, ഹിയ്യത്തനോ, ഹിയ്യത്തനം, ഓസ്സ അത്തം ദ്വിത്തഞ്ച.

൪൫൬. പുരാതോ ണോ ച [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫].

തത്ര ¶ ഭവോതി അത്ഥേ പുരാസദ്ദമ്ഹാ ണോ ച തനോ ച ഹോന്തി.

പുരേ ഭവോ പുരാണോ, ഇധ ണോ അനുബന്ധോ ന ഹോതി, പോരാണോ വാ, പുരാതനോ.

൪൫൭. അമാത്വച്ചോ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൨.൧൩; പാ. ൪.൨.൧൦൪].

അമാസദ്ദമ്ഹാ ഭവത്ഥേ അച്ചോ ഹോതി. ‘അമാ’തി സഹത്ഥവാചീ.

രാജകിച്ചേസു രഞ്ഞാ സഹ ഭവതീതി അമച്ചോ [ദീ. നി. ടീ. ൧.൩൩൯].

൪൫൮. മജ്ഝാദീഹിമോ [ക. ൩൫൩; രൂ. ൩൭൮; നീ. ൭൬൭; ചം. ൩.൨.൮൨; പാ. ൪.൩.൮, ൨൨; ‘മജ്ഝാദിത്വിമോ’ (ബഹൂസു)].

മജ്ഝാദീഹി ഭവത്ഥേ ഇമോ ഹോതി.

മജ്ഝേ ഭവോ മജ്ഝിമോ. ഏവം അന്തിമോ, ഹേട്ഠിമോ, ഉപരിമോ, ഓരിമോ, പച്ഛിമോ, അബ്ഭന്തരിമോ, പച്ചന്തിമോ, പുരത്ഥിമോ.

൪൫൯. കണ ണേയ്യ ണേയ്യക യിയാ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൨.൪, ൫, ൬ …പേ… ൪.൨.൯൪, ൯൫, ൯൭, ൧൧൯-൧൩൦].

ഭവത്ഥേ സത്തമ്യന്താ ഏതേ പഞ്ച പച്ചയാ ഹോന്തി.

കണ-കുസിനാരായം ഭവോ കോസിനാരകോ, മഗധേസു ഭവോ മാഗധകോ, ആരഞ്ഞകോ, വിഹാരോ.

ണേയ്യ-ഗങ്ഗായം ഭവോ ഗങ്ഗേയ്യോ, പബ്ബതേയ്യോ, വനേ ഭവോ വാനേയ്യോ.

ണേയ്യക-കോസലേയ്യകോ ¶ , ബാരാണസേയ്യകോ, ചമ്പേയ്യകോ, മിഥിലേയ്യകോ, ഇധ ന വുദ്ധി.

യ-ഗാമേ ഭവോ ഗമ്മോ, ദിവേ ഭവോ ദിബ്ബോ,

ഇയ-ഗാമിയോ, ഗാമികോ, യസ്സ കത്തം, ഉദരേ ഭവോ ഓദരിയോ, ഓദരികോ, ദിവേ ഭവോ ദിവിയോ, പഞ്ചാലിയോ, ബോധിപക്ഖിയോ, ലോകിയോ.

൪൬൦. ണികോ [ക. ൩൫൧; രൂ. ൩൭൪; നീ. ൭൬൪; ചം. ൩.൨.൪൦, ൪൧, ൪൨; പാ. ൪.൨.൧൨൬, ൧൨൭, ൧൨൮].

ഭവത്ഥേ സത്തമ്യന്താ ണികോ ഹോതി.

സാരദികോ, ദിവസോ, സാരദികാ, രത്തി, സാരദികം, പുപ്ഫം. ഭവസദ്ദേന ചേത്ഥ അഞ്ഞേപി അത്ഥേ ഉപലക്ഖേതി, പബ്ബതതോ പക്ഖന്ദാ നദീ പബ്ബതേയ്യാ, കിമീനം കോസേ ജാതം കോസേയ്യം, വത്ഥം. ഏവം സിവേയ്യം, ബാരാണസേയ്യം.

൪൬൧. തമസ്സ സിപ്പം സീലം പണ്യം പഹരണം പയോജനം [ക. ൩൫൧; രൂ. ൩൭൪; നീ. ൭൬൪; ചം. ൩.൪.൪൯-൬൬ …പേ… ൪.൪.൪൭-൬൫].

തമസ്സ സിപ്പം, തമസ്സ സീലം, തമസ്സ പണ്യം, തമസ്സ പഹരണം, തമസ്സ പയോജനന്തി അത്ഥേസു പഠമന്താ ണികോ ഹോതി.

സിപ്പേ – വീണാവാദനമസ്സ സിപ്പം വേണികോ. ഏത്ഥ ച വീണാസദ്ദേന വീണാവാദനം വുച്ചതി. ഏകത്ഥീഭാവസാമത്ഥിയഞ്ഹേതം. ഏവം സബ്ബത്ഥ. ഏവം മോദിങ്ഗികോ, പാണവികോ, വംസികോ.

സീലേ-പംസുകൂലധാരണം അസ്സ സീലം പംസുകൂലികോ, പംസുകൂലം ധാരേതും സീലമസ്സാതി വാ പംസുകൂലികോ. സീലസദ്ദേന ചേത്ഥ വത, ധമ്മ, സാധുകാരാപി ഗയ്ഹന്തി, പംസുകൂലം ധാരേതി സീലേനാതി പംസുകൂലികോതിപി യുജ്ജതി. ഏവം തേചീവരികോ ¶ , പിണ്ഡം പിണ്ഡം പതതീതി പിണ്ഡപാതോ, പിണ്ഡാചാരേന ലദ്ധഭോജനം, പിണ്ഡപാതയാപനം അസ്സ സീലന്തി പിണ്ഡപാതികോ, പിണ്ഡപാതേന യാപേതും സീലഞ്ച വതഞ്ച ധമ്മോ ച ഗരുകാരോ ച അസ്സാതി പിണ്ഡപാതികോ.

‘പണ്യ’ന്തി വിക്കേയ്യവത്ഥു വുച്ചതി, ഗന്ധോ പണ്യം അസ്സാതി ഗന്ധികോ. ഏവം തേലികോ, ഗോളികോ.

പഹരന്തി ഏതേനാതി പഹരണം, ആവുധഭണ്ഡം, ചാപോ പഹരണമസ്സാതി ചാപികോ. ഏവം തോമരികോ, മുഗ്ഗരികോ.

പയോജനം വുച്ചതി ഫലം, ഉപധി പയോജനമസ്സാതി ഓപധികം [അ. നി. ൮.൫൯], പുഞ്ഞം, സതം പയോജനമസ്സാതി സാതികം. ഏവം സാഹസ്സികം [ജാ. ൨.൨൧.൪൧൫].

൪൬൨. തം ഹന്താരഹതി ഗച്ഛതുഞ്ഛതി ചരതി [ക. ൩൫൧; രൂ. ൩൭൪; നീ. ൭൬൪; ചം. ൩.൪.൨൭-൪൩; പാ. ൪.൪.൨൮-൪൬].

തം ഹന്തി, തം അരഹതി, തം ഗച്ഛതി, തം ഉഞ്ഛതി, തം ചരതീതി അത്ഥേസു ദുതിയന്താ ണികോ ഹോതി.

പക്ഖീഹി പക്ഖിനോ ഹന്തീതി പക്ഖികോ. ഏവം സാകുണികോ [അ. നി. ൨.൨൬൩ (സാകുനികോതിപി ദിസ്സതി)], മായൂരികോ, മച്ഛേഹി മച്ഛേ ഹനതീതി മച്ഛികോ. ഏവം ധേനുകോ, മഗേഹി മഗേ ഹനതീതി മാഗവികോ, മജ്ഝേ വാഗമോ. ഏവം ഹാരിണികോ, ‘ഹരിണോ’തി മഗോ ഏവ. സൂകരികോ, ഇധ ന വുദ്ധി.

സതം അരഹതീതി സാതികം. ഏവം സാഹസ്സികം.

പരദാരം ഗച്ഛതീതി പാരദാരികോ, പരദാരികോ വാ. ഏവം പഥികോ, മഗ്ഗികോ.

ബദരേ ¶ ഉഞ്ഛതി ഗവേസതീതി ബാദരികോ. ഏവം ആമലകികോ.

ധമ്മം ചരതീതി ധമ്മികോ. ഏവം അധമ്മികോ.

൪൬൩. തേന കതം കീതം ബന്ധം അഭിസങ്ഖതം സംസട്ഠം ഹതം ഹന്തി ജിതം ജയതി ദിബ്ബതി ഖണതി തരതി ചരതി വഹതി ജീവതി [ക. ൩൫൦; രൂ. ൩൭൩; നീ. ൩൬൪; ചം. ൩.൪.൧-൨൬; പാ. ൪.൪.൧-൨൭].

തേന കതം, തേന കീതം…പേ… തേന ജീവതി ഇച്ചത്ഥേസു തതിയന്താ ണികോ ഹോതി.

കായേന കതം കായികം. ഏവം വാചസികം, മാനസികം, വാതേന കതോ വാതികോ, ആബാധോ.

സതേന മൂലേന കീതം ഭണ്ഡം സാതികം. ഏവം സാഹസ്സികം.

വരത്തായ യോത്തായ ബന്ധിതോ വാരത്തികോ, അയസാ ബന്ധിതോ ആയസികോ, സാഗമോ. ഏവം പാസികോ.

ഘതേന അഭിസങ്ഖതം സംസട്ഠം വാ ഘാതികം. ഏവം ഗോളികം, ദാധികം, മാരിചികം.

ജാലേന ഹതോ ജാലികോ, മച്ഛോ.

ജാലേന ഹന്തീതി ജാലികോ, ജാലകേവട്ടോ. ഏവം ബാളിസികോ [സം. നി. ൨.൧൫൮].

അക്ഖേഹി ജിതം ധനം അക്ഖികം. ഏവം സാലാകികം.

അക്ഖേഹി ജയതി ദിബ്ബതീതി വാ അക്ഖികോ.

ഖണിത്തിയാ ഖണതീതി ഖാണിത്തികോ. ഏവം കുദ്ദാലികോ, ഇധ ന വുദ്ധി.

ഉളുമ്പേന ¶ തരതീതി ഓളുമ്പികോ, ഉളുമ്പികോ വാ. ഏവം നാവികോ [ജാ. ൨.൨൦.൧൪൯], ഗോപുച്ഛികോ.

സകടേന ചരതീതി സാകടികോ. ഏവം രഥികോ, യാനികോ, ദണ്ഡികോ,

ഖന്ധേന വഹതീതി ഖന്ധികോ. ഏവം അംസികോ, സീസികോ, ഇധ ന വുദ്ധി.

വേതനേന ജീവതീതി വേതനികോ. ഏവം ഭതികോ, കസികോ, കയികോ, വിക്കയികോ, ഭതികാദീസു ന വുദ്ധി.

൪൬൪. തസ്സ സംവത്തതി [ക. ൩൫൧; രൂ. ൩൭൪; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൪.൬൭-൬൯; പാ. ൪.൪.൬൬-൬൮].

തസ്സ സംവത്തതീതി അത്ഥേ ചതുത്ഥ്യന്താ ണികോ ഹോതി.

പുന ഭവായ സംവത്തതീതി പോനോബ്ഭവികോ, പുനസ്സ ഓത്തം, ഭസ്സ ദ്വിത്തം, പോനോബ്ഭവികാ [മഹാവ. ൧൪], തണ്ഹാ, ലോകായ സംവത്തതീതി ലോകികോ, സുട്ഠു അഗ്ഗോതി സഗ്ഗോ, സഗ്ഗായ സംവത്തതീതി സോവഗ്ഗികം [ദീ. നി. ൧.൧൬൩], പുഞ്ഞം. ഏവം ദിട്ഠധമ്മികം, സമ്പരായികം.

൪൬൫. തതോ സമ്ഭൂതമാഗതം [ക. ൩൫൧; രൂ. ൩൭൪; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൩.൪൯-൫൧; …പേ… ൪.൩.൭൭-൭൯].

തതോ സമ്ഭൂതം, തതോ ആഗതം ഇച്ചത്ഥേസു പഞ്ചമ്യന്താ ണികോ ഹോതി.

മാതിതോ സമ്ഭൂതം ആഗതം വാ മത്തികം [പാരാ. ൩൪], ദ്വിത്തം രസ്സോ ച. ഏവം പേത്തികം. ണ്യ, ണിയാപി ദിസ്സന്തി, സുരഭിതോ സമ്ഭൂതം സോരഭ്യം, ഥനതോ സമ്ഭൂതം ഥഞ്ഞം, പിതിതോ സമ്ഭൂതോ പേത്തിയോ. ഏവം മത്തിയോ. ണ്യമ്ഹി-മച്ചോ.

൪൬൬. തത്ഥ വസതി വിദിതോ ഭത്തോ നിയുത്തോ [ക. ൩൫൧; രൂ. ൩൭൪; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൪.൭൦-൭൫ …പേ… ൪.൪.൬൯-൭൪].

ഏതേസ്വത്ഥേസു ¶ സത്തമ്യന്താ ണികോ ഹോതി.

രുക്ഖമൂലേ വസതീതി രുക്ഖമൂലികോ. ഏവം ആരഞ്ഞികോ, സോസാനികോ.

ഏത്ഥ ച വസതീതി സാമഞ്ഞവചനേപി തസ്സീല, തബ്ബത, തദ്ധമ്മ, തസ്സാധുകാരിതാനം വസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ തദ്ധിതപച്ചയാനം പസിദ്ധത്ഥദീപകത്താ. ന ഹി രുക്ഖമൂലേ മുഹുത്തമത്തം വസന്തോ രുക്ഖമൂലികോതി വോഹരീയതി.

ലോകേ വിദിതോ ലോകികോ.

ചതുമഹാരാജേസു ഭത്താ ചാതുമഹാരാജികാ [സം. നി. ൫.൧൦൮൧].

ദ്വാരേ നിയുത്തോ ദോവാരികോ. ഏവം ഭണ്ഡാഗാരികോ, നവകമ്മികോ, ഇധ ന വുദ്ധി. ‘‘ജാതികിയോ, അന്ധകിയോ’’ ഇച്ചാദീസു മഹാവുത്തിനാ കിയോ.

൪൬൭. തസ്സിദം [ക. ൩൫൧; രൂ. ൩൭൪; നീ. ൭൬൪; ചം. ൩.൩.൮൫-൧൦൨; പാ. ൪.൩.൧൨൦-൧൩൩].

തസ്സ ഇദന്തി അത്ഥേ ഛട്ഠുന്താ ണികോ ഹോതി.

സങ്ഘസ്സ അയം സങ്ഘികോ, വിഹാരോ, സങ്ഘികാ, ഭൂമി, സങ്ഘസ്സ ഇദം സങ്ഘികം, ഭണ്ഡം. ഏവം പുഗ്ഗലികം, ഗണികം, മഹാജനികം, സക്യപുത്തസ്സ ഏസോതി സക്യപുത്തികോ. ഏവം നാടപുത്തികോ, ദാസപുത്തികോ.

൪൬൮. ണികസ്സിയോ വാ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൭൫൬].

ണികപച്ചയസ്സ ഇയോ ഹോതി വാ.

സക്യപുത്തിയോ, സക്യപുത്തികോ ഇച്ചാദി.

൪൬൯. ണോ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൩.൮൫; പാ. ൪.൩.൧൨൦].

തസ്സിദന്തി ¶ അത്ഥേ ഛട്ഠുന്താ ണോ ഹോതി.

കച്ചായനസ്സ ഇദം കച്ചായനം, ബ്യാകരണം. ഏവം സോഗതം, സാസനം, മാഹിംസം, മംസാദി.

൪൭൦. ഗവാദീഹി യോ [ക. ൩൫൩; രൂ. ൩൭൮; നീ. ൭൮൧].

തസ്സിദന്തി അത്ഥേ ഗവാദീഹി യോ ഹോതി.

൪൭൧. യമ്ഹി ഗോസ്സ ച [ക. ൭൮; രൂ. ൩൧; നീ. ൨൨൯].

യവന്തേ പച്ചയേ പരേ ഗോസ്സ ച ഉവണ്ണാനഞ്ച അവങ ഹോതീതി അവാദേസോ. ‘തവഗ്ഗവരണാന…’ന്തി സുത്തേന വസ്സ ബത്തം, ഗുന്നം ഇദം ഗബ്യം, മംസാദി, ദു വുച്ചതി രുക്ഖോ, തസ്സ ഇദം ദബ്യം, ദബ്ബം, മൂലാദി.

അനേകത്ഥരാസി നിട്ഠിതോ.

അസ്സത്ഥിരാസി

൪൭൨. തമേത്ഥസ്സത്ഥീതി മന്തു [ക. ൩൬൯; രൂ. ൪൦൩; നീ. ൭൯൩; ചം. ൪.൨.൯൮; പാ. ൫.൨.൯൪].

തം ഏത്ഥ അത്ഥി, തം അസ്സ അത്ഥീതി അത്ഥേസു പഠമന്താ മന്തുപച്ചയോ ഹോതി, ഇവണ്ണു’വണ്ണോ’കാരേഹി മന്തു. തത്ഥ ഇവണ്ണന്തേഹി നിച്ചം, ഉപട്ഠിതാ സതി ഏതസ്മിം അത്ഥി, ഏതസ്സ വാ അത്ഥീതി സതിമാ. ഏവം ഗതിമാ, മതിമാ, ധിതിമാ [സം. നി. ൧.൧൯൫൨; ജാ. ൨.൨൨.൧൪൫൧], അത്ഥദസ്സിമാ [ജാ. ൨.൨൨.൧൪൫൧], സിരീമാ [ജാ. അട്ഠ. ൧.അവിദൂരേനിദാനകഥാ] ഇച്ചാദി.

ഉവണ്ണന്തേഹി പന ¶ –

൪൭൩. ആയുസ്സായസ മന്തുമ്ഹി [ക. ൩൭൧; രൂ. ൪൦൪; നീ. ൭൯൭].

മന്തുമ്ഹി പരേ ആയുസ്സ ആയസാദേസോ ഹോതി.

ദീഘം ആയു അസ്മിം അത്ഥി, അസ്സ വാ അത്ഥീതി ആയസ്മാ [മഹാനി. ൪൯]. ഏവം ചക്ഖുമാ, ബന്ധുമാ, ഭാണുമാ ഇച്ചാദി.

ബഹൂ ഗാവോ അസ്മിം സന്തി, അസ്സ വാ സന്തീതി ഗോമാ. ചന്ദിമാ, പാപിമാപദേസു ച മഹാവുത്തിനാ ഇമന്തുപച്ചയം ഇച്ഛന്തി. തത്ഥ ചന്ദസങ്ഖാതം വിമാനം അസ്സ അത്ഥീതി ചന്ദിമാ [ധ. പ. ൩൮൭], ദേവപുത്തോ, ഉപചാരേന പന വിമാനമ്പി ചന്ദിമാതി വുച്ചതി, ദേവപുത്തോപി ചന്ദോതി വുച്ചതി. അതി വിയ പാപോ അജ്ഝാസയോ അസ്സ അത്ഥീതി പാപിമാ [സം. നി. ൧.൧൩൭], മാരോ. ന ഹി അപ്പകേന പാപേന പാപിമാതി വുച്ചതി പഹൂതാദിവസേന പസിദ്ധേ ഏവ മന്താദീനം പവത്തനതോ. വുത്തഞ്ഹി വുത്തിയം –

‘‘പഹൂതേ ച പസംസായം, നിന്ദായഞ്ചാതിസായനേ.

നിച്ചയോഗേ ച സംസഗ്ഗേ, ഹോന്തിമേ മന്തുആദയോ’’തി [മോഗ. ൭൮].

തത്ഥ പഹൂതേ-ഗോമാ [സം. നി. ൧.൧൨], ധനവാതി.

പസംസായം-ജാതിമാ, ഗുണവാതി.

നിന്ദായം-വലിമാതി.

അതിസായനേ – ബുദ്ധിമാ, വണ്ണവാതി.

നിച്ചയോഗേ-സതിമാ, സീലവാ, ദണ്ഡീതി.

സംസഗ്ഗേ – ഹലിദ്ദിമാതി.

തഥാ വിജ്ജമാനേഹി ഏവ സതിആദീഹി സതിമാ ഇച്ചാദയോ വുച്ചന്തി, ന അതീതേഹി അനാഗതേഹി ച അവിജ്ജമാനേഹി, കസ്മാ ¶ ? അത്ഥിസദ്ദേന പച്ചുപ്പന്നേന നിദ്ദിട്ഠത്താ. ഏവം പന സതി കഥം പുബ്ബേപി ത്വം സതിമാ ആസി, അനാഗതേപി സതിമാ ഭവിസ്സസീതി ഇദം സിദ്ധന്തി? തദപി തദാ വിജ്ജമാനായ ഏവ സതിയാ സിദ്ധന്തി.

ഗോ, അസ്സോ, മനുസ്സോ ഇച്ചാദീസു ജാതിസദ്ദേസു തേസം ദബ്ബാഭിധാനസമത്ഥത്താ മന്താദയോ ന ഹോന്തി, തഥാ നീലോ പടോ, സുക്കോ പടോഇച്ചാദീസു ഗുണസദ്ദേസു തിസ്സോ, ഫുസ്സോഇച്ചാദീസു നാമസദ്ദേസു ച. യേസം പന ദബ്ബാഭിധാനസാമത്ഥിയം നത്ഥി, തേസ്വേവ ഹോന്തി, ബുദ്ധിമാ, പഞ്ഞവാ, രൂപവാ, വണ്ണവാ ഇച്ചാദി.

൩൭൪. ഇമിയാ [ക. ൩൫൩; രൂ. ൩൭൮; നീ. ൭൬൮].

പഠമന്താ മന്ത്വത്ഥേ ഇമ, ഇയാ ഹോന്തി.

ബഹവോ പുത്താ അസ്സ അസ്മിം വാ സന്തീതി പുത്തിമോ, പത്ഥടാ കിത്തി അസ്സ അസ്മിം വാ അത്ഥീതി കിത്തിമോ. ഏവം ഫലിമോ, ഖന്ധിമോ, രുക്ഖോ, പുത്തിയോ, കപ്പിമോ, കപ്പിയോ, ജടിമോ, ജടിയോ, ഥിരം ഗുണജാതം അസ്സ അസ്മിം വാ അത്ഥീതി ഥേരിയോ, ഹാനഭാഗോ അസ്സ അത്ഥി, അസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി ഹാനഭാഗിയോ. ഏവം ഠിതിഭാഗിയോ, വിസേസഭാഗിയോ, നിബ്ബേധഭാഗിയോ ഇച്ചാദി.

ഏത്ഥ ച പാളിയം ചന്ദിമാ, പുത്തിമാസദ്ദാനം സിമ്ഹി രാജാദിഗണരൂപം ദിസ്സതി, രത്തിമാഭാതി ചന്ദിമാ [ധ. പ. ൩൮൭], പുത്തേഹി നന്ദതി പുത്തിമാതി [സം. നി. ൧.൧൨]. കിത്തിമാസദ്ദസ്സ പന കിത്തിമസ്സ കിത്തിമതോതി രൂപന്തി.

൪൭൫. വന്ത്വാവണ്ണാ [ക. ൩൬൮; രൂ. ൪൦൨; നീ. ൭൯൨; ചം. ൬.൩.൩൫ …പേ… ൮.൨.൯].

അവണ്ണഭൂതാ പഠമന്താ മന്ത്വത്ഥേ വന്തു ഹോതി.

നിച്ചസീലവസേന ¶ വിസുദ്ധം സീലം അസ്സ അത്ഥി, അസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി സീലവാ, പസത്ഥോ ഗുണോ അസ്സ അത്ഥി, അസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി ഗുണവാ.

ഏവം സബ്ബത്ഥ പദത്ഥാനുരൂപം മന്ത്വത്ഥവിസേസോ വത്തബ്ബോ, പടിസന്ധിസഹഗതാ പഞ്ഞാ അസ്സ അത്ഥീതി പഞ്ഞവാ, പച്ചയേ പരേ ദീഘാനം ക്വചി രസ്സത്തം. വിദതി ഏതേനാതി വിദോ, ഞാണം, വിദോ ഏതസ്സ അത്ഥി, ഏതസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി വിദ്വാ, ബ്യഞ്ജനേ പുബ്ബസ്സരലോപോ.

അവണ്ണാതി കിം? സതിമാ, ബന്ധുമാ.

ബഹുലാധികാരാ രസ്മിവാ, ലക്ഖിവാ, യസസ്സിവാ, ഭയദസ്സിവാ, മസ്സുവാ, ഗാണ്ഡീവധന്വാതിപി സിജ്ഝന്തി. തത്ഥ ഗാണ്ഡീവധനു അസ്സ അത്ഥി, അസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി ഗാണ്ഡീവധന്വാ, ബ്യഞ്ജനേ പുബ്ബസ്സരലോപോ.

൪൭൬. ദണ്ഡാദീഹികഈ വാ [ക. ൩൬൬; രൂ. ൪൦൦; നീ. ൭൯൦; ചം. ൪.൨.൧൧൮-൧൨൧; പാ. ൫.൨.൧൧൫-൬].

തേഹി മന്ത്വത്ഥേ ഇക, ഈ ഹോന്തി വാ.

നിച്ചം ഗഹിതോ ദണ്ഡോ അസ്സ അത്ഥി, അസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി ദണ്ഡികോ, ദണ്ഡീ, ദണ്ഡവാ. ഏവം ഗന്ധികോ, ഗന്ധീ, ഗന്ധവാ, രൂപികോ, രൂപീ, രൂപവാ. ഇണസാമികേ വത്തബ്ബേ ധനാ ഇകോ, ധനികോ, അഞ്ഞത്ര ധനീ, ധനവാ, അത്ഥികോ, അത്ഥീ, അത്ഥവാ.

ഏത്ഥ ച അസന്നിഹിതേന അത്ഥേന അത്ഥോ അസ്സ അത്ഥീതി അത്ഥികോ, മഹഗ്ഘേന അത്ഥികോ മഹഗ്ഘത്ഥികോ. ഏവം ധനത്ഥികോ, പുഞ്ഞത്ഥികോ, സേയ്യത്ഥികോ, അയം അത്ഥോ ഏതസ്സാതി ഇദമത്ഥീ, പാടവേന അത്ഥോ അസ്സാതി പാടവത്ഥീ. ഏവം ഛേകത്ഥീ, കുസലത്ഥീഇച്ചാദീനി സിജ്ഝന്തി.

വണ്ണസദ്ദന്താ പന ഈയേവ ഹോതി, ബ്രഹ്മുനോ വണ്ണോ സണ്ഠാനം അസ്സ അത്ഥീതി ബ്രഹ്മവണ്ണീ. അഥ വാ ബ്രഹ്മുനോ വണ്ണോ ബ്രഹ്മവണ്ണോ ¶ , ബ്രഹ്മവണ്ണോ വിയ വണ്ണോ യസ്സ സോ ബ്രഹ്മവണ്ണീ. ഏവം ബ്രഹ്മവച്ഛസീ, ‘വച്ഛസ’ന്തി സീസം, തദ്ധിതന്തസമാസപദം നാമേതം. ഏവം ദേവവണ്ണീ.

ഹത്ഥ, ദന്താദീഹി ജാതിയം ഈ, ഹത്ഥീ, ദന്തീ, ഗജോ, ദാഠീ, കേസരീ, സീഹോ, അഞ്ഞത്ര ഹത്ഥവാ, ദന്തവാ. ബ്രഹ്മചാരിമ്ഹി വത്തബ്ബേ വണ്ണതോ ഈയേവ, വണ്ണീ, അഞ്ഞത്ര വണ്ണവാ. പോക്ഖരാദീഹി ദേസേ ഈയേവ, പോക്ഖരം വുച്ചതി കമലം, പോക്ഖരണീ, പുന ഇത്ഥിയം നീ, പുബ്ബഈ-കാരസ്സ അത്തം, ഉപ്പലിനീ, കുമുദിനീ, ഭിസിനീ, മുളാലിനീ, സാലുകിനീ, പദുമം ഏത്ഥ ദേസേ അത്ഥീതി പദുമീ, തതോ ഇത്ഥിയം നീ, പദുമിനീ, പുബ്ബഈ-കാരസ്സ രസ്സത്തം, സബ്ബം കമലാകരസ്സ വാ കമലഗച്ഛസ്സ വാ നാമം, അഞ്ഞത്ര പോക്ഖരവാ ഹത്ഥീ, ഇധ സോണ്ഡാ പോക്ഖരം നാമ.

സിഖീ, സിഖാവാ, മാലീ, മാലാവാ, സീലീ, സീലവാ, ബലീ, ബലവാ. സമാസന്തേപി ഈ, നിദ്ദാസീലീ, സഭാസീലീ, ബാഹുബലീ, ഊരുബലീ. സുഖ, ദുക്ഖേഹി ഈയേവ, സുഖീ, ദുക്ഖീ ഇച്ചാദി.

൪൭൭. തപാദീഹി സീ [ക. ൩൬൫; രൂ. ൩൯൯; നീ. ൭൮൯; ചം. ൪.൨.൧൦൬; പാ. ൫.൨.൧൦൨; ‘… സ്സീ’ (ബഹൂസു)].

തപാദീഹി മന്ത്വത്ഥേ സീ ഹോതി വാ.

തപോ അസ്സ അസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി തപസ്സീ, ദ്വിത്തം. ഏവം യസസ്സീ, തേജസ്സീ, മനോ അസ്സ അത്ഥീതി മനസ്സീ.

വാത്വേവ? യസവാ.

൪൭൮. ണോ തപാ [ക. ൩൭൦; രൂ. ൪൦൫; നീ. ൭൯൫; ചം. ൪.൨.൧൦൬; പാ. ൫.൨.൧൦൩].

തപമ്ഹാ മന്ത്വത്ഥേ ണോ ഹോതി.

തപോ അസ്സ അത്ഥീതി താപസോ, ഇത്ഥിയം താപസീ.

൪൭൯. മുഖാദിതോ രോ [ക. ൩൬൭; രൂ. ൪൦൧; നീ. ൭൯൧; ചം. ൪.൨.൧൧൦, ൧൧൧; പാ. ൫.൨.൧൦൬, ൧൦൭].

മുഖാദീഹി ¶ മന്ത്വത്ഥേ രോ ഹോതി.

അസംയതം മുഖം അസ്സ അത്ഥീതി മുഖരോ, സുസി അസ്സ അത്ഥീതി സുസിരോ, രുക്ഖോ, ഊസോ ഖാരോ യസ്മിം അത്ഥീതി ഊസരോ, ഖാരഭൂമിപ്പദേസോ, മധു രസോ അസ്സ അത്ഥീതി മധുരോ, ഗുളോ, നഗാ ഏത്ഥ സന്തീതി നഗരോ, ബഹുപബ്ബതപ്പദേസോ, ‘‘നഗര’’ന്തിപി പാഠോ, കുഞ്ജോ വുച്ചതി ഹനു, കുഞ്ജരോ, ഹത്ഥീ, ഉണ്ണതാ ദന്താ അസ്സ സന്തീതി ദന്തുരോ, ഹത്ഥീയേവ, മഹാവുത്തിനാ അസ്സ ഉത്തം.

൪൮൦. തുന്ദ്യാദീഹി ഭോ [ക. ൩൬൪; രൂ. ൩൯൮; നീ. ൩൮൭; ചം. ൪.൨.൧൪൮; പാ. ൫.൨.൧൩൯].

തുന്ദിഇച്ചാദീഹി മന്ത്വത്ഥേ ഭോ ഹോതി വാ.

തുന്ദി വുച്ചതി വുദ്ധാ നാഭി, തുന്ദിഭോ, വലിയോ ഏതസ്മിം അത്ഥീതി വലിഭോ.

വാത്വേവ? തുന്ദിമാ.

൪൮൧. സദ്ധാദിത്വ [ക. ൩൭൦; രൂ. ൪൦൫; നീ. ൭൯൫; ചം. ൪.൨.൧൦൫; പാ. ൫.൨.൧൦൧ (സദ്ദാദിവ്ഹ?)].

സദ്ധാദീഹി മന്ത്വത്ഥേ അ ഹോതി.

സദ്ധാ അസ്സ അത്ഥി, അസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി സദ്ധോ. ഏവം പഞ്ഞോ, സതോ.

വാത്വേവ? പഞ്ഞവാ, സതിമാ.

൪൮൨. ആല്വാഭിജ്ഝാദീഹി [ക. ൩൫൯; രൂ. ൩൮൪; നീ. ൭൭൯; ചം. ൪.൨.൧൫൭; പാ. ൩.൨.൧൫൮].

അഭിജ്ഝാദീഹി മന്ത്വത്ഥേ ആലു ഹോതി വാ.

അഭിജ്ഝാ ¶ അധികാ അസ്സ അത്ഥീതി അഭിജ്ഝാലു, സീതലദുക്ഖം അധികം അസ്സ അത്ഥീതി സീതാലു, ധജാ ബഹുലാ അസ്മിം രഥേ സന്തീതി ധജാലു, ദയാ ബഹുലാ അസ്സാതി ദയാലു, പുരിസചിത്തം ബഹുലം അസ്സാതി പുരിസാലു, പുരിസലോലാ ഇത്ഥീ.

വാത്വേവ? ദയാവാ.

൪൮൩. പിച്ഛാദിത്വിലോ [ക. ൩൬൪; രൂ. ൩൯൮; നീ. ൭൮൭; ചം. ൪.൨.൧൦൨, ൧൦൩; പാ. ൫.൨.൯൯, ൧൦൦].

പിച്ഛാദിതോ മന്ത്വത്ഥേ ഇലോ ഹോതി വാ.

പിച്ഛം തൂലം അസ്സ അത്ഥി, തസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി പിച്ഛിലോ, പിച്ഛവാ, തൂലരുക്ഖോ, പിച്ഛിലാ സിപ്പലി [സിപ്പലീ, സീമ്ബലീ, സേമ്മലീതിപി ദിസ്സതി], ഫേനിലോ [ഫേണിലോതിപി ദിസ്സതി], ഫേനവാ, അദ്ദാരിട്ഠകോ, ജടിലോ, ജടാവാ, താപസോ, തുണ്ഡിലോ, തുണ്ഡവാ, അധികാ വാചാ അസ്സ അത്ഥീതി വാചാലോ, മഹാവുത്തിനാ ഇലോപോ.

൪൮൪. സീലാദിതോ വോ [ക. ൩൬൪; രൂ. ൩൯൮; നീ. ൭൮൭; ചം. ൪.൨.൧൧൩; പാ. ൫.൨.൧൦൯].

സീലാദീഹി മന്ത്വത്ഥേ വോ ഹോതി.

നിച്ചരക്ഖിതസീലം അസ്സ അത്ഥി, അസ്മിം വാ വിജ്ജതീതി സീലവോ, പുരിസോ, സീലവാ, ഇത്ഥീ, കേസാ അതിദീഘാ അസ്മിം സന്തീതി കേസവോ, കേസവാ, അപരിമാണാ അണ്ണാ ഉദകാ അസ്മിം സന്തീതി അണ്ണവോ, മഹന്തം ബലം അസ്സ അത്ഥീതി ബലവോ, ബലവാ, ബലവം. ഗാണ്ഡീ വുച്ചതി സന്ധി, ബഹവോ ഗാണ്ഡീ അസ്മിം അത്ഥീതി ഗാണ്ഡീവം, ധനു [ഗണ്ഡസ്സ ഗണ്ഡമിഗസിങ്ഗസ്സ അയം ഗാണ്ഡീ, സോ അസ്സ അത്ഥീതി ഗാണ്ഡീതി ഗാണ്ഡീവോ. (പഞ്ചകാടീകാ). ഗാണ്ഡീമേണ്ഡസിങ്ഗമസ്സ അത്ഥീതി ഗാണ്ഡീവം, ധനു. (പയോഗസിദ്ധി). ഗാണ്ഡീ ഗന്ഥി, സോ അത്ഥി അസ്സ അസ്മിം വാ ഗാണ്ഡീവോ അജ്ജുനധനു, (മുഗ്ധബോധടീകാ)], ബഹുകാ രാജീ അസ്സ അത്ഥീതി രാജീവം, പങ്കജം.

൪൮൫. മായാമേധാഹി വീ [ക. ൩൬൪; രൂ. ൩൯൮; നീ. ൭൮൭; ചം. ൪.൨.൧൩൭; പാ. ൫.൨.൧൨൧].

ഏതേഹി ¶ മന്ത്വത്ഥേ വീ ഹോതി.

മായാവീ, മേധാവീ.

൪൮൬. ഇസ്സരേ ആമ്യുവാമീ [ക. ൩൬൪; രൂ. ൩൯൮; നീ. ൭൮൭; ചം. ൪.൨.൧൪൩; പാ. ൫.൨.൧൨൬; ‘‘സിസ്സരേ…’’ (ബഹൂസു)].

ഇസ്സരഭൂതേ മന്ത്വത്ഥേ ആമീ, ഉവാമീ ഹോന്തി.

ഇസ്സരിയട്ഠാനഭൂതം സം അസ്സ അത്ഥീതി സാമീ, സുവാമീ [സു. നി. ൬൭൧], ഇത്ഥിയം സാമിനീ, സുവാമിനീ, ബിന്ദുലോപോ, കാഗമേ സാമികോ.

൪൮൭. ലക്ഖ്യാ ണോ അ ച [ക. ൩൬൪; രൂ. ൩൯൮; നീ. ൭൮൭; പാ. ൫.൨.൧൦൦].

ലക്ഖീമ്ഹാ മന്ത്വത്ഥേ ണോ ഹോതി, ഈകാരസ്സ അത്തഞ്ച ഹോതി.

ലക്ഖീ സിരീ ഏതസ്സ അത്ഥീതി ലക്ഖണോ.

൪൮൮. അങ്ഗാ നോ കല്യാണേ [ക. ൩൬൪; രൂ. ൩൯൮; നീ. ൭൮൭; പാ. ൫.൨.൧൦൦].

കല്യാണേ വത്തബ്ബേ അങ്ഗമ്ഹാ മന്ത്വത്ഥേ നോ ഹോതി.

കല്യാണം അങ്ഗം ഏതിസ്സാ ഇത്ഥിയാ അത്ഥീതി അങ്ഗനാ.

൪൮൯. സോ ലോമാ [ക. ൩൬൪; രൂ. ൩൯൮; നീ. ൭൮൭; ചം. ൪.൨.൧൦൪; പാ. ൫.൨.൧൦൦].

ലോമമ്ഹാ മന്ത്വത്ഥേ സപച്ചയോ ഹോതി.

ബഹൂനി ലോമാനി അസ്സ സന്തീതി ലോമസോ. ഏത്ഥ ‘സോ’തി സുത്തവിഭാഗേന ‘‘സുമേധസോ, ഭൂരിമേധസോ’’ ഇച്ചാദീനിപി സിജ്ഝന്തി.

അസ്സത്ഥിരാസി നിട്ഠിതോ.

ഭാവ, കമ്മരാസി

൪൯൦. തസ്സ ¶ ഭാവകമ്മേസു ത്ത താ ത്തന ണ്യ ണേയ്യണിയ ണ ഇയാ [ക. ൩൬൦; രൂ. ൩൮൭; നീ. ൭൮൦; ചം. ൪.൧.൧൩൬-൧൫൩; പാ. ൫.൧.൧൧൯-൧൩൬].

തസ്സ ഭാവോ, തസ്സ കമ്മന്തി അത്ഥേ ഛട്ഠുന്താ ഏതേ അട്ഠ പച്ചയാ ബഹുലം ഭവന്തി.

തത്ഥ ഭവന്തി ബുദ്ധി, സദ്ദാ ഏതസ്മാതി ഭാവോ, സദ്ദാനം അത്തനോ അത്ഥേസു ആദിമ്ഹി ഉപ്പത്തികാരണം, ചിരകാലം പവത്തികാരണഞ്ച. തത്ഥ ആദിമ്ഹി പവത്തികാരണം ബ്യപ്പത്തിനിമിത്തം നാമ. ചിരകാലം പവത്തികാരണം പവത്തിനിമിത്തം നാമ. തദുഭയമ്പി ജാതി, ദബ്ബ, ഗുണ, ക്രിയാ, നാമവസേന പഞ്ചവിധം ഹോതി.

തത്ഥ ‘‘ഗോസ്സ ഭാവോ ഗോത്ത’’ന്തി ഏത്ഥ ഗോജാതി ഭാവോ നാമ.

‘‘ദണ്ഡിനോ ഭാവോ ദണ്ഡിത്ത’’ന്തി ഏത്ഥ ദണ്ഡദബ്ബം ഭാവോ നാമ.

‘‘നീലസ്സ പടസ്സ ഭാവോ നീലത്ത’’ന്തി ഏത്ഥ നീലഗുണോ ഭാവോ നാമ.

‘‘പാചകസ്സ ഭാവോ പാചകത്ത’’ന്തി ഏത്ഥ പചനക്രിയാ ഭാവോ നാമ.

‘‘തിസ്സനാമസ്സ ജനസ്സ ഭാവോ തിസ്സത്ത’’ന്തി ഏത്ഥ തിസ്സനാമം ഭാവോ നാമ.

തത്ഥ ഗോസ്സ ഭാവോതി ഗോസദ്ദം സുത്വാ ഗോദബ്ബേ ഗോബുദ്ധിയാ വാ ഗോദബ്ബം ദിസ്വാ തസ്മിം ദബ്ബേ ഗോവോഹാരസ്സ വാ പവത്തികാരണന്തി അത്ഥോ. ഏവം സേസേസുപി യഥാനുരൂപം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ത്തമ്ഹി-ഗോത്തം, ദണ്ഡിത്തം, പാചകത്തം, തിസ്സത്തം ഇച്ചാദി.

താമ്ഹി-സങ്ഗണികാരാമതാ ¶ , നിദ്ദാരാമതാ, ഭസ്സാരാമതാ ഇച്ചാദി.

ത്തനമ്ഹി-പുഥുജ്ജനത്തനം, വേദനത്തനം, ജാരത്തനം, ജായത്തനം ഇച്ചാദി.

ണ്യമ്ഹി-അലസസ്സ ഭാവോ ആലസ്യം, സമണസ്സ ഭാവോ സാമഞ്ഞം, ബ്രാഹ്മണസ്സ ഭാവോ ബ്രാഹ്മഞ്ഞം, സീലസമാധിപഞ്ഞാഗുണോ സാമഞ്ഞഞ്ച ബ്രാഹ്മഞ്ഞഞ്ച നാമ. താപസസ്സ ഭാവോ താപസ്യം, നിപുണസ്സ ഭാവോ നേപുഞ്ഞം, വിപുലസ്സ ഭാവോ വേപുല്ലം, രഞ്ഞോ ഭാവോ രജ്ജം, ആപബ്ബതസ്സ ഖേത്തസ്സ ഭാവോ ആപബ്ബത്യം, ദായാദസ്സ ഭാവോ ദായജ്ജം, വിസമസ്സ ഭാവോ വേസമ്മം, സഖിനോ ഭാവോ സഖ്യം, വാണിജാനം ഭാവോ വാണിജ്ജം ഇച്ചാദി.

ണേയ്യമ്ഹി – സുചിസ്സ ഭാവോ സോചേയ്യം. ഏവം ആധിപതേയ്യം ഇച്ചാദി.

ണിയമ്ഹി-ആലസിയം, മദഭാവോ മദിയം. ഏവം ദക്ഖിയം, പുരോഹിതഭാവോ പോരോഹിതിയം, ബ്യത്തസ്സ ഭാവോ വേയ്യത്തിയം, ബ്യാവടസ്സ ഭാവോ വേയ്യാവടിയം, ഇമാനി ദ്വേ പുബ്ബേ വേയ്യാകരണപദം വിയ സിദ്ധാനി.

ണമ്ഹി-ഗരുനോ ഭാവോ ഗാരവോ, പടുഭാവോ പാടവം ഇച്ചാദി.

ഇയമ്ഹി-അധിപതിഭാവോ അധിപതിയം, പണ്ഡിതഭാവോ പണ്ഡിതിയം, ബഹുസ്സുതഭാവോ ബഹുസ്സുതിയം, നഗ്ഗസ്സ ഭാവോ നഗ്ഗിയം, സൂരഭാവോ സൂരിയം, വീരഭാവോ വീരിയം ഇച്ചാദി.

കമ്മത്ഥേ കമ്മം നാമ ക്രിയാ, അലസസ്സ കമ്മം അലസത്തം, അലസതാ, അലസത്തനം, ആലസ്യം, ആലസേയ്യം, ആലസിയം, ആലസം, അലസിയം ഇച്ചാദി.

൪൯൧. ബ്യ വദ്ധദാസാ വാ [ക. ൩൬൦; രൂ. ൩൮൭; നീ. ൭൮൦].

ഭാവ ¶ , കമ്മേസു വദ്ധ, ദാസേഹി ബ്യോ ഹോതി വാ.

വദ്ധസ്സ ഭാവോ കമ്മം വാ വദ്ധബ്യം, വദ്ധതാ, ദാസബ്യം, ദാസതാ, ‘വദ്ധവ’ന്തി ഇധ ണേ പരേ വാഗമോ.

൪൯൨. നണ യുവാ ബോ ച വയേ [ക. ൩൬൧; രൂ. ൩൮൮; നീ. ൭൮൧; ചം. ൪.൧.൧൪൬; പാ. ൫.൧.൧൩൦; ‘…വസ്സ’ (ബഹൂസു)].

വയേ ഗമ്യമാനേ ഭാവ, കമ്മേസു യുവതോ നണ ഹോതി വാ ബാഗമോ ച.

യുവസ്സ ഭാവോ യോബ്ബനം.

വാത്വേവ? യുവത്തം, യുവതാ.

൪൯൩. അണ്വാദീഹിമോ [ക. ൩൬൦; രൂ. ൩൮൭; നീ. ൭൮൦; ചം. ൪.൧.൧൩൯; പാ. ൫.൧.൧൨൨; ‘അണ്വാദിത്വിമോ’ (ബഹൂസു)].

തേഹി ഭാവേ ഇമോ ഹോതി വാ.

അണുനോ ഭാവോ അണിമാ, ലഘുനോ ഭാവോ ലഘിമാ.

൪൯൪. കസ്സമഹതമിമേ കസമഹാ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നി. ൮൫൯; ‘കസ്സക…’?].

ഇമപച്ചയേ പരേ കസ്സ, മഹന്തസദ്ദാനം കമേന കസ, മഹാ ഹോന്തി.

കസ്സകസ്സ കമ്മം കസിമാ [(കിസമഹതമിമേ കസമഹാ. ഇമപച്ചയേ പരേ കിസ, മഹന്ഥസദ്ദാനം കമേന കസ, മഹാ ഹോന്ഥി. കിസസ്സ ഭാവോ കസിമാ, മോഗ. ൪-൧൩൩)], മഹന്തസ്സ ഭാവോ മഹിമാ. സുമനസ്സ ഭാവോ സോമനസ്സം, ണ്യമ്ഹി സാഗമോ, ‘വഗ്ഗലസേഹി തേ’തി യസ്സ പരരൂപത്തം. ഏവം ദോമനസ്സം, സുന്ദരം വചോ ¶ ഏതസ്മിന്തി സുവചോ, സുവചസ്സ ഭാവോ സോവചസ്സം. ഏവം ദോവചസ്സം.

‘‘ആരാമരാമണേയ്യകം, ഉയ്യാനരാമണേയ്യകം, ഭൂമിരാമണേയ്യകം’’ ഇച്ചാദീസു രമിതബ്ബന്തി രമണം, രമണം ഏത്ഥ അത്ഥീതി രാമണോ, ആരാമോ, ആരാമരാമണസ്സ ഭാവോ ആരാമരാമണേയ്യകം, ണേയ്യോ, സകത്ഥേ ച കോ [കഥം രാമണിയകത്ഥി? സകത്ഥേ കന്ഥാ ണേന സിദ്ധം, (മോഗ. ൪-൫൯)], ആരാമസമ്പത്തി, ആരാമസിരീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം സേസേസു.

ഭാവ, കമ്മരാസി നിട്ഠിതോ.

പരിമാണരാസി

൪൯൫. തമസ്സ പരിമാണം ണികോ ച [ക. ൩൫൧; രൂ. ൩൭൪; നീ. ൭൬൪; ചം. ൪.൧.൬൨; പാ. ൫.൧.൫൭, ൫൮].

തം അസ്സ പരിമാണന്തി അത്ഥേ പഠമന്താ ണികോ ഹോതി കോ ച. പരിമീയതേ അനേനാതി പരിമാണം.

ദോണോ പരിമാണമസ്സാതി ദോണികോ. ഏവം ഖാരികോ, കുമ്ഭികോ, അസീതിവസ്സാനി പരിമാണമസ്സാതി ആസീതികോ, വയോ. ഏവം നാവുതികോ, ഉപഡ്ഢകായോ പരിമാണമസ്സാതി ഉപഡ്ഢകായികം, ബിമ്ബോഹനം, ദ്വേ പരിമാണമസ്സാതി ദുകം. ഏവം തികം, ചതുക്കം, പഞ്ചകം, ഛക്കം, ദ്വിത്തം. ദസകം, സതകം.

൪൯൬. യതേതേഹി ത്തകോ [ക. ൩൯൧; രൂ. ൪൨൩; നീ. ൮൩൦; പാ. ൫.൧.൨൨, ൨൩]

തമസ്സ പരിമാണന്തി അത്ഥേ യ, ത, ഏതസദ്ദേഹി സദിസദ്വിഭൂതോ ത്തകോ ഹോതി.

യം പരിമാണമസ്സാതി യത്തകം. ഏവം തത്തകം.

൪൯൭. ഏതസ്സേട ത്തകേ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൫൯].

ത്തകേ ¶ പരേ ഏതസദ്ദസ്സ ഏട ഹോതി.

ഏതം പരിമാണമസ്സാതി ഏത്തകം, യാവ പരിമാണമസ്സാതി യാവത്തകം. ഏവം താവത്തകം, ഏതാവത്തകം. ‘യതേതേഹീ’തി വചനേന യാവ, താവ, ഏതാവാപി ഗയ്ഹന്തി.

൪൯൮. സബ്ബാ ച ടാവന്തു [ക. ൩൯൧; രൂ. ൪൨൩; നീ. ൮൩൦; ചം. ൪.൨.൪൩; പാ. ൫.൨.൩൯; ‘സബ്ബാ ചചവന്തു’ (ബഹൂസു)].

തമസ്സ പരിമാണന്തി അത്ഥേ യ, തേ’തേഹി ച സബ്ബതോ ച ടാവന്തു ഹോതി, ഏതസ്സ ദ്വിത്തം.

സബ്ബം പരിമാണം അസ്സാതി സബ്ബാവന്തം, സബ്ബാവാ, അത്ഥോ, സബ്ബാവന്തോ, സബ്ബാവന്താ, അത്ഥാ, സബ്ബാവതി, അത്ഥേ, സബ്ബാവന്തേസു, അത്ഥേസു, ഇത്ഥിയം സബ്ബാവതീ, സബ്ബാവന്തീ, പരിസാ. ഏവം യാവാ, യാവന്താ, യാവന്തോ, താവാ, താവന്താ, താവന്തോ, ഏത്താവാ, ഏത്താവന്താ, ഏത്താവന്തോ ഇച്ചാദി.

ക്വചി മഹാവുത്തിനാ ഏകസ്സ ത-കാരസ്സ ലോപോ, യാവതകോ കായോ, താവതകോ ബ്യാമോ [ദീ. നി. ൩.൨൦൦], യാവതികാ യാനസ്സ ഭൂമി.

൪൯൯. കിംമ്ഹാ രതി രീവ രീവതക രിത്തകാ [ക. ൩൯൧; രൂ. ൪൨൩; നീ. ൮൩൦; ചം. ൪.൨.൪൫; പാ. ൫.൨.൪൧].

തം അസ്സ പരിമാണന്തി അത്ഥേ കിംസദ്ദതോ ഏതേ ചത്താരോ പച്ചയാ ഭവന്തി.

൫൦൦. രാനുബന്ധേന്തസരാദിസ്സ [ക. ൫൩൯; രൂ. ൫൫൮; നീ. ൧൧൨൪].

രാനുബന്ധേ ¶ പച്ചയേ പരേ പദന്തസരാദിസ്സ ലോപോ ഹോതി. ആദിസദ്ദേന പദന്തബ്യഞ്ജനം ഗയ്ഹതി, സുത്തവിഭത്തേന രീവന്തു, രിത്താവന്തുപച്ചയാ ച ഹോന്തി.

കിം പരിമാണമസ്സാതി കതി. പഞ്ചക്ഖന്ധാ കതി കുസലാ, കതി അകുസലാ [വിഭ. ൧൫൧], കതിവസ്സോസി ത്വം ഭിക്ഖു, ഏകവസ്സോ അഹം ഭഗവാ [മഹാവ. ൭൮], കിം പരിമാണം അസ്സാതി കീവം, കിംവ ദൂരോ ഇതോ ഗാമോ. ഏവം കീവതകം, കിത്തകം.

രീവന്തുമ്ഹി – കീവന്തോ ഹോന്തു യാചകാ [ജാ. ൨.൨൦.൧൦൩] തി.

രിത്താവന്തുമ്ഹി – കിത്താവതാ ഖന്ധാനം ഖന്ധപഞ്ഞത്തി [സം. നി. ൩.൮൨], കിത്താവതാ നു ഖോ ഭന്തേ രൂപന്തി വുച്ചതി, കിത്താവതാ നു ഖോ ഭന്തേ മാരോതി വുച്ചതി [സം. നി. ൩.൧൬൧].

പുബ്ബസുത്തേന ടാവന്തുമ്ഹി – ഏത്താവതാ ഖന്ധാനം ഖന്ധപഞ്ഞത്തി, ഏത്താവതാ രൂപന്തി വുച്ചതി, ഏത്താവതാ മാരോതി വുച്ചതി.

൫൦൧. മാനേ മത്തോ [ക. ൩൨൮; രൂ. ൩൫൨; നീ. ൭൦൮; ചം. ൪.൨.൩൮; പാ. ൫.൨.൩൭].

മീയതേ ഏതേനാതി മാനം, തം ഉമ്മാനം, പരിമാണന്തി ദുവിധം, ഉദ്ധം മാനം ഉമ്മാനം, തദഞ്ഞം മാനം പരിമാണം, ഇമസ്മിം സുത്തേ പന സാമഞ്ഞവചനത്താ ദുവിധമ്പി ലബ്ഭതി, ദുവിധേ മാനേ പവത്താ ഹത്ഥാദിസദ്ദമ്ഹാ തമസ്സ പരിമാണന്തി അത്ഥേ മത്തപച്ചയോ ഹോതി.

ഹത്ഥോ പരിമാണം അസ്സാതി ഹത്ഥമത്തം, ദ്വേ ഹത്ഥാ പരിമാണം അസ്സാതി ദ്വിഹത്ഥമത്തം, ദ്വേ അങ്ഗുലിയോ പരിമാണം അസ്സാതി ദ്വങ്ഗുലമത്തം. ഏവം ചതുരങ്ഗുലമത്തം, വിദത്ഥിമത്തം, യോജനമത്തം ¶ , തീണി യോജനാനി പരിമാണം അസ്സാതി തിയോജനമത്തം, നാളിമത്തം, പത്ഥമത്തം, ദോണമത്തം, പലം വുച്ചതി ഉമ്മാനസങ്ഖാതോ പാതിവിസേസോ, പലം പരിമാണം അസ്സാതി പലമത്തം, പഞ്ചമത്തം, പഞ്ചമത്തേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം [പാരാ. ൧], തിംസമത്തം, സട്ഠിമത്തം, സതമത്തം, സഹസ്സമത്തം, കോടിമത്തം, കുമ്ഭമത്തം, ചാടിമത്തം, ഹത്ഥിമത്തം, പബ്ബതമത്തം ഇച്ചാദി.

‘മത്താ’തി വാ പരിമാണവാചിസദ്ദന്തരം, ഹത്ഥോ മത്താ ഏതസ്സാതി ഹത്ഥമത്തം. ഏവം ദ്വിഹത്ഥമത്തം, ഇച്ചാദിനാ സമാസോപി യുജ്ജതി. അഭേദൂപചാരേന പന ഹത്ഥപരിമാണം ഹത്ഥോതി കത്വാ ‘‘ദ്വിഹത്ഥം വത്ഥം, ദോണോ വീഹി, ദോണോ മാസോ’’തി സിജ്ഝതി.

൫൦൨. തഗ്ഘോ ചുദ്ധം [ക. ൩൨൮; രൂ. ൩൫൨; നീ. ൭൦൮; ചം. ൪.൨.൩൯; പാ. ൫.൨.൩൭].

ഉദ്ധംമാനേ പവത്താ സദ്ദാ തമസ്സ പരിമാണന്തി അത്ഥേ തഗ്ഘപച്ചയോ ഹോതി മത്തോ ച.

ജണ്ണു പരിമാണമസ്സാതി ജണ്ണുതഗ്ഘം, ജണ്ണുമത്തം.

൫൦൩. ണോ ച പുരിസാ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൪.൨.൪൦ …പേ… ൫.൨.൩൮].

ഉദ്ധംമാനേ പവത്താ പുരിസമ്ഹാ ണോ ച ഹോതി തഗ്ഘോ ച മത്തോ ച.

ചതുഹത്ഥോ പുരിസോ പരിമാണമസ്സാതി പോരിസം, തിപോരിസം, സതപോരിസം, ഗമ്ഭീരം. ഏവം പുരിസതഗ്ഘം, പുരിസമത്തം, ഉദ്ധം പസാരിതഹത്ഥേന സദ്ധിം പഞ്ചഹത്ഥം പുരിസപമാണം പോരിസന്തി വദന്തി, ‘‘ഏകൂനതീസോ വയസാ’’തി [ദീ. നി. ൨.൨൧൪ (ഏകൂനതിംസോ)] ഏത്ഥ ഏകൂനതീസ വസ്സാനി ആയുപരിമാണം അസ്സാതി ഏകൂനതീസോ. ഏവം ¶ വീസോ, തീസോ, ചത്താലീസോ, പഞ്ഞാസോ, സഹസ്സോ ബ്രഹ്മാ, ദ്വിസഹസ്സോ ബ്രഹ്മാ, ദസസഹസ്സോ ബ്രഹ്മാ. ഏത്ഥ ച ‘‘സഹസ്സപരിമാണം ചക്കവാളം അസ്സാതി സഹസ്സോ’’-ഇച്ചാദിനാ ണപച്ചയേന സിജ്ഝതി.

പരിമാണരാസി നിട്ഠിതോ.

സങ്ഖ്യാരാസി

൫൦൪. ഏകാ കാക്യസഹായേ [ക. ൩൯൧; രൂ. ൪൨൩; നീ. ൮൩൫; ചം. ൪.൨.൬൭; പാ. ൫.൩.൫൨].

അസഹായത്ഥേ ഏകമ്ഹാ ക, ആകീ ഹോന്തി വാ.

അസഹായോ ഏകോ, ഏകകോ, ഏകാകീ, ഏകോ വാ.

ഇത്ഥിയം ഏകികാ, ഏകാകിനീ, ഏകാ വാ, ‘അധാതുസ്സ കേ’തി സുത്തേന ഇത്ഥിയം കമ്ഹി പരേ അസ്സ ഇത്തം.

൫൦൫. ദ്വിതി ചതൂഹി തീയത്ഥാ [ക. ൩൮൫; രൂ. ൪൦൯; നീ. ൮൧൭; തിസത്ഥാ?].

തേഹി തസ്സ പൂരണന്തി അത്ഥേ തീയോ ച ത്ഥോ ച ഹോന്തി.

൫൦൬. ദ്വിതീനം ദുതാ തീയേ [ക. ൩൮൬, ൪൧൦; നീ. ൮൧൮; തിയേ?].

തീയേ പരേ ദ്വി, തിസദ്ദാനം ദു, താദേസാ ഹോന്തി.

ദ്വിന്നം പൂരണോ ദുതീയോ [ഛട്ഠസംഗീതി പാഠേസു ദുതിയോത്യാദിനാ ദിസ്സന്തി], ദ്വിന്നം പൂരണീ ദുതീയാ, ദ്വിന്നം പൂരണം ദുതീയം. ഏവം തതീയോ, തതീയാ, തതീയം. ചതുന്നം പൂരണോ ചതുത്ഥോ, ചതുത്ഥീ, ചതുത്ഥം.

൫൦൭. മ പഞ്ചാദികതിഹി [ക. ൩൭൩; രൂ. ൪൦൬; നീ. ൮൦൨; ചം. ൪.൨.൫൫; പാ. ൫.൨.൪൯].

പഞ്ചാദീഹി ¶ ച കതിമ്ഹാ ച തസ്സ പൂരണന്തി അത്ഥേ മോ ഹോതി.

പഞ്ചമോ, പഞ്ചമീ, പഞ്ചമം. ഏവം സത്തമ, അട്ഠമ, നവമ, ദസമ, ഏകാദസമാദി. കതിന്നം പൂരണോ കതിമോ, കതിമീ, തിഥീ.

൫൦൮. തസ്സ പൂരണേകാദസാദിതോ വാ [ക. ൩൭൪; രൂ. ൪൧൨; നീ. ൮൦൫; ചം. ൪.൨.൫൧; പാ. ൫.൨.൪൮].

പൂരതേ അനേനാതി പൂരണം, ഏകാദസാദിതോ തസ്സ പൂരണന്തി അത്ഥേ ടാനുബന്ധോ അപച്ചയോ ഹോതി വാ.

ഏകാദസന്നം പൂരണോ ഏകാദസോ, ഏകാദസീ, ഏകാദസം, ഏകാദസമോ വാ. ഏവം ദ്വാദസോ, ദ്വാദസമോ, തേരസോ, തേരസമോ, ചുദ്ദസോ, ചുദ്ദസമോ, പഞ്ചദസോ, പഞ്ചദസമോ, പന്നരസോ, പന്നരസമോ, സോളസോ, സോളസമോ, സത്തരസോ, സത്തരസമോ, അട്ഠാരസോ, അട്ഠാരസമോ.

൫൦൯. ടേ സതിസ്സ തിസ്സ [ക. ൩൮൯; രൂ. ൪൧൩; നീ. ൮൨൪].

ടേ പരേ സതിസ്സ തി-കാരസ്സ ലോപോ ഹോതീതി വീസതി, തീസതീനം തിസ്സ ലോപോ.

ഏകൂനവീസോ, ഏകൂനവീസതിമോ, വീസോ, വീസതിമോ, തീസോ, തീസതിമോ, ചത്താലീസോ, ചത്താലീസമോ, പഞ്ഞാസോ, പഞ്ഞാസമോ. സട്ഠ്യാദിതോ പുരിമസുത്തേന മോ, സട്ഠിമോ, സത്തതിമോ, അസീതിമോ, നവുതിമോ.

൫൧൦. സതാദീനമി ച [ക. ൩൭൩; രൂ. ൪൦൬; നീ. ൮൦൨; ചം. ൪.൨.൫൩ …പേ… ൫.൨.൫൭].

സതാദിതോ തസ്സ പൂരണത്ഥേ മോ ഹോതി, സതാദീനം അന്തസ്സ ഇത്തഞ്ച ഹോതി.

സതസ്സ ¶ പൂരണോ സതിമോ, ദ്വിസതിമോ, തിസതിമോ, സഹസ്സിമോ.

൫൧൧. ഛാ ട്ഠട്ഠമാ [ക. ൩൮൪; രൂ. ൪൦൭; നീ. ൮൦൩].

ഛമ്ഹാ തസ്സ പൂരണന്തി അത്ഥേ ട്ഠ, ട്ഠമാ ഹോന്തി.

ഛട്ഠോ, ഛട്ഠീ, ഛട്ഠം, ഛട്ഠമോ, ഛട്ഠമീ, ഛട്ഠമം.

൫൧൨. സങ്ഖ്യായ സച്ചുതീസാസദസന്തായാധികാസ്മിം സതസഹസ്സേ ട [ക. ൩൨൮; രൂ. ൩൫൨; നീ. ൭൦൧; ചം. ൪.൨.൫൦ …പേ… ൫.൨.൪൫, ൪൬; ‘…ഡോ’ (ബഹൂസു)].

സതി, ഉതി, ഈസ, ആസ, ദസന്താഹി സങ്ഖ്യാഹി തേ അധികാ അസ്മിം സതസഹസ്സേതി അത്ഥേ ടാനുബന്ധോ അപച്ചയോ ഹോതി.

ഏത്ഥ ച ‘സതസഹസ്സേ’തി സതേ വാ സഹസ്സേ വാതി അത്ഥോ.

തത്ഥ സഹസ്സസദ്ദേന സഹസ്സം ദസസഹസ്സം സതസഹസ്സം ദസസതസഹസ്സഞ്ച ഗയ്ഹതി.

ദസന്ത, സത്യന്ത, ഈസന്ത, ആസന്ത, ഉത്യന്താതി ഏവം അനുക്കമോ വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ ദസ, ഏകാദസതോ പട്ഠായ യാവ അട്ഠാരസാ നവസങ്ഖ്യാ ദസന്താ നാമ.

വീസതി, ഏകവീസതിതോ പട്ഠായ യാവ അട്ഠവീസതിയാ നവസങ്ഖ്യാ ച തീസതി, ഏകതീസതിതോ പട്ഠായ യാവ അട്ഠതീസതിയാ നവസങ്ഖ്യാ ച സത്യന്താ നാമ.

ചത്താലീസ, ഏകചത്താലീസതോ പട്ഠായ യാവ അട്ഠചത്താലീസായ നവസങ്ഖ്യാ ഈസന്താ നാമ.

പഞ്ഞാസ ¶ , ഏകപഞ്ഞാസതോ പട്ഠായ യാവ അട്ഠപഞ്ഞാസായ നവസങ്ഖ്യാ ആസന്താ നാമ.

നവുതി, ഏകനവുതിതോ പട്ഠായ യാവ അട്ഠനവുതിയാ നവ സങ്ഖ്യാ ഉത്യന്താ നാമ.

സേസാ ട്ഠുന്ത, ത്യന്താപി ഇധ സങ്ഗയ്ഹന്തി. ട്ഠുന്താ നാമ സട്ഠി,-ഏകസട്ഠ്യാദികാ നവസങ്ഖ്യാ. ത്യന്താ നാമ സത്തതി, ഏകസത്തത്യാദികാ നവസങ്ഖ്യാ ച അസീതി, ഏകാസീത്യാദികാ നവസങ്ഖ്യാ ച.

ദസന്താസു താവ – ദസ അധികാ യസ്മിം സതേ തയിദം ദസസതം. ഏവം ദസസഹസ്സം, ദസസതസഹസ്സം, ഏകാദസ അധികാ യസ്മിം സതേ തയിദം ഏകാദസസതം. ഏവം ഏകാദസസഹസ്സം, ഏകാദസസതസഹസ്സം. ഏവം ദ്വാദസസതമിച്ചാദീനി.

സത്യന്താസു – ടമ്ഹി തി-കാരലോപോ, വീസതി അധികാ യസ്മിം സതേ തയിദം വീസസതം. ഏവം ഏകവീസസതം, ദ്വാവീസസതം ഇച്ചാദി, തീസതി അധികാ യസ്മിം സതേ തയിദം തീസസതം. ഏവം ഏകതീസസതം, ദ്വത്തീസസതം ഇച്ചാദി. ഏസ നയോ സഹസ്സേപി.

ഈസന്താസു – ചത്താലീസം അധികാ യസ്മിം സതേ തയിദം ചത്താലീസസതം. ഏവം ഏകചത്താലീസസതം, ദ്വേചത്താലീസസതം ഇച്ചാദി. ഏസ നയോ സഹസ്സേപി.

ആസന്താസു – പഞ്ഞാസം അധികാ യസ്മിം സതേ തയിദം പഞ്ഞാസസതം. ഏവം ഏകപഞ്ഞാസസതം, ദ്വേപഞ്ഞാസസതം ഇച്ചാദി. ഏസ നയോ സഹസ്സേപി.

ട്ഠുന്താസു – സട്ഠി അധികാ യസ്മിം സതേ തയിദം സട്ഠിസതം. ഏവം ഏകസട്ഠിസതം, ദ്വാസട്ഠിസതം ഇച്ചാദി. ഏസ നയോ സഹസ്സേപി.

ത്യന്താസു ¶ – സത്തതി അധികാ, ഏകസത്തതി അധികാ, അസീതി അധികാ, ഏകാസീതി അധികാ ഇച്ചാദിനാ വത്തബ്ബാ.

ഉത്യന്താസു – നവുതി അധികാ യസ്മിം സതേ തയിദം നവുതിസതം. ഏവം ഏകനവുതിസതം, ദ്വേനവുതിസതം ഇച്ചാദി. ഏസ നയോ സഹസ്സേപി.

അഥ വാ ദസന്താ നാമ ഏകതോ പട്ഠായ ദസസങ്ഖ്യാ.

സത്യന്താ നാമ ഏകാദസതോ പട്ഠായ വീസസങ്ഖ്യാ.

ഈസന്താ നാമ ഏകതീസതോ പട്ഠായ ദസസങ്ഖ്യാ.

ആസന്താ നാമ ഏകചത്താലീസതോ പട്ഠായ ദസസങ്ഖ്യാ.

ഏവം ട്ഠുന്ത, ത്യന്ത, ഉത്യന്താപി വേദിതബ്ബാ.

ഏകോ അധികോ യസ്മിം സതേ തയിദം ഏകസതം, ‘‘അഥേത്ഥേകസതം ഖത്യാ, അനുയന്താ യസസ്സിനോ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൫൯൪] പാളി. ‘‘ദ്വേ അധികാ യസ്മിം സതേ തയിദം ദ്വിസതം’’ ഇച്ചാദിനാ സബ്ബം വത്തബ്ബം, സുവിചിത്തമിദം വിധാനന്തി.

യഥാ പന ‘‘ഏകോ ച ദസ ച ഏകാദസ, ഏകാധികാ വാ ദസ ഏകാദസാ’’തി സിജ്ഝതി, തഥാ ഇധപി ‘‘ദസ ച സതഞ്ച ദസസതം, ദസാധികം വാ സതം ദസസത’’ന്തിആദിനാ വുത്തേ സബ്ബം തം വിധാനം സമാസവസേന സിജ്ഝതി.

തത്ഥ പന ‘‘ദ്വേ സതാനി ദ്വിസതം, തീണി സതാനി തിസത’’മിച്ചാദീനി ച ‘‘ദ്വേ സഹസ്സാനി ദ്വിസഹസ്സം, തീണി സഹസ്സാനി തിസഹസ്സ’’മിച്ചാദീനി ച ‘‘ദ്വേ സതസഹസ്സാനി ദ്വിസതസഹസ്സം, തീണി സതസഹസ്സാനി തിസതസഹസ്സ’’മിച്ചാദീനി ച ദിഗുസമാസേ സിജ്ഝന്തി.

൫൧൩. വാരസങ്ഖ്യായക്ഖത്തും [ക. ൬൪൬; രൂ. ൪൧൯; നീ. ൧൨൮൨; ചം. ൪.൪.൫; പാ. ൫.൪.൧൭].

വാരസമ്ബന്ധിഭൂതാ സങ്ഖ്യാസദ്ദാ ക്ഖത്തുംപച്ചയോ ഹോതി.

ദ്വേ ¶ വാരാ ദ്വിക്ഖത്തും. ഏവം തിക്ഖത്തും, ചതുക്ഖത്തും, പഞ്ചക്ഖത്തും, ദസക്ഖത്തും, സതക്ഖത്തും, സഹസ്സക്ഖത്തും.

൫൧൪. കതിമ്ഹാ [ക. ൬൪൬; രൂ. ൪൧൯; നീ. ൧൨൮൨; ചം. ൪.൪.൬; പാ. ൫.൪.൨൦].

വാരസമ്ബന്ധിഭൂതാ കതിസദ്ദാ ക്ഖത്തും ഹോതി. കതി വാരാ കതിക്ഖത്തും.

൫൧൫. ബഹുമ്ഹാ ധാ ച പച്ചാസത്തിയാ [ക. ൬൪൬; രൂ. ൪൧൯; നീ. ൧൨൮൨; ‘പച്ചാസത്തിയം’ (ബഹൂസു)].

വാരസമ്ബന്ധിഭൂതാ ബഹുസദ്ദാ പച്ചാസത്തിയാ സതി ധാ ച ഹോതി ക്ഖത്തുഞ്ച.

ബഹുവാരാ ബഹുക്ഖത്തും, ബഹുസദ്ദേന അനേകവാരം ഉപലക്ഖേതി, അനേകവാരാ അനേകക്ഖത്തും. ഏവം ബഹുവാരാ ബഹുധാ, അനേകവാരാ അനേകധാ. പച്ചാസത്തി നാമ വാരാനം അച്ചാസന്നതാ വുച്ചതി, ദിവസസ്സ ബഹുക്ഖത്തും ഭുഞ്ജതി, ബഹുധാ ഭുഞ്ജതി, വാരാനം ദൂരഭാവേ സതി തേ പച്ചയാ ന ഹോന്തി, മാസസ്സ ബഹുവാരേ ഭുഞ്ജതി.

൫൧൬. സകിം വാ [ക. ൬൪൬; രൂ. ൪൧൯; നീ. ൧൨൮൨; ചം. ൪.൪.൮; പാ. ൫.൪.൧൯].

ഏകവാരന്തി അത്ഥേ സകിന്തി നിപച്ചതേ വാ.

സകിം ഭുഞ്ജതി, ഏകവാരം ഭുഞ്ജതി.

സങ്ഖ്യാരാസി നിട്ഠിതോ.

ഖുദ്ദകരാസി

പകാരരാസി

൫൧൭. ധാ ¶ സങ്ഖ്യാഹി [ക. ൩൯൭; രൂ. ൪൨൦; നീ. ൮൩൬; ചം. ൪.൩.൨൦; പാ. ൫.൩.൪൨].

സങ്ഖ്യാവാചീഹി പകാരേ ധാ ഹോതി.

ദ്വീഹി പകാരേഹി ദ്വിധാ. ഏവം തിധാ, ചതുധാ, പഞ്ചധാ, ദസധാ, സതധാ, സഹസ്സധാ, ബഹുധാ, ഏകധാ, അനേകധാ.

൫൧൮. വേകാ ജ്ഝം [ക. ൩൯൭; രൂ. ൪൨൦; നീ. ൮൩൭; ചം. ൪.൩.൨൪; പാ. ൫.൩.൪൬].

ഏകമ്ഹാ പകാരേ ജ്ഝം ഹോതി വാ.

ഏകേന പകാരേന ഏകജ്ഝം, ഏകധാ വാ.

൫൧൯. ദ്വിതീഹേധാ [ക. ൪൦൪; രൂ. ൪൨൦-൩൭൦; നീ. ൮൫൯; ചം. ൪.൩.൨൪; പാ. ൫.൩.൪൬].

ദ്വിതിസദ്ദേഹി പകാരേ ഏധാ ഹോതി വാ.

ദ്വേധാ, തേധാ, ദ്വിധാ, തിധാ വാ.

൫൨൦. സബ്ബാദീഹി പകാരേ ഥാ [ക. ൩൯൮; രൂ. ൪൨൧; നീ. ൮൪൪; ചം. ൪.൩.൨൬; പാ. ൫.൩.൬൯].

ബഹുഭേദോ വാ സാമഞ്ഞസ്സ ഭേദകോ വിസേസോ വാ പകാരോ, സബ്ബാദീഹി പകാരേ ഥാ ഹോതി.

സബ്ബേന പകാരേന സബ്ബഥാ, സബ്ബേഹി പകാരേഹി സബ്ബഥാ, യാദിസേന പകാരേന യഥാ, യാദിസേഹി പകാരേഹി യഥാ. ഏവം തഥാ, അഞ്ഞഥാ, ഉഭയഥാ, ഇതരഥാ.

൫൨൧. കഥമിത്ഥം [ക. ൩൯൯; രൂ. ൪൨൨; നീ. ൮൪൫; പാ. ൫.൩.൨൪, ൨൫].

ഏതേ ¶ സദ്ദാ പകാരേ നിപച്ചന്തി.

കേന പകാരേന കഥം, ഇമിനാ പകാരേന ഇത്ഥം. ഇമിനാ സുത്തേന കിം, ഇമസദ്ദേഹി ഥം, ത്ഥംപച്ചയേ കത്വാ കിംസ്സ കത്തം, ഇമസ്സ ഇത്തഞ്ച കരിയതി.

൫൨൨. തബ്ബതി ജാതിയോ [ക. ൩൯൮; രൂ. ൪൨൧; നീ. ൮൪൪; ചം. ൪.൩.൨൬; പാ. ൫.൩.൬൯].

സോ പകാരോ അസ്സ അത്ഥീതി തബ്ബാ, തസ്മിം തബ്ബതി, പകാരവന്തേ ദബ്ബേതി അത്ഥോ. തംസാമഞ്ഞവാചിമ്ഹാ തബ്ബതി ജാതിയപച്ചയോ ഹോതി.

വിസേസേന പടുരൂപോ പണ്ഡിതോ പടുജാതിയോ. വിസേസേന മുദുരൂപം വത്ഥു മുദുജാതിയം.

൫൨൩. സോ വീച്ഛാപ്പകാരേസു [ക. ൩൯൭; രൂ. ൪൨൦; നീ. ൮൩൬; ചം. ൪.൪.൨ …പേ… ൫.൪.൪൩].

വീച്ഛായം പകാരേ ച സോപച്ചയോ ഹോതി.

വീച്ഛായം –

പദം പദം വാചേതി പദസോ വാചേതി. ഖണ്ഡം ഖണ്ഡം കരോതി ഖണ്ഡസോ കരോതി, ബിലം ബിലം വിഭജ്ജതി ബിലസോ വിഭജ്ജതി ഇച്ചാദി. ഏത്ഥ ച ‘പദം പദം’ ഇച്ചാദീസു ക്രിയാവിസേസനേ ദുതിയാ.

പകാരേ –

ബഹൂഹി പകാരേഹി പുഥുസോ, സബ്ബേഹി പകാരേഹി സബ്ബസോ ഇച്ചാദി.

‘‘യോനിസോ ¶ ഉപായസോ, ഠാനസോ, ഹേതുസോ, അത്ഥസോ, ധമ്മസോ, സുത്തസോ, അനുബ്യഞ്ജനസോ’’ ഇച്ചാദീസു പന മഹാവുത്തിനാ തതിയേകവചനസ്സ സോത്തം. തഥാ ദീഘസോ, ഓരസോ ഇച്ചാദി.

ഇതി പകാരരാസി.

കുലരാസി

൫൨൪. പിതിതോ ഭാതരി രേയ്യണ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫].

പിതുസദ്ദമ്ഹാ തസ്സ ഭാതാതി അത്ഥേ രേയ്യണ ഹോതി.

പിതു ഭാതാ പേത്തേയ്യോ [അ. നി. ൬.൪൪]. ‘രാനുബന്ധേന്തസരാദിസ്സാ’തി ഉസ്സ ലോപോ, തസ്സ ദ്വിത്തം.

൫൨൫. മാതിതോ ച ഭഗിനിയം ഛോ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫].

മാതിതോ പിതിതോ ച ഭഗിനിയം ഛോ ഹോതി.

മാതു ഭഗിനീ മാതുച്ഛാ [ഉദാ. ൨൨], പിതു ഭഗിനീ പിതുച്ഛാ [സം. നി. ൨.൨൪൩].

൫൨൬. മാതാപിതൂസ്വാമഹോ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൧.൬൦; പാ. ൪.൨.൩൬].

മാതാപിതൂഹി തേസം മാതാപിതൂസു ആമഹോ ഹോതി.

മാതു മാതാ മാതാമഹീ, മാതു പിതാ മാതാമഹോ [മ. നി. ൨.൪൧൧], പിതു മാതാ പിതാമഹീ, പിതു പിതാ പിതാമഹോ.

ഇതി കുലരാസി.

ഹിത, സാധു, അരഹരാസി

൫൨൭. ഹിതേ ¶ രേയ്യണ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫].

മാതാപിതൂഹി തേസം ഹിതേ രേയ്യണ ഹോതി.

മാതു ഹിതോ മേത്തേയ്യോ, പിതു ഹിതോ പേത്തേയ്യോ. മാതാപിതൂസു സുപ്പടിപന്നോ.

൫൨൮. ഇയോ ഹിതേ [ക. ൩൫൬; രൂ. ൩൮൧; നീ. ൭൭൩].

തസ്സ ഹിതന്തി അത്ഥേ ഇയോ ഹോതി.

ഉപാദാനാനം ഹിതം ഉപാദാനിയം. ഏവം ഓഘനിയം, യോഗനിയം, ഗന്ഥനിയം, നീവരണിയം, സുത്തവിഭത്തിയാ അഞ്ഞത്ഥേസുപി ഇയോ, സമാനോദരേ സയിതോ സോദരിയോ.

൫൨൯. ചക്ഖ്വാദിതോ സ്സോ [ക. ൩൫൩; രൂ. ൩൭൮; നീ. ൭൬൭].

തസ്സ ഹിതന്തി അത്ഥേ ചക്ഖ്വാദീഹി സ്സോ ഹോതി.

ചക്ഖുസ്സ ഹിതം ചക്ഖുസ്സം [അ. നി. ൫.൨൦൮], സുഭരൂപം ചക്ഖുഭേസജ്ജഞ്ച. ആയുനോ ഹിതം ആയുസ്സം [അ. നി. ൫.൨൩൧], ആയുവഡ്ഢനവിധി.

൫൩൦. ണ്യോ തത്ഥ സാധു [ക. ൩൫൩; രൂ. ൩൭൮; നീ. ൭൬൭; ചം. ൩.൪.൧൦൦, ൧൦൩; പാ. ൪.൪.൯൮, ൧൦൩, ൧൦൫].

തസ്മിം സാധൂതി അത്ഥേ ണ്യോ ഹോതി.

സഭായം സാധു സബ്ഭോ, ‘സാധൂ’തി കുസലോ യോഗ്യോ ഹിതോ വാ. മിത്താനം ഹിതം മേത്തം. സുത്തവിഭാഗാ അഞ്ഞത്രപി ണ്യോ, രഥം വഹതീതി രച്ഛാ, രഥവീഥി.

൫൩൧. കമ്മാനിയഞ്ഞാ [ക. ൩൫൩; രൂ. ൩൭൮; നീ. ൭൬൭].

തസ്മിം ¶ സാധൂതി അത്ഥേ കമ്മമ്ഹാ നിയ, ഞ്ഞാ ഹോന്തി.

കമ്മേ സാധു കമ്മനിയം, കമ്മഞ്ഞം.

൫൩൨. കഥാദിതികോ [ക. ൩൫൩; രൂ. ൩൭൮; നീ. ൭൬൭; ചം. ൩.൪.൧൦൪; പാ. ൪.൪.൧൦൨].

തത്ഥ സാധൂതി അത്ഥേ കഥാദീഹി ഇകോ ഹോതി.

കഥായം സാധു കഥികോ, ധമ്മകഥായം സാധു ധമ്മകഥികോ, സങ്ഗാമേ സാധു സങ്ഗാമികോ, ഗാമവാസേ സാധു ഗാമവാസികോ, ഉപവാസേ സാധു ഉപവാസികോ.

൫൩൩. പഥാദീഹി ണേയ്യോ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൩.൪.൧൦൫; പാ. ൪.൪.൧൦൪].

തത്ഥ സാധൂതി അത്ഥേ പഥാദീഹി ണേയ്യോ ഹോതി.

പഥേ സാധു പാഥേയ്യം, സം വുച്ചതി ധനം, തസ്സ പതി സപതി, സപതിമ്ഹി സാധു സാപതേയ്യം.

൫൩൪. ദക്ഖിണായാരഹേ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ചം. ൪.൧.൮൦; പാ. ൫.൧.൬൯].

ദക്ഖിണാസദ്ദമ്ഹാ അരഹത്ഥേ ണേയ്യോ ഹോതി.

ദക്ഖിണം അരഹതീതി ദക്ഖിണേയ്യോ.

൫൩൫. ആയോ തുമന്താ [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫; ‘രായോ തുമന്താ’ (ബഹൂസു)].

തുമന്തമ്ഹാ അരഹത്ഥേ ആയോ ഹോതി.

ഘാതേതും ¶ അരഹതീതി ഘാതേതായോ, ജാപേതും അരഹതീതി ജാപേതായോ, ‘ജാപേതു’ന്തി ഹാപേതും, പബ്ബാജേതും അരഹതീതി പബ്ബാജേതായോ, മഹാവുത്തിനാ ആയമ്ഹി സബിന്ദുനോ ഉസ്സ ലോപോ.

ഇതി ഹിത, സാധു, അരഹരാസി.

വികതിരാസി

൫൩൬. തസ്സ വികാരാവയവേസു ണ ണിക ണേയ്യമയാ [ക. ൩൫൨, ൩൫൧, ൩൭൨; രൂ. ൩൭൬, ൩൭൪, ൩൮൫; നീ. ൭൬൫, ൭൬൪, ൭൯൮; ചം. ൩.൩.൧൦൩; പാ. ൪.൩.൧൩൪].

തസ്സ വികാരോ, തസ്സ അവയവോതി അത്ഥേസു ണാദയോ ഹോന്തി, പകതിയാ ഉത്തരി അവത്ഥന്തരാപത്തി വികാരോ.

ഉദുമ്ബരസ്സ വികതി ഓദുമ്ബരം, ഭസ്മാ, ഉദുമ്ബരസ്സ അവയവോ ഓദുമ്ബരം, പണ്ണാദി. കപോതാവയവോ കാപോതം, മംസലോഹിതപത്താദി.

ണികമ്ഹി-കപ്പാസസ്സ വികതി കപ്പാസികം, സുത്തം വത്ഥഞ്ച.

ണേയ്യമ്ഹി-ഏണിസ്സ അവയവോ ഏണേയ്യം, മംസം. കോസകിമീനം വികതി കോസേയ്യം, സുത്തം വത്ഥഞ്ച.

മയമ്ഹി-തിണാനം വികതി തിണമയം. ഏവം ദാരുമയം, നളമയം, മത്തികാമയം, ഗുന്നം വികതി ഗോമയം, കരീസം.

൫൩൭. ജതുതോ മയണ വാ [ക. ൩൭൨; രൂ. ൩൮൫; നീ. ൭൯൮; ചം. ൩.൩.൧൦൮; പാ. ൪.൩.൧൩൮; ജതുതോ സണ വാ (ബഹൂസു)].

തസ്സ വികാരാവയവേസു ജതുതോ മയണ ഹോതി വാ.

ജതുനോ വികാരോ ജതുമയം.

ഇതി വികതിരാസി.

വിസേസരാസി

൫൩൮. തരതമിസ്സികിയിട്ഠാതിസയേ [ക. ൩൬൩; രൂ. ൩൯൦; നീ. ൭൮൬; ചം. ൪.൩.൪൫; പാ. ൫.൩.൫൫, ൫൭].

അതിസയത്ഥേ ¶ ഏതേ പച്ചയാ ഭവന്തി.

പാപാനം അതിസയേന പാപോതി പാപതരോ, പാപതമോ, പാപിസ്സികോ, പാപിയോ, പാപിട്ഠോ, ഇത്ഥിയം പാപതരാ, അതിസയതോപി അതിസയപച്ചയോ ഹോതി, അതിസയേന പാപിട്ഠോ പാപിട്ഠതരോ.

൫൩൯. വച്ഛാദീഹി തനുത്തേ തരോ [ക. ൩൬൩; രൂ. ൩൯൦; നീ. ൭൮൬; ചം. ൪.൩.൭൪; പാ. ൫.൩.൯൧].

വച്ഛാദീഹി സബ്ബതനുഭാവേ തരോ ഹോതി.

അതിതരുണോ വച്ഛോ വച്ഛതരോ, ഇത്ഥിയം വച്ഛതരീ. യോബ്ബനസ്സ തനുത്തേ യോബ്ബനപത്താനം സുസുത്തസ്സ തനുത്തേ അതിതരുണോ ഉസഭോ ഉക്ഖതരോ, അസ്സഭാവസ്സ തനുത്തേ തരുണഅസ്സോ അസ്സതരോ, ഇത്ഥിയം അസ്സതരീ. സാമത്ഥിയസ്സ തനുത്തേ തരുണഉസഭോ ഉസഭതരോ.

൫൪൦. കിംമ്ഹാ നിദ്ധാരണേ തരതമാ [ക. ൩൬൩; രൂ. ൩൯൦; നീ. ൭൮൬; ചം. ൪.൩.൭൭; പാ. ൫.൩.൯൨, ൯൩; ‘…രതര രതമാ’ (ബഹൂസു)].

കിംസദ്ദാ നിദ്ധാരണേ ഗമ്യമാനേ തര, തമാ ഹോന്തി.

കതരോ ഭവതം ദേവദത്തോ, കതരോ ഭവതം യഞ്ഞദത്തോ, കതമോ ഭവതം ദേവദത്തോ, കതമോ ഭവതം യഞ്ഞദത്തോ, ‘കിസ്സ കോ’തി സുത്തേന തര, തമേസു കിസ്സ കത്തം.

ഇതി വിസേസരാസി.

സമൂഹരാസി

൫൪൧. സമൂഹേ ¶ കണണണികാ [ക. ൩൫൪; രൂ. ൩൭൯; നീ. ൭൭൧; ചം. ൩.൧.൪൩-൪൭; പാ. ൪.൨.൩൭-൪൨].

തസ്സ സമൂഹോതി അത്ഥേ കണ, ണ, ണികാ ഹോന്തി.

ഗോത്തപച്ചയന്തേഹി താവ – രാജഞ്ഞാനം സമൂഹോ രാജഞ്ഞകം, മാനുസ്സകം.

ഉക്ഖാദീഹി-ഉക്ഖാനം ഉസഭാനം സമൂഹോ ഓക്ഖകം, ഓട്ഠാനം സമൂഹോ ഓട്ഠകം, ഉരബ്ഭാനം സമൂഹോ ഓരബ്ഭകം. ഏവം രാജകം, രാജപുത്തകം, ഹത്ഥികം, ധേനുകം, സസം അദേന്തി ഭക്ഖന്തീതി സസാദകാ, തേസം സമൂഹോ സസാദകകം. ഇക്ഖണികം.

ണമ്ഹി-അമിത്താനം സമൂഹോ അമിത്തം.

ണികമ്ഹി-അപൂപാനം സമൂഹോ ആപൂപികം, സകുണാനം സമൂഹോ സാകുണികോ [സംകുലാനം സമൂഹോ സംകുലികം?].

൫൪൨. ജനാദീഹി താ [ക. ൩൫൫; രൂ. ൩൮൦; നീ. ൭൭൧; ചം. ൩.൧.൬൯; പാ. ൪.൨.൪൩].

തസ്സ സമൂഹോതി അത്ഥേ താ ഹോതി.

ജനതാ, രാജതാ, ബന്ധുതാ, ഗാമതാ, സഹായതാ, നഗരവാസീനം സമൂഹോ നാഗരതാ ഇച്ചാദി.

൫൪൩. അയൂഭദ്വിതീഹംസേ [ക. ൩൫൪; രൂ. ൩൭൯; നീ. ൭൭൧; ചം. ൪.൨.൪൭, ൪൮; പാ. ൫.൨.൪൩, ൪൪].

ഉഭ, ദ്വി, തീഹി തസ്സ അംസത്ഥേ അയോ ഹോതി.

ഉഭോ അംസാ ഭാഗാ അസ്സാതി ഉഭയം, ദ്വേ അംസാ അസ്സാതി ദ്വയം, തയോ അംസാ അസ്സാതി തയം, വത്ഥുത്തയം, രതനത്തയം, ദ്വേ വാ തയോ വാ അംസാ അസ്സാതി ദ്വത്തയം.

ഇതി സമൂഹരാസി.

ദത്ത, നിബ്ബത്തരാസി

൫൪൪. തേന ¶ ദത്തേ ലിയാ [ക. ൩൫൮, ൩൫൬; രൂ. ൩൮൩, ൩൮൧; നീ. ൭൭൮, ൭൭൩].

തേന ദത്തോതി അത്ഥേ ല, ഇയാ ഹോന്തി. മഹാവുത്തിനാ ദിന്നസദ്ദസ്സ ദത്തത്തം.

ദേവേന ദത്തോതി ദേവലോ [ജാ. ൧.൮.൬൫]. ‘ദേവിലോ’തിപി [ദേവീലോ?] പാളി. ദേവിയോ, ദേവദത്തോ വാ.

ഏവം ബ്രഹ്മലോ, ബ്രഹ്മിയോ, ബ്രഹ്മദത്തോ, സിവേന ബിസ്സനുദേവരാജേന ദത്തോ സീവലോ, സീവിയോ, ഇത്ഥിയം സീവലി, സീവിയി, സിസ്സ ദീഘോ.

൫൪൫. തേന നിബ്ബത്തേ [ക. ൩൫൩; രൂ. ൩൭൮; നീ. ൭൬൭; ‘തേന നിബ്ബത്തേ ഇമോ’?].

തേന നിബ്ബത്തേ ഇമോ ഹോതി.

പാകേന നിബ്ബത്തം പാകിമം, ഫേണേന നിബ്ബത്തം ഫേണിമം, വേഠനേന നിബ്ബത്തം വേഠിമം. ഏവം വേധിമം, ഗോപ്ഫനേന നിബ്ബത്തം ഗോപ്ഫിമം [പാരാ. അട്ഠ. ൨.൪൩൧], പുപ്ഫദാമം, കരണേന നിബ്ബത്തം കിത്തിമം, കുത്തിമം വാ, മഹാവുത്തിനാ കരണസ്സ കിത്തം കുത്തഞ്ച. സുത്തവിഭത്തേന സംഹാരിമം, ആഹാരിമം ഇച്ചാദീനി സിജ്ഝന്തി.

ഇതി ദത്ത, നിബ്ബത്തരാസി.

ല, ഇത, കരാസി

൫൪൬. തന്നിസ്സിതേ ലോ [ക. ൩൫൮; രൂ. ൩൮൩; നീ. ൭൭൮; ‘ല്ലോ’ (ബഹൂസു)].

തന്നിസ്സിതത്ഥേ ലോ ഹോതി.

വേദം ഞാണം നിസ്സിതം വേദല്ലം, ലസ്സ ദ്വിത്തം, ദുട്ഠു നിസ്സിതം ദുട്ഠുല്ലം. ‘‘മദനീയം, ബന്ധനീയം, മുച്ഛനീയം, രജനീയം, ഗമനീയം, ദസ്സനീയം’’ ¶ ഇച്ചാദീനി കരണേ വാ അധികരണേ വാ അനീയപച്ചയേന സിജ്ഝന്തി.

‘ധൂമായിതത്ത’ന്തിആദീസു ധൂമോ വിയ അത്താനം ആചരതീതി ധൂമായിതം, ഗഗനം, ധൂമായിതം ഏവ ധൂമായിതത്തം, സകത്ഥേ ത്ത. ഏവം തിമിരായിതത്തം, നാമധാതുതോ [സം. നി. ൩.൮൭] ആയപച്ചയേന സിദ്ധം.

൫൪൭. സഞ്ജാതാ താരകാദ്വിത്വിതോ [ക. ൫൫൫; രൂ. ൬൧൨; നീ. ൧൧൪൨; ചം. ൪.൨.൩൭ …പേ… ൫.൨.൩൬; ‘സഞ്ജാതം…’ (ബഹൂസു)].

താരകാദീഹി തേ അസ്സ സഞ്ജാതാതി അത്ഥേ ഇതോ ഹോതി.

താരകാ സഞ്ജാതാ അസ്സാതി താരകിതം, ഗഗനം. പുപ്ഫാനി സഞ്ജാതാനി അസ്സാതി പുപ്ഫിതോ. ഏവം ഫലിതോ, രുക്ഖോ. പല്ലവാനി സഞ്ജാതാനി അസ്സാതി പല്ലവിതാ, ലതാ. ദുക്ഖം സഞ്ജാതം അസ്സാതി ദുക്ഖിതോ, സുഖം സഞ്ജാതം അസ്സാതി സുഖിതോ.

പണ്ഡാ വുച്ചതി പഞ്ഞാ, പണ്ഡാ സഞ്ജാതാ അസ്സാതി പണ്ഡിതോ, ദണ്ഡോ സഞ്ജാതോ അസ്സാതി ദണ്ഡിതോ. മഹാവുത്തിനാ തസ്സ നത്തേ മലം സഞ്ജാതം അസ്സാതി മലിനം. തഥാ പിപാസാ സഞ്ജാതാ അസ്സാതി പിപാസിതോ, ജിഘച്ഛാ സഞ്ജാതാ അസ്സാതി ജിഘച്ഛിതോ, ബുഭുക്ഖാ സഞ്ജാതാ അസ്സാതി ബുഭുക്ഖിതോ, മുച്ഛാ സഞ്ജാതാ അസ്സാതി മുച്ഛിതോ, വിസഞ്ഞാ സഞ്ജാതാ അസ്സാതി വിസഞ്ഞിതോ, നിന്ദാ സഞ്ജാതാ അസ്സാതി നിന്ദിതോ.

ഏവം ഗബ്ബ-ഥമ്ഭേ ഗബ്ബിതോ. ദബ്ബ-പാടവേ ദബ്ബിതോ. അന്തരം സഞ്ജാതം അസ്സാതി അന്തരിതോ, വച്ചം സഞ്ജാതം അസ്സാതി വച്ചിതോ.

൫൪൮. നിന്ദാഞ്ഞാതപ്പപടിഭാഗരസ്സദയാസഞ്ഞാസു കോ [ക. ൩൯൧; രൂ. ൪൨൩; നീ. ൮൩൫; ചം. ൪.൩.൬൨, ൬൩, ൬൪; പാ. ൫.൩.൭൩-൭൯, ൯൬, ൯൭].

നിന്ദാദീസു ¶ ജോതനിയേസു നാമസ്മാ കോ ഹോതി.

നിന്ദായം – കുച്ഛിതോ സമണോ സമണകോ. ഏവം മുണ്ഡകോ, അസ്സകോ, ഉദ്ധുമാതകം, വിനീലകം, വിപുബ്ബകം, അട്ഠികം ഇച്ചാദി.

അഞ്ഞാതേ – അഞ്ഞാതോ അസ്സോ അസ്സകോ, കസ്സ അയം അസ്സോതി വാ അസ്സകോ ഇച്ചാദി.

അപ്പത്ഥേ – അപ്പകം തേലം തേലകം. ഏവം ഘതകം, ഖുദ്ദകം ധനു ധനുകം, രഥകം, ഗാമകം ഇച്ചാദി.

പടിഭാഗത്ഥേ – ഹത്ഥിരൂപകം ഹത്ഥികം. ഏവം അസ്സകം, ബലീബദ്ദകോ ഇച്ചാദി.

രസ്സേ-രസ്സോ മനുസ്സോ മനുസ്സകോ. ഏവം രുക്ഖകോ, പിലക്ഖകോ ഇച്ചാദി.

ദയായം-അനുകമ്പിതോ പുത്തോ പുത്തകോ. ഏവം വച്ഛകോ, ഇത്ഥികാ, അമ്ബകാ, കുമാരികാ ഇച്ചാദി.

സഞ്ഞായം-നാമമത്തേന മോരോ വിയ മോരകോ ഇച്ചാദി.

ഇതി ല, ഇത, ക രാസി.

അഭൂതതബ്ഭാവരാസി

൫൪൯. അഭൂതതബ്ഭാവേ കരാസഭൂയോഗേ വികാരാചീ [ക. ൩൯൧; രൂ. ൪൨൩; നീ. ൮൩൫; ചം. ൪.൪.൩൫; പാ. ൫.൪.൫൦].

പുബ്ബേ തസ്സ അഭൂതസ്സ വത്ഥുനോ കദാചി തഥാ ഭവനം അഭൂതതബ്ഭാവോ, തസ്മിം അഭൂതതബ്ഭാവേ ജോതനിയേ സതി കരാ’സ, ഭൂധാതൂനം യോഗേ വികാരവാചിമ്ഹാ നാമസ്മാ ചാനുബന്ധോ ഈപച്ചയോ ഹോതി.

അധവലം ¶ ധവലം കരോതി ധവലീകരോതി, അധവലോ ധവലോ സിയാ ധവലീസിയാ, അധവലോ ധവലോ ഭവതി ധവലീഭവതി. ഏവം ധവലീകാരോ, ധവലീഭൂതോ.

അഭൂതതബ്ഭാവേതി കിം? ഘടം കരോതി, ഘടോ അത്ഥി, ഘടോ ഭവതി.

കരാസഭൂയോഗേതി കിം? അധവലോ ധവലോ ജായതേ.

വികാരാതി കിം? പകതിയാ മാ ഹോതു, സുവണ്ണം കുണ്ഡലം കരോതി, സുവണ്ണസ്സ കുണ്ഡലകരണം നാമ ലോകേ പകതിരൂപന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏവം സുവണ്ണം കുണ്ഡലം സിയാ, സുവണ്ണം കുണ്ഡലം ഭവതീതി.

ഇതി അഭൂതതബ്ഭാവരാസി.

സകത്ഥരാസി

൫൫൦. സകത്ഥേ [ക. ൧൭൮, ൩൬൦, ൩൭൨; രൂ. ൨൨൪, ൩൮൭, ൩൮൫, ൩൭൮; നീ. ൩൬൪, ൭൮൦, ൭൯൮, ൭൬൭].

സകത്ഥേപി പച്ചയാ ദിസ്സന്തി. ‘സകത്ഥോ’തി സകപദത്ഥോ, പകതിലിങ്ഗപദത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി.

ഹീനോ ഏവ ഹീനകോ, പോതോ ഏവ പോതകോ, ദേവോ ഏവ ദേവതാ, യഥാഭൂതമേവ യഥാഭുച്ചം, കരുണാ ഏവ കാരുഞ്ഞം, പത്തകാലമേവ പത്തകല്ലം, ആകാസാനന്തമേവ ആകാസാനഞ്ചം, പാഗുഞ്ഞമേവ പാഗുഞ്ഞതാ, കമ്മഞ്ഞമേവ കമ്മഞ്ഞതാ, ദാനം ഏവ ദാനമയം, സീലം ഏവ സീലമയം. ഏവം ഭാവനാമയം ഇച്ചാദി.

യഥാ ച അമച്ചപുത്താ ഏവ ‘അമച്ചപുത്തിയാ’തി വുച്ചന്തി, ഏവം ‘‘സക്യപുത്തോ ഏവ സക്യപുത്തിയോ, അസമണോ ഹോതി അസക്യപുത്തിയോ ¶ [പാരാ. ൫൫], ഏവം നാടപുത്തിയോ, ദാസപുത്തിയോ’’തിപി യുജ്ജതി.

‘ഭയദസ്സിവാ, അത്ഥദസ്സിമാ’തി വന്തു, മന്തുപച്ചയാസകത്ഥേപി യുജ്ജന്തി. ‘ബ്രഹ്മവണ്ണീ, ദേവവണ്ണീ’തി ഏത്ഥ ബ്രഹ്മുനോ വണ്ണോ ബ്രഹ്മവണ്ണോ, ബ്രഹ്മവണ്ണോ വിയ വണ്ണോ അസ്സ അത്ഥീതി അത്ഥേ സതി ഈപച്ചയോ പച്ചയത്ഥോ ഏവ ഹോതി, ന സകത്ഥോ. ബ്രഹ്മവണ്ണോ വിയ വണ്ണോ യസ്സ സോയം ബ്രഹ്മവണ്ണീതി അത്ഥേ സതി സകത്ഥോയേവ. അപി ച ഏകസ്മിം അഞ്ഞപദത്ഥേ ദ്വേ സമാസ, തദ്ധിതാ വത്തന്തീതിപി യുജ്ജതി, തഥാ ‘പഗുണസ്സ ഭാവോ പാഗുഞ്ഞതാ’തിആദീസു ദ്വേ തദ്ധിതപച്ചയാ ഭാവത്ഥേതി.

ഇതി സകത്ഥരാസി.

നിദ്ദിട്ഠപച്ചയരാസി

൫൫൧. അഞ്ഞസ്മിം [ക. ൩൫൨; രൂ. ൩൭൬; നീ. ൭൬൫].

പുബ്ബേ നിദ്ദിട്ഠാ ണാദയോ പച്ചയാ നിദ്ദിട്ഠത്ഥതോ അഞ്ഞേസുപി അത്ഥേസു ദിസ്സന്തി.

മഗധേസു ജാതോ മാഗധോ, മഗധേസു സംവഡ്ഢിതോ മാഗധോ, മഗധേസു നിവുത്ഥോ മാഗധോ, മഗധാനം മഗധേസു വാ ഇസ്സരോ മാഗധോ ഇച്ചാദി, ണോ.

കാസിം അഗ്ഘതീതി കാസിയോ [ചൂളവ. ൩൭൬], ‘കാസീ’തി സതം വാ സഹസ്സം വാ വുച്ചതി, ഇയോ.

ഏവമഞ്ഞേപി പച്ചയാ യഥാനുരൂപം വേദിതബ്ബാ.

൫൫൨. ദിസ്സന്തഞ്ഞേപി പച്ചയാ [ക. ൩൫൧, ൩൫൨; രൂ. ൩൭൪, ൩൭൬; നീ. ൭൬൪, ൭൬൫].

പുബ്ബേ ¶ നിദ്ദിട്ഠപച്ചയേഹി അഞ്ഞേപി പച്ചയാ നിദ്ദിട്ഠേസു അനിദ്ദിട്ഠേസു ച അത്ഥേസു ദിസ്സന്തി.

വിസദിസാ [വിവിധാ (മോഗ.)] മാതരോ വിമാതരോ, താസം പുത്താ വേമാതികാ [നേത്തി ൯൫], ഇകണ.

പഥേ ഗച്ഛന്തീതി പഥാവിനോ [മ. നി. ൨.൩൪൭], അഘം ദുക്ഖം പാപം വാ ഗച്ഛതീതി അഘാവീ, ആവീ.

ഇസ്സാ അസ്സ അത്ഥീതി ഇസ്സുകീ [ജാ. ൧.൬.൪൩], ഉകീ.

ധുരം വഹന്തീതി ധോരയ്ഹാ [അ. നി. ൩.൫൮], യ്ഹണ.

ലോഭസ്സ ഹിതാ ലോഭനേയ്യാ. ഏവം ദോസനേയ്യാ, മോഹനേയ്യാ, അനേയ്യോ.

ദസ്സനം അരഹതീതി ദസ്സനേയ്യോ. ഏവം വന്ദനേയ്യോ, പൂജനേയ്യോ, നമസ്സനേയ്യോ, ഏയ്യോ.

ഓഘാനം ഹിതാ ഓഘനിയാ, യോഗനിയാ, ഗന്ഥനിയാ, കമ്മനിയം, അത്തനിയം, ദസ്സനിയം, പൂജനിയോ, നമസ്സനിയോ ഇച്ചാദി, അനിയോ.

യം പരിമാണം അസ്സാതി യാവം, യാവന്തസ്സ ഭാവോ യാവത്വം. ഏവം താവത്വം, ത്വ.

പരമാനം ഉത്തമപുരിസാനം ഭാവോ കമ്മം വാ പാരമീ, സമഗ്ഗാനം ഭാവോ കമ്മം വാ സാമഗ്ഗീ, ണീ.

‘‘നാഗവതാ, സീഹവതാ, ആജഞ്ഞവതാ’’ ഇച്ചാദീസു ഭാവേ വന്തുപച്ചയം ഇച്ഛന്തി.

മാതു ഭാതാ മാതുലോ, ഉലോ.

ഇതി നിദ്ദിട്ഠപച്ചയരാസി.

വുദ്ധിരാസി

‘പദാനമാദിസ്സായുവണ്ണസ്സാഏഓ ¶ ണാനുബന്ധേ’തി പദാദിഭൂതാനം അകാര, ഇവണ്ണു’വണ്ണാനം ആ, ഏ, ഓവുദ്ധി.

ആദിച്ചോ, വാസിട്ഠോ, വേനതേയ്യോ, മേനികോ, പേത്തികം, ഓദുമ്ബരം, ഓളുമ്പികോ, ഓദഗ്യം, ദോഭഗ്ഗം, സോഭഗ്ഗം ഇച്ചാദി.

ണാനുബന്ധേതി കിം? നാമകോ, പദകോ, പുരാതനോ.

‘മജ്ഝേ’തി സുത്തേന പദമജ്ഝേപി വുദ്ധി, വാസേട്ഠോ, അഡ്ഢതേയ്യോ ഇച്ചാദി.

൫൫൩. സംയോഗേപി ക്വചി [ക. ൪൦൫; രൂ. ൩൬൫; നീ. ൮൬൪; ‘പി’ (ബഹൂസു നത്ഥി)].

ണാനുബന്ധേ പച്ചയേ പരേ സംയോഗേപി ക്വചി വുദ്ധി ഹോതി.

പേത്തേയ്യോ, പേത്തികം, ദേച്ചോ, പമുഖേ സാധു പാമോക്ഖം, പമുദിതസ്സ ഭാവോ പാമോജ്ജം, വത്തബ്ബന്തി വാക്യം, ഭജിതബ്ബന്തി ഭാഗ്യം, ഭോഗ്ഗം, യോഗ്ഗം ഇച്ചാദി.

ഇതി വുദ്ധിരാസി.

ലോപരാസി

‘ലോപോവണ്ണിവണ്ണാന’ന്തി സുത്തേന ണ്യമ്ഹി പരേ അവണ്ണി’വണ്ണാനം ലോപോ.

തത്ഥ അവണ്ണേ-പണ്ഡിച്ചം, തച്ഛം, ദായജ്ജം, ദ്വിധാ ഭാവോ ദ്വേജ്ഝം, കരുണായേവ കാരുഞ്ഞം ഇച്ചാദി.

ഇവണ്ണേ-അധിപതിസ്സ ഭാവോ ആധിപച്ചം. ഏവം ആദിച്ചോ, കോണ്ഡഞ്ഞോ ഇച്ചാദി.

‘ഉവണ്ണസ്സാവങ ¶ സരേ’തി സരേ പരേ ഉവണ്ണസ്സ അവങ ഹോതി.

ണമ്ഹി-ലഹുനോ ഭാവോ ലാഘവം, രാഘവം, ജമ്ബുരുക്ഖേ ഭവം ജമ്ബവം. തഥാ കപിലവത്ഥുമ്ഹി ഭവം കാപിലവത്ഥവം, വനം. ഭാതുനോ അപച്ചം ഭാതബ്യോ, ഗബ്യം, ദബ്യം.

‘ടേ സതിസ്സാ…’തി ടമ്ഹി പച്ചയേ വീസതി, തീസതീനം തിലോപോ.

വീസതിയാ പൂരണോ വീസോ, ഏകൂനവീസോ. ഏവം തീസോ, ഏകൂനതീസോ.

‘രാനുബന്ധേന്തസരാദിസ്സാ’തി രാനുബന്ധേ പച്ചയേ പദന്തസരാദീനം ലോപോ.

മേത്തേയ്യോ, പേത്തേയ്യോ, കിവം, കിത്തകം, ഈദീ, ഈദിക്ഖോ, ഈദിസോ, ആഹച്ച, ഉപഹച്ച, സക്കച്ച, അധികിച്ച, കിരിയാ, വേദഗൂ, പാരഗൂ ഇച്ചാദി.

൫൫൪. പച്ചയാനം ലോപോ [ക. ൩൯൧; രൂ. ൪൨൩; നീ. ൮൩൦; മോഗ്ഗല്ലാനേ ‘ലോപോ’ ത്വേവ ദിസ്സതി].

പച്ചയാനം ക്വചി ലോപോ ഹോതി.

ബുദ്ധേ രതനം പണീതം, ചക്ഖു സുഞ്ഞം അത്തേന വാ അത്തനിയേന വാ [സം. നി. ൪.൮൫]. ഏത്ഥ ച രതനസ്സ ഭാവോ രതനം, അത്തനോ ഭാവോ അത്താ, അത്തനോ സകസ്സ ഭാവോ അത്തനിയന്തി ഏവം ഭാവപച്ചയലോപോ.

‘‘ബുദ്ധാനുസ്സതി ധമ്മാനുസ്സതി’’ആദീസു ‘‘ബുദ്ധസ്സ ഭാവോ ബുദ്ധോ, ബുദ്ധസ്സ അയം ഗുണോ ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ നയേന പച്ചയലോപോ വേദിതബ്ബോ.

൫൫൫. ലോപോ വീമന്തുവന്തൂനം [ക. ൨൬൮; രൂ. ൩൯൭; നീ. ൫൧൮].

ഇയി’ട്ഠേസു ¶ പരേസു വീ, മന്തു, വന്തൂനം ലോപോ ഹോതി.

മേധാവീനം അതിസയേന മേധാവീതി മേധിയോ, മേധിട്ഠോ, സതിമന്താനം അതിസയേന സതിമാതി സതിയോ, സതിട്ഠോ, ഗുണവന്താനം അതിസയേന ഗുണവാതി ഗുണിയോ, ഗുണിട്ഠോ.

ഇതി ലോപരാസി.

ഖുദ്ദകരാസി നിട്ഠിതോ.

നാനാത്തരാസി

൫൫൬. ജോ വുദ്ധസ്സിയിട്ഠേസു [ക. ൨൬൨; രൂ. ൩൯൧; നീ. ൫൧൩; ചം. ൪.൩.൫൦; പാ. ൫.൩.൬൧, ൬൨].

ഇയി’ട്ഠപച്ചയേസു പരേസു വുദ്ധസദ്ദസ്സ ജോ ഹോതി.

വുദ്ധാനം അതിസയേന വുദ്ധോതി ജേയ്യോ, ജേട്ഠോ.

൫൫൭. ബാള്ഹന്തികപസത്ഥാനം സാധനേദസജാ [ക. ൨൬൩, ൨൬൪, ൨൬൫; രൂ. ൩൯൨, ൩൯൩, ൩൯൪; നീ. ൫൧൨, ൫൧൪, ൫൧൫; ചം. ൪.൩.൪൯, ൫൧; പാ. ൫.൩.൬൦, ൬൩; ‘… ദസാ’ (ബഹൂസു)].

ഇയ, ഇട്ഠപച്ചയേസു പരേസു ബാള്ഹ, അന്തിക, പസത്ഥസദ്ദാനം സാധ, നേദ, സ, ജാദേസാ ഹോന്തി.

ബാള്ഹാനം അതിസയേന ബാള്ഹോതി സാധിയോ, സാധിട്ഠോ, അന്തികാനം അതിസയേന അന്തികോതി നേദിയോ, നേദിട്ഠോ, പസത്ഥാനം അതിസയേന പസത്ഥോതി സേയ്യോ, സേട്ഠോ, ജേയ്യോ, ജേട്ഠോ.

൫൫൮. കണകന അപ്പയുവാനം [ക. ൨൬൬, ൨൬൭; രൂ. ൩൯൫, ൩൯൬; നീ. ൫൧൬, ൫൧൭; ചം. ൪.൩.൫൩; പാ. ൫.൩.൬൪].

ഇയ ¶ , ഇട്ഠപച്ചയേസു പരേസു അപ്പ, യുവസദ്ദാനം കണ, കനആദേസാ ഹോന്തി.

അപ്പാനം നവാനം അതിസയേന അപ്പോ നവോതി കണിയോ, കണിട്ഠോ, യുവാനം തരുണാനം അതിസയേന യുവാ തരുണോതി കനിയോ, കനിട്ഠോ, കനിയേ വയേ ഭവാ കഞ്ഞാ.

൫൫൯. കോസജ്ജാജ്ജവ പാരിസജ്ജ സുഹജ്ജ മദ്ദവാരിസ്യാസ ഭാജഞ്ഞഥേയ്യബാഹുസച്ചാ [ക. ൩൬൦, ൩൬൧; രൂ. ൩൮൭, ൩൮൮; നീ. ൭൮൦, ൭൮൧; ‘…രിസ്സാ…’’ (ബഹൂസു)].

ഭാവ, കമ്മേസു ണാനുബന്ധേ പച്ചയേ പരേ ഏതേ സദ്ദാ നിപച്ചന്തേ. തത്ഥ അജ്ജവ, മദ്ദവാ’സഭസദ്ദാ ണമ്ഹി സിജ്ഝന്തി, സേസാ ണ്യമ്ഹി.

തത്ഥ ഉജുനോ ഭാവോ അജ്ജവം, ഇമിനാ സുത്തേന ണമ്ഹി ഉസ്സ അത്തം, ‘ഉവണ്ണസ്സാവങ…’ ഇതി ഉസ്സ അവത്തം. ഏവം മുദുനോ ഭാവോ മദ്ദവം, ഉസഭസ്സ ഭാവോ ആസഭം, ഉസ്സ ആത്തം. കുസിതസ്സ [കുസീതസ്സ?] ഭാവോ കോസജ്ജം, ഇമിനാ ഇലോപോ, ത്യസ്സ ജ്ജത്തം, പരിസാസു ഉപ്പന്നോ പാരിസജ്ജോ [ദീ. നി. ൨.൨൧൫], ദാഗമോ, സുഹദയോവ സുഹദോ, യലോപോ, സുഹദസ്സ ഭാവോ സോഹജ്ജം [ജാ. ൧.൫.൨൩], ഇസിനോ ഇദം ആരിസ്യം, ഇസ്സ ആരിത്തം, ആജാനിയസ്സ [ആജാനീയസ്സാതിപി ദിസ്സതി] ഭാവോ ആജഞ്ഞം, യലോപോ, പുന ‘ലോപോവണ്ണിവണ്ണാന’ന്തി ഇലോപോ, തതോ പരം സന്ധിരൂപം, ആജാനിയോ ഏവ വാ ആജഞ്ഞോ [ജാ. ൧.൧.൨൪], സകത്ഥേ ണ്യോ, ഥേനസ്സ ഭാവോ, കമ്മം വാ ഥേയ്യം, നസ്സ യത്തം, ബഹുസുതസ്സ ഭാവോ ബാഹുസച്ചം, ഉസ്സ അത്തം, പുന സന്ധിരൂപം.

൫൬൦. അധാതുസ്സ കേ [പാണിനിയേ, ചന്ദേ ച ‘കാക’ഇതി പഞ്ചമ്യന്തം ദിസ്സതേ] സ്യാദിതോ ഘേസ്സി [ക. ൪൦൪; രൂ. ൩൭൦; നീ. ൮൫൯].

‘ഘേസ്സീ’തി ¶ ഘേ+അസ്സ+ഇ, ഛപദമിദം സുത്തം.

അധാതുസ്സ അവയവഭൂതേ കകാരേ പരേ പുബ്ബസ്സ അകാരസ്സ ബഹുലം ഇ ഹോതി കനിസ്സിതേ ഘേ അസ്യാദിതോ പരേ സതി.

ബാലികാ, ഏകികാ, ഹത്ഥിപോതികാ, മഹല്ലികാ, കുമ്ഭകാരികാ, കമ്മകാരികാ, അന്നദായികാ, ഉപാസികാ, സാവികാ, ധമ്മവാചികാ.

അധാതുസ്സാതി കിം? കുലുപകാ- ഭിക്ഖുനീ, ധേനുപകാ, ഖീരുപകാ-വച്ഛീ, ഇധ ധാത്വാദേസോപി കകാരോ ധാതുസഞ്ഞം ലഭതിയേവ.

കേതി കിം? വേദനാ, ചേതനാ.

അസ്യാദിതോതി കിം? ബഹുപരിബ്ബാജകാ-രാജധാനീ.

അസ്സാതി കിം? ബഹുകത്തുകാ-സാലാ.

ഏത്ഥ ച ബഹവോ പരിബ്ബാജകാ യസ്സാ സാ ബഹുപരിബ്ബാജകാതി വിഗ്ഗഹോ. പരിബ്ബാജകസദ്ദോ പകതിസ്യാദിസദ്ദോ ഹോതി, തസ്മാ കനിസ്സിതസ്സ ഘസഞ്ഞസ്സ ആകാരസ്സ സ്യാദിതോ പരത്താ പുബ്ബസ്സ അസ്സ ഇത്തം ന ഭവതി. യദി ഭവേയ്യ, ബഹുകാ പരിബ്ബാജികായോ യസ്സന്തി അത്ഥപ്പസങ്ഗോ സിയാതി.

ഇതി നാനാത്തരാസി നിട്ഠിതോ.

ഇതി നിരുത്തിദീപനിയാ നാമ മോഗ്ഗല്ലാനബ്യാകരണ-

ദീപനിയാ തദ്ധിതകണ്ഡോ പഞ്ചമോ.

൬. ആഖ്യാതകണ്ഡ

സുദ്ധകത്തുരൂപ

അഥ ¶ ധാതുപച്ചയസംസിദ്ധം കാല, കാരക, പുരിസ, സങ്ഖ്യാഭേദദീപകം ലിങ്ഗഭേദരഹിതം ക്രിയാപധാനവാചകം ത്യാദ്യന്തനാമകം ആഖ്യാതപദം ദീപിയതേ.

തത്ഥ ക്രിയം ധാരേതീതി ധാതു. സാ പകതിധാതു, വികതിധാതു, നാമധാതുവസേന തിവിധാ.

തത്ഥ ഭൂ, ഹൂ, ഗമു, പച ഇച്ചാദി പകതിധാതു നാമ സഭാവേന സിദ്ധത്താ.

തിതിക്ഖ, തികിച്ഛ, ബുഭുക്ഖ, ജിഘച്ഛഇച്ചാദി വികതിധാതു നാമ സങ്ഖതവസേന സിദ്ധത്താ.

പുത്തീയ, പബ്ബതായ ഇച്ചാദി നാമധാതു നാമ നാമഭൂതസ്സ സതോ ക്രിയവാചീപച്ചയയോഗേന ധാതുട്ഠാനേ ഠിതത്താ.

പകതിധാതു ച സകമ്മികാ’കമ്മികവസേന ദുവിധാ.

തത്ഥയാ ധാതു കമ്മാപേക്ഖം ക്രിയം വദതി, സാ സകമ്മികാ നാമ. ഗാമം ഗച്ഛതി, ഓദനം പചതി ഇച്ചാദി.

യാ കമ്മനിരപേക്ഖം ക്രിയം വദതി, സാ അകമ്മികാ നാമ. ഭവതി, ഹോതി, തിട്ഠതി, സേതി ഇച്ചാദി.

സകമ്മികാ ച ഏകകമ്മിക, ദ്വികമ്മികവസേന ദുവിധാ.

തത്ഥ യാ ഏകകമ്മാപേക്ഖം ക്രിയം വദതി, സാ ഏകകമ്മികാ നാമ. ഗാമം ഗച്ഛതി, ഓദനം പചതി ഇച്ചാദി.

യാ പധാനാ’പധാനവസേന കമ്മദ്വയാപേക്ഖം ക്രിയം വദതി, സാ ദ്വികമ്മികാ നാമ.

സാ ച ന്യാദി, ദുഹാദിവസേന ദുവിധാ.

തത്ഥ ¶ യാ ധാതു പാപനത്ഥാ ഹോതി, സാ ന്യാദി നാമ. അജം ഗാമം നേതി, ഭാരം ഗാമം വഹതി, സാഖം ഗാമം ആകഡ്ഢതി.

സേസാ ദ്വികമ്മികാ ദുഹാദി നാമ. ഗാവിം ഖീരം ദുഹതി, ബ്രാഹ്മണം കമ്ബലം യാചതി, ദായകം ഭിക്ഖം ഭിക്ഖതി, ഗോണം വജം രുന്ധതി, ഭഗവന്തം പഞ്ഹം പുച്ഛതി, സിസ്സം ധമ്മം അനുസാസതി, ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ഏതം [വചനം] അവോച, രാജാ അമച്ചം വചനം ബ്രവീതി ഇച്ചാദി.

തത്ഥ യദാ കമ്മസ്മിം രൂപം സിജ്ഝതി, തദാ വിഭത്തി, പച്ചയാ ന്യാദിമ്ഹി പധാനകമ്മം വദന്തി, ദുഹാദിമ്ഹി അപധാനകമ്മം, സബ്ബധാതൂസു കാരിതയോഗേ കാരിതകമ്മന്തി, സബ്ബഞ്ചേതം ധാതൂനം പകതിഅത്ഥവസേന വുത്തം, അനേകത്ഥത്താ പന ധാതൂനം അത്ഥന്തരവചനേ വാ നാനുപസഗ്ഗയോഗേ വാ അകമ്മികാപി സകമ്മികാ ഹോന്തി, സകമ്മികാപി അകമ്മികാ ഹോന്തി.

അത്ഥന്തരവചനേ താവ –

വിദ – സത്തായം, ധമ്മോ വിജ്ജതി, സംവിജ്ജതി.

വിദ – ഞാണേ, ധമ്മം വിദതി.

വിദ – ലാഭേ, ധനം വിന്ദതി.

വിദ – അനുഭവനേ, സുഖം വേദേതി, വിപാകം പടിസംവേദേതി [മ. നി. ൩.൩൦൩].

വിദ – ആരോചനേ, വേദയാമഹം ഭന്തേ വേദയതീതി മം ധാരേതു [ചൂളവ. അട്ഠ. ൧൦൨], കാരണം നിവേദേതി, ധമ്മം പടിവേദേതി ഇച്ചാദി.

നാനുപസഗ്ഗയോഗേ –

പദ-ഗതിയം, മഗ്ഗം പജ്ജതി, പടിപജ്ജതി, മഗ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി, നിപജ്ജതി, സമ്പജ്ജതി, ഭോഗോ ഭവതി, സമ്ഭവതി, ഭോഗം അനുഭവതി, തണ്ഹം ¶ അഭിഭവതി, പരിഭവതി, അധിഭവതി, അരഞ്ഞം അഭിസമ്ഭവതി, അജ്ഝോഗാഹതീതി അത്ഥോ. ഗച്ഛന്തം മഗ്ഗേ അഭിസമ്ഭവതി, സമ്പാപുണാതീതി അത്ഥോ ഇച്ചാദി.

പദാനം ബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ വാ അത്ഥസമ്പത്തിയാ വാ ഉപകാരകാ വിഭത്തി, പച്ചയാ പച്ചയാ നാമ.

തത്ഥ വിഭത്തിയോ ത്യാദി, ത്വാദിഇച്ചാദിനാ അട്ഠവിധാ ഭവന്തി, സരൂപതോ ഛന്നവുതിവിധാ.

തത്ഥ പുബ്ബഛക്കഭൂതാനി അട്ഠചത്താലീസരൂപാനി പരസ്സപദാനി നാമ. പരഛക്കഭൂതാനി അട്ഠചത്താലീസരൂപാനി അത്തനോപദാനി നാമ.

തത്ഥ പരഹിതപടിസംയുത്തേസു ഠാനേസു പവത്തിബഹുലാനി പദാനി പരസ്സപദാനി നാമ. അത്തഹിതപടിസംയുത്തേസു പവത്തിബഹുലാനി അത്തനോപദാനി നാമാതി ഏകേ.

പരോ വുച്ചതി കത്താ സബ്ബക്രിയാസാധാരണത്താ, അത്താ വുച്ചതി കമ്മം സകസകക്രിയാസാധാരണത്താ, പരസ്സ അഭിധായകാനി പദാനി പരസ്സപദാനി, അത്തനോ അഭിധായകാനി പദാനി അത്തനോപദാനീതി അഞ്ഞേ.

അത്താ വുച്ചതി പദത്ഥാനം സരീരഭൂതാ ക്രിയാ, കത്തുനാ പന സാധ്യട്ഠേന ക്രിയരൂപാനി ഭാവ, കമ്മാനിപി അത്താതി വുച്ചന്തി. സാധകട്ഠേന തേഹി പരഭൂതോ കത്താ പരോ നാമാതി അപരേ.

അത്താ വുച്ചതി അമ്ഹത്ഥോ, പരോ വുച്ചതി തുമ്ഹ, നാമത്ഥോ, പുബ്ബഛക്കാനി പരബഹുലത്താ പരസ്സപദാനി നാമ, പരഛക്കാനി പന രൂള്ഹീവസേന അത്തനോപദാനി നാമാതിപി വദന്തി. ഇദം ന യുജ്ജതി പരഛക്കേസു തബ്ബഹുലമത്തസ്സാപി അസിദ്ധത്താ. പാളിഭാസം പന പത്വാ ദ്വിന്നം ഛക്കാനം അത്തഹിത, പരഹിതേസു വാ തീസു കാരകേസു വാ പവത്തിനാനാത്തം ന ദിസ്സതിയേവ, തസ്മാ ഇമസ്മിം ഗന്ഥേ തം നാമദ്വയം ന ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

പച്ചയാ ¶ പന ചതുബ്ബിധാ വികരണ, കിച്ച, കാരിത, ധാതുപച്ചയവസേന.

തത്ഥ യേ ധാതുസിദ്ധാനി ത്യാദിപദാനി തബ്ബാദിപദാനി ച ഗണവിഭാഗവസേന അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസദിസരൂപാനി കരോന്തി, തേ വികരണപച്ചയാ നാമ, ല, യ, ണോഇച്ചാദയോ.

ഭാവ, കമ്മവിസയോ ക്യോ കിച്ചപച്ചയോ നാമ.

പരേസം ആണാപനസങ്ഖാതേ പയോജകബ്യാപാരേ പവത്താ ണി, ണാപിപച്ചയാ കാരിതപച്ചയാ നാമ.

വിസും തംതംക്രിയവാചീഭാവേന ധാതുരൂപാ ഖ, ഛ, സഇച്ചാദികാ പച്ചയാ ധാതുപച്ചയാ നാമ.

‘‘കാല, കാരക, പുരിസ, സങ്ഖ്യാഭേദദീപക’’ന്തി ഏത്ഥ അതീത, പച്ചുപ്പന്നാ’നാഗത, കാലവിമുത്തവസേന കാലഭേദോ ചതുബ്ബിധോ.

തത്ഥ ഹിയ്യത്തനീ, അജ്ജത്തനീ [അജ്ജതനീ (ബഹൂസു)], പരോക്ഖാതി ഇമാ തിസ്സോ വിഭത്തിയോ അതീതേ കാലേ വത്തന്തി.

വത്തമാനാ, പഞ്ചമീതി ദ്വേ പച്ചുപ്പന്നേ.

ഏകാ ഭവിസ്സന്തീ അനാഗതേ.

സത്തമീ, കാലാതിപത്തീതി ദ്വേ കാലവിമുത്തേ വത്തന്തി, അയം കിര പോരാണികോ വിഭത്തീനം കമോ, സോ ച പാളിയാ സമേതിയേവ.

‘‘സബ്ബേ സദ്ധമ്മഗരുനോ, വിഹംസു വിഹരന്തി ച.

അഥോപി വിഹരിസ്സന്തി, ഏസാ ബുദ്ധാന ധമ്മതാ’’തി [അ. നി. ൪.൨൧] ച –

‘‘അബ്ഭതീതാ ച യേ ബുദ്ധാ, വത്തമാനാ അനാഗതാ’’തി ച [അപ. ഥേര ൧.൧.൫൮൮] പാളീ. ഇമസ്മിം കമേ പഞ്ചമീ, സത്തമീതി നാമദ്വയമ്പി അന്വത്ഥവസേന സിദ്ധം ¶ ഭവതി. പച്ഛാ പന ഗരുനോ വത്തിച്ഛാവസേന വിഭത്തീനം നാനാകമം കരോന്തി.

കത്തു, കമ്മ, ഭാവാ പന കാരകഭേദോ നാമ. തത്ഥ ഭാവോ ദുവിധോ സാധ്യ, സാധനവസേന വിസേസന, വിസേസ്യവസേന ച. തത്ഥ ധാത്വത്ഥക്രിയാ സാധ്യഭാവോ നാമ. പച്ചയത്ഥക്രിയാ സാധനഭാവോ നാമ.

തേസു സാധ്യഭാവോ നാനാധാതൂനം വസേന നാനാവിധോ ഹോതി. സാധനഭാവോ നാനാധാത്വത്ഥാനം പവത്താകാരസങ്ഖാതേന ഏകട്ഠേന ഏകോവ ഹോതി. സോ പന യഥാ ജാതി നാമ അനുപ്പന്നപക്ഖേ ഠിതേ സങ്ഖതധമ്മേ ഉപ്പാദേന്തീ വിയ ഖായതി, തഥാ വോഹാരവിസയമത്തേ ഠിതേ സബ്ബധാത്വത്ഥേ പാതുഭോന്തേ കരോന്തോ വിയ ഖായതി, തസ്മാ സോ സാധനന്തി ച കാരകന്തി ച വുച്ചതി. യഥാ ച ജാതിവസേന ഉപ്പന്നാ സങ്ഖതധമ്മാ ‘‘ചിന്തനം ജാതം, ഫുസനം ജാത’’ മിച്ചാദിനാ ഏകന്തമേവ ജാതിം വിസേസേന്തി, തഥാ പച്ചയത്ഥവസേന പാതുഭോന്താ നാനാധാത്വത്ഥാപി ‘‘ഭുയ്യതേ, ഗമ്യതേ, പച്ചതേ, ഭവനം, ഗമനം, പചന’’ മിച്ചാദിനാ ഏകന്തമേവ പച്ചയത്ഥം വിസേസേന്തി. വത്തിച്ഛാവസേന പന ഭാവസാധനപദേസു ധാത്വത്ഥ, പച്ചയത്ഥാനം അഭേദോപി വത്തും യുജ്ജതിയേവ. ഇധ പന ദ്വീസു ഭാവേസു സാധനഭാവോ അധിപ്പേതോതി.

പഠമ, മജ്ഝിമു’ത്തമപുരിസാ പുരിസഭേദോ. ‘പുരിസോ’തി ച ‘‘യംകിഞ്ചായം പുരിസപുഗ്ഗലോ പടിസംവേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ’’തി [മ. നി. ൩.൧] ഏത്ഥ അത്താ ഏവ വുച്ചതി, സോ ച അത്താ ‘‘സോ കരോതി, സോ പടിസംവേദേതീ’’തി [അ. നി. ൬.൪൩; വിസുദ്ധി. ൨.൫൮൦] ഏത്ഥ കാരകോതി വുച്ചതി. ഇതി ‘പുരിസോ’തി കാരകോ ഏവ.

സോ ച തിവിധോ നാമത്ഥോ, തുമ്ഹത്ഥോ, അമ്ഹത്ഥോ ചാതി. തത്ഥ അത്തനോ അജ്ഝത്തസന്താനഭൂതത്താ അമ്ഹത്ഥോ ഉത്തമപുരിസോ ¶ നാമ, സേസാ പന കമേന പഠമപുരിസോ, മജ്ഝിമപുരിസോതി വുച്ചന്തി. വിഭത്തിയോ പന തദ്ദീപകത്താ പഠമപുരിസാദിനാമം ലഭന്തി. ഇദഞ്ച നാമം കാരകഭേദേ അന്തോഗധമേവാതി കത്വാ ഇമസ്മിം ഗന്ഥേ ന ഗഹിതന്തി.

സങ്ഖ്യാഭേദോ ദുവിധോ ഏകത്ത, ബഹുത്തവസേന.

‘ലിങ്ഗഭേദരഹിത’ന്തി ‘‘പുരിസോ ഗച്ഛതി, ഇത്ഥീ ഗച്ഛതി, കുലം ഗച്ഛതി’’ ഇച്ചാദീസു ‘പുരിസോ’ഇച്ചാദീനം അഭിധേയ്യപദാനം ലിങ്ഗാനുഗതോ രൂപഭേദോ ആഖ്യാതപദേ നത്ഥി.

‘ക്രിയാപധാനവാചക’ന്തി ഏത്ഥ ക്രിയം ഏവ പധാനതോ അഭിധാതി, ന നാമപദം വിയ ദബ്ബം പധാനതോ അഭിധാതീതി അധിപ്പായോ.

തത്ഥ ക്രിയാ നാമ ധാത്വത്ഥഭാവോ വുച്ചതി, സാ ച കാലവസേന അതീതക്രിയാ, പച്ചുപ്പന്നക്രിയാ, അനാഗതക്രിയാ, കാലവിമുത്തക്രിയാതി ചതുബ്ബിധാ ഹോതി.

ആണത്തിക്രിയാ, ആസിട്ഠക്രിയാ, അനുമതിക്രിയാ, പരികപ്പക്രിയാ, അരഹ, സക്ക, വിധി, നിമന്തനാ’മന്തനാദിക്രിയാതി ബഹുവിധോ ക്രിയാഭേദോതി.

ഭൂ-സത്തായം, സന്തസ്സ ഭാവോ സത്താ, തസ്സം സത്തായം, ഭൂധാതു സത്തായമത്ഥേ വത്തതേ, സബ്ബപദത്ഥാനം സദ്ദ, ബുദ്ധിവിസയഭാവേന വിജ്ജമാനഭാവേ വത്തതേത്യത്ഥോ.

൫൬൧. ക്രിയത്ഥാ [ക. ൪൩൨, ൪൫൫; രൂ. ൩൬൨, ൫൩൦; നീ. ൯൦൫, ൯൩൬; പാ. ൩.൧.൯൧].

അധികാരസുത്തമിദം, ക്രിയത്ഥാ പരം വിഭത്തി, പച്ചയാ ഭവന്തീതി അത്ഥോ. ക്രിയാ അത്ഥോ യസ്സാതി ക്രിയത്ഥോ. പകതിധാതു, വികതിധാതു, നാമധാതുവസേന തിവിധോ ധാതു, കാരിതപച്ചയന്തരൂപമ്പി വികതിധാതുമ്ഹി സങ്ഗയ്ഹതി.

൫൬൨. വത്തമാനേതി ¶ അന്തി സി ഥ മി മ തേ അന്തേ സേ വ്ഹേ ഏ മ്ഹേ [ക. ൪൧൪; രൂ. ൪൨൮; നീ. ൮൭൨; ചം. ൧.൨.൮൨; പാ. ൩.൨.൧൨൩].

ആരഭിത്വാ നിട്ഠം അനുപഗതോ ഭാവോ വത്തമാനോ നാമ, തംസമ്ബന്ധീകാലോപി തദൂപചാരേന വത്തമാനോതി വുച്ചതി. വത്തമാനേ കാലേ ക്രിയത്ഥാ പരം ത്യാദിവിഭത്തിയോ ഭവന്തി. അയഞ്ച വിഭത്തി ത്യാദീതി ച വത്തമാനകാലവിസയത്താ വത്തമാനാതി ച സിജ്ഝതി.

൫൬൩. പുബ്ബാപരഛക്കാനമേകാനേകേസു തുമ്ഹമ്ഹസേസേസു ദ്വേ ദ്വേ മജ്ഝിമുത്തമപഠമാ [ക. ൪൦൮; രൂ. ൪൩൧; നീ. ൮൬൭].

തുമ്ഹനാമം, അമ്ഹനാമം, തദുഭയതോ സേസനാമന്തി തീസു നാമേസു പയുജ്ജമാനേസു വാ ഗമ്യമാനേസു വാ ഏകസ്മിം വാ അനേകേസു വാ അത്ഥേസു പുബ്ബഛക്ക, പരഛക്കാനം ദ്വേ ദ്വേ മജ്ഝിമ, ഉത്തമ, പഠമാ വിഭത്തിയോ ഭവന്തി. ‘‘ഉത്തമന്തി ഉത്തരം അന്തിമ’’ന്തി ചൂളമോഗ്ഗല്ലാനേ വുത്തം.

ഏത്ഥ ച വിഭത്തിവിധാനമുഖേന തംതംസഞ്ഞാവിധാനമ്പി സിദ്ധം ഹോതി.

കഥം?തി, അന്തി, സി, ഥ, മി, മ ഇതി പുബ്ബഛക്കം നാമ.

തേ, അന്തേ, സേ, വ്ഹേ, ഏ, മ്ഹേ ഇതി പരഛക്കം നാമ.

പുബ്ബഛക്കേ ച-തി, അന്തിദ്വയം പഠമദുകം നാമ, സി, ഥദ്വയം മജ്ഝിമദുകം നാമ, മി, മദ്വയം ഉത്തമദുകം നാമ. ഏവം പരഛക്കേ.

തത്ഥ തുല്യാധികരണഭൂതേ സേസനാമേ പയുജ്ജമാനേ വാ ഗമ്യമാനേ വാ പഠമദുകം ഭവതി. തഥാ തുമ്ഹനാമേ മജ്ഝിമദുകം, അമ്ഹനാമേ ഉത്തമദുകം. ദുകേസു ച ഏകസ്മിം അത്ഥേ വത്തബ്ബേ ഏകവചനം, ബഹുമ്ഹി വത്തബ്ബേ ബഹുവചനം.

ഏത്ഥ ¶ ച നാമാനം അത്ഥനിസ്സിതാ കത്വത്ഥ, കമ്മത്ഥാ ഇധ നാമത്ഥാതി വുച്ചന്തി. കത്തു, കമ്മസങ്ഖാതേ യസ്മിം നാമത്ഥേ ത്യാദിവിഭത്തിയോ ഭവന്തി, സോ നാമത്ഥോ ത്യാദിവാചകാനം ഏവ വാച്ചഭൂതോ വുത്തത്ഥോ നാമ ഹോതി, ന സ്യാദിവിഭത്തീനം.

വുത്തകത്തു, കമ്മാധിട്ഠാനസ്സ ച ലിങ്ഗത്ഥസ്സ വാചകം നാമപദം അഭിധേയ്യപദം നാമ, ഏതദേവ തുല്യാധികരണപദന്തി ച വുച്ചതി.

അമാദയോ ച അത്ഥവാചകവിഭത്തിയോ ഏതസ്മിം ഓകാസം ന ലഭന്തി, ലിങ്ഗത്ഥമത്തജോതികാ പഠമാവിഭത്തി ഏവ ഓകാസം ലഭതി. ഏവരൂപാനി തുല്യാധികരണഭൂതാനി അഭിധേയ്യപദാനി സന്ധായ സുത്തേ ‘തുമ്ഹമ്ഹസേസേസൂ’തി വുത്തം.