📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ.

അഭിധാനപ്പദീപികാടീകാ

ഗന്ഥാരമ്ഭ

യസ്സ ¶ ഞാണം സദാ ഞാണം, നാഞ്ഞേയ്യാ ഞാണകം വിനാ;

നിസ്സേസഗുണയുത്തസ്സ, തസ്സ നത്വാ മഹേസിനോ.

സത്ഥന്തരാ സമാദായ, സാരം സബ്ബധരാ തഥാ;

കരിയ്യതേ’ഭിധാനപ്പ-ദീപകസ്സത്ഥവണ്ണനാ.

പണാമാദിവണ്ണനാ

[ക] ഇധായം ഗന്ഥകാരോ പഠമമത്തനോ പരേസമ്പി സമ്മാ ഹിതത്ഥനിപ്ഫാദനത്ഥം പുഞ്ഞസമ്പദ’മാചിനോതി ‘‘തഥാഗതോ’’ച്ചാദിനാ. തത്ഥ കരുണാകരോ മഹാകരുണായ ഉപ്പത്തിട്ഠാനഭൂതോ യോ തഥാഗതോ ഭഗവാ കരോപയാതം അത്തനോ ഹത്ഥഗതം സുഖപ്പദം സുഖസ്സ പതിട്ഠാനഭൂതം സുഖകാരണം വാ സുഖദായകം വാ പദം നിബ്ബാനം ഓസജ്ജ ചജിത്വാ കലിസമ്ഭവേ ദുക്ഖകാരണഭൂതേ ¶ ഭവേ സംസാരേ കേവലദുക്കരം സുകരേനാസമ്മിസ്സം അച്ചന്തദുക്കരം പഞ്ചവിധപരിച്ചാഗാദികം കരം കരോന്തോ പരത്ഥം പരേസമത്ഥംയേവ അകാ കതവാ, തമേദിസം തഥാഗതം അഹം നമാമി.

[ഖ] യഞ്ച ധമ്മം ജരാരുജാദിമുത്താ ജരാരോഗാദീഹി വിമുത്താ മുനികുഞ്ജരാ മുനിസേട്ഠാ ഭഗവന്തോ അപൂജയും പൂജിതവന്തോ, തഥാ ഉത്തരേ ഉത്തമേ സത്താനം വാ സംസാരമഹോഘപക്ഖന്ദാനം തതോ ഉത്തരണസമത്ഥേ യഹിം തരേ യസ്മിം ധമ്മപ്ലവേ ഠിതാ സമ്മാപടിപജ്ജനവസേന ആരൂള്ഹാ നരാനരാ മനുസ്സാ ച ദേവാ ച തിവട്ടമ്ബുനിധിം കിലേസകമ്മവിപാകവട്ടസങ്ഖാതേഹി തീഹി വട്ടേഹി ആകുലിതം സംസാരമഹമ്ബുരാസിം തരിംസു തിണ്ണാ, അഘപ്പഹം കിലേസപ്പഹാനകരം, സംസാരദുക്ഖപ്പഹാനകരം വാ തം ധമ്മമപി അഹം നമാമി.

[ഗ] മുനിന്ദോരസസൂനുതം ഭഗവതോ ഉരേ സമ്ഭവധമ്മദേസനായ അരിയഭാവപ്പത്തതായ മുനിന്ദസ്സ ഓരസപുത്തഭാവം ഗതം പത്തം നുതം കിലേസഖേപനകം സുപുഞ്ഞഖേത്തം പുഞ്ഞത്ഥികാനം പുഞ്ഞബീജവിരുഹനട്ഠാനം സുഖേത്തഭൂതം ഭുവനേ ലോകേ സുതം വിസ്സുതം ¶ , സുതധരം വാ കിലേസസവനാഭാവേന അസ്സുതം അപാണോപി പാണോ കരീയിത്ഥാതി പാണീകതോ, പാതിമോക്ഖസംവരോ, സോവ സംവരോ ഏതസ്സത്ഥീതി പാണീകതസംവരോ, തം പാണീകതസംവരം, വരം സീലാദിഗുണേഹി സദേവകേഹി ലോകേഹി പത്ഥനീയം. ‘‘ദേവാപി തസ്സ പിഹയന്തി താദിനോ’’തി [ഉദാ. ൨൭] ഹി വുത്തം. സദാ സബ്ബസ്മിം കാലേ ഗുണോഘേന സീലാദിഗുണസമൂഹേന നിരന്തരന്തരം അവിച്ഛിന്നമാനസം, പരിപുണ്ണചിത്തം വാ ഗണമ്പി അട്ഠന്നം അരിയപുഗ്ഗലാനം സമൂഹം അപി അഹം നമാമീതി ഏവമേത്ഥ തിണ്ണമ്പി സങ്ഖേപതോ അത്ഥയോജനാ ദട്ഠബ്ബാ.

[ഘ-ങ] ഏവം പുഞ്ഞസമ്പദമാചിനിത്വാ കിമഭിമതം സാധനീയമിച്ചാഹ ‘‘പകാസിസ്സമഭിധാനപ്പദീപിക’’ന്തി. ബുദ്ധാദീനമഭിധാനാനം സരൂപവസേന, ലിങ്ഗവസേന ച പരിദീപനതോ പകാസനതോ ‘‘അഭിധാനപ്പദീപിക’’ന്തി ലദ്ധനാമം സത്ഥം പകാസിസ്സം അന്തോഭാവേന നിപ്ഫന്നം ബഹിഭാവേന പകാസിസ്സം. അന്തോഭാവസ്സ ഹി ബഹിഭാവമപേക്ഖിത്വാ ഭാവിതമുപപന്നം. നനു സന്തേവ പുബ്ബാചരിയാനം നാമലിങ്ഗപ്പകാസനാന്യമരകോസതികണ്ഡോപ്പലിന്യാദ്യഭിധാനസത്ഥാനി, പാണിനി ബ്യാഡിവരരുചിചന്ദഗോമി രുദ്ദവാമനാദിവിഹിതാനി ച ലിങ്ഗസത്ഥാനി, തതോ കിമിദമുച്ചതേ ഇച്ചാഹ ‘‘നാമലിങ്ഗാനി ബുദ്ധഭാസിതസ്സാരഹാനി ദസ്സയന്തോ’’തി. ഏതേന സന്തേസ്വപി പുബ്ബാചരിയാനം സത്ഥേസു യസ്മാ ന തേസു നാമലിങ്ഗാനി ബുദ്ധവചനാനുരൂപാനി ഹോന്തി ¶ , തസ്മാ തദനുരൂപാനി നാമലിങ്ഗാനി ദസ്സയന്തോ അഭിധാനസത്ഥം പകാസിസ്സാമീതി ഏതമത്ഥം ദീപേതി. നമ്യതേ അഭിധീയതേ അത്ഥോ അനേനാതി നാമം, സദ്ദസത്ഥേ നമുധാതുവസേന. ലിങ്ഗയതേ ‘‘ഇത്ഥിയമതോ ആപച്ചയോ’’ത്യാദിനാ വിഭജ്ജതേതി, ഇത്ഥാദയോ വാനേന ലിങ്ഗീയന്തേ ബ്യഞ്ജീയന്തേതി ലിങ്ഗം, ഇത്ഥിപുമനപുംസകം. കിമേതസ്സ അഭിധാനസത്ഥസ്സ കരണേ പയോജനന്തി പുച്ഛായം യസ്മിം സതി തം സോതാരോ സോതുമുസ്സഹന്തി, തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നാമലിങ്ഗേസ്വി’’ച്ചാദി. യതോ ബുദ്ധവചനേ പടുനോ ഭാവോ പാടവം, തദേവ അത്ഥോ പയോജനം, തം ഇച്ഛന്തീതി പാടവത്ഥിനോ, തേസം പാടവത്ഥീനം സോതൂനം നാമലിങ്ഗേസു കോസല്ലം കുസലതാ ഛേകഭാവോ ബുദ്ധവചനേ മഹബ്ബലം അത്ഥസ്സ നിച്ഛയകാരണം ഹോതി, അതോ തസ്മാ കാരണാ ബുദ്ധഭാസിതസ്സാരഹാനി നാമലിങ്ഗാനി ദസ്സയന്തോ അഭിധാനപ്പദീപികം സത്ഥം പകാസിസ്സന്തി സമ്ബന്ധോ.

[ച] ഇദാനി സത്ഥലഹുഭാവത്ഥമാഹ ‘‘ഭിയ്യോ’’ച്ചാദി. ഭിയ്യോ ബാഹുല്ലേന രൂപന്തരാ രൂപഭേദേന ഇത്ഥിപച്ചയപുമ്ഭാവാദികാരിയകതേന ഥീപുന്നപുംസകം ഞേയ്യം, സോ ച നാമാനം നാമവിസേസനസ്സ, നാമപരാമസിസബ്ബനാമസദ്ദസ്സ ച ഞേയ്യോ പകാരന്തരാഭാവാ. തത്ര നാമാനം രൂപഭേദോ യഥാ – ഛുരികാ സത്യ’സിപുത്തി [അഭിധാന ൩൯൨ ഗാഥാ]. അസി ഖഗ്ഗോ ച സായകോ [അഭിധാന ൩൯൧ ഗാഥാ]. പാനീയം സലിലം ദകന്തി [അഭിധാന ൬൬൧ ഗാഥാ]. നാമവിസേസനസ്സ യഥാ – നിസീഥോ മജ്ഝിമാ രത്തീതി [അഭിധാന ൭൦ ഗാഥാ]. നാമപരാമസിസബ്ബനാമസദ്ദസ്സ യഥാ – ¶ ആകങ്ഖാ രുചി വുത്താ സാ, ത്വധികാ ലാലസാ ദ്വിസൂതി [അഭിധാന ൧൬൩ ഗാഥാ]. സാഹചരിയേന നിയതലിങ്ഗേനാവിപ്പയോഗതോ ഥീപുന്നപുംസകം ഞേയ്യം. കത്ഥചീതി യത്ര രൂപഭേദോ നത്ഥി, തം യഥാ – മരീചി മിഗതണ്ഹികാ [അഭിധാന ൬൫ ഗാഥാ]. രംസിമാ ഭാകരോ ഭാനു [അഭിധാന ൬൩ ഗാഥാ]. ആപോ പയോ ജലം വാരി [അഭിധാന ൬൬൧ ഗാഥാ]. മരീഝാദയോ ഹ്യഭിന്നരൂപത്താ ലിങ്ഗന്തരേപി സമ്ഭാവിയന്തേഹി നിയതലിങ്ഗേഹി മിഗതണ്ഹികാഭാകരജലാദിസദ്ദേഹി സാഹചരിയേന തംലിങ്ഗേ നിച്ഛീയന്തേ. ആഹച്ചവിധാനേന ഇത്ഥിപുമനപുംസകാനം വിസേസേത്വാ കഥനേന ഥീപുന്നപുംസകം ഞേയ്യം. ക്വചീതി യത്ര ന രൂപഭേദോ ലിങ്ഗനിണ്ണയസ്സ നിമിത്തം, ന ച സാഹചരിയം ലിങ്ഗഭേദോഭിമതോ, നേകമേവ വാ ലിങ്ഗമിച്ഛതേ, തം യഥാ – വല്ലരീ മഞ്ജരീ നാരീ [അഭിധാന ൫൫൦ ഗാഥാ]. വിടപോ വിടഭീത്ഥിയം [അഭിധാന ൫൪൭ ഗാഥാ]. ഭീതിത്ഥീ ഭയമുത്താസോ [അഭിധാന ൧൬൬ ഗാഥാ]. വജിരം പുന്നപുംസകേച്ചാദി [അഭിധാന ൨൪ ഗാഥാ].

[ഛ] ഇദാനി രൂപഭേദോതി ലിങ്ഗനിണ്ണയസ്സ പടിപത്തിഹേതുകോ യോ ഭിന്നലിങ്ഗാനം ദ്വന്ദോ, തക്കരണപടിസേധേന അഭിന്നലിങ്ഗാനമേവ ദ്വന്ദോ കതോതി പരിഭാസിതുമുപക്കമതേ ‘‘അഭിന്നലിങ്ഗിന’’മിച്ചാദി. അഭിന്നലിങ്ഗീനംയേവ നാമാനം ദ്വന്ദോ കതോ, ന ഭിന്നലിങ്ഗീനം, യഥാ – വിമുത്യസങ്ഖതധാതു, സുദ്ധിനിബ്ബുതിയോ സിയുന്തി [അഭിധാന ൯ ഗാഥാ]. ന കേവലം ദ്വന്ദോയേവ, അഥ ഖോ ഏകസേസോപ്യഭിന്നലിങ്ഗാനംയേവ കതോ, യഥാ – നഗ്ഗോ ദിഗമ്ബരാവത്ഥാ. [അഭിധാന ൭൩൪ ഗാഥാ] സബ്ബധരകതേ പന ‘‘ജീമൂതാ മേഘപബ്ബതാ’’ ഇച്ചുദാഹടം. നനു ച ഭിന്നലിങ്ഗാനമ്പി ഏകസേസോ കതോ, യഥാ ¶ – മാതാ പിതാ തു പിതരോ, പുത്താ തു പുത്തധീതരോ [അഭിധാന ൨൪൯ ഗാഥാ]. സസുരാ സസ്സു സസുരാ, ഭാതുഭഗിനി ഭാതരോതി [അഭിധാന ൨൫൦ ഗാഥാ]. ഏത്ഥ ഹി മാതാ ച പിതാ ച പിതരോ, പുത്തോ ച ധീതാ ച പുത്താ, സസ്സു ച സസുരോ ച സസുരാ, ഭാതാ ച ഭഗിനീ ച ഭാതരോതി ഭിന്നലിങ്ഗാനമ്പി ഏകസേസോ ദസ്സിതോതി. ഠാനന്തരേ തേസം ഭിന്നലിങ്ഗതായ ദസ്സിതത്താ ന ദോസോ. താതോ തു ജനകോ പിതാ [അഭിധാന ൨൪൩ ഗാഥാ]. അമ്മാ’മ്ബാ ജനനീ മാതാ [അഭിധാന ൨൪൪ ഗാഥാ]. അപച്ചം പുത്തോത്രജോ സുതോ [അഭിധാന ൨൪൦ ഗാഥാ]. നാരിയം ദുഹിതാ ധീതാ [അഭിധാന ൨൪൧ ഗാഥാ]. ജായാപതീനം ജനനീ, സസ്സു വുത്താഥ തപ്പിതാ. സസുരോതി ഇച്ചാദികഞ്ഹി തേസം [അഭിധാന ൨൪൬ ഗാഥാ] ഠാനന്തരന്തി. തഥാ ഏത്ഥ കമം വിനാ ഭിന്നലിങ്ഗാനം ഗണനപാഠോ വിയ സങ്കരോപി ന കതോ. തത്ര ഹി സഗ്ഗദിസാദയോ അത്ഥാ യഥാക്കമം തംസമ്ബന്ധാ ച സക്കവിദിസാദയോ അത്ഥാ സകസകസമ്ബന്ധസഹിതാ യഥാഭിധാനം സരൂപപടിപത്യമത്ഥഭിധേയ്യാ, തഥാ തപ്പരിയായസമ്ബന്ധാനി ച യാനി നാമാനി, താനി സബ്ബാനി തദഭിധാനാവസരേ അഭിധേയ്യാനീതി സുഖേനേകത്രേവ സകലനാമപടിപത്തി സരൂപപടിപത്തി ച യഥാ സിയാതിച്ചേതദത്ഥം കമോ അഭ്യുപഗമ്യതേ, തഥാ ച സത്യാവസ്സം സഗ്ഗാദിപരിയായേ ദിവസദ്ദാദയോ, ഹരാദ്യവസരേ കുമാരാദയോ അഭിധേയ്യാ ഇതി കമാനുരോധേന ലിങ്ഗസങ്കരോ പരിഹരിതുമസക്കുണേയ്യോ, യഥാവുത്തന്തു കമം വിനാ നേഹ സങ്കരോ കതോ, ഇതി പരിയായേന ഇത്ഥിപ്പകരണാദിക്കമേന യഥാസമ്ഭവമഭിധാനതോ, തം യഥാ – ഈതി ത്വിത്ഥീ അജഞ്ഞഞ്ച, ഉപസഗ്ഗോ ഉപദ്ദവോതി [അഭിധാന ൪൦൧ ഗാഥാ]. അത്ര ഹി യേ തിലിങ്ഗാ, തേ തിലിങ്ഗാവസരേ ഏവ നിബദ്ധാ, ന ഗണനപാഠാ വിയ ഉച്ചാരണവസേന, ഏവം സബ്ബത്ര യഥാസമ്ഭവം നീയതേ. വുത്തഞ്ച –

‘‘ഭേദാഖ്യാനായ ¶ ന ദ്വന്ദോ, നേകസേസോ ന സങ്കരോ;

കതോത്ര ഭിന്നലിങ്ഗാന-മവുത്താനം കമം വിനാ’’തി [അമര ൧.൪].

ഇദാനി ലിങ്ഗവാചകാനം ഠാനവസേനത്ഥേസു ഗമനം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ലിങ്ഗവാചകേ’’ച്ചാദി. ഗാഥാപാദന്തമജ്ഝട്ഠാ ഗാഥാനം പാദാനഞ്ച അന്തമജ്ഝട്ഠാ ലിങ്ഗവാചകാ അനേകത്ഥലിങ്ഗവാചകാനി ഞാണദസ്സനാദീനി ലിങ്ഗാനി പുബ്ബമത്ഥം വാചകവസേന യന്തി ഗച്ഛന്തി. അപരേ ഗാഥാപാദാനമാദിട്ഠാ ലിങ്ഗവാചകാ പരമത്ഥം യന്തി ഗച്ഛന്തി. തം യഥാ –

ഫലേ വിപസ്സനാദിബ്ബ-ചക്ഖുസബ്ബഞ്ഞുതാസു ച;

പച്ചവേക്ഖണഞാണമ്ഹി, മഗ്ഗേ ച ഞാണദസ്സനം [അഭിധാന ൭൯൪ ഗാഥാ].

ണാദോ സദ്ധാചീവരാദി-ഹേത്വാധാരേസു പച്ചയോ;

കീളാദിബ്ബവിഹാരാദോ, വിഹാരോ സുഗതാലയേ [അഭിധാന ൮൫൭ ഗാഥാ].

ഖഗ്ഗേ കുരൂരേ നേത്തിംസോ, പരസ്മിഞ്ചാത്ര തീസ്വമു [അഭിധാന ൧൦൮൯ ഗാഥാ];

കുസലേ സുകതം സുട്ഠു-കതേ ച സുകതോ തിസു [അഭിധാന ൯൩൮ ഗാഥാ].

സമയോ സമവായേ ച, സമൂഹേ കാരണേ ഖണേ;

പടിവേധേ സിയാ കാലേ, പഹാനേ ലാഭദിട്ഠിസു [അഭിധാന ൭൭൮ ഗാഥാ].

കന്താരോ വനദുഗ്ഗേസു [അഭിധാന ൧൧൦൭ ഗാഥാ].

ഏത്ഥ ച –

യേഭുയ്യതാബ്യാമിസ്സേസു, വിസംയോഗേ ച കേവലം;

ദള്ഹത്ഥേനതിരേകേ ചാ-നവസേസമ്ഹി തം തിസു [അഭിധാന ൭൮൬ ഗാഥാ].

സമാധിസ്മിം പുമേകഗ്ഗോ-നാകുലേ വാച്ചലിങ്ഗികോ [അഭിധാന ൧൦൩൫ ഗാഥാ].

ജളേ ഥൂലോ മഹത്യപി [അഭിധാന ൧൦൬൬ ഗാഥാ] ച്ചാദീസു

ഗാഥാമജ്ഝട്ഠാനം ¶ , പാദന്തമജ്ഝട്ഠാനഞ്ച ലിങ്ഗവാചകാനം പുബ്ബപരത്ഥേസ്വപി ഗമനഭാവതോ ‘‘പുബ്ബം യന്തീ’’തി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ ഗാഥാനം മജ്ഝന്തട്ഠാ പുബ്ബം യന്തി, ഗാഥാമജ്ഝട്ഠാ, പാദന്തമജ്ഝട്ഠാ ച പുബ്ബാപരഞ്ച യന്തീതി യഥാലാഭയോജനാ ദട്ഠബ്ബാ.

[ജ] ഇദാനി വിസേസവിധിമ്ഹി സത്ഥലഹുഭാവത്ഥം പരിഭാസതേ ‘‘പുമിത്ഥിയ’’മിച്ചാദി. പുമിത്ഥിയം ‘‘ദ്വീസൂ’’തി പദം ഞേയ്യം, യഥാ – അസനി ദ്വീസു [അഭിധാന ൨൪ ഗാഥാ]. സബ്ബലിങ്ഗേ ലിങ്ഗത്തയേ ‘‘തീസൂ’’തി പദം ഞേയ്യം, യഥാ – സത്തന്നം പൂരണേ സേട്ഠേ’തിസന്തേ സത്തമോ തിസു [അഭിധാന ൯൪൨ ഗാഥാ]. ഏത്ഥ ച നിസിദ്ധലിങ്ഗനാമം പാരിസേസതോ ‘‘സേസലിങ്ഗ’’ന്തി ഞേയ്യം [നിസിദ്ധലിങ്ഗ സേസത്ഥം (അമര ൧.൫.)], യഥാ – വസ്സ സംവച്ഛരാ നിത്ഥീതി [അഭിധാന ൮൧ ഗാഥാ]. അത്ര ചേകലിങ്ഗനിസേധബ്യാഖ്യാനേന ലിങ്ഗദ്വയവിധാനന്തി [ഏകലിങ്ഗനിസേധബ്യാജേന ലിങ്ഗദ്വയാഭിധാനമിതി (അമരകോസചിന്താമണിടീകാ)].

ഗന്ഥലാഹവം വിധായേദാനി പടിപത്തിലാഹവത്ഥമാഹ ‘‘അഭിധാനന്തരാരമ്ഭേ’’ഇച്ചാദി. അഭിധാനന്തരസ്സ അഞ്ഞസ്സ അഭിധാനസ്സ ആരമ്ഭേ സതി, തു അന്തോ യസ്സ അഭിധാനസ്സ, അഥ ആദി യസ്സ അഭിധാനസ്സാതി ഇദം അഭിധാനദ്വയഞ്ച ഞേയ്യം. ത്വന്തമഥാദികം നാമാദിപദം പുബ്ബേന ന സമ്ബജ്ഝതേതി ഭാവോ. തത്ര നാമപദം യഥാ – ജിനോ സക്കോ തു സിദ്ധത്ഥോ [അഭിധാന ൪ ഗാഥാ]. കേസവോ ചക്കപാണ്യഥ [അഭിധാന ൧൬ ഗാഥാ]. മഹിസ്സരോ സിവോ സൂലീ [അഭിധാന ൧൬ ഗാഥാ]. ലിങ്ഗപദം യഥാ – പുമേ തു പണ്ഹി പാസണി [അഭിധാന ൨൭൭ ഗാഥാ]. പുമേ തൂതു രജോ പുപ്ഫം [അഭിധാന ൨൩൮ ഗാഥാ]. സാ തിരോകരണീപ്യഥ ¶ [അഭിധാന ൨൯൮ ഗാഥാ]. പുന്നപുംസകമുല്ലോചം [അഭിധാന ൨൯൯ ഗാഥാ]. അത്ഥപദം യഥാ – ഉദരേ തു തഥാ പാചാ’നലസ്മിം ഗഹണീത്ഥിയം [അഭിധാന ൯൭൩ ഗാഥാ]. പണീതോ തീസു മധുരേ, ഉത്തമേ വിഹിതേപ്യഥ. അഞ്ജസേ വിസിഖായഞ്ച, പന്തിയം വീഥി നാരിയം [അഭിധാന ൯൪൦ ഗാഥാ]. അഥസദ്ദേന ചത്ര അനന്തരിയത്ഥേന സകപരിയായോപലക്ഖണതോ അഥോ സദ്ദാദീസു ച ന പുബ്ബേന സമ്ബജ്ഝതേ. പാണകോ ചാപ്യഥോ ഉച്ചാലിങ്ഗോ ലോമസപാണകോതി [അഭിധാന ൬൨൩ ഗാഥാ].

[ഝ] ഇദാനി ബുദ്ധവചനാനമനുരൂപാനമ്പി പചുരപ്പയോഗാനമേവ കേസഞ്ചി ഗഹണം അത്തനോ സത്ഥന്തരാപസയ്ഹതാവസേന അഹംകാരപുബ്ബികാഭാവഞ്ച ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഭിയ്യോ പയോഗ’’മിച്ചാദി. സോഗതേ സുഗതസ്സ വചനഭൂതേ ആഗമേ പിടകത്തയേ, തഞ്ഹി ആഗച്ഛന്തി തിവിധസമ്പത്തിയോ ഏതേനാതി ആഗമോതി വുച്ചതി. തസ്മിം ഭിയ്യോ പയോഗം ബാഹുല്ലേന പയുജ്ജതേതി പയോഗോ, തം ആഗമ്മ ഗഹേത്വാ ക്വചി അരഞ്ഞവഗ്ഗാദീസു നിഘണ്ടുയുത്തിഞ്ച നിഘണ്ടുനാമകേ സത്ഥേ ആഗതം ബുദ്ധവചനാനുരൂപം യുത്തിഞ്ച ആനീയ ആനേത്വാ നാമലിങ്ഗം കഥീയതി അന്തോഭാവേന നിപ്ഫന്നം ബഹിഭാവേന പകാസീയതേ. ആവിഭാവത്തമേവ ഹി ജഞ്ഞത്തം സന്തകാരിയകാരിനോ. ആസീസായം വാ അവസ്സമ്ഭാവിനോപി വചനസ്സ വത്തമാനത്ഥവത്തിച്ഛായ വത്തമാനത്തം, തഥാ ഹി ലോകേ അവസ്സമ്ഭാവിനോ സിദ്ധിമഭിസന്ധായ ഭാവിനമപ്പത്തം വത്തമാനത്തേന വാ അതീതത്തേന വാ വത്തുമിച്ഛതി, തം യഥാ – ‘‘ഇദം മമമപാപയേ’’തി കോചി കേനചാഭിഹിതോ സന്തോ അവസ്സം തം ഭവിസ്സതീതി മഞ്ഞമാനോ പാപിയമാനം പത്തം വാ വത്തുമിച്ഛതി ¶ , തതോയേവ ‘‘ആസീസായം ഭൂതമിവ ചേ’’തി [പാണിനി ൩.൩.൧൩൨] തദതിദേസവചനം പച്ചാഖ്യായതേ.

പണാമാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. സഗ്ഗകണ്ഡവണ്ണനാ

൧. ഇദാനി യസ്മാ അഭിധേയ്യത്ഥോ നാമ പഞ്ഞത്തിപരമത്ഥത്ഥവസേന ദുവിധോ, തേസു യേഭുയ്യേന പഞ്ഞത്തത്ഥതോ പരമത്ഥത്ഥോവ സേട്ഠോ, തേസുപി ഓധിസോ കിലേസാനം സമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധികരത്താ യഥാക്കമം അട്ഠ ധമ്മാ സേട്ഠാ, തതോപി നിബ്ബാനമേവ സേട്ഠം, തേസം സബ്ബേസമ്പി ധമ്മാനം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോവ സേട്ഠോ. വുത്തഞ്ഹി ഭഗവതാ ‘‘വിരാഗോ സേട്ഠോ ധമ്മാനം, ദ്വിപദാനഞ്ച ചക്ഖുമാ’’തി [ധ. പ. ൨൭൩; നേത്തി. ൧൨൫]. ഏത്ഥ ഹി ‘‘യാവതാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സങ്ഖതാ വാ അസങ്ഖതാ വാ, വിരാഗോ തേസം ധമ്മാനം അഗ്ഗമക്ഖായതീ’’തി [അ. നി. ൪.൩൪; ൫.൩൨; ഇതിവു. ൯൦] വചനതോ സബ്ബേസമ്പി സങ്ഖതാസങ്ഖതധമ്മാനം വിരാഗസങ്ഖാതോ നിബ്ബാനമേവ സേട്ഠോ, ചക്ഖുമാ പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ തേസം സബ്ബേസമ്പി ധമ്മാനം, ദേവമനുസ്സാദിഭേദാനം ദ്വിപദാനഞ്ച പഞ്ഞത്തത്ഥാനം സേട്ഠോതി അയമത്ഥോ വുത്തോ ഭഗവതാ, തസ്മാ സബ്ബത്ഥസേട്ഠത്ഥാഭിധായകാഭിധാനഭൂതം ബുദ്ധാതിധാനമേവ പഠമം സഗ്ഗകണ്ഡസ്സ ആദിമ്ഹി പത്ഥിയവസേന [സത്ഥിയവസേന (ക.)] ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ബുദ്ധോ’’ച്ചാദി. തത്ഥ ജിനസദ്ദന്തം സബ്ബബുദ്ധസ്സ നാമം. സബ്ബം ബുദ്ധവാതി ബുദ്ധോ, സകമ്മകാ കത്തരി തപച്ചയോ. വിസിട്ഠാ ബുദ്ധി അസ്സത്ഥീതി ബുദ്ധോ, പസംസായം യദാദിനാ ണപച്ചയോ. ദാനസീലക്ഖന്ധാദയോ ഠാനാട്ഠാനഞാണാദയോ വാ ദസ ¶ ബലാനി യസ്സേതി ദസബലോ. സാസതി വിനയതി സത്തേതി സത്ഥാ. സബ്ബധമ്മജാനനസീലതായ സബ്ബഞ്ഞൂ. ദ്വിപദാനം, ദ്വിപദേസു വാ ഉത്തമോ ദ്വിപദുത്തമോ, ബുദ്ധവംസവണ്ണനായം [ബു. വം. അട്ഠ. ൩൭ നിദാനകഥാ] നിദ്ധാരണലക്ഖണായ ഛട്ഠിയാ സമാസസ്സ പടിസിദ്ധത്താ നേദിസീ നിദ്ധാരണലക്ഖണാ ഛട്ഠീ ഗമ്യതേ. കസ്മാ പന സോ തത്ഥ പടിസിദ്ധോതി? സമാസേ യേഭുയ്യേന നിദ്ധാരണലക്ഖണത്തയസ്സ വികലാഭാവതോ. കിഞ്ചാപി ഹി തത്ഥ ഛട്ഠിയായേവ പടിസിദ്ധോ, സത്തമിയാ പന നിദ്ധാരണലക്ഖണായ വിജ്ജമാനത്താ തസ്സാപി സോ പടിസേധനീയോയേവ. മുനീനം ഇന്ദോ രാജാ മുനിന്ദോ. പുഞ്ഞഞാണഭാഗ്യാദയോ ഭഗം നാമ, തംയോഗാ ഭഗവാ. നാഥതി സത്താനം ഹിതം യാചതി, കിലേസേ വാ ഉപതാപേതി, സത്തേസു വാ ഇസ്സരിയം കരോതി, തേസം വാ ഹിതം ആസീസതീതി നാഥോ. ബുദ്ധധമ്മസമന്തഞാണദിബ്ബചക്ഖുസങ്ഖാതേഹി പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി സമന്നാഗതത്താ ചക്ഖുമാ. സബ്ബദാ ബ്യാമപ്പഭായ കായതോ നിച്ഛരണവസേന അങ്ഗീരസോ. സബ്ബാകാരേന സബ്ബധമ്മാനം മുനനതോ മുനി, ധമ്മവാദേസു വാ മോനകരണതോ മുനി.

൨. ലോകാനം, ലോകേസു വാ നാഥോ ലോകനാഥോ. അത്തനോ അധികസ്സ കസ്സചിപി ഉത്തമപുഗ്ഗലസ്സ അഭാവതോ അനധിവരോ, സബ്ബപരിയന്തഗതത്തഭാവത്താ വാ നത്ഥി ഏതസ്സ ഇതോ അഞ്ഞോ അധികോ പത്ഥേതബ്ബോ അത്തഭാവോതി അനധിവരോ. മഹന്താനം സീലക്ഖന്ധാദീനം ഏസനതോ ഗവേസനതോ മഹേസി, മഹന്തോ വാ ഈസോ വിഭൂതി ഏതസ്സാതി മഹേസി. ഹിതം വിനയതി അനുസാസതീതി വിനായകോ, വിസിട്ഠം വാ നിബ്ബാനം സത്തേ നേതീതി വിനായകോ. സബ്ബധമ്മദസ്സനസീലതായ ¶ ‘‘സമന്തചക്ഖൂ’തി ലദ്ധനാമേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സമന്നാഗതത്താ സമന്തചക്ഖു. സോഭനം ഗതം ഞാണമസ്സ, സംസാരാ വാ സുട്ഠു അപുനരാവത്തിയാ ഗതവാതി സുഗതോ, സപരസുഖസിദ്ധത്ഥം വാ സമ്മാ ഗതവാതി സുഗതോ. ഭൂരി ബഹുകാ പഞ്ഞാ യസ്സ, അനന്തത്താ വാ ഭൂരിസമാ പഞ്ഞാ ഏതസ്സാതി ഭൂരിപഞ്ഞോ, അനന്തായ മഹാപഥവിയാ സദിസപഞ്ഞോത്യത്ഥോ. കിലേസാദിപഞ്ചവിധം മാരം ജിതവാതി മാരജി.

൩. നരാനം സീഹോ സേട്ഠോ, പരപ്പവാദമദ്ദനസഹനതോ വാ നരോ ച സോ സീഹോ ചാതി നരസീഹോ, സഹതീതി സീഹോ, നിരുത്തിനയേന പുബ്ബവണ്ണാകാരസ്സീകാരോ, സീഹസദിസത്താ വാ നരോ ച സോ സീഹോ ചാതി നരസീഹോ. യഥാ ഹി സീഹോ മിഗരാജാ ചതൂഹി ദാഠാഹി സബ്ബസത്തേ ഹിംസതി അഭിഭവതി, തഥാ ഭഗവാപി സീലപഞ്ഞാപുഞ്ഞിദ്ധിസങ്ഖാതേഹി ചതൂഹി ധമ്മേഹി സബ്ബം ലോകം ഹിംസതി അഭിഭവതീതി ഓപമ്മസംസന്ദനം. സബ്ബപുരിസാനം സേട്ഠത്താ നരവരോ, നരാനം വാ ദേവമനുസ്സാനം സേട്ഠത്താ നരവരോ, ‘‘സീലേ പതിട്ഠായ നരോ സപഞ്ഞോ’’തി [സം. നി. ൧.൨൩] ഏത്ഥ വിയ നരസദ്ദേന സബ്ബേ ദേവമനുസ്സാ സങ്ഗഹിതാ. ധമ്മസ്സ രാജപവത്തകത്താ ധമ്മരാജാ, ധമ്മതോ വാ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ രാജാ ജാതോ, നാധമ്മതോതി ധമ്മരാജാ, ധമ്മേന രാജതീതി വാ ധമ്മരാജാ, ധമ്മപാലകോ വാ രാജാ ധമ്മരാജാ. മുനീനം സേട്ഠത്താ മഹാമുനി. ദേവാനം അതിദേവോതി ദേവദേവോ, ദേവാനം അധികോ വാ ദേവോ ദേവദേവോ. ലോകാനം ഗരു ആചരിയോ ലോകഗരു, ലോകാനം ഗരുഭാജനത്താ വാ ലോകഗരു. ധമ്മസ്സ സാമി യഥാവുത്തനയേന ധമ്മസ്സാമീ. യഥാ പുരിമകാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ¶ സബ്ബഞ്ഞുഭാവം ഗതാ, തഥാ അയമ്പി ഗതോതി തഥാഗതോ, തഥാ വാ സമ്മാ ഗതം ഞാണമസ്സാതി തഥാഗതോത്യാദിനാ തഥാഗതസദ്ദസ്സ അത്ഥപപഞ്ചോ തത്ഥ തത്ഥ [ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൭; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൨; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൩.൭൮; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൭൦; ഉദാ. അട്ഠ. ൧൮; ഇതിവു. അട്ഠ. ൩൮; ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൧.൩; ബു. വം. അട്ഠ. ൨ നിദാന കഥാ; മഹാനി. അട്ഠ. ൧൪; പടി. സ. അട്ഠ. ൧.൧.൩൭; ദീ. നി. ടീ. ൧.൭; ദീ. നി. അഭി. ടീ. ൧.൭; മ. നി. ടീ. ൧.൧൨; അ. നി. ടീ. ൧.൧.൧൭൦] വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ.

൪. സയമേവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭവതി, അനഞ്ഞബോധിതോതി സയമ്ഭൂ. സമ്മാ അവിപരീതേന സ’മത്തനായേവ സബ്ബധമ്മേ ബുജ്ഝതി അബുജ്ഝി ബുജ്ഝിസ്സതീതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ. സേട്ഠപഞ്ഞായ സമന്നാഗതത്താ വരപഞ്ഞോ. സത്തേ സംസാരണ്ണവതോ നിബ്ബാനപാരം നേതീതി നായകോ. ജിതപഞ്ചമാരത്താ ജിനോ. ഏത്ഥ ച സമന്തഭദ്ര, ലോകജി, ഛളഭിഞ്ഞ, അദ്വയവാദീ, സിരീഘന, അകനിട്ഠഗ [അകനിട്ഠക (ക.)], ധമ്മചക്ക, രാഗാസനി [രാഗാരി (ക.)], തിസരണ, ഖസമ [ഖണസമ (ക.) ഖേന ആകാസേന സമാ തുല്യാ ഗുണാ യസ്സ സോ (തികണ്ഡസേസടീകാ ൧.൧.൮)], ഗുണാകര, മഹാസുഖ, വജിര, മേത്താബല, അസമ, ജിതാരി, മഹാബോധി, ധമ്മധാതു, സേതകേതു, ഖജി, തിമുത്തി [ഖജിരവിമുത്തി (ക.) ഖേന ആകാസജ്ഝാനേന – സുഞ്ഞഭാവനായാതി ഭാവോ – ജയതി സംസാരഭാവം യോ, ജി+ ക്വിപ സുഞ്ഞവാദീനം ബോദ്ധാനം ‘‘സുഞ്ഞം സബ്ബമേവ’’ ഇത്യാകാരഭാവനായ സംസാരഭാവജയനതോ തഥാഭാവോ (സദ്ദകപ്പദ്ദുമ)], ദസഭൂമിസ്സര, പഞ്ചഞാണ, ബഹുക്ഖമ, സമ്ബുദ്ധ, സബ്ബദസ്സീ, മഹാബല, സബ്ബബോധ ¶ [സമ്ബോധധമ്മ (ക.)], ധമ്മകായ, സംഗുത്ത, അരഹ, ദ്വാദസക്ഖ, വീതരാഗാദീനിപി അനേകാനി ബുദ്ധസ്സ നാമാനി [ഇമാനി പരിയായവചനാനി പായസോ അമരകോസതോ, തികണ്ഡസേസാഭിധാനതോ ച ഗഹിതാനി]. സമന്തതോ പുഞ്ഞസമ്ഭാരതോ ച ഞാണസമ്ഭാരതോ ച ഭദ്രോ സേട്ഠോതി സമന്തഭദ്രോത്യാദീനി ച നിബ്ബചനാനി വേദിതബ്ബാനി. വുത്തഞ്ച –

‘‘അസങ്ഖ്യേയ്യാനി നാമാനി, സഗുണേന മഹേസിനോ;

ഗുണേന നാമമുദ്ധേയ്യം, അപി നാമസഹസ്സതോ’’തി [ധ. സ. അട്ഠ. ൧൩൧൩; ഉദാ. അട്ഠ. ൫൩; പടി. മ. അട്ഠ. ൧.൧.൭൬; നേത്തി. അട്ഠ. ൩൮].

തത്ഥ ഉദ്ധേയ്യന്തി ഉദ്ധരിതബ്ബം. അപി നാമസഹസ്സതോതി അനേകേഹി നാമസഹസ്സേഹീത്യത്ഥോ. സബ്ബബുദ്ധനാമകഥാ.

സക്കാദിസത്തകം അമ്ഹാകം ബുദ്ധസ്സ നാമം. പഞ്ചമാരേ ജേതും സക്കോതീതി സക്കോ, ഭഗിനീഹി സദ്ധിം സംവാസകരണതോ വാ ലോകമരിയാദം ഛിന്ദിതും സക്കുണന്തീതി സക്കാ, സാകിയരാജൂനം പുബ്ബരാജാനോ, തേസം വംസഭൂതത്താ ഭഗവാ ‘‘സക്കോ’’തി വുച്ചതി. അസ്സ ച ജാതിസമനന്തരം നിധയോ രതനാനി ച ഉപ്പന്നാനീതി സിദ്ധത്ഥോതി നാമം കതം, സബ്ബേസം വാ ലോകാനം സിദ്ധാ അത്ഥാ ഏതേന ഹേതുഭൂതേനാതി സിദ്ധത്ഥോ. സുദ്ധം ഓദനം അസ്സാതി സുദ്ധോദനോ, തസ്സ അപച്ചം സുദ്ധോദനി. ഗോതമവംസസ്സ കപിലസ്സ മുനിനോ സിസ്സതായ സക്യാ ഗോതമാ, ഭഗവാ പന ഗോതമവംസേ ഉപ്പന്നത്താ ഗോതമസ്സ മുനിനോ അപച്ചം ഗോതമോ.

൫. സക്യവംസാവതിണ്ണോ [സക്യവംസാ പിത്ഥിണ്ണോ (ക.)] സക്യമുനി യോ ബുദ്ധോ സോ സക്യസീഹോ, സക്യാനം വാ സേട്ഠത്താ സക്യസീഹോ. സക്യകുലതോ ¶ ജാതോ മുനി സക്യമുനി. സൂരിയദേവപുത്തസ്സ സോതാപന്നത്താ ഭഗവാ ആദിച്ചബന്ധൂതി വുച്ചതി, ആദിച്ചസ്സ ബന്ധു ഞാതീതി നിബ്ബചനം കത്വാ. ഏത്ഥപി മായാദേവീസുത, മഹാസമണ, കലിസാസനാദീനി [കുലിസാസനാദീനി (ക.) കലിമ്ഹി യുഗേ സാസനം അനുസാസനം യസ്സ സോ, അഥവാ കലിമ്ഹി പാപേ വിവാദേ വാ സാസനം ഹിതസാധനം യസ്സ സോ (തികണ്ഡസേസടീകാ ൧.൧.൧൧)] ഗോതമപരിയായാനി വേദിതബ്ബാനി.

൬. മോക്ഖാദീനി നിബ്ബുതിപരിയന്താനി ഛചത്താലീസ നാമാനി നിബ്ബാനസ്സ നാമാനി. മുച്ചന്തി ഏത്ഥ, ഏതേന വാ രാഗാദീഹീതി മോക്ഖോ. നിരുജ്ഝന്തി ഏത്ഥ രാഗാദയോതി നിരോധോ, രുന്ധതി വാ നിബ്ബാനന്തി രോധോ, കിലേസോ, സോ ഏത്ഥ നത്ഥീതി നിരോധോ. വാനസങ്ഖാതായ തണ്ഹായ നിക്ഖന്തത്താ, നിബ്ബാതി വാ ഏതേന രാഗഗ്ഗിആദികോതി നിബ്ബാനം. യഥാ പകതിദീപോ നദീസോതേന വുയ്ഹമാനാനം പതിട്ഠാ ഹോതി, ഏവമിദമ്പി നിബ്ബാനം സംസാരമഹോഘേന വുയ്ഹമാനാനം പതിട്ഠാതി ദീപോ വിയാതി ദീപോ, നിക്കിലേസാനം വാ പദീപസദിസഭാവകരണതോ ദീപോ വിയാതി ദീപോ, ‘‘നിബ്ബന്തി ധീരാ യഥയം പദീപോ’’തി ഹി വുത്തം, ദിപ്പതി വാ അരിയാനം ഞാണചക്ഖുസ്സേവ പകാസതീതി ദീപോ. തണ്ഹാനം ഖയഹേതുത്താ തണ്ഹക്ഖയോ. രാഗാദീനം പടിപക്ഖത്താ, ഉത്തമട്ഠേന വാ പരം. തായതി രക്ഖതി അപായാദിതോതി താണം. നിലീയന്തി ഏത്ഥ സംസാരഭയഭീരുകാതി ലേണം. നത്ഥി ദീഘരസ്സാദികം രൂപം സണ്ഠാനമേതസ്സാതി അരൂപം, അപ്പച്ചയത്താ വാ അരൂപം. രാഗാദീനം സന്തകരണത്താ സന്തം. രാഗക്ഖയഹേതുഭാവേന അവിപരീതത്താ, ചതുസച്ചപരിയാപന്നത്താ ¶ വാ സച്ചം. നത്ഥി ആലയോ തണ്ഹാ ഏത്ഥാതി അനാലയം.

൭. പച്ചയേഹി ന സങ്കരീയതേതി അസങ്ഖതം. സിവം ഖേമഭാവം കരോതീതി സിവം, സംസാരഭീരുകേഹി സേവിതബ്ബത്താ വാ സിവം, യദാദിനാ വപച്ചയോ. നത്ഥി ഏത്ഥ മതം മരണം, ഏതസ്മിം വാ അധിഗതേ പുഗ്ഗലസ്സ മതന്തി അമതം. പസ്സിതും സുദുക്കരതായ സുദുദ്ദസം. പരേഹി ഉത്തമേഹി അരിയപുഗ്ഗലേഹി അയിതബ്ബം ഗന്തബ്ബന്തി പരായണം, പരതോ വാ അയിതബ്ബം ഗന്തബ്ബന്തി പരായണം, സംസാരസഭാവതോ അഞ്ഞസഭാവവസേന ബുജ്ഝിതബ്ബന്ത്യത്ഥോ, പരേസം വാ അരിയപുഗ്ഗലാനം പതിട്ഠാനത്താ പരായണം. യേന ചത്താരോ മഗ്ഗാ ഓധിസോ കിലേസേ സരന്തി ഹിംസന്തി തം ധമ്മം സരണം, അരിയാനം വസിതഗേഹത്താ വാ സരണം. ഈതി ഉപദ്ദവോ പവാസോ ച തേ യത്ഥ ന സന്തി, തം അനീതികം, സത്തേ സംസാരം നേതീതി ‘‘നീതീ’’തി ലദ്ധനാമായ തണ്ഹായ അഭാവതോ വാ അനീതികം. ആസവാനം അനാരമ്മണതായ അനാസവം. നിച്ചട്ഠേന ധുവം, ധവതി വാ മഗ്ഗാനമാരമ്മണഭാവം ഗച്ഛതീതി ധുവം, ‘‘ധു ഗതിഥേരിയേസൂ’’തി ഹി കാതന്തധാതു. ദട്ഠബ്ബസഭാവസ്സ നത്ഥിതായ അനിദസ്സനം. പച്ചയേഹി അകതത്താ അകതം. സദാ വിജ്ജമാനത്താ അപലുജ്ജനസഭാവം ഗച്ഛതി, തേന വാ വിഞ്ഞായതീതി അപലോകിതം. ‘‘ഇതം ഗതേ ച വിഞ്ഞാതേ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ വുത്തം. ലോകസഭാവേന വാ വിഞ്ഞായതീതി ലോകിതം, തബ്ഭാവാപഗമനതോ അപലോകിതം. സണ്ഹട്ഠേന നിപുണം, യേന വാ ചത്താരോ മഗ്ഗാ ഓധിസോ കിലേസേ നിസ്സേസതോ പുനന്തി സോധേന്തി, തം നിപുണം. ന കദാചിപി യസ്സ അന്തോ വിനാസോ അത്ഥി, തം അനന്തം. ഖരന്തി ¶ വിനസ്സന്തീതി ഖരാ, സങ്ഖതാ, തേ യത്ഥ ന സന്തി, തം അക്ഖരം, ഖരസങ്ഖാതാനം വാ സങ്ഖതാനം പടിപക്ഖത്താ അക്ഖരം. ഏത്ഥ ച അസങ്ഖതന്ത്യാദികാ ഗാഥാ രുചിരാ നാമ.

൮. സബ്ബദുക്ഖാനം ഖയകാരണത്താ ദുക്ഖക്ഖയോ. ബ്യാബാധതീതി ബ്യാബാധോ, സോ ഏവ ബ്യാബാദോ, ദുക്ഖസച്ചം, തസ്സ ഭാവോ ബ്യാബജ്ജം, ദുക്ഖസ്സ പീളനാദ്യത്ഥോ, തം യത്ഥ നത്ഥി, തം അബ്യാബജ്ജം, അബ്യാപജ്ഝന്തിപി പാഠോ, തത്ഥ ബ്യാപജ്ജന്തി വിനസ്സന്തീതി ബ്യാപാദാ, സങ്ഖതാ, തേസം ഭാവോ ബ്യാപജ്ഝം, സങ്ഖതാനം വിനസ്സനഭാവോ, തം യത്ഥ നത്ഥി, തം അബ്യാപജ്ഝന്തി ഏവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ, നിരുത്തിനയേന ച ദ്യസ്സ ജ്ഝകാരോ. കിലേസകമ്മവിപാകവട്ടാനമഭാവതോ വിവട്ടം. നിബ്ഭയട്ഠേന ഖേമം, ഖയന്തി വാ ഏതേന രാഗഗ്ഗിആദയോതി ഖേമം. സങ്ഖാരേഹി അസമ്മിസ്സതായ, വിസംയോഗതായ ച കേവലം. അപവജ്ജന്തി സങ്ഖാരാ ഏതസ്മാതി അപവഗ്ഗോ. യസ്മാ രാഗോ വിഗതോ, സോ വിരാഗോ. പധാനഭാവം നീതം പണീതം. നത്ഥി ഏതസ്മിം അധിഗതേ അരിയാനം ചുതം ചവനന്തി അച്ചുതം. അരിയേഹി പജ്ജിതബ്ബത്താ ഗന്തബ്ബത്താ പദം.

൯. ചത്താരോ യോഗാ ഖയന്തി ഏതേനാതി യോഗക്ഖേമോ. പാരേതി സക്കോതി സംസാരദുക്ഖസന്താപം സമേതുന്തി പാരം, ‘‘സംസാരദുക്ഖസന്താപതത്തസ്സാ’ലം സമേതവേ’’തി ഹി വുത്തം. പഗതാ സംസാരചക്കസ്സ അരാ ഏതസ്മാതി വാ പാരം. കിലേസേഹി മുച്ചനതോ മുത്തി, നികായന്തരിയാ പന ‘‘സരീരേന്ദ്രിയേഹി അത്തനോ മുത്തത്താ മുത്തീ’’തി വദന്തി. കിലേസസമനതോ സന്തി. വിസുജ്ഝന്തി സത്താ ഏതായ രാഗാദിമലേഹീതി വിസുദ്ധി ¶ . സബ്ബസങ്ഖാരാ വിമുച്ചനതോ വിമുത്തി. അസങ്ഖതമേവ നിസ്സത്തനിജ്ജീവട്ഠേന, സന്തിലക്ഖണധാരണതോ വാ ധാതൂതി അസങ്ഖതധാതു. സുജ്ഝന്തി സത്താ ഏതായ രാഗാദിമലേഹീതി സുദ്ധി. ആവുണോതി സംസാരതോ നിക്ഖന്തുമപ്പദാനവസേനാതി വുതി, തണ്ഹാ, തതോ നിക്ഖന്തത്താ നിബ്ബുതി.

൧൦. ഖീണാസവാദിചതുക്കം അരഹന്തേ. ഖീണാ ആസവാ യസ്സ സോ ഖീണാസവോ. തതോ ഉത്തരി കരണീയാഭാവതോ നത്ഥി സിക്ഖാ ഏതസ്സാതി അസേക്ഖോ. വിഗതോ രാഗോ യസ്മാതി വീതരാഗോ. സംസാരചക്കസ്സ അരേ ഹതവാതി അരഹാ, ‘‘അരഹ’’ന്തിപി പാഠോ.

ദേവലോകാദിപഞ്ചകം സഗ്ഗസ്സ നാമം. ദേവാനം ലോകോ ഭവനം ദേവലോകോ. ദിബ്ബന്ത്യത്ര ദിവോ. അജ ഗതിയം, അനേകത്ഥത്താ ഠിതിയം, ചിരം ഠിയതേ അസ്മിന്തി അഗ്ഗോ, ഠാനം, സോഭനോ അഗ്ഗോ സഗ്ഗോ, പുഞ്ഞേന വാ സുട്ഠു അജീയതേതി സഗ്ഗോ. തയോ ദേവാ ദിബ്ബന്ത്യത്രേതി തിദിവോ. പധാനതോ ഹി തീഹി ഹരിഹരബ്രഹ്മേഹി ബ്യപദേസോ. തിദസാനം ദേവാനം ആലയോ ഠാനന്തി തിദസാലയോ. കേചി പന ‘‘ദേവലോകാദിത്തയം സഗ്ഗസാമഞ്ഞസ്സ നാമം, തിദിവാദിദ്വയം താവതിംസസ്സാ’’തി വദന്തി, തം അമരകോസാദീസു സാമഞ്ഞസ്മിംയേവ ദ്വിന്നമ്പി ഗഹണതോ ന സാരതോ പച്ചേതബ്ബം. ഏത്ഥാപി നാക, സുരലോക, തിപിട്ഠപ [വിസന്തി സുകതിനോ അസ്മിം ഇതി പിട്ഠപം പിസോദരാദി തിദസാനം പിട്ഠപധിതി ദസസദ്ദലോപോ (ചിന്താമണിടീകാ)], അവരോഹ, ഫലോദയ ¶ [ഫലസ്സ കമ്മഫലസ്സ ഉദയോ ദിട്ഠിയോഗ്യട്ഠാനം (തികണ്ഡടീകാ)], മന്ദര, സേരിക, സക്കഭവന, ഖം, നഭാദീനി ദേവലോകസാമഞ്ഞാനി ഇധാനാഗതാനിപി ഗഹേതബ്ബാനി.

൧൧-൧൨. തിദസാദിചതുദ്ദസകം ദേവതാസാമഞ്ഞസ്സ നാമം. ജാതീസു [ജാതിജാതീസു (ക.)] വുത്താസു ബ്യത്തിപി വുച്ചതീതി ബ്യത്തീനം ബഹുത്താ ബഹുവചനനിദ്ദേസോ. ജാതിസത്താവിനാസസങ്ഖാതാ തിസ്സോ ദസാ പരിമാണാ ഏതേസന്തി തിദസാ. ഏതേ ഹി മനുസ്സാദയോ വിയ ബുദ്ധിവിപരിണാമഖയേഹി ന യുജ്ജന്തി, പഞ്ചവീസതിവസ്സുദ്ദേസിയാ ഏവ ഉപ്പജ്ജന്തി സന്തി വിനസ്സന്തി ച. മരണം മരോ, സോ യേസം നത്ഥി, തേ അമരാ. ദിബ്ബന്തി പഞ്ചകാമഗുണാദീഹി കീളന്തീതി ദേവാ. വിബുജ്ഝന്തി ന സുപന്തീതി വിബുധാ, അതീതാനാഗതജാതിം വിബുജ്ഝന്തീതി വാ വിബുധാ. സുധാഭോജനഭുഞ്ജനസീലതായ സുധാസിനോ. സമുദ്ദുട്ഠാ [അമതമഥനോട്ഠാ (ചിന്താമണിടീകാ)] സുരാ അത്ഥി യേസം, തേ സുരാ, സുരന്തി വാ കീളന്തീതി സുരാ, സുഖേന രമന്തീതി വാ സുരാ. ദീഘായുകാപി സമാനാ യഥാപരിച്ഛേദം സമ്പത്തകാലേ മരന്തി സീലേനാതി മരൂ. ദിവോ ദേവലോകോ ഓകോ ആസയോ യേസം തേ ദിവോകാ. സുധാഹാരസ്സ പാതബ്ബസ്സപി സമ്ഭവതോ അമതം പിവന്തീതി അമതപാ, അമതോസധം വാ പിവന്തീതി അമതപാ. സഗ്ഗേ വസനസീലത്താ സഗ്ഗവാസിനോ. സദാ പഞ്ചവീസതിവസ്സുദ്ദേസിയത്താ നിരാകതാ ജരാ ഏതേസന്തി നിജ്ജരാ. ന നിമിസന്തീതി അനിമിസാ, ഭമുകാ നിച്ചലം കരോന്തീത്യത്ഥോ. ദിവേ വസന്തീതി ദിബ്ബാ. ദേവാ ഏവ ദേവതാ, സകത്ഥേ ദേവസദ്ദതോ താപച്ചയോ, ദേവതാ ഏവ ദേവതാനി, സകത്ഥേ നിപച്ചയോ. ‘‘അപുമേ’’തി ഏത്ഥ പഠമസകത്ഥികവസേന ഇത്ഥിലിങ്ഗത്തം, ദുതിയസകത്ഥികവസേന ¶ നപുംസകലിങ്ഗത്തം വേദിതബ്ബം, ദുതിയസകത്ഥികവസേനേവ വാ ദ്വിലിങ്ഗത്തം, തത്ഥ ഇത്ഥിലിങ്ഗപക്ഖേ യദാദിനാ നികാരാദേസോ. അമരകോസേ പന ‘‘ദേവതാനി പുമേ വാ’’തി [അമര ൧.൯] വുത്തം. തസ്സത്ഥോ – ദേവതാനിസദ്ദോ വികപ്പേന പുല്ലിങ്ഗേ, നിച്ചം നപുംസകേതി. ടീകായഞ്ച ‘‘സകത്ഥികാ പകതിതോ ലിങ്ഗവചനാനി അതിവത്തന്തീതി പുന്നപുംസകത്ത’’ന്തി [ദേവോ ഏവ ദേവതാ, സകത്ഥേ താ, സകത്ഥികാ അപി പച്ചയാ പകതിതോ ലിങ്ഗവചനാദ്യതിവത്തന്തേ, അപീതി ഇത്ഥിത്തം ദേവതാ ഏവ ദേവതം പഞ്ഞാദിത്താ അണ (ചിന്താമണിടീകാ)] വുത്തം. തത്ഥ സകത്ഥികാതി ദുതിയസകത്ഥികം വുത്തം, പകതിതോതി പഠമസകത്ഥികം. തേന വുത്തം ‘‘പുന്നപുംസകത്ത’’ന്തി, ഇതരഥാ താപച്ചയന്തസ്സ നിച്ചം ഇത്ഥിലിങ്ഗതായ ഇത്ഥിലിങ്ഗത്തമേവ വദേയ്യ. സുപബ്ബാ, സുമനാ, തിദിവേസാ, ആദിതേയ്യാ, ദിവിസദാ, ലേഖാ, അദിതിനന്ദനാ, ആദിച്ചാ, രിഭവോ [വിഭവാ (ക.), രികാരോ ദേവമാതാ സിയാ ഇതി തികണ്ഡേ, തതോ ഭവന്തീതി (ചിന്താമണിടീകാ)] അസോപ്പാ, അമച്ചാ [മരണം മതി ഇതി തി, മതിയം ഭവാ മച്ചാ… ന മച്ചാ അമച്ചാ (ചിന്താമണിടീകാ)], അമതാസനാ, അഗ്ഗിമുഖാ, ഹവിഭോജനാ, ഗിരബ്ബാണാ, ദാനവാരയോ, ബിന്ദാരകാ, പൂജിയാ, ചിരായുകാ, സഗ്ഗിനോ, നഭോസദാഇച്ചാദീനിപി ദേവതാനം സാമഞ്ഞനാമാനേവ.

൧൩. സിദ്ധാദയോ ഇമേ ദേവയോനിയോ ദേവപ്പഭവാ ദേവവംസാ ഏതേസമുപ്പത്തിയം ദേവാനമേവ ആദികാരണത്താ. അണിമാദിഗുണോപേതത്താ സിജ്ഝന്തി ഏതസ്സ യഥിച്ഛിതാ അത്ഥാതി സിദ്ധോ. യസ്സ ഭാസായ ബ്രൂഹതി കഥാ, സോ ഭൂതോ ¶ , പിസാചപ്പഭേദോ അധോമുഖാദി. വചനത്ഥോ പന ഭവന്തി ബ്രൂഹന്തി കഥാ ഏതസ്മാതി ഭൂതോതി. ഗന്ധം അബ്ബതി പരിഭുഞ്ജതീതി ഗന്ധബ്ബോ, ദേവഗായനാ ‘‘ഹാഹാ ഹൂഹൂ’’ പഭുതയോ [അമര ൧.൫൫]. നിധയോ ഗുയ്ഹതീതി ഗുയ്ഹകോ, സഞ്ഞായം കോ, മണിഭദ്രാദികോ കുവേരാനുചരോ. യക്ഖ പൂജായം, യക്ഖീയതേ പൂജീയതേതി യക്ഖോ, കുവേരാദികോ. രക്ഖന്തി അത്താനം ഏതസ്മാതി രക്ഖസോ, വിഭീസണാദി. കുമ്ഭപ്പമാണണ്ഡതായ കുമ്ഭണ്ഡോ. പിസിതം മംസം അസതി ഭക്ഖതീതി പിസാചോ, സകുനി സകുന്തിആദികോ കുവേരാനുചരോ, യദാദിനാ പിസിതസ്സ പിഭാവോ, അസസ്സ ച സാചാദേസഭാവോ [പാണിനി ൬.൩.൧൦൯; മോഗ്ഗല്ലാനപഞ്ചികാ ൧.൪൭]. ആദിസദ്ദേന വിജ്ജാധര, അപസര, കിന്നരേ ച സങ്ഗണ്ഹാതി. വിജ്ജം ഗുളികാഞ്ജനമന്താദികം ധരതീതി വിജ്ജാധരോ. അപസാരയന്തി ഖലയന്തീതി അപസരാ, ഉബ്ബസ്യാദികാ സുരവേസിയോ [അമര ൧.൫൫], അപസരസദ്ദസ്സ ജാതിയം സയം ബഹുത്തം, ബ്യത്തിയന്തു തദവയവം വാ സയം, തഥാ ച ബഹുത്തംവ. വനാദിസദ്ദോ കദാചി ജാതിയം പയുജ്ജതേ, കദാചി ബ്യത്തിയം. തത്ര യദാ ജാതിയം, തദാ ബ്യത്തിഗതം സങ്ഖ്യമാദായ പവത്തതി. യദാ ബ്യത്തിയം പയുജ്ജതേ, തദാ തംബ്യത്താവയവാനം പാണിപാദാദീനം ബഹുത്തസങ്ഖ്യമാദായ പവത്തതി. വനസദ്ദോ തു ജാതിഗതേകസങ്ഖ്യാവിസിട്ഠദബ്ബാഭിധാനതോ ധവാദിബ്യത്തിഗതജാത്യാഭിധാനതോ വാ ഏകവചനന്തി അപസരസദ്ദോ വാമനാദിമതേന ഇത്ഥിയം ബഹുവചനേ ച, തദഞ്ഞേസം പന മതേന പുമിത്ഥിയം വചനദ്വയേ ച ദട്ഠബ്ബോ. അസ്സമുഖനരസരീരത്താ കുച്ഛിതോ നരോ, കിഞ്ചി വാ നരോ, നരസദിസത്താ വാ കിന്നരോ. ഏതാ ദേവയോനിയോ. ഗണദേവതാ പന –

‘‘ആദിച്ചാ വിസു വസവോ, തുസിതാ’ഭസ്സരാ’നിലാ;

മഹാരാജികാ സാധ്യാ ച, രുദ്ദാ ച ഗണദേവതാ’’തി [അമര ൧.൧൦].

അമരകോസേ ¶ കഥിതാ.

തത്രാദിച്ചാ ദ്വാദസകാ, വിസുദേവാ ദസ ഠിതാ;

വസവോ അട്ഠസങ്ഖ്യാതാ, ഛത്തിംസ തുസിതാ മതാ.

ആഭസ്സരാ ചതുസട്ഠി, വാതാ പണ്ണാസേകൂനകാ;

മഹാരാജികനാമായോ, ദ്വിസതം വീസതാധികാ.

സാധ്യാ ദ്വാദസ വിഖ്യാതാ, രുദ്ദാ ചേകാദസ ഠിതാ;

സമയന്തരതോ ഏതാ, വിഞ്ഞേയ്യാ ഗണദേവതാ.

൧൪. പുബ്ബദേവാദിചതുക്കം അസുരേ. പുബ്ബം ദേവാ പുബ്ബദേവാ, ദുതിയാസമാസോ, പുബ്ബേ വാ ദേവാ പുബ്ബദേവാ, പുബ്ബേ ഹ്യേതേ ദേവപുരേ ഠിതാ, അനന്തരം സക്കാദീഹി തതോ ചാലിതാ. സുരാനം രിപൂ സത്തവോ സുരരിപൂ. സുരാനം പടിപക്ഖഭാവതോ അസുരാ, ദേവാ വിയ ന സുരന്തി ന കീളന്തീതി വാ അസുരാ, സമുദ്ദുട്ഠാ വാ സുരാ ദേവേഹി അഭ്യുപഗതാ, നാസുരേഹീതി നത്ഥി സുരാ ഏതേസന്തി അസുരാതി നികായന്തരിയാ. ദനുനാമായ മാതുയാ അപച്ചം ദാനവാ. ദനു നാമ തേരസസു രക്ഖസദുഹിതീസു ഏകിസ്സാ ദുഹിതു നാമം. ഏതേ പുബ്ബദേവാദയോ സദാ പുമേ പുല്ലിങ്ഗേ വത്തന്തി. ദേച്ചാ, ദേതേയ്യാ, ദനുജാ, ഇന്ദാരീ, സുരദിസാ, സുക്കസിസ്സാ, ദിതിസുതാ, പുബ്ബജാഇച്ചാദീനിപി അസുരസ്സ സാമഞ്ഞനാമാനി.

തബ്ബിസേസാ അസുരപ്പഭേദാ. സുരേഹി സദ്ധിം സങ്ഗാമത്ഥം അത്തനോ ബലകായാനം പഹാരം ആയുധം ദദാതീതി പഹാരദോ, സോ ഏവ പഹാരാദോ. സം പസത്ഥോ വരോ ജാമാതാ യസ്സ ¶ സോ സമ്ബരോ, തസ്സ ഹി സക്കോ ജാമാതാ [സം. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൫൬], പുഞ്ഞാഹരീസു വാ ഇന്ദ്രിയാനി സംവുണോതീതി സമ്ബരോ. ബലമേതസ്സത്ഥീതി ബലീ, അതിസയബലകായത്താ വാ ബലീ, സോ ഏവ ബലി, ‘‘ബലിആദയോ’’തി ഇമിനാ സമാസേപി സന്ധി നത്ഥീതി ദീപേതി. ആദിനാ മച്ഛസകുണാദികേപി കുഞ്ചാദികേപി അസുരഭേദേ സങ്ഗണ്ഹാതി.

൧൫. പിതാമഹാദ്യട്ഠകം ബ്രഹ്മനി. പിതൂനം പജാപതീനം ലോകപിതൂനമ്പി പിതാ പിതാമഹോ, ആമഹപച്ചയോ [മോഗ്ഗല്ലാന ൪.൩൮]. സബ്ബലോകാനം പിതുട്ഠാനിയത്താ പിതാ, സബ്ബലോകം വാ പാതി രക്ഖതീതി പിതാ, രിതുപച്ചയോ. മഹന്തസരീരതായ ബ്രഹ്മാ, ബ്രഹ വുഡ്ഢിയം മപച്ചയോ. ലോകാനം ഈസോ ഇന്ദോ ലോകേസോ. കമലസമ്ഭവത്താ കമലം, പദ്മം. തം ആസനമുപ്പത്തിട്ഠാനമസ്സ കമലാസനോ. ഹിരഞ്ഞം സുവണ്ണമയം അണ്ഡം ഹിരഞ്ഞം, തസ്സ ഗബ്ഭോ ഭൂണോ [ഗുണോ (ക.)] ഹിരഞ്ഞഗബ്ഭോ. ഝാനാദിഗുണേഹി സുരാനം ജേട്ഠത്താ സുരജേട്ഠോ. പജാനം സത്താനം പതി സാമിഭൂതോ പജാപതി, പജം പാലേതീതി വാ പജാപതി. അത്തഭൂ, പരമേട്ഠി, സയമ്ഭൂ, ചതുരാനനോ, ധാതാ, കമലയോനി, ദുഹിണോ, വിരിഞ്ചി, സജിതാ, വേധാ, വിധാതാ, വിധി, ഹംസരഥോ, വിരിഞ്ചോ, പപിതാമഹോ ഇച്ചാദയോപി ബ്രഹ്മനാമാനി.

൧൬-൧൭. വാസുദേവാദിപഞ്ചകം ¶ കണ്ഹേ. വസുദേവസ്സ അപച്ചം വാസുദേവോ. മച്ചാനം ജീവിതം ഹരതി സീലേനാതി ഹരി. കണ്ഹഗുണയോഗതോ കണ്ഹോ. കേസിം നാമ അസുരം ഹതവാതി കേസവോ, ഈകാരസ്സ അകാരോ, ഹനസ്സ ച വോ. വുത്തഞ്ച –

‘‘യസ്മാ തയാ ഹതോ കേസീ,

തസ്മാ മേ സാസനം സുണ;

കേസവോ നാമ നാമേന,

സേയ്യോ ലോകേ ഭവിസ്സസീ’’തി [ചിന്താമണിടീകായമ്പി].

ചക്കം പാണിമ്ഹി അസ്സ ചക്കപാണി. വിസണു [പിണ്ഹു (ക.)], നാരായനോ, വേകുണ്ഠോ, ദാമോദരോ, മാധവോ, സമ്ഭൂ, ദേച്ചാരി, പുണ്ഡരീകക്ഖോ, ഗോവിന്ദോ, ഗരുളദ്ധജോ, പീതമ്ബരോ, അച്ചുതോ, മങ്ഗലോ, സിങ്ഗീ, ജനാദ്ദനോ, ഉപേന്ദോ, ഇന്ദാവരജോ, ചതുഭുജോ, പദ്മനാഭോ, മധുരിപു, തിവിക്കമോ, ദേവകീനന്ദനോ, സോരീ, സിരീപതി, പുരിസോത്തമോ, വനമാലീ, ബലിധംസീ, കംസാരാതി, അധോക്ഖജോ, സബ്ബമ്ഭരോ, കേടഭജി [കേടഭം ജിതവാ (ചിന്താമണിടീകാ)], വിധു, സസബിന്ദു, സിരീകരോ, സിരീവരാഹോ, അജിതോ, പരപുരിസോ, സിരീഗബ്ഭോ, ഛബിന്ദു, അനന്തോ, നരകജി, കേസരോ, ജാതികീലോ, നരസീഹോ, പുരാണപുരിസോ, നലിനേസയോ, വാസു, നരായനോ, പുനബ്ബസു, സബ്ബരൂപോ, ധരണീധരോ, വാമനോ, ഏകസിങ്ഗോ, സോമഗബ്ഭോ, ആദിദേവോ, ആദിവരാഹോ, സുവണ്ണബിന്ദു, സദായോഗീ, സനാതനോ, രാഹുമുദ്ധഭിദോ ¶ , കാളനേമി, പണ്ഡവോ, വഡ്ഢമാനോ, സതാനന്ദോ, പജാനാഥോ, സുയാമുനോഇച്ചാദീനി വിസണുനാമാനി. അസ്സ പന പിതു നാമാനി വസുദേവോ, ആനകദുന്ദുഭി [അമര ൧.൨൩] ഇച്ചാദീനി. രഥവാഹോ പനസ്സ ദാരുകോ നാമ [തികണ്ഡസേസ ൧.൧.൩൪]. മന്തീ പന പവനബ്യാധി നാമ [മന്തീ പവനബ്യാമി ഉദ്ധവോ (തിതണ്ഡസേസ ൧.൧.൩൫) പവനബ്യാധി… ഉദ്ധവോ ഇതി ദ്വേ പിണ്ഹുസ്സ മന്തിനോ (കട്ടീകാ)].

മഹിസ്സരാദിഛക്കം ഹരേ. മഹന്തോ ഇസ്സരോ വിഭൂതി ഏതസ്സാതി മഹിസ്സരോ. ഗുണാവത്ഥാരഹിതോ സമ്പതി പരമാനന്ദരൂപത്താ നിബ്ബികാരോ സമതി ഭവതീതി സിവോ, നിരുത്തിനയേന അകാരസ്സ ഇത്തം, മസ്സ വോ ച. ഏവം സബ്ബത്ഥ യദാദിനാ വാ നിരുത്തിനയേന വാ സദ്ദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാതി. സൂലപാണിത്താ സൂലീ. ഇട്ഠേ പഭവതീതി ഇസ്സരോ, ഇസ്സതി അഭിഭവതീതി വാ ഇസ്സരോ. പസൂനം പമഥാനം പതി പസുപതി. ‘‘പസു മിഗാദോ ഛഗലേ, പമഥേപി പസു പുമേ’’തി രുദ്ദോ [രഭസോ (ക.)]. ( ) [(ഗുണേ) (ക.)] വിസിട്ഠതമോഗുണത്താ സബ്ബം ഹരതീതി ഹരോ. വുത്തോതി ക്രിയാപദം. സമ്ഭു, ഈസോ, സബ്ബോ, ഈസാനോ, സങ്കരോ, ചന്ദസേഖരോ, ഭൂതേസോ, ഖണ്ഡപരസു, ഗിരീസോ, മച്ചുഞ്ജയോ, പിനാകീ, പമഥാധിപോ, ഉഗ്ഗോ, കപദ്ദി, സിരീകണ്ഠോ, കാളകണ്ഠോ, കപാലഭരോ, വാമദേവോ, മഹാദേവോ, വിരൂപക്ഖോ, തിലോചനോ, സബ്ബഞ്ഞൂ, നീലലോഹിതോ, മാരഹരോ, ഭഗ്ഗോ, ത്യമ്ബകോ, തിപുരന്തകോ, ഗങ്ഗാധരോ, അന്ധകരിപു, ബ്യോമകേസോ, ഭവോ, ഭീമോ, രുദ്ദോ, ഉമാപതി, ഭഗാലീ, കപിസഞ്ജനോ, ഹീരോ, പഞ്ചാനനോ, ഖകുന്തലോ, ഗോപാലകോ, പിങ്ഗക്ഖോ [വിഭങ്ഗോ (ക.)], കൂടകരോ, ചന്ദാപീളോ, മഹാനടോ, സമീരോ, ഹോ, നന്ദിവഡ്ഢനോ, ഗുളാകേസോ [മിഗൂഹോ (ക.)], മിഹിരാണോ, മേഘവാഹനോ, സുപ്പതാപോ [സുപ്പസാദോ (ക.)], ഉ, ഥാണു [ഉപാണ്ഡോ (ക.)], സിപിവിട്ഠോ, കീലോ, ധമ്മവാഹനോഇച്ചാദീനിപി ഹരനാമാനി.

കുമാരാദിത്തയം ¶ ഹരസ്സ പുത്തേ. കുമാര കീളായം, കുമാരേതി കീളതീതി കുമാരോ, സോളസവസ്സികോ, അയഞ്ച സോളസവസ്സികോ. ‘‘ബാലോ ച സോളസ ഭവേ’’തി ഹി വുത്തം. ഖണ്ഡതി ദാനവബലന്തി ഖന്ദോ, ണ്ഡസ്സ ന്ദോ. സത്തിംപഹരണവിസേസം ധരതീതി സത്തിധരോ, പഭാവുസ്സാഹമന്തസങ്ഖാതം വാ സത്തിത്തയം ധരതീതി സത്തിധരോ. അമരകോസേ പന –

‘‘കത്തികേയ്യോ മഹാസേനോ,

സരജാതോ ഛളാനനോ;

പബ്ബതീനന്ദനോ ഖന്ദോ,

സേനാനീ അഗ്ഗിഭൂ ഗുഹോ.

ബാഹുലേയ്യോ താരകജി,

വിസാഖോ സിഖിവാഹനോ;

ഛമാതുരോ സത്തിധരോ,

കുമാരോ കോഞ്ചദാരണോ’’തി [അമര ൧.൪൧-൨] വുത്തം.

൧൮-൨൧. സക്കാദീനി വീസതി സക്കസ്സ നാമാനി. അസുരേ ജേതും സക്കുണാതീതി സക്കോ. പുരേ, പുരം വാ ദദാതീതി പുരിന്ദദോ ¶ . ദേവാനം രാജാ ദേവരാജാ. വജിരം പാണിമ്ഹി അസ്സ വജിരപാണി. സുജായ അസുരകഞ്ഞായ പതി സുജമ്പതി. ബഹൂനം ദേവമനുസ്സാനം ചിന്തിതത്ഥസ്സ ദസ്സനസമത്ഥതായ സഹസ്സക്ഖോ. മഹതം ദേവാനം ഇന്ദോ രാജാ മഹിന്ദോ, ദേവേഹി മഹിതബ്ബോ വാ ഇന്ദോ രാജാ മഹിന്ദോ, മഹന്തോ ച സോ ഇന്ദോ ചാതി വാ മഹിന്ദോ. വജിരം ആവുധം യസ്സ വജിരാവുധോ, ‘‘വജിരായുധോ’’തിപി പാഠോ. വസൂനി രതനാനി സന്ത്യസ്സേതി വാസവോ. ദസസതാനി നയനാനി യസ്സ സോ ദസസതനയനോ. ദ്വിന്നം ദേവലോകാനം അധിപതിഭൂതത്താ തിദിവാധിഭൂ. സുരാനം നാഥോ സുരനാഥോ. വജിരം ഹത്ഥേ യസ്സ സോ വജിരഹത്ഥോ. ഭൂതാനം സത്താനം പതി ഭൂതപതി. മഹിതബ്ബത്താ മഘവാ. മഹ പൂജായം, ഹസ്സ ഘവോ. കോസസങ്ഖാതാനി ധനാനി സന്തി യസ്സ, സോ കോസിയോ, ‘‘കോസിയഗോത്തതായ കോസിയോ’’തി ച വദന്തി. ഇന്ദതി പരമിസ്സരിയേന യുജ്ജതേതി ഇന്ദോ. വത്രം നാമ അസുരം അഭിഭവതീതി വത്രഭൂ. പാകോ നാമവത്രാസുരസ്സ ഭാതാ, തസ്സ സാസനതോ നിഗ്ഗഹതോ പാകസാസനോ. വിഡം ബ്യാപകം ഓജോ ഏതസ്സ വിഡോജോ. സുനാസീരോ, പുരന്ദരോ, ലേഖാസഭോ [ലേഖനം ദേവാനം ഉസതോ ഉത്തമോ (ചിന്താമണിടീകാ)], ദിവപതി, സുരപതി, ബലാരാതി, സചീപതി, ജമ്ഭഭേദീ, ഹരിഹയോ, നമുചിസൂദനോ, സംകന്ദനോ, മേഘവാഹനോ, ആഖണ്ഡലോ [ആഖണ്ഡയതി പരബലം ഉസാദിത്താ കലച (ചിന്താമണിടീകാ)], കോസികോ, സുരഗാമണീ, നാകനാഥോ, ഹരീ ഇച്ചാദീനിപി സക്കസ്സ നാമാനി.

അസ്സ സക്കസ്സ ഭരിയാ സുജാതാ നാമ. സുഖേന ജാതാ, സുന്ദരാ വാ ജാതി യസ്സാ സാ സുജാതാ. പുലോമജാ, സചീ, ഇന്ദാനീ ഇച്ചാദീനിപി സക്കഭരിയായ നാമാനി.

അസ്സ സക്കസ്സ പുരം മസക്കസാരാദയോ തയോ ഭവേ. മോ ച സക്കോ ച മസക്കാ, തേ സരന്തി ഗച്ഛന്തി ഏത്ഥ കീളാവസേനാതി മസക്കസാരാ, മഹിസ്സരാദീനം പരിസാനം, സക്കസ്സ ച കീളാനുഭവനട്ഠാനന്ത്യത്ഥോതി ¶ ചിന്താമണിഥുതിടീകായം വുത്തം. സങ്ഗഹടീകായം പന ‘‘മസക്കന്തി വാ വസോകന്തി വാ അസുരപുരസ്സ നാമം, ഇദം പന തേസം ഉത്തമത്താ മസക്കസാരോ, വസോകസാരോതി ച വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. അമരാ ഏതിസ്സം സന്തി അമരവതീ, സാ ഏവ അമരാവതീ, രസ്സസ്സ ദീഘതാ [പാണിനീ ൬.൩.൧൧൯].

അസ്സ സക്കസ്സ പാസാദോ വേജയന്തോ നാമ. വേജയന്തീ പടാകാ പസത്ഥാ, ഭൂതാ വാ അസ്സ അത്ഥീതി വേജയന്തോ.

അസ്സ സക്കസ്സ സഭാ സുധമ്മാ മതാ. സോഭനോ ധമ്മോ അസ്സാതി സുധമ്മാ, ദേവമണ്ഡപോ.

൨൨. തസ്സ സക്കസ്സ രഥോ വേജയന്തോ നാമ. വേജയന്തീനാമായ പടാകായ യോഗതോ വേജയന്തോ. തസ്സ സക്കസ്സ സാരഥി സൂതോ മാതലിനാമ. മതലസ്സ [മാതലായ (ക.)] അപച്ചം മാതലി, തസ്സ സക്കസ്സ ഗജോ ഏരാവണോ നാമ, ഇരാവണോ സമുദ്ദോ, തത്രജാതോ ഏരാവണോ [ഇരാവതി സമുദ്ദേ ജാതോ (ഏരാവതോ), സേസേ അണ… പിസോദരാദിത്താ ണത്തേ ഏരാവണോ (ചിന്താമണിടീകാ)]. തസ്സ സക്കസ്സ സിലാസനം പണ്ഡുകമ്ബലോ നാമ. പണ്ഡുവണ്ണകമ്ബലസദിസത്താ പണ്ഡുകമ്ബലോ. സിലാ പാസാണോ ഏവ ആസനം സിലാസനം.

൨൩. തസ്സ സക്കസ്സ പുത്താ സുവീര, ജയന്തഇച്ചാദയോ. അതിസയേന സൂരത്താ സുവീരോ. അസുരേ ജയതീതി ജയന്തോ. തസ്സ സക്കസ്സ പോക്ഖരണീ നന്ദാ നാമ ഭവേ. നന്ദീയതീതി നന്ദാ. പോക്ഖരം വുച്ചതി പദുമം, സലിലഞ്ച, തേഹി സത്താനം ¶ മനം അത്താനം നയതീതി പോക്ഖരണീ, പോക്ഖരേന വാ സുന്ദരേന അണ്ണേന ജലേന സഹിതത്താ പോക്ഖരണ്ണീ, സാ ഏവ പോക്ഖരണീ. തസ്സ സക്കസ്സ വനാനി ഉയ്യാനാനി നന്ദനാദീനി ചത്താരി. നന്ദയതീതി നന്ദനം. നാനാദിബ്ബരുക്ഖേഹി മിസ്സകത്താ മിസ്സകം. നാനാലതാഹി വല്ലീഹി ചിത്തത്താ ചിത്തലതാ, നാനാവിരാഗവണ്ണവിചിത്തായ വാ ലതായ സമന്നാഗതത്താ ചിത്തലതാ, ദേവതാനം വാ ചിത്താസാ ഏത്ഥ അത്ഥീതി ചിത്താ, ആസാവതീ നാമ ലതാ, സാ യസ്സ അത്ഥി, തം ചിത്തലതാ. ദേവതാനം വാ ചിത്തം ലന്തി ഗണ്ഹന്തീതി ചിത്തലാ, ദിബ്ബരുക്ഖാ, തേസം സമൂഹോ ചിത്തലതാ, ഇത്ഥിലിങ്ഗേന തസ്സ വനസ്സ നാമം, യഥാ ‘‘ഖുദ്ദസിക്ഖാ’’തി. ഫാരുസകാനി യത്ഥ സന്തി, തം ഫാരുസകം.

൨൪. അസന്യാദിത്തയം തസ്സ സക്കസ്സ ആയുധം. അസ്സതേ ഭുജ്ജതേ ലോകധാതുകമനേനായുധേനാതി അസനി, അയം അസനിസദ്ദോ ദ്വീസു പുമിത്ഥിലിങ്ഗേസു വത്തതി. കുലിമ്ഹി സക്കസ്സ ഹത്ഥേ സേതി തിട്ഠതീതി കുലിസം, കുലി ഹത്ഥോ ഭുജാദലോതി ഹി തികണ്ഡസേസോ [തികണ്ഡസേസ ൨.൬.൨൬]. കുയം വാ പഥവിയം ലിസതി തനു ഭവതീതി കുലിസം. വജ ഗതിയം, വജതേവ ന പടിഹഞ്ഞതേ യസ്സ ഗമനം കേനചീതി വജിരം, ഇരപച്ചയോ. വജിരസഹചരണതോ കുലിസസദ്ദോപി പുന്നപുംസകേ. ഭിദുരം, പവി, സതകോടി, സുരു, സമ്ബോ, ദമ്ഭോലിഇച്ചാദീനിപി വജിരസ്സ നാമാനി. തത്ര ഭിദുരം പുന്നപുംസകേ, പവിആദയോ പുമേ.

രമ്ഭാ ¶ ച അലമ്ബുസാ ച ഇച്ചാദികാ ദേവിത്ഥിയോ അച്ഛരായോ നാമാതി വുത്താ. അച്ഛരാവിസേസാ ഹി ഏതാ. അച്ഛോ നിമ്മലവണ്ണോ ഏതാസമത്ഥീതി അച്ഛരായോ. ‘‘അപസരാ’’തിപി ഏതാസമേവ സാമഞ്ഞസഞ്ഞാ. ദേവപുത്താനം രതിം ഭാവേന്തി വഡ്ഢേന്തീതി രമ്ഭാ, രം കാമഗ്ഗിം ഭന്തി ദീപയന്തി ജാലേന്തീതി വാ രമ്ഭാ, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ. കാമരതിവസേന ദേവപുത്തേ അത്തനി വസാപേതും അലം സമത്ഥാതി അലമ്ബുസാ, അസ്സുകാരോ. ദേവാനം ദേവപുത്താനം, ദേവീഭൂതാ വാ ഇത്ഥിയോ ദേവിത്ഥിയോ.

‘‘പഞ്ചസിഖോ, ഹാഹാ, ഹൂഹൂ’’ഇച്ചാദയോ ഗന്ധബ്ബാ നാമ. പഞ്ച സിഖാ ചൂളാ യസ്സ സോ പഞ്ചസിഖോ. ‘‘ഹാ’’തി അനന്ദിതം ധനിം [നിന്ദിഭദ്ധനിം (ചിന്താമണിടീകാ)] ജഹതീതി ഹാഹാ. ‘‘ഹൂ’’തി ഗീതവിസേസസദ്ദം ഹൂയതേതി ഹൂഹൂ. ഗന്ധം അബ്ബന്തി ഭുഞ്ജന്തീതി ഗന്ധബ്ബാ, ഗായനം വാ ധമ്മോ ഏതേസം ഗന്ധബ്ബാ, മ്മസ്സ ബ്ബോ.

൨൫. വിമാനാദിദ്വയം വിമാനേ. ദേവാനമാകാസേ ഗമനം യേന തം വിമാനം, വിഗതം [വിനാ (ക.)] മാനം ഉപമാനമസ്സ വിമാനം. വിഹേ ആകാസേ ഗച്ഛതീതി ബ്യമ്ഹം, ഹകാരതോ പുബ്ബേ അമപച്ചയോ. ഏത്ഥ ച വിമാനബ്യമ്ഹസദ്ദാ ദ്വേപി അനിത്ഥിയം പുന്നപുംസകേ വത്തന്തി.

പീയുസാദിത്തയം അമതേ. പീയതേതി പീയുസം, ‘‘അമതപാ’’തി ഹി വുത്തം, ഉസപച്ചയോ [ഉണാദി ൪.൭൬ ണ്വാദി ൨൧൫ സുത്തേസു പന ‘‘പീയൂസ’’മിതി ദിസ്സതി]. ‘‘പേയുസോ’’തിപി നാമമസ്സ. ന മതം മരണമനേന അമതം. സുഖേന ധയന്തി പിവന്തി തം ഇതി സുധാ. ഏത്ഥ ച അമതസദ്ദോ യഞ്ഞസേസപീയുസസലിലഘതാദീസു നപുംസകേ ¶ , ധന്വന്തരിദേവാദീസു പുല്ലിങ്ഗേ, ഗളോഝാഭയാമലക്യാദീസു ഇത്ഥിലിങ്ഗേതി തീസു വത്തതി [അമതം യഞ്ഞസേസേ ച, പീയൂസേ സലിലേ ഘതേ അയാചിതേ ച മോക്ഖേ ച, നാ ധന്വന്തരിദേവസു അമതാ മാഗധീപഥ്യാ ഗുളുച്യാമലകീസു ച (മേദിനീകോസ ൧൬ ൭൭-൮)], തംസഹചരണതോ പീയുസസദ്ദോപി തീസു ലിങ്ഗേസു. സുധാസദ്ദോ പന അമതനുഹീലേപാദീസുപി നിച്ചമിത്ഥിലിങ്ഗോവ [സുധാ ലേപോ’മതം നുഹീ (അമര ൨൩.൧൦൧)].

സിനേരുആദിപഞ്ചകം പബ്ബതരാജേ. സിനാ സോചേയ്യേ, സിനാതി സോചേതി ദേവേതി സിനേരു, ഏരുപച്ചയോ. മീ ഹിംസായം, മിനാതി ഹിംസതി സബ്ബേ പബ്ബതേ അത്തനോ ഉച്ചതരട്ഠേനാതി മേരു, രുപച്ചയോ. തിദിവാനം ദ്വിന്നം ദേവലോകാനം ആധാരോ പതിട്ഠാതി തിദിവാധാരോ. ദേവേ നയതീതി നേരു. സുമേരൂതി ഉപസഗ്ഗേന നാമം വഡ്ഢിതം. ഹേമദ്ദി, രതനസാനു, സുരാലയാദീനിപി പബ്ബതരാജസ്സ നാമാനി.

൨൬. യുഗന്ധരാദീനി സിനേരുസ്സ പരിവാരഭൂതാനം സത്തന്നം പരിഭണ്ഡപബ്ബതാനം നാമാനി. ചന്ദസൂരിയസങ്ഖാതം യുഗം ധാരേതി തദുബ്ബേധമഗ്ഗചാരിത്താതി യുഗന്ധരോ. ഈസം മഹിസ്സരം ധാരേതി തസ്സ നിവാസട്ഠാനത്താതി ഈസധരോ. കരവീരാ അസ്സമാരകാ ബഹവോ ഏത്ഥ സന്തീതി കരവീരോ, കേ വാ മയൂരാ രവന്തി ഏത്ഥാതി കരവീരോ, ‘‘കരവീകോ’’തിപി പാഠോ, ഇധാപി പച്ഛിമോയേവത്ഥോ, കരവീകസകുണാ വാ ബഹവോ ഏത്ഥ സന്തീതി കരവീകോ. സുദസ്സനാ ഓസധിവിസേസാ ബഹുകാ ഏത്ഥ സന്തീതി സുദസ്സനോ, സുഖേന പസ്സിതബ്ബത്താ വാ സുദസ്സനോ ¶ , സുന്ദരം വാ ദസ്സനം ഏത്ഥാതി സുദസ്സനോ. പഞ്ചന്നം പബ്ബതചക്കാനം നേമിസദിസം കത്വാ അത്താനം ധാരേതീതി നേമിന്ധരോ, നേമിഭാവേന വാ ധാരേതബ്ബോ ഉപലക്ഖേതബ്ബോതി നേമിന്ധരോ, നേമിംവാ രഥദ്ദുമം ധാരേതി യേഭുയ്യേനാതി നേമിന്ധരോ. വിനതാ നാമ സുപണ്ണമാതാ, തസ്സാ നിവാസട്ഠാനത്താ വിനതകോതി ചിന്താമണിടീകാ. വിത്ഥിണ്ണാ വാ നതാ നദിയോ ഏത്ഥാതി വിനതകോ. അസ്സകണ്ണാ സജ്ജദുമാ ബഹവോ ഏത്ഥ സന്തീതി അസ്സകണ്ണോ, അസ്സകണ്ണസദിസകൂടത്താ വാ അസ്സകണ്ണോ. കുലാചലാതി ഏതേ സിനേരുആദയോ അട്ഠ പബ്ബതാ അചലസങ്ഖാതാനം പബ്ബതാനം കുലാനി യോനിയോ പഭവാ, ഏതേ ച സിനേരുആദയോ അനുപുബ്ബസമുഗ്ഗതാ, സബ്ബബാഹിരോ ചേത്ഥ അസ്സകണ്ണോ. നിമിജാതകേ പന –

‘‘സുദസ്സനോ കരവീകോ, ഈസധരോ യുഗന്ധരോ;

നേമിന്ധരോ വിനതകോ, അസ്സകണ്ണോ ഗിരി ബ്രഹാ’’തി [ജാ. ൨.൨൨.൫൬൮].

വത്വാ സിനേരും പരിക്ഖിപിത്വാ അസ്സകണ്ണോ നാമ പബ്ബതോ പതിട്ഠിതോ, തം പരിക്ഖിപിത്വാ വിനതകോ നാമ പബ്ബതോതി ഏവമഞ്ഞോയേവാനുക്കമോ കഥിതോ. കിഞ്ചാപി കഥിതോ, നാമഭേദമത്തകതോയേവ പനേത്ഥ ഭേദോ, നാത്ഥഭേദകതോതി ദട്ഠബ്ബം.

൨൭. ആകാസവാഹീഗങ്ഗായം മേരുസിങ്ഗോബ്ഭവായം മന്ദാകിന്യാദിനാമത്തയം. മന്ദം അകിതും സീലമസ്സാതി മന്ദാകിനീ. ആകാസേ സന്ദമാനാ ഗങ്ഗാ ആകാസഗങ്ഗാ. സുരാനം ദേവാനം നദീ സുരനദീ. സുരദീഘികാതിപി ഏതിസ്സാ നാമം.

൨൮. കോവിളാരാദിത്തയം ¶ ‘‘ഫലഹരോ’’തിഖ്യാതേ പാരിച്ഛത്തകേ. കും പഥവിം വിദാരയതി മൂലേനാതി കോവിളാരോ, ദസ്സ ളോ. പരി സമന്തതോ ഛത്തം വിയ തിട്ഠതീതി പാരിച്ഛത്തകോ. പാരിനോ സമുദ്ദസ്സ ജാതോ അപച്ചം പാരിജാതകോ, സകത്ഥേ കോ. പാരിഭദ്ദോ, നിമ്ബതരു, മന്ദാരോഇച്ചാദീനിപി പാരിച്ഛത്തകസ്സ നാമാനി.

കപ്പരുക്ഖോ ച സന്താനോ ച ആദിനാ മന്ദാരോ പാരിജാതകോ ച ഹരിചന്ദനഞ്ച ഏതേ പഞ്ച ദേവദ്ദുമാ [അമര ൧.൫൩] ദേവതരവോ ദേവഭൂമീസ്വേവ സമ്ഭവതോ. കപ്പോ സങ്കപ്പിതോ അത്ഥോ, തസ്സ രുക്ഖോ ജഞ്ഞജനകഭാവേന സമ്ബന്ധോ, കപ്പം വാ ഠിതോ രുക്ഖോ കപ്പരുക്ഖോ. തനനം താനോ, ഭാവേ ണോ. ഗന്ധസ്സ സമ്മാ താനോ അസ്സേതി സന്താനോ, സിരീസരുക്ഖോ. മന്ദന്തേ മോദന്തേ ദേവാ അനേനാതി മന്ദാരോ, ആരപച്ചയോ. ഹരിമിന്ദം ചദയതി സുഖയതീതി ഹരിചന്ദനം. ഏതേ പഞ്ച ദേവതരവോ അമരകോസനയേന വുത്താ, സോഗതനയേന പന സത്ത ദേവതരവോ. വുത്തഞ്ച –

‘‘പാടലീ സിമ്ബലീ ജമ്ബൂ, ദേവാനം പാരിഛത്തകോ;

കദമ്ബോ കപ്പരുക്ഖോ ച, സിരീസേന ഭവതി സത്തമ’’ന്തി [ധ. സ. അട്ഠ. ൫൮൪; സാരത്ഥ. ടീ. ൧.൧വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ].

തത്ഥ പാടലീതി ചിത്രപാടലീ, സാ അസുരലോകേ തിട്ഠതി. തഥാ സിമ്ബലീ ഗരുളേസു, ജമ്ബൂ ജമ്ബുദീപേ, പാരിച്ഛത്തകോ താവതിംസേ, കദമ്ബോ അപരഗോയാനേ. കപ്പരുക്ഖോ ഉത്തരകുരൂസു ¶ , സിരീസോ പുബ്ബവിദേഹേതി. ഏതേ സത്ത ദേവാനമേവ പതിട്ഠാനഭൂമീസു സമ്ഭവതോ ദേവതരവോത്വേവ വുച്ചന്തി.

സഗ്ഗവണ്ണനാ സമത്താ.

൨൯. പുബ്ബപച്ഛിമഉത്തരാ ദിസാ യഥാക്കമം പാചീ പതീചീ ഉദീചീ നാമ ഭവന്തി. പഠമം പാതോ അന്ചതി രവി യസ്സം സാ പാചീ, നകാരലോപോ. പച്ഛാ ദിവാവസാനേ അന്ചതി രവി യസ്സം സാ പതീചീ. ഉദ്ധം അന്ചതി രവി യസ്സം സാ ഉദീചീ, യസ്സം വാ സീതവിയോഗം ദത്വാ അന്ചതി സാ ഉദീചീ, വിയോഗത്ഥവാചകോ ഹേത്ഥ ഉകാരോ, ദസദ്ദോ ദാനത്ഥോ. അഥ വാ പന്ചതി പുബ്ബഭാവമാപജ്ജതേതി പാചീ. പതിന്ചതി പച്ഛാഭാവമാപജ്ജതേതി പതീചീ. ഉദഞ്ചതി സീതവിയോഗദാനത്തമാപജ്ജതേതി ഉദീചീ. ഏത്ഥ ച ഉദീചീസഹചരണതോ പതീചീ ഇത്ഥിയം, പതീചീസഹചരണതോ പാചീ ഇത്ഥിയം വത്തതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം തംതംസഹചരണഭാവേന തസ്സ തസ്സ തംതംലിങ്ഗത്തമുപനേയ്യും. പുബ്ബപച്ഛിമഉത്തരാതി സബ്ബനാമസ്സ വുത്തമത്തേ പുമ്ഭാവോ.

ദക്ഖിണാദിദ്വയം ദക്ഖിണദിസായം. മജ്ഝേ അപായം അഞ്ചതി യസ്സം രവി, സാ അപാചീ. മജ്ഝത്ഥോയം അപസദ്ദോ, യഥാ ‘‘അപദിസ’’ന്തി, ‘‘അവാചീ’’തിപി പാഠോ, അവപുബ്ബോ അഞ്ച അധോമുഖീഭാവേ. അവഞ്ചതി അധോമുഖീ ഭവതി യസ്സം രവി, സാ അവാചീ. ഉണ്ഹാദികേ വാ തബ്ബിയോഗേ കരോന്തോ യസ്സം രവി അഞ്ചതി, സാ അവാചീ. വിദിസാദിദ്വയം ദിസാമജ്ഝേ. ദിസാഹി വിനിഗ്ഗതാ വിദിസാ. ദിസാനമനുരൂപാ, അനുവത്തകാ വാ ദിസാ അനുദിസാ. അപദിസന്തിപി വിദിസായ നാമം [നപുംസകാബ്യയം ത്വ’പദിസം (അമര ൩.൬)].

൩൦. ഏരാവതാദയോ ¶ അട്ഠ ഗജാ പുബ്ബാദീനം ദിസാനം രക്ഖണതോ ദിസാഗജാ നാമ, പുണ്ഡരീകം നാമ സിതമ്ബോജം, തംസദിസവണ്ണതായ പുണ്ഡരീകോ. രസ്സസരീരതായ വാമനോ. കുയം പഥവിയം മോദതേ കുമുദോ. അഞ്ജനവണ്ണതായ അഞ്ജനോ. പുപ്ഫാ പകാസമാനാ ദന്താ അസ്സ പുപ്ഫദന്തോ. സബ്ബഭൂമിയം ചരതീതി സബ്ബഭുമ്മോ, സബ്ബഭുമ്മോ വാ ചക്കവത്തീ തസ്സാനുരൂപത്താ സബ്ബഭുമ്മോ. സോഭനദന്താവയവത്താ സുപ്പതീകോ [സോഭനാ പതീകാ അവയവാ’സ്സ സുപ്പതീകോ (ക.)]. ‘‘സുപ്പതീകോ സോഭനങ്ഗേ, ഭവേ ഈസാനദിസാഗജേ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ വുത്തം. ഏരാവതാദീനം ദിസാനം സമ്ബന്ധകഥനം പാചീവാരണാദിനാമസൂചനത്ഥം, ഏസം കരേണുയോ പന –

അബ്ഭമു കപിലാ ചേവ, പിങ്ഗലാ നുപമാ മതാ;

തമ്ബകണ്ണീ സുഭദന്തീ, അങ്ഗനാ അഞ്ജനാവതീ [അമര ൩.൫].

൩൧. ധതരട്ഠാദിദ്വയം പുബ്ബദിസാധിപതിദേവേ. ധാരിതം രട്ഠമനേനാതി ധതരട്ഠോ, രസ്സ തോ. പഞ്ചസിഖാദീനം ഗന്ധബ്ബാനം അധിപോ നായകോ ഗന്ധബ്ബാധിപോ. കുമ്ഭണ്ഡസാമ്യാദിദ്വയം ദക്ഖിണദിസാധിപതിദേവേ. കുമ്ഭണ്ഡാനം സാമി നായകോ കുമ്ഭണ്ഡസാമി. വിരുഹന്തി വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിമാപജ്ജന്തി ഏതസ്മിം കുമ്ഭണ്ഡാതി വിരൂള്ഹകോ. വിരൂള്ഹം വുഡ്ഢിപ്പത്തം വാ കം സുഖമേതസ്സാതി വിരൂള്ഹകോ. വിരൂപക്ഖാദിദ്വയം പച്ഛിമദിസാധിപതിദേവേ. വിരൂപാനി അക്ഖീനി യസ്സ വിരൂപക്ഖോ, വിവിധസണ്ഠാനാനി അക്ഖീനി യസ്സ വാ വിരൂപക്ഖോ. നാഗാനം അധിപതി നാഗാധിപതി.

൩൨. യക്ഖാധിപാദിചതുക്കം ¶ കുവേരേ. ആളവകാദിയക്ഖാനം അധിപോ യക്ഖാധിപോ. വിസ്സവണസ്സ അപച്ചം വേസ്സവണോ. തിചരണാട്ഠദാഠാഭയാനകമത്ഥിതായ കുച്ഛിതം വേരോ സരീരമസ്സ കുവേരോ. ഖുദ്ദേനാസ്സ നരയുത്താ സിവികാരഥേതി നരോ വാഹനമസ്സ നരവാഹനോ. ത്യമ്ബകസഖോ, യക്ഖരാജോ, ഗുയ്ഹകേസരോ, മനുസ്സധമ്മാ, ധനദോ, രാജരാജോ, ധനാധിപോ, കിന്നരേസോ, യക്ഖോ, ഏകപിങ്ഗലോ, സിരിദോ, പുഞ്ഞജനേസ്സരോഇച്ചാദീനിപി കുവേരസ്സ നാമാനി.

അസ്സ കുവേരസ്സ പുരീ ‘‘അളകാ, അളകമന്ദാ’’തി ച വുച്ചതി. അലം വിഭൂസനേ, അലം വിഭൂസനം കരോതീതി അലകാ, സാ ഏവ അളകാ. അളകാ ഏവ മോദകരണതോ അളകമന്ദാ, ഉകാരസ്സ അകാരോ, നാഗമോ ച. കേലാസോതിപി തസ്സ നാമം, കേലി പയോജനം അസ്സ കേലോ, ആസതേ അസ്മിന്തി ആസോ, കേലോ ച സോ ആസോ ചേതി കേലാസോ, കണ്ഹസപ്പാദി വിയ നിച്ചം കമ്മധാരയോ. അസ്സ കുവേരസ്സ പഹരണം ആയുധം ഗദാ, ഗം വുച്ചതി വജിരം, തം വിയ ദുക്ഖം ദദാതീതി ഗദാ. ഇമേ ചത്താരോ യഥാവുത്താ ധതരട്ഠാദയോ ദേവാ കമതോ പുബ്ബാദീനം ചതുദ്ദിസാനം അധിപാ അധിപതയോ നാമ. അമരകോസേ പന –

‘‘ഇന്ദോ അഗ്ഗി പിതുപതി, നേരിതോ വരുണോ’നിലോ;

കുവേരോ ഈസോ പതയോ, പുബ്ബാദീനം ഇമേ കമാ.

രവി ¶ സുക്കോ മഹീസൂനു, തമോ ച ഭാനുജോ വിധു;

ബുധോ സുരഗുരു ചേതി, ദിസാധിപാ തഥാ ഗഹാ’’തി [അമര ൩.൩-൪].

അഞ്ഞേയേവ ദിസാധിപതയോ കഥിതാ, ഇന്ദരവിമാദീനഞ്ച ദിസാധിപച്ചകഥനം പാഝാദീനം ഇന്ദദിസാരവിദിസാദിനാമസൂചനഫലം.

൩൩-൩൪. ജാതവേദാദ്യട്ഠാരസകം അഗ്ഗിമ്ഹി. ജാതേ ഉപ്പന്നേ വിന്ദതി ഘാതയതീതി ജാതവേദോ. അന്ധകാരേ ജാതം വിജ്ജമാനം വിന്ദതി ലഭതി, വിദതി ജാനാതി ഏതേനാതി വാ ജാതവേദോ, ജനനം ജാതം വേദോ പാകടോ യസ്സ വാ സോ ജാതവേദോ. സിഖാ വുച്ചതി ജാലാ, തായ യോഗതോ സിഖീ. ജോതതി ദിപ്പതീതി ജോതി. പുനാതീതി പാവകോ, ണ്വു. ദഹതീതി ദഹനോ. അനന്തി പാലേന്ത്യനേനേതി അനലോ, അലപച്ചയോ. വേദേ ഹുതം വഹതി പാപയതി, സയം വാ ലഭതേതി ഹുതാവഹോ. അച്ചി വുച്ചതി ജാലാ, തായ യോഗതോ അച്ചിമാ. ധൂമോ കേതു ധജോ യസ്സാതി ധൂമകേതു. അജതി ജലമാനോ കുടിലം ഗച്ഛതീതി അഗ്ഗി, ഇ. ഗോ രംസി ഏതസ്സത്ഥീതി ഗിനി, അസ്സത്ഥ്യത്ഥേ ഇനി, അഗ്ഗിനീതിപി പാഠോ, സോ അഗ്ഗിസദിസോ. ഭാനു പഭാ യസ്സത്ഥി, സോ ഭാനുമാ. തേജേതി സേസഭൂതോപാദാരൂപാനീതി തേജോ. ധൂമോ സിഖാ ചൂളാ യസ്സ ധൂമസിഖോ. വായു സഖാ അസ്സ വായുസഖോ. ദഹിത്വാ [ദഹതോ (ക.)] ഗച്ഛതോ കണ്ഹാ വത്തനീ മഗ്ഗോ യസ്സ കണ്ഹവത്തനീ. വിസ്സാനരസ്സ ഇസിനോ അപച്ചം വേസ്സാനരോ. ഹുതം ¶ ഹവിം അസതി ഭുഞ്ജതീതി ഹുതാസോ. ധനഞ്ജയോ, ജലനോ, ആസയാസോ, രോഹിതസ്സോ, സത്താച്ചി, സുക്കോ, ചിത്രഭാനു, വിഭാവസു, സുചിഇച്ചാദീനിപി അഗ്ഗിസ്സ നാമാനി.

സിഖാദിത്തയം അഗ്ഗിജാലായം. സിനോതി നിസാനീ ഭവതീതി സിഖാ, ‘‘സി നിസാനേ’’തി കാതന്ത ധാതു, ഖപച്ചയോ. ജലതീതി ജാലാ. അച്ചതേ പുജ്ജതേ അനേനേതി അച്ചി. സിഖാ ജാലാ ഭിയ്യോ രൂപന്തരാ ഇത്ഥിയം, അച്ചി പന അപുമേ.

൩൫. ദ്വയം അഗ്ഗികണേ [തീസു ഫുലിങ്ഗോ’ഗ്ഗികണോ (അമര ൧.൬൦) ഫുലിങ്ഗാനീതി അഗ്ഗികണാനി (മ. നി. ടീ. ൩.൬൫)]. വിവിധാസു ദിസാസു ഫുല്ലം ഗച്ഛതീതി വിപ്ഫുലിങ്ഗം. തഥാ ഫുലിങ്ഗം. സബ്ബധരകതേ പന ‘‘ഫുലിം ഗച്ഛതീതി ഫുലിങ്ഗോ’’തി വുത്തം. തികം ഛാരികായം. മലീനകംസവത്ഥാദീനം തം ദിത്തിം സേതി പവത്തേതീതി ഭസ്മം, മപച്ചയോ, ഭസതി വാ അധോ പതതി വത്ഥാദീനം മലമേതേനാതി ഭസ്മം. കംസാദീനം സുക്കഭാവത്ഥം ഇച്ഛിതബ്ബത്താ ഇട്ഠി അഭിലാസോ സോഭനം ഏതസ്സാ അത്ഥീതി സേട്ഠി, ‘‘സപക്ഖകോ സലോമകോ’’ത്യാദീസു വിയ സസദ്ദസ്സ വിജ്ജമാനത്ഥത്താ. മലസ്സ സരണം കരോതീതി സാരികാ, സാ ഏവ ഛാരികാ, യഥാ ‘‘സളായതന’’ന്ത്യാദീസു.

൩൬. ദ്വയം ഉണ്ഹഛാരികായം. ഉണ്ഹത്താ കുക്കും കുച്ഛിതം ലാതീതി കുക്കുലോ, ‘‘കുക്കു വിദത്ഥിയം ഹത്ഥേ, പകോട്ഠേ കുച്ഛിതേപി ചേ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ വുത്തം. കുക്കും വാ ഹത്ഥം ലുനാതി ഛിന്ദതി ദഹതീതി കുക്കുലോ, സോ ഏവ കുക്കുളോ ¶ . ഉണ്ഹമേവ ഭസ്മം ഉണ്ഹഭസ്മം, തസ്മിം. തികം ദിത്തകട്ഠാദിന്ധനേ. അങ്ഗതി ഹാനിം ഗച്ഛതീതി അങ്ഗാരോ, ആരപച്ചയോ, പുന്നപുംസകോയം. ‘‘അലാതേ’നിത്ഥി കുജേ’ങ്ഗാരോ’’തി ഹി തികണ്ഡസേസേ [തികണ്ഡസേസ ൩.൩൨൯] വുത്തം. ഹാനിമേവ ലാതി, ന ഠിതിം വിസേസഞ്ചാതി അലാതം. ഉദ്ധം ധൂമം മുഞ്ചതീതി ഉമ്മുതം, തദേവ ഉമ്മുകം. പഞ്ചകം കട്ഠാദിന്ധനേ. സന്തമഗ്ഗിം ഏധയതി വഡ്ഢയതീതി സമിധാ. ഏധയതീതി ഇധുമം, ഉമോ. ഏധയതീതി ഇധോ. ഉപാദിയതേ അഗ്ഗിനേതി ഉപാദാനം. ഏധയതീതി ഇന്ധനം.

൩൭. പഞ്ചകം ആലോകേ. ഓഭാസതി ദിപ്പതീതി ഓഭാസോ. പകാസതി ദിപ്പതീതി പകാസോ. ആലോചയതി പസ്സതി ഏതേനാതി ആലോകോ, ആലോകേതി വാ ഏതേനാതി ആലോകോ, ‘‘ലോക, ലോച ദസ്സനേ’’തി ധാതുദ്വയപാഠതോ. ഉജ്ജോതതീതി ഉജ്ജോതോ, അന്ധകാരം വിദ്ധംസേന്തോ ജോതതീതി വാ ഉജ്ജോതോ. ആ സമന്തതോ തപതി ദിപ്പതീതി ആതപോ. സമാതി ഏതേ പഞ്ച തുല്യത്ഥാതി ഭാവോ.

ദസകം വാതേ. ആഹാരോ വിയ പാണഭൂതോപി കദാചി സത്തേ മാരേതീതി മാരുതോ, സോവ മാലുതോ. പുനാതി സങ്കാരാദികന്തി പവനോ. വായതി ഗച്ഛതീതി വായു, വായതി വാ പുപ്ഫാദീനം ഗന്ധോ യേന സോ വായു. തഥാ വാതോ. അനന്തി പാണന്ത്യനേനേതി അനിലോ, ഇലോ. സന്തം നിച്ചലം ¶ ഈരയതി കമ്പേതീതി സമീരണോ, സമീരിതും കമ്പിതും സീലമസ്സാതി വാ സമീരണോ. ഗന്ധം വഹതീതി ഗന്ധവാഹോ, ണോ. വായോ വായുസദിസോ, ഉഭയത്രാപി യാഗമോ. സമന്തതോ ഈരതി ഖിപതി രുക്ഖാദയോതി സമീരോ. സദാ സബ്ബദാ ഗതി യസ്സ സദാഗതി. സസനോ, ഗന്ധവഹോ, ആസുഗോ, മരുതോ, ജഗതിപാണോ, പവമാനോ, പഭഞ്ജനോ ഇച്ചാദീനിപി വാതനാമാനി.

൩൮. ഇമേ ഛ വക്ഖമാനാ വായുഭേദാ വായുവിസേസാ, ഉദ്ധം ഗച്ഛതീതി ഉദ്ധങ്ഗമോ, ഉച്ചാരപസ്സാവാദീനം നീഹരണവസേന അധോഭാഗം ഗച്ഛതീതി അധോഗമോ. കുച്ഛിമ്ഹി ഉദരേ തിട്ഠതീതി കുച്ഛിട്ഠോ. കോട്ഠേ അന്തേ സേതി തിട്ഠതീതി കോട്ഠാസയോ. പുനപ്പുനം സസന്തി യേന അസ്സാസോ, ബഹിനിക്ഖന്തവാതോ. പസ്സാസോതി അന്തോപവിസനകവാതോപി ‘‘അസ്സാസോ’’തി ഏതേന സങ്ഗയ്ഹതേ സഹചാരിതത്താ. സബ്ബങ്ഗേസു അനുസരതി സീലേന സേദലോഹിതാദിസമ്പാദനതോതി അങ്ഗാനുസാരീ. അമരകോസേ പനായം വാതോ ഠാനബ്യാപാരഭേദേന പഞ്ചധാ കഥിതോ [പാണോ’പാനോ സമാനോചോദാനബ്യാനാ ച വായവോ സരീരട്ഠാ ഇമേ (അമര ൧.൬൭)], ടീകായഞ്ചസ്സ –

‘‘ഹദയേ പാണോ ഗുദേ’പാനോ, സമാനോ നാഭിമജ്ഝട്ഠോ;

ഉദാനോ കണ്ഠദേസേ തു, ബ്യാനോ സബ്ബങ്ഗസന്ധിസു [ഹദയേ പാണോ ഗുദേ’പാനോ, സമാനോ നാഭിസണ്ഠിതോ; ഉദാനോ കണ്ഠദേസട്ഠോ, ബ്യാനോ സബ്ബസരീരഗോ ഇതി ഠാനനിണ്ണയോ (ചിന്താമണിടീകാ)].

തത്രപാണോഅന്നപ്പവേസാദികരോ ¶ . അപാനോ മുത്തകരീസസുക്കവിസട്ഠികരോ. സമാനോ മജ്ഝേ അന്നപചനാദികരോ. ഉദാനോ ഭാസിതഗീതാദികരോ. ബ്യാനോ സേദരത്തസവനുമ്മേസനിമേസഗത്യാദികരോ [ഖേദചേട്ഠാഉമ്മേസനിമ്മേസഗത്യാദികരോ (ക.)]. പകട്ഠേന അനന്ത്യനേന ഭത്താദിപ്പവേസനതോതി പാണോ. മുത്താദികം അപനേത്വാ അനന്ത്യനേനാതി അപാനോ. സമ്മാ അനന്തി അനേന ഭുത്തപരിപാചനതോതി സമാനോ. ഉദ്ധമനന്ത്യനേന ഭാസിതാദോ സാമത്ഥിയജനനതോതി ഉദാനോ. വിസേസേന അനന്ത്യനേന സേദരത്തസേമ്ഹാദി [ഖേദചേട്ഠാദി (ചിന്താമണിടീകാ)] സമ്പാദനതോതി ബ്യാനോ’’തി [തംബ്യാപാരാ ച യഥാ – അന്നപ്പവേസനം മുത്താ-ദ്യുസ്സഗ്ഗോ’ന്നവിപാചനം ഭാസണാദി നിമേസാദി, തംബ്യാപാരാ കമാ ഇമേ (ചിന്താമണിടീകാ)] വുത്തം.

൩൯. ദ്വയം അന്തോപവിസനകവാതേ. ആനം വുച്ചതി ബഹിനിക്ഖമനവാതോ, തതോ അപഗതം അപാനം. അസ്സാസതോ അപഗതോ പസ്സാസോ. ദ്വയം ബഹിനിക്ഖമനവാതേ. ആദിമ്ഹി പവത്തോ സാസോ അസ്സാസോ. അനന്തി പാണന്ത്യനേനേതി ആനം, ആദിമ്ഹി പവത്തം ആനം ആനം, ഏകസ്സാകാരസ്സ ലോപോ.

൪൦. വേഗഖിപ്പാദയോ വാതധമ്മത്തേന നിച്ചപ്പവത്തികാ ഇതി തപ്പക്കമേ [തപ്പക്കമേന തക്കമേന (ക.)] ഉച്ചന്തേ. തത്ര രയന്തം വേഗേ. സബ്ബത്ര കരണസാധനം. ഇച്ഛിതട്ഠാനം വജന്തി പാപുണന്തി ഏതേനാതി വേഗോ.

‘‘ക്രിയാവാചിത്തമാഖ്യാതും ¶ , ഏകേകത്ഥോ നിദസ്സിതോ;

പയോഗതോനുഗന്തബ്ബാ, അനേകത്ഥാ ഹി ധാതവോ’’തി [ചന്ദ്രധാതുപാഠേ].

വുത്തത്താ വജധാതു പാപുണനേപി പവത്തതി, ഏവം സബ്ബത്ര, അകാരസ്സ ഏ. ജവന്തി ഏതേനാതി ജവോ, രയന്തി ഗച്ഛന്തി ഏതേനാതി രയോ.

ഖിപ്പാദിനവകം സീഘേ. അഥ ജവസീഘാനം കോ ഭേദോ? സവേഗഗതിവചനാ ജവാദയോ, സീഘാദയോ തു ധമ്മവചനാ, തഥാ ച ‘‘സീഘം പചതി [പസ്സതി (ക.)], സീഘം ഗച്ഛതീ’’തി പയോഗോ, ന തു ‘‘ജവം പചതി, ജവംഗച്ഛതീ’’തി പന പയോഗോ. ‘‘വേഗേന ഗച്ഛതി, ജവേന ഗച്ഛതീ’’ത്യാദീസു കഥം? തത്ര ഭേദസ്സ വത്തുമിച്ഛിതത്താ ന ദോസോ. ഖിപ്പതി പേരതീതി ഖിപ്പം, ഖിപ പേരണേ. സയതീതി സീഘം, സീ സയേ, ഘപച്ചയോ. ബ്യുപ്പത്തി ഹി യഥാ കഥഞ്ചിപി ഭവതി, സഞ്ഞാ തു ലോകതോവാവഗന്തബ്ബാ, സബ്ബത്രേവം. തരതീതി തുരിതം. ലങ്ഘതീതി ലഹു, ലങ്ഘ ഗതിസോസനേസു, ഘസ്സ ഹോ, നിഗ്ഗഹീതലോപോ, ഉപച്ചയോ ച, ലഹുപരിയായോ ലഘുസദ്ദോപ്യത്ഥി. അസതി ഖേപതീതി ആസു, ഉ. തരതീതി തുണ്ണം, രസ്സ ണോ. അരതി ഗച്ഛതീതി അരം. ന വിലമ്ബീയതി ന ഓഹീയതീതി അവിലമ്ബിതം, ലബി അവസംസനേ. തുവട്ടതി സയതീതി തുവട്ടം, തുരിതഭാവേന വത്തതീതി വാ തുവട്ടം, രിതലോപോ.

൪൧. അരിയാസാമഞ്ഞസ്സ പുബ്ബഡ്ഢം സന്തതേ. ഏത്ഥ ച അട്ഠസു ഗണേസു ഛട്ഠോ സബ്ബലഹുകോ, തതോപരേ ഛഗ്ഗണാ സ ¶ , ഭ, സ, ഭ, ഭ, ഭാ, അട്ഠമോ ഗോ. സമന്തതോ തനോതീതി സതതം. നാസഭാവേന ന ഇച്ചം ന ഗന്തബ്ബം നിച്ചം, നാസം വാ ന ഗച്ഛതീതി നിച്ചം. ‘‘നാഗോ’’ത്യാദീസു വിയാതി ഏത്ഥാപി ന ദോസോ, തസ്സ ചോ. ന വിരമതീതി അവിരതം. ന ആരമതീതി അനാരതം. സമന്തതോ, പുനപ്പുനം വാ തനോതീതി സന്തതം. ന അവരമതീതി അനവരതം. സദാ ധവതി ഗച്ഛതീതി ധുവം. ‘‘ധു ഗതിഥേരിയേസൂ’’തി കാതന്തധാതു.

വിപുലാഡ്ഢം അതിസയേ. ഏത്ഥ ഹി അയുഗപാദേ ദ്വാദസമത്താ, യുഗേ അട്ഠാരസമത്താ, സബ്ബാസു അരിയാസു പഠമേ പാദേ ദ്വാദസമത്താ, ദുതിയേ അട്ഠാരസ, തതിയേ ദ്വാദസ, ചതുത്ഥേ പഞ്ചദസ. യദാ പന പഠമതതിയേസു പരിഹായന്തി, തദാ യുഗേ അധികാ ഹോന്തി, ഇദം വിപുലാലക്ഖണം. അഥ സതതാതിസയാനം കോ ഭേദോ? സതതം സന്തതി അവിച്ഛേദോക്രിയന്തരേഹി അബ്യവധാനം, അതിസയോ തു പോനോപുഞ്ഞം, പകട്ഠോ ച. തേസു പോനോപുഞ്ഞം ക്രിയാബ്യാവുത്തി, പകട്ഠോ തു ക്രിയാവയവാനം ഉക്കംസതാ. ഭാസതി സബ്ബേസന്തി ഭുസം, ആസ്സ ഉ. ഭസ്സതി അധോ പതതീതി വാ ഭുസം. ഭസ അധോപതനേ, അസ്സ ഉ. അതിസയനം അതിസയോ, അതിക്കമിത്വാ വാസയനം പവത്തനം അതിസയോ. ദഹതി സബ്ബന്തി ദള്ഹം, ഹതോ പുബ്ബേ ളോ, ദലതി വിദാരയതീതി വാ ദള്ഹം, ഹപച്ചയോ, ദഹന്തോ ലാതീതി വാ ദള്ഹം, വണ്ണവിപരിയയോ, അഭിസയോ ച ദള്ഹഞ്ച അതിസയദള്ഹാ. തരതി അതിക്കമതീതി തിബ്ബം, രസ്സ വോ, അസ്സ ഇ. ഏതി ഗച്ഛതീതി ഏകോ, സോ ഏവ ഏകന്തം, ഏകം തരതി അതിക്കമതീതി വാ ഏകന്തം. മത്തതോ അതിക്കന്തം അതിമത്തം. ബഹും ലാതീതി ബാള്ഹം, ഉലോപോ, വണ്ണവിപരിയയോ ച ഹസദ്ദോ. അതിവേലം, അച്ചത്ഥം, നിബ്ഭരം, നിതന്തം, ഗാള്ഹംഇച്ചാദീനിപി അതിസയേ.

ദബ്ബം സത്വം, തംവിപരീതേ ധമ്മമത്തേ വത്തമാനാ ബാള്ഹപരിയന്താ ഖിപ്പാദയോ അതിസയം വിനാ പണ്ഡകേ നപുംസകേ വത്തന്തി ¶ . ഖിപ്പം ഭവതി [‘‘ഖിപ്പ ഭവഭീ’’തി പദദ്വയം അധികം വിയ ദിസ്സതി], അതിസയോ പുല്ലിങ്ഗോ, അസ്സ ഗുണസ്സാതിസയോ, അസ്സ ദബ്ബസ്സാതിസയോ ഇതി. ‘‘ഖിപ്പം ഭുഞ്ജതി, സതതം ജുഹോതി, സതതം രമണീയോ’’ഇച്ചത്ര തു ക്രിയാവിസേസനത്തായേവ പണ്ഡകത്തം. തേസു ഖിപ്പാദീസു യേ ദബ്ബഗാ ദബ്ബാഭിധായിനോ, തേ തീസു ലിങ്ഗേസു. ‘‘ദബ്ബധമ്മോ ലിങ്ഗ’’ന്തി ദസ്സനന്തരം. യഥാ ഖിപ്പാ ജരാ, ഖിപ്പോ മച്ചു, ഖിപ്പം ഗമനം. സന്തതാ തണ്ഹാ, സന്തതം ദുക്ഖം, സന്തതോ ആകാസോ. അതിമത്താ ക്രിയാ, അതിമത്തോ നരോ, അതിമത്തം പദം ഇച്ചാദി.

൪൨-൪൩. ദ്വാദസകം മാരേ. ഹരനയനഗ്ഗിദഡ്ഢത്താ [തിനയനഗ്ഗിദഡ്ഢത്താ (ക.)] നത്ഥി വിഗ്ഗഹോ സരീരമേതസ്സ അവിഗ്ഗഹോ. കാമയതി രതിച്ഛം ഉപ്പാദയതീതി കാമോ, കാരിതന്താ അപച്ചയോ. സിങ്ഗാരരൂപേന പാണീനം മനസി ഭവതീതി മനോഭൂ. പഞ്ചകാമഗുണേസു മദയതീതി മദനോ. ലോകാനം അന്തം വിനാസം കരോതീതി അന്തകോ. വസേ വത്തേതി സീലേനാതി വസവത്തീ. പാപം ഇച്ഛതി കരോതി, തേന യുത്തോതി വാ പാപിമാ. പരതോ ജായതീതി പജാ, അച്ഛന്ദികാ, താസം പതി പജാപതി. യേ കുസലധമ്മേസു പമത്താ, തേസമേവ ബന്ധു പമത്തബന്ധു. കണ്ഹധമ്മയുത്തതായ കണ്ഹോ. കുസലധമ്മേ മാരേതീതി മാരോ. അകുസലധമ്മേ ന മുഞ്ചതീതി നമുചി. മീനകേതനോ, കന്ദപ്പോ, ദപ്പകോ, അനങ്ഗോ, പഞ്ചസരോ, സമ്ബരാരി, മനസിജോ, കുസുമേസു ¶ , അനഞ്ഞജോ, പുപ്ഫധന്വാ, രതിപതി, മകരദ്ധജോഇച്ചാദീനിപി വിണ്ഹുസുതസ്സ കാമസ്സ നാമാനി.

തണ്ഹാ അരതീ രഗാ ചേതി ഏതാ തിസ്സോ തസ്സ മാരസ്സ ധീതരോ. യോ തം പസ്സതി, തം തസിതം കരോതീതി തണ്ഹാ, സലോപോ, ണ്ഹാ ച. പരേസം കുസലധമ്മേസു അരതിം കരോതീതി അരതീ. രജ്ജന്തി ഏത്ഥാതി രഗാ. തസ്സ മാരസ്സ ഹത്ഥീ ഗിരിമേഖലോ നാമ. സരീരമഹന്തഭാവേന ഗിരിസദിസത്താ ഗിരി വിയാതി ഗിരി. മാരേന മമായനവസേന ‘‘അയം മേ ഹത്ഥീ മേഖലോ നാമ ഹോതൂ’’തി കതനാമത്താ മേഖലാ വിയാതി മേഖലോതി സമുദിതനാമദ്വയേന ഏകമേവ ഹത്ഥിം വദതി, യഥാ ‘‘വജിരാസനി, സീതുണ്ഹ’’ന്തി.

൪൪. തികം യമേ. പജാസംയമനതോ യമാ, മച്ചുപ്പഭുതയോ അസ്സ കിങ്കാരാ, തേസു രാജതേതി യമരാജാ. തേധാതുകേസുപി ആണാപവത്തകത്താ മഹന്തോ വിസയോ ഏതസ്സ വിസയീ, ണീ, സോ ഏവ വേസായീ. യത്ഥ ലക്ഖണേന ന സിജ്ഝതി, തത്ഥ സബ്ബത്ര ‘‘യദാദിനാ വാ നിരുത്തിനയേന വാ സദ്ദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ’’തി ഹി പുബ്ബേ വുത്തം, ദുക്ഖജനകത്താ വാ വിസദിസട്ഠാനം ഗച്ഛന്തീതി വേസാ, നേരയികാ, തേസം അധിപതിഭാവേന അയതി പവത്തതീതി വേസായീ, ഈ. യമാനം രാജാ യമോ. ധമ്മരാജോ, കതന്തോ, സമവത്തീ, കാലോ, ദണ്ഡധരോ, അന്തകോഇച്ചാദീനിപി യമസ്സ നാമാനി. അസ്സ യമസ്സ ആവുധം നയനമേവ. തേന കിര കോധചിത്തേന ഓലോകിതമത്തേന സത്താനം സരീരാനി ആതപേ ഖിത്തഘതപിണ്ഡാനി വിയ വിലീയന്തീതി.

ദ്വയം ¶ അസുരഭേദേ. ഏതേസഞ്ഹി സതിപി ദേവഭാവേ ഹേട്ഠാ നിവാസിതഭാവസാമഞ്ഞതോ ഏത്ഥ വചനം, മാരസ്സ പന സത്താനമനത്ഥകാരകതാസാമഞ്ഞേന യമേന സദ്ധിം വചനം തക്കരത്താ. യുദ്ധാദീസു വേപിതം കമ്പിതം ചിത്തമേതസ്സ വേപചിത്തി [സം. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൫൬]. പുണ്ണം ലോമം യസ്സ സോ പുലോമോ, പുലാമഹതീ ഉമാ കിത്തി, കന്തി വാ യസ്സാതി പുലോമോ. ‘‘ഉമാതസീഹേമവതി-ഹലിദ്ദാകിത്തികന്തിസൂ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ വുത്തം. അയം പന സക്കസ്സ ഭരിയായ സുജാതായ പിതാ. ദ്വയം കിന്നരേ. അസ്സമുഖനരസരീരതായ കുച്ഛിതോ പുരിസോ, കിഞ്ചി വാ പുരിസോ, പുരിസസദിസോതി വാ കിമ്പുരിസോ. ഏവം കിന്നരോ. തുരങ്ഗവദന, അസ്സമുഖാദീനിപി കിന്നരസ്സ നാമാനി.

൪൫-൪൬. അദ്ധപജ്ജേന ആകാസസ്സ നാമാനി. തേസം തേസം വത്ഥൂനം അന്തരം നാനത്തം ഇക്ഖതേ ലോകോ ഏത്ഥ, അനേനാതി വാ അന്തലിക്ഖം, രസ്സ ലോ. ഇക്ഖനം വാ ദസ്സനം ഇക്ഖാ, തസ്സ അന്തരം കാരണം അന്തലിക്ഖം. ഖനതി ബ്യവധാനന്തി ഖം, ക്വി. സബ്ബഗഹഗാമണിനോ ആദിച്ചസ്സ പഥോ മഗ്ഗോ ആദിച്ചപഥോ. ന ഭവതീതി അബ്ഭം. ഗച്ഛന്ത്യനേന ദേവാതി ഗഗനം, യു, മസ്സ ഗോ. അമ്ബതേ സദ്ദായതേ അത്രാതി അമ്ബരം, രോ. ഹയ ഗതിമ്ഹി, വിസേസേന ഹയതി ഗച്ഛതി സബ്ബത്രാതി വേഹാസോ, യസ്സ സോ, വിഗതോ വാ ഹാസോ ചിത്തസ്സ ഏത്ഥാരമ്മണാലാഭതോതി വേഹാസോ. അനിലസ്സ വാതസ്സ പഥോ അനിലപഥോ. ഭുസം കാസന്തേ ദിപ്പന്തേ പദത്ഥാ ഏതേനാതി ആകാസോ, ന കസ്സതി ന വിലേഖീയതീതി വാ ആകാസോ. ന ഭവതി ¶ ഏത്ഥ കിഞ്ചിപി വത്ഥൂതി നഭം, നത്ഥി ഭൂമി ഏത്ഥാതി വാ നഭം, ന ഭായന്തി പക്ഖിനോ അനേന, ഏത്ഥാതി വാ നഭം. വിനോ പക്ഖിനോ ഹയന്തി ഗച്ഛന്തി ഏത്ഥാതി വേഹായസം, അസോ. താരാ വുച്ചന്തി നക്ഖത്താദയോ, തേസം പഥോ താരാപഥോ. സുരാനം ദേവാനം പഥോ സുരപഥോ. ന ഹഞ്ഞതേതി അഘം, ഹനസ്സ ഘോ. അനന്തം, വിസണുപദംഇച്ചാദീനിപി ആകാസസ്സ നാമാനി.

൪൭-൪൮. മേഘാദ്യേകാദസകം മേഘേ. മേഹതി ഘരതി സേചതീതി മേഘോ. വാരിം വഹതീതി വലാഹകോ, വാരിസദ്ദസ്സ വോ, വസ്സ ലോ [പാണിനി ൬.൩.൧൦൯; മോഗ്ഗല്ലാനപഞ്ചികാ ൧.൪൭; നീതി-സുത്ത ൧൩൪൦, ൧൩൪൩]. ദിബ്ബന്തി വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം ഗച്ഛന്തി ലോകാ അനേനാതി ദേവോ. പജാനം ലോകാനം അന്നം ഭോജനം ഭവതി ഏതേനാതി പജ്ജുന്നോ, അകാരസ്സുകാരോ. അമ്ബും ഉദകം ധാരേതീതി അമ്ബുധരോ. ലോകാനം സന്താപം ഹന്തീതി ഘനോ, ഹസ്സ ഘോ. ജലധാരം ധാരേതീതി ധാരാധരോ. ജീവനം ജലം മൂതം ബന്ധമനേനേതി ജീമൂതോ, വനസദ്ദലോപോ, ലോകാനം വാ ജീവിതം മുനാതി ബന്ധതീതി ജീമൂതോ, വിതലോപോ, ജീവിതസ്സ ജീ ആദേസോ വാ [പാണിനി ൬.൩.൧൦൯; മോഗ്ഗല്ലാനപഞ്ചികാ ൧.൪൭; നീതി-സുത്ത ൧൩൪൦, ൧൩൪൩]. ഏവം അഞ്ഞത്ര. വാരിം വഹതീതി വാരിവാഹോ. അമ്ബും ദദാതീതി അമ്ബുദോ. ആപം ഭരതീതി അബ്ഭം, ക്വി, പസ്സ ബോ.

തികം വുട്ഠിയം. വസ്സതി സിഞ്ചതീതി വസ്സം, വസ്സ സേചനേ. ഏവം വസ്സനവുട്ഠിയോ.

പഞ്ചകം ¶ വിജ്ജുയം. സതതം ഈരതി കമ്പതീതി സതേരോ, തലോപോ, സോ ഏവ സതേരിതാ. ഖണമത്തമ്പി ന തിട്ഠതീതി അക്ഖണാ. കുടിലം അചിരട്ഠായിതത്താ വിരൂപം ഹുത്വാ ജവതീതി വിജ്ജു. വിജ്ജോതതീതി വിജ്ജുതാ. അചിരം പഭാ യസ്സ അചിരപ്പഭാ.

൪൯. ചതുക്കം മേഘനാദേ. മേഘാനം നാദോ മേഘനാദോ. ധനീയതേ ധനിതം[ഥനിതം (സീ.)], ധന സദ്ദേ. ഗജ്ജനം ഗജ്ജിതം, ഗജ്ജ സദ്ദേ. രസീയതേ രസിതം. ആദിനാ ഹരാദാദി [സബ്ബത്ര നപുംസകേഭാവേ തോ, ആദിനാ സ്വനിതധനിതാദയോ (ചിന്താമണിടീകാ), ആദിനാ ധനിതഹരാദരാസാദയോ (ബ്യാഖ്യാസുധാടീകാ)]. ദ്വയം സക്കധനുമ്ഹി. ഇന്ദസ്സ ആവുധം ധനു ച ഇന്ദാവുധം, ഇന്ദധനു ച. വാതേന ഖിത്തമമ്ബു വാതക്ഖിത്തമ്ബു, ബിന്ദു. സീതം കരോതീതി സീകരോ, സിഞ്ചതീതി വാ സീകരോ, ചസ്സ കോ, അരോ ച, വാതവസേന വാ തതോ തതോ സരതീതി സീകരോ, അസ്സ ഈ, മജ്ഝേ കാഗമോ ച.

൫൦. തികം ജലധാരായം. വേഗതോ ജലധാരാനം സം ഭുസം പതനം ആസാരോ, പുനപ്പുനം സരതീതി ആസാരോ. വേഗം ധാരേതീതി ധാരാ. അധോ പതതീതി സമ്പാതോ, സംസദ്ദോ അധോഭാഗേ [വേഗതോ ജലധാരാനം സമ്ഭൂയ പതനം ധാരാസമ്പാതോ, സര ഗതിയം ഘഉ ഇതി ആസാരോ (ചിന്താമണിടീകാ)]. ദ്വയം വസ്സോപലേ. കരേന ഹത്ഥേന ഗയ്ഹുപഗത്താ കരകാ, ജലം പിണ്ഡം കരോതീതി വാ കരകാ, ‘‘വസ്സോപലേ ¶ തു കരകാ, കരകോപി ച ദിസ്സതേ’’തി രുദ്ദോ, കരസദ്ദോത്ര. ‘‘കരോ വസ്സോപലേ പാണി-സോണ്ഡാപച്ചായരംസിസൂ’’തി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ വുത്തം. ഘനതോ, ഘനകാലേ വാ സഞ്ജാതം ഉപലം സിലാ ഘനോപലം. ദുട്ഠു ദിനം ദുദ്ദിനം, അയം ദുദ്ദിനസദ്ദോ മേഘച്ഛന്നാഹേ വത്തതി, അസോഭനത്ഥോപ്യത്ഥി ദുദ്ദിനസദ്ദോ, അഗുണവചനതായം വാച്ചലിങ്ഗോ.

൫൧-൫൨. ഛക്കം തിരോധാനേ. ധര ആവരണേ, അപാദിപുബ്ബോ. അപിധരതി ആവുണോതീതി പിധാനം, അലോപോ. അപധരതീതി അപധാരണം. തിരോ ധരതി പിദഹതീതി തിരോധാനം. അന്തരം ധരതീതി അന്തരധാനം, നിഗ്ഗഹീതലോപോ. അപിധരതീതി അപിധാനം. ഏത്ഥ ച അപാദിഉപസഗ്ഗാ ധാതുനോ ആവരണത്ഥജോതകാ. ഛാദയതീതി ഛാദനം. ബ്യവധാ, അന്തരധിഇച്ചാദയോപി തിരോധാനേ.

സാദ്ധപജ്ജേന ചന്ദസ്സ നാമാനി. ഇന്ദതി നക്ഖത്താനം പരമിസ്സരിയം കരോതീതി ഇന്ദു. ചന്ദതി ഹിലാദയതി സുഖയതി പജന്തി ചന്ദോ. നക്ഖത്താനം രാജാ നക്ഖത്തരാജാ. ഉമാ കന്തി, തായ സഹ വിജ്ജതീതി സോമോ, സുഖം അഭിസ്സവതീതി വാ സോമോ, മപച്ചയോ. നിസം രത്തിം കരോതി, തത്ഥ വാ കരോ രംസി ഏതസ്സ നിസാകരോ. അന്ധകാരം ഉസേന്തി ദഹന്തി വിനാസേന്തീതി ഓസാ, രംസയോ, തേ ഏത്ഥ ധിയന്തി പതിട്ഠഹന്തീതി ഓസധി, താരാവിസേസോ, തസ്സ ഈസോ പതി ഓസധീസോ. ഹിമോ സീതലോ രംസി യസ്സ ഹിമരംസി. സസോ അങ്കോ ലക്ഖണം യസ്സ സസങ്കോ. ചന്ദം കപ്പൂരം മാതി സദിസം നയതീതി ചന്ദിമാ. ഇകാരാദേസോ. സസലക്ഖണമേത്ഥ അത്ഥി സസീ ¶ . സസതി വാ ഹിംസതി ഉണ്ഹഗുണന്തി സസീ, ഈപച്ചയോ തദുപലക്ഖിതേ തദുപചാരം. സീതാ രംസയോ യസ്സത്ഥീതി സീതരംസി. നിസായ രത്തിയാ നാഥോ തദാലങ്കാരഭാവതോതി നിസാനാഥോ. ഉളൂനം താരാനം രാജാ ഉളുരാജാ. മാതി അത്താനം കപ്പൂരേന സദിസം കരോതീതി മാ, മാസദ്ദോയം പുമേ, തംസഹചരണതോ ഉളുരാജാദയോപി. ഹിമംസു, കുമുദബന്ധു, വിധു, സുധംസു, സുബ്ഭംസു, നിസാപതി, മിഗങ്കോ, കലാനിധി, ദ്വിജരാജോ, സസധരോ, നക്ഖത്തേസോഇച്ചാദീനിപി ചന്ദസ്സ നാമാനി.

൫൩-൫൪. സോളസന്നം ഭാഗാനം പൂരണോ സോളസമോ ഭാഗോ ചന്ദസ്സ കലാ, കല സങ്ഖ്യാനേ, കലീയതേ ഏകാദിനാ സങ്ഖ്യായതേതി കലാ. ദ്വയം ചന്ദസ്സ സരീരേ. മഞ്ഞതേ ഞായതേ അനേനേതി ബിമ്ബം. മനതോ വപച്ചയോ, നിപാതനാ മസ്സ ബോ, അസ്സി, നസ്സ മോ, വസ്സ ബോ, ബിമ്ബസദ്ദോ അനിത്ഥിയം. മണ്ഡയതേതി മണ്ഡലം, അലോ, ഇത്ഥിയം മണ്ഡലീ, അയം തീസ്വപി [ബിമ്ബോ അനിത്ഥീ, മണ്ഡലം തീസു (അമര ൩.൧൫)].

പാദഹീനപജ്ജേന അദ്ധഭാഗോ. അസതി ഖേപേതി സമുദായന്തി അഡ്ഢോ, തോ. തഥാ അദ്ധോ. ഉപഡ്ഢോതി ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢിതം, ഏതേ തയോ പുമേ. ഖണ്ഡയതി സമുദായന്തി ഖണ്ഡം. സക്യതേ ¶ ഉബ്ബാഹനാദീസു ഥോകത്താതി സകലം, അലോ, ഖണ്ഡസകലാ വാ പുമേ, സത്ഥേ രൂപഭേദതോ നപുംസകേ. ഏതേ ച അഡ്ഢാദയോ തയോ അസമേ ഭാഗേ പുമേ, സമേ തു നപുംസകേതി രൂപഭേദേനാഹ ‘‘അദ്ധം വുത്തം സമേ ഭാഗേ’’തി. ഖണ്ഡാദിദ്വയം പന അസമേപി വത്തമാനം പുന്നപുംസകേ വത്തതി, തസ്മാ ‘‘അദ്ധം വുത്തം സമേ ഭാഗേ’’തി ഏത്ഥ ‘‘അഡ്ഢം, ഉപഡ്ഢ’’ന്തി ഇദം ദ്വയമ്പി സങ്ഗഹിതം [അസമഭാഗേ പുമാനി, സമേ അംസേ നപുംസകത്തം രൂപഭേദതോ, ഉപചാരതോ തബ്ഭാഗവതി വാച്ചലിങ്ഗോ – അദ്ധാ സാടീ, അദ്ധം വത്ഥം അദ്ധോ കമ്ബലോ (ചിന്താമണിടീകാ)].

പസാദാദയോ ചന്ദേ അവസ്സമ്ഭാവിനോ, അഞ്ഞത്ര തു പാസങ്ഗികാ ഇതി ചന്ദപക്കമേ ഉച്ചന്തേ. വിസേസേന സാദയതി പസാദയതീതി പസാദോ. ഏവം പസന്നോ, സോ ഏവ പസന്നതാ.

തികം ചന്ദപ്പഭായം. കുമുദസ്സായം വികാസോ [വികാരോ (ക.)] കോമുദീ. ചന്ദം ആചിക്ഖതി പടിപാദയതീതി ചന്ദികാ. ജുതി അസ്സാത്ഥീതി ജുണ്ഹാ. തസ്സ ണോ, ഹപച്ചയോ ച, ചന്ദസ്സ വാ ജുതിം സോഭം നയ്ഹതി ബന്ധതീതി ജുണ്ഹാ.

ചതുക്കം സോഭനമത്തേ. കനതി ദിപ്പതീതി കന്തി, കന ദിത്തിയം, കാമീയതീതി വാ കന്തി. സുന്ദരം ഭാതി ദിപ്പതീതി സോഭാ. ജോതയതീതി ജുതി. ഛാദയതീതി ഛവി. ഛദ സംവരണേ, വിപച്ചയോ, ദലോപോ.

൫൫. സത്തകം ലക്ഖണേ. കം അത്താനം ലങ്കയതി ഹീനം കരോതീതി കലങ്കോ. ലഞ്ഛതേ ലക്ഖതേ അനേനേതി ലഞ്ഛനം ¶ . ലക്ഖ്യതേ അനേനേതി ലക്ഖം. തഥാ ലക്ഖണം. അങ്കീയതേ ലക്ഖ്യതേ അനേനേതി അങ്കോ. അഭി വിസേസം ജാനാതി ഏതേനാതി അഭിഞ്ഞാണം. ചിഹീയതി ലക്ഖീയതി അനേനേതി ചിഹനം. ചിഹ ലക്ഖണേ.

സബ്ബാസം സോഭാനം മജ്ഝേ പരമാ സോഭാ സുസമാ നാമ, സോഭനം സമം സബ്ബം അസ്സം സുസമാ, സേട്ഠാ സോഭാ.

൫൬. ഗുണേ ഫോട്ഠബ്ബവിസേസേ സീതന്തി നപുംസകം ഭവതി. ദേവദത്തസ്സ സീതം വത്തതി. സീതാദയോ തയോ ഗുണീലിങ്ഗാ ഗുണിനോ ലിങ്ഗം ഗണ്ഹന്തി, തം യഥാ – സീതലാ ഭൂമി, സീതലം ജലം, സീതലോ വാതോ. ഉണ്ഹാഭിതത്തേഹി സേവീയതീതി സീതം, തേന യുത്തോ സീതോ. സസ ഗതിയം, ഇരോ, ഇത്തഞ്ച, സീതത്ഥികേന സരീയതീതി വാ സിസിരം. സീതം ഗുണം ലാതീതി സീതലോ.

മഹികാന്തം ഹിമേ. ഹിംസതീതി ഹിമം, സസ്സ മോ,നിഗ്ഗഹീതലോപോ ച. തുഹ അദനേ, തോഹതി ഹിംസതീതി തുഹിനം, ഇനോ. ഉപരിതോ സവതീതി ഉസ്സാവോ. നീഹരന്തി നിസ്സസന്ത്യനേനേതി നീഹാരോ, നത്ഥി ഈഹാ വാ ഏതസ്മാ ഹേതുഭൂതാതി നീഹാരോ, ആരോ. മഹീയതേ രാഗീഹീതി [വാചാഭി (ചിന്താമണിടീകാ)] മഹികാ, ണ്വു.

൫൭. ഛക്കം നക്ഖത്തേ. പുനപ്പുനം ഉദയത്താ ന ഖീയതേ നക്ഖത്തം, അത്തനോ ഗമനട്ഠാനം ന ഖരതി ന വിനാസേതീതി വാ നക്ഖത്തം, അഥ ¶ വാ നക്ഖ ഗതിയം, നക്ഖതീതി നക്ഖത്തം. ജോതതി സുഭാസുഭനിമിത്തം പകാസേതീതി ജോതി, നക്ഖത്ത ഭംസദ്ദേഹി സഹചരണതോ നപുംസകേ. യഥാവുത്തം നിമിത്തം ഭാതി പകാസേതീതി ഭം. കത്തബ്ബം തരന്തി ലോകാ ഏതായാതി താരാ, അത്തനോ വീഥിം തായതി അരതി ഗച്ഛതീതി വാ താരാ, താരേതി വാ ലോകേ അഹിതതോതി താരാ, അയഞ്ച താരകാ, ഉളു ച ഏതേ തയോ അപുമേ. തരാ ഏവ ണ്വു, താരകാ [താരാ ഏവ താരകാ ണ്വു (ക.)]. ഉച്ചം ലവതി [ഉലയതി (ക.)] ഗച്ഛതീതി ഉലു. സോ ഏവ ഉളു. ന കേവലം താരകാ ഏവ അപുമേ, അഥ ഖോ ഉളു ചാതി ചസദ്ദത്ഥോ. ഉളുസഹചരിയതോ പക്ഖേ നപുംസകേ ച.

൫൮-൬൦. അസ്സയുജാദയോ രേവത്യന്താ സത്താധികവീസതാരകാ നക്ഖത്താ നാമ ഹോന്തി. താനി ച നക്ഖത്താനി ആകാസേ യഥാഠിതാനി കമതോയേവ ഏത്ഥ കഥിതാനി, ന ഉപ്പടിപാടിയാ. വക്ഖതി ച ‘‘കമതോ സത്താധികവീസതി നക്ഖത്താ’’തി. അസ്സരൂപയോഗതോ അസ്സയുജോ. യമസദിസത്താസബ്ബത്ര ഭരതീതി ഭരണീ. യു, ഈ. അഗ്ഗിസദിസത്താ കന്തതി ഛിന്ദതീതി കത്തികാ, കരോതി തസ്മാ വാ കത്ഥികാ, കത്തികായ സഹിതാ സകത്തികാ. ഭരണീ, രോഹിണീ വാ. കമലസമ്ഭവത്താ കമലേ രുഹതി വഡ്ഢതീതി രോഹിണീ. മിഗസീസണ്ഠാനത്താ ¶ താരാപുഞ്ജോ മിഗസിരം, ഛട്ഠീസമാസോ ഉത്തരപ്പധാനത്താ നപുംസകത്തം. രുദ്ദരസാവട്ഠിതകോധരുദ്ദസദിസത്താ കദാചി അദതി ഘസതീതി അദ്ദാ. പുനപ്പുനം സത്തേസു ഹിതം വസ്സതീതി പുനബ്ബസു, വസ്സ സേചനേ. പോസേതി ക്രിയാനി, പോസേന്ത്യസ്മിന്തി വാ പുസ്സോ. ഭുജഗസദിസത്താ ന സിലിസ്യതേ നാലിങ്ഗ്യതേതി അസിലേസോ.

മഹീയതേ കാരിയത്ഥികേഹീതി മഘാ [മാഘാ (ക.)], ഹസ്സ ഘോ. ഫലം ഗണ്ഹാപേതീതി ഫഗ്ഗുനീ, യു, ഈ. ദ്വേതി പുബ്ബഫഗ്ഗുനീ, ഉത്തരഫഗ്ഗുനീ ചേതി ദ്വേ. ഹത്ഥസണ്ഠാനതായ ഹത്ഥോ. തച്ഛകസദിസത്താ വിചിത്തം ഫലം ദദാതീതി ചിത്താ. സോഭനാ ആതി, സാതി വാ തനും കരോതി സുഭാസുഭന്തി സാതി [സ്വാതി (ക.)], സുഭാസുഭഫലദാനതോ വാ സാതി, ‘‘സാതി ദാനാവസാനേസൂ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ വുത്തം, അയം ദ്വീസു. വിസദിസം ഫലം ഖണതീതി വിസാഖാ, വിവിധാ വാ സഖാ മിത്താ യസ്സാ സാ വിസാഖാ. അനുരാധയതി സംസിജ്ഝതി സുഭാസുഭഫലമേതായാതി അനുരാധാ. ഗുണേഹി സബ്ബാസം വുഡ്ഢത്താ ജേട്ഠാ. മൂലതി പതിട്ഠാതി സുഭാസുഭഫലമേത്ഥാതി മൂലം. ആസാള്ഹോ നാമ ഭതീനം ദണ്ഡോ, തംസണ്ഠാനത്താ ആസാള്ഹാ നാമ ദ്വേ നക്ഖത്താ പുബ്ബാസാള്ഹഉത്തരാസാള്ഹവസേന.

സവതി സുഭാസുഭഫലമേതേനാതി സവണോ, സവണം വാ. ധനമേസന്തി ഏത്ഥാതി ധനിട്ഠാ, ധനതി വാ വിഭൂതി നിധാനം ധനിട്ഠാ. സതം ഭിസജാ ഏത്ഥ, സതഭിസജാനം വാ അധിപതി സതഭിസജോ. ഭദ്ദോ ഗോ, തസ്സേവ പദാനി പാദാ അസ്സം ഭദ്ദപദാ, പുബ്ബഭദ്ദപദാ ദ്വേ, ഉത്തരഭദ്ദപദാ ദ്വേ, സമൂഹോ ചേസം ചതുസങ്ഖ്യാതി ബഹുവചനം. രാ വുച്ചതി ധനം, തബ്ബന്തതായ രേവതീ, ആകാരസ്സേ, രേവതോ വാ ഇസിഭേദോ, തസ്സ അപച്ചം രേവതീ.

൬൧. ദ്വയം ¶ രാഹുഗ്ഗഹേ. സോ വുച്ചതി സഗ്ഗോ, തത്ഥ ഭാതീതി സോബ്ഭാനു. രഹതി ചന്ദാദീനം സോഭം ജഹാപേതീതി രാഹു. തമോ, വിധുന്തുദോ, ചന്ദാദോ, സേഹികേയോതിപി രാഹുസ്സ നാമാനി.

സൂര, ചന്ദ, അങ്ഗാരക, ബുധ, ജീവ, സുക്ക, അസിത, രാഹു, കേതൂതി ഏതേ സൂരാദയോ നവഗ്ഗഹാ നാമ.

മേസാദികോ ദ്വാദസകോട്ഠാസോ രാസി നാമ. ആദിനാ ഉസഭ, മേഥുന, കക്കട, സീഹ, കഞ്ഞാ, തുലാ, വിച്ഛിക, ധനു, മകര, കുമ്ഭ, മീനേ സങ്ഗണ്ഹാതി.

ദ്വയം ഭദ്ദപദനക്ഖത്താനം നാമം. പോട്ഠോ ഗോ [പാഠോ ഭദ്ദോ ഗോ (ക.)], തസ്സേവ പദാനി പാദാ അസ്സം പോട്ഠപദാ.

൬൨-൬൩. പജ്ജദ്വയേന സൂരിയസ്സ നാമാനി. ആ ഭുസോ ദിപ്പതീതി ആദിച്ചോ, പ്പസ്സ ച്ചോ. ലോകാനം സൂരഭാവം ജനേതീതി സൂരിയോ. തഥാ സൂരോ. സതം ബഹവോ രംസയോ യസ്സ സതരംസി. ദിവാ ദിവസം കരോതീതി ദിവാകരോ, ദിവസേ വാ കരോ ¶ ആഭാ യസ്സ ദിവാകരോ, ദിവാസദ്ദോയം സബ്ബകാരകവചനോ, ന തു ആധാരവചനോ ഏവ. വിസേസേന രോചതേ ദിപ്പതേതി വേരോചനോ. ദിനം കരോതി, കുമുദാനം വാ ദിനം മാകുല്യം കരോതീതി ദിനകരോ, ഉണ്ഹോ രംസി യസ്സ ഉണ്ഹരംസി. പഭം കരോതീതി പഭങ്കരോ.

അംസുനോ മാലാ, സാ യത്ഥ അത്ഥി അംസുമാലീ. ദിനാനം പതി ദിനപതി. തപതീതി തപനോ. രവന്തി ഏതേന സത്താ പഭാവിത്താതി രവി. ഭാനു യസ്സ അത്ഥീതി ഭാനുമാ. രംസി യസ്സ അത്ഥീതി രംസിമാ. ഭം ആഭം കരോതി, താസം വാ ആകരോ ഉപ്പത്തിട്ഠാനം ഭാകരോ. ഭാതി ദിപ്പതീതി ഭാനു. ദേവേഹിപി അച്ചതേ പൂജീയതേതി അക്കോ. സഹസ്സം ബഹവോ രംസയോ യസ്സ സഹസ്സരംസി. ദ്വാദസത്താ, പഭാകരോ, വിഭാകരോ, വികത്തനോ [വിസ്സകമ്മുനാ വികത്തിതോ, കമ്മനി യു (ചിന്താമണിടീകാ)], മത്തണ്ഡോ, ദിവമണി, തരണി, മിത്തോ, ചിത്രഭാനു, വിഭാവസു, ഗഹപ്പതി, ഹംസോ, സവിതാഇച്ചാദീനിപി സൂരിയസ്സ നാമാനി.

൬൪. പജ്ജേന സൂരിയാദീനം രംസിപ്പഭാനം നാമാനി. രസന്തി തം സത്താതി രംസി. ആ ഭുസോ ഭാതീതി ആഭാ. പകാരേന ഭാതീതി പഭാ. ദിപ്പതീതി ദിത്തി. രോചതേ ദിപ്പതേതി രുചി. ദീധ്യതി ദിപ്പതീതി ദീധിതി. ദിപ്പതീതി വാ ദീധിതി, പസ്സ ധോ, ഇകാരാഗമോ. മിയ്യന്തേ ഖുദ്ദജന്തവോ അനേനേതി മരീചി, ഈചി. അസതി ഗച്ഛതി ദിസന്തന്തി അംസു, ഉസ്സാഗമോ. മരീചിസഹചരണതോ ദീധിത്യാദയോ [ഖലിതപാഠോ (?), സവരസാമീ തു അങ്ഗുലി കാകലിസാരി സരാരി തുമ്ബിഅരി സുസി ദീമിത്യത്തയോ ഥീപുമേസു ഇച്ചാഹ (ചിന്താമണിടീകാ)] ഭാനു അംസു ച ദ്വീസു. മയ ഗമനത്ഥോ ¶ ദണ്ഡകോ ധാതു [ദണ്ഡകപ്പകരണേ ആഗതധാതൂതി അത്ഥോ, നിരുത്തിസാരമഞ്ജുസാടീകായം ൨൫൩.൪൧൩ പിട്ഠേസു പസ്സിതബ്ബം], ഖപച്ചയോ ഊകാരാഗമോ, അഥ വാ മാ മാനേ, ഉഖ ഗത്യത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു [ദണ്ഡകപ്പകരണേ ആഗതധാതൂതി അത്ഥോ, നിരുത്തിസാരമഞ്ജുസാടീകായം ൨൫൩.൪൧൩ പിട്ഠേസു പസ്സിതബ്ബം], മായ മാനായ ഉഖതീതി മയൂഖോ [മാപസം ഗഗനം പമാണയം ഉഖതി ഗച്ഛതീതി പിസോദരാദി (ചിന്താമണിടീകാ)]. കിരതി തിമിരം കിരണോ. കിരതി തിമിരം കരോ.

൬൫. ദ്വയം ആദിച്ചമണ്ഡലോതിഖ്യാതേ ഉപ്പാതാദിജാതേ രംസിമണ്ഡലേ. സൂരിയസ്സ പരി സമന്തതോ ധീയതേ പരിധീ, പരി സമന്തതോ വിസതീതി പരിവേസോ, സൂരിയം വാ പരിവേഠയതീതി പരിവേസോ. ഠസ്സ സോ. ഉപസൂരിയകം, മണ്ഡലന്തി ദ്വേപി പരിധിനോ നാമാനി.

ദ്വയം മരീചികായം. മരീചിസദിസതായ മരീചി. മിഗാനം തണ്ഹാ പിപാസാ യസ്സം ജലാഭാസത്താ സാ മിഗതണ്ഹികാ.

സൂരിയസ്സ ഉദയതോ പുബ്ബേ ഉട്ഠിതരംസി ഉഗ്ഗതരംസി അരുണോ നാമ സിയാ. അരുണവണ്ണതായ അരതി ഗച്ഛതീതി അരുണോ. സൂരസൂതോ, അനൂരു, കസ്സപേയ്യോ, കസ്സപി, ഗരുഡാഗ്ഗജോതിപി അരുണസ്സ നാമാനീതി. ആകാസവണ്ണനാ.

൬൬-൬൭. ചതുക്കം ¶ കാലേ. കല്യന്തേ സങ്ഖ്യായന്തേ ആയുപ്പമാണാദയോ അനേനാതി കാലോ, കരണം വാ കാരോ, ഭാവേ ണോ, സോ ഏവ കാലോ, ന ഹി ക്രിയാവിനിമുത്തോ കാലോ നാമ കോചി അത്ഥി, മഹാകാലസ്സ പന സസ്സതഭാവതോ അതീതാദിവോഹാരോ നത്ഥേവാതി അവയവകാലാനം സമൂഹഭാവതോ സോപി ‘‘കാലോ’’തി വുത്തോ. സത്താനം ജീവിതം അസതി ഖേപേതീതി അദ്ധാ, തസ്സ ധോ, ആകാരന്തോയം അദ്ധാസദ്ദോ പുമേ. പുനപ്പുനം ഏതീതി സമയോ. വിനാസം ലാതീതി വേലാ, വണ്ണലോപോ. ദിട്ഠോ, അനേഹോതിപി കാലസ്സേവനാമാനി.

ഖണാദയോ പന തബ്ബിസേസാ തസ്സ കാലസ്സ വിസേസാ ഭേദാ. കേ തേ, കിത്തകപ്പമാണാ ചേത്യാഹ ‘‘ഖണോ’’ഇച്ചാദി. ദസഹി അച്ഛരാഹി അങ്ഗുലിഫോടനേഹി ലക്ഖിതോ കാലോ ഖണോ നാമ, ഖണു ഹിംസായം, ഖണോതീതി ഖണോ, അ. ദസ ഖണാ ലയോ നാമ ഭവേ ഭവന്തി, ഏതേന വാ വചനേന വികഭിസങ്ഖ്യാപേക്ഖിനോപി വാചകാ സന്തീതി ഗമ്യതേ. ലയതി ഗച്ഛതി, സത്താനം ജീവിതം ലുനന്തോ വാ അയതി ഗച്ഛതീതി ലയോ. ദസ ലയാ ഖണലയോ നാമ, ഖണലയാനം സമൂഹഭാവതോ. തേ ദസ ഖണലയാ മുഹുത്തോ നാമ സിയാ സിയും വാ, അയമനിത്ഥീ. ഹുച്ഛ കോടില്യേ ¶ , കുടിലയതി രത്തിദിവസേ സുഭാസുഭദസ്സനതോതി മുഹുത്തോ, തോ, ധാതുയാദിമ്ഹി മുകാരാഗമോ, ച്ഛലോപോ ച. തേ ദസ മുഹുത്താ ഖണമുഹുത്തോ നാമ.

തികം ദിനേ. ദിബ്ബന്തി കീളന്ത്യസ്മിം ദിവസോ, സോ. ന ജഹാതി പച്ചാഗമനം അഹം. ആദദാതി നിബ്യാപാരന്തി ദിനം, ഇനോ, ആലോപോ ച, ദിബ്ബതി വാ ഏത്ഥാതി ദിനം, വസ്സ നോ. ഘസരോ [ഘസതി അന്ധകാരം രോ (ചിന്താമണിടീകാ)], വാസരോതിപി ദിനസ്സ നാമാനി.

൬൮. കല്ലന്തം പച്ചൂസേ. പഭാത്യസ്മിം ലോകോതി പഭാതം. തഥാ വിഭാതം. ഉസ രുജായം, പച്ചൂസതി വിനാസേതി തിമിരന്തി പച്ചൂസോ. കല്യന്തേ സങ്ഖ്യായന്തേ അനേന സങ്ഖ്യാദയോതി കല്ലം. അഹോമുഖം, ഊസോതിപി പച്ചൂസസ്സ നാമാനി.

ദ്വയം പദോസേ. ദോസായ രത്തിയാ ആരമ്ഭോ അഭിദോസോ. ദോസായ രത്തിയാ പാരമ്ഭോ പദോസോ. അഭിധാനതോ പാസദ്ദസ്സ പുബ്ബനിപാതോ, അപ്പധാനരസ്സോ ച, അഥ വാ അഭിദുസ്സന്തി പദുസ്സന്തി ച യത്ഥ സബ്ബകമ്മാനി അഭിദോസോ പദോസോ ച.

തികം സായന്ഹേ. സായതി ദിനം അവസായതീതി സായോ, സായന്തോ വാ ദിനന്തം കരോന്തോ അയതീതി സായോ, പുന്നപുംസകേ. സമ്മാഝായന്തി തം സഞ്ഝാ, (‘‘ബ്രഹ്മുനോ തനു പിതാ ലോകസ്സ ജനേത്തീ’’തി ഹി ആഗമോ നികായന്തരികാനം.) ¶ [( ) ഏത്ഥന്തരേ പാഠോ അധികോ വിയ ദിസ്സതി] ദിനാനം അച്ചയോ അതിക്കമോ, അവസാനം വാ ദിനച്ചയോ. ദിനന്തോതിപി തസ്സേവ നാമം.

പുബ്ബണ്ഹാപരണ്ഹമജ്ഝന്ഹവസേന തിവിധാ സഞ്ഝാ [അമര ൪.൩]. പുബ്ബഞ്ച തം അഹഞ്ചാതി പുബ്ബണ്ഹം. അപരഞ്ച തം മജ്ഝഞ്ച തം അഹഞ്ചേതി അപരണ്ഹം മജ്ഝന്ഹം. സബ്ബത്രാവയവേ സമുദായോപചാരതോ അഹസ്സേകദേസേ അഹസദ്ദോതി കമ്മധാരയോ, താസം തിസ്സന്നം സഞ്ഝാനം സമാഹാരോതി സഞ്ഝമിത്യുച്ചതേ. സമാഹരണം സമാഹാരോ, ഏകീഭാവോ, സോ ച ഭിന്നകാലാനം ന ഭവതീതി ബുദ്ധിയാ സമകാലഗ്ഗഹണതോ ഏകകാലത്താ തസ്മിം അഭിധേയ്യേ ദിഗുസമാസോ, തഥാ ഹി സമാഹാരോ സമൂഹോ തംസമ്ബന്ധേ ഛട്ഠിയായേവ ഭവിതബ്ബന്തി ചിന്തേന്തോ ആചരിയോ ന അഞ്ഞപദത്ഥസമാസോ അയന്തി ആകാരസ്സാപ്പധാനേ രസ്സത്തന്തി സഞ്ഝം. സമാഹാരോ ഭാവോ തസ്സേകത്താ ഏകവചനം, കമ്മവചനേ തു സമാഹാരേ തിസ്സോ സഞ്ഝാ സമാഹടാതി പഠമന്താനം സമാസേ സപദത്ഥപാധാന്യാ ബഹുവചനം, രസ്സാഭാവോ ച.

൬൯. പഞ്ചകം രത്തിയം. നിസതി തനും കരോതി സബ്ബബ്യാപാരം നിസാ. രജ്ജന്തി രാഗിനോ അത്ര രജനീ, യു, ഈ. രാതി ഗണ്ഹാതി അബ്യാപാരന്തി രത്തി,തി, രജ്ജന്തി വാ ഏത്ഥ രത്തി. പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമയാമവസേന തയോ യാമാ പഹാരാ യസ്സാ തിയാമാ. സംവുണോതി ദിനം സംവരീ. നിസീഥിനീ, ഖണദാ, ഖപാ, വിഭാവരീ, തമസ്സിനീ, യാമിനീ, തമീഇച്ചാദീനിപി രത്തിയാ നാമാനി.

ചന്ദികായുത്താ ¶ ചന്ദപ്പഭായ യുത്താ രത്തി ജുണ്ഹാ നാമ, ജുണ്ഹായോഗതോ ജുണ്ഹാ. തമോ ഉസ്സന്നോ യസ്സം സാ തമുസ്സന്നാ രത്തി തിമിസികാ നാമ, തിമിസം ഉസ്സന്നം ഏത്ഥാതി തിമിസികാ, ഉപധായ ഇത്തഞ്ച.

൭൦. തികം അഡ്ഢരത്തിയം. മജ്ഝിമാരത്തി കമ്മഭൂതാ ‘‘നിസീഥോ, അഡ്ഢരത്തോ, മഹാനിസാ’’തി ച വുച്ചതി. നിസ്സതേ സയതേ അസ്മിം നിസീഥോ. അഡ്ഢഞ്ച തം രത്തി ചാതി അഡ്ഢരത്തോ, രത്തേകദേസേ രത്തിസദ്ദോ, രത്തിയാ അഡ്ഢന്തി വാ അഡ്ഢരത്തോ. മഹതീ ച സാ നിസാ ചാതി മഹാനിസാ.

ചതുക്കം അന്ധകാരേ. അന്ധം ഹതം ദിട്ഠസത്തികം ലോകം കരോതീതി അന്ധകാരോ. തമതീതി തമോ, അഥ വാ തമന്തി ആകങ്ഖന്തി രതിം ലോകാ ഏത്ഥ തമോ, തമു ആകങ്ഖായം, തമസദ്ദോ അനിത്ഥീ, തംസഹചരണതോ അന്ധകാരോപി. തിമിസം ഇസോ, അഥ വാ തിമു തേമനേ, തിമന്തി ഏത്ഥ രാഗേനാതി തിമിസം. തിമിരം, പുബ്ബേവ ഇരപച്ചയോ.

൭൧. ചതുദ്ദസന്നം രത്തീനം പൂരണീ ചതുദ്ദസീസങ്ഖാതോ കാളപക്ഖോ ച ഏകഗ്ഘനോ വനസണ്ഡോ ച മേഘപടലഞ്ച അഡ്ഢരത്തി ച ഏതേഹി ചതൂഹി സമന്നാഗതോ തമോ ചതുരങ്ഗതമം നാമ.

൭൨. അന്ധഞ്ച തം തമഞ്ചാതി അന്ധതമം, യം ലോകം അന്ധകാരം കരോതി. അയം അന്ധതമസദ്ദോ ഘനതമേ ബാള്ഹതമേ വത്തതി.

ദ്വയം ¶ പഹാരേ. പഹരീയതേ ഭേരിയാദി അത്രാതി പഹാരോ, പുമേ സഞ്ഞായം അപച്ചയോ. യാ പാപുണേ മോ, ഉപയമേതി വാ അഹോ രത്തി ചാനേന യാമോ, യമിതോ ണോ. പഹാരോ ഏവ യാമോ ഇതി സഞ്ഞിതോ യാമസഞ്ഞിതോ.

ദുതിയാ തിഥി പാടിപദോ നാമ. പടിപജ്ജതേ ചന്ദോ ഖയം, ഉദയം വാ യസ്സം പാടിപദോ. തതിയാദീ തിഥിയേവ, ന പാടിപദോ. തനോതീതി തിഥി, അഥ വാ താ പാലനേ ഇഥി. തിഥിസദ്ദോ ദ്വീസു.

൭൩. ദ്വയം പന്നരസിയം, പന്നരസന്നം തിഥീനം പൂരണീ പന്നരസീ, പണ്ണരസീതിപി പാഠോ അത്ഥി. ദ്വയം പുണ്ണമായം തിഥിയം. മിയ്യതേ തിഥീനം ഖയോ വുഡ്ഢി ചാനേന മാസോ, ചന്ദോ, പുണ്ണോ ച സോ മാസോ ചാതി പുണ്ണമാസോ, തസ്സായം തിഥി, പുണ്ണമാസോ യസ്സമത്ഥീതി വാ പുണ്ണമാസീ. പുണ്ണോ മാ ചന്ദോ യത്ഥ, പുണ്ണമസ്സായം വാ തിഥി പുണ്ണമാ, ‘‘പുണ്ണിമാ’’തി പാഠേ പന സതി ചന്ദസ്സ പുണ്ണഭാവോ പുണ്ണോ, തേന നിബ്ബത്താ ഭാവപച്ചയന്താ തേന നിബ്ബത്തേ ഇമോ ദിസ്സതി, ലോകാസയത്താ ലിങ്ഗസ്സ ഇത്ഥിലിങ്ഗത്തം, സാ പുണ്ണമാ ഏകകലാഹീനേ ചന്ദേ സതി അനുമതി നാമ, അനുമഞ്ഞന്തേ അനുഗച്ഛന്തേ ദേവതാപിതൂഹി സഹ യസ്സം സാ അനുമതി. പുണ്ണേ പന ചന്ദേ സാ പുണ്ണമാ രാകാ നാമ, രാതി ദസ്സനാവകാസം രാകാ, കോ [കലാഹീനേ സാ’നുമതി പുണ്ണേ രാകാ നിസാകരേ (അമര ൪.൮)].

അപരാ കാളപക്ഖസമ്ഭൂതാപന്നരസീ പന അമാവസീ, അമാവാസീതിപി ഉച്ചതേ. അമാ സഹ വസന്തി രവിചന്ദാ യസ്സം അമാവസീ, അമാവാസീ ച ദീഘം കത്വാ, അമാസദ്ദോ സഹത്ഥോ അബ്യയം. ദസ്സോ [ദസ്സലാ (ക.), ദിസ്സന്തേ രവിചന്ദാ അത്ര, ‘‘ഗണകേഹീ’’തി ഘ (ചിന്താമണിടീകാ)], സൂരിയിന്ദുസങ്ഗമോതി തസ്സായേവ നാമാനി.

൭൪. സട്ഠിഘടികാഹി ¶ ലക്ഖിതോ കാലോ അഹോരത്തോ നാമ. ഘടേന്തി അഹോരത്തിയോതി ഘടികാ. അഹോ ച രത്തി ച അഹോരത്തോ, പുമേ. അദിഗുത്തേപി അഹോരത്തന്തി നപുംസകേപി. തേ പഞ്ചദസ അഹോരത്താ പക്ഖോ നാമ. പചന്തി പരിണമന്തി ഭൂതാന്യനേനേതി പക്ഖോ. പുബ്ബാപരഭൂതാ തേ ച പക്ഖാ യഥാക്കമം സുക്കകാളാ സുക്കപക്ഖകാളപക്ഖാ നാമ. ജോതിസത്ഥക്കമേന സുക്കപക്ഖോ പുബ്ബസഞ്ഞിതോ, കണ്ഹപക്ഖോ അപരസഞ്ഞിതോ. തതോ ഏവ മാസവിസേസേ ലോകേ സകപരപക്ഖോതി [ലോകേപ്യപരപക്ഖോതി (ക.)] രൂള്ഹീ. സുച സോകേ, സുക്കോ, സോചന്തി ഏത്ഥ അന്ധകാരാഭിലാസിനോതി കത്വാ, സൂചേതി പകാസേതീതി വാ സുക്കോ. കിരതി സുക്കന്തി കാരോ, ണോ, സോവ കാളോ, കേന വാ ജോതിനാ അരതി ഏത്ഥ കാരോ, സോവ കാളോ. തേ ദുവേ സുക്കകാളപക്ഖാ സമുദിതാ മാസോ നാമ. മസി പരിമാണേ, കമ്മനിണോ.

൭൫-൭൬. സാദ്ധപജ്ജേന ദ്വാദസമാസാനം നാമാനി. ചിത്തായ പരിപുണ്ണേന്ദുയുത്തായ യുത്തോ, ഉപലക്ഖിതോ വാ മാസോ ചിത്തോ ¶ , സംയോഗന്തത്താ ന വുദ്ധി, ഏവം സബ്ബത്ര. പരിപുണ്ണേന്ദുയുത്തതംതംനക്ഖത്തനാമവസേന ദ്വാദസന്നം മാസാനം നാമാനി വേദിതബ്ബാനി. ചിത്തമാസാദയോ ഫഗ്ഗുനമാസപരിയന്താ ദ്വാദസ കോട്ഠാസാ കമേന മാസാതി ഞേയ്യാ. പസത്ഥതമത്താ ജേട്ഠാ, തംയോഗാ ജേട്ഠോ. അസയ്ഹോ രവി അത്രേതി ആസാള്ഹോ. യസ്സ ളോ, സവന്ത്യസ്മിം സാവണോ, യു. ഫലന്ത്യത്ര ഫഗ്ഗുനോ, യു, ലസ്സ ഗോ, അസ്സ ഉ. കത്തികമാസോ പച്ഛിമകത്തികോ നാമ. അസ്സയുജമാസോ പുബ്ബകത്തികോ നാമ.

൭൭. ദ്വയം സാവണമാസേ. അന്തോവീഥിതോ ബഹി നിക്ഖമതി സൂരിയോ ഏത്ഥ, അധികരണേ അനീയോ. ദ്വയം ചിത്തമാസേ. നാനാപുപ്ഫഫലവിചിത്തതായ ലോകാനം രമ്മം കരോതി, രമന്തി വാ ഏത്ഥാതി രമ്മകോ.

൭൮. കത്തികകാളപക്ഖതോ പച്ഛിമകത്തികതോ പട്ഠായ ചതുരോ ചതുരോ മാസാ കമാ കമതോ ഹേമന്തഗിമ്ഹാനവസ്സാനസഞ്ഞിതാ ഉതുയോ നാമ ഹോന്തി. ഹിമാനി ഏത്ഥ സന്തി ഹേമോ, സോ ഏവ ഹേമന്തോ, ‘‘സുത്തന്തോ വനന്തോ’’തി യഥാ, ഹിനോതി വാ ഹാനിം ഗച്ഛതി സബ്ബമേത്ഥാതി ഹേമന്തോ, അന്തപച്ചയോ, മാഗമോ ച. ഗിരതി പീളയതീതി ഗിമ്ഹാനോ, മാനോ, രസ്സ ഹോ, വണ്ണവിപരിയയോ ച. വസ്സതി ഏത്ഥ വസ്സാനോയു. ഉതുയോ ദ്വീസൂതി പച്ചാസത്യാ ഉതുസദ്ദോ ഏവ ദ്വീസു, ന ഹേമന്താദയോ, അമരകോസേ പന ഉതുസദ്ദോ പുമേ വുത്തോ [അമര ൪.൨൦].

൭൯. അഞ്ഞഥാപി ¶ ഉതുഭേദം ദസ്സേതും അരിയസാമഞ്ഞമാഹ ‘‘ഹേമന്തോ’’ഇച്ചാദി. വാ അഥ വാ വുത്താനുസാരേന ഉതുത്തയപഭേദേ വുത്തവചനസ്സാനുസാരേന. ഇദം പന ‘‘കത്തികകാളപക്ഖതോ’’തി വചനം സന്ധായ വുത്തം, തസ്മാ കത്തികകാളപക്ഖതോ പഭുതി ദ്വേ ദ്വേ മാസാ കമാ കമതോ ഹേമന്തോ, സിസിരോ, വസന്തോ, ഗിമ്ഹോ, വസ്സാനോ, സരദോ ഉതൂതി ഛ ഉതൂ ഭവന്തി, പുനപ്പുനം ഏതീതി കത്വാ, തു, ഇസ്സ ഉ. സിസിരം സീതലം, തംയോഗാ സിസിരം, വാവിധാനതോ ന വുദ്ധി, മകാരോ പദസന്ധികരോ. വസ കന്തിയം. വസീയതേതി വസന്തോ. പുപ്ഫധനുത്താ [പുപ്ഫവന്തത്താ (ക.)] വാ വസതി കാമോ ഏത്ഥ വസന്തോ. സരതി പീളയതി അസ്മിന്തി സരദോ, തസ്സ ദോ. സാ സുനഖാ രമന്തി ഏത്ഥാതി വാ സരദോ, മസ്സ ദോ.

൮൦-൮൧. തികം ഗിമ്ഹേ. ഉസതി ദഹതീതി ഉണ്ഹോ, ണ്ഹോ, സലോപോ ച. നിദഹന്തേ യസ്മിന്തി നിദാഘോ, ഹസ്സ ഘോ. ഗിരതി ¶ പീളയതീതി ഗിമ്ഹോ, മോ, രസ്സ ഹോ, വണ്ണവിപരിയയോ ച. തികം വസ്സാനോതുമ്ഹി. വസ്സതി പവസ്സതി ഏത്ഥാതി വസ്സോ, വസ്സാനോ, പാവുസോ ച. അസ്സ ഉ, സംയോഗലോപോ ച.

വസ്സാനാദികേഹി തീഹി ഉതൂഹി ദക്ഖിണായനം സൂരിയസ്സ ദക്ഖിണദിസാഗമനം ഭവതി, അഞ്ഞേഹി തീഹി സിസിരവസന്തഗിമ്ഹേഹി ഉത്തരായനം ഉത്തരദിസാഗമനം ഭവതി. ഇ ഗതിയം, ഭാവേ യു, അയനം. പുസ്സസങ്കന്തിമാരബ്ഭ ആസാള്ഹം യാവ ആദിച്ചസ്സ ഉത്തരാ ഗതി ഉത്തരായനം. ആസാള്ഹസങ്കന്തിമാരബ്ഭ പുസ്സം യാവ ദക്ഖിണാ ഗതി ദക്ഖിണായനം. വസ്സോയനദ്വയന്തി ഇദം അയനദ്വയം സമ്പിണ്ഡിതം വസ്സോ നാമ. വസ്സന്തി ഏത്ഥാതി വസ്സോ, വസ്സകാലേന വാ ഉപലക്ഖിതോ വസ്സോ, ‘‘ചിത്തോ, ചക്ഖുദസക’’ന്തി യഥാ.

പജ്ജദ്ധം വസ്സേ. സംവസതി ഏത്ഥ സംവച്ഛരോ, ഛരോ, സസ്സ ചോ, ‘‘വച്ഛരോ’’തിപി തസ്സേവ നാമം. നത്ഥി ഇത്ഥിലിങ്ഗത്തമേതേസു അനിത്ഥീ. പച്ചാസത്യാ സരദോപി തംപച്ചാസത്യാ ഹായനോപി. സരദകാലേന ലക്ഖിതോ സരദോ, യഥാ ‘‘സോതദസകം, വേസാഖോ’’തി. ജഹാതി ഭാവേതി ഹായനോ, പദത്ഥേ വാ ജഹന്തോ അയതീതി ഹായനോ. സമയതി വികലയതി ഭാവേതി സമാ, സമ വേകല്യേ. ‘‘സമാ വസ്സേ ഥീലിങ്ഗോ തു, സമം സബ്ബസമാനേസൂ’’തി രുദ്ദോ.

സബ്ബസത്താനം സബ്ബപാരിസദത്താ [സബ്ബപടിപദത്താ (ക.)] സബ്ബവോഹാരകുസലത്ഥം കാലാധികാരത്താ പരസമയേ കഥിതം ദേവാനം വസ്സപ്പമാണമ്പി ഇധാഹരിത്വാ ദീപേതബ്ബം. തഥാ ഹി മനുസ്സാനം മാസേന പിതൂനം അഹോരത്തോ, ഏവം മനുസ്സാനം വസ്സേന ദേവാനം അഹോരത്തോ, തത്രോത്തരായനം ദേവാനം ദിനം, രത്തി പന ദക്ഖിണായനം, ദേവതാനം സട്ഠ്യാധികാഹോരത്തിസതത്തയേന വസ്സേന ദ്വാദസവസ്സസഹസ്സാനി ദേവാനം യുഗം. തേന വുത്തം –

‘‘ഏസാ ¶ ദ്വാദസസഹസ്സീ, യുഗാഖ്യാ പരികിത്തിതാ;

ഏതം സഹസ്സഗുണിതം, അഹോ ബ്രഹ്മമുദാഹട’’ന്തി [‘‘വേദദീപകഗന്ഥേ’’തി നിസ്സയേ].

തഞ്ച നരാനം ചതുയുഗം ദിബ്ബസഹസ്സദ്വയേന ബ്രഹ്മുനോ ദ്വേ ദിവേതി. കത, തേതാ, ദ്വാപര, കലിവസേന ചതുയുഗം. തത്ര കതയുഗസ്സ മനുസ്സസങ്ഖ്യായ പമാണം അട്ഠവീസതിസഹസ്സാധികാനി സത്തരസവസ്സലക്ഖാനി, തേതായ ഛന്നവുതിസഹസ്സാധികാനി ദ്വാദസവസ്സലക്ഖാനി, ദ്വാപരസ്സ ചതുസട്ഠിസഹസ്സാധികാനി അട്ഠവസ്സലക്ഖാനി, കലിസ്സ ബാത്തിംസസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി വസ്സലക്ഖാനി. വുത്തഞ്ച –

‘‘സുഞ്ഞം സുഞ്ഞം ഖം നാഗാ, കരമുനിസസിനോ;

മാന’മാദോ യുഗസ്സ, തേതായ ഖംഖംസുഞ്ഞം.

രസനവസൂരിയാ, വസ്സസങ്ഖ്യാ പസിദ്ധാ;

സുഞ്ഞം സുഞ്ഞം ഖം വേദാ, രസഭുജഗമിതി.

ദ്വാപരേ വസ്സസങ്ഖ്യാ, സുഞ്ഞാകാസംഖംനേത്ത-;

ഗുണജലനിധയോ, വസ്സസങ്ഖ്യാ കലിസ്സേ’’തി.

പിണ്ഡോ ചേസ വീസതിവസ്സസഹസ്സാധികാനി തേചത്താലീസവസ്സലക്ഖാനി. വുത്തഞ്ച ‘‘ഖാകാസസുഞ്ഞമ്ബരദന്തസാഗരാ ചതുയുഗാനം പരിമാണസങ്ഗഹോ’’തി. ബ്രഹ്മുനോ അഹോരത്തേന നരാനം ദ്വേ കപ്പാ.

തത്ര അട്ഠ നാഗാ, ദ്വേ കരാ, സത്ത മുനയോ, ഏകോ സസീ, ഛ രസാ, ദ്വാദസ സൂരിയാ, ചത്താരോ വേദാ ജലനിധയോ ച. ദ്വേ നേത്താനി, തയോ ഗുണാ, ബാത്തിംസ ദന്താ, സങ്ഖ്യായ പസിദ്ധേഹേതേഹി സങ്ഖ്യാ ഗഹേതബ്ബാ. ഖാകാസമ്ബരസദ്ദാ സുഞ്ഞപരിയായാ. സുഞ്ഞഞ്ച ഗണിതേ ബിന്ദുനാ സങ്ഗഹിതം. സബ്ബഞ്ചേതം പടിയുഗം പടിലോമേന പത്ഥാരയേ. തത്ര കതയുഗസ്സ പത്ഥാരോ യഥാ – ൧൭൨൮൦൦൦. തേതായ യഥാ – ൧൨൯൬൦൦൦ ¶ . ദ്വാപരസ്സ യഥാ – ൮൬൪൦൦൦. കലിസ്സ യഥാ – ൪൩൨൦൦൦. ചതുയുഗപിണ്ഡസ്സ ച യഥാ – ൪൩൨൦൦൦൦. യുഗാനം പടിപത്ഥാരഞ്ച പിണ്ഡസ്സ ച യഥാക്കമം അന്തിമം ബിന്ദുമാദായ പടിലോമേന ഗണയേ. തം യഥാ –

‘‘ഏകം ദസ സതഞ്ചേവ, സഹസ്സ’മയുതം തഥാ;

ലക്ഖഞ്ച നിയുതഞ്ചേവ, കമാ ദസഗുണോത്തര’’ന്തി.

തത്ര ദസസഹസ്സാനി അയുതം. ദസലക്ഖാനി നിയുതം. തഞ്ച കലിദ്വാപരേസു നത്ഥീതി ലക്ഖപരിയന്തമേവ തത്ര ഗണയേ, തദേവം യുഗാനം, തംപിണ്ഡസ്സ ച അങ്കതോ പുബ്ബവുത്താ വസ്സസങ്ഖ്യാ സഞ്ഞാതാ ഭവതീതി.

തത്ര ബ്രഹ്മുനോ ദിനം നരാനം ഉദയകപ്പോ, രത്തി പന ഖയകപ്പോ. ഏകസ്മിഞ്ച ബ്രഹ്മദിനേ മനുസഞ്ഞിതാ ചതുദ്ദസ ബ്രഹ്മസുതാ ഭവന്തി. തത്രേകസ്സ മന്വന്തരസ്സ ഏകസത്തതിദിബ്ബയുഗാനി പമാണം, തഞ്ച മാനുസം ചതുദ്ദസഭി ഉത്തരം [ചതുരാസീതിഉത്തരം (?)] യുഗസതദ്വയം. തദേവം ചതുദ്ദസഭി മന്വന്തരേഹി ചതുനവുത്യുത്തരാനി നവദിബ്ബയുഗസതാനി ഭവന്തി. മാനുസം തു ചതുവീസതിയുഗസഹസ്സചതുക്കം. ഏസഞ്ച [ഛസത്തത്യാധികനവതിംസയുഗസതം (?)] മന്വന്തരാനം അട്ഠവീസസഹസ്സാധികസത്തരസമാനുസവസ്സലക്ഖസങ്ഖ്യാ വാ കതയുഗപ്പമാണകാ പഞ്ച സന്ധയോ ഭവന്തി. തേന വുത്തം സൂരിയസിദ്ധന്തേ [൧.൧൮-൧൯] –

‘‘യുഗാനം സത്തതി സേകാ, മന്വന്തര’മിഹോ’ച്ചതേ;

കതസ്സ സങ്ഖ്യാ തസ്സന്തേ, സന്ധി വുത്തോ ജലപ്ലവോ.

സസന്ധയോ തേ മനവോ, കപ്പേ ഞേയ്യാ ചതുദ്ദസ;

കതപ്പമാണാ കപ്പാദോ, സന്ധീ പഞ്ചദസട്ഠിതാ’’തി.

കതയുഗസ്സ ച പാദേന കലിനോ പമാണം, പാദദ്വയേന ദ്വാപരസ്സ, പാദത്തയേന തേതായ. ചതുയുഗഞ്ചേതം ചക്കമിവ ഭമതീതി പഞ്ചദസഹി സന്ധീഹി നരാനം യുഗാനി ചതുവീസതി ഭവന്തി. ദേവാനം ¶ തു യുഗചക്കം. ഏതാനി ച സസന്ധിചതുദ്ദസമന്വന്തരാന്യേകതോപി പിണ്ഡിതാനി ദേവാനം യുഗസഹസ്സം ഭവതി, നരാനം ചതുയുഗസഹസ്സം, തഞ്ച ബ്രഹ്മുനോ ദിനമേകം. അഞ്ഞോ മനു അസ്മിം മന്വന്തരം, ബ്രഹ്മസുതാ ഏവ മനവോ.

൮൨. പഞ്ചകം ഖയകപ്പേ. കപ്പതേ ജഗതീ വിനസ്സതേതി കപ്പോ. ഖയന്തി ഏത്ഥ ഖയോ. കപ്പോ ച ഖയോ ചാതി കപ്പക്ഖയാ. സംവത്തതേ ഉപരമതേ, വിനസ്സതേ വാ ജഗതീ അസ്മിന്തി സംവട്ടോ. ചതുയുഗാനമന്തേ ജാതോ യുഗന്തോ. പലീയതേ ഖീയതേ യത്ഥ ലോകോതി പലയോ, പുമേ, സഞ്ഞായം ണോ. കേചി പനേത്ഥ ‘‘കപ്പക്ഖയോ തൂ’’തി പാഠം വത്വാ ദ്വിന്നമേകാഭിധാനത്തം കപ്പേന്തി, തം അമരകോസേന ച തട്ടീകായ ച ന സമേതി. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘സംവട്ടോ, പലയോ, കപ്പോ, ഖയോ, കപ്പന്തമിച്ചപീ’’തി [അമര ൪.൨൨] ച ‘‘പഞ്ചകം ഖയകപ്പേ’’തി ച.

ദ്വയം കാളകണ്ണിയം. നിന്ദിതബ്ബത്താ ന ലക്ഖീയതേതി അലക്ഖീ. അത്തനോ നിസ്സയം കാളവണ്ണസദിസം കരോതി അപ്പകാസകത്താതി കാളകണ്ണീ, കരതോ ണോ, രസ്സ ണോ, ഈ ച. ദ്വയം സിരിയം. പസംസിതബ്ബത്താ ലക്ഖീയതേതി ലക്ഖീ. കതപുഞ്ഞേഹി സേവീയതേ, തേ വാ സേവതീതി സിരീ, രോ, ഈ ച.

൮൩. ദ്വയം ദാനവാനം മാതരി. ദാ അവഖണ്ഡനേ, ദായതീതി ദനു. ദ്വയം ദേവാനം മാതരി. ദിതീതി അസുരാനമേവ വേമാതികാ മാതാ, തസ്സാ പടിപക്ഖഭാവേന അദിതി.

൮൪. ആഗുന്തം ¶ പാപേ. പാന്തി രക്ഖന്തി അത്താനമസ്മാതി പാപം, പകാരവണ്ണാഗമോ, ദുഗ്ഗതിം പാപനതോ വാ പാപം. കില്യതേ സിഥിലീ കരിയ്യതേ യേനേതി കിബ്ബിസം, ലസ്സ വോ, ഇസോ ച, കരോതി അനിട്ഠഫലന്തി വാ കിബ്ബിസം, ഇബ്ബിസോ. വിരൂപേന ഗച്ഛതീതി വേരം. ന ഹന്തി ധഞ്ഞന്തി അഘം, ഹനസ്സ ഘോ, സാധൂഹി അഗന്തബ്ബത്താ വാ അഘം, ഹന ഗതിയം. കുച്ഛിതം ചരിതം ദുച്ചരിതം. ദു നിന്ദിതം കരണമസ്സ ദുക്കടം. ന പുനാതീതി അപുഞ്ഞം. കുസലാനം പടിപക്ഖം അകുസലം. കം സുഖം ഹനതീതി കണ്ഹം, വണ്ണവിപരിയയോ. കല്യതേ അനേന കലുസം, ഉസോ, കം വാ സുഖം ലുനന്തോ സേതീതി കലുസം. ദു നിന്ദിതം ഇതം ഗമനമസ്സ ദുരിതം. അഗന്തബ്ബം ഗച്ഛതി ഏതേനാതി ആഗു, ആ പീളയം ഗച്ഛതീതി വാ ആഗു, ‘‘ആ തു കോധമുദാട്ടീസൂ’’തി ഹി ഏകക്ഖരകോസേ വുത്തം.

൮൫-൮൬. ഛക്കം ധമ്മേ. കുച്ഛിതേനാകാരേന സന്താനേ സേന്തീതി കുസാ, രാഗാദയോ, തേ ലുനാതി ഛിന്ദതീതി കുസലം. സുഖം കരോതി, സോഭനം വാ കരണമസ്സ സുകതം. സുഖം കരോതീതി സുക്കം. പുനാതീതി പുഞ്ഞം. ധരതി സബ്ബന്തി ധമ്മം. അപരേ പനിദം ‘‘പുഞ്ഞധമ്മ’’മിത്യേകപദം വദന്തി, തം അമരകോസേന [അമര ൪.൨൪] വിരുജ്ഝനതോ ന ഗഹേതബ്ബം. സുന്ദരം ചരണമസ്സ സുചരിതം.

തികം ¶ ദിട്ഠധമ്മികേ. ദിട്ഠധമ്മോ നാമ പച്ചക്ഖോ അത്തഭാവോ, തത്ഥ നിബ്ബത്തം ദിട്ഠധമ്മികം. ഇഹലോകേ ജാതം ഇഹലോകികം. സന്ദിട്ഠേ പച്ചക്ഖേ അത്തഭാവേ ജാതം സന്ദിട്ഠികം. ദ്വയം സമ്പരായികേ. തം വചനത്ഥതോ സുവിഞ്ഞേയ്യം.

ദ്വയം തക്കാലേ. തസ്മിംയേവ കാലേ ജാതം, നാസന്നകാലാദീസൂതി തക്കാലം. തദാ തസ്മിംയേവ കാലേ ജാതം തദാത്വം, ത്വം, തദാത്തന്തിപി പാഠോ. ദ്വയം ആയതികാലേ. ഉത്തരകാലോ പച്ഛിമോ കാലോ. ആഗമിസ്സതീതി ആയതി, ആപുബ്ബോ ഇ ഗതിമ്ഹി. ഏത്ഥ ച യം ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ ദൂരമാസന്നം വാ, തം ദിട്ഠധമ്മികം. യം പന ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ വാ സമ്പരായേ വാ ദൂരതരം, തം ആയതി.

൮൭-൮൮. പമോദന്തം പാമോജ്ജേ. ഹസതി യേനാതി ഹാസോ. അത്താ മനോ യസ്സ അത്തമനോ. ദുട്ഠസ്സ ഹി മനോ അത്താ നാമ ന ഹോതി, തസ്സ ഭാവോ അത്തമനതാ, പാമോജ്ജം. പീണേതി തപ്പേതീതി പീതി. വിന്ദതി സുഖം ഏതായാതി വിത്തി. തുസ്സന്തി ഏതായാതി തുട്ഠി, തംസഹചരണതോ വിത്തി, തംസഹചരണതോ പീതി ച നാരിയം, അത്തമനതാ പന നിദ്ദേസതോ രൂപഭേദോ. ആ ഭുസോ നന്ദയതീതി ആനന്ദോ. മുദ ഹാസേ, പമുദോ, ആമോദോപി. സന്തുസ്സനം സന്തോസോ ¶ . നന്ദനം നന്ദി. സമ്മദോ സമ്മദാപി [സമ്മുദോ, സമ്മദോപി (?)], ഉകാരസ്സ അ. പമോദിതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ, ചിത്തസ്സ വാ ഭാവോ പാമോജ്ജം.

തികം സുഖേ. സുട്ഠു ഖണതീതി സുഖം, ക്വി. സാദീയതി അസ്സാദീയതീതി സാതം. ഫസ്സതി സിനേഹതീതി ഫാസു, ഫുസതി വാ ബാധതി ദുക്ഖന്തി ഫാസു. സത്തകം കല്യാണേ. ഭദി കല്യാണേ, ഭദ്ദതീതി ഭദ്ദം. പസത്ഥതരത്താ സേയ്യോ. സോഭതീതി സോഭം. ഖീ ഖയേ, ഖേപേതി അസുഖം ഖേമം, മോ. കല്യം നിരോഗം അണതി ഗച്ഛതി, കല്യം വാ ഹിതം അണയതി പാപയതീതി കല്യാണം, കമ്മനി ണോ [കമ്മനി ഉപപദേ ണപച്ചയോതി അധിപ്പായോ]. മങ്ഗ ഗത്യത്ഥോ, മങ്ഗതി ധഞ്ഞം മങ്ഗലം, അലോ. സമേതി ദുക്ഖന്തി സിവം, വോ.

൮൯. ഛക്കം ദുക്ഖേ. ദുക്കരം ഖമനമേത്ഥ ദുക്ഖം. കസ ഗമനേ, കസതി അപുഞ്ഞന്തി കസിരം, ഇരോ, കുച്ഛിതേനാകാരേന സേതീതി വാ കസിരം. കിര വിക്ഖിപനേ, കിരതി സുഖന്തി കിച്ഛം, കതാ വാ പുഞ്ഞകരണിച്ഛാ യേനാതി കിച്ഛം, ‘‘ദുക്ഖൂപനിസാ സദ്ധാ’’തി ഹി വുത്തം. നത്ഥി അധിഗമനത്ഥം ഈഹാ ഏത്ഥാതി നീഘോ, ഹസ്സ ഘോ, അഥ വാ നിഹന്ത്യപുഞ്ഞം ഹിംസതി ഗച്ഛതീതി വാ നീഘോ, പുഞ്ഞം വാ ന ഹന്തി ന ഗച്ഛതീതി നീഘോ. വിരൂപമസതി യേനാതി ബ്യസനം, വിസിട്ഠം വാ അസതി ഖേപേതീതി ബ്യസനം. ന ഹന്തി ധഞ്ഞന്തി അഘം. ഏതേ പാപാദയോ ഗുണേ യഥാവുത്തലിങ്ഗാ. പാപപുഞ്ഞാനി സുഖാദി ച ആകിച്ഛം കിച്ഛന്തം ഗുണയോഗതോ ദബ്ബേ വിസേസ്യേ വത്തമാനാനി തീസു. യഥാ –

പാപാ ഉതുമതീ കഞ്ഞാ, പാപോ രാജാപ്യരക്ഖകോ;

പാപം ബ്യാധകുലം ഹിംസം, പാപോ വിപ്പോ ച സേവകോ;

പുഞ്ഞം തിത്ഥമിദം പുഞ്ഞാ, നദീ പുഞ്ഞോ’യ’മസ്സമോ.

സുഖം ¶ കാമികുലം ദബ്ബം [സബ്ബം (?)], സുഖോ വാസോ സഹാ’മ്ബയാ [സഹാന്വയോ (ക.)];

സുഖാ യുവതി’രിച്ഛന്തീ, സുഖാ വേ മഘവഗ്ഗഹാ [സുഖാ യുവതികാ ഗഹാ (ക.)].

യദാ തു സകത്ഥപ്പധാനം സുഖാദികമേവ വിസേസ്യത്തേന വത്തുമിച്ഛതേ, ന തു ദബ്ബം (പുബ്ബമിവ വിസേസനം,) [( ) ചിന്താമണിടീകായം ന ദിസ്സതി] തദാ രൂപഭേദോത്തമേവ ലിങ്ഗം. യഥാ –

‘‘ദാലിദ്ദേപി [വലിത്തേപി (ക.)] ധനിത്തേപി, വസോ പരിജനോ സുഖം;

സുഖം സജ്ജനവാസോ ച, സുഖം സന്തി അനുത്തരാ’’തി.

നനു ‘‘ദുക്കടോയം ബ്യാപാരോ, സുകതം കമ്മം, കലുസോയം മേ ബ്യാപാരോ’’തി അഞ്ഞേസമ്പി തീസു വുത്തി അത്ഥേവേതി കിം പാപപുഞ്ഞാനമേവ ഗഹണം ഭവതീതി? വുച്ചതേ – ‘‘ദുട്ഠു കതോ ദുക്കടോ, സുട്ഠു കതം സുകത’’മിച്ചേവം ക്രിയാനിബന്ധനാപി തീസു വുത്തി സമ്ഭവതി, നാവസ്സം ഗുണനിബന്ധനാ ഏവ. കലുസസ്സപി യദാ സിട്ഠപയോഗേസു വിസേസ്യവുത്തി തിലിങ്ഗതാ ഉപലബ്ഭതേ, തദാ പാപഗ്ഗഹണ’മത്ഥപ്പധാനം ബ്യാഖ്യാതബ്ബം.

൯൦. പഞ്ചകം സുഭാസുഭകമ്മമത്തേ. ഇട്ഠാനിട്ഠവിപാകഭാഗോ യത്ഥ അത്ഥീതി ഭാഗ്യം. സുഭാസുഭഫലം നേതീതി നിയതി,തി. സുഭാസുഭഫലം ഭാജേതീതി ഭാഗോ. ഇട്ഠാനിട്ഠവിഭാഗഭാഗോധീയതി ഏത്ഥാതി ഭാഗധേയ്യം. സുഭാസുഭഫലം വിദധാതീതി വിധി. അയോ, സുഭാവഹോ, ദേവം, ദിട്ഠംഇച്ചാദീനിപി സുഭാസുഭകമ്മമത്തസ്സ നാമാനി. പഞ്ചകം ജാതിയം. ഉപ്പജ്ജനം ഉപ്പത്തി, നിപ്പജ്ജനം നിബ്ബത്തി, പദ ഗതിയം, നിപുബ്ബോ,തി, പസ്സ ബോ. ജനനം ജാതി. ജനീയതേ ജനനം. ഉദ്ധം ഭവനം ഉബ്ഭവോ.

൯൧. പജ്ജം ¶ ഹേതുമ്ഹി. അത്തനോ ഫലം നിമിനാതീതി നിമിത്തം, മാ പരിമാണേ, നിപുബ്ബോ. കരോതി ഫലന്തി കാരണം. തിട്ഠതി ഫലമേത്ഥാതി ഠാനം. പജ്ജതി നിപജ്ജതി ഫലമേതേനാതി പദം, വിസേസേന ജായതേതി ബീജം, രസ്സസ്സ ദീഘതാ. നിസ്സേസേന അത്തനോ ഫലം ബന്ധതി പവത്തേതീതി നിബന്ധനം. നിദീയതേ നിച്ഛീയതേ അനേനേതി നിദാനം, യു, നിദദാതി ഫലന്തി വാ നിദാനം. പഭവതി ഫലമേതസ്മാതി പഭവോ, ഹിനോതി ഗച്ഛതി പരിണമതി കാരിയരൂപതന്തി ഹേതു, തു, ഹിനോതി വാ പതിട്ഠാതി ഫലമേത്ഥാതി ഹേതു, ഹി പതിട്ഠായം. സമ്ഭവതി യേന ഫലന്തി സമ്ഭവോ. സിനോതി ഫലം ബന്ധതീതി സേതു. പടിച്ച ഫലമേതസ്മാ ഏതീതി പച്ചയോ.

൯൨. യം കാരണം സമാസന്നം ആസന്നതരം ഫലേന, തം പദട്ഠാനന്തി മതം. പദാനം ഹേതൂനം ഠാനം പദട്ഠാനം, യഥാ ‘‘രാജരാജാ’’തി. തിവിധം കാരണം ഉപാദാനകാരണം സഹകാരീകാരണം കാരണകാരണന്തി. യഥാ ബീജം അങ്കുരസ്സ ഉപാദാനകാരണസങ്ഖാതം പദട്ഠാനം, ഭൂമിജലാദി സഹകാരീകാരണം, ‘‘കമ്മസ്സ [കമ്പസ്സ (?)] കാരണം ജരോ, തസ്സ കാരണം കഫോ’’തി കഫോ കാരണകാരണം കമ്മസ്സ [കമ്പസ്സ (?)].

തികം ¶ സരീരാധിപതിദേവേ. ജീവന്തി സത്താ യേനാതി ജീവോ. പൂരേതി നിസ്സയസ്സാഭിലാസന്തി പുരിസോ, ഇസോ. അതന്തി സതതം ഗച്ഛന്തി സത്താ യേനാതി അത്താ. ദ്വയം സത്തരജോതമോസാമ്യാവത്ഥായം. പധീയന്തേ പലീയന്തേ അത്ര ഗുണാ സത്തരജോതമോ രൂപാതി പധാനം, യു. പകരോതി പുരിസോപഭോഗത്ഥം സദ്ദാദികാരിയന്തി പകതി,തി. മോഹരാഗദോസാനം യഥാസങ്ഖ്യം സത്തരജോതമാനീതി സഞ്ഞാ. സതോ ഭാവോ സത്തം, ഠിതിപരതാ. രജ്ജന്ത്യത്രാതി രജോ, സട്ഠിപരതാ. തമന്ത്യത്രാതി തമോ, പലയപരതാ.

൯൩. പജ്ജേന പാണിനോ നാമാനി. പണന്തി ജീവന്തി സത്താ യേനാതി പാണോ, സോ യസ്സത്ഥി, സോ പാണോ. സരീരസങ്ഖാതോ കായോ യസ്സത്ഥി, സോ സരീരീ. കമ്മേന ഭവതീതി ഭൂതം, നപുംസകേ, പുമേവാതി വാസദ്ദത്ഥോ. രൂപാദീസു സഞ്ജതീതി സത്തോ, നിച്ഛന്ദരാഗാപി രൂള്ഹിയാ സത്താതി വുച്ചന്തി. ദേഹോ കായോ യസ്സത്ഥീതി ദേഹീ. പൂരേതീതി പൂതി, പൂതിസങ്ഖാതം ആഹാരം ഗിലതി അദതീതി പുഗ്ഗലോ, തിസ്സ ലോപോ, സത്താനം ആയും പൂരേന്തോ ഗച്ഛതീതി പുഗ്ഗോ, തം ലാതി ഭക്ഖതീതി പുഗ്ഗലോ. ജീവന്തി യേനാതി ജീവം, തമസ്സത്ഥീതി ജീവോ. യഥാവുത്തത്ഥോ പാണോ യസ്സത്ഥീതി പാണീ. പകാരേന ജാതത്താ പജാ. ജായതീതി ജന്തു, തു. കുസലാകുസലം ജനേതീതി ജനോ. ലുജ്ജതീതി ലോകോ, ലുജ വിനാസേ, ജസ്സ കോ. യഥാ പുരിമകാ സത്താ ജാതിജരാമരണം ഗച്ഛന്തി, തഥാ അയമ്പി ഗച്ഛതീതി തഥാഗതോ.

൯൪. രൂപാദയോ ¶ ഛ ചക്ഖാദിഗയ്ഹാ ധമ്മാ ‘‘ഗോചരാ’’തി ‘‘ആലമ്ബാ’’തി ‘‘വിസയാ’’തി ‘‘ആരമ്മണാനീ’’തി ‘‘ആലമ്ബണാനീ’’തി ച വുച്ചന്തേ. രൂപയതി പകാസേതി അത്തനോ സഭാവന്തി രൂപം. സപ്പതി ഉച്ചാരീയതീതി സദ്ദോ, സപ്പ ഗതിയം വാ, സപ്പതേ ഞായതേ യേനേതി സദ്ദോ. ഗന്ധ അദ്ദനേ, അദ്ദനം ഹിംസനം, യാചനഞ്ച, ഹിംസതേ അഭിലസീയതേ വാ ഗന്ധോ, ഗന്ധേതി വാ അത്തനോ വത്ഥും സൂചേതി പകാസേതി ‘‘ഇദമേത്ഥ അത്ഥീ’’തി പേസുഞ്ഞം കരോന്തോ വിയ ഹോതീതി ഗന്ധോ. രസന്തി തം സത്താ അസ്സാദേന്തീതി രസോ. ഫുസീയതീതി ഫസ്സോ. ഗാവോ ഇന്ദ്രിയാനി ചരന്ത്യേതേസു ഗോചരാ. ചിത്തചേതസികേഹി ആലമ്ബീയന്തേതി ആലമ്ബാ. സി ബന്ധനേ വിപുബ്ബോ, വിസിനോന്തി വിബന്ധന്തി ഇന്ദ്രിയാനീതി വിസയാ. ആഗന്ത്വാ ചിത്തചേതസികാ രമന്തി ഏത്ഥാതി ആരമ്മണാനി, യു. ഏതേ ഇന്ദ്രിയത്ഥാതിപ്യുച്ചന്തേ, ഇന്ദ്രിയേഹി അത്ഥ്യന്തേ അഭിലസീയന്തേതി കത്വാ.

൯൫. പജ്ജദ്ധം സുക്കേ. സുച സോകേ, സോചന്തി ഏതേന തദത്ഥികാതി സുക്കോ, അ. ഗു സദ്ദേ, ഗുയതേ കിത്തീയതേതി ഗോരോ, രോ. സി സേവായം, സേവീയതേതി സിതോ, സിനോതി വാ ബന്ധതി ചിത്തന്തി സിതോ. അവദായതി സബ്ബവണ്ണേതി ഓദാതോ. ദാ അവഖണ്ഡനേ അവപുബ്ബോ. ധാവതി സുജ്ഝത്യനേനേതി ധവലോ, അലോ. സിത വണ്ണേ, ണോ, സേതോ ¶ . പഡി ഗതിയം, പണ്ഡതി പകാസേതീതി പണ്ഡരോ, അരോ. സുചി, വിസദോ, അജ്ജുനോതിപി സുക്കനാമാനി.

ഛക്കം രത്തേ. സോണ വണ്ണേ, ണോ, രത്തുപ്പലവണ്ണോ, രുഹ ജനനേ, ഇതോ, ലത്തേ ലോഹിതോ. രഞ്ജന്ത്യനേനേതി രത്തോ, രന്ജ രങ്ഗേ. തമ്ബോ ഉദുമ്ബരസങ്ഖാതോ ലോഹവിസേസോ, തബ്ബണ്ണതായ തമ്ബോ. മഞ്ജേട്ഠാ നാമ രത്തവല്ലി, യായ ഹത്ഥിദന്താദിവികതിയോ രത്താ ഭവന്തി, തബ്ബണ്ണതായ മഞ്ജേട്ഠോ. രോഹിതോ ലോഹിതസമോ, അലത്തമേവ വിസേസോ.

൯൬. സാമലന്തം കണ്ഹേ. നീല വണ്ണേ, അ. കസ്സതേതി കണ്ഹോ, കസ വിലേഖനേ, ണ്ഹോ. ന സിതോ അസിതോ. വണ്ണേസു ഏകകോട്ഠാസഭാവേന കല്യതേതി കാലോ, സോ ഏവ കാളോ. മച, മചി കക്കനേ, കക്കനം പിസനം, സേതാദികം മചതീതി മേചകോ, ണ്വു, അസ്സേത്തം. സാ തനുകരണേ, സായതി തനുകരീയതി പടിപക്ഖവണ്ണേഹീതി സാമോ. സാമലോ സാമസദിസോ, മലപച്ചയോവ വിസേസോ.

പണ്ഡുസദ്ദോ സിതപീതേ ഉത്തോ, സിതപീതസമ്മിസ്സിതവണ്ണേ പണ്ഡുസദ്ദോ വുത്തോത്യത്ഥോ. വുത്തഞ്ച ‘‘സിതപീതസമായുത്തോ, പണ്ഡുവണ്ണോ പകിത്തിതോ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൫.൧൩]. പണ്ഡതി ഏകഗണനം ഗച്ഛതീതി പണ്ഡു, പഡി ഗതിയം, ഉ. ഹരിണോ, പണ്ഡുരോതിപി പണ്ഡുവണ്ണനാമാനി. ഈസംപണ്ഡു അബ്യത്തപണ്ഡുവണ്ണോ ധൂസരോ നാമ, യഥാ ധൂലിവണ്ണോ. ധൂസ കന്തികരണേ, ചുരാദി, അരോ.

൯൭. കിഞ്ചിരത്തോ ¶ അബ്യത്തരത്തവണ്ണോ അരുണോ നാമ, യഥാ മച്ഛസ്സ ചക്ഖു [യഥാ മദമത്തസ്സ ചക്ഖുരാഗോ (ചിന്താമണിടീകാ ൫.൧൫)], സൂരിയാദോ തരുണോ വുത്തോ.

സേതലോഹിതോ സേതരത്തമിസ്സോ വണ്ണോ പാടലോ നാമ, യഥാ പാടലകുസുമം. പാടയതേതി പാടലോ, അലോ, പട വിഭാജനേ.

ദ്വികം പീതേ. പാ പാനേ, കമ്മനി തോ, ഈത്തഞ്ച. ഹലിദ്ദിയാ ഇവ ആഭാ യസ്സ ഹലിദ്യാഭോ.

തികം തിണപത്താദിഗതേ വണ്ണേ. ലസ കന്തിയം, അതിസയേന ലസ്യതേതി പലാസോ. ‘‘പാലാസോ’’തി പാഠേ തു രസ്സസ്സ ദീഘതാ. ഹര ഹരണേ, മനം ഹരതീതി ഹരിതോ, ഇതോ. ഇ, ഹരി.

൯൮. നീലപീതസമ്മിസ്സവണ്ണേ കളാരോ, കപിലോ ച വത്തന്തി. കല സങ്ഖ്യാനേ. അരോ, ലസ്സ ളോ, കളാരോ. കബ വണ്ണേ, ഇലോ, ബസ്സ പോ, കപിലോ.

രോചനപ്പഭേ ഗോരോചനസദിസപ്പഭായം പിങ്ഗോ, പിസങ്ഗോ ച വത്തന്തി. പഭാസദ്ദസ്സ ദ്വിലിങ്ഗത്തമേവ. പിജി ഭാസത്ഥോ, പിങ്ഗോ. പരത്ര സകാരവണ്ണാഗമോ, പിസങ്ഗോ.

കളാരാദീനം ¶ ചതുന്നം പിങ്ഗലവിസേസത്ഥവാചകതം ദസ്സേത്വാ പിങ്ഗലസാമഞ്ഞത്ഥവാചകത്തമ്പി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘കളാരാദി’’ച്ചാദി. തസ്സായമത്ഥോ – ന കേവലം കളാരാദയോ പിങ്ഗലവിസേസത്ഥേയേവ പവത്തന്തി, അഥ ഖോ പിങ്ഗലസാമഞ്ഞത്ഥേപി വത്തന്തീതി. വുത്തഞ്ഹി അമരകോസേ ‘‘കളാരോ കപിലോ പിങ്ഗോ, പിസങ്ഗോ കദ്ദു പിങ്ഗലോ’’തി [അമര ൫.൧൬]. കേചി പന കളാരാദയോ പിസങ്ഗപരിയന്താ ചത്താരോ സദ്ദാ പിങ്ഗലഗുണേ വത്തമാനാ പുമേ വത്തന്തി, ഗുണിനി പന വാച്ചലിങ്ഗാതി ഏവം പച്ഛിമേന സമ്ബന്ധം കത്വാ വദന്തി, തം അമരകോസേന വിരുജ്ഝനതോ ഇധ ച ‘‘സുക്കാദയോ’’തി സബ്ബേസംയേവ ഗഹണതോ ന ഗഹേതബ്ബം.

൯൯. തികം സബലേ കോകിലകണ്ഠസദിസേ. കല്യതേതി കലോ, മസി പരിമാണേ, കമ്മനി ണോ, കലോ ഏവ മാസോ കമ്മാസോ, ലസ്സ മോ, കലനം വാ കലോ, തം മസതീതി കമ്മാസോ, യഥാ ‘‘കുമ്ഭകാരോ’’തി. സബ ഗതിയം, സബതീതി സബലോ, അലോ. ചിയ്യതേതി ചിത്തോ, ത. ത്രണപച്ചയേ ചിത്രോ. കമ്മീരോ, കബ്ബുരോതിപി സബലസ്സ നാമാനി.

കണ്ഹപീതമിസ്സേ സാവോ വുത്തോ. സേ ഗതിമ്ഹി, സയതീതി സാവോ, അവോ. കപിസോതിപി സാവസ്സ നാമം. കണ്ഹലോഹിതമിസ്സേ ധൂമാഭേ പന ധൂമ, ധൂമലാ വത്തന്തി. ധൂമോ വിയാതി ധൂമോ. ധൂമം ലാതീതി ധൂമലോ. ഏതേ സുക്കാദയോ സാവന്താ യദാ അഭേദോപചാരാ ഗുണിനി ഗുണിമ്ഹി വത്തന്തി, തദാ വാച്ചലിങ്ഗാ, യഥാ സുക്കോ ഹംസോ, സുക്കാ ഹംസീ ¶ , സുക്കം ഹംസകുലംഇച്ചാദി യോജ്ജം. യദാ ഗുണേ ഗുണമത്തേ വത്തന്തി, തദാ പുമേ, യഥാ ഹംസസ്സ സുക്കോ, മയൂരസ്സ ചിത്തോ ഇച്ചാദി യോജ്ജം.

൧൦൦. ലാസനന്തം നച്ചേ. നത ഗത്തവിനാമേ, പബ്ബജ്ജാദിത്താ നച്ചാദേസോ. നതനം നച്ചം, നടനം വാ നച്ചം, സബ്ബത്ര ഭാവസാധനം. നതീയതേ നത്തനം. ലസ്യതേ ലാസനം, ലസ കന്തിയം, ലസിതബ്ബന്തി വാ ലാസനം.

നച്ചം, വാദിതം, ഗീതം ഇതി ഇദം ഭോരിയത്തികം നാട്യം നാമേത്യുച്ചതേ [അമര ൭.൧൦]. തുര തുരണഹിംസാസു. തുരീയന്തേനേനേതി തൂരിയം, മുരജാദി. തബ്ഭവോ സദ്ദോ തോരിയോ, ണോ. തേന ലക്ഖിതം തികം തോരിയത്തികം. നടസ്സേദം നാട്യം. തതിയസ്സ തോരിയസാമഞ്ഞസ്സ തു പാസങ്ഗാ നാടകാ.

൧൦൧. നച്ചട്ഠാനം രാജങ്ഗണാദി രങ്ഗോ നാമ സിയാ ‘‘രമന്താ ഗച്ഛന്തി ഏത്ഥ, രജ്ജന്തി ഏത്ഥാ’’തി വാ കത്വാ. സൂഝസൂചനം ഹത്ഥാദീഹി സൂചിതബ്ബസ്സ പകാസേതബ്ബസ്സ സത്ഥപ്പഹാരാദിനോ സൂചനം പകാസനം അഭിനയോ നാമ ‘‘നയനം നയോ, പസ്സന്താനം അഭിമുഖം നയോ’’തി കത്വാ. ബ്യഞ്ജകോതിപി തസ്സേവ നാമം.

ഭരതസത്ഥവുത്തഅട്ഠുത്തരസതകരണനിപ്ഫന്നഥിരഹത്ഥപരിയത്ഥകാദിനാമകോ ദ്വത്തിം സപ്പകാരോ [വിത്ഥാരോ ഭരതമുനികതേ നാട്യസത്ഥേ ചതുത്ഥ അജ്ഝായേ പസ്സിതബ്ബോ] നച്ചവിസേസോ അങ്ഗവിക്ഖേപോ, അങ്ഗഹാരോ നാമ ‘‘അങ്ഗസ്സ ഹാരോ, വിക്ഖേപോ’’തി കത്വാ ¶ . തികം നടേ. സബ്ബത്ര കത്തുസാധനം, ‘‘നച്ചതീതി നട്ടകോ’’ത്യാദിനാ.

൧൦൨. സിങ്ഗാരാദയോ നവ രസാ നാട്യരസാ അസ്സാദനീയത്താ. യഥാ ഹി നാനാബ്യഞ്ജനസങ്ഖതമന്നം ഭുഞ്ജന്താ രസേ അസ്സാദയന്തി സുമനാ പുരിസാ ഹാസംവ അധിഗച്ഛന്തി, തഥാ നാനാഭിനയബ്യഞ്ജിതേ അങ്ഗസത്തോപേതേ ഠായീഭാവേ അസ്സാദയന്തി സുമനാതി [സുബോധാലങ്കാരസ്സ മഹാസാമിടീകായ ൩൫൨ ഗാഥാവണ്ണനായമ്പി].

൧൦൩. തേസു സിങ്ഗാരസ്സേവ സരൂപം, പഭേദഞ്ച ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പോസസ്സേ’’ച്ചാദി. നാരിയം സങ്ഗമം പടിച്ച കാരണം കത്വാ പോസസ്സ പുരിസസ്സ യാ പിഹാ ഇച്ഛാ മനോവികാരവിസേസോ പോസേ ച പുരിസേ സങ്ഗമം പടിച്ച കാരണം കത്വാ ഇത്ഥിയാ യാ പിഹാ ഇച്ഛാ മനോവികാരവിസേസോ, ഏസോ രതികീളാദീനം കാരണഭൂതോ, രതികീളാദികാരണസഹിതോ വാ രസോ സിങ്ഗാരോ നാമ. ഏത്ഥ ച ഇത്ഥിപുരിസാനം ദസ്സനസവനഫുസനവസേന വാ വിപ്പയോഗവസേന വാ യാ പിഹാ സഞ്ജാതാ, സോ രസോ നാമ. യം പന തം കാരണം കത്വാ പവത്തം ഗീതം, തമേവ ലോകാനം അസ്സാദജനകത്താ രസോ നാമ. ഫലൂപചാരവസേന പന പിഹാ രസോതി വുത്താ, സബ്ബത്രേവം.

൧൦൪. ഉത്തമാനം ¶ ഇത്ഥിപുരിസാനം പകതി സംയോഗവിയോഗസഭാവോ സാ ഏത്ഥ സിങ്ഗാരേ പായോ ബഹുലന്തി ഉത്തമപകതിപ്പായോ, യേഭുയ്യേന ഉത്തമാനം സംയോഗവിയോഗപ്പവത്തം ഗീതമേവ സിങ്ഗാരോ നാമാത്യത്ഥോ. ഇത്ഥിപുരിസാനം പിഹാ ഹേതു ഏതസ്സാതി ഇത്ഥിപുരിസഹേതുകോ. സോ സിങ്ഗാരോ സമ്ഭോഗോ, വിയോഗോതി ഇമിനാ പഭേദേന ദുവിധോ മതോ. തത്ര ച –

വാപിവനഗേഹുയ്യാന-മാലാചന്ദനാദയോ;

സമ്ഭോഗസ്സ വിഭാവാ തേ, യേ ചഞ്ഞേ ലലിതങ്കരാ.

വിയോഗസ്സ തു പിയാദസ്സനം വിഭാവോ, രസജനകോ ച വിഭാവോ. വുത്തഞ്ച –

‘‘ജയന്തേ ച രസാ യേന,

സ വിഭാവോ പകിത്തിതോ;

തേസമേവാ’നുഭാവോ’യം,

ഖ്യാതോ കവീഹി ബ്യഞ്ജകോ’’തി.

സഹ ഭുഞ്ജനമനുഭവനം സമ്ഭോഗോ. വിയുജ്ജനം നാനാഭവനം വിയോഗോ. സിങ്ഗം നാമധാതു, വിജ്ഝനട്ഠേന സിങ്ഗം, നാഗരികഭാവസങ്ഖാതസ്സ കിലേസസിങ്ഗസ്സേതം നാമം, തം കരോതി, സിങ്ഗം വാ പഭുത്തം, തം കരോതി രാഗീസൂതി സിങ്ഗാരോ, ആരോ, കിലേസസിങ്ഗകരണം വിലാസോതി വുത്തം. സുചി, ഉജ്ജലോതിപി സിങ്ഗാരസ്സ നാമാനി.

സോകോപചയസഭാവോ ¶ കരുണോ.

ഇട്ഠനാസങ്ഗനാസായ [ഇട്ഠനാസധനാപായ (ചിന്താമണിടീകാ)],

വധബന്ധനതാളനാ;

സാപക്ലേസോപതാപേഹി,

ജായതേ കരുണോ രസോ.

ഉസ്സാഹവദ്ധനോ വീരോ. വിഭാവാ തസ്സ വിനയുപതാപബലവിക്കമാ. സ ചായം ദാനവീരോ ധമ്മവീരോ യുദ്ധവീരോതി തിവിധോ.

വിമ്ഹയോപചയസഭാവോ അബ്ഭുതോ.

പാസാദുയ്യാനസേലാദി-ഗമനാ ദിബ്ബദസ്സനാ;

സഭാവിമാനമായേന്ദ-ജാലസിപ്പാദിദസ്സനാ [ജാലവിജ്ജാദിദസ്സനാ (ക.)];

ഹദയേച്ഛിതലാഭേഹി, വിഭാവേഹിസ്സ സമ്ഭവോ.

ഹാസോപചയസഭാവോ ഹാസോ.

സാബഹിത്ഥാ സവികതാ, നേപഥ്യാ ബ്യങ്ഗദസ്സനാ;

അസമ്ബന്ധകഥാലാപാ, ഹാസോ സോ കുഹകാദിഭി.

ഭയോപചയസഭാവോ ഭയാനകോ.

ഉച്ചഭേരവസംരാവ-യക്ഖപേതാദിദസ്സനാ;

സുഞ്ഞാഗാരമഹാരഞ്ഞ-വധബന്ധനദസ്സനാ.

താസായാസങ്കതോബ്ബേഗോ, സിവോലൂകരുണാദിഭി;

വിഭാവേഹി ച ഇത്ഥീനം, നീചാനഞ്ച ഭയാനകോ.

സമണോപചയസഭാവോ സന്തോ.

ദസ്സനാ സന്തവേസാനം, സന്തചിത്താന താദിനം;

സന്തകാരണധമ്മാനം, സന്തോ നാമ രസോ ഭവേ.

ജിഗുച്ഛോപചയസഭാവോ ¶ ബീഭച്ഛോ.

പൂതിമംസാദികാനം തു, ദസ്സനസുതികിത്തനാ;

വിഗതേഹി വിഭാവേഹി, ബീഭച്ചോ ജായതേ രസോ.

കോധോപചയസഭാവോ രുദ്ദം.

തഞ്ച സങ്ഗാമഹേതുകം, ഉഗ്ഗകമ്മഉപഘാത-;

മുസാവാദാദിഫരുസാ, വചനാദീഹി ഭവതി.

ഏതേസു ച ബീഭച്ഛരുദ്ദാനി നപുംസകേ, അഞ്ഞേ തു പുമേ രൂപഭേദാ. ഏതേ ച നവ നാട്യരസാ രതനകോസനയേന വുത്താ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘സിങ്ഗാരവീര ബീഭച്ഛ-രുദ്ദ ഹാസ ഭയാനകാ;

കരുണാ’ബ്ഭുത സന്താച, നവ നാട്യരസാ ഇമേ’’തി.

അമരകോസേ പന –

‘‘സിങ്ഗാരവീര കരുണാ-ബ്ഭുത ഹാസ ഭയാനകാ;

ബീഭച്ഛ രുദ്ദാതി രസാ’’തി [അമര ൭.൧൭].

അട്ഠേവ രസാ വുത്താ. അഥേഹ നവമോ സന്തോ രസോ കസ്മാ ന വുത്തോതി? വുച്ചതേ –

ഹാസോ രതി ച കാരുഞ്ഞം,

കോധുസ്സാഹഭയം തഥാ;

ജിഗുച്ഛാ വിമ്ഹയോ ചേതി,

ഠായീഭാവാ പകിത്തിതാ.

ഠായീ ഏവ തു രസീഭവതിപ്യാഗമോ, തസ്മാ പകതിയാ അട്ഠസങ്ഖ്യത്താ അട്ഠേവ തു തേ വുത്താതി ന വുത്തോ. സന്തരസോ ചായം ധമ്മസിങ്ഗാരത്താ സിങ്ഗാരരസേ ഏവാനുപവിട്ഠോ. ധമ്മയുദ്ധകാമത്തേന തിവിധോ ഹി സിങ്ഗാരോ. കേചി പന പിയസമാഗമാദിവിഭാവജപരമം വസ്സല്യാഖ്യം രസമാഹു.

രഭസോപ്യാഹ ¶ –

‘‘സിങ്ഗാര വീര ബീഭച്ഛ-രുദ്ദ ഹാസ ഭയാനകാ;

കരുണാ’ബ്ഭുതസന്താ ച, വസ്സല്യഞ്ച രസാ ദസേ’’തി.

അഞ്ഞേ തു –

‘‘സിങ്ഗാരാനുഗതോ ഹാസോ,

കരുണോ രുദ്ദകമ്മജോ;

വീരതോ അബ്ഭുതോ ജാതോ,

ബീഭച്ഛാ ച ഭയാനകോ’’തി –

ചത്താരോ രസാ ഇച്ചാഹു.

ബീഭച്ഛന്തി വധ ബന്ധനേ, ഛോ, അബ്ഭാസികാരസ്സ ദീഘോ. വസ്സ ഭോ, ധസ്സ ചോ ബീഭച്ഛോ. രുദ്ദോ ദേവതാ അസ്സേതി രുദ്ദം. വുത്തഞ്ച –

‘‘സിങ്ഗാരോ ഹരിദേവോഹി, ഹാസോ പമഥദേവതോ;

കരുണോ യമദേവോ തു, രുദ്ദോ രുദ്ദാധിദേവതോ’’തി [സദ്ദകപ്പദ്ദുമേ രോദ്രപദേപി].

ഏത്ഥ ച കാമകോധഹാസാദികതോ ചിത്തവികാരോ ഭാവോ ‘‘ഭാവയതി പകാസയതി കവിനോ അധിപ്പായ’’ന്തി കത്വാ. സോ ച ഠായീ ബ്യഭിചാരീ സാത്തികോ ചേതി തിവിധോ. തത്ര –

ഹാസോ രതി ച കാരുഞ്ഞം,

കോധു’സ്സാഹ ഭയം തഥാ;

ജിഗുച്ഛാ വിമ്ഹയോ ചേതി,

ഠായീഭാവാ പകിത്തിതാ.

ബ്യഭിചാരീ തു തേത്തിംസപ്പഭേദാ. യഥാ –

സങ്കാ ഗിലാനി നിബ്ബേദോ,

തഥാ ഇസ്സാ മദോ സമോ;

ആലസ്യം ദീനതാ ചിന്താ,

മോഹോ സതി മതീ ധിതി.

ചാപല്യം ¶ ഹരിസോ പീളാ,

ആവേഗോ ജളതു’ഗ്ഗതാ;

സുത്തം വിതക്കോ താസോ ച,

ഗബ്ഭു’സ്സുക്കോ വിസാദതാ.

നിദ്ദാ’ബഹിത്ഥാ’മരിസാ,

മരണം ബ്യാധിരേവ ച;

അപമാരോ ച ഉമ്മാദോ,

വിബോധോ തിംസ തുത്തരാ.

സാത്തികോ അട്ഠവിധോ. യഥാ –

ഥമ്ഭോ സേദോ ച രോമഞ്ചോ,

സരഭേദോ തു വേപഥു;

വേവണ്ണ’മസ്സുപലയാ,

ഇച്ചേതേ അട്ഠ സാത്തികാതി.

ഥിരത്താ ഏകന്തികത്താ ഠായീ. ബ്യഭിചാരീ അനേകന്തികത്താ. യഥാ നാടികായ സിങ്ഗാരോ ഠായീ, തദുപകാരാ ഹാസാദയോ ബ്യഭിചാരിനോ, മോഹരാഗദോസാ ഏവ സങ്ഖ്യഭാസായ സത്തരജോതമാനീത്യുച്ചന്തേ. തത്ര സത്തേന ആസയേന നിബ്ബത്തോ സാത്തികോ. ഭാവസ്സ ബോധകോ അഭിനയോ അനുഭാവോ ‘‘അനു പച്ഛാ ഭാവയതി പകാസയതീ’’തി കത്വാ.

തത്ര സമ്ഭോഗസഭാവോ യോ രത്യാഖ്യോ ഭാവോ, തസ്സ ലോചനചാതുരിയഭമുക്ഖേപമിഹിതവിബ്ഭമചിത്തങ്ഗഹാരിവാക്യാദി അനുഭാവോ. വുത്തഞ്ച –

‘‘തസ്സ ലോചനചാതുര-ഭമുക്ഖേപസിതവിബ്ഭമോ;

ചിത്തങ്ഗഹാരിവാക്യാദി, അനുഭാവോ പകിത്തിതോ’’തി.

വിയോഗസ്സ ¶ തു അനുഭാവോ –

അഭിലാപോ തഥാ ചിന്താ,

തസ്സ സരണകിത്തനാ;

ഉബ്ബേഗോ ച വിലാപോ ച,

ഉമ്മാദോ ബ്യാധിരേവ ച;

ജളതാ മരണഞ്ചേവ,

ദസേവേത്ഥ പകിത്തിതാ.

ഹാസസ്സ തു വികാരകാലാദി അനുഭാവോ, യോ തു കരുണോ.

അസ്സുസാസേഹി വേവണ്ണ-

ഥമ്ഭഗത്തസതിക്ഖയാ;

പരിദേവിതസോകേഹി,

അഭിനയോ സസൂരിഭി.

കരചരണവദനവേപഥുഗത്തഥമ്ഭഹദയകമ്പനസുക്ഖോട്ഠതാലുകണ്ഠേഹി ഭയാനകോ നിച്ചമഭിനയോ.

രുദ്ദസ്സ തു ഭൂകുട്യാദി അനുഭാവോ.

വീരോ’ഭിനീയതേ ചാഗ-

വേസാരജ്ജാദിതോ തഥാ;

അക്ഖേപസൂചതാദീഹി,

ഥേരസോരാദിതോ ഭവേ.

ബീഭച്ഛസ്സ തു –

അയം പച്ഛാദനാ ബ്യത്ത-

പാദബാഹച്ഛികൂലനാ;

ഉബ്ബേജനാദീഹി മതോ,

തജ്ജേഹി’ഭിനയോ സദാ.

അബ്ഭുതം ¶ പന –

ദന്തലോചനവിത്ഥാരാ,

പസാദോപസമാദിഹി;

രോമഞ്ചസേദതാസസ്സു,

സാധുവാദേഹി ദസ്സയേ.

സാത്തികാനം ത്വട്ഠന്നം ഥമ്ഭസേദരോമഞ്ചസരഭേദവേപഥുവേവണ്ണമസ്സുപലയാനം യഥാക്കമം നിക്രിയതാ, വാത, ച്ചാസീത, ദോഭഗ്ഗളാ’പാങ്ഗപൂരണ, മുഖച്ഛായാവിപല്ലാസ, ലോചനമജ്ജന, മഹിപാതാദയോ അഭിനയാ.

ഏവം ബ്യഭിചാരീനമ്പി നിബ്ബേദ, ഗിലാനി, സങ്കി’സ്സാ, മദ, സമാ’ലസ്യാദീനം യഥാക്കമം സാസ, സന്താപ, ദിസാവലോകന, ഗുണമച്ഛേര, ഭീത, ങ്ഗമദ്ദന, സമാദയോ അഭിനയാതി.

ബ്യഭിചാരീസു സങ്കാ നാമ ആസങ്കചിത്തതാ. ഗിലാനി ഗേലഞ്ഞതാ. നിബ്ബേദോ അത്താവമാനനം. മദോ പമാദുക്കംസോ. സമോ ഖേദോ. ദീനതാ ചേതസോ ദുക്ഖതാ. ധിതി സന്തോസോ. ഹരിസോ ചേതോപസാദോ. പീളാ രുദ്ദാചാരാദീഹി മുഖവികാരോ. ആവേഗോ സമ്ഭമോ. ജളതാ അപ്പടിപത്തി, ഉഗ്ഗതാ ദാരുണത്തം. സുത്തം സുപനം. താസോ ചിത്തക്ഖോഭോ. ഉസ്സാഹോ ഉസ്സുക്കം. വിസാദോ ഖേദോ. അബഹിത്ഥാ ആകാരഗുത്തതാ. അമരിസോ അക്ഖമതാ. വിബോധോ വിനിദ്ദതാ. സേസാ പപഞ്ചഭയാ ന വിത്ഥാരിതാതി. രസവണ്ണനാ.

൧൦൫. സിലോകേന വചസോ നാമാനി. ഭാസിതബ്ബന്തി ഭാസിതം. ലപ വചനേ, ലപിതം. ഭാസീയതേതി ഭാസാ. വോഹരീയതേതി ¶ വോഹാരോ, ഹര ഹരണേ വിപുബ്ബോ, ‘‘വോഹാര വചനേ’’തി വാ ധാതു. വുച്ചതേതി വചനം. വചോപി, മനോഗണോയം. ഉച്ചതേതി ഉത്തി,തി. വുച്ചതേതി വാചാ, അ. ഗിണന്തി സദ്ദായന്തി തന്തി ഗിരാ, ഗേ സദ്ദേ, ഇരോ, ഗായിതബ്ബാതി വാ ഗിരാ. വായതേ സദ്ദായതേതി വാണീ, യു, ഈ ച, പരേസം മമ്മവിജ്ഝനട്ഠേന വാണോ വിയാതി വാ വാണീ, ഈ. ഭരതോ നാമ സത്ഥകാരോ ഇസി, തസ്സേസാ ഭാരതീ. കഥീയതേതി കഥിതാ. വുച്ചതേതി വചീ, ഈ. ബ്രഹ്മീ, സരോവതീതിപി വചസോ നാമാനി.

൧൦൬. ഏകമേവാഖ്യാതപദം യത്ഥ ഏകാഖ്യാതോ സവിസേസനേന കാരകപദേന സഹിതത്താ സകാരകോ പദചയോ സമ്ബന്ധത്ഥോ പദസമുദായോ വാക്യം നാമ സിയാ, യഥാ – വേസ്സന്തരോ രാജാ സുഖവിപാകം കമ്മം കരോതി, പുരിസോ ഗച്ഛതി. ആഖ്യാതഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ ക്രിയാസദ്ദോപലക്ഖണം, തേന ദേവദത്തോ കടം കതവാ ഇച്ചാദീനിപി വാക്യം നാമ സിയാ. അമരകോസേ പന – ‘‘തിസ്യാദ്യന്തചയോ വാക്യം, ക്രിയാ വാ കാരകാന്വിതാ’’തി [അമര ൬.൨] ദ്വീഹി ലക്ഖണേഹി വാക്യമാഹ. തസ്സത്ഥോ – തിസ്യാദ്യന്തചയോ ത്യാദിസ്യാദ്യന്തപദാനം ചയോ സമൂഹോ സമ്ബന്ധത്ഥോ വാക്യം, തം യഥാ – ഉച്ചം പഠതി, ഓദനം പചതി. തഥാ ച ഭാവാഖ്യം ആഖ്യാതം സാബ്യയകാരകവിസേസനം വാക്യം, ആഖ്യാതം ത്യാദ്യന്തം സാബ്യയം വാ സകാരകം വാ സവിസേസനം വാ വാക്യമുച്ചതേ. ത്യാദിഗ്ഗഹണം ക്രിയാസദ്ദോപലക്ഖണം, തേന ദേവദത്തോ ¶ കടം കതവാ ഇച്ചാദീനിപി വാക്യം. ഉപലക്ഖണനിരപേക്ഖം അപരം വാക്യലക്ഖണമാഹ ‘‘ക്രിയാ വാ കാരകാന്വിതാ’’തി. ക്രിയാപദം വാ കാരകസമ്ബന്ധം വാക്യം, യഥാ – രാജാ ഗച്ഛതി, രാജാ ഗതോ. ഇമസ്മിം പക്ഖേ സാബ്യയസ്സപി അനബ്യയസ്സപി സബ്ബസ്സ ക്രിയാകാരകപദസമൂഹസ്സ വാക്യത്തമാഹ.

ഭയാദീഹി യം ദ്വിക്ഖത്തും വാ തിക്ഖത്തും വാ ഉദീരണം കഥനം ‘‘സപ്പോ സപ്പോ, വിജ്ഝ വിജ്ഝാ’’ത്യാദികം, തം ആമേഡിതം ഞേയ്യം. മേഡി ഉമ്മാദനേ, ആപുബ്ബോ ദ്വത്തിക്ഖത്തുമുച്ചാരണേ വത്തതി. യഥാ ‘‘ഏതദേവ യദാ വാക്യം, ആമേഡയതി വാസവോ’’ [‘‘ഹരിവംസേ’’തി ചിന്താമണിടീകായം വുത്തം]. ‘‘ദേവദത്തേനാമേഡോ കതോ’’ ഇച്ചത്രാപ്യയമേവത്ഥോ, സോകാദിനാ ഹി ‘‘ഭാതാ ഭാതാ’’ഇത്യുച്ചാരീയതേ, ഭാവേ കമ്മനി ച തോ. കമ്മഞ്ച പദം വാക്യമ്ഹാ.

൧൦൭. ആമേഡിതസ്സ വിസയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഭയേ’’ച്ചാദി. ‘‘സപ്പോ സപ്പോ, ചോരോ ചോരോ’’ത്യാദീസു ഭയേ. ‘‘വിജ്ഝ വിജ്ഝ, പഹര പഹരാ’’ത്യാദീസു കോധേ. ‘‘സാധു സാധൂ’’ത്യാദീസു പസംസായം. ‘‘ഗച്ഛ ഗച്ഛ, ലുനാഹി ലുനാഹീ’’ത്യാദീസു തുരിതേ. ‘‘ആഗച്ഛ ആഗച്ഛാ’’ത്യാദീസു കോതൂഹലേ. ‘‘ബുദ്ധോ ബുദ്ധോതി ചിന്തയന്തോ’’ത്യാദീസു അച്ഛരേ. ‘‘അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ അഭിക്കമഥായസ്മന്തോ’’ത്യാദീസു ഹാസേ. ‘‘കഹം ഏകപുത്തക, കഹം ഏകപുത്തകാ’’ത്യാദീസു സോകേ. ‘‘അഹോ സുഖം അഹോ സുഖ’’ന്ത്യാദീസു പസാദേ. ചസദ്ദോ അവുത്തസമുച്ചയത്ഥോ, തേന ഗരഹാ’സമ്മാനാദീനം സങ്ഗഹോ ¶ ദട്ഠബ്ബോ. തത്ഥ ‘‘പാപോ പാപോ’’ത്യാദീസു ഗരഹായം. ‘‘അഭിരൂപക, അഭിരൂപകാ’’ത്യാദീസു അസമ്മാനേ. ഏവമേതേസു നവസു, അഞ്ഞേസു ച ആമേഡിതവചനം ബുധോ പണ്ഡിതോ കരേ കരേയ്യ യോജേയ്യ ആമേഡനം പുനപ്പുനുച്ചാരണം ആമേഡിയതി വാ പുനപ്പുനുച്ചാരീയതീതി ആമേഡിതന്തി കത്വാ.

൧൦൮. ഇരു, യജു, സാമന്തി തയോ വേദാ സിയും, തത്ര ഇരുസദ്ദോ നാരീ ഇത്ഥിലിങ്ഗോ. ഇച ഥുതിയം, ഇച്ചന്തേ ദേവാ ഏതായാതി ഇരു, ഉ, ചസ്സ രോ. യജന്തേ അനേനേതി യജു, ഉ. സോ അന്തകമ്മനി, കരണേ മോ, സോയന്തി പാപമനേനേതി സാമം, ഓസ്സാ, ‘‘സാ തനുകരണാവസാനേസൂ’’തി വാ ധാത്വത്ഥോ. വിദന്തി ധമ്മമേതേഹീതി വേദാ.

ഏതേ ഏവ തയോ വേദാ തയീ നാമ, തയോ അവയവാ അസ്സാതി തയീ. അയം തയീസദ്ദോ നാരീ ഇത്ഥിലിങ്ഗോ. തികം വേദേ. മുനാതി ജാനാതി ധമ്മം അനേനാതി മന്തോ, തോ, ഉസ്സ അ. സുയ്യതേ ധമ്മം ഏതായാതി സുതി. ഇത്ഥിയം സുതിസദ്ദോ.

൧൦൯. വേദസത്ഥകാരകേ ദസ ഇസയോദസ്സേതുമാഹ ‘‘അട്ഠകോ’’ച്ചാദി. അത്ഥം ഹിതം, അത്ഥേ വാ സത്ഥേ കരോതീതി അട്ഠകോ. വാമം കല്യാണവചനം കരോതീതി വാമകോ, രസ്സസരീരത്താ ¶ വാ വാമനോ, സോ ഏവ വാമകോ, നസ്സ കകാരത്തം കത്വാ. വാമോ നാമ ഹരോ, സോ ദേവോ അസ്സ വാമദേവോ.

‘‘വാമം സബ്യേ പതീപേ [പതീപേതി പടികൂലേ] ച, ദവിണേ [ദവിണേതി ധനേ] ചാതിസുന്ദരേ;

പയോധരേ ഹരേ കാമേ, ജഞ്ഞാ വാമ’മപിത്ഥിയ’’ന്തി.

ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ.

അങ്ഗിരസസ്സ ഇസിനോ അപച്ചം അങ്ഗിരസോ, ചിത്രസിഖണ്ഡിനോ അപച്ചം പുത്തോ. അഥ വാ അങ്ഗിമ്ഹി കായേ രസോ സിദ്ധിപ്പത്തോ പാരദോ യസ്സാതി അങ്ഗിരസോ. തേനേവ തസ്സ പുത്തം സുരാചരിയം ‘‘ജീവോ’’തി വദതി. ജീവയതി രണേ അസുരനിഹതേ ദേവേതി ജീവോ [അമര ൩.൨൪ ചിന്താമണിടീകാ ഓലോകേതബ്ബാ]. ഭരതീതി ഭഗു, ഭം വാനക്ഖത്തം ഗച്ഛതി ജാനാതീതി ഭഗു, ഉ. യമം സംയമം ദദാതി പരേസന്തി യമദോ ച സോ ദക്ഖിണേയ്യഗ്ഗിത്താ അഗ്ഗി ചേതി യമദഗ്ഗി, രാമസ്സ പിതാ [പരസുരാമസ്സ പിതാ (സദ്ദകപ്പദ്ദുമേ)]. വസിട്ഠസ്സ അപച്ചം വാസിട്ഠോ. ഭാരദ്വാജസ്സ അപച്ചം ഭാരദ്വാജോ. കസ്സപസ്സ അപച്ചം കസ്സപോ. വേസ്സാമിത്തസ്സ അപച്ചം വേസ്സാമിത്തോ. ഇതി ഇമേ ദസ ഇസയോ മന്താനം വേദാനം കത്താരോ കാരകാ.

൧൧൦. വേദേ ദസ്സേത്വാ തസ്സ ഛളങ്ഗാനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘കപ്പോ’’ച്ചാദി. യഞ്ഞകമ്മാനമുപദേസകോ കപ്പോ ‘‘കപ്പതേ പഭവതീ’’തി കത്വാ. സാധുസദ്ദാനമന്വാഖ്യായകം ബ്യാകരണം വിസേസേന ആകരീയന്തേ പകതിച്ചാദിനാ ആബ്യാപാദ്യന്തേ അനേന ¶ സദ്ദാതി, യു. ജോതിസത്ഥം ഗണനസത്ഥം സുഭാസുഭകമ്മഫലജോതനകം. സിക്ഖ്യന്തേ അബ്ഭസ്യന്തേ [അജ്ഝയന്തേ (ക.)] ഏതായാതി സിക്ഖാ, അകാരാദിവണ്ണാനം ഠാനകരണപയതനാനം പടിപാദികാ. നിച്ഛയേന, നിസ്സേസതോ വാ ഉത്തി നിരുത്തി, വണ്ണാഗമോ വണ്ണവിപരിയയോച്ചാദികാ. ഛന്ദസി അനുട്ഠുഭാദിവുത്താനം പടിപാദികാ ഛന്ദോവിചിതി, ഏതാനി ഛ വേദാനം അങ്ഗാനീതി വദന്തി.

൧൧൧. പുരാവുത്തനിബന്ധനപായത്താ പുരാവുത്തം, തസ്സ പബന്ധോ വിത്ഥാരോ, സന്താനോ വാ ഭാരതാദികോ ഭാരതയുദ്ധകഥാദികോ ബ്യാസാദിപകതോ ഗന്ഥോ ഇതിഹാസോ നാമ, ഇതിഹസദ്ദോ പാരമ്പരിയോപദേസേ നിപാതോ, ഇതിഹാ’ത്ഥി അസ്മിന്തി ഇതിഹാസോ.

രുക്ഖാദീനം നാമപരിയായേഹി നാമപ്പകാസകം രതനമാലാദികം സത്ഥം നിഘണ്ടു നാമ, സോതിമിനാ നിഘണ്ടുസദ്ദസ്സ പുല്ലിങ്ഗത്തം ദീപേതി, സബ്ബത്രേവം. തത്ഥ തത്ഥാഗതാനി നാമാനി നിസ്സേസതോ ഘടേന്തി രാസീകരോന്തി ഏത്ഥാതി നിഘണ്ടു, ബിന്ദാഗമോ, വചനീയവാചകഭാവേന അത്ഥം സദ്ദഞ്ച നിഖണ്ഡതി ഭിന്ദതി വിഭജ്ജ ദസ്സേതീതി വാ നിഖണ്ടു, സോ ഏവ ഖസ്സ ഘകാരം കത്വാ നിഘണ്ടൂതി വുത്തോ. രുക്ഖാദീനം നാമപ്പകാസകന്തിമിനാ ഏകേകസ്സ അത്ഥസ്സ അനേകപരിയായനാമപ്പകാസകത്തം വുത്തം, നിദസ്സനമത്തഞ്ചേതം, അനേകേസം അത്ഥാനം ഏകസദ്ദവചനീയതാപകാസകവസേനപി ¶ തസ്സ ഗന്ഥസ്സ പവത്തത്താ [ദീ. നി. ടീ. ൧.൨൫൬; മ. നി. ടീ. ൧.൨൨; അ. നി. ടീ. ൨.൩.൫൯; സാരത്ഥ. ടീ. ൧.തതിയസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ].

൧൧൨. ലോകേ യം വിതണ്ഡവാദീനം സത്ഥം, തം ലോകായതന്തി വിഞ്ഞേയ്യം. തനു വിത്ഥാരേ, അഞ്ഞമഞ്ഞവിരുദ്ധം, സഗ്ഗമോക്ഖവിരുദ്ധം വാ തനോന്തി ഏത്ഥാതി വിതണ്ഡോ, ഡോ, ണത്തം, വിരുദ്ധേന വാ വാദദണ്ഡേന താളേന്തി ഏത്ഥ വാദിനോതി വിതണ്ഡോ, തഡി താളനേ, അദേസമ്പി ഹി യം നിസ്സായ വാദീനം വാദോ പവത്തോ, തം തേസം ദേസതോപി ഉപചാരവസേന വുച്ചതി, യഥാ ‘‘ചക്ഖും ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതീ’’തി [ദീ. നി. ൨.൪൦൧; മ. നി. ൧.൧൩൪; വിഭ. ൨൦൪]. ലോകാതി ബാലലോകാ, തേ ഏത്ഥ ആയതന്തി ഉസ്സഹന്തി വായമന്തി വാദസ്സാദേനാതി ലോകായതം, ആയതിം ഹിതം തേന ലോകോ ന യതതി ന ഈഹതീതി വാ ലോകായതം, തഞ്ഹി ഗന്ഥം നിസ്സായ സത്താ പുഞ്ഞക്രിയായ ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പാദേന്തി.

യോ കവീനം പണ്ഡിതാനം ഹിതോ കവിത്തഭോഗസമ്പത്താദിപയോജനകരോ ക്രിയാകപ്പവികപ്പോ കവീനം ക്രിയാസങ്ഖാതകപ്പബന്ധനവിധിവിധായകോ സുബോധാലങ്കാരാദികോ ഗന്ഥോ, സോ കേടുഭം നാമ, കിടന്തി ഗച്ഛന്തി കോസല്ലം കവയോ ബന്ധനേസു ഏതേനാതി കേടുഭം, കിട ഗതിയം, അഭോ, അസ്സുകാരോ, അഥ വാ കിടതി ഗമേതി ക്രിയാദിവിഭാഗം, തം വാ അനവസേസേന പരിയാദാനതോ ഗമേന്തോ പൂരേതീതി കേടുഭം, ഉഭ, ഉമ്ഭ പൂരണേ.

വചീഭേദാദിലക്ഖണാ ¶ ക്രിയാ കപ്പീയതി വികപ്പീയതി ഏതേനാതി ക്രിയാകപ്പോ. സോ പന വണ്ണപദസമ്ബന്ധപദത്ഥാദിവിഭാഗതോ അതിബഹു വികപ്പോതി ആഹ ‘‘ക്രിയാകപ്പവികപ്പോ’’തി, ഇദഞ്ച മൂലക്രിയാകപ്പഗന്ഥം സന്ധായ വുത്തം. സോ ഹി മഹാവിസയോ സതസഹസ്സപരിമാണോ നയചരിതാദിപകരണം [നലചരിതാദിപകരണം (?)].

൧൧൩. ഉപലദ്ധോ കേനപ്യത്ഥോ യസ്സം സാ ഉപലദ്ധത്ഥാ, ഇതി ആഖ്യായികാത്യുച്ചതേ ആഖ്യായതേ നായകാനുസാസകചരിതമസ്സന്തി, സഞ്ഞായം ണ്വു.

പബന്ധേനേവ ച സവിത്ഥാരേന കപ്പനം യസ്സം സാ പബന്ധകപ്പനാ, കാദമ്ബരീപഭുതി. കഥീയതീതി കഥാ.

അത്ഥാ ഭൂമിഹിരഞ്ഞാദയോ, തത്ര പധാനം ഭൂമി ഇതരേസം തപ്പഭവത്താ, തേസം അജ്ജനേ പാലനേ ച ഉപായഭൂതം സത്ഥം അത്ഥസത്ഥം, പയാനക്യാദിപണീതം [ബഹസ്വതിചാബ്ബീക്യാദിപ്രണീതം (ചിന്താമണിടീകാ ൬.൫)], തസ്മിം ദണ്ഡനീതിസദ്ദോ പവത്തോ. സാമാദീനം ചതുത്ഥോപായോ വധബന്ധനാദിലക്ഖണോ ദണ്ഡോ, തസ്സ നീതി പണയനം ദണ്ഡനീതി, പായേന നീതിസ്സ ദണ്ഡേന ബ്യപ്പദേസോ, വധദോസബാഹുല്യേന പായസോ ദണ്ഡസ്സ പണയനതോ, ദണ്ഡനീത്യത്ഥത്താ സത്ഥഞ്ച ദണ്ഡനീതി.

ദ്വയം കഥായം. വുത്തോ അനുവത്തനീയോ അന്തോ പരിസമത്തി യസ്സ അത്തനോ കാരിയഭാഗസ്സ പാപനതോതി വുത്തന്തോ. പവത്തന്തേ കാരിയാ യസ്സം പവത്തി,തി. ചകാരേന വുത്തഉദന്താദയോ ഗഹിതാ. കാരിയസ്സ വുത്തി അത്രത്ഥീതി അസ്സത്ഥ്യത്ഥേ ¶ ണോ. ഉഗ്ഗതോ അന്തോ പരിസമത്തി യസ്സ ഉദന്തോ.

൧൧൪. അധിവചനന്തം നാമേ. സഞ്ജാനന്തി ഏതായാതി സഞ്ഞാ, അ. ആഖ്യായതേ ഏതായാതി ആഖ്യാ. അഹ്വയതേ ഏതായാതി അവ്ഹാ, ഹു സദ്ദേ, വ്ഹേ അവ്ഹാനേതി വാ ധാതു, അ. സമ്മാ ആജാനാതി, സമം വാ ജാനാതി ഏതായാതി സമഞ്ഞാ. അഭിധീയതേ യേന, യു. നമ്യതേ അബ്ഭസ്സതേ അസ്മിന്തി നാമം, നമതി നാമയതീതി വാ നാമം. അഹ്വായതേതി അവ്ഹയോ, കമ്മേ യോ. നാമമേവ നാമധേയ്യം. നാമരൂപേഹി [നാമസദ്ദേഹി (ക.) ഭാഗരൂപനാമേഹി ധേയ്യോ (പാണിനി ൫.൪.൩൬ വാ)] സകത്ഥേ ധേയ്യോ യദാദിനാ, തിട്ഠതി വാ ഏത്ഥ അത്ഥോതി ധേയ്യം, ധരീയതേ ഉച്ചാരിയതേതി വാ ധേയ്യം, നാമമേവ ധേയ്യം നാമധേയ്യം. അധീനം വചനം അധിവചനം, കേന അധീനം? അത്ഥേന. പുട്ഠസ്സ പടിവചനം പടിവാക്യം. പടിഗതം പച്ഛാഗതം വാക്യം പടിവാക്യം. ഉത്തരീയതേ അതിക്കമ്യതേ യേനാതി ഉത്തരം.

൧൧൫. തികം പുച്ഛായം. പുച്ഛിതബ്ബോതി പഞ്ഹോ, ഞാതുമിച്ഛിതോ ഹി അത്ഥോ പഞ്ഹോ നാമ. പുച്ഛ പുച്ഛനേ, ചസ്സ ഞോ, ഛസ്സ ഹോ, ഉസ്സ അ, പഞ്ഹ പുച്ഛനേതിപി ധാതു. യുജ യോഗേ, അനുയുഞ്ജിതബ്ബോ ¶ പുച്ഛിതബ്ബോതി അനുയോഗോ. പുച്ഛനം, പുച്ഛിതബ്ബാതി വാ പുച്ഛാ. ഏതേനേവ നയേന ദ്വീസുപി ഭാവസാധനമ്പി കത്തബ്ബമേവ.

ചതുക്കം നിദസ്സനേ. പകതേന സദിസം നിദസ്സേതി ഏതേനാതി നിദസ്സനം, പകതസ്സോപപാദനം വാക്യം. ഉപോഗ്ഘഞ്ഞതേ [ഉപോഹഞ്ഞതേ (?)] പടിപാദീയതേ അനേനാതി ഉപോഗ്ഘാതോ. ഉപ ഉപുബ്ബോ ഹനധാതു പടിപാദനത്ഥോ. ദസ്സീയതേ അനേനാതി ദിട്ഠന്തോ, അന്തോ, ദിട്ഠോ വാ പകതസ്സ അന്തോ പരിസമത്തി യേനാതി ദിട്ഠന്തോ. സബ്ബത്രാപി വാ കമ്മസാധനമ്പി കത്തബ്ബം. ഉദാഹരീയതി പകതസ്സോപപാദനായാതി ഉദാഹരണം.

൧൧൬. ചതുക്കം സങ്ഖേപേ. സമാതി തുല്യത്ഥാ. സങ്ഖിപീയതേ ഏകദേസതോ കഥീയതീതി സങ്ഖേപോ, ഖിപ പേരണേ. സംഹരീയതേ സങ്ഖേപേന പച്ചാഖ്യായതേ ഏതേനാതി സംഹാരോ. സമസ്യതേ സങ്ഖിപീയതേതി സമാസോ, അസു ഖേപനേ. സങ്ഖേപേന ഗയ്ഹതേ അനേനാതി സങ്ഗഹോ.

‘‘ത്വം സതം സുവണ്ണം ധാരയസി’’ഇത്യാദികം തുച്ഛഭാസനം അഭൂതഭാസനം അബ്ഭക്ഖാനം നാമ. അസച്ചേന അക്ഖാനം ഭാസനം അബ്ഭക്ഖാനം.

൧൧൭. ദ്വയം ¶ വിവാദായ വിഭാഗവിസയേ [ഇണവാദാദിവിസയേ (ചിന്താമണിടീകാ ൬.൯)]. വിരുദ്ധം കത്വാ അവഹരതി വദതി യന്തി വോഹാരോ. വിരുദ്ധം കത്വാ വദതി യന്തി വിവാദോ. സബ്ബത്ര ഭാവസാധനം വാ യുജ്ജതി. ‘‘മുസാവാദം വദന്തോ ഘോരാനി ത്വം നരകാനി യസ്സസീ’’ത്യാദിസരൂപം സപനം. സപ അക്കോസേ, ഥോ, സപഥോ.

തികം ഖ്യാതേ. യജതി ഏതേനാഥി യസോ, ജസ്സ സോ, സബ്ബത്ഥ യാതീതി വാ യസോ, സോ, യസതി പയസതീതി വാ യസോ. സിലോകതി പത്ഥരതീതി സിലോകോ, സിലോക സങ്ഘാതേ. കിത്ത സദ്ദനേ, കിത്തീയതേ കഥീയതേതി കിത്തി, ഇ. സമഞ്ഞാ ച ഖ്യാതേ, സം ആപുബ്ബോ ജാനാതി ഖ്യാതേ. തഥാ ഹി ‘‘ഞാതോ, അഭിഞ്ഞാതോ, സങ്ഖ്യാതോ, വിസ്സുതോ, സമഞ്ഞാതോ’’തി രതനകോസേ വുത്തം. ഉച്ചധനിനാ സദ്ദനം ഘോസനാ നാമ, ഘുസ സദ്ദേ, ഘുസനം സദ്ദനം ഘോസനാ.

൧൧൮-൧൧൯. ദ്വയം പടിസദ്ദേ. ഘുസനം ഘോസോ, തം പടിഗതോ, ദുതിയാസമാസോ. ഏവം രവം പടിഗതോ പടിരവോ. അഥ ¶ വാ ഘോസസ്സ പതിരൂപോ പടിഘോസോ. രവസ്സ പതിരൂപോ പടിരവോ. പടിസുതി, പടിദ്ധനീതിപി പടിസദ്ദസ്സ നാമാനി, വചീമുഖം വചനോപക്കമോ ഉപഞ്ഞാസോ നാമ, ഉപനിപുബ്ബോ ആസ ഉപവേസനേ, ഉപ പഠമം പുരിമവചനസ്സ സമീപം വാ ന്യാസോ ഠപനം ഉപഞ്ഞാസോ, ന്യസ്സ ഞോ.

സത്തകം ഥുതിയം. കത്ഥ സിലാഘായം, യു, കഥനം വാഅസരൂപദ്വിഭാവവസേന കത്ഥനാ. സിലാഘ കത്ഥനേ, സിലാഘാ. സീലസ്സ വാ സഭാഗഗുണസ്സ ആഹനനം സീലാഘാ, സാ ഏവ രസ്സം കത്വാ സിലാഘാ. വണ്ണ പസംസായം, വണ്ണീയതേതി വണ്ണനാ. നു ഥുതിയം,തി, നുതി. ഥു അഭിത്ഥവേ,തി, ഥുതി. ഥോമ സിലാഘായം, ഥോമനം. പപുബ്ബോ സംസ പസംസനേ, അ.

സിഖണ്ഡീനം മയൂരാനം നാദോ നദരവോ കേകാ നാമ, കാ സദ്ദേ, കേഇതി കായതീതി കേകാ, കമ്മനി അ, അഥ വാ കായതി, കായനം വാ കാ, കേ മയൂരേ പവത്താ കാ കേകാ, അലുത്തസമാസോ. ഗജാനം നാദോ കോഞ്ചനാദോ നാമ, കോഞ്ചസകുണനാദസദിസോ നാദോ കോഞ്ചനാദോ. ഹയാനം അസ്സാനം ധനി സദ്ദോ ഹേസാ നാമ, ഹേസ അബ്രത്തസദ്ദേ, ഹേസനം ഹേസാ, ഹേ ഇതി പവത്തതീതി വാ ഹേസാ.

൧൨൦-൧൨൧. ദ്വയം പരിയായേ. പരിബ്യത്തമത്ഥം അയന്തി ഗച്ഛന്തി ബുജ്ഝന്തി ഏതേനാതി പരിയായോ. ഏകോ അത്ഥോ പുനപ്പുനം വുച്ചതി ¶ യേനാതി വേവചനം. ദ്വയം സാകച്ഛായം. സഹ, സമ്മാ വാ അവിരോധേന കഥാ സാകച്ഛാ, സംകഥാ ച. തോ, ഥസ്സ ചോ, തസ്സ ഛോ.

സാദ്ധപജ്ജേന ഗരഹസ്സ നാമാനി. ദോസക്ഖാനേന വദനം ഉപവാദോ. കുസ അവ്ഹാനേ ഭേദനേ ച, ക്വചി ‘‘അപക്കോസോ’’തി പാഠോ, ണോ. വണ്ണോ ഥുതി, തസ്സ അവദനം അവണ്ണവാദോ. ഹീളനേന വദനം അനുവാദോ. ജനാനം വാദോ ഗരഹണം ജനവാദോ. ഗരഹണേന വാദോ അപവാദോ. പരിവദനം പരിവാദോ, രസ്സസ്സ ദീഘതാ. ഏതേ ഉപവാദാദയോ തുല്യത്ഥാ സമാനത്ഥാ. വിസമവുത്തപ്പഭേദേസു വത്തമിദം. ഖിപ പേരണേ, ഖിപനം ബഹികരണം ഖേപോ. നിദി കുച്ഛായം, അ, നിന്ദാ. യഥാ ഉപവാദാദയോ ഗരഹത്ഥാ, കുച്ഛാദയോപി തഥാതി തഥാത്ഥോ. കുച്ഛ അവക്ഖേപനേ, ചുരാദി, കുസ അക്കോസേതിമസ്സ വാ പബ്ബജ്ജാദിത്താ ‘‘കുച്ഛാ’’തി രൂപം നിപ്ഫജ്ജതി. ഗുപ, ഗോപ കുച്ഛനേസു, ‘‘തിജഗുപകിതമാനേഹി ഖഛസാ വാ’’തി ഛോ. ഗരഹ കുച്ഛനേ. തത്ഥ കേചി ‘‘ഉപവാദാദയോ അബ്ഭക്ഖാനത്ഥാ, ഖേപാദയോ നിന്ദത്ഥാ’’തി വദന്തി, തം അമരകോസേന വിരുജ്ഝനതോ അബ്ഭക്ഖാനത്ഥസ്സ ച വുത്തത്താ ന ഗഹേതബ്ബം. ഏതേ ഉപവാദാദയോ സത്ത അബ്ഭക്ഖാനേപി വത്തന്തി.

വിവാദകാമസ്സ ദുബ്ബാദോ ഉപാരമ്ഭോ, സോ ച ഈദിസേ സബ്ബലോകചൂളാമണിഭൂതേ സക്യകുലേ സമ്ഭൂതസ്സ ഭഗവതോ കിമിദം കമ്മമുചിതന്തി ഗുണാവികരണപുബ്ബകോപ്യത്ഥി, ബന്ധകീസുതസ്സ തവേദമുചിതമേവാതി നിന്ദാപുബ്ബകോപി ഉപാരമ്ഭോ. തത്ര യോ നിന്ദാപുബ്ബോ സനിന്ദോ ഉപാരമ്ഭോ, സോ പരിഭാസനമുച്ചതേ. ഉപഗന്ത്വാ പരേസം ചിത്തസ്സ ആരമ്ഭനം വികോപനം ഉപാരമ്ഭോ. ദോസക്ഖാനേന ഭാസനം പരിഭാസനം.

൧൨൨. അനരിയാനം ¶ ലാമകാനം വോഹാരതോ, അരിയാനം ഉത്തമജനാനം വാ അവോഹാരതോ അനരിയവോഹാരോതി സങ്ഖാതാനം അദിട്ഠേ ദിട്ഠവാദാദീനം അട്ഠന്നം വോഹാരാനം വസേന യാ വാചാ ലാമകജനേഹി പവത്തിതാ വുത്താ, വീതിക്കമദീപനീ അജ്ഝാചാരവീതിക്കമസാധനീ സാ വാചാ അരിയജനേഹി വത്തബ്ബമരിയാദാതിക്കമത്താ അഭിവാക്യം നാമ സിയാ.

൧൨൩. മുഹുംഭാസാ ബഹുസോ അഭിധാനം അനുലാപോ നാമ, അനു പുനപ്പുനം ലാപോ അനുലാപോ. അനത്ഥികാ ഗിരാ നിപ്പയോജനം ഉമ്മത്താദിവചനം പലാപോ, പയോജനരഹിതോ ലാപോ പലാപോ, പസദ്ദോ വിയോഗത്ഥജോതകോ.

ഗമനാഗമനാദിസമയേ ആദിമ്ഹി ഭാസനം പിയവചനം ആലാപോ, ആദിമ്ഹി ലാപോ ആലാപോ, ആപുച്ഛാസദ്ദോപ്യത്ര. ദോസേന പതിട്ഠിതോ പരിദ്ദവോ പരിദേവനം അനുസോചനം അതിക്കമലാപോ വിലാപോ നാമ, വിവിധേന, വിവിധം വാ ലാപോ വിലാപോ. പരിദേവനം പരിദേവോ, സോ ഏവ പരിദ്ദവോ, ദേവ പരിദേവനേ.

൧൨൪. വിരുദ്ധം ¶ വചനം വിരോധോത്തി. വിരുദ്ധം പലാപോ വിപ്പലാപോ. സന്ദിസ്സതേതി സന്ദേസോ, സന്ദിസ്സമാനോ അത്ഥോ, തസ്സോത്തി. യായ സന്ദിട്ഠോ അത്ഥോ അഭിധീയതേ, സാ സന്ദേസോത്തി വാചികമുച്ചതേ. വച സന്ദേസേ, സകത്ഥേ ണികോ, സന്ദിട്ഠത്ഥാ വാചാ ഏവ വാചികമിച്ചത്ഥോ.

മിഥു അഞ്ഞമഞ്ഞം വിരോധരഹിതം വചനം ‘‘സമ്ഭാസനം, സല്ലാപോ’’തി ച വുച്ചതി. യഥാ ഏകോ ബ്രൂതേ ‘‘അജ്ജ സോഭനം നക്ഖത്ത’’ന്തി, ഇതരോപ്യാഹ ‘‘തഥേവാ’’തി.

൧൨൫. നിട്ഠുരം വാക്യം കക്കസവചനം ഫരുസം നാമ, പരേ ജനേ ഉസ്സാപേതി ദാഹേതീതി പരുസം, തദേവ പസ്സ ഫകാരം കത്വാ ഫരുസം. അസവനീയത്താ ന ഇച്ഛിതബ്ബന്തി നിട്ഠുരം, ഉരോ, യഥാ ‘‘നാഗോ’’തി. ദ്വയം കണ്ണസുഖവചനേ. മനം ആ ഭുസം ഞാപേതി തോസേതീതി മനുഞ്ഞം, ഞാ പരിമാണതോസനനിസാനേസു, അസ്സുകാരോ. ഹദയം മനം ഗച്ഛതി പവിസതീതി ഹദയങ്ഗമം.

സംകുലാദിദ്വയം പുബ്ബാപരവിരോധിനി പുബ്ബാപരവിരുദ്ധേ വാക്യേ, യഥാ –

യാവജീവമഹം മോനീ, ബ്രഹ്മചാരീ ച മേ പിതാ;

മാതാ ച മമ വഞ്ഝാസി, അപുത്തോ ച പിതാമഹോ.

സംകുലന്തി ജളീഭവന്ത്യനേനാതി സംകുലം. കിലിസ്സന്തേ ഏത്ഥാതി കിലിട്ഠം.

൧൨൬. സമുദായത്ഥരഹിതം ¶ ദസദാളിമാദിവാക്യം [ദസ ദാഠിമാനി ഠളപൂപാ കുണ്ഡ’ മജാജിനം പലാലപിണ്ഡാ (ന്യായഭാസ്സ ൫.൨.൧൦ മോഗ്ഗല്ലാനപഞ്ചികാടീകാ ൧.൧)] അസമ്ബദ്ധത്താ അബദ്ധമിതി കിത്തിതം കഥിതം, ന ബജ്ഝതേ ഹദയമത്രാതി അബദ്ധം, തോ.

നത്ഥി തഥം സച്ചമത്രാതി വിതഥം. ഫരുസാദയോ വിതഥസദ്ദം യാവ തിലിങ്ഗികാ.

൧൨൭. പജ്ജദ്ധം സച്ചവചനേ. സമ്മാസദ്ദോയം അബ്യയം, സബ്ബലിങ്ഗവിഭത്തിവചനേസു ച സമാനോ. ന വിതഥം അവിതഥം. സന്തേസു സാധൂസു ഭവം സച്ചം. സത സാതച്ഛേ വാ, വജാദിനാ യോ, സച്ചം. തഥസദ്ദോ ഭൂതപരിയായോ, ‘‘തഥേന മഗ്ഗേന യഥാത്ഥഭാജിനാ’’തി [തഥാഗതാ ജിനാതി (ക.)] പയോഗോ. തഥേ സാധു തച്ഛം, സാധ്വത്ഥേ യോ. യഥാതഥസദ്ദാപി ച സച്ചത്ഥാ അലിങ്ഗാ. തബ്ബന്താ സച്ചവചനവന്തവാചകാ സമ്മാ സച്ചം യഥാതഥംസദ്ദവജ്ജിതാ സേസാ അവിതഥാദയോ തീസു ലിങ്ഗേസു വത്തന്തി. സച്ചംസദ്ദോ തു അലിങ്ഗോ. അമരകോസേ പന സമ്മാ സച്ചസദ്ദാനമ്പി തബ്ബതി തിലിങ്ഗത്തം വുത്തം, യഥാ – സച്ചം തച്ഛം രിതം സമ്മാ, അമൂനി തീസു തബ്ബതി [അമര ൬.൨൨]. യഥാ – സച്ചോ ബ്രാഹ്മണോ, സച്ചാ നാരീ, സച്ചം വിപ്പകുലം. ഇധ പന സബ്ബലിങ്ഗവചനവിഭത്തീസു രൂപഭേദാഭാവാ സമ്മാസദ്ദസ്സ അബ്യയത്തം, തിലിങ്ഗേസ്വപി രൂപഭേദാഭാവാ സച്ചംസദ്ദസ്സ അലിങ്ഗത്തഞ്ച വുത്തം. യഥാ – സമ്മാ വാചാ, സമ്മാ വോഹാരോ, സമ്മാ വചനം. സച്ചം ബ്രാഹ്മണോ, സച്ചം നാരീ, സച്ചം വിപ്പകുലം. മിച്ഛാമുസാസദ്ദാ പന സബ്ബത്രാപി അബ്യയമേവ ഭവന്തി. യഥാ ¶ – മിച്ഛാ വാചാ, മിച്ഛാ വോഹാരോ, മിച്ഛാ വചനം. മുസാ വാചാ, മുസാ വോഹാരോ, മുസാ വചനം.

൧൨൮. സോളസ സദ്ദമത്തപരിയായേ ദസ്സേതും ഉപജാതിം ‘‘രവോ’’ഇച്ചാദിമാഹ. രുയതേ സദ്ദായതേതി രവോ, രു സദ്ദേ. നദനം നാദോ, നിരത്ഥോ നാദോ നിനാദോ, നദ അബ്യത്തസദ്ദേ. ഏവം നിനദോ, രസ്സത്തമേവ വിസേസോ. സപ്പതി ഉച്ചാരീയതീതി സദ്ദോ. ഘുസ സദ്ദേ, പാതുഭാവോ ഘോസോ നിഗ്ഘോസോ. നദനം നാദോ. ധന സദ്ദേ, ധനീയതീതി ധനി. നിഗ്ഘോസോ ച നാദോ ച ധനി ച നിഗ്ഘോസനാദധനയോ. രവോ ഏവ രാവോ. ആരാവോതി ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢിതം. തഥാ സംരാവവിരാവആരവാ. ഘുസനം ഘോസോ. ആരാവോ ച സംരാവോ ച വിരാവോ ച ഘോസോ ച ആരവോ ചാതി ദ്വന്ദോ. സു സവനേ, സുയ്യതേതി സുതി. സരതി സുയ്യമാനതം ഗച്ഛതീതി സരോ. നിസ്സനതി ഏതേനാതി നിസ്സനോ, സന സമ്ഭത്തിയം നിപുബ്ബോ. സരോ ച നിസ്സനോ ചാതി ദ്വന്ദോ.

൧൨൯. വിസജ്ജീയതേ ന ലഗ്ഗീയതേ സേമ്ഹാദീഹീതി വിസട്ഠോ. മനിതബ്ബന്തി മഞ്ജു, ജു, മന ഞാണേ, സുണന്താനം വാ മനം രഞ്ജേതീതി മഞ്ജു, ഉ, ന രലോപോ. സുഖേനേവ വിജാനിതബ്ബത്താ വിഞ്ഞേയ്യോ. ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനതോ സോതബ്ബോതി സവനീയോ. ബഹിദ്ധാപരിസാ അങ്ഗുലിമത്തമ്പി ന വിസരതി ന ഗച്ഛതീതി അവിസാരീ ¶ , തസ്സീലത്ഥേ ണീ, വിവിധേന വാ ന സരതീതി അവിസാരീ, ഛിന്നസ്സരാനം വിയ ദ്വേധാ ന ഹോതീത്യത്ഥോ. വിന്ദ്യതേ ലബ്ഭതേതി ബിന്ദു, വസ്സ ബോ, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ, ഉ ച, വട്ടത്താ വാ ബിന്ദു, ഇമസ്മിം പക്ഖേ പബ്ബജ്ജാദിനാ രൂപസിദ്ധി. പഞ്ചന്നം ഠാനഗതീനം ദൂരട്ഠാനതോ ജാതത്താ ഗമ്ഭീരോ. പുനപ്പുനം നാദോ നിന്നാദോ, ക്രിയാഭിക്ഖഞ്ഞത്താ ദ്വിത്തം, അസ്സ ഇ, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ, സോ ഏത്ഥ അത്ഥീതി നിന്നാദീ. ഇച്ചേവം ഭഗവതോ അട്ഠങ്ഗികോ സരോ ഹോതി.

൧൩൦. ഖഗ്ഗാദീനം തിരച്ഛാനഗതാനം രുതം വസ്സിതന്ത്യുച്ചതേ. രു സദ്ദേ, രുതം. വസ്സ സദ്ദേ, വസ്സനം രവനം വസ്സിതം.

കോലാഹലാദിദ്വയം ബഹൂഹി സമ്ഭൂയ കതേ അബ്യത്തസദ്ദേ. കുല സങ്ഘാതേ [സങ്ഖ്യാനേ (ക.)], കോലനം കോലോ, ഏകീഭാവോ, തം ആഹലതി വിന്ദതീതി കോലാഹലോ. കരോതി ഹിംസതി മധുരന്തി കലോ, തം ഹലതീതി കലഹലോ. ഹല വിലേഖനേ.

തികം ഗായനേ. ഗേ സദ്ദേ, ഗേതബ്ബം ഗീതം ഗാനം ഗീതികാ ച. സബ്ബത്ര ഭാവസാധനം.

൧൩൧. തന്തികണ്ഠോട്ഠിതാ [അമര ൭.൧] ഉസഭാദയോ സത്ത സരാ. ഛജ്ജാദയോ തയോ ഗാമാ സമൂഹാത്യത്ഥോ. വുത്തഞ്ച ‘‘ഗാമോ നാമ സരസമൂഹസ്സ സന്ധാന’’ന്തി. മനുസ്സലോകവാദനവിധിനാ ഏകേകസ്സ ¶ സരസ്സ വസേന തയോ തയോ മുച്ഛനാ കത്വാ ഏകവീസതി മുച്ഛനാ, ദേവലോകവാദനവിധിനാ പന സമപഞ്ഞാസ മുച്ഛനാ വദന്തി. തത്ഥ ഹി ഏകേകസ്സ സരസ്സ വസേന സത്ത സത്ത മുച്ഛനാ, അന്തസരസ്സ ച ഏകാതി സമപഞ്ഞാസ മുച്ഛനാ ആഗതാ, തേനേവ സക്കപഞ്ഹസുത്തസംവണ്ണനായം ‘‘സമപഞ്ഞാസ മുച്ഛനാ മുച്ഛിത്വാ’’തി [ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൪൫] പഞ്ചസിഖസ്സ വീണാവാദനം ദസ്സേന്തേന വുത്തം. മുച്ഛ മോഹസമുസ്സയേസു, യു, മുച്ഛനാ. യഥാ കമേന വീണാ വാദിതും സക്കാ, ഏവം സജ്ജനാഹി മുച്ഛനട്ഠാനാനി ഏകൂനപഞ്ഞാസാത്യത്ഥോ. ഏകേകസ്സ സരസ്സ സത്ത സത്ത ഠാനാനി. യതോ സരസ്സ മന്ദതാരവവത്ഥാനം ഹോതി, തേന ഏകൂനപഞ്ഞാസ ഠാനാനി. ഇച്ചേതം സരമണ്ഡലം സരസമൂഹോ.

൧൩൨. സരാദീനം നാമസരൂപപ്പഭേദം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഉസഭോ’’ച്ചാദി. ഇസ ഗതിയം. ഇസതി ചിത്തം പവിസതീതി ഉസഭോ, അഭോ, ഇസ്സു ച. ‘‘ഉസ ദാഹേ’’തി വാ ധാത്വത്ഥോ. യസ്മാ പന സോ സരോ ഉസഭോ വിയ നദതി, തസ്മാ ഉസഭോതി വുച്ചതി. ധീമന്തേഹി ഗീയതേതി ധേവതോ, വണ്ണവികാരോ, വത്തം.

നാസം കണ്ഠമുരോ താലും,

ജിവ്ഹം ദന്തേ ച നിസ്സിതോ;

ഛധാ സഞ്ജായതേ യസ്മാ,

തസ്മാ ഛജ്ജോ സ ഉച്ചതേ [ചിന്താമണിടീകാ ൭.൧].

ഗന്ധം ¶ ലേസം അരതീതി ഗന്ധരോ, രസ്സസ്സ ദീഘത്തേ ഗന്ധാരോ ചേത്യഞ്ഞേ [അഞ്ഞേസമപീതി (പാണിനി ൩.൧൩൭) ദീഘോ (ചിന്താമണിടീകാ ൭.൧)], ഗന്ധാരാ നാമ ജനപദാ, തേഹ്യയം ഗീയതേതി ഗന്ധാരോ, ണോ. മജ്ഝേ ലയവിസേസേ ഭവോ മജ്ഝിമോ. പഞ്ചന്നമ്പി ധേവതാദീനം പൂരണോ പഞ്ചമോ, (പഞ്ചന്നം വാ മഹാഭൂതാനം പൂരണോ പഞ്ചമോ.) [( ) ഏത്ഥന്തരേ പാഠോ അധികോ വിയ ദിസ്സതി] നിസ്സേസതോ സീദന്തി സരാ യസ്മിന്തി [യസ്മാതി (ക.) – സദതോ അധികരണേ ഘഉ (ചിന്താമണിടീകാ ൭.൧)], ണോ. ‘‘നിസീദന്തി സരാ യസ്മിം, നിസാദോ തേന ഹേതുനാ’’തി ഹി വുത്തം. ഏതേ സത്ത സരാതി ഗദിതാ കഥിതാ.

൧൩൩-൧൩൫. ഉസഭാദയോ യേ നദന്തി, തേ ദസ്സേതുമാഹ ‘‘നദന്തി’’ച്ചാദി. ഉസഭം നാമ സരം ഗാവോ നദന്തി. തഥാ ധേവതം തുരങ്ഗാ അസ്സാ, ഛജ്ജം മയൂരാ സിഖണ്ഡിനോ, ഗന്ധാരം അജാ, മജ്ഝിമം കോഞ്ചാ സകുണവിസേസാ, പഞ്ചമം പരപുട്ഠാദീ കോകിലാദയോ, നിസാദം വാരണാ ഹത്ഥിനോ നദന്തി. വുത്തഞ്ച നാരദമുനിനാ –

‘‘ഛജ്ജം ¶ നദതി മയൂരോ, ഗാവോ നദന്തി ഉസഭം;

അജോ രോതി ച [അജാവികാ തു (ക.)] ഗന്ധാരം, കോഞ്ചാ നദന്തി മജ്ഝിമം.

പുപ്ഫസാധാരനേ കാലേ, കോകിലോ രോതി പഞ്ചമം;

അസ്സോ തു ധേവതം രോതി, നിസാദം രോതി കുഞ്ജരോ’’തി.

മയൂരാദയോപി സബ്ബേ ഇമേ സത്താ സമദാ [സന്തോ (ക.) ഏതേ ച സമദാ പഞ്ചമം ഗായന്തി (ചിന്താമണിടീകാ ൭.൧)] പഞ്ചമം നദന്തി.

ഛജ്ജോ ഗാമോ, മജ്ഝിമോ ഗാമോ, സാധാരണോ ഗാമോതി തയോ ഗാമാ. തത്ര വീണാദണ്ഡം വിഭാഗം കത്വാ അധോഭാഗസ്സ ‘‘ഛജ്ജഗാമോ’’തി സഞ്ഞാ, മജ്ഝഭാഗസ്സ ‘‘മജ്ഝിമഗാമോ’’തി, ഉപരിഭാഗസ്സ ‘‘സാധാരണഗാമോ’’തി സഞ്ഞാ. കിം പന ഗാമഭേദേ കാരണം? യസ്മാ ഏകസ്സേവ സരസ്സ ഗാമന്തരേ ഭേദോ, തംഭേദേ ഗാമാനമ്പിഭേദോ. മാഘടീകായം പന സാധാരണഗാമട്ഠാനേ ഗന്ധാരഗാമോ കഥിതോ, ഏകേകസ്മിഞ്ച ഗാമേ സത്ത സത്ത മുച്ഛനാ. ഇധ പന ഉസഭാദീസു സത്തസു സരേസു പച്ചേകം തിസ്സോ തിസ്സോ മുച്ഛനാ കഥിതാ. കിംകാരണാ? ഇധ മനുസ്സലോകവാദനവിധിനാ, തത്ഥ ച ദേവലോകവാദനവിധിനാ കഥിതത്താ തഥേവ ഠാനാനി സത്ത സത്തേവ ലബ്ഭരേതി. യഥാ ഉസഭാദീസു തേസു യഥാവുത്തേസു സരേസു പച്ചേകം ഏകേകസ്മിം സരേ തിസ്സോ തിസ്സോ മുച്ഛനാ സിയും, തഥേവ ഠാനാനിപി സത്ത സത്തേവ ലബ്ഭരേത്യത്ഥോ.

൧൩൬. സരാനം ഗാമേസു ഭിന്നസുതിത്തം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘തിസ്സോ’’ഇച്ചാദി. ഉസഭസ്സ സരസ്സ താരകലമന്ദവസേന തിസ്സോ സുതിയോ. ധേവതസ്സ സരസ്സ താര മന്ദവസേന ¶ ദുവേ. ഛജ്ജസ്സ താരകല മന്ദ കാകലീവസേന ചതസ്സോ. ഗന്ധാരസ്സ ച തഥാ. മജ്ഝിമസ്സ താരകല കാകലീവസേന തിസ്സോ. പഞ്ചമസ്സ കല കാകലീവസേന ദുവേ. നിസാദസ്സ താരാദിവസേന ചതസ്സോ സുതിയോ. ഇച്ചേവം സത്തസു സരേസു കമതോ സമ്പിണ്ഡിതാ ദ്വാവീസതി സുതിയോ സിയും. മാഘടീകായം പന അഞ്ഞഥാ സുതിഭേദോ വുത്തോ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ –

‘‘ചതുസ്സുതി സുവിഞ്ഞേയ്യോ, മജ്ഝിമോ മജ്ജിമട്ഠിതോ;

ദ്വിസ്സുതി ചാപി ഗന്ധാരോ, തിസ്സുതി ഉസഭോ തഥാ.

ഛജ്ജോ ചതുസ്സുതി ഞേയ്യോ, നിസാദോ ദ്വിസ്സുതീ തഥാ;

ചതുസ്സുതി ധേവതോ തു, പഞ്ചമോ തിസ്സുതീ മതോ’’തി.

സബ്ബമേതം നാടകസത്ഥതോ ഗഹേതബ്ബം.

൧൩൭. ‘‘ഉച്ചതരേ’’ത്യാദിനാ സുതിഭേദേ സരൂപതോ ദസ്സേതി. ഉച്ചതരേ രവേ അത്യുച്ചധനിമ്ഹി താരോ, താരയതി ബോധയതീതി താരോ. അബ്യത്തേ അബ്യത്തക്ഖരേ മധുരേ സുതിസുഖേ കലോ, കല മദേ. ഗമ്ഭീരേ ധനിമ്ഹി മന്ദോ. മദി ഥുതിമോദമദമോഹസുപനഗതീസു. മന്ദയതേ ബുജ്ഝതേനേനാതി മന്ദോ.

താരാദയോ തയോ വാച്ചലിങ്ഗത്താ തീസു. താരോ ധനി, താരാ വാണീ, താരം രുതം ഇച്ചാദി. അബ്യത്തമധുരസദ്ദോ കലോ. തത്ര കലേ സുഖുമേ കാകലീസദ്ദോ, ഈപച്ചയന്തോ, ഈസം ¶ കലാ വാണീ കാകലീ നാമ, കാസദ്ദോയമീസത്ഥോ. ക്രിയാദിസമതാതി ഗീതവാദിതപാദന്യാസാദിക്രിയാനം, കാലസ്സ ച സമത്തം ലയോ നാമ, ലയ സാമ്യഗതീസു, ആധാരേ അപച്ചയോ, സബ്ബാഭിനയാനമ്പി സാമ്യം ലയോതി കേചി.

൧൩൮. ദ്വയം വീണായം. വി ജനനേ, തോ, ഈണത്തം, വീണ വേഠനേതി വാ ധാതു, ആ, വീണാ. വല്ല സംവരണേ, വല്ലതേ ധനിവിസേസം, ണ്വു, വല്ലകീ, നദാദി. വിപഞ്ചീതിപി വീണായ നാമം. വിപഞ്ചയതീതി വിപഞ്ചീ [വിപഞ്ചയതി വിത്ഥാരയതിസദ്ദം (ചിന്താമണിടീകാ ൭.൩)], നദാദി.

സാ വീണാ സത്തതന്തീ സത്തഹി തന്തീഹി വിസിട്ഠാ പരിവാദിനീ നാമ, പരിതോ വദതീതി പരിവാദിനീ, ഇനീ. വീണാദയോ ചത്താരോപി വീണാസാമഞ്ഞവാചകാ ഇച്ചേകേ, തേസം മതേ സാസദ്ദസ്സ ചതുന്നമ്പി ഇത്ഥിലിങ്ഗത്ഥദീപകതാ വിഞ്ഞേയ്യാ, തഥാപി അമരകോസേന [അമര ൭.൩] വിരുജ്ഝനതോ തേസം മതം ന ഗഹേതബ്ബം.

കട്ഠാദീഹി ദോണിസണ്ഠാനേന കതം വജ്ജഭണ്ഡം വീണായ പോക്ഖരോ നാമ, പോസേതി വഡ്ഢേതി സദ്ദേതി പോക്ഖരോ, ഖരോ, വുദ്ധി, വണ്ണവികാരോ ച. ദു ഗമനേ, ണി, ദോണി. കകുഭോ, പസേവകോതിപി പോക്ഖരസ്സ നാമാനി. കം വാതം കുഭതി ബന്ധതീതി കകുഭോ. പസിബ്ബന്തി തമിതി പസേവകോ.

ദ്വയം പോക്ഖരവേഠകേ ചമ്മനി. വീണാഭാവം ഉപഗച്ഛതി യേനാതി ഉപവീണോ. വേഠതി പോക്ഖരന്തി വേഠകോ, ണ്വു.

൧൩൯. ആതതാദിപഞ്ചകം ¶ പഞ്ചങ്ഗികതൂരിയസ്സ നാമാനി.

൧൪൦. ചമ്മാവനദ്ധേസു ചമ്മേന ബന്ധനീയേസു ഭേരിയാദീസു മജ്ഝേ തലേകേകയുതം ഏകേകേന തലേന യുത്തം കുമ്ഭഥുണദദ്ദരികാദികം തൂരിയം ആതതം നാമ, ആതനോതീതി ആതതം, തനു വിത്ഥാരേ. മഹതീആദിവീണാവിസേസോപി [‘‘മഹതീ’’തി നാരദസ്സ വീണാ (സദ്ദകപ്പദ്ദുമേ)] ആതതമേവാതി ‘‘ചമ്മാവനദ്ധേസൂ’’തി വിസേസനം കതം. കുമ്ഭസണ്ഠാനത്താ കുമ്ഭോ ച തം ഥുനനഗരസമ്ഭൂതത്താ ഥുനഞ്ചേതി കുമ്ഭഥുനം. തദേവ കുമ്ഭഥുണം, അഥ വാ ഥു അഭിത്ഥവേ, കമ്മനി ണോ. കുമ്ഭോ ച സോ ഥുണോ ചേതി കുമ്ഭഥുണോ, ഥുണ പൂരണേതി വാ ധാത്വത്ഥോ. ദര വിദാരണദാഹേസു, ദ്വേഭാവോ, കാപുബ്ബസ്സികാരോ ച, ദദ്ദരസദ്ദം കരോതീതി വാ ദദ്ദരികാ.

൧൪൧. ഉഭയതലം മുരജാദികം തൂരിയം വിതതം നാമ, വിസേസേന സദ്ദം തനോതീതി വിതതം, സബ്ബവിനദ്ധം സബ്ബപസ്സേസു, പുബ്ബപച്ഛാഭാഗേസു ച പരിയോനദ്ധം പണവാദികം, ആദിനാ ചതുരസ്സആലമ്ബരഗോമുഖീആദയോ ആതതവിതതം നാമ, ‘‘ചമ്മപരിയോനദ്ധം ഹുത്വാ തന്തിബദ്ധം ആതതവിതത’’ന്തി ഹി വുത്തം. പണ ബ്യവഹാരഥുതീസു, പണീയതീതി പണവോ, അവോ.

൧൪൨. വംസസങ്ഖാദികം ¶ സുസിരം നാമ, രന്ധം സുസിരം, തംയോഗാ സുസിരം. വന, സന സമ്ഭത്തിയം, സോ, വംസോ. സമ ഉപസമഖേദേസു, ഖോ, സങ്ഖോ. സമ്മതാളാദികം അച്ചന്തം പീളനതോ, അനലസംയോഗതോ വാ ദ്രവീഭൂതം പുന ഘനായതേതി ഘനാഖ്യം. ഹന ഹിംസായം, കമ്മനി ണോ, ഹസ്സ ഘോ. ഘനഭാവേന സമം ഭവതീതി സമ്മം, ദണ്ഡാദീഹി താളിതബ്ബതോ താളം, തള താളനേ, സമ്മഞ്ച തം താളഞ്ചേതി സമ്മതാളം. ആദിനാ കംസതാളസിലാതാളാദീനം ഗഹണം. തത്ഥ സമ്മതാളം നാമ കട്ഠമയതാളം. കംസതാളം നാമ ലോഹമയം. സിലായ ച അയോപട്ടേന ച വാദനതാളം സിലാതാളം.

ചതുക്കം ആതതാദീനം നാമം. ആ സമന്തതോ തുജ്ജതേ താളീയതേതി ആതോജ്ജം. വംസാദികേപി മുഖവായുനാ ആതോജ്ജനമത്ഥേവ. വാദയന്തി ധനയന്തി തന്തി വാദിത്തം വാദിതഞ്ച, ഇത്തോ, തോ ച. വാദയന്തി തന്തി വജ്ജം, യോ.

൧൪൩. ദ്വയം ഭേരിയം. ഭായന്തി സത്തുജനാ ഏതേനാതി ഭേരി, രി. ഉഭ പൂരണേ, ഉഭനം ഉഭി. ‘‘ദുന്ദ’’ഇതി സദ്ദേന ഉഭി യത്ര സ ദുന്ദുഭി. പുമിത്ഥിയമേതേ ദ്വേ [സേരീ ഥീ, ദുന്ദുഭി പുമാ (അമര ൭.൬)]. ദ്വയം മുദിങ്ഗേ. മുദം മോദം ഇങ്ഗതി ഗച്ഛതി യേനാതി മുദിങ്ഗോ. മുരാ അസുരാ ജാതോ മുരജോ.

അസ്സ ¶ മുരജസ്സ ഭേദാ വിസേസാ ആലിങ്ഗങ്ക്യോദ്ധകാ ഭവന്തി. വുത്തഞ്ച –

‘‘ഹരിതക്യാകതി ത്വങ്ക്യോ,

യവമജ്ഝോ തഥോ’ദ്ധകോ;

ആലിങ്ഗ്യോ ചേവ ഗോപുച്ഛോ,

ആകത്യാ സമ്പകിത്തിതോ’’തി [ചിന്താമണിടീകായമ്പി].

ആലിങ്ഗ്യതേതി ആലിങ്ഗോ, ണോ. ഉച്ഛങ്കേ ഭവോ അക്യോ. ഉദ്ധം കത്വാ ഏകേന മുഖേന വാദനതോ ഉദ്ധോ സന്തോ കായതി സദ്ദായതീതി ഉദ്ധകോ, ഉദ്ധസദ്ദോയം തിലിങ്ഗികോ. ഉഗ്ഗച്ഛതീതി ഉദ്ധോ, തോ, ഗമിസ്സ ദോ, നേരുത്തോ. യോ തു ഉപരിപരിയായോ ഉദ്ധംസദ്ദോ, സോ അബ്യയമേവ.

തിണവാദീനി ചത്താരി പണവസ്സ നാമാനി. തനു വിത്ഥാരേ, അവോ, അസ്സ ഇത്തം, ണത്തഞ്ച, തിണവോ. മാ മാനേ സദ്ദേ ച, ‘‘ഡിണ്ഡി’’ഇതി മായതേ സദ്ദായതേതി ഡിണ്ഡിമോ, ണോ.

൧൪൪. ‘‘ആലമ്ബ’’ഇതി സദ്ദായതേതി ആലമ്ബരോ. ‘‘ആലമ്ബരോ തൂരിയരവേ, ഗജേന്ദാനഞ്ച ഗജ്ജിതേ’’തി [അമര ൨൩.൧൬൭] ഹി അമരകോസ നാനത്ഥസങ്ഗഹേസു.

വീണാദീനം വാദനകട്ഠകുടിലാദികം കോണോ, കുണ്യതേ സദ്ദായതേനേനാതി കോണോ, ണോ. ‘‘ദദ്ദ’’ഇതി സദ്ദം കരോതീതി ദദ്ദരി, ദദ്ദതി വാ സദ്ദവിസേസേന പരിണമതീതി ദദ്ദരി, രി. ‘‘പട’’ഇതി സദ്ദം ജഹാതീതി പടഹോ, പടം ഹന്തീതി വാ പടഹോ. ഹന ഹിംസാഗതീസു, ക്വി. അപരേ മദ്ദലാദയോ ഭേരിപ്പഭേദാ ¶ . ‘‘മദ്ദ’’ഇതി സദ്ദം ലാതീതി മദ്ദലാ, ലാ ആദാനേ, അ. ‘‘മന്ദലാ’’തിപി പാഠോ, മന്ദം സദ്ദം ലാതീതി മന്ദലാ. ആദിനാ ഡമരുആദയോപി ഭേരിപ്പഭേദാ വിഞ്ഞേയ്യാ.

൧൪൫. ജനപ്പിയേ ജനേഹി പിയായിതബ്ബേ വിമദ്ദോട്ഠേ വിലേപനകുങ്കുമാദീനം, നാനാഗന്ധദബ്ബാനഞ്ച വിമദ്ദനോബ്ഭൂതേ പരിമലോ ഭവേ, പരിമജ്ജതി പവത്തയത്യാസയന്തി, അ, നേരുത്തോ, മല, മല്ല ധാരണേ വാ. പരിമല്യതേ ധാരീയതേതി, ണോ. വിമദ്ദഗ്ഗഹണേന വാപികൂപാദിനോ [വിമദ്ദഗന്ധാദിനോ (ക.)] നിരാസോ, ജനഗ്ഗഹണേന മക്ഖികാദിനോ. സോ പരിമലോ ഗന്ധോ ദൂരഗാമീ അതിനിഹാരീ അതിദൂരപാതീ ആമോദോ വുച്ചതേ, ആമോദന്തേ അനേന, ണോ. ഇതോ പരം ഇട്ഠഗന്ധാദയോ വിസ്സസദ്ദപരിയന്താ തീസു ലിങ്ഗേസു വത്തന്തേ.

൧൪൬. ചതുക്കം ഇട്ഠഗന്ധേ. ഇട്ഠോ ഗന്ധോ ഇട്ഠഗന്ധോ, അഥ വാ ഇട്ഠോ ഗന്ധോ അസ്സ ഇട്ഠഗന്ധോ. സുട്ഠു രഭന്തി തുസ്സന്ത്യനേനാതി സുരഭി, ഇ. സുന്ദരോ ഗന്ധോ അസ്സ സുഗന്ധോ, സുഗന്ധി ച, അന്തസ്സികാരാദേസോ.

ദ്വയം ദുഗ്ഗന്ധേ. പൂതി ഗന്ധോ അസ്സ, പുബ്ബേ വിയ ഇകാരാദേസോ, കമ്മധാരയസമാസം അസ്സത്ഥ്യത്ഥേപി കത്തുമിച്ഛന്തി, പക്രിയാലാഘവത്ഥം ബഹുബ്ബീഹിയേവ ന്യായോതി. ദുട്ഠു ഗന്ധോ അസ്സാതി ¶ ദുഗ്ഗന്ധോ, തേന വുത്തം കച്ചായനേന – ‘‘കമ്മധാരയമന്തത്ഥിയേഹി ബഹുബ്ബീഹി ലഘുതരോ’’തി. അഞ്ഞേ തു ലാഘവ’മനാദരമാനാ ഇച്ഛന്തേവ മന്തത്ഥിയം. ദുവിധോ വാ വാച്ചധമ്മോ ലഹു ഗരു ച, തത്ര ബഹുബ്ബീഹിനാ ലഹു, കമ്മധാരയമന്തത്ഥിയേനഗരു. കിഞ്ച ബഹുബ്ബീഹിനാ അതിസായനാദ്യത്ഥോ ന ഗമ്യതേതി അവസ്സം തപ്പടിപാദനായ കമ്മധാരയപുബ്ബകോ മന്തത്ഥിയേവ ദട്ഠബ്ബോ.

ദ്വയം ചിതാധൂമാദിഗന്ധേ. വിസ വിപ്പയോഗേ, സോ. ആമസ്സ വസാദിവത്ഥുനോ ഗന്ധോ തംയോഗാ, ഇ, യംസദ്ദോ തസ്സ നപുംസകത്തദീപകോ.

൧൪൭. കുങ്കുമാദയോ ചത്താരോ ചതുജ്ജാതിഗന്ധോ നാമ. കുക, വക ആദാനേ, ഉമോ, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ ച, കുങ്കുമം, ലോഹിതചന്ദനം, യം ‘‘കസ്മീരജ’’ന്തി വുച്ചതി, കമിസ്സ വാ കുങ്കാദേസോ, കുങ്കുമം. യു മിസ്സനേ, യു, യവനം, തസ്സ പുപ്ഫം യവനപുപ്ഫം, ദേവകുസുമം, യവനദേസേ ജാതം പുപ്ഫന്തി വാ യവനപുപ്ഫം. യം ‘‘ലവങ്ഗ’’ന്തിപി വുച്ചതി, യം പുപ്ഫം നുഹീപുപ്ഫസമാനം. തഗി ഗത്യത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു, അരോ, തഗരം, കുടിലം. തരുതോ ജാതോ തുരുക്ഖോ, ഖോ, ഉത്തഞ്ച, സല്ലകീദവോ ഹി ‘‘തുരുക്ഖോ’’തി വുത്തോ.

൧൪൮. പജ്ജേന ഛരസാനം നാമാനി. കം പാനീയം സേവതേതി കസാവോ, അവോ, അഥ വാ കം സവാപേതീതി കസാവോ സു ¶ സവനേ. തുവരോപി കസായോപി കസാവപരിയായോ. തിജ നിസാനേ, തോ, തിത്തോ, കടു. മധു മാധുരിയം, തംയോഗാ മധുരോ. ലുനാതി ജളത്തന്തി ലവണോ, യു. അമ്ബസദ്ദേ, അരോ, ഇത്തം, ലത്തഞ്ച. കട ഗതിയം, ണ്വു, ഉത്തം. ഇമേ ഛ രസാ നാമ വുച്ചന്തി. തബ്ബതി ദബ്ബേ കസാവാദിസദ്ദാ തീസു ലിങ്ഗേസു വത്തന്തി.

൧൪൯. ദ്വയം ഫോട്ഠബ്ബേ. ഫുസിതബ്ബോ ഫസ്സോ, ഫോട്ഠബ്ബോ ച, തബ്ബോ, സസ്സ ടോ, തസ്സ ഠോ. തികം വിസയിമ്ഹി. വിസയോ അസ്സ ഗയ്ഹട്ഠേനാത്ഥീതി വിസയി. ഉഖതി ഗച്ഛതി വിസയേതി അക്ഖം, ഉസ്സത്തം ദ്വിത്തഞ്ച, നത്ഥി ഖം വേദനാ ഏത്ഥാതി വാ അക്ഖം, ന ഹി സുഖവേദനാദയോ സമ്പയോഗവസേന പഞ്ചസു ഇന്ദ്രിയേസു ഉപ്പജ്ജന്തി, ജവനാദീസു ഏവ പന ഉപ്പജ്ജന്തീതി തഥാ വുത്തം, മനിന്ദ്രിയേ തൂപചാരാ [മനിന്ദ്രിയേസുപചാരാ (ക.)] അക്ഖം. ഇന്ദോ അത്താ, തസ്സ ലിങ്ഗം ഇന്ദ്രിയം, ഇയോ. നാ’നന്തരേന പയോജകം ചക്ഖാദയോ ബ്യാപാരയന്തേ, തസ്മാ അത്ഥി അത്താ ചക്ഖാദീനം പയോജകോതി ചക്ഖാദികം ലിങ്ഗമത്തനോ ഭവതീതി നികായന്തരികാ. സയം തിക്ഖമന്ദാദിഭാവേ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം തിക്ഖമന്ദാദിഭാവസമ്ഭവതോ തേസു ഇന്ദതി പരമിസ്സരിയം കരോതീതി വാ ഇന്ദ്രിയം.

ഛക്കം നയനേ. നേതി അത്തനോ നിസ്സിതം പുഗ്ഗലന്തി നയനം, യു. അസു ബ്യാപനേ, അസതി വിസയേസു ബ്യാപീ വിയ ഭവതീതി അക്ഖി, സസ്സ കോ, അഥ വാ അക്ഖ ബ്യാപനദസ്സനേസു, അക്ഖതി വിസയേസു ബ്യാപീഭവതി, അക്ഖതി വാ പസ്സതി ഏതേനാതി ¶ അക്ഖി. നേതീതി നേത്തം. ലോചതി പസ്സതി ഏതേനാതി ലോചനം. അച്ഛ ദസ്സനബ്യാപനേസു, ഇ, അച്ഛി. ചക്ഖതി അസ്സാദേതി രൂപന്തി ചക്ഖു, ഉ, ചക്ഖതി പസ്സതീതി വാ ചക്ഖു.

൧൫൦. പഞ്ചകം സോതേ. സുണാതി ഏതേനാതി സോതം. സദ്ദോ ഗയ്ഹതേ അനേനാതി സദ്ദഗ്ഗഹോ. കര കരണേ, ണോ, കണ്ണോ, കണ്ണതി സുണാതി ഏതേനാതി വാ കണ്ണോ, കണ്ണ സവനേ. സുണാതി യേനാതി സവനം, സുതി ച, യു,തി ച.

ചതുക്കം ഘാനേ. നസന്തി ഏതായാതി നത്ഥു, ഥു, ആ, നാസാ. ണ്വു, അക ച ഇകാരോ ച നാസികാ. ഘാ ഗന്ധോപാദാനേ, ഘായതി ഗന്ധോപാദാനം കരോതീതി ഘാനം, യു, ഘായന്ത്യനേനാതി വാ ഘാനം.

ദ്വയം ജിവ്ഹായം. ജീവതി ഏതായാതി ജിവ്ഹാ, ഹോ, ജീവ പാണധാരണേ. ജീവിതനിമിത്തം രസോ ജീവിതം നാമ, തം അവ്ഹായതീതി വാ ജിവ്ഹാ, വണ്ണലോപോ. രസന്തി ഏതായാതി രസനാ, രസ അസ്സാദനേ, രസം ജാനാതീതി വാ രസനാ, ഞാസ്സ നാ, നീ നയേ വാ, അ.

൧൫൧. പജ്ജം സരീരേ. സരതി ഗച്ഛതി, സരന്തി വാ തം ഹിംസന്തീതി സരീരം, ഈരോ. വപ ബീജസന്താനേ. വപതി കുസലാകുസലബീജമേത്ഥാതി വപു, ഉ. ഗച്ഛതി, ഗണ്ഹാതി വാ കുസലാകുസലമേതേനാതി ¶ ഗത്തം, ഗമു ഗതിയം, ഗഹ ഉപാദാനേ വാ. ‘‘അത്താ’’തി അഭിധാനം, ബുദ്ധി ച ഭവന്തി ഏതസ്മാതി അത്തഭാവോ. വുണോതി സംവരതി ഏത്ഥാതി ബോന്ദി, വു സംവരണേ, ദി, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ. വിവിധം ഗണ്ഹാതി ഏത്ഥാതി വിഗ്ഗഹോ. ദിഹ ഉപചയേ, ദിഹതി വഡ്ഢതി ഏത്ഥ കുസലാകുസലന്തി ദേഹം. അയം ദേഹസദ്ദോ പുരിസേ പുല്ലിങ്ഗേവത്തതി. കുച്ഛിതാനം ആയോ ഉപ്പത്തിട്ഠാനന്തി കായോ. തനു വിത്ഥാരേ, ഉ, തനു, തനുസദ്ദോയം ഇത്ഥിയം. ഏത്ഥാപി വാസദ്ദോ സമ്ബന്ധിതബ്ബോ. ‘‘അങ്ഗേനാങ്ഗം തനു ച തനുനാ ഗാള്ഹതത്തേന തത്ത’’ന്തി [ഉത്തരമേഘ ൪൨] ഹി മേഘദൂതേ വുത്തം. കളേ രേതസി വരം കളേവരം, അലുത്തസമാസോയം.

൧൫൨-൧൫൪. ഛക്കം ചിത്തേ. ചിന്തേതീതി ചിത്തം. ചേതോ ച, നലോപോ. മനതി ജാനാതീതി മനോ. വിജാനാതീതി വിഞ്ഞാണം, യു. ഹരതി അത്തനോ ആധാരന്തി ഹദയം, യോ, രസ്സ ദോ ച. മനോ ഏവ മാനസം, സകത്ഥേ സണ.

ചുദ്ദസ ബുദ്ധാഖ്യസ്സ ഗുണസ്സ നാമാനി. ഝായതീതി ധീ, ഝേ ചിന്തായം, ഝസ്സ ധോ, നദാദി, ധീ, ധാരേതീതി വാ ധീ, ക്വി, നദാദി, ധീ ¶ , സങ്ഖാരേസു ധീകാരോ ജായതി ഏതായാതി വാ ധീ, നദാദി. പഞ്ഞായതേ ഏതായാതി പഞ്ഞാ, അ. ബുജ്ഝതേ തായാതി ബുദ്ധി,തി. മേധ ഹിം സാസങ്ഗമേസു, കരണേ അ, മി ഹിംസായം വാ, ധോ, മേധാ. മനതി ജാനാതീതി മതി, മുതി ച, ഉത്തം, മുനാതീതി വാ മുതി, മുന ഞാണേ,തി, മുതി. ഭൂ സത്തായം, രി, നദാദി, ഭൂരീ, ഭൂസങ്ഖാതേ അത്ഥേ രമതീതി വാ ഭൂരീ, ക്വി, നദാദി. മനതി ജാനാതീതി മന്താ, അന്ത, ആ. വിദതി ജാനാതീതി വിജ്ജാ, പബ്ബജ്ജാദിനാ സിദ്ധം. യു മിസ്സനേ. യമതി മിസ്സീഭവതി ഞേയ്യേസൂതി യോനി. പടിമുഖം ഭന്തി ഉപട്ഠഹന്തി ഞേയ്യാ ഏതേനാതി പടിഭാനം, യു. ന മുയ്ഹതി ഏതേനാതി അമോഹോ. വീമംസാ വിചയോ സമുപേക്ഖാ ഉപലദ്ധി പടിപത്തി ഉത്തിചേതനാദീനിപി ബുദ്ധിനാമാനി.

വിപസ്സനാദയോ നേപക്കന്താ പരിയായാ പഞ്ഞാഭേദാ പഞ്ഞാവിസേസാ. തത്ഥ വിവിധം അനിച്ചാദികം സങ്ഖാരേസു പസ്സതീതി വിപസ്സനാ, യു. സമ്മാദസ്സനലക്ഖണാ സമ്മാദിട്ഠി, സാ ദുവിധാ ലോകിയലോകുത്തരവസേന. തത്ഥ പുരിമാ ഛബ്ബിസുദ്ധിപ്പവത്തികാലേ, ഇതരാ ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധികാലേ ലബ്ഭതി. ആദിപരിയായേന പഭുതിനാ അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയാദയോ ഗഹിതാ. തത്ഥ തത്ഥ കാരിയേസു വിചാരണാ. മാന വീമംസായം, സോ, ചിത്താഭോഗാദി. വിചാരയതേ ഏതായാതി വിചാരണാ, ചര സഞ്ചയേ, ചുരാദിഗണോ, യു. സമ്പജാനാതീതി സമ്പജാനോ, പുഗ്ഗലോ, ധമ്മസമൂഹോ വാ, ഞാസ്സ ജാ, തസ്സ ഭാവോ സമ്പജഞ്ഞം, ന്യസ്സ ഞോ, ദ്വിത്തം, തം സാത്ഥകസമ്പജഞ്ഞാദിവസേന ചതുബ്ബിധം. നിസ്സേസതോ പാചേതി കുസലധമ്മേതി നിപകോ, ഞാണീ പുഗ്ഗലോ, തസ്സ ഭാവോ നേപക്കം. ദ്വയം വേദനായം. വേദയതീതി വേദയിതം, വിദ അനുഭവനേ, ചുരാദിത്താ ണയോ, തോ, ഇകാരാഗമോ ച. വേദയതീതി വേദനാ, യു.

൧൫൫. പഞ്ചകം ¶ വിതക്കേ. തക്ക വിതക്കേ. തക്കേതി സമ്പയുത്തധമ്മേ ആരമ്മണം അഭിനിരോപേതീതി തക്കോ. വിതക്കോതി ഉപസഗ്ഗമത്തമേവ വിസേസോ. സങ്കപ്പന്തി പഭവന്ത്യനേനാതി സങ്കപ്പോ, ണോ, കപ്പ വിതക്കേ, കപ്പ സാമത്ഥിയേ വാ, ഭൂവാദി, സങ്കപ്പയന്തി പഭവന്ത്യനേനാതി വാ സങ്കപ്പോ, കപ്പ വിതക്കേ, ചുരാദി. അപ പാപുണനേ, അപ്പേതി സമ്പയുത്തധമ്മേ പാപേതി ആരമ്മണന്തി അപ്പനാ, യു, ആ. ഊഹ വിതക്കേ. ഊഹന്ത്യനേനാതി ഊഹോ. തക്കഊഹസദ്ദാ ചേത്ഥ അജ്ഝാഹാരവാചകാപി ഭവന്തി, അജ്ഝാഹാരം നാമ ഊനപൂരണത്ഥമധികപ്പഭേദാഹരണം [മധികോപാദാനം (ചിന്താമണിടീകാ)]. ‘‘അജ്ഝാഹാരോ തക്ക ഊഹാ’’തി [അമര ൫.൩] ഹി അമരകോസേ വുത്തം. ദ്വയം ജീവിതിന്ദ്രിയേ. അയഇതി ഗമനത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു. അയതി അദ്ധാനം ഗച്ഛതി യേനാതി ആയു, ണു, ഏതി ഏതേനാതി വാ ആയു, ഇ ഗതിമ്ഹി, ണു, ഇസ്സേ, ഏ അയ. ജീവന്തി അനേനാതി ജീവിതം, ജീവ പാണധാരണേ.

ചതുക്കം സമാധിമ്ഹി. നാനാലമ്ബണവിസാരണാഭാവതോ ഏകം അഗ്ഗം ആരമ്മണമേതസ്സാതി ഏകഗ്ഗം, ചിത്തം, ‘‘അഗ്ഗസദ്ദോ ചേത്ഥ ആലമ്ബണവാചകോ’’തി ഹി സദ്ധമ്മടീകായം വുത്തം, തസ്സ ഭാവോ ഏകഗ്ഗതാ, ഏകം വാ ആരമ്മണം അജതി ഗച്ഛതീതി ഏകഗ്ഗം, തസ്സ ഭാവോ ഏകഗ്ഗതാ. കാമച്ഛന്ദം സമേതീതി സമഥോ, ഥോ, സമു ഉപസമേ, ‘‘സമാധി കാമച്ഛന്ദസ്സ പടിപക്ഖോ’’തി [പാരാ. അട്ഠ. ൧.൧൧; ധ. സ. അട്ഠ. ൧൬൦] ഹി വുത്തം. വിക്ഖിപനം നാനാരമ്മണപേരണം വിക്ഖേപോ, സോ നത്ഥി ഏത്ഥാതി അവിക്ഖേപോ. ഏകാരമ്മണേ സുട്ഠു ആധാനം ¶ സമാധി, സഞ്ഞായമി, നാനാലമ്ബണവിക്ഖേപവസപ്പവത്തം അധിസങ്ഖാതം ചിത്തബ്യധം സമേതീതി വാ സമാധി, നേരുത്തോ.

൧൫൬. പജ്ജേന വീരിയസ്സ നാമാനി. ഉ ദുക്ഖലാഭം, ഉദ്ധം വാ സഹതി ഖമതീതി ഉസ്സാഹോ, ണോ. ആ ഭുസോ കായം, ചിത്തഞ്ച താപേതീതി ആതപ്പോ [ആതാപോ (?) അഭിധാനപ്പദീപികാടീകാ ൧൧൩൫ ഗാഥായം പസ്സിതബ്ബം], തപ സന്താപേ. ലീനം ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി ഉക്ഖിപതീതി പഗ്ഗഹോ. അത്തനോ നിസ്സയം പരമത്ഥം ഗണ്ഹാപേതീതി വാ പഗ്ഗഹോ. ‘‘പസദ്ദോ പരമത്ഥേപീ’’തി ഹി ഏകക്ഖരകോസേ വുത്തം. വായമന്തി യേനാതി വായാമോ, വായമ ഉസ്സാഹനേ, അഥ വാ വയ ഗമനത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു, വയതി സബ്ബകാലന്തി വായാമോ, അമോ, വായോ വിയ സദാ അമതി ഗച്ഛതീതി വാ വായാമോ. പരം പരം ഠാനം അക്കമതീതി പരക്കമോ, പരം പച്ചനീകഭൂതം കോസജ്ജം അക്കമതീതി വാ പരക്കമോ. പദഹതി യേനാതി പധാനം, യു. ദഹസ്സ ധോ, ദഹ ഭസ്മീകരണേ [പപുബ്ബധാധാതുനാ സാധേതബ്ബം മഞ്ഞേ]. വീരേ സാധു, വീരാനം വാ കമ്മം, വിധിനാ വാ ഈരയിതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി വീരിയം, ഈര ഗതിയം, ഈഹതി ഏതി വാ യായ സുഭാസുഭഫലന്തി ഈഹാ, ഈഹ ചേട്ഠായം, ഇ വാ ഗതിമ്ഹി, പച്ഛിമേ ഹപച്ചയോ, ഉദ്ധം യന്തി യേനാതി ഉയ്യാമോ, അമോ. തിട്ഠതി ഏത്ഥ സുഭാസുഭഫലന്തി ധിതി,തി, ഠാ ഗതിനിവത്തിയം.

൧൫൭. പജ്ജേന വുത്തപരിയായസ്സ വീരിയസ്സ ചത്താരി അങ്ഗാനി ദസ്സേതി. തചാദീനം തിണ്ണം അവസിസ്സനം അവസേസതാ മംസലോഹിതേഹി അവധിഭൂതേഹി, മംസലോഹിതാനം പന സുസ്സനം സുക്ഖതാ ¶ . ഏതാനി ചത്താരി അധിട്ഠാനവസപ്പവത്താനി വീരിയസ്സ അങ്ഗാനി കാരണാനി ഹോന്തി. അങ്ഗ ഗമനത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു. അങ്ഗതി സിദ്ധിം ഗച്ഛതി വീരിയഫലമേതേഹീതി അങ്ഗാനി. തച പാലനേ, ണോ, തചോ. നഹ ബന്ധനേ ആരു. ന്ഹാരൂതിപി പാഠോ. തത്ഥ നന്തസ്സ ലോപോ. സിസ അസബ്ബപ്പയോഗേ, യു, ദ്വിത്തം. അസതി ഖേപേതി അദ്ധാനന്തി അട്ഠി,തി, നപുംസകേ, നേരുത്തോ, ആ ഭുസോ തിട്ഠതി ഏതേനാതി വാ അട്ഠി, ഇ. മന ഞാണേ, സോ, നസ്സ നിഗ്ഗഹീതം, മംസം. രുഹ ജനനേ, ഇതോ, ലത്തം, ലോഹിതം.

൧൫൮. അസാഝസാധനേപി യസ്സാ വസേന ഉയ്യാമോ, സാ അധിമത്തേഹാ അധികസത്തിയുത്താ ഈഹാ ഉസ്സോള്ഹീ നാമ, ഉ പബലം ദുക്കരകമ്മം സഹതി യായാതി ഉസ്സോളീ, സഹസ്സ സോള്ഹോ, നദാദി, ഉസ്സാഹാനം ഊഹാതി വാ ഉസ്സോളീ, യഥാ ‘‘പദട്ഠാന’’ന്തി, ആകാരസ്സോ, ഹസ്സ ളോ, ഊലോപോ, നദാദി, വായാമമത്തേപി. ദ്വയം സതിയം. സരതി, സരന്തി വാ തായ, സരണമത്തമേവ വാ ഏസാതി സതി,തി, പമാദം വാ സരതി ഹിംസതീതി സതി. അനു പുനപ്പുനം സതി അനുസ്സതി, ഉപസഗ്ഗമത്തമേവ വാ വിസേസോ, ദ്വേപി ഇത്ഥിയം.

ദ്വയം ലജ്ജായം. ലജി പീളേ, കാതന്തധാതു. ലജ്ജ ലജ്ജനേ, മോഗ്ഗല്ലാനധാതു, ലജ്ജതി പാപാതി ലജ്ജാ, അ. ഹിരീ ലജ്ജിയം, ഇ. ഹിരിയതി പാപാതി ഹിരീ. സമാനാ തുല്യത്ഥാ ദ്വേ. ദ്വയം ഓത്തപ്പേ. ഓത്തപ്പതി ഭായതി പാപതോതി ഓത്തപ്പം, തപ ഭയേ അവപുബ്ബോ. പാപതോ ഭായതി സീലേനാതി പാപഭീരു, പുഗ്ഗലോ, ചിത്തം വാ, തസ്സ ഭാവോ തഥാ.

൧൫൯. പജ്ജദ്ധേന ¶ ഉപേക്ഖായ വേദനായ നാമാനി. മജ്ഝത്തേ മജ്ഝത്തസഭാവേ പവത്താ മജ്ഝത്തികാ. ദ്വിന്നം വേദനാനം സമീപേ പവത്താ ഇക്ഖാ അനുഭവനന്തി ഉപേക്ഖാ, ഇക്ഖ ദസ്സനേ. അദുക്ഖാ ച സാ അസുഖാ ചേതി അദുക്ഖമസുഖാ, മകാരോ പദസന്ധികരോ.

ദ്വയം മനസികാരേ. ഭവങ്ഗവസേന പവത്തസ്സ ചിത്തസ്സ ആഭുജനതോ ആവട്ടാപനതോ ചിത്താഭോഗോ. പാലനജ്ഝോഹാരത്ഥോ ചേത്ഥ ഭുജധാതു ആവട്ടനത്ഥോ ആപുബ്ബത്താ, ഇദം പന വീഥിജവനപടിപാദകേ സന്ധായ വുത്തം, ചിത്തസ്സാരമ്മണേ ആഭുജനം പവത്തനം വാ ചിത്താഭോഗോ, ഇദം പന ആരമ്മണപടിപാദകവസേന വുത്തം. ഭവങ്ഗമനതോ വിസദിസം മനം കരോതീതി മനക്കാരോ, കരണം വാ കാരോ, മനസ്മിം കാരോ മനക്കാരോ. ഏത്ഥ ച പഠമവികപ്പേന ദ്വേ പടിപാദകാ വുത്താ, പച്ഛിമേന തു ഇതരോ.

ദ്വയം അധിമോക്ഖേ. മുച മോചനേ, അധിമുച്ചനം ‘‘ഇദമേവാ’’തി സന്നിട്ഠാനകരണം അധിമോക്ഖോ. നിച്ഛയനം നിണ്ണയനം നിച്ഛയോ, ചയ ഗമനത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു, ചസ്സ ദ്വിത്തം, ഛത്തം, നി ഭുസം ഛേദനം വാ നിച്ഛയോ, ഛിദി ദ്വിധാകരണേ, ഇസ്സത്തം, ദസ്സ യോ, അസരൂപദ്വിത്തം.

൧൬൦. പജ്ജദ്ധം ദയായം. ദയ ദാനഗതിഹിംസാരക്ഖണേസു. ദയതി പരദുക്ഖം, അത്തസുഖഞ്ച ഹിംസതീതി ദയാ, അ. കപി ¶ ചലനേ, അനു പുനപ്പുനം കമ്പേതി അത്താധാരസ്സ ചിത്തന്തി അനുകമ്പാ. കം സുഖം രുന്ധതീതി കരുണാ, രുധി ആവരണേ, ധസ്സ ണോ, അഥ വാ കരോന്തി അത്താനമധീനമേതായാതി കരുണാ, യു, ആ, കരുണാ, സാ ഏവ കാരുഞ്ഞം. അനുദ്ദയാതി ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢിതം.

പജ്ജദ്ധം വിരതിയം. രമു ഉപരമേ വിപുബ്ബോ, വിരമണം വേരമണീ, യു, നദാദി, വേരം മണതി വിനാസേതീതി വാ വേരമണീ. വിരമണം വിരതി,തി. ദൂരതോ വിരമണം ആരതി.

൧൬൧. ചതുക്കം ഖന്തിയം. തിതിക്ഖനം ഖമനം തിതിക്ഖാ, തിജ ഖന്തിയം, ഖോ, ദ്വിത്തം, കത്താദി, ആ. ഖമനം സഹനം ഖന്തി,തി. ഖമതേ ഖമനം, ഖമാ ച, ഖമു സഹനേ. ദ്വയം മേത്തിയം. മിദ സ്നേഹേ, മിജ്ജതി സിനേഹതീതി മേത്താ, ത, ആ. മേത്തി,തി. അഥ വാ മിത്തേ ഭവാ മേത്താ, മേത്തി ച.

പജ്ജദ്ധം ദിട്ഠിയം. ദസ്സീയതേ ദസ്സനം, ദിസ പേക്ഖനേ, യു. ദസ്സനം ദിട്ഠി. ലഭ ലാഭേ,തി, ലദ്ധി, മിച്ഛാദിട്ഠിയമേവ. സേസാ തു ഉഭയത്ര. ഠിതപക്ഖോ സിദ്ധന്തോ [ഠിതോ പക്ഖോ സിദ്ധന്തോ, പുബ്ബപക്ഖം നിരസ്യ സിദ്ധപക്ഖട്ഠാപനേ ഇതി ഭാവോ (ചിന്താമണിടീകാ)], സിദ്ധോ അന്തോ അനേനാതി വിഗ്ഗഹോ. സമന്തതോ അയനം ഗതി സമയോ.

൧൬൨. ദോഹളന്തം തണ്ഹായം. തസ പിപാസായം, യായ തസന്തി, സാ തണ്ഹാ, ണ്ഹോ. ഇണമ്ഹി തസിണാ. ഏജ കമ്പനേ, ഏജാ ¶ . സംസാരതോ നിസ്സരിതുമപ്പദാനവസേന ജാലസദിസത്താ ജാലിനീ, ഉപമാനേ ഇനീ. വിസ പവേസനേ, സബ്ബത്ര വിസതാ പത്ഥതാതി വിസത്തികാ, സകത്ഥേ ണികോ. ഛന്ദ ഇച്ഛായം, ഛന്ദനം ഛന്ദോ, കത്തുകമ്യതാപി. തേസു തേസ്വാരമ്മണേസു ആകുലീഭൂതത്താ ജടാ വിയാതി ജടാ. കമു ഇച്ഛായം,തി, നികന്തി. ഇസു ഇച്ഛായം, അ, ഇസ്സ ആ, ആസാ. സിവു തന്തസന്താനേ, ഭവാദീഹി ഭവാദയോ സിബ്ബതീതി സിബ്ബിനീ, അ, ഇനീ. സത്തേ ഭവം നേതീതി ഭവനേത്തി,തി.

൧൬൩. ഝേചിന്തായം, ആരമ്മണാഭിമുഖം ഝായതീതി അഭിജ്ഝാ, ആ. വന സമ്ഭത്തിയം, വനതി യേന സോ വനഥോ, ഥോ. വാ ഗതിയം, വാതി ആരമ്മണന്തി വാനം, യു. ലുഭ ഇച്ഛായം, ലുബ്ഭനം ലോഭോ, ണോ. രന്ജ രാഗേ, രജ്ജനം, രജ്ജന്തി വാ യേന സോ രാഗോ, ണോ. ലയ ഗതിയം, ആ പുനപ്പുനം ലയത്യാരമ്മണേസൂതി ആലയോ, പുനപ്പുനം ലയതി സംസിലേസതി യേനാതി വാ ആലയോ. ‘‘ലയോ വിനാസേ സംസിലേസേ, സാമ്യേ തോരിയത്തികസ്സ ചേ’’തി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ. പിഹ ഇച്ഛായം, ചുരാദി, അ, പിഹയതി യായാതി പിഹാ. ചിത്തസ്സ നാനാരമ്മണേസു വിബ്ഭമകരണതോ മനസോ രഥോ ഇവ മനോരഥോ, മനോ ഏവ രഥോ വിയാതി വാ മനോരഥോ. ഇസു ഇച്ഛായം, അ, സസ്സ ച്ഛാദേസോ. ലസ കന്തിയം, അഭിമുഖം കത്വാ ലസതി യേനാതി അഭിലാസോ, ണോ. കമു ഇച്ഛായം, ണോ, കാമോ ¶ . ദുഹ പപൂരണേ, ദുഹനം ദോഹോ, തം ലാതീതി ദോഹളോ, ദുട്ഠം ഹദയമേതേനാതി വാ ദോഹളോ, ഹദയസ്സ ഹളോ, ഹല കമ്പനേ ദ്വിസദ്ദൂപപദോ, ദ്വീഹി ഹലതി കമ്പതീതി വാ ദോഹളോ, അ, ദ്വിസ്സ ദോ, ലസ്സ ളോ. ദ്വേ ഹദയാ അസ്സ പരമത്ഥസ്സാതി വാ ദോഹളോ. അ, ദ്വിസ്സ ദോ, ഹദയസ്സ ഹളോ, ദസ്സ ളോ വാ, യലോപോ, ഇച്ഛാവിസേസത്തേപി ദോഹളസ്സ സാമഞ്ഞവത്തിച്ഛായ നിദ്ദേസോ.

അതണ്ഹാസഭാവമ്പി രുചിം ആലമ്ബണിച്ഛാസഭാവസാമഞ്ഞേന ഇധേവ വത്തുമാഹ ‘‘ആകങ്ഖാതു’’ഇച്ചാദി. കങ്ഖ ഇച്ഛായം, അ. രുച രോചനേ, രോചനം കത്തുകാമതാ, ഇ, രുച ദിത്തിയം വാ, രുചി. കത്തുകാമതേവ. സാ രുചി അധികാ ലാലസാ നാമ, ലസ കന്തിയം, പുനപ്പുനം, അതിസയം വാ ലസതീതി ലാലസാ, ദ്വിത്തം, അസ്സാ. ‘‘യാചനായം മഹിച്ഛായം [തണ്ഹാതിരേകേ യാചനായം (ചിന്താമണിടീകാ ൭.൨൮)], ഉസ്സുക്കേ ലാലസാ ദ്വിസൂ’’തി രുദ്ദോ.

൧൬൪. തികം വിരോധേ. പായേന വീരേസു ഭവം വേരം, പടിഘപാപേസുപി. രുധ പടിഘാതേ, വിരുജ്ഝനം വിരോധോ. ദിസ അപ്പീതിയം, വിദ്ദേസനം വിദ്ദേസോ.

രോസന്തം കോധേ. ദുസ അപ്പീതിയം, ദുസ്സനം ദോസോ. ആരമ്മണേ പടിഹഞ്ഞതീതി പടിഘം, ഹന ഹിംസായം, പടിഘസദ്ദോയം പുല്ലിങ്ഗേ വാ ഭവതി. കുധ കോപേ, കുജ്ഝനം കോധോ. ആഗന്ത്വാ ഹഞ്ഞതീതി ആഘാതോ. കുപ കോപേ, കുപ്പതീതി കോപോ, കോപയതി വാ ചിത്തന്തി കോപോ. രുസ രോസനേ, രുസനം ദുസ്സനം രോസോ.

ദ്വയം ¶ പരാനത്ഥചിന്തനേ. ബ്യാപജ്ജതി വിനസ്സതി ചിത്തമേതേനാതി ബ്യാപാദോ, പടിഘേപി. പദ ഗതിമ്ഹി. പരസമ്പത്തീസു നാഭിരമതീതി അനഭിരതി, രമു രമണേ,തി.

൧൬൫. ദ്വയം ഉപനാഹേ. നഹ ബന്ധനേ, പുനപ്പുനം, ഉപഗന്ത്വാ വാ നയ്ഹതി ചിത്തന്തി ഉപനാഹോ. ബജ്ഝതി വേരമനേനാതി ബദ്ധവേരം. ദ്വയം സോകേ. സുച സോകേ, ണോ, സുചനം സോകോ. സുചതേ സോചനം.

തികം രുദിതേ. രുദി അസ്സുവിമോചനേ, സബ്ബത്ര ഭാവേ തോ. കദി അവ്ഹാനേ, രോദനേ ച, തപച്ചയസ്സ അണ്ണാദേസേ രുണ്ണം. ദ്വയം പരിദേവനേ. ദേവനം സോകേന വിലാപോ, പുനപ്പുനം, സമന്തതോ വാ ദേവോ പരിദേവോ, പരിദ്ദവോ ച.

൧൬൬. തികം ഭയേ ചിത്തുത്രാസസങ്ഖാതേ. സബ്ബത്ര ഭാവസാധനം. ഭീ ഭയേ, ഭായനം ഭീതി,തി. ഭയം, ണോ. തസ ഉബ്ബേജേ, ഉത്തസതേ ഉത്താസോ, ണോ. ദ്വയം മഹതി ഭയേ. ഭീരുനോ ഇദം ഭേരവം, ണോ. മഹന്തഞ്ച തം ഭയജനകത്താ ഭയഞ്ചാതി മഹബ്ഭയം. മഹാഭയന്തിപി പാഠോ.

൧൬൭. പജ്ജം ഭായിതബ്ബസാമഞ്ഞേ. ഭേരവസദ്ദോയം സാമഞ്ഞവാചകോപി അത്ഥീതി ഇധ നിദ്ദേസോ. ഭായതി യസ്മാതി ഭിംസനം, സോ, യു, ബിന്ദാഗമോ. ഭായതി യസ്മാതി ഭീമം, മോ. ദര വിദാരണേ, ദരീയതീതി ദാരുണം, ഉണോ. ഭായതി യസ്മാതി ¶ ഭയാനകം, ണ്വു, അനകാദേസോ. ഘുര ഭീമേ, ഘുരതി ഭിംസതീതി ഘോരം, ണോ. പടിവത്തതി ഭയം ചിത്തുത്രാസോ യസ്മാതി പടിഭയം. ഭായതി യസ്മാതി ഭേസ്മം, സ്മപച്ചയോ. ഭയം കരോതീതി ഭയങ്കരം, അലുത്തസമാസോയം. ഇമേ നവ ഭേരവാദയോ ഭയഭേരവാദിഹേതുമ്ഹി ദബ്ബേ വിസേസനഭാവേന വത്തന്തേ, തദാ തീസു ലിങ്ഗേസു, സാമഞ്ഞേന തു നപുംസകേ.

൧൬൮. ദ്വയം പരാഭ്യുദയാസഹനേ. ഇസ്സ ഇസ്സത്ഥേ, ഇസ്സ ഇസ്സായന്തി വാ ധാത്വത്ഥോ, ഇസ്സതി സന്തേസുപി ഗുണേസു വചസാ, മനസാ വാ ദോസാരോപനം കരോതീതി ഇസ്സാ, അ. ഉസ്സുയ [ഉസൂയ (?)] ദോസാവികരണേ. തികം മച്ഛേരേ. മസു ആമസനേ, ച്ഛേരച്ഛരപച്ചയാ, മച്ഛരമേവ മച്ഛരിയം, സകത്ഥേ ഇയോ, അഥ വാ മസുഇച്ചേതസ്സ പാടിപദികസ്സ സുസ്സ ണമ്ഹി ച്ഛേരച്ഛരാ, മസു മച്ഛേരേതിപി ധാതു.

തികം അഞ്ഞാണേ. മൂഹ വേചിത്തേ, മുയ്ഹന്തി തേന സമ്പയുത്തധമ്മാ, സയം വാ മുയ്ഹതി, മുയ്ഹനമത്തമേവ വാ തന്തി മോഹോ. വിദ ഞാണേ, ന വിദതീതി അവിജ്ജാ. ന വിജാനാതീതി അഞ്ഞാണം. തികം മാനേ. ഭൂതേനാഭൂതേന വാ പരതോ ഉക്കംസകപ്പനേന ചേതസോ ഉന്നതി മാനോ, യഥാ ‘‘സൂരോ അത്ഥവാഹ’മസ്മി സീലവാ ബുദ്ധിസമ്പന്നോ’’തി [അവേഹി ഭലവാ അസ്മി, സീലവാ ബുദ്ധിസംയുതോ (ചിന്താമണിടീകാ ൭.൨൨)]. മാന പൂജായം, ചുരാദി, അ. ധാരണത്ഥോ ധാധാതു, കരോത്യത്ഥേ വിപുബ്ബോ, സേയ്യാദിഭാവേ അത്താനം വിദധാതി യായ സാ വിധാ, തീസു. ഉദ്ധം നമതി യായ സാ ഉന്നതി, ഇത്ഥിയന്തി.

൧൬൯. ദ്വയം ¶ ഉദ്ധച്ചേ. ഹന ഗതിയം, ഉദ്ധം ഉദ്ധം ഹനതി ഗച്ഛതീതി ഉദ്ധതോ, തോ, ഹനസ്സ ധോ, അസരൂപദ്വിത്തം, ചിത്തം, ഉദ്ധതസ്സ ഭാവോ ഉദ്ധച്ചം. ധാവ ഗതിയം, ഉദ്ധം ധാവതി ചിത്തമേതേനാതി ഉദ്ധവം, അ, രസ്സോ.

താപാദിപഞ്ചകം കുക്കുച്ചേ. തപ, ധുപ സന്താപേ, തപതി ചിത്തമേതേനാതി താപോ, ണോ. കുച്ഛിതം കരോതീതി കുക്കുതം, ചിത്തം, തംസമങ്ഗീ വാ, തസ്സ ഭാവോ കുക്കുച്ചം. പച്ഛാ തപതി ഏതേനാതി പച്ഛാതാപോ. അനു പച്ഛാ തപതി യേന സോ അനുതാപോ. സര ഗതിയം, വിരൂപേന പതി പുനപ്പുനം സരതി ചിത്തമേതേനാതി വിപ്പടിസാരോ, തസ്സ ടോ.

൧൭൦. പജ്ജം വിചികിച്ഛായം. ലിഖ ലേഖനേ, മനം വിലേഖതി ദ്വിധാകരണവസേനാതി മനോവിലേഖോ. ദിഹ ഉപചയേ. ഇധ പന സംപുബ്ബത്താ സംസയേ, കരണേ ണോ. സീ സയേ, ഇധ സംപുബ്ബത്താ കങ്ഖായം, സബ്ബത്രേവം. ‘‘കഥമിദ’’മിതി കഥയതി യായ സാ കഥംകഥാ. കിത രോഗാപനയനേ, ഛപച്ചയോ, ദ്വിത്താദി, വിഗതാ ചികിച്ഛാ ഞാണപ്പടികാരോ ഏതായാതി വിചികിച്ഛാ. ഇല ഗതികമ്പനേസു, ദ്വിധാ ഇലതി ചിത്തമേതേനാതി ദ്വേള്ഹകം, ഹപച്ചയോ, സകത്ഥേ കോ ച. കങ്ഖ വിചികിച്ഛായം, അ, ഇത്ഥിയം. സങ്ക സങ്കായം. വിവിധേനാകാരേന മഞ്ഞതി യസ്മാ, സാ വിമതി. മന ഞാണേ, ഇത്ഥിയന്തി.

൧൭൧. തികം ¶ നീചപകതിദോസസമ്ഭൂതരൂപിസ്സരിയാദിനിമിത്തികേ മദേ, യസ്മിം സതി ഉത്തരദാനസാദരോലോകനാദിവിമുഖോ പുരിസോ ജായതേ. മദോപ്യത്ര ‘‘കത്ഥൂരീഗബ്ബരേതേസു, മദോഹസ്സേഭദാനേസൂ’’തി [കത്തരി ഗബ്ഭരേതേസു, മദോ പുരിസമാനേസൂതി (നിസ്സയ)] രഭസോ. ഗബ്ബ മാനേ, ചുരാദി, അ, അഥ വാ ഗര സേചനേ, ബോ. മാന പൂജായം, വിസേസതോ മാനേതീതി അഭിമാനോ. അഹംകാരേ അഹംസദ്ദോ നിപാതോ, അമ്ഹസദ്ദോപ്യത്ര, ‘‘അഹ’’മിതി അത്താനം കരോതി യേനാതി അഹംകാരോ. ദ്വയം ചിന്തായം. ചിന്ത ചിന്തായം, അ. ഝേ ചിന്തായം, ഝായതേ ഝാനം, ദ്വീസുപി ഭാവസാധനം, അ. വിതക്കചിന്താനം കോ ഭേദോ? വിതക്കോ താവ വാചായ പുബ്ബഭാഗപ്പവത്തോ, ‘‘പുബ്ബേവ ഖോ, ഗഹപതി, വിതക്കേത്വാ വിചാരേത്വാ പച്ഛാ വാചം ഭിന്ദതീ’’തി [സം. നി. ൪.൩൪൮] ഹി വുത്തം. ഇതരാ പന തസ്സാ അപുബ്ബഭാഗപ്പവത്താപീതി അയമേതാസം വിസേസോ. അഥ വാ വിതക്കോ പകിണ്ണകപരിയാപന്നോ ഏകോ ചേതസികധമ്മോ, ഇതരാ പന സബ്ബസാധാരണപരിയാപന്നോ മനസികാരനാമകോ ഏകോ ചേതസികധമ്മോതി അയമേതാസം വിസേസോ.

ദ്വയം നിച്ഛയേ. നയ ഗമനത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു, ആരമ്മണം നിച്ഛിനന്തോ നയതീതി നിണ്ണയോ, നസ്സ ണത്തം. അഥ അധിമോക്ഖനിണ്ണയാനം കോ ഭേദോ? അധിമോക്ഖോ ആരമ്മണം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ തിട്ഠതി, നിണ്ണയോ വിനിച്ഛയമത്തമേവാതി അയമേതേസം വിസേസോ. അഥ വാ അധിമോക്ഖോ പസാദേപി സമ്ഭവതി, ഇതരോ പന ന തഥാതി അയംപ്യേതേസം ഭേദോ ¶ . തത്ര നിച്ഛയസദ്ദോ ഇധാപി പവത്തതീതി ദ്വീസുപി വുത്തോ.

പാദേന അഭ്യുപഗമസ്സ നാമാനി. പതിപുബ്ബോ ജാനാതി അഭ്യുപഗമേ, ഇത്ഥിയം അ, പടിഞ്ഞാ. തഥാ സുണോതി ച, അ, പടിസ്സവോ, ദ്വീസുപി ഭാവസാധനം. സംവിദാ’ഗൂ, പടിഞ്ഞാനം, നിയമോ, അസ്സവോ, സംസവോ, അങ്ഗീകാരോ, അഭ്യുപഗമോ, സമാധിഇച്ചാദീനിപി അഭ്യുപഗമസ്സ നാമാനി [അമര ൫.൫].

൧൭൨. ഛഹി പദേഹി അനാദരസ്സ നാമാനി. മാന പൂജായം, ചുരാദി, മന ഞാണേ വാ, ഹേട്ഠാ കത്വാ ജാനനം അവമാനം, ഭാവേ യു. യോ യേനാനാദരിതോ, സ തതോ അവസ്സമേവ കായവചീമനാനം അഞ്ഞതരേനാവധീയതേതി അനാദരേപി ബ്യവധാനാഭിചാരതോ തിരസദ്ദോ അന്തരധാനേ വത്തമാനോ സമ്ബജ്ഝതേതി തിരോധാനകരണം തിരക്കാരോ. പരി പരാപുബ്ബോ ഭൂധാതു അവഞ്ഞാണേ, അവപുബ്ബോ ജാനാതി ച, സബ്ബത്ര ഭാവേ ണോ, അ ച. ദര ആദരേ, ആദരോ സക്കാരോ, തബ്ബിപരീതോ അനാദരോ. പരാഭവനം പരാഭവോ. അവജാനനം അവഞ്ഞാ.

ദ്വയം ഉമ്മാദേ. ചിത്തസ്സ വിബ്ഭമോ ഭന്തി ഉമ്മാദോ. മദ ഉമ്മാദേ, ഉഗ്ഗതേഹി, ഉമ്മഗ്ഗസണ്ഠിതേഹി വാ ദോസേഹി മദനം ഉമ്മാദോ.

൧൭൩. സ്നേഹന്തം ¶ സ്നേഹേ. പിയസ്സ ഭാവോ പേമം, ഇമോ, പിയസ്സ പത്തം, പീനയതീതി വാപീ, പിനോ ഭാവോ പേമം, ഇമോ. സിനിഹ, സ്നിഹ പീതിയം, ഭാവേ ണോ. ദ്വയം മുച്ഛായം. പീള വിബാധായം, ചിത്തസ്സ പീളാ ചിത്തപീളാ, വിഗതാ നീലാദിസഞ്ജാനനലക്ഖണാ സഞ്ഞാ ഏതസ്മാതി വിസഞ്ഞീ, തസ്സ ഭാവോ വിസഞ്ഞിതാ.

ദ്വയം പമാദേ. യേന സക്കോ സമാനോ സയം കത്തബ്ബം ന കരോതി, സോ പമാദോ, മദ പമാദേ പപുബ്ബോ, പമജ്ജനം പമാദോ, ണോ. സജ വിസജ്ജനാലിങ്ഗനനിമ്മാനേസു. സതിയാ വിസജ്ജനം സതിവോസഗ്ഗോ, ഇസ്സ ഓ. അപുബ്ബവത്ഥുപരിക്ഖാതിസയേ കോതൂഹലാദിദ്വയം. തുജ ഹിംസായം, കും പാപം തോജതീതി കോതൂഹലം, അലോ, വണ്ണവികാരോ ച. തുല നിക്കസേ, കും പാപം തുലയതീതി കുതൂഹലം, അ, ഹകാരവണ്ണാഗമോ. കോതുകം, കുതുകഞ്ച ഏതേസം പരിയായാനി.

൧൭൪. വിലാസാദയോ ക്രിയാ ചേട്ഠാ, കിംവിസിട്ഠാ? സാ ക്രിയാ നാരിസിങ്ഗാരഭാവജാ ഇത്ഥീനം രതിഭാവജാ, യാ ഹാവസദ്ദേനോച്ചന്തേ. ഹുയന്തേ രാഗിനോ അത്രാതി ഹാവോ, ഹു ഹവനേ, ണോ. ആദിനാ വിച്ഛിത്തിപഭുതീനം ഗഹണം, തഥാ ഹി വുത്തം നാടകരതനകോസേ –

‘‘ലീലാ ¶ വിലാസോ വിച്ഛിത്തി, വിബ്ഭമോ കിലകിഞ്ചിതം;

മോട്ടായിതം കുട്ടമിതം, വിബ്ബോകോ ലലിതം തഥാ.

വികതഞ്ചേതി വിഞ്ഞേയ്യാ, ദസ ഥീനം [ഥീനം ചേട്ഠാ (ക.)] സഭാവജാ;

ഹാവോ ച ഹേലാ വിക്ഖേപ-സമ്മൂള്ഹമദകപണ്യ’’ന്തി.

തത്ര പിയസമീപഗമനേ യോ ഠാനാസനഗമനവിലോകിതേസു വികാരോ, അകസ്മാ ച കോധമിഹിതചമക്കാരമുഖവികൂണനം, സോ വിലാസോ, വിപുബ്ബാ ലസധാതുമ്ഹാ ണോ. സുകുമാരവിധാനേന ഭമുകനേത്താദിക്രിയാസചിവകരചരണങ്ഗവിന്യാസോ ലലിതം, ലല വിലാസേ, തോ. അലദ്ധപിയസമാഗമേന കുചിത്തവിനോദനത്ഥം പിയസ്സ യാ വേസഗതിദിട്ഠിഹസിതഭണിതേഹാനുകതി കരീയതേ, സാ ലീലാ, ലല വിലാസേ, ലല ഉപസേവായന്തി വാ ധാത്വത്ഥോ, അ. സുരതേ പവഡ്ഢേച്ഛാ ഹേളാ, ഹേലാ വാ, ഹില ഹാവകരണേ, അ. മദരാഗഹസ്സജനിതോ വിപരിയാസോ വിബ്ഭമോ. ആഭരണവിലേപനാദീനം കുതോചി പിയാപരാധതോ ഇസ്സായാനാദരേന ചത്താനം സഖീനം പയതനേന വാരണം വിച്ഛിത്തി, ഛിദി ദ്വേധാകരണേ,തി. പിയേന ദത്തം പീതിനിബന്ധനം സ്വപ്പമപി ഭൂസനം വിച്ഛിത്തീത്യഞ്ഞേ. കിലകിഞ്ചിതാദയോ നാടകസത്ഥാനുസാരതോ [ബ്യാഖ്യാസുധാടീകാടീപ്പണേ] ഞേയ്യാ.

൧൭൫. തികം ഹസിതേ. ഹസ ഹസനേ, സബ്ബത്ര ഭാവസാധനം. സോ ഹാസോ മന്ദോ സമാനോ മിഹിതം, സിതഞ്ചുച്ചതേ. മിഹ ഈസംഹസനേ. മന്ദസ്സിതം മ്ഹിതന്തിപി പാഠോ, മ്ഹി ¶ ഈസംഹസനേതിപി ധാതു, മ്ഹിസ്സ, മിഹിസ്സ വാ സ്യാദേസോ, സിതം. സബ്ബത്ര ഭാവേ തോ.

ഈസംഫുല്ലിതദന്തേഹി, കടാക്ഖേഹി സോട്ഠവേഹി ച;

അലക്ഖിതദ്വിജദ്വാരം, സിതമിച്ഛന്തി സൂരയോ [ചിന്താമണിടീകാ ൭.൩൪].

ദ്വയം മഹാഹസിതേ. അട ഗതിയം, ദൂരഗാമിഹാസോ അടഹാസോ, അതിക്കന്തോ വാ ഹാസോ അടഹാസോ, തസ്സ ടോ, ഇകാരസ്സത്തഞ്ച. സിതാതിഹസിതാനം അന്തരാളികം വിഹസിതം.

ആകുഞ്ചിതകപോല’ക്ഖം, സസ്സനം നിസ്സനം തഥാ;

പത്ഥാവോത്ഥം സാനുരാഗം, ആഹു വിഹസിതം ബുധാ [ചിന്താമണിടീകാ ൭.൩൫].

ദ്വയം ലോമുഗ്ഗമേ. രോമാനം അഞ്ചനം രോമഞ്ചോ, അഞ്ച ഗമനേ, ണോ. ലോമാനം ഹംസനം ഉദ്ധഗ്ഗഭാവോ ലോമഹംസനോ.

൧൭൬. പരിഹാസാദിഛക്കം വല്ലഭാദീനം പരിഹാസേ. പരിഹസന്ത്യത്രാതി പരിഹാസോ, ണോ, പരിഭവിതുകാമേന ഹാസോതി വാ പരിഹാസോ. ദു പരിഹാസേ, ദു അനാദരേതി വാ ധാതു, അ, ദവ ദാഹേതി വാ ധാതു. ഖിഡ കീളായം, ഖിഡ്ഡാ, ഖിദ്ദാതിപി പാഠോ, അഥ വാ ഖം തുച്ഛം ഇഡ്ഡാ വാചാ, സാ ഏത്ഥാതി ഖിഡ്ഡാ. കീള പീതിയകീളനേസു, കീള വിഹാരേതി വാ, കീളനം കേളി കീളാ ച കീളിതഞ്ച. പരിഹാസാദിഛക്കേസുപി അധികരണസാധനമ്പി ആചരിയാ വദന്തി.

തികം ¶ നിദ്ദായം. നിപുബ്ബോ ദാ സുപനേ, അ. സുപ സയേ, ഇനോ, സുപിനം. അ, സോപ്പം. അച്ചന്തപരിസ്സമാദികാരണാ സബ്ബങ്ഗനിമീലനം മിദ്ധം. മുച്ഛാപായം മിദ്ധം. മിദ കാരിയക്ഖമനേ, തോ. മേധയതി വാ മിദ്ധം, അകമ്മഞ്ഞഭാവേന വിഹിം സതീത്യത്ഥോ, കമ്പനത്ഥോ ചലധാതു മുച്ഛാപായേ പപുബ്ബോ. അക്ഖിദലാനം പചലഭാവേന അയതി പവത്തതീതി പചലായികാ, ണ്വു, അസ്സിത്തം.

൧൭൭-൧൭൮. കേതവന്തം കൂടേ. കരണം കതി, നിന്ദിതാ കതി നികതി. അട ഗമനേ, കുച്ഛിതേനാകാരേന അടതീതി കൂടം. കുട ഛേദനേതി വാ ധാതു [സദ്ദനീതിധാതുമാലായം പന ‘‘കൂട അപ്പസാദേ’’തി ധാതുനാ സാധിതം]. രഭി ബ്യാജേ, ബ്യാജോ നാമ കേതവം. സഠ കേതവേ, സഠം, സഠയതി ന സമ്മാ ഭാസതി യേനാതി വാ സഠം. കിതവസ്സ ധമ്മോ കേതവം, കിതവോ നാമ ജൂതകാരോ, ചോരോ വാ, കിത നിവാസേ, അവോ. കപടോ, ബ്യാജോ, ഉപധി, കുസതി ഇച്ചാദീനിപി കേതവസ്സ നാമാനി.

സത്തകം സഭാവേ. ഭവനം ഭാവോ, സസ്സ അത്തനോ, സന്തോ വാ സംവിജ്ജമാനോ ഭാവോ സഭാവോ. സജ വിസജ്ജനാലിങ്ഗനനിമ്മാനേസു, നത്ഥി വിസജ്ജനമേതസ്സാതി നിസ്സഗ്ഗോ. രൂപ പകാസനേ, സംവിജ്ജമാനം രൂപം സരൂപം. കരണം ഭവനം കതി, പഠമം കതി പകതി. യഥാ പഠമകാലേ സമ്ഭൂതാ, തഥേവ സബ്ബദാപീത്യത്ഥോ. സീല സമാധിമ്ഹി, സമാധി നിയമോ. ലക്ഖ ദസ്സനങ്കേസു, തഥേവ ലക്ഖിതബ്ബന്തി ലക്ഖണം, യു. തഥേവ ഭവതീതി ഭാവോ.

ദ്വയം ¶ ഉസ്സവേ. ഉസ ദാഹേ. കം ഉസവന്തി ഉഗ്ഗിരയന്ത്യത്രാതി ഉസ്സവോ, നാനാസമിദ്ധീഹി സവന്തി ഏത്ഥാതി വാ ഉസ്സവോ. ഛി ഛേദനേ, ഛിന്ദതി സോകമേത്ഥാതി ഛണോ. യു. ഇസ്സ ലോപോ. സോകം, പാപഞ്ച ഛിന്ദന്താ അണന്തി സദ്ദായന്തി ഏത്ഥാതി വാ ഛണോ. ഛി ഛേദനേ. അണ സദ്ദത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു.

൧൭൯. യഥാ സസ്നേഹം പകതിതിലതേലാദിസ്നേഹസഹിതം ദീപകം പജ്ജോതം ധാരേന്തോ ജന്തു നരോ അത്യന്ധകാരഗബ്ഭാദീസ്വപി ഠിതാനി ഖുദ്ദകാന്യത്ഥജാതാനി അതിസുഖുമാനിപി നാനാദബ്ബസമൂഹാനി സുഖംവ സമ്പസ്സതി, തഥാ സസ്നേഹം ബുദ്ധപരിയായാദിഅനേകപരിയായസ്നേഹസഹിതം ഇമം അഭിധാനപ്പദീപികം ഗന്ഥം ഉഗ്ഗഹണധാരണാദിനാ ധാരേന്തോ ജന്തു സോതുജനോ ഖുദ്ദകാനി അത്ഥജാതാനി നാനാസത്ഥേസു ആഗതാനി അതിഗമ്ഭീരാനി അത്ഥജാതാനി സുഖം സമ്പസ്സതീതി യോജനാ.

ഇതി സകലബ്യാകരണമഹാവനാസങ്ഗഞാണചാരിനാ കവികുഞ്ജരകേസരിനാ സിരിമഹാചതുരങ്ഗബലേന മഹാമച്ചേന വിരചിതായം അഭിധാനപ്പദീപികാവണ്ണനായം സഗ്ഗകണ്ഡവണ്ണനാ സമത്താ.

സഗ്ഗകണ്ഡവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഭൂകണ്ഡ

൧. ഭൂമിവഗ്ഗവണ്ണനാ

൧൮൦. ഇധ ¶ ഭൂകണ്ഡേ സാങ്ഗോപാങ്ഗേഹി ഭൂമ്യാദീഹി ദസഹി, പാതാലേന ചാതി ഏകാദസഹി കോട്ഠാസേഹി കമതോ വഗ്ഗാ ഭൂമിവഗ്ഗാദിനാമകാ വഗ്ഗാ വുച്ചന്തേ. സപ്പധാനോപകാരകാനി അങ്ഗാനി ഖാരാദീനി, അങ്ഗാനം ഉപകാരകാനി ച ഉപങ്ഗാനി അദ്ധാദീനി.

൧൮൧. സാദ്ധപജ്ജേന ഭൂമിയാ നാമാനി. വസൂനി രതനാനി ധാരയതീതി വസുന്ധരാ. ഖമു സഹനേ, ഖസ്സ ഛോ, ഛമാ, അഥ വാ ഛി ഛേദനേ, സത്താനമധോപതനം ഛിന്ദതീതി ഛമാ, മോ, ഇത്ഥിയമാ ച. ഭവന്ത്യസ്സം ഭൂതാനീതി ഭൂമി. ഭൂ സത്തായം, മി. പുഥഇതി പാടിപദികേ ഠിതേ നദാദി, ഈ, പുഥസ്സ പുഥുആദേസേ, വുദ്ധിമ്ഹി ച കതേ പുഥവീ. ഉസ്സുവാദേസേ പുഥുവീ. പഥാദേസേ തു പഥവീ, ഇമസ്മിം പക്ഖേ അവാഗമോ, അഥ വാ ഥവ ഗതിയം, പഥവതി ഏത്ഥാതി പഥവീ, നദാദി, സബ്ബത്ഥ പത്ഥരതീതി വാ പഥവീ, ഥര സന്ഥരണേ പപുബ്ബോ, രസ്സ വോ, നദാദി, പുഥവീ, അസ്സു.

‘‘മധുനോ കേടഭസ്സാപി, മേദമംസപരിപ്ലുതാ;

തേനായം മേദിനീ ദേവീ, വുച്ചതേ ബ്രഹ്മവാദിഭീ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൧.൩]. –

വചനതോ മേദയോഗാ മേദിനീ, ഈ, ഇനീ ച. മിദ സ്നേഹനേ വാ, യു, നദാദി, ഇസ്സേത്തഞ്ച. മഹ പൂജായം, നദാദി. വിത്ഥിണ്ണത്താ ¶ ഉബ്ബീ, നദാദി, അവതി ഭൂതാനീതി വാ ഉബ്ബീ, അസ്സു. വസൂനി സന്ത്യസ്സം വസുമതീ. ഗച്ഛന്തി യസ്സം ലോകാ, സാ ഗോ, പുമിത്ഥിയം. കാ സദ്ദേ, കായതി ഏത്ഥ, കായതി മാരവിജയകാലേതി വാ കു, ഉ. വസൂനി ധാരയതീതി വസുധാ. സബ്ബം ലോകം ധരയതീതി ധരണീ, യു, നദാദി. ധരതീതി ധരാ, ഇത്ഥിയം ആ. ഗമു ഗമനേ, ഗച്ഛന്ത്യസ്സം ജഗതീ, അന്തപച്ചയോ, ഗസ്സ ദ്വിത്തം, ജത്തഞ്ച, നലോപോ, നദാദി. ഭൂ സത്തായം, രി, നദാദി, ക്വിമ്ഹി ഭൂ. ഭൂതേ സത്തേ ധരതീതി ഭൂതരോ. അവ രക്ഖണേ, യു, നദാദി, അവനീ.

൧൮൨. ഖാരാ ലവണരസാ മത്തികാ ഊസോത്യുച്ചതേ. ഖാദതീതി ഖാരാ, ദസ്സ രോ. പദേസകത്താ മത്തേന പമാണേന യുത്താ മത്തികാ. ഊസ രുജായം, ഊസോ. ഊസയോഗാ ഊസവാ, വന്തു. രപച്ചയേ ഊസരോ. ദ്വേപി തീസു വത്തന്തേ.

ഥല ഠാനേ, അധികരണേ അ. കിത്തിമം ഥലം, അകിത്തിമാ ഥലീ, നദാദി. ഥദ്ധലൂഖമ്ഹി ഭൂഭാഗേ ഭൂമിപ്പദേസേ ജങ്ഗലസദ്ദോ വത്തതി. തത്ഥ നിജ്ജലത്താ കക്ഖളത്താ ഥദ്ധോ. തിക്ഖസക്ഖരാദിവിദാരഗവാദിഖുരഗണ്ഡുപ്പാദവച്ചാദിസഹിതത്താ ലൂഖോ വേദിതബ്ബോ. ഗല ചവനാധോപതനാദനേസു. ജലം ഗലതി ഏത്ഥ, ജലേന വാ ഗലന്തി ഏത്ഥാതി ജങ്ഗലോ, നിജ്ജലോ ദേസോ, ‘‘ജങ്ഗലോ നിജ്ജലേ ദേസേ, തിലിങ്ഗോ പിസിതേ ഥിയ’’ന്തി [തികണ്ഡസേസ ൩.൩.൩൯൩] ഹി തികണ്ഡസേസോ, ലസ്സ ലോപോ, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ ച.

൧൮൩. വേദേന ¶ പഞ്ഞായ ഈഹന്തി ഏത്ഥാതി വേദേഹോ. സോ ഏവ വിദേഹോ, ഇമം ദീപമുപാദായ സിനേരുനോ പുബ്ബദിസാഭാഗത്താ പുബ്ബോ ച സോ വിദേഹോ ചേതി പുബ്ബവിദേഹോ. ഏവമപരുത്തരേസു. ഗവേന യന്ത്യേത്ഥാതി ഗോയാനോ. അപരോ ച സോ ഗോയാനോ ചേതി അപരഗോയാനോ. ജമ്ബുയാ ലക്ഖിതോ, കപ്പട്ഠായിതാദിപ്പഭാവേന വാ തപ്പധാനോദീപോതി ജമ്ബുദീപോ. ധമ്മതാസിദ്ധസ്സ പഞ്ചസീലസ്സ ആനുഭാവേന കം സുഖം ഉരു മഹന്തമേത്ഥാതി കുരു, കും പാപം രുന്ധന്തി ഏത്ഥാതി വാ കുരു, ക്വി. ദീപ ദിത്തിപ്പകാസനേസു, ജലമജ്ഝേ ദിപ്പന്തീതി ദീപാ, ദിപ്പന്തി ഏത്ഥ സദ്ധമ്മാതി വാ ദീപാ, പമാണതോ മഹന്താ ദീപാ മഹാദീപാ.

൧൮൪. കുരുആദയോ ഏകവീസതി ജനപദന്തരാ ജനപദവിസേസാ, ആദിനാ സുരമഹപച്ചുഗ്ഗതാ തലകുടാ അസ്മാകാദയോ ച പുമ്ബഹുത്തേ പുല്ലിങ്ഗേ ബഹുത്തേ ച സിയും. കുരു നാമ ജാനപദിനോ രാജകുമാരാ, തേസം നിവാസോ ഏകോപി ജനപദോ രൂള്ഹീസദ്ദേന ‘‘കുരൂ’’തി ബഹുവചനേന വുച്ചതി, ഏവം സബ്ബത്ര. കും പാപം രുന്ധതീതി കുരു, ഖത്തിയകുമാരാ, തേസം നിവാസോ കുരൂ, പച്ചയലോപതോ ന വുദ്ധി, സബ്ബത്രേവം [പാണിനി ൧.൨.൫൨ ൪.൨.൮൧ സുത്തേസു പസ്സിതബ്ബം]. അരിവിജയലോകമരിയാദാതിക്കമാദീസു സക്കോന്തീതി സക്കാ. കോസം ലന്തി ഗണ്ഹന്തി, കുസലം പുച്ഛന്തീതി വാ കോസലാ. മഗേന സദ്ധിം ധാവന്തീതി മഗധാ, ക്വി, മംസേസു ഗിജ്ഝന്തീതി വാ മഗധാ. ഗിധ അഭികങ്ഖായം. സേവന്തി യേനാതി സിവി, സി സേവായം, വി. സിവം കരോന്തീതി വാ സിവീ, അഞ്ഞത്ഥേ ഇ. കല സദ്ദേ, ഇങ്ഗപച്ചയോ, കലിങ്ഗാ ¶ , തേസം നിവാസോ കലിങ്ഗാ, ഉത്തരാപഥോ [‘‘ജഗന്നാഥാ പുബ്ബഭാഗേ കണ്ഹാതീരന്തരം സിവേ കലിങ്ഗദേസോ സംവുത്തോ’’ ഇത്യുത്തദേസേ (ഥോമനിധി)], കലിം ഗണ്ഹന്തീതി വാ കലിങ്ഗാ, ക്വി, കലം മധുരസദ്ദം ഗായന്തീതിവാ കലിങ്ഗാ, അസ്സിത്തം, കേന സുഖേന ലിങ്ഗന്തീതി വാ കലിങ്ഗാ, ലിങ്ഗ ഗമനത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു. അത്തനാ ഖാദിതം ലഞ്ജം പരാജിതേഹി യാചിതേപി പുന ന വമന്തീതി അവന്തീ. പഞ്ചാലസ്സ പുത്താ പഞ്ചാലാ. വജ്ജേതബ്ബാതി വജ്ജീ, ‘‘വജ്ജേതബ്ബാ ഇമേ’’ത്യാദിനാ പവത്തവചനമുപാദായ വജ്ജീതി ലദ്ധനാമാ രാജാനോ. വജ്ജീരട്ഠസ്സ വാ രാജാനോ വജ്ജീ. രട്ഠസ്സ വാ പന തംസമഞ്ഞാ തംനിവാസിരാജകുമാരവസേന വേദിതബ്ബാ. ഗം പഥവിം ധാരേന്തീതി ഗന്ധാരാ, കിത്തിഗന്ധേന അരന്തീതി വാ ഗന്ധാരാ. ചിത ഉസ്സാഹനേ, ചേതന്തി ഉസ്സഹന്തി യുദ്ധകമ്മാദീസൂതി ചേതയോ.

൧൮൫. വങ്ഗ ഗമനത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു. വിസിട്ഠാനി ദേഹാനി യേസം വിദേഹാ, പുബ്ബവിദേഹദീപതോ ആഗതത്താ വാ വിദേഹാ. ഓജ ദിത്തിയം, കമ്ബുനാ സമ്ബുകേന ഓജന്തി തസ്സം വോഹാരകരണതോതി കമ്ബോജാ, കമ്ബുകജോ ഓജോ ബലമേതേസന്തി വാ കമ്ബോജാ. മദ മദ്ദനേ, മദ്ദന്തീതി വാ മദ്ദാ, മം സിവം ദദന്തീതി വാ മദ്ദാ, പഞ്ചകാമഗുണാദീഹി മോദന്തീതി വാ മദ്ദാ, മദ ഹാസേ. ഭഞ്ജ അവമദ്ദനേ, ഭഗ്ഗാ. അങ്ഗ ഗമനത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു. സീഹം ലന്തീതി സീഹളാ. കാസ ദിത്തിയം, സമ്പത്തിയാ കാസന്തീതി കസ്മീരാ, മീരോ. കാസ ദിത്തിയം, ഇ, കാസീ. പഡി ഗതിയം, പണ്ഡു, ഉ. അഥ വാ കും പാപം രുന്ധതി ഏത്ഥാതി കുരു, ഇതി ഏകോപി ജനപദോ നിസ്സിതാനം ബഹുത്താ ബഹുവചനേന വുച്ചതി. ഏവം സബ്ബത്ഥ.

൧൮൬. ദ്വയം ¶ ഭുവനേ. ലുജ അദസ്സനേ, ലുജ്ജതീതി ലോകോ, ഗസ്സ കോ, ജസ്സ വോ. ഭവന്തി ഏത്ഥാതി ഭുവനം, യു. ജഗതി, വിട്ഠപാദീനിപി ഭുവനപരിയായാനി. ദ്വയം ദേസസാമഞ്ഞേ. ദിസ അതിസജ്ജനേ, അതിസജ്ജനം പബോധനം, ‘‘അയം ഇത്ഥന്നാമോ’’തി ദിസതി അപദിസതീതി ദേസോ. സി സേവായം, സഞ്ഞായം അ, വിസയോ.

സിട്ഠാചാരരഹിതോ മിലക്ഖദേസോ കാമരൂപാദി പച്ചന്തോ നാമ. മിലക്ഖ അബ്യത്തിയം വാചായം, മിലക്ഖന്തി അബ്യത്തവാചം ഭാസന്തീതി മിലക്ഖാ. സിട്ഠാചാരമഗ്ഗദസ്സനത്ഥായ പഞ്ഞാചക്ഖുനോ അഭാവാ രാഗാദിമലം അക്ഖിമ്ഹി യേസന്തി വാ മിലക്ഖാ, അസ്സിത്തം, തേസം നിവാസട്ഠാനം മിലക്ഖദേസോ. പച്ചന്തേ മജ്ഝിമദേസസ്സ ബഹിദ്ധാഭാഗേ ജാതോ പച്ചന്തോ.

ബ്യവത്ഥാ ചതുവണ്ണാനം, യസ്മിം ദേസേ ന വിജ്ജതേ;

മിലക്ഖദേസോ സോ വുത്തോ, മജ്ഝഭൂമി തതോ പരം [ചിന്താമണിടീകാ ൧൧.൭].

അരിയാചാരഭൂമിത്താ മജ്ഝോ ച സോ ദേസോ ചേതി മജ്ഝദേസോ, നവയോജനസതപരിക്ഖേപോ മജ്ഝിമദേസോ.

൧൮൭. സലിലപ്പായോ ബഹൂദകോ ദേസോ അനൂപോ നാമ, അനുഗതാ ആപാ അത്രാതി അനൂപോ, ആപസ്സ ആദിനോ ¶ ഉത്തം, പരലോപോ വാ. കച ബന്ധനേ, ഛോ, കച്ഛം. അനൂപദേസോ ച. അഭിനവോഗ്ഗമനേന തിണേന ലക്ഖിതേ ഹരിതേ ദേസേ സദ്ദലോ, ദല ദിത്തിയം, ഭാവേ അ. വിജ്ജതി ദലോ യത്ഥ സദ്ദലോ.

൧൮൮. നദിയാ ആഭതേന അമ്ബുനാ ഉദകേന ജീവന്തി ഏത്ഥാതി നദ്യമ്ബുജീവനോ ദേസോ നദീ മാതാ അസ്സാതി നദീമാതികോതി വുച്ചതി, ബഹുബ്ബീഹിമ്ഹി കോ. വുട്ഠിയാ വസ്സേന നിപ്ഫജ്ജതി സസ്സമേത്ഥാതി വുട്ഠിനിപ്ഫജ്ജസസ്സകോ ദേസോ ദേവോ മാതാ അസ്സാതി ദേവമാതികോതി വുച്ചതി, ബഹുബ്ബീഹിമ്ഹിയേവ കോ, ദേവസദ്ദോ ചേത്ഥ വുട്ഠിമാഹ.

൧൮൯. അനൂപാദയോ ദേവമാതികാന്താ തീസു ലിങ്ഗേസു. ചന്ദസൂരാദോ ചന്ദസൂരിയസിനേരുപബ്ബതാദിമ്ഹി സസ്സതിസദ്ദോ ഈരിതോ കഥിതോ. സബ്ബദാ സരന്തി ഗച്ഛന്തീതി സസ്സതിയോ, സര ഗതിയം, സരസദ്ദസ്സ സോ,തി.

രഠ ഗതിയം, രഠന്തി ഏത്ഥ നഗരാദയോതി രട്ഠം, തോ. നാഗരേഹി വിജിനിതബ്ബന്തി വിജിതം. ആളിയം പവത്തമാനോ യോ സേതു, സോ പുരിസേ പുല്ലിങ്ഗേ വത്തതി. സി ബന്ധനേ, തു. അല ഭൂസനേ, ഇ, ആളി, തസ്സം ആളിയം.

നഗരപബ്ബതാദിനോ ¶ ഉപാന്തഭൂ സമീപഭൂമി പരിസരോ പരിതോ സരന്ത്യത്രാതി, ണോ.

തികം വജേ. ഗാവോ തിട്ഠന്ത്യത്രാതി ഗോട്ഠം. കുല സങ്ഖ്യാനേ, ഗാവോ കുലന്ത്യേത്ഥാതി ഗോകുലം, ഗുന്നം കുലം ഘരന്തി വാ ഗോകുലം. വജ ഗതിയം, വജന്തി യം ഗാവോ നിവാസനത്ഥായാതി വജോ. ഗോട്ഠാനകം, ഗോട്ഠാനന്തിപി വജസ്സ നാമാനി.

൧൯൦. സിലോകേന മഗ്ഗസ്സ നാമാനി. പഥികേഹി മജ്ജതേ നിത്തിണം കരീയതേതി മഗ്ഗോ, മജ്ജ സുദ്ധിയം, ണോ, ജസ്സ ഗത്തം, പഥികേഹി മഗ്ഗീയതേതി വാ മഗ്ഗോ, മഗ്ഗ അന്വേസനേ, മം സിവം ഗച്ഛതി ഏത്ഥ, ഏതേനാതി വാ മഗ്ഗോ, ‘‘മോ സിവേ പരിസായഞ്ചേ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ, സിവം ഗമനം കരോതീത്യത്ഥോ, ക്രിയാവിസേസനമേതം. പഥി ഗതിയം, ചുരാദി, നാഗമോ. പന്ഥയന്തി യന്ത്യനേനാതി പന്ഥോ, അ, കാരിതലോപോ. പഥതി യാത്യനേനാതി പഥോ. അദ ഗമനേ, അദതി യത്ഥ സാ അദ്ധാ, ധോ, അദ്ധാ മഗ്ഗോ, അദ്ധാസദ്ദോയം കാലേപി, സമഭാഗത്ഥവചനേ തു അദ്ധം, തസ്മാ അദ്ധസദ്ദോ പുമനപുംസകവസേന ദ്വിലിങ്ഗോ, രാജാദിത്തേ അദ്ധാ, അരാജാദിത്തേ അദ്ധം. അഞ്ജ ഗതിയം, അസോ. വജ ഗതിയം, ഉമോ, ജസ്സ ടോ. പദ ഗതിയം, അ, ദസ്സ ജോ, ദ്വിത്തം, പജ്ജോ. അയ ഗതിയം, യു, പദ ഗതിയം, അവോ, നദാദി. വത്ത വത്തനേ, വത്തനം ഗമനാദി, അനി, നദാദി, വത്തനീ. കന്തനദണ്ഡേ പുന്നപുംസകം. പഥികേഹി പാദേഹി ഹഞ്ഞതേതി പദ്ധതി. പാദസദ്ദസമാനത്ഥേന പദസദ്ദേന നിയതപ്പയോഗതോ വുത്തിനാ സിദ്ധോ, പദസദ്ദൂപപദോ ഹനധാതു,തി, ഹനസ്സ ധോ, അലോപോ. പദ്ധതിസഹചരണതോ വത്തനീ, തംസഹചരണതോ പദവീ ച ഇത്ഥിയം.

൧൯൧-൧൯൨. തബ്ഭേദാ ¶ തസ്സ മഗ്ഗസ്സ വിസേസാ ജങ്ഘമഗ്ഗാദയോ അപഥന്താ. ജങ്ഘാഹി ഗതോ മഗ്ഗോ ജങ്ഘമഗ്ഗോ. സകടേഹി ഗതോ മഗ്ഗോ സകടമഗ്ഗോ. തേ ജങ്ഘമഗ്ഗസകടമഗ്ഗാ മഹാമഗ്ഗേ വത്തന്തി.

ഏത്ഥ ച ‘‘തേഥാ’’തി അഥസദ്ദോ ന വത്തബ്ബോ, ‘‘തേ ചാ’’തി പന വത്തബ്ബോ. ‘‘മതാദ്ധനീ’’തി പാഠേ പന സതി ‘‘തേഥാ’’തി വത്തബ്ബോയേവ, തദാ ഏകപദികേ അദ്ധനി മഗ്ഗേ ഏകപദീ മതാതി യോജനാ കാതബ്ബാ. ഗച്ഛതം ഏകോ അസഹായോ പാദോ യസ്സം, ന നിസിന്നസ്സേവ യമകോതി ഏകപദീ, സമാസന്തേ നിച്ചമീപച്ചയോ, കപച്ചയേ ഏകപദികോ, ഈസ്സ രസ്സത്തം.

ചോരകണ്ടകാദിദോസേ ദുഗ്ഗമേ പഥേ കന്താരോ, പുന്നപുംസകേ, കേന പാനീയേന തരന്തി അതിക്കമന്തി യന്തി കന്താരോ, തര തരണേ, ചോരകന്താരാദീസു പനായം രൂള്ഹിവസേന വുത്തോ, അഥ വാ കതി ഛേദനേ, സപ്പടിഭയത്താ കന്തതി നിച്ചഗമനാഗമനമേത്ഥാതി കന്താരോ, ആരോ, നാഗമോ ച. ദുക്ഖേന ഗച്ഛന്ത്യേത്ഥാതി ദുഗ്ഗമോ.

൧൯൩. ദ്വയം പടിമഗ്ഗേ. പടി അഭിമുഖേന ഗന്തബ്ബോ മഗ്ഗോ, പഥോ ച പടിമഗ്ഗോ, പടിപഥോ ച. ദീഘമഞ്ജസം അതിദൂരോ മഗ്ഗോ ¶ അദ്ധാനന്തി വുച്ചതേ. അദ്ധാനം അയനം അദ്ധാനം, അച്ചായതോ മഗ്ഗോ, യഥാ ‘‘പദട്ഠാന’’ന്തി, യലോപോ.

ദ്വയം പസത്ഥേദ്ധനി. സോഭനോ പഥോ, പന്ഥോ ചാതി വിഗ്ഗഹോ. ഗന്തബ്ബപഥഭാവതോ അപേതം ഉപ്പഥം, അപഥഞ്ച, അബ്യയീഭാവസമാസോ, അസദ്ദോ അത്ര നിപാതോ.

൧൯൪-൧൯൬. പരമാണൂനം ഛത്തിംസ ഏകോ അണു നാമ, അണുതോപി അണുതരത്താ പരമോ അണു, അണുതോ വാ പരമോതി പരമാണു, അണ സദ്ദത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു, ഉ. തേ അണവോ ഛത്തിംസ തജ്ജാരീ നാമ, തം തം അത്തനോ നിസ്സയം മലീനകരണവസേന ജരാപേതീതി തജ്ജാരീ, ജര ജീരണേ, ജര വയോഹാനിമ്ഹി വാ, അ, നദാദി. താപി തജ്ജാരിയോ ഛത്തിംസ രഥരേണു നാമ, രഥാനം സഞ്ചരണവസേന പവത്തോ രേണു രഥരേണു. തേ രഥരേണവോ ഛത്തിംസ ലിക്ഖാ നാമ. ലക്ഖ ദസ്സനേ, പകതിചക്ഖുനാപി ലക്ഖ്യതേതി ലിക്ഖാ, അസ്സിത്തം.

താ ¶ ലിക്ഖാ സത്ത ഊകാ നാമ, ഊകാതി വുച്ചതി സിരോവത്തകിമി, തപ്പമാണത്താ ഊകാ. താ സത്ത ഊകാ ധഞ്ഞമാസോ നാമ, ധഞ്ഞോ വീഹിയേവ പരിമാണിതബ്ബത്താ മാസോ ചാതി ധഞ്ഞമാസോ, മസി പരിമാണേ. തേ സത്ത ധഞ്ഞമാസാ അങ്ഗുലം നാമ, അങ്ഗ ഗമനത്ഥോ, ഉലോ, അങ്ഗുലം, പമാണം, ഉലിപച്ചയേ അങ്ഗുലി, കരസാഖാ. അമുദ്വിച്ഛേതി അദും ദ്വാദസങ്ഗുലം വിദത്ഥി നാമ, കണിട്ഠസഹിതേനങ്ഗുട്ഠേന വിത്ഥാരീയതേ, വിധീയതേതി വാ വിദത്ഥി, വിപുബ്ബോ തനു വിത്ഥാരേ. ധാ ധാരണേ, ഉഭയത്രാപിതി, പുബ്ബപക്ഖേ തസ്സ ഥോ, നസ്സ തോ, തസ്സ ദോ. പച്ഛിമേ ധസ്സ ദോ, തസ്സ ഥോ, അസരൂപദ്വിഭാവോ ച. താ ദുവേ വിദത്ഥീ രതനം സിയും, രമു കീളായം, തനോ, മലോപോ. താനി സത്തേവ രതനാനി യട്ഠി നാമ, യത പയതനേ,തി, തസ്സ ഠോ, തസ്സ ടോ. താ വീസതി യട്ഠിയോ ഉസഭം നാമ, ഉസ ദാഹേ, അഭോ. ഏത്ഥ പന ഉസഭനദന്തരം ഉസഭം. ഉസഭാനം അസീതിപ്പമാണം ഗാവുതം നാമ, ഗവം, ഗവേഹി വാ യുതം ഗാവുതം. യുജ സമാധിമ്ഹി, ഗോനദന്തരേഹി ഗഹിതപ്പമാണസമാധാനന്ത്യത്ഥോ, തം ചതുഗാവുതം യോജനം നാമ, യുജ സമാധിമ്ഹി, യു, ‘‘ഏത്തകം യോജനം നാമ ഹോതൂ’’തി ചതുഗാവുതേഹി സമാധാനന്ത്യത്ഥോ.

൧൯൭. ആരോപിതാനം ആചരിയധനൂനം പഞ്ചസതം കോസോ നാമ, അനാരോപിതാനന്ത്യപരേ. കുസ അവ്ഹാനേ, ണോ, കുസനം അവ്ഹാനം കോസോ, ഇധ പന കോസപ്പമാണത്താ കോസോ, ദ്വിസഹസ്സകരപ്പമാണോ. അഞ്ഞത്ഥ പന –

‘‘ചതുക്കാധിവീസതിയാ ¶ , അങ്ഗുലേഹി കരോ ഭവേ;

ഖ്യാതമട്ഠസഹസ്സേഹി, കോസമാനം വിഭാവിനാ’’ത്യുത്തം.

ചതുരമ്ബണന്തി ചതുരമ്ബണവീഹിബീജജാതരോപനയോഗ്യോ ഭൂമിപ്പദേസോ കരീസം നാമ, കരോന്തി ഏത്ഥ കസനരോപനാദികന്തി കരീസം, ഈസോ. ചതുരമ്ബണബീജജാതാനി രോപേന്ത്യേത്ഥാതി ചതുരമ്ബണം, അമ്ബണം ഏകാദസദോണമത്തം, അഞ്ഞേ പന ‘‘ചതുരമ്ബണം ചതുയട്ഠികം ഠാനം കരീസം നാമാ’’തി വദന്തി, തം കരീസബ്ഭന്തരാനം പരിയായഭാവപ്പസങ്ഗാ ന ഗഹേതബ്ബം.

പമാണതോ ഹത്ഥാനമട്ഠവീസപ്പമാണം ഠാനം അബ്ഭന്തരം നാമ, അബ്ഭന്തരേ അന്തോകോട്ഠാസേ ജാതം, ന ബഹികോട്ഠാസേതി അബ്ഭന്തരം. യത്ഥ യത്ഥ ഹി യോ യോ ഠിതോ, നിസിന്നോ വാ, തത്ഥ തത്ഥ സമന്താ അട്ഠവീസതിഹത്ഥപ്പമാണം ഠാനം തസ്സ തസ്സ അബ്ഭന്തരം ഠാനം നാമ. ഭൂമ്യാദിത്താ ഭൂമിവഗ്ഗോ, അഥ വാ അങ്ഗാപേക്ഖായ ഭൂമിയേവ പധാനം, പധാനേന ച ബ്യപ്പദേസോ ഭവതീതി ഭൂമിവഗ്ഗബ്യപ്പദേസോ.

ഭൂമിവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. പുരവഗ്ഗവണ്ണനാ

൧൯൮. ഛക്കം നഗരേ.

‘‘പട്ടനഞ്ച അധിട്ഠാനം, നഗരം പുടഭേദനം;

ഥിയോ പൂ നഗരീ പൂരിയോ, ഠാനീയം കബ്ബടം പുട’’ന്തി.

ഹി സിലോകപരിയായേസു വോപാലിതോ.

‘‘വിചിത്തദേവായതനം ¶ , പാസാദാപണമന്ദിരം;

നഗരം ദസ്സയേ വിദ്വാ, രാജമഗ്ഗോപസോഭിത’’ന്തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧.൨.൧]. –

നഗരലക്ഖണം. പു പാലനേ, പുര പാലനേതി ച, പുനാതി പുരേതി ച രക്ഖതി പരചക്കാ ദുഗ്ഗതായാതി പുരം, രോ, അ ച, പുര അഗ്ഗഗമനേതിപി ധാത്വത്ഥോ. നഗാ പാസാദാദയോ അസ്സ സന്തി നഗരം, രോ. വാകാരേന നഗരസദ്ദസ്സ പുല്ലിങ്ഗത്തം സമുച്ചിനോതി [നഗരിയോ വാ പത്തനം (അമര ൧.൨.൧) പക്ഖേ പത്തനസാഹചരിയാ നപുംസകത്തം. (ചിന്താമണിടീകാ ൧.൨.൧)], പുരസദ്ദസ്സാപീത്യാചരിയാ. അകുതോഭയത്താ ഠാനായ ഹിതം ഠാനീയം, ഈയോ. പണികാനം പുടാ ഭിജ്ജന്തേ അത്രാതി പുടഭേദനം.

നിച്ചനിവാസനട്ഠാനം ദസ്സേത്വാ ഇതരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘ഥിയ’’മിച്ചാദി. രാജാ തിട്ഠതി ഏത്ഥാതി രാജഠാനീ, യു, നദാദി, നിച്ചനിവാസനട്ഠാനേപി ‘‘ചതുരാസീതിനഗരസഹസ്സാനി കുസവതീരാജഠാനീപമുഖാനീ’’ത്യാദീസു [ദീ. നി. ൨.൨൬൩]. ദാരുക്ഖന്ധാദീഹി ആ സമന്തതോ വരന്തി പരിക്ഖിപീയന്തി ഏത്ഥാതി ഖന്ധാവാരോ, പത്ഥനത്ഥോ വരധാതു ആപുബ്ബത്താ പരിക്ഖിപനത്ഥോ ഹോതി. പഞ്ചകം നഗരേ, ‘‘ഖന്ധാവാരോ’’തി പന ഏകമേവ അചിരനിവാസനട്ഠാനസ്സ നാമം.

൧൯൯. മൂലപുരാ അഞ്ഞത്ര മൂലപുരം വജ്ജേത്വാ യം പുരമത്ഥി യോജനവിത്ഥിണ്ണപാകാരാദിപരിക്ഖിത്തം, തം മൂലപുരസ്സ തരുട്ഠാനിയസ്സ സാഖാസദിസത്താ സാഖാനഗരം നാമ.

൨൦൦-൨൦൧. സാദ്ധപജ്ജദ്വയേന ¶ മൂലപുരസ്സ നാമാനി. വാനരസീസം, തംസണ്ഠാനോ വാ പാസാണോ ഏത്ഥ അത്ഥീതി ‘‘വാനരസീസ’’ന്തി വത്തബ്ബേ വസ്സ ബത്തം, വണ്ണവിപരിയയം, ദീഘം, ണത്തം, സസ്സ ലോപഞ്ച കത്വാ ‘‘ബാരാണസീ’’തി വുത്തം. സവത്ഥസ്സ ഇസിനോ നിവാസനട്ഠാനത്താ സാവത്ഥി, സബ്ബം ധനമേത്ഥ അത്ഥീതി വാ സാവത്ഥി [മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൪], സബ്ബസ്സ സാവോ, ധനവാചകോ അത്ഥസദ്ദോ, ഇ. തിക്ഖത്തും വിസാലീഭൂതത്താ വേസാലീ, അസ്സത്ഥുത്ഥേ ഈ. മഥി ഹിംസായം, ഇലോ, അസ്സിത്തം, മിഥിലാ. അലം ഭൂസനമേത്ഥാതി ആളവീ, വീ, ളത്തഞ്ച. കുസ അവ്ഹാനേ, ‘‘ഖാദഥ പിവഥാ’’ത്യാദീഹി ദസഹി സദ്ദേഹി കോസന്തി ഏത്ഥാതി കോസമ്ബീ, ബോ, നദാദി, കുസമ്ബരുക്ഖവന്തതായ വാ കോസമ്ബീ, കുസമ്ബസ്സ ഇസിനോ അസ്സമതോ അവിദൂരേ മാപിതത്താതി ഏകേ [ഉദാ. അട്ഠ. ൩൫; മ. നി. ടീ. ൧.൧൪; ൨.൨൮൪]. ഉഗ്ഗം രിപും ജയതി യത്ഥ, സാ ഉജ്ജേനീ, യു, നദാദി. തക്ക ഊഹേ, ഊഹോ ഊനപൂരണം, തക്കനം തക്കോ, സോ സീലം സഭാവോ യത്ഥ സാ തക്കസീലാ, യോ ഹി പുരിസകാരേന ഊനോ, സോ തത്ഥ ഗന്ത്വാ തമൂനം പൂരേതീതി. ചമ അദനേ, പോ, ചമ്പാ. സാനം ധനാനം ആകരം ഉപ്പത്തിട്ഠാനം സാകരോ, സോ ഏവ സാഗലം. സംസുമാരസണ്ഠാനോ ഗിരി ഏത്ഥാതി സംസുമാരഗിരം, സംസുമാരോ ഗായതി ഏതസ്സ മാപിതകാലേതി വാ സംസുമാരഗിരം, ഗേ സദ്ദേ, ഇരോ. രാജൂനമേവ ആധിപച്ചവസേന പരിഗ്ഗഹിതബ്ബത്താ രാജഗഹം. ആദികാലേ കപിലനാമസ്സ ഇസിനോ നിവാസനട്ഠാനത്താ കപിലവത്ഥു, പുമനപുംസകേ.

സാകോ രാജൂനം യുദ്ധാദീസു സത്തി സഞ്ജാതാ ഏത്ഥാതി സാകേതം, ‘‘സാകോ സത്തിമ്ഹി ഭൂപാലേ, ദുമദീപന്തരേസു ചേ’’തി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ. സഞ്ജാതത്ഥേ ഇതോ, സാകോ നാമ രാജാ, ദുമോ വാ ഏത്ഥ ആദികാലേ സഞ്ജാതോതി വാ സാകേതം. ഇന്ദം പരമിസ്സരിയഭാവം പാപുണന്തി ഏത്ഥാതി ഇന്ദപത്തം, ഇന്ദോ വാ ¶ സക്കോ ദേവരാജാ, സോ പത്തോ ഏത്ഥാതി ഇന്ദപത്തം. ഉക്കം ധാരയതി ഏതസ്സ മാപിതകാലേതി ഉക്കട്ഠാ, വണ്ണവികാരോ. യസ്സ മാപിതട്ഠാനേ പാടലീനാമകോ ഏകോ തരുണരുക്ഖോ അത്ഥീതി തം പാടലിപുത്തകം, അഥ വാ പടലി നാമ ഏകോ ഗാമണീ, തസ്സ പുത്തോ ഏത്ഥ വസതിആദികാലേതി പാടലിപുത്തകം. ചേതിയരട്ഠേ ഉത്തമത്താ ചേതുത്തരം, ‘‘ജേതുത്തര’’ന്തി പാഠേ പന വണ്ണവികാരോ, വേരിജയട്ഠാനത്താ ജേതഞ്ച തം ഉത്തമത്താ ഉത്തരഞ്ചേതി വാ ജേതുത്തരം. യസ്സ മാപിതകാലേ ദീപോ ദിപ്പതി, തം സങ്കസ്സം, കാസ ദിത്തിയം, ദ്വിത്തം, സമ്മാ കസന്തി ഏത്ഥാതി വാ സങ്കസ്സം, കസ വിലേഖനേ, യസ്സ മാപിതകാലേ നിമിത്തമോലോകേന്താ ബ്രാഹ്മണാ കുസഹത്ഥം നരം പസ്സിത്വാ മാപേന്തി, തം കുസിനാരം. ആദിനാ മഥുര [മധുര, മാധുര (ക.)] പാസാണപുരസോണികാദയോപ്യനേകപുരവിസേസാ സങ്ഗഹിതാ.

൨൦൨. ചതുക്കം അബ്ഭന്തരഗാമമഗ്ഗേ. രഥസ്സ ഹിതാ രച്ഛാ, പബ്ബജ്ജാദി. വിസയന്തേ പകാസയന്തേ വിക്കയേന ദബ്ബാനി യസ്സം, സാ വിസിഖാ, വിപുബ്ബോ സി സേവായം, ഖോ, വിസന്തി ഏത്ഥാതി വാ വിസിഖാ, വിസ പവേസനേ, ഖോ. രഥസ്സ ഹിതാ രഥികാ, ഇകോ. വീ ഗമനേ, ഥി, വീഥി.

അനിബ്ബിദ്ധാ രച്ഛന്തരേന മജ്ഝേ അനിബ്ബിദ്ധാ രച്ഛാ ബ്യൂഹോ നാമ. ബ്യൂഹേതി സമ്പിണ്ഡേതി ജനേ അഞ്ഞത്ര ഗന്തുമപ്പദാനവസേനാതി ബ്യൂഹോ, ഊഹ സമ്പിണ്ഡനേ വിപുബ്ബത്താ. ന നിബ്ബിജ്ഝതേ രച്ഛന്തരേനാതി അനിബ്ബിദ്ധോ, വിധ സമ്പഹാരേ, അ. നിബ്ബിദ്ധാ രച്ഛന്തരേന രച്ഛാ പഥോ, അദ്ധീതി ച വുച്ചതി. പഥ ഗമനേ, പഥോ. അദ ഗമനേ,തി, അദ്ധി.

൨൦൩. ചതുക്കം ¶ ചച്ചരേ. ചതുന്നം പഥാനം സമാഹാരോ ചതുക്കം, ചര ഗതിഭക്ഖനേസു, ചരോ, രസ്സ ചോ, ചച്ചരം, അങ്ഗണവാചകോ ചായം. ദ്വിന്നം, ചതുന്നം വാ മഗ്ഗാനം സന്ധി മഗ്ഗസന്ധി. സിങ്ഘ ഘായനേ, ആടകോ.

ദ്വയം വപ്പസ്സോപരി ഇട്ഠകാദിരചിതേ വേഠനേ. വപ്പം നാമ ദുഗ്ഗനഗരേ പരിഖാമത്തികം കൂടം [കുടിം (ക.)] കത്വാ ഗോഹി, ഹത്ഥീഹി ച വിമദ്ദാപേത്വാ തിംസഹത്ഥപ്പമാണം പാകാരസ്സ ഹേട്ഠിമതലം, തഥാ ഹത്ഥസതം തതോ ഉദ്ധരിത്വാ പംസുനാ വപ്പം കാരയേ, തസ്സോപരി പാകാരന്തി, പകുബ്ബന്തി തന്തി പാകാരോ, സമന്തതോ കരീയതേതി വാ പാകാരോ, അകത്തരി ച കാരകേ സഞ്ഞായം ണോ, രസ്സസ്സ ദീഘതാ. വു സംവരണേ, വുണോതീതി വരണോ, യു, രാഗമോ ച. ‘‘സാലോ’’തിപി പാകാരസ്സ നാമം.

ദ്വയം രാജഭവനസാമഞ്ഞേ. സബ്ബഗേഹാനം വിസേസേന പകാസനതോ ഉദ്ദാപോ, ദീപ പകാസനേ, ഈസ്സാകാരോ. സങ്ഗമ്മ കരോന്തി തന്തി ഉപകാരികാ, ണ്വു. കേ പച്ചയേ ഥീകതാകാരപരേ പുബ്ബോ അകാരോ ദീഘം [കാതന്ത ൨.൨.൬൫], അകാദേസോപി ഹി ‘‘കോ’’തി വുച്ചതി, യഥാ ദേവദത്തോ ‘‘ദത്തോ’’തി. കപച്ചയോ വാ.

൨൦൪. ദ്വയം ഗേഹാദിനോ മത്തികേട്ഠകാദിമയഭിത്തിയം. കുട ഛേദനേ, കുടതി ഛിന്ദതി മഗ്ഗന്തി കുട്ടം. ഭിദി ദ്വിധാകരണേ,തി, ¶ ഭിത്തി. ഗുന്നം വാചാനം പുരം ഗോപുരം. ദ്വാരസമീപേ കതോ കോട്ഠകോ ദ്വാരകോട്ഠകോ, കുസ അക്കോസേ, ഠകോ, കോട്ഠകോതി ഗേഹവിസേസോ.

ദ്വയം ഇന്ദഖീലേ. ഇസ ഇച്ഛായം, ഏസ ഗവേസനേ വാ, ഇകോ. ഇന്ദസ്സ സക്കസ്സ ഖീലോ കണ്ടകോ ഇന്ദഖീലോ. ദ്വയം ദ്വാരപസ്സോപസാലായം’ഹമ്യാദിപിട്ഠേ ച വാതകുടികായം. അഡ്ഡ അതിക്കമഹിംസാസു, അ. ആലകപച്ചയേ അട്ടാലകോ.

൨൦൫. ഉപരി മാലാദിയുത്തം സോഭനഥമ്ഭദ്വയമുഭയതോ നിഖനിത്വാ യം ബഹിദ്വാരം കപ്പീയതേ, തം തോരണം. തുര വാരണേ, യു, ഥവന്താ വാ രണന്ത്യത്രാതി തോരണം, തു അഭിത്ഥവേ. രണ സദ്ദത്ഥോ, വണ്ണവികാരോ. ദ്വാരസ്സ ബഹി ബഹിദ്വാരം. പരി സമന്തതോ ഖഞ്ഞതേതി പരിഖാ. ദീഘഭാവേന യുത്താ ദീഘികാ.

൨൦൬-൨൦൭. സദുമന്തം ഗേഹേ. മന്ദ മോദനഥുതിജളത്തേസു, മന്ദന്തേ യത്ഥാതി മന്ദിരം, ഇരോ. സീദന്തി തത്ഥാതി സദനം, യു. സദ ¶ വിസരണഗത്യാവസാനേസു. ന ഗച്ഛന്തീതി അഗാ, ഥമ്ഭാദയോ, തേ രാതി ഗണ്ഹാതീതി അഗാരം. രസ്സസ്സ ദീഘത്തേ ആഗാരം. ചി ചയേ, നിചീയതേ ഛാദീയതേതി നികായോ, യമ്ഹി ചിസ്സ കാദേസോ നിപാതനാ. ലീ സിലേസനേ, ണോ, നിലയോ, ആലയോ ച. വസ നിവാസേ, ആവസന്ത്യത്രാതി ആവാസോ, ണോ. ഭൂ സത്തായം, ഭവന്ത്യത്രാതി ഭവനം. വിസന്തി തന്തി വേസ്മം, മോ. കിത നിവാസേ, അധികരണേ യു, നികേതനം. നിവിസന്തി, നിവസന്തി വാ യത്ര, തം നിവേസനം. ഘര സേചനേ, ഘരതി കിലേസമേത്ഥാതി ഘരം, ഗയ്ഹതീതി വാ ഘരം, ണോ. ഗഹസ്സ ഘരാദേസോ. ഗണ്ഹാതി പുരിസേന ആനീതം ധനന്തി ഗഹം. അധികരണേ ഥോ, ആവസഥോ. സര ഗതിചിന്താഹിംസാസു, സരന്തി ചിന്തേന്തി ഏത്ഥ സുഭാസുഭകമ്മാനി, സരതി വാ സൂരിയസന്താപാദികന്തി സരണം. സി സേവായം, ണോ, പതിസ്സയോ. ഉച സമവായേ, ഓകം. സല ഗമനേ, ‘‘ഇത്ഥിയമതിയവോ വാ’’തി അ, സാലാ, സരധാതുമ്ഹി സതി ലത്തമേവ വിസേസോ. ചി ചയേ, കമ്മനി ണോ, ചയോ. കുട ഛേദനേ, ഇ. വസ നിവാസേ,തി. ഉപധസ്സ ഏത്തേ ഗേഹം. സദധാതുമ്ഹാ ഉമോ, സദുമം.

ദ്വയം മുഖരഹിതദേവകുലസദിസേ യഞ്ഞായതനേ. ചിത പൂജായം, കമ്മനി ഇയോ. യത യതനേ, ആയതന്തി വായമന്തി ഏത്ഥ ഫലകാമാതി ആയതനം, അഥ വാ ആയന്തീതി ആയാനി, താനി തനോതീതി ആയതനം, ഫലകാരകന്ത്യത്ഥോ. ഏത്ഥ തുസദ്ദോ സമാഗതാനം ദ്വിന്നം പുബ്ബാപരഗമനത്ഥോ. ‘‘ചേതിയായതനാനി ചാ’’തിപി പാഠോ.

൨൦൮. ദ്വയം ദേവാനം, നരപതീനഞ്ച ഇട്ഠകാദിമയേ ഭവനേ. അഞ്ഞസ്സാപി സാദിസ്യാ. പസീദന്തി നയനമനാന്യത്രാതി പാസാദോ. യു ¶ മിസ്സനേ, പോ, ദീഘോ ച, ദീഘവിധാനസാമത്ഥിയാ ഓത്താഭാവോ.

ദ്വയം രാജതോ അഞ്ഞേസം ധനീനം ബ്യവഹാരകാദീനം ഭവനേ. മുണ്ഡോ ഛദനമേതസ്സ, ന പാസാദസ്സ വിയാതി മുണ്ഡച്ഛദോ, ദ്വിത്തം. ഹര ഹരണേ, യോ, യമ്ഹി മിആഗമോ ച.

ദുഗ്ഗപുരദ്വാരേ വാ, യത്ഥ കത്ഥചി വാ മത്തികാദിമയേ ഗജകുമ്ഭമ്ഹി യോ യൂപോ പാസാദോ പതിട്ഠിതോ, സോ ഹത്ഥിനഖോ നാമ, ഹത്ഥിസ്സേവ നഖോ യസ്സാതി ഹത്ഥിനഖോ, നഖസദ്ദേന വാ നഖസഹിതോ പാസാദോ ഗയ്ഹതേ.

൨൦൯. സുപണ്ണസ്സ ഗരുളസ്സ വങ്കേന പക്ഖേന സദിസഛദനം ഗേഹം സുവണ്ണവങ്കച്ഛദനം. വങ്ക ഗമനേ. ഏകപസ്സേയേവ ഛദനതോ അഡ്ഢയോഗോ.

ഏകേനേവ കൂടേന യുത്തോ അനേകകോണോ പതിസ്സയവിസേസോ മാളോ നാമ, വട്ടാകാരേന കതസേനാസനന്തി കേചി. മാ മാനേ, ളോ, മാളോ.

ചതുരസ്സോ പതിസ്സയവിസേസോ പാസാദോ നാമ, ആയതചതുരസ്സപാസാദോതി കേചി.

൨൧൦. സന്തേഹി ഭാതി ദിബ്ബതീതി സഭായം, സഭാ ച, പുരിമേ യപച്ചയോ, സന്തസ്സ സാദേസോ തൂഭയത്ര. മണ്ഡാ രവിരംസയോ, തേ പിവതി നാസയതീതി മണ്ഡപോ, വാസദ്ദേന മണ്ഡപപദസ്സ ¶ പുല്ലിങ്ഗത്തം സമുച്ചിനോതി, ജനാനം ആലയോ സന്നിപാതട്ഠാനം ജനാലയോ. ആസനത്ഥായ കതാ സാലാ ആസനസാലാ. പടിക്കമന്തി ഏത്ഥാതി പടിക്കമനം, കമു പദവിക്ഖേപേ, അധികരണേ യു.

൨൧൧. ജിനസ്സ വാസഭൂതം ഭവനം ഗന്ധകുടി നാമ, ദിബ്ബഗന്ധേഹി പരിഭാവിതാ കുടി ഗന്ധകുടി.

തികം പാകട്ഠാനേ. രസാനി സന്ത്യസ്സം രസവതീ, പചനം പാകോ, തസ്സ ഠാനം പാകട്ഠാനം. മഹന്താനി ബഹൂനി അസിതബ്ബാനി സന്തേത്ഥ മഹാനസം, അസ ഭക്ഖനേ, യു, വണ്ണവിപരിയയോ.

൨൧൨. സുവണ്ണകാരാദിസിപ്പീനം കമ്മസാലാ ആവേസനം. ആവിസന്ത്യസ്മിം ആവേസനം, യു. പാനമന്ദിരം സുരാപാനത്ഥം കതമന്ദിരം സോണ്ഡാ നാമ, കത്തബ്ബാകത്തബ്ബം വിചാരേത്വാ അത്തനാ ഇച്ഛിതവത്ഥുകാരണാ സബ്ബം ദേയ്യധമ്മം സനോന്തീതി സോണ്ഡാ, സന ദാനേ, തനാദി. ഡോ, അസ്സോത്തം, വണ്ണവികാരോ ച, തേസം ഏസാ വസതി സോണ്ഡാ. പാനസദ്ദസന്നിധാനാ സുരാസോണ്ഡായേവിധ ഗഹിതാ. വച്ചസ്സ ഗൂഥസ്സ വിസജ്ജനട്ഠാനം വച്ചട്ഠാനം. വച്ചസ്സ വിസജ്ജനട്ഠാനാ കുടി വച്ചകുടി. മുനീനം ഇസീനം വസനട്ഠാനം അസ്സമോ നാമ, ആ കോധം സമേന്തി ഏത്ഥാതി അസ്സമോ, ആ ഭുസോ സമേന്തി ഏത്ഥ രാഗാദയോതി വാ അസ്സമോ.

൨൧൩. തികം ¶ പണ്യവിക്കയസാലായം. പണ ബ്യവഹാരേ, പണിതബ്ബാതി പണ്യാ, വത്ഥാദയോ, തേ ഏത്ഥ വിക്കിണന്തീതി പണ്യവിക്കയോ, കീ ദബ്ബവിനിമയേ, സോ ഏവ സാലാ ഗേഹന്തി പണ്യവിക്കയസാലാ. ആപണയന്തേ ബ്യവഹരന്തേ അസ്മിന്തി ആപണോ, ണോ. പണ്യാനം വിക്കയായ നീയമാനാനം വീഥി പന്ഥോ പണ്യവീഥികാ. വസ അച്ഛാദനേ, തോ, ഉദകം വസിതം അച്ഛാദനം കതമനേനാതി ഉദോസിതോ, വസ്സോത്തം, ഭണ്ഡട്ഠപനസ്സ സാലാ ഭണ്ഡസാലാ. കമു പദവിക്ഖേപേ, ചങ്കമത്യത്രാതി ചങ്കമനം, ചങ്കമോ ച, ദ്വിത്താദി.

൨൧൪. ജലന്തി ഏത്ഥാതി ജന്താ, ജല ദിത്തിയം, അന്തോ, ‘‘ഇത്ഥിയമതിയവോ വാ’’തി അ, ആ, ലലോപോ, ജനേത്യത്ര അഗ്ഗിന്തി വാ ജന്താ, ജന ജനനേ, അന്തോ, സാ ഏവ ഘരം ജന്താഘരം. അഗ്ഗിനോ സാലാ അഗ്ഗിസാലാ. പാ പിവനേ, പപിവന്ത്യസ്സന്തി പപാ, അ. പാനീയട്ഠാ സാലാ പാനീയസാലാ, സാ ഏവ പാനീയസാലികാ.

ഗസ ഗമനേ, ഭോ, സസ്സ ബോ. അവതി രക്ഖതീതി ഓവരകോ, അരോ, സകത്ഥേ കോ, അസ്സോത്തഞ്ച. വസനം വാസോ, തദത്ഥം അഗാരം വാസാഗാരം. സയതി ഏത്ഥാതി സയനീ, യു, നദാദി, സാ ഏവ ഗഹം സയനിഗ്ഗഹം.

൨൧൫. ചതുക്കം ¶ രാജിത്ഥാഗാരേ, തദത്ഥിയതോ [തദട്ഠിയതോ (ക.)] ഉപചാരേന രാജിത്ഥീസുപി. രാജിത്ഥീനമഗാരം ഇത്ഥാഗാരം. അവരുന്ധീയന്തേ രാജിത്ഥിയോ അനേനാതി ഓരോധോ, രുധ ആവരണേ. സുദ്ധാ കാമാപഗമത്താ പരിസുദ്ധാ രക്ഖകാ അന്തേ സമീപേ യസ്സാതി സുദ്ധന്തോ. അന്തേ അബ്ഭന്തരേ പുരം ഗേഹം അന്തേപുരം, പുരസ്സ അന്തേതി വാ അന്തേപുരം. ‘‘അന്തോപുര’’ന്തിപി പാഠോ.

രഞ്ഞം രാജൂനം അസബ്ബവിസയട്ഠാനം സബ്ബേഹ്യസാധാരണട്ഠാനം ‘‘കച്ഛന്തര’’ന്തി മതം കഥിതം, യം ‘‘പമദവന’’ന്തി വുച്ചതി, പമദവനം നാമ ഉപകാരികാസന്നിഹിതം വാ പുരസന്നിഹിതം വാ അന്തേപുരോചിതം, യത്ര അന്തേപുരസഹിതോ ഏവ രാജാ വിഹരതി, നാഞ്ഞജനപ്പവേസോ [അമര ൧൪.൩]. പമദാനം വനം പമദവനം. നിപാതനാ യാകാരാനം [ഈകാര ആകാരാനന്തി അത്ഥോ] ഇത്ഥിഗതാനം രസ്സോ ക്വചീതിരസ്സോ. കച്ഛസ്സ പകോട്ഠസ്സ അന്തരം അബ്ഭന്തരം കച്ഛന്തരം. പകോട്ഠം നാമ അബ്ഭന്തരദ്വാരം.

൨൧൬. ദ്വയം ഇട്ഠകാദിരചിതേ ആരോഹനേ. ഉപാനേന സഹ വത്തതേതി സോപാനോ, സോപാനം വാ നപുംസകേപി. ആരൂയ്ഹതേ യേന തം ആരോഹനം, യു, രുഹ ജനനേ.

ദ്വയം കട്ഠാദിരചിതായം. നിച്ഛയേന സയന്തി പാകാരാദികമേതായാതി നിസ്സേണീ, സി സേവായം, ണീ, നദാദി. ഉദ്ധമാരോഹതേ ഏതായാതി അധിരോഹിണീ, സാസദ്ദോ ദ്വിന്നമ്പി ഇത്ഥിലിങ്ഗത്തം ജോതേതി.

൨൧൭. പഞ്ചകം ¶ ജാലകേ. വാതം പിവതീതി വാതപാനം. ഗവം അക്ഖി ഗവക്ഖോ, സമാസന്തത്താ അ, സഞ്ഞാസദ്ദതോ പുല്ലിങ്ഗത്തം, അക്ഖി സദ്ദേ വാ, ഗവം അക്ഖി ഗവക്ഖീതി വിഗ്ഗഹോ. ജല ദിത്തിയം, ജാലം. സീഹരൂപയുത്തം പഞ്ജരം സീഹപഞ്ജരം. ആലോകാനം ആതപാനം പവിസനട്ഠാനം സന്ധി ഛിദ്ദന്തി ആലോകസന്ധി, ആലോകീയന്തി ഏതേനാതി ആലോകോ, സോ ഏവ സന്ധീതി വാ ആലോകസന്ധി.

ദ്വയം ലങ്ഗിയം. ലഗി ഗത്യത്ഥോ, അ, നദാദി. പരി പുനപ്പുനം ഗമനാഗമനവസേന ഹന്തീതി പലിഘോ, ണോ. കപിരൂപമത്ഥകത്താ കപിസീസോ. അഗ്ഗളം നാമ കവാടകോ [കവാടഫലവിധാരണോ (ക.)], തസ്സ ഥമ്ഭോ അഗ്ഗളത്ഥമ്ഭോ, ‘‘അഗ്ഗളം തീസു കല്ലോലേ, ദണ്ഡേ ചാന്തകവാടേസൂ’’തി രഭസോ, ഇത്ഥിയമതോ ആപച്ചയോ, അഗ്ഗളാ. നിസ്സേസതോ അബ്ബതി വസ്സോദകമനേനാതി നിബ്ബം, അബ്ബ ഗതിഹിംസാസു. ഛദ്ദസ്സ ഛദനസ്സ കോടി ഹേട്ഠിമാവസാനം ഛദ്ദകോടി, തസ്സം.

൨൧൮. തികം ഗേഹച്ഛദനേ. ഛാദേതി ഏതേനാതി ഛദനം, ഛദ സംവരണേ, ചുരാദി. പടഗമനേ, ‘‘പട്യാദീഹ്യല’’ന്തി അലോ. ഛാദേതി ഏതേനാതി ഛദ്ദം, ദ്വിത്താദി.

തികം ¶ ഗേഹങ്ഗണേ. അജ ഗതിമ്ഹി, ഇരോ, അജിരം. ചര ഗതിഭക്ഖനേസു, ചരോ. അങ്ഗ ഗമനേ, കരണാധികരണേസു യു, വണ്ണവികാരോ, ണത്തം.

പഞ്ചകം ഗേഹദ്വാരതോ ബഹിപകോട്ഠകേ, വീഥിയം ദ്വാരപിണ്ഡകേ ച. അലിന്ദോ ത്വഞ്ഞപിണ്ഡകേപിച്ഛതേ. പഠമം ഹനന്തി ഗച്ഛന്തി ഏത്ഥാതി പഘാണോ, പഘണോ ച, ഹനസ്സ ഘണാദേസോ. അലി സഖാ ഇന്ദോ ഏത്ഥാതി അലിന്ദോ, ‘‘ഗേഹേകദേസേ അലിന്ദോ, പഘാണോ പഘണോഭവേ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൨.൧൨] അമരമാലായം. ആലിന്ദോ, ദീഘാദി. പധാനം മുഖം പമുഖം, ഗേഹസ്സ ഹി ചതൂസു മുഖേസു തദേവ പധാനം, യത്ഥ സാധുജനാപി ആഗന്തുകാപി നിസീദന്തി. ദ്വാരം ബന്ധതി പിദഹതി ഏത്ഥാതി ദ്വാരബന്ധനം.

൨൧൯. ദ്വയം ദ്വാരബാഹായം. പീഠാനി ലോഹവികതിആദീഹി സങ്ഘടീയന്തി ഏത്ഥാതി പീഠസങ്ഘാടകം, പീഠേഹി സങ്ഘടീയതീതി വാ പീഠസങ്ഘാടകം, ഘട ഘടനേ. ദ്വിഭാഗേന ബാഹാസദിസത്താ ബാഹാ, ദ്വാരസ്സ ബാഹാ ദ്വാരബാഹാ. ‘‘കപാടം, കവാട’’ന്തിപി ദ്വാരബാഹായ നാമാനി, കം വാതം പാടയതി, വാടയതി ചേതി കമ്മനി ണോ, ഇത്ഥിയം കപാടീ.

ദ്വയം ഗേഹാദീനം കൂടേ. കുട ഛേദനേ, കമ്മനി ണോ. നയ ഗമനത്ഥോ, കേ സീസേ നയതീതി കണ്ണീകാ, ണ്വു, ഇത്തം, ണത്തഞ്ച.

൨൨൦. ദ്വയം ¶ ദ്വാരേ. ദ്വേ അരന്ത്യത്രാതി ദ്വാരം, ദുജ്ജനേ വാരയന്ത്യസ്മാ രക്ഖകാതി വാ ദ്വാരം, ഉലോപോ. പടിഹരന്തി അപനേന്തി ഏതസ്മാ രക്ഖകാ അഞ്ഞാതന്തി പടിഹരോ, പടിപക്ഖേ ഹരതി ഏതസ്മാതി വാ പടിഹരോ, രസ്സസ്സ ദീഘത്തേ പടിഹാരോ.

ചതുക്കം ഉമ്മാരേ, യം ‘‘ദ്വാരപിണ്ഡികാ’’തി വുച്ചതി. ഉര ഗതിമ്ഹി, മാരോ കരണേ. ദേഹം നേതി പവേസേനാതി ദേഹനീ, ‘‘ദേഹലീ’’തിപി പാഠോ, ദേഹം ലാതി പവേസേനാതി ദേഹലീ. ഇല ഗതിമ്ഹി, ണ്വു. ഇന്ദോ ഏവ പാദം ഖിപതി ഏത്ഥാതി ഇന്ദഖീലോ, ഖിപ പേരണേ. പസ്സ ലോപോ, അഥ വാ ഇം ഗമനം ദദാതീതി ഇന്ദോ, ദ്വാരം, തത്ഥ ഠപിതോ ഖീലോ കണ്ടകോതി ഇന്ദഖീലോ, വേഗഗഭിഘാതനതോ ഹി സോ ഖീലോ വിയ ഹോതി.

ഥമ്ഭ പടിബന്ധനേ, ഥമ്ഭോ, ധാരേതീതി വാ ഥമ്ഭോ, ധര ധരണേ, രമ്ഭപച്ചയോ, വണ്ണവികാരോ ച. ഥു അഭിത്ഥവേ, ഉണോ, യു വാ, ധാരേതീതി വാ ഥൂണോ, യു, രലോപോ, അസ്സൂ.

അഡ്ഢേന്ദുപാസാണേ അദ്ധചന്ദാകാരേ പാസാണേ പടികാസദ്ദോ വത്തതി. പട ഗതിയം, ണ്വു. ഇത്ഥികതാകാരപരേ കേ അസ്സിത്തം. ഗജി സദ്ദേ, ണ്വു, അസ്സിത്തം, ബിന്ദാഗമോ ച. ഇസ ഇച്ഛായം, ഠകോ.

൨൨൧. വലഭീതി ¶ ചൂളാ, ‘‘സിഖായം വലഭീ ചൂളേ’’തി രുദ്ദോ [രസ്സന്താ ച, സിഖായം വളഭിയം ചൂളേതി രുദ്ദോ (ചിന്താമണിടീകാ ൧൨.൧൫)]. തച്ഛാദനേ ദാരുമ്ഹി കട്ഠേ ഗോപാനസീ മതാ. വങ്കേതി ദാരുവിസേസനം. ഗം വസ്സോദകം, സൂരിയാദികിരണഞ്ച പിവന്തി വിനാസയന്തി അബ്ഭന്തരമപ്പവേസനവസേനാതി ഗോപാനാ, ഇട്ഠകാദയോ, താനി സിനോന്തി ബന്ധന്തി ഏത്ഥാതി ഗോപാനസീ.

സോധാദിഗേഹേസു ഛേകപക്ഖാവാസത്ഥം യോ ബഹി കരിയ കട്ഠേകദേസോ ഠപീയതേ, സോ വിടങ്കോ. കപോതേ പാലയതീതി കപോതപാലികാ, കമ്മനി ണ്വു. ടകി നിവാസഗതീസു. വിനോ പക്ഖിനോ ടങ്കന്തി ഏത്ഥാതി വിടങ്കോ. ണോ.

൨൨൨. ദ്വയം കുഞ്ചികാഛിദ്ദേ. കുഞ്ചികായ വിവരം ഛിദ്ദം കുഞ്ചികാവിവരം. താളസ്സ പവേസനട്ഠാനഭൂതോ ഛിഗ്ഗളോ ഛിദ്ദം താളച്ഛിഗ്ഗളോ.

തികം കുഞ്ചികായം. കുഞ്ച കോടില്യേ, ണ്വു. തായതി രക്ഖതീതി താലോ. അലോ, തലതി തിട്ഠതി ഏതേനാതി വാ താലോ, തല പതിട്ഠായം. അവാപുരതി വിവരതി യേനാതി അവാപുരണം, വര സംവരണേ, യു, വസ്സ പോ, ഉത്തം, ഉപസഗ്ഗസ്സ ദീഘതാ ച, ‘‘അപാരുതാ തേസം അമതസ്സ ¶ ദ്വാരാ’’തി [ദീ. നി. ൨.൭൧; മ. നി. ൧.൨൮൩] വചനതോ പുര, പാര സംവരണേതിപി ധാത്വത്ഥം പഠന്തി. അവപുബ്ബോ വു സംവരണേതിപി ധാത്വത്ഥേ പന സതി വസ്സ രത്തം, ഉപസഗ്ഗസ്സ ദീഘതാ ച, ‘‘അപാരുതാ, സങ്ഘാടിം പാരുപിത്വാ’’ത്യാദീസു പന പകാരവണ്ണാഗമേന സിദ്ധോ. വിദ ലാഭേ, ഇമ്ഹി വേദികാ, സകത്ഥേ കോ. ഇതരത്ഥ ഇയേവ.

൨൨൩. സങ്ഘാടാദയോ മന്ദിരങ്ഗാ ഗേഹങ്ഗവിസേസാ. സമ്മാ ഘടേന്തി ഏത്ഥ ഗോപാനസ്യാദയോതി സങ്ഘാടോ, പുബ്ബപച്ഛിമദക്ഖിണുത്തരായാമവസേന ഥമ്ഭാനമുപരി ഠിതോ കട്ഠവിസേസോ, തേ പന പുബ്ബപച്ഛിമയാമാ തയോ കട്ഠാ, ദക്ഖിണുത്തരയാമാ പന ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദതോ തയോ കട്ഠാ, ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന പന പഞ്ചസത്തനവാദയോപി. ദ്വിന്നം പക്ഖാനം അപതനത്ഥം ബന്ധനതോ പാസോ വിയാതി പക്ഖപാസോ. തുലതി സങ്ഘാടേസു പതിട്ഠതീതി തുലാ, തല പതിട്ഠായം, അസ്സുത്തം, പക്ഖാനം വാ സമവാഹിതഭാവകരണതോ തുലയതി മിനാതി ഏതായാതി തുലാ, തുല ഉമ്മാനേ.

തികം സമ്മജ്ജനിയം. മുജി സോധനേ, യു. മജ്ജ സംസുദ്ധിയം, യു. സുധ സുദ്ധിയം, സബ്ബത്ര കരണേ യു.

൨൨൪. തികം സങ്കാരഛഡ്ഡനപ്പദേസേ. കട ഛഡ്ഡനമദ്ദനേസു, സങ്കടന്തി ഏത്ഥാതി സങ്കടീരം, ഈരോ, ‘‘സങ്കടോ’’തി വാ സങ്കാരോ വുച്ചതി, തം ഈരയന്തി ഖിപന്തി ഏത്ഥാതി സങ്കടീരം, ഈര ഖേപേ. സങ്കാരസ്സ ഠാനം സങ്കാരട്ഠാനം. സങ്കാരം കടതി ¶ ഛഡ്ഡേതി ഏത്ഥാതി സങ്കാരകൂടം, അസ്സൂ, സകത്ഥേ കോ.

ചതുക്കം സമ്മജ്ജനിയാ നിരാകതേ [നിരസ്സതേ (ക.)] ഥുസാദിമ്ഹി. നാനാവിധേ സങ്കാരേ രാസീകരണവസേന കചതി ബന്ധതി ഏതേനാതി കചോ, സോ ഏത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബോതി കചവരോ, വര ഇച്ഛായം. ഉച്ഛിട്ഠോ കലാപോ സമൂഹോ ഉക്ലാപോ, കസ്സാകാരലോപോ. നാനാവിധേഹി തിണാദീഹി സങ്കരീയതേ മിസ്സീകരീയതേതി സങ്കാരോ, ണോ. അവകരോതിപ്യത്ര. അവകരീയതേ നിരസ്സതേതി, അ. ‘‘സമ്മജ്ജോ മജ്ജനീ ചേവ, സങ്കാരോ’വകരോ മതോ’’തി ഹലായുധോ. കസ വിലേഖനേ, അമ്ബു.

൨൨൫. ഘരാദിഭൂമി ഘരഖേത്തവിഹാരാദീനം യോ ഭൂമിപ്പദേസോ വത്ഥു നാമ, തം നപുംസകേ, വസന്തി ഏത്ഥാതി വത്ഥു, രത്ഥു. ഗസ മദനേ, ഗസന്തി ഏത്ഥാതി ഗാമോ, മോ. സംവസന്ത്യത്രാതി സംവസഥോ, അഥോ.

പാകടോ ഖ്യാതോ ഗാമോ, സോ നിഗമോ നാമ, അതിരേകോ ഗാമോ നിഗമോ, ഭുസത്ഥോ നി, സഞ്ഞാസദ്ദത്താ രസ്സോ.

ഉപഭുഞ്ജിതബ്ബഭോഗമനുസ്സാദീഹി ( ) [(ഇഭ്യോ) (?)] വഡ്ഢിതോ അധികോ ഗാമോ നിഗമതോപി അധികതരത്താ ‘‘അധിഭൂ’’തി ഈരിതോ കഥിതോ, അധികോ ഭവതീതി അധിഭൂ.

൨൨൬. ദ്വയം ¶ ഗാമാദിപരിയന്തഭാഗേ. സി ബന്ധനേ, മോ. പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ആദീയതേതി മരിയാദാ, പസ്സ മോ.

ദ്വയം ആഭീരകുടിയം [ഘോസോ ആഭീരപല്ലീ സിയാ (അമര ൧൨.൨൦)]. ഘു സദ്ദേ, ഘോസന്ത്യത്രാതി ഘോസോ. ഗോപാലാനം ഗാമോ ഗോപാലഗാമകോ, സകത്ഥേ കോ.

പുരവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. നരവഗ്ഗവണ്ണനാ

൨൨൭-൨൨൮. പോരിസന്താനി മനുസ്സജാതിയാ നാമാനി. മനോ ഉസ്സന്നമസ്സാതി മനുസ്സോ, സതിസൂരഭാവബ്രഹ്മചരിയയോഗ്യതാദിഗുണവസേന ഉപചിതമാനസാ ഉക്കട്ഠഗുണചിത്താ, കേ പന തേ? ജമ്ബുദീപവാസിനോ സത്തവിസേസാ. തേനാഹ ഭഗവാ – ¶ ‘‘തീഹി, ഭിക്ഖവേ, ഠാനേഹി ജമ്ബുദീപകാ മനുസ്സാ ഉത്തരകുരുകേ മനുസ്സേ അധിഗ്ഗണ്ഹന്തി ദേവേ ച താവതിംസേ. കതമേഹി തീഹി, സൂരാ സതിമന്തോ ഇധ ബ്രഹ്മചരിയവാസോ’’തി [അ. നി. ൯.൨൧]. തഥാ ഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ പച്ചേകബുദ്ധാ അഗ്ഗസാവകമഹാസാവകചക്കവത്തിനോ ച അഞ്ഞേ ച മഹാനുഭാവാ സത്താ തത്ഥേവ ഉപ്പജ്ജന്തി. സമാനരൂപാദിതായ പന സദ്ധിം പരിത്തദീപവാസീഹി ഇതരമഹാദീപവാസിനോപി മനുസ്സാത്വേവ പഞ്ഞായിംസൂതി ഏകേ, അപരേ പന ഭണന്തി ‘‘ലോഭാദീഹി, അലോഭാദീഹി ച സഹിതസ്സ മനസ്സ ഉസ്സദതായ മനുസ്സാ, യേ ഹി സത്താ മനുസ്സജാതികാ, തേസു വിസേസതോ ലോഭാദയോ, അലോഭാദയോ ച ഉസ്സദാ, തേ ലോഭാദീഹി ഉസ്സദതായ അപായമഗ്ഗം, അലോഭാദീഹി ഉസ്സദതായ സുഗതിമഗ്ഗം, നിബ്ബാനഗാമിമഗ്ഗഞ്ച പൂരേന്തി, തസ്മാ ലോഭാദീഹി, അലോഭാദീഹി ച സഹിതസ്സ മനസ്സ ഉസ്സദതായ പരിത്തദീപവാസീഹി സദ്ധിം ചതുമഹാദീപവാസിനോ സത്തവിസേസാ മനുസ്സാതി വുച്ചന്തീ’’തി. ലോകിയാ പന മനുനോ അപച്ചഭാവേന മനുസ്സാതി വദന്തി, മനു നാമ പഠമകപ്പികോ ലോകമരിയാദായ ആദിഭൂതോ ഹിതാഹിതവിധായകോ സത്താനം പിതുട്ഠാനിയോ, യോ സാസനേ ‘‘മഹാസമ്മതോ’’തി വുച്ചതി, പച്ചക്ഖതോ, പരമ്പരതായ ച തസ്സ ഓവാദാനുസാസനിയം ഠിതാ തസ്സ പുത്തസദിസതായ മനുസ്സാതി വുച്ചന്തി, തതോ ഏവ ഹി തേ ‘‘മാനവാ, മനുജാ’’തി ച വോഹരീയന്തി, ഉസ്സപച്ചയോ. മനുനോ അപച്ചം മാനുസോ, ഉസോ. മര പാണചാഗേ, ചോ, മച്ചോ, പബ്ബജ്ജാദിനാ വാ ത്യപച്ചയോ, ധാത്വന്തസ്സ ലോപോ ച. തതോ ‘‘യവത’’മിച്ചാദിനാ ചോ, ദ്വിത്തം. മനുനോ അപച്ചം മാനവോ. മാണവോപ്യത്ര, ണവോ. മനുമ്ഹാ ജാതോ മനുജോ. നീ നയേ, നേതീതി നരോ, അരോ. പുസ പോസനേ, ണോ, പുരേതീതി വാ പോസോ. പുര പൂരണേ, സോ, ഉസ്സോത്തം, രലോപോ. പുനാതീതി പുമാ, പു ¶ പവനേ, മോ, സിസ്സാ. പുരേതീതി പുരിസോ, പോരിസോ ച, ഇസോ, രസ്സസ്സ ദീഘതായ പൂരിസോ ച. ഏത്ഥ ച മനുസ്സാദിപഞ്ചകം ഇത്ഥിയമ്പി വത്തതേ, നരാദയോ തു പുമേയേവ വിസിട്ഠലിങ്ഗത്താ. തത്ര മനുസ്സ മാനുസ മനുജ മാണവേഹി നദാദിത്താ ഈപച്ചയോ, ഏകസകാരലോപോ, മനുസീ, മാനുസീ, മനുജീ, മാണവീ. മച്ചാ, ഇത്ഥിയമതോ ആപച്ചയോ.

വിദ്ദസുപരിയന്തം പണ്ഡിതേ. പണ്ഡാ ബുദ്ധി സഞ്ജാതാ അസ്സാതി പണ്ഡിതോ, തരത്യാദി. പഡി ഗതിയം വാ, തോ. ബുജ്ഝതീതി ബുധോ. വിദതി ജാനാതീതി വിദ്വാ, വിദ ഞാണേ, വോ, സിസ്സാ. ഭൂ സത്തായം, അത്ഥേ വിഭാവേതി പകാസേതി സീലേനാതി വിഭാവീ, ണീ. രാഗാദയോ സമേതീതി സന്തോ, തോ, സുന്ദരോ അന്തോ അവസാനമേതസ്സാതി വാ സന്തോ. സുന്ദരാ പഞ്ഞാ യസ്സ സപ്പഞ്ഞോ. കിന്നാമ ന വിന്ദതീതി കോവിദോ, നേരുത്തോ, കും പാപം വിന്ദതീതി വാ കോവിദോ. ധീ പഞ്ഞാ യസ്സത്ഥീതി സോ ധീമാ, സോഭനം ഝായതീതി സുധീ, ഝേ ചിന്തായം. ഝസ്സ ധോ, ഈ, സുന്ദരാ ധീ യസ്സാതി വാ സുധീ. കവി വണ്ണേ, ഇ, ഇത്ഥിയം കവീ ച, കു സദ്ദേ വാ, ഇ, കവി. ബ്യഞ്ജയതീതി ബ്യത്തോ, അഞ്ജ ഗതിയം, തോ. ഭുജാദീനമന്തോ നോ ദ്വി ച. വിസിട്ഠോ അത്താ യസ്സാതി വാ ബ്യത്തോ. ചക്ഖ ദസ്സനേ, യു, വിചക്ഖണോ, വിചാരേതീതി വാ വിചക്ഖണോ, നേരുത്തോ. വിഗതോ സാരദോ ഏതസ്മാതി വിസാരദോ.

൨൨൯. മേധാ ധാരണാ മതി പഞ്ഞാ യസ്സാതി മേധാവീ, വീ. അതിസയമതിയുത്തതായ മതിമാ. പഞ്ഞായ യോഗതോ പഞ്ഞോ. വിസേസം ജാനാതി സീലേനാതി വിഞ്ഞൂ, രൂ. വിദ ഞാണേ, ഉരോ, വിദുരോ [വിദൂരോ (ക.)]. രൂപച്ചയേ വിദൂ. ധീയോഗാ ധീരോ, രോ. വിസിട്ഠദസ്സനസീലതായ ¶ വിപസ്സീ, ണീ. ദോസം ജാനാതീതി ദോസഞ്ഞൂ, രൂ. ബുജ്ഝതീതി ബുദ്ധോ, തോ. ദു ഗതിയം, അ, ഉസ്സാവോ [ദു ഗതിയം അബ്ബോ (സൂചി)], ദബ്ബോ. വിദ ഞാണേ, ദസു.

൨൩൦-൨൩൧. മഹിലാന്തം ഇത്ഥിസാമഞ്ഞേ. ഇസു ഇച്ഛായം, തോ, നദാദി. സീമസ്സ അന്തോ സീമന്തോ, കേസവേസോ, തംയോഗാ സീമന്തിനീ, ഇനീ. നരസ്സായം നാരീ, ഇദമത്ഥേ ണോ. തിട്ഠതി ഗബ്ഭോ യസ്സം, സാ ഥീ. ധാ ധാരണേ വാ, വണ്ണവികാരോ, ഈ. ബന്ധ ബന്ധനേ, ഊ, ബന്ധസ്സ വധാദേസോ ച [ണ്വാദി ൩], വധൂസദ്ദോ സുണിസാഭരിയാനമ്പി വാചകോ. വന സമ്ഭത്തിയം, തോ, ഇകാരാഗമോ ച. അങ്ഗ ഗമനത്ഥോ, യു, അങ്ഗനാ, വിസിട്ഠനാരിയമ്പി അങ്ഗനാ, തദാ കല്യാണങ്ഗനാരീലക്ഖണോപേതം പസത്ഥം ഹത്ഥപാദാദികമങ്ഗമസ്സത്ഥീതി അസ്സത്ഥ്യത്ഥേ അങ്ഗാ കല്യാണേ നപച്ചയോ [മോഗ്ഗല്ലാന ൪.൯൨]. വിരൂപേസുപി മദോ രാഗമദോ യസ്സാ സാ പമദാ, വിസിട്ഠനാരിയംപ്യത്ര പമദാ, തദാ പകട്ഠോ മദോ രൂപസോഭഗ്ഗജനിതോ ചേതോവികാരോ യസ്സാ സാ പമദാ. രൂപലാവണ്യസമ്പന്നതായ സുന്ദരീ, വിസിട്ഠായമ്പി. കമനീയവുത്തിതായ കന്താ, കമു കന്തിയം, തോ. കന്തിയോഗാ വാ കന്താ, വിസിട്ഠായമ്പി. രമയതി വിനോദയതി നായകം, സാ രമണീ, നന്ദാദീഹി യു, നദാദി, വിസിട്ഠായമ്പി. ദയ രക്ഖണേ, കമ്മനി തോ. അപ്പം ബലം യസ്സാ സാ അബലാ, അപ്പത്ഥോയം അകാരോ. മാതുയാ ഗാമോ വിയ ഗാമോ യസ്സാ ¶ സാ മാതുഗാമോ, മാതാ വിയ ഗച്ഛതീതി വാ മാതുഗാമോ, ഗമു ഗമനേ, ണോ, മാതാ വിയ ഗസതീതി വാ മാതുഗാമോ, ഗസ അദനേ, മോ, മാതാ വിയ ഗായതീതി വാ മാതുഗാമോ, ഗാ സദ്ദേ, മോ. മഹീ വിയ സുചിം അസുചിമ്പി ലാതീതി മഹിലാ, മഹന്തേസു ബഹൂസുപി രത്തചിത്തേസു ഇലതി ഗച്ഛതീതി വാ മഹിലാ, ഇല ഗമനേ, മഹ പൂജായം വാ, ഇരോ, ലത്തം, ആ, മഹിലാ. മഹേലാപ്യത്ര.

തികം വിസിട്ഠനാരിയമേവ. ലല വിലാസേ, നന്ദാദീഹി യു. ലല ഇച്ഛായന്തി ചുരാദിഗണതോ വാ യു. ഭയപകതി ഭീരു, ഭീ ഭയേ, രു, ‘‘ഭീരു അത്തേ ജനേ’ത്ഥിയ’’ന്തി രഭസോ. അതിസയിതകാമാ കാമിനീ, കാമോ സിങ്ഗാരരൂപോ മദോ യസ്സാത്ഥീതി ഇനീ, സബ്ബത്രേവം. വാമലോചനാ, ഭാവിനീ, നിതമ്ബിനീ, രാമാഇച്ചാദീനിപി വിസിട്ഠനാരീനാമാനി.

ദ്വയം പഠമവയസി വത്തമാനായം.

അട്ഠവസ്സാ ഭവേ ഗോരീ, ദസവസ്സാ തു കഞ്ഞകാ;

സമ്പത്തേ ദ്വാദസേ വസ്സേ, കുമാരീത്യ’ഭിധീയതേ [ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൮].

ഇഹ ത്വഭേദോപചാരേനേകത്തം. അഞ്ഞേ പനാഹു ‘‘കഞ്ഞാസദ്ദോയം പുമുനാഭിസമ്ബന്ധപുബ്ബകേ സമ്പയോഗേ നിവത്തേതീ’’തി. കുമാര കീളായം, ചുരാദി, കുമാരയതീതി കുമാരീ, അ, നദാദി, സകത്ഥേ കോ, ണ്വുനാ വാ സിദ്ധോ. കമനീയതേതി കഞ്ഞാ, കന ദിത്തികന്തിഗതീസു, യോ, ന്യസ്സ ഞത്തം, അ, ആ.

യുവസദ്ദതോ ¶ പാടിപദികതോതി, യുവതി. വരിത്ഥിപരിയായസാമഞ്ഞേപി യുവതിസദ്ദോ പകത്യന്തരമത്ഥീതി. തര തരണേ, യു, ഉത്തം, ഈ ച.

൨൩൨. സാഭിസേകാ ലദ്ധാഭിസേകാ രാജിത്ഥീ മഹേസീ നാമ, മഹ പൂജായം, കമ്മനി ഇസോ, ഇസ്സേ, തതോ ഈ, മഹതിയോ രാജിത്ഥിയോ ഈസതി അഭിഭവതീതി വാ മഹേസീ, ഈസ ഇസ്സരിയേ, ഈ. മഹേസിതോ അഞ്ഞാ രാജനാരിയോ ഭോഗിനിയോ ഭോഗയോഗാ, ഈ, ഇനീ ച. യാനാരീ പുരിസസ്സ സങ്കേതം യാതി, സാ ‘‘ധവത്ഥിനീ, അഭിസാരികാ’’തി ചോച്ചതേ. ധവം പതിം അത്ഥയതി ഇച്ഛതീതി ധവത്ഥിനീ, അത്ഥ യാചനിച്ഛാസു, ഇനീ, അസതീവിസേസോ. സര ഗതിയം, അഭിസരതി സങ്കേതന്തി, ണ്വു.

൨൩൩. ഛക്കം വേസിയം. ചതുസട്ഠികലാകുസലതായ, സീലരൂപാദിമത്തായ ച ഗണ്യതേ ആദീയതേ ഗണികാ, ഗണ സങ്ഖ്യാനേ, ണ്വു. വേസോ ആകപ്പോ, തേനാതിസോഭതേ, കമ്മവേസേഹി വാ ഇച്ഛീയതേതി. അതിസോഭനേ, ഇച്ഛത്ഥേ വാ യപച്ചയോ. വണ്ണസമ്പന്നാ ദാസീ വണ്ണദാസീ, ദാസിമ്പി ഹി വണ്ണസമ്പന്നം കേചി സാമികാ ധനലോഭേന ഗണികം കരോന്തി. നഗരം സോഭേതീതി നഗരസോഭിനീ. രൂപേന ഉപജീവതീതി രൂപൂപജീവിനീ. അതിസയവേസയുത്തതായ വേസീ.

ദ്വയം അസതീസാമഞ്ഞേ. കുലാനി അടതി നാസയതീതി കുലടാ. ബന്ധമനുബന്ധം കായതീതി ബന്ധകീ, നദാദി.

൨൩൪. ചതുക്കം ഉത്തമനാരിയം. വരോ ആരോഹോ സോണി യസ്സാ സാ വരാരോഹാ. ഉത്തമഗുണയോഗാ ഉത്തമാ. സോണിഗാരവേന ¶ മത്തഗജോ വിയ ബന്ധനഗാമിനീ മത്തകാസിനീ, കസ ഗതിയം. വരവണ്ണയോഗാ വരവണ്ണിനീ, ഇനീ.

‘‘സീതേ സുഖോണ്ഹസബ്ബങ്ഗീ, ഗിമ്ഹേ യാ സുഖസീതലാ;

ഭത്തു ഭത്താ ച യാ നാരീ, സാ ഭവേ വരവണ്ണിനീ’’തി. രുദ്ദോ;

ദ്വയം അഖണ്ഡിതചരിത്രായം. പതി സാമികോവ കമനീയോ യസ്സാ പതിബ്ബതാ, പതിമ്ഹി വതമസ്സാതി വാ പതിബ്ബതാ. അസ ഭുവി, അന്തോ, ഈ, ആദിലോപോ. സമേതീതി വാ സതീ, സമു ഉപസമേ, അന്തോ, ഈ.

ദ്വയം കാമരത്തരാജപുത്താദിനോ കുലസ്സ നിയതപതിയം. കുലാനുരൂപാ ഇത്ഥീ കുലിത്ഥീ, കുലം പാലേതി രക്ഖതീതി കുലപാലികാ, ണ്വു.

൨൩൫. ദ്വയം മതഭത്തികായം. വിഗതോ ധവോ ഭത്താ യസ്സാ വിധവാ. പതി സുഞ്ഞോ നട്ഠോ യസ്സാതി പതിസുഞ്ഞാ.

ദ്വയം അത്തിച്ഛായ പത്യന്വേസിനിയം കഞ്ഞായം. പതിം വരതി ഗവേസതീതി പതിമ്ബരാ, ദുതിയായാലോപോ. സയമേവ പതിം വരതീതി സയമ്ബരാ, പഠമായാലോപോ, വര പത്ഥനായം.

ചതുക്കം വിജാതായം. വിജനീ ഗബ്ഭവിമോക്ഖനേ, തോ, വിജായിത്ഥാതി വിജാതാ. സൂ അഭിസവേ, തോ. ജാതം അപച്ചം പുത്തോ ഏതിസ്സാതി ജാതാപച്ചാ. പസൂതാവ പസൂതികാ, കപച്ചയോ, ഇത്തഞ്ച.

൨൩൬. ദ്വയം ¶ ദൂതിയം. യാ പേസീയതേ, സാ ദൂതീ, ദു ഗമനേ,തി, ഈമ്ഹി ദൂതീ. സഞ്ചാരയതി യഥാഭിമതന്തി, ണ്വു.

തികം ദാസിയം. ദു കുച്ഛിതം അസതി ഭക്ഖതീതി ദാസീ, ഈ, ദീയന്തേ തായാതി വാ ദാസീ, ദാ ദാനേ, സോ, ഈ ച. ചിട പേസനേ, കമ്മനി ണോ, ഈ. കുടം ഉദകകുമ്ഭം ധാരേതീതി കുടധാരികാ, ണ്വു.

ദ്വയം സുഭാസുഭനിരൂപിനിയം സംവരികാദിമ്ഹി. വര ഗതിയം, കത്തരി ഇനീ. സുഭാസുഭസ്സ ഇക്ഖണം നിരൂപനം യസ്സാത്ഥീതി, ഇ, സകത്ഥേ കോ. ഇമേ ദ്വേ സദ്ദാ തുല്യത്ഥാ.

യാ സയം ഖത്തിയജാതി യസ്സ കസ്സചി ഭരിയാ, സാ ഖത്തിയാനീ, ഖത്തിയാ ച. ഖത്തിയസ്സാപച്ചം ഖത്തിയാനീ, ആനോ, ഈ. ണമ്ഹി ഖത്തിയാ.

൨൩൭. പജ്ജം അഗ്ഗിസക്ഖിപുബ്ബകതപാണിഗഹിതായം ഭരിയായം, അഞ്ഞത്ര തൂപചാരാ. ദാരയന്തേ യേനാതി ദാരോ, ദര വിദാരണേ, അകത്തരി ച കാരകേ സഞ്ഞായം ണോ. ജായതി പുത്തോ യായാതി ജായാ, ജന ജനനേ, യോ, ജനിസ്സ ജാ ച, ആ, ജയതീതി വാ ജായാ, ജി ജയേ, യോ, ജിസ്സ ജാ, ആ, ജായാ. കല സങ്ഖ്യാനേ, അത്തോ. ഘരം നേതീതി ഘരണീ, ണത്തം. ഭരിതബ്ബതോ ഭരിയാ, ഭര ഭരണേ, യോ. പിയായിതബ്ബതോ പിയാ,പീ തപ്പനകന്തീസു, യോ. പജം പുത്തം പാലേതീതി പജാപതി, പാ പാലനേ,തി, ആത്തം, രസ്സത്തഞ്ച ¶ . ദ്വിന്നം പൂരണീ ദുതിയാ. പഠമോ ഭത്താ, ഭരിയാ ദുതിയാ. സാമികസ്സ പാദേ പരിചരതീതി പാദപരിചാരികാ, ണ്വു. പതിനീ, പാണിഗഹിതാ, സഹധമ്മിനീതിപി തസ്സായേവ നാമാനി.

൨൩൮. തികം സഖിയം. തേസു തേസു കിച്ചേസു സഹ ഖായതി പകാസതീതി സഖീ, സഹപുബ്ബോ ഖാ പകാസനകഥനേസു, ഈ. അല ഭൂസനേ ആപുബ്ബോ, ഇ. വയസാ തുല്യാ വയസാ, തുല്യേ സഞ്ഞായം സോ [പാണിനി ൪.൪.൯൧ സുത്തേ യപച്ചയോ ദിസ്സതി].

ജരോവുച്ചതി ചോരസ്സാമികോ, തസ്സായം ജാരീ, ണോ, ഈ. സാമികം അതിക്കമ്മ അഞ്ഞത്ര ചരതീതി, ഇനീ.

൨൩൯. പുമേ തൂതി ലിങ്ഗന്തോ തുസദ്ദോ ന പുബ്ബം ഭജതേ. അര ഗമനേ, തു, അരസ്സുത്തം. രതിയാ ജായതീതി രജോ, തിലോപോ. പുപ്ഫ വികസനേ, പുപ്ഫം.

തികം രജസ്സലായം. ഉതുയോഗാഉതുനീ, ഇനീ. രജയോഗാ രജസ്സലാ, സലോ. പുപ്ഫവന്തതായ പുപ്ഫവതീ. ഥീധമ്മിനീ, അവീ, അത്തേയീ, മലിനീ, ഉതുമതീ, ഉദകീഇച്ചാദീനിപി തസ്സാ നാമാനി.

തികം ഗബ്ഭിനിയം. ഗരു അലഹുകോ ഗബ്ഭോ കുച്ഛി ഏതിസ്സാതി ഗരുഗബ്ഭാ. ആപന്നോ പത്തോ ഗബ്ഭട്ഠോ സത്തോ ഏതായാതി ആപന്നസത്താ. ഗബ്ഭയോഗാ ഗബ്ഭിനീ.

തികം ¶ യേന വേഠിതോ ഗബ്ഭോ കുച്ഛിയം തിട്ഠതി, തത്രാസയേതി ഖ്യാതേ. ഗബ്ഭോ ആസയതേ തിട്ഠത്യത്രാതി, ണോ. ജരം ഏതീതി ജലാബു. ഉ, രസ്സ ലോ, യസ്സ ബോ, ജരാപുബ്ബോ ഇ ഗതിയം. കലം ജരതം ലാതീതി കലലോ, കല സങ്ഖ്യാനേ വാ, അലോ.

൨൪൦-൨൪൧. സത്തകം ഭത്തരി. ധൂ കമ്പനേ, സന്താസം ധുനോതീതി ധവോ, അ. സം ഏതസ്സത്ഥീതി സാമികോ, ആമിപച്ചയോ, സകത്ഥേ കോ, ഇപച്ചയോ വാ, നിഗ്ഗഹീതസ്സ മോ, അസ്സ ച ദീഘോ, സാമികോ. ഭര ഭരണേ, ഭരതീതി ഭത്താ, രിതു. കമു ഇച്ഛായം, തോ, ‘‘പക്കമാദീഹി ന്തോ ചാ’’തി ന്തത്തം. പാ രക്ഖണേ, അതി, പതി. വര ഇച്ഛായം, അ, വരോ. പീ തപ്പനകന്തീസു, യോ.

രതികാരണത്താ പതിനോ ഉപ ഉപപതി, സമാസേ കതേ അഭിധാനതോ പുബ്ബനിപാതോ, അപ്പധാനഭൂതോ വാ പതി ഉപപതി. ജര വയോഹാനിമ്ഹി, ജീയന്തേ അനേനാതി ജാരോ, ദാരോ ച.

സത്തകം പുത്തേ. നരകേ ന പതന്ത്യനേന ജാതേനാതി അപച്ചം, പത ഗതിയം, യോ, ത്യസ്സ ചോ, ന പതതി ന വിച്ഛിന്ദതി വംസോ ¶ ഏതേനാതി വാ അപച്ചം, പുത്തേ, ധീതരി ച നിച്ചനപുംസകോയം. പൂ പവനേ. പുനാതി പിതരോ തേനാതി പുത്തോ. ‘‘ഛദാദീഹി തത്രണ’’തി തോ. പൂരേതീതി വാ പുത്തോ. അത്തതോ ജാതോ അത്രജോ, ‘‘അത്തജോ’’തിപി പാഠോ. സുയതേതി സുതോ. സു അഭിസവേ, സുണാതീതി വാ സുതോ, തോ, സു സവനേ. തനുമ്ഹാ ജാതോ തനുജോ, തനയോ ച, യോ, തനോതി മുദന്തി വാ തനയോ, അയോ. സൂയതേതി സൂനു, കമ്മനി നു, സൂ പസവേ.

പുത്താദയോ സൂനുപരിയന്താ ധീതരി വത്തമാനാ ഇത്ഥിയം വത്തന്തി. ദുഹിതാ, ധീതാ ച സദാ നാരിയമേവ. ദുഹ പപൂരണേ, രാതു, ഓത്താഭാവോ, ഇകാരാഗമോ ച. ധാ ധാരണേ, രാതു, ആസ്സീ. പുത്താദയോ ച തേ സാമഞ്ഞേനേവ കുണ്ഡഗോലകാദീനം വാചകാ. സവണ്ണായം തു ഊഢായം സജാതോ സയം ജനിതോ സുതോ ഓരസോ നാമ. സജാതസദ്ദേന കുണ്ഡകഗോലകഖത്താദിബ്യവച്ഛേദോ. ജീവതി ഭത്തരി ജാരജോ സുതോ കുണ്ഡാഖ്യോ. മതേ ഭത്തരി ജാരജോ ഗോലകാഖ്യോ. അരിയാസുദ്ദജോ സുതോ ഖത്താ നാമ [ഖത്താ അരിയാസുദ്ദാനം (അമര ൨൦.൩)]. ആദിനാ മാഗധാദീനം ഗഹണം. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘അമതേ ജാരജോ കുണ്ഡോ,

മതേ ഭത്തരി ഗോലകോ’’തി [അമര ൧൬.൩൬].

‘‘മാഗധോ സുദ്ദഖത്താജോ’’തി [അഭിധാനു ൫൦൩ ഗാഥാ] ച.

ഉരസാ മനസാ നിമ്മിതോ, ഉരസദ്ദാ തതിയന്താ നിമ്മിതത്ഥേ ണോ, നിവിട്ഠത്താ തേന നിമ്മിതോതി വുച്ചതി. ഉരസി ഭവോതി വാ ഓരസോ.

൨൪൨. ചതുക്കംപതിപതിനീനം ¶ യുഗേ, ‘‘ദാരാ പുമേ ബഹുത്തേ ച, ദം കലത്രേ നപുംസകേ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൩൮] അമരമാലാ, ജംസദ്ദോ ത്വബ്യയോ ദാരവചനോ. തസ്മാ ‘‘ജമ്പതി, ദമ്പതീ’’തിപി ഭവിതബ്ബം, ഇധ പന കച്ചായനമതേനോദാഹടാ. ജായാ ച പതി ച ജായാപതി. ഇതരീതരയോഗദ്വന്ദോ. ജായാ ച പതി ച ജാനിപതി, തഥാ ജായമ്പതിആദയോ, ജായാസദ്ദസ്സ പതിമ്ഹി പരേ ജാനി, തുദഞ്ച, ജായഞ്ച യദാദിനാ.

തികം നപുംസകേ. വിഗതോ രാഗസ്സവോ യസ്മാ വസ്സവരോ. സു സവനേ, അരോ. പണ ബ്യവഹാരേ, ഡോ, പഡി ലിങ്ഗവേകല്യേ വാ, ഭൂവാദി. ന ഇത്ഥീ ന പുമാ നപുംസകം, നിരുത്തിനയേന ഇത്ഥിപുമാനം പുംസകഭാവോ, നസ്സ ച പകതി. തതിയാപകതി, സണ്ഡോ, കലീബന്തിപി തസ്സ നാമാനി. തതിയാ പകതി തതിയപ്പകാരോ, സമജാതികേ ഇത്ഥിപുരിസേ അപേക്ഖിത്വാ തതിയത്തം പകാരസ്സ. പഠമാ ഹി പകതി ഇത്ഥീ, ദുതിയാ പകതി പുരിസോ, ഇതരപകതി തതിയാ പകതി.

൨൪൩. ഛക്കം ഞാതിമത്തേ, ബന്ധുയേവ ബന്ധവോ, അ, ഉസ്സാവോ. ബന്ധതീതി ബന്ധു, ഉ. സസ്സ അത്തനോ ജനോ സജനോ. സമാനം ഗോത്തം കുലം അസ്സാതി സഗോത്തോ, സമാനസ്സ സഭാവോ. ഞാ അവബോധനേ, കമ്മേതി, ഞാതിയേവ ഞാതകോ, അത്തം, സകത്ഥേ കോ ച. സുസദ്ദോപ്യത്ര [സ്വ (അമര ൧൬.൩൬)].

ദ്വയം ¶ സത്തപുരിസാവധികേസു നികടഞാതീസു. ലോഹിതേന സമ്ബന്ധോ സാലോഹിതോ, സമ്ബന്ധസ്സ സാദേസോ, പുബ്ബനിപാതോ ച, സമാനം പിണ്ഡദാനം യസ്സ സപിണ്ഡോ, സനാഭയോപ്യത്ര [നാഭി സത്തപുരിസാവധികകുലേ (ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൩൩)]. തികം പിതരി. താ പാലനേ, തോ കത്തരി. ജനയതീതി ജനകോ, ണ്വു. പാ രക്ഖണേ, രിതു, അസ്സിത്തം.

൨൪൪. ഛക്കം മാതരി. അമ പൂജായം, കമ്മനി മോ, ബോ ച, അമ്മാ, അമ്ബാ. ജനയതീതി ജനനീ, യു, നദാദി. മാന പൂജായം, പുത്തം മാനേതീതി മാതാ, രാതു, പാതീതി വാ മാതാ, പാതിസ്സ മോ. ജനേതീതി ജനേത്തി,തി. ജനേതീതി ജനികാ, ണ്വു, ഇത്തം.

അപ്പധാനഭൂതാ മാതാ ഉപമാതാ, കുമാരേ ധാരേതീതി ധാതി. ധാ ധാരണേ,തി. ജായായ ഭരിയായ ഭാതികോ കനിട്ഠോ ച ജേട്ഠോ ച സാലോ നാമ, സസ്സ അത്തനോ ഏസാ സാ, ഭരിയാ, തസ്സാ ഭാതാ സാലോ, ജായായ ഭാതരി അലോ. സര ഗതിചിന്താഹിംസാസു വാ, ണോ, ലത്തം, സാല വിതക്കേ വാ, ചുരാദി.

൨൪൫. സാമിനോ ഭത്തു ഭഗിനീ നനന്ദാ നാമ, ന നന്ദതീതി നനന്ദാ, അത്താഭാവോ നസ്സ വിഭാസാധികാരാ. നന്ദ സമിദ്ധിയം, ഭൂവാദി.

ദ്വയം ¶ അയ്യികായം. മാതുയാ മാതാ മാതാമഹീ. പിതൂനം പിതരി ച മാതരി ച ആമഹം യദാദിനാ, നദാദി. അരഹ പൂജായം, ണ്വു, രഹസ്സ യോ, അയ ഗതിമ്ഹി വാ, ണ്വു, അയ്യികാ.

മാതുയാ ഭാതാ മാതുലോ നാമ, മാതുയാ ഭാതാ മാതുലോ, മാതു ഭാതരി ഉലപച്ചയോ. അസ്സ മാതുലസ്സ പജാപതി ജായാ മാതുലാനീ നാമ, മാതുലസ്സ ഭരിയാ മാതുലാനീ, മാതുലഭരിയായം ആനോ, നദാദി, അഥ വാ മാതുലസ്സ ഏസാ മാതുലാനീ, ഈ, അസ്സ ആനോ.

൨൪൬. ജായാപതീനം ദ്വിന്നം ജനനീ മാതാ സസ്സു വുത്താ, സസ ഗതിഹിംസാപാനേസു. തപ്പിതാ തേസം ജായാപതീനം പിതാ പന സസുരോ നാമ, സസധാതുമ്ഹാ ഉരോ. ഭഗിനിയാ പുത്തോ പന ഭാഗിനേയ്യോ നാമ, ഭഗിനിയാ അപച്ചം ഭാഗിനേയ്യോ, ണേയ്യോ.

൨൪൭. ദ്വയം സുതസ്സ, സുതായ ച പുത്തേസു. നഹ ബന്ധനേ, രിതു, നീ നയേ വാ. പുത്തസ്സ പുത്തോ പപുത്തോ, ത്തലോപോ, ഉസ്സത്തഞ്ച. സാമിഭാതാ ദേവരോ നാമ, അഥ വാ സാമിഭാതാ കനിട്ഠോ സാമിനോ ഭാതാ ദേവരോ നാമ. ജേട്ഠോ തു സസുരോ ഏവോച്ചതേ. ദിവു കീളായം, അരോ.

ദ്വയം ¶ ധീതുപതിമ്ഹി. ജന ജനനേ, രിതു, അസ്സാത്തം, നസ്സ മാദേസോ ച. ദ്വയം പിതുപിതരി. പിതുനോ പിതാ പിതാമഹോ.

൨൪൮. ഹുസാന്താനി പദേന പദേന നാമാനി. മാതുയാ ഭഗിനീ മാതുച്ഛാ, ച്ഛോ. പിതുനോ ഭഗിനീ പിതുച്ഛാ, പിതുഭഗിനീ പിതുച്ഛാ ഭവേത്യത്ഥോ.

പിതാമഹസദ്ദോ ന കേവലം ജനകപിതരമേവ വദതി, അഥ ഖോ ജനകപിതുപിതാദയോപീതി ഏത്ഥാപി ‘‘പപിതാമഹോ’’ ഇച്ചുദാഹടോ. പിതുനോ അയ്യകോ പയ്യകോ, തുലോപോ. സു സവനേ, ണ്ഹാ. ണിസമ്ഹി സുണിസാ. സമ്ഹി ഹുസാ, ഹത്തം. സബ്ബത്ര ‘‘ഇത്ഥിയമതോ ആപച്ചയോ’’തി ആ.

൨൪൯. ചതുക്കം ഏകോദരേ ഭാതരി. സമാനോദരേ ഠിതോ സോദരിയോ, സമാനസ്സ സോ. സമാനോ ഗബ്ഭോ സഗബ്ഭോ, തത്ര ഭവോ സഗബ്ഭോ, ണോ. സമാനോദരേ ജാതോ സോദരോ. സമാനോദരേ ജാതോ സഹജോ. സഹസദ്ദോ തുല്യവചനോ.

മാതാപിതൂ തേ ദ്വേ ജനാ പിതരോ വുച്ചന്തേ. ഉഭിന്നമ്പി ജനകബ്യപ്പദേസനിയതത്താ അഭേദവചനിച്ഛായം പിതുത്തമത്ഥേവ. നന്വഭേദാ ജാതി, തസ്സാ ചോഭയത്ര സത്താദേകത്തം, ന ച ജാതിയാ ¶ ലിങ്ഗസങ്ഖ്യാ ഭവന്തി, അദബ്ബത്താ ബഹുവചനം ന സിയാതി? നേസ ദോസോ, ന ഹി ജാതിപദത്ഥികസ്സ ന ദബ്ബം, ദബ്ബപദത്ഥികസ്സ വാ ന ജാതീതി. കിന്തുഭയേസംപ്യുഭയപദത്ഥോ ഇഹാത്ഥവിസേസോ. ജാതിപദത്ഥികസ്സ ജാതി പധാനഭൂതാ ദബ്ബം ഗുണഭൂതം, ദബ്ബപദത്ഥികസ്സ തു വിപരിയയോ, തത്ര ജാതിവചനിച്ഛായം ദബ്ബേ വിയ ലിങ്ഗസങ്ഖ്യാ വത്തബ്ബാ, തസ്സ ച ബഹുത്താ ബഹുവചനം. പുബ്ബേ വിയാഭേദവചനിച്ഛായം പുത്തോ ച ധീതാ ച പുത്താ വുച്ചന്തേ, ജഞ്ഞത്തഞ്ഹി പുത്തബ്യപദേസനിയതം ധീതരിപ്യത്ഥി, വിപരിയയേ തു ന ഭവത്യനഭിധാനതോ. ഭേദവചനിച്ഛായം പുത്തധീതരോതി ഭവതി.

൨൫൦. സസ്സു ച സസുരോ ച സസുരാതി വുച്ചന്തേ. തദപച്ചോഹനസമ്ബന്ധിനിബന്ധനാ ഹി ബ്യപ്പദേസോ സസ്സുയമ്പി ഠിതോ. ഭേദവചനിച്ഛായം തു പുബ്ബേ വിയ പച്ചത്ഥം സദ്ദനിവേസോ. ഭാതാ ച ഭഗിനീ ച ഭാതരോ വുച്ചന്തേ. ഏകഗബ്ഭോസിതത്തം ഭാതുബ്യപ്പദേസനിയതം ഭഗിനിയംപ്യത്ഥി. തതോ ഏകഗബ്ഭോസിതത്തസ്സാഭേദവചനിച്ഛായം ഉഭോ ഭാതരോ വുച്ചന്തേ. ഏത്ഥ ച സബ്ബത്രാപി വിരൂപേകസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. ദുവിധോ ഹി ഏകസേസോ സരൂപാസരൂപവസേന. തത്ര സരൂപേകസേസേ ബഹുവചനമേവ, ഇതരത്ര പന ദ്വിവചനം, യഥാ പുരിസോ ച പുരിസോ ച പുരിസാ, നാമഞ്ച രൂപഞ്ച നാമരൂപഞ്ച നാമരൂപം, മാതാ ച പിതാ ച പിതരോതി.

ബാല്യയോബ്ബനവുഡ്ഢത്താനി തീണി വയാനി. തത്ര തികം ബാല്യേ. ദ്വയം യോബ്ബനേ. ബാലസ്സ ഭാവോ ബാലത്തം, ത്തം. താപച്ചയേ ബാലതാ. ണ്യമ്ഹി ബാല്യം, അഥ വാ ബല പാണനേ, ബലന്തി അസ്സസിതപസ്സസിതമത്തേന ¶ പണന്തീതി ബാലാ, ബല്യന്തേ സംവരീയന്തേതി വാ ബാലാ, ബല സംവരണേ. തേസം ഭാവോ ബാലത്താദി. യുവസ്സ ഭാവോ യോബ്ബഞ്ഞം, യോബ്ബനഞ്ച, ഭാവേ ണ്യോ, ണോ ച, അഥ വാ യു മിസ്സനേ, യു, ഉസ്സ ഉവാദേസോ, വുദ്ധി. തേസം ഭാവോ യോബ്ബഞ്ഞാദി.

൨൫൧. യേ ജരാകതാ സുക്കാ കേസാദയോ, തേ പലിതം നാമ സിയും, തേസം വാ യം സുക്കത്തം, തം പലിതം നാമ. പച പാകേ, ഇതോ, ചസ്സ ലത്തഞ്ച.

ദ്വയം വലിപലിതാദിമതി കായപരിപാകേ. ജീയന്തി വുഡ്ഢാ ഭവന്തി അസ്സം ജരാ, ജര വയോഹാനിമ്ഹി, ജരാ ഏവ ജരതാ, സകത്ഥേ താപച്ചയോ. വിസ്സസാതിപി ജരായ നാമം. വിസേസേന സംസതേ അധോ പാതയതീതി വിസ്സസാ. സംസതി’രയം പമാദത്ഥോ, അവസംസനത്ഥോ ച, ഇഹ അവസംസനത്ഥോ, നിഗ്ഗഹീതലോപോ, ദ്വിത്തഞ്ച.

ബാല്യയോബ്ബനവുഡ്ഢത്താനി പുബ്ബേ വുത്താനി. ഇദാനി തബ്ബതിനാമാന്യാഹ. തത്ര അദ്ധം ഛാപസാമഞ്ഞേ. പുഥ, പഥ വിത്ഥാരേ, ഉകോ, പുഥുകോ, പല ഗമനേ, ണ്വു, അസ്സിത്തം, ദ്വിത്തഞ്ച, പില്ലകോ. ഛുപ സമ്ഫസ്സേ, ഉസ്സാത്തം, ഛാപോ. കുമാര കീളായം, കുമാരോ. ബല പാണനേ, ണോ, ബാലോ, പൂ പവനേ, തോ, സകത്ഥേ കോ, പോതകോ, ഇത്ഥിയം പോതകീ. പോതോ, സാവോ, സാവകോ, അബ്ഭകോ, ഡിമ്ഭോ, സുസുകോ, സുസുഇച്ചാദീനിപി ഛാപസാമഞ്ഞത്ഥാനി.

൨൫൨. ബാലസാമഞ്ഞവാചകാനി ¶ ദസ്സേത്വാ വിസേസബാലനാമാനി ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അഥു’’ച്ചാദി. ഉത്താനോ, ഉത്താനം വാ സയതീതി ഉത്താനസയോ. കപച്ചയേ ഉത്താനസേയ്യകോ. ഥനം പിവതീതി ഥനപോ, ഡിമ്ഭസദ്ദോപ്യത്ര.

൨൫൩. സത്തകം തരുണേ.

ആസോളസാ ഭവേ ബാലോ,

തരുണോ തു തതോ ഭവേ;

വുദ്ധോ തു സത്തത്യായുമ്ഹാ,

തീണി വയാനി ലക്ഖയേ.

തര തരണേ, ഉണോ. വയസി യോബ്ബനേ തിട്ഠതീതി വയട്ഠോ, തോ, ‘‘വയോ ബാല്യാദി പക്ഖീ ച, യോബ്ബനഞ്ച വയോ ക്വചീ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൪൨] രുദ്ദോ, ദഹ ഭസ്മീകരണേ, അരോ, യു മിസ്സനേ, അ, ഉവാദേസോ, സിസ്സാകാരോ. സസ പ്ലുതഗതിമ്ഹി, ഉ, അസ്സുത്തം, സുസു, തരുണസ്സ വാ പാടിപദികസ്സ സുസ്വാദേസോ. മനുനോ അപച്ചം മാനവോ, വണ്ണവികാരോ, നസ്സ ണത്തം, മാണവോ. കുച്ഛായം കപച്ചയോ, മാണവകോതി സിദ്ധം. വുത്തഞ്ച –

‘‘അപച്ചേ കുച്ഛിതേ മൂള്ഹേ, മനുതോസ്സഗ്ഗികോ മതോ’’തി [മഹാഭാസ്സ ൪.൧.൧൬൧] ദര വിദാരണേ, ണ്വു.

ദ്വയം സുഖവഡ്ഢിതേ കുമാരേ, സുഖോ കുമാരോ സുകുമാരോ, ഖലോപോ, സുഖേന ഏധതി വദ്ധതീതി സുഖേധിതോ. ‘‘സുഖോചിതോ’’തിപി ¶ പാഠോ, സുഖം ഉചിതം സമ്പിണ്ഡിതം ഏത്ഥാതി സുഖോചിതോ, ഉച സമവായേ.

൨൫൪-൨൫൫. ദ്വിപാദേന വുഡ്ഢസ്സ നാമാനി. ആയുമഹത്തം ലാതീതി മഹല്ലകോ, ണ്വു, ദ്വിത്തം. വഡ്ഢ വഡ്ഢനേ, കത്തരി തോ, തസ്സ ഢോ, ഡ്ഢസ്സ ഡോ, അസ്സുത്തം, ധാ ഗതിനിവത്തിയം, ഇരോ, ധസ്സ ഥത്തം, ഇസ്സ ഏത്തം. ജര വയോഹാനിമ്ഹി, കത്തരി തോ, തസ്സ ഇന്നാദേസോ, ധാത്വന്തലോപോ, ണത്തഞ്ച, ജിണ്ണോ, സകത്ഥേ കമ്ഹി ജിണ്ണകോ. പകതം വയോ യോബ്ബനമസ്സാതി പവയോതിപി വുഡ്ഢസ്സ നാമം.

വലിനന്താനി പാദേന നാമാനി. തത്ര തികം ജേട്ഠഭാതരി. അഗ്ഗേ പുരേ കാലേ, പുബ്ബേ ച കാലേ ജായതീതി അഗ്ഗജോ, പുബ്ബജോ ച. അയഞ്ച വുഡ്ഢോ അയഞ്ച വുഡ്ഢോ, അയമിമേസം വിസേസേന വുഡ്ഢോതി ജേട്ഠോ, വുഡ്ഢസദ്ദാ ഇട്ഠപച്ചയോ, ‘‘വുഡ്ഢസ്സ ജോ ഇയിട്ഠേസൂ’’തി വുഡ്ഢസ്സ ജോ. അലോപേ പരസ്സാസവണ്ണത്തം.

തികം പച്ഛാജാതേ ഭാതരി. അയഞ്ച യുവാ അയഞ്ച യുവാ, അയമിമേസം വിസേസേന യുവാതി കനിട്ഠോ, കനിയോ [കണിട്ഠോ കണിയോ (ക.)] ച. ഇയിട്ഠേസു യുവസദ്ദസ്സ കനാദേസോ [കണാദേസോ (ക.)]. അനു പച്ഛാകാലേ ജാതോ അനുജോ. ജഘഞ്ഞേ പച്ഛാകാലേ ജാതോ ജഘഞ്ഞജോ. അപരസ്മിം പച്ഛാകാലേ ജാതോ അപരജോതി ദ്വേപ്യത്ര.

വലി ¶ സിഥിലം തചോ ചമ്മം യസ്സ വലിത്തചോ, ദ്വിത്തം. വലി ചമ്മമേതസ്സത്ഥീതി വലിനോ, ഇനോ. ഉത്താനസയാദയോ വലിനന്താ വാച്ചലിങ്ഗത്താ തീസു ലിങ്ഗേസു വത്തന്തി, യഥാ – ഉത്താനസയോ ബാലോ, ഉത്താനസയാ കുമാരീ, ഉത്താനസയം നപുംസകം.

൨൫൬. പഞ്ചകം മത്ഥകേ. സി സയേ, സോ, ദീഘോ ച, അങ്ഗേസു ഉത്തമങ്ഗത്താ ഉത്തമങ്ഗം, ഉത്തമോ ച തം അങ്ഗഞ്ചാതിപി ഉത്തമങ്ഗം. സീസഞ്ച ഉത്തമങ്ഗഞ്ച സീസോത്തമങ്ഗാനി. സി സേവായം, രോ, സേവന്തി ഏതേനാതി സിരോ. മുദ തോസേ, ധോ. സിസ്സാകാരോ. മസ ആമസനേ, ത്ഥോ, സകത്ഥേ കോ ച, മസി പരിമാണേ വാ.

പജ്ജദ്ധം കേസേ. കേ മത്ഥകേ സേതി തിട്ഠതീതി കേസോ. സത്തമിയാലോപോ, കതി ഛേദനേ, അലോ, അസ്സുത്തം. വല സംവരണേ, കമ്മനി ണപച്ചയോ, വാലോ. ഉത്തമങ്ഗേ സീസേ രുഹതീതി ഉത്തമങ്ഗരുഹോ. മുദ്ധനി ജായതീതി മുദ്ധജോ. വാലോ ച ഉത്തമങ്ഗരുഹോ ച മുദ്ധജോ ചേതി ഇതരീതരയോഗദ്വന്ദോ. ചികുരോ, കചോതിപ്യത്ര. ചി ചയനേ, കുര സദ്ദേ, അനേകത്ഥത്താ ഛേദനേ. വഡ്ഢമാനോ ചികരീയതേതി ചികുരോ, കച ബന്ധനേ, അ.

൨൫൭. കുസുമഗബ്ഭാ കേസാ കേസചൂളാ മുത്തികാദിനാ ബഹി സംയതാ സന്ഥതാ ധമ്മിലോ നാമ. ഏകതോ കത്വാ ധരീയതി ¶ ബന്ധീയതീതി ധമ്മിലോ, കമ്മനി ഇലോ. ധമ്മേന നാനാദേസിയമനുസ്സാനം സമാചാരേന ഇലതീതി വാ ധമ്മിലോ, ഇല ഗമനേ.

ദ്വയം കുമാരാനം സിഖാപഞ്ചകേ, ചൂളത്തയേതി കേചി. കാകാനം പക്ഖസണ്ഠാനത്താ കാകപക്ഖോ. സിഖാ ഏവ സിഖണ്ഡകോ, സകത്ഥേ കോ. സിഖാസിഖണ്ഡസദ്ദാനമഭേദത്തായേവ ഹി ‘‘സിഖണ്ഡീ, സിഖീ ചാ’’തി മോരോ വുത്തോ.

പാസോ, ഹത്ഥോ ച ഇമേ ദ്വേ കേസചയേ കേസപരിയായതോ പരേ ഹുത്വാ കേസാനം കലാപേ വത്തന്തി, ന കേവലാ, യഥാ – കേസപാസോ കേസഹത്ഥോ ഇച്ചാദി. പാ രക്ഖണേ, പാതി രക്ഖതി അവയവേതി പാസോ, സോ, പസ ബന്ധനേതി കേചി, ണോ. ഹന ഗതിയം, അവയവാ നിഹനന്തി ഏത്ഥാതി ഹത്ഥോ, ഥോ, പക്ഖോപ്യത്ര.

താപസാനം വതീനം തഹിം കേസചയേ ജടാസദ്ദോ വുച്ചതി, ജട ജടനേ, ജട സങ്ഘാതേ വാ, ‘‘ഇത്ഥിയമതിയവോ വാ’’തി അ.

൨൫൮. പോസിതഭത്താദീഹി യാ ബന്ഝതേ, തത്ര വേണീ, പവേണീ ച. വീ പജനേ, പജനം ഗബ്ഭവിമോക്ഖോ, വീ തന്തസന്താനേ വാ, ണീ. പക്ഖേ പവേണീ.

ദ്വയം സീസമജ്ഝട്ഠചൂളായം. ചൂള സഞ്ചോദനേ, ചൂള ഹാവകരണേ വാ, അ. സിഖാ വുത്താ. കേസപാസീപ്യത്ര, നദാദി.

നാരീനം ¶ കേസമജ്ഝമ്ഹി പദ്ധതി ഉജുഗതമഗ്ഗോ സീമന്തോതി മതോ കഥിതോ. സീമസ്സ അന്തോ സീമന്തോ, സീ സയേ വാ, അന്തോ, മജ്ഝേ മകാരവണ്ണാഗമോ.

൨൫൯. തികം ലോമേ. ലൂ ഛേദനേ, വഡ്ഢമാനം ലൂയതേതി ലോമം, മോ. തനുമ്ഹി രുഹതീതി തനുരുഹം, അ. രുഹ ജനനേ, രൂഹ പാതുഭാവേ വാ, മോ, ഹലോപോ, ഓത്തഞ്ച, ലൂ ഛേദനേ വാ, മോ, ലസ്സ രത്തം, രോമം. അക്ഖിമ്ഹി ജാതം ലോമം പമ്ഹം, പഖുമഞ്ചോച്ചതേ. പമിനോതി തേനാതി പമ്ഹം, പപുബ്ബോ മാ പരിമാണേ, ഹപച്ചയോ. അക്ഖിനോ പക്ഖദ്വയേ ജാതം പഖുമം, ഉമോ, കലോപോ ച.

പുമമുഖേ പുരിസാനം മുഖേ വുത്തം [പവുട്ഠം (ക.)] ലോമം മസ്സു നാമ, മസ ആമസനേ, സു, മസ്സു.

തികം ഭമുമ്ഹി. ഭമ അനവട്ഠാനേ, ഊ, മലോപോ, ഭൂ. ഉമ്ഹി ഭമു, കപച്ചയേ ഭമുകോ. ഭമുകസഹചരണതോ ഭമു പുല്ലിങ്ഗോ.

൨൬൦. തികം നേത്തോദകേ. ഖിപ പേരണേ, പോ, ഇസ്സത്തം. നേത്തേ ജാതം ജലം നേത്തജലം. അസ അധോപതനേ, സു, അസ്സു. നേത്തജലഞ്ച അസ്സു ചാതി ദ്വന്ദോ. അസ്സു നപുംസകേ.

ദ്വയം ¶ അക്ഖിപുത്തലികായം. നേത്തേ ദിസ്സമാനാ താരാ നേത്തതാരാ. കഞ്ഞാസദ്ദതോ തദ്ധിതോ അപച്ചയോ, കഞ്ഞാസദ്ദസ്സ കനീനാദേസോ, ഇത്ഥികതാകാരപരേ കേ പുബ്ബോ അകാരോ ഇകാരമാപജ്ജതേ [കാതന്ത ൨.൨.൬൫], കനീനികാ. താരകാപ്യത്ര.

ഛക്കം മുഖവിവരേ, കവയോ പന തദുപലക്ഖിതേപി സമുദായേ യുജ്ജന്തേ. വദ വിയത്തിയം വാചായം, കരണേ യു. മു ബന്ധനേ, ഖോ, ഓത്താഭാവോ നിപാതനാ, മുഖം. സബ്ബധരകതേ പന ഖഞ്ഞതേതി ധാതുനാ മുഖന്തി നിപാതിതം, ഖനു അവദാരണേ. തുഡി തോഡനേ, അ. തനു വിത്ഥാരേ വാ, ഡോ, അസ്സുത്തം. വദതി തേനാതി വത്തം, തോ, വുച്ചതേ അനേനാതി വാ വത്തം. വദ വിയത്തിയം വാചായം, തോ. ലപ വചനേ, കരണേ യു. ആനന്തി അസന്തി അനേനാതി ആനനം, അന പാണനേ, യു. അസ്സംപ്യത്ര. അസ ഭക്ഖനേ. കരണേ സോ.

൨൬൧. അഡ്ഢം ദന്തേ. ദ്വീസു ഠാനേസു ദ്വിക്ഖത്തും വാ ജായതേതി ദ്വിജോ. ലപനേ മുഖേ ജായതീതി ലപനജോ. ദാ അവഖണ്ഡനേ, ദായതി ഭക്ഖമനേനാതി ദന്തോ, അന്തോ, ദസ അദനേ വാ, ദസന്തി ഭോജ്ജമനേനാതി ദന്തോ, അന്തോ, ധാത്വന്തലോപോ. ദമു ദമനേ വാ, തോ. ദംസ ദംസനേ, ദംസതേ വിലിഖ്യതേ ഭക്ഖമനേനാതി ദംസനോ, യു. രദ വിലേഖനേ, യു, രദനോ. അമ്ഹി രദോ.

ദന്തഭേദസ്മിം ദന്തവിസേസേ ദാഠാസദ്ദോ. ഇത്ഥിലിങ്ഗോയം. ദംസധാതുതോ ഠോ, ദംസിസ്സ ച ദാ, ദാഠാ, മുദ്ധജദുതിയോയം. അക്ഖികോടീസു ¶ വാമദക്ഖിണനേത്താനം അന്തേസു അപാങ്ഗോ വത്തതി, സരീരങ്ഗസങ്ഖാതസ്സ കണ്ണസ്സ അപ സമീപം അപാങ്ഗോ.

൨൬൨. ചതുക്കം ഓട്ഠേ. ദന്തേ ആവരതി ഛാദയതീതി ദന്താവരണം. ഉസ ദാഹേ, തോ, ‘‘സാദിസന്തപുച്ഛഭന്ജഹംസാദീഹി ട്ഠോ’’തി സഹാദിബ്യഞ്ജനേന ട്ഠോ, ഓത്തദ്വിത്താനി, ഓട്ഠോ. ഗദ്രഭേപ്യയം. അഥ വാ ഉസ ദാഹേ, ട്ഠോ, ഓത്തദ്വിത്താദി, ഉഭയത്രാപി മുദ്ധജദുതിയോ, ഈസം കിഞ്ചി കാലം ധാരേതി ഭക്ഖമേത്ഥാതി അധരോ, ഈസത്ഥോ ഹ്യത്ര അകാരോ.

‘‘അ പുമേ മാധവേ ഞേയ്യോ,

പടിസേധേ തദബ്യയം;

ഈസത്ഥേ ച വിരുദ്ധത്ഥേ,

സദിസത്ഥേ പയോഗതോ’’തി. –

ഹി ഏകക്ഖരകോസേ വുത്തം. ദസനേ ദന്തേ ഛാദയതീതി ദസനച്ഛദോ. ഏത്ഥ കേചി അധരസദ്ദേന ഹേട്ഠിമോട്ഠമേവാഹു, തേസം വചനം ‘‘നേത്തന്താധരപാണിപാദയുഗലേഹി’’ച്ചാദീഹി മഹാകവിപയോഗേഹി അസംസന്ദനതോ ന ഗഹേതബ്ബം.

തികം കപോലേ. ഗഡി വദനേകദേസേ, അ, ധാതുപ്പക്രിയത്ഥഞ്ഹി ധാതുപാഠവചനം, സബ്ബത്രാപ്യേവം. കേന ജലേന പൂരിയതേതി കപോലോ, അലോ, കപ അച്ഛാദനേ വാ, ഓലോ, കപോലോ, നദാദി. ഗണ്ഡീ. അധരാ അധോഭാഗോ ചുബുകം നാമ, ചിബുകംപ്യത്ര. ചിബു ഓലമ്ബകേ, ണ്വു, അസ്സുത്തം.

൨൬൩. ദ്വയം ¶ ഗീവായ പുരോഭാഗേ. ഗല അദനേ, കരണേ അ, ഗില ഗിലനേ വാ, ഗിലതി അനേനാതി ഗലോ, ഇസ്സത്തം. കണ സദ്ദത്ഥോ ദണ്ഡകോ ധാതു, ഠോ, കണ്ഠോ, മുദ്ധജദുതിയോയം.

തികം ഏകത്ഥം. ഗാ സദ്ദേ, ഈവോ. കം സീസം ധരതീതി കന്ധരാ. സിരം ധരതീതി സിരോധരാ, സിരോ ധിയ്യതേ അസ്സന്തി വാ സിരോധരാ, ധാ ഗതിനിവത്തിയം, അരോ.

സുവണ്ണമയോ ആലിങ്ഗോ മുരജഭേദോ, തേന സന്നിഭാ സദിസാ യാ ഗീവാ, സാ കമ്ബുഗീവാ മതാ, മഹാപുരിസലക്ഖണമേതം. അഥ വാ യാ ഗീവാ തീഹി ലേഖാഹി അങ്കിതാ ലക്ഖിതാ, സാ കമ്ബുഗീവാ മതാ, മഹാപുരിസലക്ഖണമേതഞ്ച. കമ്ബു വുച്ചതി സുവണ്ണം, കമ്ബുമയേന ആലിങ്ഗേന സന്നിഭാ ഗീവാ കമ്ബുഗീവാ, കമ്ബ സംവരണേ, ഉ, കമ്ബു.

൨൬൪. തികം ഖന്ധേ. അന ഗതിയം, സോ. ഭുജാനം സിരോ മത്ഥകം ഭുജസിരോ. കം മത്ഥകം ദധാതീതി കന്ധോ, സോ ഏവ ഖന്ധോ കകാരസ്സ ഖകാരകരണവസേന, ഖമതി ഭാരന്തി വാ ഖന്ധോ, ഖമു സഹനേ, തോ, തസ്സ ധോ, മസ്സ നോ, നിഗ്ഗഹീതം വാ ¶ . തസ്സന്ധി തസ്സ ഖന്ധസ്സ മജ്ഝം ജത്തു നാമ, യം ഖന്ധാനം മജ്ഝേ തിട്ഠതി. ജന ജനനേ, ജര വയോഹാനിമ്ഹി വാ, തു, ജത്തു, തം നപുംസകം.

ദ്വയം ബാഹുമൂലേ. ബാഹൂനം ഭുജാനം മൂലം ബാഹുമൂലം. കച ബന്ധനേ, ഛോ. അസ്സ കച്ഛസ്സ അധോഭാഗട്ഠാനം പസ്സം വുച്ചതി, ദിസ പേക്ഖനേ, അപച്ചയോ, ദിസസ്സ പസ്സാദേസോ.

൨൬൫. തികം ബാഹുമ്ഹി. വഹതി അനേനാതി വാഹു, വാഹു ഏവ ബാഹു, കു [ണ്വാദി ൬]. ഭുഞ്ജതേ അനേനാതി ഭുജോ. ഭുജ പാലനജ്ഝോഹാരേസു. ബാഹു ച ഭുജോ ചേതി ദ്വന്ദോ, ഏതേ ദ്വേ ദ്വീസു, ഇത്ഥിയം ഭുജാ. വഹതി യായാതി ബാഹാ. അപരോസദ്ദോപ്യത്ര [അ പാരോസദ്ദോപ്യത്ര (ക.), അ പവേട്ഠസദ്ദോപ്യത്ര (?)].

തികം ഹത്ഥേ. ഹസ ഹസനേ, ഥോ. ഹര ഹരണേ വാ. നക്ഖത്തേപ്യയം. കര കരണേ, അ. പണ ബ്യവഹാരഥുതീസു, ഇ. പാ രക്ഖനേ വാ, ണി. കരോ ച പാണി ച കരപാണയോ. പഞ്ചസാഖോ, സയോപ്യത്ര.

പകോട്ഠന്തോ ഹത്ഥഗണ്ഠി മണിബന്ധോ നാമ. പകോട്ഠോ നാമ ആമണിബന്ധം കപ്പരസ്സ അധോഭാഗോ. മണിവികതിം ബന്ധതി ഏത്ഥാതി മണിബന്ധോ. കുസ അക്കോസേ, ഠോ, പകോട്ഠോ.

ദ്വയം ഭുജമജ്ഝഗണ്ഠിമ്ഹി. കപു ഹിംസായം, അരോ. കുപ്പരോതിപി പാഠോ, തദാ അസ്സുത്തം. കപു ഹിംസായം, ഓണി, കപോണി, ഇത്ഥിയം. കഫോണീപ്യത്ര, തത്ഥ പസ്സ ഫത്തം.

൨൬൬. പാണിസ്സ ¶ പാണിതലസ്സ സമ്ബന്ധീനം മണിബന്ധകനിട്ഠാനം ദ്വിന്നം അന്തരം ബഹിട്ഠാനം കരഭോ വുച്ചതി, യേന കുമാരകാ സത്ഥം കത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പഹരന്തി, കര ഹിംസായം, അഭോ, കര കരണേ വാ.

ദ്വയം അങ്ഗുലിമത്തേ. കരസ്സ പാണിസ്സ സാഖാ കരസാഖാ. അഗി ഗത്യത്ഥോ, അങ്ഗ ഗമനത്ഥോ വാ, ഉലി. ഇത്ഥിലിങ്ഗോയം [(നദാദി) (ക.)], അങ്ഗുലി.

താ അങ്ഗുലിയോ പഞ്ചപ്പഭേദാ, യഥാ – അങ്ഗുട്ഠോ തജ്ജനീ മജ്ഝിമാ അനാമികാ കനിട്ഠാ ചേതി കമാ സിയും. അങ്ഗ ഗമനത്ഥോ, അസ്സുത്തം, അഗ്ഗേ പുരേ തിട്ഠതീതി വാ അങ്ഗുട്ഠോ, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ, അസ്സുത്തഞ്ച. തജ്ജ ഹിംസായം, തജ്ജേതി യായ, സാ തജ്ജനീ, യു, നദാദി. മജ്ഝേ തിട്ഠതീതി മജ്ഝിമാ. നത്ഥി നാമമസ്സാതി അനാമികാ, സകത്ഥേ കോ. അതിസയേന ഖുദ്ദകാതി കനിട്ഠാ. യുവപ്പാനം കന, കണ വാ ഇയിട്ഠേസു.

൨൬൭. തജ്ജന്യാദീഹി യുതേ അങ്ഗുട്ഠേ തതേ പസാരിതേ സതി പദേസാദികാ ചതസ്സോ സഞ്ഞാ കമതോ സിയും, യഥാ – തജ്ജനീയുതേ ¶ അങ്ഗുട്ഠേ തതേ പദേസോ. ദിസ പേക്ഖനേ. മജ്ഝിമയുതേ അങ്ഗുട്ഠേ തതേ താലോ, തല പതിട്ഠായം. അനാമികാസഹിതേ അങ്ഗുട്ഠേ തതേ ഗോകണ്ണോ, ഗോകണ്ണസദിസത്താ, തപ്പമാണത്താ വാ ഗോകണ്ണോ, അഥ വാ ഗോകണ്ണോ നാമ ഏകോ മിഗവിസേസോ, തക്കണ്ണസദിസപ്പമാണത്താ ഗോകണ്ണോ, താലോ ച ഗോകണ്ണോ ച താലഗോകണ്ണാ. ലിങ്ഗഭേദാ ‘‘താലഗോകണ്ണവിദത്ഥീ’’തി ന വുത്തം, കനിട്ഠായുതേ അങ്ഗുട്ഠേ തതേ വിദത്ഥി, വിതനോതീതി വിതത്ഥി, വിതത്ഥി ഏവ വിദത്ഥി, തനു വിത്ഥാരേ,തി, തസ്സ ഥോ. വിദത്ഥി. ‘‘കമാ തതോ’’തിപി പാഠോ.

കുഞ്ചിതോ സങ്കോചിതോ പാണി പസതാഖ്യോ, പപുബ്ബോ സര ഗതിയം, തോ. പമാണപ്പകരണതോ വിതതഞ്ജലിയേവായം കവീഹി ഇച്ഛിതോ. സമ്പുടഞ്ജലി പനായം, പസാരിതസഹിതാ [പസാരിതസഹിതത്താ (ക.)] യസ്സ അങ്ഗുലിയോ ഭവന്തീതി.

കുഞ്ചിതോ ച തതങ്ഗുട്ഠോ, സപതാകോതി സമ്മതോ;

പതാകേഹി തു ഹത്ഥേഹി, സമ്പുടഞ്ജലി ഇച്ഛിതോ.

ദേവതാനം ഗരൂനഞ്ച, പിതൂനഞ്ചേ’ച്ഛിതോ പുരേ;

അത്ഥപ്പകരണാദീഹി, ഭേദോ ഞേയ്യോ തഹിം തഹിം.

യഥാ ജലഞ്ജലിം ദദാതി, അഞ്ജലിനാ പിവതി, ദേവോയം കതഞ്ജലിരിതി. പുടഞ്ജലിസ്സ വാ വക്ഖമാനത്താ ഇധ വിതതഞ്ജലിയേവ.

൨൬൮. തികം സപ്പകോട്ഠേ വിതതകരേ. രമു കീളായം, തനോ, മലോപോ, രതനം, മണിബുദ്ധാദീസു ച. കുക ആദാനേ, ഉ ¶ , ദ്വിത്തം. ഹസ ധാതുമ്ഹാ ഥോ, തോ വാ, ഹത്ഥോ, ഹത്ഥസഹിതത്താ വാ പകോട്ഠോ ഹത്ഥോ.

ദ്വയം സമ്പുടഞ്ജലിമ്ഹി. കരമയോ പുടോ കരപുടോ, അഞ്ജ ബ്യത്തിഗതികന്തീസു, അലി, അഞ്ജലി. കരപുടോ ച അഞ്ജലി ചേതി കരപുടഞ്ജലീ.

ദ്വയം നഖേ. കരേ ജായതി രുഹതീതി കരജോ. നത്ഥി ഖം ഇന്ദ്രിയം ഏത്ഥാതി നഖോ, സഞ്ഞാസദ്ദത്താ ന അത്തം, അവിസയത്താ വാ. പുനബ്ഭവോ, കരരുഹോ, നഖരോതിപി നഖസ്സ നാമാനി.

ദ്വയം പുടങ്ഗുലികരേതിഖ്യാതേ മുട്ഠിമ്ഹി. ഖട ഇച്ഛായം, ണ്വു, ഖദ ഹിംസായം വാ, ദസ്സ ടോ. മു ബന്ധനേ,തി, തസ്സ ഠോ, ദ്വിത്തം.

൨൬൯. പസ്സദ്വയവിത്ഥതാ പസ്സദ്വയേപി വിതതാ പസാരിതാ സഹകരാ സപാണയോ ദ്വേ ബാഹൂ ബ്യാമോ നാമ, ബ്യാമീയതേ അനേനാതി ബ്യാമോ, വിപുബ്ബോ യാമ അഞ്ഛേ. ഉദ്ധം ഉപരി തതാ വിതതാ ഭുജാ ച പോസോ ച തേസം സമുദിതാനം പമാണസദിസം പമാണം യസ്സ തസ്മിം ഉദ്ധന്തതഭുജപോസപ്പമാണേ പോരിസസദ്ദോ വത്തതി. ഭുജസദ്ദേന സഹകരാ ഭുജാ ഗയ്ഹതേ, ഏകസ്സ പമാണസദ്ദസ്സ ലോപോ, പുരിസസ്സ പമാണം പോരിസം. പുരിസസദ്ദോ ചേത്ഥ സകരഭുജപുരിസം വദതി, തീസു, യഥാ – പോരിസം ജലം, പോരിസോ ഹത്ഥീ, പോരിസീ യട്ഠി.

൨൭൦. ദ്വയം ഉരസി. ഉസ ദാഹേ, രോ, സലോപോ, അര ഗതിമ്ഹി വാ, അസ്സുകാരോ. ഹര ഹരണേ, യോ, രസ്സ ദോ. കോളം [കോട്ഠ (ക.)] ¶ , ഭുജന്തരം, വക്ഖോതിപി ഉരോനാമാനി. തികം ഉരോജേ. തനു വിത്ഥാരേ, തനോതി ഇച്ഛന്തി ഥനോ, തസ്സ ഥോ, ഥന ദേവസദ്ദേ, ഥന ചോരിയേ വാ. കുച സങ്കോചനേ, കുചോ. പയോ ഖീരം ധാരേതീതി പയോധരോ. കുചോ ച പയോധരോ ചാതി ദ്വന്ദോ.

ഥനഗ്ഗസ്മിം ഥനസ്സ അഗ്ഗേ ചൂചുകം, നപുംസകേ. ‘‘ചൂചുകോ സോ കുചാനന’’ന്തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൭൭] തു രതനകോസോ, ചു ചവനേ, ഉകോ, ദ്വിത്തം, ദീഘോ ച, ചൂചുകം, ചന്ചു ഗതിയം വാ, ഉകോ, നലോപോ, അസ്സൂകാരോ, ചൂചുകം.

ദ്വയം പിട്ഠേ കായസ്സ പച്ഛാഭാഗേ. പിട സദ്ദസങ്ഘാതേസു, തോ. ഇതരത്ര തി, പിസു സേചനേ വാ.

൨൭൧. തികം തനുമജ്ഝേ. മജ്ഝേ ഭവോ മജ്ഝോ. ലഗ സങ്ഗേ, അ. മജ്ഝേ ഭവം മജ്ഝിമം. ചതുക്കം ഉദരേ. കുസ അക്കോസേ, ഛി, സസ്സ ചോ. ഗഹ ഉപാദാനേ, അനി, ഈമ്ഹി ഗഹണീ, ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാതി ധാരേതീതി വാ ഗഹണീ, ഗബ്ഭാസയസഞ്ഞിതോ മാതുകുച്ഛിപ്പദേസോ, തേജോധാതുമ്ഹി പന യഥാഭുത്താഹാരസ്സ വിപാചനവസേന ഗണ്ഹനതോ അഛഡ്ഡനതോ ഗഹണീ. ഉപുബ്ബോ ദര ഗമനേ. ഉദരതി ഉദ്ധം ഗച്ഛതി വായു യത്രാതി ഉദരം. ഗു സദ്ദേ, അഭോ, ദ്വിത്താദി, ഗബ്ഭോ. പിചണ്ഡ ജഠര തുന്ദാപ്യത്ര.

കുച്ഛിസമ്ഭവേ കുച്ഛിട്ഠേ കോട്ഠോ, അന്തോ ചാതി ഇമേ ദ്വേ വത്തന്തി, കുസ അക്കോസേ, തോ, ഠോ വാ. അമ ഗമനത്ഥോ, തോ.

൨൭൨. ചതുക്കം ¶ കടിയം. ഹനധാതുമ്ഹാ യു, ഹസ്സ ദ്വിത്തം, ഹസ്സ ജോ, ഹനസ്സ ഘോ ച, ജഘനം. നിച്ഛയേന തമതീതി നിതമ്ബോ, തമുധാതുമ്ഹാ ബോ. സൂ പസവേ, ണി. കട വസ്സാവരണേസു, കട്യതേ ആവരീയതേ വത്ഥാദീഹി കടി, ഇ, ഏതേ ദ്വേ നാരിയം. ഏത്ഥ ച ജഘനസദ്ദേന ഇത്ഥികടിയാ അഗ്ഗഭാഗോ, നിതമ്ബസദ്ദേന ഇത്ഥികടിയാ പച്ഛാഭാഗോ, സേസദ്വയേന കടിസാമഞ്ഞം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം, വുത്തഞ്ച ‘‘പച്ഛാ നിതമ്ബോ ഥീകട്യാ, ജഘനം തു പുരോ ഭവേ’’തി [അമര ൧൬.൭൪].

൨൭൩. ലിങ്ഗന്തം ലിങ്ഗസാമഞ്ഞേ. അങ്ഗേ സരീരേ ജായതീതി അങ്ഗജാതം, അങ്ഗസദ്ദോ സരീരവാചകോ, അങ്ഗമേതസ്സത്ഥീതി കത്വാ. രഹസി ഠാനേ ജാതം അങ്ഗം രഹസ്സങ്ഗം, സത്തമിയാലോപോ, ഇസ്സത്തം, സസ്സ ദ്വിത്തഞ്ച. വത്ഥേന ഗുയ്ഹിതബ്ബന്തി വത്ഥഗുയ്ഹം. മിഹ സേചനേ, കരണേ യു, മിഹതി രേതോമുത്താനി യേനാതി മേഹനം. നിപുബ്ബോ മിഹ സേചനേ, തോ, നിമിത്തം. ഉത്തമങ്ഗത്താ വരങ്ഗം. വജ ഗതിയം, അസ്സീകാരോ, പച്ചയേഹി വിനാ ജായതീതി വാ ബീജം, വിരഹത്തജോതകോ ഹ്യേത്ഥ വികാരോ. ഫല നിപ്ഫത്തിയം, ഫലതി ഏതേന പുത്തന്തി ഫലം. ലിങ്ഗതി ‘‘ഇത്ഥീ, പുരിസോ’’തി വിഭാഗം ഗച്ഛതി യേനാതി ലിങ്ഗം. ലിങ്ഗ ¶ ഗമനേ, ലീനം അപാകടം അങ്ഗന്തി വാ ലിങ്ഗം. ഏതേസു ബീജഫലസദ്ദാ അണ്ഡേപി വത്തന്തി.

ദ്വയം പുരിസലിങ്ഗപസിബ്ബകേ. അമ ഗമനേ, ഡോ, അണസദ്ദത്ഥോ വാ, ഡോ, അഡി അണ്ഡത്ഥേ വാ, തോ. കുസ അക്കോസേ, ണോ. അണ്ഡസദ്ദോ ചേത്ഥ ബീജേപി, അണ്ഡകോസോതി സമുദിതമ്പി കോസസ്സ നാമം, ‘‘കുക്കുടച്ഛാപകസ്സേവ അണ്ഡകോസമ്ഹാ’’തി [പാരാ. ൧൩, ൧൪] ഹി വുത്തം, അമരകോസേപി [അമരകോസേ ൧൬.൭൬] അണ്ഡകോസോതി സമുദിതേനേവ നാമം വുത്തം. ഏത്ഥ ച അണ്ഡസ്സ ബീജസ്സ കോസോ അണ്ഡകോസോതി വിഗ്ഗഹോ കാതബ്ബോ.

ദ്വയം ഇത്ഥിയാ അങ്ഗജാതേ. യു മിസ്സനേ, അധികരണേനി, യോനി, ഇത്ഥിയം പുമേ ചായം, ഇത്ഥീ ച പുമാ ച ഇത്ഥിപുമം, തസ്മിം. ഭജന്തി അസ്മിന്തി ഭഗം. മാരമന്ദിര മാരകൂപാ ചാത്ര.

൨൭൪-൨൭൫. തികം ഇത്ഥിപുരിസാനം സമ്ഭവേ. സുചിസ്സ പടിപക്ഖോ അസുചി, ഇകാരന്തോ, ദ്വീസു, സമ്ഭവലിങ്ഗോ വാ. സംപുബ്ബാ ഭൂധാതുമ്ഹാ അ. സക സാമത്ഥിയം, തോ, തസ്സ കോ, അസ്സുത്തം, സുച സോകേ വാ, കോ.

ദ്വയം വച്ചമഗ്ഗേ. പുനന്തി അനേനാതി പായു. പൂ പവനേ, ഉ, ഊസ്സായോ, പയ ഗമനത്ഥോ വാ, പയതി വച്ചമനേനാതി പായു, ¶ കരണേ ഉ, അയം പുരിസേ പുല്ലിങ്ഗേ വത്തതി. ഗുദ കീളായം, അ. അപാനംപ്യത്ര.

അട്ഠകം വച്ചേ. ഗൂഥ കരീസോസ്സഗ്ഗേ, ഗുപ ഗോപനേ വാ, ഥോ. കിര വികിരണേ, ഈസോ, കരീസം. വര വരണസമ്ഭത്തീസു, ചോ, ഗൂഥഞ്ച കരീസഞ്ച വച്ചഞ്ചേതി ദ്വന്ദോ, താനി വികപ്പേന പുമേ വത്തന്തി, നിച്ചം നപുംസകേ, പുല്ലിങ്ഗത്തം തേസം കത്ഥചിയേവ, സബ്ബത്ര നപുംസകത്തമേവ ബഹുലന്ത്യത്ഥോ. മല ചലനേ, അ, മല ധാരണേ വാ. സക സത്തിയം, സസ്സ ഛോ. ഉച്ചാരീയതേ ജഹ്യതേതി ഉച്ചാരോ, ഉപുബ്ബോ ചരധാതു ചജനേ, ഉക്ഖിപനേ ച വത്തതി. മിഹ സേചനേ, ലോ, വണ്ണവിപരിയയോ, ളത്തഞ്ച. അവകരീയതേതി ഉക്കാരോ, അവസ്സുത്തം, കിര വിക്ഖിപനേ. സമലംപ്യത്ര. സമു ഉപസമേ, അലോ.

ദ്വയം മുത്തേ. സു സവനേ, സവനം സന്ദനം, ചുരാദി, ണോ. മുച മോചനേ, തോ, മുത്ത പസ്സാവേ വാ. ഉച്ചതേ കഥീയതേ. ഗോമുത്തേ ഗവം സമ്ബന്ധിനി മുത്തേ പൂതിമുത്തസദ്ദോ വത്തതി. അജ്ജ പവത്തമ്പി ഹി തം ദുഗ്ഗന്ധഭാവേന പൂതിമുത്തന്ത്വേവ വുച്ചതി, യഥാ ‘‘പൂതികായോ’’തി. അസ്സാദീനം മലേ ഛകണസദ്ദോ, സക സത്തിയം, യു, സസ്സ ഛോ.

൨൭൬. നാഭിയാ അധോഭാഗോ വത്ഥി നാമ, സോ ദ്വീസു. വത്ഥി മുത്തപുടം. ‘‘മുത്താസയപുടോ വത്ഥി’’രിതി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൭൩] രതനമാലാ. വസതി മുത്തമേത്ഥാതി വത്ഥി, വസ നിവാസേ,തി, തസ്സ ഥോ, ത്ഥിപച്ചയേന വാ സിദ്ധം. ഉച്ഛങ്ഗം അങ്കഞ്ച ഇമേ ദ്വേ ഉഭോ സദ്ദാ ¶ പുമേ വത്തന്തി. ഉസ്സജ്ജതി ഏത്ഥാതി ഉച്ഛങ്ഗം, സജ സങ്ഗേ, സസ്സ ഛോ, ദ്വിത്തം. അങ്ക ഗമനത്ഥോ, അ, അങ്കോ, അഥ വാ അങ്ക ലക്ഖണേ, അ, അങ്കോ, ‘‘ഉച്ഛങ്ഗചിഹനേസ്വ’ങ്കോ’’തി അമരകോസേ [അമര കോസേ ൨൩.൪].

ദ്വയം ജാണൂപരിഭാഗേ. അര ഗമനേ, ഉ, അസ്സൂകാരോ. സന്ജ സങ്ഗേ, ആസജ്ജതി വത്ഥമത്രാതി സത്ഥി, ഥി. ഊരു ച സത്ഥി ചേതി ദ്വന്ദോ, നപുംസകേപി.

തികം ജാണുമ്ഹി, ഊരുനോ പബ്ബം ഗണ്ഠി ഊരുപബ്ബം. ജന ജനനേ, ണു. ദ്വിത്തേ ജണ്ണു.

൨൭൭. ദ്വയം പാദഗണ്ഠിമ്ഹി. ഗുപ രക്ഖണേ ഫോ, സകത്ഥേ കോ. പാദസ്സ ഗണ്ഠി പാദഗണ്ഠി. ഘുടികാപ്യത്ര. ഘുട പരിവത്തനേ, ഘുട്യതേ അനേനേതി ഘുടികാ, ണ്വു.

ദ്വയം പാദസ്സ പച്ഛാഭാഗേ ഗോപ്ഫകസ്സാധോ ഭാഗേ. പുമേ തൂതി ത്വന്തം ലിങ്ഗപദം. പസ ബാധനഫുസനേസു,തി, തസ്സ ണോ, സസ്സ ഹോ, വണ്ണവിപരിയയോ, ണിപച്ചയേന വാ സിദ്ധം. സകാരവണ്ണാഗമേ വുദ്ധിയഞ്ച പാസണ്ഹി. ഏലിപ്യത്ര, ഇല ഗതിയം,തി, തലോപോ.

ദ്വയം പാദഗ്ഗേ. പാദസ്സ അഗ്ഗം പാദഗ്ഗം. പകട്ഠം പദം പപദന്തി കമ്മധാരയോ. ‘‘പപദോ’’തിപി പാഠോ. തികം പാദേ. പദ ഗതിമ്ഹി, ണോ, പജ്ജതേതി പാദോ. പജ്ജതേ ഗച്ഛതീതി, അ. ചരമ്ഹാ കരണേ യു, ചരണം, ഇദം പുമേ വികപ്പേന, നിച്ചം നപുംസകേ. അങ്ഘിപ്യത്ര, അഹി ഗതിയം. ഇ, ഹസ്സ ഘോ.

൨൭൮. ദ്വയം ¶ ഹത്ഥാദ്യവയവേ. അങ്ഗി ഗത്യത്ഥോ, അ. അവപുബ്ബോ യു മിസ്സനേ, അ. പതീകോ, അപഘനോപ്യത്ര. പതിപുബ്ബാ ഇമ്ഹാ കോ. അപപുബ്ബാ ഹനിമ്ഹാ അ, ഘനാദേസോ ച.

ദ്വയം പസ്സട്ഠിമ്ഹി. പാ രക്ഖണേ, സു, ളികാരവണ്ണാഗമോ, സകത്ഥേ കോ, പസ്സ ഫോ. അളാഗമേ ഫാസുകാ. ‘‘പാസുളികാ, പാസുകാ’’തിപി പാഠോ. ഫുസ സമ്ഫസ്സേതിപി ധാതു, തദാ ഉപച്ചയാദി.

ദ്വയം അട്ഠിമത്തേ. അസു ഖേപനേ, ഇ, സസ്സ ട്ഠോ, അട്ഠി, ഇദം പണ്ഡകേ നപുംസകേ വത്തതി. ധാ ധാരണേ, തു, ഇത്ഥീ. കീകസം, കുല്ലംപ്യത്ര. ഗലസ്സ കണ്ഠസ്സ ഹേട്ഠിമന്തേ ജാതമട്ഠി ഗലന്തട്ഠി. അക ഗമനേ, ഖോ, സകത്ഥേ കോ.

൨൭൯-൨൮൦. ദ്വയം സിരസോട്ഠിഖണ്ഡേ. സമുദിതേ തു കരോടി, ഇത്ഥീ [അമര ൧൬.൬൯]. കപു സാമത്ഥിയേ, അരോ, കം സീസം പാലേതീതി വാ കപ്പരോ, രസ്സോ, ലസ്സ രത്തഞ്ച. കം പാലയതീതി ¶ , കമ്മാദിമ്ഹി ണോ. ‘‘സിരോട്ഠിമ്ഹി കപാലോ’ഥീ, ഘടാദിസകലേപിചേ’’തി രുദ്ദോ [ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൬൮]. കപാലോ അഥീതി [അനിത്ഥീതി അത്ഥോ] ഛേദോ. കപാലസദ്ദോ വികപ്പേന പുല്ലിങ്ഗോ. കഡി ഛേദേ, അരോ. മഹതീ സിരാ മഹാസിരാ, സിരാതി ച. സി ബന്ധനേ, രോ.

തികം സുസിരവത്യം വായുവഹന്തസിരായം. തിവിധാ ഹി കായസിരാ ഏകാ വായുവഹാ, അപരാ സുത്തമിവാട്ഠിബന്ധിനീ, അഞ്ഞാ ആഹാരവാഹിനീ അന്തഖ്യാ. തത്ര തതിയേന പഠമാ, പഠമദുതിയേഹി ദുതിയാ ച ദീപിതാ, തതിയാ പന പരതോ വക്ഖതി. നഹ ബന്ധനേ, അരു. സി ബന്ധനേ, രോ. ധമ സദ്ദേ, യു. നദാദി, അനി വാ, ധമനീ.

തതിയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘രസഗ്ഗസാ’’ത്യാദി. രസം ഗസതീതി രസഗ്ഗസാ, ഗസ അദനേ. രസം ഹരതി നേതീതി രസഹരണീ, യു, നദാദി.

തികം മംസേ. മന ഞാണേ, സോ. മിസ സദ്ദേ, ആപുബ്ബോ ആമസനേ വാ. പിസ അവയവേ, തോ. പലലം, കബ്ബംപ്യത്ര.

ദ്വയം ആതപാദിനാ സുക്ഖമംസേ. തിലിങ്ഗകന്തൂതി ത്വന്തം ലിങ്ഗപദം. വല, വല്ല സംവരണേ, ഊരോ, ഇത്ഥിയം ‘‘ഇത്ഥിയമതോ ആപച്ചയോ’’തി ആ, വല്ലൂരാ. ഉദ്ധം തത്തം ഉത്തത്തം. തപ സന്താപേ, തോ.

൨൮൧. ചതുക്കം ലോഹിതേ. രുഹ ജനനേ, തോ, ഇതോ വാ. രുന്ഝതേ ചമ്മേനാതി രുധിരം, ഇരോ. സോണ വണ്ണേ, തോ. രഞ്ജ രാഗേ, തോ. അസം, ഖതജംപ്യത്ര [ഖതാ ജായതേ (ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൬൪)].

തികം ¶ ഖേളേ. ലാ ആദാനേ, അലോ, ഇത്ഥിയമാ, ലല ഇച്ഛായം വാ, ഇത്ഥിയമാ. ഖേല ഗതിയം, അ. ഖല ചലനേ, സഞ്ചയേ വാ, ണോ, ളത്തം, ഖം വാ ആകാസം ഇലതീതി ഖേളോ. ഇല ഗതിയം, കമ്മനി ണോ, ഇല ഗതിമ്ഹി വാ, അ, ഇസ്സേ.

ദ്വയം പിത്തേ. മാ പരിമാണേ, ധു. മദ ഉമ്മാദേ വാ, ണു, ദസ്സ ധോ. മായൂതി പാഠേ മയ ഗതിയം, ണു. മാധുമായുസദ്ദാ ദ്വേ പുരിസേ പുല്ലിങ്ഗേ. അപിദധാതീതി പിത്തം. അപിപുബ്ബോ ധാ പിധാനേ, തോ, അലോപോ, ഭുജാദി, പിത്തം, നപുംസകേ.

ദ്വയം സേമ്ഹേ. സിലിസ സിലേസനേ, ചുരാദി, സിലിസ്യതേ അത്രേതി സേമ്ഹോ, മന, ലിസസ്സ ഹോ, വണ്ണവിപരിയയോ. ഇതരത്ര ഉമോ, സിലേസുമോ. കഫോപ്യത്ര, കേന തോയേന ഫാതി വുദ്ധി യസ്സ കഫോ, നേരുത്തോ.

൨൮൨-൨൮൩. വിലീനോ വിഭൂതോ സ്നേഹോ വസാത്യുച്ചതേ, വസ നിവാസേ, ആ. ദ്വയം അവിലീനസ്നേഹേ. മിദ സ്നേഹനേ, ണോ. വപ ബീജസന്താനേ, അ, വപാ. ‘‘വപാ വിവരമേദേസൂ’’തി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ, അമരകോസേ പന മേദാദീനമേകത്ഥതാ ദീപിതാ, വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘മേദോ തു വപാ വസാ’’തി [അമര ൧൬.൬൪].

തികം ചന്ദനസുവണ്ണാദ്യലങ്കാരകതസരീരസോഭായം. കപു സാമത്ഥിയേ, ആകപ്പനം ആകപ്പോ, ണോ. ‘‘നേപച്ഛേ ഗേഹമത്തേ ¶ ച, വേസോ വേസ്യാഗഹേപി [വേസ്സഗഹേപി (ക.)] ചേ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൯൯] രഭസോ. വസ കന്തിയം, വിസി ബ്യാപനേ വാ, ണോ. നിസ്സേസതോ പഥനം പഖ്യാനം നേപച്ഛം, പഥ പഖ്യാനേ ഘ്യണ. പടികമ്മം, പസാധനംപ്യത്ര.

ഛക്കം ഹാരാദ്യാഭരണേ. മഡി ഭൂസായം, കരണേ യു. സാധ സംസിദ്ധിയം, യു, സാഠ സങ്ഖാരഗതീസു വാ, പസാഠനം, മുദ്ധജദുതിയോത്ര. ഭൂസ അലങ്കാരേ, കരണേയേവ യു. ആഭരിയ്യതേ തന്തി ആഭരണം, ഭര ഭരണേ, കമ്മനി യു. അലം വിഭൂസനം കരിയ്യതേനേനേതി അലങ്കാരോ, ണോ. പിളന്ധ ഭൂസനേ, കരണേ യു. പരിക്ഖാരോപ്യത്ര [പരികരോപ്യത്ര (ക.)].

ദ്വയം മകുടേ. കിര വികിരണേ, ഈടോ. മകി മണ്ഡനേ, ഉടോ. മുകുടോതിപി പാഠോ, ഏതേ ദ്വേ അനിത്ഥീ.

ദ്വയം മകുടഗ്ഗട്ഠേ നായകമണിമ്ഹി. മകുടചൂളായം ചുമ്ബിതാ മണി ചൂളാമണി. മകുടസിരസി ചുമ്ബിതാ മണി സിരോമണി.

൨൮൪. ദ്വയം ഉണ്ഹീസപട്ടേ. സിരസോ വേഠനം സിരോവേഠനം. ഉപുബ്ബോ നഹ ബന്ധനേ, ഈസോ, വണ്ണവികാരോ. യം ബഹുകാലം ദേബ്യാമനുസ്സേസ്വപി ഭവതി, തത്ര കണ്ണാഭരണേ കുണ്ഡലാദിദ്വയം. കുഡി ദാഹേ, അലോ. വേഠ വേഠനേ, കണ്ണസ്സ വേഠനം കണ്ണവേഠനം, മുദ്ധജദുതിയോയം.

തികം താളകാഖ്യേ കണ്ണാഭരണേ. കണ്ണാനം ഭൂസനം കണ്ണികാ, കണ്ണാ ഭൂസനേ ബഹുലലക്ഖണേ ണികോ. കണ്ണച്ഛദനം ¶ പൂരതി യേന സോ കണ്ണപൂരോ. കണ്ണസ്സ വിഭൂസനം കണ്ണവിഭൂസനം, കരണേ യു. താലപത്തംപ്യത്ര.

൨൮൫. ദ്വയം ഗീവാഭരണേ. കണ്ഠസ്സ ഭൂസാ കണ്ഠഭൂസാ, ഥീ. ഗീവായം ഭവം ഗീവേയ്യം, ഭവത്ഥേ ഏയ്യോ, ഗീവായ ആഭരണം വാ ഗീവേയ്യം, ഗീവതോ ആഭരണേ ഏയ്യോ.

ദ്വയം മുത്താവലിയം. ഹരീയതേ മനോ യേന ഹാരോ. മുത്താനം ആവലി പന്തി മുത്താവലി. ഹാരാസദ്ദോപ്യത്ര.

ചതുക്കം പകോട്ഠാഭരണേ. പകോട്ഠോ നാമ കപ്പരസ്സാധോഭാഗോ. നീ നയേ, ഉരോ, ഇയാദേസോ. വല സംവരണേ, അയോ, അനിത്ഥീ, നിയുരോപി. കട വസാവരണഗതീസു, ണ്വു. പരി സമന്തതോ ഹരതി ചിത്തം യന്തി പരിഹാരകം, ണ്വു. അവാപകോപ്യത്ര.

൨൮൬-൨൮൭. ദ്വയം മുത്താദിഘടിതവലയവികത്യാഭരണേ. കാ സദ്ദേ, കണപച്ചയോ, കണ സദ്ദേ വാ, ദ്വിത്തം, കങ്കണം, കകി ഗത്യത്ഥേ ¶ വാ, യു, കകി ലോല്യേ വാ, കങ്കതി യേനാതി കങ്കണം, കരണേ യു. കരസ്സ ഭൂസാ കരഭൂസാ, ഥീ.

ദ്വയം ഖുദ്ദഘണ്ടികായം. കിം കുച്ഛിതം കണതീതി കിങ്കണീ, നദാദി. കിങ്കിണീതിപി പാഠന്തരം, തദാ യദാദി. ഖുദ്ദാ ഏവ ഘണ്ടാ ഖുദ്ദഘണ്ടികാ, സകത്ഥേ കോ, ഘട ചലനേ.

ദ്വയം അങ്ഗുല്യാഭരണേ. അങ്ഗുലിയം ഭവം അങ്ഗുലീയകം, ഈയോ, സകത്ഥേ കോ, അങ്ഗുലീനമാഭരണം അങ്ഗുല്യാഭരണം. ഉമ്മികാപ്യത്ര. തമേവാങ്ഗുലീയകം സാക്ഖരമക്ഖരവന്തം ‘‘മുദ്ദികാ, അങ്ഗുലിമുദ്ദാ’’തി ചോച്ചതേ. മുദ തോസേ, ണ്വു, ആ, മുദ്ദികാ, ഫലവിസേസേപ്യയം. അങ്ഗുലിയം ഭവാ മുദ്ദാ അങ്ഗുലിമുദ്ദാ.

ദ്വയം ഇത്ഥികട്യാഭരണേ. രസ സദ്ദേ, കത്തരി യു, ആ, രസനാ. സായേവ ഇനീമ്ഹി രസനീ. ‘‘സാരേ ധനിമ്ഹി രസനം, ജിവ്ഹായം രസനാ ന സോ’’തി രുദ്ദോ. മേഹനസ്സ ഖസ്സ മാലാ മേഖലാതി നിരുത്തി, മേഹനിന്ദ്രിയസ്സ മാലാത്യത്ഥോ. കാഞ്ചീ സത്തകീ, സാരസനംപ്യത്ര.

ഏകയട്ഠി ഭവേ കാഞ്ചീ, മേഖലാ ത്വ’ട്ഠയട്ഠികാ;

രസനാ സോളസാ ഞേയ്യാ, കലാപാ പഞ്ചവീസതി [കലാപോ പഞ്ചവീസകോ (ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൧൦൮)].

തികം സോവണ്ണേ പഗണ്ഡഭൂസനേ. പഗണ്ഡോ നാമ കപ്പരസ്സോപരിഭാഗോ. കേ സദ്ദേ, ഉരോ, യാഗമോ. അങ്ഗ ഗമനേ. ദോ. ബാഹുമൂലസ്സ, ബാഹുമൂലേ വാ ഭവം വിഭൂസനം ബാഹുമൂലവിഭൂസനം.

൨൮൮. ചതുക്കം ഇത്ഥിചരണവിഭൂസനേ. അങ്ഗദാകാരം പാദഭൂസനം പാദങ്ഗദം. മജി സദ്ദത്ഥോ, ഈരോ, പാദേ കടകം പാദകടകം. ഊനം പാദം പൂരേതീതി നൂപുരോ, വണ്ണവിപരിയയോ. പാദകടകോ ച നൂപുരോ ചേതി കടകസദ്ദസ്സ പുല്ലിങ്ഗേപി പവത്തനതോ ¶ ദ്വന്ദസമാസോ. തുലാകോടി, ഹംസകോപ്യത്ര. തുല ഗതികോടില്യേ. കുടിലകോടിത്താ തുലാകോടി, പുമേ. ഹംസഗതിത്താ ഹംസകോ.

൨൮൯. മുഖഫുല്ലാദയോ അലങ്കാരപ്പഭേദാ സിയും. മുഖഫുല്ലം നാമ സുവണ്ണമയോ മുഖാലങ്കാരോ, മുഖേ ഫുല്ലതീതി മുഖഫുല്ലം, ഫുല്ല വികസനേ, ദന്താദീസു സുവണ്ണമയാലങ്കാരോപി മുഖഫുല്ലമേവ. ഉണ്ണതം സുവണ്ണാദിരചിതം നലാടാഭരണം, ഉപുബ്ബോ നമു നമനേ. ഏത്ഥ ച മുഖഫുല്ലുണ്ണതാനം വിസേസം വിപരിയയേനാപീതി വദന്തി. ഗാവീനം ഥനാകാരത്താ ഗത്ഥനം, ഓസ്സത്തം, തമേവ ഉത്തമത്താ ഉഗ്ഗത്ഥനം, ചതുയട്ഠികോ ഹാരഭേദോ. ഗമു ഗമനേ, ണ്വു, ദ്വിത്തം, അസ്സിത്തഞ്ച, ഗിങ്ഗമകം, ബാത്തിംസയട്ഠികോ ഹാരഭേദോവ. ആദിനാ അദ്ധഹാരോ, മാണവകോ, ഏകാവലീ, നക്ഖത്തമാലാദയോ ഹാരഭേദാ ച സങ്ഗയ്ഹന്തി [അമര ൧൬.൧൦൬].

൨൯൦. പജ്ജം വത്ഥമത്തേ. ചില വസ്സനേ, ചില്യതേ അച്ഛാദീയതേതി, ണോ, ഥിയം ചേലീ. ഛദ സംവരണേ, ആപുബ്ബോ കരണേ, യു. വസ അച്ഛാദനേ, വസ്യതേ അച്ഛാദീയതേതി വത്ഥം, ഥോ. ണമ്ഹി വാസോ. യുമ്ഹി വസനം. അമ ഗമനേ, കരണേ യു, അംസുകം, രംസിപരിയായോപ്യയം. അമ്ബ സദ്ദേ, കത്തരി അരോ. പട ഗമനേ, കരണേ അ, സോഭനചേലേപ്യയം. ദു ഗമനേ, കരണേ സോ, ദ്വിത്തം, ദുരൂപം അസതി ഖേപതീതി വാ ദുസ്സം, ദുരൂപം അസതി ദീപേതീതി വാ ദുസ്സം, ദുപുബ്ബോ അസ ദിത്തിയം ¶ . ചല വസനേ, അസ്സോത്തം, ളത്തഞ്ച. സട രുജാവിസരണഗത്യാവസാനേസു, ണ്വു.

൨൯൧. പജ്ജം വത്ഥഭേദേ. തത്രാദിദ്വയം ദുകൂലഖ്യേ വത്ഥേ. ഖു സദ്ദേ, മോ, ഖുമസദ്ദാ വികാരേ ണോ, ഖുമായ വികാരോ ഖോമം, ഖുമാ നാമ അതസീ, തബ്ബക്കലസമ്ഭവം വത്ഥം, വാച്ചലിങ്ഗോയം. കൂല ആവരണേ, ദുക്ഖേന കുല്യതേതി ദുകൂലം, ദുമേഹി ജാതം കൂലന്തി വാ ദുകൂലം. കേചി പന ‘‘ദുകൂലമ്പി ഏകം വത്ഥന്തരം, ന ഖോമനാമ’’ന്തി വദന്തി. തം ‘‘ഖോമ’മട്ടേ ദുകൂലേ ച, അതസീവസനേപി ച’’, ‘‘ഖോമ’മട്ടേ ദുകൂലേചാ’’തി നാനത്ഥസങ്ഗഹതികണ്ഡസേസേസു [നാനത്ഥസങ്ഗഹ ൩.൩.൨൯൫] വുത്തത്താ ന ഗഹേതബ്ബം. കോസോ നാമ കിമിഗബ്ഭോ, തതോ ജാതത്താ കോസേയ്യം, ഏയ്യോ, ‘‘കോസേയ്യം കിമികോസോത്ഥ’’ന്തി [അമര ൧൬.൧൧൧] ഹി വുത്തം. കോസേയ്യമേവ ധോതം പട്ടുണ്ണം നാമ, വുത്തഞ്ച ‘‘പട്ടുണ്ണം ധോതകോസേയ്യ’’ന്തി [അമര ൧൬.൧൧൩]. പത്തുണ്ണന്തിപി പാഠന്തരം. പട്ടുണ്ണരട്ഠേ ജാതത്താ പട്ടുണ്ണന്തിപി വദന്തി. കമു കന്തിയം, കമനീയത്താ കമ്ബലോ, രങ്കുനാമകസ്സ ഹരിണവിസേസസ്സ ലോമേനസഞ്ജാതവത്ഥം [രാങ്കവം വിഗരോമജം (അമര ൧൬.൧൧൧)], അലോ, വാഗമോ ച മജ്ഝേ. വാസദ്ദോ കമ്ബലസദ്ദസ്സ നപുംസകത്തം സമുച്ചിനോതി. രല്ലകോപി [അമര ൧൬.൧൧൬] കമ്ബലപരിയായോ. സണ സദ്ദേ, കത്തരി അ, സണോ നാമ ഥിരത്തചോ ഏകോ രുക്ഖയോനി, യസ്സ തചേന കേവട്ടാദയോ ജാലാദീനി കരോന്തി, സണസ്സ വികാരോ സാണം, വത്ഥം. മിഗലോമാനി കോട്ടേത്വാ സുഖുമാനി കത്വാ കതമമ്ബരം കോടുമ്ബരം, കുട ഛേദനേ, ഉസ്സോ, അസ്സു, കോടുമ്ബരട്ഠേജാതത്താ വാ കോടുമ്ബരം. ഭങ്ഗം നാമ ഖോമാദീനി സബ്ബാനി ¶ ഏകജ്ഝാനി വോമിസ്സേത്വാ കതവത്ഥം, ഭന്ജ അവമദ്ദനേ, അഥ വാ ഭങ്ഗം നാമ സാണഫലം, തബ്ബികാരത്താ വത്ഥം ഭങ്ഗം, വുത്തഞ്ച നാനത്ഥസങ്ഗഹേ ‘‘ഭങ്ഗാ സാണാഖ്യസസ്സേപീ’’തി. സസ്സസദ്ദേന ചേത്ഥ ഫലം വുത്തം, ‘‘രുക്ഖാദീനം ഫലം സസ്സ’’ന്തി [അമര ൧൪.൧൫] വചനതോ. ഭങ്ഗമ്പി വാകമയമേവാതി കേചി. വത്ഥന്തരം വത്ഥവിസേസോ. ആദിനാ കപ്പാസാദയോപി ഗഹിതാ.

൨൯൨-൨൯൩. ചതുക്കം പരിധാനഭൂതേ അധോവത്ഥേ. അധോഭാഗേ വസീയതേതി നിവാസനം, നിസദ്ദോ അധോഭാഗസ്സ ജോതകോ. വസ അച്ഛാദനേ, കമ്മനി യു. ബാഹുല്യേന അന്തരേ മജ്ഝേ ഭവം അന്തരീയം, ഈയോ. സമാനലിങ്ഗത്താ ദ്വന്ദോ. അന്തരേ ഭവം അന്തരം, ണോ. അന്തരേ മജ്ഝേ ഭവോ വാസോ അന്തരവാസകോ, സകത്ഥേ കോ. ഉപസംബ്യാനംപ്യത്ര [അമര ൧൬.൧൧൭].

പഞ്ചകം ഉപരിധാനേ. വര അച്ഛാദനേ, പപുബ്ബോ, കമ്മനി ണോ, ഉഭയത്രാപി വുദ്ധി, പാവാരോ. ഉത്തരസ്മിം ദേഹഭാഗേ ആസജ്ജതേതി ഉത്തരാസങ്ഗോ, ആ പുബ്ബോ സഞ്ജ സങ്ഗേ. ഉപരി സംവീയതേ പിധീയതേ ബാഹുല്യേനാതി, യു. ഉപസംപുബ്ബോ വീ തന്തസന്താനേ. ഉത്തരസ്മിം ദേഹഭാഗേ ഭവം വിജ്ജമാനം ഉത്തരം, ഉത്തരീയഞ്ച, ണോ, ഈയോ ച. സംബ്യാനംപ്യത്ര.

നവം വത്ഥം അഹതന്തി മതം കഥിതം, ന ഹഞ്ഞതി യം പാസാണാദീഹീതി അഹതം. തന്തതോ അചിരമാഹരിതം വത്ഥം. അനാഹതം, നിപ്പവാണി, തന്തകംപ്യത്ര. വുത്തഞ്ച ‘‘അനാഹതം നിപ്പവാണി, തന്തകഞ്ച നവമ്ബരേ’’തി [അമര ൧൬.൧൧൨].

ദ്വയം ¶ ചിരകാലത്താ നിദ്ദസേ ജിണ്ണവത്ഥേ. നത്ഥി അന്തോ ദസാ യസ്സ നന്തകം, സകത്ഥേ കോ. കുച്ഛിതോ പടോ കപ്പടോ, കപ്പ വിതക്കേ വാ, അടോ. ദ്വയം അഥിരവത്ഥേ, ജിണ്ണവസനം അഥിരം വത്ഥം. ‘‘പട’’ഇതി ചരതി ഫോടതീതി പടച്ചരം, പടച്ചരമേവ പളച്ചരം, ളത്തം.

൨൯൪. ദ്വയം കോടികാദിസന്നാഹേ, ചോളേ ച. കച ബന്ധനേ, ഉകോ, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ ച. വാണം സരം വാരയതീതി വാരവാണോ, കമ്മനി ണോ, അഭിധാനതോ വാരസ്സ പുബ്ബനിപാതോ, അനിത്ഥിയമേതേ. വത്ഥസ്സ അവയവേ ദസാസദ്ദോ ഇത്ഥീ. ‘‘ദസാ വത്യമവത്ഥായം, വത്ഥംസേ ബഹുമ്ഹി ദ്വിസൂ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൧൧൪] രഭസോ. ദാ ഛേദനേ, കമ്മനി സോ, രസ്സോ.

ഉത്തമങ്ഗമ്ഹി സീസേ യോ കഞ്ചുകോ സുവണ്ണാദിമയോ, സോ ‘‘നാളിപത്തോ’’തി കഥിതോ. നാളിപത്തോ തംസണ്ഠാനോ സുവണ്ണാദിപടോ നാളിപത്തോ. സീസകം, സിരിയം, സിരോഹന്തിപി തസ്സ നാമാനി.

൨൯൫. തികം ദീഘത്തേ. ആപുബ്ബോ യമു ഉപരമേ, ണോ. ആ ഭുസോ യാതി ഗച്ഛതീതി വാ ആയാമോ, യാ ഗതിപാപുണേസു, മോ. ദീഘസ്സ ഭാവോ ദീഘതാ. രുഹ ജനനേ, ണോ.

ദ്വയം ¶ വിത്ഥാരേ. വത്ഥവിസയേ ‘‘ഓസാരോ’’തി രൂള്ഹേ. സമന്തതോ നയ്ഹതീതി പരിണാഹോ, നഹ ബന്ധനേ, ണോ. വിത്ഥാരേന സരണം വിസാരോ, സോ ഏവ വിസാലതാ.

൨൯൬. ചതുക്കം ചീവരേ. അരഹതം ധജോ അരഹദ്ധജോ, രൂള്ഹിയാ തദഞ്ഞചീവരേസു. കസായേന, കസാവേന ച രത്തം കാസായം, കാസാവഞ്ച, സമാനലിങ്ഗത്താ ദ്വന്ദോ. ചി ചയേ, ഈവരോ. വത്ഥഖന്ധേഹി ചീയതേതി ചീവരം.

മണ്ഡലാദയോ തദങ്ഗാനി സമൂഹഭൂതസ്സ ചീവരസ്സ അവയവാനി. മഡി ഭൂസായം, അലോ, മണ്ഡലം. ചീവരപരിയന്തോയം മഹാപഥവിയാ ചക്കവാളപബ്ബതോ വിയ ചീവരസ്സ സമന്തതോ തിട്ഠതി. വിവട്ടോ നാമ ചീവരമജ്ഝഗതമഗ്ഗോ, സോ ഹി വിസും വിസും വട്ടതീതി വിവട്ടോതി വുച്ചതി, വട്ട ആവട്ടനേ. കുസി നാമ മഗ്ഗാനം മജ്ഝഗതവത്ഥഖണ്ഡം, കുസ ഛേദനേ, കമ്മനി ഇ, കുസി, പുമിത്ഥിയം.

൨൯൭. ഫലാദീനം യാനി ചത്താരി സന്തി, ഏതാ വത്ഥസ്സ യോനിയോ കാരണാനി തതോ തദുപ്പത്തിതോ. കപ്പാസികം വത്ഥം ഫാലം നാമ ഫലവികാരത്താ, വികാരേ ണോ, തീസു. യഥാ – ഫാലോ പടോ, ഫാലാ ചേലീ, ഫാലം വത്ഥം. ഖോമാദയോ പന പടാ തചബ്ഭവാ തചതോ സഞ്ജാതാ.

൨൯൮. കോസേയ്യം ¶ വത്ഥം കിമിജം നാമ. മിഗലോമമയന്തു കമ്ബലം. ദ്വയം ബ്യവധായകപടേ, കണ്ഡപടേപീതി കേചി. സമാനത്ഥാ ഏതേ ദ്വേ തുല്യത്ഥാത്യത്ഥോ. ജു ഗതിയം, ഭൂവാദി, ജു ബന്ധനേ വാ, യു, അനകാദേസോ, സാ ഇത്ഥീ. തിരോ കരീയതി പിധീയതി യായ, സാ തിരോകരണീ, യു. പതിസീരാപ്യത്ര. പതിപുബ്ബോ സി ബന്ധനേ, രോ.

൨൯൯. ദ്വയം ഉപരിബന്ധപടേ, അഥസദ്ദോത്ര ലിങ്ഗാദിജോതകോ. ഉദ്ധം ലോചതേ ബന്ധീയതേതി ഉല്ലോചം, ലുച ദസ്സനേ. ചന്ദാതപേ വിതന്യതേതി വിതാനം, തനു വിത്ഥാരേ, ണോ, ചുരാദി. ദ്വയമ്പി പുന്നപുംസകന്തി ഈരിതം കഥിതം.

ദ്വയം സിനാനേ. നഹ സോചേ, കരണേ യു, സിനാ സോചേ, കരണേ യു, ‘‘സിനാനേ’’തി സത്തമ്യന്തം പദം. ദ്വയം കുല്യാദിനാ [കുട്യാദിനാ (ക.), കുജ്ജനാദിനാ (നിസ്സയ), കുങ്കുമഹലിദ്ദാദിനാ (ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൧൨൧)] അങ്ഗനിമ്മലീകരണേ. ഉബ്ബത്തീയതേ വിസാരീയതേ മലമനേനേതി ഉബ്ബത്തനം, വതു വത്തനേ, ഭൂവാദി. മജ്ജ സുദ്ധിയം, യു. സമന്തി ദ്വയമിദം സമാനത്ഥം.

൩൦൦. തികം നലാടകതേ ചിത്തകേ. തിലകാകതി തിലകോ. ചിത്തകാകതി ചിത്തകം. ചകാരേന തമാലപത്താകതി തമാലപത്തം ¶ . സാമഞ്ഞേന വിസേസകം, ഉഭോ വിസേസകതിലകാ അനിത്ഥീ, സേസദ്വയം നപുംസകം [അമര ൧൬.൧൨൩].

തികം ചന്ദനേ, ചദി ഹിലാദനേ, ഹിലാദനം സുഖാപനം, യു. ഗന്ധാനം സാരോ ഉത്തമോ ഗന്ധസാരോ, ഗന്ധയുത്തോ സാരോ ഥിരംസോ വാ ഗന്ധസാരോ. മലയദീപഗിരിമ്ഹി ജായതീതി മലയജോ. ഭദ്ദസിരീപ്യത്ര.

൩൦൧. തികം പീതചന്ദനേ. ‘‘ഗോസീസ’’ഇതി പബ്ബതേ മലയേ ദേസേ ജാതം ഗോസീസം, ഗോ വിയ ജലം വിയ സീതന്തി വാ ഗോസീതം, തദേവ തസ്സ സകാരം കത്വാ ഗോസീസം. തിലപണ്ണപ്പമാണപണ്ണയുത്തതായ തേലപണ്ണികം. മനം ഹരതീതി ഹരി, തമേവ ചന്ദനന്തി ഹരിചന്ദനം. പീതസാരു, സുസീതംപ്യത്ര. ഗോസീസാദയോ തയോ പുമേ, നപുംസകേ ച വത്തന്തി.

ചതുക്കം രത്തചന്ദനേ. തിലപണ്ണപ്പമാണപണ്ണയുത്തതായ തിലപണ്ണീ. പുരിമേന ഭേദകരണത്ഥം ന വുദ്ധി. പത്തമങ്ഗമസ്സേതി പത്തങ്ഗം, ഖുദ്ദപണ്ണതായ അപ്പധാനപത്തമിച്ചത്ഥോ. ‘‘അങ്ഗം ഗത്തന്തി കോപായ-പതീകേസ്വപ്പധാനകേ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ. രഞ്ജ രാഗേ, ഹേതുകത്തരി യു. രത്തവണ്ണതായ രത്തഞ്ച തം ചന്ദനഞ്ചേതി രത്തചന്ദനം, അമരകോസേ പന ‘‘ഗോസീസാദീനി രത്തചന്ദനന്താനി വിസേസേ വത്തന്തീ’’തി [അമര ൧൬.൧൩൧] വുത്താനി. തത്ര ഗോസീസസ്സ യഥാവുത്തോയേവത്ഥോ. ധവലം, സുസീതലം, ചന്ദനം, തേലപണ്ണികം മലയപബ്ബതദേസജമേവ. ഹരി മണ്ഡൂകോ, തദാകാരേ പബ്ബതേ ജാതം ചന്ദനം ഹരിചന്ദനം. പക്കമ്ബഫലഗന്ധി പീതവണ്ണം. തിലപണ്ണീപത്തങ്ഗാനി രത്തചന്ദനസദിസസ്സ രത്തസാരസ്സ ഏകസ്സ ചന്ദനസ്സ നാമാനി.

ദ്വയം ¶ രത്തചന്ദനേ. അഥ വാ തിലപണ്യാദീനി ചത്താരി ലോഹിതചന്ദനസദിസസ്സ രത്തസാരസ്സ ഏകസ്സ ചന്ദനവിസേസസ്സ നാമാനി. കുചന്ദനംപ്യത്ര. ‘‘പത്തങ്ഗം രഞ്ജനം രത്തം, പത്രങ്ഗഞ്ച കുചന്ദന’’ന്തി രതനമാലായം.

൩൦൨. ദ്വയം വണിജാദീനം ‘‘കാളേയാ’’ഇതി രൂള്ഹേപീതകട്ഠേ. കാളവണ്ണം അനുസരതി സീലേനാതി കാളാനുസാരീ, കാളവണ്ണജനകോത്യത്ഥോ. കാളം ജനേതീതി കാളിയം, ‘‘കാളീയകന്തു കാളേയം, വണ്ണദം കന്തിജാസക’’ന്തി [ജാസകം കന്തിദായകം (ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൧൨൬)] ബ്യാഡി.

തികം അഗരുസാമഞ്ഞേ. ലൂ ഛേദനേ, ഹോ. ലഹുനാമത്താ അഗരു. രസ്സ ലത്തേ അഗലു, ദ്വയം പുമേ. വംസികം, രാജാരഹം, കിമിജം, ജോങ്ഗകംപ്യത്ര.

അസ്മിം അഗരുമ്ഹി കാളേ സതി ‘‘കാളാഗരൂ’’ത്യുച്ചതേ. മല്ലികാപുപ്ഫഗന്ധി അഗരു പന മങ്ഗല്യോച്ചതേ.

ദ്വയം സല്ലകീദവേ. തുരുക്ഖോ വുത്തോ. പിഡി സങ്ഘാതേ, ണ്വു. സിഹലോ, യാവണോപ്യത്ര.

൩൦൩. ദ്വയം മിഗനാഭിയം. കത്ഥ സിലാഘായം, ഊരോ, നദാദി, സകത്ഥേ കോ. മിഗസ്സ മദോ മിഗമദോ, മിഗോ മരതി യേനാതി വാ മിഗമരോ, സോ ഏവ മിഗമദോ.

ദ്വയം ¶ കുട്ഠേ. കുട ഛേദനേ, ഠോ, തോ വാ, ‘‘കുടാദീഹി ഠോ’’തി ഠോ, കുട്ഠം, രോഗഭേദേപി. അത്തനോ ഛായൂപഗതേ അജേ പാലേതീതി അജപാലകം, ണ്വു. പാരിഭാബ്യം, പാകലം [ഫാലകീ (ക.)], ഉപ്പലം, വാപ്പംപ്യത്ര.

ദ്വയം പിഡങ്ഗേ. രോഗം ലുനന്തോ അങ്ഗതി ഗച്ഛതീതി ലവങ്ഗോ. ദേവാനം കുസുമം പുപ്ഫം ദേവകുസുമം. സിരിസഞ്ഞംപ്യത്ര.

ദ്വയം കുങ്കുമേ. കസ്മീരരട്ഠേ ജാതം കസ്മീരജം. അഗ്ഗിസിഖം, വരം, വല്ലീകം, പീതനം, രത്തസങ്കോചം, പിസുനം, ധീരം ലോഹിതചന്ദനംപ്യത്ര.

൩൦൪. ദ്വയം ധുനകേ. യക്ഖേഹി കതോ ധൂപോ യക്ഖധൂപോ, യക്ഖോ ദേവോ. സജ്ജരുക്ഖസ്സ സിലേസോ സജ്ജുലസോ. അസ്സു, സിലോപോ, ഏസ്സത്തഞ്ച, സജ്ജസ്സ രസോ ദവോ സജ്ജുലസോ, അസ്സു, ലത്തഞ്ച. സജ്ജരസോതിപി പാഠോ. രാലോ, സബ്ബരസോ, ബഹുരൂപോപ്യത്ര.

തികം തക്കോലേ. തക്ക വിതക്കേ, ഓലോ. കുല സങ്ഖ്യാനേ, ണ്വു. കോസയുത്തം ഫലമേതസ്സാതി കോസഫലം. ദ്വയം ജാതിഫലേ. കോസസഹിതം ജാതിഫലമേതസ്സാതി ജാതികോസം. ജാതിഫലമേതസ്സ, ന കിത്തിമന്തി ജാതിഫലം.

൩൦൫. പജ്ജദ്ധം കപ്പൂരേ, ഘനോ ഹുത്വാ സരതീതി ഘനസാരോ. അബ്ഭമിവ സിതം സിതബ്ഭോ, അഭിധാനതോ പുബ്ബനിപാതോ, കപ്പ ¶ സാമത്ഥിയേ, ഊരോ. ചന്ദസഞ്ഞോ, ഹിമവാലുകോ, ഹിമാവ്ഹയോപ്യത്ര.

പജ്ജദ്ധം ലാഖായം, ആ ഭുസോ രത്തം കരോതീതി അലത്തകോ, ലത്തം, ക്വി. യു മിസ്സനേ, ണ്വു. ലാഖ സോസനേ, അ, ലാ ആദാനേ വാ, ഖോ. ജന ജനനേ, തു, നലോപോ. ദുമാമയോപ്യത്ര.

൩൦൬. ദ്വയം സരലദ്ദവേ. സിരിയാ ലക്ഖിയാ ആവാസോ സിരിവാസോ. സരലനാമകസ്സ രുക്ഖസ്സ ദവോ രസോ സരലദ്ദവോ. പായസോ, വകധൂപോ, സിരിവേട്ഠോപ്യത്ര. ‘‘സിരിവാസേ പരമന്നേ ച, പായസോ സമ്മതോ പുമേ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൬.൧൨൯] രുദ്ദോ. ദ്വയം അഞ്ജനേ. അഞ്ജു ബ്യത്തിമക്ഖനഗതികന്തീസു, യു. കജ്ജ ബ്യസനേ. കജ്ജതി രോഗന്തി കജ്ജലം, അലോ.

ദ്വയം ഗന്ധഗാഹാപനചുണ്ണേ, വസ ഹിംസത്ഥോ, വസതി ദുഗ്ഗന്ധന്തി വാസോ, ണോ, വാസ ഉപസേവായം വാ, വസ നിവാസേ വാ. സോ ഏവ ചുണ്ണം. യുജ യോഗേ, കമ്മനി ണോ, വാസോ ഏവ യോഗോ വാസയോഗോ. ദ്വയം വിലേപനമത്തേ. വണ്ണ വണ്ണക്രിയാവിത്ഥാരഗുണവചനേസു, ചുരാദി. വണ്ണയതീതി വണ്ണകം. ണ്വു. ലിപ ഉപദേഹേ. വിലേപീയതേതി വിലേപനം, കമ്മനി യു.

൩൦൭. യോ ഗന്ധമാല്യധൂപാദീഹി വത്ഥതമ്ബുലാദീനം സങ്ഖാരോ, തം ‘‘വാസന’’മിത്യുച്ചതേ, വാസ ഉപസേവായം, വാസീയതേ സങ്ഖരീയതേതി വാസനം, യു.

തികം ¶ പുപ്ഫദാമേ. മാ മാനേ, ലോ, മല ധാരണേ വാ, അ. മാലോവ മാല്യം. ദമ ഗതിയം, പുപ്ഫാനി ദമന്ത്യത്രേതി പുപ്ഫദാമം, പുപ്ഫാനം രാസികരണട്ഠാനമിച്ചത്ഥോ. ദാ ലവനേ വാ, മോ. അമരകോസേ പന ‘‘മാലാമാല്യാനി മുദ്ധനി പവത്തായ മാലായ നാമാനീ’’തി [അമര ൧൬.൧൩൫] വദതി. മാലമാല്യസദ്ദാ പുപ്ഫേപി, ‘‘മാലാ മാല്യം പസുനേ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ. ദ്വയം ഗന്ധഗ്ഗാഹിതേ വത്ഥാദോ. ഭൂ സത്തായം, കമ്മനി തോ, വുദ്ധാദി. വാസാപേതി ഗന്ധം ഗാഹാപേതി യന്തി വാസിതം, വസ നിവാസേ, കമ്മേ തോ, തീസു, യഥാ – ഭാവിതോ പടോ, ഭാവിതാ ചേലീ, ഭാവിതം വത്ഥം. വാസിതോ, വാസിതാ, വാസിതം വത്ഥം.

൩൦൮. പഞ്ചകം മുദ്ധമാലായം. തസി അലങ്കാരേ, ഭൂവാദി. ഉദ്ധം തസീയതേതി ഉത്തംസോ. സിഖായം ജാതോ സേഖരോ, രോ. മുദ്ധം അവതി രക്ഖതീതി അവേളാ, അവ രക്ഖണേ, ഏലോ, ളത്തം. ‘‘ആവേളാ’’തിപി പാഠോ, ദീഘത്തം. സേഖരോ ച ആവേളാ ചാതി ദ്വന്ദോ. മുദ്ധനി അലങ്കതം മാല്യം മുദ്ധമാല്യം, തസ്മിം. അവപുബ്ബോ തസി അലങ്കാരേ, ഉദ്ധം തസീയതേതി അവതംസോ, സോ ഏവ വടംസകോ, സകത്ഥേ കോ, തസ്സ ടോ, അനേകത്ഥത്താ ഉപസഗ്ഗനിപാതാനം ഉദ്ധംഭാവജോതകോ ചേത്ഥ അവസദ്ദോതി തഥോത്തം.

തികം സേയ്യായം. സയന്ത്യസ്സം സേയ്യാ, യോ. സയന്ത്യത്രേതി സയനം, സേനഞ്ച. ഉഭയത്രപി അധികരണേ യു, ഇസ്സേ, ഏ അയ, ഇതരത്ര ഏത്തം, ‘‘വാ പരോ അസരൂപാ’’തി അലോപോ ച, സയനീപ്യത്ര.

ദ്വയം ¶ മഞ്ചേ. പരിപുബ്ബോ അകി ലക്ഖണേ, ണോ, ഇലോപോ, രസ്സ ലത്തം. മചി ധാരണോച്ഛായപൂജനേസു, ഭൂവാദി അ, സകത്ഥേ കോ. ഖടാപ്യത്ര, ഖട്യതേ ആകങ്ഖതേ സയനത്ഥികേഹീതി ഖടാ, ഖട ആകങ്ഖായം.

൩൦൯. ദ്വയം മഞ്ചാധാരേ. മഞ്ചസ്സ ആധാരോ മഞ്ചാധാരോ. പടിപജ്ജതി പവത്തതി സേയ്യാ യേന, സോ പടിപാദോ. മഞ്ചങ്ഗേ മഞ്ചാവയവേ അടനിസദ്ദോ ഇത്ഥിയം, അട ഗമനത്ഥോ, അനി, യു വാ, നദാദി, രസ്സോ.

൩൧൦. കുളീരപാദാദയോ ഇമേ ചത്താരോ മഞ്ചന്തരാ മഞ്ചഭേദാ സിയും. തത്ഥ കുളീരോ കക്കടകോ തസ്സ സണ്ഠാനപാദത്താ കുളീരപാദോ. അടനിയം ആഹച്ചോ, ആഹച്ച വാ പാദോ തിട്ഠതി യസ്സാതി ആഹച്ചപാദോ, പുബ്ബപക്ഖേ ‘‘രിച്ചാ’’തി യോഗവിഭാഗേന രിച്ചപച്ചയന്തോ ആഹച്ചസദ്ദോ, പരപക്ഖേ തു ത്വാപച്ചയന്തോ, യസ്സ അടനിഛിദ്ദേ പാദോ പവിസിത്വാ തിട്ഠതി, സോ ആഹച്ചപാദോ. മസ ആമസനേ, ആരോ, സകത്ഥേ കോ. യസ്സ പാദച്ഛിദ്ദേ അടനി പവിസിത്വാ തിട്ഠതി, സോ മസാരകോ. ബുന്ദേന പാദേന സഹ ഏകാബദ്ധാ അടനി യസ്സ സോ ബുന്ദികാബദ്ധോ, ഏകാരസ്സിത്തം. ഏത്ഥ ച മജ്ഝേ ദ്വിന്നം മഞ്ചാനം ലക്ഖണം വിപരിയയേനാപി വദന്തി.

൩൧൧. ദ്വയം സീസാധാരേ. വിസേസേന സീസം വഹതീതി ബിബ്ബോഹനം, യു, ബത്തം, അസ്സോത്തഞ്ച. ഉപധീയതേ സീസാസനം കരീയതേതി ഉപധാനം, യു, ധാ ധാരണേ.

തികം ¶ സാമഞ്ഞപീഠേ. പീഠ ഹിംസാസംകിലേസേസു, ഭൂവാദി, ണ്വു, ആ. യദാദിനാ കേ പച്ചയേ ഇത്ഥികതാകാരേ പരേ പുബ്ബോ അകാരോ ഇകാരമാപജ്ജതേ, ‘‘കേ’’തി കിം? ചേതനാ. ‘‘പച്ചയേ’’തി കിം? ബകാ. ‘‘ഇത്ഥീ’’തി കിം? പാചകാ. ‘‘കത’’ഇതി കിം? വുത്തകമ്മാ, കമ്മപച്ചയോയം, തപച്ചയേ പീഠം [മോഗ്ഗല്ലാന ൪.൧൪൨ സുത്തമ്പി പസ്സിതബ്ബം]. ആസതേ അസ്മിന്തി ആസനം.

ദ്വയം ഉത്തമാരഹപീഠേ. കുച സംപച്ചനകോടില്യപതിഥമ്ഭവിലേഖനേസു, ഛോ. ഭദ്ദം കല്യാണം പീഠം ഭദ്ദപീഠം. ഗജദന്താദിമയകേസമജ്ജനിയമ്പി ദ്വയമിദമാഹു. തദാ പസാധനീ, കങ്കതികാപ്യത്ര. പീഠന്തരേ ദീഘപീഠേ ആസന്ദീ മതാ. സദ വിസരണഗത്യാവസാനേസു, നദാദി, ബിന്ദാഗമോ ച.

൩൧൨. ആയാമവിത്ഥാരവസേന മഹന്തോ ആസനപ്പഭേദോ ‘‘കോജവോ’’തി മതോ, കുജു ഥേയ്യകരണേ, ണോ, കുയം പഥവിയം ജവതീതി വാ കോജവോ, ജു ഗതിയം. ദീഘേന ലോമേന യുത്തോ ആസനപ്പഭേദോ ‘‘ഗോനകോ’’തി മതോ, ഗു സദ്ദേ, യു, സകത്ഥേ കോ, ഉസ്സോത്തം.

ദ്വയം അത്ഥരണേ. മിഗലോമപുണ്ണതായ ജാതം ഉണ്ണാമയം. ഥര സന്ഥരണേ, പാദിപുബ്ബോവ, ന കദാചിപി പാദിരഹിതോ, ആ ഭുസോ ഥരീയതേതി അത്ഥരണം, യു.

ദ്വയം സംസിബ്ബനചിത്തകേ. ചിത്തരൂപമസ്സത്ഥീതി ചിത്തകം. ബാഹുല്യേന ന ഇകാരാഗമോ. വാനേന സംസിബ്ബനേന സഞ്ജാതം ചിത്തരൂപമസ്സാതി വാനചിത്തകം, സകത്ഥേ കോ.

൩൧൩. ദ്വയം ¶ നിരന്തരപുപ്ഫപടേ. ഘനം സന്ധിഭൂതം പുപ്ഫരൂപമേത്ഥാതി ഘനപുപ്ഫം. പടലമേതിസ്സാത്ഥീതി പടലികാ, ഇകോ. ദ്വയം ബഹുമുദുലോമേ സേതവത്ഥേ. സി സേവായം, സിവത്ഥികേഹി സേവീയതേതി സേതോ, തോ. പട ഗമനേ, ണ്വു, പടികാ, അദ്ധേന്ദുപാസാണേപി.

ദ്വീസുപി പരിയന്തേസു യസ്സാ ദസാ സന്തി, സാ ഉദ്ദലോമീ, ഉദിതം ദ്വീസു ലോമം ദസാ യസ്സാ സാ ഉദ്ദലോമീ, ഇസ്സത്തം, ദ്വിത്തഞ്ച. ഏകസ്മിം പരിയന്തേയേവ ദസാ യസ്സാ ഏകന്തലോമീ, ഏകസ്മിം അന്തേ പരിയന്തേ ലോമം ദസാ യസ്സാത്ഥീതി ഏകന്തലോമീ, ഉദ്ദലോമീ ച ഏകന്തലോമീ ചേതി ഉദ്ദലോമിഏകന്തലോമിനോ, ‘‘പദാനം സന്ധി വത്തിച്ഛാതോ, ന സമാസന്തരഗേസൂ’’തി വുത്തേപി ഗാഥാഭാവതോ ഛന്ദോഹാനിഭയാ വിസന്ധി. യത്ഥ പന ഗാഥായമ്പി [അഗാഥായമ്പി (?)] വിസന്ധി ‘‘ധമ്മസംവണ്ണനായ’ന്തിആദിമാഹാ’’ത്യാദീസു, തത്ഥ കഥന്തി? ‘‘ന സമാസന്തരങ്ഗേസൂ’’തി ഇമസ്സാനിച്ചത്താ തത്ഥാപി ന ദോസോ, ‘‘നേന നിദ്ദിട്ഠമനിച്ച’’ന്തി ഹി പരിഭാസിതം [നഘടിതം അനിച്ചം (പരിഭാസേന്ദുസേഖര ൯൭)].

൩൧൪. തദേവ യഥാവുത്തദ്വയമേവ സോളസന്നം ഇത്ഥീനം നച്ചയോഗ്ഗം നച്ചസ്സ യോഗ്യട്ഠാനഭൂതം ‘‘കുത്തക’’മിത്യുച്ചതേ. ഹി പദപൂരണേ. ‘‘നച്ചയോഗ്യമ്ഹീ’’തിപി പാഠോ, തദാ ഭാവസത്തമീ. കരോന്തി ¶ ഏത്ഥ നച്ചന്തി കുത്തകം, കര കരണേ, തോ, അസ്സു, ഭുജാദി, സകത്ഥേ കോ.

സീഹാദിരൂപേഹി വിചിത്തരൂപം വത്ഥം, ആസനം വാ വികതികാ നാമ ഭവേ, ഏകസ്സേവ ഹി കത്തുനോ പകതിവികതിസങ്ഖാതാവത്ഥാവസേന ദ്വിത്തം, വത്തിച്ഛാവസേന ലിങ്ഗസങ്ഖ്യാവിഭത്തിഭേദഞ്ച ഹോതി, യഥാ – മനുസ്സാ യക്ഖഭത്തം അഹേസും, സത്തപ്പകരണാനി അഭിധമ്മോ നാമ ഭവന്തി, ദേവദത്തോ രജ്ജം പാപുണാതീതി. യത്ര ഹി പകതിയാ വാ വികതിയാ വാതി ദ്വിന്നമ്പി വുത്തതാ സിയാ, തത്ര വാചകോ പകതിയായേവ സങ്ഖ്യം ഗണ്ഹാതി, നേതരസ്സ തന്നിസ്സിതഭാവേനാപ്പധാനതോ [കച്ചായനസാരേ ൬-൭ ഗാഥാസു പസ്സിതബ്ബം]. യദാ പന പകതിയാ സമ്ബന്ധാദിഭാവം വത്തുമിച്ഛതി, തദാ അത്തനാ വത്തബ്ബസ്സ അഞ്ഞത്ഥസ്സാഭാവാ വികതിപ്യുച്ചതേ വാചകേന, യഥാ – ദേവദത്തസ്സ രജ്ജം പാപുണാതി, ഇധ പന ലിങ്ഗഭേദേനേവ വുത്തം ‘‘ചിത്തം വികതികാ ഭവേ’’തി. വികരീയതേതി വികതി.

൩൧൫. കട്ടിസ്സകോസേയ്യസങ്ഖാതാനം ദ്വിന്നമത്ഥരണാനം കരണപ്പകാരം ദസ്സേതും അരിയാസാമഞ്ഞമാഹ ‘‘കട്ടിസ്സ’’മിച്ചാദി. കോസിയകട്ടിസ്സമയം കോസിയസുത്തകട്ടിസ്സവാകേഹി പകതമത്ഥരണം കട്ടിസ്സം നാമ, വിരൂപേകസേസവസേന കോസിയഞ്ച കട്ടിസ്സഞ്ച കട്ടിസ്സാനി, തേഹി പകതം അത്ഥരണം കട്ടിസ്സം. കോസിയസുത്തേന പകതന്തു അത്ഥരണം കോസേയ്യം നാമ. രതനപതിസിബ്ബിതന്തി ഇദം ദ്വിന്നമ്പി വിസേസനം, അത്ഥരണഞ്ച ഇതി കമാ കമതോ ‘‘ഭവേ’’തി അജ്ഝാഹരിതബ്ബം. അത്ഥരണസദ്ദസ്സാനുണ്ണാമയേസ്വപി പവത്തനതോ ഏത്ഥാപി ‘‘അത്ഥരണ’’ന്തി ¶ വുത്തം, യഥാ – സുത്തം കമ്മന്തി. ഏത്ഥ ച ചകാരോ പാദന്തത്താ ഗരൂസു ഗണ്ഹിതബ്ബോ, തേനേവ ഹി സത്തപഞ്ഞാസമത്താ പരിപുണ്ണാ ഹോന്തി, അരിയായ ഹി പഠമപാദേ ദ്വാദസമത്താ, തഥാ തതിയേ, ദുതിയേ അട്ഠാരസ, ചതുത്ഥേ പന്നരസമത്താതി സമ്പിണ്ഡിതാ സത്തപഞ്ഞാസമത്താ ഹോന്തി.

൩൧൬. തികം ദീപേ. ദീപ ദിത്തിയം, ദിവാദി. ദിപ്പതീതി ദീപോ, ണോ. ‘‘പദീപോ’’തി അഞ്ഞപദനിവത്തനത്ഥം ഉപസഗ്ഗേന പദം വഡ്ഢിതം. ജുതി ദിത്തിയം, ഭൂവാദി, ണോ.

ദ്വയം ആദാസേ. ‘‘പുമേ തൂ’’തി ത്വന്തം ലിങ്ഗപദം. ആദിസ്സതേ അസ്മിന്തി ആദാസോ, ണോ, ആപുബ്ബോ ദിസ പേക്ഖനേ, ഇസ്സാ. ദിപ്പതി ഏത്ഥാതി ദപ്പണോ, യു, ഇസ്സത്തം. മകുരോപ്യത്ര.

ദ്വയം ചമ്മമയകീളാഗുളകേ. വാസഭവനേഹി യുവതീഹി സഹ കീളാസമ്ഭവാ ഞേയ്യാ, തപ്പക്കമേനസ്സാഭിധാനം. ഗുഡി വേധനേ, ണുകോ, ഉസ്സേ, ഗുദ്ദ കീളായമേവ വാ, തദാ ദസ്സ ണ്ഡോ. കദി അവ്ഹാനേ രോദനേ ച, ണുകോ, കുദ്ദ കീളായമേവ വാ, ഉസ്സത്തം, പുബ്ബദസ്സ നോ.

ദ്വയം ബീജനീമത്തേ. വടി വിഭാജനേ, താലവണ്ടേഹി കതത്താ താലവണ്ടം. വണ്ടം നാമ ബീജനാദികരണത്ഥം വിസും ഭാജിതോ താലപത്താവയവോ, താലവണ്ടസദ്ദസ്സ യഥാവുത്തവചനത്ഥയോഗേപി സതി സഞ്ഞാസദ്ദത്താ ബീജനീസാമഞ്ഞേ പവത്തി വേദിതബ്ബാ. യദാ പന താലവണ്ടേഹി കതബീജനിമേവ വത്തുമിച്ഛതി, തദാ ഏകേന താലസദ്ദേന വിസേസേത്വാ ‘‘താലതാലവണ്ട’’ന്തി വത്തബ്ബം. യഥാ – തിലസ്സ തേലം, സുഗതസ്സ സുഗതചീവരന്തി. ബിജന്തി വായുനാ യോജയന്തി യായ ¶ , സാ ബീജനീ, യു, നദാദി, യുജ യോഗേ, യസ്സ വോ, ഉസ്സീ, വജ ഗതിയം വാ അസ്സീ. ബ്യജനംപ്യത്ര.

൩൧൭. ദ്വയം ചങ്കോടകേ. കുട ഛേദനേ, സകത്ഥേ കോ. കരഡി ഭാജനത്ഥേ, കോ. ദ്വയം കപ്പൂരാദിസമ്പുടേ [സരൂപകാദിസമ്പുടേ (ക.)]. സമുഗ്ഗച്ഛതീതി സമുഗ്ഗോ, ക്വി. പുട സംസിലേസനേ, ഭൂവാദി, അ.

പജ്ജദ്ധം മേഥുനേ. ഗാമവാസീനം ധമ്മോ ആചാരോ ഗാമധമ്മോ, ഗാമസദ്ദേന ചേത്ഥ ഗാമവാസിനോ വുത്താ, യഥാ ‘‘ഗാമോ ആഗതോ’’തി. അസതം അസപ്പുരിസാനം ധമ്മോ, സദ്ധമ്മപടിപക്ഖത്താ വാ അസദ്ധമ്മോ. ബ്യയ ഖയേ, ബ്യയതി ബലമേതേനാതി ബ്യവായോ, മജ്ഝേ വാഗമോ, അഥ വാ വിഗതോ അയോ വുഡ്ഢി തസ്മാതി അവായോ, അതിസയോ അവായോ ബ്യവായോ. മിഥുനാനം ഇത്ഥിപുരിസാനം സമാനച്ഛന്ദാനം ആചാരോ മേഥുനം, തദഞ്ഞേസു ഉപചാരോ, രമു രമനേ, ഭാവേ, കരണേ വാതി.

൩൧൮. ചതുക്കം വിവാഹേ. വഹ പാപുണേ, ണോ. ഉപപുബ്ബോ യമു ഉപരമേ, അ. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ പാണിനോ ഗഹണം പാണിഗ്ഗഹോ. നീ നയേ, അ. ഉബ്ബാഹോ, പാണിപീളനംപ്യത്ര.

ധമ്മകാമത്ഥാ തയോ വഗ്ഗാ വുച്ചന്തേ. ആഗമനിദ്ദിട്ഠോ സമാചാരോ ധമ്മോ. വിസയവിസയിസന്നിപാതജം സുഖം കാമോ. സബ്ബോപകരണം ¶ അത്ഥോ. സമോക്ഖകാ മോക്ഖസഹിതാ ധമ്മകാമത്ഥാ ചതുബ്ബഗ്ഗോ വുച്ചന്തേ. തിവഗ്ഗേന വിസംയുത്തോ മോക്ഖോ നിബ്ബാനം. തുല്യബലേഹി പന ധമ്മാദീഹി ചതൂഹി പധാനേഹി ചതുഭദ്ര [അമര ൧൭.൫൭] മുച്ചതേ.

൩൧൯-൩൨൦. ദ്വയം ഖുജ്ജേ. കുച്ഛിതം വജ്ജതീതി ഖുജ്ജോ, കസ്സ ഖോ, വലോപോ, ണോ. ഗഡി നിന്ദായം, ഉലോ.

തികം രസ്സസരീരേ പുഗ്ഗലേ. രസ സദ്ദേ, സോ. ബ്യാമപ്പമാണം ന ലാതീതി വാമനോ, നേരുത്തോ. രസ്സോ ച വാമനോ ചേതി ദ്വന്ദോ. ലകുഡി വാമനത്ഥേ, അ, സകത്ഥേ കോ, ലകു വിയ ഘടികാ വിയ ഡേതി പവത്തേതീതി വാ ലകുണ്ഡകോ.

പഞ്ചകം പങ്ഗുളജനേ. പരേന അങ്ഗതീതി പങ്ഗുളോ, ഉലോ. പീഠേന സപ്പതി സീലേനാതി പീഠസപ്പീ, സപ്പ ഗമനേ, ഉപച്ചയേ പങ്ഗു, ദ്വീസു. ഛിന്നോ ഗമനാദിഇരിയാപഥോ യസ്സാതി സോ ഛിന്നിരിയാപഥോ. വിഗതാ അക്ഖസദിസാ ജങ്ഘാ യസ്സാതി പക്ഖോ, യഥാ ഹി രഥസ്സ അക്ഖേ ഭിന്നേ ഗമനം ന സിജ്ഝതി, തഥേവ തസ്സാപി അക്ഖജങ്ഘായ ഭിന്നായാതി ഓപമ്മസംസന്ദനം.

ദ്വയം ഖഞ്ജേ. ഖജി ഗതിവേകല്യേ, ഭൂവാദി, ഖഞ്ജതീതി, അ. ഖോഡി ഗതിപടിഘാതേ, കോ.

ദ്വയം ¶ അവാക്യേ. വത്തുമസക്കുണേയ്യത്താ മിഗസദിസോതി മൂഗോ, ഇസ്സൂ. സുഞ്ഞം വചോ യസ്സാതി സോ സുഞ്ഞവചോ.

ഹത്ഥാദിവങ്കോ പുരിസോ ‘‘കുണീ’’ത്യുച്ചതേ. കുണനം കുണോ ഹത്ഥാദിവേകല്യം, തമേതസ്സത്ഥീതി കുണീ, അഥ വാ കുണ സങ്കോചനേ, ഈ, കുച്ഛിതം നയതീതി വാ കുണീ, ണത്തം, ‘‘ഹത്ഥേന കുണീ, പാദേന കുണീ’’ഇച്ചാദിപയോഗാ. ദ്വയം അപാങ്ഗദസ്സനേ ജനേ. വല സംവരണേ, ഇരോ. കുച്ഛിതം കരോതീതി കേകരോ, ഉസ്സേ.

൩൨൧. ദ്വയം നിക്കേസസീസേ. നിക്കേസം സീസമേതസ്സ, ഖല ഖലനേ, സഞ്ചയേ ച, ആടോ, നിക്കേസത്താ ഖം തുച്ഛം സീസം ലാതീതി ഖല്ലാടോ, ടോ.

തികം ഖുരമുണ്ഡസീസേ. മുണ്ഡ ഖണ്ഡനേ, ഭൂവാദി, അ. ഭണ്ഡ പരിഭാസനേ, ഉ, സകത്ഥേ കോ, മുണ്ഡകോ, മുണ്ഡികോപ്യത്ര.

അക്ഖീനം മജ്ഝേ ഏകേനാക്ഖിനാ സുഞ്ഞോ കാണോ നാമ, കണ സദ്ദഗതിനിമീലനേസു, ണോ, കണതി നിമീലതീതി കാണോ, തം പനസ്സ നിമീലനം ഏകേനേവക്ഖിനാ. അട്ഠകഥാദീസു പന ‘‘കാണോതി ഏകച്ഛികാണോ, ഉഭയച്ഛികാണോ വാ’’തി [സം. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൩൨] വുത്തം. ദ്വയേന അക്ഖിദ്വയേന സുഞ്ഞോ അന്ധോ നാമ, അന്ധ ദസ്സനൂപസംഹാരേ, അ.

൩൨൨. ദ്വയം ¶ നട്ഠസോതപ്പസാദേ. ബന്ധ ബന്ധനേ, ഇരോ. നലോപോ. സുതി കണ്ണോ ഹീനോ വികലോ യസ്സാതി സുതിഹീനോ. ഏളോപ്യത്ര.

തികം ഗിലാനസാമഞ്ഞേ. ഗില ഹാസക്ഖയേ, യു, ബ്യാധിരോഗോസഞ്ജാതോ യസ്സ ബ്യാധിതോ. അത സാതച്ചഗമനേ, അധികരണേ, കത്തരി വാ ഉരോ, ആതുരോ, ദീഘാദി. ആമയാവീ, വികതോ, അപടു, അബ്ഭമിതോ, അബ്ഭാന്തോപ്യത്ര.

ഉമ്മാദോ വാതാദിപകോപോ രോഗവിസേസോ, തബ്ബതി ഉമ്മത്തോ, മദ ഉമ്മാദേ, ഉഗ്ഗതേഹി വാതാദിദോസേഹി മദയതീതി ഉമ്മാദോ, ണോ. ഖുജ്ജാദയോ ഉമ്മത്തന്താ വാച്ചലിങ്ഗേ യുത്തതായ വാച്ചലിങ്ഗികാ, യഥാ – ഖുജ്ജോ പുരിസോ, ഖുജ്ജാ ഇത്ഥീ, ഖുജ്ജം നപുംസകം. ഉമ്മത്തോ പുരിസോ, ഉമ്മത്താ ഇത്ഥീ, ഉമ്മത്തം നപുംസകം.

൩൨൩. നവകം രോഗമത്തേ. തകി കിച്ഛജീവനേ, ഭൂവാദി, ആ ഭുസോ തങ്കതീതി ആതങ്കോ, അ. അമ രോഗേ, യോ, മയ ഗതിമ്ഹി വാ, അഥ വാ അമ രോഗേ, ചുരാദി, ആമയതി രുജ്ജതീതി ആമയോ, അ, കാരിതലോപാഭാവോ. വിധ വിജ്ഝനേ, വിജ്ഝതീതി ബ്യാധി, ഇ, അകാരവണ്ണാഗമോ, ബാധ വിബാധായം വാ, തദാ യാഗമോ, വിവിധാ വാ ആധയോ മനോപീളാ യസ്മിംസ ¶ ബ്യാധി, ‘‘പുമേ ആധി മാനസീ ബ്യഥാ’’തി [അമര ൮.൨൮] ഹി അമരകോസേ വുത്തം. രോഗേഗദോ, കുവേരായുധേ ഗദാ, ഗദോ ഭാഥരികണ്ഹസ്സ, ‘‘ആമയേ ചായുധേ ഗദാ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ. രുജ രോഗേ, കത്തരി ണോ, രുജാ ഇത്ഥീ. ഗിലാനസ്സ ഭാവോ ഗേലഞ്ഞം. കല ഗതിസങ്ഖ്യാനേസു, ന കലതി യേന തം അകലം, തമേവ അകല്ലം, ലോ. ബാധ വിബാധായം, ഭൂവാദി, അ. ഉപതാപോപ്യത്ര.

ദ്വയം ഖയരോഗേ, രസാദിസത്തധാതുയോ സോസയതീതി സോസോ, സുസ സോസനേ, ദിവാദി, ണോ. ഖി ഖയേ, ഖയതീതി, അ. യക്ഖാ, രാജയക്ഖാപ്യത്ര. യക്ഖ പൂജായം, ചുരാദി.

൩൨൪. ദ്വയം നാസരോഗേ. അപിഹിതാ നാസാ അനേനാതി പീനാസോ, പീനസോപി. ഉപസഗ്ഗതോ നാസായ ബഹുബ്ബീഹിമ്ഹി നസാദേസം കുബ്ബന്തി [പാണിനി ൫.൪.൧൧൯], അപിസ്സാകാരലോപോ വണ്ണനാസോ, രസ്സസ്സ ദീഘതാ. ‘‘സോസോ യക്ഖാ രാജയക്ഖാ, പതീസ്സായോ തു പീനസോ, ആപീനസോ പതിസ്സായോ’’തി രഭസോ. പതിസ്സയോപ്യത്ര. വേജ്ജഗന്ഥേ ഇമേസം പീനസപതിസ്സായാനം ഭേദോ അഭിഹിതോ –

ആനഹ്യതേ യസ്സ വിസുസ്സതേ ച,

കിലിദ്യതേ ധൂപതി ചേവ നാസാ;

ന ഞായതേ ഗന്ധരസേ ച ജന്തു,

ദുട്ഠം വിജഞ്ഞാ തമപീനസേനാതി.

ആനദ്ധാ ¶ പിഹിതാ നാസാ,

തനുസാവപ്പസേകിനീ;

ഗലതാലോട്ഠസോസോ ച,

നിത്തോദോ സങ്ഖകദ്വയേ;

ഭവേ സരോ പഘാതോ ച,

പതിസ്സായോതി ലക്ഖിതോതി.

ഇഹ ത്വഭേദേനോത്തം. പതിപുബ്ബോ സിധാതു രുജത്യത്ഥോ. നാസികായ ജാതോ രോഗോ നാസികാരോഗോ.

ഘാനേ പവത്തോ അസ്സവോ സിങ്ഘാനികാ നാമ, സിങ്ഘ ആഘാനേ, ഭൂവാദി, സിങ്ഘതീതി സിങ്ഘാനം, യു, തത്ഥ ജാതാ സിങ്ഘാനികാ. ആ പുനപ്പുനം സവതി സന്ദതീതി അസ്സവോ, സൂ അഭിസവേ. ദ്വയം വണമത്തേ. അര ഗമനേ, ഉ, അരു, നപുംസകേയേവ. വണ ഗത്തവിചുണ്ണനേ, ചുരാദി, അ, വണോ, അനിത്ഥീ. ദ്വയം ഫോടേ. ഫുട സംസിലേസനേ, ഭൂവാദി, ഫോടോ, ണോ. പീള വിബാധായം, ചുരാദി, ണ്വു, ‘‘ഇത്ഥിയമതോ ആപച്ചയോ’’തി ആ, പീളകോ, പീളകാ, പീളകം, തീസ്വപി, തഥാ ഫോടോ.

൩൨൫. ദ്വയം പക്കവണാദീസു സഞ്ജാതദുഗ്ഗന്ധവിസേസേ. പുബ്ബ പൂരണേ, ഭൂവാദി, അ. പൂയ വിസരണേ, ദുഗ്ഗന്ധേ ച, ഭൂവാദി.

ദ്വയം ലോഹിതനിസ്സരണരോഗേ. രത്തസ്സ ലോഹിതസ്സ സണ്ഠാനമതിക്കമിത്വാ സരണം ഗമനം രത്താതിസാരോ. പക്ഖന്ദതി നിസ്സരതീതി പക്ഖന്ദികാ. കമു പദവിക്ഖേപേ. ‘‘ഇത്ഥിയമതിയവോ വാ’’തിതി. ‘‘പക്കമാദീഹിന്തോ ചേ’’തി ഏത്ഥ ചകാരേന തിസ്സന്തി, ധാത്വന്തലോപോ ച, സകത്ഥേ കോ. ദ്വിത്തേ. യദാദിനാ പരകകാരസ്സ ഖോ, പക്ഖന്ദികാ.

ദ്വയം ¶ അപമാരേ. സരണം സാരോ, അപഗതോ സാരോ യേന അപമാരോ, സസ്സ മോ. ഇതരത്ര മകാരാഗമോ. ദ്വയം പാദഭേദേ. പാദസ്സ ഫോടോ ഭേദനം ദരണം പാദഫോടോ, ഫുട ഭേദേ. വിരൂപോ പാദോ ഏതായ ഹേതുഭൂതായാതി വിപാദികാ. സമാസന്തേ കോ, പുബ്ബാകാരസ്സിത്തം, വിദാരീയമാനത്താ വിപജ്ജമാനോ പാദോ അസ്സന്തി വാ വിപാദികാ.

൩൨൬. ദ്വയം വുഡ്ഢിപ്പത്തണ്ഡകോസരോഗേ. വുഡ്ഢിപ്പത്തോ രോഗോ വുഡ്ഢിരോഗോ. വാതപൂരിതം അണ്ഡം കോസോ വാതണ്ഡം. ദ്വയം ഥൂലപാദരോഗേ. ഘനാഭാവതോ സിഥിലം പദം സീപദം, വണ്ണനാസോ, ദീഘാദി. ഭാരോ പാദോ യസ്സ, തസ്സ ഭാവോ ഭാരപാദതാ.

പഞ്ചകം കണ്ഡുയം. കണ്ഡ ഭേദനേ, ഉ, ദീഘേ കണ്ഡൂ, വധൂസദ്ദോവ. തിമ്ഹി കണ്ഡൂതി, അസ്സൂ, ചുരാദിത്താ യമ്ഹി കണ്ഡൂയാ, യലോപാഭാവോ. ഖജ്ജ ഥേയ്യകരണബ്യഥനേസു, ഭൂവാദി, ഉ. യുമ്ഹി കണ്ഡൂവനം, അസ്സൂ. ഉവാദേസോ, ദീഘോ ച.

൩൨൭. തികം കച്ഛുയം. യാ ‘‘ഖസുരോഗോ’’തി വുച്ചതി. പാത്യത്താനന്തി പാമം, മന, പാമാപ്യത്ഥി, പുല്ലിങ്ഗോ, രാജാദി, വിസേസേന തച്ഛതി കാസന്തി വിതച്ഛികാ, തച്ഛ തനുകരണേ, ണ്വു ¶ , ‘‘വിവച്ഛികാ’’ [വിച്ചച്ചികാ (അമര ൧൬.൫൩)] തിപി പാഠോ. വച്ഛ പരിഭാസനതജ്ജനേസു, ഭൂവാദി. കച ബന്ധനേ, ഉ, ചസ്സ ഛത്തം, ദ്വിത്താദി. തിലകാളകന്തം ദ്വയം ദ്വയം സമത്ഥം. തത്ര ദ്വയം സോഥേ. സു ഗതിവുഡ്ഢീസു, ഭൂവാദി, ഥോ. ഥുപച്ചയേ സയഥു, ഉസ്സത്തം, യാഗമോ ച. സോഫോപ്യത്ര. സോകം ഫായതി ബഹുലം കരോതീതി സോഫോ, ഫായ വുഡ്ഢിയം, ഫായസ്സ ഫോ, നേരുത്തോ.

ദ്വയം അരിസരോഗേ. അമങ്ഗലതായ ദു നിന്ദിതം നാമമസ്സ ദുന്നാമം, സകത്ഥേ, കുച്ഛായം വാ കോ, ദീഘകോസികായം ദുന്നാമാ, ഇത്ഥീ. അരി വിയ സസതി ഹിം സതീതി അരിസം, സസ ഹിംസായം, ക്വി, അര ഗമനേ വാ, ഇസോ. ദ്വയം വമനരോഗേ. ഛദ്ദ വമനേ, ചുരാദി, ണ്വു. വമു ഉഗ്ഗിരണേ, ഥു. വമിധുപ്യത്ര. ഛദ്ദികാ, വമി ഇത്ഥിയം, വമഥു പുമേ.

൩൨൮-൩൨൯. ദ്വയം പരിതാപേ. ദു പരിതാപേ, തനാദി, ഥു. പരിതപനം സന്താപനം പരിതാപോ. ദ്വയം തിലകാളകേ. തിലസണ്ഠാനം വിയ ജായതീതി തിലകോ. തിലം വിയ കാളോ ഹുത്വാ ജായതീതി തിലകാളകോ.

മഹാവിരേകോ ‘‘വിസൂചികാ’’ത്യുച്ചതേ. നിസ്സേസതോ സുചതി ഗച്ഛതീതി സൂചികാ. സുചി, സുച ഗതിയം, ഭൂവാദി. സുച സോചേയ്യേ ¶ വാ, നിസ്സേസതോ സോചേതീതി വിസൂചികാ, വിസേസേന സൂചി വിയ വിജ്ഝതീതി വാ വിസൂചികാ. ബഹുമോസരണത്താ മഹന്തോ വിരേകോ മഹാവിരേകോ, രിച വിയോജനസമ്പുച്ഛനേസു, ണോ.

ഭഗന്ദലാദയോ സത്ത ആമയന്തരാ രോഗഭേദാ ഭവന്തി. തത്ര ഗുദസമീപജോ വണവിസേസോ ഭഗന്ദലാ, ഇത്ഥീ. ഭഗം യോനി, തം ദാരയതീതി രൂള്ഹീതോ അപച്ചയന്തോ നിപാതിതോ. ദര വിദാരണേ, ഭൂവാദി, ലത്തേ ഭഗന്ദലാ. ഭഗന്ദരോപ്യത്ര. മേഹോ മുത്തമേഹോ, സോ ച ബഹുമുത്തതായ മധുമേഹോ, രത്തമേഹോ, സുക്കമേഹോത്യനേകവിധോ. മിഹ സേചനേ, ഭൂവാദി, മിഹതി മുത്തന്തി മേഹോ, ണോ. ജര രോഗേ. ഭൂവാദി, ജരതീതി, അ. ജരോ പസിദ്ധോ. കാസ സദ്ദകുച്ഛായം, ദിത്തിയഞ്ച, ഭൂവാദി, കാസതീതി കാസോ, ണോ, കുച്ഛിതം അസതീതി വാ കാസോ, കുആപുബ്ബോ. സസ പാണനേ, സസനം സാസോ, ഭുസം സസനമേതസ്സത്ഥീതി വാ സാസോ, കുട ഛേദനേ, ഠോ, കുട്ഠം. സാമഞ്ഞേന തചോവികാരേ. സുക്കേ തു സിത്തം. സൂല രുജായം, ഭൂവാദി, സൂലം. വിദ്ദധി, അസ്മരീ, മുത്തകിച്ഛാദയോപ്യനേകാ രോഗഭേദാ.

പജ്ജദ്ധം വേജ്ജേ. ആയുബ്ബേദസങ്ഖാതം വിജ്ജം ജാനാതീതി വേജ്ജോ, ‘‘ണ രാഗാ തസ്സേദമഞ്ഞത്ഥേസു ചാ’’തി ണോ, വിദ ഞാണേ വാ, വിന്ദതീതി വേജ്ജോ, ണ്യോ, ദ്യസ്സ ജോ. ഭിസജ്ജതി ചികിച്ഛതീതി ഭിസക്കോ, അ, ജസ്സ കോ. രോഗം ഹരതി സീലേനാതി രോഗഹാരീ, ണീ. ഹരസദ്ദോയം കേവലോപി ആനയനാപനയനേസു വത്തതി ‘‘മനോഹരോ, ദുക്ഖഹരോ’’ഇച്ചാദീസു, ഇധ അപനയനേ. കിത രോഗാപനയനേ, ഭൂവാദി. തികിച്ഛതീതി തികിച്ഛകോ, ഛപച്ചയോ, ണ്വു, ദ്വിത്താദി. അഗദകരോപ്യത്ര, അഗദം അരോഗം പാണീനം കരോതീതി അഗദകരോ, കമ്മാദിമ്ഹി ണോ.

൩൩൦. ദ്വയം ¶ സല്ലനീഹരണേ വേജ്ജേ. കായേ പവിട്ഠസരാദിസല്ലസ്സ നീഹരണോ വേജ്ജോ സല്ലവേജ്ജോ. യഥാവുത്തം സല്ലം നീഹരണവസേന കന്തതി ഛിന്ദതീതി സല്ലകത്തോ, കതി ഛേദനേ, തോ. ദ്വയം പടികാരേ. തികിച്ഛനം തികിച്ഛാ, ഭാവേ അ. പതിപുബ്ബോ കരോതി തികിച്ഛായം, കരതോ രിരിയാ.

ചതുക്കം ഓസധേ. ഭിസജാനമിദം ഭേസജ്ജം, ണ്യ. ന വിജ്ജതേ ഗദോ യസ്മിന്തി അഗദോ. ഭിസജാനമിദം ഭേസജം, ണോ. ഉസ ദാഹേ. രോഗമോസാപേതീതി ഓസധം, ധോ, അഥ വാ ഓസധീ നാമ അസംയോഗദബ്ബം, തേഹി സംയോജിതം ഓസധം. ജായുപ്യത്ര. ജി ജയേ, ണു.

൩൩൧. തികം ആരോഗ്യേ. അനത്ഥകാരകത്താ കുച്ഛിതാകാരേന സരീരേ സേന്തീതി കുസാ, രോഗാ, തേ ലുനാതി ഛിന്ദതീതി കുസലം. ആമയസ്സാഭാവോ അനാമയം, അബ്യയീഭാവോ. അരോഗസ്സ ഭാവോ ആരോഗ്യം. കുസലാനാമയാരോഗ്യന്തി സമാഹാരദ്വന്ദോ. ദ്വയം അനാമയജനേ. കല ഗതിസങ്ഖ്യാനേസു. കലതി യഥാസുഖം സബ്ബിരിയാപഥേസൂതി കല്ലോ, ലോ. ‘‘കാലം ഖമതീതി കല്യം, അരോഗതാ, തസ്സം നിയുത്തോ കല്യോ’’തി അങ്ഗുത്തരനികായടീകായം. നത്ഥി ആമയോ യസ്മിം നിരാമയോ. വുത്തോപ്യത്ര. വുത്തി ജീവിതവുത്തി പസത്ഥാ അസ്സത്ഥീതി വുത്തോ. രോഗതോ നിഗ്ഗതജനേ പന ഉല്ലാഘോ, ലാഘ സാമത്ഥിയേ, ഉസദ്ദോയം രോഗവിമുത്യത്ഥോ. നരാദിത്താ, നരപ്പധാനത്താ ച നരവഗ്ഗോ.

നരവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ചതുബ്ബണ്ണവഗ്ഗവണ്ണനാ

൩൩൨. സന്തതിപരിയന്തം വംസേ. കുല സന്താനബന്ധൂസു, ഭൂവാദി, ണോ, കുലം, വന സമ്ഭത്തിയം, സോ. സംതനു വിത്ഥാരേ, ണോ. അഭിമുഖം ജനേതീതി അഭിജനോ, ണോ. ഗോ വുച്ചതി അഭിധാനം, ബുദ്ധി ച, തേ തായതീതി ഗോത്തം. ഗോത്രമ്പി. ഗവം സദ്ദം തായതീതി വാ ഗോത്തം, താ പാലനേ. അനുപുബ്ബോ ഇ ഗതിയം, കരണേ അ. തനോതിസ്മാതി, സന്തതി, നലോപോ, ഇത്ഥിയം.

സന്തതി പന്തിവിത്ഥാര-ഗോത്തേസു കവിഭീ മതാ;

പരമ്പരാ ഭവേ ചാപി, പുത്തകഞ്ഞാസു സന്തതി.

ഖത്തിയാദയോ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണവേസ്സസുദ്ദാ ചത്താരോ വണ്ണാ കുലാനി ഭവന്തി, ഏതേ ഹി അഞ്ഞമഞ്ഞമസങ്കരതോ വണ്ണേതബ്ബതോ ഠപേതബ്ബതോ വണ്ണാതി വുച്ചന്തേ. വണ്ണ ഠപനേ.

൩൩൩-൩൩൪. ഛക്കം ¶ കുലീനേ. കുലസ്സാപച്ചം കുലിനോ, ഇനോ അപച്ചേ. സോഭനോ ജനോ സജ്ജനോ. സപരത്ഥം സാധേതീതി സാധു, സാധ സംസിദ്ധിമ്ഹി, ഉ. സഭായം സാധു സഭ്യോ. സാധ്വത്ഥേ യോ. അയ ഗതിയം. അയിതബ്ബോ ഉപഗന്തബ്ബോതി അയ്യോ, കമ്മനി യോ. മഹാകുലസ്സാപച്ചം മഹാകുലോ, ണോ.

ഭൂഭുജന്തം രാജസാമഞ്ഞേ. അതിതേജവന്തതായ വിസേസേന രാജതേ ദിബ്ബതേതി രാജാ, രാജ ദിത്തിയം. ഭുയാ ഭൂമിയാ പതി ഭൂപതി, ഭും പാലേതീതി വാ ഭൂപതി, പാ രക്ഖണേ,തി, രസ്സോ. പഥവിയാ ഇസ്സരോ പത്ഥിവോ, ണോ, ദ്വിത്തം, ഇത്തഞ്ച. ജഗതിം ഭൂമിം പാലേതീതി ജഗതിപാലോ, കമ്മനി ണോ. ദിസാനം പതി ദിസമ്പതി, ദിസാ, ദിസട്ഠേ വാ പാലേതീതി ദിസമ്പതി, രസ്സത്തം, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ ച. ഭും ഭൂമിം ഭുഞ്ജതീതി ഭൂഭുജോ, ഭുജ പാലനജ്ഝോഹരണേസു, ഇധ പാലനേ, രുധാദി. മഹിഖിതോപ്യത്ര. ഖി നിവാസഗതീസു, മഹിം അഖി ഗതവാ മഹീഖിതോ.

൩൩൫. പജ്ജദ്ധം മുദ്ധാഭിസിത്തേ ജാതിഖത്തിയേ, ‘‘രാജജച്ചേ ച ഖത്തിയേ’’തി വചനതോ. രഞ്ഞോ ഖത്തിയസ്സാപച്ചം രാജഞ്ഞോ, ഞ്ഞോ ¶ അപച്ചേ. ‘‘ഖത്തിയോ തു വിരാ ഖത്തം, രാജഞ്ഞദ്വിജലിങ്ഗനോ’’തി രഭസ, രതനകോസേസു പരിയായാ. ഖത്തസ്സാപച്ചം ഖത്തിയോ, അപച്ചേ ഇയപച്ചയോ ദിസ്സതേ, ഖേത്താനം അധിപതിഭൂതത്താ വാ ഖത്തിയോതിആദികപ്പികരാജാ വുച്ചതി, തപ്പഭവത്താ പന മുദ്ധാഭിസിത്തേസ്വപി തംസമഞ്ഞാ, ഏസ്സത്തം. ഖത്തസ്സാപച്ചം ഖത്തം, ണോ. രജ്ജാരോപനസമയേ ദക്ഖിണാവട്ടസങ്ഖോദകേന ഗങ്ഗാനീതേന മുദ്ധനി ഖത്തിയകഞ്ഞാദീഹി അഭിസിത്തത്താ മുദ്ധാഭിസിത്തോ, പഠമഖത്തിയോ. തപ്പഭവതായ പന അനഭിസിത്താ ച മുദ്ധാഭിസിത്താഖ്യാ, യഥാ – ബ്രഹ്മബാഹുജസ്സ വംസേ ജാതസ്സാപി ബ്രഹ്മബാഹുജോ. ബ്രഹ്മബാഹുതോ ജാതത്താ ബാഹുജോതി ഹി നികായന്തരികാനം ലദ്ധി. യസ്മിം പന രാജിനി അസേസാ സാമന്താ പണമന്തി, സോ അധിസ്സരാഖ്യോ [അമര ൧൮.൨]. സം സത്തോ ലഗ്ഗോ അന്തോ യസ്സാ സാ സമന്താ, സവിസയാനന്തരാ ഭൂമി, സമന്തായ ഇമേ സാമന്താ, അനന്തരരാജാനോ.

ദ്വയം ചക്കവത്തിനി. സബ്ബഭൂമിയാ ഇസ്സരോ സബ്ബഭുമ്മോ, ണ്യോ. പുഞ്ഞോപനീതേന ചക്കരതനേന വത്തതേ അസാധുദമനികാദിരാജവത്തം അനുതിട്ഠതീതി ചക്കവത്തീ, ണീ, ചക്കരതനം വത്തേതി ആകാസേ അത്തനോ പുരതോ ഗമയതീതി വാ ചക്കവത്തീ, പുഞ്ഞചക്കം, ചതുചക്കം വാ സത്തേസു വത്തേതി, തേ വാ അസ്മിം വത്തേതീതി ചക്കവത്തീ, ചക്കരതനുപ്പാദനത്ഥം ദ്വാദസവസ്സചരിതം ദസരാജധമ്മം വത്തമേതസ്സത്ഥീതി വാ ചക്കവത്തീ. തത്ഥ അന്തോജനസ്മിം ബലകായേ ധമ്മികാരക്ഖാവരണഗുത്തിയാ സംവിധാനം, ഖത്തിയേസു, അനുയുത്തേസു, ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേസു, നേഗമജാനപദേസു, സമണബ്രാഹ്മണേസു, മിഗപക്ഖീസു, അധമ്മകാരപടിക്ഖേപോ, അധനാനം ധനുപ്പാദനം, സമണബ്രാഹ്മണേ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹപുച്ഛനന്തി ഇദം ദസവിധം ചക്കവത്തിവത്തം, ഇദമേവ ച ഗഹപതികേ, പക്ഖിജാതേ ച വിസും കത്വാ ഗഹണവസേന ദ്വാദസവിധമ്പി ദീപേസു. ചതൂസ്വപി ദീപേസു ആണാധമ്മചക്കാനി സത്തേസു ¶ പവത്തേതീതി വാ ചക്കവത്തീ. അഞ്ഞോ അസബ്ബഭുമ്മോ അനവകാസോ സാമന്തോ ഭൂപോ മണ്ഡലിസ്സരോ നാമ. സയമാണാപവത്തിട്ഠാനവസേന പരിച്ഛിന്നസ്സേവ മണ്ഡലസ്സ ഇസ്സരോ, ന സബ്ബമണ്ഡലസ്സാതി മണ്ഡലിസ്സരോതിപി. ഏത്ഥ ച ‘‘സബ്ബഭുമ്മോ, ചക്കവത്തീ’’തി ദ്വീഹി നാമേഹി ചതുദീപിസ്സരോ രാജാ ദീപിതോ, ഇധാനാഗതേപി സങ്ഗഹേത്വാ കഥിതേന അധിസ്സരപദേന ഏകദീപിസ്സരോ രാജാ, മണ്ഡലിസ്സരപദേന പദേസിസ്സരോ രാജാ ദീപിതോ. അഥ വാ മണ്ഡലിസ്സരപദേന ഏകദീപിസ്സരോ രാജാ, സേസേഹി രാജരാജഞ്ഞാദീഹി ബാഹുജപരിയന്തേഹി പദേസിസ്സരോ ദീപിതോ.

൩൩൬. ദ്വയം രാജഭേദേ. സുഖുമതായ ലീനാ അപാകടാ ഛവിയോ യേസം തേ ലിച്ഛവിനോ. ലിച്ഛവീ ച വജ്ജീ ചാതി ദ്വന്ദോ. ദ്വയം സമ്മാസമ്ബുദ്ധകുലേ രാജിനി. പുരിമതരസമ്ഭൂതേ സക്യകുലേ സഞ്ജാതത്താ സക്യോ, ണോ. സക്കോപി. സക്യേ ഭവോ സാകിയോ, ഇയോ, യലോപോ, ദീഘോ ച.

പഞ്ചകം ബുദ്ധപുത്തസ്സായസ്മതോ രാഹുലസ്സ മാതരി. ഭദ്ദ കല്യാണേ, സോഖ്യേ ച. കുലാചാരരൂപാദിവസേന കല്യാണത്താ ഭദ്ദാ. കച്ചസ്സാപച്ചം കച്ചാനാ, അപച്ചസദ്ദോയം നിച്ചം നപുംസകേ പുത്തേ, പുത്തിയഞ്ച ഭവതീതി. ‘‘രാഹു വിയ ചന്ദം മമ നിക്ഖമനം ലാതുകാമോ ചായം മേ പുത്തോതി രാഹുലോതി നാമേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി മനസി കത്വാ ‘‘രാഹു ജാതോ, ബന്ധനം ജാത’’ന്തി പിതരാ വുത്തോ സിക്ഖാകാമോ ആയസ്മാ രാഹുലോയേവേത്ഥ രാഹുലോ, തസ്സ മാതാ രാഹുലമാതാ, ബിമ്ബം വുച്ചതി സരീരം, അതിസയവണ്ണസരീരയുത്തതായ ബിമ്ബാ, വമിധാതുമ്ഹാ വാ ¶ ബോ, വസ്സ ബത്തം. യസോ വുച്ചതി പരിവാരോ, കിത്തി ച, തേ ധാരേതീതി യസോധരാ, മനാദിത്താ അസ്സോ.

൩൩൭-൩൩൯. യേസം ഖത്തിയാനം ധനം സതം ഹോതി, കീദിസം തം ധനം? നിധാനഗം പഥവാദീസു നിധാനവസേന ഗതം പവത്തം, തേസം ധനാനം സതം കഹാപണാനം, കിത്തകപ്പമാണാനം? കോടീനം സതം. കേന പരിച്ഛേദേന? ഹേട്ഠിമന്തേന ഹേട്ഠിമകോട്ഠാസേന, ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന വാ കോടീനം സതം ഹോതി. ദിവസവളഞ്ജോ ദിവസേ ദിവസേ വളഞ്ജിതബ്ബോ പന കഹാപണോ വീസതമ്ബണമത്തം ഹോതി, തേ ഖത്തിയാ ‘‘ഖത്തിയമഹാസാലാ’’ത്യുച്ചന്തേ. മഹന്തോ ധനസാരോ യേസന്തേ മഹാസാലാ, ലത്തം, അമ്ബണമത്ര ഏകാദസദോണമത്തം.

യേസം ദ്വിജാനം ബ്രാഹ്മണാനം നിധാനഗാനി നിധാനവസേന പവത്താനി അസീതികോടിധനാനി ഹോന്തി, ദിവസവളഞ്ജോ പന കഹാപണോ ദസമ്ബണമത്തം ഹോതി, തേ ദ്വിജാ ‘‘ദ്വിജമഹാസാലാ’’ത്യുച്ചന്തേ.

നിധാനഗേ, വളഞ്ജേ ച ധനേ തദുപഡ്ഢേ തേസം ദ്വിജമഹാസാലാനം ധനസ്സ ഉപഡ്ഢഭാഗേ സതി ഗഹപതിമഹാസാലാ നാമ സിയും, ഉഭയത്രാപി ഹേട്ഠിമന്തേനേവ ധനപരിച്ഛേദോ.

൩൪൦. യോ ¶ ന ഹീനോ, ന ചുക്കട്ഠോ, മജ്ഝിമാധികാരബ്യവട്ഠിതോ രാജപുത്തസേനാപതിമഹാകണിത്ഥരാദി, സോ മഹാമത്തോ. മഹതീ മത്താ പരിച്ഛേദോ യസ്സ മഹാമത്തോ, രൂപഭേദേന പട്ഠാനം ക്ലീവം.

‘‘പകതിയം മഹാമത്തേ, പഞ്ഞായം പരമത്തനി;

നപുംസകം പധാനം തം, ഏകത്തേ തു’ത്തമേ സദാ’’തി.

രഭസോ ച. ‘‘മഹാമത്തോ, പട്ഠാനോ ചാ’’തി തു പുംസകണ്ഡേ വോപാലിതോ. പകട്ഠേ തിട്ഠതീതി പട്ഠാനം, യു [അഭിധാനപ്പദീപികാ ടീകാ ൯൮൩, ൧൧൨൩ ഗാഥാസുപി പസ്സിതബ്ബം].

പഞ്ചകം മന്തിനിമ്ഹി. മതിപ്പധാനോ സചിവോ സഹായോ. ഇതികത്തബ്ബതാവധാരണം മന്തോ, തംയോഗാ മന്തിനീ. അസ്സത്ഥ്യത്ഥേ ഇനീ, അഥ വാ മന്തേന നയതീതി മന്തിനീ, അഥ വാ മന്തയോഗാ മന്തി, നേതീതി നീ, മന്തി ച നീ ചാതി മന്തിനീ. ‘‘മതിസചിവമന്തിനീ’’തിപി പാഠോ, തദാ ദ്വിന്നം തിണ്ണം വാ ദ്വന്ദോ. രഞ്ഞാ സഹ ജീവതീതി സജീവോ. സചതേ സമവേതോ ഭവതീതി സചിവോ. സച സമവായേ, വോ, ഇകാരാഗമോ ച. സബ്ബകിച്ചേസു രഞ്ഞാ മന്തേന അമാ സഹ ഭവതീതി അമച്ചോ, അമാസദ്ദോയം നിപാതോ സഹത്ഥേ ച്ചപച്ചയോ. സജീവമത്തേ ചാമച്ചസദ്ദോ വത്തതി. ദ്വയം സേനാപതിമ്ഹി. സേനം നയതീതി സേനാനീ. ചമൂനം സേനാനം പതി ചമൂപതി.

൩൪൧. ന്യാസാദീനം ¶ ഇണാദാനദായവിഭാഗാദീനം വിവാദാനം വോഹാരാനം ഉപദട്ഠരി ഉപദസ്സിതേ അക്ഖദസ്സോ, അക്ഖേ വോഹാരേ പസ്സതീതി അക്ഖദസ്സോ, ണോ, ധമ്മാധികരണിയോ. പുച്ഛാവിവാകോ, പഞ്ഹവിവാകോപ്യത്ര.

പജ്ജഡ്ഢം പടിഹാരേ. ദ്വാരേ നിയുത്തോ ദോവാരികോ, ണികോ, ഓകാരാഗമോ. പടിഹരതി വിഞ്ഞായതി തേനാതി പടിഹാരോ, ണോ. ദ്വാരേ തിട്ഠതീതി ദ്വാരട്ഠോ, സകത്ഥേ കോ. ദ്വാരപാലകോ. ദ്വാരട്ഠിതോ, ദസ്സകോപ്യത്ര.

൩൪൨. രാജൂനം അങ്ഗരക്ഖഗണോ അനീകട്ഠോതി മതോ. ‘‘രക്ഖിവഗ്ഗോ തു യോ രഞ്ഞം, സോ’നീകട്ഠോ’ഭിധീയതേ’’തി അമരമാലായഞ്ച, അനീകേന സമൂഹേന തിട്ഠതീതി അനീകട്ഠോ, ണോ.

ദ്വയം മഹല്ലകേ. കഞ്ചുകം ചോളം, തംയോഗാ കഞ്ചുകീ. സോകം വിന്ദതീതി സോവിദല്ലോ. വിദ ലോഭേ, ലോ, കലോപോ. ഥാപതി, സോവിദോപ്യത്ര. ദ്വയം സേവകേ. പഭുനോ പച്ഛാ ജീവതീതി അനുജീവീ, ണീ. സേവ സേവനേ, ഭൂ, ണ്വു. അത്ഥീപ്യത്ര. അത്ഥ യാചനായം. അത്ഥനമത്ഥോ, ആസീസോ, തംയോഗാ അത്ഥീ.

൩൪൩. ദ്വയം ¶ അധികമത്തേ. ഗാമേസു അധികത്താ അധികാ ഇക്ഖാ അനുഭവനമേതസ്സ അജ്ഝക്ഖോ, ഇസ്സത്തം. അധികം കരോതീതി അധികതോ. ഇദം ദ്വയം ഥായുകഗോപാനം ദ്വിന്നമ്പി നാമം. തത്ര ഏകഗാമേ അധികതോ ഥായുകോ, ബഹൂസു ഗാമേസ്വധികതോ ഗോപോ. വുത്തഞ്ചാമരകോസേ ‘‘ഥായുകോധികതോ ഗാമേ, ഗോപോ ഗാമേസു ഭൂരിസൂ’’തി. [അമര ൧൮.൭] രുദ്ദേനാപി വുത്തം ‘‘ഗാമേസ്വധികതേ ഗോപോ, ഗോട്ഠജ്ഝക്ഖേപി വല്ലഭോ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൮.൭].

ദ്വയം സുവണ്ണരജതജ്ഝക്ഖാനം ദ്വിന്നമ്പി നാമം. ഹിരഞ്ഞം വുച്ചതി അകതസുവണ്ണാദി, തത്ര നിയുത്തോ ഹേരഞ്ഞികോ. കന ദിത്തിഗതികന്തീസു, നിപുബ്ബോ, ഖോ, നിക്ഖോ, സുവണ്ണാദിവികാരോ, തത്ര നിയോഗോ നിക്ഖികോ. വിസേസതോ പന സുവണ്ണജ്ഝക്ഖേ ഭോരികോ. ഭൂരിസദ്ദോ സുവണ്ണേ, തംയോഗാ ഭോരികോ. രൂപ്യാജ്ഝക്ഖേനിക്ഖികോ, തസ്മാ’യ’മുഭയത്രാപി ഹേരഞ്ഞികോതി സാമഞ്ഞസ്മിംയേവ. വുത്തഞ്ച –

‘‘ഭോരികോ കനകാജ്ഝക്ഖോ,

രൂപ്യാ’ജ്ഝക്ഖോ തു നിക്ഖികോ’’തി [അമര ൧൮.൭].

സസ്സ അത്തനോ വിജിഗീസഭൂതസ്സ ദേസാനന്തരോ സമന്തതോ മണ്ഡലീഭൂതോ രാജാ സത്തുരുച്ചതേ ഏകത്ഥാഭിനിവേസിതത്താ. തതോ പരം വിജിഗീസഭൂമ്യേകന്തരികോ മിത്തോ ഏകത്ഥകാരിത്തനോപകാരത്താ. അരിവിജിഗീസമിത്താനം പന മണ്ഡലാനം ബഹിഭൂതോ ദൂരമണ്ഡലട്ഠോ വിജിഗീസഭൂമിയാ അച്ചന്തബ്യവഹിതോ ബലാധികോപി യോ നാപകരോത്യുപകാരോതി വാ, സ ഉദാസീനോ ദൂരമണ്ഡലത്തേനോപകാരത്താ. ദൂരമണ്ഡലേ ¶ ആസതീതി ഉദാസീനോ, ഉപുബ്ബോ ആസ ഉപസേവനേ, യു, അസ്സി, ദാഗമോ ച. സത്തുമഭിയുഞ്ജമാനസ്സ വിജിഗീസസ്സ സത്തുഹിതായ യോ പണ്ഹിം ഗണ്ഹതി പിട്ഠിതോ വത്തതി, സോ പണ്ഹിഗ്ഗാഹോ. ‘‘പണ്ഹി പച്ഛാ പദം വിജിഗീസസ്സാ’’തി രതനകോസേ. ‘‘പണ്ഹിപാദേ ബ്യൂഹപിട്ഠേ’’തി [തികണ്ഡസേസ ൩.൩.൧൩൪] തികണ്ഡസേസോ. ‘‘പണ്ഹി പച്ഛിമഭാഗേ ച, പാദമൂലോമദിട്ഠിസു. സേനാപിട്ഠേ കുമ്ഭിയഞ്ചേ’’തി തു നാനത്ഥസങ്ഗഹേ.

൩൪൪-൩൪൫. ദിട്ഠന്തം രിപുമ്ഹി. മിത്തപടിപക്ഖത്താ അമിത്തോ, രപത്യവണ്ണം രജതേതി രിപു, ഉ, ഇത്തം, രപ, ലപ, ജപ, ജപ്പ വചനേ വാ. വേരം വിരോധോ യസ്സത്ഥീതി വേരീ, ഈ, ദുക്ഖഹേതുത്താ സപത്തി ഇവ സപത്തോ, ഇവത്ഥേ അകാരപച്ചയോ. അര ഗമനേ,തി, ഭൂവാദിത്താ ആഗമോ. സദ സാദനേ, തു, ഭൂവാദി, സത്തു, യവാദിചുണ്ണേപി. അര ഗമനേ, വേരമരതീതി അരി, രസ്സന്തോ ഇ. സപത്താദീനം ചതുന്നം ദ്വന്ദോ, ‘‘ബ്യഞ്ജനോ ച വിസംയോഗോ’’തി സുത്തേ ചഗ്ഗഹണേന ഏകതകാരസ്സ ലോപോ ച. പതിയമത്ഥനം പച്ചത്ഥോ, തംയോഗാ പച്ചത്ഥികോ, പതിയം വിപരീതഗമനം. പന്ഥ ഗതിയം, ചുരാദി. പരിപന്ഥോ പരിസ്സവട്ഠാനം, തംയോഗാ പരിപന്ഥീ. പടിവിരുദ്ധോ പക്ഖോ സഹായോ പടിപക്ഖോ, തഥാ വിപക്ഖോ. ന ഹിതോ അഹിതോ. ഹിംസായം രമതീതി [പരതീതി (?)] പരോ, ക്വി. പടിപക്ഖഭാവേന അമതി ഗച്ഛതീതി പച്ചാമിത്തോ, അമ ഗമനേ, തോ, ദ്വിത്തം. നത്ഥി ഏതസ്മാ ഈതി ഉപദ്ദവോതി അനീതോ ¶ , മിത്തോ, തപ്പടിപക്ഖോ പച്ചനീതോ, സോ ഏവ പച്ചനീകോ, തസ്സ കോ, യഥാ നിയകോ. വിരോധോസ്സത്ഥീതി വിരോധീ, ഈ. ദിസ, ദുസ അപ്പീതിയം, ദിവാദി. വിദുസ്സനസീലതായ വിദ്ദേസീ, ദ്വിത്തം, ഇസ്സേത്തം. ദുസ്സതീതി ദിസോ, അ. തപച്ചയേ ദിട്ഠോ, ധാത്വന്തേന സഹ ട്ഠാദേസോ. ദ്വേസണോ, ദുഹദയോ, ദസ്സു, സാത്തവോ, അഭിഘാതീപ്യത്ര.

ദ്വയം അനുകൂലനേ. അനുരോധനം അനുരോധോ, ണോ. രുധ ആവരണേ. അനുരൂപം പവത്തനം അനുവത്തനം, വതു വത്തനേ, ഭൂ, യു.

൩൪൬. പഞ്ചകം മിത്തസാമഞ്ഞേ. മിദ സ്നേഹേ, ഭൂവാദി, തോ, വയസാ തുല്യോ വയസോ, മൂലവയോസദ്ദേഹി സഞ്ഞായം സപച്ചയോ [യപച്ചയോ (?) പാണിനി ൪.൪.൯൧ സുത്തം പസ്സിതബ്ബം], സബ്ബകാരിയേസു സഹ വയതീതി വാ വയസോ, വയ ഗമനേ, സഹസ്സ സോ വണ്ണവിപരിയയോ. സഹ അയതി കിച്ചേസൂതി സഹായോ, അയ ഗമനേ, സഹസ്സ സാഭാവോ, യഥാ സഹധമ്മികോ. സഹ വാ ഹാനി, അയോ വാ വുഡ്ഢി യസ്സ സഹായോ, തിപദബഹുബ്ബീഹി, യഥാ പരക്കമാധിഗതസമ്പദാ. അഥ വാ ഹാനി ച ആയോ ച ഹായാ, നിലോപോ, തേ യസ്സ അത്ഥി, സോ സഹായോ, ‘‘സപക്ഖകോ, സലോമകോ’’ത്യാദീസു വിയ സസദ്ദസ്സ വിജ്ജമാനത്ഥത്താ. സുന്ദരം ഹദയമേതസ്സാതി സുഹദയോ, അലോപോ, ദ്യസ്സ ജോ, സോവ സുഹജ്ജോ. സഹ പരിസഹനേ. പരിസഹനം അദുസ്സനം, ഖോ, ഹലോപോ, സഖാ, രാജാദി, സമാനോ ഖ്യാതോ പതീതോ വാ സഖാ, യലോപോ, സമാനസ്സ ¶ ച സഭാവോ. സിനിദ്ധോ, സ്നിദ്ധോ, സവയോപ്യത്ര. സഖ്യസത്തപദിനാ പന മേത്തിയം വത്തന്തി. സഖിമ്ഹി ഭവം സഖ്യം. സത്തഹി പദേഹി അവഗമ്യതേതി സത്തപദിനം [സത്തപദീന (അമര ൧൮.൧൨)], ഇനോ.

ദ്വയം അഭേജ്ജമിത്തേ. സബ്ബകാലം ഭജതീതി സമ്ഭത്തോ, ഭജ സേവായം, ഭൂവാദി. ദള്ഹോ ഥിരോ മിത്തോ ദള്ഹമിത്തോ. ദ്വയം ദിട്ഠമത്തമിത്തേ. കിഞ്ചി കാലം പസ്സിതബ്ബോതി സന്ദിട്ഠോ. സംസദ്ദോയമപ്പത്ഥോ. ദിസ പേക്ഖനേ, ദസ്സനം ദിട്ഠം, തം മത്താ പമാണമേതസ്സ ദിട്ഠമത്തകോ, സകത്ഥേ കോ.

൩൪൭. ദ്വയം ചരപുരിസേ താപസാദിരൂപേന ചരമത്തേ. ചരതി ജാനാതി പരചക്കന്തി ചരോ, അ, ചാരോപി, ണോ. ഗുള്ഹപുരിസോ ഗുത്തപുരിസോ. യഥാരഹവണ്ണോ, പണിധി, അപ്പസപോ, ഫസ്സോപ്യത്ര. തത്രാദിദ്വയം വാണിജകസിബലലിങ്ഗഭിക്ഖുകച്ചായനാദിലേസേന ഥായിനിചരേ. ഇതരേ ഇധാഗതസദിസത്ഥേ. വണ്ണോ പകാരോ, യഥാരഹവണ്ണോ യഥാരഹപ്പകാരോ. യേന പരചക്കം സക്കാ ഞാതും തപ്പകാരവാ ഇച്ചത്ഥോ. പണിധിയ്യതേ ഞേയ്യമസ്മിം പണിധി, ഇ. അപകട്ഠം സപ്പതി ചരതീതി അപസപ്പോ, അ. ഫുസ ബാധനഫുസനേസു, അ, ഫസ്സോ.

തികം പഥികേ. പഥേ ഗച്ഛതീതി പഥാവീ, വീ, ദീഘോ. ഇകോ, പഥികോ. അദ്ധനി മഗ്ഗേ ഗച്ഛതി സീലേനാതി അദ്ധഗൂ. അദ്ധഗോപ്യത്ര.

ദ്വയം ദൂതേ. ദു പരിതാപേ, തോ. സന്ദേസം വാചികം ഹരത്യനേനേതി [ഹരതീതി (?)].

ദ്വയം ¶ ജോതിസികേ. ഗണയതീതി ഗണകോ, ണ്വു. മുഹുത്തം കാലവിസേസം ജാനാതീതി മുഹുത്തികോ, വാഗ്ഗഹണേന ന വുദ്ധി. സംവച്ഛരോ, ജോതിസികോ, ദേവഞ്ഞൂ, മോഹുത്തോ, ഞാണികോ, കാതന്തികോപ്യത്ര. കതന്തോ ദേവമത്തം, തം ജാനാതീതി കാതന്തികോ.

൩൪൮. ദ്വയം ലേഖകേ. ലിഖ ലേഖനേ, ഭൂ, ണ്വു. ലിപേന മസ്യോപദേസേന ഭവതീതി ലിപി, ഇ, വണ്ണസണ്ഠാനോ, തം കരോതീതി ലിപികാരോ. അക്ഖരചണോ, അക്ഖരചുഞ്ചുപ്യത്ര. ചന ദാനേ, ഭൂ. ചഞ്ചു ഗതിയം.

മേലാനന്ദാ മസിമണി, മേലന്ധു വണ്ണകൂപികാ;

മസിജലന്തു മേലാ ച, പത്തഞ്ജനം മസി ദ്വിസു.

ലേഖനീ വണ്ണതൂലീ ച, വണ്ണകക്ഖരതൂലികാ;

വണ്ണദൂതോ സോത്ഥിമുഖോ, ലേഖോ വാചികഹാരകോ.

കാചനകിതലികോ ച, കാചനം തന്നിബന്ധനം;

ലേഖ്യട്ഠാനം ഗന്ഥകുടി, മുദ്ദാ പച്ചയകാരിനീ [തികണ്ഡസേസ ൨.൮.൨൭, ൨൮, ൨൯].

ദ്വയം വണ്ണേ. വണ്ണീയതി പകാസീയതി അത്ഥോ യേന, സോ വണ്ണോ, വണ്ണ പകാസനേ. ന ഖരതി ന ഖീയതീതി അക്ഖരോ, ഖര വിനാസേ, ഖി ഖയേ വാ, തദാ അരോ. ലിഖനം, ലിപി, ലിഖി ഇമേ വണ്ണസണ്ഠാനേ വത്തന്തി. ലിപിലിഖിയോ ഇത്ഥിയം.

ഭേദാദയോ ഇമേ ചതുരോ ഉപായാ സത്തുവിജയകാരണാനി. സത്തുവിജയമുപഗച്ഛന്തി ഏതേഹീതി ഉപായാ. പരസ്മാ വിസിലേസനം ഭേദോ.

സ്നേഹരാഗാപനയനം ¶ , സംഹാസോപ്പാദനം തഥാ;

സന്തജ്ജനഞ്ച ഭേദോയം, വിഞ്ഞൂഹി തിവിധോ മതോ [കാമന്ദകീയനീതിസാര ൧൭.൮].

തത്രായം തവാനുഗ്ഗതേന പവുദ്ധോ പാസാദതരവോ വിയ അത്താനഞ്ചോച്ഛിന്ദിസ്സതീതി സങ്കായം ജനിതായം സ്നേഹഭത്തിഞ്ചാപനയതി. അഭിഭവനഞ്ചോപാദയതി [പദ്ധഞ്ചോപാദയതി (ക.)]. അഞ്ഞസ്സ ച പരിയപച്ചാമിത്താനുഗ്ഗഹണസ്സ മരണമേവന്തോ ഭവിസ്സതീത്യേവംപകാരമഭിഭയനം സന്തജ്ജനം.

വധോത്ഥഗ്ഗഹണഞ്ചേവ, പരിക്ലേസോ തഥേവ ച;

ഇതി ദണ്ഡവിധഞ്ഞൂഹി, ദണ്ഡോപി തിവിധോ മതോ [കാമന്ദകീയനീതിസാര ൧൭.൯].

പരിക്ലേസോ ബന്ധനതാളനാദി.

അഞ്ഞമഞ്ഞോപകാരാനം, ദസ്സനം ഗുണകിത്തനം;

സമ്ബന്ധസ്സ സമക്ഖാനം, ആയതിം സമ്പകാസനം.

വാചാ പേസലയാ സാധു, തവാഹമിതി ചപ്പണം;

ഇതി സാമവിധഞ്ഞൂഹി, സാമം പഞ്ചവിധം മതം [കാമന്ദകീയനീതിസാര ൧൭.൪-൫].

‘‘അസ്മിം ഏവം കതേ ഇദം അമ്ഹാകം ഭവിസ്സതീ’’തി ആസാദസ്സനം ആയതിസമ്പകാസനം. അപ്പണമിത്യങ്ഗസ്സ ദാനം.

ദാനഞ്ച പഞ്ചധാ സാരസ്സാസാരസ്സ ച ദബ്ബസ്സ ഗഹിതസ്സ സമപ്പണം, തഥാഗഹിതസ്സാനുമോദനം, തഥാ അപുബ്ബദാനം, തഥാ ‘‘അമുസ്സ ദബ്ബം ഗണ്ഹാഹി, തഥേവ ഭവിസ്സതീ’’തി പരസേസു സയം ഗാഹപ്പവത്തനം, തഥാ ഇണപ്പമോചനഞ്ചേതി. യഥാഹ –

‘‘യോ സമ്പത്തധനോസ്സഗ്ഗോ, ഉത്തമമജ്ഝിമാധമോ;

പതിദാനം തഥാ തസ്സ, ഗഹിതസ്സാനുമോദനം.

ദബ്ബദാന’മപുബ്ബഞ്ച ¶ , സയം ഗാഹപ്പവത്തനം;

ദേയ്യസ്സ പടിമോക്ഖോ ച, ദാനം പഞ്ചവിധം മത’’ന്തി [കാമന്ദകീയനീതിസാര ൧൭.൬-൭].

ഏതേ ചത്താരോ ഉപായാ മായാദീസ്വേവന്തോഗധാ, തഥാ ഹി മായോപേക്ഖാ ച ദണ്ഡന്തോഗധാ. ഇന്ദജാലഞ്ച ഭേദേ അന്തോഗധം. കേചി പനാഹു

‘‘സാമം ദാനഞ്ച ഭേദോ ച, ദണ്ഡോ ചേതി ചതുക്കകം;

മായോപേക്ഖിന്ദജാലഞ്ച, സത്തോപായാ പകിത്തിതാ’’തി [കാമന്ദകീയനീതിസാര ൧൭.൩].

൩൪൯. നാമമത്തേന വുത്താനം ഭേദാദീനമിദാനി പരിയായാന്യാഹ. തത്ര ദ്വയം ഭേദേ. ജപ മാനസേ ച [ജപോ ചിന്തനവാചാസു (ധാത്വത്ഥസങ്ഗഹ, ൧൩൫ ഗാഥാ)], ഭൂ, ണോ. ഭിദി ദ്വിധാകരണേ, ണോ.

തികം ദണ്ഡേ. ദണ്ഡ നിപാതനേ, ചുരാദി. സഹോ വുച്ചതി ബലം, തബ്ഭവം സാഹസം. ദമനം ദമോ, ദീഘപടിസേധോ.

൩൫൦. സാമം സുദ്ദവഗ്ഗേ, ദാനഞ്ച ബ്രാഹ്മണവഗ്ഗേ കഥേസ്സതി. സാമ്യാദയോ സത്തരേവാചരിയമതേ. പരമ്പരോപകാരിത്താ രജ്ജസ്സങ്ഗാനി. പകട്ഠമുപകുബ്ബന്തി രജ്ജന്തി പകതിയോതി ചോച്ചന്തേ. വുത്തഞ്ച കാമന്ദകീയേ –

‘‘സാമ്യ’മച്ചഞ്ച രട്ഠഞ്ച, ദുഗ്ഗം കോസോ ബലം സഖാ;

പരമ്പരോപകാരീദം, സത്തങ്ഗം രജ്ജമുച്ചതേ [കാമന്ദകീയനീതിസാര ൪.൧].

അമച്ചരട്ഠദുഗ്ഗാനി ¶ , കോസോ ദണ്ഡോ ച പഞ്ചമോ;

ഏതാ പകതിയോ വുത്താ, വിജിഗീസസ്സ രാജിനോ.

ഏതാ പഞ്ച തഥാ മിത്തം, സത്തമോ പഥവീപതി;

സത്തപ്പകതികം രജ്ജം, ഇച്ചാഹ സൂരപൂജിതോ’’തി.

തത്ര പോരസേണീനം പധാനഭാവേപി സതി രട്ഠഗ്ഗഹണേന, ബലഗ്ഗഹണേന വാ ഗഹണസിദ്ധന്തി നേഹ വിസും ഗഹണം കതം, അമരകോസേ പന ദ്വീഹി ഗഹണേ സിദ്ധേപി പധാനത്താഖ്യാപനത്ഥം വിസും ഗഹിതാ. വുത്തഞ്ഹി തത്ര –

‘‘സാമ്യ’മച്ചോ സഖാ കോസോ, രജ്ജദുഗ്ഗബലാനി ച;

രജ്ജങ്ഗാനി പകതയോ, പോരാനം സേണിയോപി ചേ’’തി [അമര ൧൮.൧൭].

ഏസഞ്ച സാമ്യമച്ചരട്ഠദുഗ്ഗകോസബലസഖീനം പുബ്ബതരസ്സ ഗരുത്തം വിഞ്ഞേയ്യം, ഇഹ തു നാമലിങ്ഗാനുസാസനേ അഭിധാനസത്ഥേ അനുപയോഗതോ യഥാക്കമം ഗരുത്തം ന വത്തുമിച്ഛതീതി ബ്യതിക്കമേനോപഞ്ഞാസോ കതോ.

സുവണ്ണാദിമയഭണ്ഡാഗാരം കോസോ, പബ്ബതോദകരുക്ഖാദീഹി ദുഗ്ഗമം പുരം ദുഗ്ഗം, വിജിതം ജനപദവതീ ഭൂമി, ബലം ചക്കം, തഞ്ച മോലഭതസേണിസഹായാമിത്താടവികഭേദേന ഛബ്ബിധം. തത്ര കമാഗതം മോലം, വേതനസമ്ബന്ധം ഭതം, പോരം ബലം സേണീ, സഹായഭൂതം സഹായോ, അമിത്തഭൂതം അമിത്തം, അടവികം അടവിസഹായോ മിത്തം. തദപി സഹജ്ജം, പാകതം, കിത്തിമഞ്ചേതി തിവിധം. ‘‘ലിങ്ഗേ സഭാവേ പകതി, പോരാമച്ചാദിയോനിസു. തിലിങ്ഗം ഗുണസാമ്യേപീ’’തി [ബ്യാഖ്യാസുധാ ൧.൪.൨൯] രുദ്ദോ.

൩൫൧. പഭാവാദീനം ¶ വസാ സത്തിയോ നാമ തിസ്സോ ഭവന്തി. സക സത്തിയം,തി. തത്ര യം സന്ധാദീനം, ഭേദാദീനഞ്ച യാഥാവതോ അവട്ഠാപനം, തം ഞാണബലം മന്തസത്തി, സകസമ്പത്തുപ്പത്തിയം കോസദണ്ഡാ പഭൂസത്തി, തേസംയേവ പഭുത്തസമ്പാദനേ സാമത്ഥിയതോ. വുത്തഞ്ച ‘‘കോസദണ്ഡബലം പഭൂസത്തി’’രിതി [ചിന്താമണിടീകായമ്പി]. ബലവതീ ഉസ്സാഹചേട്ഠാ ഉസ്സാഹസത്തി. വുത്തഞ്ച ‘‘വിക്കമബലമുസ്സാഹസത്തി’’രിതി [ബ്യാഖ്യാസുധാ ൨.൮.൧൯ ചിന്താമണിടീകായമ്പി].

പഭാവാദീനം സകാരണം സരൂപം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘പഭാവോ’’ച്ചാദി. ദമനം ദണ്ഡോ, തദത്ഥിയാ ബലമ്പി ദണ്ഡോ. തതോ ജാതം യം തേജോ, തം പഭാവോ. തതോ ജാതോ യോ തേജോ, സോ ‘‘പഭാവോ’’തിപി പുല്ലിങ്ഗേന യോജനീയം. പഭവന്തി തേജസ്സിനോ അനേനേതി പഭാവോ, ണോ. പകട്ഠോ വാ ഭാവോ പഭാവോ. കോസോ ധനം, തതോ ജാതോ യോ തേജോ, സോ പഭാവോ നാമ. തഥാ കോസജോ തേജോ ധനേന സത്തൂനമുപകരണം. പതപന്തി തേജസ്സിനോ ഭവന്ത്യനേനേതി പതാപോ, ണോ.

൩൫൨. ദ്വയം മന്തേ. മന്താ വുച്ചതി പഞ്ഞാ, സാ ഏതസ്മിം വിജ്ജതി തായ നിപ്ഫാദേതബ്ബത്താതി മന്തോ, അഥ വാ മന്ത ഗുത്തഭാസനേ, ഭാവേ ണോ. ഇതരത്ര ഭാവേ യു.

സോ ¶ മന്തോ ദ്വിഗോചരോ ദ്വിന്നം ജനാനം വിസയഭൂതോ ചതുക്കണ്ണോ നാമ. ചത്താരോ കണ്ണാ ഏത്ഥ ചതുക്കണ്ണോ. സോ മന്തോ തിഗോചരോ തിണ്ണം ജനാനം വിസയഭൂതോ ഛക്കണ്ണോ നാമ. മന്തോ നാമ ചതുക്കണ്ണോ വാ ഛക്കണ്ണോ വാ കത്തബ്ബോ, ന തതോ പരന്തി ദ്വിന്നമേവേത്ഥ ഗഹണം. അമരകോസേ പന ഛക്കണ്ണോപി പടിക്ഖിത്തോ. വുത്തഞ്ഹി തത്ഥ ‘‘അഛക്കണ്ണോ, യോ തതിയാദ്യഗോചരോ’’തി [അമര ൧൮.൨൨].

സബ്ബപാരിസദത്താ [സബ്ബപാഠിപദത്താ (ക.)] ബ്യാകരണസ്സ സോതൂനം സമയന്തരേസ്വപി പടുഭാവജനനത്ഥം ഇധാനാഗതാപി ഛഗ്ഗുണാദയോ ആനേത്വാ കഥേതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘സബ്ബപാരിസദം [സബ്ബപാടിപദം (ക.)] ഹിദം, സബ്ബസത്ഥ’മതോ മതം;

നിസ്സീയതേ ക്വചി കിഞ്ചി, സബ്ബേസ’മത്ര വാദിന’’ന്തി.

യഥാ ഛഗ്ഗുണാ സന്ധി വിഗ്ഗഹയാനാസനദ്വേധാസയാ [അമര ൧൮.൧൮-൯]. തത്ര സന്ധി ഉപഹാരലക്ഖണോ തിവിധോ കോസദണ്ഡഭൂമിപ്പദാനഹേതുകോ. അപഹാരലക്ഖണോ വിഗ്ഗഹോ, സോപി തിവിധോ പകാസയുദ്ധം കൂടയുദ്ധം തുണ്ഹിയുദ്ധന്തി.

പരബ്യസനതാസപത്തിദേസകാലാത്യുദയാവാപയാനമത്തേന സാദ്ധേ പരസ്മിം കതാചരസ്സ ഗുണാനുരത്തപകതിസ്സ വിജിഗീസസ്സ യാത്രാ യാനം [കാമന്ദകീയനീതിസാരേ ൧൧ സഗ്ഗേ പസ്സിതബ്ബം], തഞ്ച വിഗ്ഗയ്ഹയാനം സന്ധായയാനം സമ്ഭൂയയാനം പസങ്ഗയാനം ഉപേക്ഖിയയാനമിതി പഞ്ചവിധം. പതിഗ്ഗാഹീനം നിഗ്ഗയ്ഹ, സന്ധായ, ഉപേക്ഖിയ വാ യം യാനം, തം വിഗ്ഗയ്ഹയാനാദി. യദാ ന സക്കോതി, തദാ സാമന്തേഹി സഹേകീഭൂയ യാനം സമ്ഭൂയയാനം. അഞ്ഞത്ര ഗന്തബ്ബേ അഞ്ഞസ്മിം പസങ്ഗതോ ഗമനം പസങ്ഗയാനം.

‘‘ന മം പരോ ഹന്തും സമത്ഥോ, നാഹമ്പി പര’’മിതി കാലാദികേ പരിക്ഖിത്വാ വിജിഗീസസ്സ ദുഗ്ഗാദീനി വഡ്ഢയതോ ഠിതി ആസനം, തദപി വിഗ്ഗയ്ഹാസനസന്ധായാസനാദിഭേദേന പഞ്ചവിധം. ബലീനം ¶ സത്തൂനം മജ്ഝേ കാകക്ഖിവാ’ലക്ഖിതസ്സോ’ഭയത്ര വചനേനത്തനോ സമപ്പണം ദ്വേധം. അഞ്ഞതരേന വാ ബലവതരേന സന്ധി, അഞ്ഞതരേന അബലേന വിഗ്ഗഹോ ദ്വേധം. സത്തുനോ വാ പകതീഹി സന്ധായ യോ തേന വിഗ്ഗഹോ, സത്തുനേവ വാ യോ സന്ധിവിഗ്ഗഹസമുദായഹേതുകോ [സത്തുനോവ വാ സന്ധിവിഗ്ഗഹസമുദായഹേതുനോ (ബ്യാഖ്യാസുധാ ൧.൮.൧൮)] ദുഗ്ഗാസയസ്സ ബ്യാപാരോ, സോപി ദ്വേധം. പരസന്താനമപ്യോഭയവേദനാനം ഉഭയതോ വുത്തി ദ്വേധമുച്ചതേ.

‘‘ഉച്ഛിജ്ജമാനോ രിപുനാ നിരുപായ പതിക്രിയോ. സത്തിഹീനോ സമാസിയതേ’’തി [ബ്യാഖ്യാസുധാ ൧.൮.൧൮] ഹീനേനാഞ്ഞസ്സ ബലവതരസ്സ ധമ്മവിജയിനോ സമാസയനം [ബലവതാ അരിനാ ഉച്ഛിജ്ജമാനസ്സ ഹീനസത്തിനോ യം ബലവധമ്മവിജയിസമാസയനം (ബ്യാഖ്യാസുധാ ൧.൮.൧൮)], തസ്സേവ വാ ബലിനോ സത്തുനോ കോസാദിപ്പദാനേന ആസയനം ആസയോ വുച്ചതേ. ഏതേ ഛഗ്ഗുണാ.

യസ്മിഞ്ച ഗുണേ ഠിതോ വിജിഗീസോ സക്കോത്യത്തനോ അട്ഠവഗ്ഗിയകമ്മാനി പവത്തയിതും, പരസ്സ ചേതാന്യുപഹന്തും, ഗുണമാധിട്ഠേയ്യ, സാ വുഡ്ഢി.

കസി വണിജ്ജം പഥോ ദുഗ്ഗം, സേതു കുഞ്ജരബന്ധനം;

ഖന്യാകരധനാദാനം, സുഞ്ഞാനഞ്ച നിവേസനം [കാമന്ദകീയനീതിസാര ൫.൭൮].

ഇത്യേസോ അട്ഠവഗ്ഗോ.

യസ്മിം വാ ഗുണേ ഠിതോ സകമ്മാനം വുഡ്ഢി, ഖയം വാ നാഭിപസ്സതി, തം ഠാനം, യസ്മിം വാ ഗുണേ ഠിതോ സകമ്മാനമുപഘാതം പസ്സതി, തസ്മിം ന തിട്ഠേയ്യ, സോ ഖയോ, അയം നീതിവേദീനം തിവഗ്ഗോ [അമര ൧൮.൧൯]. ഇതരേസം ധമ്മത്ഥകാമാ തിവഗ്ഗോ.

ദ്വയം ¶ ഗുയ്ഹേ. രഹസി ഭവം രഹസ്സം, സോ, രഹേ വാ ഭവം രഹസ്സം. ഗുഹ സംവരണേ, കമ്മനി യോ. ഇദം ദ്വയം തീസു. രഹസ്സോ മന്തോ, രഹസ്സാ വാചാ, രഹസ്സം മന്തനം.

൩൫൩. പഞ്ചകം വിജനേ. വിജി പുഥഭാവേ, ഭൂ, തോ ച. വിചി വിവേചനേ, പുഥുഭാവേ ച വാ. ‘‘വിവിത്തം തീസു വിജനേ, അസംപക്കപവിത്തേസൂ’’തി രുദ്ദോ. വിഗതോ ജനോ അസ്മാതി വിജനോ. ഛാദേതീതി ഛന്നോ. ഛദ സംവരണേ. വിത്തമരഹതീതി രഹോ, രഹ ചാഗേ, രമന്തേ അസ്മിന്തി വാ രഹോ, വണ്ണവികാരോ. ‘‘രഹോ നിധുവനേ ചാപി, രഹോ ഗുയ്ഹേ നപുംസക’’ന്തി [ബ്യാഖ്യാസുധാ ൨.൮.൨൨] രഭസോ. ദുതിയോ രഹോസദ്ദോ അബ്യയം. നിസ്സലാകാ, ഉപാസുപ്യത്ര. നിസ്സലാകാ ഥീ, ഉപാസു അബ്യയം.

ദ്വയം വിസ്സാസേ. സസ പാലനേ, ണോ. സമ്ഭ വിസ്സാസേ. ‘‘വിസ്സമ്ഭോ കേലികലഹേ, വിസ്സാസേ’പണയേപി ചേ’’തി [ചിന്താമണിടീകായമ്പി] രുദ്ദോ.

ദ്വയം ന്യായേ. യുജ സമാധിമ്ഹി, സമാധി അഭ്യുപഗമോ, തോ. ഉപഗന്തബ്ബത്താ ഉപായികം. ഉപായാ സകത്ഥേ ഇകോ, ഓപായികം, ഓപയികമ്പി [പാണിനി ൫.൪.൩൪ (ഗണ)], ലബ്ഭം, ഭജമാനം, അഭിനീതം, ന്യായം, ഞായംപ്യത്ര.

൩൫൪. സിലോകം ഓവാദേ. അവപുബ്ബോ വദ വിയത്തിയം വാചായം, ഭാവേ ണോ. സാസ അനുസിട്ഠിമ്ഹി,തി, ആസ്സി, അനുസിട്ഠി ¶ . അനുസാസതേ അനുസാസനം. പുമവജ്ജേ ഇത്ഥിയം, നപുംസകേ ച. ഏത്ഥ ച ഏകസ്സേവത്ഥസ്സ ഭിന്നലിങ്ഗേഹി തീഹി നാമേഹി കഥനം ന കേവലം വാച്ചലിങ്ഗോയേവ സദ്ദോ, അഥ ഖോ വാചകലിങ്ഗോപ്യത്ഥീതി ദീപനത്ഥം.

ദ്വയം ആണായം. ആണ പേസനേ, ഭാവേ അ, ആണാ, ഇത്ഥീ. അവവാദോ, നിദ്ദേസോ, സിട്ഠിപ്യത്ര. ദ്വയം ബന്ധനേ. ദാ ദാനേ, ഭാവേ യു, ദാ അവഖണ്ഡനേ വാ, വിയോഗദാനതോ ഉദ്ദാനം.

൩൫൫-൩൫൬. ദ്വയം അപരാധേ. അപഗച്ഛന്ത്യനേനാതി ആഗു, ണു, പലോപോ, രസ്സസ്സ ദീഘതാ, നപുംസകേ ആഗു. അപഗതോ രാധോ യേന അപരാധോ, രാധ സംസിദ്ധിമ്ഹി. ദ്വയം രാജഗയ്ഹേ. കിര വികിരണേ, കത്തരി അ, അത്തം. ബല പാണനേ, ഇ. കരസാഹചരിയതോ ബലി പുല്ലിങ്ഗേ. ഭാഗധേയ്യോപ്യത്ര. ഭാഗാസകത്ഥേ ധേയ്യോ [പാണിനി ൫.൪.൩൬ (വാ.)], ഭാഗത്തേന തിട്ഠതീതി വാ ഭാഗധേയ്യോ, ഇയോ.

ദ്വയം തുട്ഠിദായേ. മനോരഥപുണ്ണത്താ പത്തബ്ബോ ഭാഗോ പുണ്ണപത്തോ. തുസ്സനം തുട്ഠോ, സോസ്സത്ഥീതി തുട്ഠീ, തേന ദാതബ്ബോ ദായോ തുട്ഠിദായോ, ആകാരന്താനമായോ.

ഛക്കം ¶ പാഭതേ. തഥാ ഹി –

‘‘ഹേമം സീഹാസനം വേസം, വുത്തം ഭദ്ദാസനം തഥാ;

ഉപായന’മുപഗ്ഗയ്ഹം, പാഭതഞ്ചോ’പദാ ഥിയ’’ന്തി.

സിലോകാദ്ധം നാമ അമരമാലാ.

ഉപഗന്ത്വാദാതബ്ബാതി ഉപദാ, അ, ഇത്ഥീ, തം തമത്ഥം പത്ഥേന്തേഹി ആഭരീയതേ ആനീയതേതി പാഭതം, പത്ഥനത്ഥജോതകോയം പസദ്ദോ. ഉപേയ്യതേതി ഉപായനം, ഇതോ യു, ഉപഗച്ഛതി യേനാതി വാ ഉപായനം. കുച സങ്കോചനേ, ണോ, വിഗതോ കോചോ യേന ഉക്കോചോ. പണ്ണേന സത്ഥപണ്ണേന സദ്ധിം ആകരീയതേ ആനീയതേതി പണ്ണാകാരോ, അഞ്ഞത്ര ഉപചാരാ. പഹിണന്ത്യനേനേതി പഹേണകം, ഹി ഗതിയം, യു, സകത്ഥേ കോ. പദേസനം, ഉപഗ്ഗയ്ഹം, ഉപഹാരോപ്യത്ര.

ഗുമ്ബാദിദേയ്യോ ഗുമ്ബഘടാദികോ [ഗുമ്ബഘടാദിതോ (?)] ദേയ്യോസുങ്കം, അനിത്ഥീ, ഗുമ്ബോ നാമ ജലഥലമഗ്ഗാദീസു ലദ്ധബ്ബഭാഗോ, തഥാ ഘട്ടോപി, സമാനത്ഥാ ഹേതേ. ആദിനാ പാഭതമ്പി സങ്ഗണ്ഹാതി. സുങ്ക ഗമനേ, സുങ്കതി യേന, തം സുങ്കം. ഗമു ഗമനേ, ബോ, അസ്സു, ഗുമ്ബോ. ദ്വയം ഗാമജനപദാദിതോ ലദ്ധബ്ബഭാഗേ. അയ ഗമനേ, ണോ, ആയോ. അപച്ചയേ അയോ. ധനാനം സമ്പത്തകാലേ ആഗമോ ധനാഗമോ.

൩൫൭. ദ്വയം ഛത്തസാമഞ്ഞേ. ആതപതോ സൂരിയാലോകതോ തായതീതി ആതപത്തം, തോ. ഛാദയതീതി ഛത്തം, ഛദ ¶ അപവാരണേ, തോ, ത്രണപച്ചയേ ഛത്രം, ഹേമം സുവണ്ണഖചിതം രഞ്ഞം രാജൂനം ആസനം സീഹാസനാഖ്യം. സീഹാകതിപ്പധാനത്താ സീഹാകതിപ്പധാനം ആസനന്തി വിഗ്ഗഹോ.

ദ്വയം ചാമരേ. വാലേന കതാ ബീജനീ വാലബീജനീ. ചമരോ മിഗോ തസ്സേദം ചാമരീ. ‘‘ചാമരാ ചാമരം രോമം, ഗുച്ഛകഞ്ചാവചൂലക’’ന്തി [തികണ്ഡസേസ ൨.൮.൪൦൬] തികണ്ഡസേസോ. പകിണ്ണകംപ്യത്ര. പകരീയതേ വിക്ഖിപതേ പകിണ്ണകം, സകത്ഥേ കോ.

൩൫൮. ഖഗ്ഗാദയോ ഇമേ പഞ്ച രാജൂനം കകുധഭണ്ഡാനി ഭവന്തി. കുക ആദാനേ, ധോ, വണ്ണവിപരിയയോ. രഞ്ഞോ ഗമനകാലേ സദാ ആദാതബ്ബതോ കകുധാനി ച താനി രാജധനത്താ ഭണ്ഡാനി ചേതി കകുധഭണ്ഡാനി.

൩൫൯. ദ്വയം പുണ്ണഘടേ. ജലപുണ്ണത്താ ഭദ്ദോ കല്യാണോ കുമ്ഭോ ഭദ്ദകുമ്ഭോ. ദ്വയം ഹേമഭാജനേ. ഭര ഭരണേ, ഭരണം ധാരണം പോസനഞ്ച, ധാരണത്ഥസ്സ ഭരതിസ്സ ഭിങ്ഗാദേസോ, ഭരതി ദധാതി ഉദകന്തി ഭിങ്ഗാരോ, ആരോ. കരകോ, കുണ്ഡികാപ്യത്ര.

ഹത്ഥീ ¶ ച അസ്സോ ച രഥോ ച പത്തി ച, തേസം സമൂഹോ ഹത്ഥിസ്സരഥപത്തി ചതുരങ്ഗിനീ സേനാത്യുച്ചതേ, സേനങ്ഗത്താ സമാഹാരദ്വന്ദോയം. ചത്താരി അങ്ഗാനി യസ്സം സംവിജ്ജന്തി, സാ ചതുരങ്ഗിനീ, ഈ, ഇനീ.

൩൬൦. ദന്ത്യന്തം ഹത്ഥിനി. കുഞ്ജോ ഹനു, ദന്തോ ച, തംയോഗാ കുഞ്ജരോ, അതിസയേ രോ, കും പഥവിം ജരാപേതീതി വാ കുഞ്ജരോ, അലുത്തസമാസോ, കുഞ്ജേ വാ ഗിരികൂടേ രമതി, കോഞ്ചനാദം നദന്തോ വാ ചരതി, കും വാ പഥവിം തദാഘാതേന ജരയതീതി കുഞ്ജരോ. വാരയതി പരബലം വാരണോ, നന്ദാദീഹി യു. ഹത്ഥയോഗാ ഹത്ഥീ. മതങ്ഗസ്സ ഇസിനോ അപച്ചം മാതങ്ഗോ, മഹന്തം അങ്ഗം സരീരമേതസ്സാതി വാ മാതങ്ഗോ, ഹ നലോപോ, അസ്സാകാരോ ച. ദ്വേ രദാ ദന്താ യസ്സ ദ്വിരദോ, ‘‘രദ വിലേഖനേ ദന്തേ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ. ഗജ സദ്ദേ, ഗജതീതി, അ. നഗോ പബ്ബതോ, സോ വിയ ദിസ്സതീതി നാഗോ, ണോ. കരേന, മുഖേന ചാതി ദ്വീഹി പിവതീതി ദ്വിപോ. ഇ ഗമനേ, ഭോ. ദന്തയോഗാ ദന്തീ. സട്ഠിഹായനോ, ദന്താവലോ, അനേകപോ, മതങ്ഗജോ, കരീ, ഥമ്ഭേരമോ, പദ്മീ, മഹാമിഗോ, പീലു, സിന്ധുരോ, ദീഘമാരുതോ, രാജീവോ, ജലകക്ഖോ, നില്ലുരോ, കരടീ, വരങ്ഗോ, സുപ്പകണ്ണോ ഇച്ചാദീനിപി ഹത്ഥിനോ നാമാനി. സട്ഠിവസ്സികത്താ, ജാതിയാ സട്ഠിവസ്സകാലേ ഥാമേന ഹായനതോ വാ സട്ഠിഹായനോ.

വനകരീനം യോ യൂഥജേട്ഠോ, സോ സയൂഥാനം ജേട്ഠത്താ യൂഥജേട്ഠോ. സയൂഥേ പാതി രക്ഖതീതി യൂഥപോതി ചോച്ചതേ.

൩൬൧. കാളാവകാദീനി ¶ ഏതാനി ഹത്ഥിരാജാനം കുലാനി. കലമ്ബതേ സദ്ദായതേതി കാളാവകോ, ണ്വു, മലോപോ. ഗങ്ഗായം ജാതോ ഗങ്ഗേയ്യോ, ഠാനവസേന സാ സഞ്ഞാ. പണ്ഡരവണ്ണതായ പണ്ഡരോ. വണ്ണവസേന തമ്ബവണ്ണതായ തമ്ബോ. പിങ്ഗലവണ്ണതായ പിങ്ഗലോ. ഗന്ധയുത്തതായ ഗന്ധോ. മങ്ഗ ഗമനത്ഥോ, സോഭനഗമനയുത്തതായ മങ്ഗലോ, അതിസായനേ, പസംസായം വാ ലോ. ഹേമവണ്ണതായ ഹേമോ. ഉപോസഥകുലേ ജാതത്താ ഉപോസഥോ, ഉപഗന്ത്വാ അരയോ ഉസതീതി വാ ഉപോസഥോ, ഥോ, ഉസ ദാഹേ, ഉപപുബ്ബോ വസ നിവാസേ വാ, വസ്സോ, ഉപോസഥോ, തിഥീവിസേസോ ച. ഛബ്ബണ്ണദന്തതായ ഛദ്ദന്തോ. ഏതേസഞ്ച കാളാവകോ ദസന്നം പുരിസാനം ബലം ധാരേതി, ഗങ്ഗേയ്യോ ദസന്നം കാളാവകാനം, ഏവം യാവഛദ്ദന്താ നേതബ്ബോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന ദസന്നം ഛദ്ദന്താനം ബലം ധാരേതി, തേനേവ ഭഗവാ കാളാവകഹത്ഥിഗണനായ കോടിസഹസ്സബലം ധാരേതി, പുരിസഗണനായ ദസന്നം പുരിസകോടിസഹസ്സാനം ബലം.

൩൬൨. പാദോ കരിപോതേ. പഞ്ചവസ്സാനി യാവ കലഭോ, കല സങ്ഖ്യാനേ, അഭോ, കലഭോ, ളത്തേ കളഭോ, മാതാപിതൂഹി ¶ ഭരിതബ്ബത്താ ഭിങ്കോ, ഭരതിസ്സ ഭിങ്കോ. കരിസാവകോപ്യത്ര. പാദോ മത്തമാതങ്ഗേ. ദാനം പഭിന്നോ യസ്സ പഭിന്നോ. മജ്ജതീതി മത്തോ, മദ ഉമ്മാദേ. ഗജേ ജായതീതി ഗജ്ജോ, ണ്യോ, മദോ. സോ സഞ്ജാതോ യസ്സ ഗജ്ജിതോ.

ദ്വയം ഹത്ഥിസമൂഹേ. ഹത്ഥീനം സമൂഹോ ഹത്ഥിഘടാ. ഗജാനം സമൂഹോ ഗജതാ, ഗാമജനബന്ധുസഹായാദീഹി താ. പാദോ ഹത്ഥിനിയം. ഹത്ഥയോഗാ ഹത്ഥിനീ, ഈ, ഇനീ. കണ സദ്ദേ, ഇരു, സകത്ഥേ കോ. കരേണുകാതിപി, തദാ കരയോഗാ കരേണുകാ, ഇണു. കരിണീ, ധേനുകാ, വസാ, കരേണുപ്യത്ര.

൩൬൩. ഹത്ഥിസിരോപിണ്ഡാ ഹത്ഥിനോ സിരസി ദ്വേ പിണ്ഡാ കുമ്ഭാഖ്യാ. കേ സിരസി ഭവതീതി കുമ്ഭോ, അസ്സു, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ ച. ദ്വിന്നം പന കുമ്ഭാനം മജ്ഝിമം വിദു നാമ [അമര ൧൮.൩൭]. അങ്കുസസങ്ഘാതം വിന്ദത്യസ്മിന്തി വിദു, പുമേ, ഉ. ദ്വയം കണ്ണമൂലേ. ചൂള നിമജ്ജനേ, ണ്വു, ചൂളികാ, ചുദ സഞ്ചോദനേ വാ, ചോദേന്തി ഏത്ഥ അങ്കുസാദീഹി അദന്തന്തി ചൂളികാ, ദസ്സ ളോ, ണ്വു.

ആസതേ അസ്മിന്തി ആസനം, ഖന്ധദേസോ. ഖന്ധോ ഏവ ദേസോ ഖന്ധദേസോ, തസ്മിം. ദ്വയം പുച്ഛമൂലേ. പുച്ഛസ്സ മൂലം ഹേട്ഠിമഭാഗോ.

൩൬൪. തികം ഗജബന്ധനഥമ്ഭേ. ആലന്ത്യസ്മിം, അനേന വാ ബന്ധന്തി ആലാനം, യു. ആപുബ്ബോ ബന്ധനത്ഥോ ലാധാതു. ആഹനന്തി ¶ ബന്ധന്ത്യസ്മിം, അനേന വാ ആള്ഹകോ, ഹനധാതു, നസ്സ ളോ, വണ്ണവിപരിയയോ ച, ണ്വു. ഥമ്ഭ പടിബന്ധനേ. ബന്ധോപ്യത്ര.

തികം സങ്ഖലേ. അനിത്ഥീ തൂതി ത്വന്തം ലിങ്ഗപദം. ഗല സേചനേ. നിഗളതി ബന്ധതി യേനാതി നിഗളോ, അ, കത്തുസാധനം വാ. അദി ബന്ധനേ, അന്ദതീതി അന്ദുകോ. ണ്വു, അസ്സു. ഭുസം ഖലത്യനേന സങ്ഖലം, കടി വത്ഥബന്ധനേപി, ‘‘ഥീകടീവത്ഥബന്ധേപി, നിഗളേ സങ്ഖലം തിസൂ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൮.൪൧] രഭസോ. സങ്ഖലികാപ്യത്ര.

ദ്വയം ഗജഗണ്ഡേ. ഗണ്ഡ വദനേകദേസേ, അധാതൂനമ്പി ധാതൂസു പാഠോ, ധാതു ഹി ക്രിയത്ഥോ. ഗണ്ഡോ കപോലസാമഞ്ഞേപി. കട വസ്സാവരണേസു, അ. ദ്വയം കരിമദജലേ. ദീയതേതി ദാനം. മദ ഉമ്മാദേ, കരണേ അ.

൩൬൫. ദ്വയം ഹത്ഥികരേ. സോണ വണ്ണഗതീസു, ഡോ, സോഡ ഗബ്ബേ വാ, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ, ണോ ച. ദ്വീസു ദ്വേപി.

ദ്വയം സോണ്ഡഗ്ഗേ. കരസ്സ സോണ്ഡസ്സ അഗ്ഗം. പുസ പോസനേ. ഖരോ, സസ്സ കോ, ഉസ്സോത്തം, പുസ വുഡ്ഢിമ്ഹി വാ, ഭൂ, പുസ സ്നേഹസേചനപൂരണേസു വാ, കിയാദി, പുസ ധാരണേ വാ, ചുരാദി.

ഹത്ഥിസ്സ കായമജ്ഝമ്ഹി ബന്ധനരജ്ജു കച്ഛാ നാമ. കച ബന്ധനേ, ഛോ. ദൂസാ, വരത്രാപ്യത്ര. കുഥോ നാമ ഹത്ഥിപിട്ഠത്ഥരിതചിത്രകമ്ബലം, സോ ആദി യേസന്തേ കുഥാദയോ. കുഥാദയോ ഏവ കപ്പനോ നാമ ഭവന്തി. കപ്പ സാമത്ഥിയേ, സജ്ജനായഞ്ച ¶ , കരണേ യു. കപ്പനാപി. കച സജ്ജനായം, ഥോ, കുഥോ, തീസു. ‘‘നപുംസകമത്ഥരണം, ഥീ പവേണീ കുഥം തിസൂ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൮.൪൨] ഹി വോപാലിതോ. പവേണീ, അത്ഥരണം, വണ്ണോ, പരിത്ഥോമോതി ഏതേ കുഥപരിയായാ.

൩൬൬. ദ്വയം രാജാരഹേ ഹത്ഥിനി. രാജാനമുപഗന്ത്വാ വഹിതുമരഹതീതി ഓപവയ്ഹോ, അരഹത്ഥേ ണ്യോ. രാജാനം വഹിതും അരഹതീതി രാജവയ്ഹോ, ണ്യോ. ദ്വയം കപ്പിതഹത്ഥിനി. സജ്ജാ സജ്ജനാ സഞ്ജാതാ യസ്മിം സജ്ജിതോ. കപ്പാ കപ്പനാ സഞ്ജാതാ യസ്മിം കപ്പിതോ. ഏതസ്മായേവ പാഠാ സജ്ജകപ്പാ സജ്ജനാകപ്പനാനം പരിയായാതി ഞേയ്യാ.

ഹത്ഥിനോ പാദേ വിജ്ഝനകണ്ടകോ ‘‘തോമരോ’’ത്യുച്ചതേ. തുജ്ജതേനേനേതി തോമരോ, തുദ ബ്യഥനേ, അരോ, ദസ്സ മോ, ഓത്തം. വേണുകംപ്യത്ര [കോത്രം വേണുകമാലാനം (അമര ൧൮.൪൧)], ക്വചി വേളുകന്തിപി പാഠോ.

൩൬൭. ഹത്ഥിനോ കണ്ണമൂലമ്ഹി വിജ്ഝനകണ്ടകോ ‘‘തുത്ത’’മിത്യുച്ചതേ. തുജ്ജതേനേനേതി തുത്തം, തോ. ഹത്ഥിനോ മത്ഥകമ്ഹി വിജ്ഝനകണ്ടകോ ‘‘അങ്കുസോ’’ത്യുച്ചതേ. അങ്കതേ അനേനേതി അങ്കുസോ, അങ്ക ലക്ഖണേ, സോ, അസ്സു.

പജ്ജദ്ധം ¶ ഹത്ഥാരോഹേ. മഡി ഭൂസായം, ഹത്ഥിം മണ്ഡയതി രക്ഖതീതി ഹത്ഥിമണ്ഡോ, സോവ ഹത്ഥിമേണ്ഡോ, മി ഹിംസായം വാ, ഡോ, നിഗ്ഗഹീതാഗമോ. ഹത്ഥിം പാതി രക്ഖതീതി ഹത്ഥിപോ, കമ്മനി ണോ. ഹത്ഥിം ഗോപയതി രക്ഖതീതി ഹത്ഥിഗോപകോ. ഗുപ രക്ഖണേ, സകത്ഥേ കോ. ആധോരണോ, നിസാദിനോപ്യത്ര.

൩൬൮. മാതങ്ഗഹയാദീനം ഗമനാദിക്രിയാസിക്ഖാപകോ ആചരിയോ ‘‘ഗാമണീയോ’’ത്യുച്ചതേ. ഗമനം ഗാമോ, ഭാവേ ണോ. ഹത്ഥാദീനം ഗമനക്രിയാ ഗാമോ, തം നേതി സിക്ഖാപേതീതി ഗാമണീയോ, അഞ്ഞക്രിയാസിക്ഖാപനേതൂപചാരാ, ഗാമം വാ ഹത്ഥാദിസമൂഹം നേതീതി ഗാമണീയോ, ഗമനം വാ സിക്ഖാപേതീതി ഗാമണീയോ, സബ്ബത്ര നസ്സ ണത്തം.

പാദദ്വയം അസ്സേ. ഹയ ഗതിയം, അ. തുരം സീഘം ഗച്ഛതീതി തുരങ്ഗോ, ക്വി, ബിന്ദാലോപോ, ലോപേ സതി തുരഗോ. വാഹ പയതനേ, അ. അസ ഭക്ഖനേ, അ. സിന്ധൂനമദൂരഭവോ ജനപദോപി സിന്ധവോ, തത്ര ഭവോ സിന്ധവോ, സംയോഗന്തത്താ ന വുദ്ധി. ഘോടകോ, പീതി, തുരങ്ഗമോ, വാജീ, ഗന്ധബ്ബോ, സത്തിരിച്ചാദീനിപി അസ്സേ. ഘുട പരിവത്തനേ, ണ്വു. പാ പാനേ,തി. ‘‘പാനേ ഥീ പീതി അസ്സേ സോ’’തി രുദ്ദോ. വാജയോഗാ വാജീ, ഈ. ‘‘ഏസഞ്ച പുബ്ബം പക്ഖോ ആസി, സ തു ദേവേത്യത്യത്ഥിതേന സാലീഭൂതമുനിനാ സക്കം പയോജേത്വാ വജിരഛേദിതോ’’തി നികായന്തരിയാ. സപ സമവായേ,തി, സത്തി, സാമത്ഥിയേപി.

൩൬൯. തസ്സ ¶ അസ്സസ്സ ഭേദോ വിസേസോ അസ്സതരോ, അസ്സം തരതീതി അസ്സതരോ, തര അതിക്കമനേ, തരപച്ചയേനാപി സിദ്ധം. പധാനസ്സഭൂമിഭവോ സുജാതികോ അവികാരീ കുലീനകോ അസ്സോ ആജാനീയോ നാമ, ആ ഭുസോ കാരണാകാരണം ജാനാതീതി ആജാനീയോ, അനീയോ, ണ്യപച്ചയേന വാ സിദ്ധം, തദാ ‘‘കിയാദിതോ നാ’’തി നാഗമോ, ഈകാരാഗമോ ച [ചിന്താമണിടീകാ ൧൮.൪൪ ഗാഥായമ്പി പസ്സിതബ്ബം]. കുലേ സമ്ഭൂതോ കുലീനകോ, ഈനോ, സകത്ഥേ കോ. സങ്ഗാമേ ഗരുസത്ഥപ്പഹാരേന നിഹതോ സന്തോ പിയോ സാമികം ന ജഹതി സുഖം വഹനസീലോ യോ അസ്സോ, സോ വിനീതസദ്ദേനോച്ചതേ. വിസേസേന ദമ്മതം നേതി യന്തി വിനീതോ.

ദ്വയം അസ്സപോതേ. കസ ഗമനേ, ഓരോ, അസ്സി, കിഞ്ചി സരതീതി വാ കിസോരോ, ബിന്ദുലോപോ, അസ്സോ ച, ഹയോ ഏവ ബാലത്താ ഹയപോതകോ, അപ്പത്ഥേ കോ.

൩൭൦. ദ്വയം അഥാമസ്സേ. ഘുട പരിവത്തനേ, ണ്വു, ഘോടകോ, അസ്സസാമഞ്ഞേപ്യയം, ഖരം ഗച്ഛതീതി ഖലുങ്ഗോ, സോ ഏവ ഖളുങ്കോ, ഗകാരസ്സ കകാരം കത്വാ, രസ്സ ലോ, ളത്തമുത്തഞ്ച, ഖളുകോതിപി. ജവേന സബ്ബേസമധികോ അസ്സോ ജവനോ, യു.

ദ്വയം ¶ കവീതിഖ്യാതേ മുഖബന്ധനേ. മുഖമാതിട്ഠതീതി മുഖാഠാനം. ഖേ മുഖവിവരേ ലീനോ ഖലീനോ. ‘‘കവികാ തു ഖലീനോതി [ഖലീനേ ഥീ (?)], കവിയം കഥനംത്യപീ’’തി രഭസോ. കവി, കവികാപ്യത്ര. കു സദ്ദേ. ഇ, ഈ ച, സകത്ഥേ കോ. വാസദ്ദേന നപുംസകത്തം സമുച്ചിനോതി. വുത്തഞ്ച അമരകോസേ ‘‘കവികാ തു ഖലീനോ’നിത്ഥീ’’തി [അമര ൧൮.൪൯].

അസ്സാഭിതാളിനീ വേത്തവികതാദി കസാ നാമ. കസ ഗമനേ, അ, കരണസാധനം.

൩൭൧. അസ്സസ്സ നാസാഗതരജ്ജുമ്ഹി കുസാ, കുസ സിലേസനേ. ദ്വയം അസ്സായം. വല സംവരണേ, വോ, ളത്തം, ആ, വളവാ. അസതീതി അസ്സാ, ‘‘ഇത്ഥിയമതിയവോ വാ’’തി അ, ആ ച, അസ്സാ. വാമീപ്യത്ര. ദ്വയം ഖുരേ. ഖുര ഛേദനേ. സം സുഖം ഫരത്യനേന സഫം, നേരുത്തോ. ‘‘സഫം ക്ലീവേ ഖുരോ പുമാ’’തി [അമര ൧൮.൪൯] അമരകോസോ.

ദ്വയം പുച്ഛമത്തേ. പുച്ഛ പമാദേ. ന ഗച്ഛതീതി നങ്ഗുട്ഠോ, അങ്ഗ ഗമനേ, ഠോ, അസ്സു, ദ്വേപി അനിത്ഥിയം. ലൂമംപ്യത്ര. ദ്വയം കേസവതി നങ്ഗുട്ഠമത്തേ, ന തു ഹത്ഥിനോ ഏവ. വാലസമൂഹയോഗാ വാലഹത്ഥോ, യഥാ കേസഹത്ഥോ ചയേ, തഥാത്രാപി. വാലോ ധിയ്യതേ അസ്മിന്തി വാലധി, ഇ.

ഏത്ഥാനാഗതാപി അസ്സസ്സ ധാരാഖ്യാ [ധാവാഖ്യാ (ക.)] പഞ്ച ഗതിയോ കഥേതബ്ബാ. യഥാ –

അക്കന്ദിതം ¶ ധോരിതകം, രേചിതം വഗ്ഗിതം പ്ലുതം;

ഗതിയോമേ പഞ്ച ധാരാ [ധാവാ (ക.)], അസ്സാനം വിഞ്ഞുനാ മതാ [അമര ൧൮.൪൮-൯].

തത്ഥ വിത്ഥമ്ഭാ സമാവഗതി അക്കന്ദിതം, കന്ദി ഗതിസോസനേസു, തോ. തതോ അധികാ ചതുരാഗതി ധോരിതകം, ധോര ഗതിചാതുരിയേ, തോ, സകത്ഥേ കോ. മണ്ഡലികായാനേന ഗമനം രേചിതം, രിച വിയോജനസമ്ബജ്ഝനേസു, സമ്ബജ്ഝനം മിസ്സനം. വേഗേന പരിക്ഖിത്തോ പരിചരണം വഗ്ഗിതം, വഗ്ഗ ഗമനത്ഥോ. തുരം സമേന ഗമനം പ്ലുതം, പ്ലു ഗതിയം. ത’ദുത്ത’മസ്സസത്ഥേ ‘‘സമോ’ധികോ ലയോ വേഗീ, തുരിതസ്സോ ഭവേ കമാ’’തി.

൩൭൨. ദ്വയം യുദ്ധത്ഥേ ചക്കയുത്തയാനേ. സന്ദ ഗമനേ, സന്ദതേ ഗമ്യതേനേനേതി സന്ദനോ, യു. രമതേനേനേതി രഥോ, ഥോ, മലോപോ. സതങ്ഗോപ്യത്ര. സതമങ്ഗാന്യസ്സ.

യം ന രണായ യുദ്ധത്ഥം ചക്കയുത്തം യാനം, അപി തു കീളാഭമനാദ്യത്ഥം, സോ പുസ്സരഥോ. വുത്തഞ്ച അമരകോസേ ‘‘അയം പുസ്സരഥോ ചക്ക-യാനം ന സമരായ യ’’ന്തി [അമര ൧൮.൫൧]. പുസ പാസനേ, സോ, പുസനാമകേന ഫലവിസേസേന യുത്തോ രഥോ പുസ്സരഥോ, പുസ്സനക്ഖത്തേന കതോ, സജ്ജിതോ വാ രഥോതി പുസ്സരഥോ.

ബ്യഗ്ഘസ്സ ചമ്മാവുതോ പരിക്ഖിത്തോ രഥോ വേയ്യഗ്ഘോ നാമ, ബ്യഗ്ഘസ്സ വികാരോ ചമ്മം വേയ്യഗ്ഘം, ണോ, തേന പരിവുതോ രഥോ വേയ്യഗ്ഘോ, ണോ, ഉഭയത്രാപി വുഡ്ഢാഗമോ. ‘‘പച്ചത്തം [പച്ചത്ഥം (ക.)] അയന്തി ¶ ഗച്ഛന്തീതി പച്ചയാ’’തി വചനത്ഥതോ പച്ചത്തമേവ [പച്ചത്ഥമേവ (?)] പച്ചയാ ഭവന്തി, യഥാ കാരിതന്തസ്മാപി പയോജകവസേന അനേകകാരിതപച്ചയാ. ദീപിനോ ചമ്മാവുതോ രഥോ ദീപോ നാമ, ദീപിനോ വികാരോ ചമ്മം ദീപം, ണോ, തേന പരിവുതോ രഥോ ദീപോ, ണോ.

൩൭൩. ദ്വയം പുരിസയുത്തയാനേ. സി സേവായം. സുഖത്ഥികേഹി സേവീയതേതി സിവികാ, ണ്വു, വാഗമോ, ഇത്തം, കിതപച്ചയാ ഹി യേഭുയ്യേന കമ്മാദീസുപി വത്തന്തി, കിച്ചപച്ചയാ ച കത്തരിപി, യഥാ ‘‘വിനയോ, നിസ്സയോ, തപനീയാ ധമ്മാ’’ത്യാദീസു, മഹാപദേസേന വാ കിതകിച്ചപച്ചയാനം കത്തുകമ്മാദീസ്വപി പവത്തി വേദിതബ്ബാ, സിവം കരോതീതി വാ സിവികാ, ഇകോ. യാപ്യേഹി അധമേഹി യായതേ നിയ്യതേതി യാപ്യയാനം. ‘‘യാപ്യ പാനീയകേ നിന്ദ്യേ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ.

ദ്വയം സകടേ. അനിത്ഥീ തൂതി ത്വന്തം ലിങ്ഗപദം. സക സത്തിയം, അടോ. അന പാണനേ, കരണസാധനം, നത്ഥി നാസാ യസ്സാതി വാ അനം, സാലോപോ, രസ്സോ ച. ക്ലീവേ’നം, സകടോ, നിത്ഥീത്യമരകോസോ [അമര ൧൮.൫൨].

ദ്വയം ചക്കേ. കരോതി ഗമനമനേനേതി ചക്കം, ദ്വിത്തം, ചക്കാദി. രഥസ്സ അങ്ഗം രഥങ്ഗം. തസ്സ ചക്കസ്സ അന്തോ അവസാനം നേമി, സാ നാരിയം ഇത്ഥിയം. നയതി ചക്കം നേമി. യാ ഭൂമിം ഫുസതി, നീ നയേ, മി, ഈപച്ചയേ നേമീ ച. പധിപ്യത്ര.

൩൭൪. തമ്മജ്ഝേ ¶ തസ്സ രഥസ്സ, ചക്കസ്സ വാ മജ്ഝേ ചക്കാകാരോ പിണ്ഡികാ, യസ്സം സബ്ബാനി കട്ഠാനി ആസജ്ജന്തേ. പിണ്ഡികാസാഹചരിയാ നാഭി ഇത്ഥീ, ഈപച്ചയേ നാഭീ ച. സബ്ബാനി കട്ഠാനി പിണ്ഡേതീതി പിണ്ഡികാ, പിണ്ഡ സങ്ഘാതേ, അ, സകത്ഥേ കോ. പിണ്ഡീപി, നാഭി വിയാതി നാഭി.

രഥസ്സ യുഗകട്ഠം യത്ര ആസജ്ജതേ, സ യുഗന്ധരോ. കും പഥവിം വുണോതി അച്ഛാദയതീതി കുബ്ബരോ, വു സംവരണേ, രോ, ഉസ്സത്തം. യുഗം ധാരേതീതി യുഗന്ധരോ, സഞ്ഞായം അ, അഭിധാനാ രസ്സോ.

അക്ഖോ സകടം, തദവയവോ വാ, തഥാ ചാഹാജയാചരിയോ –

‘‘അക്ഖോ വിഭീടകേ നിമ്ബേ, സകടേ ച ബ്യവഹാരേ;

രഥസ്സാവയവേ കസ്സേ, പാസകേപ്യ’ക്ഖ’മിന്ദ്രിയേ’’തി.

തസ്സഗ്ഗഗതേ കീലേ ആണീ, ഇത്ഥീ. അണിപി, ‘‘സീമാസ്സിക്ഖഗ്ഗകീലേസു, അണീ ആണീ ഇമേ ദ്വിസൂ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൮.൫൬] ഹി രുദ്ദോ ദ്വിധാ പഠതി. ‘‘അണീ ആണീ ച അക്ഖഗ്ഗകീലേ സീമാസ്സിസു മതാ’’തി ച നാനത്ഥസങ്ഗഹോപി. അസ്സി കോണോ. അണ സദ്ദേ, ണി. പുബ്ബപക്ഖേ ന വുഡ്ഢി, അന പാണനേ വാ, ണത്തം. കണ്ഡകാദിസത്ഥേഹി പരിരക്ഖണത്ഥം കതോ രഥാവരണോ വരുഥോ, യോ ‘‘രഥഗുത്തീ’’തി ഖ്യാതോ. വര വരണേ, വരണമേത്ഥാവരണം, യഥാ രഥം ഥിരത്ഥം തട്ഠഞ്ച ഗോപതീതി രഥഗുത്തി, ഇത്ഥീ, ‘‘ഗുത്തി കാരാഗാരേ വുത്താ, ഭൂഗതേ രക്ഖണേ യമേ’’തി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ.

൩൭൫. രഥാദീനം ¶ പുരോഭാഗസങ്ഖാതേ മുഖേ ധുരോ. ധര ധാരണേ, അസ്സു, യാനമുഖംപ്യത്ര. അക്ഖോപക്ഖരാദയോ രഥസ്സ അങ്ഗാ നാമ. അക ഗമനേ, ഖോ, അക്ഖോ, ദ്വിന്നം രഥചക്കാനം അന്തരഗതോ കട്ഠവിസേസോ. ഉപരി കരീയതേതി ഉപക്ഖരോ, അക്ഖസ്സോപരി കട്ഠവിസേസോ. അമരകോസേ പന ഉപക്ഖരസദ്ദസ്സ സബ്ബരഥാവയവവാചകത്തം വുത്തം ‘‘രഥങ്ഗന്തു ഉപക്ഖരോ’’തി [അമര ൧൮.൫൫]. ‘‘അപക്ഖരോ’’തിപി പാഠോ.

സബ്ബസ്മിം ഹത്ഥാദികേ വാഹനേ യാനാദിത്തയം, സബ്ബത്ര കരണസാധനം. യോജനീയം യുജ്ജതേനേനാതി യോഗ്ഗം, ണ്യോ. പത്തം ധോരണഞ്ചാത്ര. പത ഗതിയം. ധോര ഗതിചാതുരിയേ, ഏത്ഥാപി കരണസാധനം.

൩൭൬. ചതുക്കം സാരഥിമ്ഹി. രഥേന ചരതി സീലേനാതി രഥചാരീ. സവതി പേരയതീതി സൂതോ, സൂ പേരണേ, തോ. അജ ഗമനേ. പാജേതീതി പാജിതാ, രിതു, ദീഘാദി. സര ഗതിയം, ഥി, രഥേന സഹ ഗച്ഛതീതി വാ സാരഥി, ഇണ, അഞ്ഞത്രോപചാരാ. നിയന്താ, യന്താ, ഖത്താ, സബ്യട്ഠോ, ദക്ഖിണത്ഥോ, രഥകുടുമ്ബീപ്യത്ര.

‘‘നിയന്താ പാജിതാ യന്താ, സൂതോ ഖത്താ ച സാരഥി;

സബ്യട്ഠോ ദക്ഖിണത്ഥോ ച, സഞ്ഞാ രഥകുടുമ്ബിനോ’’തി [അമര ൧൮.൫൬-൬൦]. –

വുത്തം ¶ . അത്ഥതോ സാരഥിനോ രഥകുടുമ്ബീ ച നാമം. രഥനായകേ തു ‘‘രഥാരോഹോ ച രഥികോ രഥീ’’തി പച്ഛാ വക്ഖതി. ഖുദി സംപേസനേ, തു, ദസ്സ തോ, ഉസ്സത്തഞ്ച, ഖത്താ.

തികം രഥേ പാജിതതരാ അഞ്ഞേ യോധാ, അത്ര യേ ‘‘രഥനായകാ’’തിപ്യുച്ചന്തേ. രഥമാരോഹതീതി രഥികോ, രഥീ ച. രഥേന യുജ്ജതീതി വാ രഥികോ, രഥീ ച. രഥിനോ, സന്ദനാരോഹോപ്യത്ര. ദ്വയം യോധേ. യുധ സമ്പഹാരേ, ണോ. ഭടതി യുജ്ജതീതി ഭടോ, അ. ക്വചി യോദ്ധോപി.

൩൭൭-൩൭൯. ചതുക്കം പദാതികേ. പദേഹി അതതി അജതീതി പദാതി, അത സാതച്ചഗമനേ, ഇ. പദ ഗമനേ. പദതീതി പത്തി, ഇ, ദ്വിത്തം. പദേന അദതീതി വാ പത്തി, അലോപോ, ദസ്സ തോ, ഇമേ ദ്വേ, വക്ഖമാനാ ദ്വേ ച പുമേ. പദേഹി ഗച്ഛതീതി പദഗോ, പദികോ. പാദാതികോ, പദാജയോപ്യത്ര [പാദേഹി അജതി ഈ, രസ്സോ ച പദാജിം (ചിന്താമണിടീകാ ൧൮.൬൬)].

ഛക്കം ¶ കവചേ. നഹ ബന്ധനേ, കരണേ ണോ. കങ്ക ഗത്യത്ഥോ, അടോ. വരീയതേ തന്തി വമ്മം, വര വരണേ, വര ഇച്ഛായം വാ, മോ, രസ്സ മോ. കച ബന്ധനേ, അ, വകാരവണ്ണാഗമോ. ഉരോ ഛാദയന്ത്യനേനാതി ഉരച്ഛദോ. വാസദ്ദോ ദ്വിന്നം പുന്നപുംസകത്തം സമ്പിണ്ഡേതി. ജല ദിത്തിയം, ണ്വു. തനുത്തം, ദംസനം, ജഗരോപ്യത്ര. ‘‘ജഗരോ കങ്കടോ യോഗോ, സന്നാഹോ ച ഉരച്ഛദോ’’തി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൮.൬൪ ബ്യാഖ്യാസുധാ ൨.൮.൬൪] വോപാലിതോ.

തികം കതസന്നാഹേ. ചമ്മേന സമ്മാ നദ്ധവാതി സന്നദ്ധോ, ധോ. സജ്ജു ഗതിയം, അ. വമ്മേന നദ്ധവാ വമ്മികോ. ദംസിതോ, ഉരച്ഛദികോ, ബ്യൂള്ഹകങ്കടോ, ജഗരികോപ്യത്ര.

ദ്വയം പരിദഹിതേ വത്ഥാദോ. ആപതിപുബ്ബോ മുചധാതു പരിദഹനേ, ഉഭയത്ഥ തോ, ഭൂജാദി. പക്ഖേ ‘‘സുസപചസകതോ ക്ഖക്കാ ചേ’’തി സുത്തേ ചകാരേന തപച്ചയസ്സ ക്കോ, ധാത്വന്തലോപോ ച. പിനദ്ധോ, അപിനദ്ധോപ്യത്ര. പുബ്ബപക്ഖേ അപിസ്സാകാരലോപോ.

ചതുക്കം അഭിചാരപദാതിമ്ഹി. പുരേ ചരണസീലോ, സത്തമിയാ അലോപോ ഉഭയത്രാപി. പുബ്ബേ ണീ. പരപക്ഖേ അ, പുബ്ബം, പുബ്ബേ വാ ഗച്ഛതീതി പുബ്ബങ്ഗമോ, ദുതിയായാലോപോ. പുരോഗോ, അഗ്ഗേസരോ, പട്ഠോ, അഗ്ഗതോസരോ, പുരസ്സരോ, പുരോഗമോപ്യത്ര.

ദ്വയം അസീഘഗാമിനി. മന്ദം ഗച്ഛതി സീലേനാതി മന്ദഗാമീ, ണീ. മന്ഥ വിലോളനേ, അനേകത്ഥത്താ സംകിലേസേ ച. സംകിലിസ്സതേതി മന്ഥരോ, അരോ.

തികം വേഗിനി. തുരമേതി ഗച്ഛതീതി തുരിതോ, ഇ ഗതിയം, തോ. തുരസ്സി, പജവീ, ജവോപ്യത്ര. ദ്വയം ജേതുയോഗ്ഗതാമത്തേ. ജി ജയേ, തബ്ബോ, ജേതബ്ബം, ണ്യപച്ചയേ ജേയ്യം.

൩൮൦. തികം ¶ സൂരേ. സുര വീര വിക്കന്തേതി ചുരാദിധാതു. സുരയതി, വീരയതീതി സൂരോ, വീരോ ച, അ, ദീഘാദി, കന്ത ഛേദനേ. വിക്കന്തോ. ദ്വയം സഹായമത്തേ. സഹ ഏതി ഗച്ഛതീതി സഹായോ, സബ്ബത്ര കത്തരി ച അ. അനുസദ്ദോ പച്ഛാത്ഥോ. സമാതി ഏതേ ദ്വേ തുല്യത്ഥാ. അനുപ്ലപോ, അഭിസരോപി. സന്നദ്ധപ്പഭുതീ സന്നദ്ധസദ്ദാദയോ അനുചരന്താ തീസു.

പാഥേയ്യം നാമ രാജാദീനം യാത്രാസ്വേവ ബഹുലം പവത്തതീതി ഇധ തം വുത്തം, പഥേ ഹിതം പാഥേയ്യം, ഏയ്യോ. സമ്ബ മണ്ഡലേ, അലോ, സമേതി അദ്ധാനപരിസ്സമമേതേനാതി വാ സമ്ബലം, അലോ, ബാഗമോ ച.

൩൮൧. ചതുക്കം സേനായം. വാഹയോഗാ വാഹിനീ. ധജയോഗാ ധജിനീ. സി ബന്ധനേ, നോ, സേനാ. ചമു അദനേ, ഊ. ചമതി ഭീരുന്തി ചമൂ. പുതനാ, അനീകിനീ, വരൂഥിനീപ്യത്ര. ഏത്ഥ ച പുതനാ അനീകിനീ വാഹിനീ ചമൂ സേനാഭേദേപി. ‘‘പുതനാ’നീകിനീ ചമൂ, സേനാ സേനാന്തരേപി ചേ’’തി രുദ്ദോ, ‘‘സേനാപഭേദേ സേനായം, സവന്ത്യമപി വാഹിനീ’’തി രഭസോ ച. ചക്കാദിതികം സാമഞ്ഞേന സേനായം, സേനങ്ഗേ ച. ചാണക്യേ തു സേനാവിസേസേ അനീകോ വുത്തോ ‘‘തീണി തികാന്യനീക’’ന്തി.

അസ്സേവ ¶ കാമന്ദകീയേ വിവരണം, യഥാ –

‘‘അസ്സസ്സ പത്തിയോധാ യേ, ഭവേയ്യും പുരിസാ തയോ;

ഇതി കപ്പാ തു പഞ്ചസ്സാ, വിധേയ്യാ കുഞ്ജരസ്സ തു;

പാദങ്ഗോ പാജിതാവന്തോ, പുരിസാ ദസ പഞ്ച ച;

വിധാനമിതി നാഗസ്സ, ചതുക്കം സന്ദനസ്സ ച;

അനീകമിതി വിഞ്ഞേയ്യ-മിതി കപ്പാ നവ ദ്വിപാ’’തി.

കരീയതേ വിഗ്ഗഹോ യേനേതി ചക്കം. ബല സംവരണേ, അ. അണ സദ്ദേ, ഇകോ. വാകാരോ നപുംസകത്തം സമുച്ചിനോതി.

ചതുരങ്ഗബലായ സുസന്നദ്ധായ സേനായ യുദ്ധത്ഥം ദേസവിദേസേ വിന്യാസോ വിഭജിത്വാ ന്യസനം ഠപനം ബ്യൂഹോ കഥ്യതേ. വിഭജിത്വാ ഊഹനം ഠപനം ബ്യൂഹോ. തബ്ഭേദാ ദണ്ഡഭോഗമണ്ഡലാസംഹതാ ചത്താരോ പകതിബ്യൂഹാ. തത്ര അനീകാനം തിരിയതോ വുത്തി ദണ്ഡോ. സമത്ഥാനമനീകാനമന്വാവുത്തി അഞ്ഞോഞ്ഞതോ വുത്തി ഭോഗോ. മണ്ഡലരചനായ സരന്താനമനീകാനം സബ്ബതോ വുത്തി സപ്പസരീരമിവ മണ്ഡലോ. ഠിതാനമിതരേതരാസം ഹതാനം വിസിലിട്ഠതരാനം അനീകാനം പുഥുവുത്തി അസംഹതോ. തദുത്തം കാമന്ദകേന –

‘‘തിരിയതോ വുത്തി ദണ്ഡാഖ്യാ, ഭോഗോന്വാവുത്തിരേവ ച;

മണ്ഡലോ സബ്ബതോവുത്തി, പുഥുവുത്തി അസംഹതോ’’തി.

ബ്യൂഹസമവേതോ ഏവ ബ്യൂഹസ്സേകദേസോ പച്ഛാഭാഗോ ബ്യൂഹപണ്ഹി, ബ്യൂഹസ്സ പച്ഛാ, ബ്യൂഹന്തരമേവ വാ. യത്ര ഠിതോ രാജാ സസേനം പടിഗ്ഗണ്ഹതി, തം സേനായ പച്ഛാ ധനുസതദ്വയന്തരേന ഠിതപരിസസഹിതം അനീകം ‘‘പടിഗ്ഗഹോ’’ത്യുച്ചതേ.

൩൮൨-൩൮൩. ഏകോ ¶ ഹത്ഥീ ദ്വാദസപുരിസസഹിതോ ‘‘ഏകോ ഹത്ഥീ’’ത്യുച്ചതേ, ഏതേന ലക്ഖണേന അധമന്തതോ ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന തയോ ഹത്ഥിനോ ഹത്ഥാനീകം നാമ, തഥാ ഏകോ തുരങ്ഗോ തിപുരിസസഹിതോ, ഏകോ ച രഥോ ചതുപുരിസസഹിതോ ഏകോ ഹയോ, ഏകോ രഥോതി ഏതേന ലക്ഖണേന അധമന്തതോ തയോ ഹയാ ച തയോ രഥാ ച ഹയാനീകം, രഥാനീകം നാമ, തേനാഹ ‘‘തയോ തയോ ഗജാദയോ’’തി. സസത്ഥാ ഖഗ്ഗാദിസത്ഥഹത്ഥാ ചതുജ്ജനാ ചത്താരോ പുരിസാ പത്താനീകം നാമ വുത്താ. ഹേട്ഠിമന്തതോയേവേത്ഥാപി പരിച്ഛേദോ. അമരകോസേ ത്വഞ്ഞഥാ കഥിതാ –

‘‘ഏകകേഭരഥാ ത്യസ്സാ, പത്തി പഞ്ചപദാതികാ;

പത്യങ്ഗേഹി തിഗുണേഹി, കമാ സഞ്ഞാ യഥോത്തരം.

സേനാമുഖം ഗുമ്ബഗണാ, വാഹിനീ പുതനാ ചമൂ;

അനീകിനീ ച താസന്തു, ദസ അക്ഖോഭിനീ മത’’ന്തി [അമര ൧൮.൮൦-൧].

തസ്സത്ഥോ – തീഹി അസ്സേഹി ഗജേനേകേന രഥേന ച പദാതീഭി ച പഞ്ചഹി പത്തി നാമ സേനന്തരം. പത്യങ്ഗേഹി സബ്ബേഹി ഗജാദീഹി ¶ യഥാപുബ്ബം ഗുണേഹി യഥോത്തരം കമേന സേനാമുഖാദികാ സഞ്ഞാ ഭവതി. യഥോത്തരന്തി വചനേന യഥാപുബ്ബമിത്യത്ഥമാഹ, തേനേദം വുത്തം ‘‘ഭവതി തയോ പത്തിനോ സേനാമുഖം. തീഹി സേനാമുഖേഹി ഗുമ്ബോ. ഗുമ്ബത്തയേന ഗണോ. ഗണത്തയം വാഹിനീ. വാഹിനിത്തയം പുതനാ. പുതനത്തയം ചമൂ. ചമുത്തയം അനീകിനീ. താസം അനീകിനീനം ദസ അക്ഖോഭിനീ’’തി.

തത്ര രഥാനം സങ്ഖ്യാ സത്തതിസഹിതേഹി അട്ഠസതേഹാധികാന്യേകവീസതിസഹസ്സാനി, ഏവമേവ ഗജാനമ്പി സങ്ഖ്യാ, തഥാ ച –

പഞ്ചസട്ഠിസഹസ്സാനി, ഛസതാനി ദസേവ തു;

സങ്ഖ്യാ താ തുരങ്ഗാനഞ്ഹി, വിനാ രഥേ തുരങ്ഗമേ.

നരാനം സതസഹസ്സം, സഹസ്സാനി നവേവ ച;

സതാനി തീണി ച’ഞ്ഞാനി, പഞ്ഞാസഞ്ച പദാതയോതി [ബ്യാഖ്യാസുധാ ൨.൮.൮൦].

൩൮൪. ഹേട്ഠിമപരിച്ഛേദേന സേനം ദസ്സേത്വാ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സട്ഠി…പേ… യന്തി’’ച്ചാദി. യന്തിയാ യാനം കുബ്ബന്തിയാ സേനായ കത്തുഭൂതായ ധൂലീകതേസു സന്തേസു. കേസു? സട്ഠിവംസകലാപേസു. കിത്തകപ്പമാണേസു? പച്ചേകം സട്ഠിദണ്ഡവന്തേസു, ഏസാ അക്ഖോഭിനീ നാമ സേനാ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദേന. കേനചി ഖോഭേതുമസക്കുണേയ്യതായ അക്ഖോഭിനീ, യു, നദാദി. ഖുഭ ചലനേ.

൩൮൫. ചതുക്കം ¶ സമ്പത്തിയം. ധനുക്കംസോ സമ്പത്തി. പദ ഗമനേ, ഭാവേതി. യുപക്ഖേ ‘‘ഇത്ഥിയമതിയവോ വാ’’തി അ. ലക്ഖ ദസ്സനങ്കേസു, ഈ, ലക്ഖീ, സിരീ ച പുബ്ബേ ദേവതാവസേന വുത്താ, ഇധ ധനുക്കംസവസേന.

ദ്വയം സമ്പത്തിവിപരീതായം. വിരൂപം പജ്ജതീതി വിപത്തി, പദിമ്ഹാ കത്തരിതി. വിരൂപം പജ്ജനം വാ വിപത്തി, ഭാവേതി. ആപദാസഹചരണതോ വിപത്തി ഥിയം.

ചതുക്കം സത്ഥമത്തേ. ആദായ യുജ്ഝന്തേ യന്തി ആവുധം, യസ്സ വോ. ആയുധം വാ. ഹര ഹരണേ. ഹരതി ജീവിതന്തി ഹേതി,തി, അസ്സേ, രലോപോ, ഹനതിവസേന വാ സിദ്ധം. സസ ഹിംസായം, ഥോ. അത്ഥംപ്യത്ര. അസു ഖേപനേ.

൩൮൬-൩൮൭. സങ്ഖേപേനായുധം ദസ്സേതുമാഹ. മുത്താമുത്തഞ്ച അമുത്തഞ്ച പാണിതോ മുത്തഞ്ച യന്തമുത്തഞ്ചേതി സകലം തം ആയുധം ചതുബ്ബിധം ബഹൂനമ്പി തബ്ഭേദാനതിവത്തനതോ.

ചതുന്നം സരൂപമാഹ ‘‘മുത്താമുത്തഞ്ചാ’’ദി. യട്ഠി നാമ സത്ഥവിസേസോ, ന കത്തരദണ്ഡോ.

‘‘യട്ഠി ഹാരലതാസത്ഥ-ഭേദേസു ധനുദണ്ഡകേ’’തി ഹി നാനത്ഥസങ്ഗഹേ.

തദാദി ¶ ആയുധം മുത്തഞ്ച തം അമുത്തഞ്ചേതി മുത്താമുത്തം, കമ്മധാരയോ, യഥാ കതാകതം. ഛുരികാ അസിപുത്തി, തദാദികം അമുത്തം. യന്ത സങ്കോചനേ, യന്തം, ധന്വാദി.

൩൮൮-൩൮൯. പഞ്ചകം ധനുമ്ഹി. ഉസും അസതി ഖിപതീതി, കമ്മനി ണോ, ഉസ്സി. ധന ധഞ്ഞേ, ഉ, ഹന ഹിംസായം വാ, ഉ, ഹസ്സ ധോ, ധനു. ‘‘ധനു വംസവിസുദ്ധോപി, നിഗ്ഗുണോ കിം കരിസ്സതീ’’തി [ഹിതോപദേസ കഥാമുഖ ൨൩] പുമേ പയോഗോ. ‘‘സരാ വാപോ ധനു ഇത്ഥീ, തുണതാ തിണതാപിചേ’’തി [തികണ്ഡസേസ ൨.൮.൫൧] തികണ്ഡസേസോ. കിം നാമേന ദണ്ഡയതീതി കോദണ്ഡം, ദണ്ഡ നിപാതനേ, കിം നാമേന ദമ്യതീതി വാ കോദണ്ഡം, ദമുധാതുമ്ഹാ ഡോ, കിം നാമേന ദുനോതീതി വാ കോദണ്ഡം, ദു പരിതാപേ, ഡോ നിപാതിതോ, കുടിലത്താ വാ കുച്ഛിതോ ദണ്ഡോ യസ്സത്ഥീതി കോദണ്ഡം. ചപ സന്താപേ, അ, ചപോ, വംസഭേദോ, തബ്ബികാരോ ചാപോ, ണോ. സരമസതി ഖിപതീതി സരാസനം. കമ്മുകമ്പി. കമ്മായ പഭവതീതി കമ്മുകം.

തികം ഗുണേ. ഗച്ഛതി സരോ യേനാതി ഗുണോ, മസ്സ ണോ, അസ്സു, ഗു സദ്ദേ വാ, ഗവതി ഏതേനാതി ഗുണോ, യു, ണത്തം. ജര വയോഹാനിമ്ഹി, അ, ജിയാദേസോ. പക്ഖേ ഇകാരലോപോ, ജയാ. ‘‘ജിയാ ചാഥാ’’തിപി പാഠോ, തദാ ദ്വയം ¶ ഗുണേ. മുബ്ബീ, സിഞ്ജിനീപ്യത്ര. മുബ്ബവികാരോ മുബ്ബീ. സിഞ്ജ അബ്യത്തസദ്ദേ, ഇനീ.

തിപാദോ കണ്ഡേ. സര ഹിംസായം. സരന്ത്യനേനാതി, പുമേ, സഞ്ഞായം ണോ. പത്തം വാജോ, തംയോഗാ പത്തീ, ഈ. സാ തനുകരണാവസാനേസു, ദിവാദി, ണ്വു, യസ്സാലോപോ. വണ്യതേ സദ്ദായതേനേനേതി വാണോ, ണോ, വണ സദ്ദേ. കണ്യതേനേനേതി കണ്ഡം, കണ സദ്ദേ, ഡോ, കണ്ഡ ഭേദേ വാ. ഇസ ഗമനേ, ഉ, ഇസ്സു, ഉസ ദാഹേ വാ. ഖുര ഛേദനേ, അപോ, അഥ വാ ഖേ അരതി ഗച്ഛതീതി ഖുരോ, അസ്സു, തം പാതീതി ഖുരപ്പോ. തിജ നിസാനേ, യു. അസ ഖിപനേ, കമ്മേ യു. വിസിഖോ, അജിമ്ഹഗോ, ഖഗോ, ആസുഗോ, കലമ്ബോ, മഗ്ഗണോ, രോപോപ്യത്ര. വിസന്തോ ഖണതീതി വിസിഖോ. കല മദേ, അമ്ബോ. മഗ്ഗ അന്വേസനേ, യു. രുപ വിമോഹനേ, ദിവാദി, അ, രോപോ. ‘‘ഥൂലഖേഡോ വിപാടോ ച, ചിത്രപുങ്ഖോ സരോപി ചേ’’തി [തികണ്ഡസേസ ൨.൮.൫൨] തികണ്ഡസേസേ.

പഞ്ചകം കലാപേ. തൂണ പൂരണേ, ചുരാദി, നദാദി. ‘‘തൂണോ നിസങ്ഗോ തൂണിരോ, ഉപാസങ്ഗോ ച വാണധി’’രിതി [ചിന്താമണിടീകാ ൧൮.൮൮] അമരമാലായം പുംസകണ്ഡേ. ‘‘തൂണാ’’തിപി ഇത്ഥിലിങ്ഗപ്പകരണേ വുത്തോ, ഇധ പന ‘‘തുണീ, തൂണോ’’തി ദ്വീസു, സരസമൂഹാനം ഠാനത്താ കലാപോ. ഇരപച്ചയേ തൂണിരോ. വാണാ സരാ ധിയന്തേത്രേതി വാണധി. ‘‘തൂണോ പസങ്ഗ തൂണിര-നിസങ്ഗാ വാണധി ദ്വിസൂ’’ത്യമരസീഹേ.

൩൯൦. ദ്വയം വാജേ, യം ‘‘കണ്ഡപത്ത’’മിത്യുച്ചതേ. പത ഗമനേ, കരണേ ഖോ, തസ്സ കോ, പക്ഖേന കതത്താ വാ പക്ഖോ ¶ . വജത്യനേനാതി വാജോ, ണോ. വിസമപിവിത്ഥാതി വിസപ്പീതോ സരോ ദിദ്ധോ നാമ. ദിസ അപ്പീതിയം, തോ. ലിത്തോപ്യത്ര.

തികം വിജ്ഝിതബ്ബേ. വിജ്ഝനത്ഥം ലക്ഖ്യതേതി ലക്ഖം. വിജ്ഝിതബ്ബന്തി വേജ്ഝം, ണ്യോ, ഝസ്സ ജ്ഝോ, ഇസ്സേ. സരോ വയതി ഗച്ഛതി യസ്മിം സരബ്യം, വസ്സാകാരലോപോ. നിച്ചം സരാനമഭ്യാസനം വസീകരണം സരാഭ്യാസോ. ‘‘ബ്യാധേപ്യുപാസനായഞ്ച, വാണാഭ്യാസേപ്യുപാസന’’ന്തി രുദ്ദോ. ലക്ഖമുപഗന്ത്വാ അസനം ഖിപനം ഉപാസനം.

൩൯൧. പഞ്ചകം ഖഗ്ഗേ. മണ്ഡലം അഗ്ഗം യസ്സ. നിഗ്ഗതോ തിംസതോ’ങ്ഗുലിതോ നേത്തിംസോ. അസ ഖേപനേ, അസതേ ഖിപ്പതേതി അസി, ഇ. ഖഗ്ഗ ഖണ്ഡഭേദേ. സായകോ സരേപി. ചന്ദഹാസോ, രിട്ഠി, കക്ഖലകോ, കരവാലോപ്യത്ര. തസ്സ ഖഗ്ഗസ്സ പിധാനേ കോസി, ഇത്ഥീ. കുസ സിലേസനേ, ഇ, കോസി, രസ്സന്തോ. ഖഗ്ഗഛുരികാദീനം മുട്ഠിയം ഥരുസദ്ദോ. ഥര സത്ഥഗതിയം, ഉ.

൩൯൨. തികം ഖഗ്ഗാദീനം സത്ഥാനം വാരണഫലകേ. ഖേട ഭക്ഖനേ, ണ്വു. ഫല വിസാരണേ, ണ്വു. ഫലതീതി ഫലകം, അനിത്ഥീ. ചര ഗതിഭക്ഖനേസു, മോ, ചമു അദനേ വാ, അ. ഫലമ്പി.

വണ്ടാനിഹാരസ്സാഖഗ്ഗാകതി ¶ ഹത്ഥകുണ്ഡാദി ഇല്ലീ, ഇലീപി, ഇല ഗതിയം, നദാദി. കരം പാലയതീതി കരപാലികാ, ണ്വു.

ദ്വയം അസിപുത്തിയം. ഛുര ഛേദനേ, ണ്വു. സസു ഹിംസായം,തി, നദാദി. അസിനോ പുത്തീ, അസിധേനുകാപി.

ദ്വയം വഡ്ഢകീനം മുഗ്ഗരേഹി സമാനാകാരായുധഭേദേ. ലഗ സങ്ഗേ, അലോ, അസ്സു, ളത്തഞ്ച. മുരം ഗിരതീതി മുഗ്ഗരോ, രസ്സ ഗോ, ഗിര നിഗ്ഗിരണേ, മുച്ചതീതി വാ മുഗ്ഗരോ, അരോ. ദുഘണോ, ഘനോപി.

൩൯൩. ദ്വയം സല്ലേ. സല ആസുഗതിയം, അ, സര ഹിംസായം വാ, ലോ, രസ്സ ലോ. സങ്ക സങ്കായം, ഉ. സൂലമ്പി. സൂല രുജായം.

ദ്വയം വാസിയം. വസ ഛേദനസ്നേഹാവഹാരണേസു, ണീ. തച്ഛ തനുകരണേ, യു, നദാദി.

ദ്വയം ഫരസുമ്ഹി. ഛേദകത്താ കുച്ഛിതാ ധാരാ യസ്സാതി കുധാരീ. കുധാരോപി. പരം സസതി ഹിംസതീതി ഫരസു. ഉ, പസ്സ ഫോ, സലോപോ ച. പരസുപി, സോ പരസുസദ്ദോ നപുംസകോ. പരസുധോപ്യത്ര.

ദ്വയം പാസാണവിദാരണേ. ടങ്ക ബന്ധനേ. ദര വിദാരണേ. പാസാണം ദാരയതീതി പാസാണദാരണോ, യു. പാസാണദാരകോപി.

൩൯൪. ദ്വയം ¶ ഹത്ഥപ്പമാണേ കണയേ [കണ്ഡേ (ചിന്താമണിടീകാ)]. ചക്കപൂരണാദിവായുവസേന ഖിപ്പതേ. കണ സദ്ദേ, അയോ. ഭിന്ദനസീലതായ ഭിന്ദീ, വാതി ഗച്ഛതി തേനാതി വാലോ, അലോ, ഭിന്ദീ ച സോ വാലോ ചാതി ഭിന്ദിവാലോ, ളത്തേ ഭിന്ദിവാളോ, രസ്സോ.

ചക്കാദയോ സത്ഥഭേദാ. തത്ര ചക്കാകാരോ ആയുധവിസേസോ ചക്കം. കന്ത ഛേദനേ, അസ്സു, കുന്തോ ദീഘദണ്ഡോ. ഗദാ, സത്തി ച പസിദ്ധാ.

തികം കോണഭാഗേ. കുണ സദ്ദോപകരണേസു, കുണ സങ്കോചനേ വാ, ണോ. സി സേവായം, അ, രസ്സോ, അസ്സോ. കുട കോടില്ലേ, ഇണ.

൩൯൫. ദ്വിപാദം വിജിഗീസസ്സ യാത്രായം, സബ്ബത്ര ഭാവസാധനം. യാ പാപുണേ, നിക്ഖമിത്വാ യായതേ നിയ്യാനം, യു. ‘‘ഛദാദീഹി തത്രണ’’തി ത്രണ. യാത്രാ, ആ. നദാദിനോ ആകതിഗണത്താ ഈപച്ചയാഭാവോ. ഠാ ഗതിനിവത്തിയം, പപുബ്ബോ യാനേ, യു, പതിട്ഠീയതേ പട്ഠാനം, പുരേചാരിമ്ഹി പട്ഠോ.

പഞ്ചകം ധൂലീമത്തേ. തഥാ ച ‘‘പംസു ഖോദോ മതോ രേണു, ചുണ്ണോ ധൂലി’ത്ഥിയം ഭവേ’’ത്യമരമാലാ. ചുണ്ണ പിസനേ, ചുണ്ണ സഞ്ചുണ്ണനേ വാ. പംസ നാസനേ, ഉ. രന്ജ രാഗേ, രജോ, മനോഗണോപി നപുംസകേ, തംസഹചരണതോ പംസുപി. ‘‘ക്ലിവം’പരാധേ രേണുമ്ഹീ’’തി ¶ രഭസോ. അഥ വാ ചുണ്ണരജോസഹചരണതോ പംസു നപുംസകേ. ധൂ വിധുനനേ, ധൂ കമ്പനേ വാ, ലി, നദാദി. രി ഗതിയം, ണു, ഇസ്സേ.

൩൯൬. വംസക്കമവേദീവംസഥുതിം യോ കുബ്ബതി, സോ മാഗധോ. തസ്മിം മധുകോ വുത്തോ. സോ ച ഖത്തിയാവേസ്സസമ്ഭവോ ഭവതി, വംസമഗ്ഗം ഥവതീതി മാഗധോ, ഥസ്സ ധോ. മഗ്ഗം ധവതീതി മധുകോ, ണ്വു, ഗ്ഗലോപോ.