📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

മജ്ഝിമനികായേ

മൂലപണ്ണാസ-അട്ഠകഥാ

(ദുതിയോ ഭാഗോ)

൩. ഓപമ്മവഗ്ഗോ

൧. കകചൂപമസുത്തവണ്ണനാ

൨൨൨. ഏവം മേ സുതന്തി കകചൂപമസുത്തം. തത്ഥ മോളിയഫഗ്ഗുനോതി മോളീതി ചൂളാ വുച്ചതി. യഥാഹ –

‘‘ഛേത്വാന മോളിം വരഗന്ധവാസിതം,

വേഹായസം ഉക്ഖിപി സക്യപുങ്ഗവോ;

രതനചങ്കോടവരേന വാസവോ,

സഹസ്സനേത്തോ സിരസാ പടിഗ്ഗഹീ’’തി.

സാ തസ്സ ഗിഹികാലേ മഹതീ അഹോസി, തേനസ്സ മോളിയഫഗ്ഗുനോതി സങ്ഖാ ഉദപാദി. പബ്ബജിതമ്പി നം തേനേവ നാമേന സഞ്ജാനന്തി. അതിവേലന്തി വേലം അതിക്കമിത്വാ. തത്ഥ കാലവേലാ, സീമവേലാ, സീലവേലാതി തിവിധാ വേലാ. ‘‘തായം വേലായം ഇമം ഉദാനം ഉദാനേസീ’’തി (ധമ്മപദേ വഗ്ഗാനമുദ്ദാനം, ഗാഥാനമുദ്ദാനം; മഹാവ. ൧-൩) അയം കാലവേലാ നാമ. ‘‘ഠിതധമ്മോ വേലം നാതിവത്തതീ’’തി (ചൂളവ. ൩൮൪; ഉദാ. ൪൫; അ. നി. ൮.൧൯) അയം സീമവേലാ നാമ. ‘‘വേലാഅനതിക്കമോ സേതുഘാതോ’’തി (ധ. സ. ൨൯൯-൩൦൧) ച, ‘‘വേലാ ചേസാ അവീതിക്കമനട്ഠേനാ’’തി ച, അയം സീലവേലാ നാമ. തം തിവിധമ്പി സോ അതിക്കമിയേവ. ഭിക്ഖുനിയോ ഹി ഓവദിതും കാലോ നാമ അത്ഥി, സോ അത്ഥങ്ഗതേപി സൂരിയേ ഓവദന്തോ തം കാലവേലമ്പി അതിക്കമി. ഭിക്ഖുനീനം ഓവാദേ പമാണം നാമ അത്ഥി സീമാ മരിയാദാ. സോ ഉത്തരിഛപ്പഞ്ചവാചാഹി ഓവദന്തോ തം സീമവേലമ്പി അതിക്കമി. കഥേന്തോ പന ദവസഹഗതം കത്വാ ദുട്ഠുല്ലാപത്തിപഹോനകം കഥേതി, ഏവം സീലവേലമ്പി അതിക്കമി.

സംസട്ഠോതി മിസ്സീഭൂതോ സമാനസുഖദുക്ഖോ ഹുത്വാ. സമ്മുഖാതി പുരതോ. അവണ്ണം ഭാസതീതി താ പന പചനകോട്ടനാദീനി കരോന്തിയോ ദിസ്വാ നത്ഥി ഇമാസം അനാപത്തി നാമ, ഇമാ ഭിക്ഖുനിയോ അനാചാരാ ദുബ്ബചാ പഗബ്ഭാതി അഗുണം കഥേതി. അധികരണമ്പി കരോതീതി ഇമേസം ഭിക്ഖൂനം ഇമാ ഭിക്ഖുനിയോ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ അക്ഖീനി ദയ്ഹന്തി, ഇമസ്മിം വിഹാരേ പുപ്ഫപൂജാ വാ ആസനധോവനപരിഭണ്ഡകരണാദീനി വാ ഇമാസം വസേന വത്തന്തി. കുലധീതരോ ഏതാ ലജ്ജിനിയോ, തുമ്ഹേ ഇമാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച വദഥ, അയം നാമ തുമ്ഹാകം ആപത്തി ഹോതി, വിനയധരാനം സന്തികം ആഗന്ത്വാ വിനിച്ഛയം മേ ദേഥാതി അധികരണം ആകഡ്ഢതി.

മോളിയഫഗ്ഗുനസ്സ അവണ്ണം ഭാസതീതി നത്ഥി ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനാപത്തി നാമ. നിച്ചകാലം ഇമസ്സ പരിവേണദ്വാരം അസുഞ്ഞം ഭിക്ഖുനീഹീതി അഗുണം കഥേതി. അധികരണമ്പി കരോന്തീതി ഇമേസം ഭിക്ഖൂനം മോളിയഫഗ്ഗുനത്ഥേരസ്സ ദിട്ഠകാലതോ പട്ഠായ അക്ഖീനി ദയ്ഹന്തി. ഇമസ്മിം വിഹാരേ അഞ്ഞേസം വസനട്ഠാനം ഓലോകേതുമ്പി ന സക്കാ. വിഹാരം ആഗതഭിക്ഖുനിയോ ഓവാദം വാ പടിസന്ഥാരം വാ ഉദ്ദേസപദം വാ ഥേരമേവ നിസ്സായ ലഭന്തി, കുലപുത്തകോ ലജ്ജീ കുക്കുച്ചകോ, ഏവരൂപം നാമ തുമ്ഹേ ഇദഞ്ചിദഞ്ച വദഥ, ഏഥ വിനയധരാനം സന്തികേ വിനിച്ഛയം ദേഥാതി അധികരണം ആകഡ്ഢന്തി.

സോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോചാതി നേവ പിയകമ്യതായ ന ഭേദാധിപ്പായേന, അത്ഥകാമതായ അവോച. ഏകം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘ഇമസ്സ ഭിക്ഖുസ്സ ഏവം സംസട്ഠസ്സ വിഹരതോ അയസോ ഉപ്പജ്ജിസ്സതി. സോ സാസനസ്സാപി അവണ്ണോയേവ. അഞ്ഞേന പന കഥിതോ അയം ന ഓരമിസ്സതി, ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസേത്വാ ഓവദിതോ ഓരമിസ്സതീ’’തി തസ്സ അത്ഥകാമതായ ഭഗവന്തം ഏതം, ‘‘ആയസ്മാ, ഭന്തേ’’തിആദിവചനം അവോച.

൨൨൩. ആമന്തേഹീതി ജാനാപേഹി. ആമന്തേതീതി പക്കോസതി.

൨൨൪. സദ്ധാതി സദ്ധായ. തസ്മാതി യസ്മാ ത്വം കുലപുത്തോ ചേവ സദ്ധാപബ്ബജിതോ ച, യസ്മാ വാ തേ ഏതാഹി സദ്ധിം സംസട്ഠസ്സ വിഹരതോ യേ താ അക്കോസിസ്സന്തി വാ, പഹരിസ്സന്തി വാ, തേസു ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജിസ്സതി, സംസഗ്ഗേ പഹീനേ നുപ്പജ്ജിസ്സതി, തസ്മാ. തത്രാതി തസ്മിം അവണ്ണഭാസനേ. ഗേഹസിതാതി പഞ്ചകാമഗുണനിസ്സിതാ. ഛന്ദാതി തണ്ഹാഛന്ദാപി പടിഘഛന്ദാപി. വിപരിണതന്തി രത്തമ്പി ചിത്തം വിപരിണതം. ദുട്ഠമ്പി, മൂള്ഹമ്പി ചിത്തം വിപരിണതം. ഇധ പന തണ്ഹാഛന്ദവസേന രത്തമ്പി വട്ടതി, പടിഘഛന്ദവസേന ദുട്ഠമ്പി വട്ടതി. ഹിതാനുകമ്പീതി ഹിതേന അനുകമ്പമാനോ ഹിതേന ഫരമാനോ. ന ദോസന്തരോതി ന ദോസചിത്തോ ഭവിസ്സാമി.

൨൨൫. അഥ ഖോ ഭഗവാതി കസ്മാ ആരഭി? ഫഗ്ഗുനസ്സ കിര ഏത്തകം ഓവാദം സുത്വാപി, ‘‘ഭിക്ഖുനിസംസഗ്ഗതോ ഓരമിസ്സാമി വിരമിസ്സാമീ’’തി ചിത്തമ്പി ന ഉപ്പന്നം, ഭഗവതാ പന സദ്ധിം പടാണീ വിയ പടിവിരുദ്ധോ അട്ഠാസി, അഥസ്സ ഭഗവതോ യഥാ നാമ ജിഘച്ഛിതസ്സ ഭോജനേ, പിപാസിതസ്സ പാനീയേ, സീതേന ഫുട്ഠസ്സ ഉണ്ഹേ ദുക്ഖിതസ്സ സുഖേ പത്ഥനാ ഉപ്പജ്ജതി. ഏവമേവ ഇമം ദുബ്ബചം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ പഠമബോധിയം സുബ്ബചാ ഭിക്ഖൂ ആപാഥം ആഗമിംസു. അഥ തേസം വണ്ണം കഥേതുകാമോ ഹുത്വാ ഇമം ദേസനം ആരഭി.

തത്ഥ ആരാധയിംസൂതി ഗണ്ഹിംസു പൂരയിംസു. ഏകം സമയന്തി ഏകസ്മിം സമയേ. ഏകാസനഭോജനന്തി ഏകം പുരേഭത്തഭോജനം. സൂരിയുഗ്ഗമനതോ ഹി യാവ മജ്ഝന്ഹികാ സത്തക്ഖത്തും ഭുത്തഭോജനമ്പി ഇധ ഏകാസനഭോജനന്തേവ അധിപ്പേതം. അപ്പാബാധതന്തി നിരാബാധതം. അപ്പാതങ്കതന്തി നിദ്ദുക്ഖതം. ലഹുട്ഠാനന്തി സരീരസ്സ സല്ലഹുകം ഉട്ഠാനം. ബലന്തി കായബലം. ഫാസുവിഹാരന്തി കായസ്സ സുഖവിഹാരം. ഇമിനാ കിം കഥിതം? ദിവാ വികാലഭോജനം പജഹാപിതകാലോ കഥിതോ. ഭദ്ദാലിസുത്തേ പന രത്തിം വികാലഭോജനം പജഹാപിതകാലോ കഥിതോ. ഇമാനി ഹി ദ്വേ ഭോജനാനി ഭഗവാ ന ഏകപ്പഹാരേന പജഹാപേസി. കസ്മാ? ഇമാനേവ ഹി ദ്വേ ഭോജനാനി വട്ടേ സത്താനം ആചിണ്ണാനി. സന്തി കുലപുത്താ സുഖുമാലാ, തേ ഏകതോ ദ്വേപി ഭോജനാനി പജഹന്താ കിലമന്തി. തസ്മാ ഏകതോ അപജഹാപേത്വാ ഏകസ്മിം കാലേ ദിവാ വികാലഭോജനം, ഏകസ്മിം രത്തിം വികാലഭോജനന്തി വിസും പജഹാപേസി. തേസു ഇധ ദിവാ വികാലഭോജനം പജഹാപിതകാലോ കഥിതോ. തത്ഥ യസ്മാ ബുദ്ധാ ന ഭയം ദസ്സേത്വാ തജ്ജേത്വാ പജഹാപേന്തി, ആനിസംസം പന ദസ്സേത്വാ പജഹാപേന്തി, ഏവഞ്ഹി സത്താ സുഖേന പജഹന്തി. തസ്മാ ആനിസംസം ദസ്സേന്തോ ഇമേ പഞ്ച ഗുണേ ദസ്സേസി. അനുസാസനീ കരണീയാതി പുനപ്പുനം സാസനേ കത്തബ്ബം നാഹോസി. ‘‘ഇദം കരോഥ, ഇദം മാ കരോഥാ’’തി സതുപ്പാദകരണീയമത്തമേവ അഹോസി. താവത്തകേനേവ തേ കത്തബ്ബം അകംസു, പഹാതബ്ബം പജഹിംസു, പഠമബോധിയം, ഭിക്ഖവേ, സുബ്ബചാ ഭിക്ഖൂ അഹേസും അസ്സവാ ഓവാദപടികരാതി.

ഇദാനി നേസം സുബ്ബചഭാവദീപികം ഉപമം ആഹരന്തോ സേയ്യഥാപീതിആദിമാഹ. തത്ഥ സുഭൂമിയന്തി സമഭൂമിയം. ‘‘സുഭൂമ്യം സുഖേത്തേ വിഹതഖാണുകേ ബീജാനി പതിട്ഠപേയ്യാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൪൩൮) ഏത്ഥ പന മണ്ഡഭൂമി സുഭൂമീതി ആഗതാ. ചതുമഹാപഥേതി ദ്വിന്നം മഹാമഗ്ഗാനം വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഗതട്ഠാനേ. ആജഞ്ഞരഥോതി വിനീതഅസ്സരഥോ. ഓധസ്തപതോദോതി യഥാ രഥം അഭിരുഹിത്വാ ഠിതേന സക്കാ ഹോതി ഗണ്ഹിതും, ഏവം ആലമ്ബനം നിസ്സായ തിരിയതോ ഠപിതപതോദോ. യോഗ്ഗാചരിയോതി അസ്സാചരിയോ. സ്വേവ അസ്സദമ്മേ സാരേതീതി അസ്സദമ്മസാരഥി. യേനിച്ഛകന്തി യേന യേന മഗ്ഗേന ഇച്ഛതി. യദിച്ഛകന്തി യം യം ഗതിം ഇച്ഛതി. സാരേയ്യാതി ഉജുകം പുരതോ പേസേയ്യ. പച്ചാസാരേയ്യാതി പടിനിവത്തേയ്യ.

ഏവമേവ ഖോതി യഥാ ഹി സോ യോഗ്ഗാചരിയോ യേന യേന മഗ്ഗേന ഗമനം ഇച്ഛതി, തം തം അസ്സാ ആരുള്ഹാവ ഹോന്തി. യായ യായ ച ഗതിയാ ഇച്ഛതി, സാ സാ ഗതി ഗഹിതാവ ഹോതി. രഥം പേസേത്വാ അസ്സാ നേവ വാരേതബ്ബാ ന വിജ്ഝിതബ്ബാ ഹോന്തി. കേവലം തേസം സമേ ഭൂമിഭാഗേ ഖുരേസു നിമിത്തം ഠപേത്വാ ഗമനമേവ പസ്സിതബ്ബം ഹോതി. ഏവം മയ്ഹമ്പി തേസു ഭിക്ഖൂസു പുനപ്പുനം വത്തബ്ബം നാഹോസി. ഇദം കരോഥ ഇദം മാ കരോഥാതി സതുപ്പാദനമത്തമേവ കത്തബ്ബം ഹോതി. തേഹിപി താവദേവ കത്തബ്ബം കതമേവ ഹോതി, അകത്തബ്ബം ജഹിതമേവ. തസ്മാതി യസ്മാ സുബ്ബചാ യുത്തയാനപടിഭാഗാ ഹുത്വാ സതുപ്പാദനമത്തേനേവ പജഹിംസു, തസ്മാ തുമ്ഹേപി പജഹഥാതി അത്ഥോ. ഏലണ്ഡേഹീതി ഏലണ്ഡാ കിര സാലദൂസനാ ഹോന്തി, തസ്മാ ഏവമാഹ. വിസോധേയ്യാതി ഏലണ്ഡേ ചേവ അഞ്ഞാ ച വല്ലിയോ ഛിന്ദിത്വാ ബഹി നീഹരണേന സോധേയ്യ. സുജാതാതി സുസണ്ഠിതാ. സമ്മാ പരിഹരേയ്യാതി മരിയാദം ബന്ധിത്വാ ഉദകാസിഞ്ചനേനപി കാലേനകാലം മൂലമൂലേ ഖണനേനപി വല്ലിഗുമ്ബാദിച്ഛേദനേനപി കിപില്ലപൂടകഹരണേനപി മക്കടകജാലസുക്ഖദണ്ഡകഹരണേനപി സമ്മാ വഡ്ഢേത്വാ പോസേയ്യ. വുദ്ധിആദീനി വുത്തത്ഥാനേവ.

൨൨൬. ഇദാനി അക്ഖന്തിയാ ദോസം ദസ്സേന്തോ ഭൂതപുബ്ബന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ വേദേഹികാതി വിദേഹരട്ഠവാസികസ്സ ധീതാ. അഥ വാ വേദോതി പഞ്ഞാ വുച്ചതി, വേദേന ഈഹതി ഇരിയതീതി വേദേഹികാ, പണ്ഡിതാതി അത്ഥോ. ഗഹപതാനീതി ഘരസാമിനീ. കിത്തിസദ്ദോതി കിത്തിഘോസോ. സോരതാതി സോരച്ചേന സമന്നാഗതാ. നിവാതാതി നിവാതവുത്തി. ഉപസന്താതി നിബ്ബുതാ. ദക്ഖാതി ഭത്തപചനസയനത്ഥരണദീപുജ്ജലനാദികമ്മേസു ഛേകാ. അനലസാതി ഉട്ഠാഹികാ, സുസംവിഹിതകമ്മന്താതി സുട്ഠു സംവിഹിതകമ്മന്താ. ഏകാ അനലസാ ഹോതി, യം യം പന ഭാജനം ഗണ്ഹാതി, തം തം ഭിന്ദതി വാ ഛിദ്ദം വാ കരോതി, അയം ന താദിസാതി ദസ്സേതി.

ദിവാ ഉട്ഠാസീതി പാതോവ കത്തബ്ബാനി ധേനുദുഹനാദികമ്മാനി അകത്വാ ഉസ്സൂരേ ഉട്ഠിതാ. ഹേ ജേ കാളീതി അരേ കാളി. കിം ജേ ദിവാ ഉട്ഠാസീതി കിം തേ കിഞ്ചി അഫാസുകം അത്ഥി, കിം ദിവാ ഉട്ഠാസീതി? നോ വത രേ കിഞ്ചീതി അരേ യദി തേ ന കിഞ്ചി അഫാസുകം അത്ഥി, നേവ സീസം രുജ്ഝതി, ന പിട്ഠി, അഥ കസ്മാ പാപി ദാസി ദിവാ ഉട്ഠാസീതി കുപിതാ അനത്തമനാ ഭാകുടിമകാസി. ദിവാതരം ഉട്ഠാസീതി പുനദിവസേ ഉസ്സൂരതരം ഉട്ഠാസി. അനത്തമനവാചന്തി അരേ പാപി ദാസി അത്തനോ പമാണം ന ജാനാസി; കിം അഗ്ഗിം സീതോതി മഞ്ഞസി, ഇദാനി തം സിക്ഖാപേസ്സാമീതിആദീനി വദമാനാ കുപിതവചനം നിച്ഛാരേസി.

പടിവിസകാനന്തി സാമന്തഗേഹവാസീനം. ഉജ്ഝാപേസീതി അവജാനാപേസി. ചണ്ഡീതി അസോരതാ കിബ്ബിസാ. ഇതി യത്തകാ ഗുണാ, തതോ ദിഗുണാ ദോസാ ഉപ്പജ്ജിംസു. ഗുണാ നാമ സണികം സണികം ആഗച്ഛന്തി; ദോസാ ഏകദിവസേനേവ പത്ഥടാ ഹോന്തി. സോരതസോരതോതി അതിവിയ സോരതോ, സോതാപന്നോ നു ഖോ, സകദാഗാമീ അനാഗാമീ അരഹാ നു ഖോതി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി. ഫുസന്തീതി ഫുസന്താ ഘട്ടേന്താ ആപാഥം ആഗച്ഛന്തി.

അഥ ഭിക്ഖു സോരതോതി വേദിതബ്ബോതി അഥ അധിവാസനക്ഖന്തിയം ഠിതോ ഭിക്ഖു സോരതോതി വേദിതബ്ബോ. യോ ചീവര…പേ… പരിക്ഖാരഹേതൂതി യോ ഏതാനി ചീവരാദീനി പണീതപണീതാനി ലഭന്തോ പാദപരികമ്മപിട്ഠിപരികമ്മാദീനി ഏകവചനേനേവ കരോതി. അലഭമാനോതി യഥാ പുബ്ബേ ലഭതി, ഏവം അലഭന്തോ. ധമ്മഞ്ഞേവ സക്കരോന്തോതി ധമ്മംയേവ സക്കാരം സുകതകാരം കരോന്തോ. ഗരും കരോന്തോതി ഗരുഭാരിയം കരോന്തോ. മാനേന്തോതി മനേന പിയം കരോന്തോ. പൂജേന്തോതി പച്ചയപൂജായ പൂജേന്തോ. അപചായമാനോതി ധമ്മംയേവ അപചായമാനോ അപചിതിം നീചവുത്തിം ദസ്സേന്തോ.

൨൨൭. ഏവം അക്ഖന്തിയാ ദോസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യേ അധിവാസേന്തി, തേ ഏവം അധിവാസേന്തീതി പഞ്ച വചനപഥേ ദസ്സേന്തോ പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ കാലേനാതി യുത്തപത്തകാലേന. ഭൂതേനാതി സതാ വിജ്ജമാനേന. സണ്ഹേനാതി സമ്മട്ഠേന. അത്ഥസഞ്ഹിതേനാതി അത്ഥനിസ്സിതേന കാരണനിസ്സിതേന. അകാലേനാതിആദീനി തേസംയേവ പടിപക്ഖവസേന വേദിതബ്ബാനി. മേത്തചിത്താതി ഉപ്പന്നമേത്തചിത്താ ഹുത്വാ. ദോസന്തരാതി ദുട്ഠചിത്താ, അബ്ഭന്തരേ ഉപ്പന്നദോസാ ഹുത്വാ. തത്രാതി തേസു വചനപഥേസു. ഫരിത്വാതി അധിമുച്ചിത്വാ. തദാരമ്മണഞ്ചാതി കഥം തദാരമ്മണം സബ്ബാവന്തം ലോകം കരോതി? പഞ്ച വചനപഥേ ഗഹേത്വാ ആഗതം പുഗ്ഗലം മേത്തചിത്തസ്സ ആരമ്മണം കത്വാ പുന തസ്സേവ മേത്തചിത്തസ്സ അവസേസസത്തേ ആരമ്മണം കരോന്തോ സബ്ബാവന്തം ലോകം തദാരമ്മണം കരോതി നാമ. തത്രായം വചനത്ഥോ. തദാരമ്മണഞ്ചാതി തസ്സേവ മേത്തചിത്തസ്സ ആരമ്മണം കത്വാ. സബ്ബാവന്തന്തി സബ്ബസത്തവന്തം. ലോകന്തി സത്തലോകം. വിപുലേനാതി അനേകസത്താരമ്മണേന. മഹഗ്ഗതേനാതി മഹഗ്ഗതഭൂമികേന. അപ്പമാണേനാതി സുഭാവിതേന. അവേരേനാതി നിദ്ദോസേന. അബ്യാബജ്ഝേനാതി നിദ്ദുക്ഖേന. ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമാതി ഏവരൂപേന മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ തഞ്ച പുഗ്ഗലം സബ്ബഞ്ച ലോകം തസ്സ ചിത്തസ്സ ആരമ്മണം കത്വാ അധിമുച്ചിത്വാ വിഹരിസ്സാമ.

൨൨൮. ഇദാനി തദത്ഥദീപികം ഉപമം ആഹരന്തോ സേയ്യഥാപീതിആദിമാഹ. തത്ഥ അപഥവിന്തി നിപ്പഥവിം കരിസ്സാമീതി അത്ഥോ. തത്ര തത്രാതി തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ. വികിരേയ്യാതി പച്ഛിയാ പംസും ഉദ്ധരിത്വാ ബീജാനി വിയ വികിരേയ്യ. ഓട്ഠുഭേയ്യാതി ഖേളം പാതേയ്യ. അപഥവിം കരേയ്യാതി ഏവം കായേന ച വാചായ ച പയോഗം കത്വാപി സക്കുണേയ്യ അപഥവിം കാതുന്തി? ഗമ്ഭീരാതി ബഹലത്തേന ദ്വിയോജനസതസഹസ്സാനി ചത്താരി ച നഹുതാനി ഗമ്ഭീരാ. അപ്പമേയ്യാതി തിരിയം പന അപരിച്ഛിന്നാ. ഏവമേവ ഖോതി ഏത്ഥ ഇദം ഓപമ്മസംസന്ദനം – പഥവീ വിയ ഹി മേത്തചിത്തം ദട്ഠബ്ബം. കുദാലപിടകം ഗഹേത്വാ ആഗതപുരിസോ വിയ പഞ്ച വചനപഥേ ഗഹേത്വാ ആഗതപുഗ്ഗലോ. യഥാ സോ കുദാലപിടകേന മഹാപഥവിം അപഥവിം കാതും ന സക്കോതി, ഏവം വോ പഞ്ച വചനപഥേ ഗഹേത്വാ ആഗതപുഗ്ഗലോ മേത്തചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തം കാതും ന സക്ഖിസ്സതീതി.

൨൨൯. ദുതിയഉപമായം ഹലിദ്ദിന്തി യംകിഞ്ചി പീതകവണ്ണം. നീലന്തി കംസനീലം വാ പലാസനീലം വാ. അരൂപീതി അരൂപോ. നനു ച, ദ്വിന്നം കട്ഠാനം വാ ദ്വിന്നം രുക്ഖാനം വാ ദ്വിന്നം സേയ്യാനം വാ ദ്വിന്നം സേലാനം വാ അന്തരം പരിച്ഛിന്നാകാസരൂപന്തി ആഗതം, കസ്മാ ഇധ അരൂപീതി വുത്തോതി? സനിദസ്സനഭാവപടിക്ഖേപതോ. തേനേവാഹ ‘‘അനിദസ്സനോ’’തി. തസ്മിഞ്ഹി രൂപം ലിഖിതും, രൂപപാതുഭാവം ദസ്സേതും ന സക്കാ, തസ്മാ ‘‘അരൂപീ’’തി വുത്തോ. അനിദസ്സനോതി ദസ്സനസ്സ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ അനാപാഥോ. ഉപമാസംസന്ദനേ പനേത്ഥ ആകാസോ വിയ മേത്തചിത്തം. തുലികപഞ്ചമാ ചത്താരോ രങ്ഗജാതാ വിയ പഞ്ച വചനപഥാ, തുലികപഞ്ചമേ രങ്ഗേ ഗഹേത്വാ ആഗതപുരിസോ വിയ പഞ്ച വചനപഥേ ഗഹേത്വാ ആഗതപുഗ്ഗലോ. യഥാ സോ തുലികപഞ്ചമേഹി രങ്ഗേഹി ആകാസേ രൂപപാതുഭാവം കാതും ന സക്കോതി, ഏവം വോ പഞ്ച വചനപഥേ ഗഹേത്വാ ആഗതപുഗ്ഗലോ മേത്തചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തം കത്വാ ദോസുപ്പത്തിം ദസ്സേതും ന സക്ഖിസ്സതീതി.

൨൩൦. തതിയഉപമായം ആദിത്തന്തി പജ്ജലിതം. ഗമ്ഭീരാ അപ്പമേയ്യാതി ഇമിസ്സാ ഗങ്ഗായ ഗമ്ഭീരട്ഠാനം ഗാവുതമ്പി അത്ഥി, അഡ്ഢയോജനമ്പി, യോജനമ്പി. പുഥുലം പനസ്സാ ഏവരൂപംയേവ, ദീഘതോ പന പഞ്ചയോജനസതാനി. സാ കഥം ഗമ്ഭീരാ അപ്പമേയ്യാതി? ഏതേന പയോഗേന പരിവത്തേത്വാ ഉദ്ധനേ ഉദകം വിയ താപേതും അസക്കുണേയ്യതോ. ഠിതോദകം പന കേനചി ഉപായേന അങ്ഗുലമത്തം വാ അഡ്ഢങ്ഗുലമത്തം വാ ഏവം താപേതും സക്കാ ഭവേയ്യ, അയം പന ന സക്കാ, തസ്മാ ഏവം വുത്തം. ഉപമാസംസന്ദനേ പനേത്ഥ ഗങ്ഗാ വിയ മേത്തചിത്തം, തിണുക്കം ആദായ ആഗതപുരിസോ വിയ പഞ്ച വചനപഥേ ഗഹേത്വാ ആഗതപുഗ്ഗലോ. യഥാ സോ ആദിത്തായ തിണുക്കായ ഗങ്ഗം താപേതും ന സക്കോതി, ഏവം വോ പഞ്ച വചനപഥേ ഗഹേത്വാ ആഗതപുഗ്ഗലോ മേത്തചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തം കാതും ന സക്ഖിസ്സതീതി.

൨൩൧. ചതുത്ഥഉപമായം ബിളാരഭസ്താതി ബിളാരചമ്മപസിബ്ബകാ. സുമദ്ദിതാതി സുട്ഠു മദ്ദിതാ. സുപരിമദ്ദിതാതി അന്തോ ച ബഹി ച സമന്തതോ സുപരിമദ്ദിതാ. തൂലിനീതി സിമ്ബലിതൂലലതാതൂലസമാനാ. ഛിന്നസസ്സരാതി ഛിന്നസസ്സരസദ്ദാ. ഛിന്നഭബ്ഭരാതി ഛിന്നഭബ്ഭരസദ്ദാ. ഉപമാസംസന്ദനേ പനേത്ഥ ബിളാരഭസ്താ വിയ മേത്തചിത്തം, കട്ഠകഠലം ആദായ ആഗതപുരിസോ വിയ പഞ്ച വചനപഥേ ഗഹേത്വാ ആഗതപുഗ്ഗലോ. യഥാ സോ കട്ഠേന വാ കഠലേന വാ ബിളാരഭസ്തം സരസരം ഭരഭരം സദ്ദം കാതും ന സക്കോതി, ഏവം വോ പഞ്ച വചനപഥേ ഗഹേത്വാ ആഗതപുഗ്ഗലോ മേത്തചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തം കത്വാ ദോസാനുഗതഭാവം കാതും ന സക്ഖിസ്സതീതി.

൨൩൨. ഓചരകാതി അവചരകാ ഹേട്ഠാചരകാ, നീചകമ്മകാരകാതി അത്ഥോ. യോ മനോ പദൂസേയ്യാതി യോ ഭിക്ഖു വാ ഭിക്ഖുനീ വാ മനോ പദൂസേയ്യ, തം കകചേന ഓകന്തനം നാധിവാസേയ്യ. ന മേ സോ തേന സാസനകരോതി സോ തേന അനധിവാസനേന മയ്ഹം ഓവാദകരോ ന ഹോതി. ആപത്തി പനേത്ഥ നത്ഥി.

൨൩൩. അണും വാ ഥൂലം വാതി അപ്പസാവജ്ജം വാ മഹാസാവജ്ജം വാ. യം തുമ്ഹേ നാധിവാസേയ്യാഥാതി യോ തുമ്ഹേഹി അധിവാസേതബ്ബോ ന ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. നോ ഹേതം, ഭന്തേതി, ഭന്തേ, അനധിവാസേതബ്ബം നാമ വചനപഥം ന പസ്സാമാതി അധിപ്പായോ. ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാതി ഇതി ഭഗവാ അരഹത്തേന കൂടം ഗണ്ഹന്തോ യഥാനുസന്ധിനാ ദേസനം നിട്ഠപേസീതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

കകചൂപമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. അലഗദ്ദൂപമസുത്തവണ്ണനാ

൨൩൪. ഏവം മേ സുതന്തി അലഗദ്ദൂപമസുത്തം. തത്ഥ ഗദ്ധേ ബാധയിംസൂതി ഗദ്ധബാധിനോ, ഗദ്ധബാധിനോ പുബ്ബപുരിസാ അസ്സാതി ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ, തസ്സ ഗദ്ധബാധിപുബ്ബസ്സ, ഗിജ്ഝഘാതകകുലപ്പസുതസ്സാതി അത്ഥോ. സഗ്ഗമോക്ഖാനം അന്തരായം കരോന്തീതി അന്തരായികാ. തേ കമ്മകിലേസവിപാകഉപവാദആണാവീതിക്കമവസേന പഞ്ചവിധാ. തത്ഥ പഞ്ചാനന്തരിയധമ്മാ കമ്മന്തരായികാ നാമ. തഥാ ഭിക്ഖുനീദൂസകകമ്മം, തം പന മോക്ഖസ്സേവ അന്തരായം കരോതി, ന സഗ്ഗസ്സ. നിയതമിച്ഛാദിട്ഠിധമ്മാ കിലേസന്തരായികാ നാമ. പണ്ഡകതിരച്ഛാനഗതഉഭതോബ്യഞ്ജനകാനം പടിസന്ധിധമ്മാ വിപാകന്തരായികാ നാമ. അരിയൂപവാദധമ്മാ ഉപവാദന്തരായികാ നാമ, തേ പന യാവ അരിയേ ന ഖമാപേന്തി, താവദേവ, ന തതോ പരം. സഞ്ചിച്ച വീതിക്കന്താ സത്ത ആപത്തിക്ഖന്ധാ ആണാവീതിക്കമന്തരായികാ നാമ. തേപി യാവ ഭിക്ഖുഭാവം വാ പടിജാനാതി, ന വുട്ഠാതി വാ, ന ദേസേതി വാ, താവദേവ, ന തതോ പരം.

തത്രായം ഭിക്ഖു ബഹുസ്സുതോ ധമ്മകഥികോ സേസന്തരായികേ ജാനാതി, വിനയേ പന അകോവിദത്താ പണ്ണത്തിവീതിക്കമന്തരായികേ ന ജാനാതി, തസ്മാ രഹോഗതോ ഏവം ചിന്തേസി – ഇമേ ആഗാരികാ പഞ്ച കാമഗുണേ പരിഭുഞ്ജന്താ സോതാപന്നാപി സകദാഗാമിനോപി അനാഗാമിനോപി ഹോന്തി. ഭിക്ഖൂപി മനാപികാനി ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാനി രൂപാനി പസ്സന്തി…പേ… കായവിഞ്ഞേയ്യേ ഫോട്ഠബ്ബേ ഫുസന്തി, മുദുകാനി അത്ഥരണപാവുരണാദീനി പരിഭുഞ്ജന്തി, ഏതം സബ്ബം വട്ടതി. കസ്മാ ഇത്ഥീനംയേവ രൂപസദ്ദഗന്ധരസഫോട്ഠബ്ബാ ന വട്ടന്തി? ഏതേപി വട്ടന്തീതി. ഏവം രസേന രസം സംസന്ദേത്വാ സച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗഞ്ച നിച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗഞ്ച ഏകം കത്വാ ഥൂലവാകേഹി സദ്ധിം അതിസുഖുമസുത്തം ഉപനേന്തോ വിയ, സാസപേന സദ്ധിം സിനേരും ഉപസംഹരന്തോ വിയ, പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പാദേത്വാ, ‘‘കിം ഭഗവതാ മഹാസമുദ്ദം ബന്ധന്തേന വിയ മഹതാ ഉസ്സാഹേന പഠമപാരാജികം പഞ്ഞത്തം, നത്ഥി ഏത്ഥ ദോസോ’’തി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം പടിവിരുജ്ഝന്തോ വേസാരജ്ജഞാണം പടിബാഹന്തോ അരിയമഗ്ഗേ ഖാണുകണ്ടകാദീനി പക്ഖിപന്തോ മേഥുനധമ്മേ ദോസോ നത്ഥീതി ജിനസ്സ ആണാചക്കേ പഹാരം അദാസി. തേനാഹ – ‘‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമീ’’തിആദി.

ഏവം ബ്യാ ഖോതി ഏവം വിയ ഖോ. സമനുയുഞ്ജന്തീതിആദീസു കിം ലദ്ധികോ ത്വം, ലദ്ധിം വദേഹീതി പുച്ഛമാനാ സമനുയുഞ്ജന്തി നാമ. ദിട്ഠിം പതിട്ഠാപേന്താ സമനുഗ്ഗാഹന്തി നാമ. കേന കാരണേന ഏവം വദസീതി കാരണം പുച്ഛന്താ സമനുഭാസന്തി നാമ. അട്ഠികങ്കലൂപമാതിആദീസു (മ. നി. ൨.൪൨-൪൮) അട്ഠികങ്കലൂപമാ അപ്പസ്സാദട്ഠേന. മംസപേസൂപമാ ബഹുസാധാരണട്ഠേന. തിണുക്കൂപമാ അനുദഹനട്ഠേന. അങ്ഗാരകാസൂപമാ മഹാഭിതാപനട്ഠേന. സുപിനകൂപമാ ഇത്തരപച്ചുപട്ഠാനട്ഠേന. യാചിതകൂപമാ താവകാലികട്ഠേന. രുക്ഖഫലൂപമാ സബ്ബങ്ഗപച്ചങ്ഗപലിഭഞ്ജനട്ഠേന. അസിസൂനൂപമാ അധികുട്ടനട്ഠേന. സത്തിസൂലൂപമാ വിനിവിജ്ഝനട്ഠേന. സപ്പസിരൂപമാ സാസങ്കസപ്പടിഭയട്ഠേന. ഥാമസാതി ദിട്ഠിഥാമേന. പരാമാസാതി ദിട്ഠിപരാമാസേന. അഭിനിവിസ്സ വോഹരതീതി അധിട്ഠഹിത്വാ വോഹരതി ദീപേതി വാ.

൨൩൫. യതോ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂതി യദാ തേ ഭിക്ഖൂ. ഏവം ബ്യാ ഖോ അഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതാതി ഇദം ഏസ അത്തനോ അജ്ഝാസയേന നത്ഥീതി വത്തുകാമോപി ഭഗവതോ ആനുഭാവേന സമ്പടിച്ഛതി, ബുദ്ധാനം കിര സമ്മുഖാ ദ്വേ കഥാ കഥേതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി.

൨൩൬. കസ്സ ഖോ നാമ ത്വം മോഘപുരിസാതി ത്വം മോഘപുരിസ കസ്സ ഖത്തിയസ്സ വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ വാ വേസ്സസ്സ വാ സുദ്ദസ്സ വാ ഗഹട്ഠസ്സ വാ പബ്ബജിതസ്സ വാ ദേവസ്സ വാ മനുസ്സസ്സ വാ മയാ ഏവം ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാസി. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസീതി അയം പാടിയേക്കോ അനുസന്ധി. അരിട്ഠോ കിര ചിന്തേസി – ‘‘ഭഗവാ മം മോഘപുരിസോതി വദതി, ന ഖോ പന മോഘപുരിസാതി വുത്തമത്തകേന മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയോ ന ഹോതി. ഉപസേനമ്പി ഹി വങ്ഗന്തപുത്തം, ‘അതിലഹും ഖോ ത്വം, മോഘപുരിസ, ബാഹുല്ലായ ആവത്തോ’തി (മഹാവ. ൭൫) ഭഗവാ മോഘപുരിസവാദേന ഓവദി. ഥേരോ അപരഭാഗേ ഘടേന്തോ വായമന്തോ ഛ അഭിഞ്ഞാ സച്ഛാകാസി. അഹമ്പി തഥാരൂപം വീരിയം പഗ്ഗണ്ഹിത്വാ മഗ്ഗഫലാനി നിബ്ബത്തേസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഭഗവാ ബന്ധനാ പവുത്തസ്സ പണ്ഡുപലാസസ്സ വിയ അവിരുള്ഹിഭാവം ദസ്സേന്തോ ഇമം ദേസനം ആരഭി.

ഉസ്മീകതോപീതി, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ കിന്തി മഞ്ഞഥ, അയം അരിട്ഠോ ഏവംലദ്ധികോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന പടിവിരുജ്ഝിത്വാ വേസാരജ്ജഞാണം പടിബാഹിത്വാ തഥാഗതസ്സ ആണാചക്കേ പഹാരം ദദമാനോ അപി നു ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ ഉസ്മീകതോപി? യഥാ നിബ്ബുതേപി മഹന്തേ അഗ്ഗിക്ഖന്ധേ ഖജ്ജുപനകമത്താപി അഗ്ഗിപപടികാ ഹോതിയേവ, യം നിസ്സായ പുന മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ഭവേയ്യ. കിം നു ഖോ ഏവം ഇമസ്സ അപ്പമത്തികാപി ഞാണുസ്മാ അത്ഥി, യം നിസ്സായ വായമന്തോ മഗ്ഗഫലാനി നിബ്ബത്തേയ്യാതി? നോ ഹേതം, ഭന്തേതി, ഭന്തേ, ഏവംലദ്ധികസ്സ കുതോ ഏവരൂപാ ഞാണുസ്മാതി? മഗ്ഗഫലാനം പച്ചയസമത്ഥായ ഞാണുസ്മായ ഉസ്മീകതഭാവം പടിക്ഖിപന്താ വദന്തി. മങ്കുഭൂതോതി നിത്തേജഭൂതോ. പത്തക്ഖന്ധോതി പതിതക്ഖന്ധോ. അപ്പടിഭാനോതി കിഞ്ചി പടിഭാനം അപസ്സന്തോ ഭിന്നപടിഭാനോ ഏവരൂപമ്പി നാമ നിയ്യാനികസാസനം ലഭിത്വാ അവിരുള്ഹിധമ്മോ കിരമ്ഹി സമുഗ്ഘാതിതപച്ചയോ ജാതോതി അത്തനോ അഭബ്ബതം പച്ചവേക്ഖന്തോ പാദങ്ഗുട്ഠകേന ഭൂമിം ഖണമാനോ നിസീദി.

പഞ്ഞായിസ്സസി ഖോതി അയമ്പി പാടിയേക്കോ അനുസന്ധി. അരിട്ഠോ കിര ചിന്തേസി – ‘‘ഭഗവാ മയ്ഹം മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയോ പച്ഛിന്നോതി വദതി, ന ഖോ പന ബുദ്ധാ സഉപനിസ്സയാനംയേവ ധമ്മം ദേസേന്തി, അനുപനിസ്സയാനമ്പി ദേസേന്തി, അഹം സത്ഥു സന്തികാ സുഗതോവാദം ലഭിത്വാ അത്തനോ സമ്പത്തൂപഗം കുസലം കരിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഭഗവാ ഓവാദം പടിപസ്സമ്ഭേന്തോ ‘‘പഞ്ഞായിസ്സസീ’’തിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ, ത്വംയേവ, മോഘപുരിസ, ഇമിനാ പാപകേന ദിട്ഠിഗതേന നിരയാദീസു പഞ്ഞായിസ്സസി, മമ സന്തികാ തുയ്ഹം സുഗതോവാദോ നാമ നത്ഥി, ന മേ തയാ അത്ഥോ, ഇധാഹം ഭിക്ഖൂ പടിപുച്ഛിസ്സാമീതി.

൨൩൭. അഥ ഖോ ഭഗവാതി അയമ്പി പാടിയേക്കോ അനുസന്ധി. ഇമസ്മിഞ്ഹി ഠാനേ ഭഗവാ പരിസം സോധേതി, അരിട്ഠം ഗണതോ നിസ്സാരേതി. സചേ ഹി പരിസഗതാനം കസ്സചി ഏവം ഭവേയ്യ – ‘‘അയം അരിട്ഠോ ഭഗവതാ അകഥിതം കഥേതും കിം സക്ഖിസ്സതി, കച്ചി നു ഖോ പരിസമജ്ഝേ ഭഗവതാ കഥായ സമാരദ്ധായ സഹസാ കഥിത’’ന്തി. ഏവം കഥിതം പന ന അരിട്ഠോവ സുണാതി, അഞ്ഞേനപി സുതം ഭവിസ്സതി. അഥാപിസ്സ സിയാ ‘‘യഥാ സത്ഥാ അരിട്ഠം നിഗ്ഗണ്ഹാതി, മമ്പി ഏവം നിഗ്ഗണ്ഹേയ്യാതി സുത്വാപി തുണ്ഹീഭാവം ആപജ്ജേയ്യാ’’തി. ‘‘തം സബ്ബം ന കരിസ്സന്തീ’’തി. മയാപി ന കഥിതം, അഞ്ഞേന സുതമ്പി നത്ഥീതി ‘‘തുമ്ഹേപിമേ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിനാ പരിസായ ലദ്ധിം സോധേതി. പരിസായ പന ലദ്ധിസോധനേനേവ അരിട്ഠോ ഗണതോ നിസ്സാരിതോ നാമ ഹോതി.

ഇദാനി അരിട്ഠസ്സ ലദ്ധിം പകാസേന്തോ സോ വത, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ അഞ്ഞത്രേവ കാമേഹീതിആദീസു യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ‘‘തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’തി ഏവംലദ്ധികോ, സോ വത കിലേസകാമേഹി ചേവ കിലേസകാമസമ്പയുത്തേഹി സഞ്ഞാവിതക്കേഹി ച അഞ്ഞത്ര, ഏതേ ധമ്മേ പഹായ, വിനാ ഏതേഹി ധമ്മേഹി, വത്ഥുകാമേ പടിസേവിസ്സതി, മേഥുനസമാചാരം സമാചരിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. ഇദം കാരണം നാമ നത്ഥി, അട്ഠാനമേതം അനവകാസോതി.

൨൩൮. ഏവം ഭഗവാ അയം അരിട്ഠോ യഥാ നാമ രജകോ സുഗന്ധാനിപി ദുഗ്ഗന്ധാനിപി ജിണ്ണാനിപി നവാനിപി സുദ്ധാനിപി അസുദ്ധാനിപി വത്ഥാനി ഏകതോ ഭണ്ഡികം കരോതി, ഏവമേവ ഭിക്ഖൂനം നിച്ഛന്ദരാഗപണീതചീവരാദിപരിഭോഗഞ്ച അനിബദ്ധസീലാനം ഗഹട്ഠാനം അന്തരായകരം സച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗഞ്ച നിബദ്ധസീലാനം ഭിക്ഖൂനം ആവരണകരം സച്ഛന്ദരാഗപരിഭോഗഞ്ച സബ്ബം ഏകസദിസം കരോതീതി അരിട്ഠസ്സ ലദ്ധിം പകാസേത്വാ ഇദാനി ദുഗ്ഗഹിതായ പരിയത്തിയാ ദോസം ദസ്സേന്തോ ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചേതിആദിമാഹ. തത്ഥ പരിയാപുണന്തീതി ഉഗ്ഗണ്ഹന്തി. സുത്തന്തിആദീസു ഉഭതോവിഭങ്ഗനിദ്ദേസഖന്ധകപരിവാരാ, സുത്തനിപാതേ മങ്ഗലസുത്തരതനസുത്തനാലകസുആതുവട്ടകസുത്താനി, അഞ്ഞമ്പി ച സുത്തനാമകം തഥാഗതവചനം സുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സബ്ബമ്പി സഗാഥകം സുത്തം ഗേയ്യന്തി വേദിതബ്ബം, വിസേസേന സംയുത്തകേ സകലോപി സഗാഥാവഗ്ഗോ. സകലം അഭിധമ്മപിടകം, നിഗ്ഗാഥകം സുത്തം, യഞ്ച അഞ്ഞമ്പി അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി അസങ്ഗഹിതം ബുദ്ധവചനം, തം വേയ്യാകരണന്തി വേദിതബ്ബം. ധമ്മപദം, ഥേരഗാഥാ, ഥേരിഗാഥാ, സുത്തനിപാതേ നോസുത്തനാമികാ സുദ്ധികഗാഥാ ച ഗാഥാതി വേദിതബ്ബാ. സോമനസ്സഞാണമയികഗാഥാപടിസംയുത്താ ദ്വേഅസീതിസുത്തന്താ ഉദാനന്തി വേദിതബ്ബാ. ‘‘വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ’’തിആദിനയപ്പവത്താ (ഇതിവു. ൧,൨) ദസുത്തരസതസുത്തന്താ ഇതിവുത്തകന്തി വേദിതബ്ബാ. അപണ്ണകജാതകാദീനി പണ്ണാസാധികാനി പഞ്ചജാതകസതാനി ജാതകന്തി വേദിതബ്ബാനി. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, അച്ഛരിയാ അബ്ഭുതാ ധമ്മാ ആനന്ദേ’’തിആദിനയപ്പവത്താ (അ. നി. ൪.൧൨൯) സബ്ബേപി അച്ഛരിയഅബ്ഭുതധമ്മപ്പടിസംയുത്താ സുത്തന്താ അബ്ഭുതധമ്മന്തി വേദിതബ്ബാ. ചൂളവേദല്ലമഹാവേദല്ലസമ്മാദിട്ഠിസക്കപഞ്ഹസങ്ഖാരഭാജനിയമഹാപുണ്ണമസുത്താദയോ സബ്ബേപി വേദഞ്ച തുട്ഠിഞ്ച ലദ്ധാ ലദ്ധാ പുച്ഛിതസുത്തന്താ വേദല്ലന്തി വേദിതബ്ബാ.

അത്ഥം ന ഉപപരിക്ഖന്തീതി അത്ഥത്ഥം കാരണത്ഥം ന പസ്സന്തി ന പരിഗ്ഗണ്ഹന്തി. അനുപപരിക്ഖതന്തി അനുപപരിക്ഖന്താനം. ന നിജ്ഝാനം ഖമന്തീതി ന ഉപട്ഠഹന്തി ന ആപാഥം ആഗച്ഛന്തി, ഇമസ്മിം ഠാനേ സീലം സമാധി വിപസ്സനാ മഗ്ഗോ ഫലം വട്ടം വിവട്ടം കഥിതന്തി ഏവം ജാനിതും ന സക്കാ ഹോന്തീതി അത്ഥോ. തേ ഉപാരമ്ഭാനിസംസാ ചേവാതി തേ പരേസം വാദേ ദോസാരോപനാനിസംസാ ഹുത്വാ പരിയാപുണന്തീതി അത്ഥോ. ഇതിവാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ ചാതി ഏവം വാദപമോക്ഖാനിസംസാ, പരേഹി സകവാദേ ദോസേ ആരോപിതേ തം ദോസം ഏവം മോചേസ്സാമാതി ഇമിനാവ കാരണേന പരിയാപുണന്തീതി അത്ഥോ. തഞ്ചസ്സ അത്ഥം നാനുഭോന്തീതി യസ്സ ച മഗ്ഗസ്സ വാ ഫലസ്സ വാ അത്ഥായ കുലപുത്താ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി, തഞ്ചസ്സ ധമ്മസ്സ അത്ഥം ഏതേ ദുഗ്ഗഹിതഗ്ഗാഹിനോ നാനുഭോന്തി. അപിച പരസ്സ വാദേ ഉപാരമ്ഭം ആരോപേതും അത്തനോ വാദം മോചേതും അസക്കോന്താപി തഞ്ച അത്ഥം നാനുഭോന്തിയേവ.

൨൩൯. അലഗദ്ദത്ഥികോതി ആസിവിസഅത്ഥികോ. ഗദോതി ഹി വിസസ്സ നാമം, തം തസ്സ അലം പരിപുണ്ണം അത്ഥീതി അലഗദ്ദോ. ഭോഗേതി സരീരേ. ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചേ കുലപുത്താ ധമ്മം പരിയാപുണന്തീതി നിത്ഥരണപരിയത്തിവസേന ഉഗ്ഗണ്ഹന്തി. തിസ്സോ ഹി പരിയത്തിയോ അലഗദ്ദപരിയത്തി നിത്ഥരണപരിയത്തി ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തീതി.

തത്ഥ യോ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ഏവം ചീവരാദീനി വാ ലഭിസ്സാമി, ചതുപരിസമജ്ഝേ വാ മം ജാനിസ്സന്തീതി ലാഭസക്കാരഹേതു പരിയാപുണാതി, തസ്സ സാ പരിയത്തി അലഗദ്ദപരിയത്തി നാമ. ഏവം പരിയാപുണതോ ഹി ബുദ്ധവചനം അപരിയാപുണിത്വാ നിദ്ദോക്കമനം വരതരം.

യോ പന ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ സീലസ്സ ആഗതട്ഠാനേ സീലം പൂരേത്വാ സമാധിസ്സ ആഗതട്ഠാനേ സമാധിഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേത്വാ വിപസ്സനായ ആഗതട്ഠാനേ വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ മഗ്ഗഫലാനം ആഗതട്ഠാനേ മഗ്ഗം ഭാവേസ്സാമി ഫലം സച്ഛികരിസ്സാമീതി ഉഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്സ സാ പരിയത്തി നിത്ഥരണപരിയത്തി നാമ ഹോതി.

ഖീണാസവസ്സ പന പരിയത്തി ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തി നാമ. തസ്സ ഹി അപരിഞ്ഞാതം അപ്പഹീനം അഭാവിതം അസച്ഛികതം വാ നത്ഥി. സോ ഹി പരിഞ്ഞാതക്ഖന്ധോ പഹീനകിലേസോ ഭാവിതമഗ്ഗോ സച്ഛികതഫലോ, തസ്മാ ബുദ്ധവചനം പരിയാപുണന്തോ തന്തിധാരകോ പവേണിപാലകോ വംസാനുരക്ഖകോവ ഹുത്വാ ഉഗ്ഗണ്ഹാതി. ഇതിസ്സ സാ പരിയത്തി ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തി നാമ ഹോതി.

യോ പന പുഥുജ്ജനോ ഛാതഭയാദീസു ഗന്ഥധരേസു ഏകസ്മിം ഠാനേ വസിതും അസക്കോന്തേസു സയം ഭിക്ഖാചാരേന അകിലമമാനോ അതിമധുരം ബുദ്ധവചനം മാ നസ്സതു, തന്തിം ധാരേസ്സാമി, വംസം ഠപേസ്സാമി, പവേണിം പാലേസ്സാമീതി പരിയാപുണാതി, തസ്സ പരിയത്തി ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തി ഹോതി, ന ഹോതീതി? ന ഹോതി. കസ്മാ? ന അത്തനോ ഠാനേ ഠത്വാ പരിയാപുതത്താ. പുഥുജ്ജനസ്സ ഹി പരിയത്തി നാമ അലഗദ്ദാ വാ ഹോതി നിത്ഥരണാ വാ, സത്തന്നം സേക്ഖാനം നിത്ഥരണാവ, ഖീണാസവസ്സ ഭണ്ഡാഗാരികപരിയത്തിയേവ. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ നിത്ഥരണപരിയത്തി അധിപ്പേതാ.

നിജ്ഝാനം ഖമന്തീതി സീലാദീനം ആഗതട്ഠാനേസു ഇധ സീലം കഥിതം, ഇധ സമാധി, ഇധ വിപസ്സനാ, ഇധ മഗ്ഗോ, ഇധ ഫലം, ഇധ വട്ടം, ഇധ വിവട്ടന്തി ആപാഥം ആഗച്ഛന്തി. തഞ്ചസ്സ അത്ഥം അനുഭോന്തീതി യേസം മഗ്ഗഫലാനം അത്ഥായ പരിയാപുണന്തി. സുഗ്ഗഹിതപരിയത്തിം നിസ്സായ മഗ്ഗം ഭാവേത്വാ ഫലം സച്ഛികരോന്താ തഞ്ചസ്സ ധമ്മസ്സ അത്ഥം അനുഭവന്തി. പരവാദേ ഉപാരമ്ഭം ആരോപേതും സക്കോന്താപി സകവാദേ ആരോപിതം ദോസം ഇച്ഛിതിച്ഛിതട്ഠാനം ഗഹേത്വാ മോചേതും സക്കോന്താപി അനുഭോന്തിയേവ. ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തീതി സീലാദീനം ആഗതട്ഠാനേ സീലാദീനി പൂരേന്താനമ്പി, പരേസം വാദേ സഹധമ്മേന ഉപാരമ്ഭം ആരോപേന്താനമ്പി, സകവാദതോ ദോസം ഹരന്താനമ്പി, അരഹത്തം പത്വാ പരിസമജ്ഝേ ധമ്മം ദേസേത്വാ ധമ്മദേസനായ പസന്നേഹി ഉപനീതേ ചത്താരോ പച്ചയേ പരിഭുഞ്ജന്താനമ്പി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തി.

ഏവം സുഗ്ഗഹിതേ ബുദ്ധവചനേ ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തത്ഥേവ നിയോജേന്തോ തസ്മാ തിഹ, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ തസ്മാതി യസ്മാ ദുഗ്ഗഹിതപരിയത്തി ദുഗ്ഗഹിതഅലഗദ്ദോ വിയ ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തതി, സുഗ്ഗഹിതപരിയത്തി സുഗ്ഗഹിതഅലഗദ്ദോ വിയ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തതി, തസ്മാതി അത്ഥോ. തഥാ നം ധാരേയ്യാഥാതി തഥേവ നം ധാരേയ്യാഥ, തേനേവ അത്ഥേന ഗണ്ഹേയ്യാഥ. യേ വാ പനാസ്സു വിയത്താ ഭിക്ഖൂതി യേ വാ പന അഞ്ഞേ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനമഹാകസ്സപമഹാകച്ചാനാദികാ ബ്യത്താ പണ്ഡിതാ ഭിക്ഖൂ അസ്സു, തേ പുച്ഛിതബ്ബാ. അരിട്ഠേന വിയ പന മമ സാസനേ ന കലലം വാ കചവരം വാ പക്ഖിപിതബ്ബം.

൨൪൦. കുല്ലൂപമന്തി കുല്ലസദിസം. നിത്ഥരണത്ഥായാതി ചതുരോഘനിത്ഥരണത്ഥായ. ഉദകണ്ണവന്തി യഞ്ഹി ഉദകം ഗമ്ഭീരം ന പുഥുലം. പുഥുലം വാ പന ന ഗമ്ഭീരം, ന തം അണ്ണവോതി വുച്ചതി. യം പന ഗമ്ഭീരഞ്ചേവ പുഥുലഞ്ച, തം അണ്ണവോതി വുച്ചതി. തസ്മാ മഹന്തം ഉദകണ്ണവന്തി മഹന്തം പുഥുലം ഗമ്ഭീരം ഉദകന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. സാസങ്കം നാമ യത്ഥ ചോരാനം നിവുത്ഥോകാസോ ദിസ്സതി. ഠിതോകാസോ, നിസിന്നോകാസോ, നിപന്നോകാസോ ദിസ്സതി. സപ്പടിഭയം നാമ യത്ഥ ചോരേഹി മനുസ്സാ ഹതാ ദിസ്സന്തി, വിലുത്താ ദിസ്സന്തി, ആകോടിതാ ദിസ്സന്തി. ഉത്തരസേതൂതി ഉദകണ്ണവസ്സ ഉപരി ബദ്ധോ സേതു. കുല്ലം ബന്ധിത്വാതി കുല്ലോ നാമ തരണത്ഥായ കലാപം കത്വാ ബദ്ധോ. പത്ഥരിത്വാ ബദ്ധാ പന പദരചാടിആദയോ ഉളുമ്പോതി വുച്ചന്തി. ഉച്ചാരേത്വാതി ഠപേത്വാ. കിച്ചകാരീതി പത്തകാരീ യുത്തകാരീ, പതിരൂപകാരീതി അത്ഥോ. ധമ്മാപി വോ പഹാതബ്ബാതി ഏത്ഥ ധമ്മാതി സമഥവിപസ്സനാ. ഭഗവാ ഹി സമഥേപി ഛന്ദരാഗം പജഹാപേസി, വിപസ്സനായപി. സമഥേ ഛന്ദരാഗം കത്ഥ പജഹാപേസി? ‘‘ഇതി ഖോ, ഉദായി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസ്സപി പഹാനം വദാമി, പസ്സസി നോ ത്വം, ഉദായി, തം സംയോജനം അണും വാ ഥൂലം വാ, യസ്സാഹം നോ പഹാനം വദാമീ’’തി (മ. നി. ൨.൧൫൬) ഏത്ഥ സമഥേ ഛന്ദരാഗം പജഹാപേസി. ‘‘ഇമം ചേ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ദിട്ഠിം ഏവം പരിസുദ്ധം ഏവം പരിയോദാതം ന അല്ലീയേഥ ന കേലായേഥ ന ധനായേഥാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൦൧) ഏത്ഥ വിപസ്സനായ ഛന്ദരാഗം പജഹാപേസി. ഇധ പന ഉഭയത്ഥ പജഹാപേന്തോ ‘‘ധമ്മാപി വോ പഹാതബ്ബാ, പഗേവ അധമ്മാ’’തി ആഹ.

തത്രായം അധിപ്പായോ – ഭിക്ഖവേ, അഹം ഏവരൂപേസു സന്തപ്പണീതേസു ധമ്മേസു ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം വദാമി, കിം പന ഇമസ്മിം അസദ്ധമ്മേ ഗാമധമ്മേ വസലധമ്മേ ദുട്ഠുല്ലേ ഓദകന്തികേ, യത്ഥ അയം അരിട്ഠോ മോഘപുരിസോ നിദ്ദോസസഞ്ഞീ പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ഛന്ദരാഗം നാലം അന്തരായായാതി വദതി. അരിട്ഠേന വിയ ന തുമ്ഹേഹി മയ്ഹം സാസനേ കലലം വാ കചവരം വാ പക്ഖിപിതബ്ബന്തി ഏവം ഭഗവാ ഇമിനാപി ഓവാദേന അരിട്ഠംയേവ നിഗ്ഗണ്ഹാതി.

൨൪൧. ഇദാനി യോ പഞ്ചസു ഖന്ധേസു തിവിധഗ്ഗാഹവസേന അഹം മമന്തി ഗണ്ഹാതി, സോ മയ്ഹം സാസനേ അയം അരിട്ഠോ വിയ കലലം കചവരം പക്ഖിപതീതി ദസ്സേന്തോ ഛയിമാനി, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദിട്ഠിട്ഠാനാനീതി ദിട്ഠിപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, ദിട്ഠിയാ ആരമ്മണമ്പി ദിട്ഠിട്ഠാനം, ദിട്ഠിയാ പച്ചയോപി. രൂപം ഏതം മമാതിആദീസു ഏതം മമാതി തണ്ഹാഗ്ഗാഹോ. ഏസോഹമസ്മീതി മാനഗ്ഗാഹോ. ഏസോ മേ അത്താതി ദിട്ഠിഗ്ഗാഹോ. ഏവം രൂപാരമ്മണാ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിയോ കഥിതാ ഹോന്തി. രൂപം പന അത്താതി ന വത്തബ്ബം. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ദിട്ഠം രൂപായതനം, സുതം സദ്ദായതനം, മുതം ഗന്ധായതനം രസായതനം ഫോട്ഠബ്ബായതനം, തഞ്ഹി പത്വാ ഗഹേതബ്ബതോ മുതന്തി വുത്തം. അവസേസാനി സത്തായതനാനി വിഞ്ഞാതം നാമ. പത്തന്തി പരിയേസിത്വാ വാ അപരിയേസിത്വാ വാ പത്തം. പരിയേസിതന്തി പത്തം വാ അപ്പത്തം വാ പരിയേസിതം. അനുവിചരിതം മനസാതി ചിത്തേന അനുസഞ്ചരിതം. ലോകസ്മിഞ്ഹി പരിയേസിത്വാ പത്തമ്പി അത്ഥി, പരിയേസിത്വാ നോപത്തമ്പി. അപരിയേസിത്വാ പത്തമ്പി അത്ഥി, അപരിയേസിത്വാ നോപത്തമ്പി. തത്ഥ പരിയേസിത്വാ പത്തം പത്തം നാമ. പരിയേസിത്വാ നോപത്തം പരിയേസിതം നാമ. അപരിയേസിത്വാ പത്തഞ്ച, അപരിയേസിത്വാ നോപത്തഞ്ച മനസാനുവിചരിതം നാമ.

അഥ വാ പരിയേസിത്വാ പത്തമ്പി അപരിയേസിത്വാ പത്തമ്പി പത്തട്ഠേന പത്തം നാമ. പരിയേസിത്വാ നോപത്തം പരിയേസിതം നാമ. അപരിയേസിത്വാ നോപത്തം മനസാനുവിചരിതം നാമ. സബ്ബം വാ ഏതം മനസാ അനുവിചരിതത്താ മനസാനുവിചരിതം നാമ. ഇമിനാ വിഞ്ഞാണാരമ്മണാ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിയോ കഥിതാ, ദേസനാവിലാസേന ഹേട്ഠാ ദിട്ഠാദിആരമ്മണവസേന വിഞ്ഞാണം ദസ്സിതം. യമ്പി തം ദിട്ഠിട്ഠാനന്തി യമ്പി ഏതം സോ ലോകോതിആദിനാ നയേന പവത്തം ദിട്ഠിട്ഠാനം.

സോ ലോകോ സോ അത്താതി യാ ഏസാ ‘‘രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തിആദിനാ നയേന പവത്താ ദിട്ഠി ലോകോ ച അത്താ ചാതി ഗണ്ഹാതി, തം സന്ധായ വുത്തം. സോ പേച്ച ഭവിസ്സാമീതി സോ അഹം പരലോകം ഗന്ത്വാ നിച്ചോ ഭവിസ്സാമി, ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ ഭവിസ്സാമി, സിനേരുമഹാപഥവീമഹാസമുദ്ദാദീഹി സസ്സതീഹി സമം തഥേവ ഠസ്സാമി. തമ്പി ഏതം മമാതി തമ്പി ദസ്സനം ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി സമനുപസ്സതി. ഇമിനാ ദിട്ഠാരമ്മണാ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിയോ കഥിതാ. വിപസ്സനായ പടിവിപസ്സനാകാലേ വിയ പച്ഛിമദിട്ഠിയാ പുരിമദിട്ഠിഗ്ഗഹണകാലേ ഏവം ഹോതി.

സുക്കപക്ഖേ രൂപം നേതം മമാതി രൂപേ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിഗ്ഗാഹാ പടിക്ഖിത്താ. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ. സമനുപസ്സതീതി ഇമസ്സ പന പദസ്സ തണ്ഹാസമനുപസ്സനാ മാനസമനുപസ്സനാ ദിട്ഠിസമനുപസ്സനാ ഞാണസമനുപസ്സനാതി ചതസ്സോ സമനുപസ്സനാതി അത്ഥോ. താ കണ്ഹപക്ഖേ തിസ്സന്നം സമനുപസ്സനാനം, സുക്കപക്ഖേ ഞാണസമനുപസ്സനായ വസേന വേദിതബ്ബാ. അസതി ന പരിതസ്സതീതി അവിജ്ജമാനേ ഭയപരിതസ്സനായ തണ്ഹാപരിതസ്സനായ വാ ന പരിതസ്സതി. ഇമിനാ ഭഗവാ അജ്ഝത്തക്ഖന്ധവിനാസേ അപരിതസ്സമാനം ഖീണാസവം ദസ്സേന്തോ ദേസനം മത്ഥകം പാപേസി.

൨൪൨. ഏവം വുത്തേ അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖൂതി ഏവം ഭഗവതാ വുത്തേ അഞ്ഞതരോ അനുസന്ധികുസലോ ഭിക്ഖു – ‘‘ഭഗവതാ അജ്ഝത്തക്ഖന്ധവിനാസേ അപരിതസ്സന്തം ഖീണാസവം ദസ്സേത്വാ ദേസനാ നിട്ഠാപിതാ, അജ്ഝത്തം അപരിതസ്സന്തേ ഖോ പന സതി അജ്ഝത്തം പരിതസ്സകേന ബഹിദ്ധാ പരിക്ഖാരവിനാസേ പരിതസ്സകേന അപരിതസ്സകേന ചാപി ഭവിതബ്ബം. ഇതി ഇമേഹി ചതൂഹി കാരണേഹി അയം പഞ്ഹോ പുച്ഛിതബ്ബോ’’തി ചിന്തേത്വാ ഏകംസം ചീവരം കത്വാ അഞ്ജലിം പഗ്ഗയ്ഹ ഭഗവന്തം ഏതദവോച. ബഹിദ്ധാ അസതീതി ബഹിദ്ധാ പരിക്ഖാരവിനാസേ. അഹു വത മേതി അഹോസി വത മേ ഭദ്ദകം യാനം വാഹനം ഹിരഞ്ഞം സുവണ്ണന്തി അത്ഥോ. തം വത മേ നത്ഥീതി തം വത ഇദാനി മയ്ഹം നത്ഥി, രാജൂഹി വാ ചോരേഹി വാ ഹടം, അഗ്ഗിനാ വാ ദഡ്ഢം, ഉദകേന വാ വുള്ഹം, പരിഭോഗേന വാ ജിണ്ണം. സിയാ വത മേതി ഭവേയ്യ വത മയ്ഹം യാനം വാഹനം ഹിരഞ്ഞം സുവണ്ണം സാലി വീഹി യവോ ഗോധുമോ. തം വതാഹം ന ലഭാമീതി തമഹം അലഭമാനോ തദനുച്ഛവികം കമ്മം അകത്വാ നിസിന്നത്താ ഇദാനി ന ലഭാമീതി സോചതി, അയം അഗാരിയസോചനാ, അനഗാരിയസ്സ പത്തചീവരാദീനം വസേന വേദിതബ്ബാ.

അപരിതസ്സനാവാരേ ന ഏവം ഹോതീതി യേഹി കിലേസേഹി ഏവം ഭവേയ്യ, തേസം പഹീനത്താ ന ഏവം ഹോതി. ദിട്ഠിട്ഠാനാധിട്ഠാനപരിയുട്ഠാനാഭിനിവേസാനുസയാനന്തി ദിട്ഠീനഞ്ച ദിട്ഠിട്ഠാനാനഞ്ച ദിട്ഠാധിട്ഠാനാനഞ്ച ദിട്ഠിപരിയുട്ഠാനാനഞ്ച അഭിനിവേസാനുസയാനഞ്ച. സബ്ബസങ്ഖാരസമഥായാതി നിബ്ബാനത്ഥായ. നിബ്ബാനഞ്ഹി ആഗമ്മ സബ്ബസങ്ഖാരാഇഞ്ജിതാനി, സബ്ബസങ്ഖാരചലനാനി സബ്ബസങ്ഖാരവിപ്ഫന്ദിതാനി സമ്മന്തി വൂപസമ്മന്തി, തസ്മാ തം, ‘‘സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോ’’തി വുച്ചതി. തദേവ ച ആഗമ്മ ഖന്ധൂപധി കിലേസൂപധി അഭിസങ്ഖാരൂപധി, പഞ്ചകാമഗുണൂപധീതി ഇമേ ഉപധയോ പടിനിസ്സജ്ജിയന്തി, തണ്ഹാ ഖീയതി വിരജ്ജതി നിരുജ്ഝതി, തസ്മാ തം, ‘‘സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗോ തണ്ഹാക്ഖയോ വിരാഗോ നിരോധോ’’തി വുച്ചതി. നിബ്ബാനായാതി അയം പനസ്സ സരൂപനിദ്ദേസോ, ഇതി സബ്ബേഹേവ ഇമേഹി പദേഹി നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയത്ഥായ ധമ്മം ദേസേന്തസ്സാതി അയമത്ഥോ ദീപിതോ. തസ്സേവം ഹോതീതി തസ്സ ദിട്ഠിഗതികസ്സ ഉച്ഛിജ്ജിസ്സാമി നാമസ്സു, വിനസ്സിസ്സാമി നാമസ്സു, നാസ്സു നാമ ഭവിസ്സാമീതി ഏവം ഹോതി. ദിട്ഠിഗതികസ്സ ഹി തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ സുഞ്ഞതാപടിസംയുത്തം കത്വാ ദേസിയമാനം ധമ്മം സുണന്തസ്സ താസോ ഉപ്പജ്ജതി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘താസോ ഹേസോ, ഭിക്ഖവേ, അസുതവതോ പുഥുജ്ജനസ്സ നോ ചസ്സം, നോ ച മേ സിയാ’’തി (സം. നി. ൩.൫൫).

൨൪൩. ഏത്താവതാ ബഹിദ്ധാപരിക്ഖാരവിനാസേ തസ്സനകസ്സ ച നോതസ്സനകസ്സ ച അജ്ഝത്തക്ഖന്ധവിനാസേ തസ്സനകസ്സ ച നോതസ്സനകസ്സ ചാതി ഇമേസം വസേന ചതുക്കോടികാ സുഞ്ഞതാ കഥിതാ. ഇദാനി ബഹിദ്ധാ പരിക്ഖാരം പരിഗ്ഗഹം നാമ കത്വാ, വീസതിവത്ഥുകം സക്കായദിട്ഠിം അത്തവാദുപാദാനം നാമ കത്വാ, സക്കായദിട്ഠിപമുഖാ ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ ദിട്ഠിനിസ്സയം നാമ കത്വാ തികോടികം സുഞ്ഞതം ദസ്സേതും തം, ഭിക്ഖവേ, പരിഗ്ഗഹന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പരിഗ്ഗഹന്തി ബഹിദ്ധാ പരിക്ഖാരം. പരിഗ്ഗണ്ഹേയ്യാഥാതി യഥാ വിഞ്ഞൂ മനുസ്സോ പരിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ. അഹമ്പി ഖോ തം, ഭിക്ഖവേതി, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേപി ന പസ്സഥ, അഹമ്പി ന പസ്സാമി, ഇതി ഏവരൂപോ പരിഗ്ഗഹോ നത്ഥീതി ദസ്സേതി. ഏവം സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൨൪൪. ഏവം തികോടികം സുഞ്ഞതം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അജ്ഝത്തക്ഖന്ധേ അത്താതി ബഹിദ്ധാ പരിക്ഖാരേ അത്തനിയന്തി കത്വാ ദ്വികോടികം ദസ്സേന്തോ അത്തനി വാ, ഭിക്ഖവേ, സതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ അയം സങ്ഖേപത്ഥോ, ഭിക്ഖവേ, അത്തനി വാ സതി ഇദം മേ പരിക്ഖാരജാതം അത്തനിയന്തി അസ്സ, അത്തനിയേവ വാ പരിക്ഖാരേ സതി അയം മേ അത്താ ഇമസ്സ പരിക്ഖാരസ്സ സാമീതി, ഏവം അഹന്തി. സതി മമാതി, മമാതി സതി അഹന്തി യുത്തം ഭവേയ്യ. സച്ചതോതി ഭൂതതോ, ഥേതതോതി തഥതോ ഥിരതോ വാ.

ഇദാനി ഇമേ പഞ്ചക്ഖന്ധേ അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി ഏവം തിപരിവട്ടവസേന അഗ്ഗണ്ഹന്തോ അയം അരിട്ഠോ വിയ മയ്ഹം സാസനേ കലലം കചവരം പക്ഖിപതീതി ദസ്സേന്തോ തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അനിച്ചം, ഭന്തേതി, ഭന്തേ, യസ്മാ ഹുത്വാ ന ഹോതി, തസ്മാ അനിച്ചം. ഉപ്പാദവയവത്തിതോ വിപരിണാമതാവകാലികനിച്ചപടിക്ഖേപട്ഠേന വാതി ചതൂഹി കാരണേഹി അനിച്ചം. ദുക്ഖം, ഭന്തേതി, ഭന്തേ, പടിപീളനാകാരേന ദുക്ഖം, സന്താപദുക്ഖമദുക്ഖവത്ഥുകസുഖപടിക്ഖേപട്ഠേന വാതി ചതൂഹി കാരണേഹി ദുക്ഖം. വിപരിണാമധമ്മന്തി ഭവസങ്കന്തിഉപഗമനസഭാവം പകതിഭാവവിജഹനസഭാവം. കല്ലം നു തം സമനുപസ്സിതും ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താതി യുത്തം നു ഖോ തം ഇമേസം തിണ്ണം തണ്ഹാമാനദിട്ഠിഗ്ഗാഹാനം വസേന അഹം മമാതി ഏവം ഗഹേതും. നോ ഹേതം, ഭന്തേതി ഇമിനാ തേ ഭിക്ഖൂ അവസവത്തനാകാരേന രൂപം, ഭന്തേ, അനത്താതി പടിജാനന്തി. സുഞ്ഞഅസ്സാമികഅനിസ്സരഅത്തപടിക്ഖേപട്ഠേന വാതി ചതൂഹി കാരണേഹി അനത്താ.

ഭഗവാ ഹി കത്ഥചി അനിച്ചവസേന അനത്തത്തം ദസ്സേതി, കത്ഥചി ദുക്ഖവസേന, കത്ഥചി ഉഭയവസേന. ‘‘ചക്ഖു അത്താതി യോ വദേയ്യ, തം ന ഉപപജ്ജതി, ചക്ഖുസ്സ ഉപ്പാദോപി വയോപി പഞ്ഞായതി. യസ്സ ഖോ പന ഉപ്പാദോപി വയോപി പഞ്ഞായതി, അത്താ മേ ഉപ്പജ്ജതി ച വേതി ചാതി ഇച്ചസ്സ ഏവമാഗതം ഹോതി, തസ്മാ തം ന ഉപപജ്ജതി ചക്ഖു അത്താതി യോ വദേയ്യ, ഇതി ചക്ഖു അനത്താ’’തി (മ. നി. ൩.൪൨൨) ഇമസ്മിഞ്ഹി ഛഛക്കസുത്തേ അനിച്ചവസേന അനത്തതം ദസ്സേതി. ‘‘രൂപഞ്ച ഹിദം, ഭിക്ഖവേ, അത്താ അഭവിസ്സ, നയിദം രൂപം ആബാധായ സംവത്തേയ്യ, ലബ്ഭേഥ ച രൂപേ ‘ഏവം മേ രൂപം ഹോതു, ഏവം മേ രൂപം മാ അഹോസീ’തി. യസ്മാ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം അനത്താ, തസ്മാ രൂപം ആബാധായ സംവത്തതി, ന ച ലബ്ഭതി രൂപേ ‘ഏവം മേ രൂപം ഹോതു, ഏവം മേ രൂപം മാ അഹോസീ’’’തി (മഹാവ. ൨൦; സം. നി. ൩.൫൯) ഇമസ്മിം അനത്തലക്ഖണസുത്തേ ദുക്ഖവസേന അനത്തതം ദസ്സേതി. ‘‘രൂപം, ഭിക്ഖവേ, അനിച്ചം, യദനിച്ചം തം ദുക്ഖം, യം ദുക്ഖം തദനത്താ, യദനത്താ തം ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി (സം. നി. ൩.൭൬) ഇമസ്മിം അരഹത്തസുത്തേ ഉഭയവസേന അനത്തതം ദസ്സേതി. കസ്മാ? അനിച്ചം ദുക്ഖഞ്ച പാകടം. അനത്താതി ന പാകടം.

പരിഭോഗഭാജനാദീസു ഹി ഭിന്നേസു അഹോ അനിച്ചന്തി വദന്തി, അഹോ അനത്താതി വത്താ നാമ നത്ഥി. സരീരേ ഗണ്ഡപിളകാദീസു വാ ഉട്ഠിതാസു കണ്ടകേന വാ വിദ്ധാ അഹോ ദുക്ഖന്തി വദന്തി, അഹോ അനത്താതി പന വത്താ നാമ നത്ഥി. കസ്മാ? ഇദഞ്ഹി അനത്തലക്ഖണം നാമ അവിഭൂതം ദുദ്ദസം ദുപ്പഞ്ഞാപനം. തേന തം ഭഗവാ അനിച്ചവസേന വാ ദുക്ഖവസേന വാ ഉഭയവസേന വാ ദസ്സേതി. തയിദം ഇമസ്മിമ്പി തേപരിവട്ടേ അനിച്ചദുക്ഖവസേനേവ ദസ്സിതം. വേദനാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

തസ്മാ തിഹ, ഭിക്ഖവേതി, ഭിക്ഖവേ, യസ്മാ ഏതരഹി അഞ്ഞദാപി രൂപം അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താ, തസ്മാതി അത്ഥോ. യംകിഞ്ചി രൂപന്തിആദീനി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ഖന്ധനിദ്ദേസേ വിത്ഥാരിതാനേവ.

൨൪൫. നിബ്ബിന്ദതീതി ഉക്കണ്ഠതി. ഏത്ഥ ച നിബ്ബിദാതി വുട്ഠാനഗാമിനീവിപസ്സനാ അധിപ്പേതാ. വുട്ഠാനഗാമിനീവിപസ്സനായ ഹി ബഹൂനി നാമാനി. ഏസാ ഹി കത്ഥചി സഞ്ഞഗ്ഗന്തി വുത്താ. കത്ഥചി ധമ്മട്ഠിതിഞാണന്തി. കത്ഥചി പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗന്തി. കത്ഥചി പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീതി. കത്ഥചി തമ്മയതാപരിയാദാനന്തി. കത്ഥചി തീഹി നാമേഹി. കത്ഥചി ദ്വീഹീതി.

തത്ഥ പോട്ഠപാദസുത്തേ താവ ‘‘സഞ്ഞാ ഖോ, പോട്ഠപാദ, പഠമം ഉപ്പജ്ജതി, പച്ഛാ ഞാണ’’ന്തി (ദീ. നി. ൧.൪൧൬) ഏവം സഞ്ഞഗ്ഗന്തി വുത്താ. സുസിമസുത്തേ ‘‘പുബ്ബേ ഖോ, സുസിമ, ധമ്മട്ഠിതിഞാണം, പച്ഛാ നിബ്ബാനേ ഞാണ’’ന്തി (സം. നി. ൨.൭൦) ഏവം ധമ്മട്ഠിതിഞാണന്തി വുത്താ. ദസുത്തരസുത്തേ ‘‘പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗ’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൩൫൯) ഏവം പാരിസുദ്ധിപദാനിയങ്ഗന്തി വുത്താ. രഥവിനീതേ ‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൫൭) ഏവം പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീതി വുത്താ. സളായതനവിഭങ്ഗേ ‘‘അതമ്മയതം, ഭിക്ഖവേ, നിസ്സായ അതമ്മയതം ആഗമ്മ യായം ഉപേക്ഖാ നാനത്താ നാനത്തസിതാ, തം അഭിനിവജ്ജേത്വാ യായം ഉപേക്ഖാ ഏകത്താ ഏകത്തസിതാ, തം നിസ്സായ തം ആഗമ്മ ഏവമേതിസ്സാ പഹാനം ഹോതി, ഏവമേതിസ്സാ സമതിക്കമോ ഹോതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൧൦) ഏവം തമ്മയതാപരിയാദാനന്തി വുത്താ. പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ ‘‘യാ ച മുഞ്ചിതുകമ്യതാ, യാ ച പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ, യാ ച സങ്ഖാരുപേക്ഖാ, ഇമേ ധമ്മാ ഏകത്ഥാ ബ്യഞ്ജനമേവ നാന’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൫൪) ഏവം തീഹി നാമേഹി വുത്താ. പട്ഠാനേ ‘‘അനുലോമം ഗോത്രഭുസ്സ അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ, അനുലോമം വോദാനസ്സ അനന്തരപച്ചയേന പച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൧.൧.൪൧൭) ഏവം ദ്വീഹി നാമേഹി വുത്താ. ഇമസ്മിം പന അലഗദ്ദസുത്തേ നിബ്ബിന്ദതീതി നിബ്ബിദാനാമേന ആഗതാ.

നിബ്ബിദാ വിരജ്ജതീതി ഏത്ഥ വിരാഗോതി മഗ്ഗോ വിരാഗാ വിമുച്ചതീതി ഏത്ഥ വിരാഗേന മഗ്ഗേന വിമുച്ചതീതി ഫലം കഥിതം. വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം ഹോതീതി ഇധ പച്ചവേക്ഖണാ കഥിതാ.

ഏവം വിമുത്തചിത്തം മഹാഖീണാസവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി തസ്സ യഥാഭൂതേഹി പഞ്ചഹി കാരണേഹി നാമം ഗണ്ഹന്തോ അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. അവിജ്ജാതി വട്ടമൂലികാ അവിജ്ജാ. അയഞ്ഹി ദുരുക്ഖിപനട്ഠേന പലിഘോതി വുച്ചതി. തേനേസ തസ്സ ഉക്ഖിത്തത്താ ഉക്ഖിത്തപലിഘോതി വുത്തോ. താലാവത്ഥുകതാതി സീസച്ഛിന്നതാലോ വിയ കതാ, സമൂലം വാ താലം ഉദ്ധരിത്വാ താലസ്സ വത്ഥു വിയ കതാ, യഥാ തസ്മിം വത്ഥുസ്മിം പുന സോ താലോ ന പഞ്ഞായതി, ഏവം പുന അപഞ്ഞത്തിഭാവം നീതാതി അത്ഥോ. പോനോബ്ഭവികോതി പുനബ്ഭവദായകോ. ജാതിസംസാരോതിആദീസു ജായനവസേന ചേവ സംസരണവസേന ച ഏവം ലദ്ധനാമാനം പുനബ്ഭവഖന്ധാനം പച്ചയോ കമ്മാഭിസങ്ഖാരോ. സോ ഹി പുനപ്പുനം ഉപ്പത്തികരണവസേന പരിക്ഖിപിത്വാ ഠിതത്താ പരിക്ഖാതി വുച്ചതി, തേനേസ തസ്സാ സംകിണ്ണത്താ വികിണ്ണത്താ സംകിണ്ണപരിക്ഖോതി വുത്തോ. തണ്ഹാതി വട്ടമൂലികാ തണ്ഹാ. അയഞ്ഹി ഗമ്ഭീരാനുഗതട്ഠേന ഏസികാതി വുച്ചതി. തേനേസ തസ്സാ അബ്ബൂള്ഹത്താ ലുഞ്ചിത്വാ ഛഡ്ഡിതത്താ അബ്ബൂള്ഹേസികോതി വുത്തോ. ഓരമ്ഭാഗിയാനീതി ഓരം ഭജനകാനി കാമഭവേ ഉപപത്തിപച്ചയാനി. ഏതാനി ഹി കവാടം വിയ നഗരദ്വാരം ചിത്തം പിദഹിത്വാ ഠിതത്താ അഗ്ഗളാതി വുച്ചന്തി. തേനേസ തേസം നിരാകതത്താ ഭിന്നത്താ നിരഗ്ഗളോതി വുത്തോ. അരിയോതി നിക്കിലേസോ പരിസുദ്ധോ. പന്നദ്ധജോതി പതിതമാനദ്ധജോ. പന്നഭാരോതി ഖന്ധഭാരകിലേസഭാരഅഭിസങ്ഖാരഭാരപഞ്ചകാമഗുണഭാരാ പന്നാ ഓരോഹിതാ അസ്സാതി പന്നഭാരോ. അപിച ഇധ മാനഭാരസ്സേവ ഓരോപിതത്താ പന്നഭാരോതി അധിപ്പേതോ. വിസംയുത്തോതി ചതൂഹി യോഗേഹി സബ്ബകിലേസേഹി ച വിസംയുത്തോ. ഇധ പന മാനസംയോഗേനേവ വിസംയുത്തത്താ വിസംയുത്തോതി അധിപ്പേതോ. അസ്മിമാനോതി രൂപേ അസ്മീതി മാനോ, വേദനായ… സഞ്ഞായ… സങ്ഖാരേസു… വിഞ്ഞാണേ അസ്മീതി മാനോ.

ഏത്താവതാ ഭഗവതാ മഗ്ഗേന കിലേസേ ഖേപേത്വാ നിരോധസയനവരഗതസ്സ നിബ്ബാനാരമ്മണം ഫലസമാപത്തിം അപ്പേത്വാ വിഹരതോ ഖീണാസവസ്സ കാലോ ദസ്സിതോ. യഥാ ഹി ദ്വേ നഗരാനി ഏകം ചോരനഗരം, ഏകം ഖേമനഗരം. അഥ ഏകസ്സ മഹായോധസ്സ ഏവം ഭവേയ്യ – ‘‘യാവിമം ചോരനഗരം തിട്ഠതി, താവ ഖേമനഗരം ഭയതോ ന മുച്ചതി, ചോരനഗരം അനഗരം കരിസ്സാമീ’’തി സന്നാഹം കത്വാ ഖഗ്ഗം ഗഹേത്വാ ചോരനഗരം ഉപസങ്കമിത്വാ നഗരദ്വാരേ ഉസ്സാപിതേ ഏസികത്ഥമ്ഭേ ഖഗ്ഗേന ഛിന്ദിത്വാ സദ്വാരബാഹകം കവാടം ഛിന്ദിത്വാ പലിഘം ഉക്ഖിപിത്വാ പാകാരം ഭിന്ദന്തോ പരിക്ഖം സംകിരിത്വാ നഗരസോഭനത്ഥായ ഉസ്സിതേ ധജേ പാതേത്വാ നഗരം അഗ്ഗിനാ ഝാപേത്വാ ഖേമനഗരം പവിസിത്വാ പാസാദം അഭിരുയ്ഹ ഞാതിഗണപരിവുതോ സുരസഭോജനം ഭുഞ്ജേയ്യ, ഏവം ചോരനഗരം വിയ സക്കായോ, ഖേമനഗരം വിയ നിബ്ബാനം, മഹായോധോ വിയ യോഗാവചരോ. തസ്സേവം ഹോതി, ‘‘യാവ സക്കായവട്ടം വത്തതി, താവ ദ്വത്തിംസകമ്മകാരണഅട്ഠനവുതിരോഗപഞ്ചവീസതിമഹാഭയേഹി പരിമുച്ചനം നത്ഥീ’’തി. സോ മഹായോധോ വിയ സന്നാഹം സീലസന്നാഹം കത്വാ, പഞ്ഞാഖഗ്ഗം ഗഹേത്വാ ഖഗ്ഗേന ഏസികത്ഥമ്ഭേ വിയ അരഹത്തമഗ്ഗേന തണ്ഹേസികം ലുഞ്ചിത്വാ, സോ യോധോ സദ്വാരബാഹകം നഗരകവാടം വിയ പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയസംയോജനഗ്ഗളം ഉഗ്ഘാടേത്വാ, സോ യോധോ പലിഘം വിയ, അവിജ്ജാപലിഘം ഉക്ഖിപിത്വാ, സോ യോധോ പാകാരം ഭിന്ദന്തോ പരിക്ഖം വിയ കമ്മാഭിസങ്ഖാരം ഭിന്ദന്തോ ജാതിസംസാരപരിക്ഖം സംകിരിത്വാ, സോ യോധോ നഗരസോഭനത്ഥായ ഉസ്സാപിതേ ധജേ വിയ മാനദ്ധജേ പാതേത്വാ സക്കായനഗരം ഝാപേത്വാ, സോ യോധോ ഖേമനഗരേ ഉപരിപാസാദേ സുരസഭോജനം വിയ കിലേസനിബ്ബാനം നഗരം പവിസിത്വാ അമതനിരോധാരമ്മണം ഫലസമാപത്തിസുഖം അനുഭവമാനോ കാലം വീതിനാമേതി.

൨൪൬. ഇദാനി ഏവം വിമുത്തചിത്തസ്സ ഖീണാസവസ്സ പരേഹി അനധിഗമനീയവിഞ്ഞാണതം ദസ്സേന്തോ ഏവം വിമുത്തചിത്തം ഖോതിആദിമാഹ. തത്ഥ അന്വേസന്തി അന്വേസന്താ ഗവേസന്താ. ഇദം നിസ്സിതന്തി ഇദം നാമ നിസ്സിതം. തഥാഗതസ്സാതി ഏത്ഥ സത്തോപി തഥാഗതോതി അധിപ്പേതോ, ഉത്തമപുഗ്ഗലോ ഖീണാസവോപി. അനനുവിജ്ജോതി അസംവിജ്ജമാനോ വാ അവിന്ദേയ്യോ വാ. തഥാഗതോതി ഹി സത്തേ ഗഹിതേ അസംവിജ്ജമാനോതി അത്ഥോ വട്ടതി, ഖീണാസവേ ഗഹിതേ അവിന്ദേയ്യോതി അത്ഥോ വട്ടതി.

തത്ഥ പുരിമനയേ അയമധിപ്പായോ – ഭിക്ഖവേ, അഹം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ധരമാനകംയേവ ഖീണാസവം തഥാഗതോ സത്തോ പുഗ്ഗലോതി ന പഞ്ഞപേമി. അപ്പടിസന്ധികം പന പരിനിബ്ബുതം ഖീണാസവം സത്തോതി വാ പുഗ്ഗലോതി വാ കിം പഞ്ഞപേസ്സാമി? അനനുവിജ്ജോ തഥാഗതോ. ന ഹി പരമത്ഥതോ സത്തോ നാമ കോചി അത്ഥി, തസ്സ അവിജ്ജമാനസ്സ ഇദം നിസ്സിതം വിഞ്ഞാണന്തി അന്വേസന്താപി കിം അധിഗച്ഛിസ്സന്തി? കഥം പടിലഭിസ്സന്തീതി അത്ഥോ. ദുതിയനയേ അയമധിപ്പായോ – ഭിക്ഖവേ, അഹം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ധരമാനകംയേവ ഖീണാസവം വിഞ്ഞാണവസേന ഇന്ദാദീഹി അവിന്ദിയം വദാമി. ന ഹി സഇന്ദാ ദേവാ സബ്രഹ്മകാ സപജാപതികാ അന്വേസന്താപി ഖീണാസവസ്സ വിപസ്സനാചിത്തം വാ മഗ്ഗചിത്തം വാ ഫലചിത്തം വാ, ഇദം നാമ ആരമ്മണം നിസ്സായ വത്തതീതി ജാനിതും സക്കോന്തി. തേ അപ്പടിസന്ധികസ്സ പരിനിബ്ബുതസ്സ കിം ജാനിസ്സന്തീതി?

അസതാതി അസന്തേന. തുച്ഛാതി തുച്ഛകേന. മുസാതി മുസാവാദേന. അഭൂതേനാതി യം നത്ഥി, തേന. അബ്ഭാചിക്ഖന്തീതി അഭിആചിക്ഖന്തി, അഭിഭവിത്വാ വദന്തി. വേനയികോതി വിനയതി വിനാസേതീതി വിനയോ, സോ ഏവ വേനയികോ, സത്തവിനാസകോതി അധിപ്പായോ. യഥാ ചാഹം ന, ഭിക്ഖവേതി, ഭിക്ഖവേ, യേന വാകാരേന അഹം ന സത്തവിനാസകോ. യഥാ ചാഹം ന വദാമീതി യേന വാ കാരണേന അഹം സത്തവിനാസം ന പഞ്ഞപേമി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യഥാഹം ന സത്തവിനാസകോ, യഥാ ച ന സത്തവിനാസം പഞ്ഞപേമി, തഥാ മം തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ ‘‘വേനയികോ സമണോ ഗോതമോ’’തി വദന്താ സത്തവിനാസകോ സമണോ ഗോതമോതി ച, ‘‘സതോ സത്തസ്സ ഉച്ഛേദം വിനാസം വിഭവം പഞ്ഞപേതീ’’തി വദന്താ സത്തവിനാസം പഞ്ഞപേതീതി ച അസതാ തുച്ഛാ മുസാ അഭൂതേന അബ്ഭാചിക്ഖന്തീതി.

പുബ്ബേ ചാതി പുബ്ബേ മഹാബോധിമണ്ഡമ്ഹിയേവ ച. ഏതരഹി ചാതി ഏതരഹി ധമ്മദേസനായഞ്ച. ദുക്ഖഞ്ചേവ പഞ്ഞപേമി, ദുക്ഖസ്സ ച നിരോധന്തി ധമ്മചക്കം അപ്പവത്തേത്വാ ബോധിമണ്ഡേ വിഹരന്തോപി ധമ്മചക്കപ്പവത്തനതോ പട്ഠായ ധമ്മം ദേസേന്തോപി ചതുസച്ചമേവ പഞ്ഞപേമീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ഹി ദുക്ഖഗ്ഗഹണേന തസ്സ മൂലഭൂതോ സമുദയോ, നിരോധഗ്ഗഹണേന തംസമ്പാപകോ മഗ്ഗോ ഗഹിതോവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. തത്ര ചേതി തസ്മിം ചതുസച്ചപ്പകാസനേ. പരേതി സച്ചാനി ആജാനിതും പടിവിജ്ഝിതും അസമത്ഥപുഗ്ഗലാ. അക്കോസന്തീതി ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസന്തി. പരിഭാസന്തീതി വാചായ പരിഭാസന്തി. രോസേന്തി വിഹേസേന്തീതി രോസേസ്സാമ വിഹേസേസ്സാമാതി അധിപ്പായേന ഘട്ടേന്തി ദുക്ഖാപേന്തി. തത്രാതി തേസു അക്കോസാദീസു, തേസു വാ പരപുഗ്ഗലേസു. ആഘാതോതി കോപോ. അപ്പച്ചയോതി ദോമനസ്സം. അനഭിരദ്ധീതി അതുട്ഠി.

തത്ര ചേതി ചതുസച്ചപ്പകാസനേയേവ. പരേതി ചതുസച്ചപ്പകാസനം ആജാനിതും പടിവിജ്ഝിതും സമത്ഥപുഗ്ഗലാ. ആനന്ദോതി ആനന്ദപീതി. ഉപ്പിലാവിതത്തന്തി ഉപ്പിലാപനപീതി. തത്ര ചേതി ചതുസച്ചപ്പകാസനമ്ഹിയേവ. തത്രാതി സക്കാരാദീസു. യം ഖോ ഇദം പുബ്ബേ പരിഞ്ഞാതന്തി ഇദം ഖന്ധപഞ്ചകം പുബ്ബേ ബോധിമണ്ഡേ തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിഞ്ഞാതം. തത്ഥമേതി തസ്മിം ഖന്ധപഞ്ചകേ ഇമേ. കിം വുത്തം ഹോതി? തത്രാപി തഥാഗതസ്സ ഇമേ സക്കാരാ മയി കരീയന്തീതി വാ അഹം ഏതേ അനുഭവാമീതി വാ ന ഹോതി. പുബ്ബേ പരിഞ്ഞാതക്ഖന്ധപഞ്ചകംയേവ ഏതേ സക്കാരേ അനുഭോതീതി ഏത്തകമേവ ഹോതീതി. തസ്മാതി യസ്മാ സച്ചാനി പടിവിജ്ഝിതും അസമത്ഥാ തഥാഗതമ്പി അക്കോസന്തി, തസ്മാ. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൨൪൭. തസ്മാ തിഹ, ഭിക്ഖവേ, യം ന തുമ്ഹാകന്തി യസ്മാ അത്തനിയേപി ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തതി, തസ്മാ യം ന തുമ്ഹാകം, തം പജഹഥാതി അത്ഥോ. യഥാപച്ചയം വാ കരേയ്യാതി യഥാ യഥാ ഇച്ഛേയ്യ തഥാ തഥാ കരേയ്യ. ന ഹി നോ ഏതം, ഭന്തേ, അത്താ വാതി, ഭന്തേ, ഏതം തിണകട്ഠസാഖാപലാസം അമ്ഹാകം നേവ അത്താ ന അമ്ഹാകം രൂപം ന വിഞ്ഞാണന്തി വദന്തി. അത്തനിയം വാതി അമ്ഹാകം ചീവരാദിപരിക്ഖാരോപി ന ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യം ന തുമ്ഹാകം തം പജഹഥാതി ഭഗവാ, ഖന്ധപഞ്ചകംയേവ ന തുമ്ഹാകന്തി ദസ്സേത്വാ പജഹാപേതി, തഞ്ച ഖോ ന ഉപ്പാടേത്വാ, ലുഞ്ചിത്വാ വാ. ഛന്ദരാഗവിനയേന പനേതം പജഹാപേതി.

൨൪൮. ഏവം സ്വാക്ഖാതോതി ഏത്ഥ തിപരിവട്ടതോ പട്ഠായ യാവ ഇമം ഠാനം ആഹരിതുമ്പി വട്ടതി, പടിലോമേന പേമമത്തകേന സഗ്ഗപരായണതോ പട്ഠായ യാവ ഇമം ഠാനം ആഹരിതുമ്പി വട്ടതി. സ്വാക്ഖാതോതി സുകഥിതോ. സുകഥിതത്താ ഏവ ഉത്താനോ വിവടോ പകാസിതോ. ഛിന്നപിലോതികോതി പിലോതികാ വുച്ചതി ഛിന്നം ഭിന്നം തത്ഥ തത്ഥ സിബ്ബിതം ഗണ്ഠികതം ജിണ്ണം വത്ഥം, തം യസ്സ നത്ഥി, അട്ഠഹത്ഥം വാ നവഹത്ഥം വാ അഹതസാടകം നിവത്ഥോ, സോ ഛിന്നപിലോതികോ നാമ. അയമ്പി ധമ്മോ താദിസോ, ന ഹേത്ഥ കോഹഞ്ഞാദിവസേന ഛിന്നഭിന്നസിബ്ബിതഗണ്ഠികതഭാവോ അത്ഥി. അപിച കചവരോ പിലോതികോതി വുച്ചതി. ഇമസ്മിഞ്ച സാസനേ സമണകചവരം നാമ പതിട്ഠാതും ന ലഭതി. തേനേവാഹ –

‘‘കാരണ്ഡവം നിദ്ധമഥ, കസമ്ബുഞ്ചാപകസ്സഥ;

തതോ പലാപേ വാഹേഥ, അസ്സമണേ സമണമാനിനേ.

നിദ്ധമിത്വാന പാപിച്ഛേ, പാപആചാരഗോചരേ;

സുദ്ധാ സുദ്ധേഹി സംവാസം, കപ്പയവ്ഹോ പതിസ്സതാ;

തതോ സമഗ്ഗാ നിപകാ, ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സഥാ’’തി. (സു. നി. ൨൮൩-൨൮൫);

ഇതി സമണകചവരസ്സ ഛിന്നത്താപി അയം ധമ്മോ ഛിന്നപിലോതികോ നാമ ഹോതി. വട്ടം തേസം നത്ഥി പഞ്ഞാപനായാതി തേസം വട്ടം അപഞ്ഞത്തിഭാവം ഗതം നിപ്പഞ്ഞത്തികം ജാതം. ഏവരൂപോ മഹാഖീണാസവോ ഏവം സ്വാക്ഖാതേ സാസനേയേവ ഉപ്പജ്ജതി. യഥാ ച ഖീണാസവോ, ഏവം അനാഗാമിആദയോപി.

തത്ഥ ധമ്മാനുസാരിനോ സദ്ധാനുസാരിനോതി ഇമേ ദ്വേ സോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠാ ഹോന്തി. യഥാഹ – ‘‘കതമോ ച പുഗ്ഗലോ ധമ്മാനുസാരീ? യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായ പടിപന്നസ്സ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതി, പഞ്ഞാവാഹിം പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമം അരിയമഗ്ഗം ഭാവേതി. അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ ധമ്മാനുസാരീ. സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായ പടിപന്നോ പുഗ്ഗലോ ധമ്മാനുസാരീ, ഫലേ ഠിതോ ദിട്ഠിപ്പത്തോ. കതമോ ച പുഗ്ഗലോ സദ്ധാനുസാരീ? യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായ പടിപന്നസ്സ സദ്ധിന്ദ്രിയം അധിമത്തം ഹോതി, സദ്ധാവാഹിം സദ്ധാപുബ്ബങ്ഗമം അരിയമഗ്ഗം ഭാവേതി. അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ സദ്ധാനുസാരീ. സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായ പടിപന്നോ പുഗ്ഗലോ സദ്ധാനുസാരീ, ഫലേ ഠിതോ സദ്ധാവിമുത്തോ’’തി (പു. പ. ൩൦). യേസം മയി സദ്ധാമത്തം പേമമത്തന്തി ഇമിനാ യേസം അഞ്ഞോ അരിയധമ്മോ നത്ഥി, തഥാഗതേ പന സദ്ധാമത്തം പേമമത്തമേവ ഹോതി. തേ വിപസ്സകപുഗ്ഗലാ അധിപ്പേതാ. വിപസ്സകഭിക്ഖൂനഞ്ഹി ഏവം വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ നിസിന്നാനം ദസബലേ ഏകാ സദ്ധാ ഏകം പേമം ഉപ്പജ്ജതി. തായ സദ്ധായ തേന പേമേന ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ സഗ്ഗേ ഠപിതാ വിയ ഹോന്തി, നിയതഗതികാ കിര ഏതേ. പോരാണകത്ഥേരാ പന ഏവരൂപം ഭിക്ഖും ചൂളസോതാപന്നോതി വദന്തി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

അലഗദ്ദൂപമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. വമ്മികസുത്തവണ്ണനാ

൨൪൯. ഏവം മേ സുതന്തി വമ്മികസുത്തം. തത്ഥ ആയസ്മാതി പിയവചനമേതം. കുമാരകസ്സപോതി തസ്സ നാമം. കുമാരകാലേ പബ്ബജിതത്താ പന ഭഗവതാ, ‘‘കസ്സപം പക്കോസഥ, ഇദം ഫലം വാ ഖാദനീയം വാ കസ്സപസ്സ ദേഥാ’’തി വുത്തേ, കതരസ്സ കസ്സപസ്സാതി കുമാരകസ്സപസ്സാതി ഏവം ഗഹിതനാമത്താ തതോ പട്ഠായ വുഡ്ഢകാലേപി ‘‘കുമാരകസ്സപോ’’ ത്വേവ വുച്ചതി. അപിച രഞ്ഞാ പോസാവനികപുത്തത്താപി തം ‘‘കുമാരകസ്സപോ’’തി സഞ്ജാനിംസു. അയം പനസ്സ പുബ്ബയോഗതോ പട്ഠായ ആവിഭാവകഥാ –

ഥേരോ കിര പദുമുത്തരസ്സ ഭഗവതോ കാലേ സേട്ഠിപുത്തോ അഹോസി. അഥേകദിവസം ഭഗവന്തം ചിത്രകഥിം ഏകം അത്തനോ സാവകം ഠാനന്തരേ ഠപേന്തം ദിസ്വാ ഭഗവതോ സത്താഹം ദാനം ദത്വാ, ‘‘അഹമ്പി ഭഗവാ അനാഗതേ ഏകസ്സ ബുദ്ധസ്സ അയം ഥേരോ വിയ ചിത്രകഥീ സാവകോ ഭവേയ്യ’’ന്തി പത്ഥനം കത്വാ പുഞ്ഞാനി കരോന്തോ കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും നാസക്ഖി.

തദാ കിര പരിനിബ്ബുതസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ ഓസക്കന്തേ പഞ്ച ഭിക്ഖൂ നിസ്സേണിം ബന്ധിത്വാ പബ്ബതം അഭിരുയ്ഹ സമണധമ്മം അകംസു. സങ്ഘത്ഥേരോ തതിയദിവസേ അരഹത്തം പത്തോ. അനുഥേരോ ചതുത്ഥദിവസേ അനാഗാമീ അഹോസി. ഇതരേ തയോ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും അസക്കോന്താ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തിംസു. തേസം ഏകം ബുദ്ധന്തരം ദേവേസു ച മനുസ്സേസു ച സമ്പത്തിം അനുഭോന്താനം ഏകോ തക്കസിലായം രാജകുലേ നിബ്ബത്തിത്വാ പുക്കുസാതി നാമ രാജാ ഹുത്വാ ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ പബ്ബജിത്വാ രാജഗഹം ഗച്ഛന്തോ കുമ്ഭകാരസാലായം ഭഗവതോ ധമ്മദേസനം സുത്വാ അനാഗാമിഫലം പത്തോ. ഏകോ ഏകസ്മിം സമുദ്ദപട്ടനേ കുലഘരേ നിബ്ബത്തിത്വാ നാവം ആരുയ്ഹ ഭിന്നനാവോ ദാരുചീരാനി നിവാസേത്വാ ലാഭസമ്പത്തിം പത്തോ, ‘‘അഹം അരഹാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ, ‘‘ന ത്വം അരഹാ, ഗച്ഛ സത്ഥാരം പഞ്ഹം പുച്ഛാ’’തി അത്ഥകാമായ ദേവതായ ചോദിതോ തഥാ കത്വാ അരഹത്തഫലം പത്തോ.

ഏകോ രാജഗഹേ ഏകിസ്സാ കുലദാരികായ കുച്ഛിമ്ഹി ഉപ്പന്നോ. സാ ച പഠമം മാതാപിതരോ യാചിത്വാ പബ്ബജ്ജം അലഭമാനാ കുലഘരം ഗതാ ഗബ്ഭസണ്ഠിതമ്പി അജാനന്തീ സാമികം ആരാധേത്വാ തേന അനുഞ്ഞാതാ ഭിക്ഖുനീസു പബ്ബജിതാ. തസ്സാ ഗബ്ഭിനിനിമിത്തം ദിസ്വാ ഭിക്ഖുനിയോ ദേവദത്തം പുച്ഛിംസു, സോ ‘‘അസ്സമണീ’’തി ആഹ. ദസബലം പുച്ഛിംസു, സത്ഥാ ഉപാലിത്ഥേരം പടിച്ഛാപേസി. ഥേരോ സാവത്ഥിനഗരവാസീനി കുലാനി വിസാഖഞ്ച ഉപാസികം പക്കോസാപേത്വാ സോധേന്തോ, – ‘‘പുരേ ലദ്ധോ ഗബ്ഭോ, പബ്ബജ്ജാ അരോഗാ’’തി ആഹ. സത്ഥാ ‘‘സുവിനിച്ഛിതം അധികരണ’’ന്തി ഥേരസ്സ സാധുകാരം അദാസി. സാ ഭിക്ഖുനീ സുവണ്ണബിമ്ബസദിസം പുത്തം വിജായി, തം ഗഹേത്വാ രാജാ പസേനദി കോസലോ പോസാപേസി. ‘‘കസ്സപോ’’തി ചസ്സ നാമം കത്വാ അപരഭാഗേ അലങ്കരിത്വാ സത്ഥു സന്തികം നേത്വാ പബ്ബാജേസി. ഇതി രഞ്ഞോ പോസാവനികപുത്തത്താപി തം ‘‘കുമാരകസ്സപോ’’തി സഞ്ജാനിംസൂതി.

അന്ധവനേതി ഏവംനാമകേ വനേ. തം കിര വനം ദ്വിന്നം ബുദ്ധാനം കാലേ അവിജഹിതനാമം അന്ധവനംത്വേവ പഞ്ഞായതി. തത്രായം പഞ്ഞത്തിവിഭാവനാ – അപ്പായുകബുദ്ധാനഞ്ഹി സരീരധാതു ന ഏകഗ്ഘനാ ഹോതി. അധിട്ഠാനാനുഭാവേന വിപ്പകിരിയതി. തേനേവ അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ, – ‘‘അഹം ന ചിരട്ഠിതികോ, അപ്പകേഹി സത്തേഹി അഹം ദിട്ഠോ, യേഹി ന ദിട്ഠോ, തേവ ബഹുതരാ, തേ മേ ധാതുയോ ആദായ തത്ഥ തത്ഥ പൂജേന്താ സഗ്ഗപരായണാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി പരിനിബ്ബാനകാലേ, ‘‘അത്തനോ സരീരം വിപ്പകിരിയതൂ’’തി അധിട്ഠാസി. ദീഘായുകബുദ്ധാനം പന സുവണ്ണക്ഖന്ധോ വിയ ഏകഗ്ഘനം ധാതുസരീരം തിട്ഠതി.

കസ്സപസ്സാപി ഭഗവതോ തഥേവ അട്ഠാസി. തതോ മഹാജനാ സന്നിപതിത്വാ, ‘‘ധാതുയോ ഏകഗ്ഘനാ ന സക്കാ വിയോജേതും, കിം കരിസ്സാമാ’’തി സമ്മന്തയിത്വാ ഏകഗ്ഘനമേവ ചേതിയം കരിസ്സാമ, കിത്തകം പന ഹോതു തന്തി ആഹംസു. ഏകേ സത്തയോജനിയന്തി ആഹംസു. ഏതം അതിമഹന്തം, അനാഗതേ ജഗ്ഗിതും ന സക്കാ, ഛയോജനം ഹോതു, പഞ്ചയോജനം… ചതുയോജനം… തിയോജനം… ദ്വിയോജനം… ഏകയോജനം ഹോതൂതി സന്നിട്ഠാനം കത്വാ ഇട്ഠകാ കീദിസാ ഹോന്തൂതി ബാഹിരന്തേ ഇട്ഠകാ രത്തസുവണ്ണമയാ ഏകഗ്ഘനാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികാ ഹോന്തു, അബ്ഭന്തരിമന്തേ പഞ്ഞാസസഹസ്സഗ്ഘനികാ. ഹരിതാലമനോസിലാഹി മത്തികാകിച്ചം കയിരതു, തേലേന ഉദകകിച്ചന്തി നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ചത്താരി മുഖാനി ചതുധാ വിഭജിംസു. രാജാ ഏകം മുഖം ഗണ്ഹി, രാജപുത്തോ പഥവിന്ദരകുമാരോ ഏകം, അമച്ചാനം ജേട്ഠകോ ഹുത്വാ സേനാപതി ഏകം, ജനപദാനം ജേട്ഠകോ ഹുത്വാ സേട്ഠി ഏകം.

തത്ഥ ധനസമ്പന്നതായ രാജാപി സുവണ്ണം നീഹരാപേത്വാ അത്തനാ ഗഹിതമുഖേ കമ്മം ആരഭി, ഉപരാജാപി, സേനാപതിപി. സേട്ഠിനാ ഗഹിതമുഖേ പന കമ്മം ഓലീയതി. തതോ യസോരതോ നാമ ഏകോ ഉപാസകോ തേപിടകോ ഭാണകോ അനാഗാമീ അരിയസാവകോ, സോ കമ്മം ഓലീയതീതി ഞത്വാ പഞ്ച സകടസതാനി യോജാപേത്വാ ജനപദം ഗന്ത്വാ ‘‘കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വീസതിവസ്സസഹസ്സാനി ഠത്വാ പരിനിബ്ബുതോ. തസ്സ യോജനികം രതനചേതിയം കയിരതി, യോ യം ദാതും ഉസ്സഹതി സുവണ്ണം വാ ഹിരഞ്ഞം വാ സത്തരതനം വാ ഹരിതാലം വാ മനോസിലം വാ, സോ തം ദേതൂ’’തി സമാദപേസി. മനുസ്സാ അത്തനോ അത്തനോ ഥാമേന ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദീനി അദംസു. അസക്കോന്താ തേലതണ്ഡുലാദീനി ദേന്തിയേവ. ഉപാസകോ തേലതണ്ഡുലാദീനി കമ്മകാരാനം ഭത്തവേതനത്ഥം പഹിണാതി, അവസേസേഹി സുവണ്ണം ചേതാപേത്വാ പഹിണാതി, ഏവം സകലജമ്ബുദീപം അചരി.

ചേതിയേ കമ്മം നിട്ഠിതന്തി ചേതിയട്ഠാനതോ പണ്ണം പഹിണിംസു – ‘‘നിട്ഠിതം കമ്മം ആചരിയോ ആഗന്ത്വാ ചേതിയം വന്ദതൂ’’തി. സോപി പണ്ണം പഹിണി – ‘‘മയാ സകലജമ്ബുദീപോ സമാദപിതോ, യം അത്ഥി, തം ഗഹേത്വാ കമ്മം നിട്ഠാപേന്തൂ’’തി. ദ്വേപി പണ്ണാനി അന്തരാമഗ്ഗേ സമാഗമിംസു. ആചരിയസ്സ പണ്ണതോ പന ചേതിയട്ഠാനതോ പണ്ണം പഠമതരം ആചരിയസ്സ ഹത്ഥം അഗമാസി. സോ പണ്ണം വാചേത്വാ ചേതിയം വന്ദിസ്സാമീതി ഏകകോവ നിക്ഖമി. അന്തരാമഗ്ഗേ അടവിയം പഞ്ച ചോരസതാനി ഉട്ഠഹിംസു. തത്രേകച്ചേ തം ദിസ്വാ ഇമിനാ സകലജമ്ബുദീപതോ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം സമ്പിണ്ഡിതം, നിധികുമ്ഭീ നോ പവട്ടമാനാ ആഗതാതി അവസേസാനം ആരോചേത്വാ തം അഗ്ഗഹേസും. കസ്മാ താതാ, മം ഗണ്ഹഥാതി? തയാ സകലജമ്ബുദീപതോ സബ്ബം ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണം സമ്പിണ്ഡിതം, അമ്ഹാകമ്പി ഥോകം ഥോകം ദേഹീതി. കിം തുമ്ഹേ ന ജാനാഥ, കസ്സപോ ഭഗവാ പരിനിബ്ബുതോ, തസ്സ യോജനികം രതനചേതിയം കയിരതി, തദത്ഥായ മയാ സമാദപിതം, നോ അത്തനോ അത്ഥായ. തം തം ലദ്ധലദ്ധട്ഠാനതോ തത്ഥേവ പേസിതം, മയ്ഹം പന നിവത്ഥസാടകമത്തം ഠപേത്വാ അഞ്ഞം വിത്തം കാകണികമ്പി നത്ഥീതി.

ഏകേ, ‘‘ഏവമേതം വിസ്സജേഥ ആചരിയ’’ന്തി ആഹംസു. ഏകേ, ‘‘അയം രാജപൂജിതോ അമച്ചപൂജിതോ, അമ്ഹേസു കഞ്ചിദേവ നഗരവീഥിയം ദിസ്വാ രാജരാജമഹാമത്താദീനം ആരോചേത്വാ അനയവ്യസനം പാപുണാപേയ്യാ’’തി ആഹംസു. ഉപാസകോ, ‘‘താതാ, നാഹം ഏവം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. തഞ്ച ഖോ തേസു കാരുഞ്ഞേന, ന അത്തനോ ജീവിതനികന്തിയാ. അഥ തേസു ഗഹേതബ്ബോ വിസ്സജ്ജേതബ്ബോതി വിവദന്തേസു ഗഹേതബ്ബോതി ലദ്ധികാ ഏവ ബഹുതരാ ഹുത്വാ ജീവിതാ വോരോപയിംസു.

തേസം ബലവഗുണേ അരിയസാവകേ അപരാധേന നിബ്ബുതദീപസിഖാ വിയ അക്ഖീനി അന്തരധായിംസു. തേ, ‘‘കഹം ഭോ ചക്ഖു, കഹം ഭോ ചക്ഖൂ’’തി വിപ്പലപന്താ ഏകച്ചേ ഞാതകേഹി ഗേഹം നീതാ. ഏകച്ചേ നോഞാതകാ അനാഥാതി തത്ഥേവ അടവിയം രുക്ഖമൂലേ പണ്ണസാലായം വസിംസു. അടവിം ആഗതമനുസ്സാ കാരുഞ്ഞേന തേസം തണ്ഡുലം വാ പുടഭത്തം വാ പരിബ്ബയം വാ ദേന്തി. ദാരുപണ്ണാദീനം അത്ഥായ ഗന്ത്വാ ആഗതാ മനുസ്സാ കുഹിം ഗതത്ഥാതി വുത്തേ അന്ധവനം ഗതമ്ഹാതി വദന്തി. ഏവം ദ്വിന്നമ്പി ബുദ്ധാനം കാലേ തം വനം അന്ധവനംത്വേവ പഞ്ഞായതി. കസ്സപബുദ്ധകാലേ പനേതം ഛഡ്ഡിതജനപദേ അടവി അഹോസി. അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ സാവത്ഥിയാ അവിദൂരേ ജേതവനസ്സ പിട്ഠിഭാഗേ പവിവേകകാമാനം കുലപുത്താനം വസനട്ഠാനം പധാനഘരം അഹോസി, തത്ഥ ആയസ്മാ കുമാരകസ്സപോ തേന സമയേന സേഖപടിപദം പൂരയമാനോ വിഹരതി. തേന വുത്തം ‘‘അന്ധവനേ വിഹരതീ’’തി.

അഞ്ഞതരാ ദേവതാതി നാമഗോത്തവസേന അപാകടാ ഏകാ ദേവതാതി അത്ഥോ. ‘‘അഭിജാനാതി നോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ അഹുഞാതഞ്ഞതരസ്സ മഹേസക്ഖസ്സ സംഖിത്തേന തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിം ഭാസിതാ’’തി (മ. നി. ൧.൩൬൫) ഏത്ഥ പന അഭിഞ്ഞാതോ സക്കോപി ദേവരാജാ അഞ്ഞതരോതി വുത്തോ. ദേവതാതി ച ഇദം ദേവാനമ്പി ദേവധീതാനമ്പി സാധാരണവചനം. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ ദേവോ അധിപ്പേതോ. അഭിക്കന്തായ രത്തിയാതി ഏത്ഥ അഭിക്കന്തസദ്ദോ ഖയസുന്ദരാഭിരൂപഅബ്ഭനുമോദനാദീസു ദിസ്സതി. തത്ഥ – ‘‘അഭിക്കന്താ, ഭന്തേ, രത്തി, നിക്ഖന്തോ പഠമോ യാമോ, ചിരനിസിന്നോ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ, ഉദ്ദിസതു, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഭിക്ഖൂനം പാതിമോക്ഖ’’ന്തി ഏവമാദീസു (അ. നി. ൮.൨൦) ഖയേ ദിസ്സതി. ‘‘അയം ഇമേസം ചതുന്നം പുഗ്ഗലാനം അഭിക്കന്തതരോ ച പണീതതരോ ചാ’’തി (അ. നി. ൪.൧൦൦) ഏവമാദീസു സുന്ദരേ.

‘‘കോ മേ വന്ദതി പാദാനി, ഇദ്ധിയാ യസസാ ജലം;

അഭിക്കന്തേന വണ്ണേന, സബ്ബാ ഓഭാസയം ദിസാ’’തി. (വി. വ. ൮൫൭) –

ഏവമാദീസു അഭിരൂപേ. ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമാ’’തി ഏവമാദീസു (പാരാ. ൧൫) അബ്ഭനുമോദനേ. ഇധ പന ഖയേ. തേന അഭിക്കന്തായ രത്തിയാതി പരിക്ഖീണായ രത്തിയാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥായം ദേവപുത്തോ മജ്ഝിമയാമസമനന്തരേ ആഗതോതി വേദിതബ്ബോ. അഭിക്കന്തവണ്ണാതി ഇധ അഭിക്കന്തസദ്ദോ അഭിരൂപേ. വണ്ണസദ്ദോ പന ഛവി-ഥുതി-കുലവഗ്ഗകാരണ-സണ്ഠാനപമാണരൂപായതനാദീസു ദിസ്സതി. തത്ഥ, ‘‘സുവണ്ണവണ്ണോസി ഭഗവാ’’തി ഏവമാദീസു ഛവിയാ. ‘‘കദാ സഞ്ഞൂള്ഹാ പന തേ ഗഹപതി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ വണ്ണാ’’തി (മ. നി. ൨.൭൭) ഏവമാദീസു ഥുതിയം. ‘‘ചത്താരോമേ, ഭോ ഗോതമ, വണ്ണാ’’തി ഏവമാദീസു (ദീ. നി. ൩.൧൧൫) കുലവഗ്ഗേ. ‘‘അഥ കേന നു വണ്ണേന, ഗന്ധഥേനോതി വുച്ചതീ’’തി ഏവമാദീസു (സം. നി. ൧.൨൩൪) കാരണേ. ‘‘മഹന്തം ഹത്ഥിരാജവണ്ണം അഭിനിമ്മിനിത്വാ’’തി ഏവമാദീസു (സം. നി. ൧.൧൩൮) സണ്ഠാനേ. ‘‘തയോ പത്തസ്സ വണ്ണാ’’തി ഏവമാദീസു (പാരാ. ൬൦൨) പമാണേ. ‘‘വണ്ണോ ഗന്ധോ രസോ ഓജാ’’തി ഏവമാദീസു രൂപായതനേ. സോ ഇധ ഛവിയം ദട്ഠബ്ബോ. തേന അഭിക്കന്തവണ്ണാതി അഭിരൂപഛവിഇട്ഠവണ്ണാ, മനാപവണ്ണാതി വുത്തം ഹോതി. ദേവതാ ഹി മനുസ്സലോകം ആഗച്ഛമാനാ പകതിവണ്ണം പകതിഇദ്ധിം പജഹിത്വാ ഓളാരികം അത്തഭാവം കത്വാ അതിരേകവണ്ണം അതിരേകഇദ്ധിം മാപേത്വാ നടസമജ്ജാദീനി ഗച്ഛന്താ മനുസ്സാ വിയ അഭിസങ്ഖതേന കായേന ആഗച്ഛന്തി. അയമ്പി ദേവപുത്തോ തഥേവ ആഗതോ. തേന വുത്തം ‘‘അഭിക്കന്തവണ്ണാ’’തി.

കേവലകപ്പന്തി ഏത്ഥ കേവലസദ്ദോ അനവസേസ-യേഭൂയ്യ-അബ്യാമിസ്സാനതിരേകദള്ഹത്ഥ-വിസംയോഗാദിഅനേകത്ഥോ. തഥാ ഹിസ്സ, ‘‘കേവലപരിപുണ്ണം പരിസുദ്ധം ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി (പാരാ. ൧) ഏവമാദീസു അനവസേസത്തമത്ഥോ. ‘‘കേവലകപ്പാ ച അങ്ഗമഗധാ പഹൂതം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ആദായ ഉപസങ്കമിസ്സന്തീ’’തി ഏവമാദീസു യേഭുയ്യതാ. ‘‘കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ഹോതീ’’തി (വിഭ. ൨൨൫) ഏവമാദീസു അബ്യാമിസ്സതാ. ‘‘കേവലം സദ്ധാമത്തകം നൂന അയമായസ്മാ’’തി (മഹാവ. ൨൪൪) ഏവമാദീസു അനതിരേകതാ. ‘‘ആയസ്മതോ അനുരുദ്ധസ്സ ബാഹിയോ നാമ സദ്ധിവിഹാരികോ കേവലകപ്പം സങ്ഘഭേദായ ഠിതോ’’തി (അ. നി. ൪.൨൪൩) ഏവമാദീസു ദള്ഹത്ഥതാ. ‘‘കേവലീ വുസിതവാ ഉത്തമപുരിസോതി വുച്ചതീ’’തി (സം. നി. ൩.൫൭) ഏവമാദീസു വിസംയോഗോ. ഇധ പനസ്സ അനവസേസത്തമത്ഥോതി അധിപ്പേതോ.

കപ്പസദ്ദോ പനായം അഭിസദ്ദഹന-വോഹാര-കാല-പഞ്ഞത്തി- ഛേദന-വികപ്പ-ലേസ-സമന്തഭാവാദി-അനേകത്ഥോ. തഥാ ഹിസ്സ, ‘‘ഓകപ്പനിയമേതം ഭോതോ ഗോതമസ്സ, യഥാ തം അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സാ’’തി (മ. നി. ൧.൩൮൭) ഏവമാദീസു അഭിസദ്ദഹനമത്ഥോ. ‘‘അനുജാനാമി, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചഹി സമണകപ്പേഹി ഫലം പരിഭുഞ്ജിതു’’ന്തി (ചൂളവ. ൨൫൦) ഏവമാദീസു വോഹാരോ. ‘‘യേന സുദം നിച്ചകപ്പം വിഹരാമീ’’തി ഏവമാദീസു (മ. നി. ൧.൩൮൭) കാലോ. ‘‘ഇച്ചായസ്മാ കപ്പോ’’തി (സം. നി. ൩.൧൨൪) ഏവമാദീസു പഞ്ഞത്തി. ‘‘അലങ്കതാ കപ്പിതകേസമസ്സൂ’’തി (സം. നി. ൪.൩൬൫) ഏവമാദീസു ഛേദനം. ‘‘കപ്പതി ദ്വങ്ഗുലകപ്പോ’’തി (ചൂളവ. ൪൪൬) ഏവമാദീസു വികപ്പോ. ‘‘അത്ഥി കപ്പോ നിപജ്ജിതു’’ന്തി (അ. നി. ൮.൮൦) ഏവമാദീസു ലേസോ. ‘‘കേവലകപ്പം വേളുവനം ഓഭാസേത്വാ’’തി (സം. നി. ൧.൯൪) ഏവമാദീസു സമന്തഭാവോ. ഇധ പനസ്സ സമന്തഭാവോ അത്ഥോ അധിപ്പേതോ. തസ്മാ കേവലകപ്പം അന്ധവനന്തി ഏത്ഥ അനവസേസം സമന്തതോ അന്ധവനന്തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

ഓഭാസേത്വാതി വത്ഥാലങ്കാരസരീരസമുട്ഠിതായ ആഭായ ഫരിത്വാ, ചന്ദിമാ വിയ ച സൂരിയോ വിയ ച ഏകോഭാസം ഏകപജ്ജോതം കരിത്വാതി അത്ഥോ. ഏകമന്തം അട്ഠാസീതി ഏകസ്മിം അന്തേ, ഏകസ്മിം ഓകാസേ അട്ഠാസി. ഏതദവോചാതി ഏതം ‘‘ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂ’’തിആദിവചനമവോച. കസ്മാ പനായം അവന്ദിത്വാ സമണവോഹാരേനേവ കഥേതീതി? സമണസഞ്ഞാസമുദാചാരേനേവ. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘അയം അന്തരാ കാമാവചരേ വസി. അഹം പന അസ്മി തതോ കാലതോ പട്ഠായ ബ്രഹ്മചാരീ’’തി സമണസഞ്ഞാവസ്സ സമുദാചരതി, തസ്മാ അവന്ദിത്വാ സമണവോഹാരേനേവ കഥേതി. പുബ്ബസഹായോ കിരേസോ ദേവപുത്തോ ഥേരസ്സ. കുതോ പട്ഠായാതി? കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലതോ പട്ഠായ. യോ ഹി പുബ്ബയോഗേ ആഗതേസു പഞ്ചസു സഹായേസു അനുഥേരോ ചതുത്ഥദിവസേ അനാഗാമീ അഹോസീതി വുത്തോ, അയം സോ. തദാ കിര തേസു സങ്ഘത്ഥേരസ്സ അരഹത്തേനേവ സദ്ധിം അഭിഞ്ഞാ ആഗമിംസു. സോ, ‘‘മയ്ഹം കിച്ചം മത്ഥകം പത്ത’’ന്തി വേഹാസം ഉപ്പതിത്വാ അനോതത്തദഹേ മുഖം ധോവിത്വാ ഉത്തരകുരുതോ പിണ്ഡപാതം ആദായ ആഗന്ത്വാ, ‘‘ഇമം, ആവുസോ, പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജിത്വാ അപ്പമത്താ സമണധമ്മം കരോഥാ’’തി ആഹ. ഇതരേ ആഹംസു – ‘‘ന, ആവുസോ, അമ്ഹാകം ഏവം കതികാ അത്ഥി – ‘യോ പഠമം വിസേസം നിബ്ബത്തേത്വാ പിണ്ഡപാതം ആഹരതി, തേനാഭതം ഭുഞ്ജിത്വാ സേസേഹി സമണധമ്മോ കാതബ്ബോ’തി. തുമ്ഹേ അത്തനോ ഉപനിസ്സയേന കിച്ചം മത്ഥകം പാപയിത്ഥ. മയമ്പി സചേ നോ ഉപനിസ്സയോ ഭവിസ്സതി, കിച്ചം മത്ഥകം പാപേസ്സാമ. പപഞ്ചോ ഏസ അമ്ഹാകം, ഗച്ഛഥ തുമ്ഹേ’’തി. സോ യഥാഫാസുകം ഗന്ത്വാ ആയുപരിയോസാനേ പരിനിബ്ബായി.

പുനദിവസേ അനുഥേരോ അനാഗാമിഫലം സച്ഛകാസി, തസ്സ അഭിഞ്ഞായോ ആഗമിംസു. സോപി തഥേവ പിണ്ഡപാതം ആഹരിത്വാ തേഹി പടിക്ഖിത്തോ യഥാഫാസുകം ഗന്ത്വാ ആയുപരിയോസാനേ സുദ്ധാവാസേ നിബ്ബത്തി. സോ സുദ്ധാവാസേ ഠത്വാ തേ സഹായേ ഓലോകേന്തോ, ഏകോ തദാവ പരിനിബ്ബുതോ, ഏകോ അധുനാ ഭഗവതോ സന്തികേ അരിയഭൂമിം പത്തോ, ഏകോ ലാഭസക്കാരം നിസ്സായ, ‘‘അഹം അരഹാ’’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേത്വാ സുപ്പാരകപട്ടനേ വസതീതി ദിസ്വാ തം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ന ത്വം അരഹാ, ന അരഹത്തമഗ്ഗം പടിപന്നോ, ഗച്ഛ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ധമ്മം സുണാഹീ’’തി ഉയ്യോജേസി. സോപി അന്തരഘരേ ഭഗവന്തം ഓവാദം യാചിത്വാ, ‘‘തസ്മാ തിഹ തേ ബാഹിയ ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ദിട്ഠേ ദിട്ഠമത്തം ഹോതൂ’’തി (ഉദാ. ൧൦) ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഓവദിതോ അരിയഭൂമിം സമ്പാപുണി.

തതോ അഞ്ഞോ ഏകോ അത്ഥി, സോ കുഹിന്തി ഓലോകേന്തോ അന്ധവനേ സേക്ഖപടിപദം പൂരയമാനോ വിഹരതീതി ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘സഹായകസ്സ സന്തികേ ഗമിസ്സാമീതി, ഗച്ഛന്തേന പന തുച്ഛഹത്ഥേന അഗന്ത്വാ കിഞ്ചി പണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ ഗന്തും വട്ടതി, സഹായോ ഖോ പന മേ നിരാമിസോ പബ്ബതമത്ഥകേ വസന്തോ മയാ ആകാസേ ഠത്വാ ദിന്നം പിണ്ഡപാതമ്പി അപരിഭുഞ്ജിത്വാ സമണധമ്മം അകാസി, ഇദാനി ആമിസപണ്ണാകാരം കിം ഗണ്ഹിസ്സതി? ധമ്മപണ്ണാകാരം ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ബ്രഹ്മലോകേ ഠിതോവ രതനാവളിം ഗന്ഥേന്തോ വിയ പന്നരസ പഞ്ഹേ വിഭജിത്വാ തം ധമ്മപണ്ണാകാരം ആദായ ആഗന്ത്വാ സഹായസ്സ അവിദൂരേ ഠത്വാ അത്തനോ സമണസഞ്ഞാസമുദാചാരവസേന തം അനഭിവാദേത്വാവ, ‘‘ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂ’’തി ആലപിത്വാ അയം വമ്മികോതിആദിമാഹ. തത്ഥ തുരിതാലപനവസേന ഭിക്ഖു ഭിക്ഖൂതി ആമേഡിതം വേദിതബ്ബം. യഥാ വാ ഏകനേവ തിലകേന നലാടം ന സോഭതി, തം പരിവാരേത്വാ അഞ്ഞേസുപി ദിന്നേസു ഫുല്ലിതമണ്ഡിതം വിയ സോഭതി, ഏവം ഏകേനേവ പദേന വചനം ന സോഭതി, പരിവാരികപദേന സദ്ധിം ഫുല്ലിതമണ്ഡിതം വിയ സോഭതീതി തം പരിവാരികപദവസേന വചനം ഫുല്ലിതമണ്ഡിതം വിയ കരോന്തോപി ഏവമാഹ.

അയം വമ്മികോതി പുരതോ ഠിതോ വമ്മികോ നാമ നത്ഥി, ദേസനാവസേന പന പുരതോ ഠിതം ദസ്സേന്തോ വിയ അയന്തി ആഹ. ലങ്ഗിന്തി സത്ഥം ആദായ ഖണന്തോ പലിഘം അദ്ദസ. ഉക്ഖിപ ലങ്ഗിം അഭിക്ഖണ സുമേധാതി താത, പണ്ഡിത, ലങ്ഗീ നാമ രത്തിം ധൂമായതി ദിവാ പജ്ജലതി. ഉക്ഖിപേത പരം പരതോ ഖണാതി. ഏവം സബ്ബപദേസു അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഉദ്ധുമായികന്തി മണ്ഡൂകം. ചങ്കവാരന്തി ഖാരപരിസ്സാവനം. കുമ്മന്തി കച്ഛപം. അസിസൂനന്തി മംസച്ഛേദകം അസിഞ്ചേവ അധികുട്ടനഞ്ച. മംസപേസിന്തി നിസദപോതപ്പമാണം അല്ലമംസപിണ്ഡം. നാഗന്തി സുമനപുപ്ഫകലാപസദിസം മഹാഫണം തിവിധസോവത്ഥികപരിക്ഖിത്തം അഹിനാഗം അദ്ദസ. മാ നാഗം ഘട്ടേസീതി ദണ്ഡകകോടിയാ വാ വല്ലികോടിയാ വാ പംസുചുണ്ണം വാ പന ഖിപമാനോ മാ നാഗം ഘട്ടയി. നമോ കരോഹി നാഗസ്സാതി ഉപരിവാതതോ അപഗമ്മ സുദ്ധവത്ഥം നിവാസേത്വാ നാഗസ്സ നമക്കാരം കരോഹി. നാഗേന അധിസയിതം ധനം നാമ യാവ സത്തമാ കുലപരിവട്ടാ ഖാദതോ ന ഖീയതി, നാഗോ തേ അധിസയിതം ധനം ദസ്സതി, തസ്മാ നമോ കരോഹി നാഗസ്സാതി. ഇതോ വാ പന സുത്വാതി യഥാ ദുക്ഖക്ഖന്ധേ ഇതോതി സാസനേ നിസ്സകം, ന തഥാ ഇധ. ഇധ പന ദേവപുത്തേ നിസ്സക്കം, തസ്മാ ഇതോ വാ പനാതി മമ വാ പന സന്തികാ സുത്വാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

൨൫൧. ചാതുമ്മഹാഭൂതികസ്സാതി ചതുമഹാഭൂതമയസ്സ. കായസ്സേതം അധിവചനന്തി സരീരസ്സ നാമം. യഥേവ ഹി ബാഹിരകോ വമ്മികോ, വമതീതി വന്തകോതി വന്തുസ്സയോതി വന്തസിനേഹസമ്ബന്ധോതി ചതൂഹി കാരണേഹി വമ്മികോതി വുച്ചതി. സോ ഹി അഹിമങ്ഗുസഉന്ദൂരഘരഗോളികാദയോ നാനപ്പകാരേ പാണകേ വമതീതി വമ്മികോ. ഉപചികാഹി വന്തകോതി വമ്മികോ. ഉപചികാഹി വമിത്വാ മുഖതുണ്ഡകേന ഉക്ഖിത്തപംസുചുണ്ണേന കടിപ്പമാണേനപി പോരിസപ്പമാണേനപി ഉസ്സിതോതി വമ്മികോ. ഉപചികാഹി വന്തഖേളസിനേഹേന ആബദ്ധതായ സത്തസത്താഹം ദേവേ വസ്സന്തേപി ന വിപ്പകിരിയതി, നിദാഘേപി തതോ പംസുമുട്ഠിം ഗഹേത്വാ തസ്മിം മുട്ഠിനാ പീളിയമാനേ സിനേഹോ നിക്ഖമതി, ഏവം വന്തസിനേഹേന സമ്ബദ്ധോതി വമ്മികോ. ഏവമയം കായോപി, ‘‘അക്ഖിമ്ഹാ അക്ഖിഗൂഥകോ’’തിആദിനാ നയേന നാനപ്പകാരകം അസുചികലിമലം വമതീതി വമ്മികോ. ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധഖീണാസവാ ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ നികന്തിപരിയാദാനേന അത്തഭാവം ഛഡ്ഡേത്വാ ഗതാതി അരിയേഹി വന്തകോതിപി വമ്മികോ. യേഹി ചായം തീഹി അട്ഠിസതേഹി ഉസ്സിതോ ന്ഹാരുസമ്ബദ്ധോ മംസാവലേപനോ അല്ലചമ്മപരിയോനദ്ധോ ഛവിരഞ്ജിതോ സത്തേ വഞ്ചേതി, തം സബ്ബം അരിയേഹി വന്തമേവാതി വന്തുസ്സയോതിപി വമ്മികോ. ‘‘തണ്ഹാ ജനേതി പുരിസം, ചിത്തമസ്സ വിധാവതീ’’തി (സം. നി. ൧.൫൫) ഏവം തണ്ഹായ ജനിതത്താ അരിയേഹി വന്തേനേവ തണ്ഹാസിനേഹേന സമ്ബദ്ധോ അയന്തി വന്തസിനേഹേന സമ്ബദ്ധോതിപി വമ്മികോ. യഥാ ച വമ്മികസ്സ അന്തോ നാനപ്പകാരാ പാണകാ തത്ഥേവ ജായന്തി, ഉച്ചാരപസ്സാവം കരോന്തി, ഗിലാനാ സയന്തി, മതാ പതന്തി. ഇതി സോ തേസം സൂതിഘരം വച്ചകുടി ഗിലാനസാലാ സുസാനഞ്ച ഹോതി. ഏവം ഖത്തിയമഹാസാലാദീനമ്പി കായോ അയം ഗോപിതരക്ഖിതോ മണ്ഡിതപ്പസാധിതോ മഹാനുഭാവാനം കായോതി അചിന്തേത്വാ ഛവിനിസ്സിതാ പാണാ ചമ്മനിസ്സിതാ പാണാ മംസനിസ്സിതാ പാണാ ന്ഹാരുനിസ്സിതാ പാണാ അട്ഠിനിസ്സിതാ പാണാ അട്ഠിമിഞ്ജനിസ്സിതാ പാണാതി ഏവം കുലഗണനായ അസീതിമത്താനി കിമികുലസഹസ്സാനി അന്തോകായസ്മിംയേവ ജായന്തി, ഉച്ചാരപസ്സാവം കരോന്തി, ഗേലഞ്ഞേന ആതുരിതാനി സയന്തി, മതാനി പതന്തി, ഇതി അയമ്പി തേസം പാണാനം സൂതിഘരം വച്ചകുടി ഗിലാനസാലാ സുസാനഞ്ച ഹോതീതി ‘‘വമ്മികോ’’ ത്വേവ സങ്ഖം ഗതോ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘വമ്മികോതി ഖോ, ഭിക്ഖു, ഇമസ്സ ചാതുമഹാഭൂതികസ്സ കായസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി.

മാതാപേത്തികസമ്ഭവസ്സാതി മാതിതോ ച പിതിതോ ച നിബ്ബത്തേന മാതാപേത്തികേന സുക്കസോണിതേന സമ്ഭൂതസ്സ. ഓദനകുമ്മാസൂപചയസ്സാതി ഓദനേന ചേവ കുമ്മാസേന ച ഉപചിതസ്സ വഡ്ഢിതസ്സ. അനിച്ചുച്ഛാദനപരിമദ്ദനഭേദനവിദ്ധംസനധമ്മസ്സാതി ഏത്ഥ അയം കായോ ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന അനിച്ചധമ്മോ. ദുഗ്ഗന്ധവിഘാതത്ഥായ തനുവിലേപനേന ഉച്ഛാദനധമ്മോ. അങ്ഗപച്ചങ്ഗാബാധവിനോദനത്ഥായ ഖുദ്ദകസമ്ബാഹനേന പരിമദ്ദനധമ്മോ. ദഹരകാലേ വാ ഊരൂസു സയാപേത്വാ ഗബ്ഭവാസേന ദുസ്സണ്ഠിതാനം തേസം തേസം അങ്ഗാനം സണ്ഠാനസമ്പാദനത്ഥം അഞ്ഛനപീളനാദിവസേന പരിമദ്ദനധമ്മോ. ഏവം പരിഹരതോപി ച ഭേദനവിദ്ധംസനധമ്മോ ഭിജ്ജതി ചേവ വികിരതി ച, ഏവം സഭാവോതി അത്ഥോ. തത്ഥ മാതാപേത്തികസമ്ഭവഓദനകുമ്മാസൂപചയഉച്ഛാദനപരിമദ്ദനപദേഹി സമുദയോ കഥിതോ, അനിച്ചഭേദവിദ്ധംസനപദേഹി അത്ഥങ്ഗമോ. ഏവം സത്തഹിപി പദേഹി ചാതുമഹാഭൂതികസ്സ കായസ്സ ഉച്ചാവചഭാവോ വഡ്ഢിപരിഹാനി സമുദയത്ഥങ്ഗമോ കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ.

ദിവാ കമ്മന്തേതി ദിവാ കത്തബ്ബകമ്മന്തേ. ധൂമായനാതി ഏത്ഥ അയം ധൂമസദ്ദോ കോധേ തണ്ഹായ വിതക്കേ പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ധമ്മദേസനായ പകതിധൂമേതി ഇമേസു അത്ഥേസു വത്തതി. ‘‘കോധോ ധൂമോ ഭസ്മനിമോസവജ്ജ’’ന്തി (സം. നി. ൧.൧൬൫) ഏത്ഥ ഹി കോധേ വത്തതി. ‘‘ഇച്ഛാധൂമായിതാ സത്താ’’തി ഏത്ഥ തണ്ഹായ. ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഭഗവതോ അവിദൂരേ ധൂമായന്തോ നിസിന്നോ ഹോതീ’’തി ഏത്ഥ വിതക്കേ.

‘‘പങ്കോ ച കാമാ പലിപോ ച കാമാ,

ഭയഞ്ച മേതം തിമൂലം പവുത്തം;

രജോ ച ധൂമോ ച മയാ പകാസിതാ;

ഹിത്വാ തുവം പബ്ബജ ബ്രഹ്മദത്താ’’തി. (ജാ. ൧.൬.൧൪) –

ഏത്ഥ പഞ്ചകാമഗുണേസു. ‘‘ധൂമം കത്താ ഹോതീ’’തി (മ. നി. ൧.൩൪൯) ഏത്ഥ ധമ്മദേസനായ. ‘‘ധജോ രഥസ്സ പഞ്ഞാണം, ധൂമോ പഞ്ഞാണമഗ്ഗിനോ’’തി (സം. നി. ൧.൭൨) ഏത്ഥ പകതിധൂമേ. ഇധ പനായം വിതക്കേ അധിപ്പേതോ. തേനാഹ ‘‘അയം രത്തിം ധൂമായനാ’’തി.

തഥാഗതസ്സേതം അധിവചനന്തി തഥാഗതോ ഹി സത്തന്നം ധമ്മാനം ബാഹിതത്താ ബ്രാഹ്മണോ നാമ. യഥാഹ – ‘‘സത്തന്നം ഖോ, ഭിക്ഖു, ധമ്മാനം ബാഹിതത്താ ബ്രാഹ്മണോ. കതമേസം സത്തന്നം? രാഗോ ബാഹിതോ ഹോതി, ദോസോ… മോഹോ… മാനോ… സക്കായദിട്ഠി… വിചികിച്ഛാ… സീലബ്ബതപരാമാസോ ബാഹിതോ ഹോതി. ഇമേസം ഭിക്ഖു സത്തന്നം ധമ്മാനം ബാഹിതത്താ ബ്രാഹ്മണോ’’തി (ചൂളനി. മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨൮). സുമേധോതി സുന്ദരപഞ്ഞോ. സേക്ഖസ്സാതി ഏത്ഥ സിക്ഖതീതി സേക്ഖോ. യഥാഹ – ‘‘സിക്ഖതീതി ഖോ, ഭിക്ഖു, തസ്മാ സേക്ഖോതി വുച്ചതി. കിഞ്ച സിക്ഖതി? അധിസീലമ്പി സിക്ഖതി, അധിചിത്തമ്പി സിക്ഖതി, അധിപഞ്ഞമ്പി സിക്ഖതീ’’തി (അ. നി. ൩.൮൬).

പഞ്ഞായ അധിവചനന്തി ലോകിയലോകുത്തരായ പഞ്ഞായ ഏതം അധിവചനം, ന ആവുധസത്ഥസ്സ. വീരിയാരമ്ഭസ്സാതി കായികചേതസികവീരിയസ്സ. തം പഞ്ഞാഗതികമേവ ഹോതി. ലോകിയായ പഞ്ഞായ ലോകിയം, ലോകുത്തരായ പഞ്ഞായ ലോകുത്തരം. ഏത്ഥ പനായം അത്ഥദീപനാ –

ഏകോ കിര ജാനപദോ ബ്രാഹ്മണോ പാതോവ മാണവകേഹി സദ്ധിം ഗാമതോ നിക്ഖമ്മ ദിവസം അരഞ്ഞേ മന്തേ വാചേത്വാ സായം ഗാമം ആഗച്ഛതി. അന്തരാമഗ്ഗേ ച ഏകോ വമ്മികോ അത്ഥി. സോ രത്തിം ധൂമായതി, ദിവാ പജ്ജലതി. ബ്രാഹ്മണോ അന്തേവാസിം സുമേധം മാണവം ആഹ – ‘‘താത, അയം വമ്മികോ രത്തിം ധൂമായതി, ദിവാ പജ്ജലതി, വികാരമസ്സ പസ്സിസ്സാമ, ഭിന്ദിത്വാ നം ചത്താരോ കോട്ഠാസേ കത്വാ ഖിപാഹീ’’തി. സോ സാധൂതി കുദാലം ഗഹേത്വാ സമേഹി പാദേഹി പഥവിയം പതിട്ഠായ തഥാ അകാസി. തത്ര ആചരിയബ്രാഹ്മണോ വിയ ഭഗവാ. സുമേധമാണവകോ വിയ സേക്ഖോ ഭിക്ഖു. വമ്മികോ വിയ കായോ. ‘‘താത, അയം വമ്മികോ രത്തിം ധൂമായതി, ദിവാ പജ്ജലതി, വികാരമസ്സ പസ്സിസ്സാമ, ഭിന്ദിത്വാ നം ചത്താരോ കോട്ഠാസേ കത്വാ ഖിപാഹീ’’തി ബ്രാഹ്മണേന വുത്തകാലോ വിയ, ‘‘ഭിക്ഖു ചാതുമഹാഭൂതികം കായം ചത്താരോ കോട്ഠാസേ കത്വാ പരിഗ്ഗണ്ഹാഹീ’’തി ഭഗവതാ വുത്തകാലോ. തസ്സ സാധൂതി കുദാലം ഗഹേത്വാ തഥാകരണം വിയ സേക്ഖസ്സ ഭിക്ഖുനോ, ‘‘യോ വീസതിയാ കോട്ഠാസേസു ഥദ്ധഭാവോ, അയം പഥവീധാതു. യോ ദ്വാദസസു കോട്ഠാസേസു ആബന്ധനഭാവോ, അയം ആപോധാതു. യോ ചതൂസു കോട്ഠാസേസു പരിപാചനഭാവോ, അയം തേജോധാതു. യോ ഛസു കോട്ഠാസേസു വിത്ഥമ്ഭനഭാവോ, അയം വായോധാതൂ’’തി ഏവം ചതുധാതുവവത്ഥാനവസേന കായപരിഗ്ഗഹോ വേദിതബ്ബോ.

ലങ്ഗീതി ഖോ, ഭിക്ഖൂതി കസ്മാ ഭഗവാ അവിജ്ജം ലങ്ഗീതി കത്വാ ദസ്സേസീതി? യഥാ ഹി നഗരസ്സ ദ്വാരം പിധായ പലിഘേ യോജിതേ മഹാജനസ്സ ഗമനം പച്ഛിജ്ജതി, യേ നഗരസ്സ അന്തോ, തേ അന്തോയേവ ഹോന്തി. യേ ബഹി, തേ ബഹിയേവ. ഏവമേവ യസ്സ ഞാണമുഖേ അവിജ്ജാലങ്ഗീ പതതി, തസ്സ നിബ്ബാനസമ്പാപകം ഞാണഗമനം പച്ഛിജ്ജതി, തസ്മാ അവിജ്ജം ലങ്ഗീതി കത്വാ ദസ്സേസി. പജഹ അവിജ്ജന്തി ഏത്ഥ കമ്മട്ഠാനഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാവസേന അവിജ്ജാപഹാനം കഥിതം.

ഉദ്ധുമായികാതി ഖോ, ഭിക്ഖൂതി ഏത്ഥ ഉദ്ധുമായികമണ്ഡൂകോ നാമ നോ മഹന്തോ, നഖപിട്ഠിപ്പമാണോ ഹോതി, പുരാണപണ്ണന്തരേ വാ ഗച്ഛന്തരേ വാ വല്ലിഅന്തരേ വാ വസതി. സോ ദണ്ഡകോടിയാ വാ വല്ലികോടിയാ വാ പംസുചുണ്ണകേന വാ ഘട്ടിതോ ആയമിത്വാ മഹന്തോ പരിമണ്ഡലോ ബേലുവപക്കപ്പമാണോ ഹുത്വാ ചത്താരോ പാദേ ആകാസഗതേ കത്വാ പച്ഛിന്നഗമനോ ഹുത്വാ അമിത്തവസം യാതി, കാകകുലലാദിഭത്തമേവ ഹോതി. ഏവമേവ അയം കോധോ പഠമം ഉപ്പജ്ജന്തോ ചിത്താവിലമത്തകോവ ഹോതി. തസ്മിം ഖണേ അനിഗ്ഗഹിതോ വഡ്ഢിത്വാ മുഖവികുലനം പാപേതി. തദാ അനിഗ്ഗഹിതോ ഹനുസഞ്ചോപനം പാപേതി. തദാ അനിഗ്ഗഹിതോ ഫരുസവാചാനിച്ഛാരണം പാപേതി. തദാ അനിഗ്ഗഹിതോ ദിസാവിലോകനം പാപേതി. തദാ അനിഗ്ഗഹിതോ ആകഡ്ഢനപരികഡ്ഢനം പാപേതി. തദാ അനിഗ്ഗഹിതോ പാണിനാ ലേഡ്ഡുദണ്ഡസത്ഥപരാമസനം പാപേതി. തദാ അനിഗ്ഗഹിതോ ദണ്ഡസത്ഥാഭിനിപാതം പാപേതി. തദാ അനിഗ്ഗഹിതോ പരഘാതനമ്പി അത്തഘാതനമ്പി പാപേതി. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘യതോ അയം കോധോ പരം ഘാതേത്വാ അത്താനം ഘാതേതി, ഏത്താവതായം കോധോ പരമുസ്സദഗതോ ഹോതി പരമവേപുല്ലപ്പത്തോ’’തി. തത്ഥ യഥാ ഉദ്ധുമായികായ ചതൂസു പാദേസു ആകാസഗതേസു ഗമനം പച്ഛിജ്ജതി, ഉദ്ധുമായികാ അമിത്തവസം ഗന്ത്വാ കാകാദിഭത്തം ഹോതി, ഏവമേവ കോധസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വഡ്ഢേതും ന സക്കോതി, അമിത്തവസം യാതി, സബ്ബേസം മാരാനം യഥാകാമകരണീയോ ഹോതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ഉദ്ധുമായികാതി ഖോ, ഭിക്ഖു, കോധൂപായാസസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി. തത്ഥ ബലവപ്പത്തോ കോധോവ കോധൂപായാസോ. പജഹ കോധൂപായാസന്തി ഏത്ഥ പടിസങ്ഖാനപ്പഹാനം കഥിതം.

ദ്വിധാപഥോതി ഏത്ഥ, യഥാ പുരിസോ സധനോ സഭോഗോ കന്താരദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ ദ്വേധാപഥം പത്വാ, ‘‘ഇമിനാ നു ഖോ ഗന്തബ്ബം, ഇമിനാ ഗന്തബ്ബ’’ന്തി നിച്ഛേതും അസക്കോന്തോ തത്ഥേവ തിട്ഠതി, അഥ നം ചോരാ ഉട്ഠഹിത്വാ അനയബ്യസനം പാപേന്തി, ഏവമേവ ഖോ മൂലകമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ നിസിന്നോ ഭിക്ഖു ബുദ്ധാദീസു കങ്ഖായ ഉപ്പന്നായ കമ്മട്ഠാനം വഡ്ഢേതും ന സക്കോതി, അഥ നം കിലേസമാരാദയോ സബ്ബേ മാരാ അനയബ്യസനം പാപേന്തി, ഇതി വിചികിച്ഛാ ദ്വേധാപഥസമാ ഹോതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ദ്വിധാപഥോതി ഖോ, ഭിക്ഖു, വിചികിച്ഛായേതം അധിവചന’’ന്തി. പജഹ വിചികിച്ഛന്തി ഏത്ഥ കമ്മട്ഠാനഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാവസേന വിചികിച്ഛാപഹാനം കഥിതം.

ചങ്ഗവാരന്തി ഏത്ഥ, യഥാ രജകേഹി ഖാരപരിസ്സാവനമ്ഹി ഉദകേ പക്ഖിത്തേ ഏകോ ഉദകഘടോ ദ്വേപി ദസപി വീസതിപി ഘടസതമ്പി പഗ്ഘരതിയേവ, പസടമത്തമ്പി ഉദകം ന തിട്ഠതി, ഏവമേവ നീവരണസമങ്ഗിനോ പുഗ്ഗലസ്സ അബ്ഭന്തരേ കുസലധമ്മോ ന തിട്ഠതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ചങ്ഗവാരന്തി ഖോ, ഭിക്ഖു, പഞ്ചന്നേതം നീവരണാനം അധിവചന’’ന്തി. പജഹ പഞ്ചനീവരണേതി ഏത്ഥ വിക്ഖമ്ഭനതദങ്ഗവസേന നീവരണപ്പഹാനം കഥിതം.

കുമ്മോതി ഏത്ഥ, യഥാ കച്ഛപസ്സ ചത്താരോ പാദാ സീസന്തി പഞ്ചേവ അങ്ഗാനി ഹോന്തി, ഏവമേവ സബ്ബേപി സങ്ഖതാ ധമ്മാ ഗയ്ഹമാനാ പഞ്ചേവ ഖന്ധാ ഭവന്തി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘കുമ്മോതി ഖോ, ഭിക്ഖു, പഞ്ചന്നേതം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം അധിവചന’’ന്തി. പജഹ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധേതി ഏത്ഥ പഞ്ചസു ഖന്ധേസു ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം കഥിതം.

അസിസൂനാതി ഏത്ഥ, യഥാ സൂനായ ഉപരി മംസം ഠപേത്വാ അസിനാ കോട്ടേന്തി, ഏവമിമേ സത്താ വത്ഥുകാമത്ഥായ കിലേസകാമേഹി ഘാതയമാനാ വത്ഥുകാമാനം ഉപരി കത്വാ കിലേസകാമേഹി കന്തിതാ കോട്ടിതാ ച ഹോന്തി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘അസിസൂനാതി ഖോ, ഭിക്ഖു, പഞ്ചന്നേതം കാമഗുണാനം അധിവചന’’ന്തി. പജഹ പഞ്ച കാമഗുണേതി ഏത്ഥ പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം കഥിതം.

മംസപേസീതി ഖോ, ഭിക്ഖൂതി ഏത്ഥ അയം മംസപേസി നാമ ബഹുജനപത്ഥിതാ ഖത്തിയാദയോ മനുസ്സാപി നം പത്ഥേന്തി കാകാദയോ തിരച്ഛാനാപി. ഇമേ ഹി സത്താ അവിജ്ജായ സമ്മത്താ നന്ദിരാഗം ഉപഗമ്മ വട്ടം വഡ്ഢേന്തി. യഥാ വാ മംസപേസി ഠപിതഠപിതട്ഠാനേ ലഗ്ഗതി, ഏവമിമേ സത്താ നന്ദിരാഗബദ്ധാ വട്ടേ ലഗ്ഗന്തി, ദുക്ഖം പത്വാപി ന ഉക്കണ്ഠന്തി, ഇതി നന്ദിരാഗോ മംസപേസിസദിസോ ഹോതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘മംസപേസീതി ഖോ, ഭിക്ഖു, നന്ദിരാഗസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി. പജഹ നന്ദീരാഗന്തി ഏത്ഥ ചതുത്ഥമഗ്ഗേന നന്ദീരാഗപ്പഹാനം കഥിതം.

നാഗോതി ഖോ, ഭിക്ഖു, ഖീണാസവസ്സേതം ഭിക്ഖുനോ അധിവചനന്തി ഏത്ഥ യേനത്ഥേന ഖീണാസവോ നാഗോതി വുച്ചതി, സോ അനങ്ഗണസുത്തേ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൬൩) പകാസിതോ ഏവ. നമോ കരോഹി നാഗസ്സാതി ഖീണാസവസ്സ ബുദ്ധനാഗസ്സ, ‘‘ബുദ്ധോ സോ ഭഗവാ ബോധായ ധമ്മം ദേസേതി, ദന്തോ സോ ഭഗവാ ദമഥായ ധമ്മം ദേസേതി, സന്തോ സോ ഭഗവാ സമഥായ ധമ്മം ദേസേതി, തിണ്ണോ സോ ഭഗവാ തരണായ ധമ്മം ദേസേതി, പരിനിബ്ബുതോ സോ ഭഗവാ പരിനിബ്ബാനായ ധമ്മം ദേസേതീ’’തി (മ. നി. ൧.൩൬൧) ഏവം നമക്കാരം കരോഹീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. ഇതി ഇദം സുത്തം ഥേരസ്സ കമ്മട്ഠാനം അഹോസി. ഥേരോപി ഇദമേവ സുത്തം കമ്മട്ഠാനം കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പത്തോ. അയമേതസ്സ അത്ഥോതി അയം ഏതസ്സ പഞ്ഹസ്സ അത്ഥോ. ഇതി ഭഗവാ രതനരാസിമ്ഹി മണികൂടം ഗണ്ഹന്തോ വിയ യഥാനുസന്ധിനാവ ദേസനം നിട്ഠപേസീതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

വമ്മികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. രഥവിനീതസുത്തവണ്ണനാ

൨൫൨. ഏവം മേ സുതന്തി രഥവിനീതസുത്തം. തത്ഥ രാജഗഹേതി ഏവംനാമകേ നഗരേ, തഞ്ഹി മന്ധാതുമഹാഗോവിന്ദാദീഹി പരിഗ്ഗഹിതത്താ രാജഗഹന്തി വുച്ചതി. അഞ്ഞേപേത്ഥ പകാരേ വണ്ണയന്തി. കിം തേഹി? നാമമേതം തസ്സ നഗരസ്സ. തം പനേതം ബുദ്ധകാലേ ച ചക്കവത്തികാലേ ച നഗരം ഹോതി, സേസകാലേ സുഞ്ഞം ഹോതി യക്ഖപരിഗ്ഗഹിതം, തേസം വസന്തവനം ഹുത്വാ തിട്ഠതി. വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപേതി വേളുവനന്തി തസ്സ ഉയ്യാനസ്സ നാമം, തം കിര വേളൂഹി പരിക്ഖിത്തം അഹോസി അട്ഠാരസഹത്ഥേന ച പാകാരേന, ഗോപുരട്ടാലകയുത്തം നീലോഭാസം മനോരമം, തേന വേളുവനന്തി വുച്ചതി. കലന്ദകാനഞ്ചേത്ഥ നിവാപം അദംസു, തേന കലന്ദകനിവാപോതി വുച്ചതി.

പുബ്ബേ കിര അഞ്ഞതരോ രാജാ തത്ഥ ഉയ്യാനകീളനത്ഥം ആഗതോ സുരാമദേന മത്തോ ദിവാസേയ്യം ഉപഗതോ സുപി. പരിജനോപിസ്സ, ‘‘സുത്തോ രാജാ’’തി പുപ്ഫഫലാദീഹി പലോഭിയമാനോ ഇതോ ചിതോ ച പക്കാമി, അഥ സുരാഗന്ധേന അഞ്ഞതരസ്മാ സുസിരരുക്ഖാ കണ്ഹസപ്പോ നിക്ഖമിത്വാ രഞ്ഞാഭിമുഖോ ആഗച്ഛതി. തം ദിസ്വാ രുക്ഖദേവതാ, ‘‘രഞ്ഞോ ജീവിതം ദമ്മീ’’തി കാളകവേസേന ആഗന്ത്വാ കണ്ണമൂലേ സദ്ദമകാസി. രാജാ പടിബുജ്ഝി, കണ്ഹസപ്പോ നിവത്തോ. സോ തം ദിസ്വാ, ‘‘ഇമായ മമ ജീവിതം ദിന്ന’’ന്തി കാളകാനം തത്ഥ നിവാപം പട്ഠപേസി, അഭയഘോസനഞ്ച ഘോസാപേസി. തസ്മാ തം തതോ പഭുതി കലന്ദകനിവാപന്തി സങ്ഖ്യം ഗതം. കലന്ദകാതി കാളകാനം നാമം.

ജാതിഭൂമികാതി ജാതിഭൂമിവാസിനോ. തത്ഥ ജാതിഭൂമീതി ജാതട്ഠാനം. തം ഖോ പനേതം നേവ കോസലമഹാരാജാദീനം ന ചങ്കീബ്രാഹമണാദീനം ന സക്കസുയാമസന്തുസിതാദീനം ന അസീതിമഹാസാവകാദീനം ന അഞ്ഞേസം സത്താനം ജാതട്ഠാനം ‘‘ജാതിഭൂമീ’’തി വുച്ചതി. യസ്സ പന ജാതദിവസേ ദസസഹസ്സിലോകധാതു ഏകദ്ധജമാലാവിപ്പകിണ്ണകുസുമവാസചുണ്ണഗന്ധസുഗന്ധാ സബ്ബപാലിഫുല്ലമിവ നന്ദനവനം വിരോചമാനാ പദുമിനിപണ്ണേ ഉദകബിന്ദു വിയ അകമ്പിത്ഥ, ജച്ചന്ധാദീനഞ്ച രൂപദസ്സനാദീനി അനേകാനി പാടിഹാരിയാനി പവത്തിംസു, തസ്സ സബ്ബഞ്ഞുബോധിസത്തസ്സ ജാതട്ഠാനസാകിയജനപദോ കപിലവത്ഥാഹാരോ, സാ ‘‘ജാതിഭൂമീ’’തി വുച്ചതി.

ധമ്മഗരുഭാവവണ്ണനാ

വസ്സംവുട്ഠാതി തേമാസം വസ്സംവുട്ഠാ പവാരിതപവാരണാ ഹുത്വാ. ഭഗവാ ഏതദവോചാതി ‘‘കച്ചി, ഭിക്ഖവേ, ഖമനീയ’’ന്തിആദീഹി വചനേഹി ആഗന്തുകപടിസന്ഥാരം കത്വാ ഏതം, ‘‘കോ നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിവചനമവോച. തേ കിര ഭിക്ഖു, – ‘‘കച്ചി, ഭിക്ഖവേ, ഖമനീയം കച്ചി യാപനീയം, കച്ചിത്ഥ അപ്പകിലമഥേന അദ്ധാനം ആഗതാ, ന ച പിണ്ഡകേന കിലമിത്ഥ, കുതോ ച തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ആഗച്ഛഥാ’’തി പടിസന്ഥാരവസേന പുച്ഛിതാ – ‘‘ഭഗവാ സാകിയജനപദേ കപിലവത്ഥാഹാരതോ ജാതിഭൂമിതോ ആഗച്ഛാമാ’’തി ആഹംസു. അഥ ഭഗവാ നേവ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ, ന സക്കോദനസ്സ, ന സുക്കോദനസ്സ, ന ധോതോദനസ്സ, ന അമിതോദനസ്സ, ന അമിത്തായ ദേവിയാ, ന മഹാപജാപതിയാ, ന സകലസ്സ സാകിയമണ്ഡലസ്സ ആരോഗ്യം പുച്ഛി. അഥ ഖോ അത്തനാ ച ദസകഥാവത്ഥുലാഭിം പരഞ്ച തത്ഥ സമാദപേതാരം പടിപത്തിസമ്പന്നം ഭിക്ഖും പുച്ഛന്തോ ഇദം – ‘‘കോ നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിവചനം അവോച.

കസ്മാ പന ഭഗവാ സുദ്ധോദനാദീനം ആരോഗ്യം അപുച്ഛിത്വാ ഏവരൂപം ഭിക്ഖുമേവ പുച്ഛതി? പിയതായ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി പടിപന്നകാ ഭിക്ഖൂ ഭിക്ഖുനിയോ ഉപാസകാ ഉപാസികായോ ച പിയാ ഹോന്തി മനാപാ. കിം കാരണാ? ധമ്മഗരുതായ. ധമ്മഗരുനോ ഹി തഥാഗതാ, സോ ച നേസം ധമ്മഗരുഭാവോ, ‘‘ദുക്ഖം ഖോ അഗാരവോ വിഹരതി, അപ്പതിസ്സോ’’തി (അ. നി. ൪.൨൧) ഇമിനാ അജപാലനിഗ്രോധമൂലേ ഉപ്പന്നജ്ഝാസയേന വേദിതബ്ബോ. ധമ്മഗരുതായേവ ഹി ഭഗവാ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ അഭിനിക്ഖമനദിവസേ പച്ചുഗ്ഗമനം കരോന്തോ തിഗാവുതം മഗ്ഗം അഗമാസി. അതിരേകതിയോജനസതം മഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഗങ്ഗാതീരേ ധമ്മം ദേസേത്വാ മഹാകപ്പിനം സപരിസം അരഹത്തേ പതിട്ഠപേസി. ഏകസ്മിം പച്ഛാഭത്തേ പഞ്ചചത്താലീസയോജനം മഗ്ഗം ഗന്ത്വാ കുമ്ഭകാരസ്സ നിവേസനേ തിയാമരത്തിം ധമ്മകഥം കത്വാ പുക്കുസാതികുലപുത്തം അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠപേസി. വീസയോജനസതം ഗന്ത്വാ വനവാസിസാമണേരസ്സ അനുഗ്ഗഹം അകാസി. സട്ഠിയോജനമഗ്ഗം ഗന്ത്വാ ഖദിരവനിയത്ഥേരസ്സ ധമ്മം ദേസേസി. അനുരുദ്ധത്ഥേരോ പാചീനവംസദായേ നിസിന്നോ മഹാപുരിസവിതക്കം വിതക്കേതീതി ഞത്വാ തത്ഥ ആകാസേന ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ പുരതോ ഓരുയ്ഹ സാധുകാരമദാസി. കോടികണ്ണസോണത്ഥേരസ്സ ഏകഗന്ധകുടിയം സേനാസനം പഞ്ഞപാപേത്വാ പച്ചൂസകാലേ ധമ്മദേസനം അജ്ഝേസിത്വാ സരഭഞ്ഞപരിയോസാനേ സാധുകാരമദാസി. തിഗാവുതം മഗ്ഗം ഗന്ത്വാ തിണ്ണം കുലപുത്താനം വസനട്ഠാനേ ഗോസിങ്ഗസാലവനേ സാമഗ്ഗിരസാനിസംസം കഥേസി. കസ്സപോപി ഭഗവാ – ‘‘അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠിതോ അരിയസാവകോ അയ’’ന്തി വിസ്സാസം ഉപ്പാദേത്വാ ഘടികാരസ്സ കുമ്ഭകാരസ്സ നിവേസനം ഗന്ത്വാ സഹത്ഥാ ആമിസം ഗഹേത്വാ പരിഭുഞ്ജി.

അമ്ഹാകംയേവ ഭഗവാ ഉപകട്ഠായ വസ്സൂപനായികായ ജേതവനതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ചാരികം നിക്ഖമി. കോസലമഹാരാജഅനാഥപിണ്ഡികാദയോ നിവത്തേതും നാസക്ഖിംസു. അനാഥപിണ്ഡികോ ഘരം ആഗന്ത്വാ ദോമനസ്സപ്പത്തോ നിസീദി. അഥ നം പുണ്ണാ നാമ ദാസീ ദോമനസ്സപ്പത്തോസി സാമീതി ആഹ. ‘‘ആമ ജേ, സത്ഥാരം നിവത്തേതും നാസക്ഖിം, അഥ മേ ഇമം തേമാസം ധമ്മം വാ സോതും, യഥാധിപ്പായം വാ ദാനം ദാതും ന ലഭിസ്സാമീ’’തി ചിന്താ ഉപ്പന്നാതി. അഹമ്പി സാമി സത്ഥാരം നിവത്തേസ്സാമീതി. സചേ നിവത്തേതും സക്കോസി, ഭുജിസ്സായേവ ത്വന്തി. സാ ഗന്ത്വാ ദസബലസ്സ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ ‘‘നിവത്തഥ ഭഗവാ’’തി ആഹ. പുണ്ണേ ത്വം പരപടിബദ്ധജീവികാ കിം മേ കരിസ്സസീതി. ഭഗവാ മയ്ഹം ദേയ്യധമ്മോ നത്ഥീതി തുമ്ഹേപി ജാനാഥ, തുമ്ഹാകം നിവത്തനപച്ചയാ പനാഹം തീസു സരണേസു പഞ്ചസു സീലേസു പതിട്ഠഹിസ്സാമീതി. ഭഗവാ സാധു സാധു പുണ്ണേതി സാധുകാരം കത്വാ നിവത്തേത്വാ ജേതവനമേവ പവിട്ഠോ. അയം കഥാ പാകടാ അഹോസി. സേട്ഠി സുത്വാ പുണ്ണായ കിര ഭഗവാ നിവത്തിതോതി തം ഭുജിസ്സം കത്വാ ധീതുട്ഠാനേ ഠപേസി. സാ പബ്ബജ്ജം യാചിത്വാ പബ്ബജി, പബ്ബജിത്വാ വിപസ്സനം ആരഭി. അഥസ്സാ സത്ഥാ ആരദ്ധവിപസ്സകഭാവം ഞത്വാ ഇമം ഓഭാസഗാഥം വിസ്സജ്ജേസി –

‘‘പുണ്ണേ പൂരേസി സദ്ധമ്മം, ചന്ദോ പന്നരസോ യഥാ;

പരിപുണ്ണായ പഞ്ഞായ, ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സസീ’’തി. (ഥേരീഗാ. ൩);

ഗാഥാപരിയോസാനേ അരഹത്തം പത്വാ അഭിഞ്ഞാതാ സാവികാ അഹോസീതി. ഏവം ധമ്മഗരുനോ തഥാഗതാ.

നന്ദകത്ഥേരേ ഉപട്ഠാനസാലായം ധമ്മം ദേസേന്തേപി ഭഗവാ അനഹാതോവ ഗന്ത്വാ തിയാമരത്തിം ഠിതകോവ ധമ്മകഥം സുത്വാ ദേസനാപരിയോസാനേ സാധുകാരമദാസി. ഥേരോ ആഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘കായ വേലായ, ഭന്തേ, ആഗതത്ഥാ’’തി പുച്ഛി. തയാ സുത്തന്തേ ആരദ്ധമത്തേതി. ദുക്കരം കരിത്ഥ, ഭന്തേ, ബുദ്ധസുഖുമാലാ തുമ്ഹേതി. സചേ ത്വം, നന്ദ, കപ്പം ദേസേതും സക്കുണേയ്യാസി, കപ്പമത്തമ്പാഹം ഠിതകോവ സുണേയ്യന്തി ഭഗവാ അവോച. ഏവം ധമ്മഗരുനോ തഥാഗതാ. തേസം ധമ്മഗരുതായ പടിപന്നകാ പിയാ ഹോന്തി, തസ്മാ പടിപന്നകേ പുച്ഛി. പടിപന്നകോ ച നാമ അത്തഹിതായ പടിപന്നോ നോ പരഹിതായ, പരഹിതായ പടിപന്നോ നോ അത്തഹിതായ, നോ അത്തഹിതായ ച പടിപന്നോ നോ പരഹിതായ ച, അത്തഹിതായ ച പടിപന്നോ പരഹിതായ ചാതി ചതുബ്ബിധോ ഹോതി.

തത്ഥ യോ സയം ദസന്നം കഥാവത്ഥൂനം ലാഭീ ഹോതി, പരം തത്ഥ ന ഓവദതി ന അനുസാസതി ആയസ്മാ ബാകുലോ വിയ. അയം അത്തഹിതായ പടിപന്നോ നാമ നോ പരഹിതായ പടിപന്നോ, ഏവരൂപം ഭിക്ഖും ഭഗവാ ന പുച്ഛതി. കസ്മാ? ന മയ്ഹം സാസനസ്സ വഡ്ഢിപക്ഖേ ഠിതോതി.

യോ പന ദസന്നം കഥാവത്ഥൂനം അലാഭീ, പരം തേഹി ഓവദതി തേന കതവത്തസാദിയനത്ഥം ഉപനന്ദോ സക്യപുത്തോ വിയ, അയം പരഹിതായ പടിപന്നോ നാമ നോ അത്തഹിതായ, ഏവരൂപമ്പി ന പുച്ഛതി. കസ്മാ? അസ്സ തണ്ഹാ മഹാപച്ഛി വിയ അപ്പഹീനാതി.

യോ അത്തനാപി ദസന്നം കഥാവത്ഥൂനം അലാഭീ, പരമ്പി തേഹി ന ഓവദതി, ലാളുദായീ വിയ, അയം നേവ അത്തഹിതായ പടിപന്നോ ന പരഹിതായ, ഏവരൂപമ്പി ന പുച്ഛതി. കസ്മാ? അസ്സ അന്തോ കിലേസാ ഫരസുഛേജ്ജാ വിയ മഹന്താതി.

യോ പന സയം ദസന്നം കഥാവത്ഥൂനം ലാഭീ, പരമ്പി തേഹി ഓവദതി, അയം അത്തഹിതായ ചേവ പരഹിതായ ച പടിപന്നോ നാമ സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനമഹാകസ്സപാദയോ അസീതിമഹാഥേരാ വിയ, ഏവരൂപം ഭിക്ഖും പുച്ഛതി. കസ്മാ? മയ്ഹം സാസനസ്സ വുഡ്ഢിപക്ഖേ ഠിതോതി. ഇധാപി ഏവരൂപമേവ പുച്ഛന്തോ – ‘‘കോ നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദിമാഹ.

ഏവം ഭഗവതാ പുട്ഠാനം പന തേസം ഭിക്ഖൂനം ഭഗവാ അത്തനോ ജാതിഭൂമിയം ഉഭയഹിതായ പടിപന്നം ദസകഥാവത്ഥുലാഭിം ഭിക്ഖും പുച്ഛതി, കോ നു ഖോ തത്ഥ ഏവരൂപോതി ന അഞ്ഞമഞ്ഞം ചിന്തനാ വാ സമന്തനാ വാ അഹോസി. കസ്മാ? ആയസ്മാ ഹി മന്താണിപുത്തോ തസ്മിം ജനപദേ ആകാസമജ്ഝേ ഠിതോ ചന്ദോ വിയ സൂരിയോ വിയ ച പാകടോ പഞ്ഞാതോ. തസ്മാ തേ ഭിക്ഖൂ മേഘസദ്ദം സുത്വാ ഏകജ്ഝം സന്നിപതിതമോരഘടാ വിയ ഘനസജ്ഝായം കാതും, ആരദ്ധഭിക്ഖൂ വിയ ച അത്തനോ ആചരിയം പുണ്ണത്ഥേരം ഭഗവതോ ആരോചേന്താ ഥേരസ്സ ച ഗുണം ഭാസിതും അപ്പഹോന്തേഹി മുഖേഹി ഏകപ്പഹാരേനേവ പുണ്ണോ നാമ, ഭന്തേ, ആയസ്മാതിആദിമാഹംസു. തത്ഥ പുണ്ണോതി തസ്സ ഥേരസ്സ നാമം. മന്താണിയാ പന സോ പുത്തോ, തസ്മാ മന്താണിപുത്തോതി വുച്ചതി. സമ്ഭാവിതോതി ഗുണസമ്ഭാവനായ സമ്ഭാവിതോ.

അപ്പിച്ഛതാദിവണ്ണനാ

അപ്പിച്ഛോതി ഇച്ഛാവിരഹിതോ നിഇച്ഛോ നിത്തണ്ഹോ. ഏത്ഥ ഹി ബ്യഞ്ജനം സാവസേസം വിയ, അത്ഥോ പന നിരവസേസോ. ന ഹി തസ്സ അന്തോ അണുമത്താപി പാപികാ ഇച്ഛാ നാമ അത്ഥി. ഖീണാസവോ ഹേസ സബ്ബസോ പഹീനതണ്ഹോ. അപിചേത്ഥ അത്രിച്ഛതാ പാപിച്ഛതാ മഹിച്ഛതാ അപ്പിച്ഛതാതി അയം ഭേദോ വേദിതബ്ബോ.

തത്ഥ സകലാഭേ അതിത്തസ്സ പരലാഭേ പത്ഥനാ അത്രിച്ഛതാ നാമ. തായ സമന്നാഗതസ്സ ഏകഭാജേന പക്കപൂവോപി അത്തനോ പത്തേ പതിതോ ന സുപക്കോ വിയ ഖുദ്ദകോ വിയ ച ഖായതി. സ്വേവ പരസ്സ പത്തേ പക്ഖിത്തോ സുപക്കോ വിയ മഹന്തോ വിയ ച ഖായതി. അസന്തഗുണസമ്ഭാവനതാ പന പടിഗ്ഗഹണേ ച അമത്തഞ്ഞുതാ പാപിച്ഛതാ നാമ, സാ, ‘‘ഇധേകച്ചോ അസ്സദ്ധോ സമാനോ സദ്ധോതി മം ജനോ ജാനാതൂ’’തിആദിനാ നയേന അഭിധമ്മേ ആഗതായേവ, തായ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ കോഹഞ്ഞേ പതിട്ഠാതി. സന്തഗുണസമ്ഭാവനാ പന പടിഗ്ഗഹണേ ച അമത്തഞ്ഞുതാ മഹിച്ഛതാ നാമ. സാപി, ‘‘ഇധേകച്ചോ സദ്ധോ സമാനോ സദ്ധോതി മം ജനോ ജാനാതൂതി ഇച്ഛതി, സീലവാ സമാനോ സീലവാതി മം ജനോ ജാനാതൂ’’തി (വിഭ. ൮൫൧) ഇമിനാ നയേന ആഗതായേവ, തായ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ദുസ്സന്തപ്പയോ ഹോതി, വിജാതമാതാപിസ്സ ചിത്തം ഗഹേതും ന സക്കോതി. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ സമുദ്ദോ ച, മഹിച്ഛോ ചാപി പുഗ്ഗലോ;

സകടേന പച്ചയം ദേതു, തയോപേതേ അതപ്പയാ’’തി.

സന്തഗുണനിഗൂഹനതാ പന പടിഗ്ഗഹണേ ച മത്തഞ്ഞുതാ അപ്പിച്ഛതാ നാമ, തായ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ അത്തനി വിജ്ജമാനമ്പി ഗുണം പടിച്ഛാദേതുകാമതായ, ‘‘സദ്ധോ സമാനോ സദ്ധോതി മം ജനോ ജാനാതൂതി ന ഇച്ഛതി. സീലവാ, പവിവിത്തോ, ബഹുസ്സുതോ, ആരദ്ധവീരിയോ, സമാധിസമ്പന്നോ, പഞ്ഞവാ, ഖീണാസവോ സമാനോ ഖീണാസവോതി മം ജനോ ജാനാതൂ’’തി ന ഇച്ഛതി, സേയ്യഥാപി മജ്ഝന്തികത്ഥേരോ.

ഥേരോ കിര മഹാഖീണാസവോ അഹോസി, പത്തചീവരം പനസ്സ പാദമത്തമേവ അഗ്ഘതി, സോ അസോകസ്സ ധമ്മരഞ്ഞോ വിഹാരമഹദിവസേ സങ്ഘത്ഥേരോ അഹോസി. അഥസ്സ അതിലൂഖഭാവം ദിസ്വാ മനുസ്സാ, ‘‘ഭന്തേ, ഥോകം ബഹി ഹോഥാ’’തി ആഹംസു. ഥേരോ, ‘‘മാദിസേ ഖീണാസവേ രഞ്ഞോ സങ്ഗഹം അകരോന്തേ അഞ്ഞോ കോ കരിസ്സതീ’’തി പഥവിയം നിമുജ്ജിത്വാ സങ്ഘത്ഥേരസ്സ ഉക്ഖിത്തപിണ്ഡം ഗണ്ഹന്തോയേവ ഉമ്മുജ്ജി. ഏവം ഖീണാസവോ സമാനോ, ‘‘ഖീണാസവോതി മം ജനോ ജാനാതൂ’’തി ന ഇച്ഛതി. ഏവം അപ്പിച്ഛോ പന ഭിക്ഖു അനുപ്പന്നം ലാഭം ഉപ്പാദേതി, ഉപ്പന്നം ലാഭം ഥാവരം കരോതി, ദായകാനം ചിത്തം ആരാധേതി, യഥാ യഥാ ഹി സോ അത്തനോ അപ്പിച്ഛതായ അപ്പം ഗണ്ഹാതി, തഥാ തഥാ തസ്സ വത്തേ പസന്നാ മനുസ്സാ ബഹൂ ദേന്തി.

അപരോപി ചതുബ്ബിധോ അപ്പിച്ഛോ – പച്ചയഅപ്പിച്ഛോ ധുതങ്ഗഅപ്പിച്ഛോ പരിയത്തിഅപ്പിച്ഛോ അധിഗമഅപ്പിച്ഛോതി. തത്ഥ ചതൂസു പച്ചയേസു അപ്പിച്ഛോ പച്ചയഅപ്പിച്ഛോ നാമ, സോ ദായകസ്സ വസം ജാനാതി, ദേയ്യധമ്മസ്സ വസം ജാനാതി, അത്തനോ ഥാമം ജാനാതി. യദി ഹി ദേയ്യധമ്മോ ബഹു ഹോതി, ദായകോ അപ്പം ദാതുകാമോ, ദായകസ്സ വസേന അപ്പം ഗണ്ഹാതി. ദേയ്യധമ്മോ അപ്പോ, ദായകോ ബഹും ദാതുകാമോ, ദേയ്യധമ്മസ്സ വസേന അപ്പം ഗണ്ഹാതി. ദേയ്യധമ്മോപി ബഹു, ദായകോപി ബഹും ദാതുകാമോ, അത്തനോ ഥാമം ഞത്വാ പമാണേനേവ ഗണ്ഹാതി.

ധുതങ്ഗസമാദാനസ്സ അത്തനി അത്ഥിഭാവം നജാനാപേതുകാമോ ധുതങ്ഗഅപ്പിച്ഛോ നാമ. തസ്സ വിഭാവനത്ഥം ഇമാനി വത്ഥൂനി – സോസാനികമഹാസുമനത്ഥേരോ കിര സട്ഠി വസ്സാനി സുസാനേ വസി, അഞ്ഞോ ഏകഭിക്ഖുപി ന അഞ്ഞാസി, തേനേവാഹ –

‘‘സുസാനേ സട്ഠി വസ്സാനി, അബ്ബോകിണ്ണം വസാമഹം;

ദുതിയോ മം ന ജാനേയ്യ, അഹോ സോസാനികുത്തമോ’’തി.

ചേതിയപബ്ബതേ ദ്വേഭാതിയത്ഥേരാ വസിംസു. തേസു കനിട്ഠോ ഉപട്ഠാകേന പേസിതാ ഉച്ഛുഖണ്ഡികാ ഗഹേത്വാ ജേട്ഠസ്സ സന്തികം അഗമാസി. പരിഭോഗം, ഭന്തേ, കരോഥാതി. ഥേരസ്സ ച ഭത്തകിച്ചം കത്വാ മുഖം വിക്ഖാലനകാലോ അഹോസി. സോ അലം, ആവുസോതി ആഹ. കച്ചി, ഭന്തേ, ഏകാസനികത്ഥാതി. ആഹരാവുസോ, ഉച്ഛുഖണ്ഡികാതി പഞ്ഞാസ വസ്സാനി ഏകാസനികോ സമാനോപി ധുതങ്ഗം നിഗൂഹമാനോ പരിഭോഗം കത്വാ മുഖം വിക്ഖാലേത്വാ പുന ധുതങ്ഗം അധിട്ഠായ ഗതോ.

യോ പന സാകേതകതിസ്സത്ഥേരോ വിയ ബഹുസ്സുതഭാവം ജാനാപേതും ന ഇച്ഛതി, അയം പരിയത്തിഅപ്പിച്ഛോ നാമ. ഥേരോ കിര ഖണോ നത്ഥീതി ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാസു ഓകാസം അകരോന്തോ മരണക്ഖയം, ഭന്തേ, ലഭിസ്സഥാതി ചോദിതോ ഗണം വിസ്സജ്ജേത്വാ കണികാരവാലികസമുദ്ദവിഹാരം ഗതോ. തത്ഥ അന്തോവസ്സം ഥേരനവമജ്ഝിമാനം ഉപകാരോ ഹുത്വാ മഹാപവാരണായ ഉപോസഥദിവസേ ധമ്മകഥായ ജനതം ഖോഭേത്വാ ഗതോ.

യോ പന സോതാപന്നാദീസു അഞ്ഞതരോ ഹുത്വാ സോതാപന്നാദിഭാവം ജാനാപേതും ന ഇച്ഛതി, അയം അധിഗമഅപ്പിച്ഛോ നാമ, തയോ കുലപുത്താ വിയ ഘടികാരകുമ്ഭകാരോ വിയ ച.

ആയസ്മാ പന പുണ്ണോ അത്രിച്ഛതം പാപിച്ഛതം മഹിച്ഛതഞ്ച പഹായ സബ്ബസോ ഇച്ഛാപടിപക്ഖഭൂതായ അലോഭസങ്ഖാതായ പരിസുദ്ധായ അപ്പിച്ഛതായ സമന്നാഗതത്താ അപ്പിച്ഛോ നാമ അഹോസി. ഭിക്ഖൂനമ്പി, ‘‘ആവുസോ, അത്രിച്ഛതാ പാപിച്ഛതാ മഹിച്ഛതാതി ഇമേ ധമ്മാ പഹാതബ്ബാ’’തി തേസു ആദീനവം ദസ്സേത്വാ ഏവരൂപം അപ്പിച്ഛതം സമാദായ വത്തിതബ്ബന്തി അപ്പിച്ഛകഥം കഥേസി. തേന വുത്തം ‘‘അത്തനാ ച അപ്പിച്ഛോ അപ്പിച്ഛകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ’’തി.

ദ്വാദസവിധസന്തോസവണ്ണനാ

ഇദാനി അത്തനാ ച സന്തുട്ഠോതിആദീസു വിസേസത്ഥമേവ ദീപയിസ്സാമ. യോജനാ പന വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. സന്തുട്ഠോതി ഇതരീതരപച്ചയസന്തോസേന സമന്നാഗതോ. സോ പനേസ സന്തോസോ ദ്വാദസവിധോ ഹോതി. സേയ്യഥിദം, ചീവരേ യഥാലാഭസന്തോസോ യഥാബലസന്തോസോ യഥസാരുപ്പസന്തോസോതി തിവിധോ, ഏവം പിണ്ഡപാതാദീസു. തസ്സായം പഭേദസംവണ്ണനാ.

ഇധ ഭിക്ഖു ചീവരം ലഭതി സുന്ദരം വാ അസുന്ദരം വാ. സോ തേനേവ യാപേതി അഞ്ഞം ന പത്ഥേതി, ലഭന്തോപി ന ഗണ്ഹാതി, അയമസ്സ ചീവരേ യഥാലാഭസന്തോസോ. അഥ യോ പകതിദുബ്ബലോ വാ ഹോതി ആബാധജരാഭിഭൂതോ വാ, ഗരുചീവരം പാരുപന്തോ കിലമതി, സോ സഭാഗേന ഭിക്ഖുനാ സദ്ധിം തം പരിവത്തേത്വാ ലഹുകേന യാപേന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി, അയമസ്സ ചീവരേ യഥാബലസന്തോസോ. അപരോ പണീതപച്ചയലാഭീ ഹോതി, സോ പട്ടചീവരാദീനം അഞ്ഞതരം മഹഗ്ഘചീവരം ബഹൂനി വാ പന ചീവരാനി ലഭിത്വാ ഇദം ഥേരാനം ചിരപബ്ബജിതാനം ഇദം ബഹുസ്സുതാനം അനുരൂപം, ഇദം ഗിലാനാനം ഇദം അപ്പലാഭാനം ഹോതൂതി ദത്വാ തേസം പുരാണചീവരം വാ സങ്കാരകൂടാദിതോ വാ നന്തകാനി ഉച്ചിനിത്വാ തേഹി സങ്ഘാടിം കത്വാ ധാരേന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി, അയമസ്സ ചീവരേ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ.

ഇധ പന ഭിക്ഖു പിണ്ഡപാതം ലഭതി ലൂഖം വാ പണീതം വാ, സോ തേനേവ യാപേതി, അഞ്ഞം ന പത്ഥേതി, ലഭന്തോപി ന ഗണ്ഹാതി, അയമസ്സ പിണ്ഡപാതേ യഥാലാഭസന്തോസോ. യോ പന അത്തനോ പകതിവിരുദ്ധം വാ ബ്യാധിവിരുദ്ധം വാ പിണ്ഡപാതം ലഭതി, യേനസ്സ പരിഭുത്തേന അഫാസു ഹോതി, സോ സഭാഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ തം ദത്വാ തസ്സ ഹത്ഥതോ സപ്പായഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി, അയമസ്സ പിണ്ഡപാതേ യഥാബലസന്തോസോ. അപരോ ബഹും പണീതം പിണ്ഡപാതം ലഭതി, സോ തം ചീവരം വിയ ചിരപബ്ബജിതബഹുസ്സുതഅപ്പലാഭിഗിലാനാനം ദത്വാ തേസം വാ സേസകം പിണ്ഡായ വാ ചരിത്വാ മിസ്സകാഹാരം ഭുഞ്ജന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി, അയമസ്സ പിണ്ഡപാതേ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ.

ഇധ പന ഭിക്ഖു സേനാസനം ലഭതി മനാപം വാ അമനാപം വാ, സോ തേന നേവ സോമനസ്സം ന പടിഘം ഉപ്പാദേതി, അന്തമസോ തിണസന്ഥാരകേനാപി യഥാലദ്ധേനേവ തുസ്സതി, അയമസ്സ സേനാസനേ യഥാലാഭസന്തോസോ. യോ പന അത്തനോ പകതിവിരുദ്ധം വാ ബ്യാധിവിരുദ്ധം വാ സേനാസനം ലഭതി, യത്ഥസ്സ വസതോ അഫാസു ഹോതി, സോ തം സഭാഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദത്വാ തസ്സ സന്തകേ സപ്പായസേനാസനേ വസന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി, അയമസ്സ സേനാസനേ യഥാബലസന്തോസോ. അപരോ മഹാപുഞ്ഞോ ലേണമണ്ഡപകൂടാഗാരാദീനി ബഹൂനി പണീതസേനാസനാനി ലഭതി, സോ താനി ചീവരാദീനി വിയ ചിരപബ്ബജിതബഹുസ്സുതഅപ്പലാഭിഗിലാനാനം ദത്വാ യത്ഥ കത്ഥചി വസന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി, അയമസ്സ സേനാസനേ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ. യോപി, ‘‘ഉത്തമസേനാസനം നാമ പമാദട്ഠാനം, തത്ഥ നിസിന്നസ്സ ഥിനമിദ്ധം ഓക്കമതി, നിദ്ദാഭിഭൂതസ്സ പുന പടിബുജ്ഝതോ പാപവിതക്കാ പാതുഭവന്തീ’’തി പടിസഞ്ചിക്ഖിത്വാ താദിസം സേനാസനം പത്തമ്പി ന സമ്പടിച്ഛതി, സോ തം പടിക്ഖിപിത്വാ അബ്ഭോകാസരുക്ഖമൂലാദീസു വസന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി, അയമ്പിസ്സ സേനാസനേ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ.

ഇധ പന ഭിക്ഖു ഭേസജ്ജം ലഭതി ലൂഖം വാ പണീതം വാ, സോ യം ലഭതി, തേനേവ സന്തുസ്സതി, അഞ്ഞം ന പത്ഥേതി, ലഭന്തോപി ന ഗണ്ഹാതി, അയമസ്സ ഗിലാനപച്ചയേ യഥാലാഭസന്തോസോ. യോ പന തേലേന അത്ഥികോ ഫാണിതം ലഭതി, സോ തം സഭാഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദത്വാ തസ്സ ഹത്ഥതോ തേലം ഗഹേത്വാ അഞ്ഞദേവ വാ പരിയേസിത്വാ തേഹി ഭേസജ്ജം കരോന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി, അയമസ്സ ഗിലാനപച്ചയേ യഥാബലസന്തോസോ. അപരോ മഹാപുഞ്ഞോ ബഹും തേലമധുഫാണിതാദിപണീതഭേസജ്ജം ലഭതി, സോ തം ചീവരം വിയ ചിരപബ്ബജിതബഹുസ്സുതഅപ്പലാഭിഗിലാനാനം ദത്വാ തേസം ആഭതകേന യേന കേനചി യാപേന്തോപി സന്തുട്ഠോവ ഹോതി. യോ പന ഏകസ്മിം ഭാജനേ മുത്തഹരീതകം ഠപേത്വാ ഏകസ്മിം ചതുമധുരം, ‘‘ഗണ്ഹ, ഭന്തേ, യദിച്ഛസീ’’തി വുച്ചമാനോ സചസ്സ തേസു അഞ്ഞതരേനപി രോഗോ വൂപസമ്മതി, അഥ മുത്തഹരീതകം നാമ ബുദ്ധാദീഹി വണ്ണിതന്തി ചതുമധുരം പടിക്ഖിപിത്വാ മുത്തഹരീതകേനേവ ഭേസജ്ജം കരോന്തോ പരമസന്തുട്ഠോവ ഹോതി, അയമസ്സ ഗിലാനപച്ചയേ യഥാസാരുപ്പസന്തോസോ.

ഇമേസം പന പച്ചേകം പച്ചയേസു തിണ്ണം തിണ്ണം സന്തോസാനം യഥാസാരുപ്പസന്തോസോവ അഗ്ഗോ. ആയസ്മാ പുണ്ണോ ഏകേകസ്മിം പച്ചയേ ഇമേഹി തീഹി സന്തോസേഹി സന്തുട്ഠോ അഹോസി. സന്തുട്ഠികഥഞ്ചാതി ഭിക്ഖൂനമ്പി ച ഇമം സന്തുട്ഠികഥം കത്താവ അഹോസി.

തിവിധപവിവേകവണ്ണനാ

പവിവിത്തോതി കായപവിവേകോ ചിത്തപവിവേകോ ഉപധിപവിവേകോതി ഇമേഹി തീഹി പവിവേകേഹി സമന്നാഗതോ. തത്ഥ ഏകോ ഗച്ഛതി, ഏകോ തിട്ഠതി, ഏകോ നിസീദതി, ഏകോ സേയ്യം കപ്പേതി, ഏകോ ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസതി, ഏകോ പടിക്കമതി, ഏകോ ചങ്കമമധിട്ഠാതി, ഏകോ ചരതി, ഏകോ വിഹരതീതി അയം കായപവിവേകോ നാമ. അട്ഠ സമാപത്തിയോ പന ചിത്തപവിവേകോ നാമ. നിബ്ബാനം ഉപധിപവിവേകോ നാമ. വുത്തമ്പി ഹേതം – ‘‘കായപവിവേകോ ച വിവേകട്ഠകായാനം നേക്ഖമ്മാഭിരതാനം. ചിത്തപവിവേകോ ച പരിസുദ്ധചിത്താനം പരമവോദാനപ്പത്താനം. ഉപധിവിവേകോ ച നിരുപധീനം പുഗ്ഗലാനം വിസങ്ഖാരഗതാന’’ന്തി (മഹാനി. ൫൭). പവിവേകകഥന്തി ഭിക്ഖൂനമ്പി ച ഇമം പവിവേകകഥം കത്താ.

പഞ്ചവിധസംസഗ്ഗവണ്ണനാ

അസംസട്ഠോതി പഞ്ചവിധേന സംസഗ്ഗേന വിരഹിതോ. സവനസംസഗ്ഗോ ദസ്സനസംസഗ്ഗോ സമുല്ലപനസംസഗ്ഗോ സമ്ഭോഗസംസഗ്ഗോ കായസംസഗ്ഗോതി പഞ്ചവിധോ സംസഗ്ഗോ. തേസു ഇധ ഭിക്ഖു സുണാതി, ‘‘അസുകസ്മിം ഗാമേ വാ നിഗമേ വാ ഇത്ഥീ വാ കുമാരികാ വാ അഭിരൂപാ ദസ്സനീയാ പാസാദികാ പരമായ വണ്ണപോക്ഖരതായ സമന്നാഗതാ’’തി. സോ തം സുത്വാ സംസീദതി വിസീദതി ന സക്കോതി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും, സിക്ഖാദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ ഹീനായാവത്തതീതി ഏവം പരേഹി വാ കഥീയമാനം രൂപാദിസമ്പത്തിം അത്തനാ വാ ഹസിതലപിതഗീതസദ്ദം സുണന്തസ്സ സോതവിഞ്ഞാണവീഥിവസേന ഉപ്പന്നോ രാഗോ സവനസംസഗ്ഗോ നാമ. സോ അനിത്ഥിഗന്ധപച്ചേകബോധിസത്തസ്സ ച പഞ്ചഗ്ഗളലേണവാസീതിസ്സദഹരസ്സ ച വസേന വേദിതബ്ബോ –

ദഹരോ കിര ആകാസേന ഗച്ഛന്തോ ഗിരിഗാമവാസികമ്മാരധീതായ പഞ്ചഹി കുമാരീഹി സദ്ധിം പദുമസരം ഗന്ത്വാ ന്ഹത്വാ പദുമാനി ച പിലന്ധിത്വാ മധുരസ്സരേന ഗായന്തിയാ സദ്ദം സുത്വാ കാമരാഗേന വിദ്ധോ വിസേസാ പരിഹായിത്വാ അനയബ്യസനം പാപുണി. ഇധ ഭിക്ഖു ന ഹേവ ഖോ സുണാതി, അപിച ഖോ സാമം പസ്സതി ഇത്ഥിം വാ കുമാരിം വാ അഭിരൂപം ദസ്സനീയം പാസാദികം പരമായ വണ്ണപോക്ഖരതായ സമന്നാഗതം. സോ തം ദിസ്വാ സംസീദതി വിസീദതി ന സക്കോതി ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും, സിക്ഖാദുബ്ബല്യം അനാവികത്വാ ഹീനായാവത്തതീതി ഏവം വിസഭാഗരൂപം ഓലോകേന്തസ്സ പന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണവീഥിവസേന ഉപ്പന്നരാഗോ ദസ്സനസംസഗ്ഗോ നാമ. സോ ഏവം വേദിതബ്ബോ –

ഏകോ കിര ദഹരോ കാലദീഘവാപിദ്വാരവിഹാരം ഉദ്ദേസത്ഥായ ഗതോ. ആചരിയോ തസ്സ അന്തരായം ദിസ്വാ ഓകാസം ന കരോതി. സോ പുനപ്പുന്നം അനുബന്ധതി. ആചരിയോ സചേ അന്തോഗാമേ ന ചരിസ്സസി. ദസ്സാമി തേ ഉദ്ദേസന്തി ആഹ. സോ സാധൂതി സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഉദ്ദേസേ നിട്ഠിതേ ആചരിയം വന്ദിത്വാ ഗച്ഛന്തോ ആചരിയോ മേ ഇമസ്മിം ഗാമേ ചരിതും ന ദേതി, കിം നു ഖോ കാരണന്തി ചീവരം പാരുപിത്വാ ഗാമം പാവിസി, ഏകാ കുലധീതാ പീതകവത്ഥം നിവാസേത്വാ ഗേഹേ ഠിതാ ദഹരം ദിസ്വാ സഞ്ജാതരാഗാ ഉളുങ്കേന യാഗും ആഹരിത്വാ തസ്സ പത്തേ പക്ഖിപിത്വാ നിവത്തിത്വാ മഞ്ചകേ നിപജ്ജി. അഥ നം മാതാപിതരോ കിം അമ്മാതി പുച്ഛിംസു, ദ്വാരേന ഗതം ദഹരം ലഭമാനാ ജീവിസ്സാമി, അലഭമാനാ മരിസ്സാമീതി. മാതാപിതരോ വേഗേന ഗന്ത്വാ ഗാമദ്വാരേ ദഹരം പത്വാ വന്ദിത്വാ, ‘‘നിവത്തഥ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖം ഗണ്ഹാഹീ’’തി ആഹംസു. ദഹരോ അലം ഗച്ഛാമീതി. തേ, ‘‘ഇദം നാമ, ഭന്തേ, കാരണ’’ന്തി യാചിത്വാ – ‘‘അമ്ഹാകം, ഭന്തേ, ഗേഹേ ഏത്തകം നാമ ധനം അത്ഥി, ഏകായേവ നോ ധീതാ, ത്വം നോ ജേട്ഠപുത്തട്ഠാനേ ഠസ്സസി, സുഖേന സക്കാ ജീവിതു’’ന്തി ആഹംസു. ദഹരോ, ‘‘ന മയ്ഹം ഇമിനാ പലിബോധേന അത്ഥോ’’തി അനാദിയിത്വാവ പക്കന്തോ.

മാതാപിതരോ ഗന്ത്വാ, ‘‘അമ്മ, നാസക്ഖിമ്ഹാ ദഹരം നിവത്തേതും, യം അഞ്ഞം സാമികം ഇച്ഛസി, തം ലഭിസ്സസി, ഉട്ഠേഹി ഖാദ ച പിവ ചാ’’തി ആഹംസു. സാ അനിച്ഛന്തീ സത്താഹം നിരാഹാരാ ഹുത്വാ കാലമകാസി. മാതാപിതരോ തസ്സാ സരീരകിച്ചം കത്വാ തം പീതകവത്ഥം ധുരവിഹാരേ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ അദംസു, ഭിക്ഖൂ വത്ഥം ഖണ്ഡാഖണ്ഡം കത്വാ ഭാജയിംസു. ഏകോ മഹല്ലകോ അത്തനോ കോട്ഠാസം ഗഹേത്വാ കല്യാണീവിഹാരം ആഗതോ. സോപി ദഹരോ ചേതിയം വന്ദിസ്സാമീതി തത്ഥേവ ഗന്ത്വാ ദിവാട്ഠാനേ നിസീദി. മഹല്ലകോ തം വത്ഥഖണ്ഡം ഗഹേത്വാ, ‘‘ഇമിനാ മേ പരിസ്സാവനം വിചാരേഥാ’’തി ദഹരം അവോച. ദഹരോ മഹാഥേര ‘‘കുഹിം ലദ്ധ’’ന്തി ആഹ. സോ സബ്ബം പവത്തിം കഥേസി. സോ തം സുത്വാവ, ‘‘ഏവരൂപായ നാമ സദ്ധിം സംവാസം നാലത്ഥ’’ന്തി രാഗഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢോ തത്ഥേവ കാലമകാസി.

അഞ്ഞമഞ്ഞം ആലാപസല്ലാപവസേന ഉപ്പന്നരാഗോ പന സമുല്ലപനസംസഗ്ഗോ നാമ. ഭിക്ഖുനോ ഭിക്ഖുനിയാ സന്തകം, ഭിക്ഖുനിയാ വാ ഭിക്ഖുസ്സ സന്തകം ഗഹേത്വാ പരിഭോഗകരണവസേന ഉപ്പന്നരാഗോ സമ്ഭോഗസംസഗ്ഗോ നാമ. സോ ഏവം വേദിതബ്ബോ – മരിചവട്ടിവിഹാരമഹേ കിര ഭിക്ഖൂനം സതസഹസ്സം ഭിക്ഖുനീനം നവുതിസഹസ്സാനി ഏവ അഹേസും. ഏകോ സാമണേരോ ഉണ്ഹയാഗും ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തോ സകിം ചീവരകണ്ണേ ഠപേസി, സകിം ഭൂമിയം. ഏകാ സാമണേരീ ദിസ്വാ ഏത്ഥ പത്തം ഠപേത്വാ യാഹീതി ഥാലകം അദാസി. തേ അപരഭാഗേ ഏകസ്മിം ഭയേ ഉപ്പന്നേ പരസമുദ്ദം അഗമംസു. തേസു ഭിക്ഖുനീ പുരേതരം അഗമാസി. സാ, ‘‘ഏകോ കിര സീഹളഭിക്ഖു ആഗതോ’’തി സുത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ നിസിന്നാ, – ‘‘ഭന്തേ, മരിചവട്ടിവിഹാരമഹകാലേ തുമ്ഹേ കതിവസ്സാ’’തി പുച്ഛി. തദാഹം സത്തവസ്സികസാമണേരോ. ത്വം പന കതിവസ്സാതി? അഹം സത്തവസ്സികസാമണേരീയേവ ഏകസ്സ സാമണേരസ്സ ഉണ്ഹയാഗും ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തസ്സ പത്തഠപനത്ഥം ഥാലകമദാസിന്തി. ഥേരോ, ‘‘അഹം സോ’’തി വത്വാ ഥാലകം നീഹരിത്വാ ദസ്സേസി. തേ ഏത്തകേനേവ സംസഗ്ഗേന ബ്രഹ്മചരിയം സന്ധാരേതും അസക്കോന്താ ദ്വേപി സട്ഠിവസ്സകാലേ വിബ്ഭമിംസു.

ഹത്ഥഗാഹാദിവസേന പന ഉപ്പന്നരാഗോ കായസംസഗ്ഗോ നാമ. തത്രിദം വത്ഥു – മഹാചേതിയങ്ഗണേ കിര ദഹരഭിക്ഖൂ സജ്ഝായം ഗണ്ഹന്തി. തേസം പിട്ഠിപസ്സേ ദഹരഭിക്ഖുനിയോ ധമ്മം സുണന്തി. തത്രേകോ ദഹരോ ഹത്ഥം പസാരേന്തോ ഏകിസ്സാ ദഹരഭിക്ഖുനിയാ കായം ഛുപി. സാ തം ഹത്ഥം ഗഹേത്വാ അത്തനോ ഉരസ്മിം ഠപേസി, ഏത്തകേന സംസഗ്ഗേന ദ്വേപി വിബ്ഭമിത്വാ ഗിഹിഭാവം പത്താ.

ഗാഹഗാഹകാദിവണ്ണനാ

ഇമേസു പന പഞ്ചസു സംസഗ്ഗേസു ഭിക്ഖുനോ ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സവനദസ്സനസമുല്ലപനസമ്ഭോഗകായപരാമാസാ നിച്ചമ്പി ഹോന്തിയേവ, ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം ഠപേത്വാ കായസംസഗ്ഗം സേസാ കാലേന കാലം ഹോന്തി; തഥാ ഉപാസകഉപാസികാഹി സദ്ധിം സബ്ബേപി കാലേന കാലം ഹോന്തി. തേസു ഹി കിലേസുപ്പത്തിതോ ചിത്തം രക്ഖിതബ്ബം. ഏകോ ഹി ഭിക്ഖു ഗാഹഗാഹകോ ഹോതി, ഏകോ ഗാഹമുത്തകോ, ഏകോ മുത്തഗാഹകോ, ഏകോ മുത്തമുത്തകോ.

തത്ഥ യം ഭിക്ഖും മനുസ്സാപി ആമിസേന ഉപലാപേത്വാ ഗഹണവസേന ഉപസങ്കമന്തി, ഭിക്ഖുപി പുപ്ഫഫലാദീഹി ഉപലാപേത്വാ ഗഹണവസേന ഉപസങ്കമതി, അയം ഗാഹഗാഹകോ നാമ. യം പന മനുസ്സാ വുത്തനയേന ഉപസങ്കമന്തി, ഭിക്ഖു ദക്ഖിണേയ്യവസേന ഉപസങ്കമതി, അയം ഗാഹമുത്തകോ നാമ. യസ്സ മനുസ്സാ ദക്ഖിണേയ്യവസേന ചത്താരോ പച്ചയേ ദേന്തി, ഭിക്ഖു പുപ്ഫഫലാദീഹി ഉപലാപേത്വാ ഗഹണവസേന ഉപസങ്കമതി, അയം മുത്തഗാഹകോ നാമ. യസ്സ മനുസ്സാപി ദക്ഖിണേയ്യവസേന ചത്താരോ പച്ചയേ ദേന്തി, ഭിക്ഖുപി ചൂളപിണ്ഡപാതിയതിസ്സത്ഥേരോ വിയ ദക്ഖിണേയ്യവസേന പരിഭുഞ്ജതി, അയം മുത്തമുത്തകോ നാമ.

ഥേരം കിര ഏകാ ഉപാസികാ ദ്വാദസ വസ്സാനി ഉപട്ഠഹി. ഏകദിവസം തസ്മിം ഗാമേ അഗ്ഗി ഉട്ഠഹിത്വാ ഗേഹാനി ഝാപേസി. അഞ്ഞേസം കുലൂപകഭിക്ഖൂ ആഗന്ത്വാ – ‘‘കിം ഉപാസികേ, അപി കിഞ്ചി ഭണ്ഡകം അരോഗം കാതും അസക്ഖിത്ഥാ’’തി പടിസന്ഥാരം അകംസു. മനുസ്സാ, ‘‘അമ്ഹാകം മാതു കുലൂപകത്ഥേരോ ഭുഞ്ജനവേലായമേവ ആഗമിസ്സതീ’’തി ആഹംസു. ഥേരോപി പുനദിവസേ ഭിക്ഖാചാരവേലം സല്ലക്ഖേത്വാവ ആഗതോ. ഉപാസികാ കോട്ഠച്ഛായായ നിസീദാപേത്വാ ഭിക്ഖം സമ്പാദേത്വാ അദാസി. ഥേരേ ഭത്തകിച്ചം കത്വാ പക്കന്തേ മനുസ്സാ ആഹംസു – ‘‘അമ്ഹാകം മാതു കുലൂപകത്ഥേരോ ഭുഞ്ജനവേലായമേവ ആഗതോ’’തി. ഉപാസികാ, ‘‘തുമ്ഹാകം കുലൂപകാ തുമ്ഹാകംയേവ അനുച്ഛവികാ, മയ്ഹം ഥേരോ മയ്ഹേവ അനുച്ഛവികോ’’തി ആഹ. ആയസ്മാ പന മന്താണിപുത്തോ ഇമേഹി പഞ്ചഹി സംസഗ്ഗേഹി ചതൂഹിപി പരിസാഹി സദ്ധിം അസംസട്ഠോ ഗാഹമുത്തകോ ചേവ മുത്തമുത്തകോ ച അഹോസി. യഥാ ച സയം അസംസട്ഠോ, ഏവം ഭിക്ഖൂനമ്പി തം അസംസഗ്ഗകഥം കത്താ അഹോസി.

ആരദ്ധവീരിയോതി പഗ്ഗഹിതവീരിയോ, പരിപുണ്ണകായികചേതസികവീരിയോതി അത്ഥോ. യോ ഹി ഭിക്ഖു ഗമനേ ഉപ്പന്നകിലേസം ഠാനം പാപുണിതും ന ദേതി, ഠാനേ ഉപ്പന്നകിലേസം നിസജ്ജം, നിസജ്ജായ ഉപ്പന്നകിലേസം സയനം പാപുണിതും ന ദേതി, മന്തേന കണ്ഹസപ്പം ഉപ്പീളേത്വാ ഗണ്ഹന്തോ വിയ, അമിത്തം ഗീവായ അക്കമന്തോ വിയ ച വിചരതി, അയം ആരദ്ധവീരിയോ നാമ. ഥേരോ ച താദിസോ അഹോസി. ഭിക്ഖൂനമ്പി തഥേവ വീരിയാരമ്ഭകഥം കത്താ അഹോസി.

സീലസമ്പന്നോതിആദീസു സീലന്തി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം. സമാധീതി വിപസ്സനാപാദകാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ. പഞ്ഞാതി ലോകിയലോകുത്തരഞാണം. വിമുത്തീതി അരിയഫലം. വിമുത്തിഞാണദസ്സനന്തി ഏകൂനവീസതിവിധം പച്ചവേക്ഖണഞാണം. ഥേരോ സയമ്പി സീലാദീഹി സമ്പന്നോ അഹോസി ഭിക്ഖൂനമ്പി സീലാദികഥം കത്താ. സ്വായം ദസഹി കഥാവത്ഥൂഹി ഓവദതീതി ഓവാദകോ. യഥാ പന ഏകോ ഓവദതിയേവ, സുഖുമം അത്ഥം പരിവത്തേത്വാ ജാനാപേതും ന സക്കോതി. ന ഏവം ഥേരോ. ഥേരോ പന താനി ദസ കഥാവത്ഥൂനി വിഞ്ഞാപേതീതി വിഞ്ഞാപകോ. ഏകോ വിഞ്ഞാപേതും സക്കോതി, കാരണം ദസ്സേതും ന സക്കോതി. ഥേരോ കാരണമ്പി സന്ദസ്സേതീതി സന്ദസ്സകോ. ഏകോ വിജ്ജമാനം കാരണം ദസ്സേതി, ഗാഹേതും പന ന സക്കോതി. ഥേരോ ഗാഹേതുമ്പി സക്കോതീതി സമാദപകോ. ഏവം സമാദപേത്വാ പന തേസു കഥാവത്ഥൂസു ഉസ്സാഹജനനവസേന ഭിക്ഖൂ സമുത്തേജേതീതി സമുത്തേജകോ. ഉസ്സാഹജാതേ വണ്ണം വത്വാ സമ്പഹംസേതീതി സമ്പഹംസകോ.

പഞ്ചലാഭവണ്ണനാ

൨൫൩. സുലദ്ധലാഭാതി അഞ്ഞേസമ്പി മനുസ്സത്തഭാവപബ്ബജ്ജാദിഗുണലാഭാ നാമ ഹോന്തി. ആയസ്മതോ പന പുണ്ണസ്സ സുലദ്ധലാഭാ ഏതേ, യസ്സ സത്ഥു സമ്മുഖാ ഏവം വണ്ണോ അബ്ഭുഗ്ഗതോതി അത്ഥോ. അപിച അപണ്ഡിതേഹി വണ്ണകഥനം നാമ ന തഥാ ലാഭോ, പണ്ഡിതേഹി വണ്ണകഥനം പന ലാഭോ. ഗിഹീ ഹി വാ വണ്ണകഥനം ന തഥാ ലാഭോ, ഗിഹീ ഹി ‘‘വണ്ണം കഥേസ്സാമീ’’തി, ‘‘അമ്ഹാകം അയ്യോ സണ്ഹോ സഖിലോ സുഖസമ്ഭാസോ, വിഹാരം ആഗതാനം യാഗുഭത്തഫാണിതാദീഹി സങ്ഗഹം കരോതീ’’തി കഥേന്തോ അവണ്ണമേവ കഥേതി. ‘‘അവണ്ണം കഥേസ്സാമീ’’തി ‘‘അയം ഥേരോ മന്ദമന്ദോ വിയ അബലബലോ വിയ ഭാകുടികഭാകുടികോ വിയ നത്ഥി ഇമിനാ സദ്ധിം വിസ്സാസോ’’തി കഥേന്തോ വണ്ണമേവ കഥേതി. സബ്രഹ്മചാരീഹിപി സത്ഥു പരമ്മുഖാ വണ്ണകഥനം ന തഥാ ലാഭോ, സത്ഥു സമ്മുഖാ പന അതിലാഭോതി ഇമമ്പി അത്ഥവസം പടിച്ച ‘‘സുലദ്ധലാഭാ’’തി ആഹ. അനുമസ്സ അനുമസ്സാതി ദസ കഥാവത്ഥൂനി അനുപവിസിത്വാ അനുപവിസിത്വാ. തഞ്ച സത്ഥാ അബ്ഭനുമോദതീതി തഞ്ചസ്സ വണ്ണം ഏവമേതം അപ്പിച്ഛോ ച സോ ഭിക്ഖു സന്തുട്ഠോ ച സോ ഭിക്ഖൂതി അനുമോദതി. ഇതി വിഞ്ഞൂഹി വണ്ണഭാസനം ഏകോ ലാഭോ, സബ്രഹ്മചാരീഹി ഏകോ, സത്ഥു സമ്മുഖാ ഏകോ, അനുമസ്സ അനുമസ്സ ഏകോ, സത്ഥാരാ അബ്ഭനുമോദനം ഏകോതി ഇമേ പഞ്ച ലാഭേ സന്ധായ ‘‘സുലദ്ധലാഭാ’’തി ആഹ. കദാചീതി കിസ്മിഞ്ചിദേവ കാലേ. കരഹചീതി തസ്സേവ വേവചനം. അപ്പേവ നാമ സിയാ കോചിദേവ കഥാസല്ലാപോതി അപി നാമ കോചി കഥാസമുദാചാരോപി ഭവേയ്യ. ഥേരേന കിര ആയസ്മാ പുണ്ണോ നേവ ദിട്ഠപുബ്ബോ, നസ്സ ധമ്മകഥാ സുതപുബ്ബാ. ഇതി സോ തസ്സ ദസ്സനമ്പി ധമ്മകഥമ്പി പത്ഥയമാനോ ഏവമാഹ.

ചാരികാദിവണ്ണനാ

൨൫൪. യഥാഭിരന്തന്തി യഥാഅജ്ഝാസയം വിഹരിത്വാ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ഏകസ്മിം ഠാനേ വസന്താനം ഛായൂദകാദിവിപത്തിം വാ അപ്ഫാസുകസേനാസനം വാ, മനുസ്സാനം അസ്സദ്ധാദിഭാവം വാ ആഗമ്മ അനഭിരതി നാമ നത്ഥി. തേസം സമ്പത്തിയാ ‘‘ഇധ ഫാസു വിഹരാമാ’’തി അഭിരമിത്വാ ചിരവിഹാരോപി നത്ഥി. യത്ഥ പന തഥാഗതേ വിഹരന്തേ സത്താ സരണേസു വാ പതിട്ഠഹന്തി, സീലാനി വാ സമാദിയന്തി, പബ്ബജന്തി വാ, തതോ സോതാപത്തിമഗ്ഗാദീനം വാ പന തേസം ഉപനിസ്സയോ ഹോതി. തത്ഥ ബുദ്ധാ സത്തേ താസു സമ്പത്തീസു പതിട്ഠാപനഅജ്ഝാസയേന വസന്തി; താസം അഭാവേ പക്കമന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘യഥാഅജ്ഝാസയം വിഹരിത്വാ’’തി. ചാരികം ചരമാനോതി അദ്ധാനഗമനം ഗച്ഛന്തോ. ചാരികാ ച നാമേസാ ഭഗവതോ ദുവിധാ ഹോതി തുരിതചാരികാ ച, അതുരിതചാരികാ ച.

തത്ഥ ദൂരേപി ബോധനേയ്യപുഗ്ഗലം ദിസ്വാ തസ്സ ബോധനത്ഥായ സഹസാ ഗമനം തുരിതചാരികാ നാമ. സാ മഹാകസ്സപപച്ചുഗ്ഗമനാദീസു ദട്ഠബ്ബാ. ഭഗവാ ഹി മഹാകസ്സപം പച്ചുഗ്ഗച്ഛന്തോ മുഹുത്തേന തിഗാവുതം മഗ്ഗം അഗമാസി, ആളവകസ്സത്ഥായ തിംസയോജനം, തഥാ അങ്ഗുലിമാലസ്സ. പുക്കുസാതിസ്സ പന പഞ്ചചത്താലീസയോജനം, മഹാകപ്പിനസ്സ വീസയോജനസതം, ഖദിരവനിയസ്സത്ഥായ സത്ത യോജനസതാനി അഗമാസി; ധമ്മസേനാപതിനോ സദ്ധിവിഹാരികസ്സ വനവാസീതിസ്സസാമണേരസ്സ തിഗാവുതാധികം വീസയോജനസതം.

ഏകദിവസം കിര ഥേരോ, ‘‘തിസ്സസാമണേരസ്സ സന്തികം, ഭന്തേ, ഗച്ഛാമീ’’തി ആഹ. ഭഗവാ, ‘‘അഹമ്പി ഗമിസ്സാമീ’’തി വത്വാ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ആമന്തേസി – ‘‘ആനന്ദ, വീസതിസഹസ്സാനം ഛളഭിഞ്ഞാനം ആരോചേഹി – ‘ഭഗവാ വനവാസീതിസ്സസാമണേരസ്സ സന്തികം ഗമിസ്സതീ’’’തി. തതോ ദുതിയദിവസേ വീസതിസഹസ്സഖീണാസവപരിവുതോ ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ വീസയോജനസതമത്ഥകേ തസ്സ ഗോചരഗാമദ്വാരേ ഓതരിത്വാ ചീവരം പാരുപി. കമ്മന്തം ഗച്ഛമാനാ മനുസ്സാ ദിസ്വാ, ‘‘സത്ഥാ, ഭോ, ആഗതോ, മാ കമ്മന്തം അഗമിത്ഥാ’’തി വത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞപേത്വാ യാഗും ദത്വാ പാനവത്തം കരോന്താ, ‘‘കുഹിം, ഭന്തേ, ഭഗവാ ഗച്ഛതീ’’തി ദഹരഭിക്ഖൂ പുച്ഛിംസു. ഉപാസകാ, ന ഭഗവാ അഞ്ഞത്ഥ ഗച്ഛതി, ഇധേവ തിസ്സസാമണേരസ്സ ദസ്സനത്ഥായ ആഗതോതി. തേ ‘‘അമ്ഹാകം കിര കുലൂപകത്ഥേരസ്സ ദസ്സനത്ഥായ സത്ഥാ ആഗതോ, നോ വത നോ ഥേരോ ഓരമത്തകോ’’തി സോമനസ്സജാതാ അഹേസും.

അഥ ഭഗവതോ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സാമണേരോ ഗാമം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ‘‘ഉപാസകാ മഹാ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി പുച്ഛി. അഥസ്സ തേ, ‘‘സത്ഥാ, ഭന്തേ, ആഗതോ’’തി ആരോചേസും, സോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പിണ്ഡപാതേന ആപുച്ഛി. സത്ഥാ തസ്സ പത്തം ഹത്ഥേന ഗഹേത്വാ, ‘‘അലം, തിസ്സ, നിട്ഠിതം ഭത്തകിച്ച’’ന്തി ആഹ. തതോ ഉപജ്ഝായം ആപുച്ഛിത്വാ അത്തനോ പത്താസനേ നിസീദിത്വാ ഭത്തകിച്ചമകാസി. അഥസ്സ ഭത്തകിച്ചപരിയോസാനേ സത്ഥാ മങ്ഗലം വത്വാ നിക്ഖമിത്വാ ഗാമദ്വാരേ ഠത്വാ, ‘‘കതരോ തേ, തിസ്സ, വസനട്ഠാനം ഗമനമഗ്ഗോ’’തി ആഹ. ‘‘അയം ഭഗവാ’’തി. മഗ്ഗം ദേസയമാനോ പുരതോ യാഹി തിസ്സാതി. ഭഗവാ കിര സദേവകസ്സ ലോകസ്സ മഗ്ഗദേസകോ സമാനോപി ‘‘സകലതിഗാവുതേ മഗ്ഗേ സാമണേരം ദട്ഠും ലച്ഛാമീ’’തി തം മഗ്ഗദേസകമകാസി.

സോ അത്തനോ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഭഗവതോ വത്തമകാസി. അഥ നം ഭഗവാ, ‘‘കതരോ തേ, തിസ്സ, ചങ്കമോ’’തി പുച്ഛിത്വാ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സാമണേരസ്സ നിസീദനപാസാണേ നിസീദിത്വാ, ‘‘തിസ്സ, ഇമസ്മിം ഠാനേ സുഖം വസസീ’’തി പുച്ഛി. സോ ആഹ – ‘‘ആമ, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം മേ ഠാനേ വസന്തസ്സ സീഹബ്യഗ്ഘഹത്ഥിമിഗമോരാദീനം സദ്ദം സുണതോ അരഞ്ഞസഞ്ഞാ ഉപ്പജ്ജതി, തായ സുഖം വസാമീ’’തി. അഥ നം ഭഗവാ, ‘‘തിസ്സ, ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതേഹി, ബുദ്ധദായജ്ജം തേ ദസ്സാമീ’’തി വത്വാ സന്നിപതിതേ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ഉപസമ്പാദേത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ അഗമാസീതി. അയം തുരിതചാരികാ നാമ.

യം പന ഗാമനിഗമപടിപാടിയാ ദേവസികം യോജനഡ്ഢയോജനവസേന പിണ്ഡപാതചരിയാദീഹി ലോകം അനുഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ ഗമനം, അയം അതുരിതചാരികാ നാമ. ഇമം പന ചാരികം ചരന്തോ ഭഗവാ മഹാമണ്ഡലം മജ്ഝിമമണ്ഡലം അന്തിമമണ്ഡലന്തി ഇമേസം തിണ്ണം മണ്ഡലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം ചരതി. തത്ഥ മഹാമണ്ഡലം നവയോജനസതികം, മജ്ഝിമമണ്ഡലം ഛയോജനസതികം, അന്തിമമണ്ഡലം തിയോജനസതികം. യദാ മഹാമണ്ഡലേ ചാരികം ചരിതുകാമോ ഹോതി, മഹാപവാരണായ പവാരേത്വാ പാടിപദദിവസേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ നിക്ഖമതി. സമന്താ യോജനസതം ഏകകോലാഹലം അഹോസി, പുരിമം പുരിമം ആഗതാ നിമന്തേതും ലഭന്തി; ഇതരേസു ദ്വീസു മണ്ഡലേസു സക്കാരോ മഹാമണ്ഡലേ ഓസരതി. തത്ര ഭഗവാ തേസു തേസു ഗാമനിഗമേസു ഏകാഹം ദ്വീഹം വസന്തോ മഹാജനം ആമിസപടിഗ്ഗഹേന അനുഗ്ഗണ്ഹന്തോ ധമ്മദാനേന ചസ്സ വിവട്ടൂപനിസ്സിതം കുസലം വഡ്ഢേന്തോ നവഹി മാസേഹി ചാരികം പരിയോസാപേതി.

സചേ പന അന്തോവസ്സേ ഭിക്ഖൂനം സമഥവിപസ്സനാ തരുണാ ഹോതി, മഹാപവാരണായ അപവാരേത്വാ പവാരണാസങ്ഗഹം ദത്വാ കത്തികപുണ്ണമായ പവാരേത്വാ മിഗസിരസ്സ പഠമദിവസേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ നിക്ഖമിത്വാ മജ്ഝിമമണ്ഡലം ഓസരതി. അഞ്ഞേനപി കാരണേന മജ്ഝിമമണ്ഡലേ ചാരികം ചരിതുകാമോ ചതുമാസം വസിത്വാവ നിക്ഖമതി. വുത്തനയേനേവ ഇതരേസു ദ്വീസു മണ്ഡലേസു സക്കാരോ മജ്ഝിമമണ്ഡലേ ഓസരതി. ഭഗവാ പുരിമനയേനേവ ലോകം അനുഗ്ഗണ്ഹന്തോ അട്ഠഹി മാസേഹി ചാരികം പരിയോസാപേതി.

സചേ പന ചതുമാസം വുട്ഠവസ്സസ്സാപി ഭഗവതോ വേനേയ്യസത്താ അപരിപക്കിന്ദ്രിയാ ഹോന്തി, തേസം ഇന്ദ്രിയപരിപാകം ആഗമയമാനോ അപരമ്പി ഏകം മാസം വാ ദ്വിതിചതുമാസം വാ തത്ഥേവ വസിത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ നിക്ഖമതി. വുത്തനയേനേവ ഇതരേസു ദ്വീസു മണ്ഡലേസു സക്കാരോ അന്തോമണ്ഡലേ ഓസരതി. ഭഗവാ പുരിമനയേനേവ ലോകം അനുഗ്ഗണ്ഹന്തോ സത്തഹി വാ ഛഹി വാ പഞ്ചഹി വാ ചതൂഹി വാ മാസേഹി ചാരികം പരിയോസാപേതി. ഇതി ഇമേസു തീസു മണ്ഡലേസു യത്ഥ കത്ഥചി ചാരികം ചരന്തോ ന ചീവരാദിഹേതു ചരതി. അഥ ഖോ യേ ദുഗ്ഗതാ ബാലാ ജിണ്ണാ ബ്യാധിതാ, തേ കദാ തഥാഗതം ആഗന്ത്വാ പസ്സിസ്സന്തി? മയി പന ചാരികം ചരന്തേ മഹാജനോ തഥാഗതദസ്സനം ലഭിസ്സതി, തത്ഥ കേചി ചിത്താനി പസാദേസ്സന്തി, കേചി മാലാദീഹി പൂജേസ്സന്തി, കേചി കടച്ഛുഭിക്ഖം ദസ്സന്തി, കേചി മിച്ഛാദസ്സനം പഹായ സമ്മാദിട്ഠികാ ഭവിസ്സന്തി, തം തേസം ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാതി ഏവം ലോകാനുകമ്പായ ചാരികം ചരതി.

അപിച ചതൂഹി കാരണേഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ചാരികം ചരന്തി – ജങ്ഘാവിഹാരവസേന സരീരഫാസുകത്ഥായ, അത്ഥുപ്പത്തികാലം അഭികങ്ഖനത്ഥായ, ഭിഖൂനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞാപനത്ഥായ, തത്ഥ തത്ഥ പരിപാകഗതിന്ദ്രിയേ ബോധനേയ്യസത്തേ ബോധനത്ഥായാതി. അപരേഹിപി ചതൂഹി കാരണേഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ചാരികം ചരന്തി – ബുദ്ധം സരണം ഗച്ഛിസ്സന്തീതി വാ, ധമ്മം സരണം ഗച്ഛിസ്സന്തീതി വാ, സങ്ഘം സരണം ഗച്ഛിസ്സന്തീതി വാ, മഹതാ ധമ്മവസ്സേന ചതസ്സോ പരിസാ സന്തപ്പേസ്സാമീതി വാതി. അപരേഹി പഞ്ചഹി കാരണേഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ചാരികം ചരന്തി – പാണാതിപാതാ വിരമിസ്സന്തീതി വാ, അദിന്നാദാനാ… കാമേസുമിച്ഛാചാരാ… മുസാവാദാ… സുരാമേരയമജ്ജപമാദട്ഠാനാ വിരമിസ്സന്തീതി വാതി. അപരേഹി അട്ഠഹി കാരണേഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ചാരികം ചരന്തി – പഠമജ്ഝാനം പടിലഭിസ്സന്തീതി വാ, ദുതിയം…പേ… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം പടിലഭിസ്സന്തീതി വാതി. അപരേഹി അട്ഠഹി കാരണേഹി ബുദ്ധാ ഭഗവന്തോ ചാരികം ചരന്തി – സോതാപത്തിമഗ്ഗം അധിഗമിസ്സന്തീതി വാ, സോതാപത്തിഫലം…പേ… അരഹത്തഫലം സച്ഛികരിസ്സന്തീതി വാതി. അയം അതുരിതചാരികാ, സാ ഇധ അധിപ്പേതാ. സാ പനേസാ ദുവിധാ ഹോതി നിബദ്ധചാരികാ, അനിബദ്ധചാരികാ ച. തത്ഥ യം ഏകസ്സേവ ബോധനേയ്യസത്തസ്സ അത്ഥായ ഗച്ഛതി, അയം നിബദ്ധചാരികാ നാമ. യം പന ഗാമനിഗമനഗരപടിപാടിവസേന ചരതി, അയം അനിബദ്ധചാരികാ നാമ. ഏസാ ഇധ അധിപ്പേതാ.

സേനാസനം സംസാമേത്വാതി സേനാസനം പടിസാമേത്വാ. തം പന പടിസാമേന്തോ ഥേരോ ന ചൂളപത്തമഹാപത്ത-ചൂളഥാലകമഹാഥാലക-പട്ടുണ്ണചീവര-ദുകൂലചീവരാദീനം ഭണ്ഡികം കത്വാ സപ്പിതേലാദീനം വാ പന ഘടേ പൂരാപേത്വാ ഗബ്ഭേ നിദഹിത്വാ ദ്വാരം പിധായ കുഞ്ചികമുദ്ദികാദീനി യോജാപേസി. ‘‘സചേ ന ഹോതി ഭിക്ഖു വാ സാമണേരോ വാ ആരാമികോ വാ ഉപാസകോ വാ, ചതൂസു പാസാണേസു മഞ്ചേ മഞ്ചം ആരോപേത്വാ പീഠേ പീഠം ആരോപേത്വാ ചീവരവംസേ വാ ചീവരരജ്ജുയാ വാ ഉപരി പുഞ്ജം കത്വാ ദ്വാരവാതപാനം ഥകേത്വാ പക്കമിതബ്ബ’’ന്തി (ചൂളവ. ൩൬൧) വചനതോ പന നേവാസികം ഭിക്ഖും ആപുച്ഛനമത്തകേനേവ പടിസാമേസി.

യേന സാവത്ഥി തേന ചാരികം പക്കാമീതി സത്ഥു ദസ്സനകാമോ ഹുത്വാ യേന ദിസാഭാഗേന സാവത്ഥി തേന പക്കാമി. പക്കമന്തോ ച ന സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ആരോചാപേത്വാ സപ്പിതേലമധുഫാണിതാദീനി ഗാഹാപേത്വാ പക്കന്തോ. യൂഥം പഹായ നിക്ഖന്തോ പന മത്തഹത്ഥീ വിയ, അസഹായകിച്ചോ സീഹോ വിയ, പത്തചീവരമത്തം ആദായ ഏകകോവ പക്കാമി. കസ്മാ പനേസ പഞ്ചസതേഹി അത്തനോ അന്തേവാസികേഹി സദ്ധിം രാജഗഹം അഗന്ത്വാ ഇദാനി നിക്ഖന്തോതി? രാജഗഹം കപിലവത്ഥുതോ ദൂരം സട്ഠിയോജനാനി, സാവത്ഥി പന പഞ്ചദസ. സത്ഥാ രാജഗഹതോ പഞ്ചചത്താലീസയോജനം ആഗന്ത്വാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി, ഇദാനി ആസന്നോ ജാതോതി സുത്വാ നിക്ഖമീതി അകാരണമേതം. ബുദ്ധാനം സന്തികം ഗച്ഛന്തോ ഹി ഏസ യോജനസഹസ്സമ്പി ഗച്ഛേയ്യ, തദാ പന കായവിവേകോ ന സക്കാ ലദ്ധുന്തി. ബഹൂഹി സദ്ധിം ഗമനകാലേ ഹി ഏകസ്മിം ഗച്ഛാമാതി വദന്തേ ഏകോ ഇധേവ വസാമാതി വദതി. ഏകസ്മിം വസാമാതി വദന്തേ ഏകോ ഗച്ഛാമാതി വദതി. തസ്മാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതക്ഖണേ സമാപത്തിം അപ്പേത്വാ നിസീദിതും വാ ഫാസുകസേനാസനേ കായവിവേകം ലദ്ധും വാ ന സക്കാ ഹോതി, ഏകകസ്സ പന തം സബ്ബം സുലഭം ഹോതീതി തദാ അഗന്ത്വാ ഇദാനി പക്കാമി.

ചാരികം ചരമാനോതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി അയം ചാരികാ നാമ മഹാജനസങ്ഗഹത്ഥം ബുദ്ധാനംയേവ ലബ്ഭതി, ബുദ്ധേ ഉപാദായ പന രുള്ഹീസദ്ദേന സാവകാനമ്പി വുച്ചതി കിലഞ്ജാദീഹി കതം ബീജനമ്പി താലവണ്ടം വിയ. യേന ഭഗവാതി സാവത്ഥിയാ അവിദൂരേ ഏകസ്മിം ഗാമകേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ ജേതവനം പവിസിത്വാ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ വാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരസ്സ വാ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ പാദേ ധോവിത്വാ മക്ഖേത്വാ പാനീയം വാ പാനകം വാ പിവിത്വാ ഥോകം വിസ്സമിത്വാ സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമീതി ചിത്തമ്പി അനുപ്പാദേത്വാ ഉജുകം ഗന്ധകുടിപരിവേണമേവ അഗമാസി. ഥേരസ്സ ഹി സത്ഥാരം ദട്ഠുകാമസ്സ അഞ്ഞേന ഭിക്ഖുനാ കിച്ചം നത്ഥി. തസ്മാ രാഹുലം വാ ആനന്ദം വാ ഗഹേത്വാ ഓകാസം കാരേത്വാ സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമീതി ഏവമ്പി ചിത്തം ന ഉപ്പാദേസി.

ഥേരോ ഹി സയമേവ ബുദ്ധസാസനേ വല്ലഭോ രഞ്ഞോ സങ്ഗാമവിജയമഹായോധോ വിയ. യഥാ ഹി താദിസസ്സ യോധസ്സ രാജാനം ദട്ഠുകാമസ്സ അഞ്ഞം സേവിത്വാ ദസ്സനകമ്മം നാമ നത്ഥി; വല്ലഭതായ സയമേവ പസ്സതി. ഏവം ഥേരോപി ബുദ്ധസാസനേ വല്ലഭോ, തസ്സ അഞ്ഞം സേവിത്വാ സത്ഥുദസ്സനകിച്ചം നത്ഥീതി പാദേ ധോവിത്വാ പാദപുഞ്ഛനമ്ഹി പുഞ്ഛിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി. ഭഗവാപി ‘‘പച്ചൂസകാലേയേവ മന്താണിപുത്തോ ആഗമിസ്സതീ’’തി അദ്ദസ. തസ്മാ ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ സൂചിഘടികം അദത്വാവ ദരഥം പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ ഉട്ഠായ നിസീദി. ഥേരോ കവാടം പണാമേത്വാ ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ധമ്മിയാ കഥായാതി ഭഗവാ ധമ്മിം കഥം കഥേന്തോ ചൂളഗോസിങ്ഗസുത്തേ (മ. നി. ൧.൩൨൫ ആദയോ) തിണ്ണം കുലപുത്താനം സാമഗ്ഗിരസാനിസംസം കഥേസി; സേക്ഖസുത്തേ (മ. നി. ൨.൨൨ ആദയോ) ആവസഥാനിസംസം, ഘടികാരസുത്തേ (മ. നി. ൨.൨൮൨ ആദയോ) സതിപടിലാഭികം പുബ്ബേനിവാസപ്പടിസംയുത്തകഥം; രട്ഠപാലസുത്തേ (മ. നി. ൨.൩൦൪) ചത്താരോ ധമ്മുദ്ദേസേ, സേലസുത്തേ (മ. നി. ൨.൩൯൬ ആദയോ) പാനകാനിസംസകഥം, ഉപക്കിലേസസുത്തേ (മ. നി. ൩.൨൩൬ ആദയോ) ഭഗുത്ഥേരസ്സ ധമ്മകഥം കഥേന്തോ ഏകീഭാവേ ആനിസംസം കഥേസി. ഇമസ്മിം പന രഥവിനീതേ ആയസ്മതോ പുണ്ണസ്സ കഥേന്തോ ദസകഥാവത്ഥുനിസ്സയം അനന്തനയം നാമ ദസ്സേസി പുണ്ണ, അയമ്പി അപ്പിച്ഛകഥായേവ സന്തോസകഥായേവാതി. പടിസമ്ഭിദാപത്തസ്സ സാവകസ്സ വേലന്തേ ഠത്വാ മഹാസമുദ്ദേ ഹത്ഥപ്പസാരണം വിയ അഹോസി.

യേന അന്ധവനന്തി തദാ കിര പച്ഛാഭത്തേ ജേതവനം ആകിണ്ണം ഹോതി, ബഹൂ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണാദയോ ജേതവനം ഓസരന്തി; രഞ്ഞോ ചക്കവത്തിസ്സ ഖന്ധാവാരട്ഠാനം വിയ ഹോതി, ന സക്കാ പവിവേകം ലഭിതും. അന്ധവനം പന പധാനഘരസദിസം പവിവിത്തം, തസ്മാ യേനന്ധവനം തേനുപസങ്കമി. കസ്മാ പന മഹാഥേരേ ന അദ്ദസ? ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘സായന്ഹസമയേ ആഗന്ത്വാ മഹാഥേരേ ദിസ്വാ പുന ദസബലം പസ്സിസ്സാമി, ഏവം മഹാഥേരാനം ഏകം ഉപട്ഠാനം ഭവിസ്സതി, സത്ഥു ദ്വേ ഭവിസ്സന്തി, തതോ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ മമ വസനട്ഠാനമേവ ഗമിസ്സാമീ’’തി.

സത്തവിസുദ്ധിപഞ്ഹവണ്ണനാ

൨൫൬. അഭിണ്ഹം കിത്തയമാനോ അഹോസീതി പുനപ്പുനം വണ്ണം കിത്തയമാനോ വിഹാസി. ഥേരോ കിര തതോ പട്ഠായ ദിവസേ ദിവസേ സങ്ഘമജ്ഝേ ‘‘പുണ്ണോ കിര നാമ മന്താണിപുത്തോ ചതൂഹി പരിസാഹി സദ്ധിം അസംസട്ഠോ, സോ ദസബലസ്സ ദസ്സനത്ഥായ ആഗമിസ്സതി; കച്ചി നു ഖോ മം അദിസ്വാവ ഗമിസ്സതീ’’തി ഥേരനവമജ്ഝിമാനം സതികരണത്ഥം ആയസ്മതോ പുണ്ണസ്സ ഗുണം ഭാസതി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘മഹല്ലകഭിക്ഖൂ നാമ ന സബ്ബകാലം അന്തോവിഹാരേ ഹോന്തി; ഗുണകഥായ പനസ്സ കഥിതായ യോ ച നം ഭിക്ഖും പസ്സിസ്സതി; സോ ആഗന്ത്വാ ആരോചേസ്സതീ’’തി. അഥായം ഥേരസ്സേവ സദ്ധിവിഹാരികോ തം ആയസ്മന്തം മന്താണിപുത്തം പത്തചീവരമാദായ ഗന്ധകുടിം പവിസന്തം അദ്ദസ. കഥം പന നം ഏസ അഞ്ഞാസീതി? പുണ്ണ, പുണ്ണാതി വത്വാ കഥേന്തസ്സ ഭഗവതോ ധമ്മകഥായ അഞ്ഞാസി – ‘‘അയം സോ ഥേരോ, യസ്സ മേ ഉപജ്ഝായോ അഭിണ്ഹം കിത്തയമാനോ ഹോതീ’’തി. ഇതി സോ ആഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ ആരോചേസി. നിസീദനം ആദായാതി നിസീദനം നാമ സദസം വുച്ചതി അവായിമം. ഥേരോ പന ചമ്മഖണ്ഡം ഗഹേത്വാ അഗമാസി. പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോതി പച്ഛതോ പച്ഛതോ. സീസാനുലോകീതി യോ ഉന്നതട്ഠാനേ പിട്ഠിം പസ്സന്തോ നിന്നട്ഠാനേ സീസം പസ്സന്തോ ഗച്ഛതി, അയമ്പി സീസാനുലോകീതി വുച്ചതി. താദിസോ ഹുത്വാ അനുബന്ധി. ഥേരോ ഹി കിഞ്ചാപി സംയതപദസദ്ദതായ അച്ചാസന്നോ ഹുത്വാ ഗച്ഛന്തോപി പദസദ്ദേന ന ബാധതി, ‘‘നായം സമ്മോദനകാലോ’’തി ഞത്വാ പന ന അച്ചാസന്നോ, അന്ധവനം നാമ മഹന്തം, ഏകസ്മിം ഠാനേ നിലീനം അപസ്സന്തേന, ആവുസോ പുണ്ണ, പുണ്ണാതി അഫാസുകസദ്ദോ കാതബ്ബോ ഹോതീതി നിസിന്നട്ഠാനജാനനത്ഥം നാതിദൂരേ ഹുത്വാ സീസാനുലോകീ അഗമാസി. ദിവാവിഹാരം നിസീദീതി ദിവാവിഹാരത്ഥായ നിസീദി.

തത്ഥ ആയസ്മാപി പുണ്ണോ ഉദിച്ചബ്രാഹ്മണജച്ചോ, സാരിപുത്തത്ഥേരോപി. പുണ്ണത്ഥേരോപി സുവണ്ണവണ്ണോ, സാരിപുത്തത്ഥേരോപി. പുണ്ണത്ഥേരോപി അരഹത്തഫലസമാപത്തിസമാപന്നോ, സാരിപുത്തത്ഥേരോപി. പുണ്ണത്ഥേരോപി കപ്പസതസഹസ്സം അഭിനീഹാരസമ്പന്നോ, സാരിപുത്തത്ഥേരോപി കപ്പസതസഹസ്സാധികം ഏകമസങ്ഖ്യേയ്യം. പുണ്ണത്ഥേരോപി പടിസമ്ഭിദാപത്തോ മഹാഖീണാസവോ, സാരിപുത്തത്ഥേരോപി. ഇതി ഏകം കനകഗുഹം പവിട്ഠാ ദ്വേ സീഹാ വിയ, ഏകം വിജമ്ഭനഭൂമിം ഓതിണ്ണാ ദ്വേ ബ്യഗ്ഘാ വിയ, ഏകം സുപുപ്ഫിതസാലവനം പവിട്ഠാ ദ്വേ ഛദ്ദന്തനാഗരാജാനോ വിയ, ഏകം സിമ്ബലിവനം പവിട്ഠാ ദ്വേ സുപണ്ണരാജാനോ വിയ, ഏകം നരവാഹനയാനം അഭിരുള്ഹാ ദ്വേ വേസ്സവണാ വിയ, ഏകം പണ്ഡുകമ്ബലസിലം അഭിനിസിന്നാ ദ്വേ സക്കാ വിയ, ഏകവിമാനബ്ഭന്തരഗതാ ദ്വേ ഹാരിതമഹാബ്രഹ്മാനോ വിയ ച തേ ദ്വേപി ബ്രാഹ്മണജച്ചാ ദ്വേപി സുവണ്ണവണ്ണാ ദ്വേപി സമാപത്തിലാഭിനോ ദ്വേപി അഭിനീഹാരസമ്പന്നാ ദ്വേപി പടിസമ്ഭിദാപത്താ മഹാഖീണാസവാ ഏകം വനസണ്ഡം അനുപവിട്ഠാ തം വനട്ഠാനം സോഭയിംസു.

ഭഗവതി നോ, ആവുസോ, ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീതി, ആവുസോ, കിം അമ്ഹാകം ഭഗവതോ സന്തികേ ആയസ്മതാ ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീതി? ഇദം ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ തസ്സ ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയവാസം ജാനന്തോപി കഥാസമുട്ഠാപനത്ഥം പുച്ഛി. പുരിമകഥായ ഹി അപ്പതിട്ഠിതായ പച്ഛിമകഥാ ന ജായതി, തസ്മാ ഏവം പുച്ഛി. ഥേരോ അനുജാനന്തോ ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി ആഹ. അഥസ്സ പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനം സോതുകാമോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ‘‘കിം നു ഖോ ആവുസോ സീലവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി പടിപാടിയാ സത്ത വിസുദ്ധിയോ പുച്ഛി. താസം വിത്ഥാരകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്താ. ആയസ്മാ പന പുണ്ണോ യസ്മാ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലാദീസു ഠിതസ്സാപി ബ്രഹ്മചരിയവാസോ മത്ഥകം ന പാപുണാതി, തസ്മാ, ‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’തി സബ്ബം പടിക്ഖിപി.

കിമത്ഥം ചരഹാവുസോതി യദി സീലവിസുദ്ധിആദീനം അത്ഥായ ബ്രഹ്മചരിയം ന വുസ്സതി, അഥ കിമത്ഥം വുസ്സതീതി പുച്ഛി. അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥം ഖോ, ആവുസോതി ഏത്ഥ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം നാമ അപ്പച്ചയപരിനിബ്ബാനം. ദ്വേധാ ഉപാദാനാനി ഗഹണൂപാദാനഞ്ച പച്ചയൂപാദാനഞ്ച. ഗഹണൂപാദാനം നാമ കാമുപാദാനാദികം ചതുബ്ബിധം, പച്ചയൂപാദാനം നാമ അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാതി ഏവം വുത്തപച്ചയാ. തത്ഥ ഗഹണൂപാദാനവാദിനോ ആചരിയാ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനന്തി ചതൂസു ഉപാദാനേസു അഞ്ഞതരേനാപി കഞ്ചി ധമ്മം അഗ്ഗഹേത്വാ പവത്തം അരഹത്തഫലം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനന്തി കഥേന്തി. തഞ്ഹി ന ച ഉപാദാനസമ്പയുത്തം ഹുത്വാ കഞ്ചി ധമ്മം ഉപാദിയതി, കിലേസാനഞ്ച പരിനിബ്ബുതന്തേ ജാതത്താ പരിനിബ്ബാനന്തി വുച്ചതി. പച്ചയൂപാദാനവാദിനോ പന അനുപാദാപരിനിബ്ബാനന്തി അപ്പച്ചയപരിനിബ്ബാനം. പച്ചയവസേന അനുപ്പന്നം അസങ്ഖതം അമതധാതുമേവ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനന്തി കഥേന്തി. അയം അന്തോ, അയം കോടി, അയം നിട്ഠാ. അപ്പച്ചയപരിനിബ്ബാനം പത്തസ്സ ഹി ബ്രഹ്മചരിയവാസോ മത്ഥകം പത്തോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ ഥേരോ ‘‘അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥ’’ന്തി ആഹ. അഥ നം അനുയുഞ്ജന്തോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, സീലവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’’ന്തി പുന പുച്ഛം ആരഭി.

൨൫൮. ഥേരോപി സബ്ബപരിവത്തേസു തഥേവ പടിക്ഖിപിത്വാ പരിയോസാനേ ദോസം ദസ്സേന്തോ സീലവിസുദ്ധിം ചേ, ആവുസോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പഞ്ഞപേയ്യാതി യദി പഞ്ഞപേയ്യ. സഉപാദാനംയേവ സമാനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യാതി സങ്ഗഹണധമ്മമേവ നിഗ്ഗഹണധമ്മം സപ്പച്ചയധമ്മമേവ അപ്പച്ചയധമ്മം സങ്ഖതധമ്മമേവ അസങ്ഖതധമ്മന്തി പഞ്ഞപേയ്യാതി അത്ഥോ. ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിയം പന സപ്പച്ചയധമ്മമേവ അപ്പച്ചയധമ്മം സങ്ഖതധമ്മമേവ അസങ്ഖതധമ്മന്തി പഞ്ഞപേയ്യാതി അയമേവ അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. പുഥുജ്ജനോ ഹി, ആവുസോതി ഏത്ഥ വട്ടാനുഗതോ ലോകിയബാലപുഥുജ്ജനോ ദട്ഠബ്ബോ. സോ ഹി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലമത്തസ്സാപി അഭാവതോ സബ്ബസോ അഞ്ഞത്ര ഇമേഹി ധമ്മേഹി. തേന ഹീതി യേന കാരണേന ഏകച്ചേ പണ്ഡിതാ ഉപമായ അത്ഥം ജാനന്തി, തേന കാരണേന ഉപമം തേ കരിസ്സാമീതി അത്ഥോ.

സത്തരഥവിനീതവണ്ണനാ

൨൫൯. സത്ത രഥവിനീതാനീതി വിനീതഅസ്സാജാനിയയുത്തേ സത്ത രഥേ. യാവദേവ, ചിത്തവിസുദ്ധത്ഥാതി, ആവുസോ, അയം സീലവിസുദ്ധി നാമ, യാവദേവ, ചിത്തവിസുദ്ധത്ഥാ. ചിത്തവിസുദ്ധത്ഥാതി നിസ്സക്കവചനമേതം. അയം പനേത്ഥ അത്ഥോ, യാവദേവ, ചിത്തവിസുദ്ധിസങ്ഖാതാ അത്ഥാ, താവ അയം സീലവിസുദ്ധി നാമ ഇച്ഛിതബ്ബാ. യാ പന അയം ചിത്തവിസുദ്ധി, ഏസാ സീലവിസുദ്ധിയാ അത്ഥോ, അയം കോടി, ഇദം പരിയോസാനം, ചിത്തവിസുദ്ധിയം ഠിതസ്സ ഹി സീലവിസുദ്ധികിച്ചം കതം നാമ ഹോതീതി. ഏസ നയോ സബ്ബപദേസു.

ഇദം പനേത്ഥ ഓപമ്മസംസന്ദനം – രാജാ പസേനദി കോസലോ വിയ ഹി ജരാമരണഭീരുകോ യോഗാവചരോ ദട്ഠബ്ബോ. സാവത്ഥിനഗരം വിയ സക്കായനഗരം, സാകേതനഗരം വിയ നിബ്ബാനനഗരം, രഞ്ഞോ സാകേതേ വഡ്ഢിആവഹസ്സ സീഘം ഗന്ത്വാ പാപുണിതബ്ബസ്സ അച്ചായികസ്സ കിച്ചസ്സ ഉപ്പാദകാലോ വിയ യോഗിനോ അനഭിസമേതാനം ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം അഭിസമയകിച്ചസ്സ ഉപ്പാദകാലോ. സത്ത രഥവിനീതാനി വിയ സത്ത വിസുദ്ധിയോ, പഠമം രഥവിനീതം ആരുള്ഹകാലോ വിയ സീലവിസുദ്ധിയം ഠിതകാലോ, പഠമരഥവിനീതാദീഹി ദുതിയാദീനി ആരുള്ഹകാലോ വിയ സീലവിസുദ്ധിആദീഹി ചിത്തവിസുദ്ധിആദീസു ഠിതകാലോ. സത്തമേന രഥവിനീതേന സാകേതേ അന്തേപുരദ്വാരേ ഓരുയ്ഹ ഉപരിപാസാദേ ഞാതിമിത്തഗണപരിവുതസ്സ സുരസഭോജനപരിഭോഗകാലോ വിയ യോഗിനോ ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിയാ സബ്ബകിലേസേ ഖേപേത്വാ ധമ്മവരപാസാദം ആരുയ്ഹ പരോപണ്ണാസകുസലധമ്മപരിവാരസ്സ നിബ്ബാനാരമ്മണം ഫലസമാപത്തിം അപ്പേത്വാ നിരോധസയനേ നിസിന്നസ്സ ലോകുത്തരസുഖാനുഭവനകാലോ ദട്ഠബ്ബോ.

ഇതി ആയസ്മന്തം പുണ്ണം ദസകഥാവത്ഥുലാഭിം ധമ്മസേനാപതിസാരിപുത്തത്ഥേരോ സത്ത വിസുദ്ധിയോ പുച്ഛി. ആയസ്മാ പുണ്ണോ ദസ കഥാവത്ഥൂനി വിസ്സജ്ജേസി. ഏവം പുച്ഛന്തോ പന ധമ്മസേനാപതി കിം ജാനിത്വാ പുച്ഛി, ഉദാഹു അജാനിത്വാ? തിത്ഥകുസലോ വാ പന ഹുത്വാ വിസയസ്മിം പുച്ഛി, ഉദാഹു അതിത്ഥകുസലോ ഹുത്വാ അവിസയസ്മിം? പുണ്ണത്ഥേരോപി ച കിം ജാനിത്വാ വിസ്സജ്ജേസി, ഉദാഹു അജാനിത്വാ? തിത്ഥകുസലോ വാ പന ഹുത്വാ വിസയസ്മിം വിസ്സജ്ജേസി, ഉദാഹു അതിത്ഥകുസലോ ഹുത്വാ അവിസയേതി? ജാനിത്വാ തിത്ഥകുസലോ ഹുത്വാ വിസയേ പുച്ഛീതി ഹി വദമാനോ ധമ്മസേനാപതിംയേവ വദേയ്യ. ജാനിത്വാ തിത്ഥകുസലോ ഹുത്വാ വിസയേ വിസ്സജ്ജേസീതി വദമാനോ പുണ്ണത്ഥേരംയേവ വദേയ്യ. യഞ്ഹി വിസുദ്ധീസു സംഖിത്തം, തം കഥാവത്ഥൂസു വിത്ഥിണ്ണം. യം കഥാവത്ഥൂസു സംഖിത്തം, തം വിസുദ്ധീസു വിത്ഥിണ്ണം. തദമിനാ നയേന വേദിതബ്ബം.

വിസുദ്ധീസു ഹി ഏകാ സീലവിസുദ്ധി ചത്താരി കഥാവത്ഥൂനി ഹുത്വാ ആഗതാ അപ്പിച്ഛകഥാ സന്തുട്ഠികഥാ അസംസഗ്ഗകഥാ, സീലകഥാതി. ഏകാ ചിത്തവിസുദ്ധി തീണി കഥാവത്ഥൂനി ഹുത്വാ ആഗതാ – പവിവേകകഥാ, വീരിയാരമ്ഭകഥാ, സമാധികഥാതി, ഏവം താവ യം വിസുദ്ധീസു സംഖിത്തം, തം കഥാവത്ഥൂസു വിത്ഥിണ്ണം. കഥാവത്ഥൂസു പന ഏകാ പഞ്ഞാകഥാ പഞ്ച വിസുദ്ധിയോ ഹുത്വാ ആഗതാ – ദിട്ഠിവിസുദ്ധി, കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധി, മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി, പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി, ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധീതി, ഏവം യം കഥാവത്ഥൂസു സംഖിത്തം, തം വിസുദ്ധീസു വിത്ഥിണ്ണം. തസ്മാ സാരിപുത്തത്ഥേരോ സത്ത വിസുദ്ധിയോ പുച്ഛന്തോ ന അഞ്ഞം പുച്ഛി, ദസ കഥാവത്ഥൂനിയേവ പുച്ഛി. പുണ്ണത്ഥേരോപി സത്ത വിസുദ്ധിയോ വിസ്സജ്ജേന്തോ ന അഞ്ഞം വിസ്സജ്ജേസി, ദസ കഥാവത്ഥൂനിയേവ വിസ്സജ്ജേസീതി. ഇതി ഉഭോപേതേ ജാനിത്വാ തിത്ഥകുസലാ ഹുത്വാ വിസയേവ പഞ്ഹം പുച്ഛിംസു ചേവ വിസ്സജ്ജേസും ചാതി വേദിതബ്ബോ.

൨൬൦. കോ നാമോ ആയസ്മാതി ന ഥേരോ തസ്സ നാമം ന ജാനാതി. ജാനന്തോയേവ പന സമ്മോദിതും ലഭിസ്സാമീതി പുച്ഛി. കഥഞ്ച പനായസ്മന്തന്തി ഇദം പന ഥേരോ സമ്മോദമാനോ ആഹ. മന്താണിപുത്തോതി മന്താണിയാ ബ്രാഹ്മണിയാ പുത്തോ. യഥാ തന്തി ഏത്ഥ തന്തി നിപാതമത്തം, യഥാ സുതവതാ സാവകേന ബ്യാകാതബ്ബാ, ഏവമേവ ബ്യാകതാതി അയമേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ. അനുമസ്സ അനുമസ്സാതി ദസ കഥാവത്ഥൂനി ഓഗാഹേത്വാ അനുപവിസിത്വാ. ചേലണ്ഡുപകേനാതി ഏത്ഥ ചേലം വുച്ചതി വത്ഥം, അണ്ഡുപകം ചുമ്ബടകം. വത്ഥചുമ്ബടകം സീസേ കത്വാ ആയസ്മന്തം തത്ഥ നിസീദാപേത്വാ പരിഹരന്താപി സബ്രഹ്മചാരീ ദസ്സനായ ലഭേയ്യും, ഏവം ലദ്ധദസ്സനമ്പി തേസം ലാഭായേവാതി അട്ഠാനപരികപ്പേന അഭിണ്ഹദസ്സനസ്സ ഉപായം ദസ്സേസി. ഏവം അപരിഹരന്തേന ഹി പഞ്ഹം വാ പുച്ഛിതുകാമേന ധമ്മം വാ സോതുകാമേന ‘‘ഥേരോ കത്ഥ ഠിതോ കത്ഥ നിസിന്നോ’’തി പരിയേസന്തേന ചരിതബ്ബം ഹോതി. ഏവം പരിഹരന്താ പന ഇച്ഛിതിച്ഛിതക്ഖണേയേവ സീസതോ ഓരോപേത്വാ മഹാരഹേ ആസനേ നിസീദാപേത്വാ സക്കാ ഹോന്തി പഞ്ഹം വാ പുച്ഛിതും ധമ്മം വാ സോതും. ഇതി അട്ഠാനപരികപ്പേന അഭിണ്ഹദസ്സനസ്സ ഉപായം ദസ്സേസി.

സാരിപുത്തോതി ച പന മന്തി സാരിയാ ബ്രാഹ്മണിയാ പുത്തോതി ച പന ഏവം മം സബ്രഹ്മചാരീ ജാനന്തി. സത്ഥുകപ്പേനാതി സത്ഥുസദിസേന. ഇതി ഏകപദേനേവ ആയസ്മാ പുണ്ണോ സാരിപുത്തത്ഥേരം ചന്ദമണ്ഡലം ആഹച്ച ഠപേന്തോ വിയ ഉക്ഖിപി. ഥേരസ്സ ഹി ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏകന്തധമ്മകഥികഭാവോ പാകടോ അഹോസി. അമച്ചഞ്ഹി പുരോഹിതം മഹന്തോതി വദമാനോ രാജസദിസോതി വദേയ്യ, ഗോണം ഹത്ഥിപ്പമാണോതി, വാപിം സമുദ്ദപ്പമാണോതി, ആലോകം ചന്ദിമസൂരിയാലോകപ്പമാണോതി, ഇതോ പരം ഏതേസം മഹന്തഭാവകഥാ നാമ നത്ഥി. സാവകമ്പി മഹാതി വദന്തോ സത്ഥുപടിഭാഗോതി വദേയ്യ, ഇതോ പരം തസ്സ മഹന്തഭാവകഥാ നാമ നത്ഥി. ഇച്ചായസ്മാ പുണ്ണോ ഏകപദേനേവ ഥേരം ചന്ദമണ്ഡലം ആഹച്ച ഠപേന്തോ വിയ ഉക്ഖിപി.

ഏത്തകമ്പി നോ നപ്പടിഭാസേയ്യാതി പടിസമ്ഭിദാപത്തസ്സ അപ്പടിഭാനം നാമ നത്ഥി. യാ പനായം ഉപമാ ആഹടാ, തം ന ആഹരേയ്യാമ, അത്ഥമേവ കഥേയ്യാമ. ഉപമാ ഹി അജാനന്താനം ആഹരീയതീതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ. അട്ഠകഥായം പന ഇദമ്പി പടിക്ഖിപിത്വാ ഉപമാ നാമ ബുദ്ധാനമ്പി സന്തികേ ആഹരീയതി, ഥേരം പനേസ അപചായമാനോ ഏവമാഹാതി.

അനുമസ്സ അനുമസ്സ പുച്ഛിതാതി ദസ കഥാവത്ഥൂനി ഓഗാഹേത്വാ ഓഗാഹേത്വാ പുച്ഛിതാ. കിം പന പഞ്ഹസ്സ പുച്ഛനം ഭാരിയം, ഉദാഹു വിസ്സജ്ജനന്തി? ഉഗ്ഗഹേത്വാ പുച്ഛനം നോ ഭാരിയം, വിസ്സജ്ജനം പന ഭാരിയം. സഹേതുകം വാ സകാരണം കത്വാ പുച്ഛനമ്പി വിസ്സജ്ജനമ്പി ഭാരിയമേവ. സമനുമോദിംസൂതി സമചിത്താ ഹുത്വാ അനുമോദിംസു. ഇതി യഥാനുസന്ധിനാവ ദേസനാ നിട്ഠിതാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

രഥവിനീതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. നിവാപസുത്തവണ്ണനാ

൨൬൧. ഏവം മേ സുതന്തി നിവാപസുത്തം. തത്ഥ നേവാപികോതി യോ മിഗാനം ഗഹണത്ഥായ അരഞ്ഞേ തിണബീജാനി വപതി ‘‘ഇദം തിണം ഖാദിതും ആഗതേ മിഗേ സുഖം ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. നിവാപന്തി വപ്പം. നിവുത്തന്തി വപിതം. മിഗജാതാതി മിഗഘടാ. അനുപഖജ്ജാതി അനുപവിസിത്വാ. മുച്ഛിതാതി തണ്ഹാമുച്ഛനായ മുച്ഛിതാ, തണ്ഹായ ഹദയം പവിസിത്വാ മുച്ഛനാകാരം പാപിതാതി അത്ഥോ. മദം ആപജ്ജിസ്സന്തീതി മാനമദം ആപജ്ജിസ്സന്തി. പമാദന്തി വിസ്സട്ഠസതിഭാവം. യഥാകാമകരണീയാ ഭവിസ്സന്തീതി യഥാ ഇച്ഛിസ്സാമ, തഥാ കാതബ്ബാ ഭവിസ്സന്തി. ഇമസ്മിം നിവാപേതി ഇമസ്മിം നിവാപട്ഠാനേ. ഏകം കിര നിവാപതിണം നാമ അത്ഥി നിദാഘഭദ്ദകം, തം യഥാ യഥാ നിദാഘോ ഹോതി, തഥാ തഥാ നീവാരവനം വിയ മേഘമാലാ വിയ ച ഏകഗ്ഘനം ഹോതി, തം ലുദ്ദകാ ഏകസ്മിം ഉദകഫാസുകട്ഠാനേ കസിത്വാ വപിത്വാ വതിം കത്വാ ദ്വാരം യോജേത്വാ രക്ഖന്തി. അഥ യദാ മഹാനിദാഘേ സബ്ബതിണാനി സുക്ഖാനി ഹോന്തി, ജിവ്ഹാതേമനമത്തമ്പി ഉദകം ദുല്ലഭം ഹോതി, തദാ മിഗജാതാ സുക്ഖതിണാനി ചേവ പുരാണപണ്ണാനി ച ഖാദന്താ കമ്പമാനാ വിയ വിചരന്താ നിവാപതിണസ്സ ഗന്ധം ഘായിത്വാ വധബന്ധനാദീനി അഗണയിത്വാ വതിം അജ്ഝോത്ഥരന്താ പവിസന്തി. തേസഞ്ഹി നിവാപതിണം അതിവിയ പിയം ഹോതി മനാപം. നേവാപികോ തേ ദിസ്വാ ദ്വേ തീണി ദിവസാനി പമത്തോ വിയ ഹോതി, ദ്വാരം വിവരിത്വാ തിട്ഠതി. അന്തോനിവാപട്ഠാനേ തഹിം തഹിം ഉദകആവാടകാപി ഹോന്തി, മിഗാ വിവടദ്വാരേന പവിസിത്വാ ഖാദിതമത്തകം പിവിതമത്തകമേവ കത്വാ പക്കമന്തി, പുനദിവസേ കിഞ്ചി ന കരോന്തീതി കണ്ണേ ചാലയമാനാ ഖാദിത്വാ പിവിത്വാ അതരമാനാ ഗച്ഛന്തി, പുനദിവസേ കോചി കിഞ്ചി കത്താ നത്ഥീതി യാവദത്ഥം ഖാദിത്വാ പിവിത്വാ മണ്ഡലഗുമ്ബം പവിസിത്വാ നിപജ്ജന്തി. ലുദ്ദകാ തേസം പമത്തഭാവം ജാനിത്വാ ദ്വാരം പിധായ സമ്പരിവാരേത്വാ കോടിതോ പട്ഠായ കോട്ടേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഏവം തേ തസ്മിം നിവാപേ നേവാപികസ്സ യഥാകാമകരണീയാ ഭവന്തി.

൨൬൨. തത്ര, ഭിക്ഖവേതി, ഭിക്ഖവേ, തേസു മിഗജാതേസു. പഠമാ മിഗജാതാതി, മിഗജാതാ പഠമദുതിയാ നാമ നത്ഥി. ഭഗവാ പന ആഗതപടിപാടിവസേന കപ്പേത്വാ പഠമാ, ദുതിയാ, തതിയാ, ചതുത്ഥാതി നാമം ആരോപേത്വാ ദസ്സേസി. ഇദ്ധാനുഭാവാതി യഥാകാമം കത്തബ്ബഭാവതോ; വസീഭാവോയേവ ഹി ഏത്ഥ ഇദ്ധീതി ച ആനുഭാവോതി ച അധിപ്പേതോ.

൨൬൩. ഭയഭോഗാതി ഭയേന ഭോഗതോ. ബലവീരിയന്തി അപരാപരം സഞ്ചരണവായോധാതു, സാ പരിഹായീതി അത്ഥോ.

൨൬൪. ഉപനിസ്സായ ആസയം കപ്പേയ്യാമാതി അന്തോ നിപജ്ജിത്വാ ഖാദന്താനമ്പി ഭയമേവ, ബാഹിരതോ ആഗന്ത്വാ ഖാദന്താനമ്പി ഭയമേവ, മയം പന അമും നിവാപട്ഠാനം നിസ്സായ ഏകമന്തേ ആസയം കപ്പേയ്യാമാതി ചിന്തയിംസു. ഉപനിസ്സായ ആസയം കപ്പയിംസൂതി ലുദ്ദകാ നാമ ന സബ്ബകാലം അപ്പമത്താ ഹോന്തി. മയം തത്ഥ തത്ഥ മണ്ഡലഗുമ്ബേസു ചേവ വതിപാദേസു ച നിപജ്ജിത്വാ ഏതേസു മുഖധോവനത്ഥം വാ ആഹാരകിച്ചകരണത്ഥം വാ പക്കന്തേസു നിവാപവത്ഥും പവിസിത്വാ ഖാദിതമത്തം കത്വാ അമ്ഹാകം വസനട്ഠാനം പവിസിസ്സാമാതി നിവാപവത്ഥും ഉപനിസ്സായ ഗഹനേസു ഗുമ്ബവതിപാദാദീസു ആസയം കപ്പയിംസു. ഭുഞ്ജിംസൂതി വുത്തനയേന ലുദ്ദകാനം പമാദകാലം ഞത്വാ സീഘം സീഘം പവിസിത്വാ ഭുഞ്ജിംസു. കേതബിനോതി സിക്ഖിതകേരാടികാ. ഇദ്ധിമന്താതി ഇദ്ധിമന്തോ വിയ. പരജനാതി യക്ഖാ. ഇമേ ന മിഗജാതാതി. ആഗതിം വാ ഗതിം വാതി ഇമിനാ നാമ ഠാനേന ആഗച്ഛന്തി, അമുത്ര ഗച്ഛന്തീതി ഇദം നേസം ന ജാനാമ. ദണ്ഡവാകരാഹീതി ദണ്ഡവാകരജാലേഹി. സമന്താ സപ്പദേസം അനുപരിവാരേസുന്തി അതിമായാവിനോ ഏതേ, ന ദൂരം ഗമിസ്സന്തി, സന്തികേയേവ നിപന്നാ ഭവിസ്സന്തീതി നിവാപക്ഖേത്തസ്സ സമന്താ സപ്പദേസം മഹന്തം ഓകാസം അനുപരിവാരേസും. അദ്ദസംസൂതി ഏവം പരിവാരേത്വാ വാകരജാലം സമന്തതോ ചാലേത്വാ ഓലോകേന്താ അദ്ദസംസു. യത്ഥ തേതി യസ്മിം ഠാനേ തേ ഗാഹം അഗമംസു, തം ഠാനം അദ്ദസംസൂതി അത്ഥോ.

൨൬൫. യംനൂന മയം യത്ഥ അഗതീതി തേ കിര ഏവം ചിന്തയിംസു – ‘‘അന്തോ നിപജ്ജിത്വാ അന്തോ ഖാദന്താനമ്പി ഭയമേവ, ബാഹിരതോ ആഗന്ത്വാ ഖാദന്താനമ്പി സന്തികേ വസിത്വാ ഖാദന്താനമ്പി ഭയമേവ, തേപി ഹി വാകരജാലേന പരിക്ഖിപിത്വാ ഗഹിതായേവാ’’തി, തേന തേസം ഏതദഹോസി – ‘‘യംനൂന മയം യത്ഥ നേവാപികസ്സ ച നേവാപികപരിസായ ച അഗതി അവിസയോ, തത്ഥ തത്ഥ സേയ്യം കപ്പേയ്യാമാ’’തി. അഞ്ഞേ ഘട്ടേസ്സന്തീതി തതോ തതോ ദൂരതരവാസിനോ അഞ്ഞേ ഘട്ടേസ്സന്തി. തേ ഘട്ടിതാ അഞ്ഞേതി തേപി ഘട്ടിതാ അഞ്ഞേ തതോ ദൂരതരവാസിനോ ഘട്ടേസ്സന്തി. ഏവം ഇമം നിവാപം നിവുത്തം സബ്ബസോ മിഗജാതാ പരിമുച്ചിസ്സന്തീതി ഏവം ഇമം അമ്ഹേഹി നിവുത്തം നിവാപം സബ്ബേ മിഗഘടാ മിഗസങ്ഘാ വിസ്സജ്ജേസ്സന്തി പരിച്ചജിസ്സന്തി. അജ്ഝുപേക്ഖേയ്യാമാതി തേസം ഗഹണേ അബ്യാവടാ ഭവേയ്യാമാതി; യഥാ തഥാ ആഗച്ഛന്തേസു ഹി തരുണപോതകോ വാ മഹല്ലകോ വാ ദുബ്ബലോ വാ യൂഥപരിഹീനോ വാ സക്കാ ഹോന്തി ലദ്ധും, അനാഗച്ഛന്തേസു കിഞ്ചി നത്ഥി. അജ്ഝുപേക്ഖിംസു ഖോ, ഭിക്ഖവേതി ഏവം ചിന്തേത്വാ അബ്യാവടാവ അഹേസും.

൨൬൭. അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനീതി ഏത്ഥ നിവാപോതി വാ ലോകാമിസാനീതി വാ വട്ടാമിസഭൂതാനം പഞ്ചന്നം കാമഗുണാനമേതം അധിവചനം. മാരോ ന ച ബീജാനി വിയ കാമഗുണേ വപേന്തോ ആഹിണ്ഡതി, കാമഗുണഗിദ്ധാനം പന ഉപരി വസം വത്തേതി, തസ്മാ കാമഗുണാ മാരസ്സ നിവാപാ നാമ ഹോന്തി. തേന വുത്തം – ‘‘അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സാ’’തി. ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാതി മാരസ്സ വസം ഗതാ അഹേസും, യഥാകാമകരണീയാ. അയം സപുത്തഭരിയപബ്ബജ്ജായ ആഗതഉപമാ.

൨൬൮. ചേതോവിമുത്തി പരിഹായീതി ഏത്ഥ ചേതോവിമുത്തി നാമ അരഞ്ഞേ വസിസ്സാമാതി ഉപ്പന്നഅജ്ഝാസയോ; സോ പരിഹായീതി അത്ഥോ. തഥൂപമേ അഹം ഇമേ ദുതിയേതി അയം ബ്രാഹ്മണധമ്മികപബ്ബജ്ജായ ഉപമാ. ബ്രാഹ്മണാ ഹി അട്ഠചത്താലീസവസ്സാനി കോമാരബ്രഹ്മചരിയം ചരിത്വാ വട്ടുപച്ഛേദഭയേന പവേണിം ഘടയിസ്സാമാതി ധനം പരിയേസിത്വാ ഭരിയം ഗഹേത്വാ അഗാരമജ്ഝേ വസന്താ ഏകസ്മിം പുത്തേ ജാതേ ‘‘അമ്ഹാകം പുത്തോ ജാതോ വട്ടം ന ഉച്ഛിന്നം പവേണി ഘടിതാ’’തി പുന നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജന്തി വാ തമേവ വാ സ’കലത്തവാസം വസന്തി.

൨൬൯. ഏവഞ്ഹി തേ, ഭിക്ഖവേ, തതിയാപി സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസൂതി പുരിമാ വിയ തേപി മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ ന മുച്ചിംസു; യഥാകാമകരണീയാവ അഹേസും. കിം പന തേ അകംസൂതി? ഗാമനിഗമരാജധാനിയോ ഓസരിത്വാ തേസു തേസു ആരാമഉയ്യാനട്ഠാനേസു അസ്സമം മാപേത്വാ നിവസന്താ കുലദാരകേ ഹത്ഥിഅസ്സരഥസിപ്പാദീനി നാനപ്പകാരാനി സിപ്പാനി സിക്ഖാപേസും. ഇതി തേ വാകരജാലേന തതിയാ മിഗജാതാ വിയ മാരസ്സ പാപിമതോ ദിട്ഠിജാലേന പരിക്ഖിപിത്വാ യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും.

൨൭൦. തഥൂപമേ അഹം ഇമേ ചതുത്ഥേതി അയം ഇമസ്സ സാസനസ്സ ഉപമാ ആഹടാ.

൨൭൧. അന്ധമകാസി മാരന്തി ന മാരസ്സ അക്ഖീനി ഭിന്ദി. വിപസ്സനാപാദകജ്ഝാനം സമാപന്നസ്സ പന ഭിക്ഖുനോ ഇമം നാമ ആരമ്മണം നിസ്സായ ചിത്തം വത്തതീതി മാരോ പസ്സിതും ന സക്കോതി. തേന വുത്തം – ‘‘അന്ധമകാസി മാര’’ന്തി. അപദം വധിത്വാ മാരചക്ഖുന്തി തേനേവ പരിയായേന യഥാ മാരസ്സ ചക്ഖു അപദം ഹോതി നിപ്പദം, അപ്പതിട്ഠം, നിരാരമ്മണം, ഏവം വധിത്വാതി അത്ഥോ. അദസ്സനം ഗതോ പാപിമതോതി തേനേവ പരിയായേന മാരസ്സ പാപിമതോ അദസ്സനം ഗതോ. ന ഹി സോ അത്തനോ മംസചക്ഖുനാ തസ്സ വിപസ്സനാപാദകജ്ഝാനം സമാപന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഞാണസരീരം ദട്ഠും സക്കോതി. പഞ്ഞായ ചസ്സ ദിസ്വാ ആസവാ പരിക്ഖീണാ ഹോന്തീതി മഗ്ഗപഞ്ഞായ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി ദിസ്വാ ചത്താരോ ആസവാ പരിക്ഖീണാ ഹോന്തി. തിണ്ണോ ലോകേ വിസത്തികന്തി ലോകേ സത്തവിസത്തഭാവേന വിസത്തികാതി ഏവം സങ്ഖം ഗതം. അഥ വാ ‘‘വിസത്തികാതി കേനട്ഠേന വിസത്തികാ? വിസതാതി വിസത്തികാ വിസടാതി വിസത്തികാ, വിപുലാതി വിസത്തികാ, വിസാലാതി വിസത്തികാ, വിസമാതി വിസത്തികാ, വിസക്കതീതി വിസത്തികാ, വിസം ഹരതീതി വിസത്തികാ, വിസംവാദികാതി വിസത്തികാ, വിസമൂലാതി വിസത്തികാ, വിസഫലാതി വിസത്തികാ, വിസപരിഭോഗാതി വിസത്തികാ, വിസാലാ വാ പന സാ തണ്ഹാ രൂപേ സദ്ദേ ഗന്ധേ രസേ ഫോട്ഠബ്ബേ’’തി (മഹാനി. ൩; ചൂളനി. മേത്തഗൂമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൨൨, ഖഗ്ഗവിസാണസുത്തനിദ്ദേസ ൧൨൪) വിസത്തികാ. ഏവം വിസത്തികാതി സങ്ഖം ഗതം തണ്ഹം തിണ്ണോ നിത്തിണ്ണോ ഉത്തിണ്ണോ. തേന വുച്ചതി – ‘‘തിണ്ണോ ലോകേ വിസത്തിക’’ന്തി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

നിവാപസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. പാസരാസിസുത്തവണ്ണനാ

൨൭൨. ഏവം മേ സുതന്തി പാസരാസിസുത്തം. തത്ഥ സാധു മയം, ആവുസോതി ആയാചന്താ ഭണന്തി. ഏതേ കിര പഞ്ചസതാ ഭിക്ഖൂ ജനപദവാസിനോ ‘‘ദസബലം പസ്സിസ്സാമാ’’തി സാവത്ഥിം അനുപ്പത്താ. സത്ഥുദസ്സനം പന ഏതേഹി ലദ്ധം, ധമ്മിം കഥം ന താവ സുണന്തി. തേ സത്ഥുഗാരവേന ‘‘അമ്ഹാകം, ഭന്തേ, ധമ്മകഥം കഥേഥാ’’തി വത്തും ന സക്കോന്തി. ബുദ്ധാ ഹി ഗരൂ ഹോന്തി, ഏകചാരികോ സീഹോ മിഗരാജാ വിയ, പഭിന്നകുഞ്ജരോ വിയ, ഫണകതആസീവിസോ വിയ, മഹാഅഗ്ഗിക്ഖന്ധോ വിയ ച ദുരാസദാ വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ആസീവിസോ യഥാ ഘോരോ, മിഗരാജാവ കേസരീ;

നാഗോവ കുഞ്ജരോ ദന്തീ, ഏവം ബുദ്ധാ ദുരാസദാ’’തി.

ഏവം ദുരാസദം സത്ഥാരം തേ ഭിക്ഖൂ സയം യാചിതും അസക്കോന്താ ആയസ്മന്തം ആനന്ദം യാചമാനാ ‘‘സാധു മയം, ആവുസോ’’തി ആഹംസു.

അപ്പേവ നാമാതി അപി നാമ ലഭേയ്യാഥ. കസ്മാ പന ഥേരോ തേ ഭിക്ഖൂ ‘‘രമ്മകസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ അസ്സമം ഉപസങ്കമേയ്യാഥാ’’തി ആഹ? പാകടകിരിയതായ. ദസബലസ്സ ഹി കിരിയാ ഥേരസ്സ പാകടാ ഹോതി; ജാനാതി ഥേരോ, ‘‘അജ്ജ സത്ഥാ ജേതവനേ വസിത്വാ പുബ്ബാരാമേ ദിവാവിഹാരം കരിസ്സതി; അജ്ജ പുബ്ബാരാമേ വസിത്വാ ജേതവനേ ദിവാവിഹാരം കരിസ്സതി; അജ്ജ ഏകകോവ പിണ്ഡായ പവിസിസ്സതി; അജ്ജ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ഇമസ്മിം കാലേ ജനപദചാരികം നിക്ഖമിസ്സതീ’’തി. കിം പനസ്സ ഏവം ജാനനത്ഥം ചേതോപരിയഞാണം അത്ഥീതി? നത്ഥി. അനുമാനബുദ്ധിയാ പന കതകിരിയായ നയഗ്ഗാഹേന ജാനാതി. യഞ്ഹി ദിവസം ഭഗവാ ജേതവനേ വസിത്വാ പുബ്ബാരാമേ ദിവാവിഹാരം കാതുകാമോ ഹോതി, തദാ സേനാസനപരിക്ഖാരഭണ്ഡാനം പടിസാമനാകാരം ദസ്സേതി, ഥേരോ സമ്മജ്ജനിസങ്കാരഛഡ്ഡനകാദീനി പടിസാമേതി. പുബ്ബാരാമേ വസിത്വാ ജേതവനം ദിവാവിഹാരായ ആഗമനകാലേപി ഏസേവ നയോ.

യദാ പന ഏകകോ പിണ്ഡായ പവിസിതുകാമോ ഹോതി, തദാ പാതോവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ ഗന്ധകുടിം പവിസിത്വാ ദ്വാരം പിധായ ഫലസമാപത്തിം അപ്പേത്വാ നിസീദതി. ഥേരോ ‘‘അജ്ജ ഭഗവാ ബോധനേയ്യബന്ധവം ദിസ്വാ നിസിന്നോ’’തി തായ സഞ്ഞായ ഞത്വാ ‘‘അജ്ജ, ആവുസോ, ഭഗവാ ഏകകോ പവിസിതുകാമോ, തുമ്ഹേ ഭിക്ഖാചാരസജ്ജാ ഹോഥാ’’തി ഭിക്ഖൂനം സഞ്ഞം ദേതി. യദാ പന ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ പവിസിതുകാമോ ഹോതി, തദാ ഗന്ധകുടിദ്വാരം ഉപഡ്ഢപിദഹിതം കത്വാ ഫലസമാപത്തിം അപ്പേത്വാ നിസീദതി, ഥേരോ തായ സഞ്ഞായ ഞത്വാ പത്തചീവരഗ്ഗഹണത്ഥായ ഭിക്ഖൂനം സഞ്ഞം ദേതി. യദാ ജനപദചാരികം നിക്ഖമിതുകാമോ ഹോതി, തദാ ഏകം ദ്വേ ആലോപേ അതിരേകം ഭുഞ്ജതി, സബ്ബകാലം ചങ്കമനഞ്ചാരുയ്ഹ അപരാപരം ചങ്കമതി, ഥേരോ തായ സഞ്ഞായ ഞത്വാ ‘‘ഭഗവാ, ആവുസോ, ജനപദചാരികം ചരിതുകാമോ, തുമ്ഹാകം കത്തബ്ബം കരോഥാ’’തി ഭിക്ഖൂനം സഞ്ഞം ദേതി.

ഭഗവാ പഠമബോധിയം വീസതി വസ്സാനി അനിബദ്ധവാസോ അഹോസി, പച്ഛാ പഞ്ചവീസതി വസ്സാനി അബ്ബോകിണ്ണം സാവത്ഥിംയേവ ഉപനിസ്സായ വസന്തോ ഏകദിവസേ ദ്വേ ഠാനാനി പരിഭുഞ്ജതി. ജേതവനേ രത്തിം വസിത്വാ പുനദിവസേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ദക്ഖിണദ്വാരേന സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ പാചീനദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ പുബ്ബാരാമേ ദിവാവിഹാരം കരോതി. പുബ്ബാരാമേ രത്തിം വസിത്വാ പുനദിവസേ പാചീനദ്വാരേന സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ പവിസിത്വാ ദക്ഖിണദ്വാരേന നിക്ഖമിത്വാ ജേതവനേ ദിവാവിഹാരം കരോതി. കസ്മാ? ദ്വിന്നം കുലാനം അനുകമ്പായ. മനുസ്സത്തഭാവേ ഠിതേന ഹി അനാഥപിണ്ഡികേന വിയ അഞ്ഞേന കേനചി, മാതുഗാമത്തഭാവേ ഠിതായ ച വിസാഖായ വിയ അഞ്ഞായ ഇത്ഥിയാ തഥാഗതം ഉദ്ദിസ്സ ധനപരിച്ചാഗോ കതോ നാമ നത്ഥി, തസ്മാ ഭഗവാ തേസം അനുകമ്പായ ഏകദിവസേ ഇമാനി ദ്വേ ഠാനാനി പരിഭുഞ്ജതി. തസ്മിം പന ദിവസേ ജേതവനേ വസി, തസ്മാ ഥേരോ – ‘‘അജ്ജ ഭഗവാ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ സായന്ഹകാലേ ഗത്താനി പരിസിഞ്ചനത്ഥായ പുബ്ബകോട്ഠകം ഗമിസ്സതി; അഥാഹം ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിത്വാ ഠിതം ഭഗവന്തം യാചിത്വാ രമ്മകസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ അസ്സമം ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമി. ഏവമിമേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ലഭിസ്സന്തി ധമ്മകഥം സവനായാ’’തി ചിന്തേത്വാ തേ ഭിക്ഖൂ ഏവമാഹ.

മിഗാരമാതുപാസാദോതി വിസാഖായ പാസാദോ. സാ ഹി മിഗാരേന സേട്ഠിനാ മാതുട്ഠാനേ ഠപിതത്താ മിഗാരമാതാതി വുച്ചതി. പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോതി തസ്മിം കിര പാസാദേ ദ്വിന്നം മഹാസാവകാനം സിരിഗബ്ഭാനം മജ്ഝേ ഭഗവതോ സിരിഗബ്ഭോ അഹോസി. ഥേരോ ദ്വാരം വിവരിത്വാ അന്തോഗബ്ഭം സമ്മജ്ജിത്വാ മാലാകചവരം നീഹരിത്വാ മഞ്ചപീഠം പഞ്ഞപേത്വാ സത്ഥു സഞ്ഞം അദാസി. സത്ഥാ സിരിഗബ്ഭം പവിസിത്വാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സതോ സമ്പജാനോ സീഹസേയ്യം ഉപഗമ്മ ദരഥം പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ ഉട്ഠായ ഫലസമാപത്തിം അപ്പേത്വാ നിസീദിത്വാ സായന്ഹസമയേ തതോ വുട്ഠാസി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ’’തി.

പരിസിഞ്ചിതുന്തി യോ ഹി ചുണ്ണമത്തികാദീഹി ഗത്താനി ഉബ്ബട്ടേന്തോ മല്ലകമുട്ഠാദീഹി വാ ഘംസന്തോ ന്ഹായതി, സോ ന്ഹായതീതി വുച്ചതി. യോ തഥാ അകത്വാ പകതിയാവ ന്ഹായതി, സോ പരിസിഞ്ചതീതി വുച്ചതി. ഭഗവതോപി സരീരേ തഥാ ഹരിതബ്ബം രജോജല്ലം നാമ ന ഉപലിമ്പതി, ഉതുഗ്ഗഹണത്ഥം പന ഭഗവാ കേവലം ഉദകം ഓതരതി. തേനാഹ – ‘‘ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിതു’’ന്തി. പുബ്ബകോട്ഠകോതി പാചീനകോട്ഠകോ.

സാവത്ഥിയം കിര വിഹാരോ കദാചി മഹാ ഹോതി കദാചി ഖുദ്ദകോ. തഥാ ഹി സോ വിപസ്സിസ്സ ഭഗവതോ കാലേ യോജനികോ അഹോസി, സിഖിസ്സ തിഗാവുതോ, വേസ്സഭുസ്സ അഡ്ഢയോജനികോ, കകുസന്ധസ്സ ഗാവുതപ്പമാണോ, കോണാഗമനസ്സ അഡ്ഢഗാവുതപ്പമാണോ, കസ്സപസ്സ വീസതിഉസഭപ്പമാണോ, അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ അട്ഠകരീസപ്പമാണോ ജാതോ. തമ്പി നഗരം തസ്സ വിഹാരസ്സ കദാചി പാചീനതോ ഹോതി, കദാചി ദക്ഖിണതോ, കദാചി പച്ഛിമതോ, കദാചി ഉത്തരതോ. ജേതവനേ ഗന്ധകുടിയം പന ചതുന്നം മഞ്ചപാദാനം പതിട്ഠിതട്ഠാനം അചലമേവ.

ചത്താരി ഹി അചലചേതിയട്ഠാനാനി നാമ മഹാബോധിപല്ലങ്കട്ഠാനം ഇസിപതനേ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനട്ഠാനം സങ്കസ്സനഗരദ്വാരേ ദേവോരോഹണകാലേ സോപാനസ്സ പതിട്ഠട്ഠാനം മഞ്ചപാദട്ഠാനന്തി. അയം പന പുബ്ബകോട്ഠകോ കസ്സപദസബലസ്സ വീസതിഉസഭവിഹാരകാലേ പാചീനദ്വാരേ കോട്ഠകോ അഹോസി. സോ ഇദാനിപി പുബ്ബകോട്ഠകോത്വേവ പഞ്ഞായതി. കസ്സപദസബലസ്സ കാലേ അചിരവതീ നഗരം പരിക്ഖിപിത്വാ സന്ദമാനാ പുബ്ബകോട്ഠകം പത്വാ ഉദകേന ഭിന്ദിത്വാ മഹന്തം ഉദകരഹദം മാപേസി സമതിത്ഥം അനുപുബ്ബഗമ്ഭീരം. തത്ഥ ഏകം രഞ്ഞോ ന്ഹാനതിത്ഥം, ഏകം നാഗരാനം, ഏകം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ, ഏകം ബുദ്ധാനന്തി ഏവം പാടിയേക്കാനി ന്ഹാനതിത്ഥാനി ഹോന്തി രമണീയാനി വിപ്പകിണ്ണരജതപട്ടസദിസവാലികാനി. ഇതി ഭഗവാ ആയസ്മതാ ആനന്ദേന സദ്ധിം യേന അയം ഏവരൂപോ പുബ്ബകോട്ഠകോ തേനുപസങ്കമി ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിതും. അഥായസ്മാ ആനന്ദോ ഉദകസാടികം ഉപനേസി. ഭഗവാ രത്തദുപട്ടം അപനേത്വാ ഉദകസാടികം നിവാസേസി. ഥേരോ ദുപട്ടേന സദ്ധിം മഹാചീവരം അത്തനോ ഹത്ഥഗതമകാസി. ഭഗവാ ഉദകം ഓതരി. സഹോതരണേനേവസ്സ ഉദകേ മച്ഛകച്ഛപാ സബ്ബേ സുവണ്ണവണ്ണാ അഹേസും. യന്തനാലികാഹി സുവണ്ണരസധാരാനിസിഞ്ചമാനകാലോ വിയ സുവണ്ണപടപസാരണകാലോ വിയ ച അഹോസി. അഥ ഭഗവതോ ന്ഹാനവത്തം ദസ്സേത്വാ ന്ഹത്വാ പച്ചുത്തിണ്ണസ്സ ഥേരോ രത്തദുപട്ടം ഉപനേസി. ഭഗവാ തം നിവാസേത്വാ വിജ്ജുലതാസദിസം കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ മഹാചീവരം അന്തന്തേന സംഹരിത്വാ പദുമഗബ്ഭസദിസം കത്വാ ഉപനീതം ദ്വീസു കണ്ണേസു ഗഹേത്വാ അട്ഠാസി. തേന വുത്തം – ‘‘പുബ്ബകോട്ഠകേ ഗത്താനി പരിസിഞ്ചിത്വാ പച്ചുത്തരിത്വാ ഏകചീവരോ അട്ഠാസീ’’തി.

ഏവം ഠിതസ്സ പന ഭഗവതോ സരീരം വികസിതകമലുപ്പലസരം സബ്ബപാലിഫുല്ലം പാരിച്ഛത്തകം താരാമരീചിവികസിതം ച ഗഗനതലം സിരിയാ അവഹസമാനം വിയ വിരോചിത്ഥ. ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖേപവിലാസിനീ ചസ്സ ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണമാലാ ഗന്ഥേത്വാ ഠപിതാ ദ്വത്തിംസചന്ദമാലാ വിയ, ദ്വത്തിംസസൂരിയമാലാ വിയ, പടിപാടിയാ ഠപിതാ ദ്വത്തിംസചക്കവത്തി ദ്വത്തിംസദേവരാജാ ദ്വത്തിംസമഹാബ്രഹ്മാനോ വിയ ച അതിവിയ വിരോചിത്ഥ, വണ്ണഭൂമിനാമേസാ. ഏവരൂപേസു ഠാനേസു ബുദ്ധാനം സരീരവണ്ണം വാ ഗുണവണ്ണം വാ ചുണ്ണിയപദേഹി വാ ഗാഥാഹി വാ അത്ഥഞ്ച ഉപമായോ ച കാരണാനി ച ആഹരിത്വാ പടിബലേന ധമ്മകഥികേന പൂരേത്വാ കഥേതും വട്ടതീതി ഏവരൂപേസു ഠാനേസു ധമ്മകഥികസ്സ ഥാമോ വേദിതബ്ബോ.

൨൭൩. ഗത്താനി പുബ്ബാപയമാനോതി പകതിഭാവം ഗമയമാനോ നിരുദകാനി കുരുമാനോ, സുക്ഖാപയമാനോതി അത്ഥോ. സോദകേന ഗത്തേന ചീവരം പാരുപന്തസ്സ ഹി ചീവരേ കണ്ണികാ ഉട്ഠഹന്തി, പരിക്ഖാരഭണ്ഡം ദുസ്സതി. ബുദ്ധാനം പന സരീരേ രജോജല്ലം ന ഉപലിമ്പതി; പദുമപത്തേ പക്ഖിത്തഉദകബിന്ദു വിയ ഉദകം വിനിവത്തേത്വാ ഗച്ഛതി, ഏവം സന്തേപി സിക്ഖാഗാരവതായ ഭഗവാ, ‘‘പബ്ബജിതവത്തം നാമേത’’ന്തി മഹാചീവരം ഉഭോസു കണ്ണേസു ഗഹേത്വാ പുരതോ കായം പടിച്ഛാദേത്വാ അട്ഠാസി. തസ്മിം ഖണേ ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘ഭഗവാ മഹാചീവരം പാരുപിത്വാ മിഗാരമാതുപാസാദം ആരബ്ഭ ഗമനാഭിഹാരതോ പട്ഠായ ദുന്നിവത്തിയോ ഭവിസ്സതി; ബുദ്ധാനഞ്ഹി അധിപ്പായകോപനം നാമ ഏകചാരികസീഹസ്സ ഗഹണത്ഥം ഹത്ഥപ്പസാരണം വിയ; പഭിന്നവരവാരണസ്സ സോണ്ഡായ പരാമസനം വിയ; ഉഗ്ഗതേജസ്സ ആസീവിസസ്സ ഗീവായ ഗഹണം വിയ ച ഭാരിയം ഹോതി. ഇധേവ രമ്മകസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ അസ്സമസ്സ വണ്ണം കഥേത്വാ തത്ഥ ഗമനത്ഥായ ഭഗവന്തം യാചിസ്സാമീ’’തി. സോ തഥാ അകാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ…പേ… അനുകമ്പം ഉപാദായാ’’തി.

തത്ഥ അനുകമ്പം ഉപാദായാതി ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മിം കഥം സോസ്സാമാതി തം അസ്സമം ഗതാനം പഞ്ചന്നം ഭിക്ഖുസതാനം അനുകമ്പം പടിച്ച, തേസു കാരുഞ്ഞം കത്വാതി അത്ഥോ. ധമ്മിയാ കഥായാതി ദസസു പാരമിതാസു അഞ്ഞതരായ പാരമിയാ ചേവ മഹാഭിനിക്ഖമനസ്സ ച വണ്ണം കഥയമാനാ സന്നിസിന്നാ ഹോന്തി. ആഗമയമാനോതി ഓലോകയമാനോ. അഹം ബുദ്ധോതി സഹസാ അപ്പവിസിത്വാ യാവ സാ കഥാ നിട്ഠാതി, താവ അട്ഠാസീതി അത്ഥോ. അഗ്ഗളം ആകോടേസീതി അഗ്ഗനഖേന കവാടേ സഞ്ഞം അദാസി. വിവരിംസൂതി സോതം ഓദഹിത്വാവ നിസിന്നത്താ തങ്ഖണംയേവ ആഗന്ത്വാ വിവരിംസു.

പഞ്ഞത്തേ ആസനേതി ബുദ്ധകാലേ കിര യത്ഥ യത്ഥ ഏകോപി ഭിക്ഖു വിഹരതി, സബ്ബത്ഥ ബുദ്ധാസനം പഞ്ഞത്തമേവ ഹോതി. കസ്മാ? ഭഗവാ കിര അത്തനോ സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഫാസുകട്ഠാനേ വിഹരന്തേ മനസി കരോതി ‘‘അസുകോ മയ്ഹം സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഗതോ, സക്ഖിസ്സതി നു ഖോ വിസേസം നിബ്ബത്തേതും നോ വാ’’തി. അഥ നം പസ്സതി കമ്മട്ഠാനം വിസ്സജ്ജേത്വാ അകുസലവിതക്കേ വിതക്കയമാനം, തതോ ‘‘കഥഞ്ഹി നാമ മാദിസസ്സ സത്ഥു സന്തികേ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വിഹരന്തം ഇമം കുലപുത്തം അകുസലവിതക്കാ അഭിഭവിത്വാ അനമതഗ്ഗേ വട്ടദുക്ഖേ സംസാരേസ്സന്തീ’’തി തസ്സ അനുഗ്ഗഹത്ഥം തത്ഥേവ അത്താനം ദസ്സേത്വാ തം കുലപുത്തം ഓവദിത്വാ ആകാസം ഉപ്പതിത്വാ പുന അത്തനോ വസനട്ഠാനമേവ ഗച്ഛതി. അഥേവം ഓവദിയമാനാ തേ ഭിക്ഖൂ ചിന്തയിംസു – ‘‘സത്ഥാ അമ്ഹാകം മനം ജാനിത്വാ ആഗന്ത്വാ അമ്ഹാകം സമീപേ ഠിതംയേവ അത്താനം ദസ്സേതി; തസ്മിം ഖണേ, ‘ഭന്തേ, ഇധ നിസീദഥ, ഇധ നിസീദഥാ’തി ആസനപരിയേസനം നാമ ഭാരോ’’തി. തേ ആസനം പഞ്ഞപേത്വാവ വിഹരന്തി. യസ്സ പീഠം അത്ഥി, സോ തം പഞ്ഞപേതി. യസ്സ നത്ഥി, സോ മഞ്ചം വാ ഫലകം വാ കട്ഠം വാ പാസാണം വാ വാലികപുഞ്ജം വാ പഞ്ഞപേതി. തം അലഭമാനാ പുരാണപണ്ണാനിപി സങ്കഡ്ഢിത്വാ തത്ഥ പംസുകൂലം പത്ഥരിത്വാ ഠപേന്തി. ഇധ പന പകതിപഞ്ഞത്തമേവ ആസനം അഹോസി, തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദീ’’തി.

കായ നുത്ഥാതി കതമായ നു കഥായ സന്നിസിന്നാ ഭവഥാതി അത്ഥോ. ‘‘കായ നേത്ഥാ’’തിപി പാളി, തസ്സാ കതമായ നു ഏത്ഥാതി അത്ഥോ. ‘‘കായ നോത്ഥാ’’തിപി പാളി, തസ്സാപി പുരിമോയേവ അത്ഥോ. അന്തരാ കഥാതി കമ്മട്ഠാനമനസികാരഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനം അന്തരാ അഞ്ഞാ ഏകാ കഥാ. വിപ്പകതാതി മമ ആഗമനപച്ചയാ അപരിനിട്ഠിതാ സിഖം അപ്പത്താ. അഥ ഭഗവാ അനുപ്പത്തോതി അഥ ഏതസ്മിം കാലേ ഭഗവാ ആഗതോ. ധമ്മീ വാ കഥാതി ദസകഥാവത്ഥുനിസ്സിതാ വാ ധമ്മീ കഥാ. അരിയോ വാ തുണ്ഹീഭാവോതി ഏത്ഥ പന ദുതിയജ്ഝാനമ്പി അരിയോ തുണ്ഹീഭാവോ മൂലകമ്മട്ഠാനമ്പി. തസ്മാ തം ഝാനം അപ്പേത്വാ നിസിന്നോപി, മൂലകമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ നിസിന്നോപി ഭിക്ഖു അരിയേന തുണ്ഹീഭാവേന നിസിന്നോതി വേദിതബ്ബോ.

൨൭൪. ദ്വേമാ, ഭിക്ഖവേ, പരിയേസനാതി കോ അനുസന്ധി? തേ ഭിക്ഖൂ സമ്മുഖാ ധമ്മിം കഥം സോസ്സാമാതി ഥേരസ്സ ഭാരം അകംസു, ഥേരോ തേസം അസ്സമഗമനമകാസി. തേ തത്ഥ നിസീദിത്വാ അതിരച്ഛാനകഥികാ ഹുത്വാ ധമ്മിയാ കഥായ നിസീദിംസു. അഥ ഭഗവാ ‘‘അയം തുമ്ഹാകം പരിയേസനാ അരിയപരിയേസനാ നാമാ’’തി ദസ്സേതും ഇമം ദേസനം ആരഭി. തത്ഥ കതമാ ച, ഭിക്ഖവേ, അനരിയപരിയേസനാതി ഏത്ഥ യഥാ മഗ്ഗകുസലോ പുരിസോ പഠമം വജ്ജേതബ്ബം അപായമഗ്ഗം ദസ്സേന്തോ ‘‘വാമം മുഞ്ചിത്വാ ദക്ഖിണം ഗണ്ഹാ’’തി വദതി. ഏവം ഭഗവാ ദേസനാകുസലതായ പഠമം വജ്ജേതബ്ബം അനരിയപരിയേസനം ആചിക്ഖിത്വാ പച്ഛാ ഇതരം ആചിക്ഖിസ്സാമീതി ഉദ്ദേസാനുക്കമം ഭിന്ദിത്വാ ഏവമാഹ. ജാതിധമ്മോതി ജായനസഭാവോ. ജരാധമ്മോതി ജീരണസഭാവോ. ബ്യാധിധമ്മോതി ബ്യാധിസഭാവോ. മരണധമ്മോതി മരണസഭാവോ. സോകധമ്മോതി സോചനകസഭാവോ. സംകിലേസധമ്മോതി സംകിലിസ്സനസഭാവോ.

പുത്തഭരിയന്തി പുത്താ ച ഭരിയാ ച. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ജാതരൂപരജതന്തി ഏത്ഥ പന ജാതരൂപന്തി സുവണ്ണം. രജതന്തി യംകിഞ്ചി വോഹാരൂപഗം ലോഹമാസകാദി. ജാതിധമ്മാ ഹേതേ, ഭിക്ഖവേ, ഉപധയോതി ഏതേ പഞ്ചകാമഗുണൂപധയോ നാമ ഹോന്തി, തേ സബ്ബേപി ജാതിധമ്മാതി ദസ്സേതി. ബ്യാധിധമ്മവാരാദീസു ജാതരൂപരജതം ന ഗഹിതം, ന ഹേതസ്സ സീസരോഗാദയോ ബ്യാധയോ നാമ ഹോന്തി, ന സത്താനം വിയ ചുതിസങ്ഖാതം മരണം, ന സോകോ ഉപ്പജ്ജതി. അയാദീഹി പന സംകിലേസേഹി സംകിലിസ്സതീതി സംകിലേസധമ്മവാരേ ഗഹിതം. തഥാ ഉതുസമുട്ഠാനത്താ ജാതിധമ്മവാരേ. മലം ഗഹേത്വാ ജീരണതോ ജരാധമ്മവാരേ ച.

൨൭൫. അയം , ഭിക്ഖവേ, അരിയാ പരിയേസനാതി, ഭിക്ഖവേ, അയം നിദ്ദോസതായപി അരിയേഹി പരിയേസിതബ്ബതായപി അരിയപരിയേസനാതി വേദിതബ്ബാ.

൨൭൬. അഹമ്പി സുദം, ഭിക്ഖവേതി കസ്മാ ആരഭി? മൂലതോ പട്ഠായ മഹാഭിനിക്ഖമനം ദസ്സേതും. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘ഭിക്ഖവേ, അഹമ്പി പുബ്ബേ അനരിയപരിയേസനം പരിയേസിം. സ്വാഹം തം പഹായ അരിയപരിയേസനം പരിയേസിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ. പഞ്ചവഗ്ഗിയാപി അനരിയപരിയേസനം പരിയേസിംസു. തേ തം പഹായ അരിയപരിയേസനം പരിയേസിത്വാ ഖീണാസവഭൂമിം പത്താ. തുമ്ഹേപി മമ ചേവ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനഞ്ച മഗ്ഗം ആരുള്ഹാ. അരിയപരിയേസനാ തുമ്ഹാകം പരിയേസനാ’’തി മൂലതോ പട്ഠായ അത്തനോ മഹാഭിനിക്ഖമനം ദസ്സേതും ഇമം ദേസനം ആരഭി.

൨൭൭. തത്ഥ ദഹരോവ സമാനോതി തരുണോവ സമാനോ. സുസുകാളകേസോതി സുട്ഠു കാളകേസോ, അഞ്ജനവണ്ണകേസോവ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ഭദ്രേനാതി ഭദ്ദകേന. പഠമേന വയസാതി തിണ്ണം വയാനം പഠമവയേന. അകാമകാനന്തി അനിച്ഛമാനാനം, അനാദരത്ഥേ സാമിവചനം. അസ്സൂനി മുഖേ ഏതേസന്തി അസ്സുമുഖാ; തേസം അസ്സുമുഖാനം, അസ്സുകിലിന്നമുഖാനന്തി അത്ഥോ. രുദന്താനന്തി കന്ദിത്വാ രോദമാനാനം. കിം കുസലഗവേസീതി കിം കുസലന്തി ഗവേസമാനോ. അനുത്തരം സന്തിവരപദന്തി ഉത്തമം സന്തിസങ്ഖാതം വരപദം, നിബ്ബാനം പരിയേസമാനോതി അത്ഥോ. യേന ആളാരോ കാലാമോതി ഏത്ഥ ആളാരോതി തസ്സ നാമം, ദീഘപിങ്ഗലോ കിരേസോ. തേനസ്സ ആളാരോതി നാമം അഹോസി. കാലാമോതി ഗോത്തം. വിഹരതായസ്മാതി വിഹരതു ആയസ്മാ. യത്ഥ വിഞ്ഞൂ പുരിസോതി യസ്മിം ധമ്മേ പണ്ഡിതോ പുരിസോ. സകം ആചരിയകന്തി അത്തനോ ആചരിയസമയം. ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യാതി പടിലഭിത്വാ വിഹരേയ്യ. ഏത്താവതാ തേന ഓകാസോ കതോ ഹോതി. തം ധമ്മന്തി തം തേസം സമയം തന്തിം. പരിയാപുണിന്തി സുത്വാവ ഉഗ്ഗണ്ഹിം.

ഓട്ഠപഹതമത്തേനാതി തേന വുത്തസ്സ പടിഗ്ഗഹണത്ഥം ഓട്ഠപഹരണമത്തേന; അപരാപരം കത്വാ ഓട്ഠസഞ്ചരണമത്തകേനാതി അത്ഥോ. ലപിതലാപനമത്തേനാതി തേന ലപിതസ്സ പടിലാപനമത്തകേന. ഞാണവാദന്തി ജാനാമീതി വാദം. ഥേരവാദന്തി ഥിരഭാവവാദം, ഥേരോ അഹമേത്ഥാതി ഏതം വചനം. അഹഞ്ചേവ അഞ്ഞേ ചാതി ന കേവലം അഹം, അഞ്ഞേപി ബഹൂ ഏവം വദന്തി. കേവലം സദ്ധാമത്തകേനാതി പഞ്ഞായ അസച്ഛികത്വാ സുദ്ധേന സദ്ധാമത്തകേനേവ. ബോധിസത്തോ കിര വാചായ ധമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോയേവ, ‘‘ന കാലാമസ്സ വാചായ പരിയത്തിമത്തമേവ അസ്മിം ധമ്മേ, അദ്ധാ ഏസ സത്തന്നം സമാപത്തീനം ലാഭീ’’തി അഞ്ഞാസി, തേനസ്സ ഏതദഹോസി.

ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം പവേദേസീതി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനപരിയോസാനാ സത്ത സമാപത്തിയോ മം ജാനാപേസി. സദ്ധാതി ഇമാസം സത്തന്നം സമാപത്തീനം നിബ്ബത്തനത്ഥായ സദ്ധാ. വീരിയാദീസുപി ഏസേവ നയോ. പദഹേയ്യന്തി പയോഗം കരേയ്യം. നചിരസ്സേവ തം ധമ്മം സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിന്തി ബോധിസത്തോ കിര വീരിയം പഗ്ഗഹേത്വാ കതിപാഹഞ്ഞേവ സത്ത സുവണ്ണനിസ്സേണിയോ പസാരേന്തോ വിയ സത്ത സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേസി; തസ്മാ ഏവമാഹ.

ലാഭാ നോ, ആവുസോതി അനുസൂയകോ കിരേസ കാലാമോ. തസ്മാ ‘‘അയം അധുനാഗതോ, കിന്തി കത്വാ ഇമം ധമ്മം നിബ്ബത്തേസീ’’തി ഉസൂയം അകത്വാ പസന്നോ പസാദം പവേദേന്തോ ഏവമാഹ. ഉഭോവ സന്താ ഇമം ഗണം പരിഹരാമാതി ‘‘മഹാ അയം ഗണോ, ദ്വേപി ജനാ പരിഹരാമാ’’തി വത്വാ ഗണസ്സ സഞ്ഞം അദാസി, ‘‘അഹമ്പി സത്തന്നം സമാപത്തീനം ലാഭീ, മഹാപുരിസോപി സത്തന്നമേവ, ഏത്തകാ ജനാ മഹാപുരിസസ്സ സന്തികേ പരികമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹഥ, ഏത്തകാ മയ്ഹ’’ന്തി മജ്ഝേ ഭിന്ദിത്വാ അദാസി. ഉളാരായാതി ഉത്തമായ. പൂജായാതി കാലാമസ്സ കിര ഉപട്ഠാകാ ഇത്ഥിയോപി പുരിസാപി ഗന്ധമാലാദീനി ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛന്തി. കാലാമോ – ‘‘ഗച്ഛഥ, മഹാപുരിസം പൂജേഥാ’’തി വദതി. തേ തം പൂജേത്വാ യം അവസിട്ഠം ഹോതി, തേന കാലാമം പൂജേന്തി. മഹഗ്ഘാനി മഞ്ചപീഠാനി ആഹരന്തി; താനിപി മഹാപുരിസസ്സ ദാപേത്വാ യദി അവസിട്ഠം ഹോതി, അത്തനാ ഗണ്ഹാതി. ഗതഗതട്ഠാനേ വരസേനാസനം ബോധിസത്തസ്സ ജഗ്ഗാപേത്വാ സേസകം അത്തനാ ഗണ്ഹാതി. ഏവം ഉളാരായ പൂജായ പൂജേസി. നായം ധമ്മോ നിബ്ബിദായാതിആദീസു അയം സത്തസമാപത്തിധമ്മോ നേവ വട്ടേ നിബ്ബിന്ദനത്ഥായ, ന വിരജ്ജനത്ഥായ, ന രാഗാദിനിരോധത്ഥായ, ന ഉപസമത്ഥായ, ന അഭിഞ്ഞേയ്യധമ്മം അഭിജാനനത്ഥായ, ന ചതുമഗ്ഗസമ്ബോധായ, ന നിബ്ബാനസച്ഛികിരിയായ സംവത്തതീതി അത്ഥോ.

യാവദേവ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനൂപപത്തിയാതി യാവ സട്ഠികപ്പസഹസ്സായുപരിമാണേ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനഭവേ ഉപപത്തി, താവദേവ സംവത്തതി, ന തതോ ഉദ്ധം. ഏവമയം പുനരാവത്തനധമ്മോയേവ; യഞ്ച ഠാനം പാപേതി, തം ജാതിജരാമരണേഹി അപരിമുത്തമേവ മച്ചുപാസപരിക്ഖിത്തമേവാതി. തതോ പട്ഠായ ച പന മഹാസത്തോ യഥാ നാമ ഛാതജ്ഝത്തപുരിസോ മനുഞ്ഞഭോജനം ലഭിത്വാ സമ്പിയായമാനോപി ഭുഞ്ജിത്വാ പിത്തവസേന വാ സേമ്ഹവസേന വാ മക്ഖികാവസേന വാ ഛഡ്ഡേത്വാ പുന ഏകം പിണ്ഡമ്പി ഭുഞ്ജിസ്സാമീതി മനം ന ഉപ്പാദേതി; ഏവമേവ ഇമാ സത്ത സമാപത്തിയോ മഹന്തേന ഉസ്സാഹേന നിബ്ബത്തേത്വാപി, താസു ഇമം പുനരാവത്തികാദിഭേദം ആദീനവം ദിസ്വാ, പുന ഇമം ധമ്മം ആവജ്ജിസ്സാമി വാ സമാപജ്ജിസ്സാമി വാ അധിട്ഠഹിസ്സാമി വാ വുട്ഠഹിസ്സാമി വാ പച്ചവേക്ഖിസ്സാമി വാതി ചിത്തമേവ ന ഉപ്പാദേസി. അനലങ്കരിത്വാതി അലം ഇമിനാ, അലം ഇമിനാതി പുനപ്പുനം അലങ്കരിത്വാ. നിബ്ബിജ്ജാതി നിബ്ബിന്ദിത്വാ. അപക്കമിന്തി അഗമാസിം.

൨൭൮. ന ഖോ രാമോ ഇമം ധമ്മന്തി ഇധാപി ബോധിസത്തോ തം ധമ്മം ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോയേവ അഞ്ഞാസി – ‘‘നായം അട്ഠസമാപത്തിധമ്മോ ഉദകസ്സ വാചായ ഉഗ്ഗഹിതമത്തോവ, അദ്ധാ പനേസ അട്ഠസമാപത്തിലാഭീ’’തി. തേനസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ന ഖോ രാമോ…പേ… ജാനം പസ്സം വിഹാസീ’’തി. സേസമേത്ഥ പുരിമവാരേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൨൭൯. യേന ഉരുവേലാ സേനാനിഗമോതി ഏത്ഥ ഉരുവേലാതി മഹാവേലാ, മഹാവാലികരാസീതി അത്ഥോ. അഥ വാ ഉരൂതി വാലികാ വുച്ചതി; വേലാതി മരിയാദാ, വേലാതിക്കമനഹേതു ആഹടാ ഉരു ഉരുവേലാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അതീതേ കിര അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ ദസസഹസ്സാ കുലപുത്താ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ തസ്മിം പദേസേ വിഹരന്താ ഏകദിവസം സന്നിപതിത്വാ കതികവത്തം അകംസു – ‘‘കായകമ്മവചീകമ്മാനി നാമ പരേസമ്പി പാകടാനി ഹോന്തി, മനോകമ്മം പന അപാകടം. തസ്മാ യോ കാമവിതക്കം വാ ബ്യാപാദവിതക്കം വാ വിഹിംസാവിതക്കം വാ വിതക്കേതി, തസ്സ അഞ്ഞോ ചോദകോ നാമ നത്ഥി; സോ അത്തനാവ അത്താനം ചോദേത്വാ പത്തപുടേന വാലികം ആഹരിത്വാ ഇമസ്മിം ഠാനേ ആകിരതു, ഇദമസ്സ ദണ്ഡകമ്മ’’ന്തി. തതോ പട്ഠായ യോ താദിസം വിതക്കം വിതക്കേതി, സോ തത്ഥ പത്തപുടേന വാലികം ആകിരതി, ഏവം തത്ഥ അനുക്കമേന മഹാവാലികരാസി ജാതോ. തതോ തം പച്ഛിമാ ജനതാ പരിക്ഖിപിത്വാ ചേതിയട്ഠാനമകാസി; തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘ഉരുവേലാതി മഹാവേലാ, മഹാവാലികരാസീതി അത്ഥോ’’തി. തമേവ സന്ധായ വുത്തം – ‘‘അഥ വാ ഉരൂതി വാലികാ വുച്ചതി, വേലാതി മരിയാദാ. വേലാതിക്കമനഹേതു ആഹടാ ഉരു ഉരുവേലാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി.

സേനാനിഗമോതി സേനായ നിഗമോ. പഠമകപ്പികാനം കിര തസ്മിം ഠാനേ സേനാനിവേസോ അഹോസി; തസ്മാ സോ പദേസോ സേനാനിഗമോതി വുച്ചതി. ‘‘സേനാനി-ഗാമോ’’തിപി പാഠോ. സേനാനീ നാമ സുജാതായ പിതാ, തസ്സ ഗാമോതി അത്ഥോ. തദവസരിന്തി തത്ഥ ഓസരിം. രമണീയം ഭൂമിഭാഗന്തി സുപുപ്ഫിതനാനപ്പകാരജലജഥലജപുപ്ഫവിചിത്തം മനോരമ്മം ഭൂമിഭാഗം. പാസാദികഞ്ച വനസണ്ഡന്തി മോരപിഞ്ഛകലാപസദിസം പസാദജനനവനസണ്ഡഞ്ച അദ്ദസം. നദിഞ്ച സന്ദന്തിന്തി സന്ദമാനഞ്ച മണിക്ഖന്ധസദിസം വിമലനീലസീതലസലിലം നേരഞ്ജരം നദിം അദ്ദസം. സേതകന്തി പരിസുദ്ധം നിക്കദ്ദമം. സുപതിത്ഥന്തി അനുപുബ്ബഗമ്ഭീരേഹി സുന്ദരേഹി തിത്ഥേഹി ഉപേതം. രമണീയന്തി രജതപട്ടസദിസം വിപ്പകിണ്ണവാലികം പഹൂതമച്ഛകച്ഛപം അഭിരാമദസ്സനം. സമന്താ ച ഗോചരഗാമന്തി തസ്സ പദേസസ്സ സമന്താ അവിദൂരേ ഗമനാഗമനസമ്പന്നം സമ്പത്തപബ്ബജിതാനം സുലഭപിണ്ഡം ഗോചരഗാമഞ്ച അദ്ദസം. അലം വതാതി സമത്ഥം വത. തത്ഥേവ നിസീദിന്തി ബോധിപല്ലങ്കേ നിസജ്ജം സന്ധായാഹ. ഉപരിസുത്തസ്മിഞ്ഹി തത്ഥേവാതി ദുക്കരകാരികട്ഠാനം അധിപ്പേതം, ഇധ പന ബോധിപല്ലങ്കോ. തേനാഹ – ‘‘തത്ഥേവ നിസീദി’’ന്തി. അലമിദം പധാനായാതി ഇദം ഠാനം പധാനത്ഥായ സമത്ഥന്തി ഏവം ചിന്തേത്വാ നിസീദിന്തി അത്ഥോ.

൨൮൦. അജ്ഝഗമന്തി അധിഗച്ഛിം പടിലഭിം. ഞാണഞ്ച പന മേ ദസ്സനന്തി സബ്ബധമ്മദസ്സനസമത്ഥഞ്ച മേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ഉദപാദി. അകുപ്പാ മേ വിമുത്തീതി മയ്ഹം അരഹത്തഫലവിമുത്തി അകുപ്പതായ ച അകുപ്പാരമ്മണതായ ച അകുപ്പാ, സാ ഹി രാഗാദീഹി ന കുപ്പതീതി അകുപ്പതായപി അകുപ്പാ, അകുപ്പം നിബ്ബാനമസ്സാരമ്മണന്തിപി അകുപ്പാ. അയമന്തിമാ ജാതീതി അയം സബ്ബപച്ഛിമാ ജാതി. നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോതി ഇദാനി മേ പുന പടിസന്ധി നാമ നത്ഥീതി ഏവം പച്ചവേക്ഖണഞാണമ്പി മേ ഉപ്പന്നന്തി ദസ്സേതി.

൨൮൧. അധിഗതോതി പടിവിദ്ധോ. ധമ്മോതി ചതുസച്ചധമ്മോ. ഗമ്ഭീരോതി ഉത്താനഭാവപടിക്ഖേപവചനമേതം. ദുദ്ദസോതി ഗമ്ഭീരത്താവ ദുദ്ദസോ ദുക്ഖേന ദട്ഠബ്ബോ, ന സക്കാ സുഖേന ദട്ഠും. ദുദ്ദസത്താവ ദുരനുബോധോ, ദുക്ഖേന അവബുജ്ഝിതബ്ബോ, ന സക്കാ സുഖേന അവബുജ്ഝിതും. സന്തോതി നിബ്ബുതോ. പണീതോതി അതപ്പകോ. ഇദം ദ്വയം ലോകുത്തരമേവ സന്ധായ വുത്തം. അതക്കാവചരോതി തക്കേന അവചരിതബ്ബോ ഓഗാഹിതബ്ബോ ന ഹോതി, ഞാണേനേവ അവചരിതബ്ബോ. നിപുണോതി സണ്ഹോ. പണ്ഡിതവേദനീയോതി സമ്മാപടിപദം പടിപന്നേഹി പണ്ഡിതേഹി വേദിതബ്ബോ. ആലയരാമാതി സത്താ പഞ്ചസു കാമഗുണേസു അല്ലീയന്തി. തസ്മാ തേ ആലയാതി വുച്ചന്തി. അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതാനി ആലയന്തി, തസ്മാ ആലയാതി വുച്ചന്തി. തേഹി ആലയേഹി രമന്തീതി ആലയരാമാ. ആലയേസു രതാതി ആലയരതാ. ആലയേസു സുട്ഠു മുദിതാതി ആലയസമ്മുദിതാ. യഥേവ ഹി സുസജ്ജിതം പുപ്ഫഫലഭരിതരുക്ഖാദിസമ്പന്നം ഉയ്യാനം പവിട്ഠോ രാജാ തായ തായ സമ്പത്തിയാ രമതി, സമ്മുദിതോ ആമോദിതപമോദിതോ ഹോതി, ന ഉക്കണ്ഠതി, സായമ്പി നിക്ഖമിതും ന ഇച്ഛതി; ഏവമിമേഹിപി കാമാലയതണ്ഹാലയേഹി സത്താ രമന്തി, സംസാരവട്ടേ സമ്മുദിതാ അനുക്കണ്ഠിതാ വസന്തി. തേന നേസം ഭഗവാ ദുവിധമ്പി ആലയം ഉയ്യാനഭൂമിം വിയ ദസ്സേന്തോ ‘‘ആലയരാമാ’’തിആദിമാഹ.

യദിദന്തി നിപാതോ, തസ്സ ഠാനം സന്ധായ ‘‘യം ഇദ’’ന്തി, പടിച്ചസമുപ്പാദം സന്ധായ ‘‘യോ അയ’’ന്തി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പാദോതി ഇമേസം പച്ചയാ ഇദപ്പച്ചയാ; ഇദപ്പച്ചയാ ഏവ ഇദപ്പച്ചയതാ; ഇദപ്പച്ചയതാ ച സാ പടിച്ചസമുപ്പാദോ ചാതി ഇദപ്പച്ചയതാപടിച്ചസമുപ്പാദോ. സങ്ഖാരാദിപച്ചയാനമേതം അധിവചനം. സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതിആദി സബ്ബം നിബ്ബാനമേവ. യസ്മാ ഹി തം ആഗമ്മ സബ്ബസങ്ഖാരവിപ്ഫന്ദിതാനി സമ്മന്തി വൂപസമ്മന്തി, തസ്മാ സബ്ബസങ്ഖാരസമഥോതി വുച്ചതി. യസ്മാ ച തം ആഗമ്മ സബ്ബേ ഉപധയോ പടിനിസ്സട്ഠാ ഹോന്തി, സബ്ബാ തണ്ഹാ ഖീയന്തി, സബ്ബേ കിലേസരാഗാ വിരജ്ജന്തി, സബ്ബം ദുക്ഖം നിരുജ്ഝതി; തസ്മാ സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗോ തണ്ഹാക്ഖയോ വിരാഗോ നിരോധോതി വുച്ചതി. സാ പനേസാ തണ്ഹാ ഭവേന ഭവം, ഫലേന വാ സദ്ധിം കമ്മം വിനതി സംസിബ്ബതീതി കത്വാ വാനന്തി വുച്ചതി, തതോ നിക്ഖന്തം വാനതോതി നിബ്ബാനം. സോ മമസ്സ കിലമഥോതി യാ അജാനന്താനം ദേസനാ നാമ, സോ മമ കിലമഥോ അസ്സ, സാ മമ വിഹേസാ അസ്സാതി അത്ഥോ. കായകിലമഥോ ചേവ കായവിഹേസാ ച അസ്സാതി വുത്തം ഹോതി. ചിത്തേ പന ഉഭയമ്പേതം ബുദ്ധാനം നത്ഥി. അപിസ്സൂതി അനുബ്രൂഹനത്ഥേ നിപാതോ, സോ ‘‘ന കേവലം ഏതദഹോസി, ഇമാപി ഗാഥാ പടിഭംസൂ’’തി ദീപേതി. മന്തി മമ. അനച്ഛരിയാതി അനുഅച്ഛരിയാ. പടിഭംസൂതി പടിഭാനസങ്ഖാതസ്സ ഞാണസ്സ ഗോചരാ അഹേസും; പരിവിതക്കയിതബ്ബതം പാപുണിംസു.

കിച്ഛേനാതി ദുക്ഖേന, ന ദുക്ഖായ പടിപദായ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ചത്താരോപി മഗ്ഗാ സുഖപ്പടിപദാവ ഹോന്തി. പാരമീപൂരണകാലേ പന സരാഗസദോസസമോഹസ്സേവ സതോ ആഗതാഗതാനം യാചകാനം, അലങ്കതപ്പടിയത്തം സീസം കന്തിത്വാ, ഗലലോഹിതം നീഹരിത്വാ, സുഅഞ്ജിതാനി അക്ഖീനി ഉപ്പാടേത്വാ, കുലവംസപ്പദീപം പുത്തം മനാപചാരിനിം ഭരിയന്തി ഏവമാദീനി ദേന്തസ്സ, അഞ്ഞാനി ച ഖന്തിവാദിസദിസേസു അത്തഭാവേസു ഛേജ്ജഭേജ്ജാദീനി പാപുണന്തസ്സ ആഗമനിയപടിപദം സന്ധായേതം വുത്തം. ഹലന്തി ഏത്ഥ ഹ-കാരോ നിപാതമത്തോ, അലന്തി അത്ഥോ. പകാസിതുന്തി ദേസിതും, ഏവം കിച്ഛേന അധിഗതസ്സ ധമ്മസ്സ അലം ദേസിതും, പരിയത്തം ദേസിതും, കോ അത്ഥോ ദേസിതേനാതി വുത്തം ഹോതി. രാഗദോസപരേതേഹീതി രാഗദോസപരിഫുട്ഠേഹി രാഗദോസാനുഗതേഹി വാ.

പടിസോതഗാമിന്തി നിച്ചാദീനം പടിസോതം അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ അസുഭന്തി ഏവം ഗതം ചതുസച്ചധമ്മം. രാഗരത്താതി കാമരാഗേന ഭവരാഗേന ദിട്ഠിരാഗേന ച രത്താ. ന ദക്ഖന്തീതി അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താ അസുഭന്തി ഇമിനാ സഭാവേന ന പസ്സിസ്സന്തി, തേ അപസ്സന്തേ കോ സക്ഖിസ്സതി ഏവം ഗാഹാപേതും. തമോഖന്ധേന ആവുടാതി അവിജ്ജാരാസിനാ അജ്ഝോത്ഥതാ.

൨൮൨. അപ്പോസ്സുക്കതായാതി നിരുസ്സുക്കഭാവേന, അദേസേതുകാമതായാതി അത്ഥോ. കസ്മാ പനസ്സ ഏവം ചിത്തം നമി, നനു ഏസ മുത്തോ മോചേസ്സാമി, തിണ്ണോ താരേസ്സാമി.

‘‘കിം മേ അഞ്ഞാതവേസേന, ധമ്മം സച്ഛികതേനിധ;

സബ്ബഞ്ഞുതം പാപുണിത്വാ, താരയിസ്സം സദേവക’’ന്തി. (ബു. വം. ൨.൫൬) –

പത്ഥനം കത്വാ പാരമിയോ പൂരേത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോതി. സച്ചമേതം, തദേവം പച്ചവേക്ഖണാനുഭാവേന പനസ്സ ഏവം ചിത്തം നമി. തസ്സ ഹി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്വാ സത്താനം കിലേസഗഹനതം, ധമ്മസ്സ ച ഗമ്ഭീരതം പച്ചവേക്ഖന്തസ്സ സത്താനം കിലേസഗഹനതാ ച ധമ്മഗമ്ഭീരതാ ച സബ്ബാകാരേന പാകടാ ജാതാ. അഥസ്സ ‘‘ഇമേ സത്താ കഞ്ജികപുണ്ണാ ലാബു വിയ, തക്കഭരിതാ ചാടി വിയ, വസാതേലപീതപിലോതികാ വിയ, അഞ്ജനമക്ഖിതഹത്ഥോ വിയ ച കിലേസഭരിതാ അതിസംകിലിട്ഠാ രാഗരത്താ ദോസദുട്ഠാ മോഹമൂള്ഹാ, തേ കിം നാമ പടിവിജ്ഝിസ്സന്തീ’’തി ചിന്തയതോ കിലേസഗഹനപച്ചവേക്ഖണാനുഭാവേനാപി ഏവം ചിത്തം നമി.

‘‘അയഞ്ച ധമ്മോ പഥവീസന്ധാരകഉദകക്ഖന്ധോ വിയ ഗമ്ഭീരോ, പബ്ബതേന പടിച്ഛാദേത്വാ ഠപിതോ സാസപോ വിയ ദുദ്ദസോ, സതധാ ഭിന്നസ്സ വാലസ്സ കോടിയാ കോടിപടിപാദനം വിയ ദുരനുബോധോ. നനു മയാ ഹി ഇമം ധമ്മം പടിവിജ്ഝിതും വായമന്തേന അദിന്നം ദാനം നാമ നത്ഥി, അരക്ഖിതം സീലം നാമ നത്ഥി, അപരിപൂരിതാ കാചി പാരമീ നാമ നത്ഥി? തസ്സ മേ നിരുസ്സാഹം വിയ മാരബലം വിധമന്തസ്സാപി പഥവീ ന കമ്പിത്ഥ, പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരന്തസ്സാപി ന കമ്പിത്ഥ, മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും സോധേന്തസ്സാപി ന കമ്പിത്ഥ, പച്ഛിമയാമേ പന പടിച്ചസമുപ്പാദം പടിവിജ്ഝന്തസ്സേവ മേ ദസസഹസ്സിലോകധാതു കമ്പിത്ഥ. ഇതി മാദിസേനാപി തിക്ഖഞാണേന കിച്ഛേനേവായം ധമ്മോ പടിവിദ്ധോ, തം ലോകിയമഹാജനാ കഥം പടിവിജ്ഝിസ്സന്തീ’’തി ധമ്മഗമ്ഭീരതാപച്ചവേക്ഖണാനുഭാവേനാപി ഏവം ചിത്തം നമീതി വേദിതബ്ബം.

അപിച ബ്രഹ്മുനാ യാചിതേ ദേസേതുകാമതായപിസ്സ ഏവം ചിത്തം നമി. ജാനാതി ഹി ഭഗവാ – ‘‘മമ അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തേ നമമാനേ മം മഹാബ്രഹ്മാ ധമ്മദേസനം യാചിസ്സതി, ഇമേ ച സത്താ ബ്രഹ്മഗരുകാ, തേ ‘സത്ഥാ കിര ധമ്മം ന ദേസേതുകാമോ അഹോസി, അഥ നം മഹാബ്രഹ്മാ യാചിത്വാ ദേസാപേസി, സന്തോ വത, ഭോ, ധമ്മോ പണീതോ വത, ഭോ, ധമ്മോ’തി മഞ്ഞമാനാ സുസ്സൂസിസ്സന്തീ’’തി. ഇദമ്പിസ്സ കാരണം പടിച്ച അപ്പോസ്സുക്കതായ ചിത്തം നമി, നോ ധമ്മദേസനായാതി വേദിതബ്ബം.

സഹമ്പതിസ്സാതി സോ കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ സഹകോ നാമ ഥേരോ പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം കപ്പായുകബ്രഹ്മാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ. തത്ര നം സഹമ്പതിബ്രഹ്മാതി പടിസഞ്ജാനന്തി, തം സന്ധായാഹ – ‘‘ബ്രഹ്മുനോ സഹമ്പതിസ്സാ’’തി. നസ്സതി വത, ഭോതി സോ കിര ഇമം സദ്ദം തഥാ നിച്ഛാരേസി, യഥാ ദസസഹസ്സിലോകധാതുബ്രഹ്മാനോ സുത്വാ സബ്ബേ സന്നിപതിംസു. യത്ര ഹി നാമാതി യസ്മിം നാമ ലോകേ. പുരതോ പാതുരഹോസീതി തേഹി ദസഹി ബ്രഹ്മസഹസ്സേഹി സദ്ധിം പാതുരഹോസി. അപ്പരജക്ഖജാതികാതി പഞ്ഞാമയേ അക്ഖിമ്ഹി അപ്പം പരിത്തം രാഗദോസമോഹരജം ഏതേസം, ഏവംസഭാവാതി അപ്പരജക്ഖജാതികാ. അസ്സവനതാതി അസ്സവനതായ. ഭവിസ്സന്തീതി പുരിമബുദ്ധേസു ദസപുഞ്ഞകിരിയവസേന കതാധികാരാ പരിപാകഗതപദുമാനി വിയ സൂരിയരസ്മിസമ്ഫസ്സം, ധമ്മദേസനംയേവ ആകങ്ഖമാനാ ചതുപ്പദികഗാഥാവസാനേ അരിയഭൂമിം ഓക്കമനാരഹാ ന ഏകോ, ന ദ്വേ, അനേകസതസഹസ്സാ ധമ്മസ്സ അഞ്ഞാതാരോ ഭവിസ്സന്തീതി ദസ്സേതി.

പാതുരഹോസീതി പാതുഭവി. സമലേഹി ചിന്തിതോതി സമലേഹി ഛഹി സത്ഥാരേഹി ചിന്തിതോ. തേ ഹി പുരേതരം ഉപ്പജ്ജിത്വാ സകലജമ്ബുദീപേ കണ്ടകേ പത്ഥരമാനാ വിയ, വിസം സിഞ്ചമാനാ വിയ ച സമലം മിച്ഛാദിട്ഠിധമ്മം ദേസയിംസു. അപാപുരേതന്തി വിവര ഏതം. അമതസ്സ ദ്വാരന്തി അമതസ്സ നിബ്ബാനസ്സ ദ്വാരഭൂതം അരിയമഗ്ഗം. സുണന്തു ധമ്മം വിമലേനാനുബുദ്ധന്തി ഇമേ സത്താ രാഗാദിമലാനം അഭാവതോ വിമലേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന അനുബുദ്ധം ചതുസച്ചധമ്മം സുണന്തു താവ ഭഗവാതി യാചതി.

സേലേ യഥാ പബ്ബതമുദ്ധനിട്ഠിതോതി സേലമയേ ഏകഗ്ഘനേ പബ്ബതമുദ്ധനി യഥാ ഠിതോവ. ന ഹി തസ്സ ഠിതസ്സ ദസ്സനത്ഥം ഗീവുക്ഖിപനപസാരണാദികിച്ചം അത്ഥി. തഥൂപമന്തി തപ്പടിഭാഗം സേലപബ്ബതൂപമം. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – യഥാ സേലപബ്ബതമുദ്ധനി ഠിതോവ ചക്ഖുമാ പുരിസോ സമന്തതോ ജനതം പസ്സേയ്യ, തഥാ ത്വമ്പി, സുമേധ, സുന്ദരപഞ്ഞ-സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സമന്തചക്ഖു ഭഗവാ ധമ്മമയം പാസാദമാരുയ്ഹ സയം അപേതസോകോ സോകാവതിണ്ണം ജാതിജരാഭിഭൂതം ജനതം അവേക്ഖസ്സു ഉപധാരയ ഉപപരിക്ഖ. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ – യഥാ ഹി പബ്ബതപാദേ സമന്താ മഹന്തം ഖേത്തം കത്വാ തത്ഥ കേദാരപാളീസു കുടികായോ കത്വാ രത്തിം അഗ്ഗിം ജാലേയ്യും. ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതഞ്ച അന്ധകാരം അസ്സ, അഥ തസ്സ പബ്ബതസ്സ മത്ഥകേ ഠത്വാ ചക്ഖുമതോ പുരിസസ്സ ഭൂമിം ഓലോകയതോ നേവ ഖേത്തം, ന കേദാരപാളിയോ, ന കുടിയോ, ന തത്ഥ സയിതമനുസ്സാ പഞ്ഞായേയ്യും. കുടികാസു പന അഗ്ഗിജാലാമത്തകമേവ പഞ്ഞായേയ്യ. ഏവം ധമ്മപാസാദം ആരുയ്ഹ സത്തനികായം ഓലോകയതോ തഥാഗതസ്സ, യേ തേ അകതകല്യാണാ സത്താ, തേ ഏകവിഹാരേ ദക്ഖിണജാണുപസ്സേ നിസിന്നാപി ബുദ്ധചക്ഖുസ്സ ആപാഥം നാഗച്ഛന്തി, രത്തിം ഖിത്താ സരാ വിയ ഹോന്തി. യേ പന കതകല്യാണാ വേനേയ്യപുഗ്ഗലാ, തേ ഏവസ്സ ദൂരേപി ഠിതാ ആപാഥം ആഗച്ഛന്തി, സോ അഗ്ഗി വിയ ഹിമവന്തപബ്ബതോ വിയ ച. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘ദൂരേ സന്തോ പകാസേന്തി, ഹിമവന്തോവ പബ്ബതോ;

അസന്തേത്ഥ ന ദിസ്സന്തി, രത്തിം ഖിത്താ യഥാ സരാ’’തി. (ധ. പ. ൩൦൪);

ഉട്ഠേഹീതി ഭഗവതോ ധമ്മദേസനത്ഥം ചാരികചരണം യാചന്തോ ഭണതി. വീരാതിആദീസു ഭഗവാ വീരിയവന്തതായ വീരോ. ദേവപുത്തമച്ചുകിലേസമാരാനം വിജിതത്താ വിജിതസങ്ഗാമോ. ജാതികന്താരാദിനിത്ഥരണത്ഥായ വേനേയ്യസത്ഥവാഹനസമത്ഥതായ സത്ഥവാഹോ. കാമച്ഛന്ദഇണസ്സ അഭാവതോ അണണോതി വേദിതബ്ബോ.

൨൮൩. അജ്ഝേസനന്തി യാചനം. ബുദ്ധചക്ഖുനാതി ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തഞാണേന ച ആസയാനുസയഞാണേന ച. ഇമേസഞ്ഹി ദ്വിന്നം ഞാണാനം ബുദ്ധചക്ഖൂതി നാമം, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ സമന്തചക്ഖൂതി, തിണ്ണം മഗ്ഗഞാണാനം ധമ്മചക്ഖൂതി. അപ്പരജക്ഖേതിആദീസു യേസം വുത്തനയേനേവ പഞ്ഞാചക്ഖുമ്ഹി രാഗാദിരജം അപ്പം, തേ അപ്പരജക്ഖാ. യേസം തം മഹന്തം, തേ മഹാരജക്ഖാ. യേസം സദ്ധാദീനി ഇന്ദ്രിയാനി തിക്ഖാനി, തേ തിക്ഖിന്ദ്രിയാ. യേസം താനി മുദൂനി, തേ മുദിന്ദ്രിയാ. യേസം തേയേവ സദ്ധാദയോ ആകാരാ സുന്ദരാ, തേ സ്വാകാരാ. യേ കഥിതകാരണം സല്ലക്ഖേന്തി, സുഖേന സക്കാ ഹോന്തി വിഞ്ഞാപേതും, തേ സുവിഞ്ഞാപയാ. യേ പരലോകഞ്ചേവ വജ്ജഞ്ച ഭയതോ പസ്സന്തി, തേ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവിനോ നാമ.

അയം പനേത്ഥ പാളി – ‘‘സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ അപ്പരജക്ഖോ, അസ്സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ. ആരദ്ധവീരിയോ…, കുസിതോ…, ഉപട്ഠിതസ്സതി…, മുട്ഠസ്സതി…, സമാഹിതോ…, അസമാഹിതോ…, പഞ്ഞവാ…, ദുപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ മഹാരജക്ഖോ. തഥാ സദ്ധോ പുഗ്ഗലോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോ…പേ… പഞ്ഞവാ പുഗ്ഗലോ പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ, ദുപ്പഞ്ഞോ പുഗ്ഗലോ ന പരലോകവജ്ജഭയദസ്സാവീ. ലോകോതി ഖന്ധലോകോ, ആയതനലോകോ, ധാതുലോകോ, സമ്പത്തിഭവലോകോ, സമ്പത്തിസമ്ഭവലോകോ, വിപത്തിഭവലോകോ, വിപത്തിസമ്ഭവലോകോ, ഏകോ ലോകോ സബ്ബേ സത്താ ആഹാരട്ഠിതികാ. ദ്വേ ലോകാ – നാമഞ്ച രൂപഞ്ച. തയോ ലോകാ – തിസ്സോ വേദനാ. ചത്താരോ ലോകാ – ചത്താരോ ആഹാരാ. പഞ്ച ലോകാ – പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ. ഛ ലോകാ – ഛ അജ്ഝത്തികാനി ആയതനാനി. സത്ത ലോകാ – സത്ത വിഞ്ഞാണട്ഠിതിയോ. അട്ഠ ലോകാ – അട്ഠ ലോകധമ്മാ. നവ ലോകാ – നവ സത്താവാസാ. ദസ ലോകാ – ദസായതനാനി. ദ്വാദസ ലോകാ – ദ്വാദസായതനാനി. അട്ഠാരസ ലോകാ – അട്ഠാരസ്സ ധാതുയോ. വജ്ജന്തി സബ്ബേ കിലേസാ വജ്ജാ, സബ്ബേ ദുച്ചരിതാ വജ്ജാ, സബ്ബേ അഭിസങ്ഖാരാ വജ്ജാ, സബ്ബേ ഭവഗാമികമ്മാ വജ്ജാ. ഇതി ഇമസ്മിഞ്ച ലോകേ ഇമസ്മിഞ്ച വജ്ജേ തിബ്ബാ ഭയസഞ്ഞാ പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി, സേയ്യഥാപി ഉക്ഖിത്താസികേ വധകേ. ഇമേഹി പഞ്ഞാസായ ആകാരേഹി ഇമാനി പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി ജാനാതി പസ്സതി അഞ്ഞാസി പടിവിജ്ഝി. ഇദം തഥാഗതസ്സ ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തേ ഞാണ’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൧൧൨).

ഉപ്പലിനിയന്തി ഉപ്പലവനേ. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. അന്തോനിമുഗ്ഗപോസീനീതി യാനി അന്തോ നിമുഗ്ഗാനേവ പോസിയന്തി. ഉദകം അച്ചുഗ്ഗമ്മ ഠിതാനീതി ഉദകം അതിക്കമിത്വാ ഠിതാനി. തത്ഥ യാനി അച്ചുഗ്ഗമ്മ ഠിതാനി, താനി സൂരിയരസ്മിസമ്ഫസ്സം ആഗമയമാനാനി ഠിതാനി അജ്ജ പുപ്ഫനകാനി. യാനി സമോദകം ഠിതാനി, താനി സ്വേ പുപ്ഫനകാനി. യാനി ഉദകാനുഗ്ഗതാനി അന്തോനിമുഗ്ഗപോസീനി, താനി തതിയദിവസേ പുപ്ഫനകാനി. ഉദകാ പന അനുഗ്ഗതാനി അഞ്ഞാനിപി സരോഗഉപ്പലാദീനി നാമ അത്ഥി, യാനി നേവ പുപ്ഫിസ്സന്തി, മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖാനേവ ഭവിസ്സന്തി. താനി പാളിം നാരുള്ഹാനി. ആഹരിത്വാ പന ദീപേതബ്ബാനീതി ദീപിതാനി.

യഥേവ ഹി താനി ചതുബ്ബിധാനി പുപ്ഫാനി, ഏവമേവ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ നേയ്യോ പദപരമോതി ചത്താരോ പുഗ്ഗലാ. തത്ഥ ‘‘യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സഹ ഉദാഹടവേലായ ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ. യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥേ വിഭജിയമാനേ ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ. യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഉദ്ദേസതോ പരിപുച്ഛതോ യോനിസോ മനസികരോതോ കല്യാണമിത്തേ സേവതോ ഭജതോ പയിരുപാസതോ അനുപുബ്ബേന ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ നേയ്യോ. യസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ബഹുമ്പി സുണതോ ബഹുമ്പി ഭണതോ ബഹുമ്പി ധാരയതോ ബഹുമ്പി വാചയതോ ന തായ ജാതിയാ ധമ്മാഭിസമയോ ഹോതി, അയം വുച്ചതി പുഗ്ഗലോ പദപരമോ’’ (പു. പ. ൧൫൧). തത്ഥ ഭഗവാ ഉപ്പലവനാദിസദിസം ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഓലോകേന്തോ ‘‘അജ്ജ പുപ്ഫനകാനി വിയ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ, സ്വേ പുപ്ഫനകാനി വിയ വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂ, തതിയദിവസേ പുപ്ഫനകാനി വിയ നേയ്യോ, മച്ഛകച്ഛപഭക്ഖാനി പുപ്ഫാനി വിയ പദപരമോ’’തി അദ്ദസ. പസ്സന്തോ ച ‘‘ഏത്തകാ അപ്പരജക്ഖാ, ഏത്തകാ മഹാരജക്ഖാ, തത്രാപി ഏത്തകാ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂ’’തി ഏവം സബ്ബാകാരതോവ അദ്ദസ.

തത്ഥ തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനം ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാ അത്ഥം സാധേതി. പദപരമാനം അനാഗതേ വാസനത്ഥായ ഹോതി. അഥ ഭഗവാ ഇമേസം ചതുന്നം പുഗ്ഗലാനം അത്ഥാവഹം ധമ്മദേസനം വിദിത്വാ ദേസേതുകമ്യതം ഉപ്പാദേത്വാ പുന സബ്ബേപി തീസു ഭവേസു സത്തേ ഭബ്ബാഭബ്ബവസേന ദ്വേ കോട്ഠാസേ അകാസി. യേ സന്ധായ വുത്തം – ‘‘കതമേ തേ സത്താ അഭബ്ബാ, യേ തേ സത്താ കമ്മാവരണേന സമന്നാഗതാ കിലേസാവരണേന സമന്നാഗതാ വിപാകാവരണേന സമന്നാഗതാ അസ്സദ്ധാ അച്ഛന്ദികാ ദുപ്പഞ്ഞാ അഭബ്ബാ നിയാമം ഓക്കമിതും കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തം, ഇമേ തേ സത്താ അഭബ്ബാ. കതമേ തേ സത്താ ഭബ്ബാ? യേ തേ സത്താ ന കമ്മാവരണേന…പേ… ഇമേ തേ സത്താ ഭബ്ബാ’’തി (വിഭ. ൮൨൭; പടി. മ. ൧.൧൧൫). തത്ഥ സബ്ബേപി അഭബ്ബപുഗ്ഗലേ പഹായ ഭബ്ബപുഗ്ഗലേയേവ ഞാണേന പരിഗ്ഗഹേത്വാ ‘‘ഏത്തകാ രാഗചരിതാ, ഏത്തകാ ദോസമോഹചരിതാ വിതക്കസദ്ധാബുദ്ധിചരിതാ’’തി ഛ കോട്ഠാസേ അകാസി; ഏവം കത്വാ ധമ്മം ദേസിസ്സാമീതി ചിന്തേസി.

പച്ചഭാസിന്തി പതിഅഭാസിം. അപാരുതാതി വിവടാ. അമതസ്സ ദ്വാരാതി അരിയമഗ്ഗോ. സോ ഹി അമതസങ്ഖാതസ്സ നിബ്ബാനസ്സ ദ്വാരം, സോ മയാ വിവരിത്വാ ഠപിതോതി ദസ്സേതി. പമുഞ്ചന്തു സദ്ധന്തി സബ്ബേ അത്തനോ സദ്ധം പമുഞ്ചന്തു, വിസ്സജ്ജേന്തു. പച്ഛിമപദദ്വയേ അയമത്ഥോ, അഹഞ്ഹി അത്തനോ പഗുണം സുപ്പവത്തിതമ്പി ഇമം പണീതം ഉത്തമം ധമ്മം കായവാചാകിലമഥസഞ്ഞീ ഹുത്വാ ന ഭാസിം. ഇദാനി പന സബ്ബോ ജനോ സദ്ധാഭാജനം ഉപനേതു, പൂരേസ്സാമി നേസം സങ്കപ്പന്തി.

൨൮൪. തസ്സ മയ്ഹം, ഭിക്ഖവേ, ഏതദഹോസീതി ഏതം അഹോസി – കസ്സ നു ഖോ അഹം പഠമം ധമ്മം ദേസേയ്യന്തി അയം ധമ്മദേസനാപടിസംയുത്തോ വിതക്കോ ഉദപാദീതി അത്ഥോ. കദാ പനേസ ഉദപാദീതി? ബുദ്ധഭൂതസ്സ അട്ഠമേ സത്താഹേ.

തത്രായം അനുപുബ്ബികഥാ – ബോധിസത്തോ കിര മഹാഭിനിക്ഖമനദിവസേ വിവടം ഇത്ഥാഗാരം ദിസ്വാ സംവിഗ്ഗഹദയോ, ‘‘കണ്ഡകം ആഹരാ’’തി ഛന്നം ആമന്തേത്വാ ഛന്നസഹായോ അസ്സരാജപിട്ഠിഗതോ നഗരതോ നിക്ഖമിത്വാ കണ്ഡകനിവത്തനചേതിയട്ഠാനം നാമ ദസ്സേത്വാ തീണി രജ്ജാനി അതിക്കമ്മ അനോമാനദീതീരേ പബ്ബജിത്വാ അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ രാജഗഹേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പണ്ഡവപബ്ബതേ നിസിന്നോ മഗധിസ്സരേന രഞ്ഞാ നാമഗോത്തം പുച്ഛിത്വാ, ‘‘ഇമം രജ്ജം സമ്പടിച്ഛാഹീ’’തി വുത്തോ, ‘‘അലം മഹാരാജ, ന മയ്ഹം രജ്ജേന അത്ഥോ, അഹം രജ്ജം പഹായ ലോകഹിതത്ഥായ പധാനം അനുയുഞ്ജിത്വാ ലോകേ വിവടച്ഛദോ ഭവിസ്സാമീതി നിക്ഖന്തോ’’തി വത്വാ, ‘‘തേന ഹി ബുദ്ധോ ഹുത്വാ പഠമം മയ്ഹം വിജിതം ഓസരേയ്യാസീ’’തി പടിഞ്ഞം ഗഹിതോ കാലാമഞ്ച ഉദകഞ്ച ഉപസങ്കമിത്വാ തേസം ധമ്മദേസനായ സാരം അവിന്ദന്തോ തതോ പക്കമിത്വാ ഉരുവേളായ ഛബ്ബസ്സാനി ദുക്കരകാരികം കരോന്തോപി അമതം പടിവിജ്ഝിതും അസക്കോന്തോ ഓളാരികാഹാരപടിസേവനേന കായം സന്തപ്പേസി.

തദാ ച ഉരുവേലഗാമേ സുജാതാ നാമ കുടുമ്ബിയധീതാ ഏകസ്മിം നിഗ്രോധരുക്ഖേ പത്ഥനമകാസി – ‘‘സചാഹം സമാനജാതികം കുലഘരം ഗന്ത്വാ പഠമഗബ്ഭേ പുത്തം ലഭിസ്സാമി, ബലികമ്മം കരിസ്സാമീ’’തി. തസ്സാ സാ പത്ഥനാ സമിജ്ഝി. സാ വിസാഖപുണ്ണമദിവസേ പാതോവ ബലികമ്മം കരിസ്സാമീതി രത്തിയാ പച്ചൂസസമയേ ഏവ പായസം പടിയാദേസി. തസ്മിം പായസേ പച്ചമാനേ മഹന്തമഹന്താ പുപ്ഫുളാ ഉട്ഠഹിത്വാ ദക്ഖിണാവട്ടാ ഹുത്വാ സഞ്ചരന്തി. ഏകഫുസിതമ്പി ബഹി ന ഗച്ഛതി. മഹാബ്രഹ്മാ ഛത്തം ധാരേസി. ചത്താരോ ലോകപാലാ ഖഗ്ഗഹത്ഥാ ആരക്ഖം ഗണ്ഹിംസു. സക്കോ അലാതാനി സമാനേന്തോ അഗ്ഗിം ജാലേസി. ദേവതാ ചതൂസു ദീപേസു ഓജം സംഹരിത്വാ തത്ഥ പക്ഖിപിംസു. ബോധിസത്തോ ഭിക്ഖാചാരകാലം ആഗമയമാനോ പാതോവ ഗന്ത്വാ രുക്ഖമൂലേ നിസീദി. രുക്ഖമൂലേ സോധനത്ഥായ ഗതാ ധാതീ ആഗന്ത്വാ സുജാതായ ആരോചേസി – ‘‘ദേവതാ രുക്ഖമൂലേ നിസിന്നാ’’തി. സുജാതാ, സബ്ബം പസാധനം പസാധേത്വാ സതസഹസ്സഗ്ഘനികേ സുവണ്ണഥാലേ പായസം വഡ്ഢേത്വാ അപരായ സുവണ്ണപാതിയാ പിദഹിത്വാ ഉക്ഖിപിത്വാ ഗതാ മഹാപുരിസം ദിസ്വാ സഹേവ പാതിയാ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ വന്ദിത്വാ ‘‘യഥാ മയ്ഹം മനോരഥോ നിപ്ഫന്നോ, ഏവം തുമ്ഹാകമ്പി നിപ്ഫജ്ജതൂ’’തി വത്വാ പക്കാമി.

ബോധിസത്തോ നേരഞ്ജരായ തീരം ഗന്ത്വാ സുവണ്ണഥാലം തീരേ ഠപേത്വാ ന്ഹത്വാ പച്ചുത്തരിത്വാ ഏകൂനപണ്ണാസപിണ്ഡേ കരോന്തോ പായസം പരിഭുഞ്ജിത്വാ ‘‘സചാഹം അജ്ജ ബുദ്ധോ ഭവാമി, ഥാലം പടിസോതം ഗച്ഛതൂ’’തി ഖിപി. ഥാലം പടിസോതം ഗന്ത്വാ ഥോകം ഠത്വാ കാലനാഗരാജസ്സ ഭവനം പവിസിത്വാ തിണ്ണം ബുദ്ധാനം ഥാലാനി ഉക്ഖിപിത്വാ അട്ഠാസി.

മഹാസത്തോ വനസണ്ഡേ ദിവാവിഹാരം കത്വാ സായന്ഹസമയേ സോത്തിയേന ദിന്നാ അട്ഠ തിണമുട്ഠിയോ ഗഹേത്വാ ബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ ദക്ഖിണദിസാഭാഗേ അട്ഠാസി. സോ പദേസോ പദുമിനിപത്തേ ഉദകബിന്ദു വിയ അകമ്പിത്ഥ. മഹാസത്തോ, ‘‘അയം മമ ഗുണം ധാരേതും ന സക്കോതീ’’തി പച്ഛിമദിസാഭാഗം അഗമാസി, സോപി തഥേവ അകമ്പിത്ഥ. ഉത്തരദിസാഭാഗം അഗമാസി, സോപി തഥേവ അകമ്പിത്ഥ. പുരത്ഥിമദിസാഭാഗം അഗമാസി, തത്ഥ പല്ലങ്കപ്പമാണം ഠാനം സുനിഖാതഇന്ദഖിലോ വിയ നിച്ചലമഹോസി. മഹാസത്തോ ‘‘ഇദം ഠാനം സബ്ബബുദ്ധാനം കിലേസഭഞ്ജനവിദ്ധംസനട്ഠാന’’ന്തി താനി തിണാനി അഗ്ഗേ ഗഹേത്വാ ചാലേസി. താനി ചിത്തകാരേന തൂലികഗ്ഗേന പരിച്ഛിന്നാനി വിയ അഹേസും. ബോധിസത്തോ, ‘‘ബോധിം അപ്പത്വാ ഇമം പല്ലങ്കം ന ഭിന്ദിസ്സാമീ’’തി ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠഹിത്വാ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ നിസീദി.

തങ്ഖണഞ്ഞേവ മാരോ ബാഹുസഹസ്സം മാപേത്വാ ദിയഡ്ഢയോജനസതികം ഗിരിമേഖലം നാമ ഹത്ഥിം ആരുയ്ഹ നവയോജനം മാരബലം ഗഹേത്വാ അദ്ധക്ഖികേന ഓലോകയമാനോ പബ്ബതോ വിയ അജ്ഝോത്ഥരന്തോ ഉപസങ്കമി. മഹാസത്തോ, ‘‘മയ്ഹം ദസ പാരമിയോ പൂരേന്തസ്സ അഞ്ഞോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ദേവോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ സക്ഖി നത്ഥി, വേസ്സന്തരത്തഭാവേ പന മയ്ഹം സത്തസു വാരേസു മഹാപഥവീ സക്ഖി അഹോസി; ഇദാനിപി മേ അയമേവ അചേതനാ കട്ഠകലിങ്ഗരൂപമാ മഹാപഥവീ സക്ഖീ’’തി ഹത്ഥം പസാരേതി. മഹാപഥവീ താവദേവ അയദണ്ഡേന പഹതം കംസഥാലം വിയ രവസതം രവസഹസ്സം മുഞ്ചമാനാ വിരവിത്വാ പരിവത്തമാനാ മാരബലം ചക്കവാളമുഖവട്ടിയം മുഞ്ചനമകാസി. മഹാസത്തോ സൂരിയേ ധരമാനേയേവ മാരബലം വിധമിത്വാ പഠമയാമേ പുബ്ബേനിവാസഞാണം, മജ്ഝിമയാമേ ദിബ്ബചക്ഖും വിസോധേത്വാ പച്ഛിമയാമേ പടിച്ചസമുപ്പാദേ ഞാണം ഓതാരേത്വാ വട്ടവിവട്ടം സമ്മസിത്വാ അരുണോദയേ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ, ‘‘മയാ അനേകകപ്പകോടിസതസഹസ്സം അദ്ധാനം ഇമസ്സ പല്ലങ്കസ്സ അത്ഥായ വായാമോ കതോ’’തി സത്താഹം ഏകപല്ലങ്കേന നിസീദി. അഥേകച്ചാനം ദേവതാനം, ‘‘കിം നു ഖോ അഞ്ഞേപി ബുദ്ധത്തകരാ ധമ്മാ അത്ഥീ’’തി കങ്ഖാ ഉദപാദി.

അഥ ഭഗവാ അട്ഠമേ ദിവസേ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ദേവതാനം കങ്ഖം ഞത്വാ കങ്ഖാവിധമനത്ഥം ആകാസേ ഉപ്പതിത്വാ യമകപാടിഹാരിയം ദസ്സേത്വാ താസം കങ്ഖം വിധമിത്വാ പല്ലങ്കതോ ഈസകം പാചീനനിസ്സിതേ ഉത്തരദിസാഭാഗേ ഠത്വാ ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പസതസഹസ്സഞ്ച പൂരിതാനം പാരമീനം ഫലാധിഗമട്ഠാനം പല്ലങ്കഞ്ചേവ ബോധിരുക്ഖഞ്ച അനിമിസേഹി അക്ഖീഹി ഓലോകയമാനോ സത്താഹം വീതിനാമേസി, തം ഠാനം അനിമിസചേതിയം നാമ ജാതം.

അഥ പല്ലങ്കസ്സ ച ഠിതട്ഠാനസ്സ ച അന്തരാ പുരത്ഥിമപച്ഛിമതോ ആയതേ രതനചങ്കമേ ചങ്കമന്തോ സത്താഹം വീതിനാമേസി, തം ഠാനം രതനചങ്കമചേതിയം നാമ ജാതം. തതോ പച്ഛിമദിസാഭാഗേ ദേവതാ രതനഘരം മാപയിംസു, തത്ഥ പല്ലങ്കേന നിസീദിത്വാ അഭിധമ്മപിടകം വിസേസതോ ചേത്ഥ അനന്തനയസമന്തപട്ഠാനം വിചിനന്തോ സത്താഹം വീതിനാമേസി, തം ഠാനം രതനഘരചേതിയം നാമ ജാതം. ഏവം ബോധിസമീപേയേവ ചത്താരി സത്താഹാനി വീതിനാമേത്വാ പഞ്ചമേ സത്താഹേ ബോധിരുക്ഖമൂലാ യേന അജപാലനിഗ്രോധോ തേനുപസങ്കമി, തത്രാപി ധമ്മം വിചിനന്തോയേവ വിമുത്തിസുഖഞ്ച പടിസംവേദേന്തോ നിസീദി, ധമ്മം വിചിനന്തോ ചേത്ഥ ഏവം അഭിധമ്മേ നയമഗ്ഗം സമ്മസി – പഠമം ധമ്മസങ്ഗണീപകരണം നാമ, തതോ വിഭങ്ഗപകരണം, ധാതുകഥാപകരണം, പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിപകരണം, കഥാവത്ഥു നാമ പകരണം, യമകം നാമ പകരണം, തതോ മഹാപകരണം പട്ഠാനം നാമാതി.

തത്ഥസ്സ സണ്ഹസുഖുമപട്ഠാനമ്ഹി ചിത്തേ ഓതിണ്ണേ പീതി ഉപ്പജ്ജി; പീതിയാ ഉപ്പന്നായ ലോഹിതം പസീദി, ലോഹിതേ പസന്നേ ഛവി പസീദി. ഛവിയാ പസന്നായ പുരത്ഥിമകായതോ കൂടാഗാരാദിപ്പമാണാ രസ്മിയോ ഉട്ഠഹിത്വാ ആകാസേ പക്ഖന്ദഛദ്ദന്തനാഗകുലം വിയ പാചീനദിസായ അനന്താനി ചക്കവാളാനി പക്ഖന്ദാ, പച്ഛിമകായതോ ഉട്ഠഹിത്വാ പച്ഛിമദിസായ, ദക്ഖിണംസകൂടതോ ഉട്ഠഹിത്വാ ദക്ഖിണദിസായ, വാമംസകൂടതോ ഉട്ഠഹിത്വാ ഉത്തരദിസായ അനന്താനി ചക്കവാളാനി പക്ഖന്ദാ, പാദതലേഹി പവാളങ്കുരവണ്ണാ രസ്മിയോ നിക്ഖമിത്വാ മഹാപഥവിം വിനിവിജ്ഝിത്വാ ഉദകം ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ വാതക്ഖന്ധം പദാലേത്വാ അജടാകാസം പക്ഖന്ദാ, സീസതോ സമ്പരിവത്തിയമാനം മണിദാമം വിയ നീലവണ്ണാ രസ്മിവട്ടി ഉട്ഠഹിത്വാ ഛ ദേവലോകേ വിനിവിജ്ഝിത്വാ നവ ബ്രഹ്മലോകേ വേഹപ്ഫലേ പഞ്ച സുദ്ധാവാസേ ച വിനിവിജ്ഝിത്വാ ചത്താരോ ആരുപ്പേ അതിക്കമ്മ അജടാകാസം പക്ഖന്ദാ. തസ്മിം ദിവസേ അപരിമാണേസു ചക്കവാളേസു അപരിമാണാ സത്താ സബ്ബേ സുവണ്ണവണ്ണാവ അഹേസും. തം ദിവസഞ്ച പന ഭഗവതോ സരീരാ നിക്ഖന്താ യാവജ്ജദിവസാപി താ രസ്മിയോ അനന്താ ലോകധാതുയോ ഗച്ഛന്തിയേവ.

ഏവം ഭഗവാ അജപാലനിഗ്രോധേ സത്താഹം വീതിനാമേത്വാ തതോ അപരം സത്താഹം മുചലിന്ദേ നിസീദി, നിസിന്നമത്തസ്സേവ ചസ്സ സകലം ചക്കവാളഗബ്ഭം പൂരേന്തോ മഹാഅകാലമേഘോ ഉദപാദി. ഏവരൂപോ കിര മഹാമേഘോ ദ്വീസുയേവ കാലേസു വസ്സതി ചക്കവത്തിമ്ഹി വാ ഉപ്പന്നേ ബുദ്ധേ വാ. ഇധ ബുദ്ധകാലേ ഉദപാദി. തസ്മിം പന ഉപ്പന്നേ മുചലിന്ദോ നാഗരാജാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം മേഘോ സത്ഥരി മയ്ഹം ഭവനം പവിട്ഠമത്തേവ ഉപ്പന്നോ, വാസാഗാരമസ്സ ലദ്ധും വട്ടതീ’’തി. സോ സത്തരതനമയം പാസാദം നിമ്മിനിതും സക്കോന്തോപി ഏവം കതേ മയ്ഹം മഹപ്ഫലം ന ഭവിസ്സതി, ദസബലസ്സ കായവേയ്യാവച്ചം കരിസ്സാമീതി മഹന്തം അത്തഭാവം കത്വാ സത്ഥാരം സത്തക്ഖത്തും ഭോഗേഹി പരിക്ഖിപിത്വാ ഉപരി ഫണം ധാരേസി. പരിക്ഖേപസ്സ അന്തോ ഓകാസോ ഹേട്ഠാ ലോഹപാസാദപ്പമാണോ അഹോസി. ഇച്ഛിതിച്ഛിതേന ഇരിയാപഥേന സത്ഥാ വിഹരിസ്സതീതി നാഗരാജസ്സ അജ്ഝാസയോ അഹോസി. തസ്മാ ഏവം മഹന്തം ഓകാസം പരിക്ഖിപി. മജ്ഝേ രതനപല്ലങ്കോ പഞ്ഞത്തോ ഹോതി, ഉപരി സുവണ്ണതാരകവിചിത്തം സമോസരിതഗന്ധദാമകുസുമദാമചേലവിതാനം അഹോസി. ചതൂസു കോണേസു ഗന്ധതേലേന ദീപാ ജലിതാ, ചതൂസു ദിസാസു വിവരിത്വാ ചന്ദനകരണ്ഡകാ ഠപിതാ. ഏവം ഭഗവാ തം സത്താഹം തത്ഥ വീതിനാമേത്വാ തതോ അപരം സത്താഹം രാജായതനേ നിസീദി.

അട്ഠമേ സത്താഹേ സക്കേന ദേവാനമിന്ദേന ആഭതം ദന്തകട്ഠഞ്ച ഓസധഹരീതകഞ്ച ഖാദിത്വാ മുഖം ധോവിത്വാ ചതൂഹി ലോകപാലേഹി ഉപനീതേ പച്ചഗ്ഘേ സേലമയേ പത്തേ തപുസ്സഭല്ലികാനം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ പുന പച്ചാഗന്ത്വാ അജപാലനിഗ്രോധേ നിസിന്നസ്സ സബ്ബബുദ്ധാനം ആചിണ്ണോ അയം വിതക്കോ ഉദപാദി.

തത്ഥ പണ്ഡിതോതി പണ്ഡിച്ചേന സമന്നാഗതോ. വിയത്തോതി വേയ്യത്തിയേന സമന്നാഗതോ. മേധാവീതി ഠാനുപ്പത്തിയാ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ. അപ്പരജക്ഖജാതികോതി സമാപത്തിയാ വിക്ഖമ്ഭിതത്താ നിക്കിലേസജാതികോ വിസുദ്ധസത്തോ. ആജാനിസ്സതീതി സല്ലക്ഖേസ്സതി പടിവിജ്ഝിസ്സതി. ഞാണഞ്ച പന മേതി മയ്ഹമ്പി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ഉപ്പജ്ജി. ഭഗവാ കിര ദേവതായ കഥിതേനേവ നിട്ഠം അഗന്ത്വാ സയമ്പി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന ഓലോകേന്തോ ഇതോ സത്തമദിവസമത്ഥകേ കാലം കത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനേ നിബ്ബത്തോതി അദ്ദസ. തം സന്ധായാഹ – ‘‘ഞാണഞ്ച പന മേ ദസ്സനം ഉദപാദീ’’തി. മഹാജാനിയോതി സത്തദിവസബ്ഭന്തരേ പത്തബ്ബമഗ്ഗഫലതോ പരിഹീനത്താ മഹതീ ജാനി അസ്സാതി മഹാജാനിയോ. അക്ഖണേ നിബ്ബത്തത്താ ഗന്ത്വാ ദേസിയമാനം ധമ്മമ്പിസ്സ സോതും സോതപ്പസാദോ നത്ഥി, ഇധ ധമ്മദേസനട്ഠാനം ആഗമനപാദാപി നത്ഥി, ഏവം മഹാജാനിയോ ജാതോതി ദസ്സേതി. അഭിദോസകാലങ്കതോതി അഡ്ഢരത്തേ കാലങ്കതോ. ഞാണഞ്ച പന മേതി മയ്ഹമ്പി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ഉദപാദി. ഇധാപി കിര ഭഗവാ ദേവതായ വചനേന സന്നിട്ഠാനം അകത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന ഓലോകേന്തോ ‘‘ഹിയ്യോ അഡ്ഢരത്തേ കാലങ്കത്വാ ഉദകോ രാമപുത്തോ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനേ നിബ്ബത്തോ’’തി അദ്ദസ. തസ്മാ ഏവമാഹ. സേസം പുരിമനയസദിസമേവ. ബഹുകാരാതി ബഹൂപകാരാ. പധാനപഹിതത്തം ഉപട്ഠഹിംസൂതി പധാനത്ഥായ പേസിതത്തഭാവം വസനട്ഠാനേ പരിവേണസമ്മജ്ജനേന പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ അനുബന്ധനേന മുഖോദകദന്തകട്ഠദാനാദിനാ ച ഉപട്ഠഹിംസു. കേ പന തേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാ നാമ? യേതേ –

രാമോ ധജോ ലക്ഖണോ ജോതിമന്തി,

യഞ്ഞോ സുഭോജോ സുയാമോ സുദത്തോ;

ഏതേ തദാ അട്ഠ അഹേസും ബ്രാഹ്മണാ,

ഛളങ്ഗവാ മന്തം വിയാകരിംസൂതി.

ബോധിസത്തസ്സ ജാതകാലേ സുപിനപടിഗ്ഗാഹകാ ചേവ ലക്ഖണപടിഗ്ഗാഹകാ ച അട്ഠ ബ്രാഹ്മണാ. തേസു തയോ ദ്വേധാ ബ്യാകരിംസു – ‘‘ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ അഗാരം അജ്ഝാവസമാനോ രാജാ ഹോതി ചക്കവത്തീ, പബ്ബജമാനോ ബുദ്ധോ’’തി. പഞ്ച ബ്രാഹ്മണാ ഏകംസബ്യാകരണാ അഹേസും – ‘‘ഇമേഹി ലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതോ അഗാരേ ന തിട്ഠതി, ബുദ്ധോവ ഹോതീ’’തി. തേസു പുരിമാ തയോ യഥാമന്തപദം ഗതാ, ഇമേ പന പഞ്ച മന്തപദം അതിക്കന്താ. തേ അത്തനാ ലദ്ധം പുണ്ണപത്തം ഞാതകാനം വിസ്സജ്ജേത്വാ ‘‘അയം മഹാപുരിസോ അഗാരം ന അജ്ഝാവസിസ്സതി, ഏകന്തേന ബുദ്ധോ ഭവിസ്സതീ’’തി നിബ്ബിതക്കാ ബോധിസത്തം ഉദ്ദിസ്സ സമണപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതാ. തേസം പുത്താതിപി വദന്തി. തം അട്ഠകഥായ പടിക്ഖിത്തം.

ഏതേ കിര ദഹരകാലേയേവ ബഹൂ മന്തേ ജാനിംസു, തസ്മാ തേ ബ്രാഹ്മണാ ആചരിയട്ഠാനേ ഠപയിംസു. തേ പച്ഛാ അമ്ഹേഹി പുത്തദാരജടം ഛഡ്ഡേത്വാ ന സക്കാ ഭവിസ്സതി പബ്ബജിതുന്തി ദഹരകാലേയേവ പബ്ബജിത്വാ രമണീയാനി സേനാസനാനി പരിഭുഞ്ജന്താ വിചരിംസു. കാലേന കാലം പന ‘‘കിം, ഭോ, മഹാപുരിസോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖന്തോ’’തി പുച്ഛന്തി. മനുസ്സാ, ‘‘കുഹിം തുമ്ഹേ മഹാപുരിസം പസ്സിസ്സഥ, തീസു പാസാദേസു തിവിധനാടകമജ്ഝേ ദേവോ വിയ സമ്പത്തിം അനുഭോതീ’’തി വദന്തി. തേ സുത്വാ, ‘‘ന താവ മഹാപുരിസസ്സ ഞാണം പരിപാകം ഗച്ഛതീ’’തി അപ്പോസ്സുക്കാ വിഹരിംസുയേവ. കസ്മാ പനേത്ഥ ഭഗവാ, ‘‘ബഹുകാരാ ഖോ ഇമേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാ’’തി ആഹ? കിം ഉപകാരകാനംയേവ ഏസ ധമ്മം ദേസേതി, അനുപകാരകാനം ന ദേസേതീതി? നോ ന ദേസേതി. പരിചയവസേന ഹേസ ആളാരഞ്ചേവ കാലാമം ഉദകഞ്ച രാമപുത്തം ഓലോകേസി. ഏതസ്മിം പന ബുദ്ധക്ഖേത്തേ ഠപേത്വാ അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞം പഠമം ധമ്മം സച്ഛികാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. കസ്മാ? തഥാവിധഉപനിസ്സയത്താ.

പുബ്ബേ കിര പുഞ്ഞകരണകാലേ ദ്വേ ഭാതരോ അഹേസും. തേ ഏകതോവ സസ്സം അകംസു. തത്ഥ ജേട്ഠകസ്സ ‘‘ഏകസ്മിം സസ്സേ നവവാരേ അഗ്ഗസസ്സദാനം മയാ ദാതബ്ബ’’ന്തി അഹോസി. സോ വപ്പകാലേ ബീജഗ്ഗം നാമ ദത്വാ ഗബ്ഭകാലേ കനിട്ഠേന സദ്ധിം മന്തേസി – ‘‘ഗബ്ഭകാലേ ഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ദസ്സാമാ’’തി. കനിട്ഠോ ‘‘തരുണസസ്സം നാസേതുകാമോസീ’’തി ആഹ. ജേട്ഠോ കനിട്ഠസ്സ അനനുവത്തനഭാവം ഞത്വാ ഖേത്തം വിഭജിത്വാ അത്തനോ കോട്ഠാസതോ ഗബ്ഭം ഫാലേത്വാ ഖീരം നീഹരിത്വാ സപ്പിഫാണിതേഹി യോജേത്വാ അദാസി, പുഥുകകാലേ പുഥുകം കാരേത്വാ അദാസി, ലായനേ ലായനഗ്ഗം വേണികരണേ വേണഗ്ഗം കലാപാദീസു കലാപഗ്ഗം ഖളഗ്ഗം ഭണ്ഡഗ്ഗം കോട്ഠഗ്ഗന്തി ഏവം ഏകസസ്സേ നവവാരേ അഗ്ഗദാനം അദാസി. കനിട്ഠോ പനസ്സ ഉദ്ധരിത്വാ അദാസി, തേസു ജേട്ഠോ അഞ്ഞാസികോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരോ ജാതോ, കനിട്ഠോ സുഭദ്ദപരിബ്ബാജകോ. ഇതി ഏകസ്മിം സസ്സേ നവന്നം അഗ്ഗദാനാനം ദിന്നത്താ ഠപേത്വാ ഥേരം അഞ്ഞോ പഠമം ധമ്മം സച്ഛികാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. ‘‘ബഹുകാരാ ഖോ ഇമേ പഞ്ചവഗ്ഗിയാ’’തി ഇദം പന ഉപകാരാനുസ്സരണമത്തകേനേവ വുത്തം.

ഇസിപതനേ മിഗദായേതി തസ്മിം കിര പദേസേ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധേ പച്ചേകസമ്ബുദ്ധാ ഗന്ധമാദനപബ്ബതേ സത്താഹം നിരോധസമാപത്തിയാ വീതിനാമേത്വാ നിരോധാ വുട്ഠായ നാഗലതാദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ അനോതത്തദഹേ മുഖം ധോവിത്വാ പത്തചീവരമാദായ ആകാസേന ആഗന്ത്വാ നിപതന്തി. തത്ഥ ചീവരം പാരുപിത്വാ നഗരേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കതഭത്തകിച്ചാ ഗമനകാലേപി തതോയേവ ഉപ്പതിത്വാ ഗച്ഛന്തി. ഇതി ഇസയോ ഏത്ഥ നിപതന്തി ഉപ്പതന്തി ചാതി തം ഠാനം ഇസിപതനന്തി സങ്ഖം ഗതം. മിഗാനം പന അഭയത്ഥായ ദിന്നത്താ മിഗദായോതി വുച്ചതി. തേന വുത്തം ‘‘ഇസിപതനേ മിഗദായേ’’തി.

൨൮൫. അന്തരാ ച ഗയം അന്തരാ ച ബോധിന്തി ഗയായ ച ബോധിസ്സ ച വിവരേ തിഗാവുതന്തരേ ഠാനേ. ബോധിമണ്ഡതോ ഹി ഗയാ തീണി ഗാവുതാനി. ബാരാണസീ അട്ഠാരസ യോജനാനി. ഉപകോ ബോധിമണ്ഡസ്സ ച ഗയായ ച അന്തരേ ഭഗവന്തം അദ്ദസ. അന്തരാസദ്ദേന പന യുത്തത്താ ഉപയോഗവചനം കതം. ഈദിസേസു ച ഠാനേസു അക്ഖരചിന്തകാ ‘‘അന്തരാ ഗാമഞ്ച നദിഞ്ച യാതീ’’തി ഏവം ഏകമേവ അന്തരാസദ്ദം പയുജ്ജന്തി. സോ ദുതിയപദേനപി യോജേതബ്ബോ ഹോതി. അയോജിയമാനേ ഉപയോഗവചനം ന പാപുണാതി. ഇധ പന യോജേത്വാ ഏവ വുത്തോതി. അദ്ധാനമഗ്ഗപടിപന്നന്തി അദ്ധാനസങ്ഖാതം മഗ്ഗം പടിപന്നം, ദീഘമഗ്ഗപടിപന്നന്തി അത്ഥോ. അദ്ധാനമഗ്ഗഗമനസമയസ്സ ഹി വിഭങ്ഗേ ‘‘അദ്ധയോജനം ഗച്ഛിസ്സാമീതി ഭുഞ്ജിതബ്ബ’’ന്തിആദിവചനതോ (പാചി. ൨൧൮) അദ്ധയോജനമ്പി അദ്ധാനമഗ്ഗോ ഹോതി. ബോധിമണ്ഡതോ പന ഗയാ തിഗാവുതം.

സബ്ബാഭിഭൂതി സബ്ബം തേഭൂമകധമ്മം അഭിഭവിത്വാ ഠിതോ. സബ്ബവിദൂതി സബ്ബം ചതുഭൂമകധമ്മം അവേദിം അഞ്ഞാസിം. സബ്ബേസു ധമ്മേസു അനുപലിത്തോതി സബ്ബേസു തേഭൂമകധമ്മേസു കിലേസലേപനേന അനുപലിത്തോ. സബ്ബം ജഹോതി സബ്ബം തേഭൂമകധമ്മം ജഹിത്വാ ഠിതോ. തണ്ഹാക്ഖയേ വിമുത്തോതി തണ്ഹാക്ഖയേ നിബ്ബാനേ ആരമ്മണതോ വിമുത്തോ. സയം അഭിഞ്ഞായാതി സബ്ബം ചതുഭൂമകധമ്മം അത്തനാവ ജാനിത്വാ. കമുദ്ദിസേയ്യന്തി കം അഞ്ഞം ‘‘അയം മേ ആചരിയോ’’തി ഉദ്ദിസേയ്യം.

ന മേ ആചരിയോ അത്ഥീതി ലോകുത്തരധമ്മേ മയ്ഹം ആചരിയോ നാമ നത്ഥി. നത്ഥി മേ പടിപുഗ്ഗലോതി മയ്ഹം പടിഭാഗപുഗ്ഗലോ നാമ നത്ഥി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി സഹേതുനാ നയേന ചത്താരി സച്ചാനി സയം ബുദ്ധോ. സീതിഭൂതോതി സബ്ബകിലേസഗ്ഗിനിബ്ബാപനേന സീതിഭൂതോ. കിലേസാനംയേവ നിബ്ബുതത്താ നിബ്ബുതോ. കാസിനം പുരന്തി കാസിരട്ഠേ നഗരം. ആഹഞ്ഛം അമതദുന്ദുഭിന്തി ധമ്മചക്കപടിലാഭായ അമതഭേരിം പഹരിസ്സാമീതി ഗച്ഛാമി. അരഹസി അനന്തജിനോതി അനന്തജിനോതി ഭവിതും യുത്തോ. ഹുപേയ്യ പാവുസോതി, ആവുസോ, ഏവമ്പി നാമ ഭവേയ്യ. പക്കാമീതി വങ്കഹാരജനപദം നാമ അഗമാസി.

തത്ഥേകം മിഗലുദ്ദകഗാമകം നിസ്സായ വാസം കപ്പേസി. ജേട്ഠകലുദ്ദകോ തം ഉപട്ഠാസി. തസ്മിഞ്ച ജനപദേ ചണ്ഡാ മക്ഖികാ ഹോന്തി. അഥ നം ഏകായ ചാടിയാ വസാപേസും, മിഗലുദ്ദകോ ദൂരേ മിഗവം ഗച്ഛന്തോ ‘‘അമ്ഹാകം അരഹന്തേ മാ പമജ്ജീ’’തി ഛാവം നാമ ധീതരം ആണാപേത്വാ അഗമാസി സദ്ധിം പുത്തഭാതുകേഹി. സാ ചസ്സ ധീതാ ദസ്സനീയാ ഹോതി കോട്ഠാസസമ്പന്നാ. ദുതിയദിവസേ ഉപകോ ഘരം ആഗതോ തം ദാരികം സബ്ബം ഉപചാരം കത്വാ പരിവിസിതും ഉപഗതം ദിസ്വാ രാഗേന അഭിഭൂതോ ഭുഞ്ജിതുമ്പി അസക്കോന്തോ ഭാജനേന ഭത്തം ആദായ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ഭത്തം ഏകമന്തേ നിക്ഖിപിത്വാ സചേ ഛാവം ലഭാമി, ജീവാമി, നോ ചേ, മരാമീതി നിരാഹാരോ സയി. സത്തമേ ദിവസേ മാഗവികോ ആഗന്ത്വാ ധീതരം ഉപകസ്സ പവത്തിം പുച്ഛി. സാ ‘‘ഏകദിവസമേവ ആഗന്ത്വാ പുന നാഗതപുബ്ബോ’’തി ആഹ. മാഗവികോ ആഗതവേസേനേവ നം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛിസ്സാമീതി തംഖണംയേവ ഗന്ത്വാ ‘‘കിം, ഭന്തേ, അപ്ഫാസുക’’ന്തി പാദേ പരാമസന്തോ പുച്ഛി. ഉപകോ നിത്ഥുനന്തോ പരിവത്തതിയേവ. സോ ‘‘വദഥ ഭന്തേ, യം മയാ സക്കാ കാതും, തം സബ്ബം കരിസ്സാമീ’’തി ആഹ. ഉപകോ, ‘‘സചേ ഛാവം ലഭാമി, ജീവാമി, നോ ചേ, ഇധേവ മരണം സേയ്യോ’’തി ആഹ. ജാനാസി പന, ഭന്തേ, കിഞ്ചി സിപ്പന്തി. ന ജാനാമീതി. ന, ഭന്തേ, കിഞ്ചി സിപ്പം അജാനന്തേന സക്കാ ഘരാവാസം അധിട്ഠാതുന്തി.

സോ ആഹ – ‘‘നാഹം കിഞ്ചി സിപ്പം ജാനാമി, അപിച തുമ്ഹാകം മംസഹാരകോ ഭവിസ്സാമി, മംസഞ്ച വിക്കീണിസ്സാമീ’’തി. മാഗവികോ, ‘‘അമ്ഹാകമ്പി ഏതദേവ രുച്ചതീ’’തി ഉത്തരസാടകം ദത്വാ ഘരം ആനേത്വാ ധീതരം അദാസി. തേസം സംവാസമന്വായ പുത്തോ വിജായി. സുഭദ്ദോതിസ്സ നാമം അകംസു. ഛാവാ തസ്സ രോദനകാലേ ‘‘മംസഹാരകസ്സ പുത്ത, മിഗലുദ്ദകസ്സ പുത്ത മാ രോദീ’’തിആദീനി വദമാനാ പുത്തതോസനഗീതേന ഉപകം ഉപ്പണ്ഡേസി. ഭദ്ദേ ത്വം മം അനാഥോതി മഞ്ഞസി. അത്ഥി മേ അനന്തജിനോ നാമ സഹായോ. തസ്സാഹം സന്തികേ ഗമിസ്സാമീതി ആഹ. ഛാവാ ഏവമയം അട്ടീയതീതി ഞത്വാ പുനപ്പുനം കഥേതി. സോ ഏകദിവസം അനാരോചേത്വാവ മജ്ഝിമദേസാഭിമുഖോ പക്കാമി.

ഭഗവാ ച തേന സമയേന സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ മഹാവിഹാരേ. അഥ ഖോ ഭഗവാ പടികച്ചേവ ഭിക്ഖൂ ആണാപേസി – ‘‘യോ, ഭിക്ഖവേ, ‘അനന്തജിനോ’തി പുച്ഛമാനോ ആഗച്ഛതി, തസ്സ മം ദസ്സേയ്യാഥാ’’തി. ഉപകോപി ഖോ ‘‘കുഹിം അനന്തജിനോ വസതീ’’തി പുച്ഛന്തോ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം ആഗന്ത്വാ വിഹാരമജ്ഝേ ഠത്വാ കുഹിം അനന്തജിനോതി പുച്ഛി. തം ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ സന്തികം നയിംസു. സോ ഭഗവന്തം ദിസ്വാ – ‘‘സഞ്ജാനാഥ മം ഭഗവാ’’തി ആഹ. ആമ, ഉപക, സഞ്ജാനാമി, കുഹിം പന ത്വം വസിത്ഥാതി. വങ്കഹാരജനപദേ, ഭന്തേതി. ഉപക, മഹല്ലകോസി ജാതോ പബ്ബജിതും സക്ഖിസ്സസീതി. പബ്ബജിസ്സാമി, ഭന്തേതി. ഭഗവാ പബ്ബാജേത്വാ തസ്സ കമ്മട്ഠാനം അദാസി. സോ കമ്മട്ഠാനേ കമ്മം കരോന്തോ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠായ കാലം കത്വാ അവിഹേസു നിബ്ബത്തോ. നിബ്ബത്തക്ഖണേയേവ അരഹത്തം പാപുണീതി. അവിഹേസു നിബ്ബത്തമത്താ ഹി സത്ത ജനാ അരഹത്തം പാപുണിംസു, തേസം സോ അഞ്ഞതരോ.

വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘അവിഹം ഉപപന്നാസേ, വിമുത്താ സത്ത ഭിക്ഖവോ;

രാഗദോസപരിക്ഖീണാ, തിണ്ണാ ലോകേ വിസത്തികം.

ഉപകോ പലഗണ്ഡോ ച, പുക്കുസാതി ച തേ തയോ;

ഭദ്ദിയോ ഖണ്ഡദേവോ ച, ബഹുരഗ്ഗി ച സങ്ഗിയോ;

തേ ഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, ദിബ്ബയോഗം ഉപജ്ഝഗു’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൧൦൫);

൨൮൬. സണ്ഠപേസുന്തി കതികം അകംസു. ബാഹുല്ലികോതി ചീവരബാഹുല്ലാദീനം അത്ഥായ പടിപന്നോ. പധാനവിബ്ഭന്തോതി പധാനതോ വിബ്ഭന്തോ ഭട്ഠോ പരിഹീനോ. ആവത്തോ ബാഹുല്ലായാതി ചീവരാദീനം ബഹുലഭാവത്ഥായ ആവത്തോ. അപിച ഖോ ആസനം ഠപേതബ്ബന്തി അപിച ഖോ പനസ്സ ഉച്ചകുലേ നിബ്ബത്തസ്സ ആസനമത്തം ഠപേതബ്ബന്തി വദിംസു. നാസക്ഖിംസൂതി ബുദ്ധാനുഭാവേന ബുദ്ധതേജസാ അഭിഭൂതാ അത്തനോ കതികായ ഠാതും നാസക്ഖിംസു. നാമേന ച ആവുസോവാദേന ച സമുദാചരന്തീതി ഗോതമാതി, ആവുസോതി ച വദന്തി. ആവുസോ ഗോതമ, മയം ഉരുവേലായം പധാനകാലേ തുയ്ഹം പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ വിചരിമ്ഹാ, മുഖോദകം ദന്തകട്ഠം അദമ്ഹാ, വുത്ഥപരിവേണം സമ്മജ്ജിമ്ഹാ, പച്ഛാ കോ തേ വത്തപ്പടിപത്തിമകാസി, കച്ചി അമ്ഹേസു പക്കന്തേസു ന ചിന്തയിത്ഥാതി ഏവരൂപിം കഥം കഥേന്തീതി അത്ഥോ. ഇരിയായാതി ദുക്കരഇരിയായ. പടിപദായാതി ദുക്കരപടിപത്തിയാ. ദുക്കരകാരികായാതി പസതപസത-മുഗ്ഗയൂസാദിആഹരകരണാദിനാ ദുക്കരകരണേന. അഭിജാനാഥ മേ നോതി അഭിജാനാഥ നു മമ. ഏവരൂപം പഭാവിതമേതന്തി ഏതം ഏവരൂപം വാക്യഭേദന്തി അത്ഥോ. അപി നു അഹം ഉരുവേലായ പധാനേ തുമ്ഹാകം സങ്ഗണ്ഹനത്ഥം അനുക്കണ്ഠനത്ഥം രത്തിം വാ ദിവാ വാ ആഗന്ത്വാ, – ‘‘ആവുസോ, മാ വിതക്കയിത്ഥ, മയ്ഹം ഓഭാസോ വാ നിമിത്തം വാ പഞ്ഞായതീ’’തി ഏവരൂപം കഞ്ചി വചനഭേദം അകാസിന്തി അധിപ്പായോ. തേ ഏകപദേനേവ സതിം ലഭിത്വാ ഉപ്പന്നഗാരവാ, ‘‘ഹന്ദ അദ്ധാ ഏസ ബുദ്ധോ ജാതോ’’തി സദ്ദഹിത്വാ നോ ഹേതം, ഭന്തേതി ആഹംസു. അസക്ഖിം ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചവഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ സഞ്ഞാപേതുന്തി അഹം, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചവഗ്ഗിയേ ഭിക്ഖൂ ബുദ്ധോ അഹന്തി ജാനാപേതും അസക്ഖിം. തദാ പന ഭഗവാ ഉപോസഥദിവസേയേവ ആഗച്ഛി. അത്തനോ ബുദ്ധഭാവം ജാനാപേത്വാ കോണ്ഡഞ്ഞത്ഥേരം കായസക്ഖിം കത്വാ ധമ്മചക്കപ്പവത്തനസുത്തം കഥേസി. സുത്തപരിയോസാനേ ഥേരോ അട്ഠാരസഹി ബ്രഹ്മകോടീഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠാസി. സൂരിയേ ധരമാനേയേവ ദേസനാ നിട്ഠാസി. ഭഗവാ തത്ഥേവ വസ്സം ഉപഗച്ഛി.

ദ്വേപി സുദം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ഓവദാമീതിആദി പാടിപദദിവസതോ പട്ഠായ പിണ്ഡപാതത്ഥായപി ഗാമം അപ്പവിസനദീപനത്ഥം വുത്തം. തേസഞ്ഹി ഭിക്ഖൂനം കമ്മട്ഠാനേസു ഉപ്പന്നമലവിസോധനത്ഥം ഭഗവാ അന്തോവിഹാരേയേവ അഹോസി. ഉപ്പന്നേ ഉപ്പന്നേ കമ്മട്ഠാനമലേ തേപി ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാ പുച്ഛന്തി. ഭഗവാപി തേസം നിസിന്നട്ഠാനം ഗന്ത്വാ മലം വിനോദേതി. അഥ നേസം ഭഗവതാ ഏവം നീഹടഭത്തേന ഓവദിയമാനാനം വപ്പത്ഥേരോ പാടിപദദിവസേ സോതാപന്നോ അഹോസി. ഭദ്ദിയത്ഥേരോ ദുതിയായം, മഹാനാമത്ഥേരോ തതിയായം, അസ്സജിത്ഥേരോ ചതുത്ഥിയം. പക്ഖസ്സ പന പഞ്ചമിയം സബ്ബേവ തേ ഏകതോ സന്നിപാതേത്വാ അനത്തലക്ഖണസുത്തം കഥേസി, സുത്തപരിയോസാനേ സബ്ബേപി അരഹത്തഫലേ പതിട്ഠഹിംസു. തേനാഹ – ‘‘അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചവഗ്ഗിയാ ഭിക്ഖൂ മയാ ഏവം ഓവദിയമാനാ…പേ… അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നിബ്ബാനം അജ്ഝഗമംസു…പേ… നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോ’’തി. ഏത്തകം കഥാമഗ്ഗം ഭഗവാ യം പുബ്ബേ അവച – ‘‘തുമ്ഹേപി മമഞ്ചേവ പഞ്ചവഗ്ഗിയാനഞ്ച മഗ്ഗം ആരുള്ഹാ, അരിയപരിയേസനാ തുമ്ഹാകം പരിയേസനാ’’തി ഇമം ഏകമേവ അനുസന്ധിം ദസ്സേന്തോ ആഹരി.

൨൮൭. ഇദാനി യസ്മാ ന അഗാരിയാനംയേവ പഞ്ചകാമഗുണപരിയേസനാ ഹോതി, അനഗാരിയാനമ്പി ചത്താരോ പച്ചയേ അപ്പച്ചവേക്ഖിത്വാ പരിഭുഞ്ജന്താനം പഞ്ചകാമഗുണവസേന അനരിയപരിയേസനാ ഹോതി, തസ്മാ തം ദസ്സേതും പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, കാമഗുണാതിആദിമാഹ. തത്ഥ നവരത്തേസു പത്തചീവരാദീസു ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ രൂപാതിആദയോ ചത്താരോ കാമഗുണാ ലബ്ഭന്തി. രസോ പനേത്ഥ പരിഭോഗരസോ ഹോതി. മനുഞ്ഞേ പിണ്ഡപാതേ ഭേസജ്ജേ ച പഞ്ചപി ലബ്ഭന്തി. സേനാസനമ്ഹി ചീവരേ വിയ ചത്താരോ. രസോ പന ഏത്ഥാപി പരിഭോഗരസോവ. യേ ഹി കേചി, ഭിക്ഖവേതി കസ്മാ ആരഭി? ഏവം പഞ്ച കാമഗുണേ ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യേ ഏവം വദേയ്യും, ‘‘പബ്ബജിതകാലതോ പട്ഠായ അനരിയപരിയേസനാ നാമ കുതോ, അരിയപരിയേസനാവ പബ്ബജിതാന’’ന്തി, തേസം പടിസേധനത്ഥായ ‘‘പബ്ബജിതാനമ്പി ചതൂസു പച്ചയേസു അപ്പച്ചവേക്ഖണപരിഭോഗോ അനരിയപരിയേസനാ ഏവാ’’തി ദസ്സേതും ഇമം ദേസനം ആരഭി. തത്ഥ ഗധിതാതി തണ്ഹാഗേധേന ഗധിതാ. മുച്ഛിതാതി തണ്ഹാമുച്ഛായ മുച്ഛിതാ. അജ്ഝോപന്നാതി തണ്ഹായ അജ്ഝോഗാള്ഹാ. അനാദീനവദസ്സാവിനോതി ആദീനവം അപസ്സന്താ. അനിസ്സരണപഞ്ഞാതി നിസ്സരണം വുച്ചതി പച്ചവേക്ഖണഞാണം. തേ തേന വിരഹിതാ.

ഇദാനി തസ്സത്ഥസ്സ സാധകം ഉപമം ദസ്സേന്തോ സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്രേവം ഓപമ്മസംസന്ദനം വേദിതബ്ബം – ആരഞ്ഞകമഗോ വിയ ഹി സമണബ്രാഹ്മണാ, ലുദ്ദകേന അരഞ്ഞേ ഠപിതപാസോ വിയ ചത്താരോ പച്ചയാ, തസ്സ ലുദ്ദസ്സ പാസരാസിം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ സയനകാലോ വിയ തേസം ചത്താരോ പച്ചയേ അപ്പച്ചവേക്ഖിത്വാ പരിഭോഗകാലോ. ലുദ്ദകേ ആഗച്ഛന്തേ മഗസ്സ യേന കാമം അഗമനകാലോ വിയ സമണബ്രാഹ്മണാനം മാരസ്സ യഥാകാമകരണീയകാലോ, മാരവസം ഉപഗതഭാവോതി അത്ഥോ. മഗസ്സ പന അബദ്ധസ്സ പാസരാസിം അധിസയിതകാലോ വിയ സമണബ്രാഹ്മണാനം ചതൂസു പച്ചയേസു പച്ചവേക്ഖണപരിഭോഗോ, ലുദ്ദകേ ആഗച്ഛന്തേ മഗസ്സ യേന കാമം ഗമനം വിയ സമണബ്രാഹ്മണാനം മാരവസം അനുപഗമനം വേദിതബ്ബം. വിസ്സത്ഥോതി നിബ്ഭയോ നിരാസങ്കോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

പാസരാസിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അരിയപരിയേസനാതിപി ഏതസ്സേവ നാമം.

൭. ചൂളഹത്ഥിപദോപമസുത്തവണ്ണനാ

൨൮൮. ഏവം മേ സുതന്തി ചൂളഹത്ഥിപദോപമസുത്തം. തത്ഥ സബ്ബസേതേന വളവാഭിരഥേനാതി, ‘‘സേതാ സുദം അസ്സാ യുത്താ ഹോന്തി സേതാലങ്കാരാ. സേതോ രഥോ സേതാലങ്കാരോ സേതപരിവാരോ, സേതാ രസ്മിയോ, സേതാ പതോദലട്ഠി, സേതം ഛത്തം, സേതം ഉണ്ഹീസം, സേതാനി വത്ഥാനി, സേതാ ഉപാഹനാ, സേതായ സുദം വാലബീജനിയാ ബീജിയതീ’’തി (സം. നി. ൫.൪) ഏവം വുത്തേന സകലസേതേന ചതൂഹി വളവാഹി യുത്തരഥേന.

രഥോ ച നാമേസോ ദുവിധോ ഹോതി – യോധരഥോ, അലങ്കാരരഥോതി. തത്ഥ യോധരഥോ ചതുരസ്സസണ്ഠാനോ ഹോതി നാതിമഹാ, ദ്വിന്നം തിണ്ണം വാ ജനാനം ഗഹണസമത്ഥോ. അലങ്കാരരഥോ മഹാ ഹോതി, ദീഘതോ ദീഘോ, പുഥുലതോ പുഥുലോ. തത്ഥ ഛത്തഗ്ഗാഹകോ വാലബീജനിഗ്ഗാഹകോ താലവണ്ടഗ്ഗാഹകോതി ഏവം അട്ഠ വാ ദസ വാ സുഖേന ഠാതും വാ നിസീദിതും വാ നിപജ്ജിതും വാ സക്കോന്തി, അയമ്പി അലങ്കാരരഥോയേവ. സോ സബ്ബോ സചക്കപഞ്ജരകുബ്ബരോ രജതപരിക്ഖിത്തോ അഹോസി. വളവാ പകതിയാ സേതവണ്ണാവ. പസാധനമ്പി താദിസം രജതമയം അഹോസി. രസ്മിയോപി രജതപനാളി സുപരിക്ഖിത്താ. പതോദലട്ഠിപി രജതപരിക്ഖിത്താ. ബ്രാഹ്മണോപി സേതവത്ഥം നിവാസേത്വാ സേതംയേവ ഉത്തരാസങ്ഗമകാസി, സേതവിലേപനം വിലിമ്പി, സേതമാലം പിലന്ധി, ദസസു അങ്ഗുലീസു അങ്ഗുലിമുദ്ദികാ, കണ്ണേസു കുണ്ഡലാനീതി ഏവമാദിഅലങ്കാരോപിസ്സ രജതമയോവ അഹോസി. പരിവാരബ്രാഹ്മണാപിസ്സ ദസസഹസ്സമത്താ തഥേവ സേതവത്ഥവിലേപനമാലാലങ്കാരാ അഹേസും. തേന വുത്തം ‘‘സബ്ബസേതേന വളവാഭിരഥേനാ’’തി.

സാവത്ഥിയാ നിയ്യാതീതി സോ കിര ഛന്നം ഛന്നം മാസാനം ഏകവാരം നഗരം പദക്ഖിണം കരോതി. ഇതോ ഏത്തകേഹി ദിവസേഹി നഗരം പദക്ഖിണം കരിസ്സതീതി പുരേതരമേവ ഘോസനാ കരീയതി; തം സുത്വാ യേ നഗരതോ ന പക്കന്താ, തേ ന പക്കമന്തി. യേ പക്കന്താ, തേപി, ‘‘പുഞ്ഞവതോ സിരിസമ്പത്തിം പസ്സിസ്സാമാ’’തി ആഗച്ഛന്തി. യം ദിവസം ബ്രാഹ്മണോ നഗരം അനുവിചരതി, തദാ പാതോവ നഗരവീഥിയോ സമ്മജ്ജിത്വാ വാലികം ഓകിരിത്വാ ലാജപഞ്ചമേഹി പുപ്ഫേഹി അഭിപ്പകിരിത്വാ പുണ്ണഘടേ ഠപേത്വാ കദലിയോ ച ധജേ ച ഉസ്സാപേത്വാ സകലനഗരം ധൂപിതവാസിതം കരോന്തി. ബ്രാഹ്മണോ പാതോവ സീസം ന്ഹായിത്വാ പുരേഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ വുത്തനയേനേവ സേതവത്ഥാദീഹി അത്താനം അലങ്കരിത്വാ പാസാദാ ഓരുയ്ഹ രഥം അഭിരുഹതി. അഥ നം തേ ബ്രാഹ്മണാ സബ്ബസേതവത്ഥവിലേപനമാലാലങ്കാരാ സേതച്ഛത്താനി ഗഹേത്വാ പരിവാരേന്തി; തതോ മഹാജനസ്സ സന്നിപാതനത്ഥം പഠമംയേവ തരുണദാരകാനം ഫലാഫലാനി വികിരിത്വാ തദനന്തരം മാസകരൂപാനി; തദനന്തരം കഹാപണേ വികിരന്തി; മഹാജനാ സന്നിപതന്തി. ഉക്കുട്ഠിയോ ചേവ ചേലുക്ഖേപാ ച പവത്തന്തി. അഥ ബ്രാഹ്മണോ മങ്ഗലികസോവത്ഥികാദീസു മങ്ഗലാനി ചേവ സുവത്ഥിയോ ച കരോന്തേസു മഹാസമ്പത്തിയാ നഗരം അനുവിചരതി. പുഞ്ഞവന്താ മനുസ്സാ ഏകഭൂമകാദിപാസാദേ ആരുയ്ഹ സുകപത്തസദിസാനി വാതപാനകവാടാനി വിവരിത്വാ ഓലോകേന്തി. ബ്രാഹ്മണോപി അത്തനോ യസസിരിസമ്പത്തിയാ നഗരം അജ്ഝോത്ഥരന്തോ വിയ ദക്ഖിണദ്വാരാഭിമുഖോ ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘സാവത്ഥിയാ നിയ്യാതീ’’തി.

ദിവാ ദിവസ്സാതി ദിവസസ്സ ദിവാ, മജ്ഝന്ഹകാലേതി അത്ഥോ. പിലോതികം പരിബ്ബാജകന്തി പിലോതികാതി ഏവം ഇത്ഥിലിങ്ഗവോഹാരവസേന ലദ്ധനാമം പരിബ്ബാജകം. സോ കിര പരിബ്ബാജകോ ദഹരോ പഠമവയേ ഠിതോ സുവണ്ണവണ്ണോ ബുദ്ധുപട്ഠാകോ, പാതോവ തഥാഗതസ്സ ചേവ മഹാഥേരാനഞ്ച ഉപട്ഠാനം കത്വാ തിദണ്ഡകുണ്ഡികാദിപരിക്ഖാരം ആദായ ജേതവനാ നിക്ഖമിത്വാ നഗരാഭിമുഖോ പായാസി. തം ഏസ ദൂരതോവ ആഗച്ഛന്തം അദ്ദസ. ഏതദവോചാതി അനുക്കമേന സന്തികം ആഗതം സഞ്ജാനിത്വാ ഏതം, ‘‘ഹന്ദ കുതോ നു ഭവം വച്ഛായനോ ആഗച്ഛതീ’’തി ഗോത്തം കിത്തേന്തോ വചനം അവോച. പണ്ഡിതോ മഞ്ഞേതി ഭവം വച്ഛായനോ സമണം ഗോതമം പണ്ഡിതോതി മഞ്ഞതി, ഉദാഹു നോതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

കോ ചാഹം, ഭോതി, ഭോ, സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയം ജാനനേ അഹം കോ നാമ? കോ ച സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയം ജാനിസ്സാമീതി കുതോ ചാഹം സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയം ജാനിസ്സാമി, കേന കാരണേന ജാനിസ്സാമീതി? ഏവം സബ്ബഥാപി അത്തനോ അജാനനഭാവം ദീപേതി. സോപി നൂനസ്സ താദിസോവാതി യോ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയം ജാനേയ്യ, സോപി നൂന ദസ പാരമിയോ പൂരേത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ താദിസോ ബുദ്ധോയേവ ഭവേയ്യ. സിനേരും വാ ഹിമവന്തം വാ പഥവിം വാ ആകാസം വാ പമേതുകാമേന തപ്പമാണോവ ദണ്ഡോ വാ രജ്ജു വാ ലദ്ധും വട്ടതി. സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പഞ്ഞം ജാനന്തേനപി തസ്സ ഞാണസദിസമേവ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ലദ്ധും വട്ടതീതി ദീപേതി. ആദരവസേന പനേത്ഥ ആമേഡിതം കതം. ഉളാരായാതി ഉത്തരായ സേട്ഠായ. കോ ചാഹം, ഭോതി, ഭോ, അഹം സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പസംസനേ കോ നാമ? കോ ച സമണം ഗോതമം പസംസിസ്സാമീതി കേന കാരണേന പസംസിസ്സാമി? പസത്ഥപസത്ഥോതി സബ്ബഗുണാനം ഉത്തരിതരേഹി സബ്ബലോകപസത്ഥേഹി അത്തനോ ഗുണേഹേവ പസത്ഥോ, ന തസ്സ അഞ്ഞേഹി പസംസനകിച്ചം അത്ഥി. യഥാ ഹി ചമ്പകപുപ്ഫം വാ നീലുപ്പലം വാ പദുമം വാ ലോഹിതചന്ദനം വാ അത്തനോ വണ്ണഗന്ധസിരിയാവ പാസാദികഞ്ചേവ സുഗന്ധഞ്ച, ന തസ്സ ആഗന്തുകേഹി വണ്ണഗന്ധേഹി ഥോമനകിച്ചം അത്ഥി. യഥാ ച മണിരതനം വാ ചന്ദമണ്ഡലം വാ അത്തനോ ആലോകേനേവ ഓഭാസതി, ന തസ്സ അഞ്ഞേന ഓഭാസനകിച്ചം അത്ഥി. ഏവം സമണോ ഗോതമോ സബ്ബലോകപസത്ഥേഹി അത്തനോ ഗുണേഹേവ പസത്ഥോ ഥോമിതോ സബ്ബലോകസ്സ സേട്ഠതം പാപിതോ, ന തസ്സ അഞ്ഞേന പസംസനകിച്ചം അത്ഥി. പസത്ഥേഹി വാ പസത്ഥോതിപി പസത്ഥപസത്ഥോ.

കേ പസത്ഥാ നാമ? രാജാ പസേനദി കോസലോ കാസികോസലവാസികേഹി പസത്ഥോ, ബിമ്ബിസാരോ അങ്ഗമഗധവാസീഹി. വേസാലികാ ലിച്ഛവീ വജ്ജിരട്ഠവാസീഹി പസത്ഥാ. പാവേയ്യകാ മല്ലാ, കോസിനാരകാ മല്ലാ, അഞ്ഞേപി തേ തേ ഖത്തിയാ തേഹി തേഹി ജാനപദേഹി പസത്ഥാ. ചങ്കീആദയോ ബ്രാഹ്മണാ ബ്രാഹ്മണഗണേഹി, അനാഥപിണ്ഡികാദയോ ഉപാസകാ അനേകസതേഹി ഉപാസകഗണേഹി, വിസാഖാദയോ ഉപാസികാ അനേകസതാഹി ഉപാസികാഹി, സകുലുദായിആദയോ പരിബ്ബാജകാ അനേകേഹി പരിബ്ബാജകസതേഹി, ഉപ്പലവണ്ണാഥേരിആദികാ മഹാസാവികാ അനേകേഹി ഭിക്ഖുനിസതേഹി, സാരിപുത്തത്ഥേരാദയോ മഹാസാവകാ അനേകസതേഹി ഭിക്ഖൂഹി, സക്കാദയോ ദേവാ അനേകസഹസ്സേഹി ദേവേഹി, മഹാബ്രഹ്മാദയോ ബ്രഹ്മാനോ അനേകസഹസ്സേഹി ബ്രഹ്മേഹി പസത്ഥാ. തേ സബ്ബേപി ദസബലം ഥോമേന്തി വണ്ണേന്തി, പസംസന്തീതി ഭഗവാ ‘‘പസത്ഥപസത്ഥോ’’തി വുച്ചതി.

അത്ഥവസന്തി അത്ഥാനിസംസം. അഥസ്സ പരിബ്ബാജകോ അത്തനോ പസാദകാരണം ആചിക്ഖന്തോ സേയ്യഥാപി, ഭോ, കുസലോ നാഗവനികോതിആദിമാഹ. തത്ഥ നാഗവനികോതി നാഗവനവാസികോ അനുഗ്ഗഹിതസിപ്പോ പുരിസോ. പരതോ പന ഉഗ്ഗഹിതസിപ്പോ പുരിസോ നാഗവനികോതി ആഗതോ. ചത്താരി പദാനീതി ചത്താരി ഞാണപദാനി ഞാണവലഞ്ജാനി, ഞാണേന അക്കന്തട്ഠാനാനീതി അത്ഥോ.

൨൮൯. ഖത്തിയപണ്ഡിതേതിആദീസു പണ്ഡിതേതി പണ്ഡിച്ചേന സമന്നാഗതേ. നിപുണേതി സണ്ഹേ സുഖുമബുദ്ധിനോ, സുഖുമഅത്ഥന്തരപടിവിജ്ഝനസമത്ഥേ. കതപരപ്പവാദേതി വിഞ്ഞാതപരപ്പവാദേ ചേവ പരേഹി സദ്ധിം കതവാദപരിചയേ ച. വാലവേധിരൂപേതി വാലവേധിധനുഗ്ഗഹസദിസേ. തേ ഭിന്ദന്താ മഞ്ഞേ ചരന്തീതി വാലവേധി വിയ വാലം സുഖുമാനിപി പരേസം ദിട്ഠിഗതാനി അത്തനോ പഞ്ഞാഗതേന ഭിന്ദന്താ വിയ ചരന്തീതി അത്ഥോ. പഞ്ഹം അഭിസങ്ഖരോന്തീതി ദുപദമ്പി തിപദമ്പി ചതുപ്പദമ്പി പഞ്ഹം കരോന്തി. വാദം ആരോപേസ്സാമാതി ദോസം ആരോപേസ്സാമ. ന ചേവ സമണം ഗോതമം പഞ്ഹം പുച്ഛന്തീതി; കസ്മാ ന പുച്ഛന്തി? ഭഗവാ കിര പരിസമജ്ഝേ ധമ്മം ദേസേന്തോ പരിസായ അജ്ഝാസയം ഓലോകേതി, തതോ പസ്സതി – ‘‘ഇമേ ഖത്തിയപണ്ഡിതാ ഗുള്ഹം രഹസ്സം പഞ്ഹം ഓവട്ടികസാരം കത്വാ ആഗതാ’’തി. സോ തേഹി അപുട്ഠോയേവ ഏവരൂപേ പഞ്ഹേ പുച്ഛായ ഏത്തകാ ദോസാ, വിസ്സജ്ജനേ ഏത്തകാ, അത്ഥേ പദേ അക്ഖരേ ഏത്തകാതി ഇമേ പഞ്ഹേ പുച്ഛന്തോ ഏവം പുച്ഛേയ്യ, വിസ്സജ്ജേന്തോ ഏവം വിസ്സജ്ജേയ്യാതി, ഇതി ഓവട്ടികസാരം കത്വാ ആനീതേ പഞ്ഹേ ധമ്മകഥായ അന്തരേ പക്ഖിപിത്വാ വിദ്ധംസേതി. ഖത്തിയപണ്ഡിതാ ‘‘സേയ്യോ വത നോ, യേ മയം ഇമേ പഞ്ഹേ ന പുച്ഛിമ്ഹാ, സചേ ഹി മയം പുച്ഛേയ്യാമ, അപ്പതിട്ഠേവ നോ കത്വാ സമണോ ഗോതമോ ഖിപേയ്യാ’’തി അത്തമനാ ഭവന്തി.

അപിച ബുദ്ധാ നാമ ധമ്മം ദേസേന്താ പരിസം മേത്തായ ഫരന്തി, മേത്താഫരണേന ദസബലേ മഹാജനസ്സ ചിത്തം പസീദതി, ബുദ്ധാ ച നാമ രൂപഗ്ഗപ്പത്താ ഹോന്തി ദസ്സനസമ്പന്നാ മധുരസ്സരാ മുദുജിവ്ഹാ സുഫുസിതദന്താവരണാ അമതേന ഹദയം സിഞ്ചന്താ വിയ ധമ്മം കഥേന്തി. തത്ര നേസം മേത്താഫരണേന പസന്നചിത്താനം ഏവം ഹോതി – ‘‘ഏവരൂപം അദ്വേജ്ഝകഥം അമോഘകഥം നിയ്യാനികകഥം കഥേന്തേന ഭഗവതാ സദ്ധിം ന സക്ഖിസ്സാമ പച്ചനീകഗ്ഗാഹം ഗണ്ഹിതു’’ന്തി അത്തനോ പസന്നഭാവേനേവ ന പുച്ഛന്തി.

അഞ്ഞദത്ഥൂതി ഏകംസേന. സാവകാ സമ്പജ്ജന്തീതി സരണഗമനവസേന സാവകാ ഹോന്തി. തദനുത്തരന്തി തം അനുത്തരം. ബ്രഹ്മചരിയപരിയോസാനന്തി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ പരിയോസാനഭൂതം അരഹത്തഫലം, തദത്ഥായ ഹി തേ പബ്ബജന്തി. മനം വത, ഭോ, അനസ്സാമാതി, ഭോ, സചേ മയം ന ഉപസങ്കമേയ്യാമ, ഇമിനാ ഥോകേന അനുപസങ്കമനമത്തേന അപയിരുപാസനമത്തേനേവ നട്ഠാ ഭവേയ്യാമ. ഉപസങ്കമനമത്തകേന പനമ്ഹാ ന നട്ഠാതി അത്ഥോ. ദുതിയപദം പുരിമസ്സേവ വേവചനം. അസ്സമണാവ സമാനാതിആദീസു പാപാനം അസമിതത്താ അസ്സമണാവ. അബാഹിതത്താ ച പന അബ്രാഹ്മണാവ. കിലേസാരീനം അഹതത്താ അനരഹന്തോയേവ സമാനാതി അത്ഥോ.

൨൯൦. ഉദാനം ഉദാനേസീതി ഉദാഹാരം ഉദാഹരി. യഥാ ഹി യം തേലം മാനം ഗഹേതും ന സക്കോതി, വിസ്സന്ദിത്വാ ഗച്ഛതി, തം അവസേകോതി വുച്ചതി, യഞ്ച ജലം തളാകം ഗഹേതും ന സക്കോതി, അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ഗച്ഛതി, തം ഓഘോതി വുച്ചതി. ഏവമേവ യം പീതിമയം വചനം ഹദയം ഗഹേതും ന സക്കോതി, അധികം ഹുത്വാ അന്തോ അസണ്ഠഹിത്വാ ബഹി നിക്ഖമതി, തം ഉദാനന്തി വുച്ചതി. ഏവരൂപം പീതിമയം വചനം നിച്ഛാരേസീതി അത്ഥോ. ഹത്ഥിപദോപമോതി ഹത്ഥിപദം ഉപമാ അസ്സ ധമ്മസ്സാതി ഹത്ഥിപദോപമോ. സോ ന ഏത്താവതാ വിത്ഥാരേന പരിപൂരോ ഹോതീതി ദസ്സേതി. നാഗവനികോതി ഉഗ്ഗഹിതഹത്ഥിസിപ്പോ ഹത്ഥിവനചാരികോ. അഥ കസ്മാ ഇധ കുസലോതി ന വുത്തോതി? പരതോ ‘‘യോ ഹോതി കുസലോ’’തി വിഭാഗദസ്സനതോ. യോ ഹി കോചി പവിസതി, യോ പന കുസലോ ഹോതി, സോ നേവ താവ നിട്ഠം ഗച്ഛതി. തസ്മാ ഇധ കുസലോതി അവത്വാ പരതോ വുത്തോ.

൨൯൧. വാമനികാതി രസ്സാ ആയാമതോപി ന ദീഘാ മഹാകുച്ഛിഹത്ഥിനിയോ. ഉച്ചാ ച നിസേവിതന്തി സത്തട്ഠരതനുബ്ബേധേ വടരുക്ഖാദീനം ഖന്ധപ്പദേസേ ഘംസിതട്ഠാനം. ഉച്ചാ കാളാരികാതി ഉച്ചാ ച യട്ഠിസദിസപാദാ ഹുത്വാ, കാളാരികാ ച ദന്താനം കളാരതായ. താസം കിര ഏകോ ദന്തോ ഉന്നതോ ഹോതി, ഏകോ ഓനതോ. ഉഭോപി ച വിരളാ ഹോന്തി, ന ആസന്നാ. ഉച്ചാ ച ദന്തേഹി ആരഞ്ജിതാനീതി സത്തട്ഠരതനുബ്ബേധേ വടരുക്ഖാദീനം ഖന്ധപ്പദേസേ ഫരസുനാ പഹതട്ഠാനം വിയ ദാട്ഠാഹി ഛിന്നട്ഠാനം. ഉച്ചാ കണേരുകാ നാമാതി ഉച്ചാ ച യട്ഠിസദിസദീഘപാദാ ഹുത്വാ, കണേരുകാ ച ദന്താനം കണേരുതായ, താ കിര മകുളദാഠാ ഹോന്തി. തസ്മാ കണേരുകാതി വുച്ചന്തി. സോ നിട്ഠം ഗച്ഛതീതി സോ നാഗവനികോ യസ്സ വതാഹം നാഗസ്സ അനുപദം ആഗതോ, അയമേവ സോ, ന അഞ്ഞോ. യഞ്ഹി അഹം പഠമം പദം ദിസ്വാ വാമനികാനം പദം ഇദം ഭവിസ്സതീതി നിട്ഠം ന ഗതോ, യമ്പി തതോ ഓരഭാഗേ ദിസ്വാ കാളാരികാനം ഭവിസ്സതി, കണേരുകാനം ഭവിസ്സതീതി നിട്ഠം ന ഗതോ, സബ്ബം തം ഇമസ്സേവ മഹാഹത്ഥിനോ പദന്തി മഹാഹത്ഥിം ദിസ്വാവ നിട്ഠം ഗച്ഛതി.

ഏവമേവ ഖോതി ഏത്ഥ ഇദം ഓപമ്മസംസന്ദനം – നാഗവനം വിയ ഹി ആദിതോ പട്ഠായ യാവ നീവരണപ്പഹാനാ ധമ്മദേസനാ വേദിതബ്ബാ. കുസലോ നാഗവനികോ വിയ യോഗാവചരോ; മഹാനാഗോ വിയ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ; മഹന്തം ഹത്ഥിപദം വിയ ഝാനാഭിഞ്ഞാ. നാഗവനികസ്സ തത്ഥ തത്ഥ ഹത്ഥിപദം ദിസ്വാപി വാമനികാനം പദം ഭവിസ്സതി, കാളാരികാനം കണേരുകാനം പദം ഭവിസ്സതീതി അനിട്ഠങ്ഗതഭാവോ വിയ യോഗിനോ, ഇമാ ഝാനാഭിഞ്ഞാ നാമ ബാഹിരകപരിബ്ബാജകാനമ്പി സന്തീതി അനിട്ഠങ്ഗതഭാവോ. നാഗവനികസ്സ, തത്ഥ തത്ഥ മയാ ദിട്ഠം പദം ഇമസ്സേവ മഹാഹത്ഥിനോ, ന അഞ്ഞസ്സാതി മഹാഹത്ഥിം ദിസ്വാ നിട്ഠങ്ഗമനം വിയ അരിയസാവകസ്സ അരഹത്തം പത്വാവ നിട്ഠങ്ഗമനം. ഇദഞ്ച പന ഓപമ്മസംസന്ദനം മത്ഥകേ ഠത്വാപി കാതും വട്ടതി. ഇമസ്മിമ്പി ഠാനേ വട്ടതിയേവ. അനുക്കമാഗതം പന പാളിപദം ഗഹേത്വാ ഇധേവ കതം. തത്ഥ ഇധാതി ദേസാപദേസേ നിപാതോ. സ്വായം കത്ഥചി ലോകം ഉപാദായ വുച്ചതി. യഥാഹ – ‘‘ഇധ തഥാഗതോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൭൯). കത്ഥചി സാസനം. യഥാഹ – ‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ’’തി (അ. നി. ൪.൨൪൧). കത്ഥചി ഓകാസം. യഥാഹ –

‘‘ഇധേവ തിട്ഠമാനസ്സ, ദേവഭൂതസ്സ മേ സതോ;

പുനരായു ച മേ ലദ്ധോ, ഏവം ജാനാഹി മാരിസാ’’തി. (ദീ. നി. ൨.൩൬൯; ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൯൦);

കത്ഥചി പദപൂരണമത്തമേവ. യഥാഹ – ‘‘ഇധാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഭുത്താവീ അസ്സം പവാരിതോ’’തി (മ. നി. ൧.൩൦). ഇധ പന ലോകം ഉപാദായ വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി ‘‘ബ്രാഹ്മണ ഇമസ്മിം ലോകേ തഥാഗതോ ഉപ്പജ്ജതി അരഹം…പേ… ബുദ്ധോ ഭഗവാ’’തി.

തത്ഥ തഥാഗതസദ്ദോ മൂലപരിയായേ, അരഹന്തിആദയോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതാ. ലോകേ ഉപ്പജ്ജതീതി ഏത്ഥ പന ലോകോതി ഓകാസലോകോ സത്തലോകോ സങ്ഖാരലോകോതി തിവിധോ. ഇധ പന സത്തലോകോ അധിപ്പേതോ. സത്തലോകേ ഉപ്പജ്ജമാനോപി ച തഥാഗതോ ന ദേവലോകേ, ന ബ്രഹ്മലോകേ, മനുസ്സലോകേയേവ ഉപ്പജ്ജതി. മനുസ്സലോകേപി ന അഞ്ഞസ്മിം ചക്കവാളേ, ഇമസ്മിംയേവ ചക്കവാളേ. തത്രാപി ന സബ്ബട്ഠാനേസു, ‘‘പുരത്ഥിമായ ദിസായ ഗജങ്ഗലം നാമ നിഗമോ. തസ്സാപരേന മഹാസാലോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. പുരത്ഥിമദക്ഖിണായ ദിസായ സല്ലവതീ നാമ നദീ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. ദക്ഖിണായ ദിസായ സേതകണ്ണികം നാമ നിഗമോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. പച്ഛിമായ ദിസായ ഥൂണം നാമ ബ്രാഹ്മണഗാമോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ. ഉത്തരായ ദിസായ ഉസിരദ്ധജോ നാമ പബ്ബതോ, തതോ പരാ പച്ചന്തിമാ ജനപദാ, ഓരതോ മജ്ഝേ’’തി (മഹാവ. ൨൫൯) ഏവം പരിച്ഛിന്നേ ആയാമതോ തിയോജനസതേ വിത്ഥാരതോ അഡ്ഢതേയ്യയോജനസതേ പരിക്ഖേപതോ നവയോജനസതേ മജ്ഝിമപദേസേ ഉപ്പജ്ജതി. ന കേവലഞ്ച തഥാഗതോവ, പച്ചേകബുദ്ധാ അഗ്ഗസാവകാ അസീതി മഹാഥേരാ ബുദ്ധമാതാ ബുദ്ധപിതാ ചക്കവത്തീ രാജാ അഞ്ഞേ ച സാരപ്പത്താ ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാ ഏത്ഥേവ ഉപ്പജ്ജന്തി. തത്ഥ തഥാഗതോ സുജാതായ ദിന്നമധുപായസഭോജനതോ പട്ഠായ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗോ, താവ ഉപ്പജ്ജതി നാമ. അരഹത്തഫലേ ഉപ്പന്നോ നാമ. മഹാഭിനിക്ഖമനതോ വാ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗോ. തുസിതഭവനതോ വാ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗോ. ദീപങ്കരപാദമൂലതോ വാ യാവ അരഹത്തമഗ്ഗോ, താവ ഉപ്പജ്ജതി നാമ. അരഹത്തഫലേ ഉപ്പന്നോ നാമ. ഇധ സബ്ബപഠമം ഉപ്പന്നഭാവം സന്ധായ ഉപ്പജ്ജതീതി വുത്തം, തഥാഗതോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ ഹോതീതി അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ.

സോ ഇമം ലോകന്തി സോ ഭഗവാ ഇമം ലോകം, ഇദാനി വത്തബ്ബം നിദസ്സേതി. സദേവകന്തി സഹ ദേവേഹി സദേവകം. ഏവം സഹ മാരേന സമാരകം. സഹ ബ്രഹ്മുനാ സബ്രഹ്മകം. സഹ സമണബ്രാഹ്മണേഹി സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം. പജാതത്താ പജാ, തം പജം. സഹ ദേവമനുസ്സേഹി സദേവമനുസ്സം. തത്ഥ സദേവകവചനേന പഞ്ചകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം വേദിതബ്ബം. സമാരകവചനേന ഛട്ഠകാമാവചരദേവഗ്ഗഹണം. സബ്രഹ്മകവചനേന ബ്രഹ്മകായികാദിബ്രഹ്മഗ്ഗഹണം. സസ്സമണബ്രാഹ്മണിവചനേന സാസനസ്സ പച്ചത്ഥിപച്ചാമിത്തസമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണം സമിതപാപബാഹിതപാപസമണബ്രാഹ്മണഗ്ഗഹണഞ്ച. പജാവചനേന സത്തലോകഗ്ഗഹണം. സദേവമനുസ്സവചനേന സമ്മുതിദേവഅവസേസമനുസ്സഗ്ഗഹണം. ഏവമേത്ഥ തീഹി പദേഹി ഓകാസലോകേന സദ്ധിം സത്തലോകോ, ദ്വീഹി പജാവസേന സത്തലോകോവ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ.

അപരോ നയോ – സദേവകഗ്ഗഹണേന അരൂപാവചരദേവലോകോ ഗഹിതോ. സമാരകഗ്ഗഹണേന ഛകാമാവചരദേവലോകോ. സബ്രഹ്മകഗ്ഗഹണേന രൂപീ ബ്രഹ്മലോകോ. സസ്സമണബ്രാഹ്മണാദിഗ്ഗഹണേന ചതുപരിസവസേന സമ്മുതിദേവേഹി വാ സഹ മനുസ്സലോകോ അവസേസസബ്ബസത്തലോകോ വാ.

അപിചേത്ഥ സദേവകവചനേന ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദതോ സബ്ബസ്സ ലോകസ്സ സച്ഛികതഭാവമാഹ. തതോ യേസം അഹോസി – ‘‘മാരോ മഹാനുഭാവോ ഛകാമാവചരിസ്സരോ വസവത്തീ. കിം സോപി ഏതേന സച്ഛികതോ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സമാരകന്തി ആഹ. യേസം പന അഹോസി – ‘‘ബ്രഹ്മാ മഹാനുഭാവോ, ഏകങ്ഗുലിയാ ഏകസ്മിം ചക്കവാളസഹസ്സേ ആലോകം ഫരതി, ദ്വീഹി…പേ… ദസഹി അങ്ഗുലീഹി ദസസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ആലോകം ഫരതി, അനുത്തരഞ്ച ഝാനസമാപത്തിസുഖം പടിസംവേദേതി. കിം സോപി സച്ഛികതോ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സബ്രഹ്മകന്തി ആഹ. തതോ യേ ചിന്തേസും – ‘‘പുഥൂ സമണബ്രാഹ്മണാ സാസനസ്സ പച്ചത്ഥികാ, കിം തേപി സച്ഛികതാ’’തി? തേസം വിമതിം വിധമന്തോ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം പജന്തി ആഹ. ഏവം ഉക്കട്ഠുക്കട്ഠാനം സച്ഛികതഭാവം പകാസേത്വാ അഥ സമ്മുതിദേവേ അവസേസമനുസ്സേ ച ഉപാദായ ഉക്കട്ഠപരിച്ഛേദവസേന സേസസത്തലോകസ്സ സച്ഛികതഭാവം പകാസേന്തോ സദേവമനുസ്സന്തി ആഹ. അയമേത്ഥ ഭാവാനുക്കമോ. പോരാണാ പനാഹു – സദേവകന്തി ദേവതാഹി സദ്ധിം അവസേസലോകം. സമാരകന്തി മാരേന സദ്ധിം അവസേസലോകം. സബ്രഹ്മകന്തി ബ്രഹ്മേഹി സദ്ധിം അവസേസലോകം. ഏവം സബ്ബേപി തിഭവൂപഗേ സത്തേ തീഹാകാരേഹി തീസു പദേസു പക്ഖിപേത്വാ പുന ദ്വീഹി പദേഹി പരിയാദിയന്തോ ‘‘സസ്സമണബ്രാഹ്മണിം പജം സദേവമനുസ്സ’’ന്തി ആഹ. ഏവം പഞ്ചഹി പദേഹി തേന തേനാകാരേന തേധാതുകമേവ പരിയാദിന്നന്തി.

സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേതീതി സയന്തി സാമം അപരനേയ്യോ ഹുത്വാ. അഭിഞ്ഞാതി അഭിഞ്ഞായ, അധികേന ഞാണേന ഞത്വാതി അത്ഥോ. സച്ഛികത്വാതി പച്ചക്ഖം കത്വാ. ഏതേന അനുമാനാദിപടിക്ഖേപോ കതോ ഹോതി. പവേദേതീതി ബോധേതി വിഞ്ഞാപേതി പകാസേതി. സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം…പേ… പരിയോസാനകല്യാണന്തി സോ ഭഗവാ സത്തേസു കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച ഹിത്വാപി അനുത്തരം വിവേകസുഖം ധമ്മം ദേസേതി. തഞ്ച ഖോ അപ്പം വാ ബഹും വാ ദേസേന്തോ ആദികല്യാണാദിപ്പകാരമേവ ദേസേതി. ആദിമ്ഹിപി കല്യാണം ഭദ്ദകം അനവജ്ജമേവ കത്വാ ദേസേതി. മജ്ഝേപി… പരിയോസാനേപി കല്യാണം ഭദ്ദകം അനവജ്ജമേവ കത്വാ ദേസേതീതി വുത്തം ഹോതി.

തത്ഥ അത്ഥി ദേസനായ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം, അത്ഥി സാസനസ്സ. ദേസനായ താവ ചതുപ്പദികായപി ഗാഥായ പഠമപാദോ ആദി നാമ, തതോ ദ്വേ മജ്ഝം നാമ, അന്തേ ഏകോ പരിയോസാനം നാമ. ഏകാനുസന്ധികസ്സ സുത്തസ്സ നിദാനമാദി, ഇദമവോചാതി പരിയോസാനം, ഉഭിന്നം അന്തരാ മജ്ഝം. അനേകാനുസന്ധികസ്സ സുത്തസ്സ പഠമാനുസന്ധി ആദി, അന്തേ അനുസന്ധി പരിയോസാനം, മജ്ഝേ ഏകോ വാ ദ്വേ വാ ബഹൂ വാ മജ്ഝമേവ. സാസനസ്സ പന സീലസമാധിവിപസ്സനാ ആദി നാമ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘കോ ചാദി കുസലാനം ധമ്മാനം, സീലഞ്ച സുവിസുദ്ധം, ദിട്ഠി ച ഉജുകാ’’തി (സം. നി. ൫.൩൬൯). ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, മജ്ഝിമാ പടിപദാ തഥാഗതേന അഭിസമ്ബുദ്ധാ’’തി ഏവം വുത്തോ പന അരിയമഗ്ഗോ മജ്ഝം നാമ, ഫലഞ്ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച പരിയോസാനം നാമ. ‘‘ഏതദത്ഥമിദം, ബ്രാഹ്മണ, ബ്രഹ്മചരിയമേതം സാരം, ഏതം പരിയോസാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൩൨൪) ഹി ഏത്ഥ ഫലം പരിയോസാനന്തി വുത്തം. ‘‘നിബ്ബാനോഗധഞ്ഹി, ആവുസോ വിസാഖ, ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതി നിബ്ബാനപരായണം നിബ്ബാനപരിയോസാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൪൬൬) ഏത്ഥ നിബ്ബാനം പരിയോസാനന്തി വുത്തം. ഇധ ദേസനായ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം അധിപ്പേതം. ഭഗവാ ഹി ധമ്മം ദേസേന്തോ ആദിമ്ഹി സീലം ദസ്സേത്വാ മജ്ഝേ മഗ്ഗം പരിയോസാനേ നിബ്ബാനം ദസ്സേതി. തേന വുത്തം – ‘‘സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം മജ്ഝേകല്യാണം പരിയോസാനകല്യാണ’’ന്തി. തസ്മാ അഞ്ഞോപി ധമ്മകഥികോ ധമ്മം കഥേന്തോ –

‘‘ആദിമ്ഹി സീലം ദസ്സേയ്യ, മജ്ഝേ മഗ്ഗം വിഭാവയേ;

പരിയോസാനമ്ഹി നിബ്ബാനം, ഏസാ കഥികസണ്ഠിതീ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൯൦);

സാത്ഥം സബ്യഞ്ജനന്തി യസ്സ ഹി യാഗുഭത്തഇത്ഥിപുരിസാദിവണ്ണനാ നിസ്സിതാ ദേസനാ ഹോതി, ന സോ സാത്ഥം ദേസേതി. ഭഗവാ പന തഥാരൂപം ദേസനം പഹായ ചതുസതിപട്ഠാനാദിനിസ്സിതം ദേസനം ദേസേതി. തസ്മാ ‘‘സാത്ഥം ദേസേതീ’’തി വുച്ചതി. യസ്സ പന ദേസനാ ഏകബ്യഞ്ജനാദിയുത്താ വാ സബ്ബനിരോട്ഠബ്യഞ്ജനാ വാ സബ്ബവിസ്സട്ഠസബ്ബനിഗ്ഗഹീതബ്യഞ്ജനാ വാ, തസ്സ ദമിളകിരാസവരാദിമിലക്ഖൂനം ഭാസാ വിയ ബ്യഞ്ജനപാരിപൂരിയാ അഭാവതോ അബ്യഞ്ജനാ നാമ ദേസനാ ഹോതി. ഭഗവാ പന –

‘‘സിഥിലം ധനിതഞ്ച ദീഘരസ്സം, ഗരുകം ലഹുകഞ്ച നിഗ്ഗഹീതം;

സമ്ബന്ധം വവത്ഥിതം വിമുത്തം, ദസധാ ബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയാ പഭേദോ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൯൦) –

ഏവം വുത്തം ദസവിധം ബ്യഞ്ജനം അമക്ഖേത്വാ പരിപുണ്ണബ്യഞ്ജനമേവ കത്വാ ധമ്മം ദേസേതി. തസ്മാ ‘‘സബ്യഞ്ജനം ധമ്മം ദേസേതീ’’തി വുച്ചതി.

കേവലപരിപുണ്ണന്തി ഏത്ഥ കേവലന്തി സകലാധിവചനം. പരിപുണ്ണന്തി അനൂനാധികവചനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ‘‘സകലപരിപുണ്ണമേവ ദേസേതി, ഏകദേസനാപി അപരിപുണ്ണാ നത്ഥീ’’തി. പരിസുദ്ധന്തി നിരുപക്കിലേസം. യോ ഹി ഇദം ധമ്മദേസനം നിസ്സായ ലാഭം വാ സക്കാരം വാ ലഭിസ്സാമീതി ദേസേതി, തസ്സ അപരിസുദ്ധാ ദേസനാ ഹോതി. ഭഗവാ പന ലോകാമിസനിരപേക്ഖോ ഹിതഫരണേന മേത്താഭാവനായ മുദുഹദയോ ഉല്ലുമ്പനസഭാവസണ്ഠിതേന ചിത്തേന ദേസേതി. തസ്മാ ‘‘പരിസുദ്ധം ധമ്മം ദേസേതീ’’തി വുച്ചതി. ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീതി ഏത്ഥ ബ്രഹ്മചരിയന്തി സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹം സകലസാസനം. തസ്മാ ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീതി സോ ധമ്മം ദേസേതി ആദികല്യാണം…പേ… പരിസുദ്ധം, ഏവം ദേസേന്തോ ച സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹിതം സകലസാസനം ബ്രഹ്മചരിയം പകാസേതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ബ്രഹ്മചരിയന്തി സേട്ഠട്ഠേന ബ്രഹ്മഭൂതം ചരിയം. ബ്രഹ്മഭൂതാനം വാ ബുദ്ധാദീനം ചരിയന്തി വുത്തം ഹോതി.

തം ധമ്മന്തി തം വുത്തപ്പകാരസമ്പദം ധമ്മം. സുണാതി ഗഹപതി വാതി കസ്മാ പഠമം ഗഹപതിം നിദ്ദിസതീതി? നിഹതമാനത്താ ഉസ്സന്നത്താ ച. യേഭുയ്യേന ഹി ഖത്തിയകുലതോ പബ്ബജിതാ ജാതിം നിസ്സായ മാനം കരോന്തി. ബ്രാഹ്മണകുലാ പബ്ബജിതാ മന്തേ നിസ്സായ മാനം കരോന്തി. ഹീനജച്ചകുലാ പബ്ബജിതാ അത്തനോ വിജാതിതായ പതിട്ഠാതും ന സക്കോന്തി. ഗഹപതിദാരകാ പന കച്ഛേഹി സേദം മുഞ്ചന്തേഹി പിട്ഠിയാ ലോണം പുപ്ഫമാനായ ഭൂമിം കസിത്വാ നിഹതമാനദപ്പാ ഹോന്തി. തേ പബ്ബജിത്വാ മാനം വാ ദപ്പം വാ അകത്വാ യഥാബലം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കരോന്താ സക്കോന്തി അരഹത്തേ പതിട്ഠാതും. ഇതരേഹി ച കുലേഹി നിക്ഖമിത്വാ പബ്ബജിതാ നാമ ന ബഹുകാ, ഗഹപതികാവ ബഹുകാ, ഇതി നിഹതമാനത്താ ഉസ്സന്നത്താ ച പഠമം ഗഹപതിം നിദ്ദിസതീതി.

അഞ്ഞതരസ്മിം വാതി ഇതരേസം വാ കുലാനം അഞ്ഞതരസ്മിം. പച്ചാജാതോതി പതിജാതോ. തഥാഗതേ സദ്ധം പടിലഭതീതി പരിസുദ്ധം ധമ്മം സുത്വാ ധമ്മസ്സാമിമ്ഹി തഥാഗതേ ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വത ഭഗവാ’’തി സദ്ധം പടിലഭതി. ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതീതി ഏവം പച്ചവേക്ഖതി. സമ്ബാധോ ഘരാവാസോതി സചേപി സട്ഠിഹത്ഥേ ഘരേ യോജനസതന്തരേപി വാ ദ്വേ ജായമ്പതികാ വസന്തി, തഥാപി നേസം സകിഞ്ചനസപലിബോധട്ഠേന ഘരാവാസോ സമ്ബാധോയേവ. രജോപഥോതി രാഗരജാദീനം ഉട്ഠാനട്ഠാനന്തി മഹാഅട്ഠകഥായം വുത്തം. ആഗമനപഥോതിപി വട്ടതി. അലഗ്ഗനട്ഠേന അബ്ഭോകാസോ വിയാതി അബ്ഭോകാസോ. പബ്ബജിതോ ഹി കൂടാഗാരരതനപാസാദദേവവിമാനാദീസു പിഹിതദ്വാരവാതപാനേസു പടിച്ഛന്നേസു വസന്തോപി നേവ ലഗ്ഗതി ന സജ്ജതി ന ബജ്ഝതി. തേന വുത്തം – ‘‘അബ്ഭോകാസോ പബ്ബജ്ജാ’’തി. അപിച സമ്ബാധോ ഘരാവാസോ കുസലകിരിയായ ഓകാസാഭാവതോ. രജോപഥോ അസംവുതസങ്കാരട്ഠാനം വിയ രജാനം കിലേസരജാനം സന്നിപാതട്ഠാനതോ. അബ്ഭോകാസോ പബ്ബജ്ജാ കുസലകിരിയായ യഥാസുഖം ഓകാസസബ്ഭാവതോ.

നയിദം സുകരം…പേ… പബ്ബജേയ്യന്തി ഏത്ഥ അയം സങ്ഖേപകഥാ – യദേതം സിക്ഖത്തയബ്രഹ്മചരിയം ഏകമ്പി ദിവസം അഖണ്ഡം കത്വാ ചരിമകചിത്തം പാപേതബ്ബതായ ഏകന്തപരിപുണ്ണം. ഏകദിവസമ്പി ച കിലേസമലേന അമലിനം കത്വാ ചരിമകചിത്തം പാപേതബ്ബതായ ഏകന്തപരിസുദ്ധം, സങ്ഖലിഖിതം ലിഖിതസങ്ഖസദിസം ധോതസങ്ഖസപ്പടിഭാഗം ചരിതബ്ബം, ഇദം ന സുകരം അഗാരം അജ്ഝാവസതാ അഗാരമജ്ഝേ വസന്തേന ഏകന്തപരിപുണ്ണം…പേ… ചരിതും. യംനൂനാഹം കേസേ ച മസ്സുഞ്ച ഓഹാരേത്വാ കാസായരസപീതതായ കാസായാനി ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്താനം അനുച്ഛവികാനി വത്ഥാനി അച്ഛാദേത്വാ പരിദഹിത്വാ അഗാരസ്മാ നിക്ഖമിത്വാ അനഗാരിയം പബ്ബജേയ്യന്തി. ഏത്ഥ ച യസ്മാ അഗാരസ്സ ഹിതം കസിവാണിജ്ജാദികമ്മം അഗാരിയന്തി വുച്ചതി, തഞ്ച പബ്ബജ്ജായ നത്ഥി. തസ്മാ പബ്ബജ്ജാ അനഗാരിയാതി ഞാതബ്ബാ, തം അനഗാരിയം. പബ്ബജേയ്യന്തി പടിപജ്ജേയ്യം. അപ്പം വാതി സഹസ്സതോ ഹേട്ഠാ ഭോഗക്ഖന്ധോ അപ്പോ നാമ ഹോതി, സഹസ്സതോ പട്ഠായ മഹാ. ആബന്ധനട്ഠേന ഞാതി ഏവ പരിവട്ടോ ഞാതിപരിവട്ടോ. സോ വീസതിയാ ഹേട്ഠാ അപ്പോ ഹോതി, വീസതിയാ പട്ഠായ മഹാ.

൨൯൨. ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോതി യാ ഭിക്ഖൂനം അധിസീലസങ്ഖാതാ സിക്ഖാ, തഞ്ച, യത്ഥ ചേതേ സഹ ജീവന്തി ഏകജീവികാ സഭാഗവുത്തിനോ ഹോന്തി, തം ഭഗവതാ പഞ്ഞത്തസിക്ഖാപദസങ്ഖാതം സാജീവഞ്ച തത്ഥ സിക്ഖനഭാവേന സമാപന്നോതി ഭിക്ഖൂനം സിക്ഖാസാജീവസമാപന്നോ. സമാപന്നോതി സിക്ഖം പരിപൂരേന്തോ, സാജീവഞ്ച അവീതിക്കമന്തോ ഹുത്വാ തദുഭയം ഉപഗതോതി അത്ഥോ. പാണാതിപാതം പഹായാതിആദീസു പാണാതിപാതാദികഥാ ഹേട്ഠാ വിത്ഥാരിതാ ഏവ. പഹായാതി ഇമം പാണാതിപാതചേതനാസങ്ഖാതം ദുസ്സീല്യം പജഹിത്വാ. പടിവിരതോ ഹോതീതി പഹീനകാലതോ പട്ഠായ തതോ ദുസ്സീല്യതോ ഓരതോ വിരതോവ ഹോതി. നിഹിതദണ്ഡോ നിഹിതസത്ഥോതി പരൂപഘാതത്ഥായ ദണ്ഡം വാ സത്ഥം വാ ആദായ അവത്തനതോ നിക്ഖിത്തദണ്ഡോ ചേവ നിക്ഖിത്തസത്ഥോ ചാതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച ഠപേത്വാ ദണ്ഡം സബ്ബമ്പി അവസേസം ഉപകരണം സത്താനം വിഹിംസനഭാവതോ സത്ഥന്തി വേദിതബ്ബം. യം പന ഭിക്ഖൂ കത്തരദണ്ഡം വാ ദന്തകട്ഠവാസിം വാ പിപ്ഫലകം വാ ഗഹേത്വാ വിചരന്തി, ന തം പരൂപഘാതത്ഥായ. തസ്മാ നിഹിതദണ്ഡോ നിഹിതസത്ഥോത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി. ലജ്ജീതി പാപജിഗുച്ഛനലക്ഖണായ ലജ്ജായ സമന്നാഗതോ. ദയാപന്നോതി ദയം മേത്തചിത്തതം ആപന്നോ. സബ്ബപാണഭൂതഹിതാനുകമ്പീതി സബ്ബേ പാണഭൂതേ ഹിതേന അനുകമ്പകോ. തായ ദയാപന്നതായ സബ്ബേസം പാണഭൂതാനം ഹിതചിത്തകോതി അത്ഥോ. വിഹരതീതി ഇരിയതി പാലേതി.

ദിന്നമേവ ആദിയതീതി ദിന്നാദായീ. ചിത്തേനപി ദിന്നമേവ പടികങ്ഖതീതി ദിന്നപാടികങ്ഖീ. ഥേനേതീതി ഥേനോ. ന ഥേനേന അഥേനേന. അഥേനത്തായേവ സുചിഭൂതേന. അത്തനാതി അത്തഭാവേന, അഥേനം സുചിഭൂതം അത്തഭാവം കത്വാ വിഹരതീതി വുത്തം ഹോതി.

അബ്രഹ്മചരിയന്തി അസേട്ഠചരിയം. ബ്രഹ്മം സേട്ഠം ആചാരം ചരതീതി ബ്രഹ്മചാരീ. ആരാചാരീതി അബ്രഹ്മചരിയതോ ദൂരചാരീ. മേഥുനാതി രാഗപരിയുട്ഠാനവസേന സദിസത്താ മേഥുനകാതി ലദ്ധവോഹാരേഹി പടിസേവിതബ്ബതോ മേഥുനാതി സങ്ഖം ഗതാ അസദ്ധമ്മാ. ഗാമധമ്മാതി ഗാമവാസീനം ധമ്മാ.

സച്ചം വദതീതി സച്ചവാദീ. സച്ചേന സച്ചം സന്ദഹതി ഘടേതീതി സച്ചസന്ധോ, ന അന്തരന്തരാ മുസാ വദതീതി അത്ഥോ. യോ ഹി പുരിസോ കദാചി മുസാ വദതി, കദാചി സച്ചം, തസ്സ മുസാവാദേന അന്തരിതത്താ സച്ചം സച്ചേന ന ഘടീയതി. തസ്മാ ന സോ സച്ചസന്ധോ, അയം പന ന താദിസോ, ജീവിതഹേതുപി മുസാവാദം അവത്വാ സച്ചേന സച്ചം സന്ദഹതിയേവാതി സച്ചസന്ധോ. ഥേതോതി ഥിരോ, ഥിരകഥോതി അത്ഥോ. ഏകോ ഹി പുഗ്ഗലോ ഹലിദ്ദിരാഗോ വിയ, ഥുസരാസിമ്ഹി നിഖാതഖാണു വിയ, അസ്സപിട്ഠേ ഠപിതകുമ്ഭണ്ഡമിവ ച ന ഥിരകഥോ ഹോതി. ഏകോ പാസാണലേഖാ വിയ ഇന്ദഖിലോ വിയ ച ഥിരകഥോ ഹോതി; അസിനാ സീസേ ഛിജ്ജന്തേപി ദ്വേ കഥാ ന കഥേതി; അയം വുച്ചതി ഥേതോ. പച്ചയികോതി പത്തിയായിതബ്ബകോ, സദ്ധായികോതി അത്ഥോ. ഏകച്ചോ ഹി പുഗ്ഗലോ ന പച്ചയികോ ഹോതി, ‘‘ഇദം കേന വുത്തം, അസുകേനാ’’തി വുത്തേ ‘‘മാ തസ്സ വചനം സദ്ദഹഥാ’’തി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി. ഏകോ പച്ചയികോ ഹോതി, ‘‘ഇദം കേന വുത്തം, അസുകേനാ’’തി വുത്തേ, ‘‘യദി തേന വുത്തം, ഇദമേവ പമാണം, ഇദാനി ഉപപരിക്ഖിതബ്ബം നത്ഥി, ഏവമേവ ഇദ’’ന്തി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി, അയം വുച്ചതി പച്ചയികോ. അവിസംവാദകോ ലോകസ്സാതി തായ സച്ചവാദിതായ ലോകം ന വിസംവാദേതീതി അത്ഥോ.

ഇമേസം ഭേദായാതി യേസം ഇതോ സുത്വാതി വുത്താനം സന്തികേ സുതം, തേസം ഭേദായ. ഭിന്നാനം വാ സന്ധാതാതി ദ്വിന്നമ്പി മിത്താനം വാ സമാനുപജ്ഝായകാദീനം വാ കേനചിദേവ കാരണേന ഭിന്നാനം ഏകമേകം ഉപസങ്കമിത്വാ ‘‘തുമ്ഹാകം ഈദിസേ കുലേ ജാതാനം ഏവം ബഹുസ്സുതാനം ഇദം ന യുത്ത’’ന്തിആദീനി വത്വാ സന്ധാനം കത്താ. അനുപ്പദാതാതി സന്ധാനാനുപ്പദാതാ, ദ്വേ ജനേ സമഗ്ഗേ ദിസ്വാ, ‘‘തുമ്ഹാകം ഏവരൂപേ കുലേ ജാതാനം ഏവരൂപേഹി ഗുണേഹി സമന്നാഗതാനം അനുച്ഛവികമേത’’ന്തിആദീനി വത്വാ ദള്ഹീകമ്മം കത്താതി അത്ഥോ. സമഗ്ഗോ ആരാമോ അസ്സാതി സമഗ്ഗാരാമോ. യത്ഥ സമഗ്ഗാ നത്ഥി, തത്ഥ വസിതുമ്പി ന ഇച്ഛതീതി അത്ഥോ. ‘‘സമഗ്ഗരാമോ’’തിപി പാളി, അയമേവേത്ഥ അത്ഥോ. സമഗ്ഗരതോതി സമഗ്ഗേസു രതോ, തേ പഹായ അഞ്ഞത്ര ഗന്തുമ്പി ന ഇച്ഛതീതി അത്ഥോ. സമഗ്ഗേ ദിസ്വാപി സുത്വാപി നന്ദതീതി സമഗ്ഗനന്ദീ. സമഗ്ഗകരണിം വാചം ഭാസിതാതി യാ വാചാ സത്തേ സമഗ്ഗേയേവ കരോതി, തം സാമഗ്ഗിഗുണപരിദീപകമേവ വാചം ഭാസതി, ന ഇതരന്തി.

നേലാതി ഏലം വുച്ചതി ദോസോ, നാസ്സാ ഏലന്തി നേലാ, നിദ്ദോസാതി അത്ഥോ. ‘‘നേലങ്ഗോ സേതപച്ഛാദോ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനേലം വിയ. കണ്ണസുഖാതി ബ്യഞ്ജനമധുരതായ കണ്ണാനം സുഖാ, സൂചിവിജ്ഝനം വിയ കണ്ണസൂലം ന ജനേതി. അത്ഥമധുരതായ സകലസരീരേ കോപം അജനേത്വാ പേമം ജനേതീതി പേമനീയാ. ഹദയം ഗച്ഛതി, അപടിഹഞ്ഞമാനാ സുഖേന ചിത്തം പവിസതീതി ഹദയങ്ഗമാ. ഗുണപരിപുണ്ണതായ പുരേ ഭവാതി പോരീ, പുരേ സംവദ്ധനാരീ വിയ സുകുമാരാതിപി പോരീ, പുരസ്സ ഏസാതിപി പോരീ, നഗരവാസീനം കഥാതി അത്ഥോ. നഗരവാസിനോ ഹി യുത്തകഥാ ഹോന്തി, പിതിമത്തം പിതാതി, മാതിമത്തം മാതാതി, ഭാതിമത്തം ഭാതാതി വദന്തി. ഏവരൂപീ കഥാ ബഹുനോ ജനസ്സ കന്താ ഹോതീതി ബഹുജനകന്താ. കന്തഭാവേനേവ ബഹുനോ ജനസ്സ മനാപാ ചിത്തവുദ്ധികരാതി ബഹുജനമനാപാ.

കാലേന വദതീതി കാലവാദീ, വത്തബ്ബയുത്തകാലം സല്ലക്ഖേത്വാ വദതീതി അത്ഥോ. ഭൂതം തച്ഛം സഭാവമേവ വദതീതി ഭൂതവാദീ. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികത്ഥസന്നിസ്സിതമേവ കത്വാ വദതീതി അത്ഥവാദീ. നവലോകുത്തരധമ്മസന്നിസ്സിതം കത്വാ വദതീതി ധമ്മവാദീ. സംവരവിനയപഹാനവിനയസന്നിസ്സിതം കത്വാ വദതീതി വിനയവാദീ. നിധാനം വുച്ചതി ഠപനോകാസോ, നിധാനമസ്സാ അത്ഥീതി നിധാനവതീ, ഹദയേ നിധാതബ്ബ യുത്തവാചം ഭാസിതാതി അത്ഥോ. കാലേനാതി ഏവരൂപിം ഭാസമാനോപി ച ‘‘അഹം നിധാനവതിം വാചം ഭാസിസ്സാമീ’’തി ന അകാലേന ഭാസതി, യുത്തകാലം പന അവേക്ഖിത്വാ ഭാസതീതി അത്ഥോ. സാപദേസന്തി സഉപമം, സകാരണന്തി അത്ഥോ. പരിയന്തവതിന്തി പരിച്ഛേദം ദസ്സേത്വാ യഥാസ്സാ പരിച്ഛേദോ പഞ്ഞായതി, ഏവം ഭാസതീതി അത്ഥോ. അത്ഥസംഹിതന്തി അനേകേഹിപി നയേഹി വിഭജന്തേന പരിയാദാതും അസക്കുണേയ്യതായ അത്ഥസമ്പന്നം, യം വാ സോ അത്ഥവാദീ അത്ഥം വദതി, തേന അത്ഥേന സംഹിതത്താ അത്ഥസംഹിതം വാചം ഭാസതി, ന അഞ്ഞം നിക്ഖിപിത്വാ അഞ്ഞം ഭാസതീതി വുത്തം ഹോതി.

൨൯൩. ബീജഗാമഭൂതഗാമസമാരമ്ഭാതി മൂലബീജം ഖന്ധബീജം ഫളുബീജം അഗ്ഗബീജം ബീജബീജന്തി പഞ്ചവിധസ്സ ബീജഗാമസ്സ ചേവ യസ്സ കസ്സചി നീലതിണരുക്ഖാദികസ്സ ഭൂതഗാമസ്സ ച സമാരമ്ഭാ, ഛേദനഭേദനപചനാദിഭാവേന വികോപനാ പടിവിരതോതി അത്ഥോ. ഏകഭത്തികോതി പാതരാസഭത്തം സായമാസഭത്തന്തി ദ്വേ ഭത്താനി. തേസു പാതരാസഭത്തം അന്തോമജ്ഝന്ഹികേന പരിച്ഛിന്നം, ഇതരം മജ്ഝന്ഹികതോ ഉദ്ധം അന്തോഅരുണേന. തസ്മാ അന്തോമജ്ഝന്ഹികേ ദസക്ഖത്തും ഭുഞ്ജമാനോപി ഏകഭത്തികോവ ഹോതി, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഏകഭത്തികോ’’തി. രത്തിയാ ഭോജനം രത്തി, തതോ ഉപരതോതി രത്തൂപരതോ. അതിക്കന്തേ മജ്ഝന്ഹികേ യാവ സൂരിയത്ഥംഗമനാ ഭോജനം വികാലഭോജനം നാമ. തതോ വിരതത്താ വിരതോ വികാലഭോജനാ. സാസനസ്സ അനനുലോമത്താ വിസൂകം പടാണീഭൂതം ദസ്സനന്തി വിസൂകദസ്സനം. അത്തനാ നച്ചനനച്ചാപനാദിവസേന നച്ചാ ച ഗീതാ ച വാദിതാ ച, അന്തമസോ മയൂരനച്ചനാദിവസേനാപി പവത്താനം നച്ചാദീനം വിസൂകഭൂതാ ദസ്സനാ ചാതി നച്ചഗീതവാദിതവിസൂകദസ്സനാ. നച്ചാദീനി ഹി അത്തനാ പയോജേതും വാ പരേഹി പയോജാപേതും വാ പയുത്താനി പസ്സിതും വാ നേവ ഭിക്ഖൂനം ന ഭിക്ഖുനീനം വട്ടന്തി. മാലാദീസു മാലാതി യംകിഞ്ചി പുപ്ഫം. ഗന്ധന്തി യംകിഞ്ചി ഗന്ധജാതം. വിലേപനന്തി ഛവിരാഗകരണം. തത്ഥ പിളന്ധന്തോ ധാരേതി നാമ. ഊനട്ഠാനം പൂരേന്തോ മണ്ഡേതി നാമ. ഗന്ധവസേന ഛവിരാഗവസേന ച സാദിയന്തോ വിഭൂസേതി നാമ. ഠാനം വുച്ചതി കാരണം. തസ്മാ യായ ദുസ്സീല്യചേതനായ താനി മാലാധാരണാദീനി മഹാജനോ കരോതി, തതോ പടിവിരതോതി അത്ഥോ.

ഉച്ചാസയനം വുച്ചതി പമാണാതിക്കന്തം. മഹാസയനം അകപ്പിയത്ഥരണം. തതോ പടിവിരതോതി അത്ഥോ. ജാതരൂപന്തി സുവണ്ണം. രജതന്തി കഹാപണോ ലോഹമാസകോ ജതുമാസകോ ദാരുമാസകോതി യേ വോഹാരം ഗച്ഛന്തി, തസ്സ ഉഭയസ്സപി പടിഗ്ഗഹണാ പടിവിരതോ, നേവ നം ഉഗ്ഗണ്ഹാതി, ന ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതി, ന ഉപനിക്ഖിത്തം സാദിയതീതി അത്ഥോ. ആമകധഞ്ഞപടിഗ്ഗഹണാതി സാലിവീഹിയവഗോധൂമകങ്ഗുവരകകുദ്രൂസകസങ്ഖാതസ്സ സത്തവിധസ്സാപി ആമകധഞ്ഞസ്സ പടിഗ്ഗഹണാ. ന കേവലഞ്ച ഏതേസം പടിഗ്ഗഹണമേവ, ആമസനമ്പി ഭിക്ഖൂനം ന വട്ടതിയേവ. ആമകമംസപടിഗ്ഗഹണാതി ഏത്ഥ അഞ്ഞത്ര ഓദിസ്സ അനുഞ്ഞാതാ ആമകമംസമച്ഛാനം പടിഗ്ഗഹണമേവ ഭിക്ഖൂനം ന വട്ടതി, നോ ആമസനം.

ഇത്ഥികുമാരികപടിഗ്ഗഹണാതി ഏത്ഥ ഇത്ഥീതി പുരിസന്തരഗതാ, ഇതരാ കുമാരികാ നാമ. താസം പടിഗ്ഗഹണമ്പി ആമസനമ്പി അകപ്പിയമേവ. ദാസിദാസപടിഗ്ഗഹണാതി ഏത്ഥ ദാസിദാസവസേനേവ തേസം പടിഗ്ഗഹണം ന വട്ടതി, ‘‘കപ്പിയകാരകം ദമ്മി, ആരാമികം ദമ്മീ’’തി ഏവം വുത്തേ പന വട്ടതി. അജേളകാദീസു ഖേത്തവത്ഥുപരിയോസാനേസു കപ്പിയാകപ്പിയനയോ വിനയവസേന ഉപപരിക്ഖിതബ്ബോ. തത്ഥ ഖേത്തം നാമ യസ്മിം പുബ്ബണ്ണം രുഹതി. വത്ഥു നാമ യസ്മിം അപരണ്ണം രുഹതി. യത്ഥ വാ ഉഭയമ്പി രുഹതി, തം ഖേത്തം. തദത്ഥായ അകതഭൂമിഭാഗോ വത്ഥു. ഖേത്തവത്ഥുസീസേന ചേത്ഥ വാപിതളാകാദീനിപി സങ്ഗഹിതാനേവ. ദൂതേയ്യം വുച്ചതി ദൂതകമ്മം, ഗിഹീനം പണ്ണം വാ സാസനം വാ ഗഹേത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ഗമനം. പഹിണഗമനം വുച്ചതി ഘരാ ഘരം പേസിതസ്സ ഖുദ്ദകഗമനം. അനുയോഗോ നാമ തദുഭയകരണം, തസ്മാ ദൂതേയ്യപഹിണഗമനാനം അനുയോഗാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

കയവിക്കയാതി കയാ ച വിക്കയാ ച. തുലാകൂടാദീസു കൂടന്തി വഞ്ചനം. തത്ഥ തുലാകൂടം താവ രൂപകൂടം അങ്ഗകൂടം ഗഹണകൂടം പടിച്ഛന്നകൂടന്തി ചതുബ്ബിധം ഹോതി. തത്ഥ രൂപകൂടം നാമ ദ്വേ തുലാ സരൂപാ കത്വാ ഗണ്ഹന്തോ മഹതിയാ ഗണ്ഹാതി, ദദന്തോ ഖുദ്ദികായ ദേതി. അങ്ഗകൂടം നാമ ഗണ്ഹന്തോ പച്ഛാഭാഗേ ഹത്ഥേന തുലം അക്കമതി, ദദന്തോ പുബ്ബഭാഗേ. ഗഹണകൂടം നാമ ഗണ്ഹന്തോ മൂലേ രജ്ജും ഗണ്ഹാതി, ദദന്തോ അഗ്ഗേ. പടിച്ഛന്നകൂടം നാമ തുലം സുസിരം കത്വാ അന്തോ അയചുണ്ണം പക്ഖിപിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ തം പച്ഛാഭാഗേ കരോതി, ദദന്തോ അഗ്ഗഭാഗേ. കംസോ വുച്ചതി സുവണ്ണപാതി, തായ വഞ്ചനം കംസകൂടം. കഥം? ഏകം സുവണ്ണപാതിം കത്വാ അഞ്ഞാ ദ്വേ തിസ്സോ ലോഹപാതിയോ സുവണ്ണവണ്ണാ കരോതി, തതോ ജനപദം ഗന്ത്വാ കിഞ്ചിദേവ അദ്ധകുലം പവിസിത്വാ, ‘‘സുവണ്ണഭാജനാനി കിണഥാ’’തി വത്വാ അഗ്ഘേ പുച്ഛിതേ സമഗ്ഘതരം ദാതുകാമാ ഹോന്തി. തതോ തേഹി ‘‘കഥം ഇമേസം സുവണ്ണഭാവോ ജാനിതബ്ബോ’’തി വുത്തേ – ‘‘വീമംസിത്വാ ഗണ്ഹഥാ’’തി സുവണ്ണപാതിം പാസാണേ ഘംസിത്വാ സബ്ബാ പാതിയോ ദത്വാ ഗച്ഛതി.

മാനകൂടം നാമ ഹദയഭേദസിഖാഭേദരജ്ജുഭേദവസേന തിവിധം ഹോതി. തത്ഥ ഹദയഭേദോ സപ്പിതേലാദിമിനനകാലേ ലബ്ഭതി. താനി ഹി ഗണ്ഹന്തോ ഹേട്ഠാ ഛിദ്ദേന മാനേന, ‘‘സണികം ആസിഞ്ചാ’’തി വത്വാ അന്തോഭാജനേ ബഹും പഗ്ഘരാപേത്വാ ഗണ്ഹാതി; ദദന്തോ ഛിദ്ദം പിധായ സീഘം പൂരേത്വാ ദേതി. സിഖാഭേദോ തിലതണ്ഡുലാദിമിനനകാലേ ലബ്ഭതി. താനി ഹി ഗണ്ഹന്തോ സണികം സിഖം ഉസ്സാപേത്വാ ഗണ്ഹാതി, ദദന്തോ വേഗേന പൂരേത്വാ സിഖം ഛിന്ദന്തോ ദേതി. രജ്ജുഭേദോ ഖേത്തവത്ഥുമിനനകാലേ ലബ്ഭതി. ലഞ്ജം അലഭന്താ ഹി ഖേത്തം അമഹന്തമ്പി മഹന്തം കത്വാ മിനന്തി.

ഉക്കോടനാദീസു ഉക്കോടനന്തി സാമികേ അസ്സാമികേ കാതും ലഞ്ജഗ്ഗഹണം. വഞ്ചനന്തി തേഹി തേഹി ഉപായേഹി പരേസം വഞ്ചനം. തത്രിദമേകം വത്ഥു – ഏകോ കിര ലുദ്ദകോ മിഗഞ്ച മിഗപോതകഞ്ച ഗഹേത്വാ ആഗച്ഛതി. തമേകോ ധുത്തോ, ‘‘കിം, ഭോ, മിഗോ അഗ്ഘതി, കിം മിഗപോതകോ’’തി ആഹ. ‘‘മിഗോ ദ്വേ കഹാപണേ മിഗപോതകോ ഏക’’ന്തി ച വുത്തേ കഹാപണം ദത്വാ മിഗപോതകം ഗഹേത്വാ ഥോകം ഗന്ത്വാ നിവത്തോ, ‘‘ന മേ, ഭോ, മിഗപോതകേന അത്ഥോ, മിഗം മേ ദേഹീ’’തി ആഹ. തേന ഹി ‘‘ദ്വേ കഹാപണേ ദേഹീ’’തി. സോ ആഹ – ‘‘നനു തേ, ഭോ, മയാ പഠമം ഏകോ കഹാപണോ ദിന്നോ’’തി. ആമ ദിന്നോതി. ‘‘ഇമമ്പി മിഗപോതകം ഗണ്ഹ, ഏവം സോ ച കഹാപണോ അയഞ്ച കഹാപണഗ്ഘനകോ മിഗപോതകോതി ദ്വേ കഹാപണാ ഭവിസ്സന്തീ’’തി. സോ കാരണം വദതീതി സല്ലക്ഖേത്വാ മിഗപോതകം ഗഹേത്വാ മിഗം അദാസീതി.

നികതീതി യോഗവസേന വാ മായാവസേന വാ അപാമങ്ഗം പാമങ്ഗന്തി, അമണിം മണിന്തി, അസുവണ്ണം സുവണ്ണന്തി കത്വാ പടിരൂപകേന വഞ്ചനം. സാചിയോഗോതി കുടിലയോഗോ, ഏതേസംയേവ ഉക്കോടനാദീനമേതം നാമം, തസ്മാ ഉക്കോടനസാചിയോഗോ വഞ്ചനസാചിയോഗോ നികതിസാചിയോഗോതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. കേചി അഞ്ഞം ദസ്സേത്വാ അഞ്ഞസ്സ പരിവത്തനം സാചിയോഗോതി വദന്തി. തം പന വഞ്ചനേനേവ സങ്ഗഹിതം. ഛേദനാദീസു ഛേദനന്തി ഹത്ഥച്ഛേദനാദി. വധോതി മാരണം. ബന്ധോതി രജ്ജുബന്ധനാദീഹി ബന്ധനം. വിപരാമോസോതി ഹിമവിപരാമോസോ ഗുമ്ബവിപരാമോസോതി ദുവിധോ. യം ഹിമപാതസമയേ ഹിമേന പടിച്ഛന്നാ ഹുത്വാ മഗ്ഗപടിപന്നം ജനം മുസന്തി, അയം ഹിമവിപരാമോസോ. യം ഗുമ്ബാദീഹി പടിച്ഛന്നാ മുസന്തി, അയം ഗുമ്ബവിപരാമോസോ. ആലോപോ വുച്ചതി ഗാമനിഗമാദീനം വിലോപകരണം. സഹസാകാരോതി സാഹസികകിരിയാ, ഗേഹം പവിസിത്വാ മനുസ്സാനം ഉരേ സത്ഥം ഠപേത്വാ ഇച്ഛിതഭണ്ഡഗ്ഗഹണം. ഏവമേതസ്മാ ഛേദന…പേ… സഹസാകാരാ പടിവിരതോ ഹോതി.

൨൯൪. സോ സന്തുട്ഠോ ഹോതീതി സ്വായം ഭിക്ഖു ഹേട്ഠാ വുത്തേന ചതൂസു പച്ചയേസു ദ്വാദസവിധേന ഇതരീതരപച്ചയസന്തോസേന സമന്നാഗതോ ഹോതി. ഇമിനാ പന ദ്വാദസവിധേന ഇതരീതരപച്ചയസന്തോസേന സമന്നാഗതസ്സ ഭിക്ഖുനോ അട്ഠ പരിക്ഖാരാ വട്ടന്തി തീണി ചീവരാനി പത്തോ ദന്തകട്ഠച്ഛേദനവാസി ഏകാ സൂചി കായബന്ധനം പരിസ്സാവനന്തി. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘തിചീവരഞ്ച പത്തോ ച, വാസി സൂചി ച ബന്ധനം;

പരിസ്സാവനേന അട്ഠേതേ, യുത്തയോഗസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി.

തേ സബ്ബേപി കായപരിഹാരികാപി ഹോന്തി കുച്ഛിപരിഹാരികാപി. കഥം? തിചീവരം താവ നിവാസേത്വാ പാരുപിത്വാ ച വിചരണകാലേ കായം പരിഹരതി പോസേതീതി കായപരിഹാരികം ഹോതി, ചീവരകണ്ണേന ഉദകം പരിസ്സാവേത്വാ പിവനകാലേ ഖാദിതബ്ബഫലാഫലഗ്ഗഹണകാലേ ച കുച്ഛിം പരിഹരതി പോസേതീതി കുച്ഛിപരിഹാരികം ഹോതി. പത്തോപി തേന ഉദകം ഉദ്ധരിത്വാ നഹാനകാലേ കുടിപരിഭണ്ഡകരണകാലേ ച കായപരിഹാരികോ ഹോതി, ആഹാരം ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജനകാലേ കുച്ഛിപരിഹാരികോ ഹോതി. വാസിപി തായ ദന്തകട്ഠച്ഛേദനകാലേ മഞ്ചപീഠാനം അങ്ഗപാദചീവരകുടിദണ്ഡകസജ്ജനകാലേ ച കായപരിഹാരികാ ഹോതി, ഉച്ഛുച്ഛേദനനാളികേരാദിതച്ഛനകാലേ കുച്ഛിപരിഹാരികാ. സൂചിപി ചീവരസിബ്ബനകാലേ കായപരിഹാരികാ ഹോതി, പൂവം വാ ഫലം വാ വിജ്ഝിത്വാ ഖാദനകാലേ കുച്ഛിപരിഹാരികാ. കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ വിചരണകാലേ കായപരിഹാരികം, ഉച്ഛുആദീനി ബന്ധിത്വാ ഗഹണകാലേ കുച്ഛിപരിഹാരികം. പരിസ്സാവനം തേന ഉദകം പരിസ്സാവേത്വാ നഹാനകാലേ, സേനാസനപരിഭണ്ഡകരണകാലേ ച കായപരിഹാരികം, പാനീയപരിസ്സാവനകാലേ തേനേവ തിലതണ്ഡുലപുഥുകാദീനി ഗഹേത്വാ ഖാദനകാലേ ച കുച്ഛിപരിഹാരികം. അയം താവ അട്ഠപരിക്ഖാരികസ്സ പരിക്ഖാരമത്താ.

നവപരിക്ഖാരികസ്സ പന സേയ്യം പവിസന്തസ്സ തത്രട്ഠകപച്ചത്ഥരണം വാ കുഞ്ചികാ വാ വട്ടതി. ദസപരിക്ഖാരികസ്സ നിസീദനം വാ ചമ്മഖണ്ഡം വാ വട്ടതി. ഏകാദസപരിക്ഖാരികസ്സ കത്തരയട്ഠി വാ തേലനാളികാ വാ വട്ടതി. ദ്വാദസപരിക്ഖാരികസ്സ ഛത്തം വാ ഉപാഹനാ വാ വട്ടതി. ഏതേസു ച അട്ഠപരിക്ഖാരികോവ സന്തുട്ഠോ, ഇതരേ അസന്തുട്ഠാ, മഹിച്ഛാ മഹാഭാരാതി ന വത്തബ്ബാ. ഏതേപി ഹി അപ്പിച്ഛാവ സന്തുട്ഠാവ സുഭരാവ സല്ലഹുകവുത്തിനോവ. ഭഗവാ പന നയിമം സുത്തം തേസം വസേന കഥേസി, അട്ഠപരിക്ഖാരികസ്സ വസേന കഥേസി. സോ ഹി ഖുദ്ദകവാസിഞ്ച സൂചിഞ്ച പരിസ്സാവനേ പക്ഖിപിത്വാ പത്തസ്സ അന്തോ ഠപേത്വാ പത്തം അംസകൂടേ ലഗ്ഗേത്വാ തിചീവരം കായപടിബദ്ധം കത്വാ യേനിച്ഛകം സുഖം പക്കമതി. പടിനിവത്തേത്വാ ഗഹേതബ്ബം നാമസ്സ ന ഹോതി, ഇതി ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ സല്ലഹുകവുത്തിതം ദസ്സേന്തോ ഭഗവാ, സന്തുട്ഠോ ഹോതി കായപരിഹാരികേന ചീവരേനാതിആദിമാഹ.

തത്ഥ കായപരിഹാരികേനാതി കായപരിഹരണമത്തകേന. കുച്ഛിപരിഹാരികേനാതി കുച്ഛിപരിഹരണമത്തകേന. സമാദായേവ പക്കമതീതി തം അട്ഠപരിക്ഖാരമത്തകം സബ്ബം ഗഹേത്വാ കായപടിബദ്ധം കത്വാവ ഗച്ഛതി, ‘‘മമ വിഹാരോ പരിവേണം ഉപട്ഠാകോ’’തിസ്സ സങ്ഗോ വാ ബദ്ധോ വാ ന ഹോതി, സോ ജിയാ മുത്തോ സരോ വിയ, യൂഥാ അപക്കന്തോ മത്തഹത്ഥീ വിയ ഇച്ഛിതിച്ഛിതം സേനാസനം വനസണ്ഡം രുക്ഖമൂലം വനപബ്ഭാരം പരിഭുഞ്ജന്തോ ഏകോവ തിട്ഠതി, ഏകോവ നിസീദതി, സബ്ബിരിയാപഥേസു ഏകോവ അദുതിയോ.

‘‘ചാതുദ്ദിസോ അപ്പടിഘോ ച ഹോതി,

സന്തുസ്സമാനോ ഇതരീതരേന;

പരിസ്സയാനം സഹിതാ അഛമ്ഭീ,

ഏകോ ചരേ ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പോ’’തി. (സു. നി. ൪൨);

ഏവം വണ്ണിതം ഖഗ്ഗവിസാണകപ്പതം ആപജ്ജതി.

ഇദാനി തമത്ഥം ഉപമായ സാധേന്തോ സേയ്യഥാപീതിആദിമാഹ. തത്ഥ പക്ഖീ സകുണോതി പക്ഖയുത്തോ സകുണോ. ഡേതീതി ഉപ്പതതി. അയം പനേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – സകുണാ നാമ ‘‘അസുകസ്മിം പദേസേ രുക്ഖോ പരിപക്കഫലോ’’തി ഞത്വാ നാനാദിസാഹി ആഗന്ത്വാ നഖപക്ഖതുണ്ഡാദീഹി തസ്സ ഫലാനി വിജ്ഝന്താ വിധുനന്താ ഖാദന്തി. ‘‘ഇദം അജ്ജതനായ ഇദം സ്വാതനായ ഭവിസ്സതീ’’തി നേസം ന ഹോതി. ഫലേ പന ഖീണേ നേവ രുക്ഖസ്സ ആരക്ഖം ഠപേന്തി, ന തത്ഥ പത്തം വാ നഖം വാ തുണ്ഡം വാ ഠപേന്തി, അഥ ഖോ തസ്മിം രുക്ഖേ അനപേക്ഖോ ഹുത്വാ യോ യം ദിസാഭാഗം ഇച്ഛതി, സോ തേന സപത്തഭാരോവ – ഉപ്പതിത്വാ ഗച്ഛതി. ഏവമേവ അയം ഭിക്ഖു നിസ്സങ്ഗോ നിരപേക്ഖോയേവ പക്കമതി. തേന വുത്തം ‘‘സമാദായേവ പക്കമതീ’’തി. അരിയേനാതി നിദ്ദോസേന. അജ്ഝത്തന്തി സകേ അത്തഭാവേ. അനവജ്ജസുഖന്തി നിദ്ദോസസുഖം.

൨൯൫. സോ ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാതി സോ ഇമിനാ അരിയേന സീലക്ഖന്ധേന സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന രൂപം പസ്സിത്വാതി അത്ഥോ. സേസപദേസു യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തം. അബ്യാസേകസുഖന്തി കിലേസേഹി അനവസിത്തസുഖം, അവികിണ്ണസുഖന്തിപി വുത്തം. ഇന്ദ്രിയസംവരസുഖഞ്ഹി ദിട്ഠാദീസു ദിട്ഠമത്താദിവസേന പവത്തതായ അവികിണ്ണം ഹോതി. സോ അഭിക്കന്തേ പടിക്കന്തേതി സോ മനച്ഛട്ഠാനം ഇന്ദ്രിയാനം സംവരേന സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ഇമേസു അഭിക്കന്തപടിക്കന്താദീസു സത്തസു ഠാനേസു സതിസമ്പജഞ്ഞവസേന സമ്പജാനകാരീ ഹോതി. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം സതിപട്ഠാനേ വുത്തമേവ.

൨൯൬. സോ ഇമിനാ ചാതിആദിനാ കിം ദസ്സേതി? അരഞ്ഞവാസസ്സ പച്ചയസമ്പത്തിം ദസ്സേതി. യസ്സ ഹി ഇമേ ചത്താരോ പച്ചയാ നത്ഥി, തസ്സ അരഞ്ഞവാസോ ന ഇജ്ഝതി, തിരച്ഛാനഗതേഹി വാ വനചരകേഹി വാ സദ്ധിം വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി, അരഞ്ഞേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ, ‘‘കിം ഏവരൂപസ്സ പാപഭിക്ഖുനോ അരഞ്ഞവാസേനാ’’തി ഭേരവസദ്ദം സാവേന്തി, ഹത്ഥേഹി സീസം പഹരിത്വാ പലായനാകാരം കരോന്തി. ‘‘അസുകോ ഭിക്ഖു അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച പാപകമ്മം അകാസീ’’തി അയസോ പത്ഥരതി. യസ്സ പനേതേ ചത്താരോ പച്ചയാ അത്ഥി, തസ്സ അരഞ്ഞവാസോ ഇജ്ഝതി, സോ ഹി അത്തനോ സീലം പച്ചവേക്ഖന്തോ കിഞ്ചി കാളകം വാ തിലകം വാ അപസ്സന്തോ പീതിം ഉപ്പാദേത്വാ തം ഖയതോ വയതോ സമ്മസന്തോ അരിയഭൂമിം ഓക്കമതി, അരഞ്ഞേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ അത്തമനാ വണ്ണം ഭാസന്തി, ഇതിസ്സ ഉദകേ പക്ഖിത്തതേലബിന്ദു വിയ യസോ വിത്ഥാരികോ ഹോതി.

തത്ഥ വിവിത്തന്തി സുഞ്ഞം അപ്പസദ്ദം, അപ്പനിഗ്ഘോസന്തി അത്ഥോ. ഏതദേവ ഹി സന്ധായ വിഭങ്ഗേ, ‘‘വിവിത്തന്തി സന്തികേ ചേപി സേനാസനം ഹോതി, തഞ്ച അനാകിണ്ണം ഗഹട്ഠേഹി പബ്ബജിതേഹി, തേന തം വിവിത്ത’’ന്തി (വിഭ. ൫൨൬) വുത്തം. സേതി ചേവ ആസതി ച ഏത്ഥാതി സേനാസനം, മഞ്ചപീഠാദീനമേതം അധിവചനം. തേനാഹ – ‘‘സേനാസനന്തി മഞ്ചോപി സേനാസനം, പീഠമ്പി ഭിസിപി ബിമ്ബോഹനമ്പി, വിഹാരോപി അഡ്ഢയോഗോപി, പാസാദോപി, ഹമ്മിയമ്പി, ഗുഹാപി, അട്ടോപി, മാളോപി, ലേണമ്പി, വേളുഗുമ്ബോപി, രുക്ഖമൂലമ്പി, മണ്ഡപോപി സേനാസനം, യത്ഥ വാ പന ഭിക്ഖൂ പടിക്കമന്തി, സബ്ബമേതം സേനാസന’’ന്തി. അപിച ‘‘വിഹാരോ അഡ്ഢയോഗോ പാസാദോ ഹമ്മിയം ഗുഹാ’’തി ഇദം വിഹാരസേനാസനം നാമ. ‘‘മഞ്ചോ പീഠം, ഭിസി ബിമ്ബോഹന’’ന്തി ഇദം മഞ്ചപീഠസേനാസനം നാമ. ‘‘ചിമിലികാ, ചമ്മഖണ്ഡോ, തിണസന്ഥാരോ, പണ്ണസന്ഥാരോ’’തി ഇദം സന്ഥതസേനാസനം നാമ. ‘‘യത്ഥ വാ പന ഭിക്ഖൂ പടിക്കമന്തീ’’തി ഇദം ഓകാസസേനാസനം നാമാതി ഏവം ചതുബ്ബിധം സേനാസനം ഹോതി, തം സബ്ബമ്പി സേനാസനഗ്ഗഹണേന ഗഹിതമേവ. ഇമസ്സ പന സകുണസദിസസ്സ ചാതുദ്ദിസസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുച്ഛവികം ദസ്സേന്തോ അരഞ്ഞം രുക്ഖമൂലന്തിആദിമാഹ.

തത്ഥ അരഞ്ഞന്തി ‘‘നിക്ഖമിത്വാ ബഹി ഇന്ദഖീലാ, സബ്ബമേതം അരഞ്ഞ’’ന്തി ഇദം ഭിക്ഖുനീനം വസേന ആഗതം അരഞ്ഞം. ‘‘ആരഞ്ഞകം നാമ സേനാസനം പഞ്ചധനുസതികം പച്ഛിമ’’ന്തി (പാരാ. ൬൫൪) ഇദം പന ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ അനുരൂപം, തസ്സ ലക്ഖണം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ധുതങ്ഗനിദ്ദേസേ വുത്തം. രുക്ഖമൂലന്തി യംകിഞ്ചി സന്ദച്ഛായം വിവിത്തം രക്ഖമൂലം. പബ്ബതന്തി സേലം. തത്ഥ ഹി ഉദകസോണ്ഡീസു ഉദകകിച്ചം കത്വാ സീതായ രുക്ഖച്ഛായായ നിസിന്നസ്സ നാനാദിസാസു ഖായമാനാസു സീതേന വാതേന വീജിയമാനസ്സ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി. കന്ദരന്തി കം വുച്ചതി ഉദകം, തേന ദാരിതം, ഉദകേന ഭിന്നം പബ്ബതപ്പദേസം, യം നദീതുമ്ബന്തിപി നദീകുഞ്ജന്തിപി വദന്തി. തത്ഥ ഹി രജതപട്ടസദിസാ വാലികാ ഹോന്തി, മത്ഥകേ മണിവിതാനം വിയ വനഗഹനം, മണിക്ഖന്ധസദിസം ഉദകം സന്ദതി. ഏവരൂപം കന്ദരം ഓരുയ്ഹ പാനീയം പിവിത്വാ ഗത്താനി സീതാനി കത്വാ വാലികം ഉസ്സാപേത്വാ പംസുകൂലചീവരം പഞ്ഞാപേത്വാ നിസിന്നസ്സ സമണധമ്മം കരോതോ ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി. ഗിരിഗുഹന്തി ദ്വിന്നം പബ്ബതാനം അന്തരാ, ഏകസ്മിംയേവ വാ ഉമങ്ഗസദിസം മഹാവിവരം. സുസാനലക്ഖണം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തം. വനപത്ഥന്തി അതിക്കമിത്വാ മനുസ്സാനം ഉപചാരട്ഠാനം, യത്ഥ ന കസന്തി ന വപന്തി. തേനേവാഹ – ‘‘വനപത്ഥന്തി ദൂരാനമേതം സേനാസനാനം അധിവചന’’ന്തിആദി (വിഭ. ൫൩൧). അബ്ഭോകാസന്തി അച്ഛന്നം, ആകങ്ഖമാനോ പനേത്ഥ ചീവരകുടിം കത്വാ വസതി. പലാലപുഞ്ജന്തി പലാലരാസിം. മഹാപലാലപുഞ്ജതോ ഹി പലാലം നിക്കഡ്ഢിത്വാ പബ്ഭാരലേണസദിസേ ആലയേ കരോന്തി, ഗച്ഛഗുമ്ബാദീനമ്പി ഉപരി പലാലം പക്ഖിപിത്വാ ഹേട്ഠാ നിസിന്നാ സമണധമ്മം കരോന്തി, തം സന്ധായേതം വുത്തം.

പച്ഛാഭത്തന്തി ഭത്തസ്സ പച്ഛതോ. പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോതി പിണ്ഡപാതപരിയേസനതോ പടിക്കന്തോ. പല്ലങ്കന്തി സമന്തതോ ഊരുബദ്ധാസനം. ആഭുജിത്വാതി ബന്ധിത്വാ. ഉജും കായം പണിധായാതി ഉപരിമം സരീരം ഉജുകം ഠപേത്വാ അട്ഠാരസ പിട്ഠികണ്ടകേ കോടിയാ കോടിം പടിപാദേത്വാ. ഏവഞ്ഹി നിസിന്നസ്സ ചമ്മമംസനഹാരൂനി ന പണമന്തി. അഥസ്സ യാ തേസം പണമനപച്ചയാ ഖണേ ഖണേ വേദനാ ഉപ്പജ്ജേയ്യും, താ ന ഉപ്പജ്ജന്തി. താസു അനുപ്പജ്ജമാനാസു ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി, കമ്മട്ഠാനം ന പരിപതതി, വുദ്ധിം ഫാതിം ഉപഗച്ഛതി. പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാതി കമ്മട്ഠാനാഭിമുഖം സതിം ഠപയിത്വാ, മുഖസമീപേ വാ കത്വാതി അത്ഥോ. തേനേവ വിഭങ്ഗേ വുത്തം – ‘‘അയം സതി ഉപട്ഠിതാ ഹോതി സൂപട്ഠിതാ നാസികഗ്ഗേ വാ മുഖനിമിത്തേ വാ, തേന വുച്ചതി പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ’’തി (വിഭ. ൫൩൭). അഥ വാ ‘‘പരീതി പരിഗ്ഗഹട്ഠോ, മുഖന്തി നിയ്യാനത്ഥോ, സതീതി ഉപട്ഠാനത്ഥോ, തേന വുച്ചതി പരിമുഖം സതി’’ന്തി (പടി. മ. ൧.൧൬൪) ഏവം പടിസമ്ഭിദായം വുത്തനയേനപേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. തത്രായം സങ്ഖേപോ ‘‘പരിഗ്ഗഹിതനിയ്യാനസതിം കത്വാ’’തി.

അഭിജ്ഝം ലോകേതി ഏത്ഥ ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ലോകോ, തസ്മാ പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു രാഗം പഹായ കാമച്ഛന്ദം വിക്ഖമ്ഭേത്വാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. വിഗതാഭിജ്ഝേനാതി വിക്ഖമ്ഭനവസേന പഹീനത്താ വിഗതാഭിജ്ഝേന, ന ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസദിസേനാതി അത്ഥോ. അഭിജ്ഝായ ചിത്തം പരിസോധേതീതി അഭിജ്ഝാതോ ചിത്തം പരിമോചേതി. യഥാ നം സാ മുഞ്ചതി ചേവ, മുഞ്ചിത്വാ ച ന പുന ഗണ്ഹാതി, ഏവം കരോതീതി അത്ഥോ. ബ്യാപാദപദോസം പഹായാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ബ്യാപജ്ജതി ഇമിനാ ചിത്തം പൂതികമ്മാസാദയോ വിയ പുരിമപകതിം പജഹതീതി ബ്യാപാദോ. വികാരാപത്തിയാ പദുസ്സതി, പരം വാ പദൂസേതി വിനാസേതീതി പദോസോ. ഉഭയമേതം കോധസ്സേവാധിവചനം. ഥിനം ചിത്തഗേലഞ്ഞം. മിദ്ധം ചേതസികഗേലഞ്ഞം. ഥിനഞ്ച മിദ്ധഞ്ച ഥിനമിദ്ധം. ആലോകസഞ്ഞീതി രത്തിമ്പി ദിവാ ദിട്ഠആലോകസഞ്ജാനനസമത്ഥതായ വിഗതനീവരണായ പരിസുദ്ധായ സഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ. സതോ സമ്പജാനോതി സതിയാ ച ഞാണേന ച സമന്നാഗതോ. ഇദം ഉഭയം ആലോകസഞ്ഞായ ഉപകാരത്താ വുത്തം. ഉദ്ധച്ചഞ്ച കുക്കുച്ചഞ്ച ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം. തിണ്ണവിചികിച്ഛോതി വിചികിച്ഛം തരിത്വാ അതിക്കമിത്വാ ഠിതോ. ‘‘കഥമിദം കഥമിദ’’ന്തി ഏവം നപ്പവത്തതീതി അകഥംകഥീ. കുസലേസു ധമ്മേസൂതി അനവജ്ജേസു ധമ്മേസു. ‘‘ഇമേ നു ഖോ കുസലാ, കഥമിമേ കുസലാ’’തി ഏവം ന വിചികിച്ഛതി ന കങ്ഖതീതി അത്ഥോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, ഇമേസു പന നീവരണേസു വചനത്ഥലക്ഖണാദിഭേദതോ യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തം.

൨൯൭. പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണേതി ഇമേ പഞ്ച നീവരണാ ഉപ്പജ്ജമാനാ അനുപ്പന്നായ ലോകിയലോകുത്തരായ പഞ്ഞായ ഉപ്പജ്ജിതും ന ദേന്തി, ഉപ്പന്നാ അപി അട്ഠ സമാപത്തിയോ പഞ്ച വാ അഭിഞ്ഞാ ഉച്ഛിന്ദിത്വാ പാതേന്തി; തസ്മാ ‘‘പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണാ’’തി വുച്ചന്തി. തഥാഗതപദം ഇതിപീതി ഇദമ്പി തഥാഗതസ്സ ഞാണപദം ഞാണവളഞ്ജം ഞാണേന അക്കന്തട്ഠാനന്തി വുച്ചതി. തഥാഗതനിസേവിതന്തി തഥാഗതസ്സ ഞാണഫാസുകായ നിഘംസിതട്ഠാനം. തഥാഗതാരഞ്ജിതന്തി തഥാഗതസ്സ ഞാണദാഠായ ആരഞ്ജിതട്ഠാനം.

൨൯൯. യഥാഭൂതം പജാനാതീതി യഥാസഭാവം പജാനാതി. നത്വേവ താവ അരിയസാവകോ നിട്ഠം ഗതോ ഹോതീതി ഇമാ ഝാനാഭിഞ്ഞാ ബാഹിരകേഹിപി സാധാരണാതി ന താവ നിട്ഠം ഗതോ ഹോതി. മഗ്ഗക്ഖണേപി അപരിയോസിതകിച്ചതായ ന താവ നിട്ഠം ഗതോ ഹോതി. അപിച ഖോ നിട്ഠം ഗച്ഛതീതി അപിച ഖോ പന മഗ്ഗക്ഖണേ മഹാഹത്ഥിം പസ്സന്തോ നാഗവനികോ വിയ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭഗവാതി ഇമിനാ ആകാരേന തീസു രതനേസു നിട്ഠം ഗച്ഛതി. നിട്ഠം ഗതോ ഹോതീതി ഏവം മഗ്ഗക്ഖണേ നിട്ഠം ഗച്ഛന്തോ അരഹത്തഫലക്ഖണേ പരിയോസിതസബ്ബകിച്ചതായ സബ്ബാകാരേന തീസു രതനേസു നിട്ഠം ഗതോ ഹോതി. സേസം ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

ചൂളഹത്ഥിപദോപമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. മഹാഹത്ഥിപദോപമസുത്തവണ്ണനാ

൩൦൦. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാഹത്ഥിപദോപമസുത്തം. തത്ഥ ജങ്ഗലാനന്തി പഥവീതലചാരീനം. പാണാനന്തി സപാദകപാണാനം. പദജാതാനീതി പദാനി. സമോധാനം ഗച്ഛന്തീതി ഓധാനം പക്ഖേപം ഗച്ഛന്തി. അഗ്ഗമക്ഖായതീതി സേട്ഠം അക്ഖായതി. യദിദം മഹന്തത്തേനാതി മഹന്തഭാവേന അഗ്ഗം അക്ഖായതി, ന ഗുണവസേനാതി അത്ഥോ. യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാതി യേ കേചി ലോകിയാ വാ ലോകുത്തരാ വാ കുസലാ ധമ്മാ. സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തീതി ഏത്ഥ ചതുബ്ബിധോ സങ്ഗഹോ – സജാതിസങ്ഗഹോ, സഞ്ജാതിസങ്ഗഹോ, കിരിയസങ്ഗഹോ, ഗണനസങ്ഗഹോതി. തത്ഥ ‘‘സബ്ബേ ഖത്തിയാ ആഗച്ഛന്തു സബ്ബേ ബ്രാഹ്മണാ’’തി ഏവം സമാനജാതിവസേന സങ്ഗഹോ സജാതിസങ്ഗഹോ നാമ. ‘‘സബ്ബേ കോസലകാ സബ്ബേ മാഗധകാ’’തി ഏവം സഞ്ജാതിദേസവസേന സങ്ഗഹോ സഞ്ജാതിസങ്ഗഹോ നാമ. ‘‘സബ്ബേ രഥികാ സബ്ബേ ധനുഗ്ഗഹാ’’തി ഏവം കിരിയവസേന സങ്ഗഹോ കിരിയസങ്ഗഹോ നാമ. ‘‘ചക്ഖായതനം കതമക്ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതീതി? ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതി. ഹഞ്ചി ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതി, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിത’’ന്തി (കഥാ. ൪൭൧), അയം ഗണനസങ്ഗഹോ നാമ. ഇമസ്മിമ്പി ഠാനേ അയമേവ അധിപ്പേതോ.

നനു ച ‘‘ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം കതി കുസലാ കതി അകുസലാ കതി അബ്യാകതാതി പഞ്ഹസ്സ വിസ്സജ്ജനേ സമുദയസച്ചം അകുസലം, മഗ്ഗസച്ചം കുസലം, നിരോധസച്ചം അബ്യാകതം, ദുക്ഖസച്ചം സിയാ കുസലം, സിയാ അകുസലം, സിയാ അബ്യാകത’’ന്തി (വിഭ. ൨൧൬-൨൧൭) ആഗതത്താ ചതുഭൂമകമ്പി കുസലം ദിയഡ്ഢമേവ സച്ചം ഭജതി. അഥ കസ്മാ മഹാഥേരോ ചതൂസു അരിയസച്ചേസു ഗണനം ഗച്ഛതീതി ആഹാതി? സച്ചാനം അന്തോഗധത്താ. യഥാ ഹി ‘‘സാധികമിദം, ഭിക്ഖവേ, ദിയഡ്ഢസിക്ഖാപദസതം അന്വദ്ധമാസം ഉദ്ദേസം ആഗച്ഛതി, യത്ഥ അത്തകാമാ കുലപുത്താ സിക്ഖന്തി. തിസ്സോ ഇമാ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖാ അധിസീലസിക്ഖാ അധിചിത്തസിക്ഖാ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ’’തി (അ. നി. ൩.൮൮) ഏത്ഥ സാധികമിദം ദിയഡ്ഢസിക്ഖാപദസതം ഏകാ അധിസീലസിക്ഖാവ ഹോതി, തം സിക്ഖന്തോപി തിസ്സോ സിക്ഖാ സിക്ഖതീതി ദസ്സിതോ, സിക്ഖാനം അന്തോഗധത്താ. യഥാ ച ഏകസ്സ ഹത്ഥിപദസ്സ ചതൂസു കോട്ഠാസേസു ഏകസ്മിം കോട്ഠാസേ ഓതിണ്ണാനിപി ദ്വീസു തീസു ചതൂസു കോട്ഠാസേസു ഓതിണ്ണാനിപി സിങ്ഗാലസസമിഗാദീനം പാദാനി ഹത്ഥിപദേ സമോധാനം ഗതാനേവ ഹോന്തി. ഹത്ഥിപദതോ അമുച്ചിത്വാ തസ്സേവ അന്തോഗധത്താ. ഏവമേവ ഏകസ്മിമ്പി ദ്വീസുപി തീസുപി ചതൂസുപി സച്ചേസു ഗണനം ഗതാ ധമ്മാ ചതൂസു സച്ചേസു ഗണനം ഗതാവ ഹോന്തി; സച്ചാനം അന്തോഗധത്താതി ദിയഡ്ഢസച്ചഗണനം ഗതേപി കുസലധമ്മേ ‘‘സബ്ബേ തേ ചതൂസു അരിയസച്ചേസു സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തീ’’തി ആഹ. ‘‘ദുക്ഖേ അരിയസച്ചേ’’തിആദീസു ഉദ്ദേസപദേസു ചേവ ജാതിപി ദുക്ഖാതിആദീസു നിദ്ദേസപദേസു ച യം വത്തബ്ബം, തം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തമേവ. കേവലം പനേത്ഥ ദേസനാനുക്കമോവ വേദിതബ്ബോ.

൩൦൧. യഥാ ഹി ഛേകോ വിലീവകാരോ സുജാതം വേളും ലഭിത്വാ ചതുധാ ഛേത്വാ തതോ തയോ കോട്ഠാസേ ഠപേത്വാ ഏകം ഗണ്ഹിത്വാ പഞ്ചധാ ഭിന്ദേയ്യ, തതോപി ചത്താരോ ഠപേത്വാ ഏകം ഗണ്ഹിത്വാ ഫാലേന്തോ പഞ്ച പേസിയോ കരേയ്യ, തതോ ചതസ്സോ ഠപേത്വാ ഏകം ഗണ്ഹിത്വാ കുച്ഛിഭാഗം പിട്ഠിഭാഗന്തി ദ്വിധാ ഫാലേത്വാ പിട്ഠിഭാഗം ഠപേത്വാ കുച്ഛിഭാഗം ആദായ തതോ സമുഗ്ഗബീജനിതാലവണ്ടാദിനാനപ്പകാരം വേളുവികതിം കരേയ്യ, സോ പിട്ഠിഭാഗഞ്ച ഇതരാ ച ചതസ്സോ പേസിയോ ഇതരേ ച ചത്താരോ കോട്ഠാസേ ഇതരേ ച തയോ കോട്ഠാസേ കമ്മായ ന ഉപനേസ്സതീതി ന വത്തബ്ബോ. ഏകപ്പഹാരേന പന ഉപനേതും ന സക്കാ, അനുപുബ്ബേന ഉപനേസ്സതി. ഏവമേവ അയം മഹാഥേരോപി വിലീവകാരോ സുജാതം വേളും ലഭിത്വാ ചത്താരോ കോട്ഠാസേ വിയ, ഇമം മഹന്തം സുത്തന്തം ആരഭിത്വാ ചതുഅരിയസച്ചവസേന മാതികം ഠപേസി. വിലീവകാരസ്സ തയോ കോട്ഠാസേ ഠപേത്വാ ഏകം ഗഹേത്വാ തസ്സ പഞ്ചധാ കരണം വിയ ഥേരസ്സ തീണി അരിയസച്ചാനി ഠപേത്വാ ഏകം ദുക്ഖസച്ചം ഗഹേത്വാ ഭാജേന്തസ്സ ഖന്ധവസേന പഞ്ചധാ കരണം. തതോ യഥാ സോ വിലീവകാരോ ചത്താരോ കോട്ഠാസേ ഠപേത്വാ ഏകം ഭാഗം ഗഹേത്വാ പഞ്ചധാ ഫാലേസി, ഏവം ഥേരോ ചത്താരോ അരൂപക്ഖന്ധേ ഠപേത്വാ രൂപക്ഖന്ധം വിഭജന്തോ ചത്താരി ച മഹാഭൂതാനി ചതുന്നഞ്ച മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ രൂപന്തി പഞ്ചധാ അകാസി. തതോ യഥാ സോ വിലീവകാരോ ചതസ്സോ പേസിയോ ഠപേത്വാ ഏകം ഗഹേത്വാ കുച്ഛിഭാഗം പിട്ഠിഭാഗന്തി ദ്വിധാ ഫാലേസി, ഏവം ഥേരോ ഉപാദായ രൂപഞ്ച തിസ്സോ ച ധാതുയോ ഠപേത്വാ ഏകം പഥവീധാതും വിഭജന്തോ അജ്ഝത്തികബാഹിരവസേന ദ്വിധാ ദസ്സേസി. യഥാ സോ വിലീവകാരോ പിട്ഠിഭാഗം ഠപേത്വാ കുച്ഛിഭാഗം ആദായ നാനപ്പകാരം വിലീവവികതിം അകാസി, ഏവം ഥേരോ ബാഹിരം പഥവീധാതും ഠപേത്വാ അജ്ഝത്തികം പഥവീധാതും വീസതിയാ ആകാരേഹി വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും കതമാ ചാവുസോ, അജ്ഝത്തികാ പഥവീധാതൂതിആദിമാഹ.

യഥാ പന വിലീവകാരോ പിട്ഠിഭാഗഞ്ച ഇതരാ ച ചത്തസ്സോ പേസിയോ ഇതരേ ച ചത്താരോ കോട്ഠാസേ ഇതരേ ച തയോ കോട്ഠാസേ അനുപുബ്ബേന കമ്മായ ഉപനേസ്സതി, ന ഹി സക്കാ ഏകപ്പഹാരേന ഉപനേതും, ഏവം ഥേരോപി ബാഹിരഞ്ച പഥവീധാതും ഇതരാ ച തിസ്സോ ധാതുയോ ഉപാദാരൂപഞ്ച ഇതരേ ച ചത്താരോ അരൂപിനോ ഖന്ധേ ഇതരാനി ച തീണി അരിയസച്ചാനി അനുപുബ്ബേന വിഭജിത്വാ ദസ്സേസ്സതി, ന ഹി സക്കാ ഏകപ്പഹാരേന ദസ്സേതും. അപിച രാജപുത്തൂപമായപി അയം കമോ വിഭാവേതബ്ബോ –

ഏകോ കിര മഹാരാജാ, തസ്സ പരോസഹസ്സം പുത്താ. സോ തേസം പിളന്ധനപരിക്ഖാരം ചതൂസു പേളാസു ഠപേത്വാ ജേട്ഠപുത്തസ്സ അപ്പേസി – ‘‘ഇദം തേ, താത, ഭാതികാനം പിളന്ധനഭണ്ഡം തഥാരൂപേ ഛണേ സമ്പത്തേ പിളന്ധനം നോ ദേഹീതി യാചന്താനം ദദേയ്യാസീ’’തി. സോ ‘‘സാധു ദേവാ’’തി സാരഗബ്ഭേ പടിസാമേസി, തഥാരൂപേ ഛണദിവസേ രാജപുത്താ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ ‘‘പിളന്ധനം നോ, താത, ദേഥ, നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമാ’’തി ആഹംസു. താതാ, ജേട്ഠഭാതികസ്സ വോ ഹത്ഥേ മയാ പിളന്ധനം ഠപിതം, തം ആഹരാപേത്വാ പിളന്ധഥാതി. തേ സാധൂതി പടിസ്സുണിത്വാ തസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘തുമ്ഹാകം കിര നോ ഹത്ഥേ പിളന്ധനഭണ്ഡം, തം ദേഥാ’’തി ആഹംസു. സോ ഏവം കരിസ്സാമീതി ഗബ്ഭം വിവരിത്വാ, ചതസ്സോ പേളായോ നീഹരിത്വാ തിസ്സോ ഠപേത്വാ ഏകം വിവരിത്വാ, തതോ പഞ്ച സമുഗ്ഗേ നീഹരിത്വാ ചത്താരോ ഠപേത്വാ ഏകം വിവരിത്വാ, തതോ പഞ്ചസു കരണ്ഡേസു നീഹരിതേസു ചത്താരോ ഠപേത്വാ ഏകം വിവരിത്വാ പിധാനം പസ്സേ ഠപേത്വാ തതോ ഹത്ഥൂപഗപാദൂപഗാദീനി നാനപ്പകാരാനി പിളന്ധനാനി നീഹരിത്വാ അദാസി. സോ കിഞ്ചാപി ഇതരേഹി ചതൂഹി കരണ്ഡേഹി ഇതരേഹി ചതൂഹി സമുഗ്ഗേഹി ഇതരാഹി തീഹി പേളാഹി ന താവ ഭാജേത്വാ ദേതി, അനുപുബ്ബേന പന ദസ്സതി, ന ഹി സക്കാ ഏകപ്പഹാരേന ദാതും.

തത്ഥ മഹാരാജാ വിയ ഭഗവാ ദട്ഠബ്ബോ. വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘രാജാഹമസ്മി സേലാതി ഭഗവാ, ധമ്മരാജാ അനുത്തരോ’’തി (സു. നി. ൫൫൯). ജേട്ഠപുത്തോ വിയ സാരിപുത്തത്ഥേരോ, വുത്തമ്പി ചേതം – ‘‘യം ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാ വദമാനോ വദേയ്യ, ‘ഭഗവതോ പുത്തോ ഓരസോ മുഖതോ ജാതോ ധമ്മജോ ധമ്മനിമ്മിതോ ധമ്മദായാദോ, നോ ആമിസദായാദോ’തി സാരിപുത്തമേവ തം സമ്മാ വദമാനോ വദേയ്യ, ഭഗവതോ പുത്തോ…പേ… നോ ആമിസദായാദോ’’തി (മ. നി. ൩.൯൭). പരോസഹസ്സരാജപുത്താ വിയ ഭിക്ഖുസങ്ഘോ ദട്ഠബ്ബോ. വുത്തമ്പി ചേതം –

‘‘പരോസഹസ്സം ഭിക്ഖൂനം, സുഗതം പയിരുപാസതി;

ദേസേന്തം വിരജം ധമ്മം, നിബ്ബാനം അകുതോഭയ’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൨൧൬);

രഞ്ഞോ തേസം പുത്താനം പിളന്ധനം ചതൂസു പേളാസു പക്ഖിപിത്വാ ജേട്ഠപുത്തസ്സ ഹത്ഥേ ഠപിതകാലോ വിയ ഭഗവതോ ധമ്മസേനാപതിസ്സ ഹത്ഥേ ചതുസച്ചപ്പകാസനായ ഠപിതകാലോ, തേനേവാഹ – ‘‘സാരിപുത്തോ, ഭിക്ഖവേ, പഹോതി ചത്താരി അരിയസച്ചാനി വിത്ഥാരേന ആചിക്ഖിതും ദേസേതും പഞ്ഞാപേതും പട്ഠപേതും വിവരിതും വിഭജിതും ഉത്താനീകാതു’’ന്തി (മ. നി. ൩.൩൭൧). തഥാരൂപേ ഖണേ തേസം രാജപുത്താനം തം രാജാനം ഉപസങ്കമിത്വാ പിളന്ധനം യാചനകാലോ വിയ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ വസ്സൂപനായികസമയേ ആഗന്ത്വാ ധമ്മദേസനായ യാചിതകാലോ. ഉപകട്ഠായ കിര വസ്സൂപനായികായ ഇദം സുത്തം ദേസിതം. രഞ്ഞോ, ‘‘താതാ, ജേട്ഠഭാതികസ്സ വോ ഹത്ഥേ മയാ പിളന്ധനം ഠപിതം തം ആഹരാപേത്വാ പിളന്ധഥാ’’തി വുത്തകാലോ വിയ സമ്ബുദ്ധേനാപി, ‘‘സേവേഥ, ഭിക്ഖവേ, സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേ, ഭജഥ, ഭിക്ഖവേ, സാരിപുത്തമോഗ്ഗല്ലാനേ. പണ്ഡിതാ ഭിക്ഖൂ അനുഗ്ഗാഹകാ സബ്രഹ്മചാരീന’’ന്തി ഏവം ധമ്മസേനാപതിനോ സന്തികേ ഭിക്ഖൂനം പേസിതകാലോ.

രാജപുത്തേഹി രഞ്ഞോ കഥം സുത്വാ ജേട്ഠഭാതികസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പിളന്ധനം യാചിതകാലോ വിയ ഭിക്ഖൂഹി സത്ഥുകഥം സുത്വാ ധമ്മസേനാപതിം ഉപസങ്കമ്മ ധമ്മദേസനം ആയാചിതകാലോ. ജേട്ഠഭാതികസ്സ ഗബ്ഭം വിവരിത്വാ ചതസ്സോ പേളായോ നീഹരിത്വാ ഠപനം വിയ ധമ്മസേനാപതിസ്സ ഇമം സുത്തന്തം ആരഭിത്വാ ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം വസേന മാതികായ ഠപനം. തിസ്സോ പേളായോ ഠപേത്വാ ഏകം വിവരിത്വാ തതോ പഞ്ചസമുഗ്ഗനീഹരണം വിയ തീണി അരിയസച്ചാനി ഠപേത്വാ ദുക്ഖം അരിയസച്ചം വിഭജന്തസ്സ പഞ്ചക്ഖന്ധദസ്സനം. ചത്താരോ സമുഗ്ഗേ ഠപേത്വാ ഏകം വിവരിത്വാ തതോ പഞ്ചകരണ്ഡനീഹരണം വിയ ചത്താരോ അരൂപക്ഖന്ധേ ഠപേത്വാ ഏകം രൂപക്ഖന്ധം വിഭജന്തസ്സ ചതുമഹാഭൂതഉപാദാരൂപവസേന പഞ്ചകോട്ഠാസദസ്സനം.

൩൦൨. ചത്താരോ കരണ്ഡേ ഠപേത്വാ ഏകം വിവരിത്വാ പിധാനം പസ്സേ ഠപേത്വാ ഹത്ഥൂപഗപാദൂപഗാദിപിളന്ധനദാനം വിയ തീണി മഹാഭൂതാനി ഉപാദാരൂപഞ്ച ഠപേത്വാ ഏകം പഥവീധാതും വിഭജന്തസ്സ ബാഹിരം താവ പിധാനം വിയ ഠപേത്വാ അജ്ഝത്തികായ പഥവീധാതുയാ നാനാസഭാവതോ വീസതിയാ ആകാരേഹി ദസ്സനത്ഥം ‘‘കതമാ ചാവുസോ അജ്ഝത്തികാ പഥവീധാതൂ’’തിആദിവചനം.

തസ്സ പന രാജപുത്തസ്സ തേഹി ചതൂഹി കരണ്ഡേഹി ചതൂഹി സമുഗ്ഗേഹി തീഹി ച പേളാഹി പച്ഛാ അനുപുബ്ബേന നീഹരിത്വാ പിളന്ധനദാനം വിയ ഥേരസ്സാപി ഇതരേസഞ്ച തിണ്ണം മഹാഭൂതാനം ഉപാദാരൂപാനഞ്ച ചതുന്നം അരൂപക്ഖന്ധാനഞ്ച തിണ്ണം അരിയസച്ചാനഞ്ച പച്ഛാ അനുപുബ്ബേന ഭാജേത്വാ ദസ്സനം വേദിതബ്ബം. യം പനേതം ‘‘കതമാ ചാവുസോ, അജ്ഝത്തികാ പഥവീധാതൂ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അജ്ഝത്തം പച്ചത്തന്തി ഉഭയമ്പേതം നിയകാധിവചനമേവ. കക്ഖളന്തി ഥദ്ധം. ഖരിഗതന്തി ഫരുസം. ഉപാദിന്നന്തി ന കമ്മസമുട്ഠാനമേവ, അവിസേസേന പന സരീരട്ഠകസ്സേതം ഗഹണം. സരീരട്ഠകഞ്ഹി ഉപാദിന്നം വാ ഹോതു, അനുപാദിന്നം വാ, ആദിന്നഗഹിതപരാമട്ഠവസേന സബ്ബം ഉപാദിന്നമേവ നാമ. സേയ്യഥിദം – കേസാ ലോമാ…പേ… ഉദരിയം കരീസന്തി ഇദം ധാതുകമ്മട്ഠാനികസ്സ കുലപുത്തസ്സ അജ്ഝത്തികപഥവീധാതുവസേന താവ കമ്മട്ഠാനം വിഭത്തം. ഏത്ഥ പന മനസികാരം ആരഭിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം ഗഹേതുകാമേന യം കാതബ്ബം, തം സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതമേവ. മത്ഥലുങ്ഗം പന ന ഇധ പാളിആരുള്ഹം. തമ്പി ആഹരിത്വാ, വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തനയേനേവ വണ്ണസണ്ഠാനാദിവസേന വവത്ഥപേത്വാ, ‘‘അയമ്പി അചേതനാ അബ്യാകതാ സുഞ്ഞാ ഥദ്ധാ പഥവീധാതു ഏവാ’’തി മനസി കാതബ്ബം. യം വാ പനഞ്ഞമ്പീതി ഇദം ഇതരേസു തീസു കോട്ഠാസേസു അനുഗതായ പഥവീധാതുയാ ഗഹണത്ഥം വുത്തം. യാ ചേവ ഖോ പന അജ്ഝത്തികാ പഥവീധാതൂതി യാ ച അയം വുത്തപ്പകാരാ അജ്ഝത്തികാ പഥവീധാതു. യാ ച ബാഹിരാതി യാ ച വിഭങ്ഗേ, ‘‘അയോ ലോഹം തിപു സീസ’’ന്തിആദിനാ (വിഭ. ൧൭൩) നയേന ആഗതാ ബാഹിരാ പഥവീധാതു.

ഏത്താവതാ ഥേരേന അജ്ഝത്തികാ പഥവീധാതു നാനാസഭാവതോ വീസതിയാ ആകാരേഹി വിത്ഥാരേന ദസ്സിതാ, ബാഹിരാ സങ്ഖേപേന. കസ്മാ? യസ്മിഞ്ഹി ഠാനേ സത്താനം ആലയോ നികന്തി പത്ഥനാ പരിയുട്ഠാനം ഗഹണം പരാമാസോ ബലവാ ഹോതി, തത്ഥ തേസം ആലയാദീനം ഉദ്ധരണത്ഥം ബുദ്ധാ വാ ബുദ്ധസാവകാ വാ വിത്ഥാരകഥം കഥേന്തി. യത്ഥ പന ന ബലവാ, തത്ഥ കത്തബ്ബകിച്ചാഭാവതോ സങ്ഖേപേന കഥേന്തി. യഥാ ഹി കസ്സകോ ഖേത്തം കസമാനോ യത്ഥ മൂലസന്താനകാനം ബലവതായ നങ്ഗലം ലഗ്ഗതി, തത്ഥ ഗോണേ ഠപേത്വാ പംസും വിയൂഹിത്വാ മൂലസന്താനകാനി ഛേത്വാ ഛേത്വാ ഉദ്ധരന്തോ ബഹും വായാമം കരോതി. യത്ഥ താനി നത്ഥി, തത്ഥ ബലവം പയോഗം കത്വാ ഗോണേ പിട്ഠിയം പഹരമാനോ കസതിയേവ, ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം.

പഥവീധാതുരേവേസാതി ദുവിധാപേസാ ഥദ്ധട്ഠേന കക്ഖളട്ഠേന ഫരുസട്ഠേന ഏകലക്ഖണാ പഥവീധാതുയേവ, ആവുസോതി അജ്ഝത്തികം ബാഹിരായ സദ്ധിം യോജേത്വാ ദസ്സേതി. യസ്മാ ബാഹിരായ പഥവീധാതുയാ അചേതനാഭാവോ പാകടോ, ന അജ്ഝത്തികായ, തസ്മാ സാ ബാഹിരായ സദ്ധിം ഏകസദിസാ അചേതനായേവാതി ഗണ്ഹന്തസ്സ സുഖപരിഗ്ഗഹോ ഹോതി. യഥാ കിം? യഥാ ദന്തേന ഗോണേന സദ്ധിം യോജിതോ അദന്തോ കതിപാഹമേവ വിസൂകായതി വിപ്ഫന്ദതി, അഥ ന ചിരസ്സേവ ദമഥം ഉപേതി. ഏവം അജ്ഝത്തികാപി ബാഹിരായ സദ്ധിം ഏകസദിസാതി ഗണ്ഹന്തസ്സ കതിപാഹമേവ അചേതനാഭാവോ ന ഉപട്ഠാതി, അഥ ന ചിരേനേവസ്സാ അചേതനാഭാവോ പാകടോ ഹോതി. തം നേതം മമാതി തം ഉഭയമ്പി ന ഏതം മമ, ന ഏസോഹമസ്മി, ന ഏസോ മേ അത്താതി ഏവം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദട്ഠബ്ബം. യഥാഭൂതന്തി യഥാസഭാവം, തഞ്ഹി അനിച്ചാദിസഭാവം, തസ്മാ അനിച്ചം ദുക്ഖമനത്താതി ഏവം ദട്ഠബ്ബന്തി അത്ഥോ.

ഹോതി ഖോ സോ, ആവുസോതി കസ്മാ ആരഭി? ബാഹിരആപോധാതുവസേന ബാഹിരായ പഥവീധാതുയാ വിനാസം ദസ്സേത്വാ തതോ വിസേസതരേന ഉപാദിന്നായ സരീരട്ഠകപഥവീധാതുയാ വിനാസദസ്സനത്ഥം. പകുപ്പതീതി ആപോസംവട്ടവസേന വഡ്ഢമാനാ കുപ്പതി. അന്തരഹിതാ തസ്മിം സമയേ ബാഹിരാ പഥവീധാതു ഹോതീതി തസ്മിം സമയേ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളേ ഖാരോദകേന വിലീയമാനാ ഉദകാനുഗതാ ഹുത്വാ സബ്ബാ പബ്ബതാദിവസേന സണ്ഠിതാ പഥവീധാതു അന്തരഹിതാ ഹോതി. വിലീയിത്വാ ഉദകമേവ ഹോതി. താവ മഹല്ലികായാതി താവ മഹന്തായ.

ദുവേ സതസഹസ്സാനി, ചത്താരി നഹുതാനി ച;

ഏത്തകം ബഹലത്തേന, സങ്ഖാതായം വസുന്ധരാതി. –

ഏവം ബഹലത്തേനേവ മഹന്തായ, വിത്ഥാരതോ പന കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളപ്പമാണായ. അനിച്ചതാതി ഹുത്വാ അഭാവതാ. ഖയധമ്മതാതി ഖയം ഗമനസഭാവതാ. വയധമ്മതാതി വയം ഗമനസഭാവതാ. വിപരിണാമധമ്മതാതി പകതിവിജഹനസഭാവതാ, ഇതി സബ്ബേഹിപി ഇമേഹി പദേഹി അനിച്ചലക്ഖണമേവ വുത്തം. യം പന അനിച്ചം, തം ദുക്ഖം. യം ദുക്ഖം, തം അനത്താതി തീണിപി ലക്ഖണാനി ആഗതാനേവ ഹോന്തി. മത്തട്ഠകസ്സാതി പരിത്തട്ഠിതികസ്സ, തത്ഥ ദ്വീഹാകാരേഹി ഇമസ്സ കായസ്സ പരിത്തട്ഠിതിതാ വേദിതബ്ബാ ഠിതിപരിത്തതായ ച സരസപരിത്തതായ ച. അയഞ്ഹി അതീതേ ചിത്തക്ഖണേ ജീവിത്ഥ, ന ജീവതി, ന ജീവിസ്സതി. അനാഗതേ ചിത്തക്ഖണേ ജീവിസ്സതി, ന ജീവതി, ന ജീവിത്ഥ. പച്ചുപ്പന്നേ ചിത്തക്ഖണേ ജീവതി, ന ജീവിത്ഥ, ന ജീവിസ്സതീതി വുച്ചതി.

‘‘ജീവിതം അത്തഭാവോ ച, സുഖദുക്ഖാ ച കേവലാ;

ഏകചിത്തസമായുത്താ, ലഹു സോ വത്തതേ ഖണോ’’തി. –

ഇദം ഏതസ്സേവ പരിത്തട്ഠിതിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. ഏവം ഠിതിപരിത്തതായ പരിത്തട്ഠിതിതാ വേദിതബ്ബാ.

അസ്സാസപസ്സാസൂപനിബദ്ധാദിഭാവേന പനസ്സ സരസപരിത്തതാ വേദിതബ്ബാ. സത്താനഞ്ഹി അസ്സാസൂപനിബദ്ധം ജീവിതം, പസ്സാസൂപനിബദ്ധം ജീവിതം, അസ്സാസപസ്സാസൂപനിബദ്ധം ജീവിതം, മഹാഭൂതൂപനിബദ്ധം ജീവിതം, കബളീകാരാഹാരൂപനിബദ്ധം ജീവിതം, വിഞ്ഞാണൂപനിബദ്ധം ജീവിതന്തി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതം.

തണ്ഹുപാദിന്നസ്സാതി തണ്ഹായ ആദിന്നഗഹിതപരാമട്ഠസ്സ അഹന്തി വാ മമന്തി വാ അസ്മീതി വാ. അഥ ഖ്വാസ്സ നോതേവേത്ഥ ഹോതീതി അഥ ഖോ അസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം തീണി ലക്ഖണാനി ആരോപേത്വാ പസ്സന്തസ്സ ഏത്ഥ അജ്ഝത്തികായ പഥവീധാതുയാ അഹന്തി വാതിആദി തിവിധോ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിഗ്ഗാഹോ നോതേവ ഹോതി, ന ഹോതിയേവാതി അത്ഥോ. യഥാ ച ആപോധാതുവസേന, ഏവം തേജോധാതുവായോധാതുവസേനപി ബാഹിരായ പഥവീധാതുയാ അന്തരധാനം ഹോതി. ഇധ പന ഏകംയേവ ആഗതം. ഇതരാനിപി അത്ഥതോ വേദിതബ്ബാനി.

തഞ്ചേ, ആവുസോതി ഇധ തസ്സ ധാതുകമ്മട്ഠാനികസ്സ ഭിക്ഖുനോ സോതദ്വാരേ പരിഗ്ഗഹം പട്ഠപേന്തോ ബലം ദസ്സേതി. അക്കോസന്തീതി ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസന്തി. പരിഭാസന്തീതി തയാ ഇദഞ്ചിദഞ്ച കതം, ഏവഞ്ച ഏവഞ്ച തം കരിസ്സാമാതി വാചായ പരിഭാസന്തി. രോസേന്തീതി ഘട്ടേന്തി. വിഹേസേന്തീതി ദുക്ഖാപേന്തി, സബ്ബം വാചായ ഘട്ടനമേവ വുത്തം. സോ ഏവന്തി സോ ധാതുകമ്മട്ഠാനികോ ഏവം സമ്പജാനാതി. ഉപ്പന്നാ ഖോ മേ അയന്തി സമ്പതിവത്തമാനുപ്പന്നഭാവേന ച സമുദാചാരുപ്പന്നഭാവേന ച ഉപ്പന്നാ. സോതസമ്ഫസ്സജാതി ഉപനിസ്സയവസേന സോതസമ്ഫസ്സതോ ജാതാ സോതദ്വാരജവനവേദനാ, ഫസ്സോ അനിച്ചോതി സോതസമ്ഫസ്സോ ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന അനിച്ചോതി പസ്സതി. വേദനാദയോപി സോതസമ്ഫസ്സസമ്പയുത്താവ വേദിതബ്ബാ. ധാതാരമ്മണമേവാതി ധാതുസങ്ഖാതമേവ ആരമ്മണം. പക്ഖന്ദതീതി ഓതരതി. പസീദതീതി തസ്മിം ആരമ്മണേ പസീദതി, ഭുമ്മവചനമേവ വാ ഏതം. ബ്യഞ്ജനസന്ധിവസേന ‘‘ധാതാരമ്മണമേവാ’’തി വുത്തം, ധാതാരമ്മണേയേവാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. അധിമുച്ചതീതി ധാതുവസേന ഏവന്തി അധിമോക്ഖം ലഭതി, ന രജ്ജതി, ന ദുസ്സതി. അയഞ്ഹി സോതദ്വാരമ്ഹി ആരമ്മണേ ആപാഥഗതേ മൂലപരിഞ്ഞാആഗന്തുകതാവകാലികവസേന പരിഗ്ഗഹം കരോതി, തസ്സ വിത്ഥാരകഥാ സതിപട്ഠാനേ സതിസമ്പജഞ്ഞപബ്ബേ വുത്താ. സാ പന തത്ഥ ചക്ഖുദ്വാരവസേന വുത്താ, ഇധ സോതദ്വാരവസേന വേദിതബ്ബാ.

ഏവം കതപരിഗ്ഗഹസ്സ ഹി ധാതുകമ്മട്ഠാനികസ്സ ബലവവിപസ്സകസ്സ സചേപി ചക്ഖുദ്വാരാദീസു ആരമ്മണേ ആപാഥഗതേ അയോനിസോ ആവജ്ജനം ഉപ്പജ്ജതി, വോട്ഠബ്ബനം പത്വാ ഏകം ദ്വേ വാരേ ആസേവനം ലഭിത്വാ ചിത്തം ഭവങ്ഗമേവ ഓതരതി, ന രാഗാദിവസേന ഉപ്പജ്ജതി, അയം കോടിപ്പത്തോ തിക്ഖവിപസ്സകോ. അപരസ്സ രാഗാദിവസേന ഏകം വാരം ജവനം ജവതി, ജവനപരിയോസാനേ പന രാഗാദിവസേന ഏവം മേ ജവനം ജവിതന്തി ആവജ്ജതോ ആരമ്മണം പരിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി, പുന വാരം തഥാ ന ജവതി. അപരസ്സ ഏകവാരം ഏവം ആവജ്ജതോ പുന ദുതിയവാരം രാഗാദിവസേന ജവനം ജവതിയേവ, ദുതിയവാരാവസാനേ പന ഏവം മേ ജവനം ജവിതന്തി ആവജ്ജതോ ആരമ്മണം പരിഗ്ഗഹിതമേവ ഹോതി, തതിയവാരേ തഥാ ന ഉപ്പജ്ജതി. ഏത്ഥ പന പഠമോ അതിതിക്ഖോ, തതിയോ അതിമന്ദോ, ദുതിയസ്സ പന വസേന ഇമസ്മിം സുത്തേ, ലടുകികോപമേ, ഇന്ദ്രിയഭാവനേ ച അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഏവം സോതദ്വാരേ പരിഗ്ഗഹിതവസേന ധാതുകമ്മട്ഠാനികസ്സ ബലം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി കായദ്വാരേ ദീപേന്തോ തഞ്ചേ, ആവുസോതിആദിമാഹ. അനിട്ഠാരമ്മണഞ്ഹി പത്വാ ദ്വീസു വാരേസു കിലമതി സോതദ്വാരേ ച കായദ്വാരേ ച. തസ്മാ യഥാ നാമ ഖേത്തസ്സാമീ പുരിസോ കുദാലം ഗഹേത്വാ ഖേത്തം അനുസഞ്ചരന്തോ യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ മത്തികപിണ്ഡം അദത്വാ ദുബ്ബലട്ഠാനേസുയേവ കുദാലേന ഭൂമിം ഭിന്ദിത്വാ സതിണമത്തികപിണ്ഡം ദേതി. ഏവമേവ മഹാഥേരോ അനാഗതേ സിക്ഖാകാമാ പധാനകമ്മികാ കുലപുത്താ ഇമേസു ദ്വാരേസു സംവരം പട്ഠപേത്വാ ഖിപ്പമേവ ജാതിജരാമരണസ്സ അന്തം കരിസ്സന്തീതി ഇമേസുയേവ ദ്വീസു ദ്വാരേസു ഗാള്ഹം കത്വാ സംവരം ദേസേന്തോ ഇമം ദേസനം ആരഭി.

തത്ഥ സമുദാചരന്തീതി ഉപക്കമന്തി. പാണിസമ്ഫസ്സേനാതി പാണിപ്പഹാരേന, ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ. തഥാഭൂതോതി തഥാസഭാവോ. യഥാഭൂതസ്മിന്തി യഥാസഭാവേ. കമന്തീതി പവത്തന്തി. ഏവം ബുദ്ധം അനുസ്സരതോതിആദീസു ഇതിപി സോ ഭഗവാതിആദിനാ നയേന അനുസ്സരന്തോപി ബുദ്ധം അനുസ്സരതി, വുത്തം ഖോ പനേതം ഭഗവതാതി അനുസ്സരന്തോപി അനുസ്സരതിയേവ. സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോതിആദിനാ നയേന അനുസ്സരന്തോപി ധമ്മം അനുസ്സരതി, കകചൂപമോവാദം അനുസ്സരന്തോപി അനുസ്സരതിയേവ. സുപ്പടിപന്നോതിആദിനാ നയേന അനുസ്സരന്തോപി സങ്ഘം അനുസ്സരതി, കകചോകന്തനം അധിവാസയമാനസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഗുണം അനുസ്സരമാനോപി അനുസ്സരതിയേവ.

ഉപേക്ഖാ കുസലനിസ്സിതാ ന സണ്ഠാതീതി ഇധ വിപസ്സനുപേക്ഖാ അധിപ്പേതാ. ഉപേക്ഖാ കുസലനിസ്സിതാ സണ്ഠാതീതി ഇധ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ, സാ പനേസാ കിഞ്ചാപി ഖീണാസവസ്സ ഇട്ഠാനിട്ഠേസു ആരമ്മണേസു അരജ്ജനാദിവസേന പവത്തതി, അയം പന ഭിക്ഖു വീരിയബലേന ഭാവനാസിദ്ധിയാ അത്തനോ വിപസ്സനം ഖീണാസവസ്സ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാഠാനേ ഠപേതീതി വിപസ്സനാവ ഛളങ്ഗുപേക്ഖാ നാമ ജാതാ.

൩൦൩. ആപോധാതുനിദ്ദേസേ ആപോഗതന്തി സബ്ബആപേസു ഗതം അല്ലയൂസഭാവലക്ഖണം. പിത്തം സേമ്ഹന്തിആദീസു പന യം വത്തബ്ബം, തം സബ്ബം സദ്ധിം ഭാവനാനയേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തം. പകുപ്പതീതി ഓഘവസേന വഡ്ഢതി, സമുദ്ദതോ വാ ഉദകം ഉത്തരതി, അയമസ്സ പാകതികോ പകോപോ, ആപോസംവട്ടകാലേ പന കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളം ഉദകപൂരമേവ ഹോതി. ഓഗച്ഛന്തീതി ഹേട്ഠാ ഗച്ഛന്തി, ഉദ്ധനേ ആരോപിതഉദകം വിയ ഖയം വിനാസം പാപുണന്തി. സേസം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൩൦൪. തേജോധാതുനിദ്ദേസേ തേജോഗതന്തി സബ്ബതേജേസു ഗതം ഉണ്ഹത്തലക്ഖണം. തേജോ ഏവ വാ തേജോഭാവം ഗതന്തി തേജോഗതം. പുരിമേ ആപോഗതേപി പച്ഛിമേ വായോഗതേപി ഏസേവ നയോ. യേന ചാതി യേന തേജോഗതേന. തസ്മിം കുപ്പിതേ അയം കായോ സന്തപ്പതി, ഏകാഹികജരാദിഭാവേന ഉസുമജാതോ ഹോതി. യേന ച ജീരീയതീതി യേന അയം കായോ ജീരതി, ഇന്ദ്രിയവേകല്ലത്തം ബലപരിക്ഖയം വലിപലിതാദിഭാവഞ്ച പാപുണാതി. യേന ച പരിഡയ്ഹതീതി യേന കുപ്പിതേന അയം കായോ ദയ്ഹതി, സോ ച പുഗ്ഗലോ ദയ്ഹാമി ദയ്ഹാമീതി കന്ദന്തോ സതധോതസപ്പിഗോസീതചന്ദനാദിലേപഞ്ച താലവണ്ടവാതഞ്ച പച്ചാസീസതി. യേന ച അസിതപീതഖായിതസായിതം സമ്മാ പരിണാമം ഗച്ഛതീതി യേന തം അസിതം വാ ഓദനാദി, പീതം വാ പാനകാദി, ഖായിതം വാ പിട്ഠഖജ്ജകാദി, സായിതം വാ അമ്ബപക്കമധുഫാണിതാദി സമ്മാ പരിപാകം ഗച്ഛതി, രസാദിഭാവേന വിവേകം ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരതോ പന യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം സദ്ധിം ഭാവനാനയേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തം.

ഹരിതന്തന്തി ഹരിതമേവ. അല്ലതിണാദിം ആഗമ്മ നിബ്ബായതീതി അത്ഥോ. പന്ഥന്തന്തി മഹാമഗ്ഗമേവ. സേലന്തന്തി പബ്ബതം. ഉദകന്തന്തി ഉദകം. രമണീയം വാ ഭൂമിഭാഗന്തി തിണഗുമ്ബാദിരഹിതം, വിവിത്തം അബ്ഭോകാസം ഭൂമിഭാഗം. അനാഹാരാതി നിരാഹാരാ നിരുപാദാനാ, അയമ്പി പകതിയാവ തേജോവികാരോ വുത്തോ, തേജോസംവട്ടകാലേ പന കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളം ഝാപേത്വാ ഛാരികാമത്തമ്പി ന തിട്ഠതി. ന്ഹാരുദദ്ദുലേനാതി ചമ്മനില്ലേഖനേന. അഗ്ഗിം ഗവേസന്തീതി ഏവരൂപം സുഖുമം ഉപാദാനം ഗഹേത്വാ അഗ്ഗിം പരിയേസന്തി, യം അപ്പമത്തകമ്പി ഉസുമം ലഭിത്വാ പജ്ജലതി, സേസമിധാപി പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൩൦൫. വായോധാതുനിദ്ദേസേ ഉദ്ധങ്ഗമാ വാതാതി ഉഗ്ഗാരഹിക്കാരാദിപവത്തകാ ഉദ്ധം ആരോഹനവാതാ. അധോഗമാ വാതാതി ഉച്ചാരപസ്സാവാദിനീഹരണകാ അധോ ഓരോഹനവാതാ. കുച്ഛിസയാ വാതാതി അന്താനം ബഹിവാതാ. കോട്ഠാസയാ വാതാതി അന്താനം അന്തോവാതാ. അങ്ഗമങ്ഗാനുസാരിനോതി ധമനീജാലാനുസാരേന സകലസരീരേ അങ്ഗമങ്ഗാനി അനുസടാ സമിഞ്ജനപസാരണാദിനിബ്ബത്തകവാതാ. അസ്സാസോതി അന്തോപവിസനനാസികവാതോ. പസ്സാസോതി ബഹിനിക്ഖമനനാസികവാതോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരതോ പന യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം സദ്ധിം ഭാവനാനയേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തം.

ഗാമമ്പി വഹതീതി സകലഗാമമ്പി ചുണ്ണവിചുണ്ണം കുരുമാനാ ആദായ ഗച്ഛതി, നിഗമാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇധ വായോസംവട്ടകാലേ കോടിസതസഹസ്സചക്കവാളവിദ്ധംസനവസേന വായോധാതുവികാരോ ദസ്സിതോ. വിധൂപനേനാതി അഗ്ഗിബീജനകേന. ഓസ്സവനേതി ഛദനഗ്ഗേ, തേന ഹി ഉദകം സവതി, തസ്മാ തം ‘‘ഓസ്സവന’’ന്തി വുച്ചതി. സേസമിധാപി പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം.

൩൦൬. സേയ്യഥാപി, ആവുസോതി ഇധ കിം ദസ്സേതി? ഹേട്ഠാ കഥിതാനം മഹാഭൂതാനം നിസ്സത്തഭാവം. കട്ഠന്തി ദബ്ബസമ്ഭാരം. വല്ലിന്തി ആബന്ധനവല്ലിം. തിണന്തി ഛദനതിണം. മത്തികന്തി അനുലേപമത്തികം. ആകാസോ പരിവാരിതോതി ഏതാനി കട്ഠാദീനി അന്തോ ച ബഹി ച പരിവാരേത്വാ ആകാസോ ഠിതോതി അത്ഥോ. അഗാരംത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതീതി അഗാരന്തി പണ്ണത്തിമത്തം ഹോതി. കട്ഠാദീസു പന വിസും വിസും രാസികതേസു കട്ഠരാസിവല്ലിരാസീത്വേവ വുച്ചതി. ഏവമേവ ഖോതി ഏവമേവ അട്ഠിആദീനി അന്തോ ച ബഹി ച പരിവാരേത്വാ ഠിതോ ആകാസോ, താനേവ അട്ഠിആദീനി പടിച്ച രൂപംത്വേവ സങ്ഖം ഗച്ഛതി, സരീരന്തി വോഹാരം ഗച്ഛതി. യഥാ കട്ഠാദീനി പടിച്ച ഗേഹന്തി സങ്ഖം ഗതം അഗാരം ഖത്തിയഗേഹം ബ്രാഹ്മണഗേഹന്തി വുച്ചതി, ഏവമിദമ്പി ഖത്തിയസരീരം ബ്രാഹ്മണസരീരന്തി വുച്ചതി, ന ഹേത്ഥ കോചി സത്തോ വാ ജീവോ വാ വിജ്ജതി.

അജ്ഝത്തികഞ്ചേവ, ആവുസോ, ചക്ഖൂതി ഇദം കസ്മാ ആരദ്ധം? ഹേട്ഠാ ഉപാദാരൂപം ചത്താരോ ച അരൂപിനോ ഖന്ധാ തീണി ച അരിയസച്ചാനി ന കഥിതാനി, ഇദാനി താനി കഥേതും അയം ദേസനാ ആരദ്ധാതി. തത്ഥ ചക്ഖും അപരിഭിന്നന്തി ചക്ഖുപസാദേ നിരുദ്ധേപി ഉപഹതേപി പിത്തസേമ്ഹലോഹിതേഹി പലിബുദ്ധേപി ചക്ഖു ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയോ ഭവിതും ന സക്കോതി, പരിഭിന്നമേവ ഹോതി, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ പന പച്ചയോ ഭവിതും സമത്ഥം അപരിഭിന്നം നാമ. ബാഹിരാ ച രൂപാതി ബാഹിരാ ചതുസമുട്ഠാനികരൂപാ. തജ്ജോ സമന്നാഹാരോതി തം ചക്ഖുഞ്ച രൂപേ ച പടിച്ച ഭവങ്ഗം ആവട്ടേത്വാ ഉപ്പജ്ജനമനസികാരോ, ഭവങ്ഗാവട്ടനസമത്ഥം ചക്ഖുദ്വാരേ കിരിയമനോധാതുചിത്തന്തി അത്ഥോ. തം രൂപാനം അനാപാഥഗതത്താപി അഞ്ഞാവിഹിതസ്സപി ന ഹോതി, തജ്ജസ്സാതി തദനുരൂപസ്സ. വിഞ്ഞാണഭാഗസ്സാതി വിഞ്ഞാണകോട്ഠാസസ്സ.

യം തഥാഭൂതസ്സാതിആദീസു ദ്വാരവസേന ചത്താരി സച്ചാനി ദസ്സേതി. തത്ഥ തഥാഭൂതസ്സാതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന സഹഭൂതസ്സ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസമങ്ഗിനോതി അത്ഥോ. രൂപന്തി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ ന രൂപജനകത്താ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണക്ഖണേ തിസമുട്ഠാനരൂപം, തദനന്തരചിത്തക്ഖണേ ചതുസമുട്ഠാനമ്പി ലബ്ഭതി. സങ്ഗഹം ഗച്ഛതീതി ഗണനം ഗച്ഛതി. വേദനാദയോ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താവ. വിഞ്ഞാണമ്പി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണമേവ. ഏത്ഥ ച സങ്ഖാരാതി ചേതനാവ വുത്താ. സങ്ഗഹോതി ഏകതോ സങ്ഗഹോ. സന്നിപാതോതി സമാഗമോ. സമവായോതി രാസി. യോ പടിച്ചസമുപ്പാദം പസ്സതീതി യോ പച്ചയേ പസ്സതി. സോ ധമ്മം പസ്സതീതി സോ പടിച്ചസമുപ്പന്നധമ്മേ പസ്സതി, ഛന്ദോതിആദി സബ്ബം തണ്ഹാവേവചനമേവ, തണ്ഹാ ഹി ഛന്ദകരണവസേന ഛന്ദോ. ആലയകരണവസേന ആലയോ. അനുനയകരണവസേന അനുനയോ. അജ്ഝോഗാഹിത്വാ ഗിലിത്വാ ഗഹനവസേന അജ്ഝോസാനന്തി വുച്ചതി. ഛന്ദരാഗവിനയോ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനന്തി നിബ്ബാനസ്സേവ വേവചനം, ഇതി തീണി സച്ചാനി പാളിയം ആഗതാനേവ മഗ്ഗസച്ചം ആഹരിത്വാ ഗഹേതബ്ബം, യാ ഇമേസു തീസു ഠാനേസു ദിട്ഠി സങ്കപ്പോ വാചാ കമ്മന്തോ ആജീവോ വായാമോ സതി സമാധി ഭാവനാപടിവേധോ, അയം മഗ്ഗോതി. ബഹുകതം ഹോതീതി ഏത്താവതാപി ബഹും ഭഗവതോ സാസനം കതം ഹോതി, അജ്ഝത്തികഞ്ചേവ, ആവുസോ, സോതന്തിആദിവാരേസുപി ഏസേവ നയോ.

മനോദ്വാരേ പന അജ്ഝത്തികോ മനോ നാമ ഭവങ്ഗചിത്തം. തം നിരുദ്ധമ്പി ആവജ്ജനചിത്തസ്സ പച്ചയോ ഭവിതും അസമത്ഥം മന്ദഥാമഗതമേവ പവത്തമാനമ്പി പരിഭിന്നം നാമ ഹോതി. ആവജ്ജനസ്സ പന പച്ചയോ ഭവിതും സമത്ഥം അപരിഭിന്നം നാമ. ബാഹിരാ ച ധമ്മാതി ധമ്മാരമ്മണം. നേവ താവ തജ്ജസ്സാതി ഇദം ഭവങ്ഗസമയേനേവ കഥിതം. ദുതിയവാരോ പഗുണജ്ഝാനപച്ചവേക്ഖണേന വാ, പഗുണകമ്മട്ഠാനമനസികാരേന വാ, പഗുണബുദ്ധവചനസജ്ഝായകരണാദിനാ വാ, അഞ്ഞവിഹിതകം സന്ധായ വുത്തോ. ഇമസ്മിം വാരേ രൂപന്തി ചതുസമുട്ഠാനമ്പി ലബ്ഭതി. മനോവിഞ്ഞാണഞ്ഹി രൂപം സമുട്ഠാപേതി, വേദനാദയോ മനോവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്താ, വിഞ്ഞാണം മനോവിഞ്ഞാണമേവ. സങ്ഖാരാ പനേത്ഥ ഫസ്സചേതനാവസേനേവ ഗഹിതാ. സേസം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഇതി മഹാഥേരോ ഹേട്ഠാ ഏകദേസമേവ സമ്മസന്തോ ആഗന്ത്വാ ഇമസ്മിം ഠാനേ ഠത്വാ ഹേട്ഠാ പരിഹീനദേസനം സബ്ബം തംതംദ്വാരവസേന ഭാജേത്വാ ദസ്സേന്തോ യഥാനുസന്ധിനാവ സുത്തന്തം നിട്ഠപേസീതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

മഹാഹത്ഥിപദോപമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. മഹാസാരോപമസുത്തവണ്ണനാ

൩൦൭. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാസാരോപമസുത്തം. തത്ഥ അചിരപക്കന്തേതി സങ്ഘം ഭിന്ദിത്വാ രുഹിരുപ്പാദകമ്മം കത്വാ നചിരപക്കന്തേ സലിങ്ഗേനേവ പാടിയേക്കേ ജാതേ.

ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചോ കുലപുത്തോതി കിഞ്ചാപി അസുകകുലപുത്തോതി ന നിയാമിതോ, ദേവദത്തംയേവ പന സന്ധായ ഇദം വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം. സോ ഹി അസമ്ഭിന്നായ മഹാസമ്മതപവേണിയാ ഓക്കാകവംസേ ജാതത്താ ജാതികുലപുത്തോ. ഓതിണ്ണോതി യസ്സ ജാതി അന്തോ അനുപവിട്ഠാ, സോ ജാതിയാ ഓതിണ്ണോ നാമ. ജരാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ലാഭസക്കാരാദീസുപി ലാഭോതി ചത്താരോ പച്ചയാ. സക്കാരോതി തേസംയേവ സുകതഭാവോ. സിലോകോതി വണ്ണഭണനം. അഭിനിബ്ബത്തേതീതി ഉപ്പാദേതി. അപഞ്ഞാതാതി ദ്വിന്നം ജനാനം ഠിതട്ഠാനേ ന പഞ്ഞായന്തി, ഘാസച്ഛാദനമത്തമ്പി ന ലഭന്തി. അപ്പേസക്ഖാതി അപ്പപരിവാരാ, പുരതോ വാ പച്ഛതോ വാ ഗച്ഛന്തം ന ലഭന്തി.

സാരേന സാരകരണീയന്തി രുക്ഖസാരേന കത്തബ്ബം അക്ഖചക്കയുഗനങ്ഗലാദികം യംകിഞ്ചി. സാഖാപലാസം അഗ്ഗഹേസി ബ്രഹ്മചരിയസ്സാതി മഗ്ഗഫലസാരസ്സ സാസനബ്രഹ്മചരിയസ്സ ചത്താരോ പച്ചയാ സാഖാപലാസം നാമ, തം അഗ്ഗഹേസി. തേന ച വോസാനം ആപാദീതി തേനേവ ച അലമേത്താവതാ സാരോ മേ പത്തോതി വോസാനം ആപന്നോ.

൩൧൦. ഞാണദസ്സനം ആരാധേതീതി ദേവദത്തോ പഞ്ചാഭിഞ്ഞോ, ദിബ്ബചക്ഖു ച പഞ്ചന്നം അഭിഞ്ഞാനം മത്ഥകേ ഠിതം, തം ഇമസ്മിം സുത്തേ ‘‘ഞാണദസ്സന’’ന്തി വുത്തം. അജാനം അപസ്സം വിഹരന്തീതി കിഞ്ചി സുഖുമം രൂപം അജാനന്താ അന്തമസോ പംസുപിസാചകമ്പി അപസ്സന്താ വിഹരന്തി.

൩൧൧. അസമയവിമോക്ഖം ആരാധേതീതി, ‘‘കതമോ അസമയവിമോക്ഖോ? ചത്താരോ ച അരിയമഗ്ഗാ ചത്താരി ച സാമഞ്ഞഫലാനി, നിബ്ബാനഞ്ച, അയം അസമയവിമോക്ഖോ’’തി (പടി. മ. ൧.൨൧൩) ഏവം വുത്തേ നവലോകുത്തരധമ്മേ ആരാധേതി സമ്പാദേതി പടിലഭതി. ലോകിയസമാപത്തിയോ ഹി അപ്പിതപ്പിതക്ഖണേയേവ പച്ചനീകധമ്മേഹി വിമുച്ചന്തി, തസ്മാ, ‘‘കതമോ സമയവിമോക്ഖോ? ചത്താരി ച ഝാനാനി ചതസ്സോ ച അരൂപാവചരസമാപത്തിയോ, അയം സമയവിമോക്ഖോ’’തി ഏവം സമയവിമോക്ഖോതി വുത്താ. ലോകുത്തരധമ്മാ പന കാലേന കാലം വിമുച്ചന്തി, സകിം വിമുത്താനി ഹി മഗ്ഗഫലാനി വിമുത്താനേവ ഹോന്തി. നിബ്ബാനം സബ്ബകിലേസേഹി അച്ചന്തം വിമുത്തമേവാതി ഇമേ നവ ധമ്മാ അസമയവിമോക്ഖോതി വുത്താ.

അകുപ്പാ ചേതോവിമുത്തീതി അരഹത്തഫലവിമുത്തി. അയമത്ഥോ ഏതസ്സാതി ഏതദത്ഥം, അരഹത്തഫലത്ഥമിദം ബ്രഹ്മചരിയം. അയം ഏതസ്സ അത്ഥോതി വുത്തം ഹോതി. ഏതം സാരന്തി ഏതം അരഹത്തഫലം ബ്രഹ്മചരിയസ്സ സാരം. ഏതം പരിയോസാനന്തി ഏതം അരഹത്തഫലം ബ്രഹ്മചരിയസ്സ പരിയോസാനം, ഏസാ കോടി, ന ഇതോ പരം പത്തബ്ബം അത്ഥീതി യഥാനുസന്ധിനാവ ദേസനം നിട്ഠപേസീതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

മഹാസാരോപമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ചൂളസാരോപമസുത്തവണ്ണനാ

൩൧൨. ഏവം മേ സുതന്തി ചൂളസാരോപമസുത്തം. തത്ഥ പിങ്ഗലകോച്ഛോതി സോ ബ്രാഹ്മണോ പിങ്ഗലധാതുകോ. കോച്ഛോതി പനസ്സ നാമം, തസ്മാ ‘‘പിങ്ഗലകോച്ഛോ’’തി വുച്ചതി. സങ്ഘിനോതിആദീസു പബ്ബജിതസമൂഹസങ്ഖാതോ സങ്ഘോ ഏതേസം അത്ഥീതി സങ്ഘിനോ. സ്വേവ ഗണോ ഏതേസം അത്ഥീതി ഗണിനോ. ആചാരസിക്ഖാപനവസേന തസ്സ ഗണസ്സ ആചരിയാതി ഗണാചരിയാ. ഞാതാതി പഞ്ഞാതാ പാകടാ. ‘‘അപ്പിച്ഛാ സന്തുട്ഠാ, അപ്പിച്ഛതായ വത്ഥമ്പി ന നിവാസേന്തീ’’തിആദിനാ നയേന സമുഗ്ഗതോ യസോ ഏതേസം അത്ഥീതി യസസ്സിനോ. തിത്ഥകരാതി ലദ്ധികരാ. സാധുസമ്മതാതി ഇമേ സാധു സുന്ദരാ സപ്പുരിസാതി ഏവം സമ്മതാ. ബഹുജനസ്സാതി അസ്സുതവതോ അന്ധബാലപുഥുജ്ജനസ്സ. ഇദാനി തേ ദസ്സേന്തോ സേയ്യഥിദം പൂരണോതിആദിമാഹ. തത്ഥ പൂരണോതി തസ്സ സത്ഥുപടിഞ്ഞസ്സ നാമം. കസ്സപോതി ഗോത്തം. സോ കിര അഞ്ഞതരസ്സ കുലസ്സ ഏകൂനദാസസതം പൂരയമാനോ ജാതോ, തേനസ്സ ‘‘പൂരണോ’’തി നാമം അകംസു. മങ്ഗലദാസത്താ ചസ്സ ‘‘ദുക്കട’’ന്തി വത്താ നത്ഥി, അകതം വാ ന കതന്തി. ‘‘സോ കിമഹമേത്ഥ വസാമീ’’തി പലായി. അഥസ്സ ചോരാ വത്ഥാനി അച്ഛിന്ദിംസു. സോ പണ്ണേന വാ തിണേന വാ പടിച്ഛാദേതുമ്പി അജാനന്തോ ജാതരൂപേനേവ ഏകം ഗാമം പാവിസി. മനുസ്സാ തം ദിസ്വാ, ‘‘അയം സമണോ അരഹാ അപ്പിച്ഛോ, നത്ഥി ഇമിനാ സദിസോ’’തി പൂവഭത്താദീനി ഗഹേത്വാ ഉപസങ്കമന്തി. സോ ‘‘മയ്ഹം സാടകം അനിവത്ഥഭാവേന ഇദം ഉപ്പന്ന’’ന്തി തതോ പട്ഠായ സാടകം ലഭിത്വാപി ന നിവാസേസി, തദേവ പബ്ബജ്ജം അഗ്ഗഹേസി. തസ്സ സന്തികേ അഞ്ഞേപി പഞ്ചസതാ മനുസ്സാ പബ്ബജിംസു, തം സന്ധായാഹ ‘‘പൂരണോ കസ്സപോ’’തി.

മക്ഖലീതി തസ്സ നാമം. ഗോസാലായ ജാതത്താ ഗോസാലോതി ദുതിയം നാമം. തം കിര സകദ്ദമായ ഭൂമിയാ തേലഘടം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തം, ‘‘താത, മാ ഖലീ’’തി സാമികോ ആഹ. സോ പമാദേന ഖലിത്വാ പതിത്വാ സാമികസ്സ ഭയേന പലായിതും ആരദ്ധോ. സാമികോ ഉപധാവിത്വാ സാടകകണ്ണേ അഗ്ഗഹേസി. സോപി സാടകം ഛഡ്ഡേത്വാ അചേലകോ ഹുത്വാ പലായി, സേസം പൂരണസദിസമേവ.

അജിതോതി തസ്സ നാമം. കേസകമ്ബലം ധാരേതീതി കേസകമ്ബലോ. ഇതി നാമദ്വയം സംസന്ദിത്വാ ‘‘അജിതോ കേസകമ്ബലോ’’തി വുച്ചതി. തത്ഥ കേസകമ്ബലോ നാമ മനുസ്സകേസേഹി കതകമ്ബലോ, തതോ പടികിട്ഠതരം വത്ഥം നാമ നത്ഥി. യഥാഹ – ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, യാനി കാനിചി തന്താവുതാനം വത്ഥാനം, കേസകമ്ബലോ തേസം പടികിട്ഠോ അക്ഖായതി, കേസകമ്ബലോ, ഭിക്ഖവേ, സീതേ സീതോ ഉണ്ഹേ ഉണ്ഹോ ദുബ്ബണ്ണോ ദുഗ്ഗന്ധോ ദുക്ഖസമ്ഫസ്സോ’’തി (അ. നി. ൩.൧൩൮).

പകുധോതി തസ്സ നാമം. കച്ചായനോതി ഗോത്തം. ഇതി നാമഗോത്തം സംസന്ദിത്വാ, ‘‘പകുധോ കച്ചായനോ’’തി വുച്ചതി. സീതുദകപടിക്ഖിത്തകോ ഏസ, വച്ചം കത്വാപി ഉദകകിച്ചം ന കരോതി, ഉണ്ഹോദകം വാ കഞ്ജിയം വാ ലഭിത്വാ കരോതി, നദിം വാ മഗ്ഗോദകം വാ അതിക്കമ്മ, ‘‘സീലം മേ ഭിന്ന’’ന്തി വാലികഥൂപം കത്വാ സീലം അധിട്ഠായ ഗച്ഛതി, ഏവരൂപോ നിസ്സിരികലദ്ധികോ ഏസ.

സഞ്ജയോതി തസ്സ നാമം. ബേലട്ഠസ്സ പുത്തോതി ബേലട്ഠപുത്തോ. അമ്ഹാകം ഗണ്ഠനകിലേസോ പലിബുജ്ഝനകിലേസോ നത്ഥി, കിലേസഗണ്ഠരഹിതാ മയന്തി ഏവം വാദിതായ ലദ്ധനാമവസേന നിഗണ്ഠോ. നാടസ്സ പുത്തോതി നാടപുത്തോ. അബ്ഭഞ്ഞംസൂതി യഥാ തേസം പടിഞ്ഞാ, തഥേവ ജാനിംസു. ഇദം വുത്തം ഹോതി – സചേ നേസം സാ പടിഞ്ഞാ നിയ്യാനികാ സബ്ബേ അബ്ഭഞ്ഞംസു. നോ ചേ, ന അബ്ഭഞ്ഞംസു. തസ്മാ കിം തേസം പടിഞ്ഞാ നിയ്യാനികാ ന നിയ്യാനികാതി, അയമേതസ്സ പഞ്ഹസ്സ അത്ഥോ. അഥ ഭഗവാ നേസം അനിയ്യാനികഭാവകഥനേന അത്ഥാഭാവതോ അലന്തി പടിക്ഖിപിത്വാ ഉപമായ അത്ഥം പവേദേന്തോ ധമ്മമേവ ദേസേതും, ധമ്മം, തേ ബ്രാഹ്മണ, ദേസേസ്സാമീതി ആഹ.

൩൨൦. തത്ഥ സച്ഛികിരിയായാതി സച്ഛികരണത്ഥം. ന ഛന്ദം ജനേതീതി കത്തുകമ്യതാഛന്ദം ന ജനയതി. ന വായമതീതി വായാമം പരക്കമം ന കരോതി. ഓലീനവുത്തികോ ച ഹോതീതി ലീനജ്ഝാസയോ ഹോതി. സാഥലികോതി സിഥിലഗ്ഗാഹീ, സാസനം സിഥിലം കത്വാ ഗണ്ഹാതി, ദള്ഹം ന ഗണ്ഹാതി.

൩൨൩. ഇധ, ബ്രാഹ്മണ ഭിക്ഖു, വിവിച്ചേവ കാമേഹീതി കഥം ഇമേ പഠമജ്ഝാനാദിധമ്മാ ഞാണദസ്സനേന ഉത്തരിതരാ ജാതാതി? നിരോധപാദകത്താ. ഹേട്ഠാ പഠമജ്ഝാനാദിധമ്മാ ഹി വിപസ്സനാപാദകാ, ഇധ നിരോധപാദകാ, തസ്മാ ഉത്തരിതരാ ജാതാതി വേദിതബ്ബാ. ഇതി ഭഗവാ ഇദമ്പി സുത്തം യഥാനുസന്ധിനാവ നിട്ഠപേസി. ദേസനാവസാനേ ബ്രാഹ്മണോ സരണേസു പതിട്ഠിതോതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

ചൂളസാരോപമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തതിയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. മഹായമകവഗ്ഗോ

൧. ചൂളഗോസിങ്ഗസുത്തവണ്ണനാ

൩൨൫. ഏവം മേ സുതന്തി ചൂളഗോസിങ്ഗസുത്തം. തത്ഥ നാതികേ വിഹരതീതി നാതികാ നാമ ഏകം തളാകം നിസ്സായ ദ്വിന്നം ചൂളപിതിമഹാപിതിപുത്താനം ദ്വേ ഗാമാ, തേസു ഏകസ്മിം ഗാമേ. ഗിഞ്ജകാവസഥേതി ഇട്ഠകാമയേ ആവസഥേ. ഏകസ്മിം കിര സമയേ ഭഗവാ മഹാജനസങ്ഗഹം കരോന്തോ വജ്ജിരട്ഠേ ചാരികം ചരമാനോ നാതികം അനുപ്പത്തോ. നാതികവാസിനോ മനുസ്സാ ഭഗവതോ മഹാദാനം ദത്വാ ധമ്മകഥം സുത്വാ പസന്നഹദയാ, ‘‘സത്ഥു വസനട്ഠാനം കരിസ്സാമാ’’തി മന്തേത്വാ ഇട്ഠകാഹേവ ഭിത്തിസോപാനത്ഥമ്ഭേ വാളരൂപാദീനി ദസ്സേന്തോ പാസാദം കത്വാ സുധായ ലിമ്പിത്വാ മാലാകമ്മലതാകമ്മാദീനി നിട്ഠാപേത്വാ ഭുമ്മത്ഥരണമഞ്ചപീഠാദീനി പഞ്ഞപേത്വാ സത്ഥു നിയ്യാതേസും. അപരാപരം പനേത്ഥ മനുസ്സാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനമണ്ഡപചങ്കമാദീനി കാരയിംസു. ഇതി സോ വിഹാരോ മഹാ അഹോസി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഗിഞ്ജകാവസഥേ’’തി.

ഗോസിങ്ഗസാലവനദായേതി തത്ഥ ഏകസ്സ ജേട്ഠകരുക്ഖസ്സ ഖന്ധതോ ഗോസിങ്ഗസണ്ഠാനം ഹുത്വാ വിടപം ഉട്ഠഹി, തം രുക്ഖം ഉപാദായ സബ്ബമ്പി തം വനം ഗോസിങ്ഗസാലവനന്തി സങ്ഖം ഗതം. ദായോതി അവിസേസേന അരഞ്ഞസ്സേതം നാമം. തസ്മാ ഗോസിങ്ഗസാലവനദായേതി ഗോസിങ്ഗസാലവനഅരഞ്ഞേതി അത്ഥോ. വിഹരന്തീതി സാമഗ്ഗിരസം അനുഭവമാനാ വിഹരന്തി. ഇമേസഞ്ഹി കുലപുത്താനം ഉപരിപണ്ണാസകേ പുഥുജ്ജനകാലോ കഥിതോ, ഇധ ഖീണാസവകാലോ. തദാ ഹി തേ ലദ്ധസ്സാദാ ലദ്ധപതിട്ഠാ അധിഗതപടിസമ്ഭിദാ ഖീണാസവാ ഹുത്വാ സാമഗ്ഗിരസം അനുഭവമാനാ തത്ഥ വിഹരിംസു. തം സന്ധായേതം വുത്തം.

യേന ഗോസിങ്ഗസാലവനദായോ തേനുപസങ്കമീതി ധമ്മസേനാപതിമഹാമോഗ്ഗല്ലാനത്ഥേരേസു വാ അസീതിമഹാസാവകേസു വാ, അന്തമസോ ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികആനന്ദത്ഥേരമ്പി കഞ്ചി അനാമന്തേത്വാ സയമേവ പത്തചീവരം ആദായ അനീകാ നിസ്സടോ ഹത്ഥീ വിയ, യൂഥാ നിസ്സടോ കാളസീഹോ വിയ, വാതച്ഛിന്നോ വലാഹകോ വിയ ഏകകോവ ഉപസങ്കമി. കസ്മാ പനേത്ഥ ഭഗവാ സയം അഗമാസീതി? തയോ കുലപുത്താ സാമഗ്ഗിരസം അനുഭവന്താ വിഹരന്തി, തേസം പഗ്ഗണ്ഹനതോ, പച്ഛിമജനതം അനുകമ്പനതോ ധമ്മഗരുഭാവതോ ച. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘അഹം ഇമേ കുലപുത്തേ പഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ഉക്കംസിത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ ധമ്മം നേസം ദേസേസ്സാമീ’’തി. ഏവം താവ പഗ്ഗണ്ഹനതോ അഗമാസി. അപരമ്പിസ്സ അഹോസി – ‘‘അനാഗതേ കുലപുത്താ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സമഗ്ഗവാസം വസന്താനം സന്തികം സയം ഗന്ത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ ധമ്മം കഥേത്വാ തയോ കുലപുത്തേ പഗ്ഗണ്ഹി, കോ നാമ സമഗ്ഗവാസം ന വസേയ്യാതി സമഗ്ഗവാസം വസിതബ്ബം മഞ്ഞമാനാ ഖിപ്പമേവ ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സന്തീ’’തി. ഏവം പച്ഛിമജനതം അനുകമ്പനതോപി അഗമാസി. ബുദ്ധാ ച നാമ ധമ്മഗരുനോ ഹോന്തി, സോ ച നേസം ധമ്മഗരുഭാവോ രഥവിനീതേ ആവികതോവ. ഇതി ഇമസ്മാ ധമ്മഗരുഭാവതോപി ധമ്മം പഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീതി അഗമാസി.

ദായപാലോതി അരഞ്ഞപാലോ. സോ തം അരഞ്ഞം യഥാ ഇച്ഛിതിച്ഛിതപ്പദേസേന മനുസ്സാ പവിസിത്വാ തത്ഥ പുപ്ഫം വാ ഫലം വാ നിയ്യാസം വാ ദബ്ബസമ്ഭാരം വാ ന ഹരന്തി, ഏവം വതിയാ പരിക്ഖിത്തസ്സ തസ്സ അരഞ്ഞസ്സ യോജിതേ ദ്വാരേ നിസീദിത്വാ തം അരഞ്ഞം രക്ഖതി, പാലേതി. തസ്മാ ‘‘ദായപാലോ’’തി വുത്തോ. അത്തകാമരൂപാതി അത്തനോ ഹിതം കാമയമാനസഭാവാ ഹുത്വാ വിഹരന്തി. യോ ഹി ഇമസ്മിം സാസനേ പബ്ബജിത്വാപി വേജ്ജകമ്മദൂതകമ്മപഹിണഗമനാദീനം വസേന ഏകവീസതിഅനേസനാഹി ജീവികം കപ്പേതി, അയം ന അത്തകാമരൂപോ നാമ. യോ പന ഇമസ്മിം സാസനേ പബ്ബജിത്വാ ഏകവീസതിഅനേസനം പഹായ ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേ പതിട്ഠായ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ സപ്പായധുതങ്ഗം അധിട്ഠായ അട്ഠതിംസായ ആരമ്മണേസു ചിത്തരുചിയം കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ ഗാമന്തം പഹായ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ വിപസ്സനായ കമ്മം കുരുമാനോ വിഹരതി, അയം അത്തകാമോ നാമ. തേപി തയോ കുലപുത്താ ഏവരൂപാ അഹേസും. തേന വുത്തം – ‘‘അത്തകാമരൂപാ വിഹരന്തീ’’തി.

മാ തേസം അഫാസുമകാസീതി തേസം മാ അഫാസുകം അകാസീതി ഭഗവന്തം വാരേസി. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘ഇമേ കുലപുത്താ സമഗ്ഗാ വിഹരന്തി, ഏകച്ചസ്സ ച ഗതട്ഠാനേ ഭണ്ഡനകലഹവിവാദാ വത്തന്തി, തിഖിണസിങ്ഗോ ചണ്ഡഗോണോ വിയ ഓവിജ്ഝന്തോ വിചരതി, അഥേകമഗ്ഗേന ദ്വിന്നം ഗമനം ന ഹോതി, കദാചി അയമ്പി ഏവം കരോന്തോ ഇമേസം കുലപുത്താനം സമഗ്ഗവാസം ഭിന്ദേയ്യ. പാസാദികോ ച പനേസ സുവണ്ണവണ്ണോ സുരസഗിദ്ധോ മഞ്ഞേ, ഗതകാലതോ പട്ഠായ പണീതദായകാനം അത്തനോ ഉപട്ഠാകാനഞ്ച വണ്ണകഥനാദീഹി ഇമേസം കുലപുത്താനം അപ്പമാദവിഹാരം ഭിന്ദേയ്യ. വസനട്ഠാനാനി ചാപി ഏതേസം കുലപുത്താനം നിബദ്ധാനി പരിച്ഛിന്നാനി തിസ്സോ ച പണ്ണസാലാ തയോ ചങ്കമാ തീണി ദിവാട്ഠാനാനി തീണി മഞ്ചപീഠാനി. അയം പന സമണോ മഹാകായോ വുഡ്ഢതരോ മഞ്ഞേ ഭവിസ്സതി. സോ അകാലേ ഇമേ കുലപുത്തേ സേനാസനാ വുട്ഠാപേസ്സതി. ഏവം സബ്ബഥാപി ഏതേസം അഫാസു ഭവിസ്സതീ’’തി. തം അനിച്ഛന്തോ, ‘‘മാ തേസം അഫാസുകമകാസീ’’തി ഭഗവന്തം വാരേസി.

കിം പനേസ ജാനന്തോ വാരേസി, അജാനന്തോതി? അജാനന്തോ. കിഞ്ചാപി ഹി തഥാഗതസ്സ പടിസന്ധിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ ദസസഹസ്സചക്കവാളകമ്പനാദീനി പാടിഹാരിയാനി പവത്തിംസു, അരഞ്ഞവാസിനോ പന ദുബ്ബലമനുസ്സാ സകമ്മപ്പസുതാ താനി സല്ലക്ഖേതും ന സക്കോന്തി. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ച നാമ യദാ അനേകഭിക്ഖുസഹസ്സപരിവാരോ ബ്യാമപ്പഭായ അസീതിഅനുബ്യഞ്ജനേഹി ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണസിരിയാ ച ബുദ്ധാനുഭാവം ദസ്സേന്തോ വിചരതി, തദാ കോ ഏസോതി അപുച്ഛിത്വാവ ജാനിതബ്ബോ ഹോതി. തദാ പന ഭഗവാ സബ്ബമ്പി തം ബുദ്ധാനുഭാവം ചീവരഗബ്ഭേന പടിച്ഛാദേത്വാ വലാഹകഗബ്ഭേന പടിച്ഛന്നോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ സയമേവ പത്തചീവരമാദായ അഞ്ഞാതകവേസേന അഗമാസി. ഇതി നം അജാനന്തോവ ദായപാലോ നിവാരേസി.

ഏതദവോചാതി ഥേരോ കിര മാ സമണാതി ദായപാലസ്സ കഥം സുത്വാവ ചിന്തേസി – ‘‘മയം തയോ ജനാ ഇധ വിഹരാമ, അഞ്ഞേ പബ്ബജിതാ നാമ നത്ഥി, അയഞ്ച ദായപാലോ പബ്ബജിതേന വിയ സദ്ധിം കഥേതി, കോ നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ദിവാട്ഠാനതോ വുട്ഠായ ദ്വാരേ ഠത്വാ മഗ്ഗം ഓലോകേന്തോ ഭഗവന്തം അദ്ദസ. ഭഗവാപി ഥേരസ്സ സഹ ദസ്സനേനേവ സരീരോഭാസം മുഞ്ചി, അസീതിഅനുബ്യഞ്ജനവിരാജിതാ ബ്യാമപ്പഭാ പസാരിതസുവണ്ണപടോ വിയ വിരോചിത്ഥ. ഥേരോ, ‘‘അയം ദായപാലോ ഫണകതം ആസിവിസം ഗീവായ ഗഹേതും ഹത്ഥം പസാരേന്തോ വിയ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലേന സദ്ധിം കഥേന്തോവ ന ജാനാതി, അഞ്ഞതരഭിക്ഖുനാ വിയ സദ്ധിം കഥേതീ’’തി നിവാരേന്തോ ഏതം, ‘‘മാ, ആവുസോ ദായപാലാ’’തിആദിവചനം അവോച.

തേനുപസങ്കമീതി കസ്മാ ഭഗവതോ പച്ചുഗ്ഗമനം അകത്വാ ഉപസങ്കമി? ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘മയം തയോ ജനാ സമഗ്ഗവാസം വസാമ, സചാഹം ഏകകോവ പച്ചുഗ്ഗമനം കരിസ്സാമി, സമഗ്ഗവാസോ നാമ ന ഭവിസ്സതീ’’തി പിയമിത്തേ ഗഹേത്വാവ പച്ചുഗ്ഗമനം കരിസ്സാമി. യഥാ ച ഭഗവാ മയ്ഹം പിയോ, ഏവം സഹായാനമ്പി മേ പിയോതി, തേഹി സദ്ധിം പച്ചുഗ്ഗമനം കാതുകാമോ സയം അകത്വാവ ഉപസങ്കമി. കേചി പന തേസം ഥേരാനം പണ്ണസാലദ്വാരേ ചങ്കമനകോടിയാ ഭഗവതോ ആഗമനമഗ്ഗോ ഹോതി, തസ്മാ ഥേരോ തേസം സഞ്ഞം ദദമാനോവ ഗതോതി. അഭിക്കമഥാതി ഇതോ ആഗച്ഛഥ. പാദേ പക്ഖാലേസീതി വികസിതപദുമസന്നിഭേഹി ജാലഹത്ഥേഹി മണിവണ്ണം ഉദകം ഗഹേത്വാ സുവണ്ണവണ്ണേസു പിട്ഠിപാദേസു ഉദകമഭിസിഞ്ചിത്വാ പാദേന പാദം ഘംസന്തോ പക്ഖാലേസി. ബുദ്ധാനം കായേ രജോജല്ലം നാമ ന ഉപലിമ്പതി, കസ്മാ പക്ഖാലേസീതി? സരീരസ്സ ഉതുഗ്ഗഹണത്ഥം, തേസഞ്ച ചിത്തസമ്പഹംസനത്ഥം. അമ്ഹേഹി അഭിഹടേന ഉദകേന ഭഗവാ പാദേ പക്ഖാലേസി, പരിഭോഗം അകാസീതി തേസം ഭിക്ഖൂനം ബലവസോമനസ്സവസേന ചിത്തം പീണിതം ഹോതി, തസ്മാ പക്ഖാലേസി. ആയസ്മന്തം അനുരുദ്ധം ഭഗവാ ഏതദവോചാതി സോ കിര തേസം വുഡ്ഢതരോ.

൩൨൬. തസ്സ സങ്ഗഹേ കതേ സേസാനം കതോവ ഹോതീതി ഥേരഞ്ഞേവ ഏതം കച്ചി വോ അനുരുദ്ധാതിആദിവചനം അവോച. തത്ഥ കച്ചീതി പുച്ഛനത്ഥേ നിപാതോ. വോതി സാമിവചനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – കച്ചി അനുരുദ്ധാ തുമ്ഹാകം ഖമനീയം, ഇരിയാപഥോ വോ ഖമതി? കച്ചി യാപനീയം, കച്ചി വോ ജീവിതം യാപേതി ഘടിയതി? കച്ചി പിണ്ഡകേന ന കിലമഥ, കച്ചി തുമ്ഹാകം സുലഭപിണ്ഡം, സമ്പത്തേ വോ ദിസ്വാ മനുസ്സാ ഉളുങ്കയാഗും വാ കടച്ഛുഭിക്ഖം വാ ദാതബ്ബം മഞ്ഞന്തീതി ഭിക്ഖാചാരവത്തം പുച്ഛതി. കസ്മാ? പച്ചയേന അകിലമന്തേന ഹി സക്കാ സമണധമ്മോ കാതും, വത്തമേവ വാ ഏതം പബ്ബജിതാനം. അഥ തേന പടിവചനേ ദിന്നേ, ‘‘അനുരുദ്ധാ, തുമ്ഹേ രാജപബ്ബജിതാ മഹാപുഞ്ഞാ, മനുസ്സാ തുമ്ഹാകം അരഞ്ഞേ വസന്താനം അദത്വാ കസ്സ അഞ്ഞസ്സ ദാതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തി, തുമ്ഹേ പന ഏതം ഭുഞ്ജിത്വാ കിം നു ഖോ മിഗപോതകാ വിയ അഞ്ഞമഞ്ഞം സങ്ഘട്ടേന്താ വിഹരഥ, ഉദാഹു സാമഗ്ഗിഭാവോ വോ അത്ഥീ’’തി സാമഗ്ഗിരസം പുച്ഛന്തോ, കച്ചി പന വോ, അനുരുദ്ധാ, സമഗ്ഗാതിആദിമാഹ.

തത്ഥ ഖീരോദകീഭൂതാതി യഥാ ഖീരഞ്ച ഉദകഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞം സംസന്ദതി, വിസും ന ഹോതി, ഏകത്തം വിയ ഉപേതി, കച്ചി ഏവം സാമഗ്ഗിവസേന ഏകത്തൂപഗതചിത്തുപ്പാദാ വിഹരഥാതി പുച്ഛതി. പിയചക്ഖൂഹീതി മേത്തചിത്തം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ ഓലോകനചക്ഖൂനി പിയചക്ഖൂനി നാമ. കച്ചി തഥാരൂപേഹി ചക്ഖൂഹി അഞ്ഞമഞ്ഞം സമ്പസ്സന്താ വിഹരഥാതി പുച്ഛതി. തഗ്ഘാതി ഏകംസത്ഥേ നിപാതോ. ഏകംസേന മയം, ഭന്തേതി വുത്തം ഹോതി. യഥാ കഥം പനാതി ഏത്ഥ യഥാതി നിപാതമത്തം. കഥന്തി കാരണപുച്ഛാ. കഥം പന തുമ്ഹേ ഏവം വിഹരഥ, കേന കാരണേന വിഹരഥ, തം മേ കാരണം ബ്രൂഥാതി വുത്തം ഹോതി. മേത്തം കായകമ്മന്തി മേത്തചിത്തവസേന പവത്തം കായകമ്മം. ആവി ചേവ രഹോ ചാതി സമ്മുഖാ ചേവ പരമ്മുഖാ ച. ഇതരേസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ സമ്മുഖാ കായവചീകമ്മാനി സഹവാസേ ലബ്ഭന്തി, ഇതരാനി വിപ്പവാസേ. മനോകമ്മം സബ്ബത്ഥ ലബ്ഭതി. യഞ്ഹി സഹവസന്തേസു ഏകേന മഞ്ചപീഠം വാ ദാരുഭണ്ഡം വാ മത്തികാഭണ്ഡം വാ ബഹി ദുന്നിക്ഖിത്തം ഹോതി, തം ദിസ്വാ കേനിദം വളഞ്ജിതന്തി അവഞ്ഞം അകത്വാ അത്തനാ ദുന്നിക്ഖിത്തം വിയ ഗഹേത്വാ പടിസാമേന്തസ്സ പടിജഗ്ഗിതബ്ബയുത്തം വാ പന ഠാനം പടിജഗ്ഗന്തസ്സ സമ്മുഖാ മേത്തം കായകമ്മം നാമ ഹോതി. ഏകസ്മിം പക്കന്തേ തേന ദുന്നിക്ഖിത്തം സേനാസനപരിക്ഖാരം തഥേവ നിക്ഖിപന്തസ്സ പടിജഗ്ഗിതബ്ബയുത്തട്ഠാനം വാ പന പടിജഗ്ഗന്തസ്സ പരമ്മുഖാ മേത്തം കായകമ്മം നാമ ഹോതി. സഹവസന്തസ്സ പന തേഹി സദ്ധിം മധുരം സമ്മോദനീയം കഥം പടിസന്ഥാരകഥം സാരണീയകഥം ധമ്മീകഥം സരഭഞ്ഞം സാകച്ഛം പഞ്ഹപുച്ഛനം പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനന്തി ഏവമാദികരണേ സമ്മുഖാ മേത്തം വചീകമ്മം നാമ ഹോതി. ഥേരേസു പന പക്കന്തേസു മയ്ഹം പിയസഹായോ നന്ദിയത്ഥേരോ കിമിലത്ഥേരോ ഏവം സീലസമ്പന്നോ, ഏവം ആചാരസമ്പന്നോതിആദിഗുണകഥനം പരമ്മുഖാ മേത്തം വചീകമ്മം നാമ ഹോതി. മയ്ഹം പിയമിത്തോ നന്ദിയത്ഥേരോ കിമിലത്ഥേരോ അവേരോ ഹോതു, അബ്യാപജ്ജോ സുഖീ ഹോതൂതി ഏവം സമന്നാഹരതോ പന സമ്മുഖാപി പരമ്മുഖാപി മേത്തം മനോകമ്മം ഹോതിയേവ.

നാനാ ഹി ഖോ നോ, ഭന്തേ, കായാതി കായഞ്ഹി പിട്ഠം വിയ മത്തികാ വിയ ച ഓമദ്ദിത്വാ ഏകതോ കാതും ന സക്കാ. ഏകഞ്ച പന മഞ്ഞേ ചിത്തന്തി ചിത്തം പന നോ ഹിതട്ഠേന നിരന്തരട്ഠേന അവിഗ്ഗഹട്ഠേന സമഗ്ഗട്ഠേന ഏകമേവാതി ദസ്സേതി. കഥം പനേതം സകം ചിത്തം നിക്ഖിപിത്വാ ഇതരേസം ചിത്തവസേന വത്തിംസൂതി? ഏകസ്സ പത്തേ മലം ഉട്ഠഹതി, ഏകസ്സ ചീവരം കിലിട്ഠം ഹോതി, ഏകസ്സ പരിഭണ്ഡകമ്മം ഹോതി. തത്ഥ യസ്സ പത്തേ മലം ഉട്ഠിതം, തേന മമാവുസോ, പത്തേ മലം ഉട്ഠിതം പചിതും വട്ടതീതി വുത്തേ ഇതരേ മയ്ഹം ചീവരം കിലിട്ഠം ധോവിതബ്ബം, മയ്ഹം പരിഭണ്ഡം കാതബ്ബന്തി അവത്വാ അരഞ്ഞം പവിസിത്വാ ദാരൂനി ആഹരിത്വാ ഛിന്ദിത്വാ പത്തകടാഹേ പരിഭണ്ഡം കത്വാ തതോ പരം ചീവരം വാ ധോവന്തി, പരിഭണ്ഡം വാ കരോന്തി. മമാവുസോ, ചീവരം കിലിട്ഠം ധോവിതും വട്ടതി, മമ പണ്ണസാലാ ഉക്ലാപാ പരിഭണ്ഡം കാതും വട്ടതീതി പഠമതരം ആരോചിതേപി ഏസേവ നയോ.

൩൨൭. സാധു സാധു, അനുരുദ്ധാതി ഭഗവാ ഹേട്ഠാ ന ച മയം, ഭന്തേ, പിണ്ഡകേന കിലമിമ്ഹാതി വുത്തേ ന സാധുകാരമദാസി. കസ്മാ? അയഞ്ഹി കബളീകാരോ ആഹാരോ നാമ ഇമേസം സത്താനം അപായലോകേപി ദേവമനുസ്സലോകേപി ആചിണ്ണസമാചിണ്ണോവ. അയം പന ലോകസന്നിവാസോ യേഭുയ്യേന വിവാദപക്ഖന്ദോ, അപായലോകേ ദേവമനുസ്സലോകേപി ഇമേ സത്താ പടിവിരുദ്ധാ ഏവ, ഏതേസം സാമഗ്ഗികാലോ ദുല്ലഭോ, കദാചിദേവ ഹോതീതി സമഗ്ഗവാസസ്സ ദുല്ലഭത്താ ഇധ ഭഗവാ സാധുകാരമദാസി. ഇദാനി തേസം അപ്പമാദലക്ഖണം പുച്ഛന്തോ കച്ചി പന വോ, അനുരുദ്ധാതിആദിമാഹ. തത്ഥ വോതി നിപാതമത്തം പച്ചത്തവചനം വാ, കച്ചി തുമ്ഹേതി അത്ഥോ. അമ്ഹാകന്തി അമ്ഹേസു തീസു ജനേസു. പിണ്ഡായ പടിക്കമതീതി ഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ചാഗച്ഛതി. അവക്കാരപാതിന്തി അതിരേകപിണ്ഡപാതം അപനേത്വാ ഠപനത്ഥായ ഏകം സമുഗ്ഗപാതിം ധോവിത്വാ ഠപേതി.

യോ പച്ഛാതി തേ കിര ഥേരാ ന ഏകതോവ ഭിക്ഖാചാരം പവിസന്തി, ഫലസമാപത്തിരതാ ഹേതേ. പാതോവ സരീരപ്പടിജഗ്ഗനം കത്വാ വത്തപ്പടിപത്തിം പൂരേത്വാ സേനാസനം പവിസിത്വാ കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ ഫലസമാപത്തിം അപ്പേത്വാ നിസീദന്തി. തേസു യോ പഠമതരം നിസിന്നോ അത്തനോ കാലപരിച്ഛേദവസേന പഠമതരം ഉട്ഠാതി; സോ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പടിനിവത്തോ ഭത്തകിച്ചട്ഠാനം ആഗന്ത്വാ ജാനാതി – ‘‘ദ്വേ ഭിക്ഖൂ പച്ഛാ, അഹം പഠമതരം ആഗതോ’’തി. അഥ പത്തം പിദഹിത്വാ ആസനപഞ്ഞാപനാദീനി കത്വാ യദി പത്തേ പടിവിസമത്തമേവ ഹോതി, നിസീദിത്വാ ഭുഞ്ജതി. യദി അതിരേകം ഹോതി, അവക്കാരപാതിയം പക്ഖിപിത്വാ പാതിം പിധായ ഭുഞ്ജതി. കതഭത്തകിച്ചോ പത്തം ധോവിത്വാ വോദകം കത്വാ ഥവികായ ഓസാപേത്വാ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ അത്തനോ വസനട്ഠാനം പവിസതി. ദുതിയോപി ആഗന്ത്വാവ ജാനാതി – ‘‘ഏകോ പഠമം ആഗതോ, ഏകോ പച്ഛതോ’’തി. സോ സചേ പത്തേ ഭത്തം പമാണമേവ ഹോതി, ഭുഞ്ജതി. സചേ മന്ദം, അവക്കാരപാതിതോ ഗഹേത്വാ ഭുഞ്ജതി. സചേ അതിരേകം ഹോതി, അവക്കാരപാതിയം പക്ഖിപിത്വാ പമാണമേവ ഭുഞ്ജിത്വാ പുരിമത്ഥേരോ വിയ വസനട്ഠാനം പവിസതി. തതിയോപി ആഗന്ത്വാവ ജാനാതി – ‘‘ദ്വേ പഠമം ആഗതാ, അഹം പച്ഛതോ’’തി. സോപി ദുതിയത്ഥേരോ വിയ ഭുഞ്ജിത്വാ കതഭത്തകിച്ചോ പത്തം ധോവിത്വാ വോദകം കത്വാ ഥവികായ ഓസാപേത്വാ ആസനാനി ഉക്ഖിപിത്വാ പടിസാമേതി; പാനീയഘടേ വാ പരിഭോജനീയഘടേ വാ അവസേസം ഉദകം ഛഡ്ഡേത്വാ ഘടേ നികുജ്ജിത്വാ അവക്കാരപാതിയം സചേ അവസേസഭത്തം ഹോതി, തം വുത്തനയേന ജഹിത്വാ പാതിം ധോവിത്വാ പടിസാമേതി; ഭത്തഗ്ഗം സമ്മജ്ജതി. തതോ കചവരം ഛഡ്ഡേത്വാ സമ്മജ്ജനിം ഉക്ഖിപിത്വാ ഉപചികാഹി മുത്തട്ഠാനേ ഠപേത്വാ പത്തചീവരമാദായ വസനട്ഠാനം പവിസതി. ഇദം ഥേരാനം ബഹിവിഹാരേ അരഞ്ഞേ ഭത്തകിച്ചകരണട്ഠാനേ ഭോജനസാലായം വത്തം. ഇദം സന്ധായ, ‘‘യോ പച്ഛാ’’തിആദി വുത്തം.

യോ പസ്സതീതിആദി പന നേസം അന്തോവിഹാരേ വത്തന്തി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ വച്ചഘടന്തി ആചമനകുമ്ഭിം. രിത്തന്തി രിത്തകം. തുച്ഛന്തി തസ്സേവ വേവചനം. അവിസയ്ഹന്തി ഉക്ഖിപിതും അസക്കുണേയ്യം, അതിഭാരിയം. ഹത്ഥവികാരേനാതി ഹത്ഥസഞ്ഞായ. തേ കിര പാനീയഘടാദീസു യംകിഞ്ചി തുച്ഛകം ഗഹേത്വാ പോക്ഖരണിം ഗന്ത്വാ അന്തോ ച ബഹി ച ധോവിത്വാ ഉദകം പരിസ്സാവേത്വാ തീരേ ഠപേത്വാ അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ഹത്ഥവികാരേന ആമന്തേന്തി, ഓദിസ്സ വാ അനോദിസ്സ വാ സദ്ദം ന കരോന്തി. കസ്മാ ഓദിസ്സ സദ്ദം ന കരോന്തി? തം ഭിക്ഖും സദ്ദോ ബാധേയ്യാതി. കസ്മാ അനോദിസ്സ സദ്ദം ന കരോന്തി? അനോദിസ്സ സദ്ദേ ദിന്നേ, ‘‘അഹം പുരേ, അഹം പുരേ’’തി ദ്വേപി നിക്ഖമേയ്യും, തതോ ദ്വീഹി കത്തബ്ബകമ്മേ തതിയസ്സ കമ്മച്ഛേദോ ഭവേയ്യ. സംയതപദസദ്ദോ പന ഹുത്വാ അപരസ്സ ഭിക്ഖുനോ ദിവാട്ഠാനസന്തികം ഗന്ത്വാ തേന ദിട്ഠഭാവം ഞത്വാ ഹത്ഥസഞ്ഞം കരോതി, തായ സഞ്ഞായ ഇതരോ ആഗച്ഛതി, തതോ ദ്വേ ജനാ ഹത്ഥേന ഹത്ഥം സംസിബ്ബന്താ ദ്വീസു ഹത്ഥേസു ഠപേത്വാ ഉപട്ഠപേന്തി. തം സന്ധായാഹ – ‘‘ഹത്ഥവികാരേന ദുതിയം ആമന്തേത്വാ ഹത്ഥവിലങ്ഘകേന ഉപട്ഠപേമാ’’തി.

പഞ്ചാഹികം ഖോ പനാതി ചാതുദ്ദസേ പന്നരസേ അട്ഠമിയന്തി ഇദം താവ പകതിധമ്മസ്സവനമേവ, തം അഖണ്ഡം കത്വാ പഞ്ചമേ പഞ്ചമേ ദിവസേ ദ്വേ ഥേരാ നാതിവികാലേ ന്ഹായിത്വാ അനുരുദ്ധത്ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഗച്ഛന്തി. തത്ഥ തയോപി നിസീദിത്വാ തിണ്ണം പിടകാനം അഞ്ഞതരസ്മിം അഞ്ഞമഞ്ഞം പഞ്ഹം പുച്ഛന്തി, അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസ്സജ്ജേന്തി, തേസം ഏവം കരോന്താനംയേവ അരുണം ഉഗ്ഗച്ഛതി. തം സന്ധായേതം വുത്തം. ഏത്താവതാ ഥേരേന ഭഗവതാ അപ്പമാദലക്ഖണം പുച്ഛിതേന പമാദട്ഠാനേസുയേവ അപ്പമാദലക്ഖണം വിസ്സജ്ജിതം ഹോതി. അഞ്ഞേസഞ്ഹി ഭിക്ഖൂനം ഭിക്ഖാചാരം പവിസനകാലോ, നിക്ഖമനകാലോ, നിവാസനപരിവത്തനം, ചീവരപാരുപനം, അന്തോഗാമേ പിണ്ഡായ ചരണം ധമ്മകഥനം, അനുമോദനം, ഗാമതോ നിക്ഖമിത്വാ ഭത്തകിച്ചകരണം, പത്തധോവനം, പത്തഓസാപനം, പത്തചീവരപടിസാമനന്തി പപഞ്ചകരണട്ഠാനാനി ഏതാനി. തസ്മാ ഥേരോ അമ്ഹാകം ഏത്തകം ഠാനം മുഞ്ചിത്വാ പമാദകാലോ നാമ നത്ഥീതി ദസ്സേന്തോ പമാദട്ഠാനേസുയേവ അപ്പമാദലക്ഖണം വിസ്സജ്ജേസി.

൩൨൮. അഥസ്സ ഭഗവാ സാധുകാരം ദത്വാ പഠമജ്ഝാനം പുച്ഛന്തോ പുന അത്ഥി പന വോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉത്തരി മനുസ്സധമ്മാതി മനുസ്സധമ്മതോ ഉത്തരി. അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോതി അരിയഭാവകരണസമത്ഥോ ഞാണവിസേസോ. കിഞ്ഹി നോ സിയാ, ഭന്തേതി കസ്മാ, ഭന്തേ, നാധിഗതോ ഭവിസ്സതി, അധിഗതോയേവാതി. യാവ ദേവാതി യാവ ഏവ.

൩൨൯. ഏവം പഠമജ്ഝാനാധിഗമേ ബ്യാകതേ ദുതിയജ്ഝാനാദീനി പുച്ഛന്തോ ഏതസ്സ പന വോതിആദിമാഹ. തത്ഥ സമതിക്കമായാതി സമതിക്കമത്ഥായ. പടിപ്പസ്സദ്ധിയാതി പടിപ്പസ്സദ്ധത്ഥായ. സേസം സബ്ബത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. പച്ഛിമപഞ്ഹേ പന ലോകുത്തരഞാണദസ്സനവസേന അധിഗതം നിരോധസമാപത്തിം പുച്ഛന്തോ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോതി ആഹ. ഥേരോപി പുച്ഛാനുരൂപേനേവ ബ്യാകാസി. തത്ഥ യസ്മാ വേദയിതസുഖതോ അവേദയിതസുഖം സന്തതരം പണീതതരം ഹോതി, തസ്മാ അഞ്ഞം ഫാസുവിഹാരം ഉത്തരിതരം വാ പണീതതരം വാ ന സമനുപസ്സാമാതി ആഹ.

൩൩൦. ധമ്മിയാ കഥായാതി സാമഗ്ഗിരസാനിസംസപ്പടിസംയുത്തായ ധമ്മിയാ കഥായ. സബ്ബേപി തേ ചതൂസു സച്ചേസു പരിനിട്ഠിതകിച്ചാ, തേന തേസം പടിവേധത്ഥായ കിഞ്ചി കഥേതബ്ബം നത്ഥി. സാമഗ്ഗിരസേന പന അയഞ്ച അയഞ്ച ആനിസംസോതി സാമഗ്ഗിരസാനിസംസമേവ നേസം ഭഗവാ കഥേസി. ഭഗവന്തം അനുസംയായിത്വാതി അനുഗന്ത്വാ. തേ കിര ഭഗവതോ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഥോകം അഗമംസു, അഥ ഭഗവാ വിഹാരസ്സ പരിവേണപരിയന്തം ഗതകാലേ, ‘‘ആഹരഥ മേ പത്തചീവരം, തുമ്ഹേ ഇധേവ തിട്ഠഥാ’’തി പക്കാമി. തതോ പടിനിവത്തിത്വാതി തതോ ഠിതട്ഠാനതോ നിവത്തിത്വാ. കിം നു ഖോ മയം ആയസ്മതോതി ഭഗവന്തം നിസ്സായ പബ്ബജ്ജാദീനി അധിഗന്ത്വാപി അത്തനോ ഗുണകഥായ അട്ടിയമാനാ അധിഗമപ്പിച്ഛതായ ആഹംസു. ഇമാസഞ്ച ഇമാസഞ്ചാതി പഠമജ്ഝാനാദീനം ലോകിയലോകുത്തരാനം. ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച വിദിതോതി അജ്ജ മേ ആയസ്മന്തോ ലോകിയസമാപത്തിയാ വീതിനാമേസും, അജ്ജ ലോകുത്തരായാതി ഏവം ചിത്തേന ചിത്തം പരിച്ഛിന്ദിത്വാ വിദിതം. ദേവതാപി മേതി, ഭന്തേ അനുരുദ്ധ, അജ്ജ അയ്യോ നന്ദിയത്ഥേരോ, അജ്ജ അയ്യോ കിമിലത്ഥേരോ ഇമായ ച ഇമായ ച സമാപത്തിയാ വീതിനാമേസീതി ഏവമാരോചേസുന്തി അത്ഥോ. പഞ്ഹാഭിപുട്ഠേനാതി തമ്പി മയാ സയം വിദിതന്തി വാ ദേവതാഹി ആരോചിതന്തി വാ ഏത്തകേനേവ മുഖം മേ സജ്ജന്തി കഥം സമുട്ഠാപേത്വാ അപുട്ഠേനേവ മേ ന കഥിതം. ഭഗവതാ പന പഞ്ഹാഭിപുട്ഠേന പഞ്ഹം അഭിപുച്ഛിതേന സതാ ബ്യാകതം, തത്ര മേ കിം ന രോചഥാതി ആഹ.

൩൩൧. ദീഘോതി ‘‘മണി മാണിവരോ ദീഘോ, അഥോ സേരീസകോ സഹാ’’തി (ദീ. നി. ൩.൨൯൩) ഏവം ആഗതോ അട്ഠവീസതിയാ യക്ഖസേനാപതീനം അബ്ഭന്തരോ ഏകോ ദേവരാജാ. പരജനോതി തസ്സേവ യക്ഖസ്സ നാമം. യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമീതി സോ കിര വേസ്സവണേന പേസിതോ ഏതം ഠാനം ഗച്ഛന്തോ ഭഗവന്തം സയം പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഗിഞ്ജകാവസഥതോ ഗോസിങ്ഗസാലവനസ്സ അന്തരേ ദിസ്വാ ഭഗവാ അത്തനാ പത്തചീവരം ഗഹേത്വാ ഗോസിങ്ഗസാലവനേ തിണ്ണം കുലപുത്താനം സന്തികം ഗച്ഛതി. അജ്ജ മഹതീ ധമ്മദേസനാ ഭവിസ്സതി. മയാപി തസ്സാ ദേസനായ ഭാഗിനാ ഭവിതബ്ബന്തി അദിസ്സമാനേന കായേന സത്ഥു പദാനുപദികോ ഗന്ത്വാ അവിദൂരേ ഠത്വാ ധമ്മം സുത്വാ സത്ഥരി ഗച്ഛന്തേപി ന ഗതോ, – ‘‘ഇമേ ഥേരാ കിം കരിസ്സന്തീ’’തി ദസ്സനത്ഥം പന തത്ഥേവ ഠിതോ. അഥ തേ ദ്വേ ഥേരേ അനുരുദ്ധത്ഥേരം പലിവേഠേന്തേ ദിസ്വാ, – ‘‘ഇമേ ഥേരാ ഭഗവന്തം നിസ്സായ പബ്ബജ്ജാദയോ സബ്ബഗുണേ അധിഗന്ത്വാപി ഭഗവതോവ മച്ഛരായന്തി, ന സഹന്തി, അതിവിയ നിലീയന്തി പടിച്ഛാദേന്തി, ന ദാനി തേസം പടിച്ഛാദേതും ദസ്സാമി, പഥവിതോ യാവ ബ്രഹ്മലോകാ ഏതേസം ഗുണേ പകാസേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി.

ലാഭാ വത, ഭന്തേതി യേ, ഭന്തേ, വജ്ജിരട്ഠവാസിനോ ഭഗവന്തഞ്ച ഇമേ ച തയോ കുലപുത്തേ പസ്സിതും ലഭന്തി, വന്ദിതും ലഭന്തി, ദേയ്യധമ്മം ദാതും ലഭന്തി, ധമ്മം സോതും ലഭന്തി, തേസം ലാഭാ, ഭന്തേ, വജ്ജീനന്തി അത്ഥോ. സദ്ദം സുത്വാതി സോ കിര അത്തനോ യക്ഖാനുഭാവേന മഹന്തം സദ്ദം കത്വാ സകലം വജ്ജിരട്ഠം അജ്ഝോത്ഥരന്തോ തം വാചം നിച്ഛാരേസി. തേന ചസ്സ തേസു രുക്ഖപബ്ബതാദീസു അധിവത്ഥാ ഭുമ്മാ ദേവതാ സദ്ദം അസ്സോസും. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സദ്ദം സുത്വാ’’തി. അനുസ്സാവേസുന്തി മഹന്തം സദ്ദം സുത്വാ സാവേസും. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. യാവ ബ്രഹ്മലോകാതി യാവ അകനിട്ഠബ്രഹ്മലോകാ. തഞ്ചേപി കുലന്തി, ‘‘അമ്ഹാകം കുലതോ നിക്ഖമിത്വാ ഇമേ കുലപുത്താ പബ്ബജിതാ ഏവം സീലവന്തോ ഗുണവന്തോ ആചാരസമ്പന്നാ കല്യാണധമ്മാ’’തി ഏവം തഞ്ചേപി കുലം ഏതേ തയോ കുലപുത്തേ പസന്നചിത്തം അനുസ്സരേയ്യാതി ഏവം സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ഇതി ഭഗവാ യഥാനുസന്ധിനാവ ദേസനം നിട്ഠപേസീതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

ചൂളഗോസിങ്ഗസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. മഹാഗോസിങ്ഗസുത്തവണ്ണനാ

൩൩൨. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാഗോസിങ്ഗസുത്തം. തത്ഥ ഗോസിങ്ഗസാലവനദായേതി ഇദം വസനട്ഠാനദസ്സനത്ഥം വുത്തം. അഞ്ഞേസു ഹി സുത്തേസു, ‘‘സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ’’തി ഏവം പഠമം ഗോചരഗാമം ദസ്സേത്വാ പച്ഛാ വസനട്ഠാനം ദസ്സേതി. ഇമസ്മിം പന മഹാഗോസിങ്ഗസുത്തേ ഭഗവതോ ഗോചരഗാമോ അനിബന്ധോ, കോചിദേവ ഗോചരഗാമോ ഭവിസ്സതി. തസ്മാ വസനട്ഠാനമേവ പരിദീപിതം. അരഞ്ഞനിദാനകം നാമേതം സുത്തന്തി. സമ്ബഹുലേഹീതി ബഹുകേഹി. അഭിഞ്ഞാതേഹി അഭിഞ്ഞാതേഹീതി സബ്ബത്ഥ വിസ്സുതേഹി പാകടേഹി. ഥേരേഹി സാവകേഹി സദ്ധിന്തി പാതിമോക്ഖസംവരാദീഹി ഥിരകാരകേഹേവ ധമ്മേഹി സമന്നാഗതത്താ ഥേരേഹി, സവനന്തേ ജാതത്താ സാവകേഹി സദ്ധിം ഏകതോ. ഇദാനി തേ ഥേരേ സരൂപതോ ദസ്സേന്തോ, ആയസ്മതാ ച സാരിപുത്തേനാതിആദിമാഹ. തത്ഥായസ്മാ സാരിപുത്തോ അത്തനോ സീലാദീഹി ഗുണേഹി ബുദ്ധസാസനേ അഭിഞ്ഞാതോ. ചക്ഖുമന്താനം ഗഗനമജ്ഝേ ഠിതോ സൂരിയോ വിയ ചന്ദോ വിയ, സമുദ്ദതീരേ ഠിതാനം സാഗരോ വിയ ച പാകടോ പഞ്ഞാതോ. ന കേവലഞ്ചസ്സ ഇമസ്മിം സുത്തേ ആഗതഗുണവസേനേവ മഹന്തതാ വേദിതബ്ബാ, ഇതോ അഞ്ഞേസം ധമ്മദായാദസുത്തം അനങ്ഗണസുത്തം സമ്മാദിട്ഠിസുത്തം സീഹനാദസുത്തം രഥവിനീതം മഹാഹത്ഥിപദോപമം മഹാവേദല്ലം ചാതുമസുത്തം ദീഘനഖം അനുപദസുത്തം സേവിതബ്ബാസേവിതബ്ബസുത്തം സച്ചവിഭങ്ഗസുത്തം പിണ്ഡപാതപാരിസുദ്ധി സമ്പസാദനീയം സങ്ഗീതിസുത്തം ദസുത്തരസുത്തം പവാരണാസുത്തം (സം. നി. ൧.൨൧൫ ആദയോ) സുസിമസുത്തം ഥേരപഞ്ഹസുത്തം മഹാനിദ്ദേസോ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗോ ഥേരസീഹനാദസുത്തം അഭിനിക്ഖമനം ഏതദഗ്ഗന്തി ഇമേസമ്പി സുത്താനം വസേന ഥേരസ്സ മഹന്തതാ വേദിതബ്ബാ. ഏതദഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി, ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം മഹാപഞ്ഞാനം യദിദം സാരിപുത്തോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൮-൧൮൯) വുത്തം.

മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോപി സീലാദിഗുണേഹി ചേവ ഇമസ്മിം സുത്തേ ആഗതഗുണേഹി ച ഥേരോ വിയ അഭിഞ്ഞാതോ പാകടോ മഹാ. അപിചസ്സ അനുമാനസുത്തം, ചൂളതണ്ഹാസങ്ഖയസുത്തം മാരതജ്ജനിയസുത്തം പാസാദകമ്പനം സകലം ഇദ്ധിപാദസംയുത്തം നന്ദോപനന്ദദമനം യമകപാടിഹാരിയകാലേ ദേവലോകഗമനം വിമാനവത്ഥു പേതവത്ഥു ഥേരസ്സ അഭിനിക്ഖമനം ഏതദഗ്ഗന്തി ഇമേസമ്പി വസേന മഹന്തഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഏതദഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി, ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഇദ്ധിമന്താനം യദിദം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൦) വുത്തം.

മഹാകസ്സപോപി സീലാദിഗുണേഹി ചേവ ഇമസ്മിം സുത്തേ ആഗതഗുണേഹി ച ഥേരോ വിയ അഭിഞ്ഞാതോ പാകടോ മഹാ. അപിചസ്സ ചീവരപരിവത്തനസുത്തം ജിണ്ണചീവരസുത്തം (സം. നി. ൨.൧൫൪ ആദയോ) ചന്ദോപമം സകലം കസ്സപസംയുത്തം മഹാഅരിയവംസസുത്തം ഥേരസ്സ അഭിനിക്ഖമനം ഏതദഗ്ഗന്തി ഇമേസമ്പി വസേന മഹന്തഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഏതദഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി, ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ധുതവാദാനം യദിദം മഹാകസ്സപോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൧) വുത്തം.

അനുരുദ്ധത്ഥേരോപി സീലാദിഗുണേഹി ചേവ ഇമസ്മിം സുത്തേ ആഗതഗുണേഹി ച ഥേരോ വിയ അഭിഞ്ഞാതോ പാകടോ മഹാ. അപിചസ്സ ചൂളഗോസിങ്ഗസുത്തം നളകപാനസുത്തം അനുത്തരിയസുത്തം ഉപക്കിലേസസുത്തം അനുരുദ്ധസംയുത്തം മഹാപുരിസവിതക്കസുത്തം ഥേരസ്സ അഭിനിക്ഖമനം ഏതദഗ്ഗന്തി ഇമേസമ്പി വസേന മഹന്തഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഏതദഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി, ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ദിബ്ബചക്ഖുകാനം യദിദം അനുരുദ്ധോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൨) വുത്തം.

ആയസ്മതാ ച രേവതേനാതി ഏത്ഥ പന ദ്വേ രേവതാ ഖദിരവനിയരേവതോ ച കങ്ഖാരേവതോ ച. തത്ഥ ഖദിരവനിയരേവതോ ധമ്മസേനാപതിത്ഥേരസ്സ കനിട്ഠഭാതികോ, ന സോ ഇധ അധിപ്പേതോ. ‘‘അകപ്പിയോ ഗുളോ, അകപ്പിയാ മുഗ്ഗാ’’തി (മഹാവ. ൨൭൨) ഏവം കങ്ഖാബഹുലോ പന ഥേരോ ഇധ രേവതോതി അധിപ്പേതോ. സോപി സീലാദിഗുണേഹി ചേവ ഇമസ്മിം സുത്തേ ആഗതഗുണേഹി ച ഥേരോ വിയ അഭിഞ്ഞാതോ പാകടോ മഹാ. അപിചസ്സ അഭിനിക്ഖമനേനപി ഏതദഗ്ഗേനപി മഹന്തഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഏതദഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി, ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഝായീനം യദിദം കങ്ഖാരേവതോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൦൪) വുത്തം.

ആനന്ദത്ഥേരോപി സീലാദിഗുണേഹി ചേവ ഇമസ്മിം സുത്തേ ആഗതഗുണേഹി ച ഥേരോ വിയ അഭിഞ്ഞാതോ പാകടോ മഹാ. അപിചസ്സ സേക്ഖസുത്തം ബാഹിതികസുത്തം ആനേഞ്ജസപ്പായം ഗോപകമോഗ്ഗല്ലാനം ബഹുധാതുകം ചൂളസുഞ്ഞതം മഹാസുഞ്ഞതം അച്ഛരിയബ്ഭുതസുത്തം ഭദ്ദേകരത്തം മഹാനിദാനം മഹാപരിനിബ്ബാനം സുഭസുത്തം ചൂളനിയലോകധാതുസുത്തം അഭിനിക്ഖമനം ഏതദഗ്ഗന്തി ഇമേസമ്പി വസേന മഹന്തഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ഏതദഗ്ഗസ്മിഞ്ഹി, ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ബഹുസ്സുതാനം യദിദം ആനന്ദോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯-൨൨൩) വുത്തം.

അഞ്ഞേഹി ച അഭിഞ്ഞാതേഹി അഭിഞ്ഞാതേഹീതി ന കേവലഞ്ച ഏതേഹേവ, അഞ്ഞേഹി ച മഹാഗുണതായ പാകടേഹി അഭിഞ്ഞാതേഹി ബഹൂഹി ഥേരേഹി സാവകേഹി സദ്ധിം ഭഗവാ ഗോസിങ്ഗസാലവനദായേ വിഹരതീതി അത്ഥോ. ആയസ്മാ ഹി സാരിപുത്തോ സയം മഹാപഞ്ഞോ അഞ്ഞേപി ബഹൂ മഹാപഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ തദാ ദസബലം പരിവാരേത്വാ വിഹാസി. ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ സയം ഇദ്ധിമാ, ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ സയം ധുതവാദോ, ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ സയം ദിബ്ബചക്ഖുകോ, ആയസ്മാ രേവതോ സയം ഝാനാഭിരതോ, ആയസ്മാ ആനന്ദോ സയം ബഹുസ്സുതോ അഞ്ഞേപി ബഹൂ ബഹുസ്സുതേ ഭിക്ഖൂ ഗഹേത്വാ തദാ ദസബലം പരിവാരേത്വാ വിഹാസി, ഏവം തദാ ഏതേ ച അഞ്ഞേ ച അഭിഞ്ഞാതാ മഹാഥേരാ തിംസസഹസ്സമത്താ ഭിക്ഖൂ ദസബലം പരിവാരേത്വാ വിഹരിംസൂതി വേദിതബ്ബാ.

പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോതി ഫലസമാപത്തിവിവേകതോ വുട്ഠിതോ. യേനായസ്മാ മഹാകസ്സപോ തേനുപസങ്കമീതി ഥേരോ കിര പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ പച്ഛിമലോകധാതും ഓലോകേന്തോ വനന്തേ കീളന്തസ്സ മത്തഖത്തിയസ്സ കണ്ണതോ പതമാനം കുണ്ഡലം വിയ, സംഹരിത്വാ സമുഗ്ഗേ പക്ഖിപമാനം രത്തകമ്ബലം വിയ, മണിനാഗദന്തതോ പതമാനം സതസഹസ്സഗ്ഘനികം സുവണ്ണപാതിം വിയ ച അത്ഥം ഗച്ഛമാനം പരിപുണ്ണപണ്ണാസയോജനം സൂരിയമണ്ഡലം അദ്ദസ. തദനന്തരം പാചീനലോകധാതും ഓലോകേന്തോ നേമിയം ഗഹേത്വാ പരിവത്തയമാനം രജതചക്കം വിയ, രജതകൂടതോ നിക്ഖമന്തം ഖീരധാരാമണ്ഡം വിയ, സപക്ഖേ പപ്ഫോടേത്വാ ഗഗനതലേ പക്ഖന്ദമാനം സേതഹംസം വിയ ച മേഘവണ്ണായ സമുദ്ദകുച്ഛിതോ ഉഗ്ഗന്ത്വാ പാചീനചക്കവാളപബ്ബതമത്ഥകേ സസലക്ഖണപ്പടിമണ്ഡിതം ഏകൂനപണ്ണാസയോജനം ചന്ദമണ്ഡലം അദ്ദസ. തതോ സാലവനം ഓലോകേസി. തസ്മിഞ്ഹി സമയേ സാലരുക്ഖാ മൂലതോ പട്ഠായ യാവ അഗ്ഗാ സബ്ബപാലിഫുല്ലാ ദുകൂലപാരുതാ വിയ, മുത്താകലാപവിനദ്ധാ വിയ ച വിരോചിംസു. ഭൂമിതലം പുപ്ഫസന്ഥരപൂജായ പടിമണ്ഡിതം വിയ, തത്ഥ തത്ഥ നിപതന്തേന പുപ്ഫരേണുനാ ലാഖാരസേന സിഞ്ചമാനം വിയ ച അഹോസി. ഭമരമധുകരഗണാ കുസുമരേണുമദമത്താ ഉപഗായമാനാ വിയ വനന്തരേസു വിചരന്തി. തദാ ച ഉപോസഥദിവസോവ ഹോതി. അഥ ഥേരോ, ‘‘കായ നു ഖോ അജ്ജ രതിയാ വീതിനാമേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി, അരിയസാവകാ ച നാമ പിയധമ്മസ്സവനാ ഹോന്തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അജ്ജ മയ്ഹം ജേട്ഠഭാതികസ്സ ധമ്മസേനാപതിത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ ധമ്മരതിയാ വീതിനാമേസ്സാമീ’’തി. ഗച്ഛന്തോ പന ഏകകോവ അഗന്ത്വാ ‘‘മയ്ഹം പിയസഹായം മഹാകസ്സപത്ഥേരം ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി നിസിന്നട്ഠാനതോ വുട്ഠായ ചമ്മഖണ്ഡം പപ്ഫോടേത്വാ യേനായസ്മാ മഹാകസ്സപോ തേനുപസങ്കമി.

ഏവമാവുസോതി ഖോ ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോതി ഥേരോപി യസ്മാ പിയധമ്മസ്സവനോവ അരിയസാവകോ, തസ്മാ തസ്സ വചനം സുത്വാ ഗച്ഛാവുസോ, ത്വം, മയ്ഹം സീസം വാ രുജ്ജതി പിട്ഠി വാതി കിഞ്ചി ലേസാപദേസം അകത്വാ തുട്ഠഹദയോവ, ‘‘ഏവമാവുസോ’’തിആദിമാഹ. പടിസ്സുത്വാ ച നിസിന്നട്ഠാനതോ വുട്ഠായ ചമ്മഖണ്ഡം പപ്ഫോടേത്വാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം അനുബന്ധി. തസ്മിം സമയേ ദ്വേ മഹാഥേരാ പടിപാടിയാ ഠിതാനി ദ്വേ ചന്ദമണ്ഡലാനി വിയ, ദ്വേ സൂരിയമണ്ഡലാനി വിയ, ദ്വേ ഛദ്ദന്തനാഗരാജാനോ വിയ, ദ്വേ സീഹാ വിയ, ദ്വേ ബ്യഗ്ഘാ വിയ ച വിരോചിംസു. അനുരുദ്ധത്ഥേരോപി തസ്മിം സമയേ ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നോ ദ്വേ മഹാഥേരേ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സന്തികം ഗച്ഛന്തേ ദിസ്വാ പച്ഛിമലോകധാതും ഓലോകേന്തോ സൂരിയം വനന്തം പവിസന്തം വിയ, പാചീനലോകധാതും ഓലോകേന്തോ ചന്ദം വനന്തതോ ഉഗ്ഗച്ഛന്തം വിയ, സാലവനം ഓലോകേന്തോ സബ്ബപാലിഫുല്ലമേവ സാലവനഞ്ച ദിസ്വാ അജ്ജ ഉപോസഥദിവസോ, ഇമേ ച മേ ജേട്ഠഭാതികാ ധമ്മസേനാപതിസ്സ സന്തികം ഗച്ഛന്തി, മഹന്തേന ധമ്മസ്സവനേന ഭവിതബ്ബം, അഹമ്പി ധമ്മസ്സവനസ്സ ഭാഗീ ഭവിസ്സാമീതി നിസിന്നട്ഠാനതോ വുട്ഠായ ചമ്മഖണ്ഡം പപ്ഫോടേത്വാ മഹാഥേരാനം പദാനുപദികോ ഹുത്വാ നിക്ഖമി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ ആയസ്മാ ച മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ആയസ്മാ ച മഹാകസ്സപോ ആയസ്മാ ച അനുരുദ്ധോ യേനായസ്മാ സാരിപുത്തോ തേനുപസങ്കമിംസൂ’’തി. ഉപസങ്കമിംസൂതി. പടിപാടിയാ ഠിതാ തയോ ചന്ദാ വിയ, സൂരിയാ വിയ, സീഹാ വിയ ച വിരോചമാനാ ഉപസങ്കമിംസു.

൩൩൩. ഏവം ഉപസങ്കമന്തേ പന തേ മഹാഥേരേ ആയസ്മാ ആനന്ദോ അത്തനോ ദിവാട്ഠാനേ നിസിന്നോയേവ ദിസ്വാ, ‘‘അജ്ജ മഹന്തം ധമ്മസ്സവനം ഭവിസ്സതി, മയാപി തസ്സ ഭാഗിനാ ഭവിതബ്ബം, ന ഖോ പന ഏകകോവ ഗമിസ്സാമി, മയ്ഹം പിയസഹായമ്പി രേവതത്ഥേരം ഗഹേത്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി സബ്ബം മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ മഹാകസ്സപസ്സ അനുരുദ്ധസ്സ ഉപസങ്കമനേ വുത്തനയേനേവ വിത്ഥാരതോ വേദിതബ്ബം. ഇതി തേ ദ്വേ ജനാ പടിപാടിയാ ഠിതാ ദ്വേ ചന്ദാ വിയ, സൂരിയാ വിയ, സീഹാ വിയ ച വിരോചമാനാ ഉപസങ്കമിംസു. തേന വുത്തം – ‘‘അദ്ദസാ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ’’തിആദി. ദിസ്വാന ആയസ്മന്തം ആനന്ദം ഏതദവോചാതി ദൂരതോവ ദിസ്വാ അനുക്കമേന കഥാഉപചാരം സമ്പത്തമേതം, ‘‘ഏതു ഖോ ആയസ്മാ’’തിആദിവചനം അവോച. രമണീയം, ആവുസോതി ഏത്ഥ ദുവിധം രാമണേയ്യകം വനരാമണേയ്യകം പുഗ്ഗലരാമണേയ്യകഞ്ച. തത്ഥ വനം നാമ നാഗസലളസാലചമ്പകാദീഹി സഞ്ഛന്നം ഹോതി ബഹലച്ഛായം പുപ്ഫഫലൂപഗം വിവിധരുക്ഖം ഉദകസമ്പന്നം ഗാമതോ നിസ്സടം, ഇദം വനരാമണേയ്യകം നാമ. യം സന്ധായ വുത്തം –

‘‘രമണീയാനി അരഞ്ഞാനി, യത്ഥ ന രമതീ ജനോ;

വീതരാഗാ രമിസ്സന്തി, ന തേ കാമഗവേസിനോ’’തി. (ധ. പ. ൯൯);

വനം പന സചേപി ഉജ്ജങ്ഗലേ ഹോതി നിരുദകം വിരലച്ഛായം കണ്ടകസമാകിണ്ണം, ബുദ്ധാദയോപേത്ഥ അരിയാ വിഹരന്തി, ഇദം പുഗ്ഗലരാമണേയ്യകം നാമ. യം സന്ധായ വുത്തം –

‘‘ഗാമേ വാ യദി വാരഞ്ഞേ, നിന്നേ വാ യദി വാ ഥലേ;

യത്ഥ അരഹന്തോ വിഹരന്തി, തം ഭൂമിരാമണേയ്യക’’ന്തി. (ധ. പ. ൯൮);

ഇധ പന തം ദുവിധമ്പി ലബ്ഭതി. തദാ ഹി ഗോസിങ്ഗസാലവനം സബ്ബപാലിഫുല്ലം ഹോതി കുസുമഗന്ധസുഗന്ധം, സദേവകേ ചേത്ഥ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ തിംസസഹസ്സമത്തേഹി അഭിഞ്ഞാതഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം വിഹരതി. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘രമണീയം, ആവുസോ ആനന്ദ, ഗോസിങ്ഗസാലവന’’ന്തി.

ദോസിനാതി ദോസാപഗതാ, അബ്ഭം മഹികാ ധൂമോ രജോ രാഹൂതി ഇമേഹി പഞ്ചഹി ഉപക്കിലേസേഹി വിരഹിതാതി വുത്തം ഹോതി. സബ്ബപാലിഫുല്ലാതി സബ്ബത്ഥ പാലിഫുല്ലാ, മൂലതോ പട്ഠായ യാവ അഗ്ഗാ അപുപ്ഫിതട്ഠാനം നാമ നത്ഥി. ദിബ്ബാ മഞ്ഞേ ഗന്ധാ സമ്പവന്തീതി ദിബ്ബാ മന്ദാരപുപ്ഫകോവിളാരപാരിച്ഛത്തകചന്ദനചുണ്ണഗന്ധാ വിയ സമന്താ പവായന്തി, സക്കസുയാസന്തുസിതനിമ്മാനരതിപരനിമ്മിതമഹാബ്രഹ്മാനം ഓതിണ്ണട്ഠാനം വിയ വായന്തീതി വുത്തം ഹോതി.

കഥംരൂപേന, ആവുസോ ആനന്ദാതി ആനന്ദത്ഥേരോ തേസം പഞ്ചന്നം ഥേരാനം സങ്ഘനവകോവ. കസ്മാ ഥേരോ തംയേവ പഠമം പുച്ഛതീതി? മമായിതത്താ. തേ ഹി ദ്വേ ഥേരാ അഞ്ഞമഞ്ഞം മമായിംസു. സാരിപുത്തത്ഥേരോ, ‘‘മയാ കത്തബ്ബം സത്ഥു ഉപട്ഠാനം കരോതീ’’തി ആനന്ദത്ഥേരം മമായി. ആനന്ദത്ഥേരോ ഭഗവതോ സാവകാനം അഗ്ഗോതി സാരിപുത്തത്ഥേരം മമായി, കുലദാരകേ പബ്ബാജേത്വാ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ സന്തികേ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹാപേസി. സാരിപുത്തത്ഥേരോപി തഥേവ അകാസി. ഏവം ഏകമേകേന അത്തനോ പത്തചീവരം ദത്വാ പബ്ബാജേത്വാ ഉപജ്ഝം ഗണ്ഹാപിതാനി പഞ്ച ഭിക്ഖുസതാനി അഹേസും. ആയസ്മാ ആനന്ദോ പണീതാനി ചീവരാദീനിപി ലഭിത്വാ ഥേരസ്സേവ ദേതി.

ഏകോ കിര ബ്രാഹ്മണോ ചിന്തേസി – ‘‘ബുദ്ധരതനസ്സ ച സങ്ഘരതനസ്സ ച പൂജാ പഞ്ഞായതി, കഥം നു ഖോ ധമ്മരതനം പൂജിതം നാമ ഹോതീ’’തി? സോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ ഏതമത്ഥം പുച്ഛി. ഭഗവാ ആഹ – ‘‘സചേസി, ബ്രാഹ്മണ, ധമ്മരതനം പൂജിതുകാമോ, ഏകം ബഹുസ്സുതം പൂജേഹീ’’തി ബഹുസ്സുതം, ഭന്തേ, ആചിക്ഖഥാതി ഭിക്ഖുസങ്ഘം പുച്ഛതി. സോ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉപസങ്കമിത്വാ ബഹുസ്സുതം, ഭന്തേ, ആചിക്ഖഥാതി ആഹ. ആനന്ദത്ഥേരോ ബ്രാഹ്മണാതി. ബ്രാഹ്മണോ ഥേരം സഹസ്സഗ്ഘനികേന ചീവരേന പൂജേസി. ഥേരോ തം ഗഹേത്വാ ഭഗവതോ സന്തികം അഗമാസി. ഭഗവാ ‘‘കുതോ, ആനന്ദ, ലദ്ധ’’ന്തി ആഹ. ഏകേന, ഭന്തേ, ബ്രാഹ്മണേന ദിന്നം, ഇദം പനാഹം ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ദാതുകാമോതി. ദേഹി, ആനന്ദാതി. ചാരികം പക്കന്തോ, ഭന്തേതി. ആഗതകാലേ ദേഹീതി. സിക്ഖാപദം, ഭന്തേ, പഞ്ഞത്തന്തി. കദാ പന സാരിപുത്തോ ആഗമിസ്സതീതി? ദസാഹമത്തേന, ഭന്തേതി. ‘‘അനുജാനാമി, ആനന്ദ, ദസാഹപരമം അതിരേകചീവരം നിക്ഖിപിതു’’ന്തി (പാരാ. ൪൬൧; മഹാവ. ൩൪൭) സിക്ഖാപദം പഞ്ഞപേസി. സാരിപുത്തത്ഥേരോപി തഥേവ യംകിഞ്ചി മനാപം ലഭതി, തം ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ദേതി. ഏവം തേ ഥേരാ അഞ്ഞമഞ്ഞം മമായിംസു, ഇതി മമായിതത്താ പഠമം പുച്ഛി.

അപിച അനുമതിപുച്ഛാ നാമേസാ ഖുദ്ദകതോ പട്ഠായ പുച്ഛിതബ്ബാ ഹോതി. തസ്മാ ഥേരോ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം പഠമം ആനന്ദം പുച്ഛിസ്സാമി, ആനന്ദോ അത്തനോ പടിഭാനം ബ്യാകരിസ്സതി. തതോ രേവതം, അനുരുദ്ധം, മഹാകസ്സപം, മഹാമോഗ്ഗല്ലാനം പുച്ഛിസ്സാമി. മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ അത്തനോ പടിഭാനം ബ്യാകരിസ്സതി. തതോ പഞ്ചപി ഥേരാ മം പുച്ഛിസ്സന്തി, അഹമ്പി അത്തനോ പടിഭാനം ബ്യാകരിസ്സാമീ’’തി. ഏത്താവതാപി അയം ധമ്മദേസനാ സിഖാപ്പത്താ വേപുല്ലപ്പത്താ ന ഭവിസ്സതി, അഥ മയം സബ്ബേപി ദസബലം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛിസ്സാമ, സത്ഥാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന ബ്യാകരിസ്സതി. ഏത്താവതാ അയം ധമ്മദേസനാ സിഖാപ്പത്താ വേപുല്ലപ്പത്താ ഭവിസ്സതി. യഥാ ഹി ജനപദമ്ഹി ഉപ്പന്നോ അട്ടോ ഗാമഭോജകം പാപുണാതി, തസ്മിം നിച്ഛിതും അസക്കോന്തേ ജനപദഭോജകം പാപുണാതി, തസ്മിം അസക്കോന്തേ മഹാവിനിച്ഛയഅമച്ചം, തസ്മിം അസക്കോന്തേ സേനാപതിം, തസ്മിം അസക്കോന്തേ ഉപരാജം, തസ്മിം വിനിച്ഛിതും അസക്കോന്തേ രാജാനം പാപുണാതി, രഞ്ഞാ വിനിച്ഛിതകാലതോ പട്ഠായ അട്ടോ അപരാപരം ന സഞ്ചരതി, രാജവചനേനേവ ഛിജ്ജതി. ഏവമേവം അഹഞ്ഹി പഠമം ആനന്ദം പുച്ഛിസ്സാമി…പേ… അഥ മയം സബ്ബേപി ദസബലം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛിസ്സാമ, സത്ഥാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന ബ്യാകരിസ്സതി. ഏത്താവതാ അയം ധമ്മദേസനാ സിഖാപ്പത്താ വേപുല്ലപ്പത്താ ഭവിസ്സതി. ഏവം അനുമതിപുച്ഛം പുച്ഛന്തോ ഥേരോ പഠമം ആനന്ദത്ഥേരം പുച്ഛി.

ബഹുസ്സുതോ ഹോതീതി ബഹു അസ്സ സുതം ഹോതി, നവങ്ഗം സത്ഥുസാസനം പാളിഅനുസന്ധിപുബ്ബാപരവസേന ഉഗ്ഗഹിതം ഹോതീതി അത്ഥോ. സുതധരോതി സുതസ്സ ആധാരഭൂതോ. യസ്സ ഹി ഇതോ ഗഹിതം ഇതോ പലായതി, ഛിദ്ദഘടേ ഉദകം വിയ ന തിട്ഠതി, പരിസമജ്ഝേ ഏകം സുത്തം വാ ജാതകം വാ കഥേതും വാ വാചേതും വാ ന സക്കോതി, അയം ന സുതധരോ നാമ. യസ്സ പന ഉഗ്ഗഹിതം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹിതകാലസദിസമേവ ഹോതി, ദസപി വീസതിപി വസ്സാനി സജ്ഝായം അകരോന്തസ്സ ന നസ്സതി, അയം സുതധരോ നാമ. സുതസന്നിചയോതി സുതസ്സ സന്നിചയഭൂതോ. യഥാ ഹി സുതം ഹദയമഞ്ജൂസായ സന്നിചിതം സിലായം ലേഖാ വിയ, സുവണ്ണഘടേ പക്ഖിത്തസീഹവസാ വിയ ച അജ്ഝോസായ തിട്ഠതി, അയം സുതസന്നിചയോ നാമ. ധാതാതി ഠിതാ പഗുണാ. ഏകച്ചസ്സ ഹി ഉഗ്ഗഹിതം ബുദ്ധവചനം ധാതം പഗുണം നിച്ചലിതം ന ഹോതി, അസുകസുത്തം വാ ജാതകം വാ കഥേഹീതി വുത്തേ സജ്ഝായിത്വാ സംസന്ദിത്വാ സമനുഗ്ഗാഹിത്വാ ജാനിസ്സാമീതി വദതി. ഏകച്ചസ്സ ധാതം പഗുണം ഭവങ്ഗസോതസദിസം ഹോതി, അസുകസുത്തം വാ ജാതകം വാ കഥേഹീതി വുത്തേ ഉദ്ധരിത്വാ തമേവ കഥേതി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ധാതാ’’തി.

വചസാ പരിചിതാതി സുത്തദസക-വഗ്ഗദസക-പണ്ണാസദസകാനം വസേന വാചായ സജ്ഝായിതാ. മനസാനുപേക്ഖിതാതി ചിത്തേന അനുപേക്ഖിതാ, യസ്സ വാചായ സജ്ഝായിതം ബുദ്ധവചനം മനസാ ചിന്തേന്തസ്സ തത്ഥ തത്ഥ പാകടം ഹോതി. മഹാദീപം ജാലേത്വാ ഠിതസ്സ രൂപഗതം വിയ പഞ്ഞായതി. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘വചസാ പരിചിതാ മനസാനുപേക്ഖിതാ’’തി. ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാതി അത്ഥതോ ച കാരണതോ ച പഞ്ഞായ സുപ്പടിവിദ്ധാ. പരിമണ്ഡലേഹി പദബ്യഞ്ജനേഹീതി ഏത്ഥ പദമേവ അത്ഥസ്സ ബ്യഞ്ജനതോ പദബ്യഞ്ജനം, തം അക്ഖരപാരിപൂരിം കത്വാ ദസവിധബ്യഞ്ജനബുദ്ധിയോ അപരിഹാപേത്വാ വുത്തം പരിമണ്ഡലം നാമ ഹോതി, ഏവരൂപേഹി പദബ്യഞ്ജനേഹീതി അത്ഥോ. അപിച യോ ഭിക്ഖു പരിസതി ധമ്മം ദേസേന്തോ സുത്തം വാ ജാതകം വാ നിക്ഖപിത്വാ അഞ്ഞം ഉപാരമ്ഭകരം സുത്തം ആഹരതി, തസ്സ ഉപമം കഥേതി, തദത്ഥം ഓഹാരേതി, ഏവമിദം ഗഹേത്വാ ഏത്ഥ ഖിപന്തോ ഏകപസ്സേനേവ പരിഹരന്തോ കാലം ഞത്വാ വുട്ഠഹതി. നിക്ഖിത്തസുത്തം പന നിക്ഖത്തമത്തമേവ ഹോതി, തസ്സ കഥാ അപരിമണ്ഡലാ നാമ ഹോതി. യോ പന സുത്തം വാ ജാതകം വാ നിക്ഖിപിത്വാ ബഹി ഏകപദമ്പി അഗന്ത്വാ പാളിയാ അനുസന്ധിഞ്ച പുബ്ബാപരഞ്ച അമക്ഖേന്തോ ആചരിയേഹി ദിന്നനയേ ഠത്വാ തുലികായ പരിച്ഛിന്ദന്തോ വിയ, ഗമ്ഭീരമാതികായ ഉദകം പേസേന്തോ വിയ, പദം കോട്ടേന്തോ സിന്ധവാജാനീയോ വിയ ഗച്ഛതി, തസ്സ കഥാ പരിമണ്ഡലാ നാമ ഹോതി. ഏവരൂപിം കഥം സന്ധായ – ‘‘പരിമണ്ഡലേഹി പദബ്യഞ്ജനേഹീ’’തി വുത്തം.

അനുപ്പബന്ധേഹീതി ഏത്ഥ യോ ഭിക്ഖു ധമ്മം കഥേന്തോ സുത്തം വാ ജാതകം വാ ആരഭിത്വാ ആരദ്ധകാലതോ പട്ഠായ തുരിതതുരിതോ അരണിം മന്ഥേന്തോ വിയ, ഉണ്ഹഖാദനീയം ഖാദന്തോ വിയ, പാളിയാ അനുസന്ധിപുബ്ബാപരേസു ഗഹിതം ഗഹിതമേവ അഗ്ഗഹിതം അഗ്ഗഹിതമേവ ച കത്വാ പുരാണപണ്ണന്തരേസു ചരമാനം ഗോധം ഉട്ഠപേന്തോ വിയ തത്ഥ തത്ഥ പഹരന്തോ ഓസാപേന്തോ ഓഹായ ഗച്ഛതി. യോപി ധമ്മം കഥേന്തോ കാലേന സീഘം കാലേന ദന്ധം കാലേന മഹാസദ്ദം കാലേന ഖുദ്ദകസദ്ദം കരോതി. യഥാ പേതഗ്ഗി കാലേന ജലതി, കാലേന നിബ്ബായതി, ഏവമേവ ഇധ പേതഗ്ഗിധമ്മകഥികോ നാമ ഹോതി, പരിസായ ഉട്ഠാതുകാമായ പുനപ്പുനം ആരഭതി. യോപി കഥേന്തോ തത്ഥ തത്ഥ വിത്ഥായതി, നിത്ഥുനന്തോ കന്ദന്തോ വിയ കഥേതി, ഇമേസം സബ്ബേസമ്പി കഥാ അപ്പബന്ധാ നാമ ഹോതി. യോ പന സുത്തം ആരഭിത്വാ ആചരിയേഹി ദിന്നനയേ ഠിതോ അച്ഛിന്നധാരം കത്വാ നദീസോതം വിയ പവത്തേതി, ആകാസഗങ്ഗതോ ഭസ്സമാനം ഉദകം വിയ നിരന്തരം കഥം പവത്തേതി, തസ്സ കഥാ അനുപ്പബന്ധാ ഹോതി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘അനുപ്പബന്ധേഹീ’’തി. അനുസയസമുഗ്ഘാതായാതി സത്തന്നം അനുസയാനം സമുഗ്ഘാതത്ഥായ. ഏവരൂപേനാതി ഏവരൂപേന ബഹുസ്സുതേന ഭിക്ഖുനാ തഥാരൂപേനേവ ഭിക്ഖുസതേന ഭിക്ഖുസഹസ്സേന വാ സങ്ഘാടികണ്ണേന വാ സങ്ഘാടികണ്ണം, പല്ലങ്കേന വാ പല്ലങ്കം ആഹച്ച നിസിന്നേന ഗോസിങ്ഗസാലവനം സോഭേയ്യ. ഇമിനാ നയേന സബ്ബവാരേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൩൩൪. പടിസല്ലാനം അസ്സ ആരാമോതി പടിസല്ലാനാരാമോ. പടിസല്ലാനേ രതോതി പടിസല്ലാനരതോ.

൩൩൫. സഹസ്സം ലോകാനന്തി സഹസ്സം ലോകധാതൂനം. ഏത്തകഞ്ഹി ഥേരസ്സ ധുവസേവനം ആവജ്ജനപടിബദ്ധം, ആകങ്ഖമാനോ പന ഥേരോ അനേകാനിപി ചക്കവാളസഹസ്സാനി വോലോകേതിയേവ. ഉപരിപാസാദവരഗതോതി സത്തഭൂമകസ്സ വാ നവഭൂമകസ്സ വാ പാസാദവരസ്സ ഉപരി ഗതോ. സഹസ്സം നേമിമണ്ഡലാനം വോലോകേയ്യാതി പാസാദപരിവേണേ നാഭിയാ പതിട്ഠിതാനം നേമിവട്ടിയാ നേമിവട്ടിം ആഹച്ച ഠിതാനം നേമിമണ്ഡലാനം സഹസ്സം വാതപാനം വിവരിത്വാ ഓലോകേയ്യ, തസ്സ നാഭിയോപി പാകടാ ഹോന്തി, അരാപി അരന്തരാനിപി നേമിയോപി. ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോതി, ആവുസോ, ഏവം അയമ്പി ദിബ്ബചക്ഖുകോ ഭിക്ഖു ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ അതിക്കന്തമാനുസകേന സഹസ്സം ലോകാനം വോലോകേതി. തസ്സ പാസാദേ ഠിതപുരിസസ്സ ചക്കനാഭിയോ വിയ ചക്കവാളസഹസ്സേ സിനേരുസഹസ്സം പാകടം ഹോതി. അരാ വിയ ദീപാ പാകടാ ഹോന്തി. അരന്തരാനി വിയ ദീപട്ഠിതമനുസ്സാ പാകടാ ഹോന്തി. നേമിയോ വിയ ചക്കവാളപബ്ബതാ പാകടാ ഹോന്തി.

൩൩൬. ആരഞ്ഞികോതി സമാദിണ്ണഅരഞ്ഞധുതങ്ഗോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ.

൩൩൭. നോ ച സംസാദേന്തീതി ന ഓസാദേന്തി. സഹേതുകഞ്ഹി സകാരണം കത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛിതും വിസ്സജ്ജിതുമ്പി അസക്കോന്തോ സംസാദേതി നാമ. ഏവം ന കരോന്തീതി അത്ഥോ. പവത്തിനീ ഹോതീതി നദീസോതോദകം വിയ പവത്തതി.

൩൩൮. യായ വിഹാരസമാപത്തിയാതി യായ ലോകിയായ വിഹാരസമാപത്തിയാ, യായ ലോകുത്തരായ വിഹാരസമാപത്തിയാ.

൩൩൯. സാധു സാധു സാരിപുത്താതി അയം സാധുകാരോ ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ദിന്നോ. സാരിപുത്തത്ഥേരേന പന സദ്ധിം ഭഗവാ ആലപതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. യഥാ തം ആനന്ദോവാതി യഥാ ആനന്ദോവ സമ്മാ ബ്യാകരണമാനോ ബ്യാകരേയ്യ, ഏവം ബ്യാകതം ആനന്ദേന അത്തനോ അനുച്ഛവികമേവ, അജ്ഝാസയാനുരൂപമേവ ബ്യാകതന്തി അത്ഥോ. ആനന്ദത്ഥേരോ ഹി അത്തനാപി ബഹുസ്സുതോ, അജ്ഝാസയോപിസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അഹോ വത സാസനേ സബ്രഹ്മചാരീ ബഹുസ്സുതാ ഭവേയ്യു’’ന്തി. കസ്മാ? ബഹുസ്സുതസ്സ ഹി കപ്പിയാകപ്പിയം സാവജ്ജാനവജ്ജം, ഗരുകലഹുകം സതേകിച്ഛാതേകിച്ഛം പാകടം ഹോതി. ബഹുസ്സുതോ ഉഗ്ഗഹിതബുദ്ധവചനം ആവജ്ജിത്വാ ഇമസ്മിം ഠാനേ സീലം കഥിതം, ഇമസ്മിം സമാധി, ഇമസ്മിം വിപസ്സനാ, ഇമസ്മിം മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാനീതി സീലസ്സ ആഗതട്ഠാനേ സീലം പൂരേത്വാ, സമാധിസ്സ ആഗതട്ഠാനേ സമാധിം പൂരേത്വാ വിപസ്സനായ ആഗതട്ഠാനേ വിപസ്സനാഗബ്ഭം ഗണ്ഹാപേത്വാ മഗ്ഗം ഭാവേത്വാ ഫലം സച്ഛികരോതി. തസ്മാ ഥേരസ്സ ഏവം അജ്ഝാസയോ ഹോതി – ‘‘അഹോ വത സബ്രഹ്മചാരീ ഏകം വാ ദ്വേ വാ തയോ വാ ചത്താരോ വാ പഞ്ച വാ നികായേ ഉഗ്ഗഹേത്വാ ആവജ്ജന്താ സീലാദീനം ആഗതട്ഠാനേസു സീലാദീനി പരിപൂരേത്വാ അനുക്കമേന മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാനി സച്ഛികരേയ്യു’’ന്തി. സേസവാരേസുപി ഏസേവ നയോ.

൩൪൦. ആയസ്മാ ഹി രേവതോ ഝാനജ്ഝാസയോ ഝാനാഭിരതോ, തസ്മാസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അഹോ വത സബ്രഹ്മചാരീ ഏകികാ നിസീദിത്വാ കസിണപരികമ്മം കത്വാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ഝാനപദട്ഠാനം വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം സച്ഛികരേയ്യു’’ന്തി. തസ്മാ ഏവം ബ്യാകാസി.

൩൪൧. ആയസ്മാ അനുരുദ്ധോ ദിബ്ബചക്ഖുകോ, തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അഹോ വത സബ്രഹ്മചാരീ ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ അനേകേസു ചക്കവാളസഹസ്സേസു ചവമാനേ ച ഉപപജ്ജമാനേ ച സത്തേ ദിസ്വാ വട്ടഭയേന ചിത്തം സംവേജേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം സച്ഛികരേയ്യു’’ന്തി. തസ്മാ ഏവം ബ്യാകാസി.

൩൪൨. ആയസ്മാ മഹാകസ്സപോ ധുതവാദോ, തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അഹോ വത സബ്രഹ്മചാരീ ധുതവാദാ ഹുത്വാ ധുതങ്ഗാനുഭാവേന പച്ചയതണ്ഹം മിലാപേത്വാ അപരേപി നാനപ്പകാരേ കിലേസേ ധുനിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം സച്ഛികരേയ്യു’’ന്തി. തസ്മാ ഏവം ബ്യാകാസി.

൩൪൩. ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ സമാധിപാരമിയാ മത്ഥകം പത്തോ, സുഖുമം പന ചിത്തന്തരം ഖന്ധന്തരം ധാത്വന്തരം ആയതനന്തരം ഝാനോക്കന്തികം ആരമ്മണോക്കന്തികം അങ്ഗവവത്ഥാനം ആരമ്മണവവത്ഥാനം അങ്ഗസങ്കന്തി ആരമ്മണസങ്കന്തി ഏകതോവഡ്ഢനം ഉഭതോവഡ്ഢനന്തി ആഭിധമ്മികധമ്മകഥികസ്സേവ പാകടം. അനാഭിധമ്മികോ ഹി ധമ്മം കഥേന്തോ – ‘‘അയം സകവാദോ അയം പരവാദോ’’തി ന ജാനാതി. സകവാദം ദീപേസ്സാമീതി പരവാദം ദീപേതി, പരവാദം ദീപേസ്സാമീതി സകവാദം ദീപേതി, ധമ്മന്തരം വിസംവാദേതി. ആഭിധമ്മികോ സകവാദം സകവാദനിയാമേനേവ, പരവാദം പരവാദനിയാമേനേവ ദീപേതി, ധമ്മന്തരം ന വിസംവാദേതി. തസ്മാ ഥേരസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അഹോ വത സബ്രഹ്മചാരീ ആഭിധമ്മികാ ഹുത്വാ സുഖുമേസു ഠാനേസു ഞാണം ഓതാരേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം സച്ഛികരേയ്യു’’ന്തി. തസ്മാ ഏവം ബ്യാകാസി.

൩൪൪. ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ പഞ്ഞാപാരമിയാ മത്ഥകം പത്തോ, പഞ്ഞവായേവ ച ചിത്തം അത്തനോ വസേ വത്തേതും സക്കോതി, ന ദുപ്പഞ്ഞോ. ദുപ്പഞ്ഞോ ഹി ഉപ്പന്നസ്സ ചിത്തസ്സ വസേ വത്തേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച വിപ്ഫന്ദിത്വാപി കതിപാഹേനേവ ഗിഹിഭാവം പത്വാ അനയബ്യസനം പാപുണാതി. തസ്മാ ഥേരസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘‘അഹോ വത സബ്രഹ്മചാരീ അചിത്തവസികാ ഹുത്വാ ചിത്തം അത്തനോ വസേ വത്തേത്വാ സബ്ബാനസ്സ വിസേവിതവിപ്ഫന്ദിതാനി ഭഞ്ജിത്വാ ഈസകമ്പി ബഹി നിക്ഖമിതും അദേന്താ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം സച്ഛികരേയ്യു’’ന്തി. തസ്മാ ഏവം ബ്യാകാസി.

൩൪൫. സബ്ബേസം വോ, സാരിപുത്ത, സുഭാസിതം പരിയായേനാതി സാരിപുത്ത, യസ്മാ സങ്ഘാരാമസ്സ നാമ ബഹുസ്സുതഭിക്ഖൂഹിപി സോഭനകാരണം അത്ഥി, ഝാനാഭിരതേഹിപി, ദിബ്ബചക്ഖുകേഹിപി, ധുതവാദേഹിപി, ആഭിധമ്മികേഹിപി, അചിത്തവസികേഹിപി സോഭനകാരണം അത്ഥി. തസ്മാ സബ്ബേസം വോ സുഭാസിതം പരിയായേന, തേന തേന കാരണേന സുഭാസിതമേവ, നോ ദുബ്ഭാസിതം. അപിച മമപി സുണാഥാതി അപിച മമപി വചനം സുണാഥ. ന താവാഹം ഇമം പല്ലങ്കം ഭിന്ദിസ്സാമീതി ന താവ അഹം ഇമം ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠായ ആഭുജിതം പല്ലങ്കം ഭിന്ദിസ്സാമി, ന മോചേസ്സാമീതി അത്ഥോ. ഇദം കിര ഭഗവാ പരിപാകഗതേ ഞാണേ രജ്ജസിരിം പഹായ കതാഭിനിക്ഖമനോ അനുപുബ്ബേന ബോധിമണ്ഡം ആരുയ്ഹ ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠായ അപരാജിതപല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ദള്ഹസമാദാനോ ഹുത്വാ നിസിന്നോ തിണ്ണം മാരാനം മത്ഥകം ഭിന്ദിത്വാ പച്ചൂസസമയേ ദസസഹസ്സിലോകധാതും ഉന്നാദേന്തോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝി, തം അത്തനോ മഹാബോധിപല്ലങ്കം സന്ധായ ഏവമാഹ. അപിച പച്ഛിമം ജനതം അനുകമ്പമാനോപി പടിപത്തിസാരം പുഥുജ്ജനകല്യാണകം ദസ്സേന്തോ ഏവമാഹ. പസ്സതി ഹി ഭഗവാ – ‘‘അനാഗതേ ഏവം അജ്ഝാസയാ കുലപുത്താ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിസ്സന്തി, ‘ഭഗവാ മഹാഗോസിങ്ഗസുത്തം കഥേന്തോ ഇധ, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു പച്ഛാഭത്തം…പേ… ഏവരൂപേന ഖോ, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖുനാ ഗോസിങ്ഗസാലവനം സോഭേയ്യാതി ആഹ, മയം ഭഗവതോ അജ്ഝാസയം ഗണ്ഹിസ്സാമാ’തി പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താ ചതുരങ്ഗവീരിയം അധിട്ഠായ ദള്ഹസമാദാനാ ഹുത്വാ ‘അരഹത്തം അപ്പത്വാ ഇമം പല്ലങ്കം ന ഭിന്ദിസ്സാമാ’തി സമണധമ്മം കാതബ്ബം മഞ്ഞിസ്സന്തി, തേ ഏവം പടിപന്നാ കതിപാഹേനേവ ജാതിജരാമരണസ്സ അന്തം കരിസ്സന്തീ’’തി, ഇമം പച്ഛിമം ജനതം അനുകമ്പമാനോ പടിപത്തിസാരം പുഥുജ്ജനകല്യാണകം ദസ്സേന്തോ ഏവമാഹ. ഏവരൂപേന ഖോ, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖുനാ ഗോസിങ്ഗസാലവനം സോഭേയ്യാതി, സാരിപുത്ത, ഏവരൂപേന ഭിക്ഖുനാ നിപ്പരിയായേനേവ ഗോസിങ്ഗസാലവനം സോഭേയ്യാതി യഥാനുസന്ധിനാവ ദേസനം നിട്ഠപേസീതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

മഹാഗോസിങ്ഗസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. മഹാഗോപാലകസുത്തവണ്ണനാ

൩൪൬. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാഗോപാലകസുത്തം. തത്ഥ തിസ്സോ കഥാ ഏകനാളികാ, ചതുരസ്സാ, നിസിന്നവത്തികാതി. തത്ഥ പാളിം വത്വാ ഏകേകപദസ്സ അത്ഥകഥനം ഏകനാളികാ നാമ. അപണ്ഡിതം ഗോപാലകം ദസ്സേത്വാ, അപണ്ഡിതം ഭിക്ഖും ദസ്സേത്വാ, പണ്ഡിതം ഗോപാലകം ദസ്സേത്വാ, പണ്ഡിതം ഭിക്ഖും ദസ്സേത്വാതി ചതുക്കം ബന്ധിത്വാ കഥനം ചതുരസ്സാ നാമ. അപണ്ഡിതം ഗോപാലകം ദസ്സേത്വാ പരിയോസാനഗമനം, അപണ്ഡിതം ഭിക്ഖും ദസ്സേത്വാ പരിയോസാനഗമനം, പണ്ഡിതം ഗോപാലകം ദസ്സേത്വാ പരിയോസാനഗമനം, പണ്ഡിതം ഭിക്ഖും ദസ്സേത്വാ പരിയോസാനഗമനന്തി അയം നിസിന്നവത്തികാ നാമ. അയം ഇധ സബ്ബാചരിയാനം ആചിണ്ണാ.

ഏകാദസഹി, ഭിക്ഖവേ, അങ്ഗേഹീതി ഏകാദസഹി അഗുണകോട്ഠാസേഹി. ഗോഗണന്തി ഗോമണ്ഡലം. പരിഹരിതുന്തി പരിഗ്ഗഹേത്വാ വിചരിതും. ഫാതിം കാതുന്തി വഡ്ഢിം ആപാദേതും. ഇധാതി ഇമസ്മിം ലോകേ. ന രൂപഞ്ഞൂ ഹോതീതി ഗണനതോ വാ വണ്ണതോ വാ രൂപം ന ജാനാതി. ഗണനതോ ന ജാനാതി നാമ അത്തനോ ഗുന്നം സതം വാ സഹസ്സം വാതി സങ്ഖ്യം ന ജാനാതി. സോ ഗാവീസു ഹടാസു വാ പലാതാസു വാ ഗോഗണം ഗണേത്വാ, അജ്ജ ഏത്തികാ ന ദിസ്സന്തീതി ദ്വേ തീണി ഗാമന്തരാനി വാ അടവിം വാ വിചരന്തോ ന പരിയേസതി, അഞ്ഞേസം ഗാവീസു അത്തനോ ഗോഗണം പവിട്ഠാസുപി ഗോഗണം ഗണേത്വാ, ‘‘ഇമാ ഏത്തികാ ഗാവോ ന അമ്ഹാക’’ന്തി യട്ഠിയാ പോഥേത്വാ ന നീഹരതി, തസ്സ നട്ഠാ ഗാവിയോ നട്ഠാവ ഹോന്തി. പരഗാവിയോ ഗഹേത്വാ വിചരന്തം ഗോസാമികാ ദിസ്വാ, ‘‘അയം ഏത്തകം കാലം അമ്ഹാകം ധേനും ഗണ്ഹാതീ’’തി തജ്ജേത്വാ അത്തനോ ഗാവിയോ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തി. തസ്സ ഗോഗണോപി പരിഹായതി, പഞ്ചഗോരസപരിഭോഗതോപി പരിബാഹിരോ ഹോതി. വണ്ണതോ ന ജാനാതി നാമ – ‘‘ഏത്തികാ ഗാവോ സേതാ, ഏത്തികാ രത്താ, ഏത്തികാ കാളാ, ഏത്തികാ കബരാ ഏത്തികാ നീലാ’’തി ന ജാനാതി, സോ ഗാവീസു ഹടാസു വാ…പേ… പഞ്ചഗോരസപരിഭോഗതോപി പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന ലക്ഖണകുസലോ ഹോതീതി ഗാവീനം സരീരേ കതം ധനുസത്തിസൂലാദിഭേദം ലക്ഖണം ന ജാനാതി, സോ ഗാവീസു ഹടാസു വാ പലാതാസു വാ അജ്ജ അസുകലക്ഖണാ ച അസുകലക്ഖണാ ച ഗാവോ ന ദിസ്സന്തി…പേ… പഞ്ചഗോരസപരിഭോഗതോപി പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന ആസാടികം ഹാരേതാതി ഗുന്നം ഖാണുകണ്ടകാദീഹി പഹടട്ഠാനേസു വണോ ഹോതി. തത്ഥ നീലമക്ഖികാ അണ്ഡകാനി പാതേന്തി, തേസം ആസാടികാതി നാമ. താനി ദണ്ഡേന അപനേത്വാ ഭേസജ്ജം ദാതബ്ബം ഹോതി. ബാലോ ഗോപാലകോ തഥാ ന കരോതി, തേന വുത്തം – ‘‘ന ആസാടികം ഹാരേതാ ഹോതീ’’തി. തസ്സ ഗുന്നം വണാ വഡ്ഢന്തി, ഗമ്ഭീരാ ഹോന്തി, പാണകാ കുച്ഛിം പവിസന്തി, ഗാവോ ഗേലഞ്ഞാഭിഭൂതാ നേവ യാവദത്ഥം തിണാനി ഖാദിതും, ന പാനീയം പാതും സക്കോന്തി. തത്ഥ ഗുന്നം ഖീരം ഛിജ്ജതി, ഗോണാനം ജവോ ഹായതി, ഉഭയേസം ജീവിതന്തരായോ ഹോതി. ഏവമസ്സ ഗോഗണോപി പരിഹായതി, പഞ്ചഗോരസതോപി പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന വണം പടിച്ഛാദേതാ ഹോതീതി ഗുന്നം വുത്തനയേനേവ സഞ്ജാതോ വണോ ഭേസജ്ജം ദത്വാ വാകേന വാ ചീരകേന വാ ബന്ധിത്വാ പടിച്ഛാദേതബ്ബോ ഹോതി. ബാലോ ഗോപാലകോ തഥാ ന കരോതി, അഥസ്സ ഗുന്നം വണേഹി യൂസാ പഗ്ഘരന്തി, താ അഞ്ഞമഞ്ഞം നിഘംസേന്തി, തേന അഞ്ഞേസമ്പി വണാ ജായന്തി. ഏവം ഗാവോ ഗേലഞ്ഞാഭിഭൂതാ നേവ യാവദത്ഥം തിണാനി ഖാദിതും…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന ധൂമം കത്താ ഹോതീതി അന്തോവസ്സേ ഡംസമകസാദീനം ഉസ്സന്നകാലേ ഗോഗണേ വജം പവിട്ഠേ തത്ഥ തത്ഥ ധൂമോ കാതബ്ബോ ഹോതി, അപണ്ഡിതോ ഗോപാലകോ തം ന കരോതി. ഗോഗണോ സബ്ബരത്തിം ഡംസാദീഹി ഉപദ്ദുതോ നിദ്ദം അലഭിത്വാ പുനദിവസേ അരഞ്ഞേ തത്ഥ തത്ഥ രുക്ഖമൂലാദീസു നിപജ്ജിത്വാ നിദ്ദായതി, നേവ യാവദത്ഥം തിണാനി ഖാദിതും…പേ… പഞ്ചഗോരസപരിഭോഗതോപി പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന തിത്ഥം ജാനാതീതി തിത്ഥം സമന്തി വാ വിസമന്തി വാ സഗാഹന്തി വാ നിഗ്ഗാഹന്തി വാ ന ജാനാതി, സോ അതിത്ഥേന ഗാവിയോ ഓതാരേതി. താസം വിസമതിത്ഥേ പാസാണാദീനി അക്കമന്തീനം പാദാ ഭിജ്ജന്തി, സഗാഹം ഗമ്ഭീരം തിത്ഥം ഓതിണ്ണാ കുമ്ഭീലാദയോ ഗാഹാ ഗണ്ഹന്തി. അജ്ജ ഏത്തികാ ഗാവോ നട്ഠാ, അജ്ജ ഏത്തികാതി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി. ഏവമസ്സ ഗോഗണോപി പരിഹായതി, പഞ്ചഗോരസതോപി പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന പീതം ജാനാതീതി പീതമ്പി അപീതമ്പി ന ജാനാതി. ഗോപാലകേന ഹി ‘‘ഇമായ ഗാവിയാ പീതം, ഇമായ ന പീതം, ഇമായ പാനീയതിത്ഥേ ഓകാസോ ലദ്ധോ, ഇമായ ന ലദ്ധോ’’തി ഏവം പീതാപീതം ജാനിതബ്ബം ഹോതി. അയം പന ദിവസഭാഗം അരഞ്ഞേ ഗോഗണം രക്ഖിത്വാ പാനീയം പായേസ്സാമീതി നദിം വാ തളാകം വാ ഗഹേത്വാ ഗച്ഛതി. തത്ഥ മഹാഉസഭാ ച അനുഉസഭാ ച ബലവഗാവിയോ ച ദുബ്ബലാനി ചേവ മഹല്ലകാനി ച ഗോരൂപാനി സിങ്ഗേഹി വാ ഫാസുകാഹി വാ പഹരിത്വാ അത്തനോ ഓകാസം കത്വാ ഊരുപ്പമാണം ഉദകം പവിസിത്വാ യഥാകാമം പിവന്തി. അവസേസാ ഓകാസം അലഭമാനാ തീരേ ഠത്വാ കലലമിസ്സകം ഉദകം പിവന്തി, അപീതാ ഏവ വാ ഹോന്തി. അഥ നേ ഗോപാലകോ പിട്ഠിയം പഹരിത്വാ പുന അരഞ്ഞം പവേസേതി, തത്ഥ അപീതഗാവിയോ പിപാസായ സുക്ഖമാനാ യാവദത്ഥം തിണാനി ഖാദിതും ന സക്കോന്തി, തത്ഥ ഗുന്നം ഖീരം ഛിജ്ജതി, ഗോണാനം ജവോ ഹായതി…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന വീഥിം ജാനാതീതി ‘‘അയം മഗ്ഗോ സമോ ഖേമോ, അയം വിസമോ സാസങ്കോ സപ്പടിഭയോ’’തി ന ജാനാതി. സോ സമം ഖേമം മഗ്ഗം വജ്ജേത്വാ ഗോഗണം ഇതരം മഗ്ഗം പടിപാദേതി, തത്ഥ ഗാവോ സീഹബ്യഗ്ഘാദീനം ഗന്ധേന ചോരപരിസ്സയേന വാ അഭിഭൂതാ ഭന്തമിഗസപ്പടിഭാഗാ ഗീവം ഉക്ഖിപിത്വാ തിട്ഠന്തി, നേവ യാവദത്ഥം തിണാനി ഖാദന്തി, ന പാനീയം പിവന്തി, തത്ഥ ഗുന്നം ഖീരം ഛിജ്ജതി…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന ഗോചരകുസലോ ഹോതീതി ഗോപാലകേന ഹി ഗോചരകുസലേന ഭവിതബ്ബം, പഞ്ചാഹികവാരോ വാ സത്താഹികവാരോ വാ ജാനിതബ്ബോ, ഏകദിസായ ഗോഗണം ചാരേത്വാ പുനദിവസേ തത്ഥ ന ചാരേതബ്ബോ. മഹതാ ഹി ഗോഗണേന ചിണ്ണട്ഠാനം ഭേരിതലം വിയ സുദ്ധം ഹോതി നിത്തിണം, ഉദകമ്പി ആലുളീയതി. തസ്മാ പഞ്ചമേ വാ സത്തമേ വാ ദിവസേ പുന തത്ഥ ചാരേതും വട്ടതി, ഏത്തകേന ഹി തിണമ്പി പടിവിരുഹതി, ഉദകമ്പി പസീദതി. അയം പന ഇമം പഞ്ചാഹികവാരം വാ സത്താഹികവാരം വാ ന ജാനാതി, ദിവസേ ദിവസേ രക്ഖിതട്ഠാനേയേവ രക്ഖതി. അഥസ്സ ഗോഗണോ ഹരിതതിണം ന ലഭതി, സുക്ഖതിണം ഖാദന്തോ കലലമിസ്സകം ഉദകം പിവതി, തത്ഥ ഗുന്നം ഖീരം ഛിജ്ജതി…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

അനവസേസദോഹീ ച ഹോതീതി പണ്ഡിതഗോപാലകേന യാവ വച്ഛകസ്സ മംസലോഹിതം സണ്ഠാതി, താവ ഏകം ദ്വേ ഥനേ ഠപേത്വാ സാവസേസദോഹിനാ ഭവിതബ്ബം. അയം വച്ഛകസ്സ കിഞ്ചി അനവസേസേത്വാ ദുഹതി, ഖീരപകോ വച്ഛോ ഖീരപിപാസായ സുക്ഖതി, സണ്ഠാതും അസക്കോന്തോ കമ്പമാനോ മാതു പുരതോ പതിത്വാ കാലങ്കരോതി. മാതാ പുത്തകം ദിസ്വാ, ‘‘മയ്ഹം പുത്തകോ അത്തനോ മാതുഖീരം പാതുമ്പി ന ലഭതീ’’തി പുത്തസോകേന ന യാവദത്ഥം തിണാനി ഖാദിതും, ന പാനീയം പാതും സക്കോതി, ഥനേസു ഖീരം ഛിജ്ജതി. ഏവമസ്സ ഗോഗണോപി പരിഹായതി, പഞ്ചഗോരസതോപി പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ഗുന്നം പിതുട്ഠാനം കരോന്തീതി ഗോപിതരോ. ഗാവോ പരിണയന്തി യഥാരുചിം ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തീതി ഗോപരിണായകാ. ന അതിരേകപൂജായാതി പണ്ഡിതോ ഹി ഗോപാലകോ ഏവരൂപേ ഉസഭേ അതിരേകപൂജായ പൂജേതി, പണീതം ഗോഭത്തം ദേതി, ഗന്ധപഞ്ചങ്ഗുലികേഹി മണ്ഡേതി, മാലം പിലന്ധേതി, സിങ്ഗേ സുവണ്ണരജതകോസകേ ച ധാരേതി, രത്തിം ദീപം ജാലേത്വാ ചേലവിതാനസ്സ ഹേട്ഠാ സയാപേതി. അയം പന തതോ ഏകസക്കാരമ്പി ന കരോതി, ഉസഭാ അതിരേകപൂജം അലഭമാനാ ഗോഗണം ന രക്ഖന്തി, പരിസ്സയം ന വാരേന്തി. ഏവമസ്സ ഗോഗണോ പരിഹായതി, പഞ്ചഗോരസതോ പരിബാഹിരോ ഹോതി.

൩൪൭. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. ന രൂപഞ്ഞൂ ഹോതീതി, ‘‘ചത്താരി മഹാഭൂതാനി ചതുന്നഞ്ച മഹാഭൂതാനം ഉപാദായരൂപ’’ന്തി ഏവം വുത്തരൂപം ദ്വീഹാകാരേഹി ന ജാനാതി ഗണനതോ വാ സമുട്ഠാനതോ വാ. ഗണനതോ ന ജാനാതി നാമ, ‘‘ചക്ഖായതനം, സോത-ഘാന-ജിവ്ഹാ-കായായതനം, രൂപ-സദ്ദ-ഗന്ധ-രസ-ഫോട്ഠബ്ബായതനം, ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, പുരിസിന്ദ്രിയം, ജീവിതിന്ദ്രിയം, കായവിഞ്ഞത്തി, വചീവിഞ്ഞത്തി, ആകാസധാതു, ആപോധാതു, രൂപസ്സ ലഹുതാ, മുദുതാ, കമ്മഞ്ഞതാ, ഉപചയോ, സന്തതി, ജരതാ, രൂപസ്സ അനിച്ചതാ, കബളീകാരോ ആഹാരോ’’തി ഏവം പാളിയം ആഗതാ പഞ്ചവീസതി രൂപകോട്ഠാസാതി ന ജാനാതി. സേയ്യഥാപി സോ ഗോപാലകോ ഗണനതോ ഗുന്നം രൂപം ന ജാനാതി, തഥൂപമോ അയം ഭിക്ഖു. സോ ഗണനതോ രൂപം അജാനന്തോ രൂപം പരിഗ്ഗഹേത്വാ അരൂപം വവത്ഥപേത്വാ രൂപാരൂപം പരിഗ്ഗഹേത്വാ പച്ചയം സല്ലക്ഖേത്വാ ലക്ഖണം ആരോപേത്വാ കമ്മട്ഠാനം മത്ഥകം പാപേതും ന സക്കോതി. സോ യഥാ തസ്സ ഗോപാലകസ്സ ഗോഗണോ ന വഡ്ഢതി, ഏവം ഇമസ്മിം സാസനേ സീലസമാധിവിപസ്സനാമഗ്ഗഫലനിബ്ബാനേഹി ന വഡ്ഢതി, യഥാ ച സോ ഗോപാലകോ പഞ്ചഹി ഗോരസേഹി പരിബാഹിരോ ഹോതി, ഏവം അസേക്ഖേന സീലക്ഖന്ധേന, അസേക്ഖേന സമാധി, പഞ്ഞാ, വിമുത്തി, വിമുത്തിഞാണദസ്സനക്ഖന്ധേനാതി പഞ്ചഹി ധമ്മക്ഖന്ധേഹി പരിബാഹിരോ ഹോതി.

സമുട്ഠാനതോ ന ജാനാതി നാമ, ‘‘ഏത്തകം രൂപം ഏകസമുട്ഠാനം, ഏത്തകം ദ്വിസമുട്ഠാനം, ഏത്തകം തിസമുട്ഠാനം, ഏത്തകം ചതുസമുട്ഠാനം, ഏത്തകം ന കുതോചിസമുട്ഠാതീ’’തി ന ജാനാതി. സേയ്യഥാപി സോ ഗോപാലകോ വണ്ണതോ ഗുന്നം രൂപം ന ജാനാതി, തഥൂപമോ അയം ഭിക്ഖു. സോ സമുട്ഠാനതോ രൂപം അജാനന്തോ രൂപം പരിഗ്ഗഹേത്വാ അരൂപം വവത്ഥപേത്വാ…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന ലക്ഖണകുസലോ ഹോതീതി കമ്മലക്ഖണോ ബാലോ, കമ്മലക്ഖണോ പണ്ഡിതോതി ഏവം വുത്തം കുസലാകുസലം കമ്മം പണ്ഡിതബാലലക്ഖണന്തി ന ജാനാതി. സോ ഏവം അജാനന്തോ ബാലേ വജ്ജേത്വാ പണ്ഡിതേ ന സേവതി, ബാലേ വജ്ജേത്വാ പണ്ഡിതേ അസേവന്തോ കപ്പിയാകപ്പിയം കുസലാകുസലം സാവജ്ജാനവജ്ജം ഗരുകലഹുകം സതേകിച്ഛഅതേകിച്ഛം കാരണാകാരണം ന ജാനാതി; തം അജാനന്തോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വഡ്ഢേതും ന സക്കോതി. സോ യഥാ തസ്സ ഗോപാലകസ്സ ഗോഗണോ ന വഡ്ഢതി, ഏവം ഇമസ്മിം സാസനേ യഥാവുത്തേഹി സീലാദീഹി ന വഡ്ഢതി, ഗോപാലകോ വിയ ച പഞ്ചഹി ഗോരസേഹി പഞ്ചഹി ധമ്മക്ഖന്ധേഹി പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന ആസാടികം ഹാരേതാ ഹോതീതി ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കന്തി ഏവം വുത്തേ കാമവിതക്കാദികേ ന വിനോദേതി, സോ ഇമം അകുസലവിതക്കം ആസാടികം അഹാരേത്വാ വിതക്കവസികോ ഹുത്വാ വിചരന്തോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വഡ്ഢേതും ന സക്കോതി, സോ യഥാ തസ്സ ഗോപാലകസ്സ…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന വണം പടിച്ഛാദേതാ ഹോതീതി ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ നിമിത്തഗ്ഗാഹീ ഹോതീതിആദിനാ നയേന സബ്ബാരമ്മണേസു നിമിത്തം ഗണ്ഹന്തോ യഥാ സോ ഗോപാലകോ വണം ന പടിച്ഛാദേതി, ഏവം സംവരം ന സമ്പാദേതി. സോ വിവടദ്വാരോ വിചരന്തോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വഡ്ഢേതും ന സക്കോതി…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന ധൂമം കത്താ ഹോതീതി സോ ഗോപാലകോ ധൂമം വിയ ധമ്മദേസനാധൂമം ന കരോതി, ധമ്മകഥം വാ സരഭഞ്ഞം വാ ഉപനിസിന്നകഥം വാ അനുമോദനം വാ ന കരോതി. തതോ നം മനുസ്സാ ബഹുസ്സുതോ ഗുണവാതി ന ജാനന്തി, തേ ഗുണാഗുണം അജാനന്താ ചതൂഹി പച്ചയേഹി സങ്ഗഹം ന കരോന്തി. സോ പച്ചയേഹി കിലമമാനോ ബുദ്ധവചനം സജ്ഝായം കാതും വത്തപടിപത്തിം പൂരേതും കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വഡ്ഢേതും ന സക്കോതി…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന തിത്ഥം ജാനാതീതി തിത്ഥഭൂതേ ബഹുസ്സുതഭിക്ഖൂ ന ഉപസങ്കമതി, ഉപസങ്കമന്തോ, ‘‘ഇദം, ഭന്തേ, ബ്യഞ്ജനം കഥം രോപേതബ്ബം, ഇമസ്സ ഭാസിതസ്സ കോ അത്ഥോ, ഇമസ്മിം ഠാനേ പാളി കിം വദേതി, ഇമസ്മിം ഠാനേ അത്ഥോ കിം ദീപേതീ’’തി ഏവം ന പരിപുച്ഛതി ന പരിപഞ്ഹതി, ന ജാനാപേതീതി അത്ഥോ. തസ്സ തേ ഏവം അപരിപുച്ഛതോ അവിവടഞ്ചേവ ന വിവരന്തി, ഭാജേത്വാ ന ദസ്സേന്തി, അനുത്താനീകതഞ്ച ന ഉത്താനീകരോന്തി, അപാകടം ന പാകടം കരോന്തി. അനേകവിഹിതേസു ച കങ്ഖാഠാനിയേസു ധമ്മേസൂതി അനേകവിധാസു കങ്ഖാസു ഏകം കങ്ഖമ്പി ന പടിവിനോദേന്തി. കങ്ഖാ ഏവ ഹി കങ്ഖാഠാനിയാ ധമ്മാ നാമ. തത്ഥ ഏകം കങ്ഖമ്പി ന നീഹരന്തീതി അത്ഥോ. സോ ഏവം ബഹുസ്സുതതിത്ഥം അനുപസങ്കമിത്വാ സകങ്ഖോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വഡ്ഢേതും ന സക്കോതി. യഥാ ച സോ ഗോപാലകോ തിത്ഥം ന ജാനാതി, ഏവം അയമ്പി ഭിക്ഖു ധമ്മതിത്ഥം ന ജാനാതി, അജാനന്തോ അവിസയേ പഞ്ഹം പുച്ഛതി, അഭിധമ്മികം ഉപസങ്കമിത്വാ കപ്പിയാകപ്പിയം പുച്ഛതി, വിനയധരം ഉപസങ്കമിത്വാ രൂപാരൂപപരിച്ഛേദം പുച്ഛതി. തേ അവിസയേ പുട്ഠാ കഥേതും ന സക്കോന്തി, സോ അത്തനാ സകങ്ഖോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വഡ്ഢേതും ന സക്കോതി…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന പീതം ജാനാതീതി യഥാ സോ ഗോപാലകോ പീതാപീതം ന ജാനാതി, ഏവം ധമ്മൂപസഞ്ഹിതം പാമോജ്ജം ന ജാനാതി ന ലഭതി, സവനമയം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥും നിസ്സായ ആനിസംസം ന വിന്ദതി, ധമ്മസ്സവനഗ്ഗം ഗന്ത്വാ സക്കച്ചം ന സുണാതി, നിസിന്നോ നിദ്ദായതി, കഥം കഥേതി, അഞ്ഞവിഹിതകോ ഹോതി, സോ സക്കച്ചം ധമ്മം അസുണന്തോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വഡ്ഢേതും ന സക്കോതി…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന വീഥിം ജാനാതീതി സോ ഗോപാലകോ മഗ്ഗാമഗ്ഗം വിയ, – ‘‘അയം ലോകിയോ അയം ലോകുത്തരോ’’തി അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം യഥാഭൂതം ന പജാനാതി. അജാനന്തോ ലോകിയമഗ്ഗേ അഭിനിവിസിത്വാ ലോകുത്തരം നിബ്ബത്തേതും ന സക്കോതി…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

ന ഗോചരകുസലോ ഹോതീതി സോ ഗോപാലകോ പഞ്ചാഹികവാരേ സത്താഹികവാരേ വിയ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ, ‘‘ഇമേ ലോകിയാ ഇമേ ലോകുത്തരാ’’തി യഥാഭൂതം ന പജാനാതി. അജാനന്തോ സുഖുമട്ഠാനേസു അത്തനോ ഞാണം ചരാപേത്വാ ലോകിയസതിപട്ഠാനേ അഭിനിവിസിത്വാ ലോകുത്തരം നിബ്ബത്തേതും ന സക്കോതി…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

അനവസേസദോഹീ ച ഹോതീതി പടിഗ്ഗഹണേ മത്തം അജാനന്തോ അനവസേസം ദുഹതി. നിദ്ദേസവാരേ പനസ്സ അഭിഹട്ഠും പവാരേന്തീതി അഭിഹരിത്വാ പവാരേന്തി. ഏത്ഥ ദ്വേ അഭിഹാരാ വാചാഭിഹാരോ ച പച്ചയാഭിഹാരോ ച. വാചാഭിഹാരോ നാമ മനുസ്സാ ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘വദേയ്യാഥ, ഭന്തേ, യേനത്ഥോ’’തി പവാരേന്തി. പച്ചയാഭിഹാരോ നാമ വത്ഥാദീനി വാ തേലഫാണിതാദീനി വാ ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖുസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ, യാവതകേന അത്ഥോ’’തി വദന്തി. തത്ര ഭിക്ഖു മത്തം ന ജാനാതീതി ഭിക്ഖു തേസു പച്ചയേസു പമാണം ന ജാനാതി, – ‘‘ദായകസ്സ വസോ വേദിതബ്ബോ, ദേയ്യധമ്മസ്സ വസോ വേദിതബ്ബോ, അത്തനോ ഥാമോ വേദിതബ്ബോ’’തി രഥവിനീതേ വുത്തനയേന പമാണയുത്തം അഗ്ഗഹേത്വാ യം ആഹരന്തി, തം സബ്ബം ഗണ്ഹാതീതി അത്ഥോ. മനുസ്സാ വിപ്പടിസാരിനോ ന പുന അഭിഹരിത്വാ പവാരേന്തി. സോ പച്ചയേഹി കിലമന്തോ കമ്മട്ഠാനം ഗഹേത്വാ വഡ്ഢേതും ന സക്കോതി…പേ… പരിബാഹിരോ ഹോതി.

തേ ന അതിരേകപൂജായ പൂജേതാ ഹോതീതി സോ ഗോപാലകോ മഹാഉസഭേ വിയ തേ ഥേരേ ഭിക്ഖൂ ഇമായ ആവി ചേവ രഹോ ച മേത്തായ കായകമ്മാദികായ അതിരേകപൂജായ ന പൂജേതി. തതോ ഥേരാ, – ‘‘ഇമേ അമ്ഹേസു ഗരുചിത്തീകാരം ന കരോന്തീ’’തി നവകേ ഭിക്ഖൂ ദ്വീഹി സങ്ഗഹേഹി ന സങ്ഗണ്ഹന്തി, ന ആമിസസങ്ഗഹേന ചീവരേന വാ പത്തേന വാ പത്തപരിയാപന്നേന വാ വസനട്ഠാനേന വാ. കിലമന്തേ മിലായന്തേപി നപ്പടിജഗ്ഗന്തി. പാളിം വാ അട്ഠകഥം വാ ധമ്മകഥാബന്ധം വാ ഗുയ്ഹഗന്ഥം വാ ന സിക്ഖാപേന്തി. നവകാ ഥേരാനം സന്തികാ സബ്ബസോ ഇമേ ദ്വേ സങ്ഗഹേ അലഭമാനാ ഇമസ്മിം സാസനേ പതിട്ഠാതും ന സക്കോന്തി. യഥാ തസ്സ ഗോപാലകസ്സ ഗോഗണോ ന വഡ്ഢതി, ഏവം സീലാദീനി ന വഡ്ഢന്തി. യഥാ ച സോ ഗോപാലകോ പഞ്ചഹി ഗോരസേഹി പരിബാഹിരോ ഹോതി, ഏവം പഞ്ചഹി ധമ്മക്ഖന്ധേഹി പരിബാഹിരാ ഹോന്തി. സുക്കപക്ഖോ കണ്ഹപക്ഖേ വുത്തവിപല്ലാസവസേന യോജേത്വാ വേദിതബ്ബോതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

മഹാഗോപാലകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ചൂളഗോപാലകസുത്തവണ്ണനാ

൩൫൦. ഏവം മേ സുതന്തി ചൂളഗോപാലകസുത്തം. തത്ഥ ഉക്കചേലായന്തി ഏവംനാമകേ നഗരേ. തസ്മിം കിര മാപിയമാനേ രത്തിം ഗങ്ഗാസോതതോ മച്ഛോ ഥലം പത്തോ. മനുസ്സാ ചേലാനി തേലപാതിയം തേമേത്വാ ഉക്കാ കത്വാ മച്ഛം ഗണ്ഹിംസു. നഗരേ നിട്ഠിതേ തസ്സ നാമം കരോന്തേ അമ്ഹേഹി നഗരട്ഠാനസ്സ ഗഹിതദിവസേ ചേലുക്കാഹി മച്ഛോ ഗഹിതോതി ഉക്കചേലാ-ത്വേവസ്സ നാമം അകംസു. ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസീതി യസ്മിം ഠാനേ നിസിന്നസ്സ സബ്ബാ ഗങ്ഗാ പാകടാ ഹുത്വാ പഞ്ഞായതി, താദിസേ വാലികുസ്സദേ ഗങ്ഗാതിത്ഥേ സായന്ഹസമയേ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ നിസീദിത്വാ മഹാഗങ്ഗം പരിപുണ്ണം സന്ദമാനം ഓലോകേന്തോ, – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഇമം ഗങ്ഗം നിസ്സായ കോചി പുബ്ബേ വഡ്ഢിപരിഹാനിം പത്തോ’’തി ആവജ്ജിത്വാ, പുബ്ബേ ഏകം ബാലഗോപാലകം നിസ്സായ അനേകസതസഹസ്സാ ഗോഗണാ ഇമിസ്സാ ഗങ്ഗായ ആവട്ടേ പതിത്വാ സമുദ്ദമേവ പവിട്ഠാ, അപരം പന പണ്ഡിതഗോപാലകം നിസ്സായ അനേകസതസഹസ്സഗോഗണസ്സ സോത്ഥി ജാതാ വഡ്ഢി ജാതാ ആരോഗ്യം ജാതന്തി അദ്ദസ. ദിസ്വാ ഇമം കാരണം നിസ്സായ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേസ്സാമീതി ചിന്തേത്വാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി.

മാഗധകോതി മഗധരട്ഠവാസീ. ദുപ്പഞ്ഞജാതികോതി നിപ്പഞ്ഞസഭാവോ ദന്ധോ മഹാജളോ. അസമവേക്ഖിത്വാതി അസല്ലക്ഖേത്വാ അനുപധാരേത്വാ. പതാരേസീതി താരേതും ആരഭി. ഉത്തരം തീരം സുവിദേഹാനന്തി ഗങ്ഗായ ഓരിമേ തീരേ മഗധരട്ഠം, പാരിമേ തീരേ വിദേഹരട്ഠം, ഗാവോ മഗധരട്ഠതോ വിദേഹരട്ഠം നേത്വാ രക്ഖിസ്സാമീതി ഉത്തരം തീരം പതാരേസി. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘ഉത്തരം തീരം സുവിദേഹാന’’ന്തി. ആമണ്ഡലികം കരിത്വാതി മണ്ഡലികം കത്വാ. അനയബ്യസനം ആപജ്ജിംസൂതി അവഡ്ഢിം വിനാസം പാപുണിംസു, മഹാസമുദ്ദമേവ പവിസിംസു. തേന ഹി ഗോപാലകേന ഗാവോ ഓതാരേന്തേന ഗങ്ഗായ ഓരിമതീരേ സമതിത്ഥഞ്ച വിസമതിത്ഥഞ്ച ഓലോകേതബ്ബം അസ്സ, മജ്ഝേ ഗങ്ഗായ ഗുന്നം വിസ്സമട്ഠാനത്ഥം ദ്വേ തീണി വാലികത്ഥലാനി സല്ലക്ഖേതബ്ബാനി അസ്സു. തഥാ പാരിമതീരേ തീണി ചത്താരി തിത്ഥാനി, ഇമസ്മാ തിത്ഥാ ഭട്ഠാ ഇമം തിത്ഥം ഗണ്ഹിസ്സന്തി, ഇമസ്മാ ഭട്ഠാ ഇമന്തി. അയം പന ബാലഗോപാലകോ ഓരിമതീരേ ഗുന്നം ഓതരണതിത്ഥം സമം വാ വിസമം വാ അനോലോകേത്വാവ മജ്ഝേ ഗങ്ഗായ ഗുന്നം വിസ്സമട്ഠാനത്ഥം ദ്വേ തീണി വാലികത്ഥലാനിപി അസല്ലക്ഖേത്വാവ പരതീരേ ചത്താരി പഞ്ച ഉത്തരണതിത്ഥാനി അസമവേക്ഖിത്വാവ അതിത്ഥേനേവ ഗാവോ ഓതാരേസി. അഥസ്സ മഹാഉസഭോ ജവനസമ്പന്നതായ ചേവ ഥാമസമ്പന്നതായ ച തിരിയം ഗങ്ഗായ സോതം ഛേത്വാ പാരിമം തീരം പത്വാ ഛിന്നതടഞ്ചേവ കണ്ടകഗുമ്ബഗഹനഞ്ച ദിസ്വാ, ‘‘ദുബ്ബിനിവിട്ഠമേത’’ന്തി ഞത്വാ ധുരഗ്ഗ-പതിട്ഠാനോകാസമ്പി അലഭിത്വാ പടിനിവത്തി. ഗാവോ മഹാഉസഭോ നിവത്തോ മയമ്പി നിവത്തിസ്സാമാതി നിവത്താ. മഹതോ ഗോഗണസ്സ നിവത്തട്ഠാനേ ഉദകം ഛിജ്ജിത്വാ മജ്ഝേ ഗങ്ഗായ ആവട്ടം ഉട്ഠപേസി. ഗോഗണോ ആവട്ടം പവിസിത്വാ സമുദ്ദമേവ പത്തോ. ഏകോപി ഗോണോ അരോഗോ നാമ നാഹോസി. തേനാഹ – ‘‘തത്ഥേവ അനയബ്യസനം ആപജ്ജിംസൂ’’തി.

അകുസലാ ഇമസ്സ ലോകസ്സാതി ഇധ ലോകേ ഖന്ധധാതായതനേസു അകുസലാ അഛേകാ, പരലോകേപി ഏസേവ നയോ. മാരധേയ്യം വുച്ചതി തേഭൂമകധമ്മാ. അമാരധേയ്യം നവ ലോകുത്തരധമ്മാ. മച്ചുധേയ്യമ്പി തേഭൂമകധമ്മാവ. അമച്ചുധേയ്യം നവ ലോകുത്തരധമ്മാ. തത്ഥ അകുസലാ അഛേകാ. വചനത്ഥതോ പന മാരസ്സ ധേയ്യം മാരധേയ്യം. ധേയ്യന്തി ഠാനം വത്ഥു നിവാസോ ഗോചരോ. മച്ചുധേയ്യേപി ഏസേവ നയോ. തേസന്തി തേസം ഏവരൂപാനം സമണബ്രാഹ്മണാനം, ഇമിനാ ഛ സത്ഥാരോ ദസ്സിതാതി വേദിതബ്ബാ.

൩൫൧. ഏവം കണ്ഹപക്ഖം നിട്ഠപേത്വാ സുക്കപക്ഖം ദസ്സേന്തോ ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ബലവഗാവോതി ദന്തഗോണേ ചേവ ധേനുയോ ച. ദമ്മഗാവോതി ദമേതബ്ബഗോണേ ചേവ അവിജാതഗാവോ ച. വച്ഛതരേതി വച്ഛഭാവം തരിത്വാ ഠിതേ ബലവവച്ഛേ. വച്ഛകേതി ധേനുപകേ തരുണവച്ഛകേ. കിസാബലകേതി അപ്പമംസലോഹിതേ മന്ദഥാമേ. താവദേവ ജാതകോതി തംദിവസേ ജാതകോ. മാതുഗോരവകേന വുയ്ഹമാനോതി മാതാ പുരതോ പുരതോ ഹുംഹുന്തി ഗോരവം കത്വാ സഞ്ഞം ദദമാനാ ഉരേന ഉദകം ഛിന്ദമാനാ ഗച്ഛതി, വച്ഛകോ തായ ഗോരവസഞ്ഞായ ധേനുയാ വാ ഉരേന ഛിന്നോദകേന ഗച്ഛമാനോ ‘‘മാതുഗോരവകേന വുയ്ഹമാനോ’’തി വുച്ചതി.

൩൫൨. മാരസ്സ സോതം ഛേത്വാതി അരഹത്തമഗ്ഗേന മാരസ്സ തണ്ഹാസോതം ഛേത്വാ. പാരം ഗതാതി മഹാഉസഭാ നദീപാരം വിയ സംസാരപാരം നിബ്ബാനം ഗതാ. പാരം അഗമംസൂതി മഹാഉസഭാനം പാരങ്ഗതക്ഖണേ ഗങ്ഗായ സോതസ്സ തയോ കോട്ഠാസേ അതിക്കമ്മ ഠിതാ മഹാഉസഭേ പാരം പത്തേ ദിസ്വാ തേസം ഗതമഗ്ഗം പടിപജ്ജിത്വാ പാരം അഗമംസു. പാരം ഗമിസ്സന്തീതി ചതുമഗ്ഗവജ്ഝാനം കിലേസാനം തയോ കോട്ഠാസേ ഖേപേത്വാ ഠിതാ ഇദാനി അരഹത്തമഗ്ഗേന അവസേസം തണ്ഹാസോതം ഛേത്വാ ബലവഗാവോ വിയ നദീപാരം സംസാരപാരം നിബ്ബാനം ഗമിസ്സന്തീതി. ഇമിനാ നയേന സബ്ബവാരേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ധമ്മാനുസാരിനോ, സദ്ധാനുസാരിനോതി ഇമേ ദ്വേ പഠമമഗ്ഗസമങ്ഗിനോ.

ജാനതാതി സബ്ബധമ്മേ ജാനന്തേന ബുദ്ധേന. സുപ്പകാസിതോതി സുകഥിതോ. വിവടന്തി വിവരിതം. അമതദ്വാരന്തി അരിയമഗ്ഗോ. നിബ്ബാനപത്തിയാതി തദത്ഥായ വിവടം. വിനളീകതന്തി വിഗതമാനനളം കതം. ഖേമം പത്ഥേഥാതി കത്തുകമ്യതാഛന്ദേന അരഹത്തം പത്ഥേഥ, കത്തുകാമാ നിബ്ബത്തേതുകാമാ ഹോഥാതി അത്ഥോ. ‘‘പത്ത’ത്ഥാ’’തിപി പാഠോ. ഏവരൂപം സത്ഥാരം ലഭിത്വാ തുമ്ഹേ പത്തായേവ നാമാതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവ. ഭഗവാ പന യഥാനുസന്ധിനാവ ദേസനം നിട്ഠപേസീതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

ചൂളഗോപാലകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ചൂളസച്ചകസുത്തവണ്ണനാ

൩൫൩. ഏവം മേ സുതന്തി ചൂളസച്ചകസുത്തം. തത്ഥ മഹാവനേ കൂടാഗാരസാലായന്തി മഹാവനം നാമ സയംജാതം അരോപിമം സപരിച്ഛേദം മഹന്തം വനം. കപിലവത്ഥുസാമന്താ പന മഹാവനം ഹിമവന്തേന സഹ ഏകാബദ്ധം അപരിച്ഛേദം ഹുത്വാ മഹാസമുദ്ദം ആഹച്ച ഠിതം. ഇദം താദിസം ന ഹോതി. സപരിച്ഛേദം മഹന്തം വനന്തി മഹാവനം. കൂടാഗാരസാലാ പന മഹാവനം നിസ്സായ കതേ ആരാമേ കൂടാഗാരം അന്തോകത്വാ ഹംസവട്ടകച്ഛന്നേന കതാ സബ്ബാകാരസമ്പന്നാ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഗന്ധകുടി വേദിതബ്ബാ.

സച്ചകോ നിഗണ്ഠപുത്തോതി പുബ്ബേ കിര ഏകോ നിഗണ്ഠോ ച നിഗണ്ഠീ ച പഞ്ച പഞ്ച വാദസതാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ, വാദം ആരോപേസ്സാമാതി ജമ്ബുദീപേ വിചരന്താ വേസാലിയം സമാഗതാ. ലിച്ഛവിരാജാനോ ദിസ്വാ, – ‘‘ത്വം കോ, ത്വം കാ’’തി പുച്ഛിംസു. നിഗണ്ഠോ – ‘‘അഹം വാദം ആരോപേസ്സാമീതി ജമ്ബുദീപേ വിചരാമീ’’തി ആഹ. നിഗണ്ഠീപി തഥാ ആഹ. ലിച്ഛവിനോ, ‘‘ഇധേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം വാദം ആരോപേഥാ’’തി ആഹംസു. നിഗണ്ഠീ അത്തനാ ഉഗ്ഗഹിതാനി പഞ്ചവാദസതാനി പുച്ഛി, നിഗണ്ഠോ കഥേസി. നിഗണ്ഠേന പുച്ഛിതേപി നിഗണ്ഠീ കഥേസിയേവ. ഏകസ്സപി ന ജയോ, ന പരാജയോ, ഉഭോ സമസമാവ അഹേസും. ലിച്ഛവിനോ, – ‘‘തുമ്ഹേ ഉഭോപി സമസമാ ആഹിണ്ഡിത്വാ കിം കരിസ്സഥ, ഇധേവ വസഥാ’’തി ഗേഹം ദത്വാ ബലിം പട്ഠപേസും. തേസം സംവാസമന്വായ ചതസ്സോ ധീതരോ ജാതാ, – ഏകാ സച്ചാ നാമ, ഏകാ ലോലാ നാമ, ഏകാ പടാചാരാ നാമ, ഏകാ ആചാരവതീ നാമ. താപി പണ്ഡിതാവ അഹേസും, മാതാപിതൂഹി ഉഗ്ഗഹിതാനി പഞ്ച പഞ്ച വാദസതാനി ഉഗ്ഗഹേസും. താ വയപത്താ മാതാപിതരോ അവോചും – ‘‘അമ്ഹാകം അമ്മാ കുലേ ദാരികാ നാമ ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദീനി ദത്വാ കുലഘരം പേസിതപുബ്ബാ നാമ നത്ഥി. യോ പന അഗാരികോ താസം വാദം മദ്ദിതും സക്കോതി, തസ്സ പാദപരിചാരികാ ഹോന്തി. യോ പബ്ബജിതോ താസം മദ്ദിതും സക്കോതി, തസ്സ സന്തികേ പബ്ബജന്തി. തുമ്ഹേ കിം കരിസ്സഥാ’’തി? മയമ്പി ഏവമേവ കരിസ്സാമാതി. ചതസ്സോപി പരിബ്ബാജികവേസം ഗഹേത്വാ, ‘‘അയം ജമ്ബുദീപോ നാമ ജമ്ബുയാ പഞ്ഞായതീ’’തി ജമ്ബുസാഖം ഗഹേത്വാ ചാരികം പക്കമിംസു. യം ഗാമം പാപുണന്തി, തസ്സ ദ്വാരേ പംസുപുഞ്ജേ വാ വാലികപുഞ്ജേ വാ ജമ്ബുധജം ഠപേത്വാ, – ‘‘യോ വാദം ആരോപേതും സക്കോതി, സോ ഇമം മദ്ദതൂ’’തി വത്വാ ഗാമം പവിസന്തി. ഏവം ഗാമേന ഗാമം വിചരന്തിയോ സാവത്ഥിം പാപുണിത്വാ തഥേവ ഗാമദ്വാരേ ജമ്ബുധജം ഠപേത്വാ സമ്പത്തമനുസ്സാനം ആരോചേത്വാ അന്തോനഗരം പവിട്ഠാ.

തേന സമയേന ഭഗവാ സാവത്ഥിം നിസ്സായ ജേതവനേ വിഹരതി. അഥായസ്മാ സാരിപുത്തോ ഗിലാനേ പുച്ഛന്തോ അജഗ്ഗിതട്ഠാനം ജഗ്ഗന്തോ അത്തനോ കിച്ചമഹന്തതായ അഞ്ഞേഹി ഭിക്ഖൂഹി ദിവാതരം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിസന്തോ ഗാമദ്വാരേ ജമ്ബുധജം ദിസ്വാ, – ‘‘കിമിദ’’ന്തി ദാരകേ പുച്ഛി. തേ തമത്ഥം ആരോചേസും. തേന ഹി മദ്ദഥാതി. ന സക്കോമ, ഭന്തേ, ഭായാമാതി. ‘‘കുമാരാ മാ ഭായഥ, ‘കേന അമ്ഹാകം ജമ്ബുധജോ മദ്ദാപിതോ’തി വുത്തേ, ബുദ്ധസാവകേന സാരിപുത്തത്ഥേരേന മദ്ദാപിതോ, വാദം ആരോപേതുകാമാ ജേതവനേ ഥേരസ്സ സന്തികം ഗച്ഛഥാതി വദേയ്യാഥാ’’തി ആഹ. തേ ഥേരസ്സ വചനം സുത്വാ ജമ്ബുധജം മദ്ദിത്വാ ഛഡ്ഡേസും. ഥേരോ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ വിഹാരം ഗതോ. പരിബ്ബാജികാപി ഗാമതോ നിക്ഖമിത്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം ധജോ കേന മദ്ദാപിതോ’’തി പുച്ഛിംസു. ദാരകാ തമത്ഥം ആരോചേസും. പരിബ്ബാജികാ പുന ഗാമം പവിസിത്വാ ഏകേകം വീഥിം ഗഹേത്വാ, – ‘‘ബുദ്ധസാവകോ കിര സാരിപുത്തോ നാമ അമ്ഹേഹി സദ്ധിം വാദം കരിസ്സതി, സോതുകാമാ നിക്ഖമഥാ’’തി ആരോചേസും. മഹാജനോ നിക്ഖമി, തേന സദ്ധിം പരിബ്ബാജികാ ജേതവനം അഗമിംസു.

ഥേരോ – ‘‘അമ്ഹാകം വസനട്ഠാനേ മാതുഗാമസ്സ ആഗമനം നാമ അഫാസുക’’ന്തി വിഹാരമജ്ഝേ നിസീദി. പരിബ്ബാജികായോ ഗന്ത്വാ ഥേരം പുച്ഛിംസു – ‘‘തുമ്ഹേഹി അമ്ഹാകം ധജോ മദ്ദാപിതോ’’തി? ആമ, മയാ മദ്ദാപിതോതി. മയം തുമ്ഹേഹി സദ്ധിം വാദം കരിസ്സാമാതി. സാധു കരോഥ, കസ്സ പുച്ഛാ കസ്സ വിസ്സജ്ജനം ഹോതൂതി? പുച്ഛാ നാമ അമ്ഹാകം പത്താ, തുമ്ഹേ പന മാതുഗാമാ നാമ പഠമം പുച്ഛഥാതി ആഹ. താ ചതസ്സോപി ചതൂസു ദിസാസു ഠത്വാ മാതാപിതൂനം സന്തികേ ഉഗ്ഗഹിതം വാദസഹസ്സം പുച്ഛിംസു. ഥേരോ ഖഗ്ഗേന കുമുദനാളം ഛിന്ദന്തോ വിയ പുച്ഛിതം പുച്ഛിതം നിജ്ജടം നിഗ്ഗണ്ഠിം കത്വാ കഥേസി, കഥേത്വാ പുന പുച്ഛഥാതി ആഹ. ഏത്തകമേവ, ഭന്തേ, മയം ജാനാമാതി. ഥേരോ ആഹ – ‘‘തുമ്ഹേഹി വാദസഹസ്സം പുച്ഛിതം മയാ കഥിതം, അഹം പന ഏകം യേവ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമി, തം തുമ്ഹേ കഥേഥാ’’തി. താ ഥേരസ്സ വിസയം ദിസ്വാ, ‘‘പുച്ഛഥ, ഭന്തേ, ബ്യാകരിസ്സാമാ’’തി വത്തും നാസക്ഖിംസു. ‘‘വദ, ഭന്തേ, ജാനമാനാ ബ്യാകരിസ്സാമാ’’തി പുന ആഹംസു.

ഥേരോ അയം പന കുലപുത്തേ പബ്ബാജേത്വാ പഠമം സിക്ഖാപേതബ്ബപഞ്ഹോതി വത്വാ, – ‘‘ഏകം നാമ കി’’ന്തി പുച്ഛി. താ നേവ അന്തം, ന കോടിം അദ്ദസംസു. ഥേരോ കഥേഥാതി ആഹ. ന പസ്സാമ, ഭന്തേതി. തുമ്ഹേഹി വാദസഹസ്സം പുച്ഛിതം മയാ കഥിതം, മയ്ഹം തുമ്ഹേ ഏകം പഞ്ഹമ്പി കഥേതും ന സക്കോഥ, ഏവം സന്തേ കസ്സ ജയോ കസ്സ പരാജയോതി? തുമ്ഹാകം, ഭന്തേ, ജയോ, അമ്ഹാകം പരാജയോതി. ഇദാനി കിം കരിസ്സഥാതി? താ മാതാപിതൂഹി വുത്തവചനം ആരോചേത്വാ, ‘‘തുമ്ഹാകം സന്തികേ പബ്ബജിസ്സാമാ’’തി ആഹംസു. തുമ്ഹേ മാതുഗാമാ നാമ അമ്ഹാകം സന്തികേ പബ്ബജിതും ന വട്ടതി, അമ്ഹാകം പന സാസനം ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയം ഗന്ത്വാ പബ്ബജഥാതി. താ സാധൂതി ഥേരസ്സ സാസനം ഗഹേത്വാ ഭിക്ഖുനിസങ്ഘസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പബ്ബജിംസു. പബ്ബജിതാ ച പന അപ്പമത്താ ആതാപിനിയോ ഹുത്വാ നചിരസ്സേവ അരഹത്തം പാപുണിംസു.

അയം സച്ചകോ താസം ചതുന്നമ്പി കനിട്ഠഭാതികോ. താഹി ചതൂഹിപി ഉത്തരിതരപഞ്ഞോ, മാതാപിതൂനമ്പി സന്തികാ വാദസഹസ്സം, തതോ ബഹുതരഞ്ച ബാഹിരസമയം ഉഗ്ഗഹേത്വാ കത്ഥചി അഗന്ത്വാ രാജദാരകേ സിപ്പം സിക്ഖാപേന്തോ തത്ഥേവ വേസാലിയം വസതി, പഞ്ഞായ അതിപൂരിതത്താ കുച്ഛി മേ ഭിജ്ജേയ്യാതി ഭീതോ അയപട്ടേന കുച്ഛിം പരിക്ഖിപിത്വാ ചരതി, ഇമം സന്ധായ വുത്തം ‘‘സച്ചകോ നിഗണ്ഠപുത്തോ’’തി.

ഭസ്സപ്പവാദകോതി ഭസ്സം വുച്ചതി കഥാമഗ്ഗോ, തം പവദതി കഥേതീതി ഭസ്സപ്പവാദകോ. പണ്ഡിതവാദോതി അഹം പണ്ഡിതോതി ഏവം വാദോ. സാധുസമ്മതോ ബഹുജനസ്സാതി യം യം നക്ഖത്തചാരേന ആദിസതി, തം തം യേഭുയ്യേന തഥേവ ഹോതി, തസ്മാ അയം സാധുലദ്ധികോ ഭദ്ദകോതി ഏവം സമ്മതോ മഹാജനസ്സ. വാദേന വാദം സമാരദ്ധോതി കഥാമഗ്ഗേന ദോസം ആരോപിതോ. ആയസ്മാ അസ്സജീതി സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ ആചരിയോ അസ്സജിത്ഥേരോ. ജങ്ഘാവിഹാരം അനുചങ്കമമാനോതി തതോ തതോ ലിച്ഛവിരാജഗേഹതോ തം തം ഗേഹം ഗമനത്ഥായ അനുചങ്കമമാനോ. യേനായസ്മാ അസ്സജി തേനുപസങ്കമീതി കസ്മാ ഉപസങ്കമി? സമയജാനനത്ഥം.

ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘അഹം ‘സമണസ്സ ഗോതമസ്സ വാദം ആരോപേസ്സാമീ’തി ആഹിണ്ഡാമി, ‘സമയം പനസ്സ ന ജാനാമീ’തി ന ആരോപേസിം. പരസ്സ ഹി സമയം ഞത്വാ ആരോപിതോ വാദോ സ്വാരോപിതോ നാമ ഹോതി. അയം പന സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സാവകോ പഞ്ഞായതി അസ്സജിത്ഥേരോ; സോ അത്തനോ സത്ഥു സമയേ കോവിദോ, ഏതാഹം പുച്ഛിത്വാ കഥം പതിട്ഠാപേത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ വാദം ആരോപേസ്സാമീ’’തി. തസ്മാ ഉപസങ്കമി. വിനേതീതി കഥം വിനേതി, കഥം സിക്ഖാപേതീതി പുച്ഛതി. ഥേരോ പന യസ്മാ ദുക്ഖന്തി വുത്തേ ഉപാരമ്ഭസ്സ ഓകാസോ ഹോതി, മഗ്ഗഫലാനിപി പരിയായേന ദുക്ഖന്തി ആഗതാനി, അയഞ്ച ദുക്ഖന്തി വുത്തേ ഥേരം പുച്ഛേയ്യ – ‘‘ഭോ അസ്സജി, കിമത്ഥം തുമ്ഹേ പബ്ബജിതാ’’തി. തതോ ‘‘മഗ്ഗഫലത്ഥായാ’’തി വുത്തേ, – ‘‘നയിദം, ഭോ അസ്സജി, തുമ്ഹാകം സാസനം നാമ, മഹാആഘാതനം നാമേതം, നിരയുസ്സദോ നാമേസ, നത്ഥി തുമ്ഹാകം സുഖാസാ, ഉട്ഠായുട്ഠായ ദുക്ഖമേവ ജിരാപേന്താ ആഹിണ്ഡഥാ’’തി ദോസം ആരോപേയ്യ, തസ്മാ പരവാദിസ്സ പരിയായകഥം കാതും ന വട്ടതി. യഥാ ഏസ അപ്പതിട്ഠോ ഹോതി, ഏവമസ്സ നിപ്പരിയായകഥം കഥേസ്സാമീതി ചിന്തേത്വാ, ‘‘രൂപം, ഭിക്ഖവേ, അനിച്ച’’ന്തി ഇമം അനിച്ചാനത്തവസേനേവ കഥം കഥേതി. ദുസ്സുതന്തി സോതും അയുത്തം.

൩൫൪. സന്ഥാഗാരേതി രാജകുലാനം അത്ഥാനുസാസനസന്ഥാഗാരസാലായം. യേന തേ ലിച്ഛവീ തേനുപസങ്കമീതി ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘അഹം പുബ്ബേ സമയം അജാനനഭാവേന സമണസ്സ ഗോതമസ്സ വാദം ന ആരോപേസിം, ഇദാനി പനസ്സ മഹാസാവകേന കഥിതം സമയം ജാനാമി, ഇമേ ച മമ അന്തേവാസികാ പഞ്ചസതാ ലിച്ഛവീ സന്നിപതിതാ. ഏതേഹി സദ്ധിം ഗന്ത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ വാദം ആരോപേസ്സാമീ’’തി തസ്മാ ഉപസങ്കമി. ഞാതഞ്ഞതരേനാതി ഞാതേസു അഭിഞ്ഞാതേസു പഞ്ചവഗ്ഗിയത്ഥേരേസു അഞ്ഞതരേന. പതിട്ഠിതന്തി യഥാ തേന പതിട്ഠിതം. സചേ ഏവം പതിട്ഠിസ്സതി, അഥ പന അഞ്ഞദേവ വക്ഖതി, തത്ര മയാ കിം സക്കാ കാതുന്തി ഇദാനേവ പിട്ഠിം പരിവത്തേന്തോ ആഹ. ആകഡ്ഢേയ്യാതി അത്തനോ അഭിമുഖം കഡ്ഢേയ്യ. പരികഡ്ഢേയ്യാതി പുരതോ പടിപണാമേയ്യ. സമ്പരികഡ്ഢേയ്യാതി കാലേന ആകഡ്ഢേയ്യ, കാലേന പരികഡ്ഢേയ്യ. സോണ്ഡികാകിലഞ്ജന്തി സുരാഘരേ പിട്ഠകിലഞ്ജം. സോണ്ഡികാധുത്തോതി സുരാധുത്തോ. വാലം കണ്ണേ ഗഹേത്വാതി സുരാപരിസ്സാവനത്ഥവികം ധോവിതുകാമോ കസടനിധുനനത്ഥം ഉഭോസു കണ്ണേസു ഗഹേത്വാ. ഓധുനേയ്യാതി അധോമുഖം കത്വാ ധുനേയ്യ. നിദ്ധുനേയ്യാതി ഉദ്ധംമുഖം കത്വാ ധുനേയ്യ. നിപ്ഫോടേയ്യാതി പുനപ്പുനം പപ്ഫോടേയ്യ. സാണധോവികം നാമാതി ഏത്ഥ മനുസ്സാ സാണസാടകകരണത്ഥം സാണവാകേ ഗഹേത്വാ മുട്ഠിം മുട്ഠിം ബന്ധിത്വാ ഉദകേ പക്ഖിപന്തി. തേ തതിയദിവസേ സുട്ഠു കിലിന്നാ ഹോന്തി. അഥ മനുസ്സാ അമ്ബിലയാഗുസുരാദീനി ആദായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ സാണമുട്ഠിം ഗഹേത്വാ, ദക്ഖിണതോ വാമതോ സമ്മുഖാ ചാതി തീസു ഫലകേസു സകിം ദക്ഖിണഫലകേ, സകിം വാമഫലകേ, സകിം സമ്മുഖഫലകേ പഹരന്താ അമ്ബിലയാഗുസുരാദീനി ഭുഞ്ജന്താ പിവന്താ ഖാദന്താ ധോവന്തി. മഹന്താ കീളാ ഹോതി. രഞ്ഞോ നാഗോ തം കീളം ദിസ്വാ ഗമ്ഭീരം ഉദകം അനുപവിസിത്വാ സോണ്ഡായ ഉദകം ഗഹേത്വാ സകിം കുമ്ഭേ സകിം പിട്ഠിയം സകിം ഉഭോസു പസ്സേസു സകിം അന്തരസത്ഥിയം പക്ഖിപന്തോ കീളിത്ഥ. തദുപാദായ തം കീളിതജാതം സാണധോവികം നാമ വുച്ചതി, തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സാണധോവികം നാമ കീളിതജാതം കീളതീ’’തി. കിം സോ ഭവമാനോ സച്ചകോ നിഗണ്ഠപുത്തോ, യോ ഭഗവതോ വാദം ആരോപേസ്സതീതി യോ സച്ചകോ നിഗണ്ഠപുത്തോ ഭഗവതോ വാദം ആരോപേസ്സതി, സോ കിം ഭവമാനോ കിം യക്ഖോ ഭവമാനോ ഉദാഹു ഇന്ദോ, ഉദാഹു ബ്രഹ്മാ ഭവമാനോ ഭഗവതോ വാദം ആരോപേസ്സതി? ന ഹി സക്കാ പകതിമനുസ്സേന ഭഗവതോ വാദം ആരോപേതുന്തി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ.

൩൫൫. തേന ഖോ പന സമയേനാതി യസ്മിം സമയേ സച്ചകോ ആരാമം പാവിസി, തസ്മിം. കിസ്മിം പന സമയേ പാവിസീതി? മഹാമജ്ഝന്ഹികസമയേ. കസ്മാ പന തസ്മിം സമയേ ചങ്കമന്തീതി? പണീതഭോജനപച്ചയസ്സ ഥിനമിദ്ധസ്സ വിനോദനത്ഥം. ദിവാപധാനികാ വാ തേ. താദിസാനഞ്ഹി പച്ഛാഭത്തം ചങ്കമിത്വാ ന്ഹത്വാ സരീരം ഉതും ഗണ്ഹാപേത്വാ നിസജ്ജ സമണധമ്മം കരോന്താനം ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി. യേന തേ ഭിക്ഖൂതി സോ കിര കുഹിം സമണോ ഗോതമോതി പരിവേണതോ പരിവേണം ഗന്ത്വാ പുച്ഛിത്വാ പവിസിസ്സാമീതി വിലോകേന്തോ അരഞ്ഞേ ഹത്ഥീ വിയ ചങ്കമേ ചങ്കമമാനേ പംസുകൂലികഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ തേസം സന്തികം അഗമാസി. തം സന്ധായ, ‘‘യേന തേ ഭിക്ഖൂ’’തിആദി വുത്തം. കഹം നു ഖോ, ഭോതി കതരസ്മിം ആവാസേ വാ മണ്ഡപേ വാതി അത്ഥോ. ഏസ, അഗ്ഗിവേസ്സന, ഭഗവാതി തദാ കിര ഭഗവാ പച്ചൂസകാലേ മഹാകരുണാ സമാപത്തിം സമാപജ്ജിത്വാ ദസസഹസ്സചക്കവാളേ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണജാലം പത്ഥരിത്വാ ബോധനേയ്യസത്തം ഓലോകേന്തോ അദ്ദസ – ‘‘സ്വേ സച്ചകോ നിഗണ്ഠപുത്തോ മഹതിം ലിച്ഛവിപരിസം ഗഹേത്വാ മമ വാദം ആരോപേതുകാമോ ആഗമിസ്സതീ’’തി. തസ്മാ പാതോവ സരീരപടിജഗ്ഗനം കത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ വേസാലിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ മഹാപരിസായ നിസീദിതും സുഖട്ഠാനേ നിസീദിസ്സാമീതി ഗന്ധകുടിം അപവിസിത്വാ മഹാവനേ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ ദിവാവിഹാരം നിസീദി. തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ വത്തം ദസ്സേത്വാ ആഗതാ, സച്ചകേന പുട്ഠാ ദൂരേ നിസിന്നം ഭഗവന്തം ദസ്സേന്താ, ‘‘ഏസ അഗ്ഗിവേസ്സന ഭഗവാ’’തി ആഹംസു.

മഹതിയാ ലിച്ഛവിപരിസായ സദ്ധിന്തി ഹേട്ഠാ പഞ്ചമത്തേഹി ലിച്ഛവിസതേഹി പരിവുതോതി വുത്തം. തേ ഏതസ്സ അന്തേവാസികായേവ, അന്തോവേസാലിയം പന സച്ചകോ പഞ്ചമത്താനി ലിച്ഛവിരാജസതാനി ഗഹേത്വാ, ‘‘വാദത്ഥികോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമന്തോ’’തി സുത്വാ ദ്വിന്നം പണ്ഡിതാനം കഥാസല്ലാപം സോസ്സാമാതി യേഭുയ്യേന മനുസ്സാ നിക്ഖന്താ, ഏവം സാ പരിസാ മഹതീ അപരിച്ഛിന്നഗണനാ അഹോസി. തം സന്ധായേതം വുത്തം. അഞ്ജലിം പണാമേത്വാതി ഏതേ ഉഭതോപക്ഖികാ, തേ ഏവം ചിന്തേസും – ‘‘സചേ നോ മിച്ഛാദിട്ഠികാ ചോദേസ്സന്തി, ‘കസ്മാ തുമ്ഹേ സമണം ഗോതമം വന്ദിത്ഥാ’തി, തേസം, ‘കിം അഞ്ജലിമത്തകരണേനപി വന്ദിതം ഹോതീ’തി വക്ഖാമ. സചേ നോ സമ്മാദിട്ഠികാ ചോദേസ്സന്തി, ‘കസ്മാ ഭഗവന്തം ന വന്ദിത്ഥാ’തി, ‘കിം സീസേന ഭൂമിം പഹരന്തേനേവ വന്ദിതം ഹോതി, നനു അഞ്ജലികമ്മമ്പി വന്ദനാ ഏവാ’തി വക്ഖാമാ’’തി. നാമ ഗോത്തന്തി, ഭോ ഗോതമ, അഹം അസുകസ്സ പുത്തോ ദത്തോ നാമ മിത്തോ നാമ ഇധ ആഗതോതി വദന്താ നാമം സാവേന്തി നാമ. ഭോ ഗോതമ, അഹം വാസിട്ഠോ നാമ കച്ചാനോ നാമ ഇധ ആഗതോതി വദന്താ ഗോത്തം സാവേന്തി നാമ. ഏതേ കിര ദലിദ്ദാ ജിണ്ണകുലപുത്താ പരിസമജ്ഝേ നാമഗോത്തവസേന പാകടാ ഭവിസ്സാമാതി ഏവം അകംസു. യേ പന തുണ്ഹീഭൂതാ നിസീദിംസു, തേ കേരാടികാ ചേവ അന്ധബാലാ ച. തത്ഥ കേരാടികാ, ‘‘ഏകം ദ്വേ കഥാസല്ലാപേ കരോന്തോ വിസ്സാസികോ ഹോതി, അഥ വിസ്സാസേ സതി ഏകം ദ്വേ ഭിക്ഖാ അദാതും ന യുത്ത’’ന്തി തതോ അത്താനം മോചേന്താ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി. അന്ധബാലാ അഞ്ഞാണതായേവ അവക്ഖിത്തമത്തികാപിണ്ഡോ വിയ യത്ഥ കത്ഥചി തുണ്ഹീഭൂതാ നിസീദന്തി.

൩൫൬. കിഞ്ചിദേവ ദേസന്തി കഞ്ചി ഓകാസം കിഞ്ചി കാരണം, അഥസ്സ ഭഗവാ പഞ്ഹപുച്ഛനേ ഉസ്സാഹം ജനേന്തോ ആഹ – പുച്ഛ, അഗ്ഗിവേസ്സന, യദാകങ്ഖസീതി. തസ്സത്ഥോ – ‘‘പുച്ഛ യദി ആകങ്ഖസി, ന മേ പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനേ ഭാരോ അത്ഥി’’. അഥ വാ ‘‘പുച്ഛ യം ആകങ്ഖസി, സബ്ബം തേ വിസ്സജ്ജേസ്സാമീ’’തി സബ്ബഞ്ഞുപവാരണം പവാരേസി അസാധാരണം പച്ചേകബുദ്ധഅഗ്ഗസാവമഹാസാവകേഹി. തേ ഹി യദാകങ്ഖസീതി ന വദന്തി, സുത്വാ വേദിസ്സാമാതി വദന്തി. ബുദ്ധാ പന ‘‘പുച്ഛാവുസോ, യദാകങ്ഖസീ’’തി (സം. നി. ൧.൨൩൭) വാ, ‘‘പുച്ഛ, മഹാരാജ, യദാകങ്ഖസീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൬൨) വാ,

‘‘പുച്ഛ വാസവ മം പഞ്ഹം, യം കിഞ്ചി മനസിച്ഛസി;

തസ്സ തസ്സേവ പഞ്ഹസ്സ, അഹം അന്തം കരോമി തേ’’ ഇതി. (ദീ. നി. ൨.൩൫൬) വാ,

‘‘തേന ഹി ത്വം, ഭിക്ഖു, സകേ ആസനേ നിസീദിത്വാ പുച്ഛ യദാകങ്ഖസീ’’തി (മ. നി. ൩.൮൫) വാ,

‘‘ബാവരിസ്സ ച തുയ്ഹം വാ, സബ്ബേസം സബ്ബസംസയം;

കതാവകാസാ പുച്ഛവ്ഹോ, യം കിഞ്ചി മനസിച്ഛഥാ’’തി. (സു. നി. ൧൦൩൬) വാ,

‘‘പുച്ഛ മം സഭിയ പഞ്ഹം, യം കിഞ്ചി മനസിച്ഛസി;

തസ്സ തസ്സേവ പഞ്ഹസ്സ, അഹം അന്തം കരോമി തേ’’ ഇതി. (സു. നി. ൫൧൭) വാ –

തേസം തേസം യക്ഖനരിന്ദദേവസമണബ്രാഹ്മണപരിബ്ബാജകാനം സബ്ബഞ്ഞുപവാരണം പവാരേന്തി. അനച്ഛരിയഞ്ചേതം, യം ഭഗവാ ബുദ്ധഭൂമിം പത്വാ ഏതം പവാരണം പവാരേയ്യ. യോ ബോധിസത്തഭൂമിയം പദേസഞാണേപി ഠിതോ

‘‘കോണ്ഡഞ്ഞ പഞ്ഹാനി വിയാകരോഹി,

യാചന്തി തം ഇസയോ സാധുരൂപാ;

കോണ്ഡഞ്ഞ ഏസോ മനുജേസു ധമ്മോ,

യം വുദ്ധമാഗച്ഛതി ഏസ ഭാരോ’’തി. (ജാ. ൨.൧൭.൬൦) –

ഏവം സക്കാദീനം അത്ഥായ ഇസീഹി യാചിതോ

‘‘കതാവകാസാ പുച്ഛന്തു ഭോന്തോ,

യം കിഞ്ചി പഞ്ഹം മനസാഭിപത്ഥിതം;

അഹഞ്ഹി തം തം വോ വിയാകരിസ്സം,

ഞത്വാ സയം ലോകമിമം പരഞ്ചാ’’തി. (ജാ. ൨.൧൭.൬൧);

ഏവം സരഭങ്ഗകാലേ, സമ്ഭവജാതകേ ച സകലജമ്ബുദീപം തിക്ഖത്തും വിചരിത്വാ പഞ്ഹാനം അന്തകരം അദിസ്വാ സുചിരതേന ബ്രാഹ്മണേന പഞ്ഹം പുട്ഠോ ഓകാസേ കാരിതേ, ജാതിയാ സത്തവസ്സോ രഥികായം പംസും കീളന്തോ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ അന്തരവീഥിയം നിസിന്നോവ –

‘‘തഗ്ഘ തേ അഹമക്ഖിസ്സം, യഥാപി കുസലോ തഥാ;

രാജാ ച ഖോ തം ജാനാതി, യദി കാഹതി വാ ന വാ’’തി. (ജാ. ൧.൧൬.൧൭൨) –

സബ്ബഞ്ഞുപവാരണം പവാരേസി.

ഏവം ഭഗവതാ സബ്ബഞ്ഞുപവാരണായ പവാരിതായ അത്തമനോ പഞ്ഹം പുച്ഛന്തോ, ‘‘കഥം പന, ഭോ ഗോതമാ’’തിആദിമാഹ.

അഥസ്സ ഭഗവാ, ‘‘പസ്സഥ, ഭോ, അഞ്ഞം സാവകേന കഥിതം, അഞ്ഞം സത്ഥാ കഥേതി, നനു മയാ പടികച്ചേവ വുത്തം, ‘സചേ തഥാ പതിട്ഠിസ്സതി, യഥാസ്സ സാവകേന പതിട്ഠിതം, ഏവാഹം വാദം ആരോപേസ്സാമീ’തി. അയം പന അഞ്ഞമേവ കഥേതി, തത്ഥ കിം മയാ സക്കാ കാതു’’ന്തി ഏവം നിഗണ്ഠസ്സ വചനോകാസോ മാ ഹോതൂതി ഹേട്ഠാ അസ്സജിത്ഥേരേന കഥിതനിയാമേനേവ കഥേന്തോ, ഏവം ഖോ അഹം, അഗ്ഗിവേസ്സനാതിആദിമാഹ. ഉപമാ മം, ഭോ ഗോതമ, പടിഭാതീതി, ഭോ ഗോതമ, മയ്ഹം ഏകാ ഉപമാ ഉപട്ഠാതി, ആഹരാമി തം ഉപമന്തി വദതി. പടിഭാതു തം, അഗ്ഗിവേസ്സനാതി ഉപട്ഠാതു തേ, അഗ്ഗിവേസ്സന, ആഹര തം ഉപമം വിസത്ഥോതി ഭഗവാ അവോച. ബലകരണീയാതി ബാഹുബലേന കത്തബ്ബാ കസിവാണിജ്ജാദികാ കമ്മന്താ. രൂപത്തായം പുരിസപുഗ്ഗലോതി രൂപം അത്താ അസ്സാതി രൂപത്താ, രൂപം അത്താതി ഗഹേത്വാ ഠിതപുഗ്ഗലം ദീപേതി. രൂപേ പതിട്ഠായാതി തസ്മിം അത്താതി ഗഹിതരൂപേ പതിട്ഠഹിത്വാ. പുഞ്ഞം വാ അപുഞ്ഞം വാ പസവതീതി കുസലം വാ അകുസലം വാ പടിലഭതി. വേദനത്താദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇമിനാ കിം ദീപേതി? ഇമേ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഇമേസം സത്താനം പഥവീ വിയ പതിട്ഠാ, തേ ഇമേസു പഞ്ചസു ഖന്ധേസു പതിട്ഠായ കുസലാകുസലകമ്മം നാമ ആയൂഹന്തി. തുമ്ഹേ ഏവരൂപം വിജ്ജമാനമേവ അത്താനം പടിസേധേന്തോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ അനത്താതി ദീപേഥാതി അതിവിയ സകാരണം കത്വാ ഉപമം ആഹരി. ഇമിനാ ച നിഗണ്ഠേന ആഹടഓപമ്മം നിയതമേവ, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധതോ അഞ്ഞോ തസ്സ കഥം ഛിന്ദിത്വാ വാദേ ദോസം ദാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. ദുവിധാ ഹി പുഗ്ഗലാ ബുദ്ധവേനേയ്യാ ച സാവകവേനേയ്യാ ച. സാവകവേനേയ്യേ സാവകാപി വിനേന്തി ബുദ്ധാപി. ബുദ്ധവേനേയ്യേ പന സാവകാ വിനേതും ന സക്കോന്തി, ബുദ്ധാവ വിനേന്തി. അയമ്പി നിഗണ്ഠോ ബുദ്ധവേനേയ്യോ, തസ്മാ ഏതസ്സ വാദം ഛിന്ദിത്വാ അഞ്ഞോ ദോസം ദാതും സമത്ഥോ നാമ നത്ഥി. തേനസ്സ ഭഗവാ സയമേവ വാദേ ദോസദസ്സനത്ഥം നനു ത്വം, അഗ്ഗിവേസ്സനാതിആദിമാഹ.

അഥ നിഗണ്ഠോ ചിന്തേസി – ‘‘അതിവിയ സമണോ ഗോതമോ മമ വാദം പതിട്ഠപേതി, സചേ ഉപരി കോചി ദോസോ ഭവിസ്സതി, മമം ഏകകംയേവ നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സതി. ഹന്ദാഹം ഇമം വാദം മഹാജനസ്സാപി മത്ഥകേ പക്ഖിപാമീ’’തി, തസ്മാ ഏവമാഹ – അഹമ്പി, ഭോ ഗോതമ, ഏവം വദാമി രൂപം മേ അത്താ…പേ… വിഞ്ഞാണം മേ അത്താതി, അയഞ്ച മഹതീ ജനതാതി. ഭഗവാ പന നിഗണ്ഠതോ സതഗുണേനപി സഹസ്സഗുണേനപി സതസഹസ്സഗുണേനപി വാദീവരതരോ, തസ്മാ ചിന്തേസി – ‘‘അയം നിഗണ്ഠോ അത്താനം മോചേത്വാ മഹാജനസ്സ മത്ഥകേ വാദം പക്ഖിപതി, നാസ്സ അത്താനം മോചേതും ദസ്സാമി, മഹാജനതോ നിവത്തേത്വാ ഏകകംയേവ നം നിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമീ’’തി. അഥ നം കിഞ്ഹി തേ, അഗ്ഗിവേസ്സനാതിആദിമാഹ. തസ്സത്ഥോ – നായം ജനതാ മമ വാദം ആരോപേതും ആഗതാ, ത്വംയേവ സകലം വേസാലിം സംവട്ടിത്വാ മമ വാദം ആരോപേതും ആഗതോ, തസ്മാ ത്വം സകമേവ വാദം നിവേഠേഹി, മാ മഹാജനസ്സ മത്ഥകേ പക്ഖിപസീതി. സോ പടിജാനന്തോ അഹഞ്ഹി, ഭോ ഗോതമാതിആദിമാഹ.

൩൫൭. ഇതി ഭഗവാ നിഗണ്ഠസ്സ വാദം പതിട്ഠപേത്വാ, തേന ഹി, അഗ്ഗിവേസ്സനാതി പുച്ഛം ആരഭി. തത്ഥ തേന ഹീതി കാരണത്ഥേ നിപാതോ. യസ്മാ ത്വം പഞ്ചക്ഖന്ധേ അത്തതോ പടിജാനാസി, തസ്മാതി അത്ഥോ. സകസ്മിം വിജിതേതി അത്തനോ രട്ഠേ. ഘാതേതായം വാ ഘാതേതുന്തി ഘാതാരഹം ഘാതേതബ്ബയുത്തകം ഘാതേതും. ജാപേതായം വാ ജാപേതുന്തി ധനജാനിരഹം ജാപേതബ്ബയുത്തം ജാപേതും ജിണ്ണധനം കാതും. പബ്ബാജേതായം വാ പബ്ബാജേതുന്തി സകരട്ഠതോ പബ്ബാജനാരഹം പബ്ബാജേതും, നീഹരിതും. വത്തിതുഞ്ച അരഹതീതി വത്തതി ചേവ വത്തിതുഞ്ച അരഹതി. വത്തിതും യുത്തോതി ദീപേതി. ഇതി നിഗണ്ഠോ അത്തനോ വാദഭേദനത്ഥം ആഹടകാരണമേവ അത്തനോ മാരണത്ഥായ ആവുധം തിഖിണം കരോന്തോ വിയ വിസേസേത്വാ ദീപേതി, യഥാ തം ബാലോ. ഏവം മേ രൂപം ഹോതൂതി മമ രൂപം ഏവംവിധം ഹോതു, പാസാദികം അഭിരൂപം അലങ്കതപ്പടിയത്തം സുവണ്ണതോരണം വിയ സുസജ്ജിതചിത്തപടോ വിയ ച മനാപദസ്സനന്തി. ഏവം മേ രൂപം മാ അഹോസീതി മമ രൂപം ഏവംവിധം മാ ഹോതു, ദുബ്ബണ്ണം ദുസ്സണ്ഠിതം വലിതപലിതം തിലകസമാകിണ്ണന്തി.

തുണ്ഹീ അഹോസീതി നിഗണ്ഠോ ഇമസ്മിം ഠാനേ വിരദ്ധഭാവം ഞത്വാ, ‘‘സമണോ ഗോതമോ മമ വാദം ഭിന്ദനത്ഥായ കാരണം ആഹരി, അഹം ബാലതായ തമേവ വിസേസേത്വാ ദീപേസിം, ഇദാനി നട്ഠോമ്ഹി, സചേ വത്തതീതി വക്ഖാമി, ഇമേ രാജാനോ ഉട്ഠഹിത്വാ, ‘അഗ്ഗിവേസ്സന, ത്വം മമ രൂപേ വസോ വത്തതീതി വദസി, യദി തേ രൂപേ വസോ വത്തതി, കസ്മാ ത്വം യഥാ ഇമേ ലിച്ഛവിരാജാനോ താവതിംസദേവസദിസേഹി അത്തഭാവേഹി വിരോചന്തി അഭിരൂപാ പാസാദികാ, ഏവം ന വിരോചസീ’തി. സചേ ന വത്തതീതി വക്ഖാമി, സമണോ ഗോതമോ ഉട്ഠഹിത്വാ, ‘അഗ്ഗിവേസ്സന, ത്വം പുബ്ബേ വത്തതി മേ രൂപസ്മിം വസോതി വത്വാ ഇദാനി പടിക്ഖിപസീ’തി വാദം ആരോപേസ്സതി. ഇതി വത്തതീതി വുത്തേപി ഏകോ ദോസോ, ന വത്തതീതി വുത്തേപി ഏകോ ദോസോ’’തി തുണ്ഹീ അഹോസി. ദുതിയമ്പി ഭഗവാ പുച്ഛി, ദുതിയമ്പി തുണ്ഹീ അഹോസി. യസ്മാ പന യാവതതിയം ഭഗവതാ പുച്ഛിതേ അബ്യാകരോന്തസ്സ സത്തധാ മുദ്ധാ ഫലതി, ബുദ്ധാ ച നാമ സത്താനംയേവ അത്ഥായ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി പാരമീനം പൂരിതത്താ സത്തേസു ബലവഅനുദ്ദയാ ഹോന്തി. തസ്മാ യാവതതിയം അപുച്ഛിത്വാ അഥ ഖോ ഭഗവാ സച്ചകം നിഗണ്ഠപുത്തം ഏതദവോച – ഏതം ‘‘ബ്യാകരോഹീ ദാനീ’’തിആദിവചനം അവോച.

തത്ഥ സഹധമ്മികന്തി സഹേതുകം സകാരണം. വജിരം പാണിമ്ഹി അസ്സാതി വജിരപാണി. യക്ഖോതി ന യോ വാ സോ വാ യക്ഖോ, സക്കോ ദേവരാജാതി വേദിതബ്ബോ. ആദിത്തന്തി അഗ്ഗിവണ്ണം. സമ്പജ്ജലിതന്തി സുട്ഠു പജ്ജലിതം. സജോതിഭൂതന്തി സമന്തതോ ജോതിഭൂതം, ഏകഗ്ഗിജാലഭൂതന്തി അത്ഥോ. ഠിതോ ഹോതീതി മഹന്തം സീസം, കന്ദലമകുലസദിസാ ദാഠാ, ഭയാനകാനി അക്ഖിനാസാദീനീതി ഏവം വിരൂപരൂപം മാപേത്വാ ഠിതോ. കസ്മാ പനേസ ആഗതോതി? ദിട്ഠിവിസ്സജ്ജാപനത്ഥം. അപിച, ‘‘അഹഞ്ചേവ ഖോ പന ധമ്മം ദേസേയ്യം, പരേ ച മേ ന ആജാനേയ്യു’’ന്തി ഏവം ധമ്മദേസനായ അപ്പോസ്സുക്കഭാവം ആപന്നേ ഭഗവതി സക്കോ മഹാബ്രഹ്മുനാ സദ്ധിം ആഗന്ത്വാ, ‘‘ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേഥ, തുമ്ഹാകം ആണായ അവത്തമാനേ മയം വത്താപേസ്സാമ, തുമ്ഹാകം ധമ്മചക്കം ഹോതു, അമ്ഹാകം ആണാചക്ക’’ന്തി പടിഞ്ഞമകാസി. തസ്മാ ‘‘അജ്ജ സച്ചകം താസേത്വാ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജാപേസ്സാമീ’’തി ആഗതോ.

ഭഗവാ ചേവ പസ്സതി, സച്ചകോ ച നിഗണ്ഠപുത്തോതി യദി ഹി തം അഞ്ഞേപി പസ്സേയ്യും. തം കാരണം അഗരു അസ്സ, ‘‘സമണോ ഗോതമോ സച്ചകം അത്തനോ വാദേ അനോതരന്തം ഞത്വാ യക്ഖം ആവാഹേത്വാ ദസ്സേസി, തതോ സച്ചകോ ഭയേന കഥേസീ’’തി വദേയ്യും. തസ്മാ ഭഗവാ ചേവ പസ്സതി സച്ചകോ ച. തസ്സ തം ദിസ്വാവ സകലസരീരതോ സേദാ മുച്ചിംസു, അന്തോകുച്ഛി വിപരിവത്തമാനാ മഹാരവം രവി. സോ ‘‘അഞ്ഞേപി നു ഖോ പസ്സന്തീ’’തി ഓലോകേന്തോ കസ്സചി ലോമഹംസമത്തമ്പി ന അദ്ദസ. തതോ – ‘‘ഇദം ഭയം മമേവ ഉപ്പന്നം. സചാഹം യക്ഖോതി വക്ഖാമി, ‘കിം തുയ്ഹമേവ അക്ഖീനി അത്ഥി, ത്വമേവ യക്ഖം പസ്സസി, പഠമം യക്ഖം അദിസ്വാ സമണേന ഗോതമേന വാദസങ്ഘാടേ ഖിത്തോവ യക്ഖം പസ്സസീ’തി വദേയ്യു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ – ‘‘ന ദാനി മേ ഇധ അഞ്ഞം പടിസരണം അത്ഥി, അഞ്ഞത്ര സമണാ ഗോതമാ’’തി മഞ്ഞമാനോ, അഥ ഖോ സച്ചകോ നിഗണ്ഠപുത്തോ…പേ… ഭഗവന്തം ഏതദവോച. താണം ഗവേസീതി താണന്തി ഗവേസമാനോ. ലേണം ഗവേസീതി ലേണന്തി ഗവേസമാനോ. സരണം ഗവേസീതി സരണന്തി ഗവേസമാനോ. ഏത്ഥ ച തായതി രക്ഖതീതി താണം. നിലീയന്തി ഏത്ഥാതി ലേണം. സരതീതി സരണം, ഭയം ഹിംസതി വിദ്ധംസേതീതി അത്ഥോ.

൩൫൮. മനസി കരിത്വാതി മനമ്ഹി കത്വാ പച്ചവേക്ഖിത്വാ ഉപധാരേത്വാ. ഏവം മേ വേദനാ ഹോതൂതി കുസലാവ ഹോതു, സുഖാവ ഹോതു. ഏവം മേ സഞ്ഞാ ഹോതൂതി കുസലാവ ഹോതു, സുഖാവ ഹോതു, സോമനസ്സസമ്പയുത്താവ ഹോതൂതി. സങ്ഖാരവിഞ്ഞാണേസുപി ഏസേവ നയോ. മാ അഹോസീതി ഏത്ഥ പന വുത്തവിപരിയായേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കല്ലം നൂതി യുത്തം നു. സമനുപസ്സിതുന്തി ‘‘ഏതം മമ ഏസോഹമസ്മി ഏസോ മേ അത്താ’’തി ഏവം തണ്ഹാമാനദിട്ഠിവസേന പസ്സിതും. നോ ഹിദം, ഭോ ഗോതമാതി ന യുത്തമേതം, ഭോ ഗോതമ. ഇതി ഭഗവാ യഥാ നാമ ഛേകോ അഹിതുണ്ഡികോ സപ്പദട്ഠവിസം തേനേവ സപ്പേന പുന ഡംസാപേത്വാ ഉബ്ബാഹേയ്യ, ഏവം തസ്സംയേവ പരിസതി സച്ചകം നിഗണ്ഠപുത്തം തേനേവ മുഖേന പഞ്ചക്ഖന്ധാ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ അനത്താതി വദാപേസി. ദുക്ഖം അല്ലീനോതി ഇമം പഞ്ചക്ഖന്ധദുക്ഖം തണ്ഹാദിട്ഠീഹി അല്ലീനോ. ഉപഗതോ അജ്ഝോസിതോതിപി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേനേവ വേദിതബ്ബോ. ദുക്ഖം ഏതം മമാതിആദീസു പഞ്ചക്ഖന്ധദുക്ഖം തണ്ഹാമാനദിട്ഠിവസേന സമനുപസ്സതീതി അത്ഥോ. പരിജാനേയ്യാതി അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി തീരണപരിഞ്ഞായ പരിതോ ജാനേയ്യ. പരിക്ഖേപേത്വാതി ഖയം വയം അനുപ്പാദം ഉപനേത്വാ.

൩൫൯. നവന്തി തരുണം. അകുക്കുകജാതന്തി പുപ്ഫഗ്ഗഹണകാലേ അന്തോ അങ്ഗുട്ഠപ്പമാണോ ഏകോ ഘനദണ്ഡകോ നിബ്ബത്തതി, തേന വിരഹിതന്തി അത്ഥോ. രിത്തോതി സുഞ്ഞോ അന്തോസാരവിരഹിതോ. രിത്തത്താവ തുച്ഛോ. അപരദ്ധോതി പരാജിതോ. ഭാസിതാ ഖോ പന തേതി ഇദം ഭഗവാ തസ്സ മുഖരഭാവം പകാസേത്വാ നിഗ്ഗണ്ഹന്തോ ആഹ. സോ കിര പുബ്ബേ പൂരണാദയോ ഛ സത്ഥാരോ ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. തേ വിസ്സജ്ജേതും ന സക്കോന്തി. അഥ നേസം പരിസമജ്ഝേ മഹന്തം വിപ്പകാരം ആരോപേത്വാ ഉട്ഠായ ജയം പവേദേന്തോ ഗച്ഛതി. സോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധമ്പി തഥേവ വിഹേഠേസ്സാമീതി സഞ്ഞായ ഉപസങ്കമിത്വാ –

‘‘അമ്ഭോ കോ നാമ യം രുക്ഖോ, സിന്നപത്തോ സകണ്ടകോ;

യത്ഥ ഏകപ്പഹാരേന, ഉത്തമങ്ഗം വിഭിജ്ജിത’’ന്തി.

അയം ഖദിരം ആഹച്ച അസാരകരുക്ഖപരിചിതോ മുദുതുണ്ഡസകുണോ വിയ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസാരം ആഹച്ച ഞാണതുണ്ഡഭേദം പത്തോ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ഥദ്ധഭാവം അഞ്ഞാസി. തദസ്സ പരിസമജ്ഝേ പകാസേന്തോ ഭാസിതാ ഖോ പന തേതിആദിമാഹ. നത്ഥി ഏതരഹീതി ഉപാദിന്നകസരീരേ സേദോ നാമ നത്ഥീതി ന വത്തബ്ബം, ഏതരഹി പന നത്ഥീതി വദതി. സുവണ്ണവണ്ണം കായം വിവരീതി ന സബ്ബം കായം വിവരി. ബുദ്ധാ നാമ ഗണ്ഠികം പടിമുഞ്ചിത്വാ പടിച്ഛന്നസരീരാ പരിസതി ധമ്മം ദേസേന്തി. അഥ ഭഗവാ ഗലവാടകസമ്മുഖട്ഠാനേ ചീവരം ഗഹേത്വാ ചതുരങ്ഗുലമത്തം ഓതാരേസി. ഓതാരിതമത്തേ പന തസ്മിം സുവണ്ണവണ്ണാ രസ്മിയോ പുഞ്ജപുഞ്ജാ ഹുത്വാ സുവണ്ണഘടതോ രത്തസുവണ്ണരസധാരാ വിയ, രത്തവണ്ണവലാഹകതോ വിജ്ജുലതാ വിയ ച നിക്ഖമിത്വാ സുവണ്ണമുരജസദിസം മഹാഖന്ധം ഉത്തമസിരം പദക്ഖിണം കുരുമാനാ ആകാസേ പക്ഖന്ദിംസു. കസ്മാ പന ഭഗവാ ഏവമകാസീതി? മഹാജനസ്സ കങ്ഖാവിനോദനത്ഥം. മഹാജനോ ഹി സമണോ ഗോതമോ മയ്ഹം സേദോ നത്ഥീതി വദതി, സച്ചകസ്സ താവ നിഗണ്ഠപുത്തസ്സ യന്താരുള്ഹസ്സ വിയ സേദാ പഗ്ഘരന്തി. സമണോ പന ഗോതമോ ഘനദുപട്ടചീവരം പാരുപിത്വാ നിസിന്നോ, അന്തോ സേദസ്സ അത്ഥിതാ വാ നത്ഥിതാ വാ കഥം സക്കാ ഞാതുന്തി കങ്ഖം കരേയ്യ, തസ്സ കങ്ഖാവിനോദനത്ഥം ഏവമകാസി. മങ്കുഭൂതോതി നിത്തേജഭൂതോ. പത്തക്ഖന്ധോതി പതിതക്ഖന്ധോ. അപ്പടിഭാനോതി ഉത്തരി അപ്പസ്സന്തോ. നിസീദീതി പാദങ്ഗുട്ഠകേന ഭൂമിം കസമാനോ നിസീദി.

൩൬൦. ദുമ്മുഖോതി ന വിരൂപമുഖോ, അഭിരൂപോ ഹി സോ പാസാദികോ. നാമം പനസ്സ ഏതം. അഭബ്ബോ തം പോക്ഖരണിം പുന ഓതരിതുന്തി സബ്ബേസം അളാനം ഭഗ്ഗത്താ പച്ഛിന്നഗമനോ ഓതരിതും അഭബ്ബോ, തത്ഥേവ കാകകുലലാദീനം ഭത്തം ഹോതീതി ദസ്സേതി. വിസൂകായികാനീതി ദിട്ഠിവിസൂകാനി. വിസേവിതാനീതി ദിട്ഠിസഞ്ചരിതാനി. വിപ്ഫന്ദിതാനീതി ദിട്ഠിവിപ്ഫന്ദിതാനി. യദിദം വാദാധിപ്പായോതി ഏത്ഥ യദിദന്തി നിപാതമത്തം; വാദാധിപ്പായോ ഹുത്വാ വാദം ആരോപേസ്സാമീതി അജ്ഝാസയേന ഉപസങ്കമിതും അഭബ്ബോ; ധമ്മസ്സവനായ പന ഉപസങ്കമേയ്യാതി ദസ്സേതി. ദുമ്മുഖം ലിച്ഛവിപുത്തം ഏതദവോചാതി കസ്മാ അവോച? ദുമ്മുഖസ്സ കിരസ്സ ഉപമാഹരണകാലേ സേസ ലിച്ഛവികുമാരാപി ചിന്തേസും – ‘‘ഇമിനാ നിഗണ്ഠേന അമ്ഹാകം സിപ്പുഗ്ഗഹണട്ഠാനേ ചിരം അവമാനോ കതോ, അയം ദാനി അമിത്തസ്സ പിട്ഠിം പസ്സിതും കാലോ. മയമ്പി ഏകേകം ഉപമം ആഹരിത്വാ പാണിപ്പഹാരേന പതിതം മുഗ്ഗരേന പോഥേന്തോ വിയ തഥാ നം കരിസ്സാമ, യഥാ ന പുന പരിസമജ്ഝേ സീസം ഉക്ഖിപിതും സക്ഖിസ്സതീ’’തി, തേ ഓപമ്മാനി കരിത്വാ ദുമ്മുഖസ്സ കഥാപരിയോസാനം ആഗമയമാനാ നിസീദിംസു. സച്ചകോ തേസം അധിപ്പായം ഞത്വാ, ഇമേ സബ്ബേവ ഗീവം ഉക്ഖിപിത്വാ ഓട്ഠേഹി ചലമാനേഹി ഠിതാ; സചേ പച്ചേകാ ഉപമാ ഹരിതും ലഭിസ്സന്തി, പുന മയാ പരിസമജ്ഝേ സീസം ഉക്ഖിപിതും ന സക്കാ ഭവിസ്സതി, ഹന്ദാഹം ദുമ്മുഖം അപസാദേത്വാ യഥാ അഞ്ഞസ്സ ഓകാസോ ന ഹോതി, ഏവം കഥാവാരം പച്ഛിന്ദിത്വാ സമണം ഗോതമം പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമീതി തസ്മാ ഏതദവോച. തത്ഥ ആഗമേഹീതി തിട്ഠ, മാ പുന ഭണാഹീതി അത്ഥോ.

൩൬൧. തിട്ഠതേസാ, ഭോ ഗോതമാതി, ഭോ ഗോതമ, ഏസാ അമ്ഹാകഞ്ചേവ അഞ്ഞേസഞ്ച പുഥുസമണബ്രാഹ്മണാനം വാചാ തിട്ഠതു. വിലാപം വിലപിതം മഞ്ഞേതി ഏതഞ്ഹി വചനം വിലപിതം വിയ ഹോതി, വിപ്പലപിതമത്തം ഹോതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ തിട്ഠതേസാതി ഏത്ഥ കഥാതി ആഹരിത്വാ വത്തബ്ബാ. വാചാവിലാപം വിലപിതം മഞ്ഞേതി ഏത്ഥ പനിദം വാചാനിച്ഛാരണം വിലപിതമത്തം മഞ്ഞേ ഹോതീതി അത്ഥോ.

ഇദാനി പഞ്ഹം പുച്ഛന്തോ കിത്താവതാതിആദിമാഹ. തത്ഥ വേസാരജ്ജപത്തോതി ഞാണപത്തോ. അപരപ്പച്ചയോതി അപരപ്പത്തിയോ. അഥസ്സ ഭഗവാ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തോ ഇധ, അഗ്ഗിവേസ്സനാതിആദിമാഹ, തം ഉത്താനത്ഥമേവ. യസ്മാ പനേത്ഥ പസ്സതീതി വുത്തത്താ സേക്ഖഭൂമി ദസ്സിതാ. തസ്മാ ഉത്തരി അസേക്ഖഭൂമിം പുച്ഛന്തോ ദുതിയം പഞ്ഹം പുച്ഛി, തമ്പിസ്സ ഭഗവാ ബ്യാകാസി. തത്ഥ ദസ്സനാനുത്തരിയേനാതിആദീസു ദസ്സനാനുത്തരിയന്തി ലോകിയലോകുത്തരാ പഞ്ഞാ. പടിപദാനുത്തരിയന്തി ലോകിയലോകുത്തരാ പടിപദാ. വിമുത്താനുത്തരിയന്തി ലോകിയലോകുത്തരാ വിമുത്തി. സുദ്ധലോകുത്തരമേവ വാ ഗഹേത്വാ ദസ്സനാനുത്തരിയന്തി അരഹത്തമഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠി. പടിപദാനുത്തരിയന്തി സേസാനി മഗ്ഗങ്ഗാനി. വിമുത്താനുത്തരിയന്തി അഗ്ഗഫലവിമുത്തി. ഖീണാസവസ്സ വാ നിബ്ബാനദസ്സനം ദസ്സനാനുത്തരിയം നാമ. മഗ്ഗങ്ഗാനി പടിപദാനുത്തരിയം. അഗ്ഗഫലം വിമുത്താനുത്തരിയന്തി വേദിതബ്ബം. ബുദ്ധോ സോ ഭഗവാതി സോ ഭഗവാ സയമ്പി ചത്താരി സച്ചാനി ബുദ്ധോ. ബോധായാതി പരേസമ്പി ചതുസച്ചബോധായ ധമ്മം ദേസേതി. ദന്തോതിആദീസു ദന്തോതി നിബ്ബിസേവനോ. ദമഥായാതി നിബ്ബിസേവനത്ഥായ. സന്തോതി സബ്ബകിലേസവൂപസമേന സന്തോ. സമഥായാതി കിലേസവൂപസമായ. തിണ്ണോതി ചതുരോഘതിണ്ണോ. തരണായാതി ചതുരോഘതരണായ. പരിനിബ്ബുതോതി കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബുതോ. പരിനിബ്ബാനായാതി കിലേസപരിനിബ്ബാനത്ഥായ.

൩൬൨. ധംസീതി ഗുണധംസകാ. പഗബ്ബാതി വാചാപാഗബ്ബിയേന സമന്നാഗതാ. ആസാദേതബ്ബന്തി ഘട്ടേതബ്ബം. ആസജ്ജാതി ഘട്ടേത്വാ. നത്വേവ ഭവന്തം ഗോതമന്തി ഭവന്തം ഗോതമം ആസജ്ജ കസ്സചി അത്തനോ വാദം അനുപഹതം സകലം ആദായ പക്കമിതും ഥാമോ നത്ഥീതി ദസ്സേതി. ന ഹി ഭഗവാ ഹത്ഥിആദയോ വിയ കസ്സചി ജീവിതന്തരായം കരോതി. അയം പന നിഗണ്ഠോ ഇമാ തിസ്സോ ഉപമാ ന ഭഗവതോ ഉക്കംസനത്ഥം ആഹരി, അത്തുക്കംസനത്ഥമേവ ആഹരി. യഥാ ഹി രാജാ കഞ്ചി പച്ചത്ഥികം ഘാതേത്വാ ഏവം നാമ സൂരോ ഏവം ഥാമസമ്പന്നോ പുരിസോ ഭവിസ്സതീതി പച്ചത്ഥികം ഥോമേന്തോപി അത്താനമേവ ഥോമേതി. ഏവമേവ സോപി സിയാ ഹി, ഭോ ഗോതമ, ഹത്ഥിം പഭിന്നന്തിആദീഹി ഭഗവന്തം ഉക്കംസേന്തോപി മയമേവ സൂരാ മയം പണ്ഡിതാ മയം ബഹുസ്സുതായേവ ഏവം പഭിന്നഹത്ഥിം വിയ, ജലിതഅഗ്ഗിക്ഖന്ധം വിയ, ഫണകതആസീവിസം വിയ ച വാദത്ഥികാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധം ഉപസങ്കമിമ്ഹാതി അത്താനംയേവ ഉക്കംസേതി. ഏവം അത്താനം ഉക്കംസേത്വാ ഭഗവന്തം നിമന്തയമാനോ അധിവാസേതു മേതിആദിമാഹ. തത്ഥ അധിവാസേതൂതി സമ്പടിച്ഛതു. സ്വാതനായാതി യം മേ തുമ്ഹേസു കാരം കരോതോ സ്വേ ഭവിസ്സതി പുഞ്ഞഞ്ച പീതിപാമോജ്ജഞ്ച, തദത്ഥായ. അധിവാസേസി ഭഗവാ തുണ്ഹീഭാവേനാതി ഭഗവാ കായങ്ഗം വാ വാചങ്ഗം വാ അചോപേത്വാ അബ്ഭന്തരേയേവ ഖന്തിം ധാരേന്തോ തുണ്ഹീഭാവേന അധിവാസേസി. സച്ചകസ്സ അനുഗ്ഗഹകരണത്ഥം മനസാവ സമ്പടിച്ഛീതി വുത്തം ഹോതി.

൩൬൩. യമസ്സ പതിരൂപം മഞ്ഞേയ്യാഥാതി തേ കിര ലിച്ഛവീ തസ്സ പഞ്ചഥാലിപാകസതാനി നിച്ചഭത്തം ആഹരന്തി. തദേവ സന്ധായ ഏസ സ്വേ തുമ്ഹേ യം അസ്സ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ പതിരൂപം കപ്പിയന്തി മഞ്ഞേയ്യാഥ, തം ആഹരേയ്യാഥ; സമണസ്സ ഹി ഗോതമസ്സ തുമ്ഹേ പരിചാരകാ കപ്പിയാകപ്പിയം യുത്തായുത്തം ജാനാഥാതി വദതി. ഭത്താഭിഹാരം അഭിഹരിംസൂതി അഭിഹരിതബ്ബം ഭത്തം അഭിഹരിംസു. പണീതേനാതി ഉത്തമേന. സഹത്ഥാതി സഹത്ഥേന. സന്തപ്പേത്വാതി സുട്ഠു തപ്പേത്വാ, പരിപുണ്ണം സുഹിതം യാവദത്ഥം കത്വാ. സമ്പവാരേത്വാതി സുട്ഠു പവാരേത്വാ, അലം അലന്തി ഹത്ഥസഞ്ഞായ പടിക്ഖിപാപേത്വാ. ഭുത്താവിന്തി ഭുത്തവന്തം. ഓനീതപത്തപാണിന്തി പത്തതോ ഓനീതപാണിം, അപനീതഹത്ഥന്തി വുത്തം ഹോതി. ‘‘ഓനിത്തപത്തപാണി’’ന്തിപി പാഠോ, തസ്സത്ഥോ, ഓനിത്തം നാനാഭൂതം പത്തം പാണിതോ അസ്സാതി ഓനിത്തപത്തപാണീ. തം ഓനിത്തപത്തപാണിം, ഹത്ഥേ ച പത്തഞ്ച ധോവിത്വാ ഏകമന്തേ പത്തം നിക്ഖിപിത്വാ നിസിന്നന്തി അത്ഥോ. ഏകമന്തം നിസീദീതി ഭഗവന്തം ഏവംഭൂതം ഞത്വാ ഏകസ്മിം ഓകാസേ നിസീദീതി അത്ഥോ. പുഞ്ഞഞ്ചാതി യം ഇമസ്മിം ദാനേ പുഞ്ഞം, ആയതിം വിപാകക്ഖന്ധാതി അത്ഥോ. പുഞ്ഞമഹീതി വിപാകക്ഖന്ധാനംയേവ പരിവാരോ. തം ദായകാനം സുഖായ ഹോതൂതി തം ഇമേസം ലിച്ഛവീനം സുഖത്ഥായ ഹോതു. ഇദം കിര സോ അഹം പബ്ബജിതോ നാമ, പബ്ബജിതേന ച ന യുത്തം അത്തനോ ദാനം നിയ്യാതേതുന്തി തേസം നിയ്യാതേന്തോ ഏവമാഹ. അഥ ഭഗവാ യസ്മാ ലിച്ഛവീഹി സച്ചകസ്സ ദിന്നം, ന ഭഗവതോ. സച്ചകേന പന ഭഗവതോ ദിന്നം, തസ്മാ തമത്ഥം ദീപേന്തോ യം ഖോ, അഗ്ഗിവേസ്സനാതിആദിമാഹ. ഇതി ഭഗവാ നിഗണ്ഠസ്സ മതേന വിനായേവ അത്തനോ ദിന്നം ദക്ഖിണം നിഗണ്ഠസ്സ നിയ്യാതേസി, സാ ചസ്സ അനാഗതേ വാസനാ ഭവിസ്സതീതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

ചൂളസച്ചകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. മഹാസച്ചകസുത്തവണ്ണനാ

൩൬൪. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാസച്ചകസുത്തം. തത്ഥ ഏകം സമയന്തി ച തേന ഖോ പന സമയേനാതി ച പുബ്ബണ്ഹസമയന്തി ച തീഹി പദേഹി ഏകോവ സമയോ വുത്തോ. ഭിക്ഖൂനഞ്ഹി വത്തപടിപത്തിം കത്വാ മുഖം ധോവിത്വാ പത്തചീവരമാദായ ചേതിയം വന്ദിത്വാ കതരം ഗാമം പവിസിസ്സാമാതി വിതക്കമാളകേ ഠിതകാലോ നാമ ഹോതി. ഭഗവാ ഏവരൂപേ സമയേ രത്തദുപട്ടം നിവാസേത്വാ കായബന്ധനം ബന്ധിത്വാ പംസുകൂലചീവരം ഏകംസം പാരുപിത്വാ ഗന്ധകുടിതോ നിക്ഖമ്മ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ഗന്ധകുടിപമുഖേ അട്ഠാസി. തം സന്ധായ, – ‘‘ഏകം സമയന്തി ച തേന ഖോ പന സമയേനാതി ച പുബ്ബണ്ഹസമയ’’ന്തി ച വുത്തം. പവിസിതുകാമോതി പിണ്ഡായ പവിസിസ്സാമീതി ഏവം കതസന്നിട്ഠാനോ. തേനുപസങ്കമീതി കസ്മാ ഉപസങ്കമീതി? വാദാരോപനജ്ഝാസയേന. ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘പുബ്ബേപാഹം അപണ്ഡിതതായ സകലം വേസാലിപരിസം ഗഹേത്വാ സമണസ്സ ഗോതമസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ പരിസമജ്ഝേ മങ്കു ജാതോ. ഇദാനി തഥാ അകത്വാ ഏകകോവ ഗന്ത്വാ വാദം ആരോപേസ്സാമി. യദി സമണം ഗോതമം പരാജേതും സക്ഖിസ്സാമി, അത്തനോ ലദ്ധിം ദീപേത്വാ ജയം കരിസ്സാമി. യദി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ജയോ ഭവിസ്സതി, അന്ധകാരേ നച്ചം വിയ ന കോചി ജാനിസ്സതീ’’തി നിദ്ദാപഞ്ഹം നാമ ഗഹേത്വാ ഇമിനാ വാദജ്ഝാസയേന ഉപസങ്കമി.

അനുകമ്പം ഉപാദായാതി സച്ചകസ്സ നിഗണ്ഠപുത്തസ്സ അനുകമ്പം പടിച്ച. ഥേരസ്സ കിരസ്സ ഏവം അഹോസി – ‘‘ഭഗവതി മുഹുത്തം നിസിന്നേ ബുദ്ധദസ്സനം ധമ്മസ്സവനഞ്ച ലഭിസ്സതി. തദസ്സ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തിസ്സതീ’’തി. തസ്മാ ഭഗവന്തം യാചിത്വാ പംസുകൂലചീവരം ചതുഗ്ഗുണം പഞ്ഞപേത്വാ നിസീദതു ഭഗവാതി ആഹ. ‘‘കാരണം ആനന്ദോ വദതീ’’തി സല്ലക്ഖേത്വാ നിസീദി ഭഗവാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ. ഭഗവന്തം ഏതദവോചാതി യം പന പഞ്ഹം ഓവട്ടികസാരം കത്വാ ആദായ ആഗതോ തം ഠപേത്വാ പസ്സേന താവ പരിഹരന്തോ ഏതം സന്തി, ഭോ ഗോതമാതിആദിവചനം അവോച.

൩൬൫. ഫുസന്തി ഹി തേ, ഭോ ഗോതമാതി തേ സമണബ്രാഹ്മണാ സരീരേ ഉപ്പന്നം സാരീരികം ദുക്ഖം വേദനം ഫുസന്തി ലഭന്തി, അനുഭവന്തീതി അത്ഥോ. ഊരുക്ഖമ്ഭോതി ഖമ്ഭകതഊരുഭാവോ, ഊരുഥദ്ധതാതി അത്ഥോ. വിമ്ഹയത്ഥവസേന പനേത്ഥ ഭവിസ്സതീതി അനാഗതവചനം കതം. കായന്വയം ഹോതീതി കായാനുഗതം ഹോതി കായസ്സ വസവത്തി. കായഭാവനാതി പന വിപസ്സനാ വുച്ചതി, തായ ചിത്തവിക്ഖേപം പാപുണന്തോ നാമ നത്ഥി, ഇതി നിഗണ്ഠോ അസന്തം അഭൂതം യം നത്ഥി, തദേവാഹ. ചിത്തഭാവനാതിപി സമഥോ വുച്ചതി, സമാധിയുത്തസ്സ ച പുഗ്ഗലസ്സ ഊരുക്ഖമ്ഭാദയോ നാമ നത്ഥി, ഇതി നിഗണ്ഠോ ഇദം അഭൂതമേവ ആഹ. അട്ഠകഥായം പന വുത്തം – ‘‘യഥേവ ‘ഭൂതപുബ്ബന്തി വത്വാ ഊരുക്ഖമ്ഭോപി നാമ ഭവിസ്സതീ’തിആദീനി വദതോ അനാഗതരൂപം ന സമേതി, തഥാ അത്ഥോപി ന സമേതി, അസന്തം അഭൂതം യം നത്ഥി, തം കഥേതീ’’തി.

നോ കായഭാവനന്തി പഞ്ചാതപതപ്പനാദിം അത്തകിലമഥാനുയോഗം സന്ധായാഹ. അയഞ്ഹി തേസം കായഭാവനാ നാമ. കിം പന സോ ദിസ്വാ ഏവമാഹ? സോ കിര ദിവാദിവസ്സ വിഹാരം ആഗച്ഛതി, തസ്മിം ഖോ പന സമയേ ഭിക്ഖൂ പത്തചീവരം പടിസാമേത്വാ അത്തനോ അത്തനോ രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു പടിസല്ലാനം ഉപഗച്ഛന്തി. സോ തേ പടിസല്ലീനേ ദിസ്വാ ചിത്തഭാവനാമത്തം ഏതേ അനുയുഞ്ജന്തി, കായഭാവനാ പനേതേസം നത്ഥീതി മഞ്ഞമാനോ ഏവമാഹ.

൩൬൬. അഥ നം ഭഗവാ അനുയുഞ്ജന്തോ കിന്തി പന തേ, അഗ്ഗിവേസ്സന, കായഭാവനാ സുതാതി ആഹ. സോ തം വിത്ഥാരേന്തോ സേയ്യഥിദം, നന്ദോ വച്ഛോതിആദിമാഹ. തത്ഥ നന്ദോതി തസ്സ നാമം. വച്ഛോതി ഗോത്തം. കിസോതി നാമം. സംകിച്ചോതി ഗോത്തം. മക്ഖലിഗോസാലോ ഹേട്ഠാ ആഗതോവ. ഏതേതി ഏതേ തയോ ജനാ, തേ കിര കിലിട്ഠതപാനം മത്ഥകപത്താ അഹേസും. ഉളാരാനി ഉളാരാനീതി പണീതാനി പണീതാനി. ഗാഹേന്തി നാമാതി ബലം ഗണ്ഹാപേന്തി നാമ. ബ്രൂഹേന്തീതി വഡ്ഢേന്തി. മേദേന്തീതി ജാതമേദം കരോന്തി. പുരിമം പഹായാതി പുരിമം ദുക്കരകാരം പഹായ. പച്ഛാ ഉപചിനന്തീതി പച്ഛാ ഉളാരഖാദനീയാദീഹി സന്തപ്പേന്തി, വഡ്ഢേന്തി. ആചയാപചയോ ഹോതീതി വഡ്ഢി ച അവഡ്ഢി ച ഹോതി, ഇതി ഇമസ്സ കായസ്സ കാലേന വഡ്ഢി, കാലേന പരിഹാനീതി വഡ്ഢിപരിഹാനിമത്തമേവ പഞ്ഞായതി, കായഭാവനാ പന ന പഞ്ഞായതീതി ദീപേത്വാ ചിത്തഭാവനം പുച്ഛന്തോ, ‘‘കിന്തി പന തേ, അഗ്ഗിവേസ്സന, ചിത്തഭാവനാ സുതാ’’തി ആഹ. ന സമ്പായാസീതി സമ്പാദേത്വാ കഥേതും നാസക്ഖി, യഥാ തം ബാലപുഥുജ്ജനോ.

൩൬൭. കുതോ പന ത്വന്തി യോ ത്വം ഏവം ഓളാരികം ദുബ്ബലം കായഭാവനം ന ജാനാസി? സോ ത്വം കുതോ സണ്ഹം സുഖുമം ചിത്തഭാവനം ജാനിസ്സസീതി. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ ചോദനാലയത്ഥേരോ, ‘‘അബുദ്ധവചനം നാമേതം പദ’’ന്തി ബീജനിം ഠപേത്വാ പക്കമിതും ആരഭി. അഥ നം മഹാസീവത്ഥേരോ ആഹ – ‘‘ദിസ്സതി, ഭിക്ഖവേ, ഇമസ്സ ചാതുമഹാഭൂതികസ്സ കായസ്സ ആചയോപി അപചയോപി ആദാനമ്പി നിക്ഖേപനമ്പീ’’തി (സം. നി. ൨.൬൨). തം സുത്വാ സല്ലക്ഖേസി – ‘‘ഓളാരികം കായം പരിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സ ഉപ്പന്നവിപസ്സനാ ഓളാരികാതി വത്തും വട്ടതീ’’തി.

൩൬൮. സുഖസാരാഗീതി സുഖസാരാഗേന സമന്നാഗതോ. സുഖായ വേദനായ നിരോധാ ഉപ്പജ്ജതി ദുക്ഖാ വേദനാതി ന അനന്തരാവ ഉപ്പജ്ജതി, സുഖദുക്ഖാനഞ്ഹി അനന്തരപച്ചയതാ പട്ഠാനേ (പട്ഠാ. ൧.൨.൪൫-൪൬) പടിസിദ്ധാ. യസ്മാ പന സുഖേ അനിരുദ്ധേ ദുക്ഖം നുപ്പജ്ജതി, തസ്മാ ഇധ ഏവം വുത്തം. പരിയാദായ തിട്ഠതീതി ഖേപേത്വാ ഗണ്ഹിത്വാ തിട്ഠതി. ഉഭതോപക്ഖന്തി സുഖം ഏകം പക്ഖം ദുക്ഖം ഏകം പക്ഖന്തി ഏവം ഉഭതോപക്ഖം ഹുത്വാ.

൩൬൯. ഉപ്പന്നാപി സുഖാ വേദനാ ചിത്തം ന പരിയാദായ തിട്ഠതി, ഭാവിതത്താ കായസ്സ. ഉപ്പന്നാപി ദുക്ഖാ വേദനാ ചിത്തം ന പരിയാദായ തിട്ഠതി, ഭാവിതത്താ ചിത്തസ്സാതി ഏത്ഥ കായഭാവനാ വിപസ്സനാ, ചിത്തഭാവനാ സമാധി. വിപസ്സനാ ച സുഖസ്സ പച്ചനീകാ, ദുക്ഖസ്സ ആസന്നാ. സമാധി ദുക്ഖസ്സ പച്ചനീകോ, സുഖസ്സ ആസന്നോ. കഥം? വിപസ്സനം പട്ഠപേത്വാ നിസിന്നസ്സ ഹി അദ്ധാനേ ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ തത്ഥ തത്ഥ അഗ്ഗിഉട്ഠാനം വിയ ഹോതി, കച്ഛേഹി സേദാ മുച്ചന്തി, മത്ഥകതോ ഉസുമവട്ടിഉട്ഠാനം വിയ ഹോതീതി ചിത്തം ഹഞ്ഞതി വിഹഞ്ഞതി വിപ്ഫന്ദതി. ഏവം താവ വിപസ്സനാ സുഖസ്സ പച്ചനീകാ, ദുക്ഖസ്സ ആസന്നാ. ഉപ്പന്നേ പന കായികേ വാ ചേതസികേ വാ ദുക്ഖേ തം ദുക്ഖം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ സമാപത്തിം സമാപന്നസ്സ സമാപത്തിക്ഖണേ ദുക്ഖം ദൂരാപഗതം ഹോതി, അനപ്പകം സുഖം ഓക്കമതി. ഏവം സമാധി ദുക്ഖസ്സ പച്ചനീകോ, സുഖസ്സ ആസന്നോ. യഥാ വിപസ്സനാ സുഖസ്സ പച്ചനീകാ, ദുക്ഖസ്സ ആസന്നാ, ന തഥാ സമാധി. യഥാ സമാധി ദുക്ഖസ്സ പച്ചനീകോ, സുഖസ്സ ആസന്നോ, ന ച തഥാ വിപസ്സനാതി. തേന വുത്തം – ‘‘ഉപ്പന്നാപി സുഖാ വേദനാ ചിത്തം ന പരിയാദായ തിട്ഠതി, ഭാവിതത്താ കായസ്സ. ഉപ്പന്നാപി ദുക്ഖാ വേദനാ ചിത്തം ന പരിയാദായ തിട്ഠതി, ഭാവിതത്താ ചിത്തസ്സാ’’തി.

൩൭൦. ആസജ്ജ ഉപനീയാതി ഗുണേ ഘട്ടേത്വാ ചേവ ഉപനേത്വാ ച. തം വത മേതി തം വത മമ ചിത്തം.

൩൭൧. കിഞ്ഹി നോ സിയാ, അഗ്ഗിവേസ്സനാതി, അഗ്ഗിവേസ്സന, കിം ന ഭവിസ്സതി, ഭവിസ്സതേവ, മാ ഏവം സഞ്ഞീ ഹോഹി, ഉപ്പജ്ജിയേവ മേ സുഖാപി ദുക്ഖാപി വേദനാ, ഉപ്പന്നായ പനസ്സാ അഹം ചിത്തം പരിയാദായ ഠാതും ന ദേമി. ഇദാനിസ്സ തമത്ഥം പകാസേതും ഉപരി പസാദാവഹം ധമ്മദേസനം ദേസേതുകാമോ മൂലതോ പട്ഠായ മഹാഭിനിക്ഖമനം ആരഭി. തത്ഥ ഇധ മേ, അഗ്ഗിവേസ്സന, പുബ്ബേവ സമ്ബോധാ…പേ… തത്ഥേവ നിസീദിം, അലമിദം പധാനായാതി ഇദം സബ്ബം ഹേട്ഠാ പാസരാസിസുത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അയം പന വിസേസോ, തത്ഥ ബോധിപല്ലങ്കേ നിസജ്ജാ, ഇധ ദുക്കരകാരികാ.

൩൭൪. അല്ലകട്ഠന്തി അല്ലം ഉദുമ്ബരകട്ഠം. സസ്നേഹന്തി സഖീരം. കാമേഹീതി വത്ഥുകാമേഹി. അവൂപകട്ഠാതി അനപഗതാ. കാമച്ഛന്ദോതിആദീസു കിലേസകാമോവ ഛന്ദകരണവസേന ഛന്ദോ. സിനേഹകരണവസേന സ്നേഹോ. മുച്ഛാകരണവസേന മുച്ഛാ. പിപാസാകരണവസേന പിപാസാ. അനുദഹനവസേന പരിളാഹോതി വേദിതബ്ബോ. ഓപക്കമികാതി ഉപക്കമനിബ്ബത്താ. ഞാണായ ദസ്സനായ അനുത്തരായ സമ്ബോധായാതി സബ്ബം ലോകുത്തരമഗ്ഗവേവചനമേവ.

ഇദം പനേത്ഥ ഓപമ്മസംസന്ദനം – അല്ലം സഖീരം ഉദുമ്ബരകട്ഠം വിയ ഹി കിലേസകാമേന വത്ഥുകാമതോ അനിസ്സടപുഗ്ഗലാ. ഉദകേ പക്ഖിത്തഭാവോ വിയ കിലേസകാമേന തിന്തതാ; മന്ഥനേനാപി അഗ്ഗിനോ അനഭിനിബ്ബത്തനം വിയ കിലേസകാമേന വത്ഥുകാമതോ അനിസ്സടാനം ഓപക്കമികാഹി വേദനാഹി ലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സ അനധിഗമോ. അമന്ഥനേനാപി അഗ്ഗിനോ അനഭിനിബ്ബത്തനം വിയ തേസം പുഗ്ഗലാനം വിനാപി ഓപക്കമികാഹി വേദനാഹി ലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സ അനധിഗമോ. ദുതിയഉപമാപി ഇമിനാവ നയേന വേദിതബ്ബാ. അയം പന വിസേസോ, പുരിമാ സപുത്തഭരിയപബ്ബജ്ജായ ഉപമാ; പച്ഛിമാ ബ്രാഹ്മണധമ്മികപബ്ബജ്ജായ.

൩൭൬. തതിയഉപമായ കോളാപന്തി ഛിന്നസിനേഹം നിരാപം. ഥലേ നിക്ഖിത്തന്തി പബ്ബതഥലേ വാ ഭൂമിഥലേ വാ നിക്ഖിത്തം. ഏത്ഥാപി ഇദം ഓപമ്മസംസന്ദനം – സുക്ഖകോളാപകട്ഠം വിയ ഹി കിലേസകാമേന വത്ഥുകാമതോ നിസ്സടപുഗ്ഗലാ, ആരകാ ഉദകാ ഥലേ നിക്ഖിത്തഭാവോ വിയ കിലേസകാമേന അതിന്തതാ. മന്ഥനേനാപി അഗ്ഗിനോ അഭിനിബ്ബത്തനം വിയ കിലേസകാമേന വത്ഥുകാമതോ നിസ്സടാനം അബ്ഭോകാസികനേസജ്ജികാദിവസേന ഓപക്കമികാഹിപി വേദനാഹി ലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സ അധിഗമോ. അഞ്ഞസ്സ രുക്ഖസ്സ സുക്ഖസാഖായ സദ്ധിം ഘംസനമത്തേനേവ അഗ്ഗിനോ അഭിനിബ്ബത്തനം വിയ വിനാപി ഓപക്കമികാഹി വേദനാഹി സുഖായേവ പടിപദായ ലോകുത്തരമഗ്ഗസ്സ അധിഗമോതി. അയം ഉപമാ ഭഗവതാ അത്തനോ അത്ഥായ ആഹടാ.

൩൭൭. ഇദാനി അത്തനോ ദുക്കരകാരികം ദസ്സേന്തോ, തസ്സ മയ്ഹന്തിആദിമാഹ. കിം പന ഭഗവാ ദുക്കരം അകത്വാ ബുദ്ധോ ഭവിതും ന സമത്ഥോതി? കത്വാപി അകത്വാപി സമത്ഥോവ. അഥ കസ്മാ അകാസീതി? സദേവകസ്സ ലോകസ്സ അത്തനോ പരക്കമം ദസ്സേസ്സാമി. സോ ച മം വീരിയനിമ്മഥനഗുണോ ഹാസേസ്സതീതി. പാസാദേ നിസിന്നോയേവ ഹി പവേണിആഗതം രജ്ജം ലഭിത്വാപി ഖത്തിയോ ന തഥാപമുദിതോ ഹോതി, യഥാ ബലകായം ഗഹേത്വാ സങ്ഗാമേ ദ്വേ തയോ സമ്പഹാരേ ദത്വാ അമിത്തമഥനം കത്വാ പത്തരജ്ജോ. ഏവം പത്തരജ്ജസ്സ ഹി രജ്ജസിരിം അനുഭവന്തസ്സ പരിസം ഓലോകേത്വാ അത്തനോ പരക്കമം അനുസ്സരിത്വാ, ‘‘അസുകട്ഠാനേ അസുകകമ്മം കത്വാ അസുകഞ്ച അസുകഞ്ച അമിത്തം ഏവം വിജ്ഝിത്വാ ഏവം പഹരിത്വാ ഇമം രജ്ജസിരിം പത്തോസ്മീ’’തി ചിന്തയതോ ബലവസോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. ഏവമേവം ഭഗവാപി സദേവകസ്സ ലോകസ്സ പരക്കമം ദസ്സേസ്സാമി, സോ ഹി മം പരക്കമോ അതിവിയ ഹാസേസ്സതി, സോമനസ്സം ഉപ്പാദേസ്സതീതി ദുക്കരമകാസി.

അപിച പച്ഛിമം ജനതം അനുകമ്പമാനോപി അകാസിയേവ, പച്ഛിമാ ഹി ജനതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ കപ്പസതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി പാരമിയോ പൂരേത്വാപി പധാനം പദഹിത്വാവ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പത്തോ, കിമങ്ഗം പന മയന്തി പധാനവീരിയം കത്തബ്ബം മഞ്ഞിസ്സതി; ഏവം സന്തേ ഖിപ്പമേവ ജാതിജരാമരണസ്സ അന്തം കരിസ്സതീതി പച്ഛിമം ജനതം അനുകമ്പമാനോ അകാസിയേവ.

ദന്തേഭിദന്തമാധായാതി ഹേട്ഠാദന്തേ ഉപരിദന്തം ഠപേത്വാ. ചേതസാ ചിത്തന്തി കുസലചിത്തേന അകുസലചിത്തം. അഭിനിഗ്ഗണ്ഹേയ്യന്തി നിഗ്ഗണ്ഹേയ്യം. അഭിനിപ്പീളേയ്യന്തി നിപ്പീളേയ്യം. അഭിസന്താപേയ്യന്തി താപേത്വാ വീരിയനിമ്മഥനം കരേയ്യം. സാരദ്ധോതി സദരഥോ. പധാനാഭിതുന്നസ്സാതി പധാനേന അഭിതുന്നസ്സ, വിദ്ധസ്സ സതോതി അത്ഥോ.

൩൭൮. അപ്പാണകന്തി നിരസ്സാസകം. കമ്മാരഗഗ്ഗരിയാതി കമ്മാരസ്സ ഗഗ്ഗരനാളിയാ. സീസവേദനാ ഹോന്തീതി കുതോചി നിക്ഖമിതും അലഭമാനേഹി വാതേഹി സമുട്ഠാപിതാ ബലവതിയോ സീസവേദനാ ഹോന്തി. സീസവേഠം ദദേയ്യാതി സീസവേഠനം ദദേയ്യ. ദേവതാതി ബോധിസത്തസ്സ ചങ്കമനകോടിയം പണ്ണസാലപരിവേണസാമന്താ ച അധിവത്ഥാ ദേവതാ.

തദാ കിര ബോധിസത്തസ്സ അധിമത്തേ കായദാഹേ ഉപ്പന്നേ മുച്ഛാ ഉദപാദി. സോ ചങ്കമേവ നിസിന്നോ ഹുത്വാ പപതി. തം ദിസ്വാ ദേവതാ ഏവമാഹംസു – ‘‘വിഹാരോത്വേവ സോ അരഹതോ’’തി, ‘‘അരഹന്തോ നാമ ഏവരൂപാ ഹോന്തി മതകസദിസാ’’തി ലദ്ധിയാ വദന്തി. തത്ഥ യാ ദേവതാ ‘‘കാലങ്കതോ’’തി ആഹംസു, താ ഗന്ത്വാ സുദ്ധോദനമഹാരാജസ്സ ആരോചേസും – ‘‘തുമ്ഹാകം പുത്തോ കാലങ്കതോ’’തി. മമ പുത്തോ ബുദ്ധോ ഹുത്വാ കാലങ്കതോ, നോ അഹുത്വാതി? ബുദ്ധോ ഭവിതും നാസക്ഖി, പധാനഭൂമിയംയേവ പതിത്വാ കാലങ്കതോതി. നാഹം സദ്ദഹാമി, മമ പുത്തസ്സ ബോധിം അപത്വാ കാലങ്കിരിയാ നാമ നത്ഥീതി.

അപരഭാഗേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധമ്മചക്കം പവത്തേത്വാ അനുപുബ്ബേന രാജഗഹം ഗന്ത്വാ കപിലവത്ഥും അനുപ്പത്തസ്സ സുദ്ധോദനമഹാരാജാ പത്തം ഗഹേത്വാ പാസാദം ആരോപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകം ദത്വാ അന്തരാഭത്തസമയേ ഏതമത്ഥം ആരോചേസി – തുമ്ഹാകം ഭഗവാ പധാനകരണകാലേ ദേവതാ ആഗന്ത്വാ, ‘‘പുത്തോ തേ, മഹാരാജ, കാലങ്കതോ’’തി ആഹംസൂതി. കിം സദ്ദഹസി മഹാരാജാതി? ന ഭഗവാ സദ്ദഹിന്തി. ഇദാനി, മഹാരാജ, സുപിനപ്പടിഗ്ഗഹണതോ പട്ഠായ അച്ഛരിയാനി പസ്സന്തോ കിം സദ്ദഹിസ്സസി? അഹമ്പി ബുദ്ധോ ജാതോ, ത്വമ്പി ബുദ്ധപിതാ ജാതോ, പുബ്ബേ പന മയ്ഹം അപരിപക്കേ ഞാണേ ബോധിചരിയം ചരന്തസ്സ ധമ്മപാലകുമാരകാലേപി സിപ്പം ഉഗ്ഗഹേതും ഗതസ്സ, ‘‘തുമ്ഹാകം പുത്തോ ധമ്മപാലകുമാരോ കാലങ്കതോ, ഇദമസ്സ അട്ഠീ’’തി ഏളകട്ഠിം ആഹരിത്വാ ദസ്സേസും, തദാപി തുമ്ഹേ, ‘‘മമ പുത്തസ്സ അന്തരാമരണം നാമ നത്ഥി, നാഹം സദ്ദഹാമീ’’തി അവോചുത്ഥ, മഹാരാജാതി ഇമിസ്സാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ ഭഗവാ മഹാധമ്മപാലജാതകം കഥേസി.

൩൭൯. മാ ഖോ ത്വം മാരിസാതി സമ്പിയായമാനാ ആഹംസു. ദേവതാനം കിരായം പിയമനാപവോഹാരോ, യദിദം മാരിസാതി. അജജ്ജിതന്തി അഭോജനം. ഹലന്തി വദാമീതി അലന്തി വദാമി, അലം ഇമിനാ ഏവം മാ കരിത്ഥ, യാപേസ്സാമഹന്തി ഏവം പടിസേധേമീതി അത്ഥോ.

൩൮൦-൧. മങ്ഗുരച്ഛവീതി മങ്ഗുരമച്ഛച്ഛവി. ഏതാവ പരമന്തി താസമ്പി വേദനാനമേതംയേവ പരമം, ഉത്തമം പമാണം. പിതു സക്കസ്സ കമ്മന്തേ…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിതാതി രഞ്ഞോ കിര വപ്പമങ്ഗലദിവസോ നാമ ഹോതി, തദാ അനേകപ്പകാരം ഖാദനീയം ഭോജനീയം പടിയാദേന്തി. നഗരവീഥിയോ സോധാപേത്വാ പുണ്ണഘടേ ഠപാപേത്വാ ധജപടാകാദയോ ഉസ്സാപേത്വാ സകലനഗരം ദേവവിമാനം വിയ അലങ്കരോന്തി. സബ്ബേ ദാസകമ്മകരാദയോ അഹതവത്ഥനിവത്ഥാ ഗന്ധമാലാദിപടിമണ്ഡിതാ രാജകുലേ സന്നിപതന്തി. രഞ്ഞോ കമ്മന്തേ നങ്ഗലസതസഹസ്സം യോജീയതി. തസ്മിം പന ദിവസേ ഏകേന ഊനം അട്ഠസതം യോജേന്തി. സബ്ബനങ്ഗലാനി സദ്ധിം ബലിബദ്ദരസ്മിയോത്തേഹി ജാണുസ്സോണിസ്സ രഥോ വിയ രജതപരിക്ഖിത്താനി ഹോന്തി. രഞ്ഞോ ആലമ്ബനനങ്ഗലം രത്തസുവണ്ണപരിക്ഖിത്തം ഹോതി. ബലിബദ്ദാനം സിങ്ഗാനിപി രസ്മിപതോദാപി സുവണ്ണപരിക്ഖിത്താ ഹോന്തി. രാജാ മഹാപരിവാരേന നിക്ഖമന്തോ പുത്തം ഗഹേത്വാ അഗമാസി.

കമ്മന്തട്ഠാനേ ഏകോ ജമ്ബുരുക്ഖോ ബഹലപത്തപലാസോ സന്ദച്ഛായോ അഹോസി. തസ്സ ഹേട്ഠാ കുമാരസ്സ സയനം പഞ്ഞപേത്വാ ഉപരി സുവണ്ണതാരകഖചിതം വിതാനം ബന്ധാപേത്വാ സാണിപാകാരേന പരിക്ഖിപാപേത്വാ ആരക്ഖം ഠപേത്വാ രാജാ സബ്ബാലങ്കാരം അലങ്കരിത്വാ അമച്ചഗണപരിവുതോ നങ്ഗലകരണട്ഠാനം അഗമാസി. തത്ഥ രാജാ സുവണ്ണനങ്ഗലം ഗണ്ഹാതി. അമച്ചാ ഏകേനൂനഅട്ഠസതരജതനങ്ഗലാനി ഗഹേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച കസന്തി. രാജാ പന ഓരതോ പാരം ഗച്ഛതി, പാരതോ വാ ഓരം ഗച്ഛതി. ഏതസ്മിം ഠാനേ മഹാസമ്പത്തി ഹോതി, ബോധിസത്തം പരിവാരേത്വാ നിസിന്നാ ധാതിയോ രഞ്ഞോ സമ്പത്തിം പസ്സിസ്സാമാതി അന്തോസാണിതോ ബഹി നിക്ഖന്താ. ബോധിസത്തോ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ കഞ്ചി അദിസ്വാ വേഗേന ഉട്ഠായ പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ ആനാപാനേ പരിഗ്ഗഹേത്വാ പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേസി. ധാതിയോ ഖജ്ജഭോജ്ജന്തരേ വിചരമാനാ ഥോകം ചിരായിംസു, സേസരുക്ഖാനം ഛായാ നിവത്താ, തസ്സ പന രുക്ഖസ്സ പരിമണ്ഡലാ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. ധാതിയോ അയ്യപുത്തോ ഏകകോതി വേഗേന സാണിം ഉക്ഖിപിത്വാ അന്തോ പവിസമാനാ ബോധിസത്തം സയനേ പല്ലങ്കേന നിസിന്നം തഞ്ച പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ ഗന്ത്വാ രഞ്ഞോ ആരോചയിംസു – ‘‘കുമാരോ ദേവ, ഏവം നിസിന്നോ അഞ്ഞേസം രുക്ഖാനം ഛായാ നിവത്താ, ജമ്ബുരുക്ഖസ്സ പരിമണ്ഡലാ ഠിതാ’’തി. രാജാ വേഗേനാഗന്ത്വാ പാടിഹാരിയം ദിസ്വാ, ‘‘ഇദം തേ, താത, ദുതിയം വന്ദന’’ന്തി പുത്തം വന്ദി. ഇദമേതം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘പിതു സക്കസ്സ കമ്മന്തേ…പേ… പഠമജ്ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിതാ’’തി. സിയാ നു ഖോ ഏസോ മഗ്ഗോ ബോധായാതി ഭവേയ്യ നു ഖോ ഏതം ആനാപാനസ്സതിപഠമജ്ഝാനം ബുജ്ഝനത്ഥായ മഗ്ഗോതി. സതാനുസാരിവിഞ്ഞാണന്തി നയിദം ബോധായ മഗ്ഗോ ഭവിസ്സതി, ആനാപാനസ്സതിപഠമജ്ഝാനം പന ഭവിസ്സതീതി ഏവം ഏകം ദ്വേ വാരേ ഉപ്പന്നസതിയാ അനന്തരം ഉപ്പന്നവിഞ്ഞാണം സതാനുസാരിവിഞ്ഞാണം നാമ. യം തം സുഖന്തി യം തം ആനാപാനസ്സതിപഠമജ്ഝാനസുഖം.

൩൮൨. പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോന്തീതി പണ്ണസാലപരിവേണസമ്മജ്ജനാദിവത്തകരണേന ഉപട്ഠിതാ ഹോന്തി. ബാഹുല്ലികോതി പച്ചയബാഹുല്ലികോ. ആവത്തോ ബാഹുല്ലായാതി രസഗിദ്ധോ ഹുത്വാ പണീതപിണ്ഡപാതാദീനം അത്ഥായ ആവത്തോ. നിബ്ബിജ്ജ പക്കമിംസൂതി ഉക്കണ്ഠിത്വാ ധമ്മനിയാമേനേവ പക്കന്താ ബോധിസത്തസ്സ സമ്ബോധിം പത്തകാലേ കായവിവേകസ്സ ഓകാസദാനത്ഥം ധമ്മതായ ഗതാ. ഗച്ഛന്താ ച അഞ്ഞട്ഠാനം അഗന്ത്വാ ബാരാണസിമേവ അഗമംസു. ബോധിസത്തോ തേസു ഗതേസു അദ്ധമാസം കായവിവേകം ലഭിത്വാ ബോധിമണ്ഡേ അപരാജിതപല്ലങ്കേ നിസീദിത്വാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം പടിവിജ്ഝി.

൩൮൩. വിവിച്ചേവ കാമേഹീതിആദി ഭയഭേരവേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൩൮൭. അഭിജാനാമി ഖോ പനാഹന്തി അയം പാടിയേക്കോ അനുസന്ധി. നിഗണ്ഠോ കിര ചിന്തേസി – ‘‘അഹം സമണം ഗോതമം ഏകം പഞ്ഹം പുച്ഛിം. സമണോ ഗോതമോ ‘അപരാപി മം, അഗ്ഗിവേസ്സന, അപരാപി മം, അഗ്ഗിവേസ്സനാ’തി പരിയോസാനം അദസ്സേന്തോ കഥേതിയേവ. കുപിതോ നു ഖോ’’തി? അഥ ഭഗവാ, അഗ്ഗിവേസ്സന, തഥാഗതേ അനേകസതായ പരിസായ ധമ്മം ദേസേന്തേ കുപിതോ സമണോ ഗോതമോതി ഏകോപി വത്താ നത്ഥി, പരേസം ബോധനത്ഥായ പടിവിജ്ഝനത്ഥായ ഏവ തഥാഗതോ ധമ്മം ദേസേതീതി ദസ്സേന്തോ ഇമം ധമ്മദേസനം ആരഭി. തത്ഥ ആരബ്ഭാതി സന്ധായ. യാവദേവാതി പയോജനവിധി പരിച്ഛേദനിയമനം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പരേസം വിഞ്ഞാപനമേവ തഥാഗതസ്സ ധമ്മദേസനായ പയോജനം, തസ്മാ ന ഏകസ്സേവ ദേസേതി, യത്തകാ വിഞ്ഞാതാരോ അത്ഥി, സബ്ബേസം ദേസേതീതി. തസ്മിംയേവ പുരിമസ്മിന്തി ഇമിനാ കിം ദസ്സേതീതി? സച്ചകോ കിര ചിന്തേസി – ‘‘സമണോ ഗോതമോ അഭിരൂപോ പാസാദികോ സുഫുസിതം ദന്താവരണം, ജിവ്ഹാ മുദുകാ, മധുരം വാക്കരണം, പരിസം രഞ്ജേന്തോ മഞ്ഞേ വിചരതി, അന്തോ പനസ്സ ചിത്തേകഗ്ഗതാ നത്ഥീ’’തി. അഥ ഭഗവാ, അഗ്ഗിവേസ്സന, ന തഥാഗതോ പരിസം രഞ്ജേന്തോ വിചരതി, ചക്കവാളപരിയന്തായപി പരിസായ തഥാഗതോ ധമ്മം ദേസേതി, അസല്ലീനോ അനുപലിത്തോ ഏത്തകം ഏകവിഹാരീ, സുഞ്ഞതഫലസമാപത്തിം അനുയുത്തോതി ദസ്സേതും ഏവമാഹ.

അജ്ഝത്തമേവാതി ഗോചരജ്ഝത്തമേവ. സന്നിസാദേമീതി സന്നിസീദാപേമി, തഥാഗതോ ഹി യസ്മിം ഖണേ പരിസാ സാധുകാരം ദേതി, തസ്മിം ഖണേ പുബ്ബാഭോഗേന പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ഫലസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി, സാധുകാരസദ്ദസ്സ നിഗ്ഘോസേ അവിച്ഛിന്നേയേവ സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ ഠിതട്ഠാനതോ പട്ഠായ ധമ്മം ദേസേതി, ബുദ്ധാനഞ്ഹി ഭവങ്ഗപരിവാസോ ലഹുകോ ഹോതീതി അസ്സാസവാരേ പസ്സാസവാരേ സമാപത്തിം സമാപജ്ജന്തി. യേന സുദം നിച്ചകപ്പന്തി യേന സുഞ്ഞേന ഫലസമാധിനാ നിച്ചകാലം വിഹരാമി, തസ്മിം സമാധിനിമിത്തേ ചിത്തം സണ്ഠപേമി സമാദഹാമീതി ദസ്സേതി.

ഓകപ്പനിയമേതന്തി സദ്ദഹനിയമേതം. ഏവം ഭഗവതോ ഏകഗ്ഗചിത്തതം സമ്പടിച്ഛിത്വാ ഇദാനി അത്തനോ ഓവട്ടികസാരം കത്വാ ആനീതപഞ്ഹം പുച്ഛന്തോ അഭിജാനാതി ഖോ പന ഭവം ഗോതമോ ദിവാ സുപിതാതി ആഹ. യഥാ ഹി സുനഖോ നാമ അസമ്ഭിന്നഖീരപക്കപായസം സപ്പിനാ യോജേത്വാ ഉദരപൂരം ഭോജിതോപി ഗൂഥം ദിസ്വാ അഖാദിത്വാ ഗന്തും ന സക്കാ, അഖാദമാനോ ഘായിത്വാപി ഗച്ഛതി, അഘായിത്വാവ ഗതസ്സ കിരസ്സ സീസം രുജ്ജതി; ഏവമേവം ഇമസ്സപി സത്ഥാ അസമ്ഭിന്നഖീരപക്കപായസസദിസം അഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ യാവ ആസവക്ഖയാ പസാദനീയം ധമ്മദേസനം ദേസേതി. ഏതസ്സ പന ഏവരൂപം ധമ്മദേസനം സുത്വാ സത്ഥരി പസാദമത്തമ്പി ന ഉപ്പന്നം, തസ്മാ ഓവട്ടികസാരം കത്വാ ആനീതപഞ്ഹം അപുച്ഛിത്വാ ഗന്തും അസക്കോന്തോ ഏവമാഹ. തത്ഥ യസ്മാ ഥിനമിദ്ധം സബ്ബഖീണാസവാനം അരഹത്തമഗ്ഗേനേവ പഹീയതി, കായദരഥോ പന ഉപാദിന്നകേപി ഹോതി അനുപാദിന്നകേപി. തഥാ ഹി കമലുപ്പലാദീനി ഏകസ്മിം കാലേ വികസന്തി, ഏകസ്മിം മകുലാനി ഹോന്തി, സായം കേസഞ്ചി രുക്ഖാനമ്പി പത്താനി പതിലീയന്തി, പാതോ വിപ്ഫാരികാനി ഹോന്തി. ഏവം ഉപാദിന്നകസ്സ കായസ്സ ദരഥോയേവ ദരഥവസേന ഭവങ്ഗസോതഞ്ച ഇധ നിദ്ദാതി അധിപ്പേതം, തം ഖീണാസവാനമ്പി ഹോതി. തം സന്ധായ, ‘‘അഭിജാനാമഹ’’ന്തിആദിമാഹ. സമ്മോഹവിഹാരസ്മിം വദന്തീതി സമ്മോഹവിഹാരോതി വദന്തി.

൩൮൯. ആസജ്ജ ആസജ്ജാതി ഘട്ടേത്വാ ഘട്ടേത്വാ. ഉപനീതേഹീതി ഉപനേത്വാ കഥിതേഹി. വചനപ്പഥേഹീതി വചനേഹി. അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാതി അലന്തി ചിത്തേന സമ്പടിച്ഛന്തോ അഭിനന്ദിത്വാ വാചായപി പസംസന്തോ അനുമോദിത്വാ. ഭഗവതാ ഇമസ്സ നിഗണ്ഠസ്സ ദ്വേ സുത്താനി കഥിതാനി. പുരിമസുത്തം ഏകോ ഭാണവാരോ, ഇദം ദിയഡ്ഢോ, ഇതി അഡ്ഢതിയേ ഭാണവാരേ സുത്വാപി അയം നിഗണ്ഠോ നേവ അഭിസമയം പത്തോ, ന പബ്ബജിതോ, ന സരണേസു പതിട്ഠിതോ. കസ്മാ ഏതസ്സ ഭഗവാ ധമ്മം ദേസേസീതി? അനാഗതേ വാസനത്ഥായ. പസ്സതി ഹി ഭഗവാ, ‘‘ഇമസ്സ ഇദാനി ഉപനിസ്സയോ നത്ഥി, മയ്ഹം പന പരിനിബ്ബാനതോ സമധികാനം ദ്വിന്നം വസ്സസതാനം അച്ചയേന തമ്ബപണ്ണിദീപേ സാസനം പതിട്ഠഹിസ്സതി. തത്രായം കുലഘരേ നിബ്ബത്തിത്വാ സമ്പത്തേ കാലേ പബ്ബജിത്വാ തീണി പിടകാനി ഉഗ്ഗഹേത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ കാളബുദ്ധരക്ഖിതോ നാമ മഹാഖീണാസവോ ഭവിസ്സതീ’’തി. ഇദം ദിസ്വാ അനാഗതേ വാസനത്ഥായ ധമ്മം ദേസേസി.

സോപി തത്ഥേവ തമ്ബപണ്ണിദീപമ്ഹി സാസനേ പതിട്ഠിതേ ദേവലോകതോ ചവിത്വാ ദക്ഖിണഗിരിവിഹാരസ്സ ഭിക്ഖാചാരഗാമേ ഏകസ്മിം അമച്ചകുലേ നിബ്ബത്തോ പബ്ബജ്ജാസമത്ഥയോബ്ബനേ പബ്ബജിത്വാ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ഗണം പരിഹരന്തോ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവുതോ ഉപജ്ഝായം പസ്സിതും അഗമാസി. അഥസ്സ ഉപജ്ഝായോ സദ്ധിവിഹാരികം ചോദേസ്സാമീതി തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ആഗതേന തേന സദ്ധിം മുഖം ദത്വാ കഥാമത്തമ്പി ന അകാസി. സോ പച്ചൂസസമയേ വുട്ഠായ ഥേരസ്സ സന്തികം ഗന്ത്വാ, – ‘‘തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, മയി ഗന്ഥകമ്മം കത്വാ തുമ്ഹാകം സന്തികം ആഗതേ മുഖം ദത്വാ കഥാമത്തമ്പി ന കരിത്ഥ, കോ മയ്ഹം ദോസോ’’തി പുച്ഛി. ഥേരോ ആഹ – ‘‘ത്വം, ആവുസോ, ബുദ്ധരക്ഖിത ഏത്തകേനേവ ‘പബ്ബജ്ജാകിച്ചം മേ മത്ഥകം പത്ത’ന്തി സഞ്ഞം കരോസീ’’തി. കിം കരോമി, ഭന്തേതി? ഗണം വിനോദേത്വാ ത്വം പപഞ്ചം ഛിന്ദിത്വാ ചേതിയപബ്ബതവിഹാരം ഗന്ത്വാ സമണധമ്മം കരോഹീതി. സോ ഉപജ്ഝായസ്സ ഓവാദേ ഠത്വാ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പത്വാ പുഞ്ഞവാ രാജപൂജിതോ ഹുത്വാ മഹാഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ ചേതിയപബ്ബതവിഹാരേ വസി.

തസ്മിഞ്ഹി കാലേ തിസ്സമഹാരാജാ ഉപോസഥകമ്മം കരോന്തോ ചേതിയപബ്ബതേ രാജലേണേ വസതി. സോ ഥേരസ്സ ഉപട്ഠാകഭിക്ഖുനോ സഞ്ഞം അദാസി – ‘‘യദാ മയ്ഹം അയ്യോ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേതി, ധമ്മം വാ കഥേതി, തദാ മേ സഞ്ഞം ദദേയ്യാഥാ’’തി. ഥേരോപി ഏകസ്മിം ധമ്മസ്സവനദിവസേ ഭിക്ഖുസങ്ഘപരിവാരോ കണ്ടകചേതിയങ്ഗണം ആരുയ്ഹ ചേതിയം വന്ദിത്വാ കാളതിമ്ബരുരുക്ഖമൂലേ അട്ഠാസി. അഥ നം ഏകോ പിണ്ഡപാതികത്ഥേരോ കാളകാരാമസുത്തന്തേ പഞ്ഹം പുച്ഛി. ഥേരോ നനു, ആവുസോ, അജ്ജ ധമ്മസ്സവനദിവസോതി ആഹ. ആമ, ഭന്തേ, ധമ്മസ്സവനദിവസോതി. തേന ഹി പീഠകം ആനേഥ, ഇധേവ നിസിന്നാ ധമ്മസ്സവനം കരിസ്സാമാതി. അഥസ്സ രുക്ഖമൂലേ ആസനം പഞ്ഞപേത്വാ അദംസു. ഥേരോ പുബ്ബഗാഥാ വത്വാ കാളകാരാമസുത്തം ആരഭി. സോപിസ്സ ഉപട്ഠാകദഹരോ രഞ്ഞോ സഞ്ഞം ദാപേസി. രാജാ പുബ്ബഗാഥാസു അനിട്ഠിതാസുയേവ പാപുണി. പത്വാ ച അഞ്ഞാതകവേസേനേവ പരിസന്തേ ഠത്വാ തിയാമരത്തിം ഠിതകോവ ധമ്മം സുത്വാ ഥേരസ്സ, ഇദമവോച ഭഗവാതി വചനകാലേ സാധുകാരം അദാസി. ഥേരോ ഞത്വാ, കദാ ആഗതോസി, മഹാരാജാതി പുച്ഛി. പുബ്ബഗാഥാ ഓസാരണകാലേയേവ, ഭന്തേതി. ദുക്കരം തേ മഹാരാജ, കതന്തി. നയിദം, ഭന്തേ, ദുക്കരം, യദി പന മേ അയ്യസ്സ ധമ്മകഥം ആരദ്ധകാലതോ പട്ഠായ ഏകപദേപി അഞ്ഞവിഹിതഭാവോ അഹോസി, തമ്ബപണ്ണിദീപസ്സ പതോദയട്ഠിനിതുദനമത്തേപി ഠാനേ സാമിഭാവോ നാമ മേ മാ ഹോതൂതി സപഥമകാസി.

തസ്മിം പന സുത്തേ ബുദ്ധഗുണാ പരിദീപിതാ, തസ്മാ രാജാ പുച്ഛി – ‘‘ഏത്തകാവ, ഭന്തേ, ബുദ്ധഗുണാ, ഉദാഹു അഞ്ഞേപി അത്ഥീ’’തി. മയാ കഥിതതോ, മഹാരാജ, അകഥിതമേവ ബഹു അപ്പമാണന്തി. ഉപമം, ഭന്തേ, കരോഥാതി. യഥാ, മഹാരാജ, കരീസസഹസ്സമത്തേ സാലിക്ഖേത്തേ ഏകസാലിസീസതോ അവസേസസാലീയേവ ബഹൂ, ഏവം മയാ കഥിതഗുണാ അപ്പാ, അവസേസാ ബഹൂതി. അപരമ്പി, ഭന്തേ, ഉപമം കരോഥാതി. യഥാ, മഹാരാജ, മഹാഗങ്ഗായ ഓഘപുണ്ണായ സൂചിപാസം സമ്മുഖം കരേയ്യ, സൂചിപാസേന ഗതഉദകം അപ്പം, സേസം ബഹു, ഏവമേവ മയാ കഥിതഗുണാ അപ്പാ, അവസേസാ ബഹൂതി. അപരമ്പി, ഭന്തേ, ഉപമം കരോഥാതി. ഇധ, മഹാരാജ, ചാതകസകുണാ നാമ ആകാസേ കീളന്താ വിചരന്തി. ഖുദ്ദകാ സാ സകുണജാതി, കിം നു ഖോ തസ്സ സകുണസ്സ ആകാസേ പക്ഖപസാരണട്ഠാനം ബഹു, അവസേസോ ആകാസോ അപ്പോതി? കിം, ഭന്തേ, വദഥ, അപ്പോ തസ്സ പക്ഖപസാരണോകാസോ, അവസേസോവ ബഹൂതി. ഏവമേവ, മഹാരാജ, അപ്പകാ മയാ ബുദ്ധഗുണാ കഥിതാ, അവസേസാ ബഹൂ അനന്താ അപ്പമേയ്യാതി. സുകഥിതം, ഭന്തേ, അനന്താ ബുദ്ധഗുണാ അനന്തേനേവ ആകാസേന ഉപമിതാ. പസന്നാ മയം അയ്യസ്സ, അനുച്ഛവികം പന കാതും ന സക്കോമ. അയം മേ ദുഗ്ഗതപണ്ണാകാരോ ഇമസ്മിം തമ്ബപണ്ണിദീപേ ഇമം തിയോജനസതികം രജ്ജം അയ്യസ്സ ദേമാതി. തുമ്ഹേഹി, മഹാരാജ, അത്തനോ പസന്നാകാരോ കതോ, മയം പന അമ്ഹാകം ദിന്നം രജ്ജം തുമ്ഹാകംയേവ ദേമ, ധമ്മേന സമേന രജ്ജം കാരേഹി മഹാരാജാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

മഹാസച്ചകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. ചൂളതണ്ഹാസങ്ഖയസുത്തവണ്ണനാ

൩൯൦. ഏവം മേ സുതന്തി ചൂളതണ്ഹാസങ്ഖയസുത്തം. തത്ഥ പുബ്ബാരാമേ മിഗാരമാതുപാസാദേതി പുബ്ബാരാമസങ്ഖാതേ വിഹാരേ മിഗാരമാതുയാ പാസാദേ. തത്രായം അനുപുബ്ബീകഥാഅതീതേ സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ ഏകാ ഉപാസികാ പദുമുത്തരം ഭഗവന്തം നിമന്തേത്വാ ബുദ്ധപ്പമുഖസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ സതസഹസ്സം ദാനം ദത്വാ ഭഗവതോ പാദമൂലേ നിപജ്ജിത്വാ, ‘‘അനാഗതേ തുമ്ഹാദിസസ്സ ബുദ്ധസ്സ അഗ്ഗുപട്ഠായികാ ഹോമീ’’തി പത്ഥനമകാസി. സാ കപ്പസതസഹസ്സം ദേവേസു ചേവ മനുസ്സേസു ച സംസരിത്വാ അമ്ഹാകം ഭഗവതോ കാലേ ഭദ്ദിയനഗരേ മേണ്ഡകസേട്ഠിപുത്തസ്സ ധനഞ്ജയസ്സ സേട്ഠിനോ ഗഹേ സുമനദേവിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗണ്ഹി. ജാതകാലേ ചസ്സാ വിസാഖാതി നാമം അകംസു. സാ യദാ ഭഗവാ ഭദ്ദിയനഗരം അഗമാസി, തദാ പഞ്ചഹി ദാരികാസതേഹി സദ്ധിം ഭഗവതോ പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ പഠമദസ്സനമ്ഹിയേവ സോതാപന്നാ അഹോസി. അപരഭാഗേ സാവത്ഥിയം മിഗാരസേട്ഠിപുത്തസ്സ പുണ്ണവഡ്ഢനകുമാരസ്സ ഗേഹം ഗതാ, തത്ഥ നം മിഗാരസേട്ഠി മാതിട്ഠാനേ ഠപേസി, തസ്മാ മിഗാരമാതാതി വുച്ചതി.

പതികുലം ഗച്ഛന്തിയാ ചസ്സാ പിതാ മഹാലതാപിളന്ധനം നാമ കാരാപേസി. തസ്മിം പിളന്ധനേ ചതസ്സോ വജിരനാളിയോ ഉപയോഗം അഗമംസു, മുത്താനം ഏകാദസ നാളിയോ, പവാളാനം ദ്വാവീസതി നാളിയോ, മണീനം തേത്തിംസ നാളിയോ, ഇതി ഏതേഹി ച അഞ്ഞേഹി ച സത്തവണ്ണേഹി രതനേഹി നിട്ഠാനം അഗമാസി. തം സീസേ പടിമുക്കം യാവ പാദപിട്ഠിയാ ഭസ്സതി, പഞ്ചന്നം ഹത്ഥീനം ബലം ധാരയമാനാവ നം ഇത്ഥീ ധാരേതും സക്കോതി. സാ അപരഭാഗേ ദസബലസ്സ അഗ്ഗുപട്ഠായികാ ഹുത്വാ തം പസാധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ നവഹി കോടീഹി ഭഗവതോ വിഹാരം കാരയമാനാ കരീസമത്തേ ഭൂമിഭാഗേ പാസാദം കാരേസി. തസ്സ ഉപരിഭൂമിയം പഞ്ച ഗബ്ഭസതാനി ഹോന്തി, ഹേട്ഠാഭൂമിയം പഞ്ചാതി ഗബ്ഭസഹസ്സപ്പടിമണ്ഡിതോ അഹോസി. സാ ‘‘സുദ്ധപാസാദോവ ന സോഭതീ’’തി തം പരിവാരേത്വാ പഞ്ച ദ്വികൂടഗേഹസതാനി, പഞ്ച ചൂളപാസാദസതാനി, പഞ്ച ദീഘസാലസതാനി ച കാരാപേസി. വിഹാരമഹോ ചതൂഹി മാസേഹി നിട്ഠാനം അഗമാസി.

മാതുഗാമത്തഭാവേ ഠിതായ വിസാഖായ വിയ അഞ്ഞിസ്സാ ബുദ്ധസാസനേ ധനപരിച്ചാഗോ നാമ നത്ഥി, പുരിസത്തഭാവേ ഠിതസ്സ ച അനാഥപിണ്ഡികസ്സ വിയ അഞ്ഞസ്സ ബുദ്ധസാസനേ ധനപരിച്ചാഗോ നാമ നത്ഥി. സോ ഹി ചതുപഞ്ഞാസകോടിയോ വിസ്സജ്ജേത്വാ സാവത്ഥിയാ ദക്ഖിണഭാഗേ അനുരാധപുരസ്സ മഹാവിഹാരസദിസേ ഠാനേ ജേതവനമഹാവിഹാരം നാമ കാരേസി. വിസാഖാ, സാവത്ഥിയാ പാചീനഭാഗേ ഉത്തമദേവീവിഹാരസദിസേ ഠാനേ പുബ്ബാരാമം നാമ കാരേസി. ഭഗവാ ഇമേസം ദ്വിന്നം കുലാനം അനുകമ്പായ സാവത്ഥിം നിസ്സായ വിഹരന്തോ ഇമേസു ദ്വീസു വിഹാരേസു നിബദ്ധവാസം വസി. ഏകം അന്തോവസ്സം ജേതവനേ വസതി, ഏകം പുബ്ബാരാമേ, ഏതസ്മിം പന സമയേ ഭഗവാ പുബ്ബാരാമേ വിഹരതി. തേന വുത്തം – ‘‘പുബ്ബാരാമേ മിഗാരമാതുപാസാദേ’’തി.

കിത്താവതാ നു ഖോ, ഭന്തേതി കിത്തകേന നു ഖോ, ഭന്തേ. സംഖിത്തേന തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തോ ഹോതീതി തണ്ഹാസങ്ഖയേ നിബ്ബാനേ തം ആരമ്മണം കത്വാ വിമുത്തചിത്തതായ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തോ നാമ സംഖിത്തേന കിത്താവതാ ഹോതി? യായ പടിപത്തിയാ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തോ ഹോതി, തം മേ ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ പുബ്ബഭാഗപ്പടിപദം സംഖിത്തേന ദേസേഥാതി പുച്ഛതി. അച്ചന്തനിട്ഠോതി ഖയവയസങ്ഖാതം അന്തം അതീതാതി അച്ചന്താ. അച്ചന്താ നിട്ഠാ അസ്സാതി അച്ചന്തനിട്ഠോ, ഏകന്തനിട്ഠോ സതതനിട്ഠോതി അത്ഥോ. അച്ചന്തം യോഗക്ഖേമീതി അച്ചന്തയോഗക്ഖേമീ, നിച്ചയോഗക്ഖേമീതി അത്ഥോ. അച്ചന്തം ബ്രഹ്മചാരീതി അച്ചന്തബ്രഹ്മചാരീ, നിച്ചബ്രഹ്മചാരീതി അത്ഥോ. അച്ചന്തം പരിയോസാനമസ്സാതി പുരിമനയേനേവ അച്ചന്തപരിയോസാനോ. സേട്ഠോ ദേവമനുസ്സാനന്തി ദേവാനഞ്ച മനുസ്സാനഞ്ച സേട്ഠോ ഉത്തമോ. ഏവരൂപോ ഭിക്ഖു കിത്താവതാ ഹോതി, ഖിപ്പമേതസ്സ സങ്ഖേപേനേവ പടിപത്തിം കഥേഥാതി ഭഗവന്തം യാചതി. കസ്മാ പനേസ ഏവം വേഗായതീതി? കീളം അനുഭവിതുകാമതായ.

അയം കിര ഉയ്യാനകീളം ആണാപേത്വാ ചതൂഹി മഹാരാജൂഹി ചതൂസു ദിസാസു ആരക്ഖം ഗാഹാപേത്വാ ദ്വീസു ദേവലോകേസു ദേവസങ്ഘേന പരിവുതോ അഡ്ഢതിയാഹി നാടകകോടീഹി സദ്ധിം ഏരാവണം ആരുയ്ഹ ഉയ്യാനദ്വാരേ ഠിതോ ഇമം പഞ്ഹം സല്ലക്ഖേസി – ‘‘കിത്തകേന നു ഖോ തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തസ്സ ഖീണാസവസ്സ സങ്ഖേപതോ ആഗമനിയപുബ്ബഭാഗപടിപദാ ഹോതീ’’തി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘അയം പഞ്ഹോ അതിവിയ സസ്സിരികോ, സചാഹം ഇമം പഞ്ഹം അനുഗ്ഗണ്ഹിത്വാവ ഉയ്യാനം പവിസിസ്സാമി, ഛദ്വാരികേഹി ആരമ്മണേഹി നിമ്മഥിതോ ന പുന ഇമം പഞ്ഹം സല്ലക്ഖേസ്സാമി, തിട്ഠതു താവ ഉയ്യാനകീളാ, സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ ഇമം പഞ്ഹം പുച്ഛിത്വാ ഉഗ്ഗഹിതപഞ്ഹോ ഉയ്യാനേ കീളിസ്സാമീ’’തി ഹത്ഥിക്ഖന്ധേ അന്തരഹിതോ ഭഗവതോ സന്തികേ പാതുരഹോസി. തേപി ചത്താരോ മഹാരാജാനോ ആരക്ഖം ഗഹേത്വാ ഠിതട്ഠാനേയേവ ഠിതാ, പരിചാരികദേവസങ്ഘാപി നാടകാനിപി ഏരാവണോപി നാഗരാജാ തത്ഥേവ ഉയ്യാനദ്വാരേ അട്ഠാസി, ഏവമേസ കീളം അനുഭവിതുകാമതായ വേഗായന്തോ ഏവമാഹ.

സബ്ബേ ധമ്മാ നാലം അഭിനിവേസായാതി ഏത്ഥ സബ്ബേ ധമ്മാ നാമ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ദ്വാദസായതനാനി അട്ഠാരസ ധാതുയോ. തേ സബ്ബേപി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന അഭിനിവേസായ നാലം ന പരിയത്താ ന സമത്ഥാ ന യുത്താ, കസ്മാ? ഗഹിതാകാരേന അതിട്ഠനതോ. തേ ഹി നിച്ചാതി ഗഹിതാപി അനിച്ചാവ സമ്പജ്ജന്തി, സുഖാതി ഗഹിതാപി ദുക്ഖാവ സമ്പജ്ജന്തി, അത്താതി ഗഹിതാപി അനത്താവ സമ്പജ്ജന്തി, തസ്മാ നാലം അഭിനിവേസായ. അഭിജാനാതീതി അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി ഞാതപരിഞ്ഞായ അഭിജാനാതി. പരിജാനാതീതി തഥേവ തീരണപരിഞ്ഞായ പരിജാനാതി. യംകിഞ്ചി വേദനന്തി അന്തമസോ പഞ്ചവിഞ്ഞാണസമ്പയുത്തമ്പി യംകിഞ്ചി അപ്പമത്തകമ്പി വേദനം അനുഭവതി. ഇമിനാ ഭഗവാ സക്കസ്സ ദേവാനമിന്ദസ്സ വേദനാവസേന നിബ്ബത്തേത്വാ അരൂപപരിഗ്ഗഹം ദസ്സേതി. സചേ പന വേദനാകമ്മട്ഠാനം ഹേട്ഠാ ന കഥിതം ഭവേയ്യ, ഇമസ്മിം ഠാനേ കഥേതബ്ബം സിയാ. ഹേട്ഠാ പന കഥിതം, തസ്മാ സതിപട്ഠാനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അനിച്ചാനുപസ്സീതി ഏത്ഥ അനിച്ചം വേദിതബ്ബം, അനിച്ചാനുപസ്സനാ വേദിതബ്ബാ, അനിച്ചാനുപസ്സീ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ അനിച്ചന്തി പഞ്ചക്ഖന്ധാ, തേ ഹി ഉപ്പാദവയട്ഠേന അനിച്ചാ. അനിച്ചാനുപസ്സനാതി പഞ്ചക്ഖന്ധാനം ഖയതോ വയതോ ദസ്സനഞാണം. അനിച്ചാനുപസ്സീതി തേന ഞാണേന സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ. തസ്മാ ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തി അനിച്ചതോ അനുപസ്സന്തോ വിഹരതീതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ.

വിരാഗാനുപസ്സീതി ഏത്ഥ ദ്വേ വിരാഗാ ഖയവിരാഗോ ച അച്ചന്തവിരാഗോ ച. തത്ഥ സങ്ഖാരാനം ഖയവയതോ അനുപസ്സനാപി, അച്ചന്തവിരാഗം നിബ്ബാനം വിരാഗതോ ദസ്സനമഗ്ഗഞാണമ്പി വിരാഗാനുപസ്സനാ. തദുഭയസമാങ്ഗീപുഗ്ഗലോ വിരാഗാനുപസ്സീ നാമ, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘വിരാഗാനുപസ്സീ’’തി, വിരാഗതോ അനുപസ്സന്തോതി അത്ഥോ. നിരോധാനുപസ്സിമ്ഹിപി ഏസേവ നയോ, നിരോധോപി ഹി ഖയനിരോധോ ച അച്ചന്തനിരോധോ ചാതി ദുവിധോയേവ. പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീതി ഏത്ഥ പടിനിസ്സഗ്ഗോ വുച്ചതി വോസ്സഗ്ഗോ, സോ ച പരിച്ചാഗവോസ്സഗ്ഗോ പക്ഖന്ദനവോസ്സഗ്ഗോതി ദുവിധോ ഹോതി. തത്ഥ പരിച്ചാഗവോസ്സഗ്ഗോതി വിപസ്സനാ, സാ ഹി തദങ്ഗവസേന കിലേസേ ച ഖന്ധേ ച വോസ്സജ്ജതി. പക്ഖന്ദനവോസ്സഗ്ഗോതി മഗ്ഗോ, സോ ഹി നിബ്ബാനം ആരമ്മണം ആരമ്മണതോ പക്ഖന്ദതി. ദ്വീഹിപി വാ കാരണേഹി വോസ്സഗ്ഗോയേവ, സമുച്ഛേദവസേന ഖന്ധാനം കിലേസാനഞ്ച വോസ്സജ്ജനതോ, നിബ്ബാനഞ്ച പക്ഖന്ദനതോ. തസ്മാ കിലേസേ ച ഖന്ധേ ച പരിച്ചജതീതി പരിച്ചാഗവോസ്സഗ്ഗോ, നിരോധേ നിബ്ബാനധാതുയാ ചിത്തം പക്ഖന്ദതീതി പക്ഖന്ദനവോസ്സഗ്ഗോതി ഉഭയമ്പേതം മഗ്ഗേ സമേതി. തദുഭയസമങ്ഗീപുഗ്ഗലോ ഇമായ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനായ സമന്നാഗതത്താ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ നാമ ഹോതി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ’’തി. ന കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതീതി കിഞ്ചി ഏകമ്പി സങ്ഖാരഗതം തണ്ഹാവസേന ന ഉപാദിയതി ന ഗണ്ഹാതി ന പരാമസതി. അനുപാദിയം ന പരിതസ്സതീതി അഗ്ഗണ്ഹന്തോ തണ്ഹാപരിതസ്സനായ ന പരിതസ്സതി. പച്ചത്തഞ്ഞേവ പരിനിബ്ബായതീതി സയമേവ കിലേസപരിനിബ്ബാനേന പരിനിബ്ബായതി. ഖീണാ ജാതീതിആദിനാ പനസ്സ പച്ചവേക്ഖണാവ ദസ്സിതാ. ഇതി ഭഗവാ സക്കസ്സ ദേവാനമിന്ദസ്സ സംഖിത്തേന ഖീണാസവസ്സ പുബ്ബഭാഗപ്പടിപദം പുച്ഛിതോ സല്ലഹുകം കത്വാ സംഖിത്തേനേവ ഖിപ്പം കഥേസി.

൩൯൧. അവിദൂരേ നിസിന്നോ ഹോതീതി അനന്തരേ കൂടാഗാരേ നിസിന്നോ ഹോതി. അഭിസമേച്ചാതി ഞാണേന അഭിസമാഗന്ത്വാ, ജാനിത്വാതി അത്ഥോ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – കിം നു ഖോ ഏസ ജാനിത്വാ അനുമോദി, ഉദാഹു അജാനിത്വാ വാതി. കസ്മാ പനസ്സ ഏവമഹോസീതി? ഥേരോ കിര ന ഭഗവതോ പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനസദ്ദം അസ്സോസി, സക്കസ്സ പന ദേവരഞ്ഞോ, ‘‘ഏവമേതം ഭഗവാ ഏവമേതം സുഗതാ’’തി അനുമോദനസദ്ദം അസ്സോസി. സക്കോ കിര ദേവരാജാ മഹതാ സദ്ദേന അനുമോദി. അഥ കസ്മാ ന ഭഗവതോ സദ്ദം അസ്സോസീതി? യഥാപരിസവിഞ്ഞാപകത്താ. ബുദ്ധാനഞ്ഹി ധമ്മം കഥേന്താനം ഏകാബദ്ധായ ചക്കവാളപരിയന്തായപി പരിസായ സദ്ദോ സുയ്യതി, പരിയന്തം പന മുഞ്ചിത്വാ അങ്ഗുലിമത്തമ്പി ബഹിദ്ധാ ന നിച്ഛരതി. കസ്മാ? ഏവരൂപാ മധുരകഥാ മാ നിരത്ഥകാ അഗമാസീതി. തദാ ഭഗവാ മിഗാരമാതുപാസാദേ സത്തരതനമയേ കൂടാഗാരേ സിരിഗബ്ഭമ്ഹി നിസിന്നോ ഹോതി, തസ്സ ദക്ഖിണപസ്സേ സാരിപുത്തത്ഥേരസ്സ വസനകൂടാഗാരം, വാമപസ്സേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ, അന്തരേ ഛിദ്ദവിവരോകാസോ നത്ഥി, തസ്മാ ഥേരോ ന ഭഗവതോ സദ്ദം അസ്സോസി, സക്കസ്സേവ അസ്സോസീതി.

പഞ്ചഹി തൂരിയസതേഹീതി പഞ്ചങ്ഗികാനം തൂരിയാനം പഞ്ചഹി സതേഹി. പഞ്ചങ്ഗികം തൂരിയം നാമ ആതതം വിതതം ആതതവിതതം സുസിരം ഘനന്തി ഇമേഹി പഞ്ചഹി അങ്ഗേഹി സമന്നാഗതം. തത്ഥ ആതതം നാമ ചമ്മപരിയോനദ്ധേസു ഭേരിആദീസു ഏകതലതൂരിയം. വിതതം നാമ ഉഭയതലം. ആതതവിതതം നാമ തന്തിബദ്ധപണവാദി. സുസിരം വംസാദി. ഘനം സമ്മാദി. സമപ്പിതോതി ഉപഗതോ. സമങ്ഗീഭൂതോതി തസ്സേവ വേവചനം. പരിചാരേതീതി തം സമ്പത്തിം അനുഭവന്തോ തതോ തതോ ഇന്ദ്രിയാനി ചാരേതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പരിവാരേത്വാ വജ്ജമാനേഹി പഞ്ചഹി തൂരിയസതേഹി സമന്നാഗതോ ഹുത്വാ ദിബ്ബസമ്പത്തിം അനുഭവതീ. പടിപണാമേത്വാതി അപനേത്വാ, നിസ്സദ്ദാനി കാരാപേത്വാതി അത്ഥോ. യഥേവ ഹി ഇദാനി സദ്ധാ രാജാനോ ഗരുഭാവനിയം ഭിക്ഖും ദിസ്വാ – ‘‘അസുകോ നാമ അയ്യോ ആഗച്ഛതി, മാ, താതാ, ഗായഥ, മാ വാദേഥ, മാ നച്ചഥാ’’തി നാടകാനി പടിവിനേന്തി, സക്കോപി ഥേരം ദിസ്വാ ഏവമകാസി. ചിരസ്സം ഖോ, മാരിസ മോഗ്ഗല്ലാന, ഇമം പരിയായമകാസീതി ഏവരൂപം ലോകേ പകതിയാ പിയസമുദാഹാരവചനം ഹോതി, ലോകിയാ ഹി ചിരസ്സം ആഗതമ്പി അനാഗതപുബ്ബമ്പി മനാപജാതിയം ആഗതം ദിസ്വാ, – ‘‘കുതോ ഭവം ആഗതോ, ചിരസ്സം ഭവം ആഗതോ, കഥം തേ ഇധാഗമനമഗ്ഗോ ഞാതോ മഗ്ഗമൂള്ഹോസീ’’തിആദീനി വദന്തി. അയം പന ആഗതപുബ്ബത്തായേവ ഏവമാഹ. ഥേരോ ഹി കാലേന കാലം ദേവചാരികം ഗച്ഛതിയേവ. തത്ഥ പരിയായമകാസീതി വാരമകാസി. യദിദം ഇധാഗമനായാതി യോ അയം ഇധാഗമനായ വാരോ, തം, ഭന്തേ, ചിരസ്സമകാസീതി വുത്തം ഹോതി. ഇദമാസനം പഞ്ഞത്തന്തി യോജനികം മണിപല്ലങ്കം പഞ്ഞപാപേത്വാ ഏവമാഹ.

൩൯൨. ബഹുകിച്ചാ ബഹുകരണീയാതി ഏത്ഥ യേസം ബഹൂനി കിച്ചാനി, തേ ബഹുകിച്ചാ. ബഹുകരണീയാതി തസ്സേവ വേവചനം. അപ്പേവ സകേന കരണീയേനാതി സകരണീയമേവ അപ്പം മന്ദം, ന ബഹു, ദേവാനം കരണീയം പന ബഹു, പഥവിതോ പട്ഠായ ഹി കപ്പരുക്ഖമാതുഗാമാദീനം അത്ഥായ അട്ടാ സക്കസ്സ സന്തികേ ഛിജ്ജന്തി, തസ്മാ നിയമേന്തോ ആഹ – അപിച ദേവാനംയേവ താവതിംസാനം കരണീയേനാതി. ദേവാനഞ്ഹി ധീതാ ച പുത്താ ച അങ്കേ നിബ്ബത്തന്തി, പാദപരിചാരികാ ഇത്ഥിയോ സയനേ നിബ്ബത്തന്തി, താസം മണ്ഡനപസാധനകാരികാ ദേവധീതാ സയനം പരിവാരേത്വാ നിബ്ബത്തന്തി, വേയ്യാവച്ചകരാ അന്തോവിമാനേ നിബ്ബത്തന്തി, ഏതേസം അത്ഥായ അട്ടകരണം നത്ഥി. യേ പന സീമന്തരേ നിബ്ബത്തന്തി, തേ ‘‘മമ സന്തകാ തവ സന്തകാ’’തി നിച്ഛേതും അസക്കോന്താ അട്ടം കരോന്തി, സക്കം ദേവരാജാനം പുച്ഛന്തി, സോ യസ്സ വിമാനം ആസന്നതരം, തസ്സ സന്തകോതി വദതി. സചേ ദ്വേപി സമട്ഠാനേ ഹോന്തി, യസ്സ വിമാനം ഓലോകേന്തോ ഠിതോ, തസ്സ സന്തകോതി വദതി. സചേ ഏകമ്പി ന ഓലോകേതി, തം ഉഭിന്നം കലഹുപച്ഛേദനത്ഥം അത്തനോ സന്തകം കരോതി. തം സന്ധായ, ‘‘ദേവാനംയേവ താവതിംസാനം കരണീയേനാ’’തി ആഹ. അപിചസ്സ ഏവരൂപം കീളാകിച്ചമ്പി കരണീയമേവ.

യം നോ ഖിപ്പമേവ അന്തരധായതീതി യം അമ്ഹാകം സീഘമേവ അന്ധകാരേ രൂപഗതം വിയ ന ദിസ്സതി. ഇമിനാ – ‘‘അഹം, ഭന്തേ, തം പഞ്ഹവിസ്സജ്ജനം ന സല്ലക്ഖേമീ’’തി ദീപേതി. ഥേരോ – ‘‘കസ്മാ നു ഖോ അയം യക്ഖോ അസല്ലക്ഖണഭാവം ദീപേതി, പസ്സേന പരിഹരതീ’’തി ആവജ്ജന്തോ – ‘‘ദേവാ നാമ മഹാമൂള്ഹാ ഹോന്തി. ഛദ്വാരികേഹി ആരമ്മണേഹി നിമ്മഥീയമാനാ അത്തനോ ഭുത്താഭുത്തഭാവമ്പി പീതാപീതഭാവമ്പി ന ജാനന്തി, ഇധ കതമേത്ഥ പമുസ്സന്തീ’’തി അഞ്ഞാസി. കേചി പനാഹു – ‘‘ഥേരോ ഏതസ്സ ഗരു ഭാവനിയോ, തസ്മാ ‘ഇദാനേവ ലോകേ അഗ്ഗപുഗ്ഗലസ്സ സന്തികേ പഞ്ഹം ഉഗ്ഗഹേത്വാ ആഗതോ, ഇദാനേവ നാടകാനം അന്തരം പവിട്ഠോതി ഏവം മം ഥേരോ തജ്ജേയ്യാ’തി ഭയേന ഏവമാഹാ’’തി. ഏതം പന കോഹഞ്ഞം നാമ ഹോതി, ന അരിയസാവകസ്സ ഏവരൂപം കോഹഞ്ഞം നാമ ഹോതി, തസ്മാ മൂള്ഹഭാവേനേവ ന സല്ലക്ഖേസീതി വേദിതബ്ബം. ഉപരി കസ്മാ സല്ലക്ഖേസീതി? ഥേരോ തസ്സ സോമനസ്സസംവേഗം ജനയിത്വാ തമം നീഹരി, തസ്മാ സല്ലക്ഖേസീതി.

ഇദാനി സക്കോ പുബ്ബേ അത്തനോ ഏവം ഭൂതകാരണം ഥേരസ്സ ആരോചേതും ഭൂതപുബ്ബന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സമുപബ്യൂള്ഹോതി സന്നിപതിതോ രാസിഭൂതോ. അസുരാ പരാജിനിംസൂതി അസുരാ പരാജയം പാപുണിംസു. കദാ പനേതേ പരാജിതാതി? സക്കസ്സ നിബ്ബത്തകാലേ. സക്കോ കിര അനന്തരേ അത്തഭാവേ മഗധരട്ഠേ മചലഗാമേ മഘോ നാമ മാണവോ അഹോസി, പണ്ഡിതോ ബ്യത്തോ, ബോധിസത്തചരിയാ വിയസ്സ ചരിയാ അഹോസി. സോ തേത്തിംസ പുരിസേ ഗഹേത്വാ കല്യാണമകാസി. ഏകദിവസം അത്തനോവ പഞ്ഞായ ഉപപരിക്ഖിത്വാ ഗാമമജ്ഝേ മഹാജനസ്സ സന്നിപതിതട്ഠാനേ കചവരം ഉഭയതോ അപബ്ബഹിത്വാ തം ഠാനം അതിരമണീയമകാസി, പുന തത്ഥേവ മണ്ഡപം കാരേസി, പുന ഗച്ഛന്തേ കാലേ സാലം കാരേസി. ഗാമതോ ച നിക്ഖമിത്വാ ഗാവുതമ്പി അഡ്ഢയോജനമ്പി തിഗാവുതമ്പി യോജനമ്പി വിചരിത്വാ തേഹി സഹായേഹി സദ്ധിം വിസമം സമം അകാസി. തേ സബ്ബേപി ഏകച്ഛന്ദാ തത്ഥ തത്ഥ സേതുയുത്തട്ഠാനേസു സേതും, മണ്ഡപസാലാപോക്ഖരണീമാലാഗച്ഛരോപനാദീനം യുത്തട്ഠാനേസു മണ്ഡപാദീനി കരോന്താ ബഹും പുഞ്ഞമകംസു. മഘോ സത്ത വതപദാനി പൂരേത്വാ കായസ്സ ഭേദാ സദ്ധിം സഹായേഹി താവതിംസഭവനേ നിബ്ബത്തി.

തസ്മിം കാലേ അസുരഗണാ താവതിംസദേവലോകേ പടിവസന്തി. സബ്ബേ തേ ദേവാനം സമാനായുകാ സമാനവണ്ണാ ച ഹോന്തി, തേ സക്കം സപരിസം ദിസ്വാ അധുനാ നിബ്ബത്താ നവകദേവപുത്താ ആഗതാതി മഹാപാനം സജ്ജയിംസു. സക്കോ ദേവപുത്താനം സഞ്ഞം അദാസി – ‘‘അമ്ഹേഹി കുസലം കരോന്തേഹി ന പരേഹി സദ്ധിം സാധാരണം കതം, തുമ്ഹേ ഗണ്ഡപാനം മാ പിവിത്ഥ പീതമത്തമേവ കരോഥാ’’തി. തേ തഥാ അകംസു. ബാലഅസുരാ ഗണ്ഡപാനം പിവിത്വാ മത്താ നിദ്ദം ഓക്കമിംസു. സക്കോ ദേവാനം സഞ്ഞം ദത്വാ തേ പാദേസു ഗാഹാപേത്വാ സിനേരുപാദേ ഖിപാപേസി, സിനേരുസ്സ ഹേട്ഠിമതലേ അസുരഭവനം നാമ അത്ഥി, താവതിംസദേവലോകപ്പമാണമേവ. തത്ഥ അസുരാ വസന്തി. തേസമ്പി ചിത്തപാടലി നാമ രുക്ഖോ അത്ഥി. തേ തസ്സ പുപ്ഫനകാലേ ജാനന്തി – ‘‘നായം താവതിംസാ, സക്കേന വഞ്ചിതാ മയ’’ന്തി. തേ ഗണ്ഹഥ നന്തി വത്വാ സിനേരും പരിഹരമാനാ ദേവേ വുട്ഠേ വമ്മികപാദതോ വമ്മികമക്ഖികാ വിയ അഭിരുഹിംസു. തത്ഥ കാലേന ദേവാ ജിനന്തി, കാലേന അസുരാ. യദാ ദേവാനം ജയോ ഹോതി, അസുരേ യാവ സമുദ്ദപിട്ഠാ അനുബന്ധന്തി. യദാ അസുരാനം ജയോ ഹോതി, ദേവേ യാവ വേദികപാദാ അനുബന്ധന്തി. തസ്മിം പന സങ്ഗാമേ ദേവാനം ജയോ അഹോസി, ദേവാ അസുരേ യാവ സമുദ്ദപിട്ഠാ അനുബന്ധിംസു. സക്കോ അസുരേ പലാപേത്വാ പഞ്ചസു ഠാനേസു ആരക്ഖം ഠപേസി. ഏവം ആരക്ഖം ദത്വാ വേദികപാദേ വജിരഹത്ഥാ ഇന്ദപടിമായോ ഠപേസി. അസുരാ കാലേന കാലം ഉട്ഠഹിത്വാ താ പടിമായോ ദിസ്വാ, ‘‘സക്കോ അപ്പമത്തോ തിട്ഠതീ’’തി തതോവ നിവത്തന്തി. തതോ പടിനിവത്തിത്വാതി വിജിതട്ഠാനതോ നിവത്തിത്വാ. പരിചാരികായോതി മാലാഗന്ധാദികമ്മകാരികായോ.

൩൯൩. വേസ്സവണോ ച മഹാരാജാതി സോ കിര സക്കസ്സ വല്ലഭോ, ബലവവിസ്സാസികോ, തസ്മാ സക്കേന സദ്ധിം അഗമാസി. പുരക്ഖത്വാതി പുരതോ കത്വാ. പവിസിംസൂതി പവിസിത്വാ പന ഉപഡ്ഢപിഹിതാനി ദ്വാരാനി കത്വാ ഓലോകയമാനാ അട്ഠംസു. ഇദമ്പി, മാരിസ മോഗ്ഗല്ലാന, പസ്സ വേജയന്തസ്സ പാസാദസ്സ രാമണേയ്യകന്തി, മാരിസ മോഗ്ഗല്ലാന, ഇദമ്പി വേജയന്തസ്സ പാസാദസ്സ രാമണേയ്യകം പസ്സ, സുവണ്ണത്ഥമ്ഭേ പസ്സ, രജതത്ഥമ്ഭേ മണിത്ഥമ്ഭേ പവാളത്ഥമ്ഭേ ലോഹിതങ്ഗത്ഥമ്ഭേ മസാരഗല്ലത്ഥമ്ഭേ മുത്തത്ഥമ്ഭേ സത്തരതനത്ഥമ്ഭേ, തേസംയേവ സുവണ്ണാദിമയേ ഘടകേ വാളരൂപകാനി ച പസ്സാതി ഏവം ഥമ്ഭപന്തിയോ ആദിം കത്വാ രാമണേയ്യകം ദസ്സേന്തോ ഏവമാഹ. യഥാ തം പുബ്ബേകതപുഞ്ഞസ്സാതി യഥാ പുബ്ബേ കതപുഞ്ഞസ്സ ഉപഭോഗട്ഠാനേന സോഭിതബ്ബം, ഏവമേവം സോഭതീതി അത്ഥോ. അതിബാള്ഹം ഖോ അയം യക്ഖോ പമത്തോ വിഹരതീതി അത്തനോ പാസാദേ നാടകപരിവാരേന സമ്പത്തിയാ വസേന അതിവിയ മത്തോ.

ഇദ്ധാഭിസങ്ഖാരം അഭിസങ്ഖാസീതി ഇദ്ധിമകാസി. ആപോകസിണം സമാപജ്ജിത്വാ പാസാദപതിട്ഠിതോകാസം ഉദകം ഹോതൂതി ഇദ്ധിം അധിട്ഠായ പാസാദകണ്ണികേ പാദങ്ഗുട്ഠകേന പഹരി. സോ പാസാദോ യഥാ നാമ ഉദകപിട്ഠേ ഠപിതപത്തം മുഖവട്ടിയം അങ്ഗുലിയാ പഹടം അപരാപരം കമ്പതി ചലതി ന സന്തിട്ഠതി. ഏവമേവം സംകമ്പി സമ്പകമ്പി സമ്പവേധി, ഥമ്ഭപിട്ഠസങ്ഘാടകണ്ണികഗോപാനസിആദീനി കരകരാതി സദ്ദം മുഞ്ചന്താനി പതിതും വിയ ആരദ്ധാനി. തേന വുത്തം – ‘‘സങ്കമ്പേസി സമ്പകമ്പേസി സമ്പവേധേസീ’’തി. അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തജാതാതി അഹോ അച്ഛരിയം, അഹോ അബ്ഭുതന്തി ഏവം സഞ്ജാതഅച്ഛരിയഅബ്ഭുതാ ചേവ സഞ്ജാതതുട്ഠിനോ ച അഹേസും ഉപ്പന്നബലവസോമനസ്സാ. സംവിഗ്ഗന്തി ഉബ്ബിഗ്ഗം. ലോമഹട്ഠജാതന്തി ജാതലോമഹംസം, കഞ്ചനഭിത്തിയം ഠപിതമണിനാഗദന്തേഹി വിയ ഉദ്ധഗ്ഗേഹി ലോമേഹി ആകിണ്ണസരീരന്തി അത്ഥോ. ലോമഹംസോ ച നാമേസ സോമനസ്സേനപി ഹോതി ദോമനസ്സേനപി, ഇധ പന സോമനസ്സേന ജാതോ. ഥേരോ ഹി സക്കസ്സ സോമനസ്സവേഗേന സംവേജേതും തം പാടിഹാരിയമകാസി. തസ്മാ സോമനസ്സവേഗേന സംവിഗ്ഗലോമഹട്ഠം വിദിത്വാതി അത്ഥോ.

൩൯൪. ഇധാഹം, മാരിസാതി ഇദാനിസ്സ യസ്മാ ഥേരേന സോമനസ്സസംവേഗം ജനയിത്വാ തമം വിനോദിതം, തസ്മാ സല്ലക്ഖേത്വാ ഏവമാഹ. ഏസോ നു തേ, മാരിസ, സോ ഭഗവാ സത്ഥാതി, മാരിസ, ത്വം കുഹിം ഗതോസീതി വുത്തേ മയ്ഹം സത്ഥു സന്തികന്തി വദേസി, ഇമസ്മിം ദേവലോകേ ഏകപാദകേന വിയ തിട്ഠസി, യം ത്വം ഏവം വദേസി, ഏസോ നു തേ, മാരിസ, സോ ഭഗവാ സത്ഥാതി പുച്ഛിംസു. സബ്രഹ്മചാരീ മേ ഏസോതി ഏത്ഥ കിഞ്ചാപി ഥേരോ അനഗാരിയോ അഭിനീഹാരസമ്പന്നോ അഗ്ഗസാവകോ, സക്കോ അഗാരിയോ, മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയവസേന പനേതേ സബ്രഹ്മചാരിനോ ഹോന്തി, തസ്മാ ഏവമാഹ. അഹോ നൂന തേ സോ ഭഗവാ സത്ഥാതി സബ്രഹ്മചാരീ താവ തേ ഏവംമഹിദ്ധികോ, സോ പന തേ ഭഗവാ സത്ഥാ അഹോ നൂന മഹിദ്ധികോതി സത്ഥു ഇദ്ധിപാടിഹാരിയദസ്സനേ ജാതാഭിലാപാ ഹുത്വാ ഏവമാഹംസു.

൩൯൫. ഞാതഞ്ഞതരസ്സാതി പഞ്ഞാതഞ്ഞതരസ്സ, സക്കോ ഹി പഞ്ഞാതാനം അഞ്ഞതരോ. സേസം സബ്ബത്ഥ പാകടമേവ, ദേസനം പന ഭഗവാ യഥാനുസന്ധിനാവ നിട്ഠാപേസീതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

ചൂളതണ്ഹാസങ്ഖയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. മഹാതണ്ഹാസങ്ഖയസുത്തവണ്ണനാ

൩൯൬. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാതണ്ഹാസങ്ഖയസുത്തം. തത്ഥ ദിട്ഠിഗതന്തി അലഗദ്ദൂപമസുത്തേ ലദ്ധിമത്തം ദിട്ഠിഗതന്തി വുത്തം, ഇധ സസ്സതദിട്ഠി. സോ ച ഭിക്ഖു ബഹുസ്സുതോ, അയം അപ്പസ്സുതോ, ജാതകഭാണകോ ഭഗവന്തം ജാതകം കഥേത്വാ, ‘‘അഹം, ഭിക്ഖവേ, തേന സമയേന വേസ്സന്തരോ അഹോസിം, മഹോസധോ, വിധുരപണ്ഡിതോ, സേനകപണ്ഡിതോ, മഹാജനകോ രാജാ അഹോസി’’ന്തി സമോധാനേന്തം സുണാതി. അഥസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ഇമേ രൂപവേദനാസഞ്ഞാസങ്ഖാരാ തത്ഥ തത്ഥേവ നിരുജ്ഝന്തി, വിഞ്ഞാണം പന ഇധലോകതോ പരലോകം, പരലോകതോ ഇമം ലോകം സന്ധാവതി സംസരതീ’’തി സസ്സതദസ്സനം ഉപ്പന്നം. തേനാഹ – ‘‘തദേവിദം വിഞ്ഞാണം സന്ധാവതി സംസരതി അനഞ്ഞ’’ന്തി.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന പന, ‘‘വിഞ്ഞാണം പച്ചയസമ്ഭവം, സതി പച്ചയേ ഉപ്പജ്ജതി, വിനാ പച്ചയം നത്ഥി വിഞ്ഞാണസ്സ സമ്ഭവോ’’തി വുത്തം. തസ്മാ അയം ഭിക്ഖു ബുദ്ധേന അകഥിതം കഥേതി, ജിനചക്കേ പഹാരം ദേതി, വേസാരജ്ജഞാണം പടിബാഹതി, സോതുകാമം ജനം വിസംവാദേതി, അരിയപഥേ തിരിയം നിപതിത്വാ മഹാജനസ്സ അഹിതായ ദുക്ഖായ പടിപന്നോ. യഥാ നാമ രഞ്ഞോ രജ്ജേ മഹാചോരോ ഉപ്പജ്ജമാനോ മഹാജനസ്സ അഹിതായ ദുക്ഖായ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം ജിനസാസനേ ചോരോ ഹുത്വാ മഹാജനസ്സ അഹിതായ ദുക്ഖായ ഉപ്പന്നോതി വേദിതബ്ബോ. സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂതി ജനപദവാസിനോ പിണ്ഡപാതികഭിക്ഖൂ. തേനുപസങ്കമിംസൂതി അയം പരിസം ലഭിത്വാ സാസനമ്പി അന്തരധാപേയ്യ, യാവ പക്ഖം ന ലഭതി, താവദേവ നം ദിട്ഠിഗതാ വിവേചേമാതി സുതസുതട്ഠാനതോയേവ അട്ഠത്വാ അനിസീദിത്വാ ഉപസങ്കമിംസു.

൩൯൮. കതമം തം സാതി വിഞ്ഞാണന്തി സാതി യം ത്വം വിഞ്ഞാണം സന്ധായ വദേസി, കതമം തം വിഞ്ഞാണന്തി? യ്വായം, ഭന്തേ, വദോ വേദേയ്യോ തത്ര തത്ര കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം വിപാകം പടിസംവേദേതീതി, ഭന്തേ, യോ അയം വദതി വേദയതി, യോ ചായം തഹിം തഹിം കുസലാകുസലകമ്മാനം വിപാകം പച്ചനുഭോതി. ഇദം, ഭന്തേ, വിഞ്ഞാണം, യമഹം സന്ധായ വദേമീതി. കസ്സ നു ഖോ നാമാതി കസ്സ ഖത്തിയസ്സ വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ വാ വേസ്സസുദ്ദഗഹട്ഠപബ്ബജിതദേവമനുസ്സാനം വാ അഞ്ഞതരസ്സ.

൩൯൯. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസീതി കസ്മാ ആമന്തേസി? സാതിസ്സ കിര ഏവം അഹോസി – ‘‘സത്ഥാ മം ‘മോഘപുരിസോ’തി വദതി, ന ച മോഘപുരിസോതി വുത്തമത്തേനേവ മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയോ ന ഹോതി. ഉപസേനമ്പി ഹി വങ്ഗന്തപുത്തം, ‘അതിലഹും ഖോ ത്വം മോഘപുരിസ ബാഹുല്ലായ ആവത്തോ’തി (മഹാവ. ൭൫) ഭഗവാ മോഘപുരിസവാദേന ഓവദി. ഥേരോ അപരഭാഗേ ഘടേന്തോ വായമന്തോ ഛ അഭിഞ്ഞാ സച്ഛാകാസി. അഹമ്പി തഥാരൂപം വീരിയം പഗ്ഗണ്ഹിത്വാ മഗ്ഗഫലാനി നിബ്ബത്തേസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഭഗവാ ഛിന്നപച്ചയോ അയം സാസനേ അവിരുള്ഹധമ്മോതി ദസ്സേന്തോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി. ഉസ്മീകതോതിആദി ഹേട്ഠാ വുത്താധിപ്പായമേവ. അഥ ഖോ ഭഗവാതി അയമ്പി പാടിയേക്കോ അനുസന്ധി. സാതിസ്സ കിര ഏതദഹോസി – ‘‘ഭഗവാ മയ്ഹം മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയോ നത്ഥീതി വദതി, കിം സക്കാ ഉപനിസ്സയേ അസതി കാതും? ന ഹി തഥാഗതാ സഉപനിസ്സയസ്സേവ ധമ്മം ദേസേന്തി, യസ്സ കസ്സചി ദേസേന്തിയേവ. അഹം ബുദ്ധസ്സ സന്തികാ സുഗതോവാദം ലഭിത്വാ സഗ്ഗസമ്പത്തൂപഗം കുസലം കരിസ്സാമീ’’തി. അഥസ്സ ഭഗവാ, ‘‘നാഹം, മോഘപുരിസ, തുയ്ഹം ഓവാദം വാ അനുസാസനിം വാ ദേമീ’’തി സുഗതോവാദം പടിപ്പസ്സമ്ഭേന്തോ ഇമം ദേസനം ആരഭി. തസ്സത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. ഇദാനി പരിസായ ലദ്ധിം സോധേന്തോ, ‘‘ഇധാഹം ഭിക്ഖൂ പടിപുച്ഛിസ്സാമീ’’തിആദിമാഹ. തം സബ്ബമ്പി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൪൦൦. ഇദാനി വിഞ്ഞാണസ്സ സപ്പച്ചയഭാവം ദസ്സേതും യം യദേവ, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ മനഞ്ച പടിച്ച ധമ്മേ ചാതി സഹാവജ്ജനേന ഭവങ്ഗമനഞ്ച തേഭൂമകധമ്മേ ച പടിച്ച. കട്ഠഞ്ച പടിച്ചാതിആദി ഓപമ്മനിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തേന കിം ദീപേതി? ദ്വാരസങ്കന്തിയാ അഭാവം. യഥാ ഹി കട്ഠം പടിച്ച ജലമാനോ അഗ്ഗി ഉപാദാനപച്ചയേ സതിയേവ ജലതി, തസ്മിം അസതി പച്ചയവേകല്ലേന തത്ഥേവ വൂപസമ്മതി, ന സകലികാദീനി സങ്കമിത്വാ സകലികഗ്ഗീതിആദിസങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി, ഏവമേവ ചക്ഖുഞ്ച പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പന്നം വിഞ്ഞാണം തസ്മിം ദ്വാരേ ചക്ഖുരൂപആലോകമനസികാരസങ്ഖാതേ പച്ചയമ്ഹി സതിയേവ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മിം അസതി പച്ചയവേകല്ലേന തത്ഥേവ നിരുജ്ഝതി, ന സോതാദീനി സങ്കമിത്വാ സോതവിഞ്ഞാണന്തിആദിസങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി. ഏസ നയോ സബ്ബവാരേസു. ഇതി ഭഗവാ നാഹം വിഞ്ഞാണപ്പവത്തേ ദ്വാരസങ്കന്തിമത്തമ്പി വദാമി, അയം പന സാതി മോഘപുരിസോ ഭവസങ്കന്തിം വദതീതി സാതിം നിഗ്ഗഹേസി.

൪൦൧. ഏവം വിഞ്ഞാണസ്സ സപ്പച്ചയഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പന പഞ്ചന്നമ്പി ഖന്ധാനം സപ്പച്ചയഭാവം ദസ്സേന്തോ, ഭൂതമിദന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഭൂതമിദന്തി ഇദം ഖന്ധപഞ്ചകം ജാതം ഭൂതം നിബ്ബത്തം, തുമ്ഹേപി തം ഭൂതമിദന്തി, ഭിക്ഖവേ, പസ്സഥാതി. തദാഹാരസമ്ഭവന്തി തം പനേതം ഖന്ധപഞ്ചകം ആഹാരസമ്ഭവം പച്ചയസമ്ഭവം, സതി പച്ചയേ ഉപ്പജ്ജതി ഏവം പസ്സഥാതി പുച്ഛതി. തദാഹാരനിരോധാതി തസ്സ പച്ചയസ്സ നിരോധാ. ഭൂതമിദം നോസ്സൂതി ഭൂതം നു ഖോ ഇദം, ന നു ഖോ ഭൂതന്തി. തദാഹാരസമ്ഭവം നോസ്സൂതി തം ഭൂതം ഖന്ധപഞ്ചകം പച്ചയസമ്ഭവം നു ഖോ, ന നു ഖോതി. തദാഹാരനിരോധാതി തസ്സ പച്ചയസ്സ നിരോധാ. നിരോധധമ്മം നോസ്സൂതി തം ധമ്മം നിരോധധമ്മം നു ഖോ, ന നു ഖോതി. സമ്മപ്പഞ്ഞായ പസ്സതോതി ഇദം ഖന്ധപഞ്ചകം ജാതം ഭൂതം നിബ്ബത്തന്തി യാഥാവസരസലക്ഖണതോ വിപസ്സനാപഞ്ഞായ സമ്മാ പസ്സന്തസ്സ. പഞ്ഞായ സുദിട്ഠന്തി വുത്തനയേനേവ വിപസ്സനാപഞ്ഞായ സുട്ഠു ദിട്ഠം. ഏവം യേ യേ തം പുച്ഛം സല്ലക്ഖേസും, തേസം തേസം പടിഞ്ഞം ഗണ്ഹന്തോ പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം സപ്പച്ചയഭാവം ദസ്സേതി.

ഇദാനി യായ പഞ്ഞായ തേഹി തം സപ്പച്ചയം സനിരോധം ഖന്ധപഞ്ചകം സുദിട്ഠം, തത്ഥ നിത്തണ്ഹഭാവം പുച്ഛന്തോ ഇമം ചേ തുമ്ഹേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ദിട്ഠിന്തി വിപസ്സനാസമ്മാദിട്ഠിം. സഭാവദസ്സനേന പരിസുദ്ധം. പച്ചയദസ്സനേന പരിയോദാതം. അല്ലീയേഥാതി തണ്ഹാദിട്ഠീഹി അല്ലീയിത്വാ വിഹരേയ്യാഥ. കേലായേഥാതി തണ്ഹാദിട്ഠീഹി കീളമാനാ വിഹരേയ്യാഥ. ധനായേഥാതി ധനം വിയ ഇച്ഛന്താ ഗേധം ആപജ്ജേയ്യാഥ. മമായേഥാതി തണ്ഹാദിട്ഠീഹി മമത്തം ഉപ്പാദേയ്യാഥ. നിത്ഥരണത്ഥായ നോ ഗഹണത്ഥായാതി യോ സോ മയാ ചതുരോഘനിത്ഥരണത്ഥായ കുല്ലൂപമോ ധമ്മോ ദേസിതോ, നോ നികന്തിവസേന ഗഹണത്ഥായ. അപി നു തം തുമ്ഹേ ആജാനേയ്യാഥാതി. വിപരിയായേന സുക്കപക്ഖോ വേദിതബ്ബോ.

൪൦൨. ഇദാനി തേസം ഖന്ധാനം പച്ചയം ദസ്സേന്തോ, ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, ആഹാരാതിആദിമാഹ, തമ്പി വുത്തത്ഥമേവ. യഥാ പന ഏകോ ഇമം ജാനാസീതി വുത്തോ, ‘‘ന കേവലം ഇമം, മാതരമ്പിസ്സ ജാനാമി, മാതു മാതരമ്പീ’’തി ഏവം പവേണിവസേന ജാനന്തോ സുട്ഠു ജാനാതി നാമ. ഏവമേവം ഭഗവാ ന കേവലം ഖന്ധമത്തമേവ ജാനാതി, ഖന്ധാനം പച്ചയമ്പി തേസമ്പി പച്ചയാനം പച്ചയന്തി ഏവം സബ്ബപച്ചയപരമ്പരം ജാനാതി. സോ തം, ബുദ്ധബലം ദീപേന്തോ ഇദാനി പച്ചയപരമ്പരം ദസ്സേതും, ഇമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോ ആഹാരാതിആദിമാഹ. തം വുത്തത്ഥമേവ. ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ…പേ… ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ സമുദയോ ഹോതീതി ഏത്ഥ പന പടിച്ചസമുപ്പാദകഥാ വിത്ഥാരേതബ്ബാ ഭവേയ്യ, സാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതാവ.

൪൦൪. ഇമസ്മിം സതി ഇദം ഹോതീതി ഇമസ്മിം അവിജ്ജാദികേ പച്ചയേ സതി ഇദം സങ്ഖാരാദികം ഫലം ഹോതി. ഇമസ്സുപ്പാദാ ഇദം ഉപ്പജ്ജതീതി ഇമസ്സ അവിജ്ജാദികസ്സ പച്ചയസ്സ ഉപ്പാദാ ഇദം സങ്ഖാരാദികം ഫലം ഉപ്പജ്ജതി, തേനേവാഹ – ‘‘യദിദം അവിജ്ജാപച്ചയാ സങ്ഖാരാ…പേ… സമുദയോ ഹോതീ’’തി. ഏവം വട്ടം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി വിവട്ടം ദസ്സേന്തോ, അവിജ്ജായ ത്വേവ അസേസവിരാഗനിരോധാതിആദിമാഹ. തത്ഥ അവിജ്ജായ ത്വേവാതി അവിജ്ജായ ഏവ തു. അസേസവിരാഗനിരോധാതി വിരാഗസങ്ഖാതേന മഗ്ഗേന അസേസനിരോധാ അനുപ്പാദനിരോധാ. സങ്ഖാരനിരോധോതി സങ്ഖാരാനം അനുപ്പാദനിരോധോ ഹോതി, ഏവം നിരുദ്ധാനം പന സങ്ഖാരാനം നിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോ ഹോതി, വിഞ്ഞാണാദീനഞ്ച നിരോധാ നാമരൂപാദീനി നിരുദ്ധാനിയേവ ഹോന്തീതി ദസ്സേതും സങ്ഖാരനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോതിആദിം വത്വാ ഏവമേതസ്സ കേവലസ്സ ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സ നിരോധോ ഹോതീതി വുത്തം. തത്ഥ കേവലസ്സാതി സകലസ്സ, സുദ്ധസ്സ വാ, സത്തവിരഹിതസ്സാതി അത്ഥോ. ദുക്ഖക്ഖന്ധസ്സാതി ദുക്ഖരാസിസ്സ. നിരോധോ ഹോതീതി അനുപ്പാദോ ഹോതി.

൪൦൬. ഇമസ്മിം അസതീതിആദി വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബം.

൪൦൭. ഏവം വട്ടവിവട്ടം കഥേത്വാ ഇദാനി ഇമം ദ്വാദസങ്ഗപച്ചയവട്ടം സഹ വിപസ്സനായ മഗ്ഗേന ജാനന്തസ്സ യാ പടിധാവനാ പഹീയതി, തസ്സാ അഭാവം പുച്ഛന്തോ അപി നു തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏവം ജാനന്താതി ഏവം സഹവിപസ്സനായ മഗ്ഗേന ജാനന്താ. ഏവം പസ്സന്താതി തസ്സേവ വേവചനം. പുബ്ബന്തന്തി പുരിമകോട്ഠാസം, അതീതഖന്ധധാതുആയതനാനീതി അത്ഥോ. പടിധാവേയ്യാഥാതി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന പടിധാവേയ്യാഥ. സേസം സബ്ബാസവസുത്തേ വിത്ഥാരിതമേവ.

ഇദാനി നേസം തത്ഥ നിച്ചലഭാവം പുച്ഛന്തോ, അപി നു തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം ജാനന്താ ഏവം പസ്സന്താ ഏവം വദേയ്യാഥ, സത്ഥാ നോ ഗരൂതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗരൂതി ഭാരികോ അകാമാ അനുവത്തിതബ്ബോ. സമണോതി ബുദ്ധസമണോ. അഞ്ഞം സത്ഥാരം ഉദ്ദിസേയ്യാഥാതി അയം സത്ഥാ അമ്ഹാകം കിച്ചം സാധേതും ന സക്കോതീതി അപി നു ഏവംസഞ്ഞിനോ ഹുത്വാ അഞ്ഞം ബാഹിരകം സത്ഥാരം ഉദ്ദിസേയ്യാഥ. പുഥുസമണബ്രാഹ്മണാനന്തി ഏവംസഞ്ഞിനോ ഹുത്വാ പുഥൂനം തിത്ഥിയസമണാനം ചേവ ബ്രാഹ്മണാനഞ്ച. വതകോതൂഹലമങ്ഗലാനീതി വതസമാദാനാനി ച ദിട്ഠികുതൂഹലാനി ച ദിട്ഠസുതമുതമങ്ഗലാനി ച. താനി സാരതോ പച്ചാഗച്ഛേയ്യാഥാതി ഏതാനി സാരന്തി ഏവംസഞ്ഞിനോ ഹുത്വാ പടിആഗച്ഛേയ്യാഥ. ഏവം നിസ്സട്ഠാനി ച പുന ഗണ്ഹേയ്യാഥാതി അത്ഥോ. സാമം ഞാതന്തി സയം ഞാണേന ഞാതം. സാമം ദിട്ഠന്തി സയം പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ദിട്ഠം. സാമം വിദിതന്തി സയം വിഭാവിതം പാകടം കതം. ഉപനീതാ ഖോ മേ തുമ്ഹേതി മയാ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ ഇമിനാ സന്ദിട്ഠികാദിസഭാവേന ധമ്മേന നിബ്ബാനം ഉപനീതാ, പാപിതാതി അത്ഥോ. സന്ദിട്ഠികോതിആദീനമത്ഥോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതോ. ഇദമേതം പടിച്ച വുത്തന്തി ഏതം വചനമിദം തുമ്ഹേഹി സാമം ഞാതാദിഭാവം പടിച്ച വുത്തം.

൪൦൮. തിണ്ണം ഖോ പന, ഭിക്ഖവേതി കസ്മാ ആരഭി? നനു ഹേട്ഠാ വട്ടവിവട്ടവസേന ദേസനാ മത്ഥകം പാപിതാതി? ആമ പാപിതാ. അയം പന പാടിഏക്കോ അനുസന്ധി, ‘‘അയഞ്ഹി ലോകസന്നിവാസോ പടിസന്ധിസമ്മൂള്ഹോ, തസ്സ സമ്മോഹട്ഠാനം വിദ്ധംസേത്വാ പാകടം കരിസ്സാമീ’’തി ഇമം ദേസനം ആരഭി. അപിച വട്ടമൂലം അവിജ്ജാ, വിവട്ടമൂലം ബുദ്ധുപ്പാദോ, ഇതി വട്ടമൂലം അവിജ്ജം വിവട്ടമൂലഞ്ച ബുദ്ധുപ്പാദം ദസ്സേത്വാപി, ‘‘പുന ഏകവാരം വട്ടവിവട്ടവസേന ദേസനം മത്ഥകം പാപേസ്സാമീ’’തി ഇമം ദേസനം ആരഭി. തത്ഥ സന്നിപാതാതി സമോധാനേന പിണ്ഡഭാവേന. ഗബ്ഭസ്സാതി ഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തനകസത്തസ്സ. അവക്കന്തി ഹോതീതി നിബ്ബത്തി ഹോതി. കത്ഥചി ഹി ഗബ്ഭോതി മാതുകുച്ഛി വുത്തോ. യഥാഹ –

‘‘യമേകരത്തിം പഠമം, ഗബ്ഭേ വസതി മാണവോ;

അബ്ഭുട്ഠിതോവ സോ യാതി, സ ഗച്ഛം ന നിവത്തതീ’’തി. (ജാ. ൧.൧൫.൩൬൩);

കത്ഥചി ഗബ്ഭേ നിബ്ബത്തനസത്തോ. യഥാഹ – ‘‘യഥാ ഖോ, പനാനന്ദ, അഞ്ഞാ ഇത്ഥികാ നവ വാ ദസ വാ മാസേ ഗബ്ഭം കുച്ഛിനാ പരിഹരിത്വാ വിജായന്തീ’’തി (മ. നി. ൩.൨൦൫). ഇധ സത്തോ അധിപ്പേതോ, തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഗബ്ഭസ്സ അവക്കന്തി ഹോതീ’’തി.

ഇധാതി ഇമസ്മിം സത്തലോകേ. മാതാ ച ഉതുനീ ഹോതീതി ഇദം ഉതുസമയം സന്ധായ വുത്തം. മാതുഗാമസ്സ കിര യസ്മിം ഓകാസേ ദാരകോ നിബ്ബത്തതി, തത്ഥ മഹതീ ലോഹിതപീളകാ സണ്ഠഹിത്വാ ഭിജ്ജിത്വാ പഗ്ഘരതി, വത്ഥു സുദ്ധം ഹോതി, സുദ്ധേ വത്ഥുമ്ഹി മാതാപിതൂസു ഏകവാരം സന്നിപതിതേസു യാവ സത്ത ദിവസാനി ഖേത്തമേവ ഹോതി. തസ്മിം സമയേ ഹത്ഥഗ്ഗാഹവേണിഗ്ഗാഹാദിനാ അങ്ഗപരാമസനേനപി ദാരകോ നിബ്ബത്തതിയേവ. ഗന്ധബ്ബോതി തത്രൂപഗസത്തോ. പച്ചുപട്ഠിതോ ഹോതീതി ന മാതാപിതൂനം സന്നിപാതം ഓലോകയമാനോ സമീപേ ഠിതോ പച്ചുപട്ഠിതോ നാമ ഹോതി. കമ്മയന്തയന്തിതോ പന ഏകോ സത്തോ തസ്മിം ഓകാസേ നിബ്ബത്തനകോ ഹോതീതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ. സംസയേനാതി ‘‘അരോഗോ നു ഖോ ഭവിസ്സാമി അഹം വാ, പുത്തോ വാ മേ’’തി ഏവം മഹന്തേന ജീവിതസംസയേന. ലോഹിതഞ്ഹേതം, ഭിക്ഖവേതി തദാ കിര മാതുലോഹിതം തം ഠാനം സമ്പത്തം പുത്തസിനേഹേന പണ്ഡരം ഹോതി. തസ്മാ ഏവമാഹ. വങ്കകന്തി ഗാമദാരകാനം കീളനകം ഖുദ്ദകനങ്ഗലം. ഘടികാ വുച്ചതി ദീഘദണ്ഡേന രസ്സദണ്ഡകം പഹരണകീളാ. മോക്ഖചികന്തി സമ്പരിവത്തകകീളാ, ആകാസേ വാ ദണ്ഡകം ഗഹേത്വാ ഭൂമിയം വാ സീസം ഠപേത്വാ ഹേട്ഠുപരിയഭാവേന പരിവത്തനകീളനന്തി വുത്തം ഹോതി. ചിങ്ഗുലകം വുച്ചതി താലപണ്ണാദീഹി കതം വാതപ്പഹാരേന പരിബ്ഭമനചക്കം. പത്താള്ഹകം വുച്ചതി പണ്ണനാളികാ, തായ വാലികാദീനി മിനന്താ കീളന്തി. രഥകന്തി ഖുദ്ദകരഥം. ധനുകമ്പി ഖുദ്ദകധനുമേവ.

൪൦൯. സാരജ്ജതീതി രാഗം ഉപ്പാദേതി. ബ്യാപജ്ജതീതി ബ്യാപാദം ഉപ്പാദേതി. അനുപട്ഠിതകായസതീതി കായേ സതി കായസതി, തം അനുപട്ഠപേത്വാതി അത്ഥോ. പരിത്തചേതസോതി അകുസലചിത്തോ. യത്ഥസ്സ തേ പാപകാതി യസ്സം ഫലസമാപത്തിയം ഏതേ നിരുജ്ഝന്തി, തം ന ജാനാതി നാധിഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. അനുരോധവിരോധന്തി രാഗഞ്ചേവ ദോസഞ്ച. അഭിനന്ദതീതി തണ്ഹാവസേന അഭിനന്ദതി, തണ്ഹാവസേനേവ അഹോ സുഖന്തിആദീനി വദന്തോ അഭിവദതി. അജ്ഝോസായ തിട്ഠതീതി തണ്ഹാഅജ്ഝോസാനഗഹണേന ഗിലിത്വാ പരിനിട്ഠപേത്വാ ഗണ്ഹാതി. സുഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ അഭിനന്ദതു, ദുക്ഖം കഥം അഭിനന്ദതീതി? ‘‘അഹം ദുക്ഖിതോ മമ ദുക്ഖ’’ന്തി ഗണ്ഹന്തോ അഭിനന്ദതി നാമ. ഉപ്പജ്ജതി നന്ദീതി തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജതി. തദുപാദാനന്തി സാവ തണ്ഹാ ഗഹണട്ഠേന ഉപാദാനം നാമ. തസ്സ ഉപാദാനപച്ചയാ ഭവോ…പേ… സമുദയോ ഹോതീതി, ഇദഞ്ഹി ഭഗവതാ പുന ഏകവാരം ദ്വിസന്ധി തിസങ്ഖേപം പച്ചയാകാരവട്ടം ദസ്സിതം.

൪൧൦-൪. ഇദാനി വിവട്ടം ദസ്സേതും ഇധ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജതീതിആദിമാഹ. തത്ഥ അപ്പമാണചേതസോതി അപ്പമാണം ലോകുത്തരം ചേതോ അസ്സാതി അപ്പമാണചേതസോ, മഗ്ഗചിത്തസമങ്ഗീതി അത്ഥോ. ഇമം ഖോ മേ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, സംഖിത്തേന തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിം ധാരേഥാതി, ഭിക്ഖവേ, ഇമം സംഖിത്തേന ദേസിതം മയ്ഹം, തണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിദേസനം തുമ്ഹേ നിച്ചകാലം ധാരേയ്യാഥ മാ പമജ്ജേയ്യാഥ. ദേസനാ ഹി ഏത്ഥ വിമുത്തിപടിലാഭഹേതുതോ വിമുത്തീതി വുത്താ. മഹാതണ്ഹാജാലതണ്ഹാസങ്ഘാടപടിമുക്കന്തി തണ്ഹാവ സംസിബ്ബിതട്ഠേന മഹാതണ്ഹാജാലം, സങ്ഘടിതട്ഠേന സങ്ഘാടന്തി വുച്ചതി; ഇതി ഇമസ്മിം മഹാതണ്ഹാജാലേ തണ്ഹാസങ്ഘാടേ ച ഇമം സാതിം ഭിക്ഖും കേവട്ടപുത്തം പടിമുക്കം ധാരേഥ. അനുപവിട്ഠോ അന്തോഗധോതി നം ധാരേഥാതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

മഹാതണ്ഹാസങ്ഖയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. മഹാഅസ്സപുരസുത്തവണ്ണനാ

൪൧൫. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാഅസ്സപുരസുത്തം. തത്ഥ അങ്ഗേസൂതി അങ്ഗാ നാമ ജാനപദിനോ രാജകുമാരാ, തേസം നിവാസോ ഏകോപി ജനപദോ രുള്ഹീസദ്ദേന ‘‘അങ്ഗാ’’തി വുച്ചതി, തസ്മിം അങ്ഗേസു ജനപദേ. അസ്സപുരം നാമ അങ്ഗാനം നിഗമോതി അസ്സപുരന്തി നഗരനാമേന ലദ്ധവോഹാരോ അങ്ഗാനം ജനപദസ്സ ഏകോ നിഗമോ, തം ഗോചരഗാമം കത്വാ വിഹരതീതി അത്ഥോ. ഭഗവാ ഏതദവോചാതി ഏതം ‘‘സമണാ സമണാതി വോ, ഭിക്ഖവേ, ജനോ സഞ്ജാനാതീ’’തിആദിവചനമവോച.

കസ്മാ പന ഏവം അവോചാതി. തസ്മിം കിര നിഗമേ മനുസ്സാ സദ്ധാ പസന്നാ ബുദ്ധമാമകാ ധമ്മമാമകാ സങ്ഘമാമകാ, തദഹുപബ്ബജിതസാമണേരമ്പി വസ്സസതികത്ഥേരസദിസം കത്വാ പസംസന്തി; പുബ്ബണ്ഹസമയം ഭിക്ഖുസങ്ഘം പിണ്ഡായ പവിസന്തം ദിസ്വാ ബീജനങ്ഗലാദീനി ഗഹേത്വാ ഖേത്തം ഗച്ഛന്താപി, ഫരസുആദീനി ഗഹേത്വാ അരഞ്ഞം പവിസന്താപി താനി ഉപകരണാനി നിക്ഖിപിത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ നിസീദനട്ഠാനം ആസനസാലം വാ മണ്ഡപം വാ രുക്ഖമൂലം വാ സമ്മജ്ജിത്വാ ആസനാനി പഞ്ഞപേത്വാ അരജപാനീയം പച്ചുപട്ഠാപേത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം നിസീദാപേത്വാ യാഗുഖജ്ജകാദീനി ദത്വാ കതഭത്തകിച്ചം ഭിക്ഖുസങ്ഘം ഉയ്യോജേത്വാ തതോ താനി ഉപകരണാനി ആദായ ഖേത്തം വാ അരഞ്ഞം വാ ഗന്ത്വാ അത്തനോ കമ്മാനി കരോന്തി, കമ്മന്തട്ഠാനേപി നേസം അഞ്ഞാ കഥാ നാമ നത്ഥി. ചത്താരോ മഗ്ഗട്ഠാ ചത്താരോ ഫലട്ഠാതി അട്ഠ പുഗ്ഗലാ അരിയസങ്ഘോ നാമ; തേ ‘‘ഏവരൂപേന സീലേന, ഏവരൂപേന ആചാരേന, ഏവരൂപായ പടിപത്തിയാ സമന്നാഗതാ ലജ്ജിനോ പേസലാ ഉളാരഗുണാ’’തി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സേവ വണ്ണം കഥേന്തി. കമ്മന്തട്ഠാനതോ ആഗന്ത്വാ ഭുത്തസായമാസാ ഘരദ്വാരേ നിസിന്നാപി, സയനിഘരം പവിസിത്വാ നിസിന്നാപി ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സേവ വണ്ണം കഥേന്തി. ഭഗവാ തേസം മനുസ്സാനം നിപച്ചകാരം ദിസ്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം പിണ്ഡപാതാപചായനേ നിയോജേത്വാ ഏതദവോച.

യേ ധമ്മാ സമണകരണാ ച ബ്രാഹ്മണകരണാ ചാതി യേ ധമ്മാ സമാദായ പരിപൂരിതാ സമിതപാപസമണഞ്ച ബാഹിതപാപബ്രാഹ്മണഞ്ച കരോന്തീതി അത്ഥോ. ‘‘തീണിമാനി, ഭിക്ഖവേ, സമണസ്സ സമണിയാനി സമണകരണീയാനി. കതമാനി തീണി? അധിസീലസിക്ഖാസമാദാനം, അധിചിത്തസിക്ഖാസമാദാനം, അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാസമാദാന’’ന്തി (അ. നി. ൩.൮൨) ഏത്ഥ പന സമണേന കത്തബ്ബധമ്മാ വുത്താ. തേപി ച സമണകരണാ ഹോന്തിയേവ. ഇധ പന ഹിരോത്തപ്പാദിവസേന ദേസനാ വിത്ഥാരിതാ. ഏവം നോ അയം അമ്ഹാകന്തി ഏത്ഥ നോതി നിപാതമത്തം. ഏവം അയം അമ്ഹാകന്തി അത്ഥോ. മഹപ്ഫലാ മഹാനിസംസാതി ഉഭയമ്പി അത്ഥതോ ഏകമേവ. അവഞ്ഝാതി അമോഘാ. സഫലാതി അയം തസ്സേവ അത്ഥോ. യസ്സാ ഹി ഫലം നത്ഥി, സാ വഞ്ഝാ നാമ ഹോതി. സഉദ്രയാതി സവഡ്ഢി, ഇദം സഫലതായ വേവചനം. ഏവഞ്ഹി വോ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖിതബ്ബന്തി, ഭിക്ഖവേ, ഏവം തുമ്ഹേഹി സിക്ഖിതബ്ബം. ഇതി ഭഗവാ ഇമിനാ ഏത്തകേന ഠാനേന ഹിരോത്തപ്പാദീനം ധമ്മാനം വണ്ണം കഥേസി. കസ്മാ? വചനപഥപച്ഛിന്ദനത്ഥം. സചേ ഹി കോചി അചിരപബ്ബജിതോ ബാലഭിക്ഖു ഏവം വദേയ്യ – ‘‘ഭഗവാ ഹിരോത്തപ്പാദിധമ്മേ സമാദായ വത്തഥാതി വദതി, കോ നു ഖോ തേസം സമാദായ വത്തനേ ആനിസംസോ’’തി? തസ്സ വചനപഥപച്ഛിന്ദനത്ഥം. അയഞ്ച ആനിസംസോ, ഇമേ ഹി ധമ്മാ സമാദായ പരിപൂരിതാ സമിതപാപസമണം നാമ ബാഹിതപാപബ്രാഹ്മണം നാമ കരോന്തി, ചതുപച്ചയലാഭം ഉപ്പാദേന്തി, പച്ചയദായകാനം മഹപ്ഫലതം സമ്പാദേന്തി, പബ്ബജ്ജം അവഞ്ഝം സഫലം സഉദ്രയം കരോന്തീതി വണ്ണം അഭാസി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ. വിത്ഥാരതോ പന വണ്ണകഥാ സതിപട്ഠാനേ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൭൩; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൭൩) വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ.

൪൧൬. ഹിരോത്തപ്പേനാതി ‘‘യം ഹിരീയതി ഹിരീയിതബ്ബേന, ഓത്തപ്പതി ഓത്തപ്പിതബ്ബേനാ’’തി (ധ. സ. ൧൩൩൧) ഏവം വിത്ഥാരിതായ ഹിരിയാ ചേവ ഓത്തപ്പേന ച. അപിചേത്ഥ അജ്ഝത്തസമുട്ഠാനാ ഹിരീ, ബഹിദ്ധാസമുട്ഠാനം ഓത്തപ്പം. അത്താധിപതേയ്യാ ഹിരീ, ലോകാധിപതേയ്യം ഓത്തപ്പം. ലജ്ജാസഭാവസണ്ഠിതാ ഹിരീ, ഭയസഭാവസണ്ഠിതം ഓത്തപ്പം, വിത്ഥാരകഥാ പനേത്ഥ സബ്ബാകാരേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്താ. അപിച ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാ ലോകം പാലനതോ ലോകപാലധമ്മാ നാമാതി കഥിതാ. യഥാഹ – ‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, സുക്കാ ധമ്മാ ലോകം പാലേന്തി. കതമേ ദ്വേ? ഹിരീ ച ഓത്തപ്പഞ്ച. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ സുക്കാ ധമ്മാ ലോകം പാലേന്തി. ഇമേ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദ്വേ സുക്കാ ധമ്മാ ലോകം ന പാലേയ്യും, നയിധ പഞ്ഞായേഥ, ‘മാതാ’തി വാ, ‘മാതുച്ഛാ’തി വാ, ‘മാതുലാനീ’തി വാ, ‘ആചരിയഭരിയാ’തി വാ, ‘ഗരൂനം ദാരാ’തി വാ, സമ്ഭേദം ലോകോ അഗമിസ്സ, യഥാ അജേളകാ കുക്കുടസൂകരാ സോണസിങ്ഗാലാ’’തി (അ. നി. ൨.൯). ഇമേയേവ ജാതകേ ‘‘ദേവധമ്മാ’’തി കഥിതാ. യഥാഹ –

‘‘ഹിരിഓത്തപ്പസമ്പന്നാ, സുക്കധമ്മസമാഹിതാ;

സന്തോ സപ്പുരിസാ ലോകേ, ദേവധമ്മാതി വുച്ചരേ’’തി. (ജാ. ൧.൧.൬);

മഹാചുന്ദത്ഥേരസ്സ പന കിലേസസല്ലേഖനപടിപദാതി കത്വാ ദസ്സിതാ. യഥാഹ – ‘‘പരേ അഹിരികാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ ഹിരിമനാ ഭവിസ്സാമാതി സല്ലേഖോ കരണീയോ. പരേ അനോത്താപീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ ഓത്താപീ ഭവിസ്സാമാതി സല്ലേഖോ കരണീയോ’’തി (മ. നി. ൧.൮൩). ഇമേവ മഹാകസ്സപത്ഥേരസ്സ ഓവാദൂപസമ്പദാതി കത്വാ ദസ്സിതാ. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘‘തസ്മാ തിഹ തേ, കസ്സപ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം, തിബ്ബം മേ ഹിരോത്തപ്പം പച്ചുപട്ഠിതം ഭവിസ്സതി ഥേരേസു നവേസു മജ്ഝിമേസൂതി. ഏവഞ്ഹി തേ, കസ്സപ, സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി (സം. നി. ൨.൧൫൪). ഇധ പനേതേ സമണധമ്മാ നാമാതി ദസ്സിതാ.

യസ്മാ പന ഏത്താവതാ സാമഞ്ഞത്ഥോ മത്ഥകം പത്തോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ അപരേപി സമണകരണധമ്മേ ദസ്സേതും സിയാ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹാകന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ സാമഞ്ഞത്ഥോതി സംയുത്തകേ താവ, ‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, സാമഞ്ഞം? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ. സേയ്യഥിദം, സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി, ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സാമഞ്ഞം. കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, സാമഞ്ഞത്ഥോ? യോ, ഭിക്ഖവേ, രാഗക്ഖയോ ദോസക്ഖയോ മോഹക്ഖയോ, അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സാമഞ്ഞത്ഥോ’’തി (സം. നി. ൫.൩൬) മഗ്ഗോ ‘‘സാമഞ്ഞ’’ന്തി, ഫലനിബ്ബാനാനി ‘‘സാമഞ്ഞത്ഥോ’’തി വുത്താനി. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ മഗ്ഗമ്പി ഫലമ്പി ഏകതോ കത്വാ സാമഞ്ഞത്ഥോ കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ. ആരോചയാമീതി കഥേമി. പടിവേദയാമീതി ജാനാപേമി.

൪൧൭. പരിസുദ്ധോ നോ കായസമാചാരോതി ഏത്ഥ കായസമാചാരോ പരിസുദ്ധോ അപരിസുദ്ധോതി ദുവിധോ. യോ ഹി ഭിക്ഖു പാണം ഹനതി അദിന്നം ആദിയതി, കാമേസു മിച്ഛാ ചരതി, തസ്സ കായസമാചാരോ അപരിസുദ്ധോ നാമ, അയം പന കമ്മപഥവസേനേവ വാരിതോ. യോ പന പാണിനാ വാ ലേഡ്ഡുനാ വാ ദണ്ഡേന വാ സത്ഥേന വാ പരം പോഥേതി വിഹേഠേതി, തസ്സ കായസമാചാരോ അപരിസുദ്ധോ നാമ, അയമ്പി സിക്ഖാപദബദ്ധേനേവ പടിക്ഖിത്തോ. ഇമസ്മിം സുത്തേ ഉഭയമ്പേതം അകഥേത്വാ പരമസല്ലേഖോ നാമ കഥിതോ. യോ ഹി ഭിക്ഖു പാനീയഘടേ വാ പാനീയം പിവന്താനം, പത്തേ വാ ഭത്തം ഭുഞ്ജന്താനം കാകാനം നിവാരണവസേന ഹത്ഥം വാ ദണ്ഡം വാ ലേഡ്ഡും വാ ഉഗ്ഗിരതി, തസ്സ കായസമാചാരോ അപരിസുദ്ധോ. വിപരീതോ പരിസുദ്ധോ നാമ. ഉത്താനോതി ഉഗ്ഗതോ പാകടോ. വിവടോതി അനാവടോ അസഞ്ഛന്നോ. ഉഭയേനാപി പരിസുദ്ധതംയേവ ദീപേതി. ന ച ഛിദ്ദവാതി സദാ ഏകസദിസോ അന്തരന്തരേ ഛിദ്ദരഹിതോ. സംവുതോതി കിലേസാനം ദ്വാര പിദഹനേന പിദഹിതോ, ന വജ്ജപടിച്ഛാദനത്ഥായ.

൪൧൮. വചീസമാചാരേപി യോ ഭിക്ഖു മുസാ വദതി, പിസുണം കഥേതി, ഫരുസം ഭാസതി, സമ്ഫം പലപതി, തസ്സ വചീസമാചാരോ അപരിസുദ്ധോ നാമ. അയം പന കമ്മപഥവസേന വാരിതോ. യോ പന ഗഹപതികാതി വാ ദാസാതി വാ പേസ്സാതി വാ ആദീഹി ഖുംസേന്തോ വദതി, തസ്സ വചീസമാചാരോ അപരിസുദ്ധോ നാമ. അയം പന സിക്ഖാപദബദ്ധേനേവ പടിക്ഖിത്തോ. ഇമസ്മിം സുത്തേ ഉഭയമ്പേതം അകഥേത്വാ പരമസല്ലേഖോ നാമ കഥിതോ. യോ ഹി ഭിക്ഖു ദഹരേന വാ സാമണേരേന വാ, ‘‘കച്ചി, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായം പസ്സഥാ’’തി വുത്തേ, സമ്ബഹുലാ, ആവുസോ, ഭിക്ഖുഭിക്ഖുനിയോ ഏകസ്മിം പദേസേ വിചദിംസു, ഉപജ്ഝായോ തേ വിക്കായികസാകഭണ്ഡികം ഉക്ഖിപിത്വാ ഗതോ ഭവിസ്സതീ’’തിആദിനാ നയേന ഹസാധിപ്പായോപി ഏവരൂപം കഥം കഥേതി, തസ്സ വചീസമാചാരോ അപരിസുദ്ധോ. വിപരീതോ പരിസുദ്ധോ നാമ.

൪൧൯. മനോസമാചാരേ യോ ഭിക്ഖു അഭിജ്ഝാലു ബ്യാപന്നചിത്തോ മിച്ഛാദിട്ഠികോ ഹോതി, തസ്സ മനോസമാചാരോ അപരിസുദ്ധോ നാമ. അയം പന കമ്മപഥവസേനേവ വാരിതോ. യോ പന ഉപനിക്ഖിത്തം ജാതരൂപരജതം സാദിയതി, തസ്സ മനോസമാചാരോ അപരിസുദ്ധോ നാമ. അയമ്പി സിക്ഖാപദബദ്ധേനേവ പടിക്ഖിത്തോ. ഇമസ്മിം സുത്തേ ഉഭയമ്പേതം അകഥേത്വാ പരമസല്ലേഖോ നാമ കഥിതോ. യോ പന ഭിക്ഖു കാമവിതക്കം വാ ബ്യാപാദവിതക്കം വാ വിഹിംസാവിതക്കം വാ വിതക്കേതി, തസ്സ മനോസമാചാരോ അപരിസുദ്ധോ. വിപരീതോ പരിസുദ്ധോ നാമ.

൪൨൦. ആജീവസ്മിം യോ ഭിക്ഖു ആജീവഹേതു വേജ്ജകമ്മം പഹിണഗമനം ഗണ്ഡഫാലനം കരോതി, അരുമക്ഖനം ദേതി, തേലം പചതീതി ഏകവീസതിഅനേസനാവസേന ജീവികം കപ്പേതി. യോ വാ പന വിഞ്ഞാപേത്വാ ഭുഞ്ജതി, തസ്സ ആജീവോ അപരിസുദ്ധോ നാമ. അയം പന സിക്ഖാപദബദ്ധേനേവ പടിക്ഖിത്തോ. ഇമസ്മിം സുത്തേ ഉഭയമ്പേതം അകഥേത്വാ പരമസല്ലേഖോ നാമ കഥിതോ. യോ ഹി ഭിക്ഖു സപ്പിനവനീതതേലമധുഫാണിതാദീനി ലഭിത്വാ, ‘‘സ്വേ വാ പുനദിവസേ വാ ഭവിസ്സതീ’’തി സന്നിധികാരകം പരിഭുഞ്ജതി, യോ വാ പന നിമ്ബങ്കുരാദീനി ദിസ്വാ സാമണേരേ വദതി – ‘‘അംങ്കുരേ ഖാദഥാ’’തി, സാമണേരാ ഥേരോ ഖാദിതുകാമോതി കപ്പിയം കത്വാ ദേന്തി, ദഹരേ പന സാമണേരേ വാ പാനീയം പിവഥ, ആവുസോതി വദതി, തേ ഥേരോ പാനീയം പിവിതുകാമോതി പാനീയസങ്ഖം ധോവിത്വാ ദേന്തി, തമ്പി പരിഭുഞ്ജന്തസ്സ ആജീവോ അപരിസുദ്ധോ നാമ ഹോതി. വിപരീതോ പരിസുദ്ധോ നാമ.

൪൨൨. മത്തഞ്ഞൂതി പരിയേസനപടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗേസു മത്തഞ്ഞൂ, യുത്തഞ്ഞൂ, പമാണഞ്ഞൂ.

൪൨൩. ജാഗരിയമനുയുത്താതി രത്തിന്ദിവം ഛ കോട്ഠാസേ കത്വാ ഏകസ്മിം കോട്ഠാസേ നിദ്ദായ ഓകാസം ദത്വാ പഞ്ച കോട്ഠാസേ ജാഗരിയമ്ഹി യുത്താ പയുത്താ. സീഹസേയ്യന്തി ഏത്ഥ കാമഭോഗിസേയ്യാ, പേതസേയ്യാ, സീഹസേയ്യാ, തഥാഗതസേയ്യാതി ചതസ്സോ സേയ്യാ. തത്ഥ ‘‘യേഭുയ്യേന, ഭിക്ഖവേ, കാമഭോഗീ സത്താ വാമേന പസ്സേന സേന്തീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൪൬) അയം കാമഭോഗിസേയ്യാ, തേസു ഹി യേഭുയ്യേന ദക്ഖിണപസ്സേന സയാനോ നാമ നത്ഥി.

‘‘യേഭുയ്യേന, ഭിക്ഖവേ, പേതാ ഉത്താനാ സേന്തീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൪൬) അയം പേതസേയ്യാ, പേതാ ഹി അപ്പമംസലോഹിതത്താ അട്ഠിസങ്ഘാതജടിതാ ഏകേന പസ്സേന സയിതും ന സക്കോന്തി, ഉത്താനാവ സേന്തി.

‘‘യേഭുയ്യേന, ഭിക്ഖവേ, സീഹോ മിഗരാജാ നങ്ഗുട്ഠം അന്തരസത്ഥിമ്ഹി അനുപക്ഖിപിത്വാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സേതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൪൬) അയം സീഹസേയ്യാ. തേജുസ്സദത്താ ഹി സീഹോ മിഗരാജാ ദ്വേ പുരിമപാദേ ഏകസ്മിം ഠാനേ പച്ഛിമപാദേ ഏകസ്മിം ഠപേത്വാ നങ്ഗുട്ഠം അന്തരസത്ഥിമ്ഹി പക്ഖിപിത്വാ പുരിമപാദപച്ഛിമപാദനങ്ഗുട്ഠാനം ഠിതോകാസം സല്ലക്ഖേത്വാ ദ്വിന്നം പുരിമപാദാനം മത്ഥകേ സീസം ഠപേത്വാ സയതി. ദിവസമ്പി സയിത്വാ പബുജ്ഝമാനോ ന ഉത്രാസന്തോ പബുജ്ഝതി. സീസം പന ഉക്ഖിപിത്വാ പുരിമപാദാനം ഠിതോകാസം സല്ലക്ഖേതി. സചേ കിഞ്ചി ഠാനം വിജഹിത്വാ ഠിതം ഹോതി, ‘‘നയിദം തുയ്ഹം ജാതിയാ, ന സൂരഭാവസ്സ ച അനുരൂപ’’ന്തി അനത്തമനോ ഹുത്വാ തത്ഥേവ സയതി, ന ഗോചരായ പക്കമതി. അവിജഹിത്വാ ഠിതേ പന ‘‘തുയ്ഹം ജാതിയാ സൂരഭാവസ്സ ച അനുരൂപമിദ’’ന്തി ഹട്ഠതുട്ഠോ ഉട്ഠായ സീഹവിജമ്ഭിതം വിജമ്ഭിത്വാ കേസരഭാരം വിധുനിത്വാ തിക്ഖത്തും സീഹനാദം നദിത്വാ ഗോചരായ പക്കമതി. ചതുത്ഥജ്ഝാനസേയ്യാ പന തഥാഗതസേയ്യാതി വുച്ചതി. താസു ഇധ സീഹസേയ്യാ ആഗതാ. അയഞ്ഹി തേജുസ്സദഇരിയാപഥത്താ ഉത്തമസേയ്യാ നാമ. പാദേ പാദന്തി ദക്ഖിണപാദേ വാമപാദം. അച്ചാധായാതി അതിആധായ ഈസകം അതിക്കമ്മ ഠപേത്വാ, ഗോപ്ഫകേന ഹി ഗോപ്ഫകേ, ജാണുനാ വാ ജാണുമ്ഹി സങ്ഘട്ടിയമാനേ അഭിണ്ഹം വേദനാ ഉപ്പജ്ജതി, ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ന ഹോതി, സേയ്യാ അഫാസുകാ ഹോതി. യഥാ പന ന സങ്ഘട്ടേതി, ഏവം അതിക്കമ്മ ഠപിതേ വേദനാ നുപ്പജ്ജതി, ചിത്തം ഏകഗ്ഗം ഹോതി, സേയ്യാ ഫാസുകാ ഹോതി, തസ്മാ ഏവമാഹ.

൪൨൫. അഭിജ്ഝം ലോകേതിആദി ചൂളഹത്ഥിപദേ വിത്ഥാരിതം.

൪൨൬. യാ പനായം സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേതി ഉപമാ വുത്താ. തത്ഥ ഇണം ആദായാതി വഡ്ഢിയാ ധനം ഗഹേത്വാ. ബ്യന്തീ കരേയ്യാതി വിഗതന്താനി കരേയ്യ. യഥാ തേസം കാകണികമത്തോപി പരിയന്തോ നാമ നാവസിസ്സതി, ഏവം കരേയ്യ, സബ്ബസോ പടിനിയ്യാതേയ്യാതി അത്ഥോ. തതോനിദാനന്തി ആണണ്യനിദാനം. സോ ഹി അണണോമ്ഹീതി ആവജ്ജന്തോ ബലവപാമോജ്ജം ലഭതി, ബലവസോമനസ്സമധിഗച്ഛതി. തേന വുത്തം – ‘‘ലഭേഥ പാമോജ്ജം, അധിഗച്ഛേയ്യ സോമനസ്സ’’ന്തി.

വിസഭാഗവേദനുപ്പത്തിയാ കകചേനേവ ചതുഇരിയാപഥം ഛിന്ദന്തോ ആബാധതീതി ആബാധോ, സ്വാസ്സ അത്ഥീതി ആബാധികോ. തംസമുട്ഠാനേന ദുക്ഖേന ദുക്ഖിതോ. അധിമത്തഗിലാനോതി ബാള്ഹഗിലാനോ. നച്ഛാദേയ്യാതി അധിമത്തബ്യാധിപരേതതായ ന രുച്ചേയ്യ. ബലമത്താതി ബലമേവ, ബലഞ്ചസ്സ കായേ ന ഭവേയ്യാതി അത്ഥോ. തതോനിദാനന്തി ആരോഗ്യനിദാനം, തസ്സ ഹി അരോഗോമ്ഹീതി ആവജ്ജയതോ തദുഭയം ഹോതി. തേന വുത്തം – ‘‘ലഭേഥ പാമോജ്ജം, അധിഗച്ഛേയ്യ സോമനസ്സ’’ന്തി. ന ചസ്സ കിഞ്ചി ഭോഗാനം വയോതി കാകണികമത്തമ്പി ഭോഗാനം വയോ ന ഭവേയ്യ. തതോനിദാനന്തി ബന്ധനാമോക്ഖനിദാനം, സേസം വുത്തനയേനേവ സബ്ബപദേസു യോജേതബ്ബം. അനത്താധീനോതി ന അത്തനി അധീനോ, അത്തനോ രുചിയാ കിഞ്ചി കാതും ന ലഭതി. പരാധീനോതി പരേസു അധീനോ, പരസ്സേവ രുചിയാ പവത്തതി. ന യേന കാമം ഗമോതി യേന ദിസാഭാഗേനസ്സ കാമോ ഹോതി. ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി ഗമനായ, തേന ഗന്തും ന ലഭതി. ദാസബ്യാതി ദാസഭാവാ. ഭുജിസ്സോതി അത്തനോ സന്തകോ. തതോനിദാനന്തി ഭുജിസ്സനിദാനം. കന്താരദ്ധാനമഗ്ഗന്തി കന്താരം അദ്ധാനമഗ്ഗം, നിരുദകം ദീഘമഗ്ഗന്തി അത്ഥോ. തതോനിദാനന്തി ഖേമന്തഭൂമിനിദാനം.

ഇമേ പഞ്ച നീവരണേ അപ്പഹീനേതി ഏത്ഥ ഭഗവാ അപ്പഹീനം കാമച്ഛന്ദനീവരണം ഇണസദിസം, സേസാനി രോഗാദിസദിസാനി കത്വാ ദസ്സേതി. തത്രായം സദിസതാ – യോ ഹി പരേസം ഇണം ഗഹേത്വാ വിനാസേതി. സോ തേഹി ഇണം ദേഹീതി വുച്ചമാനോപി ഫരുസം വുച്ചമാനോപി ബജ്ഝമാനോപി പഹരിയമാനോപി കിഞ്ചി പടിബാഹിതും ന സക്കോതി, സബ്ബം തിതിക്ഖതി, തിതിക്ഖകാരണഞ്ഹിസ്സ തം ഇണം ഹോതി. ഏവമേവം യോ യമ്ഹി കാമച്ഛന്ദേന രജ്ജതി, തണ്ഹാഗണേന തം വത്ഥും ഗണ്ഹാതി, സോ തേന ഫരുസം വുച്ചമാനോപി ബജ്ഝമാനോപി പഹരിയമാനോപി സബ്ബം തിതിക്ഖതി. തിതിക്ഖകാരണഞ്ഹിസ്സ സോ കാമച്ഛന്ദോ ഹോതി ഘരസാമികേഹി വധീയമാനാനം ഇത്ഥീനം വിയാതി. ഏവം ഇണം വിയ കാമച്ഛന്ദോ ദട്ഠബ്ബോ.

യഥാ പന പിത്തരോഗാതുരോ മധുസക്കരാദീസുപി ദിന്നേസു പിത്തരോഗാതുരതായ തേസം രസം ന വിന്ദതി, തിത്തകം തിത്തകന്തി ഉഗ്ഗിരതിയേവ. ഏവമേവം ബ്യാപന്നചിത്തോ ഹിതകാമേഹി ആചരിയുപജ്ഝായേഹി അപ്പമത്തകമ്പി ഓവദീയമാനോ ഓവാദം ന ഗണ്ഹാതി, ‘‘അതി വിയ മേ തുമ്ഹേ ഉപദ്ദവേഥാ’’തിആദീനി വത്വാ വിബ്ഭമതി. പിത്തരോഗാതുരതായ സോ പുരിസോ മധുസക്കരാദിരസം വിയ, കോധാതുരതായ ഝാനസുഖാദിഭേദം സാസനരസം ന വിന്ദതീതി. ഏവം രോഗോ വിയ ബ്യാപാദോ ദട്ഠബ്ബോ.

യഥാ പന നക്ഖത്തദിവസേ ബന്ധനാഗാരേ ബദ്ധോ പുരിസോ നക്ഖത്തസ്സ നേവ ആദിം, ന മജ്ഝം, ന പരിയോസാനം പസ്സതി. സോ ദുതിയദിവസേ മുത്തോ, ‘‘അഹോ ഹിയ്യോ നക്ഖത്തം മനാപം, അഹോ നച്ചം, അഹോ ഗീത’’ന്തിആദീനി സുത്വാപി പടിവചനം ന ദേതി. കിം കാരണാ? നക്ഖത്തസ്സ അനനുഭൂതത്താ. ഏവമേവം ഥിനമിദ്ധാഭിഭൂതോ ഭിക്ഖു വിചിത്തനയേപി ധമ്മസ്സവനേ പവത്തമാനേ നേവ തസ്സ ആദിം, ന മജ്ഝം, ന പരിയോസാനം ജാനാതി. സോ ഉട്ഠിതേ ധമ്മസ്സവനേ, ‘‘അഹോ ധമ്മസ്സവനം, അഹോ കാരണം, അഹോ ഉപമാ’’തി ധമ്മസ്സവനസ്സ വണ്ണം ഭണമാനാനം സുത്വാപി പടിവചനം ന ദേതി. കിം കാരണാ? ഥിനമിദ്ധവസേന ധമ്മകഥായ അനനുഭൂതത്താതി. ഏവം ബന്ധനാഗാരം വിയ ഥിനമിദ്ധം ദട്ഠബ്ബം.

യഥാ പന നക്ഖത്തം കീളന്തോപി ദാസോ, ‘‘ഇദം നാമ അച്ചായികം കരണീയം അത്ഥി, സീഘം, തത്ഥ ഗച്ഛ, നോ ചേ ഗച്ഛസി, ഹത്ഥപാദം വാ തേ ഛിന്ദാമി കണ്ണനാസം വാ’’തി വുത്തോ സീഘം ഗച്ഛതിയേവ, നക്ഖത്തസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം അനുഭവിതും ന ലഭതി. കസ്മാ? പരാധീനതായ. ഏവമേവം വിനയേ അപ്പകതഞ്ഞുനാ വിവേകത്ഥായ അരഞ്ഞം പവിട്ഠേനാപി കിസ്മിഞ്ചിദേവ അന്തമസോ കപ്പിയമംസേപി അകപ്പിയമംസസഞ്ഞായ ഉപ്പന്നായ വിവേകം പഹായ സീലവിസോധനത്ഥം വിനയധരസ്സ സന്തികേ ഗന്തബ്ബം ഹോതി. വിവേകസുഖം അനുഭവിതും ന ലഭതി. കസ്മാ? ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചാഭിഭൂതതായാതി, ഏവം ദാസബ്യം വിയ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം ദട്ടബ്ബം.

യഥാ പന കന്താരദ്ധാനമഗ്ഗപടിപന്നോ പുരിസോ ചോരേഹി മനുസ്സാനം വിലുത്തോകാസം പഹതോകാസഞ്ച ദിസ്വാ ദണ്ഡകസദ്ദേനപി സകുണസദ്ദേനപി ചോരാ ആഗതാതി ഉസ്സങ്കിതപരിസങ്കിതോ ഹോതി, ഗച്ഛതിപി, തിട്ഠതിപി, നിവത്തതിപി, ഗതട്ഠാനതോ ആഗതട്ഠാനമേവ ബഹുതരം ഹോതി. സോ കിച്ഛേന കസിരേന ഖേമന്തഭൂമിം പാപുണാതി വാ, ന വാ പാപുണാതി. ഏവമേവം യസ്സ അട്ഠസു ഠാനേസു വിചികിച്ഛാ ഉപ്പന്നാ ഹോതി. സോ ‘‘ബുദ്ധോ നു ഖോ, ന നു ഖോ ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ നയേന വിചികിച്ഛന്തോ അധിമുച്ചിത്വാ സദ്ധായ ഗണ്ഹിതും ന സക്കോതി. അസക്കോന്തോ മഗ്ഗം വാ ഫലം വാ ന പാപുണാതീതി യഥാ കന്താരദ്ധാനമഗ്ഗേ ‘‘ചോരാ അത്ഥി നത്ഥീ’’തി പുനപ്പുനം ആസപ്പനപരിസപ്പനം അപരിയോഗാഹനം ഛമ്ഭിതത്ത ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദേന്തോ ഖേമന്തപത്തിയാ അന്തരായം കരോതി, ഏവം വിചികിച്ഛാപി ‘‘ബുദ്ധോ നു ഖോ ന ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ നയേന പുനപ്പുനം ആസപ്പനപരിസപ്പനം അപരിയോഗാഹനം ഛമ്ഭിതത്തം ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദയമാനാ അരിയഭൂമിപ്പത്തിയാ അന്തരായം കരോതീതി കന്താരദ്ധാനമഗ്ഗോ വിയ ദട്ഠബ്ബാ.

ഇദാനി സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ആണണ്യന്തി ഏത്ഥ ഭഗവാ പഹീനകാമച്ഛന്ദനീവരണം ആണണ്യസദിസം, സേസാനി ആരോഗ്യാദിസദിസാനി കത്വാ ദസ്സേതി. തത്രായം സദിസതാ – യഥാ ഹി പുരിസോ ഇണം ആദായ കമ്മന്തേ പയോജേത്വാ സമിദ്ധകമ്മന്തോ, ‘‘ഇദം ഇണം നാമ പലിബോധമൂല’’ന്തി ചിന്തേത്വാ സവഡ്ഢികം ഇണം നിയ്യാതേത്വാ പണ്ണം ഫാലാപേയ്യ. അഥസ്സ തതോ പട്ഠായ നേവ കോചി ദൂതം പേസേതി, ന പണ്ണം, സോ ഇണസാമികേ ദിസ്വാപി സചേ ഇച്ഛതി, ആസനാ ഉട്ഠഹതി, നോ ചേ, ന ഉട്ഠഹതി. കസ്മാ? തേഹി സദ്ധിം നില്ലേപതായ അലഗ്ഗതായ. ഏവമേവ ഭിക്ഖു, ‘‘അയം കാമച്ഛന്ദോ നാമ പലിബോധമൂല’’ന്തി സതിപട്ഠാനേ വുത്തനയേനേവ ഛ ധമ്മേ ഭാവേത്വാ കാമച്ഛന്ദനീവരണം പജഹതി. തസ്സേവം പഹീനകാമച്ഛന്ദസ്സ യഥാ ഇണമുത്തസ്സ പുരിസസ്സ ഇണസാമികേ ദിസ്വാ നേവ ഭയം ന ഛമ്ഭിതത്തം ഹോതി. ഏവമേവ പരവത്ഥുമ്ഹി നേവ സങ്ഗോ ന ബന്ധോ ഹോതി. ദിബ്ബാനിപി രൂപാനി പസ്സതോ കിലേസോ ന സമുദാചരതി. തസ്മാ ഭഗവാ ആണണ്യമിവ കാമച്ഛന്ദപ്പഹാനമാഹ.

യഥാ പന സോ പിത്തരോഗാതുരോ പുരിസോ ഭേസജ്ജകിരിയായ തം രോഗം വൂപസമേത്വാ തതോ പട്ഠായ മധുസക്കരാദീനം രസം വിന്ദതി. ഏവമേവം ഭിക്ഖു, ‘‘അയം ബ്യാപാദോ നാമ അനത്ഥകാരകോ’’തി ഛ ധമ്മേ ഭാവേത്വാ ബ്യാപാദനീവരണം പജഹതി. സോ ഏവം പഹീനബ്യാപാദോ യഥാ പിത്തരോഗവിമുത്തോ പുരിസോ മധുസക്കരാദീനി മധുരാനി സമ്പിയായമാനോ പടിസേവതി. ഏവമേവം ആചാരപണ്ണത്തിആദീനി സിക്ഖാപിയമാനോ സിരസാ സമ്പടിച്ഛിത്വാ സമ്പിയായമാനോ സിക്ഖതി. തസ്മാ ഭഗവാ ആരോഗ്യമിവ ബ്യാപാദപ്പഹാനമാഹ.

യഥാ സോ നക്ഖത്തദിവസേ ബന്ധനാഗാരം പവേസിതോ പുരിസോ അപരസ്മിം നക്ഖത്തദിവസേ, ‘‘പുബ്ബേപി അഹം പമാദദോസേന ബദ്ധോ തം നക്ഖത്തം നാനുഭവാമി, ഇദാനി അപ്പമത്തോ ഭവിസ്സാമീ’’തി യഥാസ്സ പച്ചത്ഥികാ ഓകാസം ന ലഭന്തി. ഏവം അപ്പമത്തോ ഹുത്വാ നക്ഖത്തം അനുഭവിത്വാ – ‘‘അഹോ നക്ഖത്തം അഹോ നക്ഖത്ത’’ന്തി ഉദാനം ഉദാനേസി. ഏവമേവ ഭിക്ഖു, ‘‘ഇദം ഥിനമിദ്ധം നാമ മഹാഅനത്ഥകര’’ന്തി ഛ ധമ്മേ ഭാവേത്വാ ഥിനമിദ്ധനീവരണം പജഹതി. സോ ഏവം പഹീനഥിനമിദ്ധോ യഥാ ബന്ധനാ മുത്തോ പുരിസോ സത്താഹമ്പി നക്ഖത്തസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം അനുഭവതി. ഏവമേവം ഭിക്ഖു ധമ്മനക്ഖത്തസ്സ ആദിമജ്ഝപരിയോസാനം അനുഭവന്തോ സഹ പടിസമ്ഭിദാഹി അരഹത്തം പാപുണാതി. തസ്മാ ഭഗവാ ബന്ധനാ മോക്ഖമിവ ഥിനമിദ്ധപ്പഹാനമാഹ.

യഥാ പന ദാസോ കഞ്ചിദേവ മിത്തം ഉപനിസ്സായ സാമികാനം ധനം ദത്വാ അത്താനം ഭുജിസ്സം കത്വാ തതോ പട്ഠായ യം ഇച്ഛതി, തം കരേയ്യ. ഏവമേവ ഭിക്ഖു, ‘‘ഇദം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം നാമ മഹാഅനത്ഥകര’’ന്തി ഛ ധമ്മേ ഭാവേത്വാ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം പജഹതി. സോ ഏവം പഹീനുദ്ധച്ചകുക്കുച്ചോ യഥാ ഭുജിസ്സോ പുരിസോ യം ഇച്ഛതി, തം കരോതി. ന തം കോചി ബലക്കാരേന തതോ നിവത്തേതി. ഏവമേവം ഭിക്ഖു യഥാസുഖം നേക്ഖമ്മപടിപദം പടിപജ്ജതി, ന നം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം ബലക്കാരേന തതോ നിവത്തേതി. തസ്മാ ഭഗവാ ഭുജിസ്സം വിയ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചപ്പഹാനമാഹ.

യഥാ ബലവാ പുരിസോ ഹത്ഥസാരം ഗഹേത്വാ സജ്ജാവുധോ സപരിവാരോ കന്താരം പടിപജ്ജേയ്യ. തം ചോരാ ദൂരതോവ ദിസ്വാ പലായേയ്യും. സോ സോത്ഥിനാ തം കന്താരം നിത്ഥരിത്വാ ഖേമന്തം പത്തോ ഹട്ഠതുട്ഠോ അസ്സ. ഏവമേവം ഭിക്ഖു, ‘‘അയം വിചികിച്ഛാ നാമ അനത്ഥകാരികാ’’തി ഛ ധമ്മേ ഭാവേത്വാ വിചികിച്ഛം പജഹതി. സോ ഏവം പഹീനവിചികിച്ഛോ യഥാ ബലവാ സജ്ജാവുധോ സപരിവാരോ പുരിസോ നിബ്ഭയോ ചോരേ തിണം വിയ അഗണേത്വാ സോത്ഥിനാ നിക്ഖമിത്വാ ഖേമന്തഭൂമിം പാപുണാതി. ഏവമേവം ദുച്ചരിതകന്താരം നിത്ഥരിത്വാ പരമഖേമന്തഭൂമിം അമതം നിബ്ബാനം പാപുണാതി. തസ്മാ ഭഗവാ ഖേമന്തഭൂമിം വിയ വിചികിച്ഛാപഹാനമാഹ.

൪൨൭. ഇമമേവ കായന്തി ഇമം കരജകായം. അഭിസന്ദേതീതി തേമേതി സ്നേഹേതി, സബ്ബത്ഥ പവത്തപീതിസുഖം കരോതി. പരിസന്ദേതീതി സമന്തതോ സന്ദേതി. പരിപൂരേതീതി വായുനാ ഭസ്തം വിയ പൂരേതി. പരിപ്ഫരതീതി സമന്തതോ ഫുസതി. സബ്ബാവതോ കായസ്സാതി അസ്സ ഭിക്ഖുനോ സബ്ബകോട്ഠാസവതോ കായസ്സ. കിഞ്ചി ഉപാദിന്നകസന്തതിപവത്തിട്ഠാനേ ഛവിമംസലോഹിതാനുഗതം അണുമത്തമ്പി ഠാനം പഠമജ്ഝാനസുഖേന അഫുട്ഠം നാമ ന ഹോതി. ദക്ഖോതി ഛേകോ പടിബലോ ന്ഹാനീയചുണ്ണാനി കാതുഞ്ചേവ യോജേതുഞ്ച സന്നേതുഞ്ച. കംസഥാലേതി യേന കേനചി ലോഹേന കതഭാജനേ. മത്തികഭാജനം പന ഥിരം ന ഹോതി, സന്നേന്തസ്സ ഭിജ്ജതി, തസ്മാ തം ന ദസ്സേതി. പരിപ്ഫോസകം പരിപ്ഫോസകന്തി സിഞ്ചിത്വാ സിഞ്ചിത്വാ. സന്നേയ്യാതി വാമഹത്ഥേന കംസഥാലം ഗഹേത്വാ ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന പമാണയുത്തം ഉദകം സിഞ്ചിത്വാ സിഞ്ചിത്വാ പരിമദ്ദന്തോ പിണ്ഡം കരേയ്യ. സ്നേഹാനുഗതാതി ഉദകസിനേഹേന അനുഗതാ. സ്നേഹപരേതാതി ഉദകസിനേഹേന പരിഗതാ. സന്തരബാഹിരാതി സദ്ധിം അന്തോപദേസേന ചേവ ബഹിപദേസേന ച, സബ്ബത്ഥകമേവ ഉദകസിനേഹേന ഫുടാതി അത്ഥോ. ന ച പഗ്ഘരിണീതി ന ബിന്ദു ബിന്ദു ഉദകം പഗ്ഘരതി, സക്കാ ഹോതി ഹത്ഥേനപി ദ്വീഹിപി തീഹിപി അങ്ഗുലീഹി ഗഹേതും ഓവട്ടികമ്പി കാതുന്തി അത്ഥോ.

൪൨൮. ദുതിയജ്ഝാനസുഖഉപമായം ഉബ്ഭിതോദകോതി ഉബ്ഭിന്നഉദകോ, ന ഹേട്ഠാ ഉബ്ഭിജ്ജിത്വാ ഉഗ്ഗച്ഛനഉദകോ, അന്തോയേവ പന ഉബ്ഭിജ്ജനഉദകോതി അത്ഥോ. ആയമുഖന്തി ആഗമനമഗ്ഗോ. ദേവോതി മേഘോ. കാലേനകാലന്തി കാലേ കാലേ, അന്വദ്ധമാസം വാ അനുദസാഹം വാതി അത്ഥോ. ധാരന്തി വുട്ഠിം. നാനുപ്പവേച്ഛേയ്യാതി ന പവേസേയ്യ, ന വസ്സേയ്യാതി അത്ഥോ. സീതാ വാരിധാരാ ഉബ്ഭിജ്ജിത്വാതി സീതം വാരി തം ഉദകരഹദം പൂരയമാനം ഉബ്ഭിജ്ജിത്വാ. ഹേട്ഠാ ഉഗ്ഗച്ഛനഉദകഞ്ഹി ഉഗ്ഗന്ത്വാ ഉഗ്ഗന്ത്വാ ഭിജ്ജന്തം ഉദകം ഖോഭേതി. ചതൂഹി ദിസാഹി പവിസനഉദകം പുരാണപണ്ണതിണകട്ഠദണ്ഡകാദീഹി ഉദകം ഖോഭേതി. വുട്ഠിഉദകം ധാരാനിപാതപുപ്ഫുളകേഹി ഉദകം ഖോഭേതി. സന്നിസിന്നമേവ പന ഹുത്വാ ഇദ്ധിനിമ്മിതമിവ ഉപ്പജ്ജമാനം ഉദകം ഇമം പദേസം ഫരതി, ഇമം പദേസം ന ഫരതീതി നത്ഥി. തേന അഫുടോകാസോ നാമ ന ഹോതീതി. തത്ഥ രഹദോ വിയ കരജകായോ, ഉദകം വിയ ദുതിയജ്ഝാനസുഖം. സേസം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൪൨൯. തതിയജ്ഝാനസുഖഉപമായം ഉപ്പലാനി ഏത്ഥ സന്തീതി ഉപ്പലിനീ. സേസപദദ്വയേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ ച സേതരത്തനീലേസു യംകിഞ്ചി ഉപ്പലം ഉപ്പലമേവ, ഊനകസതപത്തം പുണ്ഡരീകം, സതപത്തം പദുമം. പത്തനിയമം വാ വിനാപി സേതം പദുമം, രത്തം പുണ്ഡരീകന്തി അയമേത്ഥ വിനിച്ഛയോ. ഉദകാനുഗ്ഗതാനീതി ഉദകതോ ന ഉഗ്ഗതാനി. അന്തോനിമുഗ്ഗപോസീനീതി ഉദകതലസ്സ അന്തോ നിമുഗ്ഗാനിയേവ ഹുത്വാ പോസീനി, വഡ്ഢീനീതി അത്ഥോ. സേസം പുരിമനയേനേവ വേദിതബ്ബം.

൪൩൦. ചതുത്ഥജ്ഝാനസുഖഉപമായം പരിസുദ്ധേന ചേതസാ പരിയോദാതേനാതി ഏത്ഥ നിരുപക്കിലേസട്ഠേന പരിസുദ്ധം. പഭസ്സരട്ഠേന പരിയോദാതം വേദിതബ്ബം. ഓദാതേന വത്ഥേനാതി ഇദം ഉതുഫരണത്ഥം വുത്തം. കിലിട്ഠവത്ഥേന ഹി ഉതുഫരണം ന ഹോതി, തങ്ഖണധോതപരിസുദ്ധേന ഉതുഫരണം ബലവം ഹോതി. ഇമിസ്സാ ഹി ഉപമായ വത്ഥം വിയ കരജകായോ. ഉതുഫരണം വിയ ചതുത്ഥജ്ഝാനസുഖം. തസ്മാ യഥാ സുന്ഹാതസ്സ പുരിസസ്സ പരിസുദ്ധം വത്ഥം സസീസം പാരുപിത്വാ നിസിന്നസ്സ സരീരതോ ഉതു സബ്ബമേവ വത്ഥം ഫരതി, ന കോചി വത്ഥസ്സ അഫുടോകാസോ ഹോതി. ഏവം ചതുത്ഥജ്ഝാനസുഖേന ഭിക്ഖുനോ കരജകായസ്സ ന കോചി ഓകാസോ അഫുടോ ഹോതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തമേവ വാ വത്ഥം വിയ, തംസമുട്ഠാനരൂപം ഉതുഫരണം വിയ. യഥാ ഹി കത്ഥചി ഓദാതവത്ഥേ കായം അപ്ഫുസന്തേപി തംസമുട്ഠാനേന ഉതുനാ സബ്ബത്ഥകമേവ കായോ ഫുട്ഠോ ഹോതി. ഏവം ചതുത്ഥജ്ഝാനസമുട്ഠിതേന സുഖുമരൂപേന സബ്ബത്ഥകമേവ ഭിക്ഖുനോ കരജകായോ ഫുടോ ഹോതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

൪൩൧. പുബ്ബേനിവാസഞാണഉപമായം തംദിവസം കതകിരിയാ പാകടാ ഹോതീതി തംദിവസം ഗതഗാമത്തയമേവ ഗഹിതം. തത്ഥ ഗാമത്തയം ഗതപുരിസോ വിയ പുബ്ബേനിവാസഞാണലാഭീ ദട്ഠബ്ബോ. തയോ ഗാമാ വിയ തയോ ഭവാ ദട്ഠബ്ബാ. തസ്സ പുരിസസ്സ തീസു ഗാമേസു തംദിവസം കതകിരിയായ ആവിഭാവോ വിയ പുബ്ബേനിവാസായ ചിത്തം അഭിനീഹരിത്വാ നിസിന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ തീസു ഭവേസു കതകിരിയായ ആവിഭാവോ ദട്ഠബ്ബോ.

൪൩൨. ദിബ്ബചക്ഖുഉപമായം ദ്വേ അഗാരാതി ദ്വേ ഘരാ. സദ്വാരാതി സമ്മുഖദ്വാരാ. അനുചങ്കമന്തേതി അപരാപരം സഞ്ചരന്തേ. അനുവിചരന്തേതി ഇതോ ചിതോ ച വിചരന്തേ, ഇതോ പന ഗേഹാ നിക്ഖമിത്വാ ഏതം ഗേഹം, ഏതസ്മാ വാ നിക്ഖമിത്വാ ഇമം ഗേഹം പവിസനവസേനപി ദട്ഠബ്ബാ. തത്ഥ ദ്വേ അഗാരാ സദ്വാരാ വിയ ചുതിപടിസന്ധിയോ, ചക്ഖുമാ പുരിസോ വിയ ദിബ്ബചക്ഖുഞാണലാഭീ, ചക്ഖുമതോ പുരിസസ്സ ദ്വിന്നം ഗേഹാനം അന്തരേ ഠത്വാ പസ്സതോ ദ്വേ അഗാരേ പവിസനകനിക്ഖമനകപുരിസാനം പാകടകാലോ വിയ ദിബ്ബചക്ഖുലാഭിനോ ആലോകം വഡ്ഢേത്വാ ഓലോകേന്തസ്സ ചവനകഉപപജ്ജനകസത്താനം പാകടകാലോ. കിം പന തേ ഞാണസ്സ പാകടാ, പുഗ്ഗലസ്സാതി? ഞാണസ്സ. തസ്സ പാകടത്താ പന പുഗ്ഗലസ്സ പാകടായേവാതി.

൪൩൩. ആസവക്ഖയഞാണഉപമായം പബ്ബതസങ്ഖേപേതി പബ്ബതമത്ഥകേ. അനാവിലോതി നിക്കദ്ദമോ. സിപ്പിയോ ച സമ്ബുകാ ച സിപ്പിസമ്ബുകം. സക്ഖരാ ച കഥലാ ച സക്ഖരകഥലം. മച്ഛാനം ഗുമ്ബാ ഘടാതി മച്ഛഗുമ്ബം. തിട്ഠന്തമ്പി ചരന്തമ്പീതി ഏത്ഥ സക്ഖരകഥലം തിട്ഠതിയേവ, ഇതരാനി ചരന്തിപി തിട്ഠന്തിപി. യഥാ പന അന്തരന്തരാ ഠിതാസുപി നിസിന്നാസുപി വിജ്ജമാനാസുപി, ‘‘ഏതാ ഗാവോ ചരന്തീ’’തി ചരന്തിയോ ഉപാദായ ഇതരാപി ചരന്തീതി വുച്ചന്തി. ഏവം തിട്ഠന്തമേവ സക്ഖരകഥലം ഉപാദായ ഇതരമ്പി ദ്വയം തിട്ഠന്തന്തി വുത്തം. ഇതരഞ്ച ദ്വയം ചരന്തം ഉപാദായ സക്ഖരകഥലമ്പി ചരന്തന്തി വുത്തം. തത്ഥ ചക്ഖുമതോ പുരിസസ്സ തീരേ ഠത്വാ പസ്സതോ സിപ്പിസമ്ബുകാദീനം വിഭൂതകാലോ വിയ ആസവാനം ഖയായ ചിത്തം നീഹരിത്വാ നിസിന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചതുന്നം സച്ചാനം വിഭൂതകാലോ ദട്ഠബ്ബോ.

൪൩൪. ഇദാനി സത്തഹാകാരേഹി സലിങ്ഗതോ സഗുണതോ ഖീണാസവസ്സ നാമം ഗണ്ഹന്തോ, അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സമണോ ഇതിപീതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സമണോ ഹോതീതിആദീസു, ഭിക്ഖവേ, ഏവം ഭിക്ഖു സമിതപാപത്താ സമണോ ഹോതി. ബാഹിതപാപത്താ ബ്രാഹ്മണോ ഹോതി. ന്ഹാതകിലേസത്താ ന്ഹാതകോ ഹോതി, ധോതകിലേസത്താതി അത്ഥോ. ചതുമഗ്ഗഞാണസങ്ഖാതേഹി വേദേഹി അകുസലധമ്മാനം ഗതത്താ വേദഗൂ ഹോതി, വിദിതത്താതി അത്ഥോ. തേനേവ വിദിതാസ്സ ഹോന്തീതിആദിമാഹ. കിലേസാനം സുതത്താ സോത്തിയോ ഹോതി, നിസ്സുതത്താ അപഹതത്താതി അത്ഥോ. കിലേസാനം ആരകത്താ അരിയോ ഹോതി, ഹതത്താതി അത്ഥോ. തേഹി ആരകത്താ അരഹം ഹോതി, ദൂരീഭൂതത്താതി അത്ഥോ. സേസം സബത്ഥ പാകടമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

മഹാഅസ്സപുരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ചൂളഅസ്സപുരസുത്തവണ്ണനാ

൪൩൫. ഏവം മേ സുതന്തി ചൂളഅസ്സപുരസുത്തം. തസ്സ ദേസനാകാരണം പുരിമസദിസമേവ. സമണസാമീചിപ്പടിപദാതി സമണാനം അനുച്ഛവികാ സമണാനം അനുലോമപ്പടിപദാ.

൪൩൬. സമണമലാനന്തിആദീസു ഏതേ ധമ്മാ ഉപ്പജ്ജമാനാ സമണേ മലിനേ കരോന്തി മലഗ്ഗഹിതേ, തസ്മാ ‘‘സമണമലാ’’തി വുച്ചന്തി. ഏതേഹി സമണാ ദുസ്സന്തി, പദുസ്സന്തി, തസ്മാ സമണദോസാതി വുച്ചന്തി. ഏതേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ സമണേ കസടേ നിരോജേ കരോന്തി മിലാപേന്തി, തസ്മാ സമണകസടാതി വുച്ചന്തി. ആപായികാനം ഠാനാനന്തി അപായേ നിബ്ബത്താപകാനം കാരണാനം. ദുഗ്ഗതിവേദനിയാനന്തി ദുഗ്ഗതിയം വിപാകവേദനായ പച്ചയാനം. മതജം നാമാതി മനുസ്സാ തിഖിണം അയം അയേന സുഘംസിത്വാ തം അയചുണ്ണം മംസേന സദ്ധിം മദ്ദിത്വാ കോഞ്ചസകുണേ ഖാദാപേന്തി. തേ ഉച്ചാരം കാതും അസക്കോന്താ മരന്തി. നോ ചേ മരന്തി, പഹരിത്വാ മാരേന്തി. അഥ തേസം കുച്ഛിം ഫാലേത്വാ നം ഉദകേന ധോവിത്വാ ചുണ്ണം ഗഹേത്വാ മംസേന സദ്ധിം മദ്ദിത്വാ പുന ഖാദാപേന്തീതി ഏവം സത്ത വാരേ ഖാദാപേത്വാ ഗഹിതേന അയചുണ്ണേന ആവുധം കരോന്തി. സുസിക്ഖിതാ ച നം അയകാരാ ബഹുഹത്ഥകമ്മമൂലം ലഭിത്വാ കരോന്തി. തം മതസകുണതോ ജാതത്താ ‘‘മതജ’’ന്തി വുച്ചതി, അതിതിഖിണം ഹോതി. പീതനിസിതന്തി ഉദകപീതഞ്ചേവ സിലായ ച സുനിഘംസിതം. സങ്ഘാടിയാതി കോസിയാ. സമ്പാരുതന്തി പരിയോനദ്ധം. സമ്പലിവേഠിതന്തി സമന്തതോ വേഠിതം.

൪൩൭. രജോജല്ലികസ്സാതി രജോജല്ലധാരിനോ. ഉദകോരോഹകസ്സാതി ദിവസസ്സ തിക്ഖത്തും ഉദകം ഓരോഹന്തസ്സ. രുക്ഖമൂലികസ്സാതി രുക്ഖമൂലവാസിനോ. അബ്ഭോകാസികസ്സാതി അബ്ഭോകാസവാസിനോ. ഉബ്ഭട്ഠകസ്സാതി ഉദ്ധം ഠിതകസ്സ. പരിയായഭത്തികസ്സാതി മാസവാരേന വാ അഡ്ഢമാസവാരേന വാ ഭുഞ്ജന്തസ്സ. സബ്ബമേതം ബാഹിരസമയേനേവ കഥിതം. ഇമസ്മിഞ്ഹി സാസനേ ചീവരധരോ ഭിക്ഖു സങ്ഘാടികോതി ന വുച്ചതി. രജോജല്ലധാരണാദിവതാനി ഇമസ്മിം സാസനേ നത്ഥിയേവ. ബുദ്ധവചനസ്സ ബുദ്ധവചനമേവ നാമം, ന മന്താതി. രുക്ഖമൂലികോ, അബ്ഭോകാസികോതി ഏത്തകംയേവ പന ലബ്ഭതി. തമ്പി ബാഹിരസമയേനേവ കഥിതം. ജാതമേവ നന്തി തംദിവസേ ജാതമത്തംയേവ നം. സങ്ഘാടികം കരേയ്യുന്തി സങ്ഘാടികം വത്ഥം നിവാസേത്വാ ച പാരുപിത്വാ ച സങ്ഘാടികം കരേയ്യും. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ.

൪൩൮. വിസുദ്ധമത്താനം സമനുപസ്സതീതി അത്താനം വിസുജ്ഝന്തം പസ്സതി. വിസുദ്ധോതി പന ന താവ വത്തബ്ബോ. പാമോജ്ജം ജായതീതി തുട്ഠാകാരോ ജായതി. പമുദിതസ്സ പീതീതി തുട്ഠസ്സ സകലസരീരം ഖോഭയമാനാ പീതി ജായതി. പീതിമനസ്സ കായോതി പീതിസമ്പയുത്തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ നാമകായോ. പസ്സമ്ഭതീതി വിഗതദരഥോ ഹോതി. സുഖം വേദേതീതി കായികമ്പി ചേതസികമ്പി സുഖം വേദിയതി. ചിത്തം സമാധിയതീതി ഇമിനാ നേക്ഖമ്മസുഖേന സുഖിതസ്സ ചിത്തം സമാധിയതി, അപ്പനാപത്തം വിയ ഹോതി. സോ മേത്താസഹഗതേന ചേതസാതി ഹേട്ഠാ കിലേസവസേന ആരദ്ധാ ദേസനാ പബ്ബതേ വുട്ഠവുട്ഠി വിയ നദിം യഥാനുസന്ധിനാ ബ്രഹ്മവിഹാരഭാവനം ഓതിണ്ണാ. തത്ഥ യം വത്തബ്ബം സിയാ, തം സബ്ബം വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വുത്തമേവ. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പോക്ഖരണീതി മഹാസീഹനാദസുത്തേ മഗ്ഗോ പോക്ഖരണിയാ ഉപമിതോ, ഇധ സാസനം ഉപമിതന്തി വേദിതബ്ബം. ആസവാനം ഖയാ സമണോ ഹോതീതി സബ്ബകിലേസാനം സമിതത്താ പരമത്ഥസമണോ ഹോതീതി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

ചൂളഅസ്സപുരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ചതുത്ഥവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ചൂളയമകവഗ്ഗോ

൧. സാലേയ്യകസുത്തവണ്ണനാ

൪൩൯. ഏവം മേ സുതന്തി സാലേയ്യകസുത്തം. തത്ഥ കോസലേസൂതി കോസലാ നാമ ജാനപദിനോ രാജകുമാരാ. തേസം നിവാസോ ഏകോപി ജനപദോ രുള്ഹീസദ്ദേന കോസലാതി വുച്ചതി, തസ്മിം കോസലേസു ജനപദേ. പോരാണാ പനാഹു – യസ്മാ പുബ്ബേ മഹാപനാദം രാജകുമാരം നാനാനാടകാനി ദിസ്വാ സിതമത്തമ്പി അകരോന്തം സുത്വാ രാജാ ആഹ – ‘‘യോ മമ പുത്തം ഹസാപേതി, സബ്ബാലങ്കാരേന നം അലങ്കരോമീ’’തി. തതോ നങ്ഗലാനിപി ഛഡ്ഡേത്വാ മഹാജനകായേ സന്നിപതിതേ മനുസ്സാ സാതിരേകാനി സത്തവസ്സാനി നാനാകീളികായോ ദസ്സേത്വാ നം ഹസാപേതും നാസക്ഖിംസു. തതോ സക്കോ ദേവനടം പേസേസി. സോ ദിബ്ബനാടകം ദസ്സേത്വാ ഹസാപേസി. അഥ തേ മനുസ്സാ അത്തനോ അത്തനോ വസനോകാസാഭിമുഖാ പക്കമിംസു. തേ പടിപഥേ മിത്തസുഹജ്ജാദയോ ദിസ്വാ പടിസന്ഥാരം കരോന്താ, ‘‘കച്ചി, ഭോ, കുസലം, കച്ചി, ഭോ, കുസല’’ന്തി ആഹംസു. തസ്മാ തം ‘‘കുസലം കുസല’’ന്തി വചനം ഉപാദായ സോ പദേസോ കോസലാതി വുച്ചതീതി.

ചാരികം ചരമാനോതി അതുരിതചാരികം ചരമാനോ. മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിന്തി സതം വാ സഹസ്സം വാ സതസഹസ്സം വാതി ഏവം അപരിച്ഛിന്നേന മഹതാ ഭിക്ഖുസങ്ഘേന സദ്ധിം. ബ്രാഹ്മണഗാമോതി ബ്രാഹ്മണാനം സമോസരണഗാമോപി ബ്രാഹ്മണഗാമോതി വുച്ചതി ബ്രാഹ്മണാനം ഭോഗഗാമോപി. ഇധ സമോസരണഗാമോ അധിപ്പേതോ. തദവസരീതി തം അവസരി, സമ്പത്തോതി അത്ഥോ. വിഹാരോ പനേത്ഥ അനിയാമിതോ; തസ്മാ തസ്സ അവിദൂരേ ബുദ്ധാനം അനുച്ഛവികോ ഏകോ വനസണ്ഡോ ഭവിസ്സതി, സത്ഥാ തം വനസണ്ഡം ഗതോതി വേദിതബ്ബോ. അസ്സോസുന്തി സുണിംസു ഉപലഭിംസു. സോതദ്വാരസമ്പത്തവചനനിഗ്ഘോസാനുസാരേന ജാനിംസു. ഖോതി അവധാരണത്ഥേ പദപൂരണമത്തേ വാ നിപാതോ. തത്ഥ അവധാരണത്ഥേന അസ്സോസുംയേവ, ന നേസം കോചി സവനന്തരായോ അഹോസീതി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പദപൂരണേന ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാമത്തമേവ.

ഇദാനി യമത്ഥം അസ്സോസും, തം പകാസേതും സമണോ ഖലു, ഭോ, ഗോതമോതിആദി വുത്തം. തത്ഥ സമിതപാപത്താ സമണോതി വേദിതബ്ബോ. ഖലൂതി അനുസ്സവനത്ഥേ നിപാതോ. ഭോതി തേസം അഞ്ഞമഞ്ഞം ആലപനമത്തം. ഗോതമോതി ഭഗവതോ ഗോത്തവസേന പരിദീപനം. തസ്മാ സമണോ ഖലു, ഭോ, ഗോതമോതി ഏത്ഥ സമണോ കിര, ഭോ, ഗോതമഗോത്തോതി ഏവമത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. സക്യപുത്തോതി ഇദം പന ഭഗവതോ ഉച്ചാകുലപരിദീപനം. സക്യകുലാ പബ്ബജിതോതി സദ്ധാപബ്ബജിതഭാവദീപനം. കേനചി പാരിജുഞ്ഞേന അനഭിഭൂതോ അപരിക്ഖീണംയേവ തം കുലം പഹായ സദ്ധാപബ്ബജിതോതി വുത്തം ഹോതി. തതോ പരം വുത്തത്ഥമേവ. തം ഖോ പനാതി ഇത്ഥമ്ഭൂതാഖ്യാനത്ഥേ ഉപയോഗവചനം, തസ്സ ഖോ പന ഭോതോ ഗോതമസ്സാതി അത്ഥോ. കല്യാണോതി കല്യാണഗുണസമന്നാഗതോ, സേട്ഠോതി വുത്തം ഹോതി. കിത്തിസദ്ദോതി കിത്തിയേവ, ഥുതിഘോസോ വാ. അബ്ഭുഗ്ഗതോതി സദേവകം ലോകം അജ്ഝോത്ഥരിത്വാ ഉഗ്ഗതോ. കിന്തി? ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ…പേ… ബുദ്ധോ ഭഗവാ’’തി.

തത്രായം പദസമ്ബന്ധോ – സോ ഭഗവാ ഇതിപി അരഹം, ഇതിപി സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ…പേ… ഇതിപി ഭഗവാതി. ഇമിനാ ച ഇമിനാ ച കാരണേനാതി വുത്തം ഹോതി. തത്ഥ ആരകത്താ, അരീനം അരാനഞ്ച ഹതത്താ, പച്ചയാദീനം അരഹത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവാതി ഇമേഹി താവ കാരണേഹി സോ ഭഗവാ അരഹന്തി വേദിതബ്ബോതിആദിനാ നയേന മാതികം നിക്ഖിപിത്വാ സബ്ബാനേവ ഏതാനി പദാനി വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ബുദ്ധാനുസ്സതിനിദ്ദേസേ വിത്ഥാരിതാനീതി തതോ തേസം വിത്ഥാരോ ഗഹേതബ്ബോ.

സാധു ഖോ പനാതി സുന്ദരം ഖോ പന; അത്ഥാവഹം സുഖാവഹന്തി വുത്തം ഹോതി. തഥാരൂപാനം അരഹതന്തി യഥാരൂപോ സോ ഭവം ഗോതമോ, ഏവരൂപാനം അനേകേഹിപി കപ്പകോടിസതസഹസ്സേഹി ദുല്ലഭദസ്സനാനം ബ്യാമപ്പഭാപരിക്ഖിത്തേഹി അസീതിഅനുബ്യഞ്ജനരതനപടിമണ്ഡിതേഹി ദ്വത്തിംസ്മഹാപുരിസലക്ഖണവരേഹി സമാകിണ്ണമനോരമസരീരാനം അതപ്പകദസ്സനാനം അതിമധുരധമ്മനിഗ്ഘോസാനം, യഥാഭൂതഗുണാധിഗമേന ലോകേ അരഹന്തോതി ലദ്ധസദ്ദാനം അരഹതം. ദസ്സനം ഹോതീതി പസാദസോമ്മാനി അക്ഖീനി ഉമ്മീലേത്വാ ദസ്സനമത്തമ്പി സാധു ഹോതി. സചേ പന അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതേന ബ്രഹ്മസ്സരേന ധമ്മം ദേസേന്തസ്സ ഏകം പദമ്പി സോതും ലഭിസ്സാമ, സാധുതരംയേവ ഭവിസ്സതീതി ഏവം അജ്ഝാസയം കത്വാ.

യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസൂതി സബ്ബകിച്ചാനി പഹായ തുട്ഠമാനസാ ആഗമംസു. ഏതദവോചുന്തി ദുവിധാ ഹി പുച്ഛാ അഗാരികപുച്ഛാ അനഗാരികപുച്ഛാ ച. തത്ഥ ‘‘കിം, ഭന്തേ, കുസലം, കിം അകുസല’’ന്തി ഇമിനാ നയേന അഗാരികപുച്ഛാ ആഗതാ. ‘‘ഇമേ ഖോ, ഭന്തേ, പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ’’തി ഇമിനാ നയേന അനഗാരികപുച്ഛാ. ഇമേ പന അത്തനോ അനുരൂപം അഗാരികപുച്ഛം പുച്ഛന്താ ഏതം, ‘‘കോ നു ഖോ, ഭോ ഗോതമ, ഹേതു കോ പച്ചയോ’’തിആദിവചനം അവോചും. തേസം ഭഗവാ യഥാ ന സക്കോന്തി സല്ലക്ഖേതും, ഏവം സംഖിത്തേനേവ താവ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തോ, അധമ്മചരിയാവിസമചരിയാഹേതു ഖോ ഗഹപതയോതിആദിമാഹ. കസ്മാ പന ഭഗവാ യഥാ ന സല്ലക്ഖേന്തി, ഏവം വിസ്സജ്ജേസീതി? പണ്ഡിതമാനികാ ഹി തേ; ആദിതോവ മാതികം അട്ഠപേത്വാ യഥാ സല്ലക്ഖേന്തി, ഏവം അത്ഥേ വിത്ഥാരിതേ, ദേസനം ഉത്താനികാതി മഞ്ഞന്താ അവജാനന്തി, മയമ്പി കഥേന്താ ഏവമേവ കഥേയ്യാമാതി വത്താരോ ഭവന്തി. തേന നേസം ഭഗവാ യഥാ ന സക്കോന്തി സല്ലക്ഖേതും, ഏവം സംഖിത്തേനേവ താവ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേസി. തതോ സല്ലക്ഖേതും അസക്കോന്തേഹി വിത്ഥാരദേസനം യാചിതോ വിത്ഥാരേന ദേസേതും, തേന ഹി ഗഹപതയോതിആദിമാഹ. തത്ഥ തേന ഹീതി കാരണത്ഥേ നിപാതോ. യസ്മാ മം തുമ്ഹേ യാചഥ, തസ്മാതി അത്ഥോ.

൪൪൦. തിവിധന്തി തീഹി കോട്ഠാസേഹി. കായേനാതി കായദ്വാരേന. അധമ്മചരിയാവിസമചരിയാതി അധമ്മചരിയസങ്ഖാതാ വിസമചരിയാ. അയം പനേത്ഥ പദത്ഥോ, അധമ്മസ്സ ചരിയാ അധമ്മചരിയാ, അധമ്മകരണന്തി അത്ഥോ. വിസമാ ചരിയാ, വിസമസ്സ വാ കമ്മസ്സ ചരിയാതി വിസമചരിയാ. അധമ്മചരിയാ ച സാ വിസമചരിയാ ചാതി അധമ്മചരിയാവിസമചരിയാ. ഏതേനുപായേന സബ്ബേസു കണ്ഹസുക്കപദേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ലുദ്ദോതി കക്ഖളോ. ദാരുണോതി സാഹസികോ. ലോഹിതപാണീതി പരം ജീവിതാ വോരോപേന്തസ്സ പാണീ ലോഹിതേന ലിപ്പന്തി. സചേപി ന ലിപ്പന്തി, തഥാവിധോ ലോഹിതപാണീത്വേവ വുച്ചതി. ഹതപ്പഹതേ നിവിട്ഠോതി ഹതേ ച പരസ്സ പഹാരദാനേ, പഹതേ ച പരമാരണേ നിവിട്ഠോ. അദയാപന്നോതി നിക്കരുണതം ആപന്നോ.

യം തം പരസ്സാതി യം തം പരസ്സ സന്തകം. പരവിത്തൂപകരണന്തി തസ്സേവ പരസ്സ വിത്തൂപകരണം തുട്ഠിജനനം പരിക്ഖാരഭണ്ഡകം. ഗാമഗതം വാതി അന്തോഗാമേ വാ ഠപിതം. അരഞ്ഞഗതം വാതി അരഞ്ഞേ രുക്ഖഗ്ഗപബ്ബതമത്ഥകാദീസു വാ ഠപിതം. അദിന്നന്തി തേഹി പരേഹി കായേന വാ വാചായ വാ അദിന്നം. ഥേയ്യസങ്ഖാതന്തി ഏത്ഥ ഥേനോതി ചോരോ. ഥേനസ്സ ഭാവോ ഥേയ്യം, അവഹരണചിത്തസ്സേതം അധിവചനം. സങ്ഖാ സങ്ഖാതന്തി അത്ഥതോ ഏകം, കോട്ഠാസസ്സേതം അധിവചനം, ‘‘സഞ്ഞാനിദാനാ ഹി പപഞ്ചസങ്ഖാ’’തിആദീസു വിയ. ഥേയ്യഞ്ച തം സങ്ഖാതഞ്ചാതി ഥേയ്യസങ്ഖാതം, ഥേയ്യചിത്തസങ്ഖാതോ ഏകോ ചിത്തകോട്ഠാസോതി അത്ഥോ. കരണത്ഥേ ചേതം പച്ചത്തവചനം, തസ്മാ ഥേയ്യസങ്ഖാതേനാതി അത്ഥതോ ദട്ഠബ്ബം.

മാതുരക്ഖിതാതിആദീസു യം പിതരി നട്ഠേ വാ മതേ വാ ഘാസച്ഛാദനാദീഹി പടിജഗ്ഗമാനാ, വയപത്തം കുലഘരേ ദസ്സാമീതി മാതാ രക്ഖതി, അയം മാതുരക്ഖിതാ നാമ. ഏതേനുപായേന പിതുരക്ഖിതാദയോപി വേദിതബ്ബാ. സഭാഗകുലാനി പന കുച്ഛിഗതേസുപി ഗബ്ഭേസു കതികം കരോന്തി – ‘‘സചേ മയ്ഹം പുത്തോ ഹോതി, തുയ്ഹം ധീതാ, അഞ്ഞത്ഥ ഗന്തും ന ലഭിസ്സതി, മയ്ഹം പുത്തസ്സേവ ഹോതൂ’’തി. ഏവം ഗബ്ഭേപി പരിഗ്ഗഹിതാ സസ്സാമികാ നാമ. ‘‘യോ ഇത്ഥന്നാമം ഇത്ഥിം ഗച്ഛതി, തസ്സ ഏത്തകോ ദണ്ഡോ’’തി ഏവം ഗാമം വാ ഗേഹം വാ വീഥിം വാ ഉദ്ദിസ്സ ഠപിതദണ്ഡാ, പന സപരിദണ്ഡാ നാമ. അന്തമസോ മാലാഗുണപരിക്ഖിത്താപീതി യാ സബ്ബന്തിമേന പരിച്ഛേദേന, ‘‘ഏസാ മേ ഭരിയാ ഭവിസ്സതീ’’തി സഞ്ഞായ തസ്സാ ഉപരി കേനചി മാലാഗുണം ഖിപന്തേന മാലാഗുണമത്തേനാപി പരിക്ഖിത്താ ഹോതി. തഥാരൂപാസു ചാരിത്തം ആപജ്ജിതാ ഹോതീതി ഏവരൂപാസു ഇത്ഥീസു സമ്മാദിട്ഠിസുത്തേ വുത്തമിച്ഛാചാരലക്ഖണവസേന വീതിക്കമം കത്താ ഹോതി.

സഭാഗതോതി സഭായം ഠിതോ. പരിസാഗതോതി പരിസായം ഠിതോ. ഞാതിമജ്ഝഗതോതി ദായാദാനം മജ്ഝേ ഠിതോ. പൂഗമജ്ഝഗതോതി സേനീനം മജ്ഝേ ഠിതോ. രാജകുലമജ്ഝഗതോതി രാജകുലസ്സ മജ്ഝേ മഹാവിനിച്ഛയേ ഠിതോ. അഭിനീതോതി പുച്ഛനത്ഥായ നീതോ. സക്ഖിപുട്ഠോതി സക്ഖിം കത്വാ പുച്ഛിതോ. ഏഹമ്ഭോ പുരിസാതി ആലപനമേതം. അത്തഹേതു വാ പരഹേതു വാതി അത്തനോ വാ പരസ്സ വാ ഹത്ഥപാദാദിഹേതു വാ ധനഹേതു വാ. ആമിസകിഞ്ചിക്ഖഹേതു വാതി ഏത്ഥ ആമിസന്തി ലാഭോ അധിപ്പേതോ. കിഞ്ചിക്ഖന്തി യം വാ തം വാ അപ്പമത്തകം. അന്തമസോ തിത്തിരവട്ടകസപ്പിപിണ്ഡനവനീതപിണ്ഡാദിമത്തകസ്സപി ലഞ്ജസ്സ ഹേതൂതി അത്ഥോ. സമ്പജാനമുസാ ഭാസിതാ ഹോതീതി ജാനന്തോയേവ മുസാവാദം കത്താ ഹോതി.

ഇമേസം ഭേദായാതി യേസം ഇതോതി വുത്താനം സന്തികേ സുതം ഹോതി, തേസം ഭേദായ. അമൂസം ഭേദായാതി യേസം അമുത്രാതി വുത്താനം സന്തികേ സുതം ഹോതി, തേസം ഭേദായ. ഇതി സമഗ്ഗാനം വാ ഭേദകാതി ഏവം സമഗ്ഗാനം വാ ദ്വിന്നം സഹായകാനം ഭേദം കത്താ. ഭിന്നാനം വാ അനുപ്പദാതാതി സുട്ഠു കതം തയാ, തം പജഹന്തേന കതിപാഹേനേവ തേ മഹന്തം അനത്ഥം കരേയ്യാതി ഏവം ഭിന്നാനം പുന അസംസന്ദനായ അനുപ്പദാതാ ഉപത്ഥമ്ഭേതാ കാരണം ദസ്സേതാതി അത്ഥോ. വഗ്ഗോ ആരാമോ അഭിരതിട്ഠാനമസ്സാതി വഗ്ഗാരാമോ. വഗ്ഗരതോതി വഗ്ഗേസു രതോ. വഗ്ഗേ ദിസ്വാ വാ സുത്വാ വാ നന്ദതീതി വഗ്ഗനന്ദീ. വഗ്ഗകരണിം വാചന്തി യാ വാചാ സമഗ്ഗേപി സത്തേ വഗ്ഗേ കരോതി ഭിന്ദതി, തം കലഹകാരണം വാചം ഭാസിതാ ഹോതി.

അണ്ഡകാതി യഥാ സദോസേ രുക്ഖേ അണ്ഡകാനി ഉട്ഠഹന്തി, ഏവം സദോസതായ ഖുംസനാവമ്ഭനാദിവചനേഹി അണ്ഡകാ ജാതാ. കക്കസാതി പൂതികാ. യഥാ നാമ പൂതികരുക്ഖോ കക്കസോ ഹോതി പഗ്ഘരിതചുണ്ണോ, ഏവം കക്കസാ ഹോതി, സോതം ഘംസമാനാ വിയ പവിസതി. തേന വുത്തം ‘‘കക്കസാ’’തി. പരകടുകാതി പരേസം കടുകാ അമനാപാ ദോസജനനീ. പരാഭിസജ്ജനീതി കുടിലകണ്ടകസാഖാ വിയ മമ്മേസു വിജ്ഝിത്വാ പരേസം അഭിസജ്ജനീ ഗന്തുകാമാനമ്പി ഗന്തും അദത്വാ ലഗ്ഗനകാരീ. കോധസാമന്താതി കോധസ്സ ആസന്നാ. അസമാധിസംവത്തനികാതി അപ്പനാസമാധിസ്സ വാ ഉപചാരസമാധിസ്സ വാ അസംവത്തനികാ. ഇതി സബ്ബാനേവ താനി സദോസവാചായ വേവചനാനി.

അകാലവാദീതി അകാലേന വത്താ. അഭൂതവാദീതി യം നത്ഥി, തസ്സ വത്താ. അനത്ഥവാദീതി അകാരണനിസ്സിതം വത്താ. അധമ്മവാദീതി അസഭാവം വത്താ. അവിനയവാദീതി അസംവരവിനയപടിസംയുത്തസ്സ വത്താ. അനിധാനവതി വാചന്തി ഹദയമഞ്ജൂസായം നിധേതും അയുത്തം വാചം ഭാസിതാ ഹോതി. അകാലേനാതി വത്തബ്ബകാലസ്സ പുബ്ബേ വാ പച്ഛാ വാ അയുത്തകാലേ വത്താ ഹോതി. അനപദേസന്തി സുത്താപദേസവിരഹിതം. അപരിയന്തവതിന്തി അപരിച്ഛേദം, സുത്തം വാ ജാതകം വാ നിക്ഖിപിത്വാ തസ്സ ഉപലബ്ഭം വാ ഉപമം വാ വത്ഥും വാ ആഹരിത്വാ ബാഹിരകഥംയേവ കഥേതി. നിക്ഖിത്തം നിക്ഖിത്തമേവ ഹോതി. ‘‘സുത്തം നു ഖോ കഥേതി ജാതകം നു ഖോ, നസ്സ അന്തം വാ കോടിം വാ പസ്സാമാ’’തി വത്തബ്ബതം ആപജ്ജതി. യഥാ വടരുക്ഖസാഖാനം ഗതഗതട്ഠാനേ പാരോഹാ ഓതരന്തി, ഓതിണ്ണോതിണ്ണട്ഠാനേ സമ്പജ്ജിത്വാ പുന വഡ്ഢന്തിയേവ. ഏവം അഡ്ഢയോജനമ്പി യോജനമ്പി ഗച്ഛന്തിയേവ, ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ പന മൂലരുക്ഖോ വിനസ്സതി, പവേണിജാതകാവ തിട്ഠന്തി. ഏവമയമ്പി നിഗ്രോധധമ്മകഥികോ നാമ ഹോതി; നിക്ഖിത്തം നിക്ഖിത്തമത്തമേവ കത്വാ പസ്സേനേവ പരിഹരന്തോ ഗച്ഛതി. യോ പന ബഹുമ്പി ഭണന്തോ ഏതദത്ഥമിദം വുത്തന്തി ആഹരിത്വാ ജാനാപേതും സക്കോതി, തസ്സ കഥേതും വട്ടതി. അനത്ഥസംഹിതന്തി ന അത്ഥനിസ്സിതം.

അഭിജ്ഝാതാ ഹോതീതി അഭിജ്ഝായ ഓലോകേതാ ഹോതി. അഹോ വതാതി പത്ഥനത്ഥേ നിപാതോ. അഭിജ്ഝായ ഓലോകിതമത്തകേന ചേത്ഥ കമ്മപഥഭേദോ ന ഹോതി. യദാ പന, ‘‘അഹോ വതിദം മമ സന്തകം അസ്സ, അഹമേത്ഥ വസം വത്തേയ്യ’’ന്തി അത്തനോ പരിണാമേതി, തദാ കമ്മപഥഭേദോ ഹോതി, അയമിധ അധിപ്പേതോ.

ബ്യാപന്നചിത്തോതി വിപന്നചിത്തോ പൂതിഭൂതചിത്തോ. പദുട്ഠമനസങ്കപ്പോതി ദോസേന ദുട്ഠചിത്തസങ്കപ്പോ. ഹഞ്ഞന്തൂതി ഘാതിയന്തൂ. വജ്ഝന്തൂതി വധം പാപുണന്തു. മാ വാ അഹേസുന്തി കിഞ്ചിപി മാ അഹേസും. ഇധാപി കോപമത്തകേന കമ്മപഥഭേദോ ന ഹോതി. ഹഞ്ഞന്തൂതിആദിചിന്തനേനേവ ഹോതി, തസ്മാ ഏവം വുത്തം.

മിച്ഛാദിട്ഠികോതി അകുസലദസ്സനോ. വിപരീതദസ്സനോതി വിപല്ലത്ഥദസ്സനോ. നത്ഥി ദിന്നന്തി ദിന്നസ്സ ഫലാഭാവം സന്ധായ വദതി. യിട്ഠം വുച്ചതി മഹായാഗോ. ഹുതന്തി പഹേണകസക്കാരോ അധിപ്പേതോ, തമ്പി ഉഭയം ഫലാഭാവമേവ സന്ധായ പടിക്ഖിപതി. സുകതദുക്കടാനന്തി സുകതദുക്കടാനം, കുസലാകുസലാനന്തി അത്ഥോ. ഫലം വിപാകോതി യം ഫലന്തി വാ വിപാകോതി വാ വുച്ചതി, തം നത്ഥീതി വദതി. നത്ഥി അയം ലോകോതി പരലോകേ ഠിതസ്സ അയം ലോകോ നത്ഥി. നത്ഥി പരോ ലോകോതി ഇധ ലോകേ ഠിതസ്സപി പരലോകോ നത്ഥി, സബ്ബേ തത്ഥ തത്ഥേവ ഉച്ഛിജ്ജന്തീതി ദസ്സേതി. നത്ഥി മാതാ നത്ഥി പിതാതി തേസു സമ്മാപടിപത്തിമിച്ഛാപടിപത്തീനം ഫലാഭാവവസേന വദതി. നത്ഥി സത്താ ഓപപാതികാതി ചവിത്വാ ഉപപജ്ജനകസത്താ നാമ നത്ഥീതി വദതി. സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ പവേദേന്തീതി യേ ഇമഞ്ച ലോകം പരഞ്ച ലോകം അഭിവിസിട്ഠായ പഞ്ഞായ സയം പച്ചക്ഖം കത്വാ പവേദേന്തി, തേ നത്ഥീതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനം അഭാവം ദീപേതി, ഏത്താവതാ ദസവത്ഥുകാ മിച്ഛാദിട്ഠി കഥിതാ ഹോതി.

൪൪൧. പാണാതിപാതം പഹായാതിആദയോ സത്ത കമ്മപഥാ ചൂളഹത്ഥിപദേ വിത്ഥാരിതാ. അനഭിജ്ഝാദയോ ഉത്താനത്ഥായേവ.

൪൪൨. സഹബ്യതം ഉപപജ്ജേയ്യന്തി സഹഭാവം ഉപഗച്ഛേയ്യം. ബ്രഹ്മകായികാനം ദേവാനന്തി പഠമജ്ഝാനഭൂമിദേവാനം. ആഭാനം ദേവാനന്തി ആഭാ നാമ വിസും നത്ഥി, പരിത്താഭഅപ്പമാണാഭആഭസ്സരാനമേതം അധിവചനം. പരിത്താഭാനന്തിആദി പന ഏകതോ അഗ്ഗഹേത്വാ തേസംയേവ ഭേദതോ ഗഹണം. പരിത്തസുഭാനന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഇതി ഭഗവാ ആസവക്ഖയം ദസ്സേത്വാ അരഹത്തനികൂടേന ദേസനം നിട്ഠപേസി.

ഇധ ഠത്വാ പന ദേവലോകാ സമാനേതബ്ബാ. തിസ്സന്നം താവ ഝാനഭൂമീനം വസേന നവ ബ്രഹ്മലോകാ, പഞ്ച സുദ്ധാവാസാ ചതൂഹി ആരൂപേഹി സദ്ധിം നവാതി അട്ഠാരസ, വേഹപ്ഫലേഹി സദ്ധിം ഏകൂനവീസതി, തേ അസഞ്ഞം പക്ഖിപിത്വാ വീസതി ബ്രഹ്മലോകാ ഹോന്തി, ഏവം ഛഹി കാമാവചരേഹി സദ്ധിം ഛബ്ബീസതി ദേവലോകാ നാമ. തേസം സബ്ബേസമ്പി ഭഗവതാ ദസകുസലകമ്മപഥേഹി നിബ്ബത്തി ദസ്സിതാ.

തത്ഥ ഛസു താവ കാമാവചരേസു തിണ്ണം സുചരിതാനം വിപാകേനേവ നിബ്ബത്തി ഹോതി. ഉപരിദേവലോകാനം പന ഇമേ കമ്മപഥാ ഉപനിസ്സയവസേന കഥിതാ. ദസ കുസലകമ്മപഥാ ഹി സീലം, സീലവതോ ച കസിണപരികമ്മം ഇജ്ഝതീതി. സീലേ പതിട്ഠായ കസിണപരികമ്മം കത്വാ പഠമജ്ഝാനം നിബ്ബത്തേത്വാ പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം നിബ്ബത്തതി; ദുതിയാദീനി ഭാവേത്വാ ദുതിയജ്ഝാനഭൂമിആദീസു നിബ്ബത്തതി; രൂപാവചരജ്ഝാനം പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠിതോ പഞ്ചസു സുദ്ധാവാസേസു നിബ്ബത്തതി; രൂപാവചരജ്ഝാനം പാദകം കത്വാ അരൂപാവചരസമാപത്തിം നിബ്ബത്തേത്വാ ചതൂസു അരൂപേസു നിബ്ബത്തതി; രൂപാരൂപജ്ഝാനം പാദകം കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തം പാപുണാതി. അസഞ്ഞഭവോ പന ബാഹിരകാനം താപസപരിബ്ബാജകാനം ആചിണ്ണോതി ഇധ ന നിദ്ദിട്ഠോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

സാലേയ്യകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. വേരഞ്ജകസുത്തവണ്ണനാ

൪൪൪. ഏവം മേ സുതന്തി വേരഞ്ജകസുത്തം. തത്ഥ വേരഞ്ജകാതി വേരഞ്ജവാസിനോ. കേനചിദേവ കരണീയേനാതി കേനചിദേവ അനിയമിതകിച്ചേന. സേസം സബ്ബം പുരിമസുത്തേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. കേവലഞ്ഹി ഇധ അധമ്മചാരീ വിസമചാരീതി ഏവം പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ദേസനാ കതാ. പുരിമസുത്തേ ധമ്മാധിട്ഠാനാതി അയം വിസേസോ. സേസം താദിസമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

വേരഞ്ജകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. മഹാവേദല്ലസുത്തവണ്ണനാ

൪൪൯. ഏവം മേ സുതന്തി മഹാവേദല്ലസുത്തം. തത്ഥ ആയസ്മാതി സഗാരവസപ്പതിസ്സവചനമേതം. മഹാകോട്ഠികോതി തസ്സ ഥേരസ്സ നാമം. പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോതി ഫലസമാപത്തിതോ വുട്ഠിതോ. ദുപ്പഞ്ഞോ ദുപ്പഞ്ഞോതി ഏത്ഥ പഞ്ഞായ ദുട്ഠം നാമ നത്ഥി, അപ്പഞ്ഞോ നിപ്പഞ്ഞോതി അത്ഥോ. കിത്താവതാ നു ഖോതി കാരണപരിച്ഛേദപുച്ഛാ, കിത്തകേന നു ഖോ ഏവം വുച്ചതീതി അത്ഥോ. പുച്ഛാ ച നാമേസാ അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ, ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ, വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ, അനുമതിപുച്ഛാ, കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാതി പഞ്ചവിധാ ഹോതി. താസമിദം നാനാകരണം –

കതമാ അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ? പകതിയാ ലക്ഖണം അഞ്ഞാതം ഹോതി അദിട്ഠം അതുലിതം അതീരിതം അവിഭൂതം അവിഭാവിതം, തസ്സ ഞാണായ ദസ്സനായ തുലനായ തീരണായ വിഭൂതായ വിഭാവനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. അയം അദിട്ഠജോതനാപുച്ഛാ.

കതമാ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ? പകതിയാ ലക്ഖണം ഞാതം ഹോതി ദിട്ഠം തുലിതം തീരിതം വിഭൂതം വിഭാവിതം, അഞ്ഞേഹി പണ്ഡിതേഹി സദ്ധിം സംസന്ദനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. അയം ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ.

കതമാ വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ? പകതിയാ സംസയപക്ഖന്ദോ ഹോതി വിമതിപക്ഖന്ദോ, ദ്വേള്ഹകജാതോ, ‘‘ഏവം നു ഖോ, ന നു ഖോ, കിം നു ഖോ, കഥം നു ഖോ’’തി, സോ വിമതിച്ഛേദനത്ഥായ പഞ്ഹം പുച്ഛതി. അയം വിമതിച്ഛേദനാപുച്ഛാ (മഹാനി. ൧൫൦; ചൂളനി. പുണ്ണകമാണവപുച്ഛാനിദ്ദേസ ൧൨).

‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാതി? അനിച്ചം, ഭന്തേ’’തി (മഹാവ. ൨൧) ഏവരൂപാ അനുമതിം ഗഹേത്വാ ധമ്മദേസനാകാലേ പുച്ഛാ അനുമതിപുച്ഛാ നാമ.

‘‘ചത്താരോമേ, ഭിക്ഖവേ, സതിപട്ഠാനാ, കതമേ ചത്താരോ’’തി (സം. നി. ൫.൩൯൦) ഏവരൂപാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സയമേവ പുച്ഛിത്വാ സയമേവ വിസ്സജ്ജേതുകാമസ്സ പുച്ഛാ കഥേതുകമ്യതാപുച്ഛാ നാമ. താസു ഇധ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ അധിപ്പേതാ.

ഥേരോ ഹി അത്തനോ ദിവാട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ സയമേവ പഞ്ഹം സമുട്ഠപേത്വാ സയം വിനിച്ഛിനന്തോ ഇദം സുത്തം ആദിതോ പട്ഠായ മത്ഥകം പാപേസി. ഏകച്ചോ ഹി പഞ്ഹം സമുട്ഠാപേതുംയേവ സക്കോതി ന നിച്ഛേതും; ഏകച്ചോ നിച്ഛേതും സക്കോതി ന സമുട്ഠാപേതും; ഏകച്ചോ ഉഭയമ്പി ന സക്കോതി; ഏകച്ചോ ഉഭയമ്പി സക്കോതി. തേസു ഥേരോ ഉഭയമ്പി സക്കോതിയേവ. കസ്മാ? മഹാപഞ്ഞതായ. മഹാപഞ്ഞം നിസ്സായ ഹി ഇമസ്മിം സാസനേ സാരിപുത്തത്ഥേരോ, മഹാകച്ചാനത്ഥേരോ, പുണ്ണത്ഥേരോ, കുമാരകസ്സപത്ഥേരോ, ആനന്ദത്ഥേരോ, അയമേവ ആയസ്മാതി സമ്ബഹുലാ ഥേരാ വിസേസട്ഠാനം അധിഗതാ. ന ഹി സക്കാ യായ വാ തായ വാ അപ്പമത്തികായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ സാവകപാരമീഞാണസ്സ മത്ഥകം പാപുണിതും, മഹാപഞ്ഞേന പന സക്കാതി മഹാപഞ്ഞതായ സാരിപുത്തത്ഥേരോ തം ഠാനം അധിഗതോ. പഞ്ഞായ ഹി ഥേരേന സദിസോ നത്ഥി. തേനേവ നം ഭഗവാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം മഹാപഞ്ഞാനം യദിദം സാരിപുത്തോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൮൯).

തഥാ ന സക്കാ യായ വാ തായ വാ അപ്പമത്തികായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സംസന്ദിത്വാ സമാനേത്വാ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജേതും, മഹാപഞ്ഞേന പന സക്കാതി മഹാപഞ്ഞതായ മഹാകച്ചാനത്ഥേരോ തത്ഥ പടിബലോ ജാതോ, തേനേവ നം ഭഗവാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം സംഖിത്തേന ഭാസിതസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജന്താനം യദിദം മഹാകച്ചാനോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൭).

തഥാ ന സക്കാ യായ വാ തായ വാ അപ്പമത്തികായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ ധമ്മകഥം കഥേന്തേന ദസ കഥാവത്ഥൂനി ആഹരിത്വാ സത്ത വിസുദ്ധിയോ വിഭജന്തേന ധമ്മകഥം കഥേതും, മഹാപഞ്ഞേന പന സക്കാതി മഹാപഞ്ഞതായ പുണ്ണത്ഥേരോ ചതുപരിസമജ്ഝേ അലങ്കതധമ്മാസനേ ചിത്തബീജനിം ഗഹേത്വാ നിസിന്നോ ലീളായന്തോ പുണ്ണചന്ദോ വിയ ധമ്മം കഥേസി. തേനേവ നം ഭഗവാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മകഥികാനം യദിദം പുണ്ണോ മന്താണിപുത്തോ’’തി (അ. നി. ൧.൧൯൬).

തഥാ യായ വാ തായ വാ അപ്പമത്തികായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ധമ്മം കഥേന്തോ ഇതോ വാ ഏത്തോ വാ അനുക്കമിത്വാ യട്ഠികോടിം ഗഹേത്വാ അന്ധോ വിയ, ഏകപദികം ദണ്ഡകസേതും ആരുള്ഹോ വിയ ച ഗച്ഛതി. മഹാപഞ്ഞോ പന ചതുപ്പദികം ഗാഥം നിക്ഖിപിത്വാ ഉപമാ ച കാരണാനി ച ആഹരിത്വാ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഗഹേത്വാ ഹേട്ഠുപരിയം കരോന്തോ കഥേസി. മഹാപഞ്ഞതായ പന കുമാരകസ്സപത്ഥേരോ ചതുപ്പദികം ഗാഥം നിക്ഖിപിത്വാ ഉപമാ ച കാരണാനി ച ആഹരിത്വാ തേഹി സദ്ധിം യോജേന്തോ ജാതസ്സരേ പഞ്ചവണ്ണാനി കുസുമാനി ഫുല്ലാപേന്തോ വിയ സിനേരുമത്ഥകേ വട്ടിസഹസ്സം തേലപദീപം ജാലേന്തോ വിയ തേപിടകം ബുദ്ധവചനം ഹേട്ഠുപരിയം കരോന്തോ കഥേസി. തേനേവ നം ഭഗവാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ചിത്തകഥികാനം യദിദം കുമാരകസ്സപോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൭).

തഥാ യായ വാ തായ വാ അപ്പമത്തികായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ചതൂഹി മാസേഹി ചതുപ്പദികമ്പി ഗാഥം ഗഹേതും ന സക്കോതി. മഹാപഞ്ഞോ പന ഏകപദേ ഠത്വാ പദസതമ്പി പദസഹസ്സമ്പി ഗണ്ഹാതി. ആനന്ദത്ഥേരോ പന മഹാപഞ്ഞതായ ഏകപദുദ്ധാരേ ഠത്വാ സകിംയേവ സുത്വാ പുന അപുച്ഛന്തോ സട്ഠി പദസഹസ്സാനി പന്നരസ ഗാഥാസഹസ്സാനി വല്ലിയാ പുപ്ഫാനി ആകഡ്ഢിത്വാ ഗണ്ഹന്തോ വിയ ഏകപ്പഹാരേനേവ ഗണ്ഹാതി. ഗഹിതഗഹിതം പാസാണേ ഖതലേഖാ വിയ, സുവണ്ണഘടേ പക്ഖിത്തസീഹവസാ വിയ ച ഗഹിതാകാരേനേവ തിട്ഠതി. തേനേവ നം ഭഗവാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം ഗതിമന്താനം യദിദം ആനന്ദോ, സതിമന്താനം, ധിതിമന്താനം, ബഹുസ്സുതാനം, ഉപട്ഠാകാനം യദിദം ആനന്ദോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൯-൨൨൩).

ന ഹി സക്കാ യായ വാ തായ വാ അപ്പമത്തികായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതേന ഭിക്ഖുനാ ചതുപടിസമ്ഭിദാപഭേദസ്സ മത്ഥകം പാപുണിതും. മഹാപഞ്ഞേന പന സക്കാതി മഹാപഞ്ഞതായ മഹാകോട്ഠിതത്ഥേരോ അധിഗമപരിപുച്ഛാസവനപുബ്ബയോഗാനം വസേന അനന്തനയുസ്സദം പടിസമ്ഭിദാപഭേദം പത്തോ. തേനേവ നം ഭഗവാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപേസി – ‘‘ഏതദഗ്ഗം, ഭിക്ഖവേ, മമ സാവകാനം ഭിക്ഖൂനം പടിസമ്ഭിദാപത്താനം യദിദം മഹാകോട്ഠിതോ’’തി (അ. നി. ൧.൨൧൮).

ഇതി ഥേരോ മഹാപഞ്ഞതായ പഞ്ഹം സമുട്ഠാപേതുമ്പി നിച്ഛേതുമ്പീതി ഉഭയമ്പി സക്കോതി. സോ ദിവാട്ഠാനേ നിസീദിത്വാ സയമേവ സബ്ബപഞ്ഹേ സമുട്ഠപേത്വാ സയം വിനിച്ഛിനന്തോ ഇദം സുത്തം ആദിതോ പട്ഠായ മത്ഥകം പാപേത്വാ, ‘‘സോഭനാ വത അയം ധമ്മദേസനാ, ജേട്ഠഭാതികേന നം ധമ്മസേനാപതിനാ സദ്ധിം സംസന്ദിസ്സാമി, തതോ അയം ദ്വിന്നമ്പി അമ്ഹാകം ഏകമതിയാ ഏകജ്ഝാസയേന ച ഠപിതാ അതിഗരുകാ ഭവിസ്സതി പാസാണച്ഛത്തസദിസാ, ചതുരോഘനിത്ഥരണത്ഥികാനം തിത്ഥേ ഠപിതനാവാ വിയ, മഗ്ഗഗമനത്ഥികാനം സഹസ്സയുത്തആജഞ്ഞരഥോ വിയ ബഹുപകാരാ ഭവിസ്സതീ’’തി ദിട്ഠസംസന്ദനത്ഥം പഞ്ഹം പുച്ഛി. തേന വുത്തം – ‘‘താസു ഇധ ദിട്ഠസംസന്ദനാപുച്ഛാ അധിപ്പേതാ’’തി.

നപ്പജാനാതീതി ഏത്ഥ യസ്മാ നപ്പജാനാതി, തസ്മാ ദുപ്പഞ്ഞോതി വുച്ചതീതി അയമത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. ഇദം ദുക്ഖന്തി നപ്പജാനാതീതി ഇദം ദുക്ഖം, ഏത്തകം ദുക്ഖം, ഇതോ ഉദ്ധം നത്ഥീതി ദുക്ഖസച്ചം യാഥാവസരസലക്ഖണതോ ന പജാനാതി. അയം ദുക്ഖസമുദയോതി ഇതോ ദുക്ഖം സമുദേതീതി പവത്തിദുക്ഖപഭാവികാ തണ്ഹാ സമുദയസച്ചന്തി യാഥാവസരസലക്ഖണതോ ന പജാനാതി. അയം ദുക്ഖനിരോധോതി ഇദം ദുക്ഖം അയം ദുക്ഖസമുദയോ ച ഇദം നാമ ഠാനം പത്വാ നിരുജ്ഝതീതി ഉഭിന്നം അപ്പവത്തി നിബ്ബാനം നിരോധസച്ചന്തി യാഥാവസരസലക്ഖണതോ ന പജാനാതി. അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാതി അയം പടിപദാ ദുക്ഖനിരോധം ഗച്ഛതീതി മഗ്ഗസച്ചം യാഥാവസരസലക്ഖണതോ ന പജാനാതീതി. അനന്തരവാരേപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സങ്ഖേപതോ പനേത്ഥ ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനികോ പുഗ്ഗലോ കഥിതോതി വേദിതബ്ബോ.

അയഞ്ഹി ആചരിയസന്തികേ ചത്താരി സച്ചാനി സവനതോ ഉഗ്ഗണ്ഹാതി. ഠപേത്വാ തണ്ഹം തേഭൂമകാ ധമ്മാ ദുക്ഖസച്ചം, തണ്ഹാ സമുദയസച്ചം, ഉഭിന്നം അപ്പവത്തി നിബ്ബാനം നിരോധസച്ചം, ദുക്ഖസച്ചം പരിജാനന്തോ സമുദയസച്ചം പജഹന്തോ നിരോധപാപനോ മഗ്ഗോ മഗ്ഗസച്ചന്തി ഏവം ഉഗ്ഗഹേത്വാ അഭിനിവിസതി. തത്ഥ പുരിമാനി ദ്വേ സച്ചാനി വട്ടം, പച്ഛിമാനി വിവട്ടം, വട്ടേ അഭിനിവേസോ ഹോതി, നോ വിവട്ടേ, തസ്മാ അയം അഭിനിവിസമാനോ ദുക്ഖസച്ചേ അഭിനിവിസതി.

ദുക്ഖസച്ചം നാമ രൂപാദയോ പഞ്ചക്ഖന്ധാതി വവത്ഥപേത്വാ ധാതുകമ്മട്ഠാനവസേന ഓതരിത്വാ, ‘‘ചത്താരി മഹാഭൂതാനി ചതുന്നഞ്ച മഹാഭൂതാനം ഉപാദായ രൂപം രൂപ’’ന്തി വവത്ഥപേതി. തദാരമ്മണാ വേദനാ സഞ്ഞാ സങ്ഖാരാ വിഞ്ഞാണം നാമന്തി ഏവം യമകതാലക്ഖന്ധം ഭിന്ദന്തോ വിയ ‘‘ദ്വേവ ഇമേ ധമ്മാ നാമരൂപ’’ന്തി വവത്ഥപേതി. തം പനേതം ന അഹേതുകം സഹേതുകം സപ്പച്ചയം, കോ ചസ്സ പച്ചയോ അവിജ്ജാദയോ ധമ്മാതി ഏവം പച്ചയേ ചേവ പച്ചയുപ്പന്നധമ്മേ ച വവത്ഥപേത്വാ ‘‘സബ്ബേപി ധമ്മാ ഹുത്വാ അഭാവട്ഠേന അനിച്ചാ’’തി അനിച്ചലക്ഖണം ആരോപേതി, തതോ ഉദയവയപ്പടിപീളനാകാരേന ദുക്ഖാ, അവസവത്തനാകാരേന അനത്താതി തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ വിപസ്സനാപടിപാടിയാ സമ്മസന്തോ ലോകുത്തരമഗ്ഗം പാപുണാതി.

മഗ്ഗക്ഖണേ ചത്താരി സച്ചാനി ഏകപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി, ഏകാഭിസമയേന അഭിസമേതി. ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി. സമുദയം പഹാനപടിവേധേന, നിരോധം സച്ഛികിരിയാപടിവേധേന, മഗ്ഗം ഭാവനാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി. ദുക്ഖം പരിഞ്ഞാഭിസമയേന അഭിസമേതി, സമുദയം പഹാനാഭിസമയേന, നിരോധം സച്ഛികിരിയാഭിസമയേന, മഗ്ഗം ഭാവനാഭിസമയേന അഭിസമേതി. സോ തീണി സച്ചാനി കിച്ചതോ പടിവിജ്ഝതി, നിരോധം ആരമ്മണതോ. തസ്മിഞ്ചസ്സ ഖണേ അഹം ദുക്ഖം പരിജാനാമി, സമുദയം പജഹാമി, നിരോധം സച്ഛികരോമി, മഗ്ഗം ഭാവേമീതി ആഭോഗസമന്നാഹാരമനസികാരപച്ചവേക്ഖണാ നത്ഥി. ഏതസ്സ പന പരിഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സേവ മഗ്ഗോ തീസു സച്ചേസു പരിഞ്ഞാദികിച്ചം സാധേന്തോവ നിരോധം ആരമ്മണതോ പടിവിജ്ഝതീതി.

തസ്മാ പഞ്ഞവാതി വുച്ചതീതി ഏത്ഥ ഹേട്ഠിമകോടിയാ സോതാപന്നോ, ഉപരിമകോടിയാ ഖീണാസവോ പഞ്ഞവാതി നിദ്ദിട്ഠോ. യോ പന തേപിടകം ബുദ്ധവചനം പാളിതോ ച അത്ഥതോ ച അനുസന്ധിതോ ച പുബ്ബാപരതോ ച ഉഗ്ഗഹേത്വാ ഹേട്ഠുപരിയം കരോന്തോ വിചരതി, അനിച്ചദുക്ഖാനത്തവസേന പരിഗ്ഗഹമത്തമ്പി നത്ഥി, അയം പഞ്ഞവാ നാമ, ദുപ്പഞ്ഞോ നാമാതി? വിഞ്ഞാണചരിതോ നാമേസ, പഞ്ഞവാതി ന വത്തബ്ബോ. അഥ യോ തിലക്ഖണം ആരോപേത്വാ വിപസ്സനാപടിപാടിയാ സമ്മസന്തോ അജ്ജ അജ്ജേവ അരഹത്തന്തി ചരതി, അയം പഞ്ഞവാ നാമ, ദുപ്പഞ്ഞോ നാമാതി? ഭജാപിയമാനോ പഞ്ഞവാപക്ഖം ഭജതി. സുത്തേ പന പടിവേധോവ കഥിതോ.

വിഞ്ഞാണം വിഞ്ഞാണന്തി ഇധ കിം പുച്ഛതി? യേന വിഞ്ഞാണേന സങ്ഖാരേ സമ്മസിത്വാ ഏസ പഞ്ഞവാ നാമ ജാതോ, തസ്സ ആഗമനവിപസ്സനാ വിഞ്ഞാണം കമ്മകാരകചിത്തം പുച്ഛാമീതി പുച്ഛതി. സുഖന്തിപി വിജാനാതീതി സുഖവേദനമ്പി വിജാനാതി. ഉപരിപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ഇമിനാ ഥേരോ ‘‘സുഖം വേദനം വേദയമാനോ സുഖം വേദനം വേദയാമീതി പജാനാതീ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൧൧൩; ദീ. നി. ൨.൩൮൦) നയേന ആഗതവേദനാവസേന അരൂപകമ്മട്ഠാനം കഥേസി. തസ്സത്ഥോ സതിപട്ഠാനേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

സംസട്ഠാതി ഏകുപ്പാദാദിലക്ഖണേന സംയോഗട്ഠേന സംസട്ഠാ, ഉദാഹു വിസംസട്ഠാതി പുച്ഛതി. ഏത്ഥ ച ഥേരോ മഗ്ഗപഞ്ഞഞ്ച വിപസ്സനാവിഞ്ഞാണഞ്ചാതി ഇമേ ദ്വേ ലോകിയലോകുത്തരധമ്മേ മിസ്സേത്വാ ഭൂമന്തരം ഭിന്ദിത്വാ സമയം അജാനന്തോ വിയ പുച്ഛതീതി ന വേദിതബ്ബോ. മഗ്ഗപഞ്ഞായ പന മഗ്ഗവിഞ്ഞാണേന, വിപസ്സനാപഞ്ഞായ ച വിപസ്സനാവിഞ്ഞാണേനേവ സദ്ധിം സംസട്ഠഭാവം പുച്ഛതീതി വേദിതബ്ബോ. ഥേരോപിസ്സ തമേവത്ഥം വിസ്സജ്ജേന്തോ ഇമേ ധമ്മാ സംസട്ഠാതിആദിമാഹ. തത്ഥ ന ച ലബ്ഭാ ഇമേസം ധമ്മാനന്തി ഇമേസം ലോകിയമഗ്ഗക്ഖണേപി ലോകുത്തരമഗ്ഗക്ഖണേപി ഏകതോ ഉപ്പന്നാനം ദ്വിന്നം ധമ്മാനം. വിനിബ്ഭുജിത്വാ വിനിബ്ഭുജിത്വാതി വിസും വിസും കത്വാ വിനിവട്ടേത്വാ, ആരമ്മണതോ വാ വത്ഥുതോ വാ ഉപ്പാദതോ വാ നിരോധതോ വാ നാനാകരണം ദസ്സേതും ന സക്കാതി അത്ഥോ. തേസം തേസം പന ധമ്മാനം വിസയോ നാമ അത്ഥി. ലോകിയധമ്മം പത്വാ ഹി ചിത്തം ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, ലോകുത്തരം പത്വാ പഞ്ഞാ.

സമ്മാസമ്ബുദ്ധോപി ഹി ലോകിയധമ്മം പുച്ഛന്തോ, ‘‘ഭിക്ഖു, ത്വം കതമം പഞ്ഞം അധിഗതോ, കിം പഠമമഗ്ഗപഞ്ഞം, ഉദാഹു ദുതിയ തതിയ ചതുത്ഥ മഗ്ഗപഞ്ഞ’’ന്തി ന ഏവം പുച്ഛതി. കിം ഫസ്സോ ത്വം, ഭിക്ഖു, കിം വേദനോ, കിം സഞ്ഞോ, കിം ചേതനോതി ന ച പുച്ഛതി, ചിത്തവസേന പന, ‘‘കിഞ്ചിത്തോ ത്വം, ഭിക്ഖൂ’’തി (പാരാ. ൧൩൫) പുച്ഛതി. കുസലാകുസലം പഞ്ഞപേന്തോപി ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ ധമ്മാ, മനോസേട്ഠാ മനോമയാ’’തി (ധ. പ. ൧, ൨) ച, ‘‘കതമേ ധമ്മാ കുസലാ? യസ്മിം സമയേ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതീ’’തി (ധ. സ. ൧) ച ഏവം ചിത്തവസേനേവ പഞ്ഞാപേതി. ലോകുത്തരം പുച്ഛന്തോ പന കിം ഫസ്സോ ത്വം ഭിക്ഖു, കിം വേദനോ, കിം സഞ്ഞോ, കിം ചേതനോതി ന പുച്ഛതി. കതമാ തേ, ഭിക്ഖു, പഞ്ഞാ അധിഗതാ, കിം പഠമമഗ്ഗപഞ്ഞാ, ഉദാഹു ദുതിയതതിയചതുത്ഥമഗ്ഗപഞ്ഞാതി ഏവം പഞ്ഞാവസേനേവ പുച്ഛതി.

ഇന്ദ്രിയസംയുത്തേപി ‘‘പഞ്ചിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ഇന്ദ്രിയാനി. കതമാനി പഞ്ച? സദ്ധിന്ദ്രിയം വീരിയിന്ദ്രിയം സതിന്ദ്രിയം സമാധിന്ദ്രിയം പഞ്ഞിന്ദ്രിയം. കത്ഥ ച, ഭിക്ഖവേ, സദ്ധിന്ദ്രിയം ദട്ഠബ്ബം? ചതൂസു സോതാപത്തിയങ്ഗേസു ഏത്ഥ സദ്ധിന്ദ്രിയം ദട്ഠബ്ബം. കത്ഥ ച, ഭിക്ഖവേ, വീരിയിന്ദ്രിയം ദട്ഠബ്ബം? ചതൂസു സമ്മപ്പധാനേസു ഏത്ഥ വീരിയിന്ദ്രിയം ദട്ഠബ്ബം. കത്ഥ ച, ഭിക്ഖവേ, സതിന്ദ്രിയം ദട്ഠബ്ബം? ചതൂസു സതിപട്ഠാനേസു ഏത്ഥ സതിന്ദ്രിയം ദട്ഠബ്ബം. കത്ഥ ച, ഭിക്ഖവേ, സമാധിന്ദ്രിയം ദട്ഠബ്ബം? ചതൂസു ഝാനേസു ഏത്ഥ സമാധിന്ദ്രിയം ദട്ഠബ്ബം. കത്ഥ ച, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ദട്ഠബ്ബം? ചതൂസു അരിയസച്ചേസു ഏത്ഥ പഞ്ഞിന്ദ്രിയം ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി (സം. നി. ൫.൪൭൮). ഏവം സവിസയസ്മിംയേവ ലോകിയലോകുത്തരാ ധമ്മാ കഥിതാ.

യഥാ ഹി ചത്താരോ സേട്ഠിപുത്താ രാജാതി രാജപഞ്ചമേസു സഹായേസു നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമാതി വീഥിം ഓതിണ്ണേസു ഏകസ്സ സേട്ഠിപുത്തസ്സ ഗേഹം ഗതകാലേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ, ‘‘ഇമേസം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ദേഥ, ഗന്ധമാലാലങ്കാരാദീനി ദേഥാ’’തി ഗേഹേ വിചാരേതി. ദുതിയസ്സ തതിയസ്സ ചതുത്ഥസ്സ ഗേഹം ഗതകാലേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ, ‘‘ഇമേസം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ദേഥ, ഗന്ധമാലാലങ്കാരാദീനി ദേഥാ’’തി ഗേഹേ വിചാരേതി. അഥ സബ്ബപച്ഛാ രഞ്ഞോ ഗേഹം ഗതകാലേ കിഞ്ചാപി രാജാ സബ്ബത്ഥ ഇസ്സരോവ, ഇമസ്മിം പന കാലേ അത്തനോ ഗേഹേയേവ, ‘‘ഇമേസം ഖാദനീയം ഭോജനീയം ദേഥ, ഗന്ധമാലാലങ്കാരാദീനി ദേഥാ’’തി വിചാരേതി. ഏവമേവം ഖോ സദ്ധാപഞ്ചമകേസു ഇന്ദ്രിയേസു തേസു സഹായേസു ഏകതോ വീഥിം ഓതരന്തേസു വിയ ഏകാരമ്മണേ ഉപ്പജ്ജമാനേസുപി യഥാ പഠമസ്സ ഗേഹേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ വിചാരേതി, ഏവം സോതാപത്തിയങ്ഗാനി പത്വാ അധിമോക്ഖലക്ഖണം സദ്ധിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, സേസാനി തദന്വയാനി ഹോന്തി. യഥാ ദുതിയസ്സ ഗേഹേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ വിചാരേതി, ഏവം സമ്മപ്പധാനാനി പത്വാ പഗ്ഗഹണലക്ഖണം വീരിയിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, സേസാനി തദന്വയാനി ഹോന്തി. യഥാ തതിയസ്സ ഗേഹേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ വിചാരേതി, ഏവം സതിപട്ഠാനാനി പത്വാ ഉപട്ഠാനലക്ഖണം സതിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, സേസാനി തദന്വയാനി ഹോന്തി. യഥാ ചതുത്ഥസ്സ ഗേഹേ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, ഗേഹസാമികോവ വിചാരേതി, ഏവം ഝാനവിമോക്ഖേ പത്വാ അവിക്ഖേപലക്ഖണം സമാധിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, സേസാനി തദന്വയാനി ഹോന്തി. സബ്ബപച്ഛാ രഞ്ഞോ ഗേഹം ഗതകാലേ പന യഥാ ഇതരേ ചത്താരോ തുണ്ഹീ നിസീദന്തി, രാജാവ ഗേഹേ വിചാരേതി, ഏവമേവ അരിയസച്ചാനി പത്വാ പജാനനലക്ഖണം പഞ്ഞിന്ദ്രിയമേവ ജേട്ഠകം ഹോതി പുബ്ബങ്ഗമം, സേസാനി തദന്വയാനി ഹോന്തി.

ഇതി പടിസമ്ഭിദാപത്താനം അഗ്ഗേ ഠപിതോ മഹാകോട്ഠിതത്ഥേരോ ലോകിയധമ്മം പുച്ഛന്തോ ചിത്തം ജേട്ഠകം ചിത്തം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ പുച്ഛി; ലോകുത്തരധമ്മം പുച്ഛന്തോ പഞ്ഞം ജേട്ഠകം പഞ്ഞം പുബ്ബങ്ഗമം കത്വാ പുച്ഛി. ധമ്മസേനാപതിസാരിപുത്തത്ഥേരോപി തഥേവ വിസ്സജ്ജേസീതി.

യം ഹാവുസോ, പജാനാതീതി യം ചതുസച്ചധമ്മമിദം ദുക്ഖന്തിആദിനാ നയേന മഗ്ഗപഞ്ഞാ പജാനാതി. തം വിജാനാതീതി മഗ്ഗവിഞ്ഞാണമ്പി തഥേവ തം വിജാനാതി. യം വിജാനാതീതി യം സങ്ഖാരഗതം അനിച്ചന്തിആദിനാ നയേന വിപസ്സനാവിഞ്ഞാണം വിജാനാതി. തം പജാനാതീതി വിപസ്സനാപഞ്ഞാപി തഥേവ തം പജാനാതി. തസ്മാ ഇമേ ധമ്മാതി തേന കാരണേന ഇമേ ധമ്മാ. സംസട്ഠാതി ഏകുപ്പാദഏകനിരോധഏകവത്ഥുകഏകാരമ്മണതായ സംസട്ഠാ.

പഞ്ഞാ ഭാവേതബ്ബാതി ഇദം മഗ്ഗപഞ്ഞം സന്ധായ വുത്തം. തംസമ്പയുത്തം പന വിഞ്ഞാണം തായ സദ്ധിം ഭാവേതബ്ബമേവ ഹോതി. വിഞ്ഞാണം പരിഞ്ഞേയ്യന്തി ഇദം വിപസ്സനാവിഞ്ഞാണം സന്ധായ വുത്തം. തംസമ്പയുത്താ പന പഞ്ഞാ തേന സദ്ധിം പരിജാനിതബ്ബാവ ഹോതി.

൪൫൦. വേദനാ വേദനാതി ഇദം കസ്മാ പുച്ഛതി? വേദനാലക്ഖണം പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി. ഏവം സന്തേപി തേഭൂമികസമ്മസനചാരവേദനാവ അധിപ്പേതാതി സല്ലക്ഖേതബ്ബാ. സുഖമ്പി വേദേതീതി സുഖം ആരമ്മണം വേദേതി അനുഭവതി. പരതോ പദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ‘‘രൂപഞ്ച ഹിദം, മഹാലി, ഏകന്തദുക്ഖം അഭവിസ്സ, ദുക്ഖാനുപതിതം ദുക്ഖാവക്കന്തം അനവക്കന്തം സുഖേന, നയിദം സത്താ രൂപസ്മിം സാരജ്ജേയ്യും. യസ്മാ ച ഖോ, മഹാലി, രൂപം സുഖം സുഖാനുപതിതം സുഖാവക്കന്തം അനവക്കന്തം ദുക്ഖേന, തസ്മാ സത്താ രൂപസ്മിം സാരജ്ജന്തി, സാരാഗാ സംയുജ്ജന്തി, സംയോഗാ സംകിലിസ്സന്തി. വേദനാ ച ഹിദം… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണഞ്ച ഹിദം, മഹാലി, ഏകന്തദുക്ഖം അഭവിസ്സ…പേ… സംകിലിസ്സന്തീ’’തി (സം. നി. ൩.൭൦) ഇമിനാ ഹി മഹാലിസുത്തപരിയായേന ഇധ ആരമ്മണം സുഖം ദുക്ഖം അദുക്ഖമസുഖന്തി കഥിതം. അപിച പുരിമം സുഖം വേദനം ആരമ്മണം കത്വാ അപരാ സുഖാ വേദനാ വേദേതി; പുരിമം ദുക്ഖം വേദനം ആരമ്മണം കത്വാ അപരാ ദുക്ഖാ വേദനാ വേദേതി; പുരിമം അദുക്ഖമസുഖം വേദനം ആരമ്മണം കത്വാ അപരാ അദുക്ഖമസുഖാ വേദനാ വേദേതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. വേദനായേവ ഹി വേദേതി, ന അഞ്ഞോ കോചി വേദിതാ നാമ അത്ഥീതി വുത്തമേതം.

സഞ്ഞാ സഞ്ഞാതി ഇധ കിം പുച്ഛതി? സബ്ബസഞ്ഞായ ലക്ഖണം. കിം സബ്ബത്ഥകസഞ്ഞായാതി? സബ്ബസഞ്ഞായ ലക്ഖണന്തിപി സബ്ബത്ഥകസഞ്ഞായ ലക്ഖണന്തിപി ഏകമേവേതം, ഏവം സന്തേപി തേഭൂമികസമ്മസനചാരസഞ്ഞാവ അധിപ്പേതാതി സല്ലക്ഖേതബ്ബാ. നീലകമ്പി സഞ്ജാനാതീതി നീലപുപ്ഫേ വാ വത്ഥേ വാ പരികമ്മം കത്വാ ഉപചാരം വാ അപ്പനം വാ പാപേന്തോ സഞ്ജാനാതി. ഇമസ്മിഞ്ഹി അത്ഥേ പരികമ്മസഞ്ഞാപി ഉപചാരസഞ്ഞാപി അപ്പനാസഞ്ഞാപി വട്ടതി. നീലേ നീലന്തി ഉപ്പജ്ജനകസഞ്ഞാപി വട്ടതിയേവ. പീതകാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

യാ ചാവുസോ, വേദനാതി ഏത്ഥ വേദനാ, സഞ്ഞാ, വിഞ്ഞാണന്തി ഇമാനി തീണി ഗഹേത്വാ പഞ്ഞാ കസ്മാ ന ഗഹിതാതി? അസബ്ബസങ്ഗാഹികത്താ. പഞ്ഞായ ഹി ഗഹിതായ പഞ്ഞായ സമ്പയുത്താവ വേദനാദയോ ലബ്ഭന്തി, നോ വിപ്പയുത്താ. തം പന അഗ്ഗഹേത്വാ ഇമേസു ഗഹിതേസു പഞ്ഞായ സമ്പയുത്താ ച വിപ്പയുത്താ ച അന്തമസോ ദ്വേ പഞ്ചവിഞ്ഞാണധമ്മാപി ലബ്ഭന്തി. യഥാ ഹി തയോ പുരിസാ സുത്തം സുത്തന്തി വദേയ്യും, ചതുത്ഥോ രതനാവുതസുത്തന്തി. തേസു പുരിമാ തയോ തക്കഗതമ്പി പട്ടിവട്ടകാദിഗതമ്പി യംകിഞ്ചി ബഹും സുത്തം ലഭന്തി അന്തമസോ മക്കടകസുത്തമ്പി. രതനാവുതസുത്തം പരിയേസന്തോ മന്ദം ലഭതി, ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. ഹേട്ഠതോ വാ പഞ്ഞാ വിഞ്ഞാണേന സദ്ധിം സമ്പയോഗം ലഭാപിതാ വിസ്സട്ഠത്താവ ഇധ ന ഗഹിതാതി വദന്തി. യം ഹാവുസോ, വേദേതീതി യം ആരമ്മണം വേദനാ വേദേതി, സഞ്ഞാപി തദേവ സഞ്ജാനാതി. യം സഞ്ജാനാതീതി യം ആരമ്മണം സഞ്ഞാ സഞ്ജാനാതി, വിഞ്ഞാണമ്പി തദേവ വിജാനാതീതി അത്ഥോ.

ഇദാനി സഞ്ജാനാതി വിജാനാതി പജാനാതീതി ഏത്ഥ വിസേസോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ഉപസഗ്ഗമത്തമേവ വിസേസോ. ജാനാതീതി പദം പന അവിസേസോ. തസ്സാപി ജാനനത്ഥേ വിസേസോ വേദിതബ്ബോ. സഞ്ഞാ ഹി നീലാദിവസേന ആരമ്മണം സഞ്ജാനനമത്തമേവ, അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി ലക്ഖണപടിവേധം പാപേതും ന സക്കോതി. വിഞ്ഞാണം നീലാദിവസേന ആരമ്മണഞ്ചേവ സഞ്ജാനാതി, അനിച്ചാദിലക്ഖണപടിവേധഞ്ച പാപേതി, ഉസ്സക്കിത്വാ പന മഗ്ഗപാതുഭാവം പാപേതും ന സക്കോതി. പഞ്ഞാ നീലാദിവസേന ആരമ്മണമ്പി സഞ്ജാനാതി, അനിച്ചാദിവസേന ലക്ഖണപടിവേധമ്പി പാപേതി, ഉസ്സക്കിത്വാ മഗ്ഗപാതുഭാവം പാപേതുമ്പി സക്കോതി.

യഥാ ഹി ഹേരഞ്ഞികഫലകേ കഹാപണരാസിമ്ഹി കതേ അജാതബുദ്ധി ദാരകോ ഗാമികപുരിസോ മഹാഹേരഞ്ഞികോതി തീസു ജനേസു ഓലോകേത്വാ ഠിതേസു അജാതബുദ്ധി ദാരകോ കഹാപണാനം ചിത്തവിചിത്തചതുരസ്സമണ്ഡലഭാവമേവ ജാനാതി, ഇദം മനുസ്സാനം ഉപഭോഗപരിഭോഗം രതനസമ്മതന്തി ന ജാനാതി. ഗാമികപുരിസോ ചിത്താദിഭാവഞ്ചേവ ജാനാതി, മനുസ്സാനം ഉപഭോഗപരിഭോഗരതനസമ്മതഭാവഞ്ച. ‘‘അയം കൂടോ അയം ഛേകോ അയം കരതോ അയം സണ്ഹോ’’തി പന ന ജാനാതി. മഹാഹേരഞ്ഞികോ ചിത്താദിഭാവമ്പി രതനസമ്മതഭാവമ്പി കൂടാദിഭാവമ്പി ജാനാതി, ജാനന്തോ ച പന നം രൂപം ദിസ്വാപി ജാനാതി, ആകോടിതസ്സ സദ്ദം സുത്വാപി, ഗന്ധം ഘായിത്വാപി, രസം സായിത്വാപി, ഹത്ഥേന ഗരുകലഹുകഭാവം ഉപധാരേത്വാപി അസുകഗാമേ കതോതിപി ജാനാതി, അസുകനിഗമേ അസുകനഗരേ അസുകപബ്ബതച്ഛായായ അസുകനദീതീരേ കതോതിപി, അസുകാചരിയേന കതോതിപി ജാനാതി. ഏവമേവം സഞ്ഞാ അജാതബുദ്ധിദാരകസ്സ കഹാപണദസ്സനം വിയ നീലാദിവസേന ആരമ്മണമത്തമേവ സഞ്ജാനാതി. വിഞ്ഞാണം ഗാമികപുരിസസ്സ കഹാപണദസ്സനം വിയ നീലാദിവസേന ആരമ്മണമ്പി സഞ്ജാനാതി, അനിച്ചാദിവസേന ലക്ഖണപടിവേധമ്പി പാപേതി. പഞ്ഞാ മഹാഹേരഞ്ഞികസ്സ കഹാപണദസ്സനം വിയ നീലാദിവസേന ആരമ്മണമ്പി സഞ്ജാനാതി, അനിച്ചാദിവസേന ലക്ഖണപടിവേധമ്പി പാപേതി, ഉസ്സക്കിത്വാ മഗ്ഗപാതുഭാവമ്പി പാപേതി. സോ പന നേസം വിസേസോ ദുപ്പടിവിജ്ഝോ.

തേനാഹ ആയസ്മാ നാഗസേനോ – ‘‘ദുക്കരം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ കതന്തി. കിം, ഭന്തേ, നാഗസേന ഭഗവതാ ദുക്കരം കതന്തി? ദുക്കരം, മഹാരാജ, ഭഗവതാ കതം, ഇമേസം അരൂപീനം ചിത്തചേതസികാനം ധമ്മാനം ഏകാരമ്മണേ പവത്തമാനാനം വവത്ഥാനം അക്ഖാതം, അയം ഫസ്സോ, അയം വേദനാ, അയം സഞ്ഞാ, അയം ചേതനാ, ഇദം ചിത്ത’’ന്തി (മി. പ. ൨.൭.൧൬). യഥാ ഹി തിലതേലം, സാസപതേലം, മധുകതേലം, ഏരണ്ഡകതേലം, വസാതേലന്തി ഇമാനി പഞ്ച തേലാനി ഏകചാടിയം പക്ഖിപിത്വാ ദിവസം യമകമന്ഥേഹി മന്ഥേത്വാ തതോ ഇദം തിലതേലം, ഇദം സാസപതേലന്തി ഏകേകസ്സ പാടിയേക്കം ഉദ്ധരണം നാമ ദുക്കരം, ഇദം തതോ ദുക്കരതരം. ഭഗവാ പന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ സുപ്പടിവിദ്ധത്താ ധമ്മിസ്സരോ ധമ്മരാജാ ഇമേസം അരൂപീനം ധമ്മാനം ഏകാരമ്മണേ പവത്തമാനാനം വവത്ഥാനം അക്ഖാസി. പഞ്ചന്നം മഹാനദീനം സമുദ്ദം പവിട്ഠട്ഠാനേ, ‘‘ഇദം ഗങ്ഗായ ഉദകം, ഇദം യമുനായാ’’തി ഏവം പാടിയേക്കം ഉദകഉദ്ധരണേനാപി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൪൫൧. നിസ്സട്ഠേനാതി നിസ്സടേന പരിച്ചത്തേന വാ. തത്ഥ നിസ്സടേനാതി അത്ഥേ സതി പഞ്ചഹി ഇന്ദ്രിയേഹീതി നിസ്സക്കവചനം. പരിച്ചത്തേനാതി അത്ഥേ സതി കരണവചനം വേദിതബ്ബം. ഇദം വുത്തം ഹോതി – പഞ്ചഹി ഇന്ദ്രിയേഹി നിസ്സരിത്വാ മനോദ്വാരേ പവത്തേന പഞ്ചഹി വാ ഇന്ദ്രിയേഹി തസ്സ വത്ഥുഭാവം അനുപഗമനതായ പരിച്ചത്തേനാതി. പരിസുദ്ധേനാതി നിരുപക്കിലേസേന. മനോവിഞ്ഞാണേനാതി രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തേന. കിം നേയ്യന്തി കിം ജാനിതബ്ബം. ‘‘യംകിഞ്ചി നേയ്യം നാമ അത്ഥി ധമ്മ’’ന്തിആദീസു (മഹാനി. ൬൯) ഹി ജാനിതബ്ബം നേയ്യന്തി വുത്തം. ആകാസാനഞ്ചായതനം നേയ്യന്തി കഥം രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനചിത്തേന അരൂപാവചരസമാപത്തി നേയ്യാതി? രൂപാവചരചതുത്ഥജ്ഝാനേ ഠിതേന അരൂപാവചരസമാപത്തിം നിബ്ബത്തേതും സക്കാ ഹോതി. ഏത്ഥ ഠിതസ്സ ഹി സാ ഇജ്ഝതി. തസ്മാ ‘‘ആകാസാനഞ്ചായതനം നേയ്യ’’ന്തിആദിമാഹ. അഥ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം കസ്മാ ന വുത്തന്തി? പാടിയേക്കം അഭിനിവേസാഭാവതോ. തത്ഥ ഹി കലാപതോ നയതോ സമ്മസനം ലബ്ഭതി, ധമ്മസേനാപതിസദിസസ്സാപി ഹി ഭിക്ഖുനോ പാടിയേക്കം അഭിനിവേസോ ന ജായതി. തസ്മാ ഥേരോപി, ‘‘ഏവം കിരമേ ധമ്മാ അഹുത്വാ സമ്ഭോന്തി, ഹുത്വാ പടിവേന്തീ’’തി (മ. നി. ൩.൯൪) കലാപതോ നയതോ സമ്മസിത്വാ വിസ്സജ്ജേസീതി. ഭഗവാ പന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ഹത്ഥഗതത്താ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിയമ്പി പരോപഞ്ഞാസ ധമ്മേ പാടിയേക്കം അംഗുദ്ധാരേനേവ ഉദ്ധരിത്വാ, ‘‘യാവതാ സഞ്ഞാസമാപത്തിയോ, താവതാ അഞ്ഞാപടിവേധോ’’തി ആഹ.

പഞ്ഞാചക്ഖുനാ പജാനാതീതി ദസ്സനപരിണായകട്ഠേന ചക്ഖുഭൂതായ പഞ്ഞായ പജാനാതി. തത്ഥ ദ്വേ പഞ്ഞാ സമാധിപഞ്ഞാ വിപസ്സനാപഞ്ഞാ ച. സമാധിപഞ്ഞായ കിച്ചതോ അസമ്മോഹതോ ച പജാനാതി. വിപസ്സനാപഞ്ഞായ ലക്ഖണപടിവേധേന ആരമ്മണതോ ജാനനം കഥിതം. കിമത്ഥിയാതി കോ ഏതിസ്സാ അത്ഥോ. അഭിഞ്ഞത്ഥാതിആദീസു അഭിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ അഭിജാനാതീതി അഭിഞ്ഞത്ഥാ. പരിഞ്ഞേയ്യേ ധമ്മേ പരിജാനാതീതി പരിഞ്ഞത്ഥാ. പഹാതബ്ബേ ധമ്മേ പജഹതീതി പഹാനത്ഥാ. സാ പനേസാ ലോകിയാപി അഭിഞ്ഞത്ഥാ ച പരിഞ്ഞത്ഥാ ച വിക്ഖമ്ഭനതോ പഹാനത്ഥാ. ലോകുത്തരാപി അഭിഞ്ഞത്ഥാ ച പരിഞ്ഞത്ഥാ ച സമുച്ഛേദതോ പഹാനത്ഥാ. തത്ഥ ലോകിയാ കിച്ചതോ അസമ്മോഹതോ ച പജാനാതി, ലോകുത്തരാ അസമ്മോഹതോ.

൪൫൨. സമ്മാദിട്ഠിയാ ഉപ്പാദായാതി വിപസ്സനാസമ്മാദിട്ഠിയാ ച മഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠിയാ ച. പരതോ ച ഘോസോതി സപ്പായധമ്മസ്സവനം. യോനിസോ ച മനസികാരോതി അത്തനോ ഉപായമനസികാരോ. തത്ഥ സാവകേസു അപി ധമ്മസേനാപതിനോ ദ്വേ പച്ചയാ ലദ്ധും വട്ടന്തിയേവ. ഥേരോ ഹി കപ്പസതസഹസ്സാധികം ഏകം അസങ്ഖ്യേയ്യം പാരമിയോ പൂരേത്വാപി അത്തനോ ധമ്മതായ അണുമത്തമ്പി കിലേസം പജഹിതും നാസക്ഖി. ‘‘യേ ധമ്മാ ഹേതുപ്പഭവാ’’തി (മഹാവ. ൬൦) അസ്സജിത്ഥേരതോ ഇമം ഗാഥം സുത്വാവസ്സ പടിവേധോ ജാതോ. പച്ചേകബുദ്ധാനം പന സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനഞ്ച പരതോഘോസകമ്മം നത്ഥി, യോനിസോമനസികാരസ്മിംയേവ ഠത്വാ പച്ചേകബോധിഞ്ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണഞ്ച നിബ്ബത്തേന്തി.

അനുഗ്ഗഹിതാതി ലദ്ധൂപകാരാ. സമ്മാദിട്ഠീതി അരഹത്തമഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠി. ഫലക്ഖണേ നിബ്ബത്താ ചേതോവിമുത്തി ഫലം അസ്സാതി ചേതോവിമുത്തിഫലാ. തദേവ ചേതോവിമുത്തിസങ്ഖാതം ഫലം ആനിസംസോ അസ്സാതി ചേതോവിമുത്തിഫലാനിസംസാ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ ച ചതുത്ഥഫലപഞ്ഞാ പഞ്ഞാവിമുത്തി നാമ, അവസേസാ ധമ്മാ ചേതോവിമുത്തീതി വേദിതബ്ബാ. സീലാനുഗ്ഗഹിതാതിആദീസു സീലന്തി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലം. സുതന്തി സപ്പായധമ്മസ്സവനം. സാകച്ഛാതി കമ്മട്ഠാനേ ഖലനപക്ഖലനച്ഛേദനകഥാ. സമഥോതി വിപസ്സനാപാദികാ അട്ഠ സമാപത്തിയോ. വിപസ്സനാതി സത്തവിധാ അനുപസ്സനാ. ചതുപാരിസുദ്ധിസീലഞ്ഹി പൂരേന്തസ്സ, സപ്പായധമ്മസ്സവനം സുണന്തസ്സ, കമ്മട്ഠാനേ ഖലനപക്ഖലനം ഛിന്ദന്തസ്സ, വിപസ്സനാപാദികാസു അട്ഠസമാപത്തീസു കമ്മം കരോന്തസ്സ, സത്തവിധം അനുപസ്സനം ഭാവേന്തസ്സ അരഹത്തമഗ്ഗോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഫലം ദേതി.

യഥാ ഹി മധുരം അമ്ബപക്കം പരിഭുഞ്ജിതുകാമോ അമ്ബപോതകസ്സ സമന്താ ഉദകകോട്ഠകം ഥിരം കത്വാ ബന്ധതി. ഘടം ഗഹേത്വാ കാലേന കാലം ഉദകം ആസിഞ്ചതി. ഉദകസ്സ അനിക്ഖമനത്ഥം മരിയാദം ഥിരം കരോതി. യാ ഹോതി സമീപേ വല്ലി വാ സുക്ഖദണ്ഡകോ വാ കിപില്ലികപുടോ വാ മക്കടകജാലം വാ, തം അപനേതി. ഖണിത്തിം ഗഹേത്വാ കാലേന കാലം മൂലാനി പരിഖണതി. ഏവമസ്സ അപ്പമത്തസ്സ ഇമാനി പഞ്ച കാരണാനി കരോതോ സോ അമ്ബോ വഡ്ഢിത്വാ ഫലം ദേതി. ഏവംസമ്പദമിദം വേദിതബ്ബം. രുക്ഖസ്സ സമന്തതോ കോട്ഠകബന്ധനം വിയ ഹി സീലം ദട്ഠബ്ബം, കാലേന കാലം ഉദകസിഞ്ചനം വിയ ധമ്മസ്സവനം, മരിയാദായ ഥിരഭാവകരണം വിയ സമഥോ, സമീപേ വല്ലിആദീനം ഹരണം വിയ കമ്മട്ഠാനേ ഖലനപക്ഖലനച്ഛേദനം, കാലേന കാലം ഖണിത്തിം ഗഹേത്വാ മൂലഖണനം വിയ സത്തന്നം അനുപസ്സനാനം ഭാവനാ. തേഹി പഞ്ചഹി കാരണേഹി അനുഗ്ഗഹിതസ്സ അമ്ബരുക്ഖസ്സ മധുരഫലദാനകാലോ വിയ ഇമസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഇമേഹി പഞ്ചഹി ധമ്മേഹി അനുഗ്ഗഹിതായ സമ്മാദിട്ഠിയാ അരഹത്തഫലദാനം വേദിതബ്ബം.

൪൫൩. കതി പനാവുസോ, ഭവാതി ഇധ കിം പുച്ഛതി? മൂലമേവ ഗതോ അനുസന്ധി, ദുപ്പഞ്ഞോ യേഹി ഭവേഹി ന ഉട്ഠാതി, തേ പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി. തത്ഥ കാമഭവോതി കാമഭവൂപഗം കമ്മം കമ്മാഭിനിബ്ബത്താ ഉപാദിന്നക്ഖന്ധാപീതി ഉഭയമേകതോ കത്വാ കാമഭവോതി ആഹ. രൂപാരൂപഭവേസുപി ഏസേവ നയോ. ആയതിന്തി അനാഗതേ. പുനബ്ഭവസ്സ അഭിനിബ്ബത്തീതി പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തി. ഇധ വട്ടം പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി. തത്രാതത്രാഭിനന്ദനാതി രൂപാഭിനന്ദനാ സദ്ദാഭിനന്ദനാതി ഏവം തഹിം തഹിം അഭിനന്ദനാ, കരണവചനേ ചേതം പച്ചത്തം. തത്രതത്രാഭിനന്ദനായ പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തി ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏത്താവതാ ഹി ഗമനം ഹോതി, ആഗമനം ഹോതി, ഗമനാഗമനം ഹോതി, വട്ടം വത്തതീതി വട്ടം മത്ഥകം പാപേത്വാ ദസ്സേസി. ഇദാനി വിവട്ടം പുച്ഛന്തോ ‘‘കഥം പനാവുസോ’’തിആദിമാഹ. തസ്സ വിസ്സജ്ജനേ അവിജ്ജാവിരാഗാതി അവിജ്ജായ ഖയനിരോധേന. വിജ്ജുപ്പാദാതി അരഹത്തമഗ്ഗവിജ്ജായ ഉപ്പാദേന. കിം അവിജ്ജാ പുബ്ബേ നിരുദ്ധാ, അഥ വിജ്ജാ പുബ്ബേ ഉപ്പന്നാതി? ഉഭയമേതം ന വത്തബ്ബം. പദീപുജ്ജലനേന അന്ധകാരവിഗമോ വിയ വിജ്ജുപ്പാദേന അവിജ്ജാ നിരുദ്ധാവ ഹോതി. തണ്ഹാനിരോധാതി തണ്ഹായ ഖയനിരോധേന. പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തി ന ഹോതീതി ഏവം ആയതിം പുനബ്ഭവസ്സ അഭിനിബ്ബത്തി ന ഹോതി, ഗമനം ആഗമനം ഗമനാഗമനം ഉപച്ഛിജ്ജതി, വട്ടം ന വത്തതീതി വിവട്ടം മത്ഥകം പാപേത്വാ ദസ്സേസി.

൪൫൪. കതമം പനാവുസോതി ഇധ കിം പുച്ഛതി? ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ ഭിക്ഖു കാലേന കാലം നിരോധം സമാപജ്ജതി. തസ്സ നിരോധപാദകം പഠമജ്ഝാനം പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി. പഠമം ഝാനന്തി ഇധ കിം പുച്ഛതി? നിരോധം സമാപജ്ജനകേന ഭിക്ഖുനാ അങ്ഗവവത്ഥാനം കോട്ഠാസപരിച്ഛേദോ നാമ ജാനിതബ്ബോ, ഇദം ഝാനം പഞ്ചങ്ഗികം ചതുരങ്ഗികം തിവങ്ഗികം ദുവങ്ഗികന്തി അങ്ഗവവത്ഥാനം കോട്ഠാസപരിച്ഛേദം പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി. വിതക്കോതിആദീസു പന അഭിനിരോപനലക്ഖണോ വിതക്കോ, അനുമജ്ജനലക്ഖണോ വിചാരോ, ഫരണലക്ഖണാ പീതി, സാതലക്ഖണം സുഖം, അവിക്ഖേപലക്ഖണാ ചിത്തേകഗ്ഗതാതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ വത്തന്തി. കതങ്ഗവിപ്പഹീനന്തി ഇധ പന കിം പുച്ഛതി? നിരോധം സമാപജ്ജനകേന ഭിക്ഖുനാ ഉപകാരാനുപകാരാനി അങ്ഗാനി ജാനിതബ്ബാനി, താനി പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി, വിസ്സജ്ജനം പനേത്ഥ പാകടമേവ. ഇതി ഹേട്ഠാ നിരോധപാദകം പഠമജ്ഝാനം ഗഹിതം, ഉപരി തസ്സ അനന്തരപച്ചയം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തിം പുച്ഛിസ്സതി. അന്തരാ പന ഛ സമാപത്തിയോ സംഖിത്താ, നയം വാ ദസ്സേത്വാ വിസ്സട്ഠാതി വേദിതബ്ബാ.

൪൫൫. ഇദാനി വിഞ്ഞാണനിസ്സയേ പഞ്ച പസാദേ പുച്ഛന്തോ പഞ്ചിമാനി, ആവുസോതിആദിമാഹ. തത്ഥ ഗോചരവിസയന്തി ഗോചരഭൂതം വിസയം. അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സാതി ചക്ഖു സോതസ്സ സോതം വാ ചക്ഖുസ്സാതി ഏവം ഏകേകസ്സ ഗോചരവിസയം ന പച്ചനുഭോതി. സചേ ഹി നീലാദിഭേദം രൂപാരമ്മണം സമോധാനേത്വാ സോതിന്ദ്രിയസ്സ ഉപനേയ്യ, ‘‘ഇങ്ഘ താവ നം വവത്ഥപേഹി വിഭാവേഹി, കിം നാമേതം ആരമ്മണ’’ന്തി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണഞ്ഹി വിനാപി മുഖേന അത്തനോ ധമ്മതായ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘അരേ അന്ധബാല, വസ്സസതമ്പി വസ്സസഹസ്സമ്പി പരിധാവമാനോ അഞ്ഞത്ര മയാ കുഹിം ഏതസ്സ ജാനനകം ലഭിസ്സസി, ആഹര നം ചക്ഖുപസാദേ ഉപനേഹി, അഹമേതം ആരമ്മണം ജാനിസ്സാമി, യദി വാ നീലം യദി വാ പീതകം, ന ഹി ഏസോ അഞ്ഞസ്സ വിസയോ, മയ്ഹേവേസോ വിസയോ’’തി. സേസദ്വാരേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏവമേതാനി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഗോചരം വിസയം ന പച്ചനുഭോന്തി നാമ. കിം പടിസരണന്തി ഏതേസം കിം പടിസരണം, കിം ഏതാനി പടിസരന്തീതി പുച്ഛതി. മനോ പടിസരണന്തി ജവനമനോ പടിസരണം. മനോ ച നേസന്തി മനോദ്വാരികജവനമനോ വാ പഞ്ചദ്വാരികജവനമനോ വാ ഏതേസം ഗോചരവിസയം രജ്ജനാദിവസേന അനുഭോതി. ചക്ഖുവിഞ്ഞാണഞ്ഹി രൂപദസ്സനമത്തമേവ, ഏത്ഥ രജ്ജനം വാ ദുസ്സനം വാ മുയ്ഹനം വാ നത്ഥി. ഏതസ്മിം പന ദ്വാരേ ജവനം രജ്ജതി വാ ദുസ്സതി വാ മുയ്ഹതി വാ. സോതവിഞ്ഞാണാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്രായം ഉപമാ – പഞ്ച കിര ദുബ്ബലഭോജകാ രാജാനം സേവിത്വാ കിച്ഛേന കസിരേന ഏകസ്മിം പഞ്ചകുലികേ ഗാമേ പരിത്തകം ആയം ലഭിംസു. തേസം തത്ഥ മച്ഛഭാഗോ മംസഭാഗോ യുത്തികഹാപണോ വാ, ബന്ധകഹാപണോ വാ, മാപഹാരകഹാപണോ വാ, അട്ഠകഹാപണോ വാ, സോളസകഹാപണോ വാ, ബാത്തിംസകഹാപണോ വാ, ചതുസട്ഠികഹാപണോ വാ, ദണ്ഡോതി ഏത്തകമത്തമേവ പാപുണാതി. സതവത്ഥുകം പഞ്ചസതവത്ഥുകം സഹസ്സവത്ഥുകം മഹാബലിം രാജാവ ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ പഞ്ചകുലികഗാമോ വിയ പഞ്ച പസാദാ ദട്ഠബ്ബാ; പഞ്ച ദുബ്ബലഭോജകാ വിയ പഞ്ച വിഞ്ഞാണാനി; രാജാ വിയ ജവനം; ദുബ്ബലഭോജകാനം പരിത്തകം ആയപാപുണനം വിയ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീനം രൂപദസ്സനാദിമത്തം. രജ്ജനാദീനി പന ഏതേസു നത്ഥി. രഞ്ഞോ മഹാബലിഗ്ഗഹണം വിയ തേസു ദ്വാരേസു ജവനസ്സ രജ്ജനാദീനി വേദിതബ്ബാനി.

൪൫൬. പഞ്ചിമാനി, ആവുസോതി ഇധ കിം പുച്ഛതി? അന്തോനിരോധസ്മിം പഞ്ച പസാദേ. കിരിയമയപവത്തസ്മിഞ്ഹി വത്തമാനേ അരൂപധമ്മാ പസാദാനം ബലവപച്ചയാ ഹോന്തി. യോ പന തം പവത്തം നിരോധേത്വാ നിരോധസമാപത്തിം സമാപന്നോ, തസ്സ അന്തോനിരോധേ പഞ്ച പസാദാ കിം പടിച്ച തിട്ഠന്തീതി ഇദം പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി. ആയും പടിച്ചാതി ജീവിതിന്ദ്രിയം പടിച്ച തിട്ഠന്തി. ഉസ്മം പടിച്ചാതി ജീവിതിന്ദ്രിയം കമ്മജതേജം പടിച്ച തിട്ഠതി. യസ്മാ പന കമ്മജതേജോപി ജീവിതിന്ദ്രിയേന വിനാ ന തിട്ഠതി, തസ്മാ ‘‘ഉസ്മാ ആയും പടിച്ച തിട്ഠതീ’’തി ആഹ. ഝായതോതി ജലതോ. അച്ചിം പടിച്ചാതി ജാലസിഖം പടിച്ച. ആഭാ പഞ്ഞായതീതി ആലോകോ നാമ പഞ്ഞായതി. ആഭം പടിച്ച അച്ചീതി തം ആലോകം പടിച്ച ജാലസിഖാ പഞ്ഞായതി.

ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, ആയു ഉസ്മം പടിച്ച തിട്ഠതീതി ഏത്ഥ ജാലസിഖാ വിയ കമ്മജതേജോ. ആലോകോ വിയ ജീവിതിന്ദ്രിയം. ജാലസിഖാ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനാ ആലോകം ഗഹേത്വാവ ഉപ്പജ്ജതി. സാ തേന അത്തനാ ജനിതആലോകേനേവ സയമ്പി അണു ഥൂലാ ദീഘാ രസ്സാതി പാകടാ ഹോതി. തത്ഥ ജാലപവത്തിയാ ജനിതആലോകേന തസ്സായേവ ജാലപവത്തിയാ പാകടഭാവോ വിയ ഉസ്മം പടിച്ച നിബ്ബത്തേന കമ്മജമഹാഭൂതസമ്ഭവേന ജീവിതിന്ദ്രിയേന ഉസ്മായ അനുപാലനം. ജീവിതിന്ദ്രിയഞ്ഹി ദസപി വസ്സാനി…പേ… വസ്സസതമ്പി കമ്മജതേജപവത്തം പാലേതി. ഇതി മഹാഭൂതാനി ഉപാദാരൂപാനം നിസ്സയപച്ചയാദിവസേന പച്ചയാനി ഹോന്തീതി ആയു ഉസ്മം പടിച്ച തിട്ഠതി. ജീവിതിന്ദ്രിയം മഹാഭൂതാനി പാലേതീതി ഉസ്മാ ആയും പടിച്ച തിട്ഠതീതി വേദിതബ്ബാ.

൪൫൭. ആയുസങ്ഖാരാതി ആയുമേവ. വേദനിയാ ധമ്മാതി വേദനാ ധമ്മാവ. വുട്ഠാനം പഞ്ഞായതീതി സമാപത്തിതോ വുട്ഠാനം പഞ്ഞായതി. യോ ഹി ഭിക്ഖു അരൂപപവത്തേ ഉക്കണ്ഠിത്വാ സഞ്ഞഞ്ച വേദനഞ്ച നിരോധേത്വാ നിരോധം സമാപന്നോ, തസ്സ യഥാപരിച്ഛിന്നകാലവസേന രൂപജീവിതിന്ദ്രിയപച്ചയാ അരൂപധമ്മാ ഉപ്പജ്ജന്തി. ഏവം പന രൂപാരൂപപവത്തം പവത്തതി. യഥാ കിം? യഥാ ഏകോ പുരിസോ ജാലാപവത്തേ ഉക്ഖണ്ഠിതോ ഉദകേന പഹരിത്വാ ജാലം അപ്പവത്തം കത്വാ ഛാരികായ അങ്ഗാരേ പിധായ തുണ്ഹീ നിസീദതി. യദാ പനസ്സ പുന ജാലായ അത്ഥോ ഹോതി, ഛാരികം അപനേത്വാ അങ്ഗാരേ പരിവത്തേത്വാ ഉപാദാനം ദത്വാ മുഖവാതം വാ താലവണ്ടവാതം വാ ദദാതി. അഥ ജാലാപവത്തം പുന പവത്തതി. ഏവമേവ ജാലാപവത്തം വിയ അരൂപധമ്മാ. പുരിസസ്സ ജാലാപവത്തേ ഉക്കണ്ഠിത്വാ ഉദകപ്പഹാരേന ജാലം അപ്പവത്തം കത്വാ ഛാരികായ അങ്ഗാരേ പിധായ തുണ്ഹീഭൂതസ്സ നിസജ്ജാ വിയ ഭിക്ഖുനോ അരൂപപവത്തേ ഉക്കണ്ഠിത്വാ സഞ്ഞഞ്ച വേദനഞ്ച നിരോധേത്വാ നിരോധസമാപജ്ജനം. ഛാരികായ പിഹിതഅങ്ഗാരാ വിയ രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം. പുരിസസ്സ പുന ജാലായ അത്ഥേ സതി ഛാരികാപനയനാദീനി വിയ ഭിക്ഖുനോ യഥാപരിച്ഛിന്നകാലാപഗമനം. അഗ്ഗിജാലായ പവത്തി വിയ പുന അരൂപധമ്മേസു ഉപ്പന്നേസു രൂപാരൂപപവത്തി വേദിതബ്ബാ.

ആയു ഉസ്മാ ച വിഞ്ഞാണന്തി രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം, കമ്മജതേജോധാതു, ചിത്തന്തി ഇമേ തയോ ധമ്മാ യദാ ഇമം രൂപകായം ജഹന്തി, അഥായം അചേതനം കട്ഠം വിയ പഥവിയം ഛഡ്ഡിതോ സേതീതി അത്ഥോ. വുത്തഞ്ചേതം –

‘‘ആയു ഉസ്മാ ച വിഞ്ഞാണം, യദാ കായം ജഹന്തിമം;

അപവിദ്ധോ തദാ സേതി, പരഭത്തം അചേതന’’ന്തി. (സം. നി. ൩.൯൫);

കായസങ്ഖാരാതി അസ്സാസപസ്സാസാ. വചീസങ്ഖാരാതി വിതക്കവിചാരാ. ചിത്തസങ്ഖാരാതി സഞ്ഞാവേദനാ. ആയൂതി രൂപജീവിതിന്ദ്രിയം. പരിഭിന്നാനീതി ഉപഹതാനി, വിനട്ഠാനീതി അത്ഥോ. തത്ഥ കേചി ‘‘നിരോധസമാപന്നസ്സ ചിത്തസങ്ഖാരാവ നിരുദ്ധാ’’തി വചനതോ ചിത്തം അനിരുദ്ധം ഹോതി, തസ്മാ സചിത്തകാ അയം സമാപത്തീതി വദന്തി. തേ വത്തബ്ബാ – ‘‘വചീസങ്ഖാരാപിസ്സ നിരുദ്ധാ’’തി വചനതോ വാചാ അനിരുദ്ധാ ഹോതി, തസ്മാ നിരോധം സമാപന്നേന ധമ്മമ്പി കഥേന്തേന സജ്ഝായമ്പി കരോന്തേന നിസീദിതബ്ബം സിയാ. ‘‘യോ ചായം മതോ കാലങ്കതോ, തസ്സാപി ചിത്തസങ്ഖാരാ നിരുദ്ധാ’’തി വചനതോ ചിത്തം അനിരുദ്ധം ഭവേയ്യ, തസ്മാ കാലങ്കതേ മാതാപിതരോ വാ അരഹന്തേ വാ ഝാപയന്തേന അനന്തരിയകമ്മം കതം ഭവേയ്യ. ഇതി ബ്യഞ്ജനേ അഭിനിവേസം അകത്വാ ആചരിയാനം നയേ ഠത്വാ അത്ഥോ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബോ. അത്ഥോ ഹി പടിസരണം, ന ബ്യഞ്ജനം.

ഇന്ദ്രിയാനി വിപ്പസന്നാനീതി കിരിയമയപവത്തസ്മിഞ്ഹി വത്തമാനേ ബഹിദ്ധാ ആരമ്മണേസു പസാദേ ഘട്ടേന്തേസു ഇന്ദ്രിയാനി കിലമന്താനി ഉപഹതാനി മക്ഖിതാനി വിയ ഹോന്തി, വാതാദീഹി ഉട്ഠിതേന രജേന ചതുമഹാപഥേ ഠപിതആദാസോ വിയ. യഥാ പന ഥവികായം പക്ഖിപിത്വാ മഞ്ജൂസാദീസു ഠപിതോ ആദാസോ അന്തോയേവ വിരോചതി, ഏവം നിരോധം സമാപന്നസ്സ ഭിക്ഖുനോ അന്തോനിരോധേ പഞ്ച പസാദാ അതിവിരോചന്തി. തേന വുത്തം ‘‘ഇന്ദ്രിയാനി വിപ്പസന്നാനീ’’തി.

൪൫൮. കതി പനാവുസോ, പച്ചയാതി ഇധ കിം പുച്ഛതി? നിരോധസ്സ അനന്തരപച്ചയം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി. വിസ്സജ്ജനേ പനസ്സ സുഖസ്സ ച പഹാനാതി ചത്താരോ അപഗമനപച്ചയാ കഥിതാ. അനിമിത്തായാതി ഇധ കിം പുച്ഛതി? നിരോധതോ വുട്ഠാനകഫലസമാപത്തിം പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി. അവസേസസമാപത്തിവുട്ഠാനഞ്ഹി ഭവങ്ഗേന ഹോതി, നിരോധാ വുട്ഠാനം പന വിപസ്സനാനിസ്സന്ദായ ഫലസമാപത്തിയാതി തമേവ പുച്ഛതി. സബ്ബനിമിത്താനന്തി രൂപാദീനം സബ്ബാരമ്മണാനം. അനിമിത്തായ ച ധാതുയാ മനസികാരോതി സബ്ബനിമിത്താപഗതായ നിബ്ബാനധാതുയാ മനസികാരോ. ഫലസമാപത്തിസഹജാതം മനസികാരം സന്ധായാഹ. ഇതി ഹേട്ഠാ നിരോധപാദകം പഠമജ്ഝാനം ഗഹിതം, നിരോധസ്സ അനന്തരപച്ചയം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ഗഹിതം, ഇധ നിരോധതോ വുട്ഠാനകഫലസമാപത്തി ഗഹിതാതി.

ഇമസ്മിം ഠാനേ നിരോധകഥാ കഥേതബ്ബാ ഹോതി. സാ, ‘‘ദ്വീഹി ബലേഹി സമന്നാഗതത്താ തയോ ച സങ്ഖാരാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ സോളസഹി ഞാണചരിയാഹി നവഹി സമാധിചരിയാഹി വസീഭാവതാപഞ്ഞാ നിരോധസമാപത്തിയാ ഞാണ’’ന്തി ഏവം പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ (പടി. മ. ൧.൮൩) ആഗതാ. വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ പനസ്സാ സബ്ബാകാരേന വിനിച്ഛയകഥാ കഥിതാ.

ഇദാനി വലഞ്ജനസമാപത്തിം പുച്ഛന്തോ കതി പനാവുസോ, പച്ചയാതിആദിമാഹ. നിരോധതോ ഹി വുട്ഠാനകഫലസമാപത്തിയാ ഠിതി നാമ ന ഹോതി, ഏകം ദ്വേ ചിത്തവാരമേവ പവത്തിത്വാ ഭവങ്ഗം ഓതരതി. അയഞ്ഹി ഭിക്ഖു സത്ത ദിവസേ അരൂപപവത്തം നിരോധേത്വാ നിസിന്നോ നിരോധവുട്ഠാനകഫലസമാപത്തിയം ന ചിരം തിട്ഠതി. വലഞ്ജനസമാപത്തിയം പന അദ്ധാനപരിച്ഛേദോവ പമാണം. തസ്മാ സാ ഠിതി നാമ ഹോതി. തേനാഹ – ‘‘അനിമിത്തായ ചേതോവിമുത്തിയാ ഠിതിയാ’’തി. തസ്സാ ചിരട്ഠിതത്ഥം കതി പച്ചയാതി അത്ഥോ. വിസ്സജ്ജനേ പനസ്സാ പുബ്ബേ ച അഭിസങ്ഖാരോതി അദ്ധാനപരിച്ഛേദോ വുത്തോ. വുട്ഠാനായാതി ഇധ ഭവങ്ഗവുട്ഠാനം പുച്ഛതി. വിസ്സജ്ജനേപിസ്സാ സബ്ബനിമിത്താനഞ്ച മനസികാരോതി രൂപാദിനിമിത്തവസേന ഭവങ്ഗസഹജാതമനസികാരോ വുത്തോ.

൪൫൯. യാ ചായം, ആവുസോതി ഇധ കിം പുച്ഛതി? ഇധ അഞ്ഞം അഭിനവം നാമ നത്ഥി. ഹേട്ഠാ കഥിതധമ്മേയേവ ഏകതോ സമോധാനേത്വാ പുച്ഛാമീതി പുച്ഛതി. കത്ഥ പന തേ കഥിതാ? ‘‘നീലമ്പി സഞ്ജാനാതി പീതകമ്പി, ലോഹിതകമ്പി, ഓദാതകമ്പി സഞ്ജാനാതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൦) ഏതസ്മിഞ്ഹി ഠാനേ അപ്പമാണാ ചേതോവിമുത്തി കഥിതാ. ‘‘നത്ഥി കിഞ്ചീതി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനന്തി നേയ്യ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൪൫൧) ഏത്ഥ ആകിഞ്ചഞ്ഞം. ‘‘പഞ്ഞാചക്ഖുനാ പജാനാതീ’’തി (മ. നി. ൧.൪൫൧) ഏത്ഥ സുഞ്ഞതാ. ‘‘കതി പനാവുസോ, പച്ചയാ അനിമിത്തായ ചേതോവിമുത്തിയാ ഠിതിയാ വുട്ഠാനായാ’’തി ഏത്ഥ അനിമിത്താ. ഏവം ഹേട്ഠാ കഥിതാവ ഇമസ്മിം ഠാനേ ഏകതോ സമോധാനേത്വാ പുച്ഛതി. തം പന പടിക്ഖിപിത്വാ ഏതാ തസ്മിം തസ്മിം ഠാനേ നിദ്ദിട്ഠാവാതി വത്വാ അഞ്ഞേ ചത്താരോ ധമ്മാ ഏകനാമകാ അത്ഥി. ഏകോ ധമ്മോ ചതുനാമകോ അത്ഥി, ഏതം പാകടം കത്വാ കഥാപേതും ഇധ പുച്ഛതീതി അട്ഠകഥായം സന്നിട്ഠാനം കതം. തസ്സാ വിസ്സജ്ജനേ അയം വുച്ചതാവുസോ, അപ്പമാണാ ചേതോവിമുത്തീതി അയം ഫരണഅപ്പമാണതായ അപ്പമാണാ നാമ. അയഞ്ഹി അപ്പമാണേ വാ സത്തേ ഫരതി, ഏകസ്മിമ്പി വാ സത്തേ അസേസേത്വാ ഫരതി.

അയം വുച്ചതാവുസോ, ആകിഞ്ചഞ്ഞാതി ആരമ്മണകിഞ്ചനസ്സ അഭാവതോ ആകിഞ്ചഞ്ഞാ. അത്തേന വാതി അത്ത ഭാവപോസപുഗ്ഗലാദിസങ്ഖാതേന അത്തേന സുഞ്ഞം. അത്തനിയേന വാതി ചീവരാദിപരിക്ഖാരസങ്ഖാതേന അത്തനിയേന സുഞ്ഞം. അനിമിത്താതി രാഗനിമിത്താദീനം അഭാവേനേവ അനിമിത്താ, അരഹത്തഫലസമാപത്തിം സന്ധായാഹ. നാനത്ഥാ ചേവ നാനാബ്യഞ്ജനാ ചാതി ബ്യഞ്ജനമ്പി നേസം നാനാ അത്ഥോപി. തത്ഥ ബ്യഞ്ജനസ്സ നാനതാ പാകടാവ. അത്ഥോ പന, അപ്പമാണാ ചേതോവിമുത്തി ഭൂമന്തരതോ മഹഗ്ഗതാ ഏവ ഹോതി രൂപാവചരാ; ആരമ്മണതോ സത്ത പഞ്ഞത്തിആരമ്മണാ. ആകിഞ്ചഞ്ഞാ ഭുമ്മന്തരതോ മഹഗ്ഗതാ അരൂപാവചരാ; ആരമ്മണതോ ന വത്തബ്ബാരമ്മണാ. സുഞ്ഞതാ ഭുമ്മന്തരതോ കാമാവചരാ; ആരമ്മണതോ സങ്ഖാരാരമ്മണാ. വിപസ്സനാ ഹി ഏത്ഥ സുഞ്ഞതാതി അധിപ്പേതാ. അനിമിത്താ ഭുമ്മന്തരതോ ലോകുത്തരാ; ആരമ്മണതോ നിബ്ബനാരമ്മണാ.

രാഗോ ഖോ, ആവുസോ, പമാണകരണോതിആദീസു യഥാ പബ്ബതപാദേ പൂതിപണ്ണരസഉദകം നാമ ഹോതി കാളവണ്ണം; ഓലോകേന്താനം ബ്യാമസതഗമ്ഭീരം വിയ ഖായതി. യട്ഠിം വാ രജ്ജും വാ ഗഹേത്വാ മിനന്തസ്സ പിട്ഠിപാദോത്ഥരണമത്തമ്പി ന ഹോതി. ഏവമേവം യാവ രാഗാദയോ നുപ്പജ്ജന്തി, താവ പുഗ്ഗലം സഞ്ജാനിതും ന സക്കാ ഹോന്തി, സോതാപന്നോ വിയ, സകദാഗാമീ വിയ, അനാഗാമീ വിയ ച ഖായതി. യദാ പനസ്സ രാഗാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി, തദാ രത്തോ ദുട്ഠോ മൂള്ഹോതി പഞ്ഞായതി. ഇതി ഏതേ ‘‘ഏത്തകോ അയ’’ന്തി പുഗ്ഗലസ്സ പമാണം ദസ്സേന്തോ വിയ ഉപ്പജ്ജന്തീതി പമാണകരണാ നാമ വുത്താ. യാവതാ ഖോ, ആവുസോ, അപ്പമാണാ ചേതോവിമുത്തിയോതി യത്തകാ അപ്പമാണാ ചേതോവിമുത്തിയോ. കിത്തകാ പന താ? ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരാ, ചത്താരോ മഗ്ഗാ, ചത്താരി ച ഫലാനീതി ദ്വാദസ. തത്ഥ ബ്രഹ്മവിഹാരാ ഫരണഅപ്പമാണതായ അപ്പമാണാ. സേസാ പമാണകരണാനം കിലേസാനം അഭാവേന അപ്പമാണാ. നിബ്ബാനമ്പി അപ്പമാണമേവ, ചേതോവിമുത്തി പന ന ഹോതി, തസ്മാ ന ഗഹിതം. അകുപ്പാതി അരഹത്തഫലചേതോവിമുത്തി; സാ ഹി താസം സബ്ബജേട്ഠികാ, തസ്മാ അഗ്ഗമക്ഖായതീതി വുത്താ. രാഗോ ഖോ, ആവുസോ, കിഞ്ചനോതി രാഗോ ഉപ്പജ്ജിത്വാ പുഗ്ഗലം കിഞ്ചതി മദ്ദതി പലിബുന്ധതി. തസ്മാ കിഞ്ചനോതി വുത്തോ. മനുസ്സാ കിര ഗോണേഹി ഖലം മദ്ദാപേന്തോ കിഞ്ചേഹി കപില, കിഞ്ചേഹി കാളകാതി വദന്തി. ഏവം മദ്ദനത്ഥോ കിഞ്ചനത്ഥോതി വേദിതബ്ബോ. ദോസമോഹേസുപി ഏസേവ നയോ. ആകിഞ്ചഞ്ഞാ ചേതോവിമുത്തിയോ നാമ നവ ധമ്മാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനഞ്ച മഗ്ഗഫലാനി ച. തത്ഥ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം കിഞ്ചനം ആരമ്മണം അസ്സ നത്ഥീതി ആകിഞ്ചഞ്ഞം. മഗ്ഗഫലാനി കിഞ്ചനാനം മദ്ദനാനം പലിബുന്ധനകിലേസാനം നത്ഥിതായ ആകിഞ്ചഞ്ഞാനി. നിബ്ബാനമ്പി ആകിഞ്ചഞ്ഞം, ചേതോവിമുത്തി പന ന ഹോതി, തസ്മാ ന ഗഹിതം.

രാഗോ ഖോ, ആവുസോ, നിമിത്തകരണോതിആദീസു യഥാ നാമ ദ്വിന്നം കുലാനം സദിസാ ദ്വേ വച്ഛകാ ഹോന്തി. യാവ തേസം ലക്ഖണം ന കതം ഹോതി, താവ ‘‘അയം അസുകകുലസ്സ വച്ഛകോ, അയം അസുകകുലസ്സാ’’തി ന സക്കാ ഹോന്തി ജാനിതും. യദാ പന തേസം സത്തിസൂലാദീസു അഞ്ഞതരം ലക്ഖണം കതം ഹോതി, തദാ സക്കാ ഹോന്തി ജാനിതും. ഏവമേവ യാവ പുഗ്ഗലസ്സ രാഗോ നുപ്പജ്ജതി, താവ ന സക്കാ ഹോതി ജാനിതും അരിയോ വാ പുഥുജ്ജനോ വാതി. രാഗോ പനസ്സ ഉപ്പജ്ജമാനോവ സരാഗോ നാമ അയം പുഗ്ഗലോതി സഞ്ജാനനനിമിത്തം കരോന്തോ വിയ ഉപ്പജ്ജതി, തസ്മാ ‘‘നിമിത്തകരണോ’’തി വുത്തോ. ദോസമോഹേസുപി ഏസേവ നയോ.

അനിമിത്താ ചേതോവിമുത്തി നാമ തേരസ ധമ്മാ – വിപസ്സനാ, ചത്താരോ ആരുപ്പാ, ചത്താരോ മഗ്ഗാ, ചത്താരി ച ഫലാനീതി. തത്ഥ വിപസ്സനാ നിച്ചനിമിത്തം സുഖനിമിത്തം അത്തനിമിത്തം ഉഗ്ഘാടേതീതി അനിമിത്താ നാമ. ചത്താരോ ആരുപ്പാ രൂപനിമിത്തസ്സ അഭാവേന അനിമിത്താ നാമ. മഗ്ഗഫലാനി നിമിത്തകരണാനം കിലേസാനം അഭാവേന അനിമിത്താനി. നിബ്ബാനമ്പി അനിമിത്തമേവ, തം പന ചേതോവിമുത്തി ന ഹോതി, തസ്മാ ന ഗഹിതം. അഥ കസ്മാ സുഞ്ഞതാ ചേതോവിമുത്തി ന ഗഹിതാതി? സാ, ‘‘സുഞ്ഞാ രാഗേനാ’’തിആദിവചനതോ സബ്ബത്ഥ അനുപവിട്ഠാവ, തസ്മാ വിസും ന ഗഹിതാ. ഏകത്ഥാതി ആരമ്മണവസേന ഏകത്ഥാ. അപ്പമാണം ആകിഞ്ചഞ്ഞം സുഞ്ഞതം അനിമിത്തന്തി ഹി സബ്ബാനേതാനി നിബ്ബാനസ്സേവ നാമാനി. ഇതി ഇമിനാ പരിയായേന ഏകത്ഥാ. അഞ്ഞസ്മിം പന ഠാനേ അപ്പമാണാ ഹോന്തി, അഞ്ഞസ്മിം ആകിഞ്ചഞ്ഞാ അഞ്ഞസ്മിം സുഞ്ഞതാ അഞ്ഞസ്മിം അനിമിത്താതി ഇമിനാ പരിയായേന നാനാബ്യഞ്ജനാ. ഇതി ഥേരോ യഥാനുസന്ധിനാവ ദേസനം നിട്ഠപേസീതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

മഹാവേദല്ലസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ചൂളവേദല്ലസുത്തവണ്ണനാ

൪൬൦. ഏവം മേ സുതന്തി ചൂളവേദല്ലസുത്തം. തത്ഥ വിസാഖോ ഉപാസകോതി വിസാഖോതി ഏവംനാമകോ ഉപാസകോ. യേന ധമ്മദിന്നാതി യേന ധമ്മദിന്നാ നാമ ഭിക്ഖുനീ തേനുപസങ്കമി. കോ പനായം വിസാഖോ? കാ ധമ്മദിന്നാ? കസ്മാ ഉപസങ്കമീതി? വിസാഖോ നാമ ധമ്മദിന്നായ ഗിഹികാലേ ഘരസാമികോ. സോ യദാ ഭഗവാ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ പവത്തവരധമ്മചക്കോ യസാദയോ കുലപുത്തേ വിനേത്വാ ഉരുവേലം പത്വാ തത്ഥ ജടിലസഹസ്സം വിനേത്വാ പുരാണജടിലേഹി ഖീണാസവഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം രാജഗഹം ഗന്ത്വാ ബുദ്ധദസ്സനത്ഥം ദ്വാദസനഹുതായ പരിസായ സദ്ധിം ആഗതസ്സ ബിമ്ബിസാരമഹാരാജസ്സ ധമ്മം ദേസേസി. തദാ രഞ്ഞാ സദ്ധിം ആഗതേസു ദ്വാദസനഹുതേസു ഏകം നഹുതം ഉപാസകത്തം പടിവേദേസി, ഏകാദസ നഹുതാനി സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹിംസു സദ്ധിം രഞ്ഞാ ബിമ്ബിസാരേന. അയം ഉപാസകോ തേസം അഞ്ഞതരോ, തേഹി സദ്ധിം പഠമദസ്സനേവ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ, പുന ഏകദിവസം ധമ്മം സുത്വാ സകദാഗാമിഫലം പത്വാ, തതോ അപരഭാഗേപി ഏകദിവസം ധമ്മം സുത്വാ അനാഗാമിഫലേ പതിട്ഠിതോ. സോ അനാഗാമീ ഹുത്വാ ഗേഹം ആഗച്ഛന്തോ യഥാ അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേന്തോ സിതം കുരുമാനോ ആഗച്ഛതി, ഏവം അനാഗന്ത്വാ സന്തിന്ദ്രിയോ സന്തമാനസോ ഹുത്വാ അഗമാസി.

ധമ്മദിന്നാ സീഹപഞ്ജരം ഉഗ്ഘാടേത്വാ വീഥിം ഓലോകയമാനാ തസ്സ ആഗമനാകാരം ദിസ്വാ, ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ തസ്സ പച്ചുഗ്ഗമനം കുരുമാനാ സോപാനസീസേ ഠത്വാ ഓലമ്ബനത്ഥം ഹത്ഥം പസാരേസി. ഉപാസകോ അത്തനോ ഹത്ഥം സമിഞ്ജേസി. സാ ‘‘പാതരാസഭോജനകാലേ ജാനിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. ഉപാസകോ പുബ്ബേ തായ സദ്ധിം ഏകതോ ഭുഞ്ജതി. തം ദിവസം പന തം അനപലോകേത്വാ യോഗാവചരഭിക്ഖു വിയ ഏകകോവ ഭുഞ്ജി. സാ, ‘‘സായന്ഹകാലേ ജാനിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേസി. ഉപാസകോ തംദിവസം സിരിഗബ്ഭം ന പാവിസി, അഞ്ഞം ഗബ്ഭം പടിജഗ്ഗാപേത്വാ കപ്പിയമഞ്ചകം പഞ്ഞപാപേത്വാ നിപജ്ജി. ഉപാസികാ, ‘‘കിം നു ഖ്വസ്സ ബഹിദ്ധാ പത്ഥനാ അത്ഥി, ഉദാഹു കേനചിദേവ പരിഭേദകേന ഭിന്നോ, ഉദാഹു മയ്ഹേവ കോചി ദോസോ അത്ഥീ’’തി ബലവദോമനസ്സാ ഹുത്വാ, ‘‘ഏകം ദ്വേ ദിവസേ വസിതകാലേ സക്കാ ഞാതു’’ന്തി തസ്സ ഉപട്ഠാനം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി.

ഉപാസകോ, ‘‘കിം ധമ്മദിന്നേ അകാലേ ആഗതാസീ’’തി പുച്ഛി. ആമ അയ്യപുത്ത, ആഗതാമ്ഹി, ന ത്വം യഥാ പുരാണോ, കിം നു തേ ബഹിദ്ധാ പത്ഥനാ അത്ഥീതി? നത്ഥി ധമ്മദിന്നേതി. അഞ്ഞോ കോചി പരിഭേദകോ അത്ഥീതി? അയമ്പി നത്ഥീതി. ഏവം സന്തേ മയ്ഹേവ കോചി ദോസോ ഭവിസ്സതീതി. തുയ്ഹമ്പി ദോസോ നത്ഥീതി. അഥ കസ്മാ മയാ സദ്ധിം യഥാ പകതിയാ ആലാപസല്ലാപമത്തമ്പി ന കരോഥാതി? സോ ചിന്തേസി – ‘‘അയം ലോകുത്തരധമ്മോ നാമ ഗരു ഭാരിയോ ന പകാസേതതബ്ബോ, സചേ ഖോ പനാഹം ന കഥേസ്സാമി, അയം ഹദയം ഫാലേത്വാ ഏത്ഥേവ കാലം കരേയ്യാ’’തി തസ്സാനുഗ്ഗഹത്ഥായ കഥേസി – ‘‘ധമ്മദിന്നേ അഹം സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ ലോകുത്തരധമ്മം നാമ അധിഗതോ, തം അധിഗതസ്സ ഏവരൂപാ ലോകിയകിരിയാ ന വട്ടതി. യദി ത്വം ഇച്ഛസി, തവ ചത്താലീസ കോടിയോ മമ ചത്താലീസ കോടിയോതി അസീതികോടിധനം അത്ഥി, ഏത്ഥ ഇസ്സരാ ഹുത്വാ മമ മാതിട്ഠാനേ വാ ഭഗിനിട്ഠാനേ വാ ഠത്വാ വസ. തയാ ദിന്നേന ഭത്തപിണ്ഡമത്തകേന അഹം യാപേസ്സാമി. അഥേവം ന കരോസി, ഇമേ ഭോഗേ ഗഹേത്വാ കുലഗേഹം ഗച്ഛ, അഥാപി തേ ബഹിദ്ധാ പത്ഥനാ നത്ഥി, അഹം തം ഭഗിനിട്ഠാനേ വാ ധിതുട്ഠാനേ വാ ഠപേത്വാ പോസേസ്സാമീ’’തി.

സാ ചിന്തേസി – ‘‘പകതിപുരിസോ ഏവം വത്താ നാമ നത്ഥി. അദ്ധാ ഏതേന ലോകുത്തരവരധമ്മോ പടിവിദ്ധോ. സോ പന ധമ്മോ കിം പുരിസേഹേവ പടിബുജ്ഝിതബ്ബോ, ഉദാഹു മാതുഗാമോപി പടിവിജ്ഝിതും സക്കോതീ’’തി വിസാഖം ഏതദവോച – ‘‘കിം നു ഖോ ഏസോ ധമ്മോ പുരിസേഹേവ ലഭിതബ്ബോ, മാതുഗാമേനപി സക്കാ ലദ്ധു’’ന്തി? കിം വദേസി ധമ്മദിന്നേ, യേ പടിപന്നകാ, തേ ഏതസ്സ ദായാദാ, യസ്സ യസ്സ ഉപനിസ്സയോ അത്ഥി, സോ സോ ഏതം പടിലഭതീതി. ഏവം സന്തേ മയ്ഹം പബ്ബജ്ജം അനുജാനാഥാതി. സാധു ഭദ്ദേ, അഹമ്പി തം ഏതസ്മിംയേവ മഗ്ഗേ യോജേതുകാമോ, മനം പന തേ അജാനമാനോ ന കഥേമീതി താവദേവ ബിമ്ബിസാരസ്സ രഞ്ഞോ സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി.

രാജാ, ‘‘കിം, ഗഹപതി, അകാലേ ആഗതോസീ’’തി പുച്ഛി. ധമ്മദിന്നാ, ‘‘മഹാരാജ, പബ്ബജിസ്സാമീ’’തി വദതീതി. കിം പനസ്സ ലദ്ധും വട്ടതീതി? അഞ്ഞം കിഞ്ചി നത്ഥി, സോവണ്ണസിവികം ദേവ, ലദ്ധും വട്ടതി നഗരഞ്ച പടിജഗ്ഗാപേതുന്തി. രാജാ സോവണ്ണസിവികം ദത്വാ നഗരം പടിജഗ്ഗാപേസി. വിസാഖോ ധമ്മദിന്നം ഗന്ധോദകേന നഹാപേത്വാ സബ്ബാലങ്കാരേഹി അലങ്കാരാപേത്വാ സോവണ്ണസിവികായ നിസീദാപേത്വാ ഞാതിഗണേന പരിവാരാപേത്വാ ഗന്ധപുപ്ഫാദീഹി പൂജയമാനോ നഗരവാസനം കരോന്തോ വിയ ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയം ഗന്ത്വാ, ‘‘ധമ്മദിന്നം പബ്ബാജേഥായ്യേ’’തി ആഹ. ഭിക്ഖുനിയോ ‘‘ഏകം വാ ദ്വേ വാ ദോസേ സഹിതും വട്ടതി ഗഹപതീ’’തി ആഹംസു. നത്ഥയ്യേ കോചി ദോസോ, സദ്ധായ പബ്ബജതീതി. അഥേകാ ബ്യത്താ ഥേരീ തചപഞ്ചകകമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖിത്വാ കേസേ ഓഹാരേത്വാ പബ്ബാജേസി. വിസാഖോ, ‘‘അഭിരമയ്യേ, സ്വാക്ഖാതോ ധമ്മോ’’തി വന്ദിത്വാ പക്കാമി.

തസ്സാ പബ്ബജിതദിവസതോ പട്ഠായ ലാഭസക്കാരോ ഉപ്പജ്ജി. തേനേവ പലിബുദ്ധാ സമണധമ്മം കാതും ഓകാസം ന ലഭതി. അഥാചരിയ-ഉപജ്ഝായഥേരിയോ ഗഹേത്വാ ജനപദം ഗന്ത്വാ അട്ഠതിംസായ ആരമ്മണേസു ചിത്തരുചിതം കമ്മട്ഠാനം കഥാപേത്വാ സമണധമ്മം കാതും ആരദ്ധാ, അഭിനീഹാരസമ്പന്നത്താ പന നാതിചിരം കിലമിത്ഥ.

ഇതോ പട്ഠായ ഹി സതസഹസ്സകപ്പമത്ഥകേ പദുമുത്തരോ നാമ സത്ഥാ ലോകേ ഉദപാദി. തദാ ഏസാ ഏകസ്മിം കുലേ ദാസീ ഹുത്വാ അത്തനോ കേസേ വിക്കിണിത്വാ സുജാതത്ഥേരസ്സ നാമ അഗ്ഗസാവകസ്സ ദാനം ദത്വാ പത്ഥനമകാസി. സാ തായ പത്ഥനാഭിനീഹാരസമ്പത്തിയാ നാതിചിരം കിലമിത്ഥ, കതിപാഹേനേവ അരഹത്തം പത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അഹം യേനത്ഥേന സാസനേ പബ്ബജിതാ, സോ മത്ഥകം പത്തോ, കിം മേ ജനപദവാസേന, മയ്ഹം ഞാതകാപി പുഞ്ഞാനി കരിസ്സന്തി, ഭിക്ഖുനിസങ്ഘോപി പച്ചയേഹി ന കിലമിസ്സതി, രാജഗഹം ഗച്ഛാമീ’’തി ഭിക്ഖുനിസങ്ഘം ഗഹേത്വാ രാജഗഹമേവ അഗമാസി. വിസാഖോ, ‘‘ധമ്മദിന്നാ കിര ആഗതാ’’തി സുത്വാ, ‘‘പബ്ബജിത്വാ നചിരസ്സേവ ജനപദം ഗതാ, ഗന്ത്വാപി നചിരസ്സേവ പച്ചാഗതാ, കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതി, ഗന്ത്വാ ജാനിസ്സാമീ’’തി ദുതിയഗമനേന ഭിക്ഖുനിഉപസ്സയം അഗമാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ വിസാഖോ ഉപാസകോ യേന ധമ്മദിന്നാ ഭിക്ഖുനീ തേനുപസങ്കമീ’’തി.

ഏതദവോചാതി ഏതം സക്കായോതിആദിവചനം അവോച. കസ്മാ അവോചാതി? ഏവം കിരസ്സ അഹോസി – ‘‘അഭിരമസി നാഭിരമസി, അയ്യേ’’തി ഏവം പുച്ഛനം നാമ ന പണ്ഡിതകിച്ചം, പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധേ ഉപനേത്വാ പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമി, പഞ്ഹബ്യാകരണേന തസ്സാ അഭിരതിം വാ അനഭിരതിം വാ ജാനിസ്സാമീതി, തസ്മാ അവോച. തം സുത്വാവ ധമ്മദിന്നാ അഹം, ആവുസോ വിസാഖ, അചിരപബ്ബജിതാ സകായം വാ പരകായം വാ കുതോ ജാനിസ്സാമീതി വാ, അഞ്ഞത്ഥേരിയോ ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛാതി വാ അവത്വാ ഉപനിക്ഖിത്തം സമ്പടിച്ഛമാനാ വിയ, ഏകപാസകഗണ്ഠിം മോചേന്തീ വിയ ഗഹനട്ഠാനേ ഹത്ഥിമഗ്ഗം നീഹരമാനാ വിയ ഖഗ്ഗമുഖേന സമുഗ്ഗം വിവരമാനാ വിയ ച പടിസമ്ഭിദാവിസയേ ഠത്വാ പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജമാനാ, പഞ്ച ഖോ ഇമേ, ആവുസോ വിസാഖ, ഉപാദാനക്ഖന്ധാതിആദിമാഹ. തത്ഥ പഞ്ചാതി ഗണനപരിച്ഛേദോ. ഉപാദാനക്ഖന്ധാതി ഉപാദാനാനം പച്ചയഭൂതാ ഖന്ധാതി ഏവമാദിനാ നയേനേത്ഥ ഉപാദാനക്ഖന്ധകഥാ വിത്ഥാരേത്വാ കഥേതബ്ബാ. സാ പനേസാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ വിത്ഥാരിതാ ഏവാതി തത്ഥ വിത്താരിതനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. സക്കായസമുദയാദീസുപി യം വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ തത്ഥ തത്ഥ വുത്തമേവ.

ഇദം പന ചതുസച്ചബ്യാകരണം സുത്വാ വിസാഖോ ഥേരിയാ അഭിരതഭാവം അഞ്ഞാസി. യോ ഹി ബുദ്ധസാസനേ ഉക്കണ്ഠിതോ ഹോതി അനഭിരതോ, സോ ഏവം പുച്ഛിതപുച്ഛിതപഞ്ഹം സണ്ഡാസേന ഏകേകം പലിതം ഗണ്ഹന്തോ വിയ, സിനേരുപാദതോ വാലുകം ഉദ്ധരന്തോ വിയ വിസ്സജ്ജേതും ന സക്കോതി. യസ്മാ പന ഇമാനി ചത്താരി സച്ചാനി ലോകേ ചന്ദിമസൂരിയാ വിയ ബുദ്ധസാസനേ പാകടാനി, പരിസമജ്ഝേ ഗതോ ഹി ഭഗവാപി മഹാഥേരാപി സച്ചാനേവ പകാസേന്തി; ഭിക്ഖുസങ്ഘോപി പബ്ബജിതദിവസതോ പട്ഠായ കുലപുത്തേ ചത്താരി നാമ കിം, ചത്താരി അരിയസച്ചാനീതി പഞ്ഹം ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതി. അയഞ്ച ധമ്മദിന്നാ ഉപായകോസല്ലേ ഠിതാ പണ്ഡിതാ ബ്യത്താ നയം ഗഹേത്വാ സുതേനപി കഥേതും സമത്ഥാ, തസ്മാ ‘‘ന സക്കാ ഏതിസ്സാ ഏത്താവതാ സച്ചാനം പടിവിദ്ധഭാവോ ഞാതും, സച്ചവിനിബ്ഭോഗപഞ്ഹബ്യാകരണേന സക്കാ ഞാതു’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഹേട്ഠാ കഥിതാനി ദ്വേ സച്ചാനി പടിനിവത്തേത്വാ ഗുള്ഹം കത്വാ ഗണ്ഠിപഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛന്തോ തഞ്ഞേവ നു ഖോ, അയ്യേതിആദിമാഹ.

തസ്സ വിസ്സജ്ജനേ ന ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, തഞ്ഞേവ ഉപാദാനന്തി ഉപാദാനസ്സ സങ്ഖാരക്ഖന്ധേകദേസഭാവതോ ന തംയേവ ഉപാദാനം തേ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ, നാപി അഞ്ഞത്ര പഞ്ചഹി ഉപാദാനക്ഖന്ധേഹി ഉപാദാനം. യദി ഹി തഞ്ഞേവ സിയാ, രൂപാദിസഭാവമ്പി ഉപാദാനം സിയാ. യദി അഞ്ഞത്ര സിയാ, പരസമയേ ചിത്തവിപ്പയുത്തോ അനുസയോ വിയ പണ്ണത്തി വിയ നിബ്ബാനം വിയ ച ഖന്ധവിനിമുത്തം വാ സിയാ, ഛട്ഠോ വാ ഖന്ധോ പഞ്ഞപേതബ്ബോ ഭവേയ്യ, തസ്മാ ഏവം ബ്യാകാസി. തസ്സാ ബ്യാകരണം സുത്വാ ‘‘അധിഗതപതിട്ഠാ അയ’’ന്തി വിസാഖോ നിട്ഠമഗമാസി. ന ഹി സക്കാ അഖീണാസവേന അസമ്ബദ്ധേന അവിത്ഥായന്തേന പദീപസഹസ്സം ജാലേന്തേന വിയ ഏവരൂപോ ഗുള്ഹോ പടിച്ഛന്നോ തിലക്ഖണാഹതോ ഗമ്ഭീരോ പഞ്ഹോ വിസ്സജ്ജേതും. നിട്ഠം ഗന്ത്വാ പന, ‘‘അയം ധമ്മദിന്നാ സാസനേ ലദ്ധപതിട്ഠാ അധിഗതപടിസമ്ഭിദാ വേസാരജ്ജപ്പത്താ ഭവമത്ഥകേ ഠിതാ മഹാഖീണാസവാ, സമത്ഥാ മയ്ഹം പുച്ഛിതപഞ്ഹം കഥേതും, ഇദാനി പന നം ഓവത്തികസാരം പഞ്ഹം പുച്ഛിസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ തം പുച്ഛന്തോ, കഥം പനായ്യേതിആദിമാഹ.

൪൬൧. തസ്സ വിസ്സജ്ജനേ അസ്സുതവാതിആദി മൂലപരിയായേ വിത്ഥാരിതമേവ. രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതി, ‘‘ഇധേകച്ചോ രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി. യം രൂപം സോ അഹം, യോ അഹം തം രൂപന്തി രൂപഞ്ച അത്തഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. സേയ്യഥാപി നാമ തേലപ്പദീപസ്സ ഝായതോ യാ അച്ചി സോ വണ്ണോ, യോ വണ്ണോ സാ അച്ചീതി അച്ചിഞ്ച വണ്ണഞ്ച അദ്വയം സമനുപസ്സതി. ഏവമേവ ഇധേകച്ചോ രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി…പേ… അദ്വയം സമനുപസ്സതീ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൩൧) ഏവം രൂപം അത്താതി ദിട്ഠിപസ്സനായ പസ്സതി. രൂപവന്തം വാ അത്താനന്തി അരൂപം അത്താതി ഗഹേത്വാ ഛായാവന്തം രുക്ഖം വിയ തം അത്താനം രൂപവന്തം സമനുപസ്സതി. അത്തനി വാ രൂപന്തി അരൂപമേവ അത്താതി ഗഹേത്വാ പുപ്ഫസ്മിം ഗന്ധം വിയ അത്തനി രൂപം സമനുപസ്സതി. രൂപസ്മിം വാ അത്താനന്തി അരൂപമേവ അത്താതി ഗഹേത്വാ കരണ്ഡായ മണിം വിയ അത്താനം രൂപസ്മിം സമനുപസ്സതി. വേദനം അത്തതോതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.

തത്ഥ, രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതി സുദ്ധരൂപമേവ അത്താതി കഥിതം. രൂപവന്തം വാ അത്താനം, അത്തനി വാ രൂപം, രൂപസ്മിം വാ അത്താനം. വേദനം അത്തതോ… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതി ഇമേസു സത്തസു ഠാനേസു അരൂപം അത്താതി കഥിതം. വേദനാവന്തം വാ അത്താനം, അത്തനി വാ വേദനം, വേദനായ വാ അത്താനന്തി ഏവം ചതൂസു ഖന്ധേസു തിണ്ണം തിണ്ണം വസേന ദ്വാദസസു ഠാനേസു രൂപാരൂപമിസ്സകോ അത്താ കഥിതോ. തത്ഥ രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി… വേദനം… സഞ്ഞം… സങ്ഖാരേ… വിഞ്ഞാണം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതി ഇമേസു പഞ്ചസു ഠാനേസു ഉച്ഛേദദിട്ഠി കഥിതാ, അവസേസേസു സസ്സതദിട്ഠീതി. ഏവമേത്ഥ പന്നരസ ഭവദിട്ഠിയോ, പഞ്ച വിഭവദിട്ഠിയോ ഹോന്തി. ന രൂപം അത്തതോതി ഏത്ഥ രൂപം അത്താതി ന സമനുപസ്സതി. അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി പന സമനുപസ്സതി. ന രൂപവന്തം അത്താനം…പേ… ന വിഞ്ഞാണസ്മിം അത്താനന്തി ഇമേ പഞ്ചക്ഖന്ധേ കേനചി പരിയായേന അത്തതോ ന സമനുപസ്സതി, സബ്ബാകാരേന പന അനിച്ചാ ദുക്ഖാ അനത്താതി സമനുപസ്സതി.

ഏത്താവതാ ഥേരിയാ, ‘‘ഏവം ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, സക്കായദിട്ഠി ഹോതീ’’തി ഏവം പുരിമപഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തിയാ ഏത്തകേന ഗമനം ഹോതി, ആഗമനം ഹോതി, ഗമനാഗമനം ഹോതി, വട്ടം വത്തതീതി വട്ടം മത്ഥകം പാപേത്വാ ദസ്സിതം. ഏവം ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, സക്കായദിട്ഠി ന ഹോതീതി പച്ഛിമം പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തിയാ ഏത്തകേന ഗമനം ന ഹോതി, ആഗമനം ന ഹോതി, ഗമനാഗമനം ന ഹോതി, വട്ടം നാമ ന വത്തതീതി വിവട്ടം മത്ഥകം പാപേത്വാ ദസ്സിതം.

൪൬൨. കതമോ പനായ്യേ, അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോതി അയം പഞ്ഹോ ഥേരിയാ പടിപുച്ഛിത്വാ വിസ്സജ്ജേതബ്ബോ ഭവേയ്യ – ‘‘ഉപാസക, തയാ ഹേട്ഠാ മഗ്ഗോ പുച്ഛിതോ, ഇധ കസ്മാ മഗ്ഗമേവ പുച്ഛസീ’’തി. സാ പന അത്തനോ ബ്യത്തതായ പണ്ഡിച്ചേന തസ്സ അധിപ്പായം സല്ലക്ഖേസി – ‘‘ഇമിനാ ഉപാസകേന ഹേട്ഠാ പടിപത്തിവസേന മഗ്ഗോ പുച്ഛിതോ ഭവിസ്സതി, ഇധ പന തം സങ്ഖതാസങ്ഖതലോകിയലോകുത്തരസങ്ഗഹിതാസങ്ഗഹിതവസേന പുച്ഛിതുകാമോ ഭവിസ്സതീ’’തി. തസ്മാ അപ്പടിപുച്ഛിത്വാവ യം യം പുച്ഛി, തം തം വിസ്സജ്ജേസി. തത്ഥ സങ്ഖതോതി ചേതിതോ കപ്പിതോ പകപ്പിതോ ആയൂഹിതോ കതോ നിബ്ബത്തിതോ സമാപജ്ജന്തേന സമാപജ്ജിതബ്ബോ. തീഹി ച ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, ഖന്ധേഹി അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സങ്ഗഹിതോതി ഏത്ഥ യസ്മാ മഗ്ഗോ സപ്പദേസോ, തയോ ഖന്ധാ നിപ്പദേസാ, തസ്മാ അയം സപ്പദേസത്താ നഗരം വിയ രജ്ജേന നിപ്പദേസേഹി തീഹി ഖന്ധേഹി സങ്ഗഹിതോ. തത്ഥ സമ്മാവാചാദയോ തയോ സീലമേവ, തസ്മാ തേ സജാതിതോ സീലക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതാതി. കിഞ്ചാപി ഹി പാളിയം സീലക്ഖന്ധേതി ഭുമ്മേന വിയ നിദ്ദേസോ കതോ, അത്ഥോ പന കരണവസേന വേദിതബ്ബോ. സമ്മാവായാമാദീസു പന തീസു സമാധി അത്തനോ ധമ്മതായ ആരമ്മണേ ഏകഗ്ഗഭാവേന അപ്പേതും ന സക്കോതി. വീരിയേ പന പഗ്ഗഹകിച്ചം സാധേന്തേ സതിയാ ച അപിലാപനകിച്ചം സാധേന്തിയാ ലദ്ധൂപകാരോ ഹുത്വാ സക്കോതി.

തത്രായം ഉപമാ – യഥാ ഹി ‘‘നക്ഖത്തം കീളിസ്സാമാ’’തി ഉയ്യാനം പവിട്ഠേസു തീസു സഹായേസു ഏകോ സുപുപ്ഫിതം ചമ്പകരുക്ഖം ദിസ്വാ ഹത്ഥം ഉക്ഖിപിത്വാപി ഗഹേതും ന സക്കുണേയ്യ. അഥസ്സ ദുതിയോ ഓനമിത്വാ പിട്ഠിം ദദേയ്യ, സോ തസ്സ പിട്ഠിയം ഠത്വാപി കമ്പമാനോ ഗഹേതും ന സക്കുണേയ്യ. അഥസ്സ ഇതരോ അംസകൂടം ഉപനാമേയ്യ, സോ ഏകസ്സ പിട്ഠിയം ഠത്വാ ഏകസ്സ അംസകൂടം ഓലുബ്ഭ യഥാരുചി പുപ്ഫാനി ഓചിനിത്വാ പിളന്ധിത്വാ നക്ഖത്തം കീളേയ്യ. ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം. ഏകതോ ഉയ്യാനം പവിട്ഠാ തയോ സഹായകാ വിയ ഹി ഏകതോ ജാതാ സമ്മാവായാമാദയോ തയോ ധമ്മാ. സുപുപ്ഫിതചമ്പകോ വിയ ആരമ്മണം. ഹത്ഥം ഉക്ഖിപിത്വാപി ഗഹേതും അസക്കോന്തോ വിയ അത്തനോ ധമ്മതായ ആരമ്മണേ ഏകഗ്ഗഭാവേന അപ്പേതും അസക്കോന്തോ സമാധി. പിട്ഠിം ദത്വാ ഓനതസഹായോ വിയ വായാമോ. അംസകൂടം ദത്വാ ഠിതസഹായോ വിയ സതി. യഥാ തേസു ഏകസ്സ പിട്ഠിയം ഠത്വാ ഏകസ്സ അംസകൂടം ഓലുബ്ഭ ഇതരോ യഥാരുചി പുപ്ഫം ഗഹേതും സക്കോതി, ഏവമേവം വീരിയേ പഗ്ഗഹകിച്ചം സാധേന്തേ, സതിയാ ച അപിലാപനകിച്ചം സാധേന്തിയാ ലദ്ധുപകാരോ സമാധി സക്കോതി ആരമ്മണേ ഏകഗ്ഗഭാവേന അപ്പേതും. തസ്മാ സമാധിയേവേത്ഥ സജാതിതോ സമാധിക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതോ. വായാമസതിയോ പന കിരിയതോ സങ്ഗഹിതാ ഹോന്തി.

സമ്മാദിട്ഠിസമ്മാസങ്കപ്പേസുപി പഞ്ഞാ അത്തനോ ധമ്മതായ അനിച്ചം ദുക്ഖം അനത്താതി ആരമ്മണം നിച്ഛേതും ന സക്കോതി, വിതക്കേ പന ആകോടേത്വാ ആകോടേത്വാ ദേന്തേ സക്കോതി. കഥം? യഥാ ഹി ഹേരഞ്ഞികോ കഹാപണം ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ സബ്ബഭാഗേസു ഓലോകേതുകാമോ സമാനോപി ന ചക്ഖുദലേനേവ പരിവത്തേതും സക്കോതി, അങ്ഗുലിപബ്ബേഹി പന പരിവത്തേത്വാ ഇതോ ചിതോ ച ഓലോകേതും സക്കോതി. ഏവമേവ ന പഞ്ഞാ അത്തനോ ധമ്മതായ അനിച്ചാദിവസേന ആരമ്മണം നിച്ഛേതും സക്കോതി, അഭിനിരോപനലക്ഖണേന പന ആഹനനപരിയാഹനനരസേന വിതക്കേന ആകോടേന്തേന വിയ പരിവത്തേന്തേന വിയ ച ആദായാ ദിന്നമേവ വിനിച്ഛേതും സക്കോതി. തസ്മാ ഇധാപി സമ്മാദിട്ഠിയേവ സജാതിതോ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിതാ. സമ്മാസങ്കപ്പോ പന കിരിയതോ സങ്ഗഹിതോ ഹോതി. ഇതി ഇമേഹി തീഹി ഖന്ധേഹി മഗ്ഗോ സങ്ഗഹം ഗച്ഛതി. തേന വുത്തം – ‘‘തീഹി ച ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, ഖന്ധേഹി അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സങ്ഗഹിതോ’’തി.

ഇദാനി ഏകചിത്തക്ഖണികം മഗ്ഗസമാധിം സനിമിത്തം സപരിക്ഖാരം പുച്ഛന്തോ, കതമോ പനായ്യേതിആദിമാഹ. തസ്സ വിസ്സജ്ജനേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ മഗ്ഗക്ഖണേ ചതുകിച്ചസാധനവസേന ഉപ്പന്നാ സതി, സാ സമാധിസ്സ പച്ചയത്ഥേന നിമിത്തം. ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ ചതുകിച്ചസാധനവസേനേവ ഉപ്പന്നം വീരിയം, തം പരിവാരട്ഠേന പരിക്ഖാരോ ഹോതി. തേസംയേവ ധമ്മാനന്തി തേസം മഗ്ഗസമ്പയുത്തധമ്മാനം. ആസേവനാതിആദീസു ഏകചിത്തക്ഖണികായേവ ആസേവനാദയോ വുത്താതി.

വിതണ്ഡവാദീ പന, ‘‘ഏകചിത്തക്ഖണികോ നാമ മഗ്ഗോ നത്ഥി, ‘ഏവം ഭാവേയ്യ സത്ത വസ്സാനീ’തി ഹി വചനതോ സത്തപി വസ്സാനി മഗ്ഗഭാവനാ ഹോതി, കിലേസാ പന ലഹു ഛിജ്ജന്താ സത്തഹി ഞാണേഹി ഛിജ്ജന്തീ’’തി വദതി. സോ ‘‘സുത്തം ആഹരാ’’തി വത്തബ്ബോ. അദ്ധാ അഞ്ഞം അപസ്സന്തോ, ‘‘യാ തേസംയേവ ധമ്മാനം ആസേവനാ ഭാവനാ ബഹുലീകമ്മ’’ന്തി ഇദമേവ സുത്തം ആഹരിത്വാ, ‘‘അഞ്ഞേന ചിത്തേന ആസേവതി, അഞ്ഞേന ഭാവേതി, അഞ്ഞേന ബഹുലീകരോതീ’’തി വക്ഖതി. തതോ വത്തബ്ബോ – ‘‘കിം പനിദം, സുത്തം നേയ്യത്ഥം നീതത്ഥ’’ന്തി. തതോ വക്ഖതി – ‘‘നീതത്ഥം യഥാ സുത്തം തഥേവ അത്ഥോ’’തി. തസ്സ ഇദം ഉത്തരം – ഏവം സന്തേ ഏകം ചിത്തം ആസേവമാനം ഉപ്പന്നം, അപരമ്പി ആസേവമാനം, അപരമ്പി ആസേവമാനന്തി ഏവം ദിവസമ്പി ആസേവനാവ ഭവിസ്സതി, കുതോ ഭാവനാ, കുതോ ബഹുലീകമ്മം? ഏകം വാ ഭാവയമാനം ഉപ്പന്നം അപരമ്പി ഭാവയമാനം അപരമ്പി ഭാവയമാനന്തി ഏവം ദിവസമ്പി ഭാവനാവ ഭവിസ്സതി, കുതോ ആസേവനാ കുതോ ബഹുലീകമ്മം? ഏകം വാ ബഹുലീകരോന്തം ഉപ്പന്നം, അപരമ്പി ബഹുലീകരോന്തം, അപരമ്പി ബഹുലീകരോന്തന്തി ഏവം ദിവസമ്പി ബഹുലീകമ്മമേവ ഭവിസ്സതി കുതോ ആസേവനാ, കുതോ ഭാവനാതി.

അഥ വാ ഏവം വദേയ്യ – ‘‘ഏകേന ചിത്തേന ആസേവതി, ദ്വീഹി ഭാവേതി, തീഹി ബഹുലീകരോതി. ദ്വീഹി വാ ആസേവതി, തീഹി ഭാവേതി, ഏകേന ബഹുലീകരോതി. തീഹി വാ ആസേവതി, ഏകേന ഭാവേതി, ദ്വീഹി ബഹുലീകരോതീ’’തി. സോ വത്തബ്ബോ – ‘‘മാ സുത്തം മേ ലദ്ധന്തി യം വാ തം വാ അവച. പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തേന നാമ ആചരിയസ്സ സന്തികേ വസിത്വാ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അത്ഥരസം വിദിത്വാ വത്തബ്ബം ഹോതി. ഏകചിത്തക്ഖണികാവ അയം ആസേവനാ, ഏകചിത്തക്ഖണികാ ഭാവനാ, ഏകചിത്തക്ഖണികം ബഹുലീകമ്മം. ഖയഗാമിലോകുത്തരമഗ്ഗോ ബഹുലചിത്തക്ഖണികോ നാമ നത്ഥി, ‘ഏകചിത്തക്ഖണികോയേവാ’തി സഞ്ഞാപേതബ്ബോ. സചേ സഞ്ജാനാതി, സഞ്ജാനാതു, നോ ചേ സഞ്ജാനാതി, ഗച്ഛ പാതോവ വിഹാരം പവിസിത്വാ യാഗും പിവാഹീ’’തി ഉയ്യോജേതബ്ബോ.

൪൬൩. കതി പനായ്യേ സങ്ഖാരാതി ഇധ കിം പുച്ഛതി? യേ സങ്ഖാരേ നിരോധേത്വാ നിരോധം സമാപജ്ജതി, തേ പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛതി. തേനേവസ്സ അധിപ്പായം ഞത്വാ ഥേരീ, പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാദീസു അനേകേസു സങ്ഖാരേസു വിജ്ജമാനേസുപി, കായസങ്ഖാരാദയോവ ആചിക്ഖന്തീ, തയോമേ, ആവുസോതിആദിമാഹ. തത്ഥ കായപടിബദ്ധത്താ കായേന സങ്ഖരീയതി കരീയതി നിബ്ബത്തീയതീതി കായസങ്ഖാരോ. വാചം സങ്ഖരോതി കരോതി നിബ്ബത്തേതീതി വചീസങ്ഖാരോ. ചിത്തപടിബദ്ധത്താ ചിത്തേന സങ്ഖരീയതി കരീയതി നിബ്ബത്തീയതീതി ചിത്തസങ്ഖാരോ. കതമോ പനായ്യേതി ഇധ കിം പുച്ഛതി? ഇമേ സങ്ഖാരാ അഞ്ഞമഞ്ഞമിസ്സാ ആലുളിതാ അവിഭൂതാ ദുദ്ദീപനാ. തഥാ ഹി, കായദ്വാരേ ആദാനഗഹണമുഞ്ചനചോപനാനി പാപേത്വാ ഉപ്പന്നാ അട്ഠ കാമാവചരകുസലചേതനാ ദ്വാദസ അകുസലചേതനാതി ഏവം കുസലാകുസലാ വീസതി ചേതനാപി അസ്സാസപസ്സാസാപി കായസങ്ഖാരാത്വേവ വുച്ചന്തി. വചീദ്വാരേ ഹനുസംചോപനം വചീഭേദം പാപേത്വാ ഉപ്പന്നാ വുത്തപ്പകാരാവ വീസതി ചേതനാപി വിതക്കവിചാരാപി വചീസങ്ഖാരോത്വേവ വുച്ചന്തി. കായവചീദ്വാരേസു ചോപനം അപത്താ രഹോ നിസിന്നസ്സ ചിന്തയതോ ഉപ്പന്നാ കുസലാകുസലാ ഏകൂനതിംസ ചേതനാപി സഞ്ഞാ ച വേദനാ ചാതി ഇമേ ദ്വേ ധമ്മാപി ചിത്തസങ്ഖാരോത്വേവ വുച്ചന്തി. ഏവം ഇമേ സങ്ഖാരാ അഞ്ഞമഞ്ഞമിസ്സാ ആലുളിതാ അവിഭൂതാ ദുദ്ദീപനാ. തേ പാകടേ വിഭൂതേ കത്വാ കഥാപേസ്സാമീതി പുച്ഛതി.

കസ്മാ പനായ്യേതി ഇധ കായസങ്ഖാരാദിനാമസ്സ പദത്ഥം പുച്ഛതി. തസ്സ വിസ്സജ്ജനേ കായപ്പടിബദ്ധാതി കായനിസ്സിതാ, കായേ സതി ഹോന്തി, അസതി ന ഹോന്തി. ചിത്തപ്പടിബദ്ധാതി ചിത്തനിസ്സിതാ, ചിത്തേ സതി ഹോന്തി, അസതി ന ഹോന്തി.

൪൬൪. ഇദാനി കിം നു ഖോ ഏസാ സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധം വലഞ്ജേതി, ന വലഞ്ജേതി. ചിണ്ണവസീ വാ തത്ഥ നോ ചിണ്ണവസീതി ജാനനത്ഥം പുച്ഛന്തോ, കഥം പനായ്യേ, സഞ്ഞാവേദയിതനിരോധസമാപത്തി ഹോതീതിആദിമാഹ. തസ്സ വിസ്സജ്ജനേ സമാപജ്ജിസ്സന്തി വാ സമാപജ്ജാമീതി വാ പദദ്വയേന നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസമാപത്തികാലോ കഥിതോ. സമാപന്നോതി പദേന അന്തോനിരോധോ. തഥാ പുരിമേഹി ദ്വീഹി പദേഹി സചിത്തകകാലോ കഥിതോ, പച്ഛിമേന അചിത്തകകാലോ. പുബ്ബേവ തഥാ ചിത്തം ഭാവിതം ഹോതീതി നിരോധസമാപത്തിതോ പുബ്ബേ അദ്ധാനപരിച്ഛേദകാലേയേവ, ഏത്തകം കാലം അചിത്തകോ ഭവിസ്സാമീതി അദ്ധാനപരിച്ഛേദചിത്തം ഭാവിതം ഹോതി. യം തം തഥത്തായ ഉപനേതീതി യം ഏവം ഭാവിതം ചിത്തം, തം പുഗ്ഗലം തഥത്തായ അചിത്തകഭാവായ ഉപനേതി.

പഠമം നിരുജ്ഝതി വചീസങ്ഖാരോതി സേസസങ്ഖാരേഹി പഠമം ദുതിയജ്ഝാനേയേവ നിരുജ്ഝതി. തതോ കായസങ്ഖാരോതി തതോ പരം കായസങ്ഖാരോ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ നിരുജ്ഝതി. തതോ ചിത്തസങ്ഖാരോതി തതോ പരം ചിത്തസങ്ഖാരോ അന്തോനിരോധേ നിരുജ്ഝതി. വുട്ഠഹിസ്സന്തി വാ വുട്ഠഹാമീതി വാ പദദ്വയേന അന്തോനിരോധകാലോ കഥിതോ. വുട്ഠിതോതി പദേന ഫലസമാപത്തികാലോ. തഥാ പുരിമേഹി ദ്വീഹി പദേഹി അചിത്തകകാലോ കഥിതോ, പച്ഛിമേന സചിത്തകകാലോ. പുബ്ബേവ തഥാ ചിത്തം ഭാവിതം ഹോതീതി നിരോധസമാപത്തിതോ പുബ്ബേ അദ്ധാനപരിച്ഛേദകാലേയേവ ഏത്തകം കാലം അചിത്തകോ ഹുത്വാ തതോ പരം സചിത്തകോ ഭവിസ്സാമീതി അദ്ധാനപരിച്ഛേദചിത്തം ഭാവിതം ഹോതി. യം തം തഥത്തായ ഉപനേതീതി യം ഏവം ഭാവിതം ചിത്തം, തം പുഗ്ഗലം തഥത്തായ സചിത്തകഭാവായ ഉപനേതി. ഇതി ഹേട്ഠാ നിരോധസമാപജ്ജനകാലോ ഗഹിതോ, ഇധ നിരോധതോ വുട്ഠാനകാലോ.

ഇദാനി നിരോധകഥം കഥേതും വാരോതി നിരോധകഥാ കഥേതബ്ബാ സിയാ, സാ പനേസാ, ‘‘ദ്വീഹി ബലേഹി സമന്നാഗതത്താ തയോ ച സങ്ഖാരാനം പടിപ്പസ്സദ്ധിയാ സോളസഹി ഞാണചരിയാഹി നവഹി സമാധിചരിയാഹി വസീഭാവതാപഞ്ഞാ നിരോധസമാപത്തിയാ ഞാണ’’ന്തി മാതികം ഠപേത്വാ സബ്ബാകാരേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ കഥിതാ. തസ്മാ തത്ഥ കഥിതനയേനേവ ഗഹേതബ്ബാ. കോ പനായം നിരോധോ നാമ? ചതുന്നം ഖന്ധാനം പടിസങ്ഖാ അപ്പവത്തി. അഥ കിമത്ഥമേതം സമാപജ്ജന്തീതി. സങ്ഖാരാനം പവത്തേ ഉക്കണ്ഠിതാ സത്താഹം അചിത്തകാ ഹുത്വാ സുഖം വിഹരിസ്സാമ, ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനം നാമേതം, യദിദം നിരോധോതി ഏതദത്ഥം സമാപജ്ജന്തി.

പഠമം ഉപ്പജ്ജതി ചിത്തസങ്ഖാരോതി നിരോധാ വുട്ഠഹന്തസ്സ ഹി ഫലസമാപത്തിചിത്തം പഠമം ഉപ്പജ്ജതി. തംസമ്പയുത്തം സഞ്ഞഞ്ച വേദനഞ്ച സന്ധായ, ‘‘പഠമം ഉപ്പജ്ജതി ചിത്തസങ്ഖാരോ’’തി ആഹ. തതോ കായസങ്ഖാരോതി തതോ പരം ഭവങ്ഗസമയേ കായസങ്ഖാരോ ഉപ്പജ്ജതി. കിം പന ഫലസമാപത്തി അസ്സാസപസ്സാസേ ന സമുട്ഠാപേതീതി? സമുട്ഠാപേതി. ഇമസ്സ പന ചതുത്ഥജ്ഝാനികാ ഫലസമാപത്തി, സാ ന സമുട്ഠാപേതി. കിം വാ ഏതേന ഫലസമാപത്തി പഠമജ്ഝാനികാ വാ ഹോതു, ദുതിയതതിയചതുത്ഥജ്ഝാനികാ വാ, സന്തായ സമാപത്തിയാ വുട്ഠിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ അസ്സാസപസ്സാസാ അബ്ബോഹാരികാ ഹോന്തി. തേസം അബ്ബോഹാരികഭാവോ സഞ്ജീവത്ഥേരവത്ഥുനാ വേദിതബ്ബോ. സഞ്ജീവത്ഥേരസ്സ ഹി സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ കിംസുകപുപ്ഫസദിസേ വീതച്ചിതങ്ഗാരേ മദ്ദമാനസ്സ ഗച്ഛതോ ചീവരേ അംസുമത്തമ്പി ന ഝായി, ഉസുമാകാരമത്തമ്പി നാഹോസി, സമാപത്തിഫലം നാമേതന്തി വദന്തി. ഏവമേവം സന്തായ സമാപത്തിയാ വുട്ഠിതസ്സ ഭിക്ഖുനോ അസ്സാസപസ്സാസാ അബ്ബോഹാരികാ ഹോന്തീതി ഭവങ്ഗസമയേനേവേതം കഥിതന്തി വേദിതബ്ബം.

തതോ വചീസങ്ഖാരോതി തതോ പരം കിരിയമയപവത്തവളഞ്ജനകാലേ വചീസങ്ഖാരോ ഉപ്പജ്ജതി. കിം ഭവങ്ഗം വിതക്കവിചാരേ ന സമുട്ഠാപേതീതി? സമുട്ഠാപേതി. തംസമുട്ഠാനാ പന വിതക്കവിചാരാ വാചം അഭിസങ്ഖാതും ന സക്കോന്തീതി കിരിയമയപവത്തവളഞ്ജനകാലേനേവതം കഥിതം. സുഞ്ഞതോ ഫസ്സോതിആദയോ സഗുണേനാപി ആരമ്മണേനാപി കഥേതബ്ബാ. സഗുണേന താവ സുഞ്ഞതാ നാമ ഫലസമാപത്തി, തായ സഹജാതം ഫസ്സം സന്ധായ സുഞ്ഞതോ ഫസ്സോതി വുത്തം. അനിമിത്താപണിഹിതേസുപിഏസേവ നയോ. ആരമ്മണേന പന നിബ്ബാനം രാഗാദീഹി സുഞ്ഞത്താ സുഞ്ഞം നാമ, രാഗനിമിത്താദീനം അഭാവാ അനിമിത്തം, രാഗദോസമോഹപ്പണിധീനം അഭാവാ അപ്പണിഹിതം. സുഞ്ഞതം നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കത്വാ ഉപ്പന്നഫലസമാപത്തിയം ഫസ്സോ സുഞ്ഞതോ നാമ. അനിമിത്താപണിഹിതേസുപി ഏസേവ നയോ.

അപരാ ആഗമനിയകഥാ നാമ ഹോതി, സുഞ്ഞതാ, അനിമിത്താ, അപ്പണിഹിതാതി ഹി വിപസ്സനാപി വുച്ചതി. തത്ഥ യോ ഭിക്ഖു സങ്ഖാരേ അനിച്ചതോ പരിഗ്ഗഹേത്വാ അനിച്ചതോ ദിസ്വാ അനിച്ചതോ വുട്ഠാതി, തസ്സ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാ അനിമിത്താ നാമ ഹോതി. യോ ദുക്ഖതോ പരിഗ്ഗഹേത്വാ ദുക്ഖതോ ദിസ്വാ ദുക്ഖതോ വുട്ഠാതി, തസ്സ അപ്പണിഹിതാ നാമ. യോ അനത്തതോ പരിഗ്ഗഹേത്വാ അനത്തതോ ദിസ്വാ അനത്തതോ വുട്ഠാതി, തസ്സ സുഞ്ഞതാ നാമ. തത്ഥ അനിമിത്തവിപസ്സനായ മഗ്ഗോ അനിമിത്തോ നാമ, അനിമിത്തമഗ്ഗസ്സ ഫലം അനിമിത്തം നാമ. അനിമിത്തഫലസമാപത്തിസഹജാതേ ഫസ്സേ ഫുസന്തേ അനിമിത്തോ ഫസ്സോ ഫുസതീതി വുച്ചതി. അപ്പണിഹിതസുഞ്ഞതേസുപി ഏസേവ നയോ. ആഗമനിയേന കഥിതേ പന സുഞ്ഞതോ വാ ഫസ്സോ അനിമിത്തോ വാ ഫസ്സോ അപ്പണിഹിതോ വാ ഫസ്സോതി വികപ്പോ ആപജ്ജേയ്യ, തസ്മാ സഗുണേന ചേവ ആരമ്മണേന ച കഥേതബ്ബം. ഏവഞ്ഹി തയോ ഫസ്സാ ഫുസന്തീതി സമേതി.

വിവേകനിന്നന്തിആദീസു നിബ്ബാനം വിവേകോ നാമ, തസ്മിം വിവേകേ നിന്നം ഓനതന്തി വിവേകനിന്നം. അഞ്ഞതോ ആഗന്ത്വാ യേന വിവേകോ, തേന വങ്കം വിയ ഹുത്വാ ഠിതന്തി വിവേകപോണം. യേന വിവേകോ, തേന പതമാനം വിയ ഠിതന്തി വിവേകപബ്ഭാരം.

൪൬൫. ഇദാനി യാ വേദനാ നിരോധേത്വാ നിരോധസമാപത്തിം സമാപജ്ജതി, താ പുച്ഛിസ്സാമീതി പുച്ഛന്തോ കതി പനായ്യേ, വേദനാതി ആഹ. കായികം വാതിആദീസു പഞ്ചദ്വാരികം സുഖം കായികം നാമ, മനോദ്വാരികം ചേതസികം നാമാതി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ സുഖന്തി സഭാവനിദ്ദേസോ. സാതന്തി തസ്സേവ മധുരഭാവദീപകം വേവചനം. വേദയിതന്തി വേദയിതഭാവദീപകം, സബ്ബവേദനാനം സാധാരണവചനം. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. ഠിതിസുഖാ വിപരിണാമദുക്ഖാതിആദീസു സുഖായ വേദനായ അത്ഥിഭാവോ സുഖം, നത്ഥിഭാവോ ദുക്ഖം. ദുക്ഖായ വേദനായ അത്ഥിഭാവോ ദുക്ഖം, നത്ഥിഭാവോ സുഖം. അദുക്ഖമസുഖായ വേദനായ ജാനനഭാവോ സുഖം, അജാനനഭാവോ ദുക്ഖന്തി അത്ഥോ.

കിം അനുസയോ അനുസേതീതി കതമോ അനുസയോ അനുസേതി. അപ്പഹീനട്ഠേന സയിതോ വിയ ഹോതീതി അനുസയപുച്ഛം പുച്ഛതി. ന ഖോ, ആവുസോ വിസാഖ, സബ്ബായ സുഖായ വേദനായ രാഗാനുസയോ അനുസേതീതി ന സബ്ബായ സുഖായ വേദനായ രാഗാനുസയോ അനുസേതി. ന സബ്ബായ സുഖായ വേദനായ സോ അപ്പഹീനോ, ന സബ്ബം സുഖം വേദനം ആരബ്ഭ ഉപ്പജ്ജതീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. കിം പഹാതബ്ബന്തി അയം പഹാനപുച്ഛാ നാമ.

രാഗം തേന പജഹതീതി ഏത്ഥ ഏകേനേവ ബ്യാകരണേന ദ്വേ പുച്ഛാ വിസ്സജ്ജേസി. ഇധ ഭിക്ഖു രാഗാനുസയം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ പഠമജ്ഝാനം സമാപജ്ജതി, ഝാനവിക്ഖമ്ഭിതം രാഗാനുസയം തഥാ വിക്ഖമ്ഭിതമേവ കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അനാഗാമിമഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാതേതി. സോ അനാഗാമിമഗ്ഗേന പഹീനോപി തഥാ വിക്ഖമ്ഭിതത്താവ പഠമജ്ഝാനേ നാനുസേതി നാമ. തേനാഹ – ‘‘ന തത്ഥ രാഗാനുസയോ അനുസേതീ’’തി. തദായതനന്തി തം ആയതനം, പരമസ്സാസഭാവേന പതിട്ഠാനഭൂതം അരഹത്തന്തി അത്ഥോ. ഇതി അനുത്തരേസൂതി ഏവം അനുത്തരാ വിമോക്ഖാതി ലദ്ധനാമേ അരഹത്തേ. പിഹം ഉപട്ഠാപയതോതി പത്ഥനം പട്ഠപേന്തസ്സ. ഉപ്പജ്ജതി പിഹാപച്ചയാ ദോമനസ്സന്തി പത്ഥനായ പട്ഠപനമൂലകം ദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി. തം പനേതം ന പത്ഥനായ പട്ഠപനമൂലകം ഉപ്പജ്ജതി, പത്ഥേത്വാ അലഭന്തസ്സ പന അലാഭമൂലകം ഉപ്പജ്ജമാനം, ‘‘ഉപ്പജ്ജതി പിഹാപച്ചയാ’’തി വുത്തം. തത്ഥ കിഞ്ചാപി ദോമനസ്സം നാമ ഏകന്തേന അകുസലം, ഇദം പന സേവിതബ്ബം ദോമനസ്സം വട്ടതീതി വദന്തി. യോഗിനോ ഹി തേമാസികം ഛമാസികം വാ നവമാസികം വാ പടിപദം ഗണ്ഹന്തി. തേസു യോ തം തം പടിപദം ഗഹേത്വാ അന്തോകാലപരിച്ഛേദേയേവ അരഹത്തം പാപുണിസ്സാമീതി ഘടേന്തോ വായമന്തോ ന സക്കോതി യഥാപരിച്ഛിന്നകാലേന പാപുണിതും, തസ്സ ബലവദോമനസ്സം ഉപ്പജ്ജതി, ആളിന്ദികവാസിമഹാഫുസ്സദേവത്ഥേരസ്സ വിയ അസ്സുധാരാ പവത്തന്തി. ഥേരോ കിര ഏകൂനവീസതിവസ്സാനി ഗതപച്ചാഗതവത്തം പൂരേസി. തസ്സ, ‘‘ഇമസ്മിം വാരേ അരഹത്തം ഗണ്ഹിസ്സാമി, ഇമസ്മിം വാരേ വിസുദ്ധിപവാരണം പവാരേസ്സാമീ’’തി മാനസം ബന്ധിത്വാ സമണധമ്മം കരോന്തസ്സേവ ഏകൂനവീസതിവസ്സാനി അതിക്കന്താനി. പവാരണാദിവസേ ആഗതേ ഥേരസ്സ അസ്സുപാതേന മുത്തദിവസോ നാമ നാഹോസി. വീസതിമേ പന വസ്സേ അരഹത്തം പാണുണി.

പടിഘം തേന പജഹതീതി ഏത്ഥ ദോമനസ്സേനേവ പടിഘം പജഹതി. ന ഹി പടിഘേനേവ പടിഘപ്പഹാനം, ദോമനസ്സേന വാ ദോമനസ്സപ്പഹാനം നാമ അത്ഥി. അയം പന ഭിക്ഖു തേമാസികാദീസു അഞ്ഞതരം പടിപദം ഗഹേത്വാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖതി – ‘‘പസ്സ ഭിക്ഖു, കിം തുയ്ഹം സീലേന ഹീനട്ഠാനം അത്ഥി, ഉദാഹു വീരിയേന, ഉദാഹു പഞ്ഞായ, നനു തേ സീലം സുപരിസുദ്ധം വീരിയം സുപഗ്ഗഹിതം പഞ്ഞാ സൂരാ ഹുത്വാ വഹതീ’’തി. സോ ഏവം പടിസഞ്ചിക്ഖിത്വാ, ‘‘ന ദാനി പുന ഇമസ്സ ദോമനസ്സസ്സ ഉപ്പജ്ജിതും ദസ്സാമീ’’തി വീരിയം ദള്ഹം കത്വാ അന്തോതേമാസേ വാ അന്തോഛമാസേ വാ അന്തോനവമാസേ വാ അനാഗാമിമഗ്ഗേന തം സമുഗ്ഘാതേതി. ഇമിനാ പരിയായേന പടിഘേനേവ പടിഘം, ദോമനസ്സേനേവ ദോമനസ്സം പജഹതി നാമ.

ന തത്ഥ പടിഘാനുസയോ അനുസേതീതി തത്ഥ ഏവരൂപേ ദോമനസ്സേ പടിഘാനുസയോ നാനുസേതി. ന തം ആരബ്ഭ ഉപ്പജ്ജതി, പഹീനോവ തത്ഥ പടിഘാനുസയോതി അത്ഥോ. അവിജ്ജം തേന പജഹതീതി ഇധ ഭിക്ഖു അവിജ്ജാനുസയം വിക്ഖമ്ഭേത്വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം സമാപജ്ജതി, ഝാനവിക്ഖമ്ഭിതം അവിജ്ജാനുസയം തഥാ വിക്ഖമ്ഭിതമേവ കത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തമഗ്ഗേന സമുഗ്ഘാതേതി. സോ അരഹത്തമഗ്ഗേന പഹീനോപി തഥാ വിക്ഖമ്ഭിതത്താവ ചതുത്ഥജ്ഝാനേ നാനുസേതി നാമ. തേനാഹ – ‘‘ന തത്ഥ അവിജ്ജാനുസയോ അനുസേതീ’’തി.

൪൬൬. ഇദാനി പടിഭാഗപുച്ഛം പുച്ഛന്തോ സുഖായ പനായ്യേതിആദിമാഹ. തസ്സ വിസ്സജ്ജനേ യസ്മാ സുഖസ്സ ദുക്ഖം, ദുക്ഖസ്സ ച സുഖം പച്ചനീകം, തസ്മാ ദ്വീസു വേദനാസു വിസഭാഗപടിഭാഗോ കഥിതോ. ഉപേക്ഖാ പന അന്ധകാരാ അവിഭൂതാ ദുദ്ദീപനാ, അവിജ്ജാപി താദിസാവാതി തേനേത്ഥ സഭാഗപടിഭാഗോ കഥിതോ. യത്തകേസു പന ഠാനേസു അവിജ്ജാ തമം കരോതി, തത്തകേസു വിജ്ജാ തമം വിനോദേതീതി വിസഭാഗപടിഭാഗോ കഥിതോ. അവിജ്ജായ ഖോ, ആവുസോതി ഏത്ഥ ഉഭോപേതേ ധമ്മാ അനാസവാ ലോകുത്തരാതി സഭാഗപടിഭാഗോവ കഥിതോ. വിമുത്തിയാ ഖോ, ആവുസോതി ഏത്ഥ അനാസവട്ഠേന ലോകുത്തരട്ഠേന അബ്യാകതട്ഠേന ച സഭാഗപടിഭാഗോവ കഥിതോ. അച്ചയാസീതി ഏത്ഥ പഞ്ഹം അതിക്കമിത്വാ ഗതോസീതി അത്ഥോ. നാസക്ഖി പഞ്ഹാനം പരിയന്തം ഗഹേതുന്തി പഞ്ഹാനം പരിച്ഛേദപമാണം ഗഹേതും നാസക്ഖി, അപ്പടിഭാഗധമ്മസ്സ പടിഭാഗം പുച്ഛി. നിബ്ബാനം നാമേതം അപ്പടിഭാഗം, ന സക്കാ നീലം വാ പീതകം വാതി കേനചി ധമ്മേന സദ്ധിം പടിഭാഗം കത്വാ ദസ്സേതും. തഞ്ച ത്വം ഇമിനാ അധിപ്പായേന പുച്ഛസീതി അത്ഥോ.

ഏത്താവതാ ചായം ഉപാസകോ യഥാ നാമ സത്തമേ ഘരേ സലാകഭത്തം ലഭിത്വാ ഗതോ ഭിക്ഖു സത്ത ഘരാനി അതിക്കമ്മ അട്ഠമസ്സ ദ്വാരേ ഠിതോ സബ്ബാനിപി സത്ത ഗേഹാനി വിരദ്ധോവ ന അഞ്ഞാസി, ഏവമേവം അപ്പടിഭാഗധമ്മസ്സ പടിഭാഗം പുച്ഛന്തോ സബ്ബാസുപി സത്തസു സപ്പടിഭാഗപുച്ഛാസു വിരദ്ധോവ ഹോതീതി വേദിതബ്ബോ. നിബ്ബാനോഗധന്തി നിബ്ബാനബ്ഭന്തരം നിബ്ബാനം അനുപവിട്ഠം. നിബ്ബാനപരായനന്തി നിബ്ബാനം പരം അയനമസ്സ പരാ ഗതി, ന തതോ പരം ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. നിബ്ബാനം പരിയോസാനം അവസാനം അസ്സാതി നിബ്ബാനപരിയോസാനം.

൪൬൭. പണ്ഡിതാതി പണ്ഡിച്ചേന സമന്നാഗതാ, ധാതുകുസലാ ആയതനകുസലാ പടിച്ചസമുപ്പാദകുസലാ ഠാനാട്ഠാനകുസലാതി അത്ഥോ. മഹാപഞ്ഞാതി മഹന്തേ അത്ഥേ മഹന്തേ ധമ്മേ മഹന്താ നിരുത്തിയോ മഹന്താനി പടിഭാനാനി പരിഗ്ഗണ്ഹനസമത്ഥായ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതാ. യഥാ തം ധമ്മദിന്നായാതി യഥാ ധമ്മദിന്നായ ഭിക്ഖുനിയാ ബ്യാകതം, അഹമ്പി തം ഏവമേവം ബ്യാകരേയ്യന്തി. ഏത്താവതാ ച പന അയം സുത്തന്തോ ജിനഭാസിതോ നാമ ജാതോ, ന സാവകഭാസിതോ. യഥാ ഹി രാജയുത്തേഹി ലിഖിതം പണ്ണം യാവ രാജമുദ്ദികായ ന ലഞ്ഛിതം ഹോതി, ന താവ രാജപണ്ണന്തി സങ്ഖ്യം ഗച്ഛതി; ലഞ്ഛിതമത്തം പന രാജപണ്ണം നാമ ഹോതി, തഥാ, ‘‘അഹമ്പി തം ഏവമേവ ബ്യാകരേയ്യ’’ന്തി ഇമായ ജിനവചനമുദ്ദികായ ലഞ്ഛിതത്താ അയം സുത്തന്തോ ആഹച്ചവചനേന ജിനഭാസിതോ നാമ ജാതോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

ചൂളവേദല്ലസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ചൂളധമ്മസമാദാനസുത്തവണ്ണനാ

൪൬൮. ഏവം മേ സുതന്തി ചൂളധമ്മസമാദാനസുത്തം. തത്ഥ ധമ്മസമാദാനാനീതി ധമ്മോതി ഗഹിതഗഹണാനി. പച്ചുപ്പന്നസുഖന്തി പച്ചുപ്പന്നേ സുഖം, ആയൂഹനക്ഖണേ സുഖം സുകരം സുഖേന സക്കാ പൂരേതും. ആയതിം ദുക്ഖവിപാകന്തി അനാഗതേ വിപാകകാലേ ദുക്ഖവിപാകം. ഇമിനാ ഉപായേന സബ്ബപദേസു അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

൪൬൯. നത്ഥി കാമേസു ദോസോതി വത്ഥുകാമേസുപി കിലേസകാമേസുപി ദോസോ നത്ഥി. പാതബ്യതം ആപജ്ജന്തീതി തേ വത്ഥുകാമേസു കിലേസകാമേന പാതബ്യതം പിവിതബ്ബതം, യഥാരുചി പരിഭുഞ്ജിതബ്ബതം ആപജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. മോളിബദ്ധാഹീതി മോളിം കത്വാ ബദ്ധകേസാഹി. പരിബ്ബാജികാഹീതി താപസപരിബ്ബാജികാഹി. ഏവമാഹംസൂതി ഏവം വദന്തി. പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തീതി പഹാനം സമതിക്കമം പഞ്ഞപേന്തി. മാലുവാസിപാടികാതി ദീഘസണ്ഠാനം മാലുവാപക്കം. ഫലേയ്യാതി ആതപേന സുസ്സിത്വാ ഭിജ്ജേയ്യ. സാലമൂലേതി സാലരുക്ഖസ്സ സമീപേ. സന്താസം ആപജ്ജേയ്യാതി കസ്മാ ആപജ്ജതി? ഭവനവിനാസഭയാ. രുക്ഖമൂലേ പതിതമാലുവാബീജതോ ഹി ലതാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ രുക്ഖം അഭിരുഹതി. സാ മഹാപത്താ ചേവ ഹോതി ബഹുപത്താ ച, കോവിളാരപത്തസദിസേഹി പത്തേഹി സമന്നാഗതാ. അഥ തം രുക്ഖം മൂലതോ പട്ഠായ വിനന്ധമാനാ സബ്ബവിടപാനി സഞ്ഛാദേത്വാ മഹന്തം ഭാരം ജനേത്വാ തിട്ഠതി. സാ വാതേ വാ വായന്തേ ദേവേ വാ വസ്സന്തേ ഓഘനം ജനേത്വാ തസ്സ രുക്ഖസ്സ സബ്ബസാഖാപസാഖം ഭഞ്ജതി, ഭൂമിയം നിപാതേതി. തതോ തസ്മിം രുക്ഖേ പതിട്ഠിതവിമാനം ഭിജ്ജതി നസ്സതി. ഇതി സാ ഭവനവിനാസഭയാ സന്താസം ആപജ്ജതി.

ആരാമദേവതാതി തത്ഥ തത്ഥ പുപ്ഫാരാമഫലാരാമേസു അധിവത്ഥാ ദേവതാ. വനദേവതാതി അന്ധവനസുഭഗവനാദീസു വനേസു അധിവത്ഥാ ദേവതാ. രുക്ഖദേവതാതി അഭിലക്ഖിതേസു നളേരുപുചിമന്ദാദീസു രുക്ഖേസു അധിവത്ഥാ ദേവതാ. ഓസധിതിണവനപ്പതീസൂതി ഹരീതകീആമലകീആദീസു ഓസധീസു താലനാളികേരാദീസു തിണേസു വനജേട്ഠകേസു ച വനപ്പതിരുക്ഖേസു അധിവത്ഥാ ദേവതാ. വനകമ്മികാതി വനേ കസനലായനദാരുആഹരണഗോരക്ഖാദീസു കേനചിദേവ കമ്മേന വാ വിചരകമനുസ്സാ. ഉദ്ധരേയ്യുന്തി ഖാദേയ്യും. വിലമ്ബിനീതി വാതേന പഹതപഹതട്ഠാനേസു കേളിം കരോന്തീ വിയ വിലമ്ബന്തീ. സുഖോ ഇമിസ്സാതി ഏവരൂപായ മാലുവാലതായ സമ്ഫസ്സോപി സുഖോ, ദസ്സനമ്പി സുഖം. അയം മേ ദാരകാനം ആപാനമണ്ഡലം ഭവിസ്സതി, കീളാഭൂമി ഭവിസ്സതി, ദുതിയം മേ വിമാനം പടിലദ്ധന്തി ലതായ ദസ്സനേപി സമ്ഫസ്സേപി സോമനസ്സജാതാ ഏവമാഹ.

വിടഭിം കരേയ്യാതി സാഖാനം ഉപരി ഛത്താകാരേന തിട്ഠേയ്യ. ഓഘനം ജനേയ്യാതി ഹേട്ഠാ ഘനം ജനേയ്യ. ഉപരി ആരുയ്ഹ സകലം രുക്ഖം പലിവേഠേത്വാ പുന ഹേട്ഠാ ഭസ്സമാനാ ഭൂമിം ഗണ്ഹേയ്യാതി അത്ഥോ. പദാലേയ്യാതി ഏവം ഓഘനം കത്വാ പുന തതോ പട്ഠായ യാവ മൂലാ ഓതിണ്ണസാഖാഹി അഭിരുഹമാനാ സബ്ബസാഖാ പലിവേഠേന്തീ മത്ഥകം പത്വാ തേനേവ നിയാമേന പുന ഓരോഹിത്വാ ച അഭിരുഹിത്വാ ച സകലരുക്ഖം സംസിബ്ബിത്വാ അജ്ഝോത്ഥരന്തീ സബ്ബസാഖാ ഹേട്ഠാ കത്വാ സയം ഉപരി ഠത്വാ വാതേ വാ വായന്തേ ദേവേ വാ വസ്സന്തേ പദാലേയ്യ. ഭിന്ദേയ്യാതി അത്ഥോ. ഖാണുമത്തമേവ തിട്ഠേയ്യ, തത്ഥ യം സാഖട്ഠകവിമാനം ഹോതി, തം സാഖാസു ഭിജ്ജമാനാസു തത്ഥ തത്ഥേവ ഭിജ്ജിത്വാ സബ്ബസാഖാസു ഭിന്നാസു സബ്ബം ഭിജ്ജതി. രുക്ഖട്ഠകവിമാനം പന യാവ രുക്ഖസ്സ മൂലമത്തമ്പി തിട്ഠതി, താവ ന നസ്സതി. ഇദം പന വിമാനം സാഖട്ഠകം, തസ്മാ സബ്ബസാഖാസു സംഭിജ്ജമാനാസു ഭിജ്ജിത്ഥ. ദേവതാ പുത്തകേ ഗഹേത്വാ ഖാണുകേ ഠിതാ പരിദേവിതും ആരദ്ധാ.

൪൭൧. തിബ്ബരാഗജാതികോതി ബഹലരാഗസഭാവോ. രാഗജം ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതീതി തിബ്ബരാഗജാതികത്താ ദിട്ഠേ ദിട്ഠേ ആരമ്മണേ നിമിത്തം ഗണ്ഹാതി. അഥസ്സ ആചരിയുപജ്ഝായാ ദണ്ഡകമ്മം ആണാപേന്തി. സോ അഭിക്ഖണം ദണ്ഡകമ്മം കരോന്തോ ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതി, നത്വേവ വീതിക്കമം കരോതി. തിബ്ബദോസജാതികോതി അപ്പമത്തികേനേവ കുപ്പതി, ദഹരസാമണേരേഹി സദ്ധിം ഹത്ഥപരാമാസാദീനി കരോന്തോവ കഥേതി. സോപി ദണ്ഡകമ്മപച്ചയാ ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതി. മോഹജാതികോ പന ഇധ കതം വാ കതതോ അകതം വാ അകതതോ ന സല്ലക്ഖേതി, താനി താനി കിച്ചാനി വിരാധേതി. സോപി ദണ്ഡകമ്മപച്ചയാ ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതി.

൪൭൨. ന തിബ്ബരാഗജാതികോതിആദീനി വുത്തപടിപക്ഖനയേന വേദിതബ്ബാനി. കസ്മാ പനേത്ഥ കോചി തിബ്ബരാഗാദിജാതികോ ഹോതി, കോചി ന തിബ്ബരാഗാദിജാതികോ? കമ്മനിയാമേന. യസ്സ ഹി കമ്മായൂഹനക്ഖണേ ലോഭോ ബലവാ ഹോതി, അലോഭോ മന്ദോ, അദോസാമോഹാ ബലവന്തോ, ദോസമോഹാ മന്ദാ, തസ്സ മന്ദോ അലോഭോ ലോഭം പരിയാദാതും ന സക്കോതി, അദോസാമോഹാ പന ബലവന്തോ ദോസമോഹേ പരിയാദാതും സക്കോന്തി. തസ്മാ സോ തേന കമ്മേന ദിന്നപടിസന്ധിവസേന നിബ്ബത്തോ ലുദ്ധോ ഹോതി, സുഖസീലോ അക്കോധനോ പഞ്ഞവാ വജിരൂപമഞാണോ.

യസ്സ പന കമ്മായൂഹനക്ഖണേ ലോഭദോസാ ബലവന്തോ ഹോന്തി, അലോഭാദോസാ മന്ദാ, അമോഹോ ബലവാ, മോഹോ മന്ദോ, സോ പുരിമനയേനേവ ലുദ്ധോ ചേവ ഹോതി ദുട്ഠോ ച, പഞ്ഞവാ പന ഹോതി വജിരൂപമഞാണോ ദത്താഭയത്ഥേരോ വിയ.

യസ്സ പന കമ്മായൂഹനക്ഖണേ ലോഭാദോസമോഹാ ബലവന്തോ ഹോന്തി, ഇതരേ മന്ദാ, സോ പുരിമനയേനേവ ലുദ്ധോ ചേവ ഹോതി ദന്ധോ ച, സുഖസീലകോ പന ഹോതി അക്കോധനോ.

തഥാ യസ്സ കമ്മായൂഹനക്ഖണേ തയോപി ലോഭദോസമോഹാ ബലവന്തോ ഹോന്തി, അലോഭാദയോ മന്ദാ, സോ പുരിമനയേനേവ ലുദ്ധോ ചേവ ഹോതി ദുട്ഠോ ച മൂള്ഹോ ച.

യസ്സ പന കമ്മായൂഹനക്ഖണേ അലോഭദോസമോഹാ ബലവന്തോ ഹോന്തി, ഇതരേ മന്ദാ, സോ പുരിമനയേനേവ അപ്പകിലേസോ ഹോതി, ദിബ്ബാരമ്മണമ്പി ദിസ്വാ നിച്ചലോ, ദുട്ഠോ പന ഹോതി ദന്ധപഞ്ഞോ ച.

യസ്സ പന കമ്മായൂഹനക്ഖണേ അലോഭാദോസമോഹാ ബലവന്തോ ഹോന്തി, ഇതരേ മന്ദാ, സോ പുരിമനയേനേവ അലുദ്ധോ ചേവ ഹോതി സുഖസീലകോ ച, മൂള്ഹോ പന ഹോതി.

തഥാ യസ്സ കമ്മായൂഹനക്ഖണേ അലോഭദോസാമോഹാ ബലവന്തോ ഹോന്തി, ഇതരേ മന്ദാ, സോ പുരിമനയേനേവ അലുദ്ധോ ചേവ ഹോതി പഞ്ഞവാ ച, ദുട്ഠോ പന ഹോതി കോധനോ.

യസ്സ പന കമ്മായൂഹനക്ഖണേ തയോപി അലോഭാദയോ ബലവന്തോ ഹോന്തി, ലോഭാദയോ മന്ദാ, സോ മഹാസങ്ഘരക്ഖിതത്ഥേരോ വിയ അലുദ്ധോ അദുട്ഠോ പഞ്ഞവാ ച ഹോതി.

സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

ചൂളധമ്മസമാദാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. മഹാധമ്മസമാദാനസുത്തവണ്ണനാ

൪൭൩. ഏവം മേ സുത്തന്തി മഹാധമ്മസമാദാനസുത്തം. തത്ഥ ഏവംകാമാതി ഏവംഇച്ഛാ. ഏവംഛന്ദാതി ഏവംഅജ്ഝാസയാ. ഏവംഅധിപ്പായാതി ഏവംലദ്ധികാ. തത്രാതി തസ്മിം അനിട്ഠവഡ്ഢനേ ചേവ ഇട്ഠപരിഹാനേ ച. ഭഗവംമൂലകാതി ഭഗവാ മൂലം ഏതേസന്തി ഭഗവംമൂലകാ. ഇദം വുത്തം ഹോതി – ഇമേ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ധമ്മാ പുബ്ബേ കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ഉപ്പാദിതാ, തസ്മിം പരിനിബ്ബുതേ ഏകം ബുദ്ധന്തരം അഞ്ഞോ സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഇമേ ധമ്മേ ഉപ്പാദേതും സമത്ഥോ നാമ നാഹോസി, ഭഗവതാ പന നോ ഇമേ ധമ്മാ ഉപ്പാദിതാ. ഭഗവന്തഞ്ഹി നിസ്സായ മയം ഇമേ ധമ്മേ ആജാനാമ പടിവിജ്ഝാമാതി ഏവം ഭഗവംമൂലകാ നോ, ഭന്തേ, ധമ്മാതി. ഭഗവംനേത്തികാതി ഭഗവാ ഹി ധമ്മാനം നേതാ വിനേതാ അനുനേതാതി. യഥാസഭാവതോ പാടിയേക്കം പാടിയേക്കം നാമം ഗഹേത്വാ ദസ്സിതാ ധമ്മാ ഭഗവംനേത്തികാ നാമ ഹോന്തി. ഭഗവംപടിസരണാതി ചതുഭൂമകാ ധമ്മാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ ആപാഥം ആഗച്ഛമാനാ ഭഗവതി പടിസരന്തി നാമാതി ഭഗവംപടിസരണാ. പടിസരന്തീതി ഓസരന്തി സമോസരന്തി. അപിച മഹാബോധിമണ്ഡേ നിസിന്നസ്സ ഭഗവതോ പടിവേധവസേന ഫസ്സോ ആഗച്ഛതി, അഹം ഭഗവാ കിന്നാമോതി? ത്വം ഫുസനട്ഠേന ഫസ്സോ നാമ. വേദനാ, സഞ്ഞാ, സങ്ഖാരാ, വിഞ്ഞാണം ആഗച്ഛതി. അഹം ഭഗവാ കിന്നാമന്തി? ത്വം വിജാനനട്ഠേന വിഞ്ഞാണം നാമാതി ഏവം ചതുഭൂമകധമ്മാനം യഥാസഭാവതോ പാടിയേക്കം പാടിയേക്കം നാമം ഗണ്ഹന്തോ ഭഗവാ ധമ്മേ പടിസരതീതിപി ഭഗവംപടിസരണാ. ഭഗവന്തഞ്ഞേവ പടിഭാതൂതി ഭഗവതോയേവ ഏതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ ഉപട്ഠാതു, തുമ്ഹേയേവ നോ കഥേത്വാ ദേഥാതി അത്ഥോ.

൪൭൪. സേവിതബ്ബേതി നിസ്സയിതബ്ബേ. ഭജിതബ്ബേതി ഉപഗന്തബ്ബേ. യഥാ തം അവിദ്ദസുനോതി യഥാ അവിദുനോ ബാലസ്സ അന്ധപുഥുജ്ജനസ്സ. യഥാ തം വിദ്ദസുനോതി യഥാ വിദുനോ മേധാവിനോ പണ്ഡിതസ്സ.

൪൭൫. അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മസമാദാനന്തി പുരിമസുത്തേ ഉപ്പടിപാടിആകാരേന മാതികാ ഠപിതാ, ഇധ പന യഥാധമ്മരസേനേവ സത്ഥാ മാതികം ഠപേസി. തത്ഥ ധമ്മസമാദാനന്തി പാണാതിപാതാദീനം ധമ്മാനം ഗഹണം.

൪൭൬. അവിജ്ജാഗതോതി അവിജ്ജായ സമന്നാഗതോ.

൪൭൭. വിജ്ജാഗതോതി വിജ്ജായ സമന്നാഗതോ പഞ്ഞവാ.

൪൭൮. സഹാപി ദുക്ഖേനാതി ഏത്ഥ മിച്ഛാചാരോ അഭിജ്ഝാ മിച്ഛാദിട്ഠീതി ഇമേ താവ തയോ പുബ്ബചേതനായ ച അപരചേതനായ ചാതി ദ്വിന്നം ചേതനാനം വസേന ദുക്ഖവേദനാ ഹോന്തി. സന്നിട്ഠാപകചേതനാ പന സുഖസമ്പയുത്താ വാ ഉപേക്ഖാസമ്പയുത്താ വാ ഹോതി. സേസാ പാണാതിപാതാദയോ സത്ത തിസ്സന്നമ്പി ചേതനാനം വസേന ദുക്ഖവേദനാ ഹോന്തി. ഇദം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സഹാപി ദുക്ഖേന സഹാപി ദോമനസ്സേനാ’’തി. ദോമനസ്സമേവ ചേത്ഥ ദുക്ഖന്തി വേദിതബ്ബം. പരിയേട്ഠിം വാ ആപജ്ജന്തസ്സ പുബ്ബഭാഗപരഭാഗേസു കായികം ദുക്ഖമ്പി വട്ടതിയേവ.

൪൭൯. സഹാപി സുഖേനാതി ഏത്ഥ പാണാതിപാതോ ഫരുസവാചാ ബ്യാപാദോതി ഇമേ താവ തയോ പുബ്ബചേതനായ ച അപരചേതനായ ചാതി ദ്വിന്നം ചേതനാനം വസേന സുഖവേദനാ ഹോന്തി. സന്നിട്ഠാപകചേതനാ പന ദുക്ഖസമ്പയുത്താവ ഹോതി. സേസാ സത്ത തിസ്സന്നമ്പി ചേതനാനം വസേന സുഖവേദനാ ഹോന്തിയേവ. സഹാപി സോമനസ്സേനാതി സോമനസ്സമേവ ചേത്ഥ സുഖന്തി വേദിതബ്ബം. ഇട്ഠഫോട്ഠബ്ബസമങ്ഗിനോ വാ പുബ്ബഭാഗപരഭാഗേസു കായികം സുഖമ്പി വട്ടതിയേവ.

൪൮൦. തതിയധമ്മസമാദാനേ ഇധേകച്ചോ മച്ഛബന്ധോ വാ ഹോതി, മാഗവികോ വാ, പാണുപഘാതംയേവ നിസ്സായ ജീവികം കപ്പേതി. തസ്സ ഗരുട്ഠാനിയോ ഭിക്ഖു അകാമകസ്സേവ പാണാതിപാതേ ആദീനവം, പാണാതിപാതവിരതിയാ ച ആനിസംസം കഥേത്വാ സിക്ഖാപദം ദേതി. സോ ഗണ്ഹന്തോപി ദുക്ഖിതോ ദോമനസ്സിതോവ ഹുത്വാ ഗണ്ഹാതി. അപരഭാഗേ കതിപാഹം വീതിനാമേത്വാ രക്ഖിതും അസക്കോന്തോപി ദുക്ഖിതോവ ഹോതി, തസ്സ പുബ്ബാപരചേതനാ ദുക്ഖസഹഗതാവ ഹോന്തി. സന്നിട്ഠാപകചേതനാ പന സുഖസഹഗതാ വാ ഉപേക്ഖാസഹഗതാ വാതി ഏവം സബ്ബത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഇതി പുബ്ബഭാഗപരഭാഗചേതനാവ സന്ധായ ഇദം വുത്തം – ‘‘സഹാപി ദുക്ഖേന സഹാപി ദോമനസ്സേനാ’’തി. ദോമനസ്സമേവ ചേത്ഥ ദുക്ഖന്തി വേദിതബ്ബം.

൪൮൧. ചതുത്ഥധമ്മസമാദാനേ ദസസുപി പദേസു തിസ്സോപി പുബ്ബഭാഗാപരഭാഗസന്നിട്ഠാപകചേതനാ സുഖസമ്പയുത്താ ഹോന്തിയേവ, തം സന്ധായ ഇദം വുത്തം – ‘‘സഹാപി സുഖേന സഹാപി സോമനസ്സേനാ’’തി. സോമനസ്സമേവ ചേത്ഥ സുഖന്തി വേദിതബ്ബം.

൪൮൨. തിത്തകാലാബൂതി തിത്തകരസഅലാബു. വിസേന സംസട്ഠോതി ഹലാഹലവിസേന സമ്പയുത്തോ മിസ്സിതോ ലുളിതോ. നച്ഛാദേസ്സതീതി ന രുച്ചിസ്സതി ന തുട്ഠിം കരിസ്സതി. നിഗച്ഛസീതി ഗമിസ്സസി. അപ്പടിസങ്ഖായ പിവേയ്യാതി തം അപ്പച്ചവേക്ഖിത്വാ പിവേയ്യ.

൪൮൩. ആപാനീയകംസോതി ആപാനീയസ്സ മധുരപാനകസ്സ ഭരിതകംസോ. വണ്ണസമ്പന്നോതി പാനകവണ്ണാദീഹി സമ്പന്നവണ്ണോ, കംസേ പക്ഖിത്തപാനകവസേന പാനകകംസോപി ഏവം വുത്തോ. ഛാദേസ്സതീതി തഞ്ഹി ഹലാഹലവിസം യത്ഥ യത്ഥ പക്ഖിത്തം ഹോതി, തസ്സ തസ്സേവ രസം ദേതി. തേന വുത്തം ‘‘ഛാദേസ്സതീ’’തി.

൪൮൪. പൂതിമുത്തന്തി മുത്തമേവ. യഥാ ഹി മനുസ്സഭാവോ സുവണ്ണവണ്ണോ പൂതികായോത്വേവ, തദഹുജാതാപി ഗലോചിലതാ പൂതിലതാത്വേവ വുച്ചതി. ഏവം തങ്ഖണം ഗഹിതം തരുണമ്പി മുത്തം പൂതിമുത്തമേവ. നാനാഭേസജ്ജേഹീതി ഹരീതകാമലകാദീഹി നാനോസധേഹി. സുഖീ അസ്സാതി അരോഗോ സുവണ്ണവണ്ണോ സുഖീ ഭവേയ്യ.

൪൮൫. ദധി ച മധു ചാതി സുപരിസുദ്ധം ദധി ച സുമധുരം മധു ച. ഏകജ്ഝം സംസട്ഠന്തി ഏകതോ കത്വാ മിസ്സിതം ആലുളിതം. തസ്സ തന്തി തസ്സ തം ചതുമധുരഭേസജ്ജം പിവതോ രുച്ചേയ്യ. ഇദഞ്ച യം ഭഗന്ദരസംസട്ഠം ലോഹിതം പക്ഖന്ദതി, ന തസ്സ ഭേസജ്ജം, ആഹാരം ഥമ്ഭേത്വാ മഗ്ഗം അവലഞ്ജം കരോതി. യം പന പിത്തസംസട്ഠം ലോഹിതം, തസ്സേതം ഭേസജ്ജം സീതലകിരിയായ പരിയത്തഭൂതം.

൪൮൬. വിദ്ധേതി ഉബ്ബിദ്ധേ. മേഘവിഗമേന ദൂരീഭൂതേതി അത്ഥോ. വിഗതവലാഹകേതി അപഗതമേഘേ, ദേവേതി ആകാസേ. ആകാസഗതം തമഗതന്തി ആകാസഗതം തമം. പുഥുസമണബ്രാഹ്മണപരപ്പവാദേതി പുഥൂനം സമണബ്രാഹ്മണസങ്ഖാതാനം പരേസം വാദേ. അഭിവിഹച്ചാതി അഭിഹന്ത്വാ. ഭാസതേ ച തപതേ ച വിരോചതേ ചാതി സരദകാലേ മജ്ഝന്ഹികസമയേ ആദിച്ചോവ ഓഭാസം മുഞ്ചതി തപതി വിജ്ജോതതീതി.

ഇദം പന സുത്തം ദേവതാനം അതിവിയ പിയം മനാപം. തത്രിദം വത്ഥു – ദക്ഖിണദിസായം കിര ഹത്ഥിഭോഗജനപദേ സങ്ഗരവിഹാരോ നാമ അത്ഥി. തസ്സ ഭോജനസാലദ്വാരേ സങ്ഗരരുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ രത്തിഭാഗേ ഏകസ്സ ദഹരസ്സ സരഭഞ്ഞവസേന ഇദം സുത്തം ഓസാരേന്തസ്സ സുത്വാ സാധുകാരം അദാസി. ദഹരോ കിം ഏസോതി ആഹ. അഹം, ഭന്തേ, ഇമസ്മിം രുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാതി. കസ്മിം ദേവതേ പസന്നാസി, കിം സദ്ദേ, ഉദാഹു സുത്തേതി? സദ്ദോ നാമ, ഭന്തേ, യസ്സ കസ്സചി ഹോതിയേവ, സുത്തേ പസന്നാമ്ഹി. സത്ഥാരാ ജേതവനേ നിസീദിത്വാ കഥിതദിവസേ ച അജ്ജ ച ഏകബ്യഞ്ജനേപി നാനം നത്ഥീതി. അസ്സോസി ത്വം ദേവതേ സത്ഥാരാ കഥിതദിവസേതി? ആമ, ഭന്തേ. കത്ഥ ഠിതാ അസ്സോസീതി? ജേതവനം, ഭന്തേ, ഗതാമ്ഹി, മഹേസക്ഖാസു പന ദേവതാസു ആഗച്ഛന്തീസു തത്ഥ ഓകാസം അലഭിത്വാ ഇധേവ ഠത്വാ അസ്സോസിന്തി. ഏത്ഥ ഠിതായ സക്കാ സുത്ഥു സദ്ദോ സോതുന്തി? ത്വം പന, ഭന്തേ, മയ്ഹം സദ്ദം സുണസീതി? ആമ ദേവതേതി. ദക്ഖിണകണ്ണപസ്സേ നിസീദിത്വാ കഥനകാലോ വിയ, ഭന്തേ, ഹോതീതി. കിം പന ദേവതേ സത്ഥു രൂപം പസ്സസീതി? സത്ഥാ മമേവ ഓലോകേതീതി മഞ്ഞമാനാ സണ്ഠാതും ന സക്കോമി, ഭന്തേതി. വിസേസം പന നിബ്ബത്തേതും അസക്ഖിത്ഥ ദേവതേതി. ദേവതാ തത്ഥേവ അന്തരധായി. തം ദിവസം കിരേസ ദേവപുത്തോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠിതോ. ഏവമിദം സുത്തം ദേവതാനം പിയം മനാപം. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

മഹാധമ്മസമാദാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. വീമംസകസുത്തവണ്ണനാ

൪൮൭. ഏവം മേ സുതന്തി വീമംസകസുത്തം. തത്ഥ വീമംസകേനാതി തയോ വീമംസകാ – അത്ഥവീമംസകോ സങ്ഖാരവീമംസകോ സത്ഥുവീമംസകോതി. തേസു, ‘‘പണ്ഡിതാ ഹാവുസോ, മനുസ്സാ വീമംസകാ’’തി (സം. നി. ൩.൨) ഏത്ഥ അത്ഥവീമംസകോ ആഗതോ. ‘‘യതോ ഖോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു ധാതുകുസലോ ച ഹോതി, ആയതനകുസലോ ച ഹോതി, പടിച്ചസമുപ്പാദകുസലോ ച ഹോതി, ഠാനാട്ഠാനകുസലോ ച ഹോതി, ഏത്താവതാ ഖോ, ആനന്ദ, പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു വീമംസകോതി അലം വചനായാ’’തി (മ. നി. ൩.൧൨൪) ഏത്ഥ സങ്ഖാരവീമംസകോ ആഗതോ. ഇമസ്മിം പന സുത്തേ സത്ഥുവീമംസകോ അധിപ്പേതോ. ചേതോപരിയായന്തി ചിത്തവാരം ചിത്തപരിച്ഛേദം. സമന്നേസനാതി ഏസനാ പരിയേസനാ ഉപപരിക്ഖാ. ഇതി വിഞ്ഞാണായാതി ഏവം വിജാനനത്ഥായ.

൪൮൮. ദ്വീസു ധമ്മേസു തഥാഗതോ സമന്നേസിതബ്ബോതി ഇധ കല്യാണമിത്തൂപനിസ്സയം ദസ്സേതി. മഹാ ഹി ഏസ കല്യാണമിത്തൂപനിസ്സയോ നാമ. തസ്സ മഹന്തഭാവോ ഏവം വേദിതബ്ബോ – ഏകസ്മിം ഹി സമയേ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഉപഡ്ഢം അത്തനോ ആനുഭാവേന ഹോതി, ഉപഡ്ഢം കല്യാണമിത്താനുഭാവേനാതി ചിന്തേത്വാ അത്തനോ ധമ്മതായ നിച്ഛേതും അസക്കോന്തോ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛി, – ‘‘ഉപഡ്ഢമിദം, ഭന്തേ, ബ്രഹ്മചരിയസ്സ, യദിദം കല്യാണമിത്തതാ കല്യാണസഹായതാ കല്യാണസമ്പവങ്കതാ’’തി. ഭഗവാ ആഹ – ‘‘മാ ഹേവം, ആനന്ദ, മാ ഹേവം, ആനന്ദ, സകലമേവിദം, ആനന്ദ, ബ്രഹ്മചരിയം യദിദം കല്യാണമിത്തതാ കല്യാണസഹായതാ, കല്യാണസമ്പവങ്കതാ. കല്യാണമിത്തസ്സേതം, ആനന്ദ, ഭിക്ഖുനോ പാടികങ്ഖം കല്യാണസഹായസ്സ കല്യാണസമ്പവങ്കസ്സ, അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവേസ്സതി, അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ബഹുലീകരിസ്സതി. കഥഞ്ചാനന്ദ, ഭിക്ഖു കല്യാണമിത്തോ…പേ… അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ഭാവേതി, അരിയം അട്ഠങ്ഗികം മഗ്ഗം ബഹുലീകരോതി. ഇധാനന്ദ, ഭിക്ഖു സമ്മാദിട്ഠിം ഭാവേതി…പേ… സമ്മാസമാധിം ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിതം ഏവം ഖോ, ആനന്ദ, ഭിക്ഖു കല്യാണമിത്തോ…പേ… ബഹുലീകരോതി, തദമിനാപേതം, ആനന്ദ, പരിയായേന വേദിതബ്ബം. യഥാ സകലമേവിദം ബ്രഹ്മചരിയം യദിദം കല്യാണമിത്തതാ കല്യാണസഹായതാ കല്യാണസമ്പവങ്കതാ. മമഞ്ഹി, ആനന്ദ, കല്യാണമിത്തം ആഗമ്മ ജാതിധമ്മാ സത്താ ജാതിയാ പരിമുച്ചന്തി. ജരാധമ്മാ…പേ… സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസധമ്മാ സത്താ സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസേഹി പരിമുച്ചന്തീ’’തി (സം. നി. ൫.൨).

ഭിക്ഖൂനം ബാഹിരങ്ഗസമ്പത്തിം കഥേന്തോപി ആഹ – ‘‘ബാഹിരം, ഭിക്ഖവേ, അങ്ഗന്തി കരിത്വാ നാഞ്ഞം ഏകങ്ഗമ്പി സമനുപസ്സാമി, യം ഏവം മഹതോ അത്ഥായ സംവത്തതി, യഥയിദം, ഭിക്ഖവേ, കല്യാണമിത്തതാ. കല്യാണമിത്തതാ, ഭിക്ഖവേ, മഹതോ അത്ഥായ സംവത്തതീ’’തി (അ. നി. ൧.൧൧൩). മഹാചുന്ദസ്സ കിലേസസല്ലേഖപടിപദം കഥേന്തോപി, ‘‘പരേ പാപമിത്താ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ കല്യാണമിത്താ ഭവിസ്സാമാതി സല്ലേഖോ കരണീയോ’’തി (മ. നി. ൧.൮൩) ആഹ. മേഘിയത്ഥേരസ്സ വിമുത്തിപരിപാചനിയധമ്മേ കഥേന്തോപി, ‘‘അപരിപക്കായ, മേഘിയ, ചേതോവിമുത്തിയാ പഞ്ച ധമ്മാ പരിപാകായ സംവത്തന്തി. കതമേ പഞ്ച? ഇധ, മേഘിയ, ഭിക്ഖു കല്യാണമിത്തോ ഹോതി’’തി (ഉദാ. ൩൧) കല്യാണമിത്തൂപനിസ്സയമേവ വിസേസേസി. പിയപുത്തസ്സ രാഹുലത്ഥേരസ്സ അഭിണ്ഹോവാദം ദേന്തോപി –

‘‘മിത്തേ ഭജസ്സു കല്യാണേ, പന്തഞ്ച സയനാസനം;

വിവിത്തം അപ്പനിഗ്ഘോസം, മത്തഞ്ഞൂ ഹോഹി ഭോജനേ.

ചീവരേ പിണ്ഡപാതേ ച, പച്ചയേ സയനാസനേ;

ഏതേസു തണ്ഹം മാകാസി, മാ ലോകം പുനരാഗമീ’’തി. (സു. നി. ൩൪൦, ൩൪൧) –

കല്യാണമിത്തൂപനിസ്സയമേവ സബ്ബപഠമം കഥേസി. ഏവം മഹാ ഏസ കല്യാണമിത്തൂപനിസ്സയോ നാമ. ഇധാപി തം ദസ്സേന്തോ ഭഗവാ ദ്വീസു ധമ്മേസു തഥാഗതോ സമന്നേസിതബ്ബോതി ദേസനം ആരഭി. പണ്ഡിതോ ഭിക്ഖു ദ്വീസു ധമ്മേസു തഥാഗതം ഏസതു ഗവേസതൂതി അത്ഥോ. ഏതേന ഭഗവാ അയം മഹാജച്ചോതി വാ, ലക്ഖണസമ്പന്നോതി വാ, അഭിരൂപോ ദസ്സനീയോതി വാ, അഭിഞ്ഞാതോ അഭിലക്ഖിതോതി വാ, ഇമം നിസ്സായാഹം ചീവരാദയോ പച്ചയേ ലഭിസ്സാമീതി വാ, ഏവം ചിന്തേത്വാ മം നിസ്സായ വസനകിച്ചം നത്ഥി. യോ പന ഏവം സല്ലക്ഖേതി, ‘‘പഹോതി മേ ഏസ സത്ഥാ ഹുത്വാ സത്ഥുകിച്ചം സാധേതു’’ന്തി, സോ മം ഭജതൂതി സീഹനാദം നദതി. ബുദ്ധസീഹനാദോ കിര നാമേസ സുത്തന്തോതി.

ഇദാനി തേ ദ്വേ ധമ്മേ ദസ്സേന്തോ ചക്ഖുസോതവിഞ്ഞേയ്യേസൂതി ആഹ. തത്ഥ സത്ഥു കായികോ സമാചാരോ വീമംസകസ്സ ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യോ ധമ്മോ നാമ. വാചസികോ സമാചാരോ സോതവിഞ്ഞേയ്യോ ധമ്മോ നാമ. ഇദാനി തേസു സമന്നേസിതബ്ബാകാരം ദസ്സേന്തോ യേ സംകിലിട്ഠാതിആദിമാഹ. തത്ഥ സംകിലിട്ഠാതി കിലേസസമ്പയുത്താ. തേ ച ന ചക്ഖുസോതവിഞ്ഞേയ്യാ. യഥാ പന ഉദകേ ചലന്തേ വാ പുപ്ഫുളകേ വാ മുഞ്ചന്തേ അന്തോ മച്ഛോ അത്ഥീതി വിഞ്ഞായതി, ഏവം പാണാതിപാതാദീനി വാ കരോന്തസ്സ, മുസാവാദാദീനി വാ ഭണന്തസ്സ കായവചീസമാചാരേ ദിസ്വാ ച സുത്വാ ച തംസമുട്ഠാപകചിത്തം സംകിലിട്ഠന്തി വിഞ്ഞായതി. തസ്മാ ഏവമാഹ. സംകിലിട്ഠചിത്തസ്സ ഹി കായവചീസമാചാരാപി സംകിലിട്ഠായേവ നാമ. ന തേ തഥാഗതസ്സ സംവിജ്ജന്തീതി ന തേ തഥാഗതസ്സ അത്ഥി. ന ഉപലബ്ഭന്തീതി ഏവം ജാനാതീതി അത്ഥോ. നത്ഥിതായേവ ഹി തേ ന ഉപലബ്ഭന്തി ന പടിച്ഛന്നതായ. തഥാ ഹി ഭഗവാ ഏകദിവസം ഇമേസു ധമ്മേസു ഭിക്ഖുസങ്ഘം പവാരേന്തോ ആഹ – ‘‘ഹന്ദ ദാനി, ഭിക്ഖവേ, പവാരേമി വോ, ന ച മേ കിഞ്ചി ഗരഹഥ കായികം വാ വാചസികം വാ’’തി. ഏവം വുത്തേ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഉട്ഠായാസനാ ഏകംസം ഉത്തരാസങ്ഗം കരിത്വാ യേന ഭഗവാ തേനഞ്ജലിം പണാമേത്വാ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ന ഖോ മയം, ഭന്തേ, ഭഗവതോ കിഞ്ചി ഗരഹാമ കായികം വാ വാചസികം വാ. ഭഗവാ ഹി, ഭന്തേ, അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദേതാ, അസഞ്ജാതസ്സ മഗ്ഗസ്സ സഞ്ജാനേതാ, അനക്ഖാതസ്സ മഗ്ഗസ്സ അക്ഖാതാ, മഗ്ഗഞ്ഞൂ മഗ്ഗവിദൂ മഗ്ഗകോവിദോ. മഗ്ഗാനുഗാ ച, ഭന്തേ, ഏതരഹി സാവകാ വിഹരന്തി പച്ഛാസമന്നാഗതാ’’തി (സം. നി. ൧.൨൧൫). ഏവം പരിസുദ്ധാ തഥാഗതസ്സ കായവചീസമാചാരാ. ഉത്തരോപി സുദം മാണവോ തഥാഗതസ്സ കായവചീദ്വാരേ അനാരാധനീയം കിഞ്ചി പസ്സിസ്സാമീതി സത്ത മാസേ അനുബന്ധിത്വാ ലിക്ഖാമത്തമ്പി ന അദ്ദസ. മനുസ്സഭൂതോ വാ ഏസ ബുദ്ധഭൂതസ്സ കായവചീദ്വാരേ കിം അനാരാധനീയം പസ്സിസ്സതി? മാരോപി ദേവപുത്തോ ബോധിസത്തസ്സ സതോ മഹാഭിനിക്ഖമനതോ പട്ഠായ ഛബ്ബസ്സാനി ഗവേസമാനോ കിഞ്ചി അനാരാധനീയം നാദ്ദസ, അന്തമസോ ചേതോപരിവിതക്കമത്തമ്പി. മാരോ കിര ചിന്തേസി – ‘‘സചസ്സ വിതക്കിതമത്തമ്പി അകുസലം പസ്സിസ്സാമി, തത്ഥേവ നം മുദ്ധനി പഹരിത്വാ പക്കമിസ്സാമീ’’തി. സോ ഛബ്ബസ്സാനി അദിസ്വാ ബുദ്ധഭൂതമ്പി ഏകം വസ്സം അനുബന്ധിത്വാ കിഞ്ചി വജ്ജം അപസ്സന്തോ ഗമനസമയേ വന്ദിത്വാ –

‘‘മഹാവീര മഹാപുഞ്ഞം, ഇദ്ധിയാ യസസാ ജലം;

സബ്ബവേരഭയാതീതം, പാദേ വന്ദാമി ഗോതമ’’ന്തി. (സം. നി. ൧.൧൫൯) –

ഗാഥം വത്വാ ഗതോ.

വീതിമിസ്സാതി കാലേ കണ്ഹാ, കാലേ സുക്കാതി ഏവം വോമിസ്സകാ. വോദാതാതി പരിസുദ്ധാ നിക്കിലേസാ. സംവിജ്ജന്തീതി വോദാതാ ധമ്മാ അത്ഥി ഉപലബ്ഭന്തി. തഥാഗതസ്സ ഹി പരിസുദ്ധാ കായസമാചാരാദയോ. തേനാഹ – ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സ അരക്ഖേയ്യാനി. കതമാനി ചത്താരി? പരിസുദ്ധകായസമാചാരോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ കായദുച്ചരിതം, യം തഥാഗതോ രക്ഖേയ്യ, ‘മാ മേ ഇദം പരോ അഞ്ഞാസീ’തി. പരിസുദ്ധവചീസമാചാരോ… പരിസുദ്ധമനോസമാചാരോ… പരിസുദ്ധാജീവോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതോ, നത്ഥി തഥാഗതസ്സ മിച്ഛാജീവോ, യം തഥാഗതോ രക്ഖേയ്യ, മാ മേ ഇദം പരോ അഞ്ഞാസീ’’തി (അ. നി. ൭.൫൮).

ഇമം കുസലം ധമ്മന്തി ഇമം അനവജ്ജം ആജീവട്ഠമകസീലം. ‘‘അയമായസ്മാ സത്ഥാ കിം നു ഖോ ദീഘരത്തം സമാപന്നോ അതിചിരകാലതോ പട്ഠായ ഇമിനാ സമന്നാഗതോ, ഉദാഹു ഇത്തരസമാപന്നോ ഹിയ്യോ വാ പരേ വാ പരസുവേ വാ ദിവസേ സമാപന്നോ’’തി ഏവം ഗവേസതൂതി അത്ഥോ. ഏകച്ചേന ഹി ഏകസ്മിം ഠാനേ വസന്തേന ബഹു മിച്ഛാജീവകമ്മം കതം, തം തത്ഥ കാലാതിക്കമേ പഞ്ഞായതി, പാകടം ഹോതി. സോ അഞ്ഞതരം പച്ചന്തഗാമം വാ സമുദ്ദതീരം വാ ഗന്ത്വാ പണ്ണസാലം കാരേത്വാ ആരഞ്ഞകോ വിയ ഹുത്വാ വിഹരതി. മനുസ്സാ സമ്ഭാവനം ഉപ്പാദേത്വാ തസ്സ പണീതേ പച്ചയേ ദേന്തി. ജനപദവാസിനോ ഭിക്ഖൂ തസ്സ പരിഹാരം ദിസ്വാ, ‘‘അതിദപ്പിതോ വതായം ആയസ്മാ, കോ നു ഖോ ഏസോ’’തി പരിഗ്ഗണ്ഹന്താ, ‘‘അസുകട്ഠാനേ അസുകം നാമ മിച്ഛാജീവം കത്വാ പക്കന്തഭിക്ഖൂ’’തി ഞത്വാ ന സക്കാ ഇമിനാ സദ്ധിം ഉപോസഥോ വാ പവാരണാ വാ കാതുന്തി സന്നിപതിത്വാ ധമ്മേന സമേന ഉക്ഖേപനീയാദീസു അഞ്ഞതരം കമ്മം കരോന്തി. ഏവരൂപായ പടിച്ഛന്നപടിപത്തിയാ അത്ഥിഭാവം വാ നത്ഥിഭാവം വാ വീമംസാപേതും ഏവമാഹ.

ഏവം ജാനാതീതി ദീഘരത്തം സമാപന്നോ, ന ഇത്തരസമാപന്നോതി ജാനാതി. അനച്ഛരിയം ചേതം. യം തഥാഗതസ്സ ഏതരഹി സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തസ്സ ദീഘരത്തം ആജീവട്ഠമകസീലം പരിസുദ്ധം ഭവേയ്യ. യസ്സ ബോധിസത്തകാലേപി ഏവം അഹോസി.

അതീതേ കിര ഗന്ധാരരാജാ ച വേദേഹരാജാ ച ദ്വേപി സഹായകാ ഹുത്വാ കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാ രജ്ജാനി പുത്താനം നിയ്യാതേത്വാ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ ഏകസ്മിം അരഞ്ഞഗാമകേ പിണ്ഡായ ചരന്തി. പച്ചന്തോ നാമ ദുല്ലഭലോണോ ഹോതി. തതോ അലോണം യാഗും ലഭിത്വാ ഏകിസ്സായ സാലായ നിസീദിത്വാ പിവന്തി. അന്തരന്തരേ മനുസ്സാ ലോണചുണ്ണം ആഹരിത്വാ ദേന്തി. ഏകദിവസം ഏകോ വേദേഹിസിസ്സ പണ്ണേ പക്ഖിപിത്വാ ലോണചുണ്ണം അദാസി. വേദേഹിസി ഗഹേത്വാ ഉപഡ്ഢം ഗന്ധാരിസിസ്സ-സന്തികേ ഠപേത്വാ ഉപഡ്ഢം അത്തനോ സന്തികേ ഠപേസി. തതോ ഥോകം പരിഭുത്താവസേസം ദിസ്വാ, ‘‘മാ ഇദം നസ്സീ’’തി പണ്ണേന വേഠേത്വാ തിണഗഹനേ ഠപേസി. പുന ഏകസ്മിം ദിവസേ യാഗുപാനകാലേ സതിം കത്വാ ഓലോകേന്തോ തം ദിസ്വാ ഗന്ധാരിസിം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഇതോ ഥോകം ഗണ്ഹഥ ആചരിയാ’’തി ആഹ. കുതോ തേ ലദ്ധം വേദേഹിസീതി? തസ്മിം ദിവസേ പരിഭുത്താവസേസം ‘‘മാ നസ്സീ’’തി മയാ ഠപിതന്തി. ഗന്ധാരിസി ഗഹേതും ന ഇച്ഛതി, അലോണകംയേവ യാഗും പിവിത്വാ വേദേഹം ഇസിം അവോച –

‘‘ഹിത്വാ ഗാമസഹസ്സാനി, പരിപുണ്ണാനി സോളസ;

കോട്ഠാഗാരാനി ഫീതാനി, സന്നിധിം ദാനി കുബ്ബസീ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൭൬);

വേദേഹിസി അവോച – ‘‘തുമ്ഹേ രജ്ജം പഹായ പബ്ബജിതാ, ഇദാനി കസ്മാ ലോണചുണ്ണമത്തസന്നിധികാരണാ പബ്ബജ്ജായ അനുച്ഛവികം ന കരോഥാ’’തി? കിം മയാ കതം വേദേഹിസീതി? അഥ നം ആഹ –

‘‘ഹിത്വാ ഗന്ധാരവിസയം, പഹൂതധനധാരിയം;

പസാസനതോ നിക്ഖന്തോ, ഇധ ദാനി പസാസസീ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൭൭);

ഗന്ധാരോ ആഹ –

‘‘ധമ്മം ഭണാമി വേദേഹ, അധമ്മോ മേ ന രുച്ചതി;

ധമ്മം മേ ഭണമാനസ്സ, ന പാപമുപലിമ്പതീ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൭൮);

വേദേഹോ ആഹ –

‘‘യേന കേനചി വണ്ണേന, പരോ ലഭതി രുപ്പനം;

മഹത്ഥിയമ്പി ചേ വാചം, ന തം ഭാസേയ്യ പണ്ഡിതോ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൭൯);

ഗന്ധാരോ ആഹ –

‘‘കാമം രുപ്പതു വാ മാ വാ, ഭുസംവ വികിരീയതു;

ധമ്മം മേ ഭണമാനസ്സ, ന പാപമുപലിമ്പതീ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൮൦);

തതോ വേദേഹിസി യസ്സ സകാപി ബുദ്ധി നത്ഥി, ആചരിയസന്തികേ വിനയം ന സിക്ഖതി, സോ അന്ധമഹിംസോ വിയ വനേ ചരതീതി ചിന്തേത്വാ ആഹ –

‘‘നോ ചേ അസ്സ സകാ ബുദ്ധി, വിനയോ വാ സുസിക്ഖിതോ;

വനേ അന്ധമഹിംസോവ, ചരേയ്യ ബഹുകോ ജനോ.

യസ്മാ ച പനിധേകച്ചേ, ആചേരമ്ഹി സുസിക്ഖിതാ;

തസ്മാ വിനീതവിനയാ, ചരന്തി സുസമാഹിതാ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൮൧-൮൨);

ഏവഞ്ച പന വത്വാ വേദേഹിസി അജാനിത്വാ മയാ കതന്തി ഗന്ധാരിസിം ഖമാപേസി. തേ ഉഭോപി തപം ചരിത്വാ ബ്രഹ്മലോകം അഗമംസു. ഏവം തഥാഗതസ്സ ബോധിസത്തകാലേപി ദീഘരത്തം ആജീവട്ഠമകസീലം പരിസുദ്ധം അഹോസി.

ഉത്തജ്ഝാപന്നോ അയമായസ്മാ ഭിക്ഖു യസപത്തോതി അയമായസ്മാ അമ്ഹാകം സത്ഥാ ഭിക്ഖു ഞത്തം പഞ്ഞാതഭാവം പാകടഭാവം അജ്ഝാപന്നോ നു ഖോ, സയഞ്ച പരിവാരസമ്പത്തിം പത്തോ നു ഖോ നോതി. തേന ചസ്സ പഞ്ഞാതജ്ഝാപന്നഭാവേന യസസന്നിസ്സിതഭാവേന ച കിം ഏകച്ചേ ആദീനവാ സന്ദിസ്സന്തി ഉദാഹു നോതി ഏവം സമന്നേസന്തൂതി ദസ്സേതി. ന താവ, ഭിക്ഖവേതി, ഭിക്ഖവേ, യാവ ഭിക്ഖു ന രാജരാജമഹാമത്താദീസു അഭിഞ്ഞാതഭാവം വാ പരിവാരസമ്പത്തിം വാ ആപന്നോ ഹോതി, താവ ഏകച്ചേ മാനാതിമാനാദയോ ആദീനവാ ന സംവിജ്ജന്തി ഉപസന്തൂപസന്തോ വിയ സോതാപന്നോ വിയ സകദാഗാമീ വിയ ച വിഹരതി. അരിയോ നു ഖോ പുഥുജ്ജനോ നു ഖോതിപി ഞാതും ന സക്കാ ഹോതി.

യതോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേതി യദാ പന ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു ഞാതോ ഹോതി പരിവാരസമ്പന്നോ വാ, തദാ തിണ്ഹേന സിങ്ഗേന ഗോഗണം വിജ്ഝന്തോ ദുട്ഠഗോണോ വിയ, മിഗസങ്ഘം അഭിമദ്ദമാനോ ദീപി വിയ ച അഞ്ഞേ ഭിക്ഖൂ തത്ഥ തത്ഥ വിജ്ഝന്തോ അഗാരവോ അസഭാഗവുത്തി അഗ്ഗപാദേന ഭൂമിം ഫുസന്തോ വിയ ചരതി. ഏകച്ചോ പന കുലപുത്തോ യഥാ യഥാ ഞാതോ ഹോതി യസസ്സീ, തഥാ തഥാ ഫലഭാരഭരിതോ വിയ സാലി സുട്ഠുതരം ഓനമതി, രാജരാജമഹാമത്താദീസു ഉപസങ്കമന്തേസു അകിഞ്ചനഭാവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ സമണസഞ്ഞം ഉപട്ഠപേത്വാ ഛിന്നവിസാണഉസഭോ വിയ, ചണ്ഡാലദാരകോ വിയ ച സോരതോ നിവാതോ നീചചിത്തോ ഹുത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ചേവ സദേവകസ്സ ച ലോകസ്സ, ഹിതായ സുഖായ പടിപജ്ജതി. ഏവരൂപം പടിപത്തിം സന്ധായ ‘‘നാസ്സ ഇധേകച്ചേ ആദീനവാ’’തി ആഹ.

തഥാഗതോ പന അട്ഠസു ലോകധമ്മേസു താദീ, സോ ഹി ലാഭേപി താദീ, അലാഭേപി താദീ, യസേപി താദീ, അയസേപി താദീ, പസംസായപി താദീ, നിന്ദായപി താദീ, സുഖേപി താദീ, ദുക്ഖേപി താദീ, തസ്മാ സബ്ബാകാരേന നാസ്സ ഇധേകച്ചേ ആദീനവാ സംവിജ്ജന്തി. അഭയൂപരതോതി അഭയോ ഹുത്വാ ഉപരതോ, അച്ചന്തൂപരതോ സതതൂപരതോതി അത്ഥോ. ന വാ ഭയേന ഉപരതോതിപി അഭയൂപരതോ. ചത്താരി ഹി ഭയാനി കിലേസഭയം വട്ടഭയം ദുഗ്ഗതിഭയം ഉപവാദഭയന്തി. പുഥുജ്ജനോ ചതൂഹിപി ഭയേഹി ഭായതി. സേക്ഖാ തീഹി, തേസഞ്ഹി ദുഗ്ഗതിഭയം പഹീനം, ഇതി സത്ത സേക്ഖാ ഭയൂപരതാ, ഖീണാസവോ അഭയൂപരതോ നാമ, തസ്സ ഹി ഏകമ്പി ഭയം നത്ഥി. കിം പരവാദഭയം നത്ഥീതി? നത്ഥി. പരാനുദ്ദയം പന പടിച്ച, ‘‘മാദിസം ഖീണാസവം പടിച്ച സത്താ മാ നസ്സന്തൂ’’തി ഉപവാദം രക്ഖതി. മൂലുപ്പലവാപിവിഹാരവാസീ യസത്ഥേരോ വിയ.

ഥേരോ കിര മൂലുപ്പലവാപിഗാമം പിണ്ഡായ പാവിസി. അഥസ്സ ഉപട്ഠാകകുലദ്വാരം പത്തസ്സ പത്തം ഗഹേത്വാ ഥണ്ഡിലപീഠകം നിസ്സായ ആസനം പഞ്ഞപേസും. അമച്ചധീതാപി തംയേവ പീഠകം നിസ്സായ പരതോഭാഗേ നീചതരം ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ നിസീദി. ഏകോ നേവാസികോ ഭിക്ഖു പച്ഛാ പിണ്ഡായ പവിട്ഠോ ദ്വാരേ ഠത്വാവ ഓലോകേന്തോ ഥേരോ അമച്ചധീതരാ സദ്ധിം ഏകമഞ്ചേ നിസിന്നോതി സല്ലക്ഖേത്വാ, ‘‘അയം പംസുകൂലികോ വിഹാരേവ ഉപസന്തൂപസന്തോ വിയ വിഹരതി, അന്തോഗാമേ പന ഉപട്ഠായികാഹി സദ്ധിം ഏകമഞ്ചേ നിസീദതീ’’തി ചിന്തേത്വാ, ‘‘കിം നു ഖോ മയാ ദുദ്ദിട്ഠ’’ന്തി പുനപ്പുനം ഓലോകേത്വാ തഥാസഞ്ഞീവ ഹുത്വാ പക്കാമി. ഥേരോപി ഭത്തകിച്ചം കത്വാ വിഹാരം ഗന്ത്വാ വസനട്ഠാനം പവിസിത്വാ ദ്വാരം പിധായ നിസീദി. നേവാസികോപി കതഭത്തകിച്ചോ വിഹാരം ഗന്ത്വാ, ‘‘തം പംസുകൂലികം നിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ വിഹാരാ നിക്കഡ്ഢിസ്സാമീ’’തി അസഞ്ഞതനീഹാരേന ഥേരസ്സ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ പരിഭോഗഘടതോ ഉലുങ്കേന ഉദകം ഗഹേത്വാ മഹാസദ്ദം കരോന്തോ പാദേ ധോവി. ഥേരോ, ‘‘കോ നു ഖോ അയം അസഞ്ഞതചാരികോ’’തി ആവജ്ജന്തോ സബ്ബം ഞത്വാ, ‘‘അയം മയി മനം പദോസേത്വാ അപായൂപഗോ മാ അഹോസീ’’തി വേഹാസം അബ്ഭുഗ്ഗന്ത്വാ കണ്ണികാമണ്ഡലസമീപേ പല്ലങ്കേന നിസീദി. നേവാസികോ ദുട്ഠാകാരേന ഘടികം ഉക്ഖിപിത്വാ ദ്വാരം വിവരിത്വാ അന്തോ പവിട്ഠോ ഥേരം അപസ്സന്തോ, ‘‘ഹേട്ഠാമഞ്ചം പവിട്ഠോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഓലോകേത്വാ തത്ഥാപി അപസ്സന്തോ നിക്ഖമിതും ആരഭി. ഥേരോ ഉക്കാസി. ഇതരോ ഉദ്ധം ഓലോകേന്തോ ദിസ്വാ അധിവാസേതും അസക്കോന്തോ ഏവമാഹ – ‘‘പതിരൂപം തേ, ആവുസോ, പംസുകൂലിക ഏവം ആനുഭാവസമ്പന്നസ്സ ഉപട്ഠായികായ സദ്ധിം ഏകമഞ്ചേ നിസീദിതു’’ന്തി. പബ്ബജിതാ നാമ, ഭന്തേ, മാതുഗാമേന സദ്ധിം ന ഏകമഞ്ചേ നിസീദന്തി, തുമ്ഹേഹി പന ദുദ്ദിട്ഠമേതന്തി. ഏവം ഖീണാസവാ പരാനുദ്ദയായ ഉപവാദം രക്ഖന്തി.

ഖയാ രാഗസ്സാതി രാഗസ്സ ഖയേനേവ. വീതരാഗത്താ കാമേ ന പടിസേവതി, ന പടിസങ്ഖായ വാരേത്വാതി. തഞ്ചേതി ഏവം തഥാഗതസ്സ കിലേസപ്പഹാനം ഞത്വാ തത്ഥ തത്ഥ ഠിതനിസിന്നകാലാദീസുപി ചതുപരിസമജ്ഝേ അലങ്കതധമ്മാസനേ നിസീദിത്വാപി ഇതിപി സത്ഥാ വീതരാഗോ വീതദോസോ വീതമോഹോ വന്തകിലേസോ പഹീനമലോ അബ്ഭാ മുത്തപുണ്ണചന്ദോ വിയ സുപരിസുദ്ധോതി ഏവം തഥാഗതസ്സ കിലേസപ്പഹാനേ വണ്ണം കഥയമാനം തം വീമംസകം ഭിക്ഖും പരേ ഏവം പുച്ഛേയ്യും ചേതി അത്ഥോ.

ആകാരാതി കാരണാനി. അന്വയാതി അനുബുദ്ധിയോ. സങ്ഘേ വാ വിഹരന്തോതി അപ്പേകദാ അപരിച്ഛിന്നഗണനസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ മജ്ഝേ വിഹരന്തോ. ഏകോ വാ വിഹരന്തോതി ഇച്ഛാമഹം, ഭിക്ഖവേ, അഡ്ഢമാസം പടിസല്ലീയിതുന്തി, തേമാസം പടിസല്ലീയിതുന്തി ഏവം പടിസല്ലാനേ ചേവ പാലിലേയ്യകവനസണ്ഡേ ച ഏകകോ വിഹരന്തോ. സുഗതാതി സുട്ഠുഗതാ സുപ്പടിപന്നാ കാരകാ യുത്തപയുത്താ. ഏവരൂപാപി ഹി ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂ അത്ഥി. ദുഗ്ഗതാതി ദുട്ഠുഗതാ ദുപ്പടിപന്നാ കായദള്ഹിബഹുലാ വിസ്സട്ഠകമ്മട്ഠാനാ. ഏവരൂപാപി ഏകച്ചേ അത്ഥി. ഗണമനുസാസന്തീതി ഗണബന്ധനേന ബദ്ധാ ഗണാരാമാ ഗണബഹുലികാ ഹുത്വാ ഗണം പരിഹരന്തി. ഏവരൂപാപി ഏകച്ചേ അത്ഥി. തേസം പടിപക്ഖഭൂതാ ഗണതോ നിസ്സടാ വിസംസട്ഠാ വിപ്പമുത്തവിഹാരിനോപി അത്ഥി.

ആമിസേസു സന്ദിസ്സന്തീതി ആമിസഗിദ്ധാ ആമിസചക്ഖുകാ ചതുപച്ചയആമിസത്ഥമേവ ആഹിണ്ഡമാനാ ആമിസേസു സന്ദിസ്സമാനകഭിക്ഖൂപി അത്ഥി. ആമിസേന അനുപലിത്താ ചതൂഹി പച്ചയേഹി വിനിവത്തമാനസാ അബ്ഭാ മുത്തചന്ദസദിസാ ഹുത്വാ വിഹരമാനാപി അത്ഥി. നായമായസ്മാ തം തേന അവജാനാതീതി അയം ആയസ്മാ സത്ഥാ തായ തായ പടിപത്തിയാ തം തം പുഗ്ഗലം നാവജാനാതി, അയം പടിപന്നോ കാരകോ, അയം ഗണതോ നിസ്സടോ വിസംസട്ഠോ. അയം ആമിസേന അനുപലിത്തോ പച്ചയേഹി വിനിവത്തമാനസോ അബ്ഭാ മുത്തോ ചന്ദിമാ വിയാതി ഏവമസ്സ ഗേഹസിതവസേന ഉസ്സാദനാപി നത്ഥി. അയം ദുപ്പടിപന്നോ അകാരകോ കായദള്ഹിബഹുലോ വിസ്സട്ഠകമ്മട്ഠാനോ, അയം ഗണബന്ധനബദ്ധോ, അയം ആമിസഗിദ്ധോ ലോലോ ആമിസചക്ഖുകോതി ഏവമസ്സ ഗേഹസിതവസേന അപസാദനാപി നത്ഥീതി അത്ഥോ. ഇമിനാ കിം കഥിതം ഹോതി? തഥാഗതസ്സ സത്തേസു താദിഭാവോ കഥിതോ ഹോതി. അയഞ്ഹി –

‘‘വധകസ്സ ദേവദത്തസ്സ, ചോരസ്സങ്ഗുലിമാലിനോ;

ധനപാലേ രാഹുലേ ച, സബ്ബേസം സമകോ മുനീ’’തി. (മി. പ. ൬.൬.൫);

൪൮൯. തത്ര, ഭിക്ഖവേതി തേസു ദ്വീസു വീമംസകേസു. യോ, ‘‘കേ പനായസ്മതോ ആകാരാ’’തി പുച്ഛായം ആഗതോ ഗണ്ഠിവീമംസകോ ച, യോ ‘‘അഭയൂപരതോ അയമായസ്മാ’’തി ആഗതോ മൂലവീമംസകോ ച. തേസു മൂലവീമംസകേന തഥാഗതോവ ഉത്തരി പടിപുച്ഛിതബ്ബോ. സോ ഹി പുബ്ബേ പരസ്സേവ കഥായ നിട്ഠങ്ഗതോ. പരോ ച നാമ ജാനിത്വാപി കഥേയ്യ അജാനിത്വാപി. ഏവമസ്സ കഥാ ഭൂതാപി ഹോതി അഭൂതാപി, തസ്മാ പരസ്സേവ കഥായ നിട്ഠം അഗന്ത്വാ തതോ ഉത്തരി തഥാഗതോവ പടിപുച്ഛിതബ്ബോതി അത്ഥോ.

ബ്യാകരമാനോതി ഏത്ഥ യസ്മാ തഥാഗതസ്സ മിച്ഛാബ്യാകരണം നാമ നത്ഥി, തസ്മാ സമ്മാ മിച്ഛാതി അവത്വാ ബ്യാകരമാനോത്വേവ വുത്തം. ഏതം പഥോഹമസ്മി ഏതം ഗോചരോതി ഏസ മയ്ഹം പഥോ ഏസ ഗോചരോതി അത്ഥോ. ‘‘ഏതാപാഥോ’’തിപി പാഠോ, തസ്സത്ഥോ മയ്ഹം ആജീവട്ഠമകസീലം പരിസുദ്ധം, സ്വാഹം തസ്സ പരിസുദ്ധഭാവേന വീമംസകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഞാണമുഖേ ഏതാപാഥോ, ഏവം ആപാഥം ഗച്ഛാമീതി വുത്തം ഹോതി. നോ ച തേന തമ്മയോതി തേനപി ചാഹം പരിസുദ്ധേന സീലേന ന തമ്മയോ, ന സതണ്ഹോ, പരിസുദ്ധസീലത്താവ നിത്തണ്ഹോഹമസ്മീതി ദീപേതി.

ഉത്തരുത്തരിം പണീതപണീതന്തി ഉത്തരുത്തരിം ചേവ പണീതതരഞ്ച കത്വാ ദേസേതി. കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗന്തി കണ്ഹം ചേവ സുക്കഞ്ച, തഞ്ച ഖോ സപ്പടിഭാഗം സവിപക്ഖം കത്വാ, കണ്ഹം പടിബാഹിത്വാ സുക്കന്തി സുക്കം പടിബാഹിത്വാ കണ്ഹന്തി ഏവം സപ്പടിഭാഗം കത്വാ കണ്ഹസുക്കം ദേസേതി. കണ്ഹം ദേസേന്തോപി സഉസ്സാഹം സവിപാകം ദേസേതി, സുക്കം ദേസേന്തോപി സഉസ്സാഹം സവിപാകം ദേസേതി. അഭിഞ്ഞായ ഇധേകച്ചം ധമ്മം ധമ്മേസു നിട്ഠം ഗച്ഛതീതി തസ്മിം ദേസിതേ ധമ്മേ ഏകച്ചം പടിവേധധമ്മം അഭിഞ്ഞായ തേന പടിവേധധമ്മേന ദേസനാധമ്മേ നിട്ഠം ഗച്ഛതി. സത്ഥരി പസീദതീതി ഏവം ധമ്മേ നിട്ഠം ഗന്ത്വാ ഭിയ്യോസോമത്തായ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സോ ഭഗവാതി സത്ഥരി പസീദതി. തേന പന ഭഗവതാ യോ ധമ്മോ അക്ഖാതോ, സോപി സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ നിയ്യാനികത്താ. യ്വാസ്സ തം ധമ്മം പടിപന്നോ സങ്ഘോ, സോപി സുപ്പടിപന്നോ വങ്കാദിദോസരഹിതം പടിപദം പടിപന്നത്താതി ഏവം ധമ്മേ സങ്ഘേപി പസീദതി. തഞ്ചേതി തം ഏവം പസന്നം തത്ഥ തത്ഥ തിണ്ണം രതനാനം വണ്ണം കഥേന്തം ഭിക്ഖും.

൪൯൦. ഇമേഹി ആകാരേഹീതി ഇമേഹി സത്ഥുവീമംസനകാരണേഹി. ഇമേഹി പദേഹീതി ഇമേഹി അക്ഖരസമ്പിണ്ഡനപദേഹി. ഇമേഹി ബ്യഞ്ജനേഹീതി ഇമേഹി ഇധ വുത്തേഹി അക്ഖരേഹി. സദ്ധാ നിവിട്ഠാതി ഓകപ്പനാ പതിട്ഠിതാ. മൂലജാതാതി സോതാപത്തിമഗ്ഗവസേന സഞ്ജാതമൂലാ. സോതാപത്തിമഗ്ഗോ ഹി സദ്ധായ മൂലം നാമ. ആകാരവതീതി കാരണം പരിയേസിത്വാ ഗഹിതത്താ സകാരണാ. ദസ്സനമൂലികാതി സോതാപത്തിമഗ്ഗമൂലികാ. സോ ഹി ദസ്സനന്തി വുച്ചതി. ദള്ഹാതി ഥിരാ. അസംഹാരിയാതി ഹരിതും ന സക്കാ. സമണേന വാതി സമിതപാപസമണേന വാ. ബ്രാഹ്മണേന വാതി ബാഹിതപാപബ്രാഹ്മണേന വാ. ദേവേന വാതി ഉപപത്തിദേവേന വാ. മാരേന വാതി വസവത്തിമാരേന വാ, സോതാപന്നസ്സ ഹി വസവത്തിമാരേനാപി സദ്ധാ അസംഹാരിയാ ഹോതി സൂരമ്ബട്ഠസ്സ വിയ.

സോ കിര സത്ഥു ധമ്മദേസനം സുത്വാ സോതാപന്നോ ഹുത്വാ ഗേഹം ആഗതോ. അഥ മാരോ ദ്വത്തിംസവരലക്ഖണപ്പടിമണ്ഡിതം ബുദ്ധരൂപം മാപേത്വാ തസ്സ ഘരദ്വാരേ ഠത്വാ – ‘‘സത്ഥാ ആഗതോ’’തി സാസനം പഹിണി. സൂരോ ചിന്തേസി, ‘‘അഹം ഇദാനേവ സത്ഥു സന്തികാ ധമ്മം സുത്വാ ആഗതോ, കിം നു ഖോ ഭവിസ്സതീ’’തി ഉപസങ്കമിത്വാ സത്ഥുസഞ്ഞായ വന്ദിത്വാ അട്ഠാസി. മാരോ ആഹ – ‘‘യം തേ മയാ, സൂരമ്ബട്ഠ, രൂപം അനിച്ചം…പേ… വിഞ്ഞാണം അനിച്ചന്തി കഥിതം, തം അനുപധാരേത്വാവ സഹസാ മയാ ഏവം വുത്തം. തസ്മാ ത്വം രൂപം നിച്ചം…പേ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചന്തി ഗണ്ഹാഹീ’’തി. സൂരോ ചിന്തേസി – ‘‘അട്ഠാനമേതം, യം ബുദ്ധാ അനുപധാരേത്വാ അപച്ചക്ഖം കത്വാ കിഞ്ചി കഥേയ്യും, അദ്ധാ അയം മയ്ഹം വിബാധനത്ഥം മാരോ ആഗതോ’’തി. തതോ നം ത്വം മാരോതി ആഹ. സോ മുസാവാദം കാതും നാസക്ഖി, ആമ മാരോസ്മീതി പടിജാനി. കസ്മാ ആഗതോസീതി വുത്തേ തവ സദ്ധാചാലനത്ഥന്തി ആഹ. കണ്ഹ പാപിമ, ത്വം താവ ഏകകോ തിട്ഠ, താദിസാനം മാരാനം സതമ്പി സഹസ്സമ്പി മമ സദ്ധം ചാലേതും അസമത്ഥം, മഗ്ഗേന ആഗതാ സദ്ധാ നാമ സിലാപഥവിയം പതിട്ഠിതസിനേരു വിയ അചലാ ഹോതി, കിം ത്വം ഏത്ഥാതി അച്ഛരം പഹരി. സോ ഠാതും അസക്കോന്തോ തത്ഥേവന്തരധായി. ബ്രഹ്മുനാ വാതി ബ്രഹ്മകായികാദീസു അഞ്ഞതരബ്രഹ്മുനാ വാ. കേനചി വാ ലോകസ്മിന്തി ഏതേ സമണാദയോ ഠപേത്വാ അഞ്ഞേനപി കേനചി വാ ലോകസ്മിം ഹരിതും ന സക്കാ. ധമ്മസമന്നേസനാതി സഭാവസമന്നേസനാ. ധമ്മതാസുസമന്നിട്ഠോതി ധമ്മതായ സുസമന്നിട്ഠോ, സഭാവേനേവ സുട്ഠു സമന്നേസിതോ ഹോതീതി അത്ഥോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

വീമംസകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. കോസമ്ബിയസുത്തവണ്ണനാ

൪൯൧. ഏവം മേ സുതന്തി കോസമ്ബിയസുത്തം. തത്ഥ കോസമ്ബിയന്തി ഏവംനാമകേ നഗരേ. തസ്സ കിര നഗരസ്സ ആരാമപോക്ഖരണീആദീസു തേസു തേസു ഠാനേസു കോസമ്ബരുക്ഖാവ ഉസ്സന്നാ അഹേസും, തസ്മാ കോസമ്ബീതി സങ്ഖം അഗമാസി. കുസമ്ബസ്സ നാമ ഇസിനോ അസ്സമതോ അവിദൂരേ മാപിതത്താതിപി ഏകേ. ഘോസിതാരാമേതി ഘോസിതസേട്ഠിനാ കാരിതേ ആരാമേ.

പുബ്ബേ കിര അദ്ദിലരട്ഠം നാമ അഹോസി. തതോ കോതൂഹലകോ നാമ ദലിദ്ദോ ഛാതകഭയേന സപുത്തദാരോ കേദാരപരിച്ഛിന്നം സുഭിക്ഖം രട്ഠം ഗച്ഛന്തോ പുത്തം വഹിതും അസക്കോന്തോ ഛഡ്ഡേത്വാ അഗമാസി. മാതാ നിവത്തിത്വാ തം ഗഹേത്വാ ഗതാ. തേ ഏകം ഗോപാലകഗാമകം പവിസിംസു, ഗോപാലകാനഞ്ച തദാ പഹതപായസോ പടിയത്തോ ഹോതി, തതോ പായസം ലഭിത്വാ ഭുഞ്ജിംസു. അഥ സോ പുരിസോ പഹൂതപായസം ഭുഞ്ജിത്വാ ജിരാപേതും അസക്കോന്തോ രത്തിഭാഗേ കാലം കത്വാ തത്ഥേവ സുനഖിയാ കുച്ഛിമ്ഹി പടിസന്ധിം ഗഹേത്വാ കുക്കുരോ ജാതോ. സോ ഗോപാലകസ്സ പിയോ അഹോസി മനാപോ, ഗോപാലകോ ച പച്ചേകബുദ്ധം ഉപട്ഠാസി. പച്ചേകബുദ്ധോപി ഭത്തകിച്ചാവസാനേ കുക്കുരസ്സ ഏകം പിണ്ഡം ദേതി. സോ പച്ചേകബുദ്ധേ സിനേഹം ഉപ്പാദേത്വാ ഗോപാലകേന സദ്ധിം പണ്ണസാലമ്പി ഗച്ഛതി.

സോ ഗോപാലകേ അസന്നിഹിതേ ഭത്തവേലായ സയമേവ ഗന്ത്വാ കാലാരോചനത്ഥം പണ്ണസാലദ്വാരേ ഭുസ്സതി, അന്തരാമഗ്ഗേപി ചണ്ഡമിഗേ ദിസ്വാ ഭുസ്സിത്വാ പലാപേതി. സോ പച്ചേകബുദ്ധേ മുദുകേന ചിത്തേന കാലം കത്വാ ദേവലോകേ നിബ്ബത്തി. തത്രസ്സ ഘോസകദേവപുത്തോത്വേവ നാമം അഹോസി. സോ ദേവലോകതോ ചവിത്വാ കോസമ്ബിയം ഏകസ്മിം കുലഘരേ നിബ്ബത്തി. തം അപുത്തകോ സേട്ഠി തസ്സ മാതാപിതൂനം ധനം ദത്വാ പുത്തം കത്വാ അഗ്ഗഹേസി. അഥ സോ അത്തനോ പുത്തേ ജാതേ സത്തക്ഖത്തും മാരാപേതും ഉപക്കമി. സോ പുഞ്ഞവന്തതായ സത്തസുപി ഠാനേസു മരണം അപ്പത്വാ അവസാനേ ഏകായ സേട്ഠിധീതായ വേയ്യത്തിയേന ലദ്ധജീവികോ അപരഭാഗേ പിതുഅച്ചയേന സേട്ഠിട്ഠാനം പത്വാ ഘോസിതസേട്ഠി നാമ ജാതോ. അഞ്ഞേപി കോസമ്ബിയം കുക്കുടസേട്ഠി പാവാരികസേട്ഠീതി ദ്വേ സേട്ഠിനോ സന്തി. ഇമേഹി സദ്ധിം തയോ അഹേസും.

തേന ച സമയേന തേസം സഹായകാനം സേട്ഠീനം കുലൂപകാ പഞ്ചസതാ ഇസയോ പബ്ബതപാദേ വസിംസു. തേ കാലേന കാലം ലോണമ്ബിലസേവനത്ഥായ മനുസ്സപഥം ആഗച്ഛന്തി. അഥേകസ്മിം വാരേ ഗിമ്ഹസമയേ മനുസ്സപഥം ആഗച്ഛന്താ നിരുദകമഹാകന്താരം അതിക്കമിത്വാ കന്താരപരിയോസാനേ മഹന്തം നിഗ്രോധരുക്ഖം ദിസ്വാ ചിന്തേസും – ‘‘യാദിസോ അയം രുക്ഖോ, അദ്ധാ ഏത്ഥ മഹേസക്ഖായ ദേവതായ ഭവിതബ്ബം, സാധു വതസ്സ, സചേ നോ പാനീയം വാ ഭോജനീയം വാ ദദേയ്യാ’’തി. ദേവതാ ഇസീനം അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ ഇമേസം സങ്ഗഹം കരിസ്സാമീതി അത്തനോ ആനുഭാവേന വിടപന്തരതോ നങ്ഗലസീസമത്തം ഉദകധാരം പവത്തേസി. ഇസിഗണോ രജതക്ഖന്ധസദിസം ഉദകവട്ടിം ദിസ്വാ അത്തനോ ഭാജനേഹി ഉദകം ഗഹേത്വാ പരിഭോഗം കത്വാ ചിന്തേസി – ‘‘ദേവതായ അമ്ഹാകം പരിഭോഗഉദകം ദിന്നം, ഇദം പന അഗാമകം മഹാഅരഞ്ഞം, സാധു വതസ്സ, സചേ നോ ആഹാരമ്പി ദദേയ്യാ’’തി. ദേവതാ ഇസീനം ഉപസംകപ്പനവസേന ദിബ്ബാനി യാഗുഖജ്ജകാദീനി ദത്വാ സന്തപ്പേസി. ഇസയോ ചിന്തയിംസു – ‘‘ദേവതായ അമ്ഹാകം പരിഭോഗഉദകമ്പി ഭോജനമ്പി സബ്ബം ദിന്നം, സാധു വതസ്സ, സചേ നോ അത്താനം ദസ്സേയ്യാ’’തി.

ദേവതാ തേസം അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ ഉപഡ്ഢകായം ദസ്സേസി. തേ ആഹംസു – ‘‘ദേവതേ, മഹതീ തേ സമ്പത്തി, കിം കമ്മം കത്വാ ഇമം സമ്പത്തിം അധിഗതാസീ’’തി? ഭന്തേ, നാതിമഹന്തം പരിത്തകം കമ്മം കത്വാതി. ഉപഡ്ഢഉപോസഥകമ്മം നിസ്സായ ഹി ദേവതായ സാ സമ്പത്തി ലദ്ധാ.

അനാഥപിണ്ഡികസ്സ കിര ഗേഹേ അയം ദേവപുത്തോ കമ്മകാരോ അഹോസി. സേട്ഠിസ്സ ഹി ഗേഹേ ഉപോസഥദിവസേസു അന്തമസോ ദാസകമ്മകാരേ ഉപാദായ സബ്ബോ ജനോ ഉപോസഥികോ ഹോതി. ഏകദിവസം അയം കമ്മകാരോ ഏകകോവ പാതോ ഉട്ഠായ കമ്മന്തം ഗതോ. മഹാസേട്ഠി നിവാപം ലഭനമനുസ്സേ സല്ലക്ഖേന്തോ ഏതസ്സേവേകസ്സ അരഞ്ഞം ഗതഭാവം ഞത്വാ അസ്സ സായമാസത്ഥായ നിവാപം അദാസി. ഭത്തകാരികാ ദാസീ ഏകസ്സേവ ഭത്തം പചിത്വാ അരഞ്ഞതോ ആഗതസ്സ ഭത്തം വഡ്ഢേത്വാ അദാസി, കമ്മകാരോ ആഹ – ‘‘അഞ്ഞേസു ദിവസേസു ഇമസ്മിം കാലേ ഗേഹം ഏകസദ്ദം അഹോസി, അജ്ജ അതിവിയ സന്നിസിന്നം, കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി? തസ്സ സാ ആചിക്ഖി – ‘‘അജ്ജ ഇമസ്മിം ഗേഹേ സബ്ബേ മനുസ്സാ ഉപോസഥികാ, മഹാസേട്ഠി തുയ്ഹേവേകസ്സ നിവാപം അദാസീ’’തി. ഏവം അമ്മാതി? ആമ സാമീതി. ഇമസ്മിം കാലേ ഉപോസഥം സമാദിന്നസ്സ ഉപോസഥകമ്മം ഹോതി ന ഹോതീതി മഹാസേട്ഠിം പുച്ഛ അമ്മാതി? തായ ഗന്ത്വാ പുച്ഛിതോ മഹാസേട്ഠി ആഹ – ‘‘സകലഉപോസഥകമ്മം ന ഹോതി, ഉപഡ്ഢകമ്മം പന ഹോതി, ഉപോസഥികോ ഹോതൂ’’തി. കമ്മകാരോ ഭത്തം അഭുഞ്ജിത്വാ മുഖം വിക്ഖാലേത്വാ ഉപോസഥികോ ഹുത്വാ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ നിപജ്ജി. തസ്സ ആഹാരപരിക്ഖീണകായസ്സ രത്തിം വാതോ കുപ്പി. സോ പച്ചൂസസമയേ കാലം കത്വാ ഉപഡ്ഢഉപോസഥകമ്മനിസ്സന്ദേന മഹാവട്ടനിഅടവിയം നിഗ്രോധരുക്ഖേ ദേവപുത്തോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി. സോ തം പവത്തിം ഇസീനം ആരോചേസി.

ഇസയോ തുമ്ഹേഹി മയം ബുദ്ധോ, ധമ്മോ, സങ്ഘോതി അസുതപുബ്ബം സാവിതാ, ഉപ്പന്നോ നു ഖോ ലോകേ ബുദ്ധോതി? ആമ, ഭന്തേ, ഉപ്പന്നോതി. ഇദാനി കുഹിം വസതീതി? സാവത്ഥിം നിസ്സായ ജേതവനേ, ഭന്തേതി. ഇസയോ തിട്ഠഥ താവ തുമ്ഹേ മയം സത്ഥാരം പസ്സിസ്സാമാതി ഹട്ഠതുട്ഠാ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന കോസമ്ബിനഗരം സമ്പാപുണിംസു. മഹാസേട്ഠിനോ, ‘‘ഇസയോ ആഗതാ’’തി പച്ചുഗ്ഗമനം കത്വാ, ‘‘സ്വേ അമ്ഹാകം ഭിക്ഖം ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ ഇസിഗണസ്സ മഹാദാനം അദംസു. ഇസയോ ഭുഞ്ജിത്വാവ ഗച്ഛാമാതി ആപുച്ഛിംസു. തുമ്ഹേ, ഭന്തേ, അഞ്ഞസ്മിം കാലേ ഏകമ്പി മാസം ദ്വേപി തയോപി ചത്താരോപി മാസേ വസിത്വാ ഗച്ഛഥ. ഇമസ്മിം പന വാരേ ഹിയ്യോ ആഗന്ത്വാ അജ്ജേവ ഗച്ഛാമാതി വദഥ, കിമിദന്തി? ആമ ഗഹപതയോ ബുദ്ധോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, ന ഖോ പന സക്കാ ജീവിതന്തരായോ വിദിതും, തേന മയം തുരിതാ ഗച്ഛാമാതി. തേന ഹി, ഭന്തേ, മയമ്പി ഗച്ഛാമ, അമ്ഹേഹി സദ്ധിംയേവ ഗച്ഛഥാതി. തുമ്ഹേ അഗാരിയാ നാമ മഹാജടാ, തിട്ഠഥ തുമ്ഹേ, മയം പുരേതരം ഗമിസ്സാമാതി നിക്ഖമിത്വാ ഏകസ്മിം ഠാനേ ദ്വേപി ദിവസാനി അവസിത്വാ തുരിതഗമനേനേവ സാവത്ഥിം പത്വാ ജേതവനവിഹാരേ സത്ഥു സന്തികമേവ അഗമംസു. സത്ഥു മധുരധമ്മകഥം സുത്വാ സബ്ബേവ പബ്ബജിത്വാ അരഹത്തം പാപുണിംസു.

തേപി തയോ സേട്ഠിനോ പഞ്ചഹി പഞ്ചഹി സകടസതേഹി സപ്പിമധുഫാണിതാദീനി ചേവ പട്ടുന്നദുകൂലാദീനി ച ആദായ കോസമ്ബിതോ നിക്ഖമിത്വാ അനുപുബ്ബേന സാവത്ഥിം പത്വാ ജേതവനസാമന്തേ ഖന്ധാവാരം ബന്ധിത്വാ സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാ വന്ദിത്വാ പടിസന്ഥാരം കത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. സത്ഥാ തിണ്ണമ്പി സഹായകാനം മധുരധമ്മകഥം കഥേസി. തേ ബലവസോമനസ്സജാതാ സത്ഥാരം നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേ മഹാദാനം അദംസു. പുന നിമന്തേത്വാ പുനദിവസേതി ഏവം അഡ്ഢമാസം ദാനം ദത്വാ, ‘‘അമ്ഹാകം ജനപദം ആഗമനായ പടിഞ്ഞം ദേഥാ’’തി പാദമൂലേ നിപജ്ജിംസു. ഭഗവാ, ‘‘സുഞ്ഞാഗാരേ ഖോ ഗഹപതയോ തഥാഗതാ അഭിരമന്തീ’’തി ആഹ. ഏത്താവതാ പടിഞ്ഞാ ദിന്നാ നാമ ഹോതീതി ഗഹപതയോ സല്ലക്ഖേത്വാ ദിന്നാ നോ ഭഗവതാ പടിഞ്ഞാതി ദസബലം വന്ദിത്വാ നിക്ഖമിത്വാ അന്തരാമഗ്ഗേ യോജനേ യോജനേ ഠാനേ വിഹാരം കാരേത്വാ അനുപുബ്ബേന കോസമ്ബിം പത്വാ, ‘‘ലോകേ ബുദ്ധോ ഉപ്പന്നോ’’തി കഥയിംസു. തയോപി ജനാ അത്തനോ അത്തനോ ആരാമേ മഹന്തം ധനപരിച്ചാഗം കത്വാ ഭഗവതോ വസനത്ഥായ വിഹാരേ കാരാപയിംസു. തത്ഥ കുക്കുടസേട്ഠിനാ കാരിതോ കുക്കുടാരാമോ നാമ അഹോസി. പാവാരികസേട്ഠിനാ അമ്ബവനേ കാരിതോ പാവാരികമ്ബവനോ നാമ അഹോസി. ഘോസിതേന കാരിതോ ഘോസിതാരാമോ നാമ അഹോസി. തം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘ഘോസിതസേട്ഠിനാ കാരിതേ ആരാമേ’’തി.

ഭണ്ഡനജാതാതിആദീസു കലഹസ്സ പുബ്ബഭാഗോ ഭണ്ഡനം നാമ, തം ജാതം ഏതേസന്തി ഭണ്ഡനജാതാ. ഹത്ഥപരാമാസാദിവസേന മത്ഥകം പത്തോ കലഹോ ജാതോ ഏതേസന്തി കലഹജാതാ. വിരുദ്ധഭൂതം വാദന്തി വിവാദം, തം ആപന്നാതി വിവാദാപന്നാ. മുഖസത്തീഹീതി വാചാസത്തീഹി. വിതുദന്താതി വിജ്ഝന്താ. തേ ന ചേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം സഞ്ഞാപേന്തി ന ച സഞ്ഞത്തിം ഉപേന്തീതി തേ അത്ഥഞ്ച കാരണഞ്ച ദസ്സേത്വാ നേവ അഞ്ഞമഞ്ഞം ജാനാപേന്തി. സചേപി സഞ്ഞാപേതും ആരഭന്തി, തഥാപി സഞ്ഞത്തിം ന ഉപേന്തി, ജാനിതും ന ഇച്ഛന്തീതി അത്ഥോ. നിജ്ഝത്തിയാപി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ ച നിജ്ഝത്തീതി സഞ്ഞത്തിവേവചനമേവേതം. കസ്മാ പനേതേ ഭണ്ഡനജാതാ അഹേസുന്തി? അപ്പമത്തകേന കാരണേന.

ദ്വേ കിര ഭിക്ഖൂ ഏകസ്മിം ആവാസേ വസന്തി വിനയധരോ ച സുത്തന്തികോ ച. തേസു സുത്തന്തികോ ഭിക്ഖു ഏകദിവസം വച്ചകുടിം പവിട്ഠോ ആചമനഉദകാവസേസം ഭാജനേ ഠപേത്വാവ നിക്ഖമി. വിനയധരോ പച്ഛാ പവിട്ഠോ തം ഉദകം ദിസ്വാ നിക്ഖമിത്വാ തം ഭിക്ഖും പുച്ഛി, ആവുസോ, തയാ ഇദം ഉദകം ഠപിതന്തി? ആമ, ആവുസോതി. ത്വമേത്ഥ ആപത്തിഭാവം ന ജാനാസീതി? ആമ ന ജാനാമീതി. ഹോതി, ആവുസോ, ഏത്ഥ ആപത്തീതി. സചേ ഹോതി ദേസേസ്സാമീതി. സചേ പന തേ, ആവുസോ, അസഞ്ചിച്ച അസതിയാ കതം, നത്ഥി തേ ആപത്തീതി. സോ തസ്സാ ആപത്തിയാ അനാപത്തിദിട്ഠി അഹോസി.

വിനയധരോ അത്തനോ നിസ്സിതകാനം, ‘‘അയം സുത്തന്തികോ ആപത്തിം ആപജ്ജമാനോപി ന ജാനാതീ’’തി ആരോചേസി. തേ തസ്സ നിസ്സിതകേ ദിസ്വാ – ‘‘തുമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ ആപത്തിം ആപജ്ജിത്വാപി ആപത്തിഭാവം ന ജാനാതീ’’തി ആഹംസു. തേ ഗന്ത്വാ അത്തനോ ഉപജ്ഝായസ്സ ആരോചേസും. സോ ഏവമാഹ – ‘‘അയം വിനയധരോ പുബ്ബേ ‘അനാപത്തീ’തി വത്വാ ഇദാനി ‘ആപത്തീ’തി വദതി, മുസാവാദീ ഏസോ’’തി. തേ ഗന്ത്വാ, ‘‘തുമ്ഹാകം ഉപജ്ഝായോ മുസാവാദീ’’തി ഏവം അഞ്ഞമഞ്ഞം കലഹം വഡ്ഢയിംസു, തം സന്ധായേതം വുത്തം.

ഭഗവന്തം ഏതദവോചാതി ഏതം, ‘‘ഇധ, ഭന്തേ, കോസമ്ബിയം ഭിക്ഖൂ ഭണ്ഡനജാതാ’’തിആദിവചനം അവോച. തഞ്ച ഖോ നേവ പിയകമ്യതായ ന ഭേദാധിപ്പായേന, അഥ ഖോ അത്ഥകാമതായ ഹിതകാമതായ. സാമഗ്ഗികാരകോ കിരേസ ഭിക്ഖു, തസ്മാസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘യഥാ ഇമേ ഭിക്ഖൂ വിവാദം ആരദ്ധാ, ന സക്കാ മയാ, നാപി അഞ്ഞേന ഭിക്ഖുനാ സമഗ്ഗാ കാതും, അപ്പേവ നാമ സദേവകേ ലോകേ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ ഭഗവാ സയം വാ ഗന്ത്വാ, അത്തനോ വാ സന്തികം പക്കോസാപേത്വാ ഏതേസം ഭിക്ഖൂനം ഖന്തിമേത്താപടിസംയുത്തം സാരണീയധമ്മദേസനം കഥേത്വാ സാമഗ്ഗിം കരേയ്യാ’’തി അത്ഥകാമതായ ഹിതകാമതായ ഗന്ത്വാ അവോച.

൪൯൨. ഛയിമേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സാരണീയാതി ഹേട്ഠാ കലഹഭണ്ഡനവസേന ദേസനാ ആരദ്ധാ. ഇമസ്മിം ഠാനേ ഛ സാരണീയാ ധമ്മാ ആഗതാതി ഏവമിദം കോസമ്ബിയസുത്തം യഥാനുസന്ധിനാവ ഗതം ഹോതി. തത്ഥ സാരണീയാതി സരിതബ്ബയുത്താ അദ്ധാനേ അതിക്കന്തേപി ന പമുസ്സിതബ്ബാ. യോ തേ ധമ്മേ പൂരേതി, തം സബ്രഹ്മചാരീനം പിയം കരോന്തീതി പിയകരണാ. ഗരും കരോന്തീതി ഗരുകരണാ. സങ്ഗഹായാതി സങ്ഗഹണത്ഥായ. അവിവാദായാതി അവിവാദനത്ഥായ. സാമഗ്ഗിയാതി സമഗ്ഗഭാവത്ഥായ. ഏകീഭാവായാതി ഏകീഭാവത്ഥായ നിന്നാനാകരണായ. സംവത്തന്തീതി ഭവന്തി. മേത്തം കായകമ്മന്തി മേത്തചിത്തേന കത്തബ്ബം കായകമ്മം. വചീകമ്മമനോകമ്മേസുപി ഏസേവ നയോ. ഇമാനി ഭിക്ഖൂനം വസേന ആഗതാനി, ഗിഹീസുപി ലബ്ഭന്തിയേവ. ഭിക്ഖൂനഞ്ഹി മേത്തചിത്തേന ആഭിസമാചാരികധമ്മപൂരണം മേത്തം കായകമ്മം നാമ. ഗിഹീനം ചേതിയവന്ദനത്ഥായ ബോധിവന്ദനത്ഥായ സങ്ഘനിമന്തനത്ഥായ ഗമനം ഗാമം പിണ്ഡായ പവിട്ഠേ ഭിക്ഖൂ ദിസ്വാ പച്ചുഗ്ഗമനം പത്തപടിഗ്ഗഹണം ആസനപഞ്ഞാപനം അനുഗമനന്തി ഏവമാദികം മേത്തം കായകമ്മം നാമ.

ഭിക്ഖൂനം മേത്തചിത്തേന ആചാരപഞ്ഞത്തിസിക്ഖാപദം, കമ്മട്ഠാനകഥനം ധമ്മദേസനാ തേപിടകമ്പി ബുദ്ധവചനം മേത്തം വചീകമ്മം നാമ. ഗിഹീനഞ്ച, ‘‘ചേതിയവന്ദനത്ഥായ ഗച്ഛാമ, ബോധിവന്ദനത്ഥായ ഗച്ഛാമ, ധമ്മസ്സവനം കരിസ്സാമ, പദീപമാലാപുപ്ഫപൂജം കരിസ്സാമ, തീണി സുചരിതാനി സമാദായ വത്തിസ്സാമ, സലാകഭത്താദീനി ദസ്സാമ, വസ്സാവാസികം ദസ്സാമ, അജ്ജ സങ്ഘസ്സ ചത്താരോ പച്ചയേ ദസ്സാമ, സങ്ഘം നിമന്തേത്വാ ഖാദനീയാദീനി സംവിദഹഥ, ആസനാനി പഞ്ഞാപേഥ, പാനീയം ഉപട്ഠപേഥ, സങ്ഘം പച്ചുഗ്ഗന്ത്വാ ആനേഥ, പഞ്ഞത്താസനേ നിസീദാപേത്വാ ഛന്ദജാതാ ഉസ്സാഹജാതാ വേയ്യാവച്ചം കരോഥാ’’തിആദികഥനകാലേ മേത്തം വചീകമ്മം നാമ.

ഭിക്ഖൂനം പാതോവ ഉട്ഠായ സരീരപടിജഗ്ഗനം ചേതിയങ്ഗണവത്താദീനി ച കത്വാ വിവിത്താസനേ നിസീദിത്വാ, ‘‘ഇമസ്മിം വിഹാരേ ഭിക്ഖൂ സുഖീ ഹോന്തു, അവേരാ അബ്യാപജ്ഝാ’’തി ചിന്തനം മേത്തം മനോകമ്മം നാമ. ഗിഹീനം ‘‘അയ്യാ സുഖീ ഹോന്തു, അവേരാ അബ്യാപജ്ഝാ’’തി ചിന്തനം മേത്തം മനോകമ്മം നാമ.

ആവി ചേവ രഹോ ചാതി സമ്മുഖാ ച പരമ്മുഖാ ച. തത്ഥ നവകാനം ചീവരകമ്മാദീസു സഹായഭാവൂപഗമനം സമ്മുഖാ മേത്തം കായകമ്മം നാമ. ഥേരാനം പന പാദധോവനവന്ദനബീജനദാനാദിഭേദമ്പി സബ്ബം സാമീചികമ്മം സമ്മുഖാ മേത്തം കായകമ്മം നാമ. ഉഭയേഹിപി ദുന്നിക്ഖിത്താനം ദാരുഭണ്ഡാദീനം തേസു അവമഞ്ഞം അകത്വാ അത്തനാ ദുന്നിക്ഖിത്താനം വിയ പടിസാമനം പരമ്മുഖാ മേത്തം കായകമ്മം നാമ. ദേവത്ഥേരോ തിസ്സത്ഥേരോതി ഏവം പഗ്ഗയ്ഹ വചനം സമ്മുഖാ മേത്തം വചീകമ്മം നാമ. വിഹാരേ അസന്തം പന പരിപുച്ഛന്തസ്സ, കുഹിം അമ്ഹാകം ദേവത്ഥേരോ, അമ്ഹാകം തിസ്സത്ഥേരോ കദാ നു ഖോ ആഗമിസ്സതീതി ഏവം മമായനവചനം പരമ്മുഖാ മേത്തം വചീകമ്മം നാമ. മേത്താസിനേഹസിനിദ്ധാനി പന നയനാനി ഉമ്മീലേത്വാ സുപ്പസന്നേന മുഖേന ഓലോകനം സമ്മുഖാ മേത്തം മനോകമ്മം നാമ. ദേവത്ഥേരോ, തിസ്സത്ഥേരോ അരോഗോ ഹോതു അപ്പാബാധോതി സമന്നാഹരണം പരമ്മുഖാ മേത്തം മനോകമ്മം നാമ.

ലാഭാതി ചീവരാദയോ ലദ്ധപച്ചയാ. ധമ്മികാതി കുഹനാദിഭേദം മിച്ഛാജീവം വജ്ജേത്വാ ധമ്മേന സമേന ഭിക്ഖാചരിയവത്തേന ഉപ്പന്നാ. അന്തമസോ പത്തപരിയാപന്നമത്തമ്പീതി പച്ഛിമകോടിയാ പത്തേ പരിയാപന്നം പത്തസ്സ അന്തോഗതം ദ്വത്തികടച്ഛുഭിക്ഖാമത്തമ്പി. അപ്പടിവിഭത്തഭോഗീതി ഏത്ഥ ദ്വേ പടിവിഭത്താനി നാമ ആമിസപടിവിഭത്തം പുഗ്ഗലപടിവിഭത്തഞ്ച. തത്ഥ, ‘‘ഏത്തകം ദസ്സാമി, ഏത്തകം ന ദസ്സാമീ’’തി ഏവം ചിത്തേന വിഭജനം ആമിസപടിവിഭത്തം നാമ. ‘‘അസുകസ്സ ദസ്സാമി, അസുകസ്സ ന ദസ്സാമീ’’തി ഏവം ചിത്തേന വിഭജനം പന പുഗ്ഗലപടിവിഭത്തം നാമ. തദുഭയമ്പി അകത്വാ യോ അപ്പടിവിഭത്തം ഭുഞ്ജതി, അയം അപ്പടിവിഭത്തഭോഗീ നാമ.

സീലവന്തേഹി സബ്രഹ്മചാരീഹി സാധാരണഭോഗീതി ഏത്ഥ സാധാരണഭോഗിനോ ഇദം ലക്ഖണം, യം യം പണീതം ലബ്ഭതി, തം തം നേവ ലാഭേന ലാഭം ജിഗീസനാമുഖേന ഗിഹീനം ദേതി, ന അത്തനാ പരിഭുഞ്ജതി; പടിഗ്ഗണ്ഹന്തോവ സങ്ഘേന സാധാരണം ഹോതൂതി ഗഹേത്വാ ഗണ്ഡിം പഹരിത്വാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം സങ്ഘസന്തകം വിയ പസ്സതി. ഇദം പന സാരണീയധമ്മം കോ പൂരേതി, കോ ന പൂരേതീതി? ദുസ്സീലോ താവ ന പൂരേതി. ന ഹി തസ്സ സന്തകം സീലവന്താ ഗണ്ഹന്തി. പരിസുദ്ധസീലോ പന വത്തം അഖണ്ഡേന്തോ പൂരേതി.

തത്രിദം വത്തം – യോ ഹി ഓദിസ്സകം കത്വാ മാതു വാ പിതു വാ ആചരിയുപജ്ഝായാദീനം വാ ദേതി, സോ ദാതബ്ബം ദേതി, സാരണീയധമ്മോ പനസ്സ ന ഹോതി, പലിബോധജഗ്ഗനം നാമ ഹോതി. സാരണീയധമ്മോ ഹി മുത്തപലിബോധസ്സേവ വട്ടതി, തേന പന ഓദിസ്സകം ദേന്തേന ഗിലാനഗിലാനുപട്ഠാകആഗന്തുകഗമികാനഞ്ചേവ നവപബ്ബജിതസ്സ ച സങ്ഘാടിപത്തഗ്ഗഹണം അജാനന്തസ്സ ദാതബ്ബം. ഏതേസം ദത്വാ അവസേസം ഥേരാസനതോ പട്ഠായ ഥോകം ഥോകം അദത്വാ യോ യത്തകം ഗണ്ഹാതി, തസ്സ തത്തകം ദാതബ്ബം. അവസിട്ഠേ അസതി പുന പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഥേരാസനതോ പട്ഠായ യം യം പണീതം, തം തം ദത്വാ സേസം പരിഭുഞ്ജിതബ്ബം, ‘‘സീലവന്തേഹീ’’തി വചനതോ ദുസ്സീലസ്സ അദാതുമ്പി വട്ടതി.

അയം പന സാരണീയധമ്മോ സുസിക്ഖിതായ പരിസായ സുപൂരോ ഹോതി, നോ അസിക്ഖിതായ പരിസായ. സുസിക്ഖിതായ ഹി പരിസായ യോ അഞ്ഞതോ ലഭതി, സോ ന ഗണ്ഹാതി, അഞ്ഞതോ അലഭന്തോപി പമാണയുത്തമേവ ഗണ്ഹാതി, ന അതിരേകം. അയഞ്ച പന സാരണീയധമ്മോ ഏവം പുനപ്പുനം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ലദ്ധം ലദ്ധം ദേന്തസ്സാപി ദ്വാദസഹി വസ്സേഹി പൂരതി, ന തതോ ഓരം. സചേ ഹി ദ്വാദസമേപി വസ്സേ സാരണീയധമ്മപൂരകോ പിണ്ഡപാതപൂരം പത്തം ആസനസാലായം ഠപേത്വാ നഹായിതും ഗച്ഛതി, സങ്ഘത്ഥേരോ ച കസ്സേസോ പത്തോതി? സാരണീയധമ്മപൂരകസ്സാതി വുത്തേ – ‘‘ആഹരഥ ന’’ന്തി സബ്ബം പിണ്ഡപാതം വിചാരേത്വാ ഭുഞ്ജിത്വാ ച രിത്തപത്തം ഠപേതി. അഥ സോ ഭിക്ഖു രിത്തപത്തം ദിസ്വാ, ‘‘മയ്ഹം അസേസേത്വാവ പരിഭുഞ്ജിംസൂ’’തി ദോമനസ്സം ഉപ്പാദേതി, സാരണീയധമ്മോ ഭിജ്ജതി, പുന ദ്വാദസ വസ്സാനി പൂരേതബ്ബോ ഹോതി, തിത്ഥിയപരിവാസസദിസോ ഹേസ. സകിം ഖണ്ഡേ ജാതേ പുന പൂരേതബ്ബോവ. യോ പന, ‘‘ലാഭാ വത മേ, സുലദ്ധം വത മേ, യസ്സ മേ പത്തഗതം അനാപുച്ഛാവ സബ്രഹ്മചാരീ പരിഭുഞ്ജന്തീ’’തി സോമനസ്സം ജനേതി, തസ്സ പുണ്ണോ നാമ ഹോതി.

ഏവം പൂരിതസാരണീയധമ്മസ്സ പന നേവ ഇസ്സാ, ന മച്ഛരിയം ഹോതി, സോ മനുസ്സാനം പിയോ ഹോതി, സുലഭപച്ചയോ; പത്തഗതമസ്സ ദീയമാനമ്പി ന ഖീയതി, ഭാജനീയഭണ്ഡട്ഠാനേ അഗ്ഗഭണ്ഡം ലഭതി, ഭയേ വാ ഛാതകേ വാ സമ്പത്തേ ദേവതാ ഉസ്സുക്കം ആപജ്ജന്തി.

തത്രിമാനി വത്ഥൂനി – ലേണഗിരിവാസീ തിസ്സത്ഥേരോ കിര മഹാഗിരിഗാമം ഉപനിസ്സായ വസതി. പഞ്ഞാസ മഹാഥേരാ നാഗദീപം ചേതിയവന്ദനത്ഥായ ഗച്ഛന്താ ഗിരിഗാമേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ കിഞ്ചി അലദ്ധാ നിക്ഖമിംസു. ഥേരോ പവിസന്തോ തേ ദിസ്വാ പുച്ഛി – ‘‘ലദ്ധം, ഭന്തേ’’തി? വിചരിമ്ഹാ, ആവുസോതി. സോ അലദ്ധഭാവം ഞത്വാ ആഹ – ‘‘യാവാഹം, ഭന്തേ, ആഗച്ഛാമി, താവ ഇധേവ ഹോഥാ’’തി. മയം, ആവുസോ, പഞ്ഞാസ ജനാ പത്തതേമനമത്തമ്പി ന ലഭിമ്ഹാതി. നേവാസികാ നാമ, ഭന്തേ, പടിബലാ ഹോന്തി, അലഭന്താപി ഭിക്ഖാചാരമഗ്ഗസഭാവം ജാനന്തീതി. ഥേരാ ആഗമിംസു. ഥേരോ ഗാമം പാവിസി. ധുരഗേഹേയേവ മഹാഉപാസികാ ഖീരഭത്തം സജ്ജേത്വാ ഥേരം ഓലോകയമാനാ ഠിതാ ഥേരസ്സ ദ്വാരം സമ്പത്തസ്സേവ പത്തം പൂരേത്വാ അദാസി. സോ തം ആദായ ഥേരാനം സന്തികം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഗണ്ഹഥ, ഭന്തേ’’തി സങ്ഘത്ഥേരമാഹ. ഥേരോ, ‘‘അമ്ഹേഹി ഏത്തകേഹി കിഞ്ചി ന ലദ്ധം, അയം സീഘമേവ ഗഹേത്വാ ആഗതോ, കിം നു ഖോ’’തി സേസാനം മുഖം ഓലോകേസി. ഥേരോ ഓലോകനാകാരേനേവ ഞത്വാ – ‘‘ധമ്മേന സമേന ലദ്ധപിണ്ഡപാതോ, നിക്കുക്കുച്ചാ ഗണ്ഹഥ ഭന്തേ’’തിആദിതോ പട്ഠായ സബ്ബേസം യാവദത്ഥം ദത്വാ അത്തനാപി യാവദത്ഥം ഭുഞ്ജി.

അഥ നം ഭത്തകിച്ചാവസാനേ ഥേരാ പുച്ഛിംസു – ‘‘കദാ, ആവുസോ, ലോകുത്തരധമ്മം പടിവിജ്ഝീ’’തി? നത്ഥി മേ, ഭന്തേ, ലോകുത്തരധമ്മോതി. ഝാനലാഭീസി, ആവുസോതി? ഏതമ്പി മേ, ഭന്തേ, നത്ഥീതി. നനു, ആവുസോ, പാടിഹാരിയന്തി? സാരണീയധമ്മോ മേ, ഭന്തേ, പൂരിതോ, തസ്സ മേ ധമ്മസ്സ പൂരിതകാലതോ പട്ഠായ സചേപി ഭിക്ഖുസതസഹസ്സം ഹോതി, പത്തഗതം ന ഖീയതീതി. സാധു സാധു, സപ്പുരിസ, അനുച്ഛവികമിദം തുയ്ഹന്തി. ഇദം താവ പത്തഗതം ന ഖീയതീതി ഏത്ഥ വത്ഥു.

അയമേവ പന ഥേരോ ചേതിയപബ്ബതേ ഗിരിഭണ്ഡമഹാപൂജായ ദാനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ, ‘‘ഇമസ്മിം ഠാനേ കിം വരഭണ്ഡ’’ന്തി പുച്ഛതി. ദ്വേ സാടകാ, ഭന്തേതി. ഏതേ മയ്ഹം പാപുണിസ്സന്തീതി. തം സുത്വാ അമച്ചോ രഞ്ഞോ ആരോചേസി – ‘‘ഏകോ ദഹരോ ഏവം വദതീ’’തി. ‘‘ദഹരസ്സേവം ചിത്തം, മഹാഥേരാനം പന സുഖുമസാടകാ വട്ടന്തീ’’തി വത്വാ, ‘‘മഹാഥേരാനം ദസ്സാമീ’’തി ഠപേസി. തസ്സ ഭിക്ഖുസങ്ഘേ പടിപാടിയാ ഠിതേ ദേന്തസ്സ മത്ഥകേ ഠപിതാപി തേ സാടകാ ഹത്ഥം നാരോഹന്തി, അഞ്ഞേവ ആരോഹന്തി. ദഹരസ്സ ദാനകാലേ പന ഹത്ഥം ആരുള്ഹാ. സോ തസ്സ ഹത്ഥേ ഠപേത്വാ അമച്ചസ്സ മുഖം ഓലോകേത്വാ ദഹരം നിസീദാപേത്വാ ദാനം ദത്വാ സങ്ഘം വിസ്സജ്ജേത്വാ ദഹരസ്സ സന്തികേ നിസീദിത്വാ, ‘‘കദാ, ഭന്തേ, ഇമം ധമ്മം പടിവിജ്ഝിത്ഥാ’’തി ആഹ. സോ പരിയായേനപി അസന്തം അവദന്തോ, ‘‘നത്ഥി മയ്ഹം, മഹാരാജ, ലോകുത്തരധമ്മോ’’തി ആഹ. നനു, ഭന്തേ, പുബ്ബേവ അവചുത്ഥാതി? ആമ, മഹാരാജ, സാരണീയധമ്മപൂരകോ അഹം, തസ്സ മേ ധമ്മസ്സ പൂരിതകാലതോ പട്ഠായ ഭാജനീയഭണ്ഡട്ഠാനേ അഗ്ഗഭണ്ഡം പാപുണാതീതി. സാധു സാധു, ഭന്തേ, അനുച്ഛവികമിദം തുമ്ഹാകന്തി വന്ദിത്വാ പക്കാമി. ഇദം ഭാജനീയഭണ്ഡട്ഠാനേ അഗ്ഗഭണ്ഡം പാപുണാതീതി ഏത്ഥ വത്ഥു.

ബ്രാഹ്മണതിസ്സഭയേ പന ഭാതരഗാമവാസിനോ നാഗത്ഥേരിയാ അനാരോചേത്വാവ പലായിംസു. ഥേരീ പച്ചൂസകാലേ, ‘‘അതിവിയ അപ്പനിഗ്ഘോസോ ഗാമോ, ഉപധാരേഥ താവാ’’തി ദഹരഭിക്ഖുനിയോ ആഹ. താ ഗന്ത്വാ സബ്ബേസം ഗതഭാവം ഞത്വാ ആഗമ്മ ഥേരിയാ ആരോചേസും. സാ സുത്വാ, ‘‘മാ തുമ്ഹേ തേസം ഗതഭാവം ചിന്തയിത്ഥ, അത്തനോ ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛായോനിസോമനസികാരേസുയേവ യോഗം കരോഥാ’’തി വത്വാ ഭിക്ഖാചാരവേലായ പാരുപിത്വാ അത്തദ്വാദസമാ ഗാമദ്വാരേ നിഗ്രോധരുക്ഖമൂലേ അട്ഠാസി. രുക്ഖേ അധിവത്ഥാ ദേവതാ ദ്വാദസന്നമ്പി ഭിക്ഖുനീനം പിണ്ഡപാതം ദത്വാ, ‘‘അയ്യേ, അഞ്ഞത്ഥ മാ ഗച്ഛഥ, നിച്ചം ഇധേവ ഏഥാ’’തി ആഹ. ഥേരിയാ പന കനിട്ഠഭാതാ നാഗത്ഥേരോ നാമ അത്ഥി. സോ, ‘‘മഹന്തം ഭയം, ന സക്കാ ഇധ യാപേതും, പരതീരം ഗമിസ്സാമാതി അത്തദ്വാദസമോവ അത്തനോ വസനട്ഠാനാ നിക്ഖന്തോ ഥേരിം ദിസ്വാ ഗമിസ്സാമീ’’തി ഭാതരഗാമം ആഗതോ. ഥേരീ, ‘‘ഥേരാ ആഗതാ’’തി സുത്വാ തേസം സന്തികം ഗന്ത്വാ, കിം അയ്യാതി പുച്ഛി. സോ തം പവത്തിം ആചിക്ഖി. സാ, ‘‘അജ്ജ ഏകദിവസം വിഹാരേയേവ വസിത്വാ സ്വേവ ഗമിസ്സഥാ’’തി ആഹ. ഥേരാ വിഹാരം അഗമംസു.

ഥേരീ പുനദിവസേ രുക്ഖമൂലേ പിണ്ഡായ ചരിത്വാ ഥേരം ഉപസങ്കമിത്വാ, ‘‘ഇമം പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജഥാ’’തി ആഹ. ഥേരോ, ‘‘വട്ടിസ്സതി ഥേരീ’’തി വത്വാ തുണ്ഹീ അട്ഠാസി. ധമ്മികോ താതാ പിണ്ഡപാതോ കുക്കുച്ചം അകത്വാ പരിഭുഞ്ജഥാതി. വട്ടിസ്സതി ഥേരീതി. സാ പത്തം ഗഹേത്വാ ആകാസേ ഖിപി, പത്തോ ആകാസേ അട്ഠാസി. ഥേരോ, ‘‘സത്തതാലമത്തേ ഠിതമ്പി ഭിക്ഖുനീഭത്തമേവ, ഥേരീതി വത്വാ ഭയം നാമ സബ്ബകാലം ന ഹോതി, ഭയേ വൂപസന്തേ അരിയവംസം കഥയമാനോ, ‘ഭോ പിണ്ഡപാതിക ഭിക്ഖുനീഭത്തം ഭുഞ്ജിത്വാ വീതിനാമയിത്ഥാ’തി ചിത്തേന അനുവദിയമാനോ സന്ഥമ്ഭേതും ന സക്ഖിസ്സാമി, അപ്പമത്താ ഹോഥ ഥേരിയോ’’തി മഗ്ഗം ആരുഹി.

രുക്ഖദേവതാപി, ‘‘സചേ ഥേരോ ഥേരിയാ ഹത്ഥതോ പിണ്ഡപാതം പരിഭുഞ്ജിസ്സതി, ന നം നിവത്തേസ്സാമി, സചേ പന ന പരിഭുഞ്ജിസ്സതി, നിവത്തേസ്സാമീ’’തി ചിന്തയമാനാ ഠത്വാ ഥേരസ്സ ഗമനം ദിസ്വാ രുക്ഖാ ഓരുയ്ഹ പത്തം, ഭന്തേ, ദേഥാതി പത്തം ഗഹേത്വാ ഥേരം രുക്ഖമൂലംയേവ ആനേത്വാ ആസനം പഞ്ഞാപേത്വാ പിണ്ഡപാതം ദത്വാ കതഭത്തകിച്ചം പടിഞ്ഞം കാരേത്വാ ദ്വാദസ ഭിക്ഖുനിയോ, ദ്വാദസ ച ഭിക്ഖൂ സത്ത വസ്സാനി ഉപട്ഠഹി. ഇദം ദേവതാ ഉസ്സുക്കം ആപജ്ജന്തീതി ഏത്ഥ വത്ഥു, തത്ര ഹി ഥേരീ സാരണീയധമ്മപൂരികാ അഹോസി.

അഖണ്ഡാനീതിആദീസു യസ്സ സത്തസു ആപത്തിക്ഖന്ധേസു ആദിമ്ഹി വാ അന്തേ വാ സിക്ഖാപദം ഭിന്നം ഹോതി, തസ്സ സീലം പരിയന്തേ ഛിന്നസാടകോ വിയ ഖണ്ഡം നാമ. യസ്സ പന വേമജ്ഝേ ഭിന്നം, തസ്സ മജ്ഝേ ഛിദ്ദസാടകോ വിയ ഛിദ്ദം നാമ ഹോതി. യസ്സ പന പടിപാടിയാ ദ്വേ തീണി ഭിന്നാനി, തസ്സ പിട്ഠിയം വാ കുച്ഛിയം വാ ഉട്ഠിതേന വിസഭാഗവണ്ണേന കാളരത്താദീനം അഞ്ഞതരവണ്ണാ ഗാവീ വിയ സബലം നാമ ഹോതി. യസ്സ പന അന്തരന്തരാ ഭിന്നാനി, തസ്സ അന്തരന്തരാ വിസഭാഗബിന്ദുചിത്രാ ഗാവീ വിയ കമ്മാസം നാമ ഹോതി. യസ്സ പന സബ്ബേന സബ്ബം അഭിന്നാനി, തസ്സ താനി സീലാനി അഖണ്ഡാനി അച്ഛിദ്ദാനി അസബലാനി അകമ്മാസാനി നാമ ഹോന്തി. താനി പനേതാനി തണ്ഹാദാസബ്യതോ മോചേത്വാ ഭുജിസ്സഭാവകരണതോ ഭുജിസ്സാനി. ബുദ്ധാദീഹി വിഞ്ഞൂഹി പസത്ഥത്താ വിഞ്ഞുപ്പസത്ഥാനി. തണ്ഹാദിട്ഠീഹി അപരാമട്ഠത്താ, ‘‘ഇദം നാമ ത്വം ആപന്നപുബ്ബോ’’തി കേനചി പരാമട്ഠും അസക്കുണേയ്യത്താ ച അപരാമട്ഠാനി. ഉപചാരസമാധിം വാ അപ്പനാസമാധിം വാ സംവത്തയന്തീതി സമാധിസംവത്തനികാനീതി വുച്ചന്തി. സീലസാമഞ്ഞഗതോ വിഹരതീതി തേസു തേസു ദിസാഭാഗേസു വിഹരന്തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സദ്ധിം സമാനഭാവൂപഗതസീലോ വിഹരതി. സോതാപന്നാദീനഞ്ഹി സീലം സമുദ്ദന്തരേപി ദേവലോകേപി വസന്താനം അഞ്ഞേസം സോതാപന്നാദീനം സീലേന സമാനമേവ ഹോതി, നത്ഥി മഗ്ഗസീലേ നാനത്തം, തം സന്ധായേതം വുത്തം.

യായം ദിട്ഠീതി മഗ്ഗസമ്പയുത്താ സമ്മാദിട്ഠി. അരിയാതി നിദ്ദോസാ. നിയ്യാതീതി നിയ്യാനികാ. തക്കരസ്സാതി യോ തഥാകാരീ ഹോതി. ദുക്ഖക്ഖയായാതി സബ്ബദുക്ഖക്ഖയത്ഥം. ദിട്ഠിസാമഞ്ഞഗതോതി സമാനദിട്ഠിഭാവം ഉപഗതോ ഹുത്വാ വിഹരതി. അഗ്ഗന്തി ജേട്ഠകം. സബ്ബഗോപാനസിയോ സങ്ഗണ്ഹാതീതി സങ്ഗാഹികം. സബ്ബഗോപാനസീനം സങ്ഘാടം കരോതീതി സങ്ഘാടനികം. സങ്ഘാടനിയന്തി അത്ഥോ. യദിദം കൂടന്തി യമേതം കൂടാഗാരകണ്ണികാസങ്ഖാതം കൂടം നാമ. പഞ്ചഭൂമികാദിപാസാദാ ഹി കൂടബദ്ധാവ തിട്ഠന്തി. യസ്മിം പതിതേ മത്തികം ആദിം കത്വാ സബ്ബേ പതന്തി. തസ്മാ ഏവമാഹ. ഏവമേവ ഖോതി യഥാ കൂടം കൂടാഗാരസ്സ, ഏവം ഇമേസമ്പി സാരണീയധമ്മാനം യാ അയം അരിയാ ദിട്ഠി, സാ അഗ്ഗാ ച സങ്ഗാഹികാ ച സങ്ഘാടനിയാ ചാതി ദട്ഠബ്ബാ.

൪൯൩. കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, യായം ദിട്ഠീതി ഏത്ഥ, ഭിക്ഖവേ, യായം സോതാപത്തിമഗ്ഗദിട്ഠി അരിയാ നിയ്യാനികാ നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാതി വുത്താ, സാ കഥം കേന കാരണേന നിയ്യാതീതി അത്ഥോ. പരിയുട്ഠിതചിത്തോവ ഹോതീതി ഏത്താവതാപി പരിയുട്ഠിതചിത്തോയേവ നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. സുപ്പണിഹിതം മേ മാനസന്തി മയ്ഹം ചിത്തം സുട്ഠു ഠപിതം. സച്ചാനം ബോധായാതി ചതുന്നം സച്ചാനം ബോധത്ഥായ. അരിയന്തിആദീസു തം ഞാണം യസ്മാ അരിയാനം ഹോതി, ന പുഥുജ്ജനാനം, തസ്മാ അരിയന്തി വുത്തം. യേസം പന ലോകുത്തരധമ്മോപി അത്ഥി, തേസംയേവ ഹോതി, ന അഞ്ഞേസം, തസ്മാ ലോകുത്തരന്തി വുത്തം. പുഥുജ്ജനാനം പന അഭാവതോ അസാധാരണം പുഥുജ്ജനേഹീതി വുത്തം. ഏസ നയോ സബ്ബവാരേസു.

൪൯൪. ലഭാമി പച്ചത്തം സമഥന്തി അത്തനോ ചിത്തേ സമഥം ലഭാമീതി അത്ഥോ. നിബ്ബുതിയമ്പി ഏസേവ നയോ. ഏത്ഥ ച സമഥോതി ഏകഗ്ഗതാ. നിബ്ബുതീതി കിലേസവൂപസമോ.

൪൯൫. തഥാരൂപായ ദിട്ഠിയാതി ഏവരൂപായ സോതാപത്തിമഗ്ഗദിട്ഠിയാ.

൪൯൬. ധമ്മതായാതി സഭാവേന. ധമ്മതാ ഏസാതി സഭാവോ ഏസ. വുട്ഠാനം പഞ്ഞായതീതി സങ്ഘകമ്മവസേന വാ ദേസനായ വാ വുട്ഠാനം ദിസ്സതി. അരിയസാവകോ ഹി ആപത്തിം ആപജ്ജന്തോ ഗരുകാപത്തീസു കുടികാരസദിസം, ലഹുകാപത്തീസു സഹസേയ്യാദിസദിസം അചിത്തകാപത്തിംയേവ ആപജ്ജതി, തമ്പി അസഞ്ചിച്ച, നോ സഞ്ചിച്ച, ആപന്നം ന പടിച്ഛാദേതി. തസ്മാ അഥ ഖോ നം ഖിപ്പമേവാതിആദിമാഹ. ദഹരോതി തരുണോ. കുമാരോതി ന മഹല്ലകോ. മന്ദോതി ചക്ഖുസോതാദീനം മന്ദതായ മന്ദോ. ഉത്താനസേയ്യകോതി അതിദഹരതായ ഉത്താനസേയ്യകോ, ദക്ഖിണേന വാ വാമേന വാ പസ്സേന സയിതും ന സക്കോതീതി അത്ഥോ. അങ്ഗാരം അക്കമിത്വാതി ഇതോ ചിതോ ച പസാരിതേന ഹത്ഥേന വാ പാദേന വാ ഫുസിത്വാ. ഏവം ഫുസന്താനം പന മനുസ്സാനം ന സീഘം ഹത്ഥോ ഝായതി, തഥാ ഹി ഏകച്ചേ ഹത്ഥേന അങ്ഗാരം ഗഹേത്വാ പരിവത്തമാനാ ദൂരമ്പി ഗച്ഛന്തി. ദഹരസ്സ പന ഹത്ഥപാദാ സുഖുമാലാ ഹോന്തി, സോ ഫുട്ഠമത്തേനേവ ദയ്ഹമാനോ ചിരീതി സദ്ദം കരോന്തോ ഖിപ്പം പടിസംഹരതി, തസ്മാ ഇധ ദഹരോവ ദസ്സിതോ. മഹല്ലകോ ച ദയ്ഹന്തോപി അധിവാസേതി, അയം പന അധിവാസേതും ന സക്കോതി. തസ്മാപി ദഹരോവ ദസ്സിതോ. ദേസേതീതി ആപത്തിപടിഗ്ഗാഹകേ സഭാഗപുഗ്ഗലേ സതി ഏകം ദിവസം വാ രത്തിം വാ അനധിവാസേത്വാ രത്തിം ചതുരങ്ഗേപി തമേ സഭാഗഭിക്ഖുനോ വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ ദേസേതിയേവ.

൪൯൭. ഉച്ചാവചാനീതി ഉച്ചനീചാനി. കിം കരണീയാനീതി കിം കരോമീതി ഏവം വത്വാ കത്തബ്ബകമ്മാനി. തത്ഥ ഉച്ചകമ്മം നാമ ചീവരസ്സ കരണം രജനം ചേതിയേ സുധാകമ്മം ഉപോസഥാഗാരചേതിയഘരബോധിഘരേസു കത്തബ്ബകമ്മന്തി ഏവമാദി. അവചകമ്മം നാമ പാദധോവനമക്ഖനാദിഖുദ്ദകകമ്മം, അഥ വാ ചേതിയേ സുധാകമ്മാദി ഉച്ചകമ്മം നാമ. തത്ഥേവ കസാവപചനഉദകാനയനകുച്ഛകരണ നിയ്യാസബന്ധനാദി അവചകമ്മം നാമ. ഉസ്സുക്കം ആപന്നോ ഹോതീതി ഉസ്സുക്കഭാവം കത്തബ്ബതം പടിപന്നോ ഹോതി. തിബ്ബാപേക്ഖോ ഹോതീതി ബഹലപത്ഥനോ ഹോതി. ഥമ്ബഞ്ച ആലുമ്പതീതി തിണഞ്ച ആലുമ്പമാനാ ഖാദതി. വച്ഛകഞ്ച അപചിനാതീതി വച്ഛകഞ്ച അപലോകേതി. തരുണവച്ഛാ ഹി ഗാവീ അരഞ്ഞേ ഏകതോ ആഗതം വച്ഛകം ഏകസ്മിം ഠാനേ നിപന്നം പഹായ ദൂരം ന ഗച്ഛതി, വച്ഛകസ്സ ആസന്നട്ഠാനേ ചരമാനാ തിണം ആലുമ്പിത്വാ ഗീവം ഉക്ഖിപിത്വാ ഏകന്തം വച്ഛകമേവ ച വിലോകേതി, ഏവമേവ സോതാപന്നോ ഉച്ചാവചാനി കിം കരണീയാനി കരോന്തോ തന്നിന്നോ ഹോതി, അസിഥിലപൂരകോ തിബ്ബച്ഛന്ദോ ബഹലപത്ഥനോ ഹുത്വാവ കരോതി.

തത്രിദം വത്ഥു – മഹാചേതിയേ കിര സുധാകമ്മേ കരിയമാനേ ഏകോ അരിയസാവകോ ഏകേന ഹത്ഥേന സുധാഭാജനം, ഏകേന കുച്ഛം ഗഹേത്വാ സുധാകമ്മം കരിസ്സാമീതി ചേതിയങ്ഗണം ആരുള്ഹോ. ഏകോ കായദള്ഹിബഹുലോ ഭിക്ഖു ഗന്ത്വാ ഥേരസ്സ സന്തികേ അട്ഠാസി. ഥേരോ അഞ്ഞസ്മിം സതി പപഞ്ചോ ഹോതീതി തസ്മാ ഠാനാ അഞ്ഞം ഠാനം ഗതോ. സോപി ഭിക്ഖു തത്ഥേവ അഗമാസി. ഥേരോ പുന അഞ്ഞം ഠാനന്തി ഏവം കതിപയട്ഠാനേ ആഗതം, – ‘‘സപ്പുരിസ മഹന്തം ചേതിയങ്ഗണം കിം അഞ്ഞസ്മിം ഠാനേ ഓകാസം ന ലഭഥാ’’തി ആഹ. ന ഇതരോ പക്കാമീതി.

൪൯൮. ബലതായ സമന്നാഗതോതി ബലേന സമന്നാഗതോ. അട്ഠിം കത്വാതി അത്ഥികഭാവം കത്വാ, അത്ഥികോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. മനസികത്വാതി മനസ്മിം കരിത്വാ. സബ്ബചേതസാ സമന്നാഹരിത്വാതി അപ്പമത്തകമ്പി വിക്ഖേപം അകരോന്തോ സകലചിത്തേന സമന്നാഹരിത്വാ. ഓഹിതസോതോതി ഠപിതസോതോ. അരിയസാവകാ ഹി പിയധമ്മസ്സവനാ ഹോന്തി, ധമ്മസ്സവനഗ്ഗം ഗന്ത്വാ നിദ്ദായമാനാ വാ യേന കേനചി സദ്ധിം സല്ലപമാനാ വാ വിക്ഖിത്തചിത്താ വാ ന നിസീദന്തി, അഥ ഖോ അമതം പരിഭുഞ്ജന്താ വിയ അതിത്താവ ഹോന്തി ധമ്മസ്സവനേ, അഥ അരുണം ഉഗ്ഗച്ഛതി. തസ്മാ ഏവമാഹ.

൫൦൦. ധമ്മതാ സുസമന്നിട്ഠാ ഹോതീതി സഭാവോ സുട്ഠു സമന്നേസിതോ ഹോതി. സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായാതി കരണവചനം, സോതാപത്തിഫലസച്ഛികതഞാണേനാതി അത്ഥോ. ഏവം സത്തങ്ഗസമന്നാഗതോതി ഏവം ഇമേഹി സത്തഹി മഹാപച്ചവേക്ഖണഞാണേഹി സമന്നാഗതോ. അയം താവ ആചരിയാനം സമാനകഥാ. ലോകുത്തരമഗ്ഗോ ഹി ബഹുചിത്തക്ഖണികോ നാമ നത്ഥി.

വിതണ്ഡവാദീ പന ഏകചിത്തക്ഖണികോ നാമ മഗ്ഗോ നത്ഥി, ‘‘ഏവം ഭാവേയ്യ സത്ത വസ്സാനീ’’തി ഹി വചനതോ സത്തപി വസ്സാനി മഗ്ഗഭാവനാ ഹോന്തി. കിലേസാ പന ലഹു ഛിജ്ജന്താ സത്തഹി ഞാണേഹി ഛിജ്ജന്തീതി വദതി. സോ സുത്തം ആഹരാതി വത്തബ്ബോ, അദ്ധാ അഞ്ഞം സുത്തം അപസ്സന്തോ, ‘‘ഇദമസ്സ പഠമം ഞാണം അധിഗതം ഹോതി, ഇദമസ്സ ദുതിയം ഞാണം…പേ… ഇദമസ്സ സത്തമം ഞാണം അധിഗതം ഹോതീ’’തി ഇമമേവ ആഹരിത്വാ ദസ്സേസ്സതി. തതോ വത്തബ്ബോ കിം പനിദം സുത്തം നേയ്യത്ഥം നീതത്ഥന്തി. തതോ വക്ഖതി – ‘‘നീതത്ഥത്ഥം, യഥാസുത്തം തഥേവ അത്ഥോ’’തി. സോ വത്തബ്ബോ – ‘‘ധമ്മതാ സുസമന്നിട്ഠാ ഹോതി സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായാതി ഏത്ഥ കോ അത്ഥോ’’തി? അദ്ധാ സോതാപത്തിഫലസച്ഛികിരിയായത്ഥോതി വക്ഖതി. തതോ പുച്ഛിതബ്ബോ, ‘‘മഗ്ഗസമങ്ഗീ ഫലം സച്ഛികരോതി, ഫലസമങ്ഗീ’’തി. ജാനന്തോ, ‘‘ഫലസമങ്ഗീ സച്ഛികരോതീ’’തി വക്ഖതി. തതോ വത്തബ്ബോ, – ‘‘ഏവം സത്തങ്ഗസമന്നാഗതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ സോതാപത്തിഫലസമന്നാഗതോ ഹോതീതി ഇധ മഗ്ഗം അഭാവേത്വാ മണ്ഡൂകോ വിയ ഉപ്പതിത്വാ അരിയസാവകോ ഫലമേവ ഗണ്ഹിസ്സതി. മാ സുത്തം മേ ലദ്ധന്തി യം വാ തം വാ അവച. പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേന്തേന നാമ ആചരിയസന്തികേ വസിത്വാ ബുദ്ധവചനം ഉഗ്ഗണ്ഹിത്വാ അത്ഥരസം വിദിത്വാ വത്തബ്ബം ഹോതീ’’തി. ‘‘ഇമാനി സത്ത ഞാണാനി അരിയസാവകസ്സ പച്ചവേക്ഖണഞാണാനേവ, ലോകുത്തരമഗ്ഗോ ബഹുചിത്തക്ഖണികോ നാമ നത്ഥി, ഏകചിത്തക്ഖണികോയേവാ’’തി സഞ്ഞാപേതബ്ബോ. സചേ സഞ്ജാനാതി സഞ്ജാനാതു. നോ ചേ സഞ്ജാനാതി, ‘‘ഗച്ഛ പാതോവ വിഹാരം പവിസിത്വാ യാഗും പിവാഹീ’’തി ഉയ്യോജേതബ്ബോ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

കോസമ്ബിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ബ്രഹ്മനിമന്തനികസുത്തവണ്ണനാ

൫൦൧. ഏവം മേ സുതന്തി ബ്രഹ്മനിമന്തനികസുത്തം. തത്ഥ പാപകം ദിട്ഠിഗതന്തി ലാമകാ സസ്സതദിട്ഠി. ഇദം നിച്ചന്തി ഇദം സഹ കായേന ബ്രഹ്മട്ഠാനം അനിച്ചം ‘‘നിച്ച’’ന്തി വദതി. ധുവാദീനി തസ്സേവ വേവചനാനി. തത്ഥ ധുവന്തി ഥിരം. സസ്സതന്തി സദാ വിജ്ജമാനം. കേവലന്തി അഖണ്ഡം സകലം. അചവനധമ്മന്തി അചവനസഭാവം. ഇദഞ്ഹി ന ജായതീതിആദീസു ഇമസ്മിം ഠാനേ കോചി ജായനകോ വാ ജീയനകോ വാ മീയനകോ വാ ചവനകോ വാ ഉപപജ്ജനകോ വാ നത്ഥീതി സന്ധായ വദതി. ഇതോ ച പനഞ്ഞന്തി ഇതോ സഹ കായകാ ബ്രഹ്മട്ഠാനാ ഉത്തരി അഞ്ഞം നിസ്സരണം നാമ നത്ഥീതി ഏവമസ്സ ഥാമഗതാ സസ്സതദിട്ഠി ഉപ്പന്നാ ഹോതി. ഏവംവാദീ പന സോ ഉപരി തിസ്സോ ഝാനഭൂമിയോ ചത്താരോ മഗ്ഗാ ചത്താരി ഫലാനി നിബ്ബാനന്തി സബ്ബം പടിബാഹതി. അവിജ്ജാഗതോതി അവിജ്ജായ ഗതോ സമന്നാഗതോ അഞ്ഞാണീ അന്ധീഭൂതോ. യത്ര ഹി നാമാതി യോ നാമ.

൫൦൨. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മാരോ പാപിമാതി മാരോ കഥം ഭഗവന്തം അദ്ദസ? സോ കിര അത്തനോ ഭവനേ നിസീദിത്വാ കാലേന കാലം സത്ഥാരം ആവജ്ജേതി – ‘‘അജ്ജ സമണോ ഗോതമോ കതരസ്മിം ഗാമേ വാ നിഗമേ വാ വസതീ’’തി. ഇമസ്മിം പന കാലേ ആവജ്ജന്തോ, ‘‘ഉക്കട്ഠം നിസ്സായ സുഭഗവനേ വിഹരതീ’’തി ഞത്വാ, ‘‘കത്ഥ നു ഖോ ഗതോ’’തി ഓലോകേന്തോ ബ്രഹ്മലോകം ഗച്ഛന്തം ദിസ്വാ, ‘‘സമണോ ഗോതമോ ബ്രഹ്മലോകം ഗച്ഛതി, യാവ തത്ഥ ധമ്മകഥം കഥേത്വാ ബ്രഹ്മഗണം മമ വിസയാ നാതിക്കമേതി, താവ ഗന്ത്വാ ധമ്മദേസനായം വിഛന്ദം കരിസ്സാമീ’’തി സത്ഥു പദാനുപദികോ ഗന്ത്വാ ബ്രഹ്മഗണസ്സ അന്തരേ അദിസ്സമാനേന കായേന അട്ഠാസി. സോ, ‘‘സത്ഥാരാ ബകബ്രഹ്മാ അപസാദിതോ’’തി ഞത്വാ ബ്രഹ്മുനോ ഉപത്ഥമ്ഭോ ഹുത്വാ അട്ഠാസി. തേന വുത്തം – ‘‘അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മാരോ പാപിമാ’’തി.

ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജം അന്വാവിസിത്വാതി ഏകസ്സ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജസ്സ സരീരം പവിസിത്വാ. മഹാബ്രഹ്മാനം പന ബ്രഹ്മപുരോഹിതാനം വാ അന്വാവിസിതും ന സക്കോതി. മേതമാസദോതി മാ ഏതം അപസാദയിത്ഥ. അഭിഭൂതി അഭിഭവിത്വാ ഠിതോ ജേട്ഠകോ. അനഭിഭൂതോതി അഞ്ഞേഹി അനഭിഭൂതോ. അഞ്ഞദത്ഥൂതി ഏകംസവചനേ നിപാതോ. ദസ്സനവസേന ദസോ, സബ്ബം പസ്സതീതി ദീപേതി. വസവത്തീതി സബ്ബജനം വസേ വത്തേതി. ഇസ്സരോതി ലോകേ ഇസ്സരോ. കത്താ നിമ്മാതാതി ലോകസ്സ കത്താ ച നിമ്മാതാ ച, പഥവീഹിമവന്തസിനേരുചക്കവാളമഹാസമുദ്ദചന്ദിമസൂരിയാ ച ഇമിനാ നിമ്മിതാതി ദീപേതി.

സേട്ഠോ സജിതാതി അയം ലോകസ്സ ഉത്തമോ ച സജിതാ ച. ‘‘ത്വം ഖത്തിയോ നാമ ഹോഹി, ത്വം ബ്രാഹ്മണോ നാമ, വേസ്സോ നാമ, സുദ്ദോ നാമ, ഗഹട്ഠോ നാമ, പബ്ബജിതോ നാമ, അന്തമസോ ഓട്ഠോ ഹോഹി, ഗോണോ ഹോഹീ’’തി ഏവം സത്താനം വിസജ്ജേതാ അയന്തി ദസ്സേതി. വസീ പിതാ ഭൂതഭബ്യാനന്തി അയം ചിണ്ണവസിതായ വസീ, അയം പിതാ ഭൂതാനഞ്ച ഭബ്യാനഞ്ചാതി വദതി. തത്ഥ അണ്ഡജജലാബുജാ സത്താ അന്തോഅണ്ഡകോസേ ചേവ അന്തോവത്ഥിമ്ഹി ച ഭബ്യാ നാമ, ബഹി നിക്ഖന്തകാലതോ പട്ഠായ ഭൂതാ. സംസേദജാ പഠമചിത്തക്ഖണേ ഭബ്യാ, ദുതിയതോ പട്ഠായ ഭൂതാ. ഓപപാതികാ പഠമഇരിയാപഥേ ഭബ്യാ, ദുതിയതോ പട്ഠായ ഭൂതാതി വേദിതബ്ബാ. തേ സബ്ബേപി ഏതസ്സ പുത്താതി സഞ്ഞായ, ‘‘പിതാ ഭൂതഭബ്യാന’’ന്തി ആഹ.

പഥവീഗരഹകാതി യഥാ ത്വം ഏതരഹി, ‘‘അനിച്ചാ ദുക്ഖാ അനത്താ’’തി പഥവിം ഗരഹസി ജിഗുച്ഛസി, ഏവം തേപി പഥവീഗരഹകാ അഹേസും, ന കേവലം ത്വംയേവാതി ദീപേതി. ആപഗരഹകാതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഹീനേ കായേ പതിട്ഠിതാതി ചതൂസു അപായേസു നിബ്ബത്താ. പഥവീപസംസകാതി യഥാ ത്വം ഗരഹസി, ഏവം അഗരഹിത്വാ, ‘‘നിച്ചാ ധുവാ സസ്സതാ അച്ഛേജ്ജാ അഭേജ്ജാ അക്ഖയാ’’തി ഏവം പഥവീപസംസകാ പഥവിയാ വണ്ണവാദിനോ അഹേസുന്തി വദതി. പഥവാഭിനന്ദിനോതി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന പഥവിയാ അഭിനന്ദിനോ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. പണീതേ കായേ പതിട്ഠിതാതി ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബത്താ. തം താഹന്തി തേന കാരണേന തം അഹം. ഇങ്ഘാതി ചോദനത്ഥേ നിപാതോ. ഉപാതിവത്തിത്ഥോതി അതിക്കമിത്ഥ. ‘‘ഉപാതിവത്തിതോ’’തിപി പാഠോ, അയമേവത്ഥോ. ദണ്ഡേന പടിപ്പണാമേയ്യാതി ചതുഹത്ഥേന മുഗ്ഗരദണ്ഡേന പോഥേത്വാ പലാപേയ്യ. നരകപപാതേതി സതപോരിസേ മഹാസോബ്ഭേ. വിരാധേയ്യാതി ഹത്ഥേന ഗഹണയുത്തേ വാ പാദേന പതിട്ഠാനയുത്തേ വാ ഠാനേ ഗഹണപതിട്ഠാനാനി കാതും ന സക്കുണേയ്യ. നനു ത്വം ഭിക്ഖു പസ്സസീതി ഭിക്ഖു നനു ത്വം ഇമം ബ്രഹ്മപരിസം സന്നിപതിതം ഓഭാസമാനം വിരോചമാനം ജോതയമാനം പസ്സസീതി ബ്രഹ്മുനോ ഓവാദേ ഠിതാനം ഇദ്ധാനുഭാവം ദസ്സേതി. ഇതി ഖോ മം, ഭിക്ഖവേ, മാരോ പാപിമാ ബ്രഹ്മപരിസം ഉപനേസീതി, ഭിക്ഖവേ, മാരോ പാപിമാ നനു ത്വം ഭിക്ഖു പസ്സസി ബ്രഹ്മപരിസം യസേന ച സിരിയാ ച ഓഭാസമാനം വിരോചമാനം ജോതയമാനം, യദി ത്വമ്പി മഹാബ്രഹ്മുനോ വചനം അനതിക്കമിത്വാ യദേവ തേ ബ്രഹ്മാ വദതി, തം കരേയ്യാസി, ത്വമ്പി ഏവമേവം യസേന ച സിരിയാ ച വിരോചേയ്യാസീതി ഏവം വദന്തോ മം ബ്രഹ്മപരിസം ഉപനേസി ഉപസംഹരി. മാ ത്വം മഞ്ഞിത്ഥോതി മാ ത്വം മഞ്ഞി. മാരോ ത്വമസി പാപിമാതി പാപിമ ത്വം മഹാജനസ്സ മാരണതോ മാരോ നാമ, പാപകം ലാമകം മഹാജനസ്സ അയസം കരണതോ പാപിമാ നാമാതി ജാനാമി.

൫൦൩. കസിണം ആയുന്തി സകലം ആയും. തേ ഖോ ഏവം ജാനേയ്യുന്തി തേ ഏവം മഹന്തേന തപോകമ്മേന സമന്നാഗതാ, ത്വം പന പുരിമദിവസേ ജാതോ, കിം ജാനിസ്സസി, യസ്സ തേ അജ്ജാപി മുഖേ ഖീരഗന്ധോ വായതീതി ഘട്ടേന്തോ വദതി. പഥവിം അജ്ഝോസിസ്സസീതി പഥവിം അജ്ഝോസായ ഗിലിത്വാ പരിനിട്ഠപേത്വാ തണ്ഹാമാനദിട്ഠീഹി ഗണ്ഹിസ്സസി. ഓപസായികോ മേ ഭവിസ്സസീതി മയ്ഹം സമീപസയോ ഭവിസ്സസി, മം ഗച്ഛന്തം അനുഗച്ഛിസ്സസി, ഠിതം ഉപതിട്ഠിസ്സസി, നിസിന്നം ഉപനിസീദിസ്സസി, നിപന്നം ഉപനിപജ്ജിസ്സസീതി അത്ഥോ. വത്ഥുസായികോതി മമ വത്ഥുസ്മിം സയനകോ. യഥാകാമകരണീയോ ബാഹിതേയ്യോതി മയാ അത്തനോ രുചിയാ യം ഇച്ഛാമി, തം കത്തബ്ബോ, ബാഹിത്വാ ച പന ജജ്ഝരികാഗുമ്ബതോപി നീചതരോ ലകുണ്ഡടകതരോ കാതബ്ബോ ഭവിസ്സസീതി അത്ഥോ.

ഇമിനാ ഏസ ഭഗവന്തം ഉപലാപേതി വാ അപസാദേതി വാ. ഉപലാപേതി നാമ സചേ ഖോ ത്വം, ഭിക്ഖു, തണ്ഹാദീഹി പഥവിം അജ്ഝോസിസ്സസി, ഓപസായികോ മേ ഭവിസ്സസി, മയി ഗച്ഛന്തേ ഗമിസ്സസി, തിട്ഠന്തേ ഠസ്സസി, നിസിന്നേ നിസീദിസ്സസി, നിപന്നേ നിപജ്ജിസ്സസി, അഹം തം സേസജനം പടിബാഹിത്വാ വിസ്സാസികം അബ്ഭന്തരികം കരിസ്സാമീതി ഏവം താവ ഉപലാപേതി നാമ. സേസപദേഹി പന അപസാദേതി നാമ. അയഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പായോ – സചേ ത്വം പഥവിം അജ്ഝോസിസ്സസി, വത്ഥുസായികോ മേ ഭവിസ്സസി, മമ ഗമനാദീനി ആഗമേത്വാ ഗമിസ്സസി വാ ഠസ്സസി വാ നിസീദിസ്സസി വാ നിപജ്ജിസ്സസി വാ, മമ വത്ഥുസ്മിം മയ്ഹം ആരക്ഖം ഗണ്ഹിസ്സസി, അഹം പന തം യഥാകാമം കരിസ്സാമി ബാഹിത്വാ ച ജജ്ഝരികാഗുമ്ബതോപി ലകുണ്ഡകതരന്തി ഏവം അപസാദേതി നാമ. അയം പന ബ്രഹ്മാ മാനനിസ്സിതോ, തസ്മാ ഇധ അപസാദനാവ അധിപ്പേതാ. ആപാദീസുപി ഏസേവ നയോ.

അപിച തേ അഹം ബ്രഹ്മേതി ഇദാനി ഭഗവാ, ‘‘അയം ബ്രഹ്മാ മാനനിസ്സിതോ ‘അഹം ജാനാമീ’തി മഞ്ഞതി, അത്തനോ യസേന സമ്മത്തോ സരീരം ഫുസിതുമ്പി സമത്ഥം കിഞ്ചി ന പസ്സതി, ഥോകം നിഗ്ഗഹേതും വട്ടതീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഇമം ദേസനം ആരഭി. തത്ഥ ഗതിഞ്ച പജാനാമീതി നിപ്ഫത്തിഞ്ച പജാനാമി. ജുതിഞ്ചാതി ആനുഭാവഞ്ച പജാനാമി. ഏവം മഹേസക്ഖോതി ഏവം മഹായസോ മഹാപരിവാരോ.

യാവതാ ചന്ദിമസൂരിയാ പരിഹരന്തീതി യത്തകേ ഠാനേ ചന്ദിമസൂരിയാ വിചരന്തി. ദിസാ ഭന്തി വിരോചനാതി ദിസാസു വിരോചമാനാ ഓഭാസന്തി, ദിസാ വാ തേഹി വിരോചമാനാ ഓഭാസന്തി. താവ സഹസ്സധാ ലോകോതി തത്തകേന പമാണേന സഹസ്സധാ ലോകോ, ഇമിനാ ചക്കവാളേന സദ്ധിം ചക്കവാളസഹസ്സന്തി അത്ഥോ. ഏത്ഥ തേ വത്തതേ വസോതി ഏത്ഥ ചക്കവാളസഹസ്സേ തുയ്ഹം വസോ വത്തതി. പരോപരഞ്ച ജാനാസീതി ഏത്ഥ ചക്കവാളസഹസ്സേ പരോപരേ ഉച്ചനീചേ ഹീനപ്പണീതേ സത്തേ ജാനാസി. അഥോ രാഗവിരാഗിനന്തി ന കേവലം, ‘‘അയം ഇദ്ധോ അയം പകതിമനുസ്സോ’’തി പരോപരം, ‘‘അയം പന സരാഗോ അയം വീതരാഗോ’’തി ഏവം രാഗവിരാഗിനമ്പി ജനം ജാനാസി. ഇത്ഥംഭാവഞ്ഞഥാഭാവന്തി ഇത്ഥംഭാവോതി ഇദം ചക്കവാളം. അഞ്ഞഥാഭാവോതി ഇതോ സേസം ഏകൂനസഹസ്സം. സത്താനം ആഗതിം ഗതിന്തി ഏത്ഥ ചക്കവാളസഹസ്സേ പടിസന്ധിവസേന സത്താനം ആഗതിം, ചുതിവസേന ഗതിം ച ജാനാസി. തുയ്ഹം പന അതിമഹന്തോഹമസ്മീതി സഞ്ഞാ ഹോതി, സഹസ്സിബ്രഹ്മാ നാമ ത്വം, അഞ്ഞേസം പന തയാ ഉത്തരി ദ്വിസഹസ്സാനം തിസഹസ്സാനം ചതുസഹസ്സാനം പഞ്ചസഹസ്സാനം ദസസഹസ്സാനം സതസഹസ്സാനഞ്ച ബ്രഹ്മാനം പമാണം നത്ഥി, ചതുഹത്ഥായ പിലോതികായ പടപ്പമാണം കാതും വായമന്തോ വിയ മഹന്തോസ്മീതി സഞ്ഞം കരോസീതി നിഗ്ഗണ്ഹാതി.

൫൦൪. ഇധൂപപന്നോതി ഇധ പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം ഉപപന്നോ. തേന തം ത്വം ന ജാനാസീതി തേന കാരണേന തം കായം ത്വം ന ജാനാസി. നേവ തേ സമസമോതി ജാനിതബ്ബട്ഠാനം പത്വാപി തയാ സമസമോ ന ഹോമി. അഭിഞ്ഞായാതി അഞ്ഞായ. കുതോ നീചേയ്യന്തി തയാ നീചതരഭാവോ പന മയ്ഹം കുതോ.

ഹേട്ഠൂപപത്തികോ കിരേസ ബ്രഹ്മാ അനുപ്പന്നേ ബുദ്ധുപ്പാദേ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ കസിണപരികമ്മം കത്വാ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ അപരിഹീനജ്ഝാനോ കാലം കത്വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനഭൂമിയം വേഹപ്ഫലബ്രഹ്മലോകേ പഞ്ചകപ്പസതികം ആയും ഗഹേത്വാ നിബ്ബത്തി. തത്ഥ യാവതായുകം ഠത്വാ ഹേട്ടൂപപത്തികം കത്വാ തതിയജ്ഝാനം പണീതം ഭാവേത്വാ സുഭകിണ്ഹബ്രഹ്മലോകേ ചതുസട്ഠികപ്പം ആയും ഗഹേത്വാ നിബ്ബത്തി. തത്ഥ ദുതിയജ്ഝാനം ഭാവേത്വാ ആഭസ്സരേസു അട്ഠകപ്പം ആയും ഗഹേത്വാ നിബ്ബത്തി. തത്ഥ പഠമജ്ഝാനം ഭാവേത്വാ പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം കപ്പായുകോ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തി, സോ പഠമകാലേ അത്തനാ കതകമ്മഞ്ച നിബ്ബത്തട്ഠാനഞ്ച അഞ്ഞാസി, കാലേ പന ഗച്ഛന്തേ ഉഭയം പമുസ്സിത്വാ സസ്സതദിട്ഠിം ഉപ്പാദേസി. തേന നം ഭഗവാ, ‘‘തേന തം ത്വം ന ജാനാസി…പേ… കുതോ നീചേയ്യ’’ന്തി ആഹ.

അഥ ബ്രഹ്മാ ചിന്തേസി – ‘‘സമണോ ഗോതമോ മയ്ഹം ആയുഞ്ച നിബ്ബത്തട്ഠാനഞ്ച പുബ്ബേകതകമ്മഞ്ച ജാനാതി, ഹന്ദ നം പുബ്ബേ കതകമ്മം പുച്ഛാമീ’’തി സത്ഥാരം അത്തനോ പുബ്ബേകതകമ്മം പുച്ഛി. സത്ഥാ കഥേസി.

പുബ്ബേ കിരേസ കുലഘരേ നിബ്ബത്തിത്വാ കാമേസു ആദീനവം ദിസ്വാ, ‘‘ജാതിജരാബ്യാധിമരണസ്സ അന്തം കരിസ്സാമീ’’തി നിക്ഖമ്മ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനലാഭീ ഹുത്വാ ഗങ്ഗാതീരേ പണ്ണസാലം കാരേത്വാ ഝാനരതിയാ വീതിനാമേതി. തദാ ച കാലേന കാലം സത്ഥവാഹാ പഞ്ചഹി സകടസതേഹി മരുകന്താരം പടിപജ്ജന്തി. മരുകന്താരേ പന ദിവാ ന സക്കാ ഗന്തും, രത്തിം ഗമനം ഹോതി. അഥ പുരിമസകടസ്സ അഗ്ഗയുഗേ യുത്തബലിബദ്ദാ ഗച്ഛന്താ നിവത്തിത്വാ ആഗതമഗ്ഗാഭിമുഖാവ അഹേസും. ഇതരസകടാനി തഥേവ നിവത്തിത്വാ അരുണേ ഉഗ്ഗതേ നിവത്തിതഭാവം ജാനിംസു. തേസഞ്ച തദാ കന്താരം അതിക്കമനദിവസോ അഹോസി. സബ്ബം ദാരുദകം പരിക്ഖീണം, തസ്മാ, ‘‘നത്ഥി ദാനി അമ്ഹാകം ജീവിത’’ന്തി ചിന്തേത്വാ ഗോണേ ചക്കേസു ബന്ധിത്വാ മനുസ്സാ സകടപച്ഛായായം പവിസിത്വാ നിപജ്ജിംസു. താപസോപി കാലസ്സേവ പണ്ണസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ പണ്ണസാലദ്വാരേ നിസിന്നോ ഗങ്ഗം ഓലോകയമാനോ അദ്ദസ ഗങ്ഗം മഹതാ ഉദകോഘേന വുയ്ഹമാനം പവത്തിതമണിക്ഖന്ധം വിയ ആഗച്ഛന്തിം. ദിസ്വാ ചിന്തേസി – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ ഇമസ്മിം ലോകേ ഏവരൂപസ്സ മധുരോദകസ്സ അലാഭേന കിലിസ്സമാനാ സത്താ’’തി. സോ ഏവം ആവജ്ജന്തോ മരുകന്താരേ തം സത്ഥം ദിസ്വാ, ‘‘ഇമേ സത്താ മാ നസ്സന്തൂ’’തി, ‘‘ഇതോ മഹാ ഉദകക്ഖന്ധോ ഛിജ്ജിത്വാ മരുകന്താരേ സത്ഥാഭിമുഖോ ഗച്ഛതൂ’’തി അഭിഞ്ഞാചിത്തേന അധിട്ഠാസി. സഹചിത്തുപ്പാദേന മാതികാരുള്ഹം വിയ ഉദകം തത്ഥ അഗമാസി. മനുസ്സാ ഉദകസദ്ദേന വുട്ഠായ ഉദകം ദിസ്വാ ഹത്ഥതുട്ഠാ ന്ഹായിത്വാ പിവിത്വാ ഗോണേപി പായേത്വാ സോത്ഥിനാ ഇച്ഛിതട്ഠാനം അഗമംസു. സത്ഥാ തം ബ്രഹ്മുനോ പുബ്ബകമ്മം ദസ്സേന്തോ –

‘‘യം ത്വം അപായേസി ബഹൂ മനുസ്സേ,

പിപാസിതേ ഘമ്മനി സമ്പരേതേ;

തം തേ പുരാണം വതസീലവത്തം,

സുത്തപ്പബുദ്ധോവ അനുസ്സരാമീ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൭൧) –

ഇമം ഗാഥമാഹ.

അപരസ്മിം സമയേ താപസോ ഗങ്ഗാതീരേ പണ്ണസാലം മാപേത്വാ ആരഞ്ഞകം ഗാമം നിസ്സായ വസതി. തേന ച സമയേന ചോരാ തം ഗാമം പഹരിത്വാ ഹത്ഥസാരം ഗഹേത്വാ ഗാവിയോ ച കരമരേ ച ഗഹേത്വാ ഗച്ഛന്തി. ഗാവോപി സുനഖാപി മനുസ്സാപി മഹാവിരവം വിരവന്തി. താപസോ തം സദ്ദം സുത്വാ ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ആവജ്ജന്തോ, ‘‘മനുസ്സാനം ഭയം ഉപ്പന്ന’’ന്തി ഞത്വാ, ‘‘മയി പസ്സന്തേ ഇമേ സത്താ മാ നസ്സന്തൂ’’തി അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ വുട്ഠായ അഭിഞ്ഞാചിത്തേന ചോരാനം പടിപഥേ ചതുരങ്ഗിനിസേനം മാപേസി കമ്മസജ്ജം ആഗച്ഛന്തിം. ചോരാ ദിസ്വാ, ‘‘രാജാ’’തി തേ മഞ്ഞമാനാ വിലോപം ഛഡ്ഡേത്വാ പക്കമിംസു. താപസോ ‘‘യം യസ്സ സന്തകം, തം തസ്സേവ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാസി, തം തഥേവ അഹോസി. മഹാജനോ സോത്ഥിഭാവം പാപുണി. സത്ഥാ ഇദമ്പി തസ്സ പുബ്ബകമ്മം ദസ്സേന്തോ –

‘‘യം ഏണികൂലസ്മിം ജനം ഗഹീതം,

അമോചയീ ഗയ്ഹക നീയമാനം;

തം തേ പുരാണം വതസീലവത്തം,

സുത്തപ്പബുദ്ധോവ അനുസ്സരാമീ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൭൨) –

ഇമം ഗാഥമാഹ. ഏത്ഥ ഏണികൂലസ്മിന്തി ഗങ്ഗാതീരേ.

പുന ഏകസ്മിം സമയേ ഉപരിഗങ്ഗാവാസികം കുലം ഹേട്ഠാഗങ്ഗാവാസികേന കുലേന സദ്ധിം മിത്തസന്ഥവം കത്വാ നാവാസങ്ഘാടം ബന്ധിത്വാ ബഹും ഖാദനീയഭോജനീയഞ്ചേവ ഗന്ധമാലാദീനി ച ആരോപേത്വാ ഗങ്ഗാസോതേന ആഗച്ഛതി. മനുസ്സാ ഖാദമാനാ ഭുഞ്ജമാനാ നച്ചന്താ ഗായന്താ ദേവവിമാനേന ഗച്ഛന്താ വിയ ബലവസോമനസ്സാ അഹേസും. ഗങ്ഗേയ്യകോ നാഗോ ദിസ്വാ കുപിതോ, ‘‘ഇമേ മയി സഞ്ഞമ്പി ന കരോന്തി, ഇദാനി നേ സമുദ്ദമേവ പാപേസ്സാമീ’’തി മഹന്തം അത്തഭാവം മാപേത്വാ ഉദകം ദ്വിധാ ഭിന്ദിത്വാ ഉട്ഠായ ഫണം കത്വാ സുസ്സൂകാരം കരോന്തോ അട്ഠാസി. മഹാജനോ ദിസ്വാ ഭീതോ വിസ്സരമകാസി. താപസോ പണ്ണസാലായ നിസിന്നോ സുത്വാ, ‘‘ഇമേ ഗായന്താ നച്ചന്താ സോമനസ്സജാതാ ആഗച്ഛന്തി, ഇദാനി പന ഭയരവം രവിംസു, കിം നു ഖോ’’തി ആവജ്ജന്തോ നാഗരാജം ദിസ്വാ, ‘‘മയി പസ്സന്തേ ഇമേ സത്താ മാ നസ്സന്തൂ’’തി അഭിഞ്ഞാപാദകജ്ഝാനം സമാപജ്ജിത്വാ അത്തഭാവം വിജഹിത്വാ സുപണ്ണവണ്ണം മാപേത്വാ നാഗരാജസ്സ ദസ്സേസി. നാഗരാജാ ഭീതോ ഫണം സംഹരിത്വാ ഉദകം പവിട്ഠോ. മഹാജനോ സോത്ഥിഭാവം പാപുണി. സത്ഥാ ഇദമ്പി തസ്സ പുബ്ബകമ്മം ദസ്സേന്തോ –

‘‘ഗങ്ഗായ സോതസ്മിം ഗഹീതനാവം,

ലുദ്ദേന നാഗേന മനുസ്സകപ്പാ;

അമോചയിത്ഥ ബലസാ പസയ്ഹ,

തം തേ പുരാണം വതസീലവത്തം;

സുത്തപ്പബുദ്ധോവ അനുസ്സരാമീ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൭൩) –

ഇമം ഗാഥമാഹ.

അപരസ്മിം സമയേ ഏസ ഇസിപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ കേസവോ നാമ താപസോ അഹോസി. തേന സമയേന അമ്ഹാകം ബോധിസത്തോ കപ്പോ നാമ മാണവോ കേസവസ്സ ബദ്ധചരോ അന്തേവാസികോ ഹുത്വാ ആചരിയസ്സ കിംകാരപടിസ്സാവീ മനാപചാരീ ബുദ്ധിസമ്പന്നോ അത്ഥചരോ അഹോസി. കേസവോ തം വിനാ വത്തിതും നാസക്ഖി, തം നിസ്സായേവ ജീവികം കപ്പേസി. സത്ഥാ ഇദമ്പി തസ്സ പുബ്ബകമ്മം ദസ്സേന്തോ –

‘‘കപ്പോ ച തേ ബദ്ധചരോ അഹോസി,

സമ്ബുദ്ധിമന്തം വതിനം അമഞ്ഞി;

തം തേ പുരാണം വതസീലവത്തം,

സുത്തപ്പബുദ്ധോവ അനുസ്സരാമീ’’തി. (ജാ. ൧.൭.൭൪) –

ഇമം ഗാഥമാഹ.

ഏവം ബ്രഹ്മുനോ നാനത്തഭാവേസു കതകമ്മം സത്ഥാ പകാസേസി. സത്ഥരി കഥേന്തേയേവ ബ്രഹ്മാ സല്ലക്ഖേസി, ദീപസഹസ്സേ ഉജ്ജലിതേ രൂപാനി വിയ സബ്ബകമ്മാനിസ്സ പാകടാനി അഹേസും. സോ പസന്നചിത്തോ ഇമം ഗാഥമാഹ –

‘‘അദ്ധാ പജാനാസി മമേതമായും,

അഞ്ഞമ്പി ജാനാസി തഥാ ഹി ബുദ്ധോ;

തഥാ ഹി തായം ജലിതാനുഭാവോ,

ഓഭാസയം തിട്ഠതി ബ്രഹ്മലോക’’ന്തി. (ജാ. ൧.൭.൭൫);

അഥസ്സ ഭഗവാ ഉത്തരി അസമസമതം പകാസേന്തോ പഥവിം ഖോ അഹം ബ്രഹ്മേതിആദിമാഹ. തത്ഥ പഥവിയാ പഥവത്തേന അനനുഭൂതന്തി പഥവിയാ പഥവിസഭാവേന അനനുഭൂതം അപ്പത്തം. കിം പന തന്തി? നിബ്ബാനം. തഞ്ഹി സബ്ബസ്മാ സങ്ഖതാ നിസ്സടത്താ പഥവിസഭാവേന അപ്പത്തം നാമ. തദഭിഞ്ഞായാതി തം നിബ്ബാനം ജാനിത്വാ സച്ഛികത്വാ. പഥവിം നാപഹോസിന്തി പഥവിം തണ്ഹാദിട്ഠിമാനഗാഹേഹി ന ഗണ്ഹിം. ആപാദീസുപി ഏസേവ നയോ. വിത്ഥാരോ പന മൂലപരിയായേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ.

സചേ ഖോ തേ, മാരിസ, സബ്ബസ്സ സബ്ബത്തേനാതി ഇദമേവ ബ്രഹ്മാ അത്തനോ വാദിതായ സബ്ബന്തി അക്ഖരം നിദ്ദിസിത്വാ അക്ഖരേ ദോസം ഗണ്ഹന്തോ ആഹ. സത്ഥാ പന സക്കായം സന്ധായ ‘‘സബ്ബ’’ന്തി വദതി, ബ്രഹ്മാ സബ്ബസബ്ബം സന്ധായ. ത്വം ‘‘സബ്ബ’’ന്തി വദസി, ‘‘സബ്ബസ്സ സബ്ബത്തേന അനനുഭൂത’’ന്തി വദസി, യദി സബ്ബം അനനുഭൂതം നത്ഥി, അഥസ്സ അനനുഭൂതം അത്ഥി. മാ ഹേവ തേ രിത്തകമേവ അഹോസി തുച്ഛകമേവ അഹോസീതി തുയ്ഹം വചനം രിത്തകം മാ ഹോതു, തുച്ഛകം മാ ഹോതൂതി സത്ഥാരം മുസാവാദേന നിഗ്ഗണ്ഹാതി.

സത്ഥാ പന ഏതസ്മാ ബ്രഹ്മുനാ സതഗുണേന സഹസ്സഗുണേന സതസഹസ്സഗുണേന വാദീതരോ, തസ്മാ അഹം സബ്ബഞ്ച വക്ഖാമി, അനനുഭൂതഞ്ച വക്ഖാമി, സുണാഹി മേതി തസ്സ വാദമദ്ദനത്ഥം കാരണം ആഹരന്തോ വിഞ്ഞാണന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ വിഞ്ഞാണന്തി വിജാനിതബ്ബം. അനിദസ്സനന്തി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണസ്സ ആപാഥം അനുപഗമനതോ അനിദസ്സനം നാമ, പദദ്വയേനപി നിബ്ബാനമേവ വുത്തം. അനന്തന്തി തയിദം ഉപ്പാദവയഅന്തരഹിതത്താ അനന്തം നാമ. വുത്തമ്പി ഹേതം –

‘‘അന്തവന്താനി ഭൂതാനി, അസമ്ഭൂതം അനന്തകം;

ഭൂതേ അന്താനി ദിസ്സന്തി, ഭൂതേ അന്താ പകാസിതാ’’തി.

സബ്ബതോപഭന്തി സബ്ബസോ പഭാസമ്പന്നം. നിബ്ബാനതോ ഹി അഞ്ഞോ ധമ്മോ സപഭതരോ വാ ജോതിവന്തതരോ വാ പരിസുദ്ധതരോ വാ പണ്ഡരതരോ വാ നത്ഥി. സബ്ബതോ വാ തഥാ പഭൂതമേവ, ന കത്ഥചി നത്ഥീതി സബ്ബതോപഭം. പുരത്ഥിമദിസാദീസു ഹി അസുകദിസായ നാമ നിബ്ബാനം നത്ഥീതി ന വത്തബ്ബം. അഥ വാ പഭന്തി തിത്ഥസ്സ നാമം, സബ്ബതോ പഭമസ്സാതി സബ്ബതോപഭം. നിബ്ബാനസ്സ കിര യഥാ മഹാസമുദ്ദസ്സ യതോ യതോ ഓതരിതുകാമാ ഹോന്തി, തം തദേവ തിത്ഥം, അതിത്ഥം നാമ നത്ഥി. ഏവമേവം അട്ഠതിംസായ കമ്മട്ഠാനേസു യേന യേന മുഖേന നിബ്ബാനം ഓതരിതുകാമാ ഹോന്തി, തം തദേവ തിത്ഥം. നിബ്ബാനസ്സ അതിത്ഥം നാമ കമ്മട്ഠാനം നത്ഥി. തേന വുത്തം സബ്ബതോപഭന്തി. തം പഥവിയാ പഥവത്തേനാതി തം നിബ്ബാനം പഥവിയാ പഥവീസഭാവേന തതോ പരേസം ആപാദീനം ആപാദിസഭാവേന ച അനനുഭൂതം. ഇതി യം തുമ്ഹാദിസാനം വിസയഭൂതം സബ്ബതേഭൂമകധമ്മജാതം തസ്സ സബ്ബത്തേന തം വിഞ്ഞാണം അനിദസ്സനം അനന്തം സബ്ബതോപതം അനനുഭൂതന്തി വാദം പതിട്ഠപേസി.

തതോ ബ്രഹ്മാ ഗഹിതഗഹിതം സത്ഥാരാ വിസ്സജ്ജാപിതോ കിഞ്ചി ഗഹേതബ്ബം അദിസ്വാ ലളിതകം കാതുകാമോ ഹന്ദ ചരഹി തേ, മാരിസ, അന്തരധായാമീതി ആഹ. തത്ഥ അന്തരധായാമീതി അദിസ്സമാനകപാടിഹാരിയം കരോമീതി ആഹ. സചേ വിസഹസീതി യദി സക്കോസി മയ്ഹം അന്തരധായിതും, അന്തരധായസി, പാടിഹാരിയം കരോഹീതി. നേവസ്സു മേ സക്കോതി അന്തരധായിതുന്തി മയ്ഹം അന്തരധായിതും നേവ സക്കോതി. കിം പനേസ കാതുകാമോ അഹോസീതി? മൂലപടിസന്ധിം ഗന്തുകാമോ അഹോസി. ബ്രഹ്മാനഞ്ഹി മൂലപടിസന്ധികഅത്തഭാവോ സുഖുമോ, അഞ്ഞേസം അനാപാഥോ, അഭിസങ്ഖതകായേനേവ തിട്ഠന്തി. സത്ഥാ തസ്സ മൂലപടിസന്ധിം ഗന്തും ന അദാസി. മൂലപടിസന്ധിം വാ അഗന്ത്വാപി യേന തമേന അത്താനം അന്തരധാപേത്വാ അദിസ്സമാനകോ ഭവേയ്യ, സത്ഥാ തം തമം വിനോദേസി, തസ്മാ അന്തരധായിതും നാസക്ഖി. സോ അസക്കോന്തോ വിമാനേ നിലീയതി, കപ്പരുക്ഖേ നിലീയതി, ഉക്കുടികോ നിസീദതി. ബ്രഹ്മഗണോ കേളിമകാസി – ‘‘ഏസ ഖോ ബകോ ബ്രഹ്മാ വിമാനേ നിലീയതി, കപ്പരുക്ഖേ നിലീയതി, ഉക്കുടികോ നിസീദതി, ബ്രഹ്മേ ത്വം അന്തരഹിതോമ്ഹീ’’തി സഞ്ഞം ഉപ്പാദേസി നാമാതി. സോ ബ്രഹ്മഗണേന ഉപ്പണ്ഡിതോ മങ്കു അഹോസി.

ഏവം വുത്തേ അഹം, ഭിക്ഖവേതി, ഭിക്ഖവേ, ഏതേന ബ്രഹ്മുനാ, ‘‘ഹന്ദ ചരഹി തേ, മാരിസ, അന്തരധായാമീ’’തി ഏവം വുത്തേ തം അന്തരധായിതും അസക്കോന്തം ദിസ്വാ അഹം ഏതദവോചം. ഇമം ഗാഥമഭാസിന്തി കസ്മാ ഭഗവാ ഗാഥമഭാസീതി? സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഇമസ്മിം ഠാനേ അത്ഥിഭാവോ വാ നത്ഥിഭാവോ വാ കഥം സക്കാ ജാനിതുന്തി ഏവം ബ്രഹ്മഗണസ്സ വചനോകാസോ മാ ഹോതൂതി അന്തരഹിതോവ ഗാഥമഭാസി.

തത്ഥ ഭവേവാഹം ഭയം ദിസ്വാതി അഹം ഭവേ ഭയം ദിസ്വായേവ. ഭവഞ്ച വിഭവേസിനന്തി ഇമഞ്ച കാമഭവാദിതിവിധമ്പി സത്തഭവം വിഭവേസിനം വിഭവം ഗവേസമാനം പരിയേസമാനമ്പി പുനപ്പുനം ഭവേയേവ ദിസ്വാ. ഭവം നാഭിവദിന്തി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന കിഞ്ചി ഭവം ന അഭിവദിം, ന ഗവേസിന്തി അത്ഥോ. നന്ദിഞ്ച ന ഉപാദിയിന്തി ഭവതണ്ഹം ന ഉപഗഞ്ഛിം, ന അഗ്ഗഹേസിന്തി അത്ഥോ. ഇതി ചത്താരി സച്ചാനി പകാസേന്തോ സത്ഥാ ധമ്മം ദേസേസി. ദേസനാപരിയോസാനേ ദേസനാനുസാരേന വിപസ്സനാഗബ്ഭം ഗാഹാപേത്വാ ദസമത്താനി ബ്രഹ്മസഹസ്സാനി മഗ്ഗഫലാമതപാനം പിവിംസു.

അച്ഛരിയബ്ഭുതചിത്തജാതാതി അച്ഛരിയജാതാ അബ്ഭുതജാതാ തുട്ഠിജാതാ ച അഹേസും. സമൂലം ഭവം ഉദബ്ബഹീതി ബോധിമണ്ഡേ അത്തനോ തായ തായ ദേസനായ അഞ്ഞേസമ്പി ബഹൂനം ദേവമനുസ്സാനം സമൂലകം ഭവം ഉദബ്ബഹി, ഉദ്ധരി ഉപ്പാടേസീതി അത്ഥോ.

൫൦൫. തസ്മിം പന സമയേ മാരോ പാപിമാ കോധാഭിഭൂതോ ഹുത്വാ, ‘‘മയി വിചരന്തേയേവ സമണേന ഗോതമേന ധമ്മകഥം കഥേത്വാ ദസമത്താനി ബ്രഹ്മസഹസ്സാനി മമ വസം അതിവത്തിതാനീ’’തി കോധാഭിഭൂതതായ അഞ്ഞതരസ്സ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജസ്സ സരീരേ അധിമുച്ചി, തം ദസ്സേതും അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേതിആദിമാഹ. തത്ഥ സചേ ത്വം ഏവം അനുബുദ്ധോതി സചേ ത്വം ഏവം അത്തനാവ ചത്താരി സച്ചാനി അനുബുദ്ധോ. മാ സാവകേ ഉപനേസീതി ഗിഹിസാവകേ വാ പബ്ബജിതസാവകേ വാ തം ധമ്മം മാ ഉപനയസി. ഹീനേ കായേ പതിട്ഠിതാതി ചതൂസു അപായേസു പതിട്ഠിതാ. പണീതേ കായേ പതിട്ഠിതാതി ബ്രഹ്മലോകേ പതിട്ഠിതാ. ഇദം കേ സന്ധായ വദതി? ബാഹിരപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിതേ താപസപരിബ്ബാജകേ. അനുപ്പന്നേ ഹി ബുദ്ധുപ്പാദേ കുലപുത്താ താപസപബ്ബജ്ജം പബ്ബജിത്വാ കസ്സചി കിഞ്ചി അവിചാരേത്വാ ഏകചരാ ഹുത്വാ സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേത്വാ ബ്രഹ്മലോകേ ഉപ്പജ്ജിംസു, തേ സന്ധായ ഏവമാഹ. അനക്ഖാതം കുസലഞ്ഹി മാരിസാതി പരേസം അനക്ഖാതം അനോവദനം ധമ്മകഥായ അകഥനം കുസലം ഏതം സേയ്യോ. മാ പരം ഓവദാഹീതി കാലേന മനുസ്സലോകം, കാലേന ദേവലോകം, കാലേന ബ്രഹ്മലോകം, കാലേന നാഗലോകം ആഹിണ്ഡന്തോ മാ വിചരി, ഏകസ്മിം ഠാനേ നിസിന്നോ ഝാനമഗ്ഗഫലസുഖേന വീതിനാമേഹീതി. അനാലപനതായാതി അനുല്ലപനതായ. ബ്രഹ്മുനോ ച അഭിനിമന്തനതായാതി ബകബ്രഹ്മുനോ ച ഇദഞ്ഹി, മാരിസ, നിച്ചന്തിആദിനാ നയേന സഹ കായകേന ബ്രഹ്മട്ഠാനേന നിമന്തനവചനേന. തസ്മാതി തേന കാരണേന. ഇമസ്സ വേയ്യാകരണസ്സ ബ്രഹ്മനിമന്തനികംത്വേവ അധിവചനം സങ്ഖാ സമഞ്ഞാ പഞ്ഞത്തി ജാതാ. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനത്ഥമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

ബ്രഹ്മനിമന്തനികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. മാരതജ്ജനീയസുത്തവണ്ണനാ

൫൦൬. ഏവം മേ സുതന്തി മാരതജ്ജനീയസുത്തം. തത്ഥ കോട്ഠമനുപവിട്ഠോതി കുച്ഛിം പവിസിത്വാ അന്താനം അന്തോ അനുപവിട്ഠോ, പക്കാസയട്ഠാനേ നിസിന്നോ. ഗരുഗരോ വിയാതി ഗരുകഗരുകോ വിയ ഥദ്ധോ പാസാണപുഞ്ജസദിസോ. മാസാചിതം മഞ്ഞേതി മാസഭത്തം ഭുത്തസ്സ കുച്ഛി വിയ മാസപൂരിതപസിബ്ബകോ വിയ തിന്തമാസോ വിയ ചാതി അത്ഥോ. വിഹാരം പവിസിത്വാതി സചേ ആഹാരദോസേന ഏസ ഗരുഭാവോ, അബ്ഭോകാസേ ചങ്കമിതും ന സപ്പായന്തി ചങ്കമാ ഓരോഹിത്വാ പണ്ണസാലം പവിസിത്വാ പകതിപഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. പച്ചത്തം യോനിസോ മനസാകാസീതി, ‘‘കിം നു ഖോ ഏത’’ന്തി ആവജ്ജമാനോ അത്തനോയേവ ഉപായേന മനസി അകാസി. സചേ പന ഥേരോ അത്തനോ സീലം ആവജ്ജേത്വാ, ‘‘യം ഹിയ്യോ വാ പരേ വാ പരസുവേ വാ പരിഭുത്തം അവിപക്കമത്ഥി, അഞ്ഞോ വാ കോചി വിസഭാഗദോസോ, സബ്ബം ജീരതു ഫാസുകം ഹോതൂ’’തി ഹത്ഥേന കുച്ഛിം പരാമസിസ്സ, മാരോ പാപിമാ വിലീയിത്വാ അഗമിസ്സ. ഥേരോ പന തഥാ അകത്വാ യോനിസോ മനസി അകാസി. മാ തഥാഗതം വിഹേസേസീതി യഥാ ഹി പുത്തേസു വിഹേസിതേസു മാതാപിതരോ വിഹേസിതാവ ഹോന്തി, സദ്ധിവിഹാരികഅന്തേവാസികേസു വിഹേസിതേസു ആചരിയുപജ്ഝായാ വിഹേസിതാവ, ജനപദേ വിഹേസിതേ രാജാ വിഹേസിതോവ ഹോതി, ഏവം തഥാഗതസാവകേ വിഹേസിതേ തഥാഗതോ വിഹേസിതോവ ഹോതി. തേനാഹ – ‘‘മാ തഥാഗതം വിഹേസേസീ’’തി.

പച്ചഗ്ഗളേ അട്ഠാസീതി പതിഅഗ്ഗളേവ അട്ഠാസി. അഗ്ഗളം വുച്ചതി കവാടം, മുഖേന ഉഗ്ഗന്ത്വാ പണ്ണസാലതോ നിക്ഖമിത്വാ ബഹിപണ്ണസാലായ കവാടം നിസ്സായ അട്ഠാസീതി അത്ഥോ.

൫൦൭. ഭൂതപുബ്ബാഹം പാപിമാതി കസ്മാ ഇദം ദേസനം ആരഭി? ഥേരോ കിര ചിന്തേസി – ‘‘ആകാസട്ഠകദേവതാനം താവ മനുസ്സഗന്ധോ യോജനസതേ ഠിതാനം ആബാധം കരോതി. വുത്തഞ്ഹേതം – ‘യോജനസതം ഖോ രാജഞ്ഞ മനുസ്സഗന്ധോ ദേവേ ഉബ്ബാധതീ’തി (ദീ. നി. ൨.൪൧൫). അയം പന മാരോ നാഗരികോ പരിചോക്ഖോ മഹേസക്ഖോ ആനുഭാവസമ്പന്നോ ദേവരാജാ സമാനോ മമ കുച്ഛിയം പവിസിത്വാ അന്താനം അന്തോ പക്കാസയോകാസേ നിസിന്നോ അതിവിയ പദുട്ഠോ ഭവിസ്സതി. ഏവരൂപം നാമ ജേഗുച്ഛം പടികൂലം ഓകാസം പവിസിത്വാ നിസീദിതും സക്കോന്തസ്സ കിമഞ്ഞം അകരണീയം ഭവിസ്സതി, കിം അഞ്ഞം ലജ്ജിസ്സതി, ത്വം മമ ഞാതികോതി പന വുത്തേ മുദുഭാവം അനാപജ്ജമാനോ നാമ നത്ഥി, ഹന്ദസ്സ ഞാതികോടിം പടിവിജ്ഝിത്വാ മുദുകേനേവ നം ഉപായേന വിസ്സജ്ജേസ്സാമീ’’തി ചിന്തേത്വാ ഇമം ദേസനമാരഭി.

സോ മേ ത്വം ഭാഗിനേയ്യോ ഹോസീതി സോ ത്വം തസ്മിം കാലേ മയ്ഹം ഭാഗിനേയ്യോ ഹോസി. ഇദം പവേണിവസേന വുത്തം. ദേവലോകസ്മിം പന മാരസ്സ പിതു വംസോ പിതാമഹസ്സ വംസോ രജ്ജം കരോന്തോ നാമ നത്ഥി, പുഞ്ഞവസേന ദേവലോകേ ദേവരാജാ ഹുത്വാ നിബ്ബത്തോ, യാവതായുകം ഠത്വാ ചവതി. അഞ്ഞോ ഏകോ അത്തനാ കതേന കമ്മേന തസ്മിം ഠാനേ അധിപതി ഹുത്വാ നിബ്ബത്തതി. ഇതി അയം മാരോപി തദാ തതോ ചവിത്വാ പുന കുസലം കത്വാ ഇമസ്മിം കാലേ തസ്മിം അധിപതിട്ഠാനേ നിബ്ബത്തോതി വേദിതബ്ബോ.

വിധുരോതി വിഗതധുരോ, അഞ്ഞേഹി സദ്ധിം അസദിസോതി അത്ഥോ. അപ്പകസിരേനാതി അപ്പദുക്ഖേന. പസുപാലകാതി അജേളകപാലകാ. പഥാവിനോതി മഗ്ഗപടിപന്നാ. കായേ ഉപചിനിത്വാതി സമന്തതോ ചിതകം ബന്ധിത്വാ. അഗ്ഗിം ദത്വാ പക്കമിംസൂതി ഏത്തകേന സരീരം പരിയാദാനം ഗമിസ്സതീതി ചിതകസ്സ പമാണം സല്ലക്ഖേത്വാ ചതൂസു ദിസാസു അഗ്ഗിം ദത്വാ പക്കമിംസു. ചിതകോ പദീപസിഖാ വിയ പജ്ജലി, ഥേരസ്സ ഉദകലേണം പവിസിത്വാ നിസിന്നകാലോ വിയ അഹോസി. ചീവരാനി പപ്ഫോടേത്വാതി സമാപത്തിതോ വുട്ഠായ വിഗതധൂമേ കിംസുകവണ്ണേ അങ്ഗാരേ മദ്ദമാനോ ചീവരാനി വിധുനിത്വാ. സരീരേ പനസ്സ ഉസുമമത്തമ്പി നാഹോസി, ചീവരേസു അംസുമത്തമ്പി നജ്ഝായി, സമാപത്തിഫലം നാമേതം.

൫൦൮. അക്കോസഥാതി ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി അക്കോസഥ. പരിഭാസഥാതി വാചായ പരിഭാസഥ. രോസേഥാതി ഘട്ടേഥ. വിഹേസേഥാതി ദുക്ഖാപേഥ. സബ്ബമേതം വാചായ ഘട്ടനസ്സേവ അധിവചനം. യഥാ തം ദൂസീ മാരോതി യഥാ ഏതേസം ദൂസീ മാരോ. ലഭേഥ ഓതാരന്തി ലഭേഥ ഛിദ്ദം, കിലേസുപ്പത്തിയാ ആരമ്മണം പച്ചയം ലഭേയ്യാതി അത്ഥോ. മുണ്ഡകാതിആദീസു മുണ്ഡേ മുണ്ഡാതി സമണേ ച സമണാതി വത്തും വട്ടേയ്യ, ഇമേ പന ഹീളേന്താ മുണ്ഡകാ സമണകാതി ആഹംസു. ഇബ്ഭാതി ഗഹപതികാ. കിണ്ഹാതി കണ്ഹാ, കാളകാതി അത്ഥോ. ബന്ധുപാദാപച്ചാതി ഏത്ഥ ബന്ധൂതി ബ്രഹ്മാ അധിപ്പേതോ. തഞ്ഹി ബ്രാഹ്മണാ പിതാമഹോതി വോഹരന്തി. പാദാനം അപച്ചാ പാദാപച്ചാ, ബ്രഹ്മുനോ പിട്ഠിപാദതോ ജാതാതി അധിപ്പായോ. തേസം കിര അയം ലദ്ധി – ‘‘ബ്രാഹ്മണാ ബ്രഹ്മുനോ മുഖതോ നിക്ഖന്താ, ഖത്തിയാ ഉരതോ, വേസ്സാ നാഭിതോ, സുദ്ദാ ജാണുതോ, സമണാ പിട്ഠിപാദതോ’’തി.

ഝായിനോസ്മാ ഝായിനോസ്മാതി ഝായിനോ മയം ഝായിനോ മയന്തി. മധുരകജാതാതി ആലസിയജാതാ. ഝായന്തീതി ചിന്തയന്തി. പജ്ഝായന്തീതിആദീനി ഉപസഗ്ഗവസേന വഡ്ഢിതാനി. മൂസികം മഗ്ഗയമാനോതി സായം ഗോചരത്ഥായ സുസിരരുക്ഖതോ നിക്ഖന്തം രുക്ഖസാഖായ മൂസികം പരിയേസന്തോ. സോ കിര ഉപസന്തൂപസന്തോ വിയ നിച്ചലോവ തിട്ഠതി, സമ്പത്തകാലേ മൂസികം സഹസാ ഗണ്ഹാതി. കോത്ഥൂതി സിങ്ഗാലോ, സോണോതിപി വദന്തി. സന്ധിസമലസങ്കടിരേതി സന്ധിമ്ഹി ച സമലേ ച സങ്കടിരേ ച. തത്ഥ സന്ധി നാമ ഘരസന്ധി. സമലോ നാമ ഗൂഥനിദ്ധമനപനാളി. സങ്കടിരം നാമ സങ്കാരട്ഠാനം. വഹച്ഛിന്നോതി കന്താരതോ നിക്ഖന്തോ ഛിന്നവഹോ. സന്ധിസമലസങ്കടിരേതി സന്ധിമ്ഹി വാ സമലേ വാ സങ്കടിരേ വാ. സോപി ഹി ബദ്ധഗത്തോ വിയ നിച്ചലോ ഝായതി.

നിരയം ഉപപജ്ജന്തീതി സചേ മാരോ മനുസ്സാനം സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ ഏവം കരേയ്യ, മനുസ്സാനം അകുസലം ന ഭവേയ്യ, മാരസ്സേവ ഭവേയ്യ. സരീരേ പന അനധിമുച്ചിത്വാ വിസഭാഗവത്ഥും വിപ്പടിസാരാരമ്മണം ദസ്സേതി, തദാ കിര സോ ഭിക്ഖൂ ഖിപ്പം ഗഹേത്വാ മച്ഛേ അജ്ഝോത്ഥരന്തേ വിയ, ജാലം ഗഹേത്വാ മച്ഛേ ഗണ്ഹന്തേ വിയ, ലേപയട്ഠിം ഓഡ്ഡേത്വാ സകുണേ ബന്ധന്തേ വിയ, സുനഖേഹി സദ്ധിം അരഞ്ഞേ മിഗവം ചരന്തേ വിയ, മാതുഗാമേ ഗഹേത്വാ ആപാനഭൂമിയം നിസിന്നേ വിയ, നച്ചന്തേ വിയ, ഗായന്തേ വിയ, ഭിക്ഖുനീനം രത്തിട്ഠാനദിവാട്ഠാനേസു വിസഭാഗമനുസ്സേ നിസിന്നേ വിയ, ഠിതേ വിയ ച കത്വാ ദസ്സേസി. മനുസ്സാ അരഞ്ഞഗതാപി വനഗതാപി വിഹാരഗതാപി വിപ്പടിസാരാരമ്മണം പസ്സിത്വാ ആഗന്ത്വാ അഞ്ഞേസം കഥേന്തി – ‘‘സമണാ ഏവരൂപം അസ്സമണകം അനനുച്ഛവികം കരോന്തി, ഏതേസം ദിന്നേ കുതോ കുസലം, മാ ഏതേസം കിഞ്ചി അദത്ഥാ’’തി. ഏവം തേ മനുസ്സാ ദിട്ഠദിട്ഠട്ഠാനേ സീലവന്തേ അക്കോസന്താ അപുഞ്ഞം പസവിത്വാ അപായപൂരകാ അഹേസും. തേന വുത്തം ‘‘നിരയം ഉപപജ്ജന്തീ’’തി.

൫൦൯. അന്വാവിട്ഠാതി ആവട്ടിതാ. ഫരിത്വാ വിഹരിംസൂതി ന കേവലം ഫരിത്വാ വിഹരിംസു. കകുസന്ധസ്സ പന ഭഗവതോ ഓവാദേ ഠത്വാ ഇമേ ചത്താരോ ബ്രഹ്മവിഹാരേ നിബ്ബത്തേത്വാ ഝാനപദട്ഠാനം വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു.

൫൧൦. ആഗതിം വാ ഗതിം വാതി പടിസന്ധിവസേന ആഗമനട്ഠാനം വാ, ചുതിവസേന ഗമനട്ഠാനം വാ ന ജാനാമി. സിയാ ചിത്തസ്സ അഞ്ഞഥത്തന്തി സോമനസ്സവസേന അഞ്ഞഥത്തം ഭവേയ്യ. സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജന്തീതി ഇധാപി പുരിമനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യഥാ ഹി പുബ്ബേ വിപ്പടിസാരകരം ആരമ്മണം ദസ്സേതി, ഏവമിധാപി പസാദകരം. സോ കിര തദാ മനുസ്സാനം ദസ്സനട്ഠാനേ ഭിക്ഖൂ ആകാസേ ഗച്ഛന്തേ വിയ, ഠിതേ വിയ പല്ലങ്കേന നിസിന്നേ വിയ, ആകാസേ സൂചികമ്മം കരോന്തേ വിയ, പോത്ഥകം വാചേന്തേ വിയ, ആകാസേ ചീവരം പസാരേത്വാ കായം ഉതും ഗണ്ഹാപേന്തേ വിയ, നവപബ്ബജിതേ ആകാസേന ചരന്തേ വിയ, തരുണസാമണേരേ ആകാസേ ഠത്വാ പുപ്ഫാനി ഓചിനന്തേ വിയ കത്വാ ദസ്സേസി. മനുസ്സാ അരഞ്ഞഗതാപി വനഗതാപി വിഹാരഗതാപി പബ്ബജിതാനം തം പടിപത്തിം ദിസ്വാ ആഗന്ത്വാ അഞ്ഞേസം കഥേന്തി – ‘‘ഭിക്ഖൂസു അന്തമസോ സാമണേരാപി ഏവംമഹിദ്ധികോ മഹാനുഭാവാ, ഏതേസം ദിന്നം മഹപ്ഫലം നാമ ഹോതി, ഏതേസം ദേഥ സക്കരോഥാ’’തി. തതോ മനുസ്സാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം ചതൂഹി പച്ചയേഹി സക്കരോന്താ ബഹും പുഞ്ഞം കത്വാ സഗ്ഗപഥപൂരകാ അഹേസും. തേന വുത്തം ‘‘സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജന്തീ’’തി.

൫൧൧. ഏഥ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, അസുഭാനുപസ്സിനോ കായേ വിഹരഥാതി ഭഗവാ സകലജമ്ബുദീപം ആഹിണ്ഡന്തോ അന്തമസോ ദ്വിന്നമ്പി തിണ്ണമ്പി ഭിക്ഖൂനം വസനട്ഠാനം ഗന്ത്വാ –

‘‘അസുഭസഞ്ഞാപരിചിതേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ചേതസാ ബഹുലം വിഹരതോ മേഥുനധമ്മസമാപത്തിയാ ചിത്തം പതിലീയതി പതികുടതി പതിവത്തതി ന സമ്പസാരിയതി, ഉപേക്ഖാ വാ പാടികുല്യതാ വാ സണ്ഠാതി.

ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞാപരിചിതേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ചേതസാ ബഹുലം വിഹരതോ രസതണ്ഹായ ചിത്തം പതിലീയതി പതികുടതി പതിവത്തതി ന സമ്പസാരിയതി, ഉപേക്ഖാ വാ പാടികുല്യതാ വാ സണ്ഠാതി.

സബ്ബലോകേ അനഭിരതിസഞ്ഞാപരിചിതേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ചേതസാ ബഹുലം വിഹരതോ ലോകചിത്രേസു ചിത്തം പതിലീയതി പതികുടതി പതിവത്തതി ന സമ്പസാരിയതി, ഉപേക്ഖാ വാ പാടികുല്യതാ വാ സണ്ഠാതി.

അനിച്ചസഞ്ഞാപരിചിതേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ചേതസാ ബഹുലം വിഹരതോ ലാഭസക്കാരസിലോകേ ചിത്തം പതിലീയതി പതികുടതി പതിവത്തതി ന സമ്പസാരിയതി, ഉപേക്ഖാ വാ പാടികുല്യതാ വാ സണ്ഠാതീ’’തി (അ. നി. ൭.൪൯) ഏവം ആനിസംസം ദസ്സേത്വാ –

ഏഥ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, അസുഭാനുപസ്സീ കായേ വിഹരഥ, ആഹാരേ പടികൂലസഞ്ഞിനോ സബ്ബലോകേ അനഭിരതിസഞ്ഞിനോ സബ്ബസങ്ഖാരേസു അനിച്ചാനുപസ്സിനോതി. ഇമാനി ചത്താരി കമ്മട്ഠാനാനി കഥേസി. തേപി ഭിക്ഖൂ ഇമേസു ചതൂസു കമ്മട്ഠാനേസു കമ്മം കരോന്താ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ സബ്ബാസവേ ഖേപേത്വാ അരഹത്തേ പതിട്ഠഹിംസു, ഇമാനിപി ചത്താരി കമ്മട്ഠാനാനി രാഗസന്താനി ദോസമോഹസന്താനി രാഗപടിഘാതാനി ദോസമോഹപടിഘാതാനി ചാതി.

൫൧൨. സക്ഖരം ഗഹേത്വാതി അന്തോമുട്ഠിയം തിട്ഠനപമാണം പാസാണം ഗഹേത്വാ. അയഞ്ഹി ബ്രാഹ്മണഗഹപതികേഹി ഭിക്ഖൂ അക്കോസാപേത്വാപി, ബ്രാഹ്മണഗഹപതികാനം വസേന ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ലാഭസക്കാരം ഉപ്പാദാപേത്വാപി, ഓതാരം അലഭന്തോ ഇദാനി സഹത്ഥാ ഉപക്കമിതുകാമോ അഞ്ഞതരസ്സ കുമാരസ്സ സരീരേ അധിമുച്ചിത്വാ ഏവരൂപം പാസാണം അഗ്ഗഹേസി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘സക്ഖരം ഗഹേത്വാ’’തി.

സീസം വോ ഭിന്ദീതി സീസം ഭിന്ദി, മഹാചമ്മം ഛിജ്ജിത്വാ മംസം ദ്വേധാ അഹോസി. സക്ഖരാ പനസ്സ സീസകടാഹം അഭിന്ദിത്വാ അട്ഠിം ആഹച്ചേവ നിവത്താ. നാഗാപലോകിതം അപലോകേസീതി പഹാരസദ്ദം സുത്വാ യഥാ നാമ ഹത്ഥിനാഗോ ഇതോ വാ ഏത്തോ വാ അപലോകേതുകാമോ ഗീവം അപരിവത്തേത്വാ സകലസരീരേനേവ നിവത്തിത്വാ അപലോകേതി. ഏവം സകലസരീരേനേവ നിവത്തിത്വാ അപലോകേസി. യഥാ ഹി മഹാജനസ്സ അട്ഠീനി കോടിയാ കോടിം ആഹച്ച ഠിതാനി, പച്ചേകബുദ്ധാനം അങ്കുസലഗ്ഗാനി, ന ഏവം ബുദ്ധാനം. ബുദ്ധാനം പന സങ്ഖലികാനി വിയ ഏകാബദ്ധാനി ഹുത്വാ ഠിതാനി, തസ്മാ പച്ഛതോ അപലോകനകാലേ ന സക്കാ ഹോതി ഗീവം പരിവത്തേതും. യഥാ പന ഹത്ഥിനാഗോ പച്ഛാഭാഗം അപലോകേതുകാമോ സകലസരീരേനേവ പരിവത്തതി, ഏവം പരിവത്തിതബ്ബം ഹോതി. തസ്മാ ഭഗവാ യന്തേന പരിവത്തിതാ സുവണ്ണപടിമാ വിയ സകലസരീരേനേവ നിവത്തിത്വാ അപലോകേസി, അപലോകേത്വാ ഠിതോ പന, ‘‘ന വായം ദൂസീ മാരോ മത്തമഞ്ഞാസീ’’തി ആഹ. തസ്സത്ഥോ, അയം ദൂസീ മാരോ പാപം കരോന്തോ നേവ പമാണം അഞ്ഞാസി, പമാണാതിക്കന്തമകാസീതി.

സഹാപലോകനായാതി കകുസന്ധസ്സ ഭഗവതോ അപലോകനേനേവ സഹ തങ്ഖണഞ്ഞേവ. തമ്ഹാ ച ഠാനാ ചവീതി തമ്ഹാ ച ദേവട്ഠാനാ ചുതോ, മഹാനിരയം ഉപപന്നോതി അത്ഥോ. ചവമാനോ ഹി ന യത്ഥ കത്ഥചി ഠിതോ ചവതി, തസ്മാ വസവത്തിദേവലോകം ആഗന്ത്വാ ചുതോ, ‘‘സഹാപലോകനായാ’’തി ച വചനതോ ന ഭഗവതോ അപലോകിതത്താ ചുതോതി വേദിതബ്ബോ, ചുതികാലദസ്സനമത്തമേവ ഹേതം. ഉളാരേ പന മഹാസാവകേ വിരദ്ധത്താ കുദാരിയാ പഹടം വിയസ്സ ആയു തത്ഥേവ ഛിജ്ജിത്വാ ഗതന്തി വേദിതബ്ബം. തയോ നാമധേയ്യാ ഹോന്തീതി തീണി നാമാനി ഹോന്തി. ഛഫസ്സായതനികോതി ഛസു ഫസ്സായതനേസു പാടിയേക്കായ വേദനായ പച്ചയോ.

സങ്കുസമാഹതോതി അയസൂലേഹി സമാഹതോ. പച്ചത്തവേദനിയോതി സയമേവ വേദനാജനകോ. സങ്കുനാ സങ്കു ഹദയേ സമാഗച്ഛേയ്യാതി അയസൂലേന സദ്ധിം അയസൂലം ഹദയമജ്ഝേ സമാഗച്ഛേയ്യ. തസ്മിം കിര നിരയേ ഉപപന്നാനം തിഗാവുതോ അത്തഭാവോ ഹോതി, ഥേരസ്സാപി താദിസോ അഹോസി. അഥസ്സ ഹി നിരയപാലാ താലക്ഖന്ധപമാണാനി അയസൂലാനി ആദിത്താനി സമ്പജ്ജലിതാനി സജോതിഭൂതാനി സയമേവ ഗഹേത്വാ പുനപ്പുനം നിവത്തമാനാ, – ‘‘ഇമിനാ തേ ഠാനേന ചിന്തേത്വാ പാപം കത’’ന്തി പൂവദോണിയം പൂവം കോട്ടേന്തോ വിയ ഹദയമജ്ഝം കോട്ടേത്വാ, പണ്ണാസ ജനാ പാദാഭിമുഖാ പണ്ണാസ ജനാ സീസാഭിമുഖാ കോട്ടേത്വാ ഗച്ഛന്തി, ഏവം ഗച്ഛന്താ പഞ്ചഹി വസ്സസതേഹി ഉഭോ അന്തേ പത്വാ പുന നിവത്തമാനാ പഞ്ചഹി വസ്സസതേഹി ഹദയമജ്ഝം ആഗച്ഛന്തി. തം സന്ധായ ഏവം വുത്തം.

വുട്ഠാനിമന്തി വിപാകവുട്ഠാനവേദനം. സാ കിര മഹാനിരയേ വേദനാതോ ദുക്ഖതരാ ഹോതി, യഥാ ഹി സിനേഹപാനസത്താഹതോ പരിഹാരസത്താഹം ദുക്ഖതരം, ഏവം മഹാനിരയദുക്ഖതോ ഉസ്സദേ വിപാകവുട്ഠാനവേദനാ ദുക്ഖതരാതി വദന്തി. സേയ്യഥാപി മച്ഛസ്സാതി പുരിസസീസഞ്ഹി വട്ടം ഹോതി, സൂലേന പഹരന്തസ്സ പഹാരോ ഠാനം ന ലഭതി പരിഗലതി, മച്ഛസീസം ആയതം പുഥുലം, പഹാരോ ഠാനം ലഭതി, അവിരജ്ഝിത്വാ കമ്മകാരണാ സുകരാ ഹോതി, തസ്മാ ഏവരൂപം സീസം ഹോതി.

൫൧൩. വിധുരം സാവകമാസജ്ജാതി വിധുരം സാവകം ഘട്ടയിത്വാ. പച്ചത്തവേദനാതി സയമേവ പാടിയേക്കവേദനാജനകാ. ഈദിസോ നിരയോ ആസീതി ഇമസ്മിം ഠാനേ നിരയോ ദേവദൂതസുത്തേന ദീപേതബ്ബോ. കണ്ഹ-ദുക്ഖം നിഗച്ഛസീതി കാളക-മാര, ദുക്ഖം വിന്ദിസ്സസി. മജ്ഝേ സരസ്സാതി മഹാസമുദ്ദസ്സ മജ്ഝേ ഉദകം വത്ഥും കത്വാ നിബ്ബത്തവിമാനാനി കപ്പട്ഠിതികാനി ഹോന്തി, തേസം വേളുരിയസ്സ വിയ വണ്ണോ ഹോതി, പബ്ബതമത്ഥകേ ജലിതനളഗ്ഗിക്ഖന്ധോ വിയ ച നേസം അച്ചിയോ ജോതന്തി, പഭസ്സരാ പഭാസമ്പന്നാ ഹോന്തി, തേസു വിമാനേസു നീലഭേദാദിവസേന നാനത്തവണ്ണാ അച്ഛരാ നച്ചന്തി. യോ ഏതമഭിജാനാതീതി യോ ഏതം വിമാനവത്ഥും ജാനാതീതി അത്ഥോ. ഏവമേത്ഥ വിമാനപേതവത്ഥുകേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പാദങ്ഗുട്ഠേന കമ്പയീതി ഇദം പാസാദകമ്പനസുത്തേന ദീപേതബ്ബം. യോ വേജയന്തം പാസാദന്തി ഇദം ചൂളതണ്ഹാസങ്ഖയവിമുത്തിസുത്തേന ദീപേതബ്ബം. സക്കം സോ പരിപുച്ഛതീതി ഇദമ്പി തേനേവ ദീപേതബ്ബം. സുധമ്മായാഭിതോ സഭന്തി സുധമ്മസഭായ സമീപേ, അയം പന ബ്രഹ്മലോകേ സുധമ്മസഭാവ, ന താവതിംസഭവനേ. സുധമ്മസഭാവിരഹിതോ ഹി ദേവലോകോ നാമ നത്ഥി.

ബ്രഹ്മലോകേ പഭസ്സരന്തി ബ്രഹ്മലോകേ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനമഹാകസ്സപാദീഹി സാവകേഹി സദ്ധിം തസ്സ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ നിസിന്നസ്സ ഭഗവതോ ഓഭാസം. ഏകസ്മിഞ്ഹി സമയേ ഭഗവാ ബ്രഹ്മലോകേ സുധമ്മായ ദേവസഭായ സന്നിപതിത്വാ, – ‘‘അത്ഥി നു ഖോ കോചി സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ഏവംമഹിദ്ധികോ. യോ ഇധ ആഗന്തും സക്കുണേയ്യാ’’തി ചിന്തേന്തസ്സേവ ബ്രഹ്മഗണസ്സ ചിത്തമഞ്ഞായ തത്ഥ ഗന്ത്വാ ബ്രഹ്മഗണസ്സ മത്ഥകേ നിസിന്നോ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനാദീനം ആഗമനം ചിന്തേസി. തേപി ഗന്ത്വാ സത്ഥാരം വന്ദിത്വാ തേജോധാതും സമാപജ്ജിത്വാ പച്ചേകം ദിസാസു നിസീദിംസു, സകലബ്രഹ്മലോകോ ഏകോഭാസോ അഹോസി. സത്ഥാ ചതുസച്ചപ്പകാസനം ധമ്മം ദേസേസി, ദേസനാപരിയോസാനേ അനേകാനി ബ്രഹ്മസഹസ്സാനി മഗ്ഗഫലേസു പതിട്ഠഹിംസു. തം സന്ധായിമാ ഗാഥാ വുത്താ, സോ പനായമത്ഥോ അഞ്ഞതരബ്രഹ്മസുത്തേന ദീപേതബ്ബോ.

വിമോക്ഖേന അഫസ്സയീതി ഝാനവിമോക്ഖേന ഫുസി. വനന്തി ജമ്ബുദീപം. പുബ്ബവിദേഹാനന്തി പുബ്ബവിദേഹാനഞ്ച ദീപം. യേ ച ഭൂമിസയാ നരാതി ഭൂമിസയാ നരാ നാമ അപരഗോയാനകാ ച ഉത്തരകുരുകാ ച. തേപി സബ്ബേ ഫുസീതി വുത്തം ഹോതി. അയം പന അത്ഥോ നന്ദോപനന്ദദമനേന ദീപേതബ്ബോ. വത്ഥു വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ഇദ്ധികഥായ വിത്ഥാരിതം. അപുഞ്ഞം പസവീതി അപുഞ്ഞം പടിലഭി. ആസം മാ അകാസി ഭിക്ഖൂസൂതി ഭിക്ഖൂ വിഹേസേമീതി ഏതം ആസം മാ അകാസി. സേസം സബ്ബത്ഥ ഉത്താനമേവാതി.

പപഞ്ചസൂദനിയാ മജ്ഝിമനികായട്ഠകഥായ

മാരതജ്ജനീയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഞ്ചമവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

മൂലപണ്ണാസട്ഠകഥാ നിട്ഠിതാ.