📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

ദീഘനികായേ

സീലക്ഖന്ധവഗ്ഗഅഭിനവടീകാ

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ

യോ ¶ ¶ ദേസേത്വാന സദ്ധമ്മം, ഗമ്ഭീരം ദുദ്ദസം വരം;

ദീഘദസ്സീ ചിരം കാലം, പതിട്ഠാപേസി സാസനം.൧.

വിനേയ്യജ്ഝാസയേ ഛേകം, മഹാമതിം മഹാദയം;

നത്വാന തം സസദ്ധമ്മഗണം ഗാരവഭാജനം.൨.

സങ്ഗീതിത്തയമാരുള്ഹാ, ദീഘാഗമവരസ്സ യാ;

സംവണ്ണനാ യാ ച തസ്സാ, വണ്ണനാ സാധുവണ്ണിതാ. ൩.

ആചരിയധമ്മപാല- ¶ ത്ഥേരേനേവാഭിസങ്ഖതാ;

സമ്മാ നിപുണഗമ്ഭീര-ദുദ്ദസത്ഥപ്പകാസനാ.൪.

കാമഞ്ച സാ തഥാഭൂതാ, പരമ്പരാഭതാ പന;

പാഠതോ അത്ഥതോ ചാപി, ബഹുപ്പമാദലേഖനാ.൫.

സങ്ഖേപത്താ ച സോതൂഹി, സമ്മാ ഞാതും സുദുക്കരാ;

തസ്മാ സബ്രഹ്മചാരീനം, യാചനം സമനുസ്സരം.൬.

യോ’നേകസേതനാഗിന്ദോ, രാജാ നാനാരട്ഠിസ്സരോ;

സാസനസോധനേ ദള്ഹം, സദാ ഉസ്സാഹമാനസോ.൭.

തം നിസ്സായ ‘‘മമേസോപി, സത്ഥുസാസനജോതനേ;

അപ്പേവ നാമുപത്ഥമ്ഭോ, ഭവേയ്യാ’’തി വിചിന്തയം.൮.

വണ്ണനം ¶ ആരഭിസ്സാമി, സാധിപ്പായമഹാപയം;

അത്ഥം തമുപനിസ്സായ, അഞ്ഞഞ്ചാപി യഥാരഹം.൯.

ചക്കാഭിവുഡ്ഢികാമാനം, ധീരാനം ചിത്തതോസനം;

സാധുവിലാസിനിം നാമ, തം സുണാഥ സമാഹിതാതി. ൧൦.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ

നാനാനയനിപുണഗമ്ഭീരവിചിത്രസിക്ഖത്തയസങ്ഗഹസ്സ ബുദ്ധാനുബുദ്ധസംവണ്ണിതസ്സ സദ്ധാവഹഗുണസമ്പന്നസ്സ ദീഘാഗമവരസ്സ ഗമ്ഭീരദുരനുബോധത്ഥദീപകം സംവണ്ണനമിമം കരോന്തോ സകസമയസമയന്തരഗഹനജ്ഝോഗാഹനസമത്ഥോ മഹാവേയ്യാകരണോയമാചരിയോ സംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയപണാമപയോജനാദിവിധാനാനി കരോന്തോ പഠമം താവ രതനത്തയപണാമം കാതും ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ച സംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയപണാമകരണപ്പയോജനം തത്ഥ തത്ഥ ബഹുധാ പപഞ്ചേന്തി ആചരിയാ. തഥാ ഹി വണ്ണയന്തി –

‘‘സംവണ്ണനാരമ്ഭേ ¶ സത്ഥരി പണാമകരണം ധമ്മസ്സ സ്വാക്ഖാതഭാവേന സത്ഥരി പസാദജനനത്ഥം, സത്ഥു ച അവിതഥദേസനഭാവപ്പകാസനേന ധമ്മേ പസാദജനനത്ഥം. തദുഭയപ്പസാദാ ഹി മഹതോ അത്ഥസ്സ സിദ്ധി ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ടീ. ൧-൧).

അഥ വാ ‘‘രതനത്തയപണാമവചനം അത്തനോ രതനത്തയപ്പസാദസ്സ വിഞ്ഞാപനത്ഥം, തം പന വിഞ്ഞൂനം ചിത്താരാധനത്ഥം, തം അട്ഠകഥായ ഗാഹണത്ഥം, തം സബ്ബസമ്പത്തിനിപ്ഫാദനത്ഥ’’ന്തി. അഥ വാ ‘‘സംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയവന്ദനാ സംവണ്ണേതബ്ബസ്സ ധമ്മസ്സ പഭവനിസ്സയവിസുദ്ധിപടിവേദനത്ഥം, തം പന ധമ്മസംവണ്ണനാസു വിഞ്ഞൂനം ബഹുമാനുപ്പാദനത്ഥം, തം സമ്മദേവ തേസം ഉഗ്ഗഹണധാരണാദിക്കമലദ്ധബ്ബായ സമ്മാപടിപത്തിയാ സബ്ബഹിതസുഖനിപ്ഫാദനത്ഥ’’ന്തി. അഥ വാ ‘‘മങ്ഗലഭാവതോ, സബ്ബകിരിയാസു പുബ്ബകിച്ചഭാവതോ, പണ്ഡിതേഹി സമാചരിതഭാവതോ, ആയതിം പരേസം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനതോ ച സംവണ്ണനായം രതനത്തയപണാമകിരിയാ’’തി. അഥ വാ ‘‘ചതുഗമ്ഭീരഭാവയുത്തം ധമ്മവിനയം സംവണ്ണേതുകാമസ്സ മഹാസമുദ്ദം ഓഗാഹന്തസ്സ വിയ പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയസമന്നാഗതസ്സാപി മഹന്തം ഭയം സമ്ഭവതി, ഭയക്ഖയാവഹഞ്ചേതം രതനത്തയഗുണാനുസ്സരണജനിതം ¶ പണാമപൂജാവിധാനം, തതോ ച സംവണ്ണനായം രതനത്തയപണാമകിരിയാ’’തി. അഥ വാ ‘‘അസത്ഥരിപി സത്ഥാഭിനിവേസസ്സ ലോകസ്സ യഥാഭൂതം സത്ഥരി ഏവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ സത്ഥുസമ്ഭാവനത്ഥം, അസത്ഥരി ച സത്ഥുസമ്ഭാവനപരിച്ചജാപനത്ഥം, ‘തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മവിനയം പരിയാപുണിത്വാ അത്തനോ ദഹതീ’തി (പാരാ. ൧൯൫) ച വുത്തദോസപരിഹരണത്ഥം സംവണ്ണനായം പണാമകിരിയാ’’തി. അഥ വാ ‘‘ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ പണാമവിധാനേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവാധിഗമായ ബുദ്ധയാനം പടിപജ്ജന്താനം ഉസ്സാഹജനനത്ഥം, സദ്ധമ്മസ്സ ച പണാമവിധാനേന പച്ചേകബുദ്ധഭാവാധിഗമായ പച്ചേകബുദ്ധയാനം പടിപജ്ജന്താനം ഉസ്സാഹജനനത്ഥം, സങ്ഘസ്സ ച പണാമവിധാനേന പരമത്ഥസങ്ഘഭാവാധിഗമായ സാവകയാനം പടിപജ്ജന്താനം ഉസ്സാഹജനനത്ഥം സംവണ്ണനായം പണാമകിരിയാ’’തി. അഥ വാ ‘‘മങ്ഗലാദികാനി സത്ഥാനി അനന്തരായാനി, ചിരട്ഠിതികാനി, ബഹുമതാനി ച ഭവന്തീതി ഏവംലദ്ധികാനം ചിത്തപരിതോസനത്ഥം സംവണ്ണനായം പണാമകിരിയാ’’തി. അഥ വാ ‘‘സോതുജനാനം യഥാവുത്തപണാമേന അനന്തരായേന ഉഗ്ഗഹണധാരണാദിനിപ്ഫാദനത്ഥം സംവണ്ണനായം പണാമകിരിയാ. സോതുജനാനുഗ്ഗഹമേവ ഹി പധാനം കത്വാ ആചരിയേഹി സംവണ്ണനാരമ്ഭേ ഥുതിപണാമപരിദീപകാനി വാക്യാനി നിക്ഖിപീയന്തി, ഇതരഥാ വിനാപി തം നിക്ഖേപം കായമനോപണാമേനേവ യഥാധിപ്പേതപ്പയോജനസിദ്ധിതോ കിമേതേന ഗന്ഥഗാരവകരണേനാ’’തി ച ഏവമാദിനാ. മയം പന ഇധാധിപ്പേതമേവ പയോജനം ദസ്സയിസ്സാമ, തസ്മാ സംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയപണാമകരണം യഥാപടിഞ്ഞാതസംവണ്ണനായ അനന്തരായേന പരിസമാപനത്ഥന്തി വേദിതബ്ബം. ഇദമേവ ച പയോജനം ആചരിയേന ഇധാധിപ്പേതം. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘ഇതി മേ പസന്നമതിനോ ¶ …പേ… തസ്സാനുഭാവേനാ’’തി. രതനത്തയപണാമകരണഞ്ഹി യഥാപടിഞ്ഞാതസംവണ്ണനായ അനന്തരായേന പരിസമാപനത്ഥം രതനത്തയപൂജായ പഞ്ഞാപാടവഭാവതോ, തായ ച പഞ്ഞാപാടവം രാഗാദിമലവിധമനതോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘യസ്മിം മഹാനാമ സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന ദോസപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന മോഹപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ഉജുഗതമേവസ്സ തസ്മിം സമയേ ചിത്തം ഹോതീ’’തിആദി (അ. നി. ൬.൧൦; അ. നി. ൧൧.൧൧).

തസ്മാ ¶ രതനത്തയപൂജായ വിക്ഖാലിതമലായ പഞ്ഞായ പാടവസിദ്ധി. അഥ വാ രതനത്തയപൂജായ പഞ്ഞാപദട്ഠാനസമാധിഹേതുത്താ പഞ്ഞാപാടവം. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘ഉജുഗതചിത്തോ ഖോ പന മഹാനാമ അരിയസാവകോ ലഭതി അത്ഥവേദം, ലഭതി ധമ്മവേദം, ലഭതി ധമ്മോപസംഹിതം പാമോജ്ജം, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദയതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതീ’’തി (അ. നി. ൬.൧൦; അ. നി. ൧൧.൧൧).

സമാധിസ്സ ച പഞ്ഞായ പദട്ഠാനഭാവോ ‘‘സമാഹിതോ യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തി (സം. നി. ൩.൫; ൪.൯൯; ൫.൧൦൭൧; നേത്തി. ൪൦; പേടകോ. ൬൬; മി. പ. ൧൪) വുത്തോയേവ. തതോ ഏവം പടുഭൂതായ പഞ്ഞായ ഖേദമഭിഭുയ്യ പടിഞ്ഞാതം സംവണ്ണനം സമാപയിസ്സതി. തേന വുത്തം ‘‘രതനത്തയപണാമകരണഞ്ഹി…പേ… പഞ്ഞാപാടവഭാവതോ’’തി. അഥ വാ രതനത്തയപൂജായ ആയുവണ്ണസുഖബലവഡ്ഢനതോ അനന്തരായേന പരിസമാപനം വേദിതബ്ബം. രതനത്തയപണാമേന ഹി ആയുവണ്ണസുഖബലാനി വഡ്ഢന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘അഭിവാദനസീലിസ്സ, നിച്ചം വുഡ്ഢാപചായിനോ;

ചത്താരോ ധമ്മാ വഡ്ഢന്തി, ആയു വണ്ണോ സുഖം ബല’’ന്തി. (ധ. പ. ൧൦൯);

തതോ ആയുവണ്ണസുഖബലവുദ്ധിയാ ഹോത്വേവ കാരിയനിട്ഠാനന്തി വുത്തം ‘‘രതനത്തയപൂജായ ആയു…പേ… വേദിതബ്ബ’’ന്തി. അഥ വാ രതനത്തയപൂജായ പടിഭാനാപരിഹാനാവഹത്താ അനന്തരായേന പരിസമാപനം വേദിതബ്ബം. അപരിഹാനാവഹാ ഹി രതനത്തയപൂജാ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘സത്തിമേ ¶ ഭിക്ഖവേ, അപരിഹാനീയാ ധമ്മാ, കതമേ സത്ത? സത്ഥുഗാരവതാ, ധമ്മഗാരവതാ, സങ്ഘഗാരവതാ, സിക്ഖാഗാരവതാ, സമാധിഗാരവതാ, കല്യാണമിത്തതാ, സോവചസ്സതാ’’തി (അ. നി. ൭.൩൪) തതോ പടിഭാനാപരിഹാനേന ഹോത്വേവ യഥാപടിഞ്ഞാതപരിസമാപനന്തി വുത്തം ‘‘രതനത്തയ…പേ… വേദിതബ്ബ’’ന്തി. അഥ വാ പസാദവത്ഥൂസു പൂജായ പുഞ്ഞാതിസയഭാവതോ അനന്തരായേന പരിസമാപനം വേദിതബ്ബം. പുഞ്ഞാതിസയാ ഹി പസാദവത്ഥൂസു പൂജാ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘പൂജാരഹേ ¶ പൂജയതോ, ബുദ്ധേ യദിവ സാവകേ;

പപഞ്ചസമതിക്കന്തേ, തിണ്ണസോകപരിദ്ദവേ.

തേ താദിസേ പൂജയതോ, നിബ്ബുതേ അകുതോഭയേ;

ന സക്കാ പുഞ്ഞം സങ്ഖാതും, ഇമേത്തമപി കേനചീ’’തി. (ഖു. പാ. ൧൯൬; അപ. ൧.൧൦.൨);

പുഞ്ഞാതിസയോ ച യഥാധിപ്പേതപരിസമാപനുപായോ. യഥാഹ –

‘‘ഏസ ദേവമനുസ്സാനം, സബ്ബകാമദദോ നിധി;

യം യദേവാഭിപത്ഥേന്തി, സബ്ബമേതേന ലബ്ഭതീ’’തി. (ഖു. പാ. ൮.൧൦);

ഉപായേസു ച പടിപന്നസ്സ ഹോത്വേവ കാരിയനിട്ഠാനന്തി വുത്തം ‘‘പസാദവത്ഥൂസു…പേ… വേദിതബ്ബ’’ന്തി. ഏവം രതനത്തയപൂജാ നിരതിസയപുഞ്ഞക്ഖേത്തസമ്ബുദ്ധിയാ അപരിമേയ്യപ്പഭാവോ പുഞ്ഞാതിസയോതി ബഹുവിധന്തരായേപി ലോകസന്നിവാസേ അന്തരായനിബന്ധനസകലസംകിലേസവിദ്ധംസനായ പഹോതി, ഭയാദിഉപദ്ദവഞ്ച നിവാരേതി. തസ്മാ സുവുത്തം ‘‘സംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയപണാമകരണം യഥാപടിഞ്ഞാതസംവണ്ണനായ അനന്തരായേന പരിസമാപനത്ഥന്തി വേദിതബ്ബ’’ന്തി.

ഏവം പന സപയോജനം രതനത്തയപണാമം കത്തുകാമോ ബുദ്ധരതനമൂലകത്താ സേസരതനാനം പഠമം തസ്സ പണാമം കാതുമാഹ – ‘‘കരുണാസീതലഹദയം…പേ… ഗതിവിമുത്ത’’ന്തി. ബുദ്ധരതനമൂലകാനി ഹി ധമ്മസങ്ഘരതനാനി, തേസു ച ധമ്മരതനമൂലകം സങ്ഘരതനം, തഥാഭാവോ ച ‘‘പുണ്ണചന്ദോ വിയ ഭഗവാ, ചന്ദകിരണനികരോ വിയ തേന ദേസിതോ ധമ്മോ, ചന്ദകിരണസമുപ്പാദിതപീണിതോ ലോകോ വിയ സങ്ഘോ’’തി ഏവമാദീഹി അട്ഠകഥായമാഗതഉപമാഹി വിഭാവേതബ്ബോ. അഥ വാ സബ്ബസത്താനം അഗ്ഗോതി കത്വാ പഠമം ബുദ്ധോ, തപ്പഭവതോ, തദുപദേസിതതോ ച തദനന്തരം ധമ്മോ, തസ്സ ധമ്മസ്സ സാധാരണതോ ¶ , തദാസേവനതോ ച തദനന്തരം സങ്ഘോ വുത്തോ. ‘‘സബ്ബസത്താനം വാ ഹിതേ വിനിയോജകോതി കത്വാ പഠമം ബുദ്ധോ, സബ്ബസത്തഹിതത്താ തദനന്തരം ധമ്മോ, ഹിതാധിഗമായ പടിപന്നോ അധിഗതഹിതോ ചാതി കത്വാ തദനന്തരം സങ്ഘോ വുത്തോ’’തി അട്ഠകഥാഗതനയേന അനുപുബ്ബതാ വേദിതബ്ബാ.

ബുദ്ധരതനപണാമഞ്ച ¶ കരോന്തോ കേവലപണാമതോ ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമോവസാതിസയോതി ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തിആദിപദേഹി ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമതം ദസ്സേതി. ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമേന ഹി പണാമേന സത്ഥു ഗുണാതിസയയോഗോ, തതോ ചസ്സ അനുത്തരവന്ദനീയഭാവോ, തേന ച അത്തനോ പണാമസ്സ ഖേത്തങ്ഗതഭാവോ, തേന ചസ്സ ഖേത്തങ്ഗതസ്സ പണാമസ്സ യഥാധിപ്പേതനിപ്ഫത്തിഹേതുഭാവോ ദസ്സിതോതി. ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമതഞ്ച ദസ്സേന്തോ യസ്സാ സംവണ്ണനം കത്തുകാമോ, സാ സുത്തന്തദേസനാ കരുണാപഞ്ഞാപ്പധാനായേവ, ന വിനയദേസനാ വിയ കരുണാപ്പധാനാ, നാപി അഭിധമ്മദേസനാ വിയ പഞ്ഞാപ്പധാനാതി തദുഭയപ്പധാനമേവ ഥോമനമാരഭതി. ഏസാ ഹി ആചരിയസ്സ പകതി, യദിദം ആരമ്ഭാനുരൂപഥോമനാ. തേനേവ ച വിനയദേസനായ സംവണ്ണനാരമ്ഭേ ‘‘യോ കപ്പകോടീഹിപി…പേ… മഹാകാരുണികസ്സ തസ്സാ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) കരുണാപ്പധാനം, അഭിധമ്മദേസനായ സംവണ്ണനാരമ്ഭേ ‘‘കരുണാ വിയ…പേ… യഥാരുചീ’’തി (ധ. സ. അട്ഠ. ൧) പഞ്ഞാപ്പധാനഞ്ച ഥോമനമാരദ്ധം. വിനയദേസനാ ഹി ആസയാദിനിരപേക്ഖകേവലകരുണായ പാകതികസത്തേനാപി അസോതബ്ബാരഹം സുണന്തോ, അപുച്ഛിതബ്ബാരഹം പുച്ഛന്തോ, അവത്തബ്ബാരഹഞ്ച വദന്തോ സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസീതി കരുണാപ്പധാനാ. തഥാ ഹി ഉക്കംസപരിയന്തഗതഹിരോത്തപ്പോപി ഭഗവാ ലോകിയസാധുജനേഹിപി പരിഹരിതബ്ബാനി ‘‘സിഖരണീ, സമ്ഭിന്നാ’’തിആദിവചനാനി, (പാരാ. ൧൮൫) യഥാപരാധഞ്ച ഗരഹവചനാനി മഹാകരുണാസഞ്ചോദിതമാനസോ മഹാപരിസമജ്ഝേ അഭാസി, തംതംസിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തി കാരണാപേക്ഖായ ച വേരഞ്ജാദീസു സാരീരികം ഖേദമനുഭോസി. തസ്മാ കിഞ്ചാപി ഭൂമന്തരപച്ചയാകാരസമയന്തരകഥാനം വിയ വിനയപഞ്ഞത്തിയാപി സമുട്ഠാപികാ പഞ്ഞാ അനഞ്ഞസാധാരണതായ അതിസയകിച്ചവതീ, കരുണായ കിച്ചം പന തതോപി അധികന്തി വിനയദേസനായ കരുണാപ്പധാനതാ വുത്താ. കരുണാബ്യാപാരാധികതായ ഹി ദേസനായ കരുണാപധാനതാ, അഭിധമ്മദേസനാ പന കേവലപഞ്ഞാപ്പധാനാ പരമത്ഥധമ്മാനം യഥാസഭാവപടിവേധസമത്ഥായ പഞ്ഞായ തത്ഥ സാതിസയപ്പവത്തിതോ. സുത്തന്തദേസനാ പന കരുണാപഞ്ഞാപ്പധാനാ തേസം തേസം സത്താനം ആസയാനുസയാധിമുത്തിചരിതാദിഭേദപരിച്ഛിന്ദനസമത്ഥായ പഞ്ഞായ സത്തേസു ച മഹാകരുണായ തത്ഥ സാതിസയപ്പവത്തിതോ. സുത്തന്തദേസനായ ഹി മഹാകരുണായ സമാപത്തിബഹുലോ വിനേയ്യസന്താനേ തദജ്ഝാസയാനുലോമേന ¶ ഗമ്ഭീരമത്ഥപദം പതിട്ഠപേസി. തസ്മാ ആരമ്ഭാനുരൂപം കരുണാപഞ്ഞാപ്പധാനമേവ ഥോമനം കതന്തി വേദിതബ്ബം, അയമേത്ഥ സമുദായത്ഥോ.

അയം ¶ പന അവയവത്ഥോ – കിരതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖം വിക്ഖിപതി പച്ചയവേകല്ലകരണേന അപനേതീതി അത്ഥോ. ദുക്ഖിതേസു വാ കിരിയതി പസാരിയതീതി കരുണാ. അഥ വാ കിണാതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖേ സതി കാരുണികം ഹിംസതി വിബാധതി, പരദുക്ഖം വാ വിനാസേതീതി അത്ഥോ. പരദുക്ഖേ സതി സാധൂനം കമ്പനം ഹദയഖേദം കരോതീതി വാ കരുണാ. അഥ വാ കമിതി സുഖം, തം രുന്ധതീതി കരുണാ. ഏസാ ഹി പരദുക്ഖാപനയനകാമതാലക്ഖണാ അത്തസുഖനിരപേക്ഖതായ കാരുണികാനം സുഖം രുന്ധതി വിബന്ധതീതി, സബ്ബത്ഥ സദ്ദസത്ഥാനുസാരേന പദനിപ്ഫത്തി വേദിതബ്ബാ. ഉണ്ഹാഭിതത്തേഹി സേവീയതീതി സീതം, ഉണ്ഹാഭിസമനം. തം ലാതി ഗണ്ഹാതീതി സീതലം, ‘‘ചിത്തം വാ തേ ഖിപിസ്സാമി, ഹദയം വാ തേ ഫാലേസ്സാമീ’’തി (സം. നി. ൧.൨൪൬; സു. നി. ആളവകസുത്ത) ഏത്ഥ ഉരോ ‘‘ഹദയ’’ന്തി വുത്തം, ‘‘വക്കം ഹദയ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൧൧൦; ൨.൧൧൪; ൩.൧൫൪) ഏത്ഥ ഹദയവത്ഥു, ‘‘ഹദയാ ഹദയം മഞ്ഞേ അഞ്ഞായ തച്ഛതീ’’തി (മ. നി. ൧.൬൩) ഏത്ഥ ചിത്തം, ഇധാപി ചിത്തമേവ അബ്ഭന്തരട്ഠേന ഹദയം. അത്തനോ സഭാവം വാ ഹരതീതി ഹദയം, ര-കാരസ്സ ദ-കാരം കത്വാതി നേരുത്തികാ. കരുണായ സീതലം ഹദയമസ്സാതി കരുണാസീതലഹദയോ, തം കരുണാസീതലഹദയം.

കാമഞ്ചേത്ഥ പരേസം ഹിതോപസംഹാരസുഖാദിഅപരിഹാനിജ്ഝാനസഭാവതായ, ബ്യാപാദാദീനം ഉജുവിപച്ചനീകതായ ച സത്തസന്താനഗതസന്താപവിച്ഛേദനാകാരപ്പവത്തിയാ മേത്താമുദിതാനമ്പി ചിത്തസീതലഭാവകാരണതാ ഉപലബ്ഭതി, തഥാപി പരദുക്ഖാപനയനാകാരപ്പവത്തിയാ പരൂപതാപാസഹനരസാ അവിഹിംസാഭൂതാ കരുണാവ വിസേസേന ഭഗവതോ ചിത്തസ്സ ചിത്തപസ്സദ്ധി വിയ സീതിഭാവനിമിത്തന്തി തസ്സായേവ ചിത്തസീതലഭാവകാരണതാ വുത്താ. കരുണാമുഖേന വാ മേത്താമുദിതാനമ്പി ഹദയസീതലഭാവകാരണതാ വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി സബ്ബത്ഥ നിരവസേസത്ഥോ ഉപദിസീയതി, പധാനസഹചരണാവിനാഭാവാദിനയേഹിപി യഥാലബ്ഭമാനം ഗയ്ഹമാനത്താ. അപിചേത്ഥ തംസമ്പയുത്തഞാണസ്സ ഛഅസാധാരണഞാണപരിയാപന്നതായ അസാധാരണഞാണവിസേസനിബന്ധനഭൂതാ സാതിസയം, നിരവസേസഞ്ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ¶ വിയ സവിസയബ്യാപിതായ മഹാകരുണാഭാവമുപഗതാ അനഞ്ഞസാധാരണസാതിസയഭാവപ്പത്താ കരുണാവ ഹദയസീതലത്തഹേതുഭാവേന വുത്താ. അഥ വാ സതിപി മേത്താമുദിതാനം പരേസം ഹിതോപസംഹാരസുഖാദിഅപരിഹാനിജ്ഝാനസഭാവതായ സാതിസയേ ഹദയസീതലഭാവനിബന്ധനത്തേ സകലബുദ്ധഗുണവിസേസകാരണതായ താസമ്പി കാരണന്തി കരുണായ ഏവ ഹദയസീതലഭാവകാരണതാ വുത്താ. കരുണാനിദാനാ ഹി സബ്ബേപി ബുദ്ധഗുണാ. കരുണാനുഭാവനിബ്ബാപിയമാനസംസാരദുക്ഖസന്താപസ്സ ഹി ഭഗവതോ പരദുക്ഖാപനയനകാമതായ അനേകാനിപി കപ്പാനമസങ്ഖ്യേയ്യാനി അകിലന്തരൂപസ്സേവ നിരവസേസബുദ്ധകരധമ്മസമ്ഭരണനിരതസ്സ സമധിഗതധമ്മാധിപതേയ്യസ്സ ച സന്നിഹിതേസുപി സത്തസങ്ഘാതസമുപനീതഹദയൂപതാപനിമിത്തേസു ന ഈസകമ്പി ¶ ചിത്തസീതിഭാവസ്സ അഞ്ഞഥത്തമഹോസീതി. തീസു ചേത്ഥ വികപ്പേസു പഠമേ വികപ്പേ അവിസേസഭൂതാ ബുദ്ധഭൂമിഗതാ, ദുതിയേ തഥേവ മഹാകരുണാഭാവൂപഗതാ, തതിയേ പഠമാഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ തീസുപി അവത്ഥാസു പവത്താ ഭഗവതോ കരുണാ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

പജാനാതീതി പഞ്ഞാ, യഥാസഭാവം പകാരേഹി പടിവിജ്ഝതീതി അത്ഥോ. പഞ്ഞപേതീതി വാ പഞ്ഞാ, തം തദത്ഥം പാകടം കരോതീതി അത്ഥോ. സായേവ ഞേയ്യാവരണപ്പഹാനതോ പകാരേഹി ധമ്മസഭാവജോതനട്ഠേന പജ്ജോതോതി പഞ്ഞാപജ്ജോതോ. പഞ്ഞവതോ ഹി ഏകപല്ലങ്കേനപി നിസിന്നസ്സ ദസസഹസ്സിലോകധാതു ഏകപജ്ജോതാ ഹോതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘ചത്താരോമേ ഭിക്ഖവേ, പജ്ജോതാ. കതമേ ചത്താരോ? ചന്ദപജ്ജോതോ, സൂരിയപജ്ജോതോ, അഗ്ഗിപജ്ജോതോ, പഞ്ഞാപജ്ജോതോ, ഇമേ ഖോ ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോ പജ്ജോതാ. ഏതദഗ്ഗം ഭിക്ഖവേ, ഇമേസം ചതുന്നം പജ്ജോതാനം യദിദം പഞ്ഞാപജ്ജോതോ’’തി (അ. നി. ൪.൧൪൫). തേന വിഹതോ വിസേസേന സമുഗ്ഘാടിതോതി പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതോ, വിസേസതാ ചേത്ഥ ഉപരി ആവി ഭവിസ്സതി. മുയ്ഹന്തി തേന, സയം വാ മുയ്ഹതി, മുയ്ഹനമത്തമേവ വാ തന്തി മോഹോ, അവിജ്ജാ. സ്വേവ വിസയസഭാവപടിച്ഛാദനതോ അന്ധകാരസരിക്ഖതായ തമോ വിയാതി മോഹതമോ. സതിപി തമസദ്ദസ്സ സദിസകപ്പനമന്തരേന അവിജ്ജാവാചകത്തേ മോഹസദ്ദസന്നിധാനേന തബ്ബിസേസകതാവേത്ഥ യുത്താതി സദിസകപ്പനാ. പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതോ മോഹതമോ ¶ യസ്സാതി പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമോ, തം പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമം.

നനു ച സബ്ബേസമ്പി ഖീണാസവാനം പഞ്ഞാപജ്ജോതേന അവിജ്ജന്ധകാരഹതതാ സമ്ഭവതി, അഥ കസ്മാ അഞ്ഞസാധാരണാവിസേസഗുണേന ഭഗവതോ ഥോമനാ വുത്താതി? സവാസനപ്പഹാനേന അനഞ്ഞസാധാരണവിസേസതാസമ്ഭവതോ. സബ്ബേസമ്പി ഹി ഖീണാസവാനം പഞ്ഞാപജ്ജോതഹതാവിജ്ജന്ധകാരത്തേപി സതി സദ്ധാധിമുത്തേഹി വിയ ദിട്ഠിപ്പത്താനം സാവകപച്ചേകബുദ്ധേഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം സവാസനപ്പഹാനേന കിലേസപ്പഹാനസ്സ വിസേസോ വിജ്ജതേവാതി. അഥ വാ പരോപദേസമന്തരേന അത്തനോ സന്താനേ അച്ചന്തം അവിജ്ജന്ധകാരവിഗമസ്സ നിപ്ഫാദിതത്താ (നിബ്ബത്തിതത്താ മ. നി. ടീ. ൧.൧), തത്ഥ ച സബ്ബഞ്ഞുതായ ബലേസു ച വസീഭാവസ്സ സമധിഗതത്താ, പരസന്തതിയഞ്ച ധമ്മദേസനാതിസയാനുഭാവേന സമ്മദേവ തസ്സ പവത്തിതത്താ, ഭഗവായേവ വിസേസതോ പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമഭാവേന ഥോമേതബ്ബോതി. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ പഞ്ഞാപജ്ജോതപദേന സസന്താനഗതമോഹവിധമനാ പടിവേധപഞ്ഞാ ചേവ പരസന്താനഗതമോഹവിധമനാ ദേസനാപഞ്ഞാ ച സാമഞ്ഞനിദ്ദേസേന, ഏകസേസനയേന വാ സങ്ഗഹിതാ. ന തു പുരിമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ വിയ പടിവേധപഞ്ഞായേവാതി വേദിതബ്ബം.

അപരോ ¶ നയോ – ഭഗവതോ ഞാണസ്സ ഞേയ്യപരിയന്തികത്താ സകലഞേയ്യധമ്മസഭാവാവബോധനസമത്ഥേന അനാവരണഞാണസങ്ഖാതേന പഞ്ഞാപജ്ജോതേന സകലഞേയ്യധമ്മസഭാവച്ഛാദകമോഹതമസ്സ വിഹതത്താ അനാവരണഞാണഭൂതേന അനഞ്ഞസാധാരണപഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമഭാവേന ഭഗവതോ ഥോമനാ വേദിതബ്ബാ. ഇമസ്മിം പന അത്ഥവികപ്പേ മോഹതമവിധമനന്തേ അധിഗതത്താ അനാവരണഞാണം കാരണൂപചാരേന സകസന്താനേ മോഹതമവിധമനന്തി വേദിതബ്ബം. അഭിനീഹാരസമ്പത്തിയാ സവാസനപ്പഹാനമേവ ഹി കിലേസാനം ഞേയ്യാവരണപ്പഹാനന്തി, പരസന്താനേ പന മോഹതമവിധമനസ്സ കാരണഭാവതോ ഫലൂപചാരേന അനാവരണഞാണമേവ മോഹതമവിധമനന്തി വുച്ചതി. അനാവരണഞാണന്തി ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമേവ, യേന ധമ്മദേസനാപച്ചവേക്ഖണാനി കരോതി. തദിദഞ്ഹി ഞാണദ്വയം അത്ഥതോ ഏകമേവ. അനവസേസസങ്ഖതാസങ്ഖതസമ്മുതിധമ്മാരമ്മണതായ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ¶ തത്ഥാവരണാഭാവതോ നിസ്സങ്ഗചാരമുപാദായ അനാവരണഞാണന്തി, വിസയപ്പവത്തിമുഖേന പന അഞ്ഞേഹി അസാധാരണഭാവദസ്സനത്ഥം ദ്വിധാ കത്വാ ഛളാസാധാരണഞാണഭേദേ വുത്തം.

കിം പനേത്ഥ കാരണം അവിജ്ജാസമുഗ്ഘാതോയേവേകോ പഹാനസമ്പത്തിവസേന ഭഗവതോ ഥോമനായ ഗയ്ഹതി, ന പന സാതിസയം നിരവസേസകിലേസപ്പഹാനന്തി? വുച്ചതേ – തപ്പഹാനവചനേനേവ ഹി തദേകട്ഠതായ സകലസംകിലേസസമുഗ്ഘാതസ്സ ജോതിതഭാവതോ നിരവസേസകിലേസപ്പഹാനമേത്ഥ ഗയ്ഹതി. ന ഹി സോ സംകിലേസോ അത്ഥി, യോ നിരവസേസാവിജ്ജാസമുഗ്ഘാതനേന ന പഹീയതീതി. അഥ വാ സകലകുസലധമ്മുപ്പത്തിയാ, സംസാരനിവത്തിയാ ച വിജ്ജാ വിയ നിരവസേസാകുസലധമ്മുപ്പത്തിയാ, സംസാരപ്പവത്തിയാ ച അവിജ്ജായേവ പധാനകാരണന്തി തബ്ബിഘാതവചനേനേവ സകലസംകിലേസസമുഗ്ഘാതവചനസിദ്ധിതോ സോയേവേകോ ഗയ്ഹതീതി. അഥ വാ സകലസംകിലേസധമ്മാനം മുദ്ധഭൂതത്താ അവിജ്ജായ തം സമുഗ്ഘാതോയേവേകോ ഗയ്ഹതി. യഥാഹ –

‘‘അവിജ്ജാ മുദ്ധാതി ജാനാഹി, വിജ്ജാ മുദ്ധാധിപാതിനീ;

സദ്ധാസതിസമാധീഹി, ഛന്ദവീരിയേന സംയുതാ’’തി. (സു. നി. ൧൦൩൨; ചൂള. നി. ൫൧);

സനരാമരലോകഗരുന്തി ഏത്ഥ പന പഠമപകതിയാ അവിഭാഗേന സത്തോപി നരോതി വുച്ചതി, ഇധ പന ദുതിയപകതിയാ മനുജപുരിസോയേവ, ഇതരഥാ ലോകസദ്ദസ്സ അവത്തബ്ബതാ സിയാ. ‘‘യഥാ ഹി പഠമപകതിഭൂതോ സത്തോ ഇതരായ പകതിയാ സേട്ഠട്ഠേന പുരേ ഉച്ചട്ഠാനേ സേതി പവത്തതീതി പുരിസോതി വുച്ചതി, ഏവം ജേട്ഠഭാവം നേതീതി നരോതി. പുത്തഭാതുഭൂതോപി ഹി പുഗ്ഗലോ മാതുജേട്ഠഭഗിനീനം പിതുട്ഠാനേ ¶ തിട്ഠതി, പഗേവ ഭത്തുഭൂതോ ഇതരാസ’’ന്തി (വി. അട്ഠ. ൪൩-൪൬) നാവാവിമാനവണ്ണനായം വുത്തം. ഏകസേസപ്പകപ്പനേന പുഥുവചനന്തവിഗ്ഗഹേന വാ നരാ, മരണം മരോ, സോ നത്ഥി യേസന്തി അമരാ, സഹ നരേഹി, അമരേഹി ചാതി സനരാമരോ.ഗരതി ഉഗ്ഗച്ഛതി ഉഗ്ഗതോ പാകടോ ഭവതീതി ഗരു, ഗരസദ്ദോ ഹി ഉഗ്ഗമേ. അപിച പാസാണച്ഛത്തം വിയ ഭാരിയട്ഠേന ‘‘ഗരൂ’’തി വുച്ചതി.

മാതാപിതാചരിയേസു ¶ , ദുജ്ജരേ അലഹുമ്ഹി ച;

മഹന്തേ ചുഗ്ഗതേ ചേവ, നിഛേകാദികരേസു ച;

തഥാ വണ്ണവിസേസേസു, ഗരുസദ്ദോ പവത്തതി.

ഇധ പന സബ്ബലോകാചരിയേ തഥാഗതേ. കേചി പന ‘‘ഗരു, ഗുരൂതി ച ദ്വിധാ ഗഹേത്വാ ഭാരിയവാചകത്തേ ഗരുസദ്ദോ, ആചരിയവാചകത്തേ തു ഗുരുസദ്ദോ’’തി വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം. പാളിവിസയേ ഹി സബ്ബേസമ്പി യഥാവുത്താനമത്ഥാനം വാചകത്തേ ഗരുസദ്ദോയേവിച്ഛിതബ്ബോ അകാരസ്സ ആകാരഭാവേന ‘‘ഗാരവ’’ന്തി തദ്ധിതന്തപദസ്സ സവുദ്ധികസ്സ ദസ്സനതോ. സക്കതഭാസാവിസയേ പന ഗുരുസദ്ദോയേവിച്ഛിതബ്ബോ ഉകാരസ്സ വുദ്ധിഭാവേന അഞ്ഞഥാ തദ്ധിതന്തപദസ്സ ദസ്സനതോതി. സനരാമരോ ച സോ ലോകോ ചാതി സനരാമരലോകോ, തസ്സ ഗരൂതി തഥാ, തം സനരാമരലോകഗരും. ‘‘സനരമരൂലോകഗരു’’ന്തിപി പഠന്തി, തദപി അരിയാഗാഥത്താ വുത്തിലക്ഖണതോ, അത്ഥതോ ച യുത്തമേവ. അത്ഥതോ ഹി ദീഘായുകാപി സമാനാ യഥാപരിച്ഛേദം മരണസഭാവത്താ മരൂതി ദേവാ വുച്ചന്തി. ഏതേന ദേവമനുസ്സാനം വിയ തദവസിട്ഠസത്താനമ്പി യഥാരഹം ഗുണവിസേസാവഹതായ ഭഗവതോ ഉപകാരകതം ദസ്സേതി. നനു ചേത്ഥ ദേവമനുസ്സാ പധാനഭൂതാ, അഥ കസ്മാ തേസം അപ്പധാനതാ നിദ്ദിസീയതീതി? അത്ഥതോ പധാനതായ ഗഹേതബ്ബത്താ. അഞ്ഞോ ഹി സദ്ദക്കമോ, അഞ്ഞോ അത്ഥക്കമോതി സദ്ദക്കമാനുസാരേന പധാനാപധാനഭാവോ ന ചോദേതബ്ബോ. ഏദിസേസു ഹി സമാസപദേസു പധാനമ്പി അപ്പധാനം വിയ നിദ്ദിസീയതി യഥാ തം ‘‘സരാജികായ പരിസായാ’’തി, തസ്മാ സബ്ബത്ഥ അത്ഥതോവ അധിപ്പായോ ഗവേസിതബ്ബോ, ന ബ്യഞ്ജനമത്തേന. യഥാഹു പോരാണാ –

‘‘അത്ഥഞ്ഹി നാഥോ സരണം അവോച,

ന ബ്യഞ്ജനം ലോകഹിതോ മഹേസി.

തസ്മാ അകത്വാ രതിമക്ഖരേസു,

അത്ഥേ നിവേസേയ്യ മതിം മതിമാ’’തി. (കങ്ഖാ. അട്ഠ. പഠമപാരാജികകണ്ഡവണ്ണനാ);

കാമഞ്ചേത്ഥ ¶ സത്തസങ്ഖാരഭാജനവസേന തിവിധോ ലോകോ, ഗരുഭാവസ്സ പന അധിപ്പേതത്താ ഗരുകരണസമത്ഥസ്സേവ യുജ്ജനതോ സത്തലോകവസേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. സോ ഹി ലോകീയന്തി ഏത്ഥ പുഞ്ഞാപുഞ്ഞാനി ¶ , തബ്ബിപാകോ ചാതി ലോകോ, ദസ്സനത്ഥേ ച ലോകസദ്ദമിച്ഛന്തി സദ്ദവിദൂ. അമരഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ ഉപപത്തിദേവാ അധിപ്പേതാ. അപരോ നയോ – സമൂഹത്ഥോ ഏത്ഥ ലോകസദ്ദോ സമുദായവസേന ലോകീയതി പഞ്ഞാപീയതീതി കത്വാ. സഹ നരേഹീതി സനരാ, തേയേവ അമരാതി സനരാമരാ, തേസം ലോകോ തഥാ, പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം. അമരസദ്ദേന ചേത്ഥ ഉപപത്തിദേവാ വിയ വിസുദ്ധിദേവാപി സങ്ഗയ്ഹന്തി. തേപി ഹി പരമത്ഥതോ മരണാഭാവതോ അമരാ. ഇമസ്മിം പന അത്ഥവികപ്പേ നരാമരാനമേവ ഗഹണം ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസവസേന യഥാ ‘‘സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി (ദീ. നി. ൧.൧൫൭, ൨൫൫). തഥാ ഹി സബ്ബാനത്ഥപരിഹാനപുബ്ബങ്ഗമായ നിരവസേസഹിതസുഖവിധാനതപ്പരായ നിരതിസയായ പയോഗസമ്പത്തിയാ, സദേവമനുസ്സായ പജായ അച്ചന്തമുപകാരിതായ അപരിമിതനിരുപമപ്പഭാവഗുണസമങ്ഗിതായ ച സബ്ബസത്തുത്തമോ ഭഗവാ അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ഉത്തമമനഞ്ഞസാധാരണം ഗാരവട്ഠാനന്തി. കാമഞ്ച ഇത്ഥീനമ്പി തഥാഉപകാരത്താ ഭഗവാ ഗരുയേവ, പധാനഭൂതം പന ലോകം ദസ്സേതും പുരിസലിങ്ഗേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. നേരുത്തികാ പന അവിസേസനിച്ഛിതട്ഠാനേ തഥാ നിദ്ദിട്ഠമിച്ഛന്തി യഥാ ‘‘നരാ നാഗാ ച ഗന്ധബ്ബാ, അഭിവാദേത്വാന പക്കമു’’ന്തി (അപ. ൧.൧.൪൮). തഥാ ചാഹു –

‘‘നപുംസകേന ലിങ്ഗേന, സദ്ദോദാഹു പുമേന വാ;

നിദ്ദിസ്സതീതി ഞാതബ്ബമവിസേസവിനിച്ഛിതേ’’തി.

വന്ദേതി ഏത്ഥ പന –

വത്തമാനായ പഞ്ചമ്യം, സത്തമ്യഞ്ച വിഭത്തിയം;

ഏതേസു തീസു ഠാനേസു, വന്ദേസദ്ദോ പവത്തതി.

ഇധ പന വത്തമാനായം അഞ്ഞാസമസമ്ഭവതോ. തത്ഥ ച ഉത്തമപുരിസവസേനത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ ‘‘അഹം വന്ദാമീ’’തി. നമനഥുതിയത്ഥേസു ച വന്ദസദ്ദമിച്ഛന്തി ആചരിയാ, തേന ച സുഗതപദം, നാഥപദം വാ അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം. സോഭനം ഗതം ഗമനം ഏതസ്സാതി സുഗതോ. ഗമനഞ്ചേത്ഥ കായഗമനം, ഞാണഗമനഞ്ച, കായഗമനമ്പി വിനേയ്യജനോപസങ്കമനം, പകതിഗമനഞ്ചാതി ദുബ്ബിധം. ഭഗവതോ ഹി വിനേയ്യജനോപസങ്കമനം ഏകന്തേന തേസം ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനതോ ¶ സോഭനം, തഥാ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതരൂപകായതായ ദുതവിലമ്ബിതഖലിതാനുകഡ്ഢനനിപ്പീളനുക്കുടിക-കുടിലാകുലതാദിദോസരഹിത- മവഹസിതരാജഹംസ- ¶ വസഭവാരണമിഗരാജഗമനം പകതിഗമനഞ്ച, വിമലവിപുലകരുണാസതിവീരിയാദിഗുണവിസേസസഹിതമ്പി ഞാണഗമനം അഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ യാവ മഹാബോധി, താവ നിരവജ്ജതായ സോഭനമേവാതി. അഥ വാ ‘‘സയമ്ഭൂഞാണേന സകലമ്പി ലോകം പരിഞ്ഞാഭിസമയവസേന പരിജാനന്തോ സമ്മാ ഗതോ അവഗതോതി സുഗതോ. യോ ഹി ഗത്യത്ഥോ, സോ ബുദ്ധയത്ഥോ. യോ ച ബുദ്ധയത്ഥോ, സോ ഗത്യത്ഥോതി. തഥാ ലോകസമുദയം പഹാനാഭിസമയവസേന പജഹന്തോ അനുപ്പത്തിധമ്മതമാപാദേന്തോ സമ്മാ ഗതോ അതീതോതി സുഗതോ. ലോകനിരോധം സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന സമ്മാ ഗതോ അധിഗതോതി സുഗതോ. ലോകനിരോധഗാമിനിം പടിപദം ഭാവനാഭിസമയവസേന സമ്മാ ഗതോ പടിപന്നോതി സുഗതോ, അയഞ്ചത്ഥോ ‘സോതാപത്തിമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീ’തി (മഹാനി. ൩൮; ചൂളനി. ൨൭) സുഗതോതിആദിനാ നിദ്ദേസനയേന വിഭാവേതബ്ബോ.

അപരോ നയോ – സുന്ദരം സമ്മാസമ്ബോധിം, നിബ്ബാനമേവ വാ ഗതോ അധിഗതോതി സുഗതോ. ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം യഥാരഹം കാലയുത്തമേവ വാചം വിനേയ്യാനം സമ്മാ ഗദതീതി വാ സുഗതോ, ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ, തം സുഗതം. പുഞ്ഞാപുഞ്ഞകമ്മേഹി ഉപപജ്ജനവസേന ഗന്തബ്ബാതി ഗതിയോ, ഉപപത്തിഭവവിസേസാ. താ പന നിരയാദിഭേദേന പഞ്ചവിധാ, സകലസ്സാപി ഭവഗാമികമ്മസ്സ അരിയമഗ്ഗാധിഗമേന അവിപാകാരഹഭാവകരണേന നിവത്തിതത്താ പഞ്ചഹിപി താഹി വിസംയുത്തോ ഹുത്വാ മുത്തോതി ഗതിവിമുത്തോ. ഉദ്ധമുദ്ധഭവഗാമിനോ ഹി ദേവാ തംതംകമ്മവിപാകദാനകാലാനുരൂപേന തതോ തതോ ഭവതോ മുത്താപി മുത്തമത്താവ, ന പന വിസഞ്ഞോഗവസേന മുത്താ, ഗതിപരിയാപന്നാ ച തംതംഭവഗാമികമ്മസ്സ അരിയമഗ്ഗേന അനിവത്തിതത്താ, ന തഥാ ഭഗവാ. ഭഗവാ പന യഥാവുത്തപ്പകാരേന വിസംയുത്തോ ഹുത്വാ മുത്തോതി. തസ്മാ അനേന ഭഗവതോ കത്ഥചിപി ഗതിയാ അപരിയാപന്നതം ദസ്സേതി. യതോ ച ഭഗവാ ‘‘ദേവാതിദേവോ’’തി വുച്ചതി. തേനേവാഹ –

‘‘യേന ¶ ദേവൂപപത്യസ്സ, ഗന്ധബ്ബോ വാ വിഹങ്ഗമോ;

യക്ഖത്തം യേന ഗച്ഛേയ്യം, മനുസ്സത്തഞ്ച അബ്ബജേ;

തേ മയ്ഹം ആസവാ ഖീണാ, വിദ്ധസ്താ വിനളീകതാ’’തി. (അ. നി. ൪.൩൬);

തംതംഗതിസംവത്തനകാനഞ്ഹി കമ്മകിലേസാനം മഹാബോധിമൂലേയേവ അഗ്ഗമഗ്ഗേന പഹീനത്താ നത്ഥി ഭഗവതോ തംതംഗതിപരിയാപന്നതാതി അച്ചന്തമേവ ഭഗവാ സബ്ബഭവയോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസസത്തനികായേഹി പരിമുത്തോതി. അഥ വാ കാമം സഉപാദിസേസായപി നിബ്ബാനധാതുയാ താഹി ഗതീഹി ¶ വിമുത്തോ, ഏസാ പന ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി ഏത്ഥേവന്തോഗധാതി ഇമിനാ പദേന അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാവ ഥോമേതീതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏത്ഥ പന അത്തഹിതസമ്പത്തിപരഹിതപടിപത്തിവസേന ദ്വീഹാകാരേഹി ഭഗവതോ ഥോമനാ കതാ ഹോതി. തേസു അനാവരണഞാണാധിഗമോ, സഹ വാസനായ കിലേസാനമച്ചന്തപ്പഹാനം, അനുപാദിസേസനിബ്ബാനപ്പത്തി ച അത്തഹിതസമ്പത്തി നാമ, ലാഭസക്കാരാദിനിരപേക്ഖചിത്തസ്സ പന സബ്ബദുക്ഖനിയ്യാനികധമ്മദേസനാപയോഗതോ ദേവദത്താദീസുപി വിരുദ്ധസത്തേസു നിച്ചം ഹിതജ്ഝാസയതാ, വിനീതബ്ബസത്താനം ഞാണപരിപാകകാലാഗമനഞ്ച ആസയതോ പരഹിതപടിപത്തി നാമ. സാ പന ആസയപയോഗതോ ദുവിധാ, പരഹിതപടിപത്തി തിവിധാ ച അത്തഹിതസമ്പത്തി ഇമായ ഗാഥായ യഥാരഹം പകാസിതാ ഹോതി. ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി ഹി ഏതേന ആസയതോ പരഹിതപടിപത്തി, സമ്മാ ഗദനത്ഥേന സുഗതസദ്ദേന പയോഗതോ പരഹിതപടിപത്തി. ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമം ഗതിവിമുത്ത’’ന്തി ഏതേഹി, ചതുസച്ചപടിവേധത്ഥേന ച സുഗതസദ്ദേന തിവിധാപി അത്തഹിതസമ്പത്തി, അവസിട്ഠട്ഠേന പന തേന, ‘‘സനരാമരലോകഗരു’’ന്തി ച ഏതേന സബ്ബാപി അത്തഹിതസമ്പത്തി, പരഹിതപടിപത്തി ച പകാസിതാ ഹോതി.

അഥ വാ ഹേതുഫലസത്തൂപകാരവസേന തീഹാകാരേഹി ഥോമനാ കതാ. തത്ഥ ഹേതു നാമ മഹാകരുണാസമായോഗോ, ബോധിസമ്ഭാരസമ്ഭരണഞ്ച, തദുഭയമ്പി പഠമപദേന യഥാരുതതോ, സാമത്ഥിയതോ ച പകാസിതം. ഫലം പന ഞാണപ്പഹാനആനുഭാവരൂപകായസമ്പദാവസേന ചതുബ്ബിധം ¶ . തത്ഥ സബ്ബഞ്ഞുതഞാണപദട്ഠാനം മഗ്ഗഞാണം, തമ്മൂലകാനി ച ദസബലാദിഞാണാനി ഞാണസമ്പദാ, സവാസനസകലസംകിലേസാനമച്ചന്തമനുപ്പാദധമ്മതാപാദനം പഹാനസമ്പദാ, യഥിച്ഛിതനിപ്ഫാദനേ ആധിപച്ചം ആനുഭാവസമ്പദാ, സകലലോകനയനാഭിസേകഭൂതാ പന ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതാ അത്തഭാവസമ്പത്തി രൂപകായസമ്പദാ. താസു ഞാണപ്പഹാനസമ്പദാ ദുതിയപദേന, സച്ചപടിവേധത്ഥേന ച സുഗതസദ്ദേന പകാസിതാ, ആനുഭാവസമ്പദാ തതിയപദേന, രൂപകായസമ്പദാ സോഭനകായഗമനത്ഥേന സുഗതസദ്ദേന ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപാരിപൂരിയാ വിനാ തദഭാവതോ. യഥാവുത്താ ദുവിധാപി പരഹിതപടിപത്തി സത്തൂപകാരസമ്പദാ, സാ പന സമ്മാ ഗദനത്ഥേന സുഗതസദ്ദേന പകാസിതാതി വേദിതബ്ബാ.

അപിച ഇമായ ഗാഥായ സമ്മാസമ്ബോധി തമ്മൂല – തപ്പടിപത്തിയാദയോ അനേകേ ബുദ്ധഗുണാ ആചരിയേന പകാസിതാ ഹോന്തി. ഏസാ ഹി ആചരിയാനം പകതി, യദിദം യേന കേനചി പകാരേന അത്ഥന്തരവിഞ്ഞാപനം. കഥം? ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി ഹി ഏതേന സമ്മാസമ്ബോധിയാ മൂലം ദസ്സേതി ¶ . മഹാകരുണാസഞ്ചോദിതമാനസോ ഹി ഭഗവാ സംസാരപങ്കതോ സത്താനം സമുദ്ധരണത്ഥം കതാഭിനീഹാരോ അനുപുബ്ബേന പാരമിയോ പൂരേത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിമധിഗതോതി കരുണാ സമ്മാസമ്ബോധിയാ മൂലം. ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി ഏതേന സമ്മാസമ്ബോധിം ദസ്സേതി. സബ്ബഞ്ഞുതഞാണപദട്ഠാനഞ്ഹി അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണം, അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനഞ്ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ‘‘സമ്മാസമ്ബോധീ’’തി വുച്ചതി. സമ്മാ ഗമനത്ഥേന സുഗതസദ്ദേന സമ്മാസമ്ബോധിയാ പടിപത്തിം ദസ്സേതി ലീനുദ്ധച്ചപതിട്ഠാനായൂഹനകാമസുഖത്തകിലമഥാനുയോഗസസ്സതുച്ഛേദാഭിനിവേസാദിഅന്തദ്വയരഹിതായ കരുണാപഞ്ഞാപരിഗ്ഗഹിതായ മജ്ഝിമായ പടിപത്തിയാ പകാസനതോ, ഇതരേഹി സമ്മാസമ്ബോധിയാ പധാനാപ്പധാനപ്പഭേദം പയോജനം ദസ്സേതി. സംസാരമഹോഘതോ സത്തസന്താരണഞ്ഹേത്ഥ പധാനം, തദഞ്ഞമപ്പധാനം. തേസു ച പധാനേന പയോജനേന പരഹിതപടിപത്തിം ദസ്സേതി, ഇതരേന അത്തഹിതസമ്പത്തിം, തദുഭയേന ച അത്തഹിതപടിപന്നാദീസു ചതൂസു പുഗ്ഗലേസു ഭഗവതോ ചതുത്ഥപുഗ്ഗലഭാവം പകാസേതി. തേന ച അനുത്തരം ദക്ഖിണേയ്യഭാവം, ഉത്തമഞ്ച വന്ദനീയഭാവം, അത്തനോ ച വന്ദനായ ഖേത്തങ്ഗതഭാവം വിഭാവേതി.

അപിച കരുണാഗ്ഗഹണേന ലോകിയേസു മഹഗ്ഗതഭാവപ്പത്താസാധാരണഗുണദീപനതോ സബ്ബലോകിയഗുണസമ്പത്തി ദസ്സിതാ, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനമഗ്ഗഞാണദീപനതോ ¶ സബ്ബലോകുത്തരഗുണസമ്പത്തി. തദുഭയഗ്ഗഹണസിദ്ധോ ഹി അത്ഥോ ‘‘സനരാമരലോകഗരു’’ന്തിആദിനാ വിപഞ്ചീയതീതി. കരുണാഗ്ഗഹണേന ച നിരുപക്കിലേസമുപഗമനം ദസ്സേതി, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന അപഗമനം. തഥാ കരുണാഗ്ഗഹണേന ലോകസമഞ്ഞാനുരൂപം ഭഗവതോ പവത്തിം ദസ്സേതി ലോകവോഹാരവിസയത്താ കരുണായ, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന ലോകസമഞ്ഞായ അനതിധാവനം. സഭാവാനവബോധേന ഹി ധമ്മാനം സഭാവം അതിധാവിത്വാ സത്താദിപരാമസനം ഹോതി. തഥാ കരുണാഗ്ഗഹണേന മഹാകരുണാസമാപത്തിവിഹാരം ദസ്സേതി, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണം, ചതുസച്ചഞാണം, ചതുപടിസമ്ഭിദാഞാണം, ചതുവേസാരജ്ജഞാണം, കരുണാഗ്ഗഹണേന മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണസ്സ ഗഹിതത്താ സേസാസാധാരണഞാണാനി, ഛ അഭിഞ്ഞാ, അട്ഠസു പരിസാസു അകമ്പനഞാണാനി, ദസ ബലാനി, ചുദ്ദസ ബുദ്ധഗുണാ, സോളസ ഞാണചരിയാ, അട്ഠാരസ ബുദ്ധധമ്മാ, ചതുചത്താരീസ ഞാണവത്ഥൂനി, സത്തസത്തതി ഞാണവത്ഥൂനീതി ഏവമാദീനം അനേകേസം പഞ്ഞാപഭേദാനം വസേന ഞാണചാരം ദസ്സേതി. തഥാ കരുണാഗ്ഗഹണേന ചരണസമ്പത്തിം, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന വിജ്ജാസമ്പത്തിം. കരുണാഗ്ഗഹണേന അത്താധിപതിതാ, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന ധമ്മാധിപതിതാ. കരുണാഗ്ഗഹണേന ലോകനാഥഭാവോ, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന അത്തനാഥഭാവോ. തഥാ കരുണാഗ്ഗഹണേന പുബ്ബകാരീഭാവോ, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന കതഞ്ഞുതാ. കരുണാഗ്ഗഹണേന അപരന്തപതാ, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന അനത്തന്തപതാ. കരുണാഗ്ഗഹണേന വാ ബുദ്ധകരധമ്മസിദ്ധി, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന ബുദ്ധഭാവസിദ്ധി. തഥാ കരുണാഗ്ഗഹണേന പരസന്താരണം, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന ¶ അത്തസന്താരണം. തഥാ കരുണാഗ്ഗഹണേന സബ്ബസത്തേസു അനുഗ്ഗഹചിത്തതാ, പഞ്ഞാഗ്ഗഹണേന സബ്ബധമ്മേസു വിരത്തചിത്തതാ ദസ്സിതാ ഹോതി സബ്ബേസഞ്ച ബുദ്ധഗുണാനം കരുണാ ആദി തന്നിദാനഭാവതോ, പഞ്ഞാ പരിയോസാനം തതോ ഉത്തരി കരണീയാഭാവതോ. ഇതി ആദിപരിയോസാനദസ്സനേന സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി. തഥാ കരുണാഗ്ഗഹണേന സീലക്ഖന്ധപുബ്ബങ്ഗമോ സമാധിക്ഖന്ധോ ദസ്സിതോ ഹോതി. കരുണാനിദാനഞ്ഹി സീലം തതോ പാണാതിപാതാദിവിരതിപ്പവത്തിതോ, സാ ച ഝാനത്തയസമ്പയോഗിനീതി, പഞ്ഞാവചനേന പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ. സീലഞ്ച സബ്ബബുദ്ധഗുണാനം ആദി, സമാധി മജ്ഝേ, പഞ്ഞാ പരിയോസാനന്തി ഏവമ്പി ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണാ സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി നയതോ ദസ്സിതത്താ. ഏസോ ഏവ ഹി നിരവസേസതോ ബുദ്ധഗുണാനം ദസ്സനുപായോ, യദിദം നയഗ്ഗാഹണം, അഞ്ഞഥാ കോ ¶ നാമ സമത്ഥോ ഭഗവതോ ഗുണേ അനുപദം നിരവസേസതോ ദസ്സേതും. തേനേവാഹ –

‘‘ബുദ്ധോപി ബുദ്ധസ്സ ഭണേയ്യ വണ്ണം,

കപ്പമ്പി ചേ അഞ്ഞമഭാസമാനോ.

ഖീയേഥ കപ്പോ ചിരദീഘമന്തരേ,

വണ്ണോ ന ഖീയേഥ തഥാഗതസ്സാ’’തി.

തേനേവ ച ആയസ്മതാ സാരിപുത്തത്ഥേരേനാപി ബുദ്ധഗുണപരിച്ഛേദനം പതി ഭഗവതാ അനുയുത്തേന ‘‘നോ ഹേതം ഭന്തേ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അപി ച മേ ഭന്തേ ധമ്മന്വയോ വിദിതോ’’തി സമ്പസാദനീയസുത്തേ വുത്തം.

ഏവം സങ്ഖേപേന സകലസബ്ബഞ്ഞുഗുണേഹി ഭഗവതോ ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമം പണാമം കത്വാ ഇദാനി സദ്ധമ്മസ്സാപി ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമം പണാമം കരോന്തോ ‘‘ബുദ്ധോപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥായം സഹ പദസമ്ബന്ധേന സങ്ഖേപത്ഥോ – യഥാവുത്തവിവിധഗുണഗണസമന്നാഗതോ ബുദ്ധോപി യം അരിയമഗ്ഗസങ്ഖാതം ധമ്മം, സഹ പുബ്ബഭാഗപടിപത്തിധമ്മേന വാ അരിയമഗ്ഗഭൂതം ധമ്മം ഭാവേത്വാ ചേവ യം ഫലനിബ്ബാനസങ്ഖാതം ധമ്മം, പരിയത്തിധമ്മപടിപത്തിധമ്മേഹി വാ സഹ ഫലനിബ്ബാനഭൂതം ധമ്മം സച്ഛികത്വാ ച സമ്മാസമ്ബോധിസങ്ഖാതം ബുദ്ധഭാവമുപഗതോ, വീതമലമനുത്തരം തം ധമ്മമ്പി വന്ദേതി.

തത്ഥ ബുദ്ധസദ്ദസ്സ താവ ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ. ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ നിദ്ദേസനയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണാധിഗമേന സവാസനായ സമ്മോഹനിദ്ദായ അച്ചന്തവിഗമനതോ, അപരിമിതഗുണഗണാലങ്കതസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപ്പത്തിയാ വികസിതഭാവതോ ¶ ച ബുദ്ധവാതി ബുദ്ധോ ജാഗരണവികസനത്ഥവസേന. അഥ വാ കസ്സചിപി ഞേയ്യധമ്മസ്സ അനവബുദ്ധസ്സ അഭാവേന ഞേയ്യവിസേസസ്സ കമ്മഭാവാഗഹണതോ കമ്മവചനിച്ഛായാഭാവേന അവഗമനത്ഥവസേന കത്തുനിദ്ദേസോവ ലബ്ഭതി, തസ്മാ ബുദ്ധവാതി ബുദ്ധോതിപി വത്തബ്ബോ. പദേസഗ്ഗഹണേ ഹി അസതി ഗഹേതബ്ബസ്സ നിപ്പദേസതാവ വിഞ്ഞായതി യഥാ ‘‘ദിക്ഖിതോ ന ദദാതീ’’തി. ഏവഞ്ച കത്വാ കമ്മവിസേസാനപേക്ഖാ കത്തരി ഏവ ബുദ്ധസദ്ദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ, അത്ഥതോ ¶ പന പാരമിതാപരിഭാവിതോ സയമ്ഭുഞാണേന സഹ വാസനായ വിഹതവിദ്ധസ്തനിരവസേസകിലേസോമഹാകരുണാസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദിഅപരിമേയ്യഗുണഗണാധാരോ ഖന്ധസന്താനോ ബുദ്ധോ, യഥാഹ –

‘‘ബുദ്ധോതി യോ സോ ഭഗവാ സയമ്ഭൂ അനാചരിയകോ പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസു ധമ്മേസു സാമം സച്ചാനി അഭിസമ്ബുജ്ഝി, തത്ഥ ച സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ, ബലേസു ച വസീഭാവ’’ന്തി (മഹാനി. ൧൯൨; ചൂളനി. ൯൭; പടി. മ. ൧൬൧).

അപിസദ്ദോ സമ്ഭാവനേ, തേന ഏവം ഗുണവിസേസയുത്തോ സോപി നാമ ഭഗവാ ഈദിസം ധമ്മം ഭാവേത്വാ, സച്ഛികത്വാ ച ബുദ്ധഭാവമുപഗതോ, കാ നാമ കഥാ അഞ്ഞേസം സാവകാദിഭാവമുപഗമനേതി ധമ്മേ സമ്ഭാവനം ദീപേതി. ബുദ്ധഭാവന്തി സമ്മാസമ്ബോധിം. യേന ഹി നിമിത്തഭൂതേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനേന അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണേന, അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനേന ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന ഭഗവതി ‘‘ബുദ്ധോ’’തി നാമം, തദാരമ്മണഞ്ച ഞാണം പവത്തതി, തമേവിധ ‘‘ഭാവോ’’തി വുച്ചതി. ഭവന്തി ബുദ്ധിസദ്ദാ ഏതേനാതി ഹി ഭാവോ. തഥാ ഹി വദന്തി –

‘‘യേന യേന നിമിത്തേന, ബുദ്ധി സദ്ദോ ച വത്തതേ;

തംതംനിമിത്തകം ഭാവപച്ചയേഹി ഉദീരിത’’ന്തി.

ഭാവേത്വാതി ഉപ്പാദേത്വാ, വഡ്ഢേത്വാ വാ. സച്ഛികത്വാതി പച്ചക്ഖം കത്വാ. ചേവ-സദ്ദോ ച-സദ്ദോ ച തദുഭയത്ഥ സമുച്ചയേ. തേന ഹി സദ്ദദ്വയേന ന കേവലം ഭഗവാ ധമ്മസ്സ ഭാവനാമത്തേന ബുദ്ധഭാവമുപഗതോ, നാപി സച്ഛികിരിയാമത്തേന, അഥ ഖോ തദുഭയേനേവാതി സമുച്ചിനോതി. ഉപഗതോതി പത്തോ, അധിഗതോതി അത്ഥോ. ഏതസ്സ ‘‘ബുദ്ധഭാവ’’ന്തി പദേന സമ്ബന്ധോ. വീതമലന്തി ഏത്ഥ വിരഹവസേന ഏതി പവത്തതീതി വീതോ, മലതോ വീതോ, വീതം വാ മലം യസ്സാതി വീതമലോ, തം വീതമലം. ‘‘ഗതമല’’ന്തിപി പാഠോ ദിസ്സതി, ഏവം സതി സഉപസഗ്ഗോ വിയ അനുപസഗ്ഗോപി ഗതസദ്ദോ വിരഹത്ഥവാചകോ വേദിതബ്ബോ ധാതൂനമനേകത്ഥത്താ. ഗച്ഛതി അപഗച്ഛതീതി ഹി ഗതോ, ധമ്മോ ¶ . ഗതം വാ മലം, പുരിമനയേന സമാസോ. അനുത്തരന്തി ഉത്തരവിരഹിതം. യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ അപായതോ, സംസാരതോ ച അപതമാനേ കത്വാ ധാരേതീതി ധമ്മോ, നവവിധോ ലോകുത്തരധമ്മോ. തപ്പകാസനത്താ, സച്ഛികിരിയാസമ്മസനപരിയായസ്സ ച ലബ്ഭമാനത്താ പരിയത്തിധമ്മോപി ഇധ സങ്ഗഹിതോ ¶ . തഥാ ഹി ‘‘അഭിധമ്മനയസമുദ്ദം അധിഗച്ഛി, തീണി പിടകാനി സമ്മസീ’’തി ച അട്ഠകഥായം വുത്തം, തഥാ ‘‘യം ധമ്മം ഭാവേത്വാ സച്ഛികത്വാ’’തി ച വുത്തത്താ ഭാവനാസച്ഛികിരിയായോഗ്യതായ ബുദ്ധകരധമ്മഭൂതാഹി പാരമിതാഹി സഹ പുബ്ബഭാഗഅധിസീലസിക്ഖാദയോപി ഇധ സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. താപി ഹി വിഗതപടിപക്ഖതായ വീതമലാ, അനഞ്ഞസാധാരണതായ അനുത്തരാ ച. കഥം പന താ ഭാവേത്വാ, സച്ഛികത്വാ ച ഭഗവാ ബുദ്ധഭാവമുപഗതോതി? വുച്ചതേ – സത്താനഞ്ഹി സംസാരവട്ടദുക്ഖനിസ്സരണായ [നിസ്സരണത്ഥായ (പണ്ണാസ ടീ.) നിസ്സരണേ (കത്ഥചി)] കതമഹാഭിനീഹാരോ മഹാകരുണാധിവാസനപേസലജ്ഝാസയോ പഞ്ഞാവിസേസപരിയോദാതനിമ്മലാനം ദാനദമസഞ്ഞമാദീനം ഉത്തമധമ്മാനം കപ്പാനം സതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി സക്കച്ചം നിരന്തരം നിരവസേസം ഭാവനാസച്ഛികിരിയാഹി കമ്മാദീസു അധിഗതവസീഭാവോ അച്ഛരിയാചിന്തേയ്യമഹാനുഭാവോ അധിസീലാധിചിത്താനം പരമുക്കംസപാരമിപ്പത്തോ ഭഗവാ പച്ചയാകാരേ ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സമുഖേന മഹാവജിരഞാണം പേസേത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിസങ്ഖാതം ബുദ്ധഭാവമുപഗതോതി.

ഇമായ പന ഗാഥായ വിജ്ജാവിമുത്തിസമ്പദാദീഹി അനേകേഹി ഗുണേഹി യഥാരഹം സദ്ധമ്മം ഥോമേതി. കഥം? ഏത്ഥ ഹി ‘‘ഭാവേത്വാ’’തി ഏതേന വിജ്ജാസമ്പദായ ഥോമേതി, ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന വിമുത്തിസമ്പദായ. തഥാ പഠമേന ഝാനസമ്പദായ, ദുതിയേന വിമോക്ഖസമ്പദായ. പഠമേന വാ സമാധിസമ്പദായ, ദുതിയേന സമാപത്തിസമ്പദായ. അഥ വാ പഠമേന ഖയഞാണഭാവേന, ദുതിയേന അനുപ്പാദഞാണഭാവേന. പഠമേന വാ വിജ്ജൂപമതായ, ദുതിയേന വജിരൂപമതായ. പഠമേന വാ വിരാഗസമ്പത്തിയാ, ദുതിയേന നിരോധസമ്പത്തിയാ. തഥാ പഠമേന നിയ്യാനഭാവേന, ദുതിയേന നിസ്സരണഭാവേന. പഠമേന വാ ഹേതുഭാവേന, ദുതിയേന അസങ്ഖതഭാവേന. പഠമേന വാ ദസ്സനഭാവേന, ദുതിയേന വിവേകഭാവേന. പഠമേന വാ അധിപതിഭാവേന, ദുതിയേന അമതഭാവേന ധമ്മം ഥോമേതി. അഥ വാ ‘‘യം ധമ്മം ഭാവേത്വാ ബുദ്ധഭാവം ഉപഗതോ’’തി ഏതേന സ്വാക്ഖാതതായ ധമ്മം ഥോമേതി, ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന സന്ദിട്ഠികതായ. തഥാ പഠമേന അകാലികതായ, ദുതിയേന ഏഹിപസ്സികതായ. പഠമേന വാ ഓപനേയ്യികതായ, ദുതിയേന പച്ചത്തംവേദിതബ്ബതായ. പഠമേന വാ സഹ പുബ്ബഭാഗസീലാദീഹി സേക്ഖേഹി സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധേഹി ¶ , ദുതിയേന സഹ അസങ്ഖതധാതുയാ അസേക്ഖേഹി ധമ്മം ഥോമേതി.

‘‘വീതമല’’ന്തി ¶ ഇമിനാ പന സംകിലേസാഭാവദീപനേന വിസുദ്ധതായ ധമ്മം ഥോമേതി, ‘‘അനുത്തര’’ന്തി ഏതേന അഞ്ഞസ്സ വിസിട്ഠസ്സ അഭാവദീപനേന പരിപുണ്ണതായ. പഠമേന വാ പഹാനസമ്പദായ, ദുതിയേന സഭാവസമ്പദായ. പഠമേന വാ ഭാവനാഫലയോഗ്യതായ. ഭാവനാഗുണേന ഹി സോ സംകിലേസമലസമുഗ്ഘാതകോ, തസ്മാനേന ഭാവനാകിരിയായ ഫലമാഹ. ദുതിയേന സച്ഛികിരിയാഫലയോഗ്യതായ. തദുത്തരികരണീയാഭാവതോ ഹി അനഞ്ഞസാധാരണതായ അനുത്തരഭാവോ സച്ഛികിരിയാനിബ്ബത്തിതോ, തസ്മാനേന സച്ഛികിരിയാഫലമാഹാതി.

ഏവം സങ്ഖേപേനേവ സബ്ബസദ്ധമ്മഗുണേഹി സദ്ധമ്മസ്സാപി ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമം പണാമം കത്വാ ഇദാനി അരിയസങ്ഘസ്സാപി ഥോമനാപുബ്ബങ്ഗമം പണാമം കരോന്തോ ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുഗതസ്സാതി സമ്ബന്ധനിദ്ദേസോ, ‘‘പുത്താന’’ന്തി ഏതേന സമ്ബജ്ഝിതബ്ബോ. ഉരസി ഭവാ, ജാതാ, സംവുദ്ധാ വാ ഓരസാ, അത്തജോ ഖേത്തജോ അന്തേവാസികോ ദിന്നകോതി ചതുബ്ബിധേസു പുത്തേസു അത്തജാ, തംസരിക്ഖതായ പന അരിയപുഗ്ഗലാ ‘‘ഓരസാ’’തി വുച്ചന്തി. യഥാ ഹി മനുസ്സാനം ഓരസപുത്താ അത്തജാതതായ പിതുസന്തകസ്സ ദായജ്ജസ്സ വിസേസഭാഗിനോ ഹോന്തി, ഏവമേതേപി സദ്ധമ്മസവനന്തേ അരിയായ ജാതിയാ ജാതതായ ഭഗവതോ സന്തകസ്സ വിമുത്തിസുഖസ്സ ധമ്മരതനസ്സ ച ദായജ്ജസ്സ വിസേസഭാഗിനോതി. അഥ വാ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാനുഭാവേന അരിയഭൂമിം ഓക്കമമാനാ, ഓക്കന്താ ച അരിയസാവകാ ഭഗവതോ ഉരേ വായാമജനിതാഭിജാതതായ സദിസകപ്പനമന്തരേന നിപ്പരിയായേനേവ ‘‘ഓരസാ’’തി വത്തബ്ബതമരഹന്തി. തഥാ ഹി തേ ഭഗവതാ ആസയാനുസയചരിയാധിമുത്തിആദിഓലോകനേന, വജ്ജാനുചിന്തനേന ച ഹദയേ കത്വാ വജ്ജതോ നിവാരേത്വാ അനവജ്ജേ പതിട്ഠാപേന്തേന സീലാദിധമ്മസരീരപോസനേന സംവഡ്ഢാപിതാ. യഥാഹ ഭഗവാ ഇതിവുത്തകേ ‘‘അഹമസ്മി ഭിക്ഖവേ ബ്രാഹ്മണോ…പേ… തസ്സ മേ തുമ്ഹേ പുത്താ ഓരസാ മുഖതോ ജാതാ’’തിആദി (ഇതിവു. ൧൦൦). നനു സാവകദേസിതാപി ദേസനാ അരിയഭാവാവഹാതി? സച്ചം, സാ പന തമ്മൂലികത്താ, ലക്ഖണാദിവിസേസാഭാവതോ ച ‘‘ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാ’’ ¶ ഇച്ചേവ സങ്ഖ്യം ഗതാ, തസ്മാ ഭഗവതോ ഓരസപുത്തഭാവോയേവ തേസം വത്തബ്ബോതി, ഏതേന ചതുബ്ബിധേസു പുത്തേസു അരിയസങ്ഘസ്സ അത്തജപുത്തഭാവം ദസ്സേതി. അത്തനോ കുലം പുനേന്തി സോധേന്തി, മാതാപിതൂനം വാ ഹദയം പൂരേന്തീതി പുത്താ, അത്തജാദയോ. അരിയാ പന ധമ്മതന്തിവിസോധനേന, ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തിയാ ചിത്താരാധനേന ച തപ്പടിഭാഗതായ ഭഗവതോ പുത്താ നാമ, തേസം. തസ്സ ‘‘സമൂഹ’’ന്തി പദേന സമ്ബന്ധോ.

സംകിലേസനിമിത്തം ഹുത്വാ ഗുണം മാരേതി വിബാധതീതി മാരോ, ദേവപുത്തമാരോ. സിനാതി പരേ ബന്ധതി ഏതായാതി സേനാ, മാരസ്സ സേനാ തഥാ, മാരഞ്ച മാരസേനഞ്ച മഥേന്തി വിലോഥേന്തീതി മാരസേനമഥനാ ¶ , തേസം. ‘‘മാരമാരസേനമഥനാന’’ന്തി ഹി വത്തബ്ബേപി ഏകദേസസരൂപേകസേസവസേന ഏവം വുത്തം. മാരസദ്ദസന്നിധാനേന വാ സേനാസദ്ദേന മാരസേനാ ഗഹേതബ്ബാ, ഗാഥാബന്ധവസേന ചേത്ഥ രസ്സോ. ‘‘മാരസേനമദ്ദനാന’’ന്തിപി കത്ഥചി പാഠോ, സോ അയുത്തോവ അരിയാജാതികത്താ ഇമിസ്സാ ഗാഥായ. നനു ച അരിയസാവകാനം മഗ്ഗാധിഗമസമയേ ഭഗവതോ വിയ തദന്തരായകരണത്ഥം ദേവപുത്തമാരോ വാ മാരസേനാ വാ ന അപസാദേതി, അഥ കസ്മാ ഏവം വുത്തന്തി? അപസാദേതബ്ബഭാവകാരണസ്സ വിമഥിതത്താ. തേസഞ്ഹി അപസാദേതബ്ബതായ കാരണേ സംകിലേസേ വിമഥിതേ തേപി വിമഥിതാ നാമ ഹോന്തീതി. അഥ വാ ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരമാരാനം വിയ ദേവപുത്തമാരസ്സാപി ഗുണമാരണേ സഹായഭാവൂപഗമനതോ കിലേസബലകായോ ഇധ ‘‘മാരസേനാ’’തി വുച്ചതി യഥാഹ ഭഗവാ –

‘‘കാമാ തേ പഠമാ സേനാ, ദുതിയാ അരതി വുച്ചതി;

തതിയാ ഖുപ്പിപാസാ തേ, ചതുത്ഥീ തണ്ഹാ പവുച്ചതി.

പഞ്ചമം ഥിനമിദ്ധം തേ, ഛട്ഠാ ഭീരൂ പവുച്ചതി;

സത്തമീ വിചികിച്ഛാ തേ, മക്ഖോ ഥമ്ഭോ തേ അട്ഠമോ.

ലാഭോ സിലോകോ സക്കാരോ,

മിച്ഛാലദ്ധോ ച യോ യസോ;

യോ ചത്താനം സമുക്കംസേ,

പരേ ച അവജാനതി.

ഏസാ ¶ നമുചി തേ സേനാ, കണ്ഹസ്സാഭിപ്പഹാരിനീ;

ന നം അസൂരോ ജിനാതി, ജേത്വാ ച ലഭതേ സുഖ’’ന്തി. (സു. നി. ൪൩൮; മഹാനി. ൨൮; ചൂളനി. ൪൭);

സാ ച തേഹി അരിയസാവകേഹി ദിയഡ്ഢസഹസ്സഭേദാ, അനന്തഭേദാ വാ കിലേസവാഹിനീ സതിധമ്മവിചയവീരിയസമഥാദിഗുണപഹരണീഹി ഓധിസോ മഥിതാ, വിദ്ധംസിതാ, വിഹതാ ച, തസ്മാ ‘‘മാരസേനമഥനാ’’തി വുച്ചന്തി. വിലോഥനഞ്ചേത്ഥ വിദ്ധംസനം, വിഹനനം വാ. അപിച ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരമച്ചുദേവപുത്തമാരാനം തേസം സഹായഭാവൂപഗമനതായ സേനാസങ്ഖാതസ്സ കിലേസമാരസ്സ ച മഥനതോ ‘‘മാരസേനമഥനാ’’തിപി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. ഏവഞ്ച സതി പഞ്ചമാരനിമ്മഥനഭാവേന അത്ഥോ പരിപുണ്ണോ ഹോതി. അരിയസാവകാപി ഹി സമുദയപ്പഹാനപരിഞ്ഞാവസേന ഖന്ധമാരം, സഹായവേകല്ലകരണേന ¶ സബ്ബഥാ, അപ്പവത്തികരണേന ച അഭിസങ്ഖാരമാരം, ബലവിധമനവിസയാതിക്കമനവസേന മച്ചുമാരം, ദേവപുത്തമാരഞ്ച സമുച്ഛേദപ്പഹാനവസേന സബ്ബസോ അപ്പവത്തികരണേന കിലേസമാരം മഥേന്തീതി, ഇമിനാ പന തേസം ഓരസപുത്തഭാവേ കാരണം, തീസു പുത്തേസു ച അനുജാതതം ദസ്സേതി. മാരസേനമഥനതായ ഹി തേ ഭഗവതോ ഓരസപുത്താ, അനുജാതാ ചാതി.

അട്ഠന്നന്തി ഗണനപരിച്ഛേദോ, തേനസതിപി തേസം തംതംഭേദേന അനേകസതസഹസ്സസങ്ഖ്യാഭേദേ അരിയഭാവകരമഗ്ഗഫലധമ്മഭേദേന ഇമം ഗണനപരിച്ഛേദം നാതിവത്തന്തി മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠഭാവാനതിവത്തനതോതി ദസ്സേതി. പി-സദ്ദോ, അപി-സദ്ദോ വാ പദലീളാദിനാ കാരണേന അട്ഠാനേ പയുത്തോ, സോ ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി ഏത്ഥ യോജേതബ്ബോ, തേന ന കേവലം ബുദ്ധധമ്മേയേവ, അഥ ഖോ അരിയസങ്ഘമ്പീതി സമ്പിണ്ഡേതി. യദിപി അവയവവിനിമുത്തോ സമുദായോ നാമ കോചി നത്ഥി അവയവം ഉപാദായ സമുദായസ്സ വത്തബ്ബത്താ, അവിഞ്ഞായമാനസമുദായം പന വിഞ്ഞായമാനസമുദായേന വിസേസിതുമരഹതീതി ആഹ ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി, ഏതേന ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി ഏത്ഥ ന യേന കേനചി സണ്ഠാനാദിനാ, കായസാമഗ്ഗിയാ വാ സമുദായഭാവോ, അപി തു മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠഭാവേനേവാതി വിസേസേതി. അവയവമേവ സമ്പിണ്ഡേത്വാ ഊഹിതബ്ബോ വിതക്കേതബ്ബോ, സംഊഹനിതബ്ബോ വാ സങ്ഘടിതബ്ബോതി സമൂഹോ, സോയേവ സമോഹോ വചനസിലിട്ഠതാദിനാ. ദ്വിധാപി ഹി പാഠോ യുജ്ജതി. ആരകത്താ കിലേസേഹി, അനയേ ന ഇരിയനതോ, അയേ ച ഇരിയനതോ അരിയാ നിരുത്തിനയേന ¶ . അഥ വാ സദേവകേന ലോകേന സരണന്തി അരണീയതോ ഉപഗന്തബ്ബതോ, ഉപഗതാനഞ്ച തദത്ഥസിദ്ധിതോ അരിയാ, ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേന സംഹതോ, സമഗ്ഗം വാ കമ്മം സമുദായവസേന സമുപഗതോതി സങ്ഘോ, അരിയാനം സങ്ഘോ, അരിയോ ച സോ സങ്ഘോ ച യഥാവുത്തനയേനാതി വാ അരിയസങ്ഘോ, തം അരിയസങ്ഘം. ഭഗവതോ അപരഭാഗേ ബുദ്ധധമ്മരതനാനമ്പി സമധിഗമോ സങ്ഘരതനാധീനോതി അരിയസങ്ഘസ്സ ബഹൂപകാരതം ദസ്സേതും ഇധേവ ‘‘സിരസാ വന്ദേ’’തി വുത്തം. അവസ്സഞ്ചായമത്ഥോ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബോ വിനയട്ഠകഥാദീസുപി (പാരാ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) തഥാ വുത്തത്താ. കേചി പന പുരിമഗാഥാസുപി തം പദമാനേത്വാ യോജേന്തി, തദയുത്തമേവ രതനത്തയസ്സ അസാധാരണഗുണപ്പകാസനട്ഠാനത്താ, യഥാവുത്തകാരണസ്സ ച സബ്ബേസമ്പി സംവണ്ണനാകാരാനമധിപ്പേതത്താതി.

ഇമായ പന ഗാഥായ അരിയസങ്ഘസ്സ പഭവസമ്പദാ പഹാനസമ്പദാദയോ അനേകേ ഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി. കഥം? ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താന’’ന്തി ഹി ഏതേന അരിയസങ്ഘസ്സ പഭവസമ്പദം ദസ്സേതി സമ്മാസമ്ബുദ്ധപഭവതാദീപനതോ. ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി ഏതേന പഹാനസമ്പദം സകലസംകിലേസപ്പഹാനദീപനതോ. ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി ഏതേന ഞാണസമ്പദം മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠഭാവദീപനതോ ¶ . ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി ഏതേന സഭാവസമ്പദം സബ്ബസങ്ഘാനം അഗ്ഗഭാവദീപനതോ. അഥ വാ ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താന’’ന്തി അരിയസങ്ഘസ്സ വിസുദ്ധനിസ്സയഭാവദീപനം. ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി സമ്മാഉജുഞായസാമീചിപടിപന്നഭാവദീപനം. ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി ആഹുനേയ്യാദിഭാവദീപനം. ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി അനുത്തരപുഞ്ഞക്ഖേത്തഭാവദീപനം. തഥാ ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താന’’ന്തി ഏതേന അരിയസങ്ഘസ്സ ലോകുത്തരസരണഗമനസബ്ഭാവം ദസ്സേതി. ലോകുത്തരസരണഗമനേന ഹി തേ ഭഗവതോ ഓരസപുത്താ ജാതാ. ‘‘മാരസേനമഥനാന’ന്തി ഏതേന അഭിനീഹാരസമ്പദാസിദ്ധം പുബ്ബഭാഗസമ്മാപടിപത്തിം ദസ്സേതി. കതാഭിനീഹാരാ ഹി സമ്മാപടിപന്നാ മാരം, മാരസേനം വാ അഭിവിജിനന്തി. ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി ഏതേന വിദ്ധസ്തവിപക്ഖേ സേക്ഖാസേക്ഖധമ്മേ ദസ്സേതി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന മഗ്ഗഫലധമ്മാനം ദസ്സിതത്താ. ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി ഏതേന അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യഭാവം ദസ്സേതി അനുത്തരപുഞ്ഞക്ഖേത്തഭാവസ്സ ദസ്സിതത്താ. സരണഗമനഞ്ച സാവകാനം സബ്ബഗുണസ്സ ആദി, സപുബ്ബഭാഗപടിപദാ സേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ മജ്ഝേ, അസേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ ¶ പരിയോസാനന്തിആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണാ സങ്ഖേപതോ സബ്ബേപി അരിയസങ്ഘഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തീതി.

ഏവം ഗാഥാത്തയേന സങ്ഖേപതോ സകലഗുണസംകിത്തനമുഖേന രതനത്തയസ്സ പണാമം കത്വാ ഇദാനി തം നിപച്ചകാരം യഥാധിപ്പേതപയോജനേ പരിണാമേന്തോ ‘‘ഇതി മേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ നിദസ്സനേ. തേന ഗാഥാത്തയേന യഥാവുത്തനയം നിദസ്സേതി. മേതി അത്താനം കരണവചനേന കത്തുഭാവേന നിദ്ദിസതി. തസ്സ ‘‘യം പുഞ്ഞം മയാ ലദ്ധ’’ന്തി പാഠസേസേന സമ്ബന്ധോ, സമ്പദാനനിദ്ദേസോ വാ ഏസോ, ‘‘അത്ഥീ’’തി പാഠസേസോ, സാമിനിദ്ദേസോ വാ ‘‘യം മമ പുഞ്ഞം വന്ദനാമയ’’ന്തി. പസീദീയതേ പസന്നാ, താദിസാ മതി പഞ്ഞാ, ചിത്തം വാ യസ്സാതി പസന്നമതി, അഞ്ഞപദലിങ്ഗപ്പധാനത്താ ഇമസ്സ സമാസപദസ്സ ‘‘പസന്നമതിനോ’’തി വുത്തം. രതിം നയതി, ജനേതി, വഹതീതി വാ രതനം, സത്തവിധം, ദസവിധം വാ രതനം, തമിവ ഇമാനീതി നേരുത്തികാ. സദിസകപ്പനമഞ്ഞത്ര പന യഥാവുത്തവചനത്ഥേനേവ ബുദ്ധാദീനം രതനഭാവോ യുജ്ജതി. തേസഞ്ഹി ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൧൫൭, ൨൫൫) യഥാഭൂതഗുണേ ആവജ്ജന്തസ്സ അമതാധിഗമഹേതുഭൂതം അനപ്പകം പീതിപാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി. യഥാഹ –

‘‘യസ്മിം മഹാനാമ സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന ദോസ…പേ… ന മോഹ…പേ… ഉജുഗതമേവസ്സ തസ്മിം സമയേ ചിത്തം ഹോതി തഥാഗതം ആരബ്ഭ. ഉജുഗതചിത്തോ ഖോ പന മഹാനാമ അരിയസാവകോ ¶ ലഭതി അത്ഥവേദം, ലഭതി ധമ്മവേദം, ലഭതി ധമ്മൂപസംഹിതം പാമോജ്ജം, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതീ’’തിആദി (അ. നി. ൬.൧൦; ൧൧.൧൧).

ചിത്തീകതാദിഭാവോ വാ രതനട്ഠോ. വുത്തഞ്ഹേതം അട്ഠകഥാസു –

‘‘ചിത്തീകതം മഹഗ്ഘഞ്ച, അതുലം ദുല്ലഭദസ്സനം;

അനോമസത്തപരിഭോഗം, രതനം തേന വുച്ചതീ’’തി. (ഖു. പാ. അട്ഠ. ൬.൩; ഉദാന. അട്ഠ. ൪൭; ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൩; സു. നി. ൧.൨൨൬; മഹാനി. അട്ഠ. ൧.൨൨൬);

ചിത്തീകതഭാവാദയോ ച അനഞ്ഞസാധാരണാ സാതിസയതോ ബുദ്ധാദീസുയേവ ലബ്ഭന്തീതി. വിത്ഥാരോ രതനസുത്തവണ്ണനായം (ഖു. പാ. അട്ഠ. ൬.൩; സു. നി. അട്ഠ. ൧.൨൨൬) ഗഹേതബ്ബോ. അയമത്ഥോ ¶ പന നിബ്ബചനത്ഥവസേന ന വുത്തോ, അഥ കേനാതി ചേ? ലോകേ രതനസമ്മതസ്സ വത്ഥുനോ ഗരുകാതബ്ബതാദിഅത്ഥവസേനാതി സദ്ദവിദൂ. സാധൂനഞ്ച രമനതോ, സംസാരണ്ണവാ ച തരണതോ, സുഗതിനിബ്ബാനഞ്ച നയനതോ രതനം തുല്യത്ഥസമാസവസേന, അലമതിപപഞ്ചേന. ഏകസേസപകപ്പനേന, പുഥുവചനനിബ്ബചനേന വാ രതനാനി. തിണ്ണം സമൂഹോ, തീണി വാ സമാഹടാനി, തയോ വാ അവയവാ അസ്സാതി തയം, രതനാനമേവ തയം, നാഞ്ഞേസന്തി രതനത്തയം. അവയവവിനിമുത്തസ്സ പന സമുദായസ്സ അഭാവതോ തീണി ഏവ രതനാനി തഥാ വുച്ചന്തി, ന സമുദായമത്തം, സമുദായാപേക്ഖായ പന ഏകവചനം കതം. വന്ദീയതേ വന്ദനാ, സാവ വന്ദനാമയം യഥാ ‘‘ദാനമയം സീലമയ’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൩൦൫; ഇതിവു. ൬൦; നേത്തി. ൩൩). വന്ദനാ ചേത്ഥ കായവാചാചിത്തേഹി തിണ്ണം രതനാനം ഗുണനിന്നതാ, ഥോമനാ വാ. അപിച തസ്സാ ചേതനായ സഹജാതാദോപകാരേകോ സദ്ധാപഞ്ഞാസതിവീരിയാദിസമ്പയുത്തധമ്മോ വന്ദനാ, തായ പകതന്തി വന്ദനാമയം യഥാ ‘‘സോവണ്ണമയം രൂപിയമയ’’ന്തി, അത്ഥതോ പന യഥാവുത്തചേതനാവ. രതനത്തയേ, രതനത്തയസ്സ വാ വന്ദനാമയം രതനത്തയവന്ദനാമയം. പുജ്ജഭവഫലനിബ്ബത്തനതോ പുഞ്ഞം നിരുത്തിനയേന, അത്തനോ കാരകം, സന്താനം വാ പുനാതി വിസോധേതീതി പുഞ്ഞം, സകമ്മകത്താ ധാതുസ്സ കാരിതവസേന അത്ഥവിവരണം ലബ്ഭതി, സദ്ദനിപ്ഫത്തി പന സുദ്ധവസേനേവാതി സദ്ദവിദൂ.

തംതംസമ്പത്തിയാ വിബന്ധനവസേന സത്തസന്താനസ്സ അന്തരേ വേമജ്ഝേ ഏതി ആഗച്ഛതീതി അന്തരായോ, ദിട്ഠധമ്മികാദിഅനത്ഥോ. പണാമപയോജനേ വുത്തവിധിനാ സുട്ഠു വിഹതോ വിദ്ധസ്തോ അന്തരായോ അസ്സാതി സുവിഹതന്തരായോ. വിഹനനഞ്ചേത്ഥ തദുപ്പാദകഹേതുപരിഹരണവസേന തേസം അന്തരായാനമനുപ്പത്തികരണന്തി ¶ ദട്ഠബ്ബം. ഹുത്വാതി പുബ്ബകാലകിരിയാ, തസ്സ ‘‘അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. തസ്സാതി യം-സദ്ദേന ഉദ്ദിട്ഠസ്സ വന്ദനാമയപുഞ്ഞസ്സ. ആനുഭാവേനാതി ബലേന.

‘‘തേജോ ഉസ്സാഹമന്താ ച, പഭൂ സത്തീതി പഞ്ചിമേ;

‘ആനുഭാവോ’തി വുച്ചന്തി, ‘പഭാവോ’തി ച തേ വദേ’’തി. –

വുത്തേസു ഹി അത്ഥേസു ഇധ സത്തിയം വത്തതി. അനു പുനപ്പുനം തംസമങ്ഗിം ഭാവേതി വഡ്ഢേതീതി ഹി അനുഭാവോ, സോയേവ ആനുഭാവോതി ഉദാനട്ഠകഥായം ¶ , അത്ഥതോ പന യഥാലദ്ധസമ്പത്തിനിമിത്തകസ്സ പുരിമകമ്മസ്സ ബലാനുപ്പദാനവസസങ്ഖാതാ വന്ദനാമയപുഞ്ഞസ്സ സത്തിയേവ, സാ ച സുവിഹതന്തരായതായ കരണം, ഹേതു വാ സമ്ഭവതി.

ഏത്ഥ പന ‘‘പസന്നമതിനോ’’തി ഏതേന അത്തനോ പസാദസമ്പത്തിം ദസ്സേതി. ‘‘രതനത്തയവന്ദനാമയ’’ന്തി ഏതേന രതനത്തയസ്സ ഖേത്തഭാവസമ്പത്തിം, തതോ ച തസ്സ പുഞ്ഞസ്സ അത്തനോ പസാദസമ്പത്തിയാ, രതനത്തയസ്സ ച ഖേത്തഭാവസമ്പത്തിയാതി ദ്വീഹി അങ്ഗേഹി അത്ഥസംവണ്ണനായ ഉപഘാതകഉപദ്ദവാനം വിഹനനേ സമത്ഥതം ദീപേതി. ചതുരങ്ഗസമ്പത്തിയാ ദാനചേതനാ വിയ ഹി ദ്വയങ്ഗസമ്പത്തിയാ പണാമചേതനാപി അന്തരായവിഹനനേന ദിട്ഠധമ്മികാതി.

ഏവം രതനത്തയസ്സ നിപച്ചകാരകരണേ പയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യസ്സാ ധമ്മദേസനായ അത്ഥം സംവണ്ണേതുകാമോ, തദപി സംവണ്ണേതബ്ബധമ്മഭാവേന ദസ്സേത്വാ ഗുണാഭിത്ഥവനവിസേസേന അഭിത്ഥവേതും ‘‘ദീഘസ്സാ’’തിആദിമാഹ. അയഞ്ഹി ആചരിയസ്സ പകതി, യദിദം തംതംസംവണ്ണനാസു ആദിതോ തസ്സ തസ്സ സംവണ്ണേതബ്ബധമ്മസ്സ വിസേസഗുണകിത്തനേന ഥോമനാ. തഥാ ഹി തേസു തേസു പപഞ്ചസൂദനീസാരത്ഥപകാസനീമനോരഥപൂരണീഅട്ഠസാലിനീആദീസു യഥാക്കമം ‘‘പരവാദമഥനസ്സ, ഞാണപ്പഭേദജനനസ്സ, ധമ്മകഥികപുങ്ഗവാനം വിചിത്തപടിഭാനജനനസ്സ,

തസ്സ ഗമ്ഭീരഞാണേഹി, ഓഗാള്ഹസ്സ അഭിണ്ഹസോ;

നാനാനയവിചിത്തസ്സ, അഭിധമ്മസ്സ ആദിതോ’’തി. ആദിനാ –

ഥോമനാ കതാ. തത്ഥ ദീഘസ്സാതി ദീഘനാമകസ്സ. ദീഘസുത്തങ്കിതസ്സാതി ദീഘേഹി അഭിആയതവചനപ്പബന്ധവന്തേഹി സുത്തേഹി ലക്ഖിതസ്സ, അനേന ‘‘ദീഘോ’’തി അയം ഇമസ്സ ആഗമസ്സ ¶ അത്ഥാനുഗതാ സമഞ്ഞാതി ദസ്സേതി. നനു ച സുത്താനിയേവ ആഗമോ, കഥം സോ തേഹി അങ്കീയതീതി? സച്ചമേതം പരമത്ഥതോ, പഞ്ഞത്തിതോ പന സുത്താനി ഉപാദായ ആഗമഭാവസ്സ പഞ്ഞത്തത്താ അവയവേഹി സുത്തേഹി അവയവീഭൂതോ ആഗമോ അങ്കീയതി. യഥേവ ഹി അത്ഥബ്യഞ്ജനസമുദായേ ‘‘സുത്ത’’ന്തി വോഹാരോ, ഏവം സുത്തസമുദായേ ആഗമവോഹാരോതി. പടിച്ചസമുപ്പാദാദിനിപുണത്ഥഭാവതോ നിപുണസ്സ. ആഗച്ഛന്തി അത്തത്ഥപരത്ഥാദയോ ഏത്ഥ, ഏതേന, ഏതസ്മാതി വാ ആഗമോ, ഉത്തമട്ഠേന, പത്ഥനീയട്ഠേന ച സോ വരോതി ¶ ആഗമവരോ. അപിച ആഗമസമ്മതേഹി ബാഹിരകപവേദിതേഹി ഭാരതപുരാണകഥാനരസീഹപുരാണകഥാദീഹി വരോതിപി ആഗമവരോ, തസ്സ. ബുദ്ധാനമനുബുദ്ധാ ബുദ്ധാനുബുദ്ധാ, ബുദ്ധാനം സച്ചപടിവേധം അനുഗമ്മ പടിവിദ്ധസച്ചാ അഗ്ഗസാവകാദയോ അരിയാ, തേഹി അത്ഥസംവണ്ണനാവസേന, ഗുണസംവണ്ണനാവസേന ച സംവണ്ണിതോതി തഥാ. അഥ വാ ബുദ്ധാ ച അനുബുദ്ധാ ച, തേഹി സംവണ്ണിതോ യഥാവുത്തനയേനാതി തഥാ, തസ്സ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനേവ ഹി തിണ്ണമ്പി പിടകാനം അത്ഥസംവണ്ണനാക്കമോ ഭാസിതോ, തതോ പരം സങ്ഗായനാദിവസേന സാവകേഹീതി ആചരിയാ വദന്തി. വുത്തഞ്ച മജ്ഝിമാഗമട്ഠകഥായ ഉപാലിസുത്തവണ്ണനായം ‘‘വേയ്യാകരണസ്സാതി വിത്ഥാരേത്വാ അത്ഥദീപകസ്സ. ഭഗവതാ ഹി അബ്യാകതം തന്തിപദം നാമ നത്ഥി, സബ്ബേസംയേവ അത്ഥോ കഥിതോ’’തി (മ. നി. അട്ഠ. ൩.൭൬). സദ്ധാവഹഗുണസ്സാതി ബുദ്ധാദീസു പസാദാവഹഗുണസ്സ. നനു ച സബ്ബമ്പി ബുദ്ധവചനം തേപിടകം സദ്ധാവഹഗുണമേവ, അഥ കസ്മാ അയമഞ്ഞസാധാരണഗുണേന ഥോമിതോതി? സാതിസയതോ ഇമസ്സ തഗ്ഗുണസമ്പന്നത്താ. അയഞ്ഹി ആഗമോ ബ്രഹ്മജാലാദീസു സീലദിട്ഠാദീനം അനവസേസനിദ്ദേസാദിവസേന, മഹാപദാനാദീസു (ദീ. നി. ൨.൩) പുരിമബുദ്ധാനമ്പി ഗുണനിദ്ദേസാദിവസേന, പാഥികസുത്താദീസു (ദീ. നി. ൩.൧.൪) തിത്ഥിയേ മദ്ദിത്വാ അപ്പടിവത്തിയസീഹനാദനദനാദിവസേന, അനുത്തരിയസുത്താദീസു വിസേസതോ ബുദ്ധഗുണവിഭാവനേന രതനത്തയേ സാതിസയം സദ്ധം ആവഹതീതി.

ഏവം സംവണ്ണേതബ്ബധമ്മസ്സ അഭിത്ഥവനമ്പി കത്വാ ഇദാനി സംവണ്ണനായ സമ്പതി വക്ഖമാനായ ആഗമനവിസുദ്ധിം ദസ്സേതും ‘‘അത്ഥപ്പകാസനത്ഥ’’ന്തിആദിമാഹ. ഇമായ ഹി ഗാഥായ സങ്ഗീതിത്തയമാരുള്ഹദീഘാഗമട്ഠകഥാതോവ സീഹളഭാസാമത്തം വിനാ അയം വക്ഖമാനസംവണ്ണനാ ആഗതാ, നാഞ്ഞതോ, തദേവ കാരണം കത്വാ വത്തബ്ബാ, നാഞ്ഞന്തി അത്തനോ സംവണ്ണനായ ആഗമനവിസുദ്ധിം ദസ്സേതി. അപരോ നയോ – പരമനിപുണഗമ്ഭീരം ബുദ്ധവിസയമാഗമവരം അത്തനോ ബലേനേവ വണ്ണയിസ്സാമീതി അഞ്ഞേഹി വത്തുമ്പി അസക്കുണേയ്യത്താ സംവണ്ണനാനിസ്സയം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അത്ഥപ്പകാസനത്ഥ’’ന്തിആദി. ഇമായ ഹി പുബ്ബാചരിയാനുഭാവം നിസ്സായേവ തസ്സ അത്ഥം വണ്ണയിസ്സാമീതി അത്തനോ സംവണ്ണനാനിസ്സയം ദസ്സേതി. തത്ഥ ‘‘അത്ഥപ്പകാസനത്ഥ’’ന്തി പാഠത്ഥോ, സഭാവത്ഥോ, ഞേയ്യത്ഥോ, പാഠാനുരൂപത്ഥോ, തദനുരൂപത്ഥോ, സാവസേസത്ഥോ, നിവരസേസത്ഥോ, നീതത്ഥോ, നേയ്യത്ഥോതിആദിനാ ¶ ¶ അനേകപ്പകാരസ്സ അത്ഥസ്സ പകാസനത്ഥായ, പകാസനായ വാ. ഗാഥാബന്ധസമ്പത്തിയാ ദ്വിഭാവോ. അത്ഥോ കഥീയതി ഏതായാതി അത്ഥകഥാ, സായേവ അട്ഠകഥാ ത്ഥ-കാരസ്സ ട്ഠ-കാരം കത്വാ യഥാ ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൭; ൨.൮), അയഞ്ച സസഞ്ഞോഗവിധി അരിയാജാതിഭാവതോ. അക്ഖരചിന്തകാപി ഹി ‘‘തഥാനംട്ഠ യുഗ’’ന്തി ലക്ഖണം വത്വാ ഇദമേവുദാഹരന്തി.

യായ’ത്ഥമഭിവണ്ണേന്തി, ബ്യഞ്ജനത്ഥപദാനുഗം;

നിദാനവത്ഥുസമ്ബന്ധം, ഏസാ അട്ഠകഥാ മതാ.

ആദിതോതിആദിമ്ഹി പഠമസങ്ഗീതിയം. ഛളഭിഞ്ഞതായ പരമേന ചിത്തവസീഭാവേന സമന്നാഗതത്താ, ഝാനാദീസു പഞ്ചവസിതാ സബ്ഭാവതോ ച വസിനോ, ഥേരാ മഹാകസ്സപാദയോ, തേസം സതേഹി പഞ്ചഹി. യാ സങ്ഗീതാതി യാ അട്ഠകഥാ അത്ഥം പകാസേതും യുത്തട്ഠാനേ ‘‘അയമേതസ്സ അത്ഥോ, അയമേതസ്സ അത്ഥോ’’തി സങ്ഗഹേത്വാ വുത്താ. അനുസങ്ഗീതാ ച പച്ഛാപീതി ന കേവലം പഠമസങ്ഗീതിയമേവ, അഥ ഖോ പച്ഛാ ദുതിയതതിയസങ്ഗീതീസുപി. ന ച പഞ്ചഹി വസിസതേഹി ആദിതോ സങ്ഗീതായേവ, അപി തു യസത്ഥേരാദീഹി അനുസങ്ഗീതാ ചാതി സഹ സമുച്ചയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സമുച്ചയദ്വയഞ്ഹി പച്ചേകം കിരിയാകാലം സമുച്ചിനോതി.

അഥ പോരാണട്ഠകഥായ വിജ്ജമാനായ കിമേതായ അധുനാ പുന കതായ സംവണ്ണനായാതി പുനരുത്തിയാ, നിരത്ഥകതായ ച ദോസം സമനുസ്സരിത്വാ തം പരിഹരന്തോ ‘‘സീഹളദീപ’’ന്തിആദിമാഹ. തം പരിഹരണേനേവ ഹി ഇമിസ്സാ സംവണ്ണനായ നിമിത്തം ദസ്സേതി. തത്ഥ സീഹം ലാതി ഗണ്ഹാതീതി സീഹളോ ല-കാരസ്സ ള-കാരം കത്വാ യഥാ ‘‘ഗരുളോ’’തി. തസ്മിം വംസേ ആദിപുരിസോ സീഹകുമാരോ, തബ്ബംസജാതാ പന തമ്ബപണ്ണിദീപേ ഖത്തിയാ, സബ്ബേപി ച ജനാ തദ്ധിതവസേന, സദിസവോഹാരേന വാ സീഹളാ, തേസം നിവാസദീപോപി തദ്ധിതവസേന, ഠാനീനാമേന വാ ‘‘സീഹളോ’’തി വേദിതബ്ബോ. ജലമജ്ഝേ ദിപ്പതി, ദ്വിധാ വാ ആപോ ഏത്ഥ സന്ദതീതി ദിപോ, സോയേവ ദീപോ, ഭേദാപേക്ഖായ തേസം ദീപോതി തഥാ. പനസദ്ദോ അരുചിസംസൂചനേ, തേന കാമഞ്ച സാ സങ്ഗീതിത്തയമാരുള്ഹാ, തഥാപി പുന ഏവംഭൂതാതി അരുചിയഭാവം സംസൂചേതി. തദത്ഥസമ്ബന്ധതായ പന പുരിമഗാഥായ ‘‘കാമഞ്ച സങ്ഗീതാ ¶ അനുസങ്ഗീതാ ചാ’’തി സാനുഗ്ഗഹത്ഥയോജനാ സമ്ഭവതി. അഞ്ഞത്ഥാപി ഹി തഥാ ദിസ്സതീതി. ആഭതാതി ജമ്ബുദീപതോ ആനീതാ. അഥാതി സങ്ഗീതികാലതോ പച്ഛാ, ഏവം സതി ആഭതപദേന സമ്ബന്ധോ. അഥാതി വാ മഹാമഹിന്ദത്ഥേരേനാഭതകാലതോ പച്ഛാ, ഏവം സതി ഠപിതപദേന സമ്ബന്ധോ. സാ ഹി ധമ്മസങ്ഗാഹകത്ഥേരേഹി പഠമം തീണി പിടകാനി സങ്ഗായിത്വാ തസ്സ അത്ഥസംവണ്ണനാനുരൂപേനേവ വാചനാമഗ്ഗം ¶ ആരോപിതത്താ തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹായേവ, തതോ പച്ഛാ ച മഹാമഹിന്ദത്ഥേരേന തമ്ബപണ്ണിദീപമാഭതാ, പച്ഛാ പന തമ്ബപണ്ണിയേഹി മഹാഥേരേഹി നികായന്തരലദ്ധിസങ്കരപരിഹരണത്ഥം സീഹളഭാസായ ഠപിതാതി. ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരോ പന പച്ഛിമസമ്ബന്ധമേവ ദുദ്ദസത്താ പകാസേതി. തഥാ ‘‘ദീപവാസീനമത്ഥായാ’’തി ഇദമ്പി ‘‘ഠപിതാ’’തി ച ‘‘അപനേത്വാ ആരോപേന്തോ’’തി ച ഏതേഹി പദേഹി സമ്ബജ്ഝിതബ്ബം. ഏകപദമ്പി ഹി ആവുത്തിയാദിനയേഹി അനേകത്ഥസമ്ബന്ധമുപഗച്ഛതി. പുരിമസമ്ബന്ധേന ചേത്ഥ സീഹളദീപവാസീനമത്ഥായ നികായന്തരലദ്ധിസങ്കരപരിഹരണേന സീഹളഭാസായ ഠപിതാതി തമ്ബപണ്ണിയത്ഥേരേഹി ഠപനപയോജനം ദസ്സേതി. പച്ഛിമസമ്ബന്ധേന പന ഇമായ സംവണ്ണനായ ജമ്ബുദീപവാസീനം, അഞ്ഞദീപവാസീനഞ്ച അത്ഥായ സീഹളഭാസാപനയനസ്സ, തന്തിനയാനുച്ഛവികഭാസാരോപനസ്സ ച പയോജനന്തി. മഹാഇസ്സരിയത്താ മഹിന്ദോതി രാജകുമാരകാലേ നാമം, പച്ഛാ പന ഗുണമഹന്തതായ മഹാമഹിന്ദോതി വുച്ചതി. സീഹളഭാസാ നാമ അനേകക്ഖരേഹി ഏകത്ഥസ്സാപി വോഹരണതോ പരേസം വോഹരിതും അതിദുക്കരാ കഞ്ചുകസദിസാ സീഹളാനം സമുദാചിണ്ണാ ഭാസാ.

ഏവം ഹോതു പോരാണട്ഠകഥായ, അധുനാ കരിയമാനാ പന അട്ഠകഥാ കഥം കരീയതീതി അനുയോഗേ സതി ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ കരണപ്പകാരം ദസ്സേതുമാഹ ‘‘അപനേത്വാനാ’’തിആദി. തത്ഥ തതോ മൂലട്ഠകഥാതോ സീഹളഭാസം അപനേത്വാ പോത്ഥകേ അനാരോപിതഭാവേന നിരങ്കരിത്വാതി സമ്ബന്ധോ, ഏതേന അയം വക്ഖമാനാ അട്ഠകഥാ സങ്ഗീതിത്തയമാരോപിതായ മൂലട്ഠകഥായ സീഹളഭാസാപനയനമത്തമഞ്ഞത്ര അത്ഥതോ സംസന്ദതി ചേവ സമേതി ച യഥാ ‘‘ഗങ്ഗോദകേന യമുനോദക’’ന്തി ദസ്സേതി. ‘‘മനോരമ’’ മിച്ചാദീനി ‘‘ഭാസ’’ന്തി ഏതസ്സ സഭാവനിരുത്തിഭാവദീപകാനി വിസേസനാനി. സഭാവനിരുത്തിഭാവേന ഹി പണ്ഡിതാനം മനം രമയതീതി മനോരമാ. തനോതി അത്ഥമേതായ, തനീയതി വാ അത്ഥവസേന വിവരീയതി, വട്ടതോ വാ സത്തേ താരേതി ¶ , നാനാത്ഥവിസയം വാ കങ്ഖം തരന്തി ഏതായാതി തന്തി, പാളി. തസ്സാ നയസങ്ഖാതായ ഗതിയാ ഛവിം ഛായം അനുഗതാതി തന്തിനയാനുച്ഛവികാ. അസഭാവനിരുത്തിഭാസന്തരസംകിണ്ണദോസവിരഹിതതായ വിഗതദോസാ, താദിസം സഭാവനിരുത്തിഭൂതം –

‘‘സാ മാഗധീ മൂലഭാസാ, നരാ യായാ’ദികപ്പികാ;

ബ്രഹ്മാനോ ചസ്സുതാലാപാ, സമ്ബുദ്ധാ ചാപി ഭാസരേ’’തി. –

വുത്തം പാളിഗതിഭാസം പോത്ഥകേ ലിഖനവസേന ആരോപേന്തോതി അത്ഥോ, ഇമിനാ സദ്ദദോസാഭാവമാഹ.

സമയം ¶ അവിലോമേന്തോതി സിദ്ധന്തമവിരോധേന്തോ, ഇമിനാ പന അത്ഥദോസാഭാവമാഹ. അവിരുദ്ധത്താ ഏവ ഹി തേ ഥേരവാദാപി ഇധ പകാസയിസ്സന്തി. കേസം പന സമയന്തി ആഹ ‘‘ഥേരാന’’ന്തിആദി, ഏതേന രാഹുലാചരിയാദീനം ജേതവനവാസീഅഭയഗിരിവാസീനികായാനം സമയം നിവത്തേതി. ഥിരേഹി സീലസുതഝാനവിമുത്തിസങ്ഖാതേഹി ഗുണേഹി സമന്നാഗതാതി ഥേരാ. യഥാഹ ‘‘ചത്താരോമേ ഭിക്ഖവേ ഥേരകരണാ ധമ്മാ. കതമേ ചത്താരോ? ഇധ ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖു സീലവാ ഹോതീ’’തിആദി (അ. നി. ൪.൨൨). അപിച സച്ചധമ്മാദീഹി ഥിരകരണേഹി സമന്നാഗതത്താ ഥേരാ. യഥാഹ ധമ്മരാജാ ധമ്മപദേ –

‘‘യമ്ഹി സച്ചഞ്ച ധമ്മോ ച, അഹിംസാ സംയമോ ദമോ;

സ വേ വന്തമലോ ധീരോ, ‘ഥേരോ’ഇതി പവുച്ചതീ’’തി. (ധ. പ. ൨൬൦);

തേസം. മഹാകസ്സപത്ഥേരാദീഹി ആഗതാ ആചരിയപരമ്പരാ ഥേരവംസോ, തപ്പരിയാപന്നാ ഹുത്വാ ആഗമാധിഗമസമ്പന്നത്താ പഞ്ഞാപജ്ജോതേന തസ്സ സമുജ്ജലനതോ തം പകാരേന ദീപേന്തി, തസ്മിം വാ പദീപസദിസാതി ഥേരവംസപദിപാ. വിവിധേന ആകാരേന നിച്ഛീയതീതി വിനിച്ഛയോ, ഗണ്ഠിട്ഠാനേസു ഖീലമദ്ദനാകാരേന പവത്താ വിമതിച്ഛേദനീകഥാ, സുട്ഠു നിപുണോ സണ്ഹോ വിനിച്ഛയോ ഏതേസന്തി സുനിപുണവിനിച്ഛയാ. അഥ വാ വിനിച്ഛിനോതീതി വിനിച്ഛയോ, യഥാവുത്തവിസയം ഞാണം, സുട്ഠു നിപുണോ ഛേകോ വിനിച്ഛയോ ഏതേസന്തി സുനിപുണവിനിച്ഛയാ. മഹാമേഘവനേ ഠിതോ വിഹാരോ മഹാവിഹാരോ, യോ സത്ഥു മഹാബോധിനാ വിരോചതി, തസ്മിം വസനസീലാ മഹാവിഹാരവാസിനോ ¶ , താദിസാനം സമയം അവിലോമേന്തോതി അത്ഥോ, ഏതേന മഹാകസ്സപാദിഥേരപരമ്പരാഗതോ, തതോയേവ അവിപരിതോ സണ്ഹസുഖുമോ വിനിച്ഛയോതി മഹാവിഹാരവാസീനം സമയസ്സ പമാണഭൂതതം പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനവസേന ദസ്സേതി.

ഹിത്വാ പുനപ്പുനഭതമത്ഥന്തി ഏകത്ഥ വുതമ്പി പുന അഞ്ഞത്ഥ ആഭതമത്ഥം പുനരുത്തിഭാവതോ, ഗന്ഥഗരുകഭാവതോ ച ചജിത്വാ തസ്സ ആഗമവരസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീതി അത്ഥോ.

ഏവം കരണപ്പകാരമ്പി ദസ്സേത്വാ ‘‘ദീപവാസീനമത്ഥായാ’’തി വുത്തപ്പയോജനതോ അഞ്ഞമ്പി സംവണ്ണനായ പയോജനം ദസ്സേതും ‘‘സുജനസ്സ ചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുജനസ്സ ചാതി ച-സദ്ദോ സമുച്ചയത്ഥോ, തേന ന കേവലം ജമ്ബുദീപവാസീനമേവ അത്ഥായ, അഥ ഖോ സാധുജനതോസനത്ഥഞ്ചാതി സമുച്ചിനോതി. തേനേവ ച തമ്ബപണ്ണിദീപവാസീനമ്പി അത്ഥായാതി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ ഹോതി ഉഗ്ഗഹണാദിസുകരതായ തേസമ്പി ബഹൂപകാരത്താ. ചിരട്ഠിതത്ഥഞ്ചാതി ഏത്ഥാപി ച-സദ്ദോ ന കേവലം തദുഭയത്ഥമേവ, അപി തു തിവിധസ്സാപി സാസനധമ്മസ്സ, പരിയത്തിധമ്മസ്സ വാ പഞ്ചവസ്സസഹസ്സപരിമാണം ¶ ചിരകാലം ഠിതത്ഥഞ്ചാതി സമുച്ചയത്ഥമേവ ദസ്സേതി. പരിയത്തിധമ്മസ്സ ഹി ഠിതിയാ പടിപത്തിധമ്മപടിവേധധമ്മാനമ്പി ഠിതി ഹോതി തസ്സേവ തേസം മൂലഭാവതോ. പരിയത്തിധമ്മോ പന സുനിക്ഖിത്തേന പദബ്യഞ്ജനേന, തദത്ഥേന ച ചിരം സമ്മാ പതിട്ഠാതി, സംവണ്ണനായ ച പദബ്യഞ്ജനം അവിപരീതം സുനിക്ഖിത്തം, തദത്ഥോപി അവിപരീതോ സുനിക്ഖിത്തോ ഹോതി, തസ്മാ സംവണ്ണനായ അവിപരീതസ്സ പദബ്യഞ്ജനസ്സ, തദത്ഥസ്സ ച സുനിക്ഖിത്തസ്സ ഉപായഭാവമുപാദായ വുത്തം ‘‘ചിരട്ഠിതത്ഥഞ്ച ധമ്മസ്സാ’’തി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ –

‘‘ദ്വേമേ ഭിക്ഖവേ ധമ്മാ സദ്ധമ്മസ്സ ഠിതിയാ അസമ്മോസായ അനന്തരധാനായ സംവത്തന്തി. കതമേ ദ്വേ? സുനിക്ഖിത്തഞ്ച പദബ്യഞ്ജനം, അത്ഥോ ച സുനീതോ, ഇമേ ഖോ…പേ… സംവത്തന്തീ’’തിആദി (അ. നി. ൨.൨൧).

ഏവം പയോജനമ്പി ദസ്സേത്വാ വക്ഖമാനായ സംവണ്ണനായ മഹത്തപരിച്ചാഗേന ഗന്ഥഗരുകഭാവം പരിഹരിതുമാഹ ‘‘സീലകഥാ’’തിആദി. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘ന തം വിചരയിസ്സാമീ’’തി. അപരോ നയോ – യദട്ഠകഥം കത്തുകാമോ, തദേകദേസഭാവേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ ഗഹേതബ്ബോതി കഥികാനം ഉപദേസം കരോന്തോ ¶ തത്ഥ വിചാരിതധമ്മേ ഉദ്ദേസവസേന ദസ്സേതുമാഹ ‘‘സീലകഥാ’’തിആദി. തത്ഥ സീലകഥാതി ചാരിത്തവാരിത്താദിവസേന സീലവിത്ഥാരകഥാ. ധുതധമ്മാതി പിണ്ഡപാതികങ്ഗാദയോ തേരസ കിലേസധുനനകധമ്മാ. കമ്മട്ഠാനാനീതി ഭാവനാസങ്ഖാതസ്സ യോഗകമ്മസ്സ പവത്തിട്ഠാനത്താ കമ്മട്ഠാനനാമാനി ധമ്മജാതാനി. താനി പന പാളിയമാഗതാനി അട്ഠതിം സേവ ന ഗഹേതബ്ബാനി, അഥ ഖോ അട്ഠകഥായമാഗതാനിപി ദ്വേതി ഞാപേതും ‘‘സബ്ബാനിപീ’’തി വുത്തം. ചരി യാവിധാനസഹിതോതി രാഗചരിതാദീനം സഭാവാദിവിധാനേന സഹ പവത്തോ, ഇദം പന ‘‘ഝാനസമാപത്തിവിത്ഥാരോ’’തി ഇമസ്സ വിസേസനം. ഏത്ഥ ച രൂപാവചരജ്ഝാനാനി ഝാനം, അരൂപാവചരജ്ഝാനാനി സമാപത്തി. തദുഭയമ്പി വാ പടിലദ്ധമത്തം ഝാനം, സമാപജ്ജനവസീഭാവപ്പത്തം സമാപത്തി. അപിച തദപി ഉഭയം ഝാനമേവ, ഫലസമാപത്തിനിരോധസമാപത്തിയോ പന സമാപത്തി, താസം വിത്ഥാരോതി അത്ഥോ.

ലോകിയലോകുത്തരഭേദാനം ഛന്നമ്പി അഭിഞ്ഞാനം ഗഹണത്ഥം ‘‘സബ്ബാ ച അഭിഞ്ഞായോ’’തി വുത്തം. ഞാണവിഭങ്ഗാദീസു (വിഭ. ൭൫൧) ആഗതനയേന ഏകവിധാദിനാ ഭേദേന പഞ്ഞായ സങ്കലയിത്വാ സമ്പിണ്ഡേത്വാ, ഗണേത്വാ വാ വിനിച്ഛയനം പഞ്ഞാസങ്കലനവിനിച്ഛയോ. അരിയാനീതി ബുദ്ധാദീഹി അരിയേഹി പടിവിജ്ഝിതബ്ബത്താ, അരിയഭാവസാധകത്താ വാ അരിയാനി ഉത്തരപദലോപേന. അവിതഥഭാവേന വാ അരണീയത്താ, അവഗന്തബ്ബത്താ അരിയാനി, ‘‘സച്ചാനീ’’തിമസ്സ വിസേസനം.

ഹേതാദിപച്ചയധമ്മാനം ¶ ഹേതുപച്ചയാദിഭാവേന പച്ചയുപ്പന്നധമ്മാനമുപകാരകതാ പച്ചയാകാരോ, തസ്സ ദേസനാ തഥാ, പടിച്ചസമുപ്പാദകഥാതി അത്ഥോ. സാ പന നികായന്തരലദ്ധിസങ്കരരഹിതതായ സുട്ഠു പരിസുദ്ധാ, ഘനവിനിബ്ഭോഗസ്സ ച സുദുക്കരതായ നിപുണാ, ഏകത്താദിനയസഹിതാ ച തത്ഥ വിചാരിതാതി ആഹ ‘‘സുപരിസുദ്ധനിപുണനയാ’’തി. പദത്തയമ്പി ഹേതം പച്ചയാകാരദേസനായ വിസേസനം. പടിസമ്ഭിദാദീസു ആഗതനയം അവിസ്സജ്ജിത്വാവ വിചാരിതത്താ അവിമുത്തോ തന്തിമഗ്ഗോ യസ്സാതി അവിമുത്തതന്തി മഗ്ഗാ. മഗ്ഗോതി ചേത്ഥ പാളിസങ്ഖാതോ ഉപായോ തംതദത്ഥാനം അവബോധസ്സ, സച്ചപടിവേധസ്സ വാ ഉപായഭാവതോ. പബന്ധോ വാ ദീഘഭാവേന പകതിമഗ്ഗസദിസത്താ, ഇദം പന ‘‘വിപസ്സനാ, ഭാവനാ’’തി പദദ്വയസ്സ വിസേസനം.

ഇതി ¶ പന സബ്ബന്തി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ പരിസമാപനേ യഥാഉദ്ദിട്ഠഉദ്ദേസസ്സ പരിനിട്ഠിതത്താ, ഏത്തകം സബ്ബന്തി അത്ഥോ. പനാതി വചനാലങ്കാരമത്തം വിസും അത്ഥാഭാവതോ. പദത്ഥസംകിണ്ണസ്സ, വത്തബ്ബസ്സ ച അവുത്തസ്സ അവസേസസ്സ അഭാവതോ സുവിഞ്ഞേയ്യഭാവേന സുപരിസുദ്ധം, ‘‘സബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ, ഭാവനപുംസകം വാ ഏതം ‘‘വുത്ത’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബജ്ഝനതോ. ഭിയ്യോതി അതിരേകം, അതിവിത്ഥാരന്തി അത്ഥോ, ഏതേന പദത്ഥമത്തമേവ വിചാരയിസ്സാമീതി ദസ്സേതി. ഏതം സബ്ബം ഇധ അട്ഠകഥായ ന വിചാരയിസ്സാമി പുനരുത്തിഭാവതോ, ഗന്ഥഗരുകഭാവതോ ചാതി അധിപ്പായോ. വിചരയിസ്സാമീതി ച ഗാഥാഭാവതോ ന വുദ്ധിഭാവോതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏവമ്പി ഏസ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ ആഗമാനമത്ഥം ന പകാസേയ്യ, അഥ സബ്ബോപേസോ ഇധ വിചാരിതബ്ബോയേവാതി ചോദനായ തഥാ അവിചാരണസ്സ ഏകന്തകാരണം നിദ്ധാരേത്വാ തം പരിഹരന്തോ ‘‘മജ്ഝേ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ മജ്ഝേതി ഖുദ്ദകതോ അഞ്ഞേസം ചതുന്നമ്പി ആഗമാനം അബ്ഭന്തരേ. ഹി-സദ്ദോ കാരണേ, തേന യഥാവുത്തം കാരണം ജോതേതി. തത്ഥാതി തേസു ചതൂസു ആഗമേസു. യഥാഭാസിതന്തി ഭഗവതാ യം യം ദേസിതം, ദേസിതാനുരൂപം വാ. അപി ച സംവണ്ണകേഹി സംവണ്ണനാവസേന യം യം ഭാസിതം, ഭാസിതാനുരൂപന്തിപി അത്ഥോ. ഇച്ചേവാതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദേന യഥാവുത്തം കാരണം നിദസ്സേതി, ഇമിനാവ കാരണേന, ഇദമേവ വാ കാരണം മനസി സന്നിധായാതി അത്ഥോ. കതോതി ഏത്ഥാപി ‘‘വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ ഏസാ’’തി പദം കമ്മഭാവേന സമ്ബജ്ഝതി ആവുത്തിയാദിനയേനാതി ദട്ഠബ്ബം. തമ്പീതി തം വിസുദ്ധിമഗ്ഗമ്പി ഞാണേന ഗഹേത്വാന. ഏതായാതി സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ നാമ ഏതായ അട്ഠകഥായ. ഏത്ഥ ച ‘‘മജ്ഝേ ഠത്വാ’’തി ഏതേന മജ്ഝത്തഭാവദീപനേന വിസേസതോ ചതുന്നമ്പി ആഗമാനം സാധാരണട്ഠകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ, ന സുമങ്ഗലവിലാസിനീആദയോ വിയ അസാധാരണട്ഠകഥാതി ദസ്സേതി. അവിസേസതോ പന വിനയാഭിധമ്മാനമ്പി യഥാരഹം സാധാരണട്ഠകഥാ ഹോതിയേവ, തേഹി സമ്മിസ്സതായ ച തദവസേസസ്സ ഖുദ്ദകാഗമസ്സ ¶ വിസേസതോ സാധാരണാ സമാനാപി തം ഠപേത്വാ ചതുന്നമേവ ആഗമാനം സാധാരണാത്വേവ വുത്താതി.

ഇതി സോളസഗാഥാവണ്ണനാ.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നിദാനകഥാവണ്ണനാ

ഏവം ¶ ¶ യഥാവുത്തേന വിവിധേന നയേന പണാമാദികം പകരണാരമ്ഭവിധാനം കത്വാ ഇദാനി വിഭാഗവന്താനം സഭാവവിഭാവനം വിഭാഗദസ്സനവസേനേവ സുവിഭാവിതം, സുവിഞ്ഞാപിതഞ്ച ഹോതീതി പഠമം താവ വഗ്ഗസുത്തവസേന വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ ദീഘാഗമോ നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തത്ഥാതി ‘‘ദീഘസ്സ ആഗമവരസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി യദിദം വുത്തം, തസ്മിം വചനേ. ‘‘യസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി പടിഞ്ഞാതം, സോ ദീഘാഗമോ നാമ വഗ്ഗസുത്തവസേന ഏവം വേദിതബ്ബോ, ഏവം വിഭാഗോതി വാ അത്ഥോ. അഥ വാ തത്ഥാതി ‘‘ദീഘാഗമനിസ്സിത’’ന്തി യം വുത്തം, ഏതസ്മിം വചനേ. യോ ദീഘാഗമോ വുത്തോ, സോ ദീഘാഗമോ നാമ വഗ്ഗസുത്തവസേന. ഏവം വിഭജിതബ്ബോ, ഏദിസോതി വാ അത്ഥോ. ‘‘ദീഘസ്സാ’’തിആദിനാ ഹി വുത്തം ദൂരവചനം തം-സദ്ദേന പടിനിദ്ദിസതി വിയ ‘‘ദീഘാഗമനിസ്സിത’’ന്തി വുത്തം ആസന്നവചനമ്പി തം-സദ്ദേന പടിനിദ്ദിസതി അത്തനോ ബുദ്ധിയം പരമ്മുഖം വിയ പരിവത്തമാനം ഹുത്വാ പവത്തനതോ. ഏദിസേസു ഹി ഠാനേസു അത്തനോ ബുദ്ധിയം സമ്മുഖം വാ പരമ്മുഖം വാ പരിവത്തമാനം യഥാ തഥാ വാ പടിനിദ്ദിസിതും വട്ടതി സദ്ദമത്തപടിനിദ്ദേസേന അത്ഥസ്സാവിരോധനതോ. വഗ്ഗസുത്താദീനം നിബ്ബചനം പരതോ ആവി ഭവിസ്സതി. തയോ വഗ്ഗാ യസ്സാതി തിവഗ്ഗോ. ചതുത്തിംസ സുത്താനി ഏത്ഥ സങ്ഗയ്ഹന്തി, തേസം വാ സങ്ഗഹോ ഗണനാ ഏത്ഥാതി ചതുത്തിംസസുത്തസങ്ഗഹോ.

അത്തനോ സംവണ്ണനായ പഠമസങ്ഗീതിയം നിക്ഖിത്താനുക്കമേനേവ പവത്തഭാവം ദസ്സേതും ‘‘തസ്സ…പേ… നിദാനമാദീ’’തി വുത്തം. ആദിഭാവോ ഹേത്ഥ സങ്ഗീതിക്കമേനേവ വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ പന ചതൂസു ആഗമേസു ദീഘാഗമോ പഠമം സങ്ഗീതോ, തത്ഥ ച സീലക്ഖന്ധവഗ്ഗോ പഠമം നിക്ഖിത്തോ, തസ്മിഞ്ച ബ്രഹ്മജാലസുത്തം, തത്ഥാപി നിദാനന്തി? നായമനുയോഗോ കത്ഥചിപി ന പവത്തതി സബ്ബത്ഥേവ വചനക്കമമത്തം പടിച്ച അനുയുഞ്ജിതബ്ബതോ. അപിച സദ്ധാവഹഗുണത്താ ദീഘാഗമോവ പഠമം സങ്ഗീതോ. സദ്ധാ ഹി കുസലധമ്മാനം ബീജം. യഥാഹ ‘‘സദ്ധാ ബീജം തപോ വുട്ഠീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൯൭; സു. നി. ൭൭). സദ്ധാവഹഗുണതാ ചസ്സ ഹേട്ഠാ ദസ്സിതായേവ. കിഞ്ച ഭിയ്യോ – കതിപയസുത്തസങ്ഗഹതായ ¶ ചേവ അപ്പപരിമാണതായ ച ഉഗ്ഗഹണധാരണാദിസുഖതോ പഠമം സങ്ഗീതോ. തഥാ ഹേസ ചതുത്തിംസസുത്തസങ്ഗഹോ, ചതുസട്ഠിഭാണവാരപരിമാണോ ച. സീലകഥാബാഹുല്ലതോ പന സീലക്ഖന്ധവഗ്ഗോ പഠമം നിക്ഖിത്തോ. സീലഞ്ഹി സാസനസ്സ ആദി സീലപതിട്ഠാനത്താ സബ്ബഗുണാനം ¶ . തേനേവാഹ ‘‘തസ്മാ തിഹ ത്വം ഭിക്ഖു ആദിമേവ വിസോധേഹി കുസലേസു ധമ്മേസു. കോ ചാദി കുസലാനം ധമ്മാനം? സീലഞ്ച സുവിസുദ്ധ’’ന്തിആദി (സം. നി. ൫.൪൬൯). സീലക്ഖന്ധകഥാബാഹുല്ലതോ ഹി സോ ‘‘സീലക്ഖന്ധവഗ്ഗോ’’തി വുത്തോ. ദിട്ഠിവിനിവേഠനകഥാഭാവതോ പന സുത്തന്തപിടകസ്സ നിരവസേസദിട്ഠിവിഭജനം ബ്രഹ്മജാലസുത്തം പഠമം നിക്ഖിത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തേപിടകേ ഹി ബുദ്ധവചനേ ബ്രഹ്മജാലസദിസം ദിട്ഠിഗതാനി നിഗ്ഗുമ്ബം നിജ്ജടം കത്വാ വിഭത്തസുത്തം നത്ഥി. നിദാനം പന പഠമസങ്ഗീതിയം മഹാകസ്സപത്ഥേരേന പുട്ഠേന ആയസ്മതാ ആനന്ദേന ദേസകാലാദിനിദസ്സനത്ഥം പഠമം നിക്ഖിത്തന്തി. തേനാഹ ‘‘ബ്രഹ്മജാലസ്സാപീ’’തിആദി. തത്ഥ ച ‘‘ആയസ്മതാ’’തിആദിനാ ദേസകം നിയമേതി, പഠമസങ്ഗീതികാലേതി പന കാലന്തി, അയമത്ഥോ ഉപരി ആവി ഭവിസ്സതി.

പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ

ഇദാനി ‘‘പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ’’തി വചനപ്പസങ്ഗേന തം പഠമമഹാസങ്ഗീതിം ദസ്സേന്തോ, യസ്സം വാ പഠമമഹാസങ്ഗീതിയം നിക്ഖിത്താനുക്കമേന സംവണ്ണനം കത്തുകാമത്താ തം വിഭാവേന്തോ തസ്സാ തന്തിയാ ആരുള്ഹായപി ഇധ വചനേ കാരണം ദസ്സേതും ‘‘പഠമമഹാസങ്ഗീതി നാമ ചേസാ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ഹി കിഞ്ചാപി…പേ… മാരുള്ഹാതി ഏതേന നനു സാ സങ്ഗീതിക്ഖന്ധകേ തന്തിമാരുള്ഹാ, കസ്മാ ഇധ പുന വുത്താ, യദി ച വുത്താ അസ്സ നിരത്ഥകതാ, ഗന്ഥഗരുതാ ച സിയാതി ചോദനാലേസം ദസ്സേതി. ‘‘നിദാന…പേ… വേദിതബ്ബാ’’തി പന ഏതേന നിദാനകോസല്ലത്ഥഭാവതോ യഥാവുത്തദോസതാ ന സിയാതി വിസേസകാരണദസ്സനേന പരിഹരതി. ‘‘പഠമമഹാസങ്ഗീതി നാമ ചേസാ’’തി ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ ഈദിസേസു ഠാനേസു വത്തബ്ബസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. തേന ഹി പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ വുത്തം നിദാനഞ്ച ആദി, ഏസാ ച പഠമമഹാസങ്ഗീതി നാമ ഏവം വേദിതബ്ബാതി ഇമമത്ഥം സമ്പിണ്ഡേതി. ഉപഞ്ഞാസത്ഥോ വാ ച-സദ്ദോ, ഉപഞ്ഞാസോതി ച വാക്യാരമ്ഭോ വുച്ചതി. ഏസാ ഹി ഗന്ഥകാരാനം പകതി, യദിദം കിഞ്ചി വത്വാ പുന അപരം വത്തുമാരഭന്താനം ച-സദ്ദപയോഗോ. യം പന വജിരബുദ്ധിത്ഥേരേന വുത്തം ‘‘ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ അതിരേകത്ഥോ, തേന അഞ്ഞാപി അത്ഥീതി ദീപേതീ’’തി (വജിര ടീ. ബാഹിരനിദാനകഥാവണ്ണനാ), തദയുത്തമേവ. ന ഹേത്ഥ ച-സദ്ദേന തദത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. യദി ചേത്ഥ തദത്ഥദസ്സനത്ഥമേവ ച-കാരോ അധിപ്പേതോ സിയാ, ഏവം സതി സോ ന കത്തബ്ബോയേവ പഠമസദ്ദേനേവ അഞ്ഞാസം ദുതിയാദിസങ്ഗീതീനമ്പി ¶ അത്ഥിഭാവസ്സ ദസ്സിതത്താ. ദുതിയാദിമുപാദായ ഹി പഠമസദ്ദപയോഗോ ¶ ദീഘാദിമുപാദായ രസ്സാദിസദ്ദപയോഗോ വിയ. യഥാപച്ചയം തത്ഥ തത്ഥ ദേസിതത്താ, പഞ്ഞത്തത്താ ച വിപ്പകിണ്ണാനം ധമ്മവിനയാനം സങ്ഗഹേത്വാ ഗായനം കഥനം സങ്ഗീതി, ഏതേന തം തം സിക്ഖാപദാനം, തംതംസുത്താനഞ്ച ആദിപരിയോസാനേസു, അന്തരന്തരാ ച സമ്ബന്ധവസേന ഠപിതം സങ്ഗീതികാരകവചനം സങ്ഗഹിതം ഹോതി. മഹാവിസയത്താ, പൂജിതത്താ ച മഹതീ സങ്ഗീതി മഹാസങ്ഗീതി, പഠമാ മഹാസങ്ഗീതി പഠമമഹാസങ്ഗീതി. കിഞ്ചാപീതി അനുഗ്ഗഹത്ഥോ, തേന പാളിയമ്പി സാ സങ്ഗീതിമാരുള്ഹാവാതി അനുഗ്ഗഹം കരോതി, ഏവമ്പി തത്ഥാരുള്ഹമത്തേന ഇധ സോതൂനം നിദാനകോസല്ലം ന ഹോതീതി പന-സദ്ദേന അരുചിയത്ഥം ദസ്സേതി. നിദദാതി ദേസനം ദേസകാലാദിവസേന അവിദിതം വിദിതം കത്വാ നിദസ്സേതീതി നിദാനം, തസ്മിം കോസല്ലം, തദത്ഥായാതി അത്ഥോ.

ഇദാനി തം വിത്ഥാരേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ധമ്മചക്കപവത്തനഞ്ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സത്താനം ദസ്സനാനുത്തരിയസരണാദിപടിലാഭഹേതുഭൂതാസു വിജ്ജമാനാസുപി അഞ്ഞാസു ഭഗവതോ കിരിയാസു ‘‘ബുദ്ധോ ബോധേയ്യ’’ന്തി (ബു. വം. അട്ഠ. അബ്ഭന്തരനിദാന ൧; ചരിയാ. അട്ഠ. പകിണ്ണകകഥാ; ഉദാന അട്ഠ. ൧൮) പടിഞ്ഞായ അനുലോമനതോ വിനേയ്യാനം മഗ്ഗഫലുപ്പത്തിഹേതുഭൂതാ കിരിയാവ നിപ്പരിയായേന ബുദ്ധകിച്ചം നാമാതി തം സരൂപതോ ദസ്സേതും ‘‘ധമ്മചക്കപ്പവത്തനഞ്ഹി…പേ… വിനയനാ’’തി വുത്തം. ധമ്മചക്കപ്പവത്തനതോ പന പുബ്ബഭാഗേ ഭഗവതാ ഭാസിതം സുണന്താനമ്പി വാസനാഭാഗിയമേവ ജാതം, ന സേക്ഖഭാഗിയം, ന നിബ്ബേധഭാഗിയം തപുസ്സഭല്ലികാനം സരണദാനം വിയ. ഏസാ ഹി ധമ്മതാ, തസ്മാ തമേവ മരിയാദഭാവേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സദ്ധിന്ദ്രിയാദി ധമ്മോയേവ പവത്തനട്ഠേന ചക്കന്തി ധമ്മചക്കം. അഥ വാ ചക്കന്തി ആണാ, ധമ്മതോ അനപേതത്താ ധമ്മഞ്ച തം ചക്കഞ്ചാതി ധമ്മചക്കം. ധമ്മേന ഞായേന ചക്കന്തിപി ധമ്മചക്കം. വുത്തഞ്ഹി പടിസമ്ഭിദായം –

‘‘ധമ്മഞ്ച പവത്തേതി ചക്കഞ്ചാതി ധമ്മചക്കം. ചക്കഞ്ച പവത്തേതി ധമ്മഞ്ചാതി ധമ്മചക്കം, ധമ്മേന പവത്തേതീതി ധമ്മചക്കം, ധമ്മചരിയായ പവത്തേതീതി ധമ്മചക്ക’’ന്തിആദി (പടി. മ. ൨.൪൦, ൪൧).

തസ്സ പവത്തനം തഥാ. പവത്തനന്തി ച പവത്തയമാനം, പവത്തിതന്തി പച്ചുപ്പന്നാതീതവസേന ദ്വിധാ അത്ഥോ. യം സന്ധായ അട്ഠകഥാസു വുത്തം ‘‘ധമ്മചക്കപവത്തനസുത്തന്തം ¶ ദേസേന്തോ ധമ്മചക്കം പവത്തേതി നാമ, അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരസ്സ മഗ്ഗഫലാധിഗതതോ പട്ഠായ പവത്തിതം നാമാ’’തി (സം. നി. അട്ഠ. ൩.൫.൧൦൮൧-൧൦൮൮; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൨.൪൦). ഇധ പന പച്ചുപ്പന്നവസേനേവ അത്ഥോ യുത്തോ. യാവാതി പരിച്ഛേദത്ഥേ നിപാതോ, സുഭദ്ദസ്സ നാമ പരിബ്ബാജകസ്സ വിനയനം ¶ അന്തോപരിച്ഛേദം കത്വാതി അഭിവിധിവസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തഞ്ഹി ഭഗവാ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചേ നിപന്നോയേവ വിനേസീതി. കതം പരിനിട്ഠാപിതം ബുദ്ധകിച്ചം യേനാതി തഥാ, തസ്മിം. കതബുദ്ധകിച്ചേ ഭഗവതി ലോകനാഥേ പരിനിബ്ബുതേതി സമ്ബന്ധോ, ഏതേന ബുദ്ധകത്തബ്ബസ്സ കിച്ചസ്സ കസ്സചിപി അസേസിതഭാവം ദീപേതി. തതോയേവ ഹി ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോതി. നനു ച സാവകേഹി വിനീതാപി വിനേയ്യാ ഭഗവതായേവ വിനീതാ നാമ. തഥാ ഹി സാവകഭാസിതം സുത്തം ‘‘ബുദ്ധഭാസിത’’ന്തി വുച്ചതി. സാവകവിനേയ്യാ ച ന താവ വിനീതാ, തസ്മാ ‘‘കതബുദ്ധകിച്ചേ’’തി ന വത്തബ്ബന്തി? നായം ദോസോ തേസം വിനയനുപായസ്സ സാവകേസു ഠപിതത്താ. തേനേവാഹ –

‘‘ന താവാഹം പാപിമ പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, യാവ മേ ഭിക്ഖൂ ന സാവകാ ഭവിസ്സന്തി വിയത്താ വിനീതാ വിസാരദാ ബഹുസ്സുതാ ധമ്മധരാ…പേ… ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹ ധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹേത്വാ സപാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസേസ്സന്തീ’’തിആദി (ദീ. നി. ൨.൧൬൮; ഉദാ. ൫൧).

‘‘കുസിനാരായ’’ന്തിആദിനാ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബുതദേസകാലവിസേസവചനം ‘‘അപരിനിബ്ബുതോ ഭഗവാ’’തി ഗാഹസ്സ മിച്ഛാഭാവദസ്സനത്ഥം, ലോകേ ജാതസംവദ്ധാദിഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ച. തഥാ ഹി മനുസ്സഭാവസ്സ സുപാകടകരണത്ഥം മഹാബോധിസത്താ ചരിമഭവേ ദാരപരിഗ്ഗഹാദീനിപി കരോന്തീതി. കുസിനാരായന്തി ഏവം നാമകേ നഗരേ. തഞ്ഹി നഗരം കുസഹത്ഥം പുരിസം ദസ്സനട്ഠാനേ മാപിതത്താ ‘‘കുസിനാര’’ന്തി വുച്ചതി, സമീപത്ഥേ ചേതം ഭുമ്മം. ഉപവത്തനേ മല്ലാനം സാലവനേതി തസ്സ നഗരസ്സ ഉപവത്തനഭൂതേ മല്ലരാജൂനം സാലവനേ. തഞ്ഹി സാലവനം നഗരം പവിസിതുകാമാ ഉയ്യാനതോ ഉപച്ച വത്തന്തി ഗച്ഛന്തി ഏതേനാതി ഉപവത്തനം. യഥാ ഹി അനുരാധപുരസ്സ ദക്ഖിണപച്ഛിമദിസായം ഥൂപാരാമോ, ഏവം തം ഉയ്യാനം കുസിനാരായ ദക്ഖിണപച്ഛിമദിസായം ഹോതി. യഥാ ച ഥൂപാരാമതോ ദക്ഖിണദ്വാരേന നഗരം പവിസനമഗ്ഗോ പാചീനമുഖോ ഗന്ത്വാ ഉത്തരേന നിവത്തതി, ഏവം ഉയ്യാനതോ സാലപന്തി പാചീനമുഖാ ഗന്ത്വാ ഉത്തരേന നിവത്താ, തസ്മാ തം ‘‘ഉപവത്തന’’ന്തി വുച്ചതി. അപരേ പന ¶ ‘‘തം സാലവനമുപഗന്ത്വാ മിത്തസുഹജ്ജേ അപലോകേത്വാ നിവത്തനതോ ഉപവത്തനന്തി പാകടം ജാതം കിരാ’’തി വദന്തി. യമകസാലാനമന്തരേതി യമകസാലാനം വേമജ്ഝേ. തത്ഥ കിര ഭഗവതോ പഞ്ഞത്തസ്സ പരിനിബ്ബാനമഞ്ചസ്സ സീസഭാഗേ ഏകാ സാലപന്തി ഹോതി, പാദഭാഗേ ഏകാ. തത്രാപി ഏകോ തരുണസാലോ സീസഭാഗസ്സ ആസന്നോ ഹോതി, ഏകോ പാദഭാഗസ്സ. തസ്മാ ‘‘യമകസാലാനമന്തരേ’’തി വുത്തം. അപിച ‘‘യമകസാലാ നാമ മൂലക്ഖന്ധവിടപപത്തേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസിബ്ബേത്വാ ഠിതസാലാ’’തിപി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. മാ ഇതി ചന്ദോ വുച്ചതി തസ്സ ഗതിയാ ദിവസസ്സ ¶ മിനിതബ്ബതോ, തദാ സബ്ബകലാപാരിപൂരിയാ പുണ്ണോ ഏവ മാതി പുണ്ണമാ. സദ്ദവിദൂ പന ‘‘മോ സിവോ ചന്ദിമാ ചേവാ’’തി വുത്തം സക്കതഭാസാനയം ഗഹേത്വാ ഓകാരന്തമ്പി ചന്ദിമവാചക മ-സദ്ദമിച്ഛന്തി. വിസാഖായ യുത്തോ പുണ്ണമാ യത്ഥാതി വിസാഖാപുണ്ണമോ, സോയേവ ദിവസോ തഥാ, തസ്മിം. പച്ചൂസതി തിമിരം വിനാസേതീതി പച്ചൂസോ, പതി-പുബ്ബോ ഉസ-സദ്ദോ രുജായന്തി ഹി നേരുത്തികാ, സോയേവ സമയോതി രത്തിയാ പച്ഛിമയാമപരിയാപന്നോ കാലവിസേസോ വുച്ചതി, തസ്മിം. വിസാഖാപുണ്ണമദിവസേ ഈദിസേ രത്തിയാ പച്ഛിമസമയേതി വുത്തം ഹോതി.

ഉപാദീയതേ കമ്മകിലേസേഹീതി ഉപാദി, വിപാകക്ഖന്ധാ, കടത്താ ച രൂപം. സോ പന ഉപാദി കിലേസാഭിസങ്ഖാരമാരനിമ്മഥനേ അനോസ്സട്ഠോ, ഇധ ഖന്ധമച്ചുമാരനിമ്മഥനേ ഓസ്സട്ഠോന സേസിതോ, തസ്മാ നത്ഥി ഏതിസ്സാ ഉപാദിസങ്ഖാതോ സേസോ, ഉപാദിസ്സ വാ സേസോതി കത്വാ ‘‘അനുപാദിസേസാ’’തി വുച്ചതി. നിബ്ബാനധാതൂതി ചേത്ഥ നിബ്ബുതിമത്തം അധിപ്പേതം, നിബ്ബാനഞ്ച തം സഭാവധാരണതോ ധാതു ചാതി കത്വാ. നിബ്ബുതിയാ ഹി കാരണപരിയായേന അസങ്ഖതധാതു തഥാ വുച്ചതി. ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ ചായം കരണനിദ്ദേസോ. അനുപാദിസേസതാസങ്ഖാതം ഇമം പകാരം ഭൂതസ്സ പത്തസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ ഭഗവതോ ലക്ഖണേ നിബ്ബാനധാതുസങ്ഖാതേ അത്ഥേ തതിയാതി വുത്തം ഹോതി. നനു ച ‘‘അനുപാദിസേസായാ’’തി നിബ്ബാനധാതുയാവ വിസേസനം ഹോതി, ന പരിനിബ്ബുതസ്സ ഭഗവതോ, അഥ കസ്മാ തം ഭഗവാ പത്തോതി വുത്തോതി? നിബ്ബാനധാതുയാ സഹചരണതോ. തംസഹചരണേന ഹി ഭഗവാപി അനുപാദിസേസഭാവം പത്തോതി വുച്ചതി. അഥ വാ അനുപാദിസേസഭാവസങ്ഖാതം ഇമം പകാരം പത്തായ നിബ്ബാനധാതുയാ ലക്ഖണേ സഞ്ജാനനകിരിയായ തതിയാതിപി വത്തും യുജ്ജതി. അനുപാദിസേസായ നിബ്ബാനധാതുയാതി ച അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതു ¶ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ‘‘ഊനപഞ്ചബന്ധനേന പത്തേനാ’’തി (പാരാ. ൬൧൨). ഏത്ഥ ഹി ഊനപഞ്ചബന്ധനപത്തോ ഹുത്വാതി അത്ഥം വദന്തി. അപിച നിബ്ബാനധാതുയാ അനുപാദിസേസായ അനുപാദിസേസാ ഹുത്വാ ഭൂതായാതിപി യുജ്ജതി. വുത്തഞ്ഹി ഉദാനട്ഠകഥായ നന്ദസുത്തവണ്ണനായം ‘‘ഉപഡ്ഢുല്ലിഖിതേഹി കേസേഹീതി ഇത്ഥമ്ഭൂതലക്ഖണേ കരണവചനം വിപ്പകതുല്ലിഖിതേഹി കേസേഹി ഉപലക്ഖിതാതി അത്ഥോ’’തി (ഉദാ. അട്ഠ. ൨൨) ഏസനയോ ഈദിസേസു. ധാതുഭാജനദിവസേതി ജേട്ഠമാസസ്സ സുക്കപക്ഖപഞ്ചമീദിവസം സന്ധായ വുത്തം, തഞ്ച ന ‘‘സന്നിപതിതാന’’ന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം, ‘‘ഉസ്സാഹം ജനേസീ’’തി ഏതസ്സ പന വിസേസനം ‘‘ധാതുഭാജനദിവസേ ഭിക്ഖൂനം ഉസ്സാഹം ജനേസീ’’തി ഉസ്സാഹജനനസ്സ കാലവസേന ഭിന്നാധികരണവിസേസനഭാവതോ. ധാതുഭാജനദിവസതോ ഹി പുരിമതരദിവസേസുപി ഭിക്ഖൂ സന്നിപതിതാതി. അഥ വാ ‘‘സന്നിപതിതാന’’ന്തി ഇദം കായസാമഗ്ഗിവസേന സന്നിപതനമേവ സന്ധായ വുത്തം, ന സമാഗമനമത്തേന. തസ്മാ ‘‘ധാതുഭാജനദിവസേ’’തി ഇദം ‘‘സന്നിപതിതാന’’ന്തി ഏതസ്സ വിസേസനം സമ്ഭവതി, ഇദഞ്ച ഭിക്ഖൂനം ഉസ്സാഹം ജനേസീതി ഏത്ഥ ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തി ഏതേനപി സമ്ബജ്ഝനീയം ¶ . സങ്ഘസ്സ ഥേരോ സങ്ഘത്ഥേരോ. സോ പന സങ്ഘോ കിം പരിമാണോതി ആഹ ‘‘സത്തന്നം ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാന’’ന്തി. സങ്ഘസദ്ദേന ഹി അവിഞ്ഞായമാനസ്സ പരിമാണസ്സ വിഞ്ഞാപനത്ഥമേവേതം പുന വുത്തം. സദ്ദവിദൂ പന വദന്തി –

‘‘സമാസോ ച തദ്ധിതോ ച, വാക്യത്ഥേസു വിസേസകാ;

പസിദ്ധിയന്തു സാമഞ്ഞം, തേലം സുഗതചീവരം.

തസ്മാ നാമമത്തഭൂതസ്സ സങ്ഘത്ഥേരസ്സ വിസേസനത്ഥമേവേതം പുന വുത്തന്തി, നിച്ചസാപേക്ഖതായ ച ഏദിസേസു സമാസോ യഥാ ‘‘ദേവദത്തസ്സ ഗരുകുല’’ന്തി. നിച്ചസാപേക്ഖതാ ചേത്ഥ സങ്ഘസദ്ദസ്സ ഭിക്ഖുസതസഹസ്സസദ്ദം സാപേക്ഖത്തേപി അഞ്ഞപദന്തരാഭാവേന വാക്യേ വിയ അപേക്ഖിതബ്ബത്ഥസ്സ ഗമകത്താ. ‘‘സത്തന്നം ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാന’’ന്തി ഹി ഏതസ്സ സങ്ഘസദ്ദേ അവയവീഭാവേന സമ്ബന്ധോ, തസ്സാപി സാമിഭാവേന ഥേരസദ്ദേതി. ‘‘സത്തന്നം ഭിക്ഖുസതസഹസ്സാന’’ന്തി ച ഗണപാമോക്ഖഭിക്ഖൂയേവ സന്ധായ വുത്തം. തദാ ഹി സന്നിപതിതാ ഭിക്ഖൂ ഏത്തകാതി ഗണനപഥമതിക്കന്താ. തഥാ ഹി വേളുവഗാമേ വേദനാവിക്ഖമ്ഭനതോ പട്ഠായ ‘‘നചിരേനേവ ഭഗവാ പരിനിബ്ബായിസ്സതീ’’തി സുത്വാ തതോ തതോ ആഗതേസു ഭിക്ഖൂസു ഏകഭിക്ഖുപി പക്കന്തോ നാമ നത്ഥി. യഥാഹു –

‘‘സത്തസതസഹസ്സാനി ¶ , തേസു പാമോക്ഖഭിക്ഖവോ;

ഥേരോ മഹാകസ്സപോവ, സങ്ഘത്ഥേരോ തദാ അഹൂ’’തി.

ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ അനുസ്സരന്തോ മഞ്ഞമാനോ ചിന്തയന്തോ ഹുത്വാ ഉസ്സാഹം ജനേസി, അനുസ്സരന്തോ മഞ്ഞമാനോ ചിന്തയന്തോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഉസ്സാഹം ജനേസീതി വാ സമ്ബന്ധോ. മഹന്തേഹി സീലക്ഖന്ധാദീഹി സമന്നാഗതത്താ മഹന്തോ കസ്സപോതി മഹാകസ്സപോ. അപിച ‘‘മഹാകസ്സപോ’’തി ഉരുവേലകസ്സപോ നദീകസ്സപോ ഗയാകസ്സപോ കുമാരകസ്സപോതി ഇമേ ഖുദ്ദാനുഖുദ്ദകേ ഥേരേ ഉപാദായ വുച്ചതി. കസ്മാ പനായസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഉസ്സാഹം ജനേസീതി അനുയോഗേ സതി തം കാരണം വിഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘സത്താഹപരിനിബ്ബുതേ’’തിആദി. സത്ത അഹാനി സമാഹടാനി സത്താഹം. സത്താഹം പരിനിബ്ബുതസ്സ അസ്സാതി തഥാ യഥാ ‘‘അചിരപക്കന്തോ, മാസജാതോ’’തി, അന്തത്ഥഅഞ്ഞപദസമാസോയം, തസ്മിം. ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനദിവസതോ പട്ഠായ സത്താഹേ വീതിവത്തേതി വുത്തം ഹോതി, ഏതസ്സ ‘‘വുത്തവചന’’ന്തി പദേന സമ്ബന്ധോ, തഥാ ‘‘സുഭദ്ദേന വുഡ്ഢപബ്ബജിതേനാ’’തി ഏതസ്സപി. തത്ഥ സുഭദ്ദോതി തസ്സ നാമമത്തം, വുഡ്ഢകാലേ പന പബ്ബജിതത്താ ‘‘വുഡ്ഢപബ്ബജിതേനാ’’തി വുത്തം, ഏതേന സുഭദ്ദപരിബ്ബാജകാദീഹി തം വിസേസം കരോതി. ‘‘അലം ആവുസോ’’തിആദിനാ ¶ തേന വുത്തവചനം നിദസ്സേതി. സോ ഹി സത്താഹപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപത്ഥേരേന സദ്ധിം പാവായ കുസിനാരം അദ്ധാനമഗ്ഗപടിപന്നേസു പഞ്ചമത്തേസു ഭിക്ഖുസതേസു അവീതരാഗേ ഭിക്ഖൂ അന്തരാമഗ്ഗേ ദിട്ഠആജീവകസ്സ സന്തികാ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനം സുത്വാ പത്തചീവരാനി ഛഡ്ഡേത്വാ ബാഹാ പഗ്ഗയ്ഹം നാനപ്പകാരം പരിദേവന്തേ ദിസ്വാ ഏവമാഹ.

കസ്മാ പന സോ ഏവമാഹാതി? ഭഗവതി ആഘാതേന. അയം കിരേസോ ഖന്ധകേ ആഗതേ ആതുമാവത്ഥുസ്മിം (മഹാവ. ൩൦൩) നഹാപിതപുബ്ബകോ വുഡ്ഢപബ്ബജിതോ ഭഗവതി കുസിനാരതോ നിക്ഖമിത്വാ അഡ്ഢതേളസേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി സദ്ധിം ആതുമം ഗച്ഛന്തേ ‘‘ഭഗവാ ആഗച്ഛതീ’’തി സുത്വാ ‘‘ആഗതകാലേയാഗുദാനം കരിസ്സാമീ’’തി സാമണേരഭൂമിയം ഠിതേ ദ്വേ പുത്തേ ഏതദവോച ‘‘ഭഗവാ കിര താതാ ആതുമം ആഗച്ഛതി മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം അഡ്ഢതേളസേഹി ഭിക്ഖുസതേഹി, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ താതാ, ഖുരഭണ്ഡം ആദായ നാളിയാ വാ പസിബ്ബകേന വാ അനുഘരകം ആഹിണ്ഡഥ, ലോണമ്പി തേലമ്പി തണ്ഡുലമ്പി ഖാദനീയമ്പി ¶ സംഹരഥ, ഭഗവതോ ആഗതസ്സ യാഗുദാനം കരിസ്സാമീ’’തി. തേ തഥാ അകംസു. അഥ ഭഗവതി ആതുമം ആഗന്ത്വാ ഭുസാഗാരകം പവിട്ഠേ സുഭദ്ദോ സായന്ഹസമയം ഗാമദ്വാരം ഗന്ത്വാ മനുസ്സേ ആമന്തേത്വാ ‘‘ഹത്ഥകമ്മമത്തം മേ ദേഥാ’’തി ഹത്ഥകമ്മം യാചിത്വാ ‘‘കിം ഭന്തേ കരോമാ’’തി വുത്തേ ‘‘ഇദഞ്ചിദഞ്ച ഗണ്ഹഥാ’’തി സബ്ബൂപകരണാനി ഗാഹാപേത്വാ വിഹാരേ ഉദ്ധനാനി കാരേത്വാ ഏകം കാളകം കാസാവം നിവാസേത്വാ താദിസമേവ പാരുപിത്വാ ‘‘ഇദം കരോഥ, ഇദം കരോഥാ’’തി സബ്ബരത്തിം വിചാരേന്തോ സതസഹസ്സം വിസ്സജ്ജേത്വാ ഭോജ്ജയാഗുഞ്ച മധുഗോളകഞ്ച പടിയാദാപേസി. ഭോജ്ജയാഗു നാമ ഭുഞ്ജിത്വാ പാതബ്ബയാഗു, തത്ഥ സപ്പിമധുഫാണിതമച്ഛമംസപുപ്ഫഫലരസാദി യം കിഞ്ചി ഖാദനീയം നാമ അത്ഥി, തം സബ്ബം പവിസതി. കീളിതുകാമാനം സീസമക്ഖനയോഗ്ഗാ ഹോതി സുഗന്ധഗന്ധാ.

അഥ ഭഗവാ കാലസ്സേവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ പിണ്ഡായ ചരിതും ആതുമാഭിമുഖോ പായാസി. അഥ തസ്സ ആരോചേസും ‘‘ഭഗവാ പിണ്ഡായ ഗാമം പവിസതി, തയാ കസ്സ യാഗു പടിയാദിതാ’’തി. സോ യഥാനിവത്ഥപാരുതേഹേവ തേഹി കാളകകാസാവേഹി ഏകേന ഹത്ഥേന ദബ്ബിഞ്ച കടച്ഛുഞ്ച ഗഹേത്വാ ബ്രഹ്മാ വിയ ദക്ഖിണം ജാണുമണ്ഡലം ഭൂമിയം പതിട്ഠപേത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതു മേ ഭന്തേ ഭഗവാ യാഗു’’ന്തി ആഹ. തതോ ‘‘ജാനന്താപി തഥാഗതാ പുച്ഛന്തീ’’തി ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൩൦൪) ആഗതനയേന ഭഗവാ പുച്ഛിത്വാ ച സുത്വാ ച തം വുഡ്ഢപബ്ബജിതം വിഗരഹിത്വാ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം അകപ്പിയസമാദാനസിക്ഖാപദം, ഖുരഭണ്ഡപരിഹരണസിക്ഖാപദഞ്ചാതി ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞപേത്വാ ‘‘അനേകകപ്പകോടിയോ ഭിക്ഖവേ ഭോജനം പരിയേസന്തേഹേവ വീതിനാമിതാ ¶ , ഇദം പന തുമ്ഹാകം അകപ്പിയം, അധമ്മേന ഉപ്പന്നം ഭോജനം ഇമം പരിഭുഞ്ജിത്വാ അനേകാനി അത്തഭാവസഹസ്സാനി അപായേസ്വേവ നിബ്ബത്തിസ്സന്തി, അപേഥ മാ ഗണ്ഹഥാ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖാചാരാഭിമുഖോ അഗമാസി, ഏകഭിക്ഖുനാപി ന കിഞ്ചി ഗഹിതം. സുഭദ്ദോ അനത്തമനോ ഹുത്വാ ‘‘അയം സബ്ബം ജാനാമീ’’തി ആഹിണ്ഡതി, സചേ ന ഗഹേതുകാമോ പേസേത്വാ ആരോചേതബ്ബം അസ്സ, പക്കാഹാരോ നാമ സബ്ബചിരം തിട്ഠന്തോ സത്താഹമത്തം തിട്ഠേയ്യ, ഇദഞ്ച മമ യാവജീവം പരിയത്തം അസ്സ, സബ്ബം തേന നാസിതം, അഹിതകാമോ അയം മയ്ഹ’’ന്തി ഭഗവതി ആഘാതം ബന്ധിത്വാ ദസബലേ ധരമാനേ കിഞ്ചി വത്തും ¶ നാസക്ഖി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി ‘‘അയം ഉച്ചാ കുലാ പബ്ബജിതോ മഹാപുരിസോ, സചേ കിഞ്ചി ധരന്തസ്സ വക്ഖാമി, മമംയേവ സന്തജ്ജേസ്സതീ’’തി.

സ്വായം അജ്ജ മഹാകസ്സപത്ഥേരേന സദ്ധിം ഗച്ഛന്തോ ‘‘പരിനിബ്ബുതോ ഭഗവാ’’തി സുത്വാ ലദ്ധസ്സാസോ വിയ ഹട്ഠതുട്ഠോ ഏവമാഹ. ഥേരോ പന തം സുത്വാ ഹദയേ പഹാരം വിയ, മത്ഥകേ പതിതസുക്ഖാസനിം വിയ (സുക്ഖാസനി വിയ ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൨൩൨) മഞ്ഞി, ധമ്മസംവേഗോ ചസ്സ ഉപ്പജ്ജി ‘‘സത്താഹമത്തപരിനിബ്ബുതോ ഭഗവാ, അജ്ജാപിസ്സ സുവണ്ണവണ്ണം സരീരം ധരതിയേവ, ദുക്ഖേന ഭഗവതാ ആരാധിതസാസനേ നാമ ഏവം ലഹും മഹന്തം പാപം കസടം കണ്ടകോ ഉപ്പന്നോ, അലം ഖോ പനേസ പാപോ വഡ്ഢമാനോ അഞ്ഞേപി ഏവരൂപേ സഹായേ ലഭിത്വാ സാസനം ഓസക്കാപേതു’’ന്തി.

തതോ ഥേരോ ചിന്തേസി ‘‘സചേ ഖോ പനാഹം ഇമം മഹല്ലകം ഇധേവ പിലോതികം നിവാസേത്വാ ഛാരികായ ഓകിരാപേത്വാ നീഹരാപേസ്സാമി, മനുസ്സാ ‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സരീരേ ധരമാനേയേവ സാവകാ വിവദന്തീ’തി അമ്ഹാകം ദോസം ദസ്സേസ്സന്തി, അധിവാസേമി താവ. ഭഗവതാ ഹി ദേസിതധമ്മോ അസങ്ഗഹിതപുപ്ഫരാസിസദിസോ, തത്ഥ യഥാ വാതേന പഹടപുപ്ഫാനി യതോ വാ തതോ വാ ഗച്ഛന്തി, ഏവമേവ ഏവരൂപാനം വസേന ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ വിനയേ ഏകം ദ്വേ സിക്ഖാപദാനി നസ്സിസ്സന്തി, സുത്തേ ഏകോ ദ്വേ പഞ്ഹാവാരാ നസ്സിസ്സന്തി, അഭിധമ്മേ ഏകം ദ്വേ ഭൂമന്തരാനി നസ്സിസ്സന്തി, ഏവം അനുക്കമേന മൂലേ നട്ഠേ പിസാചസദിസാ ഭവിസ്സാമ, തസ്മാ ധമ്മവിനയസങ്ഗഹം കരിസ്സാമി, ഏവം സതി ദള്ഹസുത്തേന സങ്ഗഹിതപുപ്ഫാനി വിയ അയം ധമ്മവിനയോ നിച്ചലോ ഭവിസ്സതി. ഏതദത്ഥഞ്ഹി ഭഗവാ മയ്ഹം തീണി ഗാവുതാനി പച്ചുഗ്ഗമനം അകാസി, തീഹി ഓവാദേഹി (സം. നി. ൨.൧൪൯, ൧൫൦, ൧൫൧) ഉപസമ്പദം അകാസി, കായതോ ചീവരപരിവത്തനം അകാസി, ആകാസേ പാണിം ചാലേത്വാ ചന്ദോപമപടിപദം കഥേന്തോ മഞ്ഞേവ സക്ഖിം കത്വാ കഥേസി, തിക്ഖത്തും സകലസാസനരതനം പടിച്ഛാപേസി, മാദിസേ ഭിക്ഖുമ്ഹി തിട്ഠമാനേ അയം പാപോ സാസനേ വഡ്ഢിം മാ അലത്ഥ, യാവ അധമ്മോ ന ദിപ്പതി, ധമ്മോ ന പടിബാഹിയ്യതി, അവിനയോ ന ദിപ്പതി, വിനയോ ന പടിബാഹിയ്യതി, അധമ്മവാദിനോ ന ബലവന്തോ ഹോന്തി, ധമ്മവാദിനോ ¶ ന ദുബ്ബലാ ഹോന്തി, അവിനയവാദിനോ ന ബലവന്തോ ഹോന്തി, വിനയവാദിനോ ന ദുബ്ബലാ ഹോന്തി, താവ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായിസ്സാമി, തതോ ഭിക്ഖൂ അത്തനോ അത്തനോ പഹോനകം ¶ ഗഹേത്വാ കപ്പിയാകപ്പിയേ കഥേസ്സന്തി, അഥായം പാപോ സയമേവ നിഗ്ഗഹം പാപുണിസ്സതി, പുന സീസം ഉക്ഖിപിതും ന സക്ഖിസ്സതി, സാസനം ഇദ്ധഞ്ചേവ ഫീത്തഞ്ച ഭവിസ്സതീ’’തി ചിന്തേത്വാ സോ ‘‘ഏവം നാമ മയ്ഹം ചിത്തം ഉപ്പന്ന’’ന്തി കസ്സചിപി അനാരോചേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സമസ്സാസേത്വാ അഥ പച്ഛാ ധാതുഭാജനദിവസേ ധമ്മവിനയസങ്ഗായനത്ഥം ഭിക്ഖൂനം ഉസ്സാഹം ജനേസി. തേന വുത്തം ‘‘ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സത്താഹപരിനിബ്ബുതേ…പേ… ധമ്മവിനയസങ്ഗായനത്ഥം ഭിക്ഖൂനം ഉസ്സാഹം ജനേസീ’’തി.

തത്ഥ അലന്തി പടിക്ഖേപവചനം, ന യുത്തന്തി അത്ഥോ. ആവുസോതി പരിദേവന്തേ ഭിക്ഖൂ ആലപതി. മാ സോചിത്ഥാതി ചിത്തേ ഉപ്പന്നബലവസോകേന മാ സോകമകത്ഥ. മാ പരിദേവിത്ഥാതി വാചായ മാ വിലാപമകത്ഥ. ‘‘പരിദേവനം വിലാപോ’’തി ഹി വുത്തം. അസോചനാദീനം കാരണമാഹ ‘‘സുമുത്താ’’തിആദിനാ. തേന മഹാസമണേനാതി നിസ്സക്കേ കരണവചനം, സ്മാവചനസ്സ വാ നാബ്യപ്പദേസോ. ‘‘ഉപദ്ദുതാ’’തി പദേ പന കത്തരി തതിയാവസേന സമ്ബന്ധോ. ഉഭയാപേക്ഖഞ്ഹേതം പദം. ഉപദ്ദുതാ ച ഹോമാതി തംകാലാപേക്ഖവത്തമാനവചനം, ‘‘തദാ’’തി സേസോ. അതീതത്ഥേ വാ വത്തമാനവചനം, അഹുമ്ഹാതി അത്ഥോ. അനുസ്സരന്തോ ധമ്മസംവേഗവസേനേവ, ന പന കോധാദിവസേന. ധമ്മസഭാവചിന്താവസേന ഹി പവത്തം സഹോത്തപ്പഞാണം ധമ്മസംവേഗോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘സബ്ബസങ്ഖതധമ്മേസു, ഓത്തപ്പാകാരസണ്ഠിതം;

ഞാണമോഹിതഭാരാനം, ധമ്മസംവേഗസഞ്ഞിത’’ന്തി. (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ);

അഞ്ഞം ഉസ്സാഹജനനകാരണം ദസ്സേതും ‘‘ഈദിസസ്സാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഈദിസസ്സ ച സങ്ഘസന്നിപാതസ്സാതി സത്തസതസഹസ്സഗണപാമോക്ഖത്ഥേരപ്പമുഖഗണനപഥാതിക്കന്തസങ്ഘസന്നിപാതം സന്ധായ വദതി. ‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതീ’’തിആദിനാപി അഞ്ഞം കാരണം ദസ്സേതി. തിട്ഠതി ഏത്ഥ ഫലം തദായത്തവുത്തിതായാതി ഠാനം, ഹേതു. ഖോതി അവധാരണേ. പനാതി വചനാലങ്കാരേ, ഏതം ഠാനം വിജ്ജതേവ, നോ ന വിജ്ജതീതി അത്ഥോ. കിം പന തന്തി ആഹ ‘‘യം പാപഭിക്ഖൂ’’തിആദി. യന്തി നിപാതമത്തം, കാരണനിദ്ദേസോ വാ, യേന ഠാനേന അന്തരധാപേയ്യും, തദേതം ഠാനം വിജ്ജതിയേവാതി. പാപേന ലാമകേന ഇച്ഛാവചരേന സമന്നാഗതാ ഭിക്ഖൂ പാപഭിക്ഖൂ ¶ . അതീതോ സത്ഥാ ഏത്ഥ, ഏതസ്സാതി വാ അതീതസത്ഥുകം യഥാ ‘‘ബഹുകത്തുകോ’’തി. പധാനം വചനം പാവചനം. പാ-സദ്ദോ ¶ ചേത്ഥ നിപാതോ ‘‘പാ ഏവ വുത്യസ്സാ’’തിആദീസു വിയ. ഉപസഗ്ഗപദം വാ ഏതം, ദീഘം കത്വാ പന തഥാ വുത്തം യഥാ ‘‘പാവദതീ’’തിപി വദന്തി. പക്ഖന്തി അലജ്ജിപക്ഖം. ‘‘യാവ ചാ’’തിആദിനാ സങ്ഗീതിയാ സാസനചിരട്ഠിതികഭാവേ കാരണം, സാധകഞ്ച ദസ്സേതി. ‘‘തസ്മാ’’തി ഹി പദമജ്ഝാഹരിത്വാ ‘‘സങ്ഗായേയ്യ’’ന്തി പദേന സമ്ബന്ധനീയം.

തത്ഥ യാവ ച ധമ്മവിനയോ തിട്ഠതീതി യത്തകം കാലം ധമ്മോ ച വിനയോ ച ലജ്ജിപുഗ്ഗലേസു തിട്ഠതി. പരിനിബ്ബാനമഞ്ചകേ നിപന്നേന ഭഗവതാ മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തേ (ദീ. നി. ൨.൨൧൬) വുത്തം സന്ധായ ‘‘വുത്തഞ്ഹേത’’ന്തിആദിമാഹ. ഹി-സദ്ദോ ആഗമവസേന ദള്ഹിജോതകോ. ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോതി ധമ്മോപി ദേസിതോ ചേവ പഞ്ഞത്തോ ച. സുത്താഭിധമ്മസങ്ഗഹിതസ്സ ഹി ധമ്മസ്സ അതിസജ്ജനം പബോധനം ദേസനാ, തസ്സേവ പകാരതോ ഞാപനം വിനേയ്യസന്താനേ ഠപനം പഞ്ഞാപനം. വിനയോപി ദേസിതോ ചേവ പഞ്ഞത്തോ ച. വിനയതന്തിസങ്ഗഹിതസ്സ ഹി അത്ഥസ്സ അതിസജ്ജനം പബോധനം ദേസനാ, തസ്സേവ പകാരതോ ഞാപനം അസങ്കരതോ ഠപനം പഞ്ഞാപനം, തസ്മാ കമ്മദ്വയമ്പി കിരിയാദ്വയേന സമ്ബജ്ഝനം യുജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം.

സോതി സോ ധമ്മോ ച വിനയോ ച. മമച്ചയേനാതി മമ അച്ചയകാലേ. ‘‘ഭുമ്മത്ഥേ കരണനിദ്ദേസോ’’തി ഹി അക്ഖരചിന്തകാ വദന്തി. ഹേത്വത്ഥേ വാ കരണവചനം, മമ അച്ചയഹേതു തുമ്ഹാകം സത്ഥാ നാമ ഭവിസ്സതീതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ഹി മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തവണ്ണനായം ‘‘മയി പരിനിബ്ബുതേ തുമ്ഹാകം സത്ഥുകിച്ചം സാധേസ്സതീ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൧൬). ലക്ഖണവചനഞ്ഹേത്ഥ ഹേത്വത്ഥസാധകം യഥാ ‘‘നേത്തേ ഉജും ഗതേ സതീ’’തി (അ. നി. ൪.൭൦; നേത്തി. ൧൦.൯൦, ൯൩). ഇദം വുത്തം ഹോതി – മയാ വോ ഠിതേനേവ ‘‘ഇദം ലഹുകം, ഇദം ഗരുകം, ഇദം സതേകിച്ഛം, ഇദം അതേകിച്ഛം, ഇദം ലോകവജ്ജം, ഇദം പണ്ണത്തിവജ്ജം, അയം ആപത്തി പുഗ്ഗലസ്സ സന്തികേ വുട്ഠാതി, അയം ഗണസ്സ, അയം സങ്ഘസ്സ സന്തികേ വുട്ഠാതീ’’തി സത്തന്നം ആപത്തിക്ഖന്ധാനം അവീതിക്കമനീയതാവസേന ഓതിണ്ണവത്ഥുസ്മിം സഖന്ധകപരിവാരോ ഉഭതോവിഭങ്ഗോ മഹാവിനയോ നാമ ദേസിതോ, തം സകലമ്പി വിനയപിടകം മയി പരിനിബ്ബുതേ തുമ്ഹാകം സത്ഥുകിച്ചം സാധേസ്സതി ‘‘ഇദം വോ കത്തബ്ബം, ഇദം വോ ന കത്തബ്ബ’’ന്തി കത്തബ്ബാകത്തബ്ബസ്സ വിഭാഗേന ¶ അനുസാസനതോ. ഠിതേനേവ ച മയാ ‘‘ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ’’തി തേന തേന വിനേയ്യാനം അജ്ഝാസയാനുരൂപേന പകാരേന ഇമേ സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മേ വിഭജിത്വാ വിഭജിത്വാ സുത്തന്തപിടകം ദേസിതം, തം സകലമ്പി സുത്തന്തപിടകം മയി പരിനിബ്ബുതേ തുമ്ഹാകം സത്ഥുകിച്ചം സാധേസ്സതി തംതംചരിയാനുരൂപം സമ്മാപടിപത്തിയാ അനുസാസനതോ, ഠിതേനേവ ച മയാ ‘‘ഇമേ ¶ പഞ്ചക്ഖന്ധാ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൧൬), ദ്വാദസായതനാനി, അട്ഠാരസ ധാതുയോ, ചത്താരി സച്ചാനി, ബാവീസതിന്ദ്രിയാനി, നവ ഹേതൂ, ചത്താരോ ആഹാരാ, സത്ത ഫസ്സാ, സത്ത വേദനാ, സത്ത സഞ്ഞാ, സത്ത ചേതനാ, സത്ത ചിത്താനി. തത്രാപി ഏത്തകാ ധമ്മാ കാമാവചരാ, ഏത്തകാ രൂപാവചരാ, ഏത്തകാ അരൂപാവചരാ, ഏത്തകാ പരിയാപന്നാ, ഏത്തകാ അപരിയാപന്നാ, ഏത്തകാ ലോകിയാ, ഏത്തകാ ലോകുത്തരാ’’തി ഇമേ ധമ്മേ വിഭജിത്വാ വിഭജിത്വാ അഭിധമ്മപിടകം ദേസിതം, തം സകലമ്പി അഭിധമ്മപിടകം മയി പരിനിബ്ബുതേ തുമ്ഹാകം സത്ഥുകിച്ചം സാധേസ്സതി ഖന്ധാദിവിഭാഗേന ഞായമാനം ചതുസച്ചസമ്ബോധാവഹത്താ. ഇതി സബ്ബമ്പേതം അഭിസമ്ബോധിതോ യാവ പരിനിബ്ബാനാ പഞ്ചചത്താലീസ വസ്സാനി ഭാസിതം ലപിതം ‘‘തീണി പിടകാനി, പഞ്ച നികായാ, നവങ്ഗാനി, ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീ’’തി ഏവം മഹപ്പഭേദം ഹോതി. ഇമാനി ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനി തിട്ഠന്തി, അഹം ഏകോവ പരിനിബ്ബായിസ്സാമി, അഹഞ്ച പനിദാനി ഏകോവ ഓവദാമി അനുസാസാമി, മയി പരിനിബ്ബുതേ ഇമാനി ചതുരാസീതി ബുദ്ധസഹസ്സാനി തുമ്ഹേ ഓവദിസ്സന്തി അനുസാസിസ്സന്തി ഓവാദാനുസാസനകിച്ചസ്സ നിപ്ഫാദനതോതി.

സാസനന്തി പരിയത്തിപടിപത്തിപടിവേധവസേന തിവിധമ്പി സാസനം, നിപ്പരിയായതോ പന സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ. അദ്ധാനം ഗമിതുമലന്തി അദ്ധനിയം, അദ്ധാനഗാമി അദ്ധാനക്ഖമന്തി അത്ഥോ. ചിരം ഠിതി ഏതസ്സാതി ചിരട്ഠിതികം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യേന പകാരേന ഇദം സാസനം അദ്ധനിയം, തതോയേവ ച ചിരട്ഠിതികം ഭവേയ്യ, തേന പകാരേന ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച യദി പനാഹം സങ്ഗായേയ്യം, സാധു വതാതി.

ഇദാനി സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന അത്തനോ കതം അനുഗ്ഗഹവിസേസം സമനുസ്സരിത്വാ ചിന്തനാകാരമ്പി ദസ്സേന്തോ ‘‘യഞ്ചാഹം ഭഗവതാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘യഞ്ചാഹ’’ന്തി ഏതസ്സ ‘‘അനുഗ്ഗഹിതോ, പസംസിതോ’’തി ഏതേഹി സമ്ബന്ധോ. യന്തി ¶ യസ്മാ, കിരിയാപരാമസനം വാ ഏതം, തേന ‘‘അനുഗ്ഗഹിതോ, പസംസിതോ’’തി ഏത്ഥ അനുഗ്ഗഹണം, പസംസനഞ്ച പരാമസതി. ‘‘ധാരേസ്സസീ’’തിആദികം പന വചനം ഭഗവാ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ മഹാകസ്സപത്ഥേരേന പഞ്ഞത്തസങ്ഘാടിയം നിസിന്നോ തം സങ്ഘാടിം പദുമപുപ്ഫവണ്ണേന പാണിനാ അന്തന്തേന പരാമസന്തോ ആഹ. വുത്തഞ്ഹേതം കസ്സപസംയുത്തേ (സം. നി. ൨.൧൫൪) മഹാകസ്സപത്ഥേരേനേവ ആനന്ദത്ഥേരം ആമന്തേത്വാ കഥേന്തേന –

‘‘അഥ ഖോ ആവുസോ ഭഗവാ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ യേന അഞ്ഞതരം രുക്ഖമൂലം തേനുപസങ്കമി, അഥ ഖ്വാഹം ആവുസോ പടപിലോതികാനം സങ്ഘാടിം ചതുഗ്ഗുണം പഞ്ഞപേത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോചം ‘ഇധ ഭന്തേ ഭഗവാ നിസീദതു, യം മമസ്സ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’തി ¶ . നിസീദി ഖോ ആവുസോ ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ, നിസജ്ജ ഖോ മം ആവുസോ ഭഗവാ ഏതദവോച ‘മുദുകാ ഖോ ത്യായം കസ്സപ പടപിലോതികാനം സങ്ഘാടീ’തി. പടിഗ്ഗണ്ഹാതു മേ ഭന്തേ ഭഗവാ പടപിലോതികാനം സങ്ഘാടിം അനുകമ്പം ഉപാദായാതി. ധാരേസ്സസി പന മേ ത്വം കസ്സപ സാണാനി പംസുകൂലാനി നിബ്ബസനാനീതി. ധാരേസ്സാമഹം ഭന്തേ ഭഗവതോ സാണാനി പംസുകൂലാനി നിബ്ബസനാനീതി. സോ ഖ്വാഹം ആവുസോ പടപിലോതികാനം സങ്ഘാടിം ഭഗവതോ പാദാസിം, അഹം പന ഭഗവതോ സാണാനി പംസുകൂലാനി നിബ്ബസനാനി പടിപജ്ജി’’ന്തി (സം. നി. ൨.൧൫൪).

തത്ഥ മുദുകാ ഖോ ത്യായന്തി മുദുകാ ഖോ തേ അയം. കസ്മാ പന ഭഗവാ ഏവമാഹാതി? ഥേരേന സഹ ചീവരം പരിവത്തേതുകാമതായ. കസ്മാ പരിവത്തേതുകാമോ ജാതോതി? ഥേരം അത്തനോ ഠാനേ ഠപേതുകാമതായ. കിം സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനാ നത്ഥീതി? അത്ഥി, ഏവം പനസ്സ അഹോസി ‘‘ഇമേ ന ചിരം ഠസ്സന്തി, ‘കസ്സപോ പന വീസവസ്സസതായുകോ, സോ മയി പരിനിബ്ബുതേ സത്തപണ്ണിഗുഹായം വസിത്വാ ധമ്മവിനയസങ്ഗഹം കത്വാ മമ സാസനം പഞ്ചവസ്സസഹസ്സപരിമാണകാലം പവത്തനകം കരിസ്സതീ’’തി അത്തനോ നം ഠാനേ ഠപേസി, ഏവം ഭിക്ഖൂ കസ്സപസ്സ സുസ്സുസിതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തീ’’തി തസ്മാ ഏവമാഹ. ഥേരോ പന യസ്മാ ചീവരസ്സ വാ പത്തസ്സ വാ വണ്ണേ കഥിതേ ‘‘ഇമം തുമ്ഹേ ഗണ്ഹഥാ’’തി വചനം ചാരിത്തമേവ, തസ്മാ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതു മേ ഭന്തേ ഭഗവാ’’തി ആഹ.

ധാരേസ്സസി ¶ പന മേ ത്വം കസ്സപാതി കസ്സപ ത്വം ഇമാനി പരിഭോഗജിണ്ണാനി പംസുകൂലാനി പാരുപിതും സക്ഖിസ്സസീതി വദതി. തഞ്ച ഖോ ന കായബലം സന്ധായ, പടിപത്തിപൂരണം പന സന്ധായ ഏവമാഹ. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – അഹം ഇമം ചീവരം പുണ്ണം നാമ ദാസിം പാരുപിത്വാ ആമകസുസാനേ ഛഡ്ഡിതം സുസാനം പവിസിത്വാ തുമ്ബമത്തേഹി പാണകേഹി സമ്പരികിണ്ണം തേ പാണകേ വിധുനിത്വാ മഹാഅരിയവംസേ ഠത്വാ അഗ്ഗഹേസിം, തസ്സ മേ ഇമം ചീവരം ഗഹിതദിവസേ ദസസഹസ്സചക്കവാളേ മഹാപഥവീ മഹാവിരവം വിരവമാനാ കമ്പിത്ഥ, ആകാസം തടതടായി, ചക്കവാളേ ദേവതാ സാധുകാരം അദംസു, ഇമം ചീവരം ഗണ്ഹന്തേന ഭിക്ഖുനാ ജാതിപംസുകൂലികേന ജാതിആരഞ്ഞികേന ജാതിഏകാസനികേന ജാതിസപദാനചാരികേന ഭവിതും വട്ടതി, ത്വം ഇമസ്സ ചീവരസ്സ അനുച്ഛവികം കാതും സക്ഖിസ്സസീതി. ഥേരോപി അത്തനാ പഞ്ചന്നം ഹത്ഥീനം ബലം ധാരേതി, സോ തം അതക്കയിത്വാ ‘‘അഹമേതം പടിപത്തിം പൂരേസ്സാമീ’’തി ഉസ്സാഹേന സുഗതചീവരസ്സ അനുച്ഛവികം കാതുകാമോ ‘‘ധാരേസ്സാമഹം ഭന്തേ’’തി ആഹ. പടിപജ്ജിന്തി പടിപന്നോസിം. ഏവം പന ചീവരപരിവത്തനം ¶ കത്വാ ഥേരേന പാരുപിതചീവരം ഭഗവാ പാരുപി, സത്ഥു ചീവരം ഥേരോ. തസ്മിം സമയേ മഹാപഥവീ ഉദകപരിയന്തം കത്വാ ഉന്നദന്തീ കമ്പിത്ഥ.

സാണാനി പംസുകൂലാനീതി മതകളേവരം പരിവേഠേത്വാ ഛഡ്ഡിതാനി തുമ്ബമത്തേ കിമീ പപ്ഫോടേത്വാ ഗഹിതാനി സാണവാകമയാനി പംസുകൂലചീവരാനി. നിബ്ബസനാനീതി നിട്ഠിതവസനകിച്ചാനി, പരിഭോഗജിണ്ണാനീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി ഏകമേവ തം ചീവരം, അനേകാവയവത്താ പന ബഹുവചനം കതന്തി മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ വുത്തം. ചീവരേ സാധാരണപരിഭോഗേനാതി ഏത്ഥ അത്തനാ സാധാരണപരിഭോഗേനാതി അത്ഥസ്സ വിഞ്ഞായമാനത്താ, വിഞ്ഞായമാനത്ഥസ്സ ച സദ്ദസ്സ പയോഗേ കാമാചാരത്താ ‘‘അത്തനാ’’തി ന വുത്തം. ‘‘ധാരേസ്സസി പന മേ ത്വം കസ്സപ സാണാനി പംസുകൂലാനീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൫൪) ഹി വുത്തത്താ ‘‘അത്തനാവ സാധാരണപരിഭോഗേനാ’’തി വിഞ്ഞായതി, നാഞ്ഞേന. ന ഹി കേവലം സദ്ദതോയേവ സബ്ബത്ഥ അത്ഥനിച്ഛയോ, അത്ഥപകരണാദിനാപി യേഭുയ്യേന അത്ഥസ്സ നിയമിതത്താ. ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന പനേത്ഥ ഏവം വുത്തം ‘‘ചീവരേ സാധാരണപരിഭോഗേനാതി ഏത്ഥ ‘അത്തനാ സമസമട്ഠപനേനാ’തി ഇധ വുത്തം അത്തനാ – സദ്ദമാനേത്വാ ‘ചീവരേ അത്തനാ സാധാരണപരിഭോഗേനാ’തി യോജേതബ്ബം.

യസ്സ ¶ യേന ഹി സമ്ബന്ധോ, ദൂരട്ഠമ്പി ച തസ്സ തം;

അത്ഥതോ ഹ്യസമാനാനം, ആസന്നത്തമകാരണന്തി.

അഥ വാ ഭഗവതാ ചീവരേ സാധാരണപരിഭോഗേന ഭഗവതാ അനുഗ്ഗഹിതോതി യോജനീയം. ഏകസ്സാപി ഹി കരണനിദ്ദേസസ്സ സഹാദിയോഗകത്തുത്ഥജോതകത്തസമ്ഭവതോ’’തി. സമാനം ധാരണമേതസ്സാതി സാധാരണോ, താദിസോ പരിഭോഗോതി സാധാരണപരിഭോഗോ, തേന. സാധാരണപരിഭോഗേന ച സമസമട്ഠപനേന ച അനുഗ്ഗഹിതോതി സമ്ബന്ധോ.

ഇദാനി –

‘‘അഹം ഭിക്ഖവേ, യാവദേ ആകങ്ഖാമി വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരാമി, കസ്സപോപി ഭിക്ഖവേ യാവദേ ആകങ്ഖതി വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൨.൧൫൨) –

നവാനുപുബ്ബവിഹാരഛളഭിഞ്ഞാപഭേദേ ¶ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ അത്തനാ സമസമട്ഠപനത്ഥായ ഭഗവതാ വുത്തം കസ്സപസംയുത്തേ (സം. നി. ൨.൧൫൧) ആഗതം പാളിമിമം പേയ്യാലമുഖേന, ആദിഗ്ഗഹണേന ച സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഹം ഭിക്ഖവേ’’തിആദി.

തത്ഥ യാവദേതി യാവദേവ, യത്തകം കാലം ആകങ്ഖാമി, തത്തകം കാലം വിഹരാമീതി അത്ഥോ. തതോയേവ ഹി മജ്ഝിമഗണ്ഠിപദേ, ചൂളഗണ്ഠിപദേ ച ‘‘യാവദേതി യാവദേവാതി വുത്തം ഹോതീ’’തി ലിഖിതം. സംയുത്തട്ഠകഥായമ്പി ‘‘യാവദേ ആകങ്ഖാമീതി യാവദേവ ഇച്ഛാമീ’’തി (സം. നി. അട്ഠ. ൧.൨.൧൫൨) അത്ഥോ വുത്തോ. തഥാ ഹി തത്ഥ ലീനത്ഥപകാസനിയം ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന ‘‘യാവദേവാതി ഇമിനാ സമാനത്ഥം ‘യാവദേ’തി ഇദം പദ’’ന്തി വുത്തം. പോത്ഥകേസു പന കത്ഥചി ‘‘യാവദേവാ’’തി അയമേവ പാഠോ ദിസ്സതി. അപി ച യാവദേതി യത്തകം സമാപത്തിവിഹാരം വിഹരിതും ആകങ്ഖാമി, തത്തകം സമാപത്തിവിഹാരം വിഹരാമീതി സമാപത്തിട്ഠാനേ, യത്തകം അഭിഞ്ഞാവോഹാരം വോഹരിതും ¶ ആകങ്ഖാമി, തത്തകം അഭിഞ്ഞാവോഹാരം വോഹരാമീതി അഭിഞ്ഞാഠാനേ ച സഹ പാഠസേസേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേനാപി തദേവത്ഥം യഥാലാഭനയേന ദസ്സേതും ‘‘യത്തകേ സമാപത്തിവിഹാരേ, അഭിഞ്ഞാവോഹാരേ വാ ആകങ്ഖന്തോ വിഹാരാമി ചേവ വോഹരാമി ച, തഥാ കസ്സപോപീതി അത്ഥോ’’തി വുത്തം. അപരേ പന ‘‘യാവദേതി ‘യം പഠമജ്ഝാനം ആകങ്ഖാമി, തം പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാരാമീ’തിആദിനാ സമാപത്തിട്ഠാനേ, ഇദ്ധിവിധാഭിഞ്ഞാഠാനേ ച അജ്ഝാഹരിതസ്സ ത-സദ്ദസ്സ കമ്മവസേന ‘യം ദിബ്ബസോതം ആകങ്ഖാമി, തേന ദിബ്ബസോതേന സദ്ദേ സുണാമീ’തിആദിനാ സേസാഭിഞ്ഞാഠാനേ കരണവസേന യോജനാ വത്തബ്ബാ’’തി വദന്തി. വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി ഏത്ഥ ഏവ-സദ്ദോ നിയമത്ഥോ, ഉഭയത്ഥ യോജേതബ്ബോ. യമേത്ഥ വത്തബ്ബം, തദുപരി ആവി ഭവിസ്സതി.

നവാനുപുബ്ബവിഹാരഛളഭിഞ്ഞാപ്പഭേദേതി ഏത്ഥ നവാനുപുബ്ബവിഹാരാ നാമ അനുപടിപാടിയാ സമാപജ്ജിതബ്ബത്താ ഏവംസഞ്ഞിതാ നിരോധസമാപത്തിയാ സഹ അട്ഠ സമാപത്തിയോ. ഛളഭിഞ്ഞാ നാമ ആസവക്ഖയഞാണേന സഹ പഞ്ചാഭിഞ്ഞായോ. കത്ഥചി പോത്ഥകേ ചേത്ഥ ആദിസദ്ദോ ദിസ്സതി. സോ അനധിപ്പേതോ യഥാവുത്തായ പാളിയാ ഗഹേതബ്ബസ്സ അത്ഥസ്സ അനവസേസത്താ. മനുസ്സേസു, മനുസ്സാനം വാ ഉത്തരിഭൂതാനം, ഉത്തരീനം വാ മനുസ്സാനം ഝായീനഞ്ചേവ അരിയാനഞ്ച ധമ്മോതി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ, മനുസ്സധമ്മാ വാ ഉത്തരീതി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ. ദസ കുസലകമ്മപഥാ ചേത്ഥ വിനാ ഭാവനാമനസികാരേന പകതിയാവ മനുസ്സേഹി നിബ്ബത്തേതബ്ബതോ, മനുസ്സത്തഭാവാവഹനതോ ച മനുസ്സധമ്മോ നാമ, തതോ ഉത്തരി പന ഝാനാദി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോതി വേദിതബ്ബോ. സമസമട്ഠപനേനാതി ‘‘അഹം യത്തകം കാലം, യത്തകേ വാ സമാപത്തിവിഹാരേ, യത്തകാ അഭിഞ്ഞായോ ച വളഞ്ജേമി ¶ , തഥാ കസ്സപോപീ’’തി ഏവം സമസമം കത്വാ ഠപനേന. അനേകട്ഠാനേസു ഠപനം, കസ്സചിപി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മസ്സ അസേസഭാവേന ഏകന്തസമട്ഠപനം വാ സന്ധായ ‘‘സമസമട്ഠപനേനാ’’തി വുത്തം, ഇദഞ്ച നവാനുപുബ്ബവിഹാരഛളഭിഞ്ഞാഭാവസാമഞ്ഞേന പസംസാമത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ഭഗവാ വിയ ദേവസികം ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യാ സമാപത്തിയോ സമാപജ്ജതി, യമകപാടിഹാരിയാദിവസേന ച അഭിഞ്ഞായോ വളഞ്ജേതീതി. ഏത്ഥ ച ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ അത്തനാ സമസമട്ഠപനേനാ’’തി ഇദം നിദസ്സനമത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തഥാ ഹി –

‘‘ഓവദ ¶ കസ്സപ ഭിക്ഖൂ, കരോഹി കസ്സപ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മിം കഥം, അഹം വാ കസ്സപ ഭിക്ഖൂ ഓവദേയ്യം, ത്വം വാ. അഹം വാ കസ്സപ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മിം കഥം കരേയ്യം, ത്വം വാ’’തി –

ഏവമ്പി അത്തനാ സമസമട്ഠപനമകാസിയേവാതി.

തഥാതി രൂപൂപസംഹാരോ യഥാ അനുഗ്ഗഹിതോ, തഥാ പസംസിതോതി. ആകാസേ പാണിം ചാലേത്വാതി ഭഗവതാ അത്തനോയേവ പാണിം ആകാസേ ചാലേത്വാ കുലേസു അലഗ്ഗചിത്തതായ ചേവ കരണഭൂതായ പസംസിതോതി സമ്ബന്ധോ. അലഗ്ഗചിത്തതായാതി വാ ആധാരേ ഭുമ്മം, ആകാസേ പാണിം ചാലേത്വാ കുലൂപകസ്സ ഭിക്ഖുനോ അലഗ്ഗചിത്തതായ കുലേസു അലഗ്ഗനചിത്തേന ഭവിതും യുത്തതായ ചേവ മഞ്ഞേവ സക്ഖിം കത്വാ പസംസിതോതി അത്ഥോ. യഥാഹ –

‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ ആകാസേ പാണിം ചാലേസി സേയ്യഥാപി ഭിക്ഖവേ, അയം ആകാസേ പാണി ന സജ്ജതി ന ഗയ്ഹതി ന ബജ്ഝതി, ഏവമേവ ഖോ ഭിക്ഖവേ യസ്സ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ കുലാനി ഉപസങ്കമതോ കുലേസു ചിത്തം ന സജ്ജതി ന ഗയ്ഹതി ന ബജ്ഝതി ‘ലഭന്തു ലാഭകാമാ, പുഞ്ഞകാമാ കരോന്തു പുഞ്ഞാനീ’തി. യഥാ സകേന ലാഭേന അത്തമനോ ഹോതി സുമനോ, ഏവം പരേസം ലാഭേന അത്തമനോ ഹോതി സുമനോ. ഏവരൂപോ ഖോ ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖു അരഹതി കുലാനി ഉപസങ്കമിതും. കസ്സപസ്സ ഭിക്ഖവേ കുലാനി ഉപസങ്കമതോ കുലേസു ചിത്തം ന സജ്ജതി ന ഗയ്ഹതി ന ബജ്ഝതി ‘ലഭന്തു ലാഭകാമാ, പുഞ്ഞകാമാ കരോന്തു പുഞ്ഞാനീ’തി. യഥാ സകേന ലാഭേന അത്തമനോ ഹോതി സുമനോ, ഏവം പരേസം ലാഭേന അത്തമനോ ഹോതി സുമനോ’’തി (സം. നി. ൨.൧൪൬).

തത്ഥ ആകാസേ പാണിം ചാലേസീതി നീലേ ഗഗനന്തരേ യമകവിജ്ജുകം സഞ്ചാലയമാനോ വിയ ഹേട്ഠാഭാഗേ ¶ , ഉപരിഭാഗേ, ഉഭതോ ച പസ്സേസു പാണിം സഞ്ചാലേസി, ഇദഞ്ച പന തേപിടകേ ബുദ്ധവചനേ അസമ്ഭിന്നപദം നാമ. അത്തമനോതി സകമനോ, ന ദോമനസ്സേന പച്ഛിന്ദിത്വാ ഗഹിതമനോ. സുമനോതി തുട്ഠമനോ, ഇദാനി യോ ഹീനാധിമുത്തികോ മിച്ഛാപടിപന്നോ ഏവം ¶ വദേയ്യ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ‘അലഗ്ഗചിത്തതായ ആകാസേ ചാലിതപാണൂപമാ കുലാനി ഉപസങ്കമഥാ’തി വദന്തോ അട്ഠാനേ ഠപേതി, അസയ്ഹഭാരം ആരോപേതി, യം ന സക്കാ കാതും, തം കാരേഹീ’’തി, തസ്സ വാദപഥം പച്ഛിന്ദിത്വാ ‘‘സക്കാ ച ഖോ ഏവം കാതും, അത്ഥി ഏവരൂപോ ഭിക്ഖൂ’’തി ആയസ്മന്തം മഹാകസ്സപത്ഥേരമേവ സക്ഖിം കത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘കസ്സപസ്സ ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ.

അഞ്ഞമ്പി പസംസനമാഹ ‘‘ചന്ദോപമപടിപദായ ചാ’’തി, ചന്ദപടിഭാഗായ പടിപദായ ച കരണഭൂതായ പസംസിതോ, തസ്സം വാ ആധാരഭൂതായ മഞ്ഞേവ സക്ഖിം കത്വാ പസംസിതോതി അത്ഥോ. യഥാഹ –

‘‘ചന്ദൂപമാ ഭിക്ഖവേ കുലാനി ഉപസങ്കമഥ അപകസ്സേവ കായം, അപകസ്സ ചിത്തം നിച്ചനവകാ കുലേസു അപ്പഗബ്ഭാ. സേയ്യഥാപി ഭിക്ഖവേ പുരിസോ ജരുദപാനം വാ ഓലോകേയ്യ പബ്ബതവിസമം വാ നദീവിദുഗ്ഗം വാ അപകസ്സേവ കായം, അപകസ്സ ചിത്തം, ഏവമേവ ഖോ ഭിക്ഖവേ ചന്ദൂപമാ കുലാനി ഉപസങ്കമഥ അപകസ്സേവ കായം, അപകസ്സ ചിത്തം നിച്ചനവകാ കുലേസു അപ്പഗബ്ഭാ. കസ്സപോ ഭിക്ഖവേ ചന്ദൂപമോ കുലാനി ഉപസങ്കമതി അപകസ്സേവ കായം, അപകസ്സ ചിത്തം നിച്ചനവകോ കുലേസു അപ്പഗബ്ഭോ’’തി (സം. നി. ൨.൧൪൬).

തത്ഥ ചന്ദൂപമാതി ചന്ദസദിസാ ഹുത്വാ. കിം പരിമണ്ഡലതായ സദിസാതി? നോ, അപിച ഖോ യഥാ ചന്ദോ ഗഗനതലം പക്ഖന്ദമാനോ ന കേനചി സദ്ധിം സന്ഥവം വാ സിനേഹം വാ ആലയം വാ നികന്തിം വാ പത്ഥനം വാ പരിയുട്ഠാനം വാ കരോതി, ന ച ന ഹോതി മഹാജനസ്സ പിയോ മനാപോ, തുമ്ഹേപി ഏവം കേനചി സദ്ധിം സന്ഥവാദീനം അകരണേന ബഹുജനസ്സ പിയാ മനാപാ ചന്ദൂപമാ ഹുത്വാ ഖത്തിയകുലാദീനി ചത്താരി കുലാനി ഉപസങ്കമഥാതി അത്ഥോ. അപിച യഥാ ചന്ദോ അന്ധകാരം വിധമതി, ആലോകം ഫരതി, ഏവം കിലേസന്ധകാരവിധമനേന, ഞാണാലോകഫരണേന ച ചന്ദൂപമാ ഹുത്വാതി ഏവമാദീഹിപി നയേഹി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

അപകസ്സേവ കായം, അപകസ്സ ചിത്തന്തി തേനേവ സന്ഥവാദീനമകരണേന കായഞ്ച ചിത്തഞ്ച അപകസ്സിത്വാ, അകഡ്ഢിത്വാ അപനേത്വാതി അത്ഥോ. നിച്ചനവകാതി നിച്ചം നവികാവ, ആഗന്തുകസദിസാ ¶ ഏവ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ആഗന്തുകോ ¶ ഹി പടിപാടിയാ സമ്പത്തഗേഹം പവിസിത്വാ സചേ നം ഘരസാമികാ ദിസ്വാ ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തഭാതരോപി വിപ്പവാസഗതാ ഏവം വിചരിംസൂ’’തി അനുകമ്പമാനാ നിസീദാപേത്വാ ഭോജേന്തി, ഭുത്തമത്തോയേവ ‘‘തുമ്ഹാകം ഭാജനം ഗണ്ഹഥാ’’തി ഉട്ഠായ പക്കമതി, ന തേഹി സദ്ധിം സന്ഥവം വാ കരോതി, കിച്ചകരണീയാനി വാ സംവിദഹതി, ഏവം തുമ്ഹേപി പടിപാടിയാ സമ്പത്തഘരം പവിസിത്വാ യം ഇരിയാപഥേസു പസന്നാ മനുസ്സാ ദേന്തി, തം ഗഹേത്വാ പച്ഛിന്നസന്ഥവാ തേസം കിച്ചകരണീയേ അബ്യാവടാ ഹുത്വാ നിക്ഖമഥാതി ദീപേതി. അപ്പഗബ്ഭാതി ന പഗബ്ഭാ, അട്ഠട്ഠാനേന കായപാഗബ്ഭിയേന, ചതുട്ഠാനേന വചീപാഗബ്ഭിയേന, അനേകട്ഠാനേന മനോപാഗബ്ഭിയേന ച വിരഹിതാ കുലാനി ഉപസങ്കമഥാതി അത്ഥോ.

ജരുദപാനന്തി ജിണ്ണകൂപം. പബ്ബതവിസമന്തി പബ്ബതേ വിസമം പപാതട്ഠാനം. നദീവിദുഗ്ഗന്തി നദിയാ വിദുഗ്ഗം ഛിന്നതടട്ഠാനം. ഏവമേവ ഖോതി ഏത്ഥ ഇദം ഓപമ്മസംസന്ദനം – ജരുദപാനാദയോ വിയ ഹി ചത്താരി കുലാനി, ഓലോകനപുരിസോ വിയ ഭിക്ഖു, യഥാ പന അനപകട്ഠകായചിത്തോ താനി ഓലോകേന്തോ പുരിസോ തത്ഥ പതതി, ഏവം അരക്ഖിതേഹി കായാദീഹി കുലാനി ഉപസങ്കമന്തോ ഭിക്ഖു കുലേസു ബജ്ഝതി, തതോ നാനപ്പകാരം സീലപാദഭഞ്ജനാദികം അനത്ഥം പാപുണാതി. യഥാ പന അപകട്ഠകായചിത്തോ പുരിസോ തത്ഥ ന പതതി, ഏവം രക്ഖിതേനേവ കായേന, രക്ഖിതായ വാചായ, രക്ഖിതേഹി ചിത്തേഹി, സൂപട്ഠിതായ സതിയാ അപകട്ഠകായചിത്തോ ഹുത്വാ കുലാനി ഉപസങ്കമന്തോ ഭിക്ഖു കുലേസു ന ബജ്ഝതി, അഥസ്സ സീലസദ്ധാസമാധിപഞ്ഞാസങ്ഖാതാനി പാദഹത്ഥകുച്ഛിസീസാനി ന ഭഞ്ജന്തി, രാഗകണ്ടകാദയോ ന വിജ്ഝന്തി, സുഖിതോ യേനകാമം അഗതപുബ്ബം നിബ്ബാനദിസം ഗച്ഛതി, ഏവരൂപോ അയം മഹാകസ്സപോതി ഹീനാധിമുത്തികസ്സ മിച്ഛാപടിപന്നസ്സ വാദപഥപച്ഛിന്ദനത്ഥം മഹാകസ്സപത്ഥേരം ഏവ സക്ഖിം കത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘കസ്സപോ ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹാതി. ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥമിച്ഛന്തിഅലഗ്ഗചിത്തതാസങ്ഖാതായ ചന്ദോപമപടിപദായ കരണഭൂതായ പസംസിതോ, തസ്സം വാ ആധാരഭൂതായ മഞ്ഞേവ സക്ഖിം കത്വാ പസംസിതോതി, ഏവം സതി ചേവ-സദ്ദോ, ച-സദ്ദോ ച ന പയുജ്ജിതബ്ബോ ദ്വിന്നം പദാനം തുല്യാധികരണത്താ, അയമേവ അത്ഥോ പാഠോ ച യുത്തതരോ വിയ ദിസ്സതി പരിനിബ്ബാനസുത്തവണ്ണനായം ‘‘ആകാസേ പാണിം ചാലേത്വാ ചന്ദൂപമം പടിപദം കഥേന്തോ മം കായസക്ഖിം കത്വാ കഥേസീ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൩൨) വുത്തത്താതി.

തസ്സ ¶ കിമഞ്ഞം ആണണ്യം ഭവിസ്സതി, അഞ്ഞത്ര ധമ്മവിനയസങ്ഗായനാതി അധിപ്പായോ. തത്ഥ തസ്സാതി യം-സദ്ദസ്സ കാരണനിദസ്സനേ ‘‘തസ്മാ’’തി അജ്ഝാഹരിത്വാ തസ്സ മേതി അത്ഥോ, കിരിയാപരാമസനേ പന തസ്സ അനുഗ്ഗഹണസ്സ, പസംസനസ്സ ചാതി. പോത്ഥകേസുപി കത്ഥചി ‘‘തസ്സ മേ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, ഏവം സതി കിരിയാപരാമസനേ ‘‘തസ്സാ’’തി അപരം പദമജ്ഝാഹരിതബ്ബം. നത്ഥി ¶ ഇണം യസ്സാതി അണണോ, തസ്സ ഭാവോ ആണണ്യം. ധമ്മവിനയസങ്ഗായനം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം കിം നാമ തസ്സ ഇണവിരഹിതത്തം ഭവിസ്സതി, ന ഭവിസ്സതി ഏവാതി അത്ഥോ. ‘‘നനു മം ഭഗവാ’’തിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം ഉപമാവസേന വിഭാവേതി. സകകവചഇസ്സരിയാനുപ്പദാനേനാതി ഏത്ഥ കവചോ നാമ ഉരച്ഛദോ, യേന ഉരോ ഛാദീയതേ, തസ്സ ച ചീവരനിദസ്സനേന ഗഹണം, ഇസ്സരിയസ്സ പന അഭിഞ്ഞാസമാപത്തിനിദസ്സനേനാതി ദട്ഠബ്ബം. കുലവംസപ്പതിട്ഠാപകന്തി കുലവംസസ്സ കുലപവേണിയാ പതിട്ഠാപകം. ‘‘മേ’’തി പദസ്സ നിച്ചസാപേക്ഖത്താ സദ്ധമ്മവംസപ്പതിട്ഠാപകോതി സമാസോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സത്തുസങ്ഘനിമ്മദ്ദനേന അത്തനോ കുലവംസപ്പതിട്ഠാപനത്ഥം സകകവചഇസ്സരിയാനുപ്പദാനേന കുലവംസപ്പതിട്ഠാപകം പുത്തം രാജാ വിയ ഭഗവാപി മം ദീഘദസ്സീ ‘‘സദ്ധമ്മവംസപ്പതിട്ഠാപകോ മേ അയം ഭവിസ്സതീ’’തി മന്ത്വാ സാസനപച്ചത്ഥികഗണനിമ്മദ്ദനേന സദ്ധമ്മവംസപ്പതിട്ഠാപനത്ഥം ചീവരദാനസമസമട്ഠപനസങ്ഖാതേന ഇമിനാ അസാധാരണാനുഗ്ഗഹേന അനുഗ്ഗഹേസി നനു, ഇമായ ച ഉളാരായ പസംസായ പസംസി നനൂതി. ഇതി ചിന്തയന്തോതി ഏത്ഥ ഇതിസദ്ദേന ‘‘അന്തരധാപേയ്യും, സങ്ഗായേയ്യം, കിമഞ്ഞം ആണണ്യം ഭവിസ്സതീ’’തി വചനപുബ്ബങ്ഗമം, ‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതീ’’തിആദി വാക്യത്തയം നിദസ്സേതി.

ഇദാനി യഥാവുത്തമത്ഥം സങ്ഗീതിക്ഖന്ധകപാളിയാ സാധേന്തോ ആഹ ‘‘യഥാഹാ’’തിആദി. തത്ഥ യഥാഹാതി കിം ആഹ, മയാ വുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ സാധകം കിം ആഹാതി വുത്തം ഹോതി. യഥാ വാ യേന പകാരേന മയാ വുത്തം, തഥാ തേന പകാരേന പാളിയമ്പി ആഹാതി അത്ഥോ. യഥാ വാ യം വചനം പാളിയം ആഹ, തഥാ തേന വചനേന മയാ വുത്തവചനം സംസന്ദതി ചേവ സമേതി ച യഥാ തം ഗങ്ഗോദകേന യമുനോദകന്തിപി വത്തബ്ബോ പാളിയാ സാധനത്ഥം ഉദാഹരിതഭാവസ്സ പച്ചക്ഖതോ വിഞ്ഞായമാനത്താ, വിഞ്ഞായമാനത്ഥസ്സ ച സദ്ദസ്സ പയോഗേ കാമാചാരത്താ. അധിപ്പായവിഭാവനത്ഥാ ഹി അത്ഥയോജനാ. യഥാ വാ യേന പകാരേന ധമ്മവിനയസങ്ഗായനത്ഥം ഭിക്ഖൂനം ¶ ഉസ്സാഹം ജനേസി, തഥാ തേന പകാരേന പാളിയമ്പി ആഹാതി അത്ഥോ. ഏവമീദിസേസു.

ഏകമിദാഹന്തി ഏത്ഥ ഇദന്തി നിപാതമത്തം. ഏകം സമയന്തി ച ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, ഏകസ്മിം സമയേതി അത്ഥോ. പാവായാതി പാവാനഗരതോ, തത്ഥ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ‘‘കുസിനാരം ഗമിസ്സാമീ’’തി അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോതി വുത്തം ഹോതി. അദ്ധാനമഗ്ഗോതി ച ദീഘമഗ്ഗോ വുച്ചതി, ദീഘപരിയായോ ഹേത്ഥ അദ്ധാനസദ്ദോ. മഹതാതി ഗുണമഹത്തേനപി സങ്ഖ്യാമഹത്തേനപി മഹതാ. ‘‘പഞ്ചമത്തേഹീ’’തിആദിനാ സങ്ഖ്യാമഹത്തം ദസ്സേതി, മത്തസദ്ദോ ച പമാണവചനോ ‘‘ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൧൬) വിയ. ‘‘ധമ്മവിനയസങ്ഗായനത്ഥം ഉസ്സാഹം ജനേസീ’’തി ഏതസ്സത്ഥസ്സ സാധനത്ഥം ആഹതാ ‘‘അഥ ഖോ’’തിആദികാ പാളി യഥാവുത്തമത്ഥം ന സാധേതി ¶ . ന ഹേത്ഥ ഉസ്സാഹജനനപ്പകാരോ ആഗതോതി ചോദനം പരിഹരിതുമാഹ ‘‘സബ്ബം സുഭദ്ദകണ്ഡം വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബ’’ന്തി. ഏവമ്പേസാ ചോദനാ തദവത്ഥായേവാതി വുത്തം ‘‘തതോ പരം ആഹാ’’തിആദി. അപിച യഥാവുത്തത്ഥസാധികാ പാളി മഹതരാതി ഗന്ഥഗരുതാപരിഹരണത്ഥം മജ്ഝേ പേയ്യാലമുഖേന ആദിഅന്തമേവ പാളിം ദസ്സേന്തോ ‘‘സബ്ബം സുഭദ്ദകണ്ഡം വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബ’’ന്തി ആഹ. തേന ഹി ‘‘അഥ ഖ്വാഹം ആവുസോ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ നിസീദീ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൭) വുത്തപാളിതോ പട്ഠായ ‘‘യം ന ഇച്ഛിസ്സാമ, ന തം കരിസ്സാമാ’’തി (ചൂളവ. ൪൩൭) വുത്തപാളിപരിയോസാനം സുഭദ്ദകണ്ഡം ദസ്സേതി.

‘‘തതോ പര’’ന്തിആദിനാ പന തദവസേസം ‘‘ഹന്ദ മയം ആവുസോ’’തിആദികം ഉസ്സാഹജനനപ്പകാരദസ്സനപാളിം. തസ്മാ തതോ പരം ആഹാതി ഏത്ഥ സുഭദ്ദകണ്ഡതോ പരം ഉസ്സാഹജനനപ്പകാരദസ്സനവചനമാഹാതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. മഹാഗണ്ഠിപദേപി ഹി സോയേവത്ഥോ വുത്തോ. ആചരിയസാരിപുത്തത്ഥേരേനാപി (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) തഥേവ അധിപ്പേതോ. ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന പന ‘‘തതോ പരന്തി തതോ ഭിക്ഖൂനം ഉസ്സാഹജനനതോ പരതോ’’തി (ദീ. നി. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വുത്തം, തദേതം വിചാരേതബ്ബം ഹേട്ഠാ ഉസ്സാഹജനനപ്പകാരസ്സ പാളിയം അവുത്തത്താ. അയമേവ ഹി ഉസ്സാഹജനനപ്പകാരോ യദിദം ‘‘ഹന്ദ മയം ആവുസോ ധമ്മഞ്ച വിനയഞ്ച സങ്ഗായേയ്യാമ, പുരേ അധമ്മോ ദിപ്പതീ’’തിആദി. യദി ¶ പന സുഭദ്ദകണ്ഡമേവ ഉസ്സാഹജനനഹേതുഭൂതസ്സ സുഭദ്ദേന വുത്തവചനസ്സ പകാസനത്താ ഉസ്സാഹജനനന്തി വദേയ്യ, നത്ഥേവേത്ഥ വിചാരേതബ്ബതാതി. പുരേ അധമ്മോ ദിപ്പതീതി ഏത്ഥ അധമ്മോ നാമ ദസകുസലകമ്മപഥപടിപക്ഖഭൂതോ അധമ്മോ. ധമ്മവിനയസങ്ഗായനത്ഥം ഉസ്സാഹജനനപ്പസങ്ഗത്താ വാ തദസങ്ഗായനഹേതുകോ ദോസഗണോപി സമ്ഭവതി, ‘‘അധമ്മവാദിനോ ബലവന്തോ ഹോന്തി, ധമ്മവാദിനോ ദുബ്ബലാ ഹോന്തീ’’തി വുത്തത്താ സീലവിപത്തിആദിഹേതുകോ പാപിച്ഛതാദിദോസഗണോ അധമ്മോതിപി വദന്തി. പുരേ ദിപ്പതീതി അപി നാമ ദിപ്പതി. സംസയത്ഥേ ഹി പുരേ-സദ്ദോ. അഥ വാ യാവ അധമ്മോ ധമ്മം പടിബാഹിതും സമത്ഥോ ഹോതി, തതോ പുരേതരമേവാതി അത്ഥോ. ആസന്നേ ഹി അനധിപ്പേതേ അയം പുരേ-സദ്ദോ. ദിപ്പതീതി ദിപ്പിസ്സതി, പുരേ-സദ്ദയോഗേന ഹി അനാഗതത്ഥേ അയം വത്തമാനപയോഗോ യഥാ ‘‘പുരാ വസ്സതി ദേവോ’’തി. തഥാ ഹി വുത്തം –

‘‘അനാഗതേ സന്നിച്ഛയേ, തഥാതീതേ ചിരതനേ;

കാലദ്വയേപി കവീഹി, പുരേസദ്ദോ പയുജ്ജതേ’’തി. (വജിര. ടീ. ബാഹിരനിദാനകഥാവണ്ണനാ);

‘‘പുരേയാവപുരായോഗേ ¶ , നിച്ചം വാ കരഹി കദാ;

ലച്ഛായമപി കിം വുത്തേ, വത്തമാനാ ഭവിസ്സതീ’’തി ച.

കേചി പനേത്ഥ ഏവം വണ്ണയന്തി – പുരേതി പച്ഛാ അനാഗതേ, യഥാ അദ്ധാനം ഗച്ഛന്തസ്സ ഗന്തബ്ബമഗ്ഗോ ‘‘പുരേ’’തി വുച്ചതി, തഥാ ഇധാപി മഗ്ഗഗമനനയേന അനാഗതകാലോ ‘‘പുരേ’’തി വുച്ചതീതി. ഏവം സതി തംകാലാപേക്ഖായ ചേത്ഥ വത്തമാനപയോഗോ സമ്ഭവതി. ധമ്മോ പടിബാഹിയ്യതീതി ഏത്ഥാപി പുരേ-സദ്ദേന യോജേത്വാ വുത്തനയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ, തഥാ ധമ്മോപി അധമ്മവിപരീതവസേന, ഇതോ പരമ്പി ഏസേവ നയോ. അവിനയോതി പഹാനവിനയസംവരവിനയാനം പടിപക്ഖഭൂതോ അവിനയോ. വിനയവാദിനോ ദുബ്ബലാ ഹോന്തീതി ഏവം ഇതി-സദ്ദേന പാഠോ, സോ ‘‘തതോ പരം ആഹാ’’തി ഏത്ഥ ആഹ-സദ്ദേന സമ്ബജ്ഝിതബ്ബോ.

തേന ഹീതി ഉയ്യോജനത്ഥേ നിപാതോ. ഉച്ചിനനേ ഉയ്യോജേന്താ ഹി മഹാകസ്സപത്ഥേരം ഏവമാഹംസു ‘‘ഭിക്ഖൂ ഉച്ചിനതൂ’’തി, സങ്ഗീതിയാ അനുരൂപേ ഭിക്ഖൂ ഉച്ചിനിത്വാ ഉപധാരേത്വാ ഗണ്ഹാതൂതി അത്ഥോ. ‘‘സകല…പേ… പരിഗ്ഗഹേസീ’’തി ഏതേന സുക്ഖവിപസ്സകഖീണാസവപരിയന്താനം യഥാവുത്തപുഗ്ഗലാനം സതിപി ¶ ആഗമാധിഗമസമ്ഭവേ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി പന തേവിജ്ജാദിഗുണയുത്താനം ആഗമാധിഗമസമ്പത്തിയാ ഉക്കംസഗതത്താ സങ്ഗീതിയാ ബഹൂപകാരതം ദസ്സേതി. സകലം സുത്തഗേയ്യാദികം നവങ്ഗം ഏത്ഥ, ഏതസ്സാതി വാ സകലനവങ്ഗം, സത്ഥു ഭഗവതോ സാസനം സത്ഥുസാസനം സാസീയതി ഏതേനാതി കത്വാ, തദേവ സത്ഥുസാസനന്തി സകലനവങ്ഗസത്ഥുസാസനം. നവ വാ സുത്തഗേയ്യാദീനി അങ്ഗാനി ഏത്ഥ, ഏതസ്സാതി വാ നവങ്ഗം, തമേവ സത്ഥുസാസനം, തഞ്ച സകലമേവ, ന ഏകദേസന്തി തഥാ. അത്ഥകാമേന പരിയാപുണിതബ്ബാ സിക്ഖിതബ്ബാ, ദിട്ഠധമ്മികാദിപുരിസത്ഥം വാ നിപ്ഫാദേതും പരിയത്താ സമത്ഥാതി പരിയത്തി, തീണി പിടകാനി, സകലനവങ്ഗസത്ഥുസാസനസങ്ഖാതാ പരിയത്തി, തം ധാരേന്തീതി തഥാ, താദിസേതി അത്ഥോ. പുഥുജ്ജന…പേ… സുക്ഖവിപസ്സകഖീണാസവഭിക്ഖൂതി ഏത്ഥ –

‘‘ദുവേ പുഥുജ്ജനാ വുത്താ, ബുദ്ധേനാദിച്ചബന്ധുനാ;

അന്ധോ പുഥുജ്ജനോ ഏകോ, കല്യാണേകോ പുഥുജ്ജനോ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൭; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൬൧; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൧; ചൂളനി. അട്ഠ. ൮൮; പടി. മ. അട്ഠ. ൨.൧൩൦); –

വുത്തേസു കല്യാണപുഥുജ്ജനാവ അധിപ്പേതാ സദ്ദന്തരസന്നിധാനേനപി അത്ഥവിസേസസ്സ വിഞ്ഞാതബ്ബത്താ. സമഥഭാവനാസിനേഹാഭാവേന ¶ സുക്ഖാ ലൂഖാ അസിനിദ്ധാ വിപസ്സനാ ഏതേസന്തി സുക്ഖവിപസ്സകാ, തേയേവ ഖീണാസവാതി തഥാ. ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി പന സബ്ബത്ഥ യോജേതബ്ബം. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘യഞ്ചത്ഥവതോ സദ്ദേകസേസതോ വാപി സുയ്യതേ;

തം സമ്ബജ്ഝതേ പച്ചേകം, യഥാലാഭം കദാചിപീ’’തി.

തിപിടകസബ്ബപരിയത്തിപ്പഭേദധരേതി ഏത്ഥ തിണ്ണം പിടകാനം സമാഹാരോ തിപിടകം, തംസങ്ഖാതം നവങ്ഗാദിവസേന അനേകഭേദഭിന്നം സബ്ബം പരിയത്തിപ്പഭേദം ധാരേന്തീതി തഥാ, താദിസേ. അനു അനു തം സമങ്ഗിനം ഭാവേതി വഡ്ഢേതീതി അനുഭാവോ, സോയേവ ആനുഭാവോ, പഭാവോ, മഹന്തോ ആനുഭാവോ യേസം തേ മഹാനുഭാവാ. ‘‘ഏതദഗ്ഗം ഭിക്ഖവേ’’തി ഭഗവതാ വുത്തവചനമുപാദായ പവത്തത്താ ‘‘ഏതദഗ്ഗ’’ന്തി പദം അനുകരണജനാമം നാമ യഥാ ‘‘യേവാപനക’’ന്തി, തബ്ബസേന വുത്തട്ഠാനന്തരമിധ ഏതദഗ്ഗം, തമാരോപിതേതി അത്ഥോ. ഏതദഗ്ഗം ഏസോ ഭിക്ഖു അഗ്ഗോതി വാ ആരോപിതേപി വട്ടതി. തദനാരോപിതാപി അവസേസഗുണസമ്പന്നത്താ ഉച്ചിനിതാ തത്ഥ സന്തീതി ദസ്സേതും ‘‘യേഭുയ്യേനാ’’തി വുത്തം. തിസ്സോ വിജ്ജാ തേവിജ്ജാ, താ ¶ ആദി യേസം ഛളഭിഞ്ഞാദീനന്തി തേവിജ്ജാദയോ, തേ ഭേദാ അനേകപ്പകാരാ യേസന്തി തേവിജ്ജാദിഭേദാ. അഥ വാ തിസ്സോ വിജ്ജാ അസ്സ ഖീണാസവസ്സാതി തേവിജ്ജോ, സോ ആദി യേസം ഛളഭിഞ്ഞാദീനന്തി തേവിജ്ജാദയോ, തേയേവ ഭേദാ യേസന്തി തേവിജ്ജാദിഭേദാ. തേവിജ്ജഛളഭിഞ്ഞാദിവസേന അനേകഭേദഭിന്നേ ഖീണാസവഭിക്ഖൂയേവാതി വുത്തം ഹോതി. യേ സന്ധായ വുത്തന്തി യേ ഭിക്ഖൂ സന്ധായ ഇദം ‘‘അഥ ഖോ’’തിആദിവചനം സങ്ഗീതിക്ഖന്ധകേ വുത്തം. ഇമിനാ കിഞ്ചാപി പാളിയം അവിസേസതോവ വുത്തം, തഥാപി വിസേസേന യഥാവുത്തഖീണാസവഭിക്ഖൂയേവ സന്ധായ വുത്തന്തി പാളിയാ സംസന്ദനം കരോതി.

നനു ച സകലനവങ്ഗസത്ഥുസാസനപരിയത്തിധരാ ഖീണാസവാ അനേകസതാ, അനേകസഹസ്സാ ച, കസ്മാ ഥേരോ ഏകേനൂനമകാസീതി ചോദനം ഉദ്ധരിത്വാ വിസേസകാരണദസ്സനേന തം പരിഹരിതും ‘‘കിസ്സ പനാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ കിസ്സാതി കസ്മാ. പക്ഖന്തരജോതകോ പന-സദ്ദോ. ഓകാസകരണത്ഥന്തി ഓകാസകരണനിമിത്തം ഓകാസകരണഹേതു. അത്ഥ-സദ്ദോ ഹി ‘‘ഛണത്ഥഞ്ച നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ മിസ്സകപബ്ബതം അഭിരുഹതൂ’’തിആദീസു വിയ കാരണവചനോ, ‘‘കിസ്സ ഹേതൂ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൩൮) വിയ ച ഹേത്വത്ഥേ പച്ചത്തവചനം. തഥാ ഹി വണ്ണയന്തി ‘‘ഛണത്ഥന്തി ഛണനിമിത്തം ഛണഹേതൂതി അത്ഥോ’’തി. ഏവഞ്ച സതി പുച്ഛാസഭാഗതാവിസ്സജ്ജനായ ഹോതി, ഏസ നയോ ഈദിസേസു.

കസ്മാ പനസ്സ ഓകാസമകാസീതി ആഹ ‘‘തേനാ’’തിആദി. ഹി-സദ്ദോ കാരണത്ഥേ. ‘‘സോ ഹായസ്മാ’’തിആദിനാ ¶ ‘‘സഹാപി വിനാപി ന സക്കാ’’തി വുത്തവചനേ പച്ചേകം കാരണം ദസ്സേതി. കേചി പന ‘‘തമത്ഥം വിവരതീ’’തി വദന്തി, തദയുത്തം ‘‘തസ്മാ’’തി കാരണവചനദസ്സനതോ. ‘‘തസ്മാ’’തിആദിനാ ഹി കാരണദസ്സനട്ഠാനേ കാരണജോതകോയേവ ഹി-സദ്ദോ. സഞ്ഞാണമത്തജോതകാ സാഖാഭങ്ഗോപമാ ഹി നിപാതാതി, ഏവമീദിസേസു. സിക്ഖതീതി സേക്ഖോ, സിക്ഖനം വാ സിക്ഖാ, സായേവ തസ്സ സീലന്തി സേക്ഖോ. സോ ഹി അപരിയോസിതസിക്ഖത്താ, തദധിമുത്തത്താ ച ഏകന്തേന സിക്ഖനസീലോ, ന അസേക്ഖോ വിയ പരിനിട്ഠിതസിക്ഖോ തത്ഥ പടിപ്പസ്സദ്ധുസ്സാഹോ, നാപി വിസ്സട്ഠസിക്ഖോ പചുരജനോ വിയ തത്ഥ അനധിമുത്തോ, കിതവസേന വിയ ച തദ്ധിതവസേനിധ തപ്പകതിയത്ഥോ ഗയ്ഹതി യഥാ ‘‘കാരുണികോ’’തി. അഥ വാ അരിയായ ജാതിയാ തീസുപി സിക്ഖാസു ജാതോ, തത്ഥ വാ ഭവോതി ¶ സേക്ഖോ. അപിച ഇക്ഖതി ഏതായാതി ഇക്ഖാ, മഗ്ഗഫലസമ്മാദിട്ഠി, സഹ ഇക്ഖായാതി സേക്ഖോ. ഉപരിമഗ്ഗത്തയകിച്ചസ്സ അപരിയോസിതത്താ സഹ കരണീയേനാതി സകരണീയോ. അസ്സാതി അനേന, ‘‘അപ്പച്ചക്ഖം നാമാ’’തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. അസ്സാതി വാ ‘‘നത്ഥീ’’തി ഏത്ഥ കിരിയാപടിഗ്ഗഹകവചനം. പഗുണപ്പവത്തിഭാവതോ അപ്പച്ചക്ഖം നാമ നത്ഥി. വിനയട്ഠകഥായം പന ‘‘അസമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതം നാമ നത്ഥീ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വുത്തം, തം’’ ദ്വേ സഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ’’തി വുത്തമ്പി ഭഗവതോ സന്തികേ പടിഗ്ഗഹിതമേവ നാമാതി കത്വാ വുത്തം. തഥാ ഹി സാവകഭാസിതമ്പി സുത്തം ‘‘ബുദ്ധഭാസിത’’ന്തി വുച്ചതീതി.

‘‘യഥാഹാ’’തിആദിനാ ആയസ്മതാ ആനന്ദേന വുത്തഗാഥമേവ സാധകഭാവേന ദസ്സേതി. അയഞ്ഹി ഗാഥാ ഗോപകമോഗ്ഗല്ലാനേന നാമ ബ്രാഹ്മണേന ‘‘ബുദ്ധസാസനേ ത്വം ബഹുസ്സുതോതി പാകടോ, കിത്തകാ ധമ്മാ തേ സത്ഥാരാ ഭാസിതാ, തയാ ച ധാരിതാ’’തി പുച്ഛിതേന തസ്സ പടിവചനം ദേന്തേന ആയസ്മതാ ആനന്ദേനേവ ഗോപകമോഗ്ഗല്ലാനസുത്തേ, അത്തനോ ഗുണദസ്സനവസേന വാ ഥേരഗാഥായമ്പി ഭാസിതാ. തത്ഥായം സങ്ഖേപത്ഥോ – ബുദ്ധതോ സത്ഥു സന്തികാ ദ്വാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനി അഹം ഗണ്ഹിം അധിഗണ്ഹിം, ദ്വേ ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ ധമ്മസേനാപതിആദീനം ഭിക്ഖൂനം സന്തികാ ഗണ്ഹിം. യേ ധമ്മാ മേ ജിവ്ഹാഗ്ഗേ, ഹദയേ വാ പവത്തിനോ പഗുണാ വാചുഗ്ഗതാ, തേ ധമ്മാ തദുഭയം സമ്പിണ്ഡേത്വാ ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീതി. കേചി പന ‘‘യേമേതി ഏത്ഥ ‘യേ ഇമേ’തി പദച്ഛേദം കത്വാ യേ ഇമേ ധമ്മാ ബുദ്ധസ്സ, ഭിക്ഖൂനഞ്ച പവത്തിനോ പവത്തിതാ, തേസു ധമ്മേസു ബുദ്ധതോ ദ്വാസീതി സഹസ്സാനി അഹം ഗണ്ഹിം, ദ്വേ സഹസ്സാനി ഭിക്ഖുതോ ഗണ്ഹിം, ഏവം ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീ’’തി സമ്ബന്ധം വദന്തി, അയഞ്ച സമ്ബന്ധോ ‘‘ഏത്തകായേവ ധമ്മക്ഖന്ധാ’’തി സന്നിട്ഠാനസ്സ അവിഞ്ഞായമാനത്താ കേചിവാദോ നാമ കതോ.

‘‘സഹാപി ¶ ന സക്കാ’’തി വത്തബ്ബഹേതുതോ ‘‘വിനാപി ന സക്കാ’’തി വത്തബ്ബഹേതുയേവ ബലവതരോ സങ്ഗീതിയാ ബഹുകാരത്താ. തസ്മാ തത്ഥ ചോദനം ദസ്സേത്വാ പരിഹരിതും ‘‘യദി ഏവ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യദി ഏവന്തി ഏവം വിനാ യദി ന സക്കാ, തഥാ സതീതി അത്ഥോ. സേക്ഖോപി സമാനോതി സേക്ഖപുഗ്ഗലോ സമാനോപി. മാന-സദ്ദോ ഹേത്ഥ ലക്ഖണേ. ബഹുകാരത്താതി ബഹൂപകാരത്താ. ഉപകാരവചനോ ഹി കാര-സദ്ദോ ‘‘അപ്പകമ്പി ¶ കതം കാരം, പുഞ്ഞം ഹോതി മഹപ്ഫല’’ന്തിആദീസു വിയ. അസ്സാതി ഭവേയ്യ. അഥ-സദ്ദോ പുച്ഛായം. പഞ്ഹേ ‘‘അഥ ത്വം കേന വണ്ണേനാ’’തി ഹി പയോഗമുദാഹരന്തി. ‘‘ഏവം സന്തേ’’തി പന അത്ഥോ വത്തബ്ബോ. പരൂപവാദവിവജ്ജനതോതി യഥാവുത്തകാരണം അജാനന്താനം പരേസം ആരോപിതഉപവാദതോ വിവജ്ജിതുകാമത്താ. തം വിവരതി ‘‘ഥേരോ ഹീ’’തിആദിനാ. അതിവിയ വിസ്സത്ഥോതി അതിരേകം വിസ്സാസികോ. കേന വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘തഥാ ഹീ’’തിആദി. ദള്ഹീകരണം വാ ഏതം വചനം. ‘‘വുത്തഞ്ഹി, തഥാ ഹി ഇച്ചേതേ ദള്ഹീകരണത്ഥേ’’തി ഹി വദന്തി സദ്ദവിദൂ. നന്തി ആനന്ദത്ഥേരം. ‘‘ഓവദതീ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. ആനന്ദത്ഥേരസ്സ യേഭുയ്യേന നവകായ പരിസായ വിബ്ഭമനേ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ‘‘ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൫൪) ആഹ. തഥാ ഹി പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനേ സന്നിപതിതസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ നിസീദിത്വാ ധമ്മവിനയസങ്ഗായനത്ഥം പഞ്ചസതേ ഭിക്ഖൂ ഉച്ചിനിത്വാ ‘‘രാജഗഹേ ആവുസോ വസ്സം വസന്താ ധമ്മവിനയം സങ്ഗായിസ്സാമ, തുമ്ഹേ പുരേ വസ്സൂപനായികായ അത്തനോ അത്തനോ പലിബോധം പച്ഛിന്ദിത്വാ രാജഗഹേ സന്നിപതഥാ’’തി വത്വാ അത്തനാ രാജഗഹം ഗതോ.

ആനന്ദത്ഥേരോപി ഭഗവതോ പത്തചീവരമാദായ മഹാജനം സഞ്ഞാപേന്തോ സാവത്ഥിം ഗന്ത്വാ തതോ നിക്ഖമ്മ രാജഗഹം ഗച്ഛന്തോ ദക്ഖിണാഗിരിസ്മിം ചാരികം ചരി. തസ്മിം സമയേ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ തിംസമത്താ സദ്ധിവിഹാരികാ യേഭുയ്യേന കുമാരകാ ഏകവസ്സികദുവസ്സികഭിക്ഖൂ ചേവ അനുപസമ്പന്നാ ച വിബ്ഭമിംസു. കസ്മാ പനേതേ പബ്ബജിതാ, കസ്മാ ച വിബ്ഭമിംസൂതി? തേസം കിര മാതാപിതരോ ചിന്തേസും ‘‘ആനന്ദത്ഥേരോ സത്ഥുവിസ്സാസികോ അട്ഠ വരേ യാചിത്വാ ഉപട്ഠഹതി, ഇച്ഛിതിച്ഛിതട്ഠാനം സത്ഥാരം ഗഹേത്വാ ഗന്തും സക്കോതി, അമ്ഹാകം ദാരകേ ഏതസ്സ സന്തികേ പബ്ബജേയ്യാമ, ഏവം സോ സത്ഥാരം ഗഹേത്വാ ആഗമിസ്സതി, തസ്മിം ആഗതേ മയം മഹാസക്കാരം കാതും ലഭിസ്സാമാ’’തി. ഇമിനാ താവ കാരണേന നേസം ഞാതകാ തേ പബ്ബാജേസും, സത്ഥരി പന പരിനിബ്ബുതേ തേസം സാ പത്ഥനാ ഉപച്ഛിന്നാ, അഥ നേ ഏകദിവസേനേവ ഉപ്പബ്ബാജേസും. അഥ ആനന്ദത്ഥേരം ദക്ഖിണാഗിരിസ്മിം ചാരികം ചരിത്വാ രാജഗഹമാഗതം ദിസ്വാ മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ഏവമാഹാതി. വുത്തഞ്ഹേതം കസ്സപസംയുത്തേ –

‘‘അഥ ¶ കിഞ്ചരഹി ത്വം ആവുസോ ആനന്ദ ഇമേഹി നവേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരേഹി ¶ ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞൂഹി ജാഗരിയം അനനുയുത്തേഹി സദ്ധിം ചാരികം ചരസി, സസ്സഘാതം മഞ്ഞേ ചരസി, കുലൂപഘാതം മഞ്ഞേ ചരസി, ഓലുജ്ജതി ഖോ തേ ആവുസോ ആനന്ദ പരിസാ, പലുജ്ജന്തി ഖോ തേ ആവുസോ നവപ്പായാ, ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീതി.

അപി മേ ഭന്തേ കസ്സപ സിരസ്മിം പലിതാനി ജാതാനി, അഥ ച പന മയം അജ്ജാപി ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപസ്സ കുമാരകവാദാ ന മുച്ചാമാതി. തഥാ ഹി പന ത്വം ആവുസോ ആനന്ദ ഇമേഹി നവേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരേഹി ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞൂഹി ജാഗരിയം അനനുയുത്തേഹി സദ്ധിം ചാരികം ചരസി, സസ്സഘാതം മഞ്ഞേ ചരസി, കുലൂപഘാതം മഞ്ഞേ ചരസി, ഓലുജ്ജതി ഖോ തേ ആവുസോ ആനന്ദ പരിസാ, പലുജ്ജന്തി ഖോ തേ ആവുസോ നവപ്പായാ, ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീ’’തി (സം. നി. ൨.൧൫൪).

തത്ഥ സസ്സഘാതം മഞ്ഞേ ചരസീതി സസ്സം ഘാതേന്തോ വിയ ആഹിണ്ഡസി. കുലൂപഘാതം മഞ്ഞേ ചരസീതി കുലാനി ഉപഘാതേന്തോ വിയ ആഹിണ്ഡസി. ഓലുജ്ജതീതി പലുജ്ജതി ഭിജ്ജതി. പലുജ്ജന്തി ഖോ തേ ആവുസോ നവപ്പായാതി ആവുസോ ആനന്ദ ഏതേ തുയ്ഹം പായേന യേഭുയ്യേന നവകാ ഏകവസ്സികദുവസ്സികദഹരാ ചേവ സാമണേരാ ച പലുജ്ജന്തി. ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീതി അയം കുമാരകോ അത്തനോ പമാണം ന വത ജാനാതീതി ഥേരം തജ്ജേന്തോ ആഹ. കുമാരകവാദാ ന മുച്ചാമാതി കുമാരകവാദതോ ന മുച്ചാമ. തഥാ ഹി പന ത്വന്തി ഇദമസ്സ ഏവം വത്തബ്ബതായ കാരണദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – യസ്മാ ത്വം ഇമേഹി നവേഹി ഇന്ദ്രിയസംവരവിരഹിതേഹി ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞൂഹി സദ്ധിം വിചരസി, തസ്മാ കുമാരകേഹി സദ്ധിം വിചരന്തോ ‘‘കുമാരകോ’’തി വത്തബ്ബതം അരഹസീതി.

ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ പദപൂരണേ. വാ-സദ്ദോ ഹി ഉപമാനസമുച്ചയസംസയവിസ്സഗ്ഗവികപ്പപദപൂരണാദീസു ബഹൂസു അത്ഥേസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ ‘‘പണ്ഡിതോ വാപി തേന സോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൬൩) ഉപമാനേ ¶ ദിസ്സതി, സദിസഭാവേതി അത്ഥോ. ‘‘തം വാപി ധീരാ മുനി വേദയന്തീ’’തിആദീസു (സു. നി. ൨൧൩) സമുച്ചയേ. ‘‘കേ വാ ഇമേ കസ്സ വാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൨൯൬) സംസയേ. ‘‘അയം വാ ഇമേസം സമണബ്രാഹ്മണാനം സബ്ബബാലോ സബ്ബമൂള്ഹോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧൮൧) വവസ്സഗ്ഗേ. ‘‘യേ ഹി കേചി ഭിക്ഖവേ സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ’’തിആദീസുപി (മ. നി. ൧.൧൭൦; സം. നി. ൨.൧൩) വികപ്പേ. ‘‘ന വാഹം പണ്ണം ഭുഞ്ജാമി, ന ഹേതം മയ്ഹ ഭോജന’’ന്തിആദീസു പദപൂരണേ. ഇധാപി പദപൂരണേ ¶ ദട്ഠബ്ബോ. തേനേവ ച ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന വാ-സദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരം കരോന്തേന വുത്തം ‘‘ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീ’’തിആദീസു പദപൂരണേ’’തി. സംയുത്തട്ഠകഥായമ്പി ഇദമേവ വുത്തം ‘‘ന വായം കുമാരകോ മത്തമഞ്ഞാസീതി അയം കുമാരകോ അത്തനോ പമാണം ന വത ജാനാസീതി ഥേരം തജ്ജേന്തോ ആഹാ’’തി (സം. നി. അട്ഠ. ൨.൧൫൪). ഏത്ഥാപി ‘‘വതാ’’തി വചനസിലിട്ഠതായ വുത്തം. ‘‘ന വായ’’ന്തി ഏതസ്സ വാ ‘‘ന വേ അയ’’ന്തി പദച്ഛേദം കത്വാ വേ-സദ്ദസ്സത്ഥം ദസ്സേന്തേന ‘‘വതാ’’തി വുത്തം. തഥാ ഹി വേ-സദ്ദസ്സ ഏകംസത്ഥഭാവേ തദേവ പാളിം പയോഗം കത്വാ ഉദാഹരന്തി നേരുത്തികാ. വജിരബുദ്ധിത്ഥേരോ പന ഏവം വദതി ‘‘ന വായന്തി ഏത്ഥ ച വാതി വിഭാസാ, അഞ്ഞാസിപി ന അഞ്ഞാസിപീ’’തി, (വജിര. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) തം തസ്സ മതിമത്തം സംയുത്തട്ഠകഥായ തഥാ അവുത്തത്താ. ഇദമേകം പരൂപവാദസമ്ഭവകാരണം ‘‘തത്ഥ കേചീ’’തിആദിനാ സമ്ബജ്ഝിതബ്ബം.

അഞ്ഞമ്പി കാരണമാഹ ‘‘സക്യകുലപ്പസുതോ ചായസ്മാ’’തി. സാകിയകുലേ ജാതോ, സാകിയകുലഭാവേന വാ പാകടോ ച ആയസ്മാ ആനന്ദോ. തത്ഥ…പേ… ഉപവദേയ്യുന്തി സമ്ബന്ധോ. അഞ്ഞമ്പി കാരണം വദതി ‘‘തഥാഗതസ്സ ഭാതാ ചൂളപിതുപുത്തോ’’തി. ഭാതാതി ചേത്ഥ കനിട്ഠഭാതാ ചൂളപിതുപുത്തഭാവേന, ന പന വയസാ സഹജാതഭാവതോ.

‘‘സുദ്ധോദനോ ധോതോദനോ, സക്കസുക്കാമിതോദനാ;

അമിതാ പാലിതാ ചാതി, ഇമേ പഞ്ച ഇമാ ദുവേ’’തി.

വുത്തേസു ഹി സബ്ബകനിട്ഠസ്സ അമിതോദനസക്കസ്സ പുത്തോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ. വുത്തഞ്ഹി മനോരഥപൂരണിയം –

‘‘കപ്പസതസഹസ്സം ¶ പന ദാനം ദദമാനോ അമ്ഹാകം ബോധിസത്തേന സദ്ധിം തുസിതപുരേ നിബ്ബത്തിത്വാ തതോ ചുതോ അമിതോദനസക്കസ്സ ഗേഹേ നിബ്ബത്തി, അഥസ്സ സബ്ബേ ഞാതകേ ആനന്ദിതേ പമോദിതേ കരോന്തോ ജാതോതി ‘ആനന്ദോ’ത്വേവ നാമമകംസൂ’’തി.

തഥായേവ വുത്തം പപഞ്ചസൂദനിയമ്പി –

‘‘അഞ്ഞേ പന വദന്തി – നായസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതാ സഹജാതോ, വയസാ ച ചൂളപിതുപുത്തതായ ¶ ച ഭഗവതോ കനിട്ഠഭാതായേവ. തഥാ ഹി മനോരഥപൂരണിയം ഏകനിപാതവണ്ണനായം സഹജാതഗണനേ സോ ന വുതോ’’തി.

യം വുച്ചതി, തം ഗഹേതബ്ബം. തത്ഥാതി തസ്മിം വിസ്സത്ഥാദിഭാവേ സതി. അതിവിസ്സത്ഥസക്യകുലപ്പസുതതഥാഗതഭാതുഭാവതോതി വുത്തം ഹോതി. ഭാവേനഭാവലക്ഖണേ ഹി കത്ഥചി ഹേത്വത്ഥോ സമ്പജ്ജതി. തഥാ ഹി ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന നേത്തിട്ഠകഥായം ‘‘ഗുന്നഞ്ചേ തരമാനാന’’ന്തി ഗാഥാവണ്ണനായം വുത്തം –

‘‘സബ്ബാ താ ജിമ്ഹം ഗച്ഛന്തീതി സബ്ബാ താ ഗാവിയോ കുടിലമേവ ഗച്ഛന്തി, കസ്മാ? നേത്തേ ജിമ്ഹഗതേ സതി നേത്തേ കുടിലം ഗതേ സതി, നേത്തസ്സ കുടിലം ഗതത്താതി അത്ഥോ’’തി.

ഉദാനട്ഠകഥായമ്പി ‘‘ഇതി ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതീ’’തി സുത്തപദവണ്ണനായം ‘‘ഹേതുഅത്ഥതാ ഭുമ്മവചനസ്സ കാരണസ്സ ഭാവേന തദവിനാഭാവീ ഫലസ്സ ഭാവോ ലക്ഖീയതീതി വേദിതബ്ബാ’’തി (ഉദാ. അട്ഠ. ൧.൧). തത്ഥാതി വാ നിമിത്തഭൂതേ വിസ്സത്ഥാദിമ്ഹീതി അത്ഥോ, തസ്മിം ഉച്ചിനനേതിപി വദന്തി. ഛന്ദാഗമനം വിയാതി ഏത്ഥ ഛന്ദാ ആഗമനം വിയാതി പദച്ഛേദോ. ഛന്ദാതി ച ഹേതുമ്ഹി നിസ്സക്കവചനം, ഛന്ദേന ആഗമനം പവത്തനം വിയാതി അത്ഥോ, ഛന്ദേന അകത്തബ്ബകരണമിവാതി വുത്തം ഹോതി, ഛന്ദം വാ ആഗച്ഛതി സമ്പയോഗവസേനാതി ഛന്ദാഗമനം, തഥാ പവത്തോ അപായഗമനീയോ അകുസലചിത്തുപ്പാദോ. അഥ വാ അനനുരൂപം ഗമനം അഗമനം. ഛന്ദേന അഗമനം ഛന്ദാഗമനം, ഛന്ദേന സിനേഹേന അനനുരൂപം ഗമനം പവത്തനം വിയ അകത്തബ്ബകരണം വിയാതി വുത്തം ഹോതി. അസേക്ഖഭൂതാ പടിസമ്ഭിദാ, തംപത്താതി ¶ തഥാ, അസേക്ഖാ ച തേ പടിസമ്ഭിദാപ്പത്താ ചാതി വാ തഥാ, താദിസേ. സേക്ഖപടിസമ്ഭിദാപ്പത്തന്തി ഏത്ഥാപി ഏസ നയോ. പരിവജ്ജേന്തോതി ഹേത്വത്ഥേ അന്തസദ്ദോ, പരിവജ്ജനഹേതൂതി അത്ഥോ. അനുമതിയാതി അനുഞ്ഞായ, യാചനായാതി വുത്തം ഹോതി.

‘‘കിഞ്ചാപി സേക്ഖോ’’തി ഇദം അസേക്ഖാനംയേവ ഉച്ചിനിതത്താ വുത്തം, ന സേക്ഖാനം അഗതിഗമനസമ്ഭവേന. പഠമമഗ്ഗേനേവ ഹി ചത്താരി അഗതിഗമനാനി പഹീയന്തി, തസ്മാ കിഞ്ചാപി സേക്ഖോ, തഥാപി ഥേരോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഉച്ചിനതൂതി സമ്ബന്ധോ. ന പന കിഞ്ചാപി സേക്ഖോ, തഥാപി അഭബ്ബോ അഗതിം ഗന്തുന്തി. ‘‘അഭബ്ബോ’’തിആദിനാ പന ധമ്മസങ്ഗീതിയാ തസ്സ അരഹഭാവം ദസ്സേന്തോ വിജ്ജമാനഗുണേ കഥേതി, തേന സങ്ഗീതിയാ ധമ്മവിനയവിനിച്ഛയേ സമ്പത്തേ ഛന്ദാദിവസേന അഞ്ഞഥാ ¶ അകഥേത്വാ യഥാഭൂതമേവ കഥേസ്സതീതി ദസ്സേതി. ന ഗന്തബ്ബാ, അനനുരൂപാ വാ ഗതീതി അഗതി, തം. പരിയത്തോതി അധിഗതോ ഉഗ്ഗഹിതോ.

‘‘ഏവ’’ന്തിആദിനാ സന്നിട്ഠാനഗണനം ദസ്സേതി. ഉച്ചിനിതേനാതി ഉച്ചിനിത്വാ ഗഹിതേന. അപിച ഏവം…പേ… ഉച്ചിനീതി നിഗമനം, ‘‘തേനായസ്മതാ’’തിആദി പന സന്നിട്ഠാനഗണനദസ്സനന്തിപി വദന്തി.

ഏവം സങ്ഗായകവിചിനനപ്പകാരം ദസ്സേത്വാ അഞ്ഞമ്പി സങ്ഗായനത്ഥം ദേസവിചിനനാദിപ്പകാരം ദസ്സേന്തോ ‘‘അഥ ഖോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏതദഹോസീതി ഏതം പരിവിതക്കനം അഹോസി. നു-സദ്ദേന ഹി പരിവിതക്കനം ദസ്സേതി. രാജഗഹന്തി ‘‘രാജഗഹസാമന്തം ഗഹേത്വാ വുത്ത’’ന്തി ഗണ്ഠിപദേസു വദന്തി. ഗാവോ ചരന്തി ഏത്ഥാതി ഗോചരോ, ഗുന്നം ചരണട്ഠാനം, സോ വിയാതി ഗോചരോ, ഭിക്ഖൂനം ചരണട്ഠാനം, മഹന്തോ സോ അസ്സ, ഏത്ഥാതി വാ മഹാഗോചരം. അട്ഠാരസന്നം മഹാവിഹാരാനമ്പി അത്ഥിതായ പഹൂതസേനാസനം.

ഥാവരകമ്മന്തി ചിരട്ഠായികമ്മം. വിസഭാഗപുഗ്ഗലോ സുഭദ്ദസദിസോ. ഉക്കോടേയ്യാതി നിവാരേയ്യ. ഇതി-സദ്ദോ ഇദമത്ഥേ, ഇമിനാ മനസികാരേന ഹേതുഭൂതേന ഏതദഹോസീതി അത്ഥോ. ഗരുഭാവജനനത്ഥം ഞത്തിദുതിയേന കമ്മേന സങ്ഘം സാവേസി, ന അപലോകനഞത്തികമ്മമത്തേനാതി അധിപ്പായോ.

കദാ പനായം കതാതി ആഹ ‘‘അയം പനാ’’തിആദി. ഏവം കതഭാവോ ച ഇമായ ഗണനായ വിഞ്ഞായതീതി ദസ്സേതി ‘‘ഭഗവാ ഹീ’’തിആദിനാ. അഥാതി അനന്തരത്ഥേ നിപാതോ, പരിനിബ്ബാനന്തരമേവാതി അത്ഥോ. സത്താഹന്തി ¶ ഹി പരിനിബ്ബാനദിവസമ്പി സങ്ഗണ്ഹിത്വാ വുത്തം. അസ്സാതി ഭഗവതോ, ‘‘സരീര’’ന്തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. സംവേഗവത്ഥും കിത്തേത്വാ കിത്തേത്വാ അനിച്ചതാപടിസഞ്ഞുത്താനി ഗീതാനി ഗായിത്വാ പൂജാവസേന കീളനതോ സുന്ദരം കീളനദിവസാ സാധുകീളനദിവസാ നാമ, സപരഹിതസാധനട്ഠേന വാ സാധൂതി വുത്താനം സപ്പുരിസാനം സംവേഗവത്ഥും കിത്തേത്വാ കിത്തേത്വാ കീളനദിവസാതിപി യുജ്ജതി. ഇമസ്മിഞ്ച പുരിമസത്താഹേ ഏകദേസേനേവ സാധുകീളനമകംസു. വിസേസതോ പന ധാതുപൂജാദിവസേസുയേവ. തഥാ ഹി വുത്തം മഹാപരിനിബ്ബാനസുത്തട്ഠകഥായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൩൫) –

‘‘ഇതോ പുരിമേസു ഹി ദ്വീസു സത്താഹേസു തേ ഭിക്ഖൂ സങ്ഘസ്സ ഠാനനിസജ്ജോകാസം കരോന്താ ഖാദനീയം ഭോജനീയം സംവിദഹന്താ സാധുകീളികായ ഓകാസം ന ലഭിംസു, തതോ നേസം ¶ അഹോസി ‘ഇമം സത്താഹം സാധുകീളിതം കീളിസ്സാമ, ഠാനം ഖോ പനേതം വിജ്ജതി, യം അമ്ഹാകം പമത്തഭാവം ഞത്വാ കോചിദേവ ആഗന്ത്വാ ധാതുയോ ഗണ്ഹേയ്യ, തസ്മാ ആരക്ഖം ഠപേത്വാ കീളിസ്സാമാ’തി, തേന തേ ഏവമകംസൂ’’തി.

തഥാപി തേ ധാതുപൂജായപി കതത്താ ധാതുപൂജാദിവസാ നാമ. ഇമേയേവ വിസേസേന ഭഗവതി കത്തബ്ബസ്സ അഞ്ഞസ്സ അഭാവതോ ഏകദേസേന കതമ്പി സാധുകീളനം ഉപാദായ ‘‘സാധുകീളനദിവസാ’’തി പാകടാ ജാതാതി ആഹ ‘‘ഏവം സത്താഹം സാധുകീളനദിവസാ നാമ അഹേസു’’ന്തി.

ചിതകായാതി വീസസതരതനുച്ചായ ചന്ദനദാരുചിതകായ, പധാനകിച്ചവസേനേവ ച സത്താഹം ചിതകായം അഗ്ഗിനാ ഝായീതി വുത്തം. ന ഹി അച്ചന്തസംയോഗവസേന നിരന്തരം സത്താഹമേവ അഗ്ഗിനാ ഝായി തത്ഥ പച്ഛിമദിവസേയേവ ഝായിതത്താ, തസ്മാ സത്താഹസ്മിന്തി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പുരിമപച്ഛിമാനഞ്ഹി ദ്വിന്നം സത്താഹാനമന്തരേ സത്താഹേ യത്ഥ കത്ഥചിപി ദിവസേ ഝായമാനേ സതി ‘‘സത്താഹേ ഝായീ’’തി വത്തും യുജ്ജതി. യഥാഹ –

‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ചത്താരോ മല്ലപാമോക്ഖാ സീസം ന്ഹാതാ അഹതാനി വത്ഥാനി നിവത്ഥാ ‘മയം ഭഗവതോ ചിതകം ആളിമ്പേസ്സാമാ’തി ന സക്കോന്തി ആളിമ്പേതു’’ന്തിആദി (ദീ. നി. ൨.൨൩൩).

സത്തിപഞ്ജരം ¶ കത്വാതി സത്തിഖഗ്ഗാദിഹത്ഥേഹി പുരിസേഹി മല്ലരാജൂനം ഭഗവതോ ധാതുആരക്ഖകരണം ഉപലക്ഖണവസേനാഹ. സത്തിഹത്ഥാ പുരിസാ ഹി സത്തിയോ യഥാ ‘‘കുന്താ പചരന്തീ’’തി, താഹി സമന്തതോ രക്ഖാപനവസേന പഞ്ജരപടിഭാഗത്താ സത്തിപഞ്ജരം. സന്ധാഗാരം നാമ രാജൂനം ഏകാ മഹാസാലാ. ഉയ്യോഗകാലാദീസു ഹി രാജാനോ തത്ഥ ഠത്വാ ‘‘ഏത്തകാ പുരതോ ഗച്ഛന്തു, ഏത്തകാ പച്ഛതോ, ഏത്തകാ ഉഭോഹി പസ്സേഹി, ഏത്തകാ ഹത്ഥീസു അഭിരുഹന്തു, ഏത്തകാ അസ്സേസു, ഏത്തകാ രഥേസൂ’’തി ഏവം സന്ധിം കരോന്തി മരിയാദം ബന്ധന്തി, തസ്മാ തം ഠാനം ‘‘സന്ധാഗാര’’ന്തി വുച്ചതി. അപിച ഉയ്യോഗട്ഠാനതോ ആഗന്ത്വാപി യാവ ഗേഹേസു അല്ലഗോമയപരിഭണ്ഡാദീനി കരോന്തി, താവ ദ്വേ തീണി ദിവസാനി രാജാനോ തത്ഥ സന്ഥമ്ഭന്തി വിസ്സമന്തി പരിസ്സയം വിനോദേന്തീതിപി സന്ധാഗാരം, രാജൂനം വാ സഹ അത്ഥാനുസാസനം അഗാരന്തിപി സന്ധാഗാരം ഹ-കാരസ്സ ധ-കാരം, അനുസരാഗമഞ്ച കത്വാ, യസ്മാ വാ രാജാനോ തത്ഥ സന്നിപതിത്വാ ‘‘ഇമസ്മിം കാലേ കസിതും വട്ടതി, ഇമസ്മിം കാലേ വപിതു’’ന്തി ഏവമാദിനാ നയേന ഘരാവാസകിച്ചാനി സമ്മന്തയന്തി, തസ്മാ ഛിന്നവിച്ഛിന്നം ഘരാവാസം തത്ഥ സന്ധാരേന്തീതിപി സന്ധാഗാരം. വിസാഖപുണ്ണമിതോ ¶ പട്ഠായ യാവ വിസാഖമാസസ്സ അമാവാസീ, താവ സോളസ ദിവസാ സീഹളവോഹാരവസേന ഗഹിതത്താ, ജേട്ഠമൂലമാസസ്സ സുക്കപക്ഖേ ച പഞ്ച ദിവസാതി ആഹ ‘‘ഇതി ഏകവീസതി ദിവസാ ഗതാ’’തി. തത്ഥ ചരിമദിവസേയേവ ധാതുയോ ഭാജയിംസു, തസ്മിംയേവ ച ദിവസേ അയം കമ്മവാചാ കതാ. തേന വുത്തം ‘‘ജേട്ഠമൂലസുക്കപക്ഖപഞ്ചമിയ’’ന്തിആദി. തത്ഥ ജേട്ഠനക്ഖത്തം വാ മൂലനക്ഖത്തം വാ തസ്സ മാസസ്സ പുണ്ണമിയം ചന്ദേന യുത്തം, തസ്മാ സോ മാസോ ‘‘ജേട്ഠമൂലമാസോ’’തി വുച്ചതി. അനാചാരന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തം അനാചാരം.

യദി ഏവം കസ്മാ വിനയട്ഠകഥായം, (പാരാ. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) മങ്ഗലസുത്തട്ഠകഥായഞ്ച (ഖു. പാ. അട്ഠ. മങ്ഗലസുത്തവണ്ണനാ) ‘‘സത്തസു സാധുകീളനദിവസേസു, സത്തസു ച ധാതുപൂജാദിവസേസു വീതിവത്തേസൂ’’തി വുത്തന്തി? സത്തസു ധാതുപൂജാദിവസേസു ഗഹിതേസു തദവിനാഭാവതോ മജ്ഝേ ചിതകായ ഝായനസത്താഹമ്പി ഗഹിതമേവാതി കത്വാ വിസും ന വുത്തം വിയ ദിസ്സതി. യദി ഏവം കസ്മാ ‘‘അഡ്ഢമാസോ അതിക്കന്തോ, ദിയഡ്ഢമാസോ സേസോ’’തി ച വുത്തന്തി? നായം ദോസോ. അപ്പകഞ്ഹി ഊനമധികം വാ ഗണനൂപഗം ന ഹോതി, തസ്മാ അപ്പകേന അധികോപി സമുദായോ അനധികോ വിയ ഹോതീതി കത്വാ അഡ്ഢമാസതോ അധികേപി പഞ്ചദിവസേ ‘‘അഡ്ഢമാസോ അതിക്കന്തോ’’തി വുത്തം ദ്വാസീതിഖന്ധകവത്താനം കത്ഥചി ‘‘അസീതി ഖന്ധകവത്താനീ’’തി വചനം വിയ, തഥാ അപ്പകേന ഊനോപി സമുദായോ അനൂനോ വിയ ഹോതീതി ¶ കത്വാ ദിയഡ്ഢമാസതോ ഊനേപി പഞ്ചദിവസേ ‘‘ദിയഡ്ഢമാസോ സേസോ’’തി വുത്തം സതിപട്ഠാനവിഭങ്ഗട്ഠകഥായം (വിഭ. ൩൫൬) ഛമാസതോ ഊനേപി അഡ്ഢമാസേ ‘‘ഛമാസം സജ്ഝായോ കാതബ്ബോ’’തി വചനം വിയ, അഞ്ഞഥാ അട്ഠകഥാനം അഞ്ഞമഞ്ഞവിരോധോ സിയാ. അപിച ദീഘഭാണകാനം മതേന തിണ്ണം സത്താഹാനം വസേന ‘‘ഏകവീസതി ദിവസാ ഗതാ’’തി ഇധ വുത്തം. വിനയസുത്തനിപാതഖുദ്ദകപാഠട്ഠകഥാസു പന ഖുദ്ദകഭാണകാനം മതേന ഏകമേവ ഝായനദിവസം കത്വാ തദവസേസാനം ദ്വിന്നം സത്താഹാനം വസേന ‘‘അഡ്ഢമാസോ അതിക്കന്തോ, ദിയഡ്ഢമാസോ സേസോ’’തി ച വുത്തം. പഠമബുദ്ധവചനാദീസു വിയ തം തം ഭാണകാനം മതേന അട്ഠകഥാസുപി വചനഭേദോ ഹോതീതി ഗഹേതബ്ബം. ഏവമ്പേത്ഥ വദന്തി – പരിനിബ്ബാനദിവസതോ പട്ഠായ ആദിമ്ഹി ചത്താരോ സാധുകീളനദിവസായേവ, തതോ പരം തയോ സാധുകീളനദിവസാ ചേവ ചിതകഝായനദിവസാ ച, തതോ പരം ഏകോ ചിതകഝായനദിവസോയേവ, തതോ പരം തയോ ചിതകഝായനദിവസാ ചേവ ധാതുപൂജാദിവസാ ച, തതോ പരം ചത്താരോ ധാതുപൂജാദിവസായേവ, ഇതി തം തം കിച്ചാനുരൂപഗണനവസേന തീണി സത്താഹാനി പരിപൂരേന്തി, അഗഹിതഗ്ഗഹണേന പന അഡ്ഢമാസോവ ഹോതി. ‘‘ഏകവീസതി ദിവസാ ഗതാ’’തി ഇധ വുത്തവചനഞ്ച തം തം കിച്ചാനുരൂപഗണനേനേവ. ഏവഞ്ഹി ചതൂസുപി അട്ഠകഥാസു വുത്തവചനം സമേതീതി വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം. വജിരബുദ്ധിത്ഥേരേന പന വുത്തം ‘‘അഡ്ഢമാസോ അതിക്കന്തോതി ഏത്ഥ ഏകോ ദിവസോ നട്ഠോ, സോ പാടിപദദിവസോ, കോലാഹലദിവസോ ¶ നാമ സോ, തസ്മാ ഇധ ന ഗഹിതോ’’തി, (വജിര. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) തം ന സുന്ദരം പരിനിബ്ബാനസുത്തന്തപാളിയം (ദീ. നി. ൨.൨൨൭) പാടിപദദിവസതോയേവ പട്ഠായ സത്താഹസ്സ വുത്തത്താ, അട്ഠകഥായഞ്ച പരിനിബ്ബാനദിവസേന സദ്ധിം തിണ്ണം സത്താഹാനം ഗണിതത്താ. തഥാ ഹി പരിനിബ്ബാനദിവസേന സദ്ധിം തിണ്ണം സത്താഹാനം ഗണനേനേവ ജേട്ഠമൂലസുക്കപക്ഖപഞ്ചമീ ഏകവീസതിമോ ദിവസോ ഹോതി.

ചത്താലീസ ദിവസാതി ജേട്ഠമൂലസുക്കപക്ഖഛട്ഠദിവസതോ യാവ ആസള്ഹീ പുണ്ണമീ, താവ ഗണേത്വാ വുത്തം. ഏത്ഥന്തരേതി ചത്താലീസദിവസബ്ഭന്തരേ. രോഗോ ഏവ രോഗപലിബോധോ. ആചരിയുപജ്ഝായേസു കത്തബ്ബകിച്ചമേവ ആചരിയുപജ്ഝായപലിബോധോ ¶ , തഥാ മാതാപിതുപലിബോധോ. യഥാധിപ്പേതം അത്ഥം, കമ്മം വാ പരിബുന്ധേതി ഉപരോധേതി പവത്തിതും ന ദേതീതി പലിബോധോ ര-കാരസ്സ ല-കാരം കത്വാ. തം പലിബോധം ഛിന്ദിത്വാ തം കരണീയം കരോതൂതി സങ്ഗാഹകേന ഛിന്ദിതബ്ബം തം സബ്ബം പലിബോധം ഛിന്ദിത്വാ ധമ്മവിനയസങ്ഗായനസങ്ഖാതം തദേവ കരണീയം കരോതു.

അഞ്ഞേപി മഹാഥേരാതി അനുരുദ്ധത്ഥേരാദയോ. സോകസല്ലസമപ്പിതന്തി സോകസങ്ഖാതേന സല്ലേന അനുപവിട്ഠം പടിവിദ്ധം. അസമുച്ഛിന്നഅവിജ്ജാതണ്ഹാനുസയത്താ അവിജ്ജാതണ്ഹാഭിസങ്ഖാതേന കമ്മുനാ ഭവയോനിഗതിട്ഠിതിസത്താവാസേസു ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതം അത്തഭാവം ജനേതി അഭിനിബ്ബത്തേതീതി ജനോ. കിലേസേ ജനേതി, അജനി, ജനിസ്സതീതി വാ ജനോ, മഹന്തോ ജനോ തഥാ, തം. ആഗതാഗതന്തി ആഗതമാഗതം യഥാ ‘‘ഏകേകോ’’തി. ഏത്ഥ സിയാ – ‘‘ഥേരോ അത്തനോ പഞ്ചസതായ പരിസായ പരിവുത്തോ രാജഗഹം ഗതോ, അഞ്ഞേപി മഹാഥേരാ അത്തനോ അത്തനോ പരിവാരേ ഗഹേത്വാ സോകസല്ലസമപ്പിതം മഹാജനം അസ്സാസേതുകാമാ തം തം ദിസം പക്കന്താ’’തി ഇധ വുത്തവചനം സമന്തപാസാദികായ ‘‘മഹാകസ്സപത്ഥേരോ ‘രാജഗഹം ആവുസോ ഗച്ഛാമാ’തി ഉപഡ്ഢം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഗഹേത്വാ ഏകം മഗ്ഗം ഗതോ, അനുരുദ്ധത്ഥേരോപി ഉപഡ്ഢം ഗഹേത്വാ ഏകം മഗ്ഗം ഗതോ’’തി (പാരാ. അട്ഠ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വുത്തവചനഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞം വിരുദ്ധം ഹോതി. ഇധ ഹി മഹാകസ്സപത്ഥേരാദയോ അത്തനോ അത്തനോ പരിവാരഭിക്ഖൂഹിയേവ സദ്ധിം തം തം ദിസം ഗതാതി അത്ഥോ ആപജ്ജതി, തത്ഥ പന മഹാകസ്സപത്ഥേരഅനുരുദ്ധത്ഥേരായേവ പച്ചേകമുപഡ്ഢസങ്ഘേന സദ്ധിം ഏകേകം മഗ്ഗം ഗതാതി? വുച്ചതേ – തദുഭയമ്പി ഹി വചനം ന വിരുജ്ഝതി അത്ഥതോ സംസന്ദനത്താ. ഇധ ഹി നിരവസേസേന ഥേരാനം പച്ചേകഗമനവചനമേവ തത്ഥ നയവസേന ദസ്സേതി, ഇധ അത്തനോ അത്തനോ പരിസായ ഗമനവചനഞ്ച തത്ഥ ഉപഡ്ഢസങ്ഘേന സദ്ധിം ഗമനവചനേന. ഉപഡ്ഢസങ്ഘോതി ഹി സകസകപരിസാഭൂതോ ഭിക്ഖുഗണോ ഗയ്ഹതി ഉപഡ്ഢസദ്ദസ്സ അസമേപി ഭാഗേ പവത്തത്താ. യദി ഹി സന്നിപതിതേ സങ്ഘേ ഉപഡ്ഢസങ്ഘേന സദ്ധിന്തി അത്ഥം ഗണ്ഹേയ്യ, തദാ സങ്ഘസ്സ ഗണനപഥമതീതത്താ ന യുജ്ജതേവ ¶ , യദി ച സങ്ഗായനത്ഥം ഉച്ചിനിതാനം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം മജ്ഝേ ഉപഡ്ഢസങ്ഘേന സദ്ധിന്തി അത്ഥം ഗണ്ഹേയ്യ, ഏവമ്പി തേസം ഗണപാമോക്ഖാനംയേവ ഉച്ചിനിതത്താ ന യുജ്ജതേവ. പച്ചേകഗണിനോ ഹേതേ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘സത്തസതസഹസ്സാനി, തേസു പാമോക്ഖഭിക്ഖവോ’’തി ¶ , ഇതി അത്ഥതോ സംസന്ദനത്താ തദേതം ഉഭയമ്പി വചനം അഞ്ഞമഞ്ഞം ന വിരുജ്ഝതീതി. തംതംഭാണകാനം മതേനേവം വുത്തന്തിപി വദന്തി.

‘‘അപരിനിബ്ബുതസ്സ ഭഗവതോ’’തിആദിനാ യോജേതബ്ബം. പത്തചീവരമാദായാതി ഏത്ഥ ചതുമഹാരാജദത്തിയസേലമയപത്തം, സുഗതചീവരഞ്ച ഗണ്ഹിത്വാതി അത്ഥോ. സോയേവ ഹി പത്തോ ഭഗവതാ സദാ പരിഭുത്തോ. വുത്തഞ്ഹി സമചിത്തപടിപദാസുത്തട്ഠകഥായം ‘‘വസ്സംവുത്ഥാനുസാരേന അതിരേകവീസതിവസ്സകാലേപി തസ്സേവ പരിഭുത്തഭാവം ദീപേതുകാമേന പാതോവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ സുനിവത്ഥനിവാസനോ സുഗതചീവരം പാരുപിത്വാ സേലമയപത്തമാദായ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ദക്ഖിണദ്വാരേന നഗരം പവിസിത്വാ പിണ്ഡായ ചരന്തോ’’തി (അ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൭) ഗന്ധമാലാദയോ നേസം ഹത്ഥേതി ഗന്ധമാലാദിഹത്ഥാ.

തത്രാതി തിസ്സം സാവത്ഥിയം. സുദന്തി നിപാതമത്തം. അനിച്ചതാദിപടിസംയുത്തായാതി ‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ’’തിആദിനാ (ധ. പ. ൨൭൭) അനിച്ചസഭാവപടിസഞ്ഞുത്തായ. ധമ്മേന യുത്താ, ധമ്മസ്സ വാ പതിരൂപാതി ധമ്മീ, താദിസായ. സഞ്ഞാപേത്വാതി സുട്ഠു ജാനാപേത്വാ, സമസ്സാസേത്വാതി വുത്തം ഹോതി. വസിതഗന്ധകുടിന്തി നിച്ചസാപേക്ഖത്താ സമാസോ. പരിഭോഗചേതിയഭാവതോ ‘‘ഗന്ധകുടിം വന്ദിത്വാ’’തി വുത്തം. ‘‘വന്ദിത്വാ’’തി ച ‘‘വിവരിത്വാ’’തി ഏത്ഥ പുബ്ബകാലകിരിയാ. തഥാ ഹി ആചരിയസാരിപുത്തത്ഥേരേന വുത്തം ‘‘ഗന്ധകുടിയാ ദ്വാരം വിവരിത്വാതി പരിഭോഗചേതിയഭാവതോ ഗന്ധകുടിം വന്ദിത്വാ ഗന്ധകുടിയാ ദ്വാരം വിവരീതി വേദിതബ്ബ’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ) മിലാതാ മാലാ, സായേവ കചവരം, മിലാതം വാ മാലാസങ്ഖാതം കചവരം തഥാ. അതിഹരിത്വാതി പഠമം ഠപിതട്ഠാനമഭിമുഖം ഹരിത്വാ. യഥാഠാനേ ഠപേത്വാതി പഠമം ഠപിതട്ഠാനം അനതിക്കമിത്വാ യഥാഠിതട്ഠാനേയേവ ഠപേത്വാ. ഭഗവതോ ഠിതകാലേ കരണീയം വത്തം സബ്ബമകാസീതി സേനാസനേ കത്തബ്ബവത്തം സന്ധായ വുത്തം. കുരുമാനോ ചാതി തം സബ്ബം വത്തം കരോന്തോ ച. ലക്ഖണേ ഹി അയം മാന-സദ്ദോ. ന്ഹാനകോട്ഠകസ്സ സമ്മജ്ജനഞ്ച തസ്മിം ഉദകസ്സ ഉപട്ഠാപനഞ്ച, താനി ആദീനി യേസം ധമ്മദേസനാഓവാദാദീനന്തി തഥാ, തേസം കാലേസൂതി അത്ഥോ. സീഹസ്സ മിഗരാജസ്സ സേയ്യാ സീഹസേയ്യാ, തദ്ധിതവസേന, സദിസവോഹാരേന വാ ഭഗവതോ സേയ്യാപി ‘‘സീഹസേയ്യാ’’തി വുച്ചതി. തേജുസ്സദഇരിയാപഥത്താ ഉത്തമസേയ്യാ വാ, യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സീഹസേയ്യം ¶ കപ്പേസി ¶ പാദേ പാദം അച്ചാധായ സതോ സമ്പജാനോ’’തി, (ദീ. നി. ൨.൧൯൮) തം. കപ്പനകാലോ കരണകാലോ നനൂതി യോജേതബ്ബം.

‘‘യഥാ ത’’ന്തിആദിനാ യഥാവുത്തമത്ഥം ഉപമായ ആവി കരോതി. തത്ഥ യഥാ അഞ്ഞോപി ഭഗവതോ…പേ… പതിട്ഠിതപേമോ ചേവ അഖീണാസവോ ച അനേകേസു…പേ… ഉപകാരസഞ്ജനിതചിത്തമദ്ദവോ ച അകാസി, ഏവം ആയസ്മാപി ആനന്ദോ ഭഗവതോ ഗുണ…പേ… മദ്ദവോ ച ഹുത്വാ അകാസീതി യോജനാ. ന്തി നിപാതമത്തം. അപിച ഏതേന തഥാകരണഹേതും ദസ്സേതി, യഥാ അഞ്ഞേപി യഥാവുത്തസഭാവാ അകംസു, തഥാ ആയസ്മാപി ആനന്ദോ ഭഗവതോ…പേ… പതിട്ഠിതപേമത്താ ചേവ അഖീണാസവത്താ ച അനേകേസു…പേ… ഉപകാരസഞ്ജനിതചിത്തമദ്ദവത്താ ചാതി ഹേതുഅത്ഥസ്സ ലബ്ഭമാനത്താ. ഹേതുഗബ്ഭാനി ഹി ഏതാനി പദാനി തദത്ഥസ്സേവ തഥാകരണഹേതുഭാവതോ. ധനപാലദമന (ചൂളവ. ൩൪൨), സുവണ്ണകക്കട (ജാ. ൧.൫.൯൪), ചൂളഹംസ (ജാ. ൧.൧൫.൧൩൩) -മഹാഹംസജാതകാദീഹി (ജാ. ൨.൨൧.൮൯) ചേത്ഥ വിഭാവേതബ്ബോ. ഗുണാനം ഗണോ, സോയേവ അമതനിപ്ഫാദകരസസദിസതായ അമതരസോ. തം ജാനനപകതിതായാതി പതിട്ഠിതപദേ ഹേതു. ഉപകാര…പേ… മദ്ദവോതി ഉപകാരപുബ്ബഭാവേന സമ്മാജനിതചിത്തമുദുകോ. ഏവമ്പി സോ ഇമിനാ കാരണേന അധിവാസേസീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘തമേന’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ തമേനന്തി തം ആയസ്മന്തം ആനന്ദം. ഏത-സദ്ദോ ഹി പദാലങ്കാരമത്തം. അയഞ്ഹി സദ്ദപകതി, യദിദം ദ്വീസു സബ്ബനാമേസു പുബ്ബപദസ്സേവ അത്ഥപദതാ. സംവേജേസീതി ‘‘നനു ഭഗവതാ പടികച്ചേവ അക്ഖാതം ‘സബ്ബേഹേവ പിയേഹി മനാപേഹി നാനാഭാവോ വിനാഭാവോ’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൨.൧൮൩; സം. നി. ൫.൩൭൯; അ. നി. ൧൦.൪൮) സംവേഗം ജനേസീ’’തി (ദീ. നി. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന വുത്തം, ഏവം സതി ‘‘ഭന്തേ…പേ… അസ്സാസേസ്സഥാതി പഠമം വത്വാ’’തി സഹ പാഠസേസേന യോജനാ അസ്സ. യഥാരുതതോ പന ആദ്യത്ഥേന ഇതി-സദ്ദേന ‘‘ഏവമാദിനാ സംവേജേസീ’’തി യോജനാപി യുജ്ജതേവ. യേന കേനചി ഹി വചനേന സംവേഗം ജനേസി, തം സബ്ബമ്പി സംവേജനസ്സ കരണം സമ്ഭവതീതി. സന്ഥമ്ഭിത്വാതി പരിദേവനാദിവിരഹേന അത്താനം പടിബന്ധേത്വാ പതിട്ഠാപേത്വാ. ഉസ്സന്നധാതുകന്തി ഉപചിതപിത്തസേമ്ഹാദിദോസം. പിത്തസേമ്ഹവാതവസേന ഹി തിസ്സോ ധാതുയോ ഇധ ഭേസജ്ജകരണയോഗ്യതായ ¶ അധിപ്പേതാ, യാ ‘‘ദോസാ, മലാ’’തി ച ലോകേ വുച്ചന്തി, പഥവീ ആപോ തേജോ വായോ ആകാസോതി ച ഭേദേന പച്ചേകം പഞ്ചവിധാ. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘വായുപിത്തകഫാ ദോസാ, ധാതവോ ച മലാ തഥാ;

തത്ഥാപി പഞ്ചധാഖ്യാതാ, പച്ചേകം ദേഹധാരണാ.

സരീരദൂസനാ ¶ ദോസാ, മലീനകരണാ മലാ;

ധാരണാ ധാതവോ തേ തു, ഇത്ഥമന്വത്ഥസഞ്ഞകാ’’തി.

സമസ്സാസേതുന്തി സന്തപ്പേതും. ദേവതായ സംവേജിതദിവസതോ, ജേതവനവിഹാരം പവിട്ഠദിവസതോ വാ ദുതിയദിവസേ. വിരിച്ചതി ഏതേനാതി വിരേചനം, ഓസധപരിഭാവിതം ഖീരമേവ വിരേചനം തഥാ. യം സന്ധായാതി യം ഭേസജ്ജപാനം സന്ധായ. അങ്ഗപച്ചങ്ഗേന സോഭതീതി സുഭോ, മനുനോ അപച്ചം മാനവോ, ന-കാരസ്സ പന ണ-കാരേ കതേ മാണവോ. മനൂതി ഹി പഠമകപ്പികകാലേ മനുസ്സാനം മാതാപിതുട്ഠാനേ ഠിതോ പുരിസോ, യോ സാസനേ ‘‘മഹാസമ്മതരാജാ’’തി വുത്തോ. സോ ഹി സകലലോകസ്സ ഹിതം മനഭി ജാനാതീതി മനൂതി വുച്ചതി. ഏവമ്പേത്ഥ വദന്തി ‘‘ദന്തജ ന-കാരസഹിതോ മാനവസദ്ദോ സബ്ബസത്തസാധാരണവചനോ, മുദ്ധജ ണ-കാരസഹിതോ പന മാണവസദ്ദോ കുച്ഛിതമൂള്ഹാപച്ചവചനോ’’തി. ചൂളകമ്മവിഭങ്ഗസുത്തട്ഠകഥായമ്പി (മ. നി. അട്ഠ. ൪.൨൮൯) ഹി മുദ്ധജ ണ-കാരസഹിതസ്സേവ മാണവസദ്ദസ്സ അത്ഥോ വണ്ണിതോ. തട്ടീകായമ്പി ‘‘യം അപച്ചം കുച്ഛിതം മൂള്ഹം വാ, തത്ഥ ലോകേ മാണവവോഹാരോ, യേഭുയ്യേന ച സത്താ ദഹരകാലേ മൂള്ഹധാതുകാ ഹോന്തീതി തസ്സേവത്ഥോ പകാസിതോ’’തി വദന്തി ആചരിയാ. അഞ്ഞത്ഥ ച വീസതിവസ്സബ്ഭന്തരോ യുവാ മാണവോ, ഇധ പന തബ്ബോഹാരേന മഹല്ലകോപി. വുത്തഞ്ഹി ചൂളകമ്മവിഭങ്ഗസുത്തവണ്ണനായം ‘‘മാണവോതി പന തം തരുണകാലേ വോഹരിംസു, സോ മഹല്ലകകാലേപി തേനേവ വോഹാരേന വോഹരീയതീ’’തി, (മ. നി. അട്ഠ. ൪.൨൮൯) സുഭനാമകേന ലദ്ധമാണവവോഹാരേനാതി അത്ഥോ. സോ പന ‘‘സത്ഥാ പരിനിബ്ബുതോ, ആനന്ദത്ഥേരോ കിരസ്സ പത്തചീവരമാദായ ആഗതോ, മഹാജനോ തം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമതീ’’തി സുത്വാ ‘‘വിഹാരം ഖോ പന ഗന്ത്വാ മഹാജനമജ്ഝേ ന സക്കാ സുഖേന പടിസന്ഥാരം വാ കാതും, ധമ്മകഥം വാ സോതും, ഗേഹമാഗതംയേവ നം ദിസ്വാ സുഖേന പടിസന്ഥാരം കരിസ്സാമി ¶ , ഏകാ ച മേ കങ്ഖാ അത്ഥി, തമ്പി നം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകം മാണവകം പേസേസി, തം സന്ധായാഹ ‘‘പഹിതം മാണവക’’ന്തി ഖുദ്ദകേ ചേത്ഥ കപച്ചയോ. ഏതദവോചാതി ഏതം ‘‘അകാലോ’’തിആദികം വചനം ആനന്ദത്ഥേരോ അവോച.

അകാലോതി അജ്ജ ഗന്തും അയുത്തകാലോ. കസ്മാതി ചേ ‘‘അത്ഥി മേ’’തിആദിമാഹ. ഭേസജ്ജമത്താതി അപ്പകം ഭേസജ്ജം. അപ്പത്ഥോ ഹേത്ഥ മത്താസദ്ദോ ‘‘മത്താ സുഖപരിച്ചാഗാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൨൯൦) വിയ. പീതാതി പിവിതാ. സ്വേപീതി ഏത്ഥ ‘‘അപി-സദ്ദോ അപേക്ഖോ മന്താ നുഞ്ഞായാ’’തി (വജിര. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വജിരബുദ്ധിത്ഥേരേന വുത്തം. അയം പന തസ്സാധിപ്പായോ – ‘‘അപ്പേവ നാമാ’’തി സംസയമത്തേ വുത്തേ അനുഞ്ഞാതഭാവോ ന സിദ്ധോ, തസ്മാ തം സാധനത്ഥം ¶ ‘‘അപീ’’തി വുത്തം, തേന ഇമമത്ഥം ദീപേതി ‘‘അപ്പേവ നാമ സ്വേ മയം ഉപസങ്കമേയ്യാമ, ഉപസങ്കമിതും പടിബലാ സമാനാ ഉപസങ്കമിസ്സാമ ചാ’’തി.

ദുതിയദിവസേതി ഖീരവിരേചനപീതദിവസതോ ദുതിയദിവസേ. ചേതകത്ഥേരേനാതി ചേതിയരട്ഠേ ജാതത്താ ചേതകോതി ഏവം ലദ്ധനാമേന ഥേരേന. പച്ഛാസമണേനാതി പച്ഛാനുഗതേന സമണേന. സഹത്ഥേ ചേതം കരണവചനം. സുഭേന മാണവേന പുട്ഠോതി ‘‘യേസു ധമ്മേസു ഭവം ഗോതമോ ഇമം ലോകം പതിട്ഠപേസി, തേ തസ്സ അച്ചയേന നട്ഠാ നു ഖോ, ധരന്തി നു ഖോ, സചേ ധരന്തി, ഭവം (നത്ഥി ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൪൪൮) ആനന്ദോ ജാനിസ്സതി, ഹന്ദ നം പുച്ഛാമീ’’തി ഏവം ചിന്തേത്വാ ‘‘യേസം സോ ഭവം ഗോതമോ ധമ്മാനം വണ്ണവാദീ അഹോസി, യത്ഥ ച ഇമം ജനതം സമാദപേസി നിവേസേസി പതിട്ഠാപേസി, കതമേസാനം ഖോ ഭോ ആനന്ദ ധമ്മാനം സോ ഭവം ഗോതമോ വണ്ണവാദീ അഹോസീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൪൪൮) പുട്ഠോ, അഥസ്സ ഥേരോ തീണി പിടകാനി സീലക്ഖന്ധാദീഹി തീഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘തിണ്ണം ഖോ മാണവ ഖന്ധാനം സോ ഭഗവാ വണ്ണവാദീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൪൪൯) ഇധ സീലക്ഖന്ധവഗ്ഗേ ദസമം സുത്തമഭാസി, തം സന്ധായാഹ ‘‘ഇമസ്മിം…പേ… മഭാസീ’’തി.

ഖണ്ഡന്തി ഛിന്നം. ഫുല്ലന്തി ഭിന്നം, സേവാലാഹിഛത്തകാദിവികസ്സനം വാ, തേസം പടിസങ്ഖരണം സമ്മാ പാകതികകരണം, അഭിനവപടികരണന്തി വുത്തം ഹോതി. ഉപകട്ഠായാതി ആസന്നായ. വസ്സം ഉപനേന്തി ഉപഗച്ഛന്തി ഏത്ഥാതി വസ്സൂപനായികാ, വസ്സൂപഗതകാലോ, തായ. സങ്ഗീതിപാളിയം (ചൂളവ. ൪൪൦) സാമഞ്ഞേന വുത്തമ്പി വചനം ¶ ഏവം ഗതേയേവ സന്ധായ വുത്തന്തി സംസന്ദേതും സാധേതും വാ ആഹ ‘‘ഏവഞ്ഹീ’’തിആദി.

രാജഗഹം പരിവാരേത്വാതി ബഹിനഗരേ ഠിതഭാവേന വുത്തം. ഛഡ്ഡിതപതിതഉക്ലാപാതി ഛഡ്ഡിതാ ച പതിതാ ച ഉക്ലാപാ ച. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനട്ഠാനം ഗച്ഛന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി ഛഡ്ഡിതാ വിസ്സട്ഠാ, തതോയേവ ച ഉപചികാദീഹി ഖാദിതത്താ ഇതോ ചിതോ ച പതിതാ, സമ്മജ്ജനാഭാവേന ആകിണ്ണകചവരത്താ ഉക്ലാപാ ചാതി. തദേവത്ഥം ‘‘ഭഗവതോ ഹീ’’തിആദിനാ വിഭാവേതി. അവകുഥി പൂതിഭാവമഗമാസീതി ഉക്ലാപോ ഥ-കാരസ്സ ല-കാരം കത്വാ, ഉജ്ഝിട്ഠോ വാ കലാപോസമൂഹോതി ഉക്ലാപോ, വണ്ണസങ്ഗമനവസേനേവം വുത്തം യഥാ ‘‘ഉപക്ലേസോ, സ്നേഹോ’’ – ഇച്ചാദി, തേന യുത്താതി തഥാ. പരിച്ഛേദവസേന വേണീയന്തി ദിസ്സന്തീതി പരിവേണാ. കുരുമാനാതി കത്തുകാമാ. സേനാസനവത്താനം പഞ്ഞത്തത്താ, സേനാസനക്ഖന്ധകേ ച സേനാസനപടിബദ്ധാനം ബഹൂനമ്പി വചനാനം വുത്തത്താ സേനാസനപടിസങ്ഖരണമ്പി തസ്സ പൂജായേവ നാമാതി ആഹ ‘‘ഭഗവതോ വചനപൂജനത്ഥ’’ന്തി. പഠമം മാസന്തി ¶ വസ്സാനസ്സ പഠമം മാസം. അച്ചന്തസംയോഗേ ചേതം ഉപയോഗവചനം. ‘‘തിത്ഥിയവാദപരിമോചനത്ഥഞ്ചാ’’തി വുത്തമത്ഥം പാകടം കാതും ‘‘തിത്ഥിയാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം.

യന്തി കതികവത്തകരണം. ഏദിസേസു ഹി ഠാനേസു യം-സദ്ദോ തം-സദ്ദാനപേക്ഖോ തേനേവ അത്ഥസ്സ പരിപുണ്ണത്താ. യം വാ കതികവത്തം സന്ധായ ‘‘അഥ ഖോ’’തിആദി വുത്തം, തദേവ മയാപി വുത്തന്തി അത്ഥോ. ഏസ നയോ ഈദിസേസു ഭഗവതാ…പേ… വണ്ണിതന്തി സേനാസനവത്തം പഞ്ഞപേന്തേന സേനാസനക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൦൮) ച സേനാസനപടിബദ്ധവചനം കഥേന്തേന വണ്ണിതം. സങ്ഗായിസ്സാമാതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദസ്സ ‘‘വുത്തം അഹോസീ’’തി ച ഉഭയത്ഥ സമ്ബന്ധോ, ഏകസ്സ വാ ഇതി-സദ്ദസ്സ ലോപോ.

ദുതിയദിവസേതി ഏവം ചിന്തിതദിവസതോ ദുതിയദിവസേ, സോ ച ഖോ വസ്സൂപനായികദിവസതോ ദുതിയദിവസോവ. ഥേരാ ഹി ആസള്ഹിപുണ്ണമിതോ പാടിപദദിവസേയേവ സന്നിപതിത്വാ വസ്സമുപഗന്ത്വാ ഏവം ചിന്തേസുന്തി. രാജദ്വാരേതി രാജഗേഹദ്വാരേ. ഹത്ഥകമ്മന്തി ഹത്ഥകിരിയം, ഹത്ഥകമ്മസ്സ കരണന്തി വുത്തം ഹോതി. പടിവേദേസുന്തി ജാനാപേസും. വിസട്ഠാതി നിരാസങ്കചിത്താ. ആണായേവ ¶ അപ്പടിഹതവുത്തിയാ പവത്തനട്ഠേന ചക്കന്തി ആണാചക്കം. തഥാ ധമ്മോയേവ ചക്കന്തി ധമ്മചക്കം, തം പനിധ ദേസനാഞാണപടിവേധഞാണവസേന ദുവിധമ്പി യുജ്ജതി തദുഭയേനേവ സങ്ഗീതിയാ പവത്തനതോ. ‘‘ധമ്മചക്കന്തി ചേതം ദേസനാഞാണസ്സാപി നാമം, പടിവേധഞാണസ്സാപീ’’തി (സം. നി. അട്ഠ. ൨.൩.൭൮) ഹി അട്ഠകഥാസു വുത്തം. സന്നിസജ്ജട്ഠാനന്തി സന്നിപതിത്വാ നിസീദനട്ഠാനം. സത്ത പണ്ണാനി യസ്സാതി സത്തപണ്ണീ, യോ ‘‘ഛത്തപണ്ണോ, വിസമച്ഛദോ’’ തിപി വുച്ചതി, തസ്സ ജാതഗുഹദ്വാരേതി അത്ഥോ.

വിസ്സകമ്മുനാതി സക്കസ്സ ദേവാനമിന്ദസ്സ കമ്മാകമ്മവിധായകം ദേവപുത്തം സന്ധായാഹ. സുവിഭത്തഭിത്തിഥമ്ഭസോപാനന്തി ഏത്ഥ സുവിഭത്തപദസ്സ ദ്വന്ദതോ പുബ്ബേ സുയ്യമാനത്താ സബ്ബേഹി ദ്വന്ദപദേഹി സമ്ബന്ധോ, തഥാ ‘‘നാനാവിധ…പേ… വിചിത്ത’’ന്തിആദീസുപി. രാജഭവനവിഭൂതിന്തി രാജഭവനസമ്പത്തിം, രാജഭവനസോഭം വാ. അവഹസന്തമിവാതി അവഹാസം കുരുമാനം വിയ. സിരിയാതി സോഭാസങ്ഖാതായ ലക്ഖിയാ. നികേതനമിവാതി വസനട്ഠാനമിവ, ‘‘ജലന്തമിവാ’’തിപി പാഠോ. ഏകസ്മിംയേവ പാനീയതിത്ഥേ നിപതന്താ പക്ഖിനോ വിയ സബ്ബേസമ്പി ജനാനം ചക്ഖൂനി മണ്ഡപേയേവ നിപതന്തീതി വുത്തം ‘‘ഏകനിപാത…പേ… വിഹങ്ഗാന’’ന്തി. നയനവിഹങ്ഗാനന്തി നയനസങ്ഖാതവിഹങ്ഗാനം. ലോകരാമണേയ്യകമിവ സമ്പിണ്ഡിതന്തി യദി ലോകേ വിജ്ജമാനം രാമണേയ്യകം സബ്ബമേവ ആനേത്വാ ഏകത്ഥ സമ്പിണ്ഡിതം സിയാ, തം വിയാതി വുത്തം ഹോതി, യം യം വാ ലോകേ രമിതുമരഹതി, തം സബ്ബം സമ്പിണ്ഡിതമിവാതിപി ¶ അത്ഥോ. ദട്ഠബ്ബസാരമണ്ഡന്തി ഫേഗ്ഗുരഹിതം സാരം വിയ, കസടവിനിമുത്തം പസന്നം വിയ ച ദട്ഠുമരഹരൂപേസു സാരഭൂതം, പസന്നഭൂതഞ്ച. അപിച ദട്ഠബ്ബോ ദസ്സനീയോ സാരഭൂതോ വിസിട്ഠതരോ മണ്ഡോ മണ്ഡനം അലങ്കാരോ ഏതസ്സാതി ദട്ഠബ്ബസാരമണ്ഡോ, തം. മണ്ഡം സൂരിയരസ്മിം പാതി നിവാരേതി, സബ്ബേസം വാ ജനാനം മണ്ഡം പസന്നം പാതി രക്ഖതി, മണ്ഡനമലങ്കാരം വാ പാതി പിവതി അലങ്കരിതും യുത്തഭാവേനാതി മണ്ഡപോ, തം.

കുസുമദാമാനി ച താനി ഓലമ്ബകാനി ചേതി കുസുമദാമോലമ്ബകാനി. വിസേസനസ്സ ചേത്ഥ പരനിപാതോ യഥാ ‘‘അഗ്യാഹിതോ’’തി. വിവിധാനിയേവ കുസുമദാമോലമ്ബകാനി തഥാ, താനി വിനിഗ്ഗലന്തം വിസേസേന വമേന്തം നിക്ഖാമേന്തമിവ ചാരു സോഭനം വിതാനം ഏത്ഥാതി തഥാ. കുട്ടേന ഗഹിതോ സമം കതോതി കുട്ടിമോ, കോട്ടിമോ വാ, താദിസോയേവ മണീതി മണികോട്ടിമോ ¶ , നാനാരതനേഹി വിചിത്തോ മണികോട്ടിമോ, തസ്സ തലം തഥാ. അഥ വാ മണിയോ കോട്ടേത്വാ കതതലത്താ മണികോട്ടേന നിപ്ഫത്തന്തി മണികോട്ടിമം, തമേവ തലം, നാനാരതനവിചിത്തം മണികോട്ടിമതലം തഥാ. തമിവ ച നാനാപുപ്ഫൂപഹാരവിചിത്തം സുപരിനിട്ഠിതഭൂമികമ്മന്തി സമ്ബന്ധോ. പുപ്ഫപൂജാ പുപ്ഫൂപഹാരോ. ഏത്ഥ ഹി നാനാരതനവിചിത്തഗ്ഗഹണം നാനാപുപ്ഫൂപഹാരവിചിത്തതായനിദസ്സനം, മണികോട്ടിമതലഗ്ഗഹണം സുപരിനിട്ഠിതഭൂമികമ്മതായാതി ദട്ഠബ്ബം. നന്തി മണ്ഡപം. ബ്രഹ്മവിമാനസദിസന്തി ഭാവനപുംസകം, യഥാ ബ്രഹ്മവിമാനം സോഭതി, തഥാ അലങ്കരിത്വാതി അത്ഥോ. വിസേസേന മാനേതബ്ബന്തി വിമാനം. സദ്ദവിദൂ പന ‘‘വിഹേ ആകാസേ മായന്തി ഗച്ഛന്തി ദേവാ യേനാതി വിമാന’’ന്തി വദന്തി. വിസേസേന വാ സുചരിതകമ്മുനാ മീയതി നിമ്മീയതീതി വിമാനം, വീതി വാ സകുണോ വുച്ചതി, തം സണ്ഠാനേന മീയതി നിമ്മീയതീതി വിമാനന്തിആദിനാപി വത്തബ്ബോ. വിമാനട്ഠകഥായം പന ‘‘ഏകയോജനദ്വിയോജനാദിഭാവേന പമാണവിസേസയുത്തതായ, സോഭാതിസയയോഗേന ച വിസേസതോ മാനനീയതായ വിമാന’’ന്തി (വി. വ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) വുത്തം. നത്ഥി അഗ്ഘമേതേസന്തി അനഗ്ഘാനി, അപരിമാണഗ്ഘാനി അഗ്ഘിതുമസക്കുണേയ്യാനീതി വുത്തം ഹോതി. പതിരൂപം, പച്ചേകം വാ അത്ഥരിതബ്ബാനീതി പച്ചത്ഥരണാനി, തേസം സതാനി തഥാ. ഉത്തരാഭിമുഖന്തി ഉത്തരദിസാഭിമുഖം. ധമ്മോപി സത്ഥായേവ സത്ഥുകിച്ചനിപ്ഫാദനതോതി വുത്തം ‘‘ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ആസനാരഹം ധമ്മാസനം പഞ്ഞപേത്വാ’’തി. യഥാഹ ‘‘യോ ഖോ…പേ… മമച്ചയേന സത്ഥാ’’തിആദി, (ദീ. നി. ൨.൨൧൬) തഥാഗതപ്പവേദിതധമ്മദേസകസ്സ വാ സത്ഥുകിച്ചാവഹത്താ തഥാരൂപേ ആസനേ നിസീദിതുമരഹതീതി ദസ്സേതുമ്പി ഏവം വുത്തം. ആസനാരഹന്തി നിസീദനാരഹം. ധമ്മാസനന്തി ധമ്മദേസകാസനം, ധമ്മം വാ കഥേതും യുത്താസനം. ദന്തഖചിതന്തി ദന്തേഹി ഖചിതം, ഹത്ഥിദന്തേഹി കതന്തി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ദന്തോ നാമ ഹത്ഥിദന്തോ വുച്ചതീ’’തി ഹി വുത്തം. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം ധമ്മാസനേ. മമ കിച്ചന്തി മമ കമ്മം, മയാ വാ കരണീയം.

ഇദാനി ¶ ആയസ്മതോ ആനന്ദസ്സ അസേക്ഖഭൂമിസമാപജ്ജനം ദസ്സേന്തോ ‘‘തസ്മിഞ്ച പനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തസ്മിഞ്ച പന ദിവസഏതി തഥാ രഞ്ഞാ ആരോചാപിതദിവസേ, സാവണമാസസ്സ കാളപക്ഖചതുത്ഥദിവസേതി വുത്തം ഹോതി. അനത്ഥജനനതോ വിസസങ്കാസതായ കിലേസോ വിസം, തസ്സ ഖീണാസവഭാവതോ അഞ്ഞഥാഭാവസങ്ഖാതാ സത്തി ഗന്ധോ. തഥാ ഹി സോ ¶ ഭഗവതോ പരിനിബ്ബാനാദീസു വിലാപാദിമകാസി. അപിച വിസജനനകപുപ്ഫാദിഗന്ധപടിഭാഗതായ നാനാവിധദുക്ഖഹേതുകിരിയാജനനകോ കിലേസോവ ‘‘വിസഗന്ധോ’’തി വുച്ചതി. തഥാ ഹി സോ ‘‘വിസം ഹരതീതി വിസത്തികാ, വിസമൂലാതി വിസത്തികാ, വിസഫലാതി വിസത്തികാ, വിസപരിഭോഗാതി വിസത്തികാ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൩) വുത്തോതി. അപിച വിസഗന്ധോനാമ വിരൂപോ മംസാദിഗന്ധോ, തംസദിസതായ പന കിലേസോ. ‘‘വിസ്സസദ്ദോ ഹി വിരൂപേ’’തി (ധ. സ. ടീ. ൬൨൪) അഭിധമ്മടീകായംവുത്തം. അദ്ധാതി ഏകംസതോ. സംവേഗന്തി ധമ്മസംവേഗം. ‘‘ഓഹിതഭാരാന’’ന്തി ഹി യേഭുയ്യേന, പധാനേന ച വുത്തം. ഏദിസേസു പന ഠാനേസു തദഞ്ഞേസമ്പി ധമ്മസംവേഗോയേവ അധിപ്പേതോ. തഥാ ഹി ‘‘സംവേഗോ നാമ സഹോത്തപ്പം ഞാണം, സോ തസ്സാ ഭഗവതോ ദസ്സനേ ഉപ്പജ്ജീ’’തി (വി. വ. അട്ഠ. ൮൩൮) രജ്ജുമാലാവിമാനവണ്ണനായംവുത്തം, സാ ച തദാ അവിഞ്ഞാതസാസനാ അനാഗതഫലാതി. ഇതരഥാ ഹി ചിത്തുത്രാസവസേന ദോസോയേവ സംവേഗോതി ആപജ്ജതി, ഏവഞ്ച സതി സോ തസ്സ അസേക്ഖഭൂമിസമാപജ്ജനസ്സ ഏകംസകാരണം ന സിയാ. ഏവമഭൂതോ ച സോ ഇധ ന വത്തബ്ബോയേവാതി അലമതിപപഞ്ചേന. തേനാതി തസ്മാ സ്വേ സങ്ഘസന്നിപാതസ്സ വത്തമാനത്താ, സേക്ഖസകരണീയത്താ വാ. തേ ന യുത്തന്തി തവ ന യുത്തം, തയാ വാ സന്നിപാതം ഗന്തും ന പതിരൂപം.

മേതന്തി മമ ഏതം ഗമനം. യ്വാഹന്തി യോ അഹം, യന്തി വാ കിരിയാപരാമസനം, തേന ‘‘ഗച്ഛേയ്യ’’ന്തി ഏത്ഥ ഗമനകിരിയം പരാമസതി, കിരിയാപരാമസനസ്സ ച യം തം-സദ്ദസ്സ അയം പകതി, യദിദം നപുംസകലിങ്ഗേന, ഏകവചനേന ച യോഗ്യതാ തഥായേവ തത്ഥ തത്ഥ ദസ്സനതോ. കിരിയായ ഹി സഭാവതോ നപുംസകത്തമേകത്തഞ്ച ഇച്ഛന്തി സദ്ദവിദൂ. ആവജ്ജേസീതി ഉപനാമേസി. മുത്താതി മുച്ചിതാ. അപ്പത്തഞ്ചാതി അഗതഞ്ച, ബിമ്ബോഹനേ ന താവ ഠപിതന്തി വുത്തം ഹോതി. ഏതസ്മിം അന്തരേതി ഏത്ഥന്തരേ, ഇമിനാ പദദ്വയേന ദസ്സിതകാലാനം വേമജ്ഝക്ഖണേ, തഥാദസ്സിതകാലദ്വയസ്സ വാ വിവരേതി വുത്തം ഹോതി.

‘‘കാരണേ ചേവ ചിത്തേ ച, ഖണസ്മിം വിവരേപി ച;

വേമജ്ഝാദീസു അത്ഥേസു ‘അന്തരാ’തി രവോ ഗതോ’’തി.

ഹി ¶ വുത്തം. അനുപാദായാതി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന കഞ്ചി ധമ്മം അഗ്ഗഹേത്വാ, യേഹി വാ കിലേസേഹി മുച്ചതി, തേസം ലേസമത്തമ്പി അഗ്ഗഹേത്വാ. ആസവേഹീതി ¶ ഭവതോ ആ ഭവഗ്ഗം, ധമ്മതോ ച ആ ഗോത്രഭും സവനതോ പവത്തനതോ ആസവസഞ്ഞിതേഹി കിലേസേഹി. ഉപലക്ഖണവചനമത്തഞ്ചേതം. തദേകട്ഠതായ ഹി സബ്ബേഹിപി കിലേസേഹി സബ്ബേഹിപി പാപധമ്മേഹി ചിത്തം വിമുച്ചതിയേവ. ചിത്തം വിമുച്ചീതി ചിത്തം അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ ആസവേഹി വിമുച്ചമാനം ഹുത്വാ അരഹത്തഫലക്ഖണേ വിമുച്ചി. തദത്ഥം വിവരതി ‘‘അയഞ്ഹീ’’തിആദിനാ. ചങ്കമേനാതി ചങ്കമനകിരിയായ. വിസേസന്തി അത്തനാ ലദ്ധമഗ്ഗഫലതോ വിസേസമഗ്ഗഫലം. വിവട്ടൂപനിസ്സയഭൂതം കതം ഉപചിതം പുഞ്ഞം യേനാതി കതപുഞ്ഞോ, അരഹത്താധിഗമായ കതാധികാരോതി അത്ഥോ. പധാനമനുയുഞ്ജാതി വീരിയമനുയുഞ്ജാഹി, അരഹത്തസമാപത്തിയാ അനുയോഗം കരോഹീതി വുത്തം ഹോതി. ഹോഹിസീതി ഭവിസ്സസി. കഥാദോസോതി കഥായ ദോസോ വിതഥഭാവോ. അച്ചാരദ്ധന്തി അതിവിയ ആരദ്ധം. ഉദ്ധച്ചായാതി ഉദ്ധതഭാവായ. ഹന്ദാതി വോസ്സഗ്ഗവചനം. തേന ഹി അധുനായേവ യോജേമി, ന പനാഹം പപഞ്ചം കരോമീതി വോസ്സഗ്ഗം കരോതി. വീരിയസമതം യോജേമീതി ചങ്കമനവീരിയസ്സ അധിമത്തത്താ തസ്സ ഹാപനവസേന സമാധിനാ സമതാപാദനേന വീരിയസ്സ സമതം സമഭാവം യോജേമി, വീരിയേന വാ സമഥസങ്ഖാതം സമാധിം യോജേമീതിപി അത്ഥോ. ദ്വിധാപി ഹി പാഠോ ദിസ്സതി. വിസ്സമിസ്സാമീതി അസ്സസിസ്സാമി. ഇദാനി തസ്സ വിസേസതോ പസംസനാരഹഭാവം ദസ്സേതും ‘‘തേനാ’’തിആദി വുത്തം. തേനാതി ചതുഇരിയാപഥവിരഹിതതാകാരണേന. ‘‘അനിപന്നോ’’തിആദീനി പച്ചുപ്പന്നവചനാനേവ. പരിനിബ്ബുതോപി സോ ആകാസേയേവ പരിനിബ്ബായി. തസ്മാ ഥേരസ്സ കിലേസപരിനിബ്ബാനം, ഖന്ധപരിനിബ്ബാനഞ്ച വിസേസേന പസംസാരഹം അച്ഛരിയബ്ഭുതമേവാതി.

ദുതിയദിവസേതി ഥേരേന അരഹത്തപത്തദിവസതോ ദുതിയദിവസേ. പഞ്ചമിയന്തി തിഥീപേക്ഖായ വുത്തം, ‘‘ദുതിയദിവസേ’’തി ഇമിനാ തുല്യാധികരണം. ഭിന്നലിങ്ഗമ്പി ഹി തുല്യത്ഥപദം ദിസ്സതി യഥാ ‘‘ഗുണോ പമാണം, വീസതി ചിത്താനി’’ ഇച്ചാദി. കാളപക്ഖസ്സാതി സാവണമാസകാളപക്ഖസ്സ. പഠമഞ്ഹി മാസം ഖണ്ഡഫുല്ലപടിസങ്ഖരണമകംസു, പഠമമാസഭാവോ ച മജ്ഝിമപ്പദേസവോഹാരേന. തത്ഥ ഹി പുരിമപുണ്ണമിതോ യാവ അപരാ പുണ്ണമീ, താവ ഏകോ മാസോതി വോഹരന്തി. തതോ തീണി ദിവസാനി രാജാ മണ്ഡപമകാസി, തതോ ദുതിയദിവസേ ഥേരോ അരഹത്തം സച്ഛാകാസി, തതിയദിവസേ പന സന്നിപതിത്വാ ഥേരാ സങ്ഗീതിമകംസു, തസ്മാ ആസള്ഹിമാസകാളപക്ഖപാടിപദതോ യാവ സാവണമാസകാളപക്ഖപഞ്ചമീ ¶ , താവ പഞ്ചദിവസാധികോ ഏകമാസോ ഹോതി. സമാനോതി ഉപ്പജ്ജമാനോ. ഹട്ഠതുട്ഠചിത്തോതി അതിവിയ സോമനസ്സചിത്തോ, പാമോജ്ജേന വാ ഹട്ഠചിത്തോ പീതിയാ തുട്ഠചിത്തോ. ഏകംസന്തി ഏകസ്മിം അംസേ, വാമംസേതി അത്ഥോ. തഥാ ഹി വങ്ഗീസസുത്തവണ്ണനായം വുത്തം –

‘‘ഏകംസം ¶ ചീവരന്തി ഏത്ഥ പുന സണ്ഠാപനവസേന ഏവം വുത്തം, ഏകംസന്തി ച വാമംസം പാരുപിത്വാ ഠിതസ്സേതം അധിവചനം. യതോ യഥാ വാമംസം പാരുപിത്വാ ഠിതം ഹോതി, തഥാ ചീവരം കത്വാതി ഏവമസ്സത്ഥോ വേദിതബ്ബോ’’തി (സു. നി. അട്ഠ. ൨.൩൪൫).

ബന്ധ…പേ… വിയാതി വണ്ടതോ പവുത്തസുപരിപക്കതാലഫലമിവ. പണ്ഡു…പേ… വിയാതി സിതപീതപഭായുത്തപണ്ഡുരോമജകമ്ബലേ ഠപിതോ ജാതിമാ മണി വിയ, ജാതിവചനേന ചേത്ഥ കുത്തിമം നിവത്തേതി. സമുഗ്ഗതപുണ്ണചന്ദോ വിയാതി ജുണ്ഹപക്ഖപന്നരസുപോസഥേ സമുഗ്ഗതോ സോളസകലാപരിപുണ്ണോ ചന്ദോ വിയ. ബാലാ…പേ… വിയാതി തരുണസൂരിയപഭാസമ്ഫസ്സേന ഫുല്ലിതസുവണ്ണവണ്ണപരാഗഗബ്ഭം സതപത്തപദ്ധം വിയ. ‘‘പിഞ്ജരസദ്ദോ ഹി ഹേമവണ്ണപരിയായോ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.൨൨) സാരത്ഥദീപനിയം വുത്തോ. പരിയോദാതേനാതി പഭസ്സരേന. സപ്പഭേനാതി വണ്ണപ്പഭായ, സീലപ്പഭായ ച സമന്നാഗതേന. സസ്സിരികേനാതി സരീരസോഭഗ്ഗാദിസങ്ഖാതായ സിരിയാ അതിവിയ സിരിമതാ. മുഖവരേനാതി യഥാവുത്തസോഭാസമലങ്കതത്താ ഉത്തമമുഖേന. കാമം ‘‘അഹമസ്മി അരഹത്തം പത്തോ’’തി നാരോചേസി, തഥാരൂപായ പന ഉത്തമലീളായ ഗമനതോ പസ്സന്താ സബ്ബേപി തമത്ഥം ജാനന്തി, തസ്മാ ആരോചേന്തോ വിയ ഹോതീതി ആഹ ‘‘അത്തനോ അരഹത്തപ്പത്തിം ആരോചയമാനോ വിയ അഗമാസീ’’തി.

കിമത്ഥം പനായം ഏവമാരോചയമാനോ വിയ അഗമാസീതി? വുച്ചതേ – സോ ഹി ‘‘അത്തുപനായികം അകത്വാ അഞ്ഞബ്യാകരണം ഭഗവതാ സംവണ്ണിത’’ന്തി മനസി കരിത്വാ ‘‘സേക്ഖതായ ധമ്മവിനയസങ്ഗീതിയാ ഗഹേതുമയുത്തമ്പി ബഹുസ്സുതത്താ ഗണ്ഹിസ്സാമാ’’തി നിസിന്നാനം ഥേരാനം അരഹത്തപ്പത്തിവിജാനനേന സോമനസ്സുപ്പാദനത്ഥം, ‘‘അപ്പമത്തോ ഹോഹീ’’തി ഭഗവതാ ദിന്നഓവാദസ്സ ച സഫലതാദീപനത്ഥം ഏവമാരോചയമാനോ വിയ അഗമാസീതി. ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപസ്സ ¶ ഏതദഹോസി സമസമട്ഠപനാദിനാ യഥാവുത്തകാരണേന സത്ഥുകപ്പത്താ. ധരേയ്യാതി വിജ്ജമാനോ ഭവേയ്യ. ‘‘സോഭതി വത തേ ആവുസോ ആനന്ദ അരഹത്തസമധിഗമതാ’’തിആദിനാ സാധുകാരമദാസി. അയമിധ ദീഘഭാണകാനം വാദോ. ഖുദ്ദകഭാണകേസു ച സുത്തനിപാതഖുദ്ദകപാഠഭാണകാനം വാദോതിപി യുജ്ജതി തദട്ഠകഥാസുപി തഥാ വുത്തത്താ.

മജ്ഝിമം നികായം ഭണന്തി സീലേനാതി മജ്ഝിമഭാണകാ, തപ്പഗുണാ ആചരിയാ. യഥാവുഡ്ഢന്തി വുഡ്ഢപടിപാടിം, തദനതിക്കമിത്വാ വാ. തത്ഥാതി തസ്മിം ഭിക്ഖുസങ്ഘേ. ആനന്ദസ്സ ഏതമാസനന്തി സമ്ബന്ധോ. തസ്മിം സമയേതി തസ്മിം ഏവംകഥനസമയേ. ഥേരോ ചിന്തേസി ‘‘കുഹിം ഗതോ’’തി പുച്ഛന്താനം അത്താനം ദസ്സേന്തേ അതിവിയ പാകടഭാവേന ഭവിസ്സമാനത്താ, അയമ്പി മജ്ഝിമഭാണകേസ്വേവ ഏകച്ചാനം വാദോ, തസ്മാ ഇതിപി ഏകേ വദന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ആകാസേന ആഗന്ത്വാ അത്തനോ ആസനേയേവ ¶ അത്താനം ദസ്സേസീതിപി തേസമേവ ഏകച്ചേ വദന്തി. പുല്ലിങ്ഗവിസയേ ഹി ‘‘ഏകേ’’തി വുത്തേ സബ്ബത്ഥ ‘‘ഏകച്ചേ’’തി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തീസുപി ചേത്ഥ വാദേസു തേസം തേസം ഭാണകാനം തേന തേനാകാരേന ആഗതമത്തം ഠപേത്വാ വിസും വിസും വചനേ അഞ്ഞം വിസേസകാരണം നത്ഥി. സത്തമാസം കതായ ഹി ധമ്മവിനയസങ്ഗീതിയാ കദാചി പകതിയാവ, കദാചി പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ, കദാചി ആകാസേന ആഗതത്താ തം തദാഗമനമുപാദായ തഥാ തഥാ വദന്തി. അപിച സങ്ഗീതിയാ ആദിദിവസേയേവ പഠമം പകതിയാ ആഗന്ത്വാ തതോ പരം ആകാസമബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ പരിസം പത്തകാലേ തതോ ഓതരിത്വാ ഭിക്ഖുപന്തിം അപീളേന്തോ പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ ആസനേ അത്താനം ദസ്സേസീതിപി വദന്തി. യഥാ വാ തഥാ വാ ആഗച്ഛതു, ആഗമനാകാരമത്തം ന പമാണം, ആഗന്ത്വാ ഗതകാലേ ആയസ്മതോ മഹാകസ്സപസ്സ സാധുകാരദാനമേവ പമാണം സത്ഥാരാ ദാതബ്ബസാധുകാരദാനേനേവ അരഹത്തപ്പത്തിയാ അഞ്ഞേസമ്പി ഞാപിതത്താ, ഭഗവതി ധരമാനേ പടിഗ്ഗഹേതബ്ബായ ച പസംസായ ഥേരസ്സ പടിഗ്ഗഹിതത്താ. തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാ വാ’’തിആദിമാഹ. സബ്ബത്ഥാപീതി സബ്ബേസുപി തീസു വാദേസു.

ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസീതി ഭിക്ഖൂ ആലപീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ, അഞ്ഞത്ര പന ഞാപനേപി ദിസ്സതി യഥാ ‘‘ആമന്തയാമി വോ ഭിക്ഖവേ, (ദീ. നി. ൨.൨൧൮) പടിവേദയാമി വോ ഭിക്ഖവേ’’തി ¶ (അ. നി. ൭.൭൨) പക്കോസനേപി ദിസ്സതി യഥാ ‘‘ഏഹി ത്വം ഭിക്ഖു മമ വചനേന സാരിപുത്തം ആമന്തേഹീ’’തി (അ. നി. ൯.൧൧) ആലപനേപി ദിസ്സതി യഥാ ‘‘തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി ‘ഭിക്ഖവോ’തി’’ (സം. നി. ൧.൨൪൯), ഇധാപി ആലപനേതി സാരത്ഥദീപനിയം (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വുത്തം. ആലപനമത്തസ്സ പന അഭാവതോ ‘‘കിം പഠമം സങ്ഗായാമാ’’തിആദിനാ വുത്തേന വിഞ്ഞാപിയമാനത്ഥന്തരേന ച സഹചരണതോ ഞാപനേവ വട്ടതി, തസ്മാ ആമന്തേസീതി പടിവേദേസി വിഞ്ഞാപേസീതി അത്ഥോ വത്തബ്ബോ. ‘‘തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി ‘ഭിക്ഖവോ’തി, ‘ഭദ്ദന്തേ’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസു’’ന്തിആദീസു (സം. നി. ൧.൨൪൯) ഹി ആലപനമത്തമേവ ദിസ്സതി, ന വിഞ്ഞാപിയമാനത്ഥന്തരം, തം പന ‘‘ഭൂതപുബ്ബം ഭിക്ഖവേ’’തിആദിനാ (സം. നി. ൧.൨൪൯) പച്ചേകമേവ ആരദ്ധം. തസ്മാ താദിസേസ്വേവ ആലപനേ വട്ടതീതി നോ തക്കോ. സദ്ദവിദൂ പന വദന്തി ‘‘ആമന്തയിത്വാ ദേവിന്ദോ, വിസ്സകമ്മം മഹിദ്ധിക’ന്തിആദീസു (ചരിയാ. ൧൦൭) വിയ മന്തസദ്ദോ ഗുത്തഭാസനേ. തസ്മാ ‘ആമന്തേസീ’തി ഏതസ്സ സമ്മന്തയീതി അത്ഥോ’’തി. ‘‘ആവുസോ’’തിആദി ആമന്തനാകാരദീപനം. ധമ്മം വാ വിനയം വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ വികപ്പനേ, തേന ‘‘കിമേകം തേസു പഠമം സങ്ഗായാമാ’’തി ദസ്സേതി. കസ്മാ ആയൂതി ആഹ ‘‘വിനയേ ഠിതേ’’തിആദി. ‘‘യസ്മാ, തസ്മാ’’തി ച അജ്ഝാഹരിത്വാ യോജേതബ്ബം. തസ്മാതി തായ ആയുസരിക്ഖതായ ¶ . ധുരന്തി ജേട്ഠകം. നോ നപ്പഹോതീതി പഹോതിയേവ. ദ്വിപടിസേധോ ഹി സഹ അതിസയേന പകത്യത്ഥദീപകോ.

ഏതദഗ്ഗന്തി ഏസോ അഗ്ഗോ. ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന ഹി അയം നിദ്ദേസോ. യദിദന്തി ച യോ അയം, യദിദം ഖന്ധപഞ്ചകന്തി വാ യോജേതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി സതി ‘‘ഏതദഗ്ഗ’’ന്തി യഥാരുതലിങ്ഗമേവ. ‘‘യദിദ’’ന്തി പദസ്സ ച അയം സഭാവോ, യാ തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ വത്തബ്ബസ്സ ലിങ്ഗാനുരൂപേന ‘‘യോ അയ’’ന്തി വാ ‘‘യാ അയ’’ന്തി വാ ‘‘യം ഇദ’’ന്തി വാ യോജേതബ്ബതാ തഥായേവസ്സ തത്ഥ തത്ഥ ദസ്സിതത്താ. ഭിക്ഖൂനം വിനയധരാനന്തി നിദ്ധാരണഛട്ഠീനിദ്ദേസോ.

അത്തനാവ അത്താനം സമ്മന്നീതി സയമേവ അത്താനം സമ്മതം അകാസി. ‘‘അത്തനാ’’തി ഹി ഇദം തതിയാവിസേസനം ഭവതി, തഞ്ച പരേഹി സമ്മന്നനം നിവത്തേതി, ‘‘അത്തനാ’’തി വാ അയം വിഭത്യന്തപതിരൂപകോ അബ്യയസദ്ദോ ¶ . കേചി പന ‘‘ലിങ്ഗത്ഥേ തതിയാ അഭിഹിതകത്തുഭാവതോ’’തി വദന്തി. തദയുത്തമേവ ‘‘ഥേരോ’’തി കത്തുനോ വിജ്ജമാനത്താ. വിസ്സജ്ജനത്ഥായ അത്തനാവ അത്താനം സമ്മന്നീതി യോജേതബ്ബം. പുച്ഛധാതുസ്സ ദ്വികമ്മികത്താ ‘‘ഉപാലിം വിനയ’’ന്തി കമ്മദ്വയം വുത്തം.

ബീജനിം ഗഹേത്വാതി ഏത്ഥ ബീജനീഗഹണം ധമ്മകഥികാനം ധമ്മതാതി വേദിതബ്ബം. തായ ഹി ധമ്മകഥികാനം പരിസായ ഹത്ഥകുക്കുച്ചമുഖവികാരാദി പടിച്ഛാദീയതി. ഭഗവാ ച ധമ്മകഥികാനം ധമ്മതാദസ്സനത്ഥമേവ വിചിത്രബീജനിം ഗണ്ഹാതി. അഞ്ഞഥാ ഹി സബ്ബസ്സപി ലോകസ്സ അലങ്കാരഭൂതം പരമുക്കംസഗതസിക്ഖാസംയമാനം ബുദ്ധാനം മുഖചന്ദമണ്ഡലം പടിച്ഛാദേതബ്ബം ന സിയാ. ‘‘പഠമം ആവുസോ ഉപാലി പാരാജികം കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തി കസ്മാ വുത്തം, നനു തസ്സ സങ്ഗീതിയാ പുരിമകാലേ പഠമഭാവോ ന യുത്തോതി? നോ ന യുത്തോ ഭഗവതാ പഞ്ഞത്താനുക്കമേന, പാതിമോക്ഖുദ്ദേസാനുക്കമേന ച പഠമഭാവസ്സ സിദ്ധത്താ. യേഭുയ്യേന ഹി തീണി പിടകാനി ഭഗവതോ ധരമാനകാലേ ഠിതാനുക്കമേനേവ സങ്ഗീതാനി, വിസേസതോ വിനയാഭിധമ്മപിടകാനീതി ദട്ഠബ്ബം. കിസ്മിം വത്ഥുസ്മിന്തി, മേഥുനധമ്മേതി ച നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. ‘‘കത്ഥ പഞ്ഞത്ത’’ന്തിആദിനാ ദസ്സിതേന സഹ തദവസിട്ഠമ്പി സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘വത്ഥുമ്പി പുച്ഛീ’’തിആദി വുത്തം.

സങ്ഗീതികാരകവചനസമ്മിസ്സം വാ നു ഖോ, സുദ്ധം വാ ബുദ്ധവചനന്തി ആസങ്കാപരിഹരണത്ഥം, യഥാസങ്ഗീതസ്സേവ പമാണഭാവം ദസ്സനത്ഥഞ്ച പുച്ഛം സമുദ്ധരിത്വാ വിസ്സജ്ജേന്തോ ‘‘കിം പനേത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ പഠമപാരാജികേതി ഏതിസ്സം തഥാസങ്ഗീതായ പഠമപാരാജികപാളിയം. തേനേവാഹ ‘‘ന ഹി തഥാഗതാ ഏകബ്യഞ്ജനമ്പി നിരത്ഥകം വദന്തീ’’തി. അപനേതബ്ബന്തി അതിരേകഭാവേന ¶ നിരത്ഥകതായ, വിതഥഭാവേന വാ അയുത്തതായ ഛഡ്ഡേതബ്ബവചനം. പക്ഖിപിതബ്ബന്തി അസമ്പുണ്ണതായ ഉപനേതബ്ബവചനം. കസ്മാതി ആഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദി. സാവകാനം പന ദേവതാനം വാ ഭാസിതേതി ഭഗവതോ പുച്ഛാഥോമനാദിവസേന ഭാസിതം സന്ധായാഹ. സബ്ബത്ഥാപീതി ഭഗവതോ സാവകാനം ദേവതാനഞ്ച ഭാസിതേപി. തം പന പക്ഖിപനം സമ്ബന്ധവചനമത്തസ്സേവ, ന സഭാവായുത്തിയാ അത്ഥസ്സാതി ദസ്സേതി ‘‘കിം പന ത’’ന്തിആദിനാ സമ്ബന്ധവചനമത്തന്തി പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധവചനമേവ. ഇദം പഠമപാരാജികന്തി വവത്ഥപേത്വാ ഠപേസും ഇമിനാവ വാചനാമഗ്ഗേന ഉഗ്ഗഹണധാരണാദികിച്ചനിപ്ഫാദനത്ഥം, തദത്ഥമേവ ച ഗണസജ്ഝായമകംസു ‘‘തേന…പേ… വിഹരതീ’’തി. സജ്ഝായാരമ്ഭകാലേയേവ പഥവീ അകമ്പിത്ഥാതി വദന്തി, തദിദം പന പഥവീകമ്പനം ഥേരാനം ധമ്മസജ്ഝായാനുഭാവേനാതി ¶ ഞാപേതും ‘‘സാധുകാരം ദദമാനാ വിയാ’’തി വുത്തം. ഉദകപരിയന്തന്തി പഥവീസന്ധാരകഉദകപരിയന്തം. തസ്മിഞ്ഹി ചലിതേയേവ സാപി ചലതി, ഏതേന ച പദേസപഥവീകമ്പനം നിവത്തേതി.

കിഞ്ചാപി പാളിയം ഗണനാ നത്ഥി, സങ്ഗീതിമാരോപിതാനി പന ഏത്തകാനേവാതി ദീപേതും ‘‘പഞ്ചസത്തതി സിക്ഖാപദാനീ’’തി വുത്തം ‘‘പുരിമനയേനേവാ’’തി ഏതേന സാധുകാരം ദദമാനാ വിയാതി അത്ഥമാഹ. ന കേവലം സിക്ഖാപദകണ്ഡവിഭങ്ഗനിയമേനേവ, അഥ ഖോ പമാണനിയമേനാപീതി ദസ്സേതും ‘‘ചതുസട്ഠിഭാണവാരാ’’തി വുത്തം. ഏത്ഥ ച ഭാണവാരോതി –

‘‘അട്ഠക്ഖരാ ഏകപദം, ഏകഗാഥാ ചതുപ്പദം;

ഗാഥാ ചേകാ മതോ ഗന്ഥോ, ഗന്ഥോ ബാത്തിംസതക്ഖരോ.

ബാത്തിംസക്ഖരഗന്ഥാനം, പഞ്ഞാസദ്വിസതം പന;

ഭാണവാരോ മതോ ഏകോ, സ്വട്ഠക്ഖരസഹസ്സകോ’’തി.

ഏവം അട്ഠക്ഖരസഹസ്സപരിമാണോ പാഠോ വുച്ചതി. ഭണിതബ്ബോ വാരോ യസ്സാതി ഹി ഭാണവാരോ, ഏകേന സജ്ഝായനമഗ്ഗേന കഥേതബ്ബവാരോതി അത്ഥോ. ഖന്ധകന്തി മഹാവഗ്ഗചൂളവഗ്ഗം. ഖന്ധാനം സമൂഹതോ, പകാസനതോ വാ ഖന്ധകോതി ഹി വുച്ചതി, ഖന്ധാതി ചേത്ഥ പബ്ബജ്ജൂപസമ്പദാദിവിനയകമ്മസങ്ഖാതാ, ചാരിത്തവാരിത്തസിക്ഖാപദസങ്ഖാതാ ച പഞ്ഞത്തിയോ അധിപ്പേതാ. പബ്ബജ്ജാദീനി ഹി ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തത്താ പഞ്ഞത്തിയോതി വുച്ചന്തി. പഞ്ഞത്തിയഞ്ച ഖന്ധസദ്ദോ ദിസ്സതി ‘‘ദാരുക്ഖന്ധോ, (അ. നി. ൬.൪൧) അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ (അ. നി. ൭.൭൨), ഉദകക്ഖന്ധോ’’തിആദീസു (അ. നി. ൫.൪൫; ൬.൩൭) വിയ. അപിച ഭാഗരാസട്ഠതാപി ¶ യുജ്ജതിയേവ താസം പഞ്ഞത്തീനം ഭാഗതോ, രാസിതോ ച വിഭത്തത്താ, തം പന വിനയപിടകം ഭാണകേഹി രക്ഖിതം ഗോപിതം സങ്ഗഹാരുള്ഹനയേനേവ ചിരകാലം അനസ്സമാനം ഹുത്വാ പതിട്ഠഹിസ്സതീതി ആയസ്മന്തം ഉപാലിത്ഥേരം പടിച്ഛാപേസും ‘‘ആവുസോ ഇമം തുയ്ഹം നിസ്സിതകേ വാചേഹീ’’തി.

ധമ്മം സങ്ഗായിതുകാമോതി സുത്തന്താഭിധമ്മസങ്ഗീതിം കത്തുകാമോ ‘‘ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൨൧൬) വിയ പാരിസേസനയേന ധമ്മസദ്ദസ്സ സുത്തന്താഭിധമ്മേസ്വേവ പവത്തനതോ. അയമത്ഥോ ഉപരി ആവി ഭവിസ്സതി.

സങ്ഘം ഞാപേസീതി ഏത്ഥ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കതരം ആവുസോ പിടകന്തി വിനയാവസേസേസു ദ്വീസു പിടകേസു കതരം പിടകം. വിനയാഭിധമ്മാനമ്പി ¶ ഖുദ്ദകസങ്ഗീതിപരിയാപന്നത്താ തമന്തരേന വുത്തം ‘‘സുത്തന്തപിടകേ ചതസ്സോ സങ്ഗീതിയോ’’തി. സങ്ഗീതിയോതി ച സങ്ഗായനകാലേ ദീഘാദിവസേന വിസും വിസും നിയമേത്വാ സങ്ഗയ്ഹമാനത്താ നികായാവ വുച്ചന്തി. തേനാഹ ‘‘ദീഘസങ്ഗീതി’’ന്തിആദി. സുത്താനേവ സമ്പിണ്ഡേത്വാ വഗ്ഗകരണവസേന തയോ വഗ്ഗാ, നാഞ്ഞാനീതി ദസ്സേതും ‘‘ചതുത്തിംസ സുത്താനി തയോ വഗ്ഗാ’’തി വുത്തം. തസ്മാ ചതുത്തിസം സുത്താനി തയോ വഗ്ഗാ ഹോന്തി, സുത്താനി വാ ചതുത്തിംസ, തേസം വഗ്ഗകരണവസേന തയോ വഗ്ഗാ, തേസു തീസു വഗ്ഗേസൂതി യോജേതബ്ബം. ‘‘ബ്രഹ്മജാലസുത്തം നാമ അത്ഥി, തം പഠമം സങ്ഗായാമാ’’തി വുത്തേ കസ്മാതി ചോദനാസമ്ഭവതോ ‘‘തിവിധസീലാലങ്കത’’ന്തിആദിമാഹ. ഹേതുഗബ്ഭാനി ഹി ഏതാനി. ചൂളമജ്ഝിമമഹാസീലവസേന തിവിധസ്സാപി സീലസ്സ പകാസനത്താ തേന അലങ്കതം വിഭൂസിതം തഥാ നാനാവിധേ മിച്ഛാജീവഭൂതേ കുഹനലപനാദയോ വിദ്ധംസേതീതി നാനാവിധമിച്ഛാജീവകുഹനലപനാദിവിദ്ധംസനം. തത്ഥ കുഹനാതി കുഹായനാ, പച്ചയപടിസേവനസാമന്തജപ്പനഇരിയാപഥസന്നിസ്സിതസങ്ഖാതേന തിവിധേന വത്ഥുനാ വിമ്ഹാപനാതി അത്ഥോ. ലപനാതി വിഹാരം ആഗതേ മനുസ്സേ ദിസ്വാ ‘‘കിമത്ഥായ ഭോന്തോ ആഗതാ, കിം ഭിക്ഖൂ നിമന്തേതും. യദി ഏവം ഗച്ഛഥ, അഹം പച്ഛതോ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛാമീ’’തി ഏവമാദിനാ ഭാസനാ. ആദിസദ്ദേന പുപ്ഫദാനാദയോ, നേമിത്തികതാദയോ ച സങ്ഗണ്ഹാതി. അപിചേത്ഥ മിച്ഛാജീവസദ്ദേന കുഹനലപനാഹി സേസം അനേസനം ഗണ്ഹാതി. ആദിസദ്ദേന പന തദവസേസം മഹിച്ഛതാദികം ദുസ്സില്യന്തി ദട്ഠബ്ബം. ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ ഏവ പലിവേഠനട്ഠേന ജാലസരിക്ഖതായ ജാലം, തസ്സ വിനിവേഠനം അപലിവേഠകരണം തഥാ.

അന്തരാ ച ഭന്തേ രാജഗഹം അന്തരാ ച നാളന്ദന്തി ഏത്ഥ അന്തരാസദ്ദോ വിവരേ ‘‘അപിചായം ഭിക്ഖവേ ¶ തപോദാദ്വിന്നം മഹാനിരയാനം അന്തരികായ ആഗച്ഛതീ’’തിആദീസു (പാരാ. ൨൩൧) വിയ. തസ്മാ രാജഗഹസ്സ ച നാളന്ദസ്സ ച വിവരേതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അന്തരാസദ്ദേന പന യുത്തത്താ ഉപയോഗവചനം കതം. ഈദിസേസു ഠാനേസു അക്ഖരചിന്തകാ ‘‘അന്തരാ ഗാമഞ്ച നദിഞ്ച യാതീ’’തി ഏവം ഏകമേവ അന്തരാസദ്ദം പയുജ്ജന്തി, സോ ദുതിയപദേനപി യോജേതബ്ബോ ഹോതി. അയോജിയമാനേ ഹി ഉപയോഗവചനം ന പാപുണാതി സാമിവചനസ്സ പസങ്ഗേ അന്തരാസദ്ദയോഗേന ഉപയോഗവചനസ്സ ഇച്ഛിതത്താ. തത്ഥ രഞ്ഞോ കീളനത്ഥം പടിഭാനചിത്തവിചിത്രഅഗാരമകംസു, തം ‘‘രാജാഗാരക’’ന്തി വുച്ചതി, തസ്മിം. അമ്ബലട്ഠികാതി രഞ്ഞോ ¶ ഉയ്യാനം. തസ്സ കിര ദ്വാരസമീപേ തരുണോ അമ്ബരുക്ഖോ അത്ഥി, തം ‘‘അമ്ബലട്ഠികാ’’തി വദന്തി, തസ്സ സമീപേ പവത്തത്താ ഉയ്യാനമ്പി ‘‘അമ്ബലട്ഠികാ’’ ത്വേവ സങ്ഖ്യം ഗതം യഥാ ‘‘വരുണനഗര’’ന്തി, തസ്മാ അമ്ബലട്ഠികായം നാമ ഉയ്യാനേ രാജാഗാരകേതി അത്ഥോ. അവിഞ്ഞായമാനസ്സ ഹി വിഞ്ഞാപനത്ഥം ഏതം ആധാരദ്വയം വുത്തം രാജാഗാരമേതസ്സാതി വാ രാജാഗാരകം, ഉയ്യാനം, രാജാഗാരവതി അമ്ബലട്ഠികായം നാമ ഉയ്യാനേതി അത്ഥോ. ഭിന്നലിങ്ഗമ്പി ഹി വിസേസനപദമത്ഥീ’’തി കേചി വദന്തി, ഏവം സതി രാജാഗാരം ആധാരോ ന സിയാ. ‘‘രാജാഗാരകേതി ഏവംനാമകേ ഉയ്യാനേ അഭിരമനാരഹം കിര രാജാഗാരമ്പി. തത്ഥ, യസ്സ വസേനേതം ഏവം നാമം ലഭതീ’’തി (വജിര. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വജിരബുദ്ധിത്ഥേരോ. ഏവം സതി ‘‘അമ്ബലട്ഠികായ’’ന്തി ആസന്നതരുണമ്ബരുക്ഖേന വിസേസേത്വാ ‘‘രാജാഗാരകേ’’തി ഉയ്യാനമേവ നാമവസേന വുത്തന്തി അത്ഥോ ആപജ്ജതി, തഥാ ച വുത്തദോസോവ സിയാ. സുപ്പിയഞ്ച പരിബ്ബാജകന്തി സുപ്പിയം നാമ സഞ്ചയസ്സ അന്തേവാസിം ഛന്നപരിബ്ബാജകഞ്ച. ബ്രഹ്മദത്തഞ്ച മാണവന്തി ഏത്ഥ തരുണോ ‘‘മാണവോ’’തി വുത്തോ ‘‘അമ്ബട്ഠോ മാണവോ, അങ്ഗകോ മാണവോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൫൯, ൨൧൧) വിയ, തസ്മാ ബ്രഹ്മദത്തം നാമ തരുണപുരിസഞ്ച ആരബ്ഭാതി അത്ഥോ. വണ്ണാവണ്ണേതി പസംസായ ചേവ ഗരഹായ ച. അഥ വാ ഗുണോ വണ്ണോ, അഗുണോ അവണ്ണോ, തേസം ഭാസനം ഉത്തരപദലോപേന തഥാ വുത്തം യഥാ ‘‘രൂപഭവോ രൂപ’’ന്തി.

‘‘തതോ പര’’ന്തിആദിമ്ഹി അയം വചനക്കമോ – സാമഞ്ഞഫലം പനാവുസോ ആനന്ദ കത്ഥ ഭാസിതന്തി? രാജഗഹേ ഭന്തേ ജീവകമ്ബവനേതി. കേന സദ്ധിന്തി? അജാതസത്തുനാ വേദേഹിപുത്തേന സദ്ധിന്തി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം സാമഞ്ഞഫലസ്സ നിദാനമ്പി പുച്ഛി, പുഗ്ഗലമ്പി പുച്ഛീതി. ഏത്ഥ ഹി ‘‘കം ആരബ്ഭാ’’തി അവത്വാ ‘‘കേന സദ്ധി’’ന്തി വത്തബ്ബം. കസ്മാതി ചേ? ന ഭഗവതാ ഏവ ഏതം സുത്തം ഭാസിതം, രഞ്ഞാപി ‘‘യഥാ നു ഖോ ഇമാനി പുഥുസിപ്പായതനാനീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൧൬൩) കിഞ്ചി കിഞ്ചി വുത്തമത്ഥി, തസ്മാ ഏവമേവ വത്തബ്ബന്തി. ഇമിനാവ നയേന സബ്ബത്ഥ ‘‘കം ആരബ്ഭാ’’തി വാ ‘‘കേന സദ്ധി’’ന്തി വാ യഥാരഹം വത്വാ സങ്ഗീതിമകാസീതി ദട്ഠബ്ബം. തന്തിന്തി സുത്തവഗ്ഗസമുദായവസേന വവത്ഥിതം പാളിം. ഏവഞ്ച ¶ കത്വാ ‘‘തിവഗ്ഗസങ്ഗഹം ചതുത്തിംസസുത്തപടിമണ്ഡിത’’ന്തി വചനം ഉപപന്നം ഹോതി. പരിഹരഥാതി ഉഗ്ഗഹണവാചനാദിവസേന ധാരേഥ. തതോ അനന്തരം സങ്ഗായിത്വാതി സമ്ബന്ധോ.

‘‘ധമ്മസങ്ഗഹോ ¶ ചാ’’തിആദിനാ സമാസോ. ഏവം സംവണ്ണിതം പോരാണകേഹീതി അത്ഥോ. ഏതേന ‘‘മഹാധമ്മഹദയേന, മഹാധാതുകഥായ വാ സദ്ധിം സത്തപ്പകരണം അഭിധമ്മപിടകം നാമാ’’തി വുത്തം വിതണ്ഡവാദിമതം പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘കഥാവത്ഥുനാവ സദ്ധി’’ന്തി വുത്തം സമാനവാദിമതം ദസ്സേതി. സണ്ഹഞാണസ്സ, സണ്ഹഞാണവന്താനം വാ വിസയഭാവതോ സുഖുമഞാണഗോചരം.

ചൂളനിദ്ദേസമഹാനിദ്ദേസവസേന ദുവിധോപി നിദ്ദേസോ. ജാതകാദികേ ഖുദ്ദകനികായപരിയാപന്നേ, യേഭുയ്യേന ച ധമ്മനിദ്ദേസഭൂതേ താദിസേ അഭിധമ്മപിടകേവ സങ്ഗണ്ഹിതും യുത്തം, ന പന ദീഘനികായാദിപ്പകാരേ സുത്തന്തപിടകേ, നാപി പഞ്ഞത്തിനിദ്ദേസഭൂതേ വിനയപിടകേതി ദീഘഭാണകാ ജാതകാദീനം അഭിധമ്മപിടകേ സങ്ഗഹം വദന്തി. ചരിയാപിടകബുദ്ധവംസാനഞ്ചേത്ഥ അഗ്ഗഹണം ജാതകഗതികത്താ, നേത്തിപേടകോപദേസാദീനഞ്ച നിദ്ദേസപടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗഗതികത്താ. മജ്ഝിമഭാണകാ പന അട്ഠുപ്പത്തിവസേന ദേസിതാനം ജാതകാദീനം യഥാനുലോമദേസനാഭാവതോ താദിസേ സുത്തന്തപിടകേ സങ്ഗഹോ യുത്തോ, ന പന സഭാവധമ്മനിദ്ദേസഭൂതേ യഥാധമ്മസാസനേ അഭിധമ്മപിടകേ, നാപി പഞ്ഞത്തിനിദ്ദേസഭൂതേ യഥാപരാധസാസനേ വിനയപിടകേതി ജാതകാദീനം സുത്തന്തപിടകപരിയാപന്നതം വദന്തി. യുത്തമേത്ഥ വിചാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബം.

ഏവം നിമിത്തപയോജനകാലദേസകാരകകരണപ്പകാരേഹി പഠമം സങ്ഗീതിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തത്ഥ വവത്ഥാപിതേസു ധമ്മവിനയേസു നാനപ്പകാരകോസല്ലത്ഥം ഏകവിധാദിഭേദം ദസ്സേതും ‘‘ഏവമേത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘ഏവ’’ന്തി ഇമിനാ ഏതസദ്ദേന പരാമസിതബ്ബം യഥാവുത്തസങ്ഗീതിപ്പകാരം നിദസ്സേതി. ‘‘യഞ്ഹീ’’തിആദി വിത്ഥാരോ. അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിന്തി അനാവരണഞാണപദട്ഠാനം മഗ്ഗഞാണം, മഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനഞ്ച അനാവരണഞാണം. ഏത്ഥന്തരേതി അഭിസമ്ബുജ്ഝനസ്സ, പരിനിബ്ബായനസ്സ ച വിവരേ. തദേതം പഞ്ചചത്താലീസ വസ്സാനീതി കാലവസേന നിയമേതി. പച്ചവേക്ഖന്തേന വാതി ഉദാനാദിവസേന പവത്തധമ്മം സന്ധായാഹ. യം വചനം വുത്തം, സബ്ബം തന്തി സമ്ബന്ധോ. കിം പനേതന്തി ആഹ ‘‘വിമുത്തിരസമേവാ’’തി, ന തദഞ്ഞരസന്തി വുത്തം ഹോതി. വിമുച്ചിത്ഥാതി വിമുത്തി, രസിതബ്ബം അസ്സാദേതബ്ബന്തി രസം, വിമുത്തിസങ്ഖാതം രസമേതസ്സാതി വിമുത്തിരസം, അരഹത്തഫലസ്സാദന്തി അത്ഥോ. അയം ആചരിയസാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ മതി (സാരത്ഥ. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ). ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരോ പന തം കേചിവാദം കത്വാ ഇമമത്ഥമാഹ ¶ ‘‘വിമുച്ചതി വിമുച്ചിത്ഥാതി വിമുത്തി, യഥാരഹം മഗ്ഗോ ഫലഞ്ച. രസന്തി ഗുണോ, സമ്പത്തികിച്ചം വാ ¶ , വുത്തനയേന സമാസോ. വിമുത്താനിസംസം, വിമുത്തിസമ്പത്തികം വാ മഗ്ഗഫലനിപ്ഫാദനതോ, വിമുത്തികിച്ചം വാ കിലേസാനമച്ചന്തവിമുത്തിസമ്പാദനതോതി അത്ഥോ’’തി (ദീ. നി. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ). അങ്ഗുത്തരട്ഠകഥായം പന ‘‘അത്ഥരസസ്സാദീസു അത്ഥരസോ നാമ ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി, ധമ്മരസോ നാമ ചത്താരോ മഗ്ഗാ, വിമുത്തിരസോ നാമ അമതനിബ്ബാന’’ന്തി (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൩൩൫) വുത്തം.

കിഞ്ചാപി അവിസേസേന സബ്ബമ്പി ബുദ്ധവചനം കിലേസവിനയനേന വിനയോ, യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ അപായപതനാദിതോ ധാരണേന ധമ്മോ ച ഹോതി, തഥാപി ഇധാധിപ്പേതേയേവ ധമ്മവിനയേ വത്തിച്ഛാവസേന സരൂപതോ നിദ്ധാരേതും ‘‘തത്ഥ വിനയപിടക’’ന്തിആദിമാഹ. അവസേസം ബുദ്ധവചനം ധമ്മോ ഖന്ധാദിവസേന സഭാവധമ്മദേസനാബാഹുല്ലതോ. അഥ വാ യദിപി വിനയോ ച ധമ്മോയേവ പരിയത്തിയാദിഭാവതോ, തഥാപി വിനയസദ്ദസന്നിധാനേ ഭിന്നാധികരണഭാവേന പയുത്തോ ധമ്മസദ്ദോ വിനയതന്തി വിപരീതം തന്തിമേവ ദീപേതി യഥാ ‘‘പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭാരാ, ഗോബലീബദ്ദ’’ന്തി. പയോഗവസേന തം ദസ്സേന്തേന ‘‘തേനേവാഹാ’’തിആദി വുത്തം. യേന വിനയ…പേ… ധമ്മോ, തേനേവ തേസം തഥാഭാവം സങ്ഗീതിക്ഖന്ധകേ (ചൂളവ. ൩൪൭) ആഹാതി അത്ഥോ.

‘‘അനേകജാതിസംസാര’’ന്തി അയം ഗാഥാ ഭഗവതാ അത്തനോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനം അരഹത്തപ്പത്തിം പച്ചവേക്ഖന്തേന ഏകൂനവീസതിമസ്സ പച്ചവേക്ഖണഞാണസ്സ അനന്തരം ഭാസിതാ, തസ്മാ ‘‘പഠമബുദ്ധവചന’’ന്തി വുത്താ. ഇദം കിര സബ്ബബുദ്ധേഹി അവിജഹിതം ഉദാനം. അയമസ്സ സങ്ഖേപത്ഥോ – അഹം ഇമസ്സ അത്തഭാവസങ്ഖാതസ്സ ഗേഹസ്സ കാരകം തണ്ഹാവഡ്ഢകിം ഗവേസന്തോ യേന ഞാണേന തം ദട്ഠും സക്കാ, തസ്സ ബോധിഞാണസ്സത്ഥായ ദീപങ്കരപാദമൂലേ കതാഭിനീഹാരോ ഏത്തകം കാലം അനേകജാതിസംസാരം അനേകജാതിസതസഹസ്സസങ്ഖ്യം സംസാരവട്ടം അനിബ്ബിസം അനിബ്ബിസന്തോ തം ഞാണം അവിന്ദന്തോ അലഭന്തോയേവ സന്ധാവിസ്സം സംസരിം. യസ്മാ ജരാബ്യാധിമരണമിസ്സതായ ജാതി നാമേസാ പുനപ്പുനം ഉപഗന്തും ദുക്ഖാ, ന ച സാ തസ്മിം അദിട്ഠേ നിവത്തതി, തസ്മാ തം ഗവേസന്തോ സന്ധാവിസ്സന്തി അത്ഥോ. ഇദാനി ഭോ അത്തഭാവസങ്ഖാതസ്സ ഗേഹസ്സ കാരക തണ്ഹാവഡ്ഢകി ത്വം മയാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝന്തേന ദിട്ഠോ അസി. പുന ഇമം അത്തഭാവസങ്ഖാതം മമ ഗേഹം ന കാഹസി ന കരിസ്സസി. തവ സബ്ബാ അവസേസകിലേസ ഫാസുകാ മയാ ഭഗ്ഗാ ഭഞ്ജിതാ ¶ . ഇമസ്സ തയാ കതസ്സ അത്തഭാവസങ്ഖാതസ്സ ഗേഹസ്സ കൂടം അവിജ്ജാസങ്ഖാതം കണ്ണികമണ്ഡലം വിസങ്ഖതം വിദ്ധംസിതം. ഇദാനി മമ ചിത്തം വിസങ്ഖാരം നിബ്ബാനം ആരമ്മണകരണവസേന ഗതം അനുപവിട്ഠം. അഹഞ്ച തണ്ഹാനം ഖയ സങ്ഖാതം അരഹത്തമഗ്ഗം, അരഹത്തഫലം വാ അജ്ഝഗാ അധിഗതോ പത്തോസ്മീതി. ഗണ്ഠിപദേസു പന വിസങ്ഖാരഗതം ¶ ചിത്തമേവ തണ്ഹാനം ഖയസങ്ഖാതം അരഹത്തമഗ്ഗം, അരഹത്തഫലം വാ അജ്ഝഗാ അധിഗതന്തി അത്ഥോ വുത്തോ.

‘‘സന്ധാവിസ്സ’’ന്തി ഏത്ഥ ച ‘‘ഗാഥായമതീതത്ഥേ ഇമിസ്സ’’ന്തി നേരുത്തികാ. ‘‘തംകാലവചനിച്ഛായമതീതേപി ഭവിസ്സന്തീ’’തി കേചി. പുനപ്പുനന്തി അഭിണ്ഹത്ഥേ നിപാതോ. പാതബ്ബാ രക്ഖിതബ്ബാതി ഫാസു പ-കാരസ്സ ഫ-കാരം കത്വാ, ഫുസിതബ്ബാതി വാ ഫാസു, സായേവ ഫാസുകാ. അജ്ഝഗാതി ച ‘‘അജ്ജതനിയമാത്തമിം വാ അം വാ’’തി വദന്തി. യദി പന ചിത്തമേവ കത്താ, തദാ പരോക്ഖായേവ. അന്തോജപ്പനവസേന കിര ഭഗവാ ‘‘അനേകജാതിസംസാര’’ന്തി ഗാഥാദ്വയമാഹ, തസ്മാ ഏസാ മനസാ പവത്തിതധമ്മാനമാദി. ‘‘യദാ ഹവേ പാതുഭവന്തി ധമ്മാ’’തി അയം പന വാചായ പവത്തിതധമ്മാനന്തി വദന്തി.

കേചീതി ഖന്ധകഭാണകാ. പഠമം വുത്തോ പന ധമ്മപദഭാണകാനം വാദോ. യദാ…പേ… ധമ്മാതി ഏത്ഥ നിദസ്സനത്ഥോ, ആദ്യത്ഥോ ച ഇതി-സദ്ദോ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠോ. നിദസ്സനേന ഹി മരിയാദവചനേന വിനാ പദത്ഥവിപല്ലാസകാരിനാവ അത്ഥോ പരിപുണ്ണോ ന ഹോതി. തത്ഥ ആദ്യത്ഥമേവ ഇതി-സദ്ദം ഗഹേത്വാ ഇതി-സദ്ദോ ആദിഅത്ഥോ, ‘‘തേന ആതാപിനോ…പേ… സഹേതുധമ്മ’ന്തിആദിഗാഥാത്തയം സങ്ഗണ്ഹാതീ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) ആചരിയസാരിപുത്തത്ഥേരേന വുത്തം. ഖന്ധകേതി മഹാവഗ്ഗേ. ഉദാനഗാഥന്തി ജാതിയാ ഏകവചനം, തത്ഥാപി വാ പഠമഗാഥമേവ ഗഹേത്വാ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം.

ഏത്ഥ ച ഖന്ധകഭാണകാ ഏവം വദന്തി ‘‘ധമ്മപദഭാണകാനം ഗാഥാ മനസാവ ദേസിതത്താ തദാ മഹതോ ജനസ്സ ഉപകാരായ നാഹോസി, അമ്ഹാകം പന ഗാഥാ വചീഭേദം കത്വാ ദേസിതത്താ തദാ സുണന്താനം ദേവബ്രഹ്മാനം ഉപകാരായ അഹോസി, തസ്മാ ഇദമേവ പഠമബുദ്ധവചന’’ന്തി. ധമ്മപദഭാണകാ പന ‘‘ദേസനായ ജനസ്സ ഉപകാരാനുപകാരഭാവോ പഠമഭാവേ ലക്ഖണം ന ഹോതി, ഭഗവതാ മനസാ പഠമം ദേസിതത്താ ഇദമേവ പഠമബുദ്ധവചന’’ന്തി വദന്തി ¶ . തസ്മാ ഉഭയമ്പി ഉഭയഥാ യുജ്ജതീതി വേദിതബ്ബം. നനു ച യദി ‘‘അനേകജാതിസംസാര’’ന്തി ഗാഥാ മനസാവ ദേസിതാ, അഥ കസ്മാ ധമ്മപദട്ഠകഥായം ‘‘അനേകജാതിസംസാര’ന്തി ഇമം ധമ്മദേസനം സത്ഥാ ബോധിരുക്ഖമൂലേ നിസിന്നോ ഉദാനവസേന ഉദാനേത്വാ അപരഭാഗേ ആനന്ദത്ഥേരേന പുട്ഠോ കഥേസീ’’തി (ധ. പ. അട്ഠ. ൨.൧൫൨ ഉദാനവത്ഥു) വുത്തന്തി? അത്ഥവസേന തഥായേവ ഗഹേതബ്ബത്താ. തത്ഥാപി ഹി മനസാ ഉദാനേത്വാതി അത്ഥോയേവ ഗഹേതബ്ബോ. ദേസനാ വിയ ഹി ഉദാനമ്പി മനസാ ഉദാനം, വചസാ ഉദാനന്തി ദ്വിധാ വിഞ്ഞായതി. യദി ചായം വചസാ ഉദാനം സിയാ, ഉദാനപാളിയമാരുള്ഹാ ഭവേയ്യ ¶ , തസ്മാ ഉദാനപാളിയമനാരുള്ഹഭാവോയേവ വചസാ അനുദാനേത്വാ മനസാ ഉദാനഭാവേ കാരണന്തി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘പാടിപദദിവസേ’’തി ഇദം ‘‘സബ്ബഞ്ഞുഭാവപ്പത്തസ്സാ’’തി ഏതേന ന സമ്ബജ്ഝിതബ്ബം, ‘‘പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ ഉപ്പന്നാ’’തി ഏതേന പന സമ്ബജ്ഝിതബ്ബം. വിസാഖപുണ്ണമായമേവ ഹി ഭഗവാ പച്ചൂസസമയേ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ. ലോകിയസമയേ പന ഏവമ്പി സമ്ബജ്ഝനം ഭവതി, തഥാപി നേസ സാസനസമയോതി ന ഗഹേതബ്ബം. സോമനസ്സമേവ സോമനസ്സമയം യഥാ ‘‘ദാനമയം, സീലമയ’’ന്തി, (ദീ. നി. ൩.൩൦൫; ഇതിവു. ൬൦; നേത്തി. ൩൪) തംസമ്പയുത്തഞാണേനാതി അത്ഥോ. സോമനസ്സേന വാ സഹജാതാദിസത്തിയാ പകതം, താദിസേന ഞാണേനാതിപി വട്ടതി.

ഹന്ദാതി ചോദനത്ഥേ നിപാതോ. ഇങ്ഘ സമ്പാദേഥാതി ഹി ചോദേതി. ആമന്തയാമീതി പടിവേദയാമി, ബോധേമീതി അത്ഥോ. വോതി പന ‘‘ആമന്തയാമീ’’തി ഏതസ്സ കമ്മപദം. ‘‘ആമന്തനത്ഥേ ദുതിയായേവ, ന ചതുത്ഥീ’’തി ഹി വത്വാ തമേവുദാഹരന്തി അക്ഖരചിന്തകാ. വയധമ്മാതി അനിച്ചലക്ഖണമുഖേന സങ്ഖാരാനം ദുക്ഖാനത്തലക്ഖണമ്പി വിഭാവേതി ‘‘യദനിച്ചം, തം ദുക്ഖം. യം ദുക്ഖം, തദനത്താ’’തി (സം. നി. ൨.൧൫, ൪൫, ൭൬, ൭൭; ൨.൩.൧, ൪; പടി. മ. ൨.൧൦) വചനതോ. ലക്ഖണത്തയവിഭാവനനയേനേവ ച തദാരമ്മണം വിപസ്സനം ദസ്സേന്തോ സബ്ബതിത്ഥിയാനം അവിസയഭൂതം ബുദ്ധാവേണികം ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനാധിട്ഠാനം അവിപരീതം നിബ്ബാനഗാമിനിപടിപദം പകാസേതീതി ദട്ഠബ്ബം. ഇദാനി തത്ഥ സമ്മാപടിപത്തിയം നിയോജേതി ‘‘അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാ’’തി, തായ ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനാധിട്ഠാനായ അവിപരീതനിബ്ബാനഗാമിനിപടിപദായ അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാതി അത്ഥോ. അപിച ‘‘വയധമ്മാ സങ്ഖാരാ’’തി ഏതേന സങ്ഖേപേന സംവേജേത്വാ ‘‘അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാ’’തി സങ്ഖേപേനേവ നിരവസേസം സമ്മാപടിപത്തിം ദസ്സേതി ¶ . അപ്പമാദപദഞ്ഹി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം കേവലപരിപുണ്ണം സാസനം പരിയാദിയിത്വാ തിട്ഠതി, സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതായ കേവലപരിപുണ്ണായ സാസനസങ്ഖാതായ സമ്മാപടിപത്തിയാ അപ്പമാദേന സമ്പാദേഥാതി അത്ഥോ. ഉഭിന്നമന്തരേതി ദ്വിന്നം വചനാനമന്തരാളേ വേമജ്ഝേ. ഏത്ഥ ഹി കാലവതാ കാലോപി നിദസ്സിതോ തദവിനാഭാവിത്താതി വേദിതബ്ബോ.

സുത്തന്തപിടകന്തി ഏത്ഥ സുത്തമേവ സുത്തന്തം യഥാ ‘‘കമ്മന്തം, വനന്ത’’ന്തി. സങ്ഗീതഞ്ച അസങ്ഗീതഞ്ചാതി സബ്ബസരൂപമാഹ. ‘‘അസങ്ഗീതന്തി ച സങ്ഗീതിക്ഖന്ധകകഥാവത്ഥുപ്പകരണാദി. കേചി പന ‘സുഭസുത്തം (ദീ. നി. ൧.൪൪൪) പഠമസങ്ഗീതിയമസങ്ഗീത’ന്തി വദന്തി, തം ന യുജ്ജതി. പഠമസങ്ഗീതിതോ പുരേതരമേവ ഹി ആയസ്മതാ ആനന്ദത്ഥേരേന ജേതവനേ വിഹരന്തേന സുഭസ്സ മാണവസ്സ ഭാസിത’’ന്തി (ദീ. നി. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന വുത്തം. സുഭസുത്തം പന ‘‘ഏവം മേ സുത്തം ഏകം സമയം ആയസ്മാ ആനന്ദോ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ¶ ആരാമേ അചിരപരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൪൪൪) ആഗതം. തത്ഥ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദിവചനം പഠമസങ്ഗീതിയം ആയസ്മതാ ആനന്ദത്ഥേരേനേവ വത്തും യുത്തരൂപം ന ഹോതി. ന ഹി ആനന്ദത്ഥേരോ സയമേവ സുഭസുത്തം ദേസേത്വാ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദീനി വദതി. ഏവം പന വത്തബ്ബം സിയാ ‘‘ഏകമിദാഹം ഭന്തേ സമയം സാവത്ഥിയം വിഹരാമി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ’’തിആദി. തസ്മാ ദുതിയതതിയസങ്ഗീതികാരകേഹി ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദിനാ സുഭസുത്തം സങ്ഗീതിമാരോപിതം വിയ ദിസ്സതി. അഥാചരിയധമ്മപാലത്ഥേരസ്സ ഏവമധിപ്പായോ സിയാ ‘‘ആനന്ദത്ഥേരേനേവ വുത്തമ്പി സുഭസുത്തം പഠമസങ്ഗീതിമാരോപേത്വാ തന്തിം ഠപേതുകാമേഹി മഹാകസ്സപത്ഥേരാദീഹി അഞ്ഞേസു സുത്തേസു ആഗതനയേനേവ ‘ഏവം മേ സുത’ന്തിആദിനാ തന്തി ഠപിതാ’’തി. ഏവം സതി യുജ്ജേയ്യ. അഥ വാ ആയസ്മാ ആനന്ദോ സുഭസുത്തം സയം ദേസേന്തോപി സാമഞ്ഞഫലാദീസു ഭഗവതാ ദേസിതനയേനേവ ദേസേസീതി ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ലദ്ധനയേ ഠത്വാ ദേസിതത്താ ഭഗവതാ ദേസിതം ധമ്മം അത്തനി അദഹന്തോ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദിമാഹാതി ഏവമധിപ്പായേപി സതി യുജ്ജതേവ. ‘‘അനുസങ്ഗീതഞ്ചാ’’തിപി പാഠോ. ദുതിയതതിയസങ്ഗീതീസു പുന സങ്ഗീതഞ്ചാതി അത്ഥവസേന നിന്നാനാകരണമേവ. സമോധാനേത്വാ വിനയപിടകം നാമ വേദിതബ്ബം, സുത്ത…പേ… അഭിധമ്മപിടകം നാമ വേദിതബ്ബന്തി യോജനാ.

ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീപാതിമോക്ഖവസേന ¶ ഉഭയാനി പാതിമോക്ഖാനി. ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗവസേന ദ്വേ വിഭങ്ഗാ. മഹാവഗ്ഗചൂളവഗ്ഗേസു ആഗതാ ദ്വാവീസതി ഖന്ധകാ. പച്ചേകം സോളസഹി വാരേഹി ഉപലക്ഖിതത്താ സോളസ പരിവാരാതി വുത്തം. പരിവാരപാളിയഞ്ഹി മഹാവിഭങ്ഗേ സോളസ വാരാ, ഭിക്ഖുനീവിഭങ്ഗേ സോളസ വാരാ ചാതി ബാത്തിംസ വാരാ ആഗതാ. പോത്ഥകേസു പന കത്ഥചി ‘‘പരിവാരാ’’തി ഏത്തകമേവ ദിസ്സതി, ബഹൂസു പന പോത്ഥകേസു വിനയട്ഠകഥായം, അഭിധമ്മട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘സോളസ പരിവാരാ’’തി ഏവമേവ ദിസ്സമാനത്താ അയമ്പി പാഠോ ന സക്കാ പടിബാഹിതുന്തി തസ്സേവത്ഥോ വുത്തോ. ‘‘ഇതീ’’തി യഥാവുത്തം ബുദ്ധവചനം നിദസ്സേത്വാ ‘‘ഇദ’’ന്തി തം പരാമസതി. ഇതി-സദ്ദോ വാ ഇദമത്ഥേ, ഇദന്തി വചനസിലിട്ഠതാമത്തം, ഇതി ഇദന്തി വാ പരിയായദ്വയം ഇദമത്ഥേയേവ വത്തതി ‘‘ഇദാനേതരഹി വിജ്ജതീ’’തിആദീസു വിയ. ഏസ നയോ ഈദിസേസു. ബ്രഹ്മജാലാദീനി ചതുത്തിംസ സുത്താനി സങ്ഗയ്ഹന്തി ഏത്ഥ, ഏതേന വാ, തേസം വാ സങ്ഗഹോ ഗണനാ ഏതസ്സാതി ബ്രഹ്മജാലാദിചതുത്തിംസസുത്തസങ്ഗഹോ. ഏവമിതരേസുപി. ഹേട്ഠാ വുത്തേസു ദീഘഭാണകമജ്ഝിമഭാണകാനം വാദേസു മജ്ഝിമഭാണകാനഞ്ഞേവ വാദസ്സ യുത്തതരത്താ ഖുദ്ദകപാഠാദയോപി സുത്തന്തപിടകേയേവ സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഖുദ്ദക…പേ… സുത്തന്തപിടകം നാമാ’’തി ആഹ. തത്ഥ ‘‘സുണാഥ ഭാവിതത്താനം, ഗാഥാ അത്ഥൂപനായികാതി (ഥേരഗാ. നിദാനഗാഥാ) വുത്തത്താ ‘‘ഥേരഗാഥാ ഥേരീഗാഥാ’’തി ച പാഠോ യുത്തോ.

ഏവം ¶ സരൂപതോ പിടകത്തയം നിയമേത്വാ ഇദാനി നിബ്ബചനം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥാതി തേസു തിബ്ബിധേസു പിടകേസു. വിവിധവിസേസനയത്താതി വിവിധനയത്താ, വിസേസനയത്താ ച. വിനയനതോതി വിനയനഭാവതോ, ഭാവപ്പധാനനിദ്ദേസോയം, ഭാവലോപോ വാ, ഇതരഥാ ദബ്ബമേവ പധാനം സിയാ, തഥാ ച സതി വിനയനതാഗുണസമങ്ഗിനാ വിനയദബ്ബേനേവ ഹേതുഭൂതേന വിനയോതി അക്ഖാതോ, ന പന വിനയനതാഗുണേനാതി അനധിപ്പേതത്ഥപ്പസങ്ഗോ ഭവേയ്യ. അയം നയോ ഏദിസേസു. വിനീയതേ വാ വിനയനം, തതോതി അത്ഥോ. അയം വിനയോതി അത്ഥപഞ്ഞത്തിഭൂതോ സഞ്ഞീസങ്ഖാതോ അയം തന്തി വിനയോ. വിനയോതി അക്ഖാതോതി സദ്ദപഞ്ഞത്തിഭൂതോ സഞ്ഞാസങ്ഖാതോ വിനയോ നാമാതി കഥിതോ. അത്ഥപഞ്ഞത്തിയാ ഹി നാമപഞ്ഞത്തിവിഭാവനം നിബ്ബചനന്തി.

ഇദാനി ¶ ഇമിസ്സാ ഗാഥായ അത്ഥം വിഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘വിവിധാ ഹീ’’തിആദി. ‘‘വിവിധാ ഏത്ഥ നയാ, തസ്മാ വിവിധനയത്താ വിനയോതി അക്ഖാതോ’’തിആദിനാ യോജേതബ്ബം. വിവിധത്തം സരൂപതോ ദസ്സേതി ‘‘പഞ്ചവിധാ’’തിആദിനാ, തഥാ വിസേസത്തമ്പി ‘‘ദള്ഹീകമ്മാ’’തിആദിനാ. ലോകവജ്ജേസു സിക്ഖാപദേസു ദള്ഹീകമ്മപയോജനാ, പണ്ണത്തിവജ്ജേസു സിഥിലകരണപയോജനാ. സഞ്ഞമവേലം അഭിഭവിത്വാ പവത്തോ ആചാരോ അജ്ഝാചാരോ, വീതിക്കമോ, കായേ, വാചായ ച പവത്തോ സോ, തസ്സ നിസേധനം തഥാ, തേന തഥാനിസേധനമേവ പരിയായേന കായവാചാവിനയനം നാമാതി ദസ്സേതി. ‘‘തസ്മാ’’തി വത്വാ തസ്സാനേകധാ പരാമസനമാഹ ‘‘വിവിധനയത്താ’’തിആദി. യഥാവുത്താ ച ഗാഥാ ഈദിസസ്സ നിബ്ബചനസ്സ പകാസനത്ഥം വുത്താതി ദസ്സേതും ‘‘തേനാ’’തിആദി വുത്തം. തേനാതി വിവിധനയത്താദിഹേതുനാ കരണഭൂതേനാതി വദന്തി. അപിച ‘‘വിവിധാ ഹീ’’തിആദിവാക്യസ്സ യഥാവുത്തസ്സ ഗുണം ദസ്സേന്തോ ‘‘തേനാ’’തിആദിമാഹാതിപി സമ്ബന്ധം വദന്തി. ഏവം സതി തേനാതി വിവിധനയത്താദിനാ ഹേതുഭൂതേനാതി അത്ഥോ. അഥ വാ യഥാവുത്തവചനമേവ സന്ധായ പോരാണേഹി അയം ഗാഥാ വുത്താതി സംസന്ദേതും ‘‘തേനാ’’തിആദി വുത്തന്തിപി വദന്തി, ദുതിയനയേ വിയ ‘‘തേനാ’’തി പദസ്സ അത്ഥോ. ഏതന്തി ഗാഥാവചനം. ഏതസ്സാതി വിനയസദ്ദസ്സ, ‘‘വചനത്ഥാ’’തി പദേന സമ്ബന്ധോ. ‘‘വചനസ്സ അത്ഥോ’’തി ഹി സമ്ബന്ധേ വുത്തേപി തസ്സ വചനസാമഞ്ഞതോ വിസേസം ദസ്സേതും ‘‘ഏതസ്സാ’’തി പുന വുത്തം. നേരുത്തികാ പന സമാസതദ്ധിതേസു സിദ്ധേസു സാമഞ്ഞത്താ, നാമസദ്ദത്താ ച ഏദിസേസു സദ്ദന്തരേന വിസേസിതഭാവം ഇച്ഛന്തി.

‘‘അത്ഥാന’’ന്തി പദം ‘‘സൂചനതോ…പേ… സുത്താണാ’’തി പദേഹി യഥാരഹം കമ്മസമ്ബന്ധവസേന യോജേതബ്ബം. തമത്ഥം വിവരതി ‘‘തഞ്ഹീ’’തിആദിനാ. അത്തത്ഥപരത്ഥാദിഭേദേ അത്ഥേതി യോ തം സുത്തം സജ്ഝായതി, സുണാതി, വാചേതി, ചിന്തേതി, ദേസേതി ച, സുത്തേന സങ്ഗഹിതോ സീലാദിഅത്ഥോ തസ്സപി ഹോതി, തേന പരസ്സ സാധേതബ്ബതോ പരസ്സപീതി തദുഭയം തം സുത്തം സൂചേതി ദീപേതി, തഥാ ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികത്ഥേ ¶ ലോകിയലോകുത്തരത്ഥേ ചാതി ഏവമാദിഭേദേ അത്ഥേ ആദി-സദ്ദേന സങ്ഗണ്ഹാതി. അത്ഥസദ്ദോ ചായം ഹിതപരിയായോ, ന ഭാസിതത്ഥവചനോ. യദി സിയാ, സുത്തം അത്തനോപി ഭാസിതത്ഥം സൂചേതി, പരസ്സപീതി അയമനധിപ്പേതത്ഥോ വുത്തോ സിയാ. സുത്തേന ഹി യോ അത്ഥോ പകാസിതോ, സോ തസ്സേവ പകാസകസ്സ ¶ സുത്തസ്സ ഹോതി, തസ്മാ ന തേന പരത്ഥോ സൂചിതോ, തേന സൂചേതബ്ബസ്സ പരത്ഥസ്സ നിവത്തേതബ്ബസ്സ അഭാവാ അത്തത്ഥഗ്ഗഹണഞ്ച ന കത്തബ്ബം. അത്തത്ഥപരത്ഥവിനിമുത്തസ്സ ഭാസിതത്ഥസ്സ അഭാവാ ആദിഗ്ഗഹണഞ്ച ന കത്തബ്ബം, തസ്മാ യഥാവുത്തസ്സ ഹിതപരിയായസ്സ അത്ഥസ്സ സുത്തേ അസമ്ഭവതോ സുത്താധാരസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ വസേന അത്തത്ഥപരത്ഥാ വുത്താ.

അഥ വാ സുത്തം അനപേക്ഖിത്വാ യേ അത്തത്ഥാദയോ അത്ഥപ്പഭേദാ ‘‘ന ഹ’ഞ്ഞദത്ഥ’ത്ഥി പസംസലാഭാ’’തി ഏതസ്സ പദസ്സ നിദ്ദേസേ (മഹാനി. ൬൩) വുത്താ ‘‘അത്തത്ഥോ, പരത്ഥോ, ഉഭയത്ഥോ, ദിട്ഠധമ്മികോ അത്ഥോ, സമ്പരായികോ അത്ഥോ, ഉത്താനോ അത്ഥോ, ഗമ്ഭീരോ അത്ഥോ, ഗൂള്ഹോ അത്ഥോ, പടിച്ഛന്നോ അത്ഥോ, നേയ്യോ അത്ഥോ, നീതോ അത്ഥോ, അനവജ്ജോ അത്ഥോ, നിക്കിലേസോ അത്ഥോ, വോദാനോ അത്ഥോ, പരമത്ഥോ’’തി, (മഹാനി. ൬൩) തേ അത്ഥപ്പഭേദേ സൂചേതീതി അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. കിഞ്ചാപി ഹി സുത്തനിരപേക്ഖം അത്തത്ഥാദയോ വുത്താ സുത്തത്ഥഭാവേന അനിദ്ദിട്ഠത്താ, തേസു പന ഏകോപി അത്ഥപ്പഭേദോ സുത്തേന ദീപേതബ്ബതം നാതിവത്തതീതി. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ അത്ഥസദ്ദോ ഭാസിതത്ഥപരിയായോപി ഹോതി. ഏത്ഥ ഹി പുരിമകാ പഞ്ച അത്ഥപ്പഭേദാ ഹിതപരിയായാ, തതോ പരേ ഛ ഭാസിതത്ഥപ്പഭേദാ, പച്ഛിമകാ ചത്താരോ ഉഭയസഭാവാ. തത്ഥ സുവിഞ്ഞേയ്യതായ വിഭാവേന അനഗാധഭാവോ ഉത്താനോ. ദുരധിഗമതായ വിഭാവേന അഗാധഭാവോ ഗമ്ഭീരോ. അവിവടോ ഗൂള്ഹോ. മൂലുദകാദയോ വിയ പംസുനാ അക്ഖരസന്നിവേസാദിനാ തിരോഹിതോ പടിച്ഛന്നോ. നിദ്ധാരേത്വാ ഞാപേതബ്ബോ നേയ്യോ. യഥാരുതവസേന വേദിതബ്ബോ നീതോ. അനവജ്ജനിക്കിലേസവോദാനാ പരിയായവസേന വുത്താ, കുസലവിപാകകിരിയാധമ്മവസേന വാ യഥാക്കമം യോജേതബ്ബാ. പരമത്ഥോ നിബ്ബാനം, ധമ്മാനം അവിപരീതസഭാവോ ഏവ വാ.

അഥ വാ ‘‘അത്തനാ ച അപ്പിച്ഛോ ഹോതീ’’തി അത്തത്ഥം, ‘‘അപ്പിച്ഛകഥഞ്ച പരേസം കത്താ ഹോതീ’’തി പരത്ഥം സൂചേതി. ഏവം ‘‘അത്തനാ ച പാണാതിപാതാ പടിവിരതോ ഹോതി, പരഞ്ച പാണാതിപാതാ വേരമണിയാ സമാദപേതീ’’തിആദിസുത്താനി (അ. നി. ൪.൯൯, ൨൬൫) യോജേതബ്ബാനി. അപരേ പന ‘‘യഥാസഭാവം ഭാസിതം അത്തത്ഥം, പൂരണകസ്സപാദീനമഞ്ഞതിത്ഥിയാനം സമയഭൂതം പരത്ഥം സൂചേതി, സുത്തേന വാ സങ്ഗഹിതം അത്തത്ഥം, സുത്താനുലോമഭൂതം പരത്ഥം, സുത്തന്തനയഭൂതം വാ അത്തത്ഥം, വിനയാഭിധമ്മനയഭൂതം പരത്ഥം ¶ സൂചേതീ’’തിപി വദന്തി. വിനയാഭിധമ്മേഹി ച വിസേസേത്വാ സുത്തസദ്ദസ്സ അത്ഥോ വത്തബ്ബോ, തസ്മാ വേനേയ്യജ്ഝാസയവസപ്പവത്തായ ദേസനായ സാതിസയം അത്തഹിതപരഹിതാദീനി ¶ പകാസിതാനി ഹോന്തി തപ്പധാനഭാവതോ, ന പന ആണാധമ്മസഭാവ-വസപ്പവത്തായാതി ഇദമേവ ‘‘അത്ഥാനം സൂചനതോ സുത്ത’’ന്തി വുത്തം. സൂച-സദ്ദസ്സ ചേത്ഥ രസ്സോ. ‘‘ഏവഞ്ച കത്വാ ‘ഏത്തകം തസ്സ ഭഗവതോ സുത്താഗതം സുത്തപരിയാപന്ന’ന്തി (പാചി. ൬൫൫, ൧൨൪൨) ച സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനീ’തി (അട്ഠസാ. നിദാനകഥാ, കഥാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ) ച ഏവമാദീസു സുത്തസദ്ദോ ഉപചരിതോതി ഗഹേതബ്ബോ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) ആചരിയസാരിപുത്തത്ഥേരേന വുത്തം. അഞ്ഞേ പന യഥാവുത്തസദിസേനേവ നിബ്ബചനേന സുത്തസദ്ദസ്സ വിനയാഭിധമ്മാനമ്പി വാചകത്തം വദന്തി.

സുത്തേ ച ആണാധമ്മസഭാവോ വേനേയ്യജ്ഝാസയമനുവത്തതി, ന വിനയാഭിധമ്മേസു വിയ വേനേയ്യജ്ഝാസയോ ആണാധമ്മസഭാവേ, തസ്മാ വേനേയ്യാനം ഏകന്തഹിതപടിലാഭസംവത്തനികാ സുത്തന്തദേസനാതി ആഹ ‘‘സുവുത്താ ചേത്ഥ അത്ഥാ’’തിആദി. ‘‘ഏകന്തഹിതപടിലാഭസംവത്തനികാ സുത്തന്തദേസനാ’’തി ഇദമ്പി വേനേയ്യാനം ഹിതസമ്പാദനേ സുത്തന്തദേസനായ തപ്പരഭാവമേവ സന്ധായ വുത്തം. തപ്പരഭാവോ ച വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുലോമതോ ദട്ഠബ്ബോ. തേനേവാഹ ‘‘വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുലോമേന വുത്തത്താ’’തി. ഏതേന ച ഹേതുനാ നനു വിനയാഭിധമ്മാപി സുവുത്താ, അഥ കസ്മാ ഇദമേവ ഏവം വുത്തന്തി അനുയോഗം പരിഹരതി.

അനുപുബ്ബസിക്ഖാദിവസേന കാലന്തരേന അത്ഥാഭിനിപ്ഫത്തിം ദസ്സേതും ‘‘സസ്സമിവ ഫല’’ന്തി വുത്തം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ സസ്സം നാമ വപനരോപനാദിക്ഖണേയേവ ഫലം ന പസവതി, അനുപുബ്ബജഗ്ഗനാദിവസേന കാലന്തരേനേവ പസവതി, തഥാ ഇദമ്പി സവനധാരണാദിക്ഖണേയേവ അത്ഥേ ന പസവതി, അനുപുബ്ബസിക്ഖാദിവസേന കാലന്തരേനേവ പസവതീതി. പസവതീതി ച ഫലതി, അഭിനിപ്ഫാദേതീതി അത്ഥോ. അഭിനിപ്ഫാദനമേവ ഹി ഫലനം. ഉപായസമങ്ഗീനഞ്ഞേവ അത്ഥാഭിനിപ്ഫത്തിം ദസ്സേന്തോ ‘‘ധേനു വിയ ഖീര’’ന്തി ആഹ. അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ – യഥാ ധേനു നാമ കാലേ ജാതവച്ഛാ ഥനം ഗഹേത്വാ ദുഹതം ഉപായവന്താനമേവ ഖീരം പഗ്ഘരാപേതി, ന അകാലേ അജാതവച്ഛാ. കാലേപി വാ വിസാണാദികം ഗഹേത്വാ ദുഹതം അനുപായവന്താനം, തഥാ ഇദമ്പി നിസ്സരണാദിനാ സവനധാരണാദീനി കുരുതം ഉപായവന്താനമേവ ¶ സീലാദിഅത്ഥേ പഗ്ഘരാപേതി, ന അലഗദ്ദൂപമായ സവനധാരണാദീനി കുരുതം അനുപായവന്താനന്തി. യദിപി ‘‘സൂദതീ’’തി ഏതസ്സ ഘരതി സിഞ്ചതീതി അത്ഥോ, തഥാപി സകമ്മികധാതുത്താ പഗ്ഘരാപേതീതി കാരിതവസേന അത്ഥോ വുത്തോ യഥാ ‘‘തരതീ’’തി ഏതസ്സ നിപാതേതീതി അത്ഥോ’’തി. ‘‘സുത്താണാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥമാഹ ‘‘സുട്ഠു ച നേ തായതീ’’തി. നേതി അത്ഥേ.

സുത്തസഭാഗന്തി ¶ സുത്തസദിസം. തബ്ഭാവം ദസ്സേതി ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദിനാ. തച്ഛകാനം സുത്തന്തി വഡ്ഢകീനം കാളസുത്തം. പമാണം ഹോതി തദനുസാരേന തച്ഛനതോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ കാളസുത്തം പസാരേത്വാ സഞ്ഞാണേ കതേ ഗഹേതബ്ബം, വിസ്സജ്ജേതബ്ബഞ്ച പഞ്ഞായതി, തസ്മാ തം തച്ഛകാനം പമാണം ഹോതി, ഏവം വിവാദേസു ഉപ്പന്നേസു സുത്തേ ആനീതമത്തേ ‘‘ഇദം ഗഹേതബ്ബം, ഇദം വിസ്സജ്ജേതബ്ബ’’ന്തി പാകടത്താ വിവാദോ വൂപസമ്മതി, തസ്മാ ഏതം വിഞ്ഞൂനം പമാണന്തി. ഇദാനി അഞ്ഞഥാപി സുത്തസഭാഗതം വിഭാവേന്തോ ‘‘യഥാ ചാ’’തിആദിമാഹ. സുത്തേനാതി പുപ്ഫാവുതേന യേന കേനചി ഥിരസുത്തേന. സങ്ഗഹിതാനീതി സുട്ഠു, സമം വാ ഗഹിതാനി, ആവുതാനീതി അത്ഥോ. ന വികിരിയന്തീതി ഇതോ ചിതോ ച വിപ്പകിണ്ണാഭാവമാഹ, ന വിദ്ധംസീയന്തീതി ഛേജ്ജഭേജ്ജാഭാവം. അയമേത്ഥാധിപ്പായോ – യഥാ ഥിരസുത്തേന സങ്ഗഹിതാനി പുപ്ഫാനി വാതേന ന വികിരിയന്തി ന വിദ്ധംസീയന്തി, ഏവം സുത്തേന സങ്ഗഹിതാ അത്ഥാ മിച്ഛാവാദേന ന വികിരിയന്തി ന വിദ്ധംസീയന്തീതി. വേനേയ്യജ്ഝാസയവസപ്പവത്തായ ച ദേസനായ അത്തത്ഥപരത്ഥാദീനം സാതിസയപ്പകാസനതോ ആണാധമ്മസഭാവേഹി വിനയാഭിധമ്മേഹി വിസേസേത്വാ ഇമസ്സേവ സുത്തസഭാഗതാ വുത്താ. ‘‘തേനാ’’തിആദീസു വുത്തനയാനുസാരേന സമ്ബന്ധോ ചേവ അത്ഥോ ച യഥാരഹം വത്തബ്ബോ. ഏത്ഥ ച ‘‘സുത്തന്തപിടക’’ന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തേപി അന്തസദ്ദസ്സ അവചനം തസ്സ വിസും അത്ഥാഭാവദസ്സനത്ഥം തബ്ഭാവവുത്തിതോ. സഹയോഗസ്സ ഹി സദ്ദസ്സ അവചനേന സേസതാ തസ്സ തുല്യാധികരണതം, അനത്ഥകതം വാ ഞാപേതി.

യന്തി ഏസ നിപാതോ കാരണേ, യേനാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ അഭിധമ്മേ വുഡ്ഢിമന്തോ ധമ്മാ യേന വുത്താ, തേന അഭിധമ്മോ നാമ അക്ഖാതോതി പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. അഭി-സദ്ദസ്സ അത്ഥവസേനായം പഭേദോതി തസ്സ തദത്ഥപ്പവത്തതാദസ്സനേന തമത്ഥം സാധേന്തോ ‘‘അയഞ്ഹീ’’തിആദിമാഹ. അഭി-സദ്ദോ ¶ കമനകിരിയായ വുഡ്ഢിഭാവസങ്ഖാതമതിരേകത്ഥം ദീപേതീതി വുത്തം ‘‘അഭിക്കമന്തീതിആദീസു വുഡ്ഢിയം ആഗതോ’’തി. അഭിഞ്ഞാതാതി അഡ്ഢചന്ദാദിനാ കേനചി സഞ്ഞാണേന ഞാതാ, പഞ്ഞാതാ പാകടാതി വുത്തം ഹോതി. അഡ്ഢചന്ദാദിഭാവോ ഹി രത്തിയാ ഉപലക്ഖണവസേന പഞ്ഞാണം ഹോതി ‘‘യസ്മാ അഡ്ഢോ, തസ്മാ അട്ഠമീ. യസ്മാ ഊനോ, തസ്മാ ചാതുദ്ദസീ. യസ്മാ പുണ്ണോ, തസ്മാ പന്നരസീ’’തി. അഭിലക്ഖിതാതി ഏത്ഥാപി അയമേവത്ഥോ വേദിതബ്ബോ, ഇദം പന മൂലപണ്ണാസകേ ഭയഭേരവസുത്തേ (മ. നി. ൧.൩൪) അഭിലക്ഖിതസദ്ദപരിയായോ അഭിഞ്ഞാതസദ്ദോതി ആഹ ‘‘അഭിഞ്ഞാതാ അഭിലക്ഖിതാതിആദീസു ലക്ഖണേ’’തി. യജ്ജേവം ലക്ഖിതസദ്ദസ്സേവ ലക്ഖണത്ഥദീപനതോ അഭി-സദ്ദോ അനത്ഥകോവ സിയാതി? നേവം ദട്ഠബ്ബം തസ്സാപി തദത്ഥജോതനതോ. വാചകസദ്ദസന്നിധാനേ ഹി ഉപസഗ്ഗനിപാതാ തദത്ഥജോതകമത്താതി ലക്ഖിതസദ്ദേന വാചകഭാവേന പകാസിതസ്സ ലക്ഖണത്ഥസ്സേവ ജോതകഭാവേന പകാസനതോ അഭി-സദ്ദോപി ലക്ഖണേ പവത്തതീതി വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബം. രാജാഭിരാജാതി പരേഹി ¶ രാജൂഹി പൂജിതുമരഹോ രാജാ. പൂജിതേതി പൂജാരഹേ. ഇദം പന സുത്തനിപാതേ സേലസുത്തേ (സു. നി. ൫൫൩ ആദയോ).

അഭിധമ്മേതി ‘‘സുപിനന്തേന സുക്കവിസട്ഠിയാ അനാപത്തിഭാവേപി അകുസലചേതനാ ഉപലബ്ഭതീ’’തിആദിനാ (സാരത്ഥ. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വിനയപഞ്ഞത്തിയാ സങ്കരവിരഹിതേ ധമ്മേ. പുബ്ബാപരവിരോധാഭാവേന യഥാവുത്തധമ്മാനമേവ അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരവിരഹതോ അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരവിരഹിതേ ധമ്മേതിപി വദന്തി. ‘‘പാണാതിപാതോ അകുസല’’ന്തി (മ. നി. ൨.൧൯൨) ഏവമാദീസു വാ മരണാധിപ്പായസ്സ ജീവിതിന്ദ്രിയുപച്ഛേദകപയോഗസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ അകുസലോ, ന പാണസങ്ഖാതജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപച്ഛേദസങ്ഖാതോ അതിപാതോ. തഥാ ‘‘അദിന്നസ്സ പരസന്തകസ്സ ആദാനസങ്ഖാതാ വിഞ്ഞത്തി അബ്യാകതോ ധമ്മോ, തംവിഞ്ഞത്തിസമുട്ഠാപികാ ഥേയ്യചേതനാ അകുസലോ ധമ്മോ’’തി ഏവമാദിനാപി അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരവിരഹിതേ ധമ്മേതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അഭിവിനയേതി ഏത്ഥ പന ‘‘ജാതരൂപരജതം ന പടിഗ്ഗഹേതബ്ബ’’ന്തി വദന്തോ വിനയേ വിനേതി നാമ. ഏത്ഥ ച ‘‘ഏവം പടിഗ്ഗണ്ഹതോ പാചിത്തിയം, ഏവം പന ദുക്കട’’ന്തി വദന്തോ അഭിവിനയേ വിനേതി നാമാതി വദന്തി. തസ്മാ ജാതരൂപരജതം പരസന്തകം ഥേയ്യചിത്തേന ഗണ്ഹന്തസ്സ യഥാവത്ഥും ¶ പാരാജികഥുല്ലച്ചയദുക്കടേസു അഞ്ഞതരം, ഭണ്ഡാഗാരികസീസേന ഗണ്ഹന്തസ്സ പാചിത്തിയം, അത്തനോ അത്ഥായ ഗണ്ഹന്തസ്സ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം, കേവലം ലോലതായ ഗണ്ഹന്തസ്സ അനാമാസദുക്കടം, രൂപിയഛഡ്ഡകസമ്മതസ്സ അനാപത്തീതി ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരവിരഹിതേ വിനയേപി പടിബലോ വിനേതുന്തി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഏവം പന പരിച്ഛിന്നതം സരൂപതോ സങ്ഖേപേനേവ ദസ്സേന്തോ ‘‘അഞ്ഞമഞ്ഞ…പേ… ഹോതീ’’തി ആഹ.

അഭിക്കന്തേനാതി ഏത്ഥ കന്തിയാ അധികത്തം അഭി-സദ്ദോ ദീപേതീതി വുത്തം ‘‘അധികേ’’തി. നനു ച ‘‘അഭിക്കമന്തീ’’തി ഏത്ഥ അഭി-സദ്ദോ കമനകിരിയായ വുഡ്ഢിഭാവം അതിരേകത്തം ദീപേതി, ‘‘അഭിഞ്ഞാതാ അഭിലക്ഖിതാ’’തി ഏത്ഥ ഞാണലക്ഖണകിരിയാനം സുപാകടതം വിസേസം, ‘‘അഭിക്കന്തേനാ’’തി ഏത്ഥ കന്തിയാ അധികത്തം വിസിട്ഠഭാവം ദീപേതീതി ഇദം താവ യുത്തം കിരിയാവിസേസകത്താ ഉപസഗ്ഗസ്സ. ‘‘പാദയോ കിരിയായോഗേ ഉപസഗ്ഗാ’’തി ഹി സദ്ദസത്ഥേ വുത്തം. ‘‘അഭിരാജാ, അഭിവിനയേ’’തി പന പൂജിതപരിച്ഛിന്നേസു രാജവിനയേസു അഭി-സദ്ദോ വത്തതീതി കഥമേതം യുജ്ജേയ്യ. ന ഹി അസത്വവാചീ സദ്ദോ സത്വവാചകോ സമ്ഭവതീതി? നത്ഥി അത്ര ദോസോ പൂജനപരിച്ഛേദനകിരിയാനമ്പി ദീപനതോ, താഹി ച കിരിയാഹി യുത്തേസു രാജവിനയേസുപി പവത്തത്താ. അഭിപൂജിതോ രാജാതി ഹി അത്ഥേന കിരിയാകാരകസമ്ബന്ധം നിമിത്തം കത്വാ കമ്മസാധനഭൂതം രാജദബ്ബം അഭി-സദ്ദോ പധാനതോ വദതി, പൂജനകിരിയം പന അപ്പധാനതോ. തഥാ അഭിപരിച്ഛിന്നോ വിനയോതി ¶ അത്ഥേന കിരിയാകാരകസമ്ബന്ധം നിമിത്തം കത്വാ കമ്മസാധനഭൂതം വിനയദബ്ബം അഭി-സദ്ദോ പധാനതോ വദതി, പരിച്ഛിന്ദനകിരിയം പന അപ്പധാനതോ. തസ്മാ അതിമാലാദീസു അതി-സദ്ദോ വിയ അഭി-സദ്ദോ ഏത്ഥ സഹ സാധനേന കിരിയം വദതീതി അഭിരാജഅഭിവിനയസദ്ദാ സോപസഗ്ഗാവ സിദ്ധാ. ഏവം അഭിധമ്മസദ്ദേപി അഭിസദ്ദോ സഹ സാധനേന വുഡ്ഢിയാദികിരിയം വദതീതി അയമത്ഥോ ദസ്സിതോതി വേദിതബ്ബം.

ഹോതു അഭി-സദ്ദോ യഥാവുത്തേസു അത്ഥേസു, തപ്പയോഗേന പന ധമ്മസദ്ദേന ദീപിതാ വുഡ്ഢിമന്താദയോ ധമ്മാ ഏത്ഥ വുത്താ ന ഭവേയ്യും, കഥം അയമത്ഥോ യുജ്ജേയ്യാതി അനുയോഗേ സതി തം പരിഹരന്തോ ‘‘ഏത്ഥ ചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം അഭിധമ്മേ. ഉപന്യാസേ ച-സദ്ദോ. ഭാവേതീതി ചിത്തസ്സ വഡ്ഢനം വുത്തം, ഫരിത്വാതി ആരമ്മണസ്സ വഡ്ഢനം, തസ്മാ താഹി ഭാവനാഫരണവുഡ്ഢീഹി വുഡ്ഢിമന്തോപി ധമ്മാ വുത്താതി അത്ഥോ ¶ . ആരമ്മണാദീഹീതി ആരമ്മണസമ്പയുത്തകമ്മദ്വാരപടിപദാദീഹി. ഏകന്തതോ ലോകുത്തരധമ്മാനഞ്ഞേവ പൂജാരഹത്താ ‘‘സേക്ഖാ ധമ്മാ’’തിആദിനാ തേയേവ പൂജിതാതി ദസ്സിതാ. ‘‘പൂജാരഹാ’’തി ഏതേന കത്താദിസാധനം, അതീതാദികാലം, സക്കുണേയ്യത്ഥം വാ നിവത്തേതി. പൂജിതബ്ബായേവ ഹി ധമ്മാ കാലവിസേസനിയമരഹിതാ പൂജാരഹാ ഏത്ഥ വുത്താതി അധിപ്പായോ ദസ്സിതോ. സഭാവപരിച്ഛിന്നത്താതി ഫുസനാദിസഭാവേന പരിച്ഛിന്നത്താ. കാമാവചരേഹി മഹന്തഭാവതോ മഹഗ്ഗതാ ധമ്മാ അധികാ, തതോപി ഉത്തരവിരഹതോ അനുത്തരാ ധമ്മാതി ദസ്സേതി ‘‘മഹഗ്ഗതാ’’തിആദിനാ. തേനാതി ‘‘വുഡ്ഢിമന്തോ’’തിആദിനാ വചനേന കരണഭൂതേന, ഹേതുഭൂതേന വാ.

യം പനേത്ഥാതി ഏതേസു വിനയാദീസു തീസു അഞ്ഞമഞ്ഞവിസിട്ഠേസു യം അവിസിട്ഠം സമാനം, തം പിടകന്തി അത്ഥോ. വിനയാദയോ ഹി തയോ സദ്ദാ അഞ്ഞമഞ്ഞാസാധാരണത്താ വിസിട്ഠാ നാമ, പിടകസദ്ദോ പന തേഹി തീഹിപി സാധാരണത്താ ‘‘അവിസിട്ഠോ’’തി വുച്ചതി. പരിയത്തിബ്ഭാജനത്ഥതോതി പരിയാപുണിതബ്ബത്ഥപതിട്ഠാനത്ഥേഹി കരണഭൂതേഹി, വിസേസനഭൂതേഹി വാ. അപിച പരിയത്തിബ്ഭാജനത്ഥതോ പരിയത്തിഭാജനത്ഥന്തി ആഹൂതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. പച്ചത്തത്ഥേ ഹി തോ-സദ്ദോ ഇതി-സദ്ദേന നിദ്ദിസിതബ്ബത്താ. ഇതിനാ നിദ്ദിസിതബ്ബേഹിതോ – സദ്ദമിച്ഛന്തി നേരുത്തികാ യഥാ ‘‘അനിച്ചതോ ദുക്ഖതോ അനത്തതോ വിപസ്സന്തീ’’തി (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൦൬, ൪൦൮, ൪൧൧) ഏതേന പരിയാപുണിതബ്ബതോ, തംതദത്ഥാനം ഭാജനതോ ച പിടകം നാമാതി ദസ്സേതി. അനിപ്ഫന്നപാടിപദികപദഞ്ഹേതം. സദ്ദവിദൂ പന ‘‘പിട സദ്ദസങ്ഘാടേസൂ’’തി വത്വാ ഇധ വുത്തമേവ പയോഗമുദാഹരന്തി, തസ്മാ തേസം മതേന പിടീയതി സദ്ദീയതി പരിയാപുണീയതീതി പിടകം, പിടീയതി വാ സങ്ഘാടീയതി തംതദത്ഥോ ഏത്ഥാതി പിടകന്തി നിബ്ബചനം കാതബ്ബം. ‘‘തേനാ’’തിആദിനാ സമാസം ദസ്സേതി.

മാ ¶ പിടകസമ്പദാനേനാതി കാലാമസുത്തേ, (അ. നി. ൩.൬൬) സാള്ഹസുത്തേ (അ. നി. ൩.൬൭) ച ആഗതം പാളിമാഹ. തദട്ഠകഥായഞ്ച ‘‘അമ്ഹാകം പിടകതന്തിയാ സദ്ധിം സമേതീതി മാ ഗണ്ഹിത്ഥാ’’തി (അ. നി. അട്ഠ. ൨.൩.൬൬) അത്ഥോ വുത്തോ. ആചരിയസാരിപുത്തത്ഥേരേന പന ‘‘പാളിസമ്പദാനവസേന മാ ഗണ്ഹഥാ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വുത്തം. കുദാലപിടകമാദായാതി കുദാലഞ്ച ¶ പിടകഞ്ച ആദായ. കു വുച്ചതി പഥവീ, തസ്സാ ദാലനതോ വിദാലനതോ അയോമയഉപകരണവിസേസോ കുദാലം നാമ. തേസം തേസം വത്ഥൂനം ഭാജനഭാവതോ താലപണ്ണവേത്തലതാദീഹി കതോ ഭാജനവിസേസോ പിടകം നാമ. ഇദം പന മൂലപണ്ണാസകേ കകചൂപമസുത്തേ (മ. നി. ൧.൨൨൭).

‘‘തേന…പേ… ഞേയ്യാ’’തി ഗാഥാപദം ഉല്ലിങ്ഗേത്വാ ‘‘തേനാ’’തിആദിനാ വിവരതി. സബ്ബാദീഹി സബ്ബനാമേഹി വുത്തസ്സ വാ ലിങ്ഗമാദിയതേ, വുച്ചമാനസ്സ വാ, ഇധ പന വത്തിച്ഛായ വുത്തസ്സേവാതി കത്വാ ‘‘വിനയോ ച സോ പിടകഞ്ചാ’’തി വുത്തം. ‘‘യഥാവുത്തേനേവ നയേനാ’’തി ഇമിനാ ‘‘ഏവം ദുവിധത്ഥേന…പേ… കത്വാ’’തി ച ‘‘പരിയത്തിഭാവതോ, തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ ഭാജനതോ ചാ’’തി ച വുത്തം സബ്ബമതിദിസതി. തയോപീതി ഏത്ഥ അപിസദ്ദോ, പി-സദ്ദോ വാ അവയവസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. ‘‘അപീ’’തി അവത്വാ ‘‘പീ’’തി വദന്തോ ഹി അപി-സദ്ദോ വിയ പി-സദ്ദോപി വിസും നിപാതോ അത്ഥീതി ദസ്സേതി.

കഥേതബ്ബാനം അത്ഥാനം ദേസകായത്തേന ആണാദിവിധിനാ അതിസജ്ജനം പബോധനം ദേസനാ. സാസിതബ്ബപുഗ്ഗലഗതേന യഥാപരാധാദിസാസിതബ്ബഭാവേന അനുസാസനം വിനയനം സാസനം. കഥേതബ്ബസ്സ സംവരാസംവരാദിനോ അത്ഥസ്സ കഥനം വചനപടിബദ്ധതാകരണം കഥാ, ഇദം വുത്തം ഹോതി – ദേസിതാരം ഭഗവന്തമപേക്ഖിത്വാ ദേസനാ, സാസിതബ്ബപുഗ്ഗലവസേന സാസനം, കഥേതബ്ബസ്സ അത്ഥസ്സ വസേന കഥാതി ഏവമിമേസം നാനാകരണം വേദിതബ്ബന്തി. ഏത്ഥ ച കിഞ്ചാപി ദേസനാദയോ ദേസേതബ്ബാദിനിരപേക്ഖാ ന ഹോന്തി, ആണാദയോ പന വിസേസതോ ദേസകാദിഅധീനാതി തം തം വിസേസയോഗവസേന ദേസനാദീനം ഭേദോ വുത്തോ. യഥാ ഹി ആണാവിധാനം വിസേസതോ ആണാരഹാധീനം തത്ഥ കോസല്ലയോഗതോ, ഏവം വോഹാരപരമത്ഥവിധാനാനി ച വിധായകാധീനാനീതി ആണാദിവിധിനോ ദേസകായത്തതാ വുത്താ. അപരാധജ്ഝാസയാനുരൂപം വിയ ച ധമ്മാനുരൂപമ്പി സാസനം വിസേസതോ, തഥാ വിനേതബ്ബപുഗ്ഗലാപേക്ഖന്തി സാസിതബ്ബപുഗ്ഗലവസേന സാസനം വുത്തം. സംവരാസംവരനാമരൂപാനം വിയ ച വിനിബ്ബേഠേതബ്ബായ ദിട്ഠിയാ കഥനം സതി വാചാവത്ഥുസ്മിം, നാസതീതി വിസേസതോ തദധീനം, തസ്മാ കഥേതബ്ബസ്സ അത്ഥസ്സ വസേന കഥാ വുത്താ. ഹോന്തി ചേത്ഥ –

‘‘ദേസകസ്സ ¶ ¶ വസേനേത്ഥ, ദേസനാ പിടകത്തയം;

സാസിതബ്ബവസേനേതം, സാസനന്തി പവുച്ചതി.

കഥേതബ്ബസ്സ അത്ഥസ്സ, വസേനാപി കഥാതി ച;

ദേസനാസാസനകഥാ-ഭേദമ്പേവം പകാസയേ’’തി.

പദത്തയമ്പേതം സമോധാനേത്വാ താസം ഭേദോതി കത്വാ ഭേദസദ്ദോ വിസും വിസും യോജേതബ്ബോ ദ്വന്ദപദതോ പരം സുയ്യമാനത്താ ‘‘ദേസനാഭേദം, സാസനഭേദം, കഥാഭേദഞ്ച യഥാരഹം പരിദീപയേ’’തി. ഭേദന്തി ച നാനത്തം, വിസേസം വാ. തേസു പിടകേസു. സിക്ഖാ ച പഹാനഞ്ച ഗമ്ഭീരഭാവോ ച, തഞ്ച യഥാരഹം പരിദീപയേ.

ദുതിയഗാഥായ പരിയത്തിഭേദം പരിയാപുണനസ്സ പകാരം, വിസേസഞ്ച വിഭാവയേ. യഹിം വിനയാദികേ പിടകേ. യം സമ്പത്തിം, വിപത്തിഞ്ച യഥാ ഭിക്ഖു പാപുണാതി, തഥാ തമ്പി സബ്ബം തഹിം വിഭാവയേതി സമ്ബന്ധോ. അഥ വാ യം പരിയത്തിഭേദം സമ്പത്തിം, വിപത്തിഞ്ച യഹിം യഥാ ഭിക്ഖു പാപുണാതി, തഥാ തമ്പി സബ്ബം തഹിം വിഭാവയേതി യോജേതബ്ബം. യഥാതി ച യേഹി ഉപാരമ്ഭാദിഹേതുപരിയാപുണനാദിപ്പകാരേഹി, ഉപാരമ്ഭനിസ്സരണധമ്മകോസരക്ഖണഹേതുപരിയാപുണനം സുപ്പടിപത്തിദുപ്പടിപത്തീതി ഏതേഹി പകാരേഹീതി വുത്തം ഹോതി. സന്തേസുപി ച അഞ്ഞേസു തഥാ പാപുണന്തേസു ജേട്ഠസേട്ഠാസന്നസദാസന്നിഹിതഭാവതോ, യഥാനുസിട്ഠം സമ്മാപടിപജ്ജനേന ധമ്മാധിട്ഠാനഭാവതോ ച ഭിക്ഖൂതി വുത്തം.

തത്രാതി താസു ഗാഥാസു. അയന്തി അധുനാ വക്ഖമാനാ കഥാ. പരിദീപനാതി സമന്തതോ പകാസനാ, കിഞ്ചിമത്തമ്പി അസേസേത്വാ വിഭജനാതി വുത്തം ഹോതി. വിഭാവനാതി ഏവം പരിദീപനായപി സതി ഗൂള്ഹം പടിച്ഛന്നമകത്വാ സോതൂനം സുവിഞ്ഞേയ്യഭാവേന ആവിഭാവനാ. സങ്ഖേപേന പരിദീപനാ, വിത്ഥാരേന വിഭാവനാതിപി വദന്തി. അപിച ഏതം പദദ്വയം ഹേട്ഠാ വുത്താനുരൂപതോ കഥിതം, അത്ഥതോ പന ഏകമേവ. തസ്മാ പരിദീപനാ പഠമഗാഥായ, വിഭാവനാ ദുതിയഗാഥായാതി യോജേതബ്ബം. ച-സദ്ദേന ഉഭയത്ഥം അഞ്ഞമഞ്ഞം സമുച്ചേതി. കസ്മാ, വുച്ചന്തീതി ആഹ ‘‘ഏത്ഥ ഹീ’’തിആദി. ഹീതി കാരണേ നിപാതോ ‘‘അക്ഖരവിപത്തിയം ഹീ’’തിആദീസു വിയ. യസ്മാ, കസ്മാതി വാ അത്ഥോ. ആണം പണേതും [ഠപേതും (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ)] അരഹതീതി ആണാരഹോ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധത്താ, മഹാകാരുണികതായ ¶ ച അവിപരീതഹിതോപദേസകഭാവേന പമാണവചനത്താ ആണാരഹേന ഭഗവതാതി അത്ഥോ. വോഹാരപരമത്ഥധമ്മാനമ്പി തത്ഥ സബ്ഭാവതോ ‘‘ആണാബാഹുല്ലതോ’’തി ¶ വുത്തം, തേന യേഭുയ്യനയം ദസ്സേതി. ഇതോ പരേസുപി ഏസേവ നയോ. വിസേസേന സത്താനം മനം അവഹരതീതി വോഹാരോ, പഞ്ഞത്തി, തസ്മിം കുസലോ, തേന.

പചുരോ ബഹുലോ അപരാധോ ദോസോ വീതിക്കമോ യേസം തേ പചുരാപരാധാ, സേയ്യസകത്ഥേരാദയോ. യഥാപരാധന്തി ദോസാനുരൂപം. ‘‘അനേകജ്ഝാസയാ’’തിആദീസു ആസയോവ അജ്ഝാസയോ, സോ അത്ഥതോ ദിട്ഠി, ഞാണഞ്ച, പഭേദതോ പന ചതുബ്ബിധോ ഹോതി. വുത്തഞ്ച –

‘‘സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠീ ച, ഖന്തി ചേവാനുലോമികാ;

യഥാഭൂതഞ്ച യം ഞാണം, ഏതം ആസയസദ്ദിത’’ന്തി.

തത്ഥ സബ്ബദിട്ഠീനം സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠീഹി സങ്ഗഹിതത്താ സബ്ബേപി ദിട്ഠിഗതികാ സത്താ ഇമാ ഏവ ദ്വേ ദിട്ഠിയോ സന്നിസ്സിതാ. യഥാഹ ‘‘ദ്വയനിസ്സിതോ ഖോ പനായം കച്ചാന ലോകോ യേഭുയ്യേന അത്ഥിതഞ്ച നത്ഥിതഞ്ചാ’’തി, (സം. നി. ൨.൧൫) അത്ഥിതാതി ഹി സസ്സതഗ്ഗാഹോ അധിപ്പേതോ, നത്ഥിതാതി ഉച്ഛേദഗ്ഗാഹോ. അയം താവ വട്ടനിസ്സിതാനം പുഥുജ്ജനാനം ആസയോ. വിവട്ടനിസ്സിതാനം പന സുദ്ധസത്താനം അനുലോമികാ ഖന്തി, യഥാഭൂതഞാണന്തി ദുവിധോ ആസയോ. തത്ഥ ച അനുലോമികാ ഖന്തി വിപസ്സനാഞാണം. യഥാഭൂതഞാണം പന കമ്മസകതാഞാണം. ചതുബ്ബിധോ പേസോ ആസയന്തി സത്താ ഏത്ഥ നിവസന്തി, ചിത്തം വാ ആഗമ്മ സേതി ഏത്ഥാതി ആസയോ മിഗാസയോ വിയ. യഥാ മിഗോ ഗോചരായ ഗന്ത്വാപി പച്ചാഗന്ത്വാ തത്ഥേവ വനഗഹനേ സയതീതി തം തസ്സ ‘‘ആസയോ’’തി വുച്ചതി, തഥാ ചിത്തം അഞ്ഞഥാപി പവത്തിത്വാ യത്ഥ പച്ചാഗമ്മ സേതി, തസ്സ സോ ‘‘ആസയോ’’തി. കാമരാഗാദയോ സത്ത അനുസയാ. മൂസികവിസം വിയ കാരണലാഭേ ഉപ്പജ്ജമാനാരഹാ അനാഗതാ, അതീതാ, പച്ചുപ്പന്നാ ച തംസഭാവത്താ തഥാ വുച്ചന്തി. ന ഹി ധമ്മാനം കാലഭേദേന സഭാവഭേദോതി. ചരിയാതി രാഗചരിയാദികാ ഛ മൂലചരിയാ, അന്തരഭേദേന അനേകവിധാ, സംസഗ്ഗവസേന പന തേസട്ഠി ഹോന്തി. അഥ വാ ചരിയാതി സുചരിതദുച്ചരിതവസേന ദുവിധം ചരിതം. തഞ്ഹി വിഭങ്ഗേ ചരിതനിദ്ദേസേ നിദ്ദിട്ഠം.

‘‘അധിമുത്തി ¶ നാമ ‘അജ്ജേവ പബ്ബജിസ്സാമി, അജ്ജേവ അരഹത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’തിആദിനാ തന്നിന്നഭാവേന പവത്തമാനം സന്നിട്ഠാന’’ന്തി (സാരത്ഥ. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന പന ‘‘അധിമുത്തി നാമ സത്താനം പുബ്ബചരിയവസേന അഭിരുചി, സാ ദുവിധാ ഹീനപണീതഭേദേനാ’തി (ദീ. നി. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വുത്തം. തഥാ ഹി യായ ഹീനാധിമുത്തികാ സത്താ ഹീനാധിമുത്തികേയേവ സത്തേ സേവന്തി, പണീതാധിമുത്തികാ പണീതാധിമുത്തികേയേവ ¶ . സചേ ഹി ആചരിയുപജ്ഝായാ സീലവന്തോ ന ഹോന്തി, സദ്ധിവിഹാരികാ സീലവന്തോ, തേ അത്തനോ ആചരിയുപജ്ഝായേപി ന ഉപസങ്കമന്തി, അത്തനാ സദിസേ സാരുപ്പഭിക്ഖൂയേവ ഉപസങ്കമന്തി. സചേ ആചരിയുപജ്ഝായാ സാരുപ്പഭിക്ഖൂ, ഇതരേ അസാരുപ്പാ, തേപി ന ആചരിയുപജ്ഝായേ ഉപസങ്കമന്തി, അത്തനാ സദിസേ അസാരുപ്പഭിക്ഖൂയേവ ഉപസങ്കമന്തി. ധാതുസംയുത്തവസേന (സം. നി. ൨.൮൫ ആദയോ) ചേസ അത്ഥോ ദീപേതബ്ബോ. ഏവമയം ഹീനാധിമുത്തികാദീനം അഞ്ഞമഞ്ഞോ പസേവനാദിനിയമിതാ അഭിരുചി അജ്ഝാസയധാതു ‘‘അധിമുത്തീ’’തി വേദിതബ്ബാ. അനേകാ അജ്ഝാസയാദയോ തേ യേസം അത്ഥി, അനേകാ വാ അജ്ഝാസയാദയോ യേസന്തി തഥാ യഥാ ‘‘ബഹുകത്തുകോ, ബഹുനദികോ’’തി. യഥാനുലോമന്തി അജ്ഝാസയാദീനം അനുലോമം അനതിക്കമ്മ, യേ യേ വാ അജ്ഝാസയാദയോ അനുലോമാ, തേഹി തേഹീതി അത്ഥോ. ആസയാദീനം അനുലോമസ്സ വാ അനുരൂപന്തിപി വദന്തി. ഘനവിനിബ്ഭോഗാഭാവതോ ദിട്ഠിമാനതണ്ഹാവസേന ‘‘അഹം മമ സന്തക’’ന്തി ഏവം പവത്തസഞ്ഞിനോ. യഥാധമ്മന്തി ‘‘നത്ഥേത്ഥ അത്താ, അത്തനിയം വാ, കേവലം ധമ്മമത്തമേവേത’’ന്തി ഏവമാദിനാ ധമ്മസഭാവാനുരൂപന്തി അത്ഥോ.

സംവരണം സംവരോ, കായവാചാഹി അവീതിക്കമോ. മഹന്തോ സംവരോ അസംവരോ. വുഡ്ഢിഅത്ഥോ ഹി അയം അ-കാരോ യഥാ ‘‘അസേക്ഖാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. തികമാതികാ ൨൧) തംയോഗതായ ച ഖുദ്ദകോ സംവരോ പാരിസേസാദിനയേന സംവരോ, തസ്മാ ഖുദ്ദകോ, മഹന്തോ ച സംവരോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘സംവരാ സംവരോ’’തിആദി. ദിട്ഠിവിനിവേഠനാതി ദിട്ഠിയാ വിമോചനം, അത്ഥതോ പന തസ്സ ഉജുവിപച്ചനികാ സമ്മാദിട്ഠിആദയോ ധമ്മാ. തഥാ ചാഹ ‘‘ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിപടിപക്ഖഭൂതാ’’തി. നാമസ്സ, രൂപസ്സ, നാമരൂപസ്സ ച പരിച്ഛിന്ദനം നാമരൂപപരിച്ഛേദോ, സോ പന ‘‘രാഗാദിപടിപക്ഖഭൂതോ’’തി വചനതോ തഥാപവത്തമേവ ഞാണം.

‘‘തീസുപീ’’തിആദിനാ ¶ അപരഡ്ഢം വിവരതി. തീസുപി താസം വചനസമ്ഭവതോ ‘‘വിസേസേനാ’’തി വുത്തം. തദേതം സബ്ബത്ഥ യോജേതബ്ബം. തത്ര ‘‘യായം അധിസീലസിക്ഖാ, അയം ഇമസ്മിം അത്ഥേ അധിപ്പേതാ സിക്ഖാ’’തി വചനതോ ആഹ ‘‘വിനയപിടകേ അധിസീലസിക്ഖാ’’തി. സുത്തന്തപാളിയം ‘‘വിവിച്ചേവ കാമേഹീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൨൨൬; സം. നി. ൧.൧൫൨; അ. നി. ൪.൧൨൩) സമാധിദേസനാബാഹുല്ലതോ ‘‘സുത്തന്ത പിടകേ അധിചിത്തസിക്ഖാ’’തി വുത്തം. നാമരൂപപരിച്ഛേദസ്സ അധിപഞ്ഞാപദട്ഠാനതോ, അധിപഞ്ഞായ ച അത്ഥായ തദവസേസനാമരൂപധമ്മകഥനതോ ആഹ ‘‘അഭിധമ്മപിടകേ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ’’തി.

കിലേസാനന്തി സംക്ലേസധമ്മാനം, കമ്മകിലേസാനം വാ, ഉഭയാപേക്ഖഞ്ചേതം ‘‘യോ കായവചീദ്വാരേഹി ¶ കിലേസാനം വീതിക്കമോ, തസ്സ പഹാനം, തസ്സ പടിപക്ഖത്താ’’തി ച. ‘‘വീതിക്കമോ’’തി അയം ‘‘പടിപക്ഖ’’ന്തി ഭാവയോഗേ സമ്ബന്ധോ, ‘‘സീലസ്സാ’’തി പന ഭാവപച്ചയേ. ഏവം സബ്ബത്ഥ. അനുസയവസേന സന്താനേ അനുവത്തന്താ കിലേസാ കാരണലാഭേ പരിയുട്ഠിതാപി സീലഭേദഭയവസേന വീതിക്കമിതും ന ലഭന്തീതി ആഹ ‘‘വീതിക്കമപടിപക്ഖത്താ സീലസ്സാ’’തി. ഓകാസാദാനവസേന കിലേസാനം ചിത്തേ കുസലപ്പവത്തിം പരിയാദിയിത്വാ ഉട്ഠാനം പരിയുട്ഠാനം, തസ്സ പഹാനം, ചിത്തസന്താനേ ഉപ്പത്തിവസേന കിലേസാനം പരിയുട്ഠാനസ്സ പഹാനന്തി വുത്തം ഹോതി. ‘‘കിലേസാന’’ന്തി ഹി അധികാരോ, തം പന പരിയുട്ഠാനപ്പഹാനം ചിത്തസമാദഹനവസേന ഭവതീതി ആഹ ‘‘പരിയുട്ഠാനപടിപക്ഖത്താ സമാധിസ്സാ’’തി. അപ്പഹീനഭാവേന സന്താനേ അനു അനു സയനകാ അനുരൂപകാരണലാഭേ ഉപ്പജ്ജനാരഹാ ഥാമഗതാ കാമരാഗാദയോ സത്ത കിലേസാ അനുസയാ, തേസം പഹാനം, തേ പന സബ്ബസോ അരിയമഗ്ഗപഞ്ഞായ പഹീയന്തീതി ആഹ ‘‘അനുസയപടിപക്ഖത്താ പഞ്ഞായാ’’തി.

ദീപാലോകേന വിയ തമസ്സ ദാനാദിപുഞ്ഞകിരിയവത്ഥുഗതേന തേന തേന കുസലങ്ഗേന തസ്സ തസ്സ അകുസലസ്സ പഹാനം തദങ്ഗപ്പഹാനം. ഇധ പന അധിസീലസിക്ഖായ വുത്തട്ഠാനത്താ തേന തേന സുസീല്യങ്ഗേന തസ്സ തസ്സ ദുസ്സീല്യങ്ഗസ്സ പഹാനം ‘‘തദങ്ഗപ്പഹാന’’ന്തി ഗഹേതബ്ബം. ഉപചാരപ്പനാഭേദേന സമാധിനാ പവത്തിനിവാരണേന ഘടപ്പഹാരേന വിയ ജലതലേ സേവാലസ്സ തേസം തേസം നീവരണാദിധമ്മാനം വിക്ഖമ്ഭനവസേന പഹാനം വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം. ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനം ഭാവിതത്താ തം തം മഗ്ഗവതോ സന്താനേ സമുദയപക്ഖികസ്സ ¶ കിലേസഗണസ്സ അച്ചന്തമപ്പവത്തിസങ്ഖാത സമുച്ഛിന്ദനവസേന പഹാനം സമുച്ഛേദപ്പഹാനം. ദുട്ഠു ചരിതം, സംകിലേസേഹി വാ ദൂസിതം ചരിതം ദുച്ചരിതം. തദേവ യത്ഥ ഉപ്പന്നം, തം സന്താനം സമ്മാ കിലിസതി വിബാധതി, ഉപതാപേതി ചാതി സംകിലേസോ, തസ്സ പഹാനം. കായവചീദുച്ചരിതവസേന പവത്തസംകിലേസസ്സ തദങ്ഗവസേന പഹാനം വുത്തം സീലസ്സ ദുച്ചരിതപടിപക്ഖത്താ. സിക്ഖത്തയാനുസാരേന ഹി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തസതീതി തണ്ഹാ, സാവ വുത്തനയേന സംകിലേസോ, തസ്സ വിക്ഖമ്ഭനവസേന പഹാനം വുത്തം സമാധിസ്സ കാമച്ഛന്ദപടിപക്ഖത്താ. ദിട്ഠിയേവ യഥാവുത്തനയേന സംകിലേസോ, തസ്സ സമുച്ഛേദവസേന പഹാനം വുത്തം പഞ്ഞായ അത്താദിവിനിമുത്തസഭാവ ധമ്മപ്പകാസനതോ.

ഏകമേകസ്മിഞ്ചേത്ഥാതി ഏതേസു തീസു പിടകേസു ഏകമേകസ്മിം പിടകേ, ച-സദ്ദോ വാക്യാരമ്ഭേ, പക്ഖന്തരേ വാ. പി-സദ്ദോ, അപി-സദ്ദോ വാ അവയവസമ്പിണ്ഡനേ, തേന ന കേവലം ചതുബ്ബിധസ്സേവ ഗമ്ഭീരഭാവോ, അഥ ഖോ പച്ചേകം തദവയവാനമ്പീതി സമ്പിണ്ഡനം കരോതി. ഏസ നയോ ഈദിസേസു. ഇദാനി തേ സരൂപതോ ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ തന്തീതി പാളി. സാ ഹി ഉക്കട്ഠാനം സീലാദിഅത്ഥാനം ¶ ബോധനതോ, സഭാവനിരുത്തിഭാവതോ, ബുദ്ധാദീഹി ഭാസിതത്താ ച പകട്ഠാനം വചനാനം ആളി പന്തീതി ‘‘പാളീ’’തി വുച്ചതി.

ഇധ പന വിനയഗണ്ഠിപദകാരാദീനം സദ്ദവാദീനം മതേന പുബ്ബേ വവത്ഥാപിതാ പരമത്ഥസദ്ദപ്പബന്ധഭൂതാ തന്തി ധമ്മോ നാമ. ഇതി-സദ്ദോ ഹി നാമത്ഥേ, ‘‘ധമ്മോ’’തി വാ വുച്ചതി. തസ്സായേവാതി തസ്സാ യഥാവുത്തായ ഏവ തന്തിയാ അത്ഥോ. മനസാ വവത്ഥാപിതായാതി ഉഗ്ഗഹണ-ധാരണാദിവസപ്പവത്തേന മനസാ പുബ്ബേ വവത്ഥാപിതായ യഥാവുത്തായ പരമത്ഥസദ്ദപ്പബന്ധഭൂതായ തസ്സാ തന്തിയാ. ദേസനാതി പച്ഛാ പരേസമവബോധനത്ഥം ദേസനാസങ്ഖാതാ പരമത്ഥസദ്ദപ്പബന്ധഭൂതാ തന്തിയേവ. അപിച യഥാവുത്തതന്തി സങ്ഖാതസദ്ദസമുട്ഠാപകോ ചിത്തുപ്പാദോ ദേസനാ. തന്തിയാ, തന്തിഅത്ഥസ്സ ചാതി യഥാവുത്തായ ദുവിധായപി തന്തിയാ, തദത്ഥസ്സ ച യഥാഭൂതാവബോധോതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തേ ഹി ഭഗവതാ വുച്ചമാനസ്സ അത്ഥസ്സ, വോഹാരസ്സ ച ദീപകോ സദ്ദോയേവ തന്തി നാമാതി വദന്തി. തേസം പന വാദേ ധമ്മസ്സാപി സദ്ദസഭാവത്താ ധമ്മദേസനാനം കോ വിസേസോതി ചേ? തേസം തേസം അത്ഥാനം ബോധകഭാവേന ഞാതോ, ഉഗ്ഗഹണാദിവസേന ¶ ച പുബ്ബേ വവത്ഥാപിതോ പരമത്ഥസദ്ദപ്പബന്ധോ ധമ്മോ, പച്ഛാ പരേസം അവബോധനത്ഥം പവത്തിതോ തം തദത്ഥപ്പകാസകോ സദ്ദോ ദേസനാതി അയമിമേസം വിസേസോതി. അഥ വാ യഥാവുത്തസദ്ദസമുട്ഠാപകോ ചിത്തുപ്പാദോ ദേസനാ ദേസീയതി സമുട്ഠാപീയതി സദ്ദോ ഏതേനാതി കത്വാ മുസാവാദാദയോ വിയ തത്ഥാപി ഹി മുസാവാദാദിസമുട്ഠാപികാ ചേതനാ മുസാവാദാദിസദ്ദേഹി വോഹരീയതീതി. കിഞ്ചാപി അക്ഖരാവലിഭൂതോ പഞ്ഞത്തിസദ്ദോയേവ അത്ഥസ്സ ഞാപകോ, തഥാപി മൂലകാരണഭാവതോ ‘‘അക്ഖരസഞ്ഞാതോ’’തിആദീസു വിയ തസ്സായേവ അത്ഥോതി പരമത്ഥസദ്ദോയേവ അത്ഥസ്സ ഞാപകഭാവേന വുത്തോതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘തസ്സാ തന്തിയാ ദേസനാ’’തി ച സദിസവോഹാരേന വുത്തം യഥാ ‘‘ഉപ്പന്നാ ച കുസലാധമ്മാ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ സംവത്തന്തീ’’തി.

അഭിധമ്മഗണ്ഠിപദകാരാദീനം പന പണ്ണത്തിവാദീനം മതേന സമ്മുതിപരമത്ഥഭേദസ്സ അത്ഥസ്സ അനുരൂപവാചകഭാവേന പരമത്ഥസദ്ദേസു ഏകന്തേന ഭഗവതാ മനസാ വവത്ഥാപിതാ നാമപഞ്ഞത്തിപബന്ധഭൂതാ തന്തി ധമ്മോ നാമ, ‘‘ധമ്മോ’’തി വാ വുച്ചതി. തസ്സായേവാതി തസ്സാ നാമപഞ്ഞത്തിഭൂതായ തന്തിയാ ഏവ അത്ഥോ. മനസാ വവത്ഥാപിതായാതി സമ്മുതിപരമത്ഥഭേദസ്സ അത്ഥസ്സാനുരൂപവാചകഭാവേന പരമത്ഥസദ്ദേസു ഭഗവതാ മനസാ വവത്ഥാപിതായ നാമപണ്ണത്തിപബന്ധഭൂതായ തസ്സാ തന്തിയാ. ദേസനാതി പരേസം പബോധനേന അതിസജ്ജനാ വാചായ പകാസനാ വചീഭേദഭൂതാ പരമത്ഥസദ്ദപ്പബന്ധസങ്ഖാതാ തന്തി. തന്തിയാ, തന്തിഅത്ഥസ്സ ചാതി യഥാവുത്തായ ദുബ്ബിധായപി തന്തിയാ, തദത്ഥസ്സ ച യഥാഭൂതാവബോധോതി അത്ഥോ. തേ ഹി ഏവം വദന്തി – സഭാവത്ഥസ്സ, സഭാവവോഹാരസ്സ ച അനുരൂപവസേനേവ ഭഗവതാ മനസാ വവത്ഥാപിതാ പണ്ണത്തി ¶ ഇധ ‘‘തന്തീ’’തി വുച്ചതി. യദി ച സദ്ദവാദീനം മതേന സദ്ദോയേവ ഇധ തന്തി നാമ സിയാ. തന്തിയാ, ദേസനായ ച നാനത്തേന ഭവിതബ്ബം, മനസാ വവത്ഥാപിതായ ച തന്തിയാ വചീഭേദകരണമത്തം ഠപേത്വാ ദേസനായ നാനത്തം നത്ഥി. തഥാ ഹി ദേസനം ദസ്സേന്തേന മനസാ വവത്ഥാപിതായ തന്തിയാ ദേസനാതി വചീഭേദകരണമത്തം വിനാ തന്തിയാ സഹ ദേസനായ അനഞ്ഞതാ വുത്താ. തഥാ ച ഉപരി ‘‘ദേസനാതി പഞ്ഞത്തീ’’തി വുത്തത്താ ദേസനായ അനഞ്ഞഭാവേന തന്തിയാപി പണ്ണത്തിഭാവോ കഥിതോ ഹോതി.

അപിച ¶ യദി തന്തിയാ അഞ്ഞായേവ ദേസനാ സിയാ, ‘‘തന്തിയാ ച തന്തിഅത്ഥസ്സ ച ദേസനായ ച യഥാഭൂതാവബോധോ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ. ഏവം പന അവത്വാ ‘‘തന്തിയാ ച തന്തിഅത്ഥസ്സ ച യഥാഭൂതാവബോധോ’’തി വുത്തത്താ തന്തിയാ, ദേസനായ ച അനഞ്ഞഭാവോ ദസ്സിതോ ഹോതി. ഏവഞ്ച കത്വാ ഉപരി ‘‘ദേസനാ നാമ പഞ്ഞത്തീ’’തി ദസ്സേന്തേന ദേസനായ അനഞ്ഞഭാവതോ തന്തിയാ പണ്ണത്തിഭാവോ കഥിതോ ഹോതീതി. തദുഭയമ്പി പന പരമത്ഥതോ സദ്ദോയേവ പരമത്ഥവിനിമുത്തായ സമ്മുതിയാ അഭാവാ, ഇമമേവ ച നയം ഗഹേത്വാ കേചി ആചരിയാ ‘‘ധമ്മോ ച ദേസനാ ച പരമത്ഥതോ സദ്ദോ ഏവാ’’തി വോഹരന്തി, തേപി അനുപവജ്ജായേവ. യഥാ കാമാവചരപടിസന്ധിവിപാകാ ‘‘പരിത്താരമ്മണാ’’തി വുച്ചന്തി, ഏവം സമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം. ന ഹി കാമാവചരപടിസന്ധിവിപാകാ ‘‘നിബ്ബത്തിതപരമത്ഥവിസയായേവാ’’തി സക്കാ വത്തും ഇത്ഥിപുരിസാദിആകാരപരിവിതക്കപുബ്ബകാനം രാഗാദിഅകുസലാനം, മേത്താദികുസലാനഞ്ച ആരമ്മണം ഗഹേത്വാപി സമുപ്പജ്ജനതോ. പരമത്ഥധമ്മമൂലകത്താ പനസ്സ പരികപ്പസ്സ പരമത്ഥവിസയതാ സക്കാ പഞ്ഞപേതും, ഏവമിധാപി ദട്ഠബ്ബന്തി ച. ഏവമ്പി പണ്ണത്തിവാദീനം മതം ഹോതു, സദ്ദവാദീനം മതേപി ധമ്മദേസനാനം നാനത്തം വുത്തനയേനേവ ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരാ ദീഹി പകാസിതന്തി. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘സദ്ദോ ധമ്മോ ദേസനാ ച, ഇച്ചാഹു അപരേ ഗരൂ;

ധമ്മോ പണ്ണത്തി സദ്ദോ തു, ദേസനാ വാതി ചാപരേ’’തി.

തീസുപി ചേതേസു ഏതേ ധമ്മത്ഥദേസനാപടിവേധാതി ഏത്ഥ തന്തിഅത്ഥോ, തന്തിദേസനാ, തന്തിഅത്ഥപടിവേധോ ചാതി ഇമേ തയോ തന്തിവിസയാ ഹോന്തീതി വിനയപിടകാദീനം അത്ഥദേസനാപടിവേധാധാരഭാവോ യുത്തോ, പിടകാനി പന തന്തിയേവാതി തേസം ധമ്മാധാരഭാവോ കഥം യുജ്ജേയ്യാതി? തന്തിസമുദായസ്സ അവയവതന്തിയാ ആധാരഭാവതോ. സമുദായോ ഹി അവയവസ്സ പരികപ്പനാമത്തസിദ്ധേന ആധാരഭാവേന വുച്ചതി യഥാ ‘‘രുക്ഖേ സാഖാ’’തി. ഏത്ഥ ച ധമ്മാദീനം ദുക്ഖോഗാഹഭാവതോ തേഹി ധമ്മാദീഹി വിനയാദയോ ഗമ്ഭീരാതി വിനയാദീനമ്പി ചതുബ്ബിധോ ഗമ്ഭീരഭാവോ ¶ വുത്തോയേവ, തസ്മാ ധമ്മാദയോ ഏവ ദുക്ഖോഗാഹത്താ ഗമ്ഭീരാ, ന വിനയാദയോതി ന ചോദേതബ്ബമേതം സമുഖേന, വിസയവിസയീമുഖേന ച വിനയാദീനഞ്ഞേവ ഗമ്ഭീരഭാവസ്സ വുത്തത്താ. ധമ്മോ ഹി വിനയാദയോ ഏവ അഭിന്നത്താ. തേസം വിസയോ അത്ഥോ വാചകഭൂതാനം തേസമേവ വാച്ചഭാവതോ, വിസയിനോ ദേസനാപടിവേധാ ¶ ധമ്മത്ഥവിസയഭാവതോതി. തത്ഥ പടിവേധസ്സ ദുക്കരഭാവതോ ധമ്മത്ഥാനം, ദേസനാഞാണസ്സ ദുക്കരഭാവതോ ദേസനായ ച ദുക്ഖോഗാഹഭാവോ വേദിതബ്ബോ, പടിവേധസ്സ പന ഉപ്പാദേതും അസക്കുണേയ്യത്താ, തബ്ബിസയഞാണുപ്പത്തിയാ ച ദുക്കരഭാവതോ ദുക്ഖോഗാഹതാ വേദിതബ്ബാ. ധമ്മത്ഥദേസനാനം ഗമ്ഭീരഭാവതോ തബ്ബിസയോ പടിവേധോപി ഗമ്ഭീരോ യഥാ തം ഗമ്ഭീരസ്സ ഉദകസ്സ പമാണഗ്ഗഹണേ ദീഘേന പമാണേന ഭവിതബ്ബം, ഏവംസമ്പദമിദന്തി (വജിര. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) വജിരബുദ്ധിത്ഥേരോ. പിടകാവയവാനം ധമ്മാദീനം വുച്ചമാനോ ഗമ്ഭീരഭാവോ തംസമുദായസ്സ പിടകസ്സാപി വുത്തോയേവ, തസ്മാ തഥാ ന ചോദേതബ്ബന്തിപി വദന്തി, വിചാരേതബ്ബമേതം സബ്ബേസമ്പി തേസം പിടകാവയവാസമ്ഭവതോ. മഹാസമുദ്ദോ ദുക്ഖോഗാഹോ, അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠോ വിയ ചാതി സമ്ബന്ധോ. അത്ഥവസാ ഹി വിഭത്തിവചനലിങ്ഗപരിണാമോതി. ദുക്ഖേന ഓഗയ്ഹന്തി, ദുക്ഖോ വാ ഓഗാഹോ അന്തോ പവിസനമേതേസൂതി ദുക്ഖോഗാഹാ. ന ലഭിതബ്ബോതി അലബ്ഭനീയോ, സോയേവ അലബ്ഭനേയ്യോ, ലഭീയതേ വാ ലബ്ഭനം, തം നാരഹതീതി അലബ്ഭനേയ്യോ. പതിട്ഠഹന്തി ഏത്ഥ ഓകാസേതി പതിട്ഠോ, പതിട്ഠഹനം വാ പതിട്ഠോ, അലബ്ഭനേയ്യോ സോ യേസു തേ അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠാ. ഏകദേസേന ഓഗാഹന്തേഹിപി മന്ദബുദ്ധീഹി പതിട്ഠാ ലദ്ധും ന സക്കായേവാതി ദസ്സേതും ഏതം പുന വുത്തം. ‘‘ഏവ’’ന്തിആദി നിഗമനം.

ഇദാനി ഹേതുഹേതുഫലാദീനമ്പി വസേന ഗമ്ഭീരഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘അപരോ നയോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഹേതൂതി പച്ചയോ. സോ ച അത്തനോ ഫലം ദഹതി വിദഹതീതി ധമ്മോ ദ-കാരസ്സ ധ-കാരം കത്വാ. ധമ്മസദ്ദസ്സ ചേത്ഥ ഹേതുപരിയായതാ കഥം വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘വുത്തഞ്ഹേത’’ന്തിആദി. വുത്തം പടിസമ്ഭിദാവിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൭൧൮). നനു ച ‘‘ഹേതുമ്ഹി ഞാണം ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തി ഏതേന വചനേന ധമ്മസ്സ ഹേതുഭാവോ കഥം വിഞ്ഞായതീതി? ‘‘ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തി ഏതസ്സ സമാസപദസ്സ അവയവപദത്ഥം ദസ്സേന്തേന ‘‘ഹേതുമ്ഹി ഞാണ’’ന്തി വുത്തത്താ. ‘‘ധമ്മേ പടിസമ്ഭിദാ ധമ്മപടിസമ്ഭിദാ’’തി ഏത്ഥ ഹി ‘‘ധമ്മേ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തേന ‘‘ഹേതുമ്ഹീ’’തി വുത്തം, ‘‘പടിസമ്ഭിദാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തേന ‘‘ഞാണ’’ന്തി. തസ്മാ ഹേതുധമ്മസദ്ദാ ഏകത്ഥാ, ഞാണപടിസമ്ഭിദാ സദ്ദാ ചാതി ഇമമത്ഥം വദന്തേന സാധിതോ ധമ്മസ്സ ഹേതുഭാവോതി. തഥാ ‘‘ഹേതുഫലേ ഞാണം അത്ഥപടിസമ്ഭിദാ’’തി ഏതേന വചനേന സാധിതോ അത്ഥസ്സ ഹേതുഫലഭാവോതി ¶ ദട്ഠബ്ബോ. ഹേതുനോ ഫലം ഹേതുഫലം, തഞ്ച ഹേതുഅനുസാരേന അരീയതി അധിഗമീയതീതി അത്ഥോതി വുച്ചതി.

ദേസനാതി ¶ പഞ്ഞത്തീതി ഏത്ഥ സദ്ദവാദീനം വാദേ അത്ഥബ്യഞ്ജനകാ അവിപരീതാഭിലാപധമ്മനിരുത്തിഭൂതാ പരമത്ഥസദ്ദപ്പബന്ധസങ്ഖാതാ തന്തി ‘‘ദേസനാ’’തി വുച്ചതി, ദേസനാ നാമാതി വാ അത്ഥോ. ദേസീയതി അത്ഥോ ഏതായാതി ഹി ദേസനാ. പകാരേന ഞാപീയതി അത്ഥോ ഏതായ, പകാരതോ വാ ഞാപേതീതി പഞ്ഞത്തി. തമേവ സരൂപതോ ദസ്സേതും ‘‘യഥാധമ്മം ധമ്മാഭിലാപോതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം. യഥാധമ്മന്തി ഏത്ഥ പന ധമ്മസദ്ദോ ഹേതും, ഹേതുഫലഞ്ച സബ്ബം സങ്ഗണ്ഹാതി. സഭാവവാചകോ ഹേസ ധമ്മസദ്ദോ, ന പരിയത്തിഹേതുആദിവാചകോ, തസ്മാ യോ യോ അവിജ്ജാസങ്ഖാരാദിധമ്മോ, തസ്മിം തസ്മിന്തി അത്ഥോ. തേസം തേസം അവിജ്ജാസങ്ഖാരാദിധമ്മാനം അനുരൂപം വാ യഥാധമ്മം. ദേസനാപി ഹി പടിവേധോ വിയ അവിപരീതസവിസയവിഭാവനതോ ധമ്മാനുരൂപം പവത്തതി, തതോയേവ ച അവിപരീതാഭിലാപോതി വുച്ചതി. ധമ്മാഭിലാപോതി ഹി അത്ഥബ്യഞ്ജനകോ അവിപരീതാഭിലാപോ ധമ്മനിരുത്തിഭൂതോ തന്തിസങ്ഖാതോ പരമത്ഥസദ്ദപ്പബന്ധോ. സോ ഹി അഭിലപ്പതി ഉച്ചാരീയതീതി അഭിലാപോ, ധമ്മോ അവിപരീതോ സഭാവഭൂതോ അഭിലാപോ ധമ്മാഭിലാപോതി വുച്ചതി, ഏതേന ‘‘തത്ര ധമ്മനിരുത്താഭിലാപേ ഞാണം നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാ’’തി (വിഭ. ൭൧൮) ഏത്ഥ വുത്തം ധമ്മനിരുത്തിം ദസ്സേതി സദ്ദസഭാവത്താ ദേസനായ. തഥാ ഹി നിരുത്തിപടിസമ്ഭിദായ പരിത്താരമ്മണാദിഭാവോ പടിസമ്ഭിദാവിഭങ്ഗപാളിയം (വിഭ. ൭൧൮) വുത്തോ. തദട്ഠകഥായ ച ‘‘തം സഭാവനിരുത്തിം സദ്ദം ആരമ്മണം കത്വാ’’തിആദിനാ (വിഭ. അട്ഠ. ൭൧൮) തസ്സാ സദ്ദാരമ്മണതാ ദസ്സിതാ. ‘‘ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ അയം സദ്ദോ വാചകോ’’തി ഹി വചനവചനത്ഥേ വവത്ഥപേത്വാ തം തം വചനത്ഥവിഭാവനവസേന പവത്തിതോ സദ്ദോ ‘‘ദേസനാ’’തി വുച്ചതി. ‘‘അധിപ്പായോ’’തി ഏതേന ‘‘ദേസനാതി പഞ്ഞത്തീ’’തി ഏതം വചനം ധമ്മനിരുത്താഭിലാപം സന്ധായ വുത്തം, ന തതോ വിനിമുത്തം പഞ്ഞത്തിം സന്ധായാതി ദസ്സേതി അനേകധാ അത്ഥസമ്ഭവേ അത്തനാ അധിപ്പേതത്ഥസ്സേവ വുത്തത്താതി അയം സദ്ദവാദീനം വാദതോ വിനിച്ഛയോ.

പഞ്ഞത്തിവാദീനം വാദേ പന സമ്മുതിപരമത്ഥഭേദസ്സ അത്ഥസ്സാനുരൂപവാചകഭാവേന പരമത്ഥസദ്ദേസു ഭഗവതാ മനസാ വവത്ഥാപിതാ തന്തിസങ്ഖാതാ നാമപഞ്ഞത്തി ദേസനാ നാമ, ‘‘ദേസനാ’’തി വാ വുച്ചതീതി അത്ഥോ. തദേവ മൂലകാരണഭൂതസ്സ ¶ സദ്ദസ്സ ദസ്സനവസേന കാരണൂപചാരേന ദസ്സേതും ‘‘യഥാധമ്മം ധമ്മാഭിലാപോതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തം. കിഞ്ചാപി ഹി ‘‘ധമ്മാഭിലാപോ’’തി ഏത്ഥ അഭിലപ്പതി ഉച്ചാരീയതീതി അഭിലാപോതി സദ്ദോ വുച്ചതി, ന പണ്ണത്തി, തഥാപി സദ്ദേ വുച്ചമാനേ തദനുരൂപം വോഹാരം ഗഹേത്വാ തേന വോഹാരേന ദീപിതസ്സ അത്ഥസ്സ ജാനനതോ സദ്ദേ കഥിതേ തദനുരൂപാ പണ്ണത്തിപി കാരണൂപചാരേന കഥിതായേവ ഹോതി. അപിച ‘‘ധമ്മാഭിലാപോതി അത്ഥോ’’തി അവത്വാ ‘‘ധമ്മാഭിലാപോതി അധിപ്പായോ’’തി വുത്തത്താ ദേസനാ നാമ സദ്ദോ ന ഹോതീതി ദീപിതമേവ. തേന ഹി അധിപ്പായമത്തമേവ മൂലകാരണസദ്ദവസേന കഥിതം, ന ഇധ ഗഹേതബ്ബോ ‘‘ദേസനാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥോതി ¶ അയം പഞ്ഞത്തിവാദീനം വാദതോ വിനിച്ഛയോ. അത്ഥന്തരമാഹ ‘‘അനുലോമ…പേ… കഥന’’ന്തി, ഏതേന ഹേട്ഠാ വുത്തം ദേസനാസമുട്ഠാപകം ചിത്തുപ്പാദം ദസ്സേതി. കഥീയതി അത്ഥോ ഏതേനാതി ഹി കഥനം. ആദിസദ്ദേന നീതനേയ്യാദികാ പാളിഗതിയോ, ഏകത്താദിനന്ദിയാവത്താദികാ പാളിനിസ്സിതാ ച നയാ സങ്ഗഹിതാ.

സയമേവ പടിവിജ്ഝതി, ഏതേന വാ പടിവിജ്ഝന്തീതി പടിവേധോ, ഞാണം. തദേവ അഭിസമേതി, ഏതേന വാ അഭിസമേന്തീതി അഭിസമയോതിപി വുച്ചതി. ഇദാനി തം പടിവേധം അഭിസമയപ്പഭേദതോ, അഭിസമയാകാരതോ, ആരമ്മണതോ, സഭാവതോ ച പാകടം കാതും ‘‘സോ ചാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഹി ലോകിയലോകുത്തരോതി പഭേദതോ, വിസയതോ, അസമ്മോഹതോതി ആകാരതോ, ധമ്മേസു, അത്ഥേസു, പഞ്ഞത്തീസൂതി ആരമ്മണതോ, അത്ഥാനുരൂപം, ധമ്മാനുരൂപം, പഞ്ഞത്തിപഥാനുരൂപന്തി സഭാവതോ ച പാകടം കരോതി. തത്ഥ വിസയതോ അത്ഥാദിഅനുരൂപം ധമ്മാദീസു അവബോധോ നാമ അവിജ്ജാദിധമ്മാരമ്മണോ, സങ്ഖാരാദിഅത്ഥാരമ്മണോ, തദുഭയപഞ്ഞാപനാരമ്മണോ ച ലോകിയോ അഭിസമയോ. അസമ്മോഹതോ അത്ഥാദിഅനുരൂപം ധമ്മാദീസു അവബോധോ നാമ നിബ്ബാനാരമ്മണോ മഗ്ഗസമ്പയുത്തോ യഥാവുത്തധമ്മത്ഥപഞ്ഞത്തീസു സമ്മോഹവിദ്ധംസനോ ലോകുത്തരോ അഭിസമയോ. തഥാ ഹി ‘‘അയം ഹേതു, ഇദമസ്സ ഫലം, അയം തദുഭയാനുരൂപോ വോഹാരോ’’തി ഏവം ആരമ്മണകരണവസേന ലോകിയഞാണം വിസയതോ പടിവിജ്ഝതി, ലോകുത്തരഞാണം പന തേസു ഹേതുഹേതുഫലാദീസു സമ്മോഹസ്സഞാണേന സമുച്ഛിന്നത്താ അസമ്മോഹതോ പടിവിജ്ഝതി. ലോകുത്തരോ പന പടിവേധോ ¶ വിസയതോ നിബ്ബാനസ്സ, അസമ്മോഹതോ ച ഇതരസ്സാതിപി വദന്തി ഏകേ.

അത്ഥാനുരൂപം ധമ്മേസൂതി ‘‘അവിജ്ജാ ഹേതു, സങ്ഖാരാ ഹേതുസമുപ്പന്നാ, സങ്ഖാരേ ഉപ്പാദേതി അവിജ്ജാ’’തി ഏവം കാരിയാനുരൂപം കാരണേസൂതി അത്ഥോ. അഥ വാ ‘‘പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരഅപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരആനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരേസു തീസു അപുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരസ്സ അവിജ്ജാ സമ്പയുത്തപച്ചയോ, ഇതരേസം യഥാനുരൂപ’’ന്തിആദിനാ കാരിയാനുരൂപം കാരണേസു പടിവേധോതിപി അത്ഥോ. ധമ്മാനുരൂപം അത്ഥേസൂതി ‘‘അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൩.൧൨൬; സം. നി. ൨.൧; ഉദാ. ൧; വിഭ. ൨൨൫) കാരണാനുരൂപം കാരിയേസു. ഛബ്ബിധായ പഞ്ഞത്തിയാ പഥോ പഞ്ഞത്തിപഥോ, തസ്സ അനുരൂപം തഥാ, പഞ്ഞത്തിയാ വുച്ചമാനധമ്മാനുരൂപം പഞ്ഞത്തീസു അവബോധോതി അത്ഥോ. അഭിസമയതോ അഞ്ഞമ്പി പടിവേധത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘തേസ’’ന്തിആദിമാഹ. പടിവിജ്ഝീയതീതി പടിവേധോതി ഹി തംതംരൂപാദിധമ്മാനം അവിപരീതസഭാവോ വുച്ചതി. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം തസ്മിം പിടകേ, പാളിപദേസേ വാ. സലക്ഖണസങ്ഖാതോതി രുപ്പനനമനഫുസനാദിസകസകലക്ഖണസങ്ഖാതോ.

യഥാവുത്തേഹി ¶ ധമ്മാദീഹി പിടകാനം ഗമ്ഭീരഭാവം ദസ്സേതും ‘‘ഇദാനീ’’തിആദിമാഹ. ധമ്മജാതന്തി കാരണപ്പഭേദോ, കാരണമേവ വാ. അത്ഥജാതന്തി കാരിയപ്പഭേദോ, കാരിയമേവ വാ. യാ ചായം ദേസനാതി സമ്ബന്ധോ. തദത്ഥവിജാനനവസേന അഭിമുഖോ ഹോതി. യോ ചേത്ഥാതി യോ ഏതാസു തം തം പിടകാഗതാസു ധമ്മത്ഥദേസനാസു പടിവേധോ, യോ ച ഏതേസു പിടകേസു തേസം തേസം ധമ്മാനം അവിപരീതസഭാവോതി അത്ഥോ. സമ്ഭരിതബ്ബതോ കുസലമേവ സമ്ഭാരോ, സോ സമ്മാ അനുപചിതോ യേഹി തേ അനുപചിതകുസലസമ്ഭാരാ, തതോവ ദുപ്പഞ്ഞേഹി, നിപ്പഞ്ഞേഹീതി അത്ഥോ. ന ഹി പഞ്ഞവതോ, പഞ്ഞായ വാ ദുട്ഠുഭാവോ ദൂസിതഭാവോ ച സമ്ഭവതീതി നിപ്പഞ്ഞത്തായേവ ദുപ്പഞ്ഞാ യഥാ ‘‘ദുസ്സീലോ’’തി (അ. നി. ൫.൨൧൩; ൧൦.൭൫; പാരാ. ൨൯൫; ധ. പ. ൩൦൮). ഏത്ഥ ച അവിജ്ജാസങ്ഖാരാദീനം ധമ്മത്ഥാനം ദുപ്പടിവിജ്ഝതായ ദുക്ഖോഗാഹതാ, തേസം പഞ്ഞാപനസ്സ ദുക്കരഭാവതോ തംദേസനായ, അഭിസമയസങ്ഖാതസ്സ പടിവേധസ്സ ഉപ്പാദനവിസയീകരണാനം അസക്കുണേയ്യത്താ, അവിപരീതസഭാവസങ്ഖാതസ്സ പടിവേധസ്സ ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യതായ ദുക്ഖോഗാഹതാ വേദിതബ്ബാ. ഏവമ്പീതി പി-സദ്ദോ പുബ്ബേ ¶ വുത്തം പകാരന്തരം സമ്പിണ്ഡേതി. ഏവം പഠമഗാഥായ അനൂനം പരിപുണ്ണം പരിദീപിതത്ഥഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏത്താവതാ’’തിആദിമാഹ. ‘‘സിദ്ധേ ഹി സത്യാരമ്ഭോ അത്ഥന്തരവിഞ്ഞാപനായ വാ ഹോതി, നിയമായ വാ’’തി ഇമിനാ പുനാരമ്ഭവചനേന അനൂനം പരിപുണ്ണം പരിദീപിതത്ഥഭാവം ദസ്സേതി. ഏത്താവതാതി പരിച്ഛേദത്ഥേ നിപാതോ, ഏത്തകേന വചനക്കമേനാതി അത്ഥോ. ഏതം വാ പരിമാണം യസ്സാതി ഏത്താവം, തേന, ഏതപരിമാണവതാ സദ്ദത്ഥക്കമേനാതി അത്ഥോ. ‘‘സദ്ദേ ഹി വുത്തേ തദത്ഥോപി വുത്തോയേവ നാമാ’’തി വദന്തി. വുത്തോ സംവണ്ണിതോ അത്ഥോ യസ്സാതി വുത്തത്ഥാ.

ഏത്ഥാതി ഏതിസ്സാ ഗാഥായ. ഏവം അത്ഥോ, വിനിച്ഛയോതി വാ സേസോ. തീസു പിടകേസൂതി ഏത്ഥ ‘‘ഏകേകസ്മി’’ന്തി അധികാരതോ, പകരണതോ വാ വേദിതബ്ബം. ‘‘ഏകമേകസ്മിഞ്ചേത്ഥാ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ) ഹി ഹേട്ഠാ വുത്തം. അഥ വാ വത്തിച്ഛാനുപുബ്ബികത്താ സദ്ദപടിപത്തിയാ നിദ്ധാരണമിധ അവത്തുകാമേന ആധാരോയേവ വുത്തോ. ന ചേത്ഥ ചോദേതബ്ബം ‘‘തീസുയേവ പിടകേസു തിവിധോ പരിയത്തിഭേദോ ദട്ഠബ്ബോ സിയാ’’തി സമുദായവസേന വുത്തസ്സാപി വാക്യസ്സ അവയവാധിപ്പായസമ്ഭവതോ. ദിസ്സതി ഹി അവയവവാക്യനിപ്ഫത്തി ‘‘ബ്രാഹ്മണാദയോ ഭുഞ്ജന്തൂ’’തിആദീസു, തസ്മാ അലമതിപപഞ്ചേന. യഥാ അത്ഥോ ന വിരുജ്ഝതി, തഥായേവ ഗഹേതബ്ബോതി. ഏവം സബ്ബത്ഥ. പരിയത്തിഭേദോതി പരിയാപുണനം പരിയത്തി. പരിയാപുണനവാചകോ ഹേത്ഥ പരിയത്തിസദ്ദോ, ന പന പാളിപരിയായോ, തസ്മാ പരിയാപുണനപ്പകാരോതി അത്ഥോ. അഥ വാ തീഹി പകാരേഹി പരിയാപുണിതബ്ബാ പാളിയോ ഏവ ‘‘പരിയത്തീ’’തി വുച്ചന്തി. തഥാ ചേവ അഭിധമ്മട്ഠകഥായ സീഹളഗണ്ഠിപദേ വുത്തന്തി വദന്തി. ഏവമ്പി ഹി അലഗദ്ദൂപമാപരിയാപുണനയോഗതോ ‘‘അലഗദ്ദൂപമാ പരിയത്തീ’’തി പാളിപി സക്കാ വത്തും. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘ദുഗ്ഗഹിതാ ഉപാരമ്ഭാദിഹേതു ¶ പരിയാപുടാ അലഗദ്ദൂപമാ’’തി പരതോ നിദ്ദേസവചനമ്പി ഉപപന്നം ഹോതി. തത്ഥ ഹി പാളിയേവ ‘‘ദുഗ്ഗഹിതാ, പരിയാപുടാ’’തി ച വത്തും യുത്താ.

അലഗദ്ദോ അലഗദ്ദഗ്ഗഹണം ഉപമാ ഏതിസ്സാതി അലഗദ്ദൂപമാ. അലഗദ്ദസ്സ ഗഹണഞ്ഹേത്ഥ അലഗദ്ദസദ്ദേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ആപൂപികോതി ഏത്ഥ ആപൂപ-സദ്ദേന ആപൂപഖാദനം വിയ, വേണികോതി ഏത്ഥ വീണാസദ്ദേന വീണാവാദനഗ്ഗഹണം വിയ ച. അലഗദ്ദഗ്ഗഹണേന ഹി പരിയത്തി ഉപമീയതി ¶ , ന അലഗദ്ദേന. ‘‘അലഗദ്ദഗ്ഗഹണൂപമാ’’തി വാ വത്തബ്ബേ മജ്ഝേപദലോപം കത്വാ ‘‘അലഗദ്ദൂപമാ’’തി വുത്തം ‘‘ഓട്ഠമുഖോ’’തിആദീസു വിയ. അലഗദ്ദോതി ച ആസീവിസോ വുച്ചതി. ഗദോതി ഹി വിസസ്സ നാമം, തഞ്ച തസ്സ അലം പരിപുണ്ണം അത്ഥി, തസ്മാ അലം പരിയത്തോ പരിപുണ്ണോ ഗദോ അസ്സാതി അലഗദ്ദോ അനുനാസികലോപം, ദ-കാരാഗമഞ്ച കത്വാ, അലം വാ ജീവിതഹരണേ സമത്ഥോ ഗദോ യസ്സാതി അലഗദ്ദോ വുത്തനയേന. വട്ടദുക്ഖതോ നിസ്സരണം അത്ഥോ പയോജനമേതിസ്സാതി നിസ്സരണത്ഥാ. ഭണ്ഡാഗാരേ നിയുത്തോ ഭണ്ഡാഗാരികോ, രാജരതനാനുപാലകോ, സോ വിയാതി തഥാ, ധമ്മരതനാനുപാലകോ ഖീണാസവോ. അഞ്ഞമത്ഥമനപേക്ഖിത്വാ ഭണ്ഡാഗാരികസ്സേവ സതോ പരിയത്തി ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തി.

ദുഗ്ഗഹിതാതി ദുട്ഠു ഗഹിതാ. തദേവ സരൂപതോ നിയമേതും ‘‘ഉപാരമ്ഭാദിഹേതു പരിയാപുടാ’’തി ആഹ, ഉപാരമ്ഭഇതിവാദപ്പമോക്ഖാദിഹേതു ഉഗ്ഗഹിതാതി അത്ഥോ. ലാഭസക്കാരാദിഹേതു പരിയാപുണനമ്പി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം. വുത്തഞ്ഹേതം അലഗദ്ദസുത്തട്ഠകഥായം –

‘‘യോ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ‘ഏവം ചീവരാദീനി വാ ലഭിസ്സാമി, ചതുപരിസമജ്ഝേ വാ മം ജാനിസ്സന്തീ’തി ലാഭസക്കാരഹേതു പരിയാപുണാതി, തസ്സ സാ പരിയത്തി അലഗദ്ദപരിയത്തി നാമ. ഏവം പരിയാപുണനതോ ഹി ബുദ്ധവചനം അപരിയാപുണിത്വാ നിദ്ദോക്കമനം വരതര’’ന്തി (മ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൩൯).

നനു ച അലഗദ്ദഗ്ഗഹണൂപമാ പരിയത്തി ‘‘അലഗദ്ദൂപമാ’’തി വുച്ചതി, ഏവഞ്ച സതി സുഗ്ഗഹിതാപി പരിയത്തി ‘‘അലഗദ്ദൂപമാ’’തി വത്തും വട്ടതി തത്ഥാപി അലഗദ്ദഗ്ഗഹണസ്സ ഉപമാഭാവേന പാളിയം വുത്തത്താ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ അലഗദ്ദത്ഥികോ അലഗദ്ദഗവേസീ അലഗദ്ദപരിയേസനം ചരമാനോ, സോ പസ്സേയ്യ മഹന്തം അലഗദ്ദം, തമേനം അജപദേന ദണ്ഡേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ ¶ , അജപദേന ദണ്ഡേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹിത്വാ ഗീവായ സുഗ്ഗഹിതം ഗണ്ഹേയ്യ. കിഞ്ചാപി സോ ഭിക്ഖവേ, അലഗദ്ദോ തസ്സ പുരിസസ്സ ഹത്ഥം വാ ബാഹം വാ അഞ്ഞതരം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗം ഭോഗേഹി പലിവേഠേയ്യ ¶ . അഥ ഖോ സോ നേവ തതോനിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ മരണമത്തം വാ ദുക്ഖം. തം കിസ്സ ഹേതു, സുഗ്ഗഹിതത്താ ഭിക്ഖവേ, അലഗദ്ദസ്സ. ഏവമേവ ഖോ ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചേ കുലപുത്താ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി സുത്തം ഗേയ്യ’’ന്തിആദി (മ. നി. ൧.൨൩൯).

തസ്മാ ഇധ ദുഗ്ഗഹിതാ ഏവ പരിയത്തി അലഗദ്ദൂപമാതി അയം വിസേസോ കുതോ വിഞ്ഞായതി, യേന ദുഗ്ഗഹിതാ ഉപാരമ്ഭാദിഹേതു പരിയാപുടാ ‘‘അലഗദ്ദൂപമാ’’തി വുച്ചതീതി? സച്ചമേതം, ഇദം പന പാരിസേസഞായേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തഥാ ഹി നിസ്സരണത്ഥഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തീനം വിസും ഗഹിതത്താ പാരിസേസതോ അലഗദ്ദസ്സ ദുഗ്ഗഹണൂപമായേവ പരിയത്തി ‘‘അലഗദ്ദൂപമാ’’തി വിഞ്ഞായതി. അലഗദ്ദസ്സ സുഗ്ഗഹണൂപമാ ഹി പരിയത്തി നിസ്സരണത്ഥാ വാ ഹോതി, ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തി വാ. തസ്മാ സുവുത്തമേതം ‘‘ദുഗ്ഗഹിതാ…പേ… പരിയത്തീ’’തി. ഇദാനി തമത്ഥം പാളിയാ സാധേന്തോ ‘‘യം സന്ധായാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യന്തി യം പരിയത്തിദുഗ്ഗഹണം. മജ്ഝിമനികായേ മൂലപണ്ണാസകേ അലഗദ്ദസുത്തേ (മ. നി. ൧.൨൩൯) ഭഗവതാ വുത്തം.

അലഗദ്ദത്ഥികോതി ആസീവിസേന, ആസീവിസം വാ അത്ഥികോ, അലഗദ്ദം ഗവേസതി പരിയേസതി സീലേനാതി അലഗദ്ദഗവേസീ. അലഗദ്ദപരിയേസനം ചരമാനോതി ആസീവിസപരിയേസനത്ഥം ചരമാനോ. തദത്ഥേ ഹേതം പച്ചത്തവചനം, ഉപയോഗവചനം വാ, അലഗദ്ദപരിയേസനട്ഠാനം വാ ചരമാനോ. അലഗദ്ദം പരിയേസന്തി ഏത്ഥാതി ഹി അലഗദ്ദപരിയേസനം. തമേനന്തി തം അലഗദ്ദം. ഭോഗേതി സരീരേ. ‘‘ഭോഗോ തു ഫണിനോ തനൂ’’തി ഹി വുത്തം. ഭുജീയതി കുടിലം കരീയതീതി ഭോഗോ. തസ്സാതി പുരിസസ്സ. ഹത്ഥേ വാ ബാഹായ വാതി സമ്ബന്ധോ. മണിബന്ധതോ പട്ഠായ യാവ അഗ്ഗനഖാ ഹത്ഥോ. സദ്ധിം അഗ്ഗബാഹായ അവസേസാ ബാഹാ, കത്ഥചി പന കപ്പരതോ പട്ഠായ യാവ അഗ്ഗനഖാ ‘‘ഹത്ഥോ’’തി വുത്തം ബാഹായ വിസും അനാഗതത്താ. വുത്തലക്ഖണം ഹത്ഥഞ്ച ബാഹഞ്ച ഠപേത്വാ അവസേസം സരീരം അങ്ഗപച്ചങ്ഗം. തതോനിദാനന്തി തന്നിദാനം, തംകാരണാതി അത്ഥോ. തം ഹത്ഥാദീസു ഡംസനം നിദാനം കാരണം ഏതസ്സാതി ‘‘തന്നിദാന’’ന്തി ഹി വത്തബ്ബേ ‘‘തതോനിദാന’’ന്തി പുരിമപദേ പച്ചത്തത്ഥേ നിസ്സക്കവചനം കത്വാ, തസ്സ ച ലോപമകത്വാ നിദ്ദേസോ, ഹേത്വത്ഥേ ച പച്ചത്തവചനം. കാരണത്ഥേ നിപാതപദമേതന്തിപി വദന്തി. അപിച ‘‘തതോനിദാന’’ന്തി ഏതം ‘‘മരണം വാ മരണമത്തം വാ ദുക്ഖ’’ന്തി ഏത്ഥ വുത്തനയേന വിസേസനം. തം ¶ കിസ്സ ഹേതൂതി യം വുത്തം ഹത്ഥാദീസു ഡംസനം, തന്നിദാനഞ്ച മരണാദിഉപഗമനം ¶ , തം കിസ്സ ഹേതു കേന കാരണേനാതി ചേ? തസ്സ പുരിസസ്സ അലഗദ്ദസ്സ ദുഗ്ഗഹിതത്താ.

ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. മോഘപുരിസാതി ഗുണസാരരഹിതതായ തുച്ഛപുരിസാ. ധമ്മന്തി പാളിധമ്മം. പരിയാപുണന്തീതി ഉഗ്ഗണ്ഹന്തി, സജ്ഝായന്തി ചേവ വാചുഗ്ഗതം കരോന്താ ധാരേന്തി ചാതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ധമ്മ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തമേവ സരൂപേന ദസ്സേതി ‘‘സുത്ത’’ന്തിആദിനാ. ന ഹി സുത്താദിനവങ്ഗതോ അഞ്ഞോ ധമ്മോ നാമ അത്ഥി. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘തേസം ധമ്മാന’’ന്തി. അത്ഥന്തി ചേത്ഥ സമ്ബന്ധീനിദ്ദേസോ ഏസോ, അത്ഥന്തി ച യഥാഭൂതം ഭാസിതത്ഥം, പയോജനത്ഥഞ്ച സാമഞ്ഞനിദ്ദേസേന, ഏകസേസനയേന വാ വുത്തം. യഞ്ഹി പദം സുതിസാമഞ്ഞേന അനേകധാ അത്ഥം ദീപേതി, തം സാമഞ്ഞനിദ്ദേസേന, ഏകസേസനയേന വാതി സബ്ബത്ഥ വേദിതബ്ബം. ന ഉപപരിക്ഖന്തീതി ന പരിഗ്ഗണ്ഹന്തി ന വിചാരേന്തി. ഇക്ഖസദ്ദസ്സ ഹി ദസ്സനങ്കേസു ഇധ ദസ്സനമേവ അത്ഥോ, തസ്സ ച പരിഗ്ഗണ്ഹനചക്ഖുലോചനേസു പരിഗ്ഗണ്ഹനമേവ, തഞ്ച വിചാരണാ പരിയാദാനവസേന ദുബ്ബിധേസു വിചാരണായേവ, സാ ച വീമംസായേവ, ന വിചാരോ, വീമംസാ ച നാമേസാ ഭാസിതത്ഥവീമംസാ, പയോജനത്ഥവീമംസാ ചാതി ഇധ ദുബ്ബിധാവ അധിപ്പേതാ, താസു ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ സീലം കഥിതം, ഇമസ്മിം സമാധി, ഇമസ്മിം പഞ്ഞാ, മയഞ്ച തം പൂരേസ്സാമാ’’തി ഏവം ഭാസിതത്ഥവീമംസഞ്ചേവ ‘‘സീലം സമാധിസ്സ കാരണം, സമാധി വിപസ്സനായാ’’തിആദിനാ പയോജനത്ഥവീമംസഞ്ച ന കരോന്തീതി അത്ഥോ. അനുപപരിക്ഖതന്തി അനുപപരിക്ഖന്താനം തേസം മോഘപുരിസാനം. ന നിജ്ഝാനക്ഖമന്തീതി നിജ്ഝാനം നിസ്സേസേന പേക്ഖനം പഞ്ഞം ന ഖമന്തി. ഝേ-സദ്ദോ ഹി ഇധ പേക്ഖനേയേവ, ന ചിന്തനഝാപനേസു, തഞ്ച ഞാണപേക്ഖനമേവ, ന ചക്ഖുപേക്ഖനം, ആരമ്മണൂപനിജ്ഝാനമേവ വാ, ന ലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനം, തസ്മാ പഞ്ഞായ ദിസ്വാ രോചേത്വാ ഗഹേതബ്ബാ ന ഹോന്തീതി അധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ. നിസ്സേസേന ഝായതേ പേക്ഖതേതി ഹി നിജ്ഝാനം. സന്ധിവസേന അനുസ്വാരലോപോ നിജ്ഝാനക്ഖമന്തീതി, ‘‘നിജ്ഝാനം ഖമന്തീ’’തിപി പാഠോ, തേന ഇമമത്ഥം ദീപേതി ‘‘തേസം പഞ്ഞായ അത്ഥസ്സ അനുപപരിക്ഖനതോ തേ ധമ്മാ ന ഉപട്ഠഹന്തി, ഇമസ്മിം ഠാനേ സീലം, സമാധി, വിപസ്സനാ, മഗ്ഗോ, വട്ടം, വിവട്ഠം കഥിതന്തി ഏവം ജാനിതും ന സക്കാ ഹോന്തീ’’തി.

ഉപാരമ്ഭാനിസംസാ ചേവാതി പരേസം വാദേ ദോസാരോപനാനിസംസാ ച ഹുത്വാ. ഭുസോ ആരമ്ഭനഞ്ഹി പരേസം വാദേ ദോസാരോപനം ഉപാരമ്ഭോ, പരിയത്തിം ¶ നിസ്സായ പരവമ്ഭനന്തി വുത്തം ഹോതി. തഥാ ഹേസ ‘‘പരവജ്ജാനുപനയനലക്ഖണോ’’തി വുത്തോ. ഇതി വാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ ചാതി ഇതി ഏവം ഏതായ പരിയത്തിയാ വാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ അത്തനോ ഉപരി പരേഹി ആരോപിതസ്സ വാദസ്സ നിഗ്ഗഹസ്സ അത്തതോ, സകവാദതോ വാ പമോക്ഖപയോജനാ ച ഹുത്വാ. ഇതി സദ്ദോ ഇദമത്ഥേ, തേന ‘‘പരിയാപുണന്തീ’’തി ¶ ഏത്ഥ പരിയാപുണനം പരാമസതി. വദന്തി നിഗ്ഗണ്ഹന്തി ഏതേനാതി വാദോ, ദോസോ, പമുച്ചനം, പമുച്ചാപനം വാ പമോക്ഖോ, അത്തനോ ഉപരി ആരോപിതസ്സ പമോക്ഖോ ആനിസംസോ യേസം തഥാ. ആരോപിതവാദോ ഹി ‘‘വാദോ’’തി വുത്തോ യഥാ ‘‘ദേവേന ദത്തോ ദത്തോ’’തി. വാദോതി വാ ഉപവാദോനിന്ദാ യഥാവുത്തനയേനേവ സമാസോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പരേഹി സകവാദേ ദോസേ ആരോപിതേ, നിന്ദായ വാ ആരോപിതായ തം ദോസം, നിന്ദം വാ ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച മോചേസ്സാമാതി ഇമിനാ ച കാരണേന പരിയാപുണന്തീതി. അഥ വാ സോ സോ വാദോ ഇതി വാദോ ഇതി-സദ്ദസ്സ സഹ വിച്ഛായ ത-സദ്ദത്ഥേ പവത്തത്താ. ഇതിവാദസ പമോക്ഖോ യഥാവുത്തനയേന, സോ ആനിസംസോ യേസം തഥാ, തം തം വാദപമോചനാനിസംസാ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. യസ്സ ചത്ഥായാതി യസ്സ ച സീലാദിപൂരണസ്സ, മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനഭൂതസ്സ വാ അനുപാദാവിമോക്ഖസ്സ അത്ഥായ. അഭേദേപി ഭേദവോഹാരോ ഏസോ യഥാ ‘‘പടിമായ സരീര’’ന്തി, ഭേദ്യഭേദകം വാ ഏതം യഥാ ‘‘കഥിനസ്സത്ഥായ ആഭതം ദുസ്സ’’ന്തി. ‘‘തഞ്ചസ്സ അത്ഥ’’ന്തി ഹി വുത്തം. ച-സദ്ദോ അവധാരണേ, തേന തദത്ഥായ ഏവ പരിയാപുണനം സമ്ഭവതി, നാഞ്ഞത്ഥായാതി വിനിച്ഛിനോതി. ധമ്മം പരിയാപുണന്തീതി ഹി ജാതിആചാരവസേന ദുവിധാപി കുലപുത്താ ഞായേന ധമ്മം പരിയാപുണന്തീതി അത്ഥോ. തഞ്ചസ്സ അത്ഥം നാനുഭോന്തീതി അസ്സ ധമ്മസ്സ സീലാദിപൂരണസങ്ഖാതം, മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനഭൂതം വാ അനുപാദാവിമോക്ഖസങ്ഖാതം അത്ഥം ഏതേ ദുഗ്ഗഹിതഗാഹിനോ നാനുഭോന്തി ന വിന്ദന്തിയേവ.

അപരോ നയോ – യസ്സ ഉപാരമ്ഭസ്സ, ഇതിവാദപ്പമോക്ഖസ്സ വാ അത്ഥായ യേ മോഘപുരിസാ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി, തേ പരേഹി ‘‘അയമത്ഥോ ന ഹോതീ’’തി വുത്തേ ദുഗ്ഗഹിതത്തായേവ ‘‘തദത്ഥോവ ഹോതീ’’തി പടിപാദനക്ഖമാ ന ഹോന്തി, തസ്മാ പരസ്സ വാദേ ഉപാരമ്ഭം ആരോപേതും അത്തനോ വാദം പമോചേതുഞ്ച അസക്കോന്താപി തം അത്ഥം നാനുഭോന്തി ച ന വിന്ദന്തിയേവാതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇധാപി ഹി ച-സദ്ദോ അവധാരണത്ഥോവ. ‘‘തേസ’’ന്തിആദീസു ¶ തേസം തേ ധമ്മാ ദുഗ്ഗഹിതത്താ ഉപാരമ്ഭമാനദബ്ബമക്ഖപലാസാദിഹേതുഭാവേന ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തീതി അത്ഥോ. ദുഗ്ഗഹിതാതി ഹി ഹേതുഗബ്ഭവചനം. തേനാഹ ‘‘ദുഗ്ഗഹിതത്താ ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൨൩൮). ഏത്ഥ ച കാരണേ ഫലവോഹാരവസേന ‘‘തേ ധമ്മാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തീ’തി വുത്തം യഥാ ‘‘ഘതമായു, ദധി ബല’’ന്തി. തഥാ ഹി കിഞ്ചാപി ന തേ ധമ്മാ അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി, തഥാപി വുത്തനയേന പരിയാപുണന്താനം സജ്ഝായനകാലേ, വിവാദകാലേ ച തമ്മൂലകാനം ഉപാരമ്ഭാദീനം അനേകേസം അകുസലാനം ഉപ്പത്തിസമ്ഭവതോ ‘‘തേ…പേ… സംവത്തന്തീ’’തി വുച്ചതി. തം കിസ്സ ഹേതൂതി ഏത്ഥ ന്തി യഥാവുത്തസ്സത്ഥസ്സ അനനുഭവനം, തേസഞ്ച ധമ്മാനം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തനം പരാമസതി. കിസ്സാതി സാമിവചനം ഹേത്വത്ഥേ, തഥാ ഹേതൂതി പച്ചത്തവചനഞ്ച.

യാ ¶ പനാതി ഏത്ഥ കിരിയാ പാളിവസേന വുത്തനയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ കിരിയാപക്ഖേ യാ സുഗ്ഗഹിതാതി അഭേദേപി ഭേദവോഹാരോ ‘‘ചാരികം പക്കമതി, ചാരികം ചരമാനോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൫൪, ൩൦൦) വിയ. തദേവത്ഥം വിവരതി ‘‘സീലക്ഖന്ധാദീ’’തിആദിനാ, ആദിസദ്ദേന ചേത്ഥ സമാധിവിപസ്സനാദീനം സങ്ഗഹോ. യോ ഹി ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ സീലസ്സ ആഗതട്ഠാനേ സീലം പൂരേത്വാ, സമാധിനോ ആഗതട്ഠാനേ സമാധിം ഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേത്വാ, വിപസ്സനായ ആഗതട്ഠാനേ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ, മഗ്ഗഫലാനം ആഗതട്ഠാനേ ‘‘മഗ്ഗം ഭാവേസ്സാമി, ഫലം സച്ഛികരിസ്സാമീ’’തി ഉഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്സേവ സാ പരിയത്തി നിസ്സരണത്ഥാ നാമ ഹോതി. യന്തി യം പരിയത്തിസുഗ്ഗഹണം. വുത്തം അലഗദ്ദസുത്തേ. ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തീതി സീലാദീനം ആഗതട്ഠാനേ സീലാദീനി പൂരേന്താനമ്പി അരഹത്തം പത്വാ പരിസമജ്ഝേ ധമ്മം ദേസേത്വാ ധമ്മദേസനായ പസന്നേഹി ഉപനീതേ ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്താനമ്പി പരേസം വാദേ സഹധമ്മേന ഉപാരമ്ഭം ആരോപേന്താനമ്പി സകവാദതോ പരേഹി ആരോപിതദോസം പരിഹരന്താനമ്പി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തീതി അത്ഥോ. തഥാ ഹി ന കേവലം സുഗ്ഗഹിതപരിയത്തിം നിസ്സായ മഗ്ഗഭാവനാഫലസച്ഛികിരിയാദീനിയേവ, അപി തു പരവാദനിഗ്ഗഹസകവാദപതിട്ഠാപനാനിപി ഇജ്ഝന്തി. തഥാ ച വുത്തം പരിനിബ്ബാനസുത്താ ദീസു ‘‘ഉപ്പന്നം പരപ്പവാദം സഹധമ്മേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹേത്വാ സപ്പാടിഹാരിയം ധമ്മം ദേസേസ്സന്തീ’’തിആദി (ദീ. നി. ൨.൬൮).

യം ¶ പനാതി ഏത്ഥാപി വുത്തനയേന ദുവിധേന അത്ഥോ. ദുക്ഖപരിജാനേന പരിഞ്ഞാതക്ഖന്ധോ. സമുദയപ്പഹാനേന പഹീനകിലേസോ. പടിവിദ്ധാരഹത്തഫലതായ പടിവിദ്ധാകുപ്പോ. അകുപ്പന്തി ച അരഹത്തഫലസ്സേതം നാമ. സതിപി ഹി ചത്തുന്നം മഗ്ഗാനം, ചതുന്നഞ്ച ഫലാനം അവിനസ്സനഭാവേ സത്തന്നം സേക്ഖാനം സകസകനാമപരിച്ചാഗേന ഉപരൂപരി നാമന്തരപ്പത്തിതോ തേസം മഗ്ഗഫലാതി ‘‘അകുപ്പാമി’’തി ന വുച്ചന്തി. അരഹാ പന സബ്ബദാപി അരഹായേവ നാമാതി തസ്സേവ ഫലം പുഗ്ഗലനാമവസേന ‘‘അകുപ്പ’’ന്തി വുത്തം, ഇമിനാ ച ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘ഖീണാസവസ്സേവ പരിയത്തി ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തി നാമാ’’തി. തസ്സ ഹി അപരിഞ്ഞാതം, അപ്പഹീനം അഭാവിതം, അസച്ഛികതം വാ നത്ഥി, തസ്മാ സോ ബുദ്ധവചനം പരിയാപുണന്തോപി തന്തിധാരകോ പവേണീപാലകോ വംസാനുരക്ഖകോവ ഹുത്വാ പരിയാപുണാതി, തേനേവാഹ ‘‘പവേണീപാലനത്ഥായാ’’തിആദി. പവേണീ ചേത്ഥ ധമ്മസന്തതി ധമ്മസ്സ അവിച്ഛേദേന പവത്തി. ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ വംസോതി ച യഥാവുത്തപവേണീയേവ.

നനു ച യദി പവേണീപാലനത്ഥായ ബുദ്ധവചനസ്സ പരിയാപുണനം ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തി, അഥ കസ്മാ ‘‘ഖീണാസവോ’’തി വിസേസേത്വാ വുത്തം. ഏകച്ചസ്സ ഹി പുഥുജ്ജനസ്സാപി അയം നയോ ലബ്ഭതി. തഥാ ഹി ഏകച്ചോ പുഥുജ്ജനോ ഭിക്ഖു ഛാതകഭയാദിനാ ഗന്ഥധുരേസു ഏകസ്മിം ഠാനേ വസിതുമസക്കോന്തേസു ¶ സയം ഭിക്ഖാചാരേന അതികിലമമാനോ ‘‘അതിമധുരം ബുദ്ധവചനം മാ നസ്സതു, തന്തിം ധാരേസ്സാമി, വംസം ഠപേസ്സാമി, പവേണിം പാലേസ്സാമീ’’തി പരിയാപുണാതി. തസ്മാ തസ്സാപി പരിയത്തി ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തി നാമ കസ്മാ ന ഹോതീതി? വുച്ചതേ – ഏവം സന്തേപി ഹി പുഥുജ്ജനസ്സ പരിയത്തി ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തി നാമ ന ഹോതി. കിഞ്ചാപി ഹി പുഥുജ്ജനോ ‘‘പവേണിം പാലേസ്സാമീ’’തി അജ്ഝാസയേന പരിയാപുണാതി, അത്തനോ പന ഭവകന്താരതോ അവിതിണ്ണത്താ തസ്സ സാ പരിയത്തി നിസ്സരണത്ഥായേവ നാമ ഹോതി, തസ്മാ പുഥുജ്ജനസ്സ പരിയത്തി അലഗദ്ദുപമാ വാ ഹോതി, നിസ്സരണത്ഥാ വാ. സത്തന്നം സേക്ഖാനം നിസ്സരണത്ഥാവ. ഖീണാസവാനം ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തിയേവാതി വേദിതബ്ബം. ഖീണാസവോ ഹി ഭണ്ഡാഗാരിക സദിസത്താ ‘‘ഭണ്ഡാഗാരികോ’’തി വുച്ചതി. യഥാ ഹി ഭണ്ഡാഗാരികോ അലങ്കാരഭണ്ഡം പടിസാമേത്വാ പസാധനകാലേ തദുപിയം അലങ്കാരഭണ്ഡം രഞ്ഞോ ഉപനാമേത്വാ തം അലങ്കരോതി, ഏവം ഖീണാസവോപി ധമ്മരതനഭണ്ഡം സമ്പടിച്ഛിത്വാ മോക്ഖാധിഗമായ ¶ ഭബ്ബരൂപേ സഹേതുകേ സത്തേ പസ്സിത്വാ തദനുരൂപം ധമ്മദേസനം വഡ്ഢേത്വാ മഗ്ഗങ്ഗബോജ്ഝങ്ഗാദിസങ്ഖാതേന ലോകുത്തരേന അലങ്കാരേന അലങ്കരോതീതി.

ഏവം തിസ്സോ പരിയത്തിയോ വിഭജിത്വാ ഇദാനി തീസുപി പിടകേസു യഥാരഹം സമ്പത്തിവിപത്തിയോ നിദ്ധാരേത്വാ വിഭജന്തോ ‘‘വിനയേ പനാ’’തിആദിമാഹ. ‘‘സീലസമ്പദം നിസ്സായ തിസ്സോ വിജ്ജാ പാപുണാതീ’’തിആദീസു യസ്മാ സീലം വിസുജ്ഝമാനം സതിസമ്പജഞ്ഞബലേന, കമ്മസ്സകതാഞാണബലേന ച സംകിലേസമലതോ വിസുജ്ഝതി, പാരിപൂരിഞ്ച ഗച്ഛതി, തസ്മാ സീലസമ്പദാ സിജ്ഝമാനാ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിഭാവേന സതിബലം, ഞാണബലഞ്ച പച്ചുപട്ഠപേതീതി തസ്സാ വിജ്ജത്തയൂപനിസ്സയതാ വേദിതബ്ബാ സഭാഗഹേതുസമ്പാദനതോ. സതിബലേന ഹി പുബ്ബേനിവാസവിജ്ജാസിദ്ധി. സമ്പജഞ്ഞബലേന സബ്ബകിച്ചേസു സുദിട്ഠകാരിതാപരിചയേന ചുതൂപപാതഞാണാനുബദ്ധായ ദുതിയവിജ്ജായ സിദ്ധി. വീതിക്കമാഭാവേന സംകിലേസപ്പഹാനസബ്ഭാവതോ വിവട്ടൂപനിസ്സയതാവസേന അജ്ഝാസയസുദ്ധിയാ തതിയവിജ്ജാസിദ്ധി. പുരേതരസിദ്ധാനം സമാധിപഞ്ഞാനം പാരിപൂരിം വിനാ സീലസ്സ ആസവക്ഖയഞാണൂപനിസ്സയതാ സുക്ഖവിപസ്സകഖീണാസവേഹി ദീപേതബ്ബാ. ‘‘സമാഹിതോ യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തി (സം. നി. ൩.൫; ൫.൧൦൭൧; നേത്തി. ൪൦; മി. പ. ൧൪) വചനതോ സമാധിസമ്പദാ ഛളഭിഞ്ഞതായ ഉപനിസ്സയോ. ‘‘യോഗാ വേ ജായതേ ഭൂരീ’’തി (ധ. പ. ൨൮൨) വചനതോ പുബ്ബയോഗേന ഗരുവാസദേസഭാസാകോസല്ലഉഗ്ഗഹണപരിപുച്ഛാദീഹി ച പരിഭാവിതാ പഞ്ഞാസമ്പദാ പടിസമ്ഭിദാപ്പഭേദസ്സ ഉപനിസ്സയോ. ഏത്ഥ ച ‘‘സീലസമ്പദം നിസ്സായാ’’തി വുത്തത്താ യസ്സ സമാധിവിജമ്ഭനഭൂതാ അനവസേസാ ഛ അഭിഞ്ഞാ ന ഇജ്ഝന്തി, തസ്സ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന ന സമാധിസമ്പദാ അത്ഥീതി സതിപി വിജ്ജാനം അഭിഞ്ഞേകദേസഭാവേ സീലസമ്പദാസമുദാഗതാ ഏവ തിസ്സോ വിജ്ജാ ഗഹിതാ, യഥാ ച പഞ്ഞാസമ്പദാസമുദാഗതാ ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നസ്സ ¶ മഗ്ഗേനേവ ഇജ്ഝന്തി മഗ്ഗക്ഖണേയേവ താസം പടിലദ്ധത്താ. ഏവം സീലസമ്പദാസമുദാഗതാ തിസ്സോ വിജ്ജാ, സമാധിസമ്പദാസമുദാഗതാ ച ഛ അഭിഞ്ഞാ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നസ്സ മഗ്ഗേനേവ ഇജ്ഝന്തീതി മഗ്ഗാധിഗമേനേവ താസം അധിഗമോ വേദിതബ്ബോ. പച്ചേകബുദ്ധാനം, സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനഞ്ച പച്ചേകബോധിസമ്മാസമ്ബോധിസമധിഗമസദിസാ ഹി ഇമേസം അരിയാനം ഇമേ വിസേസാധിഗമാതി.

താസംയേവ ¶ ച തത്ഥ പഭേദവചനതോതി ഏത്ഥ ‘‘താസംയേവാ’’തി അവധാരണം പാപുണിതബ്ബാനം ഛളഭിഞ്ഞാചതുപടിസമ്ഭിദാനം വിനയേ പഭേദവചനാഭാവം സന്ധായ വുത്തം. വേരഞ്ജകണ്ഡേ (പാരാ. ൧൨) ഹി തിസ്സോ വിജ്ജാവ വിഭത്താതി. ചസദ്ദേന സമുച്ചിനനഞ്ച താസം ഏത്ഥ ഏകദേസവചനം സന്ധായ വുത്തം അഭിഞ്ഞാപടിസമ്ഭിദാനമ്പി ഏകദേസാനം തത്ഥ വുത്തത്താ. ദുതിയേ ‘‘താസംയേവാ’’തി അവധാരണം ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ അപേക്ഖിത്വാ കതം, ന തിസ്സോ വിജ്ജാ. താ ഹി ഛസു അഭിഞ്ഞാസു അന്തോഗധത്താ സുത്തേ വിഭത്തായേവാതി. ച-സദ്ദേന ച പടിസമ്ഭിദാനമേകദേസവചനം സമുച്ചിനോതി. തതിയേ ‘‘താസഞ്ചാ’’തി ച-സദ്ദേന സേസാനമ്പി തത്ഥ അത്ഥിഭാവം ദീപേതി. അഭിധമ്മേ ഹി തിസ്സോ വിജ്ജാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ, ചതസ്സോ ച പടിസമ്ഭിദാ വുത്തായേവ. പടിസമ്ഭിദാനം പന അഞ്ഞത്ഥ പഭേദവചനാഭാവം, തത്ഥേവ ച സമ്മാ വിഭത്തഭാവം ദീപേതുകാമോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന അവധാരണമകത്വാ ‘‘തത്ഥേവാ’’തി പരിവത്തേത്വാ അവധാരണം ഠപേതി. ‘‘അഭിധമ്മേ പന തിസ്സോ വിജ്ജാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ, ചതസ്സോ ച പടിസമ്ഭിദാ അഞ്ഞേ ച സമ്മപ്പധാനാദയോ ഗുണവിസേസാ വിഭത്താ. കിഞ്ചാപി വിഭത്താ, വിസേസതോ പന പഞ്ഞാജാതികത്താ ചതസ്സോവ പടിസമ്ഭിദാ പാപുണാതീതി ദസ്സനത്ഥം ‘താസഞ്ച തത്ഥേവാ’തി അവധാരണവിപല്ലാസോ കതോ’’തി വജിരബുദ്ധിത്ഥേരോ. ‘‘ഏവ’’ന്തിആദി നിഗമനം.

സുഖോ സമ്ഫസ്സോ ഏതേസന്തി സുഖസമ്ഫസ്സാനി, അനുഞ്ഞാതാനിയേവ താദിസാനി അത്ഥരണപാവുരണാദീനി, തേസം ഫസ്സസാമഞ്ഞതോ സുഖോ വാ സമ്ഫസ്സോ തഥാ, അനുഞ്ഞാതോ സോ യേസന്തി അനുഞ്ഞാതസുഖസമ്ഫസ്സാനി, താദിസാനി അത്ഥരണപാവുരണാദീനി തേസം ഫസ്സേന സമാനതായ. ഉപാദിന്നകഫസ്സോ ഇത്ഥിഫസ്സോ, മേഥുനധമ്മോയേവ. വുത്തം അരിട്ഠേന നാമ ഗദ്ധബാധിപുബ്ബേന ഭിക്ഖുനാ (മ. നി. ൨൩൪; പാചി. ൪൧൭). സോ ഹി ബഹുസ്സുതോ ധമ്മകഥികോ കമ്മകിലേസവിപാകഉപവാദആണാവീതിക്കമവസേന പഞ്ചവിധേസു അന്തരായികേസു ആണാവീതിക്കമന്തരായികം ന ജാനാതി, സേസന്തരായികേയേവ ജാനാതി, തസ്മാ സോ രഹോഗതോ ഏവം ചിന്തേസി ‘‘ഇമേ അഗാരികാ പഞ്ച കാമഗുണേ പരിഭുഞ്ജന്താ സോതാപന്നാപി സകദാഗാമിനോപി അനാഗാമിനോപി ഹോന്തി, ഭിക്ഖൂപി മനാപികാനി ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാനി രൂപാനി പസ്സന്തി ¶ …പേ… കായവിഞ്ഞേയ്യേ ¶ ഫോട്ഠബ്ബേ ഫുസന്തി, മുദുകാനി അത്ഥരണപാവുരണാനി പരിഭുഞ്ജന്തി, ഏതം സബ്ബമ്പി വട്ടതി, കസ്മാ ഇത്ഥീനംയേവ രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാ ന വട്ടന്തി, ഏതേപി വട്ടന്തിയേവാ’’തി അനവജ്ജേന പച്ചയപരിഭോഗരസേന സാവജ്ജം കാമഗുണപരിഭോഗരസം സംസന്ദിത്വാ സഛന്ദരാഗപരിഭോഗഞ്ച നിച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗഞ്ച ഏകം കത്വാ ഥുല്ലവാകേഹി സദ്ധിം അതിസുഖുമസുത്തം ഘടേന്തോ വിയ, സാസപേന സദ്ധിം സിനേരുനോ സദിസതം ഉപസംഹരന്തോ വിയ ച പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പാദേത്വാ ‘‘കിം ഭഗവതാ മഹാസമുദ്ദം ബന്ധന്തേന വിയ മഹതാ ഉസ്സാഹേന പഠമപാരാജികം പഞ്ഞത്തം, നത്ഥി ഏത്ഥ ദോസോ’’തി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം പടിവിരുജ്ഝന്തോ വേസാരജ്ജഞാണം പടിബാഹന്തോ അരിയമഗ്ഗേ ഖാണുകണ്ടകാദീനി പക്ഖിപന്തോ ‘‘മേഥുനധമ്മേ ദോസോ നത്ഥീ’’തി ജിനചക്കേ പഹാരമദാസി, തേനാഹ ‘‘തഥാഹ’’ന്തിആദി.

അനതിക്കമനത്ഥേന അന്തരായേ നിയുത്താ, അന്തരായം വാ ഫലം അരഹന്തി, അന്തരായസ്സ വാ കരണസീലാതി അന്തരായികാ, സഗ്ഗമോക്ഖാനം അന്തരായകരാതി വുത്തം ഹോതി. തേ ച കമ്മകിലേസവിപാകഉപവാദആണാവീതിക്കമവസേന പഞ്ചവിധാ. വിത്ഥാരോ അരിട്ഠസിക്ഖാപദവണ്ണനാദീസു (പാചി. അട്ഠ. ൪൧൭) ഗഹേതബ്ബോ. അയം പനേത്ഥ പദത്ഥസമ്ബന്ധോ – യേ ഇമേ ധമ്മാ അന്തരായികാ ഇതി ഭഗവതാ വുത്താ ദേസിതാ ചേവ പഞ്ഞത്താ ച, തേ ധമ്മേ പടിസേവതോ പടിസേവന്തസ്സ യഥാ യേന പകാരേന തേ ധമ്മാ അന്തരായായ സഗ്ഗമോക്ഖാനം അന്തരായകരണത്ഥം നാലം സമത്ഥാ ന ഹോന്തി, തഥാ തേന പകാരേന അഹം ഭഗവതാ ദേസിതം ധമ്മം ആജാനാമീതി. തതോ ദുസ്സീലഭാവം പാപുണാതീതി തതോ അനവജ്ജസഞ്ഞിഭാവഹേതുതോ വീതിക്കമിത്വാ ദുസ്സീലഭാവം പാപുണാതി.

ചത്താരോ…പേ…ആദീസൂതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന –

‘‘ചത്താരോമേ ഭിക്ഖവേ, പുഗ്ഗലാ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാ ലോകസ്മിം. കതമേ ചത്താരോ? അത്തഹിതായ പടിപന്നോ നോ പരഹിതായ, പരഹിതായ പടിപന്നോ നോ അത്തഹിതായ, നേവത്തഹിതായ പടിപന്നോ നോ പരഹിതായ, അത്തഹിതായ ചേവ പടിപന്നോ പരഹിതായ ച…പേ… ഇമേ ഖോ ഭിക്ഖവേ…പേ… ലോകസ്മി’’ന്തി (അ. നി. ൪.൯൬) –

ഏവമാദിനാ ¶ പുഗ്ഗലദേസനാപടിസഞ്ഞുത്തസുത്തന്തപാളിം നിദസ്സേതി. അധിപ്പായന്തി ‘‘അയം പുഗ്ഗലദേസനാവോഹാരവസേന, ന പരമത്ഥതോ’’തി ഏവം ഭഗവതോ അധിപ്പായം. വുത്തഞ്ഹി –

‘‘ദുവേ ¶ സച്ചാനി അക്ഖാസി, സമ്ബുദ്ധോ വദതം വരോ;

സമ്മുതിം പരമത്ഥഞ്ച, തതിയം നൂപലബ്ഭതി.

സങ്കേതവചനം സച്ചം, ലോകസമ്മുതികാരണാ;

പരമത്ഥവചനം സച്ചം, ധമ്മാനം ഭൂതകാരണാ.

തസ്മാ വോഹാരകുസലസ്സ, ലോകനാഥസ്സ സത്ഥുനോ;

സമ്മുതിം വോഹരന്തസ്സ, മുസാവാദോ ന ജായതീ’’തി. (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൭; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൭൦; ഇതിവു. അട്ഠ. ൨൪);

ന ഹി ലോകസമ്മുതിം ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ വിജഹന്തി, ലോകസമഞ്ഞായ ലോകനിരുത്തിയാ ലോകാഭിലാപേ ഠിതായേവ ധമ്മം ദേസേന്തി. അപിച ‘‘ഹിരോത്തപ്പദീപനത്ഥം, കമ്മസ്സകതാദീപനത്ഥ’’ന്തി (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൭; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൦൨; ഇതിവു. അട്ഠ. ൨൪; കഥാ. അനുടീ. ൧) ഏവമാദീഹിപി അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ പുഗ്ഗലകഥം കഥേതീ’’തി ഏവം അധിപ്പായമജാനന്തോ. അയമത്ഥോ ഉപരി ആവി ഭവിസ്സതി. ദുഗ്ഗഹിതം ഗണ്ഹാതീതി ‘‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി, യഥാ തദേവിദം വിഞ്ഞാണം സന്ധാവതി സംസരതി അനഞ്ഞ’’ന്തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൧൪൪) ദുഗ്ഗഹിതം കത്വാ ഗണ്ഹാതി, വിപരീതം ഗണ്ഹാതീതി വുത്തം ഹോതി. ദുഗ്ഗഹിതന്തി ഹി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ കിരിയായവിസേസനഭാവേന നപുംസകലിങ്ഗേന നിദ്ദിസിതബ്ബത്താ. അയഞ്ഹി ഭാവനപുംസകപദസ്സ പകതി, യദിദം നപുംസകലിങ്ഗേന നിദ്ദിസിതബ്ബത്താ, ഭാവപ്പട്ഠാനതാ, സകമ്മാകമ്മകിരിയാനുയോഗം പച്ചത്തോപയോഗവചനതാ ച. തേന വുത്തം ‘‘ദുഗ്ഗഹിതം കത്വാ’’തി. യന്തി ദുഗ്ഗഹിതഗാഹം. മജ്ഝിമനികായേ മൂലപണ്ണാസകേ മഹാതണ്ഹാസങ്ഖയസുത്തേ (മ. നി. ൧.൧൪൪) തഥാവാദീനം സാധിനാമകം കേവട്ടപുത്തം ഭിക്ഖും ആരബ്ഭ ഭഗവതാ വുത്തം. അത്തനാ ദുഗ്ഗഹിതേന ധമ്മേനാതി പാഠസേസോ, മിച്ഛാസഭാവേനാതി അത്ഥോ. അഥ വാ ദുഗ്ഗഹണം ദുഗ്ഗഹിതം, അത്തനാതി ച സാമിഅത്ഥേ കരണവചനം, വിഭത്തിയന്തപതിരൂപകം വാ അബ്യയപദം, തസ്മാ അത്തനോ ദുഗ്ഗഹണേന വിപരീതഗാഹേനാതി അത്ഥോ. അബ്ഭാചിക്ഖതീതി അബ്ഭക്ഖാനം കരോതി. അത്തനോ കുസലമൂലാനി ഖനന്തോ അത്താനം ഖനതി നാമ. തതോതി ദുഗ്ഗഹിതഭാവഹേതുതോ.

ധമ്മചിന്തന്തി ¶ ധമ്മസഭാവവിചാരം. അതിധാവന്തോതി ഠാതബ്ബമരിയാദായം അട്ഠത്വാ ‘‘ചിത്തുപ്പാദമത്തേനപി ദാനം ഹോതി, സയമേവ ചിത്തം അത്തനോ ആരമ്മണം ഹോതി, സബ്ബമ്പി ചിത്തം സഭാവധമ്മാരമ്മണമേവ ഹോതീ’’തി ച ഏവമാദിനാ അതിക്കമിത്വാ പവത്തയമാനോ. ചിന്തേതുമസക്കുണേയ്യാനി ¶ , അനരഹരൂപാനി വാ അചിന്തേയ്യാനി നാമ, താനി ദസ്സേന്തോ ‘‘വുത്തഞ്ഹേത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ അചിന്തേയ്യാനീതി തേസം സഭാവദസ്സനം. ന ചിന്തേതബ്ബാനീതി തത്ഥ കത്തബ്ബകിച്ചദസ്സനം. ‘‘യാനീ’’തിആദി തസ്സ ഹേതുദസ്സനം. യാനി ചിന്തേന്തോ ഉമ്മാദസ്സ ചിത്തക്ഖേപസ്സ, വിഘാതസ്സ വിഹേസസ്സ ച ഭാഗീ അസ്സ, അചിന്തേയ്യാനി ഇമാനി ചത്താരി ന ചിന്തേതബ്ബാനി, ഇമാനി വാ ചത്താരി അചിന്തേയ്യാനി നാമ ന ചിന്തേതബ്ബാനി, യാനി വാ…പേ… അസ്സ, തസ്മാ ന ചിന്തേതബ്ബാനി അചിന്തേതബ്ബഭൂതാനി ഇമാനി ചത്താരി അചിന്തേയ്യാനി നാമാതി യോജനാ. ഇതി-സദ്ദേന പന –

‘‘കതമാനി ചത്താരി? ബുദ്ധാനം ഭിക്ഖവേ ബുദ്ധവിസയോ അചിന്തേയ്യോ ന ചിന്തേതബ്ബോ, യം ചിന്തേന്തോ ഉമ്മാദസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സ. ഝായിസ്സ ഭിക്ഖവേ ഝാനവിസയോ അചിന്തേയ്യോ…പേ… കമ്മവിപാകോ ഭിക്ഖവേ അചിന്തേയ്യോ…പേ… ലോകചിന്താ ഭിക്ഖവേ അചിന്തേയ്യാ…പേ… ഇമാനി…പേ… അസ്സാ’’തി (അ. നി. ൪.൭൭) –

ചതുരങ്ഗുത്തരേ വുത്തം അചിന്തേയ്യസുത്തം ആദിം കത്വാ സബ്ബം അചിന്തേയ്യഭാവദീപകം പാളിം സങ്ഗണ്ഹാതി. കാമം അചിന്തേയ്യാനി ഛ അസാധാരണഞാണാദീനി, താനി പന അനുസ്സരന്തസ്സ കുസലുപ്പത്തിഹേതുഭാവതോ ചിന്തേതബ്ബാനി, ഇമാനി പന ഏവം ന ഹോന്തി അഫലഭാവതോ, തസ്മാ ന ചിന്തേതബ്ബാനി. ‘‘ദുസ്സീല്യ…പേ… പഭേദ’’ന്തി ഇമിനാ വിപത്തിം സരൂപതോ ദസ്സേതി. ‘‘കഥം? പിടകവസേനാ’’തിആദിവചനസമ്ബജ്ഝനേന പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവം നാനപ്പകാരതോ’’തിആദിമാഹ. പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധവിരഹിതഞ്ഹി വചനം ബ്യാകുലം. സോതൂനഞ്ച അത്ഥവിഞ്ഞാപകം ന ഹോതി, പുബ്ബാപരഞ്ഞൂനമേവ ച തഥാവിചാരിതവചനം വിസയോ. യഥാഹ –

‘‘പുബ്ബാപരഞ്ഞൂ അത്ഥഞ്ഞൂ, നിരുത്തിപദകോവിദോ;

സുഗ്ഗഹീതഞ്ച ഗണ്ഹാതി, അത്ഥഞ്ചോ’ പപരിക്ഖതീ’’തി. (ഥേരഗാ. ൧൦൩൧);

തേസന്തി പിടകാനം. ഏതന്തി ബുദ്ധവചനം.

സീലക്ഖന്ധവഗ്ഗമഹാവഗ്ഗപാഥികവഗ്ഗസങ്ഖാതേഹി ¶ തീഹി വഗ്ഗേഹി സങ്ഗഹോ ഏതേസന്തി തിവഗ്ഗസങ്ഗഹാനി. ഗാഥായ പന യസ്സ നികായസ്സ സുത്തഗണനതോ ചതുത്തിംസേവ സുത്തന്താ. വഗ്ഗസങ്ഗഹവസേന തയോ വഗ്ഗാ അസ്സ സങ്ഗഹസ്സാതി തിവഗ്ഗോ സങ്ഗഹോ. പഠമോ ഏസ നികായോ ദീഘനികായോതി ¶ അനുലോമികോ അപച്ചനീകോ, അത്ഥാനുലോമനതോ അത്ഥാനുലോമനാമികോ വാ, അന്വത്ഥനാമോതി അത്ഥോ. തത്ഥ ‘‘തിവഗ്ഗോ സങ്ഗഹോ’’തി ഏതം ‘‘യസ്സാ’’തി അന്തരികേപി സമാസോയേവ ഹോതി, ന വാക്യന്തി ദട്ഠബ്ബം ‘‘നവം പന ഭിക്ഖുനാ ചീവരലാഭേനാ’’തി (പാചി. ൩൬൮) ഏത്ഥ ‘‘നവംചീവരലാഭേനാ’’തി പദം വിയ. തഥാ ഹി അട്ഠകഥാചരിയാ വണ്ണയന്തി ‘‘അലബ്ഭീതി ലഭോ, ലഭോ ഏവ ലാഭോ. കിം അലബ്ഭി? ചീവരം. കീദിസം? നവം, ഇതി ‘നവചീവരലാഭേനാ’തി വത്തബ്ബേ അനുനാസികലോപം അകത്വാ ‘നവംചീവരലാഭേനാ’തി വുത്തം, പടിലദ്ധനവചീവരേനാതി അത്ഥോ. മജ്ഝേ ഠിതപദദ്വയേ പനാതി നിപാതോ. ഭിക്ഖുനാതി യേന ലദ്ധം, തസ്സ നിദസ്സന’’ന്തി (പാചി. അട്ഠ. ൩൬൮). ഇധാപി സദ്ദതോ, അത്ഥതോ ച വാക്യേ യുത്തിയാഅഭാവതോ സമാസോയേവ സമ്ഭവതി. ‘‘തിവഗ്ഗോ’’തി പദഞ്ഹി ‘‘സങ്ഗഹോ’’തി ഏത്ഥ യദി കരണം, ഏവം സതി കരണവചനന്തമേവ സിയാ. യദി ച പദദ്വയമേതം തുല്യാധികരണം, തഥാ ച സതി നപുംസകലിങ്ഗമേവ സിയാ ‘‘തിലോക’’ന്തിആദിപദം വിയ. തഥാ ‘‘തിവഗ്ഗോ’’തി ഏതസ്സ ‘‘സങ്ഗഹോ’’തി പദമന്തരേന അഞ്ഞത്ഥാസമ്ബന്ധോ ന സമ്ഭവതി, തത്ഥ ച താദിസേന വാക്യേന സമ്ബജ്ഝനം ന യുത്തം, തസ്മാ സമാനേപി പദന്തരന്തരികേ സദ്ദത്ഥാവിരോധഭാവോയേവ സമാസതാകാരണന്തി സമാസോ ഏവ യുത്തോ. തയോ വഗ്ഗാ അസ്സ സങ്ഗഹസ്സാതി ഹി തിവഗ്ഗോസങ്ഗഹോ അകാരസ്സ ഓകാരാദേസം, ഓകാരാഗമം വാ കത്വാ യഥാ ‘‘സത്താഹപരിനിബ്ബുതോ, അചിരപക്കന്തോ, മാസജാതോ’’തിആദി, അസ്സ സങ്ഗഹസ്സാതി ച സങ്ഗഹിതസ്സ അസ്സ നികായസ്സാതി അത്ഥോ. അപരേ പന ‘‘തയോ വഗ്ഗാ യസ്സാതി കത്വാ ‘സങ്ഗഹോ’തി പദേന തുല്യാധികരണമേവ സമ്ഭവതി, സങ്ഗഹോതി ച ഗണനാ. ടീകാചരിയേഹി (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാവണ്ണനാ) പന ‘തയോ വഗ്ഗാ അസ്സ സങ്ഗഹസ്സാ’തി പദദ്വയസ്സ തുല്യാധികരണതായേവ ദസ്സിതാ’’തി വദന്തി, തദയുത്തമേവ സങ്ഖ്യാസങ്ഖ്യേയ്യാനം മിസ്സകത്താ, അപാകടത്താ ച.

അത്ഥാനുലോമികത്തം വിഭാവേതുമാഹ ‘‘കസ്മാ’’തിആദി. ഗുണോപചാരേന, തദ്ധിതവസേന വാ ദീഘ-സദ്ദേന ദീഘപ്പമാണാനി സുത്താനിയേവ ഗഹിതാനി ¶ , നികായസദ്ദോ ച രുള്ഹിവസേന സമൂഹനിവാസത്ഥേസു വത്തതീതി ദസ്സേതി ‘‘ദീഘപ്പമാണാന’’ന്തിആദിനാ. സങ്കേതസിദ്ധത്താ വചനീയവാചകാനം പയോഗതോ തദത്ഥേസു തസ്സ സങ്കേതസിദ്ധതം ഞാപേന്തോ ‘‘നാഹ’’ന്തിആദിമാഹ. ഏകനികായമ്പീതി ഏകസമൂഹമ്പി. ഏവം ചിത്തന്തി ഏവം വിചിത്തം. യഥയിദന്തി യഥാ ഇമേ തിരച്ഛാനഗതാ പാണാ. പോണികാ, ചിക്ഖല്ലികാ ച ഖത്തിയാ, തേസം നിവാസോ ‘‘പോണികനികായോ ചിക്ഖല്ലികനികായോ’’തി വുച്ചതി. ഏത്ഥാതി നികായസദ്ദസ്സ സമൂഹനിവാസാനം വാചകഭാവേ. സാധകാനീതി അധിപ്പേതസ്സത്ഥസ്സ സാധനതോ ഉദാഹരണാനി വുച്ചന്തി. ‘‘സമാനീതാനീ’’തി പാഠസേസേന ചേതസ്സ സമ്ബന്ധോ, സക്ഖീനി വാ യഥാവുത്തനയേന സാധകാനി. യഞ്ഹി നിദ്ധാരേത്വാ അധിപ്പേതത്ഥം സാധേന്തി ¶ , തം ‘‘സക്ഖീ’’തി വദന്തി. തഥാ ഹി മനോരഥപൂരണിയം വുത്തം ‘‘പഞ്ചഗരുജാതകം (ജാ. ൧.൧.൧൩൨) പന സക്ഖിഭാവത്ഥായ ആഹരിത്വാ കഥേതബ്ബ’’ന്തി (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൫) സാസനതോതി സാസനപയോഗതോ, സാസനേ വാ. ലോകതോതി ലോകിയപയോഗതോ, ലോകേ വാ. ഇദം പന പിടകത്തയേ ന വിജ്ജതി, തസ്മാ ഏവം വുത്തന്തി വദന്തി. ഏത്ഥ ച പഠമമുദാഹരണം സാസനതോ സാധകവചനം, ദുതിയം ലോകതോതി ദട്ഠബ്ബം.

മൂലപരിയായ വഗ്ഗാദിവസേന പഞ്ചദസവഗ്ഗസങ്ഗഹാനി. അഡ്ഢേന ദുതിയം ദിയഡ്ഢം, തദേവ സതം, ഏകസതം, പഞ്ഞാസ ച സുത്താനീതി വുത്തം ഹോതി. യത്ഥാതി യസ്മിം നികായേ. പഞ്ചദസവഗ്ഗപരിഗ്ഗഹോതി പഞ്ചദസഹി വഗ്ഗേഹി പരിഗ്ഗഹിതോ സങ്ഗഹിതോ.

സംയുജ്ജന്തി ഏത്ഥാതി സംയുത്തം, കേസം സംയുത്തം? സുത്തവഗ്ഗാനം. യഥാ ഹി ബ്യഞ്ജനസമുദായേ പദം, പദസമുദായേ ച വാക്യം, വാക്യസമുദായേ സുത്തം, സുത്തസമുദായേ വഗ്ഗോതി സമഞ്ഞാ, ഏവം വഗ്ഗസമുദായേ സംയുത്തസമഞ്ഞാ. ദേവതായ പുച്ഛിതേന കഥിതസുത്തവഗ്ഗാദീനം സംയുത്തത്താ ദേവതാസംയുത്താദിഭാവോ (സം. നി. ൧.൧), തേനാഹ ‘‘ദേവതാസംയുത്താദിവസേനാ’’തിആദി. ‘‘സുത്തന്താനം സഹസ്സാനി സത്ത സുത്തസതാനി ചാ’’തി പാഠേ സുത്തന്താനം സത്ത സഹസ്സാനി, സത്ത സുത്തസതാനി ചാതി യോജേതബ്ബം. ‘‘സത്ത സുത്തസഹസ്സാനി, സത്ത സുത്തസതാനി ചാ’’തിപി പാഠോ. സംയുത്തസങ്ഗഹോതി സംയുത്തനികായസ്സ സങ്ഗഹോ ഗണനാ.

ഏകേകേഹി ¶ അങ്ഗേഹി ഉപരൂപരി ഉത്തരോ അധികോ ഏത്ഥാതി അങ്ഗുത്തരോതി ആഹ ‘‘ഏകേകഅങ്ഗാതിരേകവസേനാ’’തിആദി. തത്ഥ ഹി ഏകേകതോ പട്ഠായ യാവ ഏകാദസ അങ്ഗാനി കഥിതാനി. അങ്ഗന്തി ച ധമ്മകോട്ഠാസോ.

പുബ്ബേതി സുത്തന്തപിടകനിദ്ദേസേ. വുത്തമേവ പകാരന്തരേന സങ്ഖിപിത്വാ അവിസേസേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ഠപേത്വാ’’തിആദി വുത്തം. ‘‘സകലം വിനയപിടക’’ന്തിആദിനാ വുത്തമേവ ഹി ഇമിനാ പകാരന്തരേന സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സേതി. അപിച യഥാവുത്തതോ അവസിട്ഠം യം കിഞ്ചി ഭഗവതാ ദിന്നനയേ ഠത്വാ ദേസിതം, ഭഗവതാ ച അനുമോദിതം നേത്തിപേടകോപദേസാദികം, തം സബ്ബമ്പി ഏത്ഥേവ പരിയാപന്നന്തി അനവസേസപരിയാദാനവസേന ദസ്സേതും ഏവം വുത്തന്തിപി ദട്ഠബ്ബം. സിദ്ധേപി ഹി സതി ആരമ്ഭോ അത്ഥന്തരവിഞ്ഞാപനായ വാ ഹോതി, നിയമായ വാതി. ഏത്ഥ ച യഥാ ‘‘ദീഘപ്പമാണാന’’ന്തിആദി വുത്തം, ഏവം ‘‘ഖുദ്ദകപ്പമാണാന’’ന്തിആദിമവത്വാ സരൂപസ്സേവ കഥനം വിനയാഭിധമ്മാദീനം ദീഘപ്പമാണാനമ്പി തദന്തോഗധതായാതി ദട്ഠബ്ബം, തേന ച വിഞ്ഞായതി ‘‘ന സബ്ബത്ഥ ഖുദ്ദകപരിയാപന്നേസു ¶ തസ്സ അന്വത്ഥസമഞ്ഞതാ, ദീഘനികായാദിസഭാവവിപരീതഭാവസാമഞ്ഞേന പന കത്ഥചി തബ്ബോഹാരതാ’’തി. തദഞ്ഞന്തി തേഹി ചതൂഹി നികായേഹി അഞ്ഞം, അവസേസന്തി അത്ഥോ.

നവപ്പഭേദന്തി ഏത്ഥ കഥം പനേതം നവപ്പഭേദം ഹോതി. തഥാ ഹി നവഹി അങ്ഗേഹി വവത്ഥിതേഹി അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരരഹിതേഹി ഭവിതബ്ബം, തഥാ ച സതി അസുത്തസഭാവാനേവ ഗേയ്യങ്ഗാദീനി സിയും, അഥ സുത്തസഭാവാനേവ ഗേയ്യങ്ഗാദീനി, ഏവം സതി സുത്തന്തി വിസും സുത്തങ്ഗമേവ ന സിയാ, ഏവം സന്തേ അട്ഠങ്ഗം സാസനന്തി ആപജ്ജതി. അപിച ‘‘സഗാഥകം സുത്തം ഗേയ്യം, നിഗ്ഗാഥകം സുത്തം വേയ്യാകരണ’’ന്തി (ദീ. നി. അട്ഠ., പാരാ. അട്ഠ. പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ) അട്ഠകഥായം വുത്തം. സുത്തഞ്ച നാമ സഗാഥകം വാ സിയാ, നിഗ്ഗാഥകം വാ, തസ്മാ അങ്ഗദ്വയേനേവ തദുഭയം സങ്ഗഹിതന്തി തദുഭയവിനിമുത്തം സുത്തം ഉദാനാദിവിസേസസഞ്ഞാരഹിതം നത്ഥി, യം സുത്തങ്ഗം സിയാ, അഥാപി കഥഞ്ചി വിസും സുത്തങ്ഗം സിയാ, മങ്ഗലസുത്താദീനം (ഖു. പാ. ൧; സു. നി. ൨൬൧) സുത്തങ്ഗസങ്ഗഹോ ന സിയാ ഗാഥാഭാവതോ ധമ്മപദാദീനം വിയ. ഗേയ്യങ്ഗസങ്ഗഹോ വാ സിയാ സഗാഥകത്താ സഗാഥാവഗ്ഗസ്സ വിയ. തഥാ ഉഭതോവിഭങ്ഗാദീസു സഗാഥകപ്പദേസാനന്തി? വുച്ചതേ –

സുത്തന്തി ¶ സാമഞ്ഞവിധി, വിസേസവിധയോ പരേ;

സനിമിത്താ നിരുള്ഹത്താ, സഹതാഞ്ഞേന നാഞ്ഞതോ. (ദീ. നി. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ);

യഥാവുത്തസ്സ ദോസസ്സ, നത്ഥി ഏത്ഥാവഗാഹണം;

തസ്മാ അസങ്കരംയേവ, നവങ്ഗം സത്ഥുസാസനം. (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ);

സബ്ബസ്സാപി ഹി ബുദ്ധവചനസ്സ സുത്തന്തി അയം സാമഞ്ഞവിധി. തഥാ ഹി ‘‘ഏത്തകം തസ്സ ഭഗവതോ സുത്താഗതം സുത്തപരിയാപന്നം, (പാചി. അട്ഠ. ൬൫൫, ൧൨൪൨) സാവത്ഥിയാ സുത്തവിഭങ്ഗേ, (ചൂളവ. ൪൫൬) സകവാദേ പഞ്ച സുത്തസതാനീ’’തിആദി (ധ. സ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ) വചനതോ വിനയാഭിധമ്മപരിയത്തി വിസേസേസുപി സുത്തവോഹാരോ ദിസ്സതി. തേനേവ ച ആയസ്മാ മഹാകച്ചായനോ നേത്തിയം ആഹ ‘‘നവവിധസുത്തന്തപരിയേട്ഠീ’’തി (നേത്തി. സങ്ഗഹവാരവണ്ണനാ) തത്ഥ ഹി സുത്താദിവസേന നവങ്ഗസ്സ സാസനസ്സ പരിയേട്ഠി പരിയേസനാ അത്ഥവിചാരണാ ‘‘നവവിധ സുത്തന്തപരിയേട്ഠീ’’തി വുത്താ. തദേകദേസേസു പന പരേ ഗേയ്യാദയോ സനിമിത്താ വിസേസവിധയോ തേന തേന നിമിത്തേന പതിട്ഠിതാ. തഥാ ഹി ഗേയ്യസ്സ സഗാഥകത്തം തബ്ഭാവനിമിത്തം. ലോകേപി ഹി സസിലോകം സഗാഥകം ചുണ്ണിയഗന്ഥം ‘‘ഗേയ്യ’’ന്തി ¶ വദന്തി, ഗാഥാവിരഹേ പന സതി പുച്ഛം കത്വാ വിസ്സജ്ജനഭാവോ വേയ്യാകരണസ്സ തബ്ഭാവനിമിത്തം. പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനഞ്ഹി ‘‘ബ്യാകരണ’’ന്തി വുച്ചതി, ബ്യാകരണമേവ വേയ്യാകരണം. ഏവം സന്തേ സഗാഥകാദീനമ്പി പുച്ഛം കത്വാ വിസ്സജ്ജനവസേന പവത്താനം വേയ്യാകരണഭാവോ ആപജ്ജതീതി? നാപജ്ജതി ഗേയ്യാദിസഞ്ഞാനം അനോകാസഭാവതോ. സഓകാസവിധിതോ ഹി അനോകാസവിധി ബലവാ. അപിച ‘‘ഗാഥാവിരഹേ സതീ’’തി വിസേസിതത്താ. യഥാധിപ്പേതസ്സ ഹി അത്ഥസ്സ അനധിപ്പേതതോ ബ്യവച്ഛേദകം വിസേസനം. തഥാ ഹി ധമ്മപദാദീസു കേവലഗാഥാബന്ധേസു, സഗാഥകത്തേപി സോമനസ്സഞാണമയികഗാഥാപടിസഞ്ഞുത്തേസു, ‘‘വുത്തം ഹേത’’ന്തിആദിവചന സമ്ബന്ധേസു, അബ്ഭുതധമ്മപടിസംയുത്തേസു ച സുത്തവിസേസേസു യഥാക്കമം ഗാഥാഉദാനഇതിവുത്തക അബ്ഭുതധമ്മസഞ്ഞാ പതിട്ഠിതാ. ഏത്ഥ ഹി സതിപി സഞ്ഞാന്തരനിമിത്തയോഗേ അനോകാസസഞ്ഞാനം ബലവഭാവേനേവ ഗാഥാദിസഞ്ഞാ പതിട്ഠിതാ, തഥാ സതിപി ഗാഥാബന്ധഭാവേ ഭഗവതോ അതീതാസു ജാതീസു ചരിയാനുഭാവപ്പകാസകേസു ജാതകസഞ്ഞാ പതിട്ഠിതാ, സതിപി പഞ്ഹാവിസ്സജ്ജനഭാവേ ¶ , സഗാഥകത്തേ ച കേസുചി സുത്തന്തേസു വേദസ്സ ലഭാപനതോ വേദല്ലസഞ്ഞാ പതിട്ഠിതാ, ഏവം തേന തേന സഗാഥകത്താദിനാ നിമിത്തേന തേസു തേസു സുത്തവിസേസേസു ഗേയ്യാദിസഞ്ഞാ പതിട്ഠിതാതി വിസേസവിധയോ സുത്തങ്ഗതോ പരേ ഗേയ്യാദയോ, യം പനേത്ഥ ഗേയ്യങ്ഗാദിനിമിത്തരഹിതം, തം സുത്തങ്ഗമേവ വിസേസസഞ്ഞാപരിഹാരേന സാമഞ്ഞസഞ്ഞായ പവത്തനതോ. നനു ച ഏവം സന്തേപി സഗാഥകം സുത്തം ഗേയ്യം, നിഗ്ഗാഥകം സുത്തം വേയ്യാകരണന്തി തദുഭയവിനിമുത്തസ്സ സുത്തസ്സ അഭാവതോ വിസും സുത്തങ്ഗമേവ ന സിയാതി ചോദനാ തദവത്ഥാ ഏവാതി? ന തദവത്ഥാ സോധിതത്താ. സോധിതഞ്ഹി പുബ്ബേ ഗാഥാവിരഹേ സതി പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനഭാവോ വേയ്യാകരണസ്സ തബ്ഭാവനിമിത്തന്തി.

യഞ്ച വുത്തം ‘‘ഗാഥാഭാവതോ മങ്ഗലസുത്താദീനം (ഖു. പാ. ൧; സു. നി. ൨൬൧) സുത്തങ്ഗസങ്ഗഹോ ന സിയാ’’തി, തമ്പി ന, നിരുള്ഹത്താ. നിരുള്ഹോ ഹി മങ്ഗലസുത്താദീനം സുത്തഭാവോ. ന ഹി താനി ധമ്മപദബുദ്ധവംസാദയോ വിയ ഗാഥാഭാവേന സഞ്ഞിതാനി, അഥ ഖോ സുത്തഭാവേനേവ. തേനേവ ഹി അകഥായം ‘‘സുത്തനാമക’’ന്തി നാമഗ്ഗഹണം കതം. യഞ്ച പന വുത്തം ‘‘സഗാഥകത്താ ഗേയ്യങ്ഗസങ്ഗഹോ വാ സിയാ’’തി, തമ്പി നത്ഥി. കസ്മാതി ചേ? യസ്മാ സഹതാഞ്ഞേന, തസ്മാ. സഹഭാവോ ഹി നാമ അത്തതോ അഞ്ഞേന ഹോതി. സഹ ഗാഥാഹീതി ച സഗാഥകം, ന ച മങ്ഗലസുത്താദീസു ഗാഥാവിനിമുത്തോ കോചി സുത്തപദേസോ അത്ഥി, യോ ‘‘സഹ ഗാഥാഹീ’’തി വുച്ചേയ്യ, നനു ച ഗാഥാസമുദായോ തദേകദേസാഹി ഗാഥാഹി അഞ്ഞോ ഹോതി, യസ്സ വസേന ‘‘സഹ ഗാഥാഹീ’’തി സക്കാ വത്തുന്തി? തം ന. ന ഹി അവയവവിനിമുത്തോ സമുദായോ നാമ കോചി അത്ഥി, യോ തദേകദേസേഹി സഹ ഭവേയ്യ. കത്ഥചി പന ‘‘ദീഘസുത്തങ്കിതസ്സാ’’തിആദീസു സമുദായേകദേസാനം വിഭാഗവചനം വോഹാരമത്തം പതി പരിയായവചനമേവ, അയഞ്ച നിപ്പരിയായേന പഭേദവിഭാഗദസ്സനകഥാതി ¶ . യമ്പി വുത്തം ‘‘ഉഭതോവിഭങ്ഗാദീസു സഗാഥകപ്പദേസാനം ഗേയ്യങ്ഗസങ്ഗഹോ സിയാ’’തി, തമ്പി ന, അഞ്ഞതോ. അഞ്ഞായേവ ഹി താ ഗാഥാ ജാതകാദിപരിയാപന്നത്താ. താദിസായേവ ഹി കാരണാനുരൂപേന തത്ഥ ദേസിതാ, അതോ ന താഹി ഉഭതോവിഭങ്ഗാദീനം ഗേയ്യങ്ഗഭാവോതി. ഏവം സുത്താദിനവങ്ഗാനം അഞ്ഞമഞ്ഞസങ്കരാഭാവോ വേദിതബ്ബോതി.

ഇദാനി ¶ ഏതാനി നവങ്ഗാനി വിഭജിത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. നിദ്ദേസോ നാമ സുത്തനിപാതേ –

‘‘കാമം കാമയമാനസ്സ, തസ്സ ചേ തം സമിജ്ഝതി;

അദ്ധാ പീതിമനോ ഹോതി, ലദ്ധാ മച്ചോ യദിച്ഛതീ’’തിആദിനാ. (സു. നി. ൭൭൨); –

ആഗതസ്സ അട്ഠകവഗ്ഗസ്സ;

‘‘കേനസ്സു നിവുതോ ലോകോ, (ഇച്ചായസ്മാ അജിതോ);

കേനസ്സു ന പകാസതി;

കിസ്സാഭിലേപനം ബ്രൂസി,

കിംസു തസ്സ മഹബ്ഭയ’’ന്തിആദിനാ. (സു. നി. ൧൦൩൮); –

ആഗതസ്സ പാരായനവഗ്ഗസ്സ;

‘‘സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം,

അവിഹേഠയം അഞ്ഞതരമ്പി തേസം;

ന പുത്തമിച്ഛേയ്യ കുതോ സഹായം,

ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തിആദിനാ. (സു. നി. ൩൫); –

ആഗതസ്സ ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തസ്സ ച അത്ഥവിഭാഗവസേന സത്ഥുകപ്പേന ആയസ്മതാ ധമ്മസേനാപതിസാരിപുത്തത്ഥേരേന കതോ നിദ്ദേസോ, യോ ‘‘മഹാനിദ്ദേസോ, ചൂളനിദ്ദേസോ’’തി വുച്ചതി. ഏവമിധ നിദ്ദേസസ്സ സുത്തങ്ഗസങ്ഗഹോ ഭദന്തബുദ്ധധോസാചരിയേന ദസ്സിതോ, തഥാ അഞ്ഞത്ഥാപി വിനയട്ഠകഥാദീസു ¶ , ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേനാപി നേത്തിപ്പകരണട്ഠകഥായം. അപരേ പന നിദ്ദേസസ്സ ഗാഥാവേയ്യാകരണങ്ഗേസു ദ്വീസു സങ്ഗഹം വദന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം നിദ്ദേസട്ഠകഥായം ഉപസേനത്ഥേരേന –

‘‘സോ പനേസ വിനയപിടകം…പേ… അഭിധമ്മപിടകന്തി തീസു പിടകേസു സുത്തന്തപിടകപരിയാപന്നോ, ദീഘനികായോ…പേ… ഖുദ്ദകനികായോതി പഞ്ചസു നികായേസു ഖുദ്ദകമഹാനികായപരിയാപന്നോ, സുത്തം…പേ… വേദല്ലന്തി നവസു സത്ഥുസാസനങ്ഗേസു യഥാസമ്ഭവം ഗാഥങ്ഗവേയ്യാകരണങ്ഗദ്വയസങ്ഗഹിതോ’’തി (മഹാനി. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ).

ഏത്ഥ ¶ താവ കത്ഥചി പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനസബ്ഭാവതോ നിദ്ദേസേകദേസസ്സ വേയ്യാകരണങ്ഗസങ്ഗഹോ യുജ്ജതു, അഗാഥാഭാവതോ ഗാഥങ്ഗസങ്ഗഹോ കഥം യുജ്ജേയ്യാതി വീമംസിതബ്ബമേതം. ധമ്മാപദാദീനം വിയ ഹി കേവലം ഗാഥാബന്ധഭാവോ ഗാഥങ്ഗസ്സ തബ്ഭാവനിമിത്തം. ധമ്മപദാദീസു ഹി കേവലം ഗാഥാബന്ധേസു ഗാഥാസമഞ്ഞാ പതിട്ഠിതാ, നിദ്ദേസേ ച ന കോചി കേവലോ ഗാഥാബന്ദപ്പദേസോ ഉപലബ്ഭതി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ഭാസിതാനംയേവ ഹി അട്ഠകവഗ്ഗാദിസങ്ഗഹിതാനം ഗാഥാനം നിദ്ദേസമത്തം ധമ്മസേനാപതിനാ കതം. അത്ഥവിഭജനത്ഥം ആനീതാപി ഹി താ അട്ഠകവഗ്ഗാദിസങ്ഗഹിതാ നിദ്ദിസിതബ്ബാ മൂലഗാഥായോ സുത്തനിപാതപരിയാപന്നത്താ അഞ്ഞായേവാതി ന നിദ്ദേസസങ്ഖ്യം ഗച്ഛന്തി ഉഭതോവിഭങ്ഗാദീസു ആഗതാപി തം വോഹാരമലഭമാനാ ജാതകാദിപരിയാപന്നാ ഗാഥായോ വിയ, തസ്മാ കാരണന്തരമേത്ഥ ഗവേസിതബ്ബം, യുത്തതരം വാ ഗഹേതബ്ബം.

നാലകസുത്തം നാമ ധമ്മചക്കപ്പവത്തിത ദിവസതോ സത്തമേ ദിവസേ നാലകത്ഥേരസ്സ ‘‘മോനേയ്യം തേ ഉപഞ്ഞിസ്സ’’ന്തിആദിനാ (സു. നി. ൭൦൬) ഭഗവതാ ഭാസിതം മോനേയ്യ പടിപദാപരിദീപകം സുത്തം. തുവട്ടകസുത്തം നാമ മഹാസമയസുത്തന്തദേസനായ സന്നിപതിതേസു ദേവേസു ‘‘കാ നു ഖോ അരഹത്തപ്പത്തിയാ പടിപത്തീ’’തി ഉപ്പന്നചിത്താനം ഏകച്ചാനം ദേവതാനം തമത്ഥം പകാസേതും നിമ്മിതബുദ്ധേന അത്താനം പുച്ഛാപേത്വാ ‘‘മൂലം പപഞ്ചസങ്ഖായാ’’തിആദിനാ (സു. നി. ൯൨൨) ഭഗവതാ ഭാസിതം സുത്തം. ഏവമിധ സുത്തനിപാതേ ആഗതാനം മങ്ഗലസുത്താദീനം സുത്തങ്ഗസങ്ഗഹോ ദസ്സിതോ, തത്ഥേവ ആഗതാനം അസുത്തനാമികാനം സുദ്ധികഗാഥാനം ഗാഥങ്ഗസങ്ഗഹഞ്ച ദസ്സയിസ്സതി, ഏവം സതി സുത്തനിപാതട്ഠകഥാരമ്ഭേ –

‘‘ഗാഥാസതസമാകിണ്ണോ, ഗേയ്യബ്യാകരണങ്കിതോ;

കസ്മാ സുത്തനിപാതോതി, സങ്ഖമേസ ഗതോതി ചേ’’തി. (സു. നി. അട്ഠ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ); –

സകലസ്സാപി ¶ സുത്തനിപാതസ്സ ഗേയ്യവേയ്യാകരണങ്ഗസങ്ഗഹോ കസ്മാ ചോദിതോതി? നായം വിരോധോ. കേവലഞ്ഹി തത്ഥ ചോദകേന സഗാഥകത്തം, കത്ഥചി പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനത്തഞ്ച ഗഹേത്വാ ചോദനാമത്തം കതം, അഞ്ഞഥാ സുത്തനിപാതേ നിഗ്ഗാഥകസ്സ സുത്തസ്സേവ അഭാവതോ വേയ്യാകരണങ്ഗസങ്ഗഹോ ന ചോദേതബ്ബോ സിയാ, തസ്മാ ചോദകസ്സ വചനമേതം അപ്പമാണന്തി ഇധ, അഞ്ഞാസു ച വിനയട്ഠകഥാദീസു വുത്തനയേനേവ തസ്സ ¶ സുത്തങ്ഗഗാഥങ്ഗസങ്ഗഹോ ദസ്സിതോതി. സുത്തന്തി ചുണ്ണിയസുത്തം. വിസേസേനാതി രാസിഭാവേന ഠിതം സന്ധായാഹ. സഗാഥാവഗ്ഗോ ഗേയ്യന്തി സമ്ബന്ധോ.

‘‘അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി അസങ്ഗഹിതം നാമ പടിസമ്ഭിദാദീ’’തി തീസുപി കിര ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. അപരേ പന പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗസ്സ ഗേയ്യവേയ്യാകരണങ്ഗദ്വയസങ്ഗഹം വദന്തി. വുത്തഞ്ഹേതം തദട്ഠകഥായം ‘‘നവസു സത്ഥുസാസനങ്ഗേസു യഥാസമ്ഭവം ഗേയ്യവേയ്യാകരണങ്ഗദ്വയസങ്ഗഹിത’’ന്തി (പടി. മ. അട്ഠ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ), ഏത്ഥാപി ഗേയ്യങ്ഗസങ്ഗഹിതഭാവോ വുത്തനയേന വീമംസിതബ്ബോ. നോ സുത്തനാമികാതി അസുത്തനാമികാ സങ്ഗീതികാലേ സുത്തസമഞ്ഞായ അപഞ്ഞാതാ. ‘‘സുദ്ധികഗാഥാ നാമ വത്ഥുഗാഥാ’’തി തീസുപി കിര ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം, വത്ഥുഗാഥാതി ച പാരായനവഗ്ഗസ്സ നിദാനമാരോപേന്തേന ആയസ്മതാ ആനന്ദത്ഥേരേന സങ്ഗീതികാലേ വുത്താ ഛപ്പഞ്ഞാസ ഗാഥായോ, നാലകസുത്തസ്സ നിദാനമാരോപേന്തേന തേനേവ തദാ വുത്താ വീസതിമത്താ ഗാഥായോ ച വുച്ചന്തി. സുത്തനിപാതട്ഠകഥായം (സു. നി. അട്ഠ. ൨.൬൮൫) പന ‘‘പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി സങ്ഗീതിം കരോന്തേനായസ്മതാ മഹാകസ്സപേന തമേവ മോനേയ്യപടിപദം പുട്ഠോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ യേന, യദാ ച സമാദപിതോ നാലകത്ഥേരോ ഭഗവന്തം പുച്ഛി, തം സബ്ബം പാകടം കത്വാ ദസ്സേതുകാമോ ‘ആനന്ദജാതേ’തിആദികാ (സു. നി. ൬൮൪) വീസതി വത്ഥുഗാഥായോ വത്വാ വിസ്സജ്ജേസി, തം സബ്ബമ്പി ‘നാലകസുത്ത’’ന്തി വുച്ചതീ’’തി ആഗതത്താ നാലകസുത്തസ്സ വത്ഥുഗാഥായോ നാലകസുത്തഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതാതി പാരായനവഗ്ഗസ്സ വത്ഥുഗാഥായോ ഇധ സുദ്ധികഗാഥാതി ഗഹേതബ്ബം. തത്ഥേവ ച പാരായനവഗ്ഗേ അജിതമാണവകാദീനം സോളസന്നം ബ്രാഹ്മണാനം പുച്ഛാഗാഥാ, ഭഗവതോ വിസ്സജ്ജനഗാഥാ ച പാളിയം സുത്തനാമേന അവത്വാ ‘അജിതമാണവകപുച്ഛാ, തിസ്സമേത്തേയ്യമാണവകപുച്ഛാ’’തിആദിനാ (സു. നി. ൧൦൩൮) ആഗതത്താ, ചുണ്ണിയഗന്ഥേ ഹി അസമ്മിസ്സത്താ ച ‘‘നോ സുത്തനാമികാ സുദ്ധികഗാഥാ നാമാ’’തി വത്തും വട്ടതി.

‘‘സോമനസ്സഞാണമയികഗാഥാപടിസംയുത്താ’’തി ഏതേന ഉദാനട്ഠേന ഉദാനന്തി അന്വത്ഥസഞ്ഞതം ദസ്സേതി (ഉദാ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) കിമിദം ഉദാനം നാമ? പീതിവേഗസമുട്ഠാപിതോ ഉദാഹാരോ. യഥാ ഹി യം തേലാദി മിനിതബ്ബവത്ഥു മാനം ഗഹേതും ന സക്കോതി, വിസ്സന്ദിത്വാ ഗച്ഛതി, തം ‘‘അവസേസകോ’’തി വുച്ചതി. യഞ്ച ¶ ജലം തളാകം ഗഹേതും ന സക്കോതി, അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ഗച്ഛതി, തം ‘‘മഹോഘോ’തി വുച്ചതി, ഏവമേവ യം പീതിവേഗസമുട്ഠാപിതം വിതക്കവിപ്ഫാരം അന്തോഹദയം സന്ധാരേതും ¶ ന സക്കോതി, സോ അധികോ ഹുത്വാ അന്തോ അസണ്ഠഹിത്വാ ബഹി വചീദ്വാരേന നിക്ഖന്തോ പടിഗ്ഗാഹകനിരപേക്ഖോ ഉദാഹാരവിസേസോ ‘‘ഉദാന’’ന്തി വുച്ചതി (ഉദാ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) ‘‘ഉദ മോദേ കീളായഞ്ചാ’’തി ഹി അക്ഖരചിന്തകാ വദന്തി, ഇദഞ്ച യേഭുയ്യേന വുത്തം ധമ്മസംവേഗവസേന ഉദിതസ്സാപി ‘‘സചേ ഭായഥ ദുക്ഖസ്സാ’’തിആദിഉദാനസ്സ (ഉദാ. ൪൪) ഉദാനപാളിയം ആഗതത്താ, തഥാ‘‘ഗാഥാപടിസംയുത്താ’’തി ഇദമ്പി യേഭുയ്യേനേവ ‘‘അത്ഥി ഭിക്ഖവേ, തദായതനം, യത്ഥ നേവ പഥവീ, ന ആപോ’’തിആദികസ്സ (ഉദാ. ൭൧) ചുണ്ണിയവാക്യവസേന ഉദിതസ്സാപി തത്ഥ ആഗതത്താ. നനു ച ഉദാനം നാമ പീതിസോമനസ്സസമുട്ടാപിതോ, ധമ്മസംവേഗസമുട്ഠാപിതോ വാ ധമ്മപടിഗ്ഗാഹകനിരപേക്ഖോ ഗാഥാബന്ധവസേന, ചുണ്ണിയവാക്യവസേന ച പവത്തോ ഉദാഹാരോ, തഥാ ചേവ സബ്ബത്ഥ ആഗതം, ഇധ കസ്മാ ‘‘ഭിക്ഖവേ’’തി ആമന്തനം വുത്തന്തി? തേസം ഭിക്ഖൂനം സഞ്ഞാപനത്ഥം ഏവ, ന പടിഗ്ഗാഹകകരണത്ഥം. നിബ്ബാനപടിസംയുത്തഞ്ഹി ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേത്വാ നിബ്ബാനഗുണാനുസ്സരണേന ഉപ്പന്നപീതിസോമനസ്സേന ഉദാനം ഉദാനേന്തോ ‘‘അയം നിബ്ബാനധമ്മോ കഥമപച്ചയോ ഉപലബ്ഭതീ’’തി തേസം ഭിക്ഖൂനം ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ തേസം തമത്ഥം ഞാപേതുകാമേന ‘‘തദായതന’’ന്തി വുത്തം, ന പന ഏകന്തതോ തേ പടിഗ്ഗാഹകേ കത്വാതി വേദിതബ്ബന്തി.

തയിദം സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധഭാസിതം പച്ചേകബുദ്ധഭാസിതം സാവകഭാസിതന്തി തിബ്ബിധം ഹോതി. തത്ഥ പച്ചേകബുദ്ധഭാസിതം –

‘‘സബ്ബേസു ഭൂതേസു നിധായ ദണ്ഡം,

അവിഹേഠയം അഞ്ഞതരമ്പി തേസ’’ന്തി. ആദിനാ (സു. നി. ൩൫) –

ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തേ ആഗതം. സാവകഭാസിതമ്പി –

‘‘സബ്ബോ ¶ രാഗോ പഹീനോ മേ,

സബ്ബോ ദോസോ സമൂഹതോ;

സബ്ബോ മേ വിഹതോ മോഹോ,

സീതിഭൂതോസ്മി നിബ്ബുതോ’’തി. ആദിനാ (ഥേരഗാ. ൭൯) –

ഥേരഗാഥാസു ¶ ,

‘‘കായേന സംവുതാ ആസിം, വാചായ ഉദ ചേതസാ;

സമൂലം തണ്ഹമബ്ബുയ്ഹ, സീതിഭൂതാമ്ഹി നിബ്ബുതാ’’തി. (ഥേരീഗാ. ൧൫); –

ഥേരീഗാഥാസു ച ആഗതം. അഞ്ഞാനിപി സക്കാദീഹി ദേവേഹി ഭാസിതാനി ‘‘അഹോ ദാനം പരമദാനം, കസ്സപേ സുപ്പതിട്ഠിത’’ന്തിആദീനി (ഉദാ. ൨൭). സോണദണ്ഡബ്രാഹ്മണാദീഹി മനുസ്സേഹി ച ഭാസിതാനി ‘‘നമോ തസ്സ ഭഗവതോ’’തിആദീനി (ദീ. നി. ൨.൩൭൧; മ. നി. ൧.൨൯൦; ൨.൨൯൦, ൩൫൭; സം. നി. ൧൧൮൭; ൨.൩൮; അ. നി. ൫.൧൯൪) തിസ്സോ സങ്ഗീതിയോ ആരുള്ഹാനി ഉദാനാനി സന്തി ഏവ, താനി സബ്ബാനിപി ഇധ ന അധിപ്പേതാനി. യം പന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന സാമം ആഹച്ചഭാസിതം ജിനവചനഭൂതം, തദേവ ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി ‘‘ഉദാന’’ന്തി സങ്ഗീതം, തദേവ ച സന്ധായ ഭഗവതാ പരിയത്തിധമ്മം നവധാ വിഭജിത്വാ ഉദ്ദിസന്തേന ‘‘ഉദാന’’ന്തി വുത്തം. യാ പന ‘‘അനേകജാതിസംസാര’’ന്തിആദികാ (ധ. പ. ൧൫൩) ഗാഥാ ഭഗവതാ ബോധിമൂലേ ഉദാനവസേന പവത്തിതാ, അനേകസതസഹസ്സാനം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം ഉദാനഭൂതാ ച, താ അപരഭാഗേ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികസ്സ ഭഗവതാ ദേസിതത്താ ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി ഉദാനപാളിയം സങ്ഗഹം അനാരോപേത്വാ ധമ്മപദേ സങ്ഗഹിതാ, യഞ്ച ‘‘അഞ്ഞാസി വത ഭോ കോണ്ഡഞ്ഞോ അഞ്ഞാസി വത ഭോ കോണ്ഡഞ്ഞോ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൮൧; മഹാവ. ൧൭; പടി. മ. ൨.൩൦) ഉദാനവചനം ദസസഹസ്സിലോകധാതുയാ ദേവമനുസ്സാനം പവേദനസമത്ഥനിഗ്ഘോസവിപ്ഫാരം ഭഗവതാ ഭാസിതം, തദപി പഠമബോധിയം സബ്ബേസം ഏവ ഭിക്ഖൂനം സമ്മാപടിപത്തിപച്ചവേക്ഖണഹേതുകം ‘‘ആരാധയിംസു വത മം ഭിക്ഖൂ ഏകം സമയ’’ന്തിആദിവചനം (മ. നി. ൧.൨൨൫) വിയ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തന്തദേസനാപരിയോസാനേ അത്തനാപി അധിഗതധമ്മേകദേസസ്സ യഥാദേസിതസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ സബ്ബപഠമം സാവകേസു ഥേരേന അധിഗതത്താ അത്തനോ പരിസ്സമസ്സ സഫലഭാവപച്ചവേക്ഖണഹേതുതം പീതിസോമനസ്സജനിതം ¶ ഉദാഹാരമത്തം, ന പന ‘‘യദാ ഹവേ പാതുഭവന്തി ധമ്മാ’’തിആദിവചനം വിയ (മഹാവ. ൧; ഉദാ. ൧) പവത്തിയാ, നിവത്തിയാ വാ പകാസനന്തി ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി ഉദാനപാളിയം ന സങ്ഗീതന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഉദാനപാളിയം പന അട്ഠസു വഗ്ഗേസു ദസ ദസ കത്വാ അസീതിയേവ സുത്തന്താ സങ്ഗീതാ. തഥാ ഹി തദട്ഠകഥായം വുത്തം –

‘‘അസീതിയേവ സുത്തന്താ, വഗ്ഗാ അട്ഠ സമാസതോ’’തി. (ഉദാ. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ).

ഇധ ¶ പന ‘‘ദ്വേഅസീതി സുത്തന്താ’’തി വുത്തം, തം ഉദാനപാളിയാ ന സമേതി, തസ്മാ ‘‘അസീതി സുത്തന്താ’’തി പാഠേന ഭവിതബ്ബം. അപിച ന കേവലം ഇധേവ, അഥ ഖോ അഞ്ഞാസുപി (വി. അട്ഠ. ൧.പഠമമഹാസങ്ഗീതികഥാ) വിനയാഭിധമ്മട്ഠകഥാസു (ധ. സം. നിദാനകഥാ) തഥായേവ വുത്തത്താ ‘‘അപ്പകം പന ഊനമധികം വാ ഗണനൂപഗം ന ഹോതീ’’തി പരിയായേന അനേകംസേന വുത്തം സിയാ. യഥാ വാ തഥാ വാ അനുമാനേന ഗണനമേവ ഹി തത്ഥ തത്ഥ ഊനാധികസങ്ഖ്യാ, ഇതരഥാ തായേവ ന സിയുന്തിപി വദന്തി, പച്ഛാ പമാദലേഖവചനം വാ ഏതം.

വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാതിആദിനയപ്പവത്താതി ഏത്ഥ ആദിസദ്ദേന ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ, വുത്തമരഹതാതി മേ സുതം. ഏകധമ്മം ഭിക്ഖവേ, പജഹഥ, അഹം വോ പാടിഭോഗോ അനാഗാമിതായ. കതമം ഏകധമ്മം? ലോഭം ഭിക്ഖവേ, ഏകധമ്മം പജഹഥ, അഹം വോ പാടിഭോഗോ അനാഗാമിതായാ’’തി (ഇതിവു. ൧) ഏവമാദിനാ ഏകദുകതികചതുക്കനിപാതവസേന വുത്തം ദ്വാദസുത്തരസതസുത്തസമൂഹം സങ്ഗണ്ഹാതി. തഥാ ഹി ഇതിവുത്തകപാളിയമേവ ഉദാനഗാഥാഹി ദ്വാദസുത്തരസതസുത്താനി ഗണേത്വാ സങ്ഗീതാനി, തദട്ഠകഥായമ്പി (ഇതിവു. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ) തഥായേവ വുത്തം. തസ്മാ ‘‘ദ്വാദസുത്തരസതസുത്തന്താ’’ ഇച്ചേവ പാഠേന ഭവിതബ്ബം, യഥാവുത്തനയേന വാ അനേകംസതോ വുത്തന്തിപി വത്തും സക്കാ, തഥാപി ഈദിസേ ഠാനേ പമാണം ദസ്സേന്തേന യാഥാവതോവ നിയമേത്വാ ദസ്സേതബ്ബന്തി ‘‘ദസുത്തരസതസുത്തന്താ’’തി ഇദം പച്ഛാ പമാദലേഖമേവാതി ഗഹേതബ്ബന്തി വദന്തി. ഇതി ഏവം ഭഗവതാ വുത്തം ഇതിവുത്തം. ഇതിവുത്തന്തി സങ്ഗീതം ഇതിവുത്തകം. രുള്ഹിനാമം വാ ഏതം യഥാ ‘‘യേവാപനകം, നതുമ്ഹാകവഗ്ഗോ’’തി, വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ, വുത്തമരഹതാതി മേ സുതന്തി നിദാനവചനേന സങ്ഗീതം യഥാവുത്തസുത്തസമൂഹം.

ജാതം ¶ ഭൂതം പുരാവുത്ഥം ഭഗവതോ പുബ്ബചരിതം കായതി കഥേതി പകാസേതി ഏതേനാതി ജാതകം, തം പന ഇമാനീതി ദസ്സേതും ‘‘അപണ്ണകജാതകാദീനീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘പഞ്ഞാസാധികാനി പഞ്ചജാതകസതാനീ’’തി ഇദം അപ്പകം പന ഊനമധികം വാ ഗണനൂപഗം ന ഹോതീതി കത്വാ അനേകംസേന, വോഹാരസുഖതാമത്തേന ച വുത്തം. ഏകംസതോ ഹി സത്തചത്താലീസാധികാനിയേവ യഥാവുത്തഗണനതോ തീഹി ഊനത്താ. തഥാ ഹി ഏകനിപാതേ പഞ്ഞാസസതം, ദുകനിപാതേ സതം, തികനിപാതേ പഞ്ഞാസ, തഥാ ചതുക്കനിപാതേ, പഞ്ചകനിപാതേ പഞ്ചവീസ, ഛക്കനിപാതേ വീസ, സത്തനിപാതേ ഏകവീസ, അട്ഠനിപാതേ ദസ, നവനിപാതേ ദ്വാദസ, ദസനിപാതേ സോളസ, ഏകാദസനിപാതേ നവ, ദ്വാദസനിപാതേ ദസ, തഥാ തേരസനിപാതേ, പകിണ്ണകനിപാതേ തേരസ, വീസതിനിപാതേ ചുദ്ദസ, തിംസനിപാതേ ദസ, ചത്താലീസനിപാതേ പഞ്ച, പണ്ണാസനിപാതേ തീണി, സട്ഠിനിപാതേ ¶ ദ്വേ, തഥാ സത്തതിനിപാതേ, അസീതിനിപാതേ പഞ്ച, മഹാനിപാതേ ദസാതി സത്തചത്താലീസാധികാനേവ പഞ്ച ജാതകസതാനി സങ്ഗീതാനീതി.

അബ്ഭുതോ ധമ്മോ സഭാവോ വുത്തോ യത്ഥാതി അബ്ഭുതധമ്മം, തം പനിദന്തി ആഹ ‘‘ചത്താരോമേ’’തിആദി. ആദിസദ്ദേന ചേത്ഥ –

‘‘ചത്താരോമേ ഭിക്ഖവേ, അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ ആനന്ദേ. കതമേ ചത്താരോ? സചേ ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുപരിസാ ആനന്ദം ദസ്സനായ ഉപസങ്കമതി, ദസ്സനേനപി സാ അത്തമനാ ഹോതി. തത്ര ചേ ആനന്ദോ, ധമ്മം ഭാസതി, ഭാസിതേനപി സാ അത്തമനാ ഹോതി, അതിത്താവ ഭിക്ഖവേ ഭിക്ഖുപരിസാ ഹോതി, അഥ ആനന്ദോ തുണ്ഹീ ഭവതി. സചേ ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനീപരിസാ…പേ… ഉപാസകപരിസാ…പേ… ഉപാസികാ – പരിസാ…പേ… തുണ്ഹീ ഭവതി. ഇമേ ഖോ ഭിക്ഖവേ…പേ… ആനന്ദേ’’തി (അ. നി. ൪.൧൨൯) –

ഏവമാദിനയപ്പവത്തം തത്ഥ തത്ഥ ഭാസിതം സബ്ബമ്പി അച്ഛരിയബ്ഭുതധമ്മപടിസംയുത്തം സുത്തന്തം സങ്ഗണ്ഹാതി.

ചൂളവേദല്ലാദീസു (മ. നി. ൧.൪൬൦) വിസാഖേന നാമ ഉപാസകേന പുട്ഠായ ധമ്മദിന്നായ നാമ ഭിക്ഖുനിയാ ഭാസിതം സുത്തം ചൂളവേദല്ലം നാമ. മഹാകോട്ഠികത്ഥേരേന പുച്ഛിതേന ആയസ്മതാ സാരിപുത്തത്ഥേരേന ഭാസിതം മഹാവേദല്ലം (മ. നി. ൧.൪൪൯) നാമ. സമ്മാദിട്ഠിസുത്തമ്പി ¶ (മ. നി. ൧.൮൯) ഭിക്ഖൂഹി പുട്ഠേന തേനേവ ഭാസിതം, ഏതാനി മജ്ഝിമനികായപരിയാപന്നാനി. സക്കപഞ്ഹം (ദീ. നി. ൨.൩൪൪) പന സക്കേന പുട്ഠോ ഭഗവാ അഭാസി, തം ദീഘനികായപരിയാപന്നം. മഹാപുണ്ണമസുത്തം (മ. നി. ൩.൮൫) പന തദഹുപോസഥേ പന്നരസേ പുണ്ണമായ രത്തിയാ അഞ്ഞതരേന ഭിക്ഖുനാ പുട്ഠേന ഭഗവതാ ഭാസിതം, തം മജ്ഝിമനികായപരിയാപന്നം. ഏവമാദയോ സബ്ബേപി തത്ഥ തത്ഥാഗതാ വേദഞ്ച തുട്ഠിഞ്ച ലദ്ധാ ലദ്ധാ പുച്ഛിതസുത്തന്താ ‘‘വേദല്ല’’ന്തി വേദിതബ്ബം. വേദന്തി ഞാണം. തുട്ഠിന്തി യഥാഭാസിതധമ്മദേസനം വിദിത്വാ ‘‘സാധു അയ്യേ സാധാവുസോ’’തിആദിനാ അബ്ഭനുമോദനവസപ്പവത്തം പീതിസോമനസ്സം. ലദ്ധാ ലദ്ധാതി ലഭിത്വാ ലഭിത്വാ, പുനപ്പുനം ലഭിത്വാതി വുത്തം ഹോതി, ഏതേന വേദസദ്ദോ ഞാണേ, സോമനസ്സേ ച ഏകസേസനയേന, സാമഞ്ഞനിദ്ദേസേന വാ പവത്തതി, വേദമ്ഹി നിസ്സിതം തസ്സ ലഭാപനവസേനാതി വേദല്ലന്തി ച ദസ്സേതി.

ഏവം ¶ അങ്ഗവസേന സകലമ്പി ബുദ്ധവചനം വിഭജിത്വാ ഇദാനി ധമ്മക്ഖന്ധവസേന വിഭജിതുകാമോ ‘‘കഥ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ധമ്മക്ഖന്ധവസേനാതി ധമ്മരാസിവസേന. ‘‘ദ്വാസീതീ’’തി അയം ഗാഥാ വുത്തത്ഥാവ. ഏവം പരിദീപിതധമ്മക്ഖന്ധവസേനാതി ഗോപകമോഗ്ഗല്ലാനേന നാമ ബ്രാഹ്മണേന പുട്ഠേന ഗോപകമോഗ്ഗല്ലാനസുത്തേ (മ. നി. ൩.൭൯) അത്തനോ ഗുണപ്പകാസനത്ഥം വാ ഥേരഗാഥായം (ഥേരഗാ. ൧൦൧൭ ആദയോ) ആയസ്മതാ ആനന്ദത്ഥേരേന സമന്തതോ ദീപിതധമ്മക്ഖന്ധവസേന ഇമിനാ ഏവം തേന അപരിദീപിതാപി ധമ്മക്ഖന്ധാ സന്തീതി പകാസേതി, തസ്മാ കഥാവത്ഥുപ്പകരണ മാധുരിയസുത്താദീനം (മ. നി. ൨.൩൧൭) വിമാനവത്ഥാദീസു കേസഞ്ചി ഗാഥാനഞ്ച വസേന ചതുരാസീതിസഹസ്സതോപി ധമ്മക്ഖന്ധാനം അധികതാ വേദിതബ്ബാ.

ഏത്ഥ ച സുഭസുത്തം (ദീ. നി. ൧.൪൪൪), ഗോപകമോഗ്ഗല്ലാനസുത്തഞ്ച പരിനിബ്ബുതേ ഭഗവതി ആനന്ദത്ഥേരേന ഭാസിതത്താ ചതുരാസീതിധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സേസു അന്തോഗധം ഹോതി, ന ഹോതീതി? പടിസമ്ഭിദാഗണ്ഠിപദേ താവ ഇദം വുത്തം ‘‘സയം വുത്തധമ്മക്ഖന്ധാനമ്പി ഭിക്ഖുതോ ഗഹിതേയേവ സങ്ഗഹേത്വാ ഏവമാഹാതി ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി, ഭഗവതാ പന ദിന്നനയേ ഠത്വാ ഭാസിതത്താ ‘‘സയം വുത്തമ്പി ചേതം സുത്തദ്വയം ഭഗവതോ ഗഹിതേയേവ സങ്ഗഹേത്വാ വുത്ത’’ന്തി ഏവമ്പി വത്തും യുത്തതരം വിയ ദിസ്സതി. ഭഗവതാ ഹി ദിന്നനയേ ഠത്വാ സാവകാ ധമ്മം ദേസേന്തി, തേനേവ സാവകഭാസിതമ്പി കഥാവത്ഥാദികം ബുദ്ധഭാസിതം നാമ ജാതം ¶ , തതോയേവ ച അത്തനാ ഭാസിതമ്പി സുഭസുത്താദികം സങ്ഗീതിമാരോപേന്തേന ആയസ്മതാ ആനന്ദത്ഥേരേന ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി വുത്തം.

ഏകാനുസന്ധികം സുത്തം സതിപട്ഠാനാദി. സതിപട്ഠാനസുത്തഞ്ഹി ‘‘ഏകായനോ അയം ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ സത്താനം വിസുദ്ധിയാ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൨.൩൭൩; മ. നി. ൧.൧൦൬; സം. നി. ൩.൩൬൭-൩൮൪) ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ആരഭിത്വാ തേസംയേവ വിഭാഗദസ്സനവസേന പവത്തത്താ ‘‘ഏകാനുസന്ധിക’’ന്തി വുച്ചതി. അനേകാനുസന്ധികം പരിനിബ്ബാനസുത്താദി (ദീ. നി. ൨.൧൩൧ ആദയോ) പരിനിബ്ബാനസുത്തഞ്ഹി നാനാഠാനേസു നാനാധമ്മദേസനാനം വസേന പവത്തത്താ ‘‘അനേകാനുസന്ധിക’’ന്തി വുച്ചതി.

‘‘കതി ഛിന്ദേ കതി ജഹേ, കതി ചുത്തരി ഭാവയേ;

കതി സങ്ഗാതിഗോ ഭിക്ഖു, ‘ഓഘതിണ്ണോ’തി വുച്ചതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൫); –

ഏവമാദിനാ പഞ്ഹാപുച്ഛനം ഗാഥാബന്ധേസു ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ.

‘‘പഞ്ച ¶ ഛിന്ദേ പഞ്ച ജഹേ, പഞ്ച ചുത്തരി ഭാവയേ;

പഞ്ച സങ്ഗാതിഗോ ഭിക്ഖു, ‘ഓഘതിണ്ണോ’തി വുച്ചതീ’’തി. (സം. നി. ൧.൫); –

ഏവമാദിനാ ച വിസ്സജ്ജനം ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ.

തികദുകഭാജനം ധമ്മസങ്ഗണിയം നിക്ഖേപകണ്ഡഅട്ഠകഥാകണ്ഡവസേന ഗഹേതബ്ബം. തസ്മാ യം കുസലത്തികമാതികാപദസ്സ (ധ. സ. ൧) വിഭജനവസേന നിക്ഖേപകണ്ഡേ വുത്തം –

‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ? തീണി കുസലമൂലാനി…പേ… ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ. കതമേ ധമ്മാ അകുസലാ? തീണി അകുസലമൂലാനി…പേ… ഇമേ ധമ്മാ അകുസലാ. കതമേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ’’? കുസലാകുസലാനം ധമ്മാനം വിപാകാ…പേ… ഇമേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ’’തി (ധ. സ. ൧൮൭),

അയമേകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ. ഏസ നയോ സേസത്തികദുകപദവിഭജനേസുപി. യദപി അട്ഠകഥാകണ്ഡേ വുത്തം –

‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ? ചതൂസു ഭൂമീസു കുസലം. ഇമേ ധമ്മാ കുസലാ. കതമേ ധമ്മാ അകുസലാ? ദ്വാദസ അകുസലചിത്തുപ്പാദാ. ഇമേ ധമ്മാ അകുസലാ. കതമേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ? ചതൂസു ¶ ഭൂമീസു വിപാകോ തീസു ഭൂമീസു കിരിയാബ്യാകതം രൂപഞ്ച നിബ്ബാനഞ്ച. ഇമേ ധമ്മാ അബ്യാകതാ’’തി (ധ. സ. ൧൩൮൬),

അയം കുസലത്തികമാതികാപദസ്സ വിഭജനവസേന പവത്തോ ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. ചിത്തവാരഭാജനം പന ചിത്തുപ്പാദകണ്ഡ വസേന (ധ. സ. ൧) ഗഹേതബ്ബം. യഞ്ഹി തത്ഥ വുത്തം കുസലചിത്തവിഭജനത്ഥം –

‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ? യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി സോമനസ്സസഹഗതം ഞാണസമ്പയുത്തം രൂപാരമ്മണം വാ…പേ… തസ്മിം സമയേ ഫസ്സോ ഹോതി…പേ… അവിക്ഖേപോ ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ൧),

അയമേകോ ¶ ധമ്മക്ഖന്ധോ. ഏവം സേസചിത്തവാരവിഭജനേസു. ഏകോ ധമ്മക്ഖന്ധോതി (ഏകമേകോ ധമ്മക്ഖന്ധോ ഛള അട്ഠ.) ച ഏകേകോ ധമ്മക്ഖന്ധോതി അത്ഥോ. ‘‘ഏകമേകം തികദുകഭാജനം, ഏകമേകം ചിത്തവാരഭാജന’’ന്തി ച വചനതോ ഹി ‘‘ഏകേകോ’’തി അവുത്തേപി അയമത്ഥോ സാമത്ഥിയതോ വിഞ്ഞായമാനോവ ഹോതി.

വത്ഥു നാമ സുദിന്നകണ്ഡാദി. മാതികാ നാമ ‘‘യോ പന ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ’’തിആദിനാ (പാരാ. ൪൪) തസ്മിം തസ്മിം അജ്ഝാചാരേ പഞ്ഞത്തം ഉദ്ദേസ സിക്ഖാപദം. പദഭാജനിയന്തി തസ്സ തസ്സ സിക്ഖാപദസ്സ ‘‘യോ പനാതി യോ യാദിസോ’’തിആദി (പാരാ. ൪൫) നയപ്പവത്തം പദവിഭജനം. അന്തരാപത്തീതി ‘‘പടിലാതം ഉക്ഖിപതി, ആപത്തി ദുക്കടസ്സാ’’തി (പാചി. ൩൫൫) ഏവമാദിനാ സിക്ഖാപദന്തരേസു പഞ്ഞത്താ ആപത്തി. ആപത്തീതി തംതംസിക്ഖാപദാനുരൂപം വുത്തോ തികച്ഛേദമുത്തോ ആപത്തിവാരോ. അനാപത്തീതി ‘‘അനാപത്തി അജാനന്തസ്സ അസാദിയന്തസ്സ ഖിത്തചിത്തസ്സ വേദനാട്ടസ്സ ആദികമ്മികസ്സാ’’തിആദി (പാരാ. ൬൬) നയപ്പവത്തോ അനാപത്തിവാരോ. തികച്ഛേദോതി ‘‘ദസാഹാതിക്കന്തേ അതിക്കന്തസഞ്ഞീ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയം, ദസാഹാതിക്കന്തേ വേമതികോ…പേ… ദസാഹാതിക്കന്തേ അനതിക്കന്തസഞ്ഞീ നിസ്സഗ്ഗിയം പാചിത്തിയ’’ന്തി (പാരാ. ൪൬൮) ഏവമാദിനയപ്പവത്തോ തികപാചിത്തിയ-തിക-ദുക്കടാദിഭേദോ തികപരിച്ഛേദോ. തത്ഥാതി തേസു വത്ഥുമാതികാദീസു.

ഏവം ¶ അനേകനയസമലങ്കതം സങ്ഗീതിപ്പകാരം ദസ്സേത്വാ ‘‘അയം ധമ്മോ, അയം വിനയോ…പേ… ഇമാനി ചതുരാസീതി ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീ’’തി ബുദ്ധവചനം ധമ്മവിനയാദിഭേദേന വവത്ഥപേത്വാ സങ്ഗായന്തേന മഹാകസ്സപപ്പമുഖേന വസീഗണേന അനേകച്ഛരിയപാതുഭാവപടിമണ്ഡിതായ സങ്ഗീതിയാ ഇമസ്സ ദീഘാഗമസ്സ ധമ്മഭാവോ, മജ്ഝിമബുദ്ധവചനാദിഭാവോ ച വവത്ഥാപിതോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവമേത’’ന്തിആദിമാഹ. സാധാരണവചനേന ദസ്സിതേപി ഹി ‘‘യദത്ഥം സംവണ്ണേതും ഇദമാരഭതി, സോയേവ പധാനവസേന ദസ്സിതോ’’തി ആചരിയേഹി അയം സമ്ബന്ധോ വുത്തോ. അപരോ നയോ – ഹേട്ഠാ വുത്തേസു ഏകവിധാദിഭേദഭിന്നേസു പകാരേസു ധമ്മവിനയാദിഭാവോ സങ്ഗീതികാരകേ ഹേവ സങ്ഗീതികാലേ വവത്ഥാപിതോ, ന പച്ഛാ കപ്പനമത്തസിദ്ധോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവമേത’’ന്തിആദിമാഹാതിപി വത്തബ്ബോ. ന കേവലം യഥാവുത്തപ്പകാരമേവ വവത്ഥാപേത്വാ സങ്ഗീതം, അഥ ഖോ അഞ്ഞമ്പീതി ദസ്സേതി ‘‘ന കേവലഞ്ചാ’’തിആദിനാ. ഉദാനസങ്ഗഹോ നാമ പഠമപാരാജികാദീസു ആഗതാനം വിനീതവത്ഥുആദീനം സങ്ഖേപതോ സങ്ഗഹദസ്സനവസേന ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി ഠപിതാ –

‘‘മക്കടീ ¶ വജ്ജിപുത്താ ച, ഗിഹീ നഗ്ഗോ ച തിത്ഥിയാ;

ദാരികുപ്പലവണ്ണാ ച, ബ്യഞ്ജനേഹി പരേ ദുവേ’’തി. ആദികാ (പാരാ. ൬൬); –

ഗാഥായോ. വുച്ചമാനസ്സ ഹി വുത്തസ്സ വാ അത്ഥസ്സ വിപ്പകിണ്ണഭാവേന പവത്തിതും അദത്വാ ഉദ്ധം ദാനം രക്ഖണം ഉദാനം, സങ്ഗഹവചനന്തി അത്ഥോ. സീലക്ഖന്ധവഗ്ഗമൂലപരിയായവഗ്ഗാദിവസേന വഗ്ഗസങ്ഗഹോ. വഗ്ഗോതി ഹി ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹേവ കതാ സുത്തസമുദായസ്സ സമഞ്ഞാ. ഉത്തരിമനുസ്സപേയ്യാലനീലപേയ്യാലാദിവസേന പേയ്യാലസങ്ഗഹോ. പാതും രക്ഖിതും, വിത്ഥാരിതും വാ അലന്തി ഹി പേയ്യാലം, സങ്ഖിപിത്വാ ദസ്സനവചനം. അങ്ഗുത്തരനികായാദീസു നിപാതസങ്ഗഹോ, ഗാഥങ്ഗാദിവസേന നിപാതനം. സമുദായകരണഞ്ഹി നിപാതോ. ദേവതാസംയുത്താദിവസേന (സം. നി. ൧.൧) സംയുത്തസങ്ഗഹോ. വഗ്ഗസമുദായേ ഏവ ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി കതാ സംയുത്തസമഞ്ഞാ. മൂലപണ്ണാസകാദിവസേന പണ്ണാസസങ്ഗഹോ, പഞ്ഞാസ പഞ്ഞാസ സുത്താനി ഗണേത്വാ സങ്ഗഹോതി വുത്തം ഹോതി. ആദിസദ്ദേന തസ്സം തസ്സം പാളിയം ദിസ്സമാനം സങ്ഗീതികാരകവചനം സങ്ഗണ്ഹാതി. ഉദാനസങ്ഗഹ…പേ… പണ്ണാസസങ്ഗഹാദീഹി അനേകവിധം തഥാ. സത്തഹി മാസേഹീതി കിരിയാപവഗ്ഗേ തതിയാ ‘‘ഏകാഹേനേവ ¶ ബാരാണസിം പായാസി. നവഹി മാസേഹി വിഹാരം നിട്ഠാപേസീ’’തിആദീസു വിയ. കിരിയായ ആസും പരിനിട്ഠാപനഞ്ഹി കിരിയാപവഗ്ഗോ.

തദാ അനേകച്ഛരിയപാതുഭാവദസ്സനേന സാധൂനം പസാദജനനത്ഥമാഹ ‘‘സങ്ഗീതിപരിയോസാനേ ചസ്സാ’’തിആദി. അസ്സ ബുദ്ധവചനസ്സ സങ്ഗീതിപരിയോസാനേ സഞ്ജാതപ്പമോദാ വിയ, സാധുകാരം ദദമാനാ വിയ ച സങ്കമ്പി…പേ… പാതുരഹേസുന്തി സമ്ബന്ധോ. വിയാതി ഹി ഉഭയത്ഥ യോജേതബ്ബം. പവത്തനേ, പവത്തനായ വാ സമത്ഥം പവത്തനസമത്ഥം. ഉദകപരിയന്തന്തി പഥവീസന്ധാരകഉദകപരിയോസാനം കത്വാ, സഹ തേന ഉദകേന, തം വാ ഉദകം ആഹച്ചാതി വുത്തം ഹോതി, തേന ഏകദേസകമ്പനം നിവാരേതി. സങ്കമ്പീതി ഉദ്ധം ഉദ്ധം ഗച്ഛന്തീ സുട്ഠു കമ്പി. സമ്പകമ്പീതി ഉദ്ധമധോ ച ഗച്ഛന്തീ സമ്മാ പകാരേന കമ്പി. സമ്പവേധീതി ചതൂസു ദിസാസു ഗച്ഛന്തീ സുട്ഠു ഭിയ്യോ പവേധി. ഏവം ഏതേന പദത്തയേന ഛപ്പകാരം പഥവീചലനം ദസ്സേതി. അഥ വാ പുരത്ഥിമതോ, പച്ഛിമതോ ച ഉന്നമനഓനമനവസേന സങ്കമ്പി. ഉത്തരതോ, ദക്ഖിണതോ ച ഉന്നമനഓനമനവസേന സമ്പകമ്പി. മജ്ഝിമതോ, പരിയന്തതോ ച ഉന്നമനഓനമനവസേന സമ്പവേധി. ഏവമ്പി ഛപ്പകാരം പഥവീചലനം ദസ്സേതി, യം സന്ധായ അട്ഠകഥാസു വുത്തം –-

‘‘പുരത്ഥിമതോ ഉന്നമതി പച്ഛിമതോ ഓനമതി, പച്ഛിമതോ ഉന്നമതി പുരത്ഥിമതോ ഓനമതി, ഉത്തരതോ ഉന്നമതി ദക്ഖിണതോ ഓനമതി, ദക്ഖിണതോ ഉന്നമതി ഉത്തരതോ ഓനമതി ¶ , മജ്ഝിമതോ ഉന്നമതി പരിയന്തതോ ഓനമതി, പരിയന്തതോ ഉന്നമതി മജ്ഝിമതോ ഓനമതീതി ഏവം ഛപ്പകാരം…പേ… അകമ്പിത്ഥാ’’തി (ബു. വം. അട്ഠ. ൭൧).

അച്ഛരം പഹരിതും യുത്താനി അച്ഛരിയാനി, പുപ്ഫവസ്സചേലുക്ഖേപാദീനി അഞ്ഞായപി സാ സമഞ്ഞായ പാകടാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യാ ലോകേ’’തിആദി. യാ പഠമമഹാസങ്ഗീതി ധമ്മസങ്ഗാഹകേഹി മഹാകസ്സപാദീഹി പഞ്ചഹി സതേഹി യേന കതാ സങ്ഗീതാ, തേന പഞ്ച സതാനി ഏതിസ്സാതി ‘‘പഞ്ചസതാ’’തി ച ഥേരേഹേവ കതത്താ ഥേരാ മഹാകസ്സപാദയോ ഏതിസ്സാ, ഥേരേഹി വാ കതാതി ‘‘ഥേരികാ’’തി ച ലോകേ പവുച്ചതി, അയം പഠമമഹാസങ്ഗീതി നാമാതി സമ്ബന്ധോ.

ഏവം ¶ പഠമമഹാസങ്ഗീതി ദസ്സേത്വാ യദത്ഥം സാ ഇധ ദസ്സിതാ, ഇദാനി തം നിദാനം നിഗമനവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ഇമിസ്സാ’’തിആദിമാഹ. ആദിനികായസ്സാതി സുത്തന്തപിടകപരിയാപന്നേസു പഞ്ചസു നികായേസു ആദിഭൂതസ്സ ദീഘനികായസ്സ. ഖുദ്ദകപരിയാപന്നോ ഹി വിനയോ പഠമം സങ്ഗീതോ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘സുത്തന്ത പിടകേ’’തി. തേനാതി തഥാവുത്തത്താ, ഇമിനാ യഥാവുത്തപഠമമഹാസങ്ഗീതിയം തഥാവചനമേവ സന്ധായ മയാ ഹേട്ഠാ ഏവം വുത്തന്തി പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധം, യഥാവുത്തവിത്ഥാരവചനസ്സ വാ ഗുണം ദസ്സേതീതി.

ഇതി സുമങ്ഗലവിലാസിനിയാ ദീഘനികായട്ഠകഥായ പരമസുഖുമഗമ്ഭീരദുരനുബോധത്ഥപരിദീപനായ സുവിമലവിപുലപഞ്ഞാവേയ്യത്തിയജനനായ അജ്ജവമദ്ദവസോരച്ചസദ്ധാസതിധിതിബുദ്ധിഖന്തി വീരിയാദിധമ്മസമങ്ഗിനാ സാട്ഠകഥേ പിടകത്തയേ അസങ്ഗാസംഹീരവിസാരദഞാണചാരിനാ അനേകപ്പഭേദസകസമയസമയന്തരഗഹനജ്ഝോഗാഹിനാ മഹാഗണിനാ മഹാവേയ്യാകരണേന ഞാണാഭിവംസധമ്മസേനാപതിനാമഥേരേന മഹാധമ്മരാജാധിരാജഗരുനാ കതായ സാധുവിലാസിനിയാ നാമ ലീനത്ഥപകാസനിയാ ബാഹിരനിദാനവണ്ണനായ ലീനത്ഥപകാസനാ.

നിദാനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. ബ്രഹ്മജാലസുത്തം

പരിബ്ബാജകകഥാവണ്ണനാ

൧. ഏത്താവതാ ¶ ¶ ച പരമസണ്ഹസുഖുമഗമ്ഭീരദുദ്ദസാനേകവിധനയസമലങ്കതം ബ്രഹ്മജാലസ്സ സാധാരണതോ ബാഹിരനിദാനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അബ്ഭന്തരനിദാനം സംവണ്ണേന്തോ അത്ഥാധിഗമസ്സ സുനിക്ഖിത്തപദമൂലകത്താ, സുനിക്ഖിത്തപദഭാവസ്സ ച ‘‘ഇദമേവ’’ന്തി സഭാവവിഭാവനേന പദവിഭാഗേന സാധേതബ്ബത്താ പഠമം താവ പദവിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ ഏവ’’ന്തിആദിമാഹ. പദവിഭാഗേന ഹി ‘‘ഇദം നാമ ഏതം പദ’’ന്തി വിജാനനേന തംതംപദാനുരൂപം ലിങ്ഗവിഭത്തി വചന കാലപയോഗാദികം സമ്മാപതിട്ഠാപനതോ യഥാവുത്തസ്സ പദസ്സ സുനിക്ഖിത്തതാ ഹോതി, തായ ച അത്ഥസ്സ സമധിഗമിയതാ. യഥാഹ ‘‘സുനിക്ഖിത്തസ്സ ഭിക്ഖവേ – പദബ്യഞ്ജനസ്സ അത്ഥോപി സുനയോഹോതീ’’തിആദി. അപിച സമ്ബന്ധതോ, പദതോ, പദവിഭാഗതോ, പദത്ഥതോ അനുയോഗതോ, പരിഹാരതോ ചാതി ഛഹാകാരേഹി അത്ഥവണ്ണനാ കാതബ്ബാ. തത്ഥ സമ്ബന്ധോ നാമ ദേസനാസമ്ബന്ധോ, യം ലോകിയാ ‘‘ഉമ്മുഗ്ഘാതോ’’തിപി വദന്തി, സോ പന പാളിയാ നിദാനപാളിവസേന, നിദാനപാളിയാ ച സങ്ഗീതിവസേന വേദിതബ്ബോ. പഠമമഹാസങ്ഗീതിം ദസ്സേന്തേന ഹി നിദാനപാളിയാ സമ്ബന്ധോ ദസ്സിതോ, തസ്മാ പദാദിവസേനേവ സംവണ്ണനം കരോന്തോ ‘‘ഏവ’’ന്തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ച ‘‘ഏവന്തി നിപാതപദന്തിആദിനാ പദതോ, പദവിഭാഗതോ ച സംവണ്ണനം കരോതി പദാനം തബ്ബിസേസാനഞ്ച ദസ്സിതത്താ. പദവിഭാഗോതി ഹി പദാനം വിസേസോയേവ അധിപ്പേതോ, ന പദവിഗ്ഗഹോ. പദാനി ച പദവിഭാഗോ ച പദവിഭാഗോ. അഥ വാ പദവിഭാഗോ ച പദവിഗ്ഗഹോ ച പദവിഭാഗോതി ഏകസേസവസേന പദപദവിഗ്ഗഹാപി പദവിഭാഗസദ്ദേന വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം. പദവിഗ്ഗഹതോ പന ‘‘ഭിക്ഖൂനം സങ്ഘോ’’തിആദിനാ ഉപരി സംവണ്ണനം കരിസ്സതി, തഥാ പദത്ഥാനുയോഗപരിഹാരേഹിപി. ഏവന്തി ഏത്ഥ ലുത്തനിദ്ദിട്ഠഇതി-സദ്ദോ ആദിഅത്ഥോ അന്തരാസദ്ദ ച സദ്ദാദീനമ്പി സങ്ഗഹിതത്താ, നയഗ്ഗഹണേന വാ തേ ഗഹിതാ. തേനാഹ ‘‘മേതിആദീനി നാമപദാനീ’’തി. ഇതരഥാ ഹി അന്തരാസദ്ദം ച സദ്ദാദീനമ്പി നിപാതഭാവോ വത്തബ്ബോ സിയാ. മേതിആദീനീതി ഏത്ഥ പന ആദി-സദ്ദേന യാവ ¶ പടിസദ്ദോ ¶ , താവ തദവസിട്ഠായേവ സദ്ദാ സങ്ഗഹിതാ. പടീതി ഉപസഗ്ഗപദം പതിസദ്ദസ്സ കാരിയഭാവതോ.

ഇദാനി അത്ഥുദ്ധാരക്കമേന പദത്ഥതോ സംവണ്ണനം കരോന്തോ ‘‘അത്ഥതോ പനാ’’തിആദിമാഹ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ സോതൂനം സംവണ്ണനാനയകോസല്ലത്ഥം സംവണ്ണനാപ്പകാരാ വത്തബ്ബാ. കഥം?

ഏകനാളികാ കഥാ ച, ചതുരസ്സാ തഥാപി ച;

നിസിന്നവത്തികാ ചേവ, തിധാ സംവണ്ണനം വദേ.

തത്ഥ പാളിം വത്വാ ഏകേകപദസ്സ അത്ഥകഥനം ഏകായ നാളിയാ മിനിതസദിസത്താ, ഏകേകം വാ പദം നാളം മൂലം, ഏകമേകം പദം വാ നാളികാ അത്ഥനിഗ്ഗമനമഗ്ഗോ ഏതിസ്സാതി കത്വാ ഏകനാളികാ നാമ. പടിപക്ഖം ദസ്സേത്വാ, പടിപക്ഖസ്സ ച ഉപമം ദസ്സേത്വാ, സപക്ഖം ദസ്സേത്വാ, സപക്ഖസ്സ ച ഉപമം ദസ്സേത്വാ, കഥനം ചതൂഹി ഭാഗേഹി വുത്തത്താ, ചത്താരോ വാ രസ്സാ സല്ലക്ഖണൂപായാ ഏതിസ്സാതി കത്വാ ചതുരസ്സാ നാമ, വിസഭാഗധമ്മവസേനേവ പരിയോസാനം ഗന്ത്വാ പുന സഭാഗധമ്മവസേനേവ പരിയോസാനഗമനം നിസീദാപേത്വാ പതിട്ഠാപേത്വാ ആവത്തനയുത്തത്താ, നിയമതോ വാ നിസിന്നസ്സ ആരദ്ധസ്സ വത്തോ സംവത്തോ ഏതിസ്സാതി കത്വാ നിസിന്നവത്തികാ നാമ, യഥാരദ്ധസ്സ അത്ഥസ്സ വിസും വിസും പരിയോസാനാപി നിയുത്താതി വുത്തം ഹോതി, സോദാഹരണാ പന കഥാ അങ്ഗുത്തരട്ഠകഥായ തട്ടീകായം ഏകാദസനിപാതേ ഗോപാലകസുത്തവണ്ണനാതോ ഗഹേതബ്ബാ.

ഭേദകഥാ തത്വകഥാ, പരിയായകഥാപി ച;

ഇതി അത്ഥക്കമേ വിദ്വാ, തിധാ സംവണ്ണനം വദേ.

തത്ഥ പകതിആദിവിചാരണാ ഭേദകഥാ യഥാ ‘‘ബുജ്ഝതീതി ബുദ്ധോ’’തിആദി. സരൂപവിചാരണാ തത്വകഥാ യഥാ ‘‘ബുദ്ധോതി യോ സോ ഭഗവാ സയമ്ഭൂ അനാചരിയകോ’’തിആദി (മഹാനി. ൧൯൨; ചൂളനി. ൯൭; പടി. മ. ൧.൧൬൧). വേവചനവിചാരണാ പരിയായകഥാ യഥാ ‘‘ബുദ്ധോ ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞൂ ലോകനായകോ’’തിആദി (നേത്തി. ൩൮ വേവചനാഹാരവിഭങ്ഗനിസ്സിതോ പാളി).

പയോജനഞ്ച പിണ്ഡത്ഥോ, അനുസന്ധി ച ചോദനാ;

പരിഹാരോ ച സബ്ബത്ഥ, പഞ്ചധാ വണ്ണനം വദേ.

തത്ഥ ¶ ¶ പയോജനം നാമ ദേസനാഫലം, തം പന സുതമയഞാണാദി. പിണ്ഡത്ഥോ നാമ വിപ്പകിണ്ണസ്സ അത്ഥസ്സ സുവിജാനനത്ഥം സമ്പിണ്ഡേത്വാ കഥനം. അനുസന്ധി നാമ പുച്ഛാനുസന്ധാദി. ചോദനാ നാമ യഥാവുത്തസ്സ വചനസ്സ വിരോധികഥനം. പരിഹാരോ നാമ തസ്സ അവിരോധികഥനം.

ഉമ്മുഗ്ഘാതോ പദഞ്ചേവ, പദത്ഥോ പദവിഗ്ഗഹോ;

ചാലനാ പച്ചുപട്ഠാനം, ഛധാ സംവണ്ണനം വദേ. (വജിര. ടീ. പഠമമഹാസങ്ഗീതിവണ്ണനാ);

തത്ഥ അജ്ഝത്തികാദിനിദാനം ഉമ്മുഗ്ഘാതോ. ‘‘ഏവമിദ’’ന്തി നാനാവിധേന പദവിസേസതാകഥനം പദം, സദ്ദത്ഥാധിപ്പായത്ഥാദി പദത്ഥോ. അനേകധാ നിബ്ബചനം പദവിഗ്ഗഹോ. ചാലനാ നാമ ചോദനാ. പച്ചുപട്ഠാനം പരിഹാരോ.

സമുട്ഠാനം പദത്ഥോ ച, ഭാവാനുവാദവിധയോ;

വിരോധോ പരിഹാരോ ച, നിഗമനന്തി അട്ഠധാ.

തത്ഥ സമുട്ഠാനന്തി അജ്ഝത്തികാദിനിദാനം. പദത്ഥോതി അധിപ്പേതാനധിപ്പേതാദിവസേന അനേകധാ പദസ്സ അത്ഥോ. ഭാവോതി അധിപ്പായോ. അനുവാദവിധയോതി പഠമവചനം വിധി, തദാവികരണവസേന പച്ഛാ വചനം അനുവാദോ, വിസേസനവിസേസ്യാനം വാ വിധാനുവാദ സമഞ്ഞാ. വിരോധോതി അത്ഥനിച്ഛയനത്ഥം ചോദനാ. പരിഹാരോതി തസ്സാ സോധനാ. നിഗമനന്തി അനുസന്ധിയാ അനുരൂപം അപ്പനാ.

ആദിതോ തസ്സ നിദാനം, വത്തബ്ബം തപ്പയോജനം;

പിണ്ഡത്ഥോ ചേവ പദത്ഥോ, സമ്ബന്ധോ അധിപ്പായകോ;

ചോദനാ സോധനാ ചേതി, അട്ഠധാ വണ്ണനം വദേ.

തത്ഥ സമ്ബന്ധോ നാമ പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധോ, യോ ‘‘അനുസന്ധീ’’തി വുച്ചതി. സേസാ വുത്തത്ഥാവ, ഏവമാദിനാ തത്ഥ തത്ഥാഗതേ സംവണ്ണനാപ്പകാരേ ഞത്വാ സബ്ബത്ഥ യഥാരഹം വിചേതബ്ബാതി.

ഏവമനേകത്ഥപ്പഭേദതാ പയോഗതോവ ഞാതബ്ബാതി തബ്ബസേന തം സമത്ഥേതും ‘‘തഥാ ഹേസാ’’തിആദി വുത്തം. അഥ വാ അയം സദ്ദോ ഇമസ്സത്ഥസ്സ വാചകോതി സങ്കേതവവത്ഥിതായേവ സദ്ദാ തം തദത്ഥസ്സ വാചകാ ¶ , സങ്കേതോ ച നാമ പയോഗവസേന സിദ്ധോതി ദസ്സേതുമ്പി ഇദം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഏവമീദിസേസു. നനു ച –

‘‘യഥാപി ¶ പുപ്ഫരാസിമ്ഹാ, കയിരാ മാലാഗുണേ ബഹൂ;

ഏവം ജാതേന മച്ചേന, കത്തബ്ബം കുസലം ബഹു’’ന്തി. (ധ. പ. ൫൩);

ഏത്ഥ ഏവം-സദ്ദേന ഉപമാകാരസ്സേവ വുത്തത്താ ആകാരത്ഥോയേവ ഏവം-സദ്ദോ സിയാതി? ന, വിസേസസബ്ഭാവതോ. ‘‘ഏവം ബ്യാ ഖോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨൩൪, ൩൯൬) ഹി ആകാരമത്തവാചകോയേവ ആകാരത്ഥോതി അധിപ്പേതോ, ന പന ആകാരവിസേസവാചകോ. ഏത്ഥ ഹി കിഞ്ചാപി പുപ്ഫരാസിസദിസതോ മനുസ്സൂപപത്തി സപ്പുരിസൂപനിസ്സയ സദ്ധമ്മസവന യോനിസോമനസികാരഭോഗസമ്പത്തിആദിദാനാദിപുഞ്ഞകിരിയാഹേതുസമുദായതോ സോഭാസുഗന്ധതാദിഗുണയോഗേന മാലാഗുണസദിസിയോ ബഹുകാ പുഞ്ഞകിരിയാ മരിതബ്ബസഭാവതായ മച്ചേന സത്തേന കത്തബ്ബാതി അത്ഥസ്സ ജോതിതത്താ പുപ്ഫരാസിമാലാഗുണാവ ഉപമാ നാമ ഉപമീയതി ഏതായാതി കത്വാ, തേസം ഉപമാകാരോ ച യഥാസദ്ദേന അനിയമതോ ജോതിതോ, തസ്മാ ‘‘ഏവം-സദ്ദോ നിയമതോ ഉപമാകാരനിഗമനത്ഥോ’’തി വത്തും യുത്തം, തഥാപി സോ ഉപമാകാരോ നിയമിയമാനോ അത്ഥതോ ഉപമാവ ഹോതി നിസ്സയഭൂതം തമന്തരേന നിസ്സിതഭൂതസ്സ ഉപമാകാരസ്സ അലബ്ഭമാനത്താതി അധിപ്പായേനാഹ ‘‘ഉപമായം ആഗതോ’’തി. അഥ വാ ഉപമീയനം സദിസീകരണന്തി കത്വാ പുപ്ഫരാസിമാലാഗുണേഹി സദിസഭാവസങ്ഖാതോ ഉപമാകാരോയേവ ഉപമാ നാമ. ‘‘സദ്ധമ്മത്തം സിയോപമാ’’തി ഹി വുത്തം, തസ്മാ ആകാരമത്തവാചകോവ ആകാരത്ഥോ ഏവം-സദ്ദോ. ഉപമാസങ്ഖാതആകാരവിസേസവാചകോ പന ഉപമാത്ഥോയേവാതി വുത്തം ‘‘ഉപമായം ആഗതോ’’തി.

തഥാ ‘‘ഏവം ഇമിനാ ആകാരേന അഭിക്കമിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ ഉപദിസിയമാനായ സമണസാരുപ്പായ ആകപ്പസമ്പത്തിയാ ഉപദിസനാകാരോപി അത്ഥതോ ഉപദേസോയേവാതി ആഹ ‘‘ഏവം…പേ… ഉപദേസേ’’തി. ഏവമേതന്തി ഏത്ഥ പന ഭഗവതാ യഥാവുത്തമത്ഥം അവിപരീതതോ ജാനന്തേഹി കതം തത്ഥ സംവിജ്ജമാനഗുണാനം പകാരേഹി ഹംസനം ഉദഗ്ഗതാകരണം സമ്പഹംസനം. തത്ഥ സമ്പഹംസനാകാരോപി അത്ഥതോ സമ്പഹംസനമേവാതി വുത്തം ‘‘സമ്പഹംസനേതി. ഏവമേവ പനായന്തി ഏത്ഥ ച ദോസവിഭാവനേന ഗാരയ്ഹവചനം ഗരഹണം, തദാകാരോപി അത്ഥതോ ഗരഹണം നാമ, തസ്മാ ‘‘ഗരഹണേ’’തി ¶ വുത്തം. സോ ചേത്ഥ ഗരഹണാകാരോ ‘‘വസലീ’’തിആദിഖുംസനസദ്ദസന്നിധാനതോ ഏവം-സദ്ദേന പകാസിതോതി വിഞ്ഞായതി, യഥാ ചേത്ഥ ഏവം ഉപമാകാരാദയോപി ഉപമാദിവസേന വുത്താനം പുപ്ഫരാസിആദിസദ്ദാനം സന്നിധാനതോതി ദട്ഠബ്ബം. ജോതകമത്താ ഹി നിപാതാതി. ഏവമേവാതി ച അധുനാ ഭാസിതാകാരേനേവ. അയം ¶ വസലഗുണയോഗതോ വസലീ കാളകണ്ണീ യസ്മിം വാ തസ്മിം വാ ഠാനേ ഭാസതീതി സമ്ബന്ധോ. ഏവം ഭന്തേതി സാധു ഭന്തേ, സുട്ഠു ഭന്തേതി വുത്തം ഹോതി. ഏത്ഥ പന ധമ്മസ്സ സാധുകം സവനമനസികാരേ സന്നിയോജിതേഹി ഭിക്ഖൂഹി തത്ഥ അത്തനോ ഠിതഭാവസ്സ പടിജാനനമേവ വചനസമ്പടിഗ്ഗഹോ, തദാകാരോപി അത്ഥതോ വചനസമ്പടിഗ്ഗഹോയേവ നാമ, തേനാഹ ‘‘വചനസമ്പടിഗ്ഗഹേ’’തി.

ഏവം ബ്യാ ഖോതി ഏവം വിയ ഖോ. ഏവം ഖോതി ഹി ഇമേസം പദാനമന്തരേ വിയസദ്ദസ്സ ബ്യാപദേസോതി നേരുത്തികാ ‘‘വ-കാരസ്സ, ബ-കാരം, യ-കാരസംയോഗഞ്ച കത്വാ ദീഘവസേന പദസിദ്ധീ’’തിപി വദന്തി. ആകാരേതി ആകാരമത്തേ. അപ്പാബാധന്തി വിസഭാഗവേദനാഭാവം. അപ്പാതങ്കന്തി കിച്ഛജീവിതകരരോഗാഭാവം. ലഹുട്ഠാനന്തി നിഗ്ഗേലഞ്ഞതായ ലഹുതായുത്തം ഉട്ഠാനം. ബലന്തി കായബലം. ഫാസുവിഹാരന്തി ചതൂസു ഇരിയാപഥേസു സുഖവിഹാരം. വിത്ഥാരോ ദസമ സുഭസുത്തട്ഠകഥായ മേവ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൪൪൫) ആവി ഭവിസ്സതി. ഏവഞ്ച വദേഹീതി യഥാഹം വദാമി, ഏവമ്പി സമണം ആനന്ദം വദേഹി. ‘‘സാധു കിര ഭവ’’ന്തിആദികം ഇദാനി വത്തബ്ബവചനം, സോ ച വദനാകാരോ ഇധ ഏവം-സദ്ദേന നിദസ്സീയതീതി വുത്തം ‘‘നിദസ്സനേ’’തി. കാലാമാതി കാലാമഗോത്തസമ്ബന്ധേ ജനേ ആലപതി. ‘‘ഇമേ…പേ… വാ’’തി യം മയാ വുത്തം, തം കിം മഞ്ഞഥാതി അത്ഥോ. സമത്താതി പരിപൂരിതാ. സമാദിന്നാതി സമാദിയിതാ. സംവത്തന്തി വാ നോ വാ സംവത്തന്തി ഏത്ഥ വചനദ്വയേ കഥം വോ തുമ്ഹാകം മതി ഹോതീതി യോജേതബ്ബം. ഏവം നോതി ഏവമേവ അമ്ഹാകം മതി ഏത്ഥ ഹോതി, അമ്ഹാകമേത്ഥ മതി ഹോതി യേവാതിപി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച തേസം യഥാവുത്തധമ്മാനം അഹിതദുക്ഖാവഹഭാവേ സന്നിട്ഠാനജനനത്ഥം അനുമതിഗ്ഗഹണവസേന ‘‘സംവത്തന്തി നോ വാ, കഥം വോ ഏത്ഥ ഹോതീ’’തി പുച്ഛായ കതായ ‘‘ഏവം നോ ഏത്ഥ ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ തദാകാരസന്നിട്ഠാനം ഏവം-സദ്ദേന വിഭാവിതം, സോ ച തേസം ധമ്മാനം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തനാകാരോ നിയമിയമാനോ അത്ഥതോ ¶ അവധാരണമേവാതി വുത്തം ‘‘അവധാരണേ’’തി. ആകാരത്ഥമഞ്ഞത്ര സബ്ബത്ഥ വുത്തനയേന ചോദനാ, സോധനാ ച വേദിതബ്ബാ.

ആദിസദ്ദേന ചേത്ഥ ഇദമത്ഥപുച്ഛാപരിമാണാദിഅത്ഥാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ഹി ‘‘ഏവംഗതാനി, ഏവംവിധോ, ഏവമാകാരോ’’തി ച ആദീസു ഇദമത്ഥേ, ഗതവിധാകാരസദ്ദാ പന പകാരപരിയായാ. ഗതവിധയുത്താകാരസദ്ദേ ഹി ലോകിയാ പകാരത്ഥേ വദന്തി. ‘‘ഏവം സു തേ സുന്ഹാതാ സുവിലിത്താ കപ്പിതകേസമസ്സൂ ആമുത്തമണികുണ്ഡലാഭരണാ ഓദാതവത്ഥവസനാ പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതാ സമങ്ഗീഭൂതാ പരിചാരേന്തി, സേയ്യഥാപി ത്വം ഏതരഹി സാചരിയകോതി? നോ ഹിദം ഭോ ഗോതമാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൮൬) പുച്ഛായം. ‘‘ഏവം ലഹുപരിവത്തം (അ. നി. ൧.൪൮), ഏവമായുപരിയന്തോ’’തി ¶ (പാരാ. ൧൨) ച ആദീസു പരിമാണേ. ഏത്ഥാപി ‘‘സുന്ഹാതാ സുവിലിത്താ’’തിആദിവചനം പുച്ഛാ, ലഹുപരിവത്തം, ആയൂനം പമാണഞ്ച പരിമാണം, തദാകാരോപി അത്ഥതോ പുച്ഛാ ച പരിമാണഞ്ച നാമ, തസ്മാ ഏതേസു പുച്ഛത്ഥോ, പരിമാണത്ഥോ ച ഏവംസദ്ദോ വേദിതബ്ബോതി. ഇധ പന സോ കതമേസു ഭവതി, സബ്ബത്ഥ വാ, അനിയമതോ പദേസേ വാതി ചോദനായ ‘‘സ്വായമിധാ’’തിആദി വുത്തം.

നനു ഏകസ്മിംയേവ അത്ഥേ സിയാ, കസ്മാ തീസുപീതി ച, ഹോതു തിബ്ബിധേസു അത്ഥേസു, കേന കിമത്ഥം ദീപേതീതി ച അനുയോഗം പരിഹരന്തോ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥാതി തേസു തീസു അത്ഥേസു. ഏകത്തനാനത്തഅബ്യാപാരഏവംധമ്മതാസങ്ഖാതാ, നന്ദിയാവത്തതിപുക്ഖലസീഹവിക്കീളിതഅങ്കുസദിസാലോചനസങ്ഖാതാ വാ ആധാരാദിഭേദവസേന നാനാവിധാ നയാ നാനാനയാ, പാളിഗതിയോ വാ നയാ, താ ച പഞ്ഞത്തിഅനുപഞ്ഞത്തി ആദിവസേന, സങ്ഖേപവിത്ഥാരാദിവസേന, സംകിലേസഭാഗിയാദിലോകിയാദിതദുഭയവോമിസ്സകാദിവസേന, കുസലാദിവസേന, ഖന്ധാദിവസേന, സങ്ഗഹാദിവസേന, സമയവിമുത്താദിവസേന, ഠപനാദിവസേന, കുസലമൂലാദിവസേന, തികപട്ഠാനാദിവസേന ച പിടകത്തയാനുരൂപം നാനാപ്പകാരാതി നാനാനയാ. തേഹി നിപുണം സണ്ഹം സുഖുമം തഥാ. ആസയോവ അജ്ഝാസയോ, തേ ച സസ്സതാദിഭേദേന, തത്ഥ ച അപ്പരജക്ഖതാദിവസേന അനേകാ, അത്തജ്ഝാസയാദയോ ഏവ വാ സമുട്ഠാനമുപ്പത്തിഹേതു ഏതസ്സാതി തഥാ, ഉപനേതബ്ബാഭാവതോ അത്ഥബ്യഞ്ജനേ ¶ ഹി സമ്പന്നം പരിപുണ്ണം തഥാ. അപിച സങ്കാസനപകാസനവിവരണവിഭജനഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിവസേന ഛഹി അത്ഥപദേഹി, അക്ഖരപദബ്യഞ്ജനആകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസവസേന ഛഹി ബ്യഞ്ജനപദേഹി ച സമ്പന്നം സമന്നാഗതം തഥാ. അഥ വാ വിഞ്ഞൂനം ഹദയങ്ഗമതോ, സവനേ അതിത്തിജനനതോ, ബ്യഞ്ജനരസവസേന പരമഗമ്ഭീരഭാവതോ, വിചാരണേ അതിത്തിജനനതോ, അത്ഥരസവസേന ച സമ്പന്നം സാദുരസം തഥാ.

പാടിഹാരിയപദസ്സ വചനത്ഥം ‘‘പടിപക്ഖഹരണതോ രാഗാദികിലേസാപനയനതോ പാടിഹാരിയ’’ന്തി വദന്തി. ഭഗവതോ പന പടിപക്ഖാ രാഗാദയോ ന സന്തി, യേ ഹരിതബ്ബാ ബോധിമൂലേയേവ സവാസനസകലസംകിലേസാനം പഹീനത്താ. പുഥുജ്ജനാനമ്പി ച വിഗതൂപക്കിലേസേ അട്ഠഗുണസമന്നാഗതേ ചിത്തേ ഹതപടിപക്ഖേ സതിയേവ ഇദ്ധിവിധം പവത്തതി, തസ്മാ പുഥുജ്ജനേസു പവത്തവോഹാരേനപി ന സക്കാ ഇധ ‘‘പാടിഹാരിയ’’ന്തി വത്തും, സചേ പന മഹാകാരുണികസ്സ ഭഗവതോ വേനേയ്യഗതാവ കിലേസാ പടിപക്ഖാ സംസാരപങ്കനിമുഗ്ഗസ്സ സത്തനികായസ്സ സമുദ്ധരിതുകാമതോ, തസ്മാ തേസം വേനേയ്യഗതകിലേസസങ്ഖാതാനം പടിപക്ഖാനം ഹരണതോ പാടിഹാരിയന്തി വുത്തം അസ്സ, ഏവം സതി യുത്തമേതം.

അഥ ¶ വാ ഭഗവതോ സാസനസ്സ പടിപക്ഖാ തിത്ഥിയാ, തേസം തിത്ഥിയഭൂതാനം പടിപക്ഖാനം ഹരണതോ പാടിഹാരിയന്തിപി യുജ്ജതി. കാമഞ്ചേത്ഥ തിത്ഥിയാ ഹരിതബ്ബാ നാസ്സു, തേസം പന സന്താനഗതദിട്ഠിഹരണവസേന ദിട്ഠിപ്പകാസനേ അസമത്ഥതാകാരണേന ച ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീസങ്ഖാതേഹി തീഹിപി പാടിഹാരിയേഹി തേ ഹരിതാ അപനീതാ നാമ ഹോന്തി. പടീതി വാ അയം സദ്ദോ ‘‘പച്ഛാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥം ബോധേതി ‘‘തസ്മിം പടിപവിട്ഠമ്ഹി, അഞ്ഞോ ആഗഞ്ഛി ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദീസു (സു. നി. ൯൮൫; ചൂളനി. ൪) വിയ, തസ്മാ സമാഹിതേ ചിത്തേ വിഗതൂപക്ലേസേ കതകിച്ചേന പച്ഛാ ഹരിതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി പടിഹാരിയം, തദേവ ദീഘവസേന, സകത്ഥവുത്തിപച്ചയവസേന വാ പാടിഹാരിയം, അത്തനോ വാ ഉപക്ലേസേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനമഗ്ഗേഹി ഹരിതേസു പച്ഛാ തദഞ്ഞേസം ഹരണം പാടിഹാരിയം വുത്തനയേന. ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിയോ ഹി വിഗതൂപക്ലേസേന, കതകിച്ചേന ച സത്തഹിതത്ഥം പുന പവത്തേതബ്ബാ, ഹതേസു ച അത്തനോ ഉപക്ലേസേസു പരസത്താനം ഉപക്ലേസഹരണാനി ച ഹോന്തീതി തദുഭയമ്പി നിബ്ബചനം യുജ്ജതി.

അപിച ¶ യഥാവുത്തേഹി നിബ്ബചനേഹി ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീസങ്ഖാതോ സമുദായോ പടിഹാരിയം നാമ. ഏകേകം പന തസ്മിം ഭവം ‘‘പാടിഹാരിയ’’ന്തി വുച്ചതി വിസേസത്ഥജോതകപച്ചയന്തരേന സദ്ദരചനാവിസേസസമ്ഭവതോ, പടിഹാരിയം വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം, മഗ്ഗോ ച പടിപക്ഖഹരണതോ, തത്ഥ ജാതം, തസ്മിം വാ നിമിത്തഭൂതേ, തതോ വാ ആഗതന്തി പാടിഹാരിയം. വിചിത്രാ ഹി തദ്ധിതവുത്തി. തസ്സ പന ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീഭേദേന, വിസയഭേദേന ച ബഹുവിധസ്സ ഭഗവതോ ദേസനായ ലബ്ഭമാനത്താ ‘‘വിവിധപാടിഹാരിയന്തി വുത്തം. ഭഗവാ ഹി കദാചി ഇദ്ധിവസേനാപി ദേസനം കരോതി നിമ്മിതബുദ്ധേന സഹ പുച്ഛാവിസ്സജ്ജനാദീസു, കദാചി ആദേസനാവസേനാപി ആമഗന്ധബ്രാഹ്മണസ്സ ധമ്മദേസനാദീസു (സു. നി. അട്ഠ. ൧.൨൪൧), യേഭുയ്യേന പന അനുസാസനിയാ. അനുസാസനീപാടിഹാരിയഞ്ഹി ബുദ്ധാനം സതതം ധമ്മദേസനാ. ഇതി തംതംദേസനാകാരേന അനേകവിധപാടിഹാരിയതാ ദേസനായ ലബ്ഭതി. അയമത്ഥോ ഉപരി ഏകാദസമസ്സ കേവട്ടസുത്തസ്സ വണ്ണനായ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൪൮൧) ആവി ഭവിസ്സതി. അഥ വാ തസ്സ വിവിധസ്സാപി പാടിഹാരിയസ്സ ഭഗവതോ ദേസനായ സംസൂചനതോ ‘‘വിവിധപാടിഹാരിയ’’ന്തി വുത്തം, അനേകവിധപാടിഹാരിയദസ്സനന്തി അത്ഥോ.

ധമ്മനിരുത്തിയാവ ഭഗവതി ധമ്മം ദേസേന്തേ സബ്ബേസം സുണന്താനം നാനാഭാസിതാനം തംതംഭാസാനുരൂപതോ ദേസനാ സോതപഥമാഗച്ഛതീതി ആഹ ‘‘സബ്ബ…പേ… മാഗച്ഛന്ത’’ന്തി. സോതമേവ സോതപഥോ, സവനം വാ സോതം, തസ്സ പഥോ തഥാ, സോതദ്വാരന്തി അത്ഥോ. സബ്ബാകാരേനാതി യഥാദേസിതാകാരേന. കോ സമത്ഥോ വിഞ്ഞാതും, അസമത്ഥോയേവ, തസ്മാതി പാഠസേസോ. പനാതി ഏകംസത്ഥേ ¶ , തേന സദ്ധാസതിധിതിവീരിയാദിബലസങ്ഖാതേന സബ്ബഥാമേന ഏകംസേനേവ സോതുകാമതാസങ്ഖാതകുസലച്ഛന്ദസ്സ ജനനം ദസ്സേതി. ജനേത്വാപീതി ഏത്ഥ പി-സദ്ദോ, അപി-സദ്ദോ വാ സമ്ഭാവനത്ഥോ ‘‘ബുദ്ധോപി ബുദ്ധഭാവം ഭാവേത്വാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. അട്ഠ ൧; മ. നി. അട്ഠ. ൧; സം. നി. അട്ഠ. ൧; അ. നി. അട്ഠ ൧.പഠമഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) വിയ, തേന ‘‘സബ്ബഥാമേന ഏകംസേനേവ സോതുകാമതം ജനേത്വാപി നാമ ഏകേനാകാരേന സുതം, കിമങ്ഗം പന അഞ്ഞഥാ’’തി തഥാസുതേ ധമ്മേ സമ്ഭാവനം കരോതി. കേചി പന ‘‘ഏദിസേസു ഗരഹത്ഥോ’’തി വദന്തി, തദയുത്തമേവ ഗരഹത്ഥസ്സ അവിജ്ജമാനത്താ, വിജ്ജമാനത്ഥസ്സേവ ച ഉപസഗ്ഗനിപാതാനം ജോതകത്താ. ‘‘നാനാനയനിപുണ’’ന്തിആദിനാ ¶ ഹി സബ്ബപ്പകാരേന സോതുമസക്കുണേയ്യഭാവേന ധമ്മസ്സ ഇധ സമ്ഭാവനമേവ കരോതി, തസ്മാ ‘‘അപി ദിബ്ബേസു കാമേസു, രതിം സോ നാധിഗച്ഛതീ’’തിആദീസുയേവ (ധ. പ. ൧൮൭) ഗരഹത്ഥസമ്ഭവേസു ഗരഹത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി. അപി-സദ്ദോ ച ഈദിസേസു ഠാനേസു നിപാതോയേവ, ന ഉപസഗ്ഗോ. തഥാ ഹി ‘‘അപി-സദ്ദോ ച നിപാതപക്ഖികോ കാതബ്ബോ, യത്ഥ കിരിയാവാചകതോ പുബ്ബോ ന ഹോതീ’’തി അക്ഖരചിന്തകാ വദന്തി. മയാപീതി ഏത്ഥ പന ന കേവലം മയാവ, അഥ ഖോ അഞ്ഞേഹിപി തഥാരൂപേഹീതി സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ.

സാമം ഭവതീതി സയമ്ഭൂ, അനാചരിയകോ. ന മയം ഇദം സച്ഛികതന്തി ഏത്ഥ പന ‘‘ന അത്തനോ ഞാണേനേവ അത്തനാ സച്ഛികത’’ന്തി പകരണതോ അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി. സാമഞ്ഞവചനസ്സാപി ഹി സമ്പയോഗവിപ്പയോഗസഹചരണവിരോധസദ്ദന്തരസന്നിധാനലിങ്ഗഓചിത്യകാലദേസപകരണാദിവസേന വിസേസത്ഥഗ്ഗഹണം സമ്ഭവതി. ഏവം സബ്ബത്ഥ. പരിമോചേന്തോതി ‘‘പുന ചപരം ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചോ പാപഭിക്ഖു തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മവിനയം പരിയാപുണിത്വാ അത്തനോ ദഹതീ’’തി (പാരാ. ൧൯൫) വുത്തദോസതോ പരിമോചാപനഹേതു. ഹേത്വത്ഥേ ഹി അന്ത-സദ്ദോ ‘‘അസമ്ബുധം ബുദ്ധനിസേവിത’’ന്തിആദീസു (വി. അട്ഠ. ൧.ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) വിയ. ഇമസ്സ സുത്തസ്സ സംവണ്ണനാപ്പകാരവിചാരണേന അത്തനോ ഞാണസ്സ പച്ചക്ഖതം സന്ധായ ‘‘ഇദാനി വത്തബ്ബ’’ന്തി വുത്തം. ഏസാ ഹി സംവണ്ണനാകാരാനം പകതി, യദിദം സംവണ്ണേതബ്ബധമ്മേ സബ്ബത്ഥ ‘‘അയമിമസ്സ അത്ഥോ, ഏവമിധ സംവണ്ണയിസ്സാമീ’’തി പുരേതരമേവ സംവണ്ണനാപ്പകാരവിചാരണാ.

ഏതദഗ്ഗപദസ്സത്ഥോ വുത്തോവ. ‘‘ബഹുസ്സുതാന’’ന്തിആദീസു പന അഞ്ഞേപി ഥേരാ ബഹുസ്സുതാ, സതിമന്തോ, ഗതിമന്തോ, ധിതിമന്തോ, ഉപട്ഠാകാ ച അത്ഥി, അയം പനായസ്മാ ബുദ്ധവചനം ഗണ്ഹന്തോ ദസബലസ്സ സാസനേ ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തിയം ഠത്വാ ഗണ്ഹി, തസ്മാ ബഹുസ്സുതാനം അഗ്ഗോ നാമ ജാതോ. ഇമസ്സ ച ഥേരസ്സ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ധാരണസതി അഞ്ഞേഹി ഥേരേഹി ബലവതരാ അഹോസി, തസ്മാ സതിമന്താനം അഗ്ഗോ നാമ ജാതോ. അയമേവായസ്മാ ഏകപദേ ഠത്വാ സട്ഠിപദസഹസ്സാനി ¶ ഗണ്ഹന്തോ സത്ഥാരാ കഥിതനിയാമേന സബ്ബപദാനി ജാനാതി, തസ്മാ ഗതിമന്താനം അഗ്ഗോ നാമ ജാതോ ¶ . തസ്സേവ ചായസ്മതോ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹനവീരിയം, സജ്ഝായനവീരിയഞ്ച അഞ്ഞേഹി അസദിസം അഹോസി, തസ്മാ ധിതിമന്താനം അഗ്ഗോ നാമ ജാതോ. തഥാഗതം ഉപട്ഠഹന്തോ ചേസ ന അഞ്ഞേസം ഉപട്ഠാകഭിക്ഖൂനം ഉപട്ഠഹനാകാരേന ഉപട്ഠഹതി. അഞ്ഞേപി ഹി തഥാഗതം ഉപട്ഠഹിംസു, ന ച പന ബുദ്ധാനം മനം ഗഹേത്വാ ഉപട്ഠഹിതും സക്കോന്തി, അയം പന ഥേരോ ഉപട്ഠാകട്ഠാനം ലദ്ധദിവസതോ പട്ഠായ ആരദ്ധവീരിയോ ഹുത്വാ തഥാഗതസ്സ മനം ഗഹേത്വാ ഉപട്ഠഹി, തസ്മാ ഉപട്ഠാകാനം അഗ്ഗോ നാമ ജാതോ. അത്ഥകുസലോതി ഭാസിതത്ഥേ, പയോജനത്ഥേ ച ഛേകോ. ധമ്മോതി പാളിധമ്മോ, നാനാവിധോ വാ ഹേതു. ബ്യഞ്ജനന്തി അക്ഖരം അത്ഥസ്സ ബ്യഞ്ജനതോ. പദേന ഹി ബ്യഞ്ജിതോപി അത്ഥോ അക്ഖരമൂലകത്താ പദസ്സ ‘‘അക്ഖരേന ബ്യഞ്ജിതോ’’തി വുച്ചതി. അത്ഥസ്സ വിയഞ്ജനതോ വാ വാക്യമ്പി ഇധ ബ്യഞ്ജനം നാമ. വാക്യേന ഹി അത്ഥോ പരിപുണ്ണം ബ്യഞ്ജീയതി, യതോ ‘‘ബ്യഞ്ജനേഹി വിവരതീ’’തി ആയസ്മതാ മഹാകച്ചായനത്ഥേരേന വുത്തം. നിരുത്തീതി നിബ്ബചനം, പഞ്ചവിധാ വാ നിരുത്തിനയാ. തേസമ്പി ഹി സദ്ദരചനാവിസേസേന അത്ഥാധിഗമഹേതുതോ ഇധ ഗഹണം യുജ്ജതി. പുബ്ബാപരം നാമ പുബ്ബാപരാനുസന്ധി, സുത്തസ്സ വാ പുബ്ബഭാഗേന അപരഭാഗസ്സ സംസന്ദനം. ഭഗവതാ ച പഞ്ചവിധഏതദഗ്ഗട്ഠാനേന ധമ്മസേനാപതിനാ ച പഞ്ചവിധകോസല്ലേന പസട്ഠഭാവാനുരൂപന്തി സമ്ബന്ധോ. ധാരണബലന്തി ധാരണസങ്ഖാതം ബലം, ധാരണേ വാ ബലം, ഉഭയത്ഥാപി ധാരേതും സാമത്ഥിയന്തി വുത്തം ഹോതി. ദസ്സേന്തോ ഹുത്വാ, ദസ്സനഹേതൂതിപി അത്ഥോ. തഞ്ച ഖോ അത്ഥതോ വാ ബ്യഞ്ജനതോ വാ അനൂനമനധികന്തി അവധാരണഫലമാഹ. ന അഞ്ഞഥാ ദട്ഠബ്ബന്തി പന നിവത്തേതബ്ബത്ഥം. ന അഞ്ഞഥാതി ച ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതാകാരതോ ന അഞ്ഞഥാ, ന പന ഭഗവതാ ദേസിതാകാരതോ. അചിന്തേയ്യാനുഭാവാ ഹി ഭഗവതോ ദേസനാ, ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘സബ്ബപ്പകാരേന കോ സമത്ഥോ വിഞ്ഞാതു’’ന്തി ഹേട്ഠാ വുത്തവചനം സമത്ഥിതം ഹോതി, ഇതരഥാ ഭഗവതാ ദേസിതാകാരേനേവ സോതും സമത്ഥത്താ തദേതം ന വത്തബ്ബം സിയാ. യഥാവുത്തേന പന അത്ഥേന ധാരണബലദസ്സനഞ്ച ന വിരുജ്ഝതി സുതാകാരാവിരുജ്ഝനവസേന ധാരണസ്സ അധിപ്പേതത്താ, അഞ്ഞഥാ ഭഗവതാ ദേസിതാകാരേനേവ ധാരിതും സമത്ഥനതോ ഹേട്ഠാ വുത്തവചനേന വിരുജ്ഝേയ്യ. ന ഹേത്ഥ ദ്വിന്നം അത്ഥാനം അത്ഥന്തരതാപരിഹാരോ യുത്തോ തേസം ദ്വിന്നമ്പി അത്ഥാനം സുതഭാവദീപനേന ഏകവിസയത്താ, ഇതരഥാ ഥേരോ ഭഗവതോ ദേസനായ സബ്ബഥാ പടിഗ്ഗഹണേ പച്ഛിമത്ഥവസേന സമത്ഥോ, പുരിമത്ഥവസേന ച അസമത്ഥോതി ആപജ്ജേയ്യാതി.

‘‘യോ ¶ പരോ ന ഹോതി, സോ അത്താ’’തി വുത്തായ നിയകജ്ഝത്തസങ്ഖാതായ സന്തതിയാ പവത്തനകോ തിവിധോപി മേ-സദ്ദോ, തസ്മാ കിഞ്ചാപി നിയകജ്ഝത്തസന്തതിവസേന ഏകസ്മിം യേവത്ഥേ മേ-സദ്ദോ ദിസ്സതി, തഥാപി കരണസമ്പദാനസാമിനിദ്ദേസവസേന വിജ്ജമാനവിഭത്തിഭേദം സന്ധായ വുത്തം ‘‘തീസു അത്ഥേസു ദിസ്സതീ’’തി, തീസു വിഭത്തിയത്ഥേസു അത്തനാ സഞ്ഞുത്തവിഭത്തിതോ ദിസ്സതീതി അത്ഥോ ¶ . ഗാഥാഭിഗീതന്തി ഗാഥായ അഭിഗീതം അഭിമുഖം ഗായിതം. അഭോജനേയ്യന്തി ഭോജനം കാതുമനരഹരൂപം. അഭിഗീതപദസ്സ കത്തുപേക്ഖത്താ മയാതി അത്ഥോ. ഏവം സേസേസുപി യഥാരഹം. സുതസദ്ദസ്സ കമ്മഭാവസാധനവസേന ദ്വാധിപ്പായികപദത്താ യഥായോഗം ‘‘മയാ സുത’’ന്തി ച ‘‘മമ സുത’’ന്തി ച അത്ഥദ്വയേ യുജ്ജതി.

കിഞ്ചാപി ഉപസഗ്ഗോ കിരിയം വിസേസേതി, ജോതകമത്തഭാവതോ പന സതിപി തസ്മിം സുതസദ്ദോയേവ തം തം അത്ഥം വദതീതി അനുപസഗ്ഗസ്സ സുതസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ സഉപസഗ്ഗസ്സ ഗഹണം ന വിരുജ്ഝതീതി ആഹ ‘‘സഉപസഗ്ഗോ ച അനുപസഗ്ഗോ ചാ’’തി. അസ്സാതി സുതസദ്ദസ്സ. ഉപസഗ്ഗവസേനപി ധാതുസദ്ദോ വിസേസത്ഥവാചകോ യഥാ ‘‘അനുഭവതി പരാഭവതീ’’തി വുത്തം ‘‘ഗച്ഛന്തോതി അത്ഥോ’’തി. തഥാ അനുപസഗ്ഗോപി ധാതുസദ്ദോ സഉപസഗ്ഗോ വിയ വിസേസത്ഥവാചകോതി ആഹ ‘‘വിസ്സുതധമ്മസ്സാതി അത്ഥോ’’തി. ഏവമീദിസേസു. സോതവിഞ്ഞേയ്യന്തി സോതദ്വാരനിസ്സിതേന വിഞ്ഞാണേന വിഞ്ഞാതബ്ബം, സസമ്ഭാരകഥാ വാ ഏസാ, സോതദ്വാരേന വിഞ്ഞാതബ്ബന്തി അത്ഥോ. സോതദ്വാരാനുസാരവിഞ്ഞാതധരോതി സോതദ്വാരാനുസാരേന മനോവിഞ്ഞാണേന വിഞ്ഞാതധമ്മധരോ. ന ഹി സോതദ്വാരനിസ്സിതവിഞ്ഞാണമത്തേന ധമ്മോ വിഞ്ഞായതി, അഥ ഖോ തദനുസാരമനോവിഞ്ഞാണേനേവ, സുതധരോതി ച തഥാ വിഞ്ഞാതധമ്മധരോ വുത്തോ, തസ്മാ തദത്ഥോയേവ സമ്ഭവതീതി ഏവം വുത്തം. കമ്മഭാവസാധനാനി സുതസദ്ദേ സമ്ഭവന്തീതി ദസ്സേതും ‘‘ഇധ പനാ’’തിആദിമാഹ. പുബ്ബാപരപദസമ്ബന്ധവസേന അത്ഥസ്സ ഉപപന്നതാ, അനുപപന്നതാ ച വിഞ്ഞായതി, തസ്മാ സുതസദ്ദസ്സേവ വസേന അയമത്ഥോ ‘‘ഉപപന്നോ, അനുപപന്നോ’’തി വാ ന വിഞ്ഞാതബ്ബോതി ചോദനായ പുബ്ബാപരപദസമ്ബന്ധവസേന ഏതദത്ഥസ്സ ഉപപന്നതം ദസ്സേതും ‘‘മേ-സദ്ദസ്സ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. മയാതി അത്ഥേ സതീതി കത്തുത്ഥേ കരണനിദ്ദേസവസേന മയാതി അത്ഥേ വത്തബ്ബേ സതി, യദാ മേ-സദ്ദസ്സ കത്തുവസേന കരണനിദ്ദേസോ, തദാതി വുത്തം ഹോതി. മമാതി അത്ഥേ സതീതി സമ്ബന്ധീയത്ഥേ സാമിനിദ്ദേസവസേന ¶ മമാതി അത്ഥേ വത്തബ്ബേ സതി, യദാ സമ്ബന്ധവസേന സാമി നിദ്ദേസോ, തദാതി വുത്തം ഹോതി.

ഏവം സദ്ദതോ ഞാതബ്ബമത്ഥം വിഞ്ഞാപേത്വാ ഇദാനി തേഹി ദസ്സേതബ്ബമത്ഥം നിദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവമേതേസൂ’’തിആദിമാഹ. സുതസദ്ദസന്നിധാനേ പയുത്തേന ഏവം-സദ്ദേന സവനകിരിയാജോതകേനേവ ഭവിതബ്ബം വിജ്ജമാനത്ഥസ്സ ജോതകമത്തത്താ നിപാതാനന്തി വുത്തം ‘‘ഏവന്തി സോതവിഞ്ഞാണാദിവിഞ്ഞാണകിച്ചനിദസ്സന’’ന്തി. സവനായ ഏവ ഹി ആകാരോ, നിദസ്സനം, അവധാരണമ്പി, തസ്മാ യഥാവുത്തോ ഏവം-സദ്ദസ്സ തിവിധോപി അത്ഥോ സവനകിരിയാജോതകഭാവേന ഇധാധിപ്പേതോതി. ആദി-സദ്ദേന ചേത്ഥ സമ്പടിച്ഛനാദീനം സോതദ്വാരികവിഞ്ഞാണാനം, തദഭിനിപാതാനഞ്ച മനോദ്വാരിക ¶ വിഞ്ഞാണാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം, യതോ സോതദ്വാരാനുസാരവിഞ്ഞാതത്ഥേ ഇധ സുതസദ്ദോതി വുത്തോ. അവധാരണഫലത്താ സദ്ദപയോഗസ്സ സബ്ബമ്പി വാക്യം അന്തോഗധാവധാരണം, തസ്മാ ‘‘സുത’’ന്തി ഏതസ്സ സുതമേവാതി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതീതി ആഹ ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി. ഏതേന ഹി വചനേന അവധാരണേന നിരാകതം ദസ്സേതി. യഥാ പന യം സുതം സുതമേവാതി നിയമേതബ്ബം, തഥാ ച തം സുതം സമ്മാ സുതം ഹോതീതി അവധാരണഫലം ദസ്സേതും വുത്തം ‘‘അനൂനാധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സന’’ന്തി. അഥ വാ സദ്ദന്തരത്ഥാപോഹനവസേന സദ്ദോ അത്ഥം വദതി, തസ്മാ ‘‘സുത’’ന്തി ഏതസ്സ അസുതം ന ഹോതീതി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതീതി സന്ധായ ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി വുത്തം, ഇമിനാ ദിട്ഠാദിനിവത്തനം കരോതി ദിട്ഠാദീനം ‘‘അസുത’’ന്തി സദ്ദന്തരത്ഥഭാവേന നിവത്തേതബ്ബത്താ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ന ഇദം മയാ അത്തനോ ഞാണേന ദിട്ഠം, ന ച സയമ്ഭുഞാണേന സച്ഛികതം, അഥ ഖോ സുതം, തഞ്ച ഖോ സുതം സമ്മദേവാതി. തദേവ സമ്മാ സുതഭാവം സന്ധായാഹ ‘‘അനൂനാ…പേ… ദസ്സന’’ന്തി. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘ഏവാദിസത്തിയാ ചേവ, അഞ്ഞത്ഥാപോഹനേന ച;

ദ്വിധാ സദ്ദോ അത്ഥന്തരം, നിവത്തേതി യഥാരഹ’’ന്തി.

അപിച അവധാരണത്ഥേ ഏവം-സദ്ദേ അയമത്ഥയോജനാ കരീയതീതി തദപേക്ഖസ്സ സുതസദ്ദസ്സ സാവധാരണത്ഥോ വുത്തോ ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി, തദവധാരണഫലം ദസ്സേതി ‘‘അനൂ…പേ… ദസ്സന’’ന്തി ഇമിനാ. സവന-സദ്ദോ ചേത്ഥ ഭാവസദ്ദേന യോഗതോ കമ്മസാധനോ വേദിതബ്ബോ ‘‘സുയ്യതീ’’തി. അനൂനാധികതായ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതാകാരതോ അവിപരീതം ¶ , അവിപരീതസ്സ വാ സുത്തസ്സ ഗഹണം, തസ്സ നിദസ്സനം തഥാ, ഇതി സവനഹേതു സുണന്തപുഗ്ഗലസവനവിസേസവസേന അയം യോജനാ കതാ.

ഏവം പദത്തയസ്സ ഏകേന പകാരേന അത്ഥയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പകാരന്തരേനാപി തം ദസ്സേതും ‘‘തഥാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ തസ്സാതി യാ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മസ്സവനാകാരേന പവത്താ മനോദ്വാരികവിഞ്ഞാണവീഥി, തസ്സാ. സാ ഹി നാനാപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തിതും സമത്ഥാ, ന സോതദ്വാരിക വിഞ്ഞാണവീഥി ഏകാരമ്മണേയേവ പവത്തനതോ, തഥാ ചേവ വുത്തം ‘‘സോതദ്വാരാനുസാരേനാ’’തി. തേന ഹി സോതദ്വാരികവിഞ്ഞാണവീഥി നിവത്തതി. നാനപ്പകാരേനാതി വക്ഖമാനേന അനേകവിഹിതേന ബ്യഞ്ജനത്ഥഗ്ഗഹണാകാരസങ്ഖാതേന നാനാവിധേന ആകാരേന, ഏതേന ഇമിസ്സാ യോജനായ ആകാരത്ഥോ ഏവം-സദ്ദോ ഗഹിതോതി ദസ്സേതി. പവത്തിഭാവപ്പകാസനന്തി പവത്തിയാ അത്ഥിഭാവപ്പകാസനം. യസ്മിം പകാരേ വുത്തപ്പകാരാ വിഞ്ഞാണവീഥി നാനപ്പകാരേന പവത്താ, തദേവ ആരമ്മണം സന്ധായ ‘‘ധമ്മപ്പകാസന’’ന്തി ¶ വുത്തം, ന പന സുതസദ്ദസ്സ ധമ്മത്ഥം, തേന വുത്തം ‘‘അയം ധമ്മോ സുതോ’’തി. തസ്സാ ഹി വിഞ്ഞാണവീഥിയാ ആരമ്മണമേവ ‘‘അയം ധമ്മോ സുതോ’’തി വുച്ചതി. തഞ്ച നിയമിയമാനം യഥാവുത്തായ വിഞ്ഞാണവീഥിയാ ആരമ്മണഭൂതം സുത്തമേവ. അയഞ്ഹേത്ഥാതിആദി വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ പാകടീകരണം. തപ്പാകടീകരണത്ഥോ ഹേത്ഥ ഹി-സദ്ദോ. വിഞ്ഞാണവീഥിയാ കരണഭൂതായ മയാ ന അഞ്ഞം കതം, ഇദം പന ആരമ്മണം കതം. കിം പന തന്തി ചേ? അയം ധമ്മോ സുതോതി. അയം പനേത്ഥാധിപ്പായോ – ആകാരത്ഥേ ഏവം-സദ്ദേ ‘‘ഏകേനാകാരേനാ’’തി യോ ആകാരോ വുത്തോ, സോ അത്ഥതോ സോതദ്വാരാനുസാരവിഞ്ഞാണവീഥിയാ നാനപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തിഭാവോയേവ, തേന ച തദാരമ്മണഭൂതസ്സ ധമ്മസ്സേവ സവനം കതം, ന അഞ്ഞന്തി. ഏവം സവനകിരിയായ കരണകത്തുകമ്മവിസേസോ ഇമിസ്സാ യോജനായ ദസ്സിതോ.

അഞ്ഞമ്പി യോജനമാഹ ‘‘തഥാ’’തിആദിനാ. നിദസ്സനത്ഥം ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ നിദസ്സനേന ച നിദസ്സിതബ്ബസ്സാവിനാഭാവതോ ‘‘ഏവന്തി നിദസ്സിതബ്ബപ്പകാസന’’ന്തി വുത്തം. ഇമിനാ ഹി തദവിനാഭാവതോ ഏവംസദ്ദേന സകലമ്പി സുത്തം പച്ചാമട്ഠന്തി ദസ്സേതി, സുതസദ്ദസ്സ കിരിയാപരത്താ, സവനകിരിയായ ച സാധാരണവിഞ്ഞാണപ്പബന്ധപടിബദ്ധത്താ തസ്മിഞ്ച വിഞ്ഞാണപ്പബന്ധേ ¶ പുഗ്ഗലവോഹാരോതി വുത്തം ‘‘പുഗ്ഗലകിച്ചപ്പകാസന’’ന്തി. സാധാരണവിഞ്ഞാണപ്പബന്ധോ ഹി പണ്ണത്തിയാ ഇധ പുഗ്ഗലോ നാമ, സവനകിരിയാ പന തസ്സ കിച്ചം നാമ. ന ഹി പുഗ്ഗലവോഹാരരഹിതേ ധമ്മപ്പബന്ധേ സവനകിരിയാ ലബ്ഭതി വോഹാരവിസയത്താ തസ്സാ കിരിയായാതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘ഇദ’’ന്തിആദി പിണ്ഡത്ഥദസ്സനം മയാതി യഥാവുത്തവിഞ്ഞാണപ്പബന്ധസങ്ഖാതപുഗ്ഗലഭൂതേന മയാ. സുതന്തി സവനകിരിയാസങ്ഖാതേന പുഗ്ഗലകിച്ചേന യോജിതം, ഇമിസ്സാ പന യോജനായ പുഗ്ഗലബ്യാപാരവിസയസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ, പുഗ്ഗലബ്യാപാരസ്സ ച നിദസ്സനം കതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ആകാരത്ഥമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ പുരിമയോജനായ അഞ്ഞഥാപി അത്ഥയോജനം ദസ്സേതും ‘‘തഥാ’’തിആദി വുത്തം. ചിത്തസന്താനസ്സാതി യഥാവുത്തവിഞ്ഞാണപ്പബന്ധസ്സ. നാനാകാരപ്പവത്തിയാതി നാനപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തിയാ. നാനപ്പകാരം അത്ഥബ്യഞ്ജനസ്സ ഗഹണം, നാനപ്പകാരസ്സ വാ അത്ഥബ്യഞ്ജനസ്സ ഗഹണം തഥാ, തതോയേവ സാ ‘‘ആകാരപഞ്ഞത്തീ’’തി വുത്താതി തദേവത്ഥം സമത്ഥേതി ‘‘ഏവന്തി ഹീ’’തിആദിനാ. ആകാരപഞ്ഞത്തീതി ച ഉപാദാപഞ്ഞത്തിയേവ, ധമ്മാനം പന പവത്തിആകാരമുപാദായ പഞ്ഞത്തത്താ തദഞ്ഞായ ഉപാദാപഞ്ഞത്തിയാ വിസേസനത്ഥം ‘‘ആകാരപഞ്ഞത്തീ’’തി വുത്താ വിസയനിദ്ദേസോതി ഉപ്പത്തിട്ഠാനനിദ്ദേസോ. സോതബ്ബഭൂതോ ഹി ധമ്മോ സവനകിരിയാകത്തുഭൂതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സവനകിരിയാവസേന പവത്തിട്ഠാനം കിരിയായ കത്തുകമ്മട്ഠത്താ തബ്ബസേന ച തദാധാരസ്സാപി ദബ്ബസ്സ ആധാരഭാവസ്സ ഇച്ഛിതത്താ, ഇധ പന കിരിയായ കത്തുപവത്തിട്ഠാനഭാവോ ഇച്ഛിതോതി കമ്മമേവ ¶ ആധാരവസേന വുത്തം, തേനാഹ ‘‘കത്തു വിസയഗ്ഗഹണസന്നിട്ഠാന’’ന്തി, ആരമ്മണമേവ വാ വിസയോ. ആരമ്മണഞ്ഹി തദാരമ്മണികസ്സ പവത്തിട്ഠാനം. ഏവമ്പി ഹി അത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യതരോ ഹോതി. യഥാവുത്തവചനേ പിണ്ഡത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘ഏത്താവതാ’’തിആദി വുത്തം. ഏത്താവതാ ഏത്തകേന യഥാവുത്തത്ഥേന പദത്തയേന, കതം ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. നാനാകാരപ്പവത്തേനാതി നാനപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തേന. ചിത്തസന്താനേനാതി യഥാവുത്തവിഞ്ഞാണവീഥിസങ്ഖാതേന ചിത്തപ്പബന്ധേന. ഗഹണസദ്ദേ ചേതം കരണം. ചിത്തസന്താനവിനിമുത്തസ്സ കസ്സചി കത്തു പരമത്ഥതോ അഭാവേപി സദ്ദവോഹാരേന ബുദ്ധിപരികപ്പിതഭേദവചനിച്ഛായ ചിത്തസന്താനതോ അഞ്ഞമിവ തംസമങ്ഗിം കത്വാ അഭേദേപി ഭേദവോഹാരേന ‘‘ചിത്തസന്താനേന തംസമങ്ഗിനോ’’തി വുത്തം. വോഹാരവിസയോ ഹി സദ്ദോ നേകന്തപരമത്ഥികോതി ¶ (കാരകരൂപസിദ്ധിയം യോ കാരേതി സഹേതുസുത്തം പസ്സിതബ്ബം) സവനകിരിയാവിസയോപി സോതബ്ബധമ്മോ സവനകിരിയാവസേന പവത്തചിത്തസന്താനസ്സ ഇധ പരമത്ഥതോ കത്തുഭാവതോ തസ്സ വിസയോയേവാതി വുത്തം ‘‘കത്തു വിസയഗ്ഗഹണസന്നിട്ഠാന’’ന്തി.

അപിച സവനവസേന ചിത്തപ്പവത്തിയാ ഏവ സവനകിരിയാഭാവതോ തംവസേന തദഞ്ഞനാമരൂപധമ്മസമുദായഭൂതസ്സ തംകിരിയാകത്തു ച വിസയോ ഹോതീതി കത്വാ തഥാ വുത്തം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പുരിമനയേ സവനകിരിയാ, തക്കത്താ ച പരമത്ഥതോ തഥാപവത്തചിത്തസന്താനമേവ, തസ്മാ കിരിയാവിസയോപി ‘‘കത്തു വിസയോ’’തി വുത്തോ. പച്ഛിമനയേ പന തഥാപവത്തചിത്തസന്താനം കിരിയാ, തദഞ്ഞധമ്മസമുദായോ പന കത്താ, തസ്മാ കാമം ഏകന്തതോ കിരിയാവിസയോയേവേസ ധമ്മോ, തഥാപി കിരിയാവസേന ‘‘തബ്ബന്തകത്തു വിസയോ’’തി വുത്തോതി. തംസമങ്ഗിനോതി തേന ചിത്തസന്താനേന സമങ്ഗിനോ. കത്തൂതി കത്താരസ്സ. വിസയോതി ആരമ്മണവസേന പവത്തിട്ഠാനം, ആരമ്മണമേവ വാ. സുതാകാരസ്സ ച ഥേരസ്സ സമ്മാ നിച്ഛിതഭാവതോ ‘‘ഗഹണസന്നിട്ഠാന’’ന്തി വുത്തം.

അപരോ നയോ – യസ്സ…പേ… ആകാരപഞ്ഞത്തീതി ആകാരത്ഥേന ഏവം-സദ്ദേന യോജനം കത്വാ തദേവ അവധാരണത്ഥമ്പി ഗഹേത്വാ ഇമസ്മിംയേവ നയേ യോജേതും ‘‘ഗഹണം കതം’’ ഇച്ചേവ അവത്വാ ‘‘ഗഹണസന്നിട്ഠാനം കത’’ന്തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. അവധാരണേന ഹി സന്നിട്ഠാനമിധാധിപ്പേതം, തസ്മാ ‘‘ഏത്താവതാ’’തിആദിനാ അവധാരണത്ഥമ്പി ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ അയമേവ യോജനാ കതാതി ദസ്സേതീതി വേദിതബ്ബം, ഇമിസ്സാ പന യോജനായ ഗഹണാകാരഗാഹകതബ്ബിസയവിസേസനിദസ്സനം കതന്തി ദട്ഠബ്ബം.

അഞ്ഞമ്പി യോജനമാഹ ‘‘അഥ വാ’’തിആദിനാ. പുബ്ബേ അത്തനാ സുതാനം നാനാവിഹിതാനം സുത്തസങ്ഖാതാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനാനം ഉപധാരിതരൂപസ്സ ആകാരസ്സ നിദസ്സനസ്സ, അവധാരണസ്സ വാ പകാസനസഭാവോ ഏവം-സദ്ദോതി തദാകാരാദിഭൂതസ്സ ഉപധാരണസ്സ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിയാ ഉപാദാനഭൂതധമ്മപ്പബന്ധബ്യാപാരതായ ¶ ‘‘പുഗ്ഗലകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി വുത്തം അത്തനാ സുതാനഞ്ഹി അത്ഥബ്യഞ്ജനാനം പുന ഉപധാരണം ആകാരാദിത്തയം, തഞ്ച ഏവം-സദ്ദസ്സ അത്ഥോ. സോ പന യം ധമ്മപ്പബന്ധം ഉപാദായ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തി പവത്താ, തസ്സ ബ്യാപാരഭൂതം കിച്ചമേവ ¶ , തസ്മാ ഏവം-സദ്ദേന പുഗ്ഗലകിച്ചം നിദ്ദിസീയതീതി. കാമം സവനകിരിയാ പുഗ്ഗലബ്യാപാരോപി അവിസേസേന, തഥാപി വിസേസതോ വിഞ്ഞാണബ്യാപാരോവാതി വുത്തം ‘‘വിഞ്ഞാണകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. തഥാ ഹി പുഗ്ഗലവാദീനമ്പി സവനകിരിയാ വിഞ്ഞാണനിരപേക്ഖാ നത്ഥി സവനാദീനം വിസേസതോ വിഞ്ഞാണബ്യാപാരഭാവേന ഇച്ഛിതത്താ. മേതി സദ്ദപ്പവത്തിയാ ഏകന്തേനേവ സത്തവിസയത്താ, വിഞ്ഞാണകിച്ചസ്സ ച സത്തവിഞ്ഞാണാനമഭേദകരണവസേന തത്ഥേവ സമോദഹിതബ്ബതോ ‘‘ഉഭയകിച്ചയുത്തപുഗ്ഗലനിദ്ദേസോ’’തി വുത്തം. ‘‘അയ’’ന്തിആദി തപ്പാകടീകരണം. ഏത്ഥ ഹി സവനകിച്ചവിഞ്ഞാണസമങ്ഗിനാതി ഏവം-സദ്ദേന നിദ്ദിട്ഠം പുഗ്ഗലകിച്ചം സന്ധായ വുത്തം, തം പന പുഗ്ഗലസ്സ സവനകിച്ചവിഞ്ഞാണസമങ്ഗീഭാവേന പുഗ്ഗലകിച്ചം നാമാതി ദസ്സേതും ‘‘പുഗ്ഗലകിച്ചസമങ്ഗിനാ’’തി അവത്വാ ‘‘സവനകിച്ചവിഞ്ഞാണസമങ്ഗിനാ’’തി ആഹ, തസ്മാ ‘‘പുഗ്ഗലകിച്ച’’ന്തി നിദ്ദിട്ഠസവനകിച്ചവതാ വിഞ്ഞാണേന സമങ്ഗിനാതി അത്ഥോ. വിഞ്ഞാണവസേന, ലദ്ധസവനകിച്ചവോഹാരേനാതി ച സുതസദ്ദേന നിദ്ദിട്ഠം വിഞ്ഞാണകിച്ചം സന്ധായ വുത്തം. സവനമേവ കിച്ചം യസ്സാതി തഥാ. സവനകിച്ചന്തി വോഹാരോ സവനകിച്ചവോഹാരോ, ലദ്ധോ സോ യേനാതി തഥാ. ലദ്ധസവനകിച്ചവോഹാരേന വിഞ്ഞാണസങ്ഖാതേന വസേന സാമത്ഥിയേനാതി അത്ഥോ. അയം പന സമ്ബന്ധോ – സവനകിച്ചവിഞ്ഞാണസമങ്ഗിനാ പുഗ്ഗലേന മയാ ലദ്ധസവനകിച്ചവോഹാരേന വിഞ്ഞാണവസേന കരണഭൂതേന സുതന്തി.

അപിച ‘‘ഏവ’’ന്തി സദ്ദസ്സത്ഥോ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി, ‘‘സുത’’ന്തി സദ്ദസ്സത്ഥോ വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തി, തസ്മാ തേ തഥാരൂപപഞ്ഞത്തി ഉപാദാനഭൂതപുഗ്ഗലബ്യാപാരഭാവേനേവ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഏവന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചനിദ്ദേസോ. സുതന്തി വിഞ്ഞാണകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. ന ഹി പരമത്ഥതോയേവ നിയമിയമാനേ സതി പുഗ്ഗലകിച്ചവിഞ്ഞാണകിച്ചവസേന അയം വിഭാഗോ ലബ്ഭതീതി. ഇമിസ്സാ പന യോജനായ കത്തുബ്യാപാരകരണബ്യാപാരകത്തുനിദ്ദേസോ കതോതി വേദിതബ്ബോ.

സബ്ബസ്സാപി സദ്ദാധിഗമനീയസ്സ അത്ഥസ്സ പഞ്ഞത്തിമുഖേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബത്താ, സബ്ബാസഞ്ച പഞ്ഞത്തീനം വിജ്ജമാനാദിവസേന ഛസു പഞ്ഞത്തിഭേദേസു അന്തോഗധത്താ താസു ‘‘ഏവ’’ന്തിആദീനം പഞ്ഞത്തീനം സരൂപം നിദ്ധാരേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവന്തി ചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘ഏവ’’ന്തി ച ‘‘മേ’’തി ച വുച്ചമാനസ്സ അത്ഥസ്സ ആകാരാദിഭൂതസ്സ ധമ്മാനം അസല്ലക്ഖണഭാവതോ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിഭാവോതി ആഹ ‘‘സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തീ’’തി. സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേനാതി ¶ ച ഭൂതത്ഥഉത്തമത്ഥവസേനാതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ മായാമരീചിആദയോ ¶ വിയ അഭൂതത്ഥോ, അനുസ്സവാദീഹി ഗഹേതബ്ബോ വിയ അനുത്തമത്ഥോ ച ന ഹോതി, സോ രൂപസദ്ദാദിസഭാവോ, രുപ്പനാനുഭവനാദിസഭാവോ വാ അത്ഥോ ‘‘സച്ചികട്ഠോ, പരമത്ഥോ’’തി ച വുച്ചതി, ‘‘ഏവം മേ’’തി പദാനം പന അത്ഥോ അഭൂതത്താ, അനുത്തമത്താ ച ന തഥാ വുച്ചതി, തസ്മാ ഭൂതത്ഥഉത്തമത്ഥസങ്ഖാതേന സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന വിസേസനഭൂതേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിയേവാതി. ഏതേന ച വിസേസനേന ബാലജനേഹി ‘‘അത്ഥീ’’തി പരികപ്പിതം പഞ്ഞത്തിമത്തം നിവത്തേതി. തദേവത്ഥം പാകടം കരോതി, ഹേതുനാ വാ സാധേതി ‘‘കിഞ്ഹേത്ഥ ത’’ന്തിആദിനാ. യം ധമ്മജാതം, അത്ഥജാതം വാ ‘‘ഏവ’’ന്തി വാ ‘‘മേ’’തി വാ നിദ്ദേസം ലഭേഥ, തം ഏത്ഥ രൂപഫസ്സാദിധമ്മസമുദായേ, ‘‘ഏവം മേ’’തി പദാനം വാ അത്ഥേ. പരമത്ഥതോ ന അത്ഥീതി യോജനാ. രൂപഫസ്സാദിഭാവേന നിദ്ദിട്ഠോ പരമത്ഥതോ ഏത്ഥ അത്ഥേവ, ‘‘ഏവം മേ’’തി പന നിദ്ദിട്ഠോ നത്ഥീതി അധിപ്പായോ. സുതന്തി പന സദ്ദായതനം സന്ധായാഹ ‘‘വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തീ’’തി. ‘‘സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേനാ’’തി ചേത്ഥ അധികാരോ. ‘‘യഞ്ഹീ’’തിആദി തപ്പാകടീകരണം, ഹേതുദസ്സനം വാ. യം തം സദ്ദായതനം സോതേന സോതദ്വാരേന, തന്നിസ്സിതവിഞ്ഞാണേന വാ ഉപലദ്ധം അധിഗമിതബ്ബന്തി അത്ഥോ. തേന ഹി സദ്ദായതനമിധ ഗഹിതം കമ്മസാധനേനാതി ദസ്സേതി.

ഏവം അട്ഠകഥാനയേന പഞ്ഞത്തിസരൂപം നിദ്ധാരേത്വാ ഇദാനി അട്ഠകഥാമുത്തകേനാപി നയേന വുത്തേസു ഛസു പഞ്ഞത്തിഭേദേസു ‘‘ഏവ’’ന്തിആദീനം പഞ്ഞത്തീനം സരൂപം നിദ്ധാരേന്തോ ‘‘തഥാ’’തിആദിമാഹ. ഉപാദാപഞ്ഞത്തി ആദയോ ഹി പോരാണട്ഠകഥാതോ മുത്താ സങ്ഗഹകാരേനേവ ആചരിയേന വുത്താ. വിത്ഥാരോ അഭിധമ്മട്ഠകഥായ ഗഹേതബ്ബോ. തം തന്തി തം തം ധമ്മജാതം, സോതപഥമാഗതേ ധമ്മേ ഉപാദായ തേസം ഉപധാരിതാകാരനിദസ്സനാവധാരണസ്സ പച്ചാമസനവസേന ഏവന്തി ച സസന്തതിപരിയാപന്നേ ഖന്ധേ ഉപാദായ മേതി ച വത്തബ്ബത്താതി അത്ഥോ. രൂപവേദനാദിഭേദേഹി ധമ്മേ ഉപാദായ നിസ്സായ കാരണം കത്വാ പഞ്ഞത്തി ഉപാദാപഞ്ഞത്തി യഥാ ‘‘താനി താനി അങ്ഗാനി ഉപാദായ രഥോ ഗേഹം, തേ തേ രൂപരസാദയോ ഉപാദായ ഘടോ പടോ, ചന്ദിമസൂരിയപരിവത്താദയോ ഉപാദായ കാലോ ദിസാ’’തിആദി. പഞ്ഞപേതബ്ബട്ഠേന ചേസാ പഞ്ഞത്തി നാമ, ന പഞ്ഞാപനട്ഠേന. യാ പന തസ്സ അത്ഥസ്സ പഞ്ഞാപനാ, അയം അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിയേവ. ദിട്ഠാദീനി ഉപനിധായ ¶ വത്തബ്ബതോതി ദിട്ഠമുതവിഞ്ഞാതേ ഉപനിധായ ഉപത്ഥമ്ഭം കത്വാ അപേക്ഖിത്വാ വത്തബ്ബത്താ. ദിട്ഠാദിസഭാവവിരഹിതേ സദ്ദായതനേ വത്തമാനോപി ഹി സുതവോഹാരോ ‘‘ദുതിയം തതിയ’’ന്തിആദികോ വിയ പഠമാദീനി ദിട്ഠമുതവിഞ്ഞാതേ അപേക്ഖിത്വാ പവത്തോ ‘‘ഉപനിധാപഞ്ഞതീ’’തി വുച്ചതേ. സാ പനേസാ അനേകവിധാ തദഞ്ഞപേക്ഖൂപനിധാ ഹത്ഥഗതൂപനിധാ സമ്പയുത്തൂപനിധാസമാരോപിതൂപനിധാ അവിദൂരഗതൂപനിധാ പടിഭാഗൂപനിധാ തബ്ബഹുലൂപനിധാതബ്ബിസിട്ഠൂപനിധാ’’തിആദിനാ. താസു അയം ‘‘ദുതിയം തതിയ’’ന്തിആദികാ വിയ പഠമാദീനം ദിട്ഠാദീനം അഞ്ഞമഞ്ഞമപേക്ഖിത്വാ വുത്തത്താ തദഞ്ഞപേക്ഖൂപനിധാപഞ്ഞത്തി നാമ.

ഏവം പഞ്ഞത്തിയാപി ¶ അത്ഥാധിഗമനീയതാസങ്ഖാതം ദസ്സേതബ്ബത്ഥം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സദ്ദസാമത്ഥിയേന ദീപേതബ്ബമത്ഥം നിദ്ധാരേത്വാ ദീപേന്തോ ‘‘ഏത്ഥ ചാ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം വചനത്തയേ. ച-സദ്ദോ ഉപന്യാസോ അത്ഥന്തരം ആരഭിതുകാമേന യോജിതത്താ. ‘‘സുത’’ന്തി വുത്തേ അസുതം ന ഹോതീതി പകാസിതോയമത്ഥോ, തസ്മാ തഥാ സുത-സദ്ദേന പകാസിതാ അത്തനാ പടിവിദ്ധസുത്തസ്സ പകാരവിസേസാ ‘‘ഏവ’’ന്തി ഥേരേന പച്ചാമട്ഠാതി തേന ഏവം-സദ്ദേന അസമ്മോഹോ ദീപിതോ നാമ, തേനാഹ ‘‘ഏവന്തി വചനേന അസമ്മോഹം ദീപേതീ’’തി. അസമ്മോഹന്തി ച യഥാസുതേ സുത്തേ അസമ്മോഹം. തദേവ യുത്തിയാ, ബ്യതിരേകേന ച സമത്ഥേഹി ‘‘ന ഹീ’’തിആദിനാ വക്ഖമാനഞ്ച സുത്തം നാനപ്പകാരം ദുപ്പടിവിദ്ധഞ്ച. ഏവം നാനപ്പകാരേ ദുപ്പടിവിദ്ധേ സുത്തേ കഥം സമ്മൂള്ഹോ നാനപ്പകാരപടിവേധസമത്ഥോ ഭവിസ്സതി. ഇമായ യുത്തിയാ, ഇമിനാ ച ബ്യതിരേകേന ഥേരസ്സ തത്ഥ അസമ്മൂള്ഹഭാവസങ്ഖാതോ ദീപേതബ്ബോ അത്ഥോ വിഞ്ഞായതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവമീദിസേസു യഥാരഹം. ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതാകാരസ്സ യാഥാവതോ ഉപരി ഥേരേന ദസ്സിയമാനത്താ ‘‘സുത്തസ്സ അസമ്മോസം ദീപേതീ’’തി വുത്തം. കാലന്തരേനാതി സുതകാലതോ അപരേന കാലേന. യസ്സ…പേ… പടിജാനാതി, ഥേരസ്സ പന സുവണ്ണഭാജനേ പക്ഖിത്തസീഹവസാ വിയ അനസ്സമാനം അസമ്മുട്ഠം തിട്ഠതി, തസ്മാ സോ ഏവം പടിജാനാതീതി വുത്തം ഹോതി. ഏവം ദീപിതേന പന അത്ഥേന കിം പകാസിതന്തി ആഹ ‘‘ഇച്ചസ്സാ’’തിആദി. തത്ഥ ഇച്ചസ്സാതി ഇതി അസ്സ, തസ്മാ അസമ്മോഹസ്സ, അസമ്മോസസ്സ ച ദീപിതത്താ അസ്സ ഥേരസ്സപഞ്ഞാസിദ്ധീതിആദിനാ സമ്ബന്ധോ. അസമ്മോഹേനാതി സമ്മോഹാഭാവേന. പഞ്ഞാവജ്ജിതസമാധിആദിധമ്മജാതേന തംസമ്പയുത്തായ പഞ്ഞായ ¶ സിദ്ധി സഹജാതാദിസത്തിയാ സിജ്ഝനതോ. സമ്മോഹപടിപക്ഖേന വാ പഞ്ഞാസങ്ഖാതേന ധമ്മജാതേന. സവനകാലസമ്ഭൂതായ ഹി പഞ്ഞായ തദുത്തരികാലപഞ്ഞാസിദ്ധി ഉപനിസ്സയാദികോടിയാ സിജ്ഝനതോ. ഇതരത്ഥാപി യഥാരഹം നയോ നേതബ്ബോ.

ഏവം പകാസിതേന പന അത്ഥേന കിം വിഭാവിതന്തി ആഹ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി. തത്ഥാതി തേസു ദുബ്ബിധേസു ധമ്മേസു. ബ്യഞ്ജനാനം പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ ആകാരോ നാതിഗമ്ഭീരോ, യഥാസുതധാരണമേവ തത്ഥ കരണീയം, തസ്മാ തത്ഥ സതിയാ ബ്യാപാരോ അധികോ, പഞ്ഞാ പന ഗുണീഭൂതാതി വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമായാ’’തിആദി. പഞ്ഞായ പുബ്ബങ്ഗമാ പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമാതി ഹി നിബ്ബചനം, പുബ്ബങ്ഗമതാ ചേത്ഥ പധാനഭാവോ ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧) വിയ. അപിച യഥാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീസു ആവജ്ജനാദയോ പുബ്ബങ്ഗമാ സമാനാപി തദാരമ്മണസ്സ അവിജാനനതോ അപ്പധാനഭൂതാ, ഏവം പുബ്ബങ്ഗമായപി അപ്പധാനത്തേ സതി പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമാ ഏതിസ്സാതി നിബ്ബചനമ്പി യുജ്ജതി. പുബ്ബങ്ഗമതാ ചേത്ഥ പുരേചാരിഭാവോ. ഇതി സഹജാതപുബ്ബങ്ഗമോ പുരേജാതപുബ്ബങ്ഗമോതി ദുവിധോപി പുബ്ബങ്ഗമോ ഇധ സമ്ഭവതി, യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം സതി ‘‘പുബ്ബങ്ഗമായാ’’തി ഏത്ഥാപി യഥാസമ്ഭവമേസ ¶ നയോ വേദിതബ്ബോ. ഏവം വിഭാവിതേന സമത്ഥതാവചനേന കിമനുഭാവിതന്തി ആഹ ‘‘തദുഭയസമത്ഥതായോഗേനാ’’തിആദി. തത്ഥ അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നസ്സാതി അത്ഥബ്യഞ്ജനേന പരിപുണ്ണസ്സ, സങ്കാസനാദീഹി വാ ഛഹി അത്ഥപദേഹി, അക്ഖരാദീഹി ച ഛഹി ബ്യഞ്ജനപദേഹി സമന്നാഗതസ്സ, അത്ഥബ്യഞ്ജനസങ്ഖാതേന വാ രസേന സാദുരസസ്സ. പരിയത്തിധമ്മോയേവ നവലോകുത്തരരതനസന്നിധാനതോ സത്തവിധസ്സ, ദസവിധസ്സ വാ രതനസ്സ സന്നിധാനോ കോസോ വിയാതി ധമ്മകോസോ, തഥാ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരോ, തത്ഥ നിയുത്തോതി ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികോ. അഥ വാ നാനാരാജഭണ്ഡരക്ഖകോ ഭണ്ഡാഗാരികോ വിയാതി ഭണ്ഡാഗാരികോ, ധമ്മസ്സ അനുരക്ഖകോ ഭണ്ഡാഗാരികോതി തമേവ സദിസതാകാരണദസ്സനേന വിസേസേത്വാ ‘‘ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികോ’’തി വുത്തോ. യഥാഹ –

‘‘ബഹുസ്സുതോ ധമ്മധരോ, സബ്ബപാഠീ ച സാസനേ;

ആനന്ദോ നാമ നാമേന, ധമ്മാരക്ഖോ തവം മുനേ’’തി. (അപ. ൧.൫൪൨);

അഞ്ഞഥാപി ദീപേതബ്ബമത്ഥം ദീപേതി ‘‘അപരോ നയോ’’തിആദിനാ, ഏവം സദ്ദേന വുച്ചമാനാനം ആകാരനിദസ്സനാവധാരണത്ഥാനം അവിപരീതസദ്ധമ്മവിസയത്താ തബ്ബിസയേഹി ¶ തേഹി അത്ഥേഹി യോനിസോ മനസികാരസ്സ ദീപനം യുത്തന്തി വുത്തം ‘‘യോനി…പേ… ദീപേതീ’’തി. ‘‘അയോനിസോ’’തിആദിനാ ബ്യതിരേകേന ഞാപകഹേതുദസ്സനം. തത്ഥ കത്ഥചി ഹി-സദ്ദോ ദിസ്സതി, സോ കാരണേ, കസ്മാതി അത്ഥോ, ഇമിനാ വചനേനേവ യോനിസോ മനസികരോതോ നാനപ്പകാരപടിവേധസമ്ഭവതോ അഗ്ഗി വിയ ധൂമേന കാരിയേന കാരണഭൂതോ സോ വിഞ്ഞായതീതി തദന്വയമ്പി അത്ഥാപത്തിയാ ദസ്സേതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ യഥാരഹം. ‘‘ബ്രഹ്മജാലം ആവുസോ കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തിആദി പുച്ഛാവസേന അധുനാ പകരണപ്പത്തസ്സ വക്ഖമാനസ്സ സുത്തസ്സ ‘‘സുത’’ന്തി പദേന വുച്ചമാനം ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സവനം സമാധാനമന്തരേന ന സമ്ഭവതീതി കത്വാ വുത്തം ‘‘അവിക്ഖേപം ദീപേതീ’’തി. ‘‘വിക്ഖിത്തചിത്തസ്സാ’’തിആദിനാ ബ്യതിരേകകാരണേന ഞാപകഹേതും ദസ്സേത്വാ തദേവ സമത്ഥേതി ‘‘തഥാ ഹീ’’തിആദിനാ. സബ്ബസമ്പത്തിയാതി സബ്ബേന അത്ഥബ്യഞ്ജനദേസകപയോജനാദിനാ സമ്പത്തിയാ. കിം ഇമിനാ പകാസിതന്തി ആഹ ‘‘യോനിസോ മനസികാരേന ചേത്ഥാ’’തിആദി. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം ധമ്മദ്വയേ. ‘‘ന ഹി വിക്ഖിത്തചിത്തോ’’തിആദിനാ കാരണഭൂതേന അവിക്ഖേപേന, സപ്പുരിസൂപനിസ്സയേന ച ഫലഭൂതസ്സ സദ്ധമ്മസ്സവനസ്സ സിദ്ധിയാ ഏവ സമത്ഥനം വുത്തം, അവിക്ഖേപേന പന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയസ്സ സിദ്ധിയാ സമത്ഥനം ന വുത്തം. കസ്മാതി ചേ? വിക്ഖിത്തചിത്താനം സപ്പുരിസേ പയിരുപാസനാഭാവസ്സ അത്ഥതോ സിദ്ധത്താ. അത്ഥവസേനേവ ഹി സോ പാകടോതി ന വുത്തോ.

ഏത്ഥാഹ – യഥാ യോനിസോ മനസികാരേന ഫലഭൂതേന അത്തസമ്മാപണിധിപുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാനം കാരണഭൂതാനം ¶ സിദ്ധി വുത്താ തദവിനാഭാവതോ, ഏവം അവിക്ഖേപേന ഫലഭൂതേന സദ്ധമ്മസ്സവനസപ്പുരിസൂപനിസ്സയാനം കാരണഭൂതാനം സിദ്ധി വത്തബ്ബാ സിയാ അസ്സുതവതോ, സപ്പുരിസൂപനിസ്സയവിരഹിതസ്സ ച തദഭാവതോ. ഏവം സന്തേപി ‘‘ന ഹി വിക്ഖിത്തചിത്തോ’’തിആദിസമത്ഥനവചനേന അവിക്ഖേപേന, സപ്പുരിസൂപനിസ്സയേന ച കാരണഭൂതേന സദ്ധമ്മസ്സവനസ്സേവ ഫലഭൂതസ്സ സിദ്ധി വുത്താ, കസ്മാ പനേവം വുത്താതി? വുച്ചതേ – അധിപ്പായന്തരസമ്ഭവതോ ഹി തഥാ സിദ്ധി വുത്താ. അയം പനേത്ഥാധിപ്പായോ – സദ്ധമ്മസ്സവനസപ്പുരിസൂപനിസ്സയാ ന ഏകന്തേന അവിക്ഖേപസ്സ കാരണം ബാഹിരകാരണത്താ, അവിക്ഖേപോ പന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയോ വിയ സദ്ധമ്മസ്സവനസ്സ ഏകന്തകാരണം അജ്ഝത്തികകാരണത്താ, തസ്മാ ഏകന്തകാരണേ ഹോന്തേ കിമത്ഥിയാ അനേകന്തകാരണം പതി ഫലഭാവപരികപ്പനാതി തഥായേവേതസ്സ ¶ സിദ്ധി വുത്താതി. ഏത്ഥ ച പഠമം ഫലേന കാരണസ്സ സിദ്ധിദസ്സനം നദീപൂരേന വിയ ഉപരി വുട്ഠിസബ്ഭാവസ്സ, ദുതിയം കാരണേന ഫലസ്സ സിദ്ധിദസ്സനം ഏകന്തവസ്സിനാ വിയ മേഘവുട്ഠാനേന വുട്ഠിപവത്തിയാ.

‘‘അപരോ നയോ’’തിആദിനാ അഞ്ഞഥാപി ദീപേതബ്ബത്ഥമാഹ, യസ്മാ ന ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. ഏവന്തി…പേ… നാനാകാരനിദ്ദേസോതി ഹേട്ഠാ വുത്തം, സോ ച ആകാരോതി സോതദ്വാരാനുസാരവിഞ്ഞാണവീഥിസങ്ഖാതസ്സ ചിത്തസന്താനസ്സ നാനാകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തിയാ നാനത്ഥബ്യഞ്ജനഗ്ഗഹണസങ്ഖാതോ സോ ഭഗവതോ വചനസ്സ അത്ഥബ്യഞ്ജനപ്പഭേദപരിച്ഛേദവസേന സകലസാസനസമ്പത്തിഓഗാഹനാകാരോ. ഏവം ഭദ്ദകോതി നിരവസേസപരഹിതപാരിപൂരിഭാവകാരണത്താ ഏവം യഥാവുത്തേന നാനത്ഥബ്യഞ്ജനഗ്ഗഹണേന സുന്ദരോ സേട്ഠോ, സമാസപദം വാ ഏതം ഏവം ഈദിസോ ഭദ്ദോ യസ്സാതി കത്വാ. ന പണിഹിതോ അപ്പണിഹിതോ, സമ്മാ അപ്പണി ഹിതോ അത്താ യസ്സാതി തഥാ, തസ്സ. പച്ഛിമചക്കദ്വയസമ്പത്തിന്തി അത്തസമ്മാപണിധിപുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാസങ്ഖാതഗുണദ്വയസമ്പത്തിം. ഗുണസ്സേവ ഹി അപരാപരവുത്തിയാ പവത്തനട്ഠേന ചക്കഭാവോ. ചരന്തി വാ ഏതേന സത്താ സമ്പത്തിഭവം, സമ്പത്തിഭവേസൂതി വാ ചക്കം. യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ചത്താരിമാനി ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി, യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാനം ചതുചക്കം വത്തതീ’’തിആദി (അ. നി. ൪.൩൧) പച്ഛിമഭാവോ ചേത്ഥ ദേസനാക്കമവസേനേവ. പുരിമചക്കദ്വയസമ്പത്തിന്തി പതിരൂപദേസവാസസപ്പുരിസൂപനിസ്സയസങ്ഖാതഗുണദ്വയസമ്പത്തിം. സേസം വുത്തനയമേവ. തസ്മാതി പുരിമകാരണം പുരിമസ്സേവാതി ഇധ കാരണമാഹ ‘‘ന ഹീ’’തിആദിനാ.

തേന കിം പകാസിതന്തി ആഹ ‘‘ഇച്ചസ്സാ’’തിആദി. ഇതി ഇമായ ചതുചക്കസമ്പത്തിയാ കാരണഭൂതായ. അസ്സ ഥേരസ്സ. പച്ഛിമചക്കദ്വയസിദ്ധിയാതി പച്ഛിമചക്കദ്വയസ്സ അത്ഥിഭാവേന സിദ്ധിയാ ¶ . ആസയസുദ്ധീതി വിപസ്സനാഞാണസങ്ഖാതായ അനുലോമികഖന്തിയാ, കമ്മസ്സകതാഞാണ-മഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതസ്സ യഥാഭൂതഞാണസ്സ ചാതി ദുവിധസ്സാപി ആസയസ്സ അസുദ്ധിഹേതുഭൂതാനം കിലേസാനം ദൂരീഭാവേന സുദ്ധി. തദേവ ഹി ദ്വയം വിവട്ടനിസ്സിതാനം സുദ്ധസത്താനം ആസയോ. സമ്മാപണിഹിതത്തോ ഹി പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞോ സുദ്ധാസയോ ഹോതി. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘സമ്മാപണിഹിതം ചിത്തം, സേയ്യസോ നം തതോ കരേ’’തി, (ധ. പ. ൪൩) ‘‘കതപുഞ്ഞോസി ത്വം ആനന്ദ, പധാനമനുയുഞ്ജ ¶ ഖിപ്പം ഹോഹിസി അനാസവോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൦൭) ച. കേചി പന ‘‘കത്തുകമ്യതാഛന്ദോ ആസയോ’’തി വദന്തി, തദയുത്തമേവ ‘‘തായ ച ആസയസുദ്ധിയാ അധിഗമബ്യത്തിസിദ്ധീ’’തി വചനേന വിരോധതോ. ഏവമ്പി മഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതസ്സ ആസയസ്സ സുദ്ധി ന യുത്താ തായ അധിഗമബ്യത്തിസിദ്ധിയാ അവത്തബ്ബതോതി? നോ ന യുത്തോ പുരിമസ്സ മഗ്ഗസ്സ, പച്ഛിമാനം മഗ്ഗാനം, ഫലാനഞ്ച കാരണഭാവതോ. പയോഗസുദ്ധീതി യോനിസോമനസികാരപുബ്ബങ്ഗമസ്സ ധമ്മസ്സവനപയോഗസ്സ വിസദഭാവേന സുദ്ധി, സബ്ബസ്സ വാ കായവചീപയോഗസ്സ നിദ്ദോസഭാവേന സുദ്ധി. പതിരൂപദേസവാസീ, ഹി സപ്പുരിസസേവീ ച യഥാവുത്തവിസുദ്ധപയോഗോ ഹോതി. തഥാവിസുദ്ധേന യോനിസോമനസികാരപുബ്ബങ്ഗമേന ധമ്മസ്സവനപയോഗേന, വിപ്പടിസാരാഭാവാവഹേന ച കായവചീപയോഗേന അവിക്ഖിത്തചിത്തോ പരിയത്തിയം വിസാരദോ ഹോതി, തഥാഭൂതോ ച ഥേരോ, തേന വിഞ്ഞായതി പുരിമചക്കദ്വയസിദ്ധിയാ ഥേരസ്സ പയോഗസുദ്ധി സിദ്ധാവാതി. തേന കിം വിഭാവിതന്തി ആഹ ‘‘തായ ചാ’’തിആദി. അധിഗമബ്യത്തിസിദ്ധീതി പടിവേധസങ്ഖാതേ അധിഗമേ ഛേകഭാവസിദ്ധി. അധിഗമേതബ്ബതോ ഹി പടിവിജ്ഝിതബ്ബതോ പടിവേധോ ‘‘അധിഗമോ’’തി അട്ഠകഥാസു വുത്തോ, ആഗമോതി ച പരിയത്തി ആഗച്ഛന്തി അത്തത്ഥപരത്ഥാദയോ ഏതേന, ആഭുസോ വാ ഗമിതബ്ബോ ഞാതബ്ബോതി കത്വാ.

തേന കിമനുഭാവിതന്തി ആഹ ‘‘ഇതീ’’തിആദി. ഇതീതി ഏവം വുത്തനയേന, തസ്മാ സിദ്ധത്താതി വാ കാരണനിദ്ദേസോ. വചനന്തി നിദാനവചനം ലോകതോ, ധമ്മതോ ച സിദ്ധായ ഉപമായ തമത്ഥം ഞാപേതും ‘‘അരുണുഗ്ഗം വിയാ’’തിആദിമാഹ. ‘‘ഉപമായ മിധേകച്ചേ, അത്ഥം ജാനന്തി പണ്ഡിതാ’’തി (ജാ. ൨.൧൯.൨൪) ഹി വുത്തം. അരുണോതി സൂരിയസ്സ ഉദയതോ പുബ്ബഭാഗേ ഉട്ഠിതരംസി, തസ്സ ഉഗ്ഗം ഉഗ്ഗമനം ഉദയതോ ഉദയന്തസ്സ ഉദയാവാസമുഗ്ഗച്ഛതോ സൂരിയസ്സ പുബ്ബങ്ഗമം പുരേചരം ഭവിതും അരഹതി വിയാതി സമ്ബന്ധോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ആഗമാധിഗമബ്യത്തിയാ ഈദിസസ്സ ഥേരസ്സ വുത്തനിദാനവചനം ഭഗവതോ വചനസ്സ പുബ്ബങ്ഗമം ഭവിതുമരഹതി, നിദാനഭാവം ഗതം ഹോതീതി ഇദമത്ഥജാതം അനുഭാവിതന്തി.

ഇദാനി അപരമ്പി പുബ്ബേ വുത്തസ്സ അസമ്മോഹാസമ്മോസസങ്ഖാതസ്സ ദീപേതബ്ബസ്സത്ഥസ്സ ദീപകേഹി ഏവം-സദ്ദ സുത-സദ്ദേഹി പകാസേതബ്ബമത്ഥം പകാസേന്തോ ‘‘അപരോ നയോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഹി ‘‘നാനപ്പകാരപടിവേധദീപകേന ¶ , സോതബ്ബപ്പഭേദപടിവേധദീപകേനാ’’തി ച ഇമിനാ തേഹി സദ്ദേഹി പുബ്ബേ ¶ ദീപിതം അസമ്മോഹാസമ്മോസസങ്ഖാതം ദീപേതബ്ബത്ഥമാഹ അസമ്മോഹേന നാനപ്പകാരപടിവേധസ്സ, അസമ്മോസേന ച സോതബ്ബപ്പഭേദപടിവേധസ്സ സിജ്ഝനതോ. ‘‘അത്തനോ’’തിആദീഹി പന പകാസേതബ്ബത്ഥം. തേന വുത്തം ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന ‘‘നാനപ്പകാരപടിവേധദീപകേനാതിആദിനാ ഏവം-സദ്ദ സുത-സദ്ദാനം ഥേരസ്സ അത്ഥബ്യഞ്ജനേസു അസമ്മോഹാസമ്മോസദീപനതോ ചതുപടിസമ്ഭിദാവസേന അത്ഥയോജനം ദസ്സേതീ’’തി (ദീ. നി. ടീ. ൧.൧). ഹേതുഗബ്ഭഞ്ചേതം പദദ്വയം, നാനപ്പകാരപടിവേധസങ്ഖാതസ്സ, സോതബ്ബപ്പഭേദ-പടിവേധസങ്ഖാതസ്സ ച ദീപേതബ്ബത്ഥസ്സ ദീപകത്താതി വുത്തം ഹോതി. സന്തസ്സ വിജ്ജമാനസ്സ ഭാവോ സബ്ഭാവോ, അത്ഥപടിഭാനപടിസമ്ഭിദാഹി സമ്പത്തിയാ സബ്ഭാവോ തഥാ. ‘‘സമ്ഭവ’’ന്തിപി പാഠോ, സമ്ഭവനം സമ്ഭവോ, അത്ഥപടിഭാനപടിസമ്ഭിദാസമ്പത്തീനം സമ്ഭവോ തഥാ. ഏവം ഇതരത്ഥാപി. ‘‘സോതബ്ബപ്പഭേദപടിവേധദീപകേനാ’’തി ഏതേന പന അയം സുത-സദ്ദോ ഏവം-സദ്ദസന്നിധാനതോ, വക്ഖമാനാപേക്ഖായ വാ സാമഞ്ഞേനേവ വുത്തേപി സോതബ്ബധമ്മവിസേസം ആമസതീതി ദസ്സേതി. ഏത്ഥ ച സോതബ്ബധമ്മസങ്ഖാതായ പാളിയാ നിദസ്സേതബ്ബാനം ഭാസിതത്ഥപയോജനത്ഥാനം, തീസു ച ഞാണേസു പവത്തഞാണസ്സ നാനപ്പകാരഭാവതോ തബ്ഭാവപടിവേധദീപകേന ഏവം-സദ്ദേന അത്ഥപടിഭാനപടിസമ്ഭിദാസമ്പത്തിസബ്ഭാവദീപനം യുത്തം, സോതബ്ബധമ്മസ്സ പന അത്ഥാധിഗമഹേതുതോ, തംവസേന ച തദവസേസഹേതുപ്പഭേദസ്സ ഗഹിതത്താ, നിരുത്തിഭാവതോ ച സോതബ്ബപ്പഭേദദീപകേന സുത-സദ്ദേന ധമ്മനിരുത്തിപടിസമ്ഭിദാസമ്പത്തിസബ്ഭാവദീപനം യുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തദേവത്ഥഞ്ഹി ഞാപേതും ‘‘അസമ്മോഹദീപകേന, അസമ്മോസദീപകേനാ’’തി ച അവത്വാ തഥാ വുത്തന്തി.

ഏവം അസമ്മോഹാസമ്മോസസങ്ഖാതസ്സ ദീപേതബ്ബസ്സത്ഥസ്സ ദീപകേഹി ഏവം-സദ്ദ സുത-സദ്ദേഹി പകാസേതബ്ബമത്ഥം പകാസേത്വാ ഇദാനി യോനിസോമനസികാരാവിക്ഖേപസങ്ഖാതസ്സ ദീപേതബ്ബസ്സത്ഥസ്സ ദീപകേഹിപി തേഹി പകാസേതബ്ബമത്ഥം പകാസേന്തോ ‘‘ഏവന്തി ചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഹി ‘‘ഏവന്തി…പേ… ഭാസമാനോ, സുതന്തി ഇദം…പേ… ഭാസമാനോ’’തി ച ഇമിനാ തേഹി സദ്ദേഹി പുബ്ബേ ദീപിതം യോനിസോമനസികാരാവിക്ഖേപസങ്ഖാതം ദീപേതബ്ബത്ഥമാഹ, ‘‘ഏതേ മയാ’’തിആദീഹി പന പകാസേതബ്ബത്ഥം സവനയോഗദീപകന്തി ച അവിക്ഖേപവസേന സവനയോഗസ്സ സിജ്ഝനതോ തദേവ സന്ധായാഹ ¶ . തഥാ ഹി ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന വുത്തം ‘‘സവനധാരണവചീപരിചരിയാ പരിയത്തിധമ്മാനം വിസേസേന സോതാവധാരണപടിബദ്ധാതി തേ അവിക്ഖേപദീപകേന സുതസദ്ദേന യോജേത്വാ’’തി (ദീ. നി. ടീ. ൧.൧). മനോദിട്ഠീഹി പരിയത്തിധമ്മാനം അനുപേക്ഖനസുപ്പടിവേധാ വിസേസതോ മനസികാരപടിബദ്ധാ, തസ്മാ തദ്ദീപകവചനേനേവ ഏതേ മയാ ധമ്മാ മനസാനുപേക്ഖിതാ ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാതി ഇമമത്ഥം പകാസേതീതി വുത്തം ‘‘ഏവന്തി ച…പേ… ദീപേതീ’’തി തത്ഥ ധമ്മാതി പരിയത്തിധമ്മാ. മനസാനുപേക്ഖിതാതി ‘‘ഇധ സീലം കഥിതം, ഇധ സമാധി, ഇധ പഞ്ഞാ, ഏത്തകാവ ഏത്ഥ ¶ അനുസന്ധയോ’’തിആദിഭേദേന മനസാ അനുപേക്ഖിതാ. ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാതി നിജ്ഝാനക്ഖന്തിസങ്ഖാതായ, ഞാതപരിഞ്ഞാസങ്ഖാതായ വാ ദിട്ഠിയാ തത്ഥ വുത്തരൂപാരൂപധമ്മേ ‘‘ഇതി രൂപം, ഏത്തകം രൂപ’’ന്തിആദിനാ സുട്ഠു വവത്ഥാപേത്വാ പടിവിദ്ധാ.

സവനധാരണവചീപരിചരിയാ ച പരിയത്തിധമ്മാനം വിസേസേന സോതാവധാരണപടിബദ്ധാ, തസ്മാ തദ്ദീപകവചനേനേവ ബഹൂ മയാ ധമ്മാ സുതാ ധാതാ വചസാ പരിചിതാതി ഇമമത്ഥം പകാസേതീതി വുത്തം ‘‘സുതന്തി ഇദം…പേ… ദീപേതീ’’തി. തത്ഥ സുതാതി സോതദ്വാരാനുസാരേന വിഞ്ഞാതാ. ധാതാതി സുവണ്ണഭാജനേ പക്ഖിത്തസീഹവസാ വിയ മനസി സുപ്പതിട്ഠിതഭാവസാധനേന ഉപധാരിതാ. വചസാ പരിചിതാതി പഗുണതാസമ്പാദനേന വാചായ പരിചിതാ സജ്ഝായിതാ. ഇദാനി പകാസേതബ്ബത്ഥദ്വയദീപകേന യഥാവുത്തസദ്ദദ്വയേന വിഭാവേതബ്ബമത്ഥം വിഭാവേന്തോ ‘‘തദുഭയേനപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തദുഭയേനാതി പുരിമനയേ, പച്ഛിമനയേ ച യഥാവുത്തസ്സ പകാസേതബ്ബസ്സത്ഥസ്സ പകാസകേന തേന ദുബ്ബിധേന സദ്ദേന. അത്ഥബ്യഞ്ജനപാരിപൂരിം ദീപേന്തോതി ആദരജനനസ്സ കാരണവചനം. തദേവ കാരണം ബ്യതിരേകേന വിവരതി, യുത്തിയാ വാ ദള്ഹം കരോതി ‘‘അത്ഥബ്യഞ്ജനപരിപുണ്ണഞ്ഹീ’’തിആദിനാ. അസുണന്തോതി ചേത്ഥ ലക്ഖണേ, ഹേതുമ്ഹി വാ അന്ത-സദ്ദോ. മഹതാ ഹിതാതി മഹന്തതോ ഹിതസ്മാ. പരിബാഹിരോതി സബ്ബതോ ഭാഗേന ബാഹിരോ.

ഏതേന പന വിഭാവേതബ്ബത്ഥദീപകേന സദ്ദദ്വയേന അനുഭാവേതബ്ബത്ഥമനുഭാവേന്തോ ‘‘ഏവം മേ സുതന്തി ഇമിനാ’’തിആദിമാഹ. പുബ്ബേ വിസും വിസും അത്ഥേ യോജിതായേവ ഏതേ സദ്ദാ ഇധ ഏകസ്സേവാനുഭാവത്ഥസ്സ അനുഭാവകഭാവേന ഗഹിതാതി ഞാപേതും ‘‘സകലേനാ’’തി വുത്തം. കാമഞ്ച മേ-സദ്ദോ ഇമസ്മിം ¶ ഠാനേ പുബ്ബേന യോജിതോ, തദപേക്ഖാനം പന ഏവം-സദ്ദ സുത-സദ്ദാനം സഹചരണതോ, അവിനാഭാവതോ ച തഥാ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തഥാഗതപ്പവേദിതന്തി തഥാഗതേന പകാരതോ വിദിതം, ഭാസിതം വാ. അത്തനോ അദഹന്തോതി അത്തനി ‘‘മമേദ’’ന്തി അട്ഠപേന്തോ. ഭുമ്മത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം. അസപ്പുരിസഭൂമിന്തി അസപ്പുരിസവിസയം, സോ ച അത്ഥതോ അപകതഞ്ഞുതാസങ്ഖാതാ ‘‘ഇധേകച്ചോ പാപഭിക്ഖു തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മവിനയം പരിയാപുണിത്വാ അത്തനോ ദഹതീ’’തി (പാരാ. ൧൯൫) ഏവം മഹാചോരദീപകേന ഭഗവതാ വുത്താ അനരിയവോഹാരാവത്ഥാ, തഥാ ചാഹ ‘‘തഥാഗത…പേ… അദഹന്തോ’’തി. ഹുത്വാതി ചേത്ഥ സേസോ. തഥാ സാവകത്തം പടിജാനന്തോതി സപ്പുരിസഭൂമിഓക്കമനസരൂപകഥനം. നനു ച ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ‘‘മമേതം വചന’’ന്തി അധിമാനസ്സ, മഹാകസ്സപത്ഥേരാദീനഞ്ച തദാസങ്കായ അഭാവതോ അസപ്പുരിസഭൂമിസമതിക്കമാദിവചനം നിരത്ഥകം സിയാതി? നയിദമേവം ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി വദന്തേന അയമ്പി അത്ഥോ അനുഭാവിതോതി അത്ഥസ്സേവ ദസ്സനതോ. തേന ഹി അനുഭാവേതബ്ബമത്ഥംയേവ തഥാ ദസ്സേതി, ന പന ആനന്ദത്ഥേരസ്സ അധിമാനസ്സ, മഹാകസ്സപത്ഥേരാദീനഞ്ച ¶ തദാസങ്കായ സമ്ഭവന്തി നിട്ഠമേത്ഥ ഗന്തബ്ബം. കേചി പന ‘‘ദേവതാനം പരിവിതക്കാപേക്ഖം തഥാവചനം, തസ്മാ ഏദിസീ ചോദനാ അനവകാസാ’’തി വദന്തി. തസ്മിം കിര സമയേ ഏകച്ചാനം ദേവതാനം ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി ‘‘ഭഗവാ ച പരിനിബ്ബുതോ, അയഞ്ചായസ്മാ ആനന്ദോ ദേസനാകുസലോ, ഇദാനി ധമ്മം ദേസേതി, സക്യകുലപ്പസുതോ തഥാഗതസ്സ ഭാതാ, ചൂളപിതുപുത്തോ ച, കിം നു ഖോ സോ സയം സച്ഛികതം ധമ്മം ദേസേതി, ഉദാഹു ഭഗവതോയേവ വചനം യഥാസുത’’ന്തി, തേസമേവ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ തദഭിപരിഹരണത്ഥം അസപ്പുരിസഭൂമിസമതിക്കമനാദിഅത്ഥോ അനുഭാവിതോതി. സായേവ യഥാവുത്താ അനരിയവോഹാരാവത്ഥാ അസദ്ധമ്മോ, തദവത്ഥാനോക്കമനസങ്ഖാതാ ച സാവകത്തപടിജാനനാ സദ്ധമ്മോ. ഏവം സതി പരിയായന്തരേന പുരിമത്ഥമേവ ദസ്സേതീതി ഗഹേതബ്ബം. അപിച കുഹനലപനാദിവസേന പവത്തോ അകുസലരാസി അസദ്ധമ്മോ, തബ്ബിരഹിതഭാവോ ച സദ്ധമ്മോ. ‘‘കേവല’’ന്തിആദിനാപി വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ പരിയായന്തരേന ദസ്സനം, യഥാവുത്തായ അനരിയവോഹാരാവത്ഥായ പരിമോചേതി. സാവകത്തം പടിജാനനേന സത്ഥാരം അപദിസതീതി അത്ഥോ. അപിച സത്ഥുകപ്പാദികിരിയതോ അത്താനം പരിമോചേതി തക്കിരിയാസങ്കായ ¶ സമ്ഭവതോ. ‘‘സത്ഥു ഭഗവതോയേവ വചനം മയാസുത’’ന്തി സത്ഥാരം അപദിസതീതി അത്ഥന്തരമനുഭാവനം ഹോതി. ‘‘ജിനവചന’’ന്തിആദിപി പരിയായന്തരദസ്സനം, അത്ഥന്തരമനുഭാവനമേവ വാ. അപ്പേതീതി നിദസ്സേതി. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേസു യഥാരഹം സത്തേ നേതീതി നേത്തി, ധമ്മോയേവ നേത്തി തഥാ. വുത്തനയേന ചേത്ഥ ഉഭയഥാ അധിപ്പായോ വേദിതബ്ബോ.

അപരമ്പി അനുഭാവേതബ്ബമത്ഥമനുഭാവേതി ‘‘അപിചാ’’തിആദിനാ. തത്ഥ ഉപ്പാദിതഭാവതന്തി ദേസനാവസേന പവത്തിതഭാവം. പുരിമവചനം വിവരന്തോതി ഭഗവതാ ദേസിതവസേന പുരിമതരം സംവിജ്ജമാനം ഭഗവതാ വചനമേവ ഉത്താനിം കരോന്തോ, ഇദം വചനന്തി സമ്ബന്ധോ. ചതൂഹി വേസാരജ്ജഞാണേഹി വിസാരദസ്സ, വിസാരദഹേതുഭൂതചതുവേസാരജ്ജഞാണസമ്പന്നസ്സ വാ. ദസഞാണബലധരസ്സ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവസങ്ഖാതേ ഉത്തമട്ഠാനേ ഠിതസ്സ, ഉസഭസ്സ ഇദന്തി വാ അത്ഥേന ആസഭസങ്ഖാതേ അകമ്പനസഭാവഭൂതേ ഠാനേ ഠിതസ്സ. ‘‘ഏവമേവ ഖോ ഭിക്ഖവേ, യദാ തഥാഗതോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതി…പേ… സോ ധമ്മം ദേസേതീ’’തിആദിനാ (അ. നി. ൪.൩൩) സീഹോപമസുത്താദീസു ആഗതേന അനേകനയേന സീഹനാദനദിനോ. സബ്ബസത്തേസു, സബ്ബസത്താനം വാ ഉത്തമസ്സ. ന ചേത്ഥ നിദ്ധാരണലക്ഖണാഭാവതോ നിദ്ധാരണവസേന സമാസോ. സബ്ബത്ഥ ഹി സക്കതഗന്ഥേസു, സാസനഗന്ഥേസു ച ഏവമേവ വുത്തം. ധമ്മേന സത്താനമിസ്സരസ്സ. ധമ്മസ്സേവ ഇസ്സരസ്സ തദുപ്പാദനവസേനാതിപി വദന്തി. സേസപദദ്വയം തസ്സേവത്ഥസ്സ പരിയായന്തരദീപനം. ധമ്മേന ലോകസ്സ പദീപമിവ ഭൂതസ്സ, തദുപ്പാദകഭാവേന വാ ധമ്മസങ്ഖാതപദീപസമ്പന്നസ്സ. ‘‘ധമ്മകായോതി ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൧൧൮) ഹി വുത്തം. ധമ്മേന ലോകപടിസരണഭൂതസ്സ, ധമ്മസങ്ഖാതേന ¶ വാ പടിസരണേന സമ്പന്നസ്സ. ‘‘യംനൂനാഹം…പേ… തമേവ ധമ്മം സക്കത്വാ ഗരും കത്വാ മാനേത്വാ പൂജേത്വാ ഉപനിസ്സായ വിഹരേയ്യ’’ന്തി (അ. നി. ൪.൨൧; സം. നി. ൧.൧൭൩) ഹി വുത്തം. സദ്ധിന്ദ്രിയാദിസദ്ധമ്മസങ്ഖാതസ്സ വരചക്കസ്സ പവത്തിനോ, സദ്ധമ്മാനമേതസ്സ വാ ആണാചക്കവരസ്സ പവത്തിനോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തസ്സ ഭഗവതോ ഇദം വചനം സമ്മുഖാവ മയാ പടിഗ്ഗഹിതന്തി യോജേതബ്ബം. ബ്യഞ്ജനേതി പദസമുദായഭൂതേ വാക്യേ. കങ്ഖാ വാ വിമതി വാതി ഏത്ഥ ദള്ഹതരം നിവിട്ഠാ വിചികിച്ഛാ കങ്ഖാ. നാതിസംസപ്പനം മതിഭേദമത്തം വിമതി. സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതമിദം മയാതി തഥാ അകത്തബ്ബഭാവകാരണവചനം. അത്തനാ ഉപ്പാദിതഭാവം അപ്പടിജാനന്തോ പുരിമവചനം ¶ വിവരന്തോതി പന അസ്സദ്ധിയവിനാസനസ്സ, സദ്ധാസമ്പദമുപ്പാദനസ്സ ച കാരണവചനം. ‘‘തേനേത’’ന്തിആദിനാ യഥാവുത്തമേവത്ഥം ഉദാനവസേന ദസ്സേതി.

‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി ഏവം വദന്തോ ഗോതമഗോത്തസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സാവകോ, ഗോതമഗോത്തസമ്ബന്ധോ വാ സാവകോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതാ ഭാസിതഭാവസ്സ, സമ്മുഖാ പടിഗ്ഗഹിതഭാവസ്സ ച സൂചനതോ, തഥാസൂചനേനേവ ച ഖലിതദുന്നിരുത്താദിഗഹണദോസാഭാവസ്സ സിജ്ഝനതോ സാസനേ അസ്സദ്ധം വിനാസയതി, സദ്ധം വഡ്ഢേതീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച പഞ്ചമാദയോ തിസ്സോ അത്ഥയോജനാ ആകാരാദിഅത്ഥേസു അഗ്ഗഹിതവിസേസമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ ദസ്സിതാ, തതോ പരാ തിസ്സോ ആകാരത്ഥമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ വിഭാവിതാ, പച്ഛിമാ പന തിസ്സോ യഥാക്കമം ആകാരത്ഥം, നിദസ്സനത്ഥം, അവധാരണത്ഥഞ്ച ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ യോജിതാതി ദട്ഠബ്ബം. ഹോന്തി ചേത്ഥ –

‘‘ദസ്സനം ദീപനഞ്ചാപി, പകാസനം വിഭാവനം;

അനുഭാവനമിച്ചത്ഥോ, കിരിയായോഗേന പഞ്ചധാ.

ദസ്സിതോ പരമ്പരായ, സിദ്ധോ നേകത്ഥവുത്തിയാ;

ഏവം മേ സുതമിച്ചേത്ഥ, പദത്തയേ നയഞ്ഞുനാ’’തി.

ഏക-സദ്ദോ പന അഞ്ഞസേട്ഠാസഹായസങ്ഖ്യാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ ‘‘സസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ച, ഇദമേവ സച്ചം മോഘമഞ്ഞന്തി ഇത്ഥേകേ അഭിവദന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൨൭) അഞ്ഞത്ഥേ ദിസ്സതി, ‘‘ചേതസോ ഏകോദിഭാവ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൨൮; പാരാ. ൧൧) സേട്ഠേ, ‘‘ഏകോവൂപകട്ഠോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൪൦൫; ദീ. നി. ൨.൨൧൫; മ. നി. ൧.൮൦; സം. നി. ൩.൬൩; വിഭ. ൪.൪൪൫) അസഹായേ, ‘‘ഏകോവ ഖോ ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൮.൨൯) സങ്ഖ്യായം, ഇധാപി സങ്ഖ്യായമേവാതി ¶ ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഏകന്തി ഗണനപരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ’’തി (ഇതിവു. അട്ഠ. ൧; ദീ. നി. ടീ. ൧.പരിബ്ബാജകകഥാവണ്ണനാ) ഏകോയേവേസ സമയോ, ന ദ്വേ വാ തയോ വാതി ഊനാധികാഭാവേന ഗണനസ്സ പരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ ഏകന്തി അയം സദ്ദോതി അത്ഥോ, തേന കസ്സ പരിച്ഛിന്ദനന്തി അനുയോഗേ സതി ¶ ‘‘സമയ’’ന്തി വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സമയന്തി പരിച്ഛിന്നനിദ്ദേസോ’’തി. ഏവം പരിച്ഛേദപരിച്ഛിന്നവസേന വുത്തേപി ‘‘അയം നാമ സമയോ’’തി സരൂപതോ അനിയമിതത്താ അനിയമിതവചനമേവാതി ദസ്സേതി ‘‘ഏകം…പേ…. ദീപന’’ന്തി ഇമിനാ.

ഇദാനി സമയസദ്ദസ്സ അനേകത്ഥവുത്തിതം അത്ഥുദ്ധാരവസേന ദസ്സേത്വാ ഇധാധിപ്പേതമത്ഥം നിയമേന്തോ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥാതി തസ്മിം ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി പദദ്വയേ, സമഭിനിവിട്ഠോ സമയ സദ്ദോതി സമ്ബന്ധോ. ന പന ദിസ്സതീതി തേസ്വേകസ്മിംയേവ അത്ഥേ ഇധ പവത്തനതോ. സമവായേതി പച്ചയസാമഗ്ഗിയം, കാരണസമവായേതി അത്ഥോ. ഖണേതി ഓകാസേ. ഹേതുദിട്ഠീസൂതി ഹേതുമ്ഹി ചേവ ലദ്ധിയഞ്ച. അസ്സാതി സമയസദ്ദസ്സ. കാലഞ്ച സമയഞ്ച ഉപാദായാതി ഏത്ഥ കാലോ നാമ ഉപസങ്കമനസ്സ യുത്തകാലോ. സമയോ നാമ തസ്സേവ പച്ചയസാമഗ്ഗീ, അത്ഥതോ പന തദനുരൂപസരീരബലഞ്ചേവ തപ്പച്ചയപരിസ്സയാഭാവോ ച. ഉപാദാനം നാമ ഞാണേന തേസം ഗഹണം, തസ്മാ യഥാവുത്തം കാലഞ്ച സമയഞ്ച പഞ്ഞായ ഗഹേത്വാ ഉപധാരേത്വാതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സചേ അമ്ഹാകം സ്വേ ഗമനസ്സ യുത്തകാലോ ഭവിസ്സതി, കായേ ബലമത്താ ച ഫരിസ്സതി, ഗമനപച്ചയാ ച അഞ്ഞോ അഫാസുവിഹാരോ ന ഭവിസ്സതി, അഥേതം കാലഞ്ച ഗമനകാരണസമവായസങ്ഖാതം സമയഞ്ച ഉപധാരേത്വാ അപ്പേവ നാമ സ്വേപി ആഗച്ഛേയ്യാമാതി. ഖണോതി ഓകാസോ. തഥാഗതുപ്പാദാദികോ ഹി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ഓകാസോ തപ്പച്ചയപടിലാഭഹേതുത്താ. ഖണോ ഏവ ച സമയോ. യോ ‘‘ഖണോ’’തി ച ‘‘സമയോ’’തി ച വുച്ചതി, സോ ഏകോവാതി അധിപ്പായോ. ദിയഡ്ഢോ മാസോ സേസോ ഗിമ്ഹാനം ഉണ്ഹസമയോ. വസ്സാനസ്സ പഠമോ മാസോ പരിളാഹസമയോ. മഹാസമയോതി മഹാസമൂഹോ. സമാസോ വാ ഏസ, ബ്യാസോ വാ. പവുട്ഠം വനം പവനം, തസ്മിം, കപിലവത്ഥുസാമന്തേ മഹാവനസങ്ഖാതേ വനസണ്ഡേതി അത്ഥോ. സമയോപി ഖോതി ഏത്ഥ സമയോതി സിക്ഖാപദപൂരണസ്സ ഹേതു. ഭദ്ദാലീതി തസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ നാമം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – തയാ ഭദ്ദാലി പടിവിജ്ഝിതബ്ബയുത്തകം ഏകം കാരണം അത്ഥി, തമ്പി തേ ന പടിവിദ്ധം ന സല്ലക്ഖിതന്തി. കിം തം കാരണന്തി ആഹ ‘‘ഭഗവാപി ഖോ’’തിആദി.

‘‘ഉഗ്ഗഹമാനോ’’തിആദീസു മാനോതി തസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ പകതിനാമം, കിഞ്ചി കിഞ്ചി പന സിപ്പം ഉഗ്ഗഹേതും സമത്ഥതായ ‘‘ഉഗ്ഗഹമാനോ’’തി നം ¶ സഞ്ജാനന്തി, തസ്മാ ‘‘ഉഗ്ഗഹമാനോ’’തി വുച്ചതി. സമണമുണ്ഡികസ്സ പുത്തോ സമണമുണ്ഡികാപുത്തോ. സോ കിര ദേവദത്തസ്സ ഉപട്ഠാകോ. സമയം ദിട്ഠിം ¶ പകാരേന വദന്തി ഏത്ഥാതി സമയപ്പവാദകോ, തസ്മിം, ദിട്ഠിപ്പവാദകേതി അത്ഥോ. തസ്മിം കിര ഠാനേ ചങ്കീതാരുക്ഖപോക്ഖരസാതിപ്പഭൂതയോ ബ്രാഹ്മണാ, നിഗണ്ഠാചേലകപരിബ്ബാജകാദയോ ച പബ്ബജിതാ സന്നിപതിത്വാ അത്തനോ അത്തനോ സമയം പകാരേന വദന്തി കഥേന്തി ദീപേന്തി, തസ്മാ സോ ആരാമോ ‘‘സമയപ്പവാദകോ’’തി വുച്ചതി. സ്വേവ തിന്ദുകാചീരസങ്ഖാതായ തിമ്ബരൂസകരുക്ഖപന്തിയാ പരിക്ഖിത്തത്താ ‘‘തിന്ദുകാചീരോ’’തി വുച്ചതി. ഏകാ സാലാ ഏത്ഥാതി ഏകസാലകോ. യസ്മാ പനേത്ഥ പഠമം ഏകാ സാലാ അഹോസി, പച്ഛാ പന മഹാപുഞ്ഞം പോട്ഠപാദപരിബ്ബാജകം നിസ്സായ ബഹൂ സാലാ കതാ, തസ്മാ തമേവ പഠമം കതം ഏകം സാലം ഉപാദായ ലദ്ധപുബ്ബനാമവസേന ‘‘ഏകസാലകോ’’തി വുച്ചതി. മല്ലികായ നാമ പസേനദിരഞ്ഞോ ദേവിയാ ഉയ്യാനഭൂതോ സോ പുപ്ഫഫലസച്ഛന്നോ ആരാമോ, തേന വുത്തം ‘‘മല്ലികായ ആരാമേ’’തി. പടിവസതീതി തസ്മിം ഫാസുതായ വസതി.

ദിട്ഠേ ധമ്മേതി പച്ചക്ഖേ അത്തഭാവേ. അത്ഥോതി വുഡ്ഢി. കമ്മകിലേസവസേന സമ്പരേതബ്ബതോ സമ്മാ പാപുണിതബ്ബതോ സമ്പരായോ, പരലോകോ, തത്ഥ നിയുത്തോ സമ്പരായികോ, പരലോകത്ഥോ. അത്ഥാഭിസമയാതി യഥാവുത്തഉഭയത്ഥസങ്ഖാതഹിതപടിലാഭാ. സമ്പരായികോപി ഹി അത്ഥോ കാരണസ്സ നിപ്ഫന്നത്താ പടിലദ്ധോ നാമ ഹോതീതി തം അത്ഥദ്വയമേകതോ കത്വാ ‘‘അത്ഥാഭിസമയാ’’തി വുത്തം. ധിയാ പഞ്ഞായ തംതദത്ഥേ രാതി ഗണ്ഹാതി, ധീ വാ പഞ്ഞാ ഏതസ്സത്ഥീതി ധീരോ. പണ്ഡാ വുച്ചതി പഞ്ഞാ. സാ ഹി സുഖുമേസുപി അത്ഥേസു പഡതി ഗച്ഛതി, ദുക്ഖാദീനം വാ പീളനാദിആകാരം ജാനാതീതി പണ്ഡാ. തായ ഇതോ ഗതോതി പണ്ഡിതോ. അഥ വാ ഇതാ സഞ്ജാതാ പണ്ഡാ ഏതസ്സ, പഡതി വാ ഞാണഗതിയാ ഗച്ഛതീതി പണ്ഡിതോ. സമ്മാ മാനാഭിസമയാതി മാനസ്സ സമ്മാ പഹാനേന. സമ്മാതി ചേത്ഥ അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണേന സമുച്ഛേദപ്പഹാനം വുത്തം. അന്തന്തി അവസാനം. പീളനം തംസമങ്ഗിനോ ഹിംസനം അവിപ്ഫാരിതാകരണം. തദേവ അത്ഥോ തഥാ ത്ഥ-കാരസ്സ ട്ഠ-കാരം കത്വാ. സമേച്ച പച്ചയേഹി കതഭാവോ സങ്ഖതട്ഠോ. ദുക്ഖദുക്ഖതാദിവസേന സന്താപനം പരിദഹനം സന്താപട്ഠോ. ജരായ, മരണേന ചാതി ദ്വിധാ വിപരിണാമേതബ്ബോ വിപരിണാമട്ഠോ ¶ . അഭിസമേതബ്ബോ പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ അഭിസമയട്ഠോ, പീളനാദീനിയേവ. താനി ഹി അഭിസമേതബ്ബഭാവേന ഏകീഭാവമുപനേത്വാ ‘‘അഭിസമയട്ഠോ’’തി വുത്താനി. അഭിസമയസ്സ വാ പടിവേധസ്സ അത്ഥോ ഗോചരോ അഭിസമയട്ഠോതി താനിയേവ തബ്ബിസയ-ഭാവൂപഗമന-സാമഞ്ഞതോ ഏകത്തേന വുത്താനി. ഏത്ഥ ച ഉപസഗ്ഗാനം ജോതകമത്തത്താ തസ്സ തസ്സ അത്ഥസ്സ വാചകോ സമയസദ്ദോ ഏവാതി സമയസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേപി സഉപസഗ്ഗോ അഭിസമയോ വുത്തോ.

തേസു പന അത്ഥേസു അയം വചനത്ഥോ – സഹകാരീകാരണവസേന സന്നിജ്ഝം സമേതി സമവേതീതി സമയോ, സമവായോ. സമേതി സമാഗച്ഛതി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയമേത്ഥ തദാധാരപുഗ്ഗലവസേനാതി സമയോ, ഖണോ. സമേന്തി ഏത്ഥ, ഏതേന വാ സംഗച്ഛന്തി ധമ്മാ, സത്താ വാ സഹജാതാദീഹി, ഉപ്പാദാദീഹി ചാതി ¶ സമയോ, കാലോ. ധമ്മപ്പവത്തിമത്തതായ ഹി അത്ഥതോ അഭൂതോപി കാലോ ധമ്മപ്പവത്തിയാ അധികരണം, കരണം വിയ ച പരികപ്പനാമത്തസിദ്ധേന രൂപേന വോഹരീയതി. സമം, സമ്മാ വാ അവയവാനം അയനം പവത്തി അവട്ഠാനന്തി സമയോ, സമൂഹോ യഥാ ‘‘സമുദായോ’’തി. അവയവാനം സഹാവട്ഠാനമേവ ഹി സമൂഹോ, ന പന അവയവവിനിമുത്തോ സമൂഹോ നാമ കോചി പരമത്ഥതോ അത്ഥി. പച്ചയന്തരസമാഗമേ ഏതി ഫലം ഉപ്പജ്ജതി, പവത്തതി വാ ഏതസ്മാതി സമയോ, ഹേതു യഥാ ‘‘സമുദയോ’’തി. സോ ഹി പച്ചയന്തരസമാഗമനേനേവ അത്തനോ ഫലം ഉപ്പാദട്ഠിതിസമങ്ഗീഭാവം കരോതി. സമേതി സംയോജനഭാവതോ സമ്ബന്ധോ ഹുത്വാ ഏതി അത്തനോ വിസയേ പവത്തതി, ദള്ഹഗ്ഗണഭാവതോ വാ തംസഞ്ഞുത്താ സത്താ അയന്തി ഏതേന യഥാഭിനിവേസം പവത്തന്തീതി സമയോ, ദിട്ഠി. ദിട്ഠിസംയോജനേന ഹി സത്താ അതിവിയ ബജ്ഝന്തി. സമിതി സങ്ഗതി സമോധാനം സമയോ, പടിലാഭോ. സമസ്സ നിരോധസ്സ യാനം പാപുണനം, സമ്മാ വാ യാനം അപഗമോ അപ്പവത്തി സമയോ, പഹാനം. അഭിമുഖം ഞാണേന സമ്മാ ഏതബ്ബോ അഭിഗന്തബ്ബോതി അഭിസമയോ, ധമ്മാനം അവിപരീതോ സഭാവോ. അഭിമുഖഭാവേന തം തം സഭാവം സമ്മാ ഏതി ഗച്ഛതി ബുജ്ഝതീതി അഭിസമയോ, ധമ്മാനം യഥാഭൂതസഭാവാവബോധോ.

നനു ച അത്ഥമത്തം യഥാധിപ്പേതം പതി സദ്ദാ അഭിനിവിസന്തീതി ന ഏകേന സദ്ദേന അനേകേ അത്ഥാ അഭിധീയന്തി, അഥ കസ്മാ ഇധ സമയസദ്ദസ്സ അനേകധാ അത്ഥോ വുത്തോതി? സച്ചമേതം സദ്ദവിസേസേ അപേക്ഖിതേ സദ്ദവിസേസേ ¶ ഹി അപേക്ഖിതേ ന ഏകേന സദ്ദേന അനേകത്ഥാഭിധാനം സമ്ഭവതി. ന ഹി യോ കാലാദിഅത്ഥോ സമയ-സദ്ദോ, സോയേവ സമൂഹാദിഅത്ഥം വദതി. ഏത്ഥ പന തേസം തേസമത്ഥാനം സമയസദ്ദവചനീയതാസാമഞ്ഞമുപാദായ അനേകത്ഥതാ സമയ-സദ്ദസ്സ വുത്താതി. ഏവം സബ്ബത്ഥ അത്ഥുദ്ധാരേ. ഹോതി ചേത്ഥ –

‘‘സാമഞ്ഞവചനീയതം, ഉപാദായ അനേകധാ;

അത്ഥം വദേ ന ഹി സദ്ദോ, ഏകോ നേകത്ഥകോ സിയാ’’തി.

സമവായാദിഅത്ഥാനം ഇധ അസമ്ഭവതോ, കാലസ്സേവ ച അപദിസിതബ്ബത്താ ‘‘ഇധ പനസ്സ കാലോ അത്ഥോ’’തി വുത്തം. ദേസദേസകാദീനം വിയ ഹി കാലസ്സ നിദാനഭാവേന അധിപ്പേതത്താ സോപി ഇധ അപദിസീയതി. ‘ഇമിനാ കീദിസം കാലം ദീപേതീതി ആഹ ‘‘തേനാ’’തിആദി. തേനാതി കാലത്ഥേന സമയ-സദ്ദേന. അഡ്ഢമാസോ പക്ഖവസേന വുത്തോ, പുബ്ബണ്ഹാദികോ ദിവസഭാഗവസേന, പഠമയാമാദികോ പഹാരവസേന. ആദി-സദ്ദേന ഖണലയാദയോ സങ്ഗഹിതാ, അനിയമിതവസേന ഏകം കാലം ദീപേതീതി അത്ഥോ.

കസ്മാ ¶ പനേത്ഥ അനിയമിതവസേന കാലോ നിദ്ദിട്ഠോ, ന ഉതുസംവച്ഛരാദിനാ നിയമിതവസേനാതി ആഹ ‘‘തത്ഥ കിഞ്ചാപീ’’തിആദി. കിഞ്ചാപി പഞ്ഞായ വിദിതം സുവവത്ഥാപിതം, തഥാപീതി സമ്ബന്ധോ. വചസാ ധാരേതും വാ സയം ഉദ്ദിസിതും വാ പരേന ഉദ്ദിസാപേതും വാ ന സക്കാ നാനപ്പകാരഭാവതോ ബഹു ച വത്തബ്ബം ഹോതി യാവ കാലപ്പഭേദോ, താവ വത്തബ്ബത്താ. ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി വുത്തേ പന ന സോ കാലപ്പഭേദോ അത്ഥി, യോ ഏത്ഥാനന്തോഗധോ സിയാതി ദസ്സേതി ‘‘ഏകേനേവ പദേന തമത്ഥം സമോധാനേത്വാ’’തി ഇമിനാ. ഏവം ലോകിയസമ്മതകാലവസേന സമയത്ഥം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സാസനേ പാകടകാലവസേന സമയത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘യേ വാ ഇമേ’’തിആദി വുത്തം. അപിച ഉതുസംവച്ഛരാദിവസേന നിയമം അകത്വാ സമയസദ്ദസ്സ വചനേ അയമ്പി ഗുണോ ലദ്ധോയേവാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യേ വാ ഇമേ’’തിആദിമാഹ. സാമഞ്ഞജോതനാ ഹി വിസേസേ അവതിട്ഠതി തസ്സാ വിസേസപരിഹാരവിസയത്താ. തത്ഥ യേ ഇമേ സമയാതി സമ്ബന്ധോ. ഭഗവതോ മാതുകുച്ഛിഓക്കമനകാലോ ചേത്ഥ ഗബ്ഭോക്കന്തിസമയോ. ചത്താരി നിമിത്താനി പസ്സിത്വാ സംവേജനകാലോ സംവേഗസമയോ. ഛബ്ബസ്സാനി സമ്ബോധിസമധിഗമായ ചരിയകാലോ ¶ ദുക്കരകാരികസമയോ. ദേവസികം ഝാനഫലസമാപത്തീഹി വീതിനാമനകാലോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ, വിസേസതോ പന സത്തസത്താഹാനി ഝാനസമാപത്തിവളഞ്ജനകാലോ. പഞ്ചചത്താലീസവസ്സാനി തംതംധമ്മദേസനാകാലോ ദേസനാസമയോ. ആദി-സദ്ദേന യമകപാടിഹാരിയസമയാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. പകാസാതി ദസസഹസ്സിലോകധാതുപകമ്പനഓഭാസപാതുഭാവാദീഹി പാകടാ. ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി വുത്തേ തദഞ്ഞേപി സമയാ സന്തീതി അത്ഥാപത്തിതോ തേസു സമയേസു ഇധ ദേസനാസമയസങ്ഖാതോ സമയവിസേസോ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി വുത്തോതി ദീപേതീതി അധിപ്പായോ.

യഥാവുത്തപ്പഭേദേസുയേവ സമയേസു ഏകദേസം പകാരന്തരേഹി സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘യോ ചായ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഹി ഞാണകിച്ചസമയോ, അത്തഹിതപടിപത്തിസമയോ ച അഭിസമ്ബോധിസമയോയേവ. അരിയതുണ്ഹീഭാവസമയോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ. കരുണാകിച്ചപരഹിതപടിപത്തിധമ്മികഥാസമയോ ദേസനാസമയോ, തസ്മാ തേസു വുത്തപ്പഭേദേസു സമയേസു ഏകദേസോവ പകാരന്തരേന ദസ്സിതോതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘സന്നിപതിതാനം വോ ഭിക്ഖവേ ദ്വയം കരണീയം ധമ്മീ കഥാ വാ അരിയോ വാ തുണ്ഹീഭാവോ’’തി (ഉദാ. ൧൨) വുത്തസമയേ സന്ധായ ‘‘സന്നിപതിതാനം കരണീയദ്വയസമയേസൂ’’തി വുത്തം. തേസുപി സമയേസൂതി കരുണാകിച്ചപരഹിതപടിപത്തിധമ്മികഥാദേസനാസമയേസുപി. അഞ്ഞതരം സമയം സന്ധായ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി വുത്തം അത്ഥതോ അഭേദത്താ.

അഞ്ഞത്ഥ വിയ ഭുമ്മവചനേന ച കരണവചനേന ച നിദ്ദേസമകത്വാ ഇധ ഉപയോഗവചനേന നിദ്ദേസപയോജനം നിദ്ധാരേതുകാമോ പരമ്മുഖേന ചോദനം സമുട്ഠപേതി ‘‘കസ്മാ പനേത്ഥാ’’തിആദിനാ. ഏത്ഥാതി ¶ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി ഇമസ്മിം പദേ, കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോ യഥാതി സമ്ബന്ധോ. ഭവന്തി ഏത്ഥാതി ഭുമ്മം, ഓകാസോ, തത്ഥ പവത്തം വചനം വിഭത്തി ഭുമ്മവചനം. കരോതി കിരിയമഭിനിപ്ഫാദേഭി ഏതേനാതി കരണം, കിരിയാനിപ്ഫത്തികാരണം. ഉപയുജ്ജിതബ്ബോ കിരിയായാതി ഉപയോഗോ, കമ്മം, തത്ഥ വചനം തഥാ. ‘‘തത്ഥാ’’തിആദിനാ യഥാവുത്തചോദനം പരിഹരതി. തത്ഥാതി തേസു അഭിധമ്മതദഞ്ഞസുത്തപദവിനയേസു. തഥാതി ഭുമ്മവചനകരണവചനേഹി അത്ഥസമ്ഭവതോ ചാതി യോജേതബ്ബം, അധികരണഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥാനം, ഹേതുകരണത്ഥാനഞ്ച ¶ സമ്ഭവതോതി അത്ഥോ. ഇധാതി ഇധസ്മിം സുത്തപദേ. അഞ്ഞഥാതി ഉപയോഗവചനേന. അത്ഥസമ്ഭവതോതി അച്ചന്തസംയോഗത്ഥസ്സ സമ്ഭവതോ.

‘‘തത്ഥ ഹീ’’തിആദി തബ്ബിവരണം. ഇതോതി ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി സുത്തപദതോ. അധികരണത്ഥോതി ആധാരത്ഥോ. ഭവനം ഭാവോ, കിരിയാ, കിരിയായ കിരിയന്തരലക്ഖണം ഭാവേനഭാവലക്ഖണം, തദേവത്ഥോ തഥാ. കേന സമയത്ഥേന ഇദം അത്ഥദ്വയം സമ്ഭവതീതി അനുയോഗേ സതി തദത്ഥദ്വയസമ്ഭവാനുരൂപേന സമയത്ഥേന, തം ദള്ഹം കരോന്തോ ‘‘അധികരണഞ്ഹീ’’തിആദിമാഹ. പദത്ഥതോയേവ ഹി യഥാവുത്തമത്ഥദ്വയം സിദ്ധം, വിഭത്തി പന ജോതകമത്താ. തത്ഥ കാലസങ്ഖാതോ, കാലസദ്ദസ്സ വാ അത്ഥോ യസ്സാതി കാലത്ഥോ. സമൂഹസങ്ഖാതോ, ‘സമൂഹസദ്ദസ്സ വാ അത്ഥോ യസ്സാതി സമൂഹത്ഥോ, കോ സോ? സമയോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – കാലത്ഥോ, സമൂഹത്ഥോ ച സമയോ തത്ഥ അഭിധമ്മേ വുത്താനം ഫസ്സാദിധമ്മാനം അധികരണം ആധാരോതി, യസ്മിം കാലേ, ധമ്മപുഞ്ജേ വാ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിംയേവ കാലേ, ധമ്മപുഞ്ജേ വാ ഫസ്സാദയോപി ഹോന്തീതി അയഞ്ഹി തത്ഥ അത്ഥോ. നനു ചായം ഉപാദാപഞ്ഞത്തിമത്തോ കാലോ, വോഹാരമത്തോ ച സമൂഹോ, സോ കഥം അധികരണം സിയാ തത്ഥ വുത്തധമ്മാനന്തി? നായം ദോസോ. യഥാ ഹി കാലോ സയം പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനോപി സഭാവധമ്മപരിച്ഛിന്നത്താ ആധാരഭാവേന പഞ്ഞാതോ, സഭാവധമ്മപരിച്ഛിന്നോ ച തങ്ഖണപ്പവത്താനം തതോ പുബ്ബേ, പരതോ ച അഭാവതോ ‘‘പുബ്ബണ്ഹേജാതോ, സായന്ഹേ ആഗച്ഛതീ’’തിആദീസു, സമൂഹോ ച അവയവവിനിമുത്തോ വിസും അവിജ്ജമാനോപി കപ്പനാമത്തസിദ്ധത്താ അവയവാനം ആധാരഭാവേന പഞ്ഞാപീയതി ‘‘രുക്ഖേ സാഖാ, യവരാസിയം പത്തസമ്ഭൂതോ’’തിആദീസു, ഏവമിധാപി സഭാവധമ്മപരിച്ഛിന്നത്താ, കപ്പനാമത്തസിദ്ധത്താ ച തദുഭയം തത്ഥ വുത്തധമ്മാനം അധികരണഭാവേന പഞ്ഞാപീയതീതി.

‘‘ഖണസമവായഹേതുസങ്ഖാതസ്സാ’’തിആദി ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥസമ്ഭവദസ്സനം. തത്ഥ ഖണോ നാമ അട്ഠക്ഖണവിനിമുത്തോ നവമോ ബുദ്ധുപ്പാദക്ഖണോ, യാനി വാ പനേതാനി ‘‘ചത്താരിമാനി ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി, യേഹി ¶ സമന്നാഗതാനം ദേവമുസ്സാനം ചതുചക്കം പവത്തതീ’’തി (അ. നി. ൪.൩൧) ഏത്ഥ ¶ പതിരൂപദേസവാസോ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയോ അത്തസമ്മാപണീധി പുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാതി ചത്താരി ചക്കാനി വുത്താനി, താനി ഏകജ്ഝം കത്വാ ഓകാസട്ഠേന ‘‘ഖണോ’’തി വേദിതബ്ബാനി. താനി ഹി കുസലുപ്പത്തിയാ ഓകാസഭൂതാനി. സമവായോ നാമ ‘‘ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണ’’ന്തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൦൪; ൩.൪൨൧, ൪൨൫, ൪൨൬; സം. നി. ൨.൪൩, ൪൪; സം. നി. ൩.൬൦; കഥാ. ൪൬൫, ൪൬൭) നിദ്ദിട്ഠാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദിസാധാരണഫലനിപ്ഫാദകത്തേന സണ്ഠിതാ ചക്ഖുരൂപാദിപച്ചയസാമഗ്ഗീ. ചക്ഖുരൂപാദീനഞ്ഹി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദി സാധാരണഫലം. ഹേതു നാമ യോനിസോമനസികാരാദിജനകഹേതു. യഥാവുത്തസ്സ ഖണസങ്ഖാതസ്സ, സമവായസങ്ഖാതസ്സ, ഹേതുസങ്ഖാതസ്സ ച സമയസ്സ സത്താസങ്ഖാതേന ഭാവേന തേസം ഫസ്സാദീനം ധമ്മാനം സത്താസങ്ഖാതോ ഭാവോ ലക്ഖീയതി വിഞ്ഞായതീതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ ‘‘ഗാവീസു ദുയ്ഹമാനാസു ഗതോ, ദുദ്ധാസു ആഗതോ’’തി ഏത്ഥ ദോഹനകിരിയായ ഗമനകിരിയാ ലക്ഖീയതി, ഏവമിധാപി യഥാവുത്തസ്സ സമയസ്സ സത്താകിരിയായ ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദകിരിയാ, ഫസ്സാദീനം ഭവനകിരിയാ ച ലക്ഖീയതീതി. നനു ചേത്ഥ സത്താകിരിയാ അവിജ്ജമാനാവ, കഥം തായ ലക്ഖീയതീതി? സച്ചം, തഥാപി ‘‘യസ്മിം സമയേ’’തി ച വുത്തേ സതീതി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായമാനോ ഏവഹോതി അഞ്ഞകിരിയാസമ്ബന്ധാഭാവേ പദത്ഥസ്സ സത്താവിരഹാഭാവതോ, തസ്മാ അത്ഥതോ ഗമ്യമാനായ തായ സത്താകിരിയായ ലക്ഖീയതീതി. അയഞ്ഹി തത്ഥ അത്ഥോ – യസ്മിം യഥാവുത്തേ ഖണേ, പച്ചയസമവായേ, ഹേതുമ്ഹി വാ സതി കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിംയേവ ഖണേ, പച്ചയസമവായേ, ഹേതുമ്ഹി വാ സതി ഫസ്സാദയോപി ഹോന്തീതി. അയം പന അത്ഥോ അഭിധമ്മേയേവ (അട്ഠസാ. കാമാവചരകുസലപദഭാജനീയേ) നിദസ്സനവസേന വുത്തോ, യഥാരഹമേസ നയോ അഞ്ഞേസുപി സുത്തപദേസൂതി. തസ്മാതി അധികരണത്ഥസ്സ, ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥസ്സ ച സമ്ഭവതോ. തദത്ഥജോതനത്ഥന്തി തദുഭയത്ഥസ്സ സമയസദ്ദത്ഥഭാവേന വിജ്ജമാനസ്സേവ ഭുമ്മവചനവസേന ദീപനത്ഥം. വിഭത്തിയോ ഹി പദീപോ വിയ വത്ഥുനോ വിജ്ജമാനസ്സേവ അത്ഥസ്സ ജോതകാതി, അയമത്ഥോ സദ്ദസത്ഥേസു പാകടോയേവ.

ഹേതുഅത്ഥോ, കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതീതി ‘‘അന്നേന വസതി, വിജ്ജായ വസതീ’’തിആദീസു വിയ ഹേതുഅത്ഥോ, ‘‘ഫരസുനാ ഛിന്ദതി, കുദാലേന ഖണതീ’’തിആദീസു ¶ വിയ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി. കഥം പന സമ്ഭവതീതി ആഹ ‘‘യോ ഹി സോ’’തിആദി. വിനയേ (പാരാ. ൨൦) ആഗതസിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാചനവത്ഥുവസേന ഥേരം മരിയാദം കത്വാ ‘‘സാരിപുത്താദീഹിപി ദുവിഞ്ഞേയ്യോ’’തി വുത്തം. തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന കരണഭൂതേനാതി ഏത്ഥ പന തംതംവത്ഥുവീതിക്കമോവ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഹേതു ചേവ കരണഞ്ച. തഥാ ഹി യദാ ഭഗവാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ പഠമമേവ തേസം തേസം തത്ഥ തത്ഥ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഭൂതം തം തം വീതിക്കമം അപേക്ഖമാനോ വിഹരതി ¶ , തദാ തം തം വീതിക്കമം അപേക്ഖിത്വാ തദത്ഥം വസതീതി സിദ്ധോ വത്ഥുവീതിക്കമസ്സ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഭാവോ ‘‘അന്നേനവസതീ’’തിആദീസു അന്നമപേക്ഖിത്വാ തദത്ഥം വസതീതിആദിനാ കാരണേന അന്നാദീനം ഹേതുഭാവോ വിയ. സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തികാലേ പന തേനേവ പുബ്ബസിദ്ധേന വീതിക്കമേന സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതി, തസ്മാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ സാധകതമത്താ കരണഭാവോപി വീതിക്കമസ്സേവ സിദ്ധോ ‘‘അസിനാ ഛിന്ദതീ’’തിആദീസു അസിനാ ഛിന്ദനകിരിയം സാധേതീതിആദിനാ കാരണേന അസിആദീനം കരണഭാവോ വിയ. ഏവം സന്തേപി വീതിക്കമം അപേക്ഖമാനോ തേനേവ സദ്ധിം തന്നിസ്സിതമ്പി കാലം അപേക്ഖിത്വാ വിഹരതീതി കാലസ്സാപി ഇധ ഹേതുഭാവോ വുത്തോ, സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേന്തോ ച തം തം വീതിക്കമകാലം അനതിക്കമിത്വാ തേനേവ കാലേന സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേതീതി വീതിക്കമനിസ്സയസ്സ കാലസ്സാപി കരണഭാവോ വുത്തോ, തസ്മാ ഇമിനാ പരിയായേന കാലസ്സാപി ഹേതുഭാവോ, കരണഭാവോ ച ലബ്ഭതീതി വുത്തം ‘‘തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന കരണഭൂതേനാ’’തി, നിപ്പരിയായേന പന വീതിക്കമോയേവ ഹേതുഭൂതോ, കരണഭൂതോ ച. സോ ഹി വീതിക്കമക്ഖണേ ഹേതു ഹുത്വാ പച്ഛാ സിക്ഖാപദപഞ്ഞാപനക്ഖണേ കരണമ്പി ഹോതീതി. സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞാപയന്തോതി വീതിക്കമം പുച്ഛിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ ഓതിണ്ണവത്ഥും തം പുഗ്ഗലം പടിപുച്ഛിത്വാ, വിഗരഹിത്വാ ച തം തം വത്ഥുഓതിണ്ണകാലം അനതിക്കമിത്വാ തേനേവ കാലേന കരണഭൂതേന സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞപേന്തോ. സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോതി തതിയപാരാജികാദീസു (പാരാ. ൧൬൨) വിയ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഹേതുഭൂതം തം തം വത്ഥുവീതിക്കമസമയം അപേക്ഖമാനോ തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന ഭഗവാ തത്ഥ തത്ഥ വിഹാസീതി അത്ഥോ.

‘‘സിക്ഖാപദാനി ¶ പഞ്ഞാപയന്തോ, സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോ’’തി ഇദം യഥാക്കമം കരണഭാവസ്സ, ഹേതുഭാവസ്സ ച സമത്ഥനവചനം, തസ്മാ തദനുരൂപം ‘‘തേനസമയേന കരണഭൂതേന ഹേതുഭൂതേനാ’’തി ഏവം വത്തബ്ബേപി പഠമം ‘‘ഹേതുഭൂതേനാ’’തി ഉപ്പടിപാടിവചനം തത്ഥ ഹേതുഭാവസ്സ സാതിസയമധിപ്പേതത്താ വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘ഭഗവാ ഹി വേരഞ്ജായം വിഹരന്തോ ധമ്മസേനാപതിത്ഥേരസ്സ സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാചനഹേതുഭൂതം പരിവിതക്കസമയം അപേക്ഖമാനോ തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന വിഹാസീ’’തി തീസുപി കിര ഗണ്ഠിപദേസു വുത്തം. ‘‘കിം പനേത്ഥ യുത്തിചിന്തായ, ആചരിയസ്സ ഇധ കമവചനിച്ഛാ നത്ഥീതി ഏവമേതം ഗഹേതബ്ബം – അഞ്ഞാസുപി ഹി അട്ഠകഥാസു അയമേവ അനുക്കമോ വുത്തോ, ന ച താസു ‘തേന സമയേന വേരഞ്ജായം വിഹരതീ’തി വിനയപാളിപദേ ഹേതുഅത്ഥസ്സേവ സാതിസയം അധിപ്പേതഭാവദീപനത്ഥം വുത്തോ അവിസയത്താ, സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞാപയന്തോ ഹേതുഭൂതേന, കരണഭൂതേന ച സമയേന വിഹാസി, സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോ ഹേതുഭൂതേന സമയേന വിഹാസീതി ഏവമേത്ഥ യഥാലാഭം സമ്ബന്ധഭാവതോ ഏവം വുത്തോ’’തിപി വദന്തി. തസ്മാതി ¶ യഥാവുത്തസ്സ ദുവിധസ്സാപി അത്ഥസ്സ സമ്ഭവതോ. തദത്ഥജോതനത്ഥന്തി വുത്തനയേന കരണവചനേന തദുഭയത്ഥസ്സ ജോതനത്ഥം. തത്ഥാതി തസ്മിം വിനയേ. ഏത്ഥ ച സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിയാ ഏവ വീതിക്കമസമയസ്സ സാധകതമത്താ തസ്സ കരണഭാവേ ‘‘സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞാപയന്തോ’’തി അജ്ഝാഹരിതപദേന സമ്ബന്ധോ, ഹേതുഭാവേ പന തദപേക്ഖനമത്തത്താ ‘‘വിഹരതീ’’തി പദേനേവാതി ദട്ഠബ്ബം. തഥായേവ ഹി വുത്തം ‘‘തേന സമയേന ഹേതുഭൂതേന, കരണഭൂതേന ച സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞാപയന്തോ, സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോ ഭഗവാ തത്ഥ തത്ഥ വിഹാസീ’’തി. കരണഞ്ഹി കിരിയത്ഥം, ന ഹേതു വിയ കിരിയാകാരണം. ഹേതു പന കിരിയാകാരണം, ന കരണം വിയ കിരിയത്ഥോതി.

‘‘ഇധ പനാ’’തിആദിനാ ഉപയോഗവചനസ്സ അച്ചന്തസംയോഗത്ഥസമ്ഭവദസ്സനം, അച്ചന്തമേവ ദബ്ബഗുണകിരിയാഹി സംയോഗോ അച്ചന്തസംയോഗോ, നിരന്തരമേവ തേഹി സംയുത്തഭാവോതി വുത്തം ഹോതി. സോയേവത്ഥോ തഥാ. ഏവംജാതികേതി ഏവംസഭാവേ. കഥം സമ്ഭവതീതി ആഹ ‘‘യഞ്ഹീ’’തിആദി. അച്ചന്തമേവാതി ആരബ്ഭതോ പട്ഠായ യാവ ദേസനാനിട്ഠാനം, താവ ഏകംസമേവ, നിരന്തരമേവാതി അത്ഥോ. കരുണാവിഹാരേനാതി പരഹിതപടിപത്തിസങ്ഖാതേന കരുണാവിഹാരേന. തഥാ ഹി കരുണാനിദാനത്താ ¶ ദേസനായ ഇധ പരഹിതപടിപത്തി ‘‘കരുണാവിഹാരോ’’തി വുത്താ, ന പന കരുണാസമാപത്തിവിഹാരോ. ന ഹി ദേസനാകാലേ ദേസേതബ്ബധമ്മവിസയസ്സ ദേസനാഞാണസ്സ സത്തവിസയായ മഹാകരുണായ സഹുപ്പത്തി സമ്ഭവതി ഭിന്നവിസയത്താ, തസ്മാ കരുണായ പവത്തോ വിഹാരോതി കത്വാ പരഹിതപടിപത്തിവിഹാരോ ഇധ ‘‘കരുണാവിഹാരോ’’തി വേദിതബ്ബോ. തസ്മാതി അച്ചന്തസംയോഗത്ഥസമ്ഭവതോ. തദത്ഥജോതനത്ഥന്തി വുത്തനയേന ഉപയോഗവിഭത്തിയാ തദത്ഥസ്സ ജോതനത്ഥം ഉപയോഗനിദ്ദേസോ കതോ യഥാ ‘‘മാസം സജ്ഝായതി, ദിവസം ഭുഞ്ജതീ’’തി. തേനാതി യേന കാരണേന അഭിധമ്മേ, ഇതോ അഞ്ഞേസു ച സുത്തപദേസു ഭുമ്മവചനസ്സ അധികരണത്ഥോ, ഭാവേനഭാവലക്ഖണത്ഥോ ച, വിനയേ കരണവചനസ്സ ഹേതുഅത്ഥോ, കരണത്ഥോ ച ഇധ ഉപയോഗവചനസ്സ അച്ചന്തസംയോഗത്ഥോ സമ്ഭവതി, തേനാതി അത്ഥോ. ഏതന്തി യഥാ വുത്തസ്സത്ഥസ്സ സങ്ഗഹഗാഥാപദം അഞ്ഞത്രാതി അഭിധമ്മേ ഇതോ അഞ്ഞേസു സുത്തപദേസു, വിനയേ ച. സമയോതി സമയസദ്ദോ. സദ്ദേയേവ ഹി വിഭത്തിപരാ ഭവതിഅത്ഥേ അസമ്ഭവതോ. സോതി സ്വേവ സമയസദ്ദോ.

ഏവം അത്തനോ മതിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പോരാണാചരിയമതിം ദസ്സേതും ‘‘പോരാണാ പനാ’’തിആദി വുത്തം. പോരാണാതി ച പുരിമാ അട്ഠകഥാചരിയാ. ‘‘തസ്മിം സമയേ’’തി വാ…പേ… ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി വാ ഏസ ഭേദോതി സമ്ബന്ധോ. അഭിലാപമത്തഭേദോതി വചനമത്തേന ഭേദോ വിസേസോ, ന പന അത്ഥേന, തേനാഹ ‘‘സബ്ബത്ഥ ഭുമ്മമേവത്ഥോ’’തി, സബ്ബേസുപി അത്ഥതോ ആധാരോ ഏവ അത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി ¶ . ഇമിനാ ച വചനേന സുത്തവിനയേസു വിഭത്തിവിപരിണാമോ കതോ, ഭുമ്മത്ഥേ വാ ഉപയോഗകരണവിഭത്തിയോ സിദ്ധാതി ദസ്സേതി. ‘‘തസ്മാ’’തിആദിനാ തേസം മതിദസ്സനേ ഗുണമാഹ.

ഭാരിയട്ഠേന ഗരു. തദേവത്ഥം സങ്കേതതോ സമത്ഥേതി ‘‘ഗരും ഹീ’’തിആദിനാ സങ്കേതവിസയോ ഹി സദ്ദോ തംവവത്ഥിതോയേവ ചേസ അത്ഥബോധകോതി. ഗരുന്തി ഗരുകാതബ്ബം ജനം. ‘‘ലോകേ’’തി ഇമിനാ ന കേവലം സാസനേയേവ, ലോകേപി ഗരുകാതബ്ബട്ഠേന ഭഗവാതി സങ്കേതസിദ്ധീതി ദസ്സേതി. യദി ഗരുകാതബ്ബട്ഠേന ഭഗവാ, അഥ അയമേവ സാതിസയം ഭഗവാ നാമാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘അയഞ്ചാ’’തിആദിമാഹ. തഥാ ഹി ലോകനാഥോ അപരിമിതനിരുപമപ്പഭാവസീലാദിഗുണവിസേസസമങ്ഗിതായ, സബ്ബാനത്ഥപരിഹാരപുബ്ബങ്ഗമായ ¶ നിരവസേസഹിതസുഖവിധാനതപ്പരായ നിരതിസയായ പയോഗസമ്പത്തിയാ സദേവമനുസ്സായ പജായ അച്ചന്തുപകാരിതായ ച അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ഉത്തമം ഗാരവട്ഠാനന്തി. ന കേവലം ലോകേയേവ, അഥ ഖോ സാസനേപീതി ദസ്സേതി ‘‘പോരാണേഹീ’’തിആദിനാ, പോരാണേഹീതി ച അട്ഠകഥാചരിയേഹീതി അത്ഥോ. സേട്ഠവാചകവചനമ്പി സേട്ഠഗുണസഹചരണതോ സേട്ഠമേവാതി വുത്തം ‘‘ഭഗവാതി വചനം സേട്ഠ’’ന്തി. വുച്ചതി അത്ഥോ, ഏതേനാതി ഹി വചനം, സദ്ദോ. അഥ വാ വുച്ചതീതി വചനം, അത്ഥോ, തസ്മാ യോ ‘‘ഭഗവാ’’തി വചനേന വചനീയോ അത്ഥോ, സോ സേട്ഠോതി അത്ഥോ. ഭഗവാതി വചനമുത്തമന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഗാരവയുത്തോതി ഗരുഭാവയുത്തോ ഗരുഗുണയോഗത്താ, സാതിസയം വാ ഗരുകരണാരഹതായ ഗാരവയുത്തോ, ഗാരവാരഹോതി അത്ഥോ. യേന കാരണത്തയേന സോ തഥാഗതോ ഗരു ഭാരിയട്ഠേന, തേന ‘‘ഭഗവാ’’തി വുച്ചതീതി സമ്ബന്ധോ. ഗരുതാകാരണദസ്സനഞ്ഹേതം പദത്തയം. ‘‘സിപ്പാദിസിക്ഖാപകാപി ഗരൂയേവ നാമ ഹോന്തി, ന ച ഗാരവയുത്താ, അയം പന താദിസോ ന ഹോതി, തസ്മാ ഗരൂതി കത്വാ ‘ഗാരവയുത്തോ’തി വുത്ത’’ന്തി കേചി. ഏവം സതി തദേതം വിസേസനപദമത്തം, പുരിമപദദ്വയമേവ കാരണദസ്സനം സിയാ.

അപിചാതി അത്ഥന്തരവികപ്പത്ഥേ നിപാതോ, അപരോ നയോതി അത്ഥോ. തത്ഥ –

‘‘വണ്ണഗമോ വണ്ണവിപരിയായോ,

ദ്വേ ചാപരേ വണ്ണവികാരനാസാ;

ധാതൂനമത്ഥാതിസയേന യോഗോ,

തദുച്ചതേ പഞ്ചവിധാ നിരുത്തീ’’തി. –

വുത്തം നിരുത്തിലക്ഖണം ഗഹേത്വാ, ‘‘പിസോദരാദീനി യഥോപദിട്ഠ’’ന്തി വുത്തസദ്ദനയേന വാ പിസോദരാദിആകതിഗണപക്ഖേപലക്ഖണം ¶ ഗഹേത്വാ ലോകിയ ലോകുത്തരസുഖാഭിനിബ്ബത്തകം സീലാദിപാരപ്പത്തം ഭാഗ്യമസ്സ അത്ഥീതി ‘‘ഭാഗ്യവാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഭാഗ്യവാ’’തി. തഥാ അനേകഭേദഭിന്നകിലേസസതസഹസ്സാനി, സങ്ഖേപതോ വാ പഞ്ചമാരേ അഭഞ്ജീതി ‘‘ഭഗ്ഗവാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തന്തി ദസ്സേതി ‘‘ഭഗ്ഗവാ’’തി ഇമിനാ. ലോകേ ¶ ച ഭഗ-സദ്ദോ ഇസ്സരിയധമ്മയസസിരീകാമപയത്തേസു ഛസു ധമ്മേസു പവത്തതി, തേ ച ഭഗസങ്ഖാതാ ധമ്മാ അസ്സ സന്തീതി ഭഗവാതി അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘യുത്തോ ഭഗേഹി ചാ’’തി വുത്തം. കുസലാദീഹി അനേകഭേദേഹി സബ്ബധമ്മേ വിഭജി വിഭജിത്വാ വിവരിത്വാ ദേസേസീതി ‘‘വിഭത്തവാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘വിഭത്തവാ’’തി. ദിബ്ബബ്രഹ്മഅരിയവിഹാരേ, കായചിത്തഉപധിവിവേകേ, സുഞ്ഞതാനിമിത്താപ്പണിഹിതവിമോക്ഖേ, അഞ്ഞേ ച ലോകിയലോകുത്തരേ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മേ ഭജി സേവി ബഹുലമകാസീതി ‘‘ഭത്തവാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തന്തി ദസ്സേതി ‘‘ഭത്തവാ’’തി ഇമിനാ. തീസു ഭവേസു തണ്ഹാസങ്ഖാതം ഗമനമനേന വന്തം വമിതന്തി ‘‘ഭവേസു വന്തഗമനോ’’തി വത്തബ്ബേ ഭവസദ്ദതോ ഭ-കാരം ഗമനസദ്ദതോ ഗ-കാരം വന്തസദ്ദതോ വ-കാരം ആദായ, തസ്സ ച ദീഘം കത്വാ വണ്ണവിപരിയായേന ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തന്തി ദസ്സേതും ‘‘വന്തഗമനോ ഭവേസൂ’’തി വുത്തം. ‘‘യതോ ഭാഗ്യവാ, തതോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ പച്ചേകം യോജേതബ്ബം. അസ്സ പദസ്സാതി ‘‘ഭഗവാ’’തി പദസ്സ. വിത്ഥാരത്ഥോതി വിത്ഥാരഭൂതോ അത്ഥോ. ‘‘സോ ചാ’’തിആദിനാ ഗന്ഥമഹത്തം പരിഹരതി. വുത്തോയേവ, ന പന ഇധ പന വത്തബ്ബോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗസ്സ ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ ഏകദേസഭാവതോതി അധിപ്പായോ.

അപിച ഭഗേ വനി, വമീതി വാ ഭഗവാ. സോ ഹി ഭഗേ സീലാദിഗുണേ വനി ഭജി സേവി, തേ വാ ഭഗസങ്ഖാതേ സീലാദിഗുണേ വിനേയ്യസന്താനേസു ‘‘കഥം നു ഖോ ഉപ്പജ്ജേയ്യു’’ന്തി വനി യാചി പത്ഥയി, ഏവം ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ, ഭഗേ വാ സിരിം, ഇസ്സരിയം, യസഞ്ച വമി ഖേളപിണ്ഡം വിയ ഛഡ്ഡയി. തഥാ ഹി ഭഗവാ ഹത്ഥഗതം ചക്കവത്തിസിരിം, ചതുദീപിസ്സരിയം, ചക്കവത്തിസമ്പത്തിസന്നിസ്സയഞ്ച സത്തരതനസമുജ്ജലം യസം അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡയി. അഥ വാ ഭാനി നാമ നക്ഖത്താനി, തേഹി സമം ഗച്ഛന്തി പവത്തന്തീതി ഭഗാ ആകാരസ്സ രസ്സം കത്വാ, സിനേരുയുഗന്ധരാദിഗതാ ഭാജനലോകസോഭാ. താ ഭഗാ വമി തപ്പടിബദ്ധഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന പജഹി, ഏവം ഭഗേ വമീതി ഭഗവാതി ഏവമാദീഹി തത്ഥ തത്ഥാഗതനയേഹി ചസ്സ അത്ഥോ വത്തബ്ബോ, അമ്ഹേഹി പന സോ ഗന്ഥഭീരുജനാനുഗ്ഗഹണത്ഥം, ഗന്ഥഗരുതാപരിഹരണത്ഥഞ്ച അജ്ഝുപേക്ഖിതോതി.

ഏവമേതേസം അവയവത്ഥം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമുദായത്ഥം ദസ്സേന്തോ പുരിമപദത്തയസ്സ സമുദായത്ഥേന വുത്താവസേസേന തേസമത്ഥാനം പടിയോഗിതായ തേനാപി സഹ ദസ്സേതും ‘‘ഏത്താവതാ’’തിആദിമാഹ. ഏത്താവതാതി ¶ ¶ ഏതസ്സ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി വചനേന ‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ’’ തിവചനേനാതി ഇമേഹി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം നിദാനവചനേ. യഥാസുതം ധമ്മം ദേസേന്തോതി ഏത്ഥ അന്ത-സദ്ദോ ഹേതുഅത്ഥോ. തഥാദേസിതത്താ ഹി പച്ചക്ഖം കരോതി നാമ. ഏസ നയോ അപരത്ഥാപി. ‘‘യോ ഖോ ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച…പേ… സത്ഥാ’’തി വചനതോ ധമ്മസ്സ സത്ഥുഭാവപരിയായോ വിജ്ജതേവാതി കത്വാ ‘‘ധമ്മസരീരം പച്ചക്ഖം കരോതീ’’തി വുത്തം. ധമ്മകായന്തി ഹി ഭഗവതോ സമ്ബന്ധീഭൂതം ധമ്മസങ്ഖാതം കായന്തി അത്ഥോ. തഥാ ച വുത്തം ‘‘ധമ്മകായോതി ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി. തം പന കിമത്ഥിയന്തി ആഹ ‘‘തേനാ’’തിആദി. തേനാതി ച താദിസേന പച്ചക്ഖകരണേനാതി അത്ഥോ. ഇദം അധുനാ വക്ഖമാനസുത്തം പാവചനം പകട്ഠം ഉത്തമം ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ വചനം നാമ. തസ്മാ തുമ്ഹാകം അതിക്കന്തസത്ഥുകം അതീതസത്ഥുകഭാവോ ന ഹോതീതി അത്ഥോ. ഭാവപ്പധാനോ ഹി അയം നിദ്ദേസോ, ഭാവലോപോ വാ, ഇതരഥാ പാവചനമേവ അനതിക്കന്തസത്ഥുകം, സത്ഥുഅദസ്സനേന പന ഉക്കണ്ഠിതസ്സ ജനസ്സ അതിക്കന്തസത്ഥുകഭാവോതി അത്ഥോ ആപജ്ജേയ്യ, ഏവഞ്ച സതി ‘‘അയം വോ സത്ഥാതി സത്ഥുഅദസ്സനേന ഉക്കണ്ഠിതം ജനം സമസ്സാസേതീ’’ തിവചനേന സഹ വിരോധോ ഭവേയ്യാതി വദന്തി. ഇദം പാവചനം സത്ഥുകിച്ചനിപ്ഫാദനേന ന അതീതസത്ഥുകന്തി പന അത്ഥോ. സത്ഥൂതി കമ്മത്ഥേ ഛട്ഠീ, സമാസപദം വാ ഏതം സത്ഥുഅദസ്സനേനാതി. ഉക്കണ്ഠനം ഉക്കണ്ഠോ, കിച്ഛജീവിതാ. ‘‘കഠ കിച്ഛജീവനേ’’തി ഹി വദന്തി. തമിതോ പത്തോതി ഉക്കണ്ഠിതോ, അനഭിരതിയാ വാ പീളിതോ വിക്ഖിത്തചിത്തോ ഹുത്വാ സീസം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉദ്ധം കണ്ഠം കത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ ആഹിണ്ഡതി, വിഹരതി ചാതി ഉക്കണ്ഠിതോ നിരുത്തിനയേന, തം ഉക്കണ്ഠിതം. സദ്ദസാമത്ഥിയാധിഗതമത്തോ ചേസ, വോഹാരതോ പന അനഭിരതിയാ പീളിതന്തി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. സമസ്സാസേതീതി അസ്സാസം ജനേതി.

തസ്മിം സമയേതി ഇമസ്സ സുത്തസ്സ സങ്ഗീതിസമയേ. കാമം വിജ്ജമാനേപി ഭഗവതി ഏവം വത്തുമരഹതി, ഇധ പന അവിജ്ജമാനേയേവ തസ്മിം ഏവം വദതി, തസ്മാ സന്ധായഭാസിതവസേന തദത്ഥം ദസ്സേതീതി ആഹ ‘‘അവിജ്ജമാനഭാവം ദസ്സേന്തോ’’തി. പരിനിബ്ബാനന്തി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുവസേന ഖന്ധപരിനിബ്ബാനം. തേനാതി തഥാസാധനേന. ഏവംവിധസ്സാതി ഏവംപകാരസ്സ, ഏവംസഭാവസ്സാതിപി ¶ അത്ഥോ. നാമ-സദ്ദോ ഗരഹായം നിപാതോ ‘‘അത്ഥി നാമ ആനന്ദ ഥേരം ഭിക്ഖും വിഹേസിയമാനം അജ്ഝുപേക്ഖിസ്സഥാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൫.൧൬൬) വിയ, തേന ഏദിസോ അപി ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ, കാ നാമ കഥാ അഞ്ഞേസന്തി ഗരഹത്ഥം ജോതേതി. അരിയധമ്മസ്സാതി അരിയാനം ധമ്മസ്സ, അരിയഭൂതസ്സ വാ ധമ്മസ്സ. ദസവിധസ്സ കായബലസ്സ, ഞാണബലസ്സ ച വസേന ദസബലധരോ. വജിരസ്സ നാമ മണിവിസേസസ്സ സങ്ഘാതോ സമൂഹോ ഏകഗ്ഘനോ, തേന സമാനോ കായോ യസ്സാതി തഥാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ വജിരസങ്ഘാതോ നാമ ന അഞ്ഞേന മണിനാ ¶ വാ പാസാണേന വാ ഭേജ്ജോ, അപി തു സോയേവ അഞ്ഞം മണിം വാ പാസാണം വാ ഭിന്ദതി. തേനേവ വുത്തം ‘‘വജിരസ്സ നത്ഥി കോചി അഭേജ്ജോ മണി വാ പാസാണോ വാ’’തി, ഏവം ഭഗവാപി കേനചി അഭേജ്ജസരീരോ. ന ഹി ഭഗവതോ രൂപകായേ കേനചി അന്തരായോ കാതും സക്കാതി. നാമസദ്ദസ്സ ഗരഹാജോതകത്താ പി-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനജോതകോ ‘‘ന കേവലം ഭഗവായേവ, അഥ ഖോ അഞ്ഞേപീ’’തി. ഏത്ഥ ച ഏവംഗുണസമന്നാഗതത്താ അപരിനിബ്ബുതസഭാവേന ഭവിതും യുത്തോപി ഏസ പരിനിബ്ബുതോ ഏവാതി പകരണാനുരൂപമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘ഏവ’’ന്തിആദി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ആസാ പത്ഥനാ കേന ജനേതബ്ബാ, ന ജനേതബ്ബാ ഏവാതി അത്ഥോ. ‘‘അഹം ചിരം ജീവിം, ചിരം ജീവാമി, ചിരം ജീവിസ്സാമി, സുഖം ജീവിം, സുഖം ജീവാമി, സുഖം ജീവിസ്സാമീ’’തി മജ്ജനവസേന ഉപ്പന്നോ മാനോ ജീവിതമദോ നാമ, തേന മത്തോ പമത്തോ തഥാ. സംവേജേതീതി സംവേഗം ജനേതി, തതോയേവ അസ്സ ജനസ്സ സദ്ധമ്മേ ഉസ്സാഹം ജനേതി. സംവേജനഞ്ഹി ഉസ്സാഹഹേതു ‘‘സംവിഗ്ഗോ യോനിസോ പദഹതീ’’തി വചനതോ.

ദേസനാസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി വക്ഖമാനസ്സ സകലസുത്തസ്സ ‘‘ഏവ’’ന്തി നിദസ്സനതോ. സാവകസമ്പത്തിന്തി സുണന്തപുഗ്ഗലസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേന പഞ്ചസു ഠാനേസു ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതേന, പഞ്ചസു ച കോസല്ലേസു ആയസ്മതാ ധമ്മസേനാപതിനാ പസംസിതേന മയാ മഹാസാവകേന സുതം, തഞ്ച ഖോ സയമേവ സുതം ന അനുസ്സുതം, ന ച പരമ്പരാഭതന്തി അത്ഥസ്സ ദീപനതോ. കാലസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി ഭഗവാതിസദസന്നിധാനേ പയുത്തസ്സ സമയസദ്ദസ്സ ബുദ്ധുപ്പാദ-പടിമണ്ഡിത-സമയ-ഭാവ-ദീപനതോ. ബുദ്ധുപ്പാദപരമാ ഹി കാലസമ്പദാ. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘കപ്പകസായകലിയുഗേ ¶ , ബുദ്ധുപ്പാദോ അഹോ മഹച്ഛരിയം;

ഹുതവഹമജ്ഝേ ജാതം, സമുദിതമകരന്ദമരവിന്ദ’’ന്തി. (ദീ. നി. ടീ. ൧.൧; സം. നി. ടീ. ൧.൧);

തസ്സായമത്ഥോ – കപ്പസങ്ഖാതകാലസഞ്ചയസ്സ ലേഖനവസേന പവത്തേ കലിയുഗസങ്ഖാതേ സകരാജസമ്മതേ വസ്സാദിസമൂഹേ ജാതോ ബുദ്ധുപ്പാദഖണസങ്ഖാതോ ദിനസമൂഹോ അന്ധസ്സ പബ്ബതാരോഹനമിവ കദാചി പവത്തനട്ഠേന, അച്ഛരം പഹരിതും യുത്തട്ഠേന ച മഹച്ഛരിയം ഹോതി. കിമിവ ജാതന്തി ചേ? ഹുതവഹസങ്ഖാതസ്സ പാവകസ്സ മജ്ഝേ സമ്മാ ഉദിതമധുമന്തം അരവിന്ദസങ്ഖാതം വാരിജമിവ ജാതന്തി. ദേസകസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഗാരവാധിവചനതോ.

ഏവം പദഛക്കസ്സ പദാനുക്കമേന നാനപ്പകാരതോ അത്ഥവണ്ണനം കത്വാ ഇദാനി ‘‘അന്തരാ ച രാജഗഹ’’ന്തിആദീനം ¶ പദാനമത്ഥവണ്ണനം കരോന്തോ ‘‘അന്തരാ ചാ’’തിആദിമാഹ. അന്തരാ ച രാജഗഹം അന്തരാ ച നാളന്ദന്തി ഏത്ഥ സമഭിനിവിട്ഠോ അന്തരാ-സദ്ദോ ദിസ്സതി സാമഞ്ഞവചനീയത്ഥമപേക്ഖിത്വാ പകരണാദിസാമത്ഥിയാദിഗതത്ഥമന്തരേനാതി അത്ഥോ. ഏവം പനസ്സ നാനത്ഥഭാവോ പയോഗതോ അവഗമീയതീതി ദസ്സേതി ‘‘തദന്തര’’ന്തിആദിനാ. തത്ഥ തദന്തരന്തി തം കാരണം. മഞ്ച തഞ്ച മന്തേന്തി, കിമന്തരം കിം കാരണന്തി അത്ഥോ. വിജ്ജന്തരികായാതി വിജ്ജുനിച്ഛരണക്ഖണേ. ധോവന്തീ ഇത്ഥീ അദ്ദസാതി സമ്ബന്ധോ. അന്തരതോതി ഹദയേ. കോപാതി ചിത്തകാലുസ്സിയകരണതോ ചിത്തപകോപാ രാഗാദയോ. അന്തരാ വോസാനന്തി ആരമ്ഭനിപ്ഫത്തീനം വേമജ്ഝേ പരിയോസാനം ആപാദി. അപിചാതി തഥാപി, ഏവം പഭവസമ്പന്നേപീതി അത്ഥോ. ദ്വിന്നം മഹാനിരയാനന്തി ലോഹകുമ്ഭീനിരയേ സന്ധായാഹ. അന്തരികായാതി അന്തരേന. രാജഗഹനഗരം കിര ആവിജ്ഝിത്വാ മഹാപേതലോകോ. തത്ഥ ദ്വിന്നം മഹാലോഹകുമ്ഭീനിരയാനം അന്തരേന അയം തപോദാ നദീ ആഗച്ഛതി, തസ്മാ സാ കുഥിതാ സന്ദതീതി. സ്വായമിധ വിവരേ പവത്തതി തദഞ്ഞേസമസമ്ഭവതോ. ഏത്ഥ ച ‘‘തദന്തരം കോ ജാനേയ്യ, (അ. നി. ൬.൪൪; ൧൦.൭൫) ഏതേസം അന്തരാ കപ്പാ, ഗണനാതോ അസങ്ഖിയാ, (ബു. വം. ൨൮.൯) അന്തരന്തരാ കഥം ഓപാതേതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൪൨൬; പഹാ. വ. ൬൬; ചൂളവ. ൩൭൬) വിയ കാരണവേമജ്ഝേസു വത്തമാനാ അന്തരാസദ്ദായേവ ഉദാഹരിതബ്ബാ സിയും, ന പന ചിത്തഖണവിവരേസു വത്തമാനാ അന്തരികഅന്തരസദ്ദാ ¶ . അന്തരാസദ്ദസ്സ ഹി അയമത്ഥുദ്ധാരോതി. അയം പനേത്ഥാധിപ്പായോ സിയാ – യേസു അത്ഥേസു അന്തരികസദ്ദോ, അന്തരസദ്ദോ ച പവത്തതി, തേസു അന്തരാസദ്ദോപീതി സമാനത്ഥത്താ അന്തരാസദ്ദത്ഥേ വത്തമാനോ അന്തരികസദ്ദോ, അന്തരസദ്ദോ, ച ഉദാഹടോതി. അഥ വാ അന്തരാസദ്ദോയേവ ‘‘യസ്സന്തരതോ’’തി (ഉദാ. ൨൦) ഏത്ഥ ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം രസ്സം കത്വാ വുത്തോ –

‘‘യസ്സന്തരതോ ന സന്തി കോപാ,

ഇതിഭവാഭവതഞ്ച വീതിവത്തോ;

തം വിഗതഭയം സുഖിം അസോകം,

ദേവാ നാനുഭവന്തി ദസ്സനായാ’’തി. (ഉദാ. ൨൦); –

ഹി അയം ഉദാനേ ഭദ്ദിയസുത്തേ ഗാഥാ. സോയേവ ഇക-സദ്ദേന സകത്ഥപവത്തേന പദം വഡ്ഢേത്വാ ‘‘അന്തരികായാ’’തി ച വുത്തോ, തസ്മാ ഉദാഹരണോദാഹരിതബ്ബാനമേത്ഥ വിരോധാഭാവോ വേദിതബ്ബോതി. കിമത്ഥം അത്ഥവിസേസനിയമോ കതോതി ആഹ ‘‘തസ്മാ’’തിആദി. നനു ചേത്ഥ ഉപയോഗവചനമേവ, അഥ കസ്മാ സമ്ബന്ധീയത്ഥോ വുത്തോ, സമ്ബന്ധീയത്ഥേ വാ കസ്മാ ഉപയോഗവചനം കതന്തി അനുയോഗസമ്ഭവതോ തം പരിഹരിതും ‘‘അന്തരാസദ്ദേന പനാ’’തിആദി വുത്തം, തേന സമ്ബന്ധീയത്ഥേ സാമിവചനപ്പസങ്ഗേ ¶ സദ്ദന്തരയോഗേന ലദ്ധമിദം ഉപയോഗവചനന്തി ദസ്സേതി, ന കേവലം സാസനേവ, ലോകേപി ഏവമേവിദം ലദ്ധന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഈദിസേസു ചാ’’തിആദിമാഹ. വിസേസയോഗതാദസ്സനമുഖേന ഹി അയമത്ഥോപി ദസ്സിതോ. ഏകേനപി അന്തരാ-സദ്ദേന യുത്തത്താ ദ്വേ ഉപയോഗവചനാനി കാതബ്ബാനി. ദ്വീഹി പന യോഗേ കാ കഥാതി അത്ഥസ്സ സിജ്ഝനതോ. അക്ഖരം ചിന്തേന്തി ലിങ്ഗവിഭത്തിയാദീഹീതി അക്ഖരചിന്തകാ, സദ്ദവിദൂ. അക്ഖര-സദ്ദേന ചേത്ഥ തമ്മൂലകാനി പദാദീനിപി ഗഹേതബ്ബാനി. യദിപി സദ്ദതോ ഏകമേവ യുജ്ജന്തി, അത്ഥതോ പന സോ ദ്വിക്ഖത്തും യോജേതബ്ബോ ഏകസ്സാപി പദസ്സ ആവുത്തിയാദിനയേന അനേകധാ സമ്പജ്ജനതോതി ദസ്സേതി ‘‘ദുതിയപദേനപീ’’തിആദിനാ. കോ പന ദോസോ അയോജിതേതി ആഹ ‘‘അയോജിയമാനേ ഉപയോഗവചനം ന പാപുണാതീ’’തി. ദുതിയപദം ന പാപുണാതീതി അത്ഥോ സദ്ദന്തരയോഗവസാ സദ്ദേയേവ സാമിവചനപ്പസങ്ഗേ ഉപയോഗവിഭത്തിയാ ഇച്ഛിതത്താ. സദ്ദാധികാരോ ഹി വിഭത്തിപയോഗോ.

അദ്ധാന-സദ്ദോ ¶ ദീഘപരിയായോതി ആഹ ‘‘ദീഘമഗ്ഗ’’ന്തി. കിത്താവതാ പന സോ ദീഘോ നാമ തദത്ഥഭൂതോതി ചോദനമപനേതി ‘‘അദ്ധാനഗമനസമയസ്സ ഹീ’’തിആദിനാ. അദ്ധാനഗമനസമയസ്സ വിഭങ്ഗേതി ഗണഭോജനസിക്ഖാപദാദീസു അദ്ധാനഗമനസമയസദ്ദസ്സ പദഭാജനീയഭൂതേ വിഭങ്ഗേ (പാചി. ൨൧൭). അഡ്ഢയോജനമ്പി അദ്ധാനമഗ്ഗോ, പഗേവ തദുത്തരി. അഡ്ഢമേവ യോജനസ്സ അഡ്ഢയോജനം, ദ്വിഗാവുതമത്തം. ഇധ പന ചതുഗാവുതപ്പമാണം യോജനമേവ, തസ്മാ ‘‘അദ്ധാനമഗ്ഗപടിപന്നോ’’തി വദതീതി അധിപ്പായോ.

മഹന്തസദ്ദോ ഉത്തമത്ഥോ, ബഹ്വത്ഥോ ച ഇധാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘മഹതാ’’തിആദി. ഗുണമഹത്തേനാതി അപ്പിച്ഛതാദിഗുണമഹന്തഭാവേന. സങ്ഖ്യാമഹത്തേനാതി ഗണനമഹന്തഭാവേന. തദേവത്ഥം സമത്ഥേതി ‘‘സോ ഹീ’’തിആദിനാ. സോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോതി ഇധ ആഗതോ തദാ പരിവാരഭൂതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ. മഹാതി ഉത്തമോ. വാക്യേപി ഹി തമിച്ഛന്തി പയോഗവസാ. അപ്പിച്ഛതാതി നില്ലോഭതാ സദ്ദോ ചേത്ഥ സാവസേസോ, അത്ഥോ പന നിരവസേസോ. ന ഹി ‘‘അപ്പലോഭതാതി അഭിത്ഥവിതുമരഹതീ’’തി അട്ഠകഥാസു വുത്തം. മജ്ഝിമാഗമടീകാകാരോ പന ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരോ ഏവമാഹ ‘‘അപ്പസദ്ദസ്സ പരിത്തപരിയായം മനസി കത്വാ ‘ബ്യഞ്ജനം സാവസേസം വിയാ’തി (മഹാനി. അട്ഠ. ൮൫) അട്ഠകഥായം വുത്തം. അപ്പസദ്ദോ പനേത്ഥ ‘അഭാവത്ഥോ’ തിപി സക്കാ വിഞ്ഞാതും ‘അപ്പാബാധതഞ്ചസഞ്ജാനാമീ’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൨൫) വിയാ’’തി. സങ്ഖ്യായപി മഹാതി ഗണനായപി ബഹു അഹോസി, ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി പദാവത്ഥികന്തവചനവസേന സംവണ്ണേതബ്ബപദസ്സ ഛേദനമിവ ഹോതീതി തദപരാമസിത്വാ ‘‘തേന ഭിക്ഖുസങ്ഘേനാ’’തി പുന വാക്യാവത്ഥികന്തവചനവസേന സംവണ്ണേതബ്ബപദേന സദിസീകരണം. ഏസാ ഹി സംവണ്ണനകാനം പകതി, യദിദം വിഭത്തിയാനപേക്ഖാവസേന യഥാരഹം സംവണ്ണേതബ്ബപദത്ഥം ¶ സംവണ്ണേത്വാ പുന തത്ഥ വിജ്ജമാനവിഭത്തിവസേന പരിവത്തേത്വാ നിക്ഖിപനന്തി. ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേന സംഹതത്താ സങ്ഘോതി ഇമമത്ഥം വിഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞസങ്ഘാതേന സമണഗണേനാ’’തി. ഏത്ഥ പന ‘‘യായം ദിട്ഠി അരിയാ നിയ്യാനികാ നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായ, തഥാരൂപായ ദിട്ഠിയാ ദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൨൪, ൩൫൬; മ. നി. ൧.൪൯൨; ൩.൫൪; പരി. ൨൭൪) ഏവം വുത്തായ ദിട്ഠിയാ. ‘‘യാനി താനി സീലാനി അഖണ്ഡാനി അച്ഛിദ്ദാനി അസബലാനി അകമ്മാസാനി ഭുജിസ്സാനി ¶ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനി അപരാമട്ഠാനി സമാധിസംവത്തനികാനി, തഥാരൂപേസു സീലേസു സീലസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൨൩; മ. നി. ൧.൪൯൨; ൩.൫൪; അ. നി. ൬.൧൧; പരി. ൨൭൪) ഏവം വുത്താനഞ്ച സീലാനം സാമഞ്ഞേന സങ്ഘാതോ സങ്ഘടിതോ സമേതോതി ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞസങ്ഘാതോ, സമണഗണോ, ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേന സംഹതോതി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞസങ്ഘാടസങ്ഖാതേനാ’’ തിപി പാഠോ. തഥാ സങ്ഖാതേന കതിതേനാതി അത്ഥോ. തഥാ ഹി ദിട്ഠിസീലാദീനം നിയതസഭാവത്താ സോതാപന്നാപി അഞ്ഞമഞ്ഞം ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേന സംഹതാ, പഗേവ സകദാഗാമിആദയോ, തഥാ ച വുത്തം ‘‘നിയതോ സമ്ബോധിപരായണോ’’തി, (സം. നി. ൨.൪൧; ൫.൧൯൮, ൧൦൦൪) ‘‘അട്ഠാനമേതം ഭിക്ഖവേ, അനവകാസോ, യം ദിട്ഠിസമ്പന്നോ പുഗ്ഗലോ സഞ്ചിച്ചപാണം ജീവിതാ വോരോപേയ്യ, നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി ച ആദി. അരിയപുഗ്ഗലസ്സ ഹി യത്ഥ കത്ഥചി ദൂരേ ഠിതാപി അത്തനോ ഗുണസാമഗ്ഗിയാ സംഹതതായേവ, ‘‘തഥാരൂപായ ദിട്ഠിയാ ദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതി, (മ. നി. ൧.൪൯൨) തഥാരൂപേസു സീലേസു സീലസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൯൨) വചനതോ പന പുഥുജ്ജനാനമ്പി ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേന സംഹതഭാവോ ലബ്ഭതിയേവ. സദ്ധിം-സദ്ദോ ഏകതോതി അത്ഥേ നിപാതോ. പഞ്ച…പേ… മത്താനീതി പഞ്ച-സദ്ദേന മത്തസദ്ദം സങ്ഖിപിത്വാ ബാഹിരത്ഥസമാസോ വുത്തോ. ഏതേസന്തി ഭിക്ഖുസതാനം. പുന പഞ്ച മത്താ പമാണാതി ബ്യാസോ, നികാരലോപോ ചേത്ഥ നപുംസകലിങ്ഗത്താ.

സുപ്പിയോതി തസ്സ നാമമേവ, ന ഗുണാദി. ന കേവലം ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം ഭഗവായേവ, അഥ ഖോ സുപ്പിയോപി പരിബ്ബാജകോ ബ്രഹ്മദത്തേന മാണവേന സദ്ധിന്തി പുഗ്ഗലം സമ്പിണ്ഡേതി, തഞ്ച ഖോ മഗ്ഗപടിപന്നസഭാഗതായ ഏവ, ന സീലാചാരാദിസഭാഗതായാതി വുത്തം ‘‘പി-കാരോ’’തിആദി. സുഖുച്ചാരണവസേന പുബ്ബാപരപദാനം സമ്ബന്ധമത്തകരഭാവം സന്ധായ ‘‘പദസന്ധികരോ’’തി വുത്തം, ന പന സരബ്യഞ്ജനാദിസന്ധിഭാവം, തേനാഹ ‘‘ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാവസേന വുത്തോ’’തി, ഏതേന പദപൂരണമത്തന്തി ദസ്സേതി. അപിച അവധാരണത്ഥോപി ഖോ-സദ്ദോ യുത്തോ ‘‘അസ്സോസി ഖോ വേരഞ്ജോ ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧) വിയ, തേന അദ്ധാനമഗ്ഗപടിപന്നോ അഹോസിയേവ, നാസ്സ മഗ്ഗപടിപത്തിയാ കോചി അന്തരായോ അഹോസീതി അയമത്ഥോ ദീപിതോ ഹോതി. സഞ്ജയസ്സാതി രാജഗഹവാസിനോ ¶ സഞ്ജയനാമസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ, യസ്സ സന്തികേ പഠമം ഉപതിസ്സകോലിതാപി പബ്ബജിംസു ഛന്നപരിബ്ബാജകോവ ¶ , ന അചേലകപരിബ്ബാജകോ. ‘‘യദാ, തദാ’’തി ച ഏതേന സമകാലമേവ അദ്ധാനമഗ്ഗപടിപന്നതം ദസ്സേതി. അതീതകാലത്ഥോ പാളിയം ഹോതിസദ്ദോ യോഗവിഭാഗേന, തംകാലാപേക്ഖായ വാ ഏവം വുത്തം, തദാ ഹോതീതി അത്ഥോ.

അന്തേതി സമീപേ. വസതീതി വത്തപടിവത്താദികരണവസേന സബ്ബിരിയാപഥസാധാരണവചനം, അവചരതീതി വുത്തം ഹോതി, തേനേവാഹ ‘‘സമീപചാരോ സന്തികാവചരോ സിസ്സോ’’തി. ചോദിതാ ദേവദൂതേഹീതി ദഹരകുമാരോ ജരാജിണ്ണസത്തോ ഗിലാനോ കമ്മകാരണാ, കമ്മകാരണികാ വാ മതസത്തോതി ഇമേഹി പഞ്ചഹി ദേവദൂതേഹി ചോദിതാ ഓവദിതാ സംവേഗം ഉപ്പാദിതാ സമാനാപി. തേ ഹി ദേവാ വിയ ദൂതാ, വിസുദ്ധിദേവാനം വാ ദൂതാതി ദേവദൂതാ. ഹീനകായൂപഗാതി അപായകായമുപഗതാ. നരസങ്ഖാതാ തേ മാണവാതി സമ്ബന്ധോ. സാമഞ്ഞവസേന ചേത്ഥ സത്തോ ‘‘മാണവോ’’തി വുത്തോ, ഇതരേ പന വിസേസവസേന. പകരണാധിഗതോ ഹേസ അത്ഥുദ്ധാരോതി. കതകമ്മേഹീതി കതചോരകമ്മേഹി. തരുണോതി സോളസവസ്സതോ പട്ഠായ പത്തവീസതിവസ്സോ, ഉദാനട്ഠകഥായഞ്ഹി ‘‘സത്താ ജാതദിവസതോ പട്ഠായ യാവ പഞ്ചദസവസ്സകാ, താവ ‘കുമാരകാ, ബാലാ’തി ച വുച്ചന്തി. തതോ പരം വീസതിവസ്സാനി ‘യുവാനോ’’’തി (ഉദാ. അട്ഠ. ൪൪) വുത്തം. തരുണോ, മാണവോ, യുവാതി ച അത്ഥതോ ഏകം, ലോകിയാ പന ‘‘ദ്വാദസവസ്സതോ പട്ഠായ യാവ ജരമപ്പത്തോ, താവ തരുണോ’’തിപി വദന്തി.

തേസു വാ ദ്വീസു ജനേസൂതി നിദ്ധാരണേ ഭുമ്മം. യോ വാ ‘‘ഏകം സമയ’’ന്തി പുബ്ബേ അധിഗതോ കാലോ, തസ്സ പടിനിദ്ദേസോ തത്രാതി യഞ്ഹി സമയം ഭഗവാ അന്തരാ രാജഗഹഞ്ച നാളന്ദഞ്ച അദ്ധാനമഗ്ഗപടിപന്നോ, തസ്മിംയേവ സമയേ സുപ്പിയോപി തം അദ്ധാനമഗ്ഗം പടിപന്നോ അവണ്ണം ഭാസതി, ബ്രഹ്മദത്തോ ച വണ്ണം ഭാസതീതി. നിപാതമത്തന്തി ഏത്ഥ മത്തസദ്ദേന വിസേസത്ഥാഭാവതോ പദപൂരണത്തം ദസ്സേതി. മധുപിണ്ഡികപരിയായോതി മധുപിണ്ഡികദേസനാ നാമ ഇതി നം സുത്തന്തം ധാരേഹി, രാജഞ്ഞാതി പായാസിരാജഞ്ഞനാമകം രാജാനമാലപതി. പരിയായതി പരിവത്തതീതി പരിയായോ, വാരോ. പരിയായേതി ദേസേതബ്ബമത്ഥം പടിപാദേതീതി പരിയായോ, ദേസനാ. പരിയായതി അത്തനോ ഫലം പടിഗ്ഗഹേത്വാ പവത്തതീതി പരിയായോ, കാരണം. അനേകസദ്ദേനേവ അനേകവിധേനാതി അത്ഥോ വിഞ്ഞായതി അധിപ്പായമത്തേനാതി ¶ ആഹ ‘‘അനേകവിധേനാ’’തി. കാരണഞ്ചേത്ഥ കാരണപതിരൂപകമേവ, ന ഏകംസകാരണം അവണ്ണകാരണസ്സ അഭൂതത്താ, തസ്മാ കാരണേനാതി കാരണപതിരൂപകേനാതി അത്ഥോ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘അകാരണമേവ ‘കാരണ’ന്തി വത്വാ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧). ജാതിവസേനിദം ബഹ്വത്ഥേ ഏകവചനന്തി ദസ്സേതി ‘‘ബഹൂഹീ’’തിആദിനാ.

‘‘അവണ്ണവിരഹിതസ്സ ¶ അസമാനവണ്ണസമന്നാഗതസ്സപീ’’തി വക്ഖമാനകാരണസ്സ അകാരണഭാവഹേതുദസ്സനത്ഥം വുത്തം, ദോസവിരഹിതസ്സപി അസദിസഗുണസമന്നാഗതസ്സാപീതി അത്ഥോ. ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ അവണ്ണം ദോസം നിന്ദന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘യം ലോകേ’’തിആദിനാ അരസരൂപനിബ്ഭോഗഅകിരിയവാദഉച്ഛേദവാദജേഗുച്ഛീവേനയികതപസ്സീഅപഗബ്ഭഭാവാനം കാരണപതിരൂപകം ദസ്സേതി. തസ്മാതി ഹി ഏതം ‘‘അരസരൂപോ…പേ… അപഗബ്ഭോ’’തി ഇമേഹി പദേഹി സമ്ബന്ധിതബ്ബം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ലോകസമ്മതോ അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനഅഞ്ജലീകമ്മസാമീചികമ്മആസനാഭിനിമന്തനസങ്ഖാതോ സാമഗ്ഗീരസോ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ നത്ഥി, തസ്മാ സോ സാമഗ്ഗീരസസങ്ഖാതേന രസേന അസമ്പന്നസഭാവോ, തേന സാമഗ്ഗീരസസങ്ഖാതേന പരിഭോഗേന അസമന്നാഗതോ. തസ്സ അകത്തബ്ബതാവാദോ, ഉച്ഛിജ്ജിതബ്ബതാവാദോ ച, തം സബ്ബം ഗൂഥം വിയ മണ്ഡനജാതിയോ പുരിസോ ജേഗുച്ഛീ. തസ്സ വിനാസകോ സോവ തദകരണതോ വിനേതബ്ബോ. തദകരണേന വയോവുഡ്ഢേ താപേതി തദാചാരവിരഹിതതായ വാ കപണപുരിസോ. തദകരണേന ദേവലോകഗബ്ഭതോ അപഗതോ, തദകരണതോ വാ സോ ഹീനഗബ്ഭോ ചാതി ഏവം തദേവ അഭിവാദനാദിഅകരണം അരസരൂപതാദീനം കാരണപതിരൂപകം ദട്ഠബ്ബം. ‘‘നത്ഥി…പേ… വിസേസോ’’തി ഏതസ്സ പന ‘‘സുന്ദരികായ നാമ പരിബ്ബാജികായ മരണാനവബോധോ, സംസാരസ്സ ആദികോടിയാ അപഞ്ഞായനപടിഞ്ഞാ, ഠപനീയപുച്ഛായ അബ്യാകതവത്ഥുബ്യാകരണ’’ന്തി ഏവമാദീനി കാരണപതിരൂപകാനി നിദ്ധാരിതബ്ബാനി, തഥാ ‘‘തക്കപരിയാഹതം സമണോ…പേ… സയമ്പടിഭാന’’ന്തി ഏതസ്സ ‘‘അനാചരിയകേന സാമം പടിവേധേന തത്ഥ തത്ഥ തഥാ തഥാ ധമ്മദേസനാ, കത്ഥചി പരേസം പടിപുച്ഛാകഥനം, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനാദീഹി ആരോചിതനയേനേവ ബ്യാകരണ’’ന്തി ഏവമാദീനി, ‘‘സമണോ…പേ… ന അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ’’തി ഏതേസം പന ‘‘സബ്ബധമ്മാനം കമേനേവ ¶ അനവബോധോ, ലോകന്തസ്സ അജാനനം, അത്തനാ ഇച്ഛിതതപചാരാഭാവോ’’തി ഏവമാദീനി. ഝാനവിമോക്ഖാദി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ. അരിയം വിസുദ്ധം, ഉത്തമം വാ ഞാണസങ്ഖാതം ദസ്സനം, അലം കിലേസവിദ്ധംസനസമത്ഥം അരിയഞാണദസ്സനം ഏത്ഥ, ഏതസ്സാതി വാ അലമരിയഞാണദസ്സനോ. സ്വേവ വിസേസോ തഥാ. അരിയഞാണദസ്സനമേവ വാ വിസേസം വുത്തനയേന അലം പരിയത്തം യസ്സ, യസ്മിന്തി വാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ, ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോവ. തക്കപരിയാഹതന്തി കപ്പനാമത്തേന സമന്തതോ ആഹരിതം, വിതക്കേന വാ പരിഘടിതം. വീമംസാനുചരിതന്തി വീമംസനായ പുനപ്പുനം പരിമജ്ജിതം. സയമ്പടിഭാനന്തി സയമേവ അത്തനോ വിഭൂതം, താദിസം ധമ്മന്തി സമ്ബന്ധോ. അകാരണന്തി അയുത്തം അനുപപത്തിം. കാരണപദേ ചേതം വിസേസനം. ന ഹി അരസരൂപതാദയോ ദോസാ ഭഗവതി സംവിജ്ജന്തി, ധമ്മസങ്ഘേസു ച ദുരക്ഖാതദുപ്പടിപന്നാദയോ അകാരണന്തി വാ യുത്തികാരണരഹിതം അത്തനാ പടിഞ്ഞാമത്തം. പകതികമ്മപദഞ്ചേതം. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥേ കാരണം വത്വാതി ഏത്ഥ കാരണം ഇവാതി ഇവ-സദ്ദത്ഥോ രൂപകനയേന യോജേതബ്ബോ പതിരൂപകകാരണസ്സ ¶ അധിപ്പേതത്താ. തഥാ തഥാതി ജാതിവുഡ്ഢാനമനഭിവാദനാദിനാ തേന തേന ആകാരേന. വണ്ണസദ്ദസ്സ ഗുണപസംസാസു പവത്തനതോ യഥാക്കമം ‘‘അവണ്ണം ദോസം നിന്ദ’’ന്തി വുത്തം.

ദുരക്ഖാതോതി ദുട്ഠുമാക്ഖാതോ, തഥാ ദുപ്പടിവേദിതോ. വട്ടതോ നിയ്യാതീതി നിയ്യാനം, തദേവ നിയ്യാനികോ, തതോ വാ നിയ്യാനം നിസ്സരണം, തത്ഥ നിയുത്തോതി നിയ്യാനികോ. വട്ടതോ വാ നിയ്യാതീതി നിയ്യാനികോ യ-കാരസ്സ ക-കാരം, ഈ-കാരസ്സ ച രസ്സം കത്വാ. ‘‘അനീയ-സദ്ദോ ഹി ബഹുലാ കത്തുഅഭിധായകോ’’തി സദ്ദവിദൂ വദന്തി, ന നിയ്യാനികോ തഥാ. സംസാരദുക്ഖസ്സ അനുപസമസംവത്തനികോ വുത്തനയേന. പച്ചനീകപടിപദന്തി സമ്മാപടിപത്തിയാ വിരുദ്ധപടിപദം. അനനുലോമപടിപദന്തി സപ്പുരിസാനം അനനുലോമപടിപദം. അധമ്മാനുലോമപടിപദന്തി ലോകുത്തരധമ്മസ്സ അനനുലോമപടിപദം. കസ്മാ പനേത്ഥ ‘‘അവണ്ണം ഭാസതി, വണ്ണം ഭാസതീ’’തി ച വത്തമാനകാലനിദ്ദേസോ കതോ, നനു സങ്ഗീതികാലതോ സോ അവണ്ണവണ്ണാനം ഭാസനകാലോ അതീതോതി? സച്ചമേതം, ‘‘അദ്ധാനമഗ്ഗപടിപന്നോ ഹോതീ’’തി ഏത്ഥ ഹോതി-സദ്ദോ വിയ അതീതകാലത്ഥത്താ പന ഭാസതി-സദ്ദസ്സ ഏവം വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ യസ്മിം കാലേ തേഹി അവണ്ണോ വണ്ണോ ച ഭാസീയതി, തമപേക്ഖിത്വാ ¶ ഏവം വുത്തം, ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘തത്രാ’’തി പദസ്സ കാലപടിനിദ്ദേസവികപ്പനം അട്ഠകഥായം അവുത്തമ്പി സുപപന്നം ഹോതി.

‘‘സുപ്പിയസ്സ പന…പേ… ഭാസതീ’’തി പാളിയാ സമ്ബന്ധദസ്സനം ‘‘അന്തേവാസീ പനസ്സാ’’തിആദിവചനം. അപരാമസിതബ്ബം അരിയൂപവാദകമ്മം, തഥാ അനക്കമിതബ്ബം. സ്വായന്തി സോ ആചരിയോ. അസിധാരന്തി അസിനാ തിഖിണഭാഗം. കകചദന്ത പന്തിയന്തി ഖന്ധകകചസ്സ ദന്തസങ്ഖാതായ വിസമപന്തിയാ. ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ യേന കേനചി വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗേന പഹരിത്വാ കീളമാനോ വിയ. അക്ഖികണ്ണകോസസങ്ഖാതട്ഠാനവസേന തീഹി പകാരേഹി ഭിന്നോ മദോ യസ്സാതി പഭിന്നമദോ, തം. അവണ്ണം ഭാസമാനോതി അവണ്ണം ഭാസനഹേതു. ഹേതുഅത്ഥോ ഹി അയം മാന-സദ്ദോ. ന അയോ വുഡ്ഢി അനയോ. സോയേവ ബ്യസനം, അതിരേകബ്യസനന്തി അത്ഥോ, തം പാപുണിസ്സതി ഏകന്തമഹാസാവജ്ജത്താ രതനത്തയോപവാദസ്സ. തേനേവാഹ –

‘‘യോ നിന്ദിയം പസംസതി,

തം വാ നിന്ദതി യോ പസംസിയോ;

വിചിനാതി മുഖേന സോ കലിം,

കലിനാ തേന സുഖം ന വിന്ദതീ’’തി. (സു. നി. ൬൬൩; സം നി. ൧.൧൮൦-൧൮൧; നേത്തി. ൯൨);

‘‘അമ്ഹാകം ¶ ആചരിയോ’’തിആദിനാ ബ്രഹ്മദത്തസ്സ സംവേഗുപ്പത്തിം, അത്തനോ ആചരിയേ ച കാരുഞ്ഞപ്പവത്തിം ദസ്സേത്വാ കിഞ്ചാപി അന്തേവാസിനാ ആചരിയസ്സ അനുകൂലേന ഭവിതബ്ബം, അയം പന പണ്ഡിതജാതികത്താ ന ഈദിസേസു ഠാനേസു തമനുവത്തതീതി ഇദാനിസ്സ കമ്മസ്സകതാഞാണപ്പവത്തിം ദസ്സേന്തോ ‘‘ആചരിയേ ഖോ പനാ’’തിആദിമാഹ. ഹലാഹലന്തി തങ്ഖണഞ്ഞേവ മാരണകം വിസം. ഹനതീതി ഹി ഹലോ ന-കാരസ്സ ല-കാരം കത്വാ, ഹലാനമ്പി വിസേസോ ഹലോ ഹലാഹലോ മജ്ഝേദീഘവസേന, ഏതേന ച അഞ്ഞേ അട്ഠവിധേ വിസേ നിവത്തേതി. വുത്തഞ്ച –

‘‘പുമേ പണ്ഡേ ച കാകോല, കാളകൂടഹലാഹലാ;

സരോത്ഥികോസുങ്കികേ യോ, ബ്രഹ്മപുത്തോ പദീപനോ;

ദാരദോ വച്ഛനാഭോ ച, വിസഭേദാ ഇമേ നവാ’’തി.

ഖരോദകന്തി ¶ ചണ്ഡസോതോദകം. ‘‘ഖാരോദക’’ന്തിപി പാഠോ, അതിലോണതായ തിത്തോദകന്തി അത്ഥോ. നരകപപാതന്തി ചോരപപാതം. മാണവകാതി അത്താനമേവ ഓവദിതും ആലപതി ‘‘സമയോപി ഖോ തേ ഭദ്ദാലി അപ്പടിവിദ്ധോഅഹോസീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൧൩൫) വിയ. ‘‘കമ്മസ്സകാ’’തി കമ്മമേവ അത്തസന്തകഭാവം വത്വാ തദേവ വിവരതി ‘‘അത്തനോ കമ്മാനുരൂപമേവ ഗതിം ഗച്ഛന്തീ’’തിആദിനാ. യോനിസോതി ഉപായേന ഞായേന. ഉമ്മുജ്ജിത്വാതി ആചരിയോ വിയ അയോനിസോ അരിയൂപവാദേ അനിമ്മുജ്ജന്തോ യോനിസോ അരിയൂപവാദതോ ഉമ്മുജ്ജിത്വാ, ഉദ്ധം ഹുത്വാതി അത്ഥോ. മദ്ദമാനോതി മദ്ദന്തോ ഭിന്ദന്തോ. ഏകംസകാരണമേവ ഇധ കാരണന്തി ദസ്സേതുകാമേന ‘‘സമ്മാ’’തി വുത്തം. ‘‘യഥാ ത’’ന്തിആദിനാ തസ്സ സമാരദ്ധഭാവം ദസ്സേതി, ന്തി ച നിപാതമത്തം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാ അഞ്ഞോ പണ്ഡിതസഭാവോ ജാതി ആചാരവസേന കുലപുത്തോ അനേകപരിയായേന തിണ്ണം രതനാനം വണ്ണം ഭാസിതുമാരഭതി, തഥാ അയമ്പി ആരദ്ധോ, തഞ്ച ഖോ അപി നാമായമാചരിയോ ഏത്തകേനാപി രതനത്തയാവണ്ണഭാസതോ ഓരമേയ്യാതി.

സപ്പരാജവണ്ണന്തി അഹിരാജവണ്ണം. വണ്ണപോക്ഖരതായാതി വണ്ണസുന്ദരതായ, വണ്ണസരീരേന വാ. വാരിജം കമലം ന പഹരാമി ന ഭഞ്ജാമി, ആരാ ദൂരതോവ ഉപസിങ്ഘാമീതി അത്ഥോ. അഥാതി ഏവം സന്തേപി. ഗന്ധത്ഥേനോതി ഗന്ധചോരോ. സഞ്ഞൂള്ഹാതി ഗന്ഥിതാ ബന്ധിതാ. ഗഹപതീതി ഉപാലിഗഹപതിം നാടപുത്തസ്സ ആലപനം. ഏത്ഥ ച വണ്ണിതബ്ബോ ‘‘അയമീദിസോ’’തി പകാസേതബ്ബോതി വണ്ണോ, സണ്ഠാനം. വണ്ണീയതി അസങ്കരതോ വവത്ഥാപീയതീതി വണ്ണോ, ജാതി. വണ്ണേതി വികാരമാപജ്ജമാനം ഹദയങ്ഗതഭാവം പകാസേതീതി വണ്ണോ, രൂപായതനം. വണ്ണീയതി ഫലമേതേന യഥാസഭാവതോ വിഭാവീയതീതി വണ്ണോ, കാരണം. വണ്ണീയതി അപ്പമഹന്താദിവസേന പമീയതീതി വണ്ണോ, പമാണം. വണ്ണീയതി പസംസീയതീതി വണ്ണോ ¶ , ഗുണോ. വണ്ണനം ഗുണസംകിത്തനം വണ്ണോ, പസംസാ. ഏവം തത്ഥ തത്ഥ വണ്ണസദ്ദസ്സുപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ. ആദിസദ്ദേന ജാതരൂപപുളിനക്ഖരാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. ‘‘ഇധ ഗുണോപി പസംസാപീ’’തി വുത്തമേവ സമത്ഥേതി ‘‘അയം കിരാ’’തിആദിനാ. കിരാതി ചേത്ഥ അനുസ്സവനത്ഥേ, പദപൂരണമത്തേ വാ. ഗുണൂപസഞ്ഹിതന്തി ഗുണോപസഞ്ഞുതം. ‘‘ഗുണൂപസഞ്ഹിതം പസംസ’’ന്തി പന വദന്തോ പസംസായ ഏവ ഗുണഭാസനം സിദ്ധം തസ്സാ തദവിനാഭാവതോ, തസ്മാ ഇദമത്ഥദ്വയം യുജ്ജതീതി ദസ്സേതി.

കഥം ¶ ഭാസതീതി ആഹ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി. ഏകോ ച സോ പുഗ്ഗലോ ചാതി ഏകപുഗ്ഗലോ. കേനട്ഠേന ഏകപുഗ്ഗലോ? അസദിസട്ഠേന, ഗുണവിസിട്ഠട്ഠേന, അസമസമട്ഠേന ച. സോ ഹി പഠമാഭിനീഹാരകാലേ ദസന്നം പാരമീനം പടിപാടിയാ ആവജ്ജനം ആദിം കത്വാ ബോധിസമ്ഭാരസമ്ഭരണഗുണേഹി ചേവ ബുദ്ധഗുണേഹി ച സേസമഹാജനേന അസദിസോ. യേ ചസ്സ ഗുണാ, തേപി അഞ്ഞസത്താനം ഗുണേഹി വിസിട്ഠാ, പുരിമകാ ച സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ സബ്ബസത്തേഹി അസമാ, തേഹി പന അയമേവേകോ രൂപകായനാമകായേഹി സമോ. ലോകേതി സത്തലോകേ. ‘‘ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി പന ഇദം ഉഭയമ്പി വിപ്പകതവചനമേവ ഉപ്പാദകിരിയായ വത്തമാനകാലികത്താ. ഉപ്പജ്ജമാനോ ബഹുജനഹിതായ ഉപ്പജ്ജതി, ന അഞ്ഞേന കാരണേനാതി ഏവം പനേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ലക്ഖണേ ഹേസ മാന-സദ്ദോ, ഏവരൂപഞ്ചേത്ഥ ലക്ഖണം ന സക്കാ അഞ്ഞേന സദ്ദലക്ഖണേന പടിബാഹിതും. അപിച ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ, ഉപ്പജ്ജതി നാമ, ഉപ്പന്നോ നാമാതി അയമേത്ഥ ഭേദോ വേദിതബ്ബോ. ഏസ ഹി ദീപങ്കരപാദമൂലതോ പട്ഠായ യാവ അനാഗാമിഫലം, താവ ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമ, അരഹത്തമഗ്ഗക്ഖണേ ഉപ്പജ്ജതി നാമ, അരഹത്തഫലക്ഖണേ ഉപ്പന്നോ നാമ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി സാവകാനം വിയ ന പടിപാടിയാ ഇദ്ധിവിധഞാണാദീനി ഉപ്പജ്ജന്തി, സഹേവ പന അരഹത്തമഗ്ഗേന സകലോപി സബ്ബഞ്ഞുഗുണരാസി ആഗതോവ നാമ ഹോതി, തസ്മാ നിബ്ബത്തസബ്ബകിച്ചത്താ അരഹത്തഫലക്ഖണേ ഉപ്പന്നോ നാമ, തദനിബ്ബത്തത്താ തദഞ്ഞക്ഖണേ യഥാരഹം ‘‘ഉപ്പജ്ജമാനോ ഉപ്പജ്ജതി’’ ച്ചേവ വുച്ചതി. ഇമസ്മിമ്പി സുത്തേ അരഹത്തഫലക്ഖണംയേവ സന്ധായ ‘‘ഉപ്പജ്ജതീ’’തി വുത്തം. അതീതകാലികസ്സാപി വത്തമാനപയോഗസ്സ കത്ഥചി ദിട്ഠത്താ ഉപ്പന്നോ ഹോതീതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ. ഏവം സതി ‘‘ഉപ്പജ്ജമാനോ’’തി ചേത്ഥ മാന-സദ്ദോ സാമത്ഥിയത്ഥോ. യാവതാ സാമത്ഥിയേന മഹാബോധിസത്താനം ചരിമഭവേ ഉപ്പത്തി ഇച്ഛിതബ്ബാ, താവതാ സാമത്ഥിയേന ബോധിസമ്ഭാരഭൂതേന പരിപുണ്ണേന സമന്നാഗതോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. തഥാസാമത്ഥിയയോഗേന ഹി ഉപ്പജ്ജമാനോ നാമാതി. സബ്ബസത്തേഹി അസമോ, അസമേഹി പുരിമബുദ്ധേഹേവ സമോ മജ്ഝേ ഭിന്നസുവണ്ണ നിക്ഖം വിയ നിബ്ബിസിട്ഠോ, ‘‘ഏകപുഗ്ഗലോ’’തി ചേതസ്സ വിസേസനം. ആലയസങ്ഖാതം തണ്ഹം സമുഗ്ഘാതേതി സമുച്ഛിന്ദതീതി ആലയസമുഗ്ഘാതോ. വട്ടം ഉപച്ഛിന്ദതീതി വട്ടുപച്ഛേദോ.

പഹോന്തേനാതി ¶ സക്കോന്തേന. ‘‘പഞ്ചനികായേ’’തി വത്വാപി അനേകാവയവത്താ തേസം ന ഏത്തകേന സബ്ബഥാ പരിയാദാനന്തി ‘‘നവങ്ഗം സത്ഥുസാസനം ചതുരാസീതി ¶ ധമ്മക്ഖന്ധസഹസ്സാനീ’’തി വുത്തം. അതിത്ഥേനാതി അനോതരണട്ഠാനേന. ന വത്തബ്ബോ അപരിമാണവണ്ണത്താ ബുദ്ധാദീനം, നിരവസേസാനഞ്ച തേസം ഇധ പകാസനേന പാളിസംവണ്ണനായ ഏവ സമ്പജ്ജനതോ, ചിത്തസമ്പഹംസനകമ്മട്ഠാനസമ്പജ്ജനവസേന ച സഫലത്താ. ഥാമോ വേദിതബ്ബോ സബ്ബഥാമേന പകാസിതത്താ. കിം പന സോ തഥാ ഓഗാഹേത്വാ ഭാസതീതി ആഹ. ‘‘ബ്രഹ്മദത്തോ പനാ’’തിആദി. അനുക്കമേന പുനപ്പുനം വാ സവനം അനുസ്സവോ, പരമ്പരസവനം. ആദി-സദ്ദേന ആകാരപരിവിതക്കദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ ‘‘സുന്ദരമിദം കാരണ’’ന്തി ഏവം സയമേവ കാരണപരിവിതക്കനം ആകാരപരിവിതക്കോ. അത്തനോ ദിട്ഠിയാ നിജ്ഝായിത്വാ ഖമനം രുച്ചനം ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തീതി അട്ഠകഥാസു വുത്തം, തേഹിയേവ സമ്ബന്ധിതേനാതി അത്ഥോ. മത്ത-സദ്ദോ ഹേത്ഥ വിസേസനിവത്തിഅത്ഥോ, തേന യഥാവുത്തം കാരണം നിവത്തേതി. അത്തനോ ഥാമേനാതി അത്തനോ ഞാണബലേനേവ, ന പന ബുദ്ധാദീനം ഗുണാനുരൂപന്തി അധിപ്പായോ. അസങ്ഖ്യേയ്യാപരിമേയ്യപ്പഭേദാ ഹി ബുദ്ധാദീനം ഗുണാ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘ബുദ്ധോപി ബുദ്ധസ്സ ഭണേയ്യ വണ്ണം,

കപ്പമ്പി ചേ അഞ്ഞമഭാസമാനോ;

ഖീയേഥ കപ്പോ ചിരദീഘമന്തരേ,

വണ്ണോ ന ഖീയേഥ തഥാഗതസ്സാ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൦൪; ൩.൧൪൧; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൪൨൫; ഉദാ. അട്ഠ. ൫൩; ബു. വം. അട്ഠ. ൪.൧; അപ. അട്ഠ. ൨.൯൧; ചരിയാ. അട്ഠ. ൯, ൩൨൯);

ഇധാപി വക്ഖതി ‘‘അപ്പമത്തകം ഖോ പനേത’’ന്തിആദി.

ഇതി-സദ്ദോ നിദസ്സനത്ഥോ വുത്തപ്പകാരം നിദസ്സേതി. ഹ-കാരോ നിപാതമത്തന്തി ആഹ ‘‘ഏവം തേ’’തി. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സാ’’തി ഇദം രുള്ഹിപദം ‘‘ഏകോ ഏകായാ’’തി (പാരാ. ൪൪൪, ൪൫൨) പദം വിയാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘അഞ്ഞോഅഞ്ഞസ്സാ’’തി രുള്ഹിപദേനേവ വിവരതി. ‘‘ഉജുമേവാ’’തി സാവധാരണസമാസതം വത്വാ തേന നിവത്തേതബ്ബത്ഥം ആഹ ‘‘ഈസകമ്പി അപരിഹരിത്വാ’’തി, ഥോകതരമ്പി അവിരജ്ഝിത്വാതി അത്ഥോ. കഥന്തി ആഹ ‘‘ആചരിയേന ഹീ’’തിആദി. പുബ്ബേ ഏകവാരമിവ അവണ്ണവണ്ണഭാസനേ നിദ്ദിട്ഠേപി ‘‘ഉജുവിപച്ചനീകവാദാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧) വുത്തത്താ അനേകവാരമേവ ¶ തേ ഏവം ഭാസന്തീതി വേദിതബ്ബന്തി ദസ്സേതും ‘‘പുന ഇതരോ അവണ്ണം ഇതരോ വണ്ണ’’ന്തി വുത്തം. തേന ഹി വിസദ്ദസ്സ വിവിധത്ഥതം സമത്ഥേതി. സാരഫലകേതി സാരദാരുഫലകേ ¶ , ഉത്തമഫലകേ വാ. വിസരുക്ഖആണിന്തി വിസദാരുമയപടാണിം. ഇരിയാപഥാനുബന്ധനേന അനുബന്ധാ ഹോന്തി, ന സമ്മാപടിപത്തിഅനുബന്ധനേന.

സീസാനുലോകിനോതി സീസേന അനുലോകിനോ, സീസം ഉക്ഖിപിത്വാ മഗ്ഗാനുക്കമേന ഓലോകയമാനാതി അത്ഥോ. തസ്മിം കാലേതി യമ്ഹി സംവച്ഛരേ, ഉതുമ്ഹി, മാസേ, പക്ഖേ വാ ഭഗവാ തം അദ്ധാനമഗ്ഗം പടിപന്നോ, തസ്മിം കാലേ. തേന ഹി അനിയമതോ സംവച്ഛരഉതുമാസഡ്ഢമാസാവ നിദ്ദിസിതാ ‘‘തം ദിവസ’’ന്തി ദിവസസ്സ വിസും നിദ്ദിട്ഠത്താ, മുഹുത്താദീനഞ്ച ദിവസപരിയാപന്നതോ. ‘‘തം അദ്ധാനം പടിപന്നോ’’തി ചേത്ഥ ആധാരവചനമേതം. തേനേവ ഹി കിരിയാവിച്ഛേദദസ്സനവസേന ‘‘രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരതീ’’തി സഹ പുബ്ബകാലകിരിയാഹി വത്തമാനനിദ്ദേസോ കതോ, ഇതരഥാ തസ്മിം കാലേ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരതി, തം അദ്ധാനമഗ്ഗഞ്ച പടിപന്നോതി അനധിപ്പേതത്ഥോ ആപജ്ജേയ്യ. ന ഹി അസമാനവിസയാ കിരിയാ ഏകാധാരാ സമ്ഭവന്തി, യാ ചേത്ഥ അധിപ്പേതാ അദ്ധാനപടിപജ്ജനകിരിയാ, സാ ച അനിയമിതാ ന യുത്താതി. രാജഗഹപരിവത്തകേസൂതി രാജഗഹം പരിവത്തേത്വാ ഠിതേസു. ‘‘അഞ്ഞതരസ്മി’’ന്തി ഇമിനാ തേസു ഭഗവതോ അനിബദ്ധവാസം ദസ്സേതി. സോതി ഏവം രാജഗഹേ വസമാനോ സോ ഭഗവാ. പിണ്ഡായ ചരണേനപി ഹി തത്ഥ പടിബദ്ധഭാവവചനതോ സന്നിവാസത്തമേവ ദസ്സേതി. യദി പന ‘‘പിണ്ഡായ ചരമാനോ സോ ഭഗവാ’’തി പച്ചാമസേയ്യ, യഥാവുത്തോവ അനധിപ്പേതത്ഥോ ആപജ്ജേയ്യാതി. തം ദിവസന്തി യം ദിവസം അദ്ധാനമഗ്ഗം പടിപന്നോ, തം ദിവസ. തം അദ്ധാനം പടിപന്നോതി ഏത്ഥ അച്ചന്തസംയോഗവചനമേതം. ഭത്തഭുഞ്ജനതോ പച്ഛാ പച്ഛാഭത്തം, തസ്മിം പച്ഛാഭത്തസമയേ. പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോതി യത്ഥ പിണ്ഡപാതത്ഥായ ചരിത്വാ ഭുഞ്ജന്തി, തതോ അപക്കന്തോ. തം അദ്ധാനം പടിപന്നോതി ‘‘നാളന്ദായം വേനേയ്യാനം വിവിധഹിതസുഖനിപ്ഫത്തിം ആകങ്ഖമാനോ ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ തിവിധസീലാലങ്കതം നാനാവിധകുഹനലപനാദിമിച്ഛാജീവവിദ്ധംസനം ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിജാലവിനിവേഠനം ദസസഹസ്സിലോകധാതുപകമ്പനം ബ്രഹ്മജാലസുത്തം ദേസേസ്സാമീ’’തി തം യഥാവുത്തം ദീഘമഗ്ഗം പടിപന്നോ, ഇദം പന കാരണം പകരണതോവ പാകടന്തി ന വുത്തം. ഏത്താവതാ ‘‘കസ്മാ പന ഭഗവാ തം അദ്ധാനം പടിപന്നോ’’തി ചോദനാ വിസോധിതാ ഹോതി.

ഇദാനി ഇതരമ്പി ചോദനം വിസോധിതും ‘‘സുപ്പിയോപീ’’തി വുത്തം. തസ്മിം കാലേ, തം ദിവസം അനുബന്ധോതി ച വുത്തനയേന സമ്ബന്ധോ. പാതോ ¶ അസിതബ്ബോതി പാതരാസോ, സോ ഭുത്തോ യേനാതി ഭുത്തപാതരാസോ. ഇച്ചേവാതി ഏവമേവ മനസി സന്നിധായ, ന പന ‘‘ഭഗവന്തം, ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച പിട്ഠിതോ ¶ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധിസ്സാമീ’’തി. തേന വുത്തം ‘‘ഭഗവതോ തം മഗ്ഗം പടിപന്നഭാവം അജാനന്തോവാ’’തി, തഥാ അജാനന്തോ ഏവ ഹുത്വാ അനുബന്ധോതി അത്ഥോ. ന ഹി സോ ഭഗവന്തം ദട്ഠുമേവ ഇച്ഛതി, തേനാഹ ‘‘സചേ പന ജാനേയ്യ, നാനുബന്ധേയ്യാ’’തി. ഏത്താവതാ ‘‘കസ്മാ ച സുപ്പിയോ അനുബന്ധോ’’തി ചോദനാ വിസോധിതാ ഹോതി. ‘‘സോ’’തിആദിനാ അപരമ്പി ചോദനം വിസോധേതി. കദാചി പന ഭഗവാ അഞ്ഞതരവേസേനേവ ഗച്ഛതി അങ്ഗുലിമാലദമനപക്കുസാതിഅഭിഗ്ഗമനാദീസു, കദാചി ബുദ്ധസിരിയാ, ഇധാപി ഈദിസായ ബുദ്ധസിരിയാതി ദസ്സേതും ‘‘ബുദ്ധസിരിയാ സോഭമാന’’ന്തിആദി വുത്തം. സിരീതി ചേത്ഥ സരീരസോഭഗ്ഗാദിസമ്പത്തി, തദേവ ഉപമാവസേന ദസ്സേതി ‘‘രത്തകമ്ബലപരിക്ഖിത്തമിവാ’’തിആദിനാ. ഗച്ഛതീതി ജങ്ഗമോ യഥാ ‘‘ചങ്കമോ’’തി. ചഞ്ചലമാനോ ഗച്ഛന്തോ ഗിരി, താദിസസ്സ കനകഗിരിനോ സിഖരമിവാതി അത്ഥോ.

‘‘തസ്മിം കിരാ’’തിആദി തബ്ബിവരണം, പാളിയം അദസ്സിതത്താ, പോരാണട്ഠകഥായഞ്ച അനാഗതത്താ അനുസ്സവസിദ്ധാ അയം കഥാതി ദസ്സേതും ‘‘കിരാ’’തി വുത്തന്തി വദന്തി, തഥാ വാ ഹോതു അഞ്ഞഥാ വാ, അത്തനാ അദിട്ഠം, അസുതം, അമുതഞ്ച അനുസ്സവമേവാതി ദട്ഠബ്ബം. നീലപീതലോഹിതോദാതമഞ്ജിട്ഠപഭസ്സരവസേന ഛബ്ബണ്ണാ. സമന്താതി സമന്തതോ ദസഹി ദിസാഹി. അസീതിഹത്ഥപ്പമാണേതി തേസം രസ്മീനം പകതിയാ പവത്തിട്ഠാനവസേന വുത്തം, തസ്മാ സമന്തതോ, ഉപരി ച പച്ചേകം അസീതിഹത്ഥമത്തേ പദേസേ പകതിയാവ ഘനീഭൂതാ രസ്മിയോ തിട്ഠന്തീതി ദട്ഠബ്ബം, വിനയടീകായം പന ‘‘തായേവ ബ്യാമപ്പഭാ നാമ. യതോ ഛബ്ബണ്ണാ രസ്മിയോ തളാകതോ മാതികാ വിയ ദസസു ദിസാസു ധാവന്തി, സാ യസ്മാ ബ്യാമമത്താ വിയ ഖായതി, തസ്മാ ബ്യാമപ്പഭാതി വുച്ചതീ’’തി വുത്തം, (വി. വി. ടീ. ൧.൧൬) സങ്ഗീതിസുത്തവണ്ണനായം പന വക്ഖതി ‘‘പുരത്ഥിമകായതോ സുവണ്ണവണ്ണാ രസ്മി ഉട്ഠഹിത്വാ അസീതിഹത്ഥം ഠാനം ഗണ്ഹാതി. പച്ഛിമകായതോ. ദക്ഖിണഹത്ഥതോ. വാമഹത്ഥതോ സുവണ്ണവണ്ണാ രസ്മി ഉട്ഠഹിത്വാ അസീതിഹത്ഥം ഠാനം ഗണ്ഹാതി. ഉപരി കേസന്തതോ പട്ഠായ സബ്ബകേസാവട്ടേഹി മോരഗീവവണ്ണാ രസ്മി ഉട്ഠഹിത്വാ ഗഗനതലേ ¶ അസീതിഹത്ഥം ഠാനം ഗണ്ഹാതി. ഹേട്ഠാ പാദതലേഹി പവാളവണ്ണാ രസ്മി ഉട്ഠഹിത്വാ ഘനപഥവിയം അസീതിഹത്ഥം ഠാനം ഗണ്ഹാതി. ഏവം സമന്താ അസീതിഹത്ഥമത്തം ഠാനം ഛബ്ബണ്ണാ ബുദ്ധരസ്മിയോ വിജ്ജോതമാനാ വിപ്ഫന്ദമാനാ വിധാവന്തീ’’തി (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൨൯൯) കേചി പന അഞ്ഞഥാപി പരികപ്പനാമത്തേന വദന്തി, തം ന ഗഹേതബ്ബം തഥാ അഞ്ഞത്ഥ അനാഗതത്താ, അയുത്തത്താ ച. താസം പന ബുദ്ധരസ്മീനം തദാ അനിഗ്ഗൂഹിതഭാവദസ്സനത്ഥം ‘‘തസ്മിം കിര സമയേ’’തി വുത്തം. പക്കുസാതിഅഭിഗ്ഗമനാദീസു വിയ ഹി തദാ താസം നിഗ്ഗൂഹനേ കിഞ്ചി കാരണം നത്ഥി. ആധാവന്തീതി അഭിമുഖം ദിസം ധാവന്തി. വിധാവന്തീതി വിവിധാ ഹുത്വാ വിദിസം ധാവന്തി.

തസ്മിം ¶ വനന്തരേ ദിസ്സമാനാകാരേന താസം രസ്മീനം സോഭാ വിഞ്ഞായതീതി ആഹ ‘‘രതനാവേളാ’’തിആദി. രതനാവേളാ നാമ രതനമയവടംസകം മുദ്ധം അവതി രക്ഖതീതി ഹി അവേളാ, ആവേളാ വാ, മുദ്ധമാലാ. ഉക്കാ നാമ യാ സജോതിഭൂതാ, താസം സതം, നിപതനം നിപാതോ, തസ്സ നിപാതോ, തേന സമാകുലം തഥാ. പിസിതബ്ബത്താ പിട്ഠം, ചീനദേസേ ജാതം പിട്ഠം ചീനപിട്ഠം, രത്തചുണ്ണം, യം ‘‘സിന്ദൂരോ’’തിപി വുച്ചതി, ചീനപിട്ഠമേവ ചുണ്ണം. വായുനോ വേഗേന ഇതോ ചിതോ ച ഖിത്തം തന്തി തഥാ. ഇന്ദസ്സ ധനു ലോകസങ്കേതവസേനാതി ഇന്ദധനു, സൂരിയരസ്മിവസേന ഗഗനേ പഞ്ഞായമാനാകാരവിസേസോ. കുടിലം അചിരട്ഠായിത്താ വിരൂപം ഹുത്വാ ജവതി ധാവതീതി വിജ്ജു, സായേവ ലതാ തംസദിസഭാവേനാതി തഥാ, വായുവേഗതോ വലാഹകഘട്ടനേനേവ ജാതരസ്മി. തായതി അവിജഹനവസേന ആകാസം പാലേതീതി താരാ, ഗണസദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. തസ്സ പഭാ തഥാ. വിപ്ഫുരിതവിച്ഛരിതമിവാതി ആഭായ വിവിധം ഫരമാനം, വിജ്ജോതയമാനം വിയ ച. വനസ്സ അന്തരം വിവരം വനന്തരം, ഭഗവതാ പത്തപത്തവനപ്പദേസന്തി വുത്തം ഹോതി.

അസീതിയാ അനുബ്യഞ്ജനേഹി തമ്ബനഖതാദീഹി അനുരഞ്ജിതം തഥാ. കമലം പദുമപുണ്ഡരീകാനി, അവസേസം നീലരത്തസേതഭേദം സരോരുഹം ഉപ്പലം, ഇതി പഞ്ചവിധാ പങ്കജജാതി പരിഗ്ഗഹിതാ ഹോതി. വികസിതം ഫുല്ലിതം തദുഭയം യസ്സ സരസ്സ തഥാ. സബ്ബേന പകാരേന പരിതോ സമന്തതോ ഫുല്ലതി വികസതീതി സബ്ബപാലിഫുല്ലം അ-കാരസ്സ ആ-കാരം, ര-കാരസ്സ ച ല-കാരം കത്വാ യഥാ ‘‘പാലിഭദ്ദോ’’തി, താരാനം മരീചി പഭാ, തായ വികസിതം വിജ്ജോതിതം ¶ തഥാ. ബ്യാമപ്പഭായ പരിക്ഖേപോ പരിമണ്ഡലോ, തേന വിലാസിനീ സോഭിനീ തഥാ. മഹാപുരിസലക്ഖണാനി അഞ്ഞമഞ്ഞപടിബദ്ധത്താ മാലാകാരേനേവ ഠിതാനീതി വുത്തം ‘‘ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണമാലാ’’തി. ദ്വത്തിംസചന്ദാദീനം മാലാ കേനചി ഗന്ഥേത്വാ പടിപാടിയാ ച ഠപിതാതി ന വത്തബ്ബാ ‘‘യദി സിയാ’’തി പരികപ്പനാമത്തേന ഹി ‘‘ഗന്ഥേത്വാ ഠപിതദ്വത്തിംസചന്ദമാലായാ’’തിആദി വുത്തം. പരികപ്പോപമാ ഹേസാ, ലോകേപി ച ദിസ്സതി.

‘‘മയേവ മുഖസോഭാസ്സേ, ത്യലമിന്ദുവികത്ഥനാ;

യതോമ്ബുജേപി സാത്ഥീതി, പരികപ്പോപമാ അയ’’ന്തി.

ദ്വത്തിംസചന്ദമാലായ സിരിം അത്തനോ സിരിയാ അഭിഭവന്തീ ഇവാതി സമ്ബന്ധോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി.

ഏവം ഭഗവതോ തദാ സോഭം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സാപി സോഭം ദസ്സേന്തോ ‘‘തഞ്ച പനാ’’തിആദിമാഹ ¶ . ചതുബ്ബിധായ അപ്പിച്ഛതായ അപ്പിച്ഛാ. ദ്വാദസഹി സന്തോസേഹി സന്തുട്ഠാ. തിവിധേന വിവേകേന പവിവിത്താ. രാജരാജമഹാമത്താദീഹി അസംസട്ഠാ. ദുപ്പടിപത്തികാനം ചോദകാ. പാപേ അകുസലേ ഗരഹിനോ പരേസം ഹിതപടിപത്തിയാ വത്താരോ. പരേസഞ്ച വചനക്ഖമാ. വിമുത്തിഞാണദസ്സനം നാമ പച്ചവേക്ഖണഞാണം. ‘‘തേസ’’ന്തിആദിനാ തദഭിസമ്ബന്ധേന ഭഗവതോ സോഭം ദസ്സേതി. രത്തപദുമാനം സണ്ഡോ സമൂഹോ വനം, തസ്സ മജ്ഝേ ഗതാ തഥാ. ‘‘രത്തം പദുമം, സേതം പുണ്ഡരീക’’ന്തി പത്തനിയമമന്തരേന തഥാ വുത്തം, പത്തനിയമേന പന സതപത്തം പദുമം, ഊനകസതപത്തം പുണ്ഡരീകം. പവാളം വിദ്ദുമോ, തേന കതായ വേദികായ പരിക്ഖിത്തോ വിയ. മിഗപക്ഖീനമ്പീതി പി-സദ്ദോ, അപി-സദ്ദോ വാ സമ്ഭാവനായം, തേനാഹ ‘‘പഗേവ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി. മഹാഥേരാതി മഹാസാവകേ സന്ധായാഹ. സുരഞ്ജിതഭാവേന ഈസകം കണ്ഹവണ്ണതായ മേഘവണ്ണം. ഏകംസം കരിത്വാതി ഏകംസപാരുപനവസേന വാമംസേ കരിത്വാ. കത്തരസ്സ ജിണ്ണസ്സ ആലമ്ബനോ ദണ്ഡോ കത്തരദണ്ഡോ, ബാഹുല്ലവസേനായം സമഞ്ഞാ. സുവമ്മം നാമ സോഭണുരച്ഛദോ, തേന വമ്മിതാ സന്നദ്ധാതി സുവമ്മവമ്മിതാ, ഇദം തേസം പംസുകൂലധാരണനിദസ്സനം. യേസം കുച്ഛിഗതം സബ്ബമ്പി തിണപലാസാദി ഗന്ധജാതമേവ ഹോതി, തേ ഗന്ധഹത്ഥിനോ നാമ, യേ ‘‘ഹേമവതാ’’തിപി വുച്ചന്തി, തേസമ്പി ഥേരാനം സീലാദിഗുണഗന്ധതായ തംസദിസതാ. അന്തോജടാബഹിജടാസങ്ഖാതായ ¶ തണ്ഹാജടായ വിജടിതഭാവതോ വിജടിതജടാ. തണ്ഹാബന്ധനായ ഛിന്നത്താ ഛിന്നബന്ധനാ. ‘‘സോ’’തിആദി യഥാവുത്തവചനസ്സ ഗുണദസ്സനം. അനുബുദ്ധേഹീതി ബുദ്ധാനമനുബുദ്ധേഹി. തേപി ഹി ഏകദേസേന ഭഗവതാ പടിവിദ്ധപടിഭാഗേനേവ ചത്താരി സച്ചാനി ബുജ്ഝന്തി. പത്തപരിവാരിതന്തി പുപ്ഫദലേന പരിവാരിതം. കം വുച്ചതി കമലാദി, തസ്മിം സരതി വിരാജതീതി കേസരം, കിഞ്ജക്ഖോ. കണ്ണേ കരീയതീതി കണ്ണികാ. കണ്ണാലങ്കാരോ, തംസദിസണ്ഠാനതായ കണ്ണികാ, ബീജകോസോ. ഛന്നം ഹംസകുലാനം സേട്ഠോ ധതരട്ഠോ ഹംസരാജാ വിയ, ഹാരിതോ നാമ മഹാബ്രഹ്മാ വിയ.

ഏവം ഗച്ഛന്തം ഭഗവന്തം, ഭിക്ഖൂ ച ദിസ്വാ അത്തനോ പരിസം ഓലോകേസീതി സമ്ബന്ധോ. കാജദണ്ഡകേതി കാജസങ്ഖാതേ ഭാരാവഹദണ്ഡകേ, കാജസ്മിം വാ ഭാരലഗ്ഗിതദണ്ഡകേ. ഖുദ്ദകം പീഠം പീഠകം. മൂലേ, അഗ്ഗേ ച തിധാ കതോ ദണ്ഡോ തിദണ്ഡോ. മോരഹത്ഥകോ മോരപിഞ്ഛം. ഖുദ്ദകം പസിബ്ബം പസിബ്ബകം. കുണ്ഡികാ കമണ്ഡലു. സാ ഹി കം ഉദകം ഉദേതി പസവേതി, രക്ഖതീതി വാ കുണ്ഡികാ നിരുത്തിനയേന. ഗഹിതം ഓമകതോ ലുജ്ജിതം, വിവിധം ലുജ്ജിതഞ്ച പീഠക…പേ… കുണ്ഡികാദിഅനേകപരിക്ഖാരസങ്ഖാതം ഭാരം ഭരതി വഹതീതി ഗഹിത…പേ… ഭാരഭരിതാ. ഇതീതി നിദസ്സനത്ഥോ. ഏവന്തി ഇദമത്ഥോ. ഏവം ഇദം വചനമാദി യസ്സ വചനസ്സ തഥാ, തദേവ നിരത്ഥകം വചനം യസ്സാതി ഏവമാദിനിരത്ഥകവചനാ. മുഖം ഏതസ്സ അത്ഥീതി മുഖരാ, സബ്ബേപി മുഖവന്താ ഏവ, അയം പന ഫരുസാഭിലാപമുഖവതീ, തസ്മാ ഏവം വുത്തം. നിന്ദായഞ്ഹി അയം രപച്ചയോ. മുഖേന ¶ വാ അമനാപം കമ്മം രാതി ഗണ്ഹാതീതി മുഖരാ. വിവിധാ കിണ്ണാ വാചാ യസ്സാതി വികിണ്ണവാചാ. തസ്സാതി സുപ്പിയസ്സ പരിബ്ബാജകസ്സ. ന്തി യഥാവുത്തപ്പകാരം പരിസം.

ഇദാനീതി തസ്സ തഥാരൂപായ പരിസായ ദസ്സനക്ഖണേ. പനാതി അരുചിസംസൂചനത്ഥോ, തഥാപീതി അത്ഥോ. ലാഭ…പേ… ഹാനിയാ ചേവ ഹേതുഭൂതായ. കഥം ഹാനീതി ആഹ ‘‘അഞ്ഞതിത്ഥിയാനഞ്ഹീ’’തിആദി. നിസ്സിരീകതന്തി നിസോഭതം, അയമത്ഥോ മോരജാതകാദീഹിപി ദീപേതബ്ബോ. ‘‘ഉപതിസ്സകോലിതാനഞ്ചാ’’തിആദിനാ പക്ഖഹാനിതായ വിത്ഥാരോ. ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ ച ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം സന്ധായ ‘‘തേസു പന പക്കന്തേസൂ’’തി വുത്തം. തേസം പബ്ബജിതകാലേയേവ അഡ്ഢതേയ്യസതം പരിബ്ബാജകപരിസാ പബ്ബജി, തതോ പരമ്പി ¶ തദനുപബ്ബജിതാ പരിബ്ബാജകപരിസാ അപരിമാണാതി ദസ്സേതി ‘‘സാപി തേസം പരിസാ ഭിന്നാ’’തി ഇമിനാ. യായ കായചി ഹി പരിബ്ബാജകപരിസായ പബ്ബജിതായ തസ്സ പരിസാ ഭിന്നായേവ നാമ സമാനഗണത്താതി തഥാ വുത്തം. ‘‘ഇമേഹീ’’തിആദിനാ ലാഭപക്ഖഹാനിം നിഗമനവസേന ദസ്സേതി. ഉസൂയസങ്ഖാതസ്സ വിസസ്സ ഉഗ്ഗാരോ ഉഗ്ഗിലനം ഉസൂയവിസുഗ്ഗാരോ, തം. ഏത്ഥ ച ‘‘യസ്മാ പനേസാ’’തിആദിനാവ ‘‘കസ്മാ ച സോ രതനത്തയസ്സ അവണ്ണം ഭാസതീ’’തി ചോദനം വിസോധേതി, ‘‘സചേ’’തിആദികം പന സബ്ബമ്പി തപ്പരിവാരവചനമേവാതി തേഹിപി സാ വിസോധിതായേവ നാമ. ഭഗവതോ വിരോധാനുനയാഭാവവീമംസനത്ഥം ഏതേ അവണ്ണം വണ്ണം ഭാസന്തി. ‘‘മാരേന അന്വാവിട്ഠാ ഏവം ഭാസന്തീ’’തി ച കേചി വദന്തി, തദയുത്തമേവ അട്ഠകഥായ ഉജുവിപച്ചനീകത്താ. പാകടോയേവായമത്ഥോതി.

൨. യസ്മാ അത്ഥങ്ഗതോ സൂരിയോ, തസ്മാ അകാലോ ദാനി ഗന്തുന്തി സമ്ബന്ധോ.

അമ്ബലട്ഠികാതി സാമീപികവോഹാരോ യഥാ ‘‘വരുണനഗരം, ഗോദാഗാമോ’’തി ആഹ ‘‘തസ്സ കിരാ’’തിആദി. തരുണപരിയായോ ലട്ഠികാ-സദ്ദോ രുക്ഖവിസയേ യഥാ ‘‘മഹാവനം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ ബേലുവലട്ഠികായ മൂലേ ദിവാവിഹാരം നിസീദീ’’തിആദീസൂതി ദസ്സേതി’’ ‘‘തരുണമ്ബരുക്ഖോ’’തി ഇമിനാ. കേചി പന ‘‘അമ്ബലട്ഠികാ നാമ വുത്തനയേന ഏകോ ഗാമോ’’തി വദന്തി, തേസം മതേ അമ്ബലട്ഠികായന്തി സമീപത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. ഛായൂദകസമ്പന്നന്തി ഛായായ ചേവ ഉദകേന ച സമ്പന്നം. മഞ്ജുസാതി പേളാ. പടിഭാനചിത്തവിചിത്തന്തി ഇത്ഥിപുരിസസഞ്ഞോഗാദിനാ പടിഭാനചിത്തേന വിചിത്തം, ഏതേന രഞ്ഞോ അഗാരം, തദേവ രാജാഗാരകന്തി ദസ്സേതി. രാജാഗാരകം നാമ വേസ്സവണമഹാരാജസ്സ ദേവായതനന്തി ഏകേ.

ബഹുപരിസ്സയോതി ¶ ബഹുപദ്ദവോ. കേഹീതി വുത്തം ‘‘ചോരേ’ഹിപീ’’തിആദി. ഹന്ദാതി വചനവോസ്സഗ്ഗത്ഥേ നിപാതോ, തദാനുഭാവതോ നിപ്പരിസ്സയത്ഥായ ഇദാനി ഉപഗന്ത്വാ സ്വേ ഗമിസ്സാമീതി അധിപ്പായോ. ‘‘സദ്ധിം അന്തേവാസിനാ ബ്രഹ്മദത്തേന മാണവേനാ’’ തിച്ചേവ സീഹളട്ഠകഥായം വുത്തം, തഞ്ച ഖോ പാളിആരുള്ഹവസേനേവ, ന പന തദാ സുപ്പിയസ്സ പരിസായ അഭാവതോതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘സദ്ധിം അത്തനോ പരിസായാ’’തി ഇധ വുത്തം. കസ്മാ പനേത്ഥ ബ്രഹ്മദത്തോയേവ പാളിയമാരുള്ഹോ, ന പന തദവസേസാ സുപ്പിയസ്സ പരിസാതി ¶ ? ദേസനാനധീനഭാവേന പയോജനാഭാവതോ. യഥാ ചേതം, ഏവം അഞ്ഞമ്പി ഏദിസം പയോജനാഭാവതോ സങ്ഗീതികാരകേഹി ന സങ്ഗീതന്തി ദട്ഠബ്ബം. കേചി പന ‘‘പാളിയം വുത്ത’’ന്തി ആധാരം വത്വാ ‘തദേതം ന സീഹളട്ഠകഥാനയദസ്സനം, പാളിയം വുത്തഭാവദസ്സനമേവാ’തി’’ വദന്തി, തം ന യുജ്ജതി. പാളിആരുള്ഹവസേനേവ പാളിയം വുത്തന്തി അധിപ്പേതത്ഥസ്സ ആപജ്ജനതോ. തസ്മാ യഥാവുത്തനയേനേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി. ‘‘വുത്തന്തി വാ അമ്ഹേഹിപി ഇധ വത്തബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഏവഞ്ഹി തദാ അഞ്ഞായപി പരിസായ വിജ്ജമാനഭാവദസ്സനത്ഥം ഏവം വുത്തം, പാളിയമാരുള്ഹവസേന പന അഞ്ഞഥാപി ഇധ വത്തബ്ബന്തി അധിപ്പായോ യുത്തോ’’തി വദന്തി.

ഇദാനി ‘‘തത്രാപി സുദ’’ന്തിആദിപാളിയാ സമ്ബന്ധം ദസ്സേതും ‘‘ഏവം വാസം ഉപഗതോ പനാ’’തിആദി വുത്തം. പരിവാരേത്വാ നിസിന്നോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. കുച്ഛിതം കത്തബ്ബന്തി കുകതം, തസ്സ ഭാവോ കുക്കുച്ചം, കുച്ഛിതകിരിയാ, ഇതോ ചിതോ ച ചഞ്ചലനന്തി അത്ഥോ, ഹത്ഥസ്സ കുക്കുച്ചം തഥാ. ‘‘സാ ഹീ’’തിആദിനാ തഥാഭൂതതായ കാരണം ദസ്സേതി. നിവാതേതി വാതവിരഹിതട്ഠാനേ. യഥാവുത്തദോസാഭാവേന നിച്ചലാ. തം വിഭൂതിന്തി താദിസം സോഭം. വിപ്പലപന്തീതി സതിവോസ്സഗ്ഗവസേന വിവിധാ ലപന്തി. നില്ലാലിതജിവ്ഹാതി ഇതോ ചിതോ ച നിക്ഖന്തജിവ്ഹാ. കാകച്ഛമാനാതി കാകാനം സദ്ദസദിസം സദ്ദം കുരുമാനാ. ഘരുഘരുപസ്സാസിനോതി ഘരുഘരുഇതി സദ്ദം ജനേത്വാ പസ്സസന്താ. ഇസ്സാവസേനാതി യഥാവുത്തേഹി ദ്വീഹി കാരണേഹി ഉസൂയനവസേന. ‘‘സബ്ബം വത്തബ്ബ’’ന്തി ഇമിനാ ‘‘ആദിപേയ്യാലനയോയ’’ന്തി ദസ്സേതി.

൩. സമ്മാ പഹോന്തി തം തം കമ്മന്തി സമ്പഹുലാ, ബഹവോ, തേനാഹ ‘‘ബഹുകാന’’ന്തി. സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന ചതുവഗ്ഗസങ്ഘേനേവ വിനയകമ്മസ്സ കത്തബ്ബത്താ ‘‘വിനയപരിയായേനാ’’തിആദി വുത്തം. തയോ ജനാതി ചേസ ഉപലക്ഖണനിദ്ദേസോ ദ്വിന്നമ്പി സമ്പഹുലത്താ. തത്ഥ തത്ഥ തഥായേവാഗതത്താ ‘‘സുത്തന്തപരിയായേനാ’’തിആദിമാഹ. തം തം പാളിയാ ആഗതവോഹാരവസേന ഹി അയം ഭേദോ. തയോ ജനാ തയോ ഏവ നാമ, തതോ പട്ഠായ ഉത്തരി ചതുപഞ്ചജനാദികാ സമ്പഹുലാതി അത്ഥോ. തതോതി ചായം മരിയാദാവധി. മണ്ഡലമാളോതി അനേകത്ഥപവത്താ സമഞ്ഞാ, ഇധ പന ഈദിസായ ഏവാതി നിയമേന്തോ ¶ ആഹ ‘‘കത്ഥചീ’’തിആദി. കണ്ണികാ വുച്ചതി കൂടം. ഹംസവട്ടകച്ഛന്നേനാതി ഹംസമണ്ഡലാകാരഛന്നേന. തദേവ ഛന്നം അഞ്ഞത്ഥ ¶ ‘‘സുപണ്ണവങ്കച്ഛദന’’ന്തി വുത്തം. കൂടേന യുത്തോ അഗാരോ, സോയേവ സാലാതി കൂടാഗാരസാലാ. ഥമ്ഭപന്തിം പരിക്ഖിപിത്വാതി ഥമ്ഭമാലം പരിവാരേത്വാ, പരിമണ്ഡലാകാരേന ഥമ്ഭപന്തിം കത്വാതി വുത്തം ഹോതി. ഉപട്ഠാനസാലാ നാമ പയിരുപാസനസാലാ. യത്ഥ ഉപട്ഠാനമത്തം കരോന്തി, ന ഏകരത്തദിരത്താദിവസേന നിസീദനം, ഇധ പന തഥാ കതാ നിസീദനസാലായേവാതി ദസ്സേതി ‘‘ഇധ പനാ’’തിആദിനാ. തേനേവ പാളിയം ‘‘സന്നിപതിതാന’’ ന്ത്വേവ അവത്വാ ‘‘സന്നിസിന്നാന’’ന്തിപി വുത്തം. മാനിതബ്ബോതി മാളോ, മീയതി പമീയതീതി വാ മാളോ. മണ്ഡലാകാരേന പടിച്ഛന്നോ മാളോതി മണ്ഡലമാളോ, അനേകകോണവന്തോ പടിസ്സയവിസേസോ. ‘‘സന്നിസിന്നാന’’ന്തി നിസജ്ജനവസേന വുത്തം, നിസജ്ജനവസേന വാ ‘‘സന്നിസിന്നാന’’ന്തി സംവണ്ണേതബ്ബപദമജ്ഝാഹരിത്വാ സമ്ബന്ധോ. ഇമിനാ നിസീദനഇരിയാപഥം, കായസാമഗ്ഗീവസേന ച സമോധാനം സന്ധായ പദദ്വയമേതം വുത്തന്തി ദസ്സേതി. സങ്ഖിയാ വുച്ചതി കഥാ സമ്മാ ഖിയനതോ കഥനതോ. കഥാധമ്മോതി കഥാസഭാവോ, ഉപപരിക്ഖാ വിധീതി കേചി.

‘‘അച്ഛരിയ’’ന്തിആദി തസ്സ രൂപദസ്സനന്തി ആഹ ‘‘കതമോ പന സോ’’തിആദി. സോതി കഥാധമ്മോ. ‘‘നീയതീതി നയോ, അത്ഥോ, സദ്ദസത്ഥം അനുഗതോ നയോ സദ്ദനയോ’’തി (ദീ. നി. ടീ. ൧.൩) ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന വുത്തം. നീയതി അത്ഥോ ഏതേനാതി വാ നയോ, ഉപായോ, സദ്ദസത്ഥേ ആഗതോ നയോ അത്ഥഗഹണൂപായോ സദ്ദനയോ. തത്ഥ ഹി അനഭിണ്ഹവുത്തികേ അച്ഛരിയ-സദ്ദോ ഇച്ഛിതോ രുള്ഹിവസേന. തേനേവാഹ ‘‘അന്ധസ്സ പബ്ബതാരോഹണം വിയാ’’തിആദി. തസ്സ ഹി തദാരോഹണം ന നിച്ചം, കദാചിയേവ സിയാ, ഏവമിദമ്പി. അച്ഛരായോഗ്ഗം അച്ഛരിയം നിരുത്തിനയേന യോഗ്ഗസദ്ദസ്സ ലോപതോ, തദ്ധിതവസേന വാ ണിയപച്ചയസ്സ വിചിത്രവുത്തിതോ, സോ പന പോരാണട്ഠകഥായമേവ ആഗതത്താ ‘‘അട്ഠകഥാനയോ’’തി വുത്തോ. പുബ്ബേ അഭൂതന്തി അഭൂതപുബ്ബം, ഏതേന ന ഭൂതം അഭൂതന്തി നിബ്ബചനം, ഭൂത-സദ്ദസ്സ ച അതീതത്ഥം ദസ്സേതി. യാവഞ്ചിദന്തി സന്ധിവസേന നിഗ്ഗഹിതാഗമോതി ആഹ ‘‘യാവ ച ഇദ’’ന്തി, ഏതസ്സ ച ‘‘സുപ്പടിവിദിതാ’’തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. യാവ ചയത്തകം ഇദം അയം നാനാധിമുത്തികതാ സുപ്പടിവിദിതാ, തം ‘‘ഏത്തകമേവാ’’തി ന സക്കാ അമ്ഹേഹി പടിവിജ്ഝിതും, അക്ഖാതുഞ്ചാതി സപാഠസേസത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘തേന സുപ്പടിവിദിതതായ അപ്പമേയ്യതം ദസ്സേതീ’’തി.

‘‘ഭഗവതാ’’തിആദീഹി ¶ പദേഹി സമാനാധികരണഭാവേന വുത്തത്താ തേനാതി ഏത്ഥ ത-സദ്ദോ സകത്ഥപടിനിദ്ദേസോ, തസ്മാ യേന അഭിസമ്ബുദ്ധഭാവേന ഭഗവാ പകതോ സമാനോ സുപാകടോ നാമ ഹോതി, തദഭിസമ്ബുദ്ധഭാവം സദ്ധിം ആഗമനപടിപദായ തസ്സ അത്ഥഭാവേന ദസ്സേന്തോ ‘‘യോ സോ’’തിആദിമാഹ ¶ . ന ഹേത്ഥ സോ പുബ്ബേ വുത്തോ അത്ഥി, യോ അത്ഥോ തേഹി ഥേരേഹി ത-സദ്ദേന പരാമസിതബ്ബോ ഭവേയ്യ. തസ്മാ യഥാവുത്തഗുണസങ്ഖാതം സകത്ഥംയേവേസ പധാനഭാവേന പരാമസതീതി ദട്ഠബ്ബം. അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിന്തി അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനം അനാവരണഞാണം, അനാവരണഞാണപദട്ഠാനഞ്ച അഗ്ഗമഗ്ഗഞാണം. തദുഭയഞ്ഹി സമ്മാ അവിപരീതം സയമേവ ബുജ്ഝതി, സമ്മാ വാ പസട്ഠാ സുന്ദരം ബുജ്ഝതീതി സമ്മാസമ്ബോധി. സാ പന ബുദ്ധാനം സബ്ബഗുണസമ്പത്തിം ദേതി അഭിസേകോ വിയ രഞ്ഞോ സബ്ബലോകിസ്സരിയഭാവം, തസ്മാ ‘‘അനുത്തരാ സമ്മാസമ്ബോധീ’’തി വുച്ചതി. അഭിസമ്ബുദ്ധോതി അബ്ഭഞ്ഞാസി പടിവിജ്ഝി, തേന താദിസേന ഭഗവതാതി അത്ഥോ. സതിപി ഞാണദസ്സനാനം ഇധ പഞ്ഞാവേവചനഭാവേ തേന തേന വിസേസേന നേസം വിസയവിസേസപ്പവത്തിം ദസ്സേന്തോ ‘‘തേസം തേസം സത്താന’’ന്തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ ഹി പഠമമത്ഥം അസാധാരണഞാണവസേന ദസ്സേതി. ആസയാനുസയഞാണേന ജാനതാ സബ്ബഞ്ഞുതാനാവരണഞാണേഹി പസ്സതാതി അത്ഥോ.

ദുതിയം വിജ്ജത്തയവസേന. പുബ്ബേനിവാസാദീഹീതി പുബ്ബേനിവാസാസവക്ഖയഞാണേഹി. തതിയം അഭിഞ്ഞാനാവരണഞാണവസേന. അഭിഞ്ഞാപരിയാപന്നേപി ‘‘തീഹി വിജ്ജാഹീ’’തി താസം രാസിഭേദദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അനാവരണഞാണസങ്ഖാതേന സമന്തചക്ഖുനാ പസ്സതാതി അത്ഥോ. ചതുത്ഥം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമംസചക്ഖുവസേന. പഞ്ഞായാതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന. കുട്ടസ്സ ഭിത്തിയാ തിരോ പരം, അന്തോ വാ, തദാദീസു ഗതാനി. അതിവിസുദ്ധേനാതി അതിവിയ വിസുദ്ധേന പഞ്ചവണ്ണസമന്നാഗതേന സുനീലപാസാദികഅക്ഖിലോമസമലങ്കതേന രത്തിഞ്ചേവ ദിവാ ച സമന്താ യോജനം പസ്സന്തേന മംസചക്ഖുനാ. പഞ്ചമം പടിവേധദേസനാഞാണവസേന. ‘‘അത്തഹിതസാധികായാ’’തി ഏകംസതോ വുത്തം, പരിയായതോ പനേസാ പരഹിതസാധികാപി ഹോതി. തായ ഹി ധമ്മസഭാവപടിച്ഛാദകകിലേസസമുഗ്ഘാതായ ദേസനാഞാണാദി സമ്ഭവതി. പടിവേധപഞ്ഞായാതി അരിയമഗ്ഗപഞ്ഞായ. വിപസ്സനാസഹഗതോ സമാധി പദട്ഠാനം ¶ ആസന്നകാരണമേതിസ്സാതി സമാധിപദട്ഠാനാ, തായ. ദേസനാപഞ്ഞായാതി ദേസനാകിച്ചനിപ്ഫാദകേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന. അരീനന്തി കിലേസാരീനം, പഞ്ചമാരാനം വാ, സാസനപച്ചത്ഥികാനം വാ അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം. തേസം ഹനനം പാടിഹാരിയേഹി അഭിഭവനം അപ്പടിഭാനതാകരണം, അജ്ഝുപേക്ഖനഞ്ച മജ്ഝിമപണ്ണാസകേ പഞ്ചമവഗ്ഗേ സങ്ഗീതം ചങ്കീസുത്തഞ്ചേത്ഥ (മ. നി. ൨.൪൨൨) നിദസ്സനം, ഏതേന അരയോ ഹതാ അനേനാതി നിരുത്തിനയേന പദസിദ്ധിമാഹ. അതോ നാവചനസ്സ താബ്യപ്പദേസോ മഹാവിസയേനാതി ദട്ഠബ്ബം. അപിച അരയോ ഹനതീതി അന്തസദ്ദേന പദസിദ്ധി, ഇകാരസ്സ ച അകാരോ. പച്ചയാദീനം സമ്പദാനഭൂതാനം, തേസം വാ പടിഗ്ഗഹണം, പടിഗ്ഗഹിതും വാ അരഹതീതി അരഹന്തി ദസ്സേതി ‘‘പച്ചയാദീനഞ്ച അരഹത്താ’’തി ഇമിനാ. സമ്മാതി അവിപരീതം. സാമഞ്ചാതി സയമേവ, അപരനേയ്യോ ഹുത്വാതി വുത്തം ഹോതി. കഥം പനേത്ഥ ‘‘സബ്ബധമ്മാന’’ന്തി അയം വിസേസോ ലബ്ഭതീതി? സാമഞ്ഞജോതനായ ¶ വിസേസേ അവട്ഠാനതോ, വിസേസത്ഥിനാ ച വിസേസസ്സ അനുപയോജേതബ്ബതോ യജ്ജേവം ‘‘ധമ്മാന’’ന്തി വിസേസോവാനുപയോജിതോ സിയാ, കസ്മാ സബ്ബധമ്മാനന്തി അയമത്ഥോ അനുപയോജീയതീതി? ഏകദേസസ്സ അഗ്ഗഹണതോ. പദേസഗ്ഗഹണേ ഹി അസതി ഗഹേതബ്ബസ്സ നിപ്പദേസതാ വിഞ്ഞായതി യഥാ ‘‘ദിക്ഖിതോ ന ദദാതീ’’തി, ഏസ നയോ ഈദിസേസു.

ഇദാനി ച ചതൂഹി പദേഹി ചതുവേസാരജ്ജവസേന അത്തനാ അധിപ്പേതതരം ഛട്ഠമത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘അന്തരായികധമ്മേ വാ’’തിആദി വുത്തം. തഥാ ഹി തദേവ നിഗമനം കരോതി ‘‘ഏവ’’ന്തിആദിനാ. തത്ഥ അന്തരായകരധമ്മഞാണേന ജാനതാ, നിയ്യാനികധമ്മഞാണേന പസ്സതാ, ആസവക്ഖയഞാണേന അരഹതാ, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനആതി യഥാക്കമം യോജേതബ്ബം. അനത്ഥചരണേന കിലേസാ ഏവ അരയോതി കിലേസാരയോ, തേസം കിലേസാരീനം. ഏത്ഥാഹ – യസ്സ ഞാണസ്സ വസേന സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ ഭഗവാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ നാമ ജാതോ, കിം പനിദം ഞാണം സബ്ബധമ്മാനം ബുജ്ഝനവസേന പവത്തമാനം സകിംയേവ സബ്ബസ്മിം വിസയേ പവത്തതി, ഉദാഹു കമേനാതി. കിഞ്ചേത്ഥ – യദി താവ സകിംയേവ സബ്ബസ്മിം വിസയേ പവത്തതി, ഏവം സതി അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാദിഭേദഭിന്നാനം സങ്ഖതധമ്മാനം, അസങ്ഖതസമ്മുതിധമ്മാനഞ്ച ഏകജ്ഝം ഉപട്ഠാനേ ദൂരതോ ചിത്തപടം പേക്ഖന്തസ്സ വിയ പടിഭാഗേനാവബോധോ ന സിയാ, തഥാ ച സതി ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ’’തി ¶ (അ. നി. ൩.൧൩൭; ധ. പ. ൨൭൯; മഹാനി. ൨൭; ചൂളനി. ൮, ൧൦; നേത്തി. ൫) വിപസ്സന്താനം അനത്താകാരേന വിയ സബ്ബേ ധമ്മാ അനിരൂപിതരൂപേന ഭഗവതോ ഞാണവിസയാ ഹോന്തീതി ആപജ്ജതി. യേപി ‘‘സബ്ബഞേയ്യധമ്മാനം ഠിതിലക്ഖണവിസയം വികപ്പരഹിതം സബ്ബകാലം ബുദ്ധാനം ഞാണം പവത്തതി, തേന തേ ‘സബ്ബവിദൂ’തി വുച്ചന്തി. ഏവഞ്ച കത്വാ –

‘ഗച്ഛം സമാഹിതോ നാഗോ, ഠിതോ നാഗോ സമാഹിതോ;

സേയ്യം സമാഹിതോ നാഗോ, നിസിന്നോപി സമാഹിതോ’തി. (അ. നി. ൬.൪൩); –

ഇദമ്പി സബ്ബദാ ഞാണപ്പവത്തിദീപകം അങ്ഗുത്തരാഗമേ നാഗോപമസുത്തവചനം സുവുത്തം നാമ ഹോതീ’’തി വദന്തി, തേസമ്പി വാദേ വുത്തദോസാ നാതിവത്തി. ഠിതിലക്ഖണാരമ്മണതായ ച അതീതാനാഗതധമ്മാനം തദഭാവതോ ഏകദേസവിസയമേവ ഭഗവതോ ഞാണം സിയാ, തസ്മാ സകിഞ്ഞേവ സബ്ബസ്മിം വിസയേ ഞാണം പവത്തതീതി ന യുജ്ജതി. അഥ കമേന സബ്ബസ്മിമ്പി വിസയേ ഞാണം പവത്തതി, ഏവമ്പി ന യുജ്ജതി. ന ഹി ജാതിഭൂമിസഭാവാദിവസേന, ദിസാദേസകാലാദിവസേന ച അനേകഭേദഭിന്നേ ഞേയ്യേ കമേന ¶ ഗയ്ഹമാനേ തസ്സ അനവസേസപടിവേധോ സമ്ഭവതി അപരിയന്തഭാവതോ ഞേയ്യസ്സ. യേ പന ‘‘അത്ഥസ്സ അവിസംവാദനതോ ഞേയ്യസ്സ ഏകദേസം പച്ചക്ഖം കത്വാ സേസേപി ഏവന്തി അധിമുച്ചിത്വാ വവത്ഥാപനേന സബ്ബഞ്ഞൂ നാമ ഭഗവാ ജാതോ, തഞ്ച ഞാണം ന അനുമാനികം നാമ സംസയാഭാവതോ. സംസയാനുബദ്ധഞ്ഹി ഞാണം ലോകേ അനുമാനിക’’ന്തി വദന്തി, തേസമ്പി തം ന യുത്തമേവ. സബ്ബസ്സ ഹി അപ്പച്ചക്ഖഭാവേ അത്ഥാവിസംവാദനേന ഞേയ്യസ്സ ഏകദേസം പച്ചക്ഖം കത്വാ സേസേപി ഏവന്തി അധിമുച്ചിത്വാ വവത്ഥാപനസ്സേവ അസമ്ഭവതോ തഥാ അസക്കുണേയ്യത്താ ച. യഞ്ഹി സേസം, തദപച്ചക്ഖമേവ, അഥ തമ്പി പച്ചക്ഖം, തസ്സ സേസഭാവോ ഏവ ന സിയാ, അപരിയന്തഭാവതോ ഞേയ്യസ്സ തഥാവവത്ഥിതുമേവ ന സക്കാതി? സബ്ബമേതം അകാരണം. കസ്മാ? അവിസയവിചാരണഭാവതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘ബുദ്ധാനം ഭിക്ഖവേ, ബുദ്ധവിസയോ അചിന്തേയ്യോ ന ചിന്തേതബ്ബോ, യം ചിന്തേന്തോ ഉമ്മാദസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി (അ. നി. ൪.൭൭) ഇദം പനേത്ഥ സന്നിട്ഠാനം – യം കിഞ്ചി ഭഗവതാ ഞാതും ഇച്ഛിതം, സകലമേകദേസോ വാ, തത്ഥ തത്ഥ അപ്പടിഹതവുത്തിതായ പച്ചക്ഖതോ ഞാണം പവത്തതി നിച്ചസമാധാനഞ്ച വിക്ഖേപാഭാവതോ, ഞാതും ഇച്ഛിതസ്സ ച സകലസ്സ അവിസയഭാവേ തസ്സ ആകങ്ഖാപടിബദ്ധവുത്തിതാ ന സിയാ, ഏകന്തേനേവ ¶ സാ ഇച്ഛിതബ്ബാ, സബ്ബേ ധമ്മാ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ആവജ്ജനപടിബദ്ധാ ആകങ്ഖാപടിബദ്ധാ മനസികാരപടിബദ്ധാ ചിത്തുപ്പാദപടിബദ്ധാതി (മഹാനി. ൬൯, ൧൫൬; ചൂളനി. ൮൫; പടി. മ. ൩.൫) വചനതോ. അതീതാനാഗതവിസയമ്പി ഭഗവതോ ഞാണം അനുമാനാഗമതക്കഗഹണവിരഹിതത്താ പച്ചക്ഖമേവ.

നനു ച ഏതസ്മിമ്പി പക്ഖേ യദാ സകലം ഞാതും ഇച്ഛിതം, തദാ സകിംയേവ സകലവിസയതായ അനിരൂപിതരൂപേന ഭഗവതോ ഞാണം പവത്തേയ്യാതി വുത്തദോസാ നാതിവത്തിയേവാതി? ന, തസ്സ വിസോധിതത്താ. വിസോധിതോ ഹി സോ ബുദ്ധവിസയോ അചിന്തേയ്യോതി. അഞ്ഞഥാ പചുരജനഞാണസമാനവുത്തിതായ ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ഞാണസ്സ അചിന്തേയ്യതാ ന സിയാ, തസ്മാ സകലധമ്മാരമ്മണമ്പി തം ഏകധമ്മാരമ്മണം വിയ സുവവത്ഥാപിതേയേവ തേ ധമ്മേ കത്വാ പവത്തതീതി ഇദമേത്ഥ അചിന്തേയ്യം, ‘‘യാവതകം നേയ്യം, താവതകം ഞാണം. യാവതകം ഞാണം, താവതകം നേയ്യം. നേയ്യപരിയന്തികം ഞാണം, ഞാണപരിയന്തികം നേയ്യം. നേയ്യം അതിക്കമിത്വാ ഞാണം നപ്പവത്തതി, ഞാണം അതിക്കമിത്വാ നേയ്യപഥോ നത്ഥി. അഞ്ഞമഞ്ഞപരിയന്തട്ഠായിനോ തേ ധമ്മാ, യഥാ ദ്വിന്നം സമുഗ്ഗപടലാനം സമ്മാ ഫുസിതാനം ഹേട്ഠിമം സമുഗ്ഗപടലം ഉപരിമം നാതിവത്തതി, ഉപരിമം സമുഗ്ഗപടലം ഹേട്ഠിമം നാതിവത്തതി. അഞ്ഞമഞ്ഞപരിയന്തട്ഠായിനോ, ഏവമേവ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ നേയ്യഞ്ച ഞാണഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞപരിയന്തട്ഠായിനോ…പേ… തേ ധമ്മാ’’തി (മഹാനി. ൬൯, ൧൫൬; ചൂളനി. ൮൫; പടി. മ. ൩.൫) ഏവമേകജ്ഝം, വിസും, സകിം, കമേന വാ ഇച്ഛാനുരൂപം ¶ പവത്തസ്സ തസ്സ ഞാണസ്സ വസേന സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ ഭഗവാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ നാമ ജാതോതി.

അയം പനേത്ഥ അട്ഠകഥാമുത്തകോ നയോ – ഠാനാഠാനാദീനി ഛബ്ബിസയാനി ഛഹി ഞാണേഹി ജാനതാ, യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ ചുതൂപപാതദിബ്ബചക്ഖുഞാണേഹി പസ്സതാ, സവാസനാനമാസവാനം ആസവക്ഖയഞാണേന ഖീണത്താ അരഹതാ, ഝാനാദിധമ്മേ സംകിലേസവോദാനവസേന സാമംയേവ അവിപരീതാവബോധതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന, ഏവം ദസബലഞാണവസേന ചതൂഹാകാരേഹി ഥോമിതേന. അപിച തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണതായ ജാനതാ, തിണ്ണമ്പി കമ്മാനം ഞാണാനുപരിവത്തിതോ നിസമ്മകാരിതായ പസ്സതാ, ദവാദീനം ഛന്നമഭാവസാധികായ പഹാനസമ്പദായ അരഹതാ, ഛന്ദാദീനം ഛന്നമഹാനിഹേതുഭൂതായ അപരിക്ഖയപടിഭാനസാധികായ സബ്ബഞ്ഞുതായ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ¶ , ഏവം അട്ഠാരസാവേണികബുദ്ധധമ്മവസേന (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൩൦൫) ചതൂഹാകാരേഹി ഥോമിതേനാതി ഏവമാദിനാ തേസം തേസം ഞാണദസ്സനപഹാനബോധനത്ഥേഹി സങ്ഗഹിതാനം ബുദ്ധഗുണാനം വസേന യോജനാ കാതബ്ബാതി.

ചതുവേസാരജ്ജം സന്ധായ ‘‘ചതൂഹാകാരേഹീ’’തി വുത്തം. ‘‘ഥോമിതേനാ’’തി ഏതേന ഇമേസം ‘‘ഭഗവതാ’’തി പദസ്സ വിസേസനതം ദസ്സേതി. യദിപി ഹീനപണീതഭേദേന ദുവിധാവ അധിമുത്തി പാളിയം വുത്താ, പവത്തിആകാരവസേന പന അനേകഭേദഭിന്നാവാതി ആഹ ‘‘നാനാധിമുത്തികതാ’’തി. സാ പന അധിമുത്തി അജ്ഝാസയധാതുയേവ, തദപി തഥാ തഥാ ദസ്സനം, ഖമനം, രോചനഞ്ചാതി അത്ഥം വിഞ്ഞാപേതി ‘‘നാനജ്ഝാസയതാ’’തി ഇമിനാ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘നാനാധിമുത്തികതാ നാനജ്ഝാസയതാ നാനാദിട്ഠികതാ നാനക്ഖന്തിതാ നാനാരുചിതാ’’തി. ‘‘യാവഞ്ചിദ’’ന്തി ഏതസ്സ ‘‘സുപ്പടിവിദിതാ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ച ഇദന്തി പദപൂരണമത്തം, ‘‘നാനാധിമുത്തികതാ’’തി ഏതേന വാ പദേന സമാനാധികരണം, തസ്സത്ഥോ പന പാകടോയേവാതി ആഹ ‘‘യാവ ച സുട്ഠു പടിവിദിതാ’’തി.

‘‘യാ ച അയ’’ന്തിആദിനാ ധാതുസംയുത്തപാളിം ദസ്സേന്തോ തദേവ സംയുത്തം മനസി കരിത്വാ തേസം അവണ്ണവണ്ണഭാസനേന സദ്ധിം ഘടേത്വാ ഥേരാനമയം സങ്ഖിയധമ്മോ ഉദപാദീതി ദസ്സേതി. അതോ അസ്സ ഭഗവതോ ധാതുസംയുത്തദേസനാനയേന താസം സുപ്പടിവിദിതഭാവം സമത്ഥനവസേന ദസ്സേതും ‘‘അയം ഹീ’’തിആദിമാഹാതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സുപ്പടിവിദിതഭാവസമത്ഥനഞ്ഹി ‘‘അയം ഹീ’’തിആദിവചനം. തത്ഥ യാ അയം നാനാധിമുത്തികതാ…പേ… രുചിതാതി സമ്ബന്ധോ. ധാതുസോതി അജ്ഝാസയധാതുയാ. സംസന്ദന്തീതി സമ്ബന്ധേന്തി വിസ്സാസേന്തി. സമേന്തീതി സമ്മാ, സഹ വാ ഭവന്തി. ‘‘ഹീനാധിമുത്തികാ’’തിആദി ¶ തഥാഭാവവിഭാവനം. അതീതമ്പി അദ്ധാനന്തി അതീതസ്മിം കാലേ, അച്ചന്തസംയോഗേ വാ ഏതം ഉപയോഗവചനം. നാനാധിമുത്തികതാ-പദസ്സ നാനജ്ഝാസയതാതി അത്ഥവചനം. നാനാദിട്ഠി…പേ… രുചിതാതി തസ്സ സരൂപദസ്സനം. സസ്സതാദിലദ്ധിവസേന നാനാദിട്ഠികതാ. പാപാചാരകല്യാണാചാരാദിപകതിവസേന നാനക്ഖന്തിതാ. പാപിച്ഛാഅപ്പിച്ഛാദിവസേന നാനാരുചിതാ. നാളിയാതി തുമ്ബേന, ആള്ഹകേന വാ. തുലായാതി മാനേന. നാനാധിമുത്തികതാഞാണന്തി ചേത്ഥ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമേവ അധിപ്പേതം, ന ദസബലഞാണന്തി ആഹ ¶ ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേനാ’’തി. ഏവം ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരേന (ദീ. നി. ടീ. ൧.൩) വുത്തം, അഭിധമ്മട്ഠകഥായം, ദസബലസുത്തട്ഠകഥാസു (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൪൯; അ. നി. അട്ഠ. ൩.൧൦.൨൧; വിഭ. അട്ഠ. ൮൩൧) ച ഏവമാഗതം.

പരവാദീ പനാഹ ‘‘ദസബലഞാണം നാമ പാടിയേക്കം നത്ഥി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സേവായം പഭേദോ’’തി, തം തഥാ ന ദട്ഠബ്ബം. അഞ്ഞമേവ ഹി ദസബലഞാണം, അഞ്ഞം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം. ദസബലഞാണഞ്ഹി സകകിച്ചമേവ ജാനാതി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പന തമ്പി തതോ അവസേസമ്പി ജാനാതി. ദസബലഞാണേസു ഹി പഠമം കാരണാകാരണമേവ ജാനാതി, ദുതിയം കമ്മന്തരവിപാകന്തരമേവ, തതിയം കമ്മപരിച്ഛേദമേവ, ചതുത്ഥം ധാതുനാനത്തകാരണമേവ, പഞ്ചമം സത്താനമജ്ഝാസയാധിമുത്തിമേവ, ഛട്ഠം ഇന്ദ്രിയാനം തിക്ഖമുദുഭാവമേവ, സത്തമം ഝാനാദീഹി സദ്ധിം തേസം സംകിലേസാദിമേവ, അട്ഠമം പുബ്ബേനിവുത്ഥക്ഖന്ധസന്തതിമേവ, നവമം സത്താനം ചുതിപടിസന്ധിമേവ, ദസമം സച്ചപരിച്ഛേദമേവ, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പന ഏതേഹി ജാനിതബ്ബഞ്ച തതോ ഉത്തരിഞ്ച ജാനാതി, ഏതേസം പന കിച്ചം ന സബ്ബം കരോതി. തഞ്ഹി ഝാനം ഹുത്വാ അപ്പേതും ന സക്കോതി, ഇദ്ധി ഹുത്വാ വികുബ്ബിതും ന സക്കോതി, മഗ്ഗോ ഹുത്വാ കിലേസേ ഖേപേതും ന സക്കോതി. അപിച പരവാദീ ഏവം പുച്ഛിതബ്ബോ ‘‘ദസബലഞാണം നാമ ഏതം സവിതക്കസവിചാരം അവിതക്കവിചാരമത്തം അവിതക്കഅവിചാരം, കാമാവചരം രൂപാവചരം അരൂപാവചരം, ലോകിയം ലോകുത്തര’’ന്തി. ജാനന്തോ പടിപാടിയാ സത്ത ഞാണാനി ‘‘സവിതക്കസവിചാരാനീ’’തി വക്ഖതി, തതോ പരാനി ദ്വേ ‘‘അവിതക്കഅവിചാരാനീ’’തി വക്ഖതി, ആസവക്ഖയഞാണം ‘‘സിയാ സവിതക്കസവിചാരം, സിയാ അവിതക്കവിചാരമത്തം, സിയാ അവിതക്കഅവിചാര’’ന്തി വക്ഖതി, തഥാ പടിപാടിയാ സത്ത കാമാവചരാനി, തതോ പരം ദ്വേ രൂപാവചരാനി, അവസാനേ ഏകം ‘‘ലോകുത്തര’ന്തി വക്ഖതി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പന സവിതക്കസവിചാരമേവ, കാമാവചരമേവ, ലോകിയമേവാതി. ഇതി അഞ്ഞദേവ ദസബലഞാണം, അഞ്ഞം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണന്തി, തസ്മാ പഞ്ചമബലഞാണസങ്ഖാതേന നാനാധിമുത്തികതാഞാണേന ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന ച വിദിതാതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ച-കാരോപി ഹി പോത്ഥകേസു ദിസ്സതി. സാതി യഥാവുത്താ നാനാധിമുത്തികതാ. ‘‘ദ്വേപി നാമാ’’തിആദിനാ യഥാവുത്തസുത്തസ്സത്ഥം ¶ സങ്ഖേപേന ദസ്സേത്വാ ‘‘ഇമേസു ചാപീ’’തിആദിനാ തസ്സ സങ്ഖിയധമ്മസ്സ തദഭിസമ്ബന്ധതം ആവി കരോതി. ഇതി ഹ മേതി ഏത്ഥ ഏവംസദ്ദത്ഥേ ഇതി-സദ്ദോ, ഹ-കാരോ നിപാതമത്തം, ആഗമോ വാ. സന്ധിവസേന ¶ ഇകാരലോപോ, അകാരാദേസോ വാതി ദസ്സേതി ‘‘ഏവം ഇമേ’’തി ഇമിനാ.

൪. ‘‘വിദിത്വാ’’തി ഏത്ഥ പകതിയത്ഥഭൂതാ വിജാനനകിരിയാ സാമഞ്ഞേന അഭേദവതീപി സമാനാ തംതംകരണയോഗ്യതായ അനേകപ്പഭേദാതി ദസ്സേതും ‘‘ഭഗവാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. വത്ഥൂനീതി ഘരവത്ഥൂനി. ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന ദിസ്വാ അഞ്ഞാസീ’’തി ച വോഹാരവചനമത്തമേതം. ന ഹി തേന ദസ്സനതോ അഞ്ഞം ജാനനം നാമ നത്ഥി. തദിദം ഞാണം ആവജ്ജനപടിബദ്ധം ആകങ്ഖാപടിബദ്ധം മനസികാരപടിബദ്ധം ചിത്തുപ്പാദപടിബദ്ധം ഹുത്വാ പവത്തതി. കിം നാമ കരോന്തോ ഭഗവാ തേന ഞാണേന ആവജ്ജനാദിപടിബദ്ധേന അഞ്ഞാസീതി സോതൂനമത്ഥസ്സ സുവിഞ്ഞാപനത്ഥം പരമ്മുഖാ വിയ ചോദനം സമുട്ഠാപേതി ‘‘കിം കരോന്തോ അഞ്ഞാസീ’’തി ഇമിനാ, പച്ഛിമയാമകിച്ചം കരോന്തോ തം ഞാണം ആവജ്ജനാദിപടിബദ്ധം ഹുത്വാ തേന തഥാ അഞ്ഞാസീതി വുത്തം ഹോതി. സാമഞ്ഞസ്മിം സതി വിസേസവചനം സാത്ഥകം സിയാതി അനുയോഗേനാഹ ‘‘കിച്ചഞ്ചനാമേത’’ന്തിആദി. അരഹത്തമഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാതം കതം തസ്സ സമുട്ഠാപകകിലേസസമുഗ്ഘാടനേന, യതോ ‘‘നത്ഥി അബ്യാവടമനോ’’തി അട്ഠാരസസു ബുദ്ധധമ്മേസു വുച്ചതി. നിരത്ഥകോ ചിത്തസമുദാചാരോ നത്ഥീതി ഹേത്ഥ അത്ഥോ. ഏവമ്പി വുത്താനുയോഗോ തദവത്ഥോയേവാതി ചോദനമപനേതി ‘‘തം പഞ്ചവിധ’’ന്തിആദിനാ. തത്ഥ പുരിമകിച്ചദ്വയം ദിവസഭാഗവസേന, ഇതരത്തയം രത്തിഭാഗവസേന ഗഹേതബ്ബം തഥായേവ വക്ഖമാനത്താ.

‘‘ഉപട്ഠാകാനുഗ്ഗഹണത്ഥം, സരീരഫാസുകത്ഥഞ്ചാ’’തി ഏതേന അനേകകപ്പസമുപചിതപുഞ്ഞസമ്ഭാരജനിതം ഭഗവതോ മുഖവരം ദുഗ്ഗന്ധാദിദോസം നാമ നത്ഥി, തദുഭയത്ഥമേവ പന മുഖധോവനാദീനി കരോതീതി ദസ്സേതി. സബ്ബോപി ഹി ബുദ്ധാനം കായോ ബാഹിരബ്ഭന്തരേഹി മലേഹി അനുപക്കിലിട്ഠോ സുധോതമണി വിയ ഹോതി. വിവിത്താസനേതി ഫലസമാപത്തീനമനുരൂപേ വിവേകാനുബ്രൂഹനാസനേ. വീതിനാമേത്വാതി ഫലസമാപത്തീഹി വീതിനാമനം വുത്തം, തമ്പി ന വിവേകനിന്നതായ, പരേസഞ്ച ദിട്ഠാനുഗതി ആപജ്ജനത്ഥം. സുരത്തദുപട്ടം അന്തരവാസകം വിഹാരനിവാസനപരിവത്തനവസേന നിവാസേത്വാ വിജ്ജുലതാസദിസം കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ മേഘവണ്ണം സുഗതചീവരം പാരുപിത്വാ സേലമയപത്തം ആദായാതി അധിപ്പായോ. തഥായേവ ഹി തത്ഥ തത്ഥ വുത്തോ. ‘‘കദാചി ഏകകോ’’തിആദി ¶ തേസം തേസം വിനേയ്യാനം വിനയനാനുകൂലം ഭഗവതോ ഉപസങ്കമനദസ്സനം. ഗാമം വാ നിഗമം വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ വികപ്പനത്ഥോ, തേന നഗരമ്പി വികപ്പേതി. യഥാരുചി വത്തമാനേഹി അനേകേഹി പാടിഹാരിയേഹി പവിസതീതി സമ്ബന്ധോ.

‘‘സേയ്യഥിദ’’ന്തിആദിനാ ¶ പച്ഛിമപക്ഖം വിത്ഥാരേതി. സേയ്യഥിദന്തി ച തം കതമന്തി അത്ഥേ നിപാതോ, ഇദം വാ സപ്പാടിഹീരപവിസനം കതമന്തിപി വട്ടതി. മുദുഗതവാതാതി മുദുഭൂതാ, മുദുഭാവേന വാ ഗതാ വാതാ. ഉദകഫുസിതാനീതി ഉദകബിന്ദൂനി. മുഞ്ചന്താതി ഓസിഞ്ചന്താ. രേണും വൂപസമേത്വാതി രജം സന്നിസീദാപേത്വാ ഉപരി വിതാനം ഹുത്വാ തിട്ഠന്തി ചണ്ഡ-വാതാതപ-ഹിമപാതാദി-ഹരണേന വിതാനകിച്ചനിപ്ഫാദകത്താ, തതോ തതോ ഹിമവന്താദീസു പുപ്ഫൂപഗരുക്ഖതോ ഉപസംഹരിത്വാതി അത്ഥസ്സ വിഞ്ഞായമാനത്താ തഥാ ന വുത്തം. സമഭാഗകരണമത്തേന ഓനമന്തി, ഉന്നമന്തി ച, തതോയേവ പാദനിക്ഖേപസമയേ സമാവ ഭൂമി ഹോതി. നിദസ്സനമത്തഞ്ചേതം സക്ഖരകഥലകണ്ടകസങ്കുകലലാദിഅപഗമനസ്സാപി സമ്ഭവതോ, തഞ്ച സുപ്പതിട്ഠിതപാദതാലക്ഖണസ്സ നിസ്സന്ദഫലം, ന ഇദ്ധിനിമ്മാനം. പദുമപുപ്ഫാനി വാതി ഏത്ഥ വാ-സദ്ദോ വികപ്പനത്ഥോ, തേന ‘‘യദി യഥാവുത്തനയേന സമാ ഭൂമി ഹോതി, ഏവം സതി താനി ന പടിഗ്ഗണ്ഹന്തി, തഥാ പന അസതിയേവ പടിഗ്ഗണ്ഹന്തീ’’തി ഭഗവതോ യഥാരുചി പവത്തനം ദസ്സേതി. സബ്ബദാവ ഭഗവതോ ഗമനം പഠമം ദക്ഖിണപാദുദ്ധരണസങ്ഖാതാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതന്തി ആഹ ‘‘ഠപിതമത്തേ ദക്ഖിണപാദേ’’തി. ബുദ്ധാനം സബ്ബദക്ഖിണതായ തഥാ വുത്തന്തി ആചരിയധമ്മപാലത്ഥേരോ,(ദീ. നി. ടീ. ൧.൪) ആചരിയസാരിപുത്തത്ഥേരോ (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൩) ച വദതി, സബ്ബേസം ഉത്തമതായ ഏവം വുത്തന്തി അത്ഥോ. ഏവം സതി ഉത്തമപുരിസാനം തഥാപകതിതായാതി ആപജ്ജതി. ഠപിതമത്തേ നിക്ഖമിത്വാ ധാവന്തീതി സമ്ബന്ധോ. ഇദഞ്ച യാവദേവ വിനേയ്യജനവിനയനത്ഥം സത്ഥു പാടിഹാരിയന്തി തേസം ദസ്സനട്ഠാനം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘ഛബ്ബണ്ണരസ്മിയോ’’തി വത്വാപി ‘‘സുവണ്ണരസപിഞ്ജരാനി വിയാ’’തി വചനം ഭഗവതോ സരീരേ പീതാഭായ യേഭുയ്യതായാതി ദട്ഠബ്ബം. ‘‘രസ-സദ്ദോ ചേത്ഥ ഉദകപരിയായോ, പിഞ്ജര-സദ്ദോ ഹേമവണ്ണപരിയായോ, സുവണ്ണജലധാരാ വിയ സുവണ്ണവണ്ണാനീതി അത്ഥോ’’തി (സാരത്ഥ. ടീ. ൧.ബുദ്ധാചിണ്ണകഥാ.൨൨) സാരത്ഥദീപനിയം വുത്തം. പാസാദകൂടാഗാരാദീനി തേസു തേസു ഗാമനിഗമാദീസു സംവിജ്ജമാനാനി അലങ്കരോന്തിയോ ഹുത്വാ.

‘‘തഥാ’’തിആദിനാ ¶ സയമേവ ധമ്മതാവസേന തേസം സദ്ദകരണം ദസ്സേതി. തദാ കായം ഉപഗച്ഛന്തീതി കായൂപഗാനി, ന യത്ഥ കത്ഥചി ഠിതാനി. ‘‘അന്തരവീഥി’’ന്തി ഇമിനാ ഭഗവതോ പിണ്ഡായ ഗമനാനുരൂപവീഥിം ദസ്സേതി. ന ഹി ഭഗവാ ലോലുപ്പചാരപിണ്ഡചാരികോ വിയ യത്ഥ കത്ഥചി ഗച്ഛതി. യേ പഠമം ഗതാ, യേ വാ തദനുച്ഛവികം പിണ്ഡപാതം ദാതും സമത്ഥാ, തേ ഭഗവതോപി പത്തം ഗണ്ഹന്തീതി വേദിതബ്ബം. പടിമാനേന്തീതി പതിസ്സമാനസാ പൂജേന്തി, ഭഗവന്തം വാ പടിമാനാപേന്തി പടിമാനന്തം കരോന്തി. വോഹാരമത്തഞ്ചേതം, ഭഗവതോ പന അപടിമാനനാ നാമ നത്ഥി. ചിത്തസന്താനാനീതി അതീതേ, ഏതരഹി ച പവത്തചിത്തസന്താനാനി. യഥാ കേചി അരഹത്തേ പതിട്ഠഹന്തി, തഥാ ധമ്മം ദേസേതീതി സമ്ബന്ധോ. കേചി പബ്ബജിത്വാതി ച അരഹത്തസമാപന്നാനം പബ്ബജ്ജാസങ്ഖേപഗതദസ്സനത്ഥം ¶ , ന പന ഗിഹീനം അരഹത്തസമാപന്നതാപടിക്ഖേപനത്ഥം. അയഞ്ഹി അരഹത്തപ്പത്താനം ഗിഹീനം സഭാവോ, യാ തദഹേവ പബ്ബജ്ജാ വാ, കാലം കിരിയാവാതി. തഥാ ഹി വുത്തം ആയസ്മതാ നാഗസേനത്ഥേരേന ‘‘വിസമം മഹാരാജ, ഗിഹിലിങ്ഗം, വിസമേ ലിങ്ഗേ ലിങ്ഗദുബ്ബലതായ അരഹത്തം പത്തോ ഗിഹീ തസ്മിംയേവ ദിവസേ പബ്ബജതി വാ പരിനിബ്ബായതി വാ നേസോ മഹാരാജ, ദോസോ അരഹത്തസ്സ, ഗിഹിലിങ്ഗസ്സേവേസോ ദോസോ യദിദം ലിങ്ഗദുബ്ബലതാ’’തി (മി. പ. ൫.൨.൨) സബ്ബം വത്തബ്ബം. ഏത്ഥ ച സപ്പാടിഹീരപ്പവേസനസമ്ബന്ധേനേവ മഹാജനാനുഗ്ഗഹണം ദസ്സിതം, അപ്പാടിഹീരപ്പവേസനേന ച പന ‘‘തേ സുനിവത്ഥാ സുപാരുതാ’’തിആദിവചനം യഥാരഹം സമ്ബന്ധിത്വാ മഹാജനാനുഗ്ഗഹണം അത്ഥതോ വിഭാവേതബ്ബം ഹോതി. തമ്പി ഹി പുരേഭത്തകിച്ചമേവാതി. ഉപട്ഠാനസാലാ ചേത്ഥ മണ്ഡലമാളോ. തത്ഥ ഗന്ത്വാ മണ്ഡലമാളേതി ഇധ പാഠോ ലിഖിതോ. ‘‘ഗന്ധമണ്ഡലമാളേ’’തിപി (അ. നി. അട്ഠ. ൧.൫൩) മനോരഥപൂരണിയാ ദിസ്സതി, തട്ടീകായഞ്ച ‘‘ചതുജ്ജാതിയഗന്ധേന പരിഭണ്ഡേ മണ്ഡലമാളേ’’തി വുത്തം. ഗന്ധകുടിം പവിസതീതി ച പവിസനകിരിയാസമ്ബന്ധതായ, തസ്സമീപതായ ച വുത്തം, തസ്മാ പവിസിതും ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ, ന പന അന്തോ തിട്ഠതീതി. ഏവഞ്ഹി ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ’’തിആദിവചനം (ദീ. നി. ൧.൪) സൂപപന്നം ഹോതി.

അഥ ഖോതി ഏവം ഗന്ധകുടിം പവിസിതും ഗമനകാലേ. ഉപട്ഠാനേതി സമീപപദേസേ. ‘‘പാദേ പക്ഖാലേത്വാ പാദപീഠേ ഠത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഓവദതീ’’തി ഏത്ഥ പാദേ പക്ഖാലേന്തോവ പാദപീഠേ തിട്ഠന്തോ ഓവദതീതി വേദിതബ്ബം. ഏതദത്ഥംയേവ ¶ ഹി ഭിക്ഖൂനം ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനം ആഗമയമാനോ നിസീദി. ദുല്ലഭാ സമ്പത്തീതി സതിപി മനുസ്സത്തപടിലാഭേ പതിരൂപദേസവാസഇന്ദ്രിയാവേകല്ലസദ്ധാപടിലാഭാദയോ സമ്പത്തിസങ്ഖാതാ ഗുണാ ദുല്ലഭാതി അത്ഥോ. പോത്ഥകേസു പന ‘‘ദുല്ലഭാ സദ്ധാസമ്പത്തീ’’തി പാഠോ ദിസ്സതി, സോ അയുത്തോവ. തത്ഥാതി തസ്മിം പാദപീഠേ ഠത്വാ ഓവദനകാലേ, തേസു വാ ഭിക്ഖൂസു, രത്തിയാ വസനം ഠാനം രത്തിട്ഠാനം, തഥാ ദിവാഠാനം. ‘‘കേചീ’’തിആദി തബ്ബിവരണം. ചാതുമഹാരാജികഭവനന്തി ചാതുമഹാരാജികദേവലോകേ സുഞ്ഞവിമാനാനി സന്ധായ വുത്തം. ഏസ നയോ താവതിംസഭവനാദീസുപി. തതോ ഭഗവാ ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ പച്ഛാഭത്തം തയോ ഭാഗേ കത്വാ പഠമഭാഗേ സചേ ആകങ്ഖതി, ദക്ഖിണേന പസ്സേന സീഹസേയ്യം കപ്പേതി, സചേ നാകങ്ഖതി, ബുദ്ധാചിണ്ണം ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി, അഥ യഥാകാലപരിച്ഛേദം തതോ വുട്ഠഹിത്വാ ദുതിയഭാഗേ പച്ഛിമയാമസ്സ തതിയകോട്ഠാസേ വിയ ലോകം വോലോകേതി വേനേയ്യാനം ഞാണപരിപാകം പസ്സിതും, തേനാഹ ‘‘സചേ ആകങ്ഖതീ’’തിആദി. സീഹസേയ്യന്തിആദീനമത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തോവ. യഞ്ഹി അപുബ്ബം പദം അനുത്താനം, തദേവ വണ്ണയിസ്സാമ. സമ്മാ അസ്സാസിതബ്ബോതി ഗാഹാപനവസേന ഉപത്ഥമ്ഭിതബ്ബോതി സമസ്സാസിതോ. താദിസോ കായോ യസ്സാതി തഥാ. ധമ്മസ്സവനത്ഥം സന്നിപതതി. തസ്സാ പരിസായ ചിത്താചാരം ഞത്വാ കതഭാവം സന്ധായാഹ ¶ ‘‘സമ്പത്തപരിസായഅനുരൂപേന പാടിഹാരിയേനാ’’തി. യത്ഥ ധമ്മം സഹ ഭാസന്തി, സാ ധമ്മസഭാ നാമ. കാലയുത്തന്തി ‘‘ഇമിസ്സാ വേലായ ഇമസ്സ ഏവം വത്തബ്ബ’’ന്തി തംതംകാലാനുരൂപം. സമയയുത്തന്തി തസ്സേവ വേവചനം, അട്ഠുപ്പത്തിഅനുരൂപം വാ സമയയുത്തം. അഥ വാ സമയയുത്തന്തി ഹേതുദാഹരണേഹി യുത്തം. കാലേന സാപദേസഞ്ഹി ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേതി. കാലം വിദിത്വാ പരിസം ഉയ്യോജേതി, ന യാവ സമന്ധകാരാ ധമ്മം ദേസേതീതി അധിപ്പായോ. ‘‘സമയം വിദിത്വാ പരിസം ഉയ്യോജേസീ’’തിപി കത്ഥചി പരിയായവചനപാഠോ ദിസ്സതി, സോ പച്ഛാ പമാദലിഖിതോ.

ഗത്താനീതി കായോയേവ �