📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ദീഘനികായേ

മഹാവഗ്ഗട്ഠകഥാ

൧. മഹാപദാനസുത്തവണ്ണനാ

പുബ്ബേനിവാസപടിസംയുത്തകഥാ

൧. ഏവം മേ സുതം…പേ… കരേരികുടികായന്തി മഹാപദാനസുത്തം. തത്രായം അപുബ്ബപദവണ്ണനാ – കരേരികുടികായന്തി കരേരീതി വരുണരുക്ഖസ്സ നാമം, കരേരിമണ്ഡപോ തസ്സാ കുടികായ ദ്വാരേ ഠിതോ, തസ്മാ ‘‘കരേരികുടികാ’’തി വുച്ചതി, യഥാ കോസമ്ബരുക്ഖസ്സ ദ്വാരേ ഠിതത്താ ‘‘കോസമ്ബകുടികാ’’തി. അന്തോജേതവനേ കിര കരേരികുടി കോസമ്ബകുടി ഗന്ധകുടി സലളാഗാരന്തി ചത്താരി മഹാഗേഹാനി, ഏകേകം സതസഹസ്സപരിച്ചാഗേന നിപ്ഫന്നം. തേസു സലളാഗാരം രഞ്ഞാ പസേനദിനാ കാരിതം, സേസാനി അനാഥപിണ്ഡികേന കാരിതാനി. ഇതി ഭഗവാ അനാഥപിണ്ഡികേന ഗഹപതിനാ ഥമ്ഭാനം ഉപരി കാരിതായ ദേവവിമാനകപ്പായ കരേരികുടികായം വിഹരതി. പച്ഛാഭത്തന്തി ഏകാസനികഖലുപച്ഛാഭത്തികാനം പാതോവ ഭുത്താനം അന്തോമജ്ഝന്ഹികേപി പച്ഛാഭത്തമേവ. ഇധ പന പകതിഭത്തസ്സ പച്ഛതോ ‘‘പച്ഛാഭത്ത’’ന്തി അധിപ്പേതം. പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താനന്തി പിണ്ഡപാതതോ പടിക്കന്താനം, ഭത്തകിച്ചം നിട്ഠപേത്വാ ഉട്ഠിതാനന്തി അത്ഥോ.

കരേരിമണ്ഡലമാളേതി തസ്സേവ കരേരിമണ്ഡപസ്സ അവിദൂരേ കതായ നിസീദനസാലായ. സോ കിര കരേരിമണ്ഡപോ ഗന്ധകുടികായ ച സാലായ ച അന്തരേ ഹോതി, തസ്മാ ഗന്ധകുടീപി കരേരികുടികാപി സാലാപി – ‘‘കരേരിമണ്ഡലമാളോ’’തി വുച്ചതി. പുബ്ബേനിവാസപടിസംയുത്താതി ‘‘ഏകമ്പി ജാതിം, ദ്വേപി ജാതിയോ’’തി ഏവം വിഭത്തേന പുബ്ബേനിവുത്ഥക്ഖന്ധസന്താനസങ്ഖാതേന പുബ്ബേനിവാസേന സദ്ധിം യോജേത്വാ പവത്തിതാ. ധമ്മീതി ധമ്മസംയുത്താ.

ഉദപാദീതി അഹോ അച്ഛരിയം ദസബലസ്സ പുബ്ബേനിവാസഞാണം, പുബ്ബേനിവാസം നാമ കേ അനുസ്സരന്തി, കേ നാനുസ്സരന്തീതി. തിത്ഥിയാ അനുസ്സരന്തി, സാവകാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ച ബുദ്ധാ ച അനുസ്സരന്തി. കതരതിത്ഥിയാ അനുസ്സരന്തി? യേ അഗ്ഗപ്പത്തകമ്മവാദിനോ, തേപി ചത്താലീസംയേവ കപ്പേ അനുസ്സരന്തി, ന തതോ പരം. സാവകാ കപ്പസതസഹസ്സം അനുസ്സരന്തി. ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ അസങ്ഖ്യേയ്യഞ്ചേവ കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച. പച്ചേകബുദ്ധാ ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച. ബുദ്ധാനം പന ഏത്തകന്തി പരിച്ഛേദോ നത്ഥി, യാവതകം ആകങ്ഖന്തി, താവതകം അനുസ്സരന്തി.

തിത്ഥിയാ ഖന്ധപടിപാടിയാ അനുസ്സരന്തി, പടിപാടിം മുഞ്ചിത്വാ ന സക്കോന്തി. പടിപാടിയാ അനുസ്സരന്താപി അസഞ്ഞഭവം പത്വാ ഖന്ധപ്പവത്തിം ന പസ്സന്തി, ജാലേ പതിതാ കുണ്ഠാ വിയ, കൂപേ പതിതാ പങ്ഗുളാ വിയ ച ഹോന്തി. തേ തത്ഥ ഠത്വാ ‘‘ഏത്തകമേവ, ഇതോ പരം നത്ഥീ’’തി ദിട്ഠിം ഗണ്ഹന്തി. ഇതി തിത്ഥിയാനം പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സരണം അന്ധാനം യട്ഠികോടിഗമനം വിയ ഹോതി. യഥാ ഹി അന്ധാ യട്ഠികോടിഗ്ഗാഹകേ സതിയേവ ഗച്ഛന്തി, അസതി തത്ഥേവ നിസീദന്തി, ഏവമേവ തിത്ഥിയാ ഖന്ധപടിപാടിയാവ അനുസ്സരിതും സക്കോന്തി, പടിപാടിം വിസ്സജ്ജേത്വാ ന സക്കോന്തി.

സാവകാപി ഖന്ധപടിപാടിയാവ അനുസ്സരന്തി, അസഞ്ഞഭവം പത്വാ ഖന്ധപ്പവത്തിം ന പസ്സന്തി. ഏവം സന്തേപി തേ വട്ടേ സംസരണകസത്താനം ഖന്ധാനം അഭാവകാലോ നാമ നത്ഥി. അസഞ്ഞഭവേ പന പഞ്ചകപ്പസതാനി പവത്തന്തീതി തത്തകം കാലം അതിക്കമിത്വാ ബുദ്ധേഹി ദിന്നനയേ ഠത്വാ പരതോ അനുസ്സരന്തി; സേയ്യഥാപി ആയസ്മാ സോഭിതോ. ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ പന പച്ചേകബുദ്ധാ ച ചുതിപടിസന്ധിം ഓലോകേത്വാ അനുസ്സരന്തി. ബുദ്ധാനം ചുതിപടിസന്ധികിച്ചം നത്ഥി, യം യം ഠാനം പസ്സിതുകാമാ ഹോന്തി, തം തദേവ പസ്സന്തി.

തിത്ഥിയാ ച പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരമാനാ അത്തനാ ദിട്ഠകതസുതമേവ അനുസ്സരന്തി. തഥാ സാവകാ ച പച്ചേകബുദ്ധാ ച. ബുദ്ധാ പന അത്തനാ വാ പരേഹി വാ ദിട്ഠകതസുതം സബ്ബമേവ അനുസ്സരന്തി.

തിത്ഥിയാനം പുബ്ബേനിവാസഞാണം ഖജ്ജോപനകഓഭാസസദിസം, സാവകാനം പദീപോഭാസസദിസം, അഗ്ഗസാവകാനം ഓസധിതാരകോഭാസസദിസം, പച്ചേകബുദ്ധാനം ചന്ദോഭാസസദിസം, ബുദ്ധാനം സരദസൂരിയമണ്ഡലോഭാസസദിസം. തസ്സ ഏത്തകാനി ജാതിസതാനി ജാതിസഹസ്സാനി ജാതിസതസഹസ്സാനീതി വാ ഏത്തകാനി കപ്പസതാനി കപ്പസഹസ്സാനി കപ്പസതസഹസ്സാനീതി വാ നത്ഥി, യം കിഞ്ചി അനുസ്സരന്തസ്സ നേവ ഖലിതം, ന പടിഘാതം ഹോതി, ആവജ്ജനപടിബദ്ധമേവ ആകങ്ഖമനസികാരചിത്തുപ്പാദപടിബദ്ധമേവ ഹോതി. ദുബ്ബലപത്തപുടേ വേഗക്ഖിത്തനാരാചോ വിയ, സിനേരുകൂടേ വിസ്സട്ഠഇന്ദവജിരം വിയ ച അസജ്ജമാനമേവ ഗച്ഛതി. ‘‘അഹോ മഹന്തം ഭഗവതോ പുബ്ബേനിവാസഞാണ’’ന്തി ഏവം ഭഗവന്തംയേവ ആരബ്ഭ കഥാ ഉപ്പന്നാ, ജാതാ പവത്താതി അത്ഥോ. തം സബ്ബമ്പി സങ്ഖേപതോ ദസ്സേതും ‘‘ഇതിപി പുബ്ബേനിവാസോ, ഇതിപി പുബ്വേനിവാസോ’’തി ഏത്തകമേവ പാളിയം വുത്തം. തത്ഥ ഇതിപീതി ഏവമ്പി.

൨-൩. അസ്സോസി ഖോ…പേ… അഥ ഭഗവാ അനുപ്പത്തോതി ഏത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം ബ്രഹ്മജാലസുത്തവണ്ണനായം വുത്തമേവ. അയമേവ ഹി വിസേസോ – തത്ഥ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന അസ്സോസി, ഇധ ദിബ്ബസോതേന. തത്ഥ ച വണ്ണാവണ്ണകഥാ വിപ്പകതാ, ഇധ പുബ്ബേനിവാസകഥാ. തസ്മാ ഭഗവാ – ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ മമ പുബ്ബേനിവാസഞാണം ആരബ്ഭ ഗുണം ഥോമേന്തി, പുബ്ബേനിവാസഞാണസ്സ പന മേ നിപ്ഫത്തിം ന ജാനന്തി; ഹന്ദ നേസം തസ്സ നിപ്ഫത്തിം കഥേത്വാ ദസ്സാമീ’’തി ആഗന്ത്വാ പകതിയാപി ബുദ്ധാനം നിസീദിത്വാ ധമ്മദേസനത്ഥമേവ ഠപിതേ തങ്ഖണേ ഭിക്ഖൂഹി പപ്ഫോടേത്വാ ദിന്നേ വരബുദ്ധാസനേ നിസീദിത്വാ ‘‘കായ നുത്ഥ, ഭിക്ഖവേ’’തി പുച്ഛായ ച ‘‘ഇധ, ഭന്തേ’’തിആദിപടിവചനസ്സ ച പരിയോസാനേ തേസം പുബ്ബേനിവാസപടിസംയുത്തം ധമ്മിം കഥം കഥേതുകാമോ ഇച്ഛേയ്യാഥ നോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇച്ഛേയ്യാഥ നോതി ഇച്ഛേയ്യാഥ നു. അഥ നം പഹട്ഠമാനസാ ഭിക്ഖൂ യാചമാനാ ഏതസ്സ ഭഗവാതിആദിമാഹംസു. തത്ഥ ഏതസ്സാതി ഏതസ്സ ധമ്മികഥാകരണസ്സ.

൪. അഥ ഭഗവാ തേസം യാചനം ഗഹേത്വാ കഥേതുകാമോ ‘‘തേന ഹി, ഭിക്ഖവേ, സുണാഥാ’’തി തേ സോതാവധാരണസാധുകമനസികാരേസു നിയോജേത്വാ അഞ്ഞേസം അസാധാരണം ഛിന്നവടുമകാനുസ്സരണം പകാസേതുകാമോ ഇതോ സോ, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ യം വിപസ്സീതി യസ്മിം കപ്പേ വിപസ്സീ. അയഞ്ഹി ‘യ’ന്തി സദ്ദോ ‘‘യം മേ, ഭന്തേ, ദേവാനം താവതിംസാനം സമ്മുഖാ സുതം സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം, ആരോചേമി തം, ഭഗവതോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൨൦൩) പച്ചത്തവചനേ ദിസ്സതി. ‘‘യം തം അപുച്ഛിമ്ഹ അകിത്തയീ നോ, അഞ്ഞം തം പുച്ഛാമ തദിങ്ഘ ബ്രൂഹീ’’തിആദീസു (സു. നി. ൮൮൧) ഉപയോഗവചനേ. ‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം ഏകിസ്സാ ലോകധാതുയാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൧.൨൭൭) കരണവചനേ. ഇധ പന ഭുമ്മത്ഥേതി ദട്ഠബ്ബോ. തേന വുത്തം – ‘‘യസ്മിം കപ്പേ’’തി. ഉദപാദീതി ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഉന്നാദേന്തോ ഉപ്പജ്ജി.

ഭദ്ദകപ്പേതി പഞ്ചബുദ്ധുപ്പാദപടിമണ്ഡിതത്താ സുന്ദരകപ്പേ സാരകപ്പേതി ഭഗവാ ഇമം കപ്പം ഥോമേന്തോ ഏവമാഹ. യതോ പട്ഠായ കിര അമ്ഹാകം ഭഗവതാ അഭിനീഹാരോ കതോ, ഏതസ്മിം അന്തരേ ഏകകപ്പേപി പഞ്ച ബുദ്ധാ നിബ്ബത്താ നാമ നത്ഥി. അമ്ഹാകം ഭഗവതോ അഭിനീഹാരസ്സ പുരതോ പന തണ്ഹങ്കരോ, മേധങ്കരോ, സരണങ്കരോ, ദീപങ്കരോതി ചത്താരോ ബുദ്ധാ ഏകസ്മിം കപ്പേ നിബ്ബത്തിംസു. തേസം ഓരഭാഗേ ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം ബുദ്ധസുഞ്ഞമേവ അഹോസി.

അസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പപരിയോസാനേ പന കോണ്ഡഞ്ഞോ നാമ ബുദ്ധോ ഏകോവ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഉപ്പന്നോ. തതോപി അസങ്ഖ്യേയ്യം ബുദ്ധസുഞ്ഞമേവ അഹോസി. അസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പപരിയോസാനേ മങ്ഗലോ, സുമനോ, രേവതോ, സോഭിതോതി ചത്താരോ ബുദ്ധാ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഉപ്പന്നാ. തതോപി അസങ്ഖ്യേയ്യം ബുദ്ധസുഞ്ഞമേവ അഹോസി. അസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പപരിയോസാനേ പന ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികസ്സ അസങ്ഖ്യേയ്യസ്സ ഉപരി അനോമദസ്സീ, പദുമോ, നാരദോതി തയോ ബുദ്ധാ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഉപ്പന്നാ. തതോപി അസങ്ഖ്യേയ്യം ബുദ്ധസുഞ്ഞമേവ അഹോസി. അസങ്ഖ്യേയ്യകപ്പപരിയോസാനേ പന ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാനം ഉപരി പദുമുത്തരോ ഭഗവാ ഏകോവ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഉപ്പന്നോ. തസ്സ ഓരഭാഗേ ഇതോ തിംസകപ്പസഹസ്സാനം ഉപരി സുമേധോ, സുജാതോതി ദ്വേ ബുദ്ധാ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഉപ്പന്നാ. തതോ ഓരഭാഗേ ഇതോ അട്ഠാരസന്നം കപ്പസഹസ്സാനം ഉപരി പിയദസ്സീ, അത്ഥദസ്സീ, ധമ്മദസ്സീതി തയോ ബുദ്ധാ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഉപ്പന്നാ. അഥ ഇതോ ചതുനവുതികപ്പേ സിദ്ധത്ഥോ നാമ ബുദ്ധോ ഏകോവ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഉപ്പന്നോ. ഇതോ ദ്വേ നവുതികപ്പേ തിസ്സോ, ഫുസ്സോതി ദ്വേ ബുദ്ധാ ഏകസ്മിം കപ്പേ ഉപ്പന്നാ. ഇതോ ഏകനവുതികപ്പേ വിപസ്സീ ഭഗവാ ഉപ്പന്നോ. ഇതോ ഏകതിംസേ കപ്പേ സിഖീ, വേസ്സഭൂതി ദ്വേ ബുദ്ധാ ഉപ്പന്നാ. ഇമസ്മിം ഭദ്ദകപ്പേ കകുസന്ധോ, കോണാഗമനോ, കസ്സപോ, ഗോതമോ അമ്ഹാകം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി ചത്താരോ ബുദ്ധാ ഉപ്പന്നാ, മേത്തേയ്യോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. ഏവമയം കപ്പോ പഞ്ചബുദ്ധുപ്പാദപടിമണ്ഡിതത്താ സുന്ദരകപ്പോ സാരകപ്പോതി ഭഗവാ ഇമം കപ്പം ഥോമേന്തോ ഏവമാഹ.

കിം പനേതം ബുദ്ധാനംയേവ പാകടം ഹോതി – ‘‘ഇമസ്മിം കപ്പേ ഏത്തകാ ബുദ്ധാ ഉപ്പന്നാ വാ ഉപ്പജ്ജിസ്സന്തീതി വാ’’തി, ഉദാഹു അഞ്ഞേസമ്പി പാകടം ഹോതീതി? അഞ്ഞേസമ്പി പാകടം ഹോതി. കേസം? സുദ്ധാവാസബ്രഹ്മാനം. കപ്പസണ്ഠാനകാലസ്മിഞ്ഹി ഏകമസങ്ഖ്യേയ്യം ഏകങ്ഗണം ഹുത്വാ ഠിതേ ലോകസന്നിവാസേ ലോകസ്സ സണ്ഠാനത്ഥായ ദേവോ വസ്സിതും ആരഭതി. ആദിതോവ അന്തരട്ഠകേ ഹിമപാതോ വിയ ഹോതി. തതോ തിലമത്താ കണമത്താ തണ്ഡുലമത്താ മുഗ്ഗ-മാസ-ബദര-ആമലക-ഏളാലുക-കുമ്ഭണ്ഡ-അലാബുമത്താ ഉദകധാരാ ഹുത്വാ അനുക്കമേന ഉസഭദ്വേഉസഭഅഡ്ഢഗാവുതഗാവുതദ്വേഗാവുതഅഡ്ഢയോജനയോജനദ്വിയോജന…പേ… യോജനസതയോജനസഹസ്സയോജനസതസഹസ്സമത്താ ഹുത്വാ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളബ്ഭന്തരേ യാവ അവിനട്ഠബ്രഹ്മലോകാ പൂരേത്വാ തിട്ഠന്തി. അഥ തം ഉദകം അനുപുബ്ബേന ഭസ്സതി, ഭസ്സന്തേ ഉദകേ പകതിദേവലോകട്ഠാനേസു ദേവലോകാ സണ്ഠഹന്തി, തേസം സണ്ഠഹനവിധാനം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ പുബ്ബേനിവാസകഥായം വുത്തമേവ.

മനുസ്സലോകസണ്ഠഹനട്ഠാനം പന പത്തേ ഉദകേ ധമകരണമുഖേ പിഹിതേ വിയ വാതവസേന തം ഉദകം സന്തിട്ഠതി, ഉദകപിട്ഠേ ഉപ്പലിനിപണ്ണം വിയ പഥവീ സണ്ഠഹതി. മഹാബോധിപല്ലങ്കോ വിനസ്സമാനേ ലോകേ പച്ഛാ വിനസ്സതി, സണ്ഠഹമാനേ പഠമം സണ്ഠഹതി. തത്ഥ പുബ്ബനിമിത്തം ഹുത്വാ ഏകോ പദുമിനിഗച്ഛോ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്സ സചേ തസ്മിം കപ്പേ ബുദ്ധോ നിബ്ബത്തിസ്സതി, പുപ്ഫം ഉപ്പജ്ജതി. നോ ചേ, നുപ്പജ്ജതി. ഉപ്പജ്ജമാനഞ്ച സചേ ഏകോ ബുദ്ധോ നിബ്ബത്തിസ്സതി, ഏകം ഉപ്പജ്ജതി. സചേ ദ്വേ, തയോ, ചത്താരോ, പഞ്ച ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തിസ്സന്തി, പഞ്ച ഉപ്പജ്ജന്തി. താനി ച ഖോ ഏകസ്മിംയേവ നാളേ കണ്ണികാബദ്ധാനി ഹുത്വാ. സുദ്ധാവാസബ്രഹ്മാനോ ‘‘ആയാമ, മയം മാരിസാ, പുബ്ബനിമിത്തം പസ്സിസ്സാമാ’’തി മഹാബോധിപല്ലങ്കട്ഠാനം ആഗച്ഛന്തി, ബുദ്ധാനം അനിബ്ബത്തനകപ്പേ പുപ്ഫം ന ഹോതി. തേ പന അപുപ്ഫിതഗച്ഛം ദിസ്വാ – ‘‘അന്ധകാരോ വത ഭോ ലോകോ ഭവിസ്സതി, മതാ മതാ സത്താ അപായേ പൂരേസ്സന്തി, ഛ ദേവലോകാ നവ ബ്രഹ്മലോകാ സുഞ്ഞാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി അനത്തമനാ ഹോന്തി. പുപ്ഫിതകാലേ പന പുപ്ഫം ദിസ്വാ – ‘‘സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തേസു മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമന്തേസു നിക്ഖമന്തേസു സമ്ബുജ്ഝന്തേസു ധമ്മചക്കം പവത്തേന്തേസു യമകപാടിഹാരിയം കരോന്തേസു ദേവോരോഹനം കരോന്തേസു ആയുസങ്ഖാരം ഓസ്സജ്ജന്തേസു പരിനിബ്ബായന്തേസു ദസസഹസ്സചക്കവാളകമ്പനാദീനി പാടിഹാരിയാനി ദക്ഖിസ്സാമാ’’തി ച ‘‘ചത്താരോ അപായാ പരിഹായിസ്സന്തി, ഛ ദേവലോകാ നവ ബ്രഹ്മലോകാ പരിപൂരേസ്സന്തീ’’തി ച അത്തമനാ ഉദാനം ഉദാനേന്താ അത്തനോ അത്തനോ ബ്രഹ്മലോകം ഗച്ഛന്തി. ഇമസ്മിം ഭദ്ദകപ്പേ പഞ്ച പദുമാനി ഉപ്പജ്ജിംസു. തേസം നിമിത്താനം ആനുഭാവേന ചത്താരോ ബുദ്ധാ ഉപ്പന്നാ, പഞ്ചമോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. സുദ്ധാവാസബ്രഹ്മാനോപി താനി പദുമാനി ദിസ്വാ ഇമമത്ഥം ജാനിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘അഞ്ഞേസമ്പി പാകടം ഹോതീ’’തി.

ആയുപരിച്ഛേദവണ്ണനാ

൫-൭. ഇതി ഭഗവാ – ‘‘ഇതോ സോ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിനാ നയേന കപ്പപരിച്ഛേദവസേന പുബ്ബേനിവാസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തേസം ബുദ്ധാനം ജാതിപരിച്ഛേദാദിവസേന ദസ്സേതും വിപസ്സീ, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ആയുപരിച്ഛേദേ പരിത്തം ലഹുകന്തി ഉഭയമേതം അപ്പകസ്സേവ വേവചനം. യഞ്ഹി അപ്പകം, തം പരിത്തഞ്ചേവ ലഹുകഞ്ച ഹോതി.

അപ്പം വാ ഭിയ്യോതി വസ്സസതതോ വാ ഉപരി അപ്പം, അഞ്ഞം വസ്സസതം അപത്വാ വീസം വാ തിംസം വാ ചത്താലീസം വാ പണ്ണാസം വാ സട്ഠി വാ വസ്സാനി ജീവതി. ഏവം ദീഘായുകോ പന അതിദുല്ലഭോ, അസുകോ കിര ഏവം ചിരം ജീവതീതി തത്ഥ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ദട്ഠബ്ബോ ഹോതി. തത്ഥ വിസാഖാ ഉപാസികാ വീസവസ്സസതം ജീവതി, തഥാ പോക്ഖരസാതി ബ്രാഹ്മണോ, ബ്രഹ്മായു ബ്രാഹ്മണോ, സേലോ ബ്രാഹ്മണോ, ബാവരിയബ്രാഹ്മണോ, ആനന്ദത്ഥേരോ, മഹാകസ്സപത്ഥേരോതി. അനുരുദ്ധത്ഥേരോ പന വസ്സസതഞ്ചേവ പണ്ണാസഞ്ച വസ്സാനി, ബാകുലത്ഥേരോ വസ്സസതഞ്ചേവ സട്ഠി ച വസ്സാനി. അയം സബ്ബദീഘായുകോ. സോപി ദ്വേ വസ്സസതാനി ന ജീവതി.

വിപസ്സീആദയോ പന സബ്ബേപി ബോധിസത്താ മേത്താപുബ്ബഭാഗേന സോമനസ്സസഹഗതഞാണസമ്പയുത്തഅസങ്ഖാരികചിത്തേന മാതുകുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹിംസു. തേന ചിത്തേന ഗഹിതായ പടിസന്ധിയാ അസങ്ഖ്യേയ്യം ആയു, ഇതി സബ്ബേ ബുദ്ധാ അസങ്ഖ്യേയ്യായുകാ. തേ കസ്മാ അസങ്ഖ്യേയ്യം ന അട്ഠംസു? ഉതുഭോജനവിപത്തിയാ. ഉതുഭോജനവസേന ഹി ആയു ഹായതിപി വഡ്ഢതിപി.

തത്ഥ യദാ രാജാനോ അധമ്മികാ ഹോന്തി, തദാ ഉപരാജാനോ, സേനാപതി, സേട്ഠി, സകലനഗരം, സകലരട്ഠം അധമ്മികമേവ ഹോതി; അഥ തേസം ആരക്ഖദേവതാ, താസം ദേവതാനം മിത്താ ഭൂമട്ഠദേവതാ, താസം ദേവതാനം മിത്താ ആകാസട്ഠകദേവതാ, ആകാസട്ഠകദേവതാനം മിത്താ ഉണ്ഹവലാഹകാ ദേവതാ, താസം മിത്താ അബ്ഭവലാഹകാ ദേവതാ, താസം മിത്താ സീതവലാഹകാ ദേവതാ, താസം മിത്താ വസ്സവലാഹകാ ദേവതാ, താസം മിത്താ ചാതുമഹാരാജികാ ദേവതാ, താസം മിത്താ താവതിംസാ ദേവതാ, താസം മിത്താ യാമാ ദേവതാതി ഏവമാദി. ഏവം യാവ ഭവഗ്ഗാ ഠപേത്വാ അരിയസാവകേ സബ്ബാ ദേവബ്രഹ്മപരിസാപി അധമ്മികാവ ഹോന്തി. താസം അധമ്മികതായ വിസമം ചന്ദിമസൂരിയാ പരിഹരന്തി, വാതോ യഥാമഗ്ഗേന ന വായതി, അയഥാമഗ്ഗേന വായന്തോ ആകാസട്ഠകവിമാനാനി ഖോഭേതി, വിമാനേസു ഖോഭിതേസു ദേവതാനം കീളനത്ഥായ ചിത്താനി ന നമന്തി, ദേവതാനം കീളനത്ഥായ ചിത്തേസു അനമന്തേസു സീതുണ്ഹഭേദോ ഉതു യഥാകാലേന ന സമ്പജ്ജതി, തസ്മിം അസമ്പജ്ജന്തേ ന സമ്മാ ദേവോ വസ്സതി, കദാചി വസ്സതി, കദാചി ന വസ്സതി; കത്ഥചി വസ്സതി, കത്ഥചി ന വസ്സതി, വസ്സന്തോപി വപ്പകാലേ അങ്കുരകാലേ നാളകാലേ പുപ്ഫകാലേ ഖീരഗ്ഗഹണാദികാലേസു യഥാ യഥാ സസ്സാനം ഉപകാരോ ന ഹോതി, തഥാ തഥാ വസ്സതി ച വിഗച്ഛതി ച, തേന സസ്സാനി വിസമപാകാനി ഹോന്തി, വിഗതഗന്ധവണ്ണരസാദിസമ്പന്നാനി. ഏകഭാജനേ പക്ഖിത്തതണ്ഡുലേസുപി ഏകസ്മിം പദേസേ ഭത്തം ഉത്തണ്ഡുലം ഹോതി, ഏകസ്മിം അതികിലിന്നം, ഏകസ്മിം സമപാകം. തം പരിഭുത്തം കുച്ഛിയമ്പി തീഹാകാരേഹി പച്ചതി. തേന സത്താ ബഹ്വാബാധാ ചേവ ഹോന്തി, അപ്പായുകാ ച. ഏവം താവ ഉതുഭോജനവസേന ആയു ഹായതി.

യദാ പന രാജാനോ ധമ്മികാ ഹോന്തി, തദാ ഉപരാജാനോപി ധമ്മികാ ഹോന്തീതി പുരിമനയേനേവ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ സബ്ബേപി ധമ്മികാ ഹോന്തി. തേസം ധമ്മികത്താ സമം ചന്ദിമസൂരിയാ പരിഹരന്തി, യഥാമഗ്ഗേന വാതോ വായതി, യഥാമഗ്ഗേന വായന്തോ ആകാസട്ഠകവിമാനാനി ന ഖോഭേതി, തേസം അഖോഭാ ദേവതാനം കീളനത്ഥായ ചിത്താനി നമന്തി. ഏവം കാലേന ഉതു സമ്പജ്ജതി, ദേവോ സമ്മാ വസ്സതി, വപ്പകാലതോ പട്ഠായ സസ്സാനം ഉപകാരം കരോന്തോ കാലേ വസ്സതി, കാലേ വിഗച്ഛതി, തേന സസ്സാനി സമപാകാനി സുഗന്ധാനി സുവണ്ണാനി സുരസാനി ഓജവന്താനി ഹോന്തി, തേഹി സമ്പാദിതം ഭോജനം പരിഭുത്തമ്പി സമ്മാ പരിപാകം ഗച്ഛതി, തേന സത്താ അരോഗാ ദീഘായുകാ ഹോന്തി. ഏവം ഉതുഭോജനവസേന ആയു വഡ്ഢതി.

തത്ഥ വിപസ്സീ ഭഗവാ അസീതിവസ്സസഹസ്സായുകകാലേ നിബ്ബത്തോ, സിഖീ സത്തതിവസ്സസഹസ്സായുകകാലേതി ഇദം അനുപുബ്ബേന പരിഹീനസദിസം കതം, ന പന ഏവം പരിഹീനം, വഡ്ഢിത്വാ വഡ്ഢിത്വാ പരിഹീനന്തി വേദിതബ്ബം. കഥം? ഇമസ്മിം താവ കപ്പേ കകുസന്ധോ ഭഗവാ ചത്താലീസവസ്സസഹസ്സായുകകാലേ നിബ്ബത്തോ, ആയുപ്പമാണം പഞ്ച കോട്ഠാസേ കത്വാ ചത്താരി ഠത്വാ പഞ്ചമേ വിജ്ജമാനേയേവ പരിനിബ്ബുതോ. തം ആയു പരിഹായമാനം ദസവസ്സകാലം പത്വാ പുന വഡ്ഢമാനം അസങ്ഖ്യേയ്യം ഹുത്വാ തതോ പരിഹായമാനം തിംസവസ്സസഹസ്സകാലേ ഠിതം; തദാ കോണാഗമനോ ഭഗവാ നിബ്ബത്തോ. തസ്മിമ്പി തഥേവ പരിനിബ്ബുതേ തം ആയു ദസവസ്സകാലം പത്വാ പുന വഡ്ഢമാനം അസങ്ഖ്യേയ്യം ഹുത്വാ പരിഹായിത്വാ വീസതിവസ്സസഹസ്സകാലേ ഠിതം; തദാ കസ്സപോ ഭഗവാ നിബ്ബത്തോ. തസ്മിമ്പി തഥേവ പരിനിബ്ബുതേ തം ആയു ദസവസ്സകാലം പത്വാ പുന വഡ്ഢമാനം അസങ്ഖ്യേയ്യം ഹുത്വാ പരിഹായിത്വാ വസ്സസതകാലം പത്തം, അഥ അമ്ഹാകം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ നിബ്ബത്തോ. ഏവം അനുപുബ്ബേന പരിഹായിത്വാ പരിഹായിത്വാ വഡ്ഢിത്വാ വഡ്ഢിത്വാ പരിഹീനന്തി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ യം യം ആയുപരിമാണേസു മനുസ്സേസു ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തന്തി, തേസമ്പി തം തദേവ ആയുപരിമാണം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

ആയുപരിച്ഛേദവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ബോധിപരിച്ഛേദവണ്ണനാ

൮. ബോധിപരിച്ഛേദേ പന പാടലിയാ മൂലേതി പാടലിരുക്ഖസ്സ ഹേട്ഠാ. തസ്സാ പന പാടലിയാ ഖന്ധോ തം ദിവസം പണ്ണാസരതനോ ഹുത്വാ അബ്ഭുഗ്ഗതോ, സാഖാ പണ്ണാസരതനാതി ഉബ്ബേധേന രതനസതം അഹോസി. തം ദിവസഞ്ച സാ പാടലി കണ്ണികാബദ്ധേഹി വിയ പുപ്ഫേഹി മൂലതോ പട്ഠായ ഏകസഞ്ഛന്നാ അഹോസി, ദിബ്ബഗന്ധം വായതി. ന കേവലഞ്ച തദാ അയമേവ പുപ്ഫിതാ, ദസസഹസ്സചക്കവാളേ സബ്ബപാടലിയോ പുപ്ഫിതാ. ന കേവലഞ്ച പാടലിയോ, ദസസഹസ്സചക്കവാളേ സബ്ബരുക്ഖാനം ഖന്ധേസു ഖന്ധപദുമാനി, സാഖാസു സാഖാപദുമാനി, ലതാസു ലതാപദുമാനി, ആകാസേ ആകാസപദുമാനി പുപ്ഫിതാനി, പഥവിതലം ഭിന്ദിത്വാപി മഹാപദുമാനി ഉട്ഠിതാനി. മഹാസമുദ്ദോപി പഞ്ചവണ്ണേഹി പദുമേഹി നീലുപ്പലരത്തുപ്പലേഹി ച സഞ്ഛന്നോ അഹോസി. സകലദസസഹസ്സചക്കവാളം ധജമാലാകുലം തത്ഥ തത്ഥ നിബദ്ധപുപ്ഫദാമവിസ്സട്ഠമാലാഗുളവിപ്പകിണ്ണം നാനാവണ്ണകുസുമസമുജ്ജലം നന്ദനവനചിത്തലതാവനമിസ്സകവനഫാരുസകവനസദിസം അഹോസി. പുരത്ഥിമചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സിതദ്ധജാ പച്ഛിമചക്കവാളമുഖവട്ടിം അഭിഹനന്തി. പച്ഛിമദക്ഖിണഉത്തരചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഉസ്സിതദ്ധജാ ദക്ഖിണചക്കവാളമുഖവട്ടിം അഭിഹനന്തി. ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞസിരീസമ്പത്താനി ചക്കവാളാനി അഹേസും. അഭിസമ്ബുദ്ധോതി സകലം ബുദ്ധഗുണവിഭവസിരിം പടിവിജ്ഝമാനോ ചത്താരി സച്ചാനി അഭിസമ്ബുദ്ധോ.

‘‘സിഖീ, ഭിക്ഖവേ, ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പുണ്ഡരീകസ്സ മൂലേ അഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദീസുപി ഇമിനാവ നയേന പദവണ്ണനാ വേദിതബ്ബാ. ഏത്ഥ പന പുണ്ഡരീകോതി സേതമ്ബരുക്ഖോ. തസ്സാപി തദേവ പരിമാണം. തം ദിവസഞ്ച സോപി ദിബ്ബഗന്ധേഹി പുപ്ഫേഹി സുസഞ്ഛന്നോ അഹോസി. ന കേവലഞ്ച പുപ്ഫേഹി, ഫലേഹിപി സഞ്ഛന്നോ അഹോസി. തസ്സ ഏകതോ തരുണാനി ഫലാനി, ഏകതോ മജ്ഝിമാനി ഫലാനി, ഏകതോ നാതിപക്കാനി ഫലാനി, ഏകതോ സുപക്കാനി പക്ഖിത്തദിബ്ബോജാനി വിയ സുരസാനി ഓലമ്ബന്തി. യഥാ സോ, ഏവം സകലദസസഹസ്സചക്കവാളേസു പുപ്ഫൂപഗരുക്ഖാ പുപ്ഫേഹി, ഫലൂപഗരുക്ഖാ ഫലേഹി പടിമണ്ഡിതാ അഹേസും.

സാലോതി സാലരുക്ഖോ. തസ്സാപി തദേവ പരിമാണം, തഥേവ പുപ്ഫസിരീവിഭവോ വേദിതബ്ബോ. സിരീസരുക്ഖേപി ഏസേവ നയോ. ഉദുമ്ബരരുക്ഖേ പുപ്ഫാനി നാഹേസും, ഫലവിഭൂതി പനേത്ഥ അമ്ബേ വുത്തനയാവ, തഥാ നിഗ്രോധേ, തഥാ അസ്സത്ഥേ. ഇതി സബ്ബബുദ്ധാനം ഏകോവ പല്ലങ്കോ, രുക്ഖാ പന അഞ്ഞേപി ഹോന്തി. തേസു യസ്സ യസ്സ രുക്ഖസ്സ മൂലേ ചതുമഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതബോധിം ബുദ്ധാ പടിവിജ്ഝന്തി, സോ സോ ബോധീതി വുച്ചതി. അയം ബോധിപരിച്ഛേദോ നാമ.

സാവകയുഗപരിച്ഛേദവണ്ണനാ

൯. സാവകയുഗപരിച്ഛേദേ പന ഖണ്ഡതിസ്സന്തി ഖണ്ഡോ ച തിസ്സോ ച. തേസു ഖണ്ഡോ ഏകപിതികോ കനിട്ഠഭാതാ, തിസ്സോ പുരോഹിതപുത്തോ. ഖണ്ഡോ പഞ്ഞാപാരമിയാ മത്ഥകം പത്തോ, തിസ്സോ സമാധിപാരമിയാ മത്ഥകം പത്തോ. അഗ്ഗന്തി ഠപേത്വാ വിപസ്സിം ഭഗവന്തം അവസേസേഹി സദ്ധിം അസദിസഗുണതായ ഉത്തമം. ഭദ്ദയുഗന്തി അഗ്ഗത്തായേവ ഭദ്ദയുഗം. അഭിഭൂസമ്ഭവന്തി അഭിഭൂ ച സമ്ഭവോ ച. തേസു അഭിഭൂ പഞ്ഞാപാരമിയാ മത്ഥകം പത്തോ. സിഖിനാ ഭഗവതാ സദ്ധിം അരുണവതിതോ ബ്രഹ്മലോകം ഗന്ത്വാ ബ്രഹ്മപരിസായ വിവിധാനി പാടിഹാരിയാനി ദസ്സേന്തോ ധമ്മം ദേസേത്വാ ദസസഹസ്സിലോകധാതും അന്ധകാരേന ഫരിത്വാ – ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി സഞ്ജാതസംവേഗാനം ഓഭാസം ഫരിത്വാ – ‘‘സബ്ബേ മേ രൂപഞ്ച പസ്സന്തു, സദ്ദഞ്ച സുണന്തൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ – ‘‘ആരമ്ഭഥാ’’തി ഗാഥാദ്വയം (സം. നി. ൧.൧൮൫) ഭണന്തോ സദ്ദം സാവേസി. സമ്ഭവോ സമാധിപാരമിയാ മത്ഥകം പത്തോ അഹോസി.

സോണുത്തരന്തി സോണോ ച ഉത്തരോ ച. തേസുപി സോണോ പഞ്ഞാപാരമിം പത്തോ, ഉത്തരോ സമാധിപാരമിം പത്തോ അഹോസി. വിധുരസഞ്ജീവന്തി വിധുരോ ച സഞ്ജീവോ ച. തേസു വിധുരോ പഞ്ഞാപാരമിം പത്തോ അഹോസി, സഞ്ജീവോ സമാധിപാരമിം പത്തോ. സമാപജ്ജനബഹുലോ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനകുടിലേണമണ്ഡപാദീസു സമാപത്തിബലേന ഝായന്തോ ഏകദിവസം അരഞ്ഞേ നിരോധം സമാപജ്ജി, അഥ നം വനകമ്മികാദയോ ‘‘മതോ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ ഝാപേസും. സോ യഥാപരിച്ഛേദേന സമാപത്തിതോ ഉട്ഠായ ചീവരാനി പപ്ഫോടേത്വാ ഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. തദുപാദായേവ ച നം ‘‘സഞ്ജീവോ’’തി സഞ്ജാനിംസു. ഭിയ്യോസുത്തരന്തി ഭിയ്യോസോ ച ഉത്തരോ ച. തേസു ഭിയ്യോസോ പഞ്ഞായ ഉത്തരോ, ഉത്തരോ സമാധിനാ അഗ്ഗോ അഹോസി. തിസ്സഭാരദ്വാജന്തി തിസ്സോ ച ഭാരദ്വാജോ ച. തേസു തിസ്സോ പഞ്ഞാപാരമിം പത്തോ, ഭാരദ്വാജോ സമാധിപാരമിം പത്തോ അഹോസി. സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനന്തി സാരിപുത്തോ ച മോഗ്ഗല്ലാനോ ച. തേസു സാരിപുത്തോ പഞ്ഞാവിസയേ, മോഗ്ഗല്ലാനോ സമാധിവിസയേ അഗ്ഗോ അഹോസി. അയം സാവകയുഗപരിച്ഛേദോ നാമ.

സാവകസന്നിപാതപരിച്ഛേദവണ്ണനാ

൧൦. സാവകസന്നിപാതപരിച്ഛേദേ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ പഠമസന്നിപാതോ ചതുരങ്ഗികോ അഹോസി, സബ്ബേ ഏഹിഭിക്ഖൂ, സബ്ബേ ഇദ്ധിയാ നിബ്ബത്തപത്തചീവരാ, സബ്ബേ അനാമന്തിതാവ ആഗതാ, ഇതി തേ ച ഖോ പന്നരസേ ഉപോസഥദിവസേ. അഥ സത്ഥാ ബീജനിം ഗഹേത്വാ നിസിന്നോ ഉപോസഥം ഓസാരേസി. ദുതിയതതിയേസുപി ഏസേവ നയോ. തഥാ സേസബുദ്ധാനം സബ്ബസന്നിപാതേസു. യസ്മാ പന അമ്ഹാകം ഭഗവതോ പഠമബോധിയാവ സന്നിപാതോ അഹോസി, ഇദഞ്ച സുത്തം അപരഭാഗേ വുത്തം, തസ്മാ ‘‘മയ്ഹം, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി ഏകോ സാവകാനം സന്നിപാതോ’’തി അനിട്ഠപേത്വാ ‘‘അഹോസീ’’തി വുത്തം.

തത്ഥ അഡ്ഢതേളസാനി ഭിക്ഖുസതാനീതി പുരാണജടിലാനം സഹസ്സം, ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം പരിവാരാനി അഡ്ഢതേയ്യസതാനീതി അഡ്ഢതേളസാനി ഭിക്ഖുസതാനി. തത്ഥ ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനം അഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ വത്ഥും കഥേത്വാ പബ്ബജ്ജാ ദീപേതബ്ബാ. പബ്ബജിതാനം പന തേസം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ സത്തമേ ദിവസേ അരഹത്തം പത്തോ. ധമ്മസേനാപതി പന്നരസമേ ദിവസേ ഗിജ്ഝകൂടപബ്ബതമജ്ഝേ സൂകരഖതലേണപബ്ഭാരേ ഭാഗിനേയ്യസ്സ ദീഘനഖപരിബ്ബാജകസ്സ സജ്ജിതേ ധമ്മയാഗേ വേദനാപരിഗ്ഗഹസുത്തന്തേ (മ. നി. ൨.൨൦൧) ദേസിയമാനേ ദേസനം അനുബുജ്ഝമാനം ഞാണം പേസേത്വാ സാവകപാരമിഞാണം പത്തോ. ഭഗവാ ഥേരസ്സ അരഹത്തപ്പത്തിം ഞത്വാ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ വേളുവനേയേവ പച്ചുട്ഠാസി. ഥേരോ – ‘‘കുഹിം നു ഖോ ഭഗവാ ഗതോ’’തി ആവജ്ജന്തോ വേളുവനേ പതിട്ഠിതഭാവം ഞത്വാ സയമ്പി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ വേളുവനേയേവ പച്ചുട്ഠാസി. അഥ ഭഗവാ പാതിമോക്ഖം ഓസാരേസി. തം സന്നിപാതം സന്ധായ ഭഗവാ – ‘‘അഡ്ഢതേളസാനി ഭിക്ഖുസതാനീ’’തി ആഹ. അയം സാവകസന്നിപാതപരിച്ഛേദോ നാമ.

ഉപട്ഠാകപരിച്ഛേദവണ്ണനാ

൧൧. ഉപട്ഠാകപരിച്ഛേദേ പന ആനന്ദോതി നിബദ്ധുപട്ഠാകഭാവം സന്ധായ വുത്തം. ഭഗവതോ ഹി പഠമബോധിയം അനിബദ്ധാ ഉപട്ഠാകാ അഹേസും. ഏകദാ നാഗസമാലോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ വിചരി, ഏകദാ നാഗിതോ, ഏകദാ ഉപവാനോ, ഏകദാ സുനക്ഖത്തോ, ഏകദാ ചുന്ദോ സമണുദ്ദേസോ, ഏകദാ സാഗതോ, ഏകദാ മേഘിയോ. തത്ഥ ഏകദാ ഭഗവാ നാഗസമാലത്ഥേരേന സദ്ധിം അദ്ധാനമഗ്ഗപടിപന്നോ ദ്വേധാപഥം പത്തോ. ഥേരോ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ – ‘‘ഭഗവാ, അഹം ഇമിനാ മഗ്ഗേന ഗച്ഛാമീ’’തി ആഹ. അഥ നം ഭഗവാ – ‘‘ഏഹി ഭിക്ഖു, ഇമിനാ മഗ്ഗേന ഗച്ഛാമാ’’തി ആഹ. സോ – ‘‘ഹന്ദ, ഭഗവാ, തുമ്ഹാകം പത്തചീവരം ഗണ്ഹഥ, അഹം ഇമിനാ മഗ്ഗേന ഗച്ഛാമീ’’തി വത്വാ പത്തചീവരം ഛമായം ഠപേതും ആരദ്ധോ. അഥ നം ഭഗവാ – ‘‘ആഹര, ഭിക്ഖൂ’’തി വത്വാ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഗതോ. തസ്സപി ഭിക്ഖുനോ ഇതരേന മഗ്ഗേന ഗച്ഛതോ ചോരാ പത്തചീവരഞ്ചേവ ഹരിംസു, സീസഞ്ച ഭിന്ദിംസു. സോ – ‘‘ഭഗവാ ഇദാനി മേ പടിസരണം, ന അഞ്ഞോ’’തി ചിന്തേത്വാ ലോഹിതേന ഗളിതേന ഭഗവതോ സന്തികം അഗമാസി. ‘‘കിമിദം ഭിക്ഖൂ’’തി ച വുത്തേ തം പവത്തിം ആരോചേസി. അഥ നം ഭഗവാ – ‘‘മാ ചിന്തയി, ഭിക്ഖു, ഏതംയേവ തേ കാരണം സല്ലക്ഖേത്വാ നിവാരയിമ്ഹാ’’തി വത്വാ നം സമസ്സാസേസി.

ഏകദാ പന ഭഗവാ മേഘിയത്ഥേരേന സദ്ധിം പാചീനവംസമിഗദായേ ജന്തുഗാമം അഗമാസി. തത്രാപി മേഘിയോ ജന്തുഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ നദീതീരേ പാസാദികം അമ്ബവനം ദിസ്വാ – ‘‘ഭഗവാ, തുമ്ഹാകം പത്തചീവരം ഗണ്ഹഥ, അഹം തസ്മിം അമ്ബവനേ സമണധമ്മം കരോമീ’’തി വത്വാ ഭഗവതാ തിക്ഖത്തും നിവാരിയമാനോപി ഗന്ത്വാ അകുസലവിതക്കേഹി ഉപദ്ദുതോ അന്വാസത്തോ (അ. നി. ൯.൩; ഉദാന പരിച്ഛേദോ ൩൧ ദട്ഠബ്ബോ). പച്ചാഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ആരോചേസി. തമ്പി ഭഗവാ – ‘‘ഇദമേവ തേ കാരണം സല്ലക്ഖേത്വാ നിവാരയിമ്ഹാ’’തി വത്വാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം അഗമാസി. തത്ഥ ഗന്ധകുടിപരിവേണേ പഞ്ഞത്തവരബുദ്ധാസനേ നിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവേ, ഇദാനിമ്ഹി മഹല്ലകോ, ‘ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ഇമിനാ മഗ്ഗേന ഗച്ഛാമാ’തി വുത്തേ അഞ്ഞേന ഗച്ഛന്തി, ഏകച്ചേ മയ്ഹം പത്തചീവരം നിക്ഖിപന്തി, മയ്ഹം നിബദ്ധുപട്ഠാകം ഏകം ഭിക്ഖും ജാനാഥാ’’തി. ഭിക്ഖൂനം ധമ്മസംവേഗോ ഉദപാദി. അഥായസ്മാ സാരിപുത്തോ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തുമ്ഹേയേവ പത്ഥയമാനോ സതസഹസ്സകപ്പാധികം അസങ്ഖ്യേയ്യം പാരമിയോ പൂരയിം, നനു മാദിസോ മഹാപഞ്ഞോ ഉപട്ഠാകോ നാമ വട്ടതി, അഹം ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ആഹ. തം ഭഗവാ – ‘‘അലം സാരിപുത്ത, യസ്സം ദിസായം ത്വം വിഹരസി, അസുഞ്ഞായേവ മേ സാ ദിസാ, തവ ഓവാദോ ബുദ്ധാനം ഓവാദസദിസോ, ന മേ തയാ ഉപട്ഠാകകിച്ചം അത്ഥീ’’തി പടിക്ഖിപി. ഏതേനേവുപായേന മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം ആദിം കത്വാ അസീതിമഹാസാവകാ ഉട്ഠഹിംസു. തേ സബ്ബേപി ഭഗവാ പടിക്ഖിപി.

ആനന്ദത്ഥേരോ പന തുണ്ഹീയേവ നിസീദി. അഥ നം ഭിക്ഖൂ ഏവമാഹംസു – ‘‘ആവുസോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഉപട്ഠാകട്ഠാനം യാചതി, ത്വമ്പി യാചാഹീ’’തി. സോ ആഹ – ‘‘യാചിത്വാ ലദ്ധുപട്ഠാനം നാമ ആവുസോ കീദിസം ഹോതി, കിം മം സത്ഥാ ന പസ്സതി, സചേ രോചിസ്സതി, ആനന്ദോ മം ഉപട്ഠാതൂതി വക്ഖതീ’’തി. അഥ ഭഗവാ – ‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, ആനന്ദോ അഞ്ഞേന ഉസ്സാഹേതബ്ബോ, സയമേവ ജാനിത്വാ മം ഉപട്ഠഹിസ്സതീ’’തി ആഹ. തതോ ഭിക്ഖൂ – ‘‘ഉട്ഠേഹി, ആവുസോ ആനന്ദ, ഉട്ഠേഹി ആവുസോ ആനന്ദ, ദസബലം ഉപട്ഠാകട്ഠാനം യാചാഹീ’’തി ആഹംസു. ഥേരോ ഉട്ഠഹിത്വാ ചത്താരോ പടിക്ഖേപേ, ചതസ്സോ ച ആയാചനാതി അട്ഠ വരേ യാചി.

ചത്താരോ പടിക്ഖേപാ നാമ – ‘‘സചേ മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ അത്തനാ ലദ്ധം പണീതം ചീവരം ന ദസ്സതി, പിണ്ഡപാതം ന ദസ്സതി, ഏകഗന്ധകുടിയം വസിതും ന ദസ്സതി, നിമന്തനം ഗഹേത്വാ ന ഗമിസ്സതി, ഏവാഹം ഭഗവന്തം ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി വത്വാ – ‘‘കിം പനേത്ഥ, ആനന്ദ, ആദീനവം പസ്സസീ’’തി വുത്തേ – ‘‘സചാഹം, ഭന്തേ, ഇമാനി വത്ഥൂനി ലഭിസ്സാമി, ഭവിസ്സന്തി വത്താരോ – ‘ആനന്ദോ ദസബലേന ലദ്ധം പണീതം ചീവരം പരിഭുഞ്ജതി, പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജതി, ഏകഗന്ധകുടിയം വസതി, ഏകതോ നിമന്തനം ഗച്ഛതി, ഏതം ലാഭം ലഭന്തോ തഥാഗതം ഉപട്ഠാതി, കോ ഏവം ഉപട്ഠഹതോ ഭാരോ’തി’’ ഇമേ ചത്താരോ പടിക്ഖേപേ യാചി.

ചതസ്സോ ആയാചനാ നാമ – ‘‘സചേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ മയാ ഗഹിതനിമന്തനം ഗമിസ്സതി, സചാഹം തിരോരട്ഠാ തിരോജനപദാ ഭഗവന്തം ദട്ഠും ആഗതം പരിസം ആഗതക്ഖണേ ഏവ ഭഗവന്തം ദസ്സേതും ലച്ഛാമി, യദാ മേ കങ്ഖാ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിംയേവ ഖണേ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിതും ലച്ഛാമി, യം ഭഗവാ മയ്ഹം പരമ്മുഖാ ധമ്മം ദേസേതി, തം ആഗന്ത്വാ മയ്ഹം കഥേസ്സതി, ഏവാഹം ഭഗവന്തം ഉപട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി വത്വാ – ‘‘കം പനേത്ഥ, ആനന്ദ, ആനിസംസം പസ്സസീ’’തി വുത്തേ – ‘‘ഇധ, ഭന്തേ, സദ്ധാ കുലപുത്താ ഭഗവതോ ഓകാസം അലഭന്താ മം ഏവം വദന്തി – ‘സ്വേ, ഭന്തേ ആനന്ദ, ഭഗവതാ സദ്ധിം അമ്ഹാകം ഘരേ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹേയ്യാഥാ’തി, സചേ ഭന്തേ ഭഗവാ തത്ഥ ന ഗമിസ്സതി, ഇച്ഛിതക്ഖണേയേവ പരിസം ദസ്സേതും, കങ്ഖഞ്ച വിനോദേതും ഓകാസം ന ലച്ഛാമി, ഭവിസ്സന്തി വത്താരോ – ‘കിം ആനന്ദോ ദസബലം ഉപട്ഠാതി, ഏത്തകമ്പിസ്സ അനുഗ്ഗഹം ഭഗവാ ന കരോതീ’തി. ഭഗവതോ ച പരമ്മുഖാ മം പുച്ഛിസ്സന്തി – ‘അയം, ആവുസോ ആനന്ദ, ഗാഥാ, ഇദം സുത്തം, ഇദം ജാതകം, കത്ഥ ദേസിത’ന്തി. സചാഹം തം ന സമ്പാദയിസ്സാമി, ഭവിസ്സന്തി വത്താരോ – ‘ഏത്തകമ്പി, ആവുസോ, ന ജാനാസി, കസ്മാ ത്വം ഛായാ വിയ ഭഗവന്തം അവിജഹന്തോ ദീഘരത്തം വിചരസീ’തി. തേനാഹം പരമ്മുഖാ ദേസിതസ്സപി ധമ്മസ്സ പുന കഥനം ഇച്ഛാമീ’’തി ഇമാ ചതസ്സോ ആയാചനാ യാചി. ഭഗവാപിസ്സ അദാസി.

ഏവം ഇമേ അട്ഠ വരേ ഗഹേത്വാ നിബദ്ധുപട്ഠാകോ അഹോസി. തസ്സേവ ഠാനന്തരസ്സത്ഥായ കപ്പസതസഹസ്സം പൂരിതാനം പാരമീനം ഫലം പാപുണീതി ഇമസ്സ നിബദ്ധുപട്ഠാകഭാവം സന്ധായ – ‘‘മയ്ഹം, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി ആനന്ദോ ഭിക്ഖു ഉപട്ഠാകോ അഗ്ഗുപട്ഠാകോ’’തി ആഹ. അയം ഉപട്ഠാകപരിച്ഛേദോ നാമ.

൧൨. പിതിപരിച്ഛേദോ ഉത്താനത്ഥോയേവ.

വിഹാരം പാവിസീതി കസ്മാ വിഹാരം പാവിസി? ഭഗവാ കിര ഏത്തകം കഥേത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ന താവ മയാ സത്തന്നം ബുദ്ധാനം വംസോ നിരന്തരം മത്ഥകം പാപേത്വാ കഥിതോ, അജ്ജ മയി പന വിഹാരം പവിട്ഠേ ഇമേ ഭിക്ഖൂ ഭിയ്യോസോ മത്തായ പുബ്ബേനിവാസഞാണം ആരബ്ഭ വണ്ണം കഥയിസ്സന്തി. അഥാഹം ആഗന്ത്വാ നിരന്തരം ബുദ്ധവംസം കഥേത്വാ മത്ഥകം പാപേത്വാ ദസ്സാമീ’’തി ഭിക്ഖൂനം കഥാവാരസ്സ ഓകാസം ദത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പാവിസി.

യഞ്ചേതം ഭഗവാ തന്തിം കഥേസി, തത്ഥ കപ്പപരിച്ഛേദോ, ജാതിപരിച്ഛേദോ, ഗോത്തപരിച്ഛേദോ, ആയുപരിച്ഛേദോ, ബോധിപരിച്ഛേദോ, സാവകയുഗപരിച്ഛേദോ, സാവകസന്നിപാതപരിച്ഛേദോ, ഉപട്ഠാകപരിച്ഛേദോ, പിതിപരിച്ഛേദോതി നവിമേ വാരാ ആഗതാ, സമ്ബഹുലവാരോ അനാഗതോ, ആനേത്വാ പന ദീപേതബ്ബോ.

സമ്ബഹുലവാരകഥാവണ്ണനാ

സബ്ബബോധിസത്താനഞ്ഹി ഏകസ്മിം കുലവംസാനുരൂപേ പുത്തേ ജാതേ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതബ്ബന്തി അയമേവ വംസോ, അയം പവേണീ. കസ്മാ? സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്താനഞ്ഹി മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമനതോ പട്ഠായ പുബ്ബേ വുത്തപ്പകാരാനി അനേകാനി പാടിഹാരിയാനി ഹോന്തി, തത്ര നേസം യദി നേവ ജാതനഗരം, ന പിതാ, ന മാതാ, ന ഭരിയാ, ന പുത്തോ പഞ്ഞായേയ്യ, ‘‘ഇമസ്സ നേവ ജാതനഗരം, ന പിതാ, ന ഭരിയാ, ന പുത്തോ പഞ്ഞായതി, ദേവോ വാ സക്കോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ ഏസ മഞ്ഞേ, ദേവാനഞ്ച ഈദിസം പാടിഹാരിയം അനച്ഛരിയ’’ന്തി മഞ്ഞമാനോ ജനോ നേവ സോതബ്ബം, ന സദ്ധാതബ്ബം മഞ്ഞേയ്യ. തതോ അഭിസമയോ ന ഭവേയ്യ, അഭിസമയേ അസതി നിരത്ഥകോവ ബുദ്ധുപ്പാദോ, അനിയ്യാനികം സാസനം ഹോതി. തസ്മാ സബ്ബബോധിസത്താനം – ‘‘ഏകസ്മിം കുലവംസാനുരൂപേ പുത്തേ ജാതേ നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതബ്ബ’’ന്തി അയമേവ വംസോ അയം പവേണീ. തസ്മാ പുത്താദീനം വസേന സമ്ബഹുലവാരോ ആനേത്വാ ദീപേതബ്ബോ.

സമ്ബഹുലപരിച്ഛേദവണ്ണനാ

തത്ഥ –

സമവത്തക്ഖന്ധോ അതുലോ, സുപ്പബുദ്ധോ ച ഉത്തരോ;

സത്ഥവാഹോ വിജിതസേനോ, രാഹുലോ ഭവതി സത്തമോതി.

ഏതേ താവ സത്തന്നമ്പി ബോധിസത്താനം അനുക്കമേനേവ സത്ത പുത്താ വേദിതബ്ബാ.

തത്ഥ രാഹുലഭദ്ദേ താവ ജാതേ പണ്ണം ആഹരിത്വാ മഹാപുരിസസ്സ ഹത്ഥേ ഠപയിംസു. അഥസ്സ താവദേവ സകലസരീരം ഖോഭേത്വാ പുത്തസിനേഹോ അട്ഠാസി. സോ ചിന്തേസി – ‘‘ഏകസ്മിം താവ ജാതേ ഏവരൂപോ പുത്തസിനേഹോ, പരോസഹസ്സം കിര മേ പുത്താ ഭവിസ്സന്തി, തേസു ഏകേകസ്മിം ജാതേ ഇദം സിനേഹബന്ധനം ഏവം വഡ്ഢന്തം ദുബ്ഭേജ്ജം ഭവിസ്സതി, രാഹു ജാതോ, ബന്ധനം ജാത’’ന്തി ആഹ. തം ദിവസമേവ ച രജ്ജം പഹായ നിക്ഖന്തോ. ഏസ നയോ സബ്ബേസം പുത്തുപ്പത്തിയന്തി. അയം പുത്തപരിച്ഛേദോ.

സുതനാ സബ്ബകാമാ ച, സുചിത്താ അഥ രോചിനീ;

രുചഗ്ഗതീ സുനന്ദാ ച, ബിമ്ബാ ഭവതി സത്തമാതി.

ഏതാ തേസം സത്തന്നമ്പി പുത്താനം മാതരോ അഹേസും. ബിമ്ബാദേവീ പന രാഹുലകുമാരേ ജാതേ രാഹുലമാതാതി പഞ്ഞായിത്ഥ. അയം ഭരിയപരിച്ഛേദോ.

വിപസ്സീ കകുസന്ധോതി ഇമേ പന ദ്വേ ബോധിസത്താ പയുത്തആജഞ്ഞരഥമാരുയ്ഹ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിംസു. സിഖീ കോണാഗമനോതി ഇമേ ദ്വേ ഹത്ഥിക്ഖന്ധവരഗതാ ഹുത്വാ നിക്ഖമിംസു. വേസ്സഭൂ സുവണ്ണസിവികായ നിസീദിത്വാ നിക്ഖമി. കസ്സപോ ഉപരിപാസാദേ മഹാതലേ നിസിന്നോവ ആനാപാനചതുത്ഥജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ ഝാനാ ഉട്ഠായ തം ഝാനം പാദകം കത്വാ – ‘‘പാസാദോ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ബോധിമണ്ഡേ ഓതരതൂ’’തി അധിട്ഠാസി. പാസാദോ ആകാസേന ഗന്ത്വാ ബോധിമണ്ഡേ ഓതരി. മഹാപുരിസോപി തതോ ഓതരിത്വാ ഭൂമിയം ഠത്വാ – ‘‘പാസാദോ യഥാഠാനേയേവ പതിട്ഠാതൂ’’തി ചിന്തേസി. സോ യഥാഠാനേ പതിട്ഠാസി. മഹാപുരിസോപി സത്ത ദിവസാനി പധാനമനുയുഞ്ജിത്വാ ബോധിപല്ലങ്കേ നിസീദിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പടിവിജ്ഝി. അമ്ഹാകം പന ബോധിസത്തോ കണ്ടകം അസ്സവരമാരുയ്ഹ നിക്ഖന്തോതി. അയം യാനപരിച്ഛേദോ.

വിപസ്സിസ്സ പന ഭഗവതോ യോജനപ്പമാണേ പദേസേ വിഹാരോ പതിട്ഠാസി, സിഖിസ്സ തിഗാവുതേ, വേസ്സഭുസ്സ അഡ്ഢയോജനേ, കകുസന്ധസ്സ ഗാവുതേ, കോണാഗമനസ്സ അഡ്ഢഗാവുതേ, കസ്സപസ്സ വീസതിഉസഭേ. അമ്ഹാകം ഭഗവതോ പകതിമാനേന സോളസകരീസേ, രാജമാനേന അട്ഠകരീസേ പദേസേ വിഹാരോ പതിട്ഠിതോതി. അയം വിഹാരപരിച്ഛേദോ.

വിപസ്സിസ്സ പന ഭഗവതോ ഏകരതനായാമാ വിദത്ഥിവിത്ഥാരാ അട്ഠങ്ഗുലുബ്ബേധാ സുവണ്ണിട്ഠകാ കാരേത്വാ ചൂളംസേന ഛാദേത്വാ വിഹാരട്ഠാനം കിണിംസു. സിഖിസ്സ സുവണ്ണയട്ഠിഫാലേഹി ഛാദേത്വാ കിണിംസു. വേസ്സഭുസ്സ സുവണ്ണഹത്ഥിപാദാനി കാരേത്വാ തേസം ചൂളംസേന ഛാദേത്വാ കിണിംസു. കകുസന്ധസ്സ വുത്തനയേനേവ സുവണ്ണിട്ഠകാഹി ഛാദേത്വാ കിണിംസു. കോണാഗമനസ്സ വുത്തനയേനേവ സുവണ്ണകച്ഛപേഹി ഛാദേത്വാ കിണിംസു. കസ്സപസ്സ സുവണ്ണകട്ടീഹിയേവ ഛാദേത്വാ കിണിംസു. അമ്ഹാകം ഭഗവതോ സലക്ഖണാനം കഹാപണാനം ചൂളംസേന ഛാദേത്വാ കിണിംസു. അയം വിഹാരഭൂമിഗ്ഗഹണധനപരിച്ഛേദോ.

തത്ഥ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ തഥാ ഭൂമിം കിണിത്വാ വിഹാരം കത്വാ ദിന്നുപട്ഠാകോ പുനബ്ബസുമിത്തോ നാമ അഹോസി, സിഖിസ്സ സിരിവഡ്ഢനോ നാമ, വേസ്സഭുസ്സ സോത്ഥിയോ നാമ, കകുസന്ധസ്സ അച്ചുതോ നാമ, കോണാഗമനസ്സ ഉഗ്ഗോ നാമ, കസ്സപസ്സ സുമനോ നാമ, അമ്ഹാകം ഭഗവതോ സുദത്തോ നാമ. സബ്ബേ ചേതേ ഗഹപതിമഹാസാലാ സേട്ഠിനോ അഹേസുന്തി. അയം ഉപട്ഠാകപരിച്ഛേദോ നാമ.

അപരാനി ചത്താരി അവിജഹിതട്ഠാനാനി നാമ ഹോന്തി. സബ്ബബുദ്ധാനഞ്ഹി ബോധിപല്ലങ്കോ അവിജഹിതോ, ഏകസ്മിംയേവ ഠാനേ ഹോതി. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനം ഇസിപതനേ മിഗദായേ അവിജഹിതമേവ ഹോതി. ദേവോരോഹനകാലേ സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ പഠമപദഗണ്ഠികാ അവിജഹിതാവ ഹോതി. ജേതവനേ ഗന്ധകുടിയാ ചത്താരി മഞ്ചപാദട്ഠാനാനി അവിജഹിതാനേവ ഹോന്തി. വിഹാരോ പന ഖുദ്ദകോപി മഹന്തോപി ഹോതി, വിഹാരോപി ന വിജഹിതോയേവ, നഗരം പന വിജഹതി. യദാ നഗരം പാചീനതോ ഹോതി, തദാ വിഹാരോ പച്ഛിമതോ; യദാ നഗരം ദക്ഖിണതോ, തദാ വിഹാരോ ഉത്തരതോ. യദാ നഗരം പച്ഛിമതോ, തദാ വിഹാരോ പാചീനതോ; യദാ നഗരം ഉത്തരതോ, തദാ വിഹാരോ ദക്ഖിണതോ. ഇദാനി പന നഗരം ഉത്തരതോ, വിഹാരോ ദക്ഖിണതോ.

സബ്ബബുദ്ധാനഞ്ച ആയുവേമത്തം, പമാണവേമത്തം, കുലവേമത്തം, പധാനവേമത്തം, രസ്മിവേമത്തന്തി പഞ്ച വേമത്താനി ഹോന്തി. ആയുവേമത്തം നാമ കേചി ദീഘായുകാ ഹോന്തി, കേചി അപ്പായുകാ. തഥാ ഹി ദീപങ്കരസ്സ വസ്സസതസഹസ്സം ആയുപ്പമാണം അഹോസി, അമ്ഹാകം ഭഗവതോ വസ്സസതം ആയുപ്പമാണം.

പമാണവേമത്തം നാമ കേചി ദീഘാ ഹോന്തി കേചി രസ്സാ. തഥാ ഹി ദീപങ്കരോ അസീതിഹത്ഥോ അഹോസി, സുമനോ നവുതിഹത്ഥോ, അമ്ഹാകം ഭഗവാ അട്ഠാരസഹത്ഥോ.

കുലവേമത്തം നാമ കേചി ഖത്തിയകുലേ നിബ്ബത്തന്തി, കേചി ബ്രാഹ്മണകുലേ. പധാനവേമത്തം നാമ കേസഞ്ചി പധാനം ഇത്തരകാലമേവ ഹോതി, യഥാ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ. കേസഞ്ചി അദ്ധനിയം, യഥാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ.

രസ്മിവേമത്തം നാമ മങ്ഗലസ്സ ഭഗവതോ സരീരരസ്മി ദസസഹസ്സിലോകധാതുപ്പമാണാ അഹോസി. അമ്ഹാകം ഭഗവതോ സമന്താ ബ്യാമമത്താ. തത്ര രസ്മിവേമത്തം അജ്ഝാസയപ്പടിബദ്ധം, യോ യത്തകം ഇച്ഛതി, തസ്സ തത്തകം സരീരപ്പഭാ ഫരതി. മങ്ഗലസ്സ പന നിച്ചമ്പി ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഫരതൂതി അജ്ഝാസയോ അഹോസി. പടിവിദ്ധഗുണേസു പന കസ്സചി വേമത്തം നാമ നത്ഥി.

അപരം അമ്ഹാകംയേവ ഭഗവതോ സഹജാതപരിച്ഛേദഞ്ച നക്ഖത്തപരിച്ഛേദഞ്ച ദീപേസും. സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തേന കിര സദ്ധിം രാഹുലമാതാ, ആനന്ദത്ഥേരോ, ഛന്നോ, കണ്ടകോ, നിധികുമ്ഭോ, മഹാബോധി, കാളുദായീതി ഇമാനി സത്ത സഹജാതാനി. മഹാപുരിസോ ച ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേനേവ മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമി, മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമി, ധമ്മചക്കം പവത്തേസി, യമകപാടിഹാരിയം അകാസി. വിസാഖാനക്ഖത്തേന ജാതോ ച അഭിസമ്ബുദ്ധോ ച പരിനിബ്ബുതോ ച. മാഘനക്ഖത്തേനസ്സ സാവകസന്നിപാതോ ച അഹോസി, ആയുസങ്ഖാരോസ്സജ്ജനഞ്ച, അസ്സയുജനക്ഖത്തേന ദേവോരോഹനന്തി ഏത്തകം ആഹരിത്വാ ദീപേതബ്ബം. അയം സമ്ബഹുലപരിച്ഛേദോ നാമ.

൧൩. ഇദാനി അഥ ഖോ തേസം ഭിക്ഖൂനന്തിആദീസു തേ ഭിക്ഖൂ – ‘‘ആവുസോ, പുബ്ബേനിവാസസ്സ നാമ അയം ഗതി, യദിദം ചുതിതോ പട്ഠായ പടിസന്ധിആരോഹനം. യം പന ഇദം പടിസന്ധിതോ പട്ഠായ പച്ഛാമുഖം ഞാണം പേസേത്വാ ചുതി ഗന്തബ്ബം, ഇദം അതിഗരുകം. ആകാസേ പദം ദസ്സേന്തോ വിയ ഭഗവാ കഥേസീ’’തി അതിവിമ്ഹയജാതാ ഹുത്വാ – ‘‘അച്ഛരിയം, ആവുസോ,’’തിആദീനി വത്വാ പുന അപരമ്പി കാരണം ദസ്സേന്തോ – ‘‘യത്ര ഹി നാമ തഥാഗതോ’’തിആദിമാഹംസു. തത്ഥ യത്ര ഹി നാമാതി അച്ഛരിയത്ഥേ നിപാതോ, യോ നാമ തഥാഗതോതി അത്ഥോ. ഛിന്നപപഞ്ചേതി ഏത്ഥ പപഞ്ചാ നാമ തണ്ഹാ മാനോ ദിട്ഠീതി ഇമേ തയോ കിലേസാ. ഛിന്നവടുമേതി ഏത്ഥ വടുമന്തി കുസലാകുസലകമ്മവട്ടം വുച്ചതി. പരിയാദിന്നവട്ടേതി തസ്സേവ വേവചനം, പരിയാദിന്നസബ്ബകമ്മവട്ടേതി അത്ഥോ. സബ്ബദുക്ഖവീതിവത്തേതി സബ്ബം വിപാകവട്ടസങ്ഖാതം ദുക്ഖം വീതിവത്തേ. അനുസ്സരിസ്സതീതി ഇദം യത്രാതി നിപാതവസേന അനാഗതവചനം, അത്ഥോ പനേത്ഥ അതീതവസേന വേദിതബ്ബോ. ഭഗവാ ഹി തേ ബുദ്ധേ അനുസ്സരി, ന ഇദാനി അനുസ്സരിസ്സതി. ഏവംസീലാതി മഗ്ഗസീലേന ഫലസീലേന ലോകിയലോകുത്തരസീലേന ഏവംസീലാ. ഏവംധമ്മാതി ഏത്ഥ സമാധിപക്ഖാ ധമ്മാ അധിപ്പേതാ, മഗ്ഗസമാധിനാ ഫലസമാധിനാ ലോകിയലോകുത്തരസമാധിനാ, ഏവംസമാധയോതി അത്ഥോ. ഏവംപഞ്ഞാതി മഗ്ഗപഞ്ഞാദിവസേനേവ ഏവംപഞ്ഞാ. ഏവംവിഹാരീതി ഏത്ഥ പന ഹേട്ഠാ സമാധിപക്ഖാനം ധമ്മാനം ഗഹിതത്താ വിഹാരോ ഗഹിതോവ പുന കസ്മാ ഗഹിതമേവ ഗണ്ഹാതീതി ചേ; ന ഇദം ഗഹിതമേവ, ഇദഞ്ഹി നിരോധസമാപത്തിദീപനത്ഥം വുത്തം. തസ്മാ ഏവം നിരോധസമാപത്തിവിഹാരീ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസുന്തി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

ഏവംവിമുത്താതി ഏത്ഥ വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തി, തദങ്ഗവിമുത്തി, സമുച്ഛേദവിമുത്തി, പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തി, നിസ്സരണവിമുത്തീതി പഞ്ചവിധാ വിമുത്തി. തത്ഥ അട്ഠ സമാപത്തിയോ സയം വിക്ഖമ്ഭിതേഹി നീവരണാദീഹി വിമുത്തത്താ വിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തീതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി. അനിച്ചാനുപസ്സനാദികാ സത്താനുപസ്സനാ സയം തസ്സ തസ്സ പച്ചനീകങ്ഗവസേന പരിച്ചത്താഹി നിച്ചസഞ്ഞാദീഹി വിമുത്തത്താ തദങ്ഗവിമുത്തീതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി. ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ സയം സമുച്ഛിന്നേഹി കിലേസേഹി വിമുത്തത്താ സമുച്ഛേദവിമുത്തീതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി. ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി മഗ്ഗാനുഭാവേന കിലേസാനം പടിപ്പസ്സദ്ധന്തേ ഉപ്പന്നത്താ പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തീതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി. നിബ്ബാനം സബ്ബകിലേസേഹി നിസ്സടത്താ അപഗതത്താ ദൂരേ ഠിതത്താ നിസ്സരണവിമുത്തീതി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. ഇതി ഇമാസം പഞ്ചന്നം വിമുത്തീനം വസേന – ‘‘ഏവം വിമുത്താ’’തി ഏത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൧൪. പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോതി ഏകീഭാവാ വുട്ഠിതോ.

൧൬. ‘‘ഇതോ സോ, ഭിക്ഖവേ’’തി കോ അനുസന്ധി? ഇദഞ്ഹി സുത്തം – ‘‘തഥാഗതസ്സേവേസാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മധാതു സുപ്പടിവിദ്ധാ’’തി ച ‘‘ദേവതാപി തഥാഗതസ്സ ഏതമത്ഥം ആരോചേസു’’ന്തി ച ഇമേഹി ദ്വീഹി പദേഹി ആബദ്ധം. തത്ഥ ദേവതാരോചനപദം സുത്തന്തപരിയോസാനേ ദേവചാരികകോലാഹലം ദസ്സേന്തോ വിചാരേസ്സതി. ധമ്മധാതുപദാനുസന്ധിവസേന പന അയം ദേസനാ ആരദ്ധാ. തത്ഥ ഖത്തിയോ ജാതിയാതിആദീനി ഏകാദസപദാനി നിദാനകണ്ഡേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാനി.

ബോധിസത്തധമ്മതാവണ്ണനാ

൧൭. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, വിപസ്സീ ബോധിസത്തോതിആദീസു പന വിപസ്സീതി തസ്സ നാമം, തഞ്ച ഖോ വിവിധേ അത്ഥേ പസ്സനകുസലതായ ലദ്ധം. ബോധിസത്തോതി പണ്ഡിതസത്തോ ബുജ്ഝനകസത്തോ. ബോധിസങ്ഖാതേസു വാ ചതൂസു മഗ്ഗേസു സത്തോ ആസത്തോ ലഗ്ഗമാനസോതി ബോധിസത്തോ. സതോ സമ്പജാനോതി ഏത്ഥ സതോതി സതിയേവ. സമ്പജാനോതി ഞാണം. സതിം സൂപട്ഠിതം കത്വാ ഞാണേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമീതി അത്ഥോ. ഓക്കമീതി ഇമിനാ ചസ്സ ഓക്കന്തഭാവോ പാളിയം ദസ്സിതോ, ന ഓക്കമനക്കമോ. സോ പന യസ്മാ അട്ഠകഥം ആരൂള്ഹോ, തസ്മാ ഏവം വേദിതബ്ബോ –

സബ്ബബോധിസത്താ ഹി സമതിംസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ, പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ പരിച്ചജിത്വാ, ഞാതത്ഥചരിയലോകത്ഥചരിയബുദ്ധചരിയാനം കോടിം പത്വാ, വേസ്സന്തരസദിസേ തതിയേ അത്തഭാവേ ഠത്വാ, സത്ത മഹാദാനാനി ദത്വാ, സത്തക്ഖത്തും പഥവിം കമ്പേത്വാ, കാലങ്കത്വാ, ദുതിയചിത്തവാരേ തുസിതഭവനേ നിബ്ബത്തന്തി. വിപസ്സീ ബോധിസത്തോപി തഥേവ കത്വാ തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ സട്ഠിസതസഹസ്സാധികാ സത്തപഞ്ഞാസ വസ്സകോടിയോ തത്ഥ അട്ഠാസി. അഞ്ഞദാ പന ദീഘായുകദേവലോകേ നിബ്ബത്താ ബോധിസത്താ ന യാവതായുകം തിട്ഠന്തി. കസ്മാ? തത്ഥ പാരമീനം ദുപ്പൂരണീയത്താ. തേ അധിമുത്തികാലകിരിയം കത്വാ മനുസ്സപഥേയേവ നിബ്ബത്തന്തി. പാരമീനം പൂരേന്തോ പന യഥാ ഇദാനി ഏകേന അത്തഭാവേന സബ്ബഞ്ഞുതം ഉപനേതും സക്കോന്തി, ഏവം സബ്ബസോ പൂരിതത്താ തദാ വിപസ്സീ ബോധിസത്തോ തത്ഥ യാവതായുകം അട്ഠാസി.

ദേവതാനം പന – ‘‘മനുസ്സാനം ഗണനാവസേന ഇദാനി സത്തഹി ദിവസേഹി ചുതി ഭവിസ്സതീ’’തി പഞ്ച പുബ്ബനിമിത്താനി ഉപ്പജ്ജന്തി – മാലാ മിലായന്തി, വത്ഥാനി കിലിസ്സന്തി, കച്ഛേഹി സേദാ മുച്ചന്തി, കായേ ദുബ്ബണ്ണിയം ഓക്കമതി, ദേവോ ദേവാസനേ ന സണ്ഠാതി. തത്ഥ മാലാതി പടിസന്ധിഗ്ഗഹണദിവസേ പിളന്ധനമാലാ, താ കിര സട്ഠിസതസഹസ്സാധികാ സത്തപണ്ണാസ വസ്സകോടിയോ അമിലായിത്വാ തദാ മിലായന്തി. വത്ഥേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്തകം പന കാലം ദേവാനം നേവ സീതം ന ഉണ്ഹം ഹോതി, തസ്മിം കാലേ സരീരാ ബിന്ദുബിന്ദുവസേന സേദാ മുച്ചന്തി. ഏത്തകഞ്ച കാലം തേസം സരീരേ ഖണ്ഡിച്ചപാലിച്ചാദിവസേന വിവണ്ണതാ ന പഞ്ഞായതി, ദേവധീതാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ വിയ ഖായന്തി, ദേവപുത്താ വീസതിവസ്സുദ്ദേസികാ വിയ ഖായന്തി, മരണകാലേ പന തേസം കിലന്തരൂപോ അത്തഭാവോ ഹോതി. ഏത്തകഞ്ച തേസം കാലം ദേവലോകേ ഉക്കണ്ഠിതാ നാമ നത്ഥി, മരണകാലേ പന നിസ്സസന്തി വിജമ്ഭന്തി, സകേ ആസനേ നാഭിരമന്തി.

ഇമാനി പന പുബ്ബനിമിത്താനി യഥാ ലോകേ മഹാപുഞ്ഞാനം രാജരാജമഹാമത്താദീനംയേവ ഉക്കാപാതഭൂമിചാലചന്ദഗ്ഗാഹാദീനി നിമിത്താനി പഞ്ഞായന്തി, ന സബ്ബേസം; ഏവം മഹേസക്ഖദേവതാനംയേവ പഞ്ഞായന്തി, ന സബ്ബേസം. യഥാ ച മനുസ്സേസു പുബ്ബനിമിത്താനി നക്ഖത്തപാഠകാദയോവ ജാനന്തി, ന സബ്ബേ; ഏവം താനിപി ന സബ്ബദേവതാ ജാനന്തി, പണ്ഡിതാ ഏവ പന ജാനന്തി. തത്ഥ യേ മന്ദേന കുസലകമ്മേന നിബ്ബത്താ ദേവപുത്താ, തേ തേസു ഉപ്പന്നേസു – ‘‘ഇദാനി കോ ജാനാതി, ‘കുഹിം നിബ്ബത്തേസ്സാമാ’തി’’ ഭായന്തി. യേ മഹാപുഞ്ഞാ, തേ ‘‘അമ്ഹേഹി ദിന്നം ദാനം, രക്ഖിതം സീലം, ഭാവിതം ഭാവനം ആഗമ്മ ഉപരി ദേവലോകേസു സമ്പത്തിം അനുഭവിസ്സാമാ’’തി ന ഭായന്തി. വിപസ്സീ ബോധിസത്തോപി താനി പുബ്ബനിമിത്താനി ദിസ്വാ ‘‘ഇദാനി അനന്തരേ അത്തഭാവേ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സാമീ’’തി ന ഭായതി. അഥസ്സ തേസു നിമിത്തേസു പാതുഭൂതേസു ദസസഹസ്സചക്കവാളദേവതാ സന്നിപതിത്വാ – ‘‘മാരിസ, തുമ്ഹേഹി ദസ പാരമിയോ പൂരേന്തേഹി ന സക്കസമ്പത്തിം, ന മാരസമ്പത്തിം, ന ബ്രഹ്മസമ്പത്തിം, ന ചക്കവത്തിസമ്പത്തിം പത്ഥേന്തേഹി പൂരിതാ, ലോകനിത്ഥരണത്ഥായ പന ബുദ്ധത്തം പത്ഥയമാനേഹി പൂരിതാ. സോ വോ, ഇദാനി കാലോ, മാരിസ, ബുദ്ധത്തായ, സമയോ, മാരിസ, ബുദ്ധത്തായാ’’തി യാചന്തി.

അഥ മഹാസത്തോ താസം ദേവതാനം പടിഞ്ഞം അദത്വാവ കാലദീപദേസകുലജനേത്തിആയുപരിച്ഛേദവസേന പഞ്ചമഹാവിലോകനം നാമ വിലോകേസി. തത്ഥ ‘‘കാലോ നു ഖോ, ന കാലോ’’തി പഠമം കാലം വിലോകേസി. തത്ഥ വസ്സസതസഹസ്സതോ ഉദ്ധം വഡ്ഢിതആയുകാലോ കാലോ നാമ ന ഹോതി. കസ്മാ? തദാ ഹി സത്താനം ജാതിജരാമരണാനി ന പഞ്ഞായന്തി, ബുദ്ധാനഞ്ച ധമ്മദേസനാ നാമ തിലക്ഖണമുത്താ നത്ഥി. തേ തേസം – ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ’’തി കഥേന്താനം – ‘‘കിം നാമേതം കഥേന്തീ’’തി നേവ സോതും, ന സദ്ദഹിതും മഞ്ഞന്തി, തതോ അഭിസമയോ ന ഹോതി, തസ്മിം അസതി അനിയ്യാനികം സാസനം ഹോതി. തസ്മാ സോ അകാലോ. വസ്സസതതോ ഊനആയുകാലോപി കാലോ ന ഹോതി. കസ്മാ? തദാ ഹി സത്താ ഉസ്സന്നകിലേസാ ഹോന്തി, ഉസ്സന്നകിലേസാനഞ്ച ദിന്നോ ഓവാദോ ഓവാദട്ഠാനേ ന തിട്ഠതി, ഉദകേ ദണ്ഡരാജി വിയ ഖിപ്പം വിഗച്ഛതി. തസ്മാ സോപി അകാലോവ. വസ്സസതസഹസ്സതോ പട്ഠായ ഹേട്ഠാ, വസ്സസതതോ പട്ഠായ ഉദ്ധം ആയുകാലോ കാലോ നാമ, തദാ ച അസീതിവസ്സസഹസ്സായുകാ മനുസ്സാ. അഥ മഹാസത്തോ – ‘‘നിബ്ബത്തിതബ്ബകാലോ’’തി കാലം പസ്സി.

തതോ ദീപം വിലോകേന്തോ സപരിവാരേ ചത്താരോ ദീപേ ഓലോകേത്വാ – ‘‘തീസു ദീപേസു ബുദ്ധാ ന നിബ്ബത്തന്തി, ജമ്ബുദീപേയേവ നിബ്ബത്തന്തീ’’തി ദീപം പസ്സി.

തതോ – ‘‘ജമ്ബുദീപോ നാമ മഹാ, ദസയോജനസഹസ്സപരിമാണോ, കതരസ്മിം നു ഖോ പദേസേ ബുദ്ധാ നിബ്ബത്തന്തീ’’തി ദേസം വിലോകേന്തോ മജ്ഝിമദേസം പസ്സി. മജ്ഝിമദേസോ നാമ – ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ ഗജങ്ഗലം നാമ നിഗമോ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൨൫൯) നയേന വിനയേ വുത്തോവ. സോ ആയാമതോ തീണി യോജനസതാനി, വിത്ഥാരതോ അഡ്ഢതേയ്യാനി, പരിക്ഖേപതോ നവയോജനസതാനീതി. ഏതസ്മിഞ്ഹി പദേസേ ബുദ്ധാ പച്ചേകബുദ്ധാ അഗ്ഗസാവകാ അസീതി മഹാസാവകാ ചക്കവത്തിരാജാനോ അഞ്ഞേ ച മഹേസക്ഖാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണഗഹപതിമഹാസാലാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഇദഞ്ചേത്ഥ ബന്ധുമതീ നാമ നഗരം, തത്ഥ മയാ നിബ്ബത്തിതബ്ബന്തി നിട്ഠം അഗമാസി.

തതോ കുലം വിലോകേന്തോ – ‘‘ബുദ്ധാ നാമ ലോകസമ്മതേ കുലേ നിബ്ബത്തന്തി. ഇദാനി ച ഖത്തിയകുലം ലോകസമ്മതം, തത്ഥ നിബ്ബത്തിസ്സാമി, ബന്ധുമാ നാമ മേ രാജാ പിതാ ഭവിസ്സതീ’’തി കുലം പസ്സി.

തതോ മാതരം വിലോകേന്തോ – ‘‘ബുദ്ധമാതാ നാമ ലോലാ സുരാധുത്താ ന ഹോതി, കപ്പസതസഹസ്സം പൂരിതപാരമീ, ജാതിതോ പട്ഠായ അഖണ്ഡപഞ്ചസീലാ ഹോതി, അയഞ്ച ബന്ധുമതീ നാമ ദേവീ ഈദിസാ, അയം മേ മാതാ ഭവിസ്സതി, ‘‘കിത്തകം പനസ്സാ ആയൂ’’തി ആവജ്ജന്തോ ‘‘ദസന്നം മാസാനം ഉപരി സത്ത ദിവസാനീ’’തി പസ്സി.

ഇതി ഇമം പഞ്ചമഹാവിലോകനം വിലോകേത്വാ ‘‘കാലോ, മേ മാരിസാ, ബുദ്ധഭാവായാ’’തി ദേവതാനം സങ്ഗഹം കരോന്തോ പടിഞ്ഞം ദത്വാ – ‘‘ഗച്ഛഥ, തുമ്ഹേ’’തി താ ദേവതാ ഉയ്യോജേത്വാ തുസിതദേവതാഹി പരിവുതോ തുസിതപുരേ നന്ദനവനം പാവിസി. സബ്ബദേവലോകേസു ഹി നന്ദനവനം അത്ഥിയേവ. തത്ര നം ദേവതാ ഇതോ ചുതോ സുഗതിം ഗച്ഛാതി പുബ്ബേകതകുസലകമ്മോകാസം സാരയമാനാ വിചരന്തി. സോ ഏവം ദേവതാഹി കുസലം സാരയമാനാഹി പരിവുതോ തത്ഥ വിചരന്തോയേവ ചവി.

ഏവം ചുതോ ച ‘ചവാമീ’തി ജാനാതി, ചുതിചിത്തം ന ജാനാതി. പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാപി ജാനാതി, പടിസന്ധിചിത്തമേവ ന ജാനാതി. ‘‘ഇമസ്മിം മേ ഠാനേ പടിസന്ധിം ഗഹിതാ’’തി ഏവം പന ജാനാതി. കേചി പന ഥേരാ – ‘‘ആവജ്ജനപരിയായോ നാമ ലദ്ധും വട്ടതി, ദുതിയതതിയചിത്തവാരേ ഏവ ജാനിസ്സതീ’’തി വദന്തി. തിപിടകമഹാസീവത്ഥേരോ പന ആഹ – ‘‘മഹാസത്താനം പടിസന്ധി ന അഞ്ഞേസം പടിസന്ധിസദിസാ, കോടിപ്പത്തം പന തേസം സതിസമ്പജഞ്ഞം. യസ്മാ പന തേനേവ ചിത്തേന തം ചിത്തം ഞാതും ന സക്കാ, തസ്മാ ചുതിചിത്തം ന ജാനാതി. ചുതിക്ഖണേപി ‘ചവാമീ’തി ജാനാതി. പടിസന്ധിചിത്തം ന ജാനാതി. ‘അസുകസ്മിം മേ ഠാനേ പടിസന്ധി ഗഹിതാ’തി ജാനാതി, തസ്മിം കാലേ ദസസഹസ്സിലോകധാതു കമ്പതീ’’തി. ഏവം സതോ സമ്പജാനോ മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമന്തോ പന ഏകൂനവീസതിയാ പടിസന്ധിചിത്തേസു മേത്താപുബ്ബഭാഗസ്സ സോമനസ്സസഹഗതഞാണസമ്പയുത്തഅസങ്ഖാരികകുസലചിത്തസ്സ സദിസമഹാവിപാകചിത്തേന പടിസന്ധി ഗണ്ഹി. മഹാസീവത്ഥേരോ പന ഉപേക്ഖാസഹഗതേനാതി ആഹ. യഥാ ച അമ്ഹാകം ഭഗവാ, ഏവം സോപി ആസാള്ഹീപുണ്ണമായം ഉത്തരാസാള്ഹനക്ഖത്തേനേവ പടിസന്ധിം അഗ്ഗഹേസി.

തദാ കിര പുരേ പുണ്ണമായ സത്തമദിവസതോ പട്ഠായ വിഗതസുരാപാനം മാലാഗന്ധാദിവിഭൂതിസമ്പന്നം നക്ഖത്തകീളം അനുഭവമാനാ ബോധിസത്തമാതാ സത്തമേ ദിവസേ പാതോ ഉട്ഠായ ഗന്ധോദകേന നഹായിത്വാ സബ്ബാലങ്കാരവിഭൂസിതാ വരഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ ഉപോസഥങ്ഗാനി അധിട്ഠായ സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ സിരിസയനേ നിപന്നാ നിദ്ദം ഓക്കമമാനാ ഇദം സുപിനം അദ്ദസ – ‘‘ചത്താരോ കിര നം മഹാരാജാനോ സയനേനേവ സദ്ധിം ഉക്ഖിപിത്വാ അനോതത്തദഹം നേത്വാ നഹാപേത്വാ ദിബ്ബവത്ഥം നിവാസേത്വാ ദിബ്ബഗന്ധേഹി വിലിമ്പേത്വാ ദിബ്ബപുപ്ഫാനി പിളന്ധിത്വാ, തതോ അവിദൂരേ രജതപബ്ബതോ, തസ്സ അന്തോ കനകവിമാനം അത്ഥി, തസ്മിം പാചീനതോ സീസം കത്വാ നിപജ്ജാപേസും. അഥ ബോധിസത്തോ സേതവരവാരണോ ഹുത്വാ തതോ അവിദൂരേ ഏകോ സുവണ്ണപബ്ബതോ, തത്ഥ ചരിത്വാ തതോ ഓരുയ്ഹ രജതപബ്ബതം അഭിരുഹിത്വാ കനകവിമാനം പവിസിത്വാ മാതരം പദക്ഖിണം കത്വാ ദക്ഖിണപസ്സം ഫാലേത്വാ കുച്ഛിം പവിട്ഠസദിസോ അഹോസി’’.

അഥ പബുദ്ധാ ദേവീ തം സുപിനം രഞ്ഞോ ആരോചേസി. രാജാ വിഭാതായ രത്തിയാ ചതുസട്ഠിമത്തേ ബ്രാഹ്മണപാമോക്ഖേ പക്കോസാപേത്വാ ഹരിതൂപലിത്തായ ലാജാദീഹി കതമങ്ഗലസക്കാരായ ഭൂമിയാ മഹാരഹാനി ആസനാനി പഞ്ഞപേത്വാ തത്ഥ നിസിന്നാനം ബ്രാഹ്മണാനം സപ്പിമധുസക്കരാഭിസങ്ഖതസ്സ വരപായാസസ്സ സുവണ്ണരജതപാതിയോ പൂരേത്വാ സുവണ്ണരജതപാതീഹേവ പടികുജ്ജിത്വാ അദാസി, അഞ്ഞേഹി ച അഹതവത്ഥകപിലഗാവീദാനാദീഹി നേസം സന്തപ്പേസി. അഥ നേസം സബ്ബകാമസന്തപ്പിതാനം തം സുപിനം ആരോചേത്വാ – ‘‘കിം ഭവിസ്സതീ’’തി പുച്ഛി. ബ്രാഹ്മണാ ആഹംസു – ‘‘മാ ചിന്തയി, മഹാരാജ, ദേവിയാ തേ കുച്ഛിമ്ഹി ഗബ്ഭോ പതിട്ഠിതോ, സോ ച ഖോ പുരിസഗബ്ഭോ ന ഇത്ഥിഗബ്ഭോ, പുത്തോ തേ ഭവിസ്സതി. സോ സചേ അഗാരം അജ്ഝാവസിസ്സതി, രാജാ ഭവിസ്സതി ചക്കവത്തീ. സചേ അഗാരാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിസ്സതി, ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതി ലോകേ വിവട്ടച്ഛദോ’’തി. അയം താവ – ‘‘മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമീ’’തി ഏത്ഥ വണ്ണനാക്കമോ.

അയമേത്ഥ ധമ്മതാതി അയം ഏത്ഥ മാതുകുച്ഛിഓക്കമനേ ധമ്മതാ, അയം സഭാവോ, അയം നിയാമോതി വുത്തം ഹോതി. നിയാമോ ച നാമേസ കമ്മനിയാമോ, ഉതുനിയാമോ, ബീജനിയാമോ, ചിത്തനിയാമോ, ധമ്മനിയാമോതി പഞ്ചവിധോ (ധ. സ. അട്ഠ. ൪൯൮).

തത്ഥ കുസലസ്സ ഇട്ഠവിപാകദാനം, അകുസലസ്സ അനിട്ഠവിപാകദാനന്തി അയം കമ്മനിയാമോ. തസ്സ ദീപനത്ഥം – ‘‘ന അന്തലിക്ഖേ’’തി (ഖു. പാ. ൧൨൭) ഗാഥായ വത്ഥൂനി വത്തബ്ബാനി. അപിച ഏകാ കിര ഇത്ഥീ സാമികേന സദ്ധിം ഭണ്ഡിത്വാ ഉബ്ബന്ധിത്വാ മരിതുകാമാ രജ്ജുപാസേ ഗീവം പവേസേസി. അഞ്ഞതരോ പുരിസോ വാസിം നിസേന്തോ തം ഇത്ഥികമ്മം ദിസ്വാ രജ്ജും ഛിന്ദിതുകാമോ – ‘‘മാ ഭായി, മാ ഭായീ’’തി തം സമസ്സാസേന്തോ ഉപധാവി. രജ്ജു ആസീവിസോ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. സോ ഭീതോ പലായി. ഇതരാ തത്ഥേവ മരി. ഏവമാദീനി ചേത്ഥ വത്ഥൂനി ദസ്സേതബ്ബാനി.

തേസു തേസു ജനപദേസു തസ്മിം തസ്മിം കാലേ ഏകപ്പഹാരേനേവ രുക്ഖാനം പുപ്ഫഫലഗഹണാദീനി, വാതസ്സ വായനം അവായനം, ആതപസ്സ തിക്ഖതാ മന്ദതാ, ദേവസ്സ വസ്സനം അവസ്സനം, പദുമാനം ദിവാ വികസനം രത്തിം മിലായനന്തി ഏവമാദി ഉതുനിയാമോ.

യം പനേതം സാലിബീജതോ സാലിഫലമേവ, മധുരതോ മധുരസംയേവ, തിത്തതോ തിത്തരസംയേവ ഫലം ഹോതി, അയം ബീജനിയാമോ.

പുരിമാ പുരിമാ ചിത്തചേതസികാ ധമ്മാ പച്ഛിമാനം പച്ഛിമാനം ചിത്തചേതസികാനം ധമ്മാനം ഉപനിസ്സയപച്ചയേന പച്ചയോതി ഏവം യദേതം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം അനന്തരാ സമ്പടിച്ഛനാദീനം നിബ്ബത്തനം, അയം ചിത്തനിയാമോ.

യാ പനേസാ ബോധിസത്താനം മാതുകുച്ഛിഓക്കമനാദീസു ദസസഹസ്സിലോകധാതുകമ്പനാദീനം പവത്തി, അയം ധമ്മനിയാമോ നാമ. തേസു ഇധ ധമ്മനിയാമോ അധിപ്പേതോ. തസ്മാ തമേവത്ഥം ദസ്സേന്തോ ധമ്മതാ ഏസാ ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ.

൧൮. തത്ഥ കുച്ഛിം ഓക്കമതീതി ഏത്ഥ കുച്ഛിം ഓക്കന്തോ ഹോതീതി അയമേവത്ഥോ. ഓക്കന്തേ ഹി തസ്മിം ഏവം ഹോതി, ന ഓക്കമമാനേ. അപ്പമാണോതി വുഡ്ഢിപ്പമാണോ, വിപുലോതി അത്ഥോ. ഉളാരോതി തസ്സേവ വേവചനം. ഉളാരാനി ഉളാരാനി ഖാദനീയാനി ഖാദന്തീതിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൯൯) ഹി മധുരം ഉളാരന്തി വുത്തം. ഉളാരായ ഖലു ഭവം വച്ഛായനോ സമണം ഗോതമം പസംസായ പസംസതീതിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൮൮) സേട്ഠം ഉളാരന്തി വുത്തം. ഇധ പന വിപുലം അധിപ്പേതം. ദേവാനം ദേവാനുഭാവന്തി ഏത്ഥ ദേവാനം അയമാനുഭാവോ നിവത്ഥവത്ഥസ്സ പഭാ ദ്വാദസയോജനാനി ഫരതി, തഥാ സരീരസ്സ, തഥാ അലങ്കാരസ്സ, തഥാ വിമാനസ്സ, തം അതിക്കമിത്വാതി അത്ഥോ.

ലോകന്തരികാതി തിണ്ണം തിണ്ണം ചക്കവാളാനം അന്തരാ ഏകേകോ ലോകന്തരികോ ഹോതി, തിണ്ണം സകടചക്കാനം വാ തിണ്ണം പത്താനം വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം ആഹച്ച ഠപിതാനം മജ്ഝേ ഓകാസോ വിയ. സോ പന ലോകന്തരികനിരയോ പരിമാണതോ അട്ഠയോജനസഹസ്സോ ഹോതി. അഘാതി നിച്ചവിവടാ. അസംവുതാതി ഹേട്ഠാപി അപ്പതിട്ഠാ. അന്ധകാരാതി തമഭൂതാ. അന്ധകാരതിമിസാതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണുപ്പത്തിനിവാരണതോ അന്ധഭാവകരണതിമിസേന സമന്നാഗതാ. തത്ഥ കിര ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ന ജായതി. ഏവംമഹിദ്ധികാതി ചന്ദിമസൂരിയാ കിര ഏകപ്പഹാരേനേവ തീസു ദീപേസു പഞ്ഞായന്തി, ഏവം മഹിദ്ധികാ. ഏകേകായ ദിസായ നവ നവ യോജനസതസഹസ്സാനി അന്ധകാരം വിധമിത്വാ ആലോകം ദസ്സേന്തി, ഏവംമഹാനുഭാവാ. ആഭായ നാനുഭോന്തീതി അത്തനോ പഭായ നപ്പഹോന്തി. തേ കിര ചക്കവാളപബ്ബതസ്സ വേമജ്ഝേന വിചരന്തി, ചക്കവാളപബ്ബതഞ്ച അതിക്കമ്മ ലോകന്തരികനിരയാ. തസ്മാ തേ തത്ഥ ആഭായ നപ്പഹോന്തി.

യേപി തത്ഥ സത്താതി യേപി തസ്മിം ലോകന്തരികമഹാനിരയേ സത്താ ഉപ്പന്നാ. കിം പന കമ്മം കത്വാ തത്ഥ ഉപ്പജ്ജന്തീതി. ഭാരിയം ദാരുണം മാതാപിതൂനം ധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണാനഞ്ച ഉപരി അപരാധം, അഞ്ഞഞ്ച ദിവസേ ദിവസേ പാണവധാദിസാഹസികകമ്മം കത്വാ ഉപ്പജ്ജന്തി, തമ്ബപണ്ണിദീപേ അഭയചോരനാഗചോരാദയോ വിയ. തേസം അത്തഭാവോ തിഗാവുതികോ ഹോതി, വഗ്ഗുലീനം വിയ ദീഘനഖാ ഹോന്തി. തേ രുക്ഖേ വഗ്ഗുലിയോ വിയ നഖേഹി ചക്കവാളപബ്ബതേ ലഗ്ഗന്തി. യദാ സംസപ്പന്താ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഹത്ഥപാസം ഗതാ ഹോന്തി, അഥ ‘‘ഭക്ഖോ നോ ലദ്ധോ’’തി മഞ്ഞമാനാ തത്ഥ വാവടാ വിപരിവത്തിത്വാ ലോകസന്ധാരകഉദകേ പതന്തി, വാതേ പഹരന്തേപി മധുകഫലാനി വിയ ഛിജ്ജിത്വാ ഉദകേ പതന്തി, പതിതമത്താവ അച്ചന്തഖാരേ ഉദകേ പിട്ഠപിണ്ഡി വിയ വിലീയന്തി.

അഞ്ഞേപി കിര ഭോ സന്തി സത്താതി ഭോ യഥാ മയം മഹാദുക്ഖം അനുഭവാമ, ഏവം അഞ്ഞേ കിര സത്താപി ഇമം ദുക്ഖമനുഭവനത്ഥായ ഇധൂപപന്നാതി തം ദിവസം പസ്സന്തി. അയം പന ഓഭാസോ ഏകയാഗുപാനമത്തമ്പി ന തിട്ഠതി, അച്ഛരാസങ്ഘാടമത്തമേവ വിജ്ജോഭാസോ വിയ നിച്ഛരിത്വാ – ‘‘കിം ഇദ’’ന്തി ഭണന്താനംയേവ അന്തരധായതി. സങ്കമ്പതീതി സമന്തതോ കമ്പതി. ഇതരദ്വയം പുരിമപദസ്സേവ വേവചനം. പുന അപ്പമാണോ ചാതിആദി നിഗമനത്ഥം വുത്തം.

൧൯. ചത്താരോ നം ദേവപുത്താ ചാതുദ്ദിസം രക്ഖായ ഉപഗച്ഛന്തീതി ഏത്ഥ ചത്താരോതി ചതുന്നം മഹാരാജാനം വസേന വുത്തം. ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു പന ചത്താരോ ചത്താരോ കത്വാ ചത്താലീസസഹസ്സാനി ഹോന്തി. തത്ഥ ഇമസ്മിം ചക്കവാളേ മഹാരാജാനോ ഖഗ്ഗഹത്ഥാ ബോധിസത്തസ്സ ആരക്ഖത്ഥായ ഉപഗന്ത്വാ സിരിഗബ്ഭം പവിട്ഠാ, ഇതരേ ഗബ്ഭദ്വാരതോ പട്ഠായ അവരുദ്ധകേ പംസുപിസാചകാദിയക്ഖഗണേ പടിക്കമാപേത്വാ യാവ ചക്കവാളാ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു.

കിമത്ഥായ പനായം രക്ഖാ? നനു പടിസന്ധിക്ഖണേ കലലകാലതോ പട്ഠായ സചേപി കോടിസതസഹസ്സമാരാ കോടിസതസഹസ്സസിനേരും ഉക്ഖിപിത്വാ ബോധിസത്തസ്സ വാ ബോധിസത്തമാതുയാ വാ അന്തരായകരണത്ഥം ആഗച്ഛേയ്യും, സബ്ബേ അന്തരാവ അന്തരധായേയ്യും. വുത്തമ്പി ചേതം ഭഗവതാ രുഹിരുപ്പാദവത്ഥുസ്മിം – ‘‘അട്ഠാനമേതം, ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം പരുപക്കമേന തഥാഗതം ജീവിതാ വോരോപേയ്യ. അനുപക്കമേന, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതാ പരിനിബ്ബായന്തി. ഗച്ഛഥ, തുമ്ഹേ ഭിക്ഖവേ, യഥാവിഹാരം, അരക്ഖിയാ, ഭിക്ഖവേ തഥാഗതാ’’തി (ചൂളവ. ൩൪൧). ഏവമേവ, തേന പരുപക്കമേന ന തേസം ജീവിതന്തരായോ അത്ഥി, സന്തി ഖോ പന അമനുസ്സാ വിരൂപാ ദുദ്ദസികാ ഭേരവരൂപാ മിഗപക്ഖിനോ, യേസം രൂപം വാ ദിസ്വാ സദ്ദം വാ സുത്വാ ബോധിസത്തമാതു ഭയം വാ സന്താസോ വാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തേസം നിവാരണത്ഥായ രക്ഖം അഗ്ഗഹേസും. അപിച ബോധിസത്തസ്സ പുഞ്ഞതേജേന സഞ്ജാതഗാരവാ അത്തനോ ഗാരവചോദിതാപി തേ ഏവമകംസു.

കിം പന തേ അന്തോഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ഠിതാ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ബോധിസത്തസ്സ മാതുയാ അത്താനം ദസ്സേന്തി, ന ദസ്സേന്തീതി? നഹാനമണ്ഡനഭോജനാദിസരീരകിച്ചകാലേ ന ദസ്സേന്തി, സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ വരസയനേ നിപന്നകാലേ പന ദസ്സേന്തി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി അമനുസ്സദസ്സനം നാമ മനുസ്സാനം സപ്പടിഭയം ഹോതി, ബോധിസത്തസ്സ മാതാ പന അത്തനോ ചേവ പുത്തസ്സ ച പുഞ്ഞാനുഭാവേന തേ ദിസ്വാ ന ഭായതി, പകതിഅന്തേപുരപാലകേസു വിയ അസ്സാ ഏതേസു ചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി.

൨൦. പകതിയാ സീലവതീതി സഭാവേനേവ സീലസമ്പന്നാ. അനുപ്പന്നേ കിര ബുദ്ധേ മനുസ്സാ താപസപരിബ്ബാജകാനം സന്തികേ വന്ദിത്വാ ഉക്കുടികം നിസീദിത്വാ സീലം ഗണ്ഹന്തി. ബോധിസത്തമാതാപി കാലദേവിലസ്സ ഇസിനോ സന്തികേ സീലം ഗണ്ഹാതി. ബോധിസത്തേ പന കുച്ഛിഗതേ അഞ്ഞസ്സ പാദമൂലേ നിസീദിതും നാമ ന സക്കാ, സമാനാസനേ നിസീദിത്വാ ഗഹിതസീലമ്പി ആവജ്ജനകരണമത്തം ഹോതി. തസ്മാ സയമേവ സീലം അഗ്ഗഹേസീതി വുത്തം ഹോതി.

൨൧. പുരിസേസൂതി ബോധിസത്തസ്സ പിതരം ആദിം കത്വാ കേസുചി മനുസ്സേസു പുരിസാധിപ്പായചിത്തം നുപ്പജ്ജതി. ബോധിസത്തമാതുരൂപം പന കുസലാ സിപ്പികാ പോത്ഥകമ്മാദീസുപി കാതും ന സക്കോന്തി. തം ദിസ്വാ പുരിസസ്സ രാഗോ നുപ്പജ്ജതീതി ന സക്കാ വത്തും, സചേ പന തം രത്തചിത്തോ ഉപസങ്കമിതുകാമോ ഹോതി, പാദാ ന വഹന്തി, ദിബ്ബസങ്ഖലികാ വിയ ബജ്ഝന്തി. തസ്മാ ‘‘അനതിക്കമനീയാ’’തിആദി വുത്തം.

൨൨. പഞ്ചന്നം കാമഗുണാനന്തി പുബ്ബേ കാമഗുണൂപസഞ്ഹിതന്തി ഇമിനാ പുരിസാധിപ്പായവസേന വത്ഥുപടിക്ഖേപോ കതോ, ഇധ ആരമ്മണപ്പടിലാഭോ ദസ്സിതോ. തദാ കിര ദേവിയാ ഏവരൂപോ പുത്തോ കുച്ഛിം ഉപപന്നോതി സുത്വാ സമന്തതോ രാജാനോ മഹഗ്ഘആഭരണതൂരിയാദിവസേന പഞ്ചദ്വാരാരമ്മണവത്ഥുഭൂതം പണ്ണാകാരം പേസേന്തി. ബോധിസത്തസ്സ ച ബോധിസത്തമാതു ച കതകമ്മസ്സ ഉസ്സന്നത്താ ലാഭസക്കാരസ്സ പമാണപരിച്ഛേദോ നത്ഥി.

൨൩. അകിലന്തകായാതി യഥാ അഞ്ഞാ ഇത്ഥിയോ ഗബ്ഭഭാരേന കിലമന്തി ഹത്ഥപാദാ ഉദ്ധുമാതതാദീനി പാപുണന്തി, ഏവം തസ്സാ കോചി കിലമഥോ നാഹോസി. തിരോകുച്ഛിഗതന്തി അന്തോകുച്ഛിഗതം. പസ്സതീതി കലലാദികാലം അതിക്കമിത്വാ സഞ്ജാതഅങ്ഗപച്ചങ്ഗഅഹീനിന്ദ്രിയഭാവം ഉപഗതംയേവ പസ്സതി. കിമത്ഥം പസ്സതി? സുഖവാസത്ഥംയേവ. യഥേവ ഹി മാതാ പുത്തേന സദ്ധിം നിപന്നാ വാ നിസിന്നാ വാ – ‘‘ഹത്ഥം വാസ്സ പാദം വാ ഓലമ്ബന്തം ഉക്ഖിപിത്വാ സണ്ഠപേസ്സാമീ’’തി സുഖവാസത്ഥം പുത്തം ഓലോകേതി, ഏവം ബോധിസത്തമാതാപി യം തം മാതു ഉട്ഠാനഗമനപരിവത്തനനിസജ്ജാദീസു ഉണ്ഹസീതലോണികതിത്തകകടുകാഹാരഅജ്ഝോഹരണകാലേസു ച ഗബ്ഭസ്സ ദുക്ഖം ഉപ്പജ്ജതി, ‘‘അത്ഥി നു ഖോ മേ തം പുത്തസ്സാ’’തി സുഖവാസത്ഥം ഓലോകയമാനാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നം ബോധിസത്തം പസ്സതി. യഥാ ഹി അഞ്ഞേ അന്തോകുച്ഛിഗതാ പക്കാസയം അവത്ഥരിത്വാ ആമാസയം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉദരപടലം പിട്ഠിതോ കത്വാ പിട്ഠികണ്ഡകം നിസ്സായ ഉക്കുടികം ദ്വീസു മുട്ഠീസു ഹനുകം ഠപേത്വാ ദേവേ വസ്സന്തേ രുക്ഖസുസിരേ മക്കടാ വിയ നിസീദന്തി, ന ഏവം ബോധിസത്തോ, ബോധിസത്തോ പന പിട്ഠികണ്ഡകം പിട്ഠിതോ കത്വാ ധമ്മാസനേ ധമ്മകഥികോ വിയ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ പുരത്ഥാഭിമുഖോ നിസീദതി. പുബ്ബേകതകമ്മം പനസ്സാ വത്ഥും സോധേതി, സുദ്ധേ വത്ഥുമ്ഹി സുഖുമച്ഛവിലക്ഖണം നിബ്ബത്തതി. അഥ നം കുച്ഛിതചോ പടിച്ഛാദേതും ന സക്കോതി, ഓലോകേന്തിയാ ബഹിഠിതോ വിയ പഞ്ഞായതി. തമത്ഥം ഉപമായ വിഭാവേന്തോ ഭഗവാ സേയ്യഥാപീതിആദിമാഹ. ബോധിസത്തോ പന അന്തോകുച്ഛിഗതോ മാതരം ന പസ്സതി. ന ഹി അന്തോകുച്ഛിയം ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജതി.

൨൪. കാലങ്കരോതീതി ന വിജാതഭാവപച്ചയാ, ആയുപരിക്ഖയേനേവ. ബോധിസത്തേന വസിതട്ഠാനഞ്ഹി ചേതിയകുടിസദിസം ഹോതി, അഞ്ഞേസം അപരിഭോഗാരഹം, ന ച സക്കാ ബോധിസത്തമാതരം അപനേത്വാ അഞ്ഞം അഗ്ഗമഹേസിട്ഠാനേ ഠപേതുന്തി തത്തകംയേവ ബോധിസത്തമാതു ആയുപ്പമാണം ഹോതി, തസ്മാ തദാ കാലങ്കരോതി. കതരസ്മിം പന വയേ കാലം കരോതീതി? മജ്ഝിമവയേ. പഠമവയസ്മിഞ്ഹി സത്താനം അത്തഭാവേ ഛന്ദരാഗോ ബലവാ ഹോതി, തേന തദാ സഞ്ജാതഗബ്ഭാ ഇത്ഥീ ഗബ്ഭം അനുരക്ഖിതും ന സക്കോതി, ഗബ്ഭോ ബഹ്വാബാധോ ഹോതി. മജ്ഝിമവയസ്സ പന ദ്വേ കോട്ഠാസേ അതിക്കമ്മ തതിയേ കോട്ഠാസേ വത്ഥു വിസദം ഹോതി, വിസദേ വത്ഥുമ്ഹി നിബ്ബത്തദാരകാ അരോഗാ ഹോന്തി, തസ്മാ ബോധിസത്തമാതാപി പഠമവയേ സമ്പത്തിം അനുഭവിത്വാ മജ്ഝിമവയസ്സ തതിയേ കോട്ഠാസേ വിജായിത്വാ കാലം കരോതീതി അയമേത്ഥ ധമ്മതാ.

൨൫. നവ വാ ദസ വാതി ഏത്ഥ വാ സദ്ദസ്സ വികപ്പനവസേന സത്ത വാ അട്ഠ വാ ഏകാദസ വാ ദ്വാദസ വാതി ഏവമാദീനം സങ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ സത്തമാസജാതോ ജീവതി, സീതുണ്ഹക്ഖമോ പന ന ഹോതി. അട്ഠമാസജാതോ ന ജീവതി, അവസേസാ ജീവന്തി.

൨൭. ദേവാ പഠമം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തീതി ഖീണാസവാ സുദ്ധാവാസബ്രഹ്മാനോ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി. കഥം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി? ‘‘സൂതിവേസം ഗണ്ഹിത്വാ’’തി ഏകേ. തം പന പടിക്ഖിപിത്വാ ഇദം വുത്തം – ‘തദാ ബോധിസത്തമാതാ സുവണ്ണഖചിതം വത്ഥം നിവാസേത്വാ മച്ഛക്ഖിസദിസം ദുകൂലപടം യാവ പാദന്താ പാരുപിത്വാ അട്ഠാസി. അഥസ്സാ സല്ലഹുകഗബ്ഭവുട്ഠാനം അഹോസി, ധമകരണതോ ഉദകനിക്ഖമനസദിസം. അഥ തേ പകതിബ്രഹ്മവേസേനേവ ഉപസങ്കമിത്വാ പഠമം സുവണ്ണജാലേന പടിഗ്ഗഹേസും. തേസം ഹത്ഥതോ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ അജിനപ്പവേണിയാ പടിഗ്ഗഹേസും. തതോ മനുസ്സാ ദുകൂലചുമ്ബടകേന പടിഗ്ഗഹേസും’. തേന വുത്തം – ‘‘ദേവാ പഠമം പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി, പച്ഛാ മനുസ്സാ’’തി.

൨൮. ചത്താരോ നം ദേവപുത്താതി ചത്താരോ മഹാരാജാനോ. പടിഗ്ഗഹേത്വാതി അജിനപ്പവേണിയാ പടിഗ്ഗഹേത്വാ. മഹേസക്ഖോതി മഹാതേജോ മഹായസോ ലക്ഖണസമ്പന്നോ.

൨൯. വിസദോവ നിക്ഖമതീതി യഥാ അഞ്ഞേ സത്താ യോനിമഗ്ഗേ ലഗ്ഗന്താ ഭഗ്ഗവിഭഗ്ഗാ നിക്ഖമന്തി, ന ഏവം നിക്ഖമതി, അലഗ്ഗോ ഹുത്വാ നിക്ഖമതീതി അത്ഥോ ഉദേനാതി ഉദകേന. കേനചി അസുചിനാതി യഥാ അഞ്ഞേ സത്താ കമ്മജവാതേഹി ഉദ്ധംപാദാ അധോസിരാ യോനിമഗ്ഗേ പക്ഖിത്താ സതപോരിസം നരകപപാതം പതന്താ വിയ, താളച്ഛിദ്ദേന നിക്കഡ്ഢിയമാനാ ഹത്ഥീ വിയ മഹാദുക്ഖം അനുഭവന്താ നാനാഅസുചിമക്ഖിതാവ നിക്ഖമന്തി, ന ഏവം ബോധിസത്തോ. ബോധിസത്തഞ്ഹി കമ്മജവാതാ ഉദ്ധപാദം അധോസിരം കാതും ന സക്കോന്തി. സോ ധമ്മാസനതോ ഓതരന്തോ ധമ്മകഥികോ വിയ, നിസ്സേണിതോ ഓതരന്തോ പുരിസോ വിയ ച ദ്വേ ഹത്ഥേ ച ദ്വേ പാദേ ച പസാരേത്വാ ഠിതകോവ മാതുകുച്ഛിസമ്ഭവേന കേനചി അസുചിനാ അമക്ഖിതോവ നിക്ഖമതി.

ഉദകസ്സ ധാരാതി ഉദകവട്ടിയോ. താസു സീതാ സുവണ്ണകടാഹേ പതതി ഉണ്ഹാ രജതകടാഹേ. ഇദഞ്ച പഥവിതലേ കേനചി അസുചിനാ അസമ്മിസ്സം തേസം പാനീയപരിഭോജനീയഉദകഞ്ചേവ അഞ്ഞേഹി അസാധാരണം കീളാഉദകഞ്ച ദസ്സേതും വുത്തം, അഞ്ഞസ്സ പന സുവണ്ണരജതഘടേഹി ആഹരിയമാനഉദകസ്സ ചേവ ഹംസവത്തകാദിപോക്ഖരണീഗതസ്സ ച ഉദകസ്സ പരിച്ഛേദോ നത്ഥി.

൩൧. സമ്പതിജാതോതി മുഹുത്തജാതോ. പാളിയം പന മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തമത്തോ വിയ ദസ്സിതോ, ന ഏവം ദട്ഠബ്ബം. നിക്ഖന്തമത്തഞ്ഹി നം പഠമം ബ്രഹ്മാനോ സുവണ്ണജാലേന പടിഗ്ഗണ്ഹിംസു, തേസം ഹത്ഥതോ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ അജിനപ്പവേണിയാ, തേസം ഹത്ഥതോ മനുസ്സാ ദുകൂലചുമ്ബടകേന. മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠിതോ. സേതമ്ഹി ഛത്തേ അനുധാരിയമാനേതി ദിബ്ബസേതച്ഛത്തേ അനുധാരിയമാനമ്ഹി. ഏത്ഥ ച ഛത്തസ്സ പരിവാരാനി ഖഗ്ഗാദീനി പഞ്ച രാജകകുധഭണ്ഡാനിപി ആഗതാനേവ. പാളിയം പന രാജഗമനേ രാജാ വിയ ഛത്തമേവ വുത്തം. തേസു ഛത്തമേവ പഞ്ഞായതി, ന ഛത്തഗ്ഗാഹകോ. തഥാ ഖഗ്ഗതാലവണ്ടമോരഹത്ഥകവാളബീജനീഉണ്ഹീസമത്തായേവ പഞ്ഞായന്തി, ന തേസം ഗാഹകാ. സബ്ബാനി കിര താനി അദിസ്സമാനരൂപാ ദേവതാ ഗണ്ഹിംസു. വുത്തഞ്ചേതം –

‘‘അനേകസാഖഞ്ച സഹസ്സമണ്ഡലം,

ഛത്തം മരൂ ധാരയുമന്തലിക്ഖേ;

സുവണ്ണദണ്ഡാ വിപതന്തി ചാമരാ,

ന ദിസ്സരേ ചാമരഛത്തഗാഹകാ’’തി. (സു. നി. ൬൯൩);

സബ്ബാ ച ദിസാതി ഇദം സത്തപദവീതിഹാരൂപരി ഠിതസ്സ വിയ സബ്ബദിസാനുവിലോകനം വുത്തം, ന ഖോ പനേവം ദട്ഠബ്ബം. മഹാസത്തോ ഹി മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ പഠവിയം പതിട്ഠിതോ പുരത്ഥിമം ദിസം ഓലോകേസി. അനേകാനി ചക്കവാളസഹസ്സാനി ഏകങ്ഗണാനി അഹേസും. തത്ഥ ദേവമനുസ്സാ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജയമാനാ – ‘‘മഹാപുരിസ, ഇധ തുമ്ഹേഹി സദിസോപി നത്ഥി, കുതോ ഉത്തരിതരോ’’തി ആഹംസു. ഏവം ചതസ്സോ ദിസാ, ചതസ്സോ അനുദിസാ, ഹേട്ഠാ, ഉപരീതി ദസ ദിസാ അനുവിലോകേത്വാ അത്തനാ സദിസം അദിസ്വാ – ‘‘അയം ഉത്തരാ ദിസാ’’തി ഉത്തരാഭിമുഖോ സത്തപദവീതിഹാരേന അഗമാസീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ആസഭിന്തി ഉത്തമം. അഗ്ഗോതി ഗുണേഹി സബ്ബപഠമോ. ഇതരാനി ദ്വേ പദാനി ഏതസ്സേവ വേവചനാനി. അയമന്തിമാ ജാതി, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോതി പദദ്വയേന ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ പത്തബ്ബം അരഹത്തം ബ്യാകാസി.

ഏത്ഥ ച സമേഹി പാദേഹി പഥവിയാ പതിട്ഠാനം ചതുരിദ്ധിപാദപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ഉത്തരാഭിമുഖഭാവോ മഹാജനം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ അഭിഭവിത്വാ ഗമനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, സത്തപദഗമനം സത്തബോജ്ഝങ്ഗരതനപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ദിബ്ബസേതച്ഛത്തധാരണം വിമുത്തിവരഛത്തപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, പഞ്ചരാജകകുധഭണ്ഡാനം പടിലാഭോ പഞ്ചഹി വിമുത്തീഹി വിമുച്ചനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, സബ്ബദിസാനുവിലോകനം അനാവരണഞാണപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ആസഭിവാചാഭാസനം അപ്പടിവത്തിയധമ്മചക്കപ്പവത്തനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം, ‘‘അയമന്തിമാ ജാതീ’’തി സീഹനാദോ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബാനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇമേ വാരാ പാളിയം ആഗതാ, സമ്ബഹുലവാരോ പന നാഗതോ, ആഹരിത്വാ ദീപേതബ്ബോ.

മഹാപുരിസസ്സ ഹി ജാതദിവസേ ദസസഹസ്സിലോകധാതു കമ്പി. ദസസഹസ്സിലോകധാതുമ്ഹി ദേവതാ ഏകചക്കവാളേ സന്നിപതിംസു. പഠമം ദേവാ പടിഗ്ഗണ്ഹിംസു, പച്ഛാ മനുസ്സാ. തന്തിബദ്ധാ വീണാ ചമ്മബദ്ധാ ഭേരിയോ ച കേനചി അവാദിതാ സയമേവ വജ്ജിംസു. മനുസ്സാനം അന്ദുബന്ധനാദീനി ഖണ്ഡാഖണ്ഡം ഛിജ്ജിംസു. സബ്ബരോഗാ വൂപസമിംസു, അമ്ബിലേന ധോതതമ്ബമലം വിയ വിഗച്ഛിംസു. ജച്ചന്ധാ രൂപാനി പസ്സിംസു. ജച്ചബധിരാ സദ്ദം സുണിംസു. പീഠസപ്പീ ജവസമ്പന്നാ അഹേസും. ജാതിജളാനമ്പി ഏളമൂഗാനം സതി പതിട്ഠാസി. വിദേസപക്ഖന്ദാ നാവാ സുപട്ടനം പാപുണിംസു. ആകാസട്ഠകഭൂമട്ഠകരതനാനി സകതേജോഭാസിതാനി അഹേസും. വേരിനോ മേത്തചിത്തം പടിലഭിംസു. അവീചിമ്ഹി അഗ്ഗി നിബ്ബായി. ലോകന്തരേസു ആലോകോ ഉദപാദി. നദീസു ജലം നപ്പവത്തതി. മഹാസമുദ്ദേ മധുരസം ഉദകം അഹോസി. വാതോ ന വായി. ആകാസപബ്ബതരുക്ഖഗതാ സകുണാ ഭസ്സിത്വാ പഥവിഗതാ അഹേസും. ചന്ദോ അതിവിരോചി. സൂരിയോ ന ഉണ്ഹോ, ന സീതലോ, നിമ്മലോ ഉതുസമ്പന്നോ അഹോസി. ദേവതാ അത്തനോ അത്തനോ വിമാനദ്വാരേ ഠത്വാ അപ്ഫോടനസേളനചേലുക്ഖേപാദീഹി മഹാകീളകം കീളിംസു. ചാതുദ്ദീപികമഹാമേഘോ വസ്സി. മഹാജനം നേവ ഖുദാ ന പിപാസാ പീളേസി. ദ്വാരകവാടാനി സയമേവ വിവരിംസു. പുപ്ഫൂപഗഫലൂപഗാ രുക്ഖാ പുപ്ഫഫലാനി ഗണ്ഹിംസു. ദസസഹസ്സിലോകധാതു ഏകദ്ധജമാലാ അഹോസി.

തത്രാപി ദസസഹസ്സിലോകധാതുകമ്പോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ദേവതാനം ഏകചക്കവാളേ സന്നിപാതോ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനകാലേ ഏകപ്പഹാരേനേവ സന്നിപതിത്വാ ധമ്മം പടിഗ്ഗണ്ഹനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. പഠമം ദേവതാനം പടിഗ്ഗഹണം ചതുന്നം രൂപാവചരജ്ഝാനാനം പടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. പച്ഛാ മനുസ്സാനം പടിഗ്ഗഹണം ചതുന്നം അരൂപാവചരജ്ഝാനാനം പടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. തന്തിബദ്ധവീണാനം സയം വജ്ജനം അനുപുബ്ബവിഹാരപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ചമ്മബദ്ധഭേരീനം വജ്ജനം മഹതിയാ ധമ്മഭേരിയാ അനുസ്സാവനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. അന്ദുബന്ധനാദീനം ഛേദോ അസ്മിമാനസമുച്ഛേദസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. മഹാജനസ്സ രോഗവിഗമോ ചതുസച്ചപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ജച്ചന്ധാനം രൂപദസ്സനം ദിബ്ബചക്ഖുപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ബധിരാനം സദ്ദസ്സവനം ദിബ്ബസോതധാതുപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. പീഠസപ്പീനം ജവസമ്പദാ ചതുരിദ്ധിപാദപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ജളാനം സതിപതിട്ഠാനം ചതുസതിപട്ഠാനപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. വിദേസപക്ഖന്ദനാവാനം സുപട്ടനസമ്പാപുണനം ചതുപടിസമ്ഭിദാധിഗമസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. രതനാനം സകതേജോഭാസിതത്തം യം ലോകസ്സ ധമ്മോഭാസം ദസ്സേസ്സതി, തസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം.

വേരീനം മേത്തചിത്തപടിലാഭോ ചതുബ്രഹ്മവിഹാരപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. അവീചിമ്ഹി അഗ്ഗിനിബ്ബായനം ഏകാദസഅഗ്ഗിനിബ്ബായനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ലോകന്തരികാലോകോ അവിജ്ജന്ധകാരം വിധമിത്വാ ഞാണാലോകദസ്സനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. മഹാസമുദ്ദസ്സ മധുരതാ നിബ്ബാനരസേന ഏകരസഭാവസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. വാതസ്സ അവായനം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതഭിന്ദനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. സകുണാനം പഥവിഗമനം മഹാജനസ്സ ഓവാദം സുത്വാ പാണേഹി സരണഗമനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ചന്ദസ്സ അതിവിരോചനം ബഹുജനകന്തതായ പുബ്ബനിമിത്തം. സൂരിയസ്സ ഉണ്ഹസീതവിവജ്ജനഉതുസുഖതാ കായികചേതസികസുഖപ്പത്തിയാ പുബ്ബനിമിത്തം. ദേവതാനം വിമാനദ്വാരേസു ഠത്വാ അപ്ഫോടനാദീഹി കീളനം ബുദ്ധഭാവം പത്വാ ഉദാനം ഉദാനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ചാതുദ്ദീപികമഹാമേഘവസ്സനം മഹതോ ധമ്മമേഘവസ്സനസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ഖുദാപീളനസ്സ അഭാവോ കായഗതാസതിഅമതപടിലാഭസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. പിപാസാപീളനസ്സ അഭാവോ വിമുത്തിസുഖേന സുഖിതഭാവസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. ദ്വാരകവാടാനം സയമേവ വിവരണം അട്ഠങ്ഗികമഗ്ഗദ്വാരവിവരണസ്സ പുബ്ബനിമിത്തം. രുക്ഖാനം പുപ്ഫഫലഗ്ഗഹണം വിമുത്തിപുപ്ഫേഹി പുപ്ഫിതസ്സ ച സാമഞ്ഞഫലഭാരഭരിതഭാവസ്സ ച പുബ്ബനിമിത്തം. ദസസഹസ്സിലോകധാതുയാ ഏകദ്ധജമാലിതാ അരിയദ്ധജമാലമാലിതായ പുബ്ബനിമിത്തന്തി വേദിതബ്ബം. അയം സമ്ബഹുലവാരോ നാമ.

ഏത്ഥ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തി – ‘‘യദാ മഹാപുരിസോ പഥവിയം പതിട്ഠഹിത്വാ ഉത്തരാഭിമുഖോ പദസാ ഗന്ത്വാ ആസഭിം വാചം അഭാസി, തദാ കിം പഥവിയാ ഗതോ, ഉദാഹു ആകാസേന; ദിസ്സമാനോ ഗതോ, ഉദാഹു അദിസ്സമാനോ; അചേലകോ ഗതോ, ഉദാഹു അലങ്കതപടിയത്തോ; ദഹരോ ഹുത്വാ ഗതോ, ഉദാഹു മഹല്ലകോ; പച്ഛാപി കിം താദിസോവ അഹോസി, ഉദാഹു പുന ബാലദാരകോ’’തി? അയം പന പഞ്ഹോ ഹേട്ഠാലോഹപാസാദേ സമുട്ഠിതോ തിപിടകചൂളാഭയത്ഥേരേന വിസ്സജ്ജിതോവ. ഥേരോ കിര ഏത്ഥ നിയതിപുബ്ബേകതകമ്മഇസ്സരനിമ്മാനവാദവസേന തം തം ബഹും വത്വാ അവസാനേ ഏവം ബ്യാകരി – ‘‘മഹാപുരിസോ പഥവിയാ ഗതോ, മഹാജനസ്സ പന ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ വിയ അഹോസി. ദിസ്സമാനോ ഗതോ, മഹാജനസ്സ പന അദിസ്സമാനോ വിയ അഹോസി. അചേലകോ ഗതോ, മഹാജനസ്സ പന അലങ്കതപടിയത്തോ വിയ ഉപട്ഠാസി. ദഹരോവ ഗതോ, മഹാജനസ്സ പന സോളസവസ്സുദ്ദേസികോ വിയ അഹോസി. പച്ഛാ പന ബാലദാരകോവ അഹോസി, ന താദിസോ’’തി. പരിസാ ചസ്സ – ‘‘ബുദ്ധേന വിയ ഹുത്വാ ഭോ ഥേരേന പഞ്ഹോ കഥിതോ’’തി അത്തമനാ അഹോസി. ലോകന്തരികവാരോ വുത്തനയോ ഏവ.

ഇമാ ച പന ആദിതോ പട്ഠായ കഥിതാ സബ്ബധമ്മതാ സബ്ബബോധിസത്താനം ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണവണ്ണനാ

൩൩. അദ്ദസ ഖോതി ദുകൂലചുമ്ബടകേ നിപജ്ജാപേത്വാ ആനീതം അദ്ദസ. മഹാപുരിസസ്സാതി ജാതിഗോത്തകുലപദേസാദിവസേന മഹന്തസ്സ പുരിസസ്സ. ദ്വേ ഗതിയോതി ദ്വേ നിട്ഠാ, ദ്വേ നിപ്ഫത്തിയോ. അയഞ്ഹി ഗതിസദ്ദോ – ‘‘പഞ്ച ഖോ ഇമാ, സാരിപുത്ത, ഗതിയോ’’തി (മ. നി. ൧.൧൫൩) ഏത്ഥ നിരയാദിഭേദായ സത്തേഹി ഗന്തബ്ബഗതിയാ വത്തതി. ‘‘ഇമേസം ഖോ അഹം ഭിക്ഖൂനം സീലവന്താനം കല്യാണധമ്മാനം നേവ ജാനാമി ആഗതിം വാ ഗതിം വാ’’തി (മ. നി. ൧.൫൦൮) ഏത്ഥ അജ്ഝാസയേ. ‘‘നിബ്ബാനം അരഹതോ ഗതീ’’തി (പരി. ൩൩൯) ഏത്ഥ പടിസ്സരണേ. ‘‘അപി ച ത്യാഹം ബ്രഹ്മേ ഗതിഞ്ച പജാനാമി, ജുതിഞ്ച പജാനാമി ഏവംമഹിദ്ധികോ ബകോ ബ്രഹ്മാ’’തി (മ. നി. ൧.൫൦൩) ഏത്ഥ നിപ്ഫത്തിയം വത്തതി. സ്വായമിധാപി നിപ്ഫത്തിയം വത്തതീതി വേദിതബ്ബോ. അനഞ്ഞാതി അഞ്ഞാ ഗതി നിപ്ഫത്തി നാമ നത്ഥി.

ധമ്മികോതി ദസകുസലധമ്മസമന്നാഗതോ അഗതിഗമനവിരഹിതോ. ധമ്മരാജാതി ഇദം പുരിമപദസ്സേവ വേവചനം. ധമ്മേന വാ ലദ്ധരജ്ജത്താ ധമ്മരാജാ. ചാതുരന്തോതി പുരത്ഥിമസമുദ്ദാദീനം ചതുന്നം സമുദ്ദാനം വസേന ചതുരന്തായ പഥവിയാ ഇസ്സരോ. വിജിതാവീതി വിജിതസങ്ഗാമോ. ജനപദോ അസ്മിം ഥാവരിയം ഥിരഭാവം പത്തോതി ജനപദത്ഥാവരിയപ്പത്തോ. ചണ്ഡസ്സ ഹി രഞ്ഞോ ബലിദണ്ഡാദീഹി ലോകം പീളയതോ മനുസ്സാ മജ്ഝിമജനപദം ഛഡ്ഡേത്വാ പബ്ബതസമുദ്ദതീരാദീനി നിസ്സായ പച്ചന്തേ വാസം കപ്പേന്തി. അതിമുദുകസ്സ രഞ്ഞോ ചോരേഹി സാഹസികധനവിലോപപീളിതാ മനുസ്സാ പച്ചന്തം പഹായ ജനപദമജ്ഝേ വാസം കപ്പേന്തി, ഇതി ഏവരൂപേ രാജിനി ജനപദോ ഥിരഭാവം ന പാപുണാതി. ഇമസ്മിം പന കുമാരേ രജ്ജം കാരയമാനേ ഏതസ്സ ജനപദോ പാസാണപിട്ഠിയം ഠപേത്വാ അയോപട്ടേന പരിക്ഖിത്തോ വിയ ഥിരോ ഭവിസ്സതീതി ദസ്സേന്തോ – ‘‘ജനപദത്ഥാവരിയപ്പത്തോ’’തി ആഹംസു.

സത്തരതനസമന്നാഗതോതി ഏത്ഥ രതിജനനട്ഠേന രതനം. അപിച –

‘‘ചിത്തീകതം മഹഗ്ഘഞ്ച, അതുലം ദുല്ലഭദസ്സനം;

അനോമസത്തപരിഭോഗം, രതനം തേന വുച്ചതി’’.

ചക്കരതനസ്സ ച നിബ്ബത്തകാലതോ പട്ഠായ അഞ്ഞം ദേവട്ഠാനം നാമ ന ഹോതി, സബ്ബേ ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി തസ്സേവ പൂജഞ്ച അഭിവാദനാദീനി ച കരോന്തീതി ചിത്തീകതട്ഠേന രതനം. ചക്കരതനസ്സ ച ഏത്തകം നാമ ധനം അഗ്ഘതീതി അഗ്ഘോ നത്ഥി, ഇതി മഹഗ്ഘട്ഠേനാപി രതനം. ചക്കരതനഞ്ച അഞ്ഞേഹി ലോകേ വിജ്ജമാനരതനേഹി അസദിസന്തി അതുലട്ഠേനാപി രതനം. യസ്മാ ച പന യസ്മിം കപ്പേ ബുദ്ധാ ഉപ്പജ്ജന്തി, തസ്മിംയേവ ചക്കവത്തിനോ ഉപ്പജ്ജന്തി, ബുദ്ധാ ച കദാചി കരഹചി ഉപ്പജ്ജന്തി, തസ്മാ ദുല്ലഭദസ്സനട്ഠേനാപി രതനം. തദേതം ജാതിരൂപകുലഇസ്സരിയാദീഹി അനോമസ്സ ഉളാരസത്തസ്സേവ ഉപ്പജ്ജതി, ന അഞ്ഞസ്സാതി അനോമസത്തപരിഭോഗട്ഠേനാപി രതനം. യഥാ ചക്കരതനം, ഏവം സേസാനിപീതി. ഇമേഹി സത്തഹി രതനേഹി പരിവാരഭാവേന ചേവ സബ്ബഭോഗൂപകരണഭാവേന ച സമന്നാഗതോതി സത്തരതനസമന്നാഗതോ.

ഇദാനി തേസം സരൂപതോ ദസ്സനത്ഥം തസ്സിമാനീതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ചക്കരതനന്തിആദീസു അയം സങ്ഖേപാധിപ്പായോ – ദ്വേസഹസ്സദീപപരിവാരാനം ചതുന്നം മഹാദീപാനം സിരിവിഭവം ഗഹേത്വാ ദാതും സമത്ഥം ചക്കരതനം പാതുഭവതി. തഥാ പുരേഭത്തമേവ സാഗരപരിയന്തം പഥവിം അനുസംയായനസമത്ഥം വേഹാസങ്ഗമം ഹത്ഥിരതനം, താദിസമേവ അസ്സരതനം, ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതേ അന്ധകാരേ യോജനപ്പമാണം അന്ധകാരം വിധമിത്വാ ആലോകദസ്സനസമത്ഥം മണിരതനം, ഛബ്ബിധദോസവിവജ്ജിതം മനാപചാരി ഇത്ഥിരതനം, യോജനപ്പമാണേ അന്തോപഥവിഗതം നിധിം ദസ്സനസമത്ഥം ഗഹപതിരതനം, അഗ്ഗമഹേസിയാ കുച്ഛിമ്ഹി നിബ്ബത്തിത്വാ സകലരജ്ജമനുസാസനസമത്ഥം ജേട്ഠപുത്തസങ്ഖാതം പരിണായകരതനം പാതുഭവതി.

പരോസഹസ്സന്തി അതിരേകസഹസ്സം. സൂരാതി അഭീരുകാ. വീരങ്ഗരൂപാതി വീരാനം അങ്ഗം വീരങ്ഗം, വീരിയസ്സേതം നാമം, വീരങ്ഗം രൂപമേതേസന്തി വീരങ്ഗരൂപാ, വീരിയജാതികാ വീരിയസഭാവാ വീരിയമയാ അകിലാസുനോ അഹേസും. ദിവസമ്പി യുജ്ഝന്താ ന കിലമന്തീതി വുത്തം ഹോതി. സാഗരപരിയന്തന്തി ചക്കവാളപബ്ബതം സീമം കത്വാ ഠിതസമുദ്ദപരിയന്തം. അദണ്ഡേനാതി യേ കതാപരാധേ സത്തേ സതമ്പി സഹസ്സമ്പി ഗണ്ഹന്തി, തേ ധനദണ്ഡേന രജ്ജം കാരേന്തി. യേ ഛേജ്ജഭേജ്ജം അനുസാസന്തി, തേ സത്ഥദണ്ഡേന. അയം പന ദുവിധമ്പി ദണ്ഡം പഹായ അദണ്ഡേന അജ്ഝാവസതി. അസത്ഥേനാതി യേ ഏകതോധാരാദിനാ സത്ഥേന പരം വിഹേസന്തി, തേ സത്ഥേന രജ്ജം കാരേന്തി നാമ. അയം പന സത്ഥേന ഖുദ്ദമക്ഖികായപി പിവനമത്തം ലോഹിതം കസ്സചി അനുപ്പാദേത്വാ ധമ്മേനേവ – ‘‘ഏഹി ഖോ മഹാരാജാ’’തി ഏവം പടിരാജൂഹി സമ്പടിച്ഛിതാഗമനോ വുത്തപ്പകാരം പഥവിം അഭിവിജിനിത്വാ അജ്ഝാവസതി, അഭിഭവിത്വാ സാമീ ഹുത്വാ വസതീതി അത്ഥോ.

ഏവം ഏകം നിപ്ഫത്തിം കഥേത്വാ ദുതിയം കഥേതും സചേ ഖോ പനാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ രാഗദോസമോഹമാനദിട്ഠികിലേസതണ്ഹാസങ്ഖാതം ഛദനം ആവരണം വിവടം വിദ്ധംസിതം വിവടകം ഏതേനാതി വിവടച്ഛദോ. ‘‘വിവട്ടച്ഛദാ’’തിപി പാഠോ, അയമേവ അത്ഥോ.

൩൫. ഏവം ദുതിയം നിപ്ഫത്തിം കഥേത്വാ താസം നിമിത്തഭൂതാനി ലക്ഖണാനി ദസ്സേതും അയഞ്ഹി, ദേവ, കുമാരോതിആദി വുത്തം. തത്ഥ സുപ്പതിട്ഠിതപാദോതി യഥാ അഞ്ഞേസം ഭൂമിയം പാദം ഠപേന്താനം അഗ്ഗപാദതലം വാ പണ്ഹി വാ പസ്സം വാ പഠമം ഫുസതി, വേമജ്ഝേ വാ പന ഛിദ്ദം ഹോതി, ഉക്ഖിപന്താനം അഗ്ഗതലാദീസു ഏകകോട്ഠാസോവ പഠമം ഉട്ഠഹതി, ന ഏവമസ്സ. അസ്സ പന സുവണ്ണപാദുകതലമിവ ഏകപ്പഹാരേനേവ സകലം പാദതലം ഭൂമിം ഫുസതി, ഏകപ്പഹാരേനേവ ഭൂമിതോ ഉട്ഠഹതി. തസ്മാ അയം സുപ്പതിട്ഠിതപാദോ.

ചക്കാനീതി ദ്വീസു പാദതലേസു ദ്വേ ചക്കാനി, തേസം അരാ ച നേമി ച നാഭി ച പാളിയം വുത്താവ. സബ്ബാകാരപരിപൂരാനീതി ഇമിനാ പന അയം വിസേസോ വേദിതബ്ബോ, തേസം കിര ചക്കാനം പാദതലസ്സ മജ്ഝേ നാഭി ദിസ്സതി, നാഭിപരിച്ഛിന്നാ വട്ടലേഖാ ദിസ്സതി, നാഭിമുഖപരിക്ഖേപപട്ടോ ദിസ്സതി, പനാളിമുഖം ദിസ്സതി, അരാ ദിസ്സന്തി, അരേസു വട്ടിലേഖാ ദിസ്സന്തി, നേമിമണികാ ദിസ്സന്തി. ഇദം താവ പാളിയം ആഗതമേവ. സമ്ബഹുലവാരോ പന അനാഗതോ, സോ ഏവം ദട്ഠബ്ബോ – സത്തി, സിരിവച്ഛോ, നന്ദി, സോവത്തികോ, വടംസകോ, വഡ്ഢമാനകം, മച്ഛയുഗളം, ഭദ്ദപീഠം, അങ്കുസകോ, പാസാദോ, തോരണം, സേതച്ഛത്തം, ഖഗ്ഗോ, താലവണ്ടം, മോരഹത്ഥകോ, വാളബീജനീ, ഉണ്ഹീസം, മണി, പത്തോ, സുമനദാമം, നീലുപ്പലം, രത്തുപ്പലം, സേതുപ്പലം, പദുമം, പുണ്ഡരീകം, പുണ്ണഘടോ, പുണ്ണപാതി, സമുദ്ദോ, ചക്കവാളോ, ഹിമവാ, സിനേരു, ചന്ദിമസൂരിയാ, നക്ഖത്താനി, ചത്താരോ മഹാദീപാ, ദ്വിപരിത്തദീപസഹസ്സാനി, അന്തമസോ ചക്കവത്തിരഞ്ഞോ പരിസം ഉപാദായ സബ്ബോ ചക്കലക്ഖണസ്സേവ പരിവാരോ.

ആയതപണ്ഹീതി ദീഘപണ്ഹി, പരിപുണ്ണപണ്ഹീതി അത്ഥോ. യഥാ ഹി അഞ്ഞേസം അഗ്ഗപാദോ ദീഘോ ഹോതി, പണ്ഹിമത്ഥകേ ജങ്ഘാ പതിട്ഠാതി, പണ്ഹിം തച്ഛേത്വാ ഠപിതാ വിയ ഹോതി, ന ഏവം മഹാപുരിസസ്സ. മഹാപുരിസസ്സ പന ചതൂസു കോട്ഠാസേസു ദ്വേ കോട്ഠാസാ അഗ്ഗപാദോ ഹോതി, തതിയേ കോട്ഠാസേ ജങ്ഘാ പതിട്ഠാതി, ചതുത്ഥകോട്ഠാസേ ആരഗ്ഗേന വട്ടേത്വാ ഠപിതാ വിയ രത്തകമ്ബലഗേണ്ഡുകസദിസാ പണ്ഹി ഹോതി.

ദീഘങ്ഗുലീതി യഥാ അഞ്ഞേസം കാചി അങ്ഗുലിയോ ദീഘാ ഹോന്തി, കാചി രസ്സാ, ന ഏവം മഹാപുരിസസ്സ. മഹാപുരിസസ്സ പന മക്കടസ്സേവ ദീഘാ ഹത്ഥപാദങ്ഗുലിയോ മൂലേ ഥൂലാ, അനുപുബ്ബേന ഗന്ത്വാ അഗ്ഗേ തനുകാ, നിയ്യാസതേലേന മദ്ദിത്വാ വട്ടിതഹരിതാലവട്ടിസദിസാ ഹോന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘ദീഘങ്ഗുലീ’’തി.

മുദുതലുനഹത്ഥപാദോതി സപ്പിമണ്ഡേ ഓസാരേത്വാ ഠപിതം സതവാരവിഹതകപ്പാസപടലം വിയ മുദു. യഥാ ച ഇദാനി ജാതമത്തസ്സ, ഏവം വുഡ്ഢകാലേപി മുദുതലുനായേവ ഭവിസ്സന്തി, മുദുതലുനാ ഹത്ഥപാദാ ഏതസ്സാതി മുദുതലുനഹത്ഥപാദോ.

ജാലഹത്ഥപാദോതി ന ചമ്മേന പടിബദ്ധഅങ്ഗുലന്തരോ. ഏദിസോ ഹി ഫണഹത്ഥകോ പുരിസദോസേന ഉപഹതോ പബ്ബജ്ജം ന പടിലഭതി. മഹാപുരിസസ്സ പന ചതസ്സോ ഹത്ഥങ്ഗുലിയോ പഞ്ചപി പാദങ്ഗുലിയോ ഏകപ്പമാണാ ഹോന്തി, താസം ഏകപ്പമാണതായ യവലക്ഖണം അഞ്ഞമഞ്ഞം പടിവിജ്ഝിത്വാ തിട്ഠതി. അഥസ്സ ഹത്ഥപാദാ കുസലേന വഡ്ഢകിനാ യോജിതജാലവാതപാനസദിസാ ഹോന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘ജാലഹത്ഥപാദോ’’തി.

ഉദ്ധം പതിട്ഠിതഗോപ്ഫകത്താ ഉസ്സങ്ഖാ പാദാ അസ്സാതി ഉസ്സങ്ഖപാദോ. അഞ്ഞേസഞ്ഹി പിട്ഠിപാദേ ഗോപ്ഫകാ ഹോന്തി, തേന തേസം പാദാ ആണിബദ്ധാ വിയ ബദ്ധാ ഹോന്തി, ന യഥാസുഖം പരിവട്ടന്തി, ഗച്ഛന്താനം പാദതലാനിപി ന ദിസ്സന്തി. മഹാപുരിസസ്സ പന ആരുഹിത്വാ ഉപരി ഗോപ്ഫകാ പതിട്ഠഹന്തി, തേനസ്സ നാഭിതോ പട്ഠായ ഉപരിമകായോ നാവായ ഠപിതസുവണ്ണപടിമാ വിയ നിച്ചലോ ഹോതി, അധോകായോവ ഇഞ്ജതി, സുഖേന പാദാ പരിവട്ടന്തി, പുരതോപി പച്ഛതോപി ഉഭയപസ്സേസുപി ഠത്വാ പസ്സന്താനം പാദതലാനി പഞ്ഞായന്തി, ന ഹത്ഥീനം വിയ പച്ഛതോയേവ.

ഏണിജങ്ഘോതി ഏണിമിഗസദിസജങ്ഘോ മംസുസ്സദേന പരിപുണ്ണജങ്ഘോ, ന ഏകതോ ബദ്ധപിണ്ഡികമംസോ, സമന്തതോ സമസണ്ഠിതേന മംസേന പരിക്ഖിത്താഹി സുവട്ടിതാഹി സാലിഗബ്ഭയവഗബ്ഭസദിസാഹി ജങ്ഘാഹി സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ.

അനോനമന്തോതി അനമന്തോ, ഏതേനസ്സ അഖുജ്ജഅവാമനഭാവോ ദീപിതോ. അവസേസജനാ ഹി ഖുജ്ജാ വാ ഹോന്തി വാമനാ വാ. ഖുജ്ജാനം ഉപരിമകായോ അപരിപുണ്ണോ ഹോതി, വാമനാനം ഹേട്ഠിമകായോ. തേ അപരിപുണ്ണകായത്താ ന സക്കോന്തി അനോനമന്താ ജണ്ണുകാനി പരിമജ്ജിതും. മഹാപുരിസോ പന പരിപുണ്ണഉഭയകായത്താ സക്കോതി.

കോസോഹിതവത്ഥഗുയ്ഹോതി ഉസഭവാരണാദീനം വിയ സുവണ്ണപദുമകണ്ണികസദിസേഹി കോസേഹി ഓഹിതം പടിച്ഛന്നം വത്ഥഗുയ്ഹം അസ്സാതി കോസോഹിതവത്ഥഗുയ്ഹോ. വത്ഥഗുയ്ഹന്തി വത്ഥേന ഗുഹിതബ്ബം അങ്ഗജാതം വുച്ചതി.

സുവണ്ണവണ്ണോതി ജാതിഹിങ്ഗുലകേന മജ്ജിത്വാ ദീപിദാഠായ ഘംസിത്വാ ഗേരുകപരികമ്മം കത്വാ ഠപിതഘനസുവണ്ണരൂപസദിസോതി അത്ഥോ. ഏതേനസ്സ ഘനസിനിദ്ധസണ്ഹസരീരതം ദസ്സേത്വാ ഛവിവണ്ണദസ്സനത്ഥം കഞ്ചനസന്നിഭത്തചോതി വുത്തം. പുരിമസ്സ വാ വേവചനമേതം.

രജോജല്ലന്തി രജോ വാ മലം വാ. ന ഉപലിമ്പതീതി ന ലഗ്ഗതി പദുമപലാസതോ ഉദകബിന്ദു വിയ വിവട്ടതി. ഹത്ഥധോവനാദീനി പന ഉതുഗ്ഗഹണത്ഥായ ചേവ ദായകാനം പുഞ്ഞഫലത്ഥായ ച ബുദ്ധാ കരോന്തി, വത്തസീസേനാപി ച കരോന്തിയേവ. സേനാസനം പവിസന്തേന ഹി ഭിക്ഖുനാ പാദേ ധോവിത്വാ പവിസിതബ്ബന്തി വുത്തമേതം.

ഉദ്ധഗ്ഗലോമോതി ആവട്ടപരിയോസാനേ ഉദ്ധഗ്ഗാനി ഹുത്വാ മുഖസോഭം ഉല്ലോകയമാനാനി വിയ ഠിതാനി ലോമാനി അസ്സാതി ഉദ്ധഗ്ഗലോമോ.

ബ്രഹ്മുജുഗത്തോതി ബ്രഹ്മാ വിയ ഉജുഗത്തോ, ഉജുമേവ ഉഗ്ഗതദീഘസരീരോ ഭവിസ്സതി. യേഭുയ്യേന ഹി സത്താ ഖന്ധേ കടിയം ജാണൂസൂതി തീസു ഠാനേസു നമന്തി, തേ കടിയം നമന്താ പച്ഛതോ നമന്തി, ഇതരേസു ദ്വീസു ഠാനേസു പുരതോ. ദീഘസരീരാ പന ഏകേ പസ്സവങ്കാ ഹോന്തി, ഏകേ മുഖം ഉന്നമേത്വാ നക്ഖത്താനി ഗണയന്താ വിയ ചരന്തി, ഏകേ അപ്പമംസലോഹിതാ സൂലസദിസാ ഹോന്തി, ഏകേ പുരതോ പബ്ഭാരാ ഹോന്തി, പവേധമാനാ ഗച്ഛന്തി. അയം പന ഉജുമേവ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ദീഘപ്പമാണോ ദേവനഗരേ ഉസ്സിതസുവണ്ണതോരണം വിയ ഭവിസ്സതീതി ദീപേന്തി. യഥാ ചേതം, ഏവം യം യം ജാതമത്തസ്സ സബ്ബസോ അപരിപുണ്ണം മഹാപുരിസലക്ഖണം ഹോതി, തം തം ആയതിം തഥാഭാവിതം സന്ധായ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

സത്തുസ്സദോതി ദ്വേ ഹത്ഥപിട്ഠിയോ ദ്വേ പാദപിട്ഠിയോ ദ്വേ അംസകൂടാനി ഖന്ധോതി ഇമേസു സത്തസു ഠാനേസു പരിപുണ്ണോ മംസുസ്സദോ അസ്സാതി സത്തുസ്സദോ. അഞ്ഞേസം പന ഹത്ഥപാദപിട്ഠാദീസു സിരാജാലം പഞ്ഞായതി, അംസകൂടക്ഖന്ധേസു അട്ഠികോടിയോ. തേ മനുസ്സാ പേതാ വിയ ഖായന്തി, ന തഥാ മഹാപുരിസോ, മഹാപുരിസോ പന സത്തസു ഠാനേസു പരിപുണ്ണമംസുസ്സദത്താ നിഗൂള്ഹസിരാജാലേഹി ഹത്ഥപിട്ഠാദീഹി വട്ടേത്വാ സുട്ഠപിതസുവണ്ണാളിങ്ഗസദിസേന ഖന്ധേന സിലാരൂപകം വിയ ഖായതി, ചിത്തകമ്മരൂപകം വിയ ച ഖായതി.

സീഹസ്സ പുബ്ബദ്ധം വിയ കായോ അസ്സാതി സീഹപുബ്ബദ്ധകായോ. സീഹസ്സ ഹി പുരത്ഥിമകായോവ പരിപുണ്ണോ ഹോതി, പച്ഛിമകായോ അപരിപുണ്ണോ. മഹാപുരിസസ്സ പന സീഹസ്സ പുബ്ബദ്ധകായോ വിയ സബ്ബോ കായോ പരിപുണ്ണോ. സോപി സീഹസ്സേവ തത്ഥ തത്ഥ വിനതുന്നതാദിവസേന ദുസ്സണ്ഠിതവിസണ്ഠിതോ ന ഹോതി, ദീഘയുത്തട്ഠാനേ പന ദീഘോ, രസ്സഥൂലകിസപുഥുലഅനുവട്ടിതയുത്തട്ഠാനേസു തഥാവിധോവ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘മനാപിയേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കമ്മവിപാകേ പച്ചുപട്ഠിതേ യേഹി അങ്ഗേഹി ദീഘേഹി സോഭതി, താനി അങ്ഗാനി ദീഘാനി സണ്ഠന്തി. യേഹി അങ്ഗേഹി രസ്സേഹി സോഭതി, താനി അങ്ഗാനി രസ്സാനി സണ്ഠന്തി. യേഹി അങ്ഗേഹി ഥൂലേഹി സോഭതി, താനി അങ്ഗാനി ഥൂലാനി സണ്ഠന്തി. യേഹി അങ്ഗേഹി കിസേഹി സോഭതി, താനി അങ്ഗാനി കിസാനി സണ്ഠന്തി. യേഹി അങ്ഗേഹി പുഥുലേഹി സോഭതി, താനി അങ്ഗാനി പുഥുലാനി സണ്ഠന്തി. യേഹി അങ്ഗേഹി വട്ടേഹി സോഭതി, താനി അങ്ഗാനി വട്ടാനി സണ്ഠന്തീ’’തി.

ഇതി നാനാചിത്തേന പുഞ്ഞചിത്തേന ചിത്തിതോ ദസഹി പാരമീഹി സജ്ജിതോ മഹാപുരിസസ്സ അത്തഭാവോ, ലോകേ സബ്ബസിപ്പിനോ വാ സബ്ബഇദ്ധിമന്തോ വാ പതിരൂപകമ്പി കാതും ന സക്കോന്തി.

ചിതന്തരംസോതി അന്തരംസം വുച്ചതി ദ്വിന്നം കോട്ടാനം അന്തരം, തം ചിതം പരിപുണ്ണം അന്തരംസം അസ്സാതി ചിതന്തരംസോ. അഞ്ഞേസഞ്ഹി തം ഠാനം നിന്നം ഹോതി, ദ്വേ പിട്ഠികോട്ടാ പാടിയേക്കാ പഞ്ഞായന്തി. മഹാപുരിസസ്സ പന കടിതോ പട്ഠായ മംസപടലം യാവ ഖന്ധാ ഉഗ്ഗമ്മ സമുസ്സിതസുവണ്ണഫലകം വിയ പിട്ഠിം ഛാദേത്വാ പതിട്ഠിതം.

നിഗ്രോധപരിമണ്ഡലോതി നിഗ്രോധോ വിയ പരിമണ്ഡലോ. യഥാ പഞ്ഞാസഹത്ഥതായ വാ സതഹത്ഥതായ വാ സമക്ഖന്ധസാഖോ നിഗ്രോധോ ദീഘതോപി വിത്ഥാരതോപി ഏകപ്പമാണോവ ഹോതി, ഏവം കായതോപി ബ്യാമതോപി ഏകപ്പമാണോ. യഥാ അഞ്ഞേസം കായോ ദീഘോ വാ ഹോതി ബ്യാമോ വാ, ന ഏവം വിസമപ്പമാണോതി അത്ഥോ. തേനേവ യാവതക്വസ്സ കായോതിആദി വുത്തം. തത്ഥ യാവതകോ അസ്സാതി യാവതക്വസ്സ.

സമവട്ടക്ഖന്ധോതി സമവട്ടിതക്ഖന്ധോ. യഥാ ഏകേ കോഞ്ചാ വിയ ച ബകാ വിയ ച വരാഹാ വിയ ച ദീഘഗലാ വങ്കഗലാ പുഥുലഗലാ ച ഹോന്തി, കഥനകാലേ സിരാജാലം പഞ്ഞായതി, മന്ദോ സരോ നിക്ഖമതി, ന ഏവം മഹാപുരിസസ്സ. മഹാപുരിസസ്സ പന സുവട്ടിതസുവണ്ണാളിങ്ഗസദിസോ ഖന്ധോ ഹോതി, കഥനകാലേ സിരാജാലം ന പഞ്ഞായതി, മേഘസ്സ വിയ ഗജ്ജിതോ സരോ മഹാ ഹോതി.

രസഗ്ഗസഗ്ഗീതി ഏത്ഥ രസം ഗസന്തി ഹരന്തീതി രസഗ്ഗസാ. രസഹരണീനമേതം അധിവചനം, താ അഗ്ഗാ അസ്സാതി രസഗ്ഗസഗ്ഗീ. മഹാപുരിസസ്സ കിര സത്തരസഹരണീസഹസ്സാനി ഉദ്ധഗ്ഗാനി ഹുത്വാ ഗീവായമേവ പടിമുക്കാനി. തിലഫലമത്തോപി ആഹാരോ ജിവ്ഹഗ്ഗേ ഠപിതോ സബ്ബകായം അനുഫരതി. തേനേവ മഹാപധാനം പദഹന്തസ്സ ഏകതണ്ഡുലാദീഹിപി കളായയൂസപസതമത്തേനാപി കായസ്സ യാപനം അഹോസി. അഞ്ഞേസം പന തഥാ അഭാവാ ന സകലം കായം ഓജാ ഫരതി. തേന തേ ബഹ്വാബാധാ ഹോന്തി.

സീഹസ്സേവ ഹനു അസ്സാതി സീഹഹനു. തത്ഥ സീഹസ്സ ഹേട്ഠിമഹനുമേവ പരിപുണ്ണം ഹോതി, ന ഉപരിമം. മഹാപുരിസസ്സ പന സീഹസ്സ ഹേട്ഠിമം വിയ ദ്വേപി പരിപുണ്ണാനി ദ്വാദസിയാ പക്ഖസ്സ ചന്ദസദിസാനി ഹോന്തി. അഥ നേമിത്തകാ ഹനുകപരിയന്തം ഓലോകേന്താവ ഇമേസു ഹനുകേസു ഹേട്ഠിമേ വീസതി ഉപരിമേ വീസതീതി ചത്താലീസദന്താ സമാ അവിരളാ പതിട്ഠഹിസ്സന്തീതി സല്ലക്ഖേത്വാ അയഞ്ഹി ദേവ, കുമാരോ ചത്താലീസദന്തോ ഹോതീതിആദിമാഹംസു. തത്രായമത്ഥോ, അഞ്ഞേസഞ്ഹി പരിപുണ്ണദന്താനമ്പി ദ്വത്തിംസ ദന്താ ഹോന്തി. ഇമസ്സ പന ചത്താലീസം ഭവിസ്സന്തി. അഞ്ഞേസഞ്ച കേചി ദന്താ ഉച്ചാ, കേചി നീചാതി വിസമാ ഹോന്തി, ഇമസ്സ പന അയപട്ടകേന ഛിന്നസങ്ഖപടലം വിയ സമാ ഭവിസ്സന്തി. അഞ്ഞേസം കുമ്ഭിലാനം വിയ ദന്താ വിരളാ ഹോന്തി, മച്ഛമംസാനി ഖാദന്താനം ദന്തന്തരം പൂരേന്തി. ഇമസ്സ പന കനകഫലകായം സമുസ്സിതവജിരപന്തി വിയ അവിരളാ തൂലികായ ദസ്സിതപരിച്ഛേദാ വിയ ദന്താ ഭവിസ്സന്തി. അഞ്ഞേസഞ്ച പൂതിദന്താ ഉട്ഠഹന്തി. തേന കാചി ദാഠാ കാളാപി വിവണ്ണാപി ഹോന്തി. അയം പന സുട്ഠു സുക്കദാഠോ ഓസധിതാരകമ്പി അതിക്കമ്മ വിരോചമാനായ പഭായ സമന്നാഗതദാഠോ ഭവിസ്സതി.

പഹൂതജിവ്ഹോതി പുഥുലജിവ്ഹോ. അഞ്ഞേസം ജിവ്ഹാ ഥൂലാപി ഹോന്തി കിസാപി രസ്സാപി ഥദ്ധാപി വിസമാപി, മഹാപുരിസസ്സ പന ജിവ്ഹാ മുദു ദീഘാ പുഥുലാ വണ്ണസമ്പന്നാ ഹോതി. സോ ഹി ഏതം ലക്ഖണം പരിയേസിതും ആഗതാനം കങ്ഖാവിനോദനത്ഥം മുദുകത്താ തം ജിവ്ഹം കഥിനസൂചിം വിയ വട്ടേത്വാ ഉഭോ നാസികസോതാനി പരാമസതി, ദീഘത്താ ഉഭോ കണ്ണസോതാനി പരാമസതി, പുഥുലത്താ കേസന്തപരിയോസാനം കേവലമ്പി നലാടം പടിച്ഛാദേതി. ഏവമസ്സ മുദുദീഘപുഥുലഭാവം പകാസേന്തോ തേസം കങ്ഖം വിനോദേതി. ഏവം തിലക്ഖണസമ്പന്നം ജിവ്ഹം സന്ധായ ‘‘പഹൂതജിവ്ഹോ’’തി വുത്തം.

ബ്രഹ്മസ്സരോതി അഞ്ഞേ ഛിന്നസ്സരാപി ഭിന്നസ്സരാപി കാകസ്സരാപി ഹോന്തി, അയം പന മഹാബ്രഹ്മുനോ സരസദിസേന സരേന സമന്നാഗതോ ഭവിസ്സതി, മഹാബ്രഹ്മുനോ ഹി പിത്തസേമ്ഹേഹി അപലിബുദ്ധത്താ സരോ വിസദോ ഹോതി. മഹാപുരിസേനാപി കതകമ്മം തസ്സ വത്ഥും സോധേതി. വത്ഥുനോ സുദ്ധത്താ നാഭിതോ പട്ഠായ സമുട്ഠഹന്തോ സരോ വിസദോ അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതോവ സമുട്ഠാതി. കരവീകോ വിയ ഭണതീതി കരവീകഭാണീ, മത്തകരവീകരുതമഞ്ജുഘോസോതി അത്ഥോ.

അഭിനീലനേത്തോതി ന സകലനീലനേത്തോ, നീലയുത്തട്ഠാനേ പനസ്സ ഉമാപുപ്ഫസദിസേന അതിവിസുദ്ധേന നീലവണ്ണേന സമന്നാഗതാനി നേത്താനി ഹോന്തി, പീതയുത്തട്ഠാനേ കണികാരപുപ്ഫസദിസേന പീതവണ്ണേന, ലോഹിതയുത്തട്ഠാനേ ബന്ധുജീവകപുപ്ഫസദിസേന ലോഹിതവണ്ണേന, സേതയുത്തട്ഠാനേ ഓസധിതാരകസദിസേന സേതവണ്ണേന, കാളയുത്തട്ഠാനേ അദ്ദാരിട്ഠകസദിസേന കാളവണ്ണേന സമന്നാഗതാനി. സുവണ്ണവിമാനേ ഉഗ്ഘാടിതമണിസീഹപഞ്ജരസദിസാനി ഖായന്തി.

ഗോപഖുമോതി ഏത്ഥ പഖുമന്തി സകലചക്ഖുഭണ്ഡം അധിപ്പേതം, തം കാളവച്ഛകസ്സ ബഹലധാതുകം ഹോതി, രത്തവച്ഛകസ്സ വിപ്പസന്നം, തംമുഹുത്തജാതതരുണരത്തവച്ഛകസദിസചക്ഖുഭണ്ഡോതി അത്ഥോ. അഞ്ഞേസഞ്ഹി ചക്ഖുഭണ്ഡാ അപരിപുണ്ണാ ഹോന്തി, ഹത്ഥിമൂസികാദീനം അക്ഖിസദിസേഹി വിനിഗ്ഗതേഹിപി ഗമ്ഭീരേഹിപി അക്ഖീഹി സമന്നാഗതാ ഹോന്തി. മഹാപുരിസസ്സ പന ധോവിത്വാ മജ്ജിത്വാ ഠപിതമണിഗുളികാ വിയ മുദുസിനിദ്ധനീലസുഖുമപഖുമാചിതാനി അക്ഖീനി.

ഉണ്ണാതി ഉണ്ണലോമം. ഭമുകന്തരേതി ദ്വിന്നം ഭമുകാനം വേമജ്ഝേ നാസികമത്ഥകേയേവ ജാതാ, ഉഗ്ഗന്ത്വാ പന നലാടവേമജ്ഝേ ജാതാ. ഓദാതാതി പരിസുദ്ധാ, ഓസധിതാരകസമാനവണ്ണാ. മുദൂതി സപ്പിമണ്ഡേ ഓസാരേത്വാ ഠപിതസതവാരവിഹതകപ്പാസപടലസദിസാ. തൂലസന്നിഭാതി സിമ്ബലിതൂലലതാതൂലസമാനാ, അയമസ്സ ഓദാതതായ ഉപമാ. സാ പനേസാ കോടിയം ഗഹേത്വാ ആകഡ്ഢിയമാനാ ഉപഡ്ഢബാഹുപ്പമാണാ ഹോതി, വിസ്സട്ഠാ ദക്ഖിണാവട്ടവസേന ആവട്ടിത്വാ ഉദ്ധഗ്ഗാ ഹുത്വാ സന്തിട്ഠതി. സുവണ്ണഫലകമജ്ഝേ ഠപിതരജതപുബ്ബുളകം വിയ, സുവണ്ണഘടതോ നിക്ഖമമാനാ ഖീരധാരാ വിയ, അരുണപ്പഭാരഞ്ജിതേ ഗഗനപ്പദേസേ ഓസധിതാരകാ വിയ ച അതിമനോഹരായ സിരിയാ വിരോചതി.

ഉണ്ഹീസസീസോതി ഇദം പരിപുണ്ണനലാടതഞ്ച പരിപുണ്ണസീസതം ചാതി ദ്വേ അത്ഥവസേ പടിച്ച വുത്തം. മഹാപുരിസസ്സ ഹി ദക്ഖിണകണ്ണചൂളികതോ പട്ഠായ മംസപടലം ഉട്ഠഹിത്വാ സകലനലാടം ഛാദയമാനം പൂരയമാനം ഗന്ത്വാ വാമകണ്ണചൂളികായം പതിട്ഠിതം, തം രഞ്ഞോ ബന്ധഉണ്ഹീസപട്ടോ വിയ വിരോചതി. മഹാപുരിസസ്സ കിര ഇമം ലക്ഖണം ദിസ്വാ രാജൂനം ഉണ്ഹീസപട്ടം അകംസു. അയം താവ ഏകോ അത്ഥോ. അഞ്ഞേ പന ജനാ അപരിപുണ്ണസീസാ ഹോന്തി, കേചി കപിസീസാ, കേചി ഫലസീസാ, കേചി അട്ഠിസീസാ, കേചി ഹത്ഥിസീസാ, കേചി തുമ്ബസീസാ, കേചി പബ്ഭാരസീസാ. മഹാപുരിസസ്സ പന ആരഗ്ഗേന വട്ടേത്വാ ഠപിതം വിയ സുപരിപുണ്ണം ഉദകപുബ്ബുളസദിസം സീസം ഹോതി. തത്ഥ പുരിമനയേ ഉണ്ഹീസവേഠിതസീസോ വിയാതി ഉണ്ഹീസസീസോ. ദുതിയനയേ ഉണ്ഹീസം വിയ സബ്ബത്ഥ പരിമണ്ഡലസീസോതി ഉണ്ഹീസസീസോ.

വിപസ്സീസമഞ്ഞാവണ്ണനാ

൩൭. സബ്ബകാമേഹീതി ഇദം ലക്ഖണാനി പരിഗ്ഗണ്ഹാപേത്വാ പച്ഛാ കതം വിയ വുത്തം, ന പനേവം ദട്ഠബ്ബം. പഠമഞ്ഹി തേ നേമിത്തകേ സന്തപ്പേത്വാ പച്ഛാ ലക്ഖണപരിഗ്ഗണ്ഹനം കതന്തി വേദിതബ്ബം. തസ്സ വിത്ഥാരോ ഗബ്ഭോക്കന്തിയം വുത്തോയേവ. പായേന്തീതി ഥഞ്ഞം പായേന്തി. തസ്സ കിര നിദ്ദോസേന മധുരേന ഖീരേന സമന്നാഗതാ സട്ഠി ധാതിയോ ഉപട്ഠാപേസി, തഥാ സേസാപി തേസു തേസു കമ്മേസു കുസലാ സട്ഠിസട്ഠിയേവ. താസം പേസനകാരകേ സട്ഠി പുരിസേ, തസ്സ തസ്സ കതാകതഭാവം സല്ലക്ഖണേ സട്ഠി അമച്ചേ ഉപട്ഠാപേസി. ഏവം ചത്താരി സട്ഠിയോ ഇത്ഥീനം, ദ്വേ സട്ഠിയോ പുരിസാനന്തി ഛ സട്ഠിയോ ഉപട്ഠകാനംയേവ അഹേസും. സേതച്ഛത്തന്തി ദിബ്ബസേതച്ഛത്തം. കുലദത്തിയം പന സിരിഗബ്ഭേയേവ തിട്ഠതി. മാ നം സീതം വാതിആദീസു മാ അഭിഭവീതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സ്വാസ്സുദന്തി സോ അസ്സുദം. അങ്കേനേവ അങ്കന്തി അഞ്ഞസ്സ ബാഹുനാവ അഞ്ഞസ്സ ബാഹും. അഞ്ഞസ്സ ച അംസകൂടേനേവ അഞ്ഞസ്സ അംസകൂടം. പരിഹരിയതീതി നീയതി, സമ്പാപിയതീതി അത്ഥോ.

൩൮. മഞ്ജുസ്സരോതി അഖരസ്സരോ. വഗ്ഗുസ്സരോതി ഛേകനിപുണസ്സരോ. മധുരസ്സരോതി സാതസ്സരോ. പേമനിയസ്സരോതി പേമജനകസ്സരോ. തത്രിദം കരവീകാനം മധുരസ്സരതായ – കരവീകസകുണേ കിര മധുരരസം അമ്ബപക്കം മുഖതുണ്ഡകേന പഹരിത്വാ പഗ്ഘരിതരസം പിവിത്വാ പക്ഖേന താലം ദത്വാ വികൂജമാനേ ചതുപ്പദാ മത്താ വിയ ലളിതും ആരഭന്തി. ഗോചരപസുതാപി ചതുപ്പദാ മുഖഗതാനി തിണാനി ഛഡ്ഡേത്വാ തം സദ്ദം സുണന്തി. വാളമിഗാ ഖുദ്ദകമിഗേ അനുബന്ധമാനാ ഉക്ഖിത്തം പാദം അനിക്ഖിപിത്വാവ തിട്ഠന്തി. അനുബദ്ധമിഗാ ച മരണഭയം ജഹിത്വാ തിട്ഠന്തി. ആകാസേ പക്ഖന്ദാ പക്ഖിനോപി പക്ഖേ പസാരേത്വാ തം സദ്ദം സുണമാനാവ തിട്ഠന്തി. ഉദകേ മച്ഛാപി കണ്ണപടലം പപ്ഫോടേത്വാ തം സദ്ദം സുണമാനാവ തിട്ഠന്തി. ഏവം മധുരസ്സരാ കരവീകാ.

അസന്ധിമിത്താപി ധമ്മാസോകസ്സ ദേവീ – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ, ഭന്തേ, ബുദ്ധസ്സരേന സദിസോ കസ്സചി സരോ’’തി സങ്ഘം പുച്ഛി. അത്ഥി കരവീകസകുണസ്സാതി. കുഹിം, ഭന്തേ, തേ സകുണാതി? ഹിമവന്തേതി. സാ രാജാനം ആഹ – ‘‘ദേവ, അഹം കരവീകസകുണം പസ്സിതുകാമാമ്ഹീ’’തി. രാജാ – ‘‘ഇമസ്മിം പഞ്ജരേ നിസീദിത്വാ കരവീകോ ആഗച്ഛതൂ’’തി സുവണ്ണപഞ്ജരം വിസ്സജ്ജേസി. പഞ്ജരോ ഗന്ത്വാ ഏകസ്സ കരവീകസ്സ പുരതോ അട്ഠാസി. സോ – ‘‘രാജാണായ ആഗതോ പഞ്ജരോ, ന സക്കാ ന ഗന്തു’’ന്തി തത്ഥ നിസീദി. പഞ്ജരോ ആഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ പുരതോ അട്ഠാസി. ന കരവീകസദ്ദം കാരാപേതും സക്കോന്തി. അഥ രാജാ – ‘‘കഥം, ഭണേ, ഇമേ സദ്ദം ന കരോന്തീ’’തി ആഹ. ഞാതകേ അദിസ്വാ ദേവാതി. അഥ നം രാജാ ആദാസേഹി പരിക്ഖിപാപേസി. സോ അത്തനോ ഛായം ദിസ്വാ – ‘‘ഞാതകാ മേ ആഗതാ’’തി മഞ്ഞമാനോ പക്ഖേന താലം ദത്വാ മധുരസ്സരേന മണിവംസം ധമമാനോ വിയ വിരവി. സകലനഗരേ മനുസ്സാ മത്താ വിയ ലളിംസു. അസന്ധിമിത്താ ചിന്തേസി – ‘‘ഇമസ്സ താവ തിരച്ഛാനഗതസ്സ ഏവം മധുരോ സദ്ദോ, കീദിസോ നു ഖോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസിരിപത്തസ്സ ഭഗവതോ സദ്ദോ അഹോസീ’’തി പീതിം ഉപ്പാദേത്വാ തം പീതിം അവിജഹിത്വാ സത്തഹി ജങ്ഘസതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. ഏവം മധുരോ കിര കരവീകസദ്ദോതി. തതോ പന സതഭാഗേന സഹസ്സഭാഗേന ച മധുരതരോ വിപസ്സിസ്സ കുമാരസ്സ സദ്ദോ അഹോസീതി വേദിതബ്ബോ.

൩൯. കമ്മവിപാകജന്തി ന ഭാവനാമയം, കമ്മവിപാകവസേന പന ദേവതാനം ചക്ഖുസദിസമേവ മംസചക്ഖു അഹോസി, യേന നിമിത്തം കത്വാ തിലവാഹേ പക്ഖിത്തം ഏകതിലമ്പി അയം സോതി ഉദ്ധരിത്വാ ദാതും സക്കോതി.

൪൦. വിപസ്സീതി ഏത്ഥ അയം വചനത്ഥോ, അന്തരന്തരാ നിമീലജനിതന്ധകാരവിരഹേന വിസുദ്ധം പസ്സതി, വിവടേഹി ച അക്ഖീഹി പസ്സതീതി വിപസ്സീ; ദുതിയവാരേ വിചേയ്യ വിചേയ്യ പസ്സതീതി വിപസ്സീ; വിചിനിത്വാ വിചിനിത്വാ പസ്സതീതി അത്ഥോ.

അത്ഥേ പനായതീതി അത്ഥേ ജാനാതി പസ്സതി, നയതി വാ പവത്തേതീതി അത്ഥോ. ഏകദിവസം കിര വിനിച്ഛയട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ അത്ഥേ അനുസാസന്തസ്സ രഞ്ഞോ അലങ്കതപടിയത്തം മഹാപുരിസം ആനേത്വാ ഹത്ഥേ ഠപയിംസു. തസ്സ തം അങ്കേകത്വാ ഉപലാളയമാനസ്സേവ അമച്ചാ സാമികം അസ്സാമികം അകംസു. ബോധിസത്തോ അനത്തമനസദ്ദം നിച്ഛാരേസി. രാജാ – ‘‘കിമേതം, ഉപധാരേഥാ’’തി ആഹ. ഉപധാരിയമാനാ അഞ്ഞം അദിസ്വാ – ‘‘അഡ്ഡസ്സ ദുബ്ബിനിച്ഛിതത്താ ഏവം കതം ഭവിസ്സതീ’’തി പുന സാമികംയേവ സാമികം കത്വാ ‘‘ഞത്വാ നു ഖോ കുമാരോ ഏവം കരോതീ’’തി വീമംസന്താ പുന സാമികം അസ്സാമികം അകംസു. പുനപി ബോധിസത്തോ തഥേവ സദ്ദം നിച്ഛാരേസി. അഥ രാജാ – ‘‘ജാനാതി മഹാപുരിസോ’’തി തതോ പട്ഠായ അപ്പമത്തോ അഹോസി. ഇദം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘വിചേയ്യ വിചേയ്യ കുമാരോ അത്ഥേ പനായതീ’’തി.

൪൨. വസ്സികന്തിആദീസു യത്ഥ സുഖം ഹോതി വസ്സകാലേ വസിതും, അയം വസ്സികോ. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. അയം പനേത്ഥ വചനത്ഥോ വസ്സാവാസോ വസ്സം, വസ്സം അരഹതീതി വസ്സികോ. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ വസ്സികോ പാസാദോ നാതിഉച്ചോ ഹോതി, നാതിനീചോ, ദ്വാരവാതപാനാനിപിസ്സ നാതിബഹൂനി നാതിതനൂനി, ഭൂമത്ഥരണപച്ചത്ഥരണഖജ്ജഭോജ്ജാനിപേത്ഥ മിസ്സകാനേവ വട്ടന്തി. ഹേമന്തികേ ഥമ്ഭാപി ഭിത്തിയോപി നീചാ ഹോന്തി, ദ്വാരവാതപാനാനി തനുകാനി സുഖുമച്ഛിദ്ദാനി, ഉണ്ഹപ്പവേസനത്ഥായ ഭിത്തിനിയൂഹാനി നീഹരിയന്തി. ഭൂമത്ഥരണപച്ചത്ഥരണനിവാസനപാരുപനാനി പനേത്ഥ ഉണ്ഹവിരിയാനി കമ്ബലാദീനി വട്ടന്തി. ഖജ്ജഭോജ്ജം സിനിദ്ധം കടുകസന്നിസ്സിതം നിരുദകസന്നിസ്സിതഞ്ച. ഗിമ്ഹികേ ഥമ്ഭാപി ഭിത്തിയോപി ഉച്ചാ ഹോന്തി, ദ്വാരവാതപാനാനി പനേത്ഥ ബഹൂനി വിപുലജാതാനി ഹോന്തി, ഭൂമത്ഥരണാദീനി ദുകൂലമയാനി വട്ടന്തി. ഖജ്ജഭോജ്ജാനി മധുരസസന്നിസ്സിതഭരിതാനി. വാതപാനസമീപേസു ചേത്ഥ നവ ചാടിയോ ഠപേത്വാ ഉദകസ്സ പൂരേത്വാ നീലുപ്പലാദീഹി സഞ്ഛാദേന്തി. തേസു തേസു പദേസേസു ഉദകയന്താനി കരോന്തി, യേഹി ദേവേ വസ്സന്തേ വിയ ഉദകധാരാ നിക്ഖമന്തി.

നിപ്പുരിസേഹീതി പുരിസവിരഹിതേഹി. ന കേവലഞ്ചേത്ഥ തൂരിയാനേവ നിപ്പുരിസാനി, സബ്ബട്ഠാനാനിപി നിപ്പുരിസാനേവ, ദോവാരികാപി ഇത്ഥിയോവ, നഹാപനാദിപരികമ്മകരാപി ഇത്ഥിയോവ. രാജാ കിര – ‘‘തഥാരൂപം ഇസ്സരിയസുഖസമ്പത്തിം അനുഭവമാനസ്സ പുരിസം ദിസ്വാ പുരിസാസങ്കാ ഉപ്പജ്ജതി, സാ മേ പുത്തസ്സ മാ അഹോസീ’’തി സബ്ബകിച്ചേസു ഇത്ഥിയോവ ഠപേസീതി.

പഠമഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ജിണ്ണപുരിസവണ്ണനാ

൪൩. ദുതിയഭാണവാരേ ഗോപാനസിവങ്കന്തി ഗോപാനസീ വിയ വങ്കം. ഭോഗ്ഗന്തി ഖന്ധേ, കടിയം, ജാണൂസൂതി തീസു ഠാനേസു ഭോഗ്ഗവങ്കം. ദണ്ഡപരായനന്തി ദണ്ഡഗതികം ദണ്ഡപടിസരണം. ആതുരന്തി ജരാതുരം. ഗതയോബ്ബനന്തി അതിക്കന്തയോബ്ബനം പച്ഛിമവയേ ഠിതം. ദിസ്വാതി അഡ്ഢയോജനപ്പമാണേന ബലകായേന പരിവുതോ സുസംവിഹിതാരക്ഖോപി ഗച്ഛന്തോ യദാ രഥോ പുരതോ ഹോതി, പച്ഛാ ബലകായോ, താദിസേ ഓകാസേ സുദ്ധാവാസഖീണാസവബ്രഹ്മേഹി അത്തനോ ആനുഭാവേന രഥസ്സ പുരതോവ ദസ്സിതം, തം പുരിസം പസ്സിത്വാ. സുദ്ധാവാസാ കിര – ‘‘മഹാപുരിസോ പങ്കേ ഗജോ വിയ പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ലഗ്ഗോ, സതിമസ്സ ഉപ്പാദേസ്സാമാ’’തി തം ദസ്സേസും. ഏവം ദസ്സിതഞ്ച തം ബോധിസത്തോ ചേവ പസ്സതി സാരഥി ച. ബ്രഹ്മാനോ ഹി ബോധിസത്തസ്സ അപ്പമാദത്ഥം സാരഥിസ്സ ച കഥാസല്ലാപത്ഥം തം ദസ്സേസും. കിം പനേസോതി ‘‘ഏസോ ജിണ്ണോതി കിം വുത്തം ഹോതി, നാഹം, ഭോ ഇതോ പുബ്ബേ ഏവരൂപം അദ്ദസ’’ന്തി പുച്ഛി.

തേന ഹീതി യദി മയ്ഹമ്പി ഏവരൂപേഹി കേസേഹി ഏവരൂപേന ച കായേന ഭവിതബ്ബം, തേന ഹി സമ്മ സാരഥി. അലം ദാനജ്ജ ഉയ്യാനഭൂമിയാതി – ‘‘അജ്ജ ഉയ്യാനഭൂമിം പസ്സിസ്സാമാ’’തി ഗച്ഛാമ, അലം തായ ഉയ്യാനഭൂമിയാതി സംവിഗ്ഗഹദയോ സംവേഗാനുരൂപമാഹ. അന്തേപുരം ഗതോതി ഇത്ഥിജനം വിസ്സജ്ജേത്വാ സിരിഗബ്ഭേ ഏകകോവ നിസിന്നോ. യത്ര ഹി നാമാതി യായ ജാതിയാ സതി ജരാ പഞ്ഞായതി, സാ ജാതി ധിരത്ഥു ധിക്കതാ അത്ഥു, ജിഗുച്ഛാമേതം ജാതിന്തി, ജാതിയാ മൂലം ഖണന്തോ നിസീദി, പഠമേന സല്ലേന ഹദയേ വിദ്ധോ വിയ.

൪൫. സാരഥിം ആമന്താപേത്വാതി രാജാ കിര നേമിത്തകേഹി കഥിതകാലതോ പട്ഠായ ഓഹിതസോതോ വിചരതി, സോ ‘‘കുമാരോ ഉയ്യാനം ഗച്ഛന്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ നിവത്തോ’’തി സുത്വാ സാരഥിം ആമന്താപേസി. മാ ഹേവ ഖോതിആദീസു രജ്ജം കാരേതു, മാ പബ്ബജതു, ബ്രാഹ്മണാനം വചനം മാ സച്ചം ഹോതൂതി ഏവം ചിന്തേസീതി അത്ഥോ.

ബ്യാധിപുരിസവണ്ണനാ

൪൭. അദ്ദസ ഖോതി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ സുദ്ധാവാസേഹി ദസ്സിതം അദ്ദസ. ആബാധികന്തി ഇരിയാപഥഭഞ്ജനകേന വിസഭാഗബാധേന ആബാധികം. ദുക്ഖിതന്തി രോഗദുക്ഖേന ദുക്ഖിതം. ബാള്ഹഗിലാനന്തി അധിമത്തഗിലാനം. പലിപന്നന്തി നിമുഗ്ഗം. ജരാ പഞ്ഞായിസ്സതി ബ്യാധി പഞ്ഞായിസ്സതീതി ഇധാപി യായ ജാതിയാ സതി ഇദം ദ്വയം പഞ്ഞായതി, ധിക്കതാ സാ ജാതി, അജാതം ഖേമന്തി ജാതിയാ മൂലം ഖണന്തോ നിസീദി, ദുതിയേന സല്ലേന വിദ്ധോ വിയ.

കാലങ്കതപുരിസവണ്ണനാ

൫൦. വിലാതന്തി സിവികം. പേതന്തി ഇതോ പടിഗതം. കാലങ്കതന്തി കതകാലം, യത്തകം തേന കാലം ജീവിതബ്ബം, തം സബ്ബം കത്വാ നിട്ഠപേത്വാ മതന്തി അത്ഥോ. ഇമമ്പിസ്സ പുരിമനയേനേവ ബ്രഹ്മാനോ ദസ്സേസും. യത്ര ഹി നാമാതി ഇധാപി യായ ജാതിയാ സതി ഇദം തയം പഞ്ഞായതി, ധിക്കതാ സാ ജാതി, അജാതം ഖേമന്തി ജാതിയാ മൂലം ഖണന്തോ നിസീദി, തതിയേന സല്ലേന വിദ്ധോ വിയ.

പബ്ബജിതവണ്ണനാ

൫൨. ഭണ്ഡുന്തി മുണ്ഡം. ഇമമ്പിസ്സ പുരിമനയേനേവ ബ്രഹ്മാനോ ദസ്സേസും. സാധു ധമ്മചരിയാതിആദീസു അയം ദേവ ധമ്മചരണഭാവോ സാധൂതി ചിന്തേത്വാ പബ്ബജിതോതി ഏവം ഏകമേകസ്സ പദസ്സ യോജനാ വേദിതബ്ബാ. സബ്ബാനി ചേതാനി ദസകുസലകമ്മപഥവേവചനാനേവ. അവസാനേ പന അവിഹിംസാതി കരുണായ പുബ്ബഭാഗോ. അനുകമ്പാതി മേത്തായ പുബ്ബഭാഗോ. തേനഹീതി ഉയ്യോജനത്ഥേ നിപാതോ. പബ്ബജിതം ഹിസ്സ ദിസ്വാ ചിത്തം പബ്ബജ്ജായ നിന്നം ജാതം. അഥ തേന സദ്ധിം കഥേതുകാമോ ഹുത്വാ സാരഥിം ഉയ്യോജേന്തോ തേന ഹീതിആദിമാഹ.

ബോധിസത്തപബ്ബജ്ജാവണ്ണനാ

൫൪. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേതി – ‘‘പബ്ബജിതസ്സ സാധു ധമ്മചരിയാ’’തിആദീനി ച അഞ്ഞഞ്ച ബഹും മഹാജനകായേന രക്ഖിയമാനസ്സ പുത്തദാരസമ്ബാധേ ഘരേ വസതോ ആദീനവപടിസംയുത്തഞ്ചേവ മിഗഭൂതേന ചേതസാ യഥാസുഖം വനേ വസതോ പബ്ബജിതസ്സ വിവേകാനിസംസപടിസംയുത്തഞ്ച ധമ്മിം കഥം സുത്വാ പബ്ബജിതുകാമോ ഹുത്വാ – അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, വിപസ്സീ കുമാരോ സാരഥിം ആമന്തേസി.

ഇമാനി ചത്താരി ദിസ്വാ പബ്ബജിതം നാമ സബ്ബബോധിസത്താനം വംസോവ തന്തിയേവ പവേണീയേവ. അഞ്ഞേപി ച ബോധിസത്താ യഥാ അയം വിപസ്സീ കുമാരോ, ഏവം ചിരസ്സം ചിരസ്സം പസ്സന്തി. അമ്ഹാകം പന ബോധിസത്തോ ചത്താരിപി ഏകദിവസംയേവ ദിസ്വാ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ അനോമാനദീതീരേ പബ്ബജിതോ. തേനേവ രാജഗഹം പത്വാ തത്ഥ രഞ്ഞാ ബിമ്ബിസാരേന – ‘‘കിമത്ഥം, പണ്ഡിത, പബ്ബജിതോസീതി’’ പുട്ഠോ ആഹ –

‘‘ജിണ്ണഞ്ച ദിസ്വാ ദുഖിതഞ്ച ബ്യാധിതം,

മതഞ്ച ദിസ്വാ ഗതമായുസങ്ഖയം;

കാസായവത്ഥം പബ്ബജിതഞ്ച ദിസ്വാ,

തസ്മാ അഹം പബ്ബജിതോമ്ഹി രാജാ’’തി.

മഹാജനകായഅനുപബ്ബജ്ജാവണ്ണനാ

൫൫. സുത്വാന തേസന്തി തേസം ചതുരാസീതിയാ പാണസഹസ്സാനം സുത്വാ ഏതദഹോസി. ഓരകോതി ഊനകോ ലാമകോ. അനുപബ്ബജിംസൂതി അനുപബ്ബജിതാനി. കസ്മാ പനേത്ഥ യഥാ പരതോ ഖണ്ഡതിസ്സാനം അനുപബ്ബജ്ജായ – ‘‘ബന്ധുമതിയാ രാജധാനിയാ നിക്ഖമിത്വാ’’തി വുത്തം, ഏവം ന വുത്തന്തി? നിക്ഖമിത്വാ സുതത്താ. ഏതേ കിര സബ്ബേപി വിപസ്സിസ്സ കുമാരസ്സ ഉപട്ഠാകപരിസാവ, തേ പാതോവ ഉപട്ഠാനം ആഗന്ത്വാ കുമാരം അദിസ്വാ പാതരാസത്ഥായ ഗന്ത്വാ ഭുത്തപാതരാസാ ആഗമ്മ ‘‘കുഹിം കുമാരോ’’തി പുച്ഛിത്വാ ‘‘ഉയ്യാനഭൂമിം ഗതോ’’തി സുത്വാ ‘‘തത്ഥേവ നം ദക്ഖിസ്സാമാ’’തി നിക്ഖമന്താ നിവത്തമാനം സാരഥിം ദിസ്വാ – ‘‘കുമാരോ പബ്ബജിതോ’’തി ചസ്സ വചനം സുത്വാ സുതട്ഠാനേയേവ സബ്ബാഭരണാനി ഓമുഞ്ചിത്വാ അന്തരാപണതോ കാസാവപീതാനി വത്ഥാനി ആഹരാപേത്വാ കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ പബ്ബജിംസു. ഇതി നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ ബഹിനഗരേ സുതത്താ ഏത്ഥ – ‘‘ബന്ധുമതിയാ രാജധാനിയാ നിക്ഖമിത്വാ’’തി ന വുത്തം.

ചാരികം ചരതീതി ഗതഗതട്ഠാനേ മഹാമണ്ഡപം കത്വാ ദാനം സജ്ജേത്വാ ആഗമ്മ സ്വാതനായ നിമന്തിതോ ജനസ്സ ആയാചിതഭിക്ഖമേവ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ചത്താരോ മാസേ ചാരികം ചരി.

ആകിണ്ണോതി ഇമിനാ ഗണേന പരിവുതോ. അയം പന വിതക്കോ ബോധിസത്തസ്സ കദാ ഉപ്പന്നോതി? സ്വേ വിസാഖപുണ്ണമാ ഭവിസ്സതീതി ചാതുദ്ദസീദിവസേ. തദാ കിര സോ – ‘‘യഥേവ മം ഇമേ പുബ്ബേ ഗിഹിഭൂതം പരിവാരേത്വാ ചരന്തി, ഇദാനിപി തഥേവ, കിം ഇമിനാ ഗണേനാ’’തി ഗണസങ്ഗണികായ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ‘‘അജ്ജേവ ഗച്ഛാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ പുന ‘‘അജ്ജ അവേലാ, സചേ ഇദാനി ഗമിസ്സാമി, സബ്ബേവ ഇമേ ജാനിസ്സന്തി, സ്വേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. തം ദിവസഞ്ച ഉരുവേലഗാമസദിസേ ഗാമേ ഗാമവാസിനോ സ്വാതനായ നിമന്തയിംസു. തേ ചതുരാസീതിസഹസ്സാനമ്പി തേസം പബ്ബജിതാനം മഹാപുരിസസ്സ ച പായാസമേവ പടിയാദയിംസു. അഥ മഹാപുരിസോ പുനദിവസേ തസ്മിംയേവ ഗാമേ തേഹി പബ്ബജിതേഹി സദ്ധിം ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വസനട്ഠാനമേവ അഗമാസി. തത്ഥ തേ പബ്ബജിതാ മഹാപുരിസസ്സ വത്തം ദസ്സേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനാനി പവിട്ഠാ. ബോധിസത്തോപി പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ നിസിന്നോ.

‘‘ഠിതേ മജ്ഝന്ഹികേ കാലേ, സന്നിസീവേസു പക്ഖിസു;

സണതേവ ബ്രഹാരഞ്ഞം, തം ഭയം പടിഭാതി മ’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൧൫);

ഏവരൂപേ അവിവേകാരാമാനം ഭയകാലേ സബ്ബസത്താനം സദരഥകാലേയേവ – ‘‘അയം കാലോ’’തി നിക്ഖമിത്വാ പണ്ണസാലായ ദ്വാരം പിദഹിത്വാ ബോധിമണ്ഡാഭിമുഖോ പായാസി. അഞ്ഞദാപി ച തസ്മിം ഠാനേ വിചരന്തോ ബോധിമണ്ഡം പസ്സതി, നിസീദിതും പനസ്സ ചിത്തം ന നമിതപുബ്ബം. തം ദിവസം പനസ്സ ഞാണം പരിപാകഗതം, തസ്മാ അലങ്കതം ബോധിമണ്ഡം ദിസ്വാ ആരോഹനത്ഥായ ചിത്തം ഉപ്പന്നം. സോ ദക്ഖിണദിസാഭാഗേന ഉപഗമ്മ പദക്ഖിണം കത്വാ പുരത്ഥിമദിസാഭാഗേ ചുദ്ദസഹത്ഥം പല്ലങ്കം പഞ്ഞപേത്വാ ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠഹിത്വാ – ‘‘യാവ ബുദ്ധോ ന ഹോമി, ന താവ ഇതോ വുട്ഠഹാമീ’’തി പടിഞ്ഞം കത്വാ നിസീദി. ഇദമസ്സ വൂപകാസം സന്ധായ – ‘‘ഏകോവ ഗണമ്ഹാ വൂപകട്ഠോ വിഹാസീ’’തി വുത്തം.

അഞ്ഞേനേവ താനീതി തേ കിര സായം ബോധിസത്തസ്സ ഉപട്ഠാനം ആഗന്ത്വാ പണ്ണസാലം പരിവാരേത്വാ നിസിന്നാ ‘‘അതിവികാലോ ജാതോ, ഉപധാരേഥാ’’തി വത്വാ പണ്ണസാലം വിവരിത്വാ തം അപസ്സന്താപി ‘‘കുഹിം ഗതോ’’തി നാനുബന്ധിംസു, ‘‘ഗണവാസേ നിബ്ബിന്നോ ഏകോ വിഹരിതുകാമോ മഞ്ഞേ മഹാപുരിസോ, ബുദ്ധഭൂതംയേവ നം പസ്സിസ്സാമാ’’തി വത്വാ അന്തോജമ്ബുദീപാഭിമുഖാ ചാരികം പക്കന്താ.

ബോധിസത്തഅഭിവേസവണ്ണനാ

൫൭. വാസൂപഗതസ്സാതി ബോധിമണ്ഡേ ഏകരത്തിവാസം ഉപഗതസ്സ. രഹോഗതസ്സാതി രഹസി ഗതസ്സ. പടിസല്ലീനസ്സാതി ഏകീഭാവവസേന നിലീനസ്സ. കിച്ഛന്തി ദുക്ഖം. ചവതി ച ഉപപജ്ജതി ചാതി ഇദം ദ്വയം പന അപരാപരം ചുതിപടിസന്ധിം സന്ധായ വുത്തം. ജരാമരണസ്സാതി ഏത്ഥ യസ്മാ പബ്ബജന്തോ ജിണ്ണബ്യാധിമത്തേയേവ ദിസ്വാ പബ്ബജിതോ, തസ്മാസ്സ ജരാമരണമേവ ഉപട്ഠാതി. തേനേവാഹ – ‘‘ജരാമരണസ്സാ’’തി. ഇതി ജരാമരണം മൂലം കത്വാ അഭിനിവിട്ഠസ്സ ഭവഗ്ഗതോ ഓതരന്തസ്സ വിയ – അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, വിപസ്സിസ്സ ബോധിസത്തസ്സ ഏതദഹോസി.

യോനിസോമനസികാരാതി ഉപായമനസികാരാ പഥമനസികാരാ. അനിച്ചാദീനി ഹി അനിച്ചാദിതോവ മനസികരോതോ യോനിസോമനസികാരോ നാമ ഹോതി. അയഞ്ച – ‘‘കിസ്മിം നു ഖോ സതിജാതിആദീനി ഹോന്തി, കിസ്മിം അസതി ന ഹോന്തീ’’തി ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാവസേന പവത്തത്താ തേസം അഞ്ഞതരോ. തസ്മാസ്സ ഇതോ യോനിസോമനസികാരാ ഇമിനാ ഉപായമനസികാരേന അഹു പഞ്ഞായ അഭിസമയോ, ബോധിസത്തസ്സ പഞ്ഞായ യസ്മിം സതി ജരാമരണം ഹോതി, തേന ജരാമരണകാരണേന സദ്ധിം സമാഗമോ അഹോസി. കിം പന തന്തി? ജാതി. തേനാഹ – ‘‘ജാതിയാ ഖോ സതി ജരാമരണം ഹോതീ’’തി. യാ ചായം ജരാമരണസ്സ കാരണപരിഗ്ഗാഹികാ പഞ്ഞാ, തായ സദ്ധിം ബോധിസത്തസ്സ സമാഗമോ അഹോസീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. ഏതേനുപായേന സബ്ബപദാനി വേദിതബ്ബാനി.

നാമരൂപേ ഖോ സതി വിഞ്ഞാണന്തി ഏത്ഥ പന സങ്ഖാരേസു സതി വിഞ്ഞാണന്തി ച, അവിജ്ജായ സതി സങ്ഖാരാതി ച വത്തബ്ബം ഭവേയ്യ, തദുഭയമ്പി ന ഗഹിതം. കസ്മാ? അവിജ്ജാസങ്ഖാരാ ഹി അതീതോ ഭവോ തേഹി സദ്ധിം അയം വിപസ്സനാ ന ഘടിയതി. മഹാപുരിസോ ഹി പച്ചുപ്പന്നവസേന അഭിനിവിട്ഠോതി. നനു ച അവിജ്ജാസങ്ഖാരേഹി അദിട്ഠേഹി ന സക്കാ ബുദ്ധേന ഭവിതുന്തി. സച്ചം ന സക്കാ, ഇമിനാ പന തേ ഭവഉപാദാനതണ്ഹാവസേനേവ ദിട്ഠാതി. ഇമസ്മിം ഠാനേ വിത്ഥാരതോ പടിച്ചസമുപ്പാദകഥാ കഥേതബ്ബാ. സാ പനേസാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ കഥിതാവ.

൫൮. പച്ചുദാവത്തതീതി പടിനിവത്തതി. കതമം പനേത്ഥ വിഞ്ഞാണം പച്ചുദാവത്തതീതി? പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണമ്പി വിപസ്സനാഞാണമ്പി. തത്ഥ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം പച്ചയതോ പടിനിവത്തതി, വിപസ്സനാഞാണം ആരമ്മണതോ. ഉഭയമ്പി നാമരൂപം നാതിക്കമതി, നാമരൂപതോ പരം ന ഗച്ഛതി. ഏത്താവതാ ജായേഥ വാതിആദീസു വിഞ്ഞാണേ നാമരൂപസ്സ പച്ചയേ ഹോന്തേ, നാമരൂപേ ച വിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയേ ഹോന്തേ, ദ്വീസുപി അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയേസു ഹോന്തേസു ഏത്തകേന ജായേഥ വാ…പേ… ഉപപജ്ജേഥ വാ, ഇതോ ഹി പരം കിം അഞ്ഞം ജായേയ്യ വാ…പേ… ഉപപജ്ജേയ്യ വാ. നനു ഏതദേവ ജായതി ച…പേ… ഉപപജ്ജതി ചാതി? ഏവം സദ്ധിം അപരാപരചുതിപടിസന്ധീഹി പഞ്ച പദാനി ദസ്സേത്വാ പുന തം ഏത്താവതാതി വുത്തമത്ഥം നിയ്യാതേന്തോ – ‘‘യദിദം നാമരൂപപച്ചയാ വിഞ്ഞാണം, വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപ’’ന്തി വത്വാ തതോ പരം അനുലോമപച്ചയാകാരവസേന വിഞ്ഞാണപച്ചയാ നാമരൂപമൂലം ആയതിമ്പി ജാതിജരാമരണം ദസ്സേതും നാമരൂപപച്ചയാ സളായതനന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ഹോതീതി സകലസ്സ ജാതിജരാമരണസോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാദിഭേദസ്സ ദുക്ഖരാസിസ്സ നിബ്ബത്തി ഹോതി. ഇതി മഹാപുരിസോ സകലസ്സ വട്ടദുക്ഖസ്സ നിബ്ബത്തിം അദ്ദസ.

൫൯. സമുദയോ സമുദയോതി ഖോതി നിബ്ബത്തി നിബ്ബത്തീതി ഖോ. പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസൂതി ന അനുസ്സുതേസു അസ്സുതപുബ്ബേസു. ചക്ഖും ഉദപാദീതിആദീസു ഉദയദസ്സനപഞ്ഞാവേസാ. ദസ്സനട്ഠേന ചക്ഖു, ഞാതകരണട്ഠേന ഞാണം, പജാനനട്ഠേന പഞ്ഞാ, നിബ്ബിജ്ഝിത്വാ പടിവിജ്ഝിത്വാ ഉപ്പന്നട്ഠേന വിജ്ജാ, ഓഭാസട്ഠേന ച ആലോകോതി വുത്താ. യഥാഹ – ‘‘ചക്ഖും ഉദപാദീതി ദസ്സനട്ഠേന. ഞാണം ഉദപാദീതി ഞാതട്ഠേന. പഞ്ഞാ ഉദപാദീതി പജാനനട്ഠേന. വിജ്ജാ ഉദപാദീതി പടിവേധട്ഠേന. ആലോകോ ഉദപാദീതി ഓഭാസട്ഠേന. ചക്ഖുധമ്മോ ദസ്സനട്ഠോ അത്ഥോ. ഞാണധമ്മോ ഞാതട്ഠോ അത്ഥോ. പഞ്ഞാധമ്മോ പജാനനട്ഠോ അത്ഥോ. വിജ്ജാധമ്മോ പടിവേധട്ഠോ അത്ഥോ. ആലോകോ ധമ്മോ ഓഭാസട്ഠോ അത്ഥോ’’തി (പടി. മ. ൨.൩൯). ഏത്തകേഹി പദേഹി കിം കഥിതന്തി? ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതീതി പച്ചയസഞ്ജാനനമത്തം കഥിതം. അഥവാ വീഥിപടിപന്നാ തരുണവിപസ്സനാ കഥിതാതി.

൬൧. അധിഗതോ ഖോ മ്യായന്തി അധിഗതോ ഖോ മേ അയം. മഗ്ഗോതി വിപസ്സനാമഗ്ഗോ. ബോധായാതി ചതുസച്ചബുജ്ഝനത്ഥായ, നിബ്ബാനബുജ്ഝനത്ഥായ ഏവ വാ. അപി ച ബുജ്ഝതീതി ബോധി, അരിയമഗ്ഗസ്സേതം നാമം, തദത്ഥായാതിപി വുത്തം ഹോതി. വിപസ്സനാമഗ്ഗമൂലകോ ഹി അരിയമഗ്ഗോതി. ഇദാനി തം മഗ്ഗം നിയ്യാതേന്തോ – ‘‘യദിദം നാമരൂപനിരോധാതിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ച വിഞ്ഞാണനിരോധോതിആദീഹി പച്ചത്തപദേഹി നിബ്ബാനമേവ കഥിതം. ഇതി മഹാപുരിസോ സകലസ്സ വട്ടദുക്ഖസ്സ അനിബ്ബത്തിനിരോധം അദ്ദസ.

൬൨. നിരോധോ നിരോധോതി ഖോതി അനിബ്ബത്തി അനിബ്ബത്തിതി ഖോ. ചക്ഖുന്തിആദീനി വുത്തത്ഥാനേവ. ഇധ പന സബ്ബേഹേവ ഏതേഹി പദേഹി – ‘‘ഇമസ്മിം അസതി ഇദം ന ഹോതീ’’തി നിരോധസഞ്ജാനനമത്തമേവ കഥിതം, അഥവാ വുട്ഠാനഗാമിനീ ബലവവിപസ്സനാ കഥിതാതി.

൬൩. അപരേന സമയേനാതി ഏവം പച്ചയഞ്ച പച്ചയനിരോധഞ്ച വിദിത്വാ തതോ അപരഭാഗേ. ഉപാദാനക്ഖന്ധേസൂതി ഉപാദാനസ്സ പച്ചയഭൂതേസു ഖന്ധേസു. ഉദയബ്ബയാനുപസ്സീതി തമേവ പഠമം ദിട്ഠം ഉദയഞ്ച വയഞ്ച അനുപസ്സമാനോ. വിഹാസീതി സിഖാപത്തം വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനം വഹന്തോ വിഹരി. ഇദം കസ്മാ വുത്തം? സബ്ബേയേവ ഹി പൂരിതപാരമിനോ ബോധിസത്താ പച്ഛിമഭവേ പുത്തസ്സ ജാതദിവസേ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിത്വാ പധാനമനുയുഞ്ജിത്വാ ബോധിപല്ലങ്കമാരുയ്ഹ മാരബലം വിധമിത്വാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരന്തി, ദുതിയയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേന്തി, തതിയയാമേ പച്ചയാകാരം സമ്മസിത്വാ ആനാപാനചതുത്ഥജ്ഝാനതോ ഉട്ഠായ പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അഭിനിവിസിത്വാ ഉദയബ്ബയവസേന സമപഞ്ഞാസ ലക്ഖണാനി ദിസ്വാ യാവ ഗോത്രഭുഞാണാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരിയമഗ്ഗേന സകലേ ബുദ്ധഗുണേ പടിവിജ്ഝന്തി. അയമ്പി മഹാപുരിസോ പൂരിതപാരമീ. സോ യഥാവുത്തം സബ്ബം അനുക്കമം കത്വാ പച്ഛിമയാമേ ആനാപാനചതുത്ഥജ്ഝാനതോ ഉട്ഠായ പഞ്ചസു ഖന്ധേസു അഭിനിവിസിത്വാ വുത്തപ്പകാരം ഉദയബ്ബയവിപസ്സനം ആരഭി. തം ദസ്സേതും ഇദം വുത്തം.

തത്ഥ ഇതി രൂപന്തി ഇദം രൂപം, ഏത്തകം രൂപം, ഇതോ ഉദ്ധം രൂപം നത്ഥീതി രുപ്പനസഭാവഞ്ചേവ ഭൂതുപാദായഭേദഞ്ച ആദിം കത്വാ ലക്ഖണരസപച്ചുപട്ഠാനപദട്ഠാനവസേന അനവസേസരൂപപരിഗ്ഗഹോ വുത്തോ. ഇതി രൂപസ്സ സമുദയോതി ഇമിനാ ഏവം പരിഗ്ഗഹിതസ്സ രൂപസ്സ സമുദയദസ്സനം വുത്തം. തത്ഥ ഇതീതി ഏവം സമുദയോ ഹോതീതി അത്ഥോ. തസ്സ വിത്ഥാരോ – ‘‘അവിജ്ജാസമുദയാ രൂപസമുദയോ, തണ്ഹാസമുദയാ രൂപസമുദയോ, കമ്മസമുദയാ രൂപസമുദയോ, ആഹാരസമുദയാ രൂപസമുദയോതി, നിബ്ബത്തിലക്ഖണം പസ്സന്തോപി രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം പസ്സതീ’’തി ഏവം വേദിതബ്ബോ. അത്ഥങ്ഗമേപി ‘‘അവിജ്ജാനിരോധാ രൂപനിരോധോ…പേ… വിപരിണാമലക്ഖണം പസ്സന്തോപി രൂപക്ഖന്ധസ്സ നിരോധം പസ്സതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൫൦) അയമസ്സ വിത്ഥാരോ.

ഇതി വേദനാതിആദീസുപി അയം വേദനാ, ഏത്തകാ വേദനാ, ഇതോ ഉദ്ധം വേദനാ നത്ഥി. അയം സഞ്ഞാ, ഇമേ സങ്ഖാരാ, ഇദം വിഞ്ഞാണം, ഏത്തകം വിഞ്ഞാണം, ഇതോ ഉദ്ധം വിഞ്ഞാണം നത്ഥീതി വേദയിതസഞ്ജാനനഅഭിസങ്ഖരണവിജാനനസഭാവഞ്ചേവ സുഖാദിരൂപസഞ്ഞാദി ഫസ്സാദി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദി ഭേദഞ്ച ആദിം കത്വാ ലക്ഖണരസപച്ചുപട്ഠാനപദട്ഠാനവസേന അനവസേസവേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണപരിഗ്ഗഹോ വുത്തോ. ഇതി വേദനായ സമുദയോതിആദീഹി പന ഏവം പരിഗ്ഗഹിതാനം വേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണാനം സമുദയദസ്സനം വുത്തം. തത്രാപി ഇതീതി ഏവം സമുദയോ ഹോതീതി അത്ഥോ. തേസമ്പി വിത്ഥാരോ – ‘‘അവിജ്ജാസമുദയാ വേദനാസമുദയോ’’തി (പടി. മ. ൧.൫൦) രൂപേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. അയം പന വിസേസോ – തീസു ഖന്ധേസു ‘‘ആഹാരസമുദയാ’’തി അവത്വാ ‘‘ഫസ്സസമുദയാ’’തി വത്തബ്ബം. വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധേ ‘‘നാമരൂപസമുദയാ’’തി അത്ഥങ്ഗമപദമ്പി തേസംയേവ വസേന യോജേതബ്ബം. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന ഉദയബ്ബയവിനിച്ഛയോ സബ്ബാകാരപരിപൂരോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തോ. തസ്സ പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു ഉദയബ്ബയാനുപസ്സിനോ വിഹരതോതി തസ്സ വിപസ്സിസ്സ ബോധിസത്തസ്സ ഇമേസു രൂപാദീസു പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു സമപഞ്ഞാസലക്ഖണവസേന ഉദയബ്ബയാനുപസ്സിനോ വിഹരതോ യഥാനുക്കമേന വഡ്ഢിതേ വിപസ്സനാഞാണേ അനുപ്പാദനിരോധേന നിരുജ്ഝമാനേഹി ആസവസങ്ഖാതേഹി കിലേസേഹി അനുപാദായ അഗ്ഗഹേത്വാവ ചിത്തം വിമുച്ചതി, തദേതം മഗ്ഗക്ഖണേ വിമുച്ചതി നാമ, ഫലക്ഖണേ വിമുത്തം നാമ; മഗ്ഗക്ഖണേ വാ വിമുത്തഞ്ചേവ വിമുച്ചതി ച, ഫലക്ഖണേ വിമുത്തമേവ.

ഏത്താവതാ ച മഹാപുരിസോ സബ്ബബന്ധനാ വിപ്പമുത്തോ സൂരിയരസ്മിസമ്ഫുട്ഠമിവ പദുമം സുവികസിതചിത്തസന്താനോ ചത്താരി മഗ്ഗഞാണാനി, ചത്താരി ഫലഞാണാനി, ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, ചതുയോനിപരിച്ഛേദകഞാണം, പഞ്ചഗതിപരിച്ഛേദകഞാണം, ഛ അസാധാരണഞാണാനി, സകലേ ച ബുദ്ധഗുണേ ഹത്ഥഗതേ കത്വാ പരിപുണ്ണസങ്കപ്പോ ബോധിപല്ലങ്കേ നിസിന്നോവ –

‘‘അനേകജാതിസംസാരം, സന്ധാവിസ്സം അനിബ്ബിസം;

ഗഹകാരം ഗവേസന്തോ, ദുക്ഖാ ജാതി പുനപ്പുനം.

ഗഹകാരക ദിട്ഠോസി, പുന ഗേഹം ന കാഹസി;

സബ്ബാ തേ ഫാസുകാ ഭഗ്ഗാ, ഗഹകൂടം വിസങ്ഖതം;

വിസങ്ഖാരഗതം ചിത്തം, തണ്ഹാനം ഖയമജ്ഝഗാ’’തി. (ധ. പ. ൧൫൩, ൧൫൪);

‘‘അയോഘനഹതസ്സേവ, ജലതോ ജാതവേദസോ;

അനുപുബ്ബൂപസന്തസ്സ, യഥാ ന ഞായതേ ഗതി.

ഏവം സമ്മാവിമുത്താനം, കാമബന്ധോഘതാരിനം;

പഞ്ഞാപേതും ഗതി നത്ഥി, പത്താനം അചലം സുഖ’’ന്തി. (ഉദാ. ൮൦);

ഏവം മനസി കരോന്തോ സരദേ സൂരിയോ വിയ, പുണ്ണചന്ദോ വിയ ച വിരോചിത്ഥാതി.

ദുതിയഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ബ്രഹ്മയാചനകഥാവണ്ണനാ

൬൪. തതിയഭാണവാരേ യംനൂനാഹം ധമ്മം ദേസേയ്യന്തി യദി പനാഹം ധമ്മം ദേസേയ്യം. അയം പന വിതക്കോ കദാ ഉപ്പന്നോതി? ബുദ്ധഭൂതസ്സ അട്ഠമേ സത്താഹേ. സോ കിര ബുദ്ധോ ഹുത്വാ സത്താഹം ബോധിപല്ലങ്കേ നിസീദി, സത്താഹം ബോധിപല്ലങ്കം ഓലോകേന്തോ അട്ഠാസി, സത്താഹം രതനചങ്കമേ ചങ്കമി, സത്താഹം രതനഗബ്ഭേ ധമ്മം വിചിനന്തോ നിസീദി, സത്താഹം അജപാലനിഗ്രോധേ നിസീദി, സത്താഹം മുചലിന്ദേ നിസീദി, സത്താഹം രാജായതനേ നിസീദി. തതോ ഉട്ഠായ അട്ഠമേ സത്താഹേ പുന ആഗന്ത്വാ അജപാലനിഗ്രോധേ നിസിന്നമത്തസ്സേവ സബ്ബബുദ്ധാനം ആചിണ്ണസമാചിണ്ണോ അയഞ്ചേവ ഇതോ അനന്തരോ ച വിതക്കോ ഉപ്പന്നോതി.

തത്ഥ അധിഗതോതി പടിവിദ്ധോ. ധമ്മോതി ചതുസച്ചധമ്മോ. ഗമ്ഭീരോതി ഉത്താനഭാവപടിക്ഖേപവചനമേതം. ദുദ്ദസോതി ഗമ്ഭീരത്താവ ദുദ്ദസോ ദുക്ഖേന ദട്ഠബ്ബോ, ന സക്കാ സുഖേന ദട്ഠും. ദുദ്ദസത്താവ ദുരനുബോധോ ദുക്ഖേന അവബുജ്ഝിതബ്ബോ, ന സക്കാ സുഖേന അവബുജ്ഝിതും. സന്തോതി നിബ്ബുതോ. പണീതോതി അതപ്പകോ. ഇദം ദ്വയം ലോകുത്തരമേവ സന്ധായ വുത്തം. അതക്കാവചരോതി തക്കേന അവചരിതബ്ബോ ഓഗാഹിതബ്ബോ ന ഹോതി, ഞാണേനേവ അവചരിതബ്ബോ. നിപുണോതി സണ്ഹോ. പണ്ഡിതവേദനീയോതി സമ്മാപടിപദം പടിപന്നേഹി പണ്ഡിതേഹി വേദിതബ്ബോ. ആലയരാമാതി സത്താ പഞ്ചസു കാമഗുണേസു അല്ലീയന്തി, തസ്മാ തേ ആലയാതി വുച്ചന്തി. അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതാനി ആലയന്തി, തസ്മാ ആലയാതി വുച്ചന്തി. തേഹി ആലയേഹി രമന്തീതി ആലയരാമാ. ആലയേസു രതാതി ആലയരതാ. ആലയേസു സുട്ഠു മുദിതാതി ആലയസമ്മുദിതാ. യഥേവ ഹി സുസജ്ജിതം പുപ്ഫഫലഭരിതരുക്ഖാദിസമ്പന്നം ഉയ്യാനം പവിട്ഠോ രാജാ തായ തായ സമ്പത്തിയാ രമതി, പമുദിതോ ആമോദിതോ ഹോതി, ന ഉക്കണ്ഠതി, സായം നിക്ഖമിതും ന ഇച്ഛതി, ഏവമിമേഹിപി കാമാലയതണ്ഹാലയേഹി സത്താ രമന്തി, സംസാരവട്ടേ പമുദിതാ അനുക്കണ്ഠിതാ വസന്തി. തേന നേസം ഭഗവാ ദുവിധമ്പി ആലയം ഉയ്യാനഭൂമിം വിയ ദസ്സേന്തോ – ‘‘ആലയരാമാ’’തിആദിമാഹ.

യദിദന്തി നിപാതോ, തസ്സ ഠാനം സന്ധായ – ‘‘യം ഇദ’’ന്തി, പടിച്ചസമുപ്പാദം സന്ധായ – ‘‘യോ അയ’’ന്തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പാദോതി ഇമേസം പച്ചയാ ഇദപ്പച്ചയാ, ഇദപ്പച്ചയാ ഏവ ഇദപ്പച്ചയതാ, ഇദപ്പച്ചയതാ ച സാ പടിച്ചസമുപ്പാദോ ചാതി ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പാദോ. സങ്ഖാരാദിപച്ചയാനം അവിജ്ജാദീനം ഏതം അധിവചനം. സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതിആദി സബ്ബം നിബ്ബാനമേവ. യസ്മാ ഹി തം ആഗമ്മ സബ്ബസങ്ഖാരവിപ്ഫന്ദിതാനി സമ്മന്തി വൂപസമ്മന്തി തസ്മാ – ‘‘സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോ’’തി വുച്ചതി. യസ്മാ ച തം ആഗമ്മ സബ്ബേ ഉപധയോ പടിനിസ്സട്ഠാ ഹോന്തി, സബ്ബാ തണ്ഹാ ഖീയന്തി, സബ്ബേ കിലേസരാഗാ വിരജ്ജന്തി, സബ്ബം ദുക്ഖം നിരുജ്ഝതി, തസ്മാ ‘‘സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗോ തണ്ഹാക്ഖയോ വിരാഗോ നിരോധോ’’തി വുച്ചതി. സാ പനേസാ തണ്ഹാ ഭവേന ഭവം, ഫലേന വാ സദ്ധിം കമ്മം വിനതി സംസിബ്ബതീതി കത്വാ വാനന്തി വുച്ചതി. തതോ വാനതോ നിക്ഖന്തന്തി നിബ്ബാനം. സോ മമസ്സ കിലമഥോതി യാ അജാനന്താനം ദേസനാ നാമ, സോ മമ കിലമഥോ അസ്സ, സാ മമ വിഹേസാ അസ്സാതി അത്ഥോ. കായകിലമഥോ ചേവ കായവിഹേസാ ച അസ്സാതി വുത്തം ഹോതി, ചിത്തേ പന ഉഭയമ്പേതം ബുദ്ധാനം നത്ഥി.

൬൫. അപിസ്സൂതി അനുബ്രൂഹനത്ഥേ നിപാതോ. സോ – ‘‘ന കേവലം ഏതദഹോസി, ഇമാപി ഗാഥാ പടിഭംസൂ’’തി ദീപേതി. വിപസ്സിന്തിആദീസു വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സാതി അത്ഥോ. അനച്ഛരിയാതി അനുഅച്ഛരിയാ. പടിഭംസൂതി പടിഭാനസങ്ഖാതസ്സ ഞാണസ്സ ഗോചരാ അഹേസും, പരിവിതക്കയിതബ്ബതം പാപുണിംസു.

കിച്ഛേനാതി ദുക്ഖേന, ന ദുക്ഖായ പടിപദായ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ചത്താരോപി മഗ്ഗാ സുഖപടിപദാവ ഹോന്തി. പാരമീപൂരണകാലേ പന സരാഗസദോസസമോഹസ്സേവ സതോ ആഗതാഗതാനം യാചകാനം അലങ്കതപടിയത്തം സീസം ഛിന്ദിത്വാ ഗലലോഹിതം നീഹരിത്വാ സുഅഞ്ജിതാനി അക്ഖീനി ഉപ്പാടേത്വാ കുലവംസപദീപകം പുത്തം മനാപചാരിനിം ഭരിയന്തി ഏവമാദീനി ദേന്തസ്സ അഞ്ഞാനി ച ഖന്തിവാദിസദിസേസു അത്തഭാവേസു ഛേജ്ജഭേജ്ജാദീനി പാപുണന്തസ്സ ആഗമനീയപടിപദം സന്ധായേതം വുത്തം. ഹലന്തി ഏത്ഥ ഹകാരോ നിപാതമത്തോ, അലന്തി അത്ഥോ. പകാസിതുന്തി ദേസേതും; ഏവം കിച്ഛേന അധിഗതസ്സ ധമ്മസ്സ അലം ദേസേതും; കോ അത്ഥോ ദേസിതേനാതി വുത്തം ഹോതി. രാഗദോസപരേതേഹീതി രാഗദോസഫുട്ഠേഹി രാഗദോസാനുഗതേഹി വാ.

പടിസോതഗാമിന്തി നിച്ചാദീനം പടിസോതം അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താസുഭന്തി ഏവം ഗതം ചതുസച്ചധമ്മം. രാഗരത്താതി കാമരാഗേന ഭവരാഗേന ദിട്ഠിരാഗേന ച രത്താ. ന ദക്ഖന്തീതി അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ അസുഭന്തി ഇമിനാ സഭാവേന ന പസ്സിസ്സന്തി, തേ അപസ്സന്തേ കോ സക്ഖിസ്സതി ഏവം ഗാഹാപേതും? തമോഖന്ധേന ആവുടാതി അവിജ്ജാരാസിനാ അജ്ഝോത്ഥടാ.

അപ്പോസ്സുക്കതായാതി നിരുസ്സുക്കഭാവേന, അദേസേതുകാമതായാതി അത്ഥോ. കസ്മാ പനസ്സ ഏവം ചിത്തം നമി? നനു ഏസ – ‘‘മുത്തോ മോചേസ്സാമീ, തിണ്ണോ താരേസ്സാമി’’,

‘‘കിം മേ അഞ്ഞാതവേസേന, ധമ്മം സച്ഛികതേനിധ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, സന്താരേസ്സം സദേവക’’ന്തി.

പത്ഥനം കത്വാ പാരമിയോ പൂരേത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോതി. സച്ചമേതം, പച്ചവേക്ഖണാനുഭാവേന പനസ്സ ഏവം ചിത്തം നമി. തസ്സ ഹി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ സത്താനം കിലേസഗഹനതം ധമ്മസ്സ ച ഗമ്ഭീരതം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ സത്താനം കിലേസഗഹനതാ ച ധമ്മഗമ്ഭീരതാ ച സബ്ബാകാരേന പാകടാ ജാതാ. അഥസ്സ – ‘‘ഇമേ സത്താ കഞ്ജികപുണ്ണലാബു വിയ തക്കഭരിതചാടി വിയ വസാതേലപീതപിലോതികാ വിയ അഞ്ജനമക്ഖിതഹത്ഥാ വിയ കിലേസഭരിതാ അതിസംകിലിട്ഠാ രാഗരത്താ ദോസദുട്ഠാ മോഹമൂള്ഹാ, തേ കിം നാമ പടിവിജ്ഝിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തയതോ കിലേസഗഹനപച്ചവേക്ഖണാനുഭാവേനാപി ഏവം ചിത്തം നമി.

‘‘അയഞ്ച ധമ്മോ പഥവീസന്ധാരകഉദകക്ഖന്ധോ വിയ ഗമ്ഭീരോ, പബ്ബതേന പടിച്ഛാദേത്വാ ഠപിതോ സാസപോ വിയ ദുദ്ദസോ, സതധാ ഭിന്നസ്സ വാലസ്സ കോടിയാ കോടിം പടിപാദനം വിയ ദുരനുബോധോ, നനു മയാ ഹി ഇമം ധമ്മം പടിവിജ്ഝിതും വായമന്തേന അദിന്നം ദാനം നാമ നത്ഥി, അരക്ഖിതം സീലം നാമ നത്ഥി, അപരിപൂരിതാ കാചി പാരമീ നാമ നത്ഥി. തസ്സ മേ നിരുസ്സാഹം വിയ മാരബലം വിധമന്തസ്സാപി പഥവീ ന കമ്പിത്ഥ, പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരന്തസ്സാപി ന കമ്പിത്ഥ, മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേന്തസ്സാപി ന കമ്പിത്ഥ, പച്ഛിമയാമേ പന പടിച്ചസമുപ്പാദം പടിവിജ്ഝന്തസ്സേവ മേ ദസസഹസ്സിലോകധാതു കമ്പിത്ഥ. ഇതി മാദിസേനാപി തിക്ഖഞാണേന കിച്ഛേനേവായം ധമ്മോ പടിവിദ്ധോ തം ലോകിയമഹാജനാ കഥം പടിവിജ്ഝിസ്സന്തീ’’തി ധമ്മഗമ്ഭീരതാപച്ചവേക്ഖണാനുഭാവേനാപി ഏവം ചിത്തം നമീതി വേദിതബ്ബം.

അപിച ബ്രഹ്മുനാ യാചിതേ ദേസേതുകാമതായപിസ്സ ഏവം ചിത്തം നമി. ജാനാതി ഹി ഭഗവാ – ‘‘മമ അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തേ നമമാനേ മം മഹാബ്രഹ്മാ ധമ്മദേസനം യാചിസ്സതി, ഇമേ ച സത്താ ബ്രഹ്മഗരുകാ, തേ ‘സത്ഥാ കിര ധമ്മം ന ദേസേതുകാമോ അഹോസി, അഥ നം മഹാബ്രഹ്മാ യാചിത്വാ ദേസാപേസി, സന്തോ വത ഭോ ധമ്മോ, പണീതോ വത ഭോ ധമ്മോ’തി മഞ്ഞമാനാ സുസ്സൂസിസ്സന്തീ’’തി. ഇമമ്പിസ്സ കാരണം പടിച്ച അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമി, നോ ധമ്മദേസനായാതി വേദിതബ്ബം.

൬൬. അഞ്ഞതരസ്സാതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ‘‘അഞ്ഞതരോ’’തി വുത്തം, അഥ ഖോ ഇമസ്മിം ചക്കവാളേ ജേട്ഠകമഹാബ്രഹ്മാ ഏസോതി വേദിതബ്ബോ. നസ്സതി വത ഭോ ലോകോതി സോ കിര ഇമം സദ്ദം തഥാ നിച്ഛാരേസി, യഥാ ദസസഹസ്സിലോകധാതുബ്രഹ്മാനോ സുത്വാ സബ്ബേ സന്നിപതിംസു. യത്ര ഹി നാമാതി യസ്മിം നാമ ലോകേ. പുരതോ പാതുരഹോസീതി തേഹി ദസഹി ബ്രഹ്മസഹസ്സേഹി സദ്ധിം പാതുരഹോസി. അപ്പരജക്ഖജാതികാതി പഞ്ഞാമയേ അക്ഖിമ്ഹി അപ്പം പരിത്തം രാഗദോസമോഹരജം ഏതേസം, ഏവം സഭാവാതി അപ്പരജക്ഖജാതികാ. അസ്സവനതാതി അസ്സവനതായ. ഭവിസ്സന്തീതി പുരിമബുദ്ധേസു ദസപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുവസേന കതാധികാരാ പരിപാകഗതാ പദുമാനി വിയ സൂരിയരസ്മിസമ്ഫസ്സം, ധമ്മദേസനംയേവ ആകങ്ഖമാനാ ചതുപ്പദികഗാഥാവസാനേ അരിയഭൂമിം ഓക്കമനാരഹാ ന ഏകോ, ന ദ്വേ, അനേകസതസഹസ്സാ ധമ്മസ്സ അഞ്ഞാതാരോ ഭവിസ്സന്തീതി ദസ്സേതി.

൬൯. അജ്ഝേസനന്തി ഏവം തിക്ഖത്തും യാചനം. ബുദ്ധചക്ഖുനാതി ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണേന ച ആസയാനുസയഞാണേന ച. ഇമേസഞ്ഹി ദ്വിന്നം ഞാണാനം ‘‘ബുദ്ധചക്ഖൂ’’തി നാമം, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ‘‘സമന്തചക്ഖൂ’’തി, തിണ്ണം മഗ്ഗഞാണാനം ‘‘ധമ്മചക്ഖൂ’’തി. അപ്പരജക്ഖേതിആദീസു യേസം വുത്തനയേനേവ പഞ്ഞാചക്ഖുമ്ഹി രാഗാദിരജം അപ്പം, തേ അപ്പരജക്ഖാ. യേസം തം മഹന്തം, തേ മഹാരജക്ഖാ. യേസം സദ്ധാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി തിക്ഖാനി, തേ തിക്ഖിന്ദ്രിയാ. യേസം താനി മുദൂനി, തേ മുദിന്ദ്രിയാ. യേസം തേയേവ സദ്ധാദയോ ആകാരാ സുന്ദരാ, തേ സ്വാകാരാ. യേ കഥിതകാരണം സല്ലക്ഖേന്തി, സുഖേന സക്കാ ഹോന്തി വിഞ്ഞാപേതും, തേ സുവിഞ്ഞാപയാ. യേ പരലോകഞ്ചേവ വജ്ജഞ്ച ഭയതോ പസ്സന്തി, തേ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോ നാമ.

അയം പനേത്ഥ പാളി – ‘‘സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ.… ആരദ്ധവീരിയോ…പേ… കുസീതോ… ഉപട്ഠിതസ്സതി… മുട്ഠസ്സതി… സമാഹിതോ… അസമാഹിതോ… പഞ്ഞവാ… ദുപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ. തഥാ സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോ…പേ… പഞ്ഞവാ പുഗ്ഗലോ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ, ദുപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ. ലോകോതി ഖന്ധലോകോ, ധാതുലോകോ, ആയതനലോകോ, സമ്പത്തിഭവലോകോ, വിപത്തിഭവലോകോ, സമ്പത്തിസമ്ഭവലോകോ, വിപത്തിസമ്ഭവലോകോ. ഏകോ ലോകോ – സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ. ദ്വേ ലോകാ – നാമഞ്ച രൂപഞ്ച. തയോ ലോകാ – തിസ്സോ വേദനാ. ചത്താരോ ലോകാ – ചത്താരോ ആഹാരാ. പഞ്ച ലോകാ – പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. ഛ ലോകാ – ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി. സത്ത ലോകാ – സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ. അട്ഠ ലോകാ – അട്ഠ ലോകധമ്മാ. നവ ലോകാ – നവ സത്താവാസാ. ദസ ലോകാ – ദസായതനാനി. ദ്വാദസ ലോകാ – ദ്വാദസായതനാനി. അട്ഠാരസ ലോകാ – അട്ഠാരസ ധാതുയോ. വജ്ജന്തി സബ്ബേ കിലേസാ വജ്ജം, സബ്ബേ ദുച്ചരിതാ വജ്ജം, സബ്ബേ അഭിസങ്ഖാരാ വജ്ജം, സബ്ബേ ഭവഗാമികമ്മാ വജ്ജം. ഇതി ഇമസ്മിഞ്ച ലോകേ ഇമസ്മിഞ്ച വജ്ജേ തിബ്ബാ ഭയസഞ്ഞാ പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി, സേയ്യഥാപി ഉക്ഖിത്താസികേ വധകേ. ഇമേഹി പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹി ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ജാനാതി പസ്സതി അഞ്ഞാതി പടിവിജ്ഝതി, ഇദം തഥാഗതസ്സ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തേ ഞാണ’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൧൧൨).

ഉപ്പലിനിയന്തി ഉപ്പലവനേ. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. അന്തോനിമുഗ്ഗപോസീനീതി യാനി അഞ്ഞാനിപി പദുമാനി അന്തോനിമുഗ്ഗാനേവ പോസയന്തി. ഉദകം അച്ചുഗ്ഗമ്മ ഠിതാനീതി ഉദകം അതിക്കമിത്വാ ഠിതാനി. തത്ഥ യാനി അച്ചുഗ്ഗമ്മ ഠിതാനി, താനി സൂരിയരസ്മിസമ്ഫസ്സം ആഗമയമാനാനി ഠിതാനി അജ്ജ പുപ്ഫനകാനി. യാനി സമോദകം ഠിതാനി, താനി സ്വേ പുപ്ഫനകാനി. യാനി ഉദകാനുഗ്ഗതാനി അന്തോഉദകപോസീനി, താനി തതിയദിവസേ പുപ്ഫനകാനി. ഉദകാ പന അനുഗ്ഗതാനി അഞ്ഞാനിപി സരോജഉപ്പലാദീനി നാമ അത്ഥി, യാനി നേവ പുപ്ഫിസ്സന്തി, മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖാനേവ ഭവിസ്സന്തി, താനി പാളിം നാരൂള്ഹാനി. ആഹരിത്വാ പന ദീപേതബ്ബാനീതി ദീപിതാനി. യഥേവ ഹി താനി ചതുബ്ബിധാനി പുപ്ഫാനി, ഏവമേവ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ, വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ, നേയ്യോ, പദപരമോതി ചത്താരോ പുഗ്ഗലാ. തത്ഥ യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സഹ ഉദാഹടവേലായ ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ. യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സങ്ഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥേ വിഭജിയമാനേ ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ. യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഉദ്ദേസതോ പരിപുച്ഛതോ യോനിസോമനസികരോതോ കല്യാണമിത്തേ സേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ അനുപുബ്ബേന ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ നേയ്യോ. യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ബഹുമ്പി സുണതോ ബഹുമ്പി ഭണതോ ബഹുമ്പി ഗണ്ഹതോ ബഹുമ്പി ധാരയതോ ബഹുമ്പി വാചയതോ ന തായ ജാതിയാ ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ പദപരമോ (പു. പ. ൧൪൮, ൧൪൯, ൧൫൦, ൧൫൧).

തത്ഥ ഭഗവാ ഉപ്പലവനാദിസദിസം ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഓലോകേന്തോ – ‘‘അജ്ജ പുപ്ഫനകാനി വിയ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ, സ്വേ പുപ്ഫനകാനി വിയ വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ, തതിയദിവസേ പുപ്ഫനകാനി വിയ നേയ്യോ, മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖാനി വിയ പദപരമോ’’തി അദ്ദസ. പസ്സന്തോ ച – ‘‘ഏത്തകാ അപ്പരജക്ഖാ, ഏത്തകാ മഹാരജക്ഖാ. തത്രാപി ഏത്തകാ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ’’തി ഏവം സബ്ബാകാരതോ അദ്ദസ. തത്ഥ തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനം ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാ അത്ഥം സാധേതി, പദപരമാനം അനാഗതേ വാസനത്ഥായ ഹോതി.

അഥ ഭഗവാ ഇമേസം ചതുന്നം പുഗ്ഗലാനം അത്ഥാവഹം ധമ്മദേസനം വിദിത്വാ ദേസേതുകമ്യതം ഉപ്പാദേത്വാ പുന തേ സബ്ബേസുപി തീസു ഭവേസു സബ്ബേ സത്തേ ഭബ്ബാഭബ്ബവസേന ദ്വേ കോട്ഠാസേ അകാസി. യേ സന്ധായ വുത്തം – ‘‘യേ തേ സത്താ കമ്മാവരണേന സമന്നാഗതാ, വിപാകാവരണേന സമന്നാഗതാ, കിലേസാവരണേന സമന്നാഗതാ, അസ്സദ്ധാ അച്ഛന്ദികാ ദുപ്പഞ്ഞാ അഭബ്ബാ നിയാമം ഓക്കമിതും കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തം, ഇമേ തേ സത്താ അഭബ്ബാ. കതമേ സത്താ ഭബ്ബാ? യേ തേ സത്താ ന കമ്മാവരണേന…പേ…ഇമേ തേ സത്താ ഭബ്ബാ’’തി (വിഭ. ൮൨൭; പടി. മ. ൧.൧൧൪).

തത്ഥ സബ്ബേപി അഭബ്ബപുഗ്ഗലേ പഹായ ഭബ്ബപുഗ്ഗലേയേവ ഞാണേന പരിഗ്ഗഹേത്വാ – ‘‘ഏത്തകാ രാഗചരിതാ, ഏത്തകാ ദോസമോഹവിതക്കസദ്ധാബുദ്ധിചരിതാ’’തി ഛ കോട്ഠാസേ അകാസി. ഏവം കത്വാ – ‘‘ധമ്മം ദേസേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. ബ്രഹ്മാ തം ഞത്വാ സോമനസ്സജാതോ ഭഗവന്തം ഗാഥാഹി അജ്ഝഭാസി. ഇദം സന്ധായ – ‘‘അഥ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, മഹാബ്രഹ്മാ’’തിആദി വുത്തം.

൭൦. തത്ഥ അജ്ഝഭാസീതി അധിഅഭാസി, അധികിച്ച ആരബ്ഭ അഭാസീതി അത്ഥോ.

സേലേ യഥാ പബ്ബതമുദ്ധനിട്ഠിതോതി സേലമയേ ഏകഗ്ഘനേ പബ്ബതമുദ്ധനി യഥാഠിതോവ, ന ഹി തത്ഥ ഠിതസ്സ ദസ്സനത്ഥം ഗീവുക്ഖിപനപസാരണാദികിച്ചം അത്ഥി. തഥൂപമന്തി തപ്പടിഭാഗം സേലപബ്ബതൂപമം. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ, യഥാ സേലപബ്ബതമുദ്ധനി യഥാഠിതോവ ചക്ഖുമാ പുരിസോ സമന്തതോ ജനതം പസ്സേയ്യ, തഥാ ത്വമ്പി സുമേധ, സുന്ദരപഞ്ഞസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സമന്തചക്ഖു ഭഗവാ ധമ്മമയം പഞ്ഞാമയം പാസാദമാരുയ്ഹ സയം അപേതസോകോ സോകാവതിണ്ണം ജാതിജരാഭിഭൂതം ജനതം അപേക്ഖസ്സു, ഉപധാരയ ഉപപരിക്ഖ.

അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ – യഥാ ഹി പബ്ബതപാദേ സമന്താ മഹന്തം ഖേത്തം കത്വാ തത്ഥ കേദാരപാളീസു കുടികായോ കത്വാ രത്തിം അഗ്ഗിം ജാലേയ്യും. ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതഞ്ച അന്ധകാരം അസ്സ. അഥസ്സ പബ്ബതസ്സ മത്ഥകേ ഠത്വാ ചക്ഖുമതോ പുരിസസ്സ ഭൂമിം ഓലോകയതോ നേവ ഖേത്തം, ന കേദാരപാളിയോ, ന കുടിയോ, ന തത്ഥ സയിതമനുസ്സാ പഞ്ഞായേയ്യും, കുടികാസു പന അഗ്ഗിജാലമത്തമേവ പഞ്ഞായേയ്യ. ഏവം ധമ്മപാസാദമാരുയ്ഹ സത്തനികായം ഓലോകയതോ തഥാഗതസ്സ യേ തേ അകതകല്യാണാ സത്താ, തേ ഏകവിഹാരേ ദക്ഖിണജാണുപസ്സേ നിസിന്നാപി ബുദ്ധചക്ഖുസ്സ ആപാഥം നാഗച്ഛന്തി, രത്തിം ഖിത്തസരാ വിയ ഹോന്തി. യേ പന കതകല്യാണാ വേനേയ്യപുഗ്ഗലാ, തേ തസ്സ ദൂരേ ഠിതാപി ആപാഥം ആഗച്ഛന്തി, സോ അഗ്ഗി വിയ ഹിമവന്തപബ്ബതോ വിയ ച. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ദൂരേ സന്തോ പകാസേന്തി, ഹിമവന്തോവ പബ്ബതോ;

അസന്തേത്ഥ ന ദിസ്സന്തി, രത്തിം ഖിത്താ യഥാ സരാ’’തി. (ധ. പ. ൩൦൪);

ഉട്ഠേഹീതി ഭഗവതോ ധമ്മദേസനത്ഥം ചാരികചരണം യാചന്തോ ഭണതി. വീരാതിആദീസു ഭഗവാ വീരിയവന്തതായ വീരോ, ദേവപുത്തമച്ചുകിലേസമാരാനം വിജിതത്താ വിജിതസങ്ഗാമോ, ജാതികന്തരാദിനിത്ഥരണത്ഥായ വേനേയ്യസത്ഥവാഹനസമത്ഥതായ സത്ഥവാഹോ, കാമച്ഛന്ദഇണസ്സ അഭാവതോ അണണോതി വേദിതബ്ബോ.

൭൧. അപാരുതാതി വിവടാ. അമതസ്സ ദ്വാരാതി അരിയമഗ്ഗോ. സോ ഹി അമതസങ്ഖാതസ്സ നിബ്ബാനസ്സ ദ്വാരം. സോ മയാ വിവരിത്വാ ഠപിതോതി ദസ്സേതി. പമുഞ്ചന്തു സദ്ധന്തി സബ്ബേ അത്തനോ സദ്ധം പമുഞ്ചന്തു വിസ്സജ്ജേന്തു. പച്ഛിമപദദ്വയേ അയമത്ഥോ, അഹഞ്ഹി അത്തനോ പഗുണം സുപ്പവത്തിതമ്പി ഇമം പണീതം ഉത്തമം ധമ്മം കായവാചാകിലമഥസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ന ഭാസിം, ഇദാനി പന സബ്ബേ ജനാ സദ്ധാഭാജനം ഉപനേന്തു, പൂരേസ്സാമി തേസം സങ്കപ്പന്തി.

അഗ്ഗസാവകയുഗവണ്ണനാ

൭൩. ബോധിരുക്ഖമൂലേതി ബോധിരുക്ഖസ്സ അവിദൂരേ അജപാലനിഗ്രോധേ അന്തരഹിതോതി അത്ഥോ. ഖേമേ മിഗദായേതി ഇസിപതനം തേന സമയേന ഖേമം നാമ ഉയ്യാനം ഹോതി, മിഗാനം പന അഭയവാസത്ഥായ ദിന്നത്താ മിഗദായോതി വുച്ചതി. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘ഖേമേ മിഗദായേ’’തി. യഥാ ച വിപസ്സീ ഭഗവാ, ഏവം അഞ്ഞേപി ബുദ്ധാ പഠമം ധമ്മദേസനത്ഥായ ഗച്ഛന്താ ആകാസേന ഗന്ത്വാ തത്ഥേവ ഓതരന്തി. അമ്ഹാകം പന ഭഗവാ ഉപകസ്സ ആജീവകസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ – ‘‘ഉപകോ ഇമം അദ്ധാനം പടിപന്നോ, സോ മം ദിസ്വാ സല്ലപിത്വാ ഗമിസ്സതി. അഥ പുന നിബ്ബിന്ദന്തോ ആഗമ്മ അരഹത്തം സച്ഛികരിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ അട്ഠാരസയോജനമഗ്ഗം പദസാവ അഗമാസി. ദായപാലം ആമന്തേസീതി ദിസ്വാവ പുനപ്പുനം ഓലോകേത്വാ – ‘‘അയ്യോ നോ, ഭന്തേ, ആഗതോ’’തി വത്വാ ഉപഗതം ആമന്തേസി.

൭൫-൬. അനുപുബ്ബിം കഥന്തി ദാനകഥം, ദാനാനന്തരം സീലം, സീലാനന്തരം സഗ്ഗം, സഗ്ഗാനന്തരം മഗ്ഗന്തി ഏവം അനുപടിപാടികഥം കഥേസി. തത്ഥ ദാനകഥന്തി ഇദം ദാനം നാമ സുഖാനം നിദാനം, സമ്പത്തീനം മൂലം, ഭോഗാനം പതിട്ഠാ, വിസമഗതസ്സ താണം ലേണം ഗതി പരായണം, ഇധലോകപരലോകേസു ദാനസദിസോ അവസ്സയോ പതിട്ഠാ ആരമ്മണം താണം ലേണം ഗതി പരായണം നത്ഥി. ഇദഞ്ഹി അവസ്സയട്ഠേന രതനമയസീഹാസനസദിസം, പതിട്ഠാനട്ഠേന മഹാപഥവീസദിസം, ആരമ്മണട്ഠേന ആലമ്ബനരജ്ജുസദിസം. ഇദഞ്ഹി ദുക്ഖനിത്ഥരണട്ഠേന നാവാ, സമസ്സാസനട്ഠേന സങ്ഗാമസൂരോ, ഭയപരിത്താണട്ഠേന സുസങ്ഖതനഗരം, മച്ഛേരമലാദീഹി അനുപലിത്തട്ഠേന പദുമം, തേസം നിദഹനട്ഠേന അഗ്ഗി, ദുരാസദട്ഠേന ആസീവിസോ, അസന്താസനട്ഠേന സീഹോ, ബലവന്തട്ഠേന ഹത്ഥീ, അഭിമങ്ഗലസമ്മതട്ഠേന സേതഉസഭോ, ഖേമന്തഭൂമിസമ്പാപനട്ഠേന വലാഹകഅസ്സരാജാ. ദാനഞ്ഹി ലോകേ സക്കസമ്പത്തിം മാരസമ്പത്തിം ബ്രഹ്മസമ്പത്തിം ചക്കവത്തിസമ്പത്തിം സാവകപാരമിഞാണം പച്ചേകബോധിഞാണം അഭിസമ്ബോധിഞാണം ദേതീതി ഏവമാദിദാനഗുണപടിസംയുത്തം കഥം.

യസ്മാ പന ദാനം ദദന്തോ സീലം സമാദാതും സക്കോതി, തസ്മാ തദനന്തരം സീലകഥം കഥേസി. സീലകഥന്തി സീലം നാമേതം അവസ്സയോ പതിട്ഠാ ആരമ്മണം താണം ലേണം ഗതി പരായണം. ഇധലോകപരലോകസമ്പത്തീനഞ്ഹി സീലസദിസോ അവസ്സയോ പതിട്ഠാ ആരമ്മണം താണം ലേണം ഗതി പരായണം നത്ഥി, സീലസദിസോ അലങ്കാരോ നത്ഥി, സീലപുപ്ഫസദിസം പുപ്ഫം നത്ഥി, സീലഗന്ധസദിസോ ഗന്ധോ നത്ഥി, സീലാലങ്കാരേന ഹി അലങ്കതം സീലകുസുമപിളന്ധനം സീലഗന്ധാനുലിത്തം സദേവകോപി ലോകോ ഓലോകേന്തോ തിത്തിം ന ഗച്ഛതീതി ഏവമാദിസീലഗുണപടിസംയുത്തം കഥം.

ഇദം പന സീലം നിസ്സായ അയം സഗ്ഗോ ലബ്ഭതീതി ദസ്സേതും സീലാനന്തരം സഗ്ഗകഥം കഥേസി. സഗ്ഗകഥന്തി അയം സഗ്ഗോ നാമ ഇട്ഠോ കന്തോ മനാപോ, നിച്ചമേത്ഥ കീളാ, നിച്ചം സമ്പത്തിയോ ലബ്ഭന്തി, ചാതുമഹാരാജികാ ദേവാ നവുതിവസ്സസതസഹസ്സാനി ദിബ്ബസുഖം ദിബ്ബസമ്പത്തിം പടിലഭന്തി, താവതിംസാ തിസ്സോ ച വസ്സകോടിയോ സട്ഠി ച വസ്സസതസഹസ്സാനീതി ഏവമാദിസഗ്ഗഗുണപടിസംയുത്തം കഥം. സഗ്ഗസമ്പത്തിം കഥയന്താനഞ്ഹി ബുദ്ധാനം മുഖം നപ്പഹോതി. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘അനേകപരിയായേന ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, സഗ്ഗകഥം കഥേയ്യ’’ന്തിആദി.

ഏവം സഗ്ഗകഥായ പലോഭേത്വാ പുന ഹത്ഥിം അലങ്കരിത്വാ തസ്സ സോണ്ഡം ഛിന്ദന്തോ വിയ – ‘‘അയമ്പി സഗ്ഗോ അനിച്ചോ അദ്ധുവോ, ന ഏത്ഥ ഛന്ദരാഗോ കാതബ്ബോ’’തി ദസ്സനത്ഥം – ‘‘അപ്പസ്സാദാ കാമാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൩൫; ൨.൪൨) നയേന കാമാനം ആദീനവം ഓകാരം സംകിലേസം കഥേസി. തത്ഥ ആദീനവോതി ദോസോ. ഓകാരോതി അവകാരോ ലാമകഭാവോ. സംകിലേസോതി തേഹി സത്താനം സംസാരേ സംകിലിസ്സനം. യഥാഹ – ‘‘കിലിസ്സന്തി വത ഭോ സത്താ’’തി (മ. നി. ൨.൩൫൧). ഏവം കാമാദീനവേന തേജ്ജത്വാ നേക്ഖമ്മേ ആനിസംസം പകാസേസി, പബ്ബജ്ജായ ഗുണം പകാസേസീതി അത്ഥോ. സേസം അമ്ബട്ഠസുത്തവണ്ണനായം വുത്തനയഞ്ചേവ ഉത്താനത്ഥഞ്ച.

൭൭. അലത്ഥുന്തി കഥം അലത്ഥും? ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേന. ഭഗവാ കിര തേസം ഇദ്ധിമയപത്തചീവരസ്സൂപനിസ്സയം ഓലോകേന്തോ അനേകാസു ജാതീസു ചീവരദാനാദീനി ദിസ്വാ ഏഥ ഭിക്ഖവോതിആദിമാഹ. തേ താവദേവ ഭണ്ഡൂ കാസായവസനാ അട്ഠഹി ഭിക്ഖുപരിക്ഖാരേഹി സരീരപടിമുക്കേഹേവ വസ്സസതികത്ഥേരാ വിയ ഭഗവന്തം നമസ്സമാനാവ നിസീദിംസു.

സന്ദസ്സേസീതിആദീസു ഇധലോകത്ഥം സന്ദസ്സേസി, പരലോകത്ഥം സന്ദസ്സേസി. ഇധലോകത്ഥം ദസ്സേന്തോ അനിച്ചന്തി ദസ്സേസി, ദുക്ഖന്തി ദസ്സേസി, അനത്താതി ദസ്സേസി, ഖന്ധേ ദസ്സേസി, ധാതുയോ ദസ്സേസി, ആയതനാനി ദസ്സേസി, പടിച്ചസമുപ്പാദം ദസ്സേസി, രൂപക്ഖന്ധസ്സ ഉദയം ദസ്സേന്തോ പഞ്ച ലക്ഖണാനി ദസ്സേസി, തഥാ വേദനാക്ഖന്ധാദീനം, തഥാ വയം ദസ്സേന്തോപി ഉദയബ്ബയവസേന പഞ്ഞാസലക്ഖണാനി ദസ്സേസി, പരലോകത്ഥം ദസ്സേന്തോ നിരയം ദസ്സേസി, തിരച്ഛാനയോനിം, പേത്തിവിസയം, അസുരകായം, തിണ്ണം കുസലാനം വിപാകം, ഛന്നം ദേവലോകാനം, നവന്നം ബ്രഹ്മലോകാനം സമ്പത്തിം ദസ്സേസി.

സമാദപേസീതി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലതേരസധുതങ്ഗദസകഥാവത്ഥുആദികേ കല്യാണധമ്മേ ഗണ്ഹാപേസി.

സമുത്തേജേസീതി സുട്ഠു ഉത്തേജേസി, അബ്ഭുസ്സാഹേസി. ഇധലോകത്ഥഞ്ചേവ പരലോകത്ഥഞ്ച താസേത്വാ താസേത്വാ അധിഗതം വിയ കത്വാ കഥേസി. ദ്വത്തിംസകമ്മകാരണപഞ്ചവീസതിമഹാഭയപ്പഭേദഞ്ഹി ഇധലോകത്ഥം ബുദ്ധേ ഭഗവതി താസേത്വാ താസേത്വാ കഥയന്തേ പച്ഛാബാഹം, ഗാള്ഹബന്ധനം ബന്ധിത്വാ ചാതുമഹാപഥേ പഹാരസതേന താളേത്വാ ദക്ഖിണദ്വാരേന നിയ്യമാനോ വിയ ആഘാതനഭണ്ഡികായ ഠപിതസീസോ വിയ സൂലേ ഉത്താസിതോ വിയ മത്തഹത്ഥിനാ മദ്ദിയമാനോ വിയ ച സംവിഗ്ഗോ ഹോതി. പരലോകത്ഥഞ്ച കഥയന്തേ നിരയാദീസു നിബ്ബത്തോ വിയ ദേവലോകസമ്പത്തിം അനുഭവമാനോ വിയ ച ഹോതി.

സമ്പഹംസേസീതി പടിലദ്ധഗുണേന ചോദേസി, മഹാനിസംസം കത്വാ കഥേസീതി അത്ഥോ.

സങ്ഖാരാനം ആദീനവന്തി ഹേട്ഠാ പഠമമഗ്ഗാധിഗമത്ഥം കാമാനം ആദീനവം കഥേസി, ഇധ പന ഉപരിമഗ്ഗാധിഗമത്ഥം – ‘‘അനിച്ചാ, ഭിക്ഖവേ, സങ്ഖാരാ അദ്ധുവാ അനസ്സാസികാ, യാവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, അലമേവ സബ്ബസങ്ഖാരേസു നിബ്ബിന്ദിതും അലം വിരജ്ജിതും അലം വിമുച്ചിതു’’ന്തിആദിനാ (അ. നി. ൭.൬൬; സം. നി. ൨.൧൩൪) നയേന സങ്ഖാരാനം ആദീനവഞ്ച ലാമകഭാവഞ്ച തപ്പച്ചയഞ്ച കിലമഥം പകാസേസി. യഥാ ച തത്ഥ നേക്ഖമ്മേ, ഏവമിധ – ‘‘സന്തമിദം, ഭിക്ഖവേ, നിബ്ബാനം നാമ പണീതം താണം ലേണ’’ന്തിആദിനാ നയേന നിബ്ബാനേ ആനിസംസം പകാസേസി.

മഹാജനകായപബ്ബജ്ജാവണ്ണനാ

൭൮. മഹാജനകായോതി തേസംയേവ ദ്വിന്നം കുമാരാനം ഉപട്ഠാകജനകായോതി.

൮൦. ഭഗവന്തം സരണം ഗച്ഛാമ, ധമ്മഞ്ചാതി സങ്ഘസ്സ അപരിപുണ്ണത്താ ദ്വേവാചികമേവ സരണമഗമംസു.

൮൧. അലത്ഥുന്തി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഏഹിഭിക്ഖുഭാവേനേവ അലത്ഥും. ഇതോ അനന്തരേ പബ്ബജിതവാരേപി ഏസേവ നയോ.

ചാരികാഅനുജാനനവണ്ണനാ

൮൫. പരിവിതക്കോ ഉദപാദീതി കദാ ഉദപാദി? സമ്ബോധിതോ സത്ത സംവച്ഛരാനി സത്ത മാസേ സത്ത ദിവസേ അതിക്കമിത്വാ ഉദപാദി. ഭഗവാ കിര പിതുസങ്ഗഹം കരോന്തോ വിഹാസി. രാജാപി ചിന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം ജേട്ഠപുത്തോ നിക്ഖമിത്വാ ബുദ്ധോ ജാതോ, ദുതിയപുത്തോ മേ നിക്ഖമിത്വാ അഗ്ഗസാവകോ ജാതോ, പുരോഹിതപുത്തോ ദുതിയഅഗ്ഗസാവകോ, ഇമേ ച അവസേസാ ഭിക്ഖൂ ഗിഹികാലേപി മയ്ഹം പുത്തമേവ പരിവാരേത്വാ വിചരിംസു. ഇമേ സബ്ബേ ഇദാനിപി മയ്ഹംയേവ ഭാരോ, അഹമേവ ച നേ ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹിസ്സാമി, അഞ്ഞേസം ഓകാസം ന ദസ്സാമീ’’തി വിഹാരദ്വാരകോട്ഠകതോ പട്ഠായ യാവ രാജഗേഹദ്വാരാ ഉഭയതോ ഖദിരപാകാരം കാരാപേത്വാ കിലഞ്ജേഹി ഛാദാപേത്വാ വത്ഥേഹി പടിച്ഛാദാപേത്വാ ഉപരി ച ഛാദാപേത്വാ സുവണ്ണതാരകവിചിത്തം സമോലമ്ബിതതാലക്ഖന്ധമത്തം വിവിധപുപ്ഫദാമവിതാനം കാരാപേത്വാ ഹേട്ഠാ ഭൂമിയം ചിത്തത്ഥരണേഹി സന്ഥരാപേത്വാ അന്തോ ഉഭോസു പസ്സേസു മാലാവച്ഛകേ പുണ്ണഘടേ, സകലമഗ്ഗവാസത്ഥായ ച ഗന്ധന്തരേ പുപ്ഫാനി പുപ്ഫന്തരേ ഗന്ധേ ച ഠപാപേത്വാ ഭഗവതോ കാലം ആരോചാപേസി.

ഭഗവാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ അന്തോസാണിയാവ രാജഗേഹംഗന്ത്വാ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വിഹാരം പച്ചാഗച്ഛതി. അഞ്ഞോ കോചി ദട്ഠുമ്പി ന ലഭതി, കുതോ പന ഭിക്ഖം വാ ദാതും, പൂജം വാ കാതും, ധമ്മം വാ സോതും. നാഗരാ ചിന്തേസും – ‘‘അജ്ജ സത്ഥു ലോകേ ഉപ്പന്നസ്സ സത്തമാസാധികാനി സത്തസംവച്ഛരാനി, മയഞ്ച ദട്ഠുമ്പി ന ലഭാമ, പഗേവ ഭിക്ഖം വാ ദാതും, പൂജം വാ കാതും, ധമ്മം വാ സോതും. രാജാ – ‘മയ്ഹമേവ ബുദ്ധോ, മയ്ഹമേവ ധമ്മോ, മയ്ഹമേവ സങ്ഘോ’തി മമായിത്വാ സയമേവ ഉപട്ഠഹി. സത്ഥാ ച ഉപ്പജ്ജമാനോ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അത്ഥായ ഹിതായ ഉപ്പന്നോ. ന ഹി രഞ്ഞോയേവ നിരയോ ഉണ്ഹോ അസ്സ, അഞ്ഞേസം നീലുപ്പലവനസദിസോ. തസ്മാ രാജാനം വദാമ. സചേ നോ സത്ഥാരം ദേതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ദേതി, രഞ്ഞാ സദ്ധിം യുജ്ഝിത്വാപി സങ്ഘം ഗഹേത്വാ ദാനാദീനി പുഞ്ഞാനി കരോമ. ന സക്കാ ഖോ പന സുദ്ധനാഗരേഹേവ ഏവം കാതും, ഏകം ജേട്ഠപുരിസമ്പി ഗണ്ഹാമാ’’തി.

തേ സേനാപതിം ഉപസങ്കമിത്വാ തസ്സേതമത്ഥം ആരോചേത്വാ – ‘‘സാമി, കിം അമ്ഹാകം പക്ഖോ ഹോസി, ഉദാഹു രഞ്ഞോ’’തി ആഹംസു. സോ – ‘‘അഹം തുമ്ഹാകം പക്ഖോ ഹോമി, അപി ച ഖോ പന പഠമദിവസോ മയ്ഹം ദാതബ്ബോ’’തി. തേ സമ്പടിച്ഛിംസു. സോ രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ – ‘‘നാഗരാ, ദേവ, തുമ്ഹാകം കുപിതാ’’തി ആഹ. കിമത്ഥം താതാതി? സത്ഥാരം കിര തുമ്ഹേയേവ ഉപട്ഠഹഥ, അമ്ഹേ ന ലഭാമാതി. സചേ ഇദാനിപി ലഭന്തി, ന കുപ്പന്തി, അലഭന്താ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം യുജ്ഝിതുകാമാ ദേവാതി. യുജ്ഝാമി, താത, നാഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ദേമീതി. ദേവ തുമ്ഹാകം ദാസാ തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം യുജ്ഝാമാതി വദന്തി, തുമ്ഹേ കം ഗണ്ഹിത്വാ യുജ്ഝിസ്സഥാതി? നനു ത്വം സേനാപതീതി? നാഗരേഹി വിനാ ന സമത്ഥോ അഹം ദേവാതി. തതോ രാജാ – ‘‘ബലവന്തോ നാഗരാ, സേനാപതിപി തേസഞ്ഞേവ പക്ഖോ’’തി ഞത്വാ ‘‘അഞ്ഞാനിപി സത്തമാസാധികാനി സത്തസംവച്ഛരാനി മയ്ഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ദദന്തൂ’’തി ആഹ. നാഗരാ ന സമ്പടിച്ഛിംസു. രാജാ – ‘‘ഛ വസ്സാനി, പഞ്ച, ചത്താരി, തീണി, ദ്വേ, ഏകവസ്സ’’ന്തി ഹാപേസി. ഏവം ഹാപേന്തേപി ന സമ്പടിച്ഛിംസു. അഞ്ഞേ സത്ത ദിവസേ യാചി. നാഗരാ – ‘‘അതികക്ഖളം ദാനി രഞ്ഞാ സദ്ധിം കാതും ന വട്ടതീ’’തി അനുജാനിംസു.

രാജാ സത്തമാസാധികാനം സത്തന്നം സംവച്ഛരാനം സജ്ജിതം ദാനമുഖം സത്തന്നമേവ ദിവസാനം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഛ ദിവസേ കേസഞ്ചി അപസ്സന്താനംയേവ ദാനം ദത്വാ സത്തമേ ദിവസേ നാഗരേ പക്കോസാപേത്വാ – ‘‘സക്ഖിസ്സഥ, താത, ഏവരൂപം ദാനം ദാതു’’ന്തി ആഹ. തേപി – ‘‘നനു അമ്ഹേയേവ നിസ്സായ തം ദേവസ്സ ഉപ്പന്ന’’ന്തി വത്വാ – ‘‘സക്ഖിസ്സാമാ’’തി ആഹംസു. രാജാ പിട്ഠിഹത്ഥേന അസ്സൂനി പുഞ്ഛമാനോ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ – ‘‘ഭന്തേ, അഹം അട്ഠസട്ഠിഭിക്ഖുസതസഹസ്സം അഞ്ഞസ്സ വാരം അകത്വാ യാവജീവം ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹിസ്സാമീതി ചിന്തേസിം. നാഗരാ ന ദാനി മേ അനുഞ്ഞാതാ, നാഗരാ ഹി ‘മയം ദാനം ദാതും ന ലഭാമാ’തി കുപ്പന്തി. ഭഗവാ സ്വേ പട്ഠായ തേസം അനുഗ്ഗഹം കരോഥാ’’തി ആഹ.

അഥ ദുതിയദിവസേ സേനാപതി മഹാദാനം സജ്ജേത്വാ – ‘‘അജ്ജ യഥാ അഞ്ഞോ കോചി ഏകഭിക്ഖമ്പി ന ദേതി, ഏവം രക്ഖഥാ’’തി സമന്താ പുരിസേ ഠപേസി. തം ദിവസം സേട്ഠിഭരിയാ രോദമാനാ ധീതരം ആഹ – ‘‘സചേ, അമ്മ, തവ പിതാ ജീവേയ്യ, അജ്ജാഹം പഠമം ദസബലം ഭോജേയ്യ’’ന്തി. സാ തം ആഹ – ‘‘അമ്മ, മാ ചിന്തയി, അഹം തഥാ കരിസ്സാമി യഥാ ബുദ്ധപ്പമുഖോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ പഠമം അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം പരിഭുഞ്ജിസ്സതീ’’തി. തതോ സതസഹസ്സഗ്ഘനികായ സുവണ്ണപാതിയാ നിരുദകപായാസസ്സ പൂരേത്വാ സപ്പിമധുസക്കരാദീഹി അഭിസങ്ഖരിത്വാ അഞ്ഞായ പാതിയാ പടികുജ്ജിത്വാ തം സുമനമാലാഗുളേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ മാലാഗുളസദിസം കത്വാ ഭഗവതോ ഗാമം പവിസനവേലായ സയമേവ ഉക്ഖിപിത്വാ ദാസിഗണപരിവുതാ നഗരാ നിക്ഖമി. അന്തരാമഗ്ഗേ സേനാപതിഉപട്ഠാകാ – ‘‘അമ്മ, മാ ഇതോ അഗമാ’’തി വദന്തി. മഹാപുഞ്ഞാ നാമ മനാപകഥാ ഹോന്തി, ന ച തേസം പുനപ്പുനം ഭണന്താനം കഥാ പടിക്ഖിപിതും സക്കാ ഹോതി. സാ – ‘‘ചൂളപിതാ മഹാപിതാ മാതുലാ കിസ്സ തുമ്ഹേ ഗന്തും ന ദേഥാ’’തി ആഹ. സേനാപതിനാ – ‘‘അഞ്ഞസ്സ കസ്സചി ഖാദനീയഭോജനീയം ദാതും മാ ദേഥാ’’തി ഠപിതമ്ഹ അമ്മാതി. കിം പന മേ ഹത്ഥേ ഖാദനീയം ഭോജനീയം പസ്സഥാതി? മാലാഗുളം പസ്സാമാതി. കിം തുമ്ഹാകം സേനാപതി മാലാഗുളപൂജമ്പി കാതും ന ദേതീതി? ദേതി, അമ്മാതി. തേന ഹി, അപേഥ, അപേഥാതി ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ മാലാഗുളം ഗണ്ഹാപേഥ ഭഗവാതി ആഹ. ഭഗവാ ഏകം സേനാപതിസ്സുപട്ഠാകം ഓലോകേത്വാ മാലാഗുളം ഗണ്ഹാപേസി. സാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ – ‘‘ഭഗവാ, ഭവാഭവേ നിബ്ബത്തിയം മേ സതി പരിതസ്സനജീവിതം നാമ മാ ഹോതു, അയം സുമനമാലാ വിയ നിബ്ബത്തനിബ്ബത്തട്ഠാനേ പിയാവ ഹോമി, നാമേന ച സുമനാ യേവാ’’തി പത്ഥനം കത്വാ സത്ഥാരാ – ‘‘സുഖിനീ ഹോഹീ’’തി വുത്താ വന്ദിത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ പക്കാമി.

ഭഗവാ സേനാപതിസ്സ ഗേഹം ഗന്ത്വാ പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദി. സേനാപതി യാഗും ഗഹേത്വാ ഉപഗഞ്ഛി, സത്ഥാ പത്തം പിദഹി. നിസിന്നോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോതി. അത്ഥി നോ ഏകോ അന്തരാ പിണ്ഡപാതോ ലദ്ധോതി. സോ മാലം അപനേത്വാ പിണ്ഡപാതം അദ്ദസ. ചൂളുപട്ഠാകോ ആഹ – ‘‘സാമി, മാലാതി മം വത്വാ മാതുഗാമോ വഞ്ചേസീ’’തി. പായാസോ ഭഗവന്തം ആദിം കത്വാ സബ്ബേസം ഭിക്ഖൂനം പഹോതി. സേനാപതിപി അത്തനോ ദേയ്യധമ്മം അദാസി. സത്ഥാ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ മങ്ഗലം വത്വാ പക്കാമി. സേനാപതി – ‘‘കാ നാമ സാ പിണ്ഡപാതമദാസീ’’തി പുച്ഛി. സേട്ഠിധീതാ, സാമീതി. സപ്പഞ്ഞാ സാ ഇത്ഥീ, ഏവരൂപായ ഘരേ വസന്തിയാ പുരിസസ്സ സഗ്ഗസമ്പത്തി നാമ ന ദുല്ലഭാതി തം ആനേത്വാ ജേട്ഠികട്ഠാനേ ഠപേസി.

പുനദിവസേ നാഗരാ ദാനമദംസു, പുനദിവസേ രാജാതി ഏകന്തരികായ ദാനം ദാതും ആരഭിംസു. രാജാപി ചരപുരിസേ ഠപേത്വാ നാഗരേഹി ദിന്നദാനതോ അതിരേകതരം ദേതി, നാഗരാപി തഥേവ കത്വാ രഞ്ഞാ ദിന്നദാനതോ അതിരേകതരം. രാജഗേഹേ നാടകിത്ഥിയോ ദഹരസാമണേരേ വദന്തി – ‘‘ഗണ്ഹഥ, താതാ, ന ഗഹപതികാനം ഗത്തവത്ഥാദീസു പുഞ്ഛിത്വാ ബാളദാരകാനം ഖേളസിങ്ഘാണികാദിധോവനഹത്ഥേഹി കതം, സുചിം പണീതം കത’’ന്തി. പുനദിവസേ നാഗരാപി ദദമാനാ വദന്തി – ‘‘ഗണ്ഹഥ, താതാ, ന നഗരഗാമനിഗമാദീസു സങ്കഡ്ഢിതതണ്ഡുലഖീരദധിസപ്പിആദീഹി, ന അഞ്ഞേസം ജങ്ഘസീസപിട്ഠിആദീനി ഭഞ്ജിത്വാ ആഹരാപിതേഹി കതം, ജാതിസപ്പിഖീരാദീഹിയേവ കത’’ന്തി. ഏവം സത്തസു സംവച്ഛരേസു സത്തസു മാസേസു സത്തസു ദിവസേസു ച അതിക്കന്തേസു അഥ ഭഗവതോ അയം വിതക്കോ ഉദപാദി. തേന വുത്തം – ‘‘സമ്ബോധിതോ സത്ത സംവച്ഛരാനി സത്ത മാസാനി സത്ത ദിവസാനി അതിക്കമിത്വാ ഉദപാദീ’’തി.

൮൭. അഞ്ഞതരോ മഹാബ്രഹ്മാതി ധമ്മദേസനം ആയാചിതബ്രഹ്മാവ.

൮൯. ചതുരാസീതി ആവാസസഹസ്സാനീതി ചതുരാസീതി വിഹാരസഹസ്സാനി. തേ സബ്ബേപി ദ്വാദസസഹസ്സഭിക്ഖുഗണ്ഹനകാ മഹാവിഹാരാ അഭയഗിരിചേതിയപബ്ബതചിത്തലപബ്ബതമഹാവിഹാരസദിസാവ അഹേസും.

൯൦. ഖന്തീ പരമം തപോതി അധിവാസനഖന്തി നാമ പരമം തപോ. തിതിക്ഖാതി ഖന്തിയാ ഏവ വേവചനം. തിതിക്ഖാ സങ്ഖാതാ അധിവാസനഖന്തി ഉത്തമം തപോതി അത്ഥോ. നിബ്ബാനം പരമന്തി സബ്ബാകാരേന പന നിബ്ബാനം പരമന്തി വദന്തി ബുദ്ധാ. ന ഹി പബ്ബജിതോ പരൂപഘാതീതി യോ അധിവാസനഖന്തിവിരഹിതത്താ പരം ഉപഘാതേതി ബാധേതി ഹിംസതി, സോ പബ്ബജിതോ നാമ ന ഹോതി. ചതുത്ഥപാദോ പന തസ്സേവ വേവചനം. ‘‘ന ഹി പബ്ബജിതോ’’തി ഏതസ്സ ഹി ന സമണോ ഹോതീതി വേവചനം. പരൂപഘാതീതി ഏതസ്സ പരം വിഹേഠയന്തോതി വേവചനം. അഥ വാ പരൂപഘാതീതി സീലൂപഘാതീ. സീലഞ്ഹി ഉത്തമട്ഠേന പരന്തി വുച്ചതി. യോ ച സമണോ പരം യം കഞ്ചി സത്തം വിഹേഠയന്തോ പരൂപഘാതീ ഹോതി, അത്തനോ സീലം വിനാസകോ, സോ പബ്ബജിതോ നാമ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. അഥവാ യോ അധിവാസനഖന്തിയാ അഭാവതോ പരൂപഘാതീ ഹോതി, പരം അന്തമസോ ഡംസമകസമ്പി സഞ്ചിച്ച ജീവിതാ വോരോപേതി, സോ ന ഹി പബ്ബജിതോ. കിം കാരണാ? മലസ്സ അപബ്ബാജിതത്താ. ‘‘പബ്ബാജയമത്തനോ മലം, തസ്മാ പബ്ബജിതോതി വുച്ചതീ’’തി (ധ. പ. ൩൮൮) ഇദഞ്ഹി പബ്ബജിതലക്ഖണം. യോപി ന ഹേവ ഖോ ഉപഘാതേതി, ന മാരേതി, അപി ച ദണ്ഡാദീഹി വിഹേഠേതി, സോ പരം വിഹേഠയന്തോ സമണോ ന ഹോതി. കിം കാരണാ? വിഹേസായ അസമിതത്താ. ‘‘സമിതത്താ ഹി പാപാനം, സമണോതി പവുച്ചതീ’’തി (ധ. പ. ൨൬൫) ഇദഞ്ഹി സമണലക്ഖണം.

ദുതിയഗാഥായ സബ്ബപാപസ്സാതി സബ്ബാകുസലസ്സ. അകരണന്തി അനുപ്പാദനം. കുസലസ്സാതി ചതുഭൂമികകുസലസ്സ. ഉപസമ്പദാതി പടിലാഭോ. സചിത്തപരിയോദപനന്തി അത്തനോ ചിത്തജോതനം, തം പന അരഹത്തേന ഹോതി. ഇതി സീലസംവരേന സബ്ബപാപം പഹായ സമഥവിപസ്സനാഹി കുസലം സമ്പാദേത്വാ അരഹത്തഫലേന ചിത്തം പരിയോദാപേതബ്ബന്തി ഏതം ബുദ്ധാനം സാസനം ഓവാദോ അനുസിട്ഠീ തി.

തതിയഗാഥായ അനൂപവാദോതി വാചായ കസ്സചി അനുപവദനം. അനൂപഘാതോതി കായേന ഉപഘാതസ്സ അകരണം. പാതിമോക്ഖേതി യം തം പഅതിമോക്ഖം, അതിപമോക്ഖം, ഉത്തമസീലം, പാതി വാ അഗതിവിസേസേഹി മോക്ഖേതി ദുഗ്ഗതിഭയേഹി, യോ വാ നം പാതി, തം മോക്ഖേതീതി ‘‘പാതിമോക്ഖ’’ന്തി വുച്ചതി. തസ്മിം പാതിമോക്ഖേ ച സംവരോ. മത്തഞ്ഞുതാതി പടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗവസേന പമാണഞ്ഞുതാ. പന്തഞ്ച സയനാസനന്തി സയനാസനഞ്ച സങ്ഘട്ടനവിരഹിതന്തി അത്ഥോ. തത്ഥ ദ്വീഹിയേവ പച്ചയേഹി ചതുപച്ചയസന്തോസോ ദീപിതോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. ഏതം ബുദ്ധാന സാസനന്തി ഏതം പരസ്സ അനുപവദനം അനുപഘാതനം പാതിമോക്ഖസംവരോ പടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗേസു മത്തഞ്ഞുതാ അട്ഠസമാപത്തിവസിഭാവായ വിവിത്തസേനാസനസേവനഞ്ച ബുദ്ധാനം സാസനം ഓവാദോ അനുസിട്ഠീതി. ഇമാ പന സബ്ബബുദ്ധാനം പാതിമോക്ഖുദ്ദേസഗാഥാ ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

ദേവതാരോചനവണ്ണനാ

൯൧. ഏത്താവതാ ച ഇമിനാ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ അപദാനാനുസാരേന വിത്ഥാരകഥനേന – ‘‘തഥാഗതസ്സേവേസാ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മധാതു സുപ്പടിവിദ്ധാ’’തി ഏവം വുത്തായ ധമ്മധാതുയാ സുപ്പടിവിദ്ധഭാവം പകാസേത്വാ ഇദാനി – ‘‘ദേവതാപി തഥാഗതസ്സ ഏതമത്ഥം ആരോചേസു’’ന്തി വുത്തം ദേവതാരോചനം പകാസേതും ഏകമിദാഹന്തിആദിമാഹ.

തത്ഥ സുഭഗവനേതി ഏവംനാമകേ വനേ. സാലരാജമൂലേതി വനപ്പതിജേട്ഠകസ്സ മൂലേ. കാമച്ഛന്ദം വിരാജേത്വാതി അനാഗാമിമഗ്ഗേന മൂലസമുഗ്ഘാതവസേന വിരാജേത്വാ. യഥാ ച വിപസ്സിസ്സ, ഏവം സേസബുദ്ധാനമ്പി സാസനേ വുത്ഥബ്രഹ്മചരിയാ ദേവതാ ആരോചയിംസു, പാളി പന വിപസ്സിസ്സ ചേവ അമ്ഹാകഞ്ച ഭഗവതോ വസേന ആഗതാ.

തത്ഥ അത്തനോ സമ്പത്തിയാ ന ഹായന്തി, ന വിഹായന്തീതി അവിഹാ. ന കഞ്ചി സത്തം തപന്തീതി അതപ്പാ. സുന്ദരദസ്സനാ അഭിരൂപാ പാസാദികാതി സുദസ്സാ. സുട്ഠു പസ്സന്തി, സുന്ദരമേതേസം വാ ദസ്സനന്തി സുദസ്സീ. സബ്ബേഹേവ ച സഗുണേഹി ഭവസമ്പത്തിയാ ച ജേട്ഠാ, നത്ഥേത്ഥ കനിട്ഠാതി അകനിട്ഠാ.

ഇധ ഠത്വാ ഭാണവാരാ സമോധാനേതബ്ബാ. ഇമസ്മിഞ്ഹി സുത്തേ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ അപദാനവസേന തയോ ഭാണവാരാ വുത്താ. യഥാ ച വിപസ്സിസ്സ, ഏവം സിഖീആദീനമ്പി അപദാനവസേന വുത്താവ. പാളി പന സങ്ഖിത്താ. ഇതി സത്തന്നം ബുദ്ധാനം വസേന അമ്ഹാകം ഭഗവതാ ഏകവീസതി ഭാണവാരാ കഥിതാ. തഥാ അവിഹേഹി. തഥാ അതപ്പേഹി. തഥാ സുദസ്സേഹി. തഥാ സുദസ്സീഹി. തഥാ അകനിട്ഠേഹീതി സബ്ബമ്പി ഛബ്ബീസതിഭാണവാരസതം ഹോതി. തേപിടകേ ബുദ്ധവചനേ അഞ്ഞം സുത്തം ഛബ്ബീസതിഭാണവാരസതപരിമാണം നാമ നത്ഥി, സുത്തന്തരാജാ നാമ അയം സുത്തന്തോതി വേദിതബ്ബോ. ഇതോ പരം അനുസന്ധിദ്വയമ്പി നിയ്യാതേന്തോ ഇതി ഖോ ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തം സബ്ബം ഉത്താനമേവാതി.

ഇതി സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായം

മഹാപദാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. മഹാനിദാനസുത്തവണ്ണനാ

നിദാനവണ്ണനാ

൯൫. ഏവം മേ സുതം…പേ… കുരൂസൂതി മഹാനിദാനസുത്തം. തത്രായം അനുത്താനപദവണ്ണനാ. കുരൂസു വിഹരതീതി കുരൂ നാമ ജാനപദിനോ രാജകുമാരാ, തേസം നിവാസോ ഏകോപി ജനപദോ രുള്ഹീസദ്ദേന ‘‘കുരൂ’’തി വുച്ചതി. തസ്മിം കുരൂസു ജനപദേ. അട്ഠകഥാചരിയാ പനാഹു – മന്ധാതുകാലേ തീസു ദീപേസു മനുസ്സാ ‘‘ജമ്ബുദീപോ നാമ ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധമഹാസാവകചക്കവത്തിപ്പഭുതീനം ഉത്തമമനുസ്സാനം ഉപ്പത്തിഭൂമി ഉത്തമദീപോ അതിരമണീയോ’’തി സുത്വാ രഞ്ഞാ മന്ധാതുചക്കവത്തിനാ ചക്കരതനം പുരക്ഖത്വാ ചത്താരോ ദീപേ അനുസംയായന്തേന സദ്ധിം ആഗമംസു. തതോ രാജാ പരിണായകരതനം പുച്ഛി – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ മനുസ്സലോകതോ രമണീയതരം ഠാന’’ന്തി. കസ്മാ ദേവ ഏവം ഭണസി? കിം ന പസ്സസി ചന്ദിമസൂരിയാനം ആനുഭാവം, നനു ഏതേസം ഠാനം ഇതോ രമണീയതരന്തി? രാജാ ചക്കരതനം പുരക്ഖത്വാ തത്ഥ അഗമാസി. ചത്താരോ മഹാരാജാനോ – ‘‘മന്ധാതുമഹാരാജാ ആഗതോ’’തി സുത്വാവ ‘‘മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ രാജാ, ന സക്കാ യുദ്ധേന പടിബാഹിതു’’ന്തി സകം രജ്ജം നിയ്യാതേസും. സോ തം ഗഹേത്വാ പുന പുച്ഛി – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഇതോ രമണീയതരം ഠാന’’ന്തി?

അഥസ്സ താവതിംസഭവനം കഥയിംസു. ‘‘താവതിംസഭവനം, ദേവ, ഇതോ രമണീയതരം. തത്ഥ സക്കസ്സ ദേവരഞ്ഞോ ഇമേ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ പരിചാരകാ ദോവാരികഭൂമിയം തിട്ഠന്തി, സക്കോ ദേവരാജാ മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോ, തസ്സിമാനി ഉപഭോഗട്ഠാനാനി – യോജനസഹസ്സുബ്ബേധോ വേജയന്തോ പാസാദോ, പഞ്ചയോജനസതുബ്ബേധാ സുധമ്മാ ദേവസഭാ, ദിയഡ്ഢയോജനസതികോ വേജയന്തരഥോ തഥാ ഏരാവണോ ഹത്ഥീ, ദിബ്ബരുക്ഖസഹസ്സപ്പടിമണ്ഡിതം നന്ദനവനം, ചിത്തലതാവനം, ഫാരുസകവനം, മിസ്സകവനം, യോജനസതുബ്ബേധോ പാരിച്ഛത്തകോ കോവിളാരോ, തസ്സ ഹേട്ഠാ സട്ഠിയോജനായാമാ പഞ്ഞാസയോജനവിത്ഥതാ പഞ്ചദസയോജനുബ്ബേധാ ജയകുസുമപുപ്ഫവണ്ണാ പണ്ഡുകമ്ബലസിലാ, യസ്സാ മുദുതായ സക്കസ്സ നിസീദതോ ഉപഡ്ഢകായോ അനുപവിസതീ’’തി.

തം സുത്വാ രാജാ തത്ഥ ഗന്തുകാമോ ചക്കരതനം അബ്ഭുക്കിരി. തം ആകാസേ പതിട്ഠാസി സദ്ധിം ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ. അഥ ദ്വിന്നം ദേവലോകാനം വേമജ്ഝതോ ചക്കരതനം ഓതരിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠാസി സദ്ധിം പരിണായകരതനപമുഖായ ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ. രാജാ ഏകകോവ താവതിംസഭവനം അഗമാസി. സക്കോ – ‘‘മന്ധാതാ ആഗതോ’’തി സുത്വാവ തസ്സ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ – ‘‘സ്വാഗതം, തേ മഹാരാജ, സകം തേ മഹാരാജ, അനുസാസ മഹാരാജാ’’തി വത്വാ സദ്ധിം നാടകേഹി രജ്ജം ദ്വേ ഭാഗേ കത്വാ ഏകം ഭാഗമദാസി. രഞ്ഞോ താവതിംസഭവനേ പതിട്ഠിതമത്തസ്സേവ മനുസ്സഭാവോ വിഗച്ഛി, ദേവഭാവോ പാതുരഹോസി. തസ്സ കിര സക്കേന സദ്ധിം പണ്ഡുകമ്ബലസിലായം നിസിന്നസ്സ അക്ഖിനിമിസമത്തേന നാനത്തം പഞ്ഞായതി. തം അസല്ലക്ഖേന്താ ദേവാ സക്കസ്സ ച തസ്സ ച നാനത്തേ മുയ്ഹന്തി. സോ തത്ഥ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവമാനോ യാവ ഛത്തിംസ സക്കാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ചുതാ, താവ രജ്ജം കാരേത്വാ അതിത്തോവ കാമേഹി തതോ ചവിത്വാ അത്തനോ ഉയ്യാനേ പതിട്ഠിതോ വാതാതപേന ഫുട്ഠഗത്തോ കാലമകാസി.

ചക്കരതനേ പന പുന പഥവിയം പതിട്ഠിതേ പരിണായകരതനം സുവണ്ണപട്ടേ മന്ധാതു ഉപാഹനം ലിഖാപേത്വാ ഇദം മന്ധാതു രജ്ജന്തി രജ്ജമനുസാസി. തേപി തീഹി ദീപേഹി ആഗതമനുസ്സാ പുന ഗന്തും അസക്കോന്താ പരിണായകരതനം ഉപസങ്കമിത്വാ – ‘‘ദേവ, മയം രഞ്ഞോ ആനുഭാവേന ആഗതാ, ഇദാനി ഗന്തും ന സക്കോമ, വസനട്ഠാനം നോ ദേഹീ’’തി യാചിംസു. സോ തേസം ഏകമേകം ജനപദമദാസി. തത്ഥ പുബ്ബവിദേഹതോ ആഗതമനുസ്സേഹി ആവസിതപദേസോ തായേവ പുരിമസഞ്ഞായ – ‘‘വിദേഹരട്ഠ’’ന്തി നാമം ലഭി, അപരഗോയാനതോ ആഗതമനുസ്സേഹി ആവസിതപദേസോ ‘‘അപരന്തജനപദോ’’തി നാമം ലഭി, ഉത്തരകുരുതോ ആഗതമനുസ്സേഹി ആവസിതപദേസോ ‘‘കുരുരട്ഠ’’ന്തി നാമം ലഭി, ബഹുകേ പന ഗാമനിഗമാദയോ ഉപാദായ ബഹുവചനേന വോഹരിയതി. തേന വുത്തം – ‘‘കുരൂസു വിഹരതീ’’തി.

കമ്മാസധമ്മം നാമ കുരൂനം നിഗമോതി കമ്മാസധമ്മന്തി ഏത്ഥ കേചി ധ-കാരസ്സ ദ-കാരേന അത്ഥം വണ്ണയന്തി. കമ്മാസോ ഏത്ഥ ദമിതോതി കമ്മാസദമ്മോ. കമ്മാസോതി കമ്മാസപാദോ പോരിസാദോ വുച്ചതി. തസ്സ കിര പാദേ ഖാണുകേന വിദ്ധട്ഠാനേ വണോ രുഹന്തോ ചിത്തദാരുസദിസോ ഹുത്വാ രുഹി. തസ്മാ കമ്മാസപാദോതി പഞ്ഞായിത്ഥ. സോ ച തസ്മിം ഓകാസേ ദമിതോ പോരിസാദഭാവതോ പടിസേധിതോ. കേന? മഹാസത്തേന. കതരസ്മിം ജാതകേതി? മഹാസുതസോമജാതകേതി ഏകേ. ഇമേ പന ഥേരാ ജയദ്ദിസജാതകേതി വദന്തി. തദാ ഹി മഹാസത്തേന കമ്മാസപാദോ ദമിതോ. യഥാഹ –

‘‘പുത്തോ യദാ ഹോമി ജയദ്ദിസസ്സ;

പഞ്ചാലരട്ഠധിപതിസ്സ അത്രജോ.

ചജിത്വാന പാണം പിതരം പമോചയിം;

കമ്മാസപാദമ്പി ചഹം പസാദയി’’ന്തി.

കേചി പന ധ-കാരേനേവ അത്ഥം വണ്ണയന്തി. കുരൂരട്ഠവാസീനം കിര കുരുവത്തധമ്മോ, തസ്മിം കമ്മാസോ ജാതോ, തസ്മാ തം ഠാനം കമ്മാസോ ഏത്ഥ ധമ്മോ ജാതോതി കമ്മാസധമ്മന്തി വുച്ചതി. തത്ഥ നിവിട്ഠനിഗമസ്സാപി ഏതദേവ നാമം. ഭുമ്മവചനേന കസ്മാ ന വുത്തന്തി. അവസനോകാസതോ. ഭഗവതോ കിര തസ്മിം നിഗമേ വസനോകാസോ കോചി വിഹാരോ നാമ നാഹോസി. നിഗമതോ പന അപക്കമ്മ അഞ്ഞതരസ്മിം ഉദകസമ്പന്നേ രമണീയേ ഭൂമിഭാഗേ മഹാവനസണ്ഡോ അഹോസി തത്ഥ ഭഗവാ വിഹാസി, തം നിഗമം ഗോചരഗാമം കത്വാ. തസ്മാ ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ – ‘‘കുരൂസു വിഹരതി കമ്മാസധമ്മം നാമ കുരൂനം നിഗമോ, തം ഗോചരഗാമം കത്വാ’’തി.

ആയസ്മാതി പിയവചനമേതം, ഗാരവവചനമേതം. ആനന്ദോതി തസ്സ ഥേരസ്സ നാമം. ഏകമന്തന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ – ‘‘വിസമം ചന്ദിമസൂരിയാ പരിവത്തന്തീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൭൦) വിയ. തസ്മാ യഥാ നിസിന്നോ ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഹോതി, തഥാ നിസീദീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഭുമ്മത്ഥേ വാ ഏതം ഉപയോഗവചനം നിസീദീതി ഉപാവിസി. പണ്ഡിതാ ഹി ഗരുട്ഠാനിയം ഉപസങ്കമിത്വാ ആസനകുസലതായ ഏകമന്തം നിസീദന്തി. അയഞ്ച തേസം അഞ്ഞതരോ, തസ്മാ ഏകമന്തം നിസീദി.

കഥം നിസിന്നോ ഖോ പന ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഹോതീതി? ഛ നിസജ്ജദോസേ വജ്ജേത്വാ. സേയ്യഥിദം – അതിദൂരം, അച്ചാസന്നം, ഉപരിവാതം, ഉന്നതപ്പദേസം, അതിസമ്മുഖം, അതിപച്ഛാതി. അതിദൂരേ നിസിന്നോ ഹി സചേ കഥേതുകാമോ ഹോതി, ഉച്ചാസദ്ദേന കഥേതബ്ബം ഹോതി. അച്ചാസന്നേ നിസിന്നോ സങ്ഘട്ടനം കരോതി. ഉപരിവാതേ നിസിന്നോ സരീരഗന്ധേന ബാധതി. ഉന്നതപ്പദേസേ നിസിന്നോ അഗാരവം പകാസേതി. അതിസമ്മുഖാ നിസിന്നോ സചേ ദട്ഠുകാമോ ഹോതി, ചക്ഖുനാ ചക്ഖും ആഹച്ച ദട്ഠബ്ബം ഹോതി. അതിപച്ഛാ നിസിന്നോ സചേ ദട്ഠുകാമോ ഹോതി, ഗീവം പരിവത്തേത്വാ ദട്ഠബ്ബം ഹോതി. തസ്മാ അയമ്പി തിക്ഖത്തും ഭഗവന്തം പദക്ഖിണം കത്വാ സക്കച്ചം വന്ദിത്വാ ഏതേ ഛ നിസജ്ജദോസേ വജ്ജേത്വാ ദക്ഖിണജാണുമണ്ഡലസ്സ അഭിമുഖട്ഠാനേ ഛബ്ബണ്ണാനം ബുദ്ധരസ്മീനം അന്തോ പവിസിത്വാ പസന്നലാഖാരസം വിഗാഹന്തോ വിയ സുവണ്ണപടം പാരുപന്തോ വിയ രത്തുപ്പലമാലാവിതാനമജ്ഝം പവിസന്തോ വിയ ച ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ നിസീദി. തേന വുത്തം – ‘‘ഏകമന്തം നിസീദീ’’തി.

കായ പന വേലായ, കേന കാരണേന അയമായസ്മാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമന്തോതി? സായന്ഹവേലായം പച്ചയാകാരപഞ്ഹപുച്ഛനകാരണേന. തം ദിവസം കിരായമായസ്മാ കുലസങ്ഗഹത്ഥായ ഘരദ്വാരേ ഘരദ്വാരേ സഹസ്സഭണ്ഡികം നിക്ഖിപന്തോ വിയ കമ്മാസധമ്മഗാമം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ സത്ഥു വത്തം ദസ്സേത്വാ സത്ഥരി ഗന്ധകുടിം പവിട്ഠേ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ അത്തനോ ദിവാട്ഠാനം ഗന്ത്വാ അന്തേവാസികേസു വത്തം ദസ്സേത്വാ പടിക്കന്തേസു ദിവാട്ഠാനം പടിസമ്മജ്ജിത്വാ ചമ്മക്ഖണ്ഡം പഞ്ഞപേത്വാ ഉദകതുമ്ബതോ ഉദകം ഗഹേത്വാ ഉദകേന ഹത്ഥപാദേ സീതലേ കത്വാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നോ സോതാപത്തിഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജി. അഥ പരിച്ഛിന്നകാലവസേന സമാപത്തിതോ ഉട്ഠായ പച്ചയാകാരേ ഞാണം ഓതാരേസി. സോ – ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദിതോ പട്ഠായ അന്തം, അന്തതോ പട്ഠായ ആദിം, ഉഭയന്തതോ പട്ഠായ മജ്ഝം, മജ്ഝതോ പട്ഠായ ഉഭോ അന്തേ പാപേന്തോ തിക്ഖത്തും ദ്വാദസപദം പച്ചയാകാരം സമ്മസി. തസ്സേവം സമ്മസന്തസ്സ പച്ചയാകാരോ വിഭൂതോ ഹുത്വാ ഉത്താനകുത്താനകോ വിയ ഉപട്ഠാസി.

തതോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം പച്ചയാകാരോ സബ്ബബുദ്ധേഹി – ‘ഗമ്ഭീരോ ചേവ ഗമ്ഭീരാവഭാസോ ചാ’തി കഥിതോ, മയ്ഹം ഖോ പന പദേസഞാണേ ഠിതസ്സ സാവകസ്സ സതോ ഉത്താനോ വിഭൂതോ പാകടോ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി, മയ്ഹംയേവ നു ഖോ ഏസ ഉത്താനകോ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി, ഉദാഹു അഞ്ഞേസമ്പീ’’തി? അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഹന്ദാഹം ഇമം പഞ്ഹം ഗഹേത്വാ ഭഗവന്തം പുച്ഛാമി, അദ്ധാ മേ ഭഗവാ ഇമം അത്ഥുപ്പത്തിം കത്വാ സാലിന്ദം സിനേരും ഉക്ഖിപന്തോ വിയ ഏകം സുത്തന്തകഥം കഥേത്വാ ദസ്സേസ്സതി. ബുദ്ധാനഞ്ഹി വിനയപഞ്ഞത്തിം, ഭുമ്മന്തരം, പച്ചയാകാരം, സമയന്തരന്തി ഇമാനി ചത്താരി ഠാനാനി പത്വാ ഗജ്ജിതം മഹന്തം ഹോതി, ഞാണം അനുപവിസതി, ബുദ്ധഞാണസ്സ മഹന്തഭാവോ പഞ്ഞായതി, ദേസനാ ഗമ്ഭീരാ ഹോതി തിലക്ഖണബ്ഭാഹതാ സുഞ്ഞതപടിസംയുത്താ’’തി.

സോ കിഞ്ചാപി പകതിയാവ ഏകദിവസേ സതവാരമ്പി സഹസ്സവാരമ്പി ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമന്തോ ന അഹേതുഅകാരണേന ഉപസങ്കമതി, തം ദിവസം പന ഇമം പഞ്ഹം ഗഹേത്വാ – ‘‘ഇമം ബുദ്ധഗന്ധഹത്ഥിം ആപജ്ജ ഞാണകോഞ്ചനാദം സോസ്സാമി, ബുദ്ധസീഹം ആപജ്ജ ഞാണസീഹനാദം സോസ്സാമി, ബുദ്ധസിന്ധവം ആപജ്ജ ഞാണപദവിക്കമം പസ്സിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ദിവാട്ഠാനാ ഉട്ഠായ ചമ്മക്ഖണ്ഡം പപ്ഫോടേത്വാ ആദായ സായന്ഹസമയേ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമി. തേന വുത്തം – ‘‘സായന്ഹവേലായം പച്ചയാകാരപഞ്ഹപുച്ഛനകാരണേന ഉപസങ്കമന്തോ’’തി.

യാവ ഗമ്ഭീരോതി ഏത്ഥ യാവസദ്ദോ പമാണാതിക്കമേ, അതിക്കമ്മ പമാണം ഗമ്ഭീരോ, അതിഗമ്ഭീരോതി അത്ഥോ. ഗമ്ഭീരാവഭാസോതി ഗമ്ഭീരോവ ഹുത്വാ അവഭാസതി, ദിസ്സതീതി അത്ഥോ. ഏകഞ്ഹി ഉത്താനമേവ ഗമ്ഭീരാവഭാസം ഹോതി പൂതിപണ്ണാദിവസേന കാളവണ്ണപുരാണഉദകം വിയ. തഞ്ഹി ജാണുപ്പമാണമ്പി സതപോരിസം വിയ ദിസ്സതി. ഏകം ഗമ്ഭീരം ഉത്താനാവഭാസം ഹോതി മണിഗങ്ഗായ വിപ്പസന്നഉദകം വിയ. തഞ്ഹി സതപോരിസമ്പി ജാണുപ്പമാണം വിയ ഖായതി. ഏകം ഉത്താനം ഉത്താനാവഭാസം ഹോതി ചാടിആദീസു ഉദകം വിയ. ഏകം ഗമ്ഭീരം ഗമ്ഭീരാവഭാസം ഹോതി സിനേരുപാദകമഹാസമുദ്ദേ ഉദകം വിയ. ഏവം ഉദകമേവ ചത്താരി നാമാനി ലഭതി. പടിച്ചസമുപ്പാദേ പനേതം നത്ഥി. അയഞ്ഹി ഗമ്ഭീരോ ചേവ ഗമ്ഭീരാവഭാസോ ചാതി ഏകമേവ നാമം ലഭതി. ഏവരൂപോ സമാനോപി അഥ ച പന മേ ഉത്താനകുത്താനകോ വിയ ഖായതി, യദിദം അച്ഛരിയം, ഭന്തേ, അബ്ഭുതം ഭന്തേതി. ഏവം അത്തനോ വിമ്ഹയം പകാസേന്തോ പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ തുണ്ഹീഭൂതോ നിസീദി.

ഭഗവാ തസ്സ വചനം സുത്വാ – ‘‘ആനന്ദോ ഭവഗ്ഗഗ്ഗഹണായ ഹത്ഥം പസാരേന്തോ വിയ, സിനേരും ഛിന്ദിത്വാ മിഞ്ജം നീഹരിതും വായമമാനോ വിയ, വിനാ നാവായ മഹാസമുദ്ദം തരിതുകാമോ വിയ, പഥവിം പരിവത്തേത്വാ പഥവോജം ഗഹേതും വായമമാനോ വിയ ബുദ്ധവിസയപഞ്ഹം അത്തനോ ഉത്താനം വദതി. ഹന്ദസ്സ ഗമ്ഭീരഭാവം ആചിക്ഖിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ മാ ഹേവന്തിആദിമാഹ.

തത്ഥ മാ ഹേവന്തി ഹ-കാരോ നിപാതമത്തം. ഏവം മാ ഭണീതി അത്ഥോ. മാ ഹേവന്തി ച ഇദം വചനം ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഉസ്സാദേന്തോപി ഭണതി അപസാദേന്തോപി.

ഉസ്സാദനാവണ്ണനാ

തത്ഥ ഉസ്സാദേന്തോ – ആനന്ദ, ത്വം മഹാപഞ്ഞോ വിസദഞാണോ, തേന തേ ഗമ്ഭീരോപി പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഉത്താനകോ വിയ ഖായതി. അഞ്ഞേസം പനേസ ഉത്താനകോതി ന സല്ലക്ഖേതബ്ബോ, ഗമ്ഭീരോയേവ ച ഗമ്ഭീരാവഭാസോ ച. തത്ഥ ചതസ്സോ ഉപമാ വദന്തി. ഛമാസേ സുഭോജനരസപുട്ഠസ്സ കിര കതയോഗസ്സ മഹാമല്ലസ്സ സമജ്ജസമയേ കതമല്ലപാസാണപരിചയസ്സ യുദ്ധഭൂമിം ഗച്ഛന്തസ്സ അന്തരാ മല്ലപാസാണം ദസ്സേസും, സോ – കിം ഏതന്തി ആഹ. മല്ലപാസാണോതി. ആഹരഥ നന്തി. ഉക്ഖിപിതും ന സക്കോമാതി വുത്തേ സയം ഗന്ത്വാ കുഹിം ഇമസ്സ ഭാരിയട്ഠാനന്തി വത്വാ ദ്വീഹി ഹത്ഥേഹി ദ്വേ പാസാണേ ഉക്ഖിപിത്വാ കീളാഗുളേ വിയ ഖിപിത്വാ അഗമാസി. തത്ഥ മല്ലസ്സ മല്ലപാസാണോ ലഹുകോപി ന അഞ്ഞേസം ലഹുകോതി വത്തബ്ബോ. ഛമാസേ സുഭോജനരസപുട്ഠോ മല്ലോ വിയ ഹി കപ്പസതസഹസ്സം അഭിനീഹാരസമ്പന്നോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ, യഥാ മല്ലസ്സ മഹാബലതായ മല്ലപാസാണോ ലഹുകോ, ഏവം ഥേരസ്സ മഹാപഞ്ഞതായ പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഉത്താനോ, സോ അഞ്ഞേസം ഉത്താനോതി ന വത്തബ്ബോ.

മഹാസമുദ്ദേ ച തിമിനാമ മച്ഛോ ദ്വിയോജനസതികോ തിമിങ്ഗലോ തിയോജനസതികോ, തിമിപിങ്ഗലോ ചതുയോജനസതികോ തിമിരപിങ്ഗലോ പഞ്ചയോജനസതികോ, ആനന്ദോ തിമിനന്ദോ അജ്ഝാരോഹോ മഹാതിമീതി ഇമേ ചത്താരോ യോജനസഹസ്സികാ. തത്ഥ തിമിരപിങ്ഗലേനേവ ദീപേന്തി. തസ്സ കിര ദക്ഖിണകണ്ണം ചാലേന്തസ്സ പഞ്ചയോജനസതേ പദേസേ ഉദകം ചലതി. തഥാ വാമകണ്ണം. തഥാ നങ്ഗുട്ഠം, തഥാ സീസം. ദ്വേ പന കണ്ണേ ചാലേത്വാ നങ്ഗുട്ഠേന ഉദകം പഹരിത്വാ സീസം അപരാപരം കത്വാ കീളിതും ആരദ്ധസ്സ സത്തട്ഠയോജനസതേ പദേസേ ഭാജനേ പക്ഖിപിത്വാ ഉദ്ധനേ ആരോപിതം വിയ ഉദകം പക്കുഥതി, തിയോജനസതമത്തേ പദേസേ ഉദകം പിട്ഠിം ഛാദേതും ന സക്കോതി. സോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം മഹാസമുദ്ദോ ഗമ്ഭീരോ ഗമ്ഭീരോതി വദന്തി കുതസ്സ ഗമ്ഭീരതാ, മയം പിട്ഠിപടിച്ഛാദനമത്തമ്പി ഉദകം ന ലഭാമാ’’തി. തത്ഥ കായുപപന്നസ്സ തിമിരപിങ്ഗലസ്സ മഹാസമുദ്ദോ ഉത്താനോതി, അഞ്ഞേസം ഖുദ്ദകമച്ഛാനം ഉത്താനോതി ന വത്തബ്ബോ, ഏവമേവ ഞാണുപപന്നസ്സ ഥേരസ്സ പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഉത്താനോതി, അഞ്ഞേസമ്പി ഉത്താനോതി ന വത്തബ്ബോ.

സുപണ്ണരാജാ ച ദിയഡ്ഢയോജനസതികോ, തസ്സ ദക്ഖിണപക്ഖോ പഞ്ഞാസയോജനികോ ഹോതി തഥാ വാമപക്ഖോ, പിഞ്ഛവട്ടി സട്ഠിയോജനികാ, ഗീവാ തിംസയോജനികാ, മുഖം നവയോജനം, പാദാ ദ്വാദസയോജനികാ. തസ്മിം സുപണ്ണവാതം ദസ്സേതും ആരദ്ധേ സത്തട്ഠയോജനസതം ഠാനം നപ്പഹോതി. സോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം ആകാസോ അനന്തോ അനന്തോതി വദന്തി, കുതസ്സ അനന്തതാ, മയം പക്ഖവാതപ്പസാരണോകാസമ്പി ന ലഭാമാ’’തി. തത്ഥ കായുപപന്നസ്സ സുപണ്ണരഞ്ഞോ ആകാസോ പരിത്തോതി, അഞ്ഞേസം ഖുദ്ദകപക്ഖീനം പരിത്തോതി ന വത്തബ്ബോ, ഏവമേവ ഞാണുപപന്നസ്സ ഥേരസ്സ പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഉത്താനോതി, അഞ്ഞേസമ്പി ഉത്താനോതി ന വത്തബ്ബോ.

രാഹു അസുരിന്ദോ പന പാദന്തതോ യാവ കേസന്താ യോജനാനം ചത്താരി സഹസ്സാനി അട്ഠ ച സതാനി ഹോതി. തസ്സ ദ്വിന്നം ബാഹാനം അന്തരം ദ്വാദസയോജനസതികം. ബഹലത്തേന ഛയോജനസതികം. ഹത്ഥപാദതലാനി തിയോജനസതികാനി, തഥാ മുഖം. ഏകേകം അങ്ഗുലിപബ്ബം പഞ്ഞാസയോജനം, തഥാ ഭമുകന്തരം. നലാടം തിയോജനസതികം. സീസം നവയോജനസതികം. തസ്സ മഹാസമുദ്ദം ഓതിണ്ണസ്സ ഗമ്ഭീരം ഉദകം ജാണുപ്പമാണം ഹോതി. സോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അയം മഹാസമുദ്ദോ ഗമ്ഭീരോ ഗമ്ഭീരോതി വദന്തി, കുതസ്സ ഗമ്ഭീരതാ, മയം ജാണുപ്പടിച്ഛാദനമത്തമ്പി ഉദകം ന ലഭാമാ’’തി. തത്ഥ കായുപപന്നസ്സ രാഹുനോ മഹാസമുദ്ദോ ഉത്താനോതി, അഞ്ഞേസം ഉത്താനോതി ന വത്തബ്ബോ, ഏവമേവ ഞാണുപപന്നസ്സ ഥേരസ്സ പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഉത്താനോതി, അഞ്ഞേസമ്പി ഉത്താനോതി ന വത്തബ്ബോ. ഏതമത്ഥം സന്ധായ ഭഗവാ – ‘‘മാ ഹേവം, ആനന്ദ, അവച; മാ ഹേവം, ആനന്ദ അവചാ’’തി ആഹ.

ഥേരസ്സ ഹി ചതൂഹി കാരണേഹി ഗമ്ഭീരോപി പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഉത്താനോതി ഉപട്ഠാതി. കതമേഹി ചതൂഹി? പുബ്ബൂപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ, തിത്ഥവാസേന, സോതാപന്നതായ, ബഹുസ്സുതഭാവേനാതി.

പുബ്ബൂപനിസ്സയസമ്പത്തികഥാ

ഇതോ കിര സതസഹസ്സിമേ കപ്പേ പദുമുത്തരോ നാമ സത്ഥാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജി. തസ്സ ഹംസവതീ നാമ നഗരം അഹോസി, ആനന്ദോ നാമ രാജാ പിതാ, സുമേധാ നാമ ദേവീ മാതാ, ബോധിസത്തോ ഉത്തരകുമാരോ നാമ അഹോസി. സോ പുത്തസ്സ ജാതദിവസേ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിത്വാ പധാനമനുയുഞ്ജന്തോ അനുക്കമേന സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ – ‘‘അനേകജാതിസംസാര’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേത്വാ സത്താഹം ബോധിപല്ലങ്കേ വീതിനാമേത്വാ പഥവിയം ഠപേസ്സാമീതി പാദം അഭിനീഹരി. അഥ പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ മഹന്തം പദുമം ഉട്ഠാസി. തസ്സ ധുരപത്താനി നവുതിഹത്ഥാനി, കേസരം തിംസഹത്ഥം, കണ്ണികാ ദ്വാദസഹത്ഥാ, നവഘടപ്പമാണോ രേണു അഹോസി.

സത്ഥാ പന ഉബ്ബേധതോ അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥുബ്ബേധോ അഹോസി. തസ്സ ഉഭിന്നം ബാഹാനമന്തരം അട്ഠാരസഹത്ഥം, നലാടം പഞ്ചഹത്ഥം, ഹത്ഥപാദാ ഏകാദസഹത്ഥാ. തസ്സ ഏകാദസഹത്ഥേന പാദേന ദ്വാദസഹത്ഥായ കണ്ണികായ അക്കന്തമത്തായ നവഘടപ്പമാണോ രേണു ഉട്ഠായ അട്ഠപണ്ണാസഹത്ഥം പദേസം ഉഗ്ഗന്ത്വാ ഓകിണ്ണമനോസിലാചുണ്ണം വിയ പച്ചോകിണ്ണോ. തദുപാദായ ഭഗവാ പദുമുത്തരോത്വേവ പഞ്ഞായിത്ഥ. തസ്സ ദേവിലോ ച സുജാതോ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവകാ അഹേസും. അമിതാ ച അസമാ ച ദ്വേ അഗ്ഗസാവികാ. സുമനോ നാമ ഉപട്ഠാകോ. പദുമുത്തരോ ഭഗവാ പിതുസങ്ഗഹം കുരുമാനോ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സപരിവാരോ ഹംസവതിയാ രാജധാനിയാ വസതി.

കനിട്ഠഭാതാ പനസ്സ സുമനകുമാരോ നാമ. തസ്സ രാജാ ഹംസവതിതോ വീസതിയോജനസതേ ഠാനേ ഭോഗഗാമം അദാസി. സോ കദാചി ആഗന്ത്വാ പിതരഞ്ച സത്ഥാരഞ്ച പസ്സതി. അഥേകദിവസം പച്ചന്തോ കുപിതോ. സുമനോ രഞ്ഞോ പേസേസി – ‘‘പച്ചന്തോ കുപിതോ’’തി. രാജാ ‘‘മയാ ത്വം തത്ഥ കസ്മാ ഠപിതോ’’തി പടിപേസേസി. സോ നിക്ഖമ്മ ചോരേ വൂപസമേത്വാ – ‘‘ഉപസന്തോ, ദേവ, ജനപദോ’’തി രഞ്ഞോ പേസേസി. രാജാ തുട്ഠോ – ‘‘സീഘം മമ പുത്തോ ആഗച്ഛതൂ’’തി ആഹ. തസ്സ സഹസ്സമത്താ അമച്ചാ ഹോന്തി. സോ തേഹി സദ്ധിം അന്തരാമഗ്ഗേ മന്തേസി – ‘‘മയ്ഹം പിതാ തുട്ഠോ, സചേ മേ വരം ദേതി, കിം ഗണ്ഹാമീ’’തി. അഥ നം ഏകച്ചേ ‘‘ഹത്ഥിം ഗണ്ഹഥ, അസ്സം ഗണ്ഹഥ, രഥം ഗണ്ഹഥ, ജനപദം ഗണ്ഹഥ, സത്തരതനാനി ഗണ്ഹഥാ’’തി ആഹംസു. അപരേ – ‘‘തുമ്ഹേ പഥവിസ്സരസ്സ പുത്താ, തുമ്ഹാകം ധനം ന ദുല്ലഭം, ലദ്ധമ്പി ചേതം സബ്ബം പഹായ ഗമനീയം, പുഞ്ഞമേവ ഏകം ആദായ ഗമനീയം; തസ്മാ തേ ദേവേ വരം ദദമാനേ തേമാസം പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം ഉപട്ഠാതും വരം ഗണ്ഹഥാ’’തി. സോ – ‘‘തുമ്ഹേ മയ്ഹം കല്യാണമിത്താ, ന മമേതം ചിത്തം അത്ഥി, തുമ്ഹേഹി പന ഉപ്പാദിതം, ഏവം കരിസ്സാമീ’’തി ഗന്ത്വാ പിതരം വന്ദിത്വാ പിതരാപി ആലിങ്ഗേത്വാ തസ്സ മത്ഥകേ ചുമ്ബിത്വാ – ‘‘വരം തേ പുത്ത, ദേമീ’’തി വുത്തേ ‘‘സാധു മഹാരാജ, ഇച്ഛാമഹം മഹാരാജ ഭഗവന്തം തേമാസം ചതൂഹി പച്ചയേഹി ഉപട്ഠഹന്തോ ജീവിതം അവഞ്ഝം കാതും, ഇമമേവ വരം ദേഹീ’’തി ആഹ. ‘‘ന സക്കാ താത, അഞ്ഞം വരേഹീ’’തി വുത്തേ ‘‘ദേവ, ഖത്തിയാനം നാമ ദ്വേ കഥാ നത്ഥി, ഏതമേവ ദേഹി, ന മേ അഞ്ഞേനത്ഥോ’’തി. താത ബുദ്ധാനം നാമ ചിത്തം ദുജ്ജാനം, സചേ ഭഗവാ ന ഇച്ഛിസ്സതി, മയാ ദിന്നേപി കിം ഭവിസ്സതീതി? സോ – ‘‘സാധു, ദേവ, അഹം ഭഗവതോ ചിത്തം ജാനിസ്സാമീ’’തി വിഹാരം ഗതോ.

തേന ച സമയേന ഭത്തകിച്ചം നിട്ഠപേത്വാ ഭഗവാ ഗന്ധകുടിം പവിട്ഠോ ഹോതി. സോ മണ്ഡലമാളേ സന്നിസിന്നാനം ഭിക്ഖൂനം സന്തികം അഗമാസി. തേ തം ആഹംസു – ‘‘രാജപുത്ത, കസ്മാ ആഗതോസീ’’തി? ഭഗവന്തം ദസ്സനായ, ദസ്സേഥ മേ ഭഗവന്തന്തി. ന മയം, രാജപുത്ത, ഇച്ഛിതിച്ഛിതക്ഖണേ സത്ഥാരം ദട്ഠും ലഭാമാതി. കോ പന, ഭന്തേ, ലഭതീതി? സുമനത്ഥേരോ നാമ രാജപുത്താതി. ‘‘സോ കുഹിം, ഭന്തേ, ഥേരോ’’തി. ഥേരസ്സ നിസിന്നട്ഠാനം പുച്ഛിത്വാ ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ – ‘‘ഇച്ഛാമഹം, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം പസ്സിതും, ദസ്സേഥ മേ’’തി ആഹ. ഥേരോ – ‘‘ഏഹി രാജപുത്താ’’തി തം ഗഹേത്വാ തം ഗന്ധകുടിപരിവേണേ ഠപേത്വാ ഗന്ധകുടിം അഭിരുഹി. അഥ നം ഭഗവാ – ‘‘സുമന, കസ്മാ ആഗതോസീ’’തി ആഹ. രാജപുത്തോ, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം ദസ്സനായ ആഗതോതി. തേന ഹി ഭിക്ഖു ആസനം പഞ്ഞാപേഹീതി. ഥേരോ ആസനം പഞ്ഞാപേസി, നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ. രാജപുത്തോ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ പടിസന്ഥാരം അകാസി. കദാ ആഗതോസി രാജപുത്താതി? ഭന്തേ, തുമ്ഹേസു ഗന്ധകുടിം പവിട്ഠേസു. ഭിക്ഖൂ പന – ‘‘ന മയം ഇച്ഛിതിച്ഛിതക്ഖണേ ഭഗവന്തം ദട്ഠും ലഭാമാ’’തി മം ഥേരസ്സ സന്തികം പാഹേസും. ഥേരോ പന ഏകവചനേനേവ ദസ്സേസി. ഥേരോ, ഭന്തേ, തുമ്ഹാകം സാസനേ വല്ലഭോ മഞ്ഞേതി. ആമ രാജകുമാര, വല്ലഭോ ഏസ ഭിക്ഖു മയ്ഹം സാസനേതി. ഭന്തേ, ബുദ്ധാനം സാസനേ കിം കത്വാ വല്ലഭോ ഹോതീതി? ദാനം ദത്വാ സീലം സമാദിയിത്വാ ഉപോസഥകമ്മം കത്വാ കുമാരാതി. ഭഗവാ, അഹം ഥേരോ വിയ ബുദ്ധസാസനേ വല്ലഭോ ഹോതുകാമോ, തേമാസം മേ വസ്സാവാസം അധിവാസേഥാതി. ഭഗവാ – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ തത്ഥ ഗതേന അത്ഥോ’’തി ഓലോകേത്വാ അത്ഥീതി ദിസ്വാ ‘‘സുഞ്ഞാഗാരേ, ഖോ രാജകുമാര തഥാഗതാ അഭിരമന്തീ’’തി ആഹ. കുമാരോ ‘‘അഞ്ഞാതം ഭഗവാ, അഞ്ഞാതം സുഗതാ’’തി വത്വാ ‘‘അഹം, ഭന്തേ, പുരിമതരം ഗന്ത്വാ വിഹാരം കാരേമി, മയാ പേസിതേ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സേന സദ്ധിം ആഗച്ഛഥാ’’തി പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ പിതുസന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘ദിന്നാ മേ, ദേവ, ഭഗവതാ പടിഞ്ഞാ, മയാ പഹിതേ ഭഗവന്തം പേസേയ്യാഥാ’’തി പിതരം വന്ദിത്വാ നിക്ഖമിത്വാ യോജനേ യോജനേ വിഹാരം കാരേത്വാ വീസയോജനസതം അദ്ധാനം ഗന്ത്വാ അത്തനോ നഗരേ വിഹാരട്ഠാനം വിചിനന്തോ സോഭനം നാമ കുടുമ്ബികസ്സ ഉയ്യാനം ദിസ്വാ സതസഹസ്സേന കിണിത്വാ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ വിഹാരം കാരേസി. തത്ഥ ഭഗവതോ ഗന്ധകുടിം സേസഭിക്ഖൂനഞ്ച രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനത്ഥായ കുടിലേണമണ്ഡപേ കാരാപേത്വാ പാകാരപരിക്ഖേപേ കത്വാ ദ്വാരകോട്ഠകഞ്ച നിട്ഠപേത്വാ പിതുസന്തികം പേസേസി – ‘‘നിട്ഠിതം മയ്ഹം കിച്ചം, സത്ഥാരം പഹിണഥാ’’തി.

രാജാ ഭഗവന്തം ഭോജേത്വാ – ‘‘ഭഗവാ, സുമനസ്സ കിച്ചം നിട്ഠിതം, തുമ്ഹാകം ഗമനം പച്ചാസീസതീ’’തി ആഹ. ഭഗവാ സതസഹസ്സഭിക്ഖുപരിവാരോ യോജനേ യോജനേ വിഹാരേസു വസമാനോ അഗമാസി. കുമാരോ ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി സുത്വാ യോജനം പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ മാലാദീഹി പൂജയമാനോ വിഹാരം പവേസേത്വാ –

‘‘സതസഹസ്സേന മേ കീതം, സതസഹസ്സേന മാപിതം;

സോഭനം നാമ ഉയ്യാനം, പടിഗ്ഗണ്ഹ മഹാമുനീ’’തി.

വിഹാരം നിയ്യാതേസി. സോ വസ്സൂപനായികദിവസേ ദാനം ദത്വാ അത്തനോ പുത്തദാരേ ച അമച്ചേ ച പക്കോസാപേത്വാ ആഹ – ‘‘അയം സത്ഥാ അമ്ഹാകം സന്തികം ദൂരതോ ആഗതോ, ബുദ്ധാ ച നാമ ധമ്മഗരുനോ ന ആമിസഗരുകാ. തസ്മാ അഹം തേമാസം ദ്വേ സാടകേ നിവാസേത്വാ ദസ സീലാനി സമാദിയിത്വാ ഇധേവ വസിസ്സാമി, തുമ്ഹേ ഖീണാസവസതസഹസ്സസ്സ ഇമിനാവ നീഹാരേന തേമാസം ദാനം ദദേയ്യാഥാ’’തി.

സോ സുമനത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനസഭാഗേയേവ ഠാനേ വസന്തോ യം ഥേരോ ഭഗവതോ വത്തം കരോതി, തം സബ്ബം ദിസ്വാ ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏകന്തവല്ലഭോ ഏസ ഥേരോ, ഏതസ്സേവ മേ ഠാനന്തരം പത്ഥേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഉപകട്ഠായ പവാരണായ ഗാമം പവിസിത്വാ സത്താഹം മഹാദാനം ദത്വാ സത്തമേ ദിവസേ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സസ്സ പാദമൂലേ തിചീവരം ഠപേത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ – ‘‘ഭന്തേ, യദേതം മയാ മഗ്ഗേ യോജനന്തരികം യോജനന്തരികം വിഹാരം കാരാപനതോ പട്ഠായ പുഞ്ഞം കതം, തം നേവ സക്കസമ്പത്തിം, ന മാരസമ്പത്തിം, ന ബ്രഹ്മസമ്പത്തിം പത്ഥയന്തേന, ബുദ്ധസ്സ പന ഉപട്ഠാകഭാവം പത്ഥയന്തേന കതം. തസ്മാ അഹമ്പി, ഭഗവാ, അനാഗതേ സുമനത്ഥേരോ വിയ ബുദ്ധസ്സ ഉപട്ഠാകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പഞ്ചപതിട്ഠിതേന നിപതിത്വാ വന്ദി.

ഭഗവാ – ‘‘മഹന്തം കുലപുത്തസ്സ ചിത്തം, സമിജ്ഝിസ്സതി നു ഖോ നോ’’തി ഓലോകേന്തോ – ‘‘അനാഗതേ ഇതോ സതസഹസ്സിമേ കപ്പേ ഗോതമോ നാമ ബുദ്ധോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്സേവ ഉപട്ഠാകോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഞത്വാ –

‘‘ഇച്ഛിതം പത്ഥിതം തുയ്ഹം, സബ്ബമേവ സമിജ്ഝതു;

സബ്ബേ പൂരേന്തു സങ്കപ്പാ, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ’’തി.

ആഹ. കുമാരോ തം സുത്വാ – ‘‘ബുദ്ധാ നാമ അദ്വേജ്ഝകഥാ ഹോന്തീ’’തി ദുതിയദിവസേയേവ തസ്സ ഭഗവതോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ ഗച്ഛന്തോ വിയ അഹോസി. സോ തസ്മിം ബുദ്ധുപ്പാദേ വസ്സസതസഹസ്സം ദാനം ദത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തിത്വാ കസ്സപബുദ്ധകാലേപി പിണ്ഡായ ചരതോ ഥേരസ്സ പത്തഗ്ഗഹണത്ഥം ഉത്തരിസാടകം ദത്വാ പൂജമകാസി. പുന സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചുതോ ബാരാണസിരാജാ ഹുത്വാ അട്ഠന്നം പച്ചേകബുദ്ധാനം പണ്ണസാലായോ കാരേത്വാ മണിആധാരകേ ഉപട്ഠപേത്വാ ചതൂഹി പച്ചയേഹി ദസവസ്സസഹസ്സാനി ഉപട്ഠാനം അകാസി. ഏതാനി പാകടട്ഠാനാനി.

കപ്പസതസഹസ്സം പന ദാനം ദദമാനോവ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തേന സദ്ധിം തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചുതോ അമിതോദനസക്കസ്സ ഗേഹേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ അനുപുബ്ബേന കതാഭിനിക്ഖമനോ സമ്മാസമ്ബോധിം പത്വാ പഠമഗമനേന കപിലവത്ഥും ആഗന്ത്വാ തതോ നിക്ഖമന്തേ ഭഗവതി ഭഗവതോ പരിവാരത്ഥം രാജകുമാരേസു പബ്ബജിതേസു ഭദ്ദിയാദീഹി സദ്ധിം നിക്ഖമിത്വാ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ ആയസ്മതോ പുണ്ണസ്സ മന്താണിപുത്തസ്സ സന്തികേ ധമ്മകഥം സുത്വാ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി (സം. നി. ൩.൮൩). ഏവമേസ ആയസ്മാ പുബ്ബൂപനിസ്സയസമ്പന്നോ തസ്സിമായ പുബ്ബൂപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ ഗമ്ഭീരോപി പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഉത്താനകോ വിയ ഉപട്ഠാസി.

തിത്ഥവാസാദിവണ്ണനാ

തിത്ഥവാസോതി പുനപ്പുനം ഗരൂനം സന്തികേ ഉഗ്ഗഹണസവനപരിപുച്ഛനധാരണാനി വുച്ചന്തി. സോ ഥേരസ്സ അതിവിയ പരിസുദ്ധോ, തേനാപിസ്സായം ഗമ്ഭീരോപി പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഉത്താനകോ വിയ ഉപട്ഠാസി.

സോതാപന്നാനഞ്ച നാമ പച്ചയാകാരോ ഉത്താനകോവ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി, അയഞ്ച ആയസ്മാ സോതാപന്നോ. ബഹുസ്സുതാനഞ്ച ചതുഹത്ഥേ ഓവരകേ പദീപേ ജലമാനേ മഞ്ചപീഠം വിയ നാമരൂപപരിച്ഛേദോ പാകടോ ഹോതി, അയഞ്ച ആയസ്മാ ബഹുസ്സുതാനം അഗ്ഗോ ഹോതി, ബാഹുസച്ചാനുഭാവേനപിസ്സ ഗമ്ഭീരോപി പച്ചയാകാരോ ഉത്താനകോ വിയ ഉപട്ഠാസി.

പടിച്ചസമുപ്പാദഗമ്ഭീരതാ

തത്ഥ അത്ഥഗമ്ഭീരതായ, ധമ്മഗമ്ഭീരതായ, ദേസനാഗമ്ഭീരതായ, പടിവേധഗമ്ഭീരതായാതി ചതൂഹി ആകാരേഹി പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഗമ്ഭീരോ നാമ.

തത്ഥ ജരാമരണസ്സ ജാതിപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ ഗമ്ഭീരോ…പേ… സങ്ഖാരാനം അവിജ്ജാപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ ഗമ്ഭീരോതി അയം അത്ഥഗമ്ഭീരതാ.

അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയട്ഠോ ഗമ്ഭീരോ…പേ… ജാതിയാ ജരാമരണസ്സ പച്ചയട്ഠോ ഗമ്ഭീരോതി അയം ധമ്മഗമ്ഭീരതാ.

കത്ഥചി സുത്തേ പടിച്ചസമുപ്പാദോ അനുലോമതോ ദേസിയതി, കത്ഥചി പടിലോമതോ, കത്ഥചി അനുലോമപടിലോമതോ, കത്ഥചി മജ്ഝതോ പട്ഠായ അനുലോമതോ വാ പടിലോമതോ വാ അനുലോമപടിലോമതോ വാ, കത്ഥചി തിസന്ധി ചതുസങ്ഖേപോ, കത്ഥചി ദ്വിസന്ധി തിസങ്ഖേപോ, കത്ഥചി ഏകസന്ധി ദ്വിസങ്ഖേപോതി അയം ദേസനാഗമ്ഭീരതാ.

അവിജ്ജായ പന അഞ്ഞാണഅദസ്സനസച്ചാപടിവേധട്ഠോ ഗമ്ഭീരോ, സങ്ഖാരാനം അഭിസങ്ഖരണായൂഹനസരാഗവിരാഗട്ഠോ, വിഞ്ഞാണസ്സ സുഞ്ഞതഅബ്യാപാരഅസങ്കന്തിപടിസന്ധിപാതുഭാവട്ഠോ, നാമരൂപസ്സ ഏകുപ്പാദവിനിബ്ഭോഗാവിനിബ്ഭോഗനമനരുപ്പനട്ഠോ, സളായതനസ്സ അധിപതിലോകദ്വാരക്ഖേത്തവിസയിഭാവട്ഠോ, ഫസ്സസ്സ ഫുസനസങ്ഘട്ടനസങ്ഗതിസന്നിപാതട്ഠോ, വേദനായ ആരമ്മണരസാനുഭവനസുഖദുക്ഖമജ്ഝത്തഭാവനിജ്ജീവവേദയിതട്ഠോ, തണ്ഹായ അഭിനന്ദിതഅജ്ഝോസാനസരിതാലതാതണ്ഹാനദീതണ്ഹാസമുദ്ദദുപ്പൂരണട്ഠോ, ഉപാദാനസ്സ ആദാനഗ്ഗഹണാഭിനിവേസപരാമാസദുരതിക്കമട്ഠോ, ഭവസ്സ ആയൂഹനാഭിസങ്ഖരണയോനിഗതിഠിതിനിവാസേസു ഖിപനട്ഠോ, ജാതിയാ ജാതിസഞ്ജാതിഓക്കന്തിനിബ്ബത്തിപാതുഭാവട്ഠോ, ജരാമരണസ്സ ഖയവയഭേദവിപരിണാമട്ഠോ ഗമ്ഭീരോതി. ഏവം യോ അവിജ്ജാദീനം സഭാവോ, യേന പടിവേധേന അവിജ്ജാദയോ സരസലക്ഖണതോ പടിവിദ്ധാ ഹോന്തി; സോ ഗമ്ഭീരോതി അയം പടിവേധഗമ്ഭീരതാതി വേദിതബ്ബാ. സാ സബ്ബാപി ഥേരസ്സ ഉത്താനകാ വിയ ഉപട്ഠാസി. തേന ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഉസ്സാദേന്തോ – ‘‘മാ ഹേവ’’ന്തിആദിമാഹ. അയഞ്ചേത്ഥ അധിപ്പായോ – ആനന്ദ, ത്വം മഹാപഞ്ഞോ വിസദഞാണോ, തേന തേ ഗമ്ഭീരോപി പടിച്ചസമുപ്പാദോ ഉത്താനകോ വിയ ഖായതി, തസ്മാ – ‘‘മയ്ഹമേവ നു ഖോ ഏസ ഉത്താനകോ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി, ഉദാഹു അഞ്ഞേസമ്പീ’’തി മാ ഏവം അവചാതി.

അപസാദനാവണ്ണനാ

യം പന വുത്തം – ‘‘അപസാദേന്തോ’’തി, തത്ഥ അയം അധിപ്പായോ – ആനന്ദ, ‘‘അഥ ച പന മേ ഉത്താനകുത്താനകോ വിയ ഖായതീ’’തി മാ ഹേവം അവച. യദി ഹി തേ ഏസ ഉത്താനകുത്താനകോ വിയ ഖായതി, കസ്മാ ത്വം അത്തനോ ധമ്മതായ സോതാപന്നോ നാഹോസി, മയാ ദിന്നനയേവ ഠത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗം പടിവിജ്ഝസി. ആനന്ദ, ഇദം നിബ്ബാനമേവ ഗമ്ഭീരം, പച്ചയാകാരോ പന തവ ഉത്താനകോ ജാതോ, അഥ കസ്മാ ഓളാരികം കാമരാഗസംയോജനം പടിഘസംയോജനം, ഓളാരികം കാമരാഗാനുസയം പടിഘാനുസയന്തി ഇമേ ചത്താരോ കിലേസേ സമുഗ്ഘാടേത്വാ സകദാഗാമിഫലം ന സച്ഛികരോസി? തേയേവ അണുസഹഗതേ ചത്താരോ കിലേസേ സമുഗ്ഘാടേത്വാ അനാഗാമിഫലം ന സച്ഛികരോസി? രൂപരാഗാദീനി പഞ്ച സംയോജനാനി, ഭവരാഗാനുസയം, മാനാനുസയം, അവിജ്ജാനുസയന്തി ഇമേ അട്ഠ കിലേസേ സമുഗ്ഘാടേത്വാ അരഹത്തം ന സച്ഛികരോസി?

കസ്മാ ച സതസഹസ്സകപ്പാധികം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം പൂരിതപാരമിനോ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ വിയ സാവകപാരമിഞാണം നപ്പടിവിജ്ഝസി? സതസഹസ്സകപ്പാധികാനി ദ്വേ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി പൂരിതപാരമിനോ പച്ചേകബുദ്ധാ വിയ ച പച്ചേകബോധിഞാണം നപ്പടിവിജ്ഝസി? യദി വാ തേ സബ്ബഥാവ ഏസ ഉത്താനകോ ഹുത്വാ ഉപട്ഠാതി, അഥ കസ്മാ സതസഹസ്സകപ്പാധികാനി ചത്താരി അട്ഠ സോളസ വാ അസങ്ഖ്യേയ്യാനി പൂരിതപാരമിനോ ബുദ്ധാ വിയ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ന സച്ഛികരോസി? കിം അനത്ഥികോസി ഏതേഹി വിസേസാധിഗമേഹി, പസ്സ യാവഞ്ച തേ അപരദ്ധം, ത്വം നാമ സാവകോ പദേസഞാണേ ഠിതോ അതിഗമ്ഭീരം പച്ചയാകാരം – ‘‘ഉത്താനകോ മേ ഉപട്ഠാതീ’’തി വദസി, തസ്സ തേ ഇദം വചനം ബുദ്ധാനം കഥായ പച്ചനീകം ഹോതി, ന താദിസേന നാമ ഭിക്ഖുനാ ബുദ്ധാനം കഥായ പച്ചനീകം കഥേതബ്ബന്തി യുത്തമേതം.

നനു മയ്ഹം, ആനന്ദ, ഇദം പച്ചയാകാരം പടിവിജ്ഝിതും വായമന്തസ്സേവ സതസഹസ്സകപ്പാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി അതിക്കന്താനി? പച്ചയാകാരം പടിവിജ്ഝനത്ഥായ ച പന മേ അദിന്നം ദാനം നാമ നത്ഥി, അപൂരിതപാരമീ നാമ നത്ഥി. പച്ചയാകാരം പടിവിജ്ഝസ്സാമീതി പന മേ നിരുസ്സാഹം വിയ മാരബലം വിധമന്തസ്സ അയം മഹാപഥവീ ദ്വങ്ഗുലമത്തമ്പി ന കമ്പി തഥാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസം, മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും സമ്പാദേന്തസ്സ. പച്ഛിമയാമേ പന മേ ബലവപച്ചൂസസമയേ – ‘‘അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം നവഹി ആകാരേഹി പച്ചയോ ഹോതീ’’തി ദിട്ഠമത്തേവ ദസസഹസ്സിലോകധാതു അയദണ്ഡകേന ആകോടിതകംസതാലം വിയ വിരവസതം വിരവസഹസ്സം മുഞ്ചമാനാ വാതാഹതേ പദുമിനിപണ്ണേ ഉദകബിന്ദു വിയ കമ്പിത്ഥ. ഏവം ഗമ്ഭീരോ ചായം, ആനന്ദ, പടിച്ചസമുപ്പാദോ, ഗമ്ഭീരാവഭാസോ ച. ഏതസ്സ ആനന്ദ, ധമ്മസ്സ അനനുബോധാ…പേ… നാതിവത്തതീതി.

ഏതസ്സ ധമ്മസ്സാതി ഏതസ്സ പച്ചയധമ്മസ്സ. അനനുബോധാതി ഞാതപരിഞ്ഞാവസേന അനനുബുജ്ഝനാ. അപ്പടിവേധാതി തീരണപ്പഹാനപരിഞ്ഞാവസേന അപ്പടിവിജ്ഝനാ. തന്താകുലകജാതാതി തന്തം വിയ ആകുലകജാതാ. യഥാ നാമ ദുന്നിക്ഖിത്തം മൂസികച്ഛിന്നം പേസകാരാനം തന്തം തഹിം തഹിം ആകുലം ഹോതി, ഇദം അഗ്ഗം ഇദം മൂലന്തി അഗ്ഗേന വാ അഗ്ഗം മൂലേന വാ മൂലം സമാനേതും ദുക്കരം ഹോതി; ഏവമേവ സത്താ ഇമസ്മിം പച്ചയാകാരേ ഖലിതാ ആകുലാ ബ്യാകുലാ ഹോന്തി, ന സക്കോന്തി തംപച്ചയാകാരം ഉജും കാതും. തത്ഥ തന്തം പച്ചത്തപുരിസകാരേ ഠത്വാ സക്കാപി ഭവേയ്യ ഉജും കാതും, ഠപേത്വാ പന ദ്വേ ബോധിസത്തേ അഞ്ഞേ സത്താ അത്തനോ ധമ്മതായ പച്ചയാകാരം ഉജും കാതും സമത്ഥാ നാമ നത്ഥി. യഥാ പന ആകുലം തന്തം കഞ്ജിയം ദത്വാ കോച്ഛേന പഹതം തത്ഥ തത്ഥ ഗുളകജാതം ഹോതി ഗണ്ഠിബദ്ധം, ഏവമിമേ സത്താ പച്ചയേസു പക്ഖലിത്വാ പച്ചയേ ഉജും കാതും അസക്കോന്താ ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഗതവസേന ആകുലകജാതാ ഹോന്തി, ഗണ്ഠിബദ്ധാ. യേ ഹി കേചി ദിട്ഠിഗതനിസ്സിതാ, സബ്ബേ പച്ചയാകാരം ഉജും കാതും അസക്കോന്തായേവ.

കുലാഗണ്ഠികജാതാതി കുലാഗണ്ഠികം വുച്ചതി പേസകാരകഞ്ജിയസുത്തം. കുലാ നാമ സകുണികാ, തസ്സാ കുലാവകോതിപി ഏകേ. യഥാ ഹി തദുഭയമ്പി ആകുലം അഗ്ഗേന വാ അഗ്ഗം മൂലേന വാ മൂലം സമാനേതും ദുക്കരന്തി പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം.

മുഞ്ജപബ്ബജഭൂതാതി മുഞ്ജതിണം വിയ പബ്ബജതിണം വിയ ച ഭൂതാ. യഥാ താനി തിണാനി കോട്ടേത്വാ കതരജ്ജു ജിണ്ണകാലേ കത്ഥചി പതിതം ഗഹേത്വാ തേസം തിണാനം ഇദം അഗ്ഗം, ഇദം മൂലന്തി അഗ്ഗേന വാ അഗ്ഗം മൂലേന വാ മൂലം സമാനേതും ദുക്കരന്തി. തമ്പി പച്ചത്തപുരിസകാരേ ഠത്വാ സക്കാ ഭവേയ്യ ഉജും കാതും, ഠപേത്വാ പന ദ്വേ ബോധിസത്തേ അഞ്ഞേ സത്താ അത്തനോ ധമ്മതായ പച്ചയാകാരം ഉജും കാതും സമത്ഥാ നാമ നത്ഥി. ഏവമയം പജാ പച്ചയാകാരേ ഉജും കാതും അസക്കോന്തീ ദിട്ഠിഗതവസേന ഗണ്ഠികജാതാ ഹുത്വാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം സംസാരം നാതിവത്തതി.

തത്ഥ അപായോതി നിരയതിരച്ഛാനയോനിപേത്തിവിസയഅസുരകായാ. സബ്ബേപി ഹി തേ വഡ്ഢിസങ്ഖാതസ്സ അയസ്സ അഭാവതോ – ‘‘അപായോ’’തി വുച്ചന്തി. തഥാ ദുക്ഖസ്സ ഗതിഭാവതോ ദുഗ്ഗതി. സുഖസമുസ്സയതോ വിനിപതിതത്താ വിനിപാതോ. ഇതരോ പന –

‘‘ഖന്ധാനഞ്ച പടിപാടി, ധാതുആയതനാന ച;

അബ്ബോച്ഛിന്നം വത്തമാനാ, സംസാരോതി പവുച്ചതീ’’തി.

തം സബ്ബമ്പി നാതിവത്തതി നാതിക്കമതി. അഥ ഖോ ചുതിതോ പടിസന്ധിം, പടിസന്ധിതോ ചുതിന്തി ഏവം പുനപ്പുനം ചുതിപടിസന്ധിയോ ഗണ്ഹന്താ തീസു ഭവേസു ചതൂസു യോനീസു പഞ്ചസു ഗതീസു സത്തസു വിഞ്ഞാണട്ഠിതീസു നവസു സത്താവാസേസു മഹാസമുദ്ദേ വാതുക്ഖിത്തനാവാ വിയ യന്തേസു യുത്തഗോണോ വിയ ച പരിബ്ഭമതിയേവ. ഇതി സബ്ബം പേതം ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം അപസാദേന്തോ ആഹാതി വേദിതബ്ബം.

പടിച്ചസമുപ്പാദവണ്ണനാ

൯൬. ഇദാനി യസ്മാ ഇദം സുത്തം – ‘‘ഗമ്ഭീരോ ചായം, ആനന്ദ, പടിച്ചസമുപ്പാദോ’’തി ച ‘‘തന്താകുലകജാതാ’’തി ച ദ്വീഹിയേവ പദേഹി ആബദ്ധം, തസ്മാ – ‘‘ഗമ്ഭീരോ ചായം, ആനന്ദ, പടിച്ചസമുപ്പാദോ’’തി ഇമിനാ താവ അനുസന്ധിനാ പച്ചയാകാരസ്സ ഗമ്ഭീരഭാവദസ്സനത്ഥം ദേസനം ആരഭന്തോ അത്ഥി ഇദപ്പച്ചയാ ജരാമരണന്തിആദിമാഹ. തത്രായമത്ഥോ – ഇമസ്സ ജരാമരണസ്സ പച്ചയോ ഇദപ്പച്ചയോ, തസ്മാ ഇദപ്പച്ചയാ അത്ഥി ജരാമരണം, അത്ഥി നു ഖോ ജരാമരണസ്സ പച്ചയോ, യമ്ഹാ പച്ചയാ ജരാമരണം ഭവേയ്യാതി ഏവം പുട്ഠേന സതാ, ആനന്ദ, പണ്ഡിതേന പുഗ്ഗലേന യഥാ – ‘‘തം ജീവം തം സരീര’’ന്തി വുത്തേ ഠപനീയത്താ പഞ്ഹസ്സ തുണ്ഹീ ഭവിതബ്ബം ഹോതി, ‘‘അബ്യാകതമേതം തഥാഗതേനാ’’തി വാ വത്തബ്ബം ഹോതി, ഏവം അപ്പടിപജ്ജിത്വാ, യഥാ – ‘‘ചക്ഖു സസ്സതം അസസ്സത’’ന്തി വുത്തേ അസസ്സതന്തി ഏകംസേനേവ വത്തബ്ബം ഹോതി, ഏവം ഏകംസേനേവ അത്ഥീതിസ്സ വചനീയം. പുന കിം പച്ചയാ ജരാമരണം, കോ നാമ സോ പച്ചയോ, യതോ ജരാമരണം ഹോതീതി വുത്തേ ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണന്തി ഇച്ചസ്സ വചനീയം, ഏവം വത്തബ്ബം ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബപദേസു.

നാമരൂപപച്ചയാ ഫസ്സോതി ഇദം പന യസ്മാ സളായതനപച്ചയാതി വുത്തേ ചക്ഖുസമ്ഫസ്സാദീനം ഛന്നം വിപാകസമ്ഫസ്സാനംയേവ ഗഹണം ഹോതി, ഇധ ച ‘‘സളായതനപച്ചയാ’’തി ഇമിനാ പദേന ഗഹിതമ്പി അഗഹിതമ്പി പച്ചയുപ്പന്നവിസേസം ഫസ്സസ്സ ച സളായതനതോ അതിരിത്തം അഞ്ഞമ്പി വിസേസപച്ചയം ദസ്സേതുകാമോ, തസ്മാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ഇമിനാ പന വാരേന ഭഗവതാ കിം കഥിതന്തി? പച്ചയാനം നിദാനം കഥിതം. ഇദഞ്ഹി സുത്തം പച്ചയേ നിജ്ജടേ നിഗ്ഗുമ്ബേ കത്വാ കഥിതത്താ മഹാനിദാനന്തി വുച്ചതി.

൯൮. ഇദാനി തേസം തേസം പച്ചയാനം തഥം അവിതഥം അനഞ്ഞഥം പച്ചയഭാവം ദസ്സേതും ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണന്തി ഇതി ഖോ പനേതം വുത്തന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പരിയായേനാതി കാരണേന. സബ്ബേനസബ്ബം സബ്ബഥാസബ്ബന്തി നിപാതദ്വയമേതം. തസ്സത്ഥോ – ‘‘സബ്ബാകാരേന സബ്ബാ സബ്ബേന സഭാവേന സബ്ബാ ജാതി നാമ യദി ന ഭവേയ്യാ’’തി. ഭവാദീസുപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കസ്സചീതി അനിയമവചനമേതം, ദേവാദീസു യസ്സ കസ്സചി. കിമ്ഹിചീതി ഇദമ്പി അനിയമവചനമേവ, കാമഭവാദീസു നവസു ഭവേസു യത്ഥ കത്ഥചി. സേയ്യഥിദന്തി അനിയമിതനിക്ഖിത്തഅത്ഥവിഭജനത്ഥേ നിപാതോ, തസ്സത്ഥോ – ‘‘യം വുത്തം ‘കസ്സചി കിമ്ഹിചീ’തി, തസ്സ തേ അത്ഥം വിഭജിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം വിഭജന്തോ – ‘‘ദേവാനം വാ ദേവത്തായാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ദേവാനം വാ ദേവത്തായാതി യാ അയം ദേവാനം ദേവഭാവായ ഖന്ധജാതി, യായ ഖന്ധജാതിയാ ദേവാ ‘‘ദേവാ’’തി വുച്ചന്തി. സചേ ഹി ജാതി സബ്ബേന സബ്ബം നാഭവിസ്സാതി ഇമിനാ നയേന സബ്ബപദേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥ ച ദേവാതി ഉപപത്തിദേവാ. ഗന്ധബ്ബാതി മൂലഖന്ധാദീസു അധിവത്ഥദേവതാവ. യക്ഖാതി അമനുസ്സാ. ഭൂതാതി യേ കേചി നിബ്ബത്തസത്താ. പക്ഖിനോതി യേ കേചി അട്ഠിപക്ഖാ വാ ചമ്മപക്ഖാ വാ ലോമപക്ഖാ വാ. സരീസപാതി യേ കേചി ഭൂമിയം സരന്താ ഗച്ഛന്തി. തേസം തേസന്തി തേസം തേസം ദേവഗന്ധബ്ബാദീനം. തദത്ഥായാതി ദേവഗന്ധബ്ബാദിഭാവായ. ജാതിനിരോധാതി ജാതിവിഗമാ, ജാതിഅഭാവാതി അത്ഥോ.

ഹേതൂതിആദീനി സബ്ബാനിപി കാരണവേവചനാനി ഏവ. കാരണഞ്ഹി യസ്മാ അത്തനോ ഫലത്ഥായ ഹിനോതി പവത്തതി, തസ്മാ ‘‘ഹേതൂ’’തി വുച്ചതി. യസ്മാ തം ഫലം നിദേതി – ‘‘ഹന്ദ, നം ഗണ്ഹഥാ’’തി അപ്പേതി വിയ തസ്മാ നിദാനം. യസ്മാ ഫലം തതോ സമുദേതി ഉപ്പജ്ജതി, തഞ്ച പടിച്ച ഏതി പവത്തതി, തസ്മാ സമുദയോതി ച പച്ചയോതി ച വുച്ചതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. അപി ച യദിദം ജാതീതി ഏത്ഥ യദിദന്തി നിപാതോ. തസ്സ സബ്ബപദേസു ലിങ്ഗാനുരൂപതോ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇധ പന – ‘‘യാ ഏസാ ജാതീ’’തി അയമസ്സ അത്ഥോ. ജരാമരണസ്സ ഹി ജാതി ഉപനിസ്സയകോടിയാ പച്ചയോ ഹോതി.

൯൯. ഭവപദേ – ‘‘കിമ്ഹിചീ’’തി ഇമിനാ ഓകാസപരിഗ്ഗഹോ കതോ. തത്ഥ ഹേട്ഠാ അവീചിപരിയന്തം കത്വാ ഉപരി പരനിമ്മിതവസവത്തിദേവേ അന്തോകരിത്വാ കാമഭവോ വേദിതബ്ബോ. അയം നയോ ഉപപത്തിഭവേ. ഇധ പന കമ്മഭവേ യുജ്ജതി. സോ ഹി ജാതിയാ ഉപനിസ്സയകോടിയാവ പച്ചയോ ഹോതി. ഉപാദാനപദാദീസുപി – ‘‘കിമ്ഹിചീ’’തി ഇമിനാ ഓകാസപരിഗ്ഗഹോവ കതോതി വേദിതബ്ബോ.

൧൦൦. ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോതി ഏത്ഥ കാമുപാദാനം തിണ്ണമ്പി കമ്മഭവാനം തിണ്ണഞ്ച ഉപപത്തിഭവാനം പച്ചയോ, തഥാ സേസാനിപീതി ഉപാദാനപച്ചയാ ചതുവീസതിഭവാ വേദിതബ്ബാ. നിപ്പരിയായേനേത്ഥ ദ്വാദസ കമ്മഭവാ ലബ്ഭന്തി. തേസം ഉപാദാനാനി സഹജാതകോടിയാപി ഉപനിസ്സയകോടിയാപി പച്ചയോ.

൧൦൧. രൂപതണ്ഹാതി രൂപാരമ്മണേ തണ്ഹാ. ഏസ നയോ സദ്ദതണ്ഹാദീസു. സാ പനേസാ തണ്ഹാ ഉപാദാനസ്സ സഹജാതകോടിയാപി ഉപനിസ്സയകോടിയാപി പച്ചയോ ഹോതി.

൧൦൨. ഏസ പച്ചയോ തണ്ഹായ, യദിദം വേദനാതി ഏത്ഥ വിപാകവേദനാ തണ്ഹായ ഉപനിസ്സയകോടിയാ പച്ചയോ ഹോതി, അഞ്ഞാ അഞ്ഞഥാപീതി.

൧൦൩. ഏത്താവതാ പന ഭഗവാ വട്ടമൂലഭൂതം പുരിമതണ്ഹം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ദേസനം, പിട്ഠിയം പഹരിത്വാ കേസേസു വാ ഗഹേത്വാ വിരവന്തം വിരവന്തം മഗ്ഗതോ ഓക്കമേന്തോ വിയ നവഹി പദേഹി സമുദാചാരതണ്ഹം ദസ്സേന്തോ – ‘‘ഇതി ഖോ പനേതം, ആനന്ദ, വേദനം പടിച്ച തണ്ഹാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തണ്ഹാതി ദ്വേ തണ്ഹാ ഏസനതണ്ഹാ ച, ഏസിതതണ്ഹാ ച. യായ തണ്ഹായ അജപഥസങ്കുപഥാദീനി പടിപജ്ജിത്വാ ഭോഗേ ഏസതി ഗവേസതി, അയം ഏസനതണ്ഹാ നാമ. യാ തേസു ഏസിതേസു ഗവേസിതേസു പടിലദ്ധേസു തണ്ഹാ, അയം ഏസിതതണ്ഹാ നാമ. തദുഭയമ്പി സമുദാചാരതണ്ഹായ ഏവ അധിവചനം. തസ്മാ ദുവിധാപേസാ വേദനം പടിച്ച തണ്ഹാ നാമ. പരിയേസനാ നാമ രൂപാദിആരമ്മണപരിയേസനാ, സാ ഹി തണ്ഹായ സതി ഹോതി. ലാഭോതി രൂപാദിആരമ്മണപടിലാഭോ, സോ ഹി പരിയേസനായ സതി ഹോതി. വിനിച്ഛയോ പന ഞാണതണ്ഹാദിട്ഠിവിതക്കവസേന ചതുബ്ബിധോ. തത്ഥ – ‘‘സുഖവിനിച്ഛയം ജഞ്ഞാ, സുഖവിനിച്ഛയം ഞത്വാ അജ്ഝത്തം സുഖമനുയുഞ്ജേയ്യാ’’തി (മ. നി. ൩.൩൨൩) അയം ഞാണവിനിച്ഛയോ. ‘‘വിനിച്ഛയോതി ദ്വേ വിനിച്ഛയാ – തണ്ഹാവിനിച്ഛയോ ച ദിട്ഠിവിനിച്ഛയോ ചാ’’തി (മഹാനി. ൧൦൨). ഏവം ആഗതാനി അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതാനി തണ്ഹാവിനിച്ഛയോ. ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ ദിട്ഠിവിനിച്ഛയോ. ‘‘ഛന്ദോ ഖോ, ദേവാനമിന്ദ, വിതക്കനിദാനോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൩൫൮) ഇമസ്മിം പന സുത്തേ ഇധ വിനിച്ഛയോതി വുത്തോ വിതക്കോയേവ ആഗതോ. ലാഭം ലഭിത്വാ ഹി ഇട്ഠാനിട്ഠം സുന്ദരാസുന്ദരഞ്ച വിതക്കേനേവ വിനിച്ഛിനാതി – ‘‘ഏത്തകം മേ രൂപാരമ്മണത്ഥായ ഭവിസ്സതി, ഏത്തകം സദ്ദാദിആരമ്മണത്ഥായ, ഏത്തകം മയ്ഹം ഭവിസ്സതി, ഏത്തകം പരസ്സ, ഏത്തകം പരിഭുഞ്ജിസ്സാമി, ഏത്തകം നിദഹിസ്സാമീ’’തി. തേന വുത്തം – ‘‘ലാഭം പടിച്ച വിനിച്ഛയോ’’തി.

ഛന്ദരാഗോതി ഏവം അകുസലവിതക്കേന വിതക്കിതവത്ഥുസ്മിം ദുബ്ബലരാഗോ ച ബലവരാഗോ ച ഉപ്പജ്ജതി, ഇദഞ്ഹി ഇധ തണ്ഹാ. ഛന്ദോതി ദുബ്ബലരാഗസ്സാധിവചനം. അജ്ഝോസാനന്തി അഹം മമന്തി ബലവസന്നിട്ഠാനം. പരിഗ്ഗഹോതി തണ്ഹാദിട്ഠവസേന പരിഗ്ഗഹണകരണം. മച്ഛരിയന്തി പരേഹി സാധാരണഭാവസ്സ അസഹനതാ. തേനേവസ്സ പോരാണാ ഏവം വചനത്ഥം വദന്തി – ‘‘ഇദം അച്ഛരിയം മയ്ഹമേവ ഹോതു, മാ അഞ്ഞേസം അച്ഛരിയം ഹോതൂതി പവത്തത്താ മച്ഛരിയന്തി വുച്ചതീ’’തി. ആരക്ഖോതി ദ്വാരപിദഹനമഞ്ജൂസഗോപനാദിവസേന സുട്ഠു രക്ഖണം. അധികരോതീതി അധികരണം, കാരണസ്സേതം നാമം. ആരക്ഖാധികരണന്തി ഭാവനപുംസകം, ആരക്ഖഹേതൂതി അത്ഥോ. ദണ്ഡാദാനാദീസു പരനിസേധനത്ഥം ദണ്ഡസ്സ ആദാനം ദണ്ഡാദാനം. ഏകതോ ധാരാദിനോ സത്ഥസ്സ ആദാനം സത്ഥാദാനം. കലഹോതി കായകലഹോപി വാചാകലഹോപി. പുരിമോ പുരിമോ വിരോധോ വിഗ്ഗഹോ. പച്ഛിമോ പച്ഛിമോ വിവാദോ. തുവംതുവന്തി അഗാരവവചനം തുവംതുവം.

൧൧൨. ഇദാനി പടിലോമനയേനാപി തംസമുദാചാരതണ്ഹം ദസ്സേതും പുന – ‘‘ആരക്ഖാധികരണ’’ന്തി ആരഭന്തോ ദേസനം നിവത്തേസി. തത്ഥ കാമതണ്ഹാതി പഞ്ചകാമഗുണികരാഗവസേന ഉപ്പന്നാ രൂപാദിതണ്ഹാ. ഭവതണ്ഹാതി സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ. വിഭവതണ്ഹാതി ഉച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ. ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാതി വട്ടമൂലതണ്ഹാ ച സമുദാചാരതണ്ഹാ ചാതി ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാ. ദ്വയേനാതി തണ്ഹാലക്ഖണവസേന ഏകഭാവം ഗതാപി വട്ടമൂലസമുദാചാരവസേന ദ്വീഹി കോട്ഠാസേഹി വേദനായ ഏകസമോസരണാ ഭവന്തി, വേദനാപച്ചയേന ഏകപച്ചയാതി അത്ഥോ. തിവിധഞ്ഹി സമോസരണം ഓസരണസമോസരണം, സഹജാതസമോസരണം, പച്ചയസമോസരണഞ്ച. തത്ഥ – ‘‘അഥ ഖോ സബ്ബാനി താനി കാമസമോസരണാനി ഭവന്തീ’’തി ഇദം ഓസരണസമോസരണം നാമ. ‘‘ഛന്ദമൂലകാ, ആവുസോ, ഏതേ ധമ്മാ ഫസ്സസമുദയാ വേദനാസമോസരണാ’’തി (അ. നി. ൮.൮൩) ഇദം സഹജാതസമോസരണം നാമ. ‘‘ദ്വയേന വേദനായ ഏകസമോസരണാ’’തി ഇദം പന പച്ചയസമോസരണന്തി വേദിതബ്ബം.

൧൧൩. ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോതി ആദയോ സബ്ബേ വിപാകഫസ്സായേവ. തേസു ഠപേത്വാ ചത്താരോ ലോകുത്തരവിപാകഫസ്സേ അവസേസാ ദ്വത്തിംസ ഫസ്സാ ഹോന്തി. യദിദം ഫസ്സോതി ഏത്ഥ പന ഫസ്സോ ബഹുധാ വേദനായ പച്ചയോ ഹോതി.

൧൧൪. യേഹി, ആനന്ദ, ആകാരേഹീതിആദീസു ആകാരാ വുച്ചന്തി വേദനാദീനം അഞ്ഞമഞ്ഞം അസദിസസഭാവാ. തേയേവ സാധുകം ദസ്സിയമാനാ തം തം ലീനമത്ഥം ഗമേന്തീതി ലിങ്ഗാനി. തസ്സ തസ്സ സഞ്ജാനനഹേതുതോ നിമിത്താനി. തഥാ തഥാ ഉദ്ദിസിതബ്ബതോ ഉദ്ദേസാ. തസ്മാ അയമേത്ഥ അത്ഥോ – ‘‘ആനന്ദ, യേഹി ആകാരേഹി…പേ… യേഹി ഉദ്ദേസേഹി നാമകായസ്സ നാമസമൂഹസ്സ പഞ്ഞത്തി ഹോതി, യാ ഏസാ ച വേദനായ വേദയിതാകാരേ വേദയിതലിങ്ഗേ വേദയിതനിമിത്തേ വേദനാതി ഉദ്ദേസേ സതി, സഞ്ഞായ സഞ്ജാനനാകാരേ സഞ്ജാനനലിങ്ഗേ സഞ്ജാനനനിമിത്തേ സഞ്ഞാതി ഉദ്ദേസേ സതി, സങ്ഖാരാനം ചേതനാകാരേ ചേതനാലിങ്ഗേ ചേതനാനിമിത്തേ ചേതനാതി ഉദ്ദേസേ സതി, വിഞ്ഞാണസ്സ വിജാനനാകാരേ വിജാനനലിങ്ഗേ വിജാനനനിമിത്തേ വിഞ്ഞാണന്തി ഉദ്ദേസേ സതി – ‘അയം നാമകായോ’തി നാമകായസ്സ പഞ്ഞത്തി ഹോതി. തേസു നാമകായപ്പഞ്ഞത്തിഹേതൂസു വേദനാദീസു ആകാരാദീസു അസതി അപി നു ഖോ രൂപകായേ അധിവചനസമ്ഫസ്സോ പഞ്ഞായേഥ? യ്വായം ചത്താരോ ഖന്ധേ വത്ഥും കത്വാ മനോദ്വാരേ അധിവചനസമ്ഫസ്സവേവചനോ മനോസമ്ഫസ്സോ ഉപ്പജ്ജതി, അപി നു ഖോ സോ രൂപകായേ പഞ്ഞായേഥ, പഞ്ച പസാദേ വത്ഥും കത്വാ കത്വാ ഉപ്പജ്ജേയ്യാ’’തി. അഥ ആയസ്മാ ആനന്ദോ അമ്ബരുക്ഖേ അസതി ജമ്ബുരുക്ഖതോ അമ്ബപക്കസ്സ ഉപ്പത്തിം വിയ രൂപകായതോ തസ്സ ഉപ്പത്തിം അസമ്പടിച്ഛന്തോ നോ ഹേതം ഭന്തേതി ആഹ.

ദുതിയപഞ്ഹേ രുപ്പനാകാരരുപ്പനലിങ്ഗരുപ്പനനിമിത്തവസേന രൂപന്തി ഉദ്ദേസവസേന ച ആകാരാദീനം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പടിഘസമ്ഫസ്സോതി സപ്പടിഘം രൂപക്ഖന്ധം വത്ഥും കത്വാ ഉപ്പജ്ജനകസമ്ഫസ്സോ. ഇധാപി ഥേരോ ജമ്ബുരുക്ഖേ അസതി അമ്ബരുക്ഖതോ ജമ്ബുപക്കസ്സ ഉപ്പത്തിം വിയ നാമകായതോ തസ്സ ഉപ്പത്തിം അസമ്പടിച്ഛന്തോ ‘‘നോ ഹേതം ഭന്തേ’’തി ആഹ.

തതിയപഞ്ഹോ ഉഭയവസേനേവ വുത്തോ. തത്ര ഥേരോ ആകാസേ അമ്ബജമ്ബുപക്കാനം ഉപ്പത്തിം വിയ നാമരൂപാഭാവേ ദ്വിന്നമ്പി ഫസ്സാനം ഉപ്പത്തിം അസമ്പടിച്ഛന്തോ ‘‘നോ ഹേതം ഭന്തേ’’തി ആഹ.

ഏവം ദ്വിന്നം ഫസ്സാനം വിസും വിസും പച്ചയം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ദ്വിന്നമ്പി തേസം അവിസേസതോ നാമരൂപപച്ചയതം ദസ്സേതും – ‘‘യേഹി ആനന്ദ ആകാരേഹീ’’തി ചതുത്ഥം പഞ്ഹം ആരഭി. യദിദം നാമരൂപന്തി യം ഇദം നാമരൂപം, യം ഇദം ഛസുപി ദ്വാരേസു നാമരൂപം, ഏസേവ ഹേതു ഏസേവ പച്ചയോതി അത്ഥോ. ചക്ഖുദ്വാരാദീസു ഹി ചക്ഖാദീനി ചേവ രൂപാരമ്മണാദീനി ച രൂപം, സമ്പയുത്തകാ ഖന്ധാ നാമന്തി ഏവം പഞ്ചവിധോപി സോ ഫസ്സോ നാമരൂപപച്ചയാവ ഫസ്സോ. മനോദ്വാരേപി ഹദയവത്ഥുഞ്ചേവ യഞ്ച രൂപം ആരമ്മണം ഹോതി, ഇദം രൂപം. സമ്പയുത്തധമ്മാ ചേവ യഞ്ച അരൂപം ആരമ്മണം ഹോതി, ഇദം അരൂപം നാമ. ഏവം മനോസമ്ഫസ്സോപി നാമരൂപപച്ചയാ ഫസ്സോതി വേദിതബ്ബോ. നാമരൂപം പനസ്സ ബഹുധാ പച്ചയോ ഹോതി.

൧൧൫. ന ഓക്കമിസ്സഥാതി പവിസിത്വാ പവത്തമാനം വിയ പടിസന്ധിവസേന ന വത്തിസ്സഥ. സമുച്ചിസ്സഥാതി പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണേ അസതി അപി നു ഖോ സുദ്ധം അവസേസം നാമരൂപം അന്തോമാതുകുച്ഛിസ്മിം കലലാദിഭാവേന സമുച്ചിതം മിസ്സകഭൂതം ഹുത്വാ വത്തിസ്സഥ. ഓക്കമിത്വാ വോക്കമിസ്സഥാതി പടിസന്ധിവസേന ഓക്കമിത്വാ ചുതിവസേന വോക്കമിസ്സഥ, നിരുജ്ഝിസ്സഥാതി അത്ഥോ. സോ പനസ്സ നിരോധോ ന തസ്സേവ ചിത്തസ്സ നിരോധേന, ന തതോ ദുതിയതതിയാനം നിരോധേന ഹോതി. പടിസന്ധിചിത്തേന ഹി സദ്ധിം സമുട്ഠിതാനി സമതിംസ കമ്മജരൂപാനി നിബ്ബത്തന്തി. തേസു പന ഠിതേസുയേവ സോളസ ഭവങ്ഗചിത്താനി ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുജ്ഝന്തി. ഏതസ്മിം അന്തരേ ഗഹിതപടിസന്ധികസ്സ ദാരകസ്സ വാ മാതുയാ വാ പനസ്സ അന്തരായോ നത്ഥി. അയഞ്ഹി അനോകാസോ നാമ. സചേ പന പടിസന്ധിചിത്തേന സദ്ധിം സമുട്ഠിതരൂപാനി സത്തരസമസ്സ ഭവങ്ഗസ്സ പച്ചയം ദാതും സക്കോന്തി, പവത്തി പവത്തതി, പവേണീ ഘടിയതി. സചേ പന ന സക്കോന്തി, പവത്തി നപ്പവത്തതി, പവേണീ ന ഘടിയതി, വോക്കമതി നാമ ഹോതി. തം സന്ധായ ‘‘ഓക്കമിത്വാ വോക്കമിസ്സഥാ’’തി വുത്തം.

ഇത്ഥത്തായാതി ഇത്ഥഭാവായ, ഏവം പരിപുണ്ണപഞ്ചക്ഖന്ധഭാവായാതി അത്ഥോ. ദഹരസ്സേവ സതോതി മന്ദസ്സ ബാലസ്സേവ സന്തസ്സ. വോച്ഛിജ്ജിസ്സഥാതി ഉപച്ഛിജ്ജിസ്സഥ വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലന്തി വിഞ്ഞാണേ ഉപച്ഛിന്നേ സുദ്ധം നാമരൂപമേവ ഉട്ഠഹിത്വാ പഠമവയവസേന വുഡ്ഢിം, മജ്ഝിമവയവസേന വിരൂള്ഹിം, പച്ഛിമവയവസേന വേപുല്ലം അപി നു ഖോ ആപജ്ജിസ്സഥാതി. ദസവസ്സവീസതിവസ്സവസ്സസതവസ്സസഹസ്സസമ്പാപനേന വാ അപി നു ഖോ വുഡ്ഢിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജിസ്സഥാതി അത്ഥോ.

തസ്മാതിഹാനന്ദാതി യസ്മാ മാതുകുച്ഛിയം പടിസന്ധിഗ്ഗഹണേപി കുച്ഛിവാസേപി കുച്ഛിതോ നിക്ഖമനേപി, പവത്തിയം ദസവസ്സാദികാലേപി വിഞ്ഞാണമേവസ്സ പച്ചയോ, തസ്മാ ഏസേവ ഹേതു ഏസ പച്ചയോ നാമരൂപസ്സ, യദിദം വിഞ്ഞാണം. യഥാ ഹി രാജാ അത്തനോ പരിസം നിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘ത്വം ഉപരാജാ, ത്വം സേനാപതീതി കേന കതോ നനു മയാ കതോ, സചേ ഹി മയി അകരോന്തേ ത്വം അത്തനോ ധമ്മതായ ഉപരാജാ വാ സേനാപതി വാ ഭവേയ്യാസി, ജാനേയ്യാമ വോ ബല’’ന്തി; ഏവമേവ വിഞ്ഞാണം നാമരൂപസ്സ പച്ചയോ ഹോതി. അത്ഥതോ ഏവം നാമരൂപം വദതി വിയ ‘‘ത്വം നാമം, ത്വം രൂപം, ത്വം നാമരൂപം നാമാതി കേന കതം, നനു മയാ കതം, സചേ ഹി മയി പുരേചാരികേ ഹുത്വാ മാതുകുച്ഛിസ്മിം പടിസന്ധിം അഗണ്ഹന്തേ ത്വം നാമം വാ രൂപം വാ നാമരൂപം വാ ഭവേയ്യാസി, ജാനേയ്യാമ വോ ബല’’ന്തി. തം പനേതം വിഞ്ഞാണം നാമരൂപസ്സ ബഹുധാ പച്ചയോ ഹോതി.

൧൧൬. ദുക്ഖസമുദയസമ്ഭവോതി ദുക്ഖരാസിസമ്ഭവോ. യദിദം നാമരൂപന്തി യം ഇദം നാമരൂപം, ഏസേവ ഹേതു ഏസ പച്ചയോ. യഥാ ഹി രാജപുരിസാ രാജാനം നിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ഏവം വദേയ്യും – ‘‘ത്വം രാജാതി കേന കതോ, നനു മയാ കതോ, സചേ ഹി മയി ഉപരാജട്ഠാനേ, മയി സേനാപതിട്ഠാനേ അതിട്ഠന്തേ ത്വം ഏകകോവ രാജാ ഭവേയ്യാസി, പസ്സേയ്യാമ തേ രാജഭാവ’’ന്തി; ഏവമേവ നാമരൂപമ്പി അത്ഥതോ ഏവം വിഞ്ഞാണം വദതി വിയ ‘‘ത്വം പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണന്തി കേന കതം, നനു അമ്ഹേഹി കതം, സചേ ഹി ത്വം തയോ ഖന്ധേ ഹദയവത്ഥുഞ്ച അനിസ്സായ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണം നാമ ഭവേയ്യാസി, പസ്സേയ്യാമ തേ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണഭാവ’’ന്തി. തഞ്ച പനേതം നാമരൂപം വിഞ്ഞാണസ്സ ബഹുധാ പച്ചയോ ഹോതി.

ഏത്താവതാ ഖോതി വിഞ്ഞാണേ നാമരൂപസ്സ പച്ചയേ ഹോന്തേ, നാമരൂപേ വിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയേ ഹോന്തേ, ദ്വീസു അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയവസേന പവത്തേസു ഏത്തകേന ജായേഥ വാ…പേ… ഉപപജ്ജേഥ വാ, ജാതിആദയോ പഞ്ഞായേയ്യും അപരാപരം വാ ചുതിപടിസന്ധിയോതി.

അധിവചനപഥോതി ‘‘സിരിവഡ്ഢകോ ധനവഡ്ഢകോ’’തിആദികസ്സ അത്ഥം അദിസ്വാ വചനമത്തമേവ അധികിച്ച പവത്തസ്സ വോഹാരസ്സ പഥോ. നിരുത്തിപഥോതി സരതീതി സതോ, സമ്പജാനാതീതി സമ്പജാനോതിആദികസ്സ കാരണാപദേസവസേന പവത്തസ്സ വോഹാരസ്സ പഥോ. പഞ്ഞത്തിപഥോതി – ‘‘പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ മേധാവീ നിപുണോ കതപരപ്പവാദോ’’തിആദികസ്സ നാനപ്പകാരതോ ഞാപനവസേന പവത്തസ്സ വോഹാരസ്സ പഥോ. ഇതി തീഹി പദേഹി അധിവചനാദീനം വത്ഥുഭൂതാ ഖന്ധാവ കഥിതാ. പഞ്ഞാവചരന്തി പഞ്ഞായ അവചരിതബ്ബം ജാനിതബ്ബം. വട്ടം വത്തതീതി സംസാരവട്ടം വത്തതി. ഇത്ഥത്തന്തി ഇത്ഥംഭാവോ, ഖന്ധപഞ്ചകസ്സേതം നാമം. പഞ്ഞാപനായാതി നാമപഞ്ഞത്തത്ഥായ. ‘‘വേദനാ സഞ്ഞാ’’തിആദിനാ നാമപഞ്ഞത്തത്ഥായ, ഖന്ധപഞ്ചകമ്പി ഏത്താവതാ പഞ്ഞായതീതി അത്ഥോ. യദിദം നാമരൂപം സഹ വിഞ്ഞാണേനാതി യം ഇദം നാമരൂപം സഹ വിഞ്ഞാണേന അഞ്ഞമഞ്ഞപച്ചയതായ പവത്തതി, ഏത്താവതാതി വുത്തം ഹോതി. ഇദഞ്ഹേത്ഥ നിയ്യാതിതവചനം.

അത്തപഞ്ഞത്തിവണ്ണനാ

൧൧൭. ഇതി ഭഗവാ – ‘‘ഗമ്ഭീരോ ചായം, ആനന്ദ, പടിച്ചസമുപ്പാദോ, ഗമ്ഭീരാവഭാസോ ചാ’’തി പദസ്സ അനുസന്ധിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ‘‘തന്താകുലകജാതാ’’തി പദസ്സ അനുസന്ധിം ദസ്സേന്തോ ‘‘കിത്താവതാ ചാ’’തിആദികം ദേസനം ആരഭി. തത്ഥ രൂപിം വാ ഹി, ആനന്ദ, പരിത്തം അത്താനന്തിആദീസു യോ അവഡ്ഢിതം കസിണനിമിത്തം അത്താതി ഗണ്ഹാതി, സോ രൂപിം പരിത്തം പഞ്ഞപേതി. യോ പന നാനാകസിണലാഭീ ഹോതി, സോ തം കദാചി നീലോ, കദാചി പീതകോതി പഞ്ഞപേതി. യോ വഡ്ഢിതം കസിണനിമിത്തം അത്താതി ഗണ്ഹാതി, സോ രൂപിം അനന്തം പഞ്ഞപേതി. യോ വാ പന അവഡ്ഢിതം കസിണനിമിത്തം ഉഗ്ഘാടേത്വാ നിമിത്തഫുട്ഠോകാസം വാ തത്ഥ പവത്തേ ചത്താരോ ഖന്ധേ വാ തേസു വിഞ്ഞാണമത്തമേവ വാ അത്താതി ഗണ്ഹാതി, സോ അരൂപിം പരിത്തം പഞ്ഞപേതി. യോ വഡ്ഢിതം നിമിത്തം ഉഗ്ഘാടേത്വാ നിമിത്തഫുട്ഠോകാസം വാ തത്ഥ പവത്തേ ചത്താരോ ഖന്ധേ വാ തേസു വിഞ്ഞാണമത്തമേവ വാ അത്താതി ഗണ്ഹാതി, സോ അരൂപിം അനന്തം പഞ്ഞപേതി.

൧൧൮. തത്രാനന്ദാതി ഏത്ഥ തത്രാതി തേസു ചതൂസു ദിട്ഠിഗതികേസു. ഏതരഹി വാതി ഇദാനേവ, ന ഇതോ പരം. ഉച്ഛേദവസേനേതം വുത്തം. തത്ഥഭാവിം വാതി തത്ഥ വാ പരലോകേ ഭാവിം. സസ്സതവസേനേതം വുത്തം. അതഥം വാ പന സന്തന്തി അതഥസഭാവം സമാനം. തഥത്തായാതി തഥഭാവായ. ഉപകപ്പേസ്സാമീതി സമ്പാദേസ്സാമി. ഇമിനാ വിവാദം ദസ്സേതി. ഉച്ഛേദവാദീ ഹി ‘‘സസ്സതവാദിനോ അത്താനം അതഥം അനുച്ഛേദസഭാവമ്പി സമാനം തഥത്ഥായ ഉച്ഛേദസഭാവായ ഉപകപ്പേസ്സാമി, സസ്സതവാദഞ്ച ജാനാപേത്വാ ഉച്ഛേദവാദമേവ നം ഗാഹേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേതി. സസ്സതവാദീപി ‘‘ഉച്ഛേദവാദിനോ അത്താനം അതഥം അസസ്സതസഭാവമ്പി സമാനം തഥത്ഥായ സസ്സതഭാവായ ഉപകപ്പേസ്സാമി, ഉച്ഛേദവാദഞ്ച ജാനാപേത്വാ സസ്സതവാദമേവ നം ഗാഹേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേതി.

ഏവം സന്തം ഖോതി ഏവം സമാനം രൂപിം പരിത്തം അത്താനം പഞ്ഞപേന്തന്തി അത്ഥോ. രൂപിന്തി രൂപകസിണലാഭിം. പരിത്തത്താനുദിട്ഠി അനുസേതീതി പരിത്തോ അത്താതി അയം ദിട്ഠി അനുസേതി, സാ പന ന വല്ലി വിയ ച ലതാ വിയ ച അനുസേതി. അപ്പഹീനട്ഠേന അനുസേതീതി വേദിതബ്ബോ. ഇച്ചാലം വചനായാതി തം പുഗ്ഗലം ഏവരൂപാ ദിട്ഠി അനുസേതീതി വത്തും യുത്തം. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.

അരൂപിന്തി ഏത്ഥ പന അരൂപകസിണലാഭിം, അരൂപക്ഖന്ധഗോചരം വാതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏത്താവതാ ലാഭിനോ ചത്താരോ, തേസം അന്തേവാസികാ ചത്താരോ, തക്കികാ ചത്താരോ, തേസം അന്തേവാസികാ ചത്താരോതി അത്തതോ സോളസ ദിട്ഠിഗതികാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി.

നഅത്തപഞ്ഞത്തിവണ്ണനാ

൧൧൯. ഏവം യേ അത്താനം പഞ്ഞപേന്തി, തേ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യേ ന പഞ്ഞപേന്തി, തേ ദസ്സേതും – ‘‘കിത്താവതാ ച ആനന്ദാ’’തിആദിമാഹ. കേ പന ന പഞ്ഞപേന്തി? സബ്ബേ താവ അരിയപുഗ്ഗലാ ന പഞ്ഞപേന്തി. യേ ച ബഹുസ്സുതാ തിപിടകധരാ ദ്വിപിടകധരാ ഏകപിടകധരാ, അന്തമസോ ഏകനികായമ്പി സാധുകം വിനിച്ഛിനിത്വാ ഉഗ്ഗഹിതധമ്മകഥികോപി ആരദ്ധവിപസ്സകോപി പുഗ്ഗലോ, തേ ന പഞ്ഞപേന്തിയേവ. ഏതേസഞ്ഹി പടിഭാഗകസിണേ പടിഭാഗകസിണമിച്ചേവ ഞാണം ഹോതി. അരൂപക്ഖന്ധേസു ച അരൂപക്ഖന്ധാ ഇച്ചേവ.

അത്തസമനുപസ്സനാവണ്ണനാ

൧൨൧. ഏവം യേ ന പഞ്ഞപേന്തി, തേ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യേ തേ പഞ്ഞപേന്തി, തേ യസ്മാ ദിട്ഠിവസേന സമനുപസ്സിത്വാ പഞ്ഞപേന്തി, സാ ച നേസം സമനുപസ്സനാ വീസതിവത്ഥുകായ സക്കായദിട്ഠിയാ അപ്പഹീനത്താ ഹോതി, തസ്മാ തം വീസതിവത്ഥുകം സക്കായദിട്ഠിം ദസ്സേതും പുന കിത്താവതാ ച ആനന്ദാതിആദിമാഹ.

തത്ഥ വേദനം വാ ഹീതി ഇമിനാ വേദനാക്ഖന്ധവത്ഥുകാ സക്കായദിട്ഠി കഥിതാ. അപ്പടിസംവേദനോ മേ അത്താതി ഇമിനാ രൂപക്ഖന്ധവത്ഥുകാ. അത്താ മേ വേദിയതി, വേദനാധമ്മോ ഹി മേ അത്താതി ഇമിനാ സഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണക്ഖന്ധവത്ഥുകാ. ഇദഞ്ഹി ഖന്ധത്തയം വേദനാസമ്പയുത്തത്താ വേദിയതി. ഏതസ്സ ച വേദനാധമ്മോ അവിപ്പയുത്തസഭാവോ.

൧൨൨. ഇദാനി തത്ഥ ദോസം ദസ്സേന്തോ – ‘‘തത്രാനന്ദാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തത്രാതി തേസു തീസു ദിട്ഠിഗതികേസു. യസ്മിം, ആനന്ദ, സമയേതിആദി യോ യോ യം യം വേദനം അത്താതി സമനുപസ്സതി, തസ്സ തസ്സ അത്തനോ കദാചി ഭാവം, കദാചി അഭാവന്തി ഏവമാദിദോസദസ്സനത്ഥം വുത്തം.

൧൨൩. അനിച്ചാദീസു ഹുത്വാ അഭാവതോ അനിച്ചാ. തേഹി തേഹി കാരണേഹി സങ്ഗമ്മ സമാഗമ്മ കതാതി സങ്ഖതാ. തം തം പച്ചയം പടിച്ച സമ്മാ കാരണേനേവ ഉപ്പന്നാതി പടിച്ചസമുപ്പന്നാ. ഖയോതിആദി സബ്ബം ഭങ്ഗസ്സ വേവചനം. യഞ്ഹി ഭിജ്ജതി, തം ഖിയതിപി വയതിപി വിരജ്ഝതിപി നിരുജ്ഝതിപി, തസ്മാ ഖയധമ്മാതിആദി വുത്തം.

ബ്യഗാ മേതി വിഅഗാതി ബ്യഗാ, വിഗതോ നിരുദ്ധോ മേ അത്താതി അത്ഥോ. കിം പന ഏകസ്സേവ തീസുപി കാലേസു – ‘‘ഏസോ മേ അത്താ’’തി ഹോതീതി, കിം പന ന ഭവിസ്സതി? ദിട്ഠിഗതികസ്സ ഹി ഥുസരാസിമ്ഹി നിക്ഖിത്തഖാണുകസ്സേവ നിച്ചലതാ നാമ നത്ഥി, വനമക്കടോ വിയ അഞ്ഞം ഗണ്ഹാതി, അഞ്ഞം മുഞ്ചതി. അനിച്ചസുഖദുക്ഖവോകിണ്ണന്തി വിസേസേന തം തം വേദനം അത്താതി സമനുപസ്സന്തോ അനിച്ചഞ്ചേവ സുഖഞ്ച ദുക്ഖഞ്ച അത്താനം സമനുപസ്സതി അവിസേസേന വേദനം അത്താതി സമനുപസ്സന്തോ വോകിണ്ണം ഉപ്പാദവയധമ്മം അത്താനം സമനുപസ്സതി. വേദനാ ഹി തിവിധാ ചേവ ഉപ്പാദവയധമ്മാ ച, തഞ്ചേസ അത്താതി സമനുപസ്സതി. ഇച്ചസ്സ അനിച്ചോ ചേവ അത്താ ആപജ്ജതി, ഏകക്ഖണേ ച ബഹൂനം വേദനാനം ഉപ്പാദോ. തം ഖോ പനേസ അനിച്ചം അത്താനം അനുജാനാതി, ന ഏകക്ഖണേ ബഹൂനം വേദനാനം ഉപ്പത്തി അത്ഥി. ഇമമത്ഥം സന്ധായ – ‘‘തസ്മാതിഹാനന്ദ, ഏതേനപേതം നക്ഖമതി ‘വേദനാ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സിതു’’ന്തി വുത്തം.

൧൨൪. യത്ഥ പനാവുസോതി യത്ഥ സുദ്ധരൂപക്ഖന്ധേ സബ്ബസോ വേദയിതം നത്ഥി. അപി നു ഖോ തത്ഥാതി അപി നു ഖോ തസ്മിം വേദനാവിരഹിതേ താലവണ്ടേ വാ വാതപാനേ വാ അസ്മീതി ഏവം അഹംകാരോ ഉപ്പജ്ജേയ്യാതി അത്ഥോ. തസ്മാതിഹാനന്ദാതി യസ്മാ സുദ്ധരൂപക്ഖന്ധോ ഉട്ഠായ അഹമസ്മീതി ന വദതി, തസ്മാ ഏതേനപി ഏതം നക്ഖമതീതി അത്ഥോ. അപി നു ഖോ തത്ഥ അയമഹമസ്മീതി സിയാതി അപി നു ഖോ തേസു വേദനാധമ്മേസു തീസു ഖന്ധേസു ഏകധമ്മോപി അയം നാമ അഹമസ്മീതി ഏവം വത്തബ്ബോ സിയാ. അഥ വാ വേദനാനിരോധാ സഹേവ വേദനായ നിരുദ്ധേസു തേസു തീസു ഖന്ധേസു അപി നു ഖോ അയമഹമസ്മീതി വാ അഹമസ്മീതി വാ ഉപ്പജ്ജേയ്യാതി അത്ഥോ. അഥായസ്മാ ആനന്ദോ സസവിസാണസ്സ തിഖിണഭാവം വിയ തം അസമ്പടിച്ഛന്തോ നോ ഹേതം ഭന്തേതി ആഹ.

ഏത്താവതാ കിം കഥിതം ഹോതി? വട്ടകഥാ കഥിതാ ഹോതി. ഭഗവാ ഹി വട്ടകഥം കഥേന്തോ കത്ഥചി അവിജ്ജാസീസേന കഥേസി, കത്ഥചി തണ്ഹാസീസേന, കത്ഥചി ദിട്ഠിസീസേന. തത്ഥ ‘‘പുരിമാ, ഭിക്ഖവേ, കോടി നപ്പഞ്ഞായതി അവിജ്ജായ, ‘ഇതോ പുബ്ബേ അവിജ്ജാ നാഹോസി, അഥ പച്ഛാ സമഭവീ’തി. ഏവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, വുച്ചതി. അഥ ച പന പഞ്ഞായതി ഇദപ്പച്ചയാ അവിജ്ജാ’’തി (അ. നി. ൧൦.൬൧) ഏവം അവിജ്ജാസീസേന കഥിതാ. ‘‘പുരിമാ, ഭിക്ഖവേ, കോടി നപ്പഞ്ഞായതി ഭവതണ്ഹായ, ‘ഇതോ പുബ്ബേ ഭവതണ്ഹാ നാഹോസി, അഥ പച്ഛാ സമഭവീ’തി. ഏവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, വുച്ചതി. അഥ ച പന പഞ്ഞായതി ഇദപ്പച്ചയാ ഭവതണ്ഹാ’’തി (അ. നി. ൧൦.൬൨) ഏവം തണ്ഹാസീസേന കഥിതാ. ‘‘പുരിമാ, ഭിക്ഖവേ, കോടി നപ്പഞ്ഞായതി ഭവദിട്ഠിയാ, ‘ഇതോ പുബ്ബേ ഭവദിട്ഠി നാഹോസി, അഥ പച്ഛാ സമഭവീ’തി, ഏവഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, വുച്ചതി. അഥ ച പന പഞ്ഞായതി ഇദപ്പച്ചയാ ഭവദിട്ഠീ’’തി ഏവം ദിട്ഠിസീസേന കഥിതാ. ഇധാപി ദിട്ഠിസീസേനേവ കഥിതാ.

ദിട്ഠിഗതികോ ഹി സുഖാദിവേദനം അത്താതി ഗഹേത്വാ അഹങ്കാരമമങ്കാരപരാമാസവസേന സബ്ബഭവയോനിഗതി – വിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസേസു തതോ തതോ ചവിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ഉപപജ്ജന്തോ മഹാസമുദ്ദേ വാതുക്ഖിത്തനാവാ വിയ സതതം സമിതം പരിബ്ഭമതി, വട്ടതോ സീസം ഉക്ഖിപിതുംയേവ ന സക്കോതി.

൧൨൬. ഇതി ഭഗവാ പച്ചയാകാരമൂള്ഹസ്സ ദിട്ഠിഗതികസ്സ ഏത്തകേന കഥാമഗ്ഗേന വട്ടം കഥേത്വാ ഇദാനി വിവട്ടം കഥേന്തോ യതോ ഖോ പന, ആനന്ദ, ഭിക്ഖൂതിആദിമാഹ.

തഞ്ച പന വിവട്ടകഥം ഭഗവാ ദേസനാസു കുസലത്താ വിസ്സട്ഠകമ്മട്ഠാനം നവകമ്മാദിവസേന വിക്ഖിത്തപുഗ്ഗലം അനാമസിത്വാ കാരകസ്സ സതിപട്ഠാനവിഹാരിനോ പുഗ്ഗലസ്സ വസേന ആരഭന്തോ നേവ വേദനം അത്താനം സമനുപസ്സതീതിആദിമാഹ. ഏവരൂപോ ഹി ഭിക്ഖു – ‘‘യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ ഹീനം വാ പണീതം വാ യം ദൂരേ വാ സന്തികേ വാ, സബ്ബം രൂപം അനിച്ചതോ വവത്ഥപേതി, ഏകം സമ്മസനം. ദുക്ഖതോ വവത്ഥപേതി, ഏകം സമ്മസനം. അനത്തതോ വവത്ഥപേതി, ഏകം സമ്മസന’’ന്തിആദിനാ നയേന വുത്തസ്സ സമ്മസനഞാണസ്സ വസേന സബ്ബധമ്മേസു പവത്തത്താ നേവ വേദനം അത്താതി സമനുപസ്സതി, ന അഞ്ഞം, സോ ഏവം അസമനുപസ്സന്തോ ന കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതീതി ഖന്ധലോകാദിഭേദേ ലോകേ രൂപാദീസു ധമ്മേസു കിഞ്ചി ഏകധമ്മമ്പി അത്താതി വാ അത്തനിയന്തി വാ ന ഉപാദിയതി.

അനുപാദിയം ന പരിതസ്സതീതി അനുപാദിയന്തോ തണ്ഹാദിട്ഠിമാനപരിതസ്സനായാപി ന പരിതസ്സതി. അപരിതസ്സന്തി അപരിതസ്സമാനോ. പച്ചത്തംയേവ പരിനിബ്ബായതീതി അത്തനാവ കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബായതി. ഏവം പരിനിബ്ബുതസ്സ പനസ്സ പച്ചവേക്ഖണാപവത്തിദസ്സനത്ഥം ഖീണാ ജാതീതിആദി വുത്തം.

ഇതി സാ ദിട്ഠീതി യാ തഥാവിമുത്തസ്സ അരഹതോ ദിട്ഠി, സാ ഏവം ദിട്ഠി. ‘‘ഇതിസ്സ ദിട്ഠീ’’തിപി പാഠോ. യോ തഥാവിമുത്തോ അരഹാ, ഏവമസ്സ ദിട്ഠീതി അത്ഥോ. തദകല്ലന്തി തം ന യുത്തം. കസ്മാ? ഏവഞ്ഹി സതി – ‘‘അരഹാ ന കിഞ്ചി ജാനാതീ’’തി വുത്തം ഭവേയ്യ, ഏവം ഞത്വാ വിമുത്തഞ്ച അരഹന്തം ‘‘ന കിഞ്ചി ജാനാതീ’’തി വത്തും ന യുത്തം. തേനേവ ചതുന്നമ്പി നയാനം അവസാനേ – ‘‘തം കിസ്സ ഹേതൂ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ യാവതാ ആനന്ദ അധിവചനന്തി യത്തകോ അധിവചനസങ്ഖാതോ വോഹാരോ അത്ഥി. യാവതാ അധിവചനപഥോതി യത്തകോ അധിവചനസ്സ പഥോ, ഖന്ധാ ആയതനാനി ധാതുയോ വാ അത്ഥി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. പഞ്ഞാവചരന്തി പഞ്ഞായ അവചരിതബ്ബം ഖന്ധപഞ്ചകം. തദഭിഞ്ഞാതി തം അഭിജാനിത്വാ. ഏത്തകേന ഭഗവതാ കിം ദസ്സിതം? തന്താകുലപദസ്സേവ അനുസന്ധി ദസ്സിതോ.

സത്തവിഞ്ഞാണട്ഠിതിവണ്ണനാ

൧൨൭. ഇദാനി യോ – ‘‘ന പഞ്ഞപേതീ’’തി വുത്തോ, സോ യസ്മാ ഗച്ഛന്തോ ഗച്ഛന്തോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ നാമ ഹോതി. യോ ച – ‘‘ന സമനുപസ്സതീ’’തി വുത്തോ, സോ യസ്മാ ഗച്ഛന്തോ ഗച്ഛന്തോ പഞ്ഞാവിമുത്തോ നാമ ഹോതി. തസ്മാ തേസം ഹേട്ഠാ വുത്താനം ദ്വിന്നം ഭിക്ഖൂനം നിഗമനഞ്ച നാമഞ്ച ദസ്സേതും സത്ത ഖോ ഇമാനന്ദ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോതിആദിമാഹ.

തത്ഥ സത്താതി പടിസന്ധിവസേന വുത്താ, ആരമ്മണവസേന സങ്ഗീതിസുത്തേ (ദീ. നി. ൩.൩൧൧) വുത്താ ചതസ്സോ ആഗമിസ്സന്തി. വിഞ്ഞാണം തിട്ഠതി ഏത്ഥാതി വിഞ്ഞാണട്ഠിതി, വിഞ്ഞാണപതിട്ഠാനസ്സേതം അധിവചനം. ദ്വേ ച ആയതനാനീതി ദ്വേ നിവാസട്ഠാനാനി. നിവാസട്ഠാനഞ്ഹി ഇധായതനന്തി അധിപ്പേതം. തേനേവ വക്ഖതി – ‘‘അസഞ്ഞസത്തായതനം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനമേവ ദുതിയ’’ന്തി. കസ്മാ പനേതം സബ്ബം ഗഹിതന്തി? വട്ടപരിയാദാനത്ഥം. വട്ടഞ്ഹി ന സുദ്ധവിഞ്ഞാണട്ഠിതിവസേന സുദ്ധായതനവസേന വാ പരിയാദാനം ഗച്ഛതി, ഭവയോനിഗതിസത്താവാസവസേന പന ഗച്ഛതി, തസ്മാ സബ്ബമേതം ഗഹിതം.

ഇദാനി അനുക്കമേന തമത്ഥം വിഭജന്തോ കതമാ സത്താതിആദിമാഹ. തത്ഥ സേയ്യഥാപീതി നിദസ്സനത്ഥേ നിപാതോ, യഥാ മനുസ്സാതി അത്ഥോ. അപരിമാണേസു ഹി ചക്കവാളേസു അപരിമാണാനം മനുസ്സാനം വണ്ണസണ്ഠാനാദിവസേന ദ്വേപി ഏകസദിസാ നത്ഥി. യേപി ഹി കത്ഥചി യമകഭാതരോ വണ്ണേന വാ സണ്ഠാനേന വാ ഏകസദിസാ ഹോന്തി, തേസമ്പി ആലോകിതവിലോകിതകഥിതഹസിതഗമനഠാനാദീഹി വിസേസോ ഹോതിയേവ. തസ്മാ നാനത്തകായാതി വുത്താ. പടിസന്ധിസഞ്ഞാ പന നേസം തിഹേതുകാപി ദ്വിഹേതുകാപി അഹേതുകാപി ഹോന്തി, തസ്മാ നാനത്തസഞ്ഞിനോതി വുത്താ. ഏകച്ചേ ച ദേവാതി ഛ കാമാവചരദേവാ. തേസു ഹി കേസഞ്ചി കായോ നീലോ ഹോതി, കേസഞ്ചി പീതകാദിവണ്ണോ. സഞ്ഞാ പന നേസം ദ്വിഹേതുകാപി തിഹേതുകാപി ഹോന്തി, അഹേതുകാ നത്ഥി. ഏകച്ചേ ച വിനിപാതികാതി ചതുഅപായവിനിമുത്താ ഉത്തരമാതാ യക്ഖിനീ, പിയങ്കരമാതാ, ഫുസ്സമിത്താ, ധമ്മഗുത്താതി ഏവമാദികാ അഞ്ഞേ ച വേമാനികാ പേതാ. ഏതേസഞ്ഹി പീതഓദാതകാളമങ്ഗുരച്ഛവിസാമവണ്ണാദിവസേന ചേവ കിസഥൂലരസ്സദീഘവസേന ച കായോ നാനാ ഹോതി, മനുസ്സാനം വിയ ദ്വിഹേതുകതിഹേതുകഅഹേതുകവസേന സഞ്ഞാപി. തേ പന ദേവാ വിയ ന മഹേസക്ഖാ, കപണമനുസ്സാ വിയ അപ്പേസക്ഖാ, ദുല്ലഭഘാസച്ഛാദനാ ദുക്ഖപീളിതാ വിഹരന്തി. ഏകച്ചേ കാളപക്ഖേ ദുക്ഖിതാ ജുണ്ഹപക്ഖേ സുഖിതാ ഹോന്തി, തസ്മാ സുഖസമുസ്സയതോ വിനിപതിതത്താ വിനിപാതികാതി വുത്താ. യേ പനേത്ഥ തിഹേതുകാ തേസം ധമ്മാഭിസമയോപി ഹോതി, പിയങ്കരമാതാ ഹി യക്ഖിനീ പച്ചൂസസമയേ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ ധമ്മം സജ്ഝായതോ സുത്വാ –

‘‘മാ സദ്ദമകരി പിയങ്കര, ഭിക്ഖു ധമ്മപദാനി ഭാസതി;

അപി ധമ്മപദം വിജാനിയ, പടിപജ്ജേമ ഹിതായ നോ സിയാ;

പാണേസു ച സംയമാമസേ, സമ്പജാനമുസാ ന ഭണാമസേ;

സിക്ഖേമ സുസീല്യമത്തനോ, അപി മുച്ചേമ പിസാചയോനിയാ’’തി. (സം. നി. ൨.൪൦);

ഏവം പുത്തകം സഞ്ഞാപേത്വാ തം ദിവസം സോതാപത്തിഫലം പത്താ. ഉത്തരമാതാ പന ഭഗവതോ ധമ്മം സുത്വാവ സോതാപന്നാ ജാതാ.

ബ്രഹ്മകായികാതി ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജബ്രഹ്മപുരോഹിതമഹാബ്രഹ്മാനോ. പഠമാഭിനിബ്ബത്താതി തേ സബ്ബേപി പഠമേന ഝാനേന അഭിനിബ്ബത്താ. തേസു ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാ പന പരിത്തേന അഭിനിബ്ബത്താ, തേസം കപ്പസ്സ തതിയോ ഭാഗോ ആയുപ്പമാണം. ബ്രഹ്മപുരോഹിതാ മജ്ഝിമേന, തേസം ഉപഡ്ഢകപ്പോ ആയുപ്പമാണം, കായോ ച തേസം വിപ്ഫാരികതരോ ഹോതി. മഹാബ്രഹ്മാനോ പണീതേന, തേസം കപ്പോ ആയുപ്പമാണം, കായോ പന തേസം അതിവിപ്ഫാരികോ ഹോതി. ഇതി തേ കായസ്സ നാനത്താ, പഠമജ്ഝാനവസേന സഞ്ഞായ ഏകത്താ നാനത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോതി വേദിതബ്ബാ.

യഥാ ച തേ, ഏവം ചതൂസു അപായേസു സത്താ. നിരയേസു ഹി കേസഞ്ചി ഗാവുതം, കേസഞ്ചി അഡ്ഢയോജനം, കേസഞ്ചി യോജനം അത്തഭാവോ ഹോതി, ദേവദത്തസ്സ പന യോജനസതികോ ജാതോ. തിരച്ഛാനേസുപി കേചി ഖുദ്ദകാ, കേചി മഹന്താ. പേത്തിവിസയേപി കേചി സട്ഠിഹത്ഥാ, കേചി സത്തതിഹത്ഥാ, കേചി അസീതിഹത്ഥാ ഹോന്തി, കേചി സുവണ്ണാ, കേചി ദുബ്ബണ്ണാ ഹോന്തി. തഥാ കാലകഞ്ജികാ അസുരാ. അപി ചേത്ഥ ദീഘപിട്ഠികപേതാ നാമ സട്ഠിയോജനികാപി ഹോന്തി. സഞ്ഞാ പന സബ്ബേസമ്പി അകുസലവിപാകഅഹേതുകാവ ഹോന്തി. ഇതി ആപായികാപി നാനത്തകായാ ഏകത്തസഞ്ഞിനോത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി.

ആഭസ്സരാതി ദണ്ഡഉക്കായ അച്ചി വിയ ഏതേസം സരീരതോ ആഭാ ഛിജ്ജിത്വാ ഛിജ്ജിത്വാ പതന്തീ വിയ സരതി വിസ്സരതീതി ആഭസ്സരാ. തേസു പഞ്ചകനയേന ദുതിയതതിയജ്ഝാനദ്വയം പരിത്തം ഭാവേത്വാ ഉപപന്നാ പരിത്താഭാ നാമ ഹോന്തി, തേസം ദ്വേ കപ്പാ ആയുപ്പമാണം. മജ്ഝിമം ഭാവേത്വാ ഉപപന്നാ അപ്പമാണാഭാ നാമ ഹോന്തി, തേസം ചത്താരോ കപ്പാ ആയുപ്പമാണം. പണീതം ഭാവേത്വാ ഉപപന്നാ ആഭസ്സരാ നാമ ഹോന്തി, തേസം അട്ഠ കപ്പാ ആയുപ്പമാണം. ഇധ പന ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന സബ്ബേപി തേ ഗഹിതാ. സബ്ബേസഞ്ഹി തേസം കായോ ഏകവിപ്ഫാരോവ ഹോതി, സഞ്ഞാ പന അവിതക്കവിചാരമത്താ വാ അവിതക്കഅവിചാരാ വാതി നാനാ.

സുഭകിണ്ഹാതി സുഭേന ഓകിണ്ണാ വികിണ്ണാ, സുഭേന സരീരപ്പഭാവണ്ണേന ഏകഗ്ഘനാതി അത്ഥോ. ഏതേസഞ്ഹി ആഭസ്സരാനം വിയ ന ഛിജ്ജിത്വാ ഛിജ്ജിത്വാ പഭാ ഗച്ഛതി. പഞ്ചകനയേ പന പരിത്തമജ്ഝിമപണീതസ്സ ചതുത്ഥജ്ഝാനസ്സ വസേന സോളസദ്വത്തിംസചതുസട്ഠികപ്പായുകാ പരിത്തസുഭഅപ്പമാണസുഭസുഭകിണ്ഹാ നാമ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തന്തി. ഇതി സബ്ബേപി തേ ഏകത്തകായാ ചേവ ചതുത്ഥജ്ഝാനസഞ്ഞായ ഏകത്തസഞ്ഞിനോ ചാതി വേദിതബ്ബാ. വേഹപ്ഫലാപി ചതുത്ഥവിഞ്ഞാണട്ഠിതിമേവ ഭജന്തി. അസഞ്ഞസത്താ വിഞ്ഞാണാഭാവാ ഏത്ഥ സങ്ഗഹം ന ഗച്ഛന്തി, സത്താവാസേസു ഗച്ഛന്തി.

സുദ്ധാവാസാ വിവട്ടപക്ഖേ ഠിതാ ന സബ്ബകാലികാ, കപ്പസതസഹസ്സമ്പി അസങ്ഖ്യേയ്യമ്പി ബുദ്ധസുഞ്ഞേ ലോകേ നുപ്പജ്ജന്തി. സോളസകപ്പസഹസ്സബ്ഭന്തരേ ബുദ്ധേസു ഉപ്പന്നേസുയേവ ഉപ്പജ്ജന്തി, ധമ്മചക്കപ്പവത്തസ്സ ഭഗവതോ ഖന്ധവാരട്ഠാനസദിസാ ഹോന്തി. തസ്മാ നേവ വിഞ്ഞാണട്ഠിതിം ന സത്താവാസം ഭജന്തി. മഹാസീവത്ഥേരോ പന – ‘‘ന ഖോ പന സോ സാരിപുത്ത സത്താവാസോ സുലഭരൂപോ യോ മയാ അനിവുത്ഥപുബ്ബോ ഇമിനാ ദീഘേന അദ്ധുനാ അഞ്ഞത്ര സുദ്ധാവാസേഹി ദേവേഹീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൬൦) ഇമിനാ സുത്തേന സുദ്ധാവാസാപി ചതുത്ഥവിഞ്ഞാണട്ഠിതിം ചതുത്ഥസത്താവാസംയേവ ഭജന്തീതി വദതി, തം അപ്പടിബാഹിയത്താ സുത്തസ്സ അനുഞ്ഞാതം.

സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനന്തിആദീനം അത്ഥോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തോ. നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം പന യഥേവ സഞ്ഞായ, ഏവം വിഞ്ഞാണസ്സപി സുഖുമത്താ നേവ വിഞ്ഞാണം നാവിഞ്ഞാണം. തസ്മാ വിഞ്ഞാണട്ഠിതീസു അവത്വാ ആയതനേസു വുത്തം.

൧൨൮. തത്രാതി താസു വിഞ്ഞാണട്ഠിതീസു. തഞ്ച പജാനാതീതി തഞ്ച വിഞ്ഞാണട്ഠിതിം പജാനാതി. തസ്സാ ച സമുദയന്തി ‘‘അവിജ്ജാസമുദയാ രൂപസമുദയോ’’തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൪൯) നയേന തസ്സാ സമുദയഞ്ച പജാനാതി. തസ്സാ ച അത്ഥങ്ഗമന്തി – ‘‘അവിജ്ജാനിരോധാ രൂപനിരോധോ’’തിആദിനാ നയേന തസ്സാ അത്ഥങ്ഗമഞ്ച പജാനാതി. അസ്സാദന്തി യം രൂപം പടിച്ച…പേ… യം വിഞ്ഞാണം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം, അയം വിഞ്ഞാണസ്സ അസ്സാദോതി, ഏവം തസ്സാ അസ്സാദഞ്ച പജാനാതി. ആദീനവന്തി യം രൂപം…പേ… യം വിഞ്ഞാണം അനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, അയം വിഞ്ഞാണസ്സ ആദീനവോതി, ഏവം തസ്സാ ആദീനവഞ്ച പജാനാതി. നിസ്സരണന്തി യോ രൂപസ്മിം…പേ… യോ വിഞ്ഞാണേ ഛന്ദരാഗവിനയോ, ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം, ഇദം വിഞ്ഞാണസ്സ നിസ്സരണന്തി (സം. നി. ൨.൨൬) ഏവം തസ്സാ നിസ്സരണഞ്ച പജാനാതി. കല്ലം നു തേനാതി യുത്തം നു തേന ഭിക്ഖുനാ തം വിഞ്ഞാണട്ഠിതിം തണ്ഹാമാനദിട്ഠീനം വസേന അഹന്തി വാ മമന്തി വാ അഭിനന്ദിതുന്തി. ഏതേനുപായേന സബ്ബത്ഥ വേദിതബ്ബോ. യത്ഥ പന രൂപം നത്ഥി, തത്ഥ ചതുന്നം ഖന്ധാനം വസേന, യത്ഥ വിഞ്ഞാണം നത്ഥി, തത്ഥ ഏകസ്സ ഖന്ധസ്സ വസേന സമുദയോ യോജേതബ്ബോ. ആഹാരസമുദയാ ആഹാരനിരോധാതി ഇദഞ്ചേത്ഥ പദം യോജേതബ്ബം.

യതോ ഖോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖൂതി യദാ ഖോ ആനന്ദ, ഭിക്ഖു. അനുപാദാ വിമുത്തോതി ചതൂഹി ഉപാദാനേഹി അഗ്ഗഹേത്വാ വിമുത്തോ. പഞ്ഞാവിമുത്തോതി പഞ്ഞായ വിമുത്തോ. അട്ഠ വിമോക്ഖേ അസച്ഛികത്വാ പഞ്ഞാബലേനേവ നാമകായസ്സ ച രൂപകായസ്സ ച അപ്പവത്തിം കത്വാ വിമുത്തോതി അത്ഥോ. സോ സുക്ഖവിപസ്സകോ ച പഠമജ്ഝാനാദീസു അഞ്ഞതരസ്മിം ഠത്വാ അരഹത്തം പത്തോ ചാതി പഞ്ചവിധോ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘കതമോ ച പുഗ്ഗലോ പഞ്ഞാവിമുത്തോ? ഇധേകച്ചോ പുഗ്ഗലോ ന ഹേവ ഖോ അട്ഠ വിമോക്ഖേ കായേന ഫുസിത്വാ വിഹരതി, പഞ്ഞായ ചസ്സ ദിസ്വാ ആസവാ പരിക്ഖീണാ ഹോന്തി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ പഞ്ഞാവിമുത്തോ’’തി (പു. പ. ൧൫).

അട്ഠവിമോക്ഖവണ്ണനാ

൧൨൯. ഏവം ഏകസ്സ ഭിക്ഖുനോ നിഗമനഞ്ച നാമഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇതരസ്സ ദസ്സേതും അട്ഠ ഖോ ഇമേതിആദിമാഹ. തത്ഥ വിമോക്ഖോതി കേനട്ഠേന വിമോക്ഖോ? അധിമുച്ചനട്ഠേന. കോ പനായം അധിമുച്ചനട്ഠോ നാമ? പച്ചനീകധമ്മേഹി ച സുട്ഠു മുച്ചനട്ഠോ, ആരമ്മണേ ച അഭിരതിവസേന സുട്ഠു മുച്ചനട്ഠോ, പിതുഅങ്കേ വിസ്സട്ഠങ്ഗപച്ചങ്ഗസ്സ ദാരകസ്സ സയനം വിയ അനിഗ്ഗഹിതഭാവേന നിരാസങ്കതായ ആരമ്മണേ പവത്തീതി വുത്തം ഹോതി. അയം പനത്ഥോ പച്ഛിമേ വിമോക്ഖേ നത്ഥി, പുരിമേസു സബ്ബേസു അത്ഥി.

രൂപീ രൂപാനി പസ്സതീതി ഏത്ഥ അജ്ഝത്തം കേസാദീസു നീലകസിണാദീസു നീലകസിണാദിവസേന ഉപ്പാദിതം രൂപജ്ഝാനം രൂപം, തദസ്സത്ഥീതി രൂപീ. ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീതി ബഹിദ്ധാപി നീലകസിണാദീനി രൂപാനി ഝാനചക്ഖുനാ പസ്സതി. ഇമിനാ അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാവത്ഥുകേസു കസിണേസു ഉപ്പാദിതജ്ഝാനസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ചത്താരി രൂപാവചരജ്ഝാനാനി ദസ്സിതാനി. അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അജ്ഝത്തം ന രൂപസഞ്ഞീ, അത്തനോ കേസാദീസു അനുപ്പാദിതരൂപാവചരജ്ഝാനോതി അത്ഥോ. ഇമിനാ ബഹിദ്ധാ പരികമ്മം കത്വാ ബഹിദ്ധാവ ഉപ്പാദിതജ്ഝാനസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ രൂപാവചരജ്ഝാനാനി ദസ്സിതാനി.

സുഭന്ത്വേവ അധിമുത്തോ ഹോതീതി ഇമിനാ സുവിസുദ്ധേസു നീലാദീസു വണ്ണകസിണേസു ഝാനാനി ദസ്സിതാനി. തത്ഥ കിഞ്ചാപി അന്തോഅപ്പനായം സുഭന്തി ആഭോഗോ നത്ഥി, യോ പന വിസുദ്ധം സുഭം കസിണമാരമ്മണം കരിത്വാ വിഹരതി, സോ യസ്മാ സുഭന്തി അധിമുത്തോ ഹോതീതി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി, തസ്മാ ഏവം ദേസനാ കതാ. പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ പന – ‘‘കഥം സുഭന്ത്വേവ അധിമുത്തോ ഹോതീതി വിമോക്ഖോ? ഇധ ഭിക്ഖു മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി…പേ… മേത്തായ ഭാവിതത്താ സത്താ അപ്പടികൂലാ ഹോന്തി. കരുണാ, മുദിതാ, ഉപേക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി…പേ… ഉപേക്ഖായ ഭാവിതത്താ സത്താ അപ്പടികൂലാ ഹോന്തി. ഏവം സുഭം ത്വേവ അധിമുത്തോ ഹോതീതി വിമോക്ഖോ’’തി (പടി. മ. ൧.൨൧൨) വുത്തം.

സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനന്തിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തമേവ. അയം അട്ഠമോ വിമോക്ഖോതി അയം ചതുന്നം ഖന്ധാനം സബ്ബസോ വിസുദ്ധത്താ വിമുത്തത്താ അട്ഠമോ ഉത്തമോ വിമോക്ഖോ നാമ.

൧൩൦. അനുലോമന്തി ആദിതോ പട്ഠായ യാവ പരിയോസാനാ. പടിലോമന്തി പരിയോസാനതോ പട്ഠായ യാവ ആദിതോ. അനുലോമപടിലോമന്തി ഇദം അതിപഗുണത്താ സമാപത്തീനം അട്ഠത്വാവ ഇതോ ചിതോ ച സഞ്ചരണവസേന വുത്തം. യത്ഥിച്ഛകന്തി ഓകാസപരിദീപനം, യത്ഥ യത്ഥ ഓകാസേ ഇച്ഛതി. യദിച്ഛകന്തി സമാപത്തിദീപനം, യം യം സമാപത്തിം ഇച്ഛതി. യാവതിച്ഛകന്തി അദ്ധാനപരിച്ഛേദദീപനം, യാവതകം അദ്ധാനം ഇച്ഛതി. സമാപജ്ജതീതി തം തം സമാപത്തിം പവിസതി. വുട്ഠാതീതി തതോ ഉട്ഠായ തിട്ഠതി.

ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോതി ദ്വീഹി ഭാഗേഹി വിമുത്തോ, അരൂപസമാപത്തിയാ രൂപകായതോ വിമുത്തോ, മഗ്ഗേന നാമകായതോ വിമുത്തോതി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘അച്ചീ യഥാ വാതവേഗേന ഖിത്താ, (ഉപസിവാതി ഭഗവാ)

അത്ഥം പലേതി ന ഉപേതി സങ്ഖം;

ഏവം മുനീ നാമകായാ വിമുത്തോ,

അത്ഥം പലേതി ന ഉപേതി സങ്ഖ’’ന്തി. (സു. നി. ൧൦൮൦);

സോ പനേസ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ ആകാസാനഞ്ചായതനാദീസു അഞ്ഞതരതോ ഉട്ഠായ അരഹത്തം പത്തോ ച അനാഗാമീ ഹുത്വാ നിരോധാ ഉട്ഠായ അരഹത്തം പത്തോ ചാതി പഞ്ചവിധോ. കേചി പന – ‘‘യസ്മാ രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനമ്പി ദുവങ്ഗികം ഉപേക്ഖാസഹഗതം, അരൂപാവചരജ്ഝാനമ്പി താദിസമേവ. തസ്മാ രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനതോ ഉട്ഠായ അരഹത്തം പത്തോപി ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ’’തി.

അയം പന ഉഭതോഭാഗവിമുത്തപഞ്ഹോ ഹേട്ഠാ ലോഹപാസാദേ സമുട്ഠഹിത്വാ തിപിടകചൂളസുമനത്ഥേരസ്സ വണ്ണനം നിസ്സായ ചിരേന വിനിച്ഛയം പത്തോ. ഗിരിവിഹാരേ കിര ഥേരസ്സ അന്തേവാസികോ ഏകസ്സ പിണ്ഡപാതികസ്സ മുഖതോ തം പഞ്ഹം സുത്വാ ആഹ – ‘‘ആവുസോ, ഹേട്ഠാലോഹപാസാദേ അമ്ഹാകം ആചരിയസ്സ ധമ്മം വണ്ണയതോ ന കേനചി സുതപുബ്ബ’’ന്തി. കിം പന, ഭന്തേ, ഥേരോ അവചാതി? രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനം കിഞ്ചാപി ദുവങ്ഗികം ഉപേക്ഖാസഹഗതം കിലേസേ വിക്ഖമ്ഭേതി, കിലേസാനം പന ആസന്നപക്ഖേ വിരൂഹനട്ഠാനേ സമുദാചരതി. ഇമേ ഹി കിലേസാ നാമ പഞ്ചവോകാരഭവേ നീലാദീസു അഞ്ഞതരം ആരമ്മണം ഉപനിസ്സായ സമുദാചരന്തി, രൂപാവചരജ്ഝാനഞ്ച തം ആരമ്മണം ന സമതിക്കമതി. തസ്മാ സബ്ബസോ രൂപം നിവത്തേത്വാ അരൂപജ്ഝാനവസേന കിലേസേ വിക്ഖമ്ഭേത്വാ അരഹത്തം പത്തോവ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോതി, ഇദം ആവുസോ ഥേരോ അവച. ഇദഞ്ച പന വത്വാ ഇദം സുത്തം ആഹരി – ‘‘കതമോ ച പുഗ്ഗലോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ. ഇധേകച്ചോ പുഗ്ഗലോ അട്ഠവിമോക്ഖേ കായേന ഫുസിത്വാ വിഹരതി, പഞ്ഞായ ചസ്സ ദിസ്വാ ആസവാ പരിക്ഖീണാ ഹോന്തി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ’’തി (പു. പ. ൨൪).

ഇമായ ച ആനന്ദ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തിയാതി ആനന്ദ ഇതോ ഉഭതോഭാഗവിമുത്തിതോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

ഇതി സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായം

മഹാനിദാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തവണ്ണനാ

൧൩൧. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തം. തത്രായമനുപുബ്ബപദവണ്ണനാ – ഗിജ്ഝകൂടേതി ഗിജ്ഝാ തസ്സ കൂടേസു വസിംസു, ഗിജ്ഝസദിസം വാ തസ്സ കൂടം അത്ഥീതി ഗിജ്ഝകൂടോ, തസ്മിം ഗിജ്ഝകൂടേ. അഭിയാതുകാമോതി അഭിഭവനത്ഥായ യാതുകാമോ. വജ്ജീതി വജ്ജിരാജാനോ. ഏവംമഹിദ്ധികേതി ഏവം മഹതിയാ രാജിദ്ധിയാ സമന്നാഗതേ, ഏതേന നേസം സമഗ്ഗഭാവം കഥേസി. ഏവംമഹാനുഭാവേതി ഏവം മഹന്തേന ആനുഭാവേന സമന്നാഗതേ, ഏതേന നേസം ഹത്ഥിസിപ്പാദീസു കതസിക്ഖതം കഥേസി, യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സിക്ഖിതാ വതിമേ ലിച്ഛവികുമാരകാ, സുസിക്ഖിതാ വതിമേ ലിച്ഛവികുമാരകാ, യത്ര ഹി നാമ സുഖുമേന താളച്ഛിഗ്ഗലേന അസനം അതിപാതയിസ്സന്തി പോങ്ഖാനുപോങ്ഖം അവിരാധിത’’ന്തി (സം. നി. ൫.൧൧൧൫). ഉച്ഛേച്ഛാമീതി ഉച്ഛിന്ദിസ്സാമി. വിനാസേസ്സാമീതി നാസേസ്സാമി, അദസ്സനം പാപേസ്സാമി. അനയബ്യസനന്തി ഏത്ഥ ന അയോതി അനയോ, അവഡ്ഢിയാ ഏതം നാമം. ഹിതഞ്ച സുഖഞ്ച വിയസ്സതി വിക്ഖിപതീതി ബ്യസനം, ഞാതിപാരിജുഞ്ഞാദീനം ഏതം നാമം. ആപാദേസ്സാമീതി പാപയിസ്സാമി.

ഇതി കിര സോ ഠാനനിസജ്ജാദീസു ഇമം യുദ്ധകഥമേവ കഥേതി, ഗമനസജ്ജാ ഹോഥാതി ഏവം ബലകായം ആണാപേതി. കസ്മാ? ഗങ്ഗായം കിര ഏകം പട്ടനഗാമം നിസ്സായ അഡ്ഢയോജനം അജാതസത്തുനോ ആണാ, അഡ്ഢയോജനം ലിച്ഛവീനം. ഏത്ഥ പന ആണാപവത്തിട്ഠാനം ഹോതീതി അത്ഥോ. തത്രാപി ച പബ്ബതപാദതോ മഹഗ്ഘഭണ്ഡം ഓതരതി. തം സുത്വാ – ‘‘അജ്ജ യാമി, സ്വേ യാമീ’’തി അജാതസത്തുനോ സംവിദഹന്തസ്സേവ ലിച്ഛവിരാജാനോ സമഗ്ഗാ സമ്മോദമാനാ പുരേതരം ഗന്ത്വാ സബ്ബം ഗണ്ഹന്തി. അജാതസത്തു പച്ഛാ ആഗന്ത്വാ തം പവത്തിം ഞത്വാ കുജ്ഝിത്വാ ഗച്ഛതി. തേ പുനസംവച്ഛരേപി തഥേവ കരോന്തി. അഥ സോ ബലവാഘാതജാതോ തദാ ഏവമകാസി.

തതോ ചിന്തേസി – ‘‘ഗണേന സദ്ധിം യുദ്ധം നാമ ഭാരിയം, ഏകോപി മോഘപ്പഹാരോ നാമ നത്ഥി, ഏകേന ഖോ പന പണ്ഡിതേന സദ്ധിം മന്തേത്വാ കരോന്തോ നിപ്പരാധോ ഹോതി, പണ്ഡിതോ ച സത്ഥാരാ സദിസോ നത്ഥി, സത്ഥാ ച അവിദൂരേ ധുരവിഹാരേ വസതി, ഹന്ദാഹം പേസേത്വാ പുച്ഛാമി. സചേ മേ ഗതേന കോചി അത്ഥോ ഭവിസ്സതി, സത്ഥാ തുണ്ഹീ ഭവിസ്സതി, അനത്ഥേ പന സതി കിം രഞ്ഞോ തത്ഥ ഗമനേനാതി വക്ഖതീ’’തി. സോ വസ്സകാരബ്രാഹ്മണം പേസേസി. ബ്രാഹ്മണോ ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ രാജാ…പേ… ആപാദേസ്സാമീ’’തി.

രാജഅപരിഹാനിയധമ്മവണ്ണനാ

൧൩൪. ഭഗവന്തം ബീജയമാനോതി ഥേരോ വത്തസീസേ ഠത്വാ ഭഗവന്തം ബീജതി, ഭഗവതോ പന സീതം വാ ഉണ്ഹം വാ നത്ഥി. ഭഗവാ ബ്രാഹ്മണസ്സ വചനം സുത്വാ തേന സദ്ധിം അമന്തേത്വാ ഥേരേന സദ്ധിം മന്തേതുകാമോ കിന്തി തേ, ആനന്ദ, സുതന്തിആദിമാഹ. അഭിണ്ഹം സന്നിപാതാതി ദിവസസ്സ തിക്ഖത്തും സന്നിപതന്താപി അന്തരന്തരാ സന്നിപതന്താപി അഭിണ്ഹം സന്നിപാതാവ. സന്നിപാതബഹുലാതി ഹിയ്യോപി സന്നിപതിമ്ഹാ, പുരിമദിവസമ്പി സന്നിപതിമ്ഹാ, പുന അജ്ജ കിമത്ഥം സന്നിപതിതാ ഹോമാതി വോസാനം അനാപജ്ജന്താ സന്നിപാതബഹുലാ നാമ ഹോന്തി. യാവകീവഞ്ചാതി യത്തകം കാലം. വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീതി – അഭിണ്ഹം അസന്നിപതന്താ ഹി ദിസാവിദിസാസു ആഗതം സാസനം ന സുണന്തി, തതോ – ‘‘അസുകഗാമസീമാ വാ നിഗമസീമാ വാ ആകുലാ, അസുകട്ഠാനേ ചോരാ വാ പരിയുട്ഠിതാ’’തി ന ജാനന്തി, ചോരാപി ‘‘പമത്താ രാജാനോ’’തി ഞത്വാ ഗാമനിഗമാദീനി പഹരന്താ ജനപദം നാസേന്തി. ഏവം രാജൂനം പരിഹാനി ഹോതി. അഭിണ്ഹം സന്നിപതന്താ പന തം തം പവത്തിം സുണന്തി, തതോ ബലം പേസേത്വാ അമിത്തമദ്ദനം കരോന്തി, ചോരാപി – ‘‘അപ്പമത്താ രാജാനോ, ന സക്കാ അമ്ഹേഹി വഗ്ഗബന്ധേഹി വിചരിതു’’ന്തി ഭിജ്ജിത്വാ പലായന്തി. ഏവം രാജൂനം വുദ്ധി ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ നോ പരിഹാനീ’’തി. തത്ഥ പാടികങ്ഖാതി ഇച്ഛിതബ്ബാ, അവസ്സം ഭവിസ്സതീതി ഏവം ദട്ഠബ്ബാതി അത്ഥോ.

സമഗ്ഗാതിആദീസു സന്നിപാതഭേരിയാ നിഗ്ഗതായ – ‘‘അജ്ജ മേ കിച്ചം അത്ഥി, മങ്ഗലം അത്ഥീ’’തി വിക്ഖേപം കരോന്താ ന സമഗ്ഗാ സന്നിപതന്തി നാമ. ഭേരിസദ്ദം പന സുത്വാവ ഭുഞ്ജന്താപി അലങ്കരിയമാനാപി വത്ഥാനി നിവാസേന്താപി അഡ്ഢഭുത്താ വാ അഡ്ഢാലങ്കതാ വാ വത്ഥം നിവാസയമാനാ വാ സന്നിപതന്താ സമഗ്ഗാ സന്നിപതന്തി നാമ. സന്നിപതിതാ പന ചിന്തേത്വാ മന്തേത്വാ കത്തബ്ബം കത്വാ ഏകതോവ അവുട്ഠഹന്താ ന സമഗ്ഗാ വുട്ഠഹന്തി നാമ. ഏവം വുട്ഠിതേസു ഹി യേ പഠമം ഗച്ഛന്തി, തേസം ഏവം ഹോതി – ‘‘അമ്ഹേഹി ബാഹിരകഥാവ സുതാ, ഇദാനി വിനിച്ഛയകഥാ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഏകതോ വുട്ഠഹന്താ പന സമഗ്ഗാ വുട്ഠഹന്തി നാമ. അപിച – ‘‘അസുകട്ഠാനേസു ഗാമസീമാ വാ നിഗമസീമാ വാ ആകുലാ, ചോരാ പരിയുട്ഠിതാ’’തി സുത്വാ – ‘‘കോ ഗന്ത്വാ ഇമം അമിത്തമദ്ദനം കരിസ്സതീ’’തി വുത്തേ – ‘‘അഹം പഠമം, അഹം പഠമ’’ന്തി വത്വാ ഗച്ഛന്താപി സമഗ്ഗാ വുട്ഠഹന്തി നാമ. ഏകസ്സ പന കമ്മന്തേ ഓസീദമാനേ സേസാ രാജാനോ പുത്തഭാതരോ പേസേത്വാ തസ്സ കമ്മന്തം ഉപത്ഥമ്ഭയമാനാപി, ആഗന്തുകരാജാനം – ‘‘അസുകസ്സ ഗേഹം ഗച്ഛതു, അസുകസ്സ ഗേഹം ഗച്ഛതൂ’’തി അവത്വാ സബ്ബേ ഏകതോ സങ്ഗണ്ഹന്താപി, ഏകസ്സ മങ്ഗലേ വാ രോഗേ വാ അഞ്ഞസ്മിം വാ പന താദിസേ സുഖദുക്ഖേ ഉപ്പന്നേ സബ്ബേ തത്ഥ സഹായഭാവം ഗച്ഛന്താപി സമഗ്ഗാ വജ്ജികരണീയാനി കരോന്തി നാമ.

അപഞ്ഞത്തന്തിആദീസു പുബ്ബേ അകതം സുങ്കം വാ ബലിം വാ ദണ്ഡം വാ ആഹരാപേന്താ അപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞപേന്തി നാമ. പോരാണപവേണിയാ ആഗതമേവ പന അനാഹരാപേന്താ പഞ്ഞത്തം സമുച്ഛിന്ദന്തി നാമ. ചോരോതി ഗഹേത്വാ ദസ്സിതേ അവിചിനിത്വാവ ഛേജ്ജഭേജ്ജം അനുസാസേന്താ പോരാണം വജ്ജിധമ്മം സമാദായ ന വത്തന്തി നാമ. തേസം അപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞപേന്താനം അഭിനവസുങ്കാദീഹി പീളിതാ മനുസ്സാ – ‘‘അതിഉപദ്ദുതമ്ഹ, കോ ഇമേസം വിജിതേ വസിസ്സതീ’’തി പച്ചന്തം പവിസിത്വാ ചോരാ വാ ചോരസഹായാ വാ ഹുത്വാ ജനപദം പഹരന്തി. പഞ്ഞത്തം സമുച്ഛിന്ദന്താനം പവേണീആഗതാനി സുങ്കാദീനി അഗണ്ഹന്താനം കോസോ പരിഹായതി. തതോ ഹത്ഥിഅസ്സബലകായഓരോധാദയോ യഥാനിബദ്ധം വട്ടം അലഭമാനാ ഥാമേന ബലേന പരിഹായന്തി. തേ നേവ യുദ്ധക്ഖമാ ഹോന്തി, ന പാരിചരിയക്ഖമാ. പോരാണം വജ്ജിധമ്മം സമാദായ അവത്തന്താനം വിജിതേ മനുസ്സാ – ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തം പിതരം ഭാതരം അചോരംയേവ ചോരോതി കത്വാ ഛിന്ദിംസു ഭിന്ദിംസൂ’’തി കുജ്ഝിത്വാ പച്ചന്തം പവിസിത്വാ ചോരാ വാ ചോരസഹായാ വാ ഹുത്വാ ജനപദം പഹരന്തി, ഏവം രാജൂനം പരിഹാനി ഹോതി, പഞ്ഞത്തം പഞ്ഞപേന്താനം പന ‘‘പവേണീആഗതമേവ രാജാനോ കരോന്തീ’’തി മനുസ്സാ ഹട്ഠതുട്ഠാ കസിവാണിജ്ജാദികേ കമ്മന്തേ സമ്പാദേന്തി. പഞ്ഞത്തം അസമുച്ഛിന്ദന്താനം പവേണീആഗതാനി സുങ്കാദീനി ഗണ്ഹന്താനം കോസോ വഡ്ഢതി, തതോ ഹത്ഥിഅസ്സബലകായഓരോധാദയോ യഥാനിബദ്ധം വട്ടം ലഭമാനാ ഥാമബലസമ്പന്നാ യുദ്ധക്ഖമാ ചേവ പാരിചരിയക്ഖമാ ച ഹോന്തി.

പോരാണം വജ്ജിധമ്മന്തി ഏത്ഥ പുബ്ബേ കിര വജ്ജിരാജാനോ ‘‘അയം ചോരോ’’തി ആനേത്വാ ദസ്സിതേ ‘‘ഗണ്ഹഥ നം ചോര’’ന്തി അവത്വാ വിനിച്ഛയമഹാമത്താനം ദേന്തി. തേ വിനിച്ഛിനിത്വാ സചേ അചോരോ ഹോതി, വിസ്സജ്ജേന്തി. സചേ ചോരോ, അത്തനാ കിഞ്ചി അവത്വാ വോഹാരികാനം ദേന്തി. തേപി അചോരോ ചേ, വിസ്സജ്ജേന്തി. ചോരോ ചേ, സുത്തധരാനം ദേന്തി. തേപി വിനിച്ഛിനിത്വാ അചോരോ ചേ, വിസ്സജ്ജേന്തി. ചോരോ ചേ, അട്ഠകുലികാനം ദേന്തി. തേപി തഥേവ കത്വാ സേനാപതിസ്സ, സേനാപതി ഉപരാജസ്സ, ഉപരാജാ രഞ്ഞോ, രാജാ വിനിച്ഛിനിത്വാ അചോരോ ചേ, വിസ്സജ്ജേതി. സചേ പന ചോരോ ഹോതി, പവേണീപോത്ഥകം വാചാപേതി. തത്ഥ – ‘‘യേന ഇദം നാമ കതം, തസ്സ അയം നാമ ദണ്ഡോ’’തി ലിഖിതം. രാജാ തസ്സ കിരിയം തേന സമാനേത്വാ തദനുച്ഛവികം ദണ്ഡം കരോതി. ഇതി ഏതം പോരാണം വജ്ജിധമ്മം സമാദായ വത്തന്താനം മനുസ്സാ ന ഉജ്ഝായന്തി, ‘‘രാജാനോ പോരാണപവേണിയാ കമ്മം കരോന്തി, ഏതേസം ദോസോ നത്ഥി, അമ്ഹാകംയേവ ദോസോ’’തി അപ്പമത്താ കമ്മന്തേ കരോന്തി. ഏവം രാജൂനം വുദ്ധി ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീ’’തി.

സക്കരോന്തീതി യംകിഞ്ചി തേസം സക്കാരം കരോന്താ സുന്ദരമേവ കരോന്തി. ഗരും കരോന്തീതി ഗരുഭാവം പച്ചുപട്ഠപേത്വാവ കരോന്തി. മാനേന്തീതി മനേന പിയായന്തി. പൂജേന്തീതി നിപച്ചകാരം ദസ്സേന്തി. സോതബ്ബം മഞ്ഞന്തീതി ദിവസസ്സ ദ്വേ തയോ വാരേ ഉപട്ഠാനം ഗന്ത്വാ തേസം കഥം സോതബ്ബം സദ്ധാതബ്ബം മഞ്ഞന്തി. തത്ഥ യേ ഏവം മഹല്ലകാനം രാജൂനം സക്കാരാദീനി ന കരോന്തി, ഓവാദത്ഥായ ച നേസം ഉപട്ഠാനം ന ഗച്ഛന്തി, തേ തേഹി വിസ്സട്ഠാ അനോവദിയമാനാ കീളാപസുതാ രജ്ജതോ പരിഹായന്തി. യേ പന തഥാ പടിപജ്ജന്തി, തേസം മഹല്ലകരാജാനോ – ‘‘ഇദം കാതബ്ബം, ഇദം ന കാതബ്ബ’’ന്തി പോരാണം പവേണിം ആചിക്ഖന്തി. സങ്ഗാമം പത്വാപി – ‘‘ഏവം പവിസിതബ്ബം, ഏവം നിക്ഖമിതബ്ബ’’ന്തി ഉപായം ദസ്സേന്തി. തേ തേഹി ഓവദിയമാനാ യഥാഓവാദം പടിപജ്ജന്താ സക്കോന്തി രാജപ്പവേണിം സന്ധാരേതും. തേന വുത്തം – ‘‘വുദ്ധിയേവ, ആനന്ദ, വജ്ജീനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീ’’തി.

കുലിത്ഥിയോതി കുലഘരണിയോ. കുലകുമാരിയോതി അനിവിദ്ധാ താസം ധീതരോ. ഓക്കസ്സ പസയ്ഹാതി ഏത്ഥ ‘‘ഓക്കസ്സാ’’തി വാ ‘‘പസയ്ഹാ’’തി വാ പസയ്ഹാകാരസ്സേവേതം നാമം. ‘‘ഉക്കസ്സാ’’തിപി പഠന്തി. തത്ഥ ഓക്കസ്സാതി അവകസ്സിത്വാ ആകഡ്ഢിത്വാ. പസയ്ഹാതി അഭിഭവിത്വാ അജ്ഝോത്ഥരിത്വാതി അയം വചനത്ഥോ. ഏവഞ്ഹി കരോന്താനം വിജിതേ മനുസ്സാ – ‘‘അമ്ഹാകം ഗേഹേ പുത്തമാതരോപി, ഖേളസിങ്ഘാണികാദീനി മുഖേന അപനേത്വാ സംവഡ്ഢിതധീതരോപി ഇമേ രാജാനോ ബലക്കാരേന ഗഹേത്വാ അത്തനോ ഘരേ വാസേന്തീ’’തി കുപിതാ പച്ചന്തം പവിസിത്വാ ചോരാ വാ ചോരസഹായാ വാ ഹുത്വാ ജനപദം പഹരന്തി. ഏവം അകരോന്താനം പന വിജിതേ മനുസ്സാ അപ്പോസ്സുക്കാ സകാനി കമ്മാനി കരോന്താ രാജകോസം വഡ്ഢേന്തി. ഏവമേത്ഥ വുദ്ധിഹാനിയോ വേദിതബ്ബാ.

വജ്ജീനം വജ്ജിചേതിയാനീതി വജ്ജിരാജൂനം വജ്ജിരട്ഠേ ചിത്തീകതട്ഠേന ചേതിയാനീതി ലദ്ധനാമാനി യക്ഖട്ഠാനാനി. അബ്ഭന്തരാനീതി അന്തോനഗരേ ഠിതാനി. ബാഹിരാനീതി ബഹിനഗരേ ഠിതാനി. ദിന്നപുബ്ബന്തി പുബ്ബേ ദിന്നം. കതപുബ്ബന്തി പുബ്ബേ കതം. നോ പരിഹാപേസ്സന്തീതി അപരിഹാപേത്വാ യഥാപവത്തമേവ കരിസ്സന്തി ധമ്മികം ബലിം പരിഹാപേന്താനഞ്ഹി ദേവതാ ആരക്ഖം സുസംവിഹിതം ന കരോന്തി, അനുപ്പന്നം ദുക്ഖം ജനേതും അസക്കോന്താപി ഉപ്പന്നം കാസസീസരോഗാദിം വഡ്ഢേന്തി, സങ്ഗാമേ പത്തേ സഹായാ ന ഹോന്തി. അപരിഹാപേന്താനം പന ആരക്ഖം സുസംവിഹിതം കരോന്തി, അനുപ്പന്നം സുഖം ഉപ്പാദേതും അസക്കോന്താപി ഉപ്പന്നം കാസസീസരോഗാദിം ഹനന്തി, സങ്ഗാമസീസേ സഹായാ ഹോന്തീതി ഏവമേത്ഥ വുദ്ധിഹാനിയോ വേദിതബ്ബാ.

ധമ്മികാ രക്ഖാവരണഗുത്തീതി ഏത്ഥ രക്ഖാ ഏവ യഥാ അനിച്ഛിതം ന ഗച്ഛതി, ഏവം ആവരണതോ ആവരണം. യഥാ ഇച്ഛിതം ന വിനസ്സതി, ഏവം ഗോപായനതോ ഗുത്തി. തത്ഥ ബലകായേന പരിവാരേത്വാ രക്ഖണം പബ്ബജിതാനം ധമ്മികാ രക്ഖാവരണഗുത്തി നാമ ന ഹോതി. യഥാ പന വിഹാരസ്സ ഉപവനേ രുക്ഖേ ന ഛിന്ദന്തി, വാജികാ വജ്ഝം ന കരോന്തി, പോക്ഖരണീസു മച്ഛേ ന ഗണ്ഹന്തി, ഏവം കരണം ധമ്മികാ രക്ഖാവരണഗുത്തി നാമ. കിന്തി അനാഗതാ ചാതി ഇമിനാ പന നേസം ഏവം പച്ചുപട്ഠിതചിത്തസന്താനോതി ചിത്തപ്പവത്തിം പുച്ഛതി.

തത്ഥ യേ അനാഗതാനം അരഹന്താനം ആഗമനം ന ഇച്ഛന്തി, തേ അസ്സദ്ധാ ഹോന്തി അപ്പസന്നാ. പബ്ബജിതേ ച സമ്പത്തേ പച്ചുഗ്ഗമനം ന കരോന്തി, ഗന്ത്വാ ന പസ്സന്തി, പടിസന്ഥാരം ന കരോന്തി, പഞ്ഹം ന പുച്ഛന്തി, ധമ്മം ന സുണന്തി, ദാനം ന ദേന്തി, അനുമോദനം ന സുണന്തി, നിവാസനട്ഠാനം ന സംവിദഹന്തി. അഥ നേസം അവണ്ണോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതി – ‘‘അസുകോ നാമ രാജാ അസ്സദ്ധോ അപ്പസന്നോ, പബ്ബജിതേ സമ്പത്തേ പച്ചുഗ്ഗമനം ന കരോതി…പേ… നിവാസനട്ഠാനം ന സംവിദഹതീ’’തി. തം സുത്വാ പബ്ബജിതാ തസ്സ നഗരദ്വാരേന ന ഗച്ഛന്തി, ഗച്ഛന്താപി നഗരം ന പവിസന്തി. ഏവം അനാഗതാനം അരഹന്താനം അനാഗമനമേവ ഹോതി. ആഗതാനമ്പി ഫാസുവിഹാരേ അസതി യേപി അജാനിത്വാ ആഗതാ, തേ – ‘‘വസിസ്സാമാതി താവ ചിന്തേത്വാ ആഗതമ്ഹാ, ഇമേസം പന രാജൂനം ഇമിനാ നീഹാരേന കോ വസിസ്സതീ’’തി നിക്ഖമിത്വാ ഗച്ഛന്തി. ഏവം അനാഗതേസു അനാഗച്ഛന്തേസു, ആഗതേസു ദുക്ഖം വിഹരന്തേസു സോ ദേസോ പബ്ബജിതാനം അനാവാസോ ഹോതി. തതോ ദേവതാരക്ഖാ ന ഹോതി, ദേവതാരക്ഖായ അസതി അമനുസ്സാ ഓകാസം ലഭന്തി. അമനുസ്സാ ഉസ്സന്നാ അനുപ്പന്നം ബ്യാധിം ഉപ്പാദേന്തി, സീലവന്താനം ദസ്സനപഞ്ഹാപുച്ഛനാദിവത്ഥുകസ്സ പുഞ്ഞസ്സ അനാഗമോ ഹോതി. വിപരിയായേന പന യഥാവുത്തകണ്ഹപക്ഖവിപരീതസ്സ സുക്കപക്ഖസ്സ സമ്ഭവോ ഹോതീതി ഏവമേത്ഥ വുദ്ധിഹാനിയോ വേദിതബ്ബാ.

൧൩൫. ഏകമിദാഹന്തി ഇദം ഭഗവാ പുബ്ബേ വജ്ജീനം ഇമസ്സ വജ്ജിസത്തകസ്സ ദേസിതഭാവപ്പകാസനത്ഥമാഹ. തത്ഥ സാരന്ദദേ ചേതിയേതി ഏവംനാമകേ വിഹാരേ. അനുപ്പന്നേ കിര ബുദ്ധേ തത്ഥ സാരന്ദദസ്സ യക്ഖസ്സ നിവാസനട്ഠാനം ചേതിയം അഹോസി. അഥേത്ഥ ഭഗവതോ വിഹാരം കാരാപേസും, സോ സാരന്ദദേ ചേതിയേ കതത്താ സാരന്ദദചേതിയന്ത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗതോ.

അകരണീയാതി അകാതബ്ബാ, അഗ്ഗഹേതബ്ബാതി അത്ഥോ. യദിദന്തി നിപാതമത്തം. യുദ്ധസ്സാതി കരണത്ഥേ സാമിവചനം, അഭിമുഖയുദ്ധേന ഗഹേതും ന സക്കാതി അത്ഥോ. അഞ്ഞത്ര ഉപലാപനായാതി ഠപേത്വാ ഉപലാപനം. ഉപലാപനാ നാമ – ‘‘അലം വിവാദേന, ഇദാനി സമഗ്ഗാ ഹോമാ’’തി ഹത്ഥിഅസ്സരഥഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദീനി പേസേത്വാ സങ്ഗഹകരണം. ഏവഞ്ഹി സങ്ഗഹം കത്വാ കേവലം വിസ്സാസേന സക്കാ ഗണ്ഹിതുന്തി അത്ഥോ. അഞ്ഞത്ര മിഥുഭേദായാതി ഠപേത്വാ മിഥുഭേദം. ഇമിനാ അഞ്ഞമഞ്ഞഭേദം കത്വാപി സക്കാ ഏതേ ഗഹേതുന്തി ദസ്സേതി. ഇദം ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ കഥായ നയം ലഭിത്വാ ആഹ.

കിം പന ഭഗവാ ബ്രാഹ്മണസ്സ ഇമായ കഥായ നയലാഭം ന ജാനാതീതി? ആമ, ജാനാതി. ജാനന്തോ കസ്മാ കഥേസീതി? അനുകമ്പായ. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘മയാ അകഥിതേപി കതിപാഹേന ഗന്ത്വാ സബ്ബേ ഗണ്ഹിസ്സതി, കഥിതേ പന സമഗ്ഗേ ഭിന്ദന്തോ തീഹി സംവച്ഛരേഹി ഗണ്ഹിസ്സതി, ഏത്തകമ്പി ജീവിതമേവ വരം, ഏത്തകഞ്ഹി ജീവന്താ അത്തനോ പതിട്ഠാനഭൂതം പുഞ്ഞം കരിസ്സന്തീ’’തി.

അഭിനന്ദിത്വാതി ചിത്തേന അഭിനന്ദിത്വാ. അനുമോദിത്വാതി ‘‘യാവ സുഭാസിതഞ്ചിദം ഭോതാ ഗോതമേനാ’’തി വാചായ അനുമോദിത്വാ. പക്കാമീതി രഞ്ഞോ സന്തികം ഗതോ. തതോ നം രാജാ – ‘‘കിം ആചരിയ, ഭഗവാ അവചാ’’തി പുച്ഛി. സോ – ‘‘യഥാ ഭോ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ വചനം ന സക്കാ വജ്ജീ കേനചി ഗഹേതും, അപി ച ഉപലാപനായ വാ മിഥുഭേദേന വാ സക്കാ’’തി ആഹ. തതോ നം രാജാ – ‘‘ഉപലാപനായ അമ്ഹാകം ഹത്ഥിഅസ്സാദയോ നസ്സിസ്സന്തി, ഭേദേനേവ തേ ഗഹേസ്സാമി, കിം കരോമാ’’തി പുച്ഛി. തേന ഹി, മഹാരാജ, തുമ്ഹേ വജ്ജിം ആരബ്ഭ പരിസതി കഥം സമുട്ഠാപേഥ. തതോ അഹം – ‘‘കിം തേ മഹാരാജ തേഹി, അത്തനോ സന്തകേഹി കസിവാണിജ്ജാദീനി കത്വാ ജീവന്തു ഏതേ രാജാനോ’’തി വത്വാ പക്കമിസ്സാമി. തതോ തുമ്ഹേ – ‘‘കിന്നു ഖോ ഭോ ഏസ ബ്രാഹ്മണോ വജ്ജിം ആരബ്ഭ പവത്തം കഥം പടിബാഹതീ’’തി വദേയ്യാഥ, ദിവസഭാഗേ ചാഹം തേസം പണ്ണാകാരം പേസേസ്സാമി, തമ്പി ഗാഹാപേത്വാ തുമ്ഹേപി മമ ദോസം ആരോപേത്വാ ബന്ധനതാലനാദീനി അകത്വാവ കേവലം ഖുരമുണ്ഡം മം കത്വാ നഗരാ നീഹരാപേഥ. അഥാഹം – ‘‘മയാ തേ നഗരേ പാകാരോ പരിഖാ ച കാരിതാ, അഹം കിര ദുബ്ബലട്ഠാനഞ്ച ഉത്താനഗമ്ഭീരട്ഠാനഞ്ച ജാനാമി, ന ചിരസ്സേവ ദാനി ഉജും കരിസ്സാമീ’’തി വക്ഖാമി. തം സുത്വാ തുമ്ഹേ – ‘‘ഗച്ഛതൂ’’തി വദേയ്യാഥാതി. രാജാ സബ്ബം അകാസി.

ലിച്ഛവീ തസ്സ നിക്ഖമനം സുത്വാ – ‘‘സഠോ ബ്രാഹ്മണോ, മാ തസ്സ ഗങ്ഗം ഉത്തരിതും അദത്ഥാ’’തി ആഹംസു. തത്ര ഏകച്ചേഹി – ‘‘അമ്ഹേ ആരബ്ഭ കഥിതത്താ കിര സോ ഏവം കതോ’’തി വുത്തേ ‘‘തേന ഹി, ഭണേ, ഏതൂ’’തി ഭണിംസു. സോ ഗന്ത്വാ ലിച്ഛവീ ദിസ്വാ ‘‘കിം ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛിതോ തം പവത്തിം ആരോചേസി, ലിച്ഛവിനോ – ‘‘അപ്പമത്തകേന നാമ ഏവം ഗരും ദണ്ഡം കാതും ന യുത്ത’’ന്തി വത്വാ – ‘‘കിം തേ തത്ര ഠാനന്തര’’ന്തി പുച്ഛിംസു. ‘‘വിനിച്ഛയാമച്ചോഹമസ്മീ’’തി. തദേവ തേ ഠാനന്തരം ഹോതൂതി. സോ സുട്ഠുതരം വിനിച്ഛയം കരോതി, രാജകുമാരാ തസ്സ സന്തികേ സിപ്പം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തി.

സോ പതിട്ഠിതഗുണോ ഹുത്വാ ഏകദിവസം ഏകം ലിച്ഛവിം ഗഹേത്വാ ഏകമന്തം ഗന്ത്വാ – ദാരകാ കസന്തീതി പുച്ഛി. ആമ, കസന്തി. ദ്വേ ഗോണേ യോജേത്വാതി? ആമ, ദ്വേ ഗോണേ യോജേത്വാതി. ഏത്തകം വത്വാ നിവത്തോ. തതോ തം അഞ്ഞോ – ‘‘കിം ആചരിയോ ആഹാ’’തി പുച്ഛിത്വാ തേന വുത്തം അസദ്ദഹന്തോ ‘‘ന മേ ഏസ യഥാഭൂതം കഥേതീ’’തി തേന സദ്ധിം ഭിജ്ജി. ബ്രാഹ്മണോ അഞ്ഞസ്മിം ദിവസേ ഏകം ലിച്ഛവിം ഏകമന്തം നേത്വാ – ‘‘കേന ബ്യഞ്ജനേന ഭുത്തോസീ’’തി പുച്ഛിത്വാ നിവത്തോ. തമ്പി അഞ്ഞോ പുച്ഛിത്വാ അസദ്ദഹന്തോ തഥേവ ഭിജ്ജി. ബ്രാഹ്മണോ അപരമ്പി ദിവസം ഏകം ലിച്ഛവിം ഏകമന്തം നേത്വാ – ‘‘അതിദുഗ്ഗതോസി കിരാ’’തി പുച്ഛി. കോ ഏവമാഹാതി പുച്ഛിതോ അസുകോ നാമ ലിച്ഛവീതി. അപരമ്പി ഏകമന്തം നേത്വാ – ‘‘ത്വം കിര ഭീരുകജാതികോ’’തി പുച്ഛി. കോ ഏവമാഹാതി? അസുകോ നാമ ലിച്ഛവീതി. ഏവം അഞ്ഞേന അകഥിതമേവ അഞ്ഞസ്സ കഥേന്തോ തീഹി സംവച്ഛരേഹി തേ രാജാനോ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഭിന്ദിത്വാ യഥാ ദ്വേ ഏകമഗ്ഗേന ന ഗച്ഛന്തി, തഥാ കത്വാ സന്നിപാതഭേരിം ചരാപേസി. ലിച്ഛവിനോ – ‘‘ഇസ്സരാ സന്നിപതന്തു, സൂരാ സന്നിപതന്തൂ’’തി വത്വാ ന സന്നിപതിംസു.

ബ്രാഹ്മണോ – ‘‘അയം ദാനി കാലോ, സീഘം ആഗച്ഛതൂ’’തി രഞ്ഞോ സാസനം പേസേസി. രാജാ സുത്വാവ ബലഭേരിം ചരാപേത്വാ നിക്ഖമി. വേസാലികാ സുത്വാ – ‘‘രഞ്ഞോ ഗങ്ഗം ഉത്തരിതും ന ദസ്സാമാ’’തി ഭേരിം ചരാപേസും. തമ്പി സുത്വാ – ‘‘ഗച്ഛന്തു സൂരരാജാനോ’’തിആദീനി വത്വാ ന സന്നിപതിംസു. ‘‘നഗരപ്പവേസനം ന ദസ്സാമ, ദ്വാരാനി പിദഹിത്വാ ഠസ്സാമാ’’തി ഭേരിം ചരാപേസും. ഏകോപി ന സന്നിപതി. യഥാവിവടേഹേവ ദ്വാരേഹി പവിസിത്വാ സബ്ബേ അനയബ്യസനം പാപേത്വാ ഗതോ.

ഭിക്ഖുഅപരിഹാനിയധമ്മവണ്ണനാ

൧൩൬. അഥ ഖോ ഭഗവാ അചിരപക്കന്തേതിആദിമ്ഹി സന്നിപാതേത്വാതി ദൂരവിഹാരേസു ഇദ്ധിമന്തേ പേസേത്വാ സന്തികവിഹാരേസു സയം ഗന്ത്വാ – ‘‘സന്നിപതഥ, ആയസ്മന്തോ; ഭഗവാ വോ സന്നിപാതം ഇച്ഛതീ’’തി സന്നിപാതേത്വാ. അപരിഹാനിയേതി അപരിഹാനികരേ, വുദ്ധിഹേതുഭൂതേതി അത്ഥോ. ധമ്മേ ദേസേസ്സാമീതി ചന്ദസഹസ്സം സൂരിയസഹസ്സം ഉട്ഠപേന്തോ വിയ ചതുകുട്ടകേ ഗേഹേ അന്തോ തേലദീപസഹസ്സം ഉജ്ജാലേന്തോ വിയ പാകടേ കത്വാ കഥയിസ്സാമീതി.

തത്ഥ അഭിണ്ഹം സന്നിപാതാതി ഇദം വജ്ജിസത്തകേ വുത്തസദിസമേവ. ഇധാപി ച അഭിണ്ഹം അസന്നിപതിതാ ദിസാസു ആഗതസാസനം ന സുണന്തി. തതോ – ‘‘അസുകവിഹാരസീമാ ആകുലാ, ഉപോസഥപവാരണാ ഠിതാ, അസുകസ്മിം ഠാനേ ഭിക്ഖൂ വേജ്ജകമ്മദൂതകമ്മാദീനി കരോന്തി, വിഞ്ഞത്തിബഹുലാ പുപ്ഫദാനാദീഹി ജീവികം കപ്പേന്തീ’’തിആദീനി ന ജാനന്തി, പാപഭിക്ഖൂപി ‘‘പമത്തോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി ഞത്വാ രാസിഭൂതാ സാസനം ഓസക്കാപേന്തി. അഭിണ്ഹം സന്നിപതിതാ പന തം തം പവത്തിം സുണന്തി, തതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പേസേത്വാ സീമം ഉജും കരോന്തി, ഉപോസഥപവാരണാദയോ പവത്താപേന്തി, മിച്ഛാജീവാനം ഉസ്സന്നട്ഠാനേ അരിയവംസകേ പേസേത്വാ അരിയവംസം കഥാപേന്തി, പാപഭിക്ഖൂനം വിനയധരേഹി നിഗ്ഗഹം കാരാപേന്തി, പാപഭിക്ഖൂപി ‘‘അപ്പമത്തോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ന സക്കാ അമ്ഹേഹി വഗ്ഗബന്ധേന വിചരിതു’’ന്തി ഭിജ്ജിത്വാ പലായന്തി. ഏവമേത്ഥ ഹാനിവുദ്ധിയോ വേദിതബ്ബാ.

സമഗ്ഗാതിആദീസു ചേതിയപടിജഗ്ഗനത്ഥം വാ ബോധിഗേഹഉപോസഥാഗാരച്ഛാദനത്ഥം വാ കതികവത്തം വാ ഠപേതുകാമതായ ഓവാദം വാ ദാതുകാമതായ – ‘‘സങ്ഘോ സന്നിപതതൂ’’തി ഭേരിയാ വാ ഘണ്ടിയാ വാ ആകോടിതായ – ‘‘മയ്ഹം ചീവരകമ്മം അത്ഥി, മയ്ഹം പത്തോ പചിതബ്ബോ, മയ്ഹം നവകമ്മം അത്ഥീ’’തി വിക്ഖേപം കരോന്താ ന സമഗ്ഗാ സന്നിപതന്തി നാമ. സബ്ബം പന തം കമ്മം ഠപേത്വാ – ‘‘അഹം പുരിമതരം, അഹം പുരിമതര’’ന്തി ഏകപ്പഹാരേനേവ സന്നിപതന്താ സമഗ്ഗാ സന്നിപതന്തി നാമ. സന്നിപതിതാ പന ചിന്തേത്വാ മന്തേത്വാ കത്തബ്ബം കത്വാ ഏകതോ അവുട്ഠഹന്താ സമഗ്ഗാ ന വുട്ഠഹന്തി നാമ. ഏവം വുട്ഠിതേസു ഹി യേ പഠമം ഗച്ഛന്തി, തേസം ഏവം ഹോതി – ‘‘അമ്ഹേഹി ബാഹിരകഥാവ സുതാ, ഇദാനി വിനിച്ഛയകഥാ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഏകപ്പഹാരേനേവ വുട്ഠഹന്താ പന സമഗ്ഗാ വുട്ഠഹന്തി നാമ. അപിച ‘‘അസുകട്ഠാനേ വിഹാരസീമാ ആകുലാ, ഉപോസഥപവാരണാ ഠിതാ, അസുകട്ഠാനേ വേജ്ജകമ്മാദികാരകാ പാപഭിക്ഖൂ ഉസ്സന്നാ’’തി സുത്വാ – ‘‘കോ ഗന്ത്വാ തേസം നിഗ്ഗഹം കരിസ്സതീ’’തി വുത്തേ – ‘‘അഹം പഠമം, അഹം പഠമ’’ന്തി വത്വാ ഗച്ഛന്താപി സമഗ്ഗാ വുട്ഠഹന്തി നാമ.

ആഗന്തുകം പന ദിസ്വാ – ‘‘ഇമം പരിവേണം യാഹി, ഏതം പരിവേണം യാഹി, അയം കോ’’തി അവത്വാ സബ്ബേ വത്തം കരോന്താപി, ജിണ്ണപത്തചീവരകം ദിസ്വാ തസ്സ ഭിക്ഖാചാരവത്തേന പത്തചീവരം പരിയേസമാനാപി, ഗിലാനസ്സ ഗിലാനഭേസജ്ജം പരിയേസമാനാപി, ഗിലാനമേവ അനാഥം – ‘‘അസുകപരിവേണം യാഹി, അസുകപരിവേണം യാഹീ’’തി അവത്വാ അത്തനോ അത്തനോ പരിവേണേ പടിജഗ്ഗന്താപി, ഏകോ ഓലിയമാനകോ ഗന്ഥോ ഹോതി, പഞ്ഞവന്തം ഭിക്ഖും സങ്ഗണ്ഹിത്വാ തേന തം ഗന്ഥം ഉക്ഖിപാപേന്താപി സമഗ്ഗാ സങ്ഘം കരണീയാനി കരോന്തി നാമ.

അപഞ്ഞത്തന്തിആദീസു നവം അധമ്മികം കതികവത്തം വാ സിക്ഖാപദം വാ ബന്ധന്താ അപഞ്ഞത്തം പഞ്ഞപേന്തി നാമ, പുരാണസന്ഥതവത്ഥുസ്മിം സാവത്ഥിയം ഭിക്ഖൂ വിയ. ഉദ്ധമ്മം ഉബ്ബിനയം സാസനം ദീപേന്താ പഞ്ഞത്തം സമുച്ഛിന്ദന്തി നാമ, വസ്സസതപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി വേസാലികാ വജ്ജിപുത്തകാ വിയ. ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാ പന ആപത്തിയോ സഞ്ചിച്ച വീതിക്കമന്താ യഥാപഞ്ഞത്തേസു സിക്ഖാപദേസു സമാദായ ന വത്തന്തി നാമ, അസ്സജിപുനബ്ബസുകാ വിയ. നവം പന കതികവത്തം വാ സിക്ഖാപദം വാ അബന്ധന്താ, ധമ്മവിനയതോ സാസനം ദീപേന്താ, ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി അസമൂഹനന്താ അപഞ്ഞത്തം ന പഞ്ഞപേന്തി, പഞ്ഞത്തം ന സമുച്ഛിന്ദന്തി, യഥാപഞ്ഞത്തേസു സിക്ഖാപദേസു സമാദായ വത്തന്തി നാമ, ആയസ്മാ ഉപസേനോ വിയ, ആയസ്മാ യസോ കാകണ്ഡകപുത്തോ വിയ ച.

‘‘സുണാതു, മേ ആവുസോ സങ്ഘോ, സന്തമ്ഹാകം സിക്ഖാപദാനി ഗിഹിഗതാനി, ഗിഹിനോപി ജാനന്തി, ‘ഇദം വോ സമണാനം സക്യപുത്തിയാനം കപ്പതി, ഇദം വോ ന കപ്പതീ’തി. സചേ ഹി മയം ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി സമൂഹനിസ്സാമ, ഭവിസ്സന്തി വത്താരോ – ‘ധൂമകാലികം സമണേന ഗോതമേന സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, യാവിമേസം സത്ഥാ അട്ഠാസി, താവിമേ സിക്ഖാപദേസു സിക്ഖിംസു. യതോ ഇമേസം സത്ഥാ പരിനിബ്ബുതോ, ന ദാനിമേ സിക്ഖാപദേസു സിക്ഖന്തീ’തി. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ അപഞ്ഞത്തം ന പഞ്ഞപേയ്യ, പഞ്ഞത്തം ന സമുച്ഛിന്ദേയ്യ, യഥാപഞ്ഞത്തേസു സിക്ഖാപദേസു സമാദായ വത്തേയ്യാ’’തി (ചുളവ. ൪൪൨) –

ഇമം തന്തിം ഠപയന്തോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ വിയ ച. വുദ്ധിയേവാതി സീലാദീഹി ഗുണേഹി വുഡ്ഢിയേവ, നോ പരിഹാനി.

ഥേരാതി ഥിരഭാവപ്പത്താ ഥേരകാരകേഹി ഗുണേഹി സമന്നാഗതാ. ബഹൂ രത്തിയോ ജാനന്തീതി രത്തഞ്ഞൂ. ചിരം പബ്ബജിതാനം ഏതേസന്തി ചിരപബ്ബജിതാ. സങ്ഘസ്സ പിതുട്ഠാനേ ഠിതാതി സങ്ഘപിതരോ. പിതുട്ഠാനേ ഠിതത്താ സങ്ഘം പരിനേന്തി പുബ്ബങ്ഗമാ ഹുത്വാ തീസു സിക്ഖാസു പവത്തേന്തീതി സങ്ഘപരിണായകാ.

യേ തേസം സക്കാരാദീനി ന കരോന്തി, ഓവാദത്ഥായ ദ്വേ തയോ വാരേ ഉപട്ഠാനം ന ഗച്ഛന്തി, തേപി തേസം ഓവാദം ന ദേന്തി, പവേണീകഥം ന കഥേന്തി, സാരഭൂതം ധമ്മപരിയായം ന സിക്ഖാപേന്തി. തേ തേഹി വിസ്സട്ഠാ സീലാദീഹി ധമ്മക്ഖന്ധേഹി സത്തഹി ച അരിയധനേഹീതി ഏവമാദീഹി ഗുണേഹി പരിഹായന്തി. യേ പന തേസം സക്കാരാദീനി കരോന്തി, ഉപട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി, തേപി തേസം ഓവാദം ദേന്തി. ‘‘ഏവം തേ അഭിക്കമിതബ്ബം, ഏവം തേ പടിക്കമിതബ്ബം, ഏവം തേ ആലോകിതബ്ബം, ഏവം തേ വിലോകിതബ്ബം, ഏവം തേ സമിഞ്ജിതബ്ബം, ഏവം തേ പസാരിതബ്ബം, ഏവം തേ സങ്ഘാടിപത്തചീവരം ധാരേതബ്ബ’’ന്തി പവേണീകഥം കഥേന്തി, സാരഭൂതം ധമ്മപരിയായം സിക്ഖാപേന്തി, തേരസഹി ധുതങ്ഗേഹി ദസഹി കഥാവത്ഥൂഹി അനുസാസന്തി. തേ തേസം ഓവാദേ ഠത്വാ സീലാദീഹി ഗുണേഹി വഡ്ഢമാനാ സാമഞ്ഞത്ഥം അനുപാപുണന്തി. ഏവമേത്ഥ ഹാനിവുദ്ധിയോ വേദിതബ്ബാ.

പുനബ്ഭവദാനം പുനബ്ഭവോ, പുനബ്ഭവോ സീലമസ്സാതി പോനോബ്ഭവികാ, പുനബ്ഭവദായികാതി അത്ഥോ, തസ്മാ പോനോബ്ഭവികായ. ന വസം ഗച്ഛന്തീതി ഏത്ഥ യേ ചതുന്നം പച്ചയാനം കാരണാ ഉപട്ഠാകാനം പദാനുപദികാ ഹുത്വാ ഗാമതോ ഗാമം വിചരന്തി, തേ തസ്സാ തണ്ഹായ വസം ഗച്ഛന്തി നാമ, ഇതരേ ന ഗച്ഛന്തി നാമ. തത്ഥ ഹാനിവുദ്ധിയോ പാകടായേവ.

ആരഞ്ഞകേസൂതി പഞ്ചധനുസതികപച്ഛിമേസു. സാപേക്ഖാതി സതണ്ഹാ സാലയാ. ഗാമന്തസേനാസനേസു ഹി ഝാനം അപ്പേത്വാപി തതോ വുട്ഠിതമത്തോവ ഇത്ഥിപുരിസദാരികാദിസദ്ദം സുണാതി, യേനസ്സ അധിഗതവിസേസോപി ഹായതിയേവ. അരഞ്ഞേ പന നിദ്ദായിത്വാ പടിബുദ്ധമത്തോ സീഹബ്യഗ്ഘമോരാദീനം സദ്ദം സുണാതി, യേന ആരഞ്ഞകം പീതിം ലഭിത്വാ തമേവ സമ്മസന്തോ അഗ്ഗഫലേ പതിട്ഠാതി. ഇതി ഭഗവാ ഗാമന്തസേനാസനേ ഝാനം അപ്പേത്വാ നിസിന്നഭിക്ഖുനോ അരഞ്ഞേ നിദ്ദായന്തമേവ പസംസതി. തസ്മാ തമേവ അത്ഥവസം പടിച്ച – ‘‘ആരഞ്ഞകേസു സേനാസനേസു സാപേക്ഖാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി ആഹ.

പച്ചത്തഞ്ഞേവ സതിം ഉപട്ഠപേസ്സന്തീതി അത്തനാവ അത്തനോ അബ്ഭന്തരേ സതിം ഉപട്ഠപേസ്സന്തി. പേസലാതി പിയസീലാ. ഇധാപി സബ്രഹ്മചാരീനം ആഗമനം അനിച്ഛന്താ നേവാസികാ അസ്സദ്ധാ ഹോന്തി അപ്പസന്നാ. സമ്പത്തഭിക്ഖൂനം പച്ചുഗ്ഗമനപത്തചീവരപ്പടിഗ്ഗഹണആസനപഞ്ഞാപനതാലവണ്ടഗ്ഗഹണാദീനി ന കരോന്തി, അഥ നേസം അവണ്ണോ ഉഗ്ഗച്ഛതി – ‘‘അസുകവിഹാരവാസിനോ ഭിക്ഖൂ അസ്സദ്ധാ അപ്പസന്നാ വിഹാരം പവിട്ഠാനം വത്തപടിവത്തം ന കരോന്തീ’’തി. തം സുത്വാ പബ്ബജിതാ വിഹാരദ്വാരേന ഗച്ഛന്താപി വിഹാരം ന പവിസന്തി. ഏവം അനാഗതാനം അനാഗമനമേവ ഹോതി. ആഗതാനം പന ഫാസുവിഹാരേ അസതി യേപി അജാനിത്വാ ആഗതാ, തേ – ‘‘വസിസ്സാമാതി താവ ചിന്തേത്വാ ആഗതാമ്ഹ, ഇമേസം പന നേവാസികാനം ഇമിനാ നീഹാരേന കോ വസിസ്സതീ’’തി നിക്ഖമിത്വാ ഗച്ഛന്തി. ഏവം സോ വിഹാരോ അഞ്ഞേസം ഭിക്ഖൂനം അനാവാസോവ ഹോതി. തതോ നേവാസികാ സീലവന്താനം ദസ്സനം അലഭന്താ കങ്ഖാവിനോദനം വാ ആചാരസിക്ഖാപകം വാ മധുരധമ്മസ്സവനം വാ ന ലഭന്തി, തേസം നേവ അഗ്ഗഹിതധമ്മഗ്ഗഹണം, ന ഗഹിതസജ്ഝായകരണം ഹോതി. ഇതി നേസം ഹാനിയേവ ഹോതി, ന വുദ്ധി.

യേ പന സബ്രഹ്മചാരീനം ആഗമനം ഇച്ഛന്തി, തേ സദ്ധാ ഹോന്തി പസന്നാ, ആഗതാനം സബ്രഹ്മചാരീനം പച്ചുഗ്ഗമനാദീനി കത്വാ സേനാസനം പഞ്ഞപേത്വാ ദേന്തി, തേ ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖാചാരം പവിസന്തി, കങ്ഖം വിനോദേന്തി, മധുരധമ്മസ്സവനം ലഭന്തി. അഥ നേസം കിത്തിസദ്ദോ ഉഗ്ഗച്ഛതി – ‘‘അസുകവിഹാരഭിക്ഖൂ ഏവം സദ്ധാ പസന്നാ വത്തസമ്പന്നാ സങ്ഗാഹകാ’’തി. തം സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ദൂരതോപി ഏന്തി, തേസം നേവാസികാ വത്തം കരോന്തി, സമീപം ആഗന്ത്വാ വുഡ്ഢതരം ആഗന്തുകം വന്ദിത്വാ നിസീദന്തി, നവകതരസ്സ സന്തികേ ആസനം ഗഹേത്വാ നിസീദന്തി. നിസീദിത്വാ – ‘‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ വസിസ്സഥ ഗമിസ്സഥാ’’തി പുച്ഛന്തി. ‘ഗമിസ്സാമീ’തി വുത്തേ – ‘‘സപ്പായം സേനാസനം, സുലഭാ ഭിക്ഖാ’’തിആദീനി വത്വാ ഗന്തും ന ദേന്തി. വിനയധരോ ചേ ഹോതി, തസ്സ സന്തികേ വിനയം സജ്ഝായന്തി. സുത്തന്താദിധരോ ചേ, തസ്സ സന്തികേ തം തം ധമ്മം സജ്ഝായന്തി. ആഗന്തുകാനം ഥേരാനം ഓവാദേ ഠത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണന്തി. ആഗന്തുകാ ‘‘ഏകം ദ്വേ ദിവസാനി വസിസ്സാമാതി ആഗതാമ്ഹ, ഇമേസം പന സുഖസംവാസതായ ദസദ്വാദസവസ്സാനി വസിസ്സാമാ’’തി വത്താരോ ഹോന്തി. ഏവമേത്ഥ ഹാനിവുദ്ധിയോ വേദിതബ്ബാ.

൧൩൭. ദുതിയസത്തകേ കമ്മം ആരാമോ ഏതേസന്തി കമ്മാരാമാതി. കമ്മേ രതാതി കമ്മരതാ. കമ്മാരാമതമനുയുത്താതി യുത്താ പയുത്താ അനുയുത്താ. തത്ഥ കമ്മന്തി ഇതികാതബ്ബകമ്മം വുച്ചതി. സേയ്യഥിദം – ചീവരവിചാരണം, ചീവരകരണം, ഉപത്ഥമ്ഭനം, സൂചിഘരം, പത്തത്ഥവികം, അസംബദ്ധകം, കായബന്ധനം, ധമകരണം, ആധാരകം, പാദകഥലികം, സമ്മജ്ജനീആദീനം കരണന്തി. ഏകച്ചോ ഹി ഏതാനി കരോന്തോ സകലദിവസം ഏതാനേവ കരോതി. തം സന്ധായേസ പടിക്ഖേപോ. യോ പന ഏതേസം കരണവേലായമേവ ഏതാനി കരോതി, ഉദ്ദേസവേലായം ഉദ്ദേസം ഗണ്ഹാതി, സജ്ഝായവേലായം സജ്ഝായതി, ചേതിയങ്ഗണവത്തവേലായം ചേതിയങ്ഗണവത്തം കരോതി, മനസികാരവേലായം മനസികാരം കരോതി, ന സോ കമ്മാരാമോ നാമ.

ന ഭസ്സാരാമാതി ഏത്ഥ യോ ഇത്ഥിവണ്ണപുരിസവണ്ണാദിവസേന ആലാപസല്ലാപം കരോന്തോയേവ ദിവസഞ്ച രത്തിഞ്ച വീതിനാമേതി, ഏവരൂപേ ഭസ്സേ പരിയന്തകാരീ ന ഹോതി, അയം ഭസ്സാരാമോ നാമ. യോ പന രത്തിന്ദിവം ധമ്മം കഥേതി, പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേതി, അയം അപ്പഭസ്സോവ ഭസ്സേ പരിയന്തകാരീയേവ. കസ്മാ? ‘‘സന്നിപതിതാനം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വയം കരണീയം – ധമ്മീ വാ കഥാ, അരിയോ വാ തുണ്ഹീഭാവോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൭൩) വുത്തത്താ.

ന നിദ്ദാരാമാതി ഏത്ഥ യോ ഗച്ഛന്തോപി നിസിന്നോപി നിപന്നോപി ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂതോ നിദ്ദായതിയേവ, അയം നിദ്ദാരാമോ നാമ. യസ്സ പന കരജകായഗേലഞ്ഞേന ചിത്തം ഭവങ്ഗേ ഓതരതി, നായം നിദ്ദാരാമോ. തേനേവാഹ – ‘‘അഭിജാനാമഹം അഗ്ഗിവേസ്സന, ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപ്പടിക്കന്തോ ചതുഗ്ഗുണം സങ്ഘാടിം പഞ്ഞപേത്വാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സതോ സമ്പജാനോ നിദ്ദം ഓക്കമിതാ’’തി (മ. നി. ൧.൩൮൭).

ന സങ്ഗണികാരാമാതി ഏത്ഥ യോ ഏകസ്സ ദുതിയോ ദ്വിന്നം തതിയോ തിണ്ണം ചതുത്ഥോതി ഏവം സംസട്ഠോവ വിഹരതി, ഏകകോ അസ്സാദം ന ലഭതി, അയം സങ്ഗണികാരാമോ. യോ പന ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു ഏകകോ അസ്സാദം ലഭതി, നായം സങ്ഗണികാരാമോതി വേദിതബ്ബോ.

ന പാപിച്ഛാതി ഏത്ഥ അസന്തസമ്ഭാവനായ ഇച്ഛായ സമന്നാഗതാ ദുസ്സീലാ പാപിച്ഛാ നാമ.

ന പാപമിത്താദീസു പാപാ മിത്താ ഏതേസന്തി പാപമിത്താ. ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു സഹ അയനതോ പാപാ സഹായാ ഏതേസന്തി പാപസഹായാ. തന്നിന്നതപ്പോണതപ്പബ്ഭാരതായ പാപേസു സമ്പവങ്കാതി പാപസമ്പവങ്കാ.

ഓരമത്തകേനാതി അവരമത്തകേന അപ്പമത്തകേന. അന്തരാതി അരഹത്തം അപത്വാവ ഏത്ഥന്തരേ. വോസാനന്തി പരിനിട്ഠിതഭാവം – ‘‘അലമേത്താവതാ’’തി ഓസക്കനം ഠിതകിച്ചതം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘യാവ സീലപാരിസുദ്ധിമത്തേന വാ വിപസ്സനാമത്തേന വാ ഝാനമത്തേന വാ സോതാപന്നഭാവമത്തേന വാ സകദാഗാമിഭാവമത്തേന വാ അനാഗാമിഭാവമത്തേന വാ വോസാനം ന ആപജ്ജിസ്സന്തി, താവ വുദ്ധിയേവ ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീ’’തി.

൧൩൮. തതിയസത്തകേ സദ്ധാതി സദ്ധാസമ്പന്നാ. തത്ഥ ആഗമനീയസദ്ധാ, അധിഗമസദ്ധാ, പസാദസദ്ധാ, ഓകപ്പനസദ്ധാതി ചതുബ്ബിധാ സദ്ധാ. തത്ഥ ആഗമനീയസദ്ധാ സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്താനം ഹോതി. അധിഗമസദ്ധാ അരിയപുഗ്ഗലാനം. ബുദ്ധോ ധമ്മോ സങ്ഘോതി വുത്തേ പന പസാദോ പസാദസദ്ധാ. ഓകപ്പേത്വാ പകപ്പേത്വാ പന സദ്ദഹനം ഓകപ്പനസദ്ധാ. സാ ദുവിധാപി ഇധാധിപ്പേതാ. തായ ഹി സദ്ധായ സമന്നാഗതോ സദ്ധാവിമുത്തോ, വക്കലിത്ഥേരസദിസോ ഹോതി. തസ്സ ഹി ചേതിയങ്ഗണവത്തം വാ, ബോധിയങ്ഗണവത്തം വാ കതമേവ ഹോതി. ഉപജ്ഝായവത്തആചരിയവത്താദീനി സബ്ബവത്താനി പൂരേതി. ഹിരിമനാതി പാപജിഗുച്ഛനലക്ഖണായ ഹിരിയാ യുത്തചിത്താ. ഓത്തപ്പീതി പാപതോ ഭായനലക്ഖണേന ഓത്തപ്പേന സമന്നാഗതാ.

ബഹുസ്സുതാതി ഏത്ഥ പന പരിയത്തിബഹുസ്സുതോ, പടിവേധബഹുസ്സുതോതി ദ്വേ ബഹുസ്സുതാ. പരിയത്തീതി തീണി പിടകാനി. പടിവേധോതി സച്ചപ്പടിവേധോ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ പരിയത്തി അധിപ്പേതാ. സാ യേന ബഹു സുതാ, സോ ബഹുസ്സുതോ. സോ പനേസ നിസ്സയമുച്ചനകോ, പരിസുപട്ഠാകോ, ഭിക്ഖുനോവാദകോ, സബ്ബത്ഥകബഹുസ്സുതോതി ചതുബ്ബിധോ ഹോതി. തത്ഥ തയോ ബഹുസ്സുതാ സമന്തപാസാദികായ വിനയട്ഠകഥായ ഓവാദവഗ്ഗേ വുത്തനയേന ഗഹേതബ്ബാ. സബ്ബത്ഥകബഹുസ്സുതാ പന ആനന്ദത്ഥേരസദിസാ ഹോന്തി. തേ ഇധ അധിപ്പേതാ.

ആരദ്ധവീരിയാതി യേസം കായികഞ്ച ചേതസികഞ്ച വീരിയം ആരദ്ധം ഹോതി. തത്ഥ യേ കായസങ്ഗണികം വിനോദേത്വാ ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു അട്ഠആരബ്ഭവത്ഥുവസേന ഏകകാ ഹോന്തി, തേസം കായികവീരിയം ആരദ്ധം നാമ ഹോതി. യേ ചിത്തസങ്ഗാണികം വിനോദേത്വാ അട്ഠസമാപത്തിവസേന ഏകകാ ഹോന്തി, ഗമനേ ഉപ്പന്നകിലേസസ്സ ഠാനം പാപുണിതും ന ദേന്തി, ഠാനേ ഉപ്പന്നകിലേസസ്സ നിസജ്ജം, നിസജ്ജായ ഉപ്പന്നകിലേസസ്സ സയനം പാപുണിതും ന ദേന്തി, ഉപ്പന്നുപ്പന്നട്ഠാനേയേവ കിലേസേ നിഗ്ഗണ്ഹന്തി, തേസം ചേതസികവീരിയം ആരദ്ധം നാമ ഹോതി.

ഉപട്ഠിതസ്സതീതി ചിരകതാദീനം സരിതാ അനുസ്സരിതാ മഹാഗതിമ്ബയഅഭയത്ഥേരദീഘഭാണഅഭയത്ഥേരതിപിടകചൂളാഭയത്ഥേരാ വിയ. മഹാഗതിമ്ബയഅഭയത്ഥേരോ കിര ജാതപഞ്ചമദിവസേ മങ്ഗലപായാസേ തുണ്ഡം പസാരേന്തം വായസം ദിസ്വാ ഹും ഹുന്തി സദ്ദമകാസി. അഥ സോ ഥേരകാലേ – ‘‘കദാ പട്ഠായ, ഭന്തേ, സരഥാ’’തി ഭിക്ഖൂഹി പുച്ഛിതോ ‘‘ജാതപഞ്ചമദിവസേ കതസദ്ദതോ പട്ഠായ ആവുസോ’’തി ആഹ.

ദീഘഭാണകഅഭയത്ഥേരസ്സ ജാതനവമദിവസേ മാതാ ചുമ്ബിസ്സാമീതി ഓനതാ തസ്സാ മോളി മുച്ചിത്ഥ. തതോ തുമ്ബമത്താനി സുമനപുപ്ഫാനി ദാരകസ്സ ഉരേ പതിത്വാ ദുക്ഖം ജനയിംസു. സോ ഥേരകാലേ – ‘‘കദാ പട്ഠായ, ഭന്തേ, സരഥാ’’തി പുച്ഛിതോ – ‘‘ജാതനവമദിവസതോ പട്ഠായാ’’തി ആഹ.

തിപിടകചൂളാഭയത്ഥേരോ – ‘‘അനുരാധപുരേ തീണി ദ്വാരാനി പിദഹാപേത്വാ മനുസ്സാനം ഏകേന ദ്വാരേന നിക്ഖമനം കത്വാ – ‘ത്വം കിന്നാമോ, ത്വം കിന്നാമോ’തി പുച്ഛിത്വാ സായം പുന അപുച്ഛിത്വാവ തേസം നാമാനി സമ്പടിച്ഛാപേതും – ‘‘സക്കാ ആവുസോ’’തി ആഹ. ഏവരൂപേ ഭിക്ഖൂ സന്ധായ – ‘‘ഉപട്ഠിതസ്സതീ’’തി വുത്തം.

പഞ്ഞവന്തോതി പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം ഉദയബ്ബയപരിഗ്ഗാഹികായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതാ. അപി ച ദ്വീഹിപി ഏതേഹി പദേഹി വിപസ്സകാനം ഭിക്ഖൂനം വിപസ്സനാസമ്ഭാരഭൂതാ സമ്മാസതി ചേവ വിപസ്സനാപഞ്ഞാ ച കഥിതാ.

൧൩൯. ചതുത്ഥസത്തകേ സതിയേവ സമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. തത്ഥ ഉപട്ഠാനലക്ഖണോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, പവിചയലക്ഖണോ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, പഗ്ഗഹലക്ഖണോ വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, ഫരണലക്ഖണോ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, ഉപസമലക്ഖണോ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, അവിക്ഖേപലക്ഖണോ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ, പടിസങ്ഖാനലക്ഖണോ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ. ഭാവേസ്സന്തീതി സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ചതൂഹി കാരണേഹി സമുട്ഠാപേന്താ, ഛഹി കാരണേഹി ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമുട്ഠാപേന്താ, നവഹി കാരണേഹി വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമുട്ഠാപേന്താ, ദസഹി കാരണേഹി പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമുട്ഠാപേന്താ, സത്തഹി കാരണേഹി പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമുട്ഠാപേന്താ, ദസഹി കാരണേഹി സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമുട്ഠാപേന്താ, പഞ്ചഹി കാരണേഹി ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം സമുട്ഠാപേന്താ വഡ്ഢേസ്സന്തീതി അത്ഥോ. ഇമിനാ വിപസ്സനാമഗ്ഗഫലസമ്പയുത്തേ ലോകിയലോകുത്തരമിസ്സകേ സമ്ബോജ്ഝങ്ഗേ കഥേസി.

൧൪൦. പഞ്ചമസത്തകേ അനിച്ചസഞ്ഞാതി അനിച്ചാനുപസ്സനായ സദ്ധിം ഉപ്പന്നസഞ്ഞാ. അനത്തസഞ്ഞാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇമാ സത്ത ലോകിയവിപസ്സനാപി ഹോന്തി. ‘‘ഏതം സന്തം, ഏതം പണീതം, യദിദം സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോ വിരാഗോ നിരോധോ’’തി (അ. നി. ൯.൩൬) ആഗതവസേനേത്ഥ ദ്വേ ലോകുത്തരാപി ഹോന്തീതി വേദിതബ്ബാ.

൧൪൧. ഛക്കേ മേത്തം കായകമ്മന്തി മേത്തചിത്തേന കത്തബ്ബം കായകമ്മം. വചീകമ്മമനോകമ്മേസുപി ഏസേവ നയോ. ഇമാനി പന ഭിക്ഖൂനം വസേന ആഗതാനി ഗിഹീസുപി ലബ്ഭന്തി. ഭിക്ഖൂനഞ്ഹി മേത്തചിത്തേന ആഭിസമാചാരികധമ്മപൂരണം മേത്തം കായകമ്മം നാമ. ഗിഹീനം ചേതിയവന്ദനത്ഥായ ബോധിവന്ദനത്ഥായ സങ്ഘനിമന്തനത്ഥായ ഗമനം, ഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം, പത്തപ്പടിഗ്ഗഹണം, ആസനപഞ്ഞാപനം, അനുഗമനന്തി ഏവമാദികം മേത്തം കായകമ്മം നാമ.

ഭിക്ഖൂനം മേത്തചിത്തേന ആചാരപഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനം, കമ്മട്ഠാനകഥനം, ധമ്മദേസനാ, തേപിടകമ്പി ബുദ്ധവചനം മേത്തം വചീകമ്മം നാമ. ഗിഹീനം ചേതിയവന്ദനത്ഥായ ഗച്ഛാമ, ബോധിവന്ദനത്ഥായ ഗച്ഛാമ, ധമ്മസ്സവനം കരിസ്സാമ, ദീപമാലപുപ്ഫപൂജം കരിസ്സാമ, തീണി സുചരിതാനി സമാദായ വത്തിസ്സാമ, സലാകഭത്താദീനി ദസ്സാമ, വസ്സവാസികം ദസ്സാമ, അജ്ജ സങ്ഘസ്സ ചത്താരോ പച്ചയേ ദസ്സാമ, സങ്ഘം നിമന്തേത്വാ ഖാദനീയാദീനി സംവിദഹഥ, ആസനാനി പഞ്ഞാപേഥ, പാനീയം ഉപട്ഠപേഥ, സങ്ഘം പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ആനേഥ, പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദാപേഥ, ഛന്ദജാതാ ഉസ്സാഹജാതാ വേയ്യാവച്ചം കരോഥാതിആദികഥനകാലേ മേത്തം വചീകമ്മം നാമ.

ഭിക്ഖൂനം പാതോവ ഉട്ഠായ സരീരപ്പടിജഗ്ഗനം, ചേതിയങ്ഗണവത്താദീനി ച കത്വാ വിവിത്താസനേ നിസീദിത്വാ ഇമസ്മിം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ സുഖീ ഹോന്തു അവേരാ അബ്യാപജ്ജാതി ചിന്തനം മേത്തം മനോകമ്മം നാമ. ഗിഹീനം ‘അയ്യാ സുഖീ ഹോന്തു, അവേരാ അബ്യാപജ്ജാ’തി ചിന്തനം മേത്തം മനോകമ്മം നാമ.

ആവി ചേവ രഹോ ചാതി സമ്മുഖാ ച പരമ്മുഖാ ച. തത്ഥ നവകാനം ചീവരകമ്മാദീസു സഹായഭാവഗമനം സമ്മുഖാ മേത്തം കായകമ്മം നാമ. ഥേരാനം പന പാദധോവനവന്ദനബീജനദാനാദിഭേദം സബ്ബം സാമീചികമ്മം സമ്മുഖാ മേത്തം കായകമ്മം നാമ. ഉഭയേഹിപി ദുന്നിക്ഖിത്താനം ദാരുഭണ്ഡാദീനം തേസു അവമഞ്ഞം അകത്വാ അത്തനാ ദുന്നിക്ഖിത്താനം വിയ പടിസാമനം പരമ്മുഖാ മേത്തം കായകമ്മം നാമ.

ദേവത്ഥേരോ തിസ്സത്ഥേരോതി ഏവം പഗ്ഗയ്ഹ വചനം സമ്മുഖാ മേത്തം വചീകമ്മം നാമ. വിഹാരേ അസന്തം പന പടിപുച്ഛന്തസ്സ കുഹിം അമ്ഹാകം ദേവത്ഥേരോ, കുഹിം അമ്ഹാകം തിസ്സത്ഥേരോ, കദാ നു ഖോ ആഗമിസ്സതീതി ഏവം മമായനവചനം പരമ്മുഖാ മേത്തം വചീകമ്മം നാമ.

മേത്താസിനേഹസിനിദ്ധാനി പന നയനാനി ഉമ്മീലേത്വാ പസന്നേന മുഖേന ഓലോകനം സമ്മുഖാ മേത്തം മനോകമ്മം നാമ. ദേവത്ഥേരോ തിസ്സത്ഥേരോ അരോഗോ ഹോതു, അപ്പാബാധോതി സമന്നാഹരണം പരമ്മുഖാ മേത്തം മനോകമ്മം നാമ.

ലാഭാതി ചീവരാദയോ ലദ്ധപച്ചയാ. ധമ്മികാതി കുഹനാദിഭേദം മിച്ഛാജീവം വജ്ജേത്വാ ധമ്മേന സമേന ഭിക്ഖാചാരവത്തേന ഉപ്പന്നാ. അന്തമസോ പത്തപരിയാപന്നമത്തമ്പീതി പച്ഛിമകോടിയാ പത്തേ പരിയാപന്നം പത്തസ്സ അന്തോഗതം ദ്വിതികടച്ഛുഭിക്ഖാമത്തമ്പി. അപ്പടിവിഭത്തഭോഗീതി ഏത്ഥ ദ്വേ പടിവിഭത്താ നാമ – ആമിസപ്പടിവിഭത്തഞ്ച, പുഗ്ഗലപ്പടിവിഭത്തഞ്ച. തത്ഥ – ‘‘ഏത്തകം ദസ്സാമി, ഏത്തകം ന ദസ്സാമീ’’തി ഏവം ചിത്തേന വിഭജനം ആമിസപ്പടിവിഭത്തം നാമ. ‘‘അസുകസ്സ ദസ്സാമി, അസുകസ്സ ന ദസ്സാമീ’’തി ഏവം ചിത്തേന വിഭജനം പന പുഗ്ഗലപ്പടിവിഭത്തം നാമ. തദുഭയമ്പി അകത്വാ യോ അപ്പടിവിഭത്തം ഭുഞ്ജതി, അയം അപ്പടിവിഭത്തഭോഗീ നാമ.

സീലവന്തേഹി സബ്രഹ്മചാരീഹി സാധാരണഭോഗീതി ഏത്ഥ സാധാരണഭോഗിനോ ഇദം ലക്ഖണം, യം യം പണീതം ലബ്ഭതി, തം തം നേവ ലാഭേന ലാഭം നിജിഗീസനതാമുഖേന ഗിഹീനം ദേതി, ന അത്തനാ ഭുഞ്ജതി, പടിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ച – ‘‘സങ്ഘേന സാധാരണം ഹോതൂ’’തി ഗഹേത്വാ ഘണ്ടിം പഹരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം സങ്ഘസന്തകം വിയ പസ്സതി.

ഇമം പന സാരണീയധമ്മം കോ പൂരേതി, കോ ന പൂരേതീതി? ദുസ്സീലോ താവ ന പൂരേതി. ന ഹി തസ്സ സന്തകം സീലവന്താ ഗണ്ഹന്തി. പരിസുദ്ധസീലോ പന വത്തം അഖണ്ഡേന്തോ പൂരേതി. തത്രിദം വത്തം – യോ ഹി ഓദിസ്സകം കത്വാ മാതു വാ പിതു വാ ആചരിയുപജ്ഝായാദീനം വാ ദേതി, സോ ദാതബ്ബം ദേതി, സാരണീയധമ്മോ പനസ്സ ന ഹോതി, പലിബോധജഗ്ഗനം നാമ ഹോതി. സാരണീയധമ്മോ ഹി മുത്തപലിബോധസ്സേവ വട്ടതി. തേന പന ഓദിസ്സകം ദേന്തേന ഗിലാനഗിലാനുപട്ഠാകആഗന്തുകഗമികാനഞ്ചേവ നവപബ്ബജിതസ്സ ച സങ്ഘാടിപത്തഗ്ഗഹണം അജാനന്തസ്സ ദാതബ്ബം. ഏതേസം ദത്വാ അവസേസം ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ഥോകം അദത്വാ യോ യത്തകം ഗണ്ഹാതി, തസ്സ തത്തകം ദാതബ്ബം. അവസിട്ഠേ അസതി പുന പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ യം യം പണീതം, തം ദത്വാ സേസം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം. ‘‘സീലവന്തേഹീ’’തി വചനതോ ദുസ്സീലസ്സ അദാതുമ്പി വട്ടതി.

അയം പന സാരണീയധമ്മോ സുസിക്ഖിതായ പരിസായ സുപൂരോ ഹോതി, നോ അസിക്ഖിതായ പരിസായ. സുസിക്ഖിതായ ഹി പരിസായ യോ അഞ്ഞതോ ലഭതി, സോ ന ഗണ്ഹാതി. അഞ്ഞതോ അലഭന്തോപി പമാണയുത്തമേവ ഗണ്ഹാതി, നാതിരേകം. അയം പന സാരണീയധമ്മോ ഏവം പുനപ്പുനം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ലദ്ധം ലദ്ധം ദേന്തസ്സാപി ദ്വാദസഹി വസ്സേഹി പൂരതി, ന തതോ ഓരം. സചേ ഹി ദ്വാദസമേ വസ്സേ സാരണീയധമ്മപൂരകോ പിണ്ഡപാതപൂരം പത്തം ആസനസാലായം ഠപേത്വാ നഹായിതും ഗച്ഛതി സങ്ഘത്ഥേരോ ച കസ്സേസോ പത്തോതി, ‘‘സാരണീയധമ്മപൂരകസ്സാ’’തി വുത്തേ ‘‘ആഹരഥ ന’’ന്തി സബ്ബം പിണ്ഡപാതം വിചാരേത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ ച രിത്തം പത്തം ഠപേതി, അഥ സോ ഭിക്ഖു രിത്തം പത്തം ദിസ്വാ ‘‘മയ്ഹം അനവസേസേത്വാവ പരിഭുഞ്ജിംസൂ’’തി ദോമനസ്സം ഉപ്പാദേതി, സാരണീയധമ്മോ ഭിജ്ജതി, പുന ദ്വാദസവസ്സാനി പൂരേതബ്ബോ ഹോതി. തിത്ഥിയപരിവാസസദിസോ ഹേസ, സകിം ഖണ്ഡേ ജാതേ പുന പൂരേതബ്ബോവ. യോ പന – ‘‘ലാഭാ വത മേ, സുലദ്ധം വത മേ, യസ്സ മേ പത്തഗതം അനാപുച്ഛാവ സബ്രഹ്മചാരീ പരിഭുഞ്ജന്തീ’’തി സോമനസ്സം ജനേതി, തസ്സ പുണ്ണോ നാമ ഹോതി.

ഏവം പൂരിതസാരണീയധമ്മസ്സ പന നേവ ഇസ്സാ, ന മച്ഛരിയം ഹോതി. സോ മനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി, സുലഭപച്ചയോ ച, പത്തഗതമസ്സ ദിയ്യമാനമ്പി ന ഖീയതി, ഭാജനീയഭണ്ഡട്ഠാനേ അഗ്ഗഭണ്ഡം ലഭതി, ഭയേ വാ ഛാതകേ വാ സമ്പത്തേ ദേവതാ ഉസ്സുക്കം ആപജ്ജന്തി.

തത്രിമാനി വത്ഥൂനി – സേനഗിരിവാസീ തിസ്സത്ഥേരോ കിര മഹാഗിരിഗാമം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. പഞ്ഞാസ മഹാഥേരാ നാഗദീപം ചേതിയവന്ദനത്ഥായ ഗച്ഛന്താ ഗിരിഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കിഞ്ചി അലദ്ധാ നിക്ഖമിംസു. ഥേരോ പന പവിസന്തോ തേ ദിസ്വാ പുച്ഛി – ‘‘ലദ്ധം, ഭന്തേ’’തി? വിചരിമ്ഹ ആവുസോതി. സോ തേസം അലദ്ധഭാവം ഞത്വാ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ യാവാഹം ആഗച്ഛാമി, താവ ഇധേവ ഹോഥാ’’തി. മയം, ആവുസോ, പഞ്ഞാസ ജനാ പത്തതേമനമത്തമ്പി ന ലഭിമ്ഹാതി. ഭന്തേ, നേവാസികാ നാമ പടിബലാ ഹോന്തി, അലഭന്താപി ഭിക്ഖാചാരമഗ്ഗസഭാഗം ജാനന്തീതി. ഥേരാ ആഗമേസും. ഥേരോ ഗാമം പാവിസി. ധുരഗേഹേയേവ മഹാഉപാസികാ ഖീരഭത്തം സജ്ജേത്വാ ഥേരം ഓലോകയമാനാ ഠിതാ. അഥ ഥേരസ്സ ദ്വാരം സമ്പത്തസ്സേവ പത്തം പൂരേത്വാ അദാസി, സോ തം ആദായ ഥേരാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേതി, സങ്ഘത്ഥേരം ആഹ. ഥേരോ – ‘‘അമ്ഹേഹി ഏത്തകേഹി കിഞ്ചി ന ലദ്ധം, അയം സീഘമേവ ഗഹേത്വാ ആഗതോ, കിം നു ഖോ’’തി സേസാനം മുഖം ഓലോകേസി. ഥേരോ ഓലോകനാകാരേനേവ ഞത്വാ ‘‘ഭന്തേ, ധമ്മേന സമേന ലദ്ധപിണ്ഡപാതോ, നിക്കുക്കുച്ചാ ഗണ്ഹഥാ’’തിആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബേസം യാവദത്ഥം ദത്വാ അത്തനാപി യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജി.

അഥ നം ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ഥേരാ പുച്ഛിംസു – ‘‘കദാ, ആവുസോ, ലോകുത്തരധമ്മം പടിവിജ്ഝീ’’തി? നത്ഥി മേ, ഭന്തേ, ലോകുത്തരധമ്മോതി. ഝാനലാഭീസി, ആവുസോതി? ഏതമ്പി മേ, ഭന്തേ, നത്ഥീതി. നനു, ആവുസോ, പാടിഹാരിയന്തി? സാരണീയധമ്മോ മേ, ഭന്തേ, പൂരിതോ, തസ്സ മേ ധമ്മസ്സ പൂരിതകാലതോ പട്ഠായ സചേപി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സം ഹോതി, പത്തഗതം ന ഖീയതീതി. തേ സുത്വാ – ‘‘സാധു സാധു സപ്പുരിസ, അനുച്ഛവികമിദം തുയ്ഹ’’ന്തി ആഹംസു. ഇദം താവ – ‘‘പത്തഗതം ന ഖീയതീ’’തി ഏത്ഥ വത്ഥു.

അയമേവ പന ഥേരോ ചേതിയപബ്ബതേ ഗിരിഭണ്ഡമഹാപൂജായ ദാനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഇമസ്മിം ഠാനേ കിം വരഭണ്ഡന്തി പുച്ഛി. ദ്വേ സാടകാ, ഭന്തേതി. ഏതേ മയ്ഹം പാപുണിസ്സന്തീതി. തം സുത്വാ അമച്ചോ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘ഏകോ ദഹരോ ഏവം വദതീ’’തി. ദഹരസ്സ ഏവം ചിത്തം, മഹാഥേരാനം പന സുഖുമസാടകാ വട്ടന്തീതി വത്വാ മഹാഥേരാനം ദസ്സാമീതി ഠപേതി. തസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ പടിപാടിയാ ഠിതേ ദേന്തസ്സ മത്ഥകേ ഠപിതാപി തേ സാടകാ ഹത്ഥം നാരോഹന്തി. അഞ്ഞേ ആരോഹന്തി. ദഹരസ്സ ദാനകാലേ പന ഹത്ഥം ആരുള്ഹാ. സോ തസ്സ ഹത്ഥേ പാതേത്വാ അമച്ചസ്സ മുഖം ഓലോകേത്വാ ദഹരം നിസീദാപേത്വാ ദാനം ദത്വാ സങ്ഘം വിസ്സജ്ജേത്വാ ദഹരസ്സ സന്തികേ നിസീദിത്വാ – ‘‘ഭന്തേ, ഇമം ധമ്മം കദാ പടിവിജ്ഝിത്ഥാ’’തി ആഹ. സോ പരിയായേനാപി അസന്തം അവദന്തോ – ‘‘നത്ഥി മയ്ഹം മഹാരാജ ലോകുത്തരധമ്മോ’’തി ആഹ. നനു, ഭന്തേ, പുബ്ബേ അവചുത്ഥാതി. ആമ, മഹാരാജ, സാരണീയധമ്മപൂരകോ അഹം, തസ്സ മേ ധമ്മസ്സ പൂരിതകാലതോ പട്ഠായ ഭാജനീയഭണ്ഡട്ഠാനേ അഗ്ഗഭണ്ഡം പാപുണാതീതി. ‘‘സാധു സാധു, ഭന്തേ, അനുച്ഛവികമിദം തുയ്ഹ’’ന്തി വന്ദിത്വാ പക്കാമി. ഇദം – ‘‘ഭാജനീയഭണ്ഡട്ഠാനേ അഗ്ഗഭണ്ഡം പാപുണാതീ’’തി ഏത്ഥ വത്ഥു.

ബ്രാഹ്മണതിസ്സഭയേ പന ഭാതരഗാമവാസിനോ നാഗത്ഥേരിയാ അനാരോചേത്വാവ പലായിംസു. ഥേരീ പച്ചൂസസമയേ – ‘‘അതിവിയ അപ്പനിഗ്ഘോസോ ഗാമോ, ഉപധാരേഥ താവാ’’തി ദഹരഭിക്ഖുനിയോ ആഹ. താ ഗന്ത്വാ സബ്ബേസം ഗതഭാവം ഞത്വാ ആഗമ്മ ഥേരിയാ ആരോചേസും. സാ സുത്വാ ‘‘മാ തുമ്ഹേ തേസം ഗതഭാവം ചിന്തയിത്ഥ, അത്തനോ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛായോനിസോമനസികാരേസുയേവ യോഗം കരോഥാ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖാചാരവേലായം പാരുപിത്വാ അത്തദ്വാദസമാ ഗാമദ്വാരേ നിഗ്രോധമൂലേ അട്ഠാസി. രുക്ഖേ അധിവത്ഥാദേവതാ ദ്വാദസന്നമ്പി ഭിക്ഖുനീനം പിണ്ഡപാതം ദത്വാ ‘‘അയ്യേ, മാ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛഥ, നിച്ചം ഇധേവ ഏഥാ’’തി ആഹ. ഥേരിയാ പന കനിട്ഠഭാതാ നാഗത്ഥേരോ നാമ അത്ഥി, സോ – ‘‘മഹന്തം ഭയം, ന സക്കാ ഇധ യാപേതും, പരതീരം ഗമിസ്സാമീ’’തി അത്തദ്വാദസമോവ അത്തനോ വസനട്ഠാനാ നിക്ഖന്തോ ഥേരിം ദിസ്വാ ഗമിസ്സാമീതി ഭാതരഗാമം ആഗതോ. ഥേരീ – ‘‘ഥേരാ ആഗതാ’’തി സുത്വാ തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ കിം അയ്യാതി പുച്ഛി. സോ തം പവത്തിം ആചിക്ഖി. സാ – ‘‘അജ്ജ ഏകദിവസം വിഹാരേയേവ വസിത്വാ സ്വേ ഗമിസ്സഥാ’’തി ആഹ. ഥേരാ വിഹാരം അഗമംസു.

ഥേരീ പുനദിവസേ രുക്ഖമൂലേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘ഇമം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ആഹ. ഥേരോ – ‘‘വട്ടിസ്സതി ഥേരീ’’തി വത്വാ തുണ്ഹീ അട്ഠാസി. ധമ്മികോ താത പിണ്ഡപാതോ, കുക്കുച്ചം അകത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാതി. ‘‘വട്ടിസ്സതി ഥേരീ’’തി. സാ പത്തം ഗഹേത്വാ ആകാസേ ഖിപി. പത്തോ ആകാസേ അട്ഠാസി. ഥേരോ – ‘‘സത്തതാലമത്തേ ഠിതമ്പി ഭിക്ഖുനിഭത്തമേവ ഥേരീ’’തി വത്വാ – ‘‘ഭയം നാമ സബ്ബകാലം ന ഹോതി, ഭയേ വൂപസന്തേ അരിയവംസം കഥയമാനോ, ‘ഭോ പിണ്ഡപാതിക, ഭിക്ഖുനിഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ വീതിനാമയിത്ഥാ’തി ചിത്തേന അനുവദിയമാനോ സന്ഥമ്ഭേതും ന സക്ഖിസ്സാമി, അപ്പമത്താ ഹോഥ ഥേരിയോ’’തി മഗ്ഗം ആരുഹി.

രുക്ഖദേവതാപി – ‘‘സചേ ഥേരോ ഥേരിയാ ഹത്ഥതോ പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിസ്സതി, ന നം നിവത്തേസ്സാമി. സചേ ന പരിഭുഞ്ജിസ്സതി, നിവത്തേസ്സാമീ’’തി ചിന്തയമാനാ ഠത്വാ ഥേരസ്സ ഗമനം ദിസ്വാ രുക്ഖാ ഓരുയ്ഹ പത്തം, ഭന്തേ, ദേഥാതി പത്തം ഗഹേത്വാ ഥേരം രുക്ഖമൂലംയേവ ആനേത്വാ ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ പിണ്ഡപാതം ദത്വാ കതഭത്തകിച്ചം പടിഞ്ഞം കാരേത്വാ ദ്വാദസ ഭിക്ഖുനിയോ ദ്വാദസ ഭിക്ഖൂ ച സത്തവസ്സാനി ഉപട്ഠഹി. ഇദം – ‘‘ദേവതാ ഉസ്സുക്കം ആപജ്ജന്തീ’’തി ഏത്ഥ വത്ഥു. തത്ര ഹി ഥേരീ സാരണീയധമ്മപൂരികാ അഹോസി.

അഖണ്ഡാനീതിആദീസു യസ്സ സത്തസു ആപത്തിക്ഖന്ധേസു ആദിമ്ഹി വാ അന്തേ വാ സിക്ഖാപദം ഭിന്നം ഹോതി, തസ്സ സീലം പരിയന്തേ ഛിന്നസാടകോ വിയ ഖണ്ഡം നാമ. യസ്സ പന വേമജ്ഝേ ഭിന്നം, തസ്സ മജ്ഝേ ഛിദ്ദസാടകോ വിയ ഛിദ്ദം നാമ ഹോതി. യസ്സ പന പടിപാടിയാ ദ്വേ തീണി ഭിന്നാനി, തസ്സ പിട്ഠിയം വാ കുച്ഛിയം വാ ഉട്ഠിതേന വിസഭാഗവണ്ണേന കാളരത്താദീനം അഞ്ഞതരവണ്ണാ ഗാവീ വിയ സബലം നാമ ഹോതി. യസ്സ പന അന്തരന്തരാ വിസഭാഗബിന്ദുചിത്രാ ഗാവീ വിയ കമ്മാസം നാമ ഹോതി. യസ്സ പന സബ്ബേനസബ്ബം അഭിന്നാനി, തസ്സ താനി സീലാനി അഖണ്ഡാനി അച്ഛിദ്ദാനി അസബലാനി അകമ്മാസാനി നാമ ഹോന്തി. താനി പനേതാനി തണ്ഹാദാസബ്യതോ മോചേത്വാ ഭുജിസ്സഭാവകരണതോ ഭുജിസ്സാനി. ബുദ്ധാദീഹി വിഞ്ഞൂഹി പസത്ഥത്താ വിഞ്ഞുപസത്ഥാനി, തണ്ഹാദിട്ഠീഹി അപരാമട്ഠത്താ – ‘‘ഇദം നാമ ത്വം ആപന്നപുബ്ബോ’’തി കേനചി പരാമട്ഠും അസക്കുണേയ്യത്താ ച അപരാമട്ഠാനി, ഉപചാരസമാധിം വാ അപ്പനാസമാധിം വാ സംവത്തയന്തീതി സമാധിസംവത്തനികാനീതി വുച്ചന്തി.

സീലസാമഞ്ഞഗതാ വിഹരിസ്സന്തീതി തേസു തേസു ദിസാഭാഗേസു വിഹരന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സമാനഭാവൂപഗതസീലാ വിഹരിസ്സന്തി. സോതാപന്നാദീനഞ്ഹി സീലം സമുദ്ദന്തരേപി ദേവലോകേപി വസന്താനം അഞ്ഞേസം സോതാപന്നാദീനം സീലേന സമാനമേവ ഹോതി, നത്ഥി മഗ്ഗസീലേ നാനത്തം. തം സന്ധായേതം വുത്തം.

യായം ദിട്ഠീതി മഗ്ഗസമ്പയുത്താ സമ്മാദിട്ഠി. അരിയാതി നിദ്ദോസാ. നിയ്യാതീതി നിയ്യാനികാ. തക്കരസ്സാതി യോ തഥാകാരീ ഹോതി. സബ്ബദുക്ഖക്ഖയായാതി സബ്ബദുക്ഖക്ഖയത്ഥം. ദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതാതി സമാനദിട്ഠിഭാവം ഉപഗതാ ഹുത്വാ വിഹരിസ്സന്തി. വുദ്ധിയേവാതി ഏവം വിഹരന്താനം വുദ്ധിയേവ ഭിക്ഖൂനം പാടികങ്ഖാ, നോ പരിഹാനീതി.

൧൪൨. ഏതദേവ ബഹുലന്തി ആസന്നപരിനിബ്ബാനത്താ ഭിക്ഖു ഓവദന്തോ പുനപ്പുനം ഏതംയേവ ധമ്മിം കഥം കരോതി. ഇതി സീലന്തി ഏവം സീലം, ഏത്തകം സീലം. ഏത്ഥ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം സീലം ചിത്തേകഗ്ഗതാ സമാധി, വിപസ്സനാപഞ്ഞാ പഞ്ഞാതി വേദിതബ്ബാ. സീലപരിഭാവിതോതി ആദീസു യസ്മിം സീലേ ഠത്വാവ മഗ്ഗസമാധിം ഫലസമാധിം നിബ്ബത്തേന്തി. ഏസോ തേന സീലേന പരിഭാവിതോ മഹപ്ഫലോ ഹോതി, മഹാനിസംസോ. യമ്ഹി സമാധിമ്ഹി ഠത്വാ മഗ്ഗപഞ്ഞം ഫലപഞ്ഞം നിബ്ബത്തേന്തി, സാ തേന സമാധിനാ പരിഭാവിതാ മഹപ്ഫലാ ഹോതി, മഹാനിസംസാ. യായ പഞ്ഞായ ഠത്വാ മഗ്ഗചിത്തം ഫലചിത്തം നിബ്ബത്തേന്തി, തം തായ പരിഭാവിതം സമ്മദേവ ആസവേഹി വിമുച്ചതി.

യഥാഭിരന്തന്തി ബുദ്ധാനം അനഭിരതിപരിതസ്സിതം നാമ നത്ഥി, യഥാരുചി യഥാഅജ്ഝാസയന്തി പന വുത്തം ഹോതി. ആയാമാതി ഏഹി യാമ. ‘‘അയാമാ’’തിപി പാഠോ, ഗച്ഛാമാതി അത്ഥോ. ആനന്ദാതി ഭഗവാ സന്തികാവചരത്താ ഥേരം ആലപതി. ഥേരോ പന – ‘‘ഗണ്ഹഥാവുസോ പത്തചീവരാനി, ഭഗവാ അസുകട്ഠാനം ഗന്തുകാമോ’’തി ഭിക്ഖൂനം ആരോചേതി.

൧൪൪. അമ്ബലട്ഠികാഗമനം ഉത്താനമേവ. അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോതിആദി (ദീ. നി. ൩.൧൪൧) സമ്പസാദനീയേ വിത്ഥാരിതം.

ദുസ്സീലആദീനവവണ്ണനാ

൧൪൮. പാടലിഗമനേ ആവസഥാഗാരന്തി ആഗന്തുകാനം ആവസഥഗേഹം. പാടലിഗാമേ കിര നിച്ചകാലം ദ്വിന്നം രാജൂനം സഹായകാ ആഗന്ത്വാ കുലാനി ഗേഹതോ നീഹരിത്വാ മാസമ്പി അഡ്ഢമാസമ്പി വസന്തി. തേ മനുസ്സാ നിച്ചുപദ്ദുതാ – ‘‘ഏതേസം ആഗതകാലേ വസനട്ഠാനം ഭവിസ്സതീ’’തി നഗരമജ്ഝേ മഹതിം സാലം കരിത്വാ തസ്സാ ഏകസ്മിം പദേസേ ഭണ്ഡപടിസാമനട്ഠാനം, ഏകസ്മിം പദേസേ നിവാസട്ഠാനം അകംസു. തേ – ‘‘ഭഗവാ ആഗതോ’’തി സുത്വാവ – ‘‘അമ്ഹേഹി ഗന്ത്വാപി ഭഗവാ ആനേതബ്ബോ സിയാ, സോ സയമേവ അമ്ഹാകം വസനട്ഠാനം സമ്പത്തോ, അജ്ജ ഭഗവന്തം ആവസഥേ മങ്ഗലം വദാപേസ്സാമാ’’തി ഏതദത്ഥമേവ ഉപസങ്കമന്താ. തസ്മാ ഏവമാഹംസു. യേന ആവസഥാഗാരന്തി തേ കിര – ‘‘ബുദ്ധാ നാമ അരഞ്ഞജ്ഝാസയാ അരഞ്ഞാരാമാ അന്തോഗാമേ വസിതും ഇച്ഛേയ്യും വാ നോ വാ’’തി ഭഗവതോ മനം അജാനന്താ ആവസഥാഗാരം അപ്പടിജഗ്ഗിത്വാവ ആഗമംസു. ഇദാനി ഭഗവതോ മനം ഞത്വാ പുരേതരം ഗന്ത്വാ പടിജഗ്ഗിസ്സാമാതി യേനാവസഥാഗാരം, തേനുപസങ്കമിംസു. സബ്ബസന്ഥരിന്തി യഥാ സബ്ബം സന്ഥതം ഹോതി, ഏവം സന്ഥരിം.

൧൪൯. ദുസ്സീലോതി അസീലോ നിസ്സീലോ. സീലവിപന്നോതി വിപന്നസീലോ ഭിന്നസംവരോ. പമാദാധികരണന്തി പമാദകാരണാ.

ഇദഞ്ച സുത്തം ഗഹട്ഠാനം വസേന ആഗതം പബ്ബജിതാനമ്പി പന ലബ്ഭതേവ. ഗഹട്ഠോ ഹി യേന യേന സിപ്പട്ഠാനേന ജീവിതം കപ്പേതി – യദി കസിയാ, യദി വണിജ്ജായ, പാണാതിപാതാദിവസേന പമത്തോ തം തം യഥാകാലം സമ്പാദേതും ന സക്കോതി, അഥസ്സ മൂലമ്പി വിനസ്സതി. മാഘാതകാലേ പാണാതിപാതം പന അദിന്നാദാനാദീനി ച കരോന്തോ ദണ്ഡവസേന മഹതിം ഭോഗജാനിം നിഗച്ഛതി. പബ്ബജിതോ ദുസ്സീലോ ച പമാദകാരണാ സീലതോ ബുദ്ധവചനതോ ഝാനതോ സത്തഅരിയധനതോ ച ജാനിം നിഗച്ഛതി.

ഗഹട്ഠസ്സ – ‘‘അസുകോ നാമ അസുകകുലേ ജാതോ ദുസ്സീലോ പാപധമ്മോ പരിച്ചത്തഇധലോകപരലോകോ സലാകഭത്തമത്തമ്പി ന ദേതീ’’തി ചതുപരിസമജ്ഝേ പാപകോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതി. പബ്ബജിതസ്സ വാ – ‘‘അസുകോ നാമ നാസക്ഖി സീലം രക്ഖിതും, ന ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേതും, വേജ്ജകമ്മാദീഹി ജീവതി, ഛഹി അഗാരവേഹി സമന്നാഗതോ’’തി ഏവം അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതി.

അവിസാരദോതി ഗഹട്ഠോ താവ – ‘‘അവസ്സം ബഹൂനം സന്നിപാതട്ഠാനേ കേചി മമ കമ്മം ജാനിസ്സന്തി, അഥ മം നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സന്തീ’’തി വാ, ‘‘രാജകുലസ്സ വാ ദസ്സന്തീ’’തി സഭയോ ഉപസങ്കമതി, മങ്കുഭൂതോ പത്തക്ഖന്ധോ അധോമുഖോ അങ്ഗുലികേന ഭൂമിം കസന്തോ നിസീദതി, വിസാരദോ ഹുത്വാ കഥേതും ന സക്കോതി. പബ്ബജിതോപി – ‘‘ബഹൂ ഭിക്ഖൂ സന്നിപതിതാ, അവസ്സം കോചി മമ കമ്മം ജാനിസ്സതി, അഥ മേ ഉപോസഥമ്പി പവാരണമ്പി ഠപേത്വാ സാമഞ്ഞതോ ചാവേത്വാ നിക്കഡ്ഢിസ്സന്തീ’’തി സഭയോ ഉപസങ്കമതി, വിസാരദോ ഹുത്വാ കഥേതും ന സക്കോതി. ഏകച്ചോ പന ദുസ്സീലോപി ദപ്പിതോ വിയ വിചരതി, സോപി അജ്ഝാസയേന മങ്കു ഹോതിയേവ.

സമ്മൂള്ഹോ കാലങ്കരോതീതി തസ്സ ഹി മരണമഞ്ചേ നിപന്നസ്സ ദുസ്സീലകമ്മേ സമാദായ പവത്തിതട്ഠാനം ആപാഥമാഗച്ഛതി, സോ ഉമ്മീലേത്വാ ഇധലോകം പസ്സതി, നിമീലേത്വാ പരലോകം പസ്സതി, തസ്സ ചത്താരോ അപായാ ഉപട്ഠഹന്തി, സത്തിസതേന സീസേ പഹരിയമാനോ വിയ ഹോതി. സോ – ‘‘വാരേഥ, വാരേഥാ’’തി വിരവന്തോ മരതി. തേന വുത്തം – ‘‘സമ്മൂള്ഹോ കാലം കരോതീ’’തി. പഞ്ചമപദം ഉത്താനമേവ.

൧൫൦. ആനിസംസകഥാ വുത്തവിപരിയായേന വേദിതബ്ബാ.

൧൫൧. ബഹുദേവ രത്തിം ധമ്മിയാ കഥായാതി അഞ്ഞായ പാളിമുത്തകായ ധമ്മികഥായ ചേവ ആവസഥാനുമോദനായ ച ആകാസഗങ്ഗം ഓതാരേന്തോ വിയ യോജനപ്പമാണം മഹാമധും പീളേത്വാ മധുപാനം പായേന്തോ വിയ ബഹുദേവ രത്തിം സന്ദസ്സേത്വാ സമ്പഹംസേത്വാ ഉയ്യോജേസി. അഭിക്കന്താതി അതിക്കന്താ ഖീണാ ഖയവയം ഉപേതാ. സുഞ്ഞാഗാരന്തി പാടിയേക്കം സുഞ്ഞാഗാരം നാമ നത്ഥി, തത്ഥേവ പന ഏകപസ്സേ സാണിപാകാരേന പരിക്ഖിപിത്വാ – ‘‘ഇധ സത്ഥാ വിസ്സമിസ്സതീ’’തി മഞ്ചകം പഞ്ഞപേസും. ഭഗവാ – ‘‘ചതൂഹിപി ഇരിയാപഥേഹി പരിഭുത്തം ഏതേസം മഹപ്ഫലം ഭവിസ്സതീ’’തി തത്ഥ സീഹസേയ്യം കപ്പേസി. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സുഞ്ഞാഗാരം പാവിസീ’’തി.

പാടലിപുത്തനഗരമാപനവണ്ണനാ

൧൫൨. സുനിധവസ്സകാരാതി സുനിധോ ച വസ്സകാരോ ച ദ്വേ ബ്രാഹ്മണാ. മഗധമഹാമത്താതി മഗധരഞ്ഞോ മഹാമത്താ മഹാഅമച്ചാ, മഗധരട്ഠേ വാ മഹാമത്താ മഹതിയാ ഇസ്സരിയമത്തായ സമന്നാഗതാതി മഗധമഹാമത്താ. പാടലിഗാമേ നഗരന്തി പാടലിഗാമം നഗരം കത്വാ മാപേന്തി. വജ്ജീനം പടിബാഹായാതി വജ്ജിരാജകുലാനം ആയമുഖപച്ഛിന്ദനത്ഥം. സഹസ്സേവാതി ഏകേകവഗ്ഗവസേന സഹസ്സം സഹസ്സം ഹുത്വാ. വത്ഥൂനീതി ഘരവത്ഥൂനി. ചിത്താനി നമന്തി നിവേസനാനി മാപേതുന്തി രഞ്ഞഞ്ച രാജമഹാമത്താനഞ്ച നിവേസനാനി മാപേതും വത്ഥുവിജ്ജാപാഠകാനം ചിത്താനി നമന്തി. തേ കിര അത്തനോ സിപ്പാനുഭാവേന ഹേട്ഠാ പഥവിയം തിംസഹത്ഥമത്തേ ഠാനേ – ‘‘ഇധ നാഗഗ്ഗാഹോ, ഇധ യക്ഖഗ്ഗാഹോ, ഇധ ഭൂതഗ്ഗാഹോ, പാസാണോ വാ ഖാണുകോ വാ അത്ഥീ’’തി പസ്സന്തി. തേ തദാ സിപ്പം ജപ്പിത്വാ ദേവതാഹി സദ്ധിം മന്തയമാനാ വിയ മാപേന്തി. അഥവാ നേസം സരീരേ ദേവതാ അധിമുച്ചിത്വാ തത്ഥ തത്ഥ നിവേസനാനി മാപേതും ചിത്തം നാമേന്തി. താ ചതൂസു കോണേസു ഖാണുകേ കോട്ടേത്വാ വത്ഥുമ്ഹി ഗഹിതമത്തേ പടിവിഗച്ഛന്തി. സദ്ധാനം കുലാനം സദ്ധാ ദേവതാ തഥാ കരോന്തി, അസ്സദ്ധാനം കുലാനം അസ്സദ്ധാ ദേവതാവ. കിം കാരണാ? സദ്ധാനഞ്ഹി ഏവം ഹോതി – ‘‘ഇധ മനുസ്സാ നിവേസനം മാപേത്വാ പഠമം ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ മങ്ഗലം വഡ്ഢാപേസ്സന്തി. അഥ മയം സീലവന്താനം ദസ്സനം, ധമ്മകഥം, പഞ്ഹാവിസ്സജ്ജനം, അനുമോദനഞ്ച സോതും ലഭിസ്സാമ, മനുസ്സാ ദാനം ദത്വാ അമ്ഹാകം പത്തിം ദസ്സന്തീ’’തി.

താവതിംസേഹീതി യഥാ ഹി ഏകസ്മിം കുലേ ഏകം പണ്ഡിതമനുസ്സം, ഏകസ്മിം വാ വിഹാരേ ഏകം ബഹുസ്സുതഭിക്ഖും ഉപാദായ – ‘‘അസുകകുലേ മനുസ്സാ പണ്ഡിതാ, അസുകവിഹാരേ ഭിക്ഖൂ ബഹുസ്സുതാ’’തി സദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതി, ഏവമേവ സക്കം ദേവരാജാനം വിസ്സകമ്മഞ്ച ദേവപുത്തം ഉപാദായ – ‘‘താവതിംസാ പണ്ഡിതാ’’തി സദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ. തേനാഹ – ‘‘താവതിംസേഹീ’’തി. താവതിംസേഹി സദ്ധിം മന്തേത്വാപി വിയ മാപേന്തീതി അത്ഥോ.

യാവതാ അരിയം ആയതനന്തി യത്തകം അരിയകമനുസ്സാനം ഓസരണട്ഠാനം നാമ അത്ഥി. യാവതാ വണിപ്പഥോതി യത്തകം വാണിജാനം ആഭതഭണ്ഡസ്സ രാസിവസേനേവ കയവിക്കയട്ഠാനം നാമ, വാണിജാനം വസനട്ഠാനം വാ അത്ഥി. ഇദം അഗ്ഗനഗരന്തി തേസം അരിയായതനവണിപ്പഥാനം ഇദം അഗ്ഗനഗരം ജേട്ഠകം പാമോക്ഖം ഭവിസ്സതീതി. പുടഭേദനന്തി ഭണ്ഡപുടഭേദനട്ഠാനം, ഭണ്ഡഭണ്ഡികാനം മോചനട്ഠാനന്തി വുത്തം ഹോതി. സകലജമ്ബുദീപേ അലദ്ധഭണ്ഡമ്പി ഹി ഇധേവ ലഭിസ്സന്തി, അഞ്ഞത്ഥ വിക്കയേന അഗച്ഛന്തമ്പി ച ഇധേവ ഗമിസ്സതി. തസ്മാ ഇധേവ പുടം ഭിന്ദിസ്സന്തീതി അത്ഥോ. ചതൂസു ഹി ദ്വാരേസു ചത്താരി സഭായം ഏകന്തി ഏവം ദിവസേ ദിവസേ പഞ്ചസതസഹസ്സാനി ഉട്ഠഹിസ്സന്തീതി ദസ്സേതി.

അഗ്ഗിതോ വാതിആദീസു ചകാരത്ഥോ വാ-സദ്ദോ. അഗ്ഗിനാ ച ഉദകേന ച മിഥുഭേദേന ച നസ്സിസ്സതീതി അത്ഥോ. ഏകകോട്ഠാസോ അഗ്ഗിനാ നസ്സിസ്സതി, നിബ്ബാപേതും ന സക്ഖിസ്സന്തി. ഏകം ഗങ്ഗാ ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സതി. ഏകോ – ‘‘ഇമിനാ അകഥിതം അമുസ്സ, അമുനാ അകഥിതം ഇമസ്സാ’’തി വദന്താനം പിസുണവാചാനം വസേന ഭിന്നാനം മനുസ്സാനം അഞ്ഞമഞ്ഞഭേദേനേവ നസ്സിസ്സതീതി അത്ഥോ. ഇതി വത്വാ ഭഗവാ പച്ചൂസകാലേ ഗങ്ഗായ തീരം ഗന്ത്വാ കതമുഖധോവനോ ഭിക്ഖാചാരവേലം ആഗമയമാനോ നിസീദി.

൧൫൩. സുനിധവസ്സകാരാപി – ‘‘അമ്ഹാകം രാജാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉപട്ഠാകോ, സോ അമ്ഹേ പുച്ഛിസ്സതി, ‘സത്ഥാ കിര പാടലിഗാമം അഗമാസി, തസ്സ സന്തികം ഉപസങ്കമിത്ഥ, ന ഉപസങ്കമിത്ഥാ’തി. ഉപസങ്കമിമ്ഹാതി ച വുത്തേ – ‘നിമന്തയിത്ഥ, ന നിമന്തയിത്ഥാ’തി ച പുച്ഛിസ്സതി. ന നിമന്തയിമ്ഹാതി ച വുത്തേ അമ്ഹാകം ദോസം ആരോപേത്വാ നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സതി. ഇദം ചാപി മയം ആഗതട്ഠാനേ നഗരം മാപേമ, സമണസ്സ ഖോ പന ഗോതമസ്സ ഗതഗതട്ഠാനേ കാളകണ്ണിസത്താ പടിക്കമന്തി, തം മയം നഗരമങ്ഗലം വദാപേസ്സാമാ’’തി ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം ഉപസങ്കമിത്വാ നിമന്തയിംസു. തസ്മാ – ‘‘അഥ ഖോ സുനിധവസ്സകാരാ’’തിആദി വുത്തം.

പുബ്ബണ്ഹസമയന്തി പുബ്ബണ്ഹകാലേ. നിവാസേത്വാതി ഗാമപ്പവേസനനീഹാരേന നിവാസനം നിവാസേത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ. പത്തചീവരമാദായാതി പത്തഞ്ച ചീവരഞ്ച ആദിയിത്വാ കായപ്പടിബദ്ധം കത്വാ.

സീലവന്തേത്ഥാതി സീലവന്തേ ഏത്ഥ. സഞ്ഞതേതി കായവാചാമനേഹി സഞ്ഞതേ.

താസം ദക്ഖിണമാദിയേതി സങ്ഘസ്സ ദിന്നേ ചത്താരോ പച്ചയേ താസം ഘരദേവതാനം ആദിസേയ്യ, പത്തിം ദദേയ്യ. പൂജിതാ പൂജയന്തീതി – ‘‘ഇമേ മനുസ്സാ അമ്ഹാകം ഞാതകാപി ന ഹോന്തി, ഏവമ്പി നോ പത്തിം ദേന്തീ’’തി ആരക്ഖം സുസംവിഹിതം കരോഥാതി സുട്ഠു ആരക്ഖം കരോന്തി. മാനിതാ മാനയന്തീതി കാലാനുകാലം ബലികമ്മകരണേന മാനിതാ ‘‘ഏതേ മനുസ്സാ അമ്ഹാകം ഞാതകാപി ന ഹോന്തി, ചതുമാസഛമാസന്തരേ നോ ബലികമ്മം കരോന്തീ’’തി മാനേന്തി, മാനേന്തിയോ ഉപ്പന്നം പരിസ്സയം ഹരന്തി.

തതോ നന്തി തതോ നം പണ്ഡിതജാതികം മനുസ്സം. ഓരസന്തി ഉരേ ഠപേത്വാ സംവഡ്ഢിതം, യഥാ മാതാ ഓരസം പുത്തം അനുകമ്പതി, ഉപ്പന്നപരിസ്സയഹരണത്ഥമേവ തസ്സ വായമതി, ഏവം അനുകമ്പന്തീതി അത്ഥോ. ഭദ്രാനി പസ്സതീതി സുന്ദരാനി പസ്സതി.

൧൫൪. ഉളുമ്പന്തി പാരഗമനത്ഥായ ആണിയോ കോട്ടേത്വാ കതം. കുല്ലന്തി വല്ലിആദീഹി ബന്ധിത്വാ കതം.

‘‘യേ തരന്തി അണ്ണവ’’ന്തി ഗാഥായ അണ്ണവന്തി സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന യോജനമത്തം ഗമ്ഭീരസ്സ ച പുഥുലസ്സ ച ഉദകട്ഠാനസ്സേതം അധിവചനം. സരന്തി ഇധ നദീ അധിപ്പേതാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി, യേ ഗമ്ഭീരവിത്ഥതം തണ്ഹാസരം തരന്തി, തേ അരിയമഗ്ഗസങ്ഖാതം സേതും കത്വാന. വിസജ്ജ പല്ലലാനി അനാമസിത്വാ ഉദകഭരിതാനി നിന്നട്ഠാനാനി. അയം പന ഇദം അപ്പമത്തകം തരിതുകാമോപി കുല്ലഞ്ഹി ജനോ പബന്ധതി. ബുദ്ധാ ച ബുദ്ധസാവകാ ച വിനായേവ കുല്ലേന തിണ്ണാ മേധാവിനോ ജനാതി.

പഠമഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അരിയസച്ചകഥാവണ്ണനാ

൧൫൫. കോടിഗാമോതി മഹാപനാദസ്സ പാസാദകോടിയം കതഗാമോ. അരിയസച്ചാനന്തി അരിയഭാവകരാനം സച്ചാനം. അനനുബോധാതി അബുജ്ഝനേന അജാനനേന. അപ്പടിവേധാതി അപ്പടിവിജ്ഝനേന. സന്ധാവിതന്തി ഭവതോ ഭവം ഗമനവസേന സന്ധാവിതം. സംസരിതന്തി പുനപ്പുനം ഗമനാഗമനവസേന സംസരിതം. മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ചാതി മയാ ച തുമ്ഹേഹി ച. അഥ വാ സന്ധാവിതം സംസരിതന്തി സന്ധാവനം സംസരണം മമഞ്ചേവ തുമ്ഹാകഞ്ച അഹോസീതി ഏമമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഭവനേത്തി സമൂഹതാതി ഭവതോ ഭവം നയനസമത്ഥാ തണ്ഹാരജ്ജു സുട്ഠു ഹതാ ഛിന്നാ അപ്പവത്തികതാ.

അനാവത്തിധമ്മസമ്ബോധിപരായണവണ്ണനാ

൧൫൬. നാതികാതി ഏകം തളാകം നിസ്സായ ദ്വിന്നം ചൂളപിതുമഹാപിതുപുത്താനം ദ്വേ ഗാമാ. നാതികേതി ഏകസ്മിം ഞാതിഗാമകേ. ഗിഞ്ജകാവസഥേതി ഇട്ഠകാമയേ ആവസഥേ.

൧൫൭. ഓരമ്ഭാഗിയാനന്തി ഹേട്ഠാഭാഗിയാനം, കാമഭവേയേവ പടിസന്ധിഗ്ഗാഹാപകാനന്തി അത്ഥോ. ഓരന്തി ലദ്ധനാമേഹി വാ തീഹി മഗ്ഗേഹി പഹാതബ്ബാനീതിപി ഓരമ്ഭാഗിയാനി. തത്ഥ കാമച്ഛന്ദോ, ബ്യാപാദോതി ഇമാനി ദ്വേ സമാപത്തിയാ വാ അവിക്ഖമ്ഭിതാനി, മഗ്ഗേന വാ അസമുച്ഛിന്നാനി നിബ്ബത്തവസേന ഉദ്ധം ഭാഗം രൂപഭവഞ്ച അരൂപഭവഞ്ച ഗന്തും ന ദേന്തി. സക്കായദിട്ഠിആദീനി തീണി തത്ഥ നിബ്ബത്തമ്പി ആനേത്വാ പുന ഇധേവ നിബ്ബത്താപേന്തീതി സബ്ബാനിപി ഓരമ്ഭാഗിയാനേവ. അനാവത്തിധമ്മാതി പടിസന്ധിവസേന അനാഗമനസഭാവാ.

രാഗദോസമോഹാനം തനുത്താതി ഏത്ഥ കദാചി കരഹചി ഉപ്പത്തിയാ ച, പരിയുട്ഠാനമന്ദതായ ചാതി ദ്വേധാപി തനുഭാവോ വേദിതബ്ബോ. സകദാഗാമിസ്സ ഹി പുഥുജ്ജനാനം വിയ അഭിണ്ഹം രാഗാദയോ നുപ്പജ്ജന്തി, കദാചി കരഹചി ഉപ്പജ്ജന്തി. ഉപ്പജ്ജമാനാ ച പുഥുജ്ജനാനം വിയ ബഹലബഹലാ നുപ്പജ്ജന്തി, മക്ഖികാപത്തം വിയ തനുകതനുകാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ദീഘഭാണകതിപിടകമഹാസീവത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘യസ്മാ സകദാഗാമിസ്സ പുത്തധീതരോ ഹോന്തി, ഓരോധാ ച ഹോന്തി, തസ്മാ ബഹലാ കിലേസാ. ഇദം പന ഭവതനുകവസേന കഥിത’’ന്തി. തം അട്ഠകഥായം – ‘‘സോതാപന്നസ്സ സത്തഭവേ ഠപേത്വാ അട്ഠമേ ഭവേ ഭവതനുകം നത്ഥി. സകദാഗാമിസ്സ ദ്വേ ഭവേ ഠപേത്വാ പഞ്ചസു ഭവേസു ഭവതനുകം നത്ഥി. അനാഗാമിസ്സ രൂപാരൂപഭവേ ഠപേത്വാ കാമഭവേ ഭവതനുകം നത്ഥി. ഖീണാസവസ്സ കിസ്മിഞ്ചി ഭവേ ഭവതനുകം നത്ഥീ’’തി വുത്തത്താ പടിക്ഖിത്തം ഹോതി.

ഇമം ലോകന്തി ഇമം കാമാവചരലോകം സന്ധായ വുത്തം. അയഞ്ചേത്ഥ അധിപ്പായോ, സചേ ഹി മനുസ്സേസു സകദാഗാമിഫലം പത്തോ ദേവേസു നിബ്ബത്തിത്വാ അരഹത്തം സച്ഛികരോതി, ഇച്ചേതം കുസലം. അസക്കോന്തോ പന അവസ്സം മനുസ്സലോകം ആഗന്ത്വാ സച്ഛികരോതി. ദേവേസു സകദാഗാമിഫലം പത്തോപി സചേ മനുസ്സേസു നിബ്ബത്തിത്വാ അരഹത്തം സച്ഛികരോതി, ഇച്ചേതം കുസലം. അസക്കോന്തോ പന അവസ്സം ദേവലോകം ഗന്ത്വാ സച്ഛികരോതീതി.

അവിനിപാതധമ്മോതി ഏത്ഥ വിനിപതനം വിനിപാതോ, നാസ്സ വിനിപാതോ ധമ്മോതി അവിനിപാതധമ്മോ. ചതൂസു അപായേസു അവിനിപാതധമ്മോ ചതൂസു അപായേസു അവിനിപാതസഭാവോതി അത്ഥോ. നിയതോതി ധമ്മനിയാമേന നിയതോ. സമ്ബോധിപരായണോതി ഉപരിമഗ്ഗത്തയസങ്ഖാതാ സമ്ബോധി പരം അയനം അസ്സ ഗതി പടിസരണം അവസ്സം പത്തബ്ബാതി സമ്ബോധിപരായണോ.

ധമ്മാദാസധമ്മപരിയായവണ്ണനാ

൧൫൮. വിഹേസാതി തേസം തേസം ഞാണഗതിം ഞാണൂപപത്തിം ഞാണാഭിസമ്പരായം ഓലോകേന്തസ്സ കായകിലമഥോവ ഏസ, ആനന്ദ, തഥാഗതസ്സാതി ദീപേതി, ചിത്തവിഹേസാ പന ബുദ്ധാനം നത്ഥി. ധമ്മാദാസന്തി ധമ്മമയം ആദാസം. യേനാതി യേന ധമ്മാദാസേന സമന്നാഗതോ. ഖീണാപായദുഗ്ഗതിവിനിപാതോതി ഇദം നിരയാദീനംയേവ വേവചനവസേന വുത്തം. നിരയാദയോ ഹി വഡ്ഢിസങ്ഖാതതോ അയതോ അപേതത്താ അപായാ. ദുക്ഖസ്സ ഗതി പടിസരണന്തി ദുഗ്ഗതി. യേ ദുക്കടകാരിനോ, തേ ഏത്ഥ വിവസാ നിപതന്തീതി വിനിപാതാ.

അവേച്ചപ്പസാദേനാതി ബുദ്ധഗുണാനം യഥാഭൂതതോ ഞാതത്താ അചലേന അച്ചുതേന പസാദേന. ഉപരി പദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ഇതിപി സോ ഭഗവാതിആദീനം പന വിത്ഥാരോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തോ.

അരിയകന്തേഹീതി അരിയാനം കന്തേഹി പിയേഹി മനാപേഹി. പഞ്ച സീലാനി ഹി അരിയസാവകാനം കന്താനി ഹോന്തി, ഭവന്തരേപി അവിജഹിതബ്ബതോ. താനി സന്ധായേതം വുത്തം. സബ്ബോപി പനേത്ഥ സംവരോ ലബ്ഭതിയേവ.

സോതാപന്നോഹമസ്മീതി ഇദം ദേസനാസീസമേവ. സകദാഗാമിആദയോപി പന സകദാഗാമീഹമസ്മീതിആദിനാ നയേന ബ്യാകരോന്തി യേവാതി. സബ്ബേസമ്പി ഹി സിക്ഖാപദാവിരോധേന യുത്തട്ഠാനേ ബ്യാകരണം അനുഞ്ഞാതമേവ ഹോതി.

അമ്ബപാലീഗണികാവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൬൧. വേസാലിയം വിഹരതീതി ഏത്ഥ തേന ഖോ പന സമയേന വേസാലീ ഇദ്ധാ ചേവ ഹോതി ഫീതാചാതിആദിനാ ഖന്ധകേ വുത്തനയേന വേസാലിയാ സമ്പന്നഭാവോ വേദിതബ്ബോ. അമ്ബപാലിവനേതി അമ്ബപാലിയാ ഗണികായ ഉയ്യാനഭൂതേ അമ്ബവനേ. സതോ ഭിക്ഖവേതി ഭഗവാ അമ്ബപാലിദസ്സനേ സതിപച്ചുപട്ഠാനത്ഥം വിസേസതോ ഇധ സതിപട്ഠാനദേസനം ആരഭി. തത്ഥ സരതീതി സതോ. സമ്പജാനാതീതി സമ്പജാനോ. സതിയാ ച സമ്പജഞ്ഞേന ച സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ വിഹരേയ്യാതി അത്ഥോ. കായേ കായാനുപസ്സീതിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം മഹാസതിപട്ഠാനേ വക്ഖാമ.

നീലാതി ഇദം സബ്ബസങ്ഗാഹകം. നീലവണ്ണാതിആദി തസ്സേവ വിഭാഗദസ്സനം. തത്ഥ ന തേസം പകതിവണ്ണോ നീലോ, നീലവിലേപനവിലിത്തത്താ പനേതം വുത്തം. നീലവത്ഥാതി പടദുകൂലകോസേയ്യാദീനിപി തേസം നീലാനേവ ഹോന്തി. നീലാലങ്കാരാതി നീലമണീഹി നീലപുപ്ഫേഹി അലങ്കതാ, രഥാപി തേസം നീലമണിഖചിതാ നീലവത്ഥപരിക്ഖിത്താ നീലദ്ധജാ നീലവമ്മികേഹി നീലാഭരണേഹി നീലഅസ്സേഹി യുത്താ, പതോദലട്ഠിയോപി നീലാ യേവാതി. ഇമിനാ നയേന സബ്ബപദേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പരിവട്ടേസീതി പഹരി. കിം ജേ അമ്ബപാലീതി ജേതി ആലപനവചനം, ഭോതി അമ്ബപാലി, കിം കാരണാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘കിഞ്ചാ’’തിപി പാഠോ, അയമേവേത്ഥ അത്ഥോ. സാഹാരന്തി സജനപദം. അങ്ഗുലിം ഫോടേസുന്തി അങ്ഗുലിം ചാലേസും. അമ്ബകായാതി ഇത്ഥികായ.

യേസന്തി കരണത്ഥേ സാമിവചനം, യേഹി അദിട്ഠാതി വുത്തം ഹോതി. ഓലോകേഥാതി പസ്സഥ. അവലോകേഥാതി പുനപ്പുനം പസ്സഥ. ഉപസംഹരഥാതി ഉപനേഥ. ഇമം ലിച്ഛവിപരിസം തുമ്ഹാകം ചിത്തേന താവതിംസസദിസം ഉപസംഹരഥ ഉപനേഥ അല്ലീയാപേഥ. യഥേവ താവതിംസാ അഭിരൂപാ പാസാദികാ നീലാദിനാനാവണ്ണാ, ഏവമിമേ ലിച്ഛവിരാജാനോപീതി താവതിംസേഹി സമകേ കത്വാ പസ്സഥാതി അത്ഥോ.

കസ്മാ പന ഭഗവാ അനേകസതേഹി സുത്തേഹി ചക്ഖാദീനം രൂപാദീസു നിമിത്തഗ്ഗാഹം പടിസേധേത്വാ ഇധ മഹന്തേന ഉസ്സാഹേന നിമിത്തഗ്ഗാഹേ ഉയ്യോജേതീതി? ഹിതകാമതായ. തത്ര കിര ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ ഓസന്നവീരിയാ, തേസം സമ്പത്തിയാ പലോഭേന്തോ – ‘‘അപ്പമാദേന സമണധമ്മം കരോന്താനം ഏവരൂപാ ഇസ്സരിയസമ്പത്തി സുലഭാ’’തി സമണധമ്മേ ഉസ്സാഹജനനത്ഥം ആഹ. അനിച്ചലക്ഖണവിഭാവനത്ഥഞ്ചാപി ഏവമാഹ. നചിരസ്സേവ ഹി സബ്ബേപിമേ അജാതസത്തുസ്സ വസേന വിനാസം പാപുണിസ്സന്തി. അഥ നേസം രജ്ജസിരിസമ്പത്തിം ദിസ്വാ ഠിതഭിക്ഖൂ – ‘‘തഥാരൂപായപി നാമ സിരിസമ്പത്തിയാ വിനാസോ പഞ്ഞായിസ്സതീ’’തി അനിച്ചലക്ഖണം ഭാവേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണിസ്സന്തീതി അനിച്ചലക്ഖണവിഭാവനത്ഥം ആഹ.

അധിവാസേതൂതി അമ്ബപാലിയാ നിമന്തിതഭാവം ഞത്വാപി കസ്മാ നിമന്തേന്തീതി? അസദ്ദഹനതായ ചേവ വത്തസീസേന ച. സാ ഹി ധുത്താ ഇത്ഥീ അനിമന്തേത്വാപി നിമന്തേമീതി വദേയ്യാതി തേസം ചിത്തം അഹോസി, ധമ്മം സുത്വാ ഗമനകാലേ ച നിമന്തേത്വാ ഗമനം നാമ മനുസ്സാനം വത്തമേവ.

വേളുവഗാമവസ്സൂപഗമനവണ്ണനാ

൧൬൩. വേളുവഗാമകോതി വേസാലിയാ സമീപേ വേളുവഗാമോ. യഥാമിത്തന്തിആദീസു മിത്താ മിത്താവ. സന്ദിട്ഠാതി തത്ഥ തത്ഥ സങ്ഗമ്മ ദിട്ഠമത്താ നാതിദള്ഹമിത്താ. സമ്ഭത്താതി സുട്ഠു ഭത്താ സിനേഹവന്തോ ദള്ഹമിത്താ. യേസം യേസം യത്ഥ യത്ഥ ഏവരൂപാ ഭിക്ഖൂ അത്ഥി, തേ തേ തത്ഥ തത്ഥ വസ്സം ഉപേഥാതി അത്ഥോ. കസ്മാ ഏവമാഹ? തേസം ഫാസുവിഹാരത്ഥായ. തേസഞ്ഹി വേളുവഗാമകേ സേനാസനം നപ്പഹോതി, ഭിക്ഖാപി മന്ദാ. സമന്താ വേസാലിയാ പന ബഹൂനി സേനാസനാനി, ഭിക്ഖാപി സുലഭാ, തസ്മാ ഏവമാഹ. അഥ കസ്മാ – ‘‘യഥാസുഖം ഗച്ഛഥാ’’തി ന വിസ്സജ്ജേസി? തേസം അനുകമ്പായ. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘അഹം ദസമാസമത്തം ഠത്വാ പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, സചേ ഇമേ ദൂരം ഗച്ഛിസ്സന്തി, മമ പരിനിബ്ബാനകാലേ ദട്ഠും ന സക്ഖിസ്സന്തി. അഥ നേസം – ‘‘സത്ഥാ പരിനിബ്ബായന്തോ അമ്ഹാകം സതിമത്തമ്പി ന അദാസി, സചേ ജാനേയ്യാമ, ഏവം ന ദൂരേ വസേയ്യാമാ’’തി വിപ്പടിസാരോ ഭവേയ്യ. വേസാലിയാ സമന്താ പന വസന്താ മാസസ്സ അട്ഠ വാരേ ആഗന്ത്വാ ധമ്മം സുണിസ്സന്തി, സുഗതോവാദം ലഭിസ്സന്തീ’’തി ന വിസ്സജ്ജേസി.

൧൬൪. ഖരോതി ഫരുസോ. ആബാധോതി വിസഭാഗരോഗോ. ബാള്ഹാതി ബലവതിയോ. മാരണന്തികാതി മരണന്തം മരണസന്തികം പാപനസമത്ഥാ. സതോ സമ്പജാനോ അധിവാസേസീതി സതിം സൂപട്ഠിതം കത്വാ ഞാണേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ അധിവാസേസി. അവിഹഞ്ഞമാനോതി വേദനാനുവത്തനവസേന അപരാപരം പരിവത്തനം അകരോന്തോ അപീളിയമാനോ അദുക്ഖിയമാനോവ അധിവാസേസി. അനാമന്തേത്വാതി അജാനാപേത്വാ. അനപലോകേത്വാതി ന അപലോകേത്വാ ഓവാദാനുസാസനിം അദത്വാതി വുത്തം ഹോതി. വീരിയേനാതി പുബ്ബഭാഗവീരിയേന ചേവ ഫലസമാപത്തിവീരിയേന ച. പടിപണാമേത്വാതി വിക്ഖമ്ഭേത്വാ. ജീവിതസങ്ഖാരന്തി ഏത്ഥ ജീവിതമ്പി ജീവിതസങ്ഖാരോ. യേന ജീവിതം സങ്ഖരിയതി ഛിജ്ജമാനം ഘടേത്വാ ഠപിയതി, സോ ഫലസമാപത്തിധമ്മോപി ജീവിതസങ്ഖാരോ. സോ ഇധ അധിപ്പേതോ. അധിട്ഠായാതി അധിട്ഠഹിത്വാ പവത്തേത്വാ, ജീവിതട്ഠപനസമത്ഥം ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജേയ്യന്തി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ.

കിം പന ഭഗവാ ഇതോ പുബ്ബേ ഫലസമാപത്തിം ന സമാപജ്ജതീതി? സമാപജ്ജതി. സാ പന ഖണികസമാപത്തി. ഖണികസമാപത്തി ച അന്തോസമാപത്തിയംയേവ വേദനം വിക്ഖമ്ഭേതി, സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതമത്തസ്സ കട്ഠപാതേന വാ കഠലപാതേന വാ ഛിന്നസേവാലോ വിയ ഉദകം പുന സരീരം വേദനാ അജ്ഝോത്ഥരതി. യാ പന രൂപസത്തകം അരൂപസത്തകഞ്ച നിഗ്ഗുമ്ബം നിജ്ജടം കത്വാ മഹാവിപസ്സനാവസേന സമാപന്നാ സമാപത്തി, സാ സുട്ഠു വിക്ഖമ്ഭേതി. യഥാ നാമ പുരിസേന പോക്ഖരണിം ഓഗാഹേത്വാ ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച സുട്ഠു അപബ്യൂള്ഹോ സേവാലോ ചിരേന ഉദകം ഓത്ഥരതി; ഏവമേവ തതോ വുട്ഠിതസ്സ ചിരേന വേദനാ ഉപ്പജ്ജതി. ഇതി ഭഗവാ തം ദിവസം മഹാബോധിപല്ലങ്കേ അഭിനവവിപസ്സനം പട്ഠപേന്തോ വിയ രൂപസത്തകം അരൂപസത്തകം നിഗ്ഗുമ്ബം നിജ്ജടം കത്വാ ചുദ്ദസഹാകാരേഹി സന്നേത്വാ മഹാവിപസ്സനായ വേദനം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ – ‘‘ദസമാസേ മാ ഉപ്പജ്ജിത്ഥാ’’തി സമാപത്തിം സമാപജ്ജി. സമാപത്തിവിക്ഖമ്ഭിതാ വേദനാ ദസമാസേ ന ഉപ്പജ്ജി യേവ.

ഗിലാനാ വുട്ഠിതോതി ഗിലാനോ ഹുത്വാ പുന വുട്ഠിതോ. മധുരകജാതോ വിയാതി സഞ്ജാതഗരുഭാവോ സഞ്ജാതഥദ്ധഭാവോ സൂലേ ഉത്താസിതപുരിസോ വിയ. ന പക്ഖായന്തീതി നപ്പകാസന്തി, നാനാകാരതോ ന ഉപട്ഠഹന്തി. ധമ്മാപി മം ന പടിഭന്തീതി സതിപട്ഠാനാദിധമ്മാ മയ്ഹം പാകടാ ന ഹോന്തീതി ദീപേതി. തന്തിധമ്മാ പന ഥേരസ്സ സുപഗുണാ. ന ഉദാഹരതീതി പച്ഛിമം ഓവാദം ന ദേതി. തം സന്ധായ വദതി.

൧൬൫. അനന്തരം അബാഹിരന്തി ധമ്മവസേന വാ പുഗ്ഗലവസേന വാ ഉഭയം അകത്വാ. ‘‘ഏത്തകം ധമ്മം പരസ്സ ന ദേസേസ്സാമീ’’തി ഹി ചിന്തേന്തോ ധമ്മം അബ്ഭന്തരം കരോതി നാമ. ‘‘ഏത്തകം പരസ്സ ദേസേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തോ ധമ്മം ബാഹിരം കരോതി നാമ. ‘‘ഇമസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ദേസേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തോ പന പുഗ്ഗലം അബ്ഭന്തരം കരോതി നാമ. ‘‘ഇമസ്സ ന ദേസേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേന്തോ പുഗ്ഗലം ബാഹിരം കരോതി നാമ. ഏവം അകത്വാ ദേസിതോതി അത്ഥോ. ആചരിയമുട്ഠീതി യഥാ ബാഹിരകാനം ആചരിയമുട്ഠി നാമ ഹോതി. ദഹരകാലേ കസ്സചി അകഥേത്വാ പച്ഛിമകാലേ മരണമഞ്ചേ നിപന്നാ പിയമനാപസ്സ അന്തേവാസികസ്സ കഥേന്തി, ഏവം തഥാഗതസ്സ – ‘‘ഇദം മഹല്ലകകാലേ പച്ഛിമട്ഠാനേ കഥേസ്സാമീ’’തി മുട്ഠിം കത്വാ ‘‘പരിഹരിസ്സാമീ’’തി ഠപിതം കിഞ്ചി നത്ഥീതി ദസ്സേതി.

അഹം ഭിക്ഖുസങ്ഘന്തി അഹമേവ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പരിഹരിസ്സാമീതി വാ മമുദ്ദേസികോതി അഹം ഉദ്ദിസിതബ്ബട്ഠേന ഉദ്ദേസോ അസ്സാതി മമുദ്ദേസികോ. മംയേവ ഉദ്ദിസിത്വാ മമ പച്ചാസീസമാനോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ഹോതു, മമ അച്ചയേന വാ മാ അഹേസും, യം വാ തം വാ ഹോതൂതി ഇതി വാ യസ്സ അസ്സാതി അത്ഥോ. ന ഏവം ഹോതീതി ബോധിപല്ലങ്കേയേവ ഇസ്സാമച്ഛരിയാനം വിഹതത്താ ഏവം ന ഹോതി. സ കിന്തി സോ കിം. ആസീതികോതി അസീതിസംവച്ഛരികോ. ഇദം പച്ഛിമവയഅനുപ്പത്തഭാവദീപനത്ഥം വുത്തം. വേഠമിസ്സകേനാതി ബാഹബന്ധചക്കബന്ധാദിനാ പടിസങ്ഖരണേന വേഠമിസ്സകേന. മഞ്ഞേതി ജിണ്ണസകടം വിയ വേഠമിസ്സകേന മഞ്ഞേ യാപേതി. അരഹത്തഫലവേഠനേന ചതുഇരിയാപഥകപ്പനം തഥാഗതസ്സ ഹോതീതി ദസ്സേതി.

ഇദാനി തമത്ഥം പകാസേന്തോ യസ്മിം, ആനന്ദ, സമയേതിആദിമാഹ. തത്ഥ സബ്ബനിമിത്താനന്തി രൂപനിമിത്താദീനം. ഏകച്ചാനം വേദനാനന്തി ലോകിയാനം വേദനാനം. തസ്മാതിഹാനന്ദാതി യസ്മാ ഇമിനാ ഫലസമാപത്തിവിഹാരേന ഫാസു ഹോതി, തസ്മാ തുമ്ഹേപി തദത്ഥായ ഏവം വിഹരഥാതി ദസ്സേതി. അത്തദീപാതി മഹാസമുദ്ദഗതദീപം വിയ അത്താനം ദീപം പതിട്ഠം കത്വാ വിഹരഥ. അത്തസരണാതി അത്തഗതികാവ ഹോഥ, മാ അഞ്ഞഗതികാ. ധമ്മദീപധമ്മസരണപദേസുപി ഏസേവ നയോ. തമതഗ്ഗേതി തമഅഗ്ഗേ. മജ്ഝേ തകാരോ പദസന്ധിവസേന വുത്തോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘ഇമേ അഗ്ഗതമാതി തമതഗ്ഗാ’’തി. ഏവം സബ്ബം തമയോഗം ഛിന്ദിത്വാ അതിവിയ അഗ്ഗേ ഉത്തമഭാവേ ഏതേ, ആനന്ദ, മമ ഭിക്ഖൂ ഭവിസ്സന്തി. തേസം അതിഅഗ്ഗേ ഭവിസ്സന്തി, യേ കേചി സിക്ഖാകാമാ, സബ്ബേപി തേ ചതുസതിപട്ഠാനഗോചരാവ ഭിക്ഖൂ അഗ്ഗേ ഭവിസ്സന്തീതി അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം സങ്ഗണ്ഹാതി.

ദുതിയഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിമിത്തോഭാസകഥാവണ്ണനാ

൧൬൬. വേസാലിം പിണ്ഡായ പാവിസീതി കദാ പാവിസി? ഉക്കചേലതോ നിക്ഖമിത്വാ വേസാലിം ഗതകാലേ. ഭഗവാ കിര വുട്ഠവസ്സോ വേളുവഗാമകാ നിക്ഖമിത്വാ സാവത്ഥിം ഗമിസ്സാമീതി ആഗതമഗ്ഗേനേവ പടിനിവത്തന്തോ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം പത്വാ ജേതവനം പാവിസി. ധമ്മസേനാപതി ഭഗവതോ വത്തം ദസ്സേത്വാ ദിവാട്ഠാനം ഗതോ. സോ തത്ഥ അന്തേവാസികേസു വത്തം ദസ്സേത്വാ പടിക്കന്തേസു ദിവാട്ഠാനം സമ്മജ്ജിത്വാ ചമ്മക്ഖണ്ഡം പഞ്ഞപേത്വാ പാദേ പക്ഖാലേത്വാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ഫലസമാപത്തിം പാവിസി. അഥസ്സ യഥാപരിച്ഛേദേന തതോ വുട്ഠിതസ്സ അയം പരിവിതക്കോ ഉദപാദി – ‘‘ബുദ്ധാ നു ഖോ പഠമം പരിനിബ്ബായന്തി, അഗസാവകാ നു ഖോ’’തി? തതോ – ‘‘അഗ്ഗസാവകാ പഠമ’’ന്തി ഞത്വാ അത്തനോ ആയുസങ്ഖാരം ഓലോകേസി. സോ – ‘‘സത്താഹമേവ മേ ആയുസങ്ഖാരോ പവത്തതീ’’തി ഞത്വാ – ‘‘കത്ഥ പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. തതോ – ‘‘രാഹുലോ താവതിംസേസു പരിനിബ്ബുതോ, അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരോ ഛദ്ദന്തദഹേ, അഹം കത്ഥ പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി പുന ചിന്തേന്തോ മാതരം ആരബ്ഭ സതിം ഉപ്പാദേസി – ‘‘മയ്ഹം മാതാ സത്തന്നം അരഹന്താനം മാതാ ഹുത്വാപി ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘേസു അപ്പസന്നാ, അത്ഥി നു ഖോ തസ്സാ ഉപനിസ്സയോ, നത്ഥി നു ഖോ’’തി ആവജ്ജേത്വാ സോതാപത്തിമഗ്ഗസ്സ ഉപനിസ്സയം ദിസ്വാ – ‘‘കസ്സ ദേസനായ അഭിസമയോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഓലോകേന്തോ – ‘‘മമേവ ധമ്മദേസനായ ഭവിസ്സതി, ന അഞ്ഞസ്സ. സചേ ഖോ പനാഹം അപ്പോസ്സുക്കോ ഭവേയ്യം, ഭവിസ്സന്തി മേ വത്താരോ – ‘സാരിപുത്തത്ഥേരോ അവസേസജനാനമ്പി അവസ്സയോ ഹോതി. തഥാ ഹിസ്സ സമചിത്തസുത്തദേസനാദിവസേ (അ. നി. ൧.൩൭) കോടിസതസഹസ്സദേവതാ അരഹത്തം പത്താ. തയോ മഗ്ഗേ പടിവിദ്ധദേവതാനം ഗണനാ നത്ഥി. അഞ്ഞേസു ച ഠാനേസു അനേകാ അഭിസമയാ ദിസ്സന്തി. ഥേരേവ ചിത്തം പസാദേത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്താനേവ അസീതികുലസഹസ്സാനി. സോ ദാനി സകമാതുമിച്ഛാദസ്സനമത്തമ്പി ഹരിതും നാസക്ഖീ’തി. തസ്മാ മാതരം മിച്ഛാദസ്സനാ മോചേത്വാ ജാതോവരകേയേവ പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ – ‘‘അജ്ജേവ ഭഗവന്തം അനുജാനാപേത്വാ നിക്ഖമിസ്സാമീ’’തി ചുന്ദത്ഥേരം ആമന്തേസി. ‘‘ആവുസോ, ചുന്ദ, അമ്ഹാകം പഞ്ചസതായ ഭിക്ഖുപരിസായ സഞ്ഞം ദേഹി – ‘ഗണ്ഹഥാവുസോ പത്തചീവരാനി, ധമ്മസേനാപതി നാളകഗാമം ഗന്തുകാമോ’തി’’. ഥേരോ തഥാ അകാസി. ഭിക്ഖൂ സേനാസനം സംസാമേത്വാ പത്തചീവരമാദായ ഥേരസ്സ സന്തികം ആഗമംസു. ഥേരോ സേനാസനം സംസാമേത്വാ ദിവാട്ഠാനം സമ്മജ്ജിത്വാ ദിവാട്ഠാനദ്വാരേ ഠത്വാ ദിവാട്ഠാനം ഓലോകേന്തോ – ‘‘ഇദം ദാനി പച്ഛിമദസ്സനം, പുന ആഗമനം നത്ഥീ’’തി പഞ്ചസതഭിക്ഖുപരിവുതോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ ഏതദവോച –

‘‘ഛിന്നോ ദാനി ഭവിസ്സാമി, ലോകനാഥ മഹാമുനി;

ഗമനാഗമനം നത്ഥി, പച്ഛിമാ വന്ദനാ അയം.

ജീവിതം അപ്പകം മയ്ഹം, ഇതോ സത്താഹമച്ചയേ;

നിക്ഖിപേയ്യാമഹം ദേഹം, ഭാരവോരോപനം യഥാ.

അനുജാനാതു മേ ഭന്തേ, ഭഗവാ, അനുജാനാതു സുഗതോ;

പരിനിബ്ബാനകാലോ മേ, ഓസ്സട്ഠോ ആയുസങ്ഖാരോ’’തി.

ബുദ്ധാ പന യസ്മാ ‘‘പരിനിബ്ബാഹീ’’തി വുത്തേ മരണസംവണ്ണനം സംവണ്ണേന്തി നാമ, ‘‘മാ പരിനിബ്ബാഹീ’’തി വുത്തേ വട്ടസ്സ ഗുണം കഥേന്തീതി മിച്ഛാദിട്ഠികാ ദോസം ആരോപേസ്സന്തി, തസ്മാ തദുഭയമ്പി ന വദന്തി. തേന നം ഭഗവാ ആഹ – ‘‘കത്ഥ പരിനിബ്ബായിസ്സസി സാരിപുത്താ’’തി? ‘‘അത്ഥി, ഭന്തേ, മഗധേസു നാളകഗാമേ ജാതോവരകോ, തത്ഥാഹം പരിനിബ്ബായിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘യസ്സ ദാനി ത്വം, സാരിപുത്ത, കാലം മഞ്ഞസി, ഇദാനി പന തേ ജേട്ഠകനിട്ഠഭാതികാനം താദിസസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദസ്സനം ദുല്ലഭം ഭവിസ്സതീതി ദേസേഹി തേസം ധമ്മ’’ന്തി ആഹ.

ഥേരോ – ‘‘സത്ഥാ മയ്ഹം ഇദ്ധിവികുബ്ബനപുബ്ബങ്ഗമം ധമ്മദേസനം പച്ചാസീസതീ’’തി ഞത്വാ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ താലപ്പമാണം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പുന ഓരുയ്ഹ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ സത്തതാലപ്പമാണേ അന്തലിക്ഖേ ഠിതോ ഇദ്ധിവികുബ്ബനം ദസ്സേത്വാ ധമ്മം ദേസേസി. സകലനഗരം സന്നിപതി. ഥേരോ ഓരുയ്ഹ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ ‘‘ഗമനകാലോ മേ, ഭന്തേ’’തി ആഹ. ഭഗവാ ‘‘ധമ്മസേനാപതിം പടിപാദേസ്സാമീ’’തി ധമ്മാസനാ ഉട്ഠായ ഗന്ധകുടിഅഭിമുഖോ ഗന്ത്വാ മണിഫലകേ അട്ഠാസി. ഥേരോ തിക്ഖത്തും പദക്ഖിണം കത്വാ ചതൂസു ഠാനേസു വന്ദിത്വാ – ‘‘ഭഗവാ ഇതോ കപ്പസതസഹസ്സാധികസ്സ അസങ്ഖ്യേയ്യസ്സ ഉപരി അനോമദസ്സിസമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പാദമൂലേ നിപതിത്വാ തുമ്ഹാകം ദസ്സനം പത്ഥേസിം. സാ മേ പത്ഥനാ സമിദ്ധാ, ദിട്ഠാ തുമ്ഹേ, തം പഠമദസ്സനം, ഇദം പച്ഛിമദസ്സനം. പുന തുമ്ഹാകം ദസ്സനം നത്ഥീ’’തി – വത്വാ ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലം അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ യാവ ദസ്സനവിസയോ, താവ അഭിമുഖോവ പടിക്കമിത്വാ ‘‘ഇതോ പട്ഠായ ചുതിപടിസന്ധിവസേന കിസ്മിഞ്ചി ഠാനേ ഗമനാഗമനം നാമ നത്ഥീ’’തി വന്ദിത്വാ പക്കാമി. ഉദകപരിയന്തം കത്വാ മഹാഭൂമിചാലോ അഹോസി. ഭഗവാ പരിവാരേത്വാ ഠിതേ ഭിക്ഖൂ ആഹ – ‘‘അനുഗച്ഛഥ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹാകം ജേട്ഠഭാതിക’’ന്തി. ഭിക്ഖൂ യാവ ദ്വാരകോട്ഠകാ അഗമംസു. ഥേരോ – ‘‘തിട്ഠഥ, തുമ്ഹേ ആവുസോ, അപ്പമത്താ ഹോഥാ’’തി നിവത്താപേത്വാ അത്തനോ പരിസായേവ സദ്ധിം പക്കാമി. മനുസ്സാ – ‘‘പുബ്ബേ അയ്യോ പച്ചാഗമനചാരികം ചരതി, ഇദം ദാനി ഗമനം ന പുന പച്ചാഗമനായാ’’തി പരിദേവന്താ അനുബന്ധിംസു. തേപി ‘‘അപ്പമത്താ ഹോഥ ആവുസോ, ഏവംഭാവിനോ നാമ സങ്ഖാരാ’’തി നിവത്താപേസി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ അന്തരാമഗ്ഗേ സത്താഹം മനുസ്സാനം അനുഗ്ഗഹം കരോന്തോ സായം നാളകഗാമം പത്വാ ഗാമദ്വാരേ നിഗ്രോധരുക്ഖമൂലേ അട്ഠാസി. അഥ ഉപരേവതോ നാമ ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യോ ബഹിഗാമം ഗച്ഛന്തോ ഥേരം ദിസ്വാ ഉപസങ്കമിത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. ഥേരോ തം ആഹ – ‘‘അത്ഥി ഗേഹേ തേ അയ്യികാ’’തി? ആമ, ഭന്തേതി. ഗച്ഛ അമ്ഹാകം ഇധാഗതഭാവം ആരോചേഹി. ‘‘കസ്മാ ആഗതോ’’തി ച വുത്തേ ‘‘അജ്ജ കിര ഏകദിവസം അന്തോഗാമേ ഭവിസ്സതി, ജാതോവരകം പടിജഗ്ഗഥ, പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം നിവാസനട്ഠാനം ജാനാഥാ’’തി. സോ ഗന്ത്വാ ‘‘അയ്യികേ, മയ്ഹം മാതുലോ ആഗതോ’’തി ആഹ. ഇദാനി കുഹിന്തി? ഗാമദ്വാരേതി. ഏകകോവ, അഞ്ഞോപി കോചി അത്ഥീതി? അത്ഥി പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂതി. കിം കാരണാ ആഗതോതി? സോ തം പവത്തിം ആരോചേസി. ബ്രാഹ്മണീ – ‘‘കിം നു ഖോ ഏത്തകാനം വസനട്ഠാനം പടിജഗ്ഗാപേതി, ദഹരകാലേ പബ്ബജിത്വാ മഹല്ലകകാലേ ഗിഹീ ഹോതുകാമോ’’തി ചിന്തേന്തീ ജാതോവരകം പടിജഗ്ഗാപേത്വാ പഞ്ചസതാനം ഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനം കാരേത്വാ ദണ്ഡദീപികായോ ജാലേത്വാ ഥേരസ്സ പാഹേസി.

ഥേരോ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം പാസാദം അഭിരുഹി. അഭിരുഹിത്വാ ച ജാതോവരകം പവിസിത്വാ നിസീദി. നിസജ്ജേവ – ‘‘തുമ്ഹാകം വസനട്ഠാനം ഗച്ഛഥാ’’തി ഭിക്ഖൂ ഉയ്യോജേസി. തേസു ഗതമത്തേസുയേവ ഥേരസ്സ ഖരോ ആബാധോ ഉപ്പജ്ജി, ലോഹിതപക്ഖന്ദികാ മാരണന്തികാ വേദനാ വത്തന്തി, ഏകം ഭാജനം പവിസതി, ഏകം നിക്ഖമതി. ബ്രാഹ്മണീ – ‘‘മമ പുത്തസ്സ പവത്തി മയ്ഹം ന രുച്ചതീ’’തി അത്തനോ വസനഗബ്ഭദ്വാരം നിസ്സായ അട്ഠാസി. ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ‘‘ധമ്മസേനാപതി കുഹിം വിഹരതീ’’തി ഓലോകേന്താ ‘‘നാളകഗാമേ ജാതോവരകേ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നോ, പച്ഛിമദസ്സനം ഗമിസ്സാമാ’’തി ആഗമ്മ വന്ദിത്വാ അട്ഠംസു. ഥേരോ – കേ തുമ്ഹേതി? മഹാരാജാനോ, ഭന്തേതി. കസ്മാ ആഗതത്ഥാതി? ഗിലാനുപട്ഠാകാ ഭവിസ്സാമാതി. ഹോതു, അത്ഥി ഗിലാനുപട്ഠാകോ, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേതി ഉയ്യോജേസി. തേസം ഗതാവസാനേ തേനേവ നയേന സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ, തസ്മിം ഗതേ സുയാമാദയോ മഹാബ്രഹ്മാ ച ആഗമിംസു. തേപി തഥേവ ഥേരോ ഉയ്യോജേസി.

ബ്രാഹ്മണീ ദേവതാനം ആഗമനഞ്ച ഗമനഞ്ച ദിസ്വാ – ‘‘കേ നു ഖോ ഏതേ മമ പുത്തം വന്ദിത്വാ ഗച്ഛന്തീ’’തി ഥേരസ്സ ഗബ്ഭദ്വാരം ഗന്ത്വാ – ‘‘താത, ചുന്ദ, കാ പവത്തീ’’തി പുച്ഛി. സോ തം പവത്തിം ആചിക്ഖിത്വാ – ‘‘മഹാഉപാസികാ, ഭന്തേ ആഗതാ’’തി ആഹ. ഥേരോ കസ്മാ അവേലായ ആഗതത്ഥാതി പുച്ഛി. സാ തുയ്ഹം താത ദസ്സനത്ഥായാതി വത്വാ ‘‘താത കേ പഠമം ആഗതാ’’തി പുച്ഛി. ചത്താരോ മഹാരാജാനോ, ഉപാസികേതി. താത, ത്വം ചതൂഹി മഹാരാജേഹി മഹന്തതരോതി? ആരാമികസദിസാ ഏതേ ഉപാസികേ, അമ്ഹാകം സത്ഥു പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ ഖഗ്ഗഹത്ഥാ ഹുത്വാ ആരക്ഖം അകംസൂതി. തേസം താത, ഗതാവസാനേ കോ ആഗതോതി? സക്കോ ദേവാനമിന്ദോതി. ദേവരാജതോപി ത്വം താത, മഹന്തതരോതി? ഭണ്ഡഗാഹകസാമണേരസദിസോ ഏസ ഉപാസികേ, അമ്ഹാകം സത്ഥു താവതിംസതോ ഓതരണകാലേ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഓതിണ്ണോതി. തസ്സ താത ഗതാവസാനേ ജോതമാനോ വിയ കോ ആഗതോതി? ഉപാസികേ തുയ്ഹം ഭഗവാ ച സത്ഥാ ച മഹാബ്രഹ്മാ നാമ ഏസോതി. മയ്ഹം ഭഗവതോ മഹാബ്രഹ്മതോപി ത്വം താത മഹന്തതരോതി? ആമ ഉപാസികേ, ഏതേ നാമ കിര അമ്ഹാകം സത്ഥു ജാതദിവസേ ചത്താരോ മഹാബ്രഹ്മാനോ മഹാപുരിസം സുവണ്ണജാലേന പടിഗ്ഗണ്ഹിംസൂതി.

അഥ ബ്രാഹ്മണിയാ – ‘‘പുത്തസ്സ താവ മേ അയം ആനുഭാവോ, കീദിസോ വത മയ്ഹം പുത്തസ്സ ഭഗവതോ സത്ഥു ആനുഭാവോ ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തയന്തിയാ സഹസാ പഞ്ചവണ്ണാ പീതി ഉപ്പജ്ജിത്വാ സകലസരീരേ ഫരി. ഥേരോ – ‘‘ഉപ്പന്നം മേ മാതു പീതിസോമനസ്സം, അയം ദാനി കാലോ ധമ്മദേസനായാ’’തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘കിം ചിന്തേസി മഹാഉപാസികേ’’തി ആഹ. സാ – ‘‘പുത്തസ്സ താവ മേ അയം ഗുണോ, സത്ഥു പനസ്സ കീദിസോ ഗുണോ ഭവിസ്സതീതി ഇദം, താത, ചിന്തേമീ’’തി ആഹ. മഹാഉപാസികേ, മയ്ഹം സത്ഥു ജാതക്ഖണേ, മഹാഭിനിക്ഖമനേ, സമ്ബോധിയം, ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേ ച ദസസഹസ്സിലോകധാതു കമ്പിത്ഥ, സീലേന സമാധിനാ പഞ്ഞായ വിമുത്തിയാ വിമുത്തിഞാണദസ്സനേന സമോ നാമ നത്ഥി, ഇതിപി സോ ഭഗവാതി വിത്ഥാരേത്വാ ബുദ്ധഗുണപ്പടിസംയുത്തം ധമ്മദേസനം കഥേസി.

ബ്രാഹ്മണീ പിയപുത്തസ്സ ധമ്മദേസനാപരിയോസാനേ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ പുത്തം ആഹ – ‘‘താത, ഉപതിസ്സ, കസ്മാ ഏവമകാസി, ഏവരൂപം നാമ അമതം മയ്ഹം ഏത്തകം കാലം ന അദാസീ’’തി. ഥേരോ – ‘‘ദിന്നം ദാനി മേ മാതു രൂപസാരിയാ ബ്രാഹ്മണിയാ പോസാവനികമൂലം, ഏത്തകേന വട്ടിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ‘‘ഗച്ഛ മഹാഉപാസികേ’’തി ബ്രാഹ്മണിം ഉയ്യോജേത്വാ ‘‘ചുന്ദ കാ വേലാ’’തി ആഹ. ബലവപച്ചൂസകാലോ, ഭന്തേതി. തേന ഹി ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതേഹീതി. സന്നിപതിതോ, ഭന്തേ, സങ്ഘോതി. മം ഉക്ഖിപിത്വാ നിസീദാപേഹി ചുന്ദാതി ഉക്ഖിപിത്വാ നിസീദാപേസി. ഥേരോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ആവുസോ ചതുചത്താലീസം വോ വസ്സാനി മയാ സദ്ധിം വിചരന്താനം യം മേ കായികം വാ വാചസികം വാ ന രോചേഥ, ഖമഥ തം ആവുസോതി. ഏത്തകം, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ഛായാ വിയ തുമ്ഹേ അമുഞ്ചിത്വാ വിചരന്താനം അരുച്ചനകം നാമ നത്ഥി, തുമ്ഹേ പന അമ്ഹാകം ഖമഥാതി. അഥ ഥേരോ അരുണസിഖായ പഞ്ഞായമാനായ മഹാപഥവിം ഉന്നാദയന്തോ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബായി. ബഹൂ ദേവമനുസ്സാ ഥേരസ്സ പരിനിബ്ബാനേ സക്കാരം കരിംസു.

ആയസ്മാ ചുന്ദോ ഥേരസ്സ പത്തചീവരഞ്ച ധാതുപരിസ്സാവനഞ്ച ഗഹേത്വാ ജേതവനം ഗന്ത്വാ ആനന്ദത്ഥേരം ഗഹേത്വാ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമി. ഭഗവാ ധാതുപരിസ്സാവനം ഗഹേത്വാ പഞ്ചഹി ഗാഥാസതേഹി ഥേരസ്സ ഗുണം കഥേത്വാ ധാതുചേതിയം കാരാപേത്വാ രാജഗഹഗമനത്ഥായ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ സഞ്ഞം അദാസി. ഥേരോ ഭിക്ഖൂനം ആരോചേസി. ഭഗവാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ രാജഗഹം അഗമാസി. തത്ഥ ഗതകാലേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരോ പരിനിബ്ബായി. ഭഗവാ തസ്സ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ ചേതിയം കാരാപേത്വാ രാജഗഹതോ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന ഗങ്ഗാഭിമുഖോ ഗന്ത്വാ ഉക്കചേലം അഗമാസി. തത്ഥ ഗങ്ഗാതീരേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ നിസീദിത്വാ തത്ഥ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാനം പരിനിബ്ബാനപ്പടിസംയുത്തം സുത്തം ദേസേത്വാ ഉക്കചേലതോ നിക്ഖമിത്വാ വേസാലിം അഗമാസി. ഏവം ഗതേ അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ വേസാലിം പിണ്ഡായ പാവിസീതി അയമേത്ഥ അനുപുബ്ബീ കഥാ.

നിസീദനന്തി ഏത്ഥ ചമ്മക്ഖണ്ഡം അധിപ്പേതം. ഉദേനചേതിയന്തി ഉദേനയക്ഖസ്സ ചേതിയട്ഠാനേ കതവിഹാരോ വുച്ചതി. ഗോതമകാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഭാവിതാതി വഡ്ഢിതാ. ബഹുലീകതാതി പുനപ്പുനം കതാ. യാനീകതാതി യുത്തയാനം വിയ കതാ. വത്ഥുകതാതി പതിട്ഠാനട്ഠേന വത്ഥു വിയ കതാ. അനുട്ഠിതാതി അധിട്ഠിതാ. പരിചിതാതി സമന്തതോ ചിതാ സുവഡ്ഢിതാ. സുസമാരദ്ധാതി സുട്ഠു സമാരദ്ധാ.

ഇതി അനിയമേന കഥേത്വാ പുന നിയമേത്വാ ദസ്സേന്തോ തഥാഗതസ്സ ഖോതിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ച കപ്പന്തി ആയുകപ്പം. തസ്മിം തസ്മിം കാലേ യം മനുസ്സാനം ആയുപ്പമാണം ഹോതി, തം പരിപുണ്ണം കരോന്തോ തിട്ഠേയ്യ. കപ്പാവസേസം വാതി – ‘‘അപ്പം വാ ഭിയ്യോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൭; അ. നി. ൬.൭൪) വുത്തവസ്സസതതോ അതിരേകം വാ. മഹാസീവത്ഥേരോ പനാഹ – ‘‘ബുദ്ധാനം അട്ഠാനേ ഗജ്ജിതം നാമ നത്ഥി. യഥേവ ഹി വേളുവഗാമകേ ഉപ്പന്നം മാരണന്തികം വേദനം ദസ മാസേ വിക്ഖമ്ഭേതി, ഏവം പുനപ്പുനം തം സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ ദസ ദസ മാസേ വിക്ഖമ്ഭേന്തോ ഇമം ഭദ്ദകപ്പമേവ തിട്ഠേയ്യ, കസ്മാ പന ന ഠിതോതി? ഉപാദിന്നകസരീരം നാമ ഖണ്ഡിച്ചാദീഹി അഭിഭുയ്യതി, ബുദ്ധാ ച ഖണ്ഡിച്ചാദിഭാവം അപത്വാ പഞ്ചമേ ആയുകോട്ഠാസേ ബഹുജനസ്സ പിയമനാപകാലേയേവ പരിനിബ്ബായന്തി. ബുദ്ധാനുബുദ്ധേസു ച മഹാസാവകേസു പരിനിബ്ബുതേസു ഏകകേനേവ ഖാണുകേന വിയ ഠാതബ്ബം ഹോതി, ദഹരസാമണേരപരിവാരിതേന വാ. തതോ – ‘അഹോ ബുദ്ധാനം പരിസാ’തി ഹീളേതബ്ബതം ആപജ്ജേയ്യ. തസ്മാ ന ഠിതോ’’തി. ഏവം വുത്തേപി സോ ന രുച്ചതി, ‘‘ആയുകപ്പോ’’തി ഇദമേവ അട്ഠകഥായം നിയമിതം.

൧൬൭. യഥാ തം മാരേന പരിയുട്ഠിതചിത്തോതി ഏത്ഥ തന്തി നിപാതമത്തം. യഥാ മാരേന പരിയുട്ഠിതചിത്തോ അജ്ഝോത്ഥടചിത്തോ അഞ്ഞോപി കോചി പുഥുജ്ജനോ പടിവിജ്ഝിതും ന സക്കുണേയ്യ, ഏവമേവ നാസക്ഖി പടിവിജ്ഝിതുന്തി അത്ഥോ. കിം കാരണാ? മാരോ ഹി യസ്സ സബ്ബേന സബ്ബം ദ്വാദസ വിപല്ലാസാ അപ്പഹീനാ, തസ്സ ചിത്തം പരിയുട്ഠാതി. ഥേരസ്സ ചത്താരോ വിപല്ലാസാ അപ്പഹീനാ, തേനസ്സ മാരോ ചിത്തം പരിയുട്ഠാതി. സോ പന ചിത്തപരിയുട്ഠാനം കരോന്തോ കിം കരോതീതി? ഭേരവം രൂപാരമ്മണം വാ ദസ്സേതി, സദ്ദാരമ്മണം വാ സാവേതി, തതോ സത്താ തം ദിസ്വാ വാ സുത്വാ വാ സതിം വിസ്സജ്ജേത്വാ വിവടമുഖാ ഹോന്തി. തേസം മുഖേന ഹത്ഥം പവേസേത്വാ ഹദയം മദ്ദതി. തതോ വിസഞ്ഞാവ ഹുത്വാ തിട്ഠന്തി. ഥേരസ്സ പനേസ മുഖേന ഹത്ഥം പവേസേതും കിം സക്ഖിസ്സതി? ഭേരവാരമ്മണം പന ദസ്സേതി. തം ദിസ്വാ ഥേരോ നിമിത്തോഭാസം ന പടിവിജ്ഝി. ഭഗവാ ജാനന്തോയേവ – ‘‘കിമത്ഥം യാവതതിയം ആമന്തേസീ’’തി? പരതോ ‘‘തിട്ഠതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ’’തി യാചിതേ ‘‘തുയ്ഹേവേതം ദുക്കടം, തുയ്ഹേവേതം അപരദ്ധ’’ന്തി ദോസാരോപനേന സോകതനുകരണത്ഥം.

മാരയാചനകഥാവണ്ണനാ

൧൬൮. മാരോ പാപിമാതി ഏത്ഥ മാരോതി സത്തേ അനത്ഥേ നിയോജേന്തോ മാരേതീതി മാരോ. പാപിമാതി തസ്സേവ വേവചനം. സോ ഹി പാപധമ്മസമന്നാഗതത്താ ‘‘പാപിമാ’’തി വുച്ചതി. കണ്ഹോ, അന്തകോ, നമുചി, പമത്തബന്ധൂതിപി തസ്സേവ നാമാനി. ഭാസിതാ ഖോ പനേസാതി അയഞ്ഹി ഭഗവതോ സമ്ബോധിപത്തിയാ അട്ഠമേ സത്താഹേ ബോധിമണ്ഡേയേവ ആഗന്ത്വാ – ‘‘ഭഗവാ യദത്ഥം തുമ്ഹേഹി പാരമിയോ പൂരിതാ, സോ വോ അത്ഥോ അനുപ്പത്തോ, പടിവിദ്ധം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, കിം തേ ലോകവിചാരണേനാ’’തി വത്വാ, യഥാ അജ്ജ, ഏവമേവ ‘‘പരിനിബ്ബാതു ദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ’’തി യാചി. ഭഗവാ ചസ്സ – ‘‘ന താവാഹ’’ന്തിആദീനി വത്വാ പടിക്ഖിപി. തം സന്ധായ ‘‘ഭാസിതാ ഖോ പനേസാ ഭന്തേ’’തിആദിമാഹ.

തത്ഥ വിയത്താതി മഗ്ഗവസേന വിയത്താ. തഥേവ വിനീതാ തഥാ വിസാരദാ. ബഹുസ്സുതാതി തേപിടകവസേന ബഹു സുതമേതേസന്തി ബഹുസ്സുതാ. തമേവ ധമ്മം ധാരേന്തീതി ധമ്മധരാ. അഥവാ പരിയത്തിബഹുസ്സുതാ ചേവ പടിവേധബഹുസ്സുതാ ച. പരിയത്തിപടിവേധധമ്മാനംയേവ ധാരണതോ ധമ്മധരാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ധമ്മാനുധമ്മപടിപന്നാതി അരിയധമ്മസ്സ അനുധമ്മഭൂതം വിപസ്സനാധമ്മം പടിപന്നാ. സാമീചിപ്പടിപന്നാതി അനുച്ഛവികപടിപദം പടിപന്നാ. അനുധമ്മചാരിനോതി അനുധമ്മചരണസീലാ. സകം ആചരിയകന്തി അത്തനോ ആചരിയവാദം. ആചിക്ഖിസ്സന്തീതിആദീനി സബ്ബാനി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ വേവചനാനി. സഹധമ്മേനാതി സഹേതുകേന സകാരണേന വചനേന. സപ്പാടിഹാരിയന്തി യാവ ന നിയ്യാനികം കത്വാ ധമ്മം ദേസേസ്സന്തി.

ബ്രഹ്മചരിയന്തി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം സകലം സാസനബ്രഹ്മചരിയം. ഇദ്ധന്തി സമിദ്ധം ഝാനസ്സാദവസേന. ഫീതന്തി വുദ്ധിപ്പത്തം സബ്ബഫാലിഫുല്ലം വിയ അഭിഞ്ഞായ സമ്പത്തിവസേന. വിത്ഥാരികന്തി വിത്ഥതം തസ്മിം തസ്മിം ദിസാഭാഗേ പതിട്ഠിതവസേന. ബാഹുജഞ്ഞന്തി ബഹുജനേഹി ഞാതം പടിവിദ്ധം മഹാജനാഭിസമയവസേന. പുഥുഭൂതന്തി സബ്ബാകാരവസേന പുഥുലഭാവപ്പത്തം. കഥം? യാവ ദേവമനുസ്സേഹി സുപ്പകാസിതന്തി യത്തകാ വിഞ്ഞുജാതികാ ദേവാ ചേവ മനുസ്സാ ച അത്ഥി സബ്ബേഹി സുട്ഠു പകാസിതന്തി അത്ഥോ.

അപ്പോസ്സുക്കോതി നിരാലയോ. ത്വഞ്ഹി പാപിമ, അട്ഠമസത്താഹതോ പട്ഠായ – ‘‘പരിനിബ്ബാതു ദാനി, ഭന്തേ, ഭഗവാ പരിനിബ്ബാതു, സുഗതോ’’തി വിരവന്തോ ആഹിണ്ഡിത്ഥ. അജ്ജ ദാനി പട്ഠായ വിഗതുസ്സാഹോ ഹോഹി; മാ മയ്ഹം പരിനിബ്ബാനത്ഥം വായാമം കരോഹീതി വദതി.

ആയുസങ്ഖാരഓസ്സജ്ജനവണ്ണനാ

൧൬൯. സതോ സമ്പജാനോ ആയുസങ്ഖാരം ഓസ്സജീതി സതിം സൂപട്ഠിതം കത്വാ ഞാണേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ആയുസങ്ഖാരം വിസ്സജ്ജി, പജഹി. തത്ഥ ന ഭഗവാ ഹത്ഥേന ലേഡ്ഡും വിയ ആയുസങ്ഖാരം ഓസ്സജി, തേമാസമത്തമേവ പന സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ തതോ പരം ന സമാപജ്ജിസ്സാമീതി ചിത്തം ഉപ്പാദേസി. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘ഓസ്സജീ’’തി. ‘‘ഉസ്സജ്ജീ’’തി പി പാഠോ. മഹാഭൂമിചാലോതി മഹന്തോ പഥവീകമ്പോ. തദാ കിര ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു കമ്പിത്ഥ. ഭിംസനകോതി ഭയജനകോ. ദേവദുന്ദുഭിയോ ച ഫലിംസൂതി ദേവഭേരിയോ ഫലിംസു, ദേവോ സുക്ഖഗജ്ജിതം ഗജ്ജി, അകാലവിജ്ജുലതാ നിച്ഛരിംസു, ഖണികവസ്സം വസ്സീതി വുത്തം ഹോതി.

ഉദാനം ഉദാനേസീതി കസ്മാ ഉദാനേസി? കോചി നാമ വദേയ്യ – ‘‘ഭഗവാ പച്ഛതോ പച്ഛതോ അനുബന്ധിത്വാ – ‘പരിനിബ്ബായഥ, ഭന്തേ, പരിനിബ്ബായഥ, ഭന്തേ’തി ഉപദ്ദുതോ ഭയേന ആയുസങ്ഖാരം വിസ്സജ്ജേസീ’’തി. ‘‘തസ്സോകാസോ മാ ഹോതു, ഭീതസ്സ ഉദാനം നാമ നത്ഥീ’’തി ഏതസ്സ ദീപനത്ഥം പീതിവേഗവിസ്സട്ഠം ഉദാനം ഉദാനേസി.

തത്ഥ സബ്ബേസം സോണസിങ്ഗാലാദീനമ്പി പച്ചക്ഖഭാവതോ തുലിതം പരിച്ഛിന്നന്തി തുലം. കിം തം? കാമാവചരകമ്മം. ന തുലം, ന വാ തുലം സദിസമസ്സ അഞ്ഞം ലോകിയം കമ്മം അത്ഥീതി അതുലം. കിം തം? മഹഗ്ഗതകമ്മം. അഥവാ കാമാവചരരൂപാവചരം തുലം, അരൂപാവചരം അതുലം. അപ്പവിപാകം വാ തുലം, ബഹുവിപാകം അതുലം. സമ്ഭവന്തി സമ്ഭവസ്സ ഹേതുഭൂതം, പിണ്ഡകാരകം രാസികാരകന്തി അത്ഥോ. ഭവസങ്ഖാരന്തി പുനബ്ഭവസങ്ഖാരണകം. അവസ്സജീതി വിസ്സജ്ജേസി. മുനീതി ബുദ്ധമുനി. അജ്ഝത്തരതോതി നിയകജ്ഝത്തരതോ. സമാഹിതോതി ഉപചാരപ്പനാസമാധിവസേന സമാഹിതോ. അഭിന്ദി കവചമിവാതി കവചം വിയ അഭിന്ദി. അത്തസമ്ഭവന്തി അത്തനി സഞ്ജാതം കിലേസം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘സവിപാകട്ഠേന സമ്ഭവം, ഭവാഭിസങ്ഖാരണട്ഠേന ഭവസങ്ഖാരന്തി ച ലദ്ധനാമം തുലാതുലസങ്ഖാതം ലോകിയകമ്മഞ്ച ഓസ്സജി. സങ്ഗാമസീസേ മഹായോധോ കവചം വിയ അത്തസമ്ഭവം കിലേസഞ്ച അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ ഹുത്വാ അഭിന്ദീ’’തി.

അഥ വാ തുലന്തി തുലേന്തോ തീരേന്തോ. അതുലഞ്ച സമ്ഭവന്തി നിബ്ബാനഞ്ചേവ സമ്ഭവഞ്ച. ഭവസങ്ഖാരന്തി ഭവഗാമികമ്മം. അവസ്സജി മുനീതി ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാ അനിച്ചാ, പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം നിരോധോ നിബ്ബാനം നിച്ച’’ന്തിആദിനാ (പടി. മ. ൩.൩൮) നയേന തുലയന്തോ ബുദ്ധമുനി ഭവേ ആദീനവം, നിബ്ബാനേ ച ആനിസംസം ദിസ്വാ തം ഖന്ധാനം മൂലഭൂതം ഭവസങ്ഖാരകമ്മം – ‘‘കമ്മക്ഖയായ സംവത്തതീ’’തി (മ. നി. ൨.൮൧) ഏവം വുത്തേന കമ്മക്ഖയകരേന അരിയമഗ്ഗേന അവസ്സജി. കഥം? അജ്ഝത്തരതോ സമാഹിതോ അഭിന്ദി കവചമിവ അത്തനി സമ്ഭവം. സോ ഹി വിപസ്സനാവസേന അജ്ഝത്തരതോ സമഥവസേന സമാഹിതോതി ഏവം പുബ്ബഭാഗതോ പട്ഠായ സമഥവിപസ്സനാബലേന കവചമിവ അത്തഭാവം പരിയോനന്ധിത്വാ ഠിതം, അത്തനി സമ്ഭവത്താ ‘‘അത്തസമ്ഭവ’’ന്തി ലദ്ധനാമം സബ്ബകിലേസജാലം അഭിന്ദി. കിലേസാഭാവേന ച കതകമ്മം അപ്പടിസന്ധികത്താ അവസ്സട്ഠം നാമ ഹോതീതി ഏവം കിലേസപ്പഹാനേന കമ്മം പജഹി, പഹീനകിലേസസ്സ ച ഭയം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ അഭീതോവ ആയുസങ്ഖാരം ഓസ്സജി, അഭീതഭാവഞാപനത്ഥഞ്ച ഉദാനം ഉദാനേസീതി വേദിതബ്ബോ.

മഹാഭൂമിചാലവണ്ണനാ

൧൭൧. യം മഹാവാതാതി യേന സമയേന യസ്മിം വാ സമയേ മഹാവാതാ വായന്തി, മഹാവാതാ വായന്താപി ഉക്ഖേപകവാതാ നാമ ഉട്ഠഹന്തി, തേ വായന്താ സട്ഠിസഹസ്സാധികനവയോജനസതസഹസ്സബഹലം ഉദകസന്ധാരകം വാതം ഉപച്ഛിന്ദന്തി, തതോ ആകാസേ ഉദകം ഭസ്സതി, തസ്മിം ഭസ്സന്തേ പഥവീ ഭസ്സതി. പുന വാതോ അത്തനോ ബലേന അന്തോധമകരണേ വിയ ഉദകം ആബന്ധിത്വാ ഗണ്ഹാതി, തതോ ഉദകം ഉഗ്ഗച്ഛതി, തസ്മിം ഉഗ്ഗച്ഛന്തേ പഥവീ ഉഗ്ഗച്ഛതി. ഏവം ഉദകം കമ്പിതം പഥവിം കമ്പേതി. ഏതഞ്ച കമ്പനം യാവ അജ്ജകാലാപി ഹോതിയേവ, ബഹലഭാവേന പന ന ഓഗച്ഛനുഗ്ഗച്ഛനം പഞ്ഞായതി.

മഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവോതി ഇജ്ഝനസ്സ മഹന്തതായ മഹിദ്ധികോ, അനുഭവിതബ്ബസ്സ മഹന്തതായ മഹാനുഭാവോ. പരിത്താതി ദുബ്ബലാ. അപ്പമാണാതി ബലവാ. സോ ഇമം പഥവിം കമ്പേതീതി സോ ഇദ്ധിം നിബ്ബത്തേത്വാ സംവേജേന്തോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ വിയ, വീമംസന്തോ വാ മഹാനാഗത്ഥേരസ്സ ഭാഗിനേയ്യോ സങ്ഘരക്ഖിതസാമണേരോ വിയ പഥവിം കമ്പേതി. സോ കിരായസ്മാ ഖുരഗ്ഗേയേവ അരഹത്തം പത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കോചി ഭിക്ഖു, യേന പബ്ബജിതദിവസേയേവ അരഹത്തം പത്വാ വേജയന്തോ പാസാദോ കമ്പിതപുബ്ബോ’’തി? തതോ – ‘‘നത്ഥി കോചീ’’തി ഞത്വാ – ‘‘അഹം കമ്പേസ്സാമീ’’തി അഭിഞ്ഞാബലേന വേജയന്തമത്ഥകേ ഠത്വാ പാദേന പഹരിത്വാ കമ്പേതും നാസക്ഖി. അഥ നം സക്കസ്സ നാടകിത്ഥിയോ ആഹംസു – ‘‘പുത്ത സങ്ഘരക്ഖിത, ത്വം പൂതിഗന്ധേനേവ സീസേന വേജയന്തം കമ്പേതും ഇച്ഛസി, സുപ്പതിട്ഠിതോ താത പാസാദോ, കഥം കമ്പേതും സക്ഖിസ്സസീ’’തി?

സാമണേരോ – ‘‘ഇമാ ദേവതാ മയാ സദ്ധിം കേളിം കരോന്തി, അഹം ഖോ പന ആചരിയം നാലത്ഥം, കഹം നു ഖോ മേ ആചരിയോ സാമുദ്ദികമഹാനാഗത്ഥേരോ’’തി ആവജ്ജേന്തോ മഹാസമുദ്ദേ ഉദകലേണം മാപേത്വാ ദിവാവിഹാരം നിസിന്നോതി ഞത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ഥേരം വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. തതോ നം ഥേരോ – ‘‘കിം, താത സങ്ഘരക്ഖിത, അസിക്ഖിത്വാവ യുദ്ധം പവിട്ഠോസീ’’തി വത്വാ ‘‘നാസക്ഖി, താത, വേജയന്തം കമ്പേതു’’ന്തി പുച്ഛി. ആചരിയം, ഭന്തേ, നാലത്ഥന്തി. അഥ നം ഥേരോ – ‘‘താത തുമ്ഹാദിസേ അകമ്പേന്തേ കോ അഞ്ഞോ കമ്പേസ്സതി. ദിട്ഠപുബ്ബം തേ, താത, ഉദകപിട്ഠേ ഗോമയഖണ്ഡം പിലവന്തം, താത, കപല്ലകപൂവം പചന്താ അന്തന്തേന പരിച്ഛിന്ദന്തി, ഇമിനാ ഓപമ്മേന ജാനാഹീ’’തി ആഹ. സോ – ‘‘വട്ടിസ്സതി, ഭന്തേ, ഏത്തകേനാ’’തി വത്വാ പാസാദേന പതിട്ഠിതോകാസം ഉദകം ഹോതൂതി അധിട്ഠായ വേജയന്താഭിമുഖോ അഗമാസി.

ദേവധീതരോ തം ദിസ്വാ – ‘‘ഏകവാരം ലജ്ജിത്വാ ഗതോ, പുനപി സാമണേരോ ഏതി, പുനപി ഏതീ’’തി വദിംസു. സക്കോ ദേവരാജാ – ‘‘മാ മയ്ഹം പുത്തേന സദ്ധിം കഥയിത്ഥ, ഇദാനി തേന ആചരിയോ ലദ്ധോ, ഖണേന പാസാദം കമ്പേസ്സതീ’’തി ആഹ. സാമണേരോപി പാദങ്ഗുട്ഠേന പാസാദഥൂപികം പഹരി. പാസാദോ ചതൂഹി ദിസാഹി ഓണമതി. ദേവതാ – ‘‘പതിട്ഠാതും ദേഹി, താത, പാസാദസ്സ പതിട്ഠാതും ദേഹി, താത, പാസാദസ്സാ’’തി വിരവിംസു. സാമണേരോ പാസാദം യഥാഠാനേ ഠപേത്വാ പാസാദമത്ഥകേ ഠത്വാ ഉദാനം ഉദാനേസി –

‘‘അജ്ജേവാഹം പബ്ബജിതോ, അജ്ജ പത്താസവക്ഖയം;

അജ്ജ കമ്പേമി പാസാദം, അഹോ ബുദ്ധസ്സുളാരതാ.

അജ്ജേവാഹം പബ്ബജിതോ…പേ… അഹോ ധമ്മസ്സുളാരതാ.

അജ്ജേവാഹം പബ്ബജിതോ…പേ… അഹോ സങ്ഘസ്സുളാരതാതി.

ഇതോ പരേസു ഛസു പഥവീകമ്പേസു യം വത്തബ്ബം, തം മഹാപദാനേ വുത്തമേവ.

ഇതി ഇമേസു അട്ഠസു പഥവീകമ്പേസു പഠമോ ധാതുകോപേന, ദുതിയോ ഇദ്ധാനുഭാവേന, തതിയചതുത്ഥാ പുഞ്ഞതേജേന, പഞ്ചമോ ഞാണതേജേന, ഛട്ഠോ സാധുകാരദാനവസേന, സത്തമോ കാരുഞ്ഞഭാവേന, അട്ഠമോ ആരോദനേന. മാതുകുച്ഛിം ഓക്കമന്തേ ച തതോ നിക്ഖമന്തേ ച മഹാസത്തേ തസ്സ പുഞ്ഞതേജേന പഥവീ അകമ്പിത്ഥ. അഭിസമ്ബോധിയം ഞാണതേജേന അഭിഹതാ ഹുത്വാ അകമ്പിത്ഥ. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനേ സാധുകാരഭാവസണ്ഠിതാ സാധുകാരം ദദമാനാ അകമ്പിത്ഥ. ആയുസങ്ഖാരോസ്സജ്ജനേ കാരുഞ്ഞസഭാവസണ്ഠിതാ ചിത്തസങ്ഖോഭം അസഹമാനാ അകമ്പിത്ഥ. പരിനിബ്ബാനേ ആരോദനവേഗതുന്നാ ഹുത്വാ അകമ്പിത്ഥ. അയം പനത്ഥോ പഥവീദേവതായ വസേന വേദിതബ്ബോ, മഹാഭൂതപഥവിയാ പനേതം നത്ഥി അചേതനത്താതി.

ഇമേ ഖോ, ആനന്ദ, അട്ഠ ഹേതൂതി ഏത്ഥ ഇമേതി നിദ്ദിട്ഠനിദസ്സനം. ഏത്താവതാ ച പനായസ്മാ ആനന്ദോ – ‘‘അദ്ധാ അജ്ജ ഭഗവതാ ആയുസങ്ഖാരോ ഓസ്സട്ഠോ’’തി സല്ലക്ഖേസി. ഭഗവാ പന സല്ലക്ഖിതഭാവം ജാനന്തോപി ഓകാസം അദത്വാവ അഞ്ഞാനിപി അട്ഠകാനി സമ്പിണ്ഡേന്തോ – ‘‘അട്ഠ ഖോ ഇമാ’’തിആദിമാഹ.

അട്ഠപരിസവണ്ണനാ

൧൭൨. തത്ഥ അനേകസതം ഖത്തിയപരിസന്തി ബിമ്ബിസാരസമാഗമഞാതിസമാഗലിച്ഛവീസമാഗമാദിസദിസം, സാ പന അഞ്ഞേസു ചക്കവാളേസുപി ലബ്ഭതേയേവ. സല്ലപിതപുബ്ബന്തി ആലാപസല്ലാപോ കതപുബ്ബോ. സാകച്ഛാതി ധമ്മസാകച്ഛാപി സമാപജ്ജിതപുബ്ബാ. യാദിസകോ തേസം വണ്ണോതി തേ ഓദാതാപി ഹോന്തി കാളാപി മങ്ഗുരച്ഛവീപി, സത്ഥാ സുവണ്ണവണ്ണോവ. ഇദം പന സണ്ഠാനം പടിച്ച കഥിതം. സണ്ഠാനമ്പി ച കേവലം തേസം പഞ്ഞായതിയേവ, ന പന ഭഗവാ മിലക്ഖുസദിസോ ഹോതി, നാപി ആമുത്തമണികുണ്ഡലോ, ബുദ്ധവേസേനേവ നിസീദതി. തേ പന അത്തനോ സമാനസണ്ഠാനമേവ പസ്സന്തി. യാദിസകോ തേസം സരോതി തേ ഛിന്നസ്സരാപി ഹോന്തി ഗഗ്ഗരസ്സരാപി കാകസ്സരാപി, സത്ഥാ ബ്രഹ്മസ്സരോവ. ഇദം പന ഭാസന്തരം സന്ധായ കഥിതം. സചേപി ഹി സത്ഥാ രാജാസനേ നിസിന്നോ കഥേതി, ‘‘അജ്ജ രാജാ മധുരേന സരേന കഥേതീ’’തി തേസം ഹോതി. കഥേത്വാ പക്കന്തേ പന ഭഗവതി പുന രാജാനം ആഗതം ദിസ്വാ – ‘‘കോ നു ഖോ അയ’’ന്തി വീമംസാ ഉപ്പജ്ജതി. തത്ഥ കോ നു ഖോ അയന്തി ഇമസ്മിം ഠാനേ ഇദാനേവ മാഗധഭാസായ സീഹളഭാസായ മധുരേനാകാരേന കഥേന്തോ കോ നു ഖോ അയം അന്തരഹിതോ, കിം ദേവോ, ഉദാഹു മനുസ്സോതി ഏവം വീമംസന്താപി ന ജാനന്തീതി അത്ഥോ. കിമത്ഥം പനേവം അജാനന്താനം ധമ്മം ദേസേതീതി? വാസനത്ഥായ. ഏവം സുതോപി ഹി ധമ്മോ അനാഗതേ പച്ചയോ ഹോതി യേവാതി അനാഗതം പടിച്ച ദേസേതി. അനേകസതം ബ്രാഹ്മണപരിസന്തിആദീനമ്പി സോണദണ്ഡകൂടദണ്ഡസമാഗമാദിവസേന ചേവ അഞ്ഞചക്കവാളവസേന ച സമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.

ഇമാ പന അട്ഠ പരിസാ ഭഗവാ കിമത്ഥം ആഹരി? അഭീതഭാവദസ്സനത്ഥമേവ. ഇമാ കിര ആഹരിത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ആനന്ദ, ഇമാപി അട്ഠ പരിസാ ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തസ്സ തഥാഗതസ്സ ഭയം വാ സാരജ്ജം വാ നത്ഥി, മാരം പന ഏകകം ദിസ്വാ തഥാഗതോ ഭായേയ്യാതി കോ ഏവം സഞ്ഞം ഉപ്പാദേതുമരഹതി. അഭീതോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ അച്ഛമ്ഭീ, സതോ സമ്പജാനോ ആയുസങ്ഖാരം ഓസ്സജീ’’തി.

അട്ഠഅഭിഭായതനവണ്ണനാ

൧൭൩. അഭിഭായതനാനീതി അഭിഭവനകാരണാനി. കിം അഭിഭവന്തി? പച്ചനീകധമ്മേപി ആരമ്മണാനിപി. താനി ഹി പടിപക്ഖഭാവേന പച്ചനീകധമ്മേ അഭിഭവന്തി, പുഗ്ഗലസ്സ ഞാണുത്തരിയതായ ആരമ്മണാനി.

അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീതിആദീസു പന അജ്ഝത്തരൂപേ പരികമ്മവസേന അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ നാമ ഹോതി. അജ്ഝത്തഞ്ഹി നീലപരികമ്മം കരോന്തോ കേസേ വാ പിത്തേ വാ അക്ഖിതാരകായ വാ കരോതി. പീതപരികമ്മം കരോന്തോ മേദേ വാ ഛവിയാ വാ ഹത്ഥപാദപിട്ഠേസു വാ അക്ഖീനം പീതകട്ഠാനേ വാ കരോതി. ലോഹിതപരികമ്മം കരോന്തോ മംസേ വാ ലോഹിതേ വാ ജിവ്ഹായ വാ അക്ഖീനം രത്തട്ഠാനേ വാ കരോതി. ഓദാതപരികമ്മം കരോന്തോ അട്ഠിമ്ഹി വാ ദന്തേ വാ നഖേ വാ അക്ഖീനം സേതട്ഠാനേ വാ കരോതി. തം പന സുനീലം സുപീതം സുലോഹിതകം സുഓദാതകം ന ഹോതി, അവിസുദ്ധമേവ ഹോതി.

ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീതി യസ്സേവം പരികമ്മം അജ്ഝത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, നിമിത്തം പന ബഹിദ്ധാ, സോ ഏവം അജ്ഝത്തം പരികമ്മസ്സ ബഹിദ്ധാ ച അപ്പനായ വസേന – ‘‘അജ്ഝത്തം രൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തി വുച്ചതി. പരിത്താനീതി അവഡ്ഢിതാനി. സുവണ്ണദുബ്ബണ്ണാനീതി സുവണ്ണാനി വാ ഹോന്തി, ദുബ്ബണ്ണാനി വാ. പരിത്തവസേനേവ ഇദം അഭിഭായതനം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. താനി അഭിഭുയ്യാതി യഥാ നാമ സമ്പന്നഗഹണികോ കടച്ഛുമത്തം ഭത്തം ലഭിത്വാ – ‘‘കിം ഏത്ഥ ഭുഞ്ജിതബ്ബം അത്ഥീ’’തി സങ്കഡ്ഢിത്വാ ഏകകബളമേവ കരോതി, ഏവമേവ ഞാണുത്തരികോ പുഗ്ഗലോ വിസദഞാണോ – ‘‘കിം ഏത്ഥ പരിത്തകേ ആരമ്മണേ സമാപജ്ജിതബ്ബം അത്ഥി, നായം മമ ഭാരോ’’തി താനി രൂപാനി അഭിഭവിത്വാ സമാപജ്ജതി, സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവേത്ഥ അപ്പനം പാപേതീതി അത്ഥോ. ജാനാമി പസ്സാമീതി ഇമിനാ പനസ്സ ആഭോഗോ കഥിതോ. സോ ച ഖോ സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സ, ന അന്തോസമാപത്തിയം. ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതീതി ആഭോഗസഞ്ഞായപി ഝാനസഞ്ഞായപി ഏവംസഞ്ഞീ ഹോതി. അഭിഭവനസഞ്ഞാ ഹിസ്സ അന്തോസമാപത്തിയമ്പി അത്ഥി, ആഭോഗസഞ്ഞാ പന സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതസ്സേവ.

അപ്പമാണാനീതി വഡ്ഢിതപ്പമാണാനി, മഹന്താനീതി അത്ഥോ. അഭിഭുയ്യാതി ഏത്ഥ പന യഥാ മഹഗ്ഘസോ പുരിസോ ഏകം ഭത്തവഡ്ഢിതകം ലഭിത്വാ – ‘‘അഞ്ഞമ്പി ഹോതു, കിം ഏതം മയ്ഹം കരിസ്സതീ’’തി തം ന മഹന്തതോ പസ്സതി, ഏവമേവ ഞാണുത്തരോ പുഗ്ഗലോ വിസദഞാണോ ‘‘കിം ഏത്ഥ സമാപജ്ജിതബ്ബം, നയിദം അപ്പമാണം, ന മയ്ഹം ചിത്തേകഗ്ഗതാകരണേ ഭാരോ അത്ഥീ’’തി താനി അഭിഭവിത്വാ സമാപജ്ജതി, സഹ നിമിത്തുപ്പാദേനേവേത്ഥ അപ്പനം പാപേതീതി അത്ഥോ.

അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീതി അലാഭിതായ വാ അനത്ഥികതായ വാ അജ്ഝത്തരൂപേ പരികമ്മസഞ്ഞാവിരഹിതോ.

ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീതി യസ്സ പരികമ്മമ്പി നിമിത്തമ്പി ബഹിദ്ധാവ ഉപ്പന്നം, സോ ഏവം ബഹിദ്ധാ പരികമ്മസ്സ ചേവ അപ്പനായ ച വസേന – ‘‘അജ്ഝത്തം അരൂപസഞ്ഞീ ഏകോ ബഹിദ്ധാ രൂപാനി പസ്സതീ’’തി വുച്ചതി. സേസമേത്ഥ ചതുത്ഥാഭിഭായതനേ വുത്തനയമേവ. ഇമേസു പന ചതൂസു പരിത്തം വിതക്കചരിതവസേന ആഗതം, അപ്പമാണം മോഹചരിതവസേന, സുവണ്ണം ദോസചരിതവസേന, ദുബ്ബണ്ണം രാഗചരിതവസേന. ഏതേസഞ്ഹി ഏതാനി സപ്പായാനി. സാ ച നേസം സപ്പായതാ വിത്ഥാരതോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ചരിതനിദ്ദേസേ വുത്താ.

പഞ്ചമഅഭിഭായതനാദീസു നീലാനീതി സബ്ബസങ്ഗാഹകവസേന വുത്തം. നീലവണ്ണാനീതി വണ്ണവസേന. നീലനിദസ്സനാനീതി നിദസ്സനവസേന, അപഞ്ഞായ മാനവിവരാനി അസമ്ഭിന്നവണ്ണാനി ഏകനീലാനേവ ഹുത്വാ ദിസ്സന്തീതി വുത്തം ഹോതി. നീലനിഭാസാനീതി ഇദം പന ഓഭാസവസേന വുത്തം, നീലോഭാസാനി നീലപ്പഭായുത്താനീതി അത്ഥോ. ഏതേന നേസം വിസുദ്ധതം ദസ്സേതി. വിസുദ്ധവണ്ണവസേനേവ ഹി ഇമാനി ചത്താരി അഭിഭായതനാനി വുത്താനി. ഉമാപുപ്ഫന്തി ഏതഞ്ഹി പുപ്ഫം സിനിദ്ധം മുദു, ദിസ്സമാനമ്പി നീലമേവ ഹോതി. ഗിരികണ്ണികപുപ്ഫാദീനി പന ദിസ്സമാനാനി സേതധാതുകാനേവ ഹോന്തി. തസ്മാ ഇദമേവ ഗഹിതം, ന താനി. ബാരാണസേയ്യകന്തി ബാരാണസിസമ്ഭവം. തത്ഥ കിര കപ്പാസോപി മുദു, സുത്തകന്തികായോപി തന്തവായാപി ഛേകാ, ഉദകമ്പി സുചി സിനിദ്ധം. തസ്മാ തം വത്ഥം ഉഭതോഭാഗവിമട്ഠം ഹോതി; ദ്വീസുപി പസ്സേസു മട്ഠം മുദു സിനിദ്ധം ഖായതി.

പീതാനീതിആദീസുപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘നീലകസിണം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോ നീലസ്മിം നിമിത്തം ഗണ്ഹാതി പുപ്ഫസ്മിം വാ വത്ഥസ്മിം വാ വണ്ണധാതുയാ വാ’’തിആദികം പനേത്ഥ കസിണകരണഞ്ച പരികമ്മഞ്ച അപ്പനാവിധാനഞ്ച സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരതോ വുത്തമേവ. ഇമാനിപി അട്ഠ അഭിഭായതനാനി അഭീതഭാവദസ്സനത്ഥമേവ ആനീതാനി. ഇമാനി കിര വത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ആനന്ദ, ഏവരൂപാപി സമാപത്തിയോ സമാപജ്ജന്തസ്സ ച വുട്ഠഹന്തസ്സ ച തഥാഗതസ്സ ഭയം വാ സാരജ്ജം വാ നത്ഥി, മാരം പന ഏകകം ദിസ്വാ തഥാഗതോ ഭായേയ്യാതി കോ ഏവം സഞ്ഞം ഉപ്പാദേതുമരഹതി. അഭീതോ, ആനന്ദ, തഥാഗതോ അച്ഛമ്ഭീ, സതോ സമ്പജാനോ ആയുസങ്ഖാരം ഓസ്സജീ’’തി.

അട്ഠവിമോക്ഖവണ്ണനാ

൧൭൪. വിമോക്ഖകഥാ ഉത്താനത്ഥായേവ. ഇമേപി അട്ഠ വിമോക്ഖാ അഭീതഭാവദസ്സനത്ഥമേവ ആനീതാ. ഇമേപി കിര വത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘ആനന്ദ, ഏതാപി സമാപത്തിയോ സമാപജ്ജന്തസ്സ ച വുട്ഠഹന്തസ്സ ച തഥാഗതസ്സ ഭയം വാ സാരജ്ജം വാ നത്ഥി…പേ… ഓസ്സജീ’’തി.

൧൭൫. ഇദാനിപി ഭഗവാ ആനന്ദസ്സ ഓകാസം അദത്വാവ ഏകമിദാഹന്തിആദിനാ നയേന അപരമ്പി ദേസനം ആരഭി. തത്ഥ പഠമാഭിസമ്ബുദ്ധോതി അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പഠമമേവ അട്ഠമേ സത്താഹേ.

൧൭൭. ഓസ്സട്ഠോതി വിസ്സജ്ജിതോ പരിച്ഛിന്നോ, ഏവം കിര വത്വാ – ‘‘തേനായം ദസസഹസ്സീ ലോകധാതു കമ്പിത്ഥാ’’തി ആഹ.

ആനന്ദയാചനകഥാ

൧൭൮. അലന്തി പടിക്ഖേപവചനമേതം. ബോധിന്തി ചതുമഗ്ഗഞാണപടിവേഘം. സദ്ദഹസി ത്വന്തി ഏവം വുത്തഭാവം തഥാഗതസ്സ സദ്ദഹസീതി വദതി. തസ്മാതിഹാനന്ദാതി യസ്മാ ഇദം വചനം സദ്ദഹസി, തസ്മാ തുയ്ഹേവേതം ദുക്കടന്തി ദസ്സേതി.

൧൭൯. ഏകമിദാഹന്തി ഇദം ഭഗവാ – ‘‘ന കേവലം അഹം ഇധേവ തം ആമന്തേസിം, അഞ്ഞദാപി ആമന്തേത്വാ ഓളാരികം നിമിത്തം അകാസിം, തമ്പി തയാ ന പടിവിദ്ധം, തവേവായം അപരാധോ’’തി ഏവം സോകവിനോദനത്ഥായ നാനപ്പകാരതോ ഥേരസ്സേവ ദോസാരോപനത്ഥം ആരഭി.

൧൮൩. പിയേഹി മനാപേഹീതി മാതാപിതാഭാതാഭഗിനിആദികേഹി ജാതിയാ നാനാഭാവോ, മരണേന വിനാഭാവോ, ഭവേന അഞ്ഞഥാഭാവോ. തം കുതേത്ഥ ലബ്ഭാതി തന്തി തസ്മാ, യസ്മാ സബ്ബേഹേവ പിയേഹി മനാപേഹി നാനാഭാവോ, തസ്മാ ദസ പാരമിയോ പൂരേത്വാപി, സമ്ബോധിം പത്വാപി, ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാപി, യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേത്വാപി, ദേവോരോഹണം കത്വാപി, യം തം ജാതം ഭൂതം സങ്ഖതം പലോകധമ്മം, തം വത തഥാഗതസ്സാപി സരീരം മാ പലുജ്ജീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി, രോദന്തേനാപി കന്ദന്തേനാപി ന സക്കാ തം കാരണം ലദ്ധുന്തി. പുന പച്ചാവമിസ്സതീതി യം ചത്തം വന്തം, തം വത പുന പടിഖാദിസ്സതീതി അത്ഥോ.

൧൮൪. യഥയിദം ബ്രഹ്മചരിയന്തി യഥാ ഇദം സിക്ഖാത്തയസങ്ഗഹം സാസനബ്രഹ്മചരിയം. അദ്ധനിയന്തി അദ്ധാനക്ഖമം. ചിരട്ഠിതികന്തി ചിരപ്പവത്തിവസേന ചിരട്ഠിതികം. ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാതിആദി സബ്ബം ലോകിയലോകുത്തരവസേനേവ കഥിതം. ഏതേസം പന ബോധിപക്ഖിയാനം ധമ്മാനം വിനിച്ഛയോ സബ്ബാകാരേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിനിദ്ദേസേ വുത്തോ. സേസമേത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

തതിയഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നാഗാപലോകിതവണ്ണനാ

൧൮൬. നാഗാപലോകിതന്തി യഥാ ഹി മഹാജനസ്സ അട്ഠീനി കോടിയാ കോടിം ആഹച്ച ഠിതാനി പച്ചേകബുദ്ധാനം, അങ്കുസകലഗ്ഗാനി വിയ, ന ഏവം ബുദ്ധാനം. ബുദ്ധാനം പന സങ്ഖലികാനി വിയ ഏകാബദ്ധാനി ഹുത്വാ ഠിതാനി, തസ്മാ പച്ഛതോ അപലോകനകാലേ ന സക്കാ ഹോതി ഗീവം പരിവത്തേതും. യഥാ പന ഹത്ഥിനാഗോ പച്ഛാഭാഗം അപലോകേതുകാമോ സകലസരീരേനേവ പരിവത്തതി, ഏവം പരിവത്തിതബ്ബം ഹോതി. ഭഗവതോ പന നഗരദ്വാരേ ഠത്വാ – ‘‘വേസാലിം അപലോകേസ്സാമീ’’തി ചിത്തേ ഉപ്പന്നമത്തേ – ‘‘ഭഗവാ അനേകാനി കപ്പകോടിസഹസ്സാനി പാരമിയോ പൂരേന്തേഹി തുമ്ഹേഹി ന ഗീവം പരിവത്തേത്വാ അപലോകനകമ്മം കത’’ന്തി അയം പഥവീ കുലാലചക്കം വിയ പരിവത്തേത്വാ ഭഗവന്തം വേസാലിനഗരാഭിമുഖം അകാസി. തം സന്ധായേതം വുത്തം.

നനു ച ന കേവലം വേസാലിയാവ, സാവത്ഥിരാജഗഹനാളന്ദപാടലിഗാമകോടിഗാമനാതികഗാമകേസുപി തതോ തതോ നിക്ഖന്തകാലേ തം തം സബ്ബം പച്ഛിമദസ്സനമേവ, തത്ഥ തത്ഥ കസ്മാ നാഗാപലോകിതം നാപലോകേസീതി? അനച്ഛരിയത്താ. തത്ഥ തത്ഥ ഹി നിവത്തേത്വാ അപലോകേന്തസ്സേതം ന അച്ഛരിയം ഹോതി, തസ്മാ നാപലോകേസി. അപി ച വേസാലിരാജാനോ ആസന്നവിനാസാ, തിണ്ണം വസ്സാനം ഉപരി വിനസ്സിസ്സന്തി. തേ തം നഗരദ്വാരേ നാഗാപലോകിതം നാമ ചേതിയം കത്വാ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജേസ്സന്തി, തം നേസം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതീതി തേസം അനുകമ്പായ അപലോകേസി.

ദുക്ഖസ്സന്തകരോതി വട്ടദുക്ഖസ്സ അന്തകരോ. ചക്ഖുമാതി പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമാ. പരിനിബ്ബുതോതി കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബുതോ.

ചതുമഹാപദേസവണ്ണനാ

൧൮൭. മഹാപദേസേതി മഹാഓകാസേ, മഹാഅപദേസേ വാ, ബുദ്ധാദയോ മഹന്തേ മഹന്തേ അപദിസിത്വാ വുത്താനി മഹാകാരണാനീതി അത്ഥോ.

൧൮൮. നേവ അഭിനന്ദിതബ്ബന്തി ഹട്ഠതുട്ഠേഹി സാധുകാരം ദത്വാ പുബ്ബേവ ന സോതബ്ബം, ഏവം കതേ ഹി പച്ഛാ ‘‘ഇദം ന സമേതീ’’തി വുച്ചമാനോ – ‘‘കിം പുബ്ബേവ അയം ധമ്മോ, ഇദാനി ന ധമ്മോ’’തി വത്വാ ലദ്ധിം ന വിസ്സജ്ജേതി. നപ്പടിക്കോസിതബ്ബന്തി – ‘‘കിം ഏസ ബാലോ വദതീ’’തി ഏവം പുബ്ബേവ ന വത്തബ്ബം, ഏവം വുത്തേ ഹി വത്തും യുത്തമ്പി ന വക്ഖതി. തേനാഹ – ‘‘അനഭിനന്ദിത്വാ അപ്പടിക്കോസിത്വാ’’തി. പദബ്യഞ്ജനാനീതി പദസങ്ഖാതാനി ബ്യഞ്ജനാനി. സാധുകം ഉഗ്ഗഹേത്വാതി ഇമസ്മിം ഠാനേ പാളി വുത്താ, ഇമസ്മിം ഠാനേ അത്ഥോ വുത്തോ, ഇമസ്മിം ഠാനേ അനുസന്ധി കഥിതോ, ഇമസ്മിം ഠാനേ പുബ്ബാപരം കഥിതന്തി സുട്ഠു ഗഹേത്വാ. സുത്തേ ഓസാരേതബ്ബാനീതി സുത്തേ ഓതാരേതബ്ബാനി. വിനയേ സന്ദസ്സേതബ്ബാനീതി വിനയേ സംസന്ദേതബ്ബാനി.

ഏത്ഥ ച സുത്തന്തി വിനയോ. യഥാഹ – ‘‘കത്ഥ പടിക്ഖിത്തം? സാവത്ഥിയം സുത്തവിഭങ്ഗേ’’തി (ചുളവ. ൪൫൭). വിനയോതി ഖന്ധകോ. യഥാഹ – ‘‘വിനയാതിസാരേ’’തി. ഏവം വിനയപിടകമ്പി ന പരിയാദിയതി. ഉഭതോവിഭങ്ഗാ പന സുത്തം, ഖന്ധകപരിവാരാ വിനയോതി ഏവം വിനയപിടകം പരിയാദിയതി. അഥവാ സുത്തന്തപിടകം സുത്തം, വിനയപിടകം വിനയോതി ഏവം ദ്വേയേവ പിടകാനി പരിയാദിയന്തി. സുത്തന്താഭിധമ്മപിടകാനി വാ സുത്തം, വിനയപിടകം വിനയോതി ഏവമ്പി തീണി പിടകാനി ന താവ പരിയാദിയന്തി. അസുത്തനാമകഞ്ഹി ബുദ്ധവചനം നാമ അത്ഥി. സേയ്യഥിദം – ജാതകം, പടിസമ്ഭിദാ, നിദ്ദേസോ, സുത്തനിപാതോ, ധമ്മപദം, ഉദാനം, ഇതിവുത്തകം, വിമാനവത്ഥു, പേതവത്ഥു, ഥേരഗാഥാ, ഥേരീഗാഥാ, അപദാനന്തി.

സുദിന്നത്ഥേരോ പന – ‘‘അസുത്തനാമകം ബുദ്ധവചനം ന അത്ഥീ’’തി തം സബ്ബം പടിപക്ഖിപിത്വാ – ‘‘തീണി പിടകാനി സുത്തം, വിനയോ പന കാരണ’’ന്തി ആഹ. തതോ തം കാരണം ദസ്സേന്തോ ഇദം സുത്തമാഹരി –

‘‘യേ ഖോ ത്വം, ഗോതമി, ധമ്മേ ജാനേയ്യാസി, ഇമേ ധമ്മാ സരാഗായ സംവത്തന്തി നോ വിരാഗായ, സഞ്ഞോഗായ സംവത്തന്തി നോ വിസഞ്ഞോഗായ, ആചയായ സംവത്തന്തി നോ അപചയായ, മഹിച്ഛതായ സംവത്തന്തി നോ അപ്പിച്ഛതായ, അസന്തുട്ഠിയാ സംവത്തന്തി നോ സന്തുട്ഠിയാ, സങ്ഗണികായ സംവത്തന്തി നോ പവിവേകായ, കോസജ്ജായ സംവത്തന്തി നോ വീരിയാരമ്ഭായ, ദുബ്ഭരതായ സംവത്തന്തി നോ സുഭരതായ. ഏകംസേന, ഗോതമി, ധാരേയ്യാസി – ‘നേസോ ധമ്മോ, നേസോ വിനയോ, നേതം സത്ഥുസാസന’ന്തി. യേ ച ഖോ ത്വം, ഗോതമി, ധമ്മേ ജാനേയ്യാസി, ഇമേ ധമ്മാ വിരാഗായ സംവത്തന്തി നോ സരാഗായ, വിസഞ്ഞോഗായ സംവത്തന്തി നോ സഞ്ഞോഗായ, അപചയായ സംവത്തന്തി നോ ആചയായ, അപ്പിച്ഛതായ സംവത്തന്തി നോ മഹിച്ഛതായ, സന്തുട്ഠിയാ സംവത്തന്തി നോ അസന്തുട്ഠിയാ, പവിവേകായ സംവത്തന്തി നോ സങ്ഗണികായ, വീരിയാരമ്ഭായ സംവത്തന്തി നോ കോസജ്ജായ, സുഭരതായ സംവത്തന്തി നോ ദുബ്ഭരതായ. ഏകംസേന, ഗോതമി, ധാരേയ്യാസി – ‘ഏസോ ധമ്മോ, ഏസോ വിനയോ, ഏതം സത്ഥുസാസന’ന്തി’’ (അ. നി. ൮.൫൩).

തസ്മാ സുത്തേതി തേപിടകേ ബുദ്ധവചനേ ഓതാരേതബ്ബാനി. വിനയേതി ഏതസ്മിം രാഗാദിവിനയകാരണേ സംസന്ദേതബ്ബാനീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. ന ചേവ സുത്തേ ഓസരന്തീതി സുത്തപടിപാടിയാ കത്ഥചി അനാഗന്ത്വാ ഛല്ലിം ഉട്ഠപേത്വാ ഗുള്ഹവേസ്സന്തര-ഗുള്ഹഉമ്മഗ്ഗ-ഗുള്ഹവിനയ-വേദല്ലപിടകാനം അഞ്ഞതരതോ ആഗതാനി പഞ്ഞായന്തീതി അത്ഥോ. ഏവം ആഗതാനി ഹി രാഗാദിവിനയേ ച ന പഞ്ഞായമാനാനി ഛഡ്ഡേതബ്ബാനി ഹോന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘ഇതി ഹേതം, ഭിക്ഖവേ, ഛഡ്ഡേയ്യാഥാ’’തി. ഏതേനുപായേന സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഇദം, ഭിക്ഖവേ, ചതുത്ഥം മഹാപദേസം ധാരേയ്യാഥാതി ഇദം ചതുത്ഥം ധമ്മസ്സ പതിട്ഠാനോകാസം ധാരേയ്യാഥ.

ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ഇമം പകിണ്ണകം വേദിതബ്ബം. സുത്തേ ചത്താരോ മഹാപദേസാ, ഖന്ധകേ ചത്താരോ മഹാപദേസാ, ചത്താരി പഞ്ഹബ്യാകരണാനി, സുത്തം, സുത്താനുലോമം, ആചരിയവാദോ, അത്തനോമതി, തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോതി.

തത്ഥ – ‘‘അയം ധമ്മോ, അയം വിനയോ’’തി ധമ്മവിനിച്ഛയേ പത്തേ ഇമേ ചത്താരോ മഹാപദേസാ പമാണം. യം ഏത്ഥ സമേതി തദേവ ഗഹേതബ്ബം, ഇതരം വിരവന്തസ്സപി ന ഗഹേതബ്ബം.

‘‘ഇദം കപ്പതി, ഇദം ന കപ്പതീ’’തി കപ്പിയാകപ്പിയവിനിച്ഛയേ പത്തേ – ‘‘യം, ഭിക്ഖവേ, മയാ ഇദം ന കപ്പതീതി അപ്പടിക്ഖിത്തം, തം ചേ അകപ്പിയം അനുലോമേതി, കപ്പിയം പടിബാഹതി, തം വോ ന കപ്പതീ’’തിആദിനാ (മഹാവ. ൩൦൫) നയേന ഖന്ധകേ വുത്താ ചത്താരോ മഹാപദേസാ പമാണം. തേസം വിനിച്ഛയകഥാ സമന്തപാസാദികായം വുത്താ. തത്ഥ വുത്തനയേന യം കപ്പിയം അനുലോമേതി, തദേവ കപ്പിയം, ഇതരം അകപ്പിയന്തി ഏവം സന്നിട്ഠാനം കാതബ്ബം.

ഏകംസബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ, വിഭജ്ജബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ, പടിപുച്ഛാബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ, ഠപനീയോ പഞ്ഹോതി ഇമാനി ചത്താരി പഞ്ഹബ്യാകരണാനി നാമ. തത്ഥ ‘‘ചക്ഖും അനിച്ച’’ന്തി പുട്ഠേന – ‘‘ആമ അനിച്ച’’ന്തി ഏകംസേനേവ ബ്യാകാതബ്ബം. ഏസ നയോ സോതാദീസു. അയം ഏകംസബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ. ‘‘അനിച്ചം നാമ ചക്ഖു’’ന്തി പുട്ഠേന – ‘‘ന ചക്ഖുമേവ, സോതമ്പി അനിച്ചം ഘാനമ്പി അനിച്ച’’ന്തി ഏവം വിഭജിത്വാ ബ്യാകാതബ്ബം. അയം വിഭജ്ജബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ. ‘‘യഥാ ചക്ഖു തഥാ സോതം, യഥാ സോതം തഥാ ചക്ഖു’’ന്തി പുട്ഠേന ‘‘കേനട്ഠേന പുച്ഛസീ’’തി പടിപുച്ഛിത്വാ ‘‘ദസ്സനട്ഠേന പുച്ഛാമീ’’തി വുത്തേ ‘‘ന ഹീ’’തി ബ്യാകാതബ്ബം, ‘‘അനിച്ചട്ഠേന പുച്ഛാമീ’’തി വുത്തേ ആമാതി ബ്യാകാതബ്ബം. അയം പടിപുച്ഛാബ്യാകരണീയോ പഞ്ഹോ. ‘‘തം ജീവം തം സരീര’’ന്തിആദീനി പുട്ഠേന പന ‘‘അബ്യാകതമേതം ഭഗവതാ’’തി ഠപേതബ്ബോ, ഏസ പഞ്ഹോ ന ബ്യാകാതബ്ബോ. അയം ഠപനീയോ പഞ്ഹോ. ഇതി തേനാകാരേന പഞ്ഹേ സമ്പത്തേ ഇമാനി ചത്താരി പഞ്ഹബ്യാകരണാനി പമാണം. ഇമേസം വസേന സോ പഞ്ഹോ ബ്യാകാതബ്ബോ.

സുത്താദീസു പന സുത്തം നാമ തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരൂള്ഹാനി തീണി പിടകാനി. സുത്താനുലോമം നാമ അനുലോമകപ്പിയം. ആചരിയവാദോ നാമ അട്ഠകഥാ. അത്തനോമതി നാമ നയഗ്ഗാഹേന അനുബുദ്ധിയാ അത്തനോ പടിഭാനം. തത്ഥ സുത്തം അപ്പടിബാഹിയം, തം പടിബാഹന്തേന ബുദ്ധോവ പടിബാഹിതോ ഹോതി. അനുലോമകപ്പിയം പന സുത്തേന സമേന്തമേവ ഗഹേതബ്ബം, ന ഇതരം. ആചരിയവാദോപി സുത്തേന സമേന്തോയേവ ഗഹേതബ്ബോ, ന ഇതരോ. അത്തനോമതി പന സബ്ബദുബ്ബലാ, സാപി സുത്തേന സമേന്തായേവ ഗഹേതബ്ബാ, ന ഇതരാ. പഞ്ചസതികാ, സത്തസതികാ, സഹസ്സികാതി ഇമാ പന തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ. സുത്തമ്പി താസു ആഗതമേവ പമാണം, ഇതരം ഗാരയ്ഹസുത്തം ന ഗഹേതബ്ബം. തത്ഥ ഓതരന്താനിപി ഹി പദബ്യഞ്ജനാനി ന ചേവ സുത്തേ ഓതരന്തി, ന ച വിനയേ സന്ദിസ്സന്തീതി വേദിതബ്ബാനി.

കമ്മാരപുത്തചുന്ദവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൮൯. കമ്മാരപുത്തസ്സാതി സുവണ്ണകാരപുത്തസ്സ. സോ കിര അഡ്ഢോ മഹാകുടുമ്ബികോ ഭഗവതോ പഠമദസ്സനേനേവ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ അത്തനോ അമ്ബവനേ വിഹാരം കാരാപേത്വാ നിയ്യാതേസി. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘അമ്ബവനേ’’തി.

സൂകരമദ്ദവന്തി നാതിതരുണസ്സ നാതിജിണ്ണസ്സ ഏകജേട്ഠകസൂകരസ്സ പവത്തമംസം. തം കിര മുദു ചേവ സിനിദ്ധഞ്ച ഹോതി, തം പടിയാദാപേത്വാ സാധുകം പചാപേത്വാതി അത്ഥോ. ഏകേ ഭണന്തി – ‘‘സൂകരമദ്ദവന്തി പന മുദുഓദനസ്സ പഞ്ചഗോരസയൂസപാചനവിധാനസ്സ നാമേതം, യഥാ ഗവപാനം നാമ പാകനാമ’’ന്തി. കേചി ഭണന്തി – ‘‘സൂകരമദ്ദവം നാമ രസായനവിധി, തം പന രസായനസത്ഥേ ആഗച്ഛതി, തം ചുന്ദേന – ‘ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനം ന ഭവേയ്യാ’തി രസായനം പടിയത്ത’’ന്തി. തത്ഥ പന ദ്വിസഹസ്സദീപപരിവാരേസു ചതൂസു മഹാദീപേസു ദേവതാ ഓജം പക്ഖിപിംസു.

നാഹം തന്തി ഇമം സീഹനാദം കിമത്ഥം നദതി? പരൂപവാദമോചനത്ഥം. അത്തനാ പരിഭുത്താവസേസം നേവ ഭിക്ഖൂനം, ന മനുസ്സാനം ദാതും അദാസി, ആവാടേ നിഖണാപേത്വാ വിനാസേസീതി ഹി വത്തുകാമാനം ഇദം സുത്വാ വചനോകാസോ ന ഭവിസ്സതീതി പരേസം ഉപവാദമോചനത്ഥം സീഹനാദം നദതീതി.

൧൯൦. ഭുത്തസ്സ ച സൂകരമദ്ദവേനാതി ഭുത്തസ്സ ഉദപാദി, ന പന ഭുത്തപച്ചയാ. യദി ഹി അഭുത്തസ്സ ഉപ്പജ്ജിസ്സഥ, അതിഖരോ ഭവിസ്സതി. സിനിദ്ധഭോജനം ഭുത്തത്താ പനസ്സ തനുവേദനാ അഹോസി. തേനേവ പദസാ ഗന്തും അസക്ഖി. വിരേചമാനോതി അഭിണ്ഹം പവത്തലോഹിതവിരേചനോവ സമാനോ. അവോചാതി അത്തനാ പത്ഥിതട്ഠാനേ പരിനിബ്ബാനത്ഥായ ഏവമാഹ. ഇമാ പന ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി ഠപിതഗാഥായോതി വേദിതബ്ബാ.

പാനീയാഹരണവണ്ണനാ

൧൯൧. ഇങ്ഘാതി ചോദനത്ഥേ നിപാതോ. അച്ഛോദകാതി പസന്നോദകാ. സാതോദകാതി മധുരോദകാ. സീതോദകാതി തനുസീതലസലിലാ. സേതകാതി നിക്കദ്ദമാ. സുപ്പതിത്ഥാതി സുന്ദരതിത്ഥാ.

പുക്കുസമല്ലപുത്തവത്ഥുവണ്ണനാ

൧൯൨. പുക്കുസോതി തസ്സ നാമം. മല്ലപുത്തോതി മല്ലരാജപുത്തോ. മല്ലാ കിര വാരേന രജ്ജം കാരേന്തി. യാവ നേസം വാരോ ന പാപുണാതി, താവ വണിജ്ജം കരോന്തി. അയമ്പി വണിജ്ജമേവ കരോന്തോ പഞ്ച സകടസതാനി യോജാപേത്വാ ധുരവാതേ വായന്തേ പുരതോ ഗച്ഛതി, പച്ഛാ വാതേ വായന്തേ സത്ഥവാഹം പുരതോ പേസേത്വാ സയം പച്ഛാ ഗച്ഛതി. തദാ പന പച്ഛാ വാതോ വായി, തസ്മാ ഏസ പുരതോ സത്ഥവാഹം പേസേത്വാ സബ്ബരതനയാനേ നിസീദിത്വാ കുസിനാരതോ നിക്ഖമിത്വാ ‘‘പാവം ഗമിസ്സാമീ’’തി മഗ്ഗം പടിപജ്ജി. തേന വുത്തം – ‘‘കുസിനാരായ പാവം അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ ഹോതീ’’തി.

ആളാരോതി തസ്സ നാമം. ദീഘപിങ്ഗലോ കിരേസോ, തേനസ്സ ആളാരോതി നാമം അഹോസി. കാലാമോതി ഗോത്തം. യത്ര ഹി നാമാതി യോ നാമ. നേവ ദക്ഖതീതി ന അദ്ദസ. യത്രസദ്ദയുത്തത്താ പനേതം അനാഗതവസേന വുത്തം. ഏവരൂപഞ്ഹി ഈദിസേസു ഠാനേസു സദ്ദലക്ഖണം.

൧൯൩. നിച്ഛരന്തീസൂതി വിചരന്തീസു. അസനിയാ ഫലന്തിയാതി നവവിധായ അസനിയാ ഭിജ്ജമാനായ വിയ മഹാരവം രവന്തിയാ. നവവിധാ ഹി അസനിയോ – അസഞ്ഞാ, വിചക്കാ, സതേരാ, ഗഗ്ഗരാ, കപിസീസാ, മച്ഛവിലോലികാ, കുക്കുടകാ, ദണ്ഡമണികാ, സുക്ഖാസനീതി. തത്ഥ അസഞ്ഞാ അസഞ്ഞം കരോതി. വിചക്കാ ഏകം ചക്കം കരോതി. സതേരാ സതേരസദിസാ ഹുത്വാ പതതി. ഗഗ്ഗരാ ഗഗ്ഗരായമാനാ പതതി. കപിസീസാ ഭമുകം ഉക്ഖിപേന്തോ മക്കടോ വിയ ഹോതി. മച്ഛവിലോലികാ വിലോലിതമച്ഛോ വിയ ഹോതി. കുക്കുടകാ കുക്കുടസദിസാ ഹുത്വാ പതതി. ദണ്ഡമണികാ നങ്ഗലസദിസാ ഹുത്വാ പതതി. സുക്ഖാസനീ പതിതട്ഠാനം സമുഗ്ഘാടേതി.

ദേവേ വസ്സന്തേതി സുക്ഖഗജ്ജിതം ഗജ്ജിത്വാ അന്തരന്തരാ വസ്സന്തേ. ആതുമായന്തി ആതുമം നിസ്സായ വിഹരാമി. ഭുസാഗാരേതി ഖലസാലായം. ഏത്ഥേസോതി ഏതസ്മിം കാരണേ ഏസോ മഹാജനകായോ സന്നിപതിതോ. ക്വ അഹോസീതി കുഹിം അഹോസി. സോ തം ഭന്തേതി സോ ത്വം ഭന്തേ.

൧൯൪. സിങ്ഗീവണ്ണന്തി സിങ്ഗീസുവണ്ണവണ്ണം. യുഗമട്ഠന്തി മട്ഠയുഗം, സണ്ഹസാടകയുഗളന്തി അത്ഥോ. ധാരണീയന്തി അന്തരന്തരാ മയാ ധാരേതബ്ബം, പരിദഹിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തം കിര സോ തഥാരൂപേ ഛണദിവസേയേവ ധാരേത്വാ സേസകാലേ നിക്ഖിപതി. ഏവം ഉത്തമം മങ്ഗലവത്ഥയുഗം സന്ധായാഹ. അനുകമ്പം ഉപാദായാതി മയി അനുകമ്പം പടിച്ച. അച്ഛാദേഹീതി ഉപചാരവചനമേതം – ഏകം മയ്ഹം ദേഹി, ഏകം ആനന്ദസ്സാതി അത്ഥോ. കിം പന ഥേരോ തം ഗണ്ഹീതി? ആമ ഗണ്ഹി. കസ്മാ? മത്ഥകപ്പത്തകിച്ചത്താ. കിഞ്ചാപി ഹേസ ഏവരൂപം ലാഭം പടിക്ഖിപിത്വാ ഉപട്ഠാകട്ഠാനം പടിപന്നോ. തം പനസ്സ ഉപട്ഠാകകിച്ചം മത്ഥകം പത്തം. തസ്മാ അഗ്ഗഹേസി. യേ ചാപി ഏവം വദേയ്യും – ‘‘അനാരാധകോ മഞ്ഞേ ആനന്ദോ പഞ്ചവീസതി വസ്സാനി ഉപട്ഠഹന്തേന ന കിഞ്ചി ഭഗവതോ സന്തികാ തേന ലദ്ധപുബ്ബ’’ന്തി. തേസം വചനോകാസച്ഛേദനത്ഥമ്പി അഗ്ഗഹേസി. അപി ച ജാനാതി ഭഗവാ – ‘‘ആനന്ദോ ഗഹേത്വാപി അത്തനാ ന ധാരേസ്സതി, മയ്ഹംയേവ പൂജം കരിസ്സതി. മല്ലപുത്തേന പന ആനന്ദം പൂജേന്തേന സങ്ഘോപി പൂജിതോ ഭവിസ്സതി, ഏവമസ്സ മഹാപുഞ്ഞരാസി ഭവിസ്സതീ’’തി ഥേരസ്സ ഏകം ദാപേസി. ഥേരോപി തേനേവ കാരണേന അഗ്ഗഹേസീതി. ധമ്മിയാ കഥായാതി വത്ഥാനുമോദനകഥായ.

൧൯൫. ഭഗവതോ കായം ഉപനാമിതന്തി നിവാസനപാരുപനവസേന അല്ലീയാപിതം. ഭഗവാപി തതോ ഏകം നിവാസേസി, ഏകം പാരുപി. ഹതച്ചികം വിയാതി യഥാ ഹതച്ചികോ അങ്ഗാരോ അന്തന്തേനേവ ജോതതി, ബഹി പനസ്സ പഭാ നത്ഥി, ഏവം ബഹി പടിച്ഛന്നപ്പഭം ഹുത്വാ ഖായതീതി അത്ഥോ.

ഇമേസു ഖോ, ആനന്ദ, ദ്വീസുപി കാലേസൂതി കസ്മാ ഇമേസു ദ്വീസു കാലേസു ഏവം ഹോതി? ആഹാരവിസേസേന ചേവ ബലവസോമനസ്സേന ച. ഏതേസു ഹി ദ്വീസു കാലേസു സകലചക്കവാളേ ദേവതാ ആഹാരേ ഓജം പക്ഖിപന്തി, തം പണീതഭോജനം കുച്ഛിം പവിസിത്വാ പസന്നരൂപം സമുട്ഠാപേതി. ആഹാരസമുട്ഠാനരൂപസ്സ പസന്നത്താ മനച്ഛട്ഠാനി ഇന്ദ്രിയാനി അതിവിയ വിരോചന്തി. സമ്ബോധിദിവസേ ചസ്സ – ‘‘അനേകകപ്പകോടിസതസഹസ്സസഞ്ചിതോ വത മേ കിലേസരാസി അജ്ജ പഹീനോ’’തി ആവജ്ജന്തസ്സ ബലവസോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി, ചിത്തം പസീദതി, ചിത്തേ പസന്നേ ലോഹിതം പസീദതി, ലോഹിതേ പസന്നേ മനച്ഛട്ഠാനി ഇന്ദ്രിയാനി അതിവിയ വിരോചന്തി. പരിനിബ്ബാനദിവസേപി – ‘‘അജ്ജ, ദാനാഹം, അനേകേഹി ബുദ്ധസതസഹസ്സേഹി പവിട്ഠം അമതമഹാനിബ്ബാനം നാമ നഗരം പവിസിസ്സാമീ’’തി ആവജ്ജന്തസ്സ ബലവസോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി, ചിത്തം പസീദതി, ചിത്തേ പസന്നേ ലോഹിതം പസീദതി, ലോഹിതേ പസന്നേ മനച്ഛട്ഠാനി ഇന്ദ്രിയാനി അതിവിയ വിരോചന്തി. ഇതി ആഹാരവിസേസേന ചേവ ബലവസോമനസ്സേന ച ഇമേസു ദ്വീസു കാലേസു ഏവം ഹോതീതി വേദിതബ്ബം. ഉപവത്തനേതി പാചീനതോ നിവത്തനസാലവനേ. അന്തരേന യമകസാലാനന്തി യമകസാലരുക്ഖാനം മജ്ഝേ.

സിങ്ഗീവണ്ണന്തി ഗാഥാ സങ്ഗീതികാലേ ഠപിതാ.

൧൯൬. ന്ഹത്വാ ച പിവിത്വാ ചാതി ഏത്ഥ തദാ കിര ഭഗവതി നഹായന്തേ അന്തോനദിയം മച്ഛകച്ഛപാ ച ഉഭതോതീരേസു വനസണ്ഡോ ച സബ്ബം സുവണ്ണവണ്ണമേവ ഹോതി. അമ്ബവനന്തി തസ്സായേവ നദിയാ തീരേ അമ്ബവനം. ആയസ്മന്തം ചുന്ദകന്തി തസ്മിം കിര ഖണേ ആനന്ദത്ഥേരോ ഉദകസാടകം പീളേന്തോ ഓഹീയി, ചുന്ദത്ഥേരോ സമീപേ അഹോസി. തം ഭഗവാ ആമന്തേസി.

ഗന്ത്വാന ബുദ്ധോ നദികം കകുധന്തി ഇമാപി ഗാഥാ സങ്ഗീതികാലേയേവ ഠപിതാ. തത്ഥ പവത്താ ഭഗവാ ഇധ ധമ്മേതി ഭഗവാ ഇധ സാസനേ ധമ്മേ പവത്താ, ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനി പവത്താനീതി അത്ഥോ. പമുഖേ നിസീദീതി സത്ഥു പുരതോവ നിസീദി. ഏത്താവതാ ച ഥേരോ അനുപ്പത്തോ. ഏവം അനുപ്പത്തം അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി.

൧൯൭. അലാഭാതി യേ അഞ്ഞേസം ദാനാനിസംസസങ്ഖാതാ ലാഭാ ഹോന്തി, തേ അലാഭാ. ദുല്ലദ്ധന്തി പുഞ്ഞവിസേസേന ലദ്ധമ്പി മനുസ്സത്തം ദുല്ലദ്ധം. യസ്സ തേതി യസ്സ തവ. ഉത്തണ്ഡുലം വാ അതികിലിന്നം വാ കോ ജാനാതി, കീദിസമ്പി പച്ഛിമം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ തഥാഗതോ പരിനിബ്ബുതോ, അദ്ധാ തേ യം വാ തം വാ ദിന്നം ഭവിസ്സതീതി. ലാഭാതി ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികദാനാനിസംസസങ്ഖാതാ ലാഭാ. സുലദ്ധന്തി തുയ്ഹം മനുസ്സത്തം സുലദ്ധം. സമസമഫലാതി സബ്ബാകാരേന സമാനഫലാ.

നനു ച യം സുജാതായ ദിന്നം പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജിത്വാ തഥാഗതോ അഭിസമ്ബുദ്ധോ, സോ സരാഗസദോസസമോഹകാലേ പരിഭുത്തോ, അയം പന ചുന്ദേന ദിന്നോ വീതരാഗവീതദോസവീതമോഹകാലേ പരിഭുത്തോ, കസ്മാ ഏതേ സമഫലാതി? പരിനിബ്ബാനസമതായ ച സമാപത്തിസമതായ ച അനുസ്സരണസമതായ ച. ഭഗവാ ഹി സുജാതായ ദിന്നം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സഉപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോ, ചുന്ദേന ദിന്നം പരിഭുഞ്ജിത്വാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോതി ഏവം പരിനിബ്ബാനസമതായപി സമഫലാ. അഭിസമ്ബുജ്ഝനദിവസേ ച ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യാ സമാപത്തിയോ സമാപജ്ജി, പരിനിബ്ബാനദിവസേപി സബ്ബാ താ സമാപജ്ജീതി ഏവം സമാപത്തിസമതായപി സമഫലാ. സുജാതാ ച അപരഭാഗേ അസ്സോസി – ‘‘ന കിരേസാ രുക്ഖദേവതാ, ബോധിസത്തോ കിരേസ, തം കിര പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, സത്തസത്താഹം കിരസ്സ തേന യാപനം അഹോസീ’’തി. തസ്സാ ഇദം സുത്വാ – ‘‘ലാഭാ വത മേ’’തി അനുസ്സരന്തിയാ ബലവപീതിസോമനസ്സം ഉദപാദി. ചുന്ദസ്സാപി അപരഭാഗേ – ‘‘അവസാനപിണ്ഡപാതോ കിര മയാ ദിന്നോ, ധമ്മസീസം കിര മേ ഗഹിതം, മയ്ഹം കിര പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ സത്ഥാ അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാ പരിനിബ്ബുതോ’’തി സുത്വാ ‘‘ലാഭാ വത മേ’’തി അനുസ്സരതോ ബലവസോമനസ്സം ഉദപാദീതി ഏവം അനുസ്സരണസമതായപി സമഫലാതി വേദിതബ്ബാ.

യസസംവത്തനികന്തി പരിവാരസംവത്തനികം. ആധിപതേയ്യസംവത്തനികന്തി ജേട്ഠകഭാവസംവത്തനികം.

സംയമതോതി സീലസംയമേന സംയമന്തസ്സ, സംവരേ ഠിതസ്സാതി അത്ഥോ. വേരം ന ചീയതീതി പഞ്ചവിധം വേരം ന വഡ്ഢതി. കുസലോ ച ജഹാതി പാപകന്തി കുസലോ പന ഞാണസമ്പന്നോ അരിയമഗ്ഗേന അനവസേസം പാപകം ലാമകം അകുസലം ജഹാതി. രാഗദോസമോഹക്ഖയാ സ നിബ്ബുതോതി സോ ഇമം പാപകം ജഹിത്വാ രാഗാദീനം ഖയാ കിലേസനിബ്ബാനേന നിബ്ബുതോതി. ഇതി ചുന്ദസ്സ ച ദക്ഖിണം, അത്തനോ ച ദക്ഖിണേയ്യസമ്പത്തിം സമ്പസ്സമാനോ ഉദാനം ഉദാനേസീതി.

ചതുത്ഥഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

യമകസാലാവണ്ണനാ

൧൯൮. മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിന്തി ഇധ ഭിക്ഖൂനം ഗണനപരിച്ഛേദോ നത്ഥി. വേളുവഗാമേ വേദനാവിക്ഖമ്ഭനതോ പട്ഠായ ഹി – ‘‘ന ചിരേന ഭഗവാ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി സുത്വാ തതോ തതോ ആഗതേസു ഭിക്ഖൂസു ഏകഭിക്ഖുപി പക്കന്തോ നാമ നത്ഥി. തസ്മാ ഗണനവീതിവത്തോ സങ്ഘോ അഹോസി. ഉപവത്തനം മല്ലാനം സാലവനന്തി യഥേവ ഹി കലമ്ബനദീതീരതോ രാജമാതുവിഹാരദ്വാരേന ഥൂപാരാമം ഗന്തബ്ബം ഹോതി, ഏവം ഹിരഞ്ഞവതിയാ പാരിമതീരതോ സാലവനുയ്യാനം, യഥാ അനുരാധപുരസ്സ ഥൂപാരാമോ, ഏവം തം കുസിനാരായം ഹോതി. യഥാ ഥൂപാരാമതോ ദക്ഖിണദ്വാരേന നഗരം പവിസനമഗ്ഗോ പാചീനമുഖോ ഗന്ത്വാ ഉത്തരേന നിവത്തോ, ഏവം ഉയ്യാനതോ സാലവനം പാചീനമുഖം ഗന്ത്വാ ഉത്തരേന നിവത്തം. തസ്മാ തം – ‘‘ഉപവത്തന’’ന്തി വുച്ചതി. അന്തരേന യമകസാലാനം ഉത്തരസീസകന്തി തസ്സ കിര മഞ്ചകസ്സ ഏകാ സാലപന്തി സീസഭാഗേ ഹോതി, ഏകാ പാദഭാഗേ. തത്രാപി ഏകോ തരുണസാലോ സീസഭാഗസ്സ ആസന്നോ ഹോതി, ഏകോ പാദഭാഗസ്സ. അപി ച യമകസാലാ നാമ മൂലഖന്ധവിടപപത്തേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസിബ്ബിത്വാ ഠിതസാലാതി വുത്തം. മഞ്ചകം പഞ്ഞപേഹീതി തസ്മിം കിര ഉയ്യാനേ രാജകുലസ്സ സയനമഞ്ചോ അത്ഥി, തം സന്ധായ പഞ്ഞപേഹീതി ആഹ. ഥേരോപി തംയേവ പഞ്ഞപേത്വാ അദാസി.

കിലന്തോസ്മി, ആനന്ദ, നിപജ്ജിസ്സാമീതി തഥാഗതസ്സ ഹി –

‘‘ഗോചരി കളാപോ ഗങ്ഗേയ്യോ, പിങ്ഗലോ പബ്ബതേയ്യകോ;

ഹേമവതോ ച തമ്ബോ ച, മന്ദാകിനി ഉപോസഥോ;

ഛദ്ദന്തോയേവ ദസമോ, ഏതേ നാഗാനമുത്തമാ’’തി. –

ഏത്ഥ യം ദസന്നം ഗോചരിസങ്ഖാതാനം പകതിഹത്ഥീനം ബലം, തം ഏകസ്സ കളാപസ്സാതി. ഏവം ദസഗുണവഡ്ഢിതായ ഗണനായ പകതിഹത്ഥീനം കോടിസഹസ്സബലപ്പമാണം ബലം, തം സബ്ബമ്പി ചുന്ദസ്സ പിണ്ഡപാതം പരിഭുത്തകാലതോ പട്ഠായ ചങ്ഗവാരേ പക്ഖിത്തഉദകം വിയ പരിക്ഖയം ഗതം. പാവാനഗരതോ തീണി ഗാവുതാനി കുസിനാരാനഗരം, ഏതസ്മിം അന്തരേ പഞ്ചവീസതിയാ ഠാനേസു നിസീദിത്വാ മഹതാ ഉസ്സാഹേന ആഗച്ഛന്തോപി സൂരിയസ്സ അത്ഥങ്ഗമിതവേലായം സഞ്ഝാസമയേ ഭഗവാ സാലവനം പവിട്ഠോ. ഏവം രോഗോ സബ്ബം ആരോഗ്യം മദ്ദന്തോ ആഗച്ഛതി. ഏതമത്ഥം ദസ്സേന്തോ വിയ സബ്ബലോകസ്സ സംവേഗകരം വാചം ഭാസന്തോ – ‘‘കിലന്തോസ്മി, ആനന്ദ, നിപജ്ജിസ്സാമീ’’തി ആഹ.

കസ്മാ പന ഭഗവാ ഏവം മഹന്തേന ഉസ്സാഹേന ഇധാഗതോ, കിം അഞ്ഞത്ഥ ന സക്കാ പരിനിബ്ബായിതുന്തി? പരിനിബ്ബായിതും നാമ ന കത്ഥചി ന സക്കാ, തീഹി പന കാരണേഹി ഇധാഗതോ, ഇദഞ്ഹി ഭഗവാ ഏവം പസ്സതി – ‘‘മയി അഞ്ഞത്ഥ പരിനിബ്ബായന്തേ മഹാസുദസ്സനസുത്തസ്സ അത്ഥുപ്പത്തി ന ഭവിസ്സതി, കുസിനാരായം പന പരിനിബ്ബായന്തേ യമഹം ദേവലോകേ അനുഭവിതബ്ബം സമ്പത്തിം മനുസ്സലോകേയേവ അനുഭവിം, തം ദ്വീഹി ഭാണവാരേഹി മണ്ഡേത്വാ ദേസേസ്സാമി, തം മേ സുത്വാ ബഹൂ ജനാ കുസലം കാതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തീ’’തി.

അപരമ്പി പസ്സതി – ‘‘മം അഞ്ഞത്ഥ പരിനിബ്ബായന്തം സുഭദ്ദോ ന പസ്സിസ്സതി, സോ ച ബുദ്ധവേനേയ്യോ, ന സാവകവേനേയ്യോ; ന തം സാവകാ വിനേതും സക്കോന്തി. കുസിനാരായം പരിനിബ്ബായന്തം പന മം സോ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സതി, പഞ്ഹാവിസ്സജ്ജനപരിയോസാനേ ച സരണേസു പതിട്ഠായ മമ സന്തികേ പബ്ബജ്ജഞ്ച ഉപസമ്പദഞ്ച ലഭിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ മയി ധരമാനേയേവ അരഹത്തം പത്വാ പച്ഛിമസാവകോ ഭവിസ്സതീ’’തി.

അപരമ്പി പസ്സതി – ‘‘മയി അഞ്ഞത്ഥ പരിനിബ്ബായന്തേ ധാതുഭാജനീയേ മഹാകലഹോ ഭവിസ്സതി, ലോഹിതം നദീ വിയ സന്ദിസ്സതി. കുസിനാരായം പരിനിബ്ബുതേ ദോണബ്രാഹ്മണോ തം വിവാദം വൂപസമേത്വാ ധാതുയോ വിഭജിസ്സതീ’’തി. ഇമേഹി തീഹി കാരണേഹി ഭഗവാ ഏവം മഹന്തേന ഉസ്സാഹേന ഇധാഗതോതി വേദിതബ്ബോ.

സീഹസേയ്യന്തി ഏത്ഥ കാമഭോഗീസേയ്യാ, പേതസേയ്യാ, സീഹസേയ്യാ, തഥാഗതസേയ്യാതി ചതസ്സോ സേയ്യാ.

തത്ഥ – ‘‘യേഭുയ്യേന, ഭിക്ഖവേ, കാമഭോഗീ സത്താ വാമേന പസ്സേന സേന്തീ’’തി അയം കാമഭോഗീസേയ്യാ. തേസു ഹി യേഭുയ്യേന ദക്ഖിണേന പസ്സേന സയന്താ നാമ നത്ഥി.

‘‘യേഭുയ്യേന, ഭിക്ഖവേ, പേതാ ഉത്താനാ സേന്തീ’’തി അയം പേതസേയ്യാ. അപ്പമംസലോഹിതത്താ ഹി പേതാ അട്ഠിസങ്ഘാടജടിതാ ഏകേന പസ്സേന സയിതും ന സക്കോന്തി, ഉത്താനാവ സേന്തി.

‘‘സീഹോ, ഭിക്ഖവേ, മിഗരാജാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സേയ്യം കപ്പേതി…പേ… അത്തമനോ ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൪൬) അയം സീഹസേയ്യാ. തേജുസ്സദത്താ ഹി സീഹോ മിഗരാജാ ദ്വേ പുരിമപാദേ ഏകസ്മിം ഠാനേ, പച്ഛിമപാദേ ഏകസ്മിം ഠാനേ ഠപേത്വാ നങ്ഗുട്ഠം അന്തരസത്ഥിമ്ഹി പക്ഖിപിത്വാ പുരിമപാദപച്ഛിമപാദനങ്ഗുട്ഠാനം ഠിതോകാസം സല്ലക്ഖേത്വാ ദ്വിന്നം പുരിമപാദാനം മത്ഥകേ സീസം ഠപേത്വാ സയതി. ദിവസം സയിത്വാപി പബുജ്ഝമാനോ ന ഉത്രസന്തോ പബുജ്ഝതി, സീസം പന ഉക്ഖിപിത്വാ പുരിമപാദാദീനം ഠിതോകാസം സല്ലക്ഖേതി. സചേ കിഞ്ചി ഠാനം വിജഹിത്വാ ഠിതം ഹോതി – ‘‘ന യിദം തുയ്ഹം ജാതിയാ സൂരഭാവസ്സ ച അനുരൂപ’’ന്തി അനത്തമനോ ഹുത്വാ തത്ഥേവ സയതി, ന ഗോചരായ പക്കമതി. അവിജഹിത്വാ ഠിതേ പന – ‘‘തുയ്ഹം ജാതിയാ ച സൂരഭാവസ്സ ച അനുരൂപമിദ’’ന്തി ഹട്ഠതുട്ഠോ ഉട്ഠായ സീഹവിജമ്ഭിതം വിജമ്ഭിത്വാ കേസരഭാരം വിധുനിത്വാ തിക്ഖത്തും സീഹനാദം നദിത്വാ ഗോചരായ പക്കമതി.

‘‘ചതുത്ഥജ്ഝാനസേയ്യാ പന തഥാഗതസ്സ സേയ്യാതി വുച്ചതി’’ (അ. നി. ൪.൨൪൬). താസു ഇധ സീഹസേയ്യാ ആഗതാ. അയഞ്ഹി തേജുസ്സദഇരിയാപഥത്താ ഉത്തമസേയ്യാ നാമ.

പാദേ പാദന്തി ദക്ഖിണപാദേ വാമപാദം. അച്ചാധായാതി അതിആധായ, ഈസകം അതിക്കമ്മ ഠപേത്വാ. ഗോപ്ഫകേന ഹി ഗോപ്ഫകേ, ജാണുനാ വാ ജാണുമ്ഹി സങ്ഘട്ടിയമാനേ അഭിണ്ഹം വേദനാ ഉപ്പജ്ജതി, ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ന ഹോതി, സേയ്യാ അഫാസുകാ ഹോതി. യഥാ പന ന സങ്ഘട്ടേതി, ഏവം അതിക്കമ്മ ഠപിതേ വേദനാ നുപ്പജ്ജതി, ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി, സേയ്യാ ഫാസു ഹോതി. തസ്മാ ഏവം നിപജ്ജി. അനുട്ഠാനസേയ്യം ഉപഗതത്താ പനേത്ഥ – ‘‘ഉട്ഠാനസഞ്ഞം മനസി കരിത്വാ’’തി ന വുത്തം. കായവസേന ചേത്ഥ അനുട്ഠാനം വേദിതബ്ബം, നിദ്ദാവസേന പന തം രത്തിം ഭഗവതോ ഭവങ്ഗസ്സ ഓകാസോയേവ നാഹോസി. പഠമയാമസ്മിഞ്ഹി മല്ലാനം ധമ്മദേസനാ അഹോസി, മജ്ഝിമയാമേ സുഭദ്ദസ്സ പച്ഛിമയാമേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഓവദി, ബലവപച്ചൂസേ പരിനിബ്ബായി.

സബ്ബഫാലിഫുല്ലാതി സബ്ബേ സമന്തതോ പുപ്ഫിതാ മൂലതോ പട്ഠായ യാവ അഗ്ഗാ ഏകച്ഛന്നാ അഹേസും, ന കേവലഞ്ച യമകസാലായേവ, സബ്ബേപി രുക്ഖാ സബ്ബപാലിഫുല്ലാവ അഹേസും. ന കേവലഞ്ഹി തസ്മിംയേവ ഉയ്യാനേ, സകലഞ്ഹിപി ദസസഹസ്സചക്കവാളേ പുപ്ഫൂപഗാ പുപ്ഫം ഗണ്ഹിംസു, ഫലൂപഗാ ഫലം ഗണ്ഹിംസു, സബ്ബരുക്ഖാനം ഖന്ധേസു ഖന്ധപദുമാനി, സാഖാസു സാഖാപദുമാനി, വല്ലീസു വല്ലിപദുമാനി, ആകാസേസു ആകാസപദുമാനി പഥവീതലം ഭിന്ദിത്വാ ദണ്ഡപദുമാനി പുപ്ഫിംസു. സബ്ബോ മഹാസമുദ്ദോ പഞ്ചവണ്ണപദുമസഞ്ഛന്നോ അഹോസി. തിയോജനസഹസ്സവിത്ഥതോ ഹിമവാ ഘനബദ്ധമോരപിഞ്ഛകലാപോ വിയ, നിരന്തരം മാലാദാമഗവച്ഛികോ വിയ, സുട്ഠു പീളേത്വാ ആബദ്ധപുപ്ഫവടംസകോ വിയ, സുപൂരിതം പുപ്ഫചങ്കോടകം വിയ ച അതിരമണീയോ അഹോസി.

തേ തഥാഗതസ്സ സരീരം ഓകിരന്തീതി തേ യമകസാലാ ഭുമ്മദേവതാഹി സഞ്ചലിതഖന്ധസാഖവിടപാ തഥാഗതസ്സ സരീരം അവകിരന്തി, സരീരസ്സ ഉപരി പുപ്ഫാനി വികിരന്തീതി അത്ഥോ. അജ്ഝോകിരന്തീതി അജ്ഝോത്ഥരന്താ വിയ കിരന്തി. അഭിപ്പകിരന്തീതി അഭിണ്ഹം പുനപ്പുനം പകിരന്തിയേവ. ദിബ്ബാനീതി ദേവലോകേ നന്ദപോക്ഖരണീസമ്ഭവാനി, താനി ഹോന്തി സുവണ്ണവണ്ണാനി പണ്ണച്ഛത്തപ്പമാണപത്താനി, മഹാതുമ്ബമത്തം രേണും ഗണ്ഹന്തി. ന കേവലഞ്ച മന്ദാരവപുപ്ഫാനേവ, അഞ്ഞാനിപി പന ദിബ്ബാനി പാരിച്ഛത്തകകോവിളാരപുപ്ഫാദീനി സുവണ്ണചങ്കോടകാനി പൂരേത്വാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയമ്പി തിദസപുരേപി ബ്രഹ്മലോകേപി ഠിതാഹി ദേവതാഹി പവിട്ഠാനി, അന്തലിക്ഖാ പതന്തി. തഥാഗതസ്സ സരീരന്തി അന്തരാ അവികിണ്ണാനേവ ആഗന്ത്വാ പത്തകിഞ്ജക്ഖരേണുചുണ്ണേഹി തഥാഗതസ്സ സരീരമേവ ഓകിരന്തി.

ദിബ്ബാനിപി ചന്ദനചുണ്ണാനീതി ദേവതാനം ഉപകപ്പനചന്ദനചുണ്ണാനി. ന കേവലഞ്ച ദേവതാനംയേവ, നാഗസുപണ്ണമനുസ്സാനമ്പി ഉപകപ്പനചന്ദനചുണ്ണാനി. ന കേവലഞ്ച ചന്ദനചുണ്ണാനേവ, കാളാനുസാരികലോഹിതചന്ദനാദിസബ്ബദിബ്ബഗന്ധജാലചുണ്ണാനി, ഹരിതാലഅഞ്ജനസുവണ്ണരജതചുണ്ണാനി സബ്ബദിബ്ബഗന്ധവാസവികതിയോ സുവണ്ണരജതാദിസമുഗ്ഗേ പൂരേത്വാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിആദീസു ഠിതാഹി ദേവതാഹി പവിട്ഠാനി അന്തരാ അവിപ്പകിരിത്വാ തഥാഗതസ്സേവ സരീരം ഓകിരന്തി.

ദിബ്ബാനിപി തൂരിയാനീതി ദേവതാനം ഉപകപ്പനതൂരിയാനി. ന കേവലഞ്ച താനിയേവ, സബ്ബാനിപി തന്തിബദ്ധചമ്മപരിയോനദ്ധഘനസുസിരഭേദാനി ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു ദേവനാഗസുപണ്ണമനുസ്സാനം തൂരിയാനി ഏകചക്കവാളേ സന്നിപതിത്വാ അന്തലിക്ഖേ വജ്ജന്തീതി വേദിതബ്ബാനി.

ദിബ്ബാനിപി സങ്ഗീതാനീതി വരുണവാരണദേവതാ കിര നാമേതാ ദീഘായുകാ ദേവതാ – ‘‘മഹാപുരിസോ മനുസ്സപഥേ നിബ്ബത്തിത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി സുത്വാ ‘‘പടിസന്ധിഗ്ഗഹണദിവസേ നം ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി മാലം ഗന്ഥേതുമാരഭിംസു. താ ഗന്ഥമാനാവ – ‘‘മഹാപുരിസോ മാതുകുച്ഛിയം നിബ്ബത്തോ’’തി സുത്വാ ‘‘തുമ്ഹേ കസ്സ ഗന്ഥഥാ’’തി വുത്താ ‘‘ന താവ നിട്ഠാതി, കുച്ഛിതോ നിക്ഖമനദിവസേ ഗണ്ഹിത്വാ ഗമിസ്സാമാ’’തി ആഹംസു. പുനപി ‘‘നിക്ഖന്തോ’’തി സുത്വാ ‘‘മഹാഭിനിക്ഖമനദിവസേ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ഏകൂനതിംസവസ്സാനി ഘരേ വസിത്വാ ‘‘അജ്ജ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖന്തോ’’തിപി സുത്വാ ‘‘അഭിസമ്ബോധിദിവസേ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ഛബ്ബസ്സാനി പധാനം കത്വാ ‘‘അജ്ജ അഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തിപി സുത്വാ ‘‘ധമ്മചക്കപ്പവത്തനദിവസേ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘സത്തസത്താഹാനി ബോധിമണ്ഡേ വീതിനാമേത്വാ ഇസിപതനം ഗന്ത്വാ ധമ്മചക്കം പവത്തിത’’ന്തിപി സുത്വാ ‘‘യമകപാടിഹാരിയദിവസേ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘അജ്ജ യമകപാടിഹാരിയം കരീ’’തിപി സുത്വാ ‘‘ദേവോരോഹണദിവസേ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘അജ്ജ ദേവോരോഹണം കരീ’’തിപി സുത്വാ ‘‘ആയുസങ്ഖാരോസ്സജ്ജനേ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘അജ്ജ ആയുസങ്ഖാരം ഓസ്സജീ’’തിപി സുത്വാ ‘‘ന താവ നിട്ഠാതി, പരിനിബ്ബാനദിവസേ ഗമിസ്സാമാ’’തി. ‘‘അജ്ജ ഭഗവാ യമകസാലാനമന്തരേ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സതോ സമ്പജാനോ സീഹസേയ്യം ഉപഗതോ ബലവപച്ചൂസസമയേ പരിനിബ്ബായിസ്സതി. തുമ്ഹേ കസ്സ ഗന്ഥഥാ’’തി സുത്വാ പന – ‘‘കിന്നാമേതം, ‘അജ്ജേവ മാതുകുച്ഛിയം പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി, അജ്ജേവ മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖമി, അജ്ജേവ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമി, അജ്ജേവ ബുദ്ധോ അഹോസി, അജ്ജേവ ധമ്മചക്കം പവത്തയി, അജ്ജേവ യമകപാടിഹാരിയം അകാസി, അജ്ജേവ ദേവലോകാ ഓതിണ്ണോ, അജ്ജേവ ആയുസങ്ഖാരം ഓസ്സജി, അജ്ജേവ കിര പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’തി. നനു നാമ ദുതിയദിവസേ യാഗുപാനകാലമത്തമ്പി ഠാതബ്ബം അസ്സ. ദസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ ബുദ്ധത്തം പത്തസ്സ നാമ അനനുച്ഛവികമേത’’ന്തി അപരിനിട്ഠിതാവ മാലായോ ഗഹേത്വാ ആഗമ്മ അന്തോ ചക്കവാളേ ഓകാസം അലഭമാനാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ലമ്ബിത്വാ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയാവ ആധാവന്തിയോ ഹത്ഥേന ഹത്ഥം ഗീവായ ഗീവം ഗഹേത്വാ തീണി രതനാനി ആരബ്ഭ ദ്വത്തിംസ മഹാപുരിസലക്ഖണാനി ഛബ്ബണ്ണരസ്മിയോ ദസ പാരമിയോ അഡ്ഢഛട്ഠാനി ജാതകസതാനി ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി ആരബ്ഭ ഗായിത്വാ തസ്സ തസ്സ അവസാനേ ‘‘മഹായസോ, മഹായസോ’’തി വദന്തി. ഇദമേതം പടിച്ച വുത്തം – ‘‘ദിബ്ബാനിപി സങ്ഗീതാനി അന്തലിക്ഖേ വത്തന്തി തഥാഗതസ്സ പൂജായാ’’തി.

൧൯൯. ഭഗവാ പന യമകസാലാനം അന്തരാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന നിപന്നോയേവ പഥവീതലതോ യാവ ചക്കവാളമുഖവട്ടിയാ, ചക്കവാളമുഖവട്ടിതോ ച യാവ ബ്രഹ്മലോകാ സന്നിപതിതായ പരിസായ മഹന്തം ഉസ്സാഹം ദിസ്വാ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ ആരോചേസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം…പേ… തഥാഗതസ്സ പൂജായാ’’തി. ഏവം മഹാസക്കാരം ദസ്സേത്വാ തേനാപി അത്തനോ അസക്കതഭാവമേവ ദസ്സന്തോ ന ഖോ, ആനന്ദ, ഏത്താവതാതിആദിമാഹ.

ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘ആനന്ദ, മയാ ദീപങ്കരപാദമൂലേ നിപന്നേന അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ അഭിനീഹാരം കരോന്തേന ന മാലാഗന്ധതൂരിയസങ്ഗീതാനം അത്ഥായ അഭിനീഹാരോ കതോ, ന ഏതദത്ഥായ പാരമിയോ പൂരിതാ. തസ്മാ ന ഖോ അഹം ഏതായ പൂജായ പൂജിതോ നാമ ഹോമീ’’തി.

കസ്മാ പന ഭഗവാ അഞ്ഞത്ഥ ഏകം ഉമാപുപ്ഫമത്തമ്പി ഗഹേത്വാ ബുദ്ധഗുണേ ആവജ്ജേത്വാ കതായ പൂജായ ബുദ്ധഞാണേനാപി അപരിച്ഛിന്നം വിപാകം വണ്ണേത്വാ ഇധ ഏവം മഹന്തം പൂജം പടിക്ഖിപതീതി? പരിസാനുഗ്ഗഹേന ചേവ സാസനസ്സ ച ചിരട്ഠിതികാമതായ. സചേ ഹി ഭഗവാ ഏവം ന പടിക്ഖിപേയ്യ, അനാഗതേ സീലസ്സ ആഗതട്ഠാനേ സീലം ന പരിപൂരേസ്സന്തി, സമാധിസ്സ ആഗതട്ഠാനേ സമാധിം ന പരിപൂരേസ്സന്തി, വിപസ്സനായ ആഗതട്ഠാനേ വിപസ്സനാഗബ്ഭം ന ഗാഹാപേസ്സന്തി. ഉപട്ഠാകേ സമാദപേത്വാ പൂജംയേവ കാരേന്താ വിഹരിസ്സന്തി. ആമിസപൂജാ ച നാമേസാ സാസനം ഏകദിവസമ്പി ഏകയാഗുപാനകാലമത്തമ്പി സന്ധാരേതും ന സക്കോതി. മഹാവിഹാരസദിസഞ്ഹി വിഹാരസഹസ്സം മഹാചേതിയസദിസഞ്ച ചേതിയസഹസ്സമ്പി സാസനം ധാരേതും ന സക്കോന്തി. യേന കമ്മം കതം, തസ്സേവ ഹോതി. സമ്മാപടിപത്തി പന തഥാഗതസ്സ അനുച്ഛവികാ പൂജാ. സാ ഹി തേന പത്ഥിതാ ചേവ, സക്കോതി സാസനഞ്ച സന്ധാരേതും, തസ്മാ തം ദസ്സേന്തോ യോ ഖോ ആനന്ദാതിആദിമാഹ.

തത്ഥ ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നോതി നവവിധസ്സ ലോകുത്തരധമ്മസ്സ അനുധമ്മം പുബ്ബഭാഗപടിപദം പടിപന്നോ. സായേവ പന പടിപദാ അനുച്ഛവികത്താ ‘‘സാമീചീ’’തി വുച്ചതി. തം സാമീചിം പടിപന്നോതി സാമീചിപ്പടിപന്നോ. തമേവ പുബ്ബഭാഗപടിപദാസങ്ഖാതം അനുധമ്മം ചരതി പൂരേതീതി അനുധമ്മചാരീ.

പുബ്ബഭാഗപടിപദാതി ച സീലം ആചാരപഞ്ഞത്തി ധുതങ്ഗസമാദാനം യാവ ഗോത്രഭുതോ സമ്മാപടിപദാ വേദിതബ്ബാ. തസ്മാ യോ ഭിക്ഖു ഛസു അഗാരവേസു പതിട്ഠായ പഞ്ഞത്തിം അതിക്കമതി, അനേസനായ ജീവികം കപ്പേതി, അയം ന ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നോ. യോ പന സബ്ബം അത്തനോ പഞ്ഞത്തം സിക്ഖാപദം ജിനവേലം ജിനമരിയാദം ജിനകാളസുത്തം അണുമത്തമ്പി ന വീതിക്കമതി, അയം ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നോ നാമ. ഭിക്ഖുനിയാപി ഏസേവ നയോ. യോ ഉപാസകോ പഞ്ച വേരാനി ദസ അകുസലകമ്മപഥേ സമാദായ വത്തതി അപ്പേതി, അയം ന ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നോ. യോ പന തീസു സരണേസു, പഞ്ചസുപി സീലേസു, ദസസു സീലേസു പരിപൂരകാരീ ഹോതി, മാസസ്സ അട്ഠ ഉപോസഥേ കരോതി, ദാനം ദേതി, ഗന്ധപൂജം മാലാപൂജം കരോതി, മാതരം പിതരം ഉപട്ഠാതി, ധമ്മികേ സമണബ്രാഹ്മണേ ഉപട്ഠാതി, അയം ധമ്മാനുധമ്മപ്പടിപന്നോ നാമ. ഉപാസികായപി ഏസേവ നയോ.

പരമായ പൂജായാതി ഉത്തമായ പൂജായ. അയഞ്ഹി നിരാമിസപൂജാ നാമ സക്കോതി മമ സാസനം സന്ധാരേതും. യാവ ഹി ഇമാ ചതസ്സോ പരിസാ മം ഇമായ പൂജേസ്സന്തി, താവ മമ സാസനം മജ്ഝേ നഭസ്സ പുണ്ണചന്ദോ വിയ വിരോചിസ്സതീതി ദസ്സേതി.

ഉപവാണത്ഥേരവണ്ണനാ

൨൦൦. അപസാരേസീതി അപനേസി. അപേഹീതി അപഗച്ഛ. ഥേരോ ഏകവചനേനേവ താലവണ്ടം നിക്ഖിപിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഉപട്ഠാകോതിആദി പഠമബോധിയം അനിബദ്ധുപട്ഠാകഭാവം സന്ധായാഹ. അയം, ഭന്തേ, ആയസ്മാ ഉപവാണോതി ഏവം ഥേരേന വുത്തേ ആനന്ദോ ഉപവാണസ്സ സദോസഭാവം സല്ലക്ഖേതി, ‘ഹന്ദസ്സ നിദ്ദോസഭാവം കഥേസ്സാമീ’തി ഭഗവാ യേഭുയ്യേന ആനന്ദാതിആദിമാഹ. തത്ഥ യേഭുയ്യേനാതി ഇദം അസഞ്ഞസത്താനഞ്ചേവ അരൂപദേവതാനഞ്ച ഓഹീനഭാവം സന്ധായ വുത്തം. അപ്ഫുടോതി അസമ്ഫുട്ഠോ അഭരിതോ വാ. ഭഗവതോ കിര ആസന്നപദേസേ വാലഗ്ഗമത്തേ ഓകാസേ സുഖുമത്തഭാവം മാപേത്വാ ദസ ദസ മഹേസക്ഖാ ദേവതാ അട്ഠംസു. താസം പരതോ വീസതി വീസതി. താസം പരതോ തിംസതി തിംസതി. താസം പരതോ ചത്താലീസം ചത്താലീസം. താസം പരതോ പഞ്ഞാസം പഞ്ഞാസം. താസം പരതോ സട്ഠി സട്ഠി ദേവതാ അട്ഠംസു. താ അഞ്ഞമഞ്ഞം ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ വത്ഥേന വാ ന ബ്യാബാധേന്തി. ‘‘അപേഹി മം, മാ ഘട്ടേഹീ’’തി വത്തബ്ബാകാരം നാമ നത്ഥി. ‘‘താ ഖോ പന ദേവതായോ ദസപി ഹുത്വാ വീസതിപി ഹുത്വാ തിംസമ്പി ഹുത്വാ ചത്താലീസമ്പി ഹുത്വാ പഞ്ഞാസമ്പി ഹുത്വാ ആരഗ്ഗകോടിനിതുദനമത്തേപി തിട്ഠന്തി, ന ച അഞ്ഞമഞ്ഞം ബ്യാബാധേന്തീ’’തി (അ. നി. ൧.൩൭) വുത്തസദിസാവ അഹേസും. ഓവാരേന്തോതി ആവാരേന്തോ. ഥേരോ കിര പകതിയാപി മഹാസരീരോ ഹത്ഥിപോതകസദിസോ. സോ പംസുകൂലചീവരം പാരുപിത്വാ അതിമഹാ വിയ അഹോസി.

തഥാഗതം ദസ്സനായാതി ഭഗവതോ മുഖം ദട്ഠും അലഭമാനാ ഏവം ഉജ്ഝായിംസു. കിം പന താ ഥേരം വിനിവിജ്ഝ പസ്സിതും ന സക്കോന്തീതി? ആമ, ന സക്കോന്തി. ദേവതാ ഹി പുഥുജ്ജനേ വിനിവിജ്ഝ പസ്സിതും സക്കോന്തി, ന ഖീണാസവേ. ഥേരസ്സ ച മഹേസക്ഖതായ തേജുസ്സദതായ ഉപഗന്തുമ്പി ന സക്കോന്തി. കസ്മാ പന ഥേരോവ തേജുസ്സദോ, ന അഞ്ഞേ അരഹന്തോതി? യസ്മാ കസ്സപബുദ്ധസ്സ ചേതിയേ ആരക്ഖദേവതാ അഹോസി.

വിപസ്സിമ്ഹി കിര സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ പരിനിബ്ബുതേ ഏകഗ്ഘനസുവണ്ണക്ഖന്ധസദിസസ്സ ധാതുസരീരസ്സ ഏകമേവ ചേതിയം അകംസു, ദീഘായുകബുദ്ധാനഞ്ഹി ഏകമേവ ചേതിയം ഹോതി. തം മനുസ്സാ രതനായാമാഹി വിദത്ഥിവിത്ഥതാഹി ദ്വങ്ഗുലബഹലാഹി സുവണ്ണിട്ഠകാഹി ഹരിതാലേന ച മനോസിലായ ച മത്തികാകിച്ചം തിലതേലേനേവ ഉദകകിച്ചം സാധേത്വാ യോജനപ്പമാണം ഉട്ഠപേസും. തതോ ഭുമ്മാ ദേവതാ യോജനപ്പമാണം, തതോ ആകാസട്ഠകദേവതാ, തതോ ഉണ്ഹവലാഹകദേവതാ, തതോ അബ്ഭവലാഹകദേവതാ, തതോ ചാതുമഹാരാജികാ ദേവതാ, തതോ താവതിംസാ ദേവതാ യോജനപ്പമാണം ഉട്ഠപേസുന്തി ഏവം സത്തയോജനികം ചേതിയം അഹോസി. മനുസ്സേസു മാലാഗന്ധവത്ഥാദീനി ഗഹേത്വാ ആഗതേസു ആരക്ഖദേവതാ ഗഹേത്വാ തേസം പസ്സന്താനംയേവ ചേതിയം പൂജേസി.

തദാ അയം ഥേരോ ബ്രാഹ്മണമഹാസാലോ ഹുത്വാ ഏകം പീതകം വത്ഥം ആദായ ഗതോ. ദേവതാ തസ്സ ഹത്ഥതോ വത്ഥം ഗഹേത്വാ ചേതിയം പൂജേസി. ബ്രാഹ്മണോ തം ദിസ്വാ പസന്നചിത്തോ ‘‘അഹമ്പി അനാഗതേ ഏവരൂപസ്സ ബുദ്ധസ്സ ചേതിയേ ആരക്ഖദേവതാ ഹോമീ’’തി പത്ഥനം കത്വാ തതോ ചുതോ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി. തസ്സ ദേവലോകേ ച മനുസ്സലോകേ ച സംസരന്തസ്സേവ കസ്സപോ ഭഗവാ ലോകേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പരിനിബ്ബായി. തസ്സാപി ഏകമേവ ധാതുസരീരം അഹോസി. തം ഗഹേത്വാ യോജനികം ചേതിയം കാരേസും. സോ തത്ഥ ആരക്ഖദേവതാ ഹുത്വാ സാസനേ അന്തരഹിതേ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തിത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ തതോ ചുതോ മഹാകുലേ പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ നിക്ഖമ്മ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പത്തോ. ഇതി ചേതിയേ ആരക്ഖദേവതാ ഹുത്വാ ആഗതത്താ ഥേരോ തേജുസ്സദോതി വേദിതബ്ബോ.

ദേവതാ, ആനന്ദ, ഉജ്ഝായന്തീതി ഇതി ആനന്ദ, ദേവതാ ഉജ്ഝായന്തി, ന മയ്ഹം പുത്തസ്സ അഞ്ഞോ കോചി ദോസോ അത്ഥീതി ദസ്സേതി.

൨൦൧. കഥംഭൂതാ പന, ഭന്തേതി കസ്മാ ആഹ? ഭഗവാ തുമ്ഹേ – ‘‘ദേവതാ ഉജ്ഝായന്തീ’’തി വദഥ, കഥം ഭൂതാ പന താ തുമ്ഹേ മനസി കരോഥ, കിം തുമ്ഹാകം പരിനിബ്ബാനം അധിവാസേന്തീതി പുച്ഛതി. അഥ ഭഗവാ – ‘‘നാഹം അധിവാസനകാരണം വദാമീ’’തി താസം അനധിവാസനഭാവം ദസ്സേന്തോ സന്താനന്ദാതിആദിമാഹ.

തത്ഥ ആകാസേ പഥവീസഞ്ഞിനിയോതി ആകാസേ പഥവിം മാപേത്വാ തത്ഥ പഥവീസഞ്ഞിനിയോ. കന്ദന്തീതി രോദന്തി. ഛിന്നപാതം പപതന്തീതി മജ്ഝേ ഛിന്നാ വിയ ഹുത്വാ യതോ വാ തതോ വാ പപതന്തി. ആവട്ടന്തീതി ആവട്ടന്തിയോ പതിതട്ഠാനമേവ ആഗച്ഛന്തി. വിവട്ടന്തീതി പതിതട്ഠാനതോ പരഭാഗം വട്ടമാനാ ഗച്ഛന്തി. അപിച ദ്വേ പാദേ പസാരേത്വാ സകിം പുരതോ സകിം പച്ഛതോ സകിം വാമതോ സകിം ദക്ഖിണതോ സംപരിവത്തമാനാപി – ‘‘ആവട്ടന്തി വിവട്ടന്തീ’’തി വുച്ചന്തി. സന്താനന്ദ, ദേവതാ പഥവിയം പഥവീസഞ്ഞിനിയോതി പകതിപഥവീ കിര ദേവതാ ധാരേതും ന സക്കോതി. തത്ഥ ഹത്ഥകോ ബ്രഹ്മാ വിയ ദേവതാ ഓസീദന്തി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ഓളാരികം ഹത്ഥക, അത്തഭാവം അഭിനിമ്മിനാഹീ’’തി (അ. നി. ൩.൧൨൮). തസ്മാ യാ ദേവതാ പഥവിയം പഥവിം മാപേസും, താ സന്ധായേതം വുത്തം – ‘‘പഥവിയം പഥവീസഞ്ഞിനിയോ’’തി.

വീതരാഗാതി പഹീനദോമനസ്സാ സിലാഥമ്ഭസദിസാ അനാഗാമിഖീണാസവദേവതാ.

ചതുസംവേജനീയഠാനവണ്ണനാ

൨൦൨. വസ്സംവുട്ഠാതി ബുദ്ധകാലേ കിര ദ്വീസു കാലേസു ഭിക്ഖൂ സന്നിപതന്തി ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ കമ്മട്ഠാനഗ്ഗഹണത്ഥം, വുട്ഠവസ്സാ ച ഗഹിതകമ്മട്ഠാനാനുയോഗേന നിബ്ബത്തിതവിസേസാരോചനത്ഥം. യഥാ ച ബുദ്ധകാലേ, ഏവം തമ്ബപണ്ണിദീപേപി അപാരഗങ്ഗായ ഭിക്ഖൂ ലോഹപാസാദേ സന്നിപതിംസു, പാരഗങ്ഗായ ഭിക്ഖൂ തിസ്സമഹാവിഹാരേ. തേസു അപാരഗങ്ഗായ ഭിക്ഖൂ സങ്കാരഛഡ്ഡകസമ്മജ്ജനിയോ ഗഹേത്വാ ആഗന്ത്വാ മഹാവിഹാരേ സന്നിപതിത്വാ ചേതിയേ സുധാകമ്മം കത്വാ – ‘‘വുട്ഠവസ്സാ ആഗന്ത്വാ ലോഹപാസാദേ സന്നിപതഥാ’’തി വത്തം കത്വാ ഫാസുകട്ഠാനേസു വസിത്വാ വുട്ഠവസ്സാ ആഗന്ത്വാ ലോഹപാസാദേ പഞ്ചനികായമണ്ഡലേ, യേസം പാളി പഗുണാ, തേ പാളിം സജ്ഝായന്തി. യേസം അട്ഠകഥാ പഗുണാ, തേ അട്ഠകഥം സജ്ഝായന്തി. യോ പാളിം വാ അട്ഠകഥം വാ വിരാധേതി, തം – ‘‘കസ്സ സന്തികേ തയാ ഗഹിത’’ന്തി വിചാരേത്വാ ഉജും കത്വാ ഗാഹാപേന്തി. പാരഗങ്ഗാവാസിനോപി തിസ്സമഹാവിഹാരേ ഏവമേവ കരോന്തി. ഏവം ദ്വീസു കാലേസു സന്നിപതിതേസു ഭിക്ഖൂസു യേ പുരേ വസ്സൂപനായികായ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഗതാ വിസേസാരോചനത്ഥം ആഗച്ഛന്തി, ഏവരൂപേ സന്ധായ ‘‘പുബ്ബേ ഭന്തേ വസ്സംവുട്ഠാ’’തിആദിമാഹ.

മനോഭാവനീയേതി മനസാ ഭാവിതേ സമ്ഭാവിതേ. യേ വാ മനോ മനം ഭാവേന്തി വഡ്ഢേന്തി രാഗരജാദീനി പവാഹേന്തി, ഏവരൂപേതി അത്ഥോ. ഥേരോ കിര വത്തസമ്പന്നോ മഹല്ലകം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ ഥദ്ധോ ഹുത്വാ ന നിസീദതി, പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ ഹത്ഥതോ ഛത്തഞ്ച പത്തചീവരഞ്ച ഗഹേത്വാ പീഠം പപ്ഫോടേത്വാ ദേതി, തത്ഥ നിസിന്നസ്സ വത്തം കത്വാ സേനാസനം പടിജഗ്ഗിത്വാ ദേതി. നവകം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ തുണ്ഹീഭൂതോ ന നിസീദതി, സമീപേ ഠത്വാ വത്തം കരോതി. സോ തായ വത്തപടിപത്തിയാ അപരിഹാനിം പത്ഥയമാനോ ഏവമാഹ.

അഥ ഭഗവാ – ‘‘ആനന്ദോ മനോഭാവനീയാനം ദസ്സനം ന ലഭിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേതി, ഹന്ദസ്സ, മനോഭാവനീയാനം ദസ്സനട്ഠാനം ആചിക്ഖിസ്സാമി, യത്ഥ വസന്തോ ഇതോ ചിതോ ച അനാഹിണ്ഡിത്വാവ ലച്ഛതി മനോഭാവനീയേ ഭിക്ഖൂ ദസ്സനായാതി ചിന്തേത്വാ ചത്താരിമാനീതിആദിമാഹ.

തത്ഥ സദ്ധസ്സാതി ബുദ്ധാദീസു പസന്നചിത്തസ്സ വത്തസമ്പന്നസ്സ, യസ്സ പാതോ പട്ഠായ ചേതിയങ്ഗണവത്താദീനി സബ്ബവത്താനി കതാനേവ പഞ്ഞായന്തി. ദസ്സനീയാനീതി ദസ്സനാരഹാനി ദസ്സനത്ഥായ ഗന്തബ്ബാനി. സംവേജനീയാനീതി സംവേഗജനകാനി. ഠാനാനീതി കാരണാനി, പദേസഠാനാനേവ വാ.

യേ ഹി കേചീതി ഇദം ചേതിയചാരികായ സത്ഥകഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തത്ഥ ചേതിയചാരികം ആഹിണ്ഡന്താതി യേ ച താവ തത്ഥ തത്ഥ ചേതിയങ്ഗണം സമ്മജ്ജന്താ, ആസനാനി ധോവന്താ ബോധിമ്ഹി ഉദകം സിഞ്ചന്താ ആഹിണ്ഡന്തി, തേസു വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി അസുകവിഹാരേ ‘‘ചേതിയം വന്ദിസ്സാമാ’’തി നിക്ഖമിത്വാ പസന്നചിത്താ അന്തരാ കാലങ്കരോന്താപി അനന്തരായേന സഗ്ഗേ പതിട്ഠഹിസ്സന്തി യേവാതി ദസ്സേതി.

ആനന്ദപുച്ഛാകഥാവണ്ണനാ

൨൦൩. അദസ്സനം, ആനന്ദാതി യദേതം മാതുഗാമസ്സ അദസ്സനം, അയമേത്ഥ ഉത്തമാ പടിപത്തീതി ദസ്സേതി. ദ്വാരം പിദഹിത്വാ സേനാസനേ നിസിന്നോ ഹി ഭിക്ഖു ആഗന്ത്വാ ദ്വാരേ ഠിതമ്പി മാതുഗാമം യാവ ന പസ്സതി, താവസ്സ ഏകംസേനേവ ന ലോഭോ ഉപ്പജ്ജതി, ന ചിത്തം ചലതി. ദസ്സനേ പന സതിയേവ തദുഭയമ്പി അസ്സ. തേനാഹ – ‘‘അദസ്സനം ആനന്ദാ’’തി. ദസ്സനേ ഭഗവാ സതി കഥന്തി ഭിക്ഖം ഗഹേത്വാ ഉപഗതട്ഠാനാദീസു ദസ്സനേ സതി കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി പുച്ഛതി. അഥ ഭഗവാ യസ്മാ ഖഗ്ഗം ഗഹേത്വാ – ‘‘സചേ മയാ സദ്ധിം ആലപസി, ഏത്ഥേവ തേ സീസം പാതേസ്സാമീ’’തി ഠിതപുരിസേന വാ, ‘‘സചേ മയാ സദ്ധിം ആലപസി, ഏത്ഥേവ തേ മംസം മുരുമുരാപേത്വാ ഖാദിസ്സാമീ’’തി ഠിതയക്ഖിനിയാ വാ ആലപിതും വരം. ഏകസ്സേവ ഹി അത്തഭാവസ്സ തപ്പച്ചയാ വിനാസോ ഹോതി, ന അപായേസു അപരിച്ഛിന്നദുക്ഖാനുഭവനം. മാതുഗാമേന പന ആലാപസല്ലാപേ സതി വിസ്സാസോ ഹോതി, വിസ്സാസേ സതി ഓതാരോ ഹോതി, ഓതിണ്ണചിത്തോ സീലബ്യസനം പത്വാ അപായപൂരകോ ഹോതി; തസ്മാ അനാലാപോതി ആഹ. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘സല്ലപേ അസിഹത്ഥേന, പിസാചേനാപി സല്ലപേ;

ആസീവിസമ്പി ആസീദേ, യേന ദട്ഠോ ന ജീവതി;

ന ത്വേവ ഏകോ ഏകായ, മാതുഗാമേന സല്ലപേ’’തി. (അ. നി. ൫.൫൫);

ആലപന്തേന പനാതി സചേ മാതുഗാമോ ദിവസം വാ പുച്ഛതി, സീലം വാ യാചതി, ധമ്മം വാ സോതുകാമോ ഹോതി, പഞ്ഹം വാ പുച്ഛതി, തഥാരൂപം വാ പനസ്സ പബ്ബജിതേഹി കത്തബ്ബകമ്മം ഹോതി, ഏവരൂപേ കാലേ അനാലപന്തം ‘‘മൂഗോ അയം, ബധിരോ അയം, ഭുത്വാവ ബദ്ധമുഖോ നിസീദതീ’’തി വദതി, തസ്മാ അവസ്സം ആലപിതബ്ബം ഹോതി. ഏവം ആലപന്തേന പന കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബന്തി പുച്ഛതി. അഥ ഭഗവാ – ‘‘ഏഥ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, മാതുമത്തീസു മാതുചിത്തം ഉപട്ഠപേഥ, ഭഗിനിമത്തീസു ഭഗിനിചിത്തം ഉപട്ഠപേഥ, ധീതുമത്തീസു ധീതുചിത്തം ഉപട്ഠപേഥാ’’തി (സം. നി. ൪.൧൨൭) ഇമം ഓവാദം സന്ധായ സതി, ആനന്ദ, ഉപട്ഠപേതബ്ബാതി ആഹ.

൨൦൪. അബ്യാവടാതി അതന്തിബദ്ധാ നിരുസ്സുക്കാ ഹോഥ. സാരത്ഥേ ഘടഥാതി ഉത്തമത്ഥേ അരഹത്തേ ഘടേഥ. അനുയുഞ്ജഥാതി തദധിഗമായ അനുയോഗം കരോഥ. അപ്പമത്താതി തത്ഥ അവിപ്പമുട്ഠസതീ. വീരിയാതാപയോഗേന ആതാപിനോ. കായേ ച ജീവിതേ ച നിരപേക്ഖതായ പഹിതത്താ പേസിതചിത്താ വിഹരഥ.

൨൦൫. കഥം പന, ഭന്തേതി തേഹി ഖത്തിയപണ്ഡിതാദീഹി കഥം പടിപജ്ജിതബ്ബം. അദ്ധാ മം തേ പടിപുച്ഛിസ്സന്തി – ‘‘കഥം, ഭന്തേ, ആനന്ദ തഥാഗതസ്സ സരീരേ പടിപജ്ജിതബ്ബ’’ന്തി; ‘‘തേസാഹം കഥം പടിവചനം ദേമീ’’തി പുച്ഛതി. അഹതേന വത്ഥേനാതി നവേന കാസികവത്ഥേന. വിഹതേന കപ്പാസേനാതി സുപോഥിതേന കപ്പാസേന. കാസികവത്ഥഞ്ഹി സുഖുമത്താ തേലം ന ഗണ്ഹാതി, കപ്പാസോ പന ഗണ്ഹാതി. തസ്മാ ‘‘വിഹതേന കപ്പാസേനാ’’തി ആഹ. ആയസായാതി സോവണ്ണായ. സോവണ്ണഞ്ഹി ഇധ ‘‘അയസ’’ന്തി അധിപ്പേതം.

ഥൂപാരഹപുഗ്ഗലവണ്ണനാ

൨൦൬. രാജാ ചക്കവത്തീതി ഏത്ഥ കസ്മാ ഭഗവാ അഗാരമജ്ഝേ വസിത്വാ കാലങ്കതസ്സ രഞ്ഞോ ഥൂപാരഹതം അനുജാനാതി, ന സീലവതോ പുഥുജ്ജനസ്സ ഭിക്ഖുസ്സാതി? അനച്ഛരിയത്താ. പുഥുജ്ജനഭിക്ഖൂനഞ്ഹി ഥൂപേ അനുഞ്ഞായമാനേ തമ്ബപണ്ണിദീപേ താവ ഥൂപാനം ഓകാസോ ന ഭവേയ്യ, തഥാ അഞ്ഞേസു ഠാനേസു. തസ്മാ ‘‘അനച്ഛരിയാ തേ ഭവിസ്സന്തീ’’തി നാനുജാനാതി. രാജാ ചക്കവത്തീ ഏകോവ നിബ്ബത്തതി, തേനസ്സ ഥൂപോ അച്ഛരിയോ ഹോതി. പുഥുജ്ജനസീലവതോ പന പരിനിബ്ബുതഭിക്ഖുനോ വിയ മഹന്തമ്പി സക്കാരം കാതും വട്ടതിയേവ.

ആനന്ദഅച്ഛരിയധമ്മവണ്ണനാ

൨൦൭. വിഹാരന്തി ഇധ മണ്ഡലമാലോ വിഹാരോതി അധിപ്പേതോ, തം പവിസിത്വാ. കപിസീസന്തി ദ്വാരബാഹകോടിയം ഠിതം അഗ്ഗളരുക്ഖം. രോദമാനോ അട്ഠാസീതി സോ കിരായസ്മാ ചിന്തേസി – ‘‘സത്ഥാരാ മമ സംവേഗജനകം വസനട്ഠാനം കഥിതം, ചേതിയചാരികായ സാത്ഥകഭാവോ കഥിതോ, മാതുഗാമേ പടിപജ്ജിതബ്ബപഞ്ഹോ വിസ്സജ്ജിതോ, അത്തനോ സരീരേ പടിപത്തി അക്ഖാതാ, ചത്താരോ ഥൂപാരഹാ കഥിതാ, ധുവം അജ്ജ ഭഗവാ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി, തസ്സേവം ചിന്തയതോ ബലവദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഭഗവതോ സന്തികേ രോദനം നാമ അഫാസുകം, ഏകമന്തം ഗന്ത്വാ സോകം തനുകം കരിസ്സാമീ’’തി, സോ തഥാ അകാസി. തേന വുത്തം – ‘‘രോദമാനോ അട്ഠാസീ’’തി.

അഹഞ്ച വതമ്ഹീതി അഹഞ്ച വത അമ്ഹി, അഹം വതമ്ഹീതിപി പാഠോ. യോ മമ അനുകമ്പകോതി യോ മം അനുകമ്പതി അനുസാസതി, സ്വേ ദാനി പട്ഠായ കസ്സ മുഖധോവനം ദസ്സാമി, കസ്സ പാദേ ധോവിസ്സാമി, കസ്സ സേനാസനം പടിജഗ്ഗിസ്സാമി, കസ്സ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ വിചരിസ്സാമീതി ബഹും വിലപി. ആമന്തേസീതി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അന്തരേ ഥേരം അദിസ്വാ ആമന്തേസി.

മേത്തേന കായകമ്മേനാതി മേത്തചിത്തവസേന പവത്തിതേന മുഖധോവനദാനാദികായകമ്മേന. ഹിതേനാതി ഹിതവുദ്ധിയാ കതേന. സുഖേനാതി സുഖസോമനസ്സേനേവ കതേന, ന ദുക്ഖിനാ ദുമ്മനേന ഹുത്വാതി അത്ഥോ. അദ്വയേനാതി ദ്വേ കോട്ഠാസേ കത്വാ അകതേന. യഥാ ഹി ഏകോ സമ്മുഖാവ കരോതി ന പരമ്മുഖാ, ഏകോ പരമ്മുഖാവ കരോതി ന സമ്മുഖാ ഏവം വിഭാഗം അകത്വാ കതേനാതി വുത്തം ഹോതി. അപ്പമാണേനാതി പമാണവിരഹിതേന. ചക്കവാളമ്പി ഹി അതിസമ്ബാധം, ഭവഗ്ഗമ്പി അതിനീചം, തയാ കതം കായകമ്മമേവ ബഹുന്തി ദസ്സേതി.

മേത്തേന വചീകമ്മേനാതി മേത്തചിത്തവസേന പവത്തിതേന മുഖധോവനകാലാരോചനാദിനാ വചീകമ്മേന. അപി ച ഓവാദം സുത്വാ – ‘‘സാധു, ഭന്തേ’’തി വചനമ്പി മേത്തം വചീകമ്മമേവ. മേത്തേന മനോകമ്മേനാതി കാലസ്സേവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ വിവിത്താസനേ നിസീദിത്വാ – ‘‘സത്ഥാ അരോഗോ ഹോതു, അബ്യാപജ്ജോ സുഖീ’’തി ഏവം പവത്തിതേന മനോകമ്മേന. കതപുഞ്ഞോസീതി കപ്പസതസഹസ്സം അഭിനീഹാരസമ്പന്നോസീതി ദസ്സേതി. കതപുഞ്ഞോസീതി ച ഏത്താവതാ വിസ്സത്ഥോ മാ പമാദമാപജ്ജി, അഥ ഖോ പധാനമനുയുഞ്ജ. ഏവഞ്ഹി അനുയുത്തോ ഖിപ്പം ഹോഹിസി അനാസവോ, ധമ്മസങ്ഗീതികാലേ അരഹത്തം പാപുണിസ്സസി. ന ഹി മാദിസസ്സ കതപാരിചരിയാ നിപ്ഫലാ നാമ ഹോതീതി ദസ്സേതി.

൨൦൮. ഏവഞ്ച പന വത്വാ മഹാപഥവിം പത്ഥരന്തോ വിയ ആകാസം വിത്ഥാരേന്തോ വിയ ചക്കവാളഗിരിം ഓസാരേന്തോ വിയ സിനേരും ഉക്ഖിപേന്തോ വിയ മഹാജമ്ബും ഖന്ധേ ഗഹേത്വാ ചാലേന്തോ വിയ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ ഗുണകഥം ആരഭന്തോ അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി. തത്ഥ ‘‘യേപി തേ, ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹീ’’തി കസ്മാ ന വുത്തം? അഞ്ഞസ്സ ബുദ്ധസ്സ നത്ഥിതായ. ഏതേനേവ ചേതം വേദിതബ്ബം – ‘‘യഥാ ചക്കവാളന്തരേപി അഞ്ഞോ ബുദ്ധോ നത്ഥീ’’തി. പണ്ഡിതോതി ബ്യത്തോ. മേധാവീതി ഖന്ധധാതുആയതനാദീസു കുസലോ.

൨൦൯. ഭിക്ഖുപരിസാ ആനന്ദം ദസ്സനായാതി യേ ഭഗവന്തം പസ്സിതുകാമാ ഥേരം ഉപസങ്കമന്തി, യേ ച ‘‘ആയസ്മാ കിരാനന്ദോ സമന്തപാസാദികോ അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ ബഹുസ്സുതോ സങ്ഘസോഭനോ’’തി ഥേരസ്സ ഗുണേ സുത്വാ ആഗച്ഛന്തി, തേ സന്ധായ ‘‘ഭിക്ഖുപരിസാ ആനന്ദം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമന്തീ’’തി വുത്തം. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. അത്തമനാതി സവനേന നോ ദസ്സനം സമേതീതി സകമനാ തുട്ഠചിത്താ. ധമ്മന്തി ‘‘കച്ചി, ആവുസോ, ഖമനീയം, കച്ചി യാപനീയം, കച്ചി യോനിസോ മനസികാരേന കമ്മം കരോഥ, ആചരിയുപജ്ഝായേ വത്തം പൂരേഥാ’’തി ഏവരൂപം പടിസന്ഥാരധമ്മം. തത്ഥ ഭിക്ഖുനീസു – ‘‘കച്ചി, ഭഗിനിയോ, അട്ഠ ഗരുധമ്മേ സമാദായ വത്തഥാ’’തി ഇദമ്പി നാനാകരണം ഹോതി. ഉപാസകേസു ആഗതേസു ‘‘ഉപാസക, ന തേ കച്ചി സീസം വാ അങ്ഗം വാ രുജ്ജതി, അരോഗാ തേ പുത്തഭാതരോ’’തി ന ഏവം പടിസന്ഥാരം കരോതി. ഏവം പന കരോതി – ‘‘കഥം ഉപാസകാ തീണി സരണാനി പഞ്ച സീലാനി രക്ഖഥ, മാസസ്സ അട്ഠ ഉപോസഥേ കരോഥ, മാതാപിതൂനം ഉപട്ഠാനവത്തം പൂരേഥ, ധമ്മികസമണബ്രാഹ്മണേ പടിജഗ്ഗഥാ’’തി. ഉപാസികാസുപി ഏസേവ നയോ.

ഇദാനി ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ചക്കവത്തിനാ സദ്ധിം ഉപമം കരോന്തോ ചത്താരോമേ ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഖത്തിയാതി അഭിസിത്താ ച അനഭിസിത്താ ച ഖത്തിയജാതികാ. തേ കിര – ‘‘രാജാ ചക്കവത്തീ നാമ അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോ പാസാദികോ ആകാസേന വിചരന്തോ രജ്ജം അനുസാസതി ധമ്മികോ ധമ്മരാജാ’’തി തസ്സ ഗുണകഥം സുത്വാ ‘‘സവനേന ദസ്സനമ്പി സമ’’ന്തി അത്തമനാ ഹോന്തി. ഭാസതീതി കഥേന്തോ – ‘‘കഥം, താതാ, രാജധമ്മം പൂരേഥ, പവേണിം രക്ഖഥാ’’തി പടിസന്ഥാരം കരോതി. ബ്രാഹ്മണേസു പന – ‘‘കഥം ആചരിയാ മന്തേ വാചേഥ, കഥം അന്തേവാസികാ മന്തേ ഗണ്ഹന്തി, ദക്ഖിണം വാ വത്ഥാനി വാ കപിലം വാ അലത്ഥാ’’തി പടിസന്ഥാരം കരോതി. ഗഹപതീസു – ‘‘കഥം താതാ, ന വോ രാജകുലതോ ദണ്ഡേന വാ ബലിനാ വാ പീളാ അത്ഥി, സമ്മാ ദേവോ ധാരം അനുപവേച്ഛതി, സസ്സാനി സമ്പജ്ജന്തീ’’തി ഏവം പടിസന്ഥാരം കരോതി. സമണേസു – ‘‘കഥം, ഭന്തേ, പബ്ബജിതപരിക്ഖാരാ സുലഭാ, സമണധമ്മേ ന പമജ്ജഥാ’’തി ഏവം പടിസന്ഥാരം കരോതി.

മഹാസുദസ്സനസുത്തദേസനാവണ്ണനാ

൨൧൦. ഖുദ്ദകനഗരകേതി നഗരപതിരൂപകേ സമ്ബാധേ ഖുദ്ദകനഗരകേ. ഉജ്ജങ്ഗലനഗരകേതി വിസമനഗരകേ. സാഖാനഗരകേതി യഥാ രുക്ഖാനം സാഖാ നാമ ഖുദ്ദകാ ഹോന്തി, ഏവമേവ അഞ്ഞേസം മഹാനഗരാനം സാഖാസദിസേ ഖുദ്ദകനഗരകേ. ഖത്തിയമഹാസാലാതി ഖത്തിയമഹാസാരപ്പത്താ മഹാഖത്തിയാ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.

തേസു ഖത്തിയമഹാസാലാ നാമ യേസം കോടിസതമ്പി കോടിസഹസ്സമ്പി ധനം നിഖണിത്വാ ഠപിതം, ദിവസപരിബ്ബയോ ഏകം കഹാപണസകടം നിഗച്ഛതി, സായം ദ്വേ പവിസന്തി. ബ്രാഹ്മണമഹാസാലാ നാമ യേസം അസീതികോടിധനം നിഹിതം ഹോതി, ദിവസപരിബ്ബയോ ഏകോ കഹാപണകുമ്ഭോ നിഗച്ഛതി, സായം ഏകസകടം പവിസതി. ഗഹപതിമഹാസാലാ നാമ യേസം ചത്താലീസകോടിധനം നിഹിതം ഹോതി, ദിവസപരിബ്ബയോ പഞ്ച കഹാപണമ്ബണാനി നിഗച്ഛന്തി, സായം കുമ്ഭോ പവിസതി.

മാ ഹേവം, ആനന്ദ, അവചാതി ആനന്ദ, മാ ഏവം അവച, ന ഇമം ‘‘ഖുദ്ദകനഗര’’ന്തി വത്തബ്ബം. അഹഞ്ഹി ഇമസ്സേവ നഗരസ്സ സമ്പത്തിം കഥേതും – ‘‘അനേകവാരം തിട്ഠം നിസീദം മഹന്തേന ഉസ്സാഹേന, മഹന്തേന പരക്കമേന ഇധാഗതോ’’തി വത്വാ ഭൂതപുബ്ബന്തിആദിമാഹ. സുഭിക്ഖാതി ഖജ്ജഭോജ്ജസമ്പന്നാ. ഹത്ഥിസദ്ദേനാതി ഏകസ്മിം ഹത്ഥിമ്ഹി സദ്ദം കരോന്തേ ചതുരാസീതിഹത്ഥിസഹസ്സാനി സദ്ദം കരോന്തി, ഇതി ഹത്ഥിസദ്ദേന അവിവിത്താ, ഹോതി, തഥാ അസ്സസദ്ദേന. പുഞ്ഞവന്തോ പനേത്ഥ സത്താ ചതുസിന്ധവയുത്തേഹി രഥേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം അനുബന്ധമാനാ അന്തരവീഥീസു വിചരന്തി, ഇതി രഥസദ്ദേന അവിവിത്താ ഹോതി. നിച്ചം പയോജിതാനേവ പനേത്ഥ ഭേരിആദീനി തൂരിയാനി, ഇതി ഭേരിസദ്ദാദീഹിപി അവിവിത്താ ഹോതി. തത്ഥ സമ്മസദ്ദോതി കംസതാളസദ്ദോ. പാണിതാളസദ്ദോതി പാണിനാ ചതുരസ്സഅമ്ബണതാളസദ്ദോ. കുടഭേരിസദ്ദോതിപി വദന്തി.

അസ്നാഥ പിവഥ ഖാദഥാതി അസ്നാഥ പിവഥ ഖാദഥ. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപോ, ഭുഞ്ജഥ ഭോതി ഇമിനാ ദസമേന സദ്ദേന അവിവിത്താ ഹോതി അനുപച്ഛിന്നസദ്ദാ. യഥാ പന അഞ്ഞേസു നഗരേസു ‘‘കചവരം ഛഡ്ഡേഥ, കുദാലം ഗണ്ഹഥ, പച്ഛിം ഗണ്ഹഥ, പവാസം ഗമിസ്സാമ, തണ്ഡുലപുടം ഗണ്ഹഥ, ഭത്തപുടം ഗണ്ഹഥ, ഫലകാവുധാദീനി സജ്ജാനി കരോഥാ’’തി ഏവരൂപാ സദ്ദാ ഹോന്തി, ന യിധ ഏവം അഹോസീതി ദസ്സേതി.

‘‘ദസമേന സദ്ദേനാ’’തി ച വത്വാ ‘‘കുസാവതീ, ആനന്ദ, രാജധാനീ സത്തഹി പാകാരേഹി പരിക്ഖിത്താ അഹോസീ’’തി സബ്ബം മഹാസുദസ്സനസുത്തം നിട്ഠാപേത്വാ ഗച്ഛ ത്വം ആനന്ദാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അഭിക്കമഥാതി അഭിമുഖാ കമഥ, ആഗച്ഛഥാതി അത്ഥോ. കിം പന തേ ഭഗവതോ ആഗതഭാവം ന ജാനന്തീതി? ജാനന്തി. ബുദ്ധാനം ഗതഗതട്ഠാനം നാമ മഹന്തം കോലാഹലം ഹോതി, കേനചിദേവ കരണീയേന നിസിന്നത്താ ന ആഗതാ. ‘‘തേ ആഗന്ത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഠാനനിസജ്ജോകാസം സംവിദഹിത്വാ ദസ്സന്തീ’’തി തേസം സന്തികേ അവേലായമ്പി ഭഗവാ പേസേസി.

മല്ലാനം വന്ദനാവണ്ണനാ

൨൧൧. അമ്ഹാകഞ്ച നോതി ഏത്ഥ നോ കാരോ നിപാതമത്തം. അഘാവിനോതി ഉപ്പന്നദുക്ഖാ. ദുമ്മനാതി അനത്തമനാ. ചേതോദുക്ഖസമപ്പിതാതി ദോമനസ്സസമപ്പിതാ. കുലപരിവത്തസോ കുലപരിവത്തസോ ഠപേത്വാതി ഏകേകം കുലപരിവത്തം കുലസങ്ഖേപം വീഥിസഭാഗേന ചേവ രച്ഛാസഭാഗേന ച വിസും വിസും ഠപേത്വാ.

സുഭദ്ദപരിബ്ബാജകവത്ഥുവണ്ണനാ

൨൧൨. സുഭദ്ദോ നാമ പരിബ്ബാജകോതി ഉദിച്ചബ്രാഹ്മണമഹാസാലകുലാ പബ്ബജിതോ ഛന്നപരിബ്ബാജകോ. കങ്ഖാധമ്മോതി വിമതിധമ്മോ. കസ്മാ പനസ്സ അജ്ജ ഏവം അഹോസീതി? തഥാവിധഉപനിസ്സയത്താ. പുബ്ബേ കിര പുഞ്ഞകരണകാലേ ദ്വേ ഭാതരോ അഹേസും. തേ ഏകതോവ സസ്സം അകംസു. തത്ഥ ജേട്ഠകസ്സ – ‘‘ഏകസ്മിം സസ്സേ നവവാരേ അഗ്ഗസസ്സദാനം മയാ ദാതബ്ബ’’ന്തി അഹോസി. സോ വപ്പകാലേ ബീജഗ്ഗം നാമ ദത്വാ ഗബ്ഭകാലേ കനിട്ഠേന സദ്ധിം മന്തേസി – ‘‘ഗബ്ഭകാലേ ഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ദസ്സാമാ’’തി കനിട്ഠോ – ‘‘തരുണസസ്സം നാസേതുകാമോസീ’’തി ആഹ. ജേട്ഠോ കനിട്ഠസ്സ അനനുവത്തനഭാവം ഞത്വാ ഖേത്തം വിഭജിത്വാ അത്തനോ കോട്ഠാസതോ ഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ഖീരം നീഹരിത്വാ സപ്പിനവനീതേന സംയോജേത്വാ അദാസി, പുഥുകകാലേ പുഥുകം കാരേത്വാ അദാസി, ലായനകാലേ ലായനഗ്ഗം, വേണികരണേ വേണഗ്ഗം, കലാപാദീസു കലാപഗ്ഗം, ഖലഗ്ഗം, ഖലഭണ്ഡഗ്ഗം, കോട്ഠഗ്ഗന്തി ഏവം ഏകസസ്സേ നവവാരേ അഗ്ഗദാനം അദാസി. കനിട്ഠോ പന ഉദ്ധരിത്വാ അദാസി.

തേസു ജേട്ഠകോ അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരോ ജാതോ. ഭഗവാ – ‘‘കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യ’’ന്തി ഓലോകേന്തോ ‘‘അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞോ ഏകസ്മിം സസ്സേ നവ അഗ്ഗദാനാനി അദാസി, ഇമം അഗ്ഗധമ്മം തസ്സ ദേസേസ്സാമീ’’തി സബ്ബപഠമം ധമ്മം ദേസേസി. സോ അട്ഠാരസഹി ബ്രഹ്മകോടീഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. കനിട്ഠോ പന ഓഹീയിത്വാ പച്ഛാ ദാനസ്സ ദിന്നത്താ സത്ഥു പരിനിബ്ബാനകാലേ ഏവം ചിന്തേത്വാ സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമോ അഹോസി.

മാ തഥാഗതം വിഹേഠേസീതി ഥേരോ കിര – ‘‘ഏതേ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ നാമ അത്തനോ ഗഹണമേവ ഗണ്ഹന്തി, തസ്സ വിസ്സജ്ജാപനത്ഥായ ഭഗവതോ ബഹും ഭാസമാനസ്സ കായവാചാവിഹേസാ ഭവിസ്സതി, പകതിയാപി ച കിലന്തോയേവ ഭഗവാ’’തി മഞ്ഞമാനോ ഏവമാഹ. പരിബ്ബാജകോ – ‘‘ന മേ അയം ഭിക്ഖു ഓകാസം കരോതി, അത്ഥികേന പന അനുവത്തിത്വാ കാരേതബ്ബോ’’തി ഥേരം അനുവത്തന്തോ ദുതിയമ്പി തതിയമ്പി ആഹ.

൨൧൩. അസ്സോസി ഖോതി സാണിദ്വാരേ ഠിതസ്സ ഭാസതോ പകതിസോതേനേവ അസ്സോസി, സുത്വാ ച പന സുഭദ്ദസ്സേവ അത്ഥായ മഹതാ ഉസ്സാഹേന ആഗതത്താ അലം ആനന്ദാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അലന്തി പടിക്ഖേപത്ഥേ നിപാതോ. അഞ്ഞാപേക്ഖോവാതി അഞ്ഞാതുകാമോവ ഹുത്വാ. അബ്ഭഞ്ഞിംസൂതി യഥാ തേസം പടിഞ്ഞാ, തഥേവ ജാനിംസു. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സചേ നേസം സാ പടിഞ്ഞാ നിയ്യാനികാ, സബ്ബേ അബ്ഭഞ്ഞംസു, നോ ചേ, ന അബ്ഭഞ്ഞംസു. തസ്മാ കിം തേസം പടിഞ്ഞാ നിയ്യാനികാ, അനിയ്യാനികാതി അയമേവ തസ്സ പഞ്ഹസ്സ അത്ഥോ. അഥ ഭഗവാ തേസം അനിയ്യാനികഭാവകഥനേന അത്ഥാഭാവതോ ചേവ ഓകാസാഭാവതോ ച ‘‘അല’’ന്തി പടിക്ഖിപിത്വാ ധമ്മമേവ ദേസേസി. പഠമയാമസ്മിഞ്ഹി മല്ലാനം ധമ്മം ദേസേത്വാ മജ്ഝിമയാമേ സുഭദ്ദസ്സ, പച്ഛിമയാമേ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഓവദിത്വാ ബലവപച്ചൂസസമയേ പരിനിബ്ബായിസ്സാമിച്ചേവ ഭഗവാ ആഗതോ.

൨൧൪. സമണോപി തത്ഥ ന ഉപലബ്ഭതീതി പഠമോ സോതാപന്നസമണോപി തത്ഥ നത്ഥി, ദുതിയോ സകദാഗാമിസമണോപി, തതിയോ അനാഗാമിസമണോപി, ചതുത്ഥോ അരഹത്തസമണോപി തത്ഥ നത്ഥീതി അത്ഥോ. ‘‘ഇമസ്മിം ഖോ’’തി പുരിമദേസനായ അനിയമതോ വത്വാ ഇദാനി അത്തനോ സാസനം നിയമേന്തോ ആഹ. സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭീതി ചതുന്നം മഗ്ഗാനം അത്ഥായ ആരദ്ധവിപസ്സകേഹി ചതൂഹി, മഗ്ഗട്ഠേഹി ചതൂഹി, ഫലട്ഠേഹി ചതൂഹീതി ദ്വാദസഹി സമണേഹി സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ തുച്ഛാ രിത്തകാ. ഇമേ ച സുഭദ്ദാതി ഇമേ ദ്വാദസ ഭിക്ഖൂ. സമ്മാ വിഹരേയ്യുന്തി ഏത്ഥ സോതാപന്നോ അത്തനോ അധിഗതട്ഠാനം അഞ്ഞസ്സ കഥേത്വാ തം സോതാപന്നം കരോന്തോ സമ്മാ വിഹരതി നാമ. ഏസ നയോ സകദാഗാമിആദീസു. സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠോ അഞ്ഞമ്പി സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠം കരോന്തോ സമ്മാ വിഹരതി നാമ. ഏസ നയോ സേസമഗ്ഗട്ഠേസു. സോതാപത്തിമഗ്ഗത്ഥായ ആരദ്ധവിപസ്സകോ അത്തനോ പഗുണം കമ്മട്ഠാനം കഥേത്വാ അഞ്ഞമ്പി സോതാപത്തിമഗ്ഗത്ഥായ ആരദ്ധവിപസ്സകം കരോന്തോ സമ്മാ വിഹരതി നാമ. ഏസ നയോ സേസമഗ്ഗത്ഥായ ആരദ്ധവിപസ്സകേസു. ഇദം സന്ധായാഹ – ‘‘സമ്മാ വിഹരേയ്യു’’ന്തി. അസുഞ്ഞോ ലോകോ അരഹന്തേഹി അസ്സാതി നളവനം സരവനം വിയ നിരന്തരോ അസ്സ.

ഏകൂനതിംസോ വയസാതി വയേന ഏകൂനതിംസവസ്സോ ഹുത്വാ. യം പബ്ബജിന്തി ഏത്ഥ യന്തി നിപാതമത്തം. കിം കുസലാനുഏസീതി ‘‘കിം കുസല’’ന്തി അനുഏസന്തോ പരിയേസന്തോ. തത്ഥ – ‘‘കിം കുസല’’ന്തി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം അധിപ്പേതം, തം ഗവേസന്തോതി അത്ഥോ. യതോ അഹന്തി യതോ പട്ഠായ അഹം പബ്ബജിതോ, ഏത്ഥന്തരേ സമധികാനി പഞ്ഞാസ വസ്സാനി ഹോന്തീതി ദസ്സേതി. ഞായസ്സ ധമ്മസ്സാതി അരിയമഗ്ഗധമ്മസ്സ. പദേസവത്തീതി പദേസേ വിപസ്സനാമഗ്ഗേ പവത്തന്തോ. ഇതോ ബഹിദ്ധാതി മമ സാസനതോ ബഹിദ്ധാ. സമണോപി നത്ഥീതി പദേസവത്തിവിപസ്സകോപി നത്ഥി, പഠമസമണോ സോതാപന്നോപി നത്ഥീതി വുത്തം ഹോതി.

യേ ഏത്ഥാതി യേ തുമ്ഹേ ഏത്ഥ സാസനേ സത്ഥാരാ സമ്മുഖാ അന്തേവാസികാഭിസേകേന അഭിസിത്താ, തേസം വോ ലാഭാ തേസം വോ സുലദ്ധന്തി. ബാഹിരസമയേ കിര യം അന്തേവാസികം ആചരിയോ – ‘‘ഇമം പബ്ബാജേഹി, ഇമം ഓവദ, ഇമം അനുസാസാ’’തി വദതി, സോ തേന അത്തനോ ഠാനേ ഠപിതോ ഹോതി, തസ്മാ തസ്സ – ‘‘ഇമം പബ്ബജേഹി, ഇമം ഓവദ, ഇമം അനുസാസാ’’തി ഇമേ ലാഭാ ഹോന്തി. ഥേരമ്പി സുഭദ്ദോ തമേവ ബാഹിരസമയം ഗഹേത്വാ ഏവമാഹ.

അലത്ഥ ഖോതി കഥം അലത്ഥ? ഥേരോ കിര നം ഏകമന്തം നേത്വാ ഉദകതുമ്ബതോ പാനീയേന സീസം തേമേത്വാ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം കഥേത്വാ കേസമസ്സും ഓഹാരേത്വാ കാസായാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദാപേത്വാ സരണാനി ദത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം ആനേസി. ഭഗവാ ഉപസമ്പാദേത്വാ കമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖി. സോ തം ഗഹേത്വാ ഉയ്യാനസ്സ ഏകമന്തേ ചങ്കമം അധിട്ഠായ ഘടേന്തോ വായമന്തോ വിപസ്സനം വഡ്ഢേന്തോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ ആഗമ്മ ഭഗവന്തം വന്ദിത്വാ നിസീദി. തം സന്ധായ – ‘‘അചിരൂപസമ്പന്നോ ഖോ പനാ’’തിആദി വുത്തം.

സോ ച ഭഗവതോ പച്ഛിമോ സക്ഖിസാവകോ അഹോസീതി സങ്ഗീതികാരകാനം വചനം. തത്ഥ യോ ഭഗവതി ധരമാനേ പബ്ബജിത്വാ അപരഭാഗേ ഉപസമ്പദം ലഭിത്വാ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി, ഉപസമ്പദമ്പി വാ ധരമാനേയേവ ലഭിത്വാ അപരഭാഗേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി, കമ്മട്ഠാനമ്പി വാ ധരമാനേയേവ ഗഹേത്വാ അപരഭാഗേ അരഹത്തമേവ പാപുണാതി, സബ്ബോപി സോ പച്ഛിമോ സക്ഖിസാവകോ. അയം പന ധരമാനേയേവ ഭഗവതി പബ്ബജിതോ ച ഉപസമ്പന്നോ ച കമ്മട്ഠാനഞ്ച ഗഹേത്വാ അരഹത്തം പത്തോതി.

പഞ്ചമഭാണവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തഥാഗതപച്ഛിമവാചാവണ്ണനാ

൨൧൬. ഇദാനി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഓവാദം ആരഭി, തം ദസ്സേതും അഥ ഖോ ഭഗവാതിആദി വുത്തം. തത്ഥ ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോതി ധമ്മോപി ദേസിതോ ചേവ പഞ്ഞത്തോ ച, വിനയോപി ദേസിതോ ചേവ പഞ്ഞത്തോ ച. പഞ്ഞത്തോ ച നാമ ഠപിതോ പട്ഠപിതോതി അത്ഥോ. സോ വോ മമച്ചയേനാതി സോ ധമ്മവിനയോ തുമ്ഹാകം മമച്ചയേന സത്ഥാ. മയാ ഹി വോ ഠിതേനേവ – ‘‘ഇദം ലഹുകം, ഇദം ഗരുകം, ഇദം സതേകിച്ഛം, ഇദം അതേകിച്ഛം, ഇദം ലോകവജ്ജം, ഇദം പണ്ണത്തിവജ്ജം, അയം ആപത്തി പുഗ്ഗലസ്സ സന്തികേ വുട്ഠാതി, അയം ആപത്തി ഗണസ്സ സന്തികേ വുട്ഠാതി, അയം സങ്ഘസ്സ സന്തികേ വുട്ഠാതീ’’തി സത്താപത്തിക്ഖന്ധവസേന ഓതിണ്ണേ വത്ഥുസ്മിം സഖന്ധകപരിവാരോ ഉഭതോവിഭങ്ഗോ വിനയോ നാമ ദേസിതോ, തം സകലമ്പി വിനയപിടകം മയി പരിനിബ്ബുതേ തുമ്ഹാകം സത്ഥുകിച്ചം സാധേസ്സതി.

ഠിതേനേവ ച മയാ – ‘‘ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, പഞ്ച ഇന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ’’തി തേന തേനാകാരേന ഇമേ ധമ്മേ വിഭജിത്വാ വിഭജിത്വാ സുത്തന്തപിടകം ദേസിതം, തം സകലമ്പി സുത്തന്തപിടകം മയി പരിനിബ്ബുതേ തുമ്ഹാകം സത്ഥുകിച്ചം സാധേസ്സതി. ഠിതേനേവ ച മയാ – ‘‘ഇമേ പഞ്ചക്ഖന്ധാ, ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ, ചത്താരി സച്ചാനി, ബാവീസതിന്ദ്രിയാനി, നവ ഹേതൂ, ചത്താരോ ആഹാരാ, സത്ത ഫസ്സാ, സത്ത വേദനാ, സത്ത സഞ്ഞാ, സത്ത സഞ്ചേതനാ, സത്ത ചിത്താനി. തത്രാപി ‘ഏത്തകാ ധമ്മാ കാമാവചരാ, ഏത്തകാ രൂപാവചരാ, ഏത്തകാ അരൂപാവചരാ, ഏത്തകാ പരിയാപന്നാ, ഏത്തകാ അപരിയാപന്നാ, ഏത്തകാ ലോകിയാ, ഏത്തകാ ലോകുത്തരാ’തി’’ ഇമേ ധമ്മേ വിഭജിത്വാ വിഭജിത്വാ ചതുവീസതിസമന്തപട്ഠാനഅനന്തനയമഹാപട്ഠാനപടിമണ്ഡിതം അഭിധമ്മപിടകം ദേസിതം, തം സകലമ്പി അഭിധമ്മപിടകം മയി പരിനിബ്ബുതേ തുമ്ഹാകം സത്ഥുകിച്ചം സാധേസ്സതി.

ഇതി സബ്ബമ്പേതം അഭിസമ്ബോധിതോ യാവ പരിനിബ്ബാനാ പഞ്ചചത്താലീസവസ്സാനി ഭാസിതം ലപിതം – ‘‘തീണി പിടകാനി, പഞ്ച നികായാ, നവങ്ഗാനി, ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീ’’തി ഏവം മഹാപഭേദം ഹോതി. ഇതി ഇമാനി ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനി തിട്ഠന്തി, അഹം ഏകോവ പരിനിബ്ബായാമി. അഹഞ്ച ഖോ പന ദാനി ഏകകോവ ഓവദാമി അനുസാസാമി, മയി പരിനിബ്ബുതേ ഇമാനി ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനി തുമ്ഹേ ഓവദിസ്സന്തി അനുസാസിസ്സന്തീതി ഏവം ഭഗവാ ബഹൂനി കാരണാനി ദസ്സേന്തോ – ‘‘സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’’തി ഓവദിത്വാ പുന അനാഗതേ ചാരിത്തം ദസ്സേന്തോ യഥാ ഖോ പനാതിആദിമാഹ.

തത്ഥ സമുദാചരന്തീതി കഥേന്തി വോഹരന്തി. നാമേന വാ ഗോത്തേന വാതി നവകാതി അവത്വാ ‘‘തിസ്സ, നാഗാ’’തി ഏവം നാമേന വാ, ‘‘കസ്സപ, ഗോതമാ’’തി ഏവം ഗോത്തേന വാ, ‘‘ആവുസോ തിസ്സ, ആവുസോ കസ്സപാ’’തി ഏവം ആവുസോവാദേന വാ സമുദാചരിതബ്ബോ. ഭന്തേതി വാ ആയസ്മാതി വാതി ഭന്തേ തിസ്സ, ആയസ്മാ തിസ്സാതി ഏവം സമുദാചരിതബ്ബോ. സമൂഹനതൂതി ആകങ്ഖമാനോ സമൂഹനതു, യദി ഇച്ഛതി സമൂഹനേയ്യാതി അത്ഥോ. കസ്മാ പന സമൂഹനഥാതി ഏകംസേനേവ അവത്വാ വികപ്പവചനേനേവ ഠപേസീതി? മഹാകസ്സപസ്സ ബലം ദിട്ഠത്താ. പസ്സതി ഹി ഭഗവാ – ‘‘സമൂഹനഥാതി വുത്തേപി സങ്ഗീതികാലേ കസ്സപോ ന സമൂഹനിസ്സതീ’’തി. തസ്മാ വികപ്പേനേവ ഠപേസി.

തത്ഥ – ‘‘ഏകച്ചേ ഥേരാ ഏവമാഹംസു – ചത്താരി പാരാജികാനി ഠപേത്വാ അവസേസാനി ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനീ’’തിആദിനാ നയേന പഞ്ചസതികസങ്ഗീതിയം ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകകഥാ ആഗതാവ വിനിച്ഛയോ പേത്ഥ സമന്തപാസാദികായം വുത്തോ. കേചി പനാഹു – ‘‘ഭന്തേ, നാഗസേന, കതമം ഖുദ്ദകം, കതമം അനുഖുദ്ദക’’ന്തി മിലിന്ദേന രഞ്ഞാ പുച്ഛിതോ. ‘‘ദുക്കടം, മഹാരാജ, ഖുദ്ദകം, ദുബ്ഭാസിതം അനുഖുദ്ദക’’ന്തി വുത്തത്താ നാഗസേനത്ഥേരോ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകം ജാനാതി. മഹാകസ്സപോ പന തം അജാനന്തോ –

‘‘സുണാതു മേ, ആവുസോ, സങ്ഘോ സന്തമ്ഹാകം സിക്ഖാപദാനി ഗിഹിഗതാനി, ഗിഹിനോപി ജാനന്തി – ‘‘ഇദം വോ സമണാനം സക്യപുത്തിയാനം കപ്പതി, ഇദം വോ ന കപ്പതീ’’തി. സചേ മയം ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാനി സിക്ഖാപദാനി സമൂഹനിസ്സാമ, ഭവിസ്സന്തി വത്താരോ – ‘‘ധൂമകാലികം സമണേന ഗോതമേന സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, യാവ നേസം സത്ഥാ അട്ഠാസി, താവിമേ സിക്ഖാപദേസു സിക്ഖിംസു, യതോ ഇമേസം സത്ഥാ പരിനിബ്ബുതോ, ന ദാനിമേ സിക്ഖാപദേസു സിക്ഖന്തീ’’തി. യദി സങ്ഘസ്സ പത്തകല്ലം, സങ്ഘോ അപഞ്ഞത്തം ന പഞ്ഞപേയ്യ, പഞ്ഞത്തം ന സമുച്ഛിന്ദേയ്യ, യഥാപഞ്ഞത്തേസു സിക്ഖാപദേസു സമാദായ വത്തേയ്യ. ഏസാ ഞത്തീതി –

കമ്മവാചം സാവേസീതി. ന തം ഏവം ഗഹേതബ്ബം. നാഗസേനത്ഥേരോ ഹി – ‘‘പരവാദിനോ ഓകാസോ മാ അഹോസീ’’തി ഏവമാഹ. മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ‘‘ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകാപത്തിം ന സമൂഹനിസ്സാമീ’’തി കമ്മവാചം സാവേസി.

ബ്രഹ്മദണ്ഡകഥാപി സങ്ഗീതിയം ആഗതത്താസമന്തപാസാദികായം വിനിച്ഛിതാ.

കങ്ഖാതി ദ്വേള്ഹകം. വിമതീതി വിനിച്ഛിതും അസമത്ഥതാ, ബുദ്ധോ നു ഖോ, ന ബുദ്ധോ നു ഖോ, ധമ്മോ നു ഖോ, ന ധമ്മോ നു ഖോ, സങ്ഘോ നു ഖോ, ന സങ്ഘോ നു ഖോ, മഗ്ഗോ നു ഖോ, ന മഗ്ഗോ നു ഖോ, പടിപദാ നു ഖോ, ന പടിപദാ നു ഖോതി യസ്സ സംസയോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തം വോ വദാമി ‘‘പുച്ഛഥ ഭിക്ഖവേ’’തി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ. സത്ഥുഗാരവേനാപി ന പുച്ഛേയ്യാഥാതി മയം സത്ഥുസന്തികേ പബ്ബജിമ്ഹ, ചത്താരോ പച്ചയാപി നോ സത്ഥു സന്തകാവ, തേ മയം ഏത്തകം കാലം കങ്ഖം അകത്വാ ന അരഹാമ അജ്ജ പച്ഛിമകാലേ കങ്ഖം കാതുന്തി സചേ ഏവം സത്ഥരി ഗാരവേന ന പുച്ഛഥ. സഹായകോപി ഭിക്ഖവേ സഹായകസ്സ ആരോചേതൂതി തുമ്ഹാകം യോ യസ്സ ഭിക്ഖുനോ സന്ദിട്ഠോ സമ്ഭത്തോ, സോ തസ്സ ആരോചേതു, അഹം ഏതസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ കഥേസ്സാമി, തസ്സ കഥം സുത്വാ സബ്ബേ നിക്കങ്ഖാ ഭവിസ്സഥാതി ദസ്സേതി.

ഏവം പസന്നോതി ഏവം സദ്ദഹാമി അഹന്തി അത്ഥോ. ഞാണമേവാതി നിക്കങ്ഖഭാവപച്ചക്ഖകരണഞാണംയേവ, ഏത്ഥ തഥാഗതസ്സ ന സദ്ധാമത്തന്തി അത്ഥോ. ഇമേസഞ്ഹി, ആനന്ദാതി ഇമേസം അന്തോസാണിയം നിസിന്നാനം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം. യോ പച്ഛിമകോതി യോ ഗുണവസേന പച്ഛിമകോ. ആനന്ദത്ഥേരംയേവ സന്ധായാഹ.

൨൧൮. അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാതി സതിഅവിപ്പവാസേന സബ്ബകിച്ചാനി സമ്പാദേയ്യാഥ. ഇതി ഭഗവാ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നോ പഞ്ചചത്താലീസ വസ്സാനി ദിന്നം ഓവാദം സബ്ബം ഏകസ്മിം അപ്പമാദപദേയേവ പക്ഖിപിത്വാ അദാസി. അയം തഥാഗതസ്സ പച്ഛിമാ വാചാതി ഇദം പന സങ്ഗീതികാരകാനം വചനം.

പരിനിബ്ബുതകഥാവണ്ണനാ

൨൧൯. ഇതോ പരം യം പരിനിബ്ബാനപരികമ്മം കത്വാ ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ, തം ദസ്സേതും അഥ ഖോ ഭഗവാ പഠമം ഝാനന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ പരിനിബ്ബുതോ ഭന്തേതി നിരോധം സമാപന്നസ്സ ഭഗവതോ അസ്സാസപസ്സാസാനം അഭാവം ദിസ്വാ പുച്ഛതി. ന ആവുസോതി ഥേരോ കഥം ജാനാതി? ഥേരോ കിര സത്ഥാരാ സദ്ധിംയേവ തം തം സമാപത്തിം സമാപജ്ജന്തോ യാവ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനാ വുട്ഠാനം, താവ ഗന്ത്വാ ഇദാനി ഭഗവാ നിരോധം സമാപന്നോ, അന്തോനിരോധേ ച കാലങ്കിരിയാ നാമ നത്ഥീതി ജാനാതി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധസമാപത്തിയാ വുട്ഠഹിത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം സമാപജ്ജി…പേ… തതിയജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജീതി ഏത്ഥ ഭഗവാ ചതുവീസതിയാ ഠാനേസു പഠമജ്ഝാനം സമാപജ്ജി, തേരസസു ഠാനേസു ദുതിയജ്ഝാനം, തഥാ തതിയജ്ഝാനം, പന്നരസസു ഠാനേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജി. കഥം? ദസസു അസുഭേസു, ദ്വത്തിംസാകാരേ അട്ഠസു കസിണേസു, മേത്താകരുണാമുദിതാസു, ആനാപാനേ, പരിച്ഛേദാകാസേതി ഇമേസു താവ ചതുവീസതിയാ ഠാനേസു പഠമജ്ഝാനം സമാപജ്ജി. ഠപേത്വാ പന ദ്വത്തിംസാകാരഞ്ച ദസ അസുഭാനി ച സേസേസു തേരസസു ദുതിയജ്ഝാനം, തേസുയേവ ച തതിയജ്ഝാനം സമാപജ്ജി. അട്ഠസു പന കസിണേസു, ഉപേക്ഖാബ്രഹ്മവിഹാരേ, ആനാപാനേ, പരിച്ഛേദാകാസേ, ചതൂസു അരൂപേസൂതി ഇമേസു പന്നരസസു ഠാനേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജി. അയമ്പി ച സങ്ഖേപകഥാവ. നിബ്ബാനപുരം പവിസന്തോ പന ഭഗവാ ധമ്മസ്സാമീ സബ്ബാപി ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യാ സമാപത്തിയോ പവിസിത്വാ വിദേസം ഗച്ഛന്തോ ഞാതിജനം ആലിങ്ഗേത്വാ വിയ സബ്ബസമാപത്തിസുഖം അനുഭവിത്വാ പവിട്ഠോ.

ചതുത്ഥജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ സമനന്തരാ ഭഗവാ പരിനിബ്ബായീതി ഏത്ഥ ഝാനസമനന്തരം, പച്ചവേക്ഖണാസമനന്തരന്തി ദ്വേ സമനന്തരാനി. തത്ഥ ഝാനാ വുട്ഠായ ഭവങ്ഗം ഓതിണ്ണസ്സ തത്ഥേവ പരിനിബ്ബാനം ഝാനസമനന്തരം നാമ. ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ പുന ഝാനങ്ഗാനി പച്ചവേക്ഖിത്വാ ഭവങ്ഗം ഓതിണ്ണസ്സ തത്ഥേവ പരിനിബ്ബാനം പച്ചവേക്ഖണാസമനന്തരം നാമ. ഇമാനിപി ദ്വേ സമനന്തരാനേവ. ഭഗവാ പന ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ ഝാനാ വുട്ഠായ ഝാനങ്ഗാനി പച്ചവേക്ഖിത്വാ ഭവങ്ഗചിത്തേന അബ്യാകതേന ദുക്ഖസച്ചേന പരിനിബ്ബായി. യേ ഹി കേചി ബുദ്ധാ വാ പച്ചേകബുദ്ധാ വാ അരിയസാവകാ വാ അന്തമസോ കുന്ഥകിപില്ലികം ഉപാദായ സബ്ബേ ഭവങ്ഗചിത്തേനേവ അബ്യാകതേന ദുക്ഖസച്ചേന കാലങ്കരോന്തീതി. മഹാഭൂമിചാലാദീനി വുത്തനയാനേവാതി.

൨൨൦. ഭൂതാതി സത്താ. അപ്പടിപുഗ്ഗലോതി പടിഭാഗപുഗ്ഗലവിരഹിതോ. ബലപ്പത്തോതി ദസവിധഞാണബലം പത്തോ.

൨൨൧. ഉപ്പാദവയധമ്മിനോതി ഉപ്പാദവയസഭാവാ. തേസം വൂപസമോതി തേസം സങ്ഖാരാനം വൂപസമോ, അസങ്ഖതം നിബ്ബാനമേവ സുഖന്തി അത്ഥോ.

൨൨൨. നാഹു അസ്സാസപസ്സാസോതി ന ജാതോ അസ്സാസപസ്സാസോ. അനേജോതി തണ്ഹാസങ്ഖാതായ ഏജായ അഭാവേന അനേജോ. സന്തിമാരബ്ഭാതി അനുപാദിസേസം നിബ്ബാനം ആരബ്ഭ പടിച്ച സന്ധായ. യം കാലമകരീതി യോ കാലം അകരി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘ആവുസോ, യോ മമ സത്ഥാ ബുദ്ധമുനി സന്തിം ഗമിസ്സാമീതി, സന്തിം ആരബ്ഭ കാലമകരി, തസ്സ ഠിതചിത്തസ്സ താദിനോ ഇദാനി അസ്സാസപസ്സാസോ ന ജാതോ, നത്ഥി, നപ്പവത്തതീ’’തി.

അസല്ലീനേനാതി അലീനേന അസങ്കുടിതേന സുവികസിതേനേവ ചിത്തേന. വേദനം അജ്ഝവാസയീതി വേദനം അധിവാസേസി, ന വേദനാനുവത്തീ ഹുത്വാ ഇതോ ചിതോ ച സമ്പരിവത്തി. വിമോക്ഖോതി കേനചി ധമ്മേന അനാവരണവിമോക്ഖോ സബ്ബസോ അപഞ്ഞത്തിഭാവൂപഗമോ പജ്ജോതനിബ്ബാനസദിസോ ജാതോ.

൨൨൩. തദാസീതി ‘‘സഹ പരിനിബ്ബാനാ മഹാഭൂമിചാലോ’’തി ഏവം ഹേട്ഠാ വുത്തം ഭൂമിചാലമേവ സന്ധായാഹ. തഞ്ഹി ലോമഹംസനഞ്ച ഭിംസനകഞ്ച ആസി. സബ്ബാകാരവരൂപേതേതി സബ്ബവരകാരണൂപേതേ.

൨൨൪. അവീതരാഗാതി പുഥുജ്ജനാ ചേവ സോതാപന്നസകദാഗാമിനോ ച. തേസഞ്ഹി ദോമനസ്സം അപ്പഹീനം. തസ്മാ തേപി ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹ കന്ദന്തി. ഉഭോപി ഹത്ഥേ സീസേ ഠപേത്വാ രോദന്തീതി സബ്ബം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൨൨൫. ഉജ്ഝായന്തീതി ‘‘അയ്യാ അത്തനാപി അധിവാസേതും ന സക്കോന്തി, സേസജനം കഥം സമസ്സാസേസ്സന്തീ’’തി വദന്തിയോ ഉജ്ഝായന്തി. കഥംഭൂതാ പന ഭന്തേ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ദേവതാ മനസികരോതീതി ദേവതാ, ഭന്തേ, കഥംഭൂതാ ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ സല്ലക്ഖേതി, കിം താ സത്ഥു പരിനിബ്ബാനം അധിവാസേന്തീതി?

അഥ താസം പവത്തിദസ്സനത്ഥം ഥേരോ സന്താവുസോതിആദിമാഹ. തം വുത്തത്ഥമേവ. രത്താവസേസന്തി ബലവപച്ചൂസേ പരിനിബ്ബുതത്താ രത്തിയാ അവസേസം ചുല്ലകദ്ധാനം. ധമ്മിയാ കഥായാതി അഞ്ഞാ പാടിയേക്കാ ധമ്മകഥാ നാമ നത്ഥി, ‘‘ആവുസോ സദേവകേ നാമ ലോകേ അപ്പടിപുഗ്ഗലസ്സ സത്ഥുനോ അയം മച്ചുരാജാ ന ലജ്ജതി, കിമങ്ഗം പന ലോകിയമഹാജനസ്സ ലജ്ജിസ്സതീ’’തി ഏവരൂപായ പന മരണപടിസംയുത്തായ കഥായ വീതിനാമേസും. തേസഞ്ഹി തം കഥം കഥേന്താനം മുഹുത്തേനേവ അരുണം ഉഗ്ഗച്ഛി.

൨൨൬. അഥ ഖോതി അരുണുഗ്ഗം ദിസ്വാവ ഥേരോ ഥേരം ഏതദവോച. തേനേവ കരണീയേനാതി കീദിസേന നു ഖോ പരിനിബ്ബാനട്ഠാനേ മാലാഗന്ധാദിസക്കാരേന ഭവിതബ്ബം, കീദിസേന ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിസജ്ജട്ഠാനേന ഭവിതബ്ബം, കീദിസേന ഖാദനീയഭോജനീയേന ഭവിതബ്ബന്തി, ഏവം യം ഭഗവതോ പരിനിബ്ബുതഭാവം സുത്വാ കത്തബ്ബം തേനേവ കരണീയേന.

ബുദ്ധസരീരപൂജാവണ്ണനാ

൨൨൭. സബ്ബഞ്ച താളാവചരന്തി സബ്ബം തൂരിയഭണ്ഡം. സന്നിപാതേഥാതി ഭേരിം ചരാപേത്വാ സമാഹരഥ. തേ തഥേവ അകംസു. മണ്ഡലമാളേതി ദുസ്സമണ്ഡലമാളേ. പടിയാദേന്താതി സജ്ജേന്താ.

ദക്ഖിണേന ദക്ഖിണന്തി നഗരസ്സ ദക്ഖിണദിസാഭാഗേനേവ ദക്ഖിണദിസാഭാഗം. ബാഹിരേന ബാഹിരന്തി അന്തോനഗരം അപ്പവേസേത്വാ ബാഹിരേനേവ നഗരസ്സ ബാഹിരപസ്സം ഹരിത്വാ. ദക്ഖിണതോ നഗരസ്സാതി അനുരാധപുരസ്സ ദക്ഖിണദ്വാരസദിസേ ഠാനേ ഠപേത്വാ സക്കാരസമ്മാനം കത്വാ ജേതവനസദിസേ ഠാനേ ഝാപേസ്സാമാതി അത്ഥോ.

൨൨൮. അട്ഠ മല്ലപാമോക്ഖാതി മജ്ഝിമവയാ ഥാമസമ്പന്നാ അട്ഠമല്ലരാജാനോ. സീസം ന്ഹാതാതി സീസം ധോവിത്വാ നഹാതാ. ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധന്തി ഥേരോവ ദിബ്ബചക്ഖുകോതി പാകടോ, തസ്മാ തേ സന്തേസുപി അഞ്ഞേസു മഹാഥേരേസു – ‘‘അയം നോ പാകടം കത്വാ കഥേസ്സതീ’’തി ഥേരം പുച്ഛിംസു. കഥം പന, ഭന്തേ, ദേവതാനം അധിപ്പായോതി ഭന്തേ, അമ്ഹാകം താവ അധിപ്പായം ജാനാമ. ദേവതാനം കഥം അധിപ്പായോതി പുച്ഛന്തി. ഥേരോ പഠമം തേസം അധിപ്പായം ദസ്സേന്തോ തുമ്ഹാകം ഖോതിആദിമാഹ. മകുടബന്ധനം നാമ മല്ലാനം ചേതിയന്തി മല്ലരാജൂനം പസാധനമങ്ഗലസാലായ ഏതം നാമം. ചിത്തീകതട്ഠേന പനേസാ ‘‘ചേതിയ’’ന്തി വുച്ചതി.

൨൨൯. യാവ സന്ധിസമലസങ്കടീരാതി ഏത്ഥ സന്ധി നാമ ഘരസന്ധി. സമലം നാമ ഗൂഥരാസിനിദ്ധമനപനാളി. സങ്കടീരം നാമ സങ്കാരട്ഠാനം. ദിബ്ബേഹി ച മാനുസകേഹി ച നച്ചേഹീതി ഉപരി ദേവതാനം നച്ചാനി ഹോന്തി, ഹേട്ഠാ മനുസ്സാനം. ഏസ നയോ ഗീതാദീസു. അപിച ദേവതാനം അന്തരേ മനുസ്സാ, മനുസ്സാനം അന്തരേ ദേവതാതി ഏവമ്പി സക്കരോന്താ പൂജേന്താ അഗമംസു. മജ്ഝേന മജ്ഝം നഗരസ്സ ഹരിത്വാതി ഏവം ഹരിയമാനേ ഭഗവതോ സരീരേ ബന്ധുലമല്ലസേനാപതിഭരിയാ മല്ലികാ നാമ – ‘‘ഭഗവതോ സരീരം ആഹരന്തീ’’തി സുത്വാ അത്തനോ സാമികസ്സ കാലം കിരിയതോ പട്ഠായ അപരിഭുഞ്ജിത്വാ ഠപിതം വിസാഖായ പസാധനസദിസം മഹാലതാപസാധനം നീഹരാപേത്വാ – ‘‘ഇമിനാ സത്ഥാരം പൂജേസ്സാമീ’’തി തം മജ്ജാപേത്വാ ഗന്ധോദകേന ധോവിത്വാ ദ്വാരേ ഠിതാ.

തം കിര പസാധനം താസഞ്ച ദ്വിന്നം ഇത്ഥീനം, ദേവദാനിയചോരസ്സ ഗേഹേതി തീസുയേവ ഠാനേസു അഹോസി. സാ ച സത്ഥു സരീരേ ദ്വാരം സമ്പത്തേ – ‘‘ഓതാരേഥ, താതാ, സത്ഥുസരീര’’ന്തി വത്വാ തം പസാധനം സത്ഥുസരീരേ പടിമുഞ്ചി. തം സീസതോ പട്ഠായ പടിമുക്കം യാവപാദതലാഗതം. സുവണ്ണവണ്ണം ഭഗവതോ സരീരം സത്തരതനമയേന മഹാപസാധനേന പസാധിതം അതിവിയ വിരോചിത്ഥ. തം സാ ദിസ്വാ പസന്നചിത്താ പത്ഥനം അകാസി – ‘‘ഭഗവാ യാവ വട്ടേ സംസരിസ്സാമി, താവ മേ പാടിയേക്കം പസാധനകിച്ചം മാ ഹോതു, നിച്ചം പടിമുക്കപസാധനസദിസമേവ സരീരം ഹോതൂ’’തി.

അഥ ഭഗവന്തം സത്തരതനമയേന മഹാപസാധനേന ഉക്ഖിപിത്വാ പുരത്ഥിമേന ദ്വാരേന നീഹരിത്വാ പുരത്ഥിമേന നഗരസ്സ മകുടബന്ധനം മല്ലാനം ചേതിയം, ഏത്ഥ ഭഗവതോ സരീരം നിക്ഖിപിംസു.

മഹാകസ്സപത്ഥേരവത്ഥുവണ്ണനാ

൨൩൧. പാവായ കുസിനാരന്തി പാവാനഗരേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ‘‘കുസിനാരം ഗമിസ്സാമീ’’തി അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ ഹോതി. രുക്ഖമൂലേ നിസീദീതി ഏത്ഥ കസ്മാ ദിവാവിഹാരന്തി ന വുത്തം? ദിവാവിഹാരത്ഥായ അനിസിന്നത്താ. ഥേരസ്സ ഹി പരിവാരാ ഭിക്ഖൂ സബ്ബേ സുഖസംവദ്ധിതാ മഹാപുഞ്ഞാ. തേ മജ്ഝന്ഹികസമയേ തത്തപാസാണസദിസായ ഭൂമിയാ പദസാ ഗച്ഛന്താ കിലമിംസു. ഥേരോ തേ ദിസ്വാ – ‘‘ഭിക്ഖൂ കിലമന്തി, ഗന്തബ്ബട്ഠാനഞ്ച ന ദൂരം, ഥോകം വിസ്സമിത്വാ ദരഥം പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ സായന്ഹസമയേ കുസിനാരം ഗന്ത്വാ ദസബലം പസ്സിസ്സാമീ’’തി മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ സങ്ഘാടിം പഞ്ഞപേത്വാ ഉദകതുമ്ബതോ ഉദകേന ഹത്ഥപാദേ സീതലേ കത്വാ നിസീദി. പരിവാരഭിക്ഖൂപിസ്സ രുക്ഖമൂലേ നിസീദിത്വാ യോനിസോ മനസികാരേ കമ്മം കുരുമാനാ തിണ്ണം രതനാനം വണ്ണം ഭണമാനാ നിസീദിംസു. ഇതി ദരഥവിനോദനത്ഥായ നിസിന്നത്താ ‘‘ദിവാവിഹാര’’ന്തി ന വുത്തം.

മന്ദാരവപുപ്ഫം ഗഹേത്വാതി മഹാപാതിപ്പമാണം പുപ്ഫം ആഗന്തുകദണ്ഡകേ ഠപേത്വാ ഛത്തം വിയ ഗഹേത്വാ. അദ്ദസ ഖോതി ആഗച്ഛന്തം ദൂരതോ അദ്ദസ. ദിസ്വാ ച പന ചിന്തേസി –

‘‘ഏതം ആജീവകസ്സ ഹത്ഥേ മന്ദാരവപുപ്ഫം പഞ്ഞായതി, ഏതഞ്ച ന സബ്ബദാ മനുസ്സപഥേ പഞ്ഞായതി, യദാ പന കോചി ഇദ്ധിമാ ഇദ്ധിം വികുബ്ബതി, തദാ സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തസ്സ ച മാതുകുച്ഛിഓക്കമനാദീസു ഹോതി. ന ഖോ പന അജ്ജ കേനചി ഇദ്ധിവികുബ്ബനം കതം, ന മേ സത്ഥാ മാതുകുച്ഛിം ഓക്കന്തോ, ന കുച്ഛിതോ നിക്ഖമന്തോ, നാപിസ്സ അജ്ജ അഭിസമ്ബോധി, ന ധമ്മചക്കപ്പവത്തനം, ന യമകപാടിഹാരിയം, ന ദേവോരോഹണം, ന ആയുസങ്ഖാരോസ്സജ്ജനം. മഹല്ലകോ പന മേ സത്ഥാ ധുവം പരിനിബ്ബുതോ ഭവിസ്സതീ’’തി.

തതോ – ‘‘പുച്ഛാമി ന’’ന്തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ – ‘‘സചേ ഖോ പന നിസിന്നകോവ പുച്ഛാമി, സത്ഥരി അഗാരവോ കതോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉട്ഠഹിത്വാ ഠിതട്ഠാനതോ അപക്കമ്മ ഛദ്ദന്തോ നാഗരാജാ മണിചമ്മം വിയ ദസബലദത്തിയം മേഘവണ്ണം പംസുകൂലചീവരം പാരുപിത്വാ ദസനഖസമോധാനസമുജ്ജലം അഞ്ജലിം സിരസ്മിം പതിട്ഠപേത്വാ സത്ഥരി കതേന ഗാരവേന ആജീവകസ്സ അഭിമുഖോ ഹുത്വാ – ‘‘ആവുസോ, അമ്ഹാകം സത്ഥാരം ജാനാസീ’’തി ആഹ. കിം പന സത്ഥു പരിനിബ്ബാനം ജാനന്തോ പുച്ഛി അജാനന്തോതി? ആവജ്ജനപടിബദ്ധം ഖീണാസവാനം ജാനനം, അനാവജ്ജിതത്താ പനേസ അജാനന്തോ പുച്ഛീതി ഏകേ. ഥേരോ സമാപത്തിബഹുലോ, രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനലേണമണ്ഡപാദീസു നിച്ചം സമാപത്തിബലേനേവ യാപേതി, കുലസന്തകമ്പി ഗാമം പവിസിത്വാ ദ്വാരേ സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ സമാപത്തിതോ വുട്ഠിതോവ ഭിക്ഖം ഗണ്ഹാതി. ഥേരോ കിര ഇമിനാ പച്ഛിമേന അത്തഭാവേന മഹാജനാനുഗ്ഗഹം കരിസ്സാമി – ‘‘യേ മയ്ഹം ഭിക്ഖം വാ ദേന്തി ഗന്ധമാലാദീഹി വാ സക്കാരം കരോന്തി, തേസം തം മഹപ്ഫലം ഹോതൂ’’തി ഏവം കരോതി. തസ്മാ സമാപത്തിബഹുലതായ ന ജാനാതി. ഇതി അജാനന്തോവ പുച്ഛതീതി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം.

ന ഹേത്ഥ അജാനനകാരണം അത്ഥി. അഭിലക്ഖിതം സത്ഥു പരിനിബ്ബാനം അഹോസി, ദസസഹസ്സിലോകധാതുകമ്പനാദീഹി നിമിത്തേഹി. ഥേരസ്സ പന പരിസായ കേഹിചി ഭിക്ഖൂഹി ഭഗവാ ദിട്ഠപുബ്ബോ, കേഹിചി ന ദിട്ഠപുബ്ബോ, തത്ഥ യേഹിപി ദിട്ഠപുബ്ബോ, തേപി പസ്സിതുകാമാവ, യേഹിപി അദിട്ഠപുബ്ബോ, തേപി പസ്സിതുകാമാവ. തത്ഥ യേഹി ന ദിട്ഠപുബ്ബോ, തേ അതിദസ്സനകാമതായ ഗന്ത്വാ ‘‘കുഹിം ഭഗവാ’’തി പുച്ഛന്താ ‘‘പരിനിബ്ബുതോ’’തി സുത്വാ സന്ധാരേതും നാസക്ഖിസ്സന്തി. ചീവരഞ്ച പത്തഞ്ച ഛഡ്ഡേത്വാ ഏകവത്ഥാ വാ ദുന്നിവത്ഥാ വാ ദുപ്പാരുതാ വാ ഉരാനി പടിപിസന്താ പരോദിസ്സന്തി. തത്ഥ മനുസ്സാ – ‘‘മഹാകസ്സപത്ഥേരേന സദ്ധിം ആഗതാ പംസുകൂലികാ സയമ്പി ഇത്ഥിയോ വിയ പരോദന്തി, തേ കിം അമ്ഹേ സമസ്സാസേസ്സന്തീ’’തി മയ്ഹം ദോസം ദസ്സന്തി. ഇദം പന സുഞ്ഞം മഹാഅരഞ്ഞം, ഇധ യഥാ തഥാ രോദന്തേസു ദോസോ നത്ഥി. പുരിമതരം സുത്വാ നാമ സോകോപി തനുകോ ഹോതീതി ഭിക്ഖൂനം സതുപ്പാദനത്ഥായ ജാനന്തോവ പുച്ഛി.

അജ്ജ സത്താഹപരിനിബ്ബുതോ സമണോ ഗോതമോതി അജ്ജ സമണോ ഗോതമോ സത്താഹപരിനിബ്ബുതോ. തതോ മേ ഇദന്തി തതോ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പരിനിബ്ബുതട്ഠാനതോ.

൨൩൨. സുഭദ്ദോ നാമ വുഡ്ഢപബ്ബജിതോതി ‘‘സുഭദ്ദോ’’തി തസ്സ നാമം. വുഡ്ഢകാലേ പന പബ്ബജിതത്താ ‘‘വുഡ്ഢപബ്ബജിതോ’’തി വുച്ചതി. കസ്മാ പന സോ ഏവമാഹ? ഭഗവതി ആഘാതേന. അയം കിരേസോ ഖന്ധകേ ആഗതേ ആതുമാവത്ഥുസ്മിം നഹാപിതപുബ്ബകോ വുഡ്ഢപബ്ബജിതോ ഭഗവതി കുസിനാരതോ നിക്ഖമിത്വാ അഡ്ഢതേളസേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ആതുമം ആഗച്ഛന്തേ ഭഗവാ ആഗച്ഛതീതി സുത്വാ – ‘‘ആഗതകാലേ യാഗുപാനം കരിസ്സാമീ’’തി സാമണേരഭൂമിയം ഠിതേ ദ്വേ പുത്തേ ഏതദവോച – ‘‘ഭഗവാ കിര, താതാ, ആതുമം ആഗച്ഛതി മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം അഡ്ഢതേളസേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി; ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ, താതാ, ഖുരഭണ്ഡം ആദായ നാളിയാവാപകേന അനുഘരകം അനുഘരകം ആഹിണ്ഡഥ ലോണമ്പി തേലമ്പി തണ്ഡുലമ്പി ഖാദനീയമ്പി സംഹരഥ ഭഗവതോ ആഗതസ്സ യാഗുപാനം കരിസ്സാമാ’’തി (മഹാവ. ൩൦൩). തേ തഥാ അകംസു.

മനുസ്സാ തേ ദാരകേ മഞ്ജുകേ പടിഭാനേയ്യകേ ദിസ്വാ കാരേതുകാമാപി അകാരേതുകാമാപി കാരേന്തിയേവ. കതകാലേ – ‘‘കിം ഗണ്ഹിസ്സഥ താതാ’’തി പുച്ഛന്തി. തേ വദന്തി – ‘‘ന അമ്ഹാകം അഞ്ഞേന കേനചി അത്ഥോ, പിതാ പന നോ ഭഗവതോ, ആഗതകാലേ യാഗുദാനം ദാതുകാമോ’’തി. തം സുത്വാ മനുസ്സാ അപരിഗണേത്വാവ യം തേ സക്കോന്തി ആഹരിതും, സബ്ബം ദേന്തി. യമ്പി ന സക്കോന്തി, മനുസ്സേഹി പേസേന്തി. അഥ ഭഗവതി ആതുമം ആഗന്ത്വാ ഭുസാഗാരം പവിട്ഠേ സുഭദ്ദോ സായന്ഹസമയം ഗാമദ്വാരം ഗന്ത്വാ മനുസ്സേ ആമന്തേസി – ‘‘ഉപാസകാ, നാഹം തുമ്ഹാകം സന്തികാ അഞ്ഞം കിഞ്ചി പച്ചാസീസാമി, മയ്ഹം ദാരകേഹി ആഭതാനി തണ്ഡുലാദീനിയേവ സങ്ഘസ്സ പഹോന്തി. യം ഹത്ഥകമ്മം, തം മേ ദേഥാ’’തി. ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഗണ്ഹഥാ’’തി സബ്ബൂപകരണാനി ഗാഹേത്വാ വിഹാരേ ഉദ്ധനാനി കാരേത്വാ ഏകം കാളകം കാസാവം നിവാസേത്വാ താദിസമേവ പാരുപിത്വാ – ‘‘ഇദം കരോഥ, ഇദം കരോഥാ’’തി സബ്ബരത്തിം വിചാരേന്തോ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഭോജ്ജയാഗുഞ്ച മധുഗോളകഞ്ച പടിയാദാപേസി. ഭോജ്ജയാഗു നാമ ഭുഞ്ജിത്വാ പാതബ്ബയാഗു, തത്ഥ സപ്പിമധുഫാണിതമച്ഛമംസപുപ്ഫഫലരസാദി യം കിഞ്ചി ഖാദനീയം നാമ സബ്ബം പക്ഖിപതി കീളിതുകാമാനം സീസമക്ഖനയോഗ്ഗാ ഹോതി സുഗന്ധഗന്ധാ.

അഥ ഭഗവാ കാലസ്സേവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ പിണ്ഡായ ചരിതും ആതുമനഗരാഭിമുഖോ പായാസി. മനുസ്സാ തസ്സ ആരോചേസും – ‘‘ഭഗവാ പിണ്ഡായ ഗാമം പവിസതി, തയാ കസ്സ യാഗു പടിയാദിതാ’’തി. സോ യഥാനിവത്ഥപാരുതേഹേവ തേഹി കാളകകാസാവേഹി ഏകേന ഹത്ഥേന ദബ്ബിഞ്ച കടച്ഛുഞ്ച ഗഹേത്വാ ബ്രഹ്മാ വിയ ദക്ഖിണജാണുമണ്ഡലം ഭൂമിയം പതിട്ഠപേത്വാ വന്ദിത്വാ – ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതു മേ, ഭന്തേ, ഭഗവാ യാഗു’’ന്തി ആഹ.

തതോ ‘‘ജാനന്താപി തഥാഗതാ പുച്ഛന്തീ’’തി ഖന്ധകേ ആഗതനയേന ഭഗവാ പുച്ഛിത്വാ ച സുത്വാ ച തം വുഡ്ഢപബ്ബജിതം വിഗരഹിത്വാ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം അകപ്പിയസമാദാനസിക്ഖാപദഞ്ച, ഖുരഭണ്ഡപരിഹരണസിക്ഖാപദഞ്ചാതി ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞപേത്വാ – ‘‘ഭിക്ഖവേ, അനേകകപ്പകോടിയോ ഭോജനം പരിയേസന്തേഹേവ വീതിനാമിതാ, ഇദം പന തുമ്ഹാകം അകപ്പിയം അധമ്മേന ഉപ്പന്നം ഭോജനം, ഇമം പരിഭുത്താനം അനേകാനി അത്തഭാവസഹസ്സാനി അപായേസ്വേവ നിബ്ബത്തിസ്സന്തി, അപേഥ മാ ഗണ്ഹഥാ’’തി ഭിക്ഖാചാരാഭിമുഖോ അഗമാസി. ഏകഭിക്ഖുനാപി ന കിഞ്ചി ഗഹിതം.

സുഭദ്ദോ അനത്തമനോ ഹുത്വാ അയം ‘‘സബ്ബം ജാനാമീ’’തി ആഹിണ്ഡതി. സചേ ന ഗഹിതുകാമോ, പേസേത്വാ ആരോചേതബ്ബം. അയം പക്കാഹാരോ നാമ സബ്ബചിരം തിട്ഠന്തോ സത്താഹമത്തം തിട്ഠേയ്യ. ഇദഞ്ഹി മമ യാവജീവം പരിയത്തം അസ്സ. സബ്ബം തേന നാസിതം, അഹിതകാമോ അയം മയ്ഹന്തി ഭഗവതി ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ദസബലേ ധരന്തേ കിഞ്ചി വത്തും നാസക്ഖി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘അയം ഉച്ചാ കുലാ പബ്ബജിതോ മഹാപുരിസോ, സചേ കിഞ്ചി വക്ഖാമി, മംയേവ സന്തജ്ജേസ്സതീ’’തി. സ്വായം അജ്ജ ‘‘പരിനിബ്ബുതോ ഭഗവാ’’തി സുത്വാ ലദ്ധസ്സാസോ വിയ ഹട്ഠതുട്ഠോ ഏവമാഹ.

ഥേരോ തം സുത്വാ ഹദയേ പഹാരദാനം വിയ മത്ഥകേ പതിതസുക്ഖാസനി വിയ മഞ്ഞി, ധമ്മസംവേഗോ ചസ്സ ഉപ്പജ്ജി – ‘‘സത്താഹമത്തപരിനിബ്ബുതോ ഭഗവാ, അജ്ജാപിസ്സ സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം ധരതിയേവ, ദുക്ഖേന ഭഗവതാ ആരാധിതസാസനേ നാമ ഏവം ലഹു മഹന്തം പാപകസടം കണ്ടകോ ഉപ്പന്നോ, അലം ഖോ പനേസ പാപോ വഡ്ഢമാനോ അഞ്ഞേപി ഏവരൂപേ സഹായേ ലഭിത്വാ സക്കാ സാസനം ഓസക്കാപേതു’’ന്തി. തതോ ഥേരോ ചിന്തേസി –

‘‘സചേ ഖോ പനാഹം ഇമം മഹല്ലകം ഇധേവ പിലോതികം നിവാസാപേത്വാ ഛാരികായ ഓകിരാപേത്വാ നീഹരാപേസ്സാമി, മനുസ്സാ ‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സരീരേ ധരമാനേയേവ സാവകാ വിവദന്തീ’തി അമ്ഹാകം ദോസം ദസ്സേസ്സന്തി അധിവാസേമി താവ.

ഭഗവതാ ഹി ദേസിതോ ധമ്മോ അസങ്ഗഹിതപുപ്ഫരാസിസദിസോ. തത്ഥ യഥാ വാതേന പഹടപുപ്ഫാനി യതോ വാ തതോ വാ ഗച്ഛന്തി, ഏവമേവ ഏവരൂപാനം പാപപുഗ്ഗലാനം വസേന ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ വിനയേ ഏകം ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി നസ്സിസ്സന്തി, സുത്തേ ഏകോ ദ്വേ പഞ്ഹാവാരാ നസ്സിസ്സന്തി, അഭിധമ്മേ ഏകം ദ്വേ ഭൂമന്തരാനി നസ്സിസ്സന്തി, ഏവം അനുക്കമേന മൂലേ നട്ഠേ പിസാചസദിസാ ഭവിസ്സാമ; തസ്മാ ധമ്മവിനയസങ്ഗഹം കരിസ്സാമ. ഏവഞ്ഹി സതി ദള്ഹം സുത്തേന സങ്ഗഹിതാനി പുപ്ഫാനി വിയ അയം ധമ്മവിനയോ നിച്ചലോ ഭവിസ്സതി.

ഏതദത്ഥഞ്ഹി ഭഗവാ മയ്ഹം തീണി ഗാവുതാനി പച്ചുഗ്ഗമനം അകാസി, തീഹി ഓവാദേഹി ഉപസമ്പദം അദാസി, കായതോ അപനേത്വാ കായേ ചീവരപരിവത്തനം അകാസി, ആകാസേ പാണിം ചാലേത്വാ ചന്ദൂപമം പടിപദം കഥേന്തോ മം കായസക്ഖിം കത്വാ കഥേസി, തിക്ഖത്തും സകലസാസനദായജ്ജം പടിച്ഛാപേസി. മാദിസേ ഭിക്ഖുമ്ഹി തിട്ഠമാനേ അയം പാപോ സാസനേ വുഡ്ഢിം മാ അലത്ഥ. യാവ അധമ്മോ ന ദിപ്പതി, ധമ്മോ ന പടിബാഹിയതി. അവിനയോ ന ദിപ്പതി വിനയോ ന പടിബാഹിയതി. അധമ്മവാദിനോ ന ബലവന്തോ ഹോന്തി, ധമ്മവാദിനോ ന ദുബ്ബലാ ഹോന്തി; അവിനയവാദിനോ ന ബലവന്തോ ഹോന്തി, വിനയവാദിനോ ന ദുബ്ബലാ ഹോന്തി. താവ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിസ്സാമി. തതോ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ പഹോനകം ഗഹേത്വാ കപ്പിയാകപ്പിയം കഥേസ്സന്തി. അഥായം പാപോ സയമേവ നിഗ്ഗഹം പാപുണിസ്സതി, പുന സീസം ഉക്ഖിപിതും ന സക്ഖിസ്സതി, സാസനം ഇദ്ധഞ്ചേവ ഫീതഞ്ച ഭവിസ്സതീ’’തി.

സോ ഏവം നാമ മയ്ഹം ചിത്തം ഉപ്പന്നന്തി കസ്സചി അനാരോചേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സമസ്സാസേസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ…പേ… നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി.

൨൩൩. ചിതകന്തി വീസരതനസതികം ചന്ദനചിതകം. ആളിമ്പേസ്സാമാതി അഗ്ഗിം ഗാഹാപേസ്സാമ. ന സക്കോന്തി ആളിമ്പേതുന്തി അട്ഠപി സോളസപി ദ്വത്തിംസപി ജനാ ജാലനത്ഥായ യമകയമകഉക്കായോ ഗഹേത്വാ താലവണ്ടേഹി ബീജന്താ ഭസ്താഹി ധമന്താ താനി താനി കാരണാനി കരോന്താപി ന സക്കോന്തിയേവ അഗ്ഗിം ഗാഹാപേതും. ദേവതാനം അധിപ്പായോതി ഏത്ഥ താ കിര ദേവതാ ഥേരസ്സ ഉപട്ഠാകദേവതാവ. അസീതിമഹാസാവകേസു ഹി ചിത്താനി പസാദേത്വാ തേസം ഉപട്ഠാകാനി അസീതികുലസഹസ്സാനി സഗ്ഗേ നിബ്ബത്താനി. തത്ഥ ഥേരേ ചിത്തം പസാദേത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്താ ദേവതാ തസ്മിം സമാഗമേ ഥേരം അദിസ്വാ – ‘‘കുഹിം നു ഖോ അമ്ഹാകം കുലൂപകത്ഥേരോ’’തി അന്തരാമഗ്ഗേ പടിപന്നം ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം കുലൂപകത്ഥേരേന അവന്ദിതേ ചിതകോ മാ പജ്ജലിത്ഥാ’’തി അധിട്ഠഹിംസു.

മനുസ്സാ തം സുത്വാ – ‘‘മഹാകസ്സപോ കിര നാമ ഭോ ഭിക്ഖു പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ‘ദസബലസ്സ പാദേ വന്ദിസ്സാമീ’തി ആഗച്ഛതി. തസ്മിം കിര അനാഗതേ ചിതകോ ന പജ്ജലിസ്സതി. കീദിസോ ഭോ സോ ഭിക്ഖു കാളോ ഓദാതോ ദീഘോ രസ്സോ, ഏവരൂപേ നാമ ഭോ ഭിക്ഖുമ്ഹി ഠിതേ കിം ദസബലസ്സ പരിനിബ്ബാനം നാമാ’’തി കേചി ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ പടിപഥം ഗച്ഛിംസു. കേചി വീഥിയോ വിചിത്താ കത്വാ ആഗമനമഗ്ഗം ഓലോകയമാനാ അട്ഠംസു.

൨൩൪. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ യേന കുസിനാരാ…പേ… സിരസാ വന്ദീതി ഥേരോ കിര ചിതകം പദക്ഖിണം കത്വാ ആവജ്ജന്തോവ സല്ലക്ഖേസി – ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ സീസം, ഇമസ്മിം ഠാനേ പാദാ’’തി. തതോ പാദാനം സമീപേ ഠത്വാ അഭിഞ്ഞാപാദകം ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ – ‘‘അരാസഹസ്സപടിമണ്ഡിതചക്കലക്ഖണപതിട്ഠിതാ ദസബലസ്സ പാദാ സദ്ധിം കപ്പാസപടലേഹി പഞ്ച ദുസ്സയുഗസതാനി സുവണ്ണദോണിം ചന്ദനചിതകഞ്ച ദ്വേധാ കത്വാ മയ്ഹം ഉത്തമങ്ഗേ സിരസ്മിം പതിട്ഠഹന്തൂ’’തി അധിട്ഠാസി. സഹ അധിട്ഠാനചിത്തേന താനി പഞ്ച ദുസ്സയുഗസതാനി ദ്വേധാ കത്വാ വലാഹകന്തരാ പുണ്ണചന്ദോ വിയ പാദാ നിക്ഖമിംസു. ഥേരോ വികസിതരത്തപദുമസദിസേ ഹത്ഥേ പസാരേത്വാ സുവണ്ണവണ്ണേ സത്ഥുപാദേ യാവ ഗോപ്ഫകാ ദള്ഹം ഗഹേത്വാ അത്തനോ സിരവരേ പതിട്ഠപേസി. തേന വുത്തം – ‘‘ഭഗവതോ പാദേ സിരസാ വന്ദീ’’തി.

മഹാജനോ തം അച്ഛരിയം ദിസ്വാ ഏകപ്പഹാരേനേവ മഹാനാദം നദി, ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജേത്വാ യഥാരുചി വന്ദി. ഏവം പന ഥേരേന ച മഹാജനേന ച തേഹി ച പഞ്ചഹി ഭിക്ഖുസതേഹി വന്ദിതമത്തേ പുന അധിട്ഠാനകിച്ചം നത്ഥി. പകതിഅധിട്ഠാനവസേനേവ ഥേരസ്സ ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ അലത്തകവണ്ണാനി ഭഗവതോ പാദതലാനി ചന്ദനദാരുആദീസു കിഞ്ചി അചാലേത്വാവ യഥാഠാനേ പതിട്ഠഹിംസു, യഥാഠാനേ ഠിതാനേവ അഹേസും. ഭഗവതോ ഹി പാദേസു നിക്ഖമന്തേസു വാ പവിസന്തേസു വാ കപ്പാസഅംസു വാ ദസികതന്തം വാ തേലബിന്ദു വാ ദാരുക്ഖന്ധം വാ ഠാനാ ചലിതം നാമ നാഹോസി. സബ്ബം യഥാഠാനേ ഠിതമേവ അഹോസി. ഉട്ഠഹിത്വാ പന അത്ഥങ്ഗതേ ചന്ദേ വിയ സൂരിയേ വിയ ച തഥാഗതസ്സ പാദേസു അന്തരഹിതേസു മഹാജനോ മഹാകന്ദിതം കന്ദി. പരിനിബ്ബാനകാലതോ അധികതരം കാരുഞ്ഞം അഹോസി.

സയമേവ ഭഗവതോ ചിതകോ പജ്ജലീതി ഇദം പന കസ്സചി പജ്ജലാപേതും വായമന്തസ്സ അദസ്സനവസേന വുത്തം. ദേവതാനുഭാവേന പനേസ സമന്തതോ ഏകപ്പഹാരേനേവ പജ്ജലി.

൨൩൫. സരീരാനേവ അവസിസ്സിംസൂതി പുബ്ബേ ഏകഗ്ഘനേന ഠിതത്താ സരീരം നാമ അഹോസി. ഇദാനി വിപ്പകിണ്ണത്താ സരീരാനീതി വുത്തം സുമനമകുളസദിസാ ച ധോതമുത്തസദിസാ ച സുവണ്ണസദിസാ ച ധാതുയോ അവസിസ്സിംസൂതി അത്ഥോ. ദീഘായുകബുദ്ധാനഞ്ഹി സരീരം സുവണ്ണക്ഖന്ധസദിസം ഏകമേവ ഹോതി. ഭഗവാ പന – ‘‘അഹം ന ചിരം ഠത്വാ പരിനിബ്ബായാമി, മയ്ഹം സാസനം താവ സബ്ബത്ഥ ന വിത്ഥാരിതം, തസ്മാ പരിനിബ്ബുതസ്സാപി മേ സാസപമത്തമ്പി ധാതും ഗഹേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ വസനട്ഠാനേ ചേതിയം കത്വാ പരിചരന്തോ മഹാജനോ സഗ്ഗപരായണോ ഹോതൂ’’തി ധാതൂനം വികിരണം അധിട്ഠാസി. കതി, പനസ്സ ധാതുയോ വിപ്പകിണ്ണാ, കതി ന വിപ്പകിണ്ണാതി. ചതസ്സോ ദാഠാ, ദ്വേ അക്ഖകാ, ഉണ്ഹീസന്തി ഇമാ സത്ത ധാതുയോ ന വിപ്പകിരിംസു, സേസാ വിപ്പകിരിംസൂതി. തത്ഥ സബ്ബഖുദ്ദകാ ധാതു സാസപബീജമത്താ അഹോസി, മഹാധാതു മജ്ഝേ ഭിന്നതണ്ഡുലമത്താ, അതിമഹതീ മജ്ഝേ ഭിന്നമുഗ്ഗമത്താതി.

ഉദകധാരാതി അഗ്ഗബാഹുമത്താപി ജങ്ഘമത്താപി താലക്ഖന്ധമത്താപി ഉദകധാരാ ആകാസതോ പതിത്വാ നിബ്ബാപേസി. ഉദകസാലതോതി പരിവാരേത്വാ ഠിതസാലരുക്ഖേ സന്ധായേതം വുത്തം, തേസമ്പി ഹി ഖന്ധന്തരവിടപന്തരേഹി ഉദകധാരാ നിക്ഖമിത്വാ നിബ്ബാപേസും. ഭഗവതോ ചിതകോ മഹന്തോ. സമന്താ പഥവിം ഭിന്ദിത്വാപി നങ്ഗലസീസമത്താ ഉദകവട്ടി ഫലികവടംസകസദിസാ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ചിതകമേവ ഗണ്ഹന്തി. ഗന്ധോദകേനാതി സുവണ്ണഘടേ രജതഘടേ ച പൂരേത്വാ ആഭതനാനാഗന്ധോദകേന. നിബ്ബാപേസുന്തി സുവണ്ണമയരജതമയേഹി അട്ഠദണ്ഡകേഹി വികിരിത്വാ ചന്ദനചിതകം നിബ്ബാപേസും.

ഏത്ഥ ച ചിതകേ ഝായമാനേ പരിവാരേത്വാ ഠിതസാലരുക്ഖാനം സാഖന്തരേഹി വിടപന്തരേഹി പത്തന്തരേഹി ജാലാ ഉഗ്ഗച്ഛന്തി, പത്തം വാ സാഖാ വാ പുപ്ഫം വാ ദഡ്ഢാ നാമ നത്ഥി, കിപില്ലികാപി മക്കടകാപി ജാലാനം അന്തരേനേവ വിചരന്തി. ആകാസതോ പതിതഉദകധാരാസുപി സാലരുക്ഖേഹി നിക്ഖന്തഉദകധാരാസുപി പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ നിക്ഖന്തഉദകധാരാസുപി ധമ്മകഥാവ പമാണം. ഏവം ചിതകം നിബ്ബാപേത്വാ പന മല്ലരാജാനോ സന്ഥാഗാരേ ചതുജ്ജാതിയഗന്ധപരിഭണ്ഡം കാരേത്വാ ലാജപഞ്ചമാനി പുപ്ഫാനി വികിരിത്വാ ഉപരി ചേലവിതാനം ബന്ധിത്വാ സുവണ്ണതാരകാദീഹി ഖചിത്വാ തത്ഥ ഗന്ധദാമമാലാദാമരതനദാമാനി ഓലമ്ബേത്വാ സന്ഥാഗാരതോ യാവ മകുടബന്ധനസങ്ഖാതാ സീസപസാധനമങ്ഗലസാലാ, താവ ഉഭോഹി പസ്സേഹി സാണികിലഞ്ജപരിക്ഖേപം കാരേത്വാ ഉപരി ചേലവിതാനം ബന്ധാപേത്വാ സുവണ്ണതാരകാദീഹി ഖചിത്വാ തത്ഥപി ഗന്ധദാമമാലാദാമരതനദാമാനി ഓലമ്ബേത്വാ മണിദണ്ഡവണ്ണേഹി വേണൂഹി ച പഞ്ചവണ്ണദ്ധജേ ഉസ്സാപേത്വാ സമന്താ വാതപടാകാ പരിക്ഖിപിത്വാ സുസമ്മട്ഠാസു വീഥീസു കദലിയോ ച പുണ്ണഘടേ ച ഠപേത്വാ ദണ്ഡകദീപികാ ജാലേത്വാ അലങ്കതഹത്ഥിക്ഖന്ധേ സഹ ധാതൂഹി സുവണ്ണദോണിം ഠപേത്വാ മാലാഗന്ധാദീഹി പൂജേന്താ സാധുകീളിതം കീളന്താ അന്തോനഗരം പവേസേത്വാ സന്ഥാഗാരേ സരഭമയപല്ലങ്കേ ഠപേത്വാ ഉപരി സേതച്ഛത്തം ധാരേസും. ഏവം കത്വാ – ‘‘അഥ ഖോ കോസിനാരകാ മല്ലാ ഭഗവതോ സരീരാനി സത്താഹം സന്ഥാഗാരേ സത്തിപഞ്ജരം കരിത്വാ’’തി സബ്ബം വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ സത്തിപഞ്ജരം കരിത്വാതി സത്തിഹത്ഥേഹി പുരിസേഹി പരിക്ഖിപാപേത്വാ. ധനുപാകാരന്തി പഠമം താവ ഹത്ഥികുമ്ഭേന കുമ്ഭം പഹരന്തേ പരിക്ഖിപാപേസും, തതോ അസ്സേ ഗീവായ ഗീവം പഹരന്തേ, തതോ രഥേ ആണികോടിയാ ആണികോടിം പഹരന്തേ, തതോ യോധേ ബാഹുനാ ബാഹും പഹരന്തേ. തേസം പരിയന്തേ കോടിയാ കോടിം പഹരമാനാനി ധനൂനി പരിക്ഖിപാപേസും. ഇതി സമന്താ യോജനപ്പമാണം ഠാനം സത്താഹം സന്നാഹഗവച്ഛികം വിയ കത്വാ ആരക്ഖം സംവിദഹിംസു. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘ധനുപാകാരം പരിക്ഖിപാപേത്വാ’’തി.

കസ്മാ പനേതേ ഏവമകംസൂതി? ഇതോ പുരിമേസു ഹി ദ്വീസു സത്താഹേസു തേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ഠാനനിസജ്ജോകാസം കരോന്താ ഖാദനീയം ഭോജനീയം സംവിദഹന്താ സാധുകീളികായ ഓകാസം ന ലഭിംസു. തതോ നേസം അഹോസി – ‘‘ഇമം സത്താഹം സാധുകീളിതം കീളിസ്സാമ, ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതി യം അമ്ഹാകം പമത്തഭാവം ഞത്വാ കോചിദേവ ആഗന്ത്വാ ധാതുയോ ഗണ്ഹേയ്യ, തസ്മാ ആരക്ഖം ഠപേത്വാ കീളിസ്സാമാ’’തി. തേ തഥാ ഏവമകംസു.

സരീരധാതുവിഭജനവണ്ണനാ

൨൩൬. അസ്സോസി ഖോ രാജാതി കഥം അസ്സോസി? പഠമമേവ കിരസ്സ അമച്ചാ സുത്വാ ചിന്തയിംസു – ‘‘സത്ഥാ നാമ പരിനിബ്ബുതോ, ന സോ സക്കാ പുന ആഹരിതും. പോഥുജ്ജനികസദ്ധായ പന അമ്ഹാകം രഞ്ഞാ സദിസോ നത്ഥി, സചേ ഏസ ഇമിനാവ നിയാമേന സുണിസ്സതി, ഹദയമസ്സ ഫലിസ്സതി. രാജാ ഖോ പന അമ്ഹേഹി അനുരക്ഖിതബ്ബോ’’തി തേ തിസ്സോ സുവണ്ണദോണിയോ ആഹരിത്വാ ചതുമധുരസ്സ പൂരേത്വാ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ഏതദവോചും – ‘‘ദേവ, അമ്ഹേഹി സുപിനകോ ദിട്ഠോ, തസ്സ പടിഘാതത്ഥം തുമ്ഹേഹി ദുകൂലദുപട്ടം നിവാസേത്വാ യഥാ നാസാപുടമത്തം പഞ്ഞായതി, ഏവം ചതുമധുരദോണിയാ നിപജ്ജിതും വട്ടതീ’’തി. രാജാ അത്ഥചരാനം അമച്ചാനം വചനം സുത്വാ ‘‘ഏവം ഹോതു താതാ’’തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തഥാ അകാസി.

അഥേകോ അമച്ചോ അലങ്കാരം ഓമുഞ്ചിത്വാ കേസേ പകിരിയ യായ ദിസായ സത്ഥാ പരിനിബ്ബുതോ, തദഭിമുഖോ ഹുത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ രാജാനം ആഹ – ‘‘ദേവ, മരണതോ മുച്ചനകസത്തോ നാമ നത്ഥി, അമ്ഹാകം ആയുവഡ്ഢനോ ചേതിയട്ഠാനം പുഞ്ഞക്ഖേത്തം അഭിസേകസിഞ്ചകോ സോ ഭഗവാ സത്ഥാ കുസിനാരായ പരിനിബ്ബുതോ’’തി. രാജാ സുത്വാവ വിസഞ്ഞീജാതോ ചതുമധുരദോണിയം ഉസുമം മുഞ്ചി. അഥ നം ഉക്ഖിപിത്വാ ദുതിയായ ദോണിയാ നിപജ്ജാപേസും. സോ പുന സഞ്ഞം ലഭിത്വാ – ‘‘താതാ, കിം വദേഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സത്ഥാ, മഹാരാജ, പരിനിബ്ബുതോ’’തി. രാജാ പുനപി വിസഞ്ഞീജാതോ ചതുമധുരദോണിയാ ഉസുമം മുഞ്ചി. അഥ നം തതോപി ഉക്ഖിപിത്വാ തതിയായ ദോണിയാ നിപജ്ജാപേസും. സോ പുന സഞ്ഞം ലഭിത്വാ ‘‘താതാ, കിം വദേഥാ’’തി പുച്ഛി. ‘‘സത്ഥാ, മഹാരാജ, പരിനിബ്ബുതോ’’തി. രാജാ പുനപി വിസഞ്ഞീജാതോ, അഥ നം ഉക്ഖിപിത്വാ നഹാപേത്വാ മത്ഥകേ ഘടേഹി ഉദകം ആസിഞ്ചിംസു.

രാജാ സഞ്ഞം ലഭിത്വാ ആസനാ വുട്ഠായ ഗന്ധപരിഭാവിതേ മണിവണ്ണേ കേസേ വികിരിത്വാ സുവണ്ണഫലകവണ്ണായ പിട്ഠിയം പകിരിത്വാ പാണിനാ ഉരം പഹരിത്വാ പവാളങ്കുരവണ്ണാഹി സുവട്ടിതങ്ഗുലീഹി സുവണ്ണബിമ്ബിസകവണ്ണം ഉരം സിബ്ബന്തോ വിയ ഗഹേത്വാ പരിദേവമാനോ ഉമ്മത്തകവേസേന അന്തരവീഥിം ഓതിണ്ണോ, സോ അലങ്കതനാടകപരിവുതോ നഗരതോ നിക്ഖമ്മ ജീവകമ്ബവനം ഗന്ത്വാ യസ്മിം ഠാനേ നിസിന്നേന ഭഗവതാ ധമ്മോ ദേസിതോ തം ഓലോകേത്വാ – ‘‘ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞു, നനു ഇമസ്മിം ഠാനേ നിസീദിത്വാ ധമ്മം ദേസയിത്ഥ, സോകസല്ലം മേ വിനോദയിത്ഥ, തുമ്ഹേ മയ്ഹം സോകസല്ലം നീഹരിത്ഥ, അഹം തുമ്ഹാകം സരണം ഗതോ, ഇദാനി പന മേ പടിവചനമ്പി ന ദേഥ, ഭഗവാ’’തി പുനപ്പുനം പരിദേവിത്വാ ‘‘നനു ഭഗവാ അഹം അഞ്ഞദാ ഏവരൂപേ കാലേ ‘തുമ്ഹേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരാ ജമ്ബുദീപതലേ ചാരികം ചരഥാ’തി സുണോമി, ഇദാനി പനാഹം തുമ്ഹാകം അനനുരൂപം അയുത്തം പവത്തിം സുണോമീ’’തി ഏവമാദീനി ച വത്വാ സട്ഠിമത്താഹി ഗാഥാഹി ഭഗവതോ ഗുണം അനുസ്സരിത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘മമ പരിദേവിതേനേവ ന സിജ്ഝതി, ദസബലസ്സ ധാതുയോ ആഹരാപേസ്സാമീ’’തി ഏവം അസ്സോസി. സുത്വാ ച ഇമിസ്സാ വിസഞ്ഞിഭാവാദിപവത്തിയാ അവസാനേ ദൂതം പാഹേസി. തം സന്ധായ അഥ ഖോ രാജാതിആദി വുത്തം.

തത്ഥ ദൂതം പാഹേസീതി ദൂതഞ്ച പണ്ണഞ്ച പേസേസി. പേസേത്വാ ച പന – ‘‘സചേ ദസ്സന്തി, സുന്ദരം. നോ ചേ ദസ്സന്തി, ആഹരണുപായേന ആഹരിസ്സാമീ’’തി ചതുരങ്ഗിനിം സേനം സന്നയ്ഹിത്വാ സയമ്പി നിക്ഖന്തോയേവ. യഥാ ച അജാതസത്തു, ഏവം ലിച്ഛവീആദയോപി ദൂതം പേസേത്വാ സയമ്പി ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായ നിക്ഖമിംസുയേവ. തത്ഥ പാവേയ്യകാ സബ്ബേഹി ആസന്നതരാ കുസിനാരതോ തിഗാവുതന്തരേ നഗരേ വസന്തി, ഭഗവാപി പാവം പവിസിത്വാവ കുസിനാരം ഗതോ. അഥ കസ്മാ പഠമതരം ന ആഗതാതി ചേ? മഹാപരിവാരാ പനേതേ രാജാനോ മഹാപരിവാരം കരോന്താവ പച്ഛതോ ജാതാ.

തേ സങ്ഘേ ഗണേ ഏതദവോചുന്തി സബ്ബേപി തേ സത്തനഗരവാസിനോ ആഗന്ത്വാ – ‘‘അമ്ഹാകം ധാതുയോ വാ ദേന്തു, യുദ്ധം വാ’’തി കുസിനാരാനഗരം പരിവാരേത്വാ ഠിതേ – ‘‘ഏതം ഭഗവാ അമ്ഹാകം ഗാമക്ഖേത്തേ’’തി പടിവചനം അവോചും. തേ കിര ഏവമാഹംസു – ‘‘ന മയം സത്ഥു സാസനം പഹിണിമ്ഹ, നാപി ഗന്ത്വാ ആനയിമ്ഹ. സത്ഥാ പന സയമേവ ആഗന്ത്വാ സാസനം പേസേത്വാ അമ്ഹേ പക്കോസാപേസി. തുമ്ഹേപി ഖോ പന യം തുമ്ഹാകം ഗാമക്ഖേത്തേ രതനം ഉപ്പജ്ജതി, ന തം അമ്ഹാകം ദേഥ. സദേവകേ ച ലോകേ ബുദ്ധരതനസമം രതനം നാമ നത്ഥി, ഏവരൂപം ഉത്തമരതനം ലഭിത്വാ മയം ന ദസ്സാമ. ന ഖോ പന തുമ്ഹേഹിയേവ മാതുഥനതോ ഖീരം പീതം, അമ്ഹേഹിപി മാതുഥനതോ ഖീരം പീതം. ന തുമ്ഹേയേവ പുരിസാ, അമ്ഹേപി പുരിസാ ഹോതൂ’’തി അഞ്ഞമഞ്ഞം അഹംകാരം കത്വാ സാസനപടിസാസനം പേസേന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞം മാനഗജ്ജിതം ഗജ്ജന്തി. യുദ്ധേ പന സതി കോസിനാരകാനംയേവ ജയോ അഭവിസ്സ. കസ്മാ? യസ്മാ ധാതുപാസനത്ഥം ആഗതാ ദേവതാ നേസം പക്ഖാ അഹേസും. പാളിയം പന – ‘‘ഭഗവാ അമ്ഹാകം ഗാമക്ഖേത്തേ പരിനിബ്ബുതോ, ന മയം ദസ്സാമ ഭഗവതോ സരീരാനം ഭാഗ’’ന്തി ഏത്തകമേവ ആഗതം.

൨൩൭. ഏവം വുത്തേ ദോണോ ബ്രാഹ്മണോതി ദോണബ്രാഹ്മണോ ഇമം തേസം വിവാദം സുത്വാ – ‘‘ഏതേ രാജാനോ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബുതട്ഠാനേ വിവാദം കരോന്തി, ന ഖോ പനേതം പതിരൂപം, അലം ഇമിനാ കലഹേന, വൂപസമേസ്സാമി ന’’ന്തി സോ ഗന്ത്വാ തേ സങ്ഘേ ഗണേ ഏതദവോച. കിമവോച? ഉന്നതപ്പദേസേ ഠത്വാ ദ്വിഭാണവാരപരിമാണം ദോണഗജ്ജിതം നാമ അവോച. തത്ഥ പഠമഭാണവാരേ താവ ഏകപദമ്പി തേ ന ജാനിംസു. ദുതിയഭാണവാരപരിയോസാനേ – ‘‘ആചരിയസ്സ വിയ ഭോ സദ്ദോ, ആചരിയസ്സ വിയ ഭോ സദ്ദോ’’തി സബ്ബേ നിരവാ അഹേസും. ജമ്ബുദീപതലേ കിര കുലഘരേ ജാതാ യേഭുയ്യേന തസ്സ ന അന്തേവാസികോ നാമ നത്ഥി. അഥ സോ തേ അത്തനോ വചനം സുത്വാ നിരവേ തുണ്ഹീഭൂതേ വിദിത്വാ പുന ഏതദവോച – ‘‘സുണന്തു ഭോന്തോ’’തി ഏതം ഗാഥാദ്വയം അവോച.

തത്ഥ അമ്ഹാകം ബുദ്ധോതി അമ്ഹാകം ബുദ്ധോ. അഹു ഖന്തിവാദോതി ബുദ്ധഭൂമിം അപ്പത്വാപി പാരമിയോ പൂരേന്തോ ഖന്തിവാദിതാപസകാലേ ധമ്മപാലകുമാരകാലേ ഛദ്ദന്തഹത്ഥികാലേ ഭൂരിദത്തനാഗരാജകാലേ ചമ്പേയ്യനാഗരാജകാലേ സങ്ഖപാലനാഗരാജകാലേ മഹാകപികാലേ അഞ്ഞേസു ച ബഹൂസു ജാതകേസു പരേസു കോപം അകത്വാ ഖന്തിമേവ അകാസി. ഖന്തിമേവ വണ്ണയി. കിമങ്ഗം പന ഏതരഹി ഇട്ഠാനിട്ഠേസു താദിലക്ഖണം പത്തോ, സബ്ബഥാപി അമ്ഹാകം ബുദ്ധോ ഖന്തിവാദോ അഹോസി, തസ്സ ഏവംവിധസ്സ. ന ഹി സാധു യം ഉത്തമപുഗ്ഗലസ്സ, സരീരഭാഗേ സിയാ സമ്പഹാരോതി ന ഹി സാധുയന്തി ന ഹി സാധു അയം. സരീരഭാഗേതി സരീരവിഭാഗനിമിത്തം, ധാതുകോട്ഠാസഹേതൂതി അത്ഥോ. സിയാ സമ്പഹാരോതി ആവുധസമ്പഹാരോ സാധു ന സിയാതി വുത്തം ഹോതി.

സബ്ബേവ ഭോന്തോ സഹിതാതി സബ്ബേവ ഭോന്തോ സഹിതാ ഹോഥ, മാ ഭിജ്ജഥ. സമഗ്ഗാതി കായേന ച വാചായ ച ഏകസന്നിപാതാ ഏകവചനാ സമഗ്ഗാ ഹോഥ. സമ്മോദമാനാതി ചിത്തേനാപി അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്മോദമാനാ ഹോഥ. കരോമട്ഠഭാഗേതി ഭഗവതോ സരീരാനി അട്ഠ ഭാഗേ കരോമ. ചക്ഖുമതോതി പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി ചക്ഖുമതോ ബുദ്ധസ്സ. ന കേവലം തുമ്ഹേയേവ, ബഹുജനോപി പസന്നോ, തേസു ഏകോപി ലദ്ധും അയുത്തോ നാമ നത്ഥീതി ബഹും കാരണം വത്വാ സഞ്ഞാപേസി.

൨൩൮. തേസം സങ്ഘാനം ഗണാനം പടിസ്സുത്വാതി തേസം തേസം തതോ തതോ സമാഗതസങ്ഘാനം സമാഗതഗണാനം പടിസ്സുണിത്വാ. ഭഗവതോ സരീരാനി അട്ഠധാ സമം സുവിഭത്തം വിഭജിത്വാതി ഏത്ഥ അയമനുക്കമോ – ദോണോ കിര തേസം പടിസ്സുണിത്വാ സുവണ്ണദോണിം വിവരാപേസി. രാജാനോ ആഗന്ത്വാ ദോണിയംയേവ ഠിതാ സുവണ്ണവണ്ണാ ധാതുയോ ദിസ്വാ – ‘‘ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞു പുബ്ബേ മയം തുമ്ഹാകം ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണപടിമണ്ഡിതം ഛബ്ബണ്ണബുദ്ധരസ്മിഖചിതം അസീതിഅനുബ്യഞ്ജനസമുജ്ജലിതസോഭം സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം അദ്ദസാമ, ഇദാനി പന സുവണ്ണവണ്ണാവ ധാതുയോ അവസിട്ഠാ ജാതാ, ന യുത്തമിദം ഭഗവാ തുമ്ഹാക’’ന്തി പരിദേവിംസു.

ബ്രാഹ്മണോപി തസ്മിം സമയേ തേസം പമത്തഭാവം ഞത്വാ ദക്ഖിണദാഠം ഗഹേത്വാ വേഠന്തരേ ഠപേസി, അഥ പച്ഛാ അട്ഠധാ സമം സുവിഭത്തം വിഭജി, സബ്ബാപി ധാതുയോ പാകതികനാളിയാ സോളസ നാളിയോ അഹേസും, ഏകേകനഗരവാസിനോ ദ്വേ ദ്വേ നാളിയോ ലഭിംസു. ബ്രാഹ്മണസ്സ പന ധാതുയോ വിഭജന്തസ്സേവ സക്കോ ദേവാനമിന്ദോ – ‘‘കേന നു ഖോ സദേവകസ്സ ലോകസ്സ കങ്ഖച്ഛേദനത്ഥായ ചതുസച്ചകഥായ പച്ചയഭൂതാ ഭഗവതോ ദക്ഖിണദാഠാ ഗഹിതാ’’തി ഓലോകേന്തോ ‘‘ബ്രാഹ്മണേന ഗഹിതാ’’തി ദിസ്വാ – ‘‘ബ്രാഹ്മണോപി ദാഠായ അനുച്ഛവികം സക്കാരം കാതും ന സക്ഖിസ്സതി, ഗണ്ഹാമി ന’’ന്തി വേഠന്തരതോ ഗഹേത്വാ സുവണ്ണചങ്കോടകേ ഠപേത്വാ ദേവലോകം നേത്വാ ചൂളാമണിചേതിയേ പതിട്ഠപേസി.

ബ്രാഹ്മണോപി ധാതുയോ വിഭജിത്വാ ദാഠം അപസ്സന്തോ ചോരികായ ഗഹിതത്താ – ‘‘കേന മേ ദാഠാ ഗഹിതാ’’തി പുച്ഛിതുമ്പി നാസക്ഖി. ‘‘നനു തയാവ ധാതുയോ ഭാജിതാ, കിം ത്വം പഠമംയേവ അത്തനോ ധാതുയാ അത്ഥിഭാവം ന അഞ്ഞാസീ’’തി അത്തനി ദോസാരോപനം സമ്പസ്സന്തോ – ‘‘മയ്ഹമ്പി കോട്ഠാസം ദേഥാ’’തി വത്തുമ്പി നാസക്ഖി. തതോ – ‘‘അയമ്പി സുവണ്ണതുമ്ബോ ധാതുഗതികോവ, യേന തഥാഗതസ്സ ധാതുയോ മിതാ, ഇമസ്സാഹം ഥൂപം കരിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഇമം മേ ഭോന്തോ തുമ്ബം ദദന്തൂതി ആഹ.

പിപ്പലിവനിയാ മോരിയാപി അജാതസത്തുആദയോ വിയ ദൂതം പേസേത്വാ യുദ്ധസജ്ജാവ നിക്ഖമിംസു.

ധാതുഥൂപപൂജാവണ്ണനാ

൨൩൯. രാജഗഹേ ഭഗവതോ സരീരാനം ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകാസീതി കഥം അകാസി? കുസിനാരതോ യാവ രാജഗഹം പഞ്ചവീസതി യോജനാനി, ഏത്ഥന്തരേ അട്ഠഉസഭവിത്ഥതം സമതലം മഗ്ഗം കാരേത്വാ യാദിസം മല്ലരാജാനോ മകുടബന്ധനസ്സ ച സന്ഥാഗാരസ്സ ച അന്തരേ പൂജം കാരേസും. താദിസം പഞ്ചവീസതിയോജനേപി മഗ്ഗേ പൂജം കാരേത്വാ ലോകസ്സ അനുക്കണ്ഠനത്ഥം സബ്ബത്ഥ അന്തരാപണേ പസാരേത്വാ സുവണ്ണദോണിയം പക്ഖിത്തധാതുയോ സത്തിപഞ്ജരേന പരിക്ഖിപാപേത്വാ അത്തനോ വിജിതേ പഞ്ചയോജനസതപരിമണ്ഡലേ മനുസ്സേ സന്നിപാതാപേസി. തേ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ കുസിനാരതോ സാധുകീളിതം കീളന്താ നിക്ഖമിത്വാ യത്ഥ യത്ഥ സുവണ്ണവണ്ണാനി പുപ്ഫാനി പസ്സന്തി, തത്ഥ തത്ഥ ധാതുയോ സത്തിഅന്തരേ ഠപേത്വാ പൂജം അകംസു. തേസം പുപ്ഫാനം ഖീണകാലേ ഗച്ഛന്തി, രഥസ്സ ധുരട്ഠാനം പച്ഛിമട്ഠാനേ സമ്പത്തേ സത്ത ദിവസേ സാധുകീളിതം കീളന്തി. ഏവം ധാതുയോ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛന്താനം സത്ത വസ്സാനി സത്ത മാസാനി സത്ത ദിവസാനി വീതിവത്താനി.

മിച്ഛാദിട്ഠികാ – ‘‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പരിനിബ്ബുതകാലതോ പട്ഠായ ബലക്കാരേന സാധുകീളിതായ ഉപദ്ദുതമ്ഹ സബ്ബേ നോ കമ്മന്താ നട്ഠാ’’തി ഉജ്ഝായന്താ മനം പദോസേത്വാ ഛളാസീതിസഹസ്സമത്താ അപായേ നിബ്ബത്താ. ഖീണാസവാ ആവജ്ജിത്വാ ‘‘മഹാജനോ മനം പദോസേത്വാ അപായേ നിബ്ബത്തീ’’തി ദിസ്വാ – ‘‘സക്കം ദേവരാജാനം ധാതുആഹരണൂപായം കാരേസ്സാമാ’’തി തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ തമത്ഥം ആരോചേത്വാ – ‘‘ധാതുആഹരണൂപായം കരോഹി മഹാരാജാ’’തി ആഹംസു. സക്കോ ആഹ – ‘‘ഭന്തേ, പുഥുജ്ജനോ നാമ അജാതസത്തുനാ സമോ സദ്ധോ നത്ഥി, ന സോ മമ വചനം കരിസ്സതി, അപിച ഖോ മാരവിഭിംസകസദിസം വിഭിംസകം ദസ്സേസ്സാമി, മഹാസദ്ദം സാവേസ്സാമി, യക്ഖഗാഹകഖിപിതകഅരോചകേ കരിസ്സാമി, തുമ്ഹേ ‘അമനുസ്സാ മഹാരാജ കുപിതാ ധാതുയോ ആഹരാപേഥാ’തി വദേയ്യാഥ, ഏവം സോ ആഹരാപേസ്സതീ’’തി. അഥ ഖോ സക്കോ തം സബ്ബം അകാസി.

ഥേരാപി രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ – ‘‘മഹാരാജ, അമനുസ്സാ കുപിതാ, ധാതുയോ ആഹരാപേഹീ’’തി ഭണിംസു. രാജാ – ‘‘ന താവ, ഭന്തേ, മയ്ഹം ചിത്തം തുസ്സതി, ഏവം സന്തേപി ആഹരന്തൂ’’തി ആഹ. സത്തമദിവസേ ധാതുയോ ആഹരിംസു. ഏവം ആഹതാ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ രാജഗഹേ ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകാസി. ഇതരേപി അത്തനോ അത്തനോ ബലാനുരൂപേന ആഹരിത്വാ സകസകട്ഠാനേസു ഥൂപഞ്ച മഹഞ്ച അകംസു.

൨൪൦. ഏവമേതം ഭൂതപുബ്ബന്തി ഏവം ഏതം ധാതുഭാജനഞ്ചേവ ദസഥൂപകരണഞ്ച ജമ്ബുദീപേ ഭൂതപുബ്ബന്തി പച്ഛാ സങ്ഗീതികാരകാ ആഹംസു. ഏവം പതിട്ഠിതേസു പന ഥൂപേസു മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ധാതൂനം അന്തരായം ദിസ്വാ രാജാനം അജാതസത്തും ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘മഹാരാജ, ഏകം ധാതുനിധാനം കാതും വട്ടതീ’’തി ആഹ. സാധു, ഭന്തേ, നിധാനകമ്മം താവ മമ ഹോതു, സേസധാതുയോ പന കഥം ആഹരാമീതി? ന, മഹാരാജ, ധാതുആഹരണം തുയ്ഹം ഭാരോ, അമ്ഹാകം ഭാരോതി. സാധു, ഭന്തേ, തുമ്ഹേ ധാതുയോ ആഹരഥ, അഹം ധാതുനിധാനം കരിസ്സാമീതി. ഥേരോ തേസം തേസം രാജകുലാനം പരിചരണമത്തമേവ ഠപേത്വാ സേസധാതുയോ ആഹരി. രാമഗാമേ പന ധാതുയോ നാഗാ പരിഗ്ഗണ്ഹിംസു, താസം അന്തരായോ നത്ഥി. ‘‘അനാഗതേ ലങ്കാദീപേ മഹാവിഹാരേ മഹാചേതിയമ്ഹി നിദഹിസ്സന്തീ’’തി താ ന ആഹരിത്വാ സേസേഹി സത്തഹി നഗരേഹി ആഹരിത്വാ രാജഗഹസ്സ പാചീനദക്ഖിണദിസാഭാഗേ ഠത്വാ – ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ യോ പാസാണോ അത്ഥി, സോ അന്തരധായതു, പംസു സുവിസുദ്ധാ ഹോതു, ഉദകം മാ ഉട്ഠഹതൂ’’തി അധിട്ഠാസി.

രാജാ തം ഠാനം ഖണാപേത്വാ തതോ ഉദ്ധതപംസുനാ ഇട്ഠകാ കാരേത്വാ അസീതിമഹാസാവകാനം ചേതിയാനി കാരേതി. ‘‘ഇധ രാജാ കിം കാരേതീ’’തി പുച്ഛന്താനമ്പി ‘‘മഹാസാവകാനം ചേതിയാനീ’’തി വദന്തി, ന കോചി ധാതുനിധാനഭാവം ജാനാതി. അസീതിഹത്ഥഗമ്ഭീരേ പന തസ്മിം പദേസേ ജാതേ ഹേട്ഠാ ലോഹസന്ഥാരം സന്ഥരാപേത്വാ തത്ഥ ഥൂപാരാമേ ചേതിയഘരപ്പമാണം തമ്ബലോഹമയം ഗേഹം കാരാപേത്വാ അട്ഠ അട്ഠ ഹരിചന്ദനാദിമയേ കരണ്ഡേ ച ഥൂപേ ച കാരാപേസി. അഥ ഭഗവതോ ധാതുയോ ഹരിചന്ദനകരണ്ഡേ പക്ഖിപിത്വാ തം ഹരിചന്ദനകരണ്ഡകമ്പി അഞ്ഞസ്മിം ഹരിചന്ദനകരണ്ഡകേ, തമ്പി അഞ്ഞസ്മിന്തി ഏവം അട്ഠ ഹരിചന്ദനകരണ്ഡേ ഏകതോ കത്വാ ഏതേനേവ ഉപായേന തേ അട്ഠ കരണ്ഡേ അട്ഠസു ഹരിചന്ദനഥൂപേസു, അട്ഠ ഹരിചന്ദനഥൂപേ അട്ഠസു ലോഹിതചന്ദനകരണ്ഡേസു, അട്ഠ ലോഹിതചന്ദനകരണ്ഡേ അട്ഠസു ലോഹിതചന്ദനഥൂപേസു, അട്ഠ ലോഹിതചന്ദനഥൂപേ അട്ഠസു ദന്തകരണ്ഡേസു, അട്ഠ ദന്തകരണ്ഡേ അട്ഠസു ദന്തഥൂപേസു, അട്ഠ ദന്തഥൂപേ അട്ഠസു സബ്ബരതനകരണ്ഡേസു, അട്ഠ സബ്ബരതനകരണ്ഡേ അട്ഠസു സബ്ബരതനഥൂപേസു, അട്ഠ സബ്ബരതനഥൂപേ അട്ഠസു സുവണ്ണകരണ്ഡേസു, അട്ഠ സുവണ്ണകരണ്ഡേ, അട്ഠസു സുവണ്ണഥൂപേസു, അട്ഠ സുവണ്ണഥൂപേ അട്ഠസു രജതകരണ്ഡേസു, അട്ഠ രജതകരണ്ഡേ അട്ഠസു രജതഥൂപേസു, അട്ഠ രജതഥൂപേ, അട്ഠസു മണികരണ്ഡേസു, അട്ഠ മണികരണ്ഡേ അട്ഠസു മണിഥൂപേസു, അട്ഠ മണിഥൂപേ അട്ഠസു ലോഹിതങ്കകരണ്ഡേസു, അട്ഠ ലോഹിതങ്കകരണ്ഡേ അട്ഠസു ലോഹിതങ്കഥൂപേസു, അട്ഠ ലോഹിതങ്കഥൂപേ അട്ഠസു മസാരഗല്ലകരണ്ഡേസു, അട്ഠ മസാരഗല്ലകരണ്ഡേ അട്ഠസു മസാരഗല്ലഥൂപേസു, അട്ഠ മസാരഗല്ലഥൂപേ അട്ഠസു ഫലികകരണ്ഡേസു, അട്ഠ ഫലികകരണ്ഡേ അട്ഠസു ഫലികമയഥൂപേസു പക്ഖിപി.

സബ്ബേസം ഉപരിമം ഫലികചേതിയം ഥൂപാരാമചേതിയപ്പമാണം അഹോസി, തസ്സ ഉപരി സബ്ബരതനമയം ഗേഹം കാരേസി, തസ്സ ഉപരി സുവണ്ണമയം, തസ്സ ഉപരി രജതമയം, തസ്സ ഉപരി തമ്ബലോഹമയം ഗേഹം. തത്ഥ സബ്ബരതനമയം വാലികം ഓകിരിത്വാ ജലജഥലജപുപ്ഫാനം സഹസ്സാനി വിപ്പകിരിത്വാ അഡ്ഢഛട്ഠാനി ജാതകസതാനി അസീതിമഹാഥേരേ സുദ്ധോദനമഹാരാജാനം മഹാമായാദേവിം സത്ത സഹജാതേതി സബ്ബാനേതാനി സുവണ്ണമയാനേവ കാരേസി. പഞ്ചപഞ്ചസതേ സുവണ്ണരജതമയേ പുണ്ണഘടേ ഠപാപേസി, പഞ്ച സുവണ്ണദ്ധജസതേ ഉസ്സാപേസി. പഞ്ചസതേ സുവണ്ണദീപേ, പഞ്ചസതേ രജതദീപേ കാരാപേത്വാ സുഗന്ധതേലസ്സ പൂരേത്വാ തേസു ദുകൂലവട്ടിയോ ഠപേസി.

അഥായസ്മാ മഹാകസ്സപോ – ‘‘മാലാ മാ മിലായന്തു, ഗന്ധാ മാ വിനസ്സന്തു, ദീപാ മാ വിജ്ഝായന്തൂ’’തി അധിട്ഠഹിത്വാ സുവണ്ണപട്ടേ അക്ഖരാനി ഛിന്ദാപേസി –

‘‘അനാഗതേ പിയദാസോ നാമ കുമാരോ ഛത്തം ഉസ്സാപേത്വാ അസോകോ ധമ്മരാജാ ഭവിസ്സതി. സോ ഇമാ ധാതുയോ വിത്ഥാരികാ കരിസ്സതീ’’തി.

രാജാ സബ്ബപസാധനേഹി പൂജേത്വാ ആദിതോ പട്ഠായ ദ്വാരം പിദഹന്തോ നിക്ഖമി, സോ തമ്ബലോഹദ്വാരം പിദഹിത്വാ ആവിഞ്ഛനരജ്ജുയം കുഞ്ചികമുദ്ദികം ബന്ധിത്വാ തത്ഥേവ മഹന്തം മണിക്ഖന്ധം ഠപേത്വാ – ‘‘അനാഗതേ ദലിദ്ദരാജാ ഇമം മണിം ഗഹേത്വാ ധാതൂനം സക്കാരം കരോതൂ’’തി അക്ഖരം ഛിന്ദാപേസി.

സക്കോ ദേവരാജാ വിസ്സകമ്മം ആമന്തേത്വാ – ‘‘താത, അജാതസത്തുനാ ധാതുനിധാനം കതം, ഏത്ഥ ആരക്ഖം പട്ഠപേഹീ’’തി പഹിണി. സോ ആഗന്ത്വാ വാളസങ്ഘാടയന്തം യോജേസി, കട്ഠരൂപകാനി തസ്മിം ധാതുഗബ്ഭേ ഫലികവണ്ണഖഗ്ഗേ ഗാഹേത്വാ വാതസദിസേന വേഗേന അനുപരിയായന്തം യന്തം യോജേത്വാ ഏകായ ഏവ ആണിയാ ബന്ധിത്വാ സമന്തതോ ഗിഞ്ജകാവസഥാകാരേന സിലാപരിക്ഖേപം കത്വാ ഉപരി ഏകായ പിദഹിത്വാ പംസും പക്ഖിപിത്വാ ഭൂമിം സമം കത്വാ തസ്സ ഉപരി പാസാണഥൂപം പതിട്ഠപേസി. ഏവം നിട്ഠിതേ ധാതുനിധാനേ യാവതായുകം ഠത്വാ ഥേരോപി പരിനിബ്ബുതോ, രാജാപി യഥാകമ്മം ഗതോ, തേപി മനുസ്സാ കാലങ്കതാ.

അപരഭാഗേ പിയദാസോ നാമ കുമാരോ ഛത്തം ഉസ്സാപേത്വാ അസോകോ നാമ ധമ്മരാജാ ഹുത്വാ താ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ ജമ്ബുദീപേ വിത്ഥാരികാ അകാസി. കഥം? സോ നിഗ്രോധസാമണേരം നിസ്സായ സാസനേ ലദ്ധപ്പസാദോ ചതുരാസീതി വിഹാരസഹസ്സാനി കാരേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പുച്ഛി – ‘‘ഭന്തേ, മയാ ചതുരാസീതി വിഹാരസഹസ്സാനി കാരിതാനി, ധാതുയോ കുതോ ലഭിസ്സാമീ’’തി? മഹാരാജ, – ‘‘ധാതുനിധാനം നാമ അത്ഥീ’’തി സുണോമ, ന പന പഞ്ഞായതി – ‘‘അസുകസ്മിം ഠാനേ’’തി. രാജാ രാജഗഹേ ചേതിയം ഭിന്ദാപേത്വാ ധാതും അപസ്സന്തോ പടിപാകതികം കാരേത്വാ ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനിയോ ഉപാസകഉപാസികായോതി ചതസ്സോ പരിസാ ഗഹേത്വാ വേസാലിം ഗതോ. തത്രാപി അലഭിത്വാ കപിലവത്ഥും. തത്രാപി അലഭിത്വാ രാമഗാമം ഗതോ. രാമഗാമേ നാഗാ ചേതിയം ഭിന്ദിതും ന അദംസു, ചേതിയേ നിപതിതകുദാലോ ഖണ്ഡാഖണ്ഡം ഹോതി. ഏവം തത്രാപി അലഭിത്വാ അല്ലകപ്പം വേഠദീപം പാവം കുസിനാരന്തി സബ്ബത്ഥ ചേതിയാനി ഭിന്ദിത്വാ ധാതും അലഭിത്വാവ പടിപാകതികാനി കത്വാ പുന രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ചതസ്സോ പരിസാ സന്നിപാതാപേത്വാ – ‘‘അത്ഥി കേനചി സുതപുബ്ബം ‘അസുകട്ഠാനേ നാമ ധാതുനിധാന’ന്തി’’ പുച്ഛി.

തത്രേകോ വീസവസ്സസതികോ ഥേരോ – ‘‘അസുകട്ഠാനേ ധാതുനിധാന’’ന്തി ന ജാനാമി, മയ്ഹം പന പിതാ മഹാഥേരോ മം സത്തവസ്സകാലേ മാലാചങ്കോടകം ഗാഹാപേത്വാ – ‘‘ഏഹി സാമണേര, അസുകഗച്ഛന്തരേ പാസാണഥൂപോ അത്ഥി, തത്ഥ ഗച്ഛാമാ’’തി ഗന്ത്വാ പൂജേത്വാ – ‘‘ഇമം ഠാനം ഉപധാരേതും വട്ടതി സാമണേരാ’’തി ആഹ. അഹം ഏത്തകം ജാനാമി മഹാരാജാതി ആഹ. രാജാ ‘‘ഏതദേവ ഠാന’’ന്തി വത്വാ ഗച്ഛേ ഹാരേത്വാ പാസാണഥൂപഞ്ച പംസുഞ്ച അപനേത്വാ ഹേട്ഠാ സുധാഭൂമിം അദ്ദസ. തതോ സുധഞ്ച ഇട്ഠകായോ ച ഹാരേത്വാ അനുപുബ്ബേന പരിവേണം ഓരുയ്ഹ സത്തരതനവാലുകം അസിഹത്ഥാനി ച കട്ഠരൂപകാനി സമ്പരിവത്തകാനി അദ്ദസ. സോ യക്ഖദാസകേ പക്കോസാപേത്വാ ബലികമ്മം കാരേത്വാപി നേവ അന്തം ന കോടിം പസ്സന്തോ ദേവതാനം നമസ്സമാനോ – ‘‘അഹം ഇമാ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ ചതുരാസീതിയാ വിഹാരസഹസ്സേസു നിദഹിത്വാ സക്കാരം കരോമി, മാ മേ ദേവതാ അന്തരായം കരോന്തൂ’’തി ആഹ.

സക്കോ ദേവരാജാ ചാരികം ചരന്തോ തം ദിസ്വാ വിസ്സകമ്മം ആമന്തേസി – ‘‘താത, അസോകോ ധമ്മരാജാ ‘ധാതുയോ നീഹരിസ്സാമീ’തി പരിവേണം ഓതിണ്ണോ, ഗന്ത്വാ കട്ഠരൂപകാനി ഹാരേഹീ’’തി. സോ പഞ്ചചൂളഗാമദാരകവേസേന ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ പുരതോ ധനുഹത്ഥോ ഠത്വാ – ‘‘ഹരാമി മഹാരാജാ’’തി ആഹ. ‘‘ഹര, താതാ’’തി സരം ഗഹേത്വാ സന്ധിമ്ഹിയേവ വിജ്ഝി, സബ്ബം വിപ്പകിരിയിത്ഥ. അഥ രാജാ ആവിഞ്ഛനേ ബന്ധം കുഞ്ചികമുദ്ദികം ഗണ്ഹി, മണിക്ഖന്ധം പസ്സി. ‘‘അനാഗതേ ദലിദ്ദരാജാ ഇമം മണിം ഗഹേത്വാ ധാതൂനം സക്കാരം കരോതൂ’’തി പുന അക്ഖരാനി ദിസ്വാ കുജ്ഝിത്വാ – ‘‘മാദിസം നാമ രാജാനം ദലിദ്ദരാജാതി വത്തും അയുത്ത’’ന്തി പുനപ്പുനം ഘടേത്വാ ദ്വാരം വിവരാപേത്വാ അന്തോഗേഹം പവിട്ഠോ.

അട്ഠാരസവസ്സാധികാനം ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം ഉപരി ആരോപിതദീപാ തഥേവ പജ്ജലന്തി. നീലുപ്പലപുപ്ഫാനി തങ്ഖണം ആഹരിത്വാ ആരോപിതാനി വിയ, പുപ്ഫസന്ഥാരോ തങ്ഖണം സന്ഥതോ വിയ, ഗന്ധാ തം മുഹുത്തം പിസിത്വാ ഠപിതാ വിയ രാജാ സുവണ്ണപട്ടം ഗഹേത്വാ – ‘‘അനാഗതേ പിയദാസോ നാമ കുമാരോ ഛത്തം ഉസ്സാപേത്വാ അസോകോ നാമ ധമ്മരാജാ ഭവിസ്സതി സോ ഇമാ ധാതുയോ വിത്ഥാരികാ കരിസ്സതീ’’തി വാചേത്വാ – ‘‘ദിട്ഠോ ഭോ, അഹം അയ്യേന മഹാകസ്സപത്ഥേരേനാ’’തി വത്വാ വാമഹത്ഥം ആഭുജിത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന അപ്ഫോടേസി. സോ തസ്മിം ഠാനേ പരിചരണധാതുമത്തമേവ ഠപേത്വാ സേസാ ധാതുയോ ഗഹേത്വാ ധാതുഗേഹം പുബ്ബേ പിഹിതനയേനേവ പിദഹിത്വാ സബ്ബം യഥാപകതിയാവ കത്വാ ഉപരി പാസാണചേതിയം പതിട്ഠാപേത്വാ ചതുരാസീതിയാ വിഹാരസഹസ്സേസു ധാതുയോ പതിട്ഠാപേത്വാ മഹാഥേരേ വന്ദിത്വാ പുച്ഛി – ‘‘ദായാദോമ്ഹി, ഭന്തേ, ബുദ്ധസാസനേ’’തി. കിസ്സ ദായാദോ ത്വം, മഹാരാജ, ബാഹിരകോ ത്വം സാസനസ്സാതി. ഭന്തേ, ഛന്നവുതികോടിധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ ചതുരാസീതി വിഹാരസഹസ്സാനി കാരേത്വാ അഹം ന ദായാദോ, അഞ്ഞോ കോ ദായാദോതി? പച്ചയദായകോ നാമ ത്വം മഹാരാജ, യോ പന അത്തനോ പുത്തഞ്ച ധീതരഞ്ച പബ്ബാജേതി, അയം സാസനേ ദായാദോ നാമാതി. സോ പുത്തഞ്ച ധീതരഞ്ച പബ്ബാജേസി. അഥ നം ഥേരാ ആഹംസു – ‘‘ഇദാനി, മഹാരാജ, സാസനേ ദായാദോസീ’’തി.

ഏവമേതം ഭൂതപുബ്ബന്തി ഏവം ഏതം അതീതേ ധാതുനിധാനമ്പി ജമ്ബുദീപതലേ ഭൂതപുബ്ബന്തി. തതിയസങ്ഗീതികാരാപി ഇമം പദം ഠപയിംസു.

അട്ഠദോണം ചക്ഖുമതോ സരീരന്തിആദിഗാഥായോ പന തമ്ബപണ്ണിദീപേ ഥേരേഹി വുത്താതി.

ഇതി സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായം

മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. മഹാസുദസ്സനസുത്തവണ്ണനാ

കുസാവതീരാജധാനീവണ്ണനാ

൨൪൧. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാസുദസ്സനസുത്തം. തത്രായം അപുബ്ബപദവണ്ണനാ – സബ്ബരതനമയോതി ഏത്ഥ ഏകാ ഇട്ഠകാ സോവണ്ണമയാ, ഏകാ രൂപിയമയാ, ഏകാ വേളുരിയമയാ, ഏകാ ഫലികമയാ, ഏകാ ലോഹിതങ്കമയാ, ഏകാ മസാരഗല്ലമയാ, ഏകാ സബ്ബരതനമയാ, അയം പാകാരോ സബ്ബപാകാരാനം അന്തോ ഉബ്ബേധേന സട്ഠിഹത്ഥോ അഹോസി. ഏകേ പന ഥേരാ – ‘‘നഗരം നാമ അന്തോ ഠത്വാ ഓലോകേന്താനം ദസ്സനീയം വട്ടതി, തസ്മാ സബ്ബബാഹിരോ സട്ഠിഹത്ഥോ, സേസാ അനുപുബ്ബനീചാ’’തി വദന്തി. ഏകേ – ‘‘ബഹി ഠത്വാ ഓലോകേന്താനം ദസ്സനീയം വട്ടതി, തസ്മാ സബ്ബഅബ്ഭന്തരിമോ സട്ഠിഹത്ഥോ, സേസാ അനുപുബ്ബനീചാ’’തി. ഏകേ – ‘‘അന്തോ ച ബഹി ച ഠത്വാ ഓലോകേന്താനം ദസ്സനീയം വട്ടതി, തസ്മാ മജ്ഝേ പാകാരോ സട്ഠിഹത്ഥോ, അന്തോ ച ബഹി ച തയോ തയോ അനുപുബ്ബനീചാ’’തി.

ഏസികാതി ഏസികത്ഥമ്ഭോ. തിപോരിസങ്ഗാതി ഏകം പോരിസം മജ്ഝിമപുരിസസ്സ അത്തനോ ഹത്ഥേന പഞ്ചഹത്ഥം, തേന തിപോരിസപരിക്ഖേപാ പന്നരസഹത്ഥപരിമാണാതി അത്ഥോ. തേ പന കഥം ഠിതാതി? നഗരസ്സ ബാഹിരപസ്സേ ഏകേകം മഹാദ്വാരബാഹം നിസ്സായ ഏകേകോ, ഏകേകം ഖുദ്ദകദ്വാരബാഹം നിസ്സായ ഏകേകോ, മഹാദ്വാരഖുദ്ദകദ്വാരാനം അന്തരാ തയോ തയോതി. താലപന്തീസു സബ്ബരതനമയാനം താലാനം ഏകം സോവണ്ണമയന്തി പാകാരേ വുത്തലക്ഖണമേവ വേദിതബ്ബം, പണ്ണഫലേസുപി ഏസേവ നയോ. താ പന താലപന്തിയോ അസീതിഹത്ഥാ ഉബ്ബേധേന, വിപ്പകിണ്ണവാലുകേ സമതലേ ഭൂമിഭാഗേ പാകാരന്തരേ ഏകേകാ ഹുത്വാ ഠിതാ.

വഗ്ഗൂതി ഛേകോ സുന്ദരോ. രജനീയോതി രഞ്ജേതും സമത്ഥോ. ഖമനീയോതി ദിവസമ്പി സുയ്യമാനോ ഖമതേവ, ന ബീഭച്ഛേതി. മദനീയോതി മാനമദപുരിസമദജനനോ. പഞ്ചങ്ഗികസ്സാതി ആതതം വിതതം ആതതവിതതം സുസിരം ഘനന്തി ഇമേഹി പഞ്ചഹങ്ഗേഹി സമന്നാഗതസ്സ. തത്ഥ ആതതം നാമ ചമ്മപരിയോനദ്ധേസു ഭേരീആദീസു ഏകതലം തൂരിയം. വിതതം നാമ ഉഭയതലം. ആതതവിതതം നാമ സബ്ബതോ പരിയോനദ്ധം. സുസിരം നാമ വംസാദി. ഘനം നാമ സമ്മാദി. സുവിനീതസ്സാതി ആകഡ്ഢനസിഥിലകരണാദീഹി സുമുച്ഛിതസ്സ. സുപ്പടിതാളിതസ്സാതി പമാണേ ഠിതഭാവജാനനത്ഥം സുട്ഠു പടിതാളിതസ്സ. സുകുസലേഹി സമന്നാഹതസ്സാതി യേ വാദിതും ഛേകാ കുസലാ, തേഹി വാദിതസ്സ. ധുത്താതി അക്ഖധുത്താ,. സോണ്ഡാതി സുരാസോണ്ഡാ. തേയേവ പുനപ്പുനം പാതുകാമതാവസേന പിപാസാ. പരിചാരേസുന്തി (ദീ. നി. ൨.൧൩൨) ഹത്ഥം വാ പാദം വാ ചാലേത്വാ നച്ചന്താ കീളിംസു.

ചക്കരതനവണ്ണനാ

൨൪൩. സീസം ന്ഹാതസ്സാതി സീസേന സദ്ധിം ഗന്ധോദകേന നഹാതസ്സ. ഉപോസഥികസ്സാതി സമാദിന്നഉപോസഥങ്ഗസ്സ. ഉപരിപാസാദവരഗതസ്സാതി പാസാദവരസ്സ ഉപരി ഗതസ്സ, സുഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ പാസാദവരസ്സ ഉപരിമഹാതലേ സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ സീലാനി ആവജ്ജന്തസ്സ. തദാ കിര രാജാ പാതോവ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ മഹാദാനം ദത്വാ സോളസഹി ഗന്ധോദകഘടേഹി സീസം നഹായിത്വാ കതപാതരാസോ സുദ്ധം ഉത്തരാസങ്ഗം ഏകംസം കരിത്വാ ഉപരിപാസാദസ്സ സിരിസയനേ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസിന്നോ അത്തനോ ദാനാദിമയം പുഞ്ഞസമുദായം ആവജ്ജന്തോ നിസീദി. അയം സബ്ബചക്കവത്തീനം ധമ്മതാ.

തേസം തം ആവജ്ജന്താനംയേവ വുത്തപ്പകാരപുഞ്ഞകമ്മപച്ചയഉതുസമുട്ഠാനം നീലമണിസങ്ഘാതസദിസം പാചീനസമുദ്ദജലതലം ഭിന്ദമാനം വിയ, ആകാസം അലങ്കുരുമാനം വിയ ദിബ്ബം ചക്കരതനം പാതുഭവതി. തം മഹാസുദസ്സനസ്സാപി തഥേവ പാതുരഹോസി. തയിദം ദിബ്ബാനുഭാവയുത്തത്താ ദിബ്ബന്തി വുത്തം. സഹസ്സം അസ്സ അരാനന്തി സഹസ്സാരം. സഹ നേമിയാ, സഹ നാഭിയാ ചാതി സനേമികം സനാഭികം. സബ്ബേഹി ആകാരേഹി പരിപുണ്ണന്തി സബ്ബാകാരപരിപൂരം.

തത്ഥ ചക്കഞ്ച തം രതിജനനട്ഠേന രതനഞ്ചാതി ചക്കരതനം. യായ പന തം നാഭിയാ ‘‘സനാഭിക’’ന്തി വുത്തം, സാ ഇന്ദനീലമയാ ഹോതി, മജ്ഝേ പനസ്സാ സാരരജതമയാ പനാളി, യായ സുദ്ധസിനിദ്ധദന്തപന്തിയാ ഹസമാനാ വിയ വിരോചതി, മജ്ഝേ ഛിദ്ദേന വിയ ചന്ദമണ്ഡലേന, ഉഭോസുപി ബാഹിരന്തേസു രജതപട്ടേന കതപരിക്ഖേപാ ഹോതി. തേസു പനസ്സ നാഭിപനാളിപരിക്ഖേപപട്ടേസു യുത്തയുത്തട്ഠാനേസു പരിച്ഛേദലേഖാ സുവിഭത്താവ ഹുത്വാ പഞ്ഞായന്തി. അയം താവ അസ്സ നാഭിയാ സബ്ബാകാരപരിപൂരതാ.

യേഹി പന തം – ‘‘അരേഹി സഹസ്സാര’’ന്തി വുത്തം, തേ സത്തരതനമയാ സൂരിയരസ്മിയോ വിയ പഭാസമ്പന്നാ ഹോന്തി, തേസമ്പി ഘടകമണികപരിച്ഛേദലേഖാദീനി സുവിഭത്താനേവ ഹുത്വാ പഞ്ഞായന്തി. അയമസ്സ അരാനം സബ്ബാകാരപരിപൂരതാ.

യായ പന തം നേമിയാ – ‘‘സനേമിക’’ന്തി വുത്തം, സാ ബാലസൂരിയരസ്മികലാപസിരിം അവഹസമാനാ വിയ സുരത്തസുദ്ധസിനിദ്ധപവാളമയാ ഹോതി. സന്ധീസു പനസ്സാ സഞ്ഝാരാഗസസ്സിരികാ രത്തജമ്ബുനദപട്ടാ വട്ടപരിച്ഛേദലേഖാ സുവിഭത്താ ഹുത്വാ പഞ്ഞായന്തി. അയമസ്സ നേമിയാ സബ്ബാകാരപരിപൂരതാ.

നേമിമണ്ഡലപിട്ഠിയം പനസ്സ ദസന്നം ദസന്നം അരാനം അന്തരേ ധമനവംസോ വിയ അന്തോ സുസിരോ ഛിദ്ദമണ്ഡലഖചിതോ വാതഗാഹീ പവാളദണ്ഡോ ഹോതി, യസ്സ വാതേരിതസ്സ സുകുസലസമന്നാഹതസ്സ പഞ്ചങ്ഗികതൂരിയസ്സ വിയ സദ്ദോ വഗ്ഗു ച രജനീയോ ച കമനീയോ ച മദനീയോ ച ഹോതി. തസ്സ ഖോ പന പവാളദണ്ഡസ്സ ഉപരി സേതച്ഛത്തം ഉഭോസു പസ്സേസു സമോസരിതകുസുമദാമാനം ദ്വേ പന്തിയോതി ഏവം സമോസരിതകുസുമദാമപന്തിസതദ്വയപരിവാരസേതച്ഛത്തസതധാരിനാ പവാളദണ്ഡസതേന സമുപസോഭിതനേമിപരിക്ഖേപസ്സ ദ്വിന്നമ്പി നാഭിപനാളീനം അന്തോ ദ്വേ സീഹമുഖാനി ഹോന്തി, യേഹി താലക്ഖന്ധപ്പമാണാ പുണ്ണചന്ദകിരണകലാപസസ്സിരീകാ തരുണരവിസമാനരത്തകമ്ബലഗേണ്ഡുകപരിയന്താ ആകാസഗങ്ഗാഗതിസോഭം അവഹസമാനാ വിയ ദ്വേ മുത്തകലാപാ ഓലമ്ബന്തി. യേഹി ചക്കരതനേന സദ്ധിം ആകാസേ സമ്പരിവത്തമാനേഹി തീണി ചക്കാനി ഏകതോ പരിവത്തന്താനി വിയ ഖായന്തി. അയമസ്സ സബ്ബസോ സബ്ബാകാരപരിപൂരതാ.

തം പനേതം ഏവം സബ്ബാകാരപരിപൂരം പകതിയാ സായമാസഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ ഘരദ്വാരേ പഞ്ഞത്താസനേസു നിസീദിത്വാ പവത്തകഥാസല്ലാപേസു മനുസ്സേസു വീഥിചതുക്കാദീസു കീളമാനേ ദാരകജനേ നാതിഉച്ചേന നാതിനീചേന വനസണ്ഡമത്ഥകാസന്നേന ആകാസപ്പദേസേന ഉപസോഭയമാനം വിയ, രുക്ഖസാഖഗ്ഗാനി ദ്വാദസയോജനതോ പട്ഠായ സുയ്യമാനേന മധുരസ്സരേന സത്താനം സോതാനി ഓധാപയമാനം യോജനതോ പട്ഠായ നാനപ്പഭാസമുദയസമുജ്ജലേന വണ്ണേന നയനാനി സമാകഡ്ഢന്തം വിയ, രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ പുഞ്ഞാനുഭാവം ഉഗ്ഘോസയന്തം വിയ, രാജധാനിയാ അഭിമുഖം ആഗച്ഛതി.

അഥസ്സ ചക്കരതനസ്സ സദ്ദസവനേനേവ – ‘‘കുതോ നു ഖോ, കസ്സ നു ഖോ അയം സദ്ദോ’’തി ആവജ്ജിതഹദയാനം പുരത്ഥിമദിസം ആലോകയമാനാനം തേസം മനുസ്സാനം അഞ്ഞതരോ അഞ്ഞതരം ഏവമാഹ – ‘‘പസ്സഥ, ഭോ, അച്ഛരിയം, അയം പുണ്ണചന്ദോ പുബ്ബേ ഏകോ ഉഗ്ഗച്ഛതി, അജ്ജേവ പന അത്തദുതിയോ ഉഗ്ഗതോ, ഏതഞ്ഹി രാജഹംസമിഥുനമിവ പുണ്ണചന്ദമിഥുനം പുബ്ബാപരിയേന ഗഗനതലം അഭിലങ്ഘതീ’’തി. തമഞ്ഞോ ആഹ – ‘‘കിം കഥേസി, സമ്മ, കുഹിം നാമ തയാ ദ്വേ പുണ്ണചന്ദാ ഏകതോ ഉഗ്ഗച്ഛന്താ ദിട്ഠപുബ്ബാ, നനു ഏസ തപനീയരംസിധാരോ പിഞ്ഛരകിരണോ ദിവാകരോ ഉഗ്ഗതോ’’തി, തമഞ്ഞോ ഹസിതം കത്വാ ഏവമാഹ – ‘‘കിം ഉമ്മത്തോസി, നനു ഇദാനേവ ദിവാകരോ അത്ഥങ്ഗതോ, സോ കഥം ഇമം പുണ്ണചന്ദം അനുബന്ധമാനോ ഉഗ്ഗച്ഛിസ്സതി? അദ്ധാ പനേതം അനേകരതനപ്പഭാസമുദയുജ്ജലം ഏകസ്സാപി പുഞ്ഞവതോ വിമാനം ഭവിസ്സതീ’’തി. തേ സബ്ബേപി അപസാരയന്താ അഞ്ഞേ ഏവമാഹംസു – ‘‘ഭോ, കിം ബഹും വിലപഥ, നേവായം പുണ്ണചന്ദോ, ന സൂരിയോ ന ദേവവിമാനം. ന ഹേതേസം ഏവരൂപാ സിരിസമ്പത്തി അത്ഥി, ചക്കരതനേന പന ഏതേന ഭവിതബ്ബ’’ന്തി.

ഏവം പവത്തസല്ലാപസ്സേവ തസ്സ ജനസ്സ ചന്ദമണ്ഡലം ഓഹായ തം ചക്കരതനം അഭിമുഖം ഹോതി. തതോ തേഹി – ‘‘കസ്സ നു ഖോ ഇദം നിബ്ബത്ത’’ന്തി വുത്തേ ഭവന്തി വത്താരോ – ‘‘ന കസ്സചി അഞ്ഞസ്സ, നനു അമ്ഹാകം മഹാരാജാ പൂരിതചക്കവത്തിവത്തോ, തസ്സേതം നിബ്ബത്ത’’ന്തി. അഥ സോ ച മഹാജനോ, യോ ച അഞ്ഞോ പസ്സതി, സബ്ബോ ചക്കരതനമേവ അനുഗച്ഛതി. തം ചാപി ചക്കരതനം രഞ്ഞോയേവ അത്ഥായ അത്തനോ ആഗതഭാവം ഞാപേതുകാമം വിയ സത്തക്ഖത്തും പാകാരമത്ഥകേനേവ നഗരം അനുസംയായിത്വാ, അഥ രഞ്ഞോ അന്തേപുരം പദക്ഖിണം കത്വാ, അന്തേപുരസ്സ ച ഉത്തരസീഹപഞ്ജരസദിസേ ഠാനേ യഥാ ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി സുഖേന സക്കാ ഹോതി പൂജേതും, ഏവം അക്ഖാഹതം വിയ തിട്ഠതി.

ഏവം ഠിതസ്സ പനസ്സ വാതപാനഛിദ്ദാദീഹി പവിസിത്വാ നാനാവിരാഗരതനപ്പഭാസമുജ്ജലം അന്തോപാസാദം അലങ്കുരുമാനം പഭാസമൂഹം ദിസ്വാ ദസ്സനത്ഥായ സഞ്ജാതാഭിലാസോ രാജാ ഹോതി. പരിജനോപിസ്സ പിയവചനപാഭതേന ആഗന്ത്വാ തമത്ഥം നിവേദേതി. അഥ രാജാ ബലവപീതിപാമോജ്ജഫുടസരീരോ പല്ലങ്കം മോചേത്വാ ഉട്ഠായാസനാ സീഹപഞ്ജരസമീപം ഗന്ത്വാ തം ചക്കരതനം ദിസ്വാ ‘‘സുതം ഖോ പന മേത’’ന്തിആദികം ചിന്തനം ചിന്തയതി. മഹാസുദസ്സനസ്സാപി സബ്ബം തം തഥേവ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘ദിസ്വാ രഞ്ഞോ മഹാസുദസ്സനസ്സ…പേ… അസ്സം നു ഖോ അഹം രാജാ ചക്കവത്തീ’’തി. തത്ഥ സോ ഹോതി രാജാ ചക്കവത്തീതി കിത്താവതാ ചക്കവത്തീ ഹോതീതി? ഏകങ്ഗുലദ്വങ്ഗുലമത്തമ്പി ചക്കരതനേ ആകാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പവത്തേ ഇദാനി തസ്സ പവത്താപനത്ഥം യം കാതബ്ബം, തം ദസ്സേന്തോ അഥ ഖോ ആനന്ദാതിആദിമാഹ.

൨൪൪. തത്ഥ ഉട്ഠായാസനാതി നിസിന്നാസനതോ ഉട്ഠഹിത്വാ ചക്കരതനസമീപം ആഗന്ത്വാ. സുവണ്ണഭിങ്കാരം ഗഹേത്വാതി ഹത്ഥിസോണ്ഡസദിസപനാളിം സുവണ്ണഭിങ്കാരം ഉക്ഖിപിത്വാ. അന്വദേവ രാജാ മഹാസുദസ്സനോ സദ്ധിം ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായാതി സബ്ബചക്കവത്തീനഞ്ഹി ഉദകേന അബ്ഭുക്കിരിത്വാ – ‘‘അഭിവിജിനാതു ഭവം ചക്കരതന’’ന്തി വചനസമനന്തരമേവ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ ചക്കരതനം പവത്തതി. യസ്സ പവത്തി സമകാലമേവ സോ രാജാ ചക്കവത്തീ നാമ ഹോതി. പവത്തേ പന ചക്കരതനേ തം അനുബന്ധമാനോവ രാജാ ചക്കവത്തിയാനവരം ആരുയ്ഹ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതി. അഥസ്സ ഛത്തചാമരാദിഹത്ഥോ പരിജനോ ചേവ അന്തേപുരജനോ ച തതോ നാനാകാരകഞ്ചുകകവചാദിസന്നാഹവിഭൂസിതേന വിവിധാഭരണപ്പഭാസമുജ്ജലേന സമുസ്സിതദ്ധജപടാകപടിമണ്ഡിതേന അത്തനോ അത്തനോ ബലകായേന സദ്ധിം ഉപരാജസേനാപതിപഭുതയോപി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ രാജാനമേവ പരിവാരേന്തി.

രാജയുത്താ പന ജനസങ്ഗഹത്ഥം നഗരവീഥീസു ഭേരിയോ ചരാപേന്തി – ‘‘താതാ, അമ്ഹാകം രഞ്ഞോ ചക്കരതനം നിബ്ബത്തം, അത്തനോ വിഭവാനുരൂപേന മണ്ഡിതപസാധികാ സന്നിപതഥാ’’തി. മഹാജനോ പന പകതിയാ ചക്കരതനസദ്ദേനേവ സബ്ബകിച്ചാനി പഹായ ഗന്ധപുപ്ഫാദീനി ആദായ സന്നിപതിതോവ സോപി സബ്ബോ വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ രാജാനമേവ പരിവാരേതി. യസ്സ യസ്സ ഹി രഞ്ഞാ സദ്ധിം ഗന്തുകാമതാചിത്തം ഉപ്പജ്ജതി, സോ സോ ആകാസഗതോവ ഹോതി. ഏവം ദ്വാദസയോജനായാമവിത്ഥാരാ പരിസാ ഹോതി. തത്ഥ ഏകപുരിസോപി ഛിന്നഭിന്നസരീരോ വാ കിലിട്ഠവത്ഥോ വാ നത്ഥി. സുചിപരിവാരോ ഹി രാജാ ചക്കവത്തീ. ചക്കവത്തിപരിസാ നാമ വിജ്ജാധരപുരിസാ വിയ ആകാസേ ഗച്ഛമാനാ ഇന്ദനീലമണിതലേ വിപ്പകിണ്ണരതനസദിസാ ഹോതി. മഹാസുദസ്സനസ്സാപി തഥേവ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘അന്വദേവ രാജാ മഹാസുദസ്സനോ സദ്ധിം ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായാ’’തി.

തം പന ചക്കരതനം രുക്ഖഗ്ഗാനം ഉപരൂപരി നാതിഉച്ചേന നാതിനീചേന ഗഗനപ്പദേസേന പവത്തതി. യഥാ രുക്ഖാനം പുപ്ഫഫലപല്ലവേഹി അത്ഥികാ, താനി സുഖേന ഗഹേതും സക്കോന്തി. യഥാ ച ഭൂമിയം ഠിതാ ‘‘ഏസ രാജാ, ഏസ ഉപരാജാ, ഏസ സേനാപതീ’’തി സല്ലക്ഖേതും സക്കോന്തി. ഠാനാദീസു ച ഇരിയാപഥേസു യോ യേന ഇച്ഛതി, സോ തേനേവ ഗച്ഛതി. ചിത്തകമ്മാദിസിപ്പപസുതാ ചേത്ഥ അത്തനോ അത്തനോ കിച്ചം കരോന്തായേവ ഗച്ഛന്തി. യഥേവ ഹി ഭൂമിയം, തഥാ തേസം സബ്ബകിച്ചാനി ആകാസേവ ഇജ്ഝന്തി. ഏവം ചക്കവത്തിപരിസം ഗഹേത്വാ തം ചക്കരതനം വാമപസ്സേന സിനേരും പഹായ മഹാസമുദ്ദസ്സ ഉപരിഭാഗേന സത്തസഹസ്സയോജനപ്പമാണം പുബ്ബവിദേഹം ഗച്ഛതി.

തത്ഥ യോ വിനിബ്ബേധേന ദ്വാദസയോജനായ, പരിക്ഖേപതോ ഛത്തിംസയോജനായ പരിസായ സന്നിവേസക്ഖമോ സുലഭാഹാരൂപകരണോ ഛായുദകസമ്പന്നോ സുചിസമതലോ രമണീയോ ഭൂമിഭാഗോ, തസ്സ ഉപരിഭാഗേ തം ചക്കരതനം അക്ഖാഹതം വിയ തിട്ഠതി. അഥ തേന സഞ്ഞാണേന സോ മഹാജനോ ഓതരിത്വാ യഥാരുചി നഹാനഭോജനാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി കരോന്തോ വാസം കപ്പേതി. മഹാസുദസ്സനസ്സാപി സബ്ബം തഥേവ അഹോസി. തേന വുത്തം – ‘‘യസ്മിം ഖോ പനാനന്ദ, പദേസേ ചക്കരതനം പതിട്ഠാതി, തത്ഥ സോ രാജാ മഹാസുദസ്സനോ വാസം ഉപഗച്ഛി സദ്ധിം ചതുരങ്ഗിനിയാ സേനായാ’’തി.

ഏവം വാസം ഉപഗതേ ചക്കവത്തിമ്ഹി യേ തത്ഥ രാജാനോ, തേ ‘‘പരചക്കം ആഗത’’ന്തി സുത്വാപി ന ബലകായം സന്നിപാതേത്വാ യുദ്ധസജ്ജാ ഹോന്തി. ചക്കരതനസ്സ ഹി ഉപ്പത്തിസമനന്തരമേവ നത്ഥി സോ സത്തോ നാമ, യോ പച്ചത്ഥികസഞ്ഞായ തം രാജാനം ആരബ്ഭ ആവുധം ഉക്ഖിപിതും വിസഹേയ്യ. അയമാനുഭാവോ ചക്കരതനസ്സ.

ചക്കാനുഭാവേന ഹി തസ്സ രഞ്ഞോ,

അരീ അസേസാ ദമഥം ഉപേന്തി;

അരിന്ദമം