📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

മജ്ഝിമനികായോ

മൂലപണ്ണാസപാളി

൧. മൂലപരിയായവഗ്ഗോ

൧. മൂലപരിയായസുത്തം

൧. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ ഉക്കട്ഠായം വിഹരതി സുഭഗവനേ സാലരാജമൂലേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസേസ്സാമി. തം സുണാഥ, സാധുകം മനസി കരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

൨. ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ അരിയാനം അദസ്സാവീ അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോ അരിയധമ്മേ അവിനീതോ, സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ അകോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ – പഥവിം [പഠവിം (സീ. സ്യാ. കം. പീ.)] പഥവിതോ സഞ്ജാനാതി; പഥവിം പഥവിതോ സഞ്ഞത്വാ പഥവിം മഞ്ഞതി, പഥവിയാ മഞ്ഞതി, പഥവിതോ മഞ്ഞതി, പഥവിം മേതി മഞ്ഞതി, പഥവിം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘ആപം ആപതോ സഞ്ജാനാതി; ആപം ആപതോ സഞ്ഞത്വാ ആപം മഞ്ഞതി, ആപസ്മിം മഞ്ഞതി, ആപതോ മഞ്ഞതി, ആപം മേതി മഞ്ഞതി, ആപം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘തേജം തേജതോ സഞ്ജാനാതി; തേജം തേജതോ സഞ്ഞത്വാ തേജം മഞ്ഞതി, തേജസ്മിം മഞ്ഞതി, തേജതോ മഞ്ഞതി, തേജം മേതി മഞ്ഞതി, തേജം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘വായം വായതോ സഞ്ജാനാതി; വായം വായതോ സഞ്ഞത്വാ വായം മഞ്ഞതി, വായസ്മിം മഞ്ഞതി, വായതോ മഞ്ഞതി, വായം മേതി മഞ്ഞതി, വായം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

൩. ‘‘ഭൂതേ ഭൂതതോ സഞ്ജാനാതി; ഭൂതേ ഭൂതതോ സഞ്ഞത്വാ ഭൂതേ മഞ്ഞതി, ഭൂതേസു മഞ്ഞതി, ഭൂതതോ മഞ്ഞതി, ഭൂതേ മേതി മഞ്ഞതി, ഭൂതേ അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘ദേവേ ദേവതോ സഞ്ജാനാതി; ദേവേ ദേവതോ സഞ്ഞത്വാ ദേവേ മഞ്ഞതി, ദേവേസു മഞ്ഞതി, ദേവതോ മഞ്ഞതി, ദേവേ മേതി മഞ്ഞതി, ദേവേ അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘പജാപതിം പജാപതിതോ സഞ്ജാനാതി; പജാപതിം പജാപതിതോ സഞ്ഞത്വാ പജാപതിം മഞ്ഞതി, പജാപതിസ്മിം മഞ്ഞതി, പജാപതിതോ മഞ്ഞതി, പജാപതിം മേതി മഞ്ഞതി, പജാപതിം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘ബ്രഹ്മം ബ്രഹ്മതോ സഞ്ജാനാതി; ബ്രഹ്മം ബ്രഹ്മതോ സഞ്ഞത്വാ ബ്രഹ്മം മഞ്ഞതി, ബ്രഹ്മസ്മിം മഞ്ഞതി, ബ്രഹ്മതോ മഞ്ഞതി, ബ്രഹ്മം മേതി മഞ്ഞതി, ബ്രഹ്മം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘ആഭസ്സരേ ആഭസ്സരതോ സഞ്ജാനാതി; ആഭസ്സരേ ആഭസ്സരതോ സഞ്ഞത്വാ ആഭസ്സരേ മഞ്ഞതി, ആഭസ്സരേസു മഞ്ഞതി, ആഭസ്സരതോ മഞ്ഞതി, ആഭസ്സരേ മേതി മഞ്ഞതി, ആഭസ്സരേ അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘സുഭകിണ്ഹേ സുഭകിണ്ഹതോ സഞ്ജാനാതി; സുഭകിണ്ഹേ സുഭകിണ്ഹതോ സഞ്ഞത്വാ സുഭകിണ്ഹേ മഞ്ഞതി, സുഭകിണ്ഹേസു മഞ്ഞതി, സുഭകിണ്ഹതോ മഞ്ഞതി, സുഭകിണ്ഹേ മേതി മഞ്ഞതി, സുഭകിണ്ഹേ അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘വേഹപ്ഫലേ വേഹപ്ഫലതോ സഞ്ജാനാതി; വേഹപ്ഫലേ വേഹപ്ഫലതോ സഞ്ഞത്വാ വേഹപ്ഫലേ മഞ്ഞതി, വേഹപ്ഫലേസു മഞ്ഞതി, വേഹപ്ഫലതോ മഞ്ഞതി, വേഹപ്ഫലേ മേതി മഞ്ഞതി, വേഹപ്ഫലേ അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘അഭിഭും അഭിഭൂതോ സഞ്ജാനാതി; അഭിഭും അഭിഭൂതോ സഞ്ഞത്വാ അഭിഭും മഞ്ഞതി, അഭിഭുസ്മിം മഞ്ഞതി, അഭിഭൂതോ മഞ്ഞതി, അഭിഭും മേതി മഞ്ഞതി, അഭിഭും അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

൪. ‘‘ആകാസാനഞ്ചായതനം ആകാസാനഞ്ചായതനതോ സഞ്ജാനാതി; ആകാസാനഞ്ചായതനം ആകാസാനഞ്ചായതനതോ സഞ്ഞത്വാ ആകാസാനഞ്ചായതനം മഞ്ഞതി, ആകാസാനഞ്ചായതനസ്മിം മഞ്ഞതി, ആകാസാനഞ്ചായതനതോ മഞ്ഞതി, ആകാസാനഞ്ചായതനം മേതി മഞ്ഞതി, ആകാസാനഞ്ചായതനം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനതോ സഞ്ജാനാതി; വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനതോ സഞ്ഞത്വാ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം മഞ്ഞതി, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനസ്മിം മഞ്ഞതി, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനതോ മഞ്ഞതി, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം മേതി മഞ്ഞതി, വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനതോ സഞ്ജാനാതി; ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനതോ സഞ്ഞത്വാ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം മഞ്ഞതി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനസ്മിം മഞ്ഞതി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനതോ മഞ്ഞതി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം മേതി മഞ്ഞതി, ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനതോ സഞ്ജാനാതി; നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനതോ സഞ്ഞത്വാ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം മഞ്ഞതി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനസ്മിം മഞ്ഞതി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനതോ മഞ്ഞതി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം മേതി മഞ്ഞതി, നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

൫. ‘‘ദിട്ഠം ദിട്ഠതോ സഞ്ജാനാതി; ദിട്ഠം ദിട്ഠതോ സഞ്ഞത്വാ ദിട്ഠം മഞ്ഞതി, ദിട്ഠസ്മിം മഞ്ഞതി, ദിട്ഠതോ മഞ്ഞതി, ദിട്ഠം മേതി മഞ്ഞതി, ദിട്ഠം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘സുതം സുതതോ സഞ്ജാനാതി; സുതം സുതതോ സഞ്ഞത്വാ സുതം മഞ്ഞതി, സുതസ്മിം മഞ്ഞതി, സുതതോ മഞ്ഞതി, സുതം മേതി മഞ്ഞതി, സുതം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘മുതം മുതതോ സഞ്ജാനാതി; മുതം മുതതോ സഞ്ഞത്വാ മുതം മഞ്ഞതി, മുതസ്മിം മഞ്ഞതി, മുതതോ മഞ്ഞതി, മുതം മേതി മഞ്ഞതി, മുതം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘വിഞ്ഞാതം വിഞ്ഞാതതോ സഞ്ജാനാതി; വിഞ്ഞാതം വിഞ്ഞാതതോ സഞ്ഞത്വാ വിഞ്ഞാതം മഞ്ഞതി, വിഞ്ഞാതസ്മിം മഞ്ഞതി, വിഞ്ഞാതതോ മഞ്ഞതി, വിഞ്ഞാതം മേതി മഞ്ഞതി, വിഞ്ഞാതം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

൬. ‘‘ഏകത്തം ഏകത്തതോ സഞ്ജാനാതി; ഏകത്തം ഏകത്തതോ സഞ്ഞത്വാ ഏകത്തം മഞ്ഞതി, ഏകത്തസ്മിം മഞ്ഞതി, ഏകത്തതോ മഞ്ഞതി, ഏകത്തം മേതി മഞ്ഞതി, ഏകത്തം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘നാനത്തം നാനത്തതോ സഞ്ജാനാതി; നാനത്തം നാനത്തതോ സഞ്ഞത്വാ നാനത്തം മഞ്ഞതി, നാനത്തസ്മിം മഞ്ഞതി, നാനത്തതോ മഞ്ഞതി, നാനത്തം മേതി മഞ്ഞതി, നാനത്തം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘സബ്ബം സബ്ബതോ സഞ്ജാനാതി; സബ്ബം സബ്ബതോ സഞ്ഞത്വാ സബ്ബം മഞ്ഞതി, സബ്ബസ്മിം മഞ്ഞതി, സബ്ബതോ മഞ്ഞതി, സബ്ബം മേതി മഞ്ഞതി, സബ്ബം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ സഞ്ജാനാതി; നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ സഞ്ഞത്വാ നിബ്ബാനം മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനസ്മിം മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനതോ മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം മേതി മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം അഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

പുഥുജ്ജനവസേന പഠമനയഭൂമിപരിച്ഛേദോ നിട്ഠിതോ.

൭. ‘‘യോപി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സേക്ഖോ [സേഖോ (സീ. സ്യാ. കം. പീ.)] അപ്പത്തമാനസോ അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം പത്ഥയമാനോ വിഹരതി, സോപി പഥവിം പഥവിതോ അഭിജാനാതി; പഥവിം പഥവിതോ അഭിഞ്ഞായ [അഭിഞ്ഞത്വാ (ക.)] പഥവിം മാ മഞ്ഞി [വാ മഞ്ഞതി], പഥവിയാ മാ മഞ്ഞി, പഥവിതോ മാ മഞ്ഞി, പഥവിം മേതി മാ മഞ്ഞി, പഥവിം മാഭിനന്ദി [വാ അഭിനന്ദതി (സീ.) ടീകാ ഓലോകേതബ്ബാ]. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘പരിഞ്ഞേയ്യം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘ആപം…പേ… തേജം… വായം… ഭൂതേ… ദേവേ… പജാപതിം… ബ്രഹ്മം… ആഭസ്സരേ… സുഭകിണ്ഹേ… വേഹപ്ഫലേ… അഭിഭും… ആകാസാനഞ്ചായതനം… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം… ദിട്ഠം… സുതം… മുതം… വിഞ്ഞാതം… ഏകത്തം… നാനത്തം… സബ്ബം… നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിജാനാതി; നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിഞ്ഞായ നിബ്ബാനം മാ മഞ്ഞി, നിബ്ബാനസ്മിം മാ മഞ്ഞി, നിബ്ബാനതോ മാ മഞ്ഞി, നിബ്ബാനം മേതി മാ മഞ്ഞി, നിബ്ബാനം മാഭിനന്ദി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘പരിഞ്ഞേയ്യം തസ്സാ’തി വദാമി.

സേക്ഖവസേന [സത്ഥാരവസേന (സീ.), സത്ഥുവസേന (സ്യാ. ക.)] ദുതിയനയഭൂമിപരിച്ഛേദോ നിട്ഠിതോ.

൮. ‘‘യോപി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരഹം ഖീണാസവോ വുസിതവാ കതകരണീയോ ഓഹിതഭാരോ അനുപ്പത്തസദത്ഥോ പരിക്ഖീണഭവസംയോജനോ സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തോ, സോപി പഥവിം പഥവിതോ അഭിജാനാതി; പഥവിം പഥവിതോ അഭിഞ്ഞായ പഥവിം ന മഞ്ഞതി, പഥവിയാ ന മഞ്ഞതി, പഥവിതോ ന മഞ്ഞതി, പഥവിം മേതി ന മഞ്ഞതി, പഥവിം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘പരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘ആപം…പേ… തേജം… വായം… ഭൂതേ… ദേവേ… പജാപതിം… ബ്രഹ്മം… ആഭസ്സരേ… സുഭകിണ്ഹേ… വേഹപ്ഫലേ… അഭിഭും… ആകാസാനഞ്ചായതനം… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം… ദിട്ഠം… സുതം… മുതം… വിഞ്ഞാതം… ഏകത്തം… നാനത്തം… സബ്ബം… നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിജാനാതി; നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിഞ്ഞായ നിബ്ബാനം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനസ്മിം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനതോ ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം മേതി ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘പരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’തി വദാമി.

ഖീണാസവവസേന തതിയനയഭൂമിപരിച്ഛേദോ നിട്ഠിതോ.

൯. ‘‘യോപി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരഹം ഖീണാസവോ വുസിതവാ കതകരണീയോ ഓഹിതഭാരോ അനുപ്പത്തസദത്ഥോ പരിക്ഖീണഭവസംയോജനോ സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തോ, സോപി പഥവിം പഥവിതോ അഭിജാനാതി; പഥവിം പഥവിതോ അഭിഞ്ഞായ പഥവിം ന മഞ്ഞതി, പഥവിയാ ന മഞ്ഞതി, പഥവിതോ ന മഞ്ഞതി, പഥവിം മേതി ന മഞ്ഞതി, പഥവിം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഖയാ രാഗസ്സ, വീതരാഗത്താ.

‘‘ആപം…പേ… തേജം… വായം… ഭൂതേ… ദേവേ… പജാപതിം… ബ്രഹ്മം… ആഭസ്സരേ… സുഭകിണ്ഹേ… വേഹപ്ഫലേ… അഭിഭും… ആകാസാനഞ്ചായതനം… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം … നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം … ദിട്ഠം… സുതം… മുതം… വിഞ്ഞാതം… ഏകത്തം… നാനത്തം… സബ്ബം… നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിജാനാതി; നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിഞ്ഞായ നിബ്ബാനം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനസ്മിം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനതോ ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം മേതി ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഖയാ രാഗസ്സ, വീതരാഗത്താ.

ഖീണാസവവസേന ചതുത്ഥനയഭൂമിപരിച്ഛേദോ നിട്ഠിതോ.

൧൦. ‘‘യോപി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരഹം ഖീണാസവോ വുസിതവാ കതകരണീയോ ഓഹിതഭാരോ അനുപ്പത്തസദത്ഥോ പരിക്ഖീണഭവസംയോജനോ സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തോ, സോപി പഥവിം പഥവിതോ അഭിജാനാതി; പഥവിം പഥവിതോ അഭിഞ്ഞായ പഥവിം ന മഞ്ഞതി, പഥവിയാ ന മഞ്ഞതി, പഥവിതോ ന മഞ്ഞതി, പഥവിം മേതി ന മഞ്ഞതി, പഥവിം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഖയാ ദോസസ്സ, വീതദോസത്താ.

‘‘ആപം…പേ… തേജം… വായം… ഭൂതേ… ദേവേ… പജാപതിം… ബ്രഹ്മം… ആഭസ്സരേ… സുഭകിണ്ഹേ… വേഹപ്ഫലേ… അഭിഭും… ആകാസാനഞ്ചായതനം… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം… ദിട്ഠം… സുതം… മുതം… വിഞ്ഞാതം… ഏകത്തം… നാനത്തം… സബ്ബം… നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിജാനാതി; നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിഞ്ഞായ നിബ്ബാനം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനസ്മിം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനതോ ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം മേതി ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഖയാ ദോസസ്സ, വീതദോസത്താ.

ഖീണാസവവസേന പഞ്ചമനയഭൂമിപരിച്ഛേദോ നിട്ഠിതോ.

൧൧. ‘‘യോപി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരഹം ഖീണാസവോ വുസിതവാ കതകരണീയോ ഓഹിതഭാരോ അനുപ്പത്തസദത്ഥോ പരിക്ഖീണഭവസംയോജനോ സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്തോ, സോപി പഥവിം പഥവിതോ അഭിജാനാതി; പഥവിം പഥവിതോ അഭിഞ്ഞായ പഥവിം ന മഞ്ഞതി, പഥവിയാ ന മഞ്ഞതി, പഥവിതോ ന മഞ്ഞതി, പഥവിം മേതി ന മഞ്ഞതി, പഥവിം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഖയാ മോഹസ്സ, വീതമോഹത്താ.

‘‘ആപം…പേ… തേജം… വായം… ഭൂതേ… ദേവേ… പജാപതിം… ബ്രഹ്മം… ആഭസ്സരേ… സുഭകിണ്ഹേ… വേഹപ്ഫലേ… അഭിഭും… ആകാസാനഞ്ചായതനം… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം … നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം… ദിട്ഠം… സുതം… മുതം… വിഞ്ഞാതം… ഏകത്തം… നാനത്തം… സബ്ബം… നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിജാനാതി; നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിഞ്ഞായ നിബ്ബാനം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനസ്മിം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനതോ ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം മേതി ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഖയാ മോഹസ്സ, വീതമോഹത്താ.

ഖീണാസവവസേന ഛട്ഠനയഭൂമിപരിച്ഛേദോ നിട്ഠിതോ.

൧൨. ‘‘തഥാഗതോപി, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പഥവിം പഥവിതോ അഭിജാനാതി; പഥവിം പഥവിതോ അഭിഞ്ഞായ പഥവിം ന മഞ്ഞതി, പഥവിയാ ന മഞ്ഞതി, പഥവിതോ ന മഞ്ഞതി, പഥവിം മേതി ന മഞ്ഞതി, പഥവിം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘പരിഞ്ഞാതന്തം തഥാഗതസ്സാ’തി വദാമി.

‘‘ആപം…പേ… തേജം… വായം… ഭൂതേ… ദേവേ… പജാപതിം… ബ്രഹ്മം… ആഭസ്സരേ… സുഭകിണ്ഹേ… വേഹപ്ഫലേ… അഭിഭും… ആകാസാനഞ്ചായതനം… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം … ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം… ദിട്ഠം… സുതം… മുതം… വിഞ്ഞാതം… ഏകത്തം… നാനത്തം… സബ്ബം… നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിജാനാതി; നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിഞ്ഞായ നിബ്ബാനം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനസ്മിം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനതോ ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം മേതി ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘പരിഞ്ഞാതന്തം തഥാഗതസ്സാ’തി വദാമി.

തഥാഗതവസേന സത്തമനയഭൂമിപരിച്ഛേദോ നിട്ഠിതോ.

൧൩. ‘‘തഥാഗതോപി, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പഥവിം പഥവിതോ അഭിജാനാതി; പഥവിം പഥവിതോ അഭിഞ്ഞായ പഥവിം ന മഞ്ഞതി, പഥവിയാ ന മഞ്ഞതി, പഥവിതോ ന മഞ്ഞതി, പഥവിം മേതി ന മഞ്ഞതി, പഥവിം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘നന്ദീ [നന്ദി (സീ. സ്യാ.)] ദുക്ഖസ്സ മൂല’ന്തി – ഇതി വിദിത്വാ ‘ഭവാ ജാതി ഭൂതസ്സ ജരാമരണ’ന്തി. തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, ‘തഥാഗതോ സബ്ബസോ തണ്ഹാനം ഖയാ വിരാഗാ നിരോധാ ചാഗാ പടിനിസ്സഗ്ഗാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ’തി വദാമി.

‘‘ആപം …പേ… തേജം… വായം… ഭൂതേ… ദേവേ… പജാപതിം… ബ്രഹ്മം… ആഭസ്സരേ… സുഭകിണ്ഹേ… വേഹപ്ഫലേ… അഭിഭും… ആകാസാനഞ്ചായതനം… വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം… ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം… നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം… ദിട്ഠം… സുതം… മുതം… വിഞ്ഞാതം… ഏകത്തം… നാനത്തം… സബ്ബം… നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിജാനാതി; നിബ്ബാനം നിബ്ബാനതോ അഭിഞ്ഞായ നിബ്ബാനം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനസ്മിം ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനതോ ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം മേതി ന മഞ്ഞതി, നിബ്ബാനം നാഭിനന്ദതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘നന്ദീ ദുക്ഖസ്സ മൂല’ന്തി – ഇതി വിദിത്വാ ‘ഭവാ ജാതി ഭൂതസ്സ ജരാമരണ’ന്തി. തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, ‘തഥാഗതോ സബ്ബസോ തണ്ഹാനം ഖയാ വിരാഗാ നിരോധാ ചാഗാ പടിനിസ്സഗ്ഗാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ’തി വദാമീ’’തി.

തഥാഗതവസേന അട്ഠമനയഭൂമിപരിച്ഛേദോ നിട്ഠിതോ.

ഇദമവോച ഭഗവാ. ന തേ ഭിക്ഖൂ [ന അത്തമനാ തേഭിക്ഖൂ (സ്യാ.), തേ ഭിക്ഖൂ (പീ. ക.)] ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

മൂലപരിയായസുത്തം നിട്ഠിതം പഠമം.

൨. സബ്ബാസവസുത്തം

൧൪. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘സബ്ബാസവസംവരപരിയായം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസേസ്സാമി. തം സുണാഥ, സാധുകം മനസി കരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

൧൫. ‘‘ജാനതോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, പസ്സതോ ആസവാനം ഖയം വദാമി, നോ അജാനതോ നോ അപസ്സതോ. കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ജാനതോ കിഞ്ച പസ്സതോ ആസവാനം ഖയം വദാമി? യോനിസോ ച മനസികാരം അയോനിസോ ച മനസികാരം. അയോനിസോ, ഭിക്ഖവേ, മനസികരോതോ അനുപ്പന്നാ ചേവ ആസവാ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപ്പന്നാ ച ആസവാ പവഡ്ഢന്തി; യോനിസോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മനസികരോതോ അനുപ്പന്നാ ചേവ ആസവാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപ്പന്നാ ച ആസവാ പഹീയന്തി.

൧൬. ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ ദസ്സനാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ സംവരാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ പടിസേവനാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ അധിവാസനാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ പരിവജ്ജനാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ വിനോദനാ പഹാതബ്ബാ, അത്ഥി ആസവാ ഭാവനാ പഹാതബ്ബാ.

ദസ്സനാ പഹാതബ്ബാസവാ

൧൭. ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ ദസ്സനാ പഹാതബ്ബാ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ – അരിയാനം അദസ്സാവീ അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോ അരിയധമ്മേ അവിനീതോ, സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ അകോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ – മനസികരണീയേ ധമ്മേ നപ്പജാനാതി, അമനസികരണീയേ ധമ്മേ നപ്പജാനാതി. സോ മനസികരണീയേ ധമ്മേ അപ്പജാനന്തോ അമനസികരണീയേ ധമ്മേ അപ്പജാനന്തോ, യേ ധമ്മാ ന മനസികരണീയാ, തേ ധമ്മേ മനസി കരോതി, യേ ധമ്മാ മനസികരണീയാ തേ ധമ്മേ ന മനസി കരോതി.

‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ ന മനസികരണീയാ യേ ധമ്മേ മനസി കരോതി? യസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേ മനസികരോതോ അനുപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ പവഡ്ഢതി; അനുപ്പന്നോ വാ ഭവാസവോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ ഭവാസവോ പവഡ്ഢതി; അനുപ്പന്നോ വാ അവിജ്ജാസവോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ അവിജ്ജാസവോ പവഡ്ഢതി – ഇമേ ധമ്മാ ന മനസികരണീയാ യേ ധമ്മേ മനസി കരോതി.

‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ മനസികരണീയാ യേ ധമ്മേ ന മനസി കരോതി? യസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേ മനസികരോതോ അനുപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ ന ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ പഹീയതി; അനുപ്പന്നോ വാ ഭവാസവോ ന ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ ഭവാസവോ പഹീയതി; അനുപ്പന്നോ വാ അവിജ്ജാസവോ ന ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ അവിജ്ജാസവോ പഹീയതി – ഇമേ ധമ്മാ മനസികരണീയാ യേ ധമ്മേ ന മനസി കരോതി.

‘‘തസ്സ അമനസികരണീയാനം ധമ്മാനം മനസികാരാ മനസികരണീയാനം ധമ്മാനം അമനസികാരാ അനുപ്പന്നാ ചേവ ആസവാ ഉപ്പജ്ജന്തി ഉപ്പന്നാ ച ആസവാ പവഡ്ഢന്തി.

൧൮. ‘‘സോ ഏവം അയോനിസോ മനസി കരോതി – ‘അഹോസിം നു ഖോ അഹം അതീതമദ്ധാനം? ന നു ഖോ അഹോസിം അതീതമദ്ധാനം? കിം നു ഖോ അഹോസിം അതീതമദ്ധാനം? കഥം നു ഖോ അഹോസിം അതീതമദ്ധാനം? കിം ഹുത്വാ കിം അഹോസിം നു ഖോ അഹം അതീതമദ്ധാനം? ഭവിസ്സാമി നു ഖോ അഹം അനാഗതമദ്ധാനം? ന നു ഖോ ഭവിസ്സാമി അനാഗതമദ്ധാനം? കിം നു ഖോ ഭവിസ്സാമി അനാഗതമദ്ധാനം? കഥം നു ഖോ ഭവിസ്സാമി അനാഗതമദ്ധാനം? കിം ഹുത്വാ കിം ഭവിസ്സാമി നു ഖോ അഹം അനാഗതമദ്ധാന’ന്തി? ഏതരഹി വാ പച്ചുപ്പന്നമദ്ധാനം [പച്ചുപ്പന്നമദ്ധാനം ആരബ്ഭ (സ്യാ.)] അജ്ഝത്തം കഥംകഥീ ഹോതി – ‘അഹം നു ഖോസ്മി? നോ നു ഖോസ്മി? കിം നു ഖോസ്മി? കഥം നു ഖോസ്മി? അയം നു ഖോ സത്തോ കുതോ ആഗതോ? സോ കുഹിം ഗാമീ ഭവിസ്സതീ’തി?

൧൯. ‘‘തസ്സ ഏവം അയോനിസോ മനസികരോതോ ഛന്നം ദിട്ഠീനം അഞ്ഞതരാ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി. ‘അത്ഥി മേ അത്താ’തി വാ അസ്സ [വാസ്സ (സീ. സ്യാ. പീ.)] സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി; ‘നത്ഥി മേ അത്താ’തി വാ അസ്സ സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി; ‘അത്തനാവ അത്താനം സഞ്ജാനാമീ’തി വാ അസ്സ സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി; ‘അത്തനാവ അനത്താനം സഞ്ജാനാമീ’തി വാ അസ്സ സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി; ‘അനത്തനാവ അത്താനം സഞ്ജാനാമീ’തി വാ അസ്സ സച്ചതോ ഥേതതോ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതി; അഥ വാ പനസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഹോതി – ‘യോ മേ അയം അത്താ വദോ വേദേയ്യോ തത്ര തത്ര കല്യാണപാപകാനം കമ്മാനം വിപാകം പടിസംവേദേതി സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ സസ്സതിസമം തഥേവ ഠസ്സതീ’തി. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദിട്ഠിഗതം ദിട്ഠിഗഹനം ദിട്ഠികന്താരം ദിട്ഠിവിസൂകം ദിട്ഠിവിപ്ഫന്ദിതം ദിട്ഠിസംയോജനം. ദിട്ഠിസംയോജനസംയുത്തോ, ഭിക്ഖവേ, അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ ന പരിമുച്ചതി ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേഹി പരിദേവേഹി ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹി; ‘ന പരിമുച്ചതി ദുക്ഖസ്മാ’തി വദാമി.

൨൦. ‘‘സുതവാ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ – അരിയാനം ദസ്സാവീ അരിയധമ്മസ്സ കോവിദോ അരിയധമ്മേ സുവിനീതോ, സപ്പുരിസാനം ദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ കോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ സുവിനീതോ – മനസികരണീയേ ധമ്മേ പജാനാതി അമനസികരണീയേ ധമ്മേ പജാനാതി. സോ മനസികരണീയേ ധമ്മേ പജാനന്തോ അമനസികരണീയേ ധമ്മേ പജാനന്തോ യേ ധമ്മാ ന മനസികരണീയാ തേ ധമ്മേ ന മനസി കരോതി, യേ ധമ്മാ മനസികരണീയാ തേ ധമ്മേ മനസി കരോതി.

‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ ന മനസികരണീയാ യേ ധമ്മേ ന മനസി കരോതി? യസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേ മനസികരോതോ അനുപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ പവഡ്ഢതി; അനുപ്പന്നോ വാ ഭവാസവോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ ഭവാസവോ പവഡ്ഢതി; അനുപ്പന്നോ വാ അവിജ്ജാസവോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ അവിജ്ജാസവോ പവഡ്ഢതി – ഇമേ ധമ്മാ ന മനസികരണീയാ, യേ ധമ്മേ ന മനസി കരോതി.

‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ മനസികരണീയാ യേ ധമ്മേ മനസി കരോതി? യസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേ മനസികരോതോ അനുപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ ന ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ പഹീയതി; അനുപ്പന്നോ വാ ഭവാസവോ ന ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ ഭവാസവോ പഹീയതി; അനുപ്പന്നോ വാ അവിജ്ജാസവോ ന ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ അവിജ്ജാസവോ പഹീയതി – ഇമേ ധമ്മാ മനസികരണീയാ യേ ധമ്മേ മനസി കരോതി.

‘‘തസ്സ അമനസികരണീയാനം ധമ്മാനം അമനസികാരാ മനസികരണീയാനം ധമ്മാനം മനസികാരാ അനുപ്പന്നാ ചേവ ആസവാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപ്പന്നാ ച ആസവാ പഹീയന്തി.

൨൧. ‘‘സോ ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി യോനിസോ മനസി കരോതി, ‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’തി യോനിസോ മനസി കരോതി, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’തി യോനിസോ മനസി കരോതി, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യോനിസോ മനസി കരോതി. തസ്സ ഏവം യോനിസോ മനസികരോതോ തീണി സംയോജനാനി പഹീയന്തി – സക്കായദിട്ഠി, വിചികിച്ഛാ, സീലബ്ബതപരാമാസോ. ഇമേ വുച്ചന്തി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ ദസ്സനാ പഹാതബ്ബാ.

സംവരാ പഹാതബ്ബാസവാ

൨൨. ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ സംവരാ പഹാതബ്ബാ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചക്ഖുന്ദ്രിയസംവരസംവുതോ വിഹരതി. യഞ്ഹിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ചക്ഖുന്ദ്രിയസംവരം അസംവുതസ്സ വിഹരതോ ഉപ്പജ്ജേയ്യും ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ, ചക്ഖുന്ദ്രിയസംവരം സംവുതസ്സ വിഹരതോ ഏവംസ തേ ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ ന ഹോന്തി. പടിസങ്ഖാ യോനിസോ സോതിന്ദ്രിയസംവരസംവുതോ വിഹരതി…പേ… ഘാനിന്ദ്രിയസംവരസംവുതോ വിഹരതി…പേ… ജിവ്ഹിന്ദ്രിയസംവരസംവുതോ വിഹരതി…പേ… കായിന്ദ്രിയസംവരസംവുതോ വിഹരതി…പേ… മനിന്ദ്രിയസംവരസംവുതോ വിഹരതി. യഞ്ഹിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, മനിന്ദ്രിയസംവരം അസംവുതസ്സ വിഹരതോ ഉപ്പജ്ജേയ്യും ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ, മനിന്ദ്രിയസംവരം സംവുതസ്സ വിഹരതോ ഏവംസ തേ ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ ന ഹോന്തി.

‘‘യഞ്ഹിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, സംവരം അസംവുതസ്സ വിഹരതോ ഉപ്പജ്ജേയ്യും ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ, സംവരം സംവുതസ്സ വിഹരതോ ഏവംസ തേ ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ ന ഹോന്തി. ഇമേ വുച്ചന്തി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ സംവരാ പഹാതബ്ബാ.

പടിസേവനാ പഹാതബ്ബാസവാ

൨൩. ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ പടിസേവനാ പഹാതബ്ബാ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരം പടിസേവതി – ‘യാവദേവ സീതസ്സ പടിഘാതായ, ഉണ്ഹസ്സ പടിഘാതായ, ഡംസമകസവാതാതപസരീംസപ- [സിരിംസപ (സീ. സ്യാ. പീ.)] സമ്ഫസ്സാനം പടിഘാതായ, യാവദേവ ഹിരികോപീനപ്പടിച്ഛാദനത്ഥം’.

‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ പിണ്ഡപാതം പടിസേവതി – ‘നേവ ദവായ, ന മദായ, ന മണ്ഡനായ, ന വിഭൂസനായ, യാവദേവ ഇമസ്സ കായസ്സ ഠിതിയാ യാപനായ, വിഹിംസൂപരതിയാ, ബ്രഹ്മചരിയാനുഗ്ഗഹായ, ഇതി പുരാണഞ്ച വേദനം പടിഹങ്ഖാമി നവഞ്ച വേദനം ന ഉപ്പാദേസ്സാമി, യാത്രാ ച മേ ഭവിസ്സതി അനവജ്ജതാ ച ഫാസുവിഹാരോ ച’ [ചാതി (സീ.)].

‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ സേനാസനം പടിസേവതി – ‘യാവദേവ സീതസ്സ പടിഘാതായ, ഉണ്ഹസ്സ പടിഘാതായ, ഡംസമകസവാതാതപസരീംസപസമ്ഫസ്സാനം പടിഘാതായ, യാവദേവ ഉതുപരിസ്സയവിനോദനപടിസല്ലാനാരാമത്ഥം’.

‘‘പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരം പടിസേവതി – ‘യാവദേവ ഉപ്പന്നാനം വേയ്യാബാധികാനം വേദനാനം പടിഘാതായ, അബ്യാബജ്ഝപരമതായ’ [അബ്യാപജ്ഝപരമതായ (സീ. സ്യാ. പീ.), അബ്യാപജ്ജപരമതായ (ക.)].

‘‘യഞ്ഹിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, അപ്പടിസേവതോ ഉപ്പജ്ജേയ്യും ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ, പടിസേവതോ ഏവംസ തേ ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ ന ഹോന്തി. ഇമേ വുച്ചന്തി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ പടിസേവനാ പഹാതബ്ബാ.

അധിവാസനാ പഹാതബ്ബാസവാ

൨൪. ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ അധിവാസനാ പഹാതബ്ബാ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ഖമോ ഹോതി സീതസ്സ ഉണ്ഹസ്സ, ജിഘച്ഛായ പിപാസായ. ഡംസമകസവാതാതപസരീംസപസമ്ഫസ്സാനം, ദുരുത്താനം ദുരാഗതാനം വചനപഥാനം, ഉപ്പന്നാനം സാരീരികാനം വേദനാനം ദുക്ഖാനം തിബ്ബാനം [തിപ്പാനം (സീ. സ്യാ. പീ.)] ഖരാനം കടുകാനം അസാതാനം അമനാപാനം പാണഹരാനം അധിവാസകജാതികോ ഹോതി.

‘‘യഞ്ഹിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, അനധിവാസയതോ ഉപ്പജ്ജേയ്യും ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ, അധിവാസയതോ ഏവംസ തേ ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ ന ഹോന്തി. ഇമേ വുച്ചന്തി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ അധിവാസനാ പഹാതബ്ബാ.

പരിവജ്ജനാ പഹാതബ്ബാസവാ

൨൫. ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ പരിവജ്ജനാ പഹാതബ്ബാ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചണ്ഡം ഹത്ഥിം പരിവജ്ജേതി, ചണ്ഡം അസ്സം പരിവജ്ജേതി, ചണ്ഡം ഗോണം പരിവജ്ജേതി, ചണ്ഡം കുക്കുരം പരിവജ്ജേതി, അഹിം ഖാണും കണ്ടകട്ഠാനം സോബ്ഭം പപാതം ചന്ദനികം ഓളിഗല്ലം. യഥാരൂപേ അനാസനേ നിസിന്നം യഥാരൂപേ അഗോചരേ ചരന്തം യഥാരൂപേ പാപകേ മിത്തേ ഭജന്തം വിഞ്ഞൂ സബ്രഹ്മചാരീ പാപകേസു ഠാനേസു ഓകപ്പേയ്യും, സോ തഞ്ച അനാസനം തഞ്ച അഗോചരം തേ ച പാപകേ മിത്തേ പടിസങ്ഖാ യോനിസോ പരിവജ്ജേതി.

‘‘യഞ്ഹിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, അപരിവജ്ജയതോ ഉപ്പജ്ജേയ്യും ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ, പരിവജ്ജയതോ ഏവംസ തേ ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ ന ഹോന്തി. ഇമേ വുച്ചന്തി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ പരിവജ്ജനാ പഹാതബ്ബാ.

വിനോദനാ പഹാതബ്ബാസവാ

൨൬. ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ വിനോദനാ പഹാതബ്ബാ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതി പജഹതി വിനോദേതി ബ്യന്തീകരോതി അനഭാവം ഗമേതി, ഉപ്പന്നം ബ്യാപാദവിതക്കം…പേ… ഉപ്പന്നം വിഹിംസാവിതക്കം…പേ… ഉപ്പന്നുപ്പന്നേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ നാധിവാസേതി പജഹതി വിനോദേതി ബ്യന്തീകരോതി അനഭാവം ഗമേതി.

‘‘യഞ്ഹിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, അവിനോദയതോ ഉപ്പജ്ജേയ്യും ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ, വിനോദയതോ ഏവംസ തേ ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ ന ഹോന്തി. ഇമേ വുച്ചന്തി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ വിനോദനാ പഹാതബ്ബാ.

ഭാവനാ പഹാതബ്ബാസവാ

൨൭. ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ ഭാവനാ പഹാതബ്ബാ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പടിസങ്ഖാ യോനിസോ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിതം വിരാഗനിസ്സിതം നിരോധനിസ്സിതം വോസ്സഗ്ഗപരിണാമിം; പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി…പേ… വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി… പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി… പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി… സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി… ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതി വിവേകനിസ്സിതം വിരാഗനിസ്സിതം നിരോധനിസ്സിതം വോസ്സഗ്ഗപരിണാമിം.

‘‘യഞ്ഹിസ്സ, ഭിക്ഖവേ, അഭാവയതോ ഉപ്പജ്ജേയ്യും ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ, ഭാവയതോ ഏവംസ തേ ആസവാ വിഘാതപരിളാഹാ ന ഹോന്തി. ഇമേ വുച്ചന്തി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ ഭാവനാ പഹാതബ്ബാ.

൨൮. ‘‘യതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ യേ ആസവാ ദസ്സനാ പഹാതബ്ബാ തേ ദസ്സനാ പഹീനാ ഹോന്തി, യേ ആസവാ സംവരാ പഹാതബ്ബാ തേ സംവരാ പഹീനാ ഹോന്തി, യേ ആസവാ പടിസേവനാ പഹാതബ്ബാ തേ പടിസേവനാ പഹീനാ ഹോന്തി, യേ ആസവാ അധിവാസനാ പഹാതബ്ബാ തേ അധിവാസനാ പഹീനാ ഹോന്തി, യേ ആസവാ പരിവജ്ജനാ പഹാതബ്ബാ തേ പരിവജ്ജനാ പഹീനാ ഹോന്തി, യേ ആസവാ വിനോദനാ പഹാതബ്ബാ തേ വിനോദനാ പഹീനാ ഹോന്തി, യേ ആസവാ ഭാവനാ പഹാതബ്ബാ തേ ഭാവനാ പഹീനാ ഹോന്തി; അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ – ‘ഭിക്ഖു സബ്ബാസവസംവരസംവുതോ വിഹരതി, അച്ഛേച്ഛി [അച്ഛേജ്ജി (ക.)] തണ്ഹം, വിവത്തയി [വാവത്തയി (സീ. പീ.)] സംയോജനം, സമ്മാ മാനാഭിസമയാ അന്തമകാസി ദുക്ഖസ്സാ’’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

സബ്ബാസവസുത്തം നിട്ഠിതം ദുതിയം.

൩. ധമ്മദായാദസുത്തം

൨൯. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ. അത്ഥി മേ തുമ്ഹേസു അനുകമ്പാ – ‘കിന്തി മേ സാവകാ ധമ്മദായാദാ ഭവേയ്യും, നോ ആമിസദായാദാ’തി. തുമ്ഹേ ച മേ, ഭിക്ഖവേ, ആമിസദായാദാ ഭവേയ്യാഥ നോ ധമ്മദായാദാ, തുമ്ഹേപി തേന ആദിയാ [ആദിസ്സാ (സീ. സ്യാ. പീ.)] ഭവേയ്യാഥ – ‘ആമിസദായാദാ സത്ഥുസാവകാ വിഹരന്തി, നോ ധമ്മദായാദാ’തി; അഹമ്പി തേന ആദിയോ ഭവേയ്യം – ‘ആമിസദായാദാ സത്ഥുസാവകാ വിഹരന്തി, നോ ധമ്മദായാദാ’തി. തുമ്ഹേ ച മേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മദായാദാ ഭവേയ്യാഥ, നോ ആമിസദായാദാ, തുമ്ഹേപി തേന ന ആദിയാ ഭവേയ്യാഥ – ‘ധമ്മദായാദാ സത്ഥുസാവകാ വിഹരന്തി, നോ ആമിസദായാദാ’തി; അഹമ്പി തേന ന ആദിയോ ഭവേയ്യം – ‘ധമ്മദായാദാ സത്ഥുസാവകാ വിഹരന്തി, നോ ആമിസദായാദാ’തി. തസ്മാതിഹ മേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മദായാദാ ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ. അത്ഥി മേ തുമ്ഹേസു അനുകമ്പാ – ‘കിന്തി മേ സാവകാ ധമ്മദായാദാ ഭവേയ്യും, നോ ആമിസദായാദാ’തി.

൩൦. ‘‘ഇധാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഭുത്താവീ അസ്സം പവാരിതോ പരിപുണ്ണോ പരിയോസിതോ സുഹിതോ യാവദത്ഥോ; സിയാ ച മേ പിണ്ഡപാതോ അതിരേകധമ്മോ ഛഡ്ഡനീയധമ്മോ [ഛഡ്ഡിയധമ്മോ (സീ. സ്യാ. പീ.)]. അഥ ദ്വേ ഭിക്ഖൂ ആഗച്ഛേയ്യും ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യ- [ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്ല (സീ. പീ.)] പരേതാ. ത്യാഹം ഏവം വദേയ്യം – ‘അഹം ഖോമ്ഹി, ഭിക്ഖവേ, ഭുത്താവീ പവാരിതോ പരിപുണ്ണോ പരിയോസിതോ സുഹിതോ യാവദത്ഥോ; അത്ഥി ച മേ അയം പിണ്ഡപാതോ അതിരേകധമ്മോ ഛഡ്ഡനീയധമ്മോ. സചേ ആകങ്ഖഥ, ഭുഞ്ജഥ, നോ ചേ തുമ്ഹേ ഭുഞ്ജിസ്സഥ [സചേ തുമ്ഹേ ന ഭുഞ്ജിസ്സഥ (സീ. സ്യാ. പീ.)], ഇദാനാഹം അപ്പഹരിതേ വാ ഛഡ്ഡേസ്സാമി, അപ്പാണകേ വാ ഉദകേ ഓപിലാപേസ്സാമീ’തി. തത്രേകസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവമസ്സ – ‘ഭഗവാ ഖോ ഭുത്താവീ പവാരിതോ പരിപുണ്ണോ പരിയോസിതോ സുഹിതോ യാവദത്ഥോ; അത്ഥി ചായം ഭഗവതോ പിണ്ഡപാതോ അതിരേകധമ്മോ ഛഡ്ഡനീയധമ്മോ. സചേ മയം ന ഭുഞ്ജിസ്സാമ, ഇദാനി ഭഗവാ അപ്പഹരിതേ വാ ഛഡ്ഡേസ്സതി, അപ്പാണകേ വാ ഉദകേ ഓപിലാപേസ്സതി’. വുത്തം ഖോ പനേതം ഭഗവതാ – ‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ’തി. ആമിസഞ്ഞതരം ഖോ പനേതം, യദിദം പിണ്ഡപാതോ. യംനൂനാഹം ഇമം പിണ്ഡപാതം അഭുഞ്ജിത്വാ ഇമിനാവ ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യേന ഏവം ഇമം രത്തിന്ദിവം [രത്തിദിവം (ക.)] വീതിനാമേയ്യ’’ന്തി. സോ തം പിണ്ഡപാതം അഭുഞ്ജിത്വാ തേനേവ ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യേന ഏവം തം രത്തിന്ദിവം വീതിനാമേയ്യ. അഥ ദുതിയസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവമസ്സ – ‘ഭഗവാ ഖോ ഭുത്താവീ പവാരിതോ പരിപുണ്ണോ പരിയോസിതോ സുഹിതോ യാവദത്ഥോ; അത്ഥി ചായം ഭഗവതോ പിണ്ഡപാതോ അതിരേകധമ്മോ ഛഡ്ഡനീയധമ്മോ. സചേ മയം ന ഭുഞ്ജിസ്സാമ, ഇദാനി ഭഗവാ അപ്പഹരിതേ വാ ഛഡ്ഡേസ്സതി, അപ്പാണകേ വാ ഉദകേ ഓപിലാപേസ്സതി. യംനൂനാഹം ഇമം പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജിത്വാ ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യം പടിവിനോദേത്വാ [പടിവിനേത്വാ (സീ. സ്യാ. പീ.)] ഏവം ഇമം രത്തിന്ദിവം വീതിനാമേയ്യ’ന്തി. സോ തം പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജിത്വാ ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യം പടിവിനോദേത്വാ ഏവം തം രത്തിന്ദിവം വീതിനാമേയ്യ. കിഞ്ചാപി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു തം പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജിത്വാ ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യം പടിവിനോദേത്വാ ഏവം തം രത്തിന്ദിവം വീതിനാമേയ്യ, അഥ ഖോ അസുയേവ മേ പുരിമോ ഭിക്ഖു പുജ്ജതരോ ച പാസംസതരോ ച. തം കിസ്സ ഹേതു? തഞ്ഹി തസ്സ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ദീഘരത്തം അപ്പിച്ഛതായ സന്തുട്ഠിയാ സല്ലേഖായ സുഭരതായ വീരിയാരമ്ഭായ സംവത്തിസ്സതി. തസ്മാതിഹ മേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മദായാദാ ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ. അത്ഥി മേ തുമ്ഹേസു അനുകമ്പാ – ‘കിന്തി മേ സാവകാ ധമ്മദായാദാ ഭവേയ്യും, നോ ആമിസദായാദാ’’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. ഇദം വത്വാന [വത്വാ (സീ. പീ.) ഏവമീദിസേസു ഠാനേസു] സുഗതോ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പാവിസി.

൩൧. തത്ര ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ അചിരപക്കന്തസ്സ ഭഗവതോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ആവുസോ ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ആവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ പച്ചസ്സോസും. ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഏതദവോച –

‘‘കിത്താവതാ നു ഖോ, ആവുസോ, സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തി, കിത്താവതാ ച പന സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകമനുസിക്ഖന്തീ’’തി? ‘‘ദൂരതോപി ഖോ മയം, ആവുസോ, ആഗച്ഛാമ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ സന്തികേ ഏതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥമഞ്ഞാതും. സാധു വതായസ്മന്തംയേവ സാരിപുത്തം പടിഭാതു ഏതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ; ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ധാരേസ്സന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹാവുസോ, സുണാഥ, സാധുകം മനസി കരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ പച്ചസ്സോസും. ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഏതദവോച –

‘‘കിത്താവതാ നു ഖോ, ആവുസോ, സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തി? ഇധാവുസോ, സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തി, യേസഞ്ച ധമ്മാനം സത്ഥാ പഹാനമാഹ, തേ ച ധമ്മേ നപ്പജഹന്തി, ബാഹുലികാ [ബാഹുല്ലികാ (സ്യാ.)] ച ഹോന്തി, സാഥലികാ, ഓക്കമനേ പുബ്ബങ്ഗമാ, പവിവേകേ നിക്ഖിത്തധുരാ. തത്രാവുസോ, ഥേരാ ഭിക്ഖൂ തീഹി ഠാനേഹി ഗാരയ്ഹാ ഭവന്തി. ‘സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തീ’തി – ഇമിനാ പഠമേന ഠാനേന ഥേരാ ഭിക്ഖൂ ഗാരയ്ഹാ ഭവന്തി. ‘യേസഞ്ച ധമ്മാനം സത്ഥാ പഹാനമാഹ തേ ച ധമ്മേ നപ്പജഹന്തീ’തി – ഇമിനാ ദുതിയേന ഠാനേന ഥേരാ ഭിക്ഖൂ ഗാരയ്ഹാ ഭവന്തി. ‘ബാഹുലികാ ച, സാഥലികാ, ഓക്കമനേ പുബ്ബങ്ഗമാ, പവിവേകേ നിക്ഖിത്തധുരാ’തി – ഇമിനാ തതിയേന ഠാനേന ഥേരാ ഭിക്ഖൂ ഗാരയ്ഹാ ഭവന്തി. ഥേരാ, ആവുസോ, ഭിക്ഖൂ ഇമേഹി തീഹി ഠാനേഹി ഗാരയ്ഹാ ഭവന്തി. തത്രാവുസോ, മജ്ഝിമാ ഭിക്ഖൂ…പേ… നവാ ഭിക്ഖൂ തീഹി ഠാനേഹി ഗാരയ്ഹാ ഭവന്തി. ‘സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തീ’തി – ഇമിനാ പഠമേന ഠാനേന നവാ ഭിക്ഖൂ ഗാരയ്ഹാ ഭവന്തി. ‘യേസഞ്ച ധമ്മാനം സത്ഥാ പഹാനമാഹ തേ ച ധമ്മേ നപ്പജഹന്തീ’തി – ഇമിനാ ദുതിയേന ഠാനേന നവാ ഭിക്ഖൂ ഗാരയ്ഹാ ഭവന്തി. ‘ബാഹുലികാ ച ഹോന്തി, സാഥലികാ, ഓക്കമനേ പുബ്ബങ്ഗമാ, പവിവേകേ നിക്ഖിത്തധുരാ’തി – ഇമിനാ തതിയേന ഠാനേന നവാ ഭിക്ഖൂ ഗാരയ്ഹാ ഭവന്തി. നവാ, ആവുസോ, ഭിക്ഖൂ ഇമേഹി തീഹി ഠാനേഹി ഗാരയ്ഹാ ഭവന്തി. ഏത്താവതാ ഖോ, ആവുസോ, സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തി.

൩൨. ‘‘കിത്താവതാ ച, പനാവുസോ, സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകമനുസിക്ഖന്തി? ഇധാവുസോ, സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകമനുസിക്ഖന്തി – യേസഞ്ച ധമ്മാനം സത്ഥാ പഹാനമാഹ തേ ച ധമ്മേ പജഹന്തി; ന ച ബാഹുലികാ ഹോന്തി, ന സാഥലികാ ഓക്കമനേ നിക്ഖിത്തധുരാ പവിവേകേ പുബ്ബങ്ഗമാ. തത്രാവുസോ, ഥേരാ ഭിക്ഖൂ തീഹി ഠാനേഹി പാസംസാ ഭവന്തി. ‘സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകമനുസിക്ഖന്തീ’തി – ഇമിനാ പഠമേന ഠാനേന ഥേരാ ഭിക്ഖൂ പാസംസാ ഭവന്തി. ‘യേസഞ്ച ധമ്മാനം സത്ഥാ പഹാനമാഹ തേ ച ധമ്മേ പജഹന്തീ’തി – ഇമിനാ ദുതിയേന ഠാനേന ഥേരാ ഭിക്ഖൂ പാസംസാ ഭവന്തി. ‘ന ച ബാഹുലികാ, ന സാഥലികാ ഓക്കമനേ നിക്ഖിത്തധുരാ പവിവേകേ പുബ്ബങ്ഗമാ’തി – ഇമിനാ തതിയേന ഠാനേന ഥേരാ ഭിക്ഖൂ പാസംസാ ഭവന്തി. ഥേരാ, ആവുസോ, ഭിക്ഖൂ ഇമേഹി തീഹി ഠാനേഹി പാസംസാ ഭവന്തി. തത്രാവുസോ, മജ്ഝിമാ ഭിക്ഖൂ…പേ… നവാ ഭിക്ഖൂ തീഹി ഠാനേഹി പാസംസാ ഭവന്തി. ‘സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകമനുസിക്ഖന്തീ’തി – ഇമിനാ പഠമേന ഠാനേന നവാ ഭിക്ഖൂ പാസംസാ ഭവന്തി. ‘യേസഞ്ച ധമ്മാനം സത്ഥാ പഹാനമാഹ തേ ച ധമ്മേ പജഹന്തീ’തി – ഇമിനാ ദുതിയേന ഠാനേന നവാ ഭിക്ഖൂ പാസംസാ ഭവന്തി. ‘ന ച ബാഹുലികാ, ന സാഥലികാ ഓക്കമനേ നിക്ഖിത്തധുരാ പവിവേകേ പുബ്ബങ്ഗമാ’തി – ഇമിനാ തതിയേന ഠാനേന നവാ ഭിക്ഖൂ പാസംസാ ഭവന്തി. നവാ, ആവുസോ, ഭിക്ഖൂ ഇമേഹി തീഹി ഠാനേഹി പാസംസാ ഭവന്തി. ഏത്താവതാ ഖോ, ആവുസോ, സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകമനുസിക്ഖന്തി.

൩൩. ‘‘തത്രാവുസോ, ലോഭോ ച പാപകോ ദോസോ ച പാപകോ. ലോഭസ്സ ച പഹാനായ ദോസസ്സ ച പഹാനായ അത്ഥി മജ്ഝിമാ പടിപദാ ചക്ഖുകരണീ ഞാണകരണീ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതി. കതമാ ച സാ, ആവുസോ, മജ്ഝിമാ പടിപദാ ചക്ഖുകരണീ ഞാണകരണീ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതി? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, സേയ്യഥിദം [സേയ്യഥീദം (സീ. സ്യാ. പീ.)] – സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്തോ സമ്മാആജീവോ സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതി സമ്മാസമാധി. അയം ഖോ സാ, ആവുസോ, മജ്ഝിമാ പടിപദാ ചക്ഖുകരണീ ഞാണകരണീ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതി.

‘‘തത്രാവുസോ, കോധോ ച പാപകോ ഉപനാഹോ ച പാപകോ…പേ… മക്ഖോ ച പാപകോ പളാസോ ച പാപകോ, ഇസ്സാ ച പാപികാ മച്ഛേരഞ്ച പാപകം, മായാ ച പാപികാ സാഠേയ്യഞ്ച പാപകം, ഥമ്ഭോ ച പാപകോ സാരമ്ഭോ ച പാപകോ, മാനോ ച പാപകോ അതിമാനോ ച പാപകോ, മദോ ച പാപകോ പമാദോ ച പാപകോ. മദസ്സ ച പഹാനായ പമാദസ്സ ച പഹാനായ അത്ഥി മജ്ഝിമാ പടിപദാ ചക്ഖുകരണീ ഞാണകരണീ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതി. കതമാ ച സാ, ആവുസോ, മജ്ഝിമാ പടിപദാ ചക്ഖുകരണീ ഞാണകരണീ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതി? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്തോ സമ്മാആജീവോ സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതി സമ്മാസമാധി. അയം ഖോ സാ, ആവുസോ, മജ്ഝിമാ പടിപദാ ചക്ഖുകരണീ ഞാണകരണീ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതീ’’തി.

ഇദമവോചായസ്മാ സാരിപുത്തോ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

ധമ്മദായാദസുത്തം നിട്ഠിതം തതിയം.

൪. ഭയഭേരവസുത്തം

൩൪. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. അഥ ഖോ ജാണുസ്സോണി ബ്രാഹ്മണോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം [സാരാണീയം (സീ. സ്യാ. പീ.)] വീതിസാരേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ജാണുസ്സോണി ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘യേമേ, ഭോ ഗോതമ, കുലപുത്താ ഭവന്തം ഗോതമം ഉദ്ദിസ്സ സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതാ, ഭവം തേസം ഗോതമോ പുബ്ബങ്ഗമോ, ഭവം തേസം ഗോതമോ ബഹുകാരോ, ഭവം തേസം ഗോതമോ സമാദപേതാ [സമാദാപേതാ (?)]; ഭോതോ ച പന ഗോതമസ്സ സാ ജനതാ ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജതീ’’തി. ‘‘ഏവമേതം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവമേതം, ബ്രാഹ്മണ! യേ തേ, ബ്രാഹ്മണ, കുലപുത്താ മമം ഉദ്ദിസ്സ സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതാ, അഹം തേസം പുബ്ബങ്ഗമോ, അഹം തേസം ബഹുകാരോ, അഹം തേസം സമാദപേതാ; മമ ച പന സാ ജനതാ ദിട്ഠാനുഗതിം ആപജ്ജതീ’’തി. ‘‘ദുരഭിസമ്ഭവാനി ഹി ഖോ, ഭോ ഗോതമ, അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി, ദുക്കരം പവിവേകം, ദുരഭിരമം ഏകത്തേ, ഹരന്തി മഞ്ഞേ മനോ വനാനി സമാധിം അലഭമാനസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി. ‘‘ഏവമേതം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവമേതം, ബ്രാഹ്മണ! ദുരഭിസമ്ഭവാനി ഹി ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി, ദുക്കരം പവിവേകം, ദുരഭിരമം ഏകത്തേ, ഹരന്തി മഞ്ഞേ മനോ വനാനി സമാധിം അലഭമാനസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി.

൩൫. ‘‘മയ്ഹമ്പി ഖോ, ബ്രാഹ്മണ, പുബ്ബേവ സമ്ബോധാ അനഭിസമ്ബുദ്ധസ്സ ബോധിസത്തസ്സേവ സതോ ഏതദഹോസി – ‘ദുരഭിസമ്ഭവാനി ഹി ഖോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി, ദുക്കരം പവിവേകം, ദുരഭിരമം ഏകത്തേ, ഹരന്തി മഞ്ഞേ മനോ വനാനി സമാധിം അലഭമാനസ്സ ഭിക്ഖുനോ’തി. തസ്സ മയ്ഹം ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ അപരിസുദ്ധകായകമ്മന്താ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, അപരിസുദ്ധകായകമ്മന്തസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം അപരിസുദ്ധകായകമ്മന്തോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; പരിസുദ്ധകായകമ്മന്തോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ പരിസുദ്ധകായകമ്മന്താ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, പരിസുദ്ധകായകമ്മതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൩൬. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ അപരിസുദ്ധവചീകമ്മന്താ…പേ… അപരിസുദ്ധമനോകമ്മന്താ …പേ… അപരിസുദ്ധാജീവാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, അപരിസുദ്ധാജീവസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം അപരിസുദ്ധാജീവോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; പരിസുദ്ധാജീവോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ പരിസുദ്ധാജീവാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, പരിസുദ്ധാജീവതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൩൭. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ അഭിജ്ഝാലൂ കാമേസു തിബ്ബസാരാഗാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, അഭിജ്ഝാലുകാമേസുതിബ്ബസാരാഗസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം അഭിജ്ഝാലു കാമേസു തിബ്ബസാരാഗോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; അനഭിജ്ഝാലൂഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ അനഭിജ്ഝാലൂ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, അനഭിജ്ഝാലുതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൩൮. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ബ്യാപന്നചിത്താ പദുട്ഠമനസങ്കപ്പാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, ബ്യാപന്നചിത്തപദുട്ഠമനസങ്കപ്പസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം ബ്യാപന്നചിത്തോ പദുട്ഠമനസങ്കപ്പോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; മേത്തചിത്തോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ മേത്തചിത്താ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, മേത്തചിത്തതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൩൯. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഥീനമിദ്ധപരിയുട്ഠിതാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, ഥീനമിദ്ധപരിയുട്ഠാനസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം ഥീനമിദ്ധപരിയുട്ഠിതോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; വിഗതഥീനമിദ്ധോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ വിഗതഥീനമിദ്ധാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, വിഗതഥീനമിദ്ധതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൪൦. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഉദ്ധതാ അവൂപസന്തചിത്താ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, ഉദ്ധതഅവൂപസന്തചിത്തസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം ഉദ്ധതോ അവൂപസന്തചിത്തോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; വൂപസന്തചിത്തോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ വൂപസന്തചിത്താ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, വൂപസന്തചിത്തതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൪൧. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ കങ്ഖീ വിചികിച്ഛീ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, കങ്ഖിവിചികിച്ഛിസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം കങ്ഖീ വിചികിച്ഛീ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; തിണ്ണവിചികിച്ഛോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ തിണ്ണവിചികിച്ഛാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, തിണ്ണവിചികിച്ഛതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൪൨. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ അത്തുക്കംസകാ പരവമ്ഭീ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, അത്തുക്കംസനപരവമ്ഭനസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം അത്തുക്കംസകോ പരവമ്ഭീ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; അനത്തുക്കംസകോ അപരവമ്ഭീഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ അനത്തുക്കംസകാ അപരവമ്ഭീ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, അനത്തുക്കംസകതം അപരവമ്ഭിതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൪൩. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഛമ്ഭീ ഭീരുകജാതികാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, ഛമ്ഭിഭീരുകജാതികസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം ഛമ്ഭീ ഭീരുകജാതികോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; വിഗതലോമഹംസോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ വിഗതലോമഹംസാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, വിഗതലോമഹംസതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൪൪. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ലാഭസക്കാരസിലോകം നികാമയമാനാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, ലാഭസക്കാരസിലോകനികാമന [നികാമയമാന (സീ. സ്യാ.)] സന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം ലാഭസക്കാരസിലോകം നികാമയമാനോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; അപ്പിച്ഛോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ അപ്പിച്ഛാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, അപ്പിച്ഛതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൪൫. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ കുസീതാ ഹീനവീരിയാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, കുസീതഹീനവീരിയസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം കുസീതോ ഹീനവീരിയോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; ആരദ്ധവീരിയോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ ആരദ്ധവീരിയാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, ആരദ്ധവീരിയതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൪൬. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ മുട്ഠസ്സതീ അസമ്പജാനാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, മുട്ഠസ്സതിഅസമ്പജാനസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം മുട്ഠസ്സതി അസമ്പജാനോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; ഉപട്ഠിതസ്സതിഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ ഉപട്ഠിതസ്സതീ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഉപട്ഠിതസ്സതിതം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൪൭. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ അസമാഹിതാ വിബ്ഭന്തചിത്താ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, അസമാഹിതവിബ്ഭന്തചിത്തസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം അസമാഹിതോ വിബ്ഭന്തചിത്തോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; സമാധിസമ്പന്നോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ സമാധിസമ്പന്നാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, സമാധിസമ്പദം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

൪൮. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യേ ഖോ കേചി സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ദുപ്പഞ്ഞാ ഏളമൂഗാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി, ദുപ്പഞ്ഞഏളമൂഗസന്ദോസഹേതു ഹവേ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അകുസലം ഭയഭേരവം അവ്ഹായന്തി. ന ഖോ പനാഹം ദുപ്പഞ്ഞോ ഏളമൂഗോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി; പഞ്ഞാസമ്പന്നോഹമസ്മി. യേ ഹി വോ അരിയാ പഞ്ഞാസമ്പന്നാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവന്തി തേസമഹം അഞ്ഞതരോ’തി. ഏതമഹം, ബ്രാഹ്മണ, പഞ്ഞാസമ്പദം അത്തനി സമ്പസ്സമാനോ ഭിയ്യോ പല്ലോമമാപാദിം അരഞ്ഞേ വിഹാരായ.

സോളസപരിയായം നിട്ഠിതം.

൪൯. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘യംനൂനാഹം യാ താ രത്തിയോ അഭിഞ്ഞാതാ അഭിലക്ഖിതാ – ചാതുദ്ദസീ പഞ്ചദസീ അട്ഠമീ ച പക്ഖസ്സ – തഥാരൂപാസു രത്തീസു യാനി താനി ആരാമചേതിയാനി വനചേതിയാനി രുക്ഖചേതിയാനി ഭിംസനകാനി സലോമഹംസാനി തഥാരൂപേസു സേനാസനേസു വിഹരേയ്യം അപ്പേവ നാമാഹം ഭയഭേരവം പസ്സേയ്യ’ന്തി. സോ ഖോ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, അപരേന സമയേന യാ താ രത്തിയോ അഭിഞ്ഞാതാ അഭിലക്ഖിതാ – ചാതുദ്ദസീ പഞ്ചദസീ അട്ഠമീ ച പക്ഖസ്സ – തഥാരൂപാസു രത്തീസു യാനി താനി ആരാമചേതിയാനി വനചേതിയാനി രുക്ഖചേതിയാനി ഭിംസനകാനി സലോമഹംസാനി തഥാരൂപേസു സേനാസനേസു വിഹരാമി. തത്ഥ ച മേ, ബ്രാഹ്മണ, വിഹരതോ മഗോ വാ ആഗച്ഛതി, മോരോ വാ കട്ഠം പാതേതി, വാതോ വാ പണ്ണകസടം [പണ്ണസടം (സീ. പീ.)] ഏരേതി; തസ്സ മയ്ഹം ബ്രാഹ്മണ ഏതദഹോസി [തസ്സ മയ്ഹം ഏവം ഹോതി (സീ. സ്യാ.)] – ‘ഏതം നൂന തം ഭയഭേരവം ആഗച്ഛതീ’തി. തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഏതദഹോസി – ‘കിം നു ഖോ അഹം അഞ്ഞദത്ഥു ഭയപടികങ്ഖീ [ഭയപാടികങ്ഖീ (സീ.)] വിഹരാമി? യംനൂനാഹം യഥാഭൂതം യഥാഭൂതസ്സ [യഥാഭൂതസ്സ യഥാഭൂതസ്സ (സീ. സ്യാ.)] മേ തം ഭയഭേരവം ആഗച്ഛതി, തഥാഭൂതം തഥാഭൂതോവ [യഥാഭൂതോ യഥാഭൂതോവ (സീ. സ്യാ.)] തം ഭയഭേരവം പടിവിനേയ്യ’ന്തി. തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ചങ്കമന്തസ്സ തം ഭയഭേരവം ആഗച്ഛതി. സോ ഖോ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, നേവ താവ തിട്ഠാമി ന നിസീദാമി ന നിപജ്ജാമി, യാവ ചങ്കമന്തോവ തം ഭയഭേരവം പടിവിനേമി. തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, ഠിതസ്സ തം ഭയഭേരവം ആഗച്ഛതി. സോ ഖോ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, നേവ താവ ചങ്കമാമി ന നിസീദാമി ന നിപജ്ജാമി. യാവ ഠിതോവ തം ഭയഭേരവം പടിവിനേമി. തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, നിസിന്നസ്സ തം ഭയഭേരവം ആഗച്ഛതി. സോ ഖോ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, നേവ താവ നിപജ്ജാമി ന തിട്ഠാമി ന ചങ്കമാമി, യാവ നിസിന്നോവ തം ഭയഭേരവം പടിവിനേമി. തസ്സ മയ്ഹം, ബ്രാഹ്മണ, നിപന്നസ്സ തം ഭയഭേരവം ആഗച്ഛതി. സോ ഖോ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, നേവ താവ നിസീദാമി ന തിട്ഠാമി ന ചങ്കമാമി, യാവ നിപന്നോവ തം ഭയഭേരവം പടിവിനേമി.

൫൦. ‘‘സന്തി ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ രത്തിംയേവ സമാനം ദിവാതി സഞ്ജാനന്തി, ദിവായേവ സമാനം രത്തീതി സഞ്ജാനന്തി. ഇദമഹം തേസം സമണബ്രാഹ്മണാനം സമ്മോഹവിഹാരസ്മിം വദാമി. അഹം ഖോ പന, ബ്രാഹ്മണ, രത്തിംയേവ സമാനം രത്തീതി സഞ്ജാനാമി, ദിവായേവ സമാനം ദിവാതി സഞ്ജാനാമി. യം ഖോ തം, ബ്രാഹ്മണ, സമ്മാ വദമാനോ വദേയ്യ – ‘അസമ്മോഹധമ്മോ സത്തോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’ന്തി, മമേവ തം സമ്മാ വദമാനോ വദേയ്യ – ‘അസമ്മോഹധമ്മോ സത്തോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’ന്തി.

൫൧. ‘‘ആരദ്ധം ഖോ പന മേ, ബ്രാഹ്മണ, വീരിയം അഹോസി അസല്ലീനം, ഉപട്ഠിതാ സതി അസമ്മുട്ഠാ [അപ്പമ്മുട്ഠാ (സ്യാ.)], പസ്സദ്ധോ കായോ അസാരദ്ധോ, സമാഹിതം ചിത്തം ഏകഗ്ഗം. സോ ഖോ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിം. വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവം അവിതക്കം അവിചാരം സമാധിജം പീതിസുഖം ദുതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിം. പീതിയാ ച വിരാഗാ ഉപേക്ഖകോ ച വിഹാസിം, സതോ ച സമ്പജാനോ സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേസിം; യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി – ‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’തി തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിം. സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ പുബ്ബേവ സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാ അദുക്ഖമസുഖം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിം.

൫൨. ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ അനങ്ഗണേ വിഗതൂപക്കിലേസേ മുദുഭൂതേ കമ്മനിയേ ഠിതേ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസിം. സോ അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരാമി, സേയ്യഥിദം – ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ തിസ്സോപി ജാതിയോ ചതസ്സോപി ജാതിയോ പഞ്ചപി ജാതിയോ ദസപി ജാതിയോ വീസമ്പി ജാതിയോ തിംസമ്പി ജാതിയോ ചത്താലീസമ്പി ജാതിയോ പഞ്ഞാസമ്പി ജാതിയോ ജാതിസതമ്പി ജാതിസഹസ്സമ്പി ജാതിസതസഹസ്സമ്പി അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേ അനേകേപി വിവട്ടകപ്പേ അനേകേപി സംവട്ടവിവട്ടകപ്പേ – ‘അമുത്രാസിം ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ ഏവംവണ്ണോ ഏവമാഹാരോ ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീ ഏവമായുപരിയന്തോ, സോ തതോ ചുതോ അമുത്ര ഉദപാദിം; തത്രാപാസിം ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ ഏവംവണ്ണോ ഏവമാഹാരോ ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീ ഏവമായുപരിയന്തോ, സോ തതോ ചുതോ ഇധൂപപന്നോ’തി. ഇതി സാകാരം സഉദ്ദേസം അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരാമി. അയം ഖോ മേ, ബ്രാഹ്മണ, രത്തിയാ പഠമേ യാമേ പഠമാ വിജ്ജാ അധിഗതാ, അവിജ്ജാ വിഹതാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ, തമോ വിഹതോ ആലോകോ ഉപ്പന്നോ, യഥാ തം അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ.

൫൩. ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ അനങ്ഗണേ വിഗതൂപക്കിലേസേ മുദുഭൂതേ കമ്മനിയേ ഠിതേ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ സത്താനം ചുതൂപപാതഞാണായ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസിം. സോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സാമി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാമി – ‘ഇമേ വത ഭോന്തോ സത്താ കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം ഉപവാദകാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ; തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപന്നാ. ഇമേ വാ പന ഭോന്തോ സത്താ കായസുചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീസുചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോസുചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം അനുപവാദകാ സമ്മാദിട്ഠികാ സമ്മാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ; തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപന്നാ’തി. ഇതി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സാമി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാമി. അയം ഖോ മേ, ബ്രാഹ്മണ, രത്തിയാ മജ്ഝിമേ യാമേ ദുതിയാ വിജ്ജാ അധിഗതാ, അവിജ്ജാ വിഹതാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ, തമോ വിഹതോ ആലോകോ ഉപ്പന്നോ, യഥാ തം അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ.

൫൪. ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ അനങ്ഗണേ വിഗതൂപക്കിലേസേ മുദുഭൂതേ കമ്മനിയേ ഠിതേ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ ആസവാനം ഖയഞാണായ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസിം. സോ ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം. ‘ഇമേ ആസവാ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ആസവസമുദയോ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ആസവനിരോധോ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ആസവനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം. തസ്സ മേ ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോ കാമാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചിത്ഥ, ഭവാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചിത്ഥ, അവിജ്ജാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചിത്ഥ. വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം അഹോസി. ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി അബ്ഭഞ്ഞാസിം. അയം ഖോ മേ, ബ്രാഹ്മണ, രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ തതിയാ വിജ്ജാ അധിഗതാ, അവിജ്ജാ വിഹതാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ, തമോ വിഹതോ ആലോകോ ഉപ്പന്നോ, യഥാ തം അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ.

൫൫. ‘‘സിയാ ഖോ പന തേ, ബ്രാഹ്മണ, ഏവമസ്സ – ‘അജ്ജാപി നൂന സമണോ ഗോതമോ അവീതരാഗോ അവീതദോസോ അവീതമോഹോ, തസ്മാ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവതീ’തി. ന ഖോ പനേതം, ബ്രാഹ്മണ, ഏവം ദട്ഠബ്ബം. ദ്വേ ഖോ അഹം, ബ്രാഹ്മണ, അത്ഥവസേ സമ്പസ്സമാനോ അരഞ്ഞവനപത്ഥാനി പന്താനി സേനാസനാനി പടിസേവാമി – അത്തനോ ച ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരം സമ്പസ്സമാനോ, പച്ഛിമഞ്ച ജനതം അനുകമ്പമാനോ’’തി.

൫൬. ‘‘അനുകമ്പിതരൂപാ വതായം ഭോതാ ഗോതമേന പച്ഛിമാ ജനതാ, യഥാ തം അരഹതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന. അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ! അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ! സേയ്യഥാപി, ഭോ ഗോതമ, നിക്കുജ്ജിതം വാ ഉക്കുജ്ജേയ്യ, പടിച്ഛന്നം വാ വിവരേയ്യ, മൂള്ഹസ്സ വാ മഗ്ഗം ആചിക്ഖേയ്യ, അന്ധകാരേ വാ തേലപജ്ജോതം ധാരേയ്യ – ‘ചക്ഖുമന്തോ രൂപാനി ദക്ഖന്തീ’തി; ഏവമേവം ഭോതാ ഗോതമേന അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോ. ഏസാഹം ഭവന്തം ഗോതമം സരണം ഗച്ഛാമി ധമ്മഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച. ഉപാസകം മം ഭവം ഗോതമോ ധാരേതു അജ്ജതഗ്ഗേ പാണുപേതം സരണം ഗത’’ന്തി.

ഭയഭേരവസുത്തം നിട്ഠിതം ചതുത്ഥം.

൫. അനങ്ഗണസുത്തം

൫൭. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ആവുസോ, ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ആവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ പച്ചസ്സോസും. ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഏതദവോച –

‘‘ചത്താരോമേ, ആവുസോ, പുഗ്ഗലാ സന്തോ സംവിജ്ജമാനാ ലോകസ്മിം. കതമേ ചത്താരോ? ഇധാവുസോ, ഏകച്ചോ പുഗ്ഗലോ സാങ്ഗണോവ സമാനോ ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതി. ഇധ പനാവുസോ, ഏകച്ചോ പുഗ്ഗലോ സാങ്ഗണോവ സമാനോ ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി. ഇധാവുസോ, ഏകച്ചോ പുഗ്ഗലോ അനങ്ഗണോവ സമാനോ ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതി. ഇധ പനാവുസോ, ഏകച്ചോ പുഗ്ഗലോ അനങ്ഗണോവ സമാനോ ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി. തത്രാവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ സാങ്ഗണോവ സമാനോ ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതി, അയം ഇമേസം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം സാങ്ഗണാനംയേവ സതം ഹീനപുരിസോ അക്ഖായതി. തത്രാവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ സാങ്ഗണോവ സമാനോ ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, അയം ഇമേസം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം സാങ്ഗണാനംയേവ സതം സേട്ഠപുരിസോ അക്ഖായതി. തത്രാവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ അനങ്ഗണോവ സമാനോ ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതി, അയം ഇമേസം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം അനങ്ഗണാനംയേവ സതം ഹീനപുരിസോ അക്ഖായതി. തത്രാവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ അനങ്ഗണോവ സമാനോ ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, അയം ഇമേസം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം അനങ്ഗണാനംയേവ സതം സേട്ഠപുരിസോ അക്ഖായതീ’’തി.

൫൮. ഏവം വുത്തേ, ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഏതദവോച –

‘‘കോ നു ഖോ, ആവുസോ സാരിപുത്ത, ഹേതു കോ പച്ചയോ യേനിമേസം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം സാങ്ഗണാനംയേവ സതം ഏകോ ഹീനപുരിസോ അക്ഖായതി, ഏകോ സേട്ഠപുരിസോ അക്ഖായതി? കോ പനാവുസോ സാരിപുത്ത, ഹേതു കോ പച്ചയോ യേനിമേസം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം അനങ്ഗണാനംയേവ സതം ഏകോ ഹീനപുരിസോ അക്ഖായതി, ഏകോ സേട്ഠപുരിസോ അക്ഖായതീ’’തി?

൫൯. ‘‘തത്രാവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ സാങ്ഗണോവ സമാനോ ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതി, തസ്സേതം പാടികങ്ഖം – ന ഛന്ദം ജനേസ്സതി ന വായമിസ്സതി ന വീരിയം ആരഭിസ്സതി തസ്സങ്ഗണസ്സ പഹാനായ; സോ സരാഗോ സദോസോ സമോഹോ സാങ്ഗണോ സംകിലിട്ഠചിത്തോ കാലം കരിസ്സതി. സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, കംസപാതി ആഭതാ ആപണാ വാ കമ്മാരകുലാ വാ രജേന ച മലേന ച പരിയോനദ്ധാ. തമേനം സാമികാ ന ചേവ പരിഭുഞ്ജേയ്യും ന ച പരിയോദപേയ്യും [പരിയോദാപേയ്യും (?)], രജാപഥേ ച നം നിക്ഖിപേയ്യും. ഏവഞ്ഹി സാ, ആവുസോ, കംസപാതി അപരേന സമയേന സംകിലിട്ഠതരാ അസ്സ മലഗ്ഗഹിതാ’’തി? ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ സാങ്ഗണോവ സമാനോ ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതി, തസ്സേതം പാടികങ്ഖം – ന ഛന്ദം ജനേസ്സതി ന വായമിസ്സതി ന വീരിയം ആരഭിസ്സതി തസ്സങ്ഗണസ്സ പഹാനായ; സോ സരാഗോ സദോസോ സമോഹോ സാങ്ഗണോ സംകിലിട്ഠചിത്തോ കാലം കരിസ്സതി.

‘‘തത്രാവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ സാങ്ഗണോവ സമാനോ ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, തസ്സേതം പാടികങ്ഖം – ഛന്ദം ജനേസ്സതി വായമിസ്സതി വീരിയം ആരഭിസ്സതി തസ്സങ്ഗണസ്സ പഹാനായ; സോ അരാഗോ അദോസോ അമോഹോ അനങ്ഗണോ അസംകിലിട്ഠചിത്തോ കാലം കരിസ്സതി. സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, കംസപാതി ആഭതാ ആപണാ വാ കമ്മാരകുലാ വാ രജേന ച മലേന ച പരിയോനദ്ധാ. തമേനം സാമികാ പരിഭുഞ്ജേയ്യുഞ്ചേവ പരിയോദപേയ്യുഞ്ച, ന ച നം രജാപഥേ നിക്ഖിപേയ്യും. ഏവഞ്ഹി സാ, ആവുസോ, കംസപാതി അപരേന സമയേന പരിസുദ്ധതരാ അസ്സ പരിയോദാതാ’’തി? ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ സാങ്ഗണോവ സമാനോ ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, തസ്സേതം പാടികങ്ഖം – ഛന്ദം ജനേസ്സതി വായമിസ്സതി വീരിയം ആരഭിസ്സതി തസ്സങ്ഗണസ്സ പഹാനായ; സോ അരാഗോ അദോസോ അമോഹോ അനങ്ഗണോ അസംകിലിട്ഠചിത്തോ കാലം കരിസ്സതി.

‘‘തത്രാവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ അനങ്ഗണോവ സമാനോ ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതി, തസ്സേതം പാടികങ്ഖം – സുഭനിമിത്തം മനസി കരിസ്സതി, തസ്സ സുഭനിമിത്തസ്സ മനസികാരാ രാഗോ ചിത്തം അനുദ്ധംസേസ്സതി; സോ സരാഗോ സദോസോ സമോഹോ സാങ്ഗണോ സംകിലിട്ഠചിത്തോ കാലം കരിസ്സതി. സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, കംസപാതി ആഭതാ ആപണാ വാ കമ്മാരകുലാ വാ പരിസുദ്ധാ പരിയോദാതാ. തമേനം സാമികാ ന ചേവ പരിഭുഞ്ജേയ്യും ന ച പരിയോദപേയ്യും, രജാപഥേ ച നം നിക്ഖിപേയ്യും. ഏവഞ്ഹി സാ, ആവുസോ, കംസപാതി അപരേന സമയേന സംകിലിട്ഠതരാ അസ്സ മലഗ്ഗഹിതാ’’തി? ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ അനങ്ഗണോവ സമാനോ ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം നപ്പജാനാതി, തസ്സേതം പാടികങ്ഖം – സുഭനിമിത്തം മനസി കരിസ്സതി, തസ്സ സുഭനിമിത്തസ്സ മനസികാരാ രാഗോ ചിത്തം അനുദ്ധംസേസ്സതി;സോ സരാഗോ സദോസോ സമോഹോ സാങ്ഗണോ സംകിലിട്ഠചിത്തോകാലംകരിസ്സതി.

‘‘തത്രാവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ അനങ്ഗണോവ സമാനോ ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, തസ്സേതം പാടികങ്ഖം – സുഭനിമിത്തം ന മനസി കരിസ്സതി, തസ്സ സുഭനിമിത്തസ്സ അമനസികാരാ രാഗോ ചിത്തം നാനുദ്ധംസേസ്സതി; സോ അരാഗോ അദോസോ അമോഹോ അനങ്ഗണോ അസംകിലിട്ഠചിത്തോ കാലം കരിസ്സതി. സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, കംസപാതി ആഭതാ ആപണാ വാ കമ്മാരകുലാ വാ പരിസുദ്ധാ പരിയോദാതാ. തമേനം സാമികാ പരിഭുഞ്ജേയ്യുഞ്ചേവ പരിയോദപേയ്യുഞ്ച, ന ച നം രജാപഥേ നിക്ഖിപേയ്യും. ഏവഞ്ഹി സാ, ആവുസോ, കംസപാതി അപരേന സമയേന പരിസുദ്ധതരാ അസ്സ പരിയോദാതാ’’തി? ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, യ്വായം പുഗ്ഗലോ അനങ്ഗണോവ സമാനോ ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം അങ്ഗണ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, തസ്സേതം പാടികങ്ഖം – സുഭനിമിത്തം ന മനസി കരിസ്സതി, തസ്സ സുഭനിമിത്തസ്സ അമനസികാരാ രാഗോ ചിത്തം നാനുദ്ധംസേസ്സതി; സോ അരാഗോ അദോസോ അമോഹോ അനങ്ഗണോ അസംകിലിട്ഠചിത്തോ കാലം കരിസ്സതി.

‘‘അയം ഖോ, ആവുസോ മോഗ്ഗല്ലാന, ഹേതു അയം പച്ചയോ യേനിമേസം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം സാങ്ഗണാനംയേവ സതം ഏകോ ഹീനപുരിസോ അക്ഖായതി, ഏകോ സേട്ഠപുരിസോ അക്ഖായതി. അയം പനാവുസോ മോഗ്ഗല്ലാന, ഹേതു അയം പച്ചയോ യേനിമേസം ദ്വിന്നം പുഗ്ഗലാനം അനങ്ഗണാനംയേവ സതം ഏകോ ഹീനപുരിസോ അക്ഖായതി, ഏകോ സേട്ഠപുരിസോ അക്ഖായതീ’’തി.

൬൦. ‘‘അങ്ഗണം അങ്ഗണന്തി, ആവുസോ, വുച്ചതി. കിസ്സ നു ഖോ ഏതം, ആവുസോ, അധിവചനം യദിദം അങ്ഗണ’’ന്തി? ‘‘പാപകാനം ഖോ ഏതം, ആവുസോ, അകുസലാനം ഇച്ഛാവചരാനം അധിവചനം, യദിദം അങ്ഗണ’’ന്തി.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘ആപത്തിഞ്ച വത ആപന്നോ അസ്സം, ന ച മം ഭിക്ഖൂ ജാനേയ്യും ആപത്തിം ആപന്നോ’തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം തം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖൂ ജാനേയ്യും – ‘ആപത്തിം ആപന്നോ’തി. ‘ജാനന്തി മം ഭിക്ഖൂ ആപത്തിം ആപന്നോ’തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘ആപത്തിഞ്ച വത ആപന്നോ അസ്സം, അനുരഹോ മം ഭിക്ഖൂ ചോദേയ്യും, നോ സങ്ഘമജ്ഝേ’തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം തം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖൂ സങ്ഘമജ്ഝേ ചോദേയ്യും, നോ അനുരഹോ. ‘സങ്ഘമജ്ഝേ മം ഭിക്ഖൂ ചോദേന്തി, നോ അനുരഹോ’തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘ആപത്തിഞ്ച വത ആപന്നോ അസ്സം, സപ്പടിപുഗ്ഗലോ മം ചോദേയ്യ, നോ അപ്പടിപുഗ്ഗലോ’തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം തം ഭിക്ഖും അപ്പടിപുഗ്ഗലോ ചോദേയ്യ, നോ സപ്പടിപുഗ്ഗലോ. ‘അപ്പടിപുഗ്ഗലോ മം ചോദേതി, നോ സപ്പടിപുഗ്ഗലോ’തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വത മമേവ സത്ഥാ പടിപുച്ഛിത്വാ പടിപുച്ഛിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേയ്യ, ന അഞ്ഞം ഭിക്ഖും സത്ഥാ പടിപുച്ഛിത്വാ പടിപുച്ഛിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേയ്യാ’തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞം ഭിക്ഖും സത്ഥാ പടിപുച്ഛിത്വാ പടിപുച്ഛിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേയ്യ, ന തം ഭിക്ഖും സത്ഥാ പടിപുച്ഛിത്വാ പടിപുച്ഛിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേയ്യ. ‘അഞ്ഞം ഭിക്ഖും സത്ഥാ പടിപുച്ഛിത്വാ പടിപുച്ഛിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേതി, ന മം സത്ഥാ പടിപുച്ഛിത്വാ പടിപുച്ഛിത്വാ ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേതീ’തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വത മമേവ ഭിക്ഖൂ പുരക്ഖത്വാ പുരക്ഖത്വാ ഗാമം ഭത്തായ പവിസേയ്യും, ന അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖൂ പുരക്ഖത്വാ പുരക്ഖത്വാ ഗാമം ഭത്തായ പവിസേയ്യു’ന്തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖൂ പുരക്ഖത്വാ പുരക്ഖത്വാ ഗാമം ഭത്തായ പവിസേയ്യും, ന തം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖൂ പുരക്ഖത്വാ പുരക്ഖത്വാ ഗാമം ഭത്തായ പവിസേയ്യും. ‘അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖൂ പുരക്ഖത്വാ പുരക്ഖത്വാ ഗാമം ഭത്തായ പവിസന്തി, ന മം ഭിക്ഖൂ പുരക്ഖത്വാ പുരക്ഖത്വാ ഗാമം ഭത്തായ പവിസന്തീ’തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വത അഹമേവ ലഭേയ്യം ഭത്തഗ്ഗേ അഗ്ഗാസനം അഗ്ഗോദകം അഗ്ഗപിണ്ഡം, ന അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ലഭേയ്യ ഭത്തഗ്ഗേ അഗ്ഗാസനം അഗ്ഗോദകം അഗ്ഗപിണ്ഡ’ന്തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ലഭേയ്യ ഭത്തഗ്ഗേ അഗ്ഗാസനം അഗ്ഗോദകം അഗ്ഗപിണ്ഡം, ന സോ ഭിക്ഖു ലഭേയ്യ ഭത്തഗ്ഗേ അഗ്ഗാസനം അഗ്ഗോദകം അഗ്ഗപിണ്ഡം. ‘അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ലഭതി ഭത്തഗ്ഗേ അഗ്ഗാസനം അഗ്ഗോദകം അഗ്ഗപിണ്ഡം, നാഹം ലഭാമി ഭത്തഗ്ഗേ അഗ്ഗാസനം അഗ്ഗോദകം അഗ്ഗപിണ്ഡ’ന്തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വത അഹമേവ ഭത്തഗ്ഗേ ഭുത്താവീ അനുമോദേയ്യം, ന അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ഭത്തഗ്ഗേ ഭുത്താവീ അനുമോദേയ്യാ’തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ഭത്തഗ്ഗേ ഭുത്താവീ അനുമോദേയ്യ, ന സോ ഭിക്ഖു ഭത്തഗ്ഗേ ഭുത്താവീ അനുമോദേയ്യ. ‘അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ഭത്തഗ്ഗേ ഭുത്താവീ അനുമോദതി, നാഹം ഭത്തഗ്ഗേ ഭുത്താവീ അനുമോദാമീ’തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വത അഹമേവ ആരാമഗതാനം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേയ്യം, ന അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ആരാമഗതാനം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേയ്യാ’തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ആരാമഗതാനം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേയ്യ, ന സോ ഭിക്ഖു ആരാമഗതാനം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേയ്യ. ‘അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ആരാമഗതാനം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേതി, നാഹം ആരാമഗതാനം ഭിക്ഖൂനം ധമ്മം ദേസേമീ’തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വത അഹമേവ ആരാമഗതാനം ഭിക്ഖുനീനം ധമ്മം ദേസേയ്യം…പേ… ഉപാസകാനം ധമ്മം ദേസേയ്യം…പേ… ഉപാസികാനം ധമ്മം ദേസേയ്യം, ന അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ആരാമഗതാനം ഉപാസികാനം ധമ്മം ദേസേയ്യാ’തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ആരാമഗതാനം ഉപാസികാനം ധമ്മം ദേസേയ്യ, ന സോ ഭിക്ഖു ആരാമഗതാനം ഉപാസികാനം ധമ്മം ദേസേയ്യ. ‘അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ആരാമഗതാനം ഉപാസികാനം ധമ്മം ദേസേതി, നാഹം ആരാമഗതാനം ഉപാസികാനം ധമ്മം ദേസേമീ’തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വത മമേവ ഭിക്ഖൂ സക്കരേയ്യും ഗരും കരേയ്യും [ഗരുകരേയ്യും (സീ. സ്യാ. പീ.)] മാനേയ്യും പൂജേയ്യും, ന അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖൂ സക്കരേയ്യും ഗരും കരേയ്യും മാനേയ്യും പൂജേയ്യു’ന്തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖൂ സക്കരേയ്യും ഗരും കരേയ്യും മാനേയ്യും പൂജേയ്യും, ന തം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖൂ സക്കരേയ്യും ഗരും കരേയ്യും മാനേയ്യും പൂജേയ്യും. ‘അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ഭിക്ഖൂ സക്കരോന്തി ഗരും കരോന്തി മാനേന്തി പൂജേന്തി, ന മം ഭിക്ഖൂ സക്കരോന്തി ഗരും കരോന്തി മാനേന്തി പൂജേന്തീ’തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വത മമേവ ഭിക്ഖുനിയോ…പേ… ഉപാസകാ…പേ… ഉപാസികാ സക്കരേയ്യും ഗരും കരേയ്യും മാനേയ്യും പൂജേയ്യും, ന അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ഉപാസികാ സക്കരേയ്യും ഗരും കരേയ്യും മാനേയ്യും പൂജേയ്യു’ന്തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ഉപാസികാ സക്കരേയ്യും ഗരും കരേയ്യും മാനേയ്യും പൂജേയ്യും, ന തം ഭിക്ഖും ഉപാസികാ സക്കരേയ്യും ഗരും കരേയ്യും മാനേയ്യും പൂജേയ്യും. ‘അഞ്ഞം ഭിക്ഖും ഉപാസികാ സക്കരോന്തി ഗരും കരോന്തി മാനേന്തി പൂജേന്തി, ന മം ഉപാസികാ സക്കരോന്തി ഗരും കരോന്തി മാനേന്തി പൂജേന്തീ’തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വത അഹമേവ ലാഭീ അസ്സം പണീതാനം ചീവരാനം, ന അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ലാഭീ അസ്സ പണീതാനം ചീവരാന’ന്തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ലാഭീ അസ്സ പണീതാനം ചീവരാനം, ന സോ ഭിക്ഖു ലാഭീ അസ്സ പണീതാനം ചീവരാനം. ‘അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ലാഭീ [ലാഭീ അസ്സ (ക.)] പണീതാനം ചീവരാനം, നാഹം ലാഭീ [ലാഭീ അസ്സം (ക.)] പണീതാനം ചീവരാന’ന്തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വത അഹമേവ ലാഭീ അസ്സം പണീതാനം പിണ്ഡപാതാനം…പേ… പണീതാനം സേനാസനാനം…പേ… പണീതാനം ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാനം, ന അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ലാഭീ അസ്സ പണീതാനം ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാന’ന്തി. ഠാനം ഖോ പനേതം, ആവുസോ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ലാഭീ അസ്സ പണീതാനം ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാനം, ന സോ ഭിക്ഖു ലാഭീ അസ്സ പണീതാനം ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാനം. ‘അഞ്ഞോ ഭിക്ഖു ലാഭീ [ലാഭീ അസ്സ (ക.)] പണീതാനം ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാനം, നാഹം ലാഭീ [ലാഭീ അസ്സം (ക.)] പണീതാനം ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാന’ന്തി – ഇതി സോ കുപിതോ ഹോതി അപ്പതീതോ. യോ ചേവ ഖോ, ആവുസോ, കോപോ യോ ച അപ്പച്ചയോ – ഉഭയമേതം അങ്ഗണം.

‘‘ഇമേസം ഖോ ഏതം, ആവുസോ, പാപകാനം അകുസലാനം ഇച്ഛാവചരാനം അധിവചനം, യദിദം അങ്ഗണ’’ന്തി.

൬൧. ‘‘യസ്സ കസ്സചി, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനോ ഇമേ പാപകാ അകുസലാ ഇച്ഛാവചരാ അപ്പഹീനാ ദിസ്സന്തി ചേവ സൂയന്തി ച, കിഞ്ചാപി സോ ഹോതി ആരഞ്ഞികോ പന്തസേനാസനോ പിണ്ഡപാതികോ സപദാനചാരീ പംസുകൂലികോ ലൂഖചീവരധരോ, അഥ ഖോ നം സബ്രഹ്മചാരീ ന ചേവ സക്കരോന്തി ന ഗരും കരോന്തി ന മാനേന്തി ന പൂജേന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? തേ ഹി തസ്സ ആയസ്മതോ പാപകാ അകുസലാ ഇച്ഛാവചരാ അപ്പഹീനാ ദിസ്സന്തി ചേവ സൂയന്തി ച. സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, കംസപാതി ആഭതാ ആപണാ വാ കമ്മാരകുലാ വാ പരിസുദ്ധാ പരിയോദാതാ. തമേനം സാമികാ അഹികുണപം വാ കുക്കുരകുണപം വാ മനുസ്സകുണപം വാ രചയിത്വാ അഞ്ഞിസ്സാ കംസപാതിയാ പടികുജ്ജിത്വാ അന്തരാപണം പടിപജ്ജേയ്യും. തമേനം ജനോ ദിസ്വാ ഏവം വദേയ്യ – ‘അമ്ഭോ, കിമേവിദം ഹരീയതി ജഞ്ഞജഞ്ഞം വിയാ’തി? തമേനം ഉട്ഠഹിത്വാ അപാപുരിത്വാ [അവാപുരിത്വാ (സീ.)] ഓലോകേയ്യ. തസ്സ സഹദസ്സനേന അമനാപതാ ച സണ്ഠഹേയ്യ, പാടികുല്യതാ [പടികൂലതാ (ക.), പാടികൂല്യതാ (സ്യാ.)] ച സണ്ഠഹേയ്യ, ജേഗുച്ഛതാ ച [ജേഗുച്ഛിതാ ച (പീ. ക.)] സണ്ഠഹേയ്യ; ജിഘച്ഛിതാനമ്പി ന ഭോത്തുകമ്യതാ അസ്സ, പഗേവ സുഹിതാനം. ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, യസ്സ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ ഇമേ പാപകാ അകുസലാ ഇച്ഛാവചരാ അപ്പഹീനാ ദിസ്സന്തി ചേവ സൂയന്തി ച, കിഞ്ചാപി സോ ഹോതി ആരഞ്ഞികോ പന്തസേനാസനോ പിണ്ഡപാതികോ സപദാനചാരീ പംസുകൂലികോ ലൂഖചീവരധരോ, അഥ ഖോ നം സബ്രഹ്മചാരീ ന ചേവ സക്കരോന്തി ന ഗരും കരോന്തി ന മാനേന്തി ന പൂജേന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? തേ ഹി തസ്സ ആയസ്മതോ പാപകാ അകുസലാ ഇച്ഛാവചരാ അപ്പഹീനാ ദിസ്സന്തി ചേവ സൂയന്തി ച.

൬൨. ‘‘യസ്സ കസ്സചി, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനോ ഇമേ പാപകാ അകുസലാ ഇച്ഛാവചരാ പഹീനാ ദിസ്സന്തി ചേവ സൂയന്തി ച, കിഞ്ചാപി സോ ഹോതി ഗാമന്തവിഹാരീ നേമന്തനികോ ഗഹപതിചീവരധരോ, അഥ ഖോ നം സബ്രഹ്മചാരീ സക്കരോന്തി ഗരും കരോന്തി മാനേന്തി പൂജേന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? തേ ഹി തസ്സ ആയസ്മതോ പാപകാ അകുസലാ ഇച്ഛാവചരാ പഹീനാ ദിസ്സന്തി ചേവ സൂയന്തി ച. സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, കംസപാതി ആഭതാ ആപണാ വാ കമ്മാരകുലാ വാ പരിസുദ്ധാ പരിയോദാതാ. തമേനം സാമികാ സാലീനം ഓദനം വിചിതകാളകം [വിചിനിതകാളകം (ക.)] അനേകസൂപം അനേകബ്യഞ്ജനം രചയിത്വാ അഞ്ഞിസ്സാ കംസപാതിയാ പടികുജ്ജിത്വാ അന്തരാപണം പടിപജ്ജേയ്യും. തമേനം ജനോ ദിസ്വാ ഏവം വദേയ്യ – ‘അമ്ഭോ, കിമേവിദം ഹരീയതി ജഞ്ഞജഞ്ഞം വിയാ’തി? തമേനം ഉട്ഠഹിത്വാ അപാപുരിത്വാ ഓലോകേയ്യ. തസ്സ സഹ ദസ്സനേന മനാപതാ ച സണ്ഠഹേയ്യ, അപ്പാടികുല്യതാ ച സണ്ഠഹേയ്യ, അജേഗുച്ഛതാ ച സണ്ഠഹേയ്യ; സുഹിതാനമ്പി ഭോത്തുകമ്യതാ അസ്സ, പഗേവ ജിഘച്ഛിതാനം. ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, യസ്സ കസ്സചി ഭിക്ഖുനോ ഇമേ പാപകാ അകുസലാ ഇച്ഛാവചരാ പഹീനാ ദിസ്സന്തി ചേവ സൂയന്തി ച, കിഞ്ചാപി സോ ഹോതി ഗാമന്തവിഹാരീ നേമന്തനികോ ഗഹപതിചീവരധരോ, അഥ ഖോ നം സബ്രഹ്മചാരീ സക്കരോന്തി ഗരും കരോന്തി മാനേന്തി പൂജേന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? തേ ഹി തസ്സ ആയസ്മതോ പാപകാ അകുസലാ ഇച്ഛാവചരാ പഹീനാ ദിസ്സന്തി ചേവ സൂയന്തി ചാ’’തി.

൬൩. ഏവം വുത്തേ, ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഏതദവോച – ‘‘ഉപമാ മം, ആവുസോ സാരിപുത്ത, പടിഭാതീ’’തി. ‘‘പടിഭാതു തം, ആവുസോ മോഗ്ഗല്ലാനാ’’തി. ‘‘ഏകമിദാഹം, ആവുസോ, സമയം രാജഗഹേ വിഹരാമി ഗിരിബ്ബജേ. അഥ ഖ്വാഹം, ആവുസോ, പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ രാജഗഹം പിണ്ഡായ പാവിസിം. തേന ഖോ പന സമയേന സമീതി യാനകാരപുത്തോ രഥസ്സ നേമിം തച്ഛതി. തമേനം പണ്ഡുപുത്തോ ആജീവകോ പുരാണയാനകാരപുത്തോ പച്ചുപട്ഠിതോ ഹോതി. അഥ ഖോ, ആവുസോ, പണ്ഡുപുത്തസ്സ ആജീവകസ്സ പുരാണയാനകാരപുത്തസ്സ ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി – ‘അഹോ വതായം സമീതി യാനകാരപുത്തോ ഇമിസ്സാ നേമിയാ ഇമഞ്ച വങ്കം ഇമഞ്ച ജിമ്ഹം ഇമഞ്ച ദോസം തച്ഛേയ്യ, ഏവായം നേമി അപഗതവങ്കാ അപഗതജിമ്ഹാ അപഗതദോസാ സുദ്ധാ അസ്സ [സുദ്ധാസ്സ (സീ. പീ.), സുദ്ധാ (ക.)] സാരേ പതിട്ഠിതാ’തി. യഥാ യഥാ ഖോ, ആവുസോ, പണ്ഡുപുത്തസ്സ ആജീവകസ്സ പുരാണയാനകാരപുത്തസ്സ ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഹോതി, തഥാ തഥാ സമീതി യാനകാരപുത്തോ തസ്സാ നേമിയാ തഞ്ച വങ്കം തഞ്ച ജിമ്ഹം തഞ്ച ദോസം തച്ഛതി. അഥ ഖോ, ആവുസോ, പണ്ഡുപുത്തോ ആജീവകോ പുരാണയാനകാരപുത്തോ അത്തമനോ അത്തമനവാചം നിച്ഛാരേസി – ‘ഹദയാ ഹദയം മഞ്ഞേ അഞ്ഞായ തച്ഛതീ’തി.

‘‘ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, യേ തേ പുഗ്ഗലാ അസ്സദ്ധാ, ജീവികത്ഥാ ന സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതാ, സഠാ മായാവിനോ കേതബിനോ [കേടുഭിനോ (ബഹൂസു)] ഉദ്ധതാ ഉന്നളാ ചപലാ മുഖരാ വികിണ്ണവാചാ, ഇന്ദ്രിയേസു അഗുത്തദ്വാരാ, ഭോജനേ അമത്തഞ്ഞുനോ, ജാഗരിയം അനനുയുത്താ, സാമഞ്ഞേ അനപേക്ഖവന്തോ, സിക്ഖായ ന തിബ്ബഗാരവാ, ബാഹുലികാ സാഥലികാ, ഓക്കമനേ പുബ്ബങ്ഗമാ, പവിവേകേ നിക്ഖിത്തധുരാ, കുസീതാ ഹീനവീരിയാ മുട്ഠസ്സതീ അസമ്പജാനാ അസമാഹിതാ വിബ്ഭന്തചിത്താ ദുപ്പഞ്ഞാ ഏളമൂഗാ, തേസം ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഇമിനാ ധമ്മപരിയായേന ഹദയാ ഹദയം മഞ്ഞേ അഞ്ഞായ തച്ഛതി.

‘‘യേ പന തേ കുലപുത്താ സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതാ, അസഠാ അമായാവിനോ അകേതബിനോ അനുദ്ധതാ അനുന്നളാ അചപലാ അമുഖരാ അവികിണ്ണവാചാ, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാ, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുനോ, ജാഗരിയം അനുയുത്താ, സാമഞ്ഞേ അപേക്ഖവന്തോ, സിക്ഖായ തിബ്ബഗാരവാ, ന ബാഹുലികാ ന സാഥലികാ, ഓക്കമനേ നിക്ഖിത്തധുരാ, പവിവേകേ പുബ്ബങ്ഗമാ, ആരദ്ധവീരിയാ പഹിതത്താ ഉപട്ഠിതസ്സതീ സമ്പജാനാ സമാഹിതാ ഏകഗ്ഗചിത്താ പഞ്ഞവന്തോ അനേളമൂഗാ, തേ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഇമം ധമ്മപരിയായം സുത്വാ പിവന്തി മഞ്ഞേ, ഘസന്തി മഞ്ഞേ വചസാ ചേവ മനസാ ച – ‘സാധു വത, ഭോ, സബ്രഹ്മചാരീ അകുസലാ വുട്ഠാപേത്വാ കുസലേ പതിട്ഠാപേതീ’തി. സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ ദഹരോ യുവാ മണ്ഡനകജാതികോ സീസംന്ഹാതോ ഉപ്പലമാലം വാ വസ്സികമാലം വാ അതിമുത്തകമാലം [അധിമുത്തകമാലം (സ്യാ.)] വാ ലഭിത്വാ ഉഭോഹി ഹത്ഥേഹി പടിഗ്ഗഹേത്വാ ഉത്തമങ്ഗേ സിരസ്മിം പതിട്ഠപേയ്യ, ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, യേ തേ കുലപുത്താ സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതാ, അസഠാ അമായാവിനോ അകേതബിനോ അനുദ്ധതാ അനുന്നളാ അചപലാ അമുഖരാ അവികിണ്ണവാചാ, ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരാ, ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുനോ, ജാഗരിയം അനുയുത്താ, സാമഞ്ഞേ അപേക്ഖവന്തോ, സിക്ഖായ തിബ്ബഗാരവാ, ന ബാഹുലികാ ന സാഥലികാ, ഓക്കമനേ നിക്ഖിത്തധുരാ, പവിവേകേ പുബ്ബങ്ഗമാ, ആരദ്ധവീരിയാ പഹിതത്താ ഉപട്ഠിതസ്സതീ സമ്പജാനാ സമാഹിതാ ഏകഗ്ഗചിത്താ പഞ്ഞവന്തോ അനേളമൂഗാ, തേ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഇമം ധമ്മപരിയായം സുത്വാ പിവന്തി മഞ്ഞേ, ഘസന്തി മഞ്ഞേ വചസാ ചേവ മനസാ ച – ‘സാധു വത, ഭോ, സബ്രഹ്മചാരീ അകുസലാ വുട്ഠാപേത്വാ കുസലേ പതിട്ഠാപേതീ’തി. ഇതിഹ തേ ഉഭോ മഹാനാഗാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ സുഭാസിതം സമനുമോദിംസൂ’’തി.

അനങ്ഗണസുത്തം നിട്ഠിതം പഞ്ചമം.

൬. ആകങ്ഖേയ്യസുത്തം

൬൪. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘സമ്പന്നസീലാ, ഭിക്ഖവേ, വിഹരഥ സമ്പന്നപാതിമോക്ഖാ; പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതാ വിഹരഥ ആചാരഗോചരസമ്പന്നാ അണുമത്തേസു വജ്ജേസു ഭയദസ്സാവിനോ; സമാദായ സിക്ഖഥ സിക്ഖാപദേസു.

൬൫. ‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘സബ്രഹ്മചാരീനം പിയോ ച അസ്സം മനാപോ ച ഗരു ച ഭാവനീയോ ചാ’തി [മനാപോ ഗരുഭാവനിയോ ചാതി (സീ.)], സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ അജ്ഝത്തം ചേതോസമഥമനുയുത്തോ അനിരാകതജ്ഝാനോ വിപസ്സനായ സമന്നാഗതോ ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘ലാഭീ അസ്സം ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാന’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ അജ്ഝത്തം ചേതോസമഥമനുയുത്തോ അനിരാകതജ്ഝാനോ വിപസ്സനായ സമന്നാഗതോ ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘യേസാഹം ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസന ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരം പരിഭുഞ്ജാമി തേസം തേ കാരാ മഹപ്ഫലാ അസ്സു മഹാനിസംസാ’തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ അജ്ഝത്തം ചേതോസമഥമനുയുത്തോ അനിരാകതജ്ഝാനോ വിപസ്സനായ സമന്നാഗതോ ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘യേ മം [യേ മേ (സീ. സ്യാ.)] ഞാതീ സാലോഹിതാ പേതാ കാലങ്കതാ [കാലകതാ (സീ. സ്യാ. പീ.)] പസന്നചിത്താ അനുസ്സരന്തി തേസം തം മഹപ്ഫലം അസ്സ മഹാനിസംസ’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ അജ്ഝത്തം ചേതോസമഥമനുയുത്തോ അനിരാകതജ്ഝാനോ വിപസ്സനായ സമന്നാഗതോ ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

൬൬. ‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘അരതിരതിസഹോ അസ്സം, ന ച മം അരതി സഹേയ്യ, ഉപ്പന്നം അരതിം അഭിഭുയ്യ അഭിഭുയ്യ വിഹരേയ്യ’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘ഭയഭേരവസഹോ അസ്സം, ന ച മം ഭയഭേരവം സഹേയ്യ, ഉപ്പന്നം ഭയഭേരവം അഭിഭുയ്യ അഭിഭുയ്യ വിഹരേയ്യ’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘ചതുന്നം ഝാനാനം ആഭിചേതസികാനം ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാനം നികാമലാഭീ അസ്സം അകിച്ഛലാഭീ അകസിരലാഭീ’തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘യേ തേ സന്താ വിമോക്ഖാ അതിക്കമ്മ രൂപേ ആരുപ്പാ, തേ കായേന ഫുസിത്വാ വിഹരേയ്യ’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

൬൭. ‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ സോതാപന്നോ അസ്സം അവിനിപാതധമ്മോ നിയതോ സമ്ബോധിപരായണോ’തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ രാഗദോസമോഹാനം തനുത്താ സകദാഗാമീ അസ്സം സകിദേവ ഇമം ലോകം ആഗന്ത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരേയ്യ’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘പഞ്ചന്നം ഓരമ്ഭാഗിയാനം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ ഓപപാതികോ അസ്സം തത്ഥ പരിനിബ്ബായീ അനാവത്തിധമ്മോ തസ്മാ ലോകാ’തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

൬൮. ‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘അനേകവിഹിതം ഇദ്ധിവിധം പച്ചനുഭവേയ്യം – ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ അസ്സം, ബഹുധാപി ഹുത്വാ ഏകോ അസ്സം; ആവിഭാവം തിരോഭാവം; തിരോകുട്ടം തിരോപാകാരം തിരോപബ്ബതം അസജ്ജമാനോ ഗച്ഛേയ്യം, സേയ്യഥാപി ആകാസേ; പഥവിയാപി ഉമ്മുജ്ജനിമുജ്ജം കരേയ്യം, സേയ്യഥാപി ഉദകേ; ഉദകേപി അഭിജ്ജമാനേ ഗച്ഛേയ്യം, സേയ്യഥാപി പഥവിയം; ആകാസേപി പല്ലങ്കേന കമേയ്യം, സേയ്യഥാപി പക്ഖീ സകുണോ; ഇമേപി ചന്ദിമസൂരിയേ ഏവംമഹിദ്ധികേ ഏവംമഹാനുഭാവേ പാണിനാ പരാമസേയ്യം പരിമജ്ജേയ്യം; യാവ ബ്രഹ്മലോകാപി കായേന വസം വത്തേയ്യ’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ വിസുദ്ധായ അതിക്കന്തമാനുസികായ ഉഭോ സദ്ദേ സുണേയ്യം – ദിബ്ബേ ച മാനുസേ ച യേ ദൂരേ സന്തികേ ചാ’തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘പരസത്താനം പരപുഗ്ഗലാനം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനേയ്യം – സരാഗം വാ ചിത്തം സരാഗം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം, വീതരാഗം വാ ചിത്തം വീതരാഗം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം; സദോസം വാ ചിത്തം സദോസം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം, വീതദോസം വാ ചിത്തം വീതദോസം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം; സമോഹം വാ ചിത്തം സമോഹം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം, വീതമോഹം വാ ചിത്തം വീതമോഹം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം; സംഖിത്തം വാ ചിത്തം സംഖിത്തം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം, വിക്ഖിത്തം വാ ചിത്തം വിക്ഖിത്തം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം; മഹഗ്ഗതം വാ ചിത്തം മഹഗ്ഗതം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം, അമഹഗ്ഗതം വാ ചിത്തം അമഹഗ്ഗതം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം; സഉത്തരം വാ ചിത്തം സഉത്തരം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം, അനുത്തരം വാ ചിത്തം അനുത്തരം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം; സമാഹിതം വാ ചിത്തം സമാഹിതം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം, അസമാഹിതം വാ ചിത്തം അസമാഹിതം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം; വിമുത്തം വാ ചിത്തം വിമുത്തം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യം, അവിമുത്തം വാ ചിത്തം അവിമുത്തം ചിത്തന്തി പജാനേയ്യ’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരേയ്യം, സേയ്യഥിദം – ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ തിസ്സോപി ജാതിയോ ചതസ്സോപി ജാതിയോ പഞ്ചപി ജാതിയോ ദസപി ജാതിയോ വീസമ്പി ജാതിയോ തിംസമ്പി ജാതിയോ ചത്താലീസമ്പി ജാതിയോ പഞ്ഞാസമ്പി ജാതിയോ ജാതിസതമ്പി ജാതിസഹസ്സമ്പി ജാതി സതസഹസ്സമ്പി അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേ അനേകേപി വിവട്ടകപ്പേ അനേകേപി സംവട്ടവിവട്ടകപ്പേ – അമുത്രാസിം ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ ഏവംവണ്ണോ ഏവമാഹാരോ ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീ ഏവമായുപരിയന്തോ, സോ തതോ ചുതോ അമുത്ര ഉദപാദിം; തത്രാപാസിം ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ ഏവംവണ്ണോ ഏവമാഹാരോ ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീ ഏവമായുപരിയന്തോ, സോ തതോ ചുതോ ഇധൂപപന്നോതി. ഇതി സാകാരം സഉദ്ദേസം അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരേയ്യ’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ…പേ… ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സേയ്യം ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനേയ്യം – ഇമേ വത ഭോന്തോ സത്താ കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം ഉപവാദകാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ, തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപന്നാ; ഇമേ വാ പന ഭോന്തോ സത്താ കായസുചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീസുചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോസുചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം അനുപവാദകാ സമ്മാദിട്ഠികാ സമ്മാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ, തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപന്നാതി, ഇതി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സേയ്യം ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനേയ്യ’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ അജ്ഝത്തം ചേതോസമഥമനുയുത്തോ അനിരാകതജ്ഝാനോ വിപസ്സനായ സമന്നാഗതോ ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

൬൯. ‘‘ആകങ്ഖേയ്യ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ’ന്തി, സീലേസ്വേവസ്സ പരിപൂരകാരീ അജ്ഝത്തം ചേതോസമഥമനുയുത്തോ അനിരാകതജ്ഝാനോ വിപസ്സനായ സമന്നാഗതോ ബ്രൂഹേതാ സുഞ്ഞാഗാരാനം.

‘‘സമ്പന്നസീലാ, ഭിക്ഖവേ, വിഹരഥ സമ്പന്നപാതിമോക്ഖാ; പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതാ വിഹരഥ ആചാരഗോചരസമ്പന്നാ അണുമത്തേസു വജ്ജേസു ഭയദസ്സാവിനോ; സമാദായ സിക്ഖഥ സിക്ഖാപദേസൂ’’തി – ഇതി യം തം വുത്തം ഇദമേതം പടിച്ച വുത്ത’’ന്തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

ആകങ്ഖേയ്യസുത്തം നിട്ഠിതം ഛട്ഠം.

൭. വത്ഥസുത്തം

൭൦. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, വത്ഥം സംകിലിട്ഠം മലഗ്ഗഹിതം; തമേനം രജകോ യസ്മിം യസ്മിം രങ്ഗജാതേ ഉപസംഹരേയ്യ – യദി നീലകായ യദി പീതകായ യദി ലോഹിതകായ യദി മഞ്ജിട്ഠകായ [മഞ്ജേട്ഠകായ (സീ. പീ.), മഞ്ജേട്ഠികായ (സ്യാ.)] ദുരത്തവണ്ണമേവസ്സ അപരിസുദ്ധവണ്ണമേവസ്സ. തം കിസ്സ ഹേതു? അപരിസുദ്ധത്താ, ഭിക്ഖവേ, വത്ഥസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തേ സംകിലിട്ഠേ, ദുഗ്ഗതി പാടികങ്ഖാ. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, വത്ഥം പരിസുദ്ധം പരിയോദാതം; തമേനം രജകോ യസ്മിം യസ്മിം രങ്ഗജാതേ ഉപസംഹരേയ്യ – യദി നീലകായ യദി പീതകായ യദി ലോഹിതകായ യദി മഞ്ജിട്ഠകായ – സുരത്തവണ്ണമേവസ്സ പരിസുദ്ധവണ്ണമേവസ്സ. തം കിസ്സ ഹേതു? പരിസുദ്ധത്താ, ഭിക്ഖവേ, വത്ഥസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തേ അസംകിലിട്ഠേ, സുഗതി പാടികങ്ഖാ.

൭൧. ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസാ? അഭിജ്ഝാവിസമലോഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, ബ്യാപാദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, കോധോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, ഉപനാഹോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, മക്ഖോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, പളാസോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, ഇസ്സാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, മച്ഛരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, മായാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, സാഠേയ്യം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, ഥമ്ഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, സാരമ്ഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, മാനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, അതിമാനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, മദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, പമാദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ.

൭൨. ‘‘സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ‘അഭിജ്ഝാവിസമലോഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അഭിജ്ഝാവിസമലോഭം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘ബ്യാപാദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ബ്യാപാദം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘കോധോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ കോധം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘ഉപനാഹോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഉപനാഹം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘മക്ഖോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ മക്ഖം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘പളാസോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ പളാസം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘ഇസ്സാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഇസ്സം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘മച്ഛരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ മച്ഛരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘മായാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ മായം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘സാഠേയ്യം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ സാഠേയ്യം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘ഥമ്ഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഥമ്ഭം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘സാരമ്ഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ സാരമ്ഭം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘മാനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ മാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘അതിമാനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അതിമാനം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘മദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ മദം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി; ‘പമാദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ പമാദം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസം പജഹതി.

൭൩. ‘‘യതോ ഖോ [യതോ ച ഖോ (സീ. സ്യാ.)], ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ‘അഭിജ്ഝാവിസമലോഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അഭിജ്ഝാവിസമലോഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി, ‘ബ്യാപാദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ബ്യാപാദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘കോധോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ കോധോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘ഉപനാഹോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഉപനാഹോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘മക്ഖോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ മക്ഖോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘പളാസോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ പളാസോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘ഇസ്സാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഇസ്സാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘മച്ഛരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ മച്ഛരിയം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘മായാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ മായാ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘സാഠേയ്യം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ സാഠേയ്യം ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘ഥമ്ഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ ഥമ്ഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘സാരമ്ഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ സാരമ്ഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘മാനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ മാനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘അതിമാനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ അതിമാനോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘മദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ മദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി; ‘പമാദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി – ഇതി വിദിത്വാ പമാദോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ പഹീനോ ഹോതി.

൭൪. ‘‘സോ ബുദ്ധേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ ഹോതി – ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ സുഗതോ ലോകവിദൂ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനം ബുദ്ധോ ഭഗവാ’തി; ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ ഹോതി – ‘സ്വാക്ഖാതോ ഭഗവതാ ധമ്മോ സന്ദിട്ഠികോ അകാലികോ ഏഹിപസ്സികോ ഓപനേയ്യികോ പച്ചത്തം വേദിതബ്ബോ വിഞ്ഞൂഹീ’തി; സങ്ഘേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ ഹോതി – ‘സുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, ഉജുപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, ഞായപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, സാമീചിപ്പടിപന്നോ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ, യദിദം ചത്താരി പുരിസയുഗാനി, അട്ഠ പുരിസപുഗ്ഗലാ. ഏസ ഭഗവതോ സാവകസങ്ഘോ ആഹുനേയ്യോ പാഹുനേയ്യോ ദക്ഖിണേയ്യോ അഞ്ജലികരണീയോ, അനുത്തരം പുഞ്ഞക്ഖേത്തം ലോകസ്സാ’തി.

൭൫. ‘‘യഥോധി [യതോധി (അട്ഠകഥായം പാഠന്തരം)] ഖോ പനസ്സ ചത്തം ഹോതി വന്തം മുത്തം പഹീനം പടിനിസ്സട്ഠം, സോ ‘ബുദ്ധേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോമ്ഹീ’തി ലഭതി അത്ഥവേദം, ലഭതി ധമ്മവേദം, ലഭതി ധമ്മൂപസംഹിതം പാമോജ്ജം. പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി; ‘ധമ്മേ…പേ… സങ്ഘേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോമ്ഹീ’തി ലഭതി അത്ഥവേദം, ലഭതി ധമ്മവേദം, ലഭതി ധമ്മൂപസംഹിതം പാമോജ്ജം; പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി. ‘യഥോധി ഖോ പന മേ ചത്തം വന്തം മുത്തം പഹീനം പടിനിസ്സട്ഠ’ന്തി ലഭതി അത്ഥവേദം, ലഭതി ധമ്മവേദം, ലഭതി ധമ്മൂപസംഹിതം പാമോജ്ജം; പമുദിതസ്സ പീതി ജായതി, പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതി, പസ്സദ്ധകായോ സുഖം വേദേതി, സുഖിനോ ചിത്തം സമാധിയതി.

൭൬. ‘‘സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവംസീലോ ഏവംധമ്മോ ഏവംപഞ്ഞോ സാലീനം ചേപി പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജതി വിചിതകാളകം അനേകസൂപം അനേകബ്യഞ്ജനം, നേവസ്സ തം ഹോതി അന്തരായായ. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, വത്ഥം സംകിലിട്ഠം മലഗ്ഗഹിതം അച്ഛോദകം ആഗമ്മ പരിസുദ്ധം ഹോതി പരിയോദാതം, ഉക്കാമുഖം വാ പനാഗമ്മ ജാതരൂപം പരിസുദ്ധം ഹോതി പരിയോദാതം, ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഏവംസീലോ ഏവംധമ്മോ ഏവംപഞ്ഞോ സാലീനം ചേപി പിണ്ഡപാതം ഭുഞ്ജതി വിചിതകാളകം അനേകസൂപം അനേകബ്യഞ്ജനം, നേവസ്സ തം ഹോതി അന്തരായായ.

൭൭. ‘‘സോ മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം, തഥാ ചതുത്ഥം [ചതുത്ഥിം (സീ. പീ.)]. ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ജേന ഫരിത്വാ വിഹരതി; കരുണാസഹഗതേന ചേതസാ…പേ… മുദിതാസഹഗതേന ചേതസാ…പേ… ഉപേക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം, തഥാ ചതുത്ഥം. ഇതി ഉദ്ധമധോ തിരിയം സബ്ബധി സബ്ബത്തതായ സബ്ബാവന്തം ലോകം ഉപേക്ഖാസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാപജ്ജേന ഫരിത്വാ വിഹരതി.

൭൮. ‘‘സോ ‘അത്ഥി ഇദം, അത്ഥി ഹീനം, അത്ഥി പണീതം, അത്ഥി ഇമസ്സ സഞ്ഞാഗതസ്സ ഉത്തരിം നിസ്സരണ’ന്തി പജാനാതി. തസ്സ ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോ കാമാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി, ഭവാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി, അവിജ്ജാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചതി. വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം ഹോതി. ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി പജാനാതി. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ – ‘ഭിക്ഖു സിനാതോ അന്തരേന സിനാനേനാ’’’തി.

൭൯. തേന ഖോ പന സമയേന സുന്ദരികഭാരദ്വാജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ അവിദൂരേ നിസിന്നോ ഹോതി. അഥ ഖോ സുന്ദരികഭാരദ്വാജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഗച്ഛതി പന ഭവം ഗോതമോ ബാഹുകം നദിം സിനായിതു’’ന്തി? ‘‘കിം, ബ്രാഹ്മണ, ബാഹുകായ നദിയാ? കിം ബാഹുകാ നദീ കരിസ്സതീ’’തി? ‘‘ലോക്ഖസമ്മതാ [ലോഖ്യസമ്മതാ (സീ.), മോക്ഖസമ്മതാ (പീ.)] ഹി, ഭോ ഗോതമ, ബാഹുകാ നദീ ബഹുജനസ്സ, പുഞ്ഞസമ്മതാ ഹി, ഭോ ഗോതമ, ബാഹുകാ നദീ ബഹുജനസ്സ, ബാഹുകായ പന നദിയാ ബഹുജനോ പാപകമ്മം കതം പവാഹേതീ’’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ സുന്ദരികഭാരദ്വാജം ബ്രാഹ്മണം ഗാഥാഹി അജ്ഝഭാസി –

‘‘ബാഹുകം അധികക്കഞ്ച, ഗയം സുന്ദരികം മപി [സുന്ദരികാമപി (സീ. സ്യാ. പീ.), സുന്ദരികം മഹിം (ഇതിപി)];

സരസ്സതിം പയാഗഞ്ച, അഥോ ബാഹുമതിം നദിം;

നിച്ചമ്പി ബാലോ പക്ഖന്ദോ [പക്ഖന്നോ (സീ. സ്യാ. പീ.)], കണ്ഹകമ്മോ ന സുജ്ഝതി.

‘‘കിം സുന്ദരികാ കരിസ്സതി, കിം പയാഗാ [പയാഗോ (സീ. സ്യാ. പീ.)] കിം ബാഹുകാ നദീ;

വേരിം കതകിബ്ബിസം നരം, ന ഹി നം സോധയേ പാപകമ്മിനം.

‘‘സുദ്ധസ്സ വേ സദാ ഫഗ്ഗു, സുദ്ധസ്സുപോസഥോ സദാ;

സുദ്ധസ്സ സുചികമ്മസ്സ, സദാ സമ്പജ്ജതേ വതം;

ഇധേവ സിനാഹി ബ്രാഹ്മണ, സബ്ബഭൂതേസു കരോഹി ഖേമതം.

‘‘സചേ മുസാ ന ഭണസി, സചേ പാണം ന ഹിംസസി;

സചേ അദിന്നം നാദിയസി, സദ്ദഹാനോ അമച്ഛരീ;

കിം കാഹസി ഗയം ഗന്ത്വാ, ഉദപാനോപി തേ ഗയാ’’തി.

൮൦. ഏവം വുത്തേ, സുന്ദരികഭാരദ്വാജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ, അഭിക്കന്തം, ഭോ ഗോതമ! സേയ്യഥാപി, ഭോ ഗോതമ, നിക്കുജ്ജിതം വാ ഉക്കുജ്ജേയ്യ, പടിച്ഛന്നം വാ വിവരേയ്യ, മൂള്ഹസ്സ വാ മഗ്ഗം ആചിക്ഖേയ്യ, അന്ധകാരേ വാ തേലപജ്ജോതം ധാരേയ്യ – ചക്ഖുമന്തോ രൂപാനി ദക്ഖന്തീതി; ഏവമേവം ഭോതാ ഗോതമേന അനേകപരിയായേന ധമ്മോ പകാസിതോ. ഏസാഹം ഭവന്തം ഗോതമം സരണം ഗച്ഛാമി ധമ്മഞ്ച ഭിക്ഖുസങ്ഘഞ്ച. ലഭേയ്യാഹം ഭോതോ ഗോതമസ്സ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, ലഭേയ്യം ഉപസമ്പദ’’ന്തി. അലത്ഥ ഖോ സുന്ദരികഭാരദ്വാജോ ബ്രാഹ്മണോ ഭഗവതോ സന്തികേ പബ്ബജ്ജം, അലത്ഥ ഉപസമ്പദം. അചിരൂപസമ്പന്നോ ഖോ പനായസ്മാ ഭാരദ്വാജോ ഏകോ വൂപകട്ഠോ അപ്പമത്തോ ആതാപീ പഹിതത്തോ വിഹരന്തോ നചിരസ്സേവ – യസ്സത്ഥായ കുലപുത്താ സമ്മദേവ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജന്തി തദനുത്തരം – ബ്രഹ്മചരിയപരിയോസാനം ദിട്ഠേവധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസി. ‘‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’’തി അബ്ഭഞ്ഞാസി. അഞ്ഞതരോ ഖോ പനായസ്മാ ഭാരദ്വാജോ അരഹതം അഹോസീതി.

വത്ഥസുത്തം നിട്ഠിതം സത്തമം.

൮. സല്ലേഖസുത്തം

൮൧. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. അഥ ഖോ ആയസ്മാ മഹാചുന്ദോ സായന്ഹസമയം പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ മഹാചുന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘യാ ഇമാ, ഭന്തേ, അനേകവിഹിതാ ദിട്ഠിയോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജന്തി – അത്തവാദപടിസംയുത്താ വാ ലോകവാദപടിസംയുത്താ വാ – ആദിമേവ നു ഖോ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുനോ മനസികരോതോ ഏവമേതാസം ദിട്ഠീനം പഹാനം ഹോതി, ഏവമേതാസം ദിട്ഠീനം പടിനിസ്സഗ്ഗോ ഹോതീ’’തി?

൮൨. ‘‘യാ ഇമാ, ചുന്ദ, അനേകവിഹിതാ ദിട്ഠിയോ ലോകേ ഉപ്പജ്ജന്തി – അത്തവാദപടിസംയുത്താ വാ ലോകവാദപടിസംയുത്താ വാ – യത്ഥ ചേതാ ദിട്ഠിയോ ഉപ്പജ്ജന്തി യത്ഥ ച അനുസേന്തി യത്ഥ ച സമുദാചരന്തി തം ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേ സോ അത്താ’തി – ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞാ പസ്സതോ ഏവമേതാസം ദിട്ഠീനം പഹാനം ഹോതി, ഏവമേതാസം ദിട്ഠീനം പടിനിസ്സഗ്ഗോ ഹോതി.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ചുന്ദ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘സല്ലേഖേന വിഹരാമീ’തി. ന ഖോ പനേതേ, ചുന്ദ, അരിയസ്സ വിനയേ സല്ലേഖാ വുച്ചന്തി. ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാ ഏതേ അരിയസ്സ വിനയേ വുച്ചന്തി.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ചുന്ദ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവം അവിതക്കം അവിചാരം സമാധിജം പീതിസുഖം ദുതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘സല്ലേഖേന വിഹരാമീ’തി. ന ഖോ പനേതേ, ചുന്ദ, അരിയസ്സ വിനയേ സല്ലേഖാ വുച്ചന്തി. ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാ ഏതേ അരിയസ്സ വിനയേ വുച്ചന്തി.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ചുന്ദ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു പീതിയാ ച വിരാഗാ ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരേയ്യ, സതോ ച സമ്പജാനോ സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേയ്യ, യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി – ‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’തി തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘സല്ലേഖേന വിഹരാമീ’തി. ന ഖോ പനേതേ, ചുന്ദ, അരിയസ്സ വിനയേ സല്ലേഖാ വുച്ചന്തി. ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാ ഏതേ അരിയസ്സ വിനയേ വുച്ചന്തി.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ചുന്ദ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ പുബ്ബേവ സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാ അദുക്ഖമസും ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘സല്ലേഖേന വിഹരാമീ’തി. ന ഖോ പനേതേ, ചുന്ദ, അരിയസ്സ വിനയേ സല്ലേഖാ വുച്ചന്തി. ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാ ഏതേ അരിയസ്സ വിനയേ വുച്ചന്തി.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ചുന്ദ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു സബ്ബസോ രൂപസഞ്ഞാനം സമതിക്കമാ, പടിഘസഞ്ഞാനം അത്ഥങ്ഗമാ, നാനത്തസഞ്ഞാനം അമനസികാരാ, ‘അനന്തോ ആകാസോ’തി ആകാസാനഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘സല്ലേഖേന വിഹരാമീ’തി. ന ഖോ പനേതേ, ചുന്ദ, അരിയസ്സ വിനയേ സല്ലേഖാ വുച്ചന്തി. സന്താ ഏതേ വിഹാരാ അരിയസ്സ വിനയേ വുച്ചന്തി.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ചുന്ദ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു സബ്ബസോ ആകാസാനഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘അനന്തം വിഞ്ഞാണ’ന്തി വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘സല്ലേഖേന വിഹരാമീ’തി. ന ഖോ പനേതേ, ചുന്ദ, അരിയസ്സ വിനയേ സല്ലേഖാ വുച്ചന്തി. സന്താ ഏതേ വിഹാരാ അരിയസ്സ വിനയേ വുച്ചന്തി.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ചുന്ദ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു സബ്ബസോ വിഞ്ഞാണഞ്ചായതനം സമതിക്കമ്മ ‘നത്ഥി കിഞ്ചീ’തി ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘സല്ലേഖേന വിഹരാമീ’തി. ന ഖോ പനേതേ, ചുന്ദ, അരിയസ്സ വിനയേ സല്ലേഖാ വുച്ചന്തി. സന്താ ഏതേ വിഹാരാ അരിയസ്സ വിനയേ വുച്ചന്തി.

‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ചുന്ദ, വിജ്ജതി യം ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു സബ്ബസോ ആകിഞ്ചഞ്ഞായതനം സമതിക്കമ്മ നേവസഞ്ഞാനാസഞ്ഞായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘സല്ലേഖേന വിഹരാമീ’തി. ന ഖോ പനേതേ, ചുന്ദ, അരിയസ്സ വിനയേ സല്ലേഖാ വുച്ചന്തി. സന്താ ഏതേ വിഹാരാ അരിയസ്സ വിനയേ വുച്ചന്തി.

൮൩. ‘‘ഇധ ഖോ പന വോ, ചുന്ദ, സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ വിഹിംസകാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അവിഹിംസകാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ പാണാതിപാതീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ പാണാതിപാതാ പടിവിരതാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ അദിന്നാദായീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അദിന്നാദാനാ പടിവിരതാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ അബ്രഹ്മചാരീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ ബ്രഹ്മചാരീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മുസാവാദീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ മുസാവാദാ പടിവിരതാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ പിസുണവാചാ [പിസുണാ വാചാ (സീ. പീ.)] ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ പിസുണായ വാചായ പടിവിരതാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ ഫരുസവാചാ [ഫരുസാ വാചാ (സീ. പീ.)] ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ ഫരുസായ വാചായ പടിവിരതാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ സമ്ഫപ്പലാപീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്ഫപ്പലാപാ പടിവിരതാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ അഭിജ്ഝാലൂ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അനഭിജ്ഝാലൂ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ ബ്യാപന്നചിത്താ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അബ്യാപന്നചിത്താ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മിച്ഛാദിട്ഠീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്മാദിട്ഠീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മിച്ഛാസങ്കപ്പാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്മാസങ്കപ്പാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മിച്ഛാവാചാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്മാവാചാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മിച്ഛാകമ്മന്താ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്മാകമ്മന്താ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മിച്ഛാആജീവാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്മാആജീവാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മിച്ഛാവായാമാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്മാവായാമാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മിച്ഛാസതീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്മാസതീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മിച്ഛാസമാധി ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്മാസമാധീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മിച്ഛാഞാണീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്മാഞാണീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മിച്ഛാവിമുത്തീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സമ്മാവിമുത്തീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ.

‘‘‘പരേ ഥീനമിദ്ധപരിയുട്ഠിതാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ വിഗതഥീനമിദ്ധാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ ഉദ്ധതാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അനുദ്ധതാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ വിചികിച്ഛീ [വേചികിച്ഛീ (സീ. പീ. ക.)] ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ തിണ്ണവിചികിച്ഛാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ കോധനാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അക്കോധനാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ ഉപനാഹീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അനുപനാഹീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മക്ഖീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അമക്ഖീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ പളാസീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അപളാസീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ ഇസ്സുകീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അനിസ്സുകീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മച്ഛരീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അമച്ഛരീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ സഠാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അസഠാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മായാവീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അമായാവീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ ഥദ്ധാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അത്ഥദ്ധാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ അതിമാനീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അനതിമാനീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ ദുബ്ബചാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സുവചാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ പാപമിത്താ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ കല്യാണമിത്താ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ പമത്താ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അപ്പമത്താ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ അസ്സദ്ധാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ സദ്ധാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ അഹിരികാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ ഹിരിമനാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ അനോത്താപീ [അനോത്തപ്പീ (ക.)] ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ ഓത്താപീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ അപ്പസ്സുതാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ ബഹുസ്സുതാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ കുസീതാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ ആരദ്ധവീരിയാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ മുട്ഠസ്സതീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ ഉപട്ഠിതസ്സതീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ ദുപ്പഞ്ഞാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ പഞ്ഞാസമ്പന്നാ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ. ‘പരേ സന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അസന്ദിട്ഠിപരാമാസീ അനാധാനഗ്ഗാഹീ സുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ ഭവിസ്സാമാ’തി സല്ലേഖോ കരണീയോ.

൮൪. ‘‘ചിത്തുപ്പാദമ്പി ഖോ അഹം, ചുന്ദ, കുസലേസു ധമ്മേസു ബഹുകാരം [ബഹൂപകാരം (ക.)] വദാമി, കോ പന വാദോ കായേന വാചായ അനുവിധീയനാസു! തസ്മാതിഹ, ചുന്ദ, ‘പരേ വിഹിംസകാ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അവിഹിംസകാ ഭവിസ്സാമാ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം. ‘പരേ പാണാതിപാതീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ പാണാതിപാതാ പടിവിരതാ ഭവിസ്സാമാ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം…‘പരേ സന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ ഭവിസ്സന്തി, മയമേത്ഥ അസന്ദിട്ഠിപരാമാസീ അനാധാനഗ്ഗാഹീ സുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ ഭവിസ്സാമാ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

൮൫. ‘‘സേയ്യഥാപി, ചുന്ദ, വിസമോ മഗ്ഗോ അസ്സ, തസ്സ [മഗ്ഗോ തസ്സാസ്സ (സീ. സ്യാ. പീ.)] അഞ്ഞോ സമോ മഗ്ഗോ പരിക്കമനായ; സേയ്യഥാ വാ പന, ചുന്ദ, വിസമം തിത്ഥം അസ്സ, തസ്സ അഞ്ഞം സമം തിത്ഥം പരിക്കമനായ; ഏവമേവ ഖോ, ചുന്ദ, വിഹിംസകസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അവിഹിംസാ ഹോതി പരിക്കമനായ, പാണാതിപാതിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ പാണാതിപാതാ വേരമണീ ഹോതി പരിക്കമനായ, അദിന്നാദായിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അദിന്നാദാനാ വേരമണീ ഹോതി പരിക്കമനായ, അബ്രഹ്മചാരിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അബ്രഹ്മചരിയാ വേരമണീ ഹോതി പരിക്കമനായ, മുസാവാദിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ മുസാവാദാ വേരമണീ ഹോതി പരിക്കമനായ, പിസുണവാചസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ പിസുണായ വാചായ വേരമണീ ഹോതി പരിക്കമനായ, ഫരുസവാചസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ഫരുസായ വാചായ വേരമണീ ഹോതി പരിക്കമനായ, സമ്ഫപ്പലാപിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്ഫപ്പലാപാ വേരമണീ ഹോതി പരിക്കമനായ, അഭിജ്ഝാലുസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അനഭിജ്ഝാ ഹോതി പരിക്കമനായ, ബ്യാപന്നചിത്തസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അബ്യാപാദോ ഹോതി പരിക്കമനായ, മിച്ഛാദിട്ഠിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി പരിക്കമനായ, മിച്ഛാസങ്കപ്പസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാസങ്കപ്പോ ഹോതി പരിക്കമനായ, മിച്ഛാവാചസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാവാചാ ഹോതി പരിക്കമനായ, മിച്ഛാകമ്മന്തസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാകമ്മന്തോ ഹോതി പരിക്കമനായ, മിച്ഛാആജീവസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാആജീവോ ഹോതി പരിക്കമനായ, മിച്ഛാവായാമസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാവായാമോ ഹോതി പരിക്കമനായ, മിച്ഛാസതിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാസതി ഹോതി പരിക്കമനായ, മിച്ഛാസമാധിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാസമാധി ഹോതി പരിക്കമനായ, മിച്ഛാഞാണിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാഞാണം ഹോതി പരിക്കമനായ, മിച്ഛാവിമുത്തിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാവിമുത്തി ഹോതി പരിക്കമനായ.

‘‘ഥീനമിദ്ധപരിയുട്ഠിതസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ വിഗതഥിനമിദ്ധതാ ഹോതി പരിക്കമനായ, ഉദ്ധതസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അനുദ്ധച്ചം ഹോതി പരിക്കമനായ, വിചികിച്ഛിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ തിണ്ണവിചികിച്ഛതാ ഹോതി പരിക്കമനായ, കോധനസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അക്കോധോ ഹോതി പരിക്കമനായ, ഉപനാഹിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അനുപനാഹോ ഹോതി പരിക്കമനായ, മക്ഖിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അമക്ഖോ ഹോതി പരിക്കമനായ, പളാസിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അപളാസോ ഹോതി പരിക്കമനായ, ഇസ്സുകിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അനിസ്സുകിതാ ഹോതി പരിക്കമനായ, മച്ഛരിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അമച്ഛരിയം ഹോതി പരിക്കമനായ, സഠസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അസാഠേയ്യം ഹോതി പരിക്കമനായ, മായാവിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അമായാ [അമായാവിതാ (ക.)] ഹോതി പരിക്കമനായ, ഥദ്ധസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അത്ഥദ്ധിയം ഹോതി പരിക്കമനായ, അതിമാനിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അനതിമാനോ ഹോതി പരിക്കമനായ, ദുബ്ബചസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സോവചസ്സതാ ഹോതി പരിക്കമനായ, പാപമിത്തസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ കല്യാണമിത്തതാ ഹോതി പരിക്കമനായ, പമത്തസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അപ്പമാദോ ഹോതി പരിക്കമനായ, അസ്സദ്ധസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സദ്ധാ ഹോതി പരിക്കമനായ, അഹിരികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ഹിരീ ഹോതി പരിക്കമനായ, അനോത്താപിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ഓത്തപ്പം ഹോതി പരിക്കമനായ, അപ്പസ്സുതസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ബാഹുസച്ചം ഹോതി പരിക്കമനായ, കുസീതസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ വീരിയാരമ്ഭോ ഹോതി പരിക്കമനായ, മുട്ഠസ്സതിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ഉപട്ഠിതസ്സതിതാ ഹോതി പരിക്കമനായ, ദുപ്പഞ്ഞസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ പഞ്ഞാസമ്പദാ ഹോതി പരിക്കമനായ, സന്ദിട്ഠിപരാമാസി-ആധാനഗ്ഗാഹി-ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അസന്ദിട്ഠിപരാമാസിഅനാധാനഗ്ഗാഹി-സുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗിതാ ഹോതി പരിക്കമനായ.

൮൬. ‘‘സേയ്യഥാപി, ചുന്ദ, യേ കേചി അകുസലാ ധമ്മാ സബ്ബേ തേ അധോഭാഗങ്ഗമനീയാ [അധോഭാവങ്ഗമനീയാ (സീ. സ്യാ. പീ.)], യേ കേചി കുസലാ ധമ്മാ സബ്ബേ തേ ഉപരിഭാഗങ്ഗമനീയാ [ഉപരിഭാവങ്ഗമനീയാ (സീ. സ്യാ. പീ.)], ഏവമേവ ഖോ, ചുന്ദ, വിഹിംസകസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അവിഹിംസാ ഹോതി ഉപരിഭാഗായ [ഉപരിഭാവായ (സീ. സ്യാ. ക.)], പാണാതിപാതിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ പാണാതിപാതാ വേരമണീ ഹോതി ഉപരിഭാഗായ…പേ… സന്ദിട്ഠിപരാമാസി-ആധാനഗ്ഗാഹി-ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അസന്ദിട്ഠിപരാമാസി-അനാധാനഗ്ഗാഹി-സുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗിതാ ഹോതി ഉപരിഭാഗായ.

൮൭. ‘‘സോ വത, ചുന്ദ, അത്തനാ പലിപപലിപന്നോ പരം പലിപപലിപന്നം ഉദ്ധരിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. സോ വത, ചുന്ദ, അത്തനാ അപലിപപലിപന്നോ പരം പലിപപലിപന്നം ഉദ്ധരിസ്സതീതി ഠാനമേതം വിജ്ജതി. സോ വത, ചുന്ദ, അത്തനാ അദന്തോ അവിനീതോ അപരിനിബ്ബുതോ പരം ദമേസ്സതി വിനേസ്സതി പരിനിബ്ബാപേസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. സോ വത, ചുന്ദ, അത്തനാ ദന്തോ വിനീതോ പരിനിബ്ബുതോ പരം ദമേസ്സതി വിനേസ്സതി പരിനിബ്ബാപേസ്സതീതി ഠാനമേതം വിജ്ജതി. ഏവമേവ ഖോ, ചുന്ദ, വിഹിംസകസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അവിഹിംസാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ, പാണാതിപാതിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ പാണാതിപാതാ വേരമണീ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. അദിന്നാദായിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അദിന്നാദാനാ വേരമണീ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. അബ്രഹ്മചാരിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അബ്രഹ്മചരിയാ വേരമണീ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മുസാവാദിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ മുസാവാദാ വേരമണീ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. പിസുണവാചസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ പിസുണായ വാചായ വേരമണീ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. ഫരുസവാചസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ഫരുസായ വാചായ വേരമണീ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. സമ്ഫപ്പലാപിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്ഫപ്പലാപാ വേരമണീ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. അഭിജ്ഝാലുസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അനഭിജ്ഝാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. ബ്യാപന്നചിത്തസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അബ്യാപാദോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മിച്ഛാദിട്ഠിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മിച്ഛാസങ്കപ്പസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാസങ്കപ്പോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മിച്ഛാവാചസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാവാചാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മിച്ഛാകമ്മന്തസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാകമ്മന്തോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മിച്ഛാആജീവസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാആജീവോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മിച്ഛാവായാമസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാവായാമോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മിച്ഛാസതിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാസതി ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മിച്ഛാസമാധിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാസമാധി ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മിച്ഛാഞാണിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാഞാണം ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മിച്ഛാവിമുത്തിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സമ്മാവിമുത്തി ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ.

‘‘ഥീനമിദ്ധപരിയുട്ഠിതസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ വിഗതഥിനമിദ്ധതാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. ഉദ്ധതസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അനുദ്ധച്ചം ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. വിചികിച്ഛിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ തിണ്ണവിചികിച്ഛതാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. കോധനസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അക്കോധോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. ഉപനാഹിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അനുപനാഹോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മക്ഖിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അമക്ഖോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. പളാസിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അപളാസോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. ഇസ്സുകിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അനിസ്സുകിതാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മച്ഛരിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അമച്ഛരിയം ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. സഠസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അസാഠേയ്യം ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മായാവിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അമായാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. ഥദ്ധസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അത്ഥദ്ധിയം ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. അതിമാനിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അനതിമാനോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. ദുബ്ബചസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സോവചസ്സതാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. പാപമിത്തസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ കല്യാണമിത്തതാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. പമത്തസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അപ്പമാദോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. അസ്സദ്ധസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ സദ്ധാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. അഹിരികസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ഹിരീ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. അനോത്താപിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ഓത്തപ്പം ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. അപ്പസ്സുതസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ബാഹുസച്ചം ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. കുസീതസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ വീരിയാരമ്ഭോ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. മുട്ഠസ്സതിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ ഉപട്ഠിതസ്സതിതാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. ദുപ്പഞ്ഞസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ പഞ്ഞാസമ്പദാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ. സന്ദിട്ഠിപരാമാസി-ആധാനഗ്ഗാഹി-ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗിസ്സ പുരിസപുഗ്ഗലസ്സ അസന്ദിട്ഠിപരാമാസി-അനാധാനഗ്ഗാഹി-സുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗിതാ ഹോതി പരിനിബ്ബാനായ.

൮൮. ‘‘ഇതി ഖോ, ചുന്ദ, ദേസിതോ മയാ സല്ലേഖപരിയായോ, ദേസിതോ ചിത്തുപ്പാദപരിയായോ, ദേസിതോ പരിക്കമനപരിയായോ, ദേസിതോ ഉപരിഭാഗപരിയായോ, ദേസിതോ പരിനിബ്ബാനപരിയായോ. യം ഖോ, ചുന്ദ, സത്ഥാരാ കരണീയം സാവകാനം ഹിതേസിനാ അനുകമ്പകേന അനുകമ്പം ഉപാദായ, കതം വോ തം മയാ. ‘ഏതാനി, ചുന്ദ, രുക്ഖമൂലാനി, ഏതാനി സുഞ്ഞാഗാരാനി, ഝായഥ, ചുന്ദ, മാ പമാദത്ഥ, മാ പച്ഛാവിപ്പടിസാരിനോ അഹുവത്ഥ’ – അയം ഖോ അമ്ഹാകം അനുസാസനീ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനോ ആയസ്മാ മഹാചുന്ദോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.

ചതുത്താലീസപദാ വുത്താ, സന്ധയോ പഞ്ച ദേസിതാ;

സല്ലേഖോ നാമ സുത്തന്തോ, ഗമ്ഭീരോ സാഗരൂപമോതി.

സല്ലേഖസുത്തം നിട്ഠിതം അട്ഠമം.

൯. സമ്മാദിട്ഠിസുത്തം

൮൯. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ആവുസോ ഭിക്ഖവേ’’തി. ‘‘ആവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ പച്ചസ്സോസും. ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഏതദവോച –

‘‘‘സമ്മാദിട്ഠി [സമ്മാദിട്ഠീ (സീ. സ്യാ.)] സമ്മാദിട്ഠീ’തി, ആവുസോ, വുച്ചതി. കിത്താവതാ നു ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി?

‘‘ദൂരതോപി ഖോ മയം, ആവുസോ, ആഗച്ഛേയ്യാമ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ സന്തികേ ഏതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥമഞ്ഞാതും. സാധു വതായസ്മന്തംയേവ സാരിപുത്തം പടിഭാതു ഏതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ. ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ സുത്വാ ഭിക്ഖൂ ധാരേസ്സന്തീ’’തി. ‘‘തേന ഹി, ആവുസോ, സുണാഥ, സാധുകം മനസി കരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ പച്ചസ്സോസും. ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഏതദവോച –

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ അകുസലഞ്ച പജാനാതി, അകുസലമൂലഞ്ച പജാനാതി, കുസലഞ്ച പജാനാതി, കുസലമൂലഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമം പനാവുസോ, അകുസലം, കതമം അകുസലമൂലം, കതമം കുസലം, കതമം കുസലമൂലം? പാണാതിപാതോ ഖോ, ആവുസോ, അകുസലം, അദിന്നാദാനം അകുസലം, കാമേസുമിച്ഛാചാരോ അകുസലം, മുസാവാദോ അകുസലം, പിസുണാ വാചാ [പിസുണവാചാ (ക.)] അകുസലം, ഫരുസാ വാചാ [ഫരുസവാചാ (ക.)] അകുസലം, സമ്ഫപ്പലാപോ അകുസലം, അഭിജ്ഝാ അകുസലം, ബ്യാപാദോ അകുസലം, മിച്ഛാദിട്ഠി അകുസലം – ഇദം വുച്ചതാവുസോ അകുസലം. കതമഞ്ചാവുസോ, അകുസലമൂലം? ലോഭോ അകുസലമൂലം, ദോസോ അകുസലമൂലം, മോഹോ അകുസലമൂലം – ഇദം വുച്ചതാവുസോ, അകുസലമൂലം.

‘‘കതമഞ്ചാവുസോ, കുസലം? പാണാതിപാതാ വേരമണീ കുസലം, അദിന്നാദാനാ വേരമണീ കുസലം, കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീ കുസലം, മുസാവാദാ വേരമണീ കുസലം, പിസുണായ വാചായ വേരമണീ കുസലം, ഫരുസായ വാചായ വേരമണീ കുസലം, സമ്ഫപ്പലാപാ വേരമണീ കുസലം, അനഭിജ്ഝാ കുസലം, അബ്യാപാദോ കുസലം, സമ്മാദിട്ഠി കുസലം – ഇദം വുച്ചതാവുസോ, കുസലം. കതമഞ്ചാവുസോ, കുസലമൂലം? അലോഭോ കുസലമൂലം, അദോസോ കുസലമൂലം, അമോഹോ കുസലമൂലം – ഇദം വുച്ചതാവുസോ, കുസലമൂലം.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം അകുസലം പജാനാതി, ഏവം അകുസലമൂലം പജാനാതി, ഏവം കുസലം പജാനാതി, ഏവം കുസലമൂലം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ, പടിഘാനുസയം പടിവിനോദേത്വാ, ‘അസ്മീ’തി ദിട്ഠിമാനാനുസയം സമൂഹനിത്വാ, അവിജ്ജം പഹായ വിജ്ജം ഉപ്പാദേത്വാ, ദിട്ഠേവധമ്മേ ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൯൦. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഉത്തരി [ഉത്തരിം (സീ. സ്യാ. പീ.)] പഞ്ഹം അപുച്ഛും [അപുച്ഛിംസു (സ്യാ.)] – ‘‘സിയാ പനാവുസോ, അഞ്ഞോപി പരിയായോ യഥാ അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി?

‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ആഹാരഞ്ച പജാനാതി, ആഹാരസമുദയഞ്ച പജാനാതി, ആഹാരനിരോധഞ്ച പജാനാതി, ആഹാരനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമോ പനാവുസോ, ആഹാരോ, കതമോ ആഹാരസമുദയോ, കതമോ ആഹാരനിരോധോ, കതമാ ആഹാരനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? ചത്താരോമേ, ആവുസോ, ആഹാരാ ഭൂതാനം വാ സത്താനം ഠിതിയാ, സമ്ഭവേസീനം വാ അനുഗ്ഗഹായ. കതമേ ചത്താരോ? കബളീകാരോ ആഹാരോ ഓളാരികോ വാ സുഖുമോ വാ, ഫസ്സോ ദുതിയോ, മനോസഞ്ചേതനാ തതിയാ, വിഞ്ഞാണം ചതുത്ഥം. തണ്ഹാസമുദയാ ആഹാരസമുദയോ, തണ്ഹാനിരോധാ ആഹാരനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ആഹാരനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്തോ, സമ്മാആജീവോ സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതി സമ്മാസമാധി’.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം ആഹാരം പജാനാതി, ഏവം ആഹാരസമുദയം പജാനാതി, ഏവം ആഹാരനിരോധം പജാനാതി, ഏവം ആഹാരനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ, പടിഘാനുസയം പടിവിനോദേത്വാ, ‘അസ്മീ’തി ദിട്ഠിമാനാനുസയം സമൂഹനിത്വാ, അവിജ്ജം പഹായ വിജ്ജം ഉപ്പാദേത്വാ, ദിട്ഠേവധമ്മേ ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൯൧. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഉത്തരി പഞ്ഹം അപുച്ഛും – ‘‘സിയാ പനാവുസോ, അഞ്ഞോപി പരിയായോ യഥാ അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി?

‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ദുക്ഖഞ്ച പജാനാതി, ദുക്ഖസമുദയഞ്ച പജാനാതി, ദുക്ഖനിരോധഞ്ച പജാനാതി, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമം പനാവുസോ, ദുക്ഖം, കതമോ ദുക്ഖസമുദയോ, കതമോ ദുക്ഖനിരോധോ, കതമാ ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? ജാതിപി ദുക്ഖാ, ജരാപി ദുക്ഖാ, മരണമ്പി ദുക്ഖം, സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാപി ദുക്ഖാ, അപ്പിയേഹി സമ്പയോഗോപി ദുക്ഖോ, പിയേഹി വിപ്പയോഗോപി ദുക്ഖോ, യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം, സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ [പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാപി (ക.)] ദുക്ഖാ – ഇദം വുച്ചതാവുസോ, ദുക്ഖം. കതമോ ചാവുസോ, ദുക്ഖസമുദയോ? യായം തണ്ഹാ പോനോബ്ഭവികാ നന്ദീരാഗസഹഗതാ [പോനോഭവികാ (സീ. പീ.)] തത്രതത്രാഭിനന്ദിനീ [നന്ദിരാഗസഹഗതാ (സീ. പീ.)], സേയ്യഥിദം, കാമതണ്ഹാ ഭവതണ്ഹാ വിഭവതണ്ഹാ – അയം വുച്ചതാവുസോ, ദുക്ഖസമുദയോ. കതമോ ചാവുസോ, ദുക്ഖനിരോധോ? യോ തസ്സായേവ തണ്ഹായ അസേസവിരാഗനിരോധോ ചാഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോ മുത്തി അനാലയോ – അയം വുച്ചതാവുസോ, ദുക്ഖനിരോധോ. കതമാ ചാവുസോ, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ, സേയ്യഥിദം, സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി – അയം വുച്ചതാവുസോ, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം ദുക്ഖം പജാനാതി, ഏവം ദുക്ഖസമുദയം പജാനാതി, ഏവം ദുക്ഖനിരോധം പജാനാതി, ഏവം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ, പടിഘാനുസയം പടിവിനോദേത്വാ, ‘അസ്മീ’തി ദിട്ഠിമാനാനുസയം സമൂഹനിത്വാ, അവിജ്ജം പഹായ വിജ്ജം ഉപ്പാദേത്വാ, ദിട്ഠേവധമ്മേ ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൯൨. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഉത്തരി പഞ്ഹം അപുച്ഛും – ‘‘സിയാ പനാവുസോ, അഞ്ഞോപി പരിയായോ യഥാ അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി?

‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ജരാമരണഞ്ച പജാനാതി, ജരാമരണസമുദയഞ്ച പജാനാതി, ജരാമരണനിരോധഞ്ച പജാനാതി, ജരാമരണനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമം പനാവുസോ, ജരാമരണം, കതമോ ജരാമരണസമുദയോ, കതമോ ജരാമരണനിരോധോ, കതമാ ജരാമരണനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? യാ തേസം തേസം സത്താനം തമ്ഹി തമ്ഹി സത്തനികായേ ജരാ ജീരണതാ ഖണ്ഡിച്ചം പാലിച്ചം വലിത്തചതാ ആയുനോ സംഹാനി ഇന്ദ്രിയാനം പരിപാകോ – അയം വുച്ചതാവുസോ, ജരാ. കതമഞ്ചാവുസോ, മരണം? യാ [യം (പീ. ക.), സതിപട്ഠാനസുത്തേപി] തേസം തേസം സത്താനം തമ്ഹാ തമ്ഹാ സത്തനികായാ ചുതി ചവനതാ ഭേദോ അന്തരധാനം മച്ചു മരണം കാലംകിരിയാ ഖന്ധാനം ഭേദോ, കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ, ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സുപച്ഛേദോ – ഇദം വുച്ചതാവുസോ, മരണം. ഇതി അയഞ്ച ജരാ ഇദഞ്ച മരണം – ഇദം വുച്ചതാവുസോ, ജരാമരണം. ജാതിസമുദയാ ജരാമരണസമുദയോ, ജാതിനിരോധാ ജരാമരണനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ജരാമരണനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം ജരാമരണം പജാനാതി, ഏവം ജരാമരണസമുദം പജാനാതി, ഏവം ജരാമരണനിരോധം പജാനാതി, ഏവം ജരാമരണനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ…പേ… ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൯൩. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ജാതിഞ്ച പജാനാതി, ജാതിസമുദയഞ്ച പജാനാതി, ജാതിനിരോധഞ്ച പജാനാതി, ജാതിനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമാ പനാവുസോ, ജാതി, കതമോ ജാതിസമുദയോ, കതമോ ജാതിനിരോധോ, കതമാ ജാതിനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? യാ തേസം തേസം സത്താനം തമ്ഹി തമ്ഹി സത്തനികായേ ജാതി സഞ്ജാതി ഓക്കന്തി അഭിനിബ്ബത്തി ഖന്ധാനം പാതുഭാവോ, ആയതനാനം പടിലാഭോ – അയം വുച്ചതാവുസോ, ജാതി. ഭവസമുദയാ ജാതിസമുദയോ, ഭവനിരോധാ ജാതിനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ജാതിനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം ജാതിം പജാനാതി, ഏവം ജാതിസമുദയം പജാനാതി, ഏവം ജാതിനിരോധം പജാനാതി, ഏവം ജാതിനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ…പേ… ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൯൪. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഭവഞ്ച പജാനാതി, ഭവസമുദയഞ്ച പജാനാതി, ഭവനിരോധഞ്ച പജാനാതി, ഭവനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമോ പനാവുസോ, ഭവോ, കതമോ ഭവസമുദയോ, കതമോ ഭവനിരോധോ, കതമാ ഭവനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? തയോമേ, ആവുസോ, ഭവാ – കാമഭവോ, രൂപഭവോ, അരൂപഭവോ. ഉപാദാനസമുദയാ ഭവസമുദയോ, ഉപാദാനനിരോധാ ഭവനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഭവനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം ഭവം പജാനാതി, ഏവം ഭവസമുദയം പജാനാതി, ഏവം ഭവനിരോധം പജാനാതി, ഏവം ഭവനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ…പേ… ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി. ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൯൫. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഉപാദാനഞ്ച പജാനാതി, ഉപാദാനസമുദയഞ്ച പജാനാതി, ഉപാദാനനിരോധഞ്ച പജാനാതി, ഉപാദാനനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമം പനാവുസോ, ഉപാദാനം, കതമോ ഉപാദാനസമുദയോ, കതമോ ഉപാദാനനിരോധോ, കതമാ ഉപാദാനനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? ചത്താരിമാനി, ആവുസോ, ഉപാദാനാനി – കാമുപാദാനം, ദിട്ഠുപാദാനം, സീലബ്ബതുപാദാനം, അത്തവാദുപാദാനം. തണ്ഹാസമുദയാ ഉപാദാനസമുദയോ, തണ്ഹാനിരോധാ ഉപാദാനനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഉപാദാനനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം ഉപാദാനം പജാനാതി, ഏവം ഉപാദാനസമുദയം പജാനാതി, ഏവം ഉപാദാനനിരോധം പജാനാതി, ഏവം ഉപാദാനനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ…പേ… ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൯൬. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ തണ്ഹഞ്ച പജാനാതി, തണ്ഹാസമുദയഞ്ച പജാനാതി, തണ്ഹാനിരോധഞ്ച പജാനാതി, തണ്ഹാനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമാ പനാവുസോ, തണ്ഹാ, കതമോ തണ്ഹാസമുദയോ, കതമോ തണ്ഹാനിരോധോ, കതമാ തണ്ഹാനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? ഛയിമേ, ആവുസോ, തണ്ഹാകായാ – രൂപതണ്ഹാ, സദ്ദതണ്ഹാ, ഗന്ധതണ്ഹാ, രസതണ്ഹാ, ഫോട്ഠബ്ബതണ്ഹാ, ധമ്മതണ്ഹാ. വേദനാസമുദയാ തണ്ഹാസമുദയോ, വേദനാനിരോധാ തണ്ഹാനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ തണ്ഹാനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം തണ്ഹം പജാനാതി, ഏവം തണ്ഹാസമുദയം പജാനാതി, ഏവം തണ്ഹാനിരോധം പജാനാതി, ഏവം തണ്ഹാനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ…പേ… ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൯൭. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ വേദനഞ്ച പജാനാതി, വേദനാസമുദയഞ്ച പജാനാതി, വേദനാനിരോധഞ്ച പജാനാതി, വേദനാനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമാ പനാവുസോ, വേദനാ, കതമോ വേദനാസമുദയോ, കതമോ വേദനാനിരോധോ, കതമാ വേദനാനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? ഛയിമേ, ആവുസോ, വേദനാകായാ – ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ, സോതസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ, ഘാനസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ, ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ, കായസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ, മനോസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ. ഫസ്സസമുദയാ വേദനാസമുദയോ, ഫസ്സനിരോധാ വേദനാനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ വേദനാനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം വേദനം പജാനാതി, ഏവം വേദനാസമുദയം പജാനാതി, ഏവം വേദനാനിരോധം പജാനാതി, ഏവം വേദനാനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ…പേ… ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൯൮. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഫസ്സഞ്ച പജാനാതി, ഫസ്സസമുദയഞ്ച പജാനാതി, ഫസ്സനിരോധഞ്ച പജാനാതി, ഫസ്സനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമോ പനാവുസോ, ഫസ്സോ, കതമോ ഫസ്സസമുദയോ, കതമോ ഫസ്സനിരോധോ, കതമാ ഫസ്സനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? ഛയിമേ, ആവുസോ, ഫസ്സകായാ – ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ, സോതസമ്ഫസ്സോ, ഘാനസമ്ഫസ്സോ, ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സോ, കായസമ്ഫസ്സോ, മനോസമ്ഫസ്സോ. സളായതനസമുദയാ ഫസ്സസമുദയോ, സളായതനനിരോധാ ഫസ്സനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ഫസ്സനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം ഫസ്സം പജാനാതി, ഏവം ഫസ്സസമുദയം പജാനാതി, ഏവം ഫസ്സനിരോധം പജാനാതി, ഏവം ഫസ്സനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ…പേ… ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൯൯. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സളായതനഞ്ച പജാനാതി, സളായതനസമുദയഞ്ച പജാനാതി, സളായതനനിരോധഞ്ച പജാനാതി, സളായതനനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമം പനാവുസോ, സളായതനം, കതമോ സളായതനസമുദയോ, കതമോ സളായതനനിരോധോ, കതമാ സളായതനനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? ഛയിമാനി, ആവുസോ, ആയതനാനി – ചക്ഖായതനം, സോതായതനം, ഘാനായതനം, ജിവ്ഹായതനം, കായായതനം, മനായതനം. നാമരൂപസമുദയാ സളായതനസമുദയോ, നാമരൂപനിരോധാ സളായതനനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സളായതനനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം സളായതനം പജാനാതി, ഏവം സളായതനസമുദയം പജാനാതി, ഏവം സളായതനനിരോധം പജാനാതി, ഏവം സളായതനനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ…പേ… ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൧൦൦. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ നാമരൂപഞ്ച പജാനാതി, നാമരൂപസമുദയഞ്ച പജാനാതി, നാമരൂപനിരോധഞ്ച പജാനാതി, നാമരൂപനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമം പനാവുസോ, നാമരൂപം, കതമോ നാമരൂപസമുദയോ, കതമോ നാമരൂപനിരോധോ, കതമാ നാമരൂപനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? വേദനാ, സഞ്ഞാ, ചേതനാ, ഫസ്സോ, മനസികാരോ – ഇദം വുച്ചതാവുസോ, നാമം; ചത്താരി ച മഹാഭൂതാനി, ചതുന്നഞ്ച മഹാഭൂതാനം ഉപാദായരൂപം – ഇദം വുച്ചതാവുസോ, രൂപം. ഇതി ഇദഞ്ച നാമം ഇദഞ്ച രൂപം – ഇദം വുച്ചതാവുസോ, നാമരൂപം. വിഞ്ഞാണസമുദയാ നാമരൂപസമുദയോ, വിഞ്ഞാണനിരോധാ നാമരൂപനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ നാമരൂപനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം നാമരൂപം പജാനാതി, ഏവം നാമരൂപസമുദയം പജാനാതി, ഏവം നാമരൂപനിരോധം പജാനാതി, ഏവം നാമരൂപനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ…പേ… ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൧൦൧. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ വിഞ്ഞാണഞ്ച പജാനാതി, വിഞ്ഞാണസമുദയഞ്ച പജാനാതി, വിഞ്ഞാണനിരോധഞ്ച പജാനാതി, വിഞ്ഞാണനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമം പനാവുസോ, വിഞ്ഞാണം, കതമോ വിഞ്ഞാണസമുദയോ, കതമോ വിഞ്ഞാണനിരോധോ, കതമാ വിഞ്ഞാണനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? ഛയിമേ, ആവുസോ, വിഞ്ഞാണകായാ – ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, സോതവിഞ്ഞാണം, ഘാനവിഞ്ഞാണം, ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം, കായവിഞ്ഞാണം, മനോവിഞ്ഞാണം. സങ്ഖാരസമുദയാ വിഞ്ഞാണസമുദയോ, സങ്ഖാരനിരോധാ വിഞ്ഞാണനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ വിഞ്ഞാണനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം വിഞ്ഞാണം പജാനാതി, ഏവം വിഞ്ഞാണസമുദയം പജാനാതി, ഏവം വിഞ്ഞാണനിരോധം പജാനാതി, ഏവം വിഞ്ഞാണനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ…പേ… ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൧൦൨. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സങ്ഖാരേ ച പജാനാതി, സങ്ഖാരസമുദയഞ്ച പജാനാതി, സങ്ഖാരനിരോധഞ്ച പജാനാതി, സങ്ഖാരനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമേ പനാവുസോ, സങ്ഖാരാ, കതമോ സങ്ഖാരസമുദയോ, കതമോ സങ്ഖാരനിരോധോ, കതമാ സങ്ഖാരനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? തയോമേ, ആവുസോ, സങ്ഖാരാ – കായസങ്ഖാരോ, വചീസങ്ഖാരോ, ചിത്തസങ്ഖാരോ. അവിജ്ജാസമുദയാ സങ്ഖാരസമുദയോ, അവിജ്ജാനിരോധാ സങ്ഖാരനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സങ്ഖാരനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം സങ്ഖാരേ പജാനാതി, ഏവം സങ്ഖാരസമുദയം പജാനാതി, ഏവം സങ്ഖാരനിരോധം പജാനാതി, ഏവം സങ്ഖാരനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ, പടിഘാനുസയം പടിവിനോദേത്വാ, ‘അസ്മീ’തി ദിട്ഠിമാനാനുസയം സമൂഹനിത്വാ, അവിജ്ജം പഹായ വിജ്ജം ഉപ്പാദേത്വാ, ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൧൦൩. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ…പേ… അപുച്ഛും – സിയാ പനാവുസോ…പേ… ‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ അവിജ്ജഞ്ച പജാനാതി, അവിജ്ജാസമുദയഞ്ച പജാനാതി, അവിജ്ജാനിരോധഞ്ച പജാനാതി, അവിജ്ജാനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമാ പനാവുസോ, അവിജ്ജാ, കതമോ അവിജ്ജാസമുദയോ, കതമോ അവിജ്ജാനിരോധോ, കതമാ അവിജ്ജാനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ? യം ഖോ, ആവുസോ, ദുക്ഖേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ അഞ്ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ അഞ്ഞാണം – അയം വുച്ചതാവുസോ, അവിജ്ജാ. ആസവസമുദയാ അവിജ്ജാസമുദയോ, ആസവനിരോധാ അവിജ്ജാനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ അവിജ്ജാനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം അവിജ്ജം പജാനാതി, ഏവം അവിജ്ജാസമുദയം പജാനാതി, ഏവം അവിജ്ജാനിരോധം പജാനാതി, ഏവം അവിജ്ജാനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ, പടിഘാനുസയം പടിവിനോദേത്വാ, ‘അസ്മീ’തി ദിട്ഠിമാനാനുസയം സമൂഹനിത്വാ, അവിജ്ജം പഹായ വിജ്ജം ഉപ്പാദേത്വാ, ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

൧൦൪. ‘‘സാധാവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഉത്തരി പഞ്ഹം അപുച്ഛും – ‘‘സിയാ പനാവുസോ, അഞ്ഞോപി പരിയായോ യഥാ അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി?

‘‘സിയാ, ആവുസോ. യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ആസവഞ്ച പജാനാതി, ആസവസമുദയഞ്ച പജാനാതി, ആസവനിരോധഞ്ച പജാനാതി, ആസവനിരോധഗാമിനിം പടിപദഞ്ച പജാനാതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മം. കതമോ പനാവുസോ, ആസവോ, കതമോ ആസവസമുദയോ, കതമോ ആസവനിരോധോ, കതമാ ആസവനിരോധഗാമിനീ പടിപദാതി? തയോമേ, ആവുസോ, ആസവാ – കാമാസവോ, ഭവാസവോ, അവിജ്ജാസവോ. അവിജ്ജാസമുദയാ ആസവസമുദയോ, അവിജ്ജാനിരോധാ ആസവനിരോധോ, അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ ആസവനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി…പേ… സമ്മാസമാധി.

‘‘യതോ ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ ഏവം ആസവം പജാനാതി, ഏവം ആസവസമുദയം പജാനാതി, ഏവം ആസവനിരോധം പജാനാതി, ഏവം ആസവനിരോധഗാമിനിം പടിപദം പജാനാതി, സോ സബ്ബസോ രാഗാനുസയം പഹായ, പടിഘാനുസയം പടിവിനോദേത്വാ, ‘അസ്മീ’തി ദിട്ഠിമാനാനുസയം സമൂഹനിത്വാ, അവിജ്ജം പഹായ വിജ്ജം ഉപ്പാദേത്വാ, ദിട്ഠേവ ധമ്മേ ദുക്ഖസ്സന്തകരോ ഹോതി – ഏത്താവതാപി ഖോ, ആവുസോ, അരിയസാവകോ സമ്മാദിട്ഠി ഹോതി, ഉജുഗതാസ്സ ദിട്ഠി, ധമ്മേ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതോ, ആഗതോ ഇമം സദ്ധമ്മ’’ന്തി.

ഇദമവോചായസ്മാ സാരിപുത്തോ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

സമ്മാദിട്ഠിസുത്തം നിട്ഠിതം നവമം. [ഇതോ പരം കേസുചി പോത്ഥകേസു ഇമാപി ഗാഥായോ§ഏവം ദിസ്സന്തി –§ദുക്ഖം ജരാമരണം ഉപാദാനം, സളായതനം നാമരൂപം. വിഞ്ഞാണം യാ സാ പരേ, കതമാ പനാവുസോ പദാനം§കിം ജാതി തണ്ഹാ ച വേദനാ, അവിജ്ജായ ചതുക്കനയോ. ചത്താരി പരേ കതമാ, പനാവുസോ പദാനം കേവലം§ആഹാരോ ച ഭവോ ഫസ്സോ, സങ്ഖാരോ ആസവപഞ്ചമോ. യാവ പഞ്ച പരേ കതമാ, പനാവുസോ പദാനം കിം§കതമന്തി ഛബ്ബിധാ വുത്തം, കതമാനി ചതുബ്ബിധാനി. കതമോ പഞ്ചവിധോ വുത്തോ, സബ്ബേസം ഏകസങ്ഖാനം പഞ്ചനയപദാനി ചാതി ]

൧൦. മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തം

൧൦൫. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ കുരൂസു വിഹരതി കമ്മാസധമ്മം നാമ കുരൂനം നിഗമോ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

ഉദ്ദേസോ

൧൦൬. ‘‘ഏകായനോ അയം, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ സത്താനം വിസുദ്ധിയാ, സോകപരിദേവാനം [പരിദ്ദവാനം (സീ. പീ.)] സമതിക്കമായ, ദുക്ഖദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമായ, ഞായസ്സ അധിഗമായ, നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ, യദിദം ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ.

‘‘കതമേ ചത്താരോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ, വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം; വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ, വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം; ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ, വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം; ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ, വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം.

ഉദ്ദേസോ നിട്ഠിതോ.

കായാനുപസ്സനാ ആനാപാനപബ്ബം

൧൦൭. ‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരഞ്ഞഗതോ വാ രുക്ഖമൂലഗതോ വാ സുഞ്ഞാഗാരഗതോ വാ നിസീദതി, പല്ലങ്കം ആഭുജിത്വാ, ഉജും കായം പണിധായ, പരിമുഖം സതിം ഉപട്ഠപേത്വാ. സോ സതോവ അസ്സസതി, സതോവ [സതോ (സീ. സ്യാ.)] പസ്സസതി. ദീഘം വാ അസ്സസന്തോ ‘ദീഘം അസ്സസാമീ’തി പജാനാതി, ദീഘം വാ പസ്സസന്തോ ‘ദീഘം പസ്സസാമീ’തി പജാനാതി, രസ്സം വാ അസ്സസന്തോ ‘രസ്സം അസ്സസാമീ’തി പജാനാതി, രസ്സം വാ പസ്സസന്തോ ‘രസ്സം പസ്സസാമീ’തി പജാനാതി, ‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീ’തി സിക്ഖതി, ‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സസിസ്സാമീ’തി സിക്ഖതി, ‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീ’തി സിക്ഖതി, ‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീ’തി സിക്ഖതി.

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദക്ഖോ ഭമകാരോ വാ ഭമകാരന്തേവാസീ വാ ദീഘം വാ അഞ്ഛന്തോ ‘ദീഘം അഞ്ഛാമീ’തി പജാനാതി, രസ്സം വാ അഞ്ഛന്തോ ‘രസ്സം അഞ്ഛാമീ’തി പജാനാതി; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ദീഘം വാ അസ്സസന്തോ ‘ദീഘം അസ്സസാമീ’തി പജാനാതി, ദീഘം വാ പസ്സസന്തോ ‘ദീഘം പസ്സസാമീ’തി പജാനാതി, രസ്സം വാ അസ്സസന്തോ ‘രസ്സം അസ്സസാമീ’തി പജാനാതി, രസ്സം വാ പസ്സസന്തോ ‘രസ്സം പസ്സസാമീ’തി പജാനാതി; ‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ അസ്സസിസ്സാമീ’തി സിക്ഖതി, ‘സബ്ബകായപടിസംവേദീ പസ്സസിസ്സാമീ’തി സിക്ഖതി; ‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം അസ്സസിസ്സാമീ’തി സിക്ഖതി, ‘പസ്സമ്ഭയം കായസങ്ഖാരം പസ്സസിസ്സാമീ’തി സിക്ഖതി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി; സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതി, വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതി, സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതി. ‘അത്ഥി കായോ’തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി, ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി ഖോ [ഏവമ്പി (സീ. സ്യാ. പീ.)], ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.

ആനാപാനപബ്ബം നിട്ഠിതം.

കായാനുപസ്സനാ ഇരിയാപഥപബ്ബം

൧൦൮. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഗച്ഛന്തോ വാ ‘ഗച്ഛാമീ’തി പജാനാതി, ഠിതോ വാ ‘ഠിതോമ്ഹീ’തി പജാനാതി, നിസിന്നോ വാ ‘നിസിന്നോമ്ഹീ’തി പജാനാതി, സയാനോ വാ ‘സയാനോമ്ഹീ’തി പജാനാതി. യഥാ യഥാ വാ പനസ്സ കായോ പണിഹിതോ ഹോതി തഥാ തഥാ നം പജാനാതി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി; സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതി, വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതി, സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതി. ‘അത്ഥി കായോ’തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി, ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.

ഇരിയാപഥപബ്ബം നിട്ഠിതം.

കായാനുപസ്സനാ സമ്പജാനപബ്ബം

൧൦൯. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഭിക്കന്തേ പടിക്കന്തേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ആലോകിതേ വിലോകിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, സമിഞ്ജിതേ പസാരിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, സങ്ഘാടിപത്തചീവരധാരണേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, അസിതേ പീതേ ഖായിതേ സായിതേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ഉച്ചാരപസ്സാവകമ്മേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി, ഗതേ ഠിതേ നിസിന്നേ സുത്തേ ജാഗരിതേ ഭാസിതേ തുണ്ഹീഭാവേ സമ്പജാനകാരീ ഹോതി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി…പേ… ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.

സമ്പജാനപബ്ബം നിട്ഠിതം.

കായാനുപസ്സനാ പടികൂലമനസികാരപബ്ബം

൧൧൦. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഇമമേവ കായം ഉദ്ധം പാദതലാ, അധോ കേസമത്ഥകാ, തചപരിയന്തം പൂരം നാനപ്പകാരസ്സ അസുചിനോ പച്ചവേക്ഖതി – ‘അത്ഥി ഇമസ്മിം കായേ കേസാ ലോമാ നഖാ ദന്താ തചോ മംസം ന്ഹാരു [നഹാരു (സീ. സ്യാ. പീ.)] അട്ഠി അട്ഠിമിഞ്ജം വക്കം ഹദയം യകനം കിലോമകം പിഹകം പപ്ഫാസം അന്തം അന്തഗുണം ഉദരിയം കരീസം പിത്തം സേമ്ഹം പുബ്ബോ ലോഹിതം സേദോ മേദോ അസ്സു വസാ ഖേളോ സിങ്ഘാണികാ ലസികാ മുത്ത’ന്തി [മുത്തം മത്ഥലുങ്ഗന്തി (ക.)].

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ഉഭതോമുഖാ പുതോളി [മൂതോളീ (സീ. സ്യാ. പീ.)] പൂരാ നാനാവിഹിതസ്സ ധഞ്ഞസ്സ, സേയ്യഥിദം – സാലീനം വീഹീനം മുഗ്ഗാനം മാസാനം തിലാനം തണ്ഡുലാനം. തമേനം ചക്ഖുമാ പുരിസോ മുഞ്ചിത്വാ പച്ചവേക്ഖേയ്യ – ‘ഇമേ സാലീ ഇമേ വീഹീ ഇമേ മുഗ്ഗാ ഇമേ മാസാ ഇമേ തിലാ ഇമേ തണ്ഡുലാ’തി. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഇമമേവ കായം ഉദ്ധം പാദതലാ, അധോ കേസമത്ഥകാ, തചപരിയന്തം പൂരം നാനപ്പകാരസ്സ അസുചിനോ പച്ചവേക്ഖതി – ‘അത്ഥി ഇമസ്മിം കായേ കേസാ ലോമാ…പേ… മുത്ത’ന്തി.

‘‘ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി…പേ… ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.

പടികൂലമനസികാരപബ്ബം നിട്ഠിതം.

കായാനുപസ്സനാ ധാതുമനസികാരപബ്ബം

൧൧൧. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഇമമേവ കായം യഥാഠിതം യഥാപണിഹിതം ധാതുസോ പച്ചവേക്ഖതി – ‘അത്ഥി ഇമസ്മിം കായേ പഥവീധാതു ആപോധാതു തേജോധാതു വായോധാതൂ’തി.

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദക്ഖോ ഗോഘാതകോ വാ ഗോഘാതകന്തേവാസീ വാ ഗാവിം വധിത്വാ ചതുമഹാപഥേ [ചാതുമ്മഹാപഥേ (സീ. സ്യാ. പീ.)] ബിലസോ വിഭജിത്വാ നിസിന്നോ അസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഇമമേവ കായം യഥാഠിതം യഥാപണിഹിതം ധാതുസോ പച്ചവേക്ഖതി – ‘അത്ഥി ഇമസ്മിം കായേ പഥവീധാതു ആപോധാതു തേജോധാതു വായോധാതൂ’തി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി…പേ… ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.

ധാതുമനസികാരപബ്ബം നിട്ഠിതം.

കായാനുപസ്സനാ നവസിവഥികപബ്ബം

൧൧൨. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സേയ്യഥാപി പസ്സേയ്യ സരീരം സിവഥികായ ഛഡ്ഡിതം ഏകാഹമതം വാ ദ്വീഹമതം വാ തീഹമതം വാ ഉദ്ധുമാതകം വിനീലകം വിപുബ്ബകജാതം. സോ ഇമമേവ കായം ഉപസംഹരതി – ‘അയമ്പി ഖോ കായോ ഏവംധമ്മോ ഏവംഭാവീ ഏവംഅനതീതോ’തി [ഏതം അനതീതോതി (സീ. പീ.)]. ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി…പേ… ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സേയ്യഥാപി പസ്സേയ്യ സരീരം സിവഥികായ ഛഡ്ഡിതം കാകേഹി വാ ഖജ്ജമാനം കുലലേഹി വാ ഖജ്ജമാനം ഗിജ്ഝേഹി വാ ഖജ്ജമാനം കങ്കേഹി വാ ഖജ്ജമാനം സുനഖേഹി വാ ഖജ്ജമാനം ബ്യഗ്ഘേഹി വാ ഖജ്ജമാനം ദീപീഹി വാ ഖജ്ജമാനം സിങ്ഗാലേഹി വാ [ഗിജ്ഝേഹി വാ ഖജ്ജമാനം, സുവാനേഹി വാ ഖജ്ജമാനം, സിഗാലേഹി വാ (സ്യാ. പീ.)] ഖജ്ജമാനം വിവിധേഹി വാ പാണകജാതേഹി ഖജ്ജമാനം. സോ ഇമമേവ കായം ഉപസംഹരതി – ‘അയമ്പി ഖോ കായോ ഏവംധമ്മോ ഏവംഭാവീ ഏവംഅനതീതോ’തി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി…പേ… ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സേയ്യഥാപി പസ്സേയ്യ സരീരം സിവഥികായ ഛഡ്ഡിതം അട്ഠികസങ്ഖലികം സമംസലോഹിതം ന്ഹാരുസമ്ബന്ധം…പേ… അട്ഠികസങ്ഖലികം നിമംസലോഹിതമക്ഖിതം ന്ഹാരുസമ്ബന്ധം…പേ… അട്ഠികസങ്ഖലികം അപഗതമംസലോഹിതം ന്ഹാരുസമ്ബന്ധം…പേ… അട്ഠികാനി അപഗതസമ്ബന്ധാനി [അപഗതന്ഹാരുസമ്ബന്ധാനി (സ്യാ.)] ദിസാ വിദിസാ വിക്ഖിത്താനി, അഞ്ഞേന ഹത്ഥട്ഠികം അഞ്ഞേന പാദട്ഠികം അഞ്ഞേന ഗോപ്ഫകട്ഠികം [‘‘അഞ്ഞേന ഗോപ്ഫകട്ഠിക’’ന്തി ഇദം സീ. സ്യാ. പീ. പോത്ഥകേസു നത്ഥി] അഞ്ഞേന ജങ്ഘട്ഠികം അഞ്ഞേന ഊരുട്ഠികം അഞ്ഞേന കടിട്ഠികം [അഞ്ഞേന കടട്ഠികം അഞ്ഞേന പിട്ഠട്ഠികം അഞ്ഞേന കണ്ടകട്ഠികം അഞ്ഞേന ഫാസുകട്ഠികം അഞ്ഞേന ഉരട്ഠികം അഞ്ഞേന അംസട്ഠികം അഞ്ഞേന ബാഹുട്ഠികം (സ്യാ.)] അഞ്ഞേന ഫാസുകട്ഠികം അഞ്ഞേന പിട്ഠിട്ഠികം അഞ്ഞേന ഖന്ധട്ഠികം [അഞ്ഞേന കടട്ഠികം അഞ്ഞേന പിട്ഠട്ഠികം അഞ്ഞേന കണ്ടകട്ഠികം അഞ്ഞേന ഫാസുകട്ഠികം അഞ്ഞേന ഉരട്ഠികം അഞ്ഞേന അംസട്ഠികം അഞ്ഞേന ബാഹുട്ഠികം (സ്യാ.)] അഞ്ഞേന ഗീവട്ഠികം അഞ്ഞേന ഹനുകട്ഠികം അഞ്ഞേന ദന്തട്ഠികം അഞ്ഞേന സീസകടാഹം. സോ ഇമമേവ കായം ഉപസംഹരതി – ‘അയമ്പി ഖോ കായോ ഏവംധമ്മോ ഏവംഭാവീ ഏവംഅനതീതോ’തി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി…പേ… ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സേയ്യഥാപി പസ്സേയ്യ സരീരം സിവഥികായ ഛഡ്ഡിതം, അട്ഠികാനി സേതാനി സങ്ഖവണ്ണപടിഭാഗാനി [സങ്ഖവണ്ണൂപനിഭാനി (സീ. സ്യാ. പീ.)] …പേ… അട്ഠികാനി പുഞ്ജകിതാനി തേരോവസ്സികാനി…പേ… അട്ഠികാനി പൂതീനി ചുണ്ണകജാതാനി. സോ ഇമമേവ കായം ഉപസംഹരതി – ‘അയമ്പി ഖോ കായോ ഏവംധമ്മോ ഏവംഭാവീ ഏവംഅനതീതോ’തി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാ കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി; സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതി, വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതി, സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാ കായസ്മിം വിഹരതി. ‘അത്ഥി കായോ’തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി, ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി.

നവസിവഥികപബ്ബം നിട്ഠിതം.

ചുദ്ദസകായാനുപസ്സനാ നിട്ഠിതാ.

വേദനാനുപസ്സനാ

൧൧൩. ‘‘കഥഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സുഖം വാ [സുഖം, ദുക്ഖം, അദുക്ഖമസുഖം (സീ. സ്യാ. പീ. ക.)] വേദനം വേദയമാനോ ‘സുഖം വേദനം വേദയാമീ’തി പജാനാതി; ദുക്ഖം വാ [സുഖം, ദുക്ഖം അദുക്ഖമസുഖം (സീ. സ്യാ. പീ. ക.)] വേദനം വേദയമാനോ ‘ദുക്ഖം വേദനം വേദയാമീ’തി പജാനാതി; അദുക്ഖമസുഖം വാ വേദനം വേദയമാനോ ‘അദുക്ഖമസുഖം വേദനം വേദയാമീ’തി പജാനാതി; സാമിസം വാ സുഖം വേദനം വേദയമാനോ ‘സാമിസം സുഖം വേദനം വേദയാമീ’തി പജാനാതി; നിരാമിസം വാ സുഖം വേദനം വേദയമാനോ ‘നിരാമിസം സുഖം വേദനം വേദയാമീ’തി പജാനാതി; സാമിസം വാ ദുക്ഖം വേദനം വേദയമാനോ ‘സാമിസം ദുക്ഖം വേദനം വേദയാമീ’തി പജാനാതി; നിരാമിസം വാ ദുക്ഖം വേദനം വേദയമാനോ ‘നിരാമിസം ദുക്ഖം വേദനം വേദയാമീ’തി പജാനാതി; സാമിസം വാ അദുക്ഖമസുഖം വേദനം വേദയമാനോ ‘സാമിസം അദുക്ഖമസുഖം വേദനം വേദയാമീ’തി പജാനാതി; നിരാമിസം വാ അദുക്ഖമസുഖം വേദനം വേദയമാനോ ‘നിരാമിസം അദുക്ഖമസുഖം വേദനം വേദയാമീ’തി പജാനാതി; ഇതി അജ്ഝത്തം വാ വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വാ വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാ വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി; സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ വേദനാസു വിഹരതി, വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ വേദനാസു വിഹരതി, സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാ വേദനാസു വിഹരതി. ‘അത്ഥി വേദനാ’തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി, ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി.

വേദനാനുപസ്സനാ നിട്ഠിതാ.

ചിത്താനുപസ്സനാ

൧൧൪. ‘‘കഥഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സരാഗം വാ ചിത്തം ‘സരാഗം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി, വീതരാഗം വാ ചിത്തം ‘വീതരാഗം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി; സദോസം വാ ചിത്തം ‘സദോസം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി, വീതദോസം വാ ചിത്തം ‘വീതദോസം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി; സമോഹം വാ ചിത്തം ‘സമോഹം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി, വീതമോഹം വാ ചിത്തം ‘വീതമോഹം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി; സംഖിത്തം വാ ചിത്തം ‘സംഖിത്തം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി, വിക്ഖിത്തം വാ ചിത്തം ‘വിക്ഖിത്തം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി; മഹഗ്ഗതം വാ ചിത്തം ‘മഹഗ്ഗതം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി, അമഹഗ്ഗതം വാ ചിത്തം ‘അമഹഗ്ഗതം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി; സഉത്തരം വാ ചിത്തം ‘സഉത്തരം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി, അനുത്തരം വാ ചിത്തം ‘അനുത്തരം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി; സമാഹിതം വാ ചിത്തം ‘സമാഹിതം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി, അസമാഹിതം വാ ചിത്തം ‘അസമാഹിതം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി; വിമുത്തം വാ ചിത്തം ‘വിമുത്തം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി, അവിമുത്തം വാ ചിത്തം ‘അവിമുത്തം ചിത്ത’ന്തി പജാനാതി. ഇതി അജ്ഝത്തം വാ ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വാ ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാ ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി; സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ചിത്തസ്മിം വിഹരതി, വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ചിത്തസ്മിം വിഹരതി, സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ചിത്തസ്മിം വിഹരതി. ‘അത്ഥി ചിത്ത’ന്തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി, ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി.

ചിത്താനുപസ്സനാ നിട്ഠിതാ.

ധമ്മാനുപസ്സനാ നീവരണപബ്ബം

൧൧൫. ‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി പഞ്ചസു നീവരണേസു. കഥഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി പഞ്ചസു നീവരണേസു?

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സന്തം വാ അജ്ഝത്തം കാമച്ഛന്ദം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം കാമച്ഛന്ദോ’തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം കാമച്ഛന്ദം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം കാമച്ഛന്ദോ’തി പജാനാതി; യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ കാമച്ഛന്ദസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ കാമച്ഛന്ദസ്സ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനസ്സ കാമച്ഛന്ദസ്സ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ബ്യാപാദം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ബ്യാപാദോ’തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം ബ്യാപാദം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ബ്യാപാദോ’തി പജാനാതി; യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ ബ്യാപാദസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ ബ്യാപാദസ്സ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനസ്സ ബ്യാപാദസ്സ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ഥീനമിദ്ധം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ഥീനമിദ്ധ’ന്തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം ഥീനമിദ്ധം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ഥീനമിദ്ധ’ന്തി പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ ഥീനമിദ്ധസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ ഥീനമിദ്ധസ്സ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനസ്സ ഥീനമിദ്ധസ്സ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ച’ന്തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ച’ന്തി പജാനാതി; യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനസ്സ ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചസ്സ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സന്തം വാ അജ്ഝത്തം വിചികിച്ഛം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം വിചികിച്ഛാ’തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം വിചികിച്ഛം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം വിചികിച്ഛാ’തി പജാനാതി; യഥാ ച അനുപ്പന്നായ വിചികിച്ഛായ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നായ വിചികിച്ഛായ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനായ വിചികിച്ഛായ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘ഇതി അജ്ഝത്തം വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി; സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി, വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി, സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി. ‘അത്ഥി ധമ്മാ’തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി, ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി പഞ്ചസു നീവരണേസു.

നീവരണപബ്ബം നിട്ഠിതം.

ധമ്മാനുപസ്സനാ ഖന്ധപബ്ബം

൧൧൬. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു. കഥഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു – ‘ഇതി രൂപം, ഇതി രൂപസ്സ സമുദയോ, ഇതി രൂപസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ; ഇതി വേദനാ, ഇതി വേദനായ സമുദയോ, ഇതി വേദനായ അത്ഥങ്ഗമോ; ഇതി സഞ്ഞാ, ഇതി സഞ്ഞായ സമുദയോ, ഇതി സഞ്ഞായ അത്ഥങ്ഗമോ; ഇതി സങ്ഖാരാ, ഇതി സങ്ഖാരാനം സമുദയോ, ഇതി സങ്ഖാരാനം അത്ഥങ്ഗമോ; ഇതി വിഞ്ഞാണം, ഇതി വിഞ്ഞാണസ്സ സമുദയോ, ഇതി വിഞ്ഞാണസ്സ അത്ഥങ്ഗമോ’തി; ഇതി അജ്ഝത്തം വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി; സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി, വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി, സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി. ‘അത്ഥി ധമ്മാ’തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി, ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു.

ഖന്ധപബ്ബം നിട്ഠിതം.

ധമ്മാനുപസ്സനാ ആയതനപബ്ബം

൧൧൭. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ഛസു അജ്ഝത്തികബാഹിരേസു ആയതനേസു. കഥഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ഛസു അജ്ഝത്തികബാഹിരേസു ആയതനേസു?

‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ചക്ഖുഞ്ച പജാനാതി, രൂപേ ച പജാനാതി, യഞ്ച തദുഭയം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സംയോജനം തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനസ്സ സംയോജനസ്സ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സോതഞ്ച പജാനാതി, സദ്ദേ ച പജാനാതി, യഞ്ച തദുഭയം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സംയോജനം തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനസ്സ സംയോജനസ്സ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘ഘാനഞ്ച പജാനാതി, ഗന്ധേ ച പജാനാതി, യഞ്ച തദുഭയം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സംയോജനം തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനസ്സ സംയോജനസ്സ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘ജിവ്ഹഞ്ച പജാനാതി, രസേ ച പജാനാതി, യഞ്ച തദുഭയം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സംയോജനം തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനസ്സ സംയോജനസ്സ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘കായഞ്ച പജാനാതി, ഫോട്ഠബ്ബേ ച പജാനാതി, യഞ്ച തദുഭയം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സംയോജനം തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനസ്സ സംയോജനസ്സ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘മനഞ്ച പജാനാതി, ധമ്മേ ച പജാനാതി, യഞ്ച തദുഭയം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സംയോജനം തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ സംയോജനസ്സ പഹാനം ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച പഹീനസ്സ സംയോജനസ്സ ആയതിം അനുപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘ഇതി അജ്ഝത്തം വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി; സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി, വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി, സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി. ‘അത്ഥി ധമ്മാ’തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ഛസു അജ്ഝത്തികബാഹിരേസു ആയതനേസു.

ആയതനപബ്ബം നിട്ഠിതം.

ധമ്മാനുപസ്സനാ ബോജ്ഝങ്ഗപബ്ബം

൧൧൮. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി സത്തസു ബോജ്ഝങ്ഗേസു. കഥഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി സത്തസു ബോജ്ഝങ്ഗേസു? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സന്തം വാ അജ്ഝത്തം സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ പാരിപൂരീ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ പാരിപൂരീ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സന്തം വാ അജ്ഝത്തം വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ വീരിയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ പാരിപൂരീ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സന്തം വാ അജ്ഝത്തം പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ പാരിപൂരീ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സന്തം വാ അജ്ഝത്തം പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ പാരിപൂരീ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സന്തം വാ അജ്ഝത്തം സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ സമാധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ പാരിപൂരീ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘സന്തം വാ അജ്ഝത്തം ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘അത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, അസന്തം വാ അജ്ഝത്തം ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ‘നത്ഥി മേ അജ്ഝത്തം ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ’തി പജാനാതി, യഥാ ച അനുപ്പന്നസ്സ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഉപ്പാദോ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി, യഥാ ച ഉപ്പന്നസ്സ ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭാവനായ പാരിപൂരീ ഹോതി തഞ്ച പജാനാതി.

‘‘ഇതി അജ്ഝത്തം വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി; സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി, വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി, സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി. ‘അത്ഥി ധമ്മാ’തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി, ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി സത്തസു ബോജ്ഝങ്ഗേസു.

ബോജ്ഝങ്ഗപബ്ബം നിട്ഠിതം [ബോജ്ഝങ്ഗപബ്ബം നിട്ഠിതം. പഠമഭാണവാരം (സ്യാ.)].

ധമ്മാനുപസ്സനാ സച്ചപബ്ബം

൧൧൯. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ചതൂസു അരിയസച്ചേസു. കഥഞ്ച പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ചതൂസു അരിയസച്ചേസു? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം പജാനാതി.

പഠമഭാണവാരോ നിട്ഠിതോ.

ദുക്ഖസച്ചനിദ്ദേസോ

൧൨൦. ‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം അരിയസച്ചം? ജാതിപി ദുക്ഖാ, ജരാപി ദുക്ഖാ, മരണമ്പി ദുക്ഖം, സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാപി ദുക്ഖാ, അപ്പിയേഹി സമ്പയോഗോപി ദുക്ഖോ, പിയേഹി വിപ്പയോഗോപി ദുക്ഖോ [‘‘അപ്പിയേഹി…പേ… വിപ്പയോഗോപി ദുക്ഖോ’’തി പാഠോ ചേവ തംനിദ്ദേസോ ച സീ. പീ. പോത്ഥകേസു ന ദിസ്സതി, സുമങ്ഗലവിലാസിനിയംപി തംസംവണ്ണനാ നത്ഥി], യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം, സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ [പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാപി (ക.)] ദുക്ഖാ.

൧൨൧. ‘‘കതമാ ച, ഭിക്ഖവേ, ജാതി? യാ തേസം തേസം സത്താനം തമ്ഹി തമ്ഹി സത്തനികായേ ജാതി സഞ്ജാതി ഓക്കന്തി അഭിനിബ്ബത്തി ഖന്ധാനം പാതുഭാവോ ആയതനാനം പടിലാഭോ, അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ജാതി.

൧൨൨. ‘‘കതമാ ച, ഭിക്ഖവേ, ജരാ? യാ തേസം തേസം സത്താനം തമ്ഹി തമ്ഹി സത്തനികായേ ജരാ ജീരണതാ ഖണ്ഡിച്ചം പാലിച്ചം വലിത്തചതാ ആയുനോ സംഹാനി ഇന്ദ്രിയാനം പരിപാകോ, അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ജരാ.

൧൨൩. ‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, മരണം? യം [സുമങ്ഗലവിലാസിനീ ഓലോകേതബ്ബാ] തേസം തേസം സത്താനം തമ്ഹാ തമ്ഹാ സത്തനികായാ ചുതി ചവനതാ ഭേദോ അന്തരധാനം മച്ചു മരണം കാലങ്കിരിയാ ഖന്ധാനം ഭേദോ കളേവരസ്സ നിക്ഖേപോ ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സുപച്ഛേദോ, ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, മരണം.

൧൨൪. ‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, സോകോ? യോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ബ്യസനേന സമന്നാഗതസ്സ അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ദുക്ഖധമ്മേന ഫുട്ഠസ്സ സോകോ സോചനാ സോചിതത്തം അന്തോസോകോ അന്തോപരിസോകോ, അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സോകോ.

൧൨൫. ‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, പരിദേവോ? യോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ബ്യസനേന സമന്നാഗതസ്സ അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ദുക്ഖധമ്മേന ഫുട്ഠസ്സ ആദേവോ പരിദേവോ ആദേവനാ പരിദേവനാ ആദേവിതത്തം പരിദേവിതത്തം, അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, പരിദേവോ.

൧൨൬. ‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം? യം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കായികം ദുക്ഖം കായികം അസാതം കായസമ്ഫസ്സജം ദുക്ഖം അസാതം വേദയിതം, ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം.

൧൨൭. ‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദോമനസ്സം? യം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ചേതസികം ദുക്ഖം ചേതസികം അസാതം മനോസമ്ഫസ്സജം ദുക്ഖം അസാതം വേദയിതം, ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദോമനസ്സം.

൧൨൮. ‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, ഉപായാസോ? യോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ബ്യസനേന സമന്നാഗതസ്സ അഞ്ഞതരഞ്ഞതരേന ദുക്ഖധമ്മേന ഫുട്ഠസ്സ ആയാസോ ഉപായാസോ ആയാസിതത്തം ഉപായാസിതത്തം, അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ഉപായാസോ.

൧൨൯. ‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, അപ്പിയേഹി സമ്പയോഗോ ദുക്ഖോ? ഇധ യസ്സ തേ ഹോന്തി അനിട്ഠാ അകന്താ അമനാപാ രൂപാ സദ്ദാ ഗന്ധാ രസാ ഫോട്ഠബ്ബാ ധമ്മാ, യേ വാ പനസ്സ തേ ഹോന്തി അനത്ഥകാമാ അഹിതകാമാ അഫാസുകകാമാ അയോഗക്ഖേമകാമാ, യാ തേഹി സദ്ധിം സങ്ഗതി സമാഗമോ സമോധാനം മിസ്സീഭാവോ, അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, അപ്പിയേഹി സമ്പയോഗോ ദുക്ഖോ.

൧൩൦. ‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, പിയേഹി വിപ്പയോഗോ ദുക്ഖോ? ഇധ യസ്സ തേ ഹോന്തി ഇട്ഠാ കന്താ മനാപാ രൂപാ സദ്ദാ ഗന്ധാ രസാ ഫോട്ഠബ്ബാ ധമ്മാ, യേ വാ പനസ്സ തേ ഹോന്തി അത്ഥകാമാ ഹിതകാമാ ഫാസുകകാമാ യോഗക്ഖേമകാമാ മാതാ വാ പിതാ വാ ഭാതാ വാ ഭഗിനീ വാ മിത്താ വാ അമച്ചാ വാ ഞാതിസാലോഹിതാ വാ, യാ തേഹി സദ്ധിം അസങ്ഗതി അസമാഗമോ അസമോധാനം അമിസ്സീഭാവോ, അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, പിയേഹി വിപ്പയോഗോ ദുക്ഖോ.

൧൩൧. ‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം? ജാതിധമ്മാനം, ഭിക്ഖവേ, സത്താനം ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി – ‘അഹോ വത മയം ന ജാതിധമ്മാ അസ്സാമ, ന ച വത നോ ജാതി ആഗച്ഛേയ്യാ’തി. ന ഖോ പനേതം ഇച്ഛായ പത്തബ്ബം, ഇദമ്പി യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം. ജരാധമ്മാനം, ഭിക്ഖവേ, സത്താനം ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി – ‘അഹോ വത മയം ന ജരാധമ്മാ അസ്സാമ, ന ച വത നോ ജരാ ആഗച്ഛേയ്യാ’തി. ന ഖോ പനേതം ഇച്ഛായ പത്തബ്ബം, ഇദമ്പി യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം. ബ്യാധിധമ്മാനം, ഭിക്ഖവേ, സത്താനം ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി – ‘അഹോ വത മയം ന ബ്യാധിധമ്മാ അസ്സാമ, ന ച വത നോ ബ്യാധി ആഗച്ഛേയ്യാ’തി. ന ഖോ പനേതം ഇച്ഛായ പത്തബ്ബം, ഇദമ്പി യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം. മരണധമ്മാനം, ഭിക്ഖവേ, സത്താനം ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി – ‘അഹോ വത മയം ന മരണധമ്മാ അസ്സാമ, ന ച വത നോ മരണം ആഗച്ഛേയ്യാ’തി. ന ഖോ പനേതം ഇച്ഛായ പത്തബ്ബം, ഇദമ്പി യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം. സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസധമ്മാനം, ഭിക്ഖവേ, സത്താനം ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി – ‘അഹോ വത മയം ന സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസധമ്മാ അസ്സാമ, ന ച വത നോ സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസധമ്മാ ആഗച്ഛേയ്യു’ന്തി. ന ഖോ പനേതം ഇച്ഛായ പത്തബ്ബം, ഇദമ്പി യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി തമ്പി ദുക്ഖം.

൧൩൨. ‘‘കതമേ ച, ഭിക്ഖവേ, സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ? സേയ്യഥിദം – രൂപുപാദാനക്ഖന്ധോ, വേദനുപാദാനക്ഖന്ധോ, സഞ്ഞുപാദാനക്ഖന്ധോ, സങ്ഖാരുപാദാനക്ഖന്ധോ, വിഞ്ഞാണുപാദാനക്ഖന്ധോ. ഇമേ വുച്ചന്തി, ഭിക്ഖവേ, സംഖിത്തേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖാ. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖം അരിയസച്ചം.

സമുദയസച്ചനിദ്ദേസോ

൧൩൩. ‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖസമുദയം [ദുക്ഖസമുദയോ (സ്യാ.)] അരിയസച്ചം? യായം തണ്ഹാ പോനോബ്ഭവികാ [പോനോഭവികാ (സീ. പീ.)] നന്ദീരാഗസഹഗതാ [നന്ദിരാഗസഹഗതാ (സീ. സ്യാ. പീ.)] തത്രതത്രാഭിനന്ദിനീ. സേയ്യഥിദം – കാമതണ്ഹാ ഭവതണ്ഹാ വിഭവതണ്ഹാ.

‘‘സാ ഖോ പനേസാ, ഭിക്ഖവേ, തണ്ഹാ കത്ഥ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, കത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി? യം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി.

‘‘കിഞ്ച ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം? ചക്ഖു ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി. സോതം ലോകേ…പേ… ഘാനം ലോകേ… ജിവ്ഹാ ലോകേ… കായോ ലോകേ… മനോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി.

‘‘രൂപാ ലോകേ… സദ്ദാ ലോകേ… ഗന്ധാ ലോകേ… രസാ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബാ ലോകേ… ധമ്മാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി.

‘‘ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ലോകേ… സോതവിഞ്ഞാണം ലോകേ… ഘാനവിഞ്ഞാണം ലോകേ… ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം ലോകേ… കായവിഞ്ഞാണം ലോകേ… മനോവിഞ്ഞാണം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി.

‘‘ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… സോതസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… ഘാനസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… കായസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… മനോസമ്ഫസ്സോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി.

‘‘ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… സോതസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… ഘാനസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… കായസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… മനോസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി.

‘‘രൂപസഞ്ഞാ ലോകേ… സദ്ദസഞ്ഞാ ലോകേ… ഗന്ധസഞ്ഞാ ലോകേ… രസസഞ്ഞാ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ഞാ ലോകേ… ധമ്മസഞ്ഞാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി.

‘‘രൂപസഞ്ചേതനാ ലോകേ… സദ്ദസഞ്ചേതനാ ലോകേ… ഗന്ധസഞ്ചേതനാ ലോകേ… രസസഞ്ചേതനാ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ചേതനാ ലോകേ… ധമ്മസഞ്ചേതനാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി.

‘‘രൂപതണ്ഹാ ലോകേ… സദ്ദതണ്ഹാ ലോകേ… ഗന്ധതണ്ഹാ ലോകേ… രസതണ്ഹാ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബതണ്ഹാ ലോകേ… ധമ്മതണ്ഹാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി.

‘‘രൂപവിതക്കോ ലോകേ… സദ്ദവിതക്കോ ലോകേ… ഗന്ധവിതക്കോ ലോകേ… രസവിതക്കോ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബവിതക്കോ ലോകേ… ധമ്മവിതക്കോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി.

‘‘രൂപവിചാരോ ലോകേ… സദ്ദവിചാരോ ലോകേ… ഗന്ധവിചാരോ ലോകേ… രസവിചാരോ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബവിചാരോ ലോകേ… ധമ്മവിചാരോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏത്ഥ നിവിസമാനാ നിവിസതി. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖസമുദയം അരിയസച്ചം.

നിരോധസച്ചനിദ്ദേസോ

൧൩൪. ‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖനിരോധം [ദുക്ഖനിരോധോ (സ്യാ.)] അരിയസച്ചം? യോ തസ്സായേവ തണ്ഹായ അസേസവിരാഗനിരോധോ ചാഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോ മുത്തി അനാലയോ.

‘‘സാ ഖോ പനേസാ, ഭിക്ഖവേ, തണ്ഹാ കത്ഥ പഹീയമാനാ പഹീയതി, കത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി? യം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി.

‘‘കിഞ്ച ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം? ചക്ഖു ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി. സോതം ലോകേ…പേ… ഘാനം ലോകേ… ജിവ്ഹാ ലോകേ… കായോ ലോകേ… മനോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി.

‘‘രൂപാ ലോകേ… സദ്ദാ ലോകേ… ഗന്ധാ ലോകേ… രസാ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബാ ലോകേ… ധമ്മാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി.

‘‘ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം ലോകേ… സോതവിഞ്ഞാണം ലോകേ… ഘാനവിഞ്ഞാണം ലോകേ… ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം ലോകേ… കായവിഞ്ഞാണം ലോകേ… മനോവിഞ്ഞാണം ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി.

‘‘ചക്ഖുസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… സോതസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… ഘാനസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… കായസമ്ഫസ്സോ ലോകേ… മനോസമ്ഫസ്സോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി.

‘‘ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… സോതസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… ഘാനസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… ജിവ്ഹാസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… കായസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ… മനോസമ്ഫസ്സജാ വേദനാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി.

‘‘രൂപസഞ്ഞാ ലോകേ… സദ്ദസഞ്ഞാ ലോകേ… ഗന്ധസഞ്ഞാ ലോകേ… രസസഞ്ഞാ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ഞാ ലോകേ… ധമ്മസഞ്ഞാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി.

‘‘രൂപസഞ്ചേതനാ ലോകേ… സദ്ദസഞ്ചേതനാ ലോകേ… ഗന്ധസഞ്ചേതനാ ലോകേ… രസസഞ്ചേതനാ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബസഞ്ചേതനാ ലോകേ… ധമ്മസഞ്ചേതനാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി.

‘‘രൂപതണ്ഹാ ലോകേ… സദ്ദതണ്ഹാ ലോകേ… ഗന്ധതണ്ഹാ ലോകേ… രസതണ്ഹാ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബതണ്ഹാ ലോകേ… ധമ്മതണ്ഹാ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി.

‘‘രൂപവിതക്കോ ലോകേ… സദ്ദവിതക്കോ ലോകേ… ഗന്ധവിതക്കോ ലോകേ… രസവിതക്കോ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബവിതക്കോ ലോകേ… ധമ്മവിതക്കോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം, ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝമാനാ നിരുജ്ഝതി.

‘‘രൂപവിചാരോ ലോകേ… സദ്ദവിചാരോ ലോകേ… ഗന്ധവിചാരോ ലോകേ… രസവിചാരോ ലോകേ… ഫോട്ഠബ്ബവിചാരോ ലോകേ… ധമ്മവിചാരോ ലോകേ പിയരൂപം സാതരൂപം. ഏത്ഥേസാ തണ്ഹാ പഹീയമാനാ പഹീയതി, ഏത്ഥ നിരുജ്ഝാമാനാ നിരുജ്ഝതി. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖനിരോധം അരിയസച്ചം.

മഗ്ഗസച്ചനിദ്ദേസോ

൧൩൫. ‘‘കതമഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം? അയമേവ അരിയോ അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോ സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠി സമ്മാസങ്കപ്പോ സമ്മാവാചാ സമ്മാകമ്മന്തോ സമ്മാആജീവോ സമ്മാവായാമോ സമ്മാസതി സമ്മാസമാധി.

‘‘കതമാ ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാദിട്ഠി? യം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖേ ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധേ ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായ ഞാണം. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാദിട്ഠി.

‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാസങ്കപ്പോ? നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പോ അബ്യാപാദസങ്കപ്പോ അവിഹിംസാസങ്കപ്പോ. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാസങ്കപ്പോ.

‘‘കതമാ ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാവാചാ? മുസാവാദാ വേരമണീ [വേരമണി (ക.)], പിസുണായ വാചായ വേരമണീ, ഫരുസായ വാചായ വേരമണീ, സമ്ഫപ്പലാപാ വേരമണീ. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാവാചാ.

‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാകമ്മന്തോ? പാണാതിപാതാ വേരമണീ, അദിന്നാദാനാ വേരമണീ, കാമേസുമിച്ഛാചാരാ വേരമണീ. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാകമ്മന്തോ.

‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാആജീവോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ മിച്ഛാആജീവം പഹായ സമ്മാആജീവേന ജീവിതം കപ്പേതി. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാആജീവോ.

‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാവായാമോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അനുപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം അനുപ്പാദായ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി; ഉപ്പന്നാനം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി; അനുപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപ്പാദായ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി; ഉപ്പന്നാനം കുസലാനം ധമ്മാനം ഠിതിയാ അസമ്മോസായ ഭിയ്യോഭാവായ വേപുല്ലായ ഭാവനായ പാരിപൂരിയാ ഛന്ദം ജനേതി വായമതി വീരിയം ആരഭതി ചിത്തം പഗ്ഗണ്ഹാതി പദഹതി. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാവായാമോ.

‘‘കതമാ ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാസതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ കായാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം; വേദനാസു വേദനാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം; ചിത്തേ ചിത്താനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം; ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ആതാപീ സമ്പജാനോ സതിമാ വിനേയ്യ ലോകേ അഭിജ്ഝാദോമനസ്സം. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാസതി.

‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാസമാധി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവം അവിതക്കം അവിചാരം സമാധിജം പീതിസുഖം ദുതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. പീതിയാ ച വിരാഗാ ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതി, സതോ ച സമ്പജാനോ, സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതി, യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’തി തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ പുബ്ബേവ സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാ അദുക്ഖമസുഖം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാസമാധി. ഇദം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ അരിയസച്ചം.

൧൩൬. ‘‘ഇതി അജ്ഝത്തം വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, ബഹിദ്ധാ വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി, അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാ വാ ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി; സമുദയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി, വയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി, സമുദയവയധമ്മാനുപസ്സീ വാ ധമ്മേസു വിഹരതി. ‘അത്ഥി ധമ്മാ’തി വാ പനസ്സ സതി പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി. യാവദേവ ഞാണമത്തായ പടിസ്സതിമത്തായ അനിസ്സിതോ ച വിഹരതി, ന ച കിഞ്ചി ലോകേ ഉപാദിയതി. ഏവമ്പി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേസു ധമ്മാനുപസ്സീ വിഹരതി ചതൂസു അരിയസച്ചേസു.

സച്ചപബ്ബം നിട്ഠിതം.

ധമ്മാനുപസ്സനാ നിട്ഠിതാ.

൧൩൭. ‘‘യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഏവം ഭാവേയ്യ സത്ത വസ്സാനി, തസ്സ ദ്വിന്നം ഫലാനം അഞ്ഞതരം ഫലം പാടികങ്ഖം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞാ; സതി വാ ഉപാദിസേസേ അനാഗാമിതാ.

‘‘തിട്ഠന്തു, ഭിക്ഖവേ, സത്ത വസ്സാനി. യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഏവം ഭാവേയ്യ ഛ വസ്സാനി…പേ… പഞ്ച വസ്സാനി… ചത്താരി വസ്സാനി… തീണി വസ്സാനി… ദ്വേ വസ്സാനി… ഏകം വസ്സം… തിട്ഠതു, ഭിക്ഖവേ, ഏകം വസ്സം. യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഏവം ഭാവേയ്യ സത്ത മാസാനി, തസ്സ ദ്വിന്നം ഫലാനം അഞ്ഞതരം ഫലം പാടികങ്ഖം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞാ; സതി വാ ഉപാദിസേസേ അനാഗാമിതാ. തിട്ഠന്തു, ഭിക്ഖവേ, സത്ത മാസാനി. യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഏവം ഭാവേയ്യ ഛ മാസാനി…പേ… പഞ്ച മാസാനി… ചത്താരി മാസാനി… തീണി മാസാനി… ദ്വേ മാസാനി… ഏകം മാസം… അഡ്ഢമാസം… തിട്ഠതു, ഭിക്ഖവേ, അഡ്ഢമാസോ. യോ ഹി കോചി, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഏവം ഭാവേയ്യ സത്താഹം, തസ്സ ദ്വിന്നം ഫലാനം അഞ്ഞതരം ഫലം പാടികങ്ഖം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞാ സതി വാ ഉപാദിസേസേ അനാഗാമിതാ’’തി.

൧൩൮. ‘‘‘ഏകായനോ അയം, ഭിക്ഖവേ, മഗ്ഗോ സത്താനം വിസുദ്ധിയാ സോകപരിദേവാനം സമതിക്കമായ ദുക്ഖദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമായ ഞായസ്സ അധിഗമായ നിബ്ബാനസ്സ സച്ഛികിരിയായ യദിദം ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ’തി. ഇതി യം തം വുത്തം, ഇദമേതം പടിച്ച വുത്ത’’ന്തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തം നിട്ഠിതം ദസമം.

മൂലപരിയായവഗ്ഗോ നിട്ഠിതോ പഠമോ.

തസ്സുദ്ദാനം – [ഇതോ പരം കേസുചി പോത്ഥകേസു ഇമാപി ഗാഥായോ ഏവം ദിസ്സന്തി –§അജരം അമതം അമതാധിഗമം, ഫലമഗ്ഗനിദസ്സനം ദുക്ഖനുദം. സഹിതത്തം മഹാരസഹസ്സകരം, ഭൂതമിതി സാരം വിവിധം സുണാഥ.§തളാകം വസുപൂരിതം ഘമ്മപഥേ, തിവിധഗ്ഗിപിളേസിതനിബ്ബാപനം. ബ്യാധിപനുദനഓസധയോ, പച്ഛിമസുത്തപവരാ ഠപിതാ.§മധുമന്ദവരസാമദാനം, ഖിഡ്ഡാരതി ജനനിമനുസങ്ഘാതം. തഥാ സുത്തേ വേയ്യാകരണാ ഠപിതാ, സക്യപുത്താനമഭിദമനത്ഥായ.§പഞ്ഞാസം ച ദിയഡ്ഢസതം, ദ്വേ ച വേയ്യാകരണം അപരേ ച. തേവനാമഗതം ച അനുപുബ്ബം, ഏകമനാ നിസാമേഥ മുദഗ്ഗം.]

മൂലസുസംവരധമ്മദായാദാ, ഭേരവാനങ്ഗണാകങ്ഖേയ്യവത്ഥം;

സല്ലേഖസമ്മാദിട്ഠിസതിപട്ഠം, വഗ്ഗവരോ അസമോ സുസമത്തോ.

൨. സീഹനാദവഗ്ഗോ

൧. ചൂളസീഹനാദസുത്തം

൧൩൯. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘ഇധേവ, ഭിക്ഖവേ, സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ, ഇധ തതിയോ സമണോ, ഇധ ചതുത്ഥോ സമണോ; സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹീതി [സമണേഹി അഞ്ഞേതി (സീ. പീ. ക.) ഏത്ഥ അഞ്ഞേഹീതി സകായ പടിഞ്ഞായ സച്ചാഭിഞ്ഞേഹീതി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ]. ഏവമേതം [ഏവമേവ (സ്യാ. ക.)], ഭിക്ഖവേ, സമ്മാ സീഹനാദം നദഥ.

൧൪൦. ‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ഭിക്ഖവേ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം വദേയ്യും – ‘കോ പനായസ്മന്താനം അസ്സാസോ, കിം ബലം, യേന തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഏവം വദേഥ – ഇധേവ സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ, ഇധ തതിയോ സമണോ, ഇധ ചതുത്ഥോ സമണോ; സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹീ’തി? ഏവംവാദിനോ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവമസ്സു വചനീയാ – ‘അത്ഥി ഖോ നോ, ആവുസോ, തേന ഭഗവതാ ജാനതാ പസ്സതാ അരഹതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ചത്താരോ ധമ്മാ അക്ഖാതാ യേ മയം അത്തനി സമ്പസ്സമാനാ ഏവം വദേമ – ഇധേവ സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ, ഇധ തതിയോ സമണോ, ഇധ ചതുത്ഥോ സമണോ; സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹീതി. കതമേ ചത്താരോ? അത്ഥി ഖോ നോ, ആവുസോ, സത്ഥരി പസാദോ, അത്ഥി ധമ്മേ പസാദോ, അത്ഥി സീലേസു പരിപൂരകാരിതാ; സഹധമ്മികാ ഖോ പന പിയാ മനാപാ – ഗഹട്ഠാ ചേവ പബ്ബജിതാ ച. ഇമേ ഖോ നോ, ആവുസോ, തേന ഭഗവതാ ജാനതാ പസ്സതാ അരഹതാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേന ചത്താരോ ധമ്മാ അക്ഖാതാ യേ മയം അത്തനി സമ്പസ്സമാനാ ഏവം വദേമ – ഇധേവ സമണോ, ഇധ ദുതിയോ സമണോ, ഇധ തതിയോ സമണോ, ഇധ ചതുത്ഥോ സമണോ; സുഞ്ഞാ പരപ്പവാദാ സമണേഭി അഞ്ഞേഹീ’തി.

൧൪൧. ‘‘ഠാനം ഖോ പനേതം, ഭിക്ഖവേ, വിജ്ജതി യം അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം വദേയ്യും – ‘അമ്ഹാകമ്പി ഖോ, ആവുസോ, അത്ഥി സത്ഥരി പസാദോ യോ അമ്ഹാകം സത്ഥാ, അമ്ഹാകമ്പി അത്ഥി ധമ്മേ പസാദോ യോ അമ്ഹാകം ധമ്മോ, മയമ്പി സീലേസു പരിപൂരകാരിനോ യാനി അമ്ഹാകം സീലാനി, അമ്ഹാകമ്പി സഹധമ്മികാ പിയാ മനാപാ – ഗഹട്ഠാ ചേവ പബ്ബജിതാ ച. ഇധ നോ, ആവുസോ, കോ വിസേസോ കോ അധിപ്പയാസോ [അധിപ്പായോ (ക. സീ. സ്യാ. പീ.), അധിപ്പയോഗോ (ക.)] കിം നാനാകരണം യദിദം തുമ്ഹാകഞ്ചേവ അമ്ഹാകഞ്ചാ’തി?

‘‘ഏവംവാദിനോ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവമസ്സു വചനീയാ – ‘കിം പനാവുസോ, ഏകാ നിട്ഠാ, ഉദാഹു പുഥു നിട്ഠാ’തി? സമ്മാ ബ്യാകരമാനാ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം ബ്യാകരേയ്യും – ‘ഏകാവുസോ, നിട്ഠാ, ന പുഥു നിട്ഠാ’തി.

‘‘‘സാ പനാവുസോ, നിട്ഠാ സരാഗസ്സ ഉദാഹു വീതരാഗസ്സാ’തി? സമ്മാ ബ്യാകരമാനാ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം ബ്യാകരേയ്യും – ‘വീതരാഗസ്സാവുസോ, സാ നിട്ഠാ, ന സാ നിട്ഠാ സരാഗസ്സാ’തി.

‘‘‘സാ പനാവുസോ, നിട്ഠാ സദോസസ്സ ഉദാഹു വീതദോസസ്സാ’തി? സമ്മാ ബ്യാകരമാനാ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം ബ്യാകരേയ്യും – ‘വീതദോസസ്സാവുസോ, സാ നിട്ഠാ, ന സാ നിട്ഠാ സദോസസ്സാ’തി.

‘‘‘സാ പനാവുസോ, നിട്ഠാ സമോഹസ്സ ഉദാഹു വീതമോഹസ്സാ’തി? സമ്മാ ബ്യാകരമാനാ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം ബ്യാകരേയ്യും – ‘വീതമോഹസ്സാവുസോ, സാ നിട്ഠാ, ന സാ നിട്ഠാ സമോഹസ്സാ’തി.

‘‘‘സാ പനാവുസോ, നിട്ഠാ സതണ്ഹസ്സ ഉദാഹു വീതതണ്ഹസ്സാ’തി? സമ്മാ ബ്യാകരമാനാ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം ബ്യാകരേയ്യും – ‘വീതതണ്ഹസ്സാവുസോ, സാ നിട്ഠാ, ന സാ നിട്ഠാ സതണ്ഹസ്സാ’തി.

‘‘‘സാ പനാവുസോ, നിട്ഠാ സഉപാദാനസ്സ ഉദാഹു അനുപാദാനസ്സാ’തി? സമ്മാ ബ്യാകരമാനാ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം ബ്യാകരേയ്യും – ‘അനുപാദാനസ്സാവുസോ, സാ നിട്ഠാ, ന സാ നിട്ഠാ സഉപാദാനസ്സാ’തി.

‘‘‘സാ പനാവുസോ, നിട്ഠാ വിദ്ദസുനോ ഉദാഹു അവിദ്ദസുനോ’തി? സമ്മാ ബ്യാകരമാനാ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം ബ്യാകരേയ്യും – ‘വിദ്ദസുനോ, ആവുസോ, സാ നിട്ഠാ, ന സാ നിട്ഠാ അവിദ്ദസുനോ’തി.

‘‘‘സാ പനാവുസോ, നിട്ഠാ അനുരുദ്ധപ്പടിവിരുദ്ധസ്സ ഉദാഹു അനനുരുദ്ധഅപ്പടിവിരുദ്ധസ്സാ’തി? സമ്മാ ബ്യാകരമാനാ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം ബ്യാകരേയ്യും – ‘അനനുരുദ്ധഅപ്പടിവിരുദ്ധസ്സാവുസോ, സാ നിട്ഠാ, ന സാ നിട്ഠാ അനുരുദ്ധപ്പടിവിരുദ്ധസ്സാ’തി.

‘‘‘സാ പനാവുസോ, നിട്ഠാ പപഞ്ചാരാമസ്സ പപഞ്ചരതിനോ ഉദാഹു നിപ്പപഞ്ചാരാമസ്സ നിപ്പപഞ്ചരതിനോ’തി? സമ്മാ ബ്യാകരമാനാ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവം ബ്യാകരേയ്യും – ‘നിപ്പപഞ്ചാരാമസ്സാവുസോ, സാ നിട്ഠാ നിപ്പപഞ്ചരതിനോ, ന സാ നിട്ഠാ പപഞ്ചാരാമസ്സ പപഞ്ചരതിനോ’തി.

൧൪൨. ‘‘ദ്വേമാ, ഭിക്ഖവേ, ദിട്ഠിയോ – ഭവദിട്ഠി ച വിഭവദിട്ഠി ച. യേ ഹി കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഭവദിട്ഠിം അല്ലീനാ ഭവദിട്ഠിം ഉപഗതാ ഭവദിട്ഠിം അജ്ഝോസിതാ, വിഭവദിട്ഠിയാ തേ പടിവിരുദ്ധാ. യേ ഹി കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ വിഭവദിട്ഠിം അല്ലീനാ വിഭവദിട്ഠിം ഉപഗതാ വിഭവദിട്ഠിം അജ്ഝോസിതാ, ഭവദിട്ഠിയാ തേ പടിവിരുദ്ധാ. യേ ഹി കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഇമാസം ദ്വിന്നം ദിട്ഠീനം സമുദയഞ്ച അത്ഥങ്ഗമഞ്ച അസ്സാദഞ്ച ആദീനവഞ്ച നിസ്സരണഞ്ച യഥാഭൂതം നപ്പജാനന്തി, ‘തേ സരാഗാ തേ സദോസാ തേ സമോഹാ തേ സതണ്ഹാ തേ സഉപാദാനാ തേ അവിദ്ദസുനോ തേ അനുരുദ്ധപ്പടിവിരുദ്ധാ തേ പപഞ്ചാരാമാ പപഞ്ചരതിനോ; തേ ന പരിമുച്ചന്തി ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേഹി പരിദേവേഹി ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹി; ന പരിമുച്ചന്തി ദുക്ഖസ്മാ’തി വദാമി. യേ ച ഖോ കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഇമാസം ദ്വിന്നം ദിട്ഠീനം സമുദയഞ്ച അത്ഥങ്ഗമഞ്ച അസ്സാദഞ്ച ആദീനവഞ്ച നിസ്സരണഞ്ച യഥാഭൂതം പജാനന്തി, ‘തേ വീതരാഗാ തേ വീതദോസാ തേ വീതമോഹാ തേ വീതതണ്ഹാ തേ അനുപാദാനാ തേ വിദ്ദസുനോ തേ അനനുരുദ്ധഅപ്പടിവിരുദ്ധാ തേ നിപ്പപഞ്ചാരാമാ നിപ്പപഞ്ചരതിനോ; തേ പരിമുച്ചന്തി ജാതിയാ ജരായ മരണേന സോകേഹി പരിദേവേഹി ദുക്ഖേഹി ദോമനസ്സേഹി ഉപായാസേഹി; പരിമുച്ചന്തി ദുക്ഖസ്മാ’തി വദാമി.

൧൪൩. ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ഉപാദാനാനി. കതമാനി ചത്താരി? കാമുപാദാനം, ദിട്ഠുപാദാനം, സീലബ്ബതുപാദാനം, അത്തവാദുപാദാനം. സന്തി, ഭിക്ഖവേ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞാവാദാ പടിജാനമാനാ. തേ ന സമ്മാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി – കാമുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന ദിട്ഠുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന സീലബ്ബതുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന അത്തവാദുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഇമാനി ഹി തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ തീണി ഠാനാനി യഥാഭൂതം നപ്പജാനന്തി. തസ്മാ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞാവാദാ പടിജാനമാനാ; തേ ന സമ്മാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി – കാമുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന ദിട്ഠുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന സീലബ്ബതുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന അത്തവാദുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞാവാദാ പടിജാനമാനാ. തേ ന സമ്മാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി – കാമുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ദിട്ഠുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന സീലബ്ബതുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന അത്തവാദുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഇമാനി ഹി തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ ദ്വേ ഠാനാനി യഥാഭൂതം നപ്പജാനന്തി. തസ്മാ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞാവാദാ പടിജാനമാനാ; തേ ന സമ്മാ [പടിജാനമാനാ ന സമ്മാ (?)] സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി – കാമുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ദിട്ഠുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന സീലബ്ബതുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന അത്തവാദുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി.

‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞാവാദാ പടിജാനമാനാ. തേ ന സമ്മാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി – കാമുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ദിട്ഠുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, സീലബ്ബതുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന അത്തവാദുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഇമഞ്ഹി തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏകം ഠാനം യഥാഭൂതം നപ്പജാനന്തി. തസ്മാ തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞാവാദാ പടിജാനമാനാ; തേ ന സമ്മാ [പടിജാനമാനാ ന സമ്മാ (?)] സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി – കാമുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ദിട്ഠുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, സീലബ്ബതുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി, ന അത്തവാദുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേന്തി.

‘‘ഏവരൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മവിനയേ യോ സത്ഥരി പസാദോ സോ ന സമ്മഗ്ഗതോ അക്ഖായതി; യോ ധമ്മേ പസാദോ സോ ന സമ്മഗ്ഗതോ അക്ഖായതി; യാ സീലേസു പരിപൂരകാരിതാ സാ ന സമ്മഗ്ഗതാ അക്ഖായതി; യാ സഹധമ്മികേസു പിയമനാപതാ സാ ന സമ്മഗ്ഗതാ അക്ഖായതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഏവഞ്ഹേതം, ഭിക്ഖവേ, ഹോതി യഥാ തം ദുരക്ഖാതേ ധമ്മവിനയേ ദുപ്പവേദിതേ അനിയ്യാനികേ അനുപസമസംവത്തനികേ അസമ്മാസമ്ബുദ്ധപ്പവേദിതേ.

൧൪൪. ‘‘തഥാഗതോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞാവാദോ പടിജാനമാനോ സമ്മാ സബ്ബുപാദാനപരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി – കാമുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി, ദിട്ഠുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി, സീലബ്ബതുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി, അത്തവാദുപാദാനസ്സ പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി. ഏവരൂപേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മവിനയേ യോ സത്ഥരി പസാദോ സോ സമ്മഗ്ഗതോ അക്ഖായതി; യോ ധമ്മേ പസാദോ സോ സമ്മഗ്ഗതോ അക്ഖായതി; യാ സീലേസു പരിപൂരകാരിതാ സാ സമ്മഗ്ഗതാ അക്ഖായതി; യാ സഹധമ്മികേസു പിയമനാപതാ സാ സമ്മഗ്ഗതാ അക്ഖായതി. തം കിസ്സ ഹേതു? ഏവഞ്ഹേതം, ഭിക്ഖവേ, ഹോതി യഥാ തം സ്വാക്ഖാതേ ധമ്മവിനയേ സുപ്പവേദിതേ നിയ്യാനികേ ഉപസമസംവത്തനികേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധപ്പവേദിതേ.

൧൪൫. ‘‘ഇമേ ച, ഭിക്ഖവേ, ചത്താരോ ഉപാദാനാ. കിംനിദാനാ കിംസമുദയാ കിംജാതികാ കിംപഭവാ? ഇമേ ചത്താരോ ഉപാദാനാ തണ്ഹാനിദാനാ തണ്ഹാസമുദയാ തണ്ഹാജാതികാ തണ്ഹാപഭവാ. തണ്ഹാ ചായം, ഭിക്ഖവേ, കിംനിദാനാ കിംസമുദയാ കിംജാതികാ കിംപഭവാ? തണ്ഹാ വേദനാനിദാനാ വേദനാസമുദയാ വേദനാജാതികാ വേദനാപഭവാ. വേദനാ ചായം, ഭിക്ഖവേ, കിംനിദാനാ കിംസമുദയാ കിംജാതികാ കിംപഭവാ? വേദനാ ഫസ്സനിദാനാ ഫസ്സസമുദയാ ഫസ്സജാതികാ ഫസ്സപഭവാ. ഫസ്സോ ചായം, ഭിക്ഖവേ, കിംനിദാനോ കിംസമുദയോ കിംജാതികോ കിംപഭവോ? ഫസ്സോ സളായതനനിദാനോ സളായതനസമുദയോ സളായതനജാതികോ സളായതനപഭവോ. സളായതനഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, കിംനിദാനം കിംസമുദയം കിംജാതികം കിംപഭവം? സളായതനം നാമരൂപനിദാനം നാമരൂപസമുദയം നാമരൂപജാതികം നാമരൂപപഭവം. നാമരൂപഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, കിംനിദാനം കിംസമുദയം കിംജാതികം കിംപഭവം? നാമരൂപം വിഞ്ഞാണനിദാനം വിഞ്ഞാണസമുദയം വിഞ്ഞാണജാതികം വിഞ്ഞാണപഭവം. വിഞ്ഞാണഞ്ചിദം, ഭിക്ഖവേ, കിംനിദാനം കിംസമുദയം കിംജാതികം കിംപഭവം? വിഞ്ഞാണം സങ്ഖാരനിദാനം സങ്ഖാരസമുദയം സങ്ഖാരജാതികം സങ്ഖാരപഭവം. സങ്ഖാരാ ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, കിംനിദാനാ കിംസമുദയാ കിംജാതികാ കിംപഭവാ? സങ്ഖാരാ അവിജ്ജാനിദാനാ അവിജ്ജാസമുദയാ അവിജ്ജാജാതികാ അവിജ്ജാപഭവാ.

‘‘യതോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ അവിജ്ജാ പഹീനാ ഹോതി വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ, സോ അവിജ്ജാവിരാഗാ വിജ്ജുപ്പാദാ നേവ കാമുപാദാനം ഉപാദിയതി, ന ദിട്ഠുപാദാനം ഉപാദിയതി, ന സീലബ്ബതുപാദാനം ഉപാദിയതി, ന അത്തവാദുപാദാനം ഉപാദിയതി. അനുപാദിയം ന പരിതസ്സതി, അപരിതസ്സം പച്ചത്തഞ്ഞേവ പരിനിബ്ബായതി. ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി പജാനാതീ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

ചൂളസീഹനാദസുത്തം നിട്ഠിതം പഠമം.

൨. മഹാസീഹനാദസുത്തം

൧൪൬. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ വേസാലിയം വിഹരതി ബഹിനഗരേ അപരപുരേ വനസണ്ഡേ. തേന ഖോ പന സമയേന സുനക്ഖത്തോ ലിച്ഛവിപുത്തോ അചിരപക്കന്തോ ഹോതി ഇമസ്മാ ധമ്മവിനയാ. സോ വേസാലിയം പരിസതി [പരിസതിം (സീ. പീ.)] ഏവം [ഏതം (പീ. ക.)] വാചം ഭാസതി – ‘‘നത്ഥി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉത്തരി [ഉത്തരിം (പീ.)] മനുസ്സധമ്മാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ. തക്കപരിയാഹതം സമണോ ഗോതമോ ധമ്മം ദേസേതി വീമംസാനുചരിതം സയംപടിഭാനം. യസ്സ ച ഖ്വാസ്സ അത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോ സോ നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ വേസാലിം പിണ്ഡായ പാവിസി. അസ്സോസി ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ സുനക്ഖത്തസ്സ ലിച്ഛവിപുത്തസ്സ വേസാലിയം പരിസതി ഏവം വാചം ഭാസമാനസ്സ – ‘‘നത്ഥി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ. തക്കപരിയാഹതം സമണോ ഗോതമോ ധമ്മം ദേസേതി വീമംസാനുചരിതം സയംപടിഭാനം. യസ്സ ച ഖ്വാസ്സ അത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോ സോ നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ വേസാലിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘സുനക്ഖത്തോ, ഭന്തേ, ലിച്ഛവിപുത്തോ അചിരപക്കന്തോ ഇമസ്മാ ധമ്മവിനയാ. സോ വേസാലിയം പരിസതി ഏവം വാചം ഭാസതി – ‘നത്ഥി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ. തക്കപരിയാഹതം സമണോ ഗോതമോ ധമ്മം ദേസേതി വീമംസാനുചരിതം സയംപടിഭാനം. യസ്സ ച ഖ്വാസ്സ അത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോ സോ നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാ’’’തി.

൧൪൭. ‘‘കോധനോ ഹേസോ, സാരിപുത്ത, സുനക്ഖത്തോ മോഘപുരിസോ. കോധാ ച പനസ്സ ഏസാ വാചാ ഭാസിതാ. ‘അവണ്ണം ഭാസിസ്സാമീ’തി ഖോ, സാരിപുത്ത, സുനക്ഖത്തോ മോഘപുരിസോ വണ്ണംയേവ തഥാഗതസ്സ ഭാസതി. വണ്ണോ ഹേസോ, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ യോ ഏവം വദേയ്യ – ‘യസ്സ ച ഖ്വാസ്സ അത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോ സോ നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാ’തി.

‘‘അയമ്പി ഹി നാമ, സാരിപുത്ത, സുനക്ഖത്തസ്സ മോഘപുരിസസ്സ മയി ധമ്മന്വയോ ന ഭവിസ്സതി – ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ വിജ്ജാചരണസമ്പന്നോ സുഗതോ ലോകവിദൂ അനുത്തരോ പുരിസദമ്മസാരഥി, സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാനം, ബുദ്ധോ ഭഗവാ’തി.

‘‘അയമ്പി ഹി നാമ, സാരിപുത്ത, സുനക്ഖത്തസ്സ മോഘപുരിസസ്സ മയി ധമ്മന്വയോ ന ഭവിസ്സതി – ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ അനേകവിഹിതം ഇദ്ധിവിധം പച്ചനുഭോതി – ഏകോപി ഹുത്വാ ബഹുധാ ഹോതി, ബഹുധാപി ഹുത്വാ ഏകോ ഹോതി; ആവിഭാവം, തിരോഭാവം; തിരോകുട്ടം തിരോപാകാരം തിരോപബ്ബതം അസജ്ജമാനോ ഗച്ഛതി, സേയ്യഥാപി ആകാസേ; പഥവിയാപി ഉമ്മുജ്ജനിമുജ്ജം കരോതി, സേയ്യഥാപി ഉദകേ; ഉദകേപി അഭിജ്ജമാനോ ഗച്ഛതി, സേയ്യഥാപി പഥവിയം; ആകാസേപി പല്ലങ്കേന കമതി, സേയ്യഥാപി പക്ഖീ സകുണോ; ഇമേപി ചന്ദിമസൂരിയേ ഏവംമഹിദ്ധികേ ഏവംമഹാനുഭാവേ പാണിനാ പരിമസതി പരിമജ്ജതി; യാവ ബ്രഹ്മലോകാപി കായേന വസം വത്തേതീ’തി.

‘‘അയമ്പി ഹി നാമ, സാരിപുത്ത, സുനക്ഖത്തസ്സ മോഘപുരിസസ്സ മയി ധമ്മന്വയോ ന ഭവിസ്സതി – ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ ദിബ്ബായ സോതധാതുയാ വിസുദ്ധായ അതിക്കന്തമാനുസികായ ഉഭോ സദ്ദേ സുണാതി – ദിബ്ബേ ച മാനുസേ ച, യേ ദൂരേ സന്തികേ ചാ’തി.

‘‘അയമ്പി ഹി നാമ, സാരിപുത്ത, സുനക്ഖത്തസ്സ മോഘപുരിസസ്സ മയി ധമ്മന്വയോ ന ഭവിസ്സതി – ‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ പരസത്താനം പരപുഗ്ഗലാനം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാതി – സരാഗം വാ ചിത്തം സരാഗം ചിത്തന്തി പജാനാതി, വീതരാഗം വാ ചിത്തം വീതരാഗം ചിത്തന്തി പജാനാതി; സദോസം വാ ചിത്തം സദോസം ചിത്തന്തി പജാനാതി, വീതദോസം വാ ചിത്തം വീതദോസം ചിത്തന്തി പജാനാതി; സമോഹം വാ ചിത്തം സമോഹം ചിത്തന്തി പജാനാതി, വീതമോഹം വാ ചിത്തം വീതമോഹം ചിത്തന്തി പജാനാതി; സംഖിത്തം വാ ചിത്തം സംഖിത്തം ചിത്തന്തി പജാനാതി, വിക്ഖിത്തം വാ ചിത്തം വിക്ഖിത്തം ചിത്തന്തി പജാനാതി; മഹഗ്ഗതം വാ ചിത്തം മഹഗ്ഗതം ചിത്തന്തി പജാനാതി, അമഹഗ്ഗതം വാ ചിത്തം അമഹഗ്ഗതം ചിത്തന്തി പജാനാതി; സഉത്തരം വാ ചിത്തം സഉത്തരം ചിത്തന്തി പജാനാതി, അനുത്തരം വാ ചിത്തം അനുത്തരം ചിത്തന്തി പജാനാതി; സമാഹിതം വാ ചിത്തം സമാഹിതം ചിത്തന്തി പജാനാതി, അസമാഹിതം വാ ചിത്തം അസമാഹിതം ചിത്തന്തി പജാനാതി; വിമുത്തം വാ ചിത്തം വിമുത്തം ചിത്തന്തി പജാനാതി, അവിമുത്തം വാ ചിത്തം അവിമുത്തം ചിത്തന്തി പജാനാതീ’തി.

൧൪൮. ‘‘ദസ ഖോ പനിമാനി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലാനി യേഹി ബലേഹി സമന്നാഗതോ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി. കതമാനി ദസ?

‘‘ഇധ, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ ഠാനഞ്ച ഠാനതോ അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ യഥാഭൂതം പജാനാതി. യമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ ഠാനഞ്ച ഠാനതോ അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘പുന ചപരം, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം കമ്മസമാദാനാനം ഠാനസോ ഹേതുസോ വിപാകം യഥാഭൂതം പജാനാതി. യമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നാനം കമ്മസമാദാനാനം ഠാനസോ ഹേതുസോ വിപാകം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘പുന ചപരം, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ സബ്ബത്ഥഗാമിനിം പടിപദം യഥാഭൂതം പജാനാതി. യമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ സബ്ബത്ഥഗാമിനിം പടിപദം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘പുന ചപരം, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ അനേകധാതുനാനാധാതുലോകം യഥാഭൂതം പജാനാതി. യമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ അനേകധാതുനാനാധാതുലോകം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘പുന ചപരം, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ സത്താനം നാനാധിമുത്തികതം യഥാഭൂതം പജാനാതി. യമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ സത്താനം നാനാധിമുത്തികതം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘പുന ചപരം, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ പരസത്താനം പരപുഗ്ഗലാനം ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തം യഥാഭൂതം പജാനാതി. യമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ പരസത്താനം പരപുഗ്ഗലാനം ഇന്ദ്രിയപരോപരിയത്തം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘പുന ചപരം, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ ഝാനവിമോക്ഖസമാധിസമാപത്തീനം സംകിലേസം വോദാനം വുട്ഠാനം യഥാഭൂതം പജാനാതി. യമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ ഝാനവിമോക്ഖസമാധിസമാപത്തീനം സംകിലേസം വോദാനം വുട്ഠാനം യഥാഭൂതം പജാനാതി, ഇദമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘പുന ചപരം, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, സേയ്യഥിദം – ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ തിസ്സോപി ജാതിയോ ചതസ്സോപി ജാതിയോ പഞ്ചപി ജാതിയോ ദസപി ജാതിയോ വീസമ്പി ജാതിയോ തിംസമ്പി ജാതിയോ ചത്താലീസമ്പി ജാതിയോ പഞ്ഞാസമ്പി ജാതിയോ ജാതിസതമ്പി ജാതിസഹസ്സമ്പി ജാതിസതസഹസ്സമ്പി അനേകേപി സംവട്ടകപ്പേ അനേകേപി വിവട്ടകപ്പേ അനേകേപി സംവട്ടവിവട്ടകപ്പേ – ‘അമുത്രാസിം ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ ഏവംവണ്ണോ ഏവമാഹാരോ ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീ ഏവമായുപരിയന്തോ, സോ തതോ ചുതോ അമുത്ര ഉദപാദിം; തത്രാപാസിം ഏവംനാമോ ഏവംഗോത്തോ ഏവംവണ്ണോ ഏവമാഹാരോ ഏവംസുഖദുക്ഖപ്പടിസംവേദീ ഏവമായുപരിയന്തോ, സോ തതോ ചുതോ ഇധൂപപന്നോ’തി. ഇതി സാകാരം സഉദ്ദേസം അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി. യമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, സേയ്യഥിദം – ഏകമ്പി ജാതിം ദ്വേപി ജാതിയോ…പേ… ഇതി സാകാരം സഉദ്ദേസം അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരതി, ഇദമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘പുന ചപരം, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സതി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാതി – ‘ഇമേ വത ഭോന്തോ സത്താ കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം ഉപവാദകാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ, തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപന്നാ. ഇമേ വാ പന ഭോന്തോ സത്താ കായസുചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീസുചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോസുചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം അനുപവാദകാ സമ്മാദിട്ഠികാ സമ്മാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ, തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപന്നാ’തി. ഇതി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സതി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാതി. യമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സതി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാതി – ‘ഇമേ വത ഭോന്തോ സത്താ കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം ഉപവാദകാ മിച്ഛാദിട്ഠികാ മിച്ഛാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ, തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപന്നാ. ഇമേ വാ പന ഭോന്തോ സത്താ കായസുചരിതേന സമന്നാഗതാ വചീസുചരിതേന സമന്നാഗതാ മനോസുചരിതേന സമന്നാഗതാ അരിയാനം അനുപവാദകാ സമ്മാദിട്ഠികാ സമ്മാദിട്ഠികമ്മസമാദാനാ, തേ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപന്നാ’തി. ഇതി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സതി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാതി. ഇദമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘പുന ചപരം, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. യമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതോ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, ഇദമ്പി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലം ഹോതി യം ബലം ആഗമ്മ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘ഇമാനി ഖോ, സാരിപുത്ത, ദസ തഥാഗതസ്സ തഥാഗതബലാനി യേഹി ബലേഹി സമന്നാഗതോ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

൧൪൯. ‘‘യോ ഖോ മം, സാരിപുത്ത, ഏവം ജാനന്തം ഏവം പസ്സന്തം ഏവം വദേയ്യ – ‘നത്ഥി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ; തക്കപരിയാഹതം സമണോ ഗോതമോ ധമ്മം ദേസേതി വീമംസാനുചരിതം സയംപടിഭാന’ന്തി, തം, സാരിപുത്ത, വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു സീലസമ്പന്നോ സമാധിസമ്പന്നോ പഞ്ഞാസമ്പന്നോ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞം ആരാധേയ്യ, ഏവം സമ്പദമിദം, സാരിപുത്ത, വദാമി. തം വാചം അപ്പഹായ, തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ.

൧൫൦. ‘‘ചത്താരിമാനി, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ വേസാരജ്ജാനി യേഹി വേസാരജ്ജേഹി സമന്നാഗതോ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി. കതമാനി ചത്താരി?

‘‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ തേ പടിജാനതോ ഇമേ ധമ്മാ അനഭിസമ്ബുദ്ധാ’തി. തത്ര വത മം സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ദേവോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ കോചി വാ ലോകസ്മിം സഹധമ്മേന പടിചോദേസ്സതീതി നിമിത്തമേതം, സാരിപുത്ത, ന സമനുപസ്സാമി. ഏതമഹം [ഏതമ്പഹം (സീ. പീ.)], സാരിപുത്ത, നിമിത്തം അസമനുപസ്സന്തോ ഖേമപ്പത്തോ അഭയപ്പത്തോ വേസാരജ്ജപ്പത്തോ വിഹരാമി.

‘‘‘ഖീണാസവസ്സ തേ പടിജാനതോ ഇമേ ആസവാ അപരിക്ഖീണാ’തി. തത്ര വത മം സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ദേവോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ കോചി വാ ലോകസ്മിം സഹധമ്മേന പടിചോദേസ്സതീതി നിമിത്തമേതം, സാരിപുത്ത, ന സമനുപസ്സാമി. ഏതമഹം, സാരിപുത്ത, നിമിത്തം അസമനുപസ്സന്തോ ഖേമപ്പത്തോ അഭയപ്പത്തോ വേസാരജ്ജപ്പത്തോ വിഹരാമി.

‘‘‘യേ ഖോ പന തേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ, തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’തി. തത്ര വത മം സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ദേവോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ കോചി വാ ലോകസ്മിം സഹധമ്മേന പടിചോദേസ്സതീതി നിമിത്തമേതം, സാരിപുത്ത, ന സമനുപസ്സാമി. ഏതമഹം, സാരിപുത്ത, നിമിത്തം അസമനുപസ്സന്തോ ഖേമപ്പത്തോ അഭയപ്പത്തോ വേസാരജ്ജപ്പത്തോ വിഹരാമി.

‘‘‘യസ്സ ഖോ പന തേ അത്ഥായ ധമ്മോ ദേസിതോ, സോ ന നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായാ’തി. തത്ര വത മം സമണോ വാ ബ്രാഹ്മണോ വാ ദേവോ വാ മാരോ വാ ബ്രഹ്മാ വാ കോചി വാ ലോകസ്മിം സഹധമ്മേന പടിചോദേസ്സതീ’തി നിമിത്തമേതം, സാരിപുത്ത, ന സമനുപസ്സാമി. ഏതമഹം, സാരിപുത്ത, നിമിത്തം അസമനുപസ്സന്തോ ഖേമപ്പത്തോ അഭയപ്പത്തോ വേസാരജ്ജപ്പത്തോ വിഹരാമി.

‘‘ഇമാനി ഖോ, സാരിപുത്ത, ചത്താരി തഥാഗതസ്സ വേസാരജ്ജാനി യേഹി വേസാരജ്ജേഹി സമന്നാഗതോ തഥാഗതോ ആസഭം ഠാനം പടിജാനാതി, പരിസാസു സീഹനാദം നദതി, ബ്രഹ്മചക്കം പവത്തേതി.

‘‘യോ ഖോ മം, സാരിപുത്ത, ഏവം ജാനന്തം ഏവം പസ്സന്തം ഏവം വദേയ്യ – ‘നത്ഥി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ, തക്കപരിയാഹതം സമണോ ഗോതമോ ധമ്മം ദേസേതി വീമംസാനുചരിതം സയംപടിഭാന’ന്തി, തം, സാരിപുത്ത, വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു സീലസമ്പന്നോ സമാധിസമ്പന്നോ പഞ്ഞാസമ്പന്നോ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞം ആരാധേയ്യ, ഏവം സമ്പദമിദം, സാരിപുത്ത, വദാമി. തം വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ.

൧൫൧. ‘‘അട്ഠ ഖോ ഇമാ, സാരിപുത്ത, പരിസാ. കതമാ അട്ഠ? ഖത്തിയപരിസാ, ബ്രാഹ്മണപരിസാ, ഗഹപതിപരിസാ, സമണപരിസാ, ചാതുമഹാരാജികപരിസാ [ചാതുമ്മഹാരാജികാ (സീ. സ്യാ. പീ.)], താവതിംസപരിസാ, മാരപരിസാ, ബ്രഹ്മപരിസാ – ഇമാ ഖോ, സാരിപുത്ത, അട്ഠ പരിസാ. ഇമേഹി ഖോ, സാരിപുത്ത, ചതൂഹി വേസാരജ്ജേഹി സമന്നാഗതോ തഥാഗതോ ഇമാ അട്ഠ പരിസാ ഉപസങ്കമതി അജ്ഝോഗാഹതി. അഭിജാനാമി ഖോ പനാഹം, സാരിപുത്ത, അനേകസതം ഖത്തിയപരിസം ഉപസങ്കമിതാ. തത്രപി മയാ സന്നിസിന്നപുബ്ബഞ്ചേവ, സല്ലപിതപുബ്ബഞ്ച, സാകച്ഛാ ച സമാപജ്ജിതപുബ്ബാ. തത്ര വത മം ഭയം വാ സാരജ്ജം വാ ഓക്കമിസ്സതീതി നിമിത്തമേതം, സാരിപുത്ത, ന സമനുപസ്സാമി. ഏതമഹം, സാരിപുത്ത, നിമിത്തം അസമനുപസ്സന്തോ ഖേമപ്പത്തോ അഭയപ്പത്തോ വേസാരജ്ജപ്പത്തോ വിഹരാമി.

‘‘അഭിജാനാമി ഖോ പനാഹം, സാരിപുത്ത, അനേകസതം ബ്രാഹ്മണപരിസം…പേ… ഗഹപതിപരിസം… സമണപരിസം… ചാതുമഹാരാജികപരിസം… താവതിംസപരിസം… മാരപരിസം… ബ്രഹ്മപരിസം ഉപസങ്കമിതാ. തത്രപി മയാ സന്നിസിന്നപുബ്ബഞ്ചേവ, സല്ലപിതപുബ്ബഞ്ച, സാകച്ഛാ ച സമാപജ്ജിതപുബ്ബാ. തത്ര വത മം ഭയം വാ സാരജ്ജം വാ ഓക്കമിസ്സതീതി നിമിത്തമേതം, സാരിപുത്ത, ന സമനുപസ്സാമി. ഏതമഹം, സാരിപുത്ത, നിമിത്തം അസമനുപസ്സന്തോ ഖേമപ്പത്തോ അഭയപ്പത്തോ വേസാരജ്ജപ്പത്തോ വിഹരാമി.

‘‘യോ ഖോ മം, സാരിപുത്ത, ഏവം ജാനന്തം ഏവം പസ്സന്തം ഏവം വദേയ്യ – ‘നത്ഥി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ, തക്കപരിയാഹതം സമണോ ഗോതമോ ധമ്മം ദേസേതി വീമംസാനുചരിതം സയംപടിഭാന’ന്തി, തം, സാരിപുത്ത, വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു സീലസമ്പന്നോ സമാധിസമ്പന്നോ പഞ്ഞാസമ്പന്നോ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞം ആരാധേയ്യ, ഏവം സമ്പദമിദം, സാരിപുത്ത, വദാമി. തം വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ.

൧൫൨. ‘‘ചതസ്സോ ഖോ ഇമാ, സാരിപുത്ത, യോനിയോ. കതമാ ചതസ്സോ? അണ്ഡജാ യോനി, ജലാബുജാ യോനി, സംസേദജാ യോനി, ഓപപാതികാ യോനി. കതമാ ച, സാരിപുത്ത, അണ്ഡജാ യോനി? യേ ഖോ തേ, സാരിപുത്ത, സത്താ അണ്ഡകോസം അഭിനിബ്ഭിജ്ജ ജായന്തി – അയം വുച്ചതി, സാരിപുത്ത, അണ്ഡജാ യോനി. കതമാ ച, സാരിപുത്ത, ജലാബുജാ യോനി? യേ ഖോ തേ, സാരിപുത്ത, സത്താ വത്ഥികോസം അഭിനിബ്ഭിജ്ജ ജായന്തി – അയം വുച്ചതി, സാരിപുത്ത, ജലാബുജാ യോനി. കതമാ ച, സാരിപുത്ത, സംസേദജാ യോനി? യേ ഖോ തേ, സാരിപുത്ത, സത്താ പൂതിമച്ഛേ വാ ജായന്തി പൂതികുണപേ വാ പൂതികുമ്മാസേ വാ ചന്ദനികായേ വാ ഓളിഗല്ലേ വാ ജായന്തി – അയം വുച്ചതി, സാരിപുത്ത, സംസേദജാ യോനി. കതമാ ച, സാരിപുത്ത, ഓപപാതികാ യോനി? ദേവാ, നേരയികാ, ഏകച്ചേ ച മനുസ്സാ, ഏകച്ചേ ച വിനിപാതികാ – അയം വുച്ചതി, സാരിപുത്ത, ഓപപാതികാ യോനി. ഇമാ ഖോ, സാരിപുത്ത, ചതസ്സോ യോനിയോ.

‘‘യോ ഖോ മം, സാരിപുത്ത, ഏവം ജാനന്തം ഏവം പസ്സന്തം ഏവം വദേയ്യ – ‘നത്ഥി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ, തക്കപരിയാഹതം സമണോ ഗോതമോ ധമ്മം ദേസേതി വീമംസാനുചരിതം സയംപടിഭാന’ന്തി, തം, സാരിപുത്ത, വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു സീലസമ്പന്നോ സമാധിസമ്പന്നോ പഞ്ഞാസമ്പന്നോ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞം ആരാധേയ്യ, ഏവം സമ്പദമിദം, സാരിപുത്ത, വദാമി. തം വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ.

൧൫൩. ‘‘പഞ്ച ഖോ ഇമാ, സാരിപുത്ത, ഗതിയോ. കതമാ പഞ്ച? നിരയോ, തിരച്ഛാനയോനി, പേത്തിവിസയോ, മനുസ്സാ, ദേവാ. നിരയഞ്ചാഹം, സാരിപുത്ത, പജാനാമി, നിരയഗാമിഞ്ച മഗ്ഗം, നിരയഗാമിനിഞ്ച പടിപദം; യഥാ പടിപന്നോ ച കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജതി തഞ്ച പജാനാമി. തിരച്ഛാനയോനിഞ്ചാഹം, സാരിപുത്ത, പജാനാമി, തിരച്ഛാനയോനിഗാമിഞ്ച മഗ്ഗം, തിരച്ഛാനയോനിഗാമിനിഞ്ച പടിപദം; യഥാ പടിപന്നോ ച കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തിരച്ഛാനയോനിം ഉപപജ്ജതി തഞ്ച പജാനാമി. പേത്തിവിസയം ചാഹം, സാരിപുത്ത, പജാനാമി, പേത്തിവിസയഗാമിഞ്ച മഗ്ഗം, പേത്തിവിസയഗാമിനിഞ്ച പടിപദം; യഥാ പടിപന്നോ ച കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പേത്തിവിസയം ഉപപജ്ജതി തഞ്ച പജാനാമി. മനുസ്സേ ചാഹം, സാരിപുത്ത, പജാനാമി, മനുസ്സലോകഗാമിഞ്ച മഗ്ഗം, മനുസ്സലോകഗാമിനിഞ്ച പടിപദം; യഥാ പടിപന്നോ ച കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ മനുസ്സേസു ഉപപജ്ജതി തഞ്ച പജാനാമി. ദേവേ ചാഹം, സാരിപുത്ത, പജാനാമി, ദേവലോകഗാമിഞ്ച മഗ്ഗം, ദേവലോകഗാമിനിഞ്ച പടിപദം; യഥാ പടിപന്നോ ച കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജതി തഞ്ച പജാനാമി. നിബ്ബാനഞ്ചാഹം, സാരിപുത്ത, പജാനാമി, നിബ്ബാനഗാമിഞ്ച മഗ്ഗം, നിബ്ബാനഗാമിനിഞ്ച പടിപദം; യഥാ പടിപന്നോ ച ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി തഞ്ച പജാനാമി.

൧൫൪. ‘‘ഇധാഹം, സാരിപുത്ത, ഏകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജിസ്സതീതി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപന്നം, ഏകന്തദുക്ഖാ തിബ്ബാ കടുകാ വേദനാ വേദയമാനം. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, അങ്ഗാരകാസു സാധികപോരിസാ പൂരാ അങ്ഗാരാനം വീതച്ചികാനം വീതധൂമാനം. അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ഘമ്മാഭിതത്തോ ഘമ്മപരേതോ കിലന്തോ തസിതോ പിപാസിതോ ഏകായനേന മഗ്ഗേന തമേവ അങ്ഗാരകാസും പണിധായ. തമേനം ചക്ഖുമാ പുരിസോ ദിസ്വാ ഏവം വദേയ്യ – ‘തഥായം ഭവം പുരിസോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ ഇമംയേവ അങ്ഗാരകാസും ആഗമിസ്സതീ’തി. തമേനം പസ്സേയ്യ അപരേന സമയേന തസ്സാ അങ്ഗാരകാസുയാ പതിതം, ഏകന്തദുക്ഖാ തിബ്ബാ കടുകാ വേദനാ വേദയമാനം. ഏവമേവ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ഇധേകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ യഥാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജിസ്സതീതി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപന്നം, ഏകന്തദുക്ഖാ തിബ്ബാ കടുകാ വേദനാ വേദയമാനം.

‘‘ഇധ പനാഹം, സാരിപുത്ത, ഏകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തിരച്ഛാനയോനിം ഉപപജ്ജിസ്സതീതി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തിരച്ഛാനയോനിം ഉപപന്നം, ദുക്ഖാ തിബ്ബാ കടുകാ വേദനാ വേദയമാനം. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ഗൂഥകൂപോ സാധികപോരിസോ, പൂരോ ഗൂഥസ്സ. അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ഘമ്മാഭിതത്തോ ഘമ്മപരേതോ കിലന്തോ തസിതോ പിപാസിതോ ഏകായനേന മഗ്ഗേന തമേവ ഗൂഥകൂപം പണിധായ. തമേനം ചക്ഖുമാ പുരിസോ ദിസ്വാ ഏവം വദേയ്യ – ‘തഥായം ഭവം പുരിസോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ യഥാ ഇമംയേവ ഗൂഥകൂപം ആഗമിസ്സതീ’തി. തമേനം പസ്സേയ്യ അപരേന സമയേന തസ്മിം ഗൂഥകൂപേ പതിതം, ദുക്ഖാ തിബ്ബാ കടുകാ വേദനാ വേദയമാനം. ഏവമേവ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ഇധേകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തിരച്ഛാനയോനിം ഉപപജ്ജിസ്സതീതി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ തിരച്ഛാനയോനിം ഉപപന്നം, ദുക്ഖാ തിബ്ബാ കടുകാ വേദനാ വേദയമാനം.

‘‘ഇധ പനാഹം, സാരിപുത്ത, ഏകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പേത്തിവിസയം ഉപപജ്ജിസ്സതീതി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പേത്തിവിസയം ഉപപന്നം, ദുക്ഖബഹുലാ വേദനാ വേദയമാനം. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, രുക്ഖോ വിസമേ ഭൂമിഭാഗേ ജാതോ തനുപത്തപലാസോ കബരച്ഛായോ. അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ഘമ്മാഭിതത്തോ ഘമ്മപരേതോ കിലന്തോ തസിതോ പിപാസിതോ ഏകായനേന മഗ്ഗേന തമേവ രുക്ഖം പണിധായ. തമേനം ചക്ഖുമാ പുരിസോ ദിസ്വാ ഏവം വദേയ്യ – ‘തഥായം ഭവം പുരിസോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ ഇമംയേവ രുക്ഖം ആഗമിസ്സതീ’തി. തമേനം പസ്സേയ്യ, അപരേന സമയേന തസ്സ രുക്ഖസ്സ ഛായായ നിസിന്നം വാ നിപന്നം വാ ദുക്ഖബഹുലാ വേദനാ വേദയമാനം. ഏവമേവ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ഇധേകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പേത്തിവിസയം ഉപപജ്ജിസ്സതീതി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ പേത്തിവിസയം ഉപപന്നം, ദുക്ഖബഹുലാ വേദനാ വേദയമാനം.

‘‘ഇധ പനാഹം, സാരിപുത്ത, ഏകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ യഥാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ മനുസ്സേസു ഉപപജ്ജിസ്സതീതി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ മനുസ്സേസു ഉപപന്നം, സുഖബഹുലാ വേദനാ വേദയമാനം. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, രുക്ഖോ സമേ ഭൂമിഭാഗേ ജാതോ ബഹലപത്തപലാസോ സന്ദച്ഛായോ [സണ്ഡച്ഛായോ (സ്യാ.), സന്തച്ഛായോ (ക.)]. അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ഘമ്മാഭിതത്തോ ഘമ്മപരേതോ കിലന്തോ തസിതോ പിപാസിതോ ഏകായനേന മഗ്ഗേന തമേവ രുക്ഖം പണിധായ. തമേനം ചക്ഖുമാ പുരിസോ ദിസ്വാ ഏവം വദേയ്യ – ‘തഥായം ഭവം പുരിസോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ ഇമമേവ രുക്ഖം ആഗമിസ്സതീ’തി. തമേനം പസ്സേയ്യ അപരേന സമയേന തസ്സ രുക്ഖസ്സ ഛായായ നിസിന്നം വാ നിപന്നം വാ സുഖബഹുലാ വേദനാ വേദയമാനം. ഏവമേവ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ഇധേകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ യഥാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ മനുസ്സേസു ഉപപജ്ജിസ്സതീതി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ മനുസ്സേസു ഉപപന്നം, സുഖബഹുലാ വേദനാ വേദയമാനം.

‘‘ഇധ പനാഹം, സാരിപുത്ത, ഏകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജിസ്സതീ’തി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപന്നം, ഏകന്തസുഖാ വേദനാ വേദയമാനം. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, പാസാദോ, തത്രാസ്സ കൂടാഗാരം ഉല്ലിത്താവലിത്തം നിവാതം ഫുസിതഗ്ഗളം പിഹിതവാതപാനം. തത്രാസ്സ പല്ലങ്കോ ഗോനകത്ഥതോ പടികത്ഥതോ പടലികത്ഥതോ കദലിമിഗപവരപച്ചത്ഥരണോ സഉത്തരച്ഛദോ ഉഭതോലോഹിതകൂപധാനോ. അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ഘമ്മാഭിതത്തോ ഘമ്മപരേതോ കിലന്തോ തസിതോ പിപാസിതോ ഏകായനേന മഗ്ഗേന തമേവ പാസാദം പണിധായ. തമേനം ചക്ഖുമാ പുരിസോ ദിസ്വാ ഏവം വദേയ്യ – ‘തഥായം ഭവം പുരിസോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ ഇമംയേവ പാസാദം ആഗമിസ്സതീ’തി. തമേനം പസ്സേയ്യ അപരേന സമയേന തസ്മിം പാസാദേ തസ്മിം കൂടാഗാരേ തസ്മിം പല്ലങ്കേ നിസിന്നം വാ നിപന്നം വാ ഏകന്തസുഖാ വേദനാ വേദയമാനം. ഏവമേവ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ഇധേകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ യഥാ കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപജ്ജിസ്സതീതി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ സുഗതിം സഗ്ഗം ലോകം ഉപപന്നം, ഏകന്തസുഖാ വേദനാ വേദയമാനം.

‘‘ഇധ പനാഹം, സാരിപുത്ത, ഏകച്ചം പുഗ്ഗലം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ ആസവാനം ഖയാ അനാസം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സതീതി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തം, ഏകന്തസുഖാ വേദനാ വേദയമാനം. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, പോക്ഖരണീ അച്ഛോദകാ സാതോദകാ സീതോദകാ സേതകാ സുപതിത്ഥാ രമണീയാ. അവിദൂരേ ചസ്സാ തിബ്ബോ വനസണ്ഡോ. അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ഘമ്മാഭിതത്തോ ഘമ്മപരേതോ കിലന്തോ തസിതോ പിപാസിതോ ഏകായനേന മഗ്ഗേന തമേവ പോക്ഖരണിം പണിധായ. തമേനം ചക്ഖുമാ പുരിസോ ദിസ്വാ ഏവം വദേയ്യ – ‘തഥാ ഭവം പുരിസോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ ഇമംയേവ പോക്ഖരണിം ആഗമിസ്സതീ’തി. തമേനം പസ്സേയ്യ അപരേന സമയേന തം പോക്ഖരണിം ഓഗാഹേത്വാ ന്ഹായിത്വാ ച പിവിത്വാ ച സബ്ബദരഥകിലമഥപരിളാഹം പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ പച്ചുത്തരിത്വാ തസ്മിം വനസണ്ഡേ നിസിന്നം വാ നിപന്നം വാ, ഏകന്തസുഖാ വേദനാ വേദയമാനം. ഏവമേവ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ഇധേകച്ചം പുഗ്ഗലം ഏവം ചേതസാ ചേതോ പരിച്ച പജാനാമി – തഥായം പുഗ്ഗലോ പടിപന്നോ തഥാ ച ഇരിയതി തഞ്ച മഗ്ഗം സമാരൂള്ഹോ, യഥാ ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരിസ്സതീ’തി. തമേനം പസ്സാമി അപരേന സമയേന ആസവാനം ഖയാ അനാസവം ചേതോവിമുത്തിം പഞ്ഞാവിമുത്തിം ദിട്ഠേവ ധമ്മേ സയം അഭിഞ്ഞാ സച്ഛികത്വാ ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരന്തം, ഏകന്തസുഖാ വേദനാ വേദയമാനം. ഇമാ ഖോ, സാരിപുത്ത, പഞ്ച ഗതിയോ.

‘‘യോ ഖോ മം, സാരിപുത്ത, ഏവം ജാനന്തം ഏവം പസ്സന്തം ഏവം വദേയ്യ – ‘നത്ഥി സമണസ്സ ഗോതമസ്സ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസോ; തക്കപരിയാഹതം സമണോ ഗോതമോ ധമ്മം ദേസേതി വീമംസാനുചരിതം സയംപടിഭാന’ന്തി തം, സാരിപുത്ത, വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ഭിക്ഖു സീലസമ്പന്നോ സമാധിസമ്പന്നോ പഞ്ഞാസമ്പന്നോ ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അഞ്ഞം ആരാധേയ്യ, ഏവം സമ്പദമിദം, സാരിപുത്ത, വദാമി ‘തം വാചം അപ്പഹായ തം ചിത്തം അപ്പഹായ തം ദിട്ഠിം അപ്പടിനിസ്സജ്ജിത്വാ യഥാഭതം നിക്ഖിത്തോ ഏവം നിരയേ’.

൧൫൫. ‘‘അഭിജാനാമി ഖോ പനാഹം, സാരിപുത്ത, ചതുരങ്ഗസമന്നാഗതം ബ്രഹ്മചരിയം ചരിതാ [ചരിത്വാ (ക.)] – തപസ്സീ സുദം ഹോമി പരമതപസ്സീ, ലൂഖോ സുദം [ലൂഖസ്സുദം (സീ. പീ.)] ഹോമി പരമലൂഖോ, ജേഗുച്ഛീ സുദം ഹോമി പരമജേഗുച്ഛീ, പവിവിത്തോ സുദം [പവിവിത്തസ്സുദം (സീ. പീ.)] ഹോമി പരമപവിവിത്തോ. തത്രാസ്സു മേ ഇദം, സാരിപുത്ത, തപസ്സിതായ ഹോതി – അചേലകോ ഹോമി മുത്താചാരോ ഹത്ഥാപലേഖനോ [ഹത്ഥാവലേഖനോ (സ്യാ.)], ന ഏഹിഭദ്ദന്തികോ ന തിട്ഠഭദ്ദന്തികോ; നാഭിഹടം ന ഉദ്ദിസ്സകതം ന നിമന്തനം സാദിയാമി. സോ ന കുമ്ഭിമുഖാ പടിഗ്ഗണ്ഹാമി, ന കളോപിമുഖാ പടിഗ്ഗണ്ഹാമി, ന ഏളകമന്തരം, ന ദണ്ഡമന്തരം, ന മുസലമന്തരം, ന ദ്വിന്നം ഭുഞ്ജമാനാനം, ന ഗബ്ഭിനിയാ, ന പായമാനായ [പായന്തിയാ (ക.)], ന പുരിസന്തരഗതായ, ന സങ്കിത്തീസു, ന യത്ഥ സാ ഉപട്ഠിതോ ഹോതി, ന യത്ഥ മക്ഖികാ സണ്ഡസണ്ഡചാരിനീ; ന മച്ഛം ന മംസം ന സുരം ന മേരയം ന ഥുസോദകം പിവാമി; സോ ഏകാഗാരികോ വാ ഹോമി ഏകാലോപികോ, ദ്വാഗാരികോ വാ ഹോമി ദ്വാലോപികോ…പേ… സത്താഗാരികോ വാ ഹോമി സത്താലോപികോ; ഏകിസ്സാപി ദത്തിയാ യാപേമി, ദ്വീഹിപി ദത്തീഹി യാപേമി…പേ… സത്തഹിപി ദത്തീഹി യാപേമി; ഏകാഹികമ്പി ആഹാരം ആഹാരേമി, ദ്വീഹികമ്പി ആഹാരം ആഹാരേമി…പേ… സത്താഹികമ്പി ആഹാരം ആഹാരേമി; ഇതി ഏവരൂപം അദ്ധമാസികമ്പി പരിയായഭത്തഭോജനാനുയോഗമനുയുത്തോ വിഹരാമി.

‘‘സോ സാകഭക്ഖോ വാ ഹോമി, സാമാകഭക്ഖോ വാ ഹോമി, നീവാരഭക്ഖോ വാ ഹോമി, ദദ്ദുലഭക്ഖോ വാ ഹോമി, ഹടഭക്ഖോ വാ ഹോമി, കണഭക്ഖോ വാ ഹോമി, ആചാമഭക്ഖോ വാ ഹോമി, പിഞ്ഞാകഭക്ഖോ വാ ഹോമി, തിണഭക്ഖോ വാ ഹോമി, ഗോമയഭക്ഖോ വാ ഹോമി, വനമൂലഫലാഹാരോ യാപേമി പവത്തഫലഭോജീ.

‘‘സോ സാണാനിപി ധാരേമി, മസാണാനിപി ധാരേമി, ഛവദുസ്സാനിപി ധാരേമി, പംസുകൂലാനിപി ധാരേമി, തിരീടാനിപി ധാരേമി, അജിനമ്പി ധാരേമി, അജിനക്ഖിപമ്പി ധാരേമി, കുസചീരമ്പി ധാരേമി, വാകചീരമ്പി ധാരേമി, ഫലകചീരമ്പി ധാരേമി, കേസകമ്ബലമ്പി ധാരേമി, വാളകമ്ബലമ്പി ധാരേമി, ഉലൂകപക്ഖമ്പി ധാരേമി; കേസമസ്സുലോചകോപി ഹോമി കേസമസ്സുലോചനാനുയോഗമനുയുത്തോ; ഉബ്ഭട്ഠകോപി ഹോമി ആസനപടിക്ഖിത്തോ; ഉക്കുടികോപി ഹോമി ഉക്കുടികപ്പധാനമനുയുത്തോ; കണ്ടകാപസ്സയികോപി ഹോമി കണ്ടകാപസ്സയേ സേയ്യം കപ്പേമി [ഇമസ്സാനന്തരേ അഞ്ഞോപി കോചി പാഠപദേസോ അഞ്ഞേസു ആജീവകവതദീപകസുത്തേസു ദിസ്സതി]; സായതതിയകമ്പി ഉദകോരോഹനാനുയോഗമനുയുത്തോ വിഹരാമി – ഇതി ഏവരൂപം അനേകവിഹിതം കായസ്സ ആതാപനപരിതാപനാനുയോഗമനുയുത്തോ വിഹരാമി. ഇദംസു മേ, സാരിപുത്ത, തപസ്സിതായ ഹോതി.

൧൫൬. ‘‘തത്രാസ്സു മേ ഇദം, സാരിപുത്ത, ലൂഖസ്മിം ഹോതി – നേകവസ്സഗണികം രജോജല്ലം കായേ സന്നിചിതം ഹോതി പപടികജാതം. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, തിന്ദുകഖാണു നേകവസ്സഗണികോ സന്നിചിതോ ഹോതി പപടികജാതോ, ഏവമേവാസ്സു മേ, സാരിപുത്ത, നേകവസ്സഗണികം രജോജല്ലം കായേ സന്നിചിതം ഹോതി പപടികജാതം. തസ്സ മയ്ഹം, സാരിപുത്ത, ന ഏവം ഹോതി – ‘അഹോ വതാഹം ഇമം രജോജല്ലം പാണിനാ പരിമജ്ജേയ്യം, അഞ്ഞേ വാ പന മേ ഇമം രജോജല്ലം പാണിനാ പരിമജ്ജേയ്യു’ന്തി. ഏവമ്പി മേ, സാരിപുത്ത, ന ഹോതി. ഇദംസു മേ, സാരിപുത്ത, ലൂഖസ്മിം ഹോതി.

‘‘തത്രാസ്സു മേ ഇദം, സാരിപുത്ത, ജേഗുച്ഛിസ്മിം ഹോതി – സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, സതോവ അഭിക്കമാമി, സതോവ പടിക്കമാമി, യാവ ഉദകബിന്ദുമ്ഹിപി മേ ദയാ പച്ചുപട്ഠിതാ ഹോതി – ‘മാഹം ഖുദ്ദകേ പാണേ വിസമഗതേ സങ്ഘാതം ആപാദേസി’ന്തി. ഇദംസു മേ, സാരിപുത്ത, ജേഗുച്ഛിസ്മിം ഹോതി.

‘‘തത്രാസ്സു മേ ഇദം, സാരിപുത്ത, പവിവിത്തസ്മിം ഹോതി – സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, അഞ്ഞതരം അരഞ്ഞായതനം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരാമി. യദാ പസ്സാമി ഗോപാലകം വാ പസുപാലകം വാ തിണഹാരകം വാ കട്ഠഹാരകം വാ വനകമ്മികം വാ, വനേന വനം ഗഹനേന ഗഹനം നിന്നേന നിന്നം ഥലേന ഥലം സംപതാമി [പപതാമി (സീ. സ്യാ. പീ.)]. തം കിസ്സ ഹേതു? മാ മം തേ അദ്ദസംസു അഹഞ്ച മാ തേ അദ്ദസന്തി. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ആരഞ്ഞകോ മഗോ മനുസ്സേ ദിസ്വാ വനേന വനം ഗഹനേന ഗഹനം നിന്നേന നിന്നം ഥലേന ഥലം സംപതതി, ഏവമേവ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, യദാ പസ്സാമി ഗോപാലകം വാ പസുപാലകം വാ തിണഹാരകം വാ കട്ഠഹാരകം വാ വനകമ്മികം വാ വനേന വനം ഗഹനേന ഗഹനം നിന്നേന നിന്നം ഥലേന ഥലം സംപതാമി. തം കിസ്സ ഹേതു? മാ മം തേ അദ്ദസംസു അഹഞ്ച മാ തേ അദ്ദസന്തി. ഇദംസു മേ, സാരിപുത്ത, പവിവിത്തസ്മിം ഹോതി.

‘‘സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, യേ തേ ഗോട്ഠാ പട്ഠിതഗാവോ അപഗതഗോപാലകാ, തത്ഥ ചതുക്കുണ്ഡികോ ഉപസങ്കമിത്വാ യാനി താനി വച്ഛകാനം തരുണകാനം ധേനുപകാനം ഗോമയാനി താനി സുദം ആഹാരേമി. യാവകീവഞ്ച മേ, സാരിപുത്ത, സകം മുത്തകരീസം അപരിയാദിന്നം ഹോതി, സകംയേവ സുദം മുത്തകരീസം ആഹാരേമി. ഇദംസു മേ, സാരിപുത്ത, മഹാവികടഭോജനസ്മിം ഹോതി.

൧൫൭. ‘‘സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, അഞ്ഞതരം ഭിംസനകം വനസണ്ഡം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരാമി. തത്രാസ്സുദം, സാരിപുത്ത, ഭിംസനകസ്സ വനസണ്ഡസ്സ ഭിംസനകതസ്മിം ഹോതി – യോ കോചി അവീതരാഗോ തം വനസണ്ഡം പവിസതി, യേഭുയ്യേന ലോമാനി ഹംസന്തി. സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, യാ താ രത്തിയോ സീതാ ഹേമന്തികാ അന്തരട്ഠകാ ഹിമപാതസമയാ [അന്തരട്ഠകേ ഹിമപാതസമയേ (സീ. പീ.)] തഥാരൂപാസു രത്തീസു രത്തിം അബ്ഭോകാസേ വിഹരാമി, ദിവാ വനസണ്ഡേ; ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേ ദിവാ അബ്ഭോകാസേ വിഹരാമി, രത്തിം വനസണ്ഡേ. അപിസ്സു മം, സാരിപുത്ത, അയം അനച്ഛരിയഗാഥാ പടിഭാസി പുബ്ബേ അസ്സുതപുബ്ബാ –

‘‘സോതത്തോ സോസിന്നോ [സോസീനോ (സീ. പീ. ക.), സോസിനോ (സ്യാ.), സോസിന്ദോ (സദ്ദനീതി)] ചേവ, ഏകോ ഭിംസനകേ വനേ;

നഗ്ഗോ ന ചഗ്ഗിമാസീനോ, ഏസനാപസുതോ മുനീ’’തി.

‘‘സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, സുസാനേ സേയ്യം കപ്പേമി ഛവട്ഠികാനി ഉപധായ. അപിസ്സു മം, സാരിപുത്ത, ഗാമണ്ഡലാ [ഗോമണ്ഡലാ (ബഹൂസു) ചരിയാപിടകഅട്ഠകഥാ ഓലോകേതബ്ബാ] ഉപസങ്കമിത്വാ ഓട്ഠുഭന്തിപി, ഓമുത്തേന്തിപി, പംസുകേനപി ഓകിരന്തി, കണ്ണസോതേസുപി സലാകം പവേസേന്തി. ന ഖോ പനാഹം, സാരിപുത്ത, അഭിജാനാമി തേസു പാപകം ചിത്തം ഉപ്പാദേതാ. ഇദംസു മേ, സാരിപുത്ത, ഉപേക്ഖാവിഹാരസ്മിം ഹോതി.

൧൫൮. ‘‘സന്തി ഖോ പന, സാരിപുത്ത, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘ആഹാരേന സുദ്ധീ’തി. തേ ഏവമാഹംസു – ‘കോലേഹി യാപേമാ’തി. തേ കോലമ്പി ഖാദന്തി, കോലചുണ്ണമ്പി ഖാദന്തി, കോലോദകമ്പി പിവന്തി – അനേകവിഹിതമ്പി കോലവികതിം പരിഭുഞ്ജന്തി. അഭിജാനാമി ഖോ പനാഹം, സാരിപുത്ത, ഏകംയേവ കോലം ആഹാരം ആഹാരിതാ. സിയാ ഖോ പന തേ, സാരിപുത്ത, ഏവമസ്സ – ‘മഹാ നൂന തേന സമയേന കോലോ അഹോസീ’തി. ന ഖോ പനേതം, സാരിപുത്ത, ഏവം ദട്ഠബ്ബം. തദാപി ഏതപരമോയേവ കോലോ അഹോസി സേയ്യഥാപി ഏതരഹി. തസ്സ മയ്ഹം, സാരിപുത്ത, ഏകംയേവ കോലം ആഹാരം ആഹാരയതോ അധിമത്തകസിമാനം പത്തോ കായോ ഹോതി. സേയ്യഥാപി നാമ ആസീതികപബ്ബാനി വാ കാളപബ്ബാനി വാ, ഏവമേവസ്സു മേ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനി ഭവന്തി തായേവപ്പാഹാരതായ. സേയ്യഥാപി നാമ ഓട്ഠപദം, ഏവമേവസ്സു മേ ആനിസദം ഹോതി തായേവപ്പാഹാരതായ. സേയ്യഥാപി നാമ വട്ടനാവളീ, ഏവമേവസ്സു മേ പിട്ഠികണ്ടകോ ഉന്നതാവനതോ ഹോതി തായേവപ്പാഹാരതായ. സേയ്യഥാപി നാമ ജരസാലായ ഗോപാനസിയോ ഓലുഗ്ഗവിലുഗ്ഗാ ഭവന്തി, ഏവമേവസ്സു മേ ഫാസുളിയോ ഓലുഗ്ഗവിലുഗ്ഗാ ഭവന്തി തായേവപ്പാഹാരതായ. സേയ്യഥാപി നാമ ഗമ്ഭീരേ ഉദപാനേ ഉദകതാരകാ ഗമ്ഭീരഗതാ ഓക്ഖായികാ ദിസ്സന്തി, ഏവമേവസ്സു മേ അക്ഖികൂപേസു അക്ഖിതാരകാ ഗമ്ഭീരഗതാ ഓക്ഖായികാ ദിസ്സന്തി തായേവപ്പാഹാരതായ. സേയ്യഥാപി നാമ തിത്തകാലാബുആമകച്ഛിന്നോ വാതാതപേന സംഫുടിതോ [സമ്ഫുസിതോ (സ്യാ.), സംപുടിതോ (പീ. ക.) ഏത്ഥ സംഫുടിതോതി സങ്കുചിതോതി അത്ഥോ] ഹോതി സമ്മിലാതോ, ഏവമേവസ്സു മേ സീസച്ഛവി സംഫുടിതാ ഹോതി സമ്മിലാതാ തായേവപ്പാഹാരതായ. സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ‘ഉദരച്ഛവിം പരിമസിസ്സാമീ’തി പിട്ഠികണ്ടകംയേവ പരിഗ്ഗണ്ഹാമി, ‘പിട്ഠികണ്ടകം പരിമസിസ്സാമീ’തി ഉദരച്ഛവിംയേവ പരിഗ്ഗണ്ഹാമി, യാവസ്സു മേ, സാരിപുത്ത, ഉദരച്ഛവി പിട്ഠികണ്ടകം അല്ലീനാ ഹോതി തായേവപ്പാഹാരതായ. സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ‘വച്ചം വാ മുത്തം വാ കരിസ്സാമീ’തി തത്ഥേവ അവകുജ്ജോ പപതാമി തായേവപ്പാഹാരതായ. സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, തമേവ കായം അസ്സാസേന്തോ പാണിനാ ഗത്താനി അനോമജ്ജാമി. തസ്സ മയ്ഹം, സാരിപുത്ത, പാണിനാ ഗത്താനി അനോമജ്ജതോ പൂതിമൂലാനി ലോമാനി കായസ്മാ പതന്തി തായേവപ്പാഹാരതായ.

൧൫൯. ‘‘സന്തി ഖോ പന, സാരിപുത്ത, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘ആഹാരേന സുദ്ധീ’തി. തേ ഏവമാഹംസു – ‘മുഗ്ഗേഹി യാപേമ…പേ… തിലേഹി യാപേമ…പേ… തണ്ഡുലേഹി യാപേമാ’തി. തേ തണ്ഡുലമ്പി ഖാദന്തി, തണ്ഡുലചുണ്ണമ്പി ഖാദന്തി, തണ്ഡുലോദകമ്പി പിവന്തി – അനേകവിഹിതമ്പി തണ്ഡുലവികതിം പരിഭുഞ്ജന്തി. അഭിജാനാമി ഖോ പനാഹം, സാരിപുത്ത, ഏകംയേവ തണ്ഡുലം ആഹാരം ആഹാരിതാ. സിയാ ഖോ പന തേ, സാരിപുത്ത, ഏവമസ്സ – ‘മഹാ നൂന തേന സമയേന തണ്ഡുലോ അഹോസീ’തി. ന ഖോ പനേതം, സാരിപുത്ത, ഏവം ദട്ഠബ്ബം. തദാപി ഏതപരമോയേവ തണ്ഡുലോ അഹോസി, സേയ്യഥാപി ഏതരഹി. തസ്സ മയ്ഹം, സാരിപുത്ത, ഏകംയേവ തണ്ഡുലം ആഹാരം ആഹാരയതോ അധിമത്തകസിമാനം പത്തോ കായോ ഹോതി. സേയ്യഥാപി നാമ ആസീതികപബ്ബാനി വാ കാളപബ്ബാനി വാ, ഏവമേവസ്സു മേ അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനി ഭവന്തി തായേവപ്പാഹാരതായ. സേയ്യഥാപി നാമ ഓട്ഠപദം, ഏവമേവസ്സു മേ ആനിസദം ഹോതി തായേവപ്പാഹാരതായ. സേയ്യഥാപി നാമ വട്ടനാവളീ, ഏവമേവസ്സു മേ പിട്ഠികണ്ടകോ ഉന്നതാവനതോ ഹോതി തായേവപ്പാഹാരതായ. സേയ്യഥാപി നാമ ജരസാലായ ഗോപാനസിയോ ഓലുഗ്ഗവിലുഗ്ഗാ ഭവന്തി, ഏവമേവസ്സു മേ ഫാസുളിയോ ഓലുഗ്ഗവിലുഗ്ഗാ ഭവന്തി തായേവപ്പാഹാരതായ. സേയ്യഥാപി നാമ ഗമ്ഭീരേ ഉദപാനേ ഉദകതാരകാ ഗമ്ഭീരഗതാ ഓക്ഖായികാ ദിസ്സന്തി, ഏവമേവസ്സു മേ അക്ഖികൂപേസു അക്ഖിതാരകാ ഗമ്ഭീരഗതാ ഓക്ഖായികാ ദിസ്സന്തി തായേവപ്പാഹാരതായ. സേയ്യഥാപി നാമ തിത്തകാലാബു ആമകച്ഛിന്നോ വാതാതപേന സംഫുടിതോ ഹോതി സമ്മിലാതോ, ഏവമേവസ്സു മേ സീസച്ഛവി സംഫുടിതാ ഹോതി സമ്മിലാതാ തായേവപ്പാഹാരതായ. സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ‘ഉദരച്ഛവിം പരിമസിസ്സാമീ’തി പിട്ഠികണ്ടകംയേവ പരിഗ്ഗണ്ഹാമി, ‘പിട്ഠികണ്ടകം പരിമസിസ്സാമീ’തി ഉദരച്ഛവിംയേവ പരിഗ്ഗണ്ഹാമി. യാവസ്സു മേ, സാരിപുത്ത, ഉദരച്ഛവി പിട്ഠികണ്ടകം അല്ലീനാ ഹോതി തായേവപ്പാഹാരതായ. സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ‘വച്ചം വാ മുത്തം വാ കരിസ്സാമീ’തി തത്ഥേവ അവകുജ്ജോ പപതാമി തായേവപ്പാഹാരതായ. സോ ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, തമേവ കായം അസ്സാസേന്തോ പാണിനാ ഗത്താനി അനോമജ്ജാമി. തസ്സ മയ്ഹം, സാരിപുത്ത, പാണിനാ ഗത്താനി അനോമജ്ജതോ പൂതിമൂലാനി ലോമാനി കായസ്മാ പതന്തി തായേവപ്പാഹാരതായ.

‘‘തായപി ഖോ അഹം, സാരിപുത്ത, ഇരിയായ തായ പടിപദായ തായ ദുക്കരകാരികായ നാജ്ഝഗമം ഉത്തരിം മനുസ്സധമ്മാ അലമരിയഞാണദസ്സനവിസേസം. തം കിസ്സ ഹേതു? ഇമിസ്സായേവ അരിയായ പഞ്ഞായ അനധിഗമാ, യായം അരിയാ പഞ്ഞാ അധിഗതാ അരിയാ നിയ്യാനികാ, നിയ്യാതി തക്കരസ്സ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയായ.

൧൬൦. ‘‘സന്തി ഖോ പന, സാരിപുത്ത, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘സംസാരേന സുദ്ധീ’തി. ന ഖോ പന സോ [ന ഖോ പനേസോ (സീ. സ്യാ.)], സാരിപുത്ത, സംസാരോ സുലഭരൂപോ യോ മയാ അസംസരിതപുബ്ബോ ഇമിനാ ദീഘേന അദ്ധുനാ, അഞ്ഞത്ര സുദ്ധാവാസേഹി ദേവേഹി. സുദ്ധാവാസേ ചാഹം, സാരിപുത്ത, ദേവേ സംസരേയ്യം, നയിമം ലോകം പുനരാഗച്ഛേയ്യം.

‘‘സന്തി ഖോ പന, സാരിപുത്ത, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘ഉപപത്തിയാ സുദ്ധീ’തി. ന ഖോ പന സാ, സാരിപുത്ത, ഉപപത്തി സുലഭരൂപാ യാ മയാ അനുപപന്നപുബ്ബാ ഇമിനാ ദീഘേന അദ്ധുനാ, അഞ്ഞത്ര സുദ്ധാവാസേഹി ദേവേഹി. സുദ്ധാവാസേ ചാഹം, സാരിപുത്ത, ദേവേ ഉപപജ്ജേയ്യം, നയിമം ലോകം പുനരാഗച്ഛേയ്യം.

‘‘സന്തി ഖോ പന, സാരിപുത്ത, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘ആവാസേന സുദ്ധീ’തി. ന ഖോ പന സോ, സാരിപുത്ത, ആവാസോ സുലഭരൂപോ യോ മയാ അനാവുട്ഠപുബ്ബോ [അനാവുത്ഥപുബ്ബോ (സീ. പീ.)] ഇമിനാ ദീഘേന അദ്ധുനാ, അഞ്ഞത്ര സുദ്ധാവാസേഹി ദേവേഹി. സുദ്ധാവാസേ ചാഹം, സാരിപുത്ത, ദേവേ ആവസേയ്യം, നയിമം ലോകം പുനരാഗച്ഛേയ്യം.

‘‘സന്തി ഖോ പന, സാരിപുത്ത, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘യഞ്ഞേന സുദ്ധീ’തി. ന ഖോ പന സോ, സാരിപുത്ത, യഞ്ഞോ സുലഭരൂപോ യോ മയാ അയിട്ഠപുബ്ബോ ഇമിനാ ദീഘേന അദ്ധുനാ, തഞ്ച ഖോ രഞ്ഞാ വാ സതാ ഖത്തിയേന മുദ്ധാവസിത്തേന ബ്രാഹ്മണേന വാ മഹാസാലേന.

‘‘സന്തി ഖോ പന, സാരിപുത്ത, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘അഗ്ഗിപരിചരിയായ സുദ്ധീ’തി. ന ഖോ പന സോ, സാരിപുത്ത, അഗ്ഗി സുലഭരൂപോ യോ മയാ അപരിചിണ്ണപുബ്ബോ ഇമിനാ ദീഘേന അദ്ധുനാ, തഞ്ച ഖോ രഞ്ഞാ വാ സതാ ഖത്തിയേന മുദ്ധാവസിത്തേന ബ്രാഹ്മണേന വാ മഹാസാലേന.

൧൬൧. ‘‘സന്തി ഖോ പന, സാരിപുത്ത, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവംവാദിനോ ഏവംദിട്ഠിനോ – ‘യാവദേവായം ഭവം പുരിസോ ദഹരോ ഹോതി യുവാ സുസുകാളകേസോ ഭദ്രേന യോബ്ബനേന സമന്നാഗതോ പഠമേന വയസാ താവദേവ പരമേന പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയേന സമന്നാഗതോ ഹോതി. യതോ ച ഖോ അയം ഭവം പുരിസോ ജിണ്ണോ ഹോതി വുദ്ധോ മഹല്ലകോ അദ്ധഗതോ വയോഅനുപ്പത്തോ, ആസീതികോ വാ നാവുതികോ വാ വസ്സസതികോ വാ ജാതിയാ, അഥ തമ്ഹാ പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയാ, പരിഹായതീ’തി. ന ഖോ പനേതം, സാരിപുത്ത, ഏവം ദട്ഠബ്ബം. അഹം ഖോ പന, സാരിപുത്ത, ഏതരഹി ജിണ്ണോ വുദ്ധോ മഹല്ലകോ അദ്ധഗതോ വയോഅനുപ്പത്തോ, ആസീതികോ മേ വയോ വത്തതി. ഇധ മേ അസ്സു, സാരിപുത്ത, ചത്താരോ സാവകാ വസ്സസതായുകാ വസ്സസതജീവിനോ, പരമായ സതിയാ ച ഗതിയാ ച ധിതിയാ ച സമന്നാഗതാ പരമേന ച പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയേന. സേയ്യഥാപി, സാരിപുത്ത, ദള്ഹധമ്മാ [ദള്ഹധമ്മോ (ബഹൂസു) ടീകാ ച മോഗ്ഗല്ലാനബ്യാകരണം ച ഓലോകേതബ്ബം] ധനുഗ്ഗഹോ സിക്ഖിതോ കതഹത്ഥോ കതൂപാസനോ ലഹുകേന അസനേന അപ്പകസിരേനേവ തിരിയം താലച്ഛായം അതിപാതേയ്യ, ഏവം അധിമത്തസതിമന്തോ ഏവം അധിമത്തഗതിമന്തോ ഏവം അധിമത്തധിതിമന്തോ ഏവം പരമേന പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയേന സമന്നാഗതാ. തേ മം ചതുന്നം സതിപട്ഠാനാനം ഉപാദായുപാദായ പഞ്ഹം പുച്ഛേയ്യും, പുട്ഠോ പുട്ഠോ ചാഹം തേസം ബ്യാകരേയ്യം, ബ്യാകതഞ്ച മേ ബ്യാകതതോ ധാരേയ്യും, ന ച മം ദുതിയകം ഉത്തരി പടിപുച്ഛേയ്യും. അഞ്ഞത്ര അസിതപീതഖായിതസായിതാ അഞ്ഞത്ര ഉച്ചാരപസ്സാവകമ്മാ, അഞ്ഞത്ര നിദ്ദാകിലമഥപടിവിനോദനാ അപരിയാദിന്നായേവസ്സ, സാരിപുത്ത, തഥാഗതസ്സ ധമ്മദേസനാ, അപരിയാദിന്നംയേവസ്സ തഥാഗതസ്സ ധമ്മപദബ്യഞ്ജനം, അപരിയാദിന്നംയേവസ്സ തഥാഗതസ്സ പഞ്ഹപടിഭാനം. അഥ മേ തേ ചത്താരോ സാവകാ വസ്സസതായുകാ വസ്സസതജീവിനോ വസ്സസതസ്സ അച്ചയേന കാലം കരേയ്യും. മഞ്ചകേന ചേപി മം, സാരിപുത്ത, പരിഹരിസ്സഥ, നേവത്ഥി തഥാഗതസ്സ പഞ്ഞാവേയ്യത്തിയസ്സ അഞ്ഞഥത്തം. യം ഖോ തം [യം ഖോ പനേതം (സീ.)], സാരിപുത്ത, സമ്മാ വദമാനോ വദേയ്യ – ‘അസമ്മോഹധമ്മോ സത്തോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’ന്തി, മമേവ തം സമ്മാ വദമാനോ വദേയ്യ ‘അസമ്മോഹധമ്മോ സത്തോ ലോകേ ഉപ്പന്നോ ബഹുജനഹിതായ ബഹുജനസുഖായ ലോകാനുകമ്പായ അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ ദേവമനുസ്സാന’’’ന്തി.

൧൬൨. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ നാഗസമാലോ ഭഗവതോ പിട്ഠിതോ ഠിതോ ഹോതി ഭഗവന്തം ബീജയമാനോ. അഥ ഖോ ആയസ്മാ നാഗസമാലോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘അച്ഛരിയം, ഭന്തേ, അബ്ഭുതം, ഭന്തേ! അപി ഹി മേ, ഭന്തേ, ഇമം ധമ്മപരിയായം സുത്വാ ലോമാനി ഹട്ഠാനി. കോനാമോ അയം, ഭന്തേ, ധമ്മപരിയായോ’’തി? ‘‘തസ്മാതിഹ ത്വം, നാഗസമാല, ഇമം ധമ്മപരിയായം ലോമഹംസനപരിയായോ ത്വേവ നം ധാരേഹീ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനോ ആയസ്മാ നാഗസമാലോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.

മഹാസീഹനാദസുത്തം നിട്ഠിതം ദുതിയം.

൩. മഹാദുക്ഖക്ഖന്ധസുത്തം

൧൬൩. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. അഥ ഖോ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ പാവിസിംസു. അഥ ഖോ തേസം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘‘അതിപ്പഗോ ഖോ താവ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരിതും, യം നൂന മയം യേന അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം പരിബ്ബാജകാനം ആരാമോ തേനുപസങ്കമേയ്യാമാ’’തി. അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ യേന അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം പരിബ്ബാജകാനം ആരാമോ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ തേഹി അഞ്ഞതിത്ഥിയേഹി പരിബ്ബാജകേഹി സദ്ധിം സമ്മോദിംസു; സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നേ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ തേ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏതദവോചും – ‘‘സമണോ, ആവുസോ, ഗോതമോ കാമാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി, മയമ്പി കാമാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേമ; സമണോ, ആവുസോ, ഗോതമോ രൂപാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി, മയമ്പി രൂപാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേമ; സമണോ, ആവുസോ, ഗോതമോ വേദനാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി, മയമ്പി വേദനാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേമ; ഇധ നോ, ആവുസോ, കോ വിസേസോ, കോ അധിപ്പയാസോ, കിം നാനാകരണം സമണസ്സ വാ ഗോതമസ്സ അമ്ഹാകം വാ – യദിദം ധമ്മദേസനായ വാ ധമ്മദേസനം, അനുസാസനിയാ വാ അനുസാസനി’’ന്തി? അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ തേസം അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം പരിബ്ബാജകാനം ഭാസിതം നേവ അഭിനന്ദിംസു, നപ്പടിക്കോസിംസു; അനഭിനന്ദിത്വാ അപ്പടിക്കോസിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കമിംസു – ‘‘ഭഗവതോ സന്തികേ ഏതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ആജാനിസ്സാമാ’’തി.

൧൬൪. അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്താ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘ഇധ മയം, ഭന്തേ, പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ സാവത്ഥിം പിണ്ഡായ പാവിസിമ്ഹ. തേസം നോ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ഏതദഹോസി – ‘അതിപ്പഗോ ഖോ താവ സാവത്ഥിയം പിണ്ഡായ ചരിതും, യം നൂന മയം യേന അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം പരിബ്ബാജകാനം ആരാമോ തേനുപസങ്കമേയ്യാമാ’തി. അഥ ഖോ മയം, ഭന്തേ, യേന അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം പരിബ്ബാജകാനം ആരാമോ തേനുപസങ്കമിമ്ഹ; ഉപസങ്കമിത്വാ തേഹി അഞ്ഞതിത്ഥിയേഹി പരിബ്ബാജകേഹി സദ്ധിം സമ്മോദിമ്ഹ; സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിമ്ഹ. ഏകമന്തം നിസിന്നേ ഖോ അമ്ഹേ, ഭന്തേ, തേ അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏതദവോചും – ‘സമണോ, ആവുസോ, ഗോതമോ കാമാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി, മയമ്പി കാമാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേമ. സമണോ, ആവുസോ, ഗോതമോ രൂപാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി, മയമ്പി രൂപാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേമ. സമണോ, ആവുസോ, ഗോതമോ വേദനാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേതി, മയമ്പി വേദനാനം പരിഞ്ഞം പഞ്ഞപേമ. ഇധ നോ, ആവുസോ, കോ വിസേസോ, കോ അധിപ്പയാസോ, കിം നാനാകരണം സമണസ്സ വാ ഗോതമസ്സ അമ്ഹാകം വാ, യദിദം ധമ്മദേസനായ വാ ധമ്മദേസനം അനുസാസനിയാ വാ അനുസാസനി’ന്തി. അഥ ഖോ മയം, ഭന്തേ, തേസം അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം പരിബ്ബാജകാനം ഭാസിതം നേവ അഭിനന്ദിമ്ഹ, നപ്പടിക്കോസിമ്ഹ; അനഭിനന്ദിത്വാ അപ്പടിക്കോസിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ പക്കമിമ്ഹ – ‘ഭഗവതോ സന്തികേ ഏതസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ആജാനിസ്സാമാ’’’തി.

൧൬൫. ‘‘ഏവംവാദിനോ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ഏവമസ്സു വചനീയാ – ‘കോ പനാവുസോ, കാമാനം അസ്സാദോ, കോ ആദീനവോ, കിം നിസ്സരണം? കോ രൂപാനം അസ്സാദോ, കോ ആദീനവോ, കിം നിസ്സരണം? കോ വേദനാനം അസ്സാദോ, കോ ആദീനവോ, കിം നിസ്സരണ’ന്തി? ഏവം പുട്ഠാ, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞതിത്ഥിയാ പരിബ്ബാജകാ ന ചേവ സമ്പായിസ്സന്തി, ഉത്തരിഞ്ച വിഘാതം ആപജ്ജിസ്സന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? യഥാ തം, ഭിക്ഖവേ, അവിസയസ്മിം. നാഹം തം, ഭിക്ഖവേ, പസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ യോ ഇമേസം പഞ്ഹാനം വേയ്യാകരണേന ചിത്തം ആരാധേയ്യ, അഞ്ഞത്ര തഥാഗതേന വാ തഥാഗതസാവകേന വാ, ഇതോ വാ പന സുത്വാ.

൧൬൬. ‘‘കോ ച, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം അസ്സാദോ? പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, കാമഗുണാ. കതമേ പഞ്ച? ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ രൂപാ ഇട്ഠാ കന്താ മനാപാ പിയരൂപാ കാമൂപസംഹിതാ രജനീയാ, സോതവിഞ്ഞേയ്യാ സദ്ദാ…പേ… ഘാനവിഞ്ഞേയ്യാ ഗന്ധാ … ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യാ രസാ… കായവിഞ്ഞേയ്യാ ഫോട്ഠബ്ബാ ഇട്ഠാ കന്താ മനാപാ പിയരൂപാ കാമൂപസംഹിതാ രജനീയാ – ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ച കാമഗുണാ. യം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇമേ പഞ്ച കാമഗുണേ പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം – അയം കാമാനം അസ്സാദോ.

൧൬൭. ‘‘കോ ച, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, കുലപുത്തോ യേന സിപ്പട്ഠാനേന ജീവികം കപ്പേതി – യദി മുദ്ദായ യദി ഗണനായ യദി സങ്ഖാനേന [സങ്ഖായ (ക.)] യദി കസിയാ യദി വണിജ്ജായ യദി ഗോരക്ഖേന യദി ഇസ്സത്ഥേന യദി രാജപോരിസേന യദി സിപ്പഞ്ഞതരേന – സീതസ്സ പുരക്ഖതോ ഉണ്ഹസ്സ പുരക്ഖതോ ഡംസമകസവാതാതപസരീംസപസമ്ഫസ്സേഹി രിസ്സമാനോ [ഈരയമാനോ (ക.), സമ്ഫസ്സമാനോ (ചൂളനി. ഖഗ്ഗവിസാണസുത്ത ൧൩൬)] ഖുപ്പിപാസായ മീയമാനോ; അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ, ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘തസ്സ ചേ, ഭിക്ഖവേ, കുലപുത്തസ്സ ഏവം ഉട്ഠഹതോ ഘടതോ വായമതോ തേ ഭോഗാ നാഭിനിപ്ഫജ്ജന്തി. സോ സോചതി കിലമതി പരിദേവതി ഉരത്താളിം കന്ദതി, സമ്മോഹം ആപജ്ജതി – ‘മോഘം വത മേ ഉട്ഠാനം, അഫലോ വത മേ വായാമോ’തി. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘തസ്സ ചേ, ഭിക്ഖവേ, കുലപുത്തസ്സ ഏവം ഉട്ഠഹതോ ഘടതോ വായമതോ തേ ഭോഗാ അഭിനിപ്ഫജ്ജന്തി. സോ തേസം ഭോഗാനം ആരക്ഖാധികരണം ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതി – ‘കിന്തി മേ ഭോഗേ നേവ രാജാനോ ഹരേയ്യും, ന ചോരാ ഹരേയ്യും, ന അഗ്ഗി ദഹേയ്യ, ന ഉദകം വഹേയ്യ [വാഹേയ്യ (ക.)], ന അപ്പിയാ ദായാദാ ഹരേയ്യു’ന്തി. തസ്സ ഏവം ആരക്ഖതോ ഗോപയതോ തേ ഭോഗേ രാജാനോ വാ ഹരന്തി, ചോരാ വാ ഹരന്തി, അഗ്ഗി വാ ദഹതി, ഉദകം വാ വഹതി, അപ്പിയാ വാ ദായാദാ ഹരന്തി. സോ സോചതി കിലമതി പരിദേവതി ഉരത്താളിം കന്ദതി, സമ്മോഹം ആപജ്ജതി – ‘യമ്പി മേ അഹോസി തമ്പി നോ നത്ഥീ’തി. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ, ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

൧൬൮. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു രാജാനോപി രാജൂഹി വിവദന്തി, ഖത്തിയാപി ഖത്തിയേഹി വിവദന്തി, ബ്രാഹ്മണാപി ബ്രാഹ്മണേഹി വിവദന്തി, ഗഹപതീപി ഗഹപതീഹി വിവദന്തി, മാതാപി പുത്തേന വിവദതി, പുത്തോപി മാതരാ വിവദതി, പിതാപി പുത്തേന വിവദതി, പുത്തോപി പിതരാ വിവദതി, ഭാതാപി ഭാതരാ വിവദതി, ഭാതാപി ഭഗിനിയാ വിവദതി, ഭഗിനീപി ഭാതരാ വിവദതി, സഹായോപി സഹായേന വിവദതി. തേ തത്ഥ കലഹവിഗ്ഗഹവിവാദാപന്നാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പാണീഹിപി ഉപക്കമന്തി, ലേഡ്ഡൂഹിപി ഉപക്കമന്തി, ദണ്ഡേഹിപി ഉപക്കമന്തി, സത്ഥേഹിപി ഉപക്കമന്തി. തേ തത്ഥ മരണമ്പി നിഗച്ഛന്തി, മരണമത്തമ്പി ദുക്ഖം. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ, ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു അസിചമ്മം ഗഹേത്വാ, ധനുകലാപം സന്നയ്ഹിത്വാ, ഉഭതോബ്യൂള്ഹം സങ്ഗാമം പക്ഖന്ദന്തി ഉസൂസുപി ഖിപ്പമാനേസു, സത്തീസുപി ഖിപ്പമാനാസു, അസീസുപി വിജ്ജോതലന്തേസു. തേ തത്ഥ ഉസൂഹിപി വിജ്ഝന്തി, സത്തിയാപി വിജ്ഝന്തി, അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തി. തേ തത്ഥ മരണമ്പി നിഗച്ഛന്തി, മരണമത്തമ്പി ദുക്ഖം. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ, ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു അസിചമ്മം ഗഹേത്വാ, ധനുകലാപം സന്നയ്ഹിത്വാ, അദ്ദാവലേപനാ [അട്ടാവലേപനാ (സ്യാ. ക.)] ഉപകാരിയോ പക്ഖന്ദന്തി ഉസൂസുപി ഖിപ്പമാനേസു, സത്തീസുപി ഖിപ്പമാനാസു, അസീസുപി വിജ്ജോതലന്തേസു. തേ തത്ഥ ഉസൂഹിപി വിജ്ഝന്തി, സത്തിയാപി വിജ്ഝന്തി, ഛകണകായപി [പകട്ഠിയാപി (സീ.)] ഓസിഞ്ചന്തി, അഭിവഗ്ഗേനപി ഓമദ്ദന്തി, അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തി. തേ തത്ഥ മരണമ്പി നിഗച്ഛന്തി, മരണമത്തമ്പി ദുക്ഖം. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ, ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

൧൬൯. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു സന്ധിമ്പി ഛിന്ദന്തി, നില്ലോപമ്പി ഹരന്തി, ഏകാഗാരികമ്പി കരോന്തി, പരിപന്ഥേപി തിട്ഠന്തി, പരദാരമ്പി ഗച്ഛന്തി. തമേനം രാജാനോ ഗഹേത്വാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കാരേന്തി – കസാഹിപി താളേന്തി, വേത്തേഹിപി താളേന്തി, അഡ്ഢദണ്ഡകേഹിപി താളേന്തി; ഹത്ഥമ്പി ഛിന്ദന്തി, പാദമ്പി ഛിന്ദന്തി, ഹത്ഥപാദമ്പി ഛിന്ദന്തി, കണ്ണമ്പി ഛിന്ദന്തി, നാസമ്പി ഛിന്ദന്തി, കണ്ണനാസമ്പി ഛിന്ദന്തി; ബിലങ്ഗഥാലികമ്പി കരോന്തി, സങ്ഖമുണ്ഡികമ്പി കരോന്തി, രാഹുമുഖമ്പി കരോന്തി, ജോതിമാലികമ്പി കരോന്തി, ഹത്ഥപജ്ജോതികമ്പി കരോന്തി, ഏരകവത്തികമ്പി കരോന്തി, ചീരകവാസികമ്പി കരോന്തി, ഏണേയ്യകമ്പി കരോന്തി, ബളിസമംസികമ്പി കരോന്തി, കഹാപണികമ്പി കരോന്തി, ഖാരാപതച്ഛികമ്പി കരോന്തി, പലിഘപരിവത്തികമ്പി കരോന്തി, പലാലപീഠകമ്പി കരോന്തി, തത്തേനപി തേലേന ഓസിഞ്ചന്തി, സുനഖേഹിപി ഖാദാപേന്തി, ജീവന്തമ്പി സൂലേ ഉത്താസേന്തി, അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തി. തേ തത്ഥ മരണമ്പി നിഗച്ഛന്തി, മരണമത്തമ്പി ദുക്ഖം. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ, ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു കായേന ദുച്ചരിതം ചരന്തി, വാചായ ദുച്ചരിതം ചരന്തി, മനസാ ദുച്ചരിതം ചരന്തി. തേ കായേന ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ, വാചായ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ, മനസാ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ, കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജന്തി. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം ആദീനവോ സമ്പരായികോ, ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

൧൭൦. ‘‘കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, കാമാനം നിസ്സരണം? യോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കാമേസു ഛന്ദരാഗവിനയോ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം – ഇദം കാമാനം നിസ്സരണം.

‘‘യേ ഹി കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഏവം കാമാനം അസ്സാദഞ്ച അസ്സാദതോ ആദീനവഞ്ച ആദീനവതോ നിസ്സരണഞ്ച നിസ്സരണതോ യഥാഭൂതം നപ്പജാനന്തി തേ വത സാമം വാ കാമേ പരിജാനിസ്സന്തി, പരം വാ തഥത്തായ സമാദപേസ്സന്തി യഥാ പടിപന്നോ കാമേ പരിജാനിസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. യേ ച ഖോ കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഏവം കാമാനം അസ്സാദഞ്ച അസ്സാദതോ ആദീനവഞ്ച ആദീനവതോ നിസ്സരണഞ്ച നിസ്സരണതോ യഥാഭൂതം പജാനന്തി, തേ വത സാമം വാ കാമേ പരിജാനിസ്സന്തി പരം വാ തഥത്തായ സമാദപേസ്സന്തി യഥാ പടിപന്നോ കാമേ പരിജാനിസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി.

൧൭൧. ‘‘കോ ച, ഭിക്ഖവേ, രൂപാനം അസ്സാദോ? സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ഖത്തിയകഞ്ഞാ വാ ബ്രാഹ്മണകഞ്ഞാ വാ ഗഹപതികഞ്ഞാ വാ പന്നരസവസ്സുദ്ദേസികാ വാ സോളസവസ്സുദ്ദേസികാ വാ, നാതിദീഘാ നാതിരസ്സാ നാതികിസാ നാതിഥൂലാ നാതികാളീ നാച്ചോദാതാ പരമാ സാ, ഭിക്ഖവേ, തസ്മിം സമയേ സുഭാ വണ്ണനിഭാതി? ‘ഏവം, ഭന്തേ’. യം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സുഭം വണ്ണനിഭം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം – അയം രൂപാനം അസ്സാദോ.

‘‘കോ ച, ഭിക്ഖവേ, രൂപാനം ആദീനവോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, തമേവ ഭഗിനിം പസ്സേയ്യ അപരേന സമയേന ആസീതികം വാ നാവുതികം വാ വസ്സസതികം വാ ജാതിയാ, ജിണ്ണം ഗോപാനസിവങ്കം ഭോഗ്ഗം ദണ്ഡപരായനം പവേധമാനം ഗച്ഛന്തിം ആതുരം ഗതയോബ്ബനം ഖണ്ഡദന്തം [ഖണ്ഡദന്തിം (സീ. പീ.)] പലിതകേസം [പലിതകേസിം], വിലൂനം ഖലിതസിരം വലിനം തിലകാഹതഗത്തം [തിലകാഹതഗത്തിം (ബഹൂസു) അട്ഠകഥാ ടീകാ ഓലോകേതബ്ബാ]. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, യാ പുരിമാ സുഭാ വണ്ണനിഭാ സാ അന്തരഹിതാ, ആദീനവോ പാതുഭൂതോതി? ‘ഏവം, ഭന്തേ’. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, രൂപാനം ആദീനവോ.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, തമേവ ഭഗിനിം പസ്സേയ്യ ആബാധികം ദുക്ഖിതം ബാള്ഹഗിലാനം, സകേ മുത്തകരീസേ പലിപന്നം സേമാനം [സേയ്യമാനം (ക.)], അഞ്ഞേഹി വുട്ഠാപിയമാനം, അഞ്ഞേഹി സംവേസിയമാനം. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, യാ പുരിമാ സുഭാ വണ്ണനിഭാ സാ അന്തരഹിതാ, ആദീനവോ പാതുഭൂതോതി? ‘ഏവം, ഭന്തേ’. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, രൂപാനം ആദീനവോ.

൧൭൨. ‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, തമേവ ഭഗിനിം പസ്സേയ്യ സരീരം സിവഥികായ ഛഡ്ഡിതം – ഏകാഹമതം വാ ദ്വീഹമതം വാ തീഹമതം വാ, ഉദ്ധുമാതകം വിനീലകം വിപുബ്ബകജാതം. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, യാ പുരിമാ സുഭാ വണ്ണനിഭാ സാ അന്തരഹിതാ, ആദീനവോ പാതുഭൂതോതി? ‘ഏവം, ഭന്തേ’. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, രൂപാനം ആദീനവോ.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, തമേവ ഭഗിനിം പസ്സേയ്യ സരീരം സിവഥികായ ഛഡ്ഡിതം – കാകേഹി വാ ഖജ്ജമാനം, കുലലേഹി വാ ഖജ്ജമാനം, ഗിജ്ഝേഹി വാ ഖജ്ജമാനം, കങ്കേഹി വാ ഖജ്ജമാനം, സുനഖേഹി വാ ഖജ്ജമാനം, ബ്യഗ്ഘേഹി വാ ഖജ്ജമാനം, ദീപീഹി വാ ഖജ്ജമാനം, സിങ്ഗാലേഹി വാ ഖജ്ജമാനം, വിവിധേഹി വാ പാണകജാതേഹി ഖജ്ജമാനം. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, യാ പുരിമാ സുഭാ വണ്ണനിഭാ സാ അന്തരഹിതാ, ആദീനവോ പാതുഭൂതോതി? ‘ഏവം, ഭന്തേ’. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, രൂപാനം ആദീനവോ.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, തമേവ ഭഗിനിം പസ്സേയ്യ സരീരം സിവഥികായ ഛഡ്ഡിതം – അട്ഠികസങ്ഖലികം സമംസലോഹിതം ന്ഹാരുസമ്ബന്ധം, അട്ഠികസങ്ഖലികം നിമംസലോഹിതമക്ഖിതം ന്ഹാരുസമ്ബന്ധം, അട്ഠികസങ്ഖലികം അപഗതമംസലോഹിതം ന്ഹാരുസമ്ബന്ധം, അട്ഠികാനി അപഗതസമ്ബന്ധാനി ദിസാവിദിസാവിക്ഖിത്താനി – അഞ്ഞേന ഹത്ഥട്ഠികം, അഞ്ഞേന പാദട്ഠികം, അഞ്ഞേന ഗോപ്ഫകട്ഠികം, അഞ്ഞേന ജങ്ഘട്ഠികം, അഞ്ഞേന ഊരുട്ഠികം, അഞ്ഞേന കടിട്ഠികം, അഞ്ഞേന ഫാസുകട്ഠികം, അഞ്ഞേന പിട്ഠിട്ഠികം, അഞ്ഞേന ഖന്ധട്ഠികം, അഞ്ഞേന ഗീവട്ഠികം, അഞ്ഞേന ഹനുകട്ഠികം, അഞ്ഞേന ദന്തട്ഠികം, അഞ്ഞേന സീസകടാഹം. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, യാ പുരിമാ സുഭാ വണ്ണനിഭാ സാ അന്തരഹിതാ, ആദീനവോ പാതുഭൂതോതി? ‘ഏവം, ഭന്തേ’. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, രൂപാനം ആദീനവോ.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, തമേവ ഭഗിനിം പസ്സേയ്യ സരീരം സിവഥികായ ഛഡ്ഡിതം – അട്ഠികാനി സേതാനി സങ്ഖവണ്ണപടിഭാഗാനി, അട്ഠികാനി പുഞ്ജകിതാനി തേരോവസ്സികാനി, അട്ഠികാനി പൂതീനി ചുണ്ണകജാതാനി. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, യാ പുരിമാ സുഭാ വണ്ണനിഭാ സാ അന്തരഹിതാ, ആദീനവോ പാതുഭൂതോതി? ‘ഏവം, ഭന്തേ’. അയമ്പി, ഭിക്ഖവേ, രൂപാനം ആദീനവോ.

‘‘കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, രൂപാനം നിസ്സരണം? യോ, ഭിക്ഖവേ, രൂപേസു ഛന്ദരാഗവിനയോ ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം – ഇദം രൂപാനം നിസ്സരണം.

‘‘യേ ഹി കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഏവം രൂപാനം അസ്സാദഞ്ച അസ്സാദതോ ആദീനവഞ്ച ആദീനവതോ നിസ്സരണഞ്ച നിസ്സരണതോ യഥാഭൂതം നപ്പജാനന്തി തേ വത സാമം വാ രൂപേ പരിജാനിസ്സന്തി, പരം വാ തഥത്തായ സമാദപേസ്സന്തി യഥാ പടിപന്നോ രൂപേ പരിജാനിസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. യേ ച ഖോ കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഏവം രൂപാനം അസ്സാദഞ്ച അസ്സാദതോ ആദീനവഞ്ച ആദീനവതോ നിസ്സരണഞ്ച നിസ്സരണതോ യഥാഭൂതം പജാനന്തി തേ വത സാമം വാ രൂപേ പരിജാനിസ്സന്തി പരം വാ തഥത്തായ സമാദപേസ്സന്തി യഥാ പടിപന്നോ രൂപേ പരിജാനിസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി.

൧൭൩. ‘‘കോ ച, ഭിക്ഖവേ, വേദനാനം അസ്സാദോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി. യസ്മിം സമയേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, നേവ തസ്മിം സമയേ അത്തബ്യാബാധായപി ചേതേതി, ന പരബ്യാബാധായപി ചേതേതി, ന ഉഭയബ്യാബാധായപി ചേതേതി; അബ്യാബജ്ഝംയേവ തസ്മിം സമയേ വേദനം വേദേതി. അബ്യാബജ്ഝപരമാഹം, ഭിക്ഖവേ, വേദനാനം അസ്സാദം വദാമി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവം അവിതക്കം അവിചാരം സമാധിജം പീതിസുഖം ദുതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി…പേ… യസ്മിം സമയേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പീതിയാ ച വിരാഗാ, ഉപേക്ഖകോ ച വിഹരതി, സതോ ച സമ്പജാനോ സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേതി യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി – ‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’തി തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി…പേ… യസ്മിം സമയേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ പുബ്ബേവ സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാ അദുക്ഖമസുഖം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതി, നേവ തസ്മിം സമയേ അത്തബ്യാബാധായപി ചേതേതി, ന പരബ്യാബാധായപി ചേതേതി, ന ഉഭയബ്യാബാധായപി ചേതേതി; അബ്യാബജ്ഝംയേവ തസ്മിം സമയേ വേദനം വേദേതി. അബ്യാബജ്ഝപരമാഹം, ഭിക്ഖവേ, വേദനാനം അസ്സാദം വദാമി.

൧൭൪. ‘‘കോ ച, ഭിക്ഖവേ, വേദനാനം ആദീനവോ? യം, ഭിക്ഖവേ, വേദനാ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ വിപരിണാമധമ്മാ – അയം വേദനാനം ആദീനവോ.

‘‘കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, വേദനാനം നിസ്സരണം? യോ, ഭിക്ഖവേ, വേദനാസു ഛന്ദരാഗവിനയോ, ഛന്ദരാഗപ്പഹാനം – ഇദം വേദനാനം നിസ്സരണം.

‘‘യേ ഹി കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഏവം വേദനാനം അസ്സാദഞ്ച അസ്സാദതോ ആദീനവഞ്ച ആദീനവതോ നിസ്സരണഞ്ച നിസ്സരണതോ യഥാഭൂതം നപ്പജാനന്തി, തേ വത സാമം വാ വേദനം പരിജാനിസ്സന്തി, പരം വാ തഥത്തായ സമാദപേസ്സന്തി യഥാ പടിപന്നോ വേദനം പരിജാനിസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. യേ ച ഖോ കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ ഏവം വേദനാനം അസ്സാദഞ്ച അസ്സാദതോ ആദീനവഞ്ച ആദീനവതോ നിസ്സരണഞ്ച നിസ്സരണതോ യഥാഭൂതം പജാനന്തി തേ വത സാമം വാ വേദനം പരിജാനിസ്സന്തി, പരം വാ തഥത്തായ സമാദപേസ്സന്തി യഥാ പടിപന്നോ വേദനം പരിജാനിസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതീ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

മഹാദുക്ഖക്ഖന്ധസുത്തം നിട്ഠിതം തതിയം.

൪. ചൂളദുക്ഖക്ഖന്ധസുത്തം

൧൭൫. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സക്കേസു വിഹരതി കപിലവത്ഥുസ്മിം നിഗ്രോധാരാമേ. അഥ ഖോ മഹാനാമോ സക്കോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ മഹാനാമോ സക്കോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ദീഘരത്താഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതാ ഏവം ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി – ‘ലോഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, ദോസോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, മോഹോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി. ഏവഞ്ചാഹം [ഏവംപാഹം (ക.)], ഭന്തേ, ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി – ‘ലോഭോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, ദോസോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ, മോഹോ ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലേസോ’തി. അഥ ച പന മേ ഏകദാ ലോഭധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, ദോസധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, മോഹധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി. തസ്സ മയ്ഹം, ഭന്തേ, ഏവം ഹോതി – ‘കോസു നാമ മേ ധമ്മോ അജ്ഝത്തം അപ്പഹീനോ യേന മേ ഏകദാ ലോഭധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, ദോസധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, മോഹധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തീ’’’തി.

൧൭൬. ‘‘സോ ഏവ ഖോ തേ, മഹാനാമ, ധമ്മോ അജ്ഝത്തം അപ്പഹീനോ യേന തേ ഏകദാ ലോഭധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, ദോസധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി, മോഹധമ്മാപി ചിത്തം പരിയാദായ തിട്ഠന്തി. സോ ച ഹി തേ, മഹാനാമ, ധമ്മോ അജ്ഝത്തം പഹീനോ അഭവിസ്സ, ന ത്വം അഗാരം അജ്ഝാവസേയ്യാസി, ന കാമേ പരിഭുഞ്ജേയ്യാസി. യസ്മാ ച ഖോ തേ, മഹാനാമ, സോ ഏവ ധമ്മോ അജ്ഝത്തം അപ്പഹീനോ തസ്മാ ത്വം അഗാരം അജ്ഝാവസസി, കാമേ പരിഭുഞ്ജസി.

൧൭൭. ‘‘‘അപ്പസ്സാദാ കാമാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ [ബഹൂപായാസാ (സീ. സ്യാ. പീ.)] ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’തി – ഇതി ചേപി, മഹാനാമ, അരിയസാവകസ്സ യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ സുദിട്ഠം ഹോതി, സോ ച [സോവ (ക.)] അഞ്ഞത്രേവ കാമേഹി അഞ്ഞത്ര അകുസലേഹി ധമ്മേഹി പീതിസുഖം നാധിഗച്ഛതി, അഞ്ഞം വാ തതോ സന്തതരം; അഥ ഖോ സോ നേവ താവ അനാവട്ടീ കാമേസു ഹോതി. യതോ ച ഖോ, മഹാനാമ, അരിയസാവകസ്സ ‘അപ്പസ്സാദാ കാമാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’തി – ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ സുദിട്ഠം ഹോതി, സോ ച അഞ്ഞത്രേവ കാമേഹി അഞ്ഞത്ര അകുസലേഹി ധമ്മേഹി പീതിസുഖം അധിഗച്ഛതി അഞ്ഞം വാ തതോ സന്തതരം; അഥ ഖോ സോ അനാവട്ടീ കാമേസു ഹോതി.

‘‘മയ്ഹമ്പി ഖോ, മഹാനാമ, പുബ്ബേവ സമ്ബോധാ, അനഭിസമ്ബുദ്ധസ്സ ബോധിസത്തസ്സേവ സതോ, ‘അപ്പസ്സാദാ കാമാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’തി – ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ സുദിട്ഠം ഹോതി, സോ ച അഞ്ഞത്രേവ കാമേഹി അഞ്ഞത്ര അകുസലേഹി ധമ്മേഹി പീതിസുഖം നാജ്ഝഗമം, അഞ്ഞം വാ തതോ സന്തതരം; അഥ ഖ്വാഹം നേവ താവ അനാവട്ടീ കാമേസു പച്ചഞ്ഞാസിം. യതോ ച ഖോ മേ, മഹാനാമ, ‘അപ്പസ്സാദാ കാമാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’തി – ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ സുദിട്ഠം അഹോസി, സോ ച [സോവ (ക.)] അഞ്ഞത്രേവ കാമേഹി അഞ്ഞത്ര അകുസലേഹി ധമ്മേഹി പീതിസുഖം അജ്ഝഗമം, അഞ്ഞം വാ തതോ സന്തതരം; അഥാഹം അനാവട്ടീ കാമേസു പച്ചഞ്ഞാസിം.

൧൭൮. ‘‘കോ ച, മഹാനാമ, കാമാനം അസ്സാദോ? പഞ്ചിമേ, മഹാനാമ, കാമഗുണാ. കതമേ പഞ്ച? ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാ രൂപാ ഇട്ഠാ കന്താ മനാപാ പിയരൂപാ കാമൂപസംഹിതാ രജനീയാ; സോതവിഞ്ഞേയ്യാ സദ്ദാ…പേ… ഘാനവിഞ്ഞേയ്യാ ഗന്ധാ… ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യാ രസാ… കായവിഞ്ഞേയ്യാ ഫോട്ഠബ്ബാ ഇട്ഠാ കന്താ മനാപാ പിയരൂപാ കാമൂപസംഹിതാ രജനീയാ – ഇമേ ഖോ, മഹാനാമ, പഞ്ച കാമഗുണാ. യം ഖോ, മഹാനാമ, ഇമേ പഞ്ച കാമഗുണേ പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി സുഖം സോമനസ്സം – അയം കാമാനം അസ്സാദോ.

‘‘കോ ച, മഹാനാമ, കാമാനം ആദീനവോ? ഇധ, മഹാനാമ, കുലപുത്തോ യേന സിപ്പട്ഠാനേന ജീവികം കപ്പേതി – യദി മുദ്ദായ യദി ഗണനായ യദി സങ്ഖാനേന യദി കസിയാ യദി വണിജ്ജായ യദി ഗോരക്ഖേന യദി ഇസ്സത്ഥേന യദി രാജപോരിസേന യദി സിപ്പഞ്ഞതരേന, സീതസ്സ പുരക്ഖതോ ഉണ്ഹസ്സ പുരക്ഖതോ ഡംസമകസവാതാതപസരീംസപസമ്ഫസ്സേഹി രിസ്സമാനോ ഖുപ്പിപാസായ മീയമാനോ; അയമ്പി, മഹാനാമ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘തസ്സ ചേ മഹാനാമ കുലപുത്തസ്സ ഏവം ഉട്ഠഹതോ ഘടതോ വായമതോ തേ ഭോഗാ നാഭിനിപ്ഫജ്ജന്തി, സോ സോചതി കിലമതി പരിദേവതി ഉരത്താളിം കന്ദതി സമ്മോഹം ആപജ്ജതി ‘മോഘം വത മേ ഉട്ഠാനം, അഫലോ വത മേ വായാമോ’തി. അയമ്പി, മഹാനാമ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘തസ്സ ചേ, മഹാനാമ, കുലപുത്തസ്സ ഏവം ഉട്ഠഹതോ ഘടതോ വായമതോ തേ ഭോഗാ അഭിനിപ്ഫജ്ജന്തി. സോ തേസം ഭോഗാനം ആരക്ഖാധികരണം ദുക്ഖം ദോമനസ്സം പടിസംവേദേതി – ‘കിന്തി മേ ഭോഗേ നേവ രാജാനോ ഹരേയ്യും, ന ചോരാ ഹരേയ്യും, ന അഗ്ഗി ദഹേയ്യ, ന ഉദകം വഹേയ്യ, ന അപ്പിയാ വാ ദായാദാ ഹരേയ്യു’ന്തി. തസ്സ ഏവം ആരക്ഖതോ ഗോപയതോ തേ ഭോഗേ രാജാനോ വാ ഹരന്തി, ചോരാ വാ ഹരന്തി, അഗ്ഗി വാ ദഹതി, ഉദകം വാ വഹതി, അപ്പിയാ വാ ദായാദാ ഹരന്തി. സോ സോചതി കിലമതി പരിദേവതി ഉരത്താളിം കന്ദതി സമ്മോഹം ആപജ്ജതി – ‘യമ്പി മേ അഹോസി തമ്പി നോ നത്ഥീ’തി. അയമ്പി, മഹാനാമ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘പുന ചപരം, മഹാനാമ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു രാജാനോപി രാജൂഹി വിവദന്തി, ഖത്തിയാപി ഖത്തിയേഹി വിവദന്തി, ബ്രാഹ്മണാപി ബ്രാഹ്മണേഹി വിവദന്തി, ഗഹപതീപി ഗഹപതീഹി വിവദന്തി, മാതാപി പുത്തേന വിവദതി, പുത്തോപി മാതരാ വിവദതി, പിതാപി പുത്തേന വിവദതി, പുത്തോപി പിതരാ വിവദതി, ഭാതാപി ഭാതരാ വിവദതി, ഭാതാപി ഭഗിനിയാ വിവദതി, ഭഗിനീപി ഭാതരാ വിവദതി, സഹായോപി സഹായേന വിവദതി. തേ തത്ഥ കലഹവിഗ്ഗഹവിവാദാപന്നാ അഞ്ഞമഞ്ഞം പാണീഹിപി ഉപക്കമന്തി, ലേഡ്ഡൂഹിപി ഉപക്കമന്തി, ദണ്ഡേഹിപി ഉപക്കമന്തി, സത്ഥേഹിപി ഉപക്കമന്തി. തേ തത്ഥ മരണമ്പി നിഗച്ഛന്തി, മരണമത്തമ്പി ദുക്ഖം. അയമ്പി, മഹാനാമ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘പുന ചപരം, മഹാനാമ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു അസിചമ്മം ഗഹേത്വാ, ധനുകലാപം സന്നയ്ഹിത്വാ, ഉഭതോബ്യൂള്ഹം സങ്ഗാമം പക്ഖന്ദന്തി ഉസൂസുപി ഖിപ്പമാനേസു, സത്തീസുപി ഖിപ്പമാനാസു, അസീസുപി വിജ്ജോതലന്തേസു. തേ തത്ഥ ഉസൂഹിപി വിജ്ഝന്തി, സത്തിയാപി വിജ്ഝന്തി, അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തി. തേ തത്ഥ മരണമ്പി നിഗച്ഛന്തി, മരണമത്തമ്പി ദുക്ഖം. അയമ്പി, മഹാനാമ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘പുന ചപരം, മഹാനാമ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു അസിചമ്മം ഗഹേത്വാ, ധനുകലാപം സന്നയ്ഹിത്വാ, അദ്ദാവലേപനാ ഉപകാരിയോ പക്ഖന്ദന്തി ഉസൂസുപി ഖിപ്പമാനേസു, സത്തീസുപി ഖിപ്പമാനാസു, അസീസുപി വിജ്ജോതലന്തേസു. തേ തത്ഥ ഉസൂഹിപി വിജ്ഝന്തി, സത്തിയാപി വിജ്ഝന്തി, ഛകണകായപി ഓസിഞ്ചന്തി, അഭിവഗ്ഗേനപി ഓമദ്ദന്തി, അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തി. തേ തത്ഥ മരണമ്പി നിഗച്ഛന്തി, മരണമത്തമ്പി ദുക്ഖം. അയമ്പി, മഹാനാമ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘പുന ചപരം, മഹാനാമ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു സന്ധിമ്പി ഛിന്ദന്തി, നില്ലോപമ്പി ഹരന്തി, ഏകാഗാരികമ്പി കരോന്തി, പരിപന്ഥേപി തിട്ഠന്തി, പരദാരമ്പി ഗച്ഛന്തി. തമേനം രാജാനോ ഗഹേത്വാ വിവിധാ കമ്മകാരണാ കാരേന്തി – കസാഹിപി താളേന്തി, വേത്തേഹിപി താളേന്തി, അഡ്ഢദണ്ഡകേഹിപി താളേന്തി; ഹത്ഥമ്പി ഛിന്ദന്തി, പാദമ്പി ഛിന്ദന്തി, ഹത്ഥപാദമ്പി ഛിന്ദന്തി, കണ്ണമ്പി ഛിന്ദന്തി, നാസമ്പി ഛിന്ദന്തി, കണ്ണനാസമ്പി ഛിന്ദന്തി; ബിലങ്ഗഥാലികമ്പി കരോന്തി, സങ്ഖമുണ്ഡികമ്പി കരോന്തി, രാഹുമുഖമ്പി കരോന്തി, ജോതിമാലികമ്പി കരോന്തി, ഹത്ഥപജ്ജോതികമ്പി കരോന്തി, ഏരകവത്തികമ്പി കരോന്തി, ചീരകവാസികമ്പി കരോന്തി, ഏണേയ്യകമ്പി കരോന്തി, ബളിസമംസികമ്പി കരോന്തി, കഹാപണികമ്പി കരോന്തി, ഖാരാപതച്ഛികമ്പി കരോന്തി, പലിഘപരിവത്തികമ്പി കരോന്തി, പലാലപീഠകമ്പി കരോന്തി, തത്തേനപി തേലേന ഓസിഞ്ചന്തി, സുനഖേഹിപി ഖാദാപേന്തി, ജീവന്തമ്പി സൂലേ ഉത്താസേന്തി, അസിനാപി സീസം ഛിന്ദന്തി. തേ തത്ഥ മരണമ്പി നിഗച്ഛന്തി, മരണമത്തമ്പി ദുക്ഖം. അയമ്പി, മഹാനാമ, കാമാനം ആദീനവോ സന്ദിട്ഠികോ ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

‘‘പുന ചപരം, മഹാനാമ, കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു കായേന ദുച്ചരിതം ചരന്തി, വാചായ ദുച്ചരിതം ചരന്തി, മനസാ ദുച്ചരിതം ചരന്തി. തേ കായേന ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ, വാചായ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ, മനസാ ദുച്ചരിതം ചരിത്വാ, കായസ്സ ഭേദാ പരം മരണാ, അപായം ദുഗ്ഗതിം വിനിപാതം നിരയം ഉപപജ്ജന്തി. അയമ്പി, മഹാനാമ, കാമാനം ആദീനവോ സമ്പരായികോ, ദുക്ഖക്ഖന്ധോ കാമഹേതു കാമനിദാനം കാമാധികരണം കാമാനമേവ ഹേതു.

൧൭൯. ‘‘ഏകമിദാഹം, മഹാനാമ, സമയം രാജഗഹേ വിഹരാമി ഗിജ്ഝകൂടേ പബ്ബതേ. തേന ഖോ പന സമയേന സമ്ബഹുലാ നിഗണ്ഠാ [നിഗന്ഥാ (സ്യാ. ക.)] ഇസിഗിലിപസ്സേ കാളസിലായം ഉബ്ഭട്ഠകാ ഹോന്തി ആസനപടിക്ഖിത്താ, ഓപക്കമികാ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദയന്തി. അഥ ഖ്വാഹം, മഹാനാമ, സായന്ഹസമയം പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ യേന ഇസിഗിലിപസ്സേ കാളസിലാ യേന തേ നിഗണ്ഠാ തേനുപസങ്കമിം; ഉപസങ്കമിത്വാ തേ നിഗണ്ഠേ ഏതദവോചം – ‘കിന്നു തുമ്ഹേ, ആവുസോ, നിഗണ്ഠാ ഉബ്ഭട്ഠകാ ആസനപടിക്ഖിത്താ, ഓപക്കമികാ ദുക്ഖാ തിബ്ബാ ഖരാ കടുകാ വേദനാ വേദയഥാ’തി? ഏവം വുത്തേ, മഹാനാമ, തേ നിഗണ്ഠാ മം ഏതദവോചും – ‘നിഗണ്ഠോ, ആവുസോ, നാടപുത്തോ [നാഥപുത്തോ (സീ. പീ.)] സബ്ബഞ്ഞൂ സബ്ബദസ്സാവീ അപരിസേസം ഞാണദസ്സനം പടിജാനാതി – ‘‘ചരതോ ച മേ തിട്ഠതോ ച സുത്തസ്സ ച ജാഗരസ്സ ച സതതം സമിതം ഞാണദസ്സനം പച്ചുപട്ഠിത’’ന്തി. സോ ഏവമാഹ – ‘‘അത്ഥി ഖോ വോ [അത്ഥി ഖോ ഭോ (സ്യാ. ക.)], നിഗണ്ഠാ, പുബ്ബേ പാപകമ്മം കതം, തം ഇമായ കടുകായ ദുക്കരകാരികായ നിജ്ജീരേഥ [നിജ്ജരേഥ (സീ. സ്യാ. പീ.)]; യം പനേത്ഥ [മയം പനേത്ഥ (ക.)] ഏതരഹി കായേന സംവുതാ വാചായ സംവുതാ മനസാ സംവുതാ തം ആയതിം പാപസ്സ കമ്മസ്സ അകരണം; ഇതി പുരാണാനം കമ്മാനം തപസാ ബ്യന്തിഭാവാ, നവാനം കമ്മാനം അകരണാ, ആയതിം അനവസ്സവോ; ആയതിം അനവസ്സവാ കമ്മക്ഖയോ, കമ്മക്ഖയാ ദുക്ഖക്ഖയോ, ദുക്ഖക്ഖയാ വേദനാക്ഖയോ, വേദനാക്ഖയാ സബ്ബം ദുക്ഖം നിജ്ജിണ്ണം ഭവിസ്സതീ’’തി. തഞ്ച പനമ്ഹാകം രുച്ചതി ചേവ ഖമതി ച, തേന ചമ്ഹ അത്തമനാ’തി.

൧൮൦. ‘‘ഏവം വുത്തേ, അഹം, മഹാനാമ, തേ നിഗണ്ഠേ ഏതദവോചം – ‘കിം പന തുമ്ഹേ, ആവുസോ നിഗണ്ഠാ, ജാനാഥ – അഹുവമ്ഹേവ മയം പുബ്ബേ ന നാഹുവമ്ഹാ’തി? ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’. ‘കിം പന തുമ്ഹേ, ആവുസോ നിഗണ്ഠാ, ജാനാഥ – അകരമ്ഹേവ മയം പുബ്ബേ പാപകമ്മം ന നാകരമ്ഹാ’തി? ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’. ‘കിം പന തുമ്ഹേ, ആവുസോ നിഗണ്ഠാ, ജാനാഥ – ഏവരൂപം വാ ഏവരൂപം വാ പാപകമ്മം അകരമ്ഹാ’തി? ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’. ‘കിം പന തുമ്ഹേ, ആവുസോ നിഗണ്ഠാ, ജാനാഥ – ഏത്തകം വാ ദുക്ഖം നിജ്ജിണ്ണം, ഏത്തകം വാ ദുക്ഖം നിജ്ജീരേതബ്ബം, ഏത്തകമ്ഹി വാ ദുക്ഖേ നിജ്ജിണ്ണേ സബ്ബം ദുക്ഖം നിജ്ജിണ്ണം ഭവിസ്സതീ’തി? ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’. ‘കിം പന തുമ്ഹേ, ആവുസോ നിഗണ്ഠാ, ജാനാഥ – ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനം, കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപസമ്പദ’ന്തി? ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’.

‘‘‘ഇതി കിര തുമ്ഹേ, ആവുസോ നിഗണ്ഠാ, ന ജാനാഥ – അഹുവമ്ഹേവ മയം പുബ്ബേ ന നാഹുവമ്ഹാതി, ന ജാനാഥ – അകരമ്ഹേവ മയം പുബ്ബേ പാപകമ്മം ന നാകരമ്ഹാതി, ന ജാനാഥ – ഏവരൂപം വാ ഏവരൂപം വാ പാപകമ്മം അകരമ്ഹാതി, ന ജാനാഥ – ഏത്തകം വാ ദുക്ഖം നിജ്ജിണ്ണം, ഏത്തകം വാ ദുക്ഖം നിജ്ജീരേതബ്ബം, ഏത്തകമ്ഹി വാ ദുക്ഖേ നിജ്ജിണ്ണേ സബ്ബം ദുക്ഖം നിജ്ജിണ്ണം ഭവിസ്സതീതി. ന ജാനാഥ – ദിട്ഠേവ ധമ്മേ അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനം, കുസലാനം ധമ്മാനം ഉപസമ്പദം. ഏവം സന്തേ, ആവുസോ നിഗണ്ഠാ, യേ ലോകേ ലുദ്ദാ ലോഹിതപാണിനോ കുരൂരകമ്മന്താ മനുസ്സേസു പച്ചാജാതാ തേ നിഗണ്ഠേസു പബ്ബജന്തീ’തി? ‘ന ഖോ, ആവുസോ ഗോതമ, സുഖേന സുഖം അധിഗന്തബ്ബം, ദുക്ഖേന ഖോ സുഖം അധിഗന്തബ്ബം; സുഖേന ചാവുസോ ഗോതമ, സുഖം അധിഗന്തബ്ബം അഭവിസ്സ, രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ സുഖം അധിഗച്ഛേയ്യ, രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ സുഖവിഹാരിതരോ ആയസ്മതാ ഗോതമേനാ’തി.

‘‘‘അദ്ധായസ്മന്തേഹി നിഗണ്ഠേഹി സഹസാ അപ്പടിസങ്ഖാ വാചാ ഭാസിതാ – ന ഖോ, ആവുസോ ഗോതമ, സുഖേന സുഖം അധിഗന്തബ്ബം, ദുക്ഖേന ഖോ സുഖം അധിഗന്തബ്ബം; സുഖേന ചാവുസോ ഗോതമ, സുഖം അധിഗന്തബ്ബം അഭവിസ്സ, രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ സുഖം അധിഗച്ഛേയ്യ, രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ സുഖവിഹാരിതരോ ആയസ്മതാ ഗോതമേനാ’’തി. അപി ച അഹമേവ തത്ഥ പടിപുച്ഛിതബ്ബോ – കോ നു ഖോ ആയസ്മന്താനം സുഖവിഹാരിതരോ രാജാ വാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ ആയസ്മാ വാ ഗോതമോ’തി? അദ്ധാവുസോ ഗോതമ, അമ്ഹേഹി സഹസാ അപ്പടിസങ്ഖാ വാചാ ഭാസിതാ, ന ഖോ, ആവുസോ ഗോതമ, സുഖേന സുഖം അധിഗന്തബ്ബം, ദുക്ഖേന ഖോ സുഖം അധിഗന്തബ്ബം; സുഖേന ചാവുസോ ഗോതമ, സുഖം അധിഗന്തബ്ബം അഭവിസ്സ, രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ സുഖം അധിഗച്ഛേയ്യ, രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ സുഖവിഹാരിതരോ ആയസ്മതാ ഗോതമേനാതി. അപി ച തിട്ഠതേതം, ഇദാനിപി മയം ആയസ്മന്തം ഗോതമം പുച്ഛാമ – കോ നു ഖോ ആയസ്മന്താനം സുഖവിഹാരിതരോ രാജാ വാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ ആയസ്മാ വാ ഗോതമോ’തി?

‘‘‘തേന ഹാവുസോ നിഗണ്ഠാ, തുമ്ഹേവ തത്ഥ പടിപുച്ഛിസ്സാമി, യഥാ വോ ഖമേയ്യ തഥാ നം ബ്യാകരേയ്യാഥ. തം കിം മഞ്ഞഥാവുസോ നിഗണ്ഠാ, പഹോതി രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ, അനിഞ്ജമാനോ കായേന, അഭാസമാനോ വാചം, സത്ത രത്തിന്ദിവാനി ഏകന്തസുഖം പടിസംവേദീ വിഹരിതു’ന്തി? ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’.

‘‘‘തം കിം മഞ്ഞഥാവുസോ നിഗണ്ഠാ, പഹോതി രാജാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ, അനിഞ്ജമാനോ കായേന, അഭാസമാനോ വാചം, ഛ രത്തിന്ദിവാനി…പേ… പഞ്ച രത്തിന്ദിവാനി… ചത്താരി രത്തിന്ദിവാനി… തീണി രത്തിന്ദിവാനി… ദ്വേ രത്തിന്ദിവാനി… ഏകം രത്തിന്ദിവം ഏകന്തസുഖം പടിസംവേദീ വിഹരിതു’ന്തി? ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’.

‘‘‘അഹം ഖോ, ആവുസോ നിഗണ്ഠാ, പഹോമി അനിഞ്ജമാനോ കായേന, അഭാസമാനോ വാചം, ഏകം രത്തിന്ദിവം ഏകന്തസുഖം പടിസംവേദീ വിഹരിതും. അഹം ഖോ, ആവുസോ നിഗണ്ഠാ, പഹോമി അനിഞ്ജമാനോ കായേന, അഭാസമാനോ വാചം, ദ്വേ രത്തിന്ദിവാനി… തീണി രത്തിന്ദിവാനി… ചത്താരി രത്തിന്ദിവാനി… പഞ്ച രത്തിന്ദിവാനി… ഛ രത്തിന്ദിവാനി… സത്ത രത്തിന്ദിവാനി ഏകന്തസുഖം പടിസംവേദീ വിഹരിതും. തം കിം മഞ്ഞഥാവുസോ നിഗണ്ഠാ, ഏവം സന്തേ കോ സുഖവിഹാരിതരോ രാജാ വാ മാഗധോ സേനിയോ ബിമ്ബിസാരോ അഹം വാ’തി? ‘ഏവം സന്തേ ആയസ്മാവ ഗോതമോ സുഖവിഹാരിതരോ രഞ്ഞാ മാഗധേന സേനിയേന ബിമ്ബിസാരേനാ’’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനോ മഹാനാമോ സക്കോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.

ചൂളദുക്ഖക്ഖന്ധസുത്തം നിട്ഠിതം ചതുത്ഥം.

൫. അനുമാനസുത്തം

൧൮൧. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ഭഗ്ഗേസു വിഹരതി സുസുമാരഗിരേ [സുംസുമാരഗിരേ (സീ. സ്യാ. പീ.)] ഭേസകളാവനേ മിഗദായേ. തത്ര ഖോ ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ആവുസോ, ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ആവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ പച്ചസ്സോസും. ആയസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ ഏതദവോച –

‘‘പവാരേതി ചേപി, ആവുസോ, ഭിക്ഖു – ‘വദന്തു മം ആയസ്മന്തോ, വചനീയോമ്ഹി ആയസ്മന്തേഹീ’തി, സോ ച ഹോതി ദുബ്ബചോ, ദോവചസ്സകരണേഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ, അക്ഖമോ അപ്പദക്ഖിണഗ്ഗാഹീ അനുസാസനിം, അഥ ഖോ നം സബ്രഹ്മചാരീ ന ചേവ വത്തബ്ബം മഞ്ഞന്തി, ന ച അനുസാസിതബ്ബം മഞ്ഞന്തി, ന ച തസ്മിം പുഗ്ഗലേ വിസ്സാസം ആപജ്ജിതബ്ബം മഞ്ഞന്തി.

‘‘കതമേ ചാവുസോ, ദോവചസ്സകരണാ ധമ്മാ? ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു പാപിച്ഛോ ഹോതി, പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതോ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു പാപിച്ഛോ ഹോതി, പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതോ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു അത്തുക്കംസകോ ഹോതി പരവമ്ഭീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു അത്തുക്കംസകോ ഹോതി പരവമ്ഭീ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു കോധനോ ഹോതി കോധാഭിഭൂതോ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു കോധനോ ഹോതി കോധാഭിഭൂതോ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു കോധനോ ഹോതി കോധഹേതു ഉപനാഹീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു കോധനോ ഹോതി കോധഹേതു ഉപനാഹീ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു കോധനോ ഹോതി കോധഹേതു അഭിസങ്ഗീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു കോധനോ ഹോതി കോധഹേതു അഭിസങ്ഗീ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു കോധനോ ഹോതി കോധസാമന്താ [കോധസാമന്തം (സ്യാ. പീ. ക.)] വാചം നിച്ഛാരേതാ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു കോധനോ ഹോതി കോധസാമന്താ വാചം നിച്ഛാരേതാ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ [ചുദിതോ (സീ. സ്യാ. പീ.)] ചോദകേന ചോദകം പടിപ്ഫരതി. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം പടിപ്ഫരതി – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം അപസാദേതി. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം അപസാദേതി – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകസ്സ പച്ചാരോപേതി. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകസ്സ പച്ചാരോപേതി – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതി, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേതി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോതി. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതി, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേതി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോതി – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന അപദാനേ ന സമ്പായതി. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന അപദാനേ ന സമ്പായതി – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു മക്ഖീ ഹോതി പളാസീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു മക്ഖീ ഹോതി പളാസീ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ഇസ്സുകീ ഹോതി മച്ഛരീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ഇസ്സുകീ ഹോതി മച്ഛരീ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു സഠോ ഹോതി മായാവീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു സഠോ ഹോതി മായാവീ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ഥദ്ധോ ഹോതി അതിമാനീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ഥദ്ധോ ഹോതി അതിമാനീ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു സന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ഹോതി ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു സന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ഹോതി ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ – അയമ്പി ധമ്മോ ദോവചസ്സകരണോ. ഇമേ വുച്ചന്താവുസോ, ദോവചസ്സകരണാ ധമ്മാ.

൧൮൨. ‘‘നോ ചേപി, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പവാരേതി – ‘വദന്തു മം ആയസ്മന്തോ, വചനീയോമ്ഹി ആയസ്മന്തേഹീ’തി, സോ ച ഹോതി സുവചോ, സോവചസ്സകരണേഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ, ഖമോ പദക്ഖിണഗ്ഗാഹീ അനുസാസനിം, അഥ ഖോ നം സബ്രഹ്മചാരീ വത്തബ്ബഞ്ചേവ മഞ്ഞന്തി, അനുസാസിതബ്ബഞ്ച മഞ്ഞന്തി, തസ്മിഞ്ച പുഗ്ഗലേ വിസ്സാസം ആപജ്ജിതബ്ബം മഞ്ഞന്തി.

‘‘കതമേ ചാവുസോ, സോവചസ്സകരണാ ധമ്മാ? ഇധാവുസോ, ഭിക്ഖു ന പാപിച്ഛോ ഹോതി, ന പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതോ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ന പാപിച്ഛോ ഹോതി ന പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതോ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു അനത്തുക്കംസകോ ഹോതി അപരവമ്ഭീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു അനത്തുക്കംസകോ ഹോതി അപരവമ്ഭീ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ന കോധനോ ഹോതി ന കോധാഭിഭൂതോ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ന കോധനോ ഹോതി ന കോധാഭിഭൂതോ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ന കോധനോ ഹോതി ന കോധഹേതു ഉപനാഹീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ന കോധനോ ഹോതി ന കോധഹേതു ഉപനാഹീ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ന കോധനോ ഹോതി ന കോധഹേതു അഭിസങ്ഗീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ന കോധനോ ഹോതി ന കോധഹേതു അഭിസങ്ഗീ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ന കോധനോ ഹോതി ന കോധസാമന്താ വാചം നിച്ഛാരേതാ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ന കോധനോ ഹോതി ന കോധസാമന്താ വാചം നിച്ഛാരേതാ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം നപ്പടിപ്ഫരതി. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം നപ്പടിപ്ഫരതി – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം ന അപസാദേതി. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം ന അപസാദേതി – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകസ്സ ന പച്ചാരോപേതി. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകസ്സ ന പച്ചാരോപേതി – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതി, ന ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേതി, ന കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോതി. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന ന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതി, ന ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേതി, ന കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോതി – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന അപദാനേ സമ്പായതി. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു ചോദിതോ ചോദകേന അപദാനേ സമ്പായതി – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു അമക്ഖീ ഹോതി അപളാസീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു അമക്ഖീ ഹോതി അപളാസീ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു അനിസ്സുകീ ഹോതി അമച്ഛരീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു അനിസ്സുകീ ഹോതി അമച്ഛരീ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു അസഠോ ഹോതി അമായാവീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു അസഠോ ഹോതി അമായാവീ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു അത്ഥദ്ധോ ഹോതി അനതിമാനീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു അത്ഥദ്ധോ ഹോതി അനതിമാനീ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖു അസന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ഹോതി അനാധാനഗ്ഗാഹീ സുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ. യമ്പാവുസോ, ഭിക്ഖു അസന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ഹോതി, അനാധാനഗ്ഗാഹീ സുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ – അയമ്പി ധമ്മോ സോവചസ്സകരണോ. ഇമേ വുച്ചന്താവുസോ, സോവചസ്സകരണാ ധമ്മാ.

൧൮൩. ‘‘തത്രാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം അനുമിനിതബ്ബം [അനുമാനിതബ്ബം (സീ.)] – ‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ പാപിച്ഛോ, പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതോ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം പാപിച്ഛോ പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതോ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘ന പാപിച്ഛോ ഭവിസ്സാമി, ന പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതോ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ അത്തുക്കംസകോ പരവമ്ഭീ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം അത്തുക്കംസകോ പരവമ്ഭീ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘അനത്തുക്കംസകോ ഭവിസ്സാമി അപരവമ്ഭീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ കോധനോ കോധാഭിഭൂതോ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ. അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം കോധനോ കോധാഭിഭൂതോ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘ന കോധനോ ഭവിസ്സാമി ന കോധാഭിഭൂതോ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ കോധനോ കോധഹേതു ഉപനാഹീ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം കോധനോ കോധഹേതു ഉപനാഹീ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘ന കോധനോ ഭവിസ്സാമി ന കോധഹേതു ഉപനാഹീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ കോധനോ കോധഹേതു അഭിസങ്ഗീ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം കോധനോ കോധഹേതു അഭിസങ്ഗീ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘ന കോധനോ ഭവിസ്സാമി ന കോധഹേതു അഭിസങ്ഗീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ കോധനോ കോധസാമന്താ വാചം നിച്ഛാരേതാ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം കോധനോ കോധസാമന്താ വാചം നിച്ഛാരേതാ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘ന കോധനോ ഭവിസ്സാമി ന കോധസാമന്താ വാചം നിച്ഛാരേസ്സാമീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം പടിപ്ഫരതി, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പന ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം പടിപ്ഫരേയ്യം, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം നപ്പടിപ്ഫരിസ്സാമീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം അപസാദേതി, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പന ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം അപസാദേയ്യം, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം ന അപസാദേസ്സാമീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകസ്സ പച്ചാരോപേതി, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പന ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകസ്സ പച്ചാരോപേയ്യം, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകസ്സ ന പച്ചാരോപേസ്സാമീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ ചോദിതോ ചോദകേന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരതി, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേതി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോതി, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പന ചോദിതോ ചോദകേന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരേയ്യം, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേയ്യം, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരേയ്യം, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘ചോദിതോ ചോദകേന ന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരിസ്സാമി, ന ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേസ്സാമി, ന കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരിസ്സാമീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ ചോദിതോ ചോദകേന അപദാനേ ന സമ്പായതി, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പന ചോദിതോ ചോദകേന അപദാനേ ന സമ്പായേയ്യം, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘ചോദിതോ ചോദകേന അപദാനേ സമ്പായിസ്സാമീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ മക്ഖീ പളാസീ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം മക്ഖീ പളാസീ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘അമക്ഖീ ഭവിസ്സാമി അപളാസീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ ഇസ്സുകീ മച്ഛരീ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം ഇസ്സുകീ മച്ഛരീ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘അനിസ്സുകീ ഭവിസ്സാമി അമച്ഛരീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ സഠോ മായാവീ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം സഠോ മായാവീ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘അസഠോ ഭവിസ്സാമി അമായാവീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ ഥദ്ധോ അതിമാനീ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം ഥദ്ധോ അതിമാനീ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘അത്ഥദ്ധോ ഭവിസ്സാമി അനതിമാനീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

‘‘‘യോ ഖ്വായം പുഗ്ഗലോ സന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ, അയം മേ പുഗ്ഗലോ അപ്പിയോ അമനാപോ; അഹഞ്ചേവ ഖോ പനസ്സം സന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ, അഹംപാസ്സം പരേസം അപ്പിയോ അമനാപോ’തി. ഏവം ജാനന്തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ ‘അസന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ഭവിസ്സാമി അനാധാനഗ്ഗാഹീ സുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ’തി ചിത്തം ഉപ്പാദേതബ്ബം.

൧൮൪. ‘‘തത്രാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി പാപിച്ഛോ, പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതോ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘പാപിച്ഛോ ഖോമ്ഹി, പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതോ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ന ഖോമ്ഹി പാപിച്ഛോ, ന പാപികാനം ഇച്ഛാനം വസം ഗതോ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി അത്തുക്കംസകോ പരവമ്ഭീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘അത്തുക്കംസകോ ഖോമ്ഹി പരവമ്ഭീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘അനത്തുക്കംസകോ ഖോമ്ഹി അപരവമ്ഭീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി കോധനോ കോധാഭിഭൂതോ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘കോധനോ ഖോമ്ഹി കോധാഭിഭൂതോ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ന ഖോമ്ഹി കോധനോ കോധാഭിഭൂതോ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി കോധനോ കോധഹേതു ഉപനാഹീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി ‘കോധനോ ഖോമ്ഹി കോധഹേതു ഉപനാഹീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി ‘ന ഖോമ്ഹി കോധനോ കോധഹേതു ഉപനാഹീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി കോധനോ കോധഹേതു അഭിസങ്ഗീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘കോധനോ ഖോമ്ഹി കോധഹേതു അഭിസങ്ഗീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ന ഖോമ്ഹി കോധനോ കോധഹേതു അഭിസങ്ഗീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി കോധനോ കോധസാമന്താ വാചം നിച്ഛാരേതാ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘കോധനോ ഖോമ്ഹി കോധസാമന്താ വാചം നിച്ഛാരേതാ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ന ഖോമ്ഹി കോധനോ കോധസാമന്താ വാചം നിച്ഛാരേതാ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം പടിപ്ഫരാമീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി ‘ചോദിതോ ഖോമ്ഹി ചോദകേന ചോദകം പടിപ്ഫരാമീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ചോദിതോ ഖോമ്ഹി ചോദകേന ചോദകം നപ്പടിപ്ഫരാമീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകം അപസാദേമീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി ‘ചോദിതോ ഖോമ്ഹി ചോദകേന ചോദകം അപസാദേമീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ചോദിതോ ഖോമ്ഹി ചോദകേന ചോദകം ന അപസാദേമീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി ചോദിതോ ചോദകേന ചോദകസ്സ പച്ചാരോപേമീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ചോദിതോ ഖോമ്ഹി ചോദകേന ചോദകസ്സ പച്ചാരോപേമീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ചോദിതോ ഖോമ്ഹി ചോദകേന ചോദകസ്സ ന പച്ചാരോപേമീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി ചോദിതോ ചോദകേന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരാമി, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേമി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോമീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ചോദിതോ ഖോമ്ഹി ചോദകേന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരാമി, ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേമി, കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോമീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ചോദിതോ ഖോമ്ഹി ചോദകേന ന അഞ്ഞേനഞ്ഞം പടിചരാമി, ന ബഹിദ്ധാ കഥം അപനാമേമി, ന കോപഞ്ച ദോസഞ്ച അപ്പച്ചയഞ്ച പാതുകരോമീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി ചോദിതോ ചോദകേന അപദാനേ ന സമ്പായാമീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ചോദിതോ ഖോമ്ഹി ചോദകേന അപദാനേ ന സമ്പായാമീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ചോദിതോ ഖോമ്ഹി ചോദകേന അപദാനേ സമ്പായാമീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി മക്ഖീ പളാസീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘മക്ഖീ ഖോമ്ഹി പളാസീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘അമക്ഖീ ഖോമ്ഹി അപളാസീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി ഇസ്സുകീ മച്ഛരീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ഇസ്സുകീ ഖോമ്ഹി മച്ഛരീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘അനിസ്സുകീ ഖോമ്ഹി അമച്ഛരീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി സഠോ മായാവീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘സഠോ ഖോമ്ഹി മായാവീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘അസഠോ ഖോമ്ഹി അമായാവീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി ഥദ്ധോ അതിമാനീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘ഥദ്ധോ ഖോമ്ഹി അതിമാനീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘അത്ഥദ്ധോ ഖോമ്ഹി അനതിമാനീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘പുന ചപരം, ആവുസോ, ഭിക്ഖുനാ അത്തനാവ അത്താനം ഏവം പച്ചവേക്ഖിതബ്ബം – ‘കിം നു ഖോമ്ഹി സന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ’തി? സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘സന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ഖോമ്ഹി ആധാനഗ്ഗാഹീ ദുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേസംയേവ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ ഏവം ജാനാതി – ‘അസന്ദിട്ഠിപരാമാസീ ഖോമ്ഹി അനാധാനഗ്ഗാഹീ സുപ്പടിനിസ്സഗ്ഗീ’തി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘സചേ, ആവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ സബ്ബേപിമേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ അപ്പഹീനേ അത്തനി സമനുപസ്സതി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ സബ്ബേസംയേവ ഇമേസം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ സബ്ബേപിമേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ പഹീനേ അത്തനി സമനുപസ്സതി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം, അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസു.

‘‘സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ, ദഹരോ യുവാ മണ്ഡനജാതികോ, ആദാസേ വാ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ, അച്ഛേ വാ ഉദകപത്തേ, സകം മുഖനിമിത്തം പച്ചവേക്ഖമാനോ, സചേ തത്ഥ പസ്സതി രജം വാ അങ്ഗണം വാ, തസ്സേവ രജസ്സ വാ അങ്ഗണസ്സ വാ പഹാനായ വായമതി; നോ ചേ തത്ഥ പസ്സതി രജം വാ അങ്ഗണം വാ, തേനേവ അത്തമനോ ഹോതി – ‘ലാഭാ വത മേ, പരിസുദ്ധം വത മേ’തി. ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, സചേ ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ സബ്ബേപിമേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ അപ്പഹീനേ അത്തനി സമനുപസ്സതി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ സബ്ബേസംയേവ ഇമേസം പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം പഹാനായ വായമിതബ്ബം. സചേ പനാവുസോ, ഭിക്ഖു പച്ചവേക്ഖമാനോ സബ്ബേപിമേ പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേ പഹീനേ അത്തനി സമനുപസ്സതി, തേനാവുസോ, ഭിക്ഖുനാ തേനേവ പീതിപാമോജ്ജേന വിഹാതബ്ബം, അഹോരത്താനുസിക്ഖിനാ കുസലേസു ധമ്മേസൂ’’തി.

ഇദമവോചായസ്മാ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനോ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ മഹാമോഗ്ഗല്ലാനസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

അനുമാനസുത്തം നിട്ഠിതം പഞ്ചമം.

൬. ചേതോഖിലസുത്തം

൧൮൫. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘യസ്സ കസ്സചി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പഞ്ച ചേതോഖിലാ അപ്പഹീനാ, പഞ്ച ചേതസോവിനിബന്ധാ [ചേതസോവിനിബദ്ധാ (സീ.), ചേതോവിനിബദ്ധാ (സാരത്ഥദീപനീടീകാ)] അസമുച്ഛിന്നാ, സോ വതിമസ്മിം ധമ്മവിനയേ വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജിസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി.

‘‘കതമാസ്സ പഞ്ച ചേതോഖിലാ അപ്പഹീനാ ഹോന്തി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സത്ഥരി കങ്ഖതി വിചികിച്ഛതി നാധിമുച്ചതി ന സമ്പസീദതി. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സത്ഥരി കങ്ഖതി വിചികിച്ഛതി നാധിമുച്ചതി ന സമ്പസീദതി തസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം പഠമോ ചേതോഖിലോ അപ്പഹീനോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേ കങ്ഖതി വിചികിച്ഛതി നാധിമുച്ചതി ന സമ്പസീദതി…പേ… ഏവമസ്സായം ദുതിയോ ചേതോഖിലോ അപ്പഹീനോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സങ്ഘേ കങ്ഖതി വിചികിച്ഛതി നാധിമുച്ചതി ന സമ്പസീദതി…പേ… ഏവമസ്സായം തതിയോ ചേതോഖിലോ അപ്പഹീനോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സിക്ഖായ കങ്ഖതി വിചികിച്ഛതി നാധിമുച്ചതി ന സമ്പസീദതി. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സിക്ഖായ കങ്ഖതി വിചികിച്ഛതി നാധിമുച്ചതി ന സമ്പസീദതി, തസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം ചതുത്ഥോ ചേതോഖിലോ അപ്പഹീനോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സബ്രഹ്മചാരീസു കുപിതോ ഹോതി അനത്തമനോ ആഹതചിത്തോ ഖിലജാതോ. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സബ്രഹ്മചാരീസു കുപിതോ ഹോതി അനത്തമനോ ആഹതചിത്തോ ഖിലജാതോ, തസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം പഞ്ചമോ ചേതോഖിലോ അപ്പഹീനോ ഹോതി. ഇമാസ്സ പഞ്ച ചേതോഖിലാ അപ്പഹീനാ ഹോന്തി.

൧൮൬. ‘‘കതമാസ്സ പഞ്ച ചേതസോവിനിബന്ധാ അസമുച്ഛിന്നാ ഹോന്തി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കാമേ അവീതരാഗോ [അവിഗതരാഗോ (കത്ഥചി)] ഹോതി അവിഗതച്ഛന്ദോ അവിഗതപേമോ അവിഗതപിപാസോ അവിഗതപരിളാഹോ അവിഗതതണ്ഹോ. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കാമേ അവീതരാഗോ ഹോതി അവിഗതച്ഛന്ദോ അവിഗതപേമോ അവിഗതപിപാസോ അവിഗതപരിളാഹോ അവിഗതതണ്ഹോ, തസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം പഠമോ ചേതസോവിനിബന്ധോ അസമുച്ഛിന്നോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ അവീതരാഗോ ഹോതി…പേ… ഏവമസ്സായം ദുതിയോ ചേതസോവിനിബന്ധോ അസമുച്ഛിന്നോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു രൂപേ അവീതരാഗോ ഹോതി…പേ… ഏവമസ്സായം തതിയോ ചേതസോവിനിബന്ധോ അസമുച്ഛിന്നോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു യാവദത്ഥം ഉദരാവദേഹകം ഭുഞ്ജിത്വാ സേയ്യസുഖം പസ്സസുഖം മിദ്ധസുഖം അനുയുത്തോ വിഹരതി. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു യാവദത്ഥം ഉദരാവദേഹകം ഭുഞ്ജിത്വാ സേയ്യസുഖം പസ്സസുഖം മിദ്ധസുഖം അനുയുത്തോ വിഹരതി, തസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം ചതുത്ഥോ ചേതസോവിനിബന്ധോ അസമുച്ഛിന്നോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരം ദേവനികായം പണിധായ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി – ‘ഇമിനാഹം സീലേന വാ വതേന വാ തപേന വാ ബ്രഹ്മചരിയേന വാ ദേവോ വാ ഭവിസ്സാമി ദേവഞ്ഞതരോ വാ’തി. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരം ദേവനികായം പണിധായ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി – ‘ഇമിനാഹം സീലേന വാ വതേന വാ തപേന വാ ബ്രഹ്മചരിയേന വാ ദേവോ വാ ഭവിസ്സാമി ദേവഞ്ഞതരോ വാ’തി, തസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം ന നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം പഞ്ചമോ ചേതസോവിനിബന്ധോ അസമുച്ഛിന്നോ ഹോതി. ഇമാസ്സ പഞ്ച ചേതസോവിനിബന്ധാ അസമുച്ഛിന്നാ ഹോന്തി.

‘‘യസ്സ കസ്സചി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ഇമേ പഞ്ച ചേതോഖിലാ അപ്പഹീനാ, ഇമേ പഞ്ച ചേതസോവിനിബന്ധാ അസമുച്ഛിന്നാ, സോ വതിമസ്മിം ധമ്മവിനയേ വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജിസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി.

൧൮൭. ‘‘യസ്സ കസ്സചി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പഞ്ച ചേതോഖിലാ പഹീനാ, പഞ്ച ചേതസോവിനിബന്ധാ സുസമുച്ഛിന്നാ, സോ വതിമസ്മിം ധമ്മവിനയേ വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജിസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി.

‘‘കതമാസ്സ പഞ്ച ചേതോഖിലാ പഹീനാ ഹോന്തി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സത്ഥരി ന കങ്ഖതി ന വിചികിച്ഛതി അധിമുച്ചതി സമ്പസീദതി. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സത്ഥരി ന കങ്ഖതി ന വിചികിച്ഛതി അധിമുച്ചതി സമ്പസീദതി, തസ്സ ചിത്തം നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം പഠമോ ചേതോഖിലോ പഹീനോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മേ ന കങ്ഖതി ന വിചികിച്ഛതി അധിമുച്ചതി സമ്പസീദതി…പേ… ഏവമസ്സായം ദുതിയോ ചേതോഖിലോ പഹീനോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സങ്ഘേ ന കങ്ഖതി ന വിചികിച്ഛതി അധിമുച്ചതി സമ്പസീദതി…പേ… ഏവമസ്സായം തതിയോ ചേതോഖിലോ പഹീനോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സിക്ഖായ ന കങ്ഖതി ന വിചികിച്ഛതി അധിമുച്ചതി സമ്പസീദതി…പേ… ഏവമസ്സായം ചതുത്ഥോ ചേതോഖിലോ പഹീനോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സബ്രഹ്മചാരീസു ന കുപിതോ ഹോതി ന അനത്തമനോ [അത്തമനോ (സീ. പീ.)] അനാഹതചിത്തോ അഖിലജാതോ. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സബ്രഹ്മചാരീസു ന കുപിതോ ഹോതി ന അനത്തമനോ അനാഹതചിത്തോ അഖിലജാതോ, തസ്സ ചിത്തം നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം പഞ്ചമോ ചേതോഖിലോ പഹീനോ ഹോതി. ഇമാസ്സ പഞ്ച ചേതോഖിലാ പഹീനാ ഹോന്തി.

൧൮൮. ‘‘കതമാസ്സ പഞ്ച ചേതസോവിനിബന്ധാ സുസമുച്ഛിന്നാ ഹോന്തി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കാമേ വീതരാഗോ ഹോതി വിഗതച്ഛന്ദോ വിഗതപേമോ വിഗതപിപാസോ വിഗതപരിളാഹോ വിഗതതണ്ഹോ. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കാമേ വീതരാഗോ ഹോതി വിഗതച്ഛന്ദോ വിഗതപേമോ വിഗതപിപാസോ വിഗതപരിളാഹോ വിഗതതണ്ഹോ, തസ്സ ചിത്തം നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം പഠമോ ചേതസോവിനിബന്ധോ സുസമുച്ഛിന്നോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു കായേ വീതരാഗോ ഹോതി…പേ… രൂപേ വീതരാഗോ ഹോതി…പേ… ന യാവദത്ഥം ഉദരാവദേഹകം ഭുഞ്ജിത്വാ സേയ്യസുഖം പസ്സസുഖം മിദ്ധസുഖം അനുയുത്തോ വിഹരതി. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ന യാവദത്ഥം ഉദരാവദേഹകം ഭുഞ്ജിത്വാ സേയ്യസുഖം പസ്സസുഖം മിദ്ധസുഖം അനുയുത്തോ വിഹരതി, തസ്സ ചിത്തം നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം ചതുത്ഥോ ചേതസോവിനിബന്ധോ സുസമുച്ഛിന്നോ ഹോതി.

‘‘പുന ചപരം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ന അഞ്ഞതരം ദേവനികായം പണിധായ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി – ‘ഇമിനാഹം സീലേന വാ വതേന വാ തപേന വാ ബ്രഹ്മചരിയേന വാ ദേവോ വാ ഭവിസ്സാമി ദേവഞ്ഞതരോ വാ’തി. യോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ന അഞ്ഞതരം ദേവനികായം പണിധായ ബ്രഹ്മചരിയം ചരതി – ‘ഇമിനാഹം സീലേന വാ വതേന വാ തപേന വാ ബ്രഹ്മചരിയേന വാ ദേവോ വാ ഭവിസ്സാമി ദേവഞ്ഞതരോ വാ’തി, തസ്സ ചിത്തം നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ. യസ്സ ചിത്തം നമതി ആതപ്പായ അനുയോഗായ സാതച്ചായ പധാനായ, ഏവമസ്സായം പഞ്ചമോ ചേതസോവിനിബന്ധോ സുസമുച്ഛിന്നോ ഹോതി. ഇമാസ്സ പഞ്ച ചേതസോവിനിബന്ധാ സുസമുച്ഛിന്നാ ഹോന്തി.

‘‘യസ്സ കസ്സചി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ ഇമേ പഞ്ച ചേതോഖിലാ പഹീനാ, ഇമേ പഞ്ച ചേതസോവിനിബന്ധാ സുസമുച്ഛിന്നാ, സോ വതിമസ്മിം ധമ്മവിനയേ വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജിസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി.

൧൮൯. ‘‘സോ ഛന്ദസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, വീരിയസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, ചിത്തസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, വീമംസാസമാധിപധാനസങ്ഖാരസമന്നാഗതം ഇദ്ധിപാദം ഭാവേതി, ഉസ്സോള്ഹീയേവ പഞ്ചമീ. സ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം ഉസ്സോള്ഹീപന്നരസങ്ഗസമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ഭബ്ബോ അഭിനിബ്ബിദായ, ഭബ്ബോ സമ്ബോധായ, ഭബ്ബോ അനുത്തരസ്സ യോഗക്ഖേമസ്സ അധിഗമായ. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, കുക്കുടിയാ അണ്ഡാനി അട്ഠ വാ ദസ വാ ദ്വാദസ വാ. താനസ്സു കുക്കുടിയാ സമ്മാ അധിസയിതാനി സമ്മാ പരിസേദിതാനി സമ്മാ പരിഭാവിതാനി. കിഞ്ചാപി തസ്സാ കുക്കുടിയാ ന ഏവം ഇച്ഛാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ – ‘അഹോ വതിമേ കുക്കുടപോതകാ പാദനഖസിഖായ വാ മുഖതുണ്ഡകേന വാ അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ സോത്ഥിനാ അഭിനിബ്ഭിജ്ജേയ്യു’ന്തി. അഥ ഖോ ഭബ്ബാവ തേ കുക്കുടപോതകാ പാദനഖസിഖായ വാ മുഖതുണ്ഡകേന വാ അണ്ഡകോസം പദാലേത്വാ സോത്ഥിനാ അഭിനിബ്ഭിജ്ജിതും. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം ഉസ്സോള്ഹിപന്നരസങ്ഗസമന്നാഗതോ ഭിക്ഖു ഭബ്ബോ അഭിനിബ്ബിദായ, ഭബ്ബോ സമ്ബോധായ, ഭബ്ബോ അനുത്തരസ്സ യോഗക്ഖേമസ്സ അധിഗമായാ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

ചേതോഖിലസുത്തം നിട്ഠിതം ഛട്ഠം.

൭. വനപത്ഥസുത്തം

൧൯൦. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘വനപത്ഥപരിയായം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസേസ്സാമി, തം സുണാഥ, സാധുകം മനസികരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

൧൯൧. ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. തസ്സ തം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ന ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം ന സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ ന പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നാനുപാപുണാതി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ കസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിതബ്ബം – ‘അഹം ഖോ ഇമം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി, തസ്സ മേ ഇമം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ന ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം ന സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ ന പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നാനുപാപുണാമി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ കസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തീ’തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ രത്തിഭാഗം വാ ദിവസഭാഗം വാ തമ്ഹാ വനപത്ഥാ പക്കമിതബ്ബം, ന വത്ഥബ്ബം.

൧൯൨. ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. തസ്സ തം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ന ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം ന സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ ന പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നാനുപാപുണാതി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ അപ്പകസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിതബ്ബം – ‘അഹം ഖോ ഇമം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി. തസ്സ മേ ഇമം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ന ഉപട്ഠാതി അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം ന സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ ന പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നാനുപാപുണാമി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ അപ്പകസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. ന ഖോ പനാഹം ചീവരഹേതു അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ ന പിണ്ഡപാതഹേതു…പേ… ന സേനാസനഹേതു…പേ… ന ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരഹേതു അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ. അഥ ച പന മേ ഇമം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ന ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം ന സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ ന പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നാനുപാപുണാമീ’തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ സങ്ഖാപി തമ്ഹാ വനപത്ഥാ പക്കമിതബ്ബം, ന വത്ഥബ്ബം.

൧൯൩. ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. തസ്സ തം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം അനുപാപുണാതി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ, തേ കസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിതബ്ബം – ‘അഹം ഖോ ഇമം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി. തസ്സ മേ ഇമം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ഉപട്ഠാതി അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം അനുപാപുണാമി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ കസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. ന ഖോ പനാഹം ചീവരഹേതു അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ, ന പിണ്ഡപാതഹേതു…പേ… ന സേനാസനഹേതു…പേ… ന ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരഹേതു അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ. അഥ ച പന മേ ഇമം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം അനുപാപുണാമീ’തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ സങ്ഖാപി തസ്മിം വനപത്ഥേ വത്ഥബ്ബം, ന പക്കമിതബ്ബം.

൧൯൪. ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. തസ്സ തം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം അനുപാപുണാതി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ അപ്പകസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിതബ്ബം – ‘അഹം ഖോ ഇമം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി. തസ്സ മേ ഇമം വനപത്ഥം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ഉപട്ഠാതി അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം അനുപാപുണാമി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ അപ്പകസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തീ’തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ യാവജീവമ്പി തസ്മിം വനപത്ഥേ വത്ഥബ്ബം, ന പക്കമിതബ്ബം.

൧൯൫. ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരം ഗാമം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി …പേ… അഞ്ഞതരം നിഗമം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി…പേ… അഞ്ഞതരം നഗരം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി…പേ… അഞ്ഞതരം ജനപദം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി…പേ… അഞ്ഞതരം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. തസ്സ തം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ന ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം ന സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ ന പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നാനുപാപുണാതി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ കസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിതബ്ബം – ‘അഹം ഖോ ഇമം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി. തസ്സ മേ ഇമം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ന ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം ന സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ ന പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നാനുപാപുണാമി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ കസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തീ’തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ രത്തിഭാഗം വാ ദിവസഭാഗം വാ സോ പുഗ്ഗലോ അനാപുച്ഛാ പക്കമിതബ്ബം, നാനുബന്ധിതബ്ബോ.

൧൯൬. ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. തസ്സ തം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ന ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം ന സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ ന പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നാനുപാപുണാതി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ, തേ അപ്പകസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിതബ്ബം – ‘അഹം ഖോ ഇമം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി. തസ്സ മേ ഇമം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ന ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം ന സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ ന പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നാനുപാപുണാമി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ അപ്പകസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. ന ഖോ പനാഹം ചീവരഹേതു അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ, ന പിണ്ഡപാതഹേതു…പേ… ന സേനാസനഹേതു…പേ… ന ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരഹേതു അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ. അഥ ച പന മേ ഇമം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ന ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം ന സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ ന പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം നാനുപാപുണാമീ’തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ സങ്ഖാപി സോ പുഗ്ഗലോ ആപുച്ഛാ പക്കമിതബ്ബം, നാനുബന്ധിതബ്ബോ.

൧൯൭. ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. തസ്സ തം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം അനുപാപുണാതി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ കസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിതബ്ബം – ‘അഹം ഖോ ഇമം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി. തസ്സ മേ ഇമം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം അനുപാപുണാമി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ കസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. ന ഖോ പനാഹം ചീവരഹേതു അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ, ന പിണ്ഡപാതഹേതു…പേ… ന സേനാസനഹേതു…പേ… ന ഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരഹേതു അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ. അഥ ച പന മേ ഇമം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം അനുപാപുണാമീ’തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ സങ്ഖാപി സോ പുഗ്ഗലോ അനുബന്ധിതബ്ബോ, ന പക്കമിതബ്ബം.

൧൯൮. ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അഞ്ഞതരം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതി. തസ്സ തം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം അനുപാപുണാതി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ അപ്പകസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ഇതി പടിസഞ്ചിക്ഖിതബ്ബം – ‘അഹം ഖോ ഇമം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരാമി. തസ്സ മേ ഇമം പുഗ്ഗലം ഉപനിസ്സായ വിഹരതോ അനുപട്ഠിതാ ചേവ സതി ഉപട്ഠാതി, അസമാഹിതഞ്ച ചിത്തം സമാധിയതി, അപരിക്ഖീണാ ച ആസവാ പരിക്ഖയം ഗച്ഛന്തി, അനനുപ്പത്തഞ്ച അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം അനുപാപുണാമി. യേ ച ഖോ ഇമേ പബ്ബജിതേന ജീവിതപരിക്ഖാരാ സമുദാനേതബ്ബാ – ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരാ – തേ അപ്പകസിരേന സമുദാഗച്ഛന്തീ’തി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ യാവജീവമ്പി സോ പുഗ്ഗലോ അനുബന്ധിതബ്ബോ, ന പക്കമിതബ്ബം, അപി പനുജ്ജമാനേനപീ’’തി [അപി പണുജ്ജമാനേനാതി (?)].

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

വനപത്ഥസുത്തം നിട്ഠിതം സത്തമം.

൮. മധുപിണ്ഡികസുത്തം

൧൯൯. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സക്കേസു വിഹരതി കപിലവത്ഥുസ്മിം നിഗ്രോധാരാമേ. അഥ ഖോ ഭഗവാ പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ കപിലവത്ഥും പിണ്ഡായ പാവിസി. കപിലവത്ഥുസ്മിം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ യേന മഹാവനം തേനുപസങ്കമി ദിവാവിഹാരായ. മഹാവനം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ ബേലുവലട്ഠികായ മൂലേ ദിവാവിഹാരം നിസീദി. ദണ്ഡപാണിപി ഖോ സക്കോ ജങ്ഘാവിഹാരം [ജങ്ഘവിഹാരം (ക.)] അനുചങ്കമമാനോ അനുവിചരമാനോ യേന മഹാവനം തേനുപസങ്കമി. മഹാവനം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ യേന ബേലുവലട്ഠികാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരേത്വാ ദണ്ഡമോലുബ്ഭ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ ദണ്ഡപാണി സക്കോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കിംവാദീ സമണോ കിമക്ഖായീ’’തി? ‘‘യഥാവാദീ ഖോ, ആവുസോ, സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ ന കേനചി ലോകേ വിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി, യഥാ ച പന കാമേഹി വിസംയുത്തം വിഹരന്തം തം ബ്രാഹ്മണം അകഥംകഥിം ഛിന്നകുക്കുച്ചം ഭവാഭവേ വീതതണ്ഹം സഞ്ഞാ നാനുസേന്തി – ഏവംവാദീ ഖോ അഹം, ആവുസോ, ഏവമക്ഖായീ’’തി.

‘‘ഏവം വുത്തേ ദണ്ഡപാണി സക്കോ സീസം ഓകമ്പേത്വാ, ജിവ്ഹം നില്ലാളേത്വാ, തിവിസാഖം നലാടികം നലാടേ വുട്ഠാപേത്വാ ദണ്ഡമോലുബ്ഭ പക്കാമി.

൨൦൦. അഥ ഖോ ഭഗവാ സായന്ഹസമയം പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ യേന നിഗ്രോധാരാമോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദി. നിസജ്ജ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഇധാഹം, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബണ്ഹസമയം നിവാസേത്വാ പത്തചീവരമാദായ കപിലവത്ഥും പിണ്ഡായ പാവിസിം. കപിലവത്ഥുസ്മിം പിണ്ഡായ ചരിത്വാ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്കന്തോ യേന മഹാവനം തേനുപസങ്കമിം ദിവാവിഹാരായ. മഹാവനം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ ബേലുവലട്ഠികായ മൂലേ ദിവാവിഹാരം നിസീദിം. ദണ്ഡപാണിപി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സക്കോ ജങ്ഘാവിഹാരം അനുചങ്കമമാനോ അനുവിചരമാനോ യേന മഹാവനം തേനുപസങ്കമി. മഹാവനം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ യേന ബേലുവലട്ഠികാ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ മയാ സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരേത്വാ ദണ്ഡമോലുബ്ഭ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതോ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദണ്ഡപാണി സക്കോ മം ഏതദവോച – ‘കിംവാദീ സമണോ കിമക്ഖായീ’തി?

‘‘ഏവം വുത്തേ അഹം, ഭിക്ഖവേ, ദണ്ഡപാണിം സക്കം ഏതദവോചം – യഥാവാദീ ഖോ, ആവുസോ, സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ ന കേനചി ലോകേ വിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി, യഥാ ച പന കാമേഹി വിസംയുത്തം വിഹരന്തം തം ബ്രാഹ്മണം അകഥംകഥിം ഛിന്നകുക്കുച്ചം ഭവാഭവേ വീതതണ്ഹം സഞ്ഞാ നാനുസേന്തി – ഏവംവാദീ ഖോ അഹം, ആവുസോ, ഏവമക്ഖായീ’’തി. ‘‘ഏവം വുത്തേ ഭിക്ഖവേ, ദണ്ഡപാണി സക്കോ സീസം ഓകമ്പേത്വാ, ജിവ്ഹം നില്ലാളേത്വാ, തിവിസാഖം നലാടികം നലാടേ വുട്ഠാപേത്വാ ദണ്ഡമോലുബ്ഭ പക്കാമീ’’തി.

൨൦൧. ഏവം വുത്തേ അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘കിംവാദീ പന, ഭന്തേ, ഭഗവാ സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ ന കേനചി ലോകേ വിഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠതി? കഥഞ്ച പന, ഭന്തേ, ഭഗവന്തം കാമേഹി വിസംയുത്തം വിഹരന്തം തം ബ്രാഹ്മണം അകഥംകഥിം ഛിന്നകുക്കുച്ചം ഭവാഭവേ വീതതണ്ഹം സഞ്ഞാ നാനുസേന്തീ’’തി? ‘‘യതോനിദാനം, ഭിക്ഖു, പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി. ഏത്ഥ ചേ നത്ഥി അഭിനന്ദിതബ്ബം അഭിവദിതബ്ബം അജ്ഝോസിതബ്ബം. ഏസേവന്തോ രാഗാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ പടിഘാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ ദിട്ഠാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ വിചികിച്ഛാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ മാനാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ ഭവരാഗാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ അവിജ്ജാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ ദണ്ഡാദാന-സത്ഥാദാന-കലഹ-വിഗ്ഗഹ-വിവാദ-തുവംതുവം-പേസുഞ്ഞ-മുസാവാദാനം. ഏത്ഥേതേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തീ’തി. ഇദമവോച ഭഗവാ. ഇദം വത്വാന സുഗതോ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പാവിസി.

൨൦൨. അഥ ഖോ തേസം ഭിക്ഖൂനം അചിരപക്കന്തസ്സ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘‘ഇദം ഖോ നോ, ആവുസോ, ഭഗവാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസം ഉദ്ദിസിത്വാ, വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭജിത്വാ, ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പവിട്ഠോ – ‘യതോനിദാനം, ഭിക്ഖു, പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി. ഏത്ഥ ചേ നത്ഥി അഭിനന്ദിതബ്ബം അഭിവദിതബ്ബം അജ്ഝോസിതബ്ബം. ഏസേവന്തോ രാഗാനുസയാനം…പേ… ഏത്ഥേതേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തീ’തി. കോ നു ഖോ ഇമസ്സ ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസസ്സ ഉദ്ദിട്ഠസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭത്തസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജേയ്യാ’’തി? അഥ ഖോ തേസം ഭിക്ഖൂനം ഏതദഹോസി – ‘‘അയം ഖോ ആയസ്മാ മഹാകച്ചാനോ സത്ഥു ചേവ സംവണ്ണിതോ സമ്ഭാവിതോ ച വിഞ്ഞൂനം സബ്രഹ്മചാരീനം. പഹോതി ചായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ ഇമസ്സ ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസസ്സ ഉദ്ദിട്ഠസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭത്തസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജിതും. യംനൂന മയം യേനായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ തേനുപസങ്കമേയ്യാമ; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം മഹാകച്ചാനം ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛേയ്യാമാ’’തി.

അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ യേനായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മതാ മഹാകച്ചാനേന സദ്ധിം സമ്മോദിംസു. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മന്തം മഹാകച്ചാനം ഏതദവോചും – ‘‘ഇദം ഖോ നോ, ആവുസോ കച്ചാന, ഭഗവാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസം ഉദ്ദിസിത്വാ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭജിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പവിട്ഠോ – ‘യതോനിദാനം, ഭിക്ഖു, പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി. ഏത്ഥ ചേ നത്ഥി അഭിനന്ദിതബ്ബം അഭിവദിതബ്ബം അജ്ഝോസിതബ്ബം. ഏസേവന്തോ രാഗാനുസയാനം…പേ… ഏത്ഥേതേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തീ’തി. തേസം നോ, ആവുസോ കച്ചാന, അമ്ഹാകം അചിരപക്കന്തസ്സ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘ഇദം ഖോ നോ, ആവുസോ, ഭഗവാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസം ഉദ്ദിസിത്വാ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭജിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പവിട്ഠോ – ‘‘യതോനിദാനം, ഭിക്ഖു, പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി. ഏത്ഥ ചേ നത്ഥി അഭിനന്ദിതബ്ബം അഭിവദിതബ്ബം അജ്ഝോസിതബ്ബം. ഏസേവന്തോ രാഗാനുസയാനം…പേ… ഏത്ഥേതേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തീ’’തി. കോ നു ഖോ ഇമസ്സ ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസസ്സ ഉദ്ദിട്ഠസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭത്തസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജേയ്യാതി? തേസം നോ, ആവുസോ കച്ചാന, അമ്ഹാകം ഏതദഹോസി – ‘അയം ഖോ ആയസ്മാ മഹാകച്ചാനോ സത്ഥു ചേവ സംവണ്ണിതോ സമ്ഭാവിതോ ച വിഞ്ഞൂനം സബ്രഹ്മചാരീനം, പഹോതി ചായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ ഇമസ്സ ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസസ്സ ഉദ്ദിട്ഠസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭത്തസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജിതും. യംനൂന മയം യേനായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ തേനുപസങ്കമേയ്യാമ; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം മഹാകച്ചാനം ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛേയ്യാമാ’തി. വിഭജതായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ’’തി.

൨൦൩. ‘‘സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, പുരിസോ സാരത്ഥികോ സാരഗവേസീ സാരപരിയേസനം ചരമാനോ മഹതോ രുക്ഖസ്സ തിട്ഠതോ സാരവതോ അതിക്കമ്മേവ മൂലം, അതിക്കമ്മ ഖന്ധം, സാഖാപലാസേ സാരം പരിയേസിതബ്ബം മഞ്ഞേയ്യ; ഏവംസമ്പദമിദം ആയസ്മന്താനം സത്ഥരി സമ്മുഖീഭൂതേ, തം ഭഗവന്തം അതിസിത്വാ, അമ്ഹേ ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛിതബ്ബം മഞ്ഞഥ. സോ ഹാവുസോ, ഭഗവാ ജാനം ജാനാതി, പസ്സം പസ്സതി, ചക്ഖുഭൂതോ ഞാണഭൂതോ ധമ്മഭൂതോ ബ്രഹ്മഭൂതോ, വത്താ പവത്താ, അത്ഥസ്സ നിന്നേതാ, അമതസ്സ ദാതാ, ധമ്മസ്സാമീ തഥാഗതോ. സോ ചേവ പനേതസ്സ കാലോ അഹോസി, യം ഭഗവന്തംയേവ ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛേയ്യാഥ. യഥാ വോ ഭഗവാ ബ്യാകരേയ്യ തഥാ നം ധാരേയ്യാഥാ’’തി. ‘‘അദ്ധാവുസോ കച്ചാന, ഭഗവാ ജാനം ജാനാതി, പസ്സം പസ്സതി, ചക്ഖുഭൂതോ ഞാണഭൂതോ ധമ്മഭൂതോ ബ്രഹ്മഭൂതോ, വത്താ പവത്താ, അത്ഥസ്സ നിന്നേതാ, അമതസ്സ ദാതാ, ധമ്മസ്സാമീ തഥാഗതോ. സോ ചേവ പനേതസ്സ കാലോ അഹോസി, യം ഭഗവന്തംയേവ ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛേയ്യാമ. യഥാ നോ ഭഗവാ ബ്യാകരേയ്യ തഥാ നം ധാരേയ്യാമ. അപി ചായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ സത്ഥു ചേവ സംവണ്ണിതോ സമ്ഭാവിതോ ച വിഞ്ഞൂനം സബ്രഹ്മചാരീനം, പഹോതി ചായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ ഇമസ്സ ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസസ്സ ഉദ്ദിട്ഠസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭത്തസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജിതും. വിഭജതായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ അഗരും കത്വാ’’തി [അഗരുകത്വാ (സീ.), അഗരുകരിത്വാ (സ്യാ. പീ.)]. ‘‘തേന ഹാവുസോ, സുണാഥ, സാധുകം മനസികരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ മഹാകച്ചാനസ്സ പച്ചസ്സോസും. ആയസ്മാ മഹാകച്ചാനോ ഏതദവോച –

൨൦൪. ‘‘യം ഖോ നോ, ആവുസോ, ഭഗവാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസം ഉദ്ദിസിത്വാ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭജിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പവിട്ഠോ – ‘യതോനിദാനം, ഭിക്ഖു, പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി. ഏത്ഥ ചേ നത്ഥി അഭിനന്ദിതബ്ബം അഭിവദിതബ്ബം അജ്ഝോസിതബ്ബം, ഏസേവന്തോ രാഗാനുസയാനം…പേ… ഏത്ഥേതേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തീ’തി, ഇമസ്സ ഖോ അഹം, ആവുസോ, ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസസ്സ ഉദ്ദിട്ഠസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭത്തസ്സ ഏവം വിത്ഥാരേന അത്ഥം ആജാനാമി –

‘‘ചക്ഖുഞ്ചാവുസോ, പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, യം വേദേതി തം സഞ്ജാനാതി, യം സഞ്ജാനാതി തം വിതക്കേതി, യം വിതക്കേതി തം പപഞ്ചേതി, യം പപഞ്ചേതി തതോനിദാനം പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നേസു ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യേസു രൂപേസു. സോതഞ്ചാവുസോ, പടിച്ച സദ്ദേ ച ഉപ്പജ്ജതി സോതവിഞ്ഞാണം…പേ… ഘാനഞ്ചാവുസോ, പടിച്ച ഗന്ധേ ച ഉപ്പജ്ജതി ഘാനവിഞ്ഞാണം…പേ… ജിവ്ഹഞ്ചാവുസോ, പടിച്ച രസേ ച ഉപ്പജ്ജതി ജിവ്ഹാവിഞ്ഞാണം…പേ… കായഞ്ചാവുസോ, പടിച്ച ഫോട്ഠബ്ബേ ച ഉപ്പജ്ജതി കായവിഞ്ഞാണം…പേ… മനഞ്ചാവുസോ, പടിച്ച ധമ്മേ ച ഉപ്പജ്ജതി മനോവിഞ്ഞാണം, തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ വേദനാ, യം വേദേതി തം സഞ്ജാനാതി, യം സഞ്ജാനാതി തം വിതക്കേതി, യം വിതക്കേതി തം പപഞ്ചേതി, യം പപഞ്ചേതി തതോനിദാനം പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നേസു മനോവിഞ്ഞേയ്യേസു ധമ്മേസു.

‘‘സോ വതാവുസോ, ചക്ഖുസ്മിം സതി രൂപേ സതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേ സതി ഫസ്സപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി. ഫസ്സപഞ്ഞത്തിയാ സതി വേദനാപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി. വേദനാപഞ്ഞത്തിയാ സതി സഞ്ഞാപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി. സഞ്ഞാപഞ്ഞത്തിയാ സതി വിതക്കപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി. വിതക്കപഞ്ഞത്തിയാ സതി പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാസമുദാചരണപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി. സോ വതാവുസോ, സോതസ്മിം സതി സദ്ദേ സതി…പേ… ഘാനസ്മിം സതി ഗന്ധേ സതി…പേ… ജിവ്ഹായ സതി രസേ സതി…പേ… കായസ്മിം സതി ഫോട്ഠബ്ബേ സതി…പേ… മനസ്മിം സതി ധമ്മേ സതി മനോവിഞ്ഞാണേ സതി ഫസ്സപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി. ഫസ്സപഞ്ഞത്തിയാ സതി വേദനാപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി. വേദനാപഞ്ഞത്തിയാ സതി സഞ്ഞാപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി. സഞ്ഞാപഞ്ഞത്തിയാ സതി വിതക്കപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി. വിതക്കപഞ്ഞത്തിയാ സതി പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാസമുദാചരണപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – ഠാനമേതം വിജ്ജതി.

‘‘സോ വതാവുസോ, ചക്ഖുസ്മിം അസതി രൂപേ അസതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേ അസതി ഫസ്സപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. ഫസ്സപഞ്ഞത്തിയാ അസതി വേദനാപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. വേദനാപഞ്ഞത്തിയാ അസതി സഞ്ഞാപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. സഞ്ഞാപഞ്ഞത്തിയാ അസതി വിതക്കപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. വിതക്കപഞ്ഞത്തിയാ അസതി പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാസമുദാചരണപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. സോ വതാവുസോ, സോതസ്മിം അസതി സദ്ദേ അസതി…പേ… ഘാനസ്മിം അസതി ഗന്ധേ അസതി…പേ… ജിവ്ഹായ അസതി രസേ അസതി…പേ… കായസ്മിം അസതി ഫോട്ഠബ്ബേ അസതി…പേ… മനസ്മിം അസതി ധമ്മേ അസതി മനോവിഞ്ഞാണേ അസതി ഫസ്സപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. ഫസ്സപഞ്ഞത്തിയാ അസതി വേദനാപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. വേദനാപഞ്ഞത്തിയാ അസതി സഞ്ഞാപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. സഞ്ഞാപഞ്ഞത്തിയാ അസതി വിതക്കപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി. വിതക്കപഞ്ഞത്തിയാ അസതി പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാസമുദാചരണപഞ്ഞത്തിം പഞ്ഞാപേസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി.

‘‘യം ഖോ നോ, ആവുസോ, ഭഗവാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസം ഉദ്ദിസിത്വാ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭജിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പവിട്ഠോ – ‘യതോനിദാനം, ഭിക്ഖു, പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി ഏത്ഥ ചേ നത്ഥി അഭിനന്ദിതബ്ബം അഭിവദിതബ്ബം അജ്ഝോസിതബ്ബം ഏസേവന്തോ രാഗാനുസയാനം…പേ… ഏത്ഥേതേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തീ’തി, ഇമസ്സ ഖോ അഹം, ആവുസോ, ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസസ്സ ഉദ്ദിട്ഠസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭത്തസ്സ ഏവം വിത്ഥാരേന അത്ഥം ആജാനാമി. ആകങ്ഖമാനാ ച പന തുമ്ഹേ ആയസ്മന്തോ ഭഗവന്തംയേവ ഉപസങ്കമിത്വാ ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛേയ്യാഥ. യഥാ നോ ഭഗവാ ബ്യാകരോതി തഥാ നം ധാരേയ്യാഥാ’’തി.

൨൦൫. അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ആയസ്മതോ മഹാകച്ചാനസ്സ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘യം ഖോ നോ, ഭന്തേ, ഭഗവാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസം ഉദ്ദിസിത്വാ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭജിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പവിട്ഠോ – ‘യതോനിദാനം, ഭിക്ഖു, പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി. ഏത്ഥ ചേ നത്ഥി അഭിനന്ദിതബ്ബം അഭിവദിതബ്ബം അജ്ഝോസിതബ്ബം. ഏസേവന്തോ രാഗാനുസയാനം…പേ… ഏത്ഥേതേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തീ’തി. തേസം നോ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം അചിരപക്കന്തസ്സ ഭഗവതോ ഏതദഹോസി – ‘ഇദം ഖോ നോ, ആവുസോ, ഭഗവാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസം ഉദ്ദിസിത്വാ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭജിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ വിഹാരം പവിട്ഠോ – ‘‘യതോനിദാനം, ഭിക്ഖു, പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തി. ഏത്ഥ ചേ നത്ഥി അഭിനന്ദിതബ്ബം അഭിവദിതബ്ബം അജ്ഝോസിതബ്ബം. ഏസേവന്തോ രാഗാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ പടിഘാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ ദിട്ഠാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ വിചികിച്ഛാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ മാനാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ ഭവരാഗാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ അവിജ്ജാനുസയാനം, ഏസേവന്തോ ദണ്ഡാദാന-സത്ഥാദാന-കലഹ-വിഗ്ഗഹ-വിവാദതുവംതുവം-പേസുഞ്ഞ-മുസാവാദാനം. ഏത്ഥേതേ പാപകാ അകുസലാ ധമ്മാ അപരിസേസാ നിരുജ്ഝന്തീ’’തി. കോ നു ഖോ ഇമസ്സ ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസസ്സ ഉദ്ദിട്ഠസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭത്തസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജേയ്യാ’തി? തേസം നോ, ഭന്തേ, അമ്ഹാകം ഏതദഹോസി – ‘അയം ഖോ ആയസ്മാ മഹാകച്ചാനോ സത്ഥു ചേവ സംവണ്ണിതോ സമ്ഭാവിതോ ച വിഞ്ഞൂനം സബ്രഹ്മചാരീനം, പഹോതി ചായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ ഇമസ്സ ഭഗവതാ സംഖിത്തേന ഉദ്ദേസസ്സ ഉദ്ദിട്ഠസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം അവിഭത്തസ്സ വിത്ഥാരേന അത്ഥം വിഭജിതും, യംനൂന മയം യേനായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ തേനുപസങ്കമേയ്യാമ; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം മഹാകച്ചാനം ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛേയ്യാമാ’തി. അഥ ഖോ മയം, ഭന്തേ, യേനായസ്മാ മഹാകച്ചാനോ തേനുപസങ്കമിമ്ഹ; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം മഹാകച്ചാനം ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛിമ്ഹ. തേസം നോ, ഭന്തേ, ആയസ്മതാ മഹാകച്ചാനേന ഇമേഹി ആകാരേഹി ഇമേഹി പദേഹി ഇമേഹി ബ്യഞ്ജനേഹി അത്ഥോ വിഭത്തോ’’തി. ‘‘പണ്ഡിതോ, ഭിക്ഖവേ, മഹാകച്ചാനോ; മഹാപഞ്ഞോ, ഭിക്ഖവേ, മഹാകച്ചാനോ. മം ചേപി തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ഏതമത്ഥം പടിപുച്ഛേയ്യാഥ, അഹമ്പി തം ഏവമേവം ബ്യാകരേയ്യം യഥാ തം മഹാകച്ചാനേന ബ്യാകതം. ഏസോ ചേവേതസ്സ അത്ഥോ. ഏവഞ്ച [ഏവേമേവ ച (ക.)] നം ധാരേഥാ’’തി.

ഏവം വുത്തേ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭന്തേ, പുരിസോ ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യപരേതോ മധുപിണ്ഡികം അധിഗച്ഛേയ്യ, സോ യതോ യതോ സായേയ്യ, ലഭേഥേവ സാദുരസം അസേചനകം. ഏവമേവ ഖോ, ഭന്തേ, ചേതസോ ഭിക്ഖു ദബ്ബജാതികോ, യതോ യതോ ഇമസ്സ ധമ്മപരിയായസ്സ പഞ്ഞായ അത്ഥം ഉപപരിക്ഖേയ്യ, ലഭേഥേവ അത്തമനതം, ലഭേഥേവ ചേതസോ പസാദം. കോ നാമോ അയം [കോ നാമായം (സ്യാ.)], ഭന്തേ, ധമ്മപരിയായോ’’തി? ‘‘തസ്മാതിഹ ത്വം, ആനന്ദ, ഇമം ധമ്മപരിയായം മധുപിണ്ഡികപരിയായോ ത്വേവ നം ധാരേഹീ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനോ ആയസ്മാ ആനന്ദോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.

മധുപിണ്ഡികസുത്തം നിട്ഠിതം അട്ഠമം.

൯. ദ്വേധാവിതക്കസുത്തം

൨൦൬. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘പുബ്ബേവ മേ, ഭിക്ഖവേ, സമ്ബോധാ അനഭിസമ്ബുദ്ധസ്സ ബോധിസത്തസ്സേവ സതോ ഏതദഹോസി – ‘യംനൂനാഹം ദ്വിധാ കത്വാ ദ്വിധാ കത്വാ വിതക്കേ വിഹരേയ്യ’ന്തി. സോ ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, യോ ചായം കാമവിതക്കോ യോ ച ബ്യാപാദവിതക്കോ യോ ച വിഹിംസാവിതക്കോ – ഇമം ഏകം ഭാഗമകാസിം; യോ ചായം നേക്ഖമ്മവിതക്കോ യോ ച അബ്യാപാദവിതക്കോ യോ ച അവിഹിംസാവിതക്കോ – ഇമം ദുതിയം ഭാഗമകാസിം.

൨൦൭. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ഭിക്ഖവേ, ഏവം അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ ഉപ്പജ്ജതി കാമവിതക്കോ. സോ ഏവം പജാനാമി – ‘ഉപ്പന്നോ ഖോ മേ അയം കാമവിതക്കോ. സോ ച ഖോ അത്തബ്യാബാധായപി സംവത്തതി, പരബ്യാബാധായപി സംവത്തതി, ഉഭയബ്യാബാധായപി സംവത്തതി, പഞ്ഞാനിരോധികോ വിഘാതപക്ഖികോ അനിബ്ബാനസംവത്തനികോ’ [അനിബ്ബാനസംവത്തനികോ’’തി (?)]. ‘അത്തബ്യാബാധായ സംവത്തതീ’തിപി മേ, ഭിക്ഖവേ, പടിസഞ്ചിക്ഖതോ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതി; ‘പരബ്യാബാധായ സംവത്തതീ’തിപി മേ, ഭിക്ഖവേ, പടിസഞ്ചിക്ഖതോ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതി; ‘ഉഭയബ്യാബാധായ സംവത്തതീ’തിപി മേ, ഭിക്ഖവേ, പടിസഞ്ചിക്ഖതോ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതി; ‘പഞ്ഞാനിരോധികോ വിഘാതപക്ഖികോ അനിബ്ബാനസംവത്തനികോ’തിപി മേ, ഭിക്ഖവേ, പടിസഞ്ചിക്ഖതോ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതി. സോ ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, ഉപ്പന്നുപ്പന്നം കാമവിതക്കം പജഹമേവ [അതീതകാലികകിരിയാപദാനിയേവ] വിനോദമേവ [അതീതകാലികകിരിയാപദാനിയേവ] ബ്യന്തമേവ [ബ്യന്തേവ (സീ. സ്യാ. പീ.)] നം അകാസിം.

൨൦൮. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ഭിക്ഖവേ, ഏവം അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ ഉപ്പജ്ജതി ബ്യാപാദവിതക്കോ…പേ… ഉപ്പജ്ജതി വിഹിംസാവിതക്കോ. സോ ഏവം പജാനാമി – ‘ഉപ്പന്നോ ഖോ മേ അയം വിഹിംസാവിതക്കോ. സോ ച ഖോ അത്തബ്യാബാധായപി സംവത്തതി, പരബ്യാബാധായപി സംവത്തതി, ഉഭയബ്യാബാധായപി സംവത്തതി, പഞ്ഞാനിരോധികോ വിഘാതപക്ഖികോ അനിബ്ബാനസംവത്തനികോ’. ‘അത്തബ്യാബാധായ സംവത്തതീ’തിപി മേ, ഭിക്ഖവേ, പടിസഞ്ചിക്ഖതോ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതി; ‘പരബ്യാബാധായ സംവത്തതീ’തിപി മേ, ഭിക്ഖവേ, പടിസഞ്ചിക്ഖതോ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതി; ‘ഉഭയബ്യാബാധായ സംവത്തതീ’തിപി മേ, ഭിക്ഖവേ, പടിസഞ്ചിക്ഖതോ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതി; ‘പഞ്ഞാനിരോധികോ വിഘാതപക്ഖികോ അനിബ്ബാനസംവത്തനികോ’തിപി മേ, ഭിക്ഖവേ, പടിസഞ്ചിക്ഖതോ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛതി. സോ ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, ഉപ്പന്നുപ്പന്നം വിഹിംസാവിതക്കം പജഹമേവ വിനോദമേവ ബ്യന്തമേവ നം അകാസിം.

‘‘യഞ്ഞദേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ബഹുലമനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി, തഥാ തഥാ നതി ഹോതി ചേതസോ. കാമവിതക്കം ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ബഹുലമനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി, പഹാസി നേക്ഖമ്മവിതക്കം, കാമവിതക്കം ബഹുലമകാസി, തസ്സ തം കാമവിതക്കായ ചിത്തം നമതി. ബ്യാപാദവിതക്കം ചേ, ഭിക്ഖവേ…പേ… വിഹിംസാവിതക്കം ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ബഹുലമനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി, പഹാസി അവിഹിംസാവിതക്കം, വിഹിംസാവിതക്കം ബഹുലമകാസി, തസ്സ തം വിഹിംസാവിതക്കായ ചിത്തം നമതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, വസ്സാനം പച്ഛിമേ മാസേ സരദസമയേ കിട്ഠസമ്ബാധേ ഗോപാലകോ ഗാവോ രക്ഖേയ്യ. സോ താ ഗാവോ തതോ തതോ ദണ്ഡേന ആകോടേയ്യ പടികോടേയ്യ സന്നിരുന്ധേയ്യ സന്നിവാരേയ്യ. തം കിസ്സ ഹേതു? പസ്സതി ഹി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഗോപാലകോ തതോനിദാനം വധം വാ ബന്ധനം വാ ജാനിം വാ ഗരഹം വാ. ഏവമേവ ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, അദ്ദസം അകുസലാനം ധമ്മാനം ആദീനവം ഓകാരം സംകിലേസം, കുസലാനം ധമ്മാനം നേക്ഖമ്മേ ആനിസംസം വോദാനപക്ഖം.

൨൦൯. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ഭിക്ഖവേ, ഏവം അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ ഉപ്പജ്ജതി നേക്ഖമ്മവിതക്കോ. സോ ഏവം പജാനാമി – ‘ഉപ്പന്നോ ഖോ മേ അയം നേക്ഖമ്മവിതക്കോ. സോ ച ഖോ നേവത്തബ്യാബാധായ സംവത്തതി, ന പരബ്യാബാധായ സംവത്തതി, ന ഉഭയബ്യാബാധായ സംവത്തതി, പഞ്ഞാവുദ്ധികോ അവിഘാതപക്ഖികോ നിബ്ബാനസംവത്തനികോ’. രത്തിം ചേപി നം, ഭിക്ഖവേ, അനുവിതക്കേയ്യം അനുവിചാരേയ്യം, നേവ തതോനിദാനം ഭയം സമനുപസ്സാമി. ദിവസം ചേപി നം, ഭിക്ഖവേ, അനുവിതക്കേയ്യം അനുവിചാരേയ്യം, നേവ തതോനിദാനം ഭയം സമനുപസ്സാമി. രത്തിന്ദിവം ചേപി നം, ഭിക്ഖവേ, അനുവിതക്കേയ്യം അനുവിചാരേയ്യം, നേവ തതോനിദാനം ഭയം സമനുപസ്സാമി. അപി ച ഖോ മേ അതിചിരം അനുവിതക്കയതോ അനുവിചാരയതോ കായോ കിലമേയ്യ. കായേ കിലന്തേ [കിലമന്തേ (ക.)] ചിത്തം ഊഹഞ്ഞേയ്യ. ഊഹതേ ചിത്തേ ആരാ ചിത്തം സമാധിമ്ഹാതി. സോ ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേമി സന്നിസാദേമി ഏകോദിം കരോമി [ഏകോദി കരോമി (പീ.)] സമാദഹാമി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘മാ മേ ചിത്തം ഊഹഞ്ഞീ’തി [ഉഗ്ഘാടീതി (സ്യാ. ക.), ഊഹനീതി (പീ.)].

൨൧൦. ‘‘തസ്സ മയ്ഹം, ഭിക്ഖവേ, ഏവം അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ ഉപ്പജ്ജതി അബ്യാപാദവിതക്കോ…പേ… ഉപ്പജ്ജതി അവിഹിംസാവിതക്കോ. സോ ഏവം പജാനാമി – ‘ഉപ്പന്നോ ഖോ മേ അയം അവിഹിംസാവിതക്കോ. സോ ച ഖോ നേവത്തബ്യാബാധായ സംവത്തതി, ന പരബ്യാബാധായ സംവത്തതി, ന ഉഭയബ്യാബാധായ സംവത്തതി, പഞ്ഞാവുദ്ധികോ അവിഘാതപക്ഖികോ നിബ്ബാനസംവത്തനികോ’. രത്തിം ചേപി നം, ഭിക്ഖവേ, അനുവിതക്കേയ്യം അനുവിചാരേയ്യം, നേവ തതോനിദാനം ഭയം സമനുപസ്സാമി. ദിവസം ചേപി നം, ഭിക്ഖവേ, അനുവിതക്കേയ്യം അനുവിചാരേയ്യം, നേവ തതോനിദാനം ഭയം സമനുപസ്സാമി. രത്തിന്ദിവം ചേപി നം, ഭിക്ഖവേ, അനുവിതക്കേയ്യം അനുവിചാരേയ്യം, നേവ തതോനിദാനം ഭയം സമനുപസ്സാമി. അപി ച ഖോ മേ അതിചിരം അനുവിതക്കയതോ അനുവിചാരയതോ കായോ കിലമേയ്യ. കായേ കിലന്തേ ചിത്തം ഊഹഞ്ഞേയ്യ. ഊഹതേ ചിത്തേ ആരാ ചിത്തം സമാധിമ്ഹാതി. സോ ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേമി, സന്നിസാദേമി, ഏകോദിം കരോമി സമാദഹാമി. തം കിസ്സ ഹേതു? ‘മാ മേ ചിത്തം ഊഹഞ്ഞീ’തി.

‘‘യഞ്ഞദേവ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ബഹുലമനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി, തഥാ തഥാ നതി ഹോതി ചേതസോ. നേക്ഖമ്മവിതക്കഞ്ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ബഹുലമനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി, പഹാസി കാമവിതക്കം, നേക്ഖമ്മവിതക്കം ബഹുലമകാസി, തസ്സം തം നേക്ഖമ്മവിതക്കായ ചിത്തം നമതി. അബ്യാപാദവിതക്കഞ്ചേ, ഭിക്ഖവേ…പേ… അവിഹിംസാവിതക്കഞ്ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ബഹുലമനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി, പഹാസി വിഹിംസാവിതക്കം, അവിഹിംസാവിതക്കം ബഹുലമകാസി, തസ്സ തം അവിഹിംസാവിതക്കായ ചിത്തം നമതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേ സബ്ബസസ്സേസു ഗാമന്തസമ്ഭതേസു ഗോപാലകോ ഗാവോ രക്ഖേയ്യ, തസ്സ രുക്ഖമൂലഗതസ്സ വാ അബ്ഭോകാസഗതസ്സ വാ സതികരണീയമേവ ഹോതി – ‘ഏതാ [ഏതേ (ക.)] ഗാവോ’തി. ഏവമേവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സതികരണീയമേവ അഹോസി – ‘ഏതേ ധമ്മാ’തി.

൨൧൧. ‘‘ആരദ്ധം ഖോ പന മേ, ഭിക്ഖവേ, വീരിയം അഹോസി അസല്ലീനം, ഉപട്ഠിതാ സതി അസമ്മുട്ഠാ, പസ്സദ്ധോ കായോ അസാരദ്ധോ, സമാഹിതം ചിത്തം ഏകഗ്ഗം. സോ ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അകുസലേഹി ധമ്മേഹി സവിതക്കം സവിചാരം വിവേകജം പീതിസുഖം പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിം. വിതക്കവിചാരാനം വൂപസമാ അജ്ഝത്തം സമ്പസാദനം ചേതസോ ഏകോദിഭാവം അവിതക്കം അവിചാരം സമാധിജം പീതിസുഖം ദുതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിം. പീതിയാ ച വിരാഗാ ഉപേക്ഖകോ ച വിഹാസിം സതോ ച സമ്പജാനോ, സുഖഞ്ച കായേന പടിസംവേദേസിം, യം തം അരിയാ ആചിക്ഖന്തി ‘ഉപേക്ഖകോ സതിമാ സുഖവിഹാരീ’തി, തതിയം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിം. സുഖസ്സ ച പഹാനാ ദുക്ഖസ്സ ച പഹാനാ പുബ്ബേവ സോമനസ്സദോമനസ്സാനം അത്ഥങ്ഗമാ അദുക്ഖമസുഖം ഉപേക്ഖാസതിപാരിസുദ്ധിം ചതുത്ഥം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹാസിം.

൨൧൨. ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ അനങ്ഗണേ വിഗതൂപക്കിലേസേ മുദുഭൂതേ കമ്മനിയേ ഠിതേ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിഞാണായ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസിം. സോ അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരാമി. സേയ്യഥിദം, ഏകമ്പി ജാതിം…പേ… ഇതി സാകാരം സഉദ്ദേസം അനേകവിഹിതം പുബ്ബേനിവാസം അനുസ്സരാമി. അയം ഖോ മേ, ഭിക്ഖവേ, രത്തിയാ പഠമേ യാമേ പഠമാ വിജ്ജാ അധിഗതാ; അവിജ്ജാ വിഹതാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ; തമോ വിഹതോ ആലോകോ ഉപ്പന്നോ; യഥാ തം അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ.

൨൧൩. ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ അനങ്ഗണേ വിഗതൂപക്കിലേസേ മുദുഭൂതേ കമ്മനിയേ ഠിതേ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ സത്താനം ചുതൂപപാതഞാണായ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസിം. സോ ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സാമി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ…പേ… ഇമേ വത ഭോന്തോ സത്താ കായദുച്ചരിതേന സമന്നാഗതാ…പേ… ഇതി ദിബ്ബേന ചക്ഖുനാ വിസുദ്ധേന അതിക്കന്തമാനുസകേന സത്തേ പസ്സാമി ചവമാനേ ഉപപജ്ജമാനേ ഹീനേ പണീതേ സുവണ്ണേ ദുബ്ബണ്ണേ സുഗതേ ദുഗ്ഗതേ, യഥാകമ്മൂപഗേ സത്തേ പജാനാമി. അയം ഖോ മേ, ഭിക്ഖവേ, രത്തിയാ മജ്ഝിമേ യാമേ ദുതിയാ വിജ്ജാ അധിഗതാ; അവിജ്ജാ വിഹതാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ; തമോ വിഹതോ ആലോകോ ഉപ്പന്നോ; യഥാ തം അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ.

൨൧൪. ‘‘സോ ഏവം സമാഹിതേ ചിത്തേ പരിസുദ്ധേ പരിയോദാതേ അനങ്ഗണേ വിഗതൂപക്കിലേസേ മുദുഭൂതേ കമ്മനിയേ ഠിതേ ആനേഞ്ജപ്പത്തേ ആസവാനം ഖയഞാണായ ചിത്തം അഭിനിന്നാമേസിം. സോ ‘ഇദം ദുക്ഖ’ന്തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ദുക്ഖസമുദയോ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധോ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ദുക്ഖനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം. ‘ഇമേ ആസവാ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ആസവസമുദയോ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ആസവനിരോധോ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം, ‘അയം ആസവനിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’തി യഥാഭൂതം അബ്ഭഞ്ഞാസിം. തസ്സ മേ ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോ കാമാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചിത്ഥ, ഭവാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചിത്ഥ, അവിജ്ജാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചിത്ഥ, വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം അഹോസി – ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി അബ്ഭഞ്ഞാസിം. അയം ഖോ മേ, ഭിക്ഖവേ, രത്തിയാ പച്ഛിമേ യാമേ തതിയാ വിജ്ജാ അധിഗതാ; അവിജ്ജാ വിഹതാ വിജ്ജാ ഉപ്പന്നാ; തമോ വിഹതോ ആലോകോ ഉപ്പന്നോ; യഥാ തം അപ്പമത്തസ്സ ആതാപിനോ പഹിതത്തസ്സ വിഹരതോ.

൨൧൫. ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, അരഞ്ഞേ പവനേ മഹന്തം നിന്നം പല്ലലം. തമേനം മഹാമിഗസങ്ഘോ ഉപനിസ്സായ വിഹരേയ്യ. തസ്സ കോചിദേവ പുരിസോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ അനത്ഥകാമോ അഹിതകാമോ അയോഗക്ഖേമകാമോ. സോ യ്വാസ്സ മഗ്ഗോ ഖേമോ സോവത്ഥികോ പീതിഗമനീയോ തം മഗ്ഗം പിദഹേയ്യ, വിവരേയ്യ കുമ്മഗ്ഗം, ഓദഹേയ്യ ഓകചരം, ഠപേയ്യ ഓകചാരികം. ഏവഞ്ഹി സോ, ഭിക്ഖവേ, മഹാമിഗസങ്ഘോ അപരേന സമയേന അനയബ്യസനം [അനയബ്യസനം തനുത്തം (സീ. സ്യാ. പീ.)] ആപജ്ജേയ്യ. തസ്സേവ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, മഹതോ മിഗസങ്ഘസ്സ കോചിദേവ പുരിസോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ അത്ഥകാമോ ഹിതകാമോ യോഗക്ഖേമകാമോ. സോ യ്വാസ്സ മഗ്ഗോ ഖേമോ സോവത്ഥികോ പീതിഗമനീയോ തം മഗ്ഗം വിവരേയ്യ, പിദഹേയ്യ കുമ്മഗ്ഗം, ഊഹനേയ്യ ഓകചരം, നാസേയ്യ ഓകചാരികം. ഏവഞ്ഹി സോ, ഭിക്ഖവേ, മഹാമിഗസങ്ഘോ അപരേന സമയേന വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജേയ്യ.

‘‘ഉപമാ ഖോ മേ അയം, ഭിക്ഖവേ, കതാ അത്ഥസ്സ വിഞ്ഞാപനായ. അയം ചേവേത്ഥ അത്ഥോ – മഹന്തം നിന്നം പല്ലലന്തി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കാമാനമേതം അധിവചനം. മഹാമിഗസങ്ഘോതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സത്താനമേതം അധിവചനം. പുരിസോ അനത്ഥകാമോ അഹിതകാമോ അയോഗക്ഖേമകാമോതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മാരസ്സേതം പാപിമതോ അധിവചനം. കുമ്മഗ്ഗോതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അട്ഠങ്ഗികസ്സേതം മിച്ഛാമഗ്ഗസ്സ അധിവചനം, സേയ്യഥിദം – മിച്ഛാദിട്ഠിയാ മിച്ഛാസങ്കപ്പസ്സ മിച്ഛാവാചായ മിച്ഛാകമ്മന്തസ്സ മിച്ഛാആജീവസ്സ മിച്ഛാവായാമസ്സ മിച്ഛാസതിയാ മിച്ഛാസമാധിസ്സ. ഓകചരോതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, നന്ദീരാഗസ്സേതം അധിവചനം. ഓകചാരികാതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അവിജ്ജായേതം അധിവചനം. പുരിസോ അത്ഥകാമോ ഹിതകാമോ യോഗക്ഖേമകാമോതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സേതം അധിവചനം അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ. ഖേമോ മഗ്ഗോ സോവത്ഥികോ പീതിഗമനീയോതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസ്സേതം അട്ഠങ്ഗികസ്സ മഗ്ഗസ്സ അധിവചനം, സേയ്യഥിദം – സമ്മാദിട്ഠിയാ സമ്മാസങ്കപ്പസ്സ സമ്മാവാചായ സമ്മാകമ്മന്തസ്സ സമ്മാആജീവസ്സ സമ്മാവായാമസ്സ സമ്മാസതിയാ സമ്മാസമാധിസ്സ.

‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, വിവടോ മയാ ഖേമോ മഗ്ഗോ സോവത്ഥികോ പീതിഗമനീയോ, പിഹിതോ കുമ്മഗ്ഗോ, ഊഹതോ ഓകചരോ, നാസിതാ ഓകചാരികാ. യം, ഭിക്ഖവേ, സത്ഥാരാ കരണീയം സാവകാനം ഹിതേസിനാ അനുകമ്പകേന അനുകമ്പം ഉപാദായ, കതം വോ തം മയാ. ഏതാനി, ഭിക്ഖവേ, രുക്ഖമൂലാനി, ഏതാനി സുഞ്ഞാഗാരാനി; ഝായഥ, ഭിക്ഖവേ, മാ പമാദത്ഥ; മാ പച്ഛാ വിപ്പടിസാരിനോ അഹുവത്ഥ. അയം വോ അമ്ഹാകം അനുസാസനീ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

ദ്വേധാവിതക്കസുത്തം നിട്ഠിതം നവമം.

൧൦. വിതക്കസണ്ഠാനസുത്തം

൨൧൬. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘അധിചിത്തമനുയുത്തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ പഞ്ച നിമിത്താനി കാലേന കാലം മനസി കാതബ്ബാനി. കതമാനി പഞ്ച? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ യം നിമിത്തം ആഗമ്മ യം നിമിത്തം മനസികരോതോ ഉപ്പജ്ജന്തി പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി, തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ തമ്ഹാ നിമിത്താ അഞ്ഞം നിമിത്തം മനസി കാതബ്ബം കുസലൂപസംഹിതം. തസ്സ തമ്ഹാ നിമിത്താ അഞ്ഞം നിമിത്തം മനസികരോതോ കുസലൂപസംഹിതം യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി [ഏകോദിഭോതി (സ്യാ. ക.)] സമാധിയതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ദക്ഖോ പലഗണ്ഡോ വാ പലഗണ്ഡന്തേവാസീ വാ സുഖുമായ ആണിയാ ഓളാരികം ആണിം അഭിനിഹനേയ്യ അഭിനീഹരേയ്യ അഭിനിവത്തേയ്യ [അഭിനിവജ്ജേയ്യ (സീ. പീ.)]; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ യം നിമിത്തം ആഗമ്മ യം നിമിത്തം മനസികരോതോ ഉപ്പജ്ജന്തി പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി, തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ തമ്ഹാ നിമിത്താ അഞ്ഞം നിമിത്തം മനസി കാതബ്ബം കുസലൂപസംഹിതം. തസ്സ തമ്ഹാ നിമിത്താ അഞ്ഞം നിമിത്തം മനസികരോതോ കുസലൂപസംഹിതം യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി.

൨൧൭. ‘‘തസ്സ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ തമ്ഹാ നിമിത്താ അഞ്ഞം നിമിത്തം മനസികരോതോ കുസലൂപസംഹിതം ഉപ്പജ്ജന്തേവ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി, തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ തേസം വിതക്കാനം ആദീനവോ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബോ – ‘ഇതിപിമേ വിതക്കാ അകുസലാ, ഇതിപിമേ വിതക്കാ സാവജ്ജാ, ഇതിപിമേ വിതക്കാ ദുക്ഖവിപാകാ’തി. തസ്സ തേസം വിതക്കാനം ആദീനവം ഉപപരിക്ഖതോ യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ഇത്ഥീ വാ പുരിസോ വാ ദഹരോ യുവാ മണ്ഡനകജാതികോ അഹികുണപേന വാ കുക്കുരകുണപേന വാ മനുസ്സകുണപേന വാ കണ്ഠേ ആസത്തേന അട്ടിയേയ്യ ഹരായേയ്യ ജിഗുച്ഛേയ്യ; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ ചേ ഭിക്ഖുനോ തമ്ഹാപി നിമിത്താ അഞ്ഞം നിമിത്തം മനസികരോതോ കുസലൂപസംഹിതം ഉപ്പജ്ജന്തേവ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി, തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ തേസം വിതക്കാനം ആദീനവോ ഉപപരിക്ഖിതബ്ബോ – ‘ഇതിപിമേ വിതക്കാ അകുസലാ, ഇതിപിമേ വിതക്കാ സാവജ്ജാ, ഇതിപിമേ വിതക്കാ ദുക്ഖവിപാകാ’തി. തസ്സ തേസം വിതക്കാനം ആദീനവം ഉപപരിക്ഖതോ യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി.

൨൧൮. ‘‘തസ്സ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ തേസമ്പി വിതക്കാനം ആദീനവം ഉപപരിക്ഖതോ ഉപ്പജ്ജന്തേവ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി, തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ തേസം വിതക്കാനം അസതിഅമനസികാരോ ആപജ്ജിതബ്ബോ. തസ്സ തേസം വിതക്കാനം അസതിഅമനസികാരം ആപജ്ജതോ യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ചക്ഖുമാ പുരിസോ ആപാഥഗതാനം രൂപാനം അദസ്സനകാമോ അസ്സ; സോ നിമീലേയ്യ വാ അഞ്ഞേന വാ അപലോകേയ്യ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ ചേ ഭിക്ഖുനോ തേസമ്പി വിതക്കാനം ആദീനവം ഉപപരിക്ഖതോ ഉപ്പജ്ജന്തേവ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി, തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി.

൨൧൯. ‘‘തസ്സ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ തേസമ്പി വിതക്കാനം അസതിഅമനസികാരം ആപജ്ജതോ ഉപ്പജ്ജന്തേവ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി, തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ തേസം വിതക്കാനം വിതക്കസങ്ഖാരസണ്ഠാനം മനസികാതബ്ബം. തസ്സ തേസം വിതക്കാനം വിതക്കസങ്ഖാരസണ്ഠാനം മനസികരോതോ യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ സീഘം ഗച്ഛേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘കിം നു ഖോ അഹം സീഘം ഗച്ഛാമി? യംനൂനാഹം സണികം ഗച്ഛേയ്യ’ന്തി. സോ സണികം ഗച്ഛേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘കിം നു ഖോ അഹം സണികം ഗച്ഛാമി? യംനൂനാഹം തിട്ഠേയ്യ’ന്തി. സോ തിട്ഠേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘കിം നു ഖോ അഹം ഠിതോ? യംനൂനാഹം നിസീദേയ്യ’ന്തി. സോ നിസീദേയ്യ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘കിം നു ഖോ അഹം നിസിന്നോ? യംനൂനാഹം നിപജ്ജേയ്യ’ന്തി. സോ നിപജ്ജേയ്യ. ഏവഞ്ഹി സോ, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ ഓളാരികം ഓളാരികം ഇരിയാപഥം അഭിനിവജ്ജേത്വാ [അഭിനിസ്സജ്ജേത്വാ (സ്യാ.)] സുഖുമം സുഖുമം ഇരിയാപഥം കപ്പേയ്യ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ ചേ ഭിക്ഖുനോ തേസമ്പി വിതക്കാനം അസതിഅമനസികാരം ആപജ്ജതോ ഉപ്പജ്ജന്തേവ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി.

൨൨൦. ‘‘തസ്സ ചേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ തേസമ്പി വിതക്കാനം വിതക്കസങ്ഖാരസണ്ഠാനം മനസികരോതോ ഉപ്പജ്ജന്തേവ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ദന്തേഭിദന്തമാധായ [ദന്തേ + അഭിദന്തം + ആധായാതി ടീകായം പദച്ഛേദോ, ദന്തേഭീതി പനേത്ഥ കരണത്ഥോ യുത്തോ വിയ ദിസ്സതി] ജിവ്ഹായ താലും ആഹച്ച ചേതസാ ചിത്തം അഭിനിഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബം അഭിനിപ്പീളേതബ്ബം അഭിസന്താപേതബ്ബം. തസ്സ ദന്തേഭിദന്തമാധായ ജിവ്ഹായ താലും ആഹച്ച ചേതസാ ചിത്തം അഭിനിഗ്ഗണ്ഹതോ അഭിനിപ്പീളയതോ അഭിസന്താപയതോ യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി. സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ബലവാ പുരിസോ ദുബ്ബലതരം പുരിസം സീസേ വാ ഗലേ വാ ഖന്ധേ വാ ഗഹേത്വാ അഭിനിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ അഭിനിപ്പീളേയ്യ അഭിസന്താപേയ്യ; ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ ചേ ഭിക്ഖുനോ തേസമ്പി വിതക്കാനം വിതക്കസങ്ഖാരസണ്ഠാനം മനസികരോതോ ഉപ്പജ്ജന്തേവ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി. തേന, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനാ ദന്തേഭിദന്തമാധായ ജിവ്ഹായ താലും ആഹച്ച ചേതസാ ചിത്തം അഭിനിഗ്ഗണ്ഹിതബ്ബം അഭിനിപ്പീളേതബ്ബം അഭിസന്താപേതബ്ബം. തസ്സ ദന്തേഭിദന്തമാധായ ജിവ്ഹായ താലും ആഹച്ച ചേതസാ ചിത്തം അഭിനിഗ്ഗണ്ഹതോ അഭിനിപ്പീളയതോ അഭിസന്താപയതോ യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി.

൨൨൧. ‘‘യതോ ഖോ [യതോ ച ഖോ (സ്യാ. ക.)], ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ യം നിമിത്തം ആഗമ്മ യം നിമിത്തം മനസികരോതോ ഉപ്പജ്ജന്തി പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി, തസ്സ തമ്ഹാ നിമിത്താ അഞ്ഞം നിമിത്തം മനസികരോതോ കുസലൂപസംഹിതം യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി. തേസമ്പി വിതക്കാനം ആദീനവം ഉപപരിക്ഖതോ യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി. തേസമ്പി വിതക്കാനം അസതിഅമനസികാരം ആപജ്ജതോ യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി. തേസമ്പി വിതക്കാനം വിതക്കസങ്ഖാരസണ്ഠാനം മനസികരോതോ യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി. ദന്തേഭിദന്തമാധായ ജിവ്ഹായ താലും ആഹച്ച ചേതസാ ചിത്തം അഭിനിഗ്ഗണ്ഹതോ അഭിനിപ്പീളയതോ അഭിസന്താപയതോ യേ പാപകാ അകുസലാ വിതക്കാ ഛന്ദൂപസംഹിതാപി ദോസൂപസംഹിതാപി മോഹൂപസംഹിതാപി തേ പഹീയന്തി തേ അബ്ഭത്ഥം ഗച്ഛന്തി. തേസം പഹാനാ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സന്തിട്ഠതി സന്നിസീദതി ഏകോദി ഹോതി സമാധിയതി. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വസീ വിതക്കപരിയായപഥേസു. യം വിതക്കം ആകങ്ഖിസ്സതി തം വിതക്കം വിതക്കേസ്സതി, യം വിതക്കം നാകങ്ഖിസ്സതി ന തം വിതക്കം വിതക്കേസ്സതി. അച്ഛേച്ഛി തണ്ഹം, വിവത്തയി [വാവത്തയി (സീ. പീ.)] സംയോജനം, സമ്മാ മാനാഭിസമയാ അന്തമകാസി ദുക്ഖസ്സാ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

വിതക്കസണ്ഠാനസുത്തം നിട്ഠിതം ദസമം.

സീഹനാദവഗ്ഗോ നിട്ഠിതോ ദുതിയോ.

തസ്സുദ്ദാനം –

ചൂളസീഹനാദലോമഹംസവരോ, മഹാചൂളദുക്ഖക്ഖന്ധഅനുമാനികസുത്തം;

ഖിലപത്ഥമധുപിണ്ഡികദ്വിധാവിതക്ക, പഞ്ചനിമിത്തകഥാ പുന വഗ്ഗോ.

൩. ഓപമ്മവഗ്ഗോ

൧. കകചൂപമസുത്തം

൨൨൨. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ മോളിയഫഗ്ഗുനോ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം അതിവേലം സംസട്ഠോ വിഹരതി. ഏവം സംസട്ഠോ ആയസ്മാ മോളിയഫഗ്ഗുനോ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം വിഹരതി – സചേ കോചി ഭിക്ഖു ആയസ്മതോ മോളിയഫഗ്ഗുനസ്സ സമ്മുഖാ താസം ഭിക്ഖുനീനം അവണ്ണം ഭാസതി, തേനായസ്മാ മോളിയഫഗ്ഗുനോ കുപിതോ അനത്തമനോ അധികരണമ്പി കരോതി. സചേ പന കോചി ഭിക്ഖു താസം ഭിക്ഖുനീനം സമ്മുഖാ ആയസ്മതോ മോളിയഫഗ്ഗുനസ്സ അവണ്ണം ഭാസതി, തേന താ ഭിക്ഖുനിയോ കുപിതാ അനത്തമനാ അധികരണമ്പി കരോന്തി. ഏവം സംസട്ഠോ ആയസ്മാ മോളിയഫഗ്ഗുനോ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം വിഹരതി. അഥ ഖോ അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ആയസ്മാ, ഭന്തേ, മോളിയഫഗ്ഗുനോ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം അതിവേലം സംസട്ഠോ വിഹരതി. ഏവം സംസട്ഠോ, ഭന്തേ, ആയസ്മാ മോളിയഫഗ്ഗുനോ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം വിഹരതി – സചേ കോചി ഭിക്ഖു ആയസ്മതോ മോളിയഫഗ്ഗുനസ്സ സമ്മുഖാ താസം ഭിക്ഖുനീനം അവണ്ണം ഭാസതി, തേനായസ്മാ മോളിയഫഗ്ഗുനോ കുപിതോ അനത്തമനോ അധികരണമ്പി കരോതി. സചേ പന കോചി ഭിക്ഖു താസം ഭിക്ഖുനീനം സമ്മുഖാ ആയസ്മതോ മോളിയഫഗ്ഗുനസ്സ അവണ്ണം ഭാസതി, തേന താ ഭിക്ഖുനിയോ കുപിതാ അനത്തമനാ അധികരണമ്പി കരോന്തി. ഏവം സംസട്ഠോ, ഭന്തേ, ആയസ്മാ മോളിയഫഗ്ഗുനോ ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം വിഹരതീ’’തി.

൨൨൩. അഥ ഖോ ഭഗവാ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ത്വം, ഭിക്ഖു, മമ വചനേന മോളിയഫഗ്ഗുനം ഭിക്ഖും ആമന്തേഹി – ‘സത്ഥാ തം, ആവുസോ ഫഗ്ഗുന, ആമന്തേതീ’’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ യേനായസ്മാ മോളിയഫഗ്ഗുനോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം മോളിയഫഗ്ഗുനം ഏതദവോച – ‘‘സത്ഥാ തം, ആവുസോ ഫഗ്ഗുന, ആമന്തേതീ’’തി. ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി ഖോ ആയസ്മാ മോളിയഫഗ്ഗുനോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പടിസ്സുത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ ആയസ്മന്തം മോളിയഫഗ്ഗുനം ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘സച്ചം കിര ത്വം, ഫഗ്ഗുന, ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം അതിവേലം സംസട്ഠോ വിഹരസി? ഏവം സംസട്ഠോ കിര ത്വം, ഫഗ്ഗുന, ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം വിഹരസി – സചേ കോചി ഭിക്ഖു തുയ്ഹം സമ്മുഖാ താസം ഭിക്ഖുനീനം അവണ്ണം ഭാസതി, തേന ത്വം കുപിതോ അനത്തമനോ അധികരണമ്പി കരോസി. സചേ പന കോചി ഭിക്ഖു താസം ഭിക്ഖുനീനം സമ്മുഖാ തുയ്ഹം അവണ്ണം ഭാസതി, തേന താ ഭിക്ഖുനിയോ കുപിതാ അനത്തമനാ അധികരണമ്പി കരോന്തി. ഏവം സംസട്ഠോ കിര ത്വം, ഫഗ്ഗുന, ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം വിഹരസീ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി. ‘‘നനു ത്വം, ഫഗ്ഗുന, കുലപുത്തോ സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി.

൨൨൪. ‘‘ന ഖോ തേ ഏതം, ഫഗ്ഗുന, പതിരൂപം കുലപുത്തസ്സ സദ്ധാ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതസ്സ, യം ത്വം ഭിക്ഖുനീഹി സദ്ധിം അതിവേലം സംസട്ഠോ വിഹരേയ്യാസി. തസ്മാതിഹ, ഫഗ്ഗുന, തവ ചേപി കോചി സമ്മുഖാ താസം ഭിക്ഖുനീനം അവണ്ണം ഭാസേയ്യ, തത്രാപി ത്വം, ഫഗ്ഗുന, യേ ഗേഹസിതാ [ഗേഹസ്സിതാ (?)] ഛന്ദാ യേ ഗേഹസിതാ വിതക്കാ തേ പജഹേയ്യാസി. തത്രാപി തേ, ഫഗ്ഗുന, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘ന ചേവ മേ ചിത്തം വിപരിണതം ഭവിസ്സതി, ന ച പാപികം വാചം നിച്ഛാരേസ്സാമി, ഹിതാനുകമ്പീ ച വിഹരിസ്സാമി മേത്തചിത്തോ, ന ദോസന്തരോ’തി. ഏവഞ്ഹി തേ, ഫഗ്ഗുന, സിക്ഖിതബ്ബം.

‘‘തസ്മാതിഹ, ഫഗ്ഗുന, തവ ചേപി കോചി സമ്മുഖാ താസം ഭിക്ഖുനീനം പാണിനാ പഹാരം ദദേയ്യ, ലേഡ്ഡുനാ പഹാരം ദദേയ്യ, ദണ്ഡേന പഹാരം ദദേയ്യ, സത്ഥേന പഹാരം ദദേയ്യ. തത്രാപി ത്വം, ഫഗ്ഗുന, യേ ഗേഹസിതാ ഛന്ദാ യേ ഗേഹസിതാ വിതക്കാ തേ പജഹേയ്യാസി. തത്രാപി തേ, ഫഗ്ഗുന, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘ന ചേവ മേ ചിത്തം വിപരിണതം ഭവിസ്സതി, ന ച പാപികം വാചം നിച്ഛാരേസ്സാമി, ഹിതാനുകമ്പീ ച വിഹരിസ്സാമി മേത്തചിത്തോ, ന ദോസന്തരോ’തി. ഏവഞ്ഹി തേ, ഫഗ്ഗുന, സിക്ഖിതബ്ബം.

‘‘തസ്മാതിഹ, ഫഗ്ഗുന, തവ ചേപി കോചി സമ്മുഖാ അവണ്ണം ഭാസേയ്യ, തത്രാപി ത്വം, ഫഗ്ഗുന, യേ ഗേഹസിതാ ഛന്ദാ യേ ഗേഹസിതാ വിതക്കാ തേ പജഹേയ്യാസി. തത്രാപി തേ, ഫഗ്ഗുന, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘ന ചേവ മേ ചിത്തം വിപരിണതം ഭവിസ്സതി, ന ച പാപികം വാചം നിച്ഛാരേസ്സാമി, ഹിതാനുകമ്പീ ച വിഹരിസ്സാമി മേത്തചിത്തോ, ന ദോസന്തരോ’തി. ഏവഞ്ഹി തേ, ഫഗ്ഗുന, സിക്ഖിതബ്ബം.

‘‘തസ്മാതിഹ, ഫഗ്ഗുന, തവ ചേപി കോചി പാണിനാ പഹാരം ദദേയ്യ, ലേഡ്ഡുനാ പഹാരം ദദേയ്യ, ദണ്ഡേന പഹാരം ദദേയ്യ, സത്ഥേന പഹാരം ദദേയ്യ, തത്രാപി ത്വം, ഫഗ്ഗുന, യേ ഗേഹസിതാ ഛന്ദാ യേ ഗേഹസിതാ വിതക്കാ തേ പജഹേയ്യാസി. തത്രാപി തേ, ഫഗ്ഗുന, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം ‘ന ചേവ മേ ചിത്തം വിപരിണതം ഭവിസ്സതി, ന ച പാപികം വാചം നിച്ഛാരേസ്സാമി, ഹിതാനുകമ്പീ ച വിഹരിസ്സാമി മേത്തചിത്തോ, ന ദോസന്തരോ’തി. ഏവഞ്ഹി തേ, ഫഗ്ഗുന, സിക്ഖിതബ്ബ’’ന്തി.

൨൨൫. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ആരാധയിംസു വത മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ഏകം സമയം ചിത്തം. ഇധാഹം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസിം – അഹം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഏകാസനഭോജനം ഭുഞ്ജാമി. ഏകാസനഭോജനം ഖോ അഹം, ഭിക്ഖവേ, ഭുഞ്ജമാനോ അപ്പാബാധതഞ്ച സഞ്ജാനാമി അപ്പാതങ്കതഞ്ച ലഹുട്ഠാനഞ്ച ബലഞ്ച ഫാസുവിഹാരഞ്ച. ഏഥ തുമ്ഹേപി, ഭിക്ഖവേ, ഏകാസനഭോജനം ഭുഞ്ജഥ. ഏകാസനഭോജനം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേപി ഭുഞ്ജമാനാ അപ്പാബാധതഞ്ച സഞ്ജാനിസ്സഥ അപ്പാതങ്കതഞ്ച ലഹുട്ഠാനഞ്ച ബലഞ്ച ഫാസുവിഹാരഞ്ചാതി. ന മേ, ഭിക്ഖവേ, തേസു ഭിക്ഖൂസു അനുസാസനീ കരണീയാ അഹോസി; സതുപ്പാദകരണീയമേവ മേ, ഭിക്ഖവേ, തേസു ഭിക്ഖൂസു അഹോസി.

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, സുഭൂമിയം ചതുമഹാപഥേ ആജഞ്ഞരഥോ യുത്തോ അസ്സ ഠിതോ ഓധസ്തപതോദോ. തമേനം ദക്ഖോ യോഗ്ഗാചരിയോ അസ്സദമ്മസാരഥി അഭിരുഹിത്വാ, വാമേന ഹത്ഥേന രസ്മിയോ ഗഹേത്വാ, ദക്ഖിണേന ഹത്ഥേന പതോദം ഗഹേത്വാ, യേനിച്ഛകം യദിച്ഛകം സാരേയ്യപി പച്ചാസാരേയ്യപി. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ന മേ തേസു ഭിക്ഖൂസു അനുസാസനീ കരണീയാ അഹോസി, സതുപ്പാദകരണീയമേവ മേ, ഭിക്ഖവേ, തേസു ഭിക്ഖൂസു അഹോസി. തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേപി അകുസലം പജഹഥ, കുസലേസു ധമ്മേസു ആയോഗം കരോഥ. ഏവഞ്ഹി തുമ്ഹേപി ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജിസ്സഥ.

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ഗാമസ്സ വാ നിഗമസ്സ വാ അവിദൂരേ മഹന്തം സാലവനം. തഞ്ചസ്സ ഏളണ്ഡേഹി സഞ്ഛന്നം. തസ്സ കോചിദേവ പുരിസോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ അത്ഥകാമോ ഹിതകാമോ യോഗക്ഖേമകാമോ. സോ യാ താ സാലലട്ഠിയോ കുടിലാ ഓജാപഹരണിയോ [ഓജഹരണിയോ (ക.)] താ ഛേത്വാ [തച്ഛേത്വാ (സീ. സ്യാ. പീ.)] ബഹിദ്ധാ നീഹരേയ്യ, അന്തോവനം സുവിസോധിതം വിസോധേയ്യ. യാ പന താ സാലലട്ഠിയോ ഉജുകാ സുജാതാ താ സമ്മാ പരിഹരേയ്യ. ഏവഞ്ഹേതം, ഭിക്ഖവേ, സാലവനം അപരേന സമയേന വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജേയ്യ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേപി അകുസലം പജഹഥ, കുസലേസു ധമ്മേസു ആയോഗം കരോഥ. ഏവഞ്ഹി തുമ്ഹേപി ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ വുദ്ധിം വിരൂള്ഹിം വേപുല്ലം ആപജ്ജിസ്സഥ.

൨൨൬. ‘‘ഭൂതപുബ്ബം, ഭിക്ഖവേ, ഇമിസ്സായേവ സാവത്ഥിയാ വേദേഹികാ നാമ ഗഹപതാനീ അഹോസി. വേദേഹികായ, ഭിക്ഖവേ, ഗഹപതാനിയാ ഏവം കല്യാണോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ – ‘സോരതാ വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ, നിവാതാ വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ, ഉപസന്താ വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ’തി. വേദേഹികായ ഖോ പന, ഭിക്ഖവേ, ഗഹപതാനിയാ കാളീ നാമ ദാസീ അഹോസി ദക്ഖാ അനലസാ സുസംവിഹിതകമ്മന്താ.

‘‘അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കാളിയാ ദാസിയാ ഏതദഹോസി – ‘മയ്ഹം ഖോ അയ്യായ ഏവം കല്യാണോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗതോ – ‘‘സോരതാ വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ, നിവാതാ വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ, ഉപസന്താ വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ’’തി. കിം നു ഖോ മേ അയ്യാ സന്തംയേവ നു ഖോ അജ്ഝത്തം കോപം ന പാതുകരോതി ഉദാഹു അസന്തം ഉദാഹു മയ്ഹമേവേതേ [മയ്ഹേവേതേ (സീ. പീ.)] കമ്മന്താ സുസംവിഹിതാ യേന മേ അയ്യാ സന്തംയേവ അജ്ഝത്തം കോപം ന പാതുകരോതി, നോ അസന്തം? യംനൂനാഹം അയ്യം വീമംസേയ്യ’ന്തി. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കാളീ ദാസീ ദിവാ ഉട്ഠാസി. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ കാളിം ദാസിം ഏതദവോച – ‘ഹേ ജേ കാളീ’തി. ‘കിം, അയ്യേ’തി? ‘കിം, ജേ, ദിവാ ഉട്ഠാസീ’തി? ‘ന ഖ്വയ്യേ [ന ഖോ അയ്യേ (സീ. പീ.)], കിഞ്ചീ’തി. ‘നോ വത രേ കിഞ്ചി, പാപി ദാസി [പാപദാസി (സ്യാ. ക.)], ദിവാ ഉട്ഠാസീ’തി കുപിതാ അനത്തമനാ ഭാകുടിം [ഭൂകുടിം (സീ. പീ.), ഭകുടീം (സ്യാ.)] അകാസി. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കാളിയാ ദാസിയാ ഏതദഹോസി – ‘സന്തംയേവ ഖോ മേ അയ്യാ അജ്ഝത്തം കോപം ന പാതുകരോതി, നോ അസന്തം; മയ്ഹമേവേതേ കമ്മന്താ സുസംവിഹിതാ, യേന മേ അയ്യാ സന്തംയേവ അജ്ഝത്തം കോപം ന പാതുകരോതി, നോ അസന്തം. യംനൂനാഹം ഭിയ്യോസോമത്തായ അയ്യം വീമംസേയ്യ’’’ന്തി.

‘‘അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കാളീ ദാസീ ദിവാതരംയേവ ഉട്ഠാസി. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ കാളിം ദാസിം ഏതദവോച – ‘ഹേ ജേ, കാളീ’തി. ‘കിം, അയ്യേ’തി? ‘കിം, ജേ, ദിവാതരം ഉട്ഠാസീ’തി? ‘ന ഖ്വയ്യേ, കിഞ്ചീ’തി. ‘നോ വത രേ കിഞ്ചി, പാപി ദാസി, ദിവാതരം ഉട്ഠാസീ’തി കുപിതാ അനത്തമനാ അനത്തമനവാചം നിച്ഛാരേസി. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കാളിയാ ദാസിയാ ഏതദഹോസി – ‘സന്തംയേവ ഖോ മേ അയ്യാ അജ്ഝത്തം കോപം ന പാതുകരോതി, നോ അസന്തം. മയ്ഹമേവേതേ കമ്മന്താ സുസംവിഹിതാ, യേന മേ അയ്യാ സന്തംയേവ അജ്ഝത്തം കോപം ന പാതുകരോതി, നോ അസന്തം. യംനൂനാഹം ഭിയ്യോസോമത്തായ അയ്യം വീമംസേയ്യ’ന്തി.

‘‘അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കാളീ ദാസീ ദിവാതരംയേവ ഉട്ഠാസി. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ കാളിം ദാസിം ഏതദവോച – ‘ഹേ ജേ, കാളീ’തി. ‘കിം, അയ്യേ’തി? ‘കിം, ജേ, ദിവാ ഉട്ഠാസീ’തി? ‘ന ഖ്വയ്യേ, കിഞ്ചീ’തി. ‘നോ വത രേ കിഞ്ചി, പാപി ദാസി, ദിവാ ഉട്ഠാസീ’തി കുപിതാ അനത്തമനാ അഗ്ഗളസൂചിം ഗഹേത്വാ സീസേ പഹാരം അദാസി, സീസം വോഭിന്ദി [വി + അവ + ഭിന്ദി = വോഭിന്ദി]. അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കാളീ ദാസീ ഭിന്നേന സീസേന ലോഹിതേന ഗലന്തേന പടിവിസ്സകാനം ഉജ്ഝാപേസി – ‘പസ്സഥയ്യേ, സോരതായ കമ്മം; പസ്സഥയ്യേ, നിവാതായ കമ്മം, പസ്സഥയ്യേ, ഉപസന്തായ കമ്മം! കഥഞ്ഹി നാമ ഏകദാസികായ ദിവാ ഉട്ഠാസീതി കുപിതാ അനത്തമനാ അഗ്ഗളസൂചിം ഗഹേത്വാ സീസേ പഹാരം ദസ്സതി, സീസം വോഭിന്ദിസ്സതീ’തി.

‘‘അഥ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, വേദേഹികായ ഗഹപതാനിയാ അപരേന സമയേന ഏവം പാപകോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛി – ‘ചണ്ഡീ വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ, അനിവാതാ വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ, അനുപസന്താ വേദേഹികാ ഗഹപതാനീ’തി.

‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചോ ഭിക്ഖു താവദേവ സോരതസോരതോ ഹോതി നിവാതനിവാതോ ഹോതി ഉപസന്തൂപസന്തോ ഹോതി യാവ ന അമനാപാ വചനപഥാ ഫുസന്തി. യതോ ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖും അമനാപാ വചനപഥാ ഫുസന്തി, അഥ ഭിക്ഖു ‘സോരതോ’തി വേദിതബ്ബോ, ‘നിവാതോ’തി വേദിതബ്ബോ, ‘ഉപസന്തോ’തി വേദിതബ്ബോ. നാഹം തം, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖും ‘സുവചോ’തി വദാമി യോ ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരഹേതു സുവചോ ഹോതി, സോവചസ്സതം ആപജ്ജതി. തം കിസ്സ ഹേതു? തഞ്ഹി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ചീവരപിണ്ഡപാതസേനാസനഗിലാനപ്പച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരം അലഭമാനോ ന സുവചോ ഹോതി, ന സോവചസ്സതം ആപജ്ജതി. യോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ധമ്മംയേവ സക്കരോന്തോ, ധമ്മം ഗരും കരോന്തോ, ധമ്മം മാനേന്തോ, ധമ്മം പൂജേന്തോ, ധമ്മം അപചായമാനോ [ധമ്മം യേവ സക്കരോന്തോ ധമ്മം ഗരുകരോന്തോ ധമ്മം അപചായമാനോ (സീ. സ്യാ. പീ.)] സുവചോ ഹോതി, സോവചസ്സതം ആപജ്ജതി, തമഹം ‘സുവചോ’തി വദാമി. തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, ‘ധമ്മംയേവ സക്കരോന്താ, ധമ്മം ഗരും കരോന്താ, ധമ്മം മാനേന്താ, ധമ്മം പൂജേന്താ, ധമ്മം അപചായമാനാ സുവചാ ഭവിസ്സാമ, സോവചസ്സതം ആപജ്ജിസ്സാമാ’തി. ഏവഞ്ഹി വോ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖിതബ്ബം.

൨൨൭. ‘‘പഞ്ചിമേ, ഭിക്ഖവേ, വചനപഥാ യേഹി വോ പരേ വദമാനാ വദേയ്യും – കാലേന വാ അകാലേന വാ; ഭൂതേന വാ അഭൂതേന വാ; സണ്ഹേന വാ ഫരുസേന വാ; അത്ഥസംഹിതേന വാ അനത്ഥസംഹിതേന വാ; മേത്തചിത്താ വാ ദോസന്തരാ വാ. കാലേന വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും അകാലേന വാ; ഭൂതേന വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും അഭൂതേന വാ; സണ്ഹേന വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും ഫരുസേന വാ; അത്ഥസംഹിതേന വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും അനത്ഥസംഹിതേന വാ; മേത്തചിത്താ വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും ദോസന്തരാ വാ. തത്രാപി വോ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘ന ചേവ നോ ചിത്തം വിപരിണതം ഭവിസ്സതി, ന ച പാപികം വാചം നിച്ഛാരേസ്സാമ, ഹിതാനുകമ്പീ ച വിഹരിസ്സാമ മേത്തചിത്താ, ന ദോസന്തരാ. തഞ്ച പുഗ്ഗലം മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമ, തദാരമ്മണഞ്ച സബ്ബാവന്തം ലോകം മേത്താസഹഗതേന ചിത്തേന വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാബജ്ഝേന [അബ്യാപജ്ഝേന (സീ. സ്യാ. പീ.), അബ്യാപജ്ജേന (ക.) അങ്ഗുത്തരതികനിപാതടീകാ ഓലോകേതബ്ബാ] ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമാ’തി. ഏവഞ്ഹി വോ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖിതബ്ബം.

൨൨൮. ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ കുദാലപിടകം [കുദ്ദാലപിടകം (സീ. സ്യാ. പീ.)] ആദായ. സോ ഏവം വദേയ്യ – ‘അഹം ഇമം മഹാപഥവിം അപഥവിം കരിസ്സാമീ’തി. സോ തത്ര തത്ര വിഖണേയ്യ [ഖണേയ്യ (സീ. സ്യാ. പീ.)], തത്ര തത്ര വികിരേയ്യ, തത്ര തത്ര ഓട്ഠുഭേയ്യ, തത്ര തത്ര ഓമുത്തേയ്യ – ‘അപഥവീ ഭവസി, അപഥവീ ഭവസീ’തി. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, അപി നു സോ പുരിസോ ഇമം മഹാപഥവിം അപഥവിം കരേയ്യാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘തം കിസ്സ ഹേതു’’? ‘‘അയഞ്ഹി, ഭന്തേ, മഹാപഥവീ ഗമ്ഭീരാ അപ്പമേയ്യാ. സാ ന സുകരാ അപഥവീ കാതും; യാവദേവ ച പന സോ പുരിസോ കിലമഥസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചിമേ വചനപഥാ യേഹി വോ പരേ വദമാനാ വദേയ്യും – കാലേന വാ അകാലേന വാ; ഭൂതേന വാ അഭൂതേന വാ; സണ്ഹേന വാ ഫരുസേന വാ; അത്ഥസംഹിതേന വാ അനത്ഥസംഹിതേന വാ; മേത്തചിത്താ വാ ദോസന്തരാ വാ. കാലേന വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും അകാലേന വാ; ഭൂതേന വാ ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും അഭൂതേന വാ; സണ്ഹേന വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും ഫരുസേന വാ; അത്ഥസംഹിതേന വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും അനത്ഥസംഹിതേന വാ; മേത്തചിത്താ വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും ദോസന്തരാ വാ. തത്രാപി വോ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘ന ചേവ നോ ചിത്തം വിപരിണതം ഭവിസ്സതി, ന ച പാപികം വാചം നിച്ഛാരേസ്സാമ, ഹിതാനുകമ്പീ ച വിഹരിസ്സാമ മേത്തചിത്താ ന ദോസന്തരാ. തഞ്ച പുഗ്ഗലം മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമ, തദാരമ്മണഞ്ച സബ്ബാവന്തം ലോകം പഥവിസമേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാബജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമാ’തി. ഏവഞ്ഹി വോ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖിതബ്ബം.

൨൨൯. ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ലാഖം വാ ഹലിദ്ദിം വാ നീലം വാ മഞ്ജിട്ഠം വാ ആദായ. സോ ഏവം വദേയ്യ – ‘അഹം ഇമസ്മിം ആകാസേ രൂപം ലിഖിസ്സാമി, രൂപപാതുഭാവം കരിസ്സാമീ’തി. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, അപി നു സോ പുരിസോ ഇമസ്മിം ആകാസേ രൂപം ലിഖേയ്യ, രൂപപാതുഭാവം കരേയ്യാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘തം കിസ്സ ഹേതു’’? ‘‘അയഞ്ഹി, ഭന്തേ, ആകാസോ അരൂപീ അനിദസ്സനോ. തത്ഥ ന സുകരം രൂപം ലിഖിതും, രൂപപാതുഭാവം കാതും; യാവദേവ ച പന സോ പുരിസോ കിലമഥസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചിമേ വചനപഥാ യേഹി വോ പരേ വദമാനാ വദേയ്യും കാലേന വാ അകാലേന വാ …പേ… ‘ന ചേവ… തദാരമ്മണഞ്ച സബ്ബാവന്തം ലോകം ആകാസസമേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാബജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമാ’തി. ഏവഞ്ഹി വോ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖിതബ്ബം.

൨൩൦. ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ ആദിത്തം തിണുക്കം ആദായ. സോ ഏവം വദേയ്യ – ‘അഹം ഇമായ ആദിത്തായ തിണുക്കായ ഗങ്ഗം നദിം സന്താപേസ്സാമി സംപരിതാപേസ്സാമീ’തി. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, അപി നു സോ പുരിസോ ആദിത്തായ തിണുക്കായ ഗങ്ഗം നദിം സന്താപേയ്യ സംപരിതാപേയ്യാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘തം കിസ്സ ഹേതു’’? ‘‘ഗങ്ഗാ ഹി, ഭന്തേ, നദീ ഗമ്ഭീരാ അപ്പമേയ്യാ. സാ ന സുകരാ ആദിത്തായ തിണുക്കായ സന്താപേതും സംപരിതാപേതും; യാവദേവ ച പന സോ പുരിസോ കിലമഥസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചിമേ വചനപഥാ യേഹി വോ പരേ വദമാനാ വദേയ്യും കാലേന വാ അകാലേന വാ…പേ… ‘ന ചേവ… തദാരമ്മണഞ്ച സബ്ബാവന്തം ലോകം ഗങ്ഗാസമേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാബജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമാ’’തി. ഏവഞ്ഹി വോ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖിതബ്ബം.

൨൩൧. ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, ബിളാരഭസ്താ മദ്ദിതാ സുമദ്ദിതാ സുപരിമദ്ദിതാ, മുദുകാ തൂലിനീ ഛിന്നസസ്സരാ ഛിന്നഭബ്ഭരാ. അഥ പുരിസോ ആഗച്ഛേയ്യ കട്ഠം വാ കഥലം [കഠലം (സീ. സ്യാ. പീ.)] വാ ആദായ. സോ ഏവം വദേയ്യ – ‘അഹം ഇമം ബിളാരഭസ്തം മദ്ദിതം സുമദ്ദിതം സുപരിമദ്ദിതം, മുദുകം തൂലിനിം, ഛിന്നസസ്സരം ഛിന്നഭബ്ഭരം കട്ഠേന വാ കഥലേന വാ സരസരം കരിസ്സാമി ഭരഭരം കരിസ്സാമീ’തി. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, അപി നു സോ പുരിസോ അമും ബിളാരഭസ്തം മദ്ദിതം സുമദ്ദിതം സുപരിമദ്ദിതം, മുദുകം തൂലിനിം, ഛിന്നസസ്സരം ഛിന്നഭബ്ഭരം കട്ഠേന വാ കഥലേന വാ സരസരം കരേയ്യ, ഭരഭരം കരേയ്യാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘തം കിസ്സ ഹേതു’’? ‘‘അമു ഹി, ഭന്തേ, ബിളാരഭസ്താ മദ്ദിതാ സുമദ്ദിതാ സുപരിമദ്ദിതാ, മുദുകാ തൂലിനീ, ഛിന്നസസ്സരാ ഛിന്നഭബ്ഭരാ. സാ ന സുകരാ കട്ഠേന വാ കഥലേന വാ സരസരം കാതും ഭരഭരം കാതും; യാവദേവ ച പന സോ പുരിസോ കിലമഥസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചിമേ വചനപഥാ യേഹി വോ പരേ വദമാനാ വദേയ്യും കാലേന വാ അകാലേന വാ; ഭൂതേന വാ അഭൂതേന വാ; സണ്ഹേന വാ ഫരുസേന വാ; അത്ഥസംഹിതേന വാ അനത്ഥസംഹിതേന വാ; മേത്തചിത്താ വാ ദോസന്തരാ വാ. കാലേന വാ ഭിക്ഖവേ പരേ വദമാനാ വദേയ്യും അകാലേന വാ; ഭൂതേന വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും അഭൂതേന വാ; സണ്ഹേന വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും ഫരുസേന വാ; അത്ഥസംഹിതേന വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും അനത്ഥസംഹിതേന വാ; മേത്തചിത്താ വാ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വദമാനാ വദേയ്യും ദോസന്തരാ വാ. തത്രാപി വോ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘ന ചേവ നോ ചിത്തം വിപരിണതം ഭവിസ്സതി, ന ച പാപികം വാചം നിച്ഛാരേസ്സാമ ഹിതാനുകമ്പീ ച വിഹരിസ്സാമ മേത്തചിത്താ ന ദോസന്തരാ. തഞ്ച പുഗ്ഗലം മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമ, തദാരമ്മണഞ്ച സബ്ബാവന്തം ലോകം ബിളാരഭസ്താസമേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാബജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമാ’തി. ഏവഞ്ഹി വോ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖിതബ്ബം.

൨൩൨. ‘‘ഉഭതോദണ്ഡകേന ചേപി, ഭിക്ഖവേ, കകചേന ചോരാ ഓചരകാ അങ്ഗമങ്ഗാനി ഓകന്തേയ്യും, തത്രാപി യോ മനോ പദൂസേയ്യ, ന മേ സോ തേന സാസനകരോ. തത്രാപി വോ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം സിക്ഖിതബ്ബം – ‘ന ചേവ നോ ചിത്തം വിപരിണതം ഭവിസ്സതി, ന ച പാപികം വാചം നിച്ഛാരേസ്സാമ, ഹിതാനുകമ്പീ ച വിഹരിസ്സാമ മേത്തചിത്താ ന ദോസന്തരാ. തഞ്ച പുഗ്ഗലം മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമ തദാരമ്മണഞ്ച സബ്ബാവന്തം ലോകം മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ വിപുലേന മഹഗ്ഗതേന അപ്പമാണേന അവേരേന അബ്യാബജ്ഝേന ഫരിത്വാ വിഹരിസ്സാമാ’തി. ഏവഞ്ഹി വോ, ഭിക്ഖവേ, സിക്ഖിതബ്ബം.

൨൩൩. ‘‘ഇമഞ്ച [ഇമഞ്ചേ (?)] തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, കകചൂപമം ഓവാദം അഭിക്ഖണം മനസി കരേയ്യാഥ. പസ്സഥ നോ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, തം വചനപഥം, അണും വാ ഥൂലം വാ, യം തുമ്ഹേ നാധിവാസേയ്യാഥാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, ഇമം കകചൂപമം ഓവാദം അഭിക്ഖണം മനസികരോഥ. തം വോ ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായാ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

കകചൂപമസുത്തം നിട്ഠിതം പഠമം.

൨. അലഗദ്ദൂപമസുത്തം

൨൩൪. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന അരിട്ഠസ്സ നാമ ഭിക്ഖുനോ ഗദ്ധബാധിപുബ്ബസ്സ [ഗന്ധബാധിപുബ്ബസ്സ (ക.)] ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം ഹോതി – ‘‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’തി. അസ്സോസും ഖോ സമ്ബഹുലാ ഭിക്ഖൂ – ‘‘അരിട്ഠസ്സ കിര നാമ ഭിക്ഖുനോ ഗദ്ധബാധിപുബ്ബസ്സ ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം – ‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’’തി. അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ യേന അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം ഏതദവോചും – ‘‘സച്ചം കിര തേ, ആവുസോ അരിട്ഠ, ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം – ‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’’തി. ‘‘ഏവംബ്യാഖോ [ഏവം ഖോ (?) ഭഗവതോ സമ്മുഖായേവസ്സ ‘‘ഏവംബ്യാഖോ’’തി] അഹം, ആവുസോ, ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’തി.

അഥ ഖോ തേപി ഭിക്ഖൂ അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം ഏതസ്മാ പാപകാ ദിട്ഠിഗതാ വിവേചേതുകാമാ സമനുയുഞ്ജന്തി സമനുഗാഹന്തി [സമനുഗ്ഗാഹന്തി (സ്യാ.)] സമനുഭാസന്തി – ‘‘മാ ഹേവം, ആവുസോ അരിട്ഠ, അവച, മാ ഭഗവന്തം അബ്ഭാചിക്ഖി; ന ഹി സാധു ഭഗവതോ അബ്ഭക്ഖാനം [അബ്ഭാചിക്ഖനം (ക.)], ന ഹി ഭഗവാ ഏവം വദേയ്യ. അനേകപരിയായേനാവുസോ അരിട്ഠ, അന്തരായികാ ധമ്മാ അന്തരായികാ വുത്താ ഭഗവതാ, അലഞ്ച പന തേ പടിസേവതോ അന്തരായായ. അപ്പസ്സാദാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ,ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ. അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ…പേ… മംസപേസൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ… തിണുക്കൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ… അങ്ഗാരകാസൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ… സുപിനകൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ… യാചിതകൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ… രുക്ഖഫലൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ… അസിസൂനൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ… സത്തിസൂലൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ… സപ്പസിരൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’’തി. ഏവമ്പി ഖോ അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ തേഹി ഭിക്ഖൂഹി സമനുയുഞ്ജിയമാനോ സമനുഗാഹിയമാനോ [സമനുഗ്ഗാഹിയമാനോ (സ്യാ. വിനയേപി)] സമനുഭാസിയമാനോ തദേവ [തഥേവ തം (വിനയേ)] പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഥാമസാ പരാമാസാ അഭിനിവിസ്സ വോഹരതി – ‘‘ഏവംബ്യാഖോ അഹം, ആവുസോ, ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’തി.

൨൩൫. യതോ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ നാസക്ഖിംസു അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം ഏതസ്മാ പാപകാ ദിട്ഠിഗതാ വിവേചേതും, അഥ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നാ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവന്തം ഏതദവോചും – ‘‘അരിട്ഠസ്സ നാമ, ഭന്തേ, ഭിക്ഖുനോ ഗദ്ധബാധിപുബ്ബസ്സ ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം – ‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’തി. അസ്സുമ്ഹ ഖോ മയം, ഭന്തേ – ‘അരിട്ഠസ്സ കിര നാമ ഭിക്ഖുനോ ഗദ്ധബാധിപുബ്ബസ്സ ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം – തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’തി. അഥ ഖോ മയം, ഭന്തേ, യേന അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ തേനുപസങ്കമിമ്ഹ; ഉപസങ്കമിത്വാ അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം ഏതദവോചുമ്ഹ – ‘സച്ചം കിര തേ, ആവുസോ അരിട്ഠ, ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം – തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’തി?

‘‘ഏവം വുത്തേ, ഭന്തേ, അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ അമ്ഹേ ഏതദവോച – ‘ഏവംബ്യാഖോ അഹം, ആവുസോ, ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’തി. അഥ ഖോ മയം, ഭന്തേ, അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം ഏതസ്മാ പാപകാ ദിട്ഠിഗതാ വിവേചേതുകാമാ സമനുയുഞ്ജിമ്ഹ സമനുഗാഹിമ്ഹ സമനുഭാസിമ്ഹ – ‘മാ ഹേവം, ആവുസോ അരിട്ഠ, അവച, മാ ഭഗവന്തം അബ്ഭാചിക്ഖി; ന ഹി സാധു ഭഗവതോ അബ്ഭക്ഖാനം, ന ഹി ഭഗവാ ഏവം വദേയ്യ. അനേകപരിയായേനാവുസോ അരിട്ഠ, അന്തരായികാ ധമ്മാ അന്തരായികാ വുത്താ ഭഗവതാ, അലഞ്ച പന തേ പടിസേവതോ അന്തരായായ. അപ്പസ്സാദാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ. അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ…പേ… സപ്പസിരൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’തി. ഏവമ്പി ഖോ, ഭന്തേ, അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ അമ്ഹേഹി സമനുയുഞ്ജിയമാനോ സമനുഗാഹിയമാനോ സമനുഭാസിയമാനോ തദേവ പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഥാമസാ പരാമാസാ അഭിനിവിസ്സ വോഹരതി – ‘ഏവംബ്യാഖോ അഹം, ആവുസോ, ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’തി. യതോ ഖോ മയം, ഭന്തേ, നാസക്ഖിമ്ഹ അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം ഏതസ്മാ പാപകാ ദിട്ഠിഗതാ വിവേചേതും, അഥ മയം ഏതമത്ഥം ഭഗവതോ ആരോചേമാ’’തി.

൨൩൬. അഥ ഖോ ഭഗവാ അഞ്ഞതരം ഭിക്ഖും ആമന്തേസി – ‘‘ഏഹി ത്വം, ഭിക്ഖു, മമ വചനേന അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം ആമന്തേഹി – ‘സത്ഥാ തം, ആവുസോ അരിട്ഠ, ആമന്തേതീ’’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ സോ ഭിക്ഖു ഭഗവതോ പടിസ്സുത്വാ, യേന അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം ഏതദവോച – ‘‘സത്ഥാ തം, ആവുസോ അരിട്ഠ, ആമന്തേതീ’’തി. ‘‘ഏവമാവുസോ’’തി ഖോ അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ പടിസ്സുത്വാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘സച്ചം കിര തേ, അരിട്ഠ, ഏവരൂപം പാപകം ദിട്ഠിഗതം ഉപ്പന്നം – ‘തഥാഹം ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’’തി?

‘‘ഏവംബ്യാഖോ അഹം, ഭന്തേ, ഭഗവതാ ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാമി – ‘യഥാ യേമേ അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ ഭഗവതാ തേ പടിസേവതോ നാലം അന്തരായായാ’’’തി. ‘‘കസ്സ ഖോ നാമ ത്വം, മോഘപുരിസ, മയാ ഏവം ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാസി? നനു മയാ, മോഘപുരിസ, അനേകപരിയായേന അന്തരായികാ ധമ്മാ അന്തരായികാ വുത്താ? അലഞ്ച പന തേ പടിസേവതോ അന്തരായായ. അപ്പസ്സാദാ കാമാ വുത്താ മയാ, ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ. അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ… മംസപേസൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ… തിണുക്കൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ… അങ്ഗാരകാസൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ… സുപിനകൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ… യാചിതകൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ… രുക്ഖഫലൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ… അസിസൂനൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ… സത്തിസൂലൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ… സപ്പസിരൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ, ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ. അഥ ച പന ത്വം, മോഘപുരിസ, അത്തനാ ദുഗ്ഗഹിതേന അമ്ഹേ ചേവ അബ്ഭാചിക്ഖസി, അത്താനഞ്ച ഖനസി, ബഹുഞ്ച അപുഞ്ഞം പസവസി. തഞ്ഹി തേ, മോഘപുരിസ, ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായാ’’തി.

അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, അപി നായം അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ ഉസ്മീകതോപി ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ’’തി? ‘‘കിഞ്ഹി [കിംതി (ക.)] സിയാ, ഭന്തേ; നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’തി. ഏവം വുത്തേ, അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ തുണ്ഹീഭൂതോ മങ്കുഭൂതോ പത്തക്ഖന്ധോ അധോമുഖോ പജ്ഝായന്തോ അപ്പടിഭാനോ നിസീദി. അഥ ഖോ ഭഗവാ അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം തുണ്ഹീഭൂതം മങ്കുഭൂതം പത്തക്ഖന്ധം അധോമുഖം പജ്ഝായന്തം അപ്പടിഭാനം വിദിത്വാ അരിട്ഠം ഭിക്ഖും ഗദ്ധബാധിപുബ്ബം ഏതദവോച – ‘‘പഞ്ഞായിസ്സസി ഖോ ത്വം, മോഘപുരിസ, ഏതേന സകേന പാപകേന ദിട്ഠിഗതേന. ഇധാഹം ഭിക്ഖൂ പടിപുച്ഛിസ്സാമീ’’തി.

൨൩൭. അഥ ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘തുമ്ഹേപി മേ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാഥ യഥായം അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ അത്തനാ ദുഗ്ഗഹിതേന അമ്ഹേ ചേവ അബ്ഭാചിക്ഖതി, അത്താനഞ്ച ഖനതി, ബഹുഞ്ച അപുഞ്ഞം പസവതീ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ. അനേകപരിയായേന ഹി നോ, ഭന്തേ, അന്തരായികാ ധമ്മാ അന്തരായികാ വുത്താ ഭഗവതാ; അലഞ്ച പന തേ പടിസേവതോ അന്തരായായ. അപ്പസ്സാദാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ. അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ…പേ… സപ്പസിരൂപമാ കാമാ വുത്താ ഭഗവതാ ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ’’തി. ‘‘സാധു സാധു, ഭിക്ഖവേ, സാധു, ഖോ മേ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, ഏവം ധമ്മം ദേസിതം ആജാനാഥ. അനേകപരിയായേന ഹി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അന്തരായികാ ധമ്മാ വുത്താ മയാ, അലഞ്ച പന തേ പടിസേവതോ അന്തരായായ. അപ്പസ്സാദാ കാമാ വുത്താ മയാ, ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ. അട്ഠികങ്കലൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ…പേ… സപ്പസിരൂപമാ കാമാ വുത്താ മയാ, ബഹുദുക്ഖാ ബഹുപായാസാ, ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ. അഥ ച പനായം അരിട്ഠോ ഭിക്ഖു ഗദ്ധബാധിപുബ്ബോ അത്തനാ ദുഗ്ഗഹിതേന അമ്ഹേ ചേവ അബ്ഭാചിക്ഖതി, അത്താനഞ്ച ഖനതി, ബഹുഞ്ച അപുഞ്ഞം പസവതി. തഞ്ഹി തസ്സ മോഘപുരിസസ്സ ഭവിസ്സതി ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ. സോ വത, ഭിക്ഖവേ, അഞ്ഞത്രേവ കാമേഹി അഞ്ഞത്ര കാമസഞ്ഞായ അഞ്ഞത്ര കാമവിതക്കേഹി കാമേ പടിസേവിസ്സതീതി – നേതം ഠാനം വിജ്ജതി’’.

൨൩൮. ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചേ മോഘപുരിസാ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി – സുത്തം, ഗേയ്യം, വേയ്യാകരണം, ഗാഥം, ഉദാനം, ഇതിവുത്തകം, ജാതകം, അബ്ഭുതധമ്മം, വേദല്ലം. തേ തം ധമ്മം പരിയാപുണിത്വാ തേസം ധമ്മാനം പഞ്ഞായ അത്ഥം ന ഉപപരിക്ഖന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ പഞ്ഞായ അത്ഥം അനുപപരിക്ഖതം ന നിജ്ഝാനം ഖമന്തി. തേ ഉപാരമ്ഭാനിസംസാ ചേവ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി ഇതിവാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ ച. യസ്സ ചത്ഥായ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി തഞ്ചസ്സ അത്ഥം നാനുഭോന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ ദുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാനം.

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ അലഗദ്ദത്ഥികോ അലഗദ്ദഗവേസീ അലഗദ്ദപരിയേസനം ചരമാനോ. സോ പസ്സേയ്യ മഹന്തം അലഗദ്ദം. തമേനം ഭോഗേ വാ നങ്ഗുട്ഠേ വാ ഗണ്ഹേയ്യ. തസ്സ സോ അലഗദ്ദോ പടിപരിവത്തിത്വാ [പടിനിവത്തിത്വാ (സ്യാ. ക.)] ഹത്ഥേ വാ ബാഹായ വാ അഞ്ഞതരസ്മിം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗേ ഡംസേയ്യ [ഡസേയ്യ (സീ. പീ.)]. സോ തതോനിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ മരണമത്തം വാ ദുക്ഖം. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, അലഗദ്ദസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചേ മോഘപുരിസാ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി – സുത്തം, ഗേയ്യം, വേയ്യാകരണം, ഗാഥം, ഉദാനം, ഇതിവുത്തകം, ജാതകം, അബ്ഭുതധമ്മം, വേദല്ലം. തേ തം ധമ്മം പരിയാപുണിത്വാ തേസം ധമ്മാനം പഞ്ഞായ അത്ഥം ന ഉപപരിക്ഖന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ പഞ്ഞായ അത്ഥം അനുപപരിക്ഖതം ന നിജ്ഝാനം ഖമന്തി. തേ ഉപാരമ്ഭാനിസംസാ ചേവ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി ഇതിവാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ ച. യസ്സ ചത്ഥായ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി തഞ്ചസ്സ അത്ഥം നാനുഭോന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ ദുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദുഗ്ഗഹിതത്താ ഭിക്ഖവേ ധമ്മാനം.

൨൩൯. ‘‘ഇധ പന, ഭിക്ഖവേ, ഏകച്ചേ കുലപുത്താ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി – സുത്തം, ഗേയ്യം, വേയ്യാകരണം, ഗാഥം, ഉദാനം, ഇതിവുത്തകം, ജാതകം, അബ്ഭുതധമ്മം, വേദല്ലം. തേ തം ധമ്മം പരിയാപുണിത്വാ തേസം ധമ്മാനം പഞ്ഞായ അത്ഥം ഉപപരിക്ഖന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ പഞ്ഞായ അത്ഥം ഉപപരിക്ഖതം നിജ്ഝാനം ഖമന്തി. തേ ന ചേവ ഉപാരമ്ഭാനിസംസാ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി ന ഇതിവാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ ച [ന ച ഇതിവാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ (?)]. യസ്സ ചത്ഥായ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി തഞ്ചസ്സ അത്ഥം അനുഭോന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ സുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? സുഗ്ഗഹിതത്താ ഭിക്ഖവേ ധമ്മാനം.

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ അലഗദ്ദത്ഥികോ അലഗദ്ദഗവേസീ അലഗദ്ദപരിയേസനം ചരമാനോ. സോ പസ്സേയ്യ മഹന്തം അലഗദ്ദം. തമേനം അജപദേന ദണ്ഡേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗണ്ഹേയ്യ. അജപദേന ദണ്ഡേന സുനിഗ്ഗഹിതം നിഗ്ഗഹിത്വാ, ഗീവായ സുഗ്ഗഹിതം ഗണ്ഹേയ്യ. കിഞ്ചാപി സോ, ഭിക്ഖവേ, അലഗദ്ദോ തസ്സ പുരിസസ്സ ഹത്ഥം വാ ബാഹം വാ അഞ്ഞതരം വാ അങ്ഗപച്ചങ്ഗം ഭോഗേഹി പലിവേഠേയ്യ, അഥ ഖോ സോ നേവ തതോനിദാനം മരണം വാ നിഗച്ഛേയ്യ മരണമത്തം വാ ദുക്ഖം. തം കിസ്സ ഹേതു? സുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, അലഗദ്ദസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇധേകച്ചേ കുലപുത്താ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി – സുത്തം, ഗേയ്യം, വേയ്യാകരണം, ഗാഥം, ഉദാനം, ഇതിവുത്തകം, ജാതകം, അബ്ഭുതധമ്മം, വേദല്ലം. തേ തം ധമ്മം പരിയാപുണിത്വാ തേസം ധമ്മാനം പഞ്ഞായ അത്ഥം ഉപപരിക്ഖന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ പഞ്ഞായ അത്ഥം ഉപപരിക്ഖതം നിജ്ഝാനം ഖമന്തി. തേ ന ചേവ ഉപാരമ്ഭാനിസംസാ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി, ന ഇതിവാദപ്പമോക്ഖാനിസംസാ ച. യസ്സ ചത്ഥായ ധമ്മം പരിയാപുണന്തി, തഞ്ചസ്സ അത്ഥം അനുഭോന്തി. തേസം തേ ധമ്മാ സുഗ്ഗഹിതാ ദീഘരത്തം അത്ഥായ ഹിതായ സുഖായ സംവത്തന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? സുഗ്ഗഹിതത്താ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാനം. തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, യസ്സ മേ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ആജാനേയ്യാഥ, തഥാ നം ധാരേയ്യാഥ. യസ്സ ച പന മേ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ന ആജാനേയ്യാഥ, അഹം വോ തത്ഥ പടിപുച്ഛിതബ്ബോ, യേ വാ പനാസ്സു വിയത്താ ഭിക്ഖൂ.

൨൪൦. ‘‘കുല്ലൂപമം വോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേസ്സാമി നിത്ഥരണത്ഥായ, നോ ഗഹണത്ഥായ. തം സുണാഥ, സാധുകം മനസികരോഥ, ഭാസിസ്സാമീ’’തി. ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’തി ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച – ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ അദ്ധാനമഗ്ഗപ്പടിപന്നോ. സോ പസ്സേയ്യ മഹന്തം ഉദകണ്ണവം, ഓരിമം തീരം സാസങ്കം സപ്പടിഭയം, പാരിമം തീരം ഖേമം അപ്പടിഭയം; ന ചസ്സ നാവാ സന്താരണീ ഉത്തരസേതു വാ അപാരാ പാരം ഗമനായ. തസ്സ ഏവമസ്സ – ‘അയം ഖോ മഹാഉദകണ്ണവോ, ഓരിമം തീരം സാസങ്കം സപ്പടിഭയം, പാരിമം തീരം ഖേമം അപ്പടിഭയം; നത്ഥി ച നാവാ സന്താരണീ ഉത്തരസേതു വാ അപാരാ പാരം ഗമനായ. യംനൂനാഹം തിണകട്ഠസാഖാപലാസം സംകഡ്ഢിത്വാ, കുല്ലം ബന്ധിത്വാ, തം കുല്ലം നിസ്സായ ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച വായമമാനോ സോത്ഥിനാ പാരം ഉത്തരേയ്യ’ന്തി. അഥ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ തിണകട്ഠസാഖാപലാസം സംകഡ്ഢിത്വാ, കുല്ലം ബന്ധിത്വാ തം കുല്ലം നിസ്സായ ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച വായമമാനോ സോത്ഥിനാ പാരം ഉത്തരേയ്യ. തസ്സ പുരിസസ്സ ഉത്തിണ്ണസ്സ [തിണ്ണസ്സ (പീ. ക.)] പാരങ്ഗതസ്സ ഏവമസ്സ – ‘ബഹുകാരോ ഖോ മേ അയം കുല്ലോ; ഇമാഹം കുല്ലം നിസ്സായ ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച വായമമാനോ സോത്ഥിനാ പാരം ഉത്തിണ്ണോ. യംനൂനാഹം ഇമം കുല്ലം സീസേ വാ ആരോപേത്വാ ഖന്ധേ വാ ഉച്ചാരേത്വാ [ഉച്ചോപേത്വാ (ക.)] യേന കാമം പക്കമേയ്യ’ന്തി. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, അപി നു സോ പുരിസോ ഏവംകാരീ തസ്മിം കുല്ലേ കിച്ചകാരീ അസ്സാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘കഥംകാരീ ച സോ, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ തസ്മിം കുല്ലേ കിച്ചകാരീ അസ്സ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, തസ്സ പുരിസസ്സ ഉത്തിണ്ണസ്സ പാരങ്ഗതസ്സ ഏവമസ്സ – ‘ബഹുകാരോ ഖോ മേ അയം കുല്ലോ; ഇമാഹം കുല്ലം നിസ്സായ ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച വായമമാനോ സോത്ഥിനാ പാരം ഉത്തിണ്ണോ. യംനൂനാഹം ഇമം കുല്ലം ഥലേ വാ ഉസ്സാദേത്വാ [ഉസ്സാരേത്വാ (ക.)] ഉദകേ വാ ഓപിലാപേത്വാ യേന കാമം പക്കമേയ്യ’ന്തി. ഏവംകാരീ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ തസ്മിം കുല്ലേ കിച്ചകാരീ അസ്സ. ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, കുല്ലൂപമോ മയാ ധമ്മോ ദേസിതോ നിത്ഥരണത്ഥായ, നോ ഗഹണത്ഥായ. കുല്ലൂപമം വോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസിതം, ആജാനന്തേഹി ധമ്മാപി വോ പഹാതബ്ബാ പഗേവ അധമ്മാ.

൨൪൧. ‘‘ഛയിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ദിട്ഠിട്ഠാനാനി. കതമാനി ഛ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ അരിയാനം അദസ്സാവീ അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോ അരിയധമ്മേ അവിനീതോ, സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ അകോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ, രൂപം ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി; വേദനം ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി; സഞ്ഞം ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി; സങ്ഖാരേ ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി; യമ്പി തം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം, അനുവിചരിതം മനസാ തമ്പി ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി; യമ്പി തം ദിട്ഠിട്ഠാനം – സോ ലോകോ സോ അത്താ, സോ പേച്ച ഭവിസ്സാമി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ, സസ്സതിസമം തഥേവ ഠസ്സാമീതി – തമ്പി ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി. സുതവാ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ അരിയാനം ദസ്സാവീ അരിയധമ്മസ്സ കോവിദോ അരിയധമ്മേ സുവിനീതോ, സപ്പുരിസാനം ദസ്സാവീ സപ്പുരിസധമ്മസ്സ കോവിദോ സപ്പുരിസധമ്മേ സുവിനീതോ, രൂപം ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി; വേദനം ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി; സഞ്ഞം ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി; സങ്ഖാരേ ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി; യമ്പി തം ദിട്ഠം സുതം മുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം, അനുവിചരിതം മനസാ, തമ്പി ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി; യമ്പി തം ദിട്ഠിട്ഠാനം – സോ ലോകോ സോ അത്താ, സോ പേച്ച ഭവിസ്സാമി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ, സസ്സതിസമം തഥേവ ഠസ്സാമീതി – തമ്പി ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി. സോ ഏവം സമനുപസ്സന്തോ അസതി ന പരിതസ്സതീ’’തി.

൨൪൨. ഏവം വുത്തേ, അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘സിയാ നു ഖോ, ഭന്തേ, ബഹിദ്ധാ അസതി പരിതസ്സനാ’’തി? ‘‘സിയാ, ഭിക്ഖൂ’’തി – ഭഗവാ അവോച. ‘‘ഇധ ഭിക്ഖു ഏകച്ചസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘അഹു വത മേ, തം വത മേ നത്ഥി; സിയാ വത മേ, തം വതാഹം ന ലഭാമീ’തി. സോ സോചതി കിലമതി പരിദേവതി ഉരത്താളിം കന്ദതി സമ്മോഹം ആപജ്ജതി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖു, ബഹിദ്ധാ അസതി പരിതസ്സനാ ഹോതീ’’തി.

‘‘സിയാ പന, ഭന്തേ, ബഹിദ്ധാ അസതി അപരിതസ്സനാ’’തി? ‘‘സിയാ, ഭിക്ഖൂ’’തി – ഭഗവാ അവോച. ‘‘ഇധ ഭിക്ഖു ഏകച്ചസ്സ ന ഏവം ഹോതി – ‘അഹു വത മേ, തം വത മേ നത്ഥി; സിയാ വത മേ, തം വതാഹം ന ലഭാമീ’തി. സോ ന സോചതി ന കിലമതി ന പരിദേവതി ന ഉരത്താളിം കന്ദതി ന സമ്മോഹം ആപജ്ജതി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖു, ബഹിദ്ധാ അസതി അപരിതസ്സനാ ഹോതീ’’തി.

‘‘സിയാ നു ഖോ, ഭന്തേ, അജ്ഝത്തം അസതി പരിതസ്സനാ’’തി? ‘‘സിയാ, ഭിക്ഖൂ’’തി – ഭഗവാ അവോച. ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖു, ഏകച്ചസ്സ ഏവം ദിട്ഠി ഹോതി – ‘സോ ലോകോ സോ അത്താ, സോ പേച്ച ഭവിസ്സാമി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ, സസ്സതിസമം തഥേവ ഠസ്സാമീ’തി. സോ സുണാതി തഥാഗതസ്സ വാ തഥാഗതസാവകസ്സ വാ സബ്ബേസം ദിട്ഠിട്ഠാനാധിട്ഠാനപരിയുട്ഠാനാഭിനിവേസാനുസയാനം സമുഗ്ഘാതായ സബ്ബസങ്ഖാരസമഥായ സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗായ തണ്ഹാക്ഖയായ വിരാഗായ നിരോധായ നിബ്ബാനായ ധമ്മം ദേസേന്തസ്സ. തസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘ഉച്ഛിജ്ജിസ്സാമി നാമസ്സു, വിനസ്സിസ്സാമി നാമസ്സു, നസ്സു നാമ ഭവിസ്സാമീ’തി. സോ സോചതി കിലമതി പരിദേവതി ഉരത്താളിം കന്ദതി സമ്മോഹം ആപജ്ജതി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖു, അജ്ഝത്തം അസതി പരിതസ്സനാ ഹോതീ’’തി.

‘‘സിയാ പന, ഭന്തേ, അജ്ഝത്തം അസതി അപരിതസ്സനാ’’തി? ‘‘സിയാ, ഭിക്ഖൂ’’തി ഭഗവാ അവോച. ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖു, ഏകച്ചസ്സ ന ഏവം ദിട്ഠി ഹോതി – ‘സോ ലോകോ സോ അത്താ, സോ പേച്ച ഭവിസ്സാമി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ, സസ്സതിസമം തഥേവ ഠസ്സാമീ’തി. സോ സുണാതി തഥാഗതസ്സ വാ തഥാഗതസാവകസ്സ വാ സബ്ബേസം ദിട്ഠിട്ഠാനാധിട്ഠാനപരിയുട്ഠാനാഭിനിവേസാനുസയാനം സമുഗ്ഘാതായ സബ്ബസങ്ഖാരസമഥായ സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗായ തണ്ഹാക്ഖയായ വിരാഗായ നിരോധായ നിബ്ബാനായ ധമ്മം ദേസേന്തസ്സ. തസ്സ ന ഏവം ഹോതി – ‘ഉച്ഛിജ്ജിസ്സാമി നാമസ്സു, വിനസ്സിസ്സാമി നാമസ്സു, നസ്സു നാമ ഭവിസ്സാമീ’തി. സോ ന സോചതി ന കിലമതി ന പരിദേവതി ന ഉരത്താളിം കന്ദതി ന സമ്മോഹം ആപജ്ജതി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖു, അജ്ഝത്തം അസതി അപരിതസ്സനാ ഹോതി’’.

൨൪൩. ‘‘തം [തഞ്ച (ക.)], ഭിക്ഖവേ, പരിഗ്ഗഹം പരിഗ്ഗണ്ഹേയ്യാഥ, യ്വാസ്സ [യ്വാസ്സു (ക.)] പരിഗ്ഗഹോ നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ, സസ്സതിസമം തഥേവ തിട്ഠേയ്യ. പസ്സഥ നോ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, തം പരിഗ്ഗഹം യ്വാസ്സ പരിഗ്ഗഹോ നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ, സസ്സതിസമം തഥേവ തിട്ഠേയ്യാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘സാധു, ഭിക്ഖവേ. അഹമ്പി ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, പരിഗ്ഗഹം ന സമനുപസ്സാമി യ്വാസ്സ പരിഗ്ഗഹോ നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ സസ്സതിസമം തഥേവ തിട്ഠേയ്യ.

‘‘തം, ഭിക്ഖവേ, അത്തവാദുപാദാനം ഉപാദിയേഥ, യംസ [യസ്സ (സ്യാ. ക.)] അത്തവാദുപാദാനം ഉപാദിയതോ ന ഉപ്പജ്ജേയ്യും സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ. പസ്സഥ നോ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, തം അത്തവാദുപാദാനം യംസ അത്തവാദുപാദാനം ഉപാദിയതോ ന ഉപ്പജ്ജേയ്യും സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘സാധു, ഭിക്ഖവേ. അഹമ്പി ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, അത്തവാദുപാദാനം ന സമനുപസ്സാമി യംസ അത്തവാദുപാദാനം ഉപാദിയതോ ന ഉപ്പജ്ജേയ്യും സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ.

‘‘തം, ഭിക്ഖവേ, ദിട്ഠിനിസ്സയം നിസ്സയേഥ യംസ ദിട്ഠിനിസ്സയം നിസ്സയതോ ന ഉപ്പജ്ജേയ്യും സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ. പസ്സഥ നോ തുമ്ഹേ, ഭിക്ഖവേ, തം ദിട്ഠിനിസ്സയം യംസ ദിട്ഠിനിസ്സയം നിസ്സയതോ ന ഉപ്പജ്ജേയ്യും സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ’’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘സാധു, ഭിക്ഖവേ. അഹമ്പി ഖോ തം, ഭിക്ഖവേ, ദിട്ഠിനിസ്സയം ന സമനുപസ്സാമി യംസ ദിട്ഠിനിസ്സയം നിസ്സയതോ ന ഉപ്പജ്ജേയ്യും സോകപരിദേവദുക്ഖദോമനസ്സുപായാസാ’’.

൨൪൪. ‘‘അത്തനി വാ, ഭിക്ഖവേ, സതി അത്തനിയം മേ തി അസ്സാ’’തി?

‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.

‘‘അത്തനിയേ വാ, ഭിക്ഖവേ, സതി അത്താ മേ തി അസ്സാ’’തി? ‘‘ഏവം, ഭന്തേ’’.

‘‘അത്തനി ച, ഭിക്ഖവേ, അത്തനിയേ ച സച്ചതോ ഥേതതോ അനുപലബ്ഭമാനേ, യമ്പി തം ദിട്ഠിട്ഠാനം – ‘സോ ലോകോ സോ അത്താ, സോ പേച്ച ഭവിസ്സാമി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ, സസ്സതിസമം തഥേവ ഠസ്സാമീ’തി – നനായം [ന ച ഖോയം (ക.)], ഭിക്ഖവേ, കേവലോ പരിപൂരോ ബാലധമ്മോ’’’തി?

‘‘കിഞ്ഹി നോ സിയാ, ഭന്തേ, കേവലോ ഹി, ഭന്തേ, പരിപൂരോ [കേവലോ പരിപൂരോ (സീ. പീ.)] ബാലധമ്മോ’’തി.

‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി?

‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’.

‘‘യം പനാനിച്ചം, ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി?

‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’.

‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, കല്ലം നു തം സമനുപസ്സിതും – ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’തി?

‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.

‘‘തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, വേദനാ…പേ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി?

‘‘അനിച്ചം, ഭന്തേ’’.

‘‘യം പനാനിച്ചം, ദുക്ഖം വാ തം സുഖം വാ’’തി?

‘‘ദുക്ഖം, ഭന്തേ’’.

‘‘യം പനാനിച്ചം ദുക്ഖം വിപരിണാമധമ്മം, കല്ലം നു തം സമനുപസ്സിതും – ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’തി?

‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’.

‘‘തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം, അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ, ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ, ഹീനം വാ പണീതം വാ, യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം രൂപം ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി – ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദട്ഠബ്ബം. യാ കാചി വേദനാ…പേ… യാ കാചി സഞ്ഞാ… യേ കേചി സങ്ഖാരാ… യം കിഞ്ചി വിഞ്ഞാണം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നം, അജ്ഝത്തം വാ ബഹിദ്ധാ വാ, ഓളാരികം വാ സുഖുമം വാ, ഹീനം വാ പണീതം വാ, യം ദൂരേ സന്തികേ വാ, സബ്ബം വിഞ്ഞാണം ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി – ഏവമേതം യഥാഭൂതം സമ്മപ്പഞ്ഞായ ദട്ഠബ്ബം’’.

൨൪൫. ‘‘ഏവം പസ്സം, ഭിക്ഖവേ, സുതവാ അരിയസാവകോ രൂപസ്മിം നിബ്ബിന്ദതി, വേദനായ നിബ്ബിന്ദതി, സഞ്ഞായ നിബ്ബിന്ദതി, സങ്ഖാരേസു നിബ്ബിന്ദതി, വിഞ്ഞാണസ്മിം നിബ്ബിന്ദതി, നിബ്ബിദാ വിരജ്ജതി [നിബ്ബിന്ദം വിരജ്ജതി (സീ. സ്യാ. പീ.)], വിരാഗാ വിമുച്ചതി, വിമുത്തസ്മിം വിമുത്തമിതി ഞാണം ഹോതി. ‘ഖീണാ ജാതി, വുസിതം ബ്രഹ്മചരിയം, കതം കരണീയം, നാപരം ഇത്ഥത്തായാ’തി പജാനാതി. അയം വുച്ചതി, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഉക്ഖിത്തപലിഘോ ഇതിപി, സംകിണ്ണപരിക്ഖോ ഇതിപി, അബ്ബൂള്ഹേസികോ ഇതിപി, നിരഗ്ഗളോ ഇതിപി, അരിയോ പന്നദ്ധജോ പന്നഭാരോ വിസംയുത്തോ ഇതിപി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഉക്ഖിത്തപലിഘോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ അവിജ്ജാ പഹീനാ ഹോതി, ഉച്ഛിന്നമൂലാ താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ, ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു ഉക്ഖിത്തപലിഘോ ഹോതി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സംകിണ്ണപരിക്ഖോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പോനോബ്ഭവികോ ജാതിസംസാരോ പഹീനോ ഹോതി, ഉച്ഛിന്നമൂലോ താലാവത്ഥുകതോ അനഭാവംകതോ, ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മോ. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സംകിണ്ണപരിക്ഖോ ഹോതി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അബ്ബൂള്ഹേസികോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ തണ്ഹാ പഹീനാ ഹോതി, ഉച്ഛിന്നമൂലാ താലാവത്ഥുകതാ അനഭാവംകതാ, ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാ. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അബ്ബൂള്ഹേസികോ ഹോതി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു നിരഗ്ഗളോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ പഞ്ച ഓരമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി പഹീനാനി ഹോന്തി, ഉച്ഛിന്നമൂലാനി താലാവത്ഥുകതാനി അനഭാവംകതാനി, ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മാനി. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു നിരഗ്ഗളോ ഹോതി.

‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരിയോ പന്നദ്ധജോ പന്നഭാരോ വിസംയുത്തോ ഹോതി? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ അസ്മിമാനോ പഹീനോ ഹോതി, ഉച്ഛിന്നമൂലോ താലാവത്ഥുകതോ അനഭാവംകതോ, ആയതിം അനുപ്പാദധമ്മോ. ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരിയോ പന്നദ്ധജോ പന്നഭാരോ വിസംയുത്തോ ഹോതി.

൨൪൬. ‘‘ഏവം വിമുത്തചിത്തം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖും സഇന്ദാ ദേവാ സബ്രഹ്മകാ സപജാപതികാ അന്വേസം നാധിഗച്ഛന്തി – ‘ഇദം നിസ്സിതം തഥാഗതസ്സ വിഞ്ഞാണ’ന്തി. തം കിസ്സ ഹേതു? ദിട്ഠേവാഹം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേ തഥാഗതം അനനുവിജ്ജോതി വദാമി. ഏവംവാദിം ഖോ മം, ഭിക്ഖവേ, ഏവമക്ഖായിം ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ അസതാ തുച്ഛാ മുസാ അഭൂതേന അബ്ഭാചിക്ഖന്തി – ‘വേനയികോ സമണോ ഗോതമോ, സതോ സത്തസ്സ ഉച്ഛേദം വിനാസം വിഭവം പഞ്ഞാപേതീ’തി. യഥാ ചാഹം ന, ഭിക്ഖവേ [ഭിക്ഖവേ ന (സീ. സ്യാ. പീ.)], യഥാ ചാഹം ന വദാമി, തഥാ മം തേ ഭോന്തോ സമണബ്രാഹ്മണാ അസതാ തുച്ഛാ മുസാ അഭൂതേന അബ്ഭാചിക്ഖന്തി – ‘വേനയികോ സമണോ ഗോതമോ, സതോ സത്തസ്സ ഉച്ഛേദം വിനാസം വിഭവം പഞ്ഞാപേതീ’തി. പുബ്ബേ ചാഹം ഭിക്ഖവേ, ഏതരഹി ച ദുക്ഖഞ്ചേവ പഞ്ഞാപേമി, ദുക്ഖസ്സ ച നിരോധം. തത്ര ചേ, ഭിക്ഖവേ, പരേ തഥാഗതം അക്കോസന്തി പരിഭാസന്തി രോസേന്തി വിഹേസേന്തി, തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സ ന ഹോതി ആഘാതോ ന അപ്പച്ചയോ ന ചേതസോ അനഭിരദ്ധി.

‘‘തത്ര ചേ, ഭിക്ഖവേ, പരേ തഥാഗതം സക്കരോന്തി ഗരും കരോന്തി മാനേന്തി പൂജേന്തി, തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സ ന ഹോതി ആനന്ദോ ന സോമനസ്സം ന ചേതസോ ഉപ്പിലാവിതത്തം. തത്ര ചേ, ഭിക്ഖവേ, പരേ വാ തഥാഗതം സക്കരോന്തി ഗരും കരോന്തി മാനേന്തി പൂജേന്തി, തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തഥാഗതസ്സ ഏവം ഹോതി – ‘യം ഖോ ഇദം പുബ്ബേ പരിഞ്ഞാതം തത്ഥ മേ ഏവരൂപാ കാരാ [സക്കാരാ (ക.)] കരീയന്തീ’തി. തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ ചേപി പരേ അക്കോസേയ്യും പരിഭാസേയ്യും രോസേയ്യും വിഹേസേയ്യും, തത്ര തുമ്ഹേ ഹി ന ആഘാതോ ന അപ്പച്ചയോ ന ചേതസോ അനഭിരദ്ധി കരണീയാ. തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ ചേപി പരേ സക്കരേയ്യും ഗരും കരേയ്യും മാനേയ്യും പൂജേയ്യും, തത്ര തുമ്ഹേഹി ന ആനന്ദോ ന സോമനസ്സം ന ചേതസോ ഉപ്പിലാവിതത്തം കരണീയം. തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, തുമ്ഹേ ചേപി പരേ സക്കരേയ്യും ഗരും കരേയ്യും മാനേയ്യും പൂജേയ്യും, തത്ര തുമ്ഹാകം ഏവമസ്സ – ‘യം ഖോ ഇദം പുബ്ബേ പരിഞ്ഞാതം, തത്ഥ മേ [തത്ഥ നോ (ക.) തത്ഥ + ഇമേതി പദച്ഛേദോ] ഏവരൂപാ കാരാ കരീയന്തീ’തി.

൨൪൭. ‘‘തസ്മാതിഹ, ഭിക്ഖവേ, യം ന തുമ്ഹാകം തം പജഹഥ; തം വോ പഹീനം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതി. കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ന തുമ്ഹാകം? രൂപം, ഭിക്ഖവേ, ന തുമ്ഹാകം, തം പജഹഥ; തം വോ പഹീനം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതി. വേദനാ, ഭിക്ഖവേ, ന തുമ്ഹാകം, തം പജഹഥ; സാ വോ പഹീനാ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതി. സഞ്ഞാ, ഭിക്ഖവേ, ന തുമ്ഹാകം, തം പജഹഥ; സാ വോ പഹീനാ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതി. സങ്ഖാരാ, ഭിക്ഖവേ, ന തുമ്ഹാകം, തേ പജഹഥ; തേ വോ പഹീനാ ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സന്തി. വിഞ്ഞാണം, ഭിക്ഖവേ, ന തുമ്ഹാകം, തം പജഹഥ; തം വോ പഹീനം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതി. തം കിം മഞ്ഞഥ, ഭിക്ഖവേ, യം ഇമസ്മിം ജേതവനേ തിണകട്ഠസാഖാപലാസം, തം ജനോ ഹരേയ്യ വാ ദഹേയ്യ വാ യഥാപച്ചയം വാ കരേയ്യ. അപി നു തുമ്ഹാകം ഏവമസ്സ – ‘അമ്ഹേ ജനോ ഹരതി വാ ദഹതി വാ യഥാപച്ചയം വാ കരോതീ’തി? ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’. ‘‘തം കിസ്സ ഹേതു’’? ‘‘ന ഹി നോ ഏതം, ഭന്തേ, അത്താ വാ അത്തനിയം വാ’’തി. ‘‘ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യം ന തുമ്ഹാകം തം പജഹഥ; തം വോ പഹീനം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതി. കിഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, ന തുമ്ഹാകം? രൂപം, ഭിക്ഖവേ, ന തുമ്ഹാകം, തം പജഹഥ; തം വോ പഹീനം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതി. വേദനാ, ഭിക്ഖവേ…പേ… സഞ്ഞാ, ഭിക്ഖവേ… സങ്ഖാരാ, ഭിക്ഖവേ…പേ… വിഞ്ഞാണം, ഭിക്ഖവേ, ന തുമ്ഹാകം, തം പജഹഥ; തം വോ പഹീനം ദീഘരത്തം ഹിതായ സുഖായ ഭവിസ്സതി.

൨൪൮. ‘‘ഏവം സ്വാക്ഖാതോ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ഉത്താനോ വിവടോ പകാസിതോ ഛിന്നപിലോതികോ. ഏവം സ്വാക്ഖാതേ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മേ ഉത്താനേ വിവടേ പകാസിതേ ഛിന്നപിലോതികേ യേ തേ ഭിക്ഖൂ അരഹന്തോ ഖീണാസവാ വുസിതവന്തോ കതകരണീയാ ഓഹിതഭാരാ അനുപ്പത്തസദത്ഥാ പരിക്ഖീണഭവസംയോജനാ സമ്മദഞ്ഞാ വിമുത്താ, വട്ടം തേസം നത്ഥി പഞ്ഞാപനായ. ഏവം സ്വാക്ഖാതോ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ഉത്താനോ വിവടോ പകാസിതോ ഛിന്നപിലോതികോ. ഏവം സ്വാക്ഖാതേ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മേ ഉത്താനേ വിവടേ പകാസിതേ ഛിന്നപിലോതികേ യേസം ഭിക്ഖൂനം പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയാനി സംയോജനാനി പഹീനാനി, സബ്ബേ തേ ഓപപാതികാ, തത്ഥ പരിനിബ്ബായിനോ, അനാവത്തിധമ്മാ തസ്മാ ലോകാ. ഏവം സ്വാക്ഖാതോ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ഉത്താനോ വിവടോ പകാസിതോ ഛിന്നപിലോതികോ. ഏവം സ്വാക്ഖാതേ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മേ ഉത്താനേ വിവടേ പകാസിതേ ഛിന്നപിലോതികേ യേസം ഭിക്ഖൂനം തീണി സംയോജനാനി പഹീനാനി, രാഗദോസമോഹാ തനുഭൂതാ, സബ്ബേ തേ സകദാഗാമിനോ, സകിദേവ ഇമം ലോകം ആഗന്ത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സന്തി. ഏവം സ്വാക്ഖാതോ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ഉത്താനോ വിവടോ പകാസിതോ ഛിന്നപിലോതികോ. ഏവം സ്വാക്ഖാതേ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മേ ഉത്താനേ വിവടേ പകാസിതേ ഛിന്നപിലോതികേ യേസം ഭിക്ഖൂനം തീണി സംയോജനാനി പഹീനാനി, സബ്ബേ തേ സോതാപന്നാ, അവിനിപാതധമ്മാ, നിയതാ സമ്ബോധിപരായനാ. ഏവം സ്വാക്ഖാതോ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ഉത്താനോ വിവടോ പകാസിതോ ഛിന്നപിലോതികോ. ഏവം സ്വാക്ഖാതേ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മേ ഉത്താനേ വിവടേ പകാസിതേ ഛിന്നപിലോതികേ യേ തേ ഭിക്ഖൂ ധമ്മാനുസാരിനോ സദ്ധാനുസാരിനോ സബ്ബേ തേ സമ്ബോധിപരായനാ. ഏവം സ്വാക്ഖാതോ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മോ ഉത്താനോ വിവടോ പകാസിതോ ഛിന്നപിലോതികോ. ഏവം സ്വാക്ഖാതേ, ഭിക്ഖവേ, മയാ ധമ്മേ ഉത്താനേ വിവടേ പകാസിതേ ഛിന്നപിലോതികേ യേസം മയി സദ്ധാമത്തം പേമമത്തം സബ്ബേ തേ സഗ്ഗപരായനാ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനാ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദുന്തി.

അലഗദ്ദൂപമസുത്തം നിട്ഠിതം ദുതിയം.

൩. വമ്മികസുത്തം

൨൪൯. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ കുമാരകസ്സപോ അന്ധവനേ വിഹരതി. അഥ ഖോ അഞ്ഞതരാ ദേവതാ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണാ കേവലകപ്പം അന്ധവനം ഓഭാസേത്വാ യേനായസ്മാ കുമാരകസ്സപോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതാ ഖോ സാ ദേവതാ ആയസ്മന്തം കുമാരകസ്സപം ഏതദവോച –

‘‘ഭിക്ഖു ഭിക്ഖു, അയം വമ്മികോ [വമ്മീകോ (കത്ഥചി) സക്കതാനുരൂപം] രത്തിം ധൂമായതി, ദിവാ പജ്ജലതി. ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാ’തി. അഭിക്ഖണന്തോ സുമേധോ സത്ഥം ആദായ അദ്ദസ ലങ്ഗിം ‘ലങ്ഗീ, ഭദന്തേ’തി. ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘ഉക്ഖിപ ലങ്ഗിം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാ’തി. അഭിക്ഖണന്തോ സുമേധോ സത്ഥം ആദായ അദ്ദസ ഉദ്ധുമായികം. ‘ഉദ്ധുമായികാ, ഭദന്തേ’തി. ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘ഉക്ഖിപ ഉദ്ധുമായികം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാ’തി. അഭിക്ഖണന്തോ സുമേധോ സത്ഥം ആദായ അദ്ദസ ദ്വിധാപഥം. ‘ദ്വിധാപഥോ, ഭദന്തേ’തി. ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘ഉക്ഖിപ ദ്വിധാപഥം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാ’തി. അഭിക്ഖണന്തോ സുമേധോ സത്ഥം ആദായ അദ്ദസ ചങ്ഗവാരം [പങ്കവാരം (സ്യാ.), ചങ്കവാരം (ക.)]. ‘ചങ്ഗവാരോ, ഭദന്തേ’തി. ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘ഉക്ഖിപ ചങ്ഗവാരം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാ’തി. അഭിക്ഖണന്തോ സുമേധോ സത്ഥം ആദായ അദ്ദസ കുമ്മം. ‘കുമ്മോ, ഭദന്തേ’തി. ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘ഉക്ഖിപ കുമ്മം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാ’തി. അഭിക്ഖണന്തോ സുമേധോ സത്ഥം ആദായ അദ്ദസ അസിസൂനം. ‘അസിസൂനാ, ഭദന്തേ’തി. ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘ഉക്ഖിപ അസിസൂനം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാ’തി. അഭിക്ഖണന്തോ സുമേധോ സത്ഥം ആദായ അദ്ദസ മംസപേസിം. ‘മംസപേസി, ഭദന്തേ’തി. ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘ഉക്ഖിപ മംസപേസിം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാ’തി. അഭിക്ഖണന്തോ സുമേധോ സത്ഥം ആദായ അദ്ദസ നാഗം. ‘നാഗോ, ഭദന്തേ’തി. ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘തിട്ഠതു നാഗോ, മാ നാഗം ഘട്ടേസി; നമോ കരോഹി നാഗസ്സാ’’’തി.

‘‘ഇമേ ഖോ ത്വം, ഭിക്ഖു, പഞ്ഹേ ഭഗവന്തം ഉപസങ്കമിത്വാ പുച്ഛേയ്യാസി, യഥാ ച തേ ഭഗവാ ബ്യാകരോതി തഥാ നം ധാരേയ്യാസി. നാഹം തം, ഭിക്ഖു, പസ്സാമി സദേവകേ ലോകേ സമാരകേ സബ്രഹ്മകേ സസ്സമണബ്രാഹ്മണിയാ പജായ സദേവമനുസ്സായ, യോ ഇമേസം പഞ്ഹാനം വേയ്യാകരണേന ചിത്തം ആരാധേയ്യ അഞ്ഞത്ര തഥാഗതേന വാ, തഥാഗതസാവകേന വാ, ഇതോ വാ പന സുത്വാ’’തി – ഇദമവോച സാ ദേവതാ. ഇദം വത്വാ തത്ഥേവന്തരധായി.

൨൫൦. അഥ ഖോ ആയസ്മാ കുമാരകസ്സപോ തസ്സാ രത്തിയാ അച്ചയേന യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ കുമാരകസ്സപോ ഭഗവന്തം ഏതദവോച – ‘‘ഇമം, ഭന്തേ, രത്തിം അഞ്ഞതരാ ദേവതാ അഭിക്കന്തായ രത്തിയാ അഭിക്കന്തവണ്ണാ കേവലകപ്പം അന്ധവനം ഓഭാസേത്വാ യേനാഹം തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഏകമന്തം അട്ഠാസി. ഏകമന്തം ഠിതാ ഖോ, ഭന്തേ, സാ ദേവതാ മം ഏതദവോച – ‘ഭിക്ഖു ഭിക്ഖു, അയം വമ്മികോ രത്തിം ധൂമായതി, ദിവാ പജ്ജലതി’. ബ്രാഹ്മണോ ഏവമാഹ – ‘അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാ’തി. അഭിക്ഖണന്തോ സുമേധോ സത്ഥം ആദായ…പേ… ഇതോ വാ പന സുത്വാതി. ഇദമവോച, ഭന്തേ, സാ ദേവതാ. ഇദം വത്വാ തത്ഥേവന്തരധായി. ‘കോ നു ഖോ, ഭന്തേ, വമ്മികോ, കാ രത്തിം ധൂമായനാ, കാ ദിവാ പജ്ജലനാ, കോ ബ്രാഹ്മണോ, കോ സുമേധോ, കിം സത്ഥം, കിം അഭിക്ഖണം, കാ ലങ്ഗീ, കാ ഉദ്ധുമായികാ, കോ ദ്വിധാപഥോ, കിം ചങ്ഗവാരം, കോ കുമ്മോ, കാ അസിസൂനാ, കാ മംസപേസി, കോ നാഗോ’’’തി?

൨൫൧. ‘‘‘വമ്മികോ’തി ഖോ, ഭിക്ഖു, ഇമസ്സേതം ചാതുമഹാഭൂതികസ്സ [ചാതുമ്മഹാഭൂതികസ്സ (സീ. സ്യാ. പീ.)] കായസ്സ അധിവചനം, മാതാപേത്തികസമ്ഭവസ്സ ഓദനകുമ്മാസൂപചയസ്സ അനിച്ചുച്ഛാദന-പരിമദ്ദനഭേദന-വിദ്ധംസന-ധമ്മസ്സ.

‘‘യം ഖോ, ഭിക്ഖു, ദിവാ കമ്മന്തേ [കമ്മന്തം (ക.)] ആരബ്ഭ രത്തിം അനുവിതക്കേതി അനുവിചാരേതി – അയം രത്തിം ധൂമായനാ. യം ഖോ, ഭിക്ഖു, രത്തിം അനുവിതക്കേത്വാ അനുവിചാരേത്വാ ദിവാ കമ്മന്തേ പയോജേതി കായേന വാചായ ‘മനസാ’ [( ) നത്ഥി (സീ. സ്യാ.)] – അയം ദിവാ പജ്ജലനാ.

‘‘‘ബ്രാഹ്മണോ’തി ഖോ, ഭിക്ഖു, തഥാഗതസ്സേതം അധിവചനം അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ. ‘സുമേധോ’തി ഖോ ഭിക്ഖു സേക്ഖസ്സേതം ഭിക്ഖുനോ അധിവചനം.

‘‘‘സത്ഥ’ന്തി ഖോ, ഭിക്ഖു, അരിയായേതം പഞ്ഞായ അധിവചനം. ‘അഭിക്ഖണ’ന്തി ഖോ, ഭിക്ഖു, വീരിയാരമ്ഭസ്സേതം അധിവചനം.

‘‘‘ലങ്ഗീ’തി ഖോ, ഭിക്ഖു, അവിജ്ജായേതം അധിവചനം. ഉക്ഖിപ ലങ്ഗിം, പജഹ അവിജ്ജം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാതി അയമേതസ്സ അത്ഥോ.

‘‘‘ഉദ്ധുമായികാ’തി ഖോ, ഭിക്ഖു, കോധൂപായാസസ്സേതം അധിവചനം. ഉക്ഖിപ ഉദ്ധുമായികം, പജഹ കോധൂപായാസം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാതി അയമേതസ്സ അത്ഥോ.

‘‘‘ദ്വിധാപഥോ’തി ഖോ, ഭിക്ഖു, വിചികിച്ഛായേതം അധിവചനം. ഉക്ഖിപ ദ്വിധാപഥം, പജഹ വിചികിച്ഛം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാതി അയമേതസ്സ അത്ഥോ.

‘‘‘ചങ്ഗവാര’ന്തി ഖോ, ഭിക്ഖു, പഞ്ചന്നേതം നീവരണാനം അധിവചനം, സേയ്യഥിദം – കാമച്ഛന്ദനീവരണസ്സ, ബ്യാപാദനീവരണസ്സ, ഥീനമിദ്ധനീവരണസ്സ, ഉദ്ധച്ചകുക്കുച്ചനീവരണസ്സ, വിചികിച്ഛാനീവരണസ്സ. ഉക്ഖിപ ചങ്ഗവാരം, പജഹ പഞ്ച നീവരണേ; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാതി അയമേതസ്സ അത്ഥോ.

‘‘‘കുമ്മോ’തി ഖോ, ഭിക്ഖു, പഞ്ചന്നേതം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം അധിവചനം, സേയ്യഥിദം – രൂപുപാദാനക്ഖന്ധസ്സ, വേദനുപാദാനക്ഖന്ധസ്സ, സഞ്ഞുപാദാനക്ഖന്ധസ്സ, സങ്ഖാരുപാദാനക്ഖന്ധസ്സ, വിഞ്ഞാണുപാദാനക്ഖന്ധസ്സ. ഉക്ഖിപ കുമ്മം, പജഹ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധേ; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാതി അയമേതസ്സ അത്ഥോ.

‘‘‘അസിസൂനാ’തി ഖോ, ഭിക്ഖു, പഞ്ചന്നേതം കാമഗുണാനം അധിവചനം – ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യാനം രൂപാനം ഇട്ഠാനം കന്താനം മനാപാനം പിയരൂപാനം കാമൂപസംഹിതാനം രജനീയാനം, സോതവിഞ്ഞേയ്യാനം സദ്ദാനം…പേ… ഘാനവിഞ്ഞേയ്യാനം ഗന്ധാനം…പേ… ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യാനം രസാനം…പേ… കായവിഞ്ഞേയ്യാനം ഫോട്ഠബ്ബാനം ഇട്ഠാനം കന്താനം മനാപാനം പിയരൂപാനം കാമൂപസംഹിതാനം രജനീയാനം. ഉക്ഖിപ അസിസൂനം, പജഹ പഞ്ച കാമഗുണേ; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാതി അയമേതസ്സ അത്ഥോ.

‘‘‘മംസപേസീ’തി ഖോ, ഭിക്ഖു, നന്ദീരാഗസ്സേതം അധിവചനം. ഉക്ഖിപ മംസപേസിം, പജഹ നന്ദീരാഗം; അഭിക്ഖണ, സുമേധ, സത്ഥം ആദായാതി അയമേതസ്സ അത്ഥോ.

‘‘‘നാഗോ’തി ഖോ, ഭിക്ഖു, ഖീണാസവസ്സേതം ഭിക്ഖുനോ അധിവചനം. തിട്ഠതു നാഗോ, മാ നാഗം ഘട്ടേസി; നമോ കരോഹി നാഗസ്സാതി അയമേതസ്സ അത്ഥോ’’തി.

ഇദമവോച ഭഗവാ. അത്തമനോ ആയസ്മാ കുമാരകസ്സപോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദീതി.

വമ്മികസുത്തം നിട്ഠിതം തതിയം.

൪. രഥവിനീതസുത്തം

൨൫൨. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ രാജഗഹേ വിഹരതി വേളുവനേ കലന്ദകനിവാപേ. അഥ ഖോ സമ്ബഹുലാ ജാതിഭൂമകാ ഭിക്ഖൂ ജാതിഭൂമിയം വസ്സംവുട്ഠാ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമിംസു; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദിംസു. ഏകമന്തം നിസിന്നേ ഖോ തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘കോ നു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ജാതിഭൂമിയം ജാതിഭൂമകാനം ഭിക്ഖൂനം സബ്രഹ്മചാരീനം ഏവം സമ്ഭാവിതോ – ‘അത്തനാ ച അപ്പിച്ഛോ അപ്പിച്ഛകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, അത്തനാ ച സന്തുട്ഠോ സന്തുട്ഠികഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, അത്തനാ ച പവിവിത്തോ പവിവേകകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, അത്തനാ ച അസംസട്ഠോ അസംസഗ്ഗകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, അത്തനാ ച ആരദ്ധവീരിയോ വീരിയാരമ്ഭകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, അത്തനാ ച സീലസമ്പന്നോ സീലസമ്പദാകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, അത്തനാ ച സമാധിസമ്പന്നോ സമാധിസമ്പദാകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, അത്തനാ ച പഞ്ഞാസമ്പന്നോ പഞ്ഞാസമ്പദാകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, അത്തനാ ച വിമുത്തിസമ്പന്നോ വിമുത്തിസമ്പദാകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, അത്തനാ ച വിമുത്തിഞാണദസ്സനസമ്പന്നോ വിമുത്തിഞാണദസ്സനസമ്പദാകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, ഓവാദകോ വിഞ്ഞാപകോ സന്ദസ്സകോ സമാദപകോ സമുത്തേജകോ സമ്പഹംസകോ സബ്രഹ്മചാരീന’’’ന്തി? ‘‘പുണ്ണോ നാമ, ഭന്തേ, ആയസ്മാ മന്താണിപുത്തോ ജാതിഭൂമിയം ജാതിഭൂമകാനം ഭിക്ഖൂനം സബ്രഹ്മചാരീനം ഏവം സമ്ഭാവിതോ – ‘അത്തനാ ച അപ്പിച്ഛോ അപ്പിച്ഛകഥഞ്ച ഭിക്ഖൂനം കത്താ, അത്തനാ ച സന്തുട്ഠോ…പേ… ഓവാദകോ വിഞ്ഞാപകോ സന്ദസ്സകോ സമാദപകോ സമുത്തേജകോ സമ്പഹംസകോ സബ്രഹ്മചാരീന’’’ന്തി.

൨൫൩. തേന ഖോ പന സമയേന ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ഭഗവതോ അവിദൂരേ നിസിന്നോ ഹോതി. അഥ ഖോ ആയസ്മതോ സാരിപുത്തസ്സ ഏതദഹോസി – ‘‘ലാഭാ ആയസ്മതോ പുണ്ണസ്സ മന്താണിപുത്തസ്സ, സുലദ്ധലാഭാ ആയസ്മതോ പുണ്ണസ്സ മന്താണിപുത്തസ്സ, യസ്സ വിഞ്ഞൂ സബ്രഹ്മചാരീ സത്ഥു സമ്മുഖാ അനുമസ്സ അനുമസ്സ വണ്ണം ഭാസന്തി, തഞ്ച സത്ഥാ അബ്ഭനുമോദതി. അപ്പേവ നാമ മയമ്പി കദാചി കരഹചി ആയസ്മതാ പുണ്ണേന മന്താണിപുത്തേന സദ്ധിം സമാഗച്ഛേയ്യാമ [സമാഗമം ഗച്ഛേയ്യ (ക.)], അപ്പേവ നാമ സിയാ കോചിദേവ കഥാസല്ലാപോ’’തി.

൨൫൪. അഥ ഖോ ഭഗവാ രാജഗഹേ യഥാഭിരന്തം വിഹരിത്വാ യേന സാവത്ഥി തേന ചാരികം പക്കാമി. അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ യേന സാവത്ഥി തദവസരി. തത്ര സുദം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. അസ്സോസി ഖോ ആയസ്മാ പുണ്ണോ മന്താണിപുത്തോ – ‘‘ഭഗവാ കിര സാവത്ഥിം അനുപ്പത്തോ; സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ’’തി.

൨൫൫. അഥ ഖോ ആയസ്മാ പുണ്ണോ മന്താണിപുത്തോ സേനാസനം സംസാമേത്വാ പത്തചീവരമാദായ യേന സാവത്ഥി തേന ചാരികം പക്കാമി. അനുപുബ്ബേന ചാരികം ചരമാനോ യേന സാവത്ഥി ജേതവനം അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമോ യേന ഭഗവാ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നം ഖോ ആയസ്മന്തം പുണ്ണം മന്താണിപുത്തം ഭഗവാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സേസി സമാദപേസി സമുത്തേജേസി സമ്പഹംസേസി. അഥ ഖോ ആയസ്മാ പുണ്ണോ മന്താണിപുത്തോ ഭഗവതാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സിതോ സമാദപിതോ സമുത്തേജിതോ സമ്പഹംസിതോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ യേന അന്ധവനം തേനുപസങ്കമി ദിവാവിഹാരായ.

൨൫൬. അഥ ഖോ അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു യേനായസ്മാ സാരിപുത്തോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഏതദവോച – ‘‘യസ്സ ഖോ ത്വം, ആവുസോ സാരിപുത്ത, പുണ്ണസ്സ നാമ ഭിക്ഖുനോ മന്താണിപുത്തസ്സ അഭിണ്ഹം കിത്തയമാനോ അഹോസി, സോ ഭഗവതാ ധമ്മിയാ കഥായ സന്ദസ്സിതോ സമാദപിതോ സമുത്തേജിതോ സമ്പഹംസിതോ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദിത്വാ അനുമോദിത്വാ ഉട്ഠായാസനാ ഭഗവന്തം അഭിവാദേത്വാ പദക്ഖിണം കത്വാ യേന അന്ധവനം തേന പക്കന്തോ ദിവാവിഹാരായാ’’തി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ തരമാനരൂപോ നിസീദനം ആദായ ആയസ്മന്തം പുണ്ണം മന്താണിപുത്തം പിട്ഠിതോ പിട്ഠിതോ അനുബന്ധി സീസാനുലോകീ. അഥ ഖോ ആയസ്മാ പുണ്ണോ മന്താണിപുത്തോ അന്ധവനം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ ദിവാവിഹാരം നിസീദി. ആയസ്മാപി ഖോ സാരിപുത്തോ അന്ധവനം അജ്ഝോഗാഹേത്വാ അഞ്ഞതരസ്മിം രുക്ഖമൂലേ ദിവാവിഹാരം നിസീദി.

അഥ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ സായന്ഹസമയം പടിസല്ലാനാ വുട്ഠിതോ യേനായസ്മാ പുണ്ണോ മന്താണിപുത്തോ തേനുപസങ്കമി; ഉപസങ്കമിത്വാ ആയസ്മതാ പുണ്ണേന മന്താണിപുത്തേന സദ്ധിം സമ്മോദി. സമ്മോദനീയം കഥം സാരണീയം വീതിസാരേത്വാ ഏകമന്തം നിസീദി. ഏകമന്തം നിസിന്നോ ഖോ ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ആയസ്മന്തം പുണ്ണം മന്താണിപുത്തം ഏതദവോച –

൨൫൭. ‘‘ഭഗവതി നോ, ആവുസോ, ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി?

‘‘ഏവമാവുസോ’’തി.

‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, സീലവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം പനാവുസോ, ചിത്തവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ദിട്ഠിവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം പനാവുസോ, കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം പനാവുസോ, പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, സീലവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’തി ഇതി പുട്ഠോ സമാനോ ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’തി വദേസി. ‘കിം പനാവുസോ, ചിത്തവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’തി ഇതി പുട്ഠോ സമാനോ ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’തി വദേസി. ‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ദിട്ഠിവിസുദ്ധത്ഥം…പേ… കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധത്ഥം…പേ… മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധത്ഥം…പേ… പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധത്ഥം…പേ… കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധത്ഥം ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’തി ഇതി പുട്ഠോ സമാനോ ‘നോ ഹിദം ആവുസോ’തി വദേസി. കിമത്ഥം ചരഹാവുസോ, ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി? ‘‘അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥം ഖോ, ആവുസോ, ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി.

‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, സീലവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’’ന്തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം പനാവുസോ, ചിത്തവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’’ന്തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ദിട്ഠിവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’’ന്തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം പനാവുസോ കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’’ന്തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’’ന്തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം പനാവുസോ, പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’’ന്തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’’ന്തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘കിം പനാവുസോ, അഞ്ഞത്ര ഇമേഹി ധമ്മേഹി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’’ന്തി?

‘‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’’.

‘‘‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, സീലവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’ന്തി ഇതി പുട്ഠോ സമാനോ ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’തി വദേസി. ‘കിം പനാവുസോ, ചിത്തവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’ന്തി ഇതി പുട്ഠോ സമാനോ ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’തി വദേസി. ‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ദിട്ഠിവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’ന്തി…പേ… കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധി… മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി… പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി… ‘കിം നു ഖോ, ആവുസോ, ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’ന്തി ഇതി പുട്ഠോ സമാനോ ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’തി വദേസി. ‘കിം പനാവുസോ, അഞ്ഞത്ര ഇമേഹി ധമ്മേഹി അനുപാദാപരിനിബ്ബാന’ന്തി ഇതി പുട്ഠോ സമാനോ ‘നോ ഹിദം, ആവുസോ’തി വദേസി. യഥാകഥം പനാവുസോ, ഇമസ്സ ഭാസിതസ്സ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ’’തി?

൨൫൮. ‘‘സീലവിസുദ്ധിം ചേ, ആവുസോ, ഭഗവാ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ, സഉപാദാനംയേവ സമാനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ [പഞ്ഞാപേസ്സ (സീ. സ്യാ.) ഏവമഞ്ഞത്ഥപി]. ചിത്തവിസുദ്ധിം ചേ, ആവുസോ, ഭഗവാ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ, സഉപാദാനംയേവ സമാനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ. ദിട്ഠിവിസുദ്ധിം ചേ, ആവുസോ, ഭഗവാ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ, സഉപാദാനംയേവ സമാനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ. കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധിം ചേ, ആവുസോ, ഭഗവാ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ, സഉപാദാനംയേവ സമാനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ. മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിം ചേ, ആവുസോ, ഭഗവാ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ, സഉപാദാനംയേവ സമാനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ. പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിം ചേ, ആവുസോ, ഭഗവാ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ, സഉപാദാനംയേവ സമാനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ. ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിം ചേ, ആവുസോ, ഭഗവാ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ, സഉപാദാനംയേവ സമാനം അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം പഞ്ഞപേയ്യ. അഞ്ഞത്ര ചേ, ആവുസോ, ഇമേഹി ധമ്മേഹി അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം അഭവിസ്സ, പുഥുജ്ജനോ പരിനിബ്ബായേയ്യ. പുഥുജ്ജനോ ഹി, ആവുസോ, അഞ്ഞത്ര ഇമേഹി ധമ്മേഹി. തേന ഹാവുസോ, ഉപമം തേ കരിസ്സാമി; ഉപമായപിധേകച്ചേ വിഞ്ഞൂ പുരിസാ ഭാസിതസ്സ അത്ഥം ആജാനന്തി.

൨൫൯. ‘‘സേയ്യഥാപി, ആവുസോ, രഞ്ഞോ പസേനദിസ്സ കോസലസ്സ സാവത്ഥിയം പടിവസന്തസ്സ സാകേതേ കിഞ്ചിദേവ അച്ചായികം കരണീയം ഉപ്പജ്ജേയ്യ. തസ്സ അന്തരാ ച സാവത്ഥിം അന്തരാ ച സാകേതം സത്ത രഥവിനീതാനി ഉപട്ഠപേയ്യും. അഥ ഖോ, ആവുസോ, രാജാ പസേനദി കോസലോ സാവത്ഥിയാ നിക്ഖമിത്വാ അന്തേപുരദ്വാരാ പഠമം രഥവിനീതം അഭിരുഹേയ്യ, പഠമേന രഥവിനീതേന ദുതിയം രഥവിനീതം പാപുണേയ്യ, പഠമം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജേയ്യ ദുതിയം രഥവിനീതം അഭിരുഹേയ്യ. ദുതിയേന രഥവിനീതേന തതിയം രഥവിനീതം പാപുണേയ്യ, ദുതിയം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജേയ്യ, തതിയം രഥവിനീതം അഭിരുഹേയ്യ. തതിയേന രഥവിനീതേന ചതുത്ഥം രഥവിനീതം പാപുണേയ്യ, തതിയം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജേയ്യ, ചതുത്ഥം രഥവിനീതം അഭിരുഹേയ്യ. ചതുത്ഥേന രഥവിനീതേന പഞ്ചമം രഥവിനീതം പാപുണേയ്യ, ചതുത്ഥം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജേയ്യ, പഞ്ചമം രഥവിനീതം അഭിരുഹേയ്യ. പഞ്ചമേന രഥവിനീതേന ഛട്ഠം രഥവിനീതം പാപുണേയ്യ, പഞ്ചമം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജേയ്യ, ഛട്ഠം രഥവിനീതം അഭിരുഹേയ്യ. ഛട്ഠേന രഥവിനീതേന സത്തമം രഥവിനീതം പാപുണേയ്യ, ഛട്ഠം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജേയ്യ, സത്തമം രഥവിനീതം അഭിരുഹേയ്യ. സത്തമേന രഥവിനീതേന സാകേതം അനുപാപുണേയ്യ അന്തേപുരദ്വാരം. തമേനം അന്തേപുരദ്വാരഗതം സമാനം മിത്താമച്ചാ ഞാതിസാലോഹിതാ ഏവം പുച്ഛേയ്യും – ‘ഇമിനാ ത്വം, മഹാരാജ, രഥവിനീതേന സാവത്ഥിയാ സാകേതം അനുപ്പത്തോ അന്തേപുരദ്വാര’ന്തി? കഥം ബ്യാകരമാനോ നു ഖോ, ആവുസോ, രാജാ പസേനദി കോസലോ സമ്മാ ബ്യാകരമാനോ ബ്യാകരേയ്യാ’’തി?

‘‘ഏവം ബ്യാകരമാനോ ഖോ, ആവുസോ, രാജാ പസേനദി കോസലോ സമ്മാ ബ്യാകരമാനോ ബ്യാകരേയ്യ – ‘ഇധ മേ സാവത്ഥിയം പടിവസന്തസ്സ സാകേതേ കിഞ്ചിദേവ അച്ചായികം കരണീയം ഉപ്പജ്ജി [ഉപ്പജ്ജതി (ക.)]. തസ്സ മേ അന്തരാ ച സാവത്ഥിം അന്തരാ ച സാകേതം സത്ത രഥവിനീതാനി ഉപട്ഠപേസും. അഥ ഖ്വാഹം സാവത്ഥിയാ നിക്ഖമിത്വാ അന്തേപുരദ്വാരാ പഠമം രഥവിനീതം അഭിരുഹിം. പഠമേന രഥവിനീതേന ദുതിയം രഥവിനീതം പാപുണിം, പഠമം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജിം ദുതിയം രഥവിനീതം അഭിരുഹിം. ദുതിയേന രഥവിനീതേന തതിയം രഥവിനീതം പാപുണിം, ദുതിയം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജിം, തതിയം രഥവിനീതം അഭിരുഹിം. തതിയേന രഥവിനീതേന ചതുത്ഥം രഥവിനീതം പാപുണിം, തതിയം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജിം, ചതുത്ഥം രഥവിനീതം അഭിരുഹിം. ചതുത്ഥേന രഥവിനീതേന പഞ്ചമം രഥവിനീതം പാപുണിം, ചതുത്ഥം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജിം, പഞ്ചമം രഥവിനീതം അഭിരുഹിം. പഞ്ചമേന രഥവിനീതേന ഛട്ഠം രഥവിനീതം പാപുണിം, പഞ്ചമം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജിം, ഛട്ഠം രഥവിനീതം അഭിരുഹിം. ഛട്ഠേന രഥവിനീതേന സത്തമം രഥവിനീതം പാപുണിം, ഛട്ഠം രഥവിനീതം വിസ്സജ്ജിം, സത്തമം രഥവിനീതം അഭിരുഹിം. സത്തമേന രഥവിനീതേന സാകേതം അനുപ്പത്തോ അന്തേപുരദ്വാര’ന്തി. ഏവം ബ്യാകരമാനോ ഖോ, ആവുസോ, രാജാ പസേനദി കോസലോ സമ്മാ ബ്യാകരമാനോ ബ്യാകരേയ്യാ’’തി.

‘‘ഏവമേവ ഖോ, ആവുസോ, സീലവിസുദ്ധി യാവദേവ ചിത്തവിസുദ്ധത്ഥാ, ചിത്തവിസുദ്ധി യാവദേവ ദിട്ഠിവിസുദ്ധത്ഥാ, ദിട്ഠിവിസുദ്ധി യാവദേവ കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധത്ഥാ, കങ്ഖാവിതരണവിസുദ്ധി യാവദേവ മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധത്ഥാ, മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി യാവദേവ പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധത്ഥാ, പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി യാവദേവ ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധത്ഥാ, ഞാണദസ്സനവിസുദ്ധി യാവദേവ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥാ. അനുപാദാപരിനിബ്ബാനത്ഥം ഖോ, ആവുസോ, ഭഗവതി ബ്രഹ്മചരിയം വുസ്സതീ’’തി.

൨൬൦. ഏവം വുത്തേ, ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ ആയസ്മന്തം പുണ്ണം മന്താണിപുത്തം ഏതദവോച – ‘‘കോനാമോ ആയസ്മാ, കഥഞ്ച പനായസ്മന്തം സബ്രഹ്മചാരീ ജാനന്തീ’’തി? ‘‘പുണ്ണോതി ഖോ മേ, ആവുസോ, നാമം; മന്താണിപുത്തോതി ച പന മം സബ്രഹ്മചാരീ ജാനന്തീ’’തി. ‘‘അച്ഛരിയം, ആവുസോ, അബ്ഭുതം, ആവുസോ! യഥാ തം സുതവതാ സാവകേന സമ്മദേവ സത്ഥുസാസനം ആജാനന്തേന, ഏവമേവ ആയസ്മതാ പുണ്ണേന മന്താണിപുത്തേന ഗമ്ഭീരാ ഗമ്ഭീരപഞ്ഹാ അനുമസ്സ അനുമസ്സ ബ്യാകതാ. ലാഭാ സബ്രഹ്മചാരീനം, സുലദ്ധലാഭാ സബ്രഹ്മചാരീനം, യേ ആയസ്മന്തം പുണ്ണം മന്താണിപുത്തം ലഭന്തി ദസ്സനായ, ലഭന്തി പയിരൂപാസനായ. ചേലണ്ഡുകേന [ചേലണ്ഡകേന (ക.), ചേലണ്ഡുപേകേന (?)] ചേപി സബ്രഹ്മചാരീ ആയസ്മന്തം പുണ്ണം മന്താണിപുത്തം മുദ്ധനാ പരിഹരന്താ ലഭേയ്യും ദസ്സനായ, ലഭേയ്യും പയിരൂപാസനായ, തേസമ്പി ലാഭാ തേസമ്പി സുലദ്ധം, അമ്ഹാകമ്പി ലാഭാ അമ്ഹാകമ്പി സുലദ്ധം, യേ മയം ആയസ്മന്തം പുണ്ണം മന്താണിപുത്തം ലഭാമ ദസ്സനായ, ലഭാമ പയിരൂപാസനായാ’’തി.

ഏവം വുത്തേ, ആയസ്മാ പുണ്ണോ മന്താണിപുത്തോ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ഏതദവോച – ‘‘കോ നാമോ ആയസ്മാ, കഥഞ്ച പനായസ്മന്തം സബ്രഹ്മചാരീ ജാനന്തീ’’തി? ‘‘ഉപതിസ്സോതി ഖോ മേ, ആവുസോ, നാമം; സാരിപുത്തോതി ച പന മം സബ്രഹ്മചാരീ ജാനന്തീ’’തി. ‘‘സത്ഥുകപ്പേന വത കിര, ഭോ [ഖോ (ക.)], സാവകേന സദ്ധിം മന്തയമാനാ ന ജാനിമ്ഹ – ‘ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ’തി. സചേ ഹി മയം ജാനേയ്യാമ ‘ആയസ്മാ സാരിപുത്തോ’തി, ഏത്തകമ്പി നോ നപ്പടിഭാസേയ്യ [നപ്പടിഭേയ്യ (?)]. അച്ഛരിയം, ആവുസോ, അബ്ഭുതം, ആവുസോ! യഥാ തം സുതവതാ സാവകേന സമ്മദേവ സത്ഥുസാസനം ആജാനന്തേന, ഏവമേവ ആയസ്മതാ സാരിപുത്തേന ഗമ്ഭീരാ ഗമ്ഭീരപഞ്ഹാ അനുമസ്സ അനുമസ്സ പുച്ഛിതാ. ലാഭാ സബ്രഹ്മചാരീനം സുലദ്ധലാഭാ സബ്രഹ്മചാരീനം, യേ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ലഭന്തി ദസ്സനായ, ലഭന്തി പയിരൂപാസനായ. ചേലണ്ഡുകേന ചേപി സബ്രഹ്മചാരീ ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം മുദ്ധനാ പരിഹരന്താ ലഭേയ്യും ദസ്സനായ, ലഭേയ്യും പയിരൂപാസനായ, തേസമ്പി ലാഭാ തേസമ്പി സുലദ്ധം, അമ്ഹാകമ്പി ലാഭാ അമ്ഹാകമ്പി സുലദ്ധം, യേ മയം ആയസ്മന്തം സാരിപുത്തം ലഭാമ ദസ്സനായ, ലഭാമ പയിരൂപാസനായാ’’തി.

ഇതിഹ തേ ഉഭോപി മഹാനാഗാ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ സുഭാസിതം സമനുമോദിംസൂതി.

രഥവിനീതസുത്തം നിട്ഠിതം ചതുത്ഥം.

൫. നിവാപസുത്തം

൨൬൧. ഏവം മേ സുതം – ഏകം സമയം ഭഗവാ സാവത്ഥിയം വിഹരതി ജേതവനേ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമേ. തത്ര ഖോ ഭഗവാ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി – ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി. ‘‘ഭദന്തേ’’തി തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസും. ഭഗവാ ഏതദവോച –

‘‘ന, ഭിക്ഖവേ, നേവാപികോ നിവാപം നിവപതി മിഗജാതാനം – ‘ഇമം മേ നിവാപം നിവുത്തം മിഗജാതാ പരിഭുഞ്ജന്താ ദീഘായുകാ വണ്ണവന്തോ ചിരം ദീഘമദ്ധാനം യാപേന്തൂ’തി. ഏവഞ്ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, നേവാപികോ നിവാപം നിവപതി മിഗജാതാനം – ‘ഇമം മേ നിവാപം നിവുത്തം മിഗജാതാ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിസ്സന്തി, അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ മദം ആപജ്ജിസ്സന്തി, മത്താ സമാനാ പമാദം ആപജ്ജിസ്സന്തി, പമത്താ സമാനാ യഥാകാമകരണീയാ ഭവിസ്സന്തി ഇമസ്മിം നിവാപേ’തി.

൨൬൨. ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, പഠമാ മിഗജാതാ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു, തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ മദം ആപജ്ജിംസു, മത്താ സമാനാ പമാദം ആപജ്ജിംസു, പമത്താ സമാനാ യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും നേവാപികസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ. ഏവഞ്ഹി തേ, ഭിക്ഖവേ, പഠമാ മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ.

൨൬൩. ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയാ മിഗജാതാ ഏവം സമചിന്തേസും – ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ മിഗജാതാ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ മദം ആപജ്ജിംസു, മത്താ സമാനാ പമാദം ആപജ്ജിംസു, പമത്താ സമാനാ യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും നേവാപികസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ. ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ പടിവിരമേയ്യാമ, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരേയ്യാമാ’തി. തേ സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ പടിവിരമിംസു, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരിംസു. തേസം ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേ, തിണോദകസങ്ഖയേ, അധിമത്തകസിമാനം പത്തോ കായോ ഹോതി. തേസം അധിമത്തകസിമാനം പത്തകായാനം ബലവീരിയം പരിഹായി. ബലവീരിയേ പരിഹീനേ തമേവ നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ പച്ചാഗമിംസു. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ മദം ആപജ്ജിംസു, മത്താ സമാനാ പമാദം ആപജ്ജിംസു, പമത്താ സമാനാ യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും നേവാപികസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ. ഏവഞ്ഹി തേ, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയാപി മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ.

൨൬൪. ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തതിയാ മിഗജാതാ ഏവം സമചിന്തേസും – ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ മിഗജാതാ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ…പേ… ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യേപി തേ ദുതിയാ മിഗജാതാ ഏവം സമചിന്തേസും – യേ ഖോ തേ പഠമാ മിഗജാതാ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ…പേ… ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ പടിവിരമേയ്യാമ, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരേയ്യാമാതി. തേ സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ പടിവിരമിംസു, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരിംസു. തേസം ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേ തിണോദകസങ്ഖയേ അധിമത്തകസിമാനം പത്തോ കായോ ഹോതി. തേസം അധിമത്തകസിമാനം പത്തകായാനം ബലവീരിയം പരിഹായി. ബലവീരിയേ പരിഹീനേ തമേവ നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ പച്ചാഗമിംസു. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ മദം ആപജ്ജിംസു, മത്താ സമാനാ പമാദം ആപജ്ജിംസു, പമത്താ സമാനാ യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും നേവാപികസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ. ഏവഞ്ഹി തേ ദുതിയാപി മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ ഉപനിസ്സായ ആസയം കപ്പേയ്യാമ. തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിസ്സാമ, അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ ഭവിസ്സാമ നേവാപികസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ’തി. തേ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ ഉപനിസ്സായ ആസയം കപ്പയിംസു. തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു, തേ തത്ഥ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിംസു, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിംസു, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും നേവാപികസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ.

‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, നേവാപികസ്സ ച നേവാപികപരിസായ ച ഏതദഹോസി – ‘സഠാസ്സുനാമിമേ തതിയാ മിഗജാതാ കേതബിനോ, ഇദ്ധിമന്താസ്സുനാമിമേ തതിയാ മിഗജാതാ പരജനാ; ഇമഞ്ച നാമ നിവാപം നിവുത്തം പരിഭുഞ്ജന്തി, ന ച നേസം ജാനാമ ആഗതിം വാ ഗതിം വാ. യംനൂന മയം ഇമം നിവാപം നിവുത്തം മഹതീഹി ദണ്ഡവാകരാഹി [ദണ്ഡവാഗുരാഹി (സ്യാ.)] സമന്താ സപ്പദേസം അനുപരിവാരേയ്യാമ – അപ്പേവ നാമ തതിയാനം മിഗജാതാനം ആസയം പസ്സേയ്യാമ, യത്ഥ തേ ഗാഹം ഗച്ഛേയ്യു’ന്തി. തേ അമും നിവാപം നിവുത്തം മഹതീഹി ദണ്ഡവാകരാഹി സമന്താ സപ്പദേസം അനുപരിവാരേസും. അദ്ദസംസു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, നേവാപികോ ച നേവാപികപരിസാ ച തതിയാനം മിഗജാതാനം ആസയം, യത്ഥ തേ ഗാഹം അഗമംസു. ഏവഞ്ഹി തേ, ഭിക്ഖവേ, തതിയാപി മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ.

൨൬൫. ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, ചതുത്ഥാ മിഗജാതാ ഏവം സമചിന്തേസും – ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ മിഗജാതാ…പേ… ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യേപി തേ ദുതിയാ മിഗജാതാ ഏവം സമചിന്തേസും ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ മിഗജാതാ…പേ… ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ പടിവിരമേയ്യാമ, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരേയ്യാമാ’തി. തേ സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ പടിവിരമിംസു…പേ… ഏവഞ്ഹി തേ ദുതിയാപി മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യേപി തേ തതിയാ മിഗജാതാ ഏവം സമചിന്തേസും ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ മിഗജാതാ…പേ… ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യേപി തേ ദുതിയാ മിഗജാതാ ഏവം സമചിന്തേസും ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ മിഗജാതാ…പേ… ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ പടിവിരമേയ്യാമ, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരേയ്യാമാ’തി. തേ സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ പടിവിരമിംസു…പേ… ഏവഞ്ഹി തേ ദുതിയാപി മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ ഉപനിസ്സായ ആസയം കപ്പേയ്യാമ, തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിസ്സാമ, അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ ഭവിസ്സാമ നേവാപികസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ’തി. തേ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ ഉപനിസ്സായ ആസയം കപ്പയിംസു, തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു, തേ തത്ഥ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിംസു, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിംസു, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും നേവാപികസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ.

‘‘തത്ര നേവാപികസ്സ ച നേവാപികപരിസായ ച ഏതദഹോസി – ‘സഠാസ്സുനാമിമേ തതിയാ മിഗജാതാ കേതബിനോ, ഇദ്ധിമന്താസ്സുനാമിമേ തതിയാ മിഗജാതാ പരജനാ, ഇമഞ്ച നാമ നിവാപം നിവുത്തം പരിഭുഞ്ജന്തി. ന ച നേസം ജാനാമ ആഗതിം വാ ഗതിം വാ. യംനൂന മയം ഇമം നിവാപം നിവുത്തം മഹതീതി ദണ്ഡവാകരാഹി സമന്താ സപ്പദേസം അനുപരിവാരേയ്യാമ, അപ്പേവ നാമ തതിയാനം മിഗജാതാനം ആസയം പസ്സേയ്യാമ, യത്ഥ തേ ഗാഹം ഗച്ഛേയ്യു’ന്തി. തേ അമും നിവാപം നിവുത്തം മഹതീതി ദണ്ഡവാകരാഹി സമന്താ സപ്പദേസം അനുപരിവാരേസും. അദ്ദസംസു ഖോ നേവാപികോ ച നേവാപികപരിസാ ച തതിയാനം മിഗജാതാനം ആസയം, യത്ഥ തേ ഗാഹം അഗമംസു. ഏവഞ്ഹി തേ തതിയാപി മിഗജാതാ ന പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം യത്ഥ അഗതി നേവാപികസ്സ ച നേവാപികപരിസായ ച തത്രാസയം കപ്പേയ്യാമ, തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിസ്സാമ, അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ ഭവിസ്സാമ നേവാപികസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ’തി. തേ യത്ഥ അഗതി നേവാപികസ്സ ച നേവാപികപരിസായ ച തത്രാസയം കപ്പയിംസു. തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം നേവാപികസ്സ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു, തേ തത്ഥ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിംസു, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിംസു, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും നേവാപികസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ.

‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, നേവാപികസ്സ ച നേവാപികപരിസായ ച ഏതദഹോസി – ‘സഠാസ്സുനാമിമേ ചതുത്ഥാ മിഗജാതാ കേതബിനോ, ഇദ്ധിമന്താസ്സുനാമിമേ ചതുത്ഥാ മിഗജാതാ പരജനാ. ഇമഞ്ച നാമ നിവാപം നിവുത്തം പരിഭുഞ്ജന്തി, ന ച നേസം ജാനാമ ആഗതിം വാ ഗതിം വാ. യംനൂന മയം ഇമം നിവാപം നിവുത്തം മഹതീഹി ദണ്ഡവാകരാഹി സമന്താ സപ്പദേസം അനുപരിവാരേയ്യാമ, അപ്പേവ നാമ ചതുത്ഥാനം മിഗജാതാനം ആസയം പസ്സേയ്യാമ യത്ഥ തേ ഗാഹം ഗച്ഛേയ്യു’ന്തി. തേ അമും നിവാപം നിവുത്തം മഹതീഹി ദണ്ഡവാകരാഹി സമന്താ സപ്പദേസം അനുപരിവാരേസും. നേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അദ്ദസംസു നേവാപികോ ച നേവാപികപരിസാ ച ചതുത്ഥാനം മിഗജാതാനം ആസയം, യത്ഥ തേ ഗാഹം ഗച്ഛേയ്യും. തത്ര, ഭിക്ഖവേ, നേവാപികസ്സ ച നേവാപികപരിസായ ച ഏതദഹോസി – ‘സചേ ഖോ മയം ചതുത്ഥേ മിഗജാതേ ഘട്ടേസ്സാമ, തേ ഘട്ടിതാ അഞ്ഞേ ഘട്ടിസ്സന്തി തേ ഘട്ടിതാ അഞ്ഞേ ഘട്ടിസ്സന്തി. ഏവം ഇമം നിവാപം നിവുത്തം സബ്ബസോ മിഗജാതാ പരിമുഞ്ചിസ്സന്തി. യംനൂന മയം ചതുത്ഥേ മിഗജാതേ അജ്ഝുപേക്ഖേയ്യാമാ’തി. അജ്ഝുപേക്ഖിംസു ഖോ, ഭിക്ഖവേ, നേവാപികോ ച നേവാപികപരിസാ ച ചതുത്ഥേ മിഗജാതേ. ഏവഞ്ഹി തേ, ഭിക്ഖവേ, ചതുത്ഥാ മിഗജാതാ പരിമുച്ചിംസു നേവാപികസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ.

൨൬൬. ‘‘ഉപമാ ഖോ മേ അയം, ഭിക്ഖവേ, കതാ അത്ഥസ്സ വിഞ്ഞാപനായ. അയം ചേവേത്ഥ അത്ഥോ – നിവാപോതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, പഞ്ചന്നേതം കാമഗുണാനം അധിവചനം. നേവാപികോതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മാരസ്സേതം പാപിമതോ അധിവചനം. നേവാപികപരിസാതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മാരപരിസായേതം അധിവചനം. മിഗജാതാതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സമണബ്രാഹ്മണാനമേതം അധിവചനം.

൨൬൭. ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ മദം ആപജ്ജിംസു, മത്താ സമാനാ പമാദം ആപജ്ജിംസു, പമത്താ സമാനാ യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും മാരസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ അമുസ്മിഞ്ച ലോകാമിസേ. ഏവഞ്ഹി തേ, ഭിക്ഖവേ, പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. സേയ്യഥാപി തേ, ഭിക്ഖവേ, പഠമാ മിഗജാതാ തഥൂപമേ അഹം ഇമേ പഠമേ സമണബ്രാഹ്മണേ വദാമി.

൨൬൮. ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയാ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവം സമചിന്തേസും – ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ മദം ആപജ്ജിംസു, മത്താ സമാനാ പമാദം ആപജ്ജിംസു, പമത്താ സമാനാ യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും മാരസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ അമുസ്മിഞ്ച ലോകാമിസേ. ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ ലോകാമിസാ പടിവിരമേയ്യാമ, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരേയ്യാമാ’തി. തേ സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ ലോകാമിസാ പടിവിരമിംസു, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരേയ്യാമാതി. തേ സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ ലോകാമിസാ പടിവിരമിംസു, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരിംസു. തേ തത്ഥ സാകഭക്ഖാപി അഹേസും, സാമാകഭക്ഖാപി അഹേസും, നീവാരഭക്ഖാപി അഹേസും, ദദ്ദുലഭക്ഖാപി അഹേസും, ഹടഭക്ഖാപി അഹേസും, കണഭക്ഖാപി അഹേസും, ആചാമഭക്ഖാപി അഹേസും, പിഞ്ഞാകഭക്ഖാപി അഹേസും, തിണഭക്ഖാപി അഹേസും, ഗോമയഭക്ഖാപി അഹേസും, വനമൂലഫലാഹാരാ യാപേസും പവത്തഫലഭോജീ.

‘‘തേസം ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേ, തിണോദകസങ്ഖയേ, അധിമത്തകസിമാനം പത്തോ കായോ ഹോതി. തേസം അധിമത്തകസിമാനം പത്തകായാനം ബലവീരിയം പരിഹായി. ബലവീരിയേ പരിഹീനേ ചേതോവിമുത്തി പരിഹായി. ചേതോവിമുത്തിയാ പരിഹീനായ തമേവ നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ പച്ചാഗമിംസു താനി ച ലോകാമിസാനി. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ മദം ആപജ്ജിംസു, മത്താ സമാനാ പമാദം ആപജ്ജിംസു, പമത്താ സമാനാ യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും മാരസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ അമുസ്മിഞ്ച ലോകാമിസേ. ഏവഞ്ഹി തേ, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയാപി സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. സേയ്യഥാപി തേ, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയാ മിഗജാതാ തഥൂപമേ അഹം ഇമേ ദുതിയേ സമണബ്രാഹ്മണേ വദാമി.

൨൬൯. ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, തതിയാ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവം സമചിന്തേസും – ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി…പേ…. ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യേപി തേ ദുതിയാ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവം സമചിന്തേസും – ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി…പേ…. ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ ലോകാമിസാ പടിവിരമേയ്യാമ, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരേയ്യാമാ’തി. തേ സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ ലോകാമിസാ പടിവിരമിംസു. ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരിംസു. തേ തത്ഥ സാകഭക്ഖാപി അഹേസും…പേ… പവത്തഫലഭോജീ. തേസം ഗിമ്ഹാനം പച്ഛിമേ മാസേ തിണോദകസങ്ഖയേ അധിമത്തകസിമാനം പത്തോ കായോ ഹോതി. തേസം അധിമത്തകസിമാനം പത്തകായാനം ബലവീരിയം പരിഹായി, ബലവീരിയേ പരിഹീനേ ചേതോവിമുത്തി പരിഹായി, ചേതോവിമുത്തിയാ പരിഹീനായ തമേവ നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ പച്ചാഗമിംസു താനി ച ലോകാമിസാനി. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു. തേ തത്ഥ അനുപഖജ്ജ മുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ മദം ആപജ്ജിംസു, മത്താ സമാനാ പമാദം ആപജ്ജിംസു, പമത്താ സമാനാ യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും മാരസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ അമുസ്മിഞ്ച ലോകാമിസേ. ഏവഞ്ഹി തേ ദുതിയാപി സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി ഉപനിസ്സായ ആസയം കപ്പേയ്യാമ, തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിസ്സാമ, അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ ഭവിസ്സാമ മാരസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ അമുസ്മിഞ്ച ലോകാമിസേ’’തി.

‘‘തേ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി ഉപനിസ്സായ ആസയം കപ്പയിംസു. തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു. തേ തത്ഥ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിംസു, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിംസു, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും മാരസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ അമുസ്മിഞ്ച ലോകാമിസേ. അപി ച ഖോ ഏവംദിട്ഠികാ അഹേസും – സസ്സതോ ലോകോ ഇതിപി, അസസ്സതോ ലോകോ ഇതിപി; അന്തവാ ലോകോ ഇതിപി, അനന്തവാ ലോകോ ഇതിപി; തം ജീവം തം സരീരം ഇതിപി, അഞ്ഞം ജീവം അഞ്ഞം സരീരം ഇതിപി; ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ ഇതിപി, ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ ഇതിപി, ഹോതി ച ന ച ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ ഇതിപി, നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ ഇതിപി. ഏവഞ്ഹി തേ, ഭിക്ഖവേ, തതിയാപി സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. സേയ്യഥാപി തേ, ഭിക്ഖവേ, തതിയാ മിഗജാതാ തഥൂപമേ അഹം ഇമേ തതിയേ സമണബ്രാഹ്മണേ വദാമി.

൨൭൦. ‘‘തത്ര, ഭിക്ഖവേ, ചതുത്ഥാ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവം സമചിന്തേസും – ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ…പേ…. ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യേപി തേ ദുതിയാ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവം സമചിന്തേസും – ‘യേ ഖോ തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ…പേ…. ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ ലോകാമിസാ പടിവിരമേയ്യാമ ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരേയ്യാമാ’തി. തേ സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ ലോകാമിസാ പടിവിരമിംസു…പേ…. ഏവഞ്ഹി തേ ദുതിയാപി സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യേപി തേ തതിയാ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവം സമചിന്തേസും യേ ഖോ തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ …പേ…. ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യേപി തേ ദുതിയാ സമണബ്രാഹ്മണാ ഏവം സമചിന്തേസും യേ ഖോ തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ…പേ…. ഏവഞ്ഹി തേ പഠമാ സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ ലോകാമിസാ പടിവിരമേയ്യാമ, ഭയഭോഗാ പടിവിരതാ അരഞ്ഞായതനാനി അജ്ഝോഗാഹേത്വാ വിഹരേയ്യാമാ’തി. തേ സബ്ബസോ നിവാപഭോജനാ ലോകാമിസാ പടിവിരമിംസു…പേ…. ഏവഞ്ഹി തേ ദുതിയാപി സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി ഉപനിസ്സായ ആസയം കപ്പേയ്യാമ. തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിസ്സാമ, അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ ഭവിസ്സാമ മാരസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ അമുസ്മിഞ്ച ലോകാമിസേതി.

‘‘തേ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി ഉപനിസ്സായ ആസയം കപ്പയിംസു. തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു. തേ തത്ഥ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിംസു. അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിംസു. അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും മാരസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ അമുസ്മിഞ്ച ലോകാമിസേ. അപി ച ഖോ ഏവംദിട്ഠികാ അഹേസും സസ്സതോ ലോകോ ഇതിപി…പേ… നേവ ഹോതി ന ന ഹോതി തഥാഗതോ പരം മരണാ ഇതിപി. ഏവഞ്ഹി തേ തതിയാപി സമണബ്രാഹ്മണാ ന പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. യംനൂന മയം യത്ഥ അഗതി മാരസ്സ ച മാരപരിസായ ച തത്രാസയം കപ്പേയാമ. തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിസ്സാമ, അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിസ്സാമ, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ ഭവിസ്സാമ മാരസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ അമുസ്മിഞ്ച ലോകാമിസേതി.

‘‘തേ യത്ഥ അഗതി മാരസ്സ ച മാരപരിസായ ച തത്രാസയം കപ്പയിംസു. തത്രാസയം കപ്പേത്വാ അമും നിവാപം നിവുത്തം മാരസ്സ അമൂനി ച ലോകാമിസാനി അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജിംസു, തേ തത്ഥ അനനുപഖജ്ജ അമുച്ഛിതാ ഭോജനാനി ഭുഞ്ജമാനാ ന മദം ആപജ്ജിംസു, അമത്താ സമാനാ ന പമാദം ആപജ്ജിംസു, അപ്പമത്താ സമാനാ ന യഥാകാമകരണീയാ അഹേസും മാരസ്സ അമുസ്മിം നിവാപേ അമുസ്മിഞ്ച ലോകാമിസേ. ഏവഞ്ഹി തേ, ഭിക്ഖവേ, ചതുത്ഥാ സമണബ്രാഹ്മണാ പരിമുച്ചിംസു മാരസ്സ ഇദ്ധാനുഭാവാ. സേയ്യഥാപി തേ, ഭിക്ഖവേ, ചതുത്ഥാ മിഗജാതാ തഥൂപമേ അഹം ഇമേ ചതുത്ഥേ സമണബ്രാഹ്മണേ വദാമി.

൨൭൧. ‘‘കഥഞ്ച, ഭിക്ഖവേ, അഗതി മാരസ്സ ച മാരപരിസായ ച? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി വിവിച്ച അ