📜
നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ
മജ്ഝിമനികായേ
മൂലപണ്ണാസ-ടീകാ
(പഠമോ ഭാഗോ)
ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ
൧. സംവണ്ണനാരമ്ഭേ ¶ ¶ രതനത്തയവന്ദനാ സംവണ്ണേതബ്ബസ്സ ധമ്മസ്സ പഭവനിസ്സയവിസുദ്ധിപടിവേദനത്ഥം, തം പന ധമ്മസംവണ്ണനാസു വിഞ്ഞൂനം ബഹുമാനുപ്പാദനത്ഥം, തം സമ്മദേവ തേസം ഉഗ്ഗഹധാരണാദിക്കമലദ്ധബ്ബായ സമ്മാപടിപത്തിയാ സബ്ബഹിതസുഖനിപ്ഫാദനത്ഥം. അഥ വാ മങ്ഗലഭാവതോ, സബ്ബകിരിയാസു പുബ്ബകിച്ചഭാവതോ, പണ്ഡിതേഹി സമാചരിതഭാവതോ, ആയതിം പരേസം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനതോ ച സംവണ്ണനായം രതനത്തയപണാമകിരിയാ. അഥ വാ രതനത്തയപണാമകരണം പൂജനീയപൂജാപുഞ്ഞവിസേസനിബ്ബത്തനത്ഥം. തം അത്തനോ യഥാലദ്ധസമ്പത്തിനിമിത്തകസ്സ കമ്മസ്സ ബലാനുപ്പദാനത്ഥം. അന്തരാ ച തസ്സ അസങ്കോചനത്ഥം. തദുഭയം അനന്തരായേന അട്ഠകഥായ പരിസമാപനത്ഥം. ഇദമേവ ച പയോജനം ആചരിയേന ഇധാധിപ്പേതം. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘ഇതി മേ പസന്നമതിനോ…പേ… തസ്സാനുഭാവേനാ’’തി. വത്ഥുത്തയപൂജാഹി നിരതിസയപുഞ്ഞക്ഖേത്തസംബുദ്ധിയാ അപരിമേയ്യപഭാവോ പുഞ്ഞാതിസയോതി ബഹുവിധന്തരായേപി ലോകസന്നിവാസേ ¶ അന്തരായനിബന്ധനസകലസംകിലേസവിദ്ധംസനായ പഹോതി. ഭയാദിഉപദ്ദവഞ്ച നിവാരേതി. യഥാഹ –
‘‘പൂജാരഹേ പൂജയതോ. ബുദ്ധേ യദി വ സാവകേ’’തിആദി (ധ. പ. ൧൯൫; അപ. ൧.൧൦.൧), തഥാ ¶ –
‘‘യേ, ഭിക്ഖവേ, ബുദ്ധേ പസന്നാ, അഗ്ഗേ തേ പസന്നാ, അഗ്ഗേ ഖോ പന പസന്നാനം അഗ്ഗോ വിപാകോ ഹോതീ’’തിആദി (ഇതിവു. ൯൦, ൯൧),
‘‘ബുദ്ധോതി കിത്തയന്തസ്സ, കായേ ഭവതി യാ പീതി;
വരമേവ ഹി സാ പീതി, കസിണേനപി ജമ്ബുദീപസ്സ.
ധമ്മോതി കിത്തയന്തസ്സ…പേ… കസിണേനപി ജമ്ബുദീപസ്സ;
സങ്ഘോതി കിത്തയന്തസ്സ…പേ… കസിണേനപി ജമ്ബുദീപസ്സാ’’തി. (ഇതിവു. അട്ഠ. ൯൦),
തഥാ –
‘‘യസ്മിം മഹാനാമ സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന ദോസ…പേ… ന മോഹപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതീ’’തിആദി (അ. നി. ൬.൧൦; ൧൧.൧൧),
‘‘അരഞ്ഞേ രുക്ഖമൂലേ വാ…പേ…
ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ,
ലോമഹംസോ ന ഹേസ്സതീ’’തി ച. (സം. നി. ൨.൨൪൯);
തത്ഥ യസ്സ വത്ഥുത്തയസ്സ വന്ദനം കത്തുകാമോ, തസ്സ ഗുണാതിസയയോഗസന്ദസ്സനത്ഥം ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തിആദിനാ ഗാഥാത്തയമാഹ. ഗുണാതിസയയോഗേന ഹി വന്ദനാരഹഭാവോ, വന്ദനാരഹേ ച കതാ വന്ദനാ യഥാധിപ്പേതം പയോജനം സാധേതീതി. തത്ഥ യസ്സാ ദേസനായ സംവണ്ണനം കത്തുകാമോ. സാ ന വിനയദേസനാ വിയ കരുണാപ്പധാനാ, നാപി അഭിധമ്മദേസനാ വിയ പഞ്ഞാപ്പധാനാ ¶ , അഥ ഖോ കരുണാപഞ്ഞാപ്പധാനാതി തദുഭയപ്പധാനമേവ താവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഥോമനം കാതും തമ്മൂലകത്താ സേസരതനാനം ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ കിരതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖം വിക്ഖിപതി അപനേതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ കിണാതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖേ സതി കാരുണികം ഹിംസതി വിബാധതീതി അത്ഥോ. പരദുക്ഖേ സതി സാധൂനം കമ്പനം ഹദയഖേദം കരോതീതി വാ കരുണാ. അഥ വാ കമിതി സുഖം, തം രുന്ധതീതി കരുണാ. ഏസാ ഹി പരദുക്ഖാപനയനകാമതാലക്ഖണാ അത്തസുഖനിരപേക്ഖതായ കാരുണികാനം സുഖം രുന്ധതി വിബന്ധതീതി അത്ഥോ ¶ . കരുണായ സീതലം കരുണാസീതലം, കരുണാസീതലം ഹദയം അസ്സാതി കരുണാസീതലഹദയോ, തം കരുണാസീതലഹദയം.
തത്ഥ കിഞ്ചാപി പരേസം ഹിതോപസംഹാരസുഖാദിഅപരിഹാനിച്ഛനസഭാവതായ, ബ്യാപാദാരതീനം ഉജുവിപച്ചനീകതായ ച പരസത്തസന്താനഗതസന്താപവിച്ഛേദനാകാരപ്പവത്തിയാ മേത്താമുദിതാനമ്പി ചിത്തസീതലഭാവകാരണതാ ഉപലബ്ഭതി, തഥാപി പരദുക്ഖാപനയനാകാരപ്പവത്തിയാ പരൂപതാപാസഹനരസാ അവിഹിംസാഭൂതാ കരുണാവ വിസേസേന ഭഗവതോ ചിത്തസ്സ ചിത്തപസ്സദ്ധി വിയ സീതിഭാവനിമിത്തന്തി വുത്തം ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി. കരുണാമുഖേന വാ മേത്താമുദിതാനമ്പി ഹദയസീതലഭാവകാരണതാ വുത്താതി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ അസാധാരണഞാണവിസേസനിബന്ധനഭൂതാ സാതിസയം നിരവസേസഞ്ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം വിയ സവിസയബ്യാപിതായ മഹാകരുണാഭാവം ഉപഗതാ കരുണാവ ഭഗവതോ അതിസയേന ഹദയസീതലഭാവഹേതൂതി ആഹ ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി. അഥ വാ സതിപി മേത്താമുദിതാനം സാതിസയേ ഹദയസീതിഭാവനിബന്ധനത്തേ സകലബുദ്ധഗുണവിസേസകാരണതായ താസമ്പി കാരണന്തി കരുണാവ ഭഗവതോ ‘‘ഹദയസീതലഭാവകാരണ’’ന്തി വുത്താ. കരുണാനിദാനാ ഹി സബ്ബേപി ബുദ്ധഗുണാ. കരുണാനുഭാവനിബ്ബാപിയമാനസംസാരദുക്ഖസന്താപസ്സ ഹി ഭഗവതോ പരദുക്ഖാപനയനകാമതായ അനേകാനിപി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പാനം അകിലന്തരൂപസ്സേവ നിരവസേസബുദ്ധകരധമ്മസമ്ഭരണനിരതസ്സ സമധിഗതധമ്മാധിപതേയ്യസ്സ ച സന്നിഹിതേസുപി സത്തസങ്ഖാരസമുപനീതഹദയൂപതാപനിമിത്തേസു ന ഈസകമ്പി ചിത്തസീതിഭാവസ്സ അഞ്ഞഥത്തമഹോസീതി. ഏതസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ തീസുപി അവത്ഥാസു ഭഗവതോ കരുണാ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബം.
പജാനാതീതി പഞ്ഞാ, യഥാസഭാവം പകാരേഹി പടിവിജ്ഝതീതി അത്ഥോ. പഞ്ഞാവ ഞേയ്യാവരണപ്പഹാനതോ പകാരേഹി ധമ്മസഭാവജോതനട്ഠേന പജ്ജോതോതി പഞ്ഞാപജ്ജോതോ. സവാസനപ്പഹാനതോ വിസേസേന ഹതം സമുഗ്ഘാതിതം വിഹതം, പഞ്ഞാപജ്ജോതേന വിഹതം പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതം. മുയ്ഹന്തി തേന, സയം വാ മുയ്ഹതി, മോഹനമത്തമേവ വാ തന്തി മോഹോ, അവിജ്ജാ, സ്വേവ വിസയസഭാവപടിച്ഛാദനതോ അന്ധകാരസരിക്ഖതായ തമോ വിയാതി തമോ, പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതോ ¶ മോഹതമോ ഏതസ്സാതി പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമോ, തം പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമം. സബ്ബേസമ്പി ¶ ഹി ഖീണാസവാനം സതിപി പഞ്ഞാപജ്ജോതേന അവിജ്ജന്ധകാരസ്സ വിഹതഭാവേ സദ്ധാവിമുത്തേഹി വിയ ദിട്ഠിപ്പത്താനം സാവകേഹി പച്ചേകസമ്ബുദ്ധേഹി ച സവാസനപ്പഹാനേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം കിലേസപ്പഹാനസ്സ വിസേസോ വിജ്ജതീതി സാതിസയേന അവിജ്ജാപഹാനേന ഭഗവന്തം ഥോമേന്തോ ആഹ ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി.
അഥ വാ അന്തരേന പരോപദേസം അത്തനോ സന്താനേ അച്ചന്തം അവിജ്ജന്ധകാരവിഗമസ്സ നിബ്ബത്തിതത്താ, തഥാ സബ്ബഞ്ഞുതായ ബലേസു ച വസീഭാവസ്സ സമധിഗതത്താ, പരസന്തതിയഞ്ച ധമ്മദേസനാതിസയാനുഭാവേന സമ്മദേവ തസ്സ പവത്തിതത്താ ഭഗവാവ വിസേസതോ മോഹതമവിഗമേന ഥോമേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതോ’’തി പദേന ഭഗവതോ പടിവേധപഞ്ഞാ വിയ ദേസനാപഞ്ഞാപി സാമഞ്ഞനിദ്ദേസേന, ഏകസേസനയേന വാ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബം.
അഥ വാ ഭഗവതോ ഞാണസ്സ ഞേയ്യപരിയന്തികത്താ സകലഞേയ്യധമ്മസഭാവാവബോധനസമത്ഥേന അനാവരണഞാണസങ്ഖാതേന പഞ്ഞാപജ്ജോതേന സബ്ബഞേയ്യധമ്മസഭാവച്ഛാദകസ്സ മോഹന്ധകാരസ്സ വിധമിതത്താ അനഞ്ഞസാധാരണോ ഭഗവതോ മോഹതമവിനാസോതി കത്വാ വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി. ഏത്ഥ ച മോഹതമവിധമനന്തേ അധിഗതത്താ അനാവരണഞാണം കാരണൂപചാരേന സസന്താനേ മോഹതമവിധമനന്തി ദട്ഠബ്ബം. അഭിനീഹാരസമ്പത്തിയാ സവാസനപ്പഹാനമേവ ഹി കിലേസാനം ഞേയ്യാവരണപ്പഹാനന്തി, പരസന്താനേ പന മോഹതമവിധമനസ്സ കാരണഭാവതോ അനാവരണഞാണം ‘‘മോഹതമവിധമന’’ന്തി വുച്ചതീതി.
കിം പന കാരണം അവിജ്ജാസമുഗ്ഘാതോയേവേകോ പഹാനസമ്പത്തിവസേന ഭഗവതോ ഥോമനാനിമിത്തം ഗയ്ഹതി, ന പന സാതിസയം നിരവസേസകിലേസപ്പഹാനന്തി? തപ്പഹാനവചനേനേവ തദേകട്ഠതായ സകലസംകിലേസഗണസമുഗ്ഘാതസ്സ ജോതിതഭാവതോ. ന ഹി സോ താദിസോ കിലേസോ അത്ഥി, യോ നിരവസേസഅവിജ്ജാപ്പഹാനേന ന പഹീയതീതി.
അഥ വാ വിജ്ജാ വിയ സകലകുസലധമ്മസമുപ്പത്തിയാ നിരവസേസാകുസലധമ്മനിബ്ബത്തിയാ സംസാരപ്പവത്തിയാ ച അവിജ്ജാ പധാനകാരണന്തി തബ്ബിഘാതവചനേന ¶ സകലസംകിലേസഗണസമുഗ്ഘാതോ വുത്തോയേവ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി.
നരാ ¶ ച അമരാ ച നരാമരാ, സഹ നരാമരേഹീതി സനരാമരോ, സനരാമരോ ച സോ ലോകോ ചാതി സനരാമരലോകോ. തസ്സ ഗരൂതി സനരാമരലോകഗരു, തം സനരാമരലോകഗരും. ഏതേന ദേവമനുസ്സാനം വിയ തദവസിട്ഠസത്താനമ്പി യഥാരഹം ഗുണവിസേസാവഹതായ ഭഗവതോ ഉപകാരിതം ദസ്സേതി. ന ചേത്ഥ പധാനാപ്പധാനഭാവോ ചോദേതബ്ബോ. അഞ്ഞോ ഹി സദ്ദക്കമോ, അഞ്ഞോ അത്ഥക്കമോ. ഏദിസേസു ഹി സമാസപദേസു പധാനമ്പി അപ്പധാനം വിയ നിദ്ദിസീയതി യഥാ ‘‘സരാജികായ പരിസായാ’’തി (ചൂളവ. ൩൩൬). കാമഞ്ചേത്ഥ സത്തസങ്ഖാരോകാസവസേന തിവിധോ ലോകോ, ഗരുഭാവസ്സ പന അധിപ്പേതത്താ ഗരുകരണസമത്ഥസ്സേവ യുജ്ജനതോ സത്തലോകസ്സ വസേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. സോ ഹി ലോകീയന്തി ഏത്ഥ പുഞ്ഞപാപാനി തബ്ബിപാകോ ചാതി ‘‘ലോകോ’’തി വുച്ചതി. അമരഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ ഉപപത്തിദേവാ അധിപ്പേതാ.
അഥ വാ സമൂഹത്ഥോ ലോകസദ്ദോ സമുദായവസേന ലോകീയതി പഞ്ഞാപീയതീതി. സഹ നരേഹീതി സനരാ, സനരാ ച തേ അമരാ ചാതി സനരാമരാ, തേസം ലോകോതി സനരാമരലോകോതി പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം. അമരസദ്ദേന ചേത്ഥ വിസുദ്ധിദേവാപി സങ്ഗയ്ഹന്തി. തേ ഹി മരണാഭാവതോ പരമത്ഥതോ അമരാ. നരാമരാനംയേവ ച ഗഹണം ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസവസേന യഥാ ‘‘സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി (ദീ. നി. ൧.൧൫൭). തഥാ ഹി സബ്ബാനത്ഥപരിഹാരപുബ്ബങ്ഗമായ നിരവസേസഹിതസുഖവിധാനതപ്പരായ നിരതിസയായ പയോഗസമ്പത്തിയാ സദേവമനുസ്സായ പജായ അച്ചന്തൂപകാരിതായ അപരിമിതനിരുപമപ്പഭാവഗുണവിസേസസമങ്ഗിതായ ച സബ്ബസത്തുത്തമോ ഭഗവാ അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ഉത്തമഗാരവട്ഠാനം. തേന വുത്തം ‘‘സനരാമരലോകഗരു’’ന്തി.
സോഭനം ഗതം ഗമനം ഏതസ്സാതി സുഗതോ. ഭഗവതോ ഹി വേനേയ്യജനുപസങ്കമനം ഏകന്തേന തേസം ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനതോ സോഭനം, തഥാ ¶ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതരൂപകായതായ ദുതവിലമ്ബിത-ഖലിതാനുകഡ്ഢന-നിപ്പീളനുക്കുടിക-കുടിലാകുലതാദി-ദോസരഹിത-മവഹസിത-രാജഹംസ- വസഭവാരണ-മിഗരാജഗമനം കായഗമനം ഞാണഗമനഞ്ച വിപുലനിമ്മലകരുണാ-സതിവീരിയാദി-ഗുണവിസേസസഹിതമഭിനീഹാരതോ യാവ മഹാബോധിം അനവജ്ജതായ സോഭനമേവാതി. അഥ വാ സയമ്ഭുഞാണേന സകലമപി ലോകം പരിഞ്ഞാഭിസമയവസേന പരിജാനന്തോ ഞാണേന സമ്മാ ഗതോ അവഗതോതി സുഗതോ. തഥാ ലോകസമുദയം പഹാനാഭിസമയവസേന പജഹന്തോ അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദേന്തോ സമ്മാ ഗതോ അതീതോതി സുഗതോ, ലോകനിരോധം നിബ്ബാനം സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന സമ്മാ ഗതോ അധിഗതോതി സുഗതോ, ലോകനിരോധഗാമിനിം പടിപദം ഭാവനാഭിസമയവസേന സമ്മാ ഗതോ പടിപന്നോതി സുഗതോ. ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീതി സുഗതോ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൩൮; ചൂളനി. ൨൭) നയേന അയമത്ഥോ ¶ വിഭാവേതബ്ബോ. അഥ വാ സുന്ദരം ഠാനം സമ്മാസമ്ബോധിം, നിബ്ബാനമേവ വാ ഗതോ അധിഗതോതി സുഗതോ. യസ്മാ വാ ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം വേനേയ്യാനം യഥാരഹം കാലയുത്തമേവ ച ധമ്മം ഭാസതി, തസ്മാ സമ്മാ ഗദതി വദതീതി സുഗതോ ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ. ഇതി സോഭനഗമനതാദീഹി സുഗതോ, തം സുഗതം.
പുഞ്ഞപാപകമ്മേഹി ഉപപജ്ജനവസേന ഗന്തബ്ബതോ ഗതിയോ, ഉപപത്തിഭവവിസേസാ. താ പന നിരയാദിവസേന പഞ്ചവിധാ. താഹി സകലസ്സപി ഭവഗാമികമ്മസ്സ അരിയമഗ്ഗാധിഗമേന അവിപാകാരഹഭാവകരണേന നിവത്തിതത്താ ഭഗവാ പഞ്ചഹിപി ഗതീഹി സുട്ഠു മുത്തോ വിസംയുത്തോതി ആഹ ‘‘ഗതിവിമുത്ത’’ന്തി. ഏതേന ഭഗവതോ കത്ഥചിപി ഗതിയാ അപരിയാപന്നതം ദസ്സേതി, യതോ ഭഗവാ ‘‘ദേവാതിദേവോ’’തി വുച്ചതി. തേനേവാഹ –
‘‘യേന ദേവൂപപത്യസ്സ, ഗന്ധബ്ബോ വാ വിഹങ്ഗമോ;
യക്ഖത്തം യേന ഗച്ഛേയ്യം, മനുസ്സത്തഞ്ച അബ്ബജേ;
തേ മയ്ഹം ആസവാ ഖീണാ, വിദ്ധസ്താ വിനളീകതാ’’തി. (അ. നി. ൪.൩൬);
തംതംഗതിസംവത്തനകാനഞ്ഹി കമ്മകിലേസാനം അഗ്ഗമഗ്ഗേന ബോധിമൂലേയേവ സുപ്പഹീനത്താ നത്ഥി ഭഗവതോ ഗതിപരിയാപന്നതാതി അച്ചന്തമേവ ഭഗവാ സബ്ബഭവയോനിഗതി-വിഞ്ഞാണട്ഠിതി-സത്താവാസ-സത്തനികായേഹി പരിമുത്തോ, തം ഗതിവിമുത്തം. വന്ദേതി നമാമി, ഥോമേമീതി വാ അത്ഥോ.
അഥ ¶ വാ ഗതിവിമുത്തന്തി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുപ്പത്തിയാ ഭഗവന്തം ഥോമേതി. ഏത്ഥ ഹി ദ്വീഹി ആകാരേഹി ഭഗവതോ ഥോമനാ വേദിതബ്ബാ അത്തഹിതസമ്പത്തിതോ പരഹിതപടിപത്തിതോ ച. തേസു അത്തഹിതസമ്പത്തി അനാവരണഞാണാധിഗമതോ സവാസനാനം സബ്ബേസം കിലേസാനം അച്ചന്തപ്പഹാനതോ അനുപാദിസേസനിബ്ബാനപ്പത്തിതോ ച വേദിതബ്ബാ, പരഹിതപടിപത്തി ലാഭസക്കാരാദിനിരപേക്ഖചിത്തസ്സ സബ്ബദുക്ഖനിയ്യാനികധമ്മദേസനതോ വിരുദ്ധേസുപി നിച്ചം ഹിതജ്ഝാസയതോ ഞാണപരിപാകകാലാഗമനതോ ച. സാ പനേത്ഥ ആസയതോ പയോഗതോ ച ദുവിധാ പരഹിതപടിപത്തി, തിവിധാ ച അത്തഹിതസമ്പത്തി പകാസിതാ ഹോതി. കഥം? ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി ഏതേന ആസയതോ പരഹിതപടിപത്തി, സമ്മാഗദനത്ഥേന സുഗതസദ്ദേന പയോഗതോ പരഹിതപടിപത്തി, ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമം ഗതിവിമുത്ത’’ന്തി ഏതേഹി ചതുസച്ചപടിവേധത്ഥേന ച സുഗതസദ്ദേന തിവിധാപി അത്തഹിതസമ്പത്തി, അവസിട്ഠട്ഠേന ¶ തേന ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി ഏതേന ചാപി സബ്ബാപി അത്തഹിതസമ്പത്തിപരഹിതപടിപത്തി പകാസിതാ ഹോതീതി.
അഥ വാ തീഹി ആകാരേഹി ഭഗവതോ ഥോമനാ വേദിതബ്ബാ – ഹേതുതോ ഫലതോ ഉപകാരതോ ച. തത്ഥ ഹേതു മഹാകരുണാ, സാ പഠമപദേന ദസ്സിതാ. ഫലം ചതുബ്ബിധം ഞാണസമ്പദാ പഹാനസമ്പദാ ആനുഭാവസമ്പദാ രൂപകായസമ്പദാ ചാതി. താസു ഞാണപഹാനസമ്പദാ ദുതിയപദേന സച്ചപടിവേധത്ഥേന ച സുഗതസദ്ദേന പകാസിതാ ഹോന്തി, ആനുഭാവസമ്പദാ പന തതിയപദേന, രൂപകായസമ്പദാ യഥാവുത്തകായഗമനസോഭനത്ഥേന സുഗതസദ്ദേന ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപാരിപൂരിയാ വിനാ തദഭാവതോ. ഉപകാരോ അനന്തരം അബാഹിരം കരിത്വാ തിവിധയാനമുഖേന വിമുത്തിധമ്മദേസനാ. സോ സമ്മാഗദനത്ഥേന സുഗതസദ്ദേന പകാസിതോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.
തത്ഥ ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി ഏതേന സമ്മാസമ്ബോധിയാ മൂലം ദസ്സേതി. മഹാകരുണാസഞ്ചോദിതമാനസോ ഹി ഭഗവാ സംസാരപങ്കതോ സത്താനം സമുദ്ധരണത്ഥം കതാഭിനീഹാരോ അനുപുബ്ബേന പാരമിയോ പൂരേത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അധിഗതോതി കരുണാ സമ്മാസമ്ബോധിയാ മൂലം. ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി ഏതേന സമ്മാസമ്ബോധിം ദസ്സേതി ¶ . അനാവരണഞാണപദട്ഠാനഞ്ഹി മഗ്ഗഞാണം, മഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനഞ്ച അനാവരണഞാണം ‘‘സമ്മാസമ്ബോധീ’’തി വുച്ചതീതി. സമ്മാഗമനത്ഥേന സുഗതസദ്ദേന സമ്മാസമ്ബോധിയാ പടിപത്തിം ദസ്സേതി ലീനുദ്ധച്ചപതിട്ഠാനായൂഹനകാമസുഖല്ലികത്തകിലമഥാനുയോഗസസ്സതുച്ഛേദാഭിനിവേസാദി അന്തദ്വയരഹിതായ കരുണാപഞ്ഞാപരിഗ്ഗഹിതായ മജ്ഝിമായ പടിപത്തിയാ പകാസനതോ സുഗതസദ്ദസ്സ. ഇതരേഹി സമ്മാസമ്ബോധിയാ പധാനാപ്പധാനഭേദം പയോജനം ദസ്സേതി. സംസാരമഹോഘതോ സത്തസന്താരണഞ്ഹേത്ഥ പധാനം പയോജനം, തദഞ്ഞമപ്പധാനം. തേസു പധാനേന പരഹിതപടിപത്തിം ദസ്സേതി, ഇതരേന അത്തഹിതസമ്പത്തിം, തദുഭയേന അത്തഹിതായ പടിപന്നാദീസു ചതൂസു പുഗ്ഗലേസു ഭഗവതോ ചതുത്ഥപുഗ്ഗലഭാവം ദസ്സേതി. തേന ച അനുത്തരദക്ഖിണേയ്യഭാവം ഉത്തമവന്ദനീയഭാവം അത്തനോ ച വന്ദനകിരിയായ ഖേത്തങ്ഗതഭാവം ദസ്സേതി.
ഏത്ഥ ച കരുണാഗഹണേന ലോകിയേസു മഹഗ്ഗതഭാവപ്പത്താസാധാരണഗുണദീപനതോ ഭഗവതോ സബ്ബലോകിയഗുണസമ്പത്തി ദസ്സിതാ ഹോതി, പഞ്ഞാഗഹണേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനമഗ്ഗഞാണദീപനതോ സബ്ബലോകുത്തരഗുണസമ്പത്തി. തദുഭയഗ്ഗഹണസിദ്ധോ ഹി അത്ഥോ ‘‘സനരാമരലോകഗരു’’ന്തിആദിനാ വിപഞ്ചീയതീതി. കരുണാഗഹണേന ച ഉപഗമനം നിരുപക്കിലേസം ദസ്സേതി, പഞ്ഞാഗഹണേന അപഗമനം. തഥാ കരുണാഗഹണേന ലോകസമഞ്ഞാനുരൂപം ഭഗവതോ പവത്തിം ദസ്സേതി ലോകവോഹാരവിസയത്താ ¶ കരുണായ, പഞ്ഞാഗഹണേന സമഞ്ഞായ അനതിധാവനം സഭാവാനവബോധേന ഹി ധമ്മാനം സമഞ്ഞം അതിധാവിത്വാ സത്താദിപരാമസനം ഹോതീതി. തഥാ കരുണാഗഹണേന മഹാകരുണാസമാപത്തിവിഹാരം ദസ്സേതി, പഞ്ഞാഗഹണേന തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണം ചതുസച്ചഞാണം ചതുപടിസമ്ഭിദാഞാണം ചതുവേസാരജ്ജഞാണം.
കരുണാഗഹണേന മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണസ്സ ഗഹിതത്താ സേസാസാധാരണഞാണാനി, ഛ അഭിഞ്ഞാ, അട്ഠസു പരിസാസു അകമ്പനഞാണാനി, ദസ ബലാനി, ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി, സോളസ ഞാണചരിയാ, അട്ഠാരസ ബുദ്ധധമ്മാ, ചതുചത്താലീസ ഞാണവത്ഥൂനി, സത്തസത്തതിഞാണവത്ഥൂനീതി ഏവമാദീനം അനേകേസം പഞ്ഞാപഭേദാനം വസേന ഞാണചാരം ദസ്സേതി. തഥാ കരുണാഗഹണേന ചരണസമ്പത്തിം, പഞ്ഞാഗഹണേന വിജ്ജാസമ്പത്തിം. കരുണാഗഹണേന അത്താധിപതിതാ, പഞ്ഞാഗഹണേന ധമ്മാധിപതിതാ. കരുണാഗഹണേന ലോകനാഥഭാവോ, പഞ്ഞാഗഹണേന ¶ അത്തനാഥഭാവോ. തഥാ കരുണാഗഹണേന പുബ്ബകാരിഭാവോ, പഞ്ഞാഗഹണേന കതഞ്ഞുതാ. തഥാ കരുണാഗഹണേന അപരന്തപതാ, പഞ്ഞാഗഹണേന അനത്തന്തപതാ. കരുണാഗഹണേന വാ ബുദ്ധകരധമ്മസിദ്ധി, പഞ്ഞാഗഹണേന ബുദ്ധഭാവസിദ്ധി. തഥാ കരുണാഗഹണേന പരേസം താരണം, പഞ്ഞാഗഹണേന സയം തരണം. തഥാ കരുണാഗഹണേന സബ്ബസത്തേസു അനുഗ്ഗഹചിത്തതാ, പഞ്ഞാഗഹണേന സബ്ബധമ്മേസു വിരത്തചിത്തതാ ദസ്സിതാ ഹോതി.
സബ്ബേസഞ്ച ബുദ്ധഗുണാനം കരുണാ ആദി തന്നിദാനഭാവതോ, പഞ്ഞാ പരിയോസാനം തതോ ഉത്തരി കരണീയാഭാവതോ. ഇതി ആദിപരിയോസാനദസ്സനേന സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി. തഥാ കരുണാഗഹണേന സീലക്ഖന്ധപുബ്ബങ്ഗമോ സമാധിക്ഖന്ധോ ദസ്സിതോ ഹോതി. കരുണാനിദാനഞ്ഹി സീലം തതോ പാണാതിപാതാദിവിരതിപ്പവത്തിതോ, സാ ച ഝാനത്തയസമ്പയോഗിനീതി. പഞ്ഞാവചനേന പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ. സീലഞ്ച സബ്ബബുദ്ധഗുണാനം ആദി, സമാധി മജ്ഝേ, പഞ്ഞാ പരിയോസാനന്തി ഏവമ്പി ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണദസ്സനേന സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി നയതോ ദസ്സിതത്താ. ഏസോ ഏവ ഹി നിരവസേസതോ ബുദ്ധഗുണാനം ദസ്സനുപായോ, യദിദം നയഗ്ഗാഹണം. അഞ്ഞഥാ കോ നാമ സമത്ഥോ ഭഗവതോ ഗുണേ അനുപദം നിരവസേസതോ ദസ്സേതും. തേനേവാഹ –
‘‘ബുദ്ധോപി ബുദ്ധസ്സ ഭണേയ്യ വണ്ണം;
കപ്പമ്പി ചേ അഞ്ഞമഭാസമാനോ.
ഖീയേഥ ¶ കപ്പോ ചിരദീഘമന്തരേ;
വണ്ണോ ന ഖീയേഥ തഥാഗതസ്സാ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൦൫; ൩.൧൪൧; മ. നി. അട്ഠ. ൨.൪൨൫; ഉദാ. അട്ഠ. ൫൩; അപ. അട്ഠ. ൨.൭.൨൦; ബു. വം. അട്ഠ. ൪.൪; ചരിയാ. അട്ഠ. ൩.൧൨൨ പകിണ്ണകകഥാ);
തേനേവ ച ആയസ്മതാ സാരിപുത്തത്ഥേരേനപി ബുദ്ധഗുണപരിച്ഛേദനം പതി അനുയുത്തേന ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അപിച മേ, ഭന്തേ, ധമ്മന്വയോ വിദിതോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൪൬) വുത്തം.
൨. ഏവം സങ്ഖേപേന സകലസബ്ബഞ്ഞുഗുണേഹി ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവിത്വാ ഇദാനി സദ്ധമ്മം ഥോമേതും ‘‘ബുദ്ധോപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ബുദ്ധോതി കത്തുനിദ്ദേസോ. ബുദ്ധഭാവന്തി കമ്മനിദ്ദേസോ. ഭാവേത്വാ സച്ഛികത്വാതി ച പുബ്ബകാലകിരിയാനിദ്ദേസോ ¶ . യന്തി അനിയമതോ കമ്മനിദ്ദേസോ. ഉപഗതോതി അപരകാലകിരിയാനിദ്ദേസോ. വന്ദേതി കിരിയാനിദ്ദേസോ. തന്തി നിയമനം. ധമ്മന്തി വന്ദനകിരിയായ കമ്മനിദ്ദേസോ. ഗതമലം അനുത്തരന്തി ച തബ്ബിസേസനം.
തത്ഥ ബുദ്ധസദ്ദസ്സ താവ ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ, ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ നിദ്ദേസനയേന (മഹാനി. ൧൯൨; ചൂളനി. ൯൭) അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ സവാസനായ അഞ്ഞാണനിദ്ദായ അച്ചന്തവിഗമതോ, ബുദ്ധിയാ വാ വികസിതഭാവതോ ബുദ്ധവാതി ബുദ്ധോ ജാഗരണവികസനത്ഥവസേന. അഥ വാ കസ്സചിപി ഞേയ്യധമ്മസ്സ അനവബുദ്ധസ്സ അഭാവേന ഞേയ്യവിസേസസ്സ കമ്മഭാവേന അഗ്ഗഹണതോ കമ്മവചനിച്ഛായ അഭാവേന അവഗമനത്ഥവസേനേവ കത്തുനിദ്ദേസോ ലബ്ഭതീതി ബുദ്ധവാതി ബുദ്ധോ യഥാ ‘‘ദിക്ഖിതോ ന ദദാതീ’’തി. അത്ഥതോ പന പാരമിതാപരിഭാവിതോ സയമ്ഭുഞാണേന സഹ വാസനായ വിഹതവിദ്ധസ്തനിരവസേസകിലേസോ മഹാകരുണാസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദിഅപരിമേയ്യഗുണഗണാധാരോ ഖന്ധസന്താനോ ബുദ്ധോ. യഥാഹ –
‘‘ബുദ്ധോതി യോ സോ ഭഗവാ സയമ്ഭൂ. അനാചരിയകോ പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസു ധമ്മേസു സാമം സച്ചാനി അഭിസമ്ബുജ്ഝി, തത്ഥ ച സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ ബലേസു ച വസീഭാവ’’ന്തി (മഹാനി. ൧൯൨; ചൂളനി. ൯൭; പടി. മ. ൩.൧൬൧).
അപി-സദ്ദോ ¶ സമ്ഭാവനേ. തേന ‘‘ഏവം ഗുണവിസേസയുത്തോ സോപി നാമ ഭഗവാ’’തി വക്ഖമാനഗുണേ ധമ്മേ സമ്ഭാവനം ദീപേതി. ബുദ്ധഭാവന്തി സമ്മാസമ്ബോധിം. ഭാവേത്വാതി ഉപ്പാദേത്വാ വഡ്ഢേത്വാ ച. സച്ഛികത്വാതി പച്ചക്ഖം കത്വാ. ഉപഗതോതി പത്തോ, അധിഗതോതി അത്ഥോ. ഏതസ്സ ‘‘ബുദ്ധഭാവ’’ന്തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. ഗതമലന്തി വിഗതമലം, നിദ്ദോസന്തി അത്ഥോ. വന്ദേതി പണമാമി, ഥോമേമി വാ. അനുത്തരന്തി ഉത്തരരഹിതം, ലോകുത്തരന്തി അത്ഥോ. ധമ്മന്തി യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ അപായതോ ച സംസാരതോ ച അപതമാനേ കത്വാ ധാരേതീതി ധമ്മോ. അയഞ്ഹേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – ഏവം വിവിധഗുണഗണസമന്നാഗതോ ബുദ്ധോപി ഭഗവാ യം അരിയമഗ്ഗസങ്ഖാതം ധമ്മം ഭാവേത്വാ, ഫലനിബ്ബാനസങ്ഖാതം പന സച്ഛികത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അധിഗതോ, തമേതം ബുദ്ധാനമ്പി ബുദ്ധഭാവഹേതുഭൂതം സബ്ബദോസമലരഹിതം അത്തനോ ഉത്തരിതരാഭാവേന അനുത്തരം പടിവേധസദ്ധമ്മം നമാമീതി. പരിയത്തിസദ്ധമ്മസ്സാപി തപ്പകാസനത്താ ഇധ സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ.
അഥ ¶ വാ ‘‘അഭിധമ്മനയസമുദ്ദം അധിഗച്ഛി, തീണി പിടകാനി സമ്മസീ’’തി ച അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ പരിയത്തിധമ്മസ്സപി സച്ഛികിരിയാസമ്മസനപരിയായോ ലബ്ഭതീതി സോപി ഇധ വുത്തോ ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം. തഥാ ‘‘യം ധമ്മം ഭാവേത്വാ സച്ചികത്വാ’’തി ച വുത്തത്താ ബുദ്ധകരധമ്മഭൂതാഹി പാരമിതാഹി സഹ പുബ്ബഭാഗേ അധിസീലസിക്ഖാദയോപി ഇധ ധമ്മസദ്ദേന സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബം. താപി ഹി മലപടിപക്ഖതായ ഗതമലാ അനഞ്ഞസാധാരണതായ അനുത്തരാ ചാതി. തഥാ ഹി സത്താനം സകലവട്ടദുക്ഖനിസ്സരണത്ഥായ കതമഹാഭിനീഹാരോ മഹാകരുണാധിവാസപേസലജ്ഝാസയോ പഞ്ഞാവിസേസപരിധോതനിമ്മലാനം ദാനദമസംയമാദീനം ഉത്തമധമ്മാനം സതസഹസ്സാധികാനി കപ്പാനം ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി സക്കച്ചം നിരന്തരം നിരവസേസാനം ഭാവനാപച്ചക്ഖകരണേഹി കമ്മാദീസു അധിഗതവസീഭാവോ അച്ഛരിയാചിന്തേയ്യമഹാനുഭാവോ അധിസീലാധിചിത്താനം പരമുക്കംസപാരമിപ്പത്തോ ഭഗവാ പച്ചയാകാരേ ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സമുഖേന മഹാവജിരഞാണം പേസേത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി.
ഏത്ഥ ച ‘‘ഭാവേത്വാ’’തി ഏതേന വിജ്ജാസമ്പദായ ധമ്മം ഥോമേതി, ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന വിമുത്തിസമ്പദായ. തഥാ പഠമേന ഝാനസമ്പദായ, ദുതിയേന വിമോക്ഖസമ്പദായ. പഠമേന വാ സമാധിസമ്പദായ, ദുതിയേന സമാപത്തിസമ്പദായ. അഥ വാ പഠമേന ഖയേഞാണഭാവേന, ദുതിയേന അനുപ്പാദേഞാണഭാവേന. പുരിമേന വാ വിജ്ജൂപമതായ, ദുതിയേന വജിരൂപമതായ. പുരിമേന വാ വിരാഗസമ്പത്തിയാ, ദുതിയേന നിരോധസമ്പത്തിയാ. തഥാ പഠമേന നിയ്യാനഭാവേന, ദുതിയേന നിസ്സ്സരണഭാവേന. പഠമേന വാ ഹേതുഭാവേന, ദുതിയേന അസങ്ഖതഭാവേന. പഠമേന വാ ദസ്സനഭാവേന, ദുതിയേന വിവേകഭാവേന. പഠമേന വാ അധിപതിഭാവേന, ദുതിയേന അമതഭാവേന ധമ്മം ¶ ഥോമേതി. അഥ വാ ‘‘യം ധമ്മം ഭാവേത്വാ ബുദ്ധഭാവം ഉപഗതോ’’തി ഏതേന സ്വാക്ഖാതതായ ധമ്മം ഥോമേതി. ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന സന്ദിട്ഠികതായ. തഥാ പുരിമേന അകാലികതായ, പച്ഛിമേന ഏഹിപസ്സികതായ. പുരിമേന വാ ഓപനേയ്യികതായ, പച്ഛിമേന പച്ചത്തം വേദിതബ്ബതായ ധമ്മം ഥോമേതി. ‘‘ഗതമല’’ന്തി ഇമിനാ സംകിലേസാഭാവദീപനേന ധമ്മസ്സ പരിസുദ്ധതം ദസ്സേതി, ‘‘അനുത്തര’’ന്തി ഏതേന അഞ്ഞസ്സ വിസിട്ഠസ്സ അഭാവദീപനേന വിപുലപരിപുണ്ണതം. പഠമേന വാ പഹാനസമ്പദം ധമ്മസ്സ ദസ്സേതി, ദുതിയേന സഭാവസമ്പദം. ഭാവേതബ്ബതായ വാ ധമ്മസ്സ ഗതമലഭാവോ യോജേതബ്ബോ ¶ . ഭാവനാഗുണേന ഹി സോ ദോസാനം സമുഗ്ഘാതകോ ഹോതീതി. സച്ഛികാതബ്ബഭാവേന അനുത്തരഭാവോ യോജേതബ്ബോ. സച്ഛികിരിയാനിബ്ബത്തിതോ ഹി തദുത്തരികരണീയാഭാവതോ അനഞ്ഞസാധാരണതായ അനുത്തരോതി. തഥാ ‘‘ഭാവേത്വാ’’തി ഏതേന സഹ പുബ്ബഭാഗസീലാദീഹി സേക്ഖാ സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി, ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന സഹ അസങ്ഖതായ ധാതുയാ അസേക്ഖാ സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധാ ദസ്സിതാ ഹോന്തീതി.
൩. ഏവം സങ്ഖേപേനേവ സബ്ബധമ്മഗുണേഹി സദ്ധമ്മം അഭിത്ഥവിത്വാ ഇദാനി അരിയസങ്ഘം ഥോമേതും ‘‘സുഗതസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുഗതസ്സാതി സമ്ബന്ധനിദ്ദേസോ, തസ്സ ‘‘പുത്താന’’ന്തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. ഓരസാനന്തി പുത്തവിസേസനം. മാരസേനമഥനാനന്തി ഓരസപുത്തഭാവേ കാരണനിദ്ദേസോ. തേന കിലേസപ്പഹാനമേവ ഭഗവതോ ഓരസപുത്തഭാവേ കാരണം അനുജാനാതീതി ദസ്സേതി. അട്ഠന്നന്തി ഗണനപരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ. തേന സതിപി തേസം സത്തവിസേസഭാവേന അനേകസഹസ്സസങ്ഖാഭാവേ ഇമം ഗണനപരിച്ഛേദം നാതിവത്തന്തീതി ദസ്സേതി മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠഭാവാനാതിവത്തനതോ. സമൂഹന്തി സമുദായനിദ്ദേസോ. അരിയസങ്ഘന്തി ഗുണവിസിട്ഠസങ്ഘാടഭാവനിദ്ദേസോ. തേന അസഭിപി അരിയപുഗ്ഗലാനം കായസാമഗ്ഗിയം അരിയസങ്ഘഭാവം ദസ്സേതി ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേന സംഹതഭാവതോ.
തത്ഥ ഉരസി ഭവാ ജാതാ സംവദ്ധാ ച ഓരസാ. യഥാ ഹി സത്താനം ഓരസപുത്താ അത്തജാതതായ പിതു സന്തകസ്സ ദായജ്ജസ്സ വിസേസേന ഭാഗിനോ ഹോന്തി, ഏവമേവ തേപി അരിയപുഗ്ഗലാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധമ്മസ്സവനന്തേ അരിയായ ജാതിയാ ജാതതായ ഭഗവതോ സന്തകസ്സ വിമുത്തിസുഖസ്സ അരിയധമ്മരതനസ്സ ച ഏകന്തഭാഗിനോതി ഓരസാ വിയ ഓരസാ. അഥ വാ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാനുഭാവേന അരിയഭൂമിം ഓക്കമമാനാ ഓക്കന്താ ച അരിയസാവകാ ഭഗവതോ ഉരേന വായാമജനിതാഭിജാതിതായ നിപ്പരിയായേന ‘‘ഓരസപുത്താ’’തി വത്തബ്ബതം അരഹന്തി. സാവകേഹി പവത്തിയമാനാപി ഹി ധമ്മദേസനാ ‘‘ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാ’’ഇച്ചേവ വുച്ചതി തംമൂലികത്താ ലക്ഖണാദിവിസേസാഭാവതോ ച.
യദിപി ¶ ¶ അരിയസാവകാനം അരിയമഗ്ഗാധിഗമസമയേ ഭഗവതോ വിയ തദന്തരായ കരണത്ഥം ദേവപുത്തമാരോ, മാരവാഹിനീ വാ ന ഏകന്തേന അപസാദേതി, തേഹി പന അപസാദേതബ്ബതായ കാരണേ വിമഥിതേ തേപി വിമഥിതാ ഏവ നാമ ഹോന്തീതി ആഹ – ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ ‘‘മാരമാരസേനമഥനാന’’ന്തി വത്തബ്ബേ ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി ഏകദേസസരൂപേകസേസോ കതോതി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരമാരാനം വിയ ദേവപുത്തമാരസ്സപി ഗുണമാരണേ സഹായഭാവൂപഗമനതോ കിലേസബലകായോ ‘‘സേനാ’’തി വുച്ചതി. യഥാഹ ‘‘കാമാ തേ പഠമാ സേനാ’’തിആദി (സു. നി. ൪൩൮; മഹാനി. ൨൮, ൬൮, ൧൪൯). സാ ച തേഹി ദിയഡ്ഢസഹസ്സഭേദാ അനന്തഭേദാ വാ കിലേസവാഹിനീ സതിധമ്മവിചയവീരിയസമഥാദിഗുണപഹരണേഹി ഓധിസോ വിമഥിതാ വിഹതാ വിദ്ധസ്താ ചാതി മാരസേനമഥനാ, അരിയസാവകാ. ഏതേന തേസം ഭഗവതോ അനുജാതപുത്തതം ദസ്സേതി.
ആരകത്താ കിലേസേഹി, അനയേ ന ഇരിയനതോ, അയേ ച ഇരിയനതോ അരിയാ നിരുത്തിനയേന. അഥ വാ സദേവകേന ലോകേന ‘‘സരണ’’ന്തി അരണീയതോ ഉപഗന്തബ്ബതോ ഉപഗതാനഞ്ച തദത്ഥസിദ്ധിതോ അരിയാ, അരിയാനം സങ്ഘോതി അരിയസങ്ഘോ, അരിയോ ച സോ സങ്ഘോ ചാതി വാ അരിയസങ്ഘോ, തം അരിയസങ്ഘം. ഭഗവതോ അപരഭാഗേ ബുദ്ധധമ്മരതനാനമ്പി സമധിഗമോ സങ്ഘരതനാധീനോതി അരിയസങ്ഘസ്സ ബഹൂപകാരതം ദസ്സേതും ഇധേവ ‘‘സിരസാ വന്ദേ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.
ഏത്ഥ ച ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താന’’ന്തി ഏതേന അരിയസങ്ഘസ്സ പഭവസമ്പദം ദസ്സേതി, ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി ഏതേന പഹാനസമ്പദം സകലസംകിലേസപ്പഹാനദീപനതോ. ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി ഏതേന ഞാണസമ്പദം മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠഭാവദീപനതോ. ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി ഏതേന പഭാവസമ്പദം ദസ്സേതി സബ്ബസങ്ഘാനം അഗ്ഗഭാവദീപനതോ. അഥ വാ ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താന’’ന്തി അരിയസങ്ഘസ്സ വിസുദ്ധനിസ്സയഭാവദീപനം, ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി സമ്മാഉജുഞായസാമീചിപ്പടിപന്നഭാവദീപനം, ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി ആഹുനേയ്യാദിഭാവദീപനം, ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി അനുത്തരപുഞ്ഞക്ഖേത്തഭാവദീപനം. തഥാ ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താന’’ന്തി ഏതേന അരിയസങ്ഘസ്സ ലോകുത്തരസരണഗമനസബ്ഭാവം ദീപേതി. ലോകുത്തരസരണഗമനേന ഹി തേ ഭഗവതോ ഓരസപുത്താ ജാതാ. ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി ഏതേന അഭിനീഹാരസമ്പദാസിദ്ധം ¶ പുബ്ബഭാഗേ സമ്മാപടിപത്തിം ദസ്സേതി. കതാഭിനീഹാരാ ഹി സമ്മാപടിപന്നാ മാരം മാരപരിസം വാ അഭിവിജിനന്തി. ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി ഏതേന പടിവിദ്ധസ്തവിപക്ഖേ സേക്ഖാസേക്ഖധമ്മേ ദസ്സേതി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന മഗ്ഗഫലധമ്മാനം പകാസിതത്താ. ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യഭാവം ദസ്സേതി. സരണഗമനഞ്ച സാവകാനം സബ്ബഗുണാനം ആദി, സപുബ്ബഭാഗപടിപദാ സേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ മജ്ഝേ, അസേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ ¶ പരിയോസാനന്തി ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണാ സങ്ഖേപതോ സബ്ബേ അരിയസങ്ഘഗുണാ പകാസിതാ ഹോന്തി.
൪. ഏവം ഗാഥാത്തയേന സങ്ഖേപതോ സകലഗുണസംകിത്തനമുഖേന രതനത്തയസ്സ പണാമം കത്വാ ഇദാനി തംനിപച്ചകാരം യഥാധിപ്പേതേ പയോജനേ പരിണാമേന്തോ ‘‘ഇതി മേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ രതിജനനട്ഠേന രതനം, ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘാ. തേസഞ്ഹി ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ യഥാഭൂതഗുണേ ആവജ്ജേന്തസ്സ അമതാധിഗമഹേതുഭൂതം അനപ്പകം പീതിപാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി. യഥാഹ –
‘‘യസ്മിം മഹാനാമ, സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന ദോസ…പേ… ന മോഹപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി…പേ… ഉജുഗതചിത്തോ ഖോ മഹാനാമ, അരിയസാവകോ ലഭതി അത്ഥവേദം, ലഭതി ധമ്മവേദം, ലഭതി ധമ്മൂപസംഹിതം പാമോജ്ജം, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതീ’’തിആദി (അ. നി. ൬.൧൦; ൧൧.൧൧).
ചിത്തീകതാദിഭാവോ വാ രതനട്ഠോ. വുത്തഞ്ഹേതം –
‘‘ചിത്തീകതം മഹഗ്ഘഞ്ച, അതുലം ദുല്ലഭദസ്സനം;
അനോമസത്തപരിഭോഗം, രതനം തേന വുച്ചതീ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൩; സം. നി. അട്ഠ. ൩.൫.൨൨൩; ഖു. പാ. അട്ഠ. ൬.൩; സു. നി. അട്ഠ. ൧.൨൨൬; മഹാനി. അട്ഠ. ൫൦);
ചിത്തികതഭാവാദയോ ച അനഞ്ഞസാധാരണാ ബുദ്ധാദീസു ഏവ ലബ്ഭന്തീതി.
വന്ദനാവ വന്ദനാമയം യഥാ ‘‘ദാനമയം സീലമയ’’ന്തി (ദീ. നി. ൩.൩൦൫; ഇതിവു. ൬൦). വന്ദനാ ചേത്ഥ കായവാചാചിത്തേഹി തിണ്ണം രതനാനം ഗുണനിന്നതാ, ഥോമനാ വാ. പുജ്ജഭവഫലനിബ്ബത്തനതോ ¶ പുഞ്ഞം, അത്തനോ സന്താനം പുനാതീതി വാ. സുവിഹതന്തരായോതി സുട്ഠു വിഹതന്തരായോ. ഏതേന അത്തനോ പസാദസമ്പത്തിയാ രതനത്തയസ്സ ച ഖേത്തഭാവസമ്പത്തിയാ തം പുഞ്ഞം അത്ഥപ്പകാസനസ്സ ഉപഘാതകഉപദ്ദവാനം വിഹനനേ സമത്ഥന്തി ദസ്സേതി. ഹുത്വാതി പുബ്ബകാലകിരിയാ. തസ്സ ‘‘അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. തസ്സാതി യം രതനത്തയവന്ദനാമയം പുഞ്ഞം, തസ്സ. ആനുഭാവേനാതി ബലേന.
൫. ഏവം ¶ രതനത്തയസ്സ നിപച്ചകാരേ പയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യസ്സാ ധമ്മദേസനായ അത്ഥം സംവണ്ണേതുകാമോ, തസ്സാ താവ ഗുണാഭിത്ഥവനവസേന ഉപഞ്ഞാപനത്ഥം ‘‘മജ്ഝിമപമാണസുത്തങ്കിതസ്സാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ മജ്ഝിമപമാണസുത്തങ്കിതസ്സാതി നാതിദീഘനാതിഖുദ്ദകപമാണേഹി സുത്തന്തേഹി ലക്ഖിതസ്സ. യഥാ ഹി ദീഘാഗമേ ദീഘപമാണാനി സുത്താനി, യഥാ ച സംയുത്തങ്ഗുത്തരാഗമേസു ദ്വീസു ഖുദ്ദകപമാണാനി, ന ഏവം ഇധ. ഇധ പന പമാണതോ മജ്ഝിമാനി സുത്താനി. തേന വുത്തം ‘‘മജ്ഝിമപമാണസുത്തങ്കിതസ്സാതി നാതിദീഘനാതിഖുദ്ദകപമാണേഹി സുത്തന്തേഹി ലക്ഖിതസ്സതി അത്ഥോ’’തി. ഏതേന ‘‘മജ്ഝിമോ’’തി അയം ഇമസ്സ അത്ഥാനുഗതസമഞ്ഞാതി ദസ്സേതി. നനു ച സുത്താനി ഏവ ആഗമോ, കസ്സ പന സുത്തേഹി അങ്കനന്തി? സച്ചമേതം പരമത്ഥതോ, സുത്താനി പന ഉപാദായ പഞ്ഞത്തോ ആഗമോ. യഥേവ ഹി അത്ഥബ്യഞ്ജനസമുദായേ ‘‘സുത്ത’’ന്തി വോഹാരോ, ഏവം സുത്തസമുദായേ അയം ‘‘ആഗമോ’’തി വോഹാരോ. ഇധാതി ഇമസ്മിം സാസനേ. ആഗമിസ്സന്തി ഏത്ഥ, ഏതേന ഏതസ്മാ വാ അത്തത്ഥപരത്ഥാദയോതി ആഗമോ, ആദികല്യാണാദിഗുണസമ്പത്തിയാ ഉത്തമട്ഠേന തംതംഅഭിപത്ഥിതസമിദ്ധിഹേതുതായ പണ്ഡിതേഹി വരിതബ്ബതോ വരോ, ആഗമോ ച സോ വരോ ചാതി ആഗമവരോ. ആഗമസമ്മതേഹി വാ വരോതി ആഗമവരോ, മജ്ഝിമോ ച സോ ആഗമവരോ ചാതി മജ്ഝിമാഗമവരോ, തസ്സ.
ബുദ്ധാനം അനുബുദ്ധാനം ബുദ്ധാനുബുദ്ധാ, ബുദ്ധാനം സച്ചപടിവേധം അനുഗമ്മ പടിവിദ്ധസച്ചാ അഗ്ഗസാവകാദയോ അരിയാ. തേഹി അത്ഥസംവണ്ണനാഗുണസംവണ്ണനാനം വസേന സംവണ്ണിതസ്സ. അഥ വാ ബുദ്ധാ ച അനുബുദ്ധാ ച ബുദ്ധാനുബുദ്ധാതി യോജേതബ്ബം. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനേവ ഹി വിനയസുത്താഭിധമ്മാനം പകിണ്ണകദേസനാദിവസേന യോ പഠമം അത്ഥോ വിഭത്തോ, സോ ഏവ പച്ഛാ തസ്സ തസ്സ സംവണ്ണനാവസേന സങ്ഗീതികാരേഹി സങ്ഗഹം ആരോപിതോതി. പരവാദമഥനസ്സാതി അഞ്ഞതിത്ഥിയാനം വാദനിമ്മഥനസ്സ, തേസം ദിട്ഠിഗതഭഞ്ജനസ്സാതി അത്ഥോ. അയഞ്ഹി ¶ ആഗമോ മൂലപരിയായസുത്തസബ്ബാസവസുത്താദീസു ദിട്ഠിഗതികാനം ദിട്ഠിഗതദോസവിഭാവനതോ സച്ചകസുത്തം (മ. നി. ൧.൩൫൩) ഉപാലിസുത്താദീസു (മ. നി. ൨.൫൬) സച്ചകാദീനം മിച്ഛാവാദനിമ്മഥനദീപനതോ വിസേസതോ ‘‘പരവാദമഥനോ’’തി ഥോമിതോതി. സംവണ്ണനാസു ചായം ആചരിയസ്സ പകതി, യാ തംതംസംവണ്ണനാസു ആദിതോ തസ്സ തസ്സ സംവണ്ണേതബ്ബസ്സ ധമ്മസ്സ വിസേസഗുണകിത്തനേന ഥോമനാ. തഥാ ഹി സുമങ്ഗലവിലാസിനീസാരത്ഥപകാസിനീമനോരഥപൂരണീസു അട്ഠസാലിനീആദീസു ച യഥാക്കമം ‘‘സദ്ധാവഹഗുണസ്സ, ഞാണപ്പഭേദജനനസ്സ, ധമ്മകഥികപുങ്ഗവാനം വിചിത്തപടിഭാനജനനസ്സ, തസ്സ ഗമ്ഭീരഞാണേഹി ഓഗാള്ഹസ്സ അഭിണ്ഹസോ നാനാനയവിചിത്തസ്സ അഭിധമ്മസ്സാ’’തിആദിനാ ഥോമനാ കതാ.
൬. അത്ഥോ ¶ കഥീയതി ഏതായാതി അത്ഥകഥാ, സാ ഏവ അട്ഠകഥാ ത്ഥ-കാരസ്സ ട്ഠ-കാരം കത്വാ യഥാ ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ’’തി (പടി. മ. ൧.൧൭; ൨.൮) ആദിതോതിആദിമ്ഹി പഠമസങ്ഗീതിയം. ഛളഭിഞ്ഞതായ പരമേന ചിത്തിസ്സരിയഭാവേന സമന്നാഗതത്താ ഝാനാദീസു പഞ്ചവിധവസിതാസബ്ഭാവതോ ച വസിനോ, ഥേരാ മഹാകസ്സപാദയോ. തേസം സതേഹി പഞ്ചഹി. യാതി യാ അട്ഠകഥാ. സങ്ഗീതാതി അത്ഥം പകാസേതും യുത്തട്ഠാനേ ‘‘അയം ഏതസ്സ അത്ഥോ, അയം ഏതസ്സ അത്ഥോ’’തി സങ്ഗഹേത്വാ വുത്താ. അനുസങ്ഗീതാ ച യസത്ഥേരാദീഹി പച്ഛാപി ദുതിയതതിയസങ്ഗീതീസു. ഇമിനാ അത്തനോ സംവണ്ണനായ ആഗമനസുദ്ധിം ദസ്സേതി.
൭. സീഹസ്സ ലാനതോ ഗഹണതോ സീഹളോ, സീഹകുമാരോ. തംവംസജാതതായ തമ്ബപണ്ണിദീപേ ഖത്തിയാനം, തേസം നിവാസതായ തമ്ബപണ്ണിദീപസ്സ ച സീഹളഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ആഭതാതി ജമ്ബുദീപതോ ആനീതാ. അഥാതി പച്ഛാ. അപരഭാഗേ ഹി നികായന്തരലദ്ധീഹി അസങ്കരത്ഥം സീഹളഭാസായ അട്ഠകഥാ ഠപിതാതി. തേന മൂലട്ഠകഥാ സബ്ബസാധാരണാ ന ഹോതീതി ഇദം അത്ഥപ്പകാസനം ഏകന്തേന കരണീയന്തി ദസ്സേതി. തേനേവാഹ ‘‘ദീപവാസീനമത്ഥായാ’’തി. തത്ഥ ദീപവാസീനന്തി ജമ്ബുദീപവാസീനം, സീഹളദീപവാസീനം വാ അത്ഥായ സീഹളഭാസായ ഠപിതാതി യോജനാ.
൮. അപനേത്വാനാതി ¶ കഞ്ചുകസദിസം സീഹളഭാസം അപനേത്വാ. തതോതി അട്ഠകഥാതോ. അഹന്തി അത്താനം നിദ്ദിസതി, മനോരമം ഭാസന്തി മാഗധഭാസം. സാ ഹി സഭാവനിരുത്തിഭൂതാ പണ്ഡിതാനം മനം രമയതീതി. തേനേവാഹ ‘‘തന്തിനയാനുച്ഛവിക’’ന്തി, പാളിഗതിയാ അനുലോമികം പാളിഭാസായാനുവിധായിനിന്തി അത്ഥോ. വിഗതദോസന്തി അസഭാവനിരുത്തിഭാസന്തരരഹിതം.
൯. സമയം അവിലോമേന്തോതി സിദ്ധന്തം അവിരോധേന്തോ. ഏതേന അത്ഥദോസാഭാവമാഹ. അവിരുദ്ധത്താ ഏവ ഹി ഥേരവാദാപി ഇധ പകാസീയിസ്സന്തി. ഥേരവംസദീപാനന്തി ഥിരേഹി സീലക്ഖന്ധാദീഹി സമന്നാഗതത്താ ഥേരാ, മഹാകസ്സപാദയോ. തേഹി ആഗതാ ആചരിയപരമ്പരാ ഥേരവംസോ, തപ്പരിയാപന്നാ ഹുത്വാ ആഗമാധിഗമസമ്പന്നത്താ പഞ്ഞാപജ്ജോതേന തസ്സ സമുജ്ജലനതോ ഥേരവംസദീപാ, മഹാവിഹാരവാസിനോ, തേസം. വിവിധേഹി ആകാരേഹി നിച്ഛീയതീതി വിനിച്ഛയോ, ഗണ്ഠിട്ഠാനേസു ഖീലമദ്ദനാകാരേന പവത്താ വിമതിച്ഛേദനീ കഥാ. സുട്ഠു നിപുണോ സണ്ഹോ വിനിച്ഛയോ ഏതേസന്തി സുനിപുണവിനിച്ഛയാ. അഥ വാ വിനിച്ഛിനോതീതി വിനിച്ഛയോ, യഥാവുത്തത്ഥവിസയം ഞാണം. സുട്ഠു നിപുണോ ഛേകോ വിനിച്ഛയോ ഏതേസന്തി യോജേതബ്ബം. ഏതേന മഹാകസ്സപാദിഥേരപരമ്പരാഭതോ, തതോ ഏവ ച അവിപരീതോ സണ്ഹോ സുഖുമോ മഹാവിഹാരവാസീനം വിനിച്ഛയോതി തസ്സ പമാണഭൂതതം ദസ്സേതി.
൧൦. സുജനസ്സ ¶ ചാതി ച-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. തേന ‘‘ന കേവലം ജമ്ബുദീപവാസീനമേവ അത്ഥായ, അഥ ഖോ സാധുജനതോസനത്ഥഞ്ചാ’’തി ദസ്സേതി. തേന ച ‘‘തമ്ബപണ്ണിദീപവാസീനമ്പി അത്ഥായാ’’തി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ ഹോതി ഉഗ്ഗഹണാദിസുകരതായ തേസമ്പി ബഹുകാരത്താ. ചിരട്ഠിതത്ഥന്തി ചിരട്ഠിതിഅത്ഥം, ചിരകാലട്ഠിതിയാതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ഹി അത്ഥപ്പകാസനം അവിപരീതപദബ്യഞ്ജനസുനിക്ഖേപസ്സ അത്ഥസുനയസ്സ ച ഉപായഭാവതോ സദ്ധമ്മസ്സ ചിരട്ഠിതിയാ സംവത്തതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സദ്ധമ്മസ്സ ഠിതിയാ അസമ്മോസായ അനന്തരധാനായ സംവത്തന്തി. കതമേ ദ്വേ? സുന്നിക്ഖിത്തഞ്ച പദബ്യഞ്ജനം അത്ഥോ ച സുനീതോ’’തി (അ. നി. ൨.൨൦).
൧൧. യം ¶ അത്ഥവണ്ണനം കത്തുകാമോ, തസ്സാ മഹത്തം പരിഹരിതും ‘‘സീലകഥാ’’തിആദി വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘ന തം ഇധ വിചാരയിസ്സാമീ’’തി. അഥ വാ യം അട്ഠകഥം കത്തുകാമോ, തദേകദേസഭാവേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ ഗഹേതബ്ബോതി കഥികാനം ഉപദേസം കരോന്തോ തത്ഥ വിചാരിതധമ്മേ ഉദ്ദേസവസേന ദസ്സേതി ‘‘സീലകഥാ’’തിആദിനാ. തത്ഥ സീലകഥാതി ചാരിത്തവാരിത്താദിവസേന സീലസ്സ വിത്ഥാരകഥാ. ധുതധമ്മാതി പിണ്ഡപാതികങ്ഗാദയോ തേരസ കിലേസധുനനകധമ്മാ. കമ്മട്ഠാനാനി സബ്ബാനീതി പാളിയം ആഗതാനി അട്ഠതിംസ, അട്ഠകഥായം ദ്വേതി നിരവസേസാനി യോഗകമ്മസ്സ ഭാവനായ പവത്തിട്ഠാനാനി. ചരിയാവിധാനസഹിതോതി രാഗചരിതാദീനം സഭാവാദിവിധാനേന സഹിതോ. ഝാനാനി ചത്താരി രൂപാവചരജ്ഝാനാനി, സമാപത്തിയോ ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ. അട്ഠപി വാ പടിലദ്ധമത്താനി ഝാനാനി, സമാപജ്ജനവസീഭാവപ്പത്തിയാ സമാപത്തിയോ. ഝാനാനി വാ രൂപാരൂപാവചരജ്ഝാനാനി, സമാപത്തിയോ ഫലസമാപത്തിനിരോധസമാപത്തിയോ.
൧൨. ലോകിയലോകുത്തരഭേദാ ഛ അഭിഞ്ഞായോ സബ്ബാ അഭിഞ്ഞായോ. ഞാണവിഭങ്ഗാദീസു (വിഭ. ൭൫൧) ആഗതനയേന ഏകവിധാദിനാ പഞ്ഞായ സംകലേത്വാ സമ്പിണ്ഡേത്വാ നിച്ഛയോ പഞ്ഞാസങ്കലനനിച്ഛയോ.
൧൩. പച്ചയധമ്മാനം ഹേതാദീനം പച്ചയുപ്പന്നധമ്മാനം ഹേതുപച്ചയാദിഭാവോ പച്ചയാകാരോ, തസ്സ ദേസനാ പച്ചയാകാരദേസനാ, പടിച്ചസമുപ്പാദകഥാതി അത്ഥോ. സാ പന നികായന്തരലദ്ധിസങ്കരരഹിതതായ സുട്ഠു പരിസുദ്ധാ, ഘനവിനിബ്ഭോഗസ്സ സുദുക്കരതായ നിപുണാ സണ്ഹസുഖുമാ, ഏകത്തനയാദിസഹിതാ ച തത്ഥ വിചാരിതാതി ആഹ ‘‘സുപരിസുദ്ധനിപുണനയാ’’തി. പടിസമ്ഭിദാദീസു ആഗതനയം അവിസ്സജ്ജേത്വാവ വിചാരിതത്താ അവിമുത്തതന്തിമഗ്ഗാ.
൧൪. ഇതി ¶ പന സബ്ബന്തി ഇതി-സദ്ദോ പരിസമാപനേ, പന-സദ്ദോ വചനാലങ്കാരേ, ഏതം സബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഇധാതി ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ. ന തം വിചാരയിസ്സാമി പുനരുത്തിഭാവതോതി അധിപ്പായോ.
൧൫. ഇദാനി തസ്സേവ അവിചാരണസ്സ ഏകന്തകാരണം നിദ്ധാരേന്തോ ‘‘മജ്ഝേ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘മജ്ഝേ ഠത്വാ’’തി ഏതേന മജ്ഝട്ഠഭാവദീപനേന ¶ വിസേസതോ ചതുന്നം ആഗമാനം സാധാരണട്ഠകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ, ന സുമങ്ഗലവിലാസിനീആദയോ വിയ അസാധാരണട്ഠകഥാതി ദസ്സേതി. ‘‘വിസേസതോ’’തി ച ഇദം വിനയാഭിധമ്മാനമ്പി വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ യഥാരഹം അത്ഥവണ്ണനാ ഹോതി ഏവാതി കത്വാ വുത്തം.
൧൬. ഇച്ചേവാതി ഇതി ഏവ. തമ്പീതി വിസുദ്ധിമഗ്ഗമ്പി. ഏതായാതി പപഞ്ചസൂദനിയാ. ഏത്ഥ ച ‘‘സീഹളദീപം ആഭതാ’’തിആദിനാ അട്ഠകഥാകരണസ്സ നിമിത്തം ദസ്സേതി, ‘‘ദീപവാസീനമത്ഥായ, സുജനസ്സ ച തുട്ഠത്ഥം, ചിരട്ഠിതത്ഥഞ്ച ധമ്മസ്സാ’’തി ഏതേന പയോജനം, ‘‘മജ്ഝിമാഗമവരസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി ഏതേന പിണ്ഡത്ഥം, ‘‘അപനേത്വാന തതോഹം സീഹളഭാസ’’ന്തിആദിനാ, ‘‘സീലകഥാ’’തിആദിനാ ച കരണപ്പകാരം. സീലകഥാദീനം അവിചാരണമ്പി ഹി ഇധ കരണപ്പകാരോ ഏവാതി.
ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
നിദാനകഥാവണ്ണനാ
൧. വിഭാഗവന്താനം ¶ സഭാവവിഭാവനം വിഭാഗദസ്സനമുഖേനേവ ഹോതീതി പഠമം താവ പണ്ണാസവഗ്ഗസുത്താദിവസേന മജ്ഝിമാഗമസ്സ വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ മജ്ഝിമസങ്ഗീതി നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തത്ഥാതി യം വുത്തം ‘‘മജ്ഝിമാഗമവരസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി, തസ്മിം വചനേ. യാ മജ്ഝിമാഗമപരിയായേന മജ്ഝിമസങ്ഗീതി വുത്താ, സാ പണ്ണാസാദിതോ ഏദിസാതി ദസ്സേതി ‘‘മജ്ഝിമസങ്ഗീതി നാമാ’’തിആദിനാ. തത്ഥാതി വാ ‘‘ഏതായ അട്ഠകഥായ വിജാനാഥ മജ്ഝിമസങ്ഗീതിയാ അത്ഥ’’ന്തി ഏത്ഥ യസ്സാ മജ്ഝിമസങ്ഗീതിയാ അത്ഥം വിജാനാഥാതി വുത്തം, സാ മജ്ഝിമസങ്ഗീതി നാമ പണ്ണാസാദിതോ ഏദിസാതി ദസ്സേതി. പഞ്ച ദസകാ പണ്ണാസാ, മൂലേ ആദിമ്ഹി പണ്ണാസാ, മൂലഭൂതാ വാ പണ്ണാസാ മൂലപണ്ണാസാ. മജ്ഝേ ഭവാ മജ്ഝിമാ, മജ്ഝിമാ ച സാ പണ്ണാസാ ചാതി മജ്ഝിമപണ്ണാസാ. ഉപരി ഉദ്ധം പണ്ണാസാ ഉപരിപണ്ണാസാ. പണ്ണാസത്തയസങ്ഗഹാതി പണ്ണാസത്തയപരിഗണനാ.
അയം സങ്ഗഹോ നാമ ജാതിസഞ്ജാതികിരിയാഗണനവസേന ചതുബ്ബിധോ. തത്ഥ ‘‘യാ ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാവാചാ, യോ ച സമ്മാകമ്മന്തോ, യോ ച സമ്മാആജീവോ ¶ , ഇമേ ധമ്മാ സീലക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി (മ. നി. ൧.൪൬൨) അയം ജാതിസങ്ഗഹോ. ‘‘യോ ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാവായാമോ. യാ ച സമ്മാസതി, യോ ച സമ്മാസമാധി, ഇമേ ധമ്മാ സമാധിക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി അയം സഞ്ജാതിസങ്ഗഹോ. ‘‘യാ ചാവുസോ വിസാഖ, സമ്മാദിട്ഠി, യോ ച സമ്മാസങ്കപ്പോ, ഇമേ ധമ്മാ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേ സങ്ഗഹിതാ’’തി അയം കിരിയാസങ്ഗഹോ. ‘‘ഹഞ്ചി ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധഗണനം ഗച്ഛതി, തേന വത രേ വത്തബ്ബേ ചക്ഖായതനം രൂപക്ഖന്ധേന സങ്ഗഹിത’’ന്തി (കഥാ. ൪൭൧) അയം ഗണനസങ്ഗഹോ. അയമേവ ച ഇധാധിപ്പേതോ. തേന വുത്തം ‘‘പണ്ണാസത്തയസങ്ഗഹാതി പണ്ണാസത്തയപരിഗണനാ’’തി.
വഗ്ഗതോതി സമൂഹതോ, സോ പനേത്ഥ ദസകവസേന വേദിതബ്ബോ. യേഭുയ്യേന ഹി സാസനേ ദസകേ വഗ്ഗവോഹാരോ. തേനേവാഹ ‘‘ഏകേകായ പണ്ണാസായ പഞ്ച പഞ്ച വഗ്ഗേ കത്വാ’’തി. പന്നരസവഗ്ഗസമായോഗാതി പന്നരസവഗ്ഗസംയോഗാതി അത്ഥോ. കേചി പന സമായോഗസദ്ദം സമുദായത്ഥം വദന്തി. പദതോതി ഏത്ഥ അട്ഠക്ഖരോ ഗാഥാപാദോ ‘‘പദ’’ന്തി അധിപ്പേതോ, തസ്മാ ‘‘അക്ഖരതോ ഛ അക്ഖരസതസഹസ്സാനി ചതുരാസീതുത്തരസതാധികാനി ചതുചത്താലീസ സഹസ്സാനി ച അക്ഖരാനീ’’തി പാഠേന ¶ ഭവിതബ്ബന്തി വദന്തി. യസ്മാ പന നവക്ഖരോ യാവ ദ്വാദസക്ഖരോ ച ഗാഥാപാദോ സംവിജ്ജതി, തസ്മാ താദിസാനമ്പി ഗാഥാനം വസേന അഡ്ഢതേയ്യഗാഥാസതം ഭാണവാരോ ഹോതീതി കത്വാ ‘‘അക്ഖരതോ സത്ത അക്ഖരസതസഹസ്സാനി ചത്താലീസഞ്ച സഹസ്സാനി തേപഞ്ഞാസഞ്ച അക്ഖരാനീ’’തി വുത്തം. ഏവഞ്ഹി പദഭാണവാരഗണനാഹി അക്ഖരഗണനാ സംസന്ദതി, നേതരഥാ. ഭാണവാരോതി ച ദ്വത്തിംസക്ഖരാനം ഗാഥാനം വസേന അഡ്ഢതേയ്യഗാഥാസതം, അയഞ്ച അക്ഖരഗണനാ ഭാണവാരഗണനാ ച പദഗണനാനുസാരേന ലദ്ധാതി വേദിതബ്ബാ. ഇമമേവ ഹി അത്ഥം ഞാപേതും സുത്തഗണനാനന്തരം ഭാണവാരേ അഗണേത്വാ പദാനി ഗണിതാനി. തത്രിദം വുച്ചതി –
‘‘ഭാണവാരാ യഥാപി ഹി, മജ്ഝിമസ്സ പകാസിതാ;
ഉപഡ്ഢഭാണവാരോ ച, തേവീസതിപദാധികോ.
സത്ത സതസഹസ്സാനി, അക്ഖരാനം വിഭാവയേ;
ചത്താലീസ സഹസ്സാനി, തേപഞ്ഞാസഞ്ച അക്ഖര’’ന്തി.
അനുസന്ധിതോതി ¶ ദേസനാനുസന്ധിതോ. ഏകസ്മിം ഏവ ഹി സുത്തേ പുരിമപച്ഛിമാനം ദേസനാഭാഗാനം സമ്ബന്ധോ അനുസന്ധാനതോ അനുസന്ധി. ഏത്ഥ ച അത്തജ്ഝാസയാനുസന്ധി പരജ്ഝാസയാനുസന്ധീതി ദുവിധോ അജ്ഝാസയാനുസന്ധി. സോ പന കത്ഥചി ദേസനായ വിപ്പകതായ ധമ്മം സുണന്താനം പുച്ഛാവസേന, കത്ഥചി ദേസേന്തസ്സ സത്ഥു സാവകസ്സ ധമ്മപടിഗ്ഗാഹകാനഞ്ച അജ്ഝാസയവസേന, കത്ഥചി ദേസേതബ്ബസ്സ ധമ്മസ്സ വസേന ഹോതീതി സമാസതോ തിപ്പകാരോ. തേന വുത്തം ‘‘പുച്ഛാനുസന്ധിഅജ്ഝാസയാനുസന്ധിയഥാനുസന്ധിവസേന സങ്ഖേപതോ തിവിധോ അനുസന്ധീ’’തി. സങ്ഖേപേനേവ ച ചതുബ്ബിധോ അനുസന്ധി വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ‘‘ഏവം വുത്തേ അഞ്ഞതരോ ഭിക്ഖു ഭഗവന്തം ഏതദവോച ‘കിം നു ഖോ, ഭന്തേ, ഓരിമം തീരം, കിം പാരിമം തീരം, കോ മജ്ഝേ സംസീദോ, കോ ഥലേ ഉസ്സാദോ, കോ മനുസ്സഗ്ഗാഹോ, കോ അമനുസ്സഗ്ഗാഹോ, കോ ആവത്തഗ്ഗാഹോ, കോ അന്തോപൂതിഭാവോ’തി’’ (സം. നി. ൪.൨൪൧)? ഏവം പുച്ഛന്താനം വിസ്സജ്ജേന്തേന ഭഗവതാ പവത്തിതദേസനാവസേന പുച്ഛാനുസന്ധീ വേദിതബ്ബോ. ‘‘അഥ ഖോ അഞ്ഞതരസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി ‘ഇതി കിര ഭോ രൂപം അനത്താ… വേദനാ… സഞ്ഞാ… സങ്ഖാരാ… വിഞ്ഞാണം അനത്താ, അനത്തകതാനി കമ്മാനി കമത്താനം ഫുസിസ്സന്തീ’തി. അഥ ഖോ ഭഗവാ തസ്സ ഭിക്ഖുനോ ചേതസാ ചേതോപരിവിതക്കമഞ്ഞായ ഭിക്ഖൂ ആമന്തേസി ഠാനം ഖോ പനേതം, ഭിക്ഖവേ, വിജ്ജതി, യം ഇധേകച്ചോ മോഘപുരിസോ അവിദ്വാ അവിജ്ജാഗതോ തണ്ഹാധിപതേയ്യേന ചേതസാ സത്ഥുസാസനം അതിധാവിതബ്ബം മഞ്ഞേയ്യ ‘ഇതി കിര ഭോ രൂപം അനത്താ…പേ… ഫുസിസ്സന്തീ’തി. തം കിം മഞ്ഞഥ ¶ , ഭിക്ഖവേ, രൂപം നിച്ചം വാ അനിച്ചം വാ’’തി (മ. നി. ൩.൯൦) ഏവം പരേസം അജ്ഝാസയം വിദിത്വാ ഭഗവതാ പവത്തിതദേസനാവസേന പരജ്ഝാസയാനുസന്ധി വേദിതബ്ബോ.
‘‘തസ്സ മയ്ഹം ബ്രാഹ്മണ ഏതദഹോസി ‘യംനൂനാഹം യാ താ രത്തിയോ അഭിഞ്ഞാതാ അഭിലക്ഖിതാ ചാതുദ്ദസീ പഞ്ചദസീ അട്ഠമീ ച പക്ഖസ്സ, തഥാരൂപാസു രത്തീസു യാനി താനി ആരാമചേതിയാനി വനചേതിയാനി രുക്ഖചേതിയാനി ഭിംസനകാനി സലോമഹംസാനി, തഥാരൂപേസു സേനാസനേസു വിഹരേയ്യം അപ്പേവ നാമാഹം ഭയഭേരവം പസ്സേയ്യ’ന്തി’’ (മ. നി. ൧.൪൯) ഏവം ഭഗവതാ, ‘‘തത്രാവുസോ ലോഭോ ച പാപകോ ദോസോ ച പാപകോ ലോഭസ്സ ച പഹാനായ ദോസസ്സ ച പഹാനായ അത്ഥി മജ്ഝിമാ പടിപദാ, ചക്ഖുകരണീ ¶ ഞാണകരണീ ഉപസമായ അഭിഞ്ഞായ സമ്ബോധായ നിബ്ബാനായ സംവത്തതീ’’തി (മ. നി. ൧.൩൩) ഏവം ധമ്മസേനാപതിനാ ച അത്തനോ അജ്ഝാസയേനേവ പവത്തിതദേസനാവസേന അത്തജ്ഝാസയാനുസന്ധി വേദിതബ്ബോ. യേന പന ധമ്മേന ആദിമ്ഹി ദേസനാ ഉട്ഠിതാ, തസ്സ അനുരൂപധമ്മവസേന വാ പടിപക്ഖധമ്മവസേന വാ യേസു സുത്തേസു ഉപരി ദേസനാ ആഗച്ഛതി, തേസം വസേന യഥാനുസന്ധി വേദിതബ്ബോ. സേയ്യഥിദം ആകങ്ഖേയ്യസുത്തേ (മ. നി. ൧.൬൫) ഹേട്ഠാ സീലേന ദേസനാ ഉട്ഠിതാ, ഉപരി അഭിഞ്ഞാ ആഗതാ. വത്ഥുസുത്തേ (മ. നി. ൧.൭൦) ഹേട്ഠാ കിലേസേന ദേസനാ ഉട്ഠിതാ, ഉപരി ബ്രഹ്മവിഹാരാ ആഗതാ. കോസമ്ബകസുത്തേ (മ. നി. ൧.൪൯൧) ഹേട്ഠാ ഭണ്ഡനേന ദേസനാ ഉട്ഠിതാ, ഉപരി സാരണീയധമ്മാ ആഗതാ. കകചൂപമേ (മ. നി. ൧.൨൨൨) ഹേട്ഠാ അക്ഖന്തിയാ വസേന ദേസനാ ഉട്ഠിതാ, ഉപരി കകചൂപമാ ആഗതാതി.
വിത്ഥാരതോ പനേത്ഥാതി ഏവം സങ്ഖേപതോ തിവിധോ ചതുബ്ബിധോ ച അനുസന്ധി ഏത്ഥ ഏതസ്മിം മജ്ഝിമനികായേ തസ്മിം തസ്മിം സുത്തേ യഥാരഹം വിത്ഥാരതോ വിഭജിത്വാ വിഞ്ഞായമാനാ നവസതാധികാനി തീണി അനുസന്ധിസഹസ്സാനി ഹോന്തി. യഥാ ചേതം പണ്ണാസാദിവിഭാഗവചനം മജ്ഝിമസങ്ഗീതിയാ സരൂപദസ്സനത്ഥം ഹോതി, ഏവം പക്ഖേപദോസപരിഹരണത്ഥഞ്ച ഹോതി. ഏവഞ്ഹി പണ്ണാസാദീസു വവത്ഥിതേസു തബ്ബിനിമുത്തം കിഞ്ചി സുത്തം യാവ ഏകം പദമ്പി ആനേത്വാ ഇമം മജ്ഝിമസങ്ഗീതിയാതി കസ്സചി വത്തും ഓകാസോ ന സിയാതി.
ഏവം പണ്ണാസവഗ്ഗസുത്തഭാണവാരാനുസന്ധിബ്യഞ്ജനതോ മജ്ഝിമസങ്ഗീതിം വവത്ഥപേത്വാ ഇദാനി നം ആദിതോ പട്ഠായ സംവണ്ണേതുകാമോ അത്തനോ സംവണ്ണനായ തസ്സാ പഠമമഹാസങ്ഗീതിയം നിക്ഖിത്താനുക്കമേനേവ പവത്തഭാവം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ പണ്ണാസാസു മൂലപണ്ണാസാ ആദീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യഥാപച്ചയം തത്ഥ തത്ഥ ദേസിതത്താ പഞ്ഞത്തത്താ ച വിപ്പകിണ്ണാനം ധമ്മവിനയാനം സങ്ഗഹേത്വാ ഗായനം ¶ കഥനം സങ്ഗീതി, മഹാവിസയത്താ പൂജനീയത്താ ച മഹതീ സങ്ഗീതീതി മഹാസങ്ഗീതി, പഠമാ മഹാസങ്ഗീതി പഠമമഹാസങ്ഗീതി, തസ്സാ പവത്തിതകാലോ പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലോ, തസ്മിം പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ. നിദദാതി ദേസനം ദേസകാലാദിവസേന അവിദിതം വിദിതം കത്വാ നിദസ്സേതീതി നിദാനം, യോ ലോകിയേഹി ‘‘ഉപോഗ്ഘാതോ’’തി ¶ വുച്ചതി, സ്വായമേത്ഥ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദികോ ഗന്ഥോ വേദിതബ്ബോ, ന പന ‘‘സനിദാനാഹം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേമീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൧൨൬) വിയ അജ്ഝാസയാദിദേസനുപ്പത്തിഹേതു. തേനേവാഹ ‘‘ഏവം മേ സുതന്തിആദികം ആയസ്മതാ ആനന്ദേന പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ വുത്തം നിദാനമാദീ’’തി. കാമഞ്ചേത്ഥ യസ്സം പഠമമഹാസങ്ഗീതിയം നിക്ഖിത്താനുക്കമേന സംവണ്ണനം കത്തുകാമോ, സാ വിത്ഥാരതോ വത്തബ്ബാ. സുമങ്ഗലവിലാസിനിയം (ദീ. നി. ടീ. ൧.നിദാനകഥാവണ്ണനാ) പന അത്തനാ വിത്ഥാരിതത്താ തത്ഥേവ ഗഹേതബ്ബാതി ഇമിസ്സാ സംവണ്ണനായ മഹന്തതം പരിഹരന്തോ ‘‘സാ പനേസാ’’തിആദിമാഹ.
നിദാനകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൧. മൂലപരിയായവഗ്ഗോ
൧. മൂലപരിയായസുത്തവണ്ണനാ
അബ്ഭന്തരനിദാനവണ്ണനാ
൧. ഏവം ¶ ¶ ബാഹിരനിദാനേ വത്തബ്ബം അതിദിസിത്വാ ഇദാനി അഭന്തരനിദാനം ആദിതോ പട്ഠായ സംവണ്ണേതും ‘‘യം പനേത’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യസ്മാ സംവണ്ണനം കരോന്തേന സംവണ്ണേതബ്ബേ ധമ്മേ പദവിഭാഗം പദത്ഥഞ്ച ദസ്സേത്വാ തതോ പരം പിണ്ഡത്താദിദസ്സനവസേന സംവണ്ണനാ കാതബ്ബാ, തസ്മാ പദാനി താവ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവന്തി നിപാതപദ’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പദവിഭാഗോതി പദാനം വിസേസോ, ന പദവിഗ്ഗഹോ. അഥ വാ പദാനി ച പദവിഭാഗോ ച പദവിഭാഗോ, പദവിഗ്ഗഹോ ച പദവിഭാഗോ ച പദവിഭാഗോതി വാ ഏകസേസവസേന പദപദവിഗ്ഗഹാ പദവിഭാഗസദ്ദേന വുത്താതി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ പദവിഗ്ഗഹോ ‘‘സുഭഗഞ്ച തം വനഞ്ചാതി സുഭഗവനം, സാലാനം രാജാ, സാലോ ച സോ രാജാ ച ഇതിപി സാലരാജാ’’തിആദിവസേന സമാസപദേസു ദട്ഠബ്ബോ.
അത്ഥതോതി പദത്ഥതോ. തം പന പദത്ഥം അത്ഥുദ്ധാരക്കമേന പഠമം ഏവംസദ്ദസ്സ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവം-സദ്ദോ താവാ’’തിആദിമാഹ. അവധാരണാദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ഇദമത്ഥപുച്ഛാപരിമാണാദിഅത്ഥാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ഹി ‘‘ഏവംഗതാനി പുഥുസിപ്പായതനാനി (ദീ. നി. ൧.൧൬൩), ഏവവിധോ ഏവമാകാരോ’’തി ച ആദീസു ഇദം-സദ്ദസ്സ അത്ഥേ ഏവം-സദ്ദോ. ഗത-സദ്ദോ ഹി പകാരപരിയായോ, തഥാ വിധാകാര-സദ്ദാ ച. തഥാ ഹി വിധയുത്തഗത-സദ്ദേ ലോകിയാ പകാരത്ഥേ വദന്തി. ‘‘ഏവം സു തേ സുന്ഹാതാ സുവിലിത്താ കപ്പിതകേസമസ്സൂ ആമുക്കമണികുണ്ഡലാഭരണാ ഓദാതവത്ഥവസനാ പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതാ സമങ്ഗീഭൂതാ പരിചാരേന്തി, സേയ്യഥാപി ത്വം ഏതരഹി സാചരിയകോതി. നോ ഹിദം, ഭോ ഗോതമാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൮൬) പുച്ഛായം. ‘‘ഏവംലഹുപരിവത്തം (അ. നി. ൧.൪൮) ഏവമായുപരിയന്തോ’’തി (പാരാ. ൧൨) ച ആദീസു പരിമാണേ.
നനു ¶ ച ‘‘ഏവം സു തേ സുന്ഹാതാ സുവിലിത്താ, ഏവമായുപരിയന്തോ’’തി ഏത്ഥ ഏവം-സദ്ദേന പുച്ഛനാകാരപരിമാണാകാരാനം വുത്തത്താ ആകാരത്ഥോ ഏവ ¶ ഏവം-സദ്ദോതി? ന, വിസേസസബ്ഭാവതോ. ആകാരമത്തവാചകോ ഹി ഏവം-സദ്ദോ ആകാരത്ഥോതി അധിപ്പേതോ യഥാ ‘‘ഏവം ബ്യാ ഖോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൩൪, ൩൯൬), ന പന ആകാരവിസേസവാചകോ. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘ഏവം ജാതേന മച്ചേനാ’’തിആദീനി ഉപമാദിഉദാഹരണാനി ഉപപന്നാനി ഹോന്തി. തഥാ ഹി ‘‘യഥാപി…പേ… ബഹു’’ന്തി (ധ. പ. ൫൩) ഏത്ഥ പുപ്ഫരാസിട്ഠാനിയതോ മനുസ്സൂപപത്തി-സപ്പുരിസൂപനിസ്സയ-സദ്ധമ്മസ്സവന-യോനിസോമനസികാര- ഭോഗസമ്പത്തി-ആദിദാനാദി-പുഞ്ഞകിരിയഹേതുസമുദായതോ സോഭാ-സുഗന്ധതാദിഗുണയോഗതോ മാലാഗുണസദിസിയോ പഹൂതാ പുഞ്ഞകിരിയാ മരിതബ്ബസഭാവതായ മച്ചേന സത്തേന കത്തബ്ബാതി ജോതിതത്താ പുപ്ഫരാസിമാലാഗുണാവ ഉപമാ, തേസം ഉപമാകാരോ യഥാ-സദ്ദേന അനിയമതോ വുത്തോതി ‘‘ഏവം-സദ്ദോ ഉപമാകാരനിഗമനത്ഥോ’’തി വത്തും യുത്തം. സോ പന ഉപമാകാരോ നിയമിയമാനോ അത്ഥതോ ഉപമാവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഉപമായം ആഗതോ’’തി. തഥാ ‘‘ഏവം ഇമിനാ ആകാരേന അഭിക്കമിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ ഉപദിസിയമാനായ സമണസാരുപ്പായ ആകപ്പസമ്പത്തിയാ യോ തത്ഥ ഉപദിസനാകാരോ, സോ അത്ഥതോ ഉപദേസോ ഏവാതി വുത്തം ‘‘ഏവം തേ…പേ… ഉപദേസേ’’തി. തഥാ ‘‘ഏവമേതം ഭഗവാ, ഏവമേതം സുഗതാ’’തി ഏത്ഥ ച ഭഗവതാ യഥാവുത്തമത്ഥം അവിപരീതതോ ജാനന്തേഹി കതം തത്ഥ സംവിജ്ജമാനഗുണാനം പകാരേഹി ഹംസനം ഉദഗ്ഗതാകരണം സമ്പഹംസനം. യോ തത്ഥ സമ്പഹംസനാകാരോതി യോജേതബ്ബം.
ഏവമേവം പനായന്തി ഏത്ഥ ഗരഹണാകാരോതി യോജേതബ്ബം, സോ ച ഗരഹണാകാരോ ‘‘വസലീ’’തിആദിഖുംസനസദ്ദസന്നിധാനതോ ഇധ ഏവം-സദ്ദേന പകാസിതോതി വിഞ്ഞായതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉപമാകാരാദയോപി ഉപമാദിവസേന വുത്താനം പുപ്ഫരാസിആദിസദ്ദാനം സന്നിധാനതോ ദട്ഠബ്ബം. ഏവം, ഭന്തേതി പന ധമ്മസ്സ സാധുകം സവനമനസികാരേ സന്നിയോജിതേഹി ഭിക്ഖൂഹി അത്തനോ തത്ഥ ഠിതഭാവസ്സ പടിജാനനവസേന വുത്തത്താ ഏത്ഥ ഏവം-സദ്ദോ വചനസമ്പടിച്ഛനത്ഥോ വുത്തോ. തേന ഏവം, ഭന്തേ സാധു, ഭന്തേ, സുട്ഠു, ഭന്തേതി വുത്തം ഹോതി. ഏവഞ്ച വദേഹീതി ‘‘യഥാഹം വദാമി, ഏവം സമണം ആനന്ദം വദേഹീ’’തി യോ ഏവം വദനാകാരോ ഇദാനി വത്തബ്ബോ. സോ ഏവംസദ്ദേന നിദസ്സീയതീതി ‘‘നിദസ്സനേ’’തി വുത്തോതി. ഏവം നോതി ഏത്ഥാപി തേസം യഥാവുത്തധമ്മാനം അഹിതദുക്ഖാവഹഭാവേ സന്നിട്ഠാനജനനത്ഥം അനുമതിഗഹണവസേന ¶ ‘‘സംവത്തന്തി വാ നോ വാ, കഥം വോ ഏത്ഥ ഹോതീ’’തി പുച്ഛായ കതായ ‘‘ഏവം നോ ഏത്ഥ ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ തദാകാരസന്നിട്ഠാനം ഏവം-സദ്ദേന വിഭാവിതന്തി വിഞ്ഞായതി. സോ പന തേസം ധമ്മാനം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തനാകാരോ നിയമിയമാനോ അവധാരണത്ഥോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഏവം നോ ഏത്ഥ ഹോതീതിആദീസു അവധാരണേ’’തി.
നാനാനയനിപുണന്തി ¶ ഏകത്തനാനത്തഅബ്യാപാരഏവംധമ്മതാസങ്ഖാതാ, നന്ദിയാവത്തതിപുക്ഖലസീഹവിക്കീളിതഅങ്കുസദിസാലോചനസങ്ഖാതാ വാ ആധാരാദിഭേദവസേന നാനാവിധാ നയാ നാനാനയാ, നയാ വാ പാളിഗതിയോ, താ ച പഞ്ഞത്തിഅനുപഞ്ഞത്തിആദിവസേന സംകിലേസഭാഗിയാദിലോകിയാദിതദുഭയവോമിസ്സകാദിവസേന കുസലാദിവസേന ഖന്ധാദിവസേന സങ്ഗഹാദിവസേന സമയവിമുത്താദിവസേന ഠപനാദിവസേന കുസലമൂലാദിവസേന തികപ്പട്ഠാനാദിവസേന ച നാനപ്പകാരാതി നാനാനയാ. തേഹി നിപുണം സണ്ഹം സുഖുമന്തി നാനാനയനിപുണം. ആസയോവ അജ്ഝാസയോ, തേ ച സസ്സതാദിഭേദേന, തത്ഥ ച അപ്പരജക്ഖതാദിഭേദേന അനേകേ, അത്തജ്ഝാസയാദയോ ഏവ വാ സമുട്ഠാനം ഉപ്പത്തിഹേതു ഏതസ്സാതി അനേകജ്ഝാസയസമുട്ഠാനം. അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നന്തി അത്ഥബ്യഞ്ജനപരിപുണ്ണം ഉപനേതബ്ബാഭാവതോ, സങ്കാസനപകാസന-വിവരണ-വിഭജന-ഉത്താനീകരണ-പഞ്ഞത്തിവസേന ഛഹി അത്ഥപദേഹി, അക്ഖര-പദബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസവസേന ഛഹി ബ്യഞ്ജനപദേഹി ച സമന്നാഗതന്തി വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
വിവിധപാടിഹാരിയന്തി ഏത്ഥ പാടിഹാരിയപദസ്സ വചനത്ഥം (ഉദാ. അട്ഠ. ൧; ഇതിവു. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ; സം. നി. ടീ. ൧.൧.൧ ദേവതാസംയുത്ത) ‘‘പടിപക്ഖഹരണതോ, രാഗാദികിലേസാപനയനതോ ച പാടിഹാരിയ’’ന്തി വദന്തി, ഭഗവതോ പന പടിപക്ഖാ രാഗാദയോ ന സന്തി, യേ ഹരിതബ്ബാ. പുഥുജ്ജനാനമ്പി വിഗതൂപക്കിലേസേ അട്ഠഗുണസമന്നാഗതേ ചിത്തേ ഹതപടിപക്ഖേ ഇദ്ധിവിധം പവത്തതി, തസ്മാ തത്ഥ പവത്തവോഹാരേന ച ന സക്കാ ഇധ ‘‘പാടിഹാരിയ’’ന്തി വത്തും. സചേ പന മഹാകാരുണികസ്സ ഭഗവതോ വേനേയ്യഗതാ ച കിലേസാ പടിപക്ഖാ, തേസം ഹരണതോ ‘‘പാടിഹാരിയ’’ന്തി വുത്തം, ഏവം സതി യുത്തമേതം. അഥ വാ ഭഗവതോ ച സാസനസ്സ ച പടിപക്ഖാ തിത്ഥിയാ, തേസം ഹരണതോ പാടിഹാരിയം. തേ ഹി ദിട്ഠിഹരണവസേന ദിട്ഠിപകാസനേ അസമത്ഥഭാവേന ച ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീഹി ഹരിതാ അപനീതാ ഹോന്തീതി ¶ . ‘‘പടീ’’തി വാ അയം സദ്ദോ ‘‘പച്ഛാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥം ബോധേതി ‘‘തസ്മിം പടിപവിട്ഠമ്ഹി, അഞ്ഞോ ആഗഞ്ഛി ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദീസു (സു. നി. ൯൮൫; ചൂളനി. ൪) വിയ, തസ്മാ സമാഹിതേ ചിത്തേ വിഗതൂപക്കിലേസേ ച കതകിച്ചേന പച്ഛാ ഹരിതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി പാടിഹാരിയം, അത്തനോ വാ ഉപക്കിലേസേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനമഗ്ഗേഹി ഹരിതേസു പച്ഛാ ഹരണം പാടിഹാരിയം, ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിയോ ച വിഗതൂപക്കിലേസേന കതകിച്ചേന ച സത്തഹിതത്ഥം പുന പവത്തേതബ്ബാ, ഹരിതേസു ച അത്തനോ ഉപക്കിലേസേസു പരസത്താനം ഉപകിലേസഹരണാനി ഹോന്തീതി പാടിഹാരിയാനി ഭവന്തി. പാടിഹാരിയമേവ പാടിഹാരിയം, പാടിഹാരിയേ വാ ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിസമുദായേ ഭവം ഏകമേകം പാടിഹാരിയന്തി വുച്ചതി. പാടിഹാരിയം വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം മഗ്ഗോ ച പടിപക്ഖഹരണതോ, തത്ഥ ജാതം, തസ്മിം വാ നിമിത്തഭൂതേ, തതോ വാ ആഗതന്തി ¶ പാടിഹാരിയം. തസ്സ പന ഇദ്ധിആദിഭേദേന വിസയഭേദേന ച ബഹുവിധസ്സ ഭഗവതോ ദേസനായം ലബ്ഭമാനത്താ ആഹ ‘‘വിവിധപാടിഹാരിയ’’ന്തി.
ന അഞ്ഞഥാതി ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതാകാരതോ ന അഞ്ഞഥാതി അത്ഥോ, ന പന ഭഗവതോ ദേസിതാകാരതോ. അചിന്തേയ്യാനുഭാവാ ഹി ഭഗവതോ ദേസനാ. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘സബ്ബപ്പകാരേന കോ സമത്ഥോ വിഞ്ഞാതു’’ന്തി ഇദം വചനം സമത്ഥിതം ഭവതി, ധാരണബലദസ്സനഞ്ച ന വിരുജ്ഝതി സുതാകാരാവിരജ്ഝനസ്സ അധിപ്പേതത്താ. ന ഹേത്ഥ അത്ഥന്തരതാപരിഹാരോ ദ്വിന്നമ്പി അത്ഥാനം ഏകവിസയത്താ. ഇതരഥാ ഥേരോ ഭഗവതോ ദേസനായ സബ്ബഥാ പടിഗ്ഗഹണേ സമത്ഥോ അസമത്ഥോ ചാതി ആപജ്ജേയ്യാതി.
‘‘യോ പരോ ന ഹോതി, സോ അത്താ’’തി ഏവം വുത്തായ നിയകജ്ഝത്തസങ്ഖാതായ സസന്തതിയാ വത്തനതോ തിവിധോപി മേ-സദ്ദോ കിഞ്ചാപി ഏകസ്മിംയേവ അത്ഥേ ദിസ്സതി, കരണസമ്പദാനസാമിനിദ്ദേസവസേന പന വിജ്ജമാനം ഭേദം സന്ധായാഹ ‘‘മേ-സദ്ദോ തീസു അത്ഥേസു ദിസ്സതീ’’തി.
കിഞ്ചാപി ഉപസഗ്ഗോ കിരിയം വിസേസേതി, ജോതകഭാവതോ പന സതിപി തസ്മിം സുതസദ്ദോ ഏവ തം തമത്ഥം വദതീതി അനുപസഗ്ഗസ്സ സുതസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ സഉപസഗ്ഗസ്സ ഗഹണം ന വിരുജ്ഝതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘സഉപസഗ്ഗോ ച അനുപസഗ്ഗോ ചാ’’തിആദിമാഹ. അസ്സാതി സുതസദ്ദസ്സ. കമ്മഭാവസാധനാനി ഇധ സുതസദ്ദേ സമ്ഭവന്തീതി വുത്തം ‘‘ഉപധാരിതന്തി വാ ഉപധാരണന്തി വാ ¶ അത്ഥോ’’തി. മയാതി അത്ഥേ സതീതി യദാ മേ-സദ്ദസ്സ കത്തുവസേന കരണനിദ്ദേസോ, തദാതി അത്ഥോ. മമാതി അത്ഥേ സതീതി യദാ സമ്ബന്ധവസേന സാമിനിദ്ദേസോ, തദാ.
സുത-സദ്ദസന്നിധാനേ പയുത്തേന ഏവം-സദ്ദേന സവനകിരിയാജോതകേന ഭവിതബ്ബന്തി വുത്തം ‘‘ഏവന്തി സോതവിഞ്ഞാണാദിവിഞ്ഞാണകിച്ചനിദസ്സന’’ന്തി. ആദി-സദ്ദേന സമ്പടിച്ഛനാദീനം പഞ്ചദ്വാരികവിഞ്ഞാണാനം തദഭിനീഹടാനഞ്ച മനോദ്വാരികവിഞ്ഞാണാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം. സബ്ബേസമ്പി വാക്യാനം ഏവ-കാരത്ഥസഹിതത്താ ‘‘സുത’’ന്തി ഏതസ്സ സുതമേവാതി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതീതി ആഹ ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി. ഏതേന അവധാരണേന നിരാസങ്കതം ദസ്സേതി. യഥാ ച സുതം സുതമേവാതി നിയമേതബ്ബം, തം സമ്മാ സുതം ഹോതീതി ആഹ ‘‘അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സന’’ന്തി. അഥ വാ സദ്ദന്തരത്ഥാപോഹനവസേന സദ്ദോ അത്ഥം വദതീതി സുതന്തി അസുതം ന ഹോതീതി അയമേതസ്സ അത്ഥോതി വുത്തം ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി ¶ . ഇമിനാ ദിട്ഠാദിവിനിവത്തനം കരോതി. ഇദം വുത്തം ഹോതി ‘‘ന ഇദം മയാ ദിട്ഠം, ന സയമ്ഭുഞാണേന സച്ഛികതം, അഥ ഖോ സുതം, തഞ്ച ഖോ സമ്മദേവാ’’തി. തേനേവാഹ – ‘‘അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സന’’ന്തി. അവധാരണത്ഥേ വാ ഏവം-സദ്ദേ അയമത്ഥയോജനാ കരീയതീതി തദപേക്ഖസ്സ സുത-സദ്ദസ്സ അയമത്ഥോ വുത്തോ ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി. തേനേവാഹ ‘‘അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സന’’ന്തി. സവനസദ്ദോ ചേത്ഥ കമ്മത്ഥോ വേദിതബ്ബോ ‘‘സുയ്യതീ’’തി.
ഏവം സവനഹേതുസുണന്തപുഗ്ഗലസവനവിസേസവസേന പദത്തയസ്സ ഏകേന പകാരേന അത്ഥയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പകാരന്തരേഹിപി തം ദസ്സേതും ‘‘തഥാ ഏവ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ തസ്സാതി യാ സാ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മസ്സവനാകാരേന പവത്താ മനോദ്വാരവിഞ്ഞാണവീഥി, തസ്സാ. സാ ഹി നാനപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തിതും സമത്ഥാ. തഥാ ച വുത്തം ‘‘സോതദ്വാരാനുസാരേനാ’’തി. നാനപ്പകാരേനാതി വക്ഖമാനാനം അനേകവിഹിതാനം ബ്യഞ്ജനത്ഥഗ്ഗഹണാനം നാനാകാരേന. ഏതേന ഇമിസ്സാ യോജനായ ആകാരത്ഥോ ഏവം-സദ്ദോ ഗഹിതോതി ദീപേതി. പവത്തിഭാവപ്പകാസനന്തി പവത്തിയാ അത്ഥിഭാവപ്പകാസനം. സുതന്തി ധമ്മപ്പകാസനന്തി യസ്മിം ആരമ്മണേ ¶ വുത്തപ്പകാരാ വിഞ്ഞാണവീഥി നാനപ്പകാരേന പവത്താ, തസ്സ ധമ്മത്താ വുത്തം, ന സുതസദ്ദസ്സ ധമ്മത്ഥത്താ. വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ പാകടീകരണം ‘‘അയഞ്ഹേത്ഥാ’’തിആദി. തത്ഥ വിഞ്ഞാണവീഥിയാതി കരണത്ഥേ കരണവചനം. മയാതി കത്തുഅത്ഥേ.
ഏവന്തി നിദ്ദിസിതബ്ബപ്പകാസനന്തി നിദസ്സനത്ഥം ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ വുത്തം നിദസ്സേതബ്ബസ്സ നിദ്ദിസിതബ്ബത്താഭാവാഭാവതോ. തേന ഏവം-സദ്ദേന സകലമ്പി സുത്തം പച്ചാമട്ഠന്തി ദസ്സേതി. സുത-സദ്ദസ്സ കിരിയാസദ്ദത്താ സവനകിരിയായ ച സാധാരണവിഞ്ഞാണപബന്ധപടിബദ്ധത്താ തത്ഥ ച പുഗ്ഗലവോഹാരോതി വുത്തം ‘‘സുതന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചപ്പകാസന’’ന്തി. ന ഹി പുഗ്ഗലവോഹാരരഹിതേ ധമ്മപബന്ധേ സവനകിരിയാ ലബ്ഭതീതി.
യസ്സ ചിത്തസന്താനസ്സാതിആദിപി ആകാരത്ഥമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ പുരിമയോജനായ അഞ്ഞഥാ അത്ഥയോജനം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ ആകാരപഞ്ഞത്തീതി ഉപാദാപഞ്ഞത്തി ഏവ ധമ്മാനം പവത്തിആകാരൂപാദാനവസേന തഥാ വുത്താ. സുതന്തി വിസയനിദ്ദേസോതി സോതബ്ബഭൂതോ ധമ്മോ സവനകിരിയാകത്തുപുഗ്ഗലസ്സ സവനകിരിയാവസേന പവത്തിട്ഠാനന്തി കത്വാ വുത്തം. ചിത്തസന്താനവിനിമുത്തസ്സ പരമത്ഥതോ കസ്സചി കത്തു അഭാവേപി സദ്ദവോഹാരേന ബുദ്ധിപരികപ്പിതഭേദവചനിച്ഛായ ചിത്തസന്താനതോ അഞ്ഞം വിയ തംസമങ്ഗിം കത്വാ വുത്തം ‘‘ചിത്തസന്താനേന ¶ തംസമങ്ഗിനോ’’തി. സവനകിരിയാവിസയോപി സോതബ്ബധമ്മോ സവനകിരിയാവസേന പവത്തചിത്തസന്താനസ്സ ഇധ പരമത്ഥതോ കത്തുഭാവതോ, സവനവസേന ചിത്തപ്പവത്തിയാ ഏവ വാ സവനകിരിയാഭാവതോ തംകിരിയാകത്തു ച വിസയോ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘തംസമങ്ഗിനോ കത്തുവിസയേ’’തി. സുതാകാരസ്സ ച ഥേരസ്സ സമ്മാനിച്ഛിതഭാവതോ ആഹ ‘‘ഗഹണസന്നിട്ഠാന’’ന്തി. ഏതേന വാ അവധാരണത്ഥം ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ അയമത്ഥയോജനാ കതാതി ദട്ഠബ്ബം.
പുബ്ബേ സുതാനം നാനാവിഹിതാനം സുത്തസങ്ഖാതാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനാനം ഉപധാരിതരൂപസ്സ ആകാരസ്സ നിദസ്സനസ്സ, അവധാരണസ്സ വാ പകാസനസഭാവോ ഏവം-സദ്ദോതി തദാകാരാദിഉപധാരണസ്സ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിയാ ഉപാദാനഭൂതധമ്മപബന്ധബ്യാപാരതായ വുത്തം – ‘‘ഏവന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. സവനകിരിയാ പന പുഗ്ഗലവാദിനോപി വിഞ്ഞാണനിരപേക്ഖാ നത്ഥീതി വിസേസതോ വിഞ്ഞാണബ്യാപാരോതി ആഹ ‘‘സുതന്തി വിഞ്ഞാണകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. ‘‘മേ’’തി സദ്ദപ്പവത്തിയാ ഏകന്തേനേവ സത്തവിസയത്താ വിഞ്ഞാണകിച്ചസ്സ ച തത്ഥേവ സമോദഹിതബ്ബതോ ¶ ‘‘മേതി ഉഭയകിച്ചയുത്തപുഗ്ഗലനിദ്ദേസോ’’തി വുത്തം. അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിസഭാവാ യഥാക്കമം ഏവം-സദ്ദ – സുത-സദ്ദാനം അത്ഥാതി തേ തഥാരൂപ-പഞ്ഞത്തി-ഉപാദാനഭൂത-ധമ്മപബന്ധബ്യാപാരഭാവേന ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘ഏവന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചനിദ്ദേസോ, സുതന്തി വിഞ്ഞാണകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. ഏത്ഥ ച കരണകിരിയാകത്തുകമ്മവിസേസപ്പകാസനവസേന പുഗ്ഗലബ്യാപാരവിസയപുഗ്ഗലബ്യാപാരനിദസ്സനവസേന ഗഹണാകാരഗാഹകതബ്ബിസയവിസേസനിദ്ദേസവസേന കത്തുകരണബ്യാപാരകത്തുനിദ്ദേസവസേന ച ദുതിയാദയോ ചതസ്സോ അത്ഥയോജനാ ദസ്സിതാതി ദട്ഠബ്ബം.
സബ്ബസ്സപി സദ്ദാധിഗമനീയസ്സ അത്ഥസ്സ പഞ്ഞത്തിമുഖേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബത്താ സബ്ബപഞ്ഞത്തീനഞ്ച വിജ്ജമാനാദിവസേന ഛസു പഞ്ഞത്തിഭേദേസു അന്തോഗധത്താ തേസു ‘‘ഏവ’’ന്തിആദീനം പഞ്ഞത്തീനം സരൂപം നിദ്ധാരേന്തോ ആഹ – ‘‘ഏവന്തി ച മേതി ചാ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘ഏവ’’ന്തി ച ‘‘മേ’’തി ച വുച്ചമാനസ്സത്ഥസ്സ ആകാരാദിനോ ധമ്മാനം അസല്ലക്ഖണഭാവതോ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിഭാവോതി ആഹ – ‘‘സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തീ’’തി. തത്ഥ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേനാതി ഭൂതത്ഥഉത്തമത്ഥവസേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ മായാമരീചിആദയോ വിയ അഭൂതത്ഥോ, അനുസ്സവാദീഹി ഗഹേതബ്ബോ വിയ അനുത്തമത്ഥോ ച ന ഹോതി, സോ രൂപസദ്ദാദിസഭാവോ, രുപ്പനാനുഭവനാദിസഭാവോ വാ അത്ഥോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ ചാതി വുച്ചതി, ന തഥാ ‘‘ഏവം മേ’’തി പദാനം അത്ഥോതി. ഏതമേവത്ഥം പാകടതരം കാതും ‘‘കിഞ്ഹേത്ഥ ത’’ന്തിആദി വുത്തം. സുതന്തി പന സദ്ദായതനം സന്ധായാഹ ‘‘വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തീ’’തി. തേനേവ ഹി ‘‘യഞ്ഹി തം ഏത്ഥ സോതേന ഉപലദ്ധ’’ന്തി വുത്തം, ‘‘സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപലദ്ധ’’ന്തി പന വുത്തേ അത്ഥബ്യഞ്ജനാദിസബ്ബം ലബ്ഭതി.
തം ¶ തം ഉപാദായ വത്തബ്ബതോതി സോതപഥമാഗതേ ധമ്മേ ഉപാദായ തേസം ഉപധാരിതാകാരാദിനോ പച്ചാമസനവസേന ‘‘ഏവ’’ന്തി, സസന്തതിപരിയാപന്നേ ഖന്ധേ ഉപാദായ ‘‘മേ’’തി വത്തബ്ബത്താതി അത്ഥോ. ദിട്ഠാദിസഭാവരഹിതേ സദ്ദായതനേ പവത്തമാനോപി സുതവോഹാരോ ‘‘ദുതിയം തതിയ’’ന്തിആദികോ വിയ പഠമാദീനി ദിട്ഠമുതവിഞ്ഞാതേ അപേക്ഖിത്വാവ പവത്തോതി ആഹ ‘‘ദിട്ഠാദീനി ഉപനിധായ വത്തബ്ബതോ’’തി അസുതം ന ഹോതീതി ഹി സുതന്തി പകാസിതോയമത്ഥോതി. അത്തനാ പടിവിദ്ധാ സുത്തസ്സ പകാരവിസേസാ ‘‘ഏവ’’ന്തി ഥേരേന പച്ചാമട്ഠാതി ആഹ ‘‘അസമ്മോഹം ദീപേതീ’’തി. നാനപ്പകാരപടിവേധസമത്ഥോ ഹോതീതി ഏതേന ¶ വക്ഖമാനസ്സ സുത്തസ്സ നാനപ്പകാരതം ദുപ്പടിവിജ്ഝതഞ്ച ദസ്സേതി. സുതസ്സ അസമ്മോസം ദീപേതീതി സുതാകാരസ്സ യാഥാവതോ ദസ്സിയമാനത്താ വുത്തം. അസമ്മോഹേനാതി സമ്മോഹാഭാവേന, പഞ്ഞായ ഏവ വാ സവനകാലസമ്ഭൂതായ തദുത്തരകാലപഞ്ഞാസിദ്ധി. ഏവം അസമ്മോസേനാതി ഏത്ഥാപി വത്തബ്ബം. ബ്യഞ്ജനാനം പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ ആകാരോ നാതിഗമ്ഭീരോ, യഥാസുതധാരണമേവ തത്ഥ കരണീയന്തി സതിയാ ബ്യാപാരോ അധികോ, പഞ്ഞാ തത്ഥ ഗുണീഭൂതാതി വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമായാ’’തിആദി ‘‘പഞ്ഞായ പുബ്ബങ്ഗമാ’’തി കത്വാ. പുബ്ബങ്ഗമതാ ചേത്ഥ പധാനതാ ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൧, ൨) വിയ. പുബ്ബങ്ഗമതായ വാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീസു ആവജ്ജനാദീനം വിയ അപ്പധാനത്തേ പഞ്ഞാ പുബ്ബങ്ഗമാ ഏതിസ്സാതി അയമ്പി അത്ഥോ യുജ്ജതി. ഏവം സതിപുബ്ബങ്ഗമായാതി ഏത്ഥാപി വുത്തനയാനുസാരേന യഥാസമ്ഭവമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നസ്സാതി അത്ഥബ്യഞ്ജനപരിപുണ്ണസ്സ, സങ്കാസനപകാസനവിവരണവിഭജനഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിവസേന ഛഹി അത്ഥപദേഹി, അക്ഖരപദബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസവസേന ഛഹി ബ്യഞ്ജനപദേഹി ച സമന്നാഗതസ്സാതി വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
യോനിസോമനസികാരം ദീപേതി ഏവം-സദ്ദേന വുച്ചമാനാനം ആകാരനിദസ്സനാവധാരണത്ഥാനം അവിപരീതസദ്ധമ്മവിസയത്താതി അധിപ്പായോ. അവിക്ഖേപം ദീപേതീതി ‘‘മൂലപരിയായം കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തിആദിപുച്ഛാവസേന പകരണപ്പത്തസ്സ വക്ഖമാനസ്സ സുത്തസ്സ സവനം സമാധാനമന്തരേന ന സമ്ഭവതീതി കത്വാ വുത്തം. വിക്ഖിത്തചിത്തസ്സാതിആദി തസ്സേവത്ഥസ്സ സമത്ഥനവസേന വുത്തം. സബ്ബസമ്പത്തിയാതി അത്ഥബ്യഞ്ജനദേസകപയോജനാദിസമ്പത്തിയാ. അവിപരീതസദ്ധമ്മവിസയേഹി വിയ ആകാരനിദസ്സനാവധാരണത്ഥേഹി യോനിസോമനസികാരസ്സ, സദ്ധമ്മസ്സവനേന വിയ ച അവിക്ഖേപസ്സ യഥാ യോനിസോമനസികാരേന ഫലഭൂതേന അത്തസമ്മാപണിധിപുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാനം സിദ്ധി വുത്താ തദവിനാഭാവതോ, ഏവം അവിക്ഖേപേന ഫലഭൂതേന കാരണഭൂതാനം സദ്ധമ്മസ്സവനസപ്പുരിസൂപനിസ്സയാനം സിദ്ധി ദസ്സേതബ്ബാ സിയാ അസ്സുതവതോ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയരഹിതസ്സ ച തദഭാവതോ. ന ഹി വിക്ഖിത്തചിത്തോതിആദിനാ സമത്ഥനവചനേന പന അവിക്ഖേപേന കാരണഭൂതേന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയേന ച ഫലഭൂതസ്സ സദ്ധമ്മസ്സവനസ്സ സിദ്ധി ദസ്സിതാ. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ യുത്തോ സിയാ – സദ്ധമ്മസ്സവനസപ്പുരിസൂപനിസ്സയാ ¶ ന ¶ ഏകന്തേന അവിക്ഖേപസ്സ കാരണം ബാഹിരങ്ഗത്താ, അവിക്ഖേപോ പന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയോ വിയ സദ്ധമ്മസ്സവനസ്സ ഏകന്തകാരണന്തി. ഏവമ്പി അവിക്ഖേപേന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയസിദ്ധിജോതനാ ന സമത്ഥിതാവ, നോ ന സമത്ഥിതാ വിക്ഖിത്തചിത്താനം സപ്പുരിസപയിരുപാസനാഭാവസ്സ അത്ഥസിദ്ധത്താ. ഏത്ഥ ച പുരിമം ഫലേന കാരണസ്സ സിദ്ധിദസ്സനം നദീപൂരേന വിയ ഉപരി വുട്ഠിസബ്ഭാവസ്സ, ദുതിയം കാരണേന ഫലസ്സ സിദ്ധിദസ്സനം ദട്ഠബ്ബം ഏകന്തവസ്സിനാ വിയ മേഘവുട്ഠാനേന വുട്ഠിപ്പവത്തിയാ.
ഭഗവതോ വചനസ്സ അത്ഥബ്യഞ്ജനപഭേദപരിച്ഛേദവസേന സകലസാസനസമ്പത്തിഓഗാഹനാകാരോ നിരവസേസപരഹിതപാരിപൂരികാരണന്തി വുത്തം ‘‘ഏവം ഭദ്ദകോ ആകാരോ’’തി. യസ്മാ ന ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. പച്ഛിമചക്കദ്വയസമ്പത്തിന്തി അത്തസമ്മാപണിധിപുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാസങ്ഖാതം ഗുണദ്വയം. അപരാപരവുത്തിയാ ചേത്ഥ ചക്കഭാവോ, ചരന്തി ഏതേഹി സത്താ സമ്പത്തിഭവേസൂതി വാ. യേ സന്ധായ വുത്തം ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി, യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാനം ചതുചക്കം വത്തതീ’’തിആദി (അ. നി. ൪.൩൧). പുരിമപച്ഛിമഭാവോ ചേത്ഥ ദേസനാക്കമവസേന ദട്ഠബ്ബോ. പച്ഛിമചക്കദ്വയസിദ്ധിയാതി പച്ഛിമചക്കദ്വയസ്സ അത്ഥിതായ. സമ്മാപണിഹിതത്തോ പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞോ സുദ്ധാസയോ ഹോതി തദസുദ്ധിഹേതൂനം കിലേസാനം ദൂരീഭാവതോതി ആഹ – ‘‘ആസയസുദ്ധി സിദ്ധാ ഹോതീ’’തി. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘സമ്മാപണിഹിതം ചിത്തം, സേയ്യസോ നം തതോ കരേ’’തി (ധ. പ. ൪൩), ‘‘കതപുഞ്ഞോസി ത്വം ആനന്ദ, പധാനമനുയുഞ്ജ, ഖിപ്പം ഹോഹിസി അനാസവോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൦൭) ച. തേനേവാഹ ‘‘ആസയസുദ്ധിയാ അധിഗമബ്യത്തിസിദ്ധീ’’തി. പയോഗസുദ്ധിയാതി യോനിസോമനസികാരപുബ്ബങ്ഗമസ്സ ധമ്മസ്സവനപയോഗസ്സ വിസദഭാവേന. തഥാ ചാഹ ‘‘ആഗമബ്യത്തിസിദ്ധീ’’തി. സബ്ബസ്സ വാ കായവചീപയോഗസ്സ നിദ്ദോസഭാവേന. പരിസുദ്ധകായവചീപയോഗോ ഹി വിപ്പടിസാരാഭാവതോ അവിക്ഖിത്തചിത്തോ പരിയത്തിയം വിസാരദോ ഹോതീതി.
നാനപ്പകാരപടിവേധദീപകേനാതിആദിനാ അത്ഥബ്യഞ്ജനേസു ഥേരസ്സ ഏവംസദ്ദസുത-സദ്ദാനം അസമ്മോഹാസമ്മോസദീപനതോ ചതുപടിസമ്ഭിദാവസേന അത്ഥയോജനം ദസ്സേതി. തത്ഥ സോതബ്ബഭേദപടിവേധദീപകേനാതി ഏതേന അയം സുത-സദ്ദോ ഏവം-സദ്ദസന്നിധാനതോ, വക്ഖമാനാപേക്ഖായ വാ സാമഞ്ഞേനേവ ¶ സോതബ്ബധമ്മവിസേസം ആമസതീതി ദസ്സേതി. മനോദിട്ഠികരണാ പരിയത്തിധമ്മാനം അനുപേക്ഖനസുപ്പടിവേധാ വിസേസതോ മനസികാരപടിബദ്ധാതി തേ വുത്തനയേന യോനിസോമനസികാരദീപകേന ഏവംസദ്ദേന യോജേത്വാ, സവനധാരണവചീപരിചയാ പരിയത്തിധമ്മാനം വിസേസേന സോതാവധാനപടിബദ്ധാതി തേ അവിക്ഖേപദീപകേന സുത-സദ്ദേന യോജേത്വാ ദസ്സേന്തോ സാസനസമ്പത്തിയാ ¶ ധമ്മസ്സവനേ ഉസ്സാഹം ജനേതി. തത്ഥ ധമ്മാതി പരിയത്തിധമ്മാ. മനസാനുപേക്ഖിതാതി ‘‘ഇധ സീലം കഥിതം, ഇധ സമാധി, ഇധ പഞ്ഞാ, ഏത്തകാ ഏത്ഥ അനുസന്ധിയോ’’തിആദിനാ നയേന മനസാ അനു അനു പേക്ഖിതാ. ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാതി നിജ്ഝാനക്ഖന്തിഭൂതായ, ഞാതപരിഞ്ഞാസങ്ഖാതായ വാ ദിട്ഠിയാ തത്ഥ തത്ഥ വുത്തരൂപാരൂപധമ്മേ ‘‘ഇതി രൂപം, ഏത്തകം രൂപ’’ന്തിആദിനാ സുട്ഠു വവത്ഥപേത്വാ പടിവിദ്ധാ.
സകലേന വചനേനാതി പുബ്ബേ തീഹി പദേഹി വിസും വിസും യോജിതത്താ വുത്തം. അത്തനോ അദഹന്തോതി ‘‘മമേദ’’ന്തി അത്തനി അട്ഠപേന്തോ. അസപ്പുരിസഭൂമിന്തി അകതഞ്ഞുതം ‘‘ഇധേകച്ചോ പാപഭിക്ഖു തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മവിനയം പരിയാപുണിത്വാ അത്തനോ ദഹതീ’’തി (പാരാ. ൧൯൫) ഏവം വുത്തം അനരിയവോഹാരാവത്ഥം, സാ ഏവ അനരിയവോഹാരാവത്ഥാ അസദ്ധമ്മോ. നനു ച ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ‘‘മമേദം വചന’’ന്തി അധിമാനസ്സ, മഹാകസ്സപത്ഥേരാദീനഞ്ച തദാസങ്കായ അഭാവതോ അസപ്പുരിസഭൂമിസമതിക്കമാദിവചനം നിരത്ഥകന്തി? നയിദമേവം ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി വദന്തേന അയമ്പി അത്ഥോ വിഭാവിതോതി ദസ്സനതോ. കേചി പന ‘‘ദേവതാനം പരിവിതക്കാപേക്ഖം തഥാവചനന്തി ഏദിസീ ചോദനാ അനവകാസാവാ’’തി വദന്തി. തസ്മിം കിര ഖണേ ഏകച്ചാനം ദേവതാനം ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി ‘‘ഭഗവാ ച പരിനിബ്ബുതോ, അയഞ്ച ആയസ്മാ ദേസനാകുസലോ, ഇദാനി ധമ്മം ദേസേതി സക്യകുലപ്പസുതോ തഥാഗതസ്സ ഭാതാ ചൂളപിതുപുത്തോ, കിം നു ഖോ സയം സച്ഛികതം ധമ്മം ദേസേതി, ഉദാഹു ഭഗവതോയേവ വചനം യഥാസുത’’ന്തി. ഏവം തദാസങ്കിതപ്പകാരതോ അസപ്പുരിസഭൂമിസമോക്കമാദിതോ അതിക്കമാദി വിഭാവിതന്തി. അപ്പേതീതി നിദസ്സേതി. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേസു യഥാരഹം സത്തേ നേതീതി നേത്തി, ധമ്മോയേവ നേത്തി ധമ്മനേത്തി.
ദള്ഹതരനിവിട്ഠാ വിചികിച്ഛാ കങ്ഖാ. നാതിസംസപ്പനാ മതിഭേദമത്താ വിമതി. അസ്സദ്ധിയം വിനാസേതി ഭഗവതാ ദേസിതത്താ, സമ്മുഖാവസ്സ പടിഗ്ഗഹിതത്താ, ഖലിതദുരുത്താദിഗഹണദോസാഭാവതോ ¶ ച. ഏത്ഥ ച പഠമാദയോ തിസ്സോ അത്ഥയോജനാ ആകാരാദിഅത്ഥേസു അഗ്ഗഹിതവിസേസമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ ദസ്സിതാ, തതോ പരാ ചതസ്സോ ആകാരത്ഥമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ വിഭാവിതാ, പച്ഛിമാ പന തിസ്സോ യഥാക്കമം ആകാരത്ഥം നിദസ്സനത്ഥം അവധാരണത്ഥഞ്ച ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ യോജിതാതി ദട്ഠബ്ബം.
ഏക-സദ്ദോ അഞ്ഞസേട്ഠാസഹായസങ്ഖ്യാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ ‘‘സസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ച, ഇദമേവ സച്ചം മോഘമഞ്ഞന്തി ഇത്ഥേകേ അഭിവദന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൨൭) അഞ്ഞത്ഥേ ദിസ്സതി ¶ , ‘‘ചേതസോ ഏകോദിഭാവ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൨൮) സേട്ഠത്ഥേ, ‘‘ഏകോ വൂപകട്ഠോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൪൦൫) അസഹായേ, ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തിആദീസു സങ്ഖ്യായം. ഇധാപി സങ്ഖ്യായന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഏകന്തി ഗണനപരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ’’തി. കാലഞ്ച സമയഞ്ചാതി യുത്തകാലഞ്ച പച്ചയസാമഗ്ഗിഞ്ച ഖണോതി ഓകാസോ. തഥാഗതുപ്പാദാദികോ ഹി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ഓകാസോ തപ്പച്ചയപടിലാഭഹേതുത്താ. ഖണോ ഏവ ച സമയോ. യോ ‘‘ഖണോ’’തി ച ‘‘സമയോ’’തി ച വുച്ചതി, സോ ഏകോവാതി ഹി അത്ഥോ മഹാസമയോതി മഹാസമൂഹോ. സമയോപി ഖോതി സിക്ഖാപദപൂരണസ്സ ഹേതുപി. സമയപ്പവാദകേതി ദിട്ഠിപ്പവാദകേ. തത്ഥ ഹി നിസിന്നാ തിത്ഥിയാ അത്തനോ അത്തനോ സമയം പവദന്തീതി. അത്ഥാഭിസമയാതി ഹിതപടിലാഭാ. അഭിസമേതബ്ബോതി അഭിസമയോ, അഭിസമയോ അത്ഥോ അഭിസമയട്ഠോതി പീളനാദീനി അഭിസമേതബ്ബഭാവേന ഏകീഭാവം ഉപനേത്വാ വുത്താനി. അഭിസമയസ്സ വാ പടിവേധസ്സ വിസയഭൂതോ അത്ഥോ അഭിസമയട്ഠോതി. താനേവ തഥാ ഏകത്തേന വുത്താനി. തത്ഥ പീളനം ദുക്ഖസച്ചസ്സ തംസമങ്ഗിനോ ഹിംസനം അവിപ്ഫാരികതാകരണം. സന്താപോ ദുക്ഖദുക്ഖതാദിവസേന സന്താപനം പരിദഹനം.
തത്ഥ സഹകാരീകാരണം സന്നിജ്ഝം സമേതി സമവേതീതി സമയോ, സമവായോ. സമേതി സമാഗച്ഛതി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം ഏത്ഥ തദാധാരപുഗ്ഗലേഹീതി സമയോ, ഖണോ. സമേതി ഏത്ഥ, ഏതേന വാ സംഗച്ഛതി സത്തോ, സഭാവധമ്മോ വാ സഹജാതാദീഹി ഉപ്പാദാദീഹി വാതി സമയോ, കാലോ. ധമ്മപ്പവത്തിമത്തതായ അത്ഥതോ അഭൂതോപി ഹി കാലോ ധമ്മപ്പവത്തിയാ അധികരണം കരണം ¶ വിയ ച കപ്പനാമത്തസിദ്ധേന രൂപേന വോഹരീയതീതി. സമം, സഹ വാ അവയവാനം അയനം പവത്തി അവട്ഠാനന്തി സമയോ, സമൂഹോ യഥാ ‘‘സമുദായോ’’തി. അവയവസഹാവട്ഠാനമേവ ഹി സമൂഹോതി. അവസേസപച്ചയാനം സമാഗമേ ഏതി ഫലം ഏതസ്മാ ഉപ്പജ്ജതി പവത്തതി ചാതി സമയോ, ഹേതു യഥാ ‘‘സമുദയോ’’തി. സമേതി സംയോജനഭാവതോ സമ്ബന്ധോ ഏതി അത്തനോ വിസയേ പവത്തതി, ദള്ഹഗ്ഗഹണഭാവതോ വാ സംയുത്താ അയന്തി പവത്തന്തി സത്താ യഥാഭിനിവേസം ഏതേനാതി സമയോ, ദിട്ഠി; ദിട്ഠിസഞ്ഞോജനേന ഹി സത്താ അതിവിയ ബജ്ഝന്തീതി. സമിതി സങ്ഗതി സമോധാനന്തി സമയോ, പടിലാഭോ. സമയനം, സമ്മാ വാ അയനം അപഗമോതി സമയോ, പഹാനം. അഭിമുഖം ഞാണേന സമ്മാ ഏതബ്ബോ അഭിസമേതബ്ബോതി അഭിസമയോ, ധമ്മാനം അവിപരീതോ സഭാവോ. അഭിമുഖഭാവേന സമ്മാ ഏതി ഗച്ഛതി ബുജ്ഝതീതി അഭിസമയോ, ധമ്മാനം അവിപരീതസഭാവാവബോധോ. ഏവം തസ്മിം തസ്മിം അത്ഥേ സമയ-സദ്ദസ്സ പവത്തി വേദിതബ്ബാ. സമയസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ അഭിസമയസദ്ദസ്സ ഉദാഹരണം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അസ്സാതി സമയസദ്ദസ്സ ¶ . കാലോ അത്ഥോ സമവായാദീനം അത്ഥാനം ഇധ അസമ്ഭവതോ, ദേസദേസകപരിസാനം വിയ സുത്തസ്സ നിദാനഭാവേന കാലസ്സ അപദിസിതബ്ബതോ ച.
കസ്മാ പനേത്ഥ അനിയമിതവസേനേവ കാലോ നിദ്ദിട്ഠോ, ന ഉതുസംവച്ഛരാദിവസേന നിയമേത്വാതി? ആഹ – ‘‘തത്ഥ കിഞ്ചാപീ’’തിആദി. ഉതുസംവച്ഛരാദിവസേന നിയമം അകത്വാ സമയസദ്ദസ്സ വചനേന അയമ്പി ഗുണോ ലദ്ധോ ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യേ വാ ഇമേ’’തിആദിമാഹ. സാമഞ്ഞജോതനാ ഹി വിസേസേ അവതിട്ഠതീതി. തത്ഥ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ ദേവസികം ഝാനഫലസമാപത്തീഹി വീതിനാമനകാലോ, വിസേസതോ സത്തസത്താഹാനി. സുപ്പകാസാതി ദസസഹസ്സിലോകധാതുസംകമ്പനഓഭാസപാതുഭാവാദീഹി പാകടാ. യഥാവുത്തഭേദേസു ഏവ സമയേസു ഏകദേസം പകാരന്തരേഹി സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘യോ ചായ’’ന്തിആദിമാഹ. തഥാ ഹി ഞാണകിച്ചസമയോ അത്തഹിതപടിപത്തിസമയോ ച അഭിസമ്ബോധിസമയോ, അരിയതുണ്ഹീഭാവസമയോ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ, കരുണാകിച്ചപരഹിതപടിപത്തിധമ്മികഥാസമയോ ദേസനാസമയോ ഏവ.
കരണവചനേന ¶ നിദ്ദേസോ കതോതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി അഭിധമ്മതദഞ്ഞസുത്തപദവിനയേസു. തഥാതി ഭുമ്മകരണേഹി. അധികരണത്ഥോ ആധാരത്ഥോ. ഭാവോ നാമ കിരിയാ, തായ കിരിയന്തരലക്ഖണം ഭാവേനഭാവലക്ഖണം. തത്ഥ യഥാ കാലോ സഭാവധമ്മപരിച്ഛിന്നോ സയം പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനോപി ആധാരഭാവേന പഞ്ഞാതോ തങ്ഖണപ്പവത്താനം തതോ പുബ്ബേ പരതോ ച അഭാവതോ ‘‘പുബ്ബണ്ഹേ ജാതോ, സായന്ഹേ ഗച്ഛതീ’’തി ച ആദീസു, സമൂഹോ ച അവയവവിനിമുത്തോ അവിജ്ജമാനോപി കപ്പനാമത്തസിദ്ധോ അവയവാനം ആധാരഭാവേന പഞ്ഞാപീയതി ‘‘രുക്ഖേ സാഖാ, യവരാസിയം സമ്ഭൂതോ’’തിആദീസു, ഏവം ഇധാപീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അധികരണഞ്ഹി…പേ… ധമ്മാന’’ന്തി. യസ്മിം കാലേ ധമ്മപുഞ്ജേ വാ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിം ഏവ കാലേ ധമ്മപുഞ്ജേ ച ഫസ്സാദയോപി ഹോന്തീതി അയഞ്ഹി തത്ഥ അത്ഥോ. യഥാ ച ‘‘ഗാവീസു ദുയ്ഹമാനാസു ഗതോ, ദുദ്ധാസു ആഗതോ’’തി ദോഹനകിരിയായ ഗമനകിരിയാ ലക്ഖീയതി, ഏവം ഇധാപി ‘‘യസ്മിം സമയേ, തസ്മിം സമയേ’’തി ച വുത്തേ ‘‘സതീ’’തി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായമാനോ ഏവ ഹോതി പദത്ഥസ്സ സത്താവിരഹാഭാവതോതി സമയസ്സ സത്താകിരിയായ ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദകിരിയാ ഫസ്സാദീനം ഭവനകിരിയാ ച ലക്ഖീയതി. യസ്മിം സമയേതി യസ്മിം നവമേ ഖണേ, യസ്മിം യോനിസോമനസികാരാദിഹേതുമ്ഹി, പച്ചയസമവായേ വാ സതി കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിംയേവ ഖണേ, ഹേതുമ്ഹി, പച്ചയസമവായേ വാ ഫസ്സാദയോപി ഹോന്തീതി ഉഭയത്ഥ സമയസദ്ദേ ഭുമ്മനിദ്ദേസോ കതോ ലക്ഖണഭൂതഭാവയുത്തോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഖണ…പേ… ലക്ഖീയതീ’’തി.
ഹേതുഅത്ഥോ ¶ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി ‘‘അന്നേന വസതി, അജ്ഝേനേന വസതി, ഫരസുനാ ഛിന്ദതി, കുദാലേന ഖണതീ’’തിആദീസു വിയ. വീതിക്കമഞ്ഹി സുത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ ഓതിണ്ണവത്ഥുകം പുഗ്ഗലം പടിപുച്ഛിത്വാ വിഗരഹിത്വാ ച തം തം വത്ഥും ഓതിണ്ണകാലം അനതിക്കമിത്വാ തേനേവ കാലേന സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞപേന്തോ ഭഗവാ വിഹരതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോ തതിയപാരാജികാദീസു വിയ.
അച്ചന്തമേവ ആരമ്ഭതോ പട്ഠായ യാവ ദേസനാനിട്ഠാനം പരഹിതപടിപത്തിസങ്ഖാതേന കരുണാവിഹാരേന. തദത്ഥജോതനത്ഥന്തി അച്ചന്തസംയോഗത്ഥജോതനത്ഥം. ഉപയോഗവചനനിദ്ദേസോ കതോ യഥാ ‘‘മാസം അജ്ഝേതീ’’തി.
പോരാണാതി ¶ അട്ഠകഥാചരിയാ. അഭിലാപമത്തഭേദോതി വചനമത്തേന വിസേസോ. തേന സുത്തവിനയേസു വിഭത്തിബ്യത്തയോ കതോതി ദസ്സേതി.
സേട്ഠന്തി സേട്ഠവാചകം വചനം ‘‘സേട്ഠ’’ന്തി വുത്തം സേട്ഠഗുണസഹചരണതോ. തഥാ ഉത്തമന്തി ഏത്ഥാപി. ഗാരവയുത്തോതി ഗരുഭാവയുത്തോ ഗരുഗുണയോഗതോ, ഗരുകരണാരഹതായ വാ ഗാരവയുത്തോ. വുത്തോയേവ, ന പന ഇധ വത്തബ്ബോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗസ്സ ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ ഏകദേസഭാവതോതി അധിപ്പായോ.
അപരോ നയോ (സം. നി. ടീ. ൧.൧.൧; സാരത്ഥ. ടീ. ൧.വിനയാനിസംസകഥാവണ്ണനാ; വിസുദ്ധി. മഹാടീ. ൧.൧൪൪; ഇതിവു. അട്ഠ. ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാ) – ഭാഗവാതി ഭഗവാ, ഭതവാതി ഭഗവാ, ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ, ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ, ഭത്തവാതി ഭഗവാ, ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ, ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ.
ഭഗവാ ഭതവാ ഭാഗേ, ഭഗേ ച വനി ഭത്തവാ;
ഭഗേ വമി തഥാ ഭാഗേ, വമീതി ഭഗവാ ജിനോ.
തത്ഥ കഥം ഭാഗവാതി ഭഗവാ? യേ തേ സീലാദയോ ധമ്മക്ഖന്ധാ ഗുണഭാഗാ ഗുണകോട്ഠാസാ, തേ അനഞ്ഞസാധാരണാ നിരതിസയാ തഥാഗതസ്സ അത്ഥി ഉപലബ്ഭന്തി. തഥാ ഹിസ്സ സീലം, സമാധി, പഞ്ഞാ, വിമുത്തി, വിമുത്തിഞാണദസ്സനം, ഹിരീ, ഓത്തപ്പം, സദ്ധാ, വീരിയം, സതി സമ്പജഞ്ഞം, സീലവിസുദ്ധി, ദിട്ഠിവിസുദ്ധി, സമഥോ, വിപസ്സനാ, തീണി കുസലമൂലാനി, തീണി സുചരിതാനി, തയോ ¶ സമ്മാവിതക്കാ, തിസ്സോ അനവജ്ജസഞ്ഞാ, തിസ്സോ ധാതുയോ, ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ, ചത്താരി അരിയഫലാനി, ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, ചതുയോനിപടിച്ഛേദകഞാണം, ചത്താരോ അരിയവംസാ, ചത്താരി വേസാരജ്ജഞാണാനി, പഞ്ച പധാനിയങ്ഗാനി, പഞ്ചങ്ഗികോ സമ്മാസമാധി, പഞ്ചഞാണികോ സമ്മാസമാധി, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, പഞ്ച നിസ്സാരണീയാ ധാതുയോ, പഞ്ച വിമുത്തായതനഞാണാനി, പഞ്ച വിമുത്തിപരിപാചനീയാ സഞ്ഞാ, ഛ അനുസ്സതിട്ഠാനാനി, ഛ ഗാരവാ, ഛ നിസ്സാരണീയാ ധാതുയോ, ഛ സതതവിഹാരാ, ഛ അനുത്തരിയാനി, ഛ നിബ്ബേധഭാഗിയാ സഞ്ഞാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ, ഛ അസാധാരണഞാണാനി, സത്ത അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ, സത്ത അരിയധമ്മാ, സത്ത അരിയധനാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, സത്ത സപ്പുരിസധമ്മാ, സത്ത നിജ്ജരവത്ഥൂനി, സത്ത ¶ സഞ്ഞാ, സത്ത ദക്ഖിണേയ്യപുഗ്ഗലദേസനാ, സത്ത ഖീണാസവബലദേസനാ, അട്ഠ പഞ്ഞാപടിലാഭഹേതുദേസനാ, അട്ഠ സമ്മത്താനി, അട്ഠ ലോകധമ്മാതിക്കമാ, അട്ഠ ആരമ്ഭവത്ഥൂനി, അട്ഠ അക്ഖണദേസനാ, അട്ഠ മഹാപുരിസവിതക്കാ, അട്ഠ അഭിഭായതനദേസനാ, അട്ഠ വിമോക്ഖാ, നവ യോനിസോമനസികാരമൂലകാ ധമ്മാ, നവ പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗാനി, നവ സത്താവാസദേസനാ, നവ ആഘാതപടിവിനയാ, നവ സഞ്ഞാ, നവ നാനത്താ, നവ അനുപുബ്ബവിഹാരാ, ദസ നാഥകരണാ ധമ്മാ, ദസ കസിണായതനാനി, ദസ കുസലകമ്മപഥാ, ദസ സമ്മത്താനി, ദസ അരിയവാസാ, ദസ അസേക്ഖധമ്മാ, ദസ തഥാഗതബലാനി, ഏകാദസ മേത്താനിസംസാ, ദ്വാദസ ധമ്മചക്കാകാരാ, തേരസ ധുതഗുണാ, ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി, പഞ്ചദസ വിമുത്തിപരിപാചനീയാ ധമ്മാ, സോളസവിധാ ആനാപാനസ്സതി, സോളസ അപരന്തപനീയാ ധമ്മാ, അട്ഠാരസ ബുദ്ധധമ്മാ, ഏകൂനവീസതി പച്ചവേക്ഖണഞാണാനി, ചതുചത്താലീസ ഞാണവത്ഥൂനി, പഞ്ഞാസ ഉദയബ്ബയഞാണാനി, പരോപണ്ണാസ കുസലധമ്മാ, സത്തസത്തതി ഞാണവത്ഥൂനി, ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാസമാപത്തിസഞ്ചാരിമഹാവജിരഞാണം, അനന്തനയസമന്തപട്ഠാനപവിചയപച്ചവേക്ഖണദേസനാഞാണാനി തഥാ അനന്താസു ലോകധാതൂസു അനന്താനം സത്താനം ആസയാദിവിഭാവനഞാണാനി ചാതി ഏവമാദയോ അനന്താപരിമാണഭേദാ അനഞ്ഞസാധാരണാ നിരതിസയാ ഗുണഭാഗാ ഗുണകോട്ഠാസാ സംവിജ്ജന്തി ഉപലബ്ഭന്തി, തസ്മാ യഥാവുത്തവിഭാഗാ ഗുണഭാഗാ അസ്സ അത്ഥീതി ‘‘ഭാഗവാ’’തി വത്തബ്ബേ ആ-കാരസ്സ രസ്സത്തം കത്വാ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തോ. ഏവം താവ ഭാഗവാതി ഭഗവാ.
യസ്മാ സീലാദയോ സബ്ബേ, ഗുണഭാഗാ അസേസതോ;
വിജ്ജന്തി സുഗതേ തസ്മാ, ഭഗവാതി പവുച്ചതീതി.
കഥം ഭതവാതി ഭഗവാ? യേ തേ സബ്ബലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നേഹി മനുസ്സത്താദികേ അട്ഠ ധമ്മേ ¶ സമോധാനേത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിയാ കതമഹാഭിനീഹാരേഹി മഹാബോധിസത്തേഹി പരിപൂരിതബ്ബാ ദാനപാരമീ, സീല, നേക്ഖമ്മ, പഞ്ഞാ, വീരിയ, ഖന്തി, സച്ച, അധിട്ഠാന, മേത്താ, ഉപേക്ഖാപാരമീതി ദസ പാരമിയോ ദസ ഉപപാരമിയോ ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമതിംസ പാരമിയോ, ദാനാദീനി ചത്താരി സങ്ഗഹവത്ഥൂനി, സച്ചാദീനി ചത്താരി അധിട്ഠാനാനി, അങ്ഗപരിച്ചാഗോ നയനധനരജ്ജപുത്തദാരപരിച്ചാഗോതി പഞ്ച മഹാപരിചാഗാ, പുബ്ബയോഗോ, പുബ്ബചരിയാ, ധമ്മക്ഖാനം, ഞാതത്ഥചരിയാ, ലോകത്ഥചരിയാ, ബുദ്ധിചരിയാതി ¶ ഏവമാദയോ, സങ്ഖേപതോ വാ സബ്ബേ പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭാരാ ബുദ്ധകരധമ്മാ, തേ മഹാഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ കപ്പാനം സതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖേയ്യാനി യഥാ ഹാനഭാഗിയാ സംകിലേസഭാഗിയാ ഠിതിഭാഗിയാ വാ ന ഹോന്തി, അഥ ഖോ ഉത്തരുത്തരി വിസേസഭാഗിയാവ ഹോന്തി, ഏവം സക്കച്ചം നിരന്തരം അനവസേസതോ ഭതാ സമ്ഭതാ അസ്സ അത്ഥീതി ‘‘ഭതവാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തോ നിരുത്തിനയേന ത-കാരസ്സ ഗ-കാരം കത്വാ. അഥ വാ ഭതവാതി തേയേവ യഥാവുത്തേ ബുദ്ധകരധമ്മേ വുത്തനയേനേവ ഭരി സമ്ഭരി, പരിപൂരേസീതി അത്ഥോ. ഏവമ്പി ഭതവാതി ഭഗവാ.
സമ്മാസമ്ബോധിയാ സബ്ബേ, ദാനപാരമിആദികേ;
സമ്ഭാരേ ഭതവാ നാഥോ, തേനാപി ഭഗവാ മതോതി.
കഥം ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ? യേ തേ ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാ ദേവസികം വളഞ്ജനകസമാപത്തിഭാഗാ, തേ അനവസേസതോ ലോകഹിതത്ഥം അത്തനോ ച ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥം നിച്ചകപ്പം വനി ഭജി സേവി ബഹുലമകാസീതി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ. അഥ വാ അഭിഞ്ഞേയ്യധമ്മേസു കുസലാദീസു ഖന്ധാദീസു ച യേ തേ പരിഞ്ഞേയ്യാദിവസേന സങ്ഖേപതോ വാ ചതുബ്ബിധാ അഭിസമയഭാഗാ, വിത്ഥാരതോ പന ‘‘ചക്ഖു പരിഞ്ഞേയ്യം സോതം…പേ… ജരാമരണം പരിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൨൧) അനേകേ പരിഞ്ഞേയ്യഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുസ്സ സമുദയോ പഹാതബ്ബോ…പേ… ജരാമരണസ്സ സമുദയോ പഹാതബ്ബോ’’തിആദിനാ പഹാതബ്ബഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുസ്സ നിരോധോ…പേ… ജരാമരണസ്സ നിരോധോ സച്ഛികാതബ്ബോ’’തിആദിനാ സച്ഛികാതബ്ബഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുസ്സ നിരോധഗാമിനീ പടിപദാ’’തിആദിനാ, ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ’’തിആദിനാ ച അനേകഭേദാ ഭാവേതബ്ബഭാഗാ ച ധമ്മാ, തേ സബ്ബേ വനി ഭജി യഥാരഹം ഗോചരഭാവനാസേവനാനം വസേന സേവി. ഏവമ്പി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ‘‘യേ ഇമേ സീലാദയോ ധമ്മക്ഖന്ധാ സാവകേഹി സാധാരണാ ഗുണഭാഗാ ഗുണകോട്ഠാസാ, കിന്തി നു ഖോ തേ വിനേയ്യസന്താനേസു പതിട്ഠപേയ്യ’’ന്തി മഹാകരുണായ വനി അഭിപത്ഥയി, സാ ചസ്സ അഭിപത്ഥനാ യഥാധിപ്പേതഫലാവഹാ അഹോസി. ഏവമ്പി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ.
യസ്മാ ¶ ഞേയ്യസമാപത്തിഗുണഭാഗേ അസേസതോ;
ഭജി പത്ഥയി സത്താനം, ഹിതായ ഭഗവാ തതോതി.
കഥം ¶ ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ? സമാസതോ താവ കതപുഞ്ഞേഹി പയോഗസമ്പന്നേഹി യഥാവിഭവം ഭജീയന്തീതി ഭഗാ, ലോകിയലോകുത്തരാ സമ്പത്തിയോ. തത്ഥ ലോകിയേ താവ തഥാഗതോ സമ്ബോധിതോ പുബ്ബേ ബോധിസത്തഭൂതോ പരമുക്കംസഗതേ വനി ഭജി സേവി, യത്ഥ പതിട്ഠായ നിരവസേസതോ ബുദ്ധകരധമ്മേ സമന്നാനേന്തോ ബുദ്ധധമ്മേ പരിപാചേസി, ബുദ്ധഭൂതോ പന തേ നിരവജ്ജസുഖൂപസംഹിതേ അനഞ്ഞസാധാരണേ ലോകുത്തരേപി വനി ഭജി സേവി, വിത്ഥാരതോ പന പദേസരജ്ജഇസ്സരിയചക്കവത്തിസമ്പത്തി-ദേവരജ്ജസമ്പത്തിആദിവസേന- ഝാനവിമോക്ഖസമാധിസമാപത്തിഞാണദസ്സന-മഗ്ഗഭാവനാഫലസച്ഛി- കിരിയാദി-ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവസേന ച അനേകവിഹിതേ അനഞ്ഞസാധാരണേ ഭഗേ വനി ഭജി സേവി. ഏവമ്പി ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ.
യാ താ സമ്പത്തിയോ ലോകേ, യാ ച ലോകുത്തരാ പുഥു;
സബ്ബാ താ ഭജി സമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാപി ഭഗവാ മതോതി.
കഥം ഭത്തവാതി ഭഗവാ? ഭത്താ ദള്ഹഭത്തികാ അസ്സ ബഹൂ അത്ഥീതി ഭത്തവാ. തഥാഗതോ ഹി മഹാകരുണാസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദിഅപരിമിതനിരുപമപഭാവഗുണവിസേസസമങ്ഗിഭാവതോ സബ്ബസത്തുത്തമോ, സബ്ബാനത്ഥപരിഹാരപുബ്ബങ്ഗമായ നിരവസേസഹിതസുഖവിധാനതപ്പരായ നിരതിസയായ പയോഗസമ്പത്തിയാ സദേവമനുസ്സായ പജായ അച്ചന്തൂപകാരിതായ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണ-അസീതിഅനുബ്യഞ്ജന-ബ്യാമപ്പഭാദിഅനഞ്ഞസാധാരണ- വിസേസപടിമണ്ഡിത-രൂപകായതായ യഥാഭുച്ച-ഗുണാധിഗതേന ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനയപ്പവത്തേന ലോകത്തയബ്യാപിനാ സുവിപുലേന സുവിസുദ്ധേന ച ഥുതിഘോസേന സമന്നാഗതത്താ ഉക്കംസപാരമിപ്പത്താസു അപ്പിച്ഛതാസന്തുട്ഠിആദീസു സുപ്പതിട്ഠിതഭാവതോ ദസബലചതുവേസാരജ്ജാദിനിരതിസയഗുണവിസേസ-സമങ്ഗിഭാവതോ ച രൂപപ്പമാണോ രൂപപ്പസന്നോ, ഘോസപ്പമാണോ ഘോസപ്പസന്നോ, ലൂഖപ്പമാണോ ലൂഖപ്പസന്നോ, ധമ്മപ്പമാണോ ധമ്മപ്പസന്നോതി ഏവം ചതുപ്പമാണികേ ലോകസന്നിവാസേ സബ്ബഥാപി പസാദാവഹഭാവേന സമന്തപാസാദികത്താ അപരിമാണാനം സത്താനം സദേവമനുസ്സാനം ആദരബഹുമാനഗാരവായതനതായ പരമപേമസമ്ഭത്തിട്ഠാനം. യേ തസ്സ ഓവാദേ പതിട്ഠിതാ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതാ ഹോന്തി, കേനചി അസംഹാരിയാ തേസം പസാദഭത്തി സമണേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ ദേവേന വാ മാരേന വാ ബ്രഹ്മുനാ വാ. തഥാ ഹി തേ അത്തനോ ജീവിതപരിച്ചാഗേപി തത്ഥ പസാദം ന പരിച്ചജന്തി, തസ്സ വാ ആണം ദള്ഹഭത്തിഭാവതോ. തേനേവാഹ –
‘‘യോ ¶ ¶ വേ കതഞ്ഞൂ കതവേദി ധീരോ;
കല്യാണമിത്തോ ദള്ഹഭത്തി ച ഹോതീ’’തി. (ജാ. ൨.൧൭.൭൮);
‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, മഹാസമുദ്ദോ ഠിതധമ്മോ വേലം നാതിവത്തതി, ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യം മയാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തം മമ സാവകാ ജീവിതഹേതുപി നാതിക്കമന്തീ’’തി (അ. നി. ൮.൨൦; ഉദാ. ൪൫; ചൂളവ. ൩൮൫) ച.
ഏവം ഭത്തവാതി ഭഗവാ നിരുത്തിനയേന ഏകസ്സ ത-കാരസ്സ ലോപം കത്വാ ഇതരസ്സ ഗ-കാരം കത്വാ.
ഗുണാതിസയയുത്തസ്സ, യസ്മാ ലോകഹിതേസിനോ;
സമ്ഭത്താ ബഹവോ സത്ഥു, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീതി.
കഥം ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ? യസ്മാ തഥാഗതോ ബോധിസത്തഭൂതോപി പുരിമാസു ജാതീസു പാരമിയോ പൂരേന്തോ ഭഗസങ്ഖാതം സിരിം ഇസ്സരിയം യസഞ്ച വമി, ഉഗ്ഗിരി, ഖേളപിണ്ഡം വിയ അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡയി; പച്ഛിമത്തഭാവേപി ഹത്ഥാഗതം ചക്കവത്തിസിരിം ദേവലോകാധിപച്ചസദിസം ചതുദീപിസ്സരിയം ചക്കവത്തിസമ്പത്തിസന്നിസ്സയം സത്തരതനസമുജ്ജലം യസഞ്ച തിണായപി അമഞ്ഞമാനോ നിരപേക്ഖോ പഹായ അഭിനിക്ഖമിത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാ ഇമേ സിരിആദികേ ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ഭാനി നാമ നക്ഖത്താനി, തേഹി സമം ഗച്ഛന്തി പവത്തന്തീതി ഭഗാ, സിനേരുയുഗന്ധരഉത്തരകുരുഹിമവന്താദിഭാജനലോകവിസേസസന്നിസ്സയാ സോഭാ കപ്പട്ഠിയഭാവതോ, തേപി ഭഗേ വമി തന്നിവാസിസത്താവാസസമതിക്കമനതോ, തപ്പടിബദ്ധഛന്ദരാഗപഹാനേന പജഹീതി. ഏവമ്പി ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ.
ചക്കവത്തിസിരിം യസ്മാ, യസം ഇസ്സരിയം സുഖം;
പഹാസി ലോകചിത്തഞ്ച, സുഗതോ ഭഗവാ തതോതി.
കഥം ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ? ഭാഗാ നാമ സഭാഗധമ്മകോട്ഠാസാ, തേ ഖന്ധായതനധാതാദിവസേന, തത്ഥാപി രൂപവേദനാദിവസേന, പഥവിയാദിഅതീതാദിവസേന ച അനേകവിധാ. തേ ഭഗവാ സബ്ബം പപഞ്ചം സബ്ബം യോഗം സബ്ബം ഗന്ഥം സബ്ബം സംയോജനം സമുച്ഛിന്ദിത്വാ അമതം ധാതും സമധിഗച്ഛന്തോ വമി ഉഗ്ഗിരി, അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡയി ന പച്ചാഗമി. തഥാ ഹേസ ‘‘സബ്ബത്ഥമേവ പഥവിം ¶ ആപം ¶ തേജം വായം, ചക്ഖും സോതം ഘാനം ജിവ്ഹം കായം മനം, രൂപേ സദ്ദേ ഗന്ധേ രസേ ഫോട്ഠബ്ബേ ധമ്മേ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ… മനോവിഞ്ഞാണം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സം…പേ… മനോസമ്ഫസ്സം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം വേദനം…പേ… മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം…പേ… മനോസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം ചേതനം…പേ… മനോസമ്ഫസ്സജം ചേതനം, രൂപതണ്ഹം…പേ… ധമ്മതണ്ഹം, രൂപവിതക്കം…പേ… ധമ്മവിതക്കം, രൂപവിചാരം…പേ… ധമ്മവിചാര’’ന്തിആദിനാ അനുപദധമ്മവിഭാഗവസേനപി സബ്ബേവ ധമ്മകോട്ഠാസേ അനവസേസതോ വമി ഉഗ്ഗിരി, അനപേക്ഖപരിച്ചാഗേന ഛഡ്ഡയി. വുത്തം ഹേതം ‘‘യം തം, ആനന്ദ, ചത്തം വന്തം മുത്തം പഹീനം പടിനിസ്സട്ഠം, തം തഥാഗതോ പുന പച്ചാഗമിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൮൩). ഏവമ്പി ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ഭാഗേ വമീതി സബ്ബേപി കുസലാകുസലേ സാവജ്ജാനവജ്ജേ ഹീനപണീതേ കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗേ ധമ്മേ അരിയമഗ്ഗഞാണമുഖേന വമി ഉഗ്ഗിരി അനപേക്ഖോ പരിച്ചജി പജഹി, പരേസഞ്ച തഥത്തായ ധമ്മം ദേസേസി. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘ധമ്മാപി വോ, ഭിക്ഖവേ, പഹാതബ്ബാ, പഗേവ അധമ്മാ (മ. നി. ൧.൨൪൦), കുല്ലൂപമം വോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേസ്സാമി നിത്ഥരണത്ഥായ, നോ ഗഹണത്ഥായാ’’തിആദി (മ. നി. ൧.൨൪൦). ഏവമ്പി ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ.
ഖന്ധായതനധാതാദി-ധമ്മഭാഗാമഹേസിനാ;
കണ്ഹസുക്കാ യതോ വന്താ, തതോപി ഭഗവാ മതോതി.
തേന വുത്തം –
‘‘ഭാഗവാ ഭതവാ ഭാഗേ, ഭഗേ ച വനി ഭത്തവാ;
ഭഗേ വമി തഥാ ഭാഗേ, വമീതി ഭഗവാ ജിനോ’’തി.
ധമ്മസരീരം പച്ചക്ഖം കരോതീതി ‘‘യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ, സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൧൬) വചനതോ ധമ്മസ്സ സത്ഥുഭാവപരിയായോ വിജ്ജതീതി കത്വാ വുത്തം. വജിരസങ്ഘാതസമാനകായോ പരേഹി അഭേജ്ജസരീരത്താ. ന ഹി ഭഗവതോ രൂപകായേ കേനചി സക്കാ അന്തരായോ കാതുന്തി.
ദേസനാസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി വക്ഖമാനസ്സ സകലസ്സ സുത്തസ്സ ‘‘ഏവ’’ന്തി നിദസ്സനതോ. സാവകസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേന പഞ്ചസു ഠാനേസു ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതേന മയാ മഹാസാവകേന ¶ സുതം, തഞ്ച ഖോ മയാവ ¶ സുതം, ന അനുസ്സുതികം, ന പരമ്പരാഭതന്തി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ ദീപനതോ. കാലസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി ഭഗവാ-സദ്ദസന്നിധാനേ പയുത്തസ്സ സമയ-സദ്ദസ്സ കാലസ്സ ബുദ്ധുപ്പാദപടിമണ്ഡിതഭാവദീപനതോ. ബുദ്ധുപ്പാദപരമാ ഹി കാലസമ്പദാ. തേനേതം വുച്ചതി –
‘‘കപ്പകസായേ കലിയുഗേ, ബുദ്ധുപ്പാദോ അഹോ മഹച്ഛരിയം;
ഹുതാവഹമജ്ഝേ ജാതം, സമുദിതമകരന്ദമരവിന്ദ’’ന്തി. (ദീ. നി. ടീ. ൧.൧; സം. നി. ടീ. ൧.൧.൧; അ. നി. ടീ. ൧.൧.൧ രൂപാദിവഗ്ഗവണ്ണനാ);
ഭഗവാതി ദേസകസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഗരുഗാരവാധിവചനഭാവതോ.
മങ്ഗലദിവസോ സുഖണോ സുനക്ഖത്തന്തി അജ്ജ മങ്ഗലദിവസോ, തസ്മാ സുനക്ഖത്തം, തത്ഥാപി അയം സുഖണോ. മാ അതിക്കമീതി മാ രത്തിവിഭായനം അനുദിക്ഖന്താനം രത്തി അതിക്കമീതി ഏവം സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ. ഉക്കാസു ഠിതാസു ഠിതാതി ഉക്കട്ഠാ (ദീ. നി. ടീ. ൧.൨൫൫; അ. നി. ടീ. ൨.൪.൩൬). ഉക്കാസു വിജ്ജോതലന്തീസു ഠിതാ പതിട്ഠിതാതി മൂലവിഭൂജാദിപക്ഖേപേന (പാണിനി ൩.൨.൫) സദ്ദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. നിരുത്തിനയേന വാ ഉക്കാസു ഠിതാസു ഠിതാ ആസീതി ഉക്കട്ഠാ. അപരേ പന ഭണന്തി ‘‘ഭൂമിഭാഗസമ്പത്തിയാ മനുസ്സസമ്പത്തിയാ ഉപകരണസമ്പത്തിയാ ച സാ നഗരീ ഉക്കട്ഠഗുണയോഗതോ ‘ഉക്കട്ഠാ’തി നാമം ലഭീ’’തി.
അവിസേസേനാതി ന വിസേസേന, വിഹാരഭാവസാമഞ്ഞേനാതി അത്ഥോ. ഇരിയാപഥ…പേ… വിഹാരേസൂതി ഇരിയാപഥവിഹാരോ ദിബ്ബവിഹാരോ ബ്രഹ്മവിഹാരോ അരിയവിഹാരോതി ഏതേസു ചതൂസു വിഹാരേസു. സമങ്ഗിപരിദീപനന്തി സമങ്ഗീഭാവപരിദീപനം. ഏതന്തി ‘‘വിഹരതീ’’തി ഏതം പദം. തഥാ ഹി തം ‘‘ഇധേകച്ചോ ഗിഹീഹി സംസട്ഠോ വിഹരതി സഹനന്ദീ സഹസോകീ’’തിആദീസു (സം. നി. ൪.൨൪൧) ഇരിയാപഥവിഹാരേ ആഗതം; ‘‘യസ്മിം സമയേ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൧൬൦; വിഭ. ൬൨൪) ദിബ്ബവിഹാരേ; ‘‘സോ മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൫൫൬; ൩.൩൦൮; മ. നി. ൧.൭൭; ൨.൩൦൯; ൩.൨൩൦) ബ്രഹ്മവിഹാരേ; ‘‘സോ ഖോ അഹം അഗ്ഗിവേസ്സന തസ്സായേവ കഥായ പരിയോസാനേ തസ്മിം ഏവ പുരിമസ്മിം സമാധിനിമിത്തേ അജ്ഝത്തമേവ ¶ ¶ ചിത്തം സണ്ഠപേമി സന്നിസാദേമി ഏകോദിം കരോമി സമാദഹാമി, യേന സുദം നിച്ചകപ്പം വിഹരാമീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൮൭) അരിയവിഹാരേ.
തത്ഥ ഇരിയനം വത്തനം ഇരിയാ, കായപ്പയോഗോ. തസ്സാ പവത്തനുപായഭാവതോ ഠാനാദി ഇരിയാപഥോ. ഠാനസമങ്ഗീ വാ ഹി കായേന കിഞ്ചി കരേയ്യ ഗമനാദീസു അഞ്ഞതരസമങ്ഗീ വാ. അഥ വാ ഇരിയതി പവത്തതി ഏതേന അത്തഭാവോ, കായകിച്ചം വാതി ഇരിയാ, തസ്സാ പവത്തിയാ ഉപായഭാവതോ പഥോതി ഇരിയാപഥോ, ഠാനാദി ഏവ. സോ ച അത്ഥതോ ഗതിനിവത്തിആദിആകാരേന പവത്തോ ചതുസന്തതിരൂപപബന്ധോ ഏവ. വിഹരണം, വിഹരതി ഏതേനാതി വാ വിഹാരോ, ഇരിയാപഥോ ഏവ വിഹാരോ ഇരിയാപഥവിഹാരോ. ദിവി ഭവോതി ദിബ്ബോ. തത്ഥ ബഹുലപ്പവത്തിയാ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാദിദേവലോകേ ഭവോതി അത്ഥോ. തത്ഥ യോ ദിബ്ബാനുഭാവോ, തദത്ഥായ സംവത്തതീതി വാ ദിബ്ബോ, അഭിഞ്ഞാഭിനീഹാരവസേന മഹാഗതികത്താ വാ ദിബ്ബോ, ദിബ്ബോ ച സോ വിഹാരോ ചാതി ദിബ്ബവിഹാരോ, ചതസ്സോ രൂപാവചരസമാപത്തിയോ. ആരുപ്പസമാപത്തിയോപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. ബ്രഹ്മൂനം, ബ്രഹ്മാനോ വാ വിഹാരാ ബ്രഹ്മവിഹാരാ, ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ. അരിയാനം, അരിയാ വാ വിഹാരാ അരിയവിഹാരാ, ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി. സോ ഹി ഭഗവാ ഏകം ഇരിയാപഥബാധനന്തിആദി യദിപി ഭഗവാ ഏകേനപി ഇരിയാപഥേന ചിരതരം കാലം അത്തഭാവം പവത്തേതും സക്കോതി, തഥാപി ‘‘ഉപാദിന്നകസരീരസ്സ നാമ അയം സഭാവോ’’തി ദസ്സേതും വുത്തം. യസ്മാ വാ ഭഗവാ യത്ഥ കത്ഥചി വസന്തോ വേനേയ്യാനം ധമ്മം ദേസേന്തോ, നാനാസമാപത്തീഹി ച കാലം വീതിനാമേന്തോ വസതീതി വേനേയ്യസത്താനം അത്തനോ ച വിവിധം ഹിതസുഖം ഹരതി ഉപനേതി ഉപ്പാദേതി, തസ്മാ വിവിധം ഹരതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
സുഭഗത്താതി സിരീകാമാനവസേന സോഭനത്താ. തേനേവാഹ ‘‘സുന്ദരസിരികത്താ സുന്ദരകാമത്താ ചാ’’തി. ഛണസമജ്ജഉസ്സവേതി ഏത്ഥ ഛണം നാമ ഫഗ്ഗുനമാസാദീസു ഉത്തരഫഗ്ഗുനാദി-അഭിലക്ഖിതദിവസേസു സപരിജനാനം മനുസ്സാനം മങ്ഗലകരണം. സമജ്ജം നാമ നടസമജ്ജാദി. ഉസ്സവോ നക്ഖത്തം. യത്ഥ ഗാമനിഗമവാസിനോ തയോ സത്ത വാ ദിവസേ നക്ഖത്തഘോസനം കത്വാ യഥാവിഭവം അലങ്കതപടിയത്താ ഭോഗേ പരിഭുഞ്ജന്താ നക്ഖത്തകീളനം ¶ കീളന്തി. തേസം തം തഥേവ ഹോതീതി തേസം മനുസ്സാനം തം പത്ഥനം തന്നിവാസിദേവതാനുഭാവേന യേഭുയ്യേന തഥേവ ഹോതി, പത്ഥനാ സമിജ്ഝതീതി അത്ഥോ. ബഹുജനകന്തതായാതി ഇമിനാ ‘‘സുന്ദരകാമത്താ’’തി ഏതസ്സേവ പദസ്സ പകാരന്തരേന അത്ഥം വിഭാവേതി. തത്രായം വചനത്ഥോ – കമനീയട്ഠേന സുട്ഠു ഭജീയതീതി സുഭഗം, സുഭാ അഗാ രുക്ഖാ ഏത്ഥാതി വാ സുഭഗം, സുന്ദരകിത്തിയോഗതോ വാ ‘‘സുഭഗ’’ന്തി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥം വണ്ണേന്തി. കേചി പന ‘‘സുഭാഗവനേ’’തി പഠന്തി, ‘‘സുന്ദരഭൂമിഭാഗേ ¶ വനേ’’തി ചസ്സ അത്ഥം വദന്തി. സുഭഗസ്സ നാമ യക്ഖസ്സ വനം തേന പരിഗ്ഗഹിതത്താതി ‘‘സുഭഗവന’’ന്തി അഞ്ഞേ. വനനം ഭത്തീതിഅത്ഥേ തം വനനം കാരേതീതി ഏതസ്മിം അത്ഥേ വനയതീതി പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. തേനേവാഹ ‘‘അത്തനി സിനേഹം ഉപ്പാദേതീ’’തി. യാചനത്ഥേ വനുതേ ഇതി വനന്തി ഉപചാരകപ്പനാവസേന വന-സദ്ദോ വേദിതബ്ബോ.
ഉജുവംസാതി ഉജുഭൂതവിടപാ. മഹാസാലാതി മഹാരുക്ഖാ. അഞ്ഞതരസ്മിം സാലമൂലേതി അഞ്ഞതരസ്സ രുക്ഖസ്സ മൂലേ. വനപ്പതിജേട്ഠകരുക്ഖോതി വനപ്പതിഭൂതോ ജേട്ഠകരുക്ഖോ. തമേവ ജേട്ഠകഭാവന്തി വനപ്പതിഭാവേനാഗതം സേട്ഠഭാവം പധാനഭാവം. തേന ഹി സോ ‘‘സാലരാജാ’’തി വുത്തോ. ഉപഗതാനം രഞ്ജനട്ഠേന രാജാ, അഞ്ഞസ്മിമ്പി താദിസേ രുക്ഖേ രാജവോഹാരം ദസ്സേതും ‘‘സുപതിട്ഠിതസ്സാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ബ്രാഹ്മണ ധമ്മികാതി ആലപനം. നിപ്പരിയായേന സാഖാദിമതോ സങ്ഘാതസ്സ സുപ്പതിട്ഠിതഭാവസാധനേ അവയവവിസേസേ പവത്തമാനോ മൂല-സദ്ദോ. യസ്മാ തംസദിസേസു തന്നിസ്സയേ പദേസേ ച രുള്ഹീവസേന പരിയായതോ പവത്തതി, തസ്മാ ‘‘മൂലാനി ഉദ്ധരേയ്യാ’’തി ഏത്ഥ നിപ്പരിയായമൂലം അധിപ്പേതന്തി ഏകേന മൂല-സദ്ദേന വിസേസേത്വാ ആഹ ‘‘മൂലമൂലേ ദിസ്സതീ’’തി യഥാ ‘‘ദുക്ഖദുക്ഖം (സം. നി. ൪.൩൨൭), രൂപരൂപ’’ന്തി (വിസുദ്ധി. ൨.൪൪൯) ച. അസാധാരണഹേതുമ്ഹീതി അസാധാരണകാരണേ. ലോഭസഹഗതചിത്തുപ്പാദാനം ഏവ ആവേണികേ നേസം സുപ്പതിട്ഠിതഭാവസാധനതോ മൂലട്ഠേന ഉപകാരകേ പച്ചയധമ്മേ ദിസ്സതീതി അത്ഥോ.
തത്ഥാതി ‘‘ഏകം സമയം ഭഗവാ ഉക്കട്ഠായം വിഹരതി സുഭഗവനേ സാലരാജമൂലേ’’തി യം വുത്തം വാക്യം, തത്ത. സിയാതി കസ്സചി ഏവം പരിവിതക്കോ സിയാ, വക്ഖമാനാകാരേന കദാചി ചോദേയ്യ വാതി അത്ഥോ. അഥ തത്ഥ വിഹരതീതി യദി സുഭഗവനേ സാലരാജമൂലേ വിഹരതി. ന വത്തബ്ബന്തി നാനാഠാനഭൂതത്താ ¶ ഉക്കട്ഠാസുഭഗവനാനം, ഏകം സമയന്തി ച വുത്തത്താതി അധിപ്പായോ. ഇദാനി ചോദകോ തമേവ അത്തനോ അധിപ്പായം ‘‘ന ഹി സക്കാ’’തിആദിനാ വിവരതി. ഇതരോ സബ്ബമേതം അവിപരീതം അത്ഥം അജാനന്തേന വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘ന ഖോ പനേതം ഏവം ദട്ഠബ്ബ’’ന്തി ആഹ. തത്ഥ ഏതന്തി ‘‘ഉക്കട്ഠായം വിഹരതി സുഭഗവനേ സാലരാജമൂലേ’’തി ഏതം വചനം. ഏവന്തി ‘‘യദി താവ ഭഗവാ’’തിആദിനാ യം തം ഭവതാ ചോദിതം, തം അത്ഥതോ ഏവം ന ഖോ പന ദട്ഠബ്ബം, ന ഉഭയത്ഥ അപുബ്ബഅചരിമം വിഹാരദസ്സനത്ഥന്തി അത്ഥോ.
ഇദാനി അത്തനോ യഥാധിപ്പേതം അവിപരീതം അത്ഥം, തസ്സ ച പടികച്ചേവ വുത്തഭാവം, തേന ച അപ്പടിവിദ്ധത്തം പകാസേന്തോ ‘‘നനു അവോചുമ്ഹ…പേ… സാലരാജമൂലേ’’തി ആഹ. ഏവമ്പി ‘‘സുഭഗവനേ ¶ സാലരാജമൂലേ വിഹരതീ’’ച്ചേവ വത്തബ്ബം, ന ‘‘ഉക്കട്ഠായ’’ന്തി ചോദനം മനസി കത്വാ വുത്തം ‘‘ഗോചരഗാമനിദസ്സനത്ഥ’’ന്തിആദി.
അവസ്സം ചേത്ഥ ഗോചരഗാമകിത്തനം കാതബ്ബം. തഥാ ഹി തം യഥാ സുഭഗവനാദികിത്തനം പബ്ബജിതാനുഗ്ഗഹകരണാദിഅനേകപ്പയോജനം, ഏവം ഗഹട്ഠാനുഗ്ഗഹകരണാദിവിവിധപ്പയോജനന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉക്കട്ഠാകിത്തനേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പച്ചയഗ്ഗഹണേന ഉപസങ്കമനപയിരുപാസനാനം ഓകാസദാനേന ധമ്മദേസനായ സരണേസു സീലേസു ച പതിട്ഠാപനേന യഥൂപനിസ്സയം ഉപരിവിസേസാധിഗമാവഹനേന ച ഗഹട്ഠാനഗ്ഗഹകരണം, ഉഗ്ഗഹപരിപുച്ഛാനം കമ്മട്ഠാനാനുയോഗസ്സ ച അനുരൂപവസനട്ഠാനപരിഗ്ഗഹേനേത്ഥ പബ്ബജിതാനുഗ്ഗഹകരണം വേദിതബ്ബം. കരുണായ ഉപഗമനം, ന ലാഭാദിനിമിത്തം, പഞ്ഞായ അപഗമനം, ന വിരോധാദിനിമിത്തന്തി ഉപഗമനാപഗമനാനം നിരുപക്കിലേസതം വിഭാവേതി. ധമ്മികസുഖം നാമ അനവജ്ജസുഖം. ദേവാനം ഉപകാരബഹുലതാ ജനവിവിത്തതായ. പചുരജനവിവിത്തം ഹി ഠാനം ദേവാ ഉപസങ്കമിതബ്ബം മഞ്ഞന്തി. തദത്ഥപരിനിപ്ഫാദനന്തി ലോകത്ഥനിപ്ഫാദനം, ബുദ്ധകിച്ചസമ്പാദനന്തി അത്ഥോ. ഏവമാദിനാതി ആദി-സദ്ദേന ഉക്കട്ഠാകിത്തനതോ രൂപകായസ്സ അനുഗ്ഗണ്ഹനം ദസ്സേതി, സുഭഗവനാദികിത്തനതോ ധമ്മകായസ്സ. തഥാ പുരിമേന പരാധീനകിരിയാകരണം, ദുതിയേന അത്താധീനകിരിയാകരണം. പുരിമേന വാ കരുണാകിച്ചം, ഇതരേന പഞ്ഞാകിച്ചം. പുരിമേന ചസ്സ പരമായ അനുകമ്പായ സമന്നാഗമം, പച്ഛിമേന പരമായ ഉപേക്ഖായ സമന്നാഗമം ¶ ദീപേതി. ഭഗവാ ഹി സബ്ബസത്തേ പരമായ അനുകമ്പായ അനുകമ്പതി, ന ച തത്ഥ സിനേഹദോസാനുപതിതോ പരമുപേക്ഖകഭാവതോ, ഉപേക്ഖകോ ച ന ച പരഹിതസുഖകരണേ അപ്പോസുക്കോ മഹാകാരുണികഭാവതോ.
തസ്സ മഹാകാരുണികതായ ലോകനാഥതാ, ഉപേക്ഖകതായ അത്തനാഥതാ. തഥാ ഹേസ ബോധിസത്തഭൂതോ മഹാകരുണായ സഞ്ചോദിതമാനസോ സകലലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നോ മഹാഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ തദത്ഥനിപ്ഫാദനത്ഥം പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭാരേ സമ്പാദേന്തോ അപരിമിതം കാലം അനപ്പകം ദുക്ഖമനുഭോസി, ഉപേക്ഖകതായ സമ്മാ പതിതേഹി ദുക്ഖേഹി ന വികമ്പി. തഥാ മഹാകാരുണികതായ സംസാരാഭിമുഖതാ, ഉപേക്ഖകതായ തതോ നിബ്ബിന്ദനാ. തഥാ ഉപേക്ഖകതായ നിബ്ബാനാഭിമുഖതാ, മഹാകാരുണികതായ തദധിഗമോ. തഥാ മഹാകാരുണികതായ പരേസം അഭിംസാപനം, ഉപേക്ഖകതായ സയം പരേഹി അഭായനം. മഹാകാരുണികതായ പരം രക്ഖതോ അത്തനോ രക്ഖണം, ഉപേക്ഖകതായ അത്താനം രക്ഖതോ പരേസം രക്ഖണം. തേനസ്സ അത്തഹിതായ പടിപന്നാദീസു ചതുത്ഥപുഗ്ഗലഭാവോ സിദ്ധോ ഹോതി. തഥാ മഹാകാരുണികതായ സച്ചാധിട്ഠാനസ്സ ചാഗാധിട്ഠാനസ്സ ച പാരിപൂരി, ഉപേക്ഖകതായ ഉപസമാധിട്ഠാനസ്സ പഞ്ഞാധിട്ഠാനസ്സ ച പാരിപൂരി. ഏവം പരിസുദ്ധാസയപയോഗസ്സ ¶ മഹാകാരുണികതായ ലോകഹിതത്ഥമേവ രജ്ജസമ്പദാദിഭവസമ്പത്തിയാ ഉപഗമനം, ഉപേക്ഖകതായ തിണായപി അമഞ്ഞമാനസ്സ തതോ അപഗമനം. ഇതി സുവിസുദ്ധഉപഗമാപഗമസ്സ മഹാകാരുണികതായ ലോകഹിതത്ഥമേവ ദാനവസേന സമ്പത്തീനം പരിച്ചജനാ, ഉപേക്ഖകതായ ചസ്സ ഫലസ്സ അത്തനോ അപച്ചാസീസനാ. ഏവം സമുദാഗമനതോ പട്ഠായ അച്ഛരിയബ്ഭുതഗുണസമന്നാഗതസ്സ മഹാകാരുണികതായ പരേസം ഹിതസുഖത്ഥം അതിദുക്കരകാരിതാ, ഉപേക്ഖകതായ കായമ്പി അനലംകാരിതാ.
തഥാ മഹാകാരുണികതായ ചരിമത്തഭാവേ ജിണ്ണാതുരമതദസ്സനേന സഞ്ജാതസംവേഗോ, ഉപേക്ഖകതായ ഉളാരേസു ദേവഭോഗസദിസേസു ഭോഗേസു നിരപേക്ഖോ മഹാഭിനിക്ഖമനം നിക്ഖമി. തഥാ മഹാകാരുണികതായ ‘‘കിച്ഛം വതായം ലോകോ ആപന്നോ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൨.൫൭; സം. നി. ൨.൪, ൧൦) കരുണാമുഖേനേവ വിപസ്സനാരമ്ഭോ ¶ , ഉപേക്ഖകതായ ബുദ്ധഭൂതസ്സ സത്ത സത്താഹാനി വിവേകസുഖേനേവ വീതിനാമനം. മഹാകാരുണികതായ ധമ്മഗമ്ഭീരതം പച്ചവേക്ഖിത്വാ ധമ്മദേസനായ അപ്പോസുക്കതം ആപജ്ജിത്വാപി മഹാബ്രഹ്മുനോ അജ്ഝേസനാപദേസേന ഓകാസകരണം, ഉപേക്ഖകതായ പഞ്ചവഗ്ഗിയാദി വേനേയ്യാനം അനനുരൂപസമുദാചാരേപി അനഞ്ഞഥാഭാവോ. മഹാകാരുണികതായ കത്ഥചി പടിഘാതാഭാവേനസ്സ സബ്ബത്ഥ അമിത്തസഞ്ഞായ അഭാവോ, ഉപേക്ഖകതായ കത്ഥചിപി അനുരോധാഭാവേന സബ്ബത്ഥ സിനേഹസന്ഥവാഭാവോ. മഹാകാരുണികതായ ഗാമാദീനം ആസന്നട്ഠാനേ വസന്തസ്സപി ഉപേക്ഖകതായ അരഞ്ഞട്ഠാനേ ഏവ വിഹരണം. തേന വുത്തം ‘‘പുരിമേന ചസ്സ പരമായ അന്നുകമ്പായ സമന്നാഗമം, പച്ഛിമേന പരമായ ഉപേക്ഖായ സമന്നാഗമം ദീപേതീ’’തി.
തന്തി ‘‘തത്രാ’’തി പദം. ദേസകാലപരിദീപനന്തി യേ ദേസകാലാ ഇധ വിഹരണകിരിയാവിസേസനഭാവേന വുത്താ, തേസം പരിദീപനന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘യം സമയം…പേ… ദീപേതീ’’തി ആഹ. തം-സദ്ദോ ഹി വുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ പടിനിദ്ദേസോ, തസ്മാ ഇധ കാലസ്സ, ദേസസ്സ വാ പടിനിദ്ദേസോ ഭവിതും അരഹതി, ന അഞ്ഞസ്സ. അയം താവ തത്ര-സദ്ദസ്സ പടിനിദ്ദേസഭാവേ അത്ഥവിഭാവനാ. യസ്മാ പന ഈദിസേസു ഠാനേസു തത്ര-സദ്ദോ ധമ്മദേസനാവിസിട്ഠം ദേസം കാലഞ്ച വിഭാവേതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഭാസിതബ്ബയുത്തേ വാ ദേസകാലേ ദീപേതീ’’തി. തേന തത്രാതി യത്ഥ ഭഗവാ ധമ്മദേസനത്ഥം ഭിക്ഖൂ ആലപി അഭാസി, താദിസേ ദേസേ, കാലേ വാതി അത്ഥോ. ന ഹീതിആദിനാ തമേവത്ഥം സമത്ഥേതി. നനു ച യത്ഥ ഠിതോ ഭഗവാ ‘‘അകാലോ ഖോ താവാ’’തിആദിനാ ബാഹിയസ്സ ധമ്മദേസനം പടിക്ഖിപി, തത്ഥേവ അന്തരവീഥിയം ഠിതോ തസ്സ ധമ്മം ദേസേതീതി? സച്ചമേതം, അദേസേതബ്ബകാലേ അദേസനായ ഇദം ഉദാഹരണം. തേനേവാഹ ‘‘അകാലോ ഖോ താവാ’’തി. യം പന തത്ഥ വുത്തം ¶ ‘‘അന്തരഘരം പവിട്ഠമ്ഹാ’’തി (ഉദാ. ൧൦), തമ്പി തസ്സ അകാലഭാവസ്സേവ പരിയായേന ദസ്സനത്ഥം വുത്തം. തസ്സ ഹി തദാ അദ്ധാനപരിസ്സമേന രൂപകായേ അകമ്മഞ്ഞതാ അഹോസി, ബലവപീതിവേഗേന നാമകായേ, തദുഭയസ്സ വൂപസമം ആഗമേന്തോ പപഞ്ചപരിഹാരത്ഥം ഭഗവാ ‘‘അകാലോ ഖോ’’തി പരിയായേന പടിക്ഖിപി. അദേസേതബ്ബദേസേ അദേസനായ പന ഉദാഹരണം ‘‘അഥ ഖോ ഭഗവാ മഗ്ഗാ ഓക്കമ്മ അഞ്ഞതരസ്മിം ¶ രുക്ഖമൂലേ നിസീദി (സം. നി. ൨.൧൫൪), വിഹാരതോ നിക്ഖമിത്വാ വിഹാരപച്ഛായായം പഞ്ഞത്തേ ആസനേ നിസീദീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൩൬൩) ച ഏവമാദികം ഇധ ആദി-സദ്ദേന സങ്ഗഹിതം.
‘‘അഥ ഖോ സോ, ഭിക്ഖവേ, ബാലോ ഇധ പുബ്ബേ രസാദോ ഇധ പാപാനി കമ്മാനി കരിത്വാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൨൫൧) പദപൂരണമത്തേ ഖോ-സദ്ദോ, ‘‘ദുക്ഖം ഖോ അഗാരവോ വിഹരതി അപ്പതിസ്സോ’’തിആദീസു (അ. നി. ൪.൨൧) അവധാരണേ, ‘‘കിത്താവതാ നു ഖോ, ആവുസോ, സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൧) ആദികാലത്ഥേ. വാക്യാരമ്ഭേതി അത്ഥോ. തത്ഥ പദപൂരണേന വചനാലങ്കാരമത്തം കതം ഹോതി, ആദികാലത്ഥേന വാക്യസ്സ ഉപഞ്ഞാസമത്തം, അവധാരത്ഥേന പന നിയമദസ്സനം, തസ്മാ ആമന്തേസി ഏവാതി ആമന്തനേ നിയമോ ദസ്സിതോ ഹോതീതി.
‘‘ഭഗവാതി ലോകഗരുദീപന’’ന്തി കസ്മാ വുത്തം, നനു പുബ്ബേപി ഭഗവാ-സദ്ദസ്സ അത്ഥോ വുത്തോതി? യദിപി പുബ്ബേ വുത്തോ, തം പനസ്സ യഥാവുത്തേ ഠാനേ വിഹരണകിരിയായ കത്തുവിസേസദസ്സനത്ഥം കതം, ന ആമന്തനകിരിയായ, ഇധ പന ആമന്തനകിരിയായ, തസ്മാ തദത്ഥം പുന ‘‘ഭഗവാ’’തി പാളിയം വുത്തന്തി തസ്സത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘ഭഗവാതി ലോകഗരുദീപന’’ന്തി ആഹ. കഥാസവനയുത്തപുഗ്ഗലവചനന്തി വക്ഖമാനായ മൂലപരിയായദേസനായ സവനയോഗ്യപുഗ്ഗലവചനം. ചതൂസുപി പരിസാസു ഭിക്ഖൂ ഏവ ഏദിസാനം ദേസനാനം വിസേസേന ഭാജനഭൂതാ, ഇതി സാതിസയസാസനസമ്പടിഗ്ഗാഹകഭാവദസ്സനത്ഥം ഇധ ഭിക്ഖുഗഹണന്തി ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സദ്ദത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘അപിചാ’’തിആദിമാഹ.
തത്ഥ ഭിക്ഖകോതി ഭിക്ഖൂതി ഭിക്ഖനധമ്മതായ ഭിക്ഖൂതി അത്ഥോ. ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോതി ബുദ്ധാദീഹിപി അജ്ഝുപഗതം ഭിക്ഖാചരിയം ഉഞ്ഛാചരിയം അജ്ഝുപഗതത്താ അനുട്ഠിതത്താ ഭിക്ഖൂ. യോ ഹി കോചി അപ്പം വാ മഹന്തം വാ ഭോഗക്ഖന്ധം പഹായ അഗാരസ്മാ അനഗാരിയം പബ്ബജിതോ, സോ കസിഗോരക്ഖാദീഹി ജീവികാകപ്പനം ഹിത്വാ ലിങ്ഗസമ്പടിച്ഛനേനേവ ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതത്താ ഭിക്ഖു, പരപടിബദ്ധജീവികത്താ വാ വിഹാരമജ്ഝേ കാജഭത്തം ഭുഞ്ജമാനോപി ഭിക്ഖാചരിയം ¶ അജ്ഝുപഗതോതി ഭിക്ഖു, പിണ്ഡിയാലോപഭോജനം നിസ്സായ പബ്ബജ്ജായ ഉസ്സാഹജാതത്താ വാ ഭിക്ഖാചരിയം അജ്ഝുപഗതോതി ഭിക്ഖൂതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ആദിനാ നയേനാതി ‘‘ഭിന്നപടധരോതി ഭിക്ഖു, ഭിന്ദതി പാപകേ അകുസലേ ധമ്മേതി ഭിക്ഖു, ഭിന്നത്താ ¶ പാപകാനം അകുസലാനം ധമ്മാനം ഭിക്ഖൂ’’തിആദിനാ വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൫൧൦) ആഗതനയേന. ഞാപനേതി അവബോധനേ, പടിവേദനേതി അത്ഥോ.
ഭിക്ഖനസീലതാതിആദീസു ഭിക്ഖനസീലതാ ഭിക്ഖനേന ആജീവനസീലതാ, ന കസിവണിജ്ജാദീഹി ആജീവനസീലതാ. ഭിക്ഖനധമ്മതാ ‘‘ഉദ്ദിസ്സ അരിയാ തിട്ഠന്തീ’’തി (പടി. മ. ൧൫൩; മി. പ. ൪.൫.൯) ഏവം വുത്തഭിക്ഖനസഭാവതാ, ന സമ്ഭാവനാകോഹഞ്ഞസഭാവതാ. ഭിക്ഖനേ സാധുകാരിതാ ‘‘ഉത്തിട്ഠേ നപ്പമജ്ജേയ്യാ’’തി (ധ. പ. ൧൬൮) വചനം അനുസ്സരിത്വാ തത്ഥ അപ്പമജ്ജനാ. അഥ വാ സീലം നാമ പകതിസഭാവോ, ഇധ പന തദധിട്ഠാനം. ധമ്മോതി വതം. അപരേ പന ‘‘സീലം നാമ വതസമാദാനം, ധമ്മോ നാമ പവേണീആഗതം ചാരിത്തം, സാധുകാരിതാതി സക്കച്ചകാരിതാ ആദരകിരിയാ’’തി വണ്ണേന്തി. ഹീനാധികജനസേവിതന്തി യേ ഭിക്ഖുഭാവേ ഠിതാപി ജാതിമദാദിവസേന ഉദ്ധതാ ഉന്നളാ. യേ ച ഗിഹിഭാവേ പരേസു അത്ഥികഭാവമ്പി അനുപഗതതായ ഭിക്ഖാചരിയം പരമകാപഞ്ഞതം മഞ്ഞന്തി, തേസം ഉഭയേസമ്പി യഥാക്കമം ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി വചനേന ഹീനജനേഹി ദലിദ്ദേഹി പരമകാപഞ്ഞതം പത്തേഹി പരകുലേസു ഭിക്ഖാചരിയായ ജീവികം കപ്പേന്തേഹി സേവിതം വുത്തിം പകാസേന്തോ ഉദ്ധതഭാവനിഗ്ഗഹം കരോതി, അധികജനേഹി ഉളാരഭോഗഖത്തിയകുലാദിതോ പബ്ബജിതേഹി ബുദ്ധാദീഹി ആജീവവിസോധനത്ഥം സേവിതം വുത്തിം പകാസേന്തോ ദീനഭാവനിഗ്ഗഹം കരോതീതി യോജേതബ്ബം. യസ്മാ ‘‘ഭിക്ഖവോ’’തി വചനം ആമന്തനഭാവതോ അഭിമുഖീകരണം, പകരണതോ സാമത്ഥിയതോ ച സുസ്സൂസാജനനം സക്കച്ചസവനമനസികാരനിയോജനഞ്ച ഹോതി. തസ്മാ തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭിക്ഖവോതി ഇമിനാ’’തിആദിമാഹ.
തത്ഥ സാധുകസവനമനസികാരേതി സാധുകസവനേ സാധുകമനസികാരേ ച. കഥം പന പവത്തിതാ സവനാദയോ സാധുകം പവത്തിതാ ഹോന്തീതി? ‘‘അദ്ധാ ഇമായ സമ്മാപടിപത്തിയാ സകലസാസനസമ്പത്തി ഹത്ഥഗതാ ഭവിസ്സതീ’’തി ആദരഗാരവയോഗേന, കഥാദീസു അപരിഭവനാദിനാ ച. വുത്തം ഹി ‘‘പഞ്ചഹി, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ സുണന്തോ സദ്ധമ്മം ഭബ്ബോ നിയാമം ഓക്കമിതും കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്തം. കതമേഹി പഞ്ചഹി? ന കഥം പരിഭോതി, ന കഥികം പരിഭോതി, ന അത്താനം പരിഭോതി, അവിക്ഖിത്തചിത്തോ ധമ്മം സുണാതി ഏകഗ്ഗചിത്തോ, യോനിസോ ച മനസി കരോതി. ഇമേഹി ഖോ, ഭിക്ഖവേ ¶ , പഞ്ചഹി ധമ്മേഹി സമന്നാഗതോ സുണന്തോ സദ്ധമ്മം ഭബ്ബോ നിയാമം ഓക്കമിതും ¶ കുസലേസു ധമ്മേസു സമ്മത്ത’’ന്തി (അ. നി. ൫.൧൫൧). തേനേവാഹ ‘‘സാധുകസവനമനസികാരായത്താ ഹി സാസനസമ്പത്തീ’’തി. സാസനസമ്പത്തി നാമ സീലാദിനിപ്ഫത്തി.
പഠമം ഉപ്പന്നത്താ അധിഗമവസേന. സത്ഥുചരിയാനുവിധായകത്താ സീലാദിഗുണാനുട്ഠാനേന. തിണ്ണം യാനാനം വസേന അനുധമ്മപടിപത്തിസബ്ഭാവതോ സകലസാസനപടിഗ്ഗാഹകത്താ. സന്തികത്താതി സമീപഭാവതോ. സന്തികാവചരത്താതി സബ്ബകാലം സമ്പയുത്തഭാവതോ. യഥാനുസിട്ഠന്തി അനുസാസനിഅനുരൂപം, അനുസാസനിം അനവസേസതോ പടിഗ്ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ. ഏകച്ചേ ഭിക്ഖൂയേവ സന്ധായാതി യേ സുത്തപരിയോസാനേ ‘‘തേ ഭിക്ഖൂ ഭഗവതോ ഭാസിതം അഭിനന്ദു’’ന്തി വുത്താ പഞ്ചസതാ ബ്രാഹ്മണപബ്ബജിതാ, തേ സന്ധായ.
പുബ്ബേ സബ്ബപരിസസാധാരണത്തേപി ഭഗവതോ ധമ്മദേസനായ ‘‘ജേട്ഠസേട്ഠാ’’തിആദിനാ ഭിക്ഖൂനം ഏവ ആമന്തനേ കാരണം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാവ ധമ്മദേസനായ പയോജനം ദസ്സേതും ‘‘കിമത്ഥം പന ഭഗവാ’’തി ചോദനം സമുട്ഠാപേസി. തത്ഥ അഞ്ഞം ചിന്തേന്താതി അഞ്ഞവിഹിതാ. വിക്ഖിത്തചിത്താതി അസമാഹിതചിത്താ. ധമ്മം പച്ചവേക്ഖന്താതി തദാ ഹിയ്യോ തതോ പരദിവസേസു വാ സുതധമ്മം പതി പതി മനസാ അവേക്ഖന്താ. ഭിക്ഖൂ ആമന്തേത്വാ ധമ്മേ ദേസിയമാനേ ആദിതോ പട്ഠായ ദേസനം സല്ലക്ഖേതും സക്കോന്തീതി ഇമമേവത്ഥം ബ്യതിരേകമുഖേന ദസ്സേതും ‘‘തേ അനാമന്തേത്വാ’’തിആദി വുത്തം.
ഭിക്ഖവോതീതി ച സന്ധിവസേന ഇ-കാരലോപോ ദട്ഠബ്ബോ ‘‘ഭിക്ഖവോ ഇതീ’’തി. അയം ഹി ഇതി-സദ്ദോ ഹേതു-പരിസമാപനാദിപദത്ഥവിപരിയായ-പകാരാവധാരണനിദസ്സനാദിഅനേകത്ഥപ്പഭേദോ. തഥാ ഹേസ ‘‘രുപ്പതീതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, തസ്മാ ‘രൂപ’ന്തി വുച്ചതീ’’തിആദീസു (സം. നി. ൩.൭൯) ഹേതുഅത്ഥേ ദിസ്സതി; ‘‘തസ്മാ തിഹ മേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മദായാദാ ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ, അത്ഥി മേ തുമ്ഹേസു അനുകമ്പാ ‘കിന്തി മേ സാവകാ ധമ്മദായാദാ ഭവേയ്യും, നോ ആമിസദായാദാ’തി’’ആദീസു പരിസമാപനേ; ‘‘ഇതി വാ, ഇതി ഏവരൂപാ നച്ചഗീതവാദിതവിസൂകദസ്സനാ ¶ പടിവിരതോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൧൩) ആദിഅത്ഥേ; ‘‘മാഗണ്ഠിയോതി തസ്സ ബ്രാഹ്മണസ്സ സങ്ഖാ സമഞ്ഞാ പഞ്ഞത്തി വോഹാരോ നാമം നാമകമ്മം നാമധേയ്യം നിരുത്തി ബ്യഞ്ജനമഭിലാപോ’’തിആദീസു (മഹാനി. ൭൩) പദത്ഥവിപരിയായേ; ‘‘ഇതി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, സപ്പടിഭയോ ബാലോ, അപ്പടിഭയോ പണ്ഡിതോ, സഉപദ്ദവോ ബാലോ, അനുപദ്ദവോ പണ്ഡിതോ, സഉപസഗ്ഗോ ബാലോ, അനുപസഗ്ഗോ പണ്ഡിതോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൧൨൪) പകാരേ; ‘‘അത്ഥി ഇദപ്പച്ചയാ ജരാമരണന്തി ഇതി പുട്ഠേന സതാ, ആനന്ദ, അത്ഥീതിസ്സ വചനീയം, കിം പച്ചയാ ജരാമരണന്തി ¶ ഇതി ചേ വദേയ്യ, ജാതിപച്ചയാ ജരാമരണന്തി ഇച്ചസ്സ വചനീയ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൯൬) അവധാരണേ; ‘‘സബ്ബമത്ഥീതി ഖോ, കച്ചാന, അയമേകോ അന്തോ, സബ്ബം നത്ഥീതി ഖോ, കച്ചാന, അയം ദുതിയോ അന്തോ’’തിആദീസു (സം. നി. ൨.൧൫) നിദസ്സനേ. ഇധാപി നിദസ്സനേവ ദട്ഠബ്ബോ. ഭിക്ഖവോതി ഹി ആമന്തിതാകാരോ, തമേസ ഇതി-സദ്ദോ നിദസ്സേതി ‘‘ഭിക്ഖവോതി ആമന്തേസീ’’തി. ഇമിനാ നയേന ‘‘ഭദ്ദന്തേ’’തിആദീസുപി യഥാരഹം ഇതി-സദ്ദസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. പുബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ ആമന്തേസീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസു’’ന്തി ഇധ ‘‘ഭഗവതോ’’തി സാമിവചനം ആമന്തനമേവ സമ്ബന്ധീഅന്തരം അപേക്ഖതീതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന ‘‘ഭഗവതോ ആമന്തനം പടിഅസ്സോസു’’ന്തി വുത്തം. ‘‘ഭഗവതോ’’തി പന ഇദം പടിസ്സവസമ്ബന്ധനേന സമ്പദാനവചനം യഥാ ‘‘ദേവദത്തസ്സ പടിസ്സുണോതീ’’തി.
യം നിദാനം ഭാസിതന്തി സമ്ബന്ധോ. ഏത്ഥാഹ – കിമത്ഥം പന ധമ്മവിനയസങ്ഗഹേ കരിയമാനേ നിദാനവചനം, നനു ഭഗവതാ ഭാസിതവചനസ്സേവ സങ്ഗഹോ കാതബ്ബോതി? വുച്ചതേ – ദേസനായ ഠിതിഅസമ്മോസസദ്ധേയ്യഭാവസമ്പാദനത്ഥം. കാലദേസദേസകനിമിത്തപരിസാപദേസേഹി ഉപനിബന്ധിത്വാ ഠപിതാ ഹി ദേസനാ ചിരട്ഠിതികാ ഹോതി അസമ്മോസധമ്മാ സദ്ധേയ്യാ ച, ദേസകാലകത്തുസോതുനിമിത്തേഹി ഉപനിബദ്ധോ വിയ വോഹാരവിനിച്ഛയോ. തേനേവ ച ആയസ്മതാ മഹാകസ്സപേന ‘‘മൂലപരിയായസുത്തം ആവുസോ, ആനന്ദ, കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തിആദിനാ ദേസാദിപുച്ഛാസു കതാസു താസം വിസ്സജ്ജനം കരോന്തേന ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികേന ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തിആദിനാ ഇമസ്സ സുത്തസ്സ നിദാനം ഭാസിതം. അപിച സത്ഥുസമ്പത്തിപകാസനത്ഥം നിദാനവചനം. തഥാഗതസ്സ ഹി ഭഗവതോ പുബ്ബരചനാനുമാനാഗമതക്കാഭാവതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവസിദ്ധി ¶ . ന ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ പുബ്ബരചനാദീഹി അത്ഥോ അത്ഥി സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതഞാണചാരതായ ഏകപ്പമാണത്താ ച ഞേയ്യധമ്മേസു. തഥാ ആചരിയമുട്ഠിധമ്മമച്ഛരിയസാസനസാവകാനുരോധാഭാവതോ ഖീണാസവഭാവസിദ്ധി. ന ഹി സബ്ബസോ ഖീണാസവസ്സ തേ സമ്ഭവന്തീതി സുവിസുദ്ധസ്സ പരാനുഗ്ഗഹപ്പവത്തി. ഏവം ദേസകസംകിലേസഭൂതാനം ദിട്ഠിസീലസമ്പദാദൂസകാനം അവിജ്ജാതണ്ഹാനം അച്ചന്താഭാവസംസൂചകേഹി ഞാണസമ്പദാപഹാനസമ്പദാഭിബ്യഞ്ജകേഹി ച സമ്ബുദ്ധവിസുദ്ധഭാവേഹി പുരിമവേസാരജ്ജദ്വയസിദ്ധി, തതോ ഏവ ച അന്തരായികനിയ്യാനികധമ്മേസു സമ്മോഹാഭാവസിദ്ധിതോ പച്ഛിമവേസാരജ്ജദ്വയസിദ്ധീതി ഭഗവതോ ചതുവേസാരജ്ജസമന്നാഗമോ അത്തഹിതപരഹിതപടിപത്തി ച നിദാനവചനേന പകാസിതാ ഹോതി തത്ഥ തത്ഥ സമ്പത്തപരിയായ അജ്ഝാസയാനുരൂപം ഠാനുപ്പത്തികപടിഭാനേന ധമ്മദേസനാദീപനതോ, ഇധ പന പഥവീആദീസു വത്ഥൂസു പുഥുജ്ജനാനം പടിപത്തിവിഭാഗവവത്ഥാപകദേസനാദീപനതോതി യോജേതബ്ബം. തേന വുത്തം ‘‘സത്ഥുസമ്പത്തിപകാസനത്ഥം നിദാനവചന’’ന്തി.
തഥാ ¶ സാസനസമ്പത്തിപകാസനത്ഥം നിദാനവചനം. ഞാണകരുണാപരിഗ്ഗഹിതസബ്ബകിരിയസ്സ ഹി ഭഗവതോ നത്ഥി നിരത്ഥികാ പടിപത്തി, അത്തഹിതത്ഥാ വാ. തസ്മാ പരേസം ഏവ അത്ഥായ പവത്തസബ്ബകിരിയസ്സ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ സകലമ്പി കായവചീമനോകമ്മം യഥാപവത്തം വുച്ചമാനം ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികപരമത്ഥേഹി യഥാരഹം സത്താനം അനുസാസനട്ഠേന സാസനം, ന കബ്യരചനാ, തയിദം സത്ഥുചരിതം കാലദേസദേസകപരിസാപദേസേഹി സദ്ധിം തത്ഥ തത്ഥ നിദാനവചനേഹി യഥാരഹം പകാസീയതി, ഇധ പന ‘‘പഥവിയാദീസു വത്ഥൂസൂ’’തി സബ്ബം പുരിമസദിസമേവ. തേന വുത്തം ‘‘സാസനസമ്പത്തിപകാസനത്ഥം നിദാനവചന’’ന്തി. അപിച സത്ഥുനോ പമാണഭാവപ്പകാസനേന സാസനസ്സ പമാണഭാവദസ്സനത്ഥം നിദാനവചനം, തഞ്ച ദേസകപ്പമാണഭാവദസ്സനം ഹേട്ഠാ വുത്തനയാനുസാരേന ‘‘ഭഗവാ’’തി ച ഇമിനാ പദേന വിഭാവിതന്തി വേദിതബ്ബം. ‘‘ഭഗവാ’’തി ഇമിനാ തഥാഗതസ്സ രാഗദോസമോഹാദിസബ്ബകിലേസമലദുച്ചരിതാദിദോസപ്പഹാനദീപനേന വചനേന അനഞ്ഞസാധാരണസുപരിസുദ്ധഞാണകരുണാദിഗുണവിസേസയോഗപരിദീപനേന തതോ ഏവ സബ്ബസത്തുത്തമഭാവദീപനേന അയമത്ഥോ സബ്ബഥാ പകാസിതോ ഹോതീതി ഇദമേത്ഥ നിദാനവചനപ്പയോജനസ്സ മുഖമത്തദസ്സനം.
അബ്ഭന്തരനിദാനവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സുത്തനിക്ഖേപവണ്ണനാ
നിക്ഖിത്തസ്സാതി ¶ ദേസിതസ്സ. ദേസനാപി ഹി ദേസേതബ്ബസ്സ സീലാദിഅത്ഥസ്സ വിനേയ്യസന്താനേസു നിക്ഖിപനതോ ‘‘നിക്ഖേപോ’’തി വുച്ചതി. സുത്തനിക്ഖേപം വിചാരേത്വാ വുച്ചമാനാ പാകടാ ഹോതീതി സാമഞ്ഞതോ ഭഗവതോ ദേസനാസമുട്ഠാനസ്സ വിഭാഗം ദസ്സേത്വാ ‘‘ഏത്ഥായം ദേസനാ ഏവംസമുട്ഠാനാ’’തി ദേസനായ സമുട്ഠാനേ ദസ്സിതേ സുത്തസ്സ സമ്മദേവ നിദാനപരിജാനനേന വണ്ണനായ സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ വുത്തം. ഏവഞ്ഹി ‘‘അസ്സുതവാ ഭിക്ഖവേ പുഥുജ്ജനോ’’തിആദിനാ, ‘‘യോപി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരഹം ഖീണാസവോ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൮), ‘‘തഥാഗതോപി ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരഹം സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൧൨) ച പവത്തദേസനാ അനുസന്ധിദസ്സനസുഖതായ സുവിഞ്ഞേയ്യാ ഹോതി. തത്ഥ യഥാ അനേകസതഅനേകസഹസ്സഭേദാനിപി സുത്തന്താനി സംകിലേസഭാഗിയാദിപധാനനയവസേന സോളസവിധതം നാതിവത്തന്തി, ഏവം അത്തജ്ഝാസയാദിസുത്തനിക്ഖേപവസേന ചതുബ്ബിധഭാവന്തി ആഹ ‘‘ചത്താരോ ഹി സുത്തനിക്ഖേപാ’’തി.
ഏത്ഥ ച യഥാ അത്തജ്ഝാസയസ്സ അട്ഠുപ്പത്തിയാ ച പരജ്ഝാസയപുച്ഛാഹി സദ്ധിം സംസഗ്ഗഭേദോ സമ്ഭവതി ¶ ‘‘അത്തജ്ഝാസയോ ച പരജ്ഝാസയോ ച, അത്തജ്ഝാസയോ ച പുച്ഛാവസികോ ച, അട്ഠുപ്പത്തികോ ച പരജ്ഝാസയോ ച, അട്ഠുപ്പത്തികോ ച പുച്ഛാവസികോ ചാ’’തി അജ്ഝാസയപുച്ഛാനുസന്ധിസബ്ഭാവതോ, ഏവം യദിപി അട്ഠുപ്പത്തിയാ അത്തജ്ഝാസയേനപി സംസഗ്ഗഭേദോ സമ്ഭവതി, അത്തജ്ഝാസയാദീഹി പന പുരതോ ഠിതേഹി അട്ഠുപ്പത്തിയാ സംസഗ്ഗോ നത്ഥീതി നയിധ നിരവസേസോ വിത്ഥാരനയോ സമ്ഭവതീതി ‘‘ചത്താരോ സുത്തനിക്ഖേപാ’’തി വുത്തം, തദന്തോഗധത്താ വാ സമ്ഭവന്താനം സേസനിക്ഖേപാനം മൂലനിക്ഖേപവസേന ചത്താരോവ ദസ്സിതാ. തഥാദസ്സനഞ്ചേത്ഥ അയം സംസഗ്ഗഭേദോ ഗഹേതബ്ബോതി.
തത്രായം വചനത്ഥോ – നിക്ഖിപീയതീതി നിക്ഖേപോ, സുത്തം ഏവ നിക്ഖേപോ സുത്തനിക്ഖേപോ. അഥ വാ നിക്ഖിപനം നിക്ഖേപോ, സുത്തസ്സ നിക്ഖേപോ സുത്തനിക്ഖേപോ, സുത്തദേസനാതി അത്ഥോ. അത്തനോ അജ്ഝാസയോ അത്തജ്ഝാസയോ, സോ അസ്സ അത്ഥി കാരണഭൂതോതി അത്തജ്ഝാസയോ. അത്തനോ അജ്ഝാസയോ ഏതസ്സാതി വാ അത്തജ്ഝാസയോ. പരജ്ഝാസയേപി ഏസേവ നയോ. പുച്ഛായ വസോ പുച്ഛാവസോ, സോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി ¶ പുച്ഛാവസികോ. സുത്തദേസനാവത്ഥുഭൂതസ്സ അത്ഥസ്സ ഉപ്പത്തി അത്ഥുപ്പത്തി, അത്ഥുപ്പത്തിയേവ അട്ഠുപ്പത്തി ത്ഥ-കാരസ്സ ട്ഠ-കാരം കത്വാ. സാ ഏതസ്സ അത്ഥീതി അട്ഠുപ്പത്തികോ. അഥ വാ നിക്ഖിപീയതി സുത്തം ഏതേനാതി സുത്തനിക്ഖേപോ, അത്തജ്ഝാസയാദി ഏവ. ഏതസ്മിം പന അത്തവികപ്പേ അത്തനോ അജ്ഝാസയോ അത്തജ്ഝാസയോ. പരേസം അജ്ഝാസയോ പരജ്ഝാസയോ. പുച്ഛീയതീതി പുച്ഛാ, പുച്ഛിതബ്ബോ അത്ഥോ. പുച്ഛനവസേന പവത്തം ധമ്മപടിഗ്ഗാഹകാനം വചനം പുച്ഛാവസികം, തദേവ നിക്ഖേപ-സദ്ദാപേക്ഖായ പുല്ലിങ്ഗവസേന ‘‘പുച്ഛാവസികോ’’തി വുത്തം. തഥാ അട്ഠുപ്പത്തി ഏവ അട്ഠുപ്പത്തികോതി ഏവമ്പേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
അപിചേത്ഥ പരേസം ഇന്ദ്രിയപരിപാകാദികാരണനിരപേക്ഖത്താ അത്തജ്ഝാസയസ്സ വിസും സുത്തനിക്ഖേപഭാവോ യുത്തോ കേവലം അത്തനോ അജ്ഝാസയേനേവ ധമ്മതന്തിഠപനത്ഥം പവത്തിതദേസനത്താ. പരജ്ഝാസയപുച്ഛാവസികാനം പന പരേസം അജ്ഝാസയപുച്ഛാനം ദേസനാപവത്തിഹേതുഭൂതാനം ഉപ്പത്തിയം പവത്തിതാനം കഥമട്ഠുപ്പത്തിയം അനവരോധോ, പുച്ഛാവസികഅട്ഠുപ്പത്തികാനം വാ പരജ്ഝാസയാനുരോധേന പവത്തികാനം കഥം പരജ്ഝാസയേ അനവരോധോതി? ന ചോദേതബ്ബമേതം. പരേസഞ്ഹി അഭിനീഹാരപരിപുച്ഛാദിവിനിമുത്തസ്സേവ സുത്തദേസനാകാരണുപ്പാദസ്സ അട്ഠുപ്പത്തിഭാവേന ഗഹിതത്താ പരജ്ഝാസയപുച്ഛാവസികാനം വിസും ഗഹണം. തഥാ ഹി ബ്രഹ്മജാല (ദീ. നി. ൧.൧) ധമ്മദായാദസുത്താദീനം (മ. നി. ൧.൨൯) വണ്ണാവണ്ണആമിസുപ്പാദാദിദേസനാനിമിത്തം ‘‘അട്ഠുപ്പത്തീ’’തി വുച്ചതി. പരേസം പുച്ഛം വിനാ അജ്ഝാസയം ഏവ നിമിത്തം കത്വാ ദേസിതോ പരജ്ഝാസയോ, പുച്ഛാവസേന ദേസിതോ പുച്ഛാവസികോതി പാകടോയമത്ഥോതി.
അത്തനോ ¶ അജ്ഝാസയേനേവ കഥേസി ധമ്മതന്തിഠപനത്ഥന്തി ദട്ഠബ്ബം. സമ്മപ്പധാനസുത്തന്തഹാരകോതി അനുപുബ്ബേന നിക്ഖിത്താനം സംയുത്തകേ സമ്മപ്പധാനപടിസംയുത്താനം സുത്താനം ആവളി. തഥാ ഇദ്ധിപാദഹാരകാദയോ.
വിമുത്തിപരിപാചനീയാ ധമ്മാ സദ്ധിന്ദ്രിയാദയോ. അജ്ഝാസയന്തി അധിമുത്തിം. ഖന്തിന്തി ദിട്ഠിനിജ്ഝാനക്ഖന്തിം. മനന്തി ചിത്തം. അഭിനിഹാരന്തി പണിധാനം. ബുജ്ഝനഭാവന്തി ബുജ്ഝനസഭാവം, പടിവിജ്ഝനാകാരം വാ.
ഉപ്പന്നേ മാനേ നിക്ഖിത്തന്തി സമ്ബന്ധോ. ഇത്ഥിലിങ്ഗാദീനി തീണി ലിങ്ഗാനി. നാമാദീനി ചത്താരി പദാനി. പഠമാദയോ സത്ത വിഭത്തിയോ. മുഞ്ചിത്വാ ന കിഞ്ചി കഥേതി സഭാവനിരുത്തിയാ ¶ തഥേവ പവത്തനതോ. ഗണ്ഠിഭൂതം പദം. യഥാ ഹി രുക്ഖസ്സ ഗണ്ഠിട്ഠാനം ദുബ്ബിനിബ്ബേധം ദുത്തച്ഛിതഞ്ച ഹോതി, ഏവമേവം യം പദം അത്ഥതോ വിവരിതും ന സക്കാ, തം ‘‘ഗണ്ഠിപദ’’ന്തി വുച്ചതി. അനുപഹച്ചാതി അനുദ്ധരിത്വാ.
യേന യേന സമ്ബന്ധം ഗച്ഛതി, തസ്സ തസ്സ അനവസേസതം ദീപേതീതി ഇമിനാ ഇമസ്സ സബ്ബ-സദ്ദസ്സ സപ്പദേസതം ദസ്സേതി. സബ്ബ-സദ്ദോ ഹി സബ്ബസബ്ബം പദേസസബ്ബം ആയതനസബ്ബം സക്കായസബ്ബന്തി ചതൂസു വിസയേസു ദിട്ഠപ്പയോഗോ. തഥാ ഹേസ ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ സബ്ബാകാരേന ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ഞാണമുഖേ ആപാഥമാഗച്ഛന്തീ’’തിആദീസു (മഹാനി. ൧൫൬; ചൂളനി. ൮൫; പടി. മ. ൩.൬) സബ്ബസബ്ബസ്മിം ആഗതോ. ‘‘സബ്ബേസം വോ, സാരിപുത്ത, സുഭാസിതം പരിയായേനാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൪൫) പദേസസബ്ബസ്മിം. ‘‘സബ്ബം വോ, ഭിക്ഖവേ, ദേസേസ്സാമി…പേ… ചക്ഖുഞ്ചേവ രൂപാ ച…പേ… മനോ ചേവ ധമ്മാ ചാ’’തി (സം. നി. ൪.൨൩) ഏത്ഥ ആയതനസബ്ബസ്മിം. ‘‘സബ്ബം സബ്ബതോ സഞ്ജാനാതീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൫) സക്കായസബ്ബസ്മിം. തത്ഥ സബ്ബസബ്ബസ്മിം ആഗതോ നിപ്പദേസോ, ഇതരേസു തീസുപി ആഗതോ സപ്പദേസോ, ഇധ പന സക്കായസബ്ബസ്മിം വേദിതബ്ബോ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘സക്കായപരിയാപന്നാ പന തേഭൂമകധമ്മാവ അനവസേസതോ വേദിതബ്ബാ’’തി (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧ സുത്തനിക്ഖേപവണ്ണനാ).
സച്ചേസൂതി അരിയസച്ചേസു. ഏതേ ചതുരോ ധമ്മാതി ഇദാനി വുച്ചമാനേ സച്ചാദികേ ചത്താരോ ധമ്മേ സന്ധായ വദതി. തത്ഥ സച്ചന്തി വചീസച്ചം. ഠിതീതി വീരിയം, ‘‘ധിതീ’’തി വാ പാഠോ, സോ ഏവത്ഥോ. ചാഗോതി അലോഭോ. ദിട്ഠം സോ അതിവത്തതീതി യസ്മിം ഏതേ സച്ചാദയോ ധമ്മാ ഉപലബ്ഭന്തി, സോ ദിട്ഠം അത്തനോ അമിത്തം അതിക്കമതി, ന തസ്സ ഹത്ഥതം ഗച്ഛതി, അഥ ഖോ നം ¶ അഭിഭവതി ഏവാതി അത്ഥോ. സഭാവേ വത്തതി അസഭാവധമ്മസ്സ കാരണാസമ്ഭവതോ. ന ഹി നിസ്സഭാവാ ധമ്മാ കേനചി നിബ്ബത്തീയന്തി. അത്തനോ ലക്ഖണം ധാരേന്തീതി യദിപി ലക്ഖണവിനിമുത്താ ധമ്മാ നാമ നത്ഥി, തഥാപി യഥാ ദിട്ഠിതണ്ഹാപരികപ്പിതാകാരമത്താ അത്തസുഭസുഖസസ്സതാദയോ, പകതിയാദയോ, ദബ്ബാദയോ, ജീവാദയോ, കായാദയോ ലോകവോഹാരമത്തസിദ്ധാ ഗഗണകുസുമാദയോവ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥതോ ന ഉപലബ്ഭന്തി, ന ഏവമേതേ, ഏതേ പന സച്ചികട്ഠപരമത്ഥഭൂതാ ഉപലബ്ഭന്തി, തതോ ഏവ സത്താദിവിസേസവിരഹതോ ധമ്മമത്താ സഭാവവന്തോതി ദസ്സനത്ഥം ‘‘അത്തനോ ലക്ഖണം ധാരേന്തീ’’തി വുത്തം ¶ . ഭവതി ഹി ഭേദാഭാവേപി സുഖാവബോധനത്ഥം ഉപചാരമത്തസിദ്ധേന ഭേദേന നിദ്ദേസോ യഥാ ‘‘സിലാപുത്തകസ്സ സരീര’’ന്തി. ധാരീയന്തി വാ യഥാസഭാവതോ അവധാരീയന്തി ഞായന്തീതി ധമ്മാ, കക്ഖളഫുസനാദയോ.
അസാധാരണഹേതുമ്ഹീതി അസാധാരണകാരണേ, സക്കായധമ്മേസു തസ്സ തസ്സ ആവേണികപച്ചയേതി അത്ഥോ. കിം പന തന്തി? തണ്ഹാമാനദിട്ഠിയോ, അവിജ്ജാദയോപി വാ. യഥേവ ഹി പഥവീആദീസു മഞ്ഞനാവത്ഥൂസു ഉപ്പജ്ജമാനാ തണ്ഹാദയോ മഞ്ഞനാ തേസം പവത്തിയാ മൂലകാരണം, ഏവം അവിജ്ജാദയോപി. തഥാ ഹി ‘‘അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ’’തിആദിനാ ‘‘അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാതി വദാമീ’’തി (മ. നി. ൧.൨) ‘‘നന്ദീ ദുക്ഖസ്സ മൂല’’ന്തി (മ. നി. ൧.൧൩) ച അന്വയതോ, ‘‘ഖയാ രാഗസ്സ…പേ… വീതമോഹത്താ’’തി ബ്യതിരേകതോ ച തേസം മൂലകാരണഭാവോ വിഭാവിതോ.
പരിയായേതി ദേസേതബ്ബമത്ഥം അവഗമേതി ബോധയതീതി പരിയായോ, ദേസനാ. പരിയായതി അത്തനോ ഫലം പരിഗ്ഗഹേത്വാ വത്തതി തസ്സ വാ കാരണഭാവം ഗച്ഛതീതി പരിയായോ, കാരണം. പരിയായതി അപരാപരം പരിവത്തതീതി പരിയായോ, വാരോ. ഏവം പരിയായസദ്ദസ്സ ദേസനാകാരണവാരേസു പവത്തി വേദിതബ്ബാ. യഥാരുതവസേന അഗ്ഗഹേത്വാ നിദ്ധാരേത്വാ ഗഹേതബ്ബത്ഥം നേയ്യത്ഥം. തേഭൂമകാ ധമ്മാവ അനവസേസതോ വേദിതബ്ബാ മഞ്ഞനാവത്ഥുഭൂതാനം സബ്ബേസം പഥവീആദിധമ്മാനം അധിപ്പേതത്താ.
കാരണദേസനന്തി കാരണഞാപനം ദേസനം. തം അത്ഥന്തി തം സബ്ബധമ്മാനം മൂലകാരണസങ്ഖാതം, കാരണദേസനാസങ്ഖാതം വാ അത്ഥം. തേനേവാഹ ‘‘തം കാരണം തം ദേസന’’ന്തി. ഏകത്ഥമേതന്തി ഏതം പദദ്വയം ഏകത്ഥം. സാധു-സദ്ദോ ഏവ ഹി ക-കാരേന വഡ്ഢേത്വാ ‘‘സാധുക’’ന്തി വുത്തോ. തേനേവ ഹി സാധുസദ്ദസ്സ അത്ഥം വദന്തേന അത്ഥുദ്ധാരവസേന സാധുകസദ്ദോ ഉദാഹടോ. ധമ്മരുചീതി പുഞ്ഞകാമോ. പഞ്ഞാണവാതി പഞ്ഞവാ. അദ്ദുബ്ഭോതി അദൂസകോ, അനുപഘാതകോതി അത്ഥോ. ഇധാപീതി ഇമസ്മിം മൂലപരിയായസുത്തേപി. അയന്തി സാധുകസദ്ദോ. ഏത്ഥേവ ദള്ഹീകമ്മേതി സക്കച്ചകിരിയായം. ആണത്തിയന്തി ¶ ആണാപനേ. ‘‘സുണാഥ സാധുകം മനസി കരോഥാ’’തി ഹി വുത്തേ സാധുകസദ്ദേന സവനമനസികാരാനം സക്കച്ചകിരിയാ വിയ തദാണാപനമ്പി വുത്തം ഹോതി. ആയാചനത്ഥതാ വിയ ചസ്സ ആണാപനത്ഥതാ വേദിതബ്ബാ.
ഇദാനേത്ഥ ¶ ഏവം യോജനാ വേദിതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. സോതിന്ദ്രിയവിക്ഖേപവാരണം സവനേ നിയോജനവസേന കിരിയന്തരപടിസേധനഭാവതോ, സോതം ഓദഹഥാതി അത്ഥോ. മനിന്ദ്രിയവിക്ഖേപനിവാരണം അഞ്ഞചിന്താപടിസേധനതോ. പുരിമന്തി ‘‘സുണാഥാ’’തി പദം. ഏത്ഥാതി സുണാഥ, മനസി കരോഥാ’’തി പദദ്വയേ, ഏതസ്മിം വാ അധികാരേ. ബ്യഞ്ജനവിപല്ലാസഗ്ഗാഹവാരണം സോതദ്വാരേ വിക്ഖേപപടിബാഹകത്താ. ന ഹി യാഥാവതോ സുണന്തസ്സ സദ്ദതോ വിപല്ലാസഗ്ഗാഹോ ഹോതി. അത്ഥവിപല്ലാസഗ്ഗാഹവാരണം മനിന്ദ്രിയവിക്ഖേപപടിബാഹകത്താ. ന ഹി സക്കച്ചം ധമ്മം ഉപധാരേന്തസ്സ അത്ഥതോ വിപല്ലാസഗ്ഗാഹോ ഹോതി. ധമ്മസ്സവനേ നിയോജേതി സുണാഥാതി വിദഹനതോ. ധാരണൂപപരിക്ഖാസൂതി ഉപപരിക്ഖഗ്ഗഹണേന തുലനതീരണാദികേ ദിട്ഠിയാ ച സുപ്പടിവേധം സങ്ഗണ്ഹാതി.
സബ്യഞ്ജനോതി ഏത്ഥ യഥാധിപ്പേതമത്ഥം ബ്യഞ്ജയതീതി ബ്യഞ്ജനം, സഭാവനിരുത്തി. സഹ ബ്യഞ്ജനേനാതി സബ്യഞ്ജനോ, ബ്യഞ്ജനസമ്പന്നോതി അത്ഥോ. അരണീയതോ ഉപഗന്ധബ്ബതോ അനുട്ഠാതബ്ബതോ അത്ഥോ, ചതുപാരിസുദ്ധിസീലാദികോ. സഹ അത്ഥേനാതി സാത്ഥോ, അത്ഥസമ്പന്നോതി അത്ഥോ. ധമ്മഗമ്ഭീരോതിആദീസു ധമ്മോ നാമ തന്തി. ദേസനാ നാമ തസ്സാ മനസാ വവത്ഥാപിതായ തന്തിയാ ദേസനാ. അത്ഥോ നാമ തന്തിയാ അത്ഥോ. പടിവേധോ നാമ തന്തിയാ തന്തിഅത്ഥസ്സ ച യഥാഭൂതാവബോധോ. യസ്മാ ചേതേ ധമ്മദേസനാഅത്ഥപടിവേധാ സസാദീഹി വിയ മഹാസമുദ്ദോ മന്ദബുദ്ധീഹി ദുക്ഖോഗാള്ഹാ അലബ്ഭനേയ്യപതിട്ഠാ ച, തസ്മാ ഗമ്ഭീരാ. തേന വുത്തം ‘‘യസ്മാ അയം ധമ്മോ…പേ… സാധുകം മനസി കരോഥാ’’തി. ഏത്ഥ ച പടിവേധസ്സ ദുക്കരഭാവതോ ധമ്മത്ഥാനം ദേസനാഞാണസ്സ ദുക്കരഭാവതോ ദേസനായ ദുക്ഖോഗാഹതാ, പടിവേധസ്സ പന ഉപ്പാദേതും അസക്കുണേയ്യത്താ തബ്ബിസയഞാണുപ്പത്തിയാ ച ദുക്കരഭാവതോ ദുക്ഖോഗാഹതാ വേദിതബ്ബാ.
ദേസനം നാമ ഉദ്ദിസനം. തസ്സ നിദ്ദിസനം ഭാസനന്തി ഇധാധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘വിത്ഥാരതോപി നം ഭാസിസ്സാമീതി വുത്തം ഹോതീ’’തി. പരിബ്യത്തം കഥനം വാ ഭാസനം. സാളികായിവ നിഗ്ഘോസോതി സാളികായ ആലാപോ വിയ മധുരോ കണ്ണസുഖോ പേമനീയോ. പടിഭാനന്തി സദ്ദോ. ഉദീരയീതി ഉച്ചാരീയതി, വുച്ചതി വാ.
ഏവം ¶ വുത്തേ ഉസ്സാഹജാതാതി ഏവം ‘‘സുണാഥ സാധുകം മനസി കരോഥ ഭാസിസ്സാമീ’’തി വുത്തേ ന ¶ കിര സത്ഥാ സങ്ഖേപേനേവ ദേസേസ്സതി, വിത്ഥാരേനപി ഭാസിസ്സതീതി സഞ്ജാതുസ്സാഹാ ഹട്ഠതുട്ഠാ ഹുത്വാ. ഇധാതി ഇമിനാ വുച്ചമാനഅധികരണം തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ഉപ്പത്തിട്ഠാനഭൂതം അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘ദേസാപദേസേ നിപാതോ’’തി. ലോകന്തി ഓകാസലോകം. ഇധ തഥാഗതോ ലോകേതി ഹി ജാതിഖേത്തം, തത്ഥാപി അയം ചക്കവാളോ അധിപ്പേതോ. സമണോതി സോതാപന്നോ. ദുതിയോ സമണോതി സകദാഗാമീ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, സമണോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ സോതാപന്നോ ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൪.൨൪൧) ‘‘കതമോ ച, ഭിക്ഖവേ, ദുതിയോ സമണോ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു തിണ്ണം സംയോജനാനം പരിക്ഖയാ രാഗദോസമോഹാനം തനുത്താ സകദാഗാമീ ഹോതീ’’തി ച (അ. നി. ൪.൨൪൧). ഇധേവ തിട്ഠമാനസ്സാതി ഇമിസ്സാ ഏവ ഇന്ദസാലഗുഹായം തിട്ഠമാനസ്സ.
൨. അസ്സുതവാതി ഏത്ഥ (അ. നി. ടീ. ൧.൧.൫൧) സുതന്തി സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരിതം, ഉപധാരണം വാ, സുതം അസ്സത്ഥീതി സുതവാ. വാ-സദ്ദസ്സ ഹി അത്ഥോ അത്ഥിതാമത്താദിവസേന അനേകവിധോ. തഥാ ഹി ‘‘അന്തവാ അയം ലോകോ പരിവടുമോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൫൪; പടി. മ. ൧.൧൪൦) അത്ഥിതാമത്തം അത്ഥോ. ‘‘ധനവാ ഭോഗവാ, ലാഭീ അന്നസ്സാ’’തി ച ആദീസു ബഹുഭാവോ. ‘‘രോഗവാ ഹോതി രോഗാഭിഭൂതോ’’തിആദീസു കായാബാധോ. ‘‘കുട്ഠീ കുട്ഠചീവരേനാ’’തിആദീസു നിന്ദാ, ‘‘ഇസ്സുകീ മച്ഛരീ സഠോ മായാവിനോ കേടുഭിനോ’’തിആദീസു അഭിണ്ഹയോഗോ. ‘‘ദണ്ഡീ ഛത്തീ അലമ്ബരീ’’തിആദീസു (വിസുദ്ധി. ൧.൧൪൨) സംസഗ്ഗോ. ‘‘പണ്ഡിതോ വാപി തേന സോ’’തിആദീസു (ധ. പ. ൬൩) ഉപമാനം, സദിസഭാവോതി അത്ഥോ. ‘‘തം വാപി ധീരാ മുനിം വേദയന്തീ’’തിആദീസു (സു. നി. ൨൧൩) സമുച്ചയോ. ‘‘കേ വാ ഇമേ കസ്സ വാ’’തിആദീസു (പാരാ. ൨൯൬) സംസയോ. ‘‘അയം വാ ഇമേസം സമണബ്രാഹ്മണാനം സബ്ബബാലോ സബ്ബമൂള്ഹോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൧൮൧) വിഭാവനോ. ‘‘ന വായം കുമാരോ മത്തമഞ്ഞാസീ’’തിആദീസു (സം. നി. ൨.൧൫൪) പദപൂരണം. ‘‘യേ ഹി കേചി, ഭിക്ഖവേ, സമണാ വാ ബ്രാഹ്മണാ വാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൧൭൦) വികപ്പോ. ‘‘സക്യപുത്തസ്സ സിരീമതോ ¶ (ദീ. നി. ൩.൨൭൭), സീലവതോ സീലസമ്പത്തിയാ കല്യാണോ കിത്തിസദ്ദോ അബ്ഭുഗ്ഗച്ഛതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൫൦; ൩.൩൧൬; അ. നി. ൫.൨൧൩; മഹാവ. ൨൮൫) ച ആദീസു പസംസാ. ‘‘പഞ്ഞവാ ഹോതി ഉദയത്ഥഗാമിനിയാ പഞ്ഞായ സമന്നാഗതോ അരിയായ നിബ്ബേധികായ സമ്മാ ദുക്ഖക്ഖയഗാമിനിയാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൩൧൭, ൩൫൫) അതിസയോ. ഇധാപി അതിസയോ, പസംസാ വാ അത്ഥോ, തസ്മാ യസ്സ പസംസിതം, അതിസയേന വാ സുതം അത്ഥി, സോ സുതവാതി സംകിലേസവിദ്ധംസനസമത്ഥം പരിയത്തിധമ്മസ്സവനം, തം സുത്വാ ¶ തഥത്തായ പടിപത്തി ച ‘‘സുതവാ’’തി ഇമിനാ സദ്ദേന പകാസിതാ. അഥ വാ സോതബ്ബയുത്തം സുത്വാ കത്തബ്ബനിപ്ഫത്തിവസേന സുണീതി സുതവാ, തപ്പടിക്ഖേപേന ന സുതവാതി അസ്സുതവാ.
അയഞ്ഹി അ-കാരോ ‘‘അഹേതുകാ ധമ്മാ (ധ. സ. ൨.ദുകമാതികാ), അഭിക്ഖുകോ ആവാസോ’’തിആദീസു (പാചി. ൧൦൪൬, ൧൦൪൭) തംസഹയോഗനിവത്തിയം ഇച്ഛിതോ. ‘‘അപച്ചയാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ൭.ദുകമാതികാ) തംസമ്ബന്ധീഭാവനിവത്തിയം. പച്ചയുപ്പന്നഞ്ഹി പച്ചയസമ്ബന്ധീതി അപ്പച്ചയുപ്പന്നത്താ അതംസമ്ബന്ധിതാ ഏത്ഥ ജോതിതാ. ‘‘അനിദസ്സനാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ൯.ദുകമാതികാ) തംസഭാവനിവത്തിയം. നിദസ്സനഞ്ഹി ദട്ഠബ്ബതാ. അഥ വാ പസ്സതീതി നിദസ്സനം, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തഗ്ഗഹേതബ്ബഭാവനിവത്തിയം യഥാ ‘‘അനാസവാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ൧൫.ദുകമാതികാ), ‘‘അപ്പടിഘാ ധമ്മാ (ധ. സ. ൧൦.ദുകമാതികാ), അനാരമ്മണാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ൫൫.ദുകമാതികാ) തംകിച്ചനിവത്തിയം, ‘‘അരൂപിനോ ധമ്മാ (ധ. സ. ൧൧.ദുകമാതികാ) അചേതസികാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ൫൭.ദുകമാതികാ) തബ്ഭാവനിവത്തിയം. തദഞ്ഞഥാ ഹി ഏത്ഥ പകാസിതാ. ‘‘അമനുസ്സോ’’തി തബ്ഭാവമത്തനിവത്തിയം. മനുസ്സമത്തം നത്ഥി, അഞ്ഞം സമാനന്തി. സദിസതാ ഹി ഏത്ഥ സൂചിതാ. ‘‘അസ്സമണോ സമണപടിഞ്ഞോ, അനരിയോ’’തി (അ. നി. ൩.൧൩) ച തംസമ്ഭാവനീയഗുണനിവത്തിയം. ഗരഹാ ഹി ഇധ ഞായതി. ‘‘കച്ചി ഭോതോ അനാമയം, അനുദരാ കഞ്ഞാ’’തി (ജാ. ൨.൨൦.൧൨൯) തദനപ്പഭാവനിവത്തിയം, ‘‘അനുപ്പന്നാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ൧൭.തികമാതികാ) തംസദിസഭാവനിവത്തിയം. അതീതാനഞ്ഹി ഉപ്പന്നപുബ്ബത്താ ഉപ്പാദിധമ്മാനഞ്ച പച്ചയേകദേസനിപ്ഫത്തിയാ ആരദ്ധുപ്പാദിഭാവതോ കാലവിമുത്തസ്സ ച വിജ്ജമാനത്താ ഉപ്പന്നാനുകൂലതാ പഗേവ പച്ചുപ്പന്നാനന്തി തബ്ബിദൂരതാവ ഏത്ഥ വിഞ്ഞായതി ‘‘അസേക്ഖാ ധമ്മാ’’തി (ധ. സ. ൧൧.തികമാതികാ) തദപരിയോസാനനിവത്തിയം. തന്നിട്ഠാനഞ്ഹി ഏത്ഥ പകാസിതന്തി. ഏവമനേകേസം അത്ഥാനം ജോതകോ. ഇധ പന ‘‘അരൂപിനോ ധമ്മാ അചേതസികാ ധമ്മാ’’തിആദീസു വിയ തബ്ഭാവനിവത്തിയം ¶ ദട്ഠബ്ബോ, അഞ്ഞത്ഥേതി അത്ഥോ. ഏതേനസ്സ സുതാദിഞാണവിരഹതം ദസ്സേതി. തേന വുത്തം ‘‘ആഗമാധിഗമാഭാവാ ഞേയ്യോ അസ്സുതവാ ഇതീ’’തി.
ഇദാനി തസ്സ അത്ഥം വിവരന്തോ യസ്മാ ഖന്ധധാത്വാദികോസല്ലേനപി മഞ്ഞനാപടിസേധനസമത്ഥം ബാഹുസച്ചം ഹോതി. യഥാഹ ‘‘കിത്താവതാ നു ഖോ, ഭന്തേ, ബഹുസ്സുതോ ഹോതി? യതോ ഖോ ഭിക്ഖു ഖന്ധകുസലോ ഹോതി ധാതു, ആയതന, പടിച്ചസമുപ്പാദകുസലോ ഹോതി, ഏത്താവതാ ഖോ ഭിക്ഖു ബഹുസ്സുതോ ഹോതീ’’തി, തസ്മാ ‘‘യസ്സ ഹി ഖന്ധധാതുആയതനസച്ചപച്ചയാകാരസതിപട്ഠാനാദീസൂതിആദി വുത്തം. തത്ഥ വാചുഗ്ഗതകരണം ഉഗ്ഗഹോ. അത്ഥപരിപുച്ഛനം പരിപുച്ഛാ. കുസലേഹി സഹ ചോദനാപരിഹരണവസേന വിനിച്ഛയകരണം വിനിച്ഛയോ. മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനാനി അധിഗമോ.
ബഹൂനം ¶ (ധ. സ. മൂലടീ. ൧൦൦൭) നാനപ്പകാരാനം കിലേസസക്കായദിട്ഠീനം അവിഹതത്താ താ ജനേന്തി, താഹി വാ ജനിതാതി പുഥുജ്ജനാ. അവിഘാതമേവ വാ ജന-സദ്ദോ വദതി. പുഥു സത്ഥാരാനം മുഖമുല്ലോകികാതി ഏത്ഥ പുഥു ജനാ സത്ഥുപടിഞ്ഞാ ഏതേസന്തി പുഥുജ്ജനാതി വചനത്ഥോ. പുഥു സബ്ബഗതീഹി അവുട്ഠിതാതി ഏത്ഥ ജനേതബ്ബാ, ജായന്തി വാ ഏത്ഥ സത്താതി ജനാ, നാനാഗതിയോ, താ പുഥൂ ഏതേസന്തി പുഥുജ്ജനാ. ഇതോ പരേ ജായന്തി ഏതേഹീതി ജനാ, അഭിസങ്ഖാരാദയോ, തേ ഏതേസം പുഥൂ വിജ്ജന്തീതി പുഥുജ്ജനാ. അഭിസങ്ഖരണാദിഅത്ഥോ ഏവ വാ ജന-സദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ. ഓഘാ കാമോഘാദയോ. രാഗഗ്ഗിആദയോ സന്താപാ. തേ ഏവ, സബ്ബേപി വാ കിലേസാ പരിളാഹാ. പുഥു പഞ്ചസു കാമഗുണേസു രത്താതി ഏത്ഥ ജായതീതി ജനോ, രാഗോ ഗേധോതി ഏവമാദികോ, പുഥു ജനോ ഏതേസന്തി പുഥുജ്ജനാ. പുഥൂസു വാ ജനാ ജാതാ രത്താതി ഏവം രാഗാദിഅത്ഥോ ഏവ വാ ജനസദ്ദോ ദട്ഠബ്ബോ. രത്താതി വത്ഥം വിയ രങ്ഗജാതേന ചിത്തസ്സ വിപരിണാമകരേന ഛന്ദരാഗേന രത്താ സാരത്താ. ഗിദ്ധാതി അഭികങ്ഖനസഭാവേന അഭിജ്ഝാനേന ഗിദ്ധാ ഗേധം ആപന്നാ. ഗധിതാതി ഗന്ഥിതാ വിയ ദുമ്മോചനീയഭാവേന തത്ഥ പടിബദ്ധാ. മുച്ഛിതാതി കിലേസവസേന വിസഞ്ഞീഭൂതാ വിയ അനഞ്ഞകിച്ചാ മുച്ഛം മോഹമാപന്നാ. അജ്ഝോസന്നാതി അനഞ്ഞസാധാരണേ വിയ കത്വാ ഗിലിത്വാ പരിനിട്ഠപേത്വാ ഠിതാ. ലഗ്ഗാതി വങ്കദണ്ഡകേ വിയ ആസത്താ മഹാപലിപേ വാ യാവ നാസികഗ്ഗാ പലിപന്നപുരിസോ വിയ ഉദ്ധരിതും അസക്കുണേയ്യഭാവേന നിമുഗ്ഗാ ¶ , ലഗിതാതി മക്കടാലേപേ ആലഗ്ഗഭാവേന പച്ചുഡ്ഡിതോ വിയ മക്കടോ പഞ്ചന്നം ഇന്ദ്രിയാനം വസേന ആലഗ്ഗിതാ. പലിബുദ്ധാതി ബദ്ധാ, ഉപദ്ദുതാ വാ. ആവുടാതി ആവുനിതാ, നിവുതാതി നിവാരിതാ. ഓവുതാതി പലിഗുണ്ഠിതാ, പരിയോനദ്ധാ വാ. പിഹിതാതി പിദഹിതാ, പടിച്ഛന്നാതി പടിച്ഛാദിതാ. പടികുജ്ജിതാതി ഹേട്ഠാമുഖജാതാ. പുഥൂനം വാ ഗണനപഥമതീതാനന്തിആദിനാ പുഥു ജനോ പുഥുജ്ജനോതി ദസ്സേതി.
‘‘അസ്സുതവാ’’തി ഏതേന അവിജ്ജന്ധതാ വുത്താതി ആഹ ‘‘അന്ധപുഥുജ്ജനോ വുത്തോ ഹോതീ’’തി. ആരകത്താ (സം. നി. ടീ. ൨.൩.൧) കിലേസേഹി മഗ്ഗേന സമുച്ഛിന്നത്താ. അനയേതി അവഡ്ഢിയം, അനത്ഥേതി അത്ഥോ. അനയേ വാ അനുപായേ. നഇരിയനതോ അവത്തനതോ. അയേതി വഡ്ഢിയം, അത്ഥേ, ഉപായേ വാ. അരണീയതോതി പയിരുപാസിതബ്ബതോ. നിരുത്തിനയേന പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ പുരിമേസു അത്ഥവികപ്പേസു. പച്ഛിമേ പന സദ്ദസത്ഥവസേനപി. യദിപി അരിയ-സദ്ദോ ‘‘യേ ഹി വോ അരിയാ പരിസുദ്ധകായകമ്മന്താ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൫) വിസുദ്ധാസയപയോഗേസു പുഥുജ്ജനേസുപി വത്തതി. ഇധ പന അരിയമഗ്ഗാധിഗമേന സബ്ബലോകുത്തരഭാവേന ച അരിയഭാവോ അധിപ്പേതോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ബുദ്ധാ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘പച്ചേകബുദ്ധാ തഥാഗതസാവകാ ച സപ്പുരിസാ’’തി ഇദം അരിയാ സപ്പുരിസാതി ഇധ വുത്തപദാനം അത്ഥം അസങ്കരതോ ദസ്സേതും വുത്തം. യസ്മാ പന നിപ്പരിയായതോ അരിയസപ്പുരിസഭാവാ അഭിന്നസഭാവാ. തസ്മാ ‘‘സബ്ബേവ വാ’’തിആദി വുത്തം.
ഏത്താവതാ ¶ ഹി ബുദ്ധസാവകോ വുത്തോ. തസ്സ ഹി ഏകന്തേന കല്യാണമിത്തോ ഇച്ഛിതബ്ബോ പരതോഘോസമന്തരേന പഠമമഗ്ഗസ്സ അനുപ്പജ്ജനതോ. വിസേസതോ ചസ്സ ഭഗവാവ കല്യാണമിത്തോ അധിപ്പേതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘മമഞ്ഹി, ആനന്ദ, കല്യാണമിത്തം ആഗമ്മ ജാതിധമ്മാ സത്താ ജാതിയാ പരിമുച്ചന്തീ’’തിആദി (സം. നി. ൫.൨). സോ ഏവ ച അവേച്ചപസാദാധിഗമേന ദള്ഹഭത്തി നാമ. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘യം മയാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തം മമ സാവകാ ജീവിതഹേതുപി നാതിക്കമന്തീ’’തി (ഉദാ. ൪൫). കതഞ്ഞുതാദീഹി പച്ചേകബുദ്ധാ ബുദ്ധാതി ഏത്ഥ കതം ജാനാതീതി കതഞ്ഞൂ. കതം വിദിതം പാകടം കരോതീതി കതവേദീ. അനേകേസുപി ഹി കപ്പസതസഹസ്സേസു കതം ഉപകാരം ജാനന്തി പച്ചേകബുദ്ധാ പാകടഞ്ച കരോന്തി സതിജനനആമിസപടിഗ്ഗഹണാദിനാ ¶ , തഥാ സംസാരദുക്ഖദുക്ഖിതസ്സ സക്കച്ചം കരോന്തി കിച്ചം, യം അത്തനാ കാതും സക്കാ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ പന കപ്പാനം അസങ്ഖ്യേയ്യസഹസ്സേസുപി കതം ഉപകാരം മഗ്ഗഫലാനം ഉപനിസ്സയഞ്ച ജാനാതി, പാകടഞ്ച കരോതി, സീഹോ വിയ ച ഏവം സബ്ബത്ഥ സക്കച്ചമേവ ധമ്മദേസനം കരോന്തോ ബുദ്ധകിച്ചം കരോതി. യായ പടിപത്തിയാ ദിട്ഠാ നാമ ഹോന്തി, തസ്സാ അപ്പടിപജ്ജനഭാവോ, തത്ഥ ച ആദരാഭാവോ അരിയാനം അദസ്സനസീലതാ ച, ന ച ദസ്സനേ സാധുകാരിതാ ച വേദിതബ്ബാ. ചക്ഖുനാ അദസ്സാവീതി ഏത്ത ചക്ഖു നാമ ന മംസചക്ഖു ഏവ, അഥ ഖോ ദിബ്ബചക്ഖുപീതി ആഹ ‘‘ദിബ്ബചക്ഖുനാ വാ’’തി. അരിയഭാവോതി യേഹി യോഗതോ ‘‘അരിയാ’’തി വുച്ചന്തി. തേ മഗ്ഗഫലധമ്മാ ദട്ഠബ്ബാ.
തത്രാതി ഞാണദസ്സനസ്സേവ ദസ്സനഭാവേ. വത്ഥൂതി അധിപ്പേതത്ഥഞാപനകാരണം. ഏവം വുത്തേപീതി ഏവം അഞ്ഞാപദേസേന അത്തൂപനായികം കത്വാ വുത്തേപി. ധമ്മന്തി ലോകുത്തരധമ്മം, ചതുസച്ചധമ്മം വാ. അരിയകരധമ്മാ അനിച്ചാനുപസ്സനാദയോ വിപസ്സിയമാനാ അനിച്ചാദയോ, ചത്താരി വാ അരിയസച്ചാനി.
അവിനീതോതി ന വിനീതോ, അധിസീലസിക്ഖാദിവസേന ന സിക്ഖിതോ. യേസം സംവരവിനയാദീനം അഭാവേന അയം അവിനീതോതി വുച്ചതി, തേ താവ ദസ്സേതും ‘‘ദുവിധോ വിനയോ നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സീലസംവരോതി പാതിമോക്ഖസംവരോ വേദിതബ്ബോ, സോ ച അത്ഥതോ കായികവാചസികോ അവീതിക്കമോ. സതിസംവരോതി ഇന്ദ്രിയരക്ഖാ, സാ ച തഥാപവത്താ സതി ഏവ. ഞാണസംവരോതി ‘‘സോതാനം സംവരം ബ്രൂമീ’’തി (സു. നി. ൧൦൪൦) വത്വാ ‘‘പഞ്ഞായേതേ പിധീയരേ’’തി വചനതോ സോതസങ്ഖാതാനം തണ്ഹാദിട്ഠിദുച്ചരിതഅവിജ്ജാഅവസിട്ഠകിലേസാനം സംവരോ പിദഹനം സമുച്ഛേദഞാണന്തി വേദിതബ്ബം. ഖന്തിസംവരോതി അധിവാസനാ, സാ ച തഥാപവത്താ ഖന്ധാ, അദോസോ വാ. പഞ്ഞാതി ഏകേ, തം അട്ഠകഥായ വിരുജ്ഝതി. വീരിയസംവരോ കാമവിതക്കാദീനം വിനോദനവസേന ¶ പവത്തം വീരിയമേവ. തേന തേന ഗുണങ്ഗേന തസ്സ തസ്സ അഗുണങ്ഗസ്സ പഹാനം തദങ്ഗപഹാനം. വിക്ഖമ്ഭനേന പഹാനം വിക്ഖമ്ഭനപഹാനം. സേസപദത്ഥയേപി ഏസേവ നയോ.
ഇമിനാ പാതിമോക്ഖസംവരേനാതിആദി സീലസംവരാദീനം വിവരണം. തത്ഥ സമുപേതോതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ആദിസത്ഥോ. തേന ‘‘സഹഗതോ സമുപഗതോ’’തിആദിനാ ¶ വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൫൧൧) ആഗതം സംവരവിഭങ്ഗം ദസ്സേതി. ഏസ നയോ സേസേസുപി. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം അനന്തരസുത്തേ ആവി ഭവിസ്സതി.
കായദുച്ചരിതാദീനന്തി ദുസ്സീല്യസങ്ഖാതാനം കായവചീദുച്ചരിതാദീനം മുട്ഠസ്സച്ചസങ്ഖാതസ്സ പമാദസ്സ അഭിജ്ഝാദീനം വാ അക്ഖന്തിഅഞ്ഞാണകോസജ്ജാനഞ്ച. സംവരണതോതി പിദഹനതോ ഥകനതോ. വിനയനതോതി കായവാചാചിത്താനം വിരൂപപ്പവത്തിയാ വിനയനതോ അപനയനതോ, കായദുച്ചരിതാദീനം വാ വിനയനതോ, കായാദീനം വാ ജിമ്ഹപ്പവത്തിം വിച്ഛിന്ദിത്വാ ഉജുകം നയനതോതി അത്ഥോ. പച്ചയസമവായേ ഉപ്പജ്ജനാരഹാനം കായദുച്ചരിതാദീനം തഥാ തഥാ അനുപ്പാദനമേവ സംവരണം വിനയനഞ്ച വേദിതബ്ബം.
യം പഹാനന്തി സമ്ബന്ധോ. ‘‘നാമരൂപപരിച്ഛേദാദീസു വിപസ്സനാഞാണേസൂ’’തി കസ്മാ വുത്തം, നനു നാമരൂപപരിച്ഛേദപച്ചയപരിഗ്ഗഹകങ്ഖാവിതരണാനി ന വിപസ്സനാഞാണാനി സമ്മസനാകാരേന അപ്പവത്തനതോ? സച്ചമേതം. വിപസ്സനാഞാണസ്സ പന അധിട്ഠാനഭാവതോ ഏവം വുത്തം. ‘‘നാമരൂപമത്തമിദം, നത്ഥി ഏത്ഥ അത്താ വാ അത്തനിയം വാ’’തി ഏവം പവത്തഞാണം നാമരൂപവവത്ഥാനം. സതി വിജ്ജമാനേ ഖന്ധപഞ്ചകസങ്ഖാതേ കായേ, സയം വാ സതീ തസ്മിം കായേ ദിട്ഠീതി സക്കായദിട്ഠി. ‘‘രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൩.൮൧; ൪.൩൪൫) ഏവം പവത്താ മിച്ഛാദിട്ഠി. തസ്സേവ രൂപാരൂപസ്സ കമ്മാവിജ്ജാദിപച്ചയപരിഗ്ഗണ്ഹനഞാണം പച്ചയപരിഗ്ഗഹോ. ‘‘നത്ഥി ഹേതു നത്ഥി പച്ചയോ സത്താനം സംകിലേസായാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൬൮) ആദിനയപ്പവത്താ അഹേതുകദിട്ഠി. ‘‘ഇസ്സരപുരിസപജാപതിപകതിഅണുകാലാദീഹി ലോകോ പവത്തതി നിവത്തതി ചാ’’തി പവത്താ വിസമഹേതുദിട്ഠി. തസ്സേവാതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹസ്സേവ. കങ്ഖാവിതരണേനാതി യഥാ ഏതരഹി നാമരൂപസ്സ കമ്മാദിപച്ചയതോ ഉപ്പത്തി, ഏവം അതീതാനാഗതേസുപീതി തീസുപി കാലേസു വിചികിച്ഛാപനയനഞാണേന. കഥംകഥീഭാവസ്സാതി ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹമതീതമദ്ധാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦) ആദിനയപ്പവത്തായ സംസയപ്പവത്തിയാ. കലാപസമ്മസനേനാതി ‘‘യം കിഞ്ചി രൂപം അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്ന’’ന്തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൩൬൧; ൨.൧൧൩; ൩.൮൬, ൮൯) ഖന്ധപഞ്ചകം ഏകാദസസു ഓകാസേസു പക്ഖിപിത്വാ സമ്മസനവസേന പവത്തേന നയവിപസ്സനാഞാണേന ¶ . അഹം മമാതി ഗാഹസ്സാതി അത്തത്തനിയഗഹണസ്സ. മഗ്ഗാമഗ്ഗവവത്ഥാനേനാതി മഗ്ഗാമഗ്ഗഞാണവിസുദ്ധിയാ. അമഗ്ഗേ മഗ്ഗസഞ്ഞായാതി ഓഭാസാദികേ അമഗ്ഗേ ‘‘മഗ്ഗോ’’തി ഉപ്പന്നസഞ്ഞായ.
യസ്മാ ¶ സമ്മദേവ സങ്ഖാരാനം ഉദയം പസ്സന്തോ ‘‘ഏവമേവ സങ്ഖാരാ അനുരൂപകാരണതോ ഉപ്പജ്ജന്തി, ന പന ഉച്ഛിജ്ജന്തീ’’തി ഗണ്ഹാതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഉദയദസ്സനേന ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ’’തി. യസ്മാ പന സങ്ഖാരാനം വയം പസ്സന്തോ ‘‘യദിപിമേ സങ്ഖാരാ അവിച്ഛിന്നാ വത്തന്തി, ഉപ്പന്നുപ്പന്നാ പന അപ്പടിസന്ധികാ നിരുജ്ഝന്തേ വാ’’തി പസ്സതി, തസ്സേവം പസ്സതോ കുതോ സസ്സതഗ്ഗാഹോ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘വയദസ്സനേന സസ്സതദിട്ഠിയാ’’തി. ഭയദസ്സനേനാതി ഭയതുപട്ഠാനഞാണേന. സഭയേതി സബ്ബഭയാനം ആകരഭാവതോ സകലദുക്ഖവൂപസമസങ്ഖാതസ്സ പരമസ്സാസസ്സ പടിപക്ഖഭാവതോ ച സഭയേ ഖന്ധപഞ്ചകേ. അഭയസഞ്ഞായാതി ‘‘അഭയം ഖേമ’’ന്തി ഉപ്പന്നസഞ്ഞായ. അസ്സാദസഞ്ഞാ നാമ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധേസു അസ്സാദവസേന പവത്തസഞ്ഞാ, യാ ‘‘ആലയാഭിനിവേസോ’’തിപി വുച്ചതി. അഭിരതിസഞ്ഞാ തത്ഥേവ അഭിരതിവസേന പവത്തസഞ്ഞാ, യാ ‘‘നന്ദീ’’തിപി വുച്ചതി. അമുച്ചിതുകമ്യതാ ആദാനം. അനുപേക്ഖാ സങ്ഖാരേഹി അനിബ്ബിന്ദനം, സാലയതാതി അത്ഥോ. ധമ്മട്ഠിതിയം പടിച്ചസമുപ്പാദേ പടിലോമഭാവോ സസ്സതുച്ഛേദഗ്ഗാഹോ, പച്ചയാകാരപടിച്ഛാദകമോഹോ വാ, നിബ്ബാനേ പടിലോമഭാവോ സങ്ഖാരേസു രതി, നിബ്ബാനപടിച്ഛാദകമോഹോ വാ. സങ്ഖാരനിമിത്തഗ്ഗാഹോതി യാദിസസ്സ കിലേസസ്സ അപ്പഹീനത്താ വിപസ്സനാ സങ്ഖാരനിമിത്തം ന മുഞ്ചതി, സോ കിലേസോ, യോ ‘‘സംയോഗാഭിനിവേസോ’’തിപി വുച്ചതി. സങ്ഖാരനിമിത്തഗ്ഗഹണസ്സ അതിക്കമനമേവ വാ പഹാനം.
പവത്തി ഏവ പവത്തിഭാവോ, പരിയുട്ഠാനന്തി അത്ഥോ. നീവരണാദിധമ്മാനന്തി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന നീവരണപക്ഖിയാ കിലേസാ വിതക്കവിചാരാദയോ ച ഗയ്ഹന്തി.
ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനം ഭാവിതത്താ അച്ചന്തം അപ്പവത്തിഭാവേന യം പഹാനന്തി സമ്ബന്ധോ. കേന പഹാനന്തി? അരിയമഗ്ഗേഹേവാതി വിഞ്ഞായമാനോയമത്ഥോ തേസം ഭാവിതത്താ അപ്പവത്തിവചനതോ. സമുദയപക്ഖികസ്സാതി ഏത്ഥ ചത്താരോപി മഗ്ഗാ ചതുസച്ചാഭിസമയാതി കത്വാ തേഹി പഹാതബ്ബേന തേന തേന സമുദയേന സഹ പഹാതബ്ബത്താ സമുദയസഭാഗത്താ, സച്ചവിഭങ്ഗേ ച സബ്ബകിലേസാനം സമുദയഭാവസ്സ വുത്തത്താ ‘‘സമുദയപക്ഖികാ’’തി ദിട്ഠിആദയോ വുച്ചന്തി. പടിപ്പസ്സദ്ധത്തം വുപസന്തതാ. സങ്ഖതനിസ്സടതാ സങ്ഖാരസഭാവാഭാവോ. പഹീനസബ്ബസങ്ഖതന്തി വിരഹിതസബ്ബസങ്ഖതം, വിസങ്ഖാരന്തി ¶ അത്ഥോ. പഹാനഞ്ച തം വിനയോ ചാതി പഹാനവിനയോ പുരിമേന അത്ഥേന, ദുതിയേന പന പഹീയതീതി പഹാനം, തസ്സ വിനയോതി യോജേതബ്ബം.
ഭിന്നസംവരത്താതി ¶ നട്ഠസംവരത്താ, സംവരാഭാവതോതി അത്ഥോ. തേന അസമാദിന്നസംവരോപി സങ്ഗഹിതോ ഹോതി. സമാദാനേന ഹി സമ്പാദേതബ്ബോ സംവരോ തദഭാവേ ന ഹോതീതി. ഏവഞ്ഹി ലോകേ വത്താരോ ഹോന്തി ‘‘മഹാ വത നോ ഭോഗോ, സോ നട്ഠോ തഥാ അകതത്താ’’തി. അരിയേതി അരിയോ. പച്ചത്തവചനഞ്ഹേതം. ഏസേസേതി ഏസോ സോ ഏവ, അത്ഥതോ അനഞ്ഞോതി അത്ഥോ. തജ്ജാതേതി അത്ഥതോ തംസഭാവോ, സപ്പുരിസോ അരിയസഭാവോ, അരിയോ ച സപ്പുരിസസഭാവോതി അത്ഥോ.
തം അത്ഥന്തി ‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തി ഏവം വുത്തമത്ഥം. കസ്മാ പനേത്ഥ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ദേസനാ കതാതി? യദേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ‘‘യസ്മാ പുഥുജ്ജനോ അപരിഞ്ഞാതവത്ഥുകോ’’തിആദിനാ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨) സയമേവ വക്ഖതി. ധമ്മോ അധിട്ഠാനം ഏതിസ്സാതി ധമ്മാധിട്ഠാനാ, സഭാവധമ്മേ നിസ്സായ പവത്തിതദേസനാ. ധമ്മവസേനേവ പവത്താ പഠമാ, പുഗ്ഗലവസേന ഉട്ഠഹിത്വാ പുഗ്ഗലവസേനേവ ഗതാ തതിയാ, ഇതരാ ധമ്മപുഗ്ഗലാനം വോമിസ്സകവസേന. കസ്മാ പന ഭഗവാ ഏവം വിഭാഗേന ധമ്മം ദേസേതീതി? വേനേയ്യജ്ഝാസയേന ദേസനാവിലാസേന ച. യേ ഹി വേനേയ്യാ ധമ്മാധിട്ഠാനായ ധമ്മദേസനായ സുഖേന അത്ഥം പടിവിജ്ഝന്തി, തേസം തഥാ ധമ്മം ദേസേതി. ഏസ നയോ സബ്ബത്ഥ. യസ്സാ ച ധമ്മധാതുയാ സുപ്പടിവിദ്ധത്താ ദേസനാവിലാസപ്പത്തോ ഹോതി, സായം സുപ്പടിവിദ്ധാ, തസ്മാ ദേസനാവിലാസപ്പത്തോ ധമ്മിസ്സരോ ധമ്മരാജാ യഥാ യഥാ ഇച്ഛതി, തഥാ തഥാ ധമ്മം ദേസേതീതി ഏവം ഇമിനാ വേനേയ്യജ്ഝാസയേന ദേസനാവിലാസേന ച ഏവം വിഭാഗേന ധമ്മം ദേസേതീതി വേദിതബ്ബോ.
ഛധാതുരോതി പഥവിധാതു ആപോ-തേജോ-വായോ-ആകാസധാതു വിഞ്ഞാണധാതൂതി ഇമേസം ഛന്നം ധാതൂനം വസേന ഛധാതുരോ. ‘‘ചക്ഖുനാ രൂപം ദിസ്വാ സോമനസ്സട്ഠാനിയം രൂപം ഉപവിചരതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൩.൩൨൪) വുത്താനം ഛന്നം സോമനസ്സൂപവിചാരാനം, ഛന്നം ദോമനസ്സഉപേക്ഖൂപവിചാരാനഞ്ച വസേന അട്ഠാരസമനോപവിചാരോ. സച്ചാധിട്ഠാനാദിവസേന ചതുരാധിട്ഠാനോ. പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ദിട്ഠധമ്മികസ്സ സമ്പരായികസ്സ ച അത്ഥസ്സ അദസ്സനതോ അന്ധോ, ദിട്ഠധമ്മികസ്സേവ ദസ്സനതോ ഏകചക്ഖു, ദ്വിന്നമ്പി ദസ്സനതോ ദ്വിചക്ഖു, വേദിതബ്ബോ.
സ്വായം ¶ നിദ്ദിസീതി സമ്ബന്ധോ. സ്വായന്തി ച സോ അയം, യഥാവുത്തദേസനാവിഭാഗകുസലോ ഭഗവാതി അത്ഥോ. അപരിഞ്ഞാതവത്ഥുകോതി തീഹി പരിഞ്ഞാഹി അപരിഞ്ഞാതക്ഖന്ധോ. ഖന്ധാ ഹി പരിഞ്ഞാതവത്ഥു. അപരിഞ്ഞാമൂലികാതി പരിജാനനാഭാവനിമിത്താ തസ്മിം സതി ഭാവതോ. പരിഞ്ഞാനഞ്ഹി ¶ അവിജ്ജാദയോ കിലേസാ പടിപക്ഖാ തമ്മൂലികാ ച സബ്ബമഞ്ഞനാതി. അരിയാനം അദസ്സാവീതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ആദിഅത്ഥോ. തേന ‘‘അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോ’’തിആദികം പുഥുജനസ്സ വിസേസനഭാവേന പവത്തം പാളിസേസം ഗണ്ഹാതി പുഥുജ്ജനനിദ്ദേസഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘ഏവം പുഥുജ്ജനം നിദ്ദിസീ’’തി.
സുത്തനിക്ഖേപവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പഥവീവാരവണ്ണനാ
തസ്സാതി പുഥുജ്ജനസ്സ. വസതി ഏത്ഥ ആരമ്മണകരണവസേനാതി ആരമ്മണമ്പി വത്ഥൂതി വുച്ചതി പവത്തിട്ഠാനഭാവതോതി ആഹ ‘‘പഥവീആദീസു വത്ഥൂസൂ’’തി. സക്കായധമ്മാനമ്പി ആരമ്മണാദിനാ സതിപി മഞ്ഞനാഹേതുഭാവേ മഞ്ഞനാഹേതുകത്തേനേവ തേസം നിബ്ബത്തിതോതി വുത്തം ‘‘സബ്ബസക്കായധമ്മജനിതം മഞ്ഞന’’ന്തി. ഏത്ഥ ച പഥവീധാതു സേസധാതൂനം സസമ്ഭാരാസമ്ഭാരഭാവാ സതിപി പമാണതോ സമഭാവേ സാമത്ഥിയതോ അധികാനധികഭാവേന വേദിതബ്ബാ. സമ്ഭാരന്തീതി സമ്ഭാരാ, പരിവാരാ. തംതംകലാപേഹി ലക്ഖണപഥവിയാ സേസധമ്മാ യഥാരഹം പച്ചയഭാവേന പരിവാരഭാവേന ച പവത്തന്തി. തേനാഹ ‘‘സാ ഹി വണ്ണാദീഹി സമ്ഭാരേഹി സദ്ധിം പഥവീതി സസമ്ഭാരപഥവീ’’തി. പഥവിതോതി ഏത്ഥ പുഥുലട്ഠേന പുഥുവീ, പുഥുവീ ഏവ പഥവീ. സാ ഹി സതിപി പരിച്ഛിന്നവുത്തിയം സബ്ബേസം സകലാപഭാവാനം ആധാരഭാവേന പവത്തമാനാ പുഥുലാ പത്ഥടാ വിത്ഥിണ്ണാതി വത്തബ്ബതം അരഹതി, ന പന തം അനുപവിസിത്വാ പവത്തമാനാ ആപാദയോ. സസമ്ഭാരപഥവിയാ പന പുഥുലഭാവേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. ആരമ്മണപഥവിയം വഡ്ഢനഫരണട്ഠേഹി പുഥുലട്ഠോ, ഇതരസ്മിം രുള്ഹിയാവ ദട്ഠബ്ബോ. ആരമ്മണപഥവീതി ഝാനസ്സ ആരമ്മണഭൂതം പഥവീസങ്ഖാതം പടിഭാഗനിമിത്തം. തേനാഹ ‘‘നിമിത്തപഥവീതിപി വുച്ചതീ’’തി. ആഗമനവസേനാതി പഥവീകസിണഭാവനാഗമനവസേന. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘ആപോ ച ദേവാ പഥവീ, തേജോ വായോ തദാഗമു’’ന്തി (ദീ. നി. ൨.൩൪൦).
സബ്ബാപീതി ചതുബ്ബിധാ പഥവീപി. അനുസ്സവാദിമത്തലദ്ധാ മഞ്ഞനാ വത്ഥു ഹോതിയേവ. തഥാ ഹി ‘‘കക്ഖളം ഖരിഗത’’ന്തിആദിനാ (വിഭ. ൧൭൩) ലക്ഖണപഥവീപി ഉദ്ധരീയതി. യം ¶ പനേകേ വദന്തി ‘‘ലക്ഖണേ ദിട്ഠേ മഞ്ഞനാ നത്ഥി, സഞ്ജാനാതീതി വുത്തസഞ്ഞാ ച ദിട്ഠിഗ്ഗാഹസ്സ മൂലഭൂതാ പിണ്ഡഗ്ഗാഹിതാ, സാ ലക്ഖണേ നക്ഖമതി, തസ്മാ ലക്ഖണപഥവീ ന ഗഹേതബ്ബാ’’തി, തദയുത്തം ലക്ഖണപടിവേധസ്സ ഇധ അനധിപ്പേതത്താ. തേനാഹ ‘‘ലോകവോഹാരം ഗഹേത്വാ’’തി. ന ച സബ്ബസഞ്ഞാ പിണ്ഡഗ്ഗാഹികാ ¶ , നാപി ദിട്ഠിഗ്ഗാഹസ്സേവ മൂലഭൂതാ, തസ്മാ ലക്ഖണപഥവിയാപി കായദ്വാരാനുസാരേന അഞ്ഞഥാ ച ഉപട്ഠിതായ മഞ്ഞനാ പവത്തതേവ. തേനേവ ച ‘‘അനുസ്സവാദിമത്തലദ്ധാ’’തി വുത്തം. പഥവിതോതി പച്ചതേ നിസ്സക്കവചനന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘പഥവീതി സഞ്ജാനാതീ’’തി ആഹ. യസ്മാ ചതുബ്ബിധമ്പി പഥവിം ‘‘പഥവീ’തി സഞ്ജാനന്തോ തേന തേന നയേന പഥവീകോട്ഠാസേനേവ സഞ്ജാനാതീതി വുച്ചതി, ന ആപാദികോട്ഠാസേന, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പഥവിഭാഗേന സഞ്ജാനാതീ’’തി. ലോകവോഹാരം ഗഹേത്വാതി ലോകസമഞ്ഞം അവിജഹിത്വാ. ഏതേന ലക്ഖണപഥവിയമ്പി വോഹാരമുഖേനേവസ്സാ പവത്തീതി ദസ്സേതി.
യദി ലോകവോഹാരേന തത്ഥ പവത്തി, കോ ഏത്ഥ ദോസോ, നനു അരിയാപി ‘‘അയഞ്ഹി ഭന്തേ മഹാപഥവീ’’തിആദിനാ ലോകവോഹാരേന പവത്തന്തീതി? ന ഏത്ഥ വോഹാരമത്തേ അവട്ഠാനം അധിപ്പേതം, അഥ ഖോ വോഹാരമുഖേന മിച്ഛാഭിനിവേസോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘സഞ്ഞാവിപല്ലാസേന സഞ്ജാനാതീ’’തി ആഹ. തസ്സത്ഥോ – അയോനിസോമനസികാരസമ്ഭൂതായ ‘‘സുഭ’’ന്തിആദിനയപ്പവത്തായ വിപരീതസഞ്ഞായ സഞ്ജാനാതീതി. ഏതേന ദുബ്ബലാ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിമഞ്ഞനാ ദസ്സിതാതി ദട്ഠബ്ബം. യദി ഏവം കസ്മാ സഞ്ഞാ ഗഹിതാതി? പാകടഭാവതോ. യഥാ നാമ അഗ്ഗിമ്ഹി മഥിയമാനേ യദാ ധൂമോ ഉപലബ്ഭതി, കിഞ്ചാപി തദാ വിജ്ജതേവ പാവകോ അവിനാഭാവതോ, പാകടഭാവതോ പന ധൂമോ ജാതോതി വുച്ചതി, ന അഗ്ഗി ജാതോതി, ഏവംസമ്പദമിദം ദട്ഠബ്ബം. യദിപി തത്ഥ മഞ്ഞനാകിച്ചം അത്ഥി, ന പന വിഭൂതം അപാകടഭാവതോ സഞ്ഞാകിച്ചമേവ വിഭൂതം, തം പന മഞ്ഞനാനുകൂലം മഞ്ഞനാസഹിതം ചാതി ആഹ ‘‘സഞ്ഞാവിപല്ലാസേന സഞ്ജാനാതീ’’തി. ഏവം പഥവീഭാഗം അമുഞ്ചന്തോയേവ വാ സഞ്ജാനാതീതി സമ്ബന്ധോ. യോ ഹി വുത്തപ്പഭേദായ പഥവിയാ പഥവിഭാഗം അമുഞ്ചന്തോയേവ അവിജഹന്തോയേവ സീസപിണ്ഡേ സുവണ്ണസഞ്ഞീ വിയ അനത്താദിസഭാവംയേവ തം അത്താദിവസേന സഞ്ജാനാതി, തസ്സ വസേന വുത്തം ‘‘പഥവീ’’തിആദി. ന വത്തബ്ബം പുഥുജ്ജനഗ്ഗാഹസ്സ യുത്തിമഗ്ഗനനിവാരണതോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഉമ്മത്തകോ വിയ…പേ… ഗണ്ഹാതീ’’തി ¶ . അരിയാനം അദസ്സാവിതാദിഭേദന്തി അരിയാനം അദസ്സാവിതാദിവിസേസം വദന്തേന ഭഗവതാവ ഏത്ഥ യഥാവുത്തസഞ്ജാനനേ കാരണം വുത്തന്തി യോജനാ.
ഏവന്തി ‘‘പഥവിഭാഗേന സഞ്ജാനാതീ’’തിആദിനാ വുത്തപ്പകാരേന. സഞ്ജാനിത്വാതി പുബ്ബകാലകിരിയാനിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘അപരഭാഗേ…പേ… ഗണ്ഹാതീ’’തി. പപഞ്ചസങ്ഖാതി പപഞ്ചകോട്ഠാസാ. പപഞ്ചന്തി സത്താ സംസാരേ ചിരായന്തി ഏതേഹീതി പപഞ്ചാ, മഞ്ഞന്തി ‘‘ഏതം മമാ’’തിആദിനാ പരികപ്പേന്തി ഏതാഹീതി മഞ്ഞനാതി ദ്വീഹിപി പരിയായേഹി തണ്ഹാദയോവ വുത്താതി ആഹ ‘‘തണ്ഹാമാനദിട്ഠിപപഞ്ചേഹി ഇധ മഞ്ഞനാനാമേന വുത്തേഹീ’’തി. അജഞ്ഞസ്സ ജഞ്ഞതോ, അസേയ്യാദികസ്സ ¶ സേയ്യാദിതോ ഗഹണതോ ദിട്ഠിമഞ്ഞനാ വിയ തണ്ഹാമാനമഞ്ഞനാപി അഞ്ഞഥാ ഗാഹോ ഏവാതി ആഹ ‘‘അഞ്ഞഥാ ഗണ്ഹാതീ’’തി. ആരമ്മണാഭിനിരോപനാദിനാ ഭിന്നസഭാവാനമ്പി വിതക്കാദീനം സാധാരണോ ഉപനിജ്ഝായനസഭാവോ വിയ അനുഗിജ്ഝനുണ്ണതിപരാമസനസഭാവാനമ്പി തണ്ഹാദീനം സാധാരണേന ആരമ്മണപരികപ്പനാകാരേന പവത്തി മഞ്ഞനാതി ദട്ഠബ്ബം. തേനാഹ ‘‘തീഹി മഞ്ഞനാഹി മഞ്ഞതീ’’തിആദി. അസ്സാതി പുഥുജ്ജനസ്സ, ഉദയബ്ബയാനുപസ്സനാദീസു വിയ സുഖുമനയേനപി മഞ്ഞനാപവത്തി അത്ഥീതി വിഭാവനസുഖതായ ഥൂലംയേവ തം ദസ്സേതുകാമോ ‘‘ഓളാരികനയേനാ’’തിആഹ. ഓളാരികേ ഹി വിഭാഗേ ദസ്സിതേ സുഖുമവിഭാവനാ സുകരാതി ദസ്സേതും അയമത്ഥയോജനാ വുച്ചതീതി സമ്ബന്ധോ. അജ്ഝത്തികാതി ഇന്ദ്രിയബദ്ധാ സത്തസന്താനപരിയാപന്നാ നിയകജ്ഝത്താ വുത്താ വിഭങ്ഗേ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ ച.
വിഭങ്ഗേതി ധാതുവിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൧൭൩). ബാഹിരാതി അനിന്ദ്രിയബദ്ധാ സങ്ഖാരസന്താനപരിയാപന്നാ. കക്ഖളന്തി ഥദ്ധം. ഖരിഗതന്തി ഫരുസം. കക്ഖളഭാവോ കക്ഖളത്തം. കക്ഖളഭാവോതി കക്ഖളസഭാവോ. ബഹിദ്ധാതി ഇന്ദ്രിയബദ്ധതോ ബഹിദ്ധാഭൂതം. അനുപാദിന്നന്തി ന ഉപാദിന്നം. അയോതി കാളലോഹം. ലോഹന്തി ജാതിലോഹം വിജാതിലോഹം കിത്തിമലോഹം പിസാചലോഹന്തി ചതുബ്ബിധം. തത്ഥ അയോ സജ്ഝു സുവണ്ണം തിപു സീസം തമ്ബലോഹം വേകന്തകലോഹന്തി ഇമാനി സത്ത ജാതിലോഹാനി നാമ. നാഗനാസികാലോഹം വിജാതിലോഹം നാമ. കംസലോഹം വട്ടലോഹം ആരകുടന്തി തീണി കിത്തിമലോഹാനി നാമ. മോരക്ഖകം പുഥുകം മലിനകം ചപലകം സലകം ആടലം ഭത്തകം ¶ ദുസിലോഹന്തി അട്ഠ പിസാചലോഹാനി നാമ. തേസു വേകന്തകലോഹം നാമ സബ്ബലോഹച്ഛേദനസമത്ഥാ ഏകാ ലോഹജാതി. തഥാ ഹി തം വികന്തതി ഛിന്ദതീതി വികന്തകന്തി വുച്ചതി. വികന്തകമേവ വേകന്തകം. നാഗനാസികാലോഹം ലോഹസദിസം ലോഹവിജാതി ഹലിദ്ദാദിവിജാതി വിയ. തഥാ ഹി തം ലോഹാകാരം ലോഹമലം വിയ ഘനസംഹതം ഹുത്വാ തിട്ഠതി, താപേത്വാ താളിതം പന ഭിന്നം ഭിന്നം ഹുത്വാ വിസരതി മുദു മട്ഠം കമ്മനിയം വാ ന ഹോതി. തിപുതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം കംസലോഹം. സീസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം വട്ടലോഹം. ജസതമ്ബേ മിസ്സേത്വാ കതം ആരകുടം. തേനേവ തം കരണേന നിബ്ബത്തത്താ കിത്തിമലോഹന്തി വുച്ചതി. യം പന കേവലം രസകധാതു വിനിഗ്ഗതം, തം ‘‘പിത്തല’’ന്തിപി വദന്തി. തം ഇധ നാധിപ്പേതം, യഥാവുത്തം മിസ്സകമേവ കത്വാ യോജിതം കിത്തിമന്തി വുത്തം. മോരക്ഖകാദീനി ഏവംനാമാനേവേതാനി. തേസു യസ്മാ പഞ്ച ജാതിലോഹാനി പാളിയം വിസും വുത്താനേവ, തസ്മാ വേകന്തകലോഹേന സദ്ധിം വുത്താവസേസം സബ്ബം ഇധ ലോഹന്തി വേദിതബ്ബം.
തിപൂതി സേതതിപു. സീസന്തി കാളതിപു. സജ്ഝന്തി രജതം. മുത്താതി ഹത്ഥികുമ്ഭജാദികാ അട്ഠവിധാപി മുത്താ. തഥാ ഹി ഹത്ഥികുമ്ഭം വരാഹദാഠാ ഭൂജങ്ഗസീസം വലാഹകൂടം വേളൂ മച്ഛസീരോ സങ്ഖോ ¶ സിപ്പീതി അട്ഠ മുത്തായോനിയോ. തത്ഥ ഹത്ഥികുമ്ഭജാ പീതവണ്ണാ പഭാഹീനാ. വരാഹദാഠാ വരാഹദാഠവണ്ണാവ. ഭുജങ്ഗസീസജാ നീലാദിവണ്ണാ സുവിസുദ്ധാ വട്ടലാ ച. വലാഹകജാ ഭാസുരാ ദുബ്ബിഭാഗരൂപാ രത്തിഭാഗേ അന്ധകാരം വിധമന്തിയോ തിട്ഠന്തി, ദേവൂപഭോഗാ ഏവ ച ഹോന്തി. വേളുജാ കരകുപലസമാനവണ്ണാ ന ഭാസുരാ, തേ ച വേളൂ അമനുസ്സഗോചരേ ഏവ പദേസേ ജായന്തി. മച്ഛസീരജാ പാഠീനപിട്ഠിസമാനവണ്ണാ വട്ടലാ ലഘവോ ച ഹോന്തി പഭാവിഹീനാ, തേ ച മച്ഛാ സമുദ്ദമജ്ഝേ ഏവ ജായന്തി. സങ്ഖജാ സങ്ഖോദരച്ഛവിവണ്ണാ കോലപ്പമാണാപി ഹോന്തി പഭാവിഹീനാവ. സിപ്പിജാ പഭാവിസേസയുത്താ ഹോന്തി നാനാസണ്ഠാനാ. ഏവം ജാതിതോ അട്ഠവിധാസുപി മുത്താസു യാ മച്ഛസങ്ഖസിപ്പിജാ, താ സാമുദ്ദികാ ഹോന്തി, ഭുജങ്ഗജാപി കാചി സാമുദ്ദികാ ഹോന്തി, ഇതരാ അസാമുദ്ദികാ. യസ്മാ ബഹുലം സാമുദ്ദികാവ മുത്താ ലോകേ ദിസ്സന്തി, തത്ഥാപി സിപ്പിജാവ, ഇതരാ കാദാചികാ. തസ്മാ സമ്മോഹവിനോദനിയം (വിഭ. അട്ഠ. ൧൭൩) ‘‘മുത്താതി സാമുദ്ദികാ മുത്താ’’തി വുത്തം.
മണീതി ¶ ഠപേത്വാ പാളിആഗതേ വേളുരിയാദികേ സേസോ ജോതിരസാദിഭേദോ സബ്ബോപി മണി. വേളുരിയന്തി വംസവണ്ണമണി. സങ്ഖോതി സാമുദ്ദികസങ്ഖോ. സിലാതി കാളസിലാ പണ്ഡുസിലാ സേതസിലാദിഭേദാ അട്ഠപി സിലാ. രജതന്തി കഹാപണാദികം വുത്താവസേസം രജതസമ്മതം. ജാതരൂപന്തി സുവണ്ണം. ലോഹിതങ്ഗോതി രത്തമണി. മസാരഗല്ലന്തി കബരമണി തിണാദീസു ബഹിഭാരാ താലനാളികേരാദയോപി തിണം നാമ. അന്തോസാരം ഖദിരാദി അന്തമസോ ദാരുഖണ്ഡമ്പി കട്ഠം നാമ. മുഗ്ഗമത്തതോ യാവ മുട്ഠിപ്പമാണാ മരുമ്ബാ സക്ഖരാ നാമ. മുഗ്ഗമത്തതോ പട്ഠായ ഹേട്ഠാ വാലികാ നാമ. കഠലന്തി കപാലഖണ്ഡം. ഭൂമീതി സസമ്ഭാരപഥവീ. പാസാണോതി അന്തോമുട്ഠിയം അസണ്ഠഹനതോ പട്ഠായ യാവ ഹത്ഥിപ്പമാണം പാസാണം, ഹത്ഥിപ്പമാണതോ പന പട്ഠായ ഉപരി പബ്ബതോതി. അയം അയോആദീസു വിഭാഗനിദ്ദേസോ. നിമിത്തപഥവീതി പടിഭാഗനിമിത്തഭൂതം പഥവികസിണം. തമ്പി ഹി ‘‘രൂപാവചരതികചതുക്കജ്ഝാനം കുസലതോ ച വിപാകതോ ച കിരിയതോ ച ചതുത്ഥസ്സ ഝാനസ്സ വിപാകോ ഇമേ ധമ്മാ ബഹിദ്ധാരമ്മണാ’’തി വചനതോ ‘‘ബാഹിരാ പഥവീ’’തി വുച്ചതി. തേന വുത്തം ‘‘യാ ച അജ്ഝത്താരമ്മണത്തികേ നിമിത്തപഥവീ, തം ഗഹേത്വാ’’തി. ഉഗ്ഗഹനിമിത്തഞ്ചേത്ഥ തംഗതികമേവ ദട്ഠബ്ബം, നിമിത്തുപ്പത്തിതോ പന പുബ്ബേ ഭൂമിഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതന്തി.
തീഹി മഞ്ഞനാഹീതി വുത്തം മഞ്ഞനാത്തയം സപരസന്താനേസു സങ്ഖേപതോ യോജേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘അഹം പഥവീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അഹം പഥവീതിആദീനാ അജ്ഝത്തവിസയം ദിട്ഠിമഞ്ഞനം മാനമഞ്ഞനഞ്ച ദസ്സേതി അത്താഭിനിവേസാഹംകാരദീപനതോ. മമ പഥവീതി ഇമിനാ തണ്ഹാമഞ്ഞനം മാനമഞ്ഞനമ്പി വാ പരിഗ്ഗഹഭൂതായപി പഥവിയാ സേയ്യാദിതോ മാനജപ്പനതോ. സേസപദദ്വയേപി ഇമിനാനയേന മഞ്ഞനാവിഭാഗോ ¶ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ പഥവികസിണജ്ഝാനലാഭീ ഝാനചക്ഖുനാ ഗഹിതഝാനാരമ്മണം ‘‘അത്താ’’തി അഭിനിവിസന്തോ തഞ്ച സേയ്യാദിതോ ദഹന്തോ അത്ഥതോ ‘‘അഹം പഥവീ’’തി മഞ്ഞതി നാമ, തമേവ ‘‘അയം മയ്ഹം അത്താ’’തി ഗഹണേ പന ‘‘മമ പഥവീ’’തി മഞ്ഞതി നാമ. തഥാ തം ‘‘പരപുരിസോ’’തി വാ ‘‘ദേവോ’’തി വാ വാദവസേന ‘‘അയമേവ പരേസം അത്താ’’തി വാ അഭിനിവിസന്തോ ‘‘പരോ പഥവീ, പരസ്സ പഥവീ’’തി മഞ്ഞതി നാമ. ഇമിനാ നയേന സേസപഥവീസുപി യഥാരഹം ചതുക്കം നിദ്ധാരേതബ്ബം.
ഏവം ‘‘പഥവിം മഞ്ഞതീ’’തി ഏത്ഥ ചതുക്കവസേന മഞ്ഞനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി മഞ്ഞനാവത്ഥും മഞ്ഞനായോ ച വിഭജിത്വാ അനേകവിഹിതം തസ്സ മഞ്ഞനാകാരം ¶ ദസ്സേതും ‘‘അഥ വാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അയന്തി യഥാവുത്തോ പുഥുജ്ജനോ. ഛന്ദരാഗന്തി ബഹലരാഗം. അസ്സാദേതീതി നികാമേതി, ‘‘ഇമേ കേസാ മുദുസിനിദ്ധകുഞ്ചിതനീലോഭാസാ’’തിആദിനാ തത്ഥ രസം വിന്ദതി. അഭിനന്ദതീതി സപ്പീതികായ തണ്ഹായ അഭിമുഖോ നന്ദതി പമോദതി. അഭിവദതീതി ഉപ്പന്നം തണ്ഹാഭിനന്ദനാവേഗം ഹദയേന സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ ‘‘അഹോ മേ കേസാ’’തി വാചം നിച്ഛാരേതി. അജ്ഝോസായ തിട്ഠതീതി ബലവതണ്ഹാഭിനിവേസേന ഗിലിത്വാ പരിനിട്ഠാപേത്വാ തിട്ഠതി. അഞ്ഞതരം വാ പന രജ്ജനീയവത്ഥുന്തി കേസാദിതോ അഞ്ഞതരം വാ കരചരണാദിപ്പഭേദം നിയകജ്ഝത്തപരിയാപന്നം രാഗുപ്പത്തിഹേതുഭൂതം വത്ഥും. ഇതീതി ഇമിനാ സിനിദ്ധാദിപ്പകാരേനാതി പത്ഥയിതബ്ബാകാരം പരാമസതി. തത്ഥ നന്ദിം സമന്നാനേതീതി തേസു ഭാവീസു കേസാദീസു സിദ്ധം വിയ കത്വാ നന്ദിം തണ്ഹം സമന്നാഹരതി സമുപചാരേതി. പണിദഹതീതി പത്ഥനം ഠപേതി.
സമ്പത്തിം നിസ്സായ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തി, വിപത്തിം നിസ്സായ ‘‘ഹീനോഹമസ്മീ’’തി മാനം ജനേതീതി യോജനാ. പഥവീകോട്ഠാസഭൂതാനം കേസാദീനം സമ്പത്തിവിപത്തീഹി മാനജപ്പനാ പഥവിയാ മഞ്ഞനാ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഏവം അജ്ഝത്തികം പഥവിം മാനമഞ്ഞനായ മഞ്ഞതീ’’തി. അവയവബ്യതിരേകേന സമുദായസ്സ അഭാവതോ സമുദായോ ജീവാഭിനിവേസോ അവയവേപി ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘തം ജീവം തം സരീരന്തി ആഗതനയേന പന കേസം ‘ജീവോ’തി അഭിനിവിസതീ’’തി ആഹ. ‘‘കേസാ നാമേതേ ഇസ്സരവിഹിതാ പജാപതിനിസ്സിതാ അണുസഞ്ചയോ പകതിപരിണാമോ’’തിആദിനാ നയേനപേത്ഥ ദിട്ഠിമഞ്ഞനാ വേദിതബ്ബാ.
ഇമിസ്സാ പവത്തിയാതി നികന്തിമാനദിട്ഠീനം പരിയാദാനസമുഗ്ഘാടപ്പവത്തിയാ. ‘‘ഏതം മമാ’’തിആദിനാ യദിപി തിസ്സന്നമ്പി മഞ്ഞനാനം സമ്ഭവോ ദസ്സിതോ. തണ്ഹാമാനമഞ്ഞനാനം പന ഹേട്ഠാ ¶ ദസ്സിതത്താ ദിട്ഠിമഞ്ഞനാ ഏവേത്ഥ വിസേസതോ ഉദ്ധടാതി വേദിതബ്ബം. തേനാഹ ‘‘ഏവമ്പി അജ്ഝത്തികം പഥവിം ദിട്ഠിമഞ്ഞനായ മഞ്ഞതീ’’തി.
ബാഹിരമ്പി പഥവിം തീഹി മഞ്ഞനാഹി മഞ്ഞതീതി യോജനാ. തം പന മഞ്ഞനാവിധിം ദസ്സേതും ‘‘കഥ’’ന്തി ആഹ. തസ്സത്ഥോ ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ.
അയം ¶ ജീവോതി അയം കാളലോഹം ‘‘ജീവോ അത്താ’’തി അഭിനിവിസതി ഏകച്ചേ നിഗണ്ഠാ വിയ. ഏവം ബാഹിരം പഥവിം ദിട്ഠിമഞ്ഞനായ മഞ്ഞതീതി ഏത്ഥാപി ‘‘യാ ചേവ ഖോ പന അജ്ഝത്തികാ പഥവീധാതു, യാ ച ബാഹിരാ പഥവീധാതൂ’’തിആദിനാ നയേന ആനേത്വാ വത്തബ്ബോ.
പഥവീകസിണം അത്തതോ സമനുപസ്സതീതിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. അയമ്പി ച നയോ ‘‘രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തി ഏത്ഥേവ അന്തോഗധോതി ദട്ഠബ്ബോ കസിണാനമ്പി രൂപസമഞ്ഞാസമ്ഭാവതോ. പഥവിം മഞ്ഞതീതി ഏത്ഥ യാദിസോ മഞ്ഞനാവത്ഥുമഞ്ഞനാനം വിത്ഥാരനയോ വുത്തോ, താദിസോ ഇതോ പരം വുത്തനയോവാതി ആഹ ‘‘ഇതോ പരം സങ്ഖേപേനേവ കഥയിസ്സാമാ’’തി, അതാദിസോ പന വിത്ഥാരതോപി കഥയിസ്സതീതി അത്ഥോ.
തസ്മാതി യസ്മാ ‘‘പഥവിയാ’’തി ഇദം ഭുമ്മവചനം, തസ്മാ, സോ അത്തപരത്തദുപകരണാനം ആധാരഭാവേന തം മഞ്ഞനാവത്ഥും കപ്പേതീതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘അഹം പഥവിയാ’’തിആദി. നനു ച ഇന്ദ്രിയബദ്ധാനിന്ദ്രിയബദ്ധപഭേദസ്സ ധമ്മപ്പബന്ധസ്സ സസമ്ഭാരപഥവീ ച ആധാരനിസ്സയോ, ഇതരാ ആരമ്മണനിസ്സയോ തദാരമ്മണസ്സാതി ഏത്ഥ നിബ്ബിരോധോതി? ന, മഞ്ഞനാവത്ഥും നിസ്സയഭാവേന പരികപ്പനതോ. അയഞ്ഹി ‘‘അഹ’’ന്തി ദിട്ഠിമഞ്ഞനായ മാനമഞ്ഞനായ ച വത്ഥുഭൂതസ്സ അത്തനോ പഥവിസന്നിസ്സയം കത്വാ ‘‘അഹം പഥവിയാ’’തി മഞ്ഞതി, തണ്ഹാമഞ്ഞനായ വത്ഥുഭൂതസ്സ ഉപകരണസ്സ പഥവിം സന്നിസ്സയം കത്വാ ‘‘മയ്ഹം കിഞ്ചനം പലിബോധോ പഥവിയാ’’തി മഞ്ഞതി. പരോതിആദീസുപി ഇമിനാ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
യ്വായം അത്ഥനയോതി സമ്ബന്ധോ. വുത്തോ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ. ഏതേനേവ നയേനാതി യ്വായം ‘‘സോ ഖോ പന മേ അത്താ ഇമസ്മിം രൂപേ’’തി സമുദായസ്സ ആധാരഭാവദീപനോ അത്ഥനയോ വുത്തോ, ഏതേനേവ നയേന. ന ഹി അവയവബ്യതിരേകേന സമുദായോ ലബ്ഭതി, തസ്മാ സമുദായേ വുത്തവിധി അവയവേപി ലബ്ഭതീതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമിസ്സാ പഥവിയാതി മഞ്ഞന്തോതി. തസ്മിംയേവ പനസ്സ അത്തനീതി ഏത്ഥ അസ്സാതി പുഥുജ്ജനസ്സ. തസ്മിംയേവ അത്തനീതി അജ്ഝത്തികബാഹിരപഥവീസന്നിസ്സയേ ¶ അത്തനി. ‘‘പഥവിയാ മഞ്ഞതീ’’തി പദസ്സായം വണ്ണനാ. ഏവം ‘‘പഥവിയാ മഞ്ഞതീ’’തി ഏത്ഥ അത്തവസേന ദിട്ഠിമാനതണ്ഹാമഞ്ഞനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പരവസേന ദസ്സേതും ‘‘യദാ പനാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അസ്സാതി ¶ പരസ്സ. തദാതി പരവസേന മഞ്ഞനായം. ദിട്ഠിമഞ്ഞനാ ഏവ യുജ്ജതി തത്ഥ നിച്ചാഭിനിവേസാദയോ സമ്ഭവന്തീതി കത്വാ. അവധാരണേന മാനതണ്ഹാമഞ്ഞനാ നിവത്തേതി. ന ഹി ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തിആദിനാ, ‘‘മയ്ഹ’’ന്തി ച പവത്തലക്ഖണാ മാനതണ്ഹാ പരസ്മിം പരസ്സ സന്തകഭാവേന ഗഹിതേ ച പവത്തന്തീതി അധിപ്പായോ. ഇതരായോപീതി മാനതണ്ഹാമഞ്ഞനായോപി. ഇച്ഛന്തി അട്ഠകഥാചരിയാ. പരസ്സപി ഹി പഥവീസന്നിസ്സയേന സമ്പത്തിഇസ്സരിയാദികസ്സ വസേന അത്തനി സേയ്യാദിഭാവം ദഹതോ പണിദഹതോ ച ചിത്തം തഥാഭാവായ മാനതണ്ഹാമഞ്ഞനാ സമ്ഭവന്തീതി ആചരിയാനം അധിപ്പായോ. ‘‘പരോ പഥവീ പരസ്സ പഥവീ’’തി ഏത്ഥാപി ഇമേ ദ്വേ പകാരാ സാധിപ്പായാ നിദ്ധാരേതബ്ബാ.
‘‘പഥവിതോ സഞ്ജാനാതീ’’തി, ‘‘ആദിതോ’’തി ച ആദീസു അനിസ്സക്കവചനേപി തോ-സദ്ദോ ദിട്ഠോതി ആഹ ‘‘പഥവിതോതി നിസ്സക്കവചന’’ന്തി. സഉപകരണസ്സാതി ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണഗതസ്സ ദാസപോരിസാദിനാ വിത്തുപകരണേന സഉപകരണസ്സ, അത്തനോ വാ പരസ്സ വാ തേസം ഉപകരണസ്സ വാതി അത്ഥോ. യഥാവുത്തപ്പഭേദതോതി ലക്ഖണാദിഅജ്ഝത്തികാദിവുത്തപ്പകാരവിഭാഗതോ. ഉപ്പത്തിം വാ നിഗ്ഗമനം വാതി ‘‘തം അണ്ഡം അഹോസി ഹേമമയം, തസ്മിം സയം ബ്രഹ്മാ ഉപ്പന്നോ’’തി ബ്രഹ്മണ്ഡവാദവസേന വാ ‘‘ദ്വീഹി അണൂഹി ദ്വിഅണുക’’ന്തി ഏവം പവത്തഅണുകവാദവസേന വാ പഥവിതോ ഉപ്പത്തിം വാ ‘‘സബ്ബോയം ലോകോ ഇസ്സരതോ വിനിഗ്ഗതോ’’തി ഇസ്സരവാദവസേന ഇസ്സരകുത്തതോ പഥവിതോ നിഗ്ഗമനം വാ മഞ്ഞമാനോതി യോജനാ. പഥവിതോ വാ അഞ്ഞോ ആപാദികോ അത്താതി അധിപ്പായോ. ഏത്ഥ ച പുരിമസ്മിം അത്ഥവികപ്പേ കാരകലക്ഖണം നിസ്സക്കവചനം, ദുതിയസ്മിം ഉപപദലക്ഖണന്തി ദട്ഠബ്ബം. അത്തനോ പരിഗ്ഗഹഭൂതപഥവിതോ സുഖപ്പത്തിം തതോ ഏവ ച പരേഹി സേയ്യാദിഭാവം കപ്പേന്തസ്സ വസേനപേത്ഥ തണ്ഹാമാനമഞ്ഞനാ വേദിതബ്ബാ. അപരേതി സാരസമാസാചരിയാ. തതോ അഞ്ഞം അപ്പമാണം അത്താനം ഗഹേത്വാതി പുബ്ബേ ഭാവിതആപാദിഅപ്പമാണകസിണവസേന വാ കാപിലകാണാദദിട്ഠിവസേന വാ അപ്പമാണം ബ്യാപിനം അത്താനം ഗഹേത്വാ. പഥവിതോതി പച്ഛാ അഭാവിതഅവഡ്ഢിതപഥവീകസിണസങ്ഖാതപഥവിതോ. ബഹിദ്ധാപി മേ അത്താതി ഇതോ പഥവിതോ ബഹിപി മേ അത്താതി അധിപ്പായോ.
കേവലന്തി ¶ അനവസേസം. മഹാപഥവിം തണ്ഹാവസേന മമായതി, അയഞ്ച നയോ ചതുദീപിസ്സരിയേ ഠിതസ്സ ദീപചക്കവത്തിനോ ച ലബ്ഭേയ്യ, മണ്ഡലികരാജമഹാമത്തകുടുമ്ബികാനമ്പി വസേന ലബ്ഭതേവ തേസമ്പി യഥാപരിഗ്ഗഹം അനവസേസേത്വാ മഞ്ഞനായ സമ്ഭവതോ. ‘‘ഏവം മമാ’’തി ഗാഹസ്സ ‘‘ഏസോഹമസ്മിം, ഏസോ മേ അത്താ’’തി ഗാഹവിധൂരതായ വുത്തം ‘‘ഏകാ തണ്ഹാമഞ്ഞനാ ഏവ ലബ്ഭതീ’’തി ¶ . ഇമിനാ നയേനാതി വുത്തമതിദേസം വിഭാവേതും ‘‘സാ ചായ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സാ ചായന്തി സാ ച അയം തണ്ഹാമഞ്ഞനാ യോജേതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. യഥാ പന ദിട്ഠിമഞ്ഞനാമഞ്ഞിതേ വത്ഥുസ്മിം സിനേഹം മാനഞ്ച ഉപ്പാദയതോ തണ്ഹാമാനമഞ്ഞനാ സമ്ഭവന്തി, ഏവം തണ്ഹാമഞ്ഞനാമഞ്ഞിതേന വത്ഥുനാ അത്താനം സേയ്യാദിതോ ദഹതോ തഞ്ച അത്തനിയം നിച്ചം തഥാ തംസാമിഭൂതം അത്താനഞ്ച പരികപ്പേന്തസ്സ ഇതരമഞ്ഞനാപി സമ്ഭവന്തീതി സക്കാ വിഞ്ഞാതും. ‘‘മേ’’തി ഹി ഇമിനാ അത്ഥഗ്ഗഹണമുഖേനേവ അത്തനിയസമ്ബന്ധോ പകാസീയതീതി.
അഭിനന്ദതീതി ഇമിനാ തണ്ഹാദിട്ഠാഭിനിവേസാനം സങ്ഗഹിതത്താ തേ ദസ്സേന്തോ ‘‘അസ്സാദേതി പരാമസതി ചാ’’തി ആഹ. ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തചിത്തുപ്പാദവസേന ചേതസ്സ ദ്വയസ്സ അസങ്കരതോ പവത്തി വേദിതബ്ബാ, ഏകചിത്തുപ്പാദേപി വാ അധിപതിധമ്മാനം വിയ പുബ്ബാഭിസങ്ഖാരവസേന തസ്സ തസ്സ ബലവഭാവേന പവത്തി. ഏതസ്മിം അത്ഥേതി തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന അഭിനന്ദനത്ഥേ. ഏതന്തി ‘‘പഥവിം അഭിനന്ദതീ’’തി ഏതം പദം. യേസം വിനേയ്യാനം യേഹി പകാരവിസേസേഹി ധമ്മാനം വിഭാവനേ കതേ വിസേസാധിഗമോ ഹോതി, തേസം തേഹി പകാരവിസേസേഹി ധമ്മവിഭാവനം. യേസം പന യേന ഏകേനേവ പകാരേന ധമ്മവിഭാവനേ കതേ വിസേസാധിഗമോ ഹോതി, തേസമ്പി തം വത്വാ ധമ്മിസ്സരതായ തദഞ്ഞനിരവസേസപ്പകാരവിഭാവനഞ്ച ദേസനാവിലാസോ. തേനാഹ ‘‘പുബ്ബേ മഞ്ഞനാവസേന കിലേസുപ്പത്തിം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അഭിനന്ദനാവസേന ദസ്സേന്തോ’’തി. ധമ്മധാതുയാതി സമ്മാസമ്ബോധിയാ. സാ ഹി സബ്ബഞേയ്യധമ്മം യഥാസഭാവതോ ധാരേതി ഉപധാരേതി, സകലഞ്ച വിനേയ്യസത്തസങ്ഖാതധമ്മപ്പബന്ധം അപായദുക്ഖസംസാരദുക്ഖപതനതോ ധാരേതി, സയഞ്ച അവിപരീതപവത്തിആകാരാ ധാതൂതി ധമ്മധാതൂതി ഇധാധിപ്പേതാ. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനഞ്ഹി മഗ്ഗഞാണം, മഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനഞ്ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം സമ്മാസമ്ബോധീതി. സുപ്പടിവിദ്ധത്താതി ¶ സുട്ഠു പടിവിദ്ധഭാവതോ, സമ്മാ അധിഗതത്താതി അത്ഥോ. അഭികങ്ഖനസമ്പഗ്ഗഹപരാമസനാനം വസേന ആരമ്മണേ പരികപ്പനാപവത്തി മഞ്ഞനാ. തത്ഥ ‘‘മമം, അഹ’’ന്തി ച അഭിനിവേസനം പരികപ്പനം. യേന അജ്ഝോസാനം ഹോതി, അയം അഭിനന്ദനാതി അയമേതേസം വിസേസോ. സുത്താദിഅവിരുദ്ധായേവ അത്തനോമതി ഇച്ഛിതബ്ബാ, ന ഇതരാതി സുത്തേന തസ്സാ സങ്ഗഹം ദസ്സേതും ‘‘വുത്തഞ്ചേത’’ന്തിആദി വുത്തം. ദേസനാവിലാസവിഭാവനസ്സ പന സഹേതുകഹേതുസമ്പയുത്തദുകാദിദേസനായ നിബദ്ധതാ നിദ്ധാരേതബ്ബാ.
തസ്സാതി തേന. ഞാതസദ്ദസമ്ബന്ധേന ഹേതം കത്തരി സാമിവചനം. തസ്മാതി അപരിഞ്ഞാതത്താ. ‘‘അപരിഞ്ഞാത’’ന്തി പടിക്ഖേപമുഖേന യം പരിജാനനം വുത്തം, തം അത്ഥതോ തിവിധാ പരിഞ്ഞാ ഹോതീതി തം സരൂപതോ പവത്തിആകാരതോ ച വിഭാവേന്തോ ‘‘യോ ഹീ’’തിആദിമാഹ.
തത്ഥ ¶ യായ പഞ്ഞായ വിപസ്സനാഭൂമിം പരിജാനാതി പരിച്ഛിന്ദതി, സാ പരിജാനനപഞ്ഞാ ഞാതപരിഞ്ഞാ. സാ ഹി തേഭൂമകധമ്മജാതം ‘‘അയം വിപസ്സനാഭൂമീ’’തി ഞാതം വിദിതം പാകടം കരോന്തീയേവ ലക്ഖണരസാദിതോ അജ്ഝത്തികാദിവിഭാഗതോ ച പരിച്ഛിജ്ജ ജാനാതി. ഇധ പന പഥവീധാതുവസേന വേദിതബ്ബാതി വുത്തം ‘‘പഥവീധാതും പരിജാനാതീ’’തിആദി. തീരണപരിഞ്ഞാതി കീരണവസേന പരിജാനനകപഞ്ഞാ. സാ ഹി പരിവാരേഹി അനിച്ചതാദിആകാരേഹി അനിച്ചതാദിസഭാവസ്സ ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകസ്സ തീരണവസേന സമ്മസനവസേന തം പരിച്ഛിജ്ജ ജാനാതി. അഗ്ഗമഗ്ഗേനാതി അരഹത്തമഗ്ഗേന. സോ ഹി അനവസേസതോ ഛന്ദരാഗം പജഹതി. അഗ്ഗമഗ്ഗേനാതി വാ അഗ്ഗഭൂതേന മഗ്ഗേന, ലോകുത്തരമഗ്ഗേനാതി അത്ഥോ. ഉഭയഥാപി ഹി സമുച്ഛേദപഹാനകാരീ ഏവ പഞ്ഞാ നിപ്പരിയായേന പഹാനപരിഞ്ഞാതി ദസ്സേതി.
നാമരൂപവവത്ഥാനന്തി ഏതേന പച്ചയപരിഗ്ഗഹോപി സങ്ഗഹിതോതി ദട്ഠബ്ബോ നാമരൂപസ്സ ഹേതുവവത്ഥാനഭാവതോ. സോപി ഹി ഹേതുപച്ചയമുഖേന നാമരൂപസ്സ വവത്ഥാനമേവാതി. കലാപസമ്മസനാദിവസേന തീരണപരിഞ്ഞാ അനിച്ചാദിവസേന സമ്മസനഭാവതോ. തസ്മാതി യസ്മാ താ പരിഞ്ഞായോ നത്ഥി, തസ്മാ. അഥ വാ തസ്മാ അപരിഞ്ഞാതത്താതി യസ്മാ അപരിഞ്ഞാതാ പഥവീ, തസ്മാ അപരിഞ്ഞാതത്താ പഥവിയാ തം പഥവിം മഞ്ഞതി ച അഭിനന്ദതി ചാതി.
പഥവീവാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ആപോവാരാദിവണ്ണനാ
ആപം ¶ ആപതോതി ഏത്ഥ അപ്പോതി, അപ്പായതീതി വാ ആപോ, യസ്മിം സങ്ഘാതേ സയം അത്ഥി, തം ആബന്ധനവസേന ബ്യാപേത്വാ തിട്ഠതി, പരിബ്രൂഹേതീതി വാ അത്ഥോ. അത്ഥാനം അധി അജ്ഝത്തം. പതി പതി അത്താനന്തി പച്ചത്തം. ഉഭയേനപി സത്തസന്താനപരിയാപന്നമേവ വദതി. ആപോ ആപോഗതന്തിആദീസു ആബന്ധനമേവ ആപോ, തദേവ ആപോസഭാവം ഗതത്താ ആപോഗതം, സഭാവേനേവ ആപഭാവം പത്തന്തി അത്ഥോ. സിനേഹനവസേന സിനേഹോ, സോയേവ സിനേഹനസഭാവം ഗതത്താ സിനേഹഗതം. ബന്ധനത്തം രൂപസ്സാതി അവിനിബ്ഭോഗരൂപസ്സ ബന്ധനഭാവോ, അവിപ്പകിരണവസേന സമ്പിണ്ഡനന്തി അത്ഥോ. ഉഗ്ഗണ്ഹന്തോതി യഥാപരിച്ഛിന്നേ ആപോമണ്ഡലേ യഥാ ഉഗ്ഗഹനിമിത്തം ഉപലബ്ഭതി, തഥാ നിമിത്തം ഗണ്ഹന്തോ. വുത്തോതി ‘‘ആപസ്മി’’ന്തി ഏത്ഥ വുത്തആപോ. സോ ഹി സസമ്ഭാരആപോ, ന ‘‘ആപോകസിണ’’ന്തി ഏത്ഥ വുത്തആപോ. സേസന്തി ആരമ്മണസമ്മുതിആപാനം സരൂപവിഭാവനം. ‘‘ആപം ¶ ആപതോ പജാനാതീ’’തിആദിപാളിയാ അത്ഥവിഭാവനഞ്ചേവ തത്ഥ തത്ഥ മഞ്ഞനാവിഭാഗദസ്സനഞ്ച പഥവിയം വുത്തസദിസമേവാതി. തത്ഥ ‘‘പഥവീകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൩.൩൬൦; അ. നി. ൧൦.൨൫) വുത്തം, ഇധ ‘‘ആപോകസിണമേകോ സഞ്ജാനാതീ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബം. തത്ഥ ച ‘‘പഥവീതി സഞ്ജാനാതീ’’തി വുത്തം, ഇധ പന ‘‘ആപോതി സഞ്ജാനാതീ’’തിആദിനാ വത്തബ്ബന്തി ഏവമാദി ഏവ വിസേസോ. സേസം താദിസമേവ. തേന വുത്തം ‘‘പഥവിയം വുത്തസദിസമേവാ’’തി. യോ പനേത്ഥ വിസേസോ, തം ദസ്സേതും ‘‘കേവല’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ മൂലരസോതി മൂലം പടിച്ച നിബ്ബത്തരസോ. ഖന്ധരസാദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഖീരാദീനി പാകടാനേവ. യഥാ പന ഭേസജ്ജസിക്ഖാപദേ (പാരാ. ൬൧൮-൬൨൫), ന ഏവമിധ നിയമോ അത്ഥി. യം കിഞ്ചി ഖീരം ഖീരമേവ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. ഭുമ്മാനീതി ആവാടാദീസു ഠിതഉദകാനി. അന്തലിക്ഖാനീതി പഥവിം അപ്പത്താനി വസ്സോദകാനി, പത്താനി പന ഭുമ്മാനേവ. ഏവം വുത്താ ചാതി ച-സദ്ദേന ഹിമോദകകപ്പവിനാസകഉദകപഥവിയാഅന്തോഉദകപഥവീസന്ധാരകഉദകാദിം പുബ്ബേ അവുത്തമ്പി സമുച്ചിനോതി.
തേജം തേജതോതി ഏത്ഥ തേജനട്ഠേന തേജോ, തേജനം നാമ ദഹനപചനാദിസമത്ഥം നിസാനം, യം ഉണ്ഹത്തന്തി വുച്ചതി. യേന ചാതി യേന തേജോഗതേന ¶ കുപിതേന. സന്തപ്പതീതി അയം കായോ സമന്തതോ തപ്പതി ഏകാഹികജരാദിഭാവേന ഉസുമജാതോ ഹോതി. യേന ച ജീരീയതീതി യേന അയം കായോ ജീരീയതി, ഇന്ദ്രിയവേകല്ലതം ബലപരിക്ഖയം വലിതാദിഭാവഞ്ച പാപുണാതി. യേന ച പരിഡയ്ഹതീതി യേന കുപിതേന അയം കായോ പരിതോ ഡയ്ഹതി, സോ ച പുഗ്ഗലോ ഡയ്ഹാമീതി സതധോതസപ്പിഗോസീതചന്ദനാദിലേപഞ്ചേവ താലവണ്ടവാതഞ്ച പച്ചാസീസതി. യേന ച അസിതപീതഖായിതസായിതം സമ്മാ പരിണാമം ഗച്ഛതീതി യേന അസിതം വാ ഓദനാദി, പീതം വാ പാനകാദി, ഖായിതം വാ പിഠഖജ്ജകാദി, സായിതം വാ അമ്ബപക്കമധുഫാണിതാദി സമ്മദേവ പരിപാകം ഗച്ഛതി, രസാദിഭാവേന വിവേകം ഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. ഏത്ഥ ച സരീരസ്സ പകതിഉസുമം അതിക്കമിത്വാ ഉണ്ഹഭാവോ സന്താപോ, സരീരദഹനവസേന പവത്തോ മഹാദാഹോ പരിദാഹോ, സതവാരം താപേത്വാ ഉദകേ പക്ഖിപിത്വാ ഉദ്ധടസപ്പി സതധോതസപ്പി, രസരുധിരമംസമേദഅട്ഠിഅട്ഠിമിഞ്ജസുക്കാ രസാദയോ. തത്ഥ പുരിമാ തയോ തേജാ ചതുസമുട്ഠാനാ, പച്ഛിമോ കമ്മസമുട്ഠാനോവ.
തേജോഭാവം ഗതത്താ തേജോഗതം. ഉസ്മാതി ഉണ്ഹാകാരോ. ഉസ്മാവ ഉസ്മാഭാവം ഗതത്താ ഉസ്മാഗതം. ഉസുമന്തി ചണ്ഡഉസുമം. തദേവ ഉസുമഗതം, സഭാവേനേവ ഉസുമഭാവം പത്തന്തി അത്ഥോ. കട്ഠഗ്ഗീതി കട്ഠുപാദാനോ അഗ്ഗി. സകലികഗ്ഗീആദീസുപി ഏസേവ നയോ. സങ്കാരഗ്ഗീതി കചവരം പടിച്ച ഉപ്പന്നഅഗ്ഗി. ഇന്ദഗ്ഗീതി അസനിഅഗ്ഗി. സന്താപോതി ജാലായ വാ വീതച്ചിതങ്ഗാരാനം വാ സന്താപോ ¶ . സൂരിയസന്താപോതി ആതപോ. കട്ഠസന്നിചയസന്താപോതി കട്ഠരാസിം പടിച്ച ഉപ്പന്നസന്താപോ. സേസേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏവം വുത്താ ചാതി. ച-സദ്ദേന പേതഗ്ഗികപ്പവിനാസകഗ്ഗിനിരയഗ്ഗിആദികേ അവുത്തേപി സമുച്ചിനോതി.
വായം വായതോതി ഏത്ഥ വായനട്ഠേന വായോ. കിമിദം വായനം നാമ? വിത്ഥമ്ഭനം, സമുദീരണം വാ, വായനം ഗമനന്തി ഏകേ. ഉദ്ധങ്ഗമാ വാതാതി ഉഗ്ഗാരഹിക്കാദിപവത്തകാ ഉദ്ധം ആരോഹനവാതാ. അധോഗമാ വാതാതി ഉച്ചാരപസ്സാവാദിനീഹരണതാ അധോ ഓരോഹനവാതാ. കുച്ഛിസയാ വാതാതി അന്താനം ബഹിവാതാ. കോട്ഠാസയാ വാതാതി അന്താനം അന്തോവാതാ. അങ്ഗമങ്ഗാനുസാരിനോ വാതാതി ധമനീജാലാനുസാരേന സകലസരീരേ അങ്ഗമങ്ഗാനി അനുസടാ സമിഞ്ജനപസാരണാദിനിബ്ബത്തകാ വാതാ ¶ . സത്ഥകവാതാതി സന്ധിബന്ധനാനി കത്തരിയാ ഛിന്ദന്താ വിയ പവത്തവാതാ. ഖുരകവാതാതി ഖുരേന വിയ ഹദയമംസഛേദനഫാലനകവാതാ. ഉപ്പലകവാതാതി ഹദയമംസസ്സ സമുപ്പാടനകവാതാ. അസ്സാസോതി അന്തോപവിസനകനാസികാവാതോ. പസ്സാസോതി ബഹിനിക്ഖമനനാസികാവാതോ. ഏത്ഥ ച പുരിമാ സബ്ബേ ചതുസമുട്ഠാനാ, അസ്സാസപസ്സാസാ ചിത്തസമുട്ഠാനാവ.
വായോഗതന്തി വായോവ വായോഗതം, സഭാവേനേവ വായോഭാവം പത്തന്തി അത്ഥോ. ഥമ്ഭിതത്തം രൂപസ്സാതി അവിനിബ്ഭോഗരൂപസ്സ ഥമ്ഭിതഭാവോ. പുരത്ഥിമാ വാതാതി പുരത്ഥിമദിസതോ ആഗതാ വാതാ. പച്ഛിമാദീസുപി ഏസേവ നയോ. സരജാദീസു സഹ രജേന സരജാ, രജവിരഹിതാ സുദ്ധാ അരജാ. സീതഉതുസമുട്ഠാനാ, സീതവലാഹകന്തരേ വാ ജാതാ സീതാ. ഉണ്ഹഉതുസമുട്ഠാനാ, ഉണ്ഹവലാഹകന്തരേ വാ ജാതാ ഉണ്ഹാ. പരിത്താതി മന്ദാ തനുകവാതാ. അധിമത്താതി ബലവവാതാ. കാളാതി കാളവലാഹകന്തരേ സമുട്ഠിതാ. യേഹി അബ്ഭാഹതോ ഛവിവണ്ണോ കാളകോ ഹോതി, തേസം ഏതം അധിവചനന്തിപി ഏകേ. വേരമ്ഭവാതാതി യോജനതോ ഉപരി വായനവാതാ. പക്ഖവാതാതി അന്തമസോ മക്ഖികായപി പക്ഖായൂഹനവാതാ. സുപണ്ണവാതാതി ഗരുളവാതാ. കാമം ചേതേപി പക്ഖവാതാവ, ഉസ്സദവസേന പന വിസും ഗഹിതാ. താലവണ്ടവാതാതി താലവണ്ണേഹി കതേന, അഞ്ഞേഹി വാ കതേന കേനചി മണ്ഡലസണ്ഠാനേന സമുട്ഠാപിതവാതാ. വിധൂപനവാതാതി ബീജനപത്തകേന സമുട്ഠാപിതവാതാ. ഇമാനി ച താലവണ്ടവിധൂപനാനി അനുപ്പന്നമ്പി വാതം ഉപ്പാദേന്തി, ഉപ്പന്നമ്പി പരിവത്തേന്തി. ഇധാപി ച-സദ്ദോ ഉദകസന്ധാരകവാതകപ്പവിനാസകവാതജാലാപേല്ലനകവാതാദികേ അവുത്തേപി സമുച്ചിനോതി. ഏത്ഥ ച ‘‘ആപം മഞ്ഞതീ’’തിആദീസു യസ്മാ തീഹി മഞ്ഞനാഹി – ‘‘അഹം ആപോതി മഞ്ഞതി, മമ ആപോതി മഞ്ഞതീ’’തിആദിനാ പഥവീവാരേ വുത്തനയേന സക്കാ മഞ്ഞനാവിഭാഗോ വിഭാവേതുന്തി വുത്തം ‘‘സേസം വുത്തനയമേവാ’’തി. തസ്മാ തത്ഥ വുത്തനയാനുസാരേന ഇമേസു തീസു വാരേസു യഥാരഹം മഞ്ഞനാവിഭാഗോ വിഭാവേതബ്ബോ.
ഏത്താവതാതി ¶ ഏത്തകേന ഇമിനാ ചതുവാരപരിമാണേന ദേസനാവിസേസേന. ച-സദ്ദോ ബ്യതിരേകോ. തേന വക്ഖമാനംയേവ വിസേസം ജോതേതി. യ്വായന്തി യോ അയം ലക്ഖണോ നാമ ഹാരോ വുത്തോതി സമ്ബന്ധോ. സോ പന ലക്ഖണഹാരോ യംലക്ഖണോ തത്ഥ വുത്തോ, തം ദസ്സേതും ¶ ‘‘വുത്തമ്ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ വുത്തമ്ഹി ഏകധമ്മേതി കുസലാദീസു ഖന്ധാദീസു വാ യസ്മിം കസ്മിഞ്ചി ഏകധമ്മേ സുത്തേ സരൂപതോ നിദ്ധാരണവസേന വാ കഥിതേ. യേ ധമ്മാ ഏകലക്ഖണാ തേനാതി യേ കേചി ധമ്മാ കുസലാദിഭാവേന, രൂപക്ഖന്ധാദിഭാവേന വാ തേന വുത്തധമ്മേന സമാനലക്ഖണാ. വുത്താ ഭവന്തി സബ്ബേതി സബ്ബേപി കുസലാദിസഭാവാ, ഖന്ധാദിസഭാവാ വാ ധമ്മാ സുത്തേ അവുത്താപി തായ സമാനലക്ഖണതായ വുത്താ ഭവന്തി, ആനേത്വാ സംവണ്ണനവസേനാതി അധിപ്പായോ.
ഏത്ഥ ച ഏകലക്ഖണാതി സമാനലക്ഖണാ വുത്താ. തേന സഹചരിതാ സമാനകിച്ചതാ സമാനഹേതുതാ സമാനഫലതാ സമാനാരമ്മണതാതി ഏവമാദീഹിപി അവുത്താനം വുത്താനം വിയ നിദ്ധാരണം വേദിതബ്ബം. ഇതീതി ഇമിനാ പകാരേന. തേനാഹ ‘‘ഏവം നേത്തിയം ലക്ഖണോ നാമ ഹാരോ വുത്തോ’’തി, നേത്തിപാളിയം (നേത്തി. ൨൩) പന ‘‘യേ ധമ്മാ ഏകലക്ഖണാ കേചി സോ ഹാരോ ലക്ഖണോ നാമാ’’തി പാഠോ ആഗതോ. തസ്സ വസേനാതി തസ്സ ലക്ഖണഹാരസ്സ വസേന. രൂപലക്ഖണം അനതീതത്താതി രുപ്പനസഭാവേന സമാനസഭാവത്താ. വദന്തേന ഭഗവതാ. ഏതാതി ‘‘രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തി ഏവം വുത്തദിട്ഠീ. ഏത്ഥ ച സക്കായദിട്ഠിമഞ്ഞനാദസ്സനേനേവ സകലരൂപവത്ഥുകാ തണ്ഹാമാനമഞ്ഞനാപി ദസ്സിതാ ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘തസ്മിംയേവ പനസ്സ ദിട്ഠിമഞ്ഞനായ മഞ്ഞിതേ വത്ഥുസ്മിം സിനേഹം മാനഞ്ച ഉപ്പാദയതോ തണ്ഹാമാനമഞ്ഞനാപി വേദിതബ്ബാ’’തി. അഥ വാ പഥവിം ആപം തേജം വായം മേതി മഞ്ഞതി അഭിനന്ദതീതി ച വദന്തേന വുത്തനയേനേവ സകലരൂപവത്ഥുകാ തണ്ഹാമഞ്ഞനാ തദനുസാരേന മാനമഞ്ഞനാപി വുത്താവ ഹോതീതി ഏവമ്പേത്ഥ ഇതരമഞ്ഞനാപി നിദ്ധാരേതബ്ബാ.
ആപോവാരാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഭൂതവാരാദിവണ്ണനാ
൩. ‘‘പഥവിം മഞ്ഞതി, പഥവിയാ മഞ്ഞതീ’’തിആദീഹി പദേഹി ‘‘രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതി, രൂപസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സതീ’’തിആദീനം സക്കായദിട്ഠീനം നിദ്ധാരിതത്താ വുത്തം ‘‘ഏവം രൂപമുഖേന സങ്ഖാരവത്ഥുകം മഞ്ഞനം വത്വാ’’തി ¶ . തേസു സങ്ഖാരേസു സത്തേസുപീതി തദുപാദാനേസുപി സത്തേസു ¶ . ധാതൂസൂതി പഥവീആദീസു ചതൂസു ധാതൂസു. ‘‘ജാതം ഭൂതം സങ്ഖത’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൨൦൭; സം. നി. ൫.൩൭൯) ഭൂത-സദ്ദോ ഉപ്പാദേ ദിസ്സതി, സഉപസഗ്ഗോ പന ‘‘പഭൂതമരിയോ പകരോതി പുഞ്ഞ’’ന്തിആദീസു വിപുലേ, ‘‘യേഭുയ്യേന ഭിക്ഖൂനം പരിഭൂതരൂപോ’’തിആദീസു ഹിംസനേ, ‘‘സമ്ഭൂതോ സാണവാസീ’’തിആദീസു (ചൂളവ. ൪൫൦) പഞ്ഞത്തിയം, ‘‘അഭിഭൂതോ മാരോ വിജിതോ സങ്ഗാമോ’’തിആദീസു വിമഥനേ, ‘‘പരാഭൂതരൂപോ ഖോ അയം അചേലോ പാഥികപുത്തോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൨൩, ൨൫, ൩൧, ൩൨) പരാജയേ, ‘‘അനുഭൂതം സുഖദുക്ഖ’’ന്തിആദീസു വേദിയനേ, ‘‘വിഭൂതം വിഭാവിതം പഞ്ഞായാ’’തിആദീസു പാകടീകരണേ ദിസ്സതി. തേ സബ്ബേ രുക്ഖാദീസൂതി. ആദി-സദ്ദേന സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ. ‘‘കാലോ ഘസതി ഭൂതാനീതി (ജാ. ൧.൨.൧൯൦), ഭൂതാ ലോകേ സമുസ്സയ’’ന്തി (ദീ. നി. ൨.൨൨൦; സം. നി. ൧.൧൮൬) ച ആദീസു അവിസേസേന സത്തവാചകോപി ഭൂതസദ്ദോ, ഉപരി ദേവാദിപദേഹി സത്തവിസേസാനം ഗഹിതത്താ ഇധ തദവസിട്ഠാ ഭൂതസദ്ദേന ഗയ്ഹന്തീതി ആഹ ‘‘നോ ച ഖോ അവിസേസേനാ’’തി. തേനേവാഹ – ‘‘ചാതുമഹാരാജികാനഞ്ഹി ഹേട്ഠാ സത്താ ഇധ ഭൂതാതി അധിപ്പേതാ’’തി. യോ ഹി സത്തനികായോ പരിപുണ്ണയോനികോ ചതൂഹിപി യോനീഹി നിബ്ബത്തനാരഹോ, തത്ഥായം ഭൂതസമഞ്ഞാ അണ്ഡജാദിവസേന ഭവനതോ.
ഭൂതേതി വുത്തദേസആദേസിതേ ഭൂതേ. ഭൂതതോ സഞ്ജാനാതീതി ഇമിനാ ‘‘ഭൂതാ’’തി ലോകവോഹാരം ഗഹേത്വാ യഥാ തത്ഥ തണ്ഹാദിമഞ്ഞനാ സമ്ഭവന്തി, ഏവം വിപരീതസഞ്ഞായ സഞ്ജാനനം പകാസീയതി. സ്വായമത്ഥോ ഹേട്ഠാ ‘‘പഥവിതോ സഞ്ജാനാതീ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനയാനുസാരേന സക്കാ ജാനിതുന്തി ആഹ ‘‘വുത്തനയമേവാ’’തി. യഥാ സുദ്ധാവാസാ സബ്ബദാ അഭാവതോ ഇമം ദേസനം നാരുള്ഹാ, ഏവം നേരയികാപി സബ്ബമഞ്ഞനാനധിട്ഠാനതോ. ഏതേനേവ ഏകച്ചപേതാനമ്പേത്ഥ അസങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. അപരേ പന ‘‘ദിട്ഠിമഞ്ഞനാധിട്ഠാനതോ തേസമ്പേത്ഥ സങ്ഗഹോ ഇച്ഛിതോയേവാ’’തി വദന്തി. ‘‘സമങ്ഗിഭൂതം പരിചാരേന്ത’’ന്തിആദിനാ സുത്തേ വുത്തനയേന. രജ്ജതീതി ‘‘സുഭാ സുഖിതാ’’തി വിപല്ലാസഗ്ഗാഹേന തത്ഥ രാഗം ജനേതി. ഏവമേത്ഥ രജ്ജന്തോ ച ന കേവലം ദസ്സനവസേനേവ, സവനാദിവസേനപി രജ്ജതേവാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ദിസ്വാപി…പേ… ഉത്വാപീ’’തി ആഹ. തത്ഥ ഘായനാദിവസേന രജ്ജനം തേഹി അനുഭൂതഗന്ധമാലാദിവസേന ചേവ വിസഭാഗവത്ഥുഭൂതാനം തേസം ¶ പരിഭോഗവസേന ച യഥാനുഭവം അനുസ്സരണവസേന ച വേദിതബ്ബം. ഏവം ഭൂതേ തണ്ഹാമഞ്ഞനായ മഞ്ഞതീതി വുത്തനയേന ഭൂതേ പടിച്ച ഛന്ദരാഗം ജനേന്തോ തേസം പടിപത്തിം അസ്സാദേന്തോ അഭിനന്ദന്തോ അഭിവദന്തോ അജ്ഝോസായ തിട്ഠന്തോ ‘‘ഈദിസീ അവത്ഥാ മമ അനാഗതമദ്ധാനം സിയാ’’തിആദിനാ വാ പന നയേന തത്ഥ നന്ദിം സമന്നാനേന്തോ ഭൂതേ തണ്ഹാമഞ്ഞനായ മഞ്ഞതീതി അത്ഥോ. അപ്പടിലദ്ധസ്സ ഖത്തിയമഹാസാലാദിഭാവസ്സ, സമ്പത്തിം വിപത്തിന്തി ജാതിവസേന ഉക്കട്ടനിഹീനതം. ദഹതീതി ഠപേതി. യോ ¶ ഏവരൂപോ മാനോതി യോ ഏസോ ‘‘അയം പുബ്ബേ മയാ സദിസോ, ഇദാനി അയം സേട്ഠോ അയം ഹീനതരോ’’തി ഉപ്പന്നോ മാനോ. അയം വുച്ചതി മാനാതിമാനോതി അയം ഭാരാതിഭാരോ വിയ പുരിമം സദിസമാനം ഉപാദായ മാനാതിമാനോ നാമാതി അത്ഥോ.
നിച്ചാതിആദീസു ഉപ്പാദാഭാവതോ നിച്ചാ, മരണാഭാവതോ ധുവാ, സബ്ബദാ ഭാവതോ സസ്സതാ. അനിച്ചപടിപക്ഖതോ വാ നിച്ചാ, ഥിരഭാവതോ ധുവാ, സസ്സതിസമതായ സസ്സതാ, ജരാദിവസേന വിപരിണാമസ്സ അഭാവതോ അവിപരിണാമധമ്മാതി മഞ്ഞതി. സബ്ബേ സത്താതി ഓട്ഠഗോണഗദ്രഭാദയോ അനവസേസാ സഞ്ജനട്ഠേന സത്താ. സബ്ബേ പാണാതി ‘‘ഏകിന്ദ്രിയോ പാണോ ദ്വിന്ദ്രിയോ പാണോ’’തിആദിവസേന വുത്താ അനവസേസാ പാണനട്ഠേന പാണാ. സബ്ബേ ഭൂതാതി അനവസേസാ അണ്ഡകോസാദീസു ഭൂതാ സഞ്ജാതാതി ഭൂതാ. സബ്ബേ ജീവാതി സാലിയവഗോധൂമാദയോ അനവസേസാ ജീവനട്ഠേന ജീവാ. തേസു ഹി സോ വിരൂഹഭാവേന ജീവസഞ്ഞീ. അവസാ അബലാ അവീരിയാതി തേസം അത്തനോ വസോ വാ ബലം വാ വീരിയം വാ നത്ഥീതി ദസ്സേതി. നിയതിസങ്ഗതിഭാവപരിണതാതി ഏത്ഥ നിയതീതി. നിയതതാ, അച്ഛേജ്ജസുത്താവുതഅഭേജ്ജമണി വിയ അവിജഹിതപകതിതാ. സങ്ഗതീതി ഛന്നം അഭിജാതീനം തത്ഥ സങ്ഗമോ. ഭാവോതി സഭാവോയേവ, കണ്ഡകാനം തിഖിണതാ, കപിട്ഠഫലാദീനം പരിമണ്ഡലാദിതാ, മിഗപക്ഖീനം വിചിത്തവണ്ണാദിതാതി ഏവമാദികോ. ഏവം നിയതിയാ ച സങ്ഗതിയാ ച ഭാവേ ച പരിണതാ നാനപ്പകാരതം പത്താ. യേന ഹി യഥാ ഭവിതബ്ബം, സോ തഥേവ ഭവതി. യേന ന ഭവിതബ്ബം, സോ ന ഭവതീതി ദസ്സേതി. ഛസ്വേവാഭിജാതീസൂതി കണ്ഹാഭിജാതിആദീസു ഛസു ഏവ അഭിജാതീസു ഠത്വാ സുഖഞ്ച ദുക്ഖഞ്ച പടിസംവേദേന്തി, അഞ്ഞാ സുഖദുക്ഖഭൂമി നത്ഥീതി ദസ്സേതി. വാ-സദ്ദേന അന്താദിഭേദേ ദിട്ഠാഭിനിവേസേ സങ്ഗണ്ഹാതി.
ഉപപത്തിന്തി ¶ ഇമിനാ തസ്മിം തസ്മിം സത്തനികായേ ഭൂതാനം സഹബ്യതം ആകങ്ഖതീതി ദസ്സേതി. സുഖുപ്പത്തിന്തി ഇമിനാ പന തത്ഥ തത്ഥ ഉപ്പന്നസ്സ സുഖുപ്പത്തിം. ഏകച്ചേ ഭൂതേ നിച്ചാതിആദിനാ ഏകച്ചസസ്സതികദിട്ഠിം ദസ്സേതി. അഹമ്പി ഭൂതേസു അഞ്ഞതരോസ്മീതി ഇമിനാ പന ചതുത്ഥം ഏകച്ചസസ്സതികവാദം ദസ്സേതി.
യതോ കുതോചീതി ഇസ്സരപുരിസാദിഭേദതോ യതോ കുതോചി. ഏകാ തണ്ഹാമഞ്ഞനാവ ലബ്ഭതീതി ഇധാപി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഇതരമഞ്ഞനാനമ്പി സമ്ഭവോ നിദ്ധാരേതബ്ബോ. വുത്തപ്പകാരേയേവ ഭൂതേ തണ്ഹാദിട്ഠീഹി അഭിനന്ദതീതിആദിനാ വത്തബ്ബത്താ ആഹ ‘‘വുത്തനയമേവാ’’തി. യോജനാ കാതബ്ബാതി ‘‘യോ ഭൂതപഞ്ഞത്തിയാ ഉപാദാനഭൂതേ ഖന്ധേ പരിജാനാതി, സോ തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിജാനാതീ’’തിആദിനാ യോജനാ കാതബ്ബാ. അപരേ പനേത്ഥ ഭൂതഗാമോപി ഭൂത-സദ്ദേന സങ്ഗഹിതോതി രുക്ഖാദിവസേനപി ¶ മഞ്ഞനാവിഭാഗം യോജേത്വാ ദസ്സേന്തി, തഥാ മഹാഭൂതവസേനപി, തം അട്ഠകഥായം നത്ഥി.
ഭൂമിവിസേസാദിനാ ഭേദേനാതി ഭൂമിവിസേസഉപപത്തിവിസേസാദിവിഭാഗേന. ഇദ്ധിയാതി പുഞ്ഞവിസേസനിബ്ബത്തേന ആനുഭാവേന. കിഞ്ചാപി ദേവ-സദ്ദോ ‘‘വിദ്ധേ വിഗതവലാഹകേ ദേവേ’’തിആദീസു (സം. നി. ൧.൧൧൦; ൩.൧൦൨; ൫.൧൪൬-൧൪൮; മ. നി. ൧.൪൮൬; അ. നി. ൧൦.൧൫; ഇതിവു. ൨൭) അജടാകാസേ ആഗതോ, ‘‘ദേവോ ച ഥോകം ഥോകം ഫുസായതീ’’തിആദീസു മേഘേ, ‘‘അയഞ്ഹി ദേവ കുമാരോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൩൪, ൩൫, ൩൬) ഖത്തിയേ ആഗതോ, ‘‘പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതോ സമങ്ഗിഭൂതോ പരിചാരേതി ദേവോ മഞ്ഞേ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൧൮൩; മ. നി. ൨.൨൧൧) വിയ ഇധ ഉപപത്തിദേവേസു ആഗതോ, ദേവ-സദ്ദേന പന വത്തബ്ബസത്തേ അനവസേസതോ ഉദ്ധരിത്വാ തതോ ഇധാധിപ്പേതേ ദസ്സേതും ‘‘തേ തിവിധാ’’തിആദി വുത്തം. സേസാ ഛ കാമാവചരാ ഇധ ദേവാതി അധിപ്പേതാ ഇതരേസം പദന്തരേഹി നിവത്തിതത്താതി അധിപ്പായോ. ഭൂതാ ദേവാതി ഗഹിതേസു സത്തേസു തണ്ഹാദിമഞ്ഞനാനം പവത്താകാരേനപി തിവിധലക്ഖണന്തി ആഹ ‘‘ഭൂതവാരേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാ’’തി.
‘‘അഞ്ഞതരസ്സ ഉപാസകസ്സ പജാപതി അഭിരൂപാ ഹോതീ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧൬൮) പജാപതി-സദ്ദോ ഘരണിയം ആഗതോ, ‘‘പജാപതി കാമദായീ സുവണ്ണവണ്ണാ മേ പജാ ഹോതൂ’’തിആദീസു ദിട്ഠിഗതികപരികപ്പിതേ, ‘‘പജാപതിസ്സ ദേവരാജസ്സ ¶ ധജഗ്ഗം ഉല്ലോകേയ്യാഥാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൧.൨൪൯) ദേവജേട്ഠകേ, ഇധ പന അധിപതീതി വദന്തി, തം ഉപരി ബ്രഹ്മുനോ ഗയ്ഹമാനത്താ തേസം മതിമത്തം. ദേവാനന്തി ചാതുമഹാരാജികാദിദേവാനം. മഹാരാജാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന സക്കസുയാമസന്തുസ്സിതസുനിമ്മിതവസവത്തിനോ ഗഹിതാ. തേസന്തി മഹാരാജാദീനം. സത്തസങ്ഖാതായാതി കാമഭൂമിയം സത്തസങ്ഖാതായ. പജാപതിന്തി പജാപതിഭാവം. പജാപതിഭാവേന ഹി മാനം ജപ്പേന്തോ പജാപതിം മാനമഞ്ഞനായ മഞ്ഞതീതി വുത്തോ.
ഏകാ ദിട്ഠിമഞ്ഞനാവ യുജ്ജതീതി വുത്തം, പജാപതിനോ പന സമിപതം സലോകതം വാ ആകങ്ഖതോ, തഥാഭാവായ ചിത്തം പണിദഹതോ, തഥാലദ്ധബ്ബായ സമ്പത്തിയാ അത്തനോ സേയ്യാദിഭാവം ദഹതോ ച തണ്ഹാമാനമഞ്ഞനാപി സമ്ഭവന്തീതി സക്കാ വിഞ്ഞാതും. യേ ച ധമ്മാതി ആയുവണ്ണാദികേ വദതി. പജാപതിന്തി ഏത്ഥാപി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന ഇതരമഞ്ഞനാനമ്പി സമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ.
ബ്രൂഹിതോതി ¶ പരിവുദ്ധോ. ഗുണവിസേസേഹീതി ഝാനാദീഹി വിസിട്ഠേഹി ഗുണേഹി ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മതായ. ബ്രഹ്മ-സദ്ദസ്സ സതിപി അവിസേസതോ വിസിട്ഠവാചകത്തേ യത്ഥ യത്ഥ പനസ്സ ഗുണവിസേസയുത്താദിരൂപാ പവത്തി, തം ദസ്സേതും ‘‘അപിചാ’’തിആദി വുത്തം. സഹസ്സോതി സഹസ്സിയാ ലോകധാതുയാ അധിപതിഭൂതോ. പഠമാഭിനിബ്ബത്തോതി പണീതേന പഠമഝാനേന നിബ്ബത്തോ, പഠമജ്ഝാനഭൂമിയം വാ പഠമം അഭിനിബ്ബത്തോ. ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ പധാനഗ്ഗഹണേന അപ്പധാനാനമ്പി കേനചി സമ്ബന്ധേന ഗഹിതഭാവസിദ്ധിതോ. ഏത്ഥ ച ബ്രഹ്മാതി മഹാബ്രഹ്മാ അധിപ്പേതോ. സോ ഹി വണ്ണവന്തതായ ചേവ ദീഘായുകതായ ച ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാദീഹി മഹന്തോ ബ്രഹ്മാതി മഹാബ്രഹ്മാ, തസ്സ പന പുരോഹിതട്ഠാനേ ഠിതാതി ബ്രഹ്മപുരോഹിതാ, പരിസായം ഭവാ പരിചാരകാതി ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാതി വേദിതബ്ബാ. ഉക്കട്ഠേകപുഗ്ഗലഭാവതോ പജാപതിസ്മിം വിയ ബ്രഹ്മനി മഞ്ഞനാ വത്തതീതി വുത്തം ‘‘പജാപതിവാരേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ’’തി. തഥാ ഹി ബഹുപുഗ്ഗലഭാവസാമഞ്ഞതോ ആഭസ്സരവാരാദീനം ഭൂതവാരസദിസതാ വുത്താ.
യഥാവുത്തപഭായ ആഭാസനസീലാ വാ ആഭസ്സരാ. ഏകതലവാസിനോതി ഇദം ഝാനന്തരഭൂമീനം വിയ ഹേട്ഠുപരിഭാവാഭാവതോ വുത്തം, ഠാനാനി ¶ പന നേസം പരിച്ഛിന്നാനേവ. ആഭസ്സരേഹി പരിത്താ ആഭാ ഏതേസന്തി പരിത്താഭാ. അപ്പമാണാ ആഭാ ഏതേസന്തി അപ്പമാണാഭാ.
സുഭാതി സോഭനാ പഭാ. കഞ്ചനപിണ്ഡോ വിയ സസ്സിരികാ കഞ്ചനപിണ്ഡസസ്സിരികാ. തത്ഥ സോഭനായ പഭായ കിണ്ണാ സുഭാകിണ്ണാതി വത്തബ്ബേ ഭാ-സദ്ദസ്സ രസ്സത്തം, അന്തിമ-ണ-കാരസ്സ ഹ-കാരഞ്ച കത്വാ ‘‘സുഭകിണ്ഹാ’’തി വുത്താ. സുഭാതി ച ഏകഗ്ഘനാ നിച്ചലാ പഭാ വുച്ചതി, പരിത്താ സുഭാ ഏതേസന്തി പരിത്തസുഭാ. അപ്പമാണാ സുഭാ ഏതേസന്തി അപ്പമാണസുഭാ.
വിപുലഫലാതി വിപുലസന്തസുഖായുവണ്ണാദിഫലാ.
സതിപി ദേവബ്രഹ്മാദീനം പുഞ്ഞഫലേന ഝാനഫലേന ച പടിപക്ഖാഭിഭവേ യേസം പന പുഥുജ്ജനഅസഞ്ഞസത്തേസു അഭിഭൂവോഹാരോ പാകടോ നിരുള്ഹോ ച, തേസം വസേനായം ദേസനാ പവത്താതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അസഞ്ഞഭവസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി. യഥാ പജാപതിവാരേ ‘‘ഇധേകച്ചോ പജാപതിസ്മിംയേവാ’’തിആദിനാ മഞ്ഞനാപവത്തി ദസ്സിതാ, തഥാ ഇധാപി തം ദസ്സേതും സക്കാതി ആഹ ‘‘സേസം പജാപതിവാരേ വുത്തനയമേവാ’’തി.
ഭൂതവാരാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ആകാസാനഞ്ചായതനവാരാദിവണ്ണനാ
൪. ഏവം ¶ സത്തവസേന ഭൂമിക്കമദസ്സനേ സുദ്ധാവാസാനം അഗ്ഗഹണേ കാരണം നിദ്ധാരേന്തോ ‘‘ഏവം ഭഗവാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ അനാഗാമിഖീണാസവാതി അനാഗാമിനോ ച ഖീണാസവാ ച. കിഞ്ചാപി സുദ്ധാവാസാ അത്ഥേവ അനേകകപ്പസഹസ്സായുകാ, ഉക്കംസപരിച്ഛേദതോ പന സോളസകപ്പസഹസ്സായുകാവ, ന തതോ പരന്തി ആഹ ‘‘കതിപയകപ്പസഹസ്സായുകാ’’തി. കാമരൂപഭവേസു പവത്തമാനാപി ആകാസാനഞ്ചായതനാദിധമ്മാ അരൂപാവചരഭാവതോ തംഭൂമികവോഹാരം ന ലഭന്തീതി ‘‘തത്രൂപപന്നായേവാ’’തി അവധാരേത്വാ വുത്തം. അഭിഭൂവാരേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാ യഥാരഹന്തി അധിപ്പായോ. ന ഹേത്ഥ വണ്ണവന്തതാദി സമ്ഭവതീതി. പജാപതിവാരേ വുത്തനയേനാതി ¶ ഏത്ഥ ‘‘അഹമസ്മി അരൂപോ പഹീനരൂപപടിഘസഞ്ഞോ’’തിആദിനാ മാനമഞ്ഞനാ വേദിതബ്ബാ.
ആകാസാനഞ്ചായതനവാരാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ദിട്ഠസുതവാരാദിവണ്ണനാ
൫. രൂപമുഖേന മഞ്ഞനാവത്ഥുദസ്സനം സങ്ഖേപോതി കത്വാ വുത്തം ‘‘വിത്ഥാരതോപീ’’തി. തമ്പി ഹി ‘‘യത്ഥ നേവ പഥവീ, ന ആപോ, ന തേജോ, ന വായോ, ന ആകാസാനഞ്ചായതന’’ന്തിആദിഗ്ഗഹണം വിയ സങ്ഖേപതോ പഞ്ചവോകാരഭവദസ്സനം ഹോതീതി.
ദിട്ഠന്തി യം ചക്ഖുദ്വാരേന കതദസ്സനകിരിയാസമാപനം, യഞ്ച ചക്ഖു ദ്വയം പസ്സതി പസ്സിസ്സതി സതി സമ്ഭവേ പസ്സേയ്യ, തം സബ്ബകാലന്തി വിസേസവചനിച്ഛായ അഭാവതോ ദിട്ഠന്തേവ വുത്തം യഥാ ‘‘ദുദ്ധ’’ന്തി. തേനാഹ ‘‘രൂപായതനസ്സേതം അധിവചന’’ന്തി. അയഞ്ച നയോ സുതാദീസുപി യോജേതബ്ബോ. സത്താതി രൂപാദീസു സത്താ വിസത്താതി സത്താ. സഞ്ജനട്ഠേന സാമഞ്ഞസദ്ദോപി ചേസ സത്ത-സദ്ദോ ‘‘ഇത്ഥിരൂപേ’’തി വിസയവിസേസിതത്താ ഇധ പുരിസവാചകോ ദട്ഠബ്ബോ. രത്താതി വത്ഥം വിയ രങ്ഗജാതേന ചിത്തസ്സ വിപരിണാമകാരകേന ഛന്ദരാഗേന രത്താ സാരത്താ. ഗിദ്ധാതി അഭികങ്ഖനസഭാവേന അഭിഗിജ്ഝനേന ഗിദ്ധാ ഗേധം ആപന്നാ. ഗധിതാതി ഗന്ഥിതാ വിയ ലോഭേന ദുമ്മോചനീയഭാവേന ആരമ്മണേ പടിബദ്ധാ. മുച്ഛിതാതി കിലേസവസേന വിസഞ്ഞീഭൂതാ വിയ അനഞ്ഞകിച്ചാ മുച്ഛം മോഹം ആപന്നാ. അജ്ഝോസന്നാതി വിസയേ അഞ്ഞസാധാരണേ വിയ കത്വാ ഗിലിത്വാ പരിനിട്ഠാപേത്വാ വിയ ഠിതാ. ഇമിനാതി സുവണ്ണവണ്ണാദിആകാരേന. മങ്ഗലം അമങ്ഗലന്തി ഈദിസം ദിട്ഠം മങ്ഗലം, ഈദിസം അമങ്ഗലന്തി ¶ . രൂപസ്മിം അത്താനം സമനുപസ്സനനയേനാതി ഇദം വേദനാദിഅരൂപധമ്മേ, രൂപായതനവിനിമുത്തസബ്ബധമ്മേ വാ അത്തതോ ഗഹേത്വാ തതോ അജ്ഝത്തികം, ബാഹിരം വാ രൂപായതനം തസ്സോകാസഭാവേന പരികപ്പേത്വാ ‘‘സോ ഖോ പന മേ അയം അത്താ ഇമസ്മിം രൂപായതനേ’’തി മഞ്ഞന്തോ ദിട്ഠസ്മിം മഞ്ഞതീതി ഇമം നയം സന്ധായ വുത്തം. ‘‘പഥവിതോ മഞ്ഞതീ’’തിആദീസു യഥാ ‘‘സഉപകരണസ്സ അത്തനോ വാ പരസ്സ ¶ വാ’’തിആദിമഞ്ഞനാപവത്തി ദസ്സിതാ, ഏവം ‘‘ദിട്ഠതോ മഞ്ഞതീ’’തിആദീസു സക്കാ തം ദസ്സേതുന്തി ആഹ ‘‘തേസം പഥവീവാരേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബ’’ന്തി.
ആഹച്ചാതി വിസയം അന്വായ, പത്വാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ഉപഗന്ത്വാ’’തി. അഞ്ഞമഞ്ഞസംസിലേസേതി ചക്ഖുരൂപസോതസദ്ദാ വിയ ദുരേ അഹുത്വാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അല്ലിയനേ.
മനസാ വിഞ്ഞാതം കേവലന്തി അത്ഥോ. ഇതരാനിപി ഹി മനസാ വിഞ്ഞായന്തീതി. സേസേഹി സത്തഹി ആയതനേഹി പഞ്ഞത്തിയാ അസങ്ഗഹിതത്താ തമ്പി സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ധമ്മാരമ്മണസ്സ വാ’’തി വുത്തം. ദ്വീസുപി വികപ്പേസു ലോകുത്തരാനമ്പി സങ്ഗഹോ ആപന്നോതി ആഹ ‘‘ഇധ പന സക്കായപരിയാപന്നമേവ ലബ്ഭതീ’’തി. വിത്ഥാരോതി മഞ്ഞനാനം പവത്തനാകാരവിത്ഥാരോ. ഏത്ഥാതി ഏതേസു സുതവാരാദീസു.
ദിട്ഠസുതവാരാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഏകത്തവാരാദിവണ്ണനാ
൬. സമാപന്നകവാരേനാതി സമാപന്നകപ്പവത്തിയാ, രൂപാവചരാരൂപാവചരഝാനപ്പവത്തിയാതി അത്ഥോ. സാ ഹി ഏകസ്മിംയേവ ആരമ്മണേ ഏകാകാരേന പവത്തതീതി കത്വാ ‘‘ഏകത്ത’’ന്തി വുച്ചതി, ഏവഞ്ച കത്വാ വിപാകജ്ഝാനപ്പവത്തിപി ഇധ സമാപന്നകവാരഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ. അസമാപന്നകവാരേനാതി കാമാവചരധമ്മപ്പവത്തിയാ. ഉപചാരജ്ഝാനേനപി ഹി ചിത്തം ന സമ്മാ ഏകത്തം ഗതന്തി വുച്ചതീതി.
യോജനാതി മഞ്ഞനായോജനാ. ഭിന്ദിത്വാതി വിഭജിത്വാ. സാസനനയേനാതി പാളിനയേന. തത്ഥ ‘‘ഏകത്തം മഞ്ഞതീ’’തിആദീസു ‘‘വേദനം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തിആദിനാ നയേന, ‘‘നാനത്തം മഞ്ഞതീ’’തിആദീസു ¶ പന ‘‘രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തിആദിനാ നയേന വുത്തവിധിം അനുഗന്ത്വാ മഞ്ഞനാ വേദിതബ്ബാ.
പഥവീവാരാദീസു വുത്തേന ച അട്ഠകഥാനയേനാതി ‘‘അഹം വേദനാതി മഞ്ഞതി, മമ വേദനാതി മഞ്ഞതീ’’തിആദിനാ, ‘‘അഹം രൂപന്തി മഞ്ഞതി, മമ രൂപന്തി മഞ്ഞതീ’’തിആദിനാ ചാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘യഥാനുരൂപം ¶ വീമംസിത്വാ’’തി, ഏകത്തനാനത്തഭാവേസു യോ യോജനാനയോ സമ്ഭവതി, തദനുരൂപം വിചാരേത്വാതി അത്ഥോ. കേചീതി അഭയഗിരിവാസിനോ. അപരേതി സാരസമാസാചരിയാ. ദിട്ഠാഭിനിവേസം വദന്തീതി സമ്ബന്ധോ. പുഥുജ്ജനസ്സ മഞ്ഞനാ നാമ സക്കായം ഭിന്ദിത്വാവ യഥാഉപട്ഠിതവിസയവസേനേവ പവത്തതീതി ന തത്ഥ അയമേകത്തനയോ അയം നാനത്തനയോതി വിഭാഗവസേനേവ, ഏകത്തസഞ്ഞീ അത്താ ഹോതീതിആദീസു ച അത്തനോ ഏകത്തനാനത്തസഞ്ഞിതാ വുത്താ, ന പന ഏകത്തം നാനത്തന്തി ഏവം പവത്തസ്സ ദിട്ഠാഭിനിവേസസ്സ ഏകത്തനാനത്തഭാവോതി ഏവമേത്ഥ തദുഭയസ്സ ഇധ അനധിപ്പേതഭാവോ ദട്ഠബ്ബോ.
യം യഥാവുത്തപുഥുജ്ജനോ അനവസേസതോ ഗണ്ഹന്തോ ഗഹേതും സക്കോതി, തം തസ്സ അനവസേസതോ ഗഹേതബ്ബതം ഉപാദായ ‘‘സബ്ബ’’ന്തി വുച്ചതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘തമേവാ’’തി ആഹ, സക്കായസബ്ബന്തി അത്ഥോ. സബ്ബസ്മിമ്പി തേഭൂമകധമ്മേ ആദീനവദസ്സനേ അസതി നിബ്ബിദാഭാവതോ അസ്സാദാനുപസ്സനായ തണ്ഹാ വഡ്ഢതേവാതി ആഹ ‘‘സബ്ബം അസ്സാദേന്തോ സബ്ബം തണ്ഹാമഞ്ഞനായ മഞ്ഞതീ’’തി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ – ‘‘സംയോജനിയേസു, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേസു അസ്സാദാനുപസ്സിനോ വിഹരതോ തണ്ഹാ പവഡ്ഢതീ’’തി (സം. നി. ൨.൫൩, ൫൭). ‘‘സബ്ബമിദം മയാ നിമ്മിത’’ന്തി തേന നിമ്മിതമഞ്ഞനായ അത്താനം സേയ്യാദിതോ ദഹന്തോ തേന മാനേന നിമ്മിതം മഞ്ഞതിയേവ നാമ നിമ്മിതമഞ്ഞനായ വിനാ തഥാമാനുപ്പത്തിയാ അഭാവതോതി ആഹ ‘‘അത്തനാ നിമ്മിതം മഞ്ഞന്തോ സബ്ബം മാനമഞ്ഞനായ മഞ്ഞതീ’’തി. സബ്ബം നത്ഥീതിആദിനാ നയേനാതി ആദി-സദ്ദേന നിയതിവാദാദികേ സങ്ഗണ്ഹാതി. മഹാ മേ അത്താതി ഇമിനാ സബ്ബതോ അത്തനോ വിഭൂതിപവത്തിവാദം ദസ്സേതി. ‘‘സബ്ബം സബ്ബത്ഥക’’ന്തി ദിട്ഠിവസേന – ‘‘അഹം സബ്ബസ്മിം മയ്ഹം കിഞ്ചനം പലിബോധോ സബ്ബസ്മിം, പരോ സബ്ബസ്മിം പരസ്സ കിഞ്ചനം പലിബോധോ സബ്ബസ്മി’’ന്തിആദിനാ നയേനപേത്ഥ മഞ്ഞനാ സമ്ഭവതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘സേസം പഥവീവാരേ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബ’’ന്തി. അപിച ‘‘സബ്ബോയം ലോകോ പുരിസമയോ’’തി ഏവംദിട്ഠികോ പുരിസസങ്ഖാതതോ സബ്ബതോ, അത്തനോ ഉപ്പത്തിം വാ നിഗ്ഗമനം വാ മഞ്ഞന്തോ ദിട്ഠിമഞ്ഞനായ സബ്ബതോ മഞ്ഞതി, തസ്മിംയേവ പന ദിട്ഠിമഞ്ഞനായ മഞ്ഞിതേ വത്ഥുസ്മിം സിനേഹം മാനഞ്ച ഉപ്പാദയതോ തണ്ഹാമഞ്ഞനാ മാനമഞ്ഞനാ ച വേദിതബ്ബാ. തംയേവ പന സബ്ബം മയ്ഹം അത്താ കത്താ ¶ സാമീതി വാ മഞ്ഞന്തോ ‘‘സബ്ബം ¶ മേ’’തി മഞ്ഞതി, തഥായം ദിട്ഠിതണ്ഹാഭിനന്ദനാഹി അഭിനന്ദന്തോ സബ്ബം അഭിനന്ദതീതി ഏവമ്പേത്ഥ മഞ്ഞനാനം പവത്തി വേദിതബ്ബാ.
തന്തി സക്കായം. ഉക്കംസഗതസുഖസഹിതഞ്ഹി ഖന്ധപഞ്ചകം ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനവാദീ നിബ്ബാനന്തി മഞ്ഞതി, തം പനത്ഥതോ സക്കായോയേവാതി. ഏകധാതി പഞ്ചവിധമ്പി നിബ്ബാനഭാവേന ഏകജ്ഝം കത്വാ വുത്തം. യതോതി യസ്മാ. പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹീതി മനാപിയരൂപാദീഹി പഞ്ചഹി കാമകോട്ഠാസേഹി, ബന്ധനേഹി വാ. സമപ്പിതോ സുട്ഠു അപ്പിതോ അല്ലീനോ ഹുത്വാ ഠിതോ. സമങ്ഗിഭൂതോതി സമന്നാഗതോ. പരിചാരേതീതി തേസു കാമഗുണേസു കാമകോട്ഠാസേസു യഥാസുഖം ഇന്ദ്രിയാനി ചാരേതി സഞ്ചാരേതി ഇതോ ചിതോ ച ഉപനേതി. അഥ വാ ലളതി രമതി കീളതി. ഏത്ഥ ദ്വിധാ കാമഗുണാ മാനുസകാ ചേവ ദിബ്ബാ ച. മാനുസകാ ച മന്ധാതുകാമഗുണസദിസാ, ദിബ്ബാ പരനിമ്മിതവസവത്തിദേവരാജസ്സ കാമഗുണസദിസാ. ഏവരൂപേ കാമേ ഉപഗതാനഞ്ഹി തേ ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനസമ്പത്തിം പഞ്ഞപേന്തി. തേനാഹ ‘‘ഏത്താവതാ ഖോ…പേ… ഹോതീ’’തി. ദിട്ഠധമ്മോതി പച്ചക്ഖധമ്മോ വുച്ചതി, തത്ഥ തത്ഥ പടിലദ്ധത്തഭാവസ്സേതം അധിവചനം, ദിട്ഠധമ്മേ നിബ്ബാനം ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ ദുക്ഖവൂപസമനം ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനം. പരമം ഉത്തമം ദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനന്തി പരമദിട്ഠധമ്മനിബ്ബാനം, തം പത്തോ ഹോതീതി അത്ഥോ. പഞ്ചധാ ആഗതന്തി യഥാവുത്തകാമഗുണസുഖസ്സ ചേവ ചതുബ്ബിധരൂപാവചരജ്ഝാനസുഖസ്സ ച വസേന പാളിയം പഞ്ചപ്പകാരേന ആഗതം. നിബ്ബാനം അസ്സാദേന്തോതി പരമം സുഖം നിസ്സരണന്തി മഞ്ഞനായ അസ്സാദേന്തോ.
‘‘ഇമസ്മിം നിബ്ബാനേ പത്തേ ന ജായതി, ന ജീരതി, ന മീയതീ’’തി ഏവമ്പി നിബ്ബാനസ്മിം മഞ്ഞതി. ‘‘ഇതോ പരം പരമസ്സാസഭൂതം നത്ഥീ’’തി ഗണ്ഹന്തോ നിബ്ബാനതോ മഞ്ഞതി. തയിദം നിബ്ബാനം മയാ അധിഗതം, തസ്മാ ‘‘നിബ്ബാനം മേ’’തി മഞ്ഞതി. തതോയേവ തം നിബ്ബാനം ദിട്ഠാഭിനന്ദനായ അഭിനന്ദതി. അയം താവേത്ഥ ദിട്ഠിമഞ്ഞനാ. തസ്മിംയേവ പന ദിട്ഠിമഞ്ഞനായ മഞ്ഞിതേ വത്ഥുസ്മിം സിനേഹം മാനഞ്ച ഉപ്പാദയതോ തണ്ഹാമാനമഞ്ഞനാപി നിദ്ധാരേതബ്ബാ.
യാദിസോതി യഥാരൂപോ, യേഹി ജേഗുച്ഛാദിസഭാവേഹി പസ്സിതബ്ബോതി അത്ഥോ. ഏസാതി അയം. തേനസ്സ അത്തനോ സുണന്താനഞ്ച പച്ചക്ഖസിദ്ധതമാഹ. അസുഭാദിസഭാവേന സഹ വിജ്ജമാനാനം രൂപാദിധമ്മാനം കായോ സമൂഹോതി സക്കായോ, ഉപാദാനക്ഖന്ധാ. തഥാതി തസ്സ ഭാവഭൂതേന പടികൂലതാദിപ്പകാരേന. സബ്ബമഞ്ഞനാതി പഥവീആദികേ സരൂപാവധാരണാദിവിഭാഗഭിന്നേ ¶ വിസയേ പവത്തിയാ അനേകവിഹിതാ സബ്ബാ തണ്ഹാമഞ്ഞനാ.
ജേഗുച്ഛോതി ¶ ജിഗുച്ഛനീയോ. തേനസ്സ അസുഭാജഞ്ഞദുഗ്ഗന്ധപടികൂലഭാവം ദസ്സേതി. സിദുരോതി ഖണേ ഖണേ ഭിജ്ജനസഭാവോ. തേനസ്സ അനിച്ചഅദ്ധുവഖയവയപഭങ്ഗുരസഭാവം ദസ്സേതി. അയന്തി സക്കായോ. ദുക്ഖോതി ന സുഖോ. തേനസ്സ കിച്ഛകസിരാബാധദുക്ഖവുത്തിതം ദസ്സേതി. അപരിണായകോതി പരിണായകരഹിതോ. തേനസ്സ അത്തസുഞ്ഞഅസാരവുത്തിതം ദസ്സേതി. തന്തി സക്കായം. പച്ചനീകതോതി സഭാവപടിപക്ഖതോ, സുഭനിച്ചസുഖഅത്താദിതോതി അത്ഥോ. ഗണ്ഹന്തി ഗണ്ഹന്തോ, തത്ഥ സുഭാദിഗാഹവസേന അഭിനിവിസന്തോതി അത്ഥോ.
ഇദാനി തിസ്സോപി മഞ്ഞനാ ഉപമാഹി വിഭാവേതും ‘‘സുഭതോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യഥാ മഹാപരിളാഹേ വിപുലാനത്ഥാവഹേ ച അഗ്ഗിമ്ഹി സലഭസ്സ പതനം സുഭസുഖസഞ്ഞായ, ഏവം താദിസേ സക്കായേ സലഭസ്സ തണ്ഹാമഞ്ഞനാതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘സുഭതോ…പേ… തണ്ഹായ മഞ്ഞനാ’’തി ഇമിനാ.
ഗൂഥാദീ കീടകോ ഗൂഥരാസിം ലദ്ധാ അസമ്പന്നേപി തസ്മിം സമ്പന്നാകാരം പവത്തയമാനോ അത്താനം ഉക്കംസേതി, ഏവമനേകാദീനവേ ഏകന്തഭേദിനി സക്കായേ നിച്ചസഞ്ഞം ഉപട്ഠപേത്വാ സമ്പത്തിമദേന തത്ഥ ബാലോ മാനം ജപ്പേതീതി ഇമമത്ഥമാഹ ‘‘നിച്ചസഞ്ഞം…പേ… മാനേന മഞ്ഞനാ’’തി.
യഥാ ബാലോ മുദ്ധധാതുകോ സമ്മൂള്ഹോ കോചി ആദാസേ അത്തനോ പടിബിമ്ബം ദിസ്വാ ‘‘അയം മഞ്ഞേ ആദാസസാമികോ, യദി അഹമിമം ഗഹേത്വാ തിട്ഠേയ്യം, അനത്ഥമ്പി മേ കരേയ്യാ’’തി ഛഡ്ഡേത്വാ പലായന്തോ തത്ഥ അവിജ്ജമാനമേവ കിഞ്ചി വിജ്ജമാനം കത്വാ ഗണ്ഹി, തഥൂപമോ അയം ബാലോ സക്കായേ അത്തത്തനിയഗാഹം ഗണ്ഹന്തോതി ഇമമത്ഥം ദീപേതി ‘‘അത്താ…പേ… ദിട്ഠിയാ ഹോതി മഞ്ഞനാ’’തി ഇമിനാ.
സുഖുമം മാരബന്ധനം വേപചിത്തിബന്ധനതോപി സുഖുമതരത്താ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘അഹോ സുഖുമതരം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മാരബന്ധന’’ന്തി.
ബഹുന്തി അതിവിയ, അനേകക്ഖത്തും വാ. വിപ്ഫന്ദമാനോപി സക്കായം നാതിവത്തതി സംസാരം നാതിവത്തനതോ. യഥാഹ ‘‘യേ തേ, ഭിക്ഖവേ, സമണാ സതോ സത്തസ്സ ഉച്ഛേദം വിനാസം വിഭവം പഞ്ഞപേന്തി, തേ, സക്കായംയേവ അനുപരിധാവന്തി സേയ്യഥാപി സാ ഗദ്ദുലബന്ധനോ’’തിആദി. യഥാ ഹി സത്തസുപി ¶ ഉച്ഛേദവികപ്പേസു സംസാരനായികാനം തണ്ഹാദിട്ഠീനം പഹാനം സമ്ഭവതി, ഏവം സസ്സതവികപ്പേസുപീതി ¶ കഥഞ്ചി പന ദിട്ഠിഗതികസ്സ ഭവവിപ്പമോക്ഖോ. തേന വുത്തം ‘‘സക്കായം നാതിവത്തതീ’’തി.
സസോതി സോ ഏസോ പുഥുജ്ജനോ. നിച്ചന്തി സബ്ബകാലം.
തന്തി തസ്മാ സക്കായമലീനസ്സ ജാതിയാദീനമനതിവത്തനതോ. അസാതതോതി ദുക്ഖതോ.
പസ്സം ഏവമിമന്തി അസുഭാനിച്ചദുക്ഖാനത്തസഭാവം തം സക്കായം വുത്തപ്പകാരേന യഥാഭൂതവിപസ്സനാപഞ്ഞാസഹിതായ മഗ്ഗപഞ്ഞായ പസ്സന്തോ. പഹായാതി സമുച്ഛേദവസേന സബ്ബാ മഞ്ഞനായോ പജഹിത്വാ. സബ്ബദുക്ഖാ പമുച്ചതീതി സകലസ്മാപി വട്ടദുക്ഖതോ പമുച്ചതീതി.
ഏകത്തവാരാദിവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പഠമനയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സേക്ഖവാരദുതിയനയവണ്ണനാ
൭. അധിപ്പേതസ്സ അത്ഥസ്സ അനിയമേത്വാ വചനം ഉദ്ദേസോ, നിയമേത്വാ വചനം നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘യോതി ഉദ്ദേസവചനം, സോതി നിദ്ദേസവചന’’ന്തി. സമ്പിണ്ഡനത്ഥോതി സമുച്ചയത്ഥോ. സമ്പിണ്ഡനഞ്ച സഭാഗതാവസേന ഹോതീതി ആഹ – ‘‘ആരമ്മണസഭാഗേനാ’’തി, ആരമ്മണസ്സ സഭാഗതായ സദിസതായാതി അത്ഥോ. സേക്ഖം ദസ്സേതി സാമഞ്ഞജോതനായ വിസേസേ അവട്ഠാനതോ, സേക്ഖവിസയത്താ ച തസ്സ വചനസ്സ.
കേനട്ഠേനാതി യസ്മാ ഞാണേന അരണീയതോ അത്ഥോ സഭാവോ, തസ്മാ കേനട്ഠേന കേന സഭാവേന കേന ലക്ഖണേന സേക്ഖോ നാമ ഹോതീതി അത്ഥോ. യസ്മാ പന സേക്ഖധമ്മാധിഗമേന പുഗ്ഗലേ സേക്ഖവോഹാരപ്പവത്തി, തസ്മാ ‘‘സേക്ഖധമ്മപടിലാഭതോ സേക്ഖോ’’തി വുത്തം. സേക്ഖധമ്മാ നാമ ചതൂസു മഗ്ഗേസു, ഹേട്ഠിമേസു ച തീസു ഫലേസു സമ്മാദിട്ഠിആദയോ. തേനാഹ ‘‘സേക്ഖായ സമ്മാദിട്ഠിയാ…പേ… ഏത്താവതാ ഖോ ഭിക്ഖു സേക്ഖോ ഹോതീ’’തി. ഏവം അഭിധമ്മപരിയായേന സേക്ഖലക്ഖണം ദസ്സേത്വാ ¶ ഇദാനി സുത്തന്തികപരിയായേനപി തം ദസ്സേതും ‘‘അപിചാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സിക്ഖതീതി ഇമിനാ സിക്ഖാത്തയസമങ്ഗീ അപരിനിട്ഠിതസിക്ഖോ സേക്ഖോതി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘സിക്ഖതീ’’തിആദി ¶ . സിക്ഖാഹി നിച്ചസമായോഗദീപനത്ഥഞ്ചേത്ഥ ‘‘സിക്ഖതി സിക്ഖതീ’’തി ആമേഡിതവചനം. അഥ വാ സിക്ഖനം സിക്ഖാ, സാ ഏതസ്സ സീലന്തി സേക്ഖോ. സോ ഹി അപരിയോസിതസിക്ഖത്താ തദധിമുത്തത്താ ച ഏകന്തേന സിക്ഖനസീലോ, ന അസേക്ഖോ വിയ പരിനിട്ഠിതസിക്ഖോ തത്ഥ പടിപ്പസ്സദ്ധുസ്സുക്കോ, നാപി വിസ്സട്ഠസിക്ഖോ പചുരജനോ വിയ തത്ഥ അനധിമുത്തോ. അഥ വാ അരിയായ ജാതിയാ തീസു സിക്ഖാസു ജാതോ, തത്ഥ വാ ഭവോതി സേക്ഖോ. അഥ വാ ഇക്ഖതി ഏതായാതി ഇക്ഖാ, മഗ്ഗഫലസമ്മാദിട്ഠി. സഹ ഇക്ഖായാതി സേക്ഖോ.
അനുലോമപടിപദായ പരിപൂരകാരീതി യാ സാ സീലാദികാ വിപസ്സനന്താ ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ ലോകുത്തരായ പടിപദായ അനുലോമനതോ അനുലോമപടിപദാ, തസ്സാ സമ്പാദനേന പരിപൂരകാരീതി. ഇദാനി തം പടിപദം പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന ദസ്സേതും ‘‘സീലസമ്പന്നോ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സീലസമ്പന്നോതി പാതിമോക്ഖസംവരസീലേന സമന്നാഗതോ, പരിപുണ്ണപാതിമോക്ഖസീലോ വാ. പാതിമോക്ഖസീലഞ്ഹി ഇധ ‘‘സീല’’ന്തി അധിപ്പേതം പധാനഭാവതോ. രൂപാദിആരമ്മണേസു അഭിജ്ഝാദീനം പവത്തിനിവാരണസങ്ഖാതേന മനച്ഛട്ഠാനം ഇന്ദ്രിയാനം പിധാനേന ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോ. പരിയേസനാദിവസേന ഭോജനേ പമാണജാനനേന ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ. വിഗതഥിനമിദ്ധോ ഹുത്വാ രത്തിന്ദിവം കമ്മട്ഠാനമനസികാരേ യുത്തതായ ജാഗരിയാനുയോഗമനുയുത്തോ. കഥം പന ജാഗരിയാനുയോഗോ ഹോതീതി തം ദസ്സേതും ‘‘പുബ്ബരത്താ…പേ… വിഹരതീ’’തി വുത്തം. യഥാഹ ‘‘കഥഞ്ച പുബ്ബരത്താപരരത്തം ജാഗരിയാനുയോഗമനുയുത്തോ ഹോതി? ഇധ ഭിക്ഖു ദിവസം ചങ്കമേന നിസജ്ജായ ആവരണീയേഹി ചിത്തം പരിസോധേതി, രത്തിയാ പഠമം യാമം ചങ്കമേന…പേ… സോധേതി, ഏവം ഖോ ഭിക്ഖു പുബ്ബരത്താപരരത്തം ജാഗരിയാനുയോഗമനുയുത്തോ ഹോതീ’’തി (വിഭ. ൫൧൯). ഇമസ്മിം പനത്ഥേതി ‘‘മഞ്ഞതി, ന മഞ്ഞതീ’’തി ച വത്തബ്ബഭാവസങ്ഖാതേ അത്ഥേ. നോ പുഥുജ്ജനോ അധിപ്പേതോ ‘‘അപ്പത്തമാനസോ, അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം പത്ഥയമാനോ’’തി ച വുത്തത്താ.
സമ്പയുത്തത്താ മനസി ഭവോതി രാഗോ മാനസോ, മനോ ഏവ മാനസന്തി കത്വാ ചിത്തം മാനസം, അനവസേസതോ മാനം സീയതി സമുച്ഛിന്ദതീതി അഗ്ഗമഗ്ഗോ ¶ മാനസം, തന്നിബ്ബത്തത്താ പന അരഹത്തസ്സ മാനസതാ ദട്ഠബ്ബാ. ജനേസുതാതി ജനേ സകലസത്തലോകേ വിസ്സുതാ, പത്ഥടയസാതി അത്ഥോ.
നത്ഥി ഇതോ ഉത്തരന്തി അനുത്തരം. തം പന സബ്ബസേട്ഠം ഹോന്തം ഏകന്തതോ സദിസരഹിതമേവ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘അനുത്തരന്തി സേട്ഠം, അസദിസന്തി അത്ഥോ’’തി. പത്ഥയമാനസ്സാതി തണ്ഹായന്തസ്സ. പജപ്പിതാനീതി മാനജപ്പനാനി. യസ്മിഞ്ഹി വത്ഥുസ്മിം തണ്ഹായനാ പത്ഥയമാനമഞ്ഞനാ സമ്ഭവതി, തസ്മിംയേവ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തിആദീനി പജപ്പിതാനി സമ്ഭവന്തീതി അധിപ്പായോ. പവേധീതന്തി പരിവാസിതം. പകപ്പിതേസൂതി തണ്ഹാദിട്ഠികപ്പേഹി പരികപ്പിതേസു ആരമ്മണേസു. സോതന്തി കിലേസസോതം ¶ . തസ്മിഞ്ഹി ഛിന്നേ ഇതരസോതം ഛിന്നമേവാതി. വിദ്ധസ്തന്തി വിനാസിതം. തഞ്ച ഖോ ലോമഹംസമത്തമ്പി അസേസേത്വാതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘വിനളീകത’’ന്തി, വിഗതാവസേസം കതന്തി അത്ഥോ. അധിമുത്തിയാ ഇധാധിപ്പേതപത്ഥനാ പാകടാ ഹോതീതി ‘‘തന്നിന്നോ’’തിആദി വുത്തം, ന പന കുസലച്ഛന്ദസ്സ അധിമുത്തിഭാവതോ. അധിമുച്ചന്തോതി ഓകപ്പേന്തോ.
സബ്ബാകാരവിപരീതായാതി ‘‘സുഭം സുഖം നിച്ച’’ന്തിആദീനം സബ്ബേസം അത്തനാ ഗഹേതബ്ബാകാരാനം വസേന തബ്ബിപരീതതായ, അനവസേസതോ ധമ്മസഭാവവിപരീതാകാരഗാഹിനിയാതി അത്ഥോ. അഭിവിസിട്ഠേന ഞാണേനാതി അസമ്പജാനനമിച്ഛാജാനനാനി വിയ ന ധമ്മസഭാവം അപ്പത്വാ നാപി അതിക്കമിത്വാ, അഥ ഖോ അവിരജ്ഝിത്വാ ധമ്മസഭാവസ്സ അഭിമുഖഭാവപ്പത്തിയാ അഭിവിസിട്ഠേന ഞാണേന, ഞാതപരിഞ്ഞാധിട്ഠാനായ തീരണപരിഞ്ഞായ പഹാനപരിഞ്ഞേകദേസേന ചാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘പഥവീതി…പേ… വുത്തം ഹോതീ’’തി. പഥവീഭാവന്തി പഥവിയം അഭിഞ്ഞേയ്യഭാവം. ലക്ഖണപഥവീ ഹി ഇധാധിപ്പേതാ, പരിഞ്ഞേയ്യഭാവോ പനസ്സാ ‘‘അനിച്ചാതിപീ’’തിആദിനാ ഗഹിതോതി. അഭിഞ്ഞത്വാതി ഞാതതീരണപഹാനപരിഞ്ഞാഹി ഹേട്ഠിമമഗ്ഗഞാണേഹി ച അഭിജാനിത്വാ. മാമഞ്ഞീതി അപ്പഹീനാനം മഞ്ഞനാനം വസേന മാതി മഞ്ഞതീതി മാ, പഹീനാനം പന വസേന ന മഞ്ഞതീതി അമഞ്ഞീ, മാ ച സോ അമഞ്ഞീ ച മാമഞ്ഞീതി ഏവമേത്ഥ പദവിഭാഗതോ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ യേന ഭാഗേന അമഞ്ഞീ, തേന മഞ്ഞീതി ന വത്തബ്ബോ. യേന പന ഭാഗേന മഞ്ഞീ, തേന അമഞ്ഞീതി ന വത്തബ്ബോതി. ഏവം പടിക്ഖേപപ്പധാനം അത്ഥം ദസ്സേതും അട്ഠകഥായം ‘‘മഞ്ഞീ ച ന മഞ്ഞീ ച ന വത്തബ്ബോ’’തി വുത്തം. പടിക്ഖേപപ്പധാനതാ ചേത്ഥ ¶ ലബ്ഭമാനാനമ്പി മഞ്ഞനാനം ദുബ്ബലഭാവതോ വേദിതബ്ബാ. തേനേവാഹ – ‘‘ഇതരാ പന തനുഭാവം ഗതാ’’തി. മാതി ച നിപാതപദമേതം, അനേകത്ഥാ ച നിപാതാതി അധിപ്പായേന ‘‘ഏതസ്മിഞ്ഹി അത്ഥേ ഇമം പദം നിപാതേത്വാ വുത്ത’’ന്തി വുത്തം. നിപാതേത്വാതി ച പകതിആദിവിഭാഗനിദ്ധാരണേ അനുമാനനയം മുഞ്ചിത്വാ യഥാവുത്തേ അത്ഥേ പച്ചക്ഖതോവ ദസ്സേത്വാതി അത്ഥോ. പുഥുജ്ജനോ വിയാതി ഏതേനസ്സ ഉപരിമഗ്ഗവജ്ഝതണ്ഹാമാനവസേന മഞ്ഞനാ ന പടിക്ഖിത്താതി ദീപേതി.
അഥ വാ മാ മഞ്ഞീതി പരികപ്പകിരിയാപടിക്ഖേപവചനമേതം ‘‘മാ രന്ധയും, മാ ജീരീ’’തിആദീസു വിയ, ന മഞ്ഞേയ്യാതി വുത്തഞ്ഹോതി. യഥാ ഹി പുഥുജ്ജനോ സബ്ബസോ അപ്പഹീനമഞ്ഞനത്താ ‘‘മഞ്ഞതി’’ച്ചേവ വത്തബ്ബോ, യഥാ ച ഖീണാസവോ സബ്ബസോ പഹീനമഞ്ഞനത്താ ന മഞ്ഞതി ഏവ, ന ഏവം സേക്ഖോ. തസ്സ ഹി ഏകച്ചാ മഞ്ഞനാ പഹീനാ, ഏകച്ചാ അപ്പഹീനാ, തസ്മാ ഉഭയഭാവതോ ഉഭയഥാപി ന വത്തബ്ബോ. നനു ച ഉഭയഭാവതോ ഉഭയഥാപി വത്തബ്ബോതി? ന. യാ ഹി അപ്പഹീനാ, താപിസ്സ തനുഭാവം ഗതാതി താഹിപി സോ ന മഞ്ഞേയ്യ വിഭൂതതരായ ¶ മഞ്ഞനായ അഭാവതോ, പഗേവ ഇതരാഹി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘മാ മഞ്ഞീ’’തി. തേന വുത്തം ‘‘മാ മഞ്ഞീതി പരികപ്പകിരിയാപടിക്ഖേപവചനമേതം ‘മാ രന്ധയും, മാ ജീരീ’തിആദീസു വിയ, ന മഞ്ഞേയ്യാതി വുത്തം ഹോതീ’’തി. അയഞ്ചസ്സ അമഞ്ഞനാ വത്ഥുനോ പരിഞ്ഞേയ്യത്താ, ന അസേക്ഖസ്സ വിയ പരിഞ്ഞാതത്താ. യഞ്ഹി ഏകന്തതോ പരിജാനിതബ്ബം പരിജാനിതും സക്കാ, ന തത്ഥ തബ്ബിധുരേ വിയ പുഥുജ്ജനസ്സ മഞ്ഞനാ സമ്ഭവന്തി. തേനാഹ ‘‘പരിഞ്ഞേയ്യം തസ്സാതി വദാമീ’’തി.
ഓക്കന്തനിയാമത്താതി അനുപവിട്ഠസമ്മത്തനിയാമത്താ, ഓതിണ്ണമഗ്ഗസോതത്താതി അത്ഥോ. സമ്ബോധിപരായണത്താതി ഉപരിമഗ്ഗസമ്ബോധിപടിസരണത്താ, തദധിഗമായ നിന്നപോണപബ്ഭാരഭാവതോതി അത്ഥോ. ഉഭയേനപി തസ്സ അവസ്സംഭാവിനീ സേസപരിഞ്ഞാതി ദസ്സേതി. പരിഞ്ഞേയ്യന്തി പരിജാനിതബ്ബഭാവേന ഠിതം, പരിഞ്ഞാതും വാ സക്കുണേയ്യം. തപ്പടിപക്ഖതോ അപരിഞ്ഞേയ്യം. പുഥുജ്ജനസ്സ വിയാതി ഏതേന ഇധാധിപ്പേതപുഥുജ്ജനസ്സ പരിഞ്ഞേയ്യഭാവാസങ്കാ ഏവ നത്ഥി അനധികാരതോതി ദസ്സേതി. ‘‘മാഭിനന്ദീ’’തി ഏത്ഥാപി ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
സേക്ഖവാരദുതിയനയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഖീണാസവവാരതതിയാദിനയവണ്ണനാ
൮. സഭാഗോ ¶ ദിട്ഠസച്ചതാദിസാമഞ്ഞേന. ആരകാ കിലേസേഹി അരഹന്തി പദസ്സ നിരുത്തിനയേന അത്ഥം വത്വാ തം പാളിയാ സമാനേന്തോ ‘‘വുത്തഞ്ചേത’’ന്തിആദിമാഹ. തത്ഥ പാപകാതി ലാമകട്ഠേന ദുഗ്ഗതിസമ്പാപനട്ഠേന ച പാപകാ. സാവജ്ജട്ഠേന അകോസല്ലസമ്ഭൂതട്ഠേന ച അകുസലാ. സംകിലേസം അരഹന്തി, തത്ഥ വാ നിയുത്താതി സംകിലേസികാ. പുനബ്ഭവസ്സ കരണസീലാ, പുനബ്ഭവഫലം അരഹന്തീതി വാ പോനോഭവികാ. സഹ ദരഥേന പരിളാഹേന പവത്തന്തീതി സദരാ. ദുക്ഖോ കടുകോ, ദുക്ഖമോ വാ വിപാകോ ഏതേസന്തി ദുക്ഖവിപാകാ. അനാഗതേ ജാതിയാ ചേവ ജരാമരണാനഞ്ച വഡ്ഢനേന ജാതിജരാമരണിയാതി. ഏവമേതേസം പദാനം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. കാമഞ്ചായം സുത്തന്തവണ്ണനാ, അഭിധമ്മനയോ പന നിപ്പരിയായോതി തേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ചത്താരോ ആസവാ’’തിആദിമാഹ. സമുച്ഛിന്നാ പടിപ്പസ്സദ്ധാതി ന കേവലം സമുച്ഛിന്നാ ഏവ, അഥ ഖോ പടിപ്പസ്സദ്ധാപീതി മഗ്ഗകിച്ചേന സദിസം ഫലകിച്ചമ്പി നിദ്ധാരേതി.
സീലവിസോധനാദിനാ ¶ ഗരൂനം പടിപത്തിയാ അനുകരണം ഗരുസംവാസോ. അരിയമഗ്ഗപടിപത്തി ഏവ അരിയമഗ്ഗസംവാസോ. ദസ അരിയാവാസാ നാമ പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനതാദയോ. യേ സന്ധായ വുത്തം –
‘‘ദസയിമേ, ഭിക്ഖവേ, അരിയാവാസാ, യേ അരിയാ ആവസിംസു വാ ആവസന്തി വാ ആവസിസ്സന്തി വാ. കതമേ ദസ? ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു പഞ്ചങ്ഗവിപ്പഹീനോ ഹോതി ഛളങ്ഗസമന്നാഗതോ, ഏകാരക്ഖോ, ചതുരാപസ്സേനോ, പനുണ്ണപച്ചേകസച്ചോ, സമവയസട്ഠേസനോ, അനാവിലസങ്കപ്പോ, പസ്സദ്ധകായസങ്ഖാരോ, സുവിമുത്തചിത്തോ, സുവിമുത്തപഞ്ഞോ. ഇമേ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ദസ അരിയാവാസാ’’തി (അ. നി. ൧൦.൧൯).
വുസ്സതീതി വാ വുസിതം, അരിയമഗ്ഗോ, അരിയഫലഞ്ച, തം ഏതസ്സ അത്ഥീതി അതിസയവചനിച്ഛാവസേന അരഹാ ‘‘വുസിതവാ’’തി വുത്തോ. കരണീയന്തി പരിഞ്ഞാപഹാനഭാവനാസച്ഛികിരിയമാഹ. തം പന യസ്മാ ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി ചതൂസു സച്ചേസു കത്തബ്ബത്താ സോളസവിധന്തി വേദിതബ്ബം. തേനാഹ ‘‘ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി ¶ കരണീയ’’ന്തി. സമ്മാവിമുത്തസ്സാതി അഗ്ഗമഗ്ഗഫലപഞ്ഞാഹി സമുച്ഛേദപടിപ്പസ്സദ്ധീനം വസേന സുട്ഠു വിമുത്തസ്സ. സന്തചിത്തസ്സാതി തതോ ഏവ സബ്ബകിലേസദരഥപരിളാഹാനം വൂപസന്തചിത്തസ്സ. ഭിന്നകിലേസസ്സ ഖീണാസവസ്സ ഭിക്ഖുനോ. കതസ്സ പരിഞ്ഞാദികിച്ചസ്സ പടിചയോ പുന കരണം നത്ഥി, തതോ ഏവ കരണീയം ന വിജ്ജതി ന ഉപലബ്ഭതി.
ഭാരാതി ഓസീദാപനട്ഠേന ഭാരാ വിയാതി ഭാരാ. വുത്തഞ്ഹി ‘‘ഭാരാ ഹവേ പഞ്ചക്ഖന്ധാ’’തിആദി (സം. നി. ൩.൨൨). അത്തനോ യോനിസോമനസികാരായത്തന്തി അത്തുപനിബന്ധം, സസന്താനപരിയാപന്നത്താ അത്താനം അവിജഹനം. തയിദം യദിപി സബ്ബസ്മിം അനവജ്ജധമ്മേ സമ്ഭവതി, അകുപ്പസഭാവാപരിഹാനധമ്മേസു പന അഗ്ഗഭൂതേ അരഹത്തേ സാതിസയം, നേതരേസൂതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അത്തനോ പരമത്ഥട്ഠേന വാ’’തി, ഉത്തമട്ഠഭാവേനാതി അത്ഥോ.
സുത്തന്തനയോ നാമ പരിയായനയോതി നിപ്പരിയായനയേന സംയോജനാനി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഭവരാഗഇസ്സാമച്ഛരിയസംയോജന’’ന്തി ആഹ, ന പന ‘‘രൂപരാഗോ’’തിആദിനാ. ഭവേസു സംയോജന്തീതി കിലേസകമ്മവിപാകവട്ടാനം പച്ചയോ ഹുത്വാ നിസ്സരിതും അപ്പദാനവസേന ബന്ധന്തി. സതിപി ഹി അഞ്ഞേസം തപ്പച്ചയഭാവേ ന വിനാ സംയോജനാനി തേസം തപ്പച്ചയഭാവോ അത്ഥി, ഓരമ്ഭാഗിയഉദ്ധമ്ഭാഗിയസങ്ഗഹിതേഹി ച തേഹി തംതംഭവനിബ്ബത്തകകമ്മനിയമോ ഭവനിയമോ ച ഹോതി ¶ , ന ച ഉപച്ഛിന്നസംയോജനസ്സ കതാനിപി കമ്മാനി ഭവം നിബ്ബത്തേന്തീതി തേസംയേവ സംയോജനട്ഠോ ദട്ഠബ്ബോ.
സമ്മാ അഞ്ഞായാതി ആജാനനഭൂതായ അഗ്ഗമഗ്ഗപഞ്ഞായ സമ്മാ യഥാഭൂതം ദുക്ഖാദീസു യോ യഥാ ജാനിതബ്ബോ, തം തഥാ ജാനിത്വാ. ചിത്തവിമുത്തി സബ്ബസ്സ ചിത്തസംകിലേസസ്സ വിസ്സഗ്ഗോ. നിബ്ബാനാധിമുത്തി നിബ്ബാനേ അധിമുച്ചനം തത്ഥ നിന്നപോണപബ്ഭാരതാ. തന്തി പഥവീആദികം. പരിഞ്ഞാതം, ന പുഥുജ്ജനസ്സ വിയ അപരിഞ്ഞാതം, സേക്ഖസ്സ വിയ പരിഞ്ഞേയ്യം വാ. തസ്മാതി പരിഞ്ഞാതത്താ.
ചതുത്ഥപഞ്ചമഛട്ഠവാരാ തത്ഥ തത്ഥ കിലേസനിബ്ബാനകിത്തനവസേന പവത്തത്താ നിബ്ബാനവാരാ നാമ. തത്ഥ പഥവീആദീനം പരിഞ്ഞാതത്താ അമഞ്ഞനാ, സാ പന പരിഞ്ഞാ രാഗാദീനം ഖയേന സിദ്ധാതി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ ദീപനവസേന പാളി പവത്താതി ദസ്സേന്തോ ‘‘പരിഞ്ഞാതം തസ്സാതി സബ്ബപദേഹി യോജേത്വാ പുന ¶ ഖയാ രാഗസ്സ വീതരാഗത്താതി യോജേതബ്ബം. ഏസ നയോ ഇതരേസൂ’’തി ആഹ. തത്ഥ ഇതരേസൂതി പഞ്ചമഛട്ഠവാരേസു. യദി ഏവം കസ്മാ പാളി ഏവം ന ദിസ്സതീതി ആഹ ‘‘ദേസനാ പന ഏകത്ഥ വുത്തം സബ്ബത്ഥ വുത്തമേവ ഹോതീതി സംഖിത്താ’’തി.
ന ഖയാ രാഗസ്സ വീതരാഗോ സബ്ബസോ അപ്പഹീനരാഗത്താ. വിക്ഖമ്ഭിതരാഗോ ഹി സോതി. ബാഹിരകഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ തഥാഭാവസ്സേവ തേസു ലബ്ഭനതോ, ന തേസു ഏവ തഥാഭാവസ്സ ലബ്ഭനതോ. ഇദാനി യാ സാ ‘‘പരിഞ്ഞാതം തസ്സാ’’തി സബ്ബപദേഹി യോജനാ വുത്താ, തം വിനാപി നിബ്ബാനവാരഅത്ഥയോജനം ദസ്സേതും ‘‘യഥാ ചാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ മഞ്ഞനം ന മഞ്ഞതീതി മഞ്ഞനാ നപ്പവത്തതീതി അത്ഥോ. മഞ്ഞനായ മഞ്ഞിതബ്ബത്തേപി തസ്സാ വത്ഥുഅന്തോഗധത്താതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.
യദിപി പരിഞ്ഞാതപദം അഗ്ഗഹേത്വാ നിബ്ബാനവാരദേസനാ പവത്താ, ഏവമ്പി ‘‘ഖയാ’’തിആദിപദേഹി പരിഞ്ഞാസിദ്ധി ഏവ പകാസീയതീതി കോ തേസം വിസേസോതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘ഏത്ഥ ചാ’’തിആദി. മഗ്ഗഭാവനാപാരിപൂരിദസ്സനത്ഥം വുത്തോ, മഗ്ഗകിച്ചന്താ ഹി പരിഞ്ഞായോതി അധിപ്പായോ. ഇതരേ…പേ… വേദിതബ്ബാ വീതരാഗാദികിത്തനതോതി. ദ്വീഹി വാ കാരണേഹീതി യഥാവുത്തകാരണദ്വയേന. അസ്സാതി ഖീണാസവസ്സ. അയം വിസേസോതി ഇദാനി വുച്ചമാനോ വിസേസോ. യദിപി ഖീണാസവോ ഏകന്തേന വീതരാഗോ വീതദോസോ വീതമോഹോ ഏവ ച ഹോതി, യായ പന പുബ്ബഭാഗപടിപദായ വീതരാഗതാദയോ സവിസേസാതി വത്തബ്ബതം ലഭന്തി, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘തീസു ഹീ’’തിആദിമാഹ ¶ . ‘‘രത്തോ അത്ഥം ന ജാനാതീ’’തിആദിനാ (നേത്തി. ൧൧) രാഗേ ആദീനവം പസ്സതോ ‘‘രാഗോ ച നാമ സുഖാഭിസങ്ഗേന ഉപ്പജ്ജതി, സുഖഞ്ച വിപരിണാമതോ ദുക്ഖം. പഗേവ ഇതര’’ന്തി സഹേതുകേ രാഗേ ആദീനവദസ്സനം ദുക്ഖാനുപസ്സനായ നിമിത്തം, ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ച പണിധിയാ പടിപക്ഖഭാവതോ അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖം പരിപുരേതീതി ആഹ ‘‘രാഗേ…പേ… വീതരാഗോ ഹോതീ’’തി. തഥാ ‘‘ദുട്ഠോ അത്ഥം ന ജാനാതീ’’തിആദിനാ (ഇതിവു. ൮൮) ദോസേ ആദീനവം പസ്സതോ ‘‘ദോസോ ച നാമ ദുക്ഖം പടിച്ച ഉപ്പജ്ജതി, തഞ്ച ഉഭയം അനവട്ഠിതം ഇത്തരം പഭങ്ഗൂ’’തി സഹേതുകേ ദോസേ ആദീനവദസ്സനം അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിമിത്തം, അനിച്ചാനുപസ്സനാ ച നിച്ചനിമിത്താദീനം പടിപക്ഖഭാവതോ അനിമിത്തവിമോക്ഖം പരിപൂരേതീതി ആഹ ‘‘ദോസേ…പേ… ഹോതീ’’തി. തഥാ ‘‘മൂള്ഹോ ¶ അത്ഥം ന ജാനാതീ’’തിആദിനാ (ഇതിവു. ൮൮) മോഹേ ആദീനവം പസ്സതോ ‘‘മോഹോ നാമ യഥാസഭാവഗ്ഗഹണസ്സ പരിബ്ഭമന്തോ’’തി മോഹസ്സ വിക്ഖമ്ഭനം അനത്താനുപസ്സനായ നിമിത്തം, അനത്താനുപസ്സനായ ച അത്താഭിനിവേസസ്സ പടിപക്ഖഭാവതോ സുഞ്ഞതം വിമോക്ഖം പരിപൂരേതീതി ആഹ ‘‘മോഹേ…പേ… വീതമോഹോ ഹോതീ’’തി.
ഏവം സന്തേതി യദി വീതരാഗതാദയോ വിമോക്ഖവിഭാഗേന വുത്താ, ഏവം സന്തേ. തസ്മാതി യസ്മാ വിമോക്ഖമുഖവിമോക്ഖാനം വസേന നിയമേത്വാ ന വുത്തം, തസ്മാ. യം കിഞ്ചി അരഹതോ സമ്ഭവന്തം വിഭജിത്വാ വുച്ചതീതി വാരത്തയദേസനാ കതാതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘യം അരഹതോ’’തിആദിനാ.
ഏവം വിമുത്തിവിഭാഗേന ഖീണാസവസ്സ വിഭാഗം വാരത്തയദേസനാനിബന്ധനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അവിഭാഗേനപി തത്ഥ പരിഞ്ഞാവിസയസ്സ അനുസയവിസയസ്സ ച വിഭാഗം തസ്സ നിബന്ധനം ദസ്സേന്തോ ‘‘അവിസേസേനാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഉപേക്ഖാവേദനാ വിസേസതോ സങ്ഖാരദുക്ഖം സമ്മോഹാധിട്ഠാനന്തി വുത്തം ‘‘സങ്ഖാര…പേ… മോഹോ’’തി. സേസം വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.
ഖീണാസവവാരതതിയാദിനയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
തഥാഗതവാരസത്തമനയവണ്ണനാ
൧൨. യേഹി (ദീ. നി. അഭി. ടീ. ൧.൭.ചൂളസീലവണ്ണനാ; അ. നി. ടീ. ൧.൧.൧൭൦) ഗുണവിസേസേഹി നിമിത്തഭൂതേഹി ഭഗവതി ‘‘തഥാഗതോ’’തി അയം സമഞ്ഞാ പവത്താ, തം ദസ്സനത്ഥം ¶ ‘‘അട്ഠഹി കാരണേഹി ഭഗവാ തഥാഗതോ’’തിആദി വുത്തം. ഗുണനേമിത്തകാനേവ ഹി ഭഗവതോ സബ്ബാനി നാമാനി. യഥാഹ –
‘‘അസങ്ഖ്യേയ്യാനി നാമാനി, സഗുണേന മഹേസിനോ;
ഗുണേന നാമമുദ്ധേയ്യം, അപി നാമസഹസ്സതോ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൩൧൩; ഉദാ. അട്ഠ. ൫൩; പടി. മ. അട്ഠ. ൧.൭൬; ദീ. നി. അഭി. ടീ. ൧.൭.ചൂളസീലവണ്ണനാ; അ. നി. ടീ. ൧.൧.൧൭൦) –
തഥാ ആഗതോതി ഏത്ഥ ആകാരനിയമനവസേന ഓപമ്മസമ്പടിപാദനത്ഥോ തഥാ-സദ്ദോ. സാമഞ്ഞജോതനാ ഹി വിസേസേ അവതിട്ഠതീതി പടിപാദഗമനത്ഥോ ആഗത-സദ്ദോ, ന ഞാണഗമനത്ഥോ ‘‘തഥലക്ഖണം ആഗതോ’’തിആദീസു ¶ (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൭; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൨; സം. നി. അട്ഠ. ൨.൩.൭൮; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧൭൦; ഉദാ. അട്ഠ. ൧൮; ഇതിവു. അട്ഠ. ൩൮; ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൧.൧.൩; ബു. വം. അട്ഠ. ൨.ബാഹിരനിദാന; മഹാനി. അട്ഠ. ൧൪) വിയ, നാപി കായഗമനാദിഅത്ഥോ ‘‘ആഗതോ ഖോ മഹാസമണോ, മാഗധാനം ഗിരിബ്ബജ’’ന്തിആദീസു (മഹാവ. ൬൩) വിയ. തത്ഥ യദാകാരനിയമനവസേന ഓപമ്മസമ്പടിപാദനത്ഥോ തഥാ-സദ്ദോ, തം കരുണാപ്പധാനത്താ മഹാകരുണാമുഖേന പുരിമബുദ്ധാനം ആഗമനപടിപദം ഉദാഹരണവസേന സാമഞ്ഞതോ ദസ്സേന്തോ യംതംസദ്ദാനം ഏകന്തസമ്ബന്ധഭാവതോ ‘‘യഥാ സബ്ബലോക…പേ… ആഗതാ’’തി സാധാരണതോ വത്വാ പുന തം പടിപദം മഹാപദാനസുത്താദീസു (ദീ. നി. ൨.൪) സമ്ബഹുലനിദ്ദേസേന സുപാകടാനം ആസന്നാനഞ്ച വിപസ്സീആദീനം ഛന്നം സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം വസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാ വിപസ്സീ ഭഗവാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ യേന അഭിനീഹാരേനാതി മനുസ്സത്ത-ലിങ്ഗസമ്പത്തി-ഹേതു-സത്ഥാരദസ്സന-പബ്ബജ്ജാ-അഭിഞ്ഞാദിഗുണസമ്പത്തി-അധികാര-ഛന്ദാനം വസേന അട്ഠങ്ഗസമന്നാഗതേന കായപണിധാനമഹാപണിധാനേന. സബ്ബേസഞ്ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം കായപണിധാനം ഇമിനാവ നീഹാരേന സമിജ്ഝതീതി.
ഏവം മഹാഭിനീഹാരവസേന ‘‘തഥാഗതോ’’തി പദസ്സ അത്ഥം വത്വാ ഇദാനി പാരമീപൂരണവസേന ദസ്സേതും ‘‘അഥ വാ യഥാ വിപസ്സീ ഭഗവാ…പേ… യഥാ കസ്സപോ ഭഗവാ ദാനപാരമിം പൂരേത്വാ’’തിആദി വുത്തം. ഇമസ്മിം പന ഠാനേ സുത്തന്തികാനം മഹാബോധിയാനപടിപദായ കോസല്ലജനനത്ഥം പാരമീകഥാ വത്തബ്ബാ, സാ പന സബ്ബാകാരസമ്പന്നാ ചരിയാപിടകവണ്ണനായ (ചരിയാ. പകിണ്ണകകഥാ) വിത്ഥാരതോ നിദ്ദിട്ഠാ, തസ്മാ അത്ഥികേഹി തത്ഥ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബാ. യഥാ ¶ പന പുബ്ബേ വിപസ്സീആദയോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ അഭിനീഹാരസമ്പത്തിയം പതിട്ഠായ സുവിസുദ്ധായ പടിപദായ അനവസേസതോ സമ്മദേവ സബ്ബാ പാരമിയോ പരിപൂരേസും, ഏവം അമ്ഹാകമ്പി ഭഗവാ പരിപൂരേസീതി ഇമമത്ഥം സന്ധായാഹ ‘‘സമത്തിം സപാരമിയോ പൂരേത്വാ’’തി. സതിപി അങ്ഗപരിച്ചാഗാദീനം ദാനപാരമിഭാവേ പരിച്ചാഗവിസേസഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ചേവ സുദുക്കരഭാവദസ്സനത്ഥഞ്ച ‘‘പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗേ’’തി വിസും ഗഹണം, തതോയേവ ച അങ്ഗപരിച്ചാഗതോ വിസും നയനപരിച്ചാഗഗ്ഗഹണമ്പി കതം, പരിഗ്ഗഹപരിച്ചാഗഭാവസാമഞ്ഞേപി ധനരജ്ജപരിച്ചാഗതോ പുത്തദാരപരിച്ചാഗഗ്ഗഹണഞ്ച കതം.
ഗതപച്ചാഗതികവത്തപൂരണാദികായ പുബ്ബഭാഗപടിപദായ സദ്ധിം അഭിഞ്ഞാസമാപത്തിനിപ്ഫാദനം പുബ്ബയോഗോ, ദാനാദീസുയേവ സാതിസയപടിപത്തിനിപ്ഫാദനം പുബ്ബചരിയാ ¶ , സാ ചരിയാപിടകസങ്ഗഹിതാ. അഭിനീഹാരോ പുബ്ബയോഗോ, ദാനാദിപടിപത്തി, കായവിവേകവസേന ഏകചരിയാ വാ പുബ്ബചരിയാതി കേചി. ദാനാദീനഞ്ചേവ അപ്പിച്ഛതാദീനഞ്ച സംസാരനിബ്ബാനേസു ആദീനവാനിസംസാനഞ്ച വിഭാവനവസേന സത്താനം ബോധിത്തയേ പതിട്ഠാപനപരിപാചനവസേന ച പവത്താ കഥാ ധമ്മക്ഖാനം, ഞാതീനം അത്ഥചരിയാ ഞാതത്ഥചരിയാ, സാപി കരുണായ വസേനേവ. ആദി-സദ്ദേന ലോകത്ഥചരിയാദയോ സങ്ഗണ്ഹാതി. കമ്മസ്സകതഞാണവസേന, അനവജ്ജകമ്മായതനസിപ്പായതനവിജ്ജാട്ഠാനപരിചയവസേന ഖന്ധായതനാദിപരിചയവസേന, ലക്ഖണത്തയതീരണവസേന ച ഞാണചാരോ ബുദ്ധിചരിയാ, സാ പന അത്ഥതോ പഞ്ഞാപാരമീയേവ, ഞാണസമ്ഭാരദസ്സനത്ഥം വിസും ഗഹണം. കോടീതി പരിയന്തോ, ഉക്കംസോതി അത്ഥോ.
ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഭാവേത്വാ ബ്രൂഹേത്വാതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥ ഭാവേത്വാതി ഉപ്പാദേത്വാ. ബ്രൂഹേത്വാതി വഡ്ഢേത്വാ. സതിപട്ഠാനാദിഗ്ഗഹണേന ആഗമനപടിപദം മത്ഥകം പാപേത്വാ ദസ്സേതി. വിപസ്സനാസഹഗതാ ഏവ വാ സതിപട്ഠാനാദയോ ദട്ഠബ്ബാ. ഏത്ഥ ച ‘‘യേന അഭിനീഹാരേനാ’’തിആദിനാ ആഗമനപടിപദായ ആദിം ദസ്സേതി, ‘‘ദാനപാരമീ’’തിആദിനാ മജ്ഝം, ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ’’തിആദിനാ പരിയോസാനന്തി വേദിതബ്ബം.
സമ്പതിജാതോതി മുഹുത്തജാതോ മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുത്തമത്തോ, ന മാതുകുച്ഛിതോ നിക്ഖന്തമത്തോ. നിക്ഖന്തമത്തഞ്ഹി മഹാസത്തം പഠമം ബ്രഹ്മാനോ സുവണ്ണജാലേന പടിഗ്ഗണ്ഹിംസു, തേസം ഹത്ഥതോ ചത്താരോ മഹാരാജാനോ അജിനപ്പവേണിയാ, തേസം ഹത്ഥതോ മനുസ്സാ ദുകൂലചുമ്ബടകേന പടിഗ്ഗണ്ഹിംസു, മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ പഥവിയം പതിട്ഠിതോതി. യഥാഹ ഭഗവാ മഹാപദാനദേസനായം. സേതമ്ഹി ഛത്തേതി ദിബ്ബസേതച്ഛത്തേ. അനുധാരീയമാനേതി ധാരീയമാനേ. ഏത്ഥ ച ഛത്തഗ്ഗഹണേനേവ ഖഗ്ഗാദീനി പഞ്ച കകുധഭണ്ടാനിപി വുത്താനേവാതി ദട്ഠബ്ബം. ഖഗ്ഗതാലവണ്ടമോരഹത്ഥകവാലബീജനീഉണ്ഹീസപട്ടാപി ¶ ഹി ഛത്തേന സഹ തദാ ഉപട്ഠിതാ അഹേസും, ഛത്താദീനിയേവ ച തദാ പഞ്ഞായിംസു, ന ഛത്താദിഗ്ഗാഹകാ. സബ്ബാ ച ദിസാതി ദസപി ദിസാ. നയിദം സബ്ബദിസാവിലോകനം സത്തപദവീതിഹാരുത്തരകാലം ദട്ഠബ്ബം. മഹാസത്തോ ഹി മനുസ്സാനം ഹത്ഥതോ മുച്ചിത്വാ പുരത്ഥിമദിസം ¶ ഓലോകേസി. തത്ഥ ദേവമനുസ്സാ ഗന്ധമാലാദീഹി പൂജയമാനാ ‘‘മഹാപുരിസ ഇധ തുമ്ഹേഹി സദിസോപി നത്ഥി, കുതോ ഉത്തരിതരോ’’തി ആഹംസു. ഏവം ചതസ്സോ ദിസാ, ചതസ്സോ അനുദിസാ; ഹേട്ഠാ, ഉപരീതി സബ്ബാ ദിസാ അനുവിലോകേത്വാ സബ്ബത്ഥ അത്തനാ സദിസം അദിസ്വാ ‘‘അയം ഉത്തരാ ദിസാ’’തി തത്ഥ സത്തപദവീതിഹാരേന അഗമാസി. ആസഭിന്തി ഉത്തമം. അഗ്ഗോതി സബ്ബപഠമോ. ജേട്ഠോ സേട്ഠോതി ച തസ്സേവ വേവചനം. അയമന്തിമാ ജാതി, നത്ഥി ദാനി പുനബ്ഭവോതി ഇമസ്മിം അത്തഭാവേ പത്തബ്ബം അരഹത്തം ബ്യാകാസി.
അനേകേസം വിസേസാധിഗമാനം പുബ്ബനിമിത്തഭാവേനാതി സംഖിത്തേന വുത്തമത്ഥം ‘‘യഞ്ഹീ’’തിആദിനാ വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതി. തത്ഥ ഏത്ഥാതി –
‘‘അനേകസാഖഞ്ച സഹസ്സമണ്ഡലം,
ഛത്തം മരൂ ധാരയുമന്തലിക്ഖേ;
സുവണ്ണദണ്ഡാ വീതിപതന്തി ചാമരാ,
ന ദിസ്സരേ ചാമരഛത്തഗാഹകാ’’തി. (സു. നി. ൬൯൩);
ഇമിസ്സാ ഗാഥായ. സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമേവ സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതചാരതായ അനാവരണഞാണന്തി ആഹ ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതാനാവരണഞാണപടിലാഭസ്സാ’’തി. തഥാ അയം ഭഗവാപി ഗതോ…പേ… പുബ്ബനിമിത്തഭാവേനാതി ഏതേന അഭിജാതിയം ധമ്മതാവസേന ഉപ്പജ്ജനകവിസേസാ സബ്ബബോധിസത്താനം സാധാരണാതി ദസ്സേതി. പാരമിതാനിസ്സന്ദാ ഹി തേതി.
വിക്കമീതി അഗമാസി. മരൂതി ദേവാ. സമാതി വിലോകനസമതായ സമാ സദിസിയോ. മഹാപുരിസോ ഹി യഥാ ഏകം ദിസം വിലോകേസി, ഏവം സേസദിസാപി, ന കത്ഥചി വിലോകനേ വിബന്ധോ തസ്സ അഹോസീതി. സമാതി വാ വിലോകേതും യുത്താ, വിസമരഹിതാതി അത്ഥോ. ന ഹി തദാ ബോധിസത്തസ്സ വിരൂപബീഭച്ഛവിസമരൂപാനി വിലോകേതും അയുത്താനി ദിസാസു ഉപട്ഠഹന്തീതി.
ഏവം ‘‘തഥാ ഗതോ’’തി കായഗമനട്ഠേന ഗത-സദ്ദേന തഥാഗത-സദ്ദം നിദ്ദിസിത്വാ ഇദാനി ഞാണഗമനട്ഠേന തം ദസ്സേതും ‘‘അഥ വാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ നേക്ഖമ്മേനാതി അലോഭപ്പധാനേന കുസലചിത്തുപ്പാദേന ¶ . കുസലാ ഹി ¶ ധമ്മാ ഇധ നേക്ഖമ്മം, ന പബ്ബജ്ജാദയോ, ‘‘പഠമജ്ഝാന’’ന്തി (ദീ. നി. അഭി. ടീ. ൧.൭.ചൂളസീലവണ്ണനാ; അ. നി. ടീ. ൧.൧.൧൭൦) ച വദന്തി. പഹായാതി പജഹിത്വാ. ഗതോ അധിഗതോ, പടിപന്നോ ഉത്തരിവിസേസന്തി അത്ഥോ. പഹായാതി വാ പഹാനഹേതു, പഹാനലക്ഖണം വാ. ഹേതുലക്ഖണത്ഥോ ഹി അയം പഹായ-സദ്ദോ. കാമച്ഛന്ദാദിപ്പഹാനഹേതുകം ‘‘ഗതോ’’തി ഹേത്ഥ വുത്തം ഗമനം അവബോധോ, പടിപത്തി ഏവ വാ കാമച്ഛന്ദാദിപ്പഹാനേന ച ലക്ഖീയതീതി. ഏസ നയോ പദാലേത്വാതിആദീസുപി. അബ്യാപാദേനാതി മേത്തായ. ആലോകസഞ്ഞായാതി വിഭൂതം കത്വാ മനസികരണേന (ദീ. നി. അഭി. ടീ. ൧.൭.ചൂളസീലവണ്ണനാ) ഉപട്ഠിതആലോകസഞ്ചാനനേന. അവിക്ഖേപേനാതി സമാധിനാ. ധമ്മവവത്ഥാനേനാതി കുസലാദിധമ്മാനം യാഥാവനിച്ഛയേന. ‘‘സപ്പച്ചയനാമരൂപവവത്ഥാനേനാ’’തിപി വദന്തി.
ഏവം കാമച്ഛന്ദാദിനീവരണപ്പഹാനേന ‘‘അഭിജ്ഝം ലോകേ പഹായാ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൫൦൮) വുത്തായ പഠമജ്ഝാനസ്സ പുബ്ബഭാഗപടിപദായ ഭഗവതോ തഥാഗതഭാവം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സഹ ഉപായേന അട്ഠഹി സമാപത്തീഹി അട്ഠാരസഹി ച മഹാവിപസ്സനാഹി തം ദസ്സേതും ‘‘ഞാണേനാ’’തിആദിമാഹ. നാമരൂപപരിഗ്ഗഹകങ്ഖാവിതരണാനഞ്ഹി വിനിബന്ധഭൂതസ്സ മോഹസ്സ ദൂരീകരണേന ഞാതപരിഞ്ഞായം ഠിതസ്സ അനിച്ചസഞ്ഞാദയോ സിജ്ഝന്തി, തഥാ ഝാനസമാപത്തീസു അഭിരതിനിമിത്തേന പാമോജ്ജേന. തത്ഥ ‘‘അനഭിരതിയാ വിനോദിതായ ഝാനാദീനം സമധിഗമോ’’തി സമാപത്തിവിപസ്സനാനം അരതിവിനോദനഅവിജ്ജാപദാലനാദീനി ഉപായോ, ഉപ്പടിപാടിനിദ്ദേസോ പന നീവരണസഭാവായ അവിജ്ജായ ഹേട്ഠാ നിവരണേസുപി സങ്ഗഹദസ്സനത്ഥന്തി ദട്ഠബ്ബം. സമാപത്തിവിഹാരപ്പവേസവിബന്ധനേന നീവരണാനി കവാടസദിസാനീതി ആഹ ‘‘നീവരണകവാടം ഉഗ്ഘാടേത്വാ’’തി. ‘‘രത്തിം അനുവിതക്കേത്വാ അനുവിചാരേത്വാ ദിവാ കമ്മന്തേ പയോജേതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൫൧) വുത്തട്ഠാനേ വിതക്കവിചാരാ ധൂമായനാതി അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘വിതക്കവിചാരധൂമ’’ന്തി. കിഞ്ചാപി പഠമജ്ഝാനുപചാരേയേവ ദുക്ഖം, ചതുത്ഥജ്ഝാനുപചാരേ ച സുഖം പഹീയതി, അതിസയപ്പഹാനം പന സന്ധായാഹ ‘‘ചതുത്ഥജ്ഝാനേന സുഖദുക്ഖം പഹായാ’’തി.
അനിച്ചസ്സ, അനിച്ചന്തി ച അനുപസ്സനാ അനിച്ചാനുപസ്സനാ, തേഭൂമകധമ്മാനം അനിച്ചതം ഗഹേത്വാ പവത്തായ വിപസ്സനായേതം നാമം. നിച്ചസഞ്ഞന്തി സങ്ഖതധമ്മേസു ‘‘നിച്ചാ സസ്സതാ’’തി ഏവംപവത്തമിച്ഛാസഞ്ഞം. സഞ്ഞാസീസേന ദിട്ഠിചിത്താനമ്പി ¶ ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. ഏസ നയോ ഇതോ പരേസുപി. നിബ്ബിദാനുപസ്സനായാതി സങ്ഖാരേസു നിബ്ബിജ്ജനാകാരേന പവത്തായ അനുപസ്സനായ. നന്ദിന്തി സപ്പീതികതണ്ഹം. വിരാഗാനുപസ്സനായാതി സങ്ഖാരേസു വിരജ്ജനാകാരേന പവത്തായ അനുപസ്സനായ. നിരോധാനുപസ്സനായാതി ¶ സങ്ഖാരാനം നിരോധസ്സ അനുപസ്സനായ. യഥാ വാ സങ്ഖാരാ നിരുജ്ഝന്തിയേവ, ആയതിം പുനബ്ഭവവസേന ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ഏവം അനുപസ്സനാ നിരോധാനുപസ്സനാ. തേനേവാഹ ‘‘നിരോധാനുപസ്സനായ നിരോധേതി, നോ സമുദേതീ’’തി. മുച്ചിതുകമ്യതാ ഹി അയം ബലപ്പത്താതി. പടിനിസ്സജ്ജനാകാരേന പവത്താ അനുപസ്സനാ പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സനാ, പടിസങ്ഖാസന്തിട്ഠനാ ഹി അയം. ആദാനന്തി നിച്ചാദിവസേന ഗഹണം. സന്തതിസമൂഹകിച്ചാരമ്മണാനം വസേന ഏകത്തഗ്ഗഹണം ഘനസഞ്ഞാ. ആയൂഹനം അഭിസങ്ഖരണം. അവത്ഥാവിസേസാപത്തി വിപരിണാമോ. ധുവസഞ്ഞന്തി ഥിരഭാവഗ്ഗഹണം. നിമിത്തന്തി സമൂഹാദിഘനവസേന സകിച്ചപരിച്ഛേദതായ ച സങ്ഖാരാനം സവിഗ്ഗഹഗ്ഗഹണം. പണിധിന്തി രാഗാദിപണിധിം. സാ പനത്ഥതോ തണ്ഹാവസേന സങ്ഖാരേസു നിന്നതാ. അഭിനിവേസന്തി അത്താനുദിട്ഠിം.
അനിച്ചദുക്ഖാദിവസേന സബ്ബധമ്മതീരണം അധിപഞ്ഞാധമ്മവിപസ്സനാ. സാരാദാനാഭിനിവേസന്തി അസാരേസു സാരഗ്ഗഹണവിപല്ലാസം. ഇസ്സരകുത്താദിവസേന ലോകോ സമുപ്പന്നോതി അഭിനിവേസോ സമ്മോഹാഭിനിവേസോ. കേചി പന ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹം അതീതമദ്ധാനന്തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൧൮; സം. നി. ൨.൨൦) പവത്തസംസയാപത്തി സമ്മോഹാഭിനിവേസോ’’തി വദന്തി. സങ്ഖാരേസു ലേണതാണഭാവഗ്ഗഹണം ആലയാഭിനിവേസോ. ‘‘ആലയരതാ ആലയസമ്മുദിതാ’’തി (ദീ. നി. ൨.൬൪, ൬൭; മ. നി. ൧.൨൮൧; ൨.൩൩൭; സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൭, ൮) വചനതോ ആലയോ തണ്ഹാ, സായേവ ചക്ഖാദീസു രൂപാദീസു ച അഭിനിവിസനവസേന പവത്തിയാ ആലയാഭിനിവേസോതി കേചി. ‘‘ഏവംവിധാ സങ്ഖാരാ പടിനിസ്സജ്ജീയന്തീ’’തി പവത്തം ഞാണം പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാ. വട്ടതോ വിഗതത്താ വിവട്ടം, നിബ്ബാനം, തത്ഥ ആരമ്മണകരണസങ്ഖാതേന അനുപസ്സനേന പവത്തിയാ വിവട്ടാനുപസ്സനാ, ഗോത്രഭൂ. സംയോഗാഭിനിവേസന്തി സംയുജ്ജനവസേന സങ്ഖാരേസു നിവിസനം. ദിട്ഠേകട്ഠേതി ദിട്ഠിയാ സഹജാതേകട്ഠേ പഹാനേകട്ഠേ ച. ഓളാരികേതി ഉപരിമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസേ അപേക്ഖിത്വാ വുത്തം, അഞ്ഞഥാ ദസ്സനേന പഹാതബ്ബാപി ദുതിയമഗ്ഗവജ്ഝേഹി ഓളാരികാതി. അണുസഹഗതേതി അണുഭൂതേ. ഇദം ഹേട്ഠിമമഗ്ഗവജ്ഝേ അപേക്ഖിത്വാ ¶ വുത്തം. സബ്ബകിലേസേതി അവസിട്ഠസബ്ബകിലേസേ. ന ഹി പഠമാദിമഗ്ഗേഹി പഹീനാ കിലേസാ പുന പഹീയന്തീതി.
കക്ഖളത്തം കഥിനഭാവോ. പഗ്ഘരണം ദ്രവഭാവോ. ലോകിയവായുനാ ഭസ്തസ്സ വിയ യേന വായുനാ തംതംകലാപസ്സ ഉദ്ധുമായനം, ഥദ്ധഭാവോ വാ, തം വിത്ഥമ്ഭനം. വിജ്ജമാനേപി കലാപന്തരഭൂതാനം കലാപന്തരഭൂതേഹി സമ്ഫുട്ഠഭാവേ തംതംഭൂതവിവിത്തതാ രൂപപരിയന്തോ ആകാസോതി യേസം യോ പരിച്ഛേദോ, തേഹി സോ അസമ്ഫുട്ഠോവ, അഞ്ഞഥാ ഭൂതാനം പരിച്ഛേദസഭാവോ ന സിയാ ബ്യാപീഭാവാപത്തിതോ, അബ്യാപിതാവ ¶ അസമ്ഫുട്ഠതാതി യസ്മിം കലാപേ ഭൂതാനം പരിച്ഛേദോ, തേഹി അസമ്ഫുട്ഠഭാവോ അസമ്ഫുട്ഠലക്ഖണം. തേനാഹ ഭഗവാ ആകാസധാതുനിദ്ദേസേ (ധ. സ. ൬൩൭) ‘‘അസമ്ഫുട്ഠം ചതൂഹി മഹാഭൂതേഹീ’’തി.
വിരോധിപച്ചയസന്നിപാതേ വിസദിസുപ്പത്തി രുപ്പനം. ചേതനാപധാനത്താ സങ്ഖാരക്ഖന്ധധമ്മാനം ചേതനാവസേനേതം വുത്തം ‘‘സങ്ഖാരാനം അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണ’’ന്തി. തഥാ ഹി സുത്തന്തഭാജനീയേ സങ്ഖാരക്ഖന്ധവിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൯൨) ‘‘ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജാ ചേതനാ’’തിആദിനാ ചേതനാവ വിഭത്താ. അഭിസങ്ഖരണലക്ഖണാ ച ചേതനാ. യഥാഹ ‘‘തത്ഥ കതമോ പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരോ? കുസലാ ചേതനാ കാമാവചരാ’’തിആദി. ഫരണം സവിപ്ഫാരികതാ. അസ്സദ്ധിയേതി അസദ്ധിയഹേതു. നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം. ഏസ നയോ കോസജ്ജേതിആദീസു. ഉപസമലക്ഖണന്തി കായചിത്തപരിളാഹൂപസമലക്ഖണം. ലീനുദ്ധച്ചരഹിതേ അധിചിത്തേ പവത്തമാനേ പഗ്ഗഹനിഗ്ഗഹസമ്പഹംസനേസു അബ്യാവടതായ അജ്ഝുപേക്ഖനം പടിസങ്ഖാനം പക്ഖപാതുപച്ഛേദതോ.
മുസാവാദാദീനം വിസംവാദനാദികിച്ചതായ ലൂഖാനം അപരിഗ്ഗാഹകാനം പടിപക്ഖഭാവതോ പരിഗ്ഗാഹകസഭാവാ സമ്മാവാചാ സിനിദ്ധഭാവതോ സമ്പയുത്തധമ്മേ സമ്മാവാചാപച്ചയസുഭാസിതാനം സോതാരഞ്ച പുഗ്ഗലം പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി തസ്സാ പരിഗ്ഗാഹലക്ഖണം വുത്തം. കായികകിരിയാ കിഞ്ചി കത്തബ്ബം സമുട്ഠാപേതി, സയഞ്ച സമുട്ഠഹനം ഘടനം ഹോതീതി സമ്മാകമ്മന്ത സങ്ഖാതായ വിരതിയാ സമുട്ഠാനലക്ഖണം ദട്ഠബ്ബം. സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ ഉക്ഖിപനം സമുട്ഠാപനം കായികകിരിയായ ഭാരുക്ഖിപനം വിയ. ജീവമാനസ്സ സത്തസ്സ, സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ ജീവിതിന്ദ്രിയപ്പവത്തിയാ, ആജീവസ്സേവ വാ സുദ്ധി വോദാനം. സസമ്പയുത്തധമ്മസ്സ ചിത്തസ്സ സംകിലേസപക്ഖേ പതിതും അദത്വാ സമ്മദേവ പഗ്ഗണ്ഹനം പഗ്ഗഹോ.
‘‘സങ്ഖാരാ’’തി ¶ ഇധ ചേതനാ അധിപ്പേതാതി വുത്തം ‘‘സങ്ഖാരാനം ചേതനാലക്ഖണ’’ന്തി. നമനം ആരമ്മണാഭിമുഖഭാവോ. ആയതനം പവത്തനം. ആയതനാനം വസേന ഹി ആയസങ്ഖാതാനം ചിത്തചേതസികാനം പവത്തി. തണ്ഹായ ഹേതുലക്ഖണന്തി വട്ടസ്സ ജനകഹേതുഭാവോ, മഗ്ഗസ്സ പന നിബ്ബാനസമ്പാപകത്തന്തി അയമേതേസം വിസേസോ.
തഥലക്ഖണം അവിപരീതസഭാവോ. ഏകരസോ അഞ്ഞമഞ്ഞാനതിവത്തനം അനൂനാനധികഭാവോ. യുഗനദ്ധാ സമഥവിപസ്സനാവ. സദ്ധാപഞ്ഞാ പഗ്ഗഹാവിക്ഖേപാതിപി വദന്തി.
ഖീണോതി ¶ കിലേസേ ഖേപതീതി ഖയോ, മഗ്ഗോ. അനുപ്പാദപരിയോസാനതായ അനുപ്പാദോ, ഫലം. പസ്സദ്ധി കിലേസവൂപസമോ. ഛന്ദസ്സാതി കത്തുകാമതാഛന്ദസ്സ. മൂലലക്ഖണം പതിട്ഠാഭാവോ. സമുട്ഠാനഭാവോ സമുട്ഠാനലക്ഖണം ആരമ്മണപടിപാദകതായ സമ്പയുത്തധമ്മാനം ഉപ്പത്തിഹേതുതാ. സമോധാനം വിസയാദിസന്നിപാതേന ഗഹേതബ്ബാകാരോ, യാ സങ്ഗതീതി വുച്ചതി. സമം സഹ ഓദഹന്തി അനേന സമ്പയുത്തധമ്മാതി വാ സമോധാനം, ഫസ്സോ. സമോസരന്തി സന്നിപതന്തി ഏത്ഥാതി സമോസരണം. വേദനായ വിനാ അപ്പവത്തമാനാ സമ്പയുത്തധമ്മാ വേദനാനുഭവനനിമിത്തം സമോസടാ വിയ ഹോന്തീതി ഏവം വുത്തം. ഗോപാനസീനം കൂടം വിയ സമ്പയുത്താനം പാമോക്ഖഭാവോ പമുഖലക്ഖണം. തതോ, തേസം വാ സമ്പയുത്തധമ്മാനം ഉത്തരി പധാനന്തി തതുത്തരി, പഞ്ഞുത്തരാ ഹി കുസലാ ധമ്മാ. വിമുത്തിയാതി ഫലസ്സ. തഞ്ഹി സീലാദിഗുണസാരസ്സ പരമുക്കംസഭാവേന സാരം. അയഞ്ച ലക്ഖണവിഭാഗോ ഛധാതുപഞ്ചഝാനങ്ഗാദിവസേന തംതംസുത്തപദാനുസാരേന പോരാണട്ഠകഥായം ആഗതനയേന ച കതോതി ദട്ഠബ്ബം. തഥാ ഹി പുബ്ബേ വുത്തോപി കോചി ധമ്മോ പരിയായന്തരപകാസനത്ഥം പുന ദസ്സിതോ. തതോ ഏവ ച ‘‘ഛന്ദമൂലകാ കുസലാ ധമ്മാ മനസികാരസമുട്ഠാനാ ഫസ്സസമോധാനാ വേദനാസമോസരണാ’’തി, ‘‘പഞ്ഞുത്തരാ കുസലാ ധമ്മാ’’തി, ‘‘വിമുത്തിസാരമിദം ബ്രഹ്മചരിയ’’ന്തി, ‘‘നിബ്ബാനോഗധഞ്ഹി ആവുസോ ബ്രഹ്മചരിയം നിബ്ബാനപരിയോസാന’’ന്തി (മ. നി. ൧.൪൬൬) ച സുത്തപദാനം വസേന ‘‘ഛന്ദസ്സ മൂലലക്ഖണ’’ന്തിആദി വുത്തം.
തഥധമ്മാ നാമ ചത്താരി അരിയസച്ചാനി അവിപരീതസഭാവത്താ. തഥാനി തംസഭാവത്താ. അവിതഥാനി അമുസാസഭാവത്താ. അനഞ്ഞഥാനി അഞ്ഞാകാരരഹിതത്താ. ജാതിപച്ചയസമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോതി ജാതിപച്ചയാ സമ്ഭൂതം ¶ ഹുത്വാ സഹിതസ്സ അത്തനോ പച്ചയാനുരൂപസ്സ ഉദ്ധം ആഗതഭാവോ, അനുപവത്തനട്ഠോതി അത്ഥോ. അഥ വാ സമ്ഭൂതട്ഠോ ച സമുദാഗതട്ഠോ ച സമ്ഭൂതസമുദാഗതട്ഠോ, ന ജാതിതോ ജരാമരണം ന ഹോതി, ന ച ജാതിം വിനാ അഞ്ഞതോ ഹോതീതി ജാതിപച്ചയസമ്ഭൂതട്ഠോ. ഇത്ഥഞ്ച ജാതിതോ സമുദാഗച്ഛതീതി ജാതിപച്ചയസമുദാഗതട്ഠോ, യാ യാ ജാതി യഥാ യഥാ പച്ചയോ ഹോതി, തദനുരൂപം പാതുഭാവോതി അത്ഥോ. അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയട്ഠോതി ഏത്ഥാപി ന അവിജ്ജാ സങ്ഖാരാനം പച്ചയോ ന ഹോതി, ന ച അവിജ്ജം വിനാ സങ്ഖാരാ ഉപ്പജ്ജന്തി, യാ യാ അവിജ്ജാ യേസം യേസം സങ്ഖാരാനം യഥാ യഥാ പച്ചയോ ഹോതി, അയം അവിജ്ജായ സങ്ഖാരാനം പച്ചയട്ഠോ പച്ചയഭാവോതി അത്ഥോ.
ഭഗവാ തം സബ്ബാകാരതോ ജാനാതി പസ്സതീതി സമ്ബന്ധോ. തേനാതി ഭഗവതാ. തം വിഭജ്ജമാനന്തി യോജേതബ്ബം. തന്തി രുപായതനം. ഇട്ഠാനിട്ഠാദീതി ആദി-സദ്ദേന മജ്ഝത്തം സങ്ഗണ്ഹാതി, തഥാ അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നപരിത്തഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാതദുഭയാദിഭേദം. ലബ്ഭമാനകപദവസേനാതി ‘‘രൂപായതനം ¶ ദിട്ഠം, സദ്ദായതനം സുതം, ഗന്ധായതനം രസായതനം ഫോട്ഠബ്ബായതനം മുതം, സബ്ബം രൂപം മനസാ വിഞ്ഞാത’’ന്തി (ധ. സ. ൯൬൬) വചനതോ ദിട്ഠപദഞ്ച വിഞ്ഞാതപദഞ്ച രൂപാരമ്മണേ ലബ്ഭതി, രൂപാരമ്മണം ഇട്ഠം അനിട്ഠം മജ്ഝത്തം പരിത്തം അതീതം അനാഗതം പച്ചുപ്പന്നം അജ്ഝത്തം ബഹിദ്ധാ ദിട്ഠം വിഞ്ഞാതം രൂപം രൂപായതനം രൂപധാതു വണ്ണനിഭാ സനിദസ്സനം സപ്പടിഘം നീലം പീതകന്തി ഏവമാദീഹി അനേകേഹി നാമേഹി.
തേരസഹി വാരേഹീതി രൂപകണ്ഡേ (ധ. സ. ൬൧൬) ആഗതേ തേരസ നിദ്ദേസവാരേ സന്ധായാഹ. ഏകേകസ്മിഞ്ച വാരേ ചതുന്നം ചതുന്നം വവത്ഥാപനനയാനം വസേന ‘‘ദ്വേപഞ്ഞാസായ നയേഹീ’’തി ആഹ. തഥമേവ അവിപരീതദസ്സിതായ അപ്പടിവത്തിയദേസനതായ ച. ‘‘ജാനാമി അഭിഞ്ഞാസി’’ന്തി വത്തമാനാതീതകാലേസു ഞാണപ്പവത്തിദസ്സനേന അനാഗതേപി ഞാണപ്പവത്തി വുത്തായേവാതി ദട്ഠബ്ബാ. വിദിത-സദ്ദോ അനാമട്ഠകാലവിസേസോ വേദിതബ്ബോ ‘‘ദിട്ഠം സുതം മുത’’ന്തിആദീസു (ധ. സ. ൯൬൬) വിയ. ന ഉപട്ഠാസീതി അത്തത്തനിയവസേന ന ഉപഗച്ഛി. യഥാ രൂപാരമ്മണാദയോ ധമ്മാ യംസഭാവാ യംപകാരാ ച, തഥാ നേ പസ്സതി ജാനാതി ഗച്ഛതീതി തഥാഗതോതി ഏവം പദസമ്ഭവോ വേദിതബ്ബോ. കേചി പന ‘‘നിരുത്തിനയേന പിസോദരാദിപക്ഖേപേന (പാണിനി ൬.൩.൧൦൯) വാ ദസ്സി-സദ്ദസ്സ ലോപം, ആഗത-സദ്ദസ്സ ചാഗമം കത്വാ തഥാഗതോ’’തി വണ്ണേന്തി.
നിദ്ദോസതായ ¶ അനുപവജ്ജം. പക്ഖിപിതബ്ബാഭാവേന അനൂനം. അപനേതബ്ബാഭാവേന അനധികം. അത്ഥബ്യഞ്ജനാദിസമ്പത്തിയാ സബ്ബാകാരപരിപുണ്ണം. നോ അഞ്ഞഥാതി ‘‘തഥേവാ’’തി വുത്തമേവത്ഥം ബ്യതിരേകേന സമ്പാദേതി. തേന യദത്ഥം ഭാസിതം, ഏകന്തേന തദത്ഥനിപ്ഫാദനതോ യഥാ ഭാസിതം ഭഗവതാ, തഥേവാതി അവിപരീതദേസനതം ദസ്സേതി. ഗദഅത്ഥോതി ഏതേന തഥം ഗദതീതി തഥാഗതോതി ദ-കാരസ്സ ത-കാരോ കതോ നിരുത്തിനയേനാതി ദസ്സേതി.
തഥാ ഗതമസ്സാതി തഥാഗതോ. ഗതന്തി ച കായവാചാപവത്തീതി അത്ഥോ. തഥാതി ച വുത്തേ യംതംസദ്ദാനം അബ്യഭിചാരിസമ്ബന്ധിതായ യഥാതി അയമത്ഥോ ഉപട്ഠിതോയേവ ഹോതി, കായവചീകിരിയാനഞ്ച അഞ്ഞമഞ്ഞാനുലോമേന വചനിച്ഛായം കായസ്സ വാചാ, വാചായ ച കായോ സമ്ബന്ധീഭാവേന ഉപതിട്ഠതീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഭഗവതോ ഹീ’’തിആദി. ഇമസ്മിം പന അത്ഥേ തഥാവാദീതായ തഥാഗതോതി അയമ്പി അത്ഥോ സിദ്ധോ ഹോതി. സോ പന പുബ്ബേ പകാരന്തരേന ദസ്സിതോതി ആഹ ‘‘ഏവം തഥാകാരിതായ തഥാഗതോ’’തി.
തിരിയം അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസൂതി ഏതേന യദേകേ ‘‘തിരിയം വിയ ഉപരി അധോ ച സന്തി ലോകധാതുയോ’’തി ¶ വദന്തി, തം പടിസേധേതി. ദേസനാവിലാസോയേവ ദേസനാവിലാസമയോ യഥാ ‘‘പുഞ്ഞമയം, ദാനമയ’’ന്തിആദീസു.
നിപാതാനം വാചകസദ്ദസന്നിധാനേ തദത്ഥജോതനഭാവേന പവത്തനതോ ഗത-സദ്ദോയേവ അവഗതത്ഥം അതീതത്ഥഞ്ച വദതീതി ആഹ ‘‘ഗതോതി അവഗതോ അതീതോ’’തി.
അഥ വാ അഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ യാവ സമ്മാസമ്ബോധി, ഏത്ഥന്തരേ മഹാബോധിയാനപടിപത്തിയാ ഹാനട്ഠാനസംകിലേസനിവത്തീനം അഭാവതോ യഥാ പണിധാനം, തഥാ ഗതോ അഭിനീഹാരാനുരൂപം പടിപന്നോതി തഥാഗതോ. അഥ വാ മഹിദ്ധികതായ പടിസമ്ഭിദാനം ഉക്കംസാധിഗമേന അനാവരണഞാണതായ ച കത്ഥചിപി പടിഘാതാഭാവതോ യഥാ രുചി, തഥാ കായവചീചിത്താനം ഗതാനി ഗമനാനി പവത്തിയോ ഏതസ്സാതി തഥാഗതോ. യസ്മാ ച ലോകേ വിധ-യുത്ത-ഗത-പ്പകാര-സദ്ദാ സമാനത്ഥാ ദിസ്സന്തി. തസ്മാ യഥാവിധാ വിപസ്സീആദയോ ഭഗവന്തോ, അയമ്പി ഭഗവാ തഥാവിധോതി തഥാഗതോ ¶ , യഥായുത്താ ച തേ ഭഗവന്തോ, അയമ്പി ഭഗവാ തഥായുത്തോതി തഥാഗതോ. അഥ വാ യസ്മാ സച്ചം തച്ഛം തഥന്തി ഞാണസ്സേതം അധിവചനം, തസ്മാ തഥേന ഞാണേന ആഗതോതി തഥാഗതോ. ഏവമ്പി തഥാഗത-സദ്ദസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
പഹായ കാമാദിമലേ യഥാ ഗതാ,
സമാധിഞാണേഹി വിപസ്സിആദയോ;
മഹേസിനോ സക്യമുനീ ജുതിന്ധരോ,
തഥാ ഗതോ തേന മതോ തഥാഗതോ.
തഥഞ്ച ധാതായതനാദിലക്ഖണം,
സഭാവസാമഞ്ഞവിഭാഗഭേദതോ;
സയമ്ഭുഞാണേന ജിനോ സമാഗതോ,
തഥാഗതോ വുച്ചതി സക്യപുങ്ഗവോ.
തഥാനി സച്ചാനി സമന്തചക്ഖുനാ,
തഥാ ഇദപ്പച്ചയതാ ച സബ്ബസോ;
അനഞ്ഞനേയ്യേന യതോ വിഭാവിതാ,
യാഥാവതോ തേന ജിനോ തഥാഗതോ.
അനേകഭേദാസുപി ¶ ലോകധാതുസു,
ജിനസ്സ രൂപായതനാദിഗോചരേ;
വിചിത്രഭേദം തഥമേവ ദസ്സനം,
തഥാഗതോ തേന സമന്തലോചനോ.
യതോ ച ധമ്മം തഥമേവ ഭാസതി,
കരോതി വാചായനുലോമമത്തനോ;
ഗുണേഹി ലോകം അഭിഭുയ്യിരീയതി,
തഥാഗതോ തേനപി ലോകനായകോ.
യഥാഭിനീഹാരമതോ യഥാരുചി,
പവത്തവാചാ തനുചിത്തഭാവതോ;
യഥാവിധാ യേന പുരാ മഹേസിനോ,
തഥാവിധോ തേന ജിനോ തഥാഗതോതി. (ഇതിവു. അട്ഠ. ൩൮; ദീ. നി. ടീ. ൧.൭ ചൂളസീലവണ്ണനാ);
ആരകത്താതിആദീനം ¶ പദാനം അത്ഥോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൧൨൫) ബുദ്ധാനുസ്സതിസംവണ്ണനായ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബോ. സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താതി ഇമിനാസ്സ പരോപദേസരഹിതസ്സ സബ്ബാകാരേന സബ്ബധമ്മാവബോധനസമത്ഥസ്സ ആകങ്ഖാപടിബദ്ധവുത്തിനോ അനാവരണഞാണസങ്ഖാതസ്സ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ അധിഗമോ ദസ്സിതോ.
നനു ച (ഇതിവു. അട്ഠ. ൩൮) സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണതോ അഞ്ഞം അനാവരണഞാണം, അഞ്ഞഥാ ഛ അസാധാരണഞാണാനി ബുദ്ധഞാണാനീതി വചനം വിരുജ്ഝേയ്യാതി? ന വിരുജ്ഝതി വിസയപ്പവത്തിഭേദവസേന അഞ്ഞേഹി അസാധാരണഞാണഭാവദസ്സനത്ഥം ഏകസ്സേവ ഞാണസ്സ ദ്വിധാ വുത്തത്താ. ഏകമേവ ഹി തം ഞാണം അനവസേസസങ്ഖതാസങ്ഖതസമ്മുതിധമ്മവിസയതായ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥ ച ആവരണാഭാവതോ നിസ്സങ്ഗചാരമുപാദായ അനാവരണഞാണന്തി വുത്തം. യഥാഹ പടിസമ്ഭിദായം (പടി. മ. ൧.൧൧൯) ‘‘സബ്ബം സങ്ഖതാസങ്ഖതമനവസേസം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തത്ഥാവരണം നത്ഥീതി അനാവരണഞാണ’’ന്തിആദി, തസ്മാ നത്ഥി നേസം അത്ഥതോ ഭേദോ, ഏകന്തേന ചേതം ഏവമിച്ഛിതബ്ബം, അഞ്ഞഥാ സബ്ബഞ്ഞുതാനാവരണഞാണാനം സാവരണതാ അസബ്ബധമ്മാരമ്മണതാ ച ആപജ്ജേയ്യ. ന ഹി ഭഗവതോ ഞാണസ്സ അണുമതമ്പി ആവരണം അത്ഥി, അനാവരണഞാണസ്സ ച അസബ്ബധമ്മാരമ്മണഭാവേ ¶ യത്ഥ തം നപ്പവത്തതി, തത്ഥാവരണസബ്ഭാവതോ അനാവരണഭാവോയേവ ന സിയാ. അഥ വാ പന ഹോതു അഞ്ഞമേവ അനാവരണഞാണം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണതോ, ഇധ പന സബ്ബത്ഥ അപ്പടിഹതവുത്തിതായ അനാവരണഞാണന്തി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണമേവ അധിപ്പേതം, തസ്സ ചാധിഗമേന ഭഗവാ സബ്ബഞ്ഞൂ സബ്ബവിദൂ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതി ച വുച്ചതി, ന സകിമേവ സബ്ബധമ്മാവബോധതോ. തഥാ ച വുത്തം പടിസമ്ഭിദായം (പടി. മ. ൧.൧൬൨) ‘‘വിമോക്ഖന്തികമേതം ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ബോധിയാ മൂലേ സഹ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസ്സ പടിലാഭാ സച്ഛികാ പഞ്ഞത്തി യദിദം ബുദ്ധോ’’തി. സബ്ബധമ്മാവബോധനസമത്ഥഞാണസമധിഗമേന ഹി ഭഗവതോ സന്താനേ അനവസേസധമ്മേ പടിവിജ്ഝിതും സമത്ഥതാ അഹോസീതി.
ഏത്ഥാഹ – കിം പനിദം ഞാണം പവത്തമാനം സകിംയേവ സബ്ബസ്മിം വിസയേ പവത്തതി, ഉദാഹു കമേനാതി. കിഞ്ചേത്ഥ – യദി താവ സകിംയേവ സബ്ബസ്മിം വിസയേ പവത്തതി, അതീതാനാഗതപച്ചുപ്പന്നഅജ്ഝത്തബഹിദ്ധാദിഭേദേന ഭിന്നാനം സങ്ഖതധമ്മാനം ¶ അസങ്ഖതസമ്മുതിധമ്മാനഞ്ച ഏകജ്ഝം ഉപട്ഠാനേ ദൂരതോ ചിത്തപടം അവേക്ഖന്തസ്സ വിയ പടിവിഭാഗേനാവബോധോ ന സിയാ, തഥാ ച സതി ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ അനത്താ’’തി വിപസ്സന്താനം അനത്താകാരേന വിയ സബ്ബേ ധമ്മാ അനിരൂപിതരൂപേന ഭഗവതോ ഞാണസ്സ വിസയാ ഹോന്തീതി ആപജ്ജതി. യേപി ‘‘സബ്ബഞേയ്യധമ്മാനം ഠിതലക്ഖണവിസയം വികപ്പരഹിതം സബ്ബകാലം ബുദ്ധാനം ഞാണം പവത്തതി, തേന തേ സബ്ബവിദൂതി വുച്ചന്തി. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘ചരം സമാഹിതോ നാഗോ, തിട്ഠന്തോപി സമാഹിതോ’തി ഇദമ്പി വചനം സുവുത്തം ഹോതീ’’തി വദന്തി, തേസമ്പി വുത്തദോസാനതിവത്തി. ഠിതലക്ഖണാരമ്മണതായ ഹി അതീതാനാഗതസമ്മുതിധമ്മാനം തദഭാവതോ ഏകദേസവിസയമേവ ഭഗവതോ ഞാണം സിയാ, തസ്മാ സകിംയേവ ഞാണം പവത്തതീതി ന യുജ്ജതി.
അഥ കമേന സബ്ബസ്മിം വിസയേ ഞാണം പവത്തതി, ഏവമ്പി ന യുജ്ജതി. ന ഹി ജാതിഭൂമിസഭാവാദിവസേന ദിസാദേസകാലാദിവസേന ച അനേകഭേദഭിന്നേ നേയ്യേ കമേന ഗയ്ഹമാനേ തസ്സ അനവസേസപടിവേധോ സമ്ഭവതി അപരിയന്തഭാവതോ ഞേയ്യസ്സ. യേ പന ‘‘അത്ഥസ്സ അവിസംവാദനതോ ഞേയ്യസ്സ ഏകദേസം പച്ചക്ഖം കത്വാ സേസേപി ഏവന്തി അധിമുച്ചിത്വാ വവത്ഥാപനേന സബ്ബഞ്ഞൂ ഭഗവാ, തഞ്ച ഞാണം അനനുമാനികം സംസയാഭാവതോ. സംസയാനുബന്ധഞ്ഹി ലോകേ അനുമാനഞാണ’’ന്തി വദന്തി, തേസമ്പി തം ന യുത്തം. സബ്ബസ്സ ഹി അപ്പച്ചക്ഖഭാവേ അത്ഥസ്സ അവിസംവാദനേന ഞേയ്യസ്സ ഏകദേസം പച്ചക്ഖം കത്വാ സേസേപി ഏവന്തി അധിമുച്ചിത്വാ വവത്ഥാപനസ്സ അസമ്ഭവതോ. യഞ്ഹി തം സേസം, തം അപ്പച്ചക്ഖന്തി. അഥ തമ്പി പച്ചക്ഖം, തസ്സ സേസഭാവോ ഏവ ന സിയാതി? സബ്ബമേതം അകാരണം. കസ്മാ? അവിസയവിചാരണഭാവതോ. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ¶ ‘‘ബുദ്ധവിസയോ ഭിക്ഖവേ, അചിന്തേയ്യോ ന ചിന്തേതബ്ബോ, യോ ചിന്തേയ്യ, ഉമ്മാദസ്സ വിഘാതസ്സ ഭാഗീ അസ്സാ’’തി (അ. നി. ൪.൭൭). ഇദം പനേത്ഥ സന്നിട്ഠാനം – യം കിഞ്ചി ഭഗവതാ ഞാതും ഇച്ഛിതം സകലമേകദേസോ വാ, തത്ഥ അപ്പടിഹതവുത്തിതായ പച്ചക്ഖതോ ഞാണം പവത്തതി, നിച്ചസമാധാനഞ്ച വിക്ഖേപാഭാവതോ, ഞാതും ഇച്ഛിതസ്സ ച സകലസ്സ അവിസയഭാവേ തസ്സ ആകങ്ഖാപടിബദ്ധവുത്തിതാ ന സിയാ, ഏകന്തേനേവ ച സാ ഇച്ഛിതബ്ബാ ‘‘സബ്ബേ ധമ്മാ ബുദ്ധസ്സ ഭഗവതോ ആവജ്ജനപടിബദ്ധാ ആകങ്ഖപടിബദ്ധാ മനസികാരപടിബദ്ധാ ചിത്തുപ്പാദപടിബദ്ധാ’’തി (മഹാനി. ൬൯, ൧൫൬; ചൂളനി. ൮൫; പടി. മ. ൩.൫) വചനതോ. അതീതാനാഗതവിസയമ്പി ഭഗവതോ ഞാണം അനുമാനാഗമതക്കഗഹണവിരഹിതത്താ പച്ചക്ഖമേവ.
നനു ¶ ച ഏതസ്മിമ്പി പക്ഖേ യദാ സകലം ഞാതും ഇച്ഛിതം, തദാ സകിംയേവ സകലവിസയതായ അനിരൂപിതരൂപേന ഭഗവതോ ഞാണം പവത്തേയ്യാതി വുത്തദോസാനതിവത്തിയേവാതി? ന, തസ്സ വിസോധിതത്താ. വിസോധിതോ ഹി സോ ബുദ്ധവിസയോ അചിന്തേയ്യോതി. അഞ്ഞഥാ പചുരജനഞാണസമാനവുത്തിതായ ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ഞാണസ്സ അചിന്തേയ്യതാ ന സിയാ, തസ്മാ സകലധമ്മാരമ്മണമ്പി തം ഏകധമ്മാരമ്മണം വിയ സുവവത്ഥാപിതേയേവ തേ ധമ്മേ കത്വാ പവത്തതീതി ഇദമേത്ഥ അചിന്തേയ്യം, അനന്തഞ്ച ഞാണം ഞേയ്യം വിയ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘യാവതകം ഞേയ്യം, താവതകം ഞാണം. യാവതകം ഞാണം, താവതകം ഞേയ്യം. ഞേയ്യപരിയന്തികം ഞാണം, ഞാണപരിയന്തികം ഞേയ്യ’’ന്തി (മഹാനി. ൬൯, ൧൫൬; ചൂളനി. ൮൫; പടി. മ. ൩.൫). ഏവമേകജ്ഝം, വിസും സകിം, കമേന വാ ഇച്ഛാനുരൂപം സമ്മാ സാമഞ്ച സബ്ബധമ്മാനം ബുദ്ധത്താ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ.
തന്തി യഥാവുത്തം പഥവീആദിഭേദം. പരിഞ്ഞാതന്തി പരിതോ സമന്തതോ സബ്ബാകാരതോ ഞാതം, തം പരിജാനിതബ്ബഭാവം കിഞ്ചി അസേസേത്വാ ഞാതന്തി അത്ഥോ. അയമേവ ഹി അത്ഥോ ‘‘പരിഞ്ഞാതന്ത’’ന്തി ഇമിനാപി പദേന പകാസിതോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘പരിഞ്ഞാതന്തം നാമാ’’തിആദിമാഹ. തേന തേന മഗ്ഗേന കിലേസപ്പഹാനേന വിസേസോ നത്ഥീതി ഇദം തംതംമഗ്ഗവജ്ഝകിലേസാനം ബുദ്ധാനം സാവകാനഞ്ച തേന തേന മഗ്ഗേനേവ പഹാതബ്ബഭാവസാമഞ്ഞം സന്ധായ വുത്തം, ന സാവകേഹി ബുദ്ധാനം കിലേസപ്പഹാനവിസേസാഭാവതോ. തഥാ ഹി സമ്മാസമ്ബുദ്ധാ ഏവ സവാസനകിലേസേ ജഹന്തി, ന സാവകാ. ഏകദേസമേവാതി അത്തനോ സന്താനഗതമേവ. സസന്തതിപരിയാപന്നധമ്മപരിഞ്ഞാമത്തേനപി ഹി ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനഭാവനാ സമിജ്ഝതി. തേനേവാഹ – ‘‘ഇമസ്മിംയേവ ബ്യാമമത്തേ കളേവരേ സസഞ്ഞിമ്ഹി സമനകേ ലോകഞ്ച പഞ്ഞപേമി ലോകസമുദയഞ്ച പഞ്ഞപേമീ’’തിആദി (സം. നി. ൧.൧൦൭; അ. നി. ൪.൪൫). അണുപ്പമാണമ്പി ¶ …പേ… നത്ഥി, യതോ ഛത്തിംസകോടിസതസഹസ്സമുഖേന ബുദ്ധാനം മഹാവജിരഞാണം പവത്തതീതി വദന്തി.
തഥാഗതവാരസത്തമനയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
തഥാഗതവാരഅട്ഠമനയവണ്ണനാ
൧൩. പുരിമതണ്ഹാതി ¶ പുരിമതരേസു ഭവേസു നിബ്ബത്താ പച്ചുപ്പന്നത്തഭാവഹേതുഭൂതാ തണ്ഹാ. തഗ്ഗഹണേനേവ ച അതീതദ്ധസങ്ഗഹാ അവിജ്ജാസങ്ഖാരാ സദ്ധിം ഉപാദാനേന സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ. ഏത്ഥാതി ‘‘ഭവാ ജാതീ’’തി ഏതസ്മിം പദേ. തേന ഉപപത്തിഭവേനാതി ‘‘ഭവാ ജാതീ’’തി ജാതിസീസേന വുത്തഉപപത്തിഭവേന. ഭൂതസ്സാതി നിബ്ബത്തസ്സ. സോ പന യസ്മാ സത്തോ നാമ ഹോതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സത്തസ്സാ’’തി. ഏവഞ്ച ജാനിത്വാതി ഇമിനാ ‘‘ഭൂതസ്സ ജരാമരണ’’ന്തി ഏത്ഥാപി ‘‘ഇതി വിദിത്വാ’’തി ഇദം പദം ആനേത്വാ യോജേതബ്ബന്തി ദസ്സേതി.
യദിപി തേഭൂമകാ ഉപാദാനക്ഖന്ധാ ‘‘യം കിഞ്ചി രൂപ’’ന്തിആദിനാ (വിഭ. ൨; മ. നി. ൧.൨൪൪) ഏകാദസസു ഓകാസേസു പക്ഖിപിതബ്ബാ സമ്മസിതബ്ബാ ച, തേ പന യസ്മാ ഭഗവതാ ‘‘കിമ്ഹി നു ഖോ സതി ജരാമരണം ഹോതി, കിംപച്ചയാ ജരാമരണ’’ന്തിആദിനാ (ദീ. നി. ൨.൫൭; സം. നി. ൨.൪, ൧൦) പടിച്ചസമുപ്പാദമുഖേന സമ്മസിതാ, പടിച്ചസമുപ്പാദോ ച പവത്തിപവത്തിഹേതുഭാവതോ പുരിമസച്ചദ്വയമേവ ഹോതി, തസ്മാ തദഭിസമയം ‘‘മഞ്ഞനാഭാവഹേതു പച്ചയാകാരപടിവേധോ’’തി വിഭാവേന്തോ ‘‘യം ബോധിരുക്ഖമൂലേ…പേ… ദസ്സേന്തോ’’തി ആഹ. സംഖിപ്പന്തി ഏത്ഥ അവിജ്ജാദയോ വിഞ്ഞാണാദയോ ചാതി സങ്ഖേപാ, അതീതേ ഹേതുആദയോ ‘‘ഹേതു, ഫല’’ന്തി ഏവം സംഖിപ്പന്തീതി വാ സങ്ഖേപാ, അവിജ്ജാദയോ വിഞ്ഞാണാദയോ ച. സങ്ഖേപ-സദ്ദോ ഭാഗാധിവചനന്തി ദട്ഠബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘കോട്ഠാസാതി അത്ഥോ’’തി. തേ പന അതീതേ ഹേതുസങ്ഖേപോ, ഏതരഹി ഫലസങ്ഖേപോ, ഏതരഹി ഹേതുസങ്ഖേപോ, ആയതിം ഫലസങ്ഖേപോതി ചത്താരോ സങ്ഖേപാ ഏതസ്സാതി ചതുസങ്ഖേപോ, തം ചതുസങ്ഖേപം. ഹേതുഫലസന്ധി, ഫലഹേതുസന്ധി, പുന ഹേതുഫലസന്ധീതി ഏവം തയോ സന്ധീ ഏതസ്സാതി തിസന്ധി, തം തിസന്ധിം. അതീതപച്ചുപ്പന്നാനാഗതഭേദാ തയോ അദ്ധാ ഏതസ്സാതി തിയദ്ധോ, തം തിയദ്ധം. സരൂപതോ അവുത്താപി തസ്മിം തസ്മിം സങ്ഖേപേ ആകിരീയന്തി അവിജ്ജാസങ്ഖാരാദിഗ്ഗഹണേഹി പകാസീയന്തീതി ആകാരാ, അതീതഹേതുആദീനം വാ പകാരാ ആകാരാ, തേ ഏകേകസങ്ഖേപേ പഞ്ച പഞ്ച കത്വാ വീസതി ആകാരാ ഏതസ്സാതി വീസതാകാരോ, തം വീസതാകാരം.
ഏസ ¶ ¶ സബ്ബോതി ഏസ ചതുസങ്ഖേപാദിപഭേദോ അനവസേസോ പച്ചയോ. പച്ചയലക്ഖണേനാതി പച്ചയഭാവേന അത്തനോ ഫലസ്സ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയഭാവേന, അവിനാഭാവലക്ഖണേനാതി അത്ഥോ. യഥാ ഹി തണ്ഹം വിനാ അവിജ്ജാദയോ വിഞ്ഞാണസ്സ പച്ചയാ ന ഹോന്തി, ഏവം തണ്ഹാപി അവിജ്ജാദികേ വിനാതി. ഏത്ഥ ദുക്ഖഗ്ഗഹണേന വിഞ്ഞാണനാമരൂപസളായതനഫസ്സവേദനാനം, ഭവഗ്ഗഹണേന ച തണ്ഹാസങ്ഖാരുപാദാനാനം ഗഹിതതാ വുത്തനയാ ഏവാതി ന ഉദ്ധടാ.
ഇദാനി തേ വീസതി ആകാരേ പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗപാളിയാ വിഭാവേതും ‘‘ഏവമേതേ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ (പടി. മ. അട്ഠ. ൧.൪൭) പുരിമകമ്മഭവസ്മിന്തി പുരിമേ കമ്മഭവേ, അതീതജാതിയം കമ്മഭവേ കയിരമാനേതി അത്ഥോ. മോഹോ അവിജ്ജാതി യോ തദാ ദുക്ഖാദീസു മോഹോ, യേന മൂള്ഹോ കമ്മം കരോതി, സാ അവിജ്ജാ. ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാതി തം തം കമ്മം കരോന്തോ ദാനുപകരണാദി സജ്ജനാദിവസേന യാ പുരിമചേതനായോ, തേ സങ്ഖാരാ. പടിഗ്ഗാഹകാനം പന ഹത്ഥേ ദേയ്യധമ്മം പതിട്ഠാപയതോ ചേതനാ ഭവോ. ഏകാവജ്ജനജവനേസു വാ പുരിമാ ചേതനാ ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാ, സത്തമാ ഭവോ. യാ കാചി വാ പന ചേതനാ ഭവോ, സമ്പയുത്താ ആയൂഹനാ സങ്ഖാരാ. നികന്തി തണ്ഹാതി യം കമ്മം കരോന്തസ്സ ഉപപത്തിഭവേ തസ്സ ഫലസ്സ നികാമനാ പത്ഥനാ, സാ തണ്ഹാ നാമ. ഉപഗമനം ഉപാദാനന്തി യം കമ്മഭവസ്സ പച്ചയഭൂതം ‘‘ഇദം കമ്മം കത്വാ അസുകസ്മിം നാമ ഠാനേ കാമേ സേവിസ്സാമി ഉച്ഛിജ്ജിസ്സാമീ’’തിആദിനാ നയേന പവത്തം ഉപഗമനം ഗഹണം പരാമസനം, ഇദം ഉപാദാനം നാമ. ചേതനാ ഭവോതി ദ്വീസു അത്ഥവികപ്പേസു വുത്തസ്സ ആയൂഹനസ്സ അവസാനേ വുത്തചേതനാ, തതിയേ പന ആയൂഹനസമ്പയുത്തചേതനാ ഭവോ. ഇതി ഇമേ പഞ്ച ധമ്മാ പുരിമകമ്മഭവസ്മിം ഇധ പടിസന്ധിയാ പച്ചയാതി ഇമേ യഥാവുത്താ മോഹാദയോ പഞ്ച ധമ്മാ അതീതകമ്മഭവസിദ്ധാ ഏതരഹി പടിസന്ധിയാ പച്ചയഭൂതാതി അത്ഥോ.
ഇധ പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണന്തി യം ഭവന്തരപടിസന്ധാനവസേന ഉപ്പന്നത്താ പടിസന്ധീതി വുച്ചതി, തം വിഞ്ഞാണം. ഓക്കന്തി നാമരൂപന്തി യാ ഗബ്ഭേ രൂപാരൂപധമ്മാനം ഓക്കന്തി ആഗന്ത്വാ പവിസന്തീ വിയ, ഇദം നാമരൂപം. പസാദോ ആയതനന്തി ഇദം ചക്ഖാദിപഞ്ചായതനവസേന വുത്തം. ഫുട്ഠോ ഫസ്സോതി യോ ആരമ്മണം ഫുട്ഠോ ഫുസന്തോ ഉപ്പന്നോ, അയം ഫസ്സോ. വേദയിതം ¶ വേദനാതി യം പടിസന്ധിവിഞ്ഞാണേന വാ സളായതനപച്ചയേന വാ ഫസ്സേന സഹുപ്പന്നം വിപാകവേദയിതം, സാ വേദനാ. ഇതി ഇമേ…പേ… പച്ചയാതി ഇമേ വിഞ്ഞാണാദയോ പഞ്ച കോട്ഠാസികാ ധമ്മാ പുരിമഭവേ കതസ്സ കമ്മസ്സ കമ്മവട്ടസ്സ പച്ചയാ, പച്ചയഭാവതോ തം പടിച്ച ഇധ ഏതരഹി ഉപപത്തിഭവസ്മിം ഉപപത്തിഭവഭാവേന വാ ഹോന്തീതി അത്ഥോ.
ഇധ ¶ പരിപക്കത്താ ആയതനാനം മോഹോതി പരിപക്കായതനസ്സ കമ്മകരണകാലേ അസമ്മോഹം ദസ്സേതി. ദഹരസ്സ ഹി ചിത്തപ്പവത്തി ഭവങ്ഗബഹുലാ യേഭുയ്യേന ഭവന്തരജനകകമ്മായൂഹനസമത്ഥാ ന ഹോതീതി. കമ്മകരണകാലേതി ച ഇമിനാ സബ്ബോ കമ്മസ്സ പച്ചയഭൂതോ സമ്മോഹോ ഗഹിതോ, ന സമ്പയുത്തോവ. സേസം വുത്തനയമേവ.
പദയോജനായാതി ‘‘തസ്മാ’’തിആദീനം പദാനം സമ്ബന്ധേന സഹ. അത്ഥനിഗമനന്തി ഇമസ്മിം അട്ഠമവാരേ ദേസനത്ഥനിഗമനം. നന്ദീതി ഏവം വുത്താനം സബ്ബതണ്ഹാനന്തി ‘‘നന്ദീ ദുക്ഖസ്സ മൂല’’ന്തി ഏവം നന്ദനത്ഥസാമഞ്ഞതോ ഏകവചനേന വുത്താനം സബ്ബതണ്ഹാനം സന്താനാരമ്മണസമ്പയുത്തധമ്മപ്പവത്തിആകാരാദിഭേദേന അനേകഭേദാനം സബ്ബാസം തണ്ഹാനം. ഖയവേവചനാനേവാതി സമുച്ഛേദപഹാനവേവചനാനേവ. ‘‘അച്ചന്തക്ഖയാ’’തി ഹി വുത്തം. ചതുമഗ്ഗകിച്ചസാധാരണമേതന്തി ചതുന്നം അരിയമഗ്ഗാനം പഹാനകിച്ചസ്സ സാധാരണം സാമഞ്ഞതോ ഗഹണം ഏതം ഖയാദിവചനന്തി അത്ഥോ. തേസം പന മഗ്ഗാനം കമേന പവത്തനം കിച്ചകമേനേവ ദസ്സേതും ‘‘വിരാഗാ’’തിആദി വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘തതോ…പേ… യോജേതബ്ബ’’ന്തി ആഹ. തഥാ സതിപി ഖയാദിസദ്ദാനം പഹാനപരിയായഭാവേ പഹാതബ്ബായ പന വിസയഭേദഭിന്നായ തണ്ഹായ അനവസേസതോ പഹീനഭാവദീപനത്ഥം ഖയാദിപരിയായന്തരഗ്ഗഹണം കതന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘യാഹീ’’തിആദിമാഹ. യഥാവുത്തസഞ്ജനനാദിഹേതുഭൂതായ തണ്ഹായ പഹീനത്താ തപ്പഹാനദീപനം കത്വാ വുച്ചമാനം ഖയാദിവചനം ന കഥഞ്ചി ധമ്മതം വിലോമേതീതി വുത്തം ‘‘ന കിഞ്ചി വിരുജ്ഝതീ’’തി.
ഉത്തരവിരഹിതന്തി അത്താനം ഉത്തരിതും സമത്ഥത്താ ഉത്തരേന അധികേന വിരഹിതം. അയഞ്ചസ്സ ഉത്തരവിരഹതാ അത്തനോ സേട്ഠഭാവേനാതി ആഹ ‘‘സബ്ബസേട്ഠ’’ന്തി. യഥാ സമ്മാ-സം-സദ്ദാ ‘‘അവിപരീതം, സാമ’’ന്തി ഇമേസം പദാനം അത്ഥം വദന്തി, ഏവം പാസംസസോഭനത്ഥേപീതി ആഹ ‘‘സമ്മാ സാമഞ്ച ബോധിം പസത്ഥം സുന്ദരഞ്ച ബോധി’’ന്തി. ബുജ്ഝി ഏത്ഥ പടിവിജ്ഝി ചത്താരി അരിയസച്ചാനി, സബ്ബമ്പി വാ നേയ്യന്തി രുക്ഖോ ബോധി, ബുജ്ഝതി ഏതേനാതി പന മഗ്ഗോ ബോധി, തഥാ ¶ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, നിബ്ബാനം പന ബുജ്ഝിതബ്ബതോ ബോധീതി അയമേത്ഥ സാധനവിഭാഗോ ദട്ഠബ്ബോ. പണ്ണത്തിയമ്പി അത്ഥേവ ബോധി-സദ്ദോ ‘‘ബോധിരാജകുമാരോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൨.൩൨൪; ചൂളവ. ൨൬൮). അപരേതി സാരസമാസാചരിയാ. ഏത്ഥ ച സഉപസഗ്ഗസ്സ ബോധി-സദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ അനുപസഗ്ഗാനം ഉദാഹരണേ കാരണം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ.
ലോകുത്തരഭാവതോ വാ തത്ഥാപി ഹേട്ഠിമമഗ്ഗാനം വിയ തതുത്തരിമഗ്ഗാഭാവതോ ച ‘‘സിയാ നു ഖോ അനുത്തരാ ബോധീ’’തി ആസങ്കം സന്ധായ തം വിധമിതും ‘‘സാവകാന’’ന്തിആദി വുത്തം. അഭിനീഹാരസമ്പത്തിയാ ഫലവിസേസഭൂതേഹി ഞാണവിസേസേഹി ഏകച്ചേഹി സകലേഹി സദ്ധിം സമിജ്ഝമാനോ ¶ മഗ്ഗോ അരിയാനം തം തം ഞാണവിസേസാദിം ദേന്തോ വിയ ഹോതീതി തസ്സ അസബ്ബഗുണദായകത്തം വുത്തം. തേന അനഞ്ഞസാധാരണാഭിനീഹാരസമ്പദാസിദ്ധസ്സ നിരതിസയ-ഗുണാനുബന്ധസ്സ വസേന അരഹത്തമഗ്ഗോ അനുത്തരാ ബോധി നാമ ഹോതീതി ദസ്സേതി. സാവകപാരമിഞാണം അഞ്ഞേഹി സാവകേഹി അസാധാരണം മഹാസാവകാനംയേവ ആവേണികം ഞാണം. പച്ചേകം സച്ചാനി ബുദ്ധവന്തോതി പച്ചേകബുദ്ധാ. നനു ച സബ്ബേപി അരിയാ പച്ചേകമേവ സച്ചാനി പടിവിജ്ഝന്തി ധമ്മസ്സ പച്ചത്തം വേദനീയഭാവതോതി? സച്ചം, നയിദമീദിസം പടിവേധം സന്ധായ വുത്തം, യഥാ പന സാവകാ അഞ്ഞസന്നിസ്സയേന സച്ചാനി പടിവിജ്ഝന്തി പരതോഘോസേന വിനാ തേസം ദസ്സനമഗ്ഗസ്സ അനുപ്പജ്ജനതോ, യഥാ ച സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ അഞ്ഞേസം നിസ്സയഭാവേന സച്ചാനി അഭിസമ്ബുജ്ഝന്തി, ന ഏവമേതേ, ഏതേ പന അപരനേയ്യാ ഹുത്വാ അപരിണായകഭാവേന സച്ചാനി പടിവിജ്ഝന്തി. തേന വുത്തം ‘‘പച്ചേകം സച്ചാനി ബുദ്ധവന്തോതി പച്ചേകബുദ്ധാ’’തി.
ഇതീതി കരീയതി ഉച്ചാരീയതീതി ഇതികാരോ, ഇതി-സദ്ദോ. കാരണത്ഥോ അനിയമരൂപേനാതി അധിപ്പായോ, തസ്മാതി വുത്തം ഹോതി. തേനാഹ ‘‘യസ്മാ ചാ’’തി. പുബ്ബേ പന ഇതി-സദ്ദം പകാരത്ഥം കത്വാ ‘‘ഏവം ജാനിത്വാ’’തി വുത്തം, ഇധാപി തം പകാരത്ഥമേവ കത്വാ അഥോ യുജ്ജതി. കഥം? വിദിത്വാതി ഹി പദം ഹേതുഅത്ഥേ ദട്ഠബ്ബം ‘‘പഞ്ഞായ ചസ്സ ദിസ്വാ’’തി (മ. നി. ൧.൨൭൧), ‘‘ഘതം പിവിത്വാ ബലം ഹോതീ’’തി ച ഏവമാദീസു വിയ, തസ്മാ പകാരത്ഥേപി ഇതി-സദ്ദേ പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ വിദിതത്താതി അയം അത്ഥോ ലബ്ഭതേവ. പടിച്ചസമുപ്പാദം വിദിത്വാതി ഏത്ഥാപി ഹേതുഅത്ഥേ വിദിത്വാ-സദ്ദേ യഥാവുത്താ അത്ഥയോജനാ യുജ്ജതേവ. ഏത്ഥ ച പഠമവികപ്പേ പടിച്ചസമുപാദസ്സ വിദിതത്ഥം മഞ്ഞനാഭാവസ്സ കാരണം ¶ വത്വാ തണ്ഹാമൂലകസ്സ പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ ദസ്സിതത്താ ഏത്ഥ തണ്ഹാപ്പഹാനം സമ്മാസമ്ബോധിയാ അധിഗമനകാരണം ഉദ്ധതന്തി ദസ്സിതം, തസ്മാ ‘‘പഥവിം ന മഞ്ഞതീ’’തിആദി നിഗമനം ദട്ഠബ്ബം. ദുതിയവികപ്പേ പന പടിച്ചസമുപ്പാദവേദനം തണ്ഹാപ്പഹാനസ്സ കാരണം വുത്തം, തം അഭിസമ്ബോധിയാ അഭിസമ്ബോധിമഞ്ഞനാഭാവസ്സാതി അയമത്ഥോ ദസ്സിതോതി അയമേതേസം ദ്വിന്നം അത്ഥവികപ്പാനം വിസേസോ, തസ്മാ ‘‘നന്ദീ ദുക്ഖസ്സ മൂല’’ന്തി വുത്തം.
തം കുതോ ലബ്ഭതീതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘യത്ഥ യത്ഥ ഹീ’’തിആദി. സാസനയുത്തി അയം സാസനേപി ഏവം സമ്ബന്ധോ ദിസ്സതീതി കത്വാ. ലോകേപി ഹി യം-തം-സദ്ദാനം അബ്യഭിചാരിസമ്ബന്ധതാ സിദ്ധാ.
ഏവം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി വദാമീതി അഭിസമ്ബുദ്ധഭാവസ്സ ഗഹിതത്താ, അസബ്ബഞ്ഞുനാ ഏവം ദേസേതും അസക്കുണേയ്യത്താ ച ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ദസ്സേന്തോ’’തിആദിമാഹ.
വിചിത്രനയദേസനാവിലാസയുത്തന്തി ¶ പുഥുജ്ജനവാരാദിവിഭാഗഭിന്നേഹി വിചിത്തേഹി തന്തി നയേഹി, ലക്ഖണകമ്മതണ്ഹാമഞ്ഞനാദിവിഭാഗഭിന്നേഹി വിചിത്തേഹി അത്ഥനയേഹി, അഭിനന്ദനപച്ചയാകാരാദിവിസേസാപദേസസിദ്ധേന ദേസനാവിലാസേന ച യുത്തം. യഥാ തേ ന ജാനന്തി, തഥാ ദേസേസീതി ഇമിനാപി ഭഗവതോ ദേസനാവിലാസംയേവ വിഭാവേതി. തംയേവ കിര പഥവിന്തി ഏത്ഥ പഥവീഗഹണം ഉപലക്ഖണമത്തം ആപാദിവസേനപി, തഥാ ‘‘കീദിസാ നു ഖോ ഇധ പഥവീ അധിപ്പേതാ, കസ്മാ ച ഭൂതരൂപാനിയേവ ഗഹിതാനി, ന സേസരൂപാനീ’’തിആദിനാപി തേസം സംസയുപ്പത്തി നിദ്ധാരേതബ്ബാ. അഥ വാ കഥം നാമിദന്തി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ പകാരത്ഥോ. തേന ഇമസ്മിം സുത്തേ സബ്ബായപി തേസം സംസയുപ്പത്തിയാ പരിഗ്ഗഹിതത്താ ദട്ഠബ്ബാ. അന്തന്തി മരിയാദം, ദേസനായ അന്തം പരിച്ഛേദന്തി അത്ഥോ, യോ അനുസന്ധീതി വുച്ചതി. കോടിന്തി പരിയന്തം, ദേസനായ പരിയോസാനന്തി അത്ഥോ. ഉഭയേന സുത്തേ അജ്ഝാസയാനുസന്ധി യഥാനുസന്ധീതി വദതി.
അന്തരാകഥാതി കമ്മട്ഠാനമനസികാരഉദ്ദേസപരിപുച്ഛാദീനം അന്തരാ അഞ്ഞാ ഏകാ തഥാ. വിപ്പകഥാതി അനിട്ഠിതാ സിഖം അപ്പത്താ. കങ്ഖണാനുരൂപേനാതി തസ്മിം ഖണേ ധമ്മസഭായം സന്നിപതിതാനം ഭിക്ഖൂനം അജ്ഝാസയാനുരൂപേന. ഇദന്തി ഇദാനി വുച്ചമാനം മൂലപരിയായജാതകം.
ദിസാപാമോക്ഖോതി ¶ പണ്ഡിതഭാവേന സബ്ബദിസാസു പമുഖഭൂതോ. ബ്രാഹ്മണോതി ബ്രഹ്മം അണതീതി ബ്രാഹ്മണോ, മന്തേ സജ്ഝായതീതി അത്ഥോ. തിണ്ണം വേദാനന്തി ഇരുവേദ-യജുവേദ-സാമവേദാനം. പാരഗൂതി അത്ഥസോ ബ്യഞ്ജനസോ ച പാരം പരിയന്തം ഗതോ. സഹ നിഘണ്ഡുനാ ച കേടുഭേന ചാതി സനിഘണ്ഡുകേടുഭാ, തേസം. നിഘണ്ഡൂതി രുക്ഖാദീനം വേവചനപ്പകാസകം സത്ഥം. കേടുഭന്തി കിരിയാകപ്പവികപ്പോ, കവീനം ഉപകാരാവഹം സത്ഥം. സഹ അക്ഖരപ്പഭേദേനാതി സാക്ഖരപ്പഭേദാ, തേസം, സിക്ഖാനിരുത്തിസഹിതാനന്തി അത്ഥോ. ഇതിഹാസപഞ്ചമാനന്തി ആഥബ്ബണവേദം ചതുത്ഥം കത്വാ ‘‘ഇതിഹ അസ, ഇതിഹ അസാ’’തി ഈദിസവചനപടിസംയുത്തോ പുരാണകഥാസങ്ഖാതോ ഇതിഹാസോ പഞ്ചമോ ഏതേസന്തി ഇതിഹാസപഞ്ചമാ, തേസം. പദം തദവസേസഞ്ച ബ്യാകരണം കായതി അജ്ഝേതി വേദേതി ചാതി പദകോ, വേയ്യാകരണോ. ലോകായതം വുച്ചതി വിതണ്ഡസത്ഥം. മഹാപുരിസാനം ബുദ്ധാദീനം ലക്ഖണദീപനഗന്ഥോ മഹാപുരിസലക്ഖണം. തേസു അനൂനോ പരിപൂരകാരീതി അനവയോ.
മന്തേതി വേദേ. യദിപി വേദോ ‘‘മന്തോ, ബ്രഹ്മം, കപ്പോ’’തി തിവിധോ, മന്തോ ഏവ പന മൂലവേദോ, തദത്ഥവിവരണം ബ്രഹ്മം, തത്ഥ വുത്തനയേന യഞ്ഞകിരിയാവിധാനം കപ്പോ. തേന വുത്തം ‘‘മന്തേതി വേദേ’’തി. പണ്ഡിതാതി പഞ്ഞാവന്തോ. തഥാ ഹി തേ പുഥുപഞ്ഞാതായ ബഹും സഹസ്സദ്വിസഹസ്സാദിപരിമാണം ഗന്ഥം പാകടം കത്വാ ഗണ്ഹന്തി ഉഗ്ഗണ്ഹന്തി, ജവനപഞ്ഞതായ ലഹും സീഘം ഗണ്ഹന്തി, തിക്ഖപഞ്ഞതായ ¶ സുട്ഠു അവിരജ്ഝന്താ ഉപധാരേന്തി, സതിനേപക്കസമ്പത്തിയാ ഗഹിതഞ്ച നേസം ന വിനസ്സതി ന സമ്മുസ്സതീതി. സബ്ബമ്പി സിപ്പന്തി അട്ഠാരസവിജ്ജാട്ഠാനാദിഭേദം സിക്ഖിതബ്ബട്ഠേന സിപ്പന്തി സങ്ഖ്യം ഗതം സബ്ബം ബാഹിരകസത്ഥം മോക്ഖാവഹസമ്മതമ്പി ന മോക്ഖം ആവഹതീതി ആഹ ‘‘ദിട്ഠധമ്മസമ്പരായഹിത’’ന്തി. സമ്പിണ്ഡിതാ ഹുത്വാതി യഥാ മിത്താ, തഥാ പിണ്ഡിതവസേന സന്നിപതിതാ ഹുത്വാ. ‘‘ഏവം ഗയ്ഹമാനേ ആദിനാ വിരുജ്ഝേയ്യ, ഏവം അന്തേനാ’’തി ചിന്തേന്താ ഞാതും ഇച്ഛിതസ്സ അത്ഥസ്സ പുബ്ബേനാപരം അവിരുദ്ധം നിച്ഛയം ഗഹേതും അസക്കോന്താ ന ആദിം, ന അന്തം അദ്ദസംസു.
ലോമസാനീതി ലോമവന്താനി, ഘനകേസമസ്സുവാനീതി അത്ഥോ. കേസാപി ഹി ലോമഗ്ഗഹണേന ഗയ്ഹന്തി യഥാ ‘‘ലോമനഖം ഫുസിത്വാ സുദ്ധി കാതബ്ബാ’’തി. കണ്ണം വിയാതി കണ്ണം, പഞ്ഞാ, തായ സുത്വാ കാതബ്ബകിച്ചസാധനതോ വുത്തം ‘‘കണ്ണവാതി പഞ്ഞവാ’’തി.
യസ്മാ ¶ സത്താനം ഗച്ഛന്തേ ഗച്ഛന്തേ കാലേ ആയുവണ്ണാദിപരിക്ഖയോ ഹോതി, തസ്മാ തം കാലേന കതം വിയ കത്വാ വുത്തം ‘‘നേസം ആയു…പേ… ഖാദതീതി വുച്ചതീ’’തി.
അഭിഞ്ഞായാതി കുസലാദിഭേദം ഖന്ധാദിഭേദഞ്ച ദേസേതബ്ബം ധമ്മം, വേനേയ്യാനഞ്ച ആസയാനുസയചരിയാവിമുത്തിആദിഭേദം, തസ്സ ച നേസം ദേസേതബ്ബപ്പകാരം യാഥാവതോ അഭിജാനിത്വാ. ധമ്മം ദേസേമീതി ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികനിബ്ബാനഹിതാവഹം സദ്ധമ്മം കഥയാമി. നോ അനഭിഞ്ഞായാതി യഥാ ബാഹിരകാ അസമ്മാസമ്ബുദ്ധത്താ വുത്തവിധിം അജാനന്തായം കിഞ്ചി തക്കപരിയാഹതം വീമംസാനുചരിതം സയംപടിഭാനം കഥേന്തി, ഏവം ന ദേസേമീതി അത്ഥോ. സനിദാനന്തി സകാരണം, വേനേയ്യാനം അജ്ഝാസയവസേന വാ പുച്ഛായ വാ അട്ഠുപ്പത്തിയാ വാ സനിമിത്തം ഹേതുഉദാഹരണസഹിതഞ്ചാതി അത്ഥോ. സപ്പാടിഹാരിയന്തി സനിസ്സരണം സപ്പടിഹരണം, പച്ചനീകപടിഹരണേന സപ്പാടിഹാരിയമേവ കത്വാ ദേസേമീതി അത്ഥോ. അപരേ പന ‘‘യഥാരഹം ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിപാടിഹാരിയസഹിത’’ന്തി വദന്തി, അനുസാസനിപാടിഹാരിയഹിതാ പന ദേസനാ നത്ഥീതി. ഹിതൂപദേസനാ ഓവാദോ, സാ ഏവ അനുസാസനീ. അനോതിണ്ണവത്ഥുവിസയോ വാ ഓവാദോ, ഓതിണ്ണവത്ഥുവിസയാ അനുസാസനീ. പഠമൂപദേസോ വാ ഓവാദോ, ഇതരാ അനുസാസനീ. അലഞ്ച പനാതി യുത്തമേവ. നിട്ഠമഗമാസീതി അത്ഥസിദ്ധിം ഗതാ.
തഥാഗതവാരഅട്ഠമനയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
അയം താവേത്ഥ അട്ഠകഥായ ലീനത്ഥവണ്ണനാ.
നേത്തിനയവണ്ണനാ
ഇദാനി ¶ (ദീ. നി. ടീ. ൧.൧൪൯; സം. നി. ടീ. ൧.൧.നേത്തിനയവണ്ണനാ; അ. നി. ടീ. നേത്തിനയവണ്ണനാ) പകരണനയേന പാളിയാ അത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമ. സാ പനായം അത്ഥവണ്ണനാ യസ്മാ ദേസനായ സമുട്ഠാനപയോജനഭാജനേസു പിണ്ഡത്ഥേസു ച നിദ്ധാരിതേസു സുതരാ ഹോതി സുവിഞ്ഞേയ്യാ ച, തസ്മാ സുത്തദേസനായ സമുട്ഠാനാദീനി പഠമം നിദ്ധാരയിസ്സാമ. തത്ഥ സമുട്ഠാനം താവ പരിയത്തിം നിസ്സായ മാനുപ്പാദോ, പയോജനംമാനമദ്ദനം. വുത്തഞ്ഹി അട്ഠകഥായം ‘‘സുതപരിയത്തിം…പേ… ആരഭീ’’തി. അപിച വേനേയ്യാനം പഥവീആദിഭൂതാദിഭേദഭിന്നേ സക്കായേ പുഥുജ്ജനസ്സ സേക്ഖാദിഅരിയസ്സ ച സദ്ധിം ഹേതുനാ മഞ്ഞനാമഞ്ഞനവസേന ¶ പവത്തിവിഭാഗാനവബോധോ സമുട്ഠാനം, യഥാവുത്തവിഭാഗാവബോധോ പയോജനം, വേനേയ്യാനഞ്ഹി വുത്തപ്പകാരേ വിസയേ യഥാവുത്താനം പുഗ്ഗലാനം സദ്ധിം ഹേതുനാ മഞ്ഞനാമഞ്ഞനവസേന പവത്തിവിഭാഗാവബോധോ പയോജനം.
അപിച സമുട്ഠാനം നാമ ദേസനാനിദാനം. തം സാധാരണം അസാധാരണന്തി ദുവിധം. തത്ഥ സാധാരണമ്പി അജ്ഝത്തികബാഹിരഭേദതോ ദുവിധം. തത്ഥ സാധാരണം അജ്ഝത്തികസമുട്ഠാനം നാമ ലോകനാഥസ്സ മഹാകരുണാ. തായ ഹി സമുസ്സാഹിതസ്സ ഭഗവതോ വേനേയ്യാനം ധമ്മദേസനായ ചിത്തം ഉദപാദി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘സത്തേസു ച കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേസീ’’തിആദി (മ. നി. ൧.൨൮൩; സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൯). ഏത്ഥ ച ഹേതാവത്ഥായപി മഹാകരുണായ സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ യാവദേവ സംസാരമഹോഘതോ സദ്ധമ്മദേസനാഹത്ഥദാനേഹി സത്തസന്താരണത്ഥം തദുപ്പത്തിതോ. യഥാ ച മഹാകരുണാ, ഏവം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ദസബലഞാണാദീനി ച ദേസനായ അബ്ഭന്തരസമുട്ഠാനഭാവേ വത്തബ്ബാനി. സബ്ബമ്പി ഹി ഞേയ്യധമ്മം, തേസം ദേസേതബ്ബപ്പകാരം, സത്താനഞ്ച ആസയാനുസയാദിം യാഥാവതോ ജാനന്തോ ഭഗവാ ഠാനാട്ഠാനാദീസു കോസല്ലേന വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം വിചിത്തനയദേസനം പവത്തേസീതി. ബാഹിരം പന സാധാരണം സമുട്ഠാനം ദസസഹസ്സബ്രഹ്മപരിവാരിതസ്സ സഹമ്പതിമഹാബ്രഹ്മുനോ അജ്ഝേസനം. തദജ്ഝേസനുത്തരകാലഞ്ഹി ധമ്മഗമ്ഭീരതാപച്ചവേക്ഖണാജനിതം അപ്പോസ്സുക്കതം പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ ധമ്മസ്സാമീ ധമ്മദേസനായ ഉസ്സാഹജാതോ അഹോസി. അസാധാരണമ്പി അമ്ഭന്തരബാഹിരഭേദതോ ദുവിധമേവ. തത്ഥ അബ്ഭന്തരം യായ മഹാകരുണായ യേന ച ദേസനാഞാണേന ഇദം സുത്തം പവത്തിതം, തദുഭയം വേദിതബ്ബം. ബാഹിരം പന പഞ്ചസതാനം ബ്രാഹ്മണജാതികാനം ഭിക്ഖൂനം പരിയത്തിം നിസ്സായ മാനുപ്പാദനം, വുത്തമേവ തം അട്ഠകഥായം.
പയോജനമ്പി സാധാരണം അസാധാരണന്തി ദുവിധം. തത്ഥ സാധാരണം അനുക്കമേന യാവ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം ¶ വിമുത്തിരസത്താ ഭഗവതോ ദേസനായ. തേനേവാഹ ‘‘ഏതദത്ഥാ തഥാ, ഏതദത്ഥാ മന്തനാ’’തിആദി (പരി. ൩൬൬). ഏതേനേവ ച സംസാരചക്കനിവത്തി സദ്ധമ്മചക്കപ്പവത്തി സസ്സതാദിമിച്ഛാവാദനിരാകരണം സമ്മാവാദപുരേക്ഖാരോ അകുസലമൂലസമൂഹനനം കുസലമൂലസംരോപനം അപായദ്വാരപിദഹനം സഗ്ഗമോക്ഖദ്വാരവിവരണം പരിയുട്ഠാനവൂപസമനം അനുസയസമുഗ്ഘാതനം ¶ ‘‘മുത്തോ മോചേസ്സാമീ’’തി (ഉദാ. അട്ഠ. ൧൮; ഇതിവു. അട്ഠ. ൩൮) പുരിമപടിഞ്ഞാഅവിസംവാദനം തപ്പടിപക്ഖമാരമനോരഥവിസംവാദനം തിത്ഥിയധമ്മനിമ്മഥനം ബുദ്ധധമ്മപതിട്ഠാപനന്തി ഏവമാദീനമ്പി പയോജനാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. അസാധാരണം പന തേസം ഭിക്ഖൂനം മാനമദ്ദനം. വുത്തഞ്ചേതം അട്ഠകഥായം (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧) ‘‘ദേസനാകുസലോ ഭഗവാ മാനഭഞ്ജനത്ഥം ‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’ന്തി ദേസനം ആരഭീ’’തി. ഉഭയമ്പേതം ബാഹിയമേവ. സചേ പന വേനേയ്യസന്താനഗതമ്പി ദേസനാബലസിദ്ധിസങ്ഖാതം പയോജനം അധിപ്പായസമിജ്ഝനഭാവതോ യഥാധിപ്പേതത്ഥസിദ്ധിയാ യഥാകാരുണികസ്സ ഭഗവതോപി പയോജനമേവാതി ഗണ്ഹേയ്യ, ഇമിനാ പരിയായേനസ്സ അബ്ഭന്തരതാപി വേദിതബ്ബാ.
അപിച വേനേയ്യാനം പഥവീആദിഭൂതാദിവിഭാഗഭിന്നേ സക്കായേ പുഥുജ്ജനസ്സ സേക്ഖാദിഅരിയസ്സ ച സദ്ധിം ഹേതുനാ മഞ്ഞനാമഞ്ഞനവസേന പവത്തിവിഭാഗാനവബോധോ സമുട്ഠാനം, ഇമസ്സ സുത്തസ്സ യഥാവുത്തവിഭാഗാവബോധോ പയോജനന്തി വുത്തോവായമത്ഥോ. വേനേയ്യാനഞ്ഹി വുത്തപ്പകാരേ വിസയേ യഥാവുത്താനം പുഗ്ഗലാനം സദ്ധിം ഹേതുനാ മഞ്ഞനാമഞ്ഞനാനം വസേന പവത്തിവിഭാഗാവബോധോ ഇമം ദേസനം പയോജേതി ‘‘തന്നിപ്ഫാദനപരായം ദേസനാ’’തി കത്വാ. യഞ്ഹി ദേസനായ സാധേതബ്ബം ഫലം, തം ആകങ്ഖിതബ്ബത്താ ദേസകം ദേസനായ പയോജേതീതി പയോജനന്തി വുച്ചതി. തഥാ വേനേയ്യാനം സബ്ബസോ ഏകദേസതോ ച മഞ്ഞനാനം അപ്പഹാനം, തത്ഥ ച ആദീനവാദസ്സനം, നിരങ്കുസാനം മഞ്ഞനാനം അനേകാകാരവോഹാരസ്സ സക്കായേ പവത്തിവിസേസസ്സ അജാനനം, തത്ഥ ച പഹീനമഞ്ഞനാനം പടിപത്തിയാ അജാനനം, തണ്ഹാമുഖേന പച്ചയാകാരസ്സ ച അനവബോധോതി ഏവമാദീനി ച പയോജനാനി ഇധ വേദിതബ്ബാനി.
ഭൂമിത്തയപരിയാപന്നേസു അസങ്ഖാതധമ്മവിപ്പകതപരിഞ്ഞാദികിച്ചസങ്ഖാതധമ്മാനം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ച പടിപത്തിം അജാനന്താ അസദ്ധമ്മസ്സവനധാരണപരിചയമനസികാരപരാ സദ്ധമ്മസ്സവന-ധാരണപരിചയപടിവേധവിമുഖാ ച വേനേയ്യാ ഇമിസ്സാ ദേസനായ ഭാജനം. പിണ്ഡത്ഥാ പന ‘‘അസ്സുതവാ’’തിആദിനാ അയോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ അകുസലമൂല-സമായോഗോ ഓലീയനാതിധാവനാപരിഗ്ഗഹോ ഉപായവിനിബദ്ധാനുബ്രൂഹനാ മിച്ഛാഭിനിവേസസമന്നാഗമോ അവിജ്ജാതണ്ഹാ-പരിസുദ്ധി ¶ വട്ടത്തയാനുപരമോ ആസവോഘയോഗഗന്ഥാഗതിതണ്ഹുപ്പാദുപാദാനാവിയോഗോ ചേതോഖില-ചേതോവിനിബദ്ധഅഭിനന്ദന-നീവരണസങ്ഗാനതിക്കമോ ¶ വിവാദമൂലാപരിച്ചാഗോ അനുസയാനുപച്ഛേദോ മിച്ഛത്താനതിവത്തനം തണ്ഹാമൂലധമ്മസന്നിസ്സയതാ അകുസലകമ്മപഥാനുയോഗോ സബ്ബകിലേസ-പരിളാഹസാരദ്ധകായചിത്തതാതി ഏവമാദയോ ദീപിതാ ഹോന്തി. ‘‘പഥവിം പഥവിതോ സഞ്ജാനാതീ’’തിആദിനാ തണ്ഹാവിചരിതനിദ്ദേസോ മാനജപ്പനാ വിപരിയേസാഭിനിവേസോ സംകിലേസോ സക്കായപരിഗ്ഗഹോ ബാലലക്ഖണാപദേസോ വങ്കത്തയവിഭാവനാനുയോഗോ ബഹുകാരപടിപക്ഖദീപനാ തിവിധനിസ്സയസംസൂചനാ ആസവക്ഖയകഥനന്തി ഏവമാദയോ ദീപിതാ ഹോന്തി.
സോളസഹാരവണ്ണനാ
൧. ദേസനാഹാരവണ്ണനാ
തത്ഥ യേ ഉപാദാനക്ഖന്ധധമ്മേ ഉപാദായ പഥവീആദിഭൂതാദിഭേദാ പഞ്ഞത്തി, തേ പഞ്ഞത്തിപടിപാദനഭാവേന ജാതിജരാമരണവിസേസനദുക്ഖപരിയായേന ച വുത്താ തണ്ഹാവജ്ജാ തേഭൂമകധമ്മാ ദുക്ഖസച്ചം. മഞ്ഞനാഭിനന്ദനനന്ദീപരിയായേഹി വുത്താ തണ്ഹാ സമുദയസച്ചം. അയം താവ സുത്തന്തനയോ. അഭിധമ്മനയേ പന യഥാവുത്തതണ്ഹായ സദ്ധിം ‘‘അസ്സുതവാ’’തിആദിനാ ദീപിതാ അവിജ്ജാദയോ, മഞ്ഞനാപരിയായേന ഗഹിതാ മാനദിട്ഠിയോ, ഭവപദേന ഗഹിതോ കമ്മഭവോ ചാതി സബ്ബേപി കിലേസാഭിസങ്ഖാരാ സമുദയസച്ചം. ഉഭിന്നം അപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം. അരിയധമ്മഗ്ഗഹണേന, പരിഞ്ഞാഭിക്ഖുസേക്ഖാഭിഞ്ഞാഗഹണേഹി, രാഗാദിഖയവചനേഹി, സമ്മാസമ്ബോധിഗഹണേന ച മഗ്ഗസച്ചം. കേചി പന തണ്ഹാക്ഖയാദിവചനേഹി നിരോധസച്ചം ഉദ്ധരന്തി, തം അട്ഠകഥായ വിരുജ്ഝതി തത്ഥ തണ്ഹാക്ഖയാദീനം മഗ്ഗകിച്ചഭാവസ്സ ഉദ്ധടത്താ.
തത്ഥ സമുദയേന അസ്സാദോ, ദുക്ഖേന ആദീനവോ, മഗ്ഗനിരോധേഹി നിസ്സരണം, തേസം ഭിക്ഖൂനം മാനഭഞ്ജനം ഫലം, തഥാ ‘‘യഥാവുത്തവിഭാഗാവബോധോ’’തിആദിനാ വുത്തം പയോജനഞ്ച. തസ്സ നിപ്ഫത്തികാരണത്താ ദേസനായ വിചിത്തതാ ചതുന്നം പുഗ്ഗലാനം യാഥാവതോ സഭാവൂപധാരണഞ്ച ഉപായോ ¶ , പഥവീആദീസു പുഥുജ്ജനാദീനം പവത്തിദസ്സനാപദേസേന പഥവീആദയോ ഏകന്തതോ പരിജാനിതബ്ബാ, മഞ്ഞനാ ച പഹാതബ്ബാതി അയമേത്ഥ ഭഗവതോ ആണത്തീതി. അയം ദേസനാഹാരോ.
൨. വിചയഹാരവണ്ണനാ
മഞ്ഞനാനം ¶ സക്കായസ്സ അവിസേസഹേതുഭാവതോ, കസ്സചിപി തത്ഥ അസേസിതബ്ബതോ ച സബ്ബഗഹണം, സഭാവധാരണതോ നിസ്സത്തനിജ്ജീവതോ ച ധമ്മഗ്ഗഹണം, പതിട്ഠാഭാവതോ ആവേണികഹേതുഭാവതോ ച മൂലഗ്ഗഹണം, കാരണഭാവതോ ദേസനത്ഥസമ്ഭവതോ ച പരിയായഗ്ഗഹണം, സമ്മുഖഭാവതോ സമ്പദാനത്ഥസമ്ഭവതോ ച ‘‘വോ’’തി വചനം, തഥാരൂപഗുണയോഗതോ അഭിമുഖീകരണതോ ച ‘‘ഭിക്ഖവേ’’തി ആലപനം. ദേസേതും സമത്ഥഭാവതോ തേസം സതുപ്പാദനത്ഥഞ്ച ‘‘ദേസേസ്സാമീ’’തി പടിജാനനം, ദേസേതബ്ബതായ പടിഞ്ഞാതഭാവതോ, യഥാപടിഞ്ഞഞ്ച ദേസനതോ ‘‘ത’’ന്തി പച്ചാമസനം, സോതബ്ബഭാവതോ, സവനത്ഥസ്സ ച ഏകന്തേന നിപ്ഫാദനതോ ‘‘സുണാഥാ’’തി വുത്തം. സക്കാതബ്ബതോ, സക്കച്ചകിരിയായ ഏവ ച തദത്ഥസിദ്ധിതോ ‘‘സാധുക’’ന്തി വുത്തം. ധമ്മസ്സ മനസികരണീയതോ തദധീനത്താ ച സബ്ബസമ്പത്തീനം ‘‘മനസി കരോഥാ’’തി വുത്തം യഥാപരിഞ്ഞാതായ ദേസനായ പരിബ്യത്തഭാവതോ വിത്ഥാരത്ഥസമ്ഭവതോ ച ‘‘ഭാസിസ്സാമീ’’തി വുത്തം. ഭഗവതോ സദേവകേന ലോകേന സിരസാ സമ്പടിച്ഛിതബ്ബവചനത്താ, തസ്സ ച യഥാധിപ്പേതത്ഥസാധനതോ ‘‘ഏവ’’ന്തി വുത്തം. സത്ഥു ഉത്തമഗാരവട്ഠാനഭാവതോ, തത്ഥ ച ഗാരവസ്സ ഉളാരപുഞ്ഞഭാവതോ ‘‘ഭന്തേ’’തി വുത്തം. ഭിക്ഖൂനം തഥാകിരിയായ നിച്ഛിതഭാവതോ വചനാലങ്കാരതോ ച ‘‘ഖോ’’തി വുത്തം. സവനസ്സ പടിജാനിതബ്ബതോ, തഥാ തേഹി പടിപന്നത്താ ച ‘‘പച്ചസ്സോസു’’ന്തി വുത്തം പച്ചക്ഖഭാവതോ, സകലസ്സപി ഏകജ്ഝം കരണതോ ‘‘ഏത’’ന്തി വുത്തം.
വുച്ചമാനസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ ലോകപരിയാപന്നത്താ ലോകാധാരത്താ ച ലോകം ഉപാദായ ‘‘ഇധാ’’തി വുത്തം. പടിവേധബാഹുസച്ചാഭാവതോ പരിയത്തിബാഹുസച്ചാഭാവതോ ച ‘‘അസ്സുതവാ’’തി വുത്തം. പുഥൂസു, പുഥു വാ ജനഭാവതോ ‘‘പുഥുജ്ജനോ’’തി വുത്തം. അനരിയധമ്മവിരഹതോ അരിയധമ്മസമന്നാഗമതോ ച ‘‘അരിയാന’’ന്തി വുത്തം. അരിയഭാവകരായ പടിപത്തിയാ അഭാവതോ, തത്ഥ കോസല്ലദമഥാഭാവതോ ‘‘അരിയാനം അദസ്സാവീ’’തിആദി വുത്തം. അസന്തധമ്മസ്സവനതോ സന്തധമ്മസമന്നാഗമതോ സബ്ഭി പാസംസിയതോ ¶ ച ‘‘സപ്പുരിസാന’’ന്തി വുത്തം. സപ്പുരിസഭാവകരായ പടിപത്തിയാ അഭാവതോ, തത്ഥ ച കോസല്ലദമഥാഭാവതോ ‘‘സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ’’തിആദി വുത്തം. പഥവീവത്ഥുകാനം മഞ്ഞനാനം, ഉപരി വുച്ചമാനാനഞ്ചമഞ്ഞനാനം മൂലകത്താ പപഞ്ചസങ്ഖാനം ‘‘പഥവിം പഥവിതോ സഞ്ജാനാതീ’’തി വുത്തം. അന്ധപുഥുജ്ജനസ്സ അഹംകാര-മമംകാരാനം കത്ഥചിപി അപ്പഹീനത്താ ‘‘പഥവിം മഞ്ഞതീ’’തിആദി വുത്തം.
പുബ്ബേ ¶ അഗ്ഗഹിതത്താ, സാമഞ്ഞതോ ച ഗയ്ഹമാനത്താ, പുഗ്ഗലസ്സ പഥവീആദിആരമ്മണസഭാഗതായ ലബ്ഭമാനത്താ ച ‘‘യോപീ’’തി വുത്തം. ‘‘യോ’’തി അനിയമേന ഗഹിതസ്സ നിയമേതബ്ബതോ പടിനിദ്ദിസിതബ്ബതോ ച; ‘‘സോ’’തി വുത്തം സാതിസയം സംസാരേ ഭയസ്സ ഇക്ഖനതോ കിലേസഭേദനസമ്ഭവതോ ച ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വുത്തം. സിക്ഖാഹി സമന്നാഗമതോ സേക്ഖധമ്മപടിലാഭതോ ച ‘‘സേക്ഖോ’’തി വുത്തം. മനസാ ലദ്ധബ്ബസ്സ അരഹത്തസ്സ അനധിഗതത്താ അധിഗമനീയതോ ച ‘‘അപ്പത്തമാനസോ’’തി വുത്തം. അപരേന അനുത്തരണീയതോ, പരം അനുച്ഛവികഭാവേന ഉത്തരിത്വാ ഠിതത്താ ച ‘‘അനുത്തര’’ന്തി വുത്തം. യോഗേന ഭാവനായ കാമയോഗാദിതോ ച ഖേമം സിവം അനുപദ്ദവന്തി ‘‘യോഗക്ഖേമ’’ന്തി വുത്തം. ഛന്ദപ്പവത്തിയാ ഉസ്സുക്കാപത്തിയാ ച ‘‘പത്ഥയമാനോ’’തി വുത്തം. തദത്ഥസ്സ സബ്ബസോ സബ്ബഇരിയാപഥവിഹാരസ്സ സമഥവിപസ്സനാവിഹാരസ്സ ദിബ്ബവിഹാരസ്സ ച വസേന ‘‘വിഹരതീ’’തി വുത്തം. സേക്ഖസ്സ സബ്ബസോ അഭിഞ്ഞേയ്യഭാവഞ്ചേവ പരിഞ്ഞേയ്യഭാവഞ്ച ഞാണേന അഭിഭവിത്വാ ജാനനതോ ‘‘അഭിജാനാതീ’’തി വുത്തം. സേക്ഖസ്സ സബ്ബസോ അപ്പഹീനമഞ്ഞനതായ അഭാവതോ ‘‘മാ മഞ്ഞീ’’തി വുത്തം. സേസം വുത്തനയാനുസാരേന വേദിതബ്ബം. ഇമിനാ നയേന ഇതോ പരം സബ്ബപദേസു വിനിച്ഛയോ കാതബ്ബോ. സക്കാ ഹി അട്ഠകഥം തസ്സാ ലീനത്ഥവണ്ണനഞ്ച അനുഗന്ത്വാ അയമത്ഥോ വിഞ്ഞൂഹി വിഭാവേതുന്തി അതിവിത്ഥാരഭയേന ന വിത്ഥാരയിമ്ഹ. ഇതി അനുപദവിചയതോ വിചയോ ഹാരോ.
൩. യുത്തിഹാരവണ്ണനാ
സക്കായസ്സ സബ്ബമഞ്ഞനാനം മൂലഭാവോ യുജ്ജതി പരികപ്പമത്തകത്താ ലോകവിചിത്തസ്സ. ബ്യാഹുസച്ചദ്വയരഹിതസ്സ അന്ധപുഥുജ്ജനഭാവോ യുജ്ജതി പുഥുകിലേസാഭിസങ്ഖാരജനനാദിസഭാവത്താ. യഥാവുത്തപുഥുജ്ജനസ്സ വാ വുത്തപ്പകാരബാഹുസച്ചാഭാവോ യുജ്ജതി തസ്മിം സതി സബ്ഭാവതോ. തത്ഥ അസ്സുതവതോ ¶ പുഥുജ്ജനസ്സ അരിയാനം സപ്പുരിസാനഞ്ച അദസ്സാവിതാദി യുജ്ജതി അരിയകരധമ്മാനം അരിയഭാവസ്സ ച തേന അദിട്ഠത്താ അപ്പടിപന്നത്താ ച തഥാ തസ്സ പഥവിയാ ‘‘അഹം പഥവീ, മമ പഥവീ, പരോ പഥവീ’’തി സഞ്ജാനനം യുജ്ജതി അഹംകാരമമംകാരാനം സബ്ബേന സബ്ബം അപ്പഹീനത്താ. തഥാ സഞ്ജാനതോ ചസ്സ പഥവിം കമ്മാദികരണാദിവസേന ഗഹേത്വാ നാനപ്പകാരതോ മഞ്ഞനാപവത്തി യുജ്ജതി സഞ്ഞാനിദാനത്താ പപഞ്ചസങ്ഖാനം. യോ മഞ്ഞതി, തസ്സ അപരിഞ്ഞാതവത്ഥുകതാ യുജ്ജതി പരിഞ്ഞായ വിനാ മഞ്ഞനാപഹാനാഭാവതോ. ‘‘ആപം ആപതോ സഞ്ജാനാതീ’’തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. അപരിയോസിതസിക്ഖസ്സ അപ്പത്തമാനസതാ യുജ്ജതി കതകിച്ചതാഭാവതോ. സേക്ഖസ്സ സതോ യോഗക്ഖേമപത്ഥനാ യുജ്ജതി തദധിമുത്തഭാവതോ. തഥാ തസ്സ പഥവിയാ അഭിജാനനാ യുജ്ജതി പരിഞ്ഞാപഹാനേസു മത്തസോ കാരിഭാവതോ. തതോ ഏവ ചസ്സ ‘‘മാ മഞ്ഞീ’’തി വത്തബ്ബതാ യുജ്ജതി വത്ഥുപരിഞ്ഞായ ¶ വിയ മഞ്ഞനാപഹാനസ്സപി വിപ്പകതഭാവതോ. സേക്ഖസ്സ പഥവിയാ പരിഞ്ഞേയ്യതാ യുജ്ജതി പരിഞ്ഞാതും സക്കുണേയ്യത്താ സബ്ബസോ അപരിഞ്ഞാതത്താ ച. ‘‘ആപം ആപതോ’’തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. അരഹത്താദിയുത്തസ്സ പഥവിയാദീനം അഭിജാനനാ മഞ്ഞനാഭാവോ ച യുജ്ജതി സങ്ഖാതധമ്മത്താ, സബ്ബസോ കിലേസാനം പഹീനത്താ, തതോ ഏവ ചസ്സ വീതരാഗാദിഭാവോ തതോ സമ്മദേവ ച പടിച്ചസമുപ്പാദസ്സ പടിവിദ്ധതാതി. അയം യുത്തിഹാരോ.
൪. പദട്ഠാനഹാരവണ്ണനാ
കിസ്സോപി മഞ്ഞനാ സക്കായസ്സ പദട്ഠാനം, മഞ്ഞനാനം അയോനിസോമനസികാരോ പദട്ഠാനം, സുതദ്വയവിരഹോ അന്ധപുഥുജ്ജനഭാവസ്സ പദട്ഠാനം, സോ അരിയാനം അദസ്സാവിതായ പദട്ഠാനം, സാ അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദതായ പദട്ഠാനം, സാ അരിയധമ്മേ അവിനീതതായ പദട്ഠാനം. ‘‘സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ’’തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. സഞ്ഞാവിപല്ലാസോ മഞ്ഞനാനം പദട്ഠാനം. സഞ്ഞാനിദാനാ ഹി പപഞ്ചസങ്ഖാതി. മഞ്ഞനാസു ച തണ്ഹാമഞ്ഞനാ ഇതരമഞ്ഞനാനം പദട്ഠാനം ‘‘തണ്ഹാഗതാനം പരിതസ്സിതവിപ്ഫന്ദിത’’ന്തി, (ദീ. നി. ൧.൧൦൫-൧൦൯) ‘‘തണ്ഹാപച്ചയാ ഉപാദാന’’ന്തി (മ. നി. ൩.൧൨൬; മഹാവ. ൧) ച വചനതോ, തണ്ഹാഗതസ്സേവ ച ‘‘സേയ്യോഹമസ്മി’’ന്തിആദിനാ മാനജപ്പനാസബ്ഭാവതാ. സബ്ബാപി വാ മഞ്ഞനാ സബ്ബാസം മഞ്ഞനാനം പദട്ഠാനം ¶ . ‘‘ഉപാദാനപച്ചയാ തണ്ഹാ’’തി ഹി വചനതോ ദിട്ഠിപി തണ്ഹായ പദട്ഠാനം. ‘‘അഹമസ്മി ബ്രഹ്മാ മഹാബ്രഹ്മാ’’തി (ദീ. നി. ൧.൪൨; ൩.൩൯) ആദിവചനതോ മാനോപി ദിട്ഠിയാ പദട്ഠാനം. തഥാ ‘‘അസ്മീതി സതി ഇത്ഥംസ്മീതി ഹോതി, ഏവംസ്മീതി ഹോതി, അഞ്ഞഥാസ്മീതി ഹോതീ’’തിആദിവചനതോ മാനസ്സപി തണ്ഹായ പദട്ഠാനതാ ലബ്ഭതേവ. സേക്ഖാ ധമ്മാ സപ്പദേസതോ മഞ്ഞനാപഹാനസ്സ പദട്ഠാനം. അസേക്ഖാ നിപ്പദേസതോ മഞ്ഞനാപഹാനസ്സ പദട്ഠാനം. കമ്മഭവോ ച ജാതിയാ പദട്ഠാനം. ജാതി ജരാമരണസ്സ പദട്ഠാനം. പച്ചയാകാരസ്സ യഥാഭൂതാവബോധോ സമ്മാസമ്ബോധിയാ പദട്ഠാനന്തി. അയം പദട്ഠാനോ ഹാരോ.
൫. ലക്ഖണഹാരവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തി ഏത്ഥ മൂലഗ്ഗഹണേന മൂലപരിയായഗ്ഗഹണേന വാ യഥാ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിയോ ഗയ്ഹന്തി, ഏവം ദോസമോഹാദീനമ്പി സക്കായമൂലധമ്മാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ സക്കായസ്സ മൂലഭാവേന ഏകലക്ഖണത്താ. ‘‘അസ്സുതവാ’’തി ഇമിനാ യഥാ തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ പരിയത്തിപടിവേധസദ്ധമ്മാനം അഭാവോ ഗയ്ഹതി, ഏവം പടിപത്തിസദ്ധമ്മസ്സപി അഭാവോ ഗയ്ഹതി സദ്ധമ്മഭാവേന ഏകലക്ഖണത്താ. അരിയാനം അദസ്സനകാമതാദിലക്ഖണാ. ‘‘അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദോ’’തി ¶ ഇമിനാ അരിയധമ്മാധിഗമസ്സ വിബന്ധഭൂതം അഞ്ഞാണം. ‘‘അരിയധമ്മേ അവിനീതോ’’തി ഇമിനാ അരിയവിനയാഭാവോ. സോ പനത്ഥതോ അരിയവിനയേ അപ്പടിപത്തി ഏവ വാതി തീഹിപി പദേഹി യഥാവുത്തവിസയാ മിച്ഛാദിട്ഠി വിചികിച്ഛാ ച ഗഹിതാവ ഹോന്തി. തഗ്ഗഹണേന ച സബ്ബേപി അകുസലാ ധമ്മാ സങ്ഗഹിതാവ ഹോന്തി സംകിലേസലക്ഖണേന ഏകലക്ഖണത്താ. ‘‘സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ’’തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.
‘‘പഥവിം പഥവിതോ സഞ്ജാനാതീ’’തി ഇദം ദിട്ഠിമഞ്ഞനാദീനം സഞ്ഞായ കാരണഭാവദസ്സനം. തത്ഥ യഥാ സഞ്ഞാ, ഏവം വിതക്കഫസ്സാവിജ്ജാഅയോനിസോമനസികാരാദയോപി താസം കാരണന്തി അത്ഥതോ തേസമ്പേത്ഥ സങ്ഗഹോ വുത്തോ ഹോതി മഞ്ഞനാനം കാരണഭാവേന ഏകലക്ഖണത്താ. ‘‘മഞ്ഞതീ’’തി ഇമിനാ മഞ്ഞനാകിച്ചേന തണ്ഹാമാനദിട്ഠിയോ ഗഹിതാ ¶ താസം കിലേസസഭാവത്താ. തഗ്ഗഹണേനേവ വിചികിച്ഛാദിനമ്പി സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ കിലേസലക്ഖണേന ഏകലക്ഖണത്താ. തഥാ തണ്ഹായ ഹേതുസഭാവത്താ തഗ്ഗഹണേനേവ അവസിട്ഠാകുസലഹേതൂനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ ഹേതുലക്ഖണേന ഏകലക്ഖണത്താ. തഥാ തണ്ഹാദിട്ഠീനം ആസവാദിസഭാവത്താ തഗ്ഗഹണേനേവ അവസിട്ഠാസവോഘയോഗഗന്ഥനീവരണാദീനമ്പി സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ ആസവാദിസഭാവത്താ ഏകലക്ഖണത്താ. തഥാ ‘‘പഥവിം മഞ്ഞതീ’’തിആദിനാ പഥവീആദീനം രൂപസഭാവത്താ തബ്ബിസയാനഞ്ച മഞ്ഞനാനം രൂപവിസയത്താ തഗ്ഗഹണേനേവ സകലരൂപക്ഖന്ധവിസയാപി മഞ്ഞനാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി രൂപവിസയലക്ഖണേന ആസം ഏകലക്ഖണത്താ. ഏവം ചക്ഖായതനാദിവിസയാപി മഞ്ഞനാ നിദ്ധാരേതബ്ബാ. ‘‘അപരിഞ്ഞാത’’ന്തി പരിഞ്ഞാപടിക്ഖേപേന തപ്പടിബദ്ധകിലേസാനം പഹാനപടിക്ഖേപോതി ദട്ഠബ്ബോ മഗ്ഗകിച്ചഭാവേന പരിഞ്ഞാപഹാനാനം ഏകലക്ഖണത്താ. ഇമിനാ നയേന സേസേസുപി യഥാരഹം ഏകലക്ഖണാ നിദ്ധാരേതബ്ബാതി. അയം ലക്ഖണോ ഹാരോ.
൬. ചതുബ്യൂഹഹാരവണ്ണനാ
പഥവീആദീസു വത്ഥൂസു ബ്യഞ്ജനച്ഛായായ അത്ഥം ഗഹേത്വാ ധമ്മഗമ്ഭീരതം അസല്ലക്ഖേത്വാ അസദ്ധമ്മസ്സവനാദിനാ വഞ്ചിതാ ഹുത്വാ സദ്ധമ്മസ്സവനധാരണപരിചയമനസികാരവിമുഖാ പഥവീആദീസു വത്ഥൂസു പുഥുജ്ജനസേക്ഖാസേക്ഖതഥാഗതാനം പടിപത്തിവിസേസം അജാനന്താ ച വേനേയ്യാ ഇമിസ്സാ ദേസനായ നിദാനം. തേ ‘‘കഥം നു ഖോ യഥാവുത്തദോസവിനിമുത്താ യഥാവുത്തഞ്ച വിസേസം ജാനന്താ സമ്മാപടിപത്തിയാ ഉഭയഹിതപരായണാ സവേയ്യു’’ന്തി അയമേത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ. പദനിബ്ബചനം നിരുത്തം, തം ‘‘ഏവ’’ന്തിആദിനിദാനപദാനം, ‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തിആദിപാളിപദാനഞ്ച ¶ അട്ഠകഥായം, തസ്സാ ലീനത്ഥവണ്ണനായഞ്ചേവ വുത്തനയേന സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ അതിവിത്ഥാരഭയേന ന വിത്ഥാരയിമ്ഹ.
പദപദത്ഥദേസനാനിക്ഖേപസുത്തസന്ധിവസേന പഞ്ചവിധാ സന്ധി. തത്ഥ പദസ്സ പദന്തരേന സമ്ബന്ധോ പദസന്ധി, തഥാ പദത്ഥസ്സ പദത്ഥന്തരേന സമ്ബന്ധോ പദത്ഥസന്ധി, യോ ‘‘കിരിയാകാരകസമ്ബന്ധോ’’തി വുച്ചതി. നാനാനുസന്ധികസ്സ സുത്തസ്സ തംതംഅനുസന്ധീഹി സമ്ബന്ധോ, ഏകാനുസന്ധികസ്സ പന പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധോ ദേസനാസന്ധി. യാ അട്ഠകഥായം ‘‘പുച്ഛാനുസന്ധി അജ്ഝാസയാനുസന്ധി യഥാനുസന്ധീ’’തി ¶ തിധാ വിഭത്താ. അജ്ഝാസയോ ചേത്ഥ അത്തജ്ഝാസയോ പരജ്ഝാസയോതി ദ്വിധാ വേദിതബ്ബോ. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ നിദാനവണ്ണനായം വുത്തമേവ. നിക്ഖേപസന്ധി ചതുന്നം സുത്തനിക്ഖേപാനം വസേന വേദിതബ്ബോ. സുത്തസന്ധി ഇധ പഠമനിക്ഖേപവസേനേവ വേദിതബ്ബോ. കസ്മാ പനേത്ഥ മൂലപരിയായസുത്തമേവ പഠമം നിക്ഖിത്തന്തി? നായമനുയോഗോ കത്ഥചി നപ്പവത്തതി, അപിച യസ്മാ മഞ്ഞനാമൂലകം സക്കായം, സബ്ബമഞ്ഞനാ ച തത്ഥ ഏവ അനേകഭേദഭിന്നാ പവത്തതി, ന തസ്സാ സവിസയായ ലേസമത്തമ്പി സാരം അത്ഥീതി പഥവീആദിവിഭാഗഭിന്നേസു മഞ്ഞനാസു ച സാതിസയം നിബ്ബേധവിരാഗസഞ്ജനനീ ഉപരി സേക്ഖാസേക്ഖതഥാഗതഗുണവിഭാവനീ ച അയം ദേസനാ. സുത്തന്തദേസനാ ച വിസേസതോ ദിട്ഠിവിനിവേഠനകഥാ, തസ്മാ സനിസ്സയസ്സ ദിട്ഠിഗ്ഗാഹസ്സ ആദിതോ അസാരഭാവദീപനം ഉപരി ച സബ്ബേസം അരിയാനം ഗുണവിസേസവിഭാവനമിദം സുത്തം പഠമം നിക്ഖിത്തം. കിഞ്ച സക്കായേ മഞ്ഞനാമഞ്ഞനാമുഖേന പവത്തിനിവത്തീസു ആദീനവാനിസംസവിഭാവനതോ സബ്ബേസം പുഗ്ഗലാനം പടിപത്തിവിഭാഗതോ ച ഇദമേവ സുത്തം പഠമം നിക്ഖിത്തം.
യം പന ഏകിസ്സാ ദേസനായ ദേസനന്തരേന സദ്ധിം സംസന്ദനം, അയമ്പി ദേസനാസന്ധി, സാ ഏവം വേദിതബ്ബാ. ‘‘അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ…പേ… നിബ്ബാനം അഭിനന്ദതീ’’തി അയം ദേസനാ. ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ…പേ… സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ മനസികരണീയേ ധമ്മേ നപ്പജാനാതി, അമനസികരണീയേ ച ധമ്മേ നപ്പജാനാതി, സോ മനസികരണീയേ ധമ്മേ അപ്പജാനന്തോ അമനസികരണീയേ ച ധമ്മേ അപ്പജാനന്തോ യേ ധമ്മാ ന മനസികരണീയാ, തേ ധമ്മേ മനസി കരോതി…പേ… അനുപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ കാമാസവോ പവഡ്ഢതി. അനുപ്പന്നോ വാ ഭവാസവോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ ഭവാസവോ പവഡ്ഢതി, അനുപ്പന്നോ വാ അവിജ്ജാസവോ ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ വാ അവിജ്ജാസവോ പവഡ്ഢതീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൭) ഇമായ ദേസനായ സംസന്ദതി. തഥാ ‘‘തസ്സേതം പാടികങ്ഖം സുഭനിമിത്തം മനസി കരിസ്സതി, തസ്സ സുഭനിമിത്തസ്സ മനസികാരാ രാഗോ ചിത്തം അനുദ്ധംസേസ്സതി, സോ സരാഗോ സദോസോ സമോഹോ സാങ്ഗണോ സംകിലിട്ഠചിത്തോ കാലം കരിസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൧.൫൯) ഇമായ ദേസനായ സംസന്ദതി. തഥാ ‘‘ചക്ഖുഞ്ചാവുസോ ¶ പടിച്ച രൂപേ ച ഉപ്പജ്ജതി ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം, തിണ്ണം സങ്ഗതി ഫസ്സോ, ഫസ്സപച്ചയാ ¶ വേദനാ. യം വേദേതി തം സഞ്ജാനാതി, യം സഞ്ജാനാതി തം വിതക്കേതി, യം വിതക്കേതി തം പപഞ്ചേതി, യം പപഞ്ചേതി തതോനിദാനം പുരിസം പപഞ്ചസഞ്ഞാസങ്ഖാ സമുദാചരന്തീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൦൪) ഇമായ ദേസനായ സംസന്ദതി. തഥാ ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, അസുതവാ പുഥുജ്ജനോ…പേ… സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ രൂപം ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി. വേദനം…പേ…, സഞ്ഞം…പേ…, സങ്ഖാരേ…പേ…, വിഞ്ഞാണം ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി. യമ്പി തം ദിട്ഠം…പേ… യമ്പി തം ദിട്ഠിട്ഠാനം, സോ ലോകോ സോ അത്താ സോ പേച്ച ഭവിസ്സാമി നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ സസ്സതിസമം തഥേവ ഠസ്സാമീതി, തമ്പി ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൪൧) ഇമായ ദേസനായ സംസന്ദതി.
‘‘യോപി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു…പേ… നിബ്ബാനം മാഭിനന്ദീ’’തി അയം ദേസനാ. ‘‘ഇധ, ദേവാനമിന്ദ, ഭിക്ഖുനോ സുതം ഹോതി ‘സബ്ബേ ധമ്മാ നാലം അഭിനിവേസായാ’തി, ഏവഞ്ചേതം, ദേവാനമിന്ദ, ഭിക്ഖുനോ സുതം ഹോതി ‘സബ്ബേ ധമ്മാ നാലം അഭിനിവേസായാ’തി, സോ സബ്ബം ധമ്മം അഭിജാനാതി, സബ്ബം ധമ്മം അഭിഞ്ഞായ സബ്ബം ധമ്മം പരിജാനാതി, സബ്ബം ധമ്മം പരിഞ്ഞായ യം കിഞ്ചി വേദനം വേദേതി സുഖം വാ ദുക്ഖം വാ അദുക്ഖമസുഖം വാ, സോ താസു വേദനാസു അനിച്ചാനുപസ്സീ വിഹരതി, വിരാഗാനുപസ്സീ വിഹരതി, നിരോധാനുപസ്സീ വിഹരതി, പടിനിസ്സഗ്ഗാനുപസ്സീ വിഹരതീ’’തി (മ. നി. ൧.൩൯൦) ഇമായ ദേസനായ സംസന്ദതി. ‘‘യോപി സോ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു അരഹം…പേ… അഭിസമ്ബുദ്ധോതി വദാമീ’’തി അയം ദേസനാ ‘‘സുതവാ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ…പേ… സപ്പുരിസധമ്മേ സുവിനീതോ രൂപം ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി, വേദനം…പേ…, സഞ്ഞം…പേ…, സങ്ഖാരേ…പേ…, വിഞ്ഞാണം ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി. യമ്പി തം ദിട്ഠം സുതം വിഞ്ഞാതം പത്തം പരിയേസിതം അനുവിചരിതം മനസാ, തമ്പി ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി. യമ്പി തം ദിട്ഠിട്ഠാനം, സോ ലോകോ സോ അത്താ സോ പേച്ച ഭവിസ്സാമി ‘നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അപി പരിണാമധമ്മോ സസ്സതിസമം തഥേവ ഠസ്സാമീ’തി, തമ്പി ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി. സോ ഏവം സമനുപസ്സന്തോ ന പരിതസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൪൧) ഏവമാദിദേസനാഹി സംസന്ദതീതി, അയം ചതുബ്യൂഹോ ഹാരോ.
൭. ആവത്തഹാരവണ്ണനാ
‘‘അസ്സുതവാ ¶ ¶ പുഥുജ്ജനോ’’തി ഇമിനാ യോനിസോമനസികാരപടിക്ഖേപമുഖേന അയോനിസോമനസികാരപരിഗ്ഗഹോ ദീപിതോ. ‘‘അരിയാനം അദസ്സാവീ’’തിആദിനാ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയാദിപടിക്ഖേപമുഖേന അസപ്പുരിസൂപനിസ്സയാദിപരിഗ്ഗഹോ ദീപിതോ. തേസു പുരിമനയേന ആസയവിപത്തി കിത്തിതാ, ദുതിയേന പയോഗവിപത്തി. പുരിമേന ചസ്സ കിലേസവട്ടം, തഞ്ച യതോ വിപാകവട്ടന്തി സകലം സംസാരചക്കമാവത്തതി. ‘‘പഥവിം മഞ്ഞതീ’’തിആദിനാ തത്ഥ തിസ്സോ മഞ്ഞനാ വുത്താ. താസു തണ്ഹാമഞ്ഞനാ ‘‘ഏതം മമാ’’തി തണ്ഹാഗ്ഗാഹോ, മാനമഞ്ഞനാ ‘‘ഏസോഹമസ്മീ’’തി മാനഗ്ഗാഹോ, ദിട്ഠിമഞ്ഞനാ ‘‘ഏസോ മേ അത്താ’’തി ദിട്ഠിഗ്ഗാഹോ. തത്ഥ തണ്ഹാഗ്ഗാഹേന ‘‘തണ്ഹം പടിച്ചപരിയേസനാ’’തിആദികാ (ദീ. നി. ൨.൧൦൩; ദീ. നി. ൩.൩൫൯; അ. നി. ൩.൨൩; വിഭ. ൯൬൩) നവ തണ്ഹാമൂലകാ ധമ്മാ ആവത്തന്തി. മാനഗ്ഗാഹേന ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തിആദികാ നവ മാനവിധാ ആവത്തന്തി. ദിട്ഠിഗ്ഗാഹേന ‘‘രൂപം അത്തതോ സമനുപസ്സതീ’’തിആദികാ (സം. നി. ൪.൩൪൫) വീസതിവത്ഥുകാ സക്കായദിട്ഠി ആവത്തതി. തീസു ച ഗാഹേസു യായ സഞ്ഞായ തണ്ഹാഗ്ഗാഹസ്സ വിക്ഖമ്ഭനാ, സാ ദുക്ഖസഞ്ഞാ ദുക്ഖാനുപസ്സനാ. യായ സഞ്ഞായ മാനഗ്ഗാഹസ്സ വിക്ഖമ്ഭനാ, സാ അനിച്ചസഞ്ഞാ അനിച്ചാനുപസ്സനാ. യായ പന സഞ്ഞായ ദിട്ഠിഗ്ഗാഹസ്സ വിക്ഖമ്ഭനാ, സാ അനത്തസഞ്ഞാ അനത്താനുപസ്സനാ. തത്ഥ പഠമഗ്ഗാഹവിസഭാഗതോ അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖമുഖം ആവത്തതി, ദുതിയഗ്ഗാഹവിസഭാഗതോ അനിമിത്തവിമോക്ഖമുഖം ആവത്തതി, തതിയഗ്ഗാഹവിസഭാഗതോ സുഞ്ഞതവിമോക്ഖമുഖം ആവത്തതി.
സേക്ഖഗ്ഗഹണേന അരിയായ സമ്മാദിട്ഠിയാ സങ്ഗഹോ, തതോ ച പരതോഘോസയോനിസോമനസികാരാ ദീപിതാ ഹോന്തി. പരതോഘോസേന ച സുതവാ അരിയസാവകോതി ആവത്തതി, യോനിസോമനസികാരേന നവ യോനിസോമനസികാരമൂലകാ ധമ്മാ ആവത്തന്തി, ചതുബ്ബിധഞ്ച സമ്പത്തിചക്കം. ‘‘മാ മഞ്ഞീ’’തി മഞ്ഞനാനം വിപ്പകതപ്പഹാനതാഗഹണേന ഏകച്ചാസവപരിക്ഖയോ ദീപിതോ ഹോതി, തേന ച സദ്ധാവിമുത്തദിട്ഠിപ്പത്തകായസക്ഖിഭാവാ ആവത്തന്തി. ‘‘അരഹം ഖീണാസവോ’’തിആദിനാ അസേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ ദസ്സിതാ ഹോന്തി, സീലക്ഖന്ധാദിപാരിപൂരിയാ ച ദസ നാഥകരണാ ധമ്മാ ആവത്തന്തി. ‘‘ന മഞ്ഞതീ’’തി മഞ്ഞനാപടിക്ഖേപേന പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു ‘‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’’തി സമ്മാപടിപത്തി ദസ്സിതാ, തായ ച സാതിസയാ നികന്തിപരിയാദാനമാനസമുഗ്ഘാടനദിട്ഠിഉഗ്ഘാടനാനി ¶ പകാസിതാനീതി അപ്പണിഹിതാനിമിത്ത-സുഞ്ഞതവിമോക്ഖാ ആവത്തന്തി.
‘‘തഥാഗതോ’’തിആദിനാ ¶ സബ്ബഞ്ഞുഗുണാ വിഭാവിതാതി തദവിനാഭാവതോ ദസബല-ചതുവേസാരജ്ജഅസാധാരണഞാണആവേണികബുദ്ധധമ്മാ ആവത്തന്തി. ‘‘നന്ദീ ദുക്ഖസ്സ മൂല’’ന്തിആദിനാ സദ്ധിം ഹേതുനാ വട്ടവിവട്ടം കഥിതന്തി പവത്തിനിവത്തിതദുഭയഹേതുവിഭാവനേന ചത്താരി അരിയസച്ചാനി ആവത്തന്തി. ‘‘തണ്ഹാനം ഖയാ’’തിആദിനാ തണ്ഹപ്പഹാനാപദേസേന തദേകട്ഠഭാവതോ ദിയഡ്ഢസ്സ കിലേസസഹസ്സസ്സ പഹാനം ആവത്തതി. ‘‘സബ്ബസോ തണ്ഹാനം ഖയാ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ’’തി ച വുത്തത്താ ‘‘നന്ദീ ദുക്ഖസ്സ മൂല’’ന്തി, ‘‘ഇതി വിദിത്വാ’’തിആദിനാ വുത്തസ്സ മഞ്ഞനാഭാവഹേതുഭൂതസ്സ പച്ചയാകാരവേദനസ്സ സാവകേഹി അസാധാരണഞാണചാരഭാവോ ദസ്സിതോ, തേന ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസമാപത്തിസഞ്ചാരി ഭഗവതോ മഹാവജിരഞാണം ആവത്തതീതി. അയം ആവത്തോ ഹാരോ.
൮. വിഭത്തിഹാരവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തി ഏത്ഥ സബ്ബധമ്മാ നാമ തേഭൂമകാ ധമ്മാ സക്കായസ്സ അധിപ്പേതത്താ. തേസം മഞ്ഞനാ പദട്ഠാനം പപഞ്ചസങ്ഖാനിമിത്തത്താ ലോകവിചിത്തസ്സ. തയിമേ കുസലാ അകുസലാ അബ്യാകതാതി തിവിധാ. തേസു കുസലാനം യോനിസോമനസികാരാദി പദട്ഠാനം, അകുസലാനം അയോനിസോമനസികാരാദി, അബ്യാകതാനം കമ്മഭവആവജ്ജനഭൂതരൂപാദി പദട്ഠാനം. തത്ഥ കുസലാ കാമാവചരാദിവസേന ഭൂമിതോ തിവിധാ, തഥാ അബ്യാകതാ ചിത്തുപ്പാദസഭാവാ, അചിത്തുപ്പാദസഭാവാ പന കാമാവചരാവ തഥാ അകുസലാ. പരിയത്തിപടിപത്തിപടിവേധസുതകിച്ചാഭാവേന തിവിധോ അസ്സുതവാ. അന്ധകല്യാണവിഭാഗേന ദുവിധോ പുഥുജ്ജനോ. സമ്മാസമ്ബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധസാവകഭേദേന തിവിധാ അരിയാ. മംസചക്ഖുദിബ്ബചക്ഖുപഞ്ഞാചക്ഖൂഹി ദസ്സനാഭാവേന തിവിധോ അദസ്സാവീ. മഗ്ഗഫലനിബ്ബാനഭേദേന തിവിധോ, നവവിധോ വാ അരിയധമ്മോ. സവനധാരണപരിചയമനസികാരപടിവേധവസേന പഞ്ചവിധാ അരിയധമ്മസ്സ കോവിദതാ. തദഭാവതോ അകോവിദോ. സംവരപഹാനഭേദേന ദുവിധോ, ദസവിധോ വാ അരിയധമ്മവിനയോ, തദഭാവതോ അരിയധമ്മേ അവിനീതോ. ഏത്ഥ പദട്ഠാനവിഭാഗോ ഹേട്ഠാ ദസ്സിതോയേവ. ‘‘സപ്പുരിസാനം അദസ്സാവീ’’തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ‘‘പഥവിം മഞ്ഞതീ’’തിആദീസു മഞ്ഞനാവത്ഥുവിഭാഗോ പാളിയം ആഗതോവ, തഥാ അജ്ഝത്തികബാഹിരാദികോ ച അന്തരവിഭാഗോ.
മഞ്ഞനാ ¶ പന തണ്ഹാമാനദിട്ഠിവസേന സങ്ഖേപതോ തിവിധാ, വിത്ഥാരതോ പന തണ്ഹാമഞ്ഞനാ താവ കാമതണ്ഹാദിവസേന അട്ഠസതവിധാ, തഥാ ‘‘അസ്മീതി സതി ഇത്ഥംസ്മീതി ഹോതീ’’തിആദിനാ. ഏവം മാനമഞ്ഞനാപി. ‘‘അസ്മീതി സതി ഇത്ഥംസ്മീതി ഹോതീ’’തിആദിനാ പപഞ്ചത്തയം ഉദ്ദിട്ഠം നിദ്ദിട്ഠഞ്ചാതി ¶ . ഏതേന ദിട്ഠിമഞ്ഞനായപി അട്ഠസതവിധതാ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. അപിച സേയ്യസ്സ ‘‘സേയ്യോഹമസ്മീ’’തിആദിനാ മാനമഞ്ഞനായ നവവിധതാ തദന്തരഭേദേന അനേകവിധതാ ച വേദിതബ്ബാ. അയഞ്ച അത്ഥോ ഹീനത്തികത്ഥവണ്ണനായ വിഭാവേതബ്ബോ. ദിട്ഠിമഞ്ഞനായ പന ബ്രഹ്മജാലേ ആഗതനയേന ദ്വാസട്ഠിവിധതാ തദന്തരഭേദേന അനേകവിധതാ ച വേദിതബ്ബാ. ‘‘അപരിഞ്ഞാത’’ന്തി ഏത്ഥ ഞാതപരിഞ്ഞാദിവസേന ചേവ രൂപമുഖാദിഅഭിനിവേസഭേദാദിവസേന ച പരിഞ്ഞാനം അനേകവിധതാ വേദിതബ്ബാ. തഥാ അട്ഠമകാദിവസേന സേക്ഖവിഭാഗോ പഞ്ഞാവിമുത്താദിവസേന അസേക്ഖവിഭാഗോ ച. അയമേത്ഥ ധമ്മവിഭാഗോ. പദട്ഠാനവിഭാഗോ ച ഭൂമിവിഭാഗോ ച വുത്തനയാനുസാരേന വേദിതബ്ബാതി. അയം വിഭത്തിഹാരോ.
൯. പരിവത്തഹാരവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തി ഏത്ഥ ‘‘സബ്ബധമ്മാ’’തി പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ഗഹിതാ, തേസം മൂലകാരണന്തി ച തണ്ഹാമാനദിട്ഠിയോ. തഥാ അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ…പേ… സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോതി. യാവകീവഞ്ച പഞ്ചസു ഉപാദാനക്ഖന്ധേസു സുഭതോ സുഖതോ നിച്ചതോ അത്തതോ സമനുപസ്സനവസേന ‘‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’തി തണ്ഹാമാനദിട്ഠിഗാഹാ ന സമുച്ഛിജ്ജന്തി, താവ നേസം പബന്ധൂപരമോ സുപിനന്തേപി ന കേനചി ലദ്ധപുബ്ബോ. യദാ പന നേസം അസുഭതോ ദുക്ഖതോ അനിച്ചതോ അനത്തതോ സമനുപസ്സനവസേന ‘‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’’തി പവത്തമാനാ അപ്പണിഹിതാനിമിത്തസുഞ്ഞതാനുപസ്സനാ ഉസ്സക്കിത്വാ അരിയമഗ്ഗാധിഗമായ സംവത്തന്തി, അഥ നേസം പബന്ധൂപരമോ ഹോതി അച്ചന്തഅപ്പഞ്ഞത്തികഭാവൂപഗമനതോ. തേന വുത്തം ‘‘സബ്ബധമ്മാതി പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ഗഹിതാ, തേസം മൂലകാരണന്തി ച തണ്ഹാമാനദിട്ഠിയോ’’തി. തഥാ അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ…പേ… സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ തീഹിപി മഞ്ഞനാഹി പഥവിം മഞ്ഞതി യാവ നിബ്ബാനം അഭിനന്ദതി, തീഹിപി പരിഞ്ഞാഹി തസ്സ തം വത്ഥു അപരിഞ്ഞാതന്തി കത്വാ. യസ്സ പന തം വത്ഥു തീഹി പരിഞ്ഞാഹി പരിഞ്ഞാതം, ന സോ ഇതരോ വിയ തം മഞ്ഞതി. തേനാഹ ¶ ഭഗവാ ‘‘സുതവാ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, അരിയസാവകോ…പേ… സപ്പുരിസധമ്മേ സുവിനീതോ രൂപം ‘നേതം മമ, നേസോഹമസ്മി, ന മേസോ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി, വേദനം…പേ… അസതി ന പരിതസ്സതീ’’തി (മ. നി. ൧.൨൪൧). സേക്ഖോ പഥവിം മാ മഞ്ഞി, യാവ നിബ്ബാനം മാഭിനന്ദി, അരഹാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ച പഥവിം ന മഞ്ഞതി, യാവ നിബ്ബാനം നാഭിനന്ദതി, മഞ്ഞനാമഞ്ഞിതേസു വത്ഥൂസു മത്തസോ സബ്ബസോ ച പരിഞ്ഞാഭിസമയസംസിദ്ധിയാ പഹാനാഭിസമയനിബ്ബത്തിതോ. യസ്സ പന തേസു വത്ഥൂസു സബ്ബസോ മത്തസോ വാ പരിഞ്ഞാ ഏവ നത്ഥി, കുതോ പഹാനം, സോ യഥാപരികപ്പം നിരങ്കുസാഹി മഞ്ഞനാഹി ‘‘ഏതം മമാ’’തിആദിനാ ¶ മഞ്ഞതേവ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, അസ്സുതവാ പുഥുജ്ജനോ…പേ… സപ്പുരിസധമ്മേ അവിനീതോ രൂപം ‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’തി സമനുപസ്സതി, വേദനം…പേ…, സഞ്ഞ…പേ…’’ന്തിആദി (മ. നി. ൧.൨൪൧). അയം പരിവത്തോ ഹാരോ.
൧൦. വേവചനഹാരവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മാ സകലധമ്മാ അനവസേസധമ്മാ’’തി പരിയായവചനം, ‘‘മൂലപരിയായം മൂലകാരണം അസാധാരണഹേതു’’ന്തി പരിയായവചനം, ‘‘മൂലപരിയായന്തി വാ മൂലദേസനം കാരണതഥന’’ന്തി പരിയായവചനം, ‘‘വോ തുമ്ഹാകം തുമ്ഹ’’ന്തി പരിയായവചനം, ‘‘ഭിക്ഖവേ, സമണാ തപസ്സിനോ’’തി പരിയായവചനം, ‘‘ദേസേസ്സാമീ കഥേസ്സാമീ പഞ്ഞപേസ്സാമീ’’തി പരിയായവചനം, ‘‘സുണാഥ സോതം ഓദഹഥ സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപധാരേഥാ’’തി പരിയായവചനം, ‘‘സാധുകം സമ്മാ സക്കച്ച’’ന്തി പരിയായവചനം, ‘‘മനസി കരോഥ ചിത്തേ ഠപേഥ സമന്നാഹരഥാ’’തി പരിയായവചനം, ‘‘ഭാസിസ്സാമി ബ്യത്തം കഥേസ്സാമി വിഭജിസ്സാമീ’’തി പരിയായവചനം, ‘‘ഏവം, ഭന്തേ, സാധു സുട്ഠു ഭന്തേ’’തി പരിയായവചനം, ‘‘പച്ചസ്സോസും സമ്പടിച്ഛിംസു സമ്പടിഗ്ഗഹേസു’’ന്തി പരിയായവചനം. ഇമിനാ നയേന സബ്ബപദേസു വേവചനം വത്തബ്ബന്തി. അയം വേവചനോ ഹാരോ.
൧൧. പഞ്ഞത്തിഹാരവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തി ഏത്ഥ സബ്ബധമ്മാ നാമ സക്കായധമ്മാ, തേ ഖന്ധവസേന പഞ്ചധാ പഞ്ഞത്താ, ആയതനവസേന ദ്വാദസധാ, ധാതുവസേന അട്ഠാരസധാ ¶ പഞ്ഞത്താ. ‘‘മൂല’’ന്തി വാ ‘‘മൂലപരിയായ’’ന്തി വാ മഞ്ഞനാ വുത്താ, താ തണ്ഹാമാനദിട്ഠിവസേന തിധാ അന്തരഭേദേന അനേകധാ ച പഞ്ഞത്താ. അഥ വാ ‘‘സബ്ബധമ്മാ’’തി തേഭൂമകധമ്മാനം സങ്ഗഹപഞ്ഞത്തി, ‘‘മൂലപരിയായ’’ന്തി തേസം പഭവപഞ്ഞത്തി, ‘‘വോ’’തി സമ്പദാനപഞ്ഞതി, ‘‘ദേസേസ്സാമി ഭാസിസ്സാമീ’’തി പടിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി, ‘‘സുണാഥ സാധുകം മനസി കരോഥാ’’തി ച ആണാപനപഞ്ഞത്തി, ‘‘അസ്സുതവാ’’തി പടിവേധവിമുഖതാപഞ്ഞത്തി ചേവ പരിയത്തിവിമുഖതാപഞ്ഞത്തി ച, ‘‘പുഥുജ്ജനോ’’തി അനരിയപഞ്ഞത്തി, സാ അരിയധമ്മപടിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി ചേവ അരിയധമ്മവിരഹപഞ്ഞത്തി ച, ‘‘അരിയാന’’ന്തി അസമപഞ്ഞത്തി ചേവ സമപഞ്ഞത്തി ച. തത്ഥ അസമപഞ്ഞത്തി തഥാഗതപഞ്ഞത്തി, സമപഞ്ഞത്തി പച്ചേകബുദ്ധാനഞ്ചേവ ഉഭതോഭാഗവിമുത്താദീനഞ്ച വസേന അട്ഠവിധാ വേദിതബ്ബാ. ‘‘അരിയാനം അദസ്സാവീ’’തിആദി ദസ്സനഭാവനാപടിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി, ‘‘പഥവിം മഞ്ഞതീ’’തിആദി പഞ്ചന്നം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം ദ്വാദസന്നം ആയതനാനം അട്ഠാരസന്നം ധാതൂനം സമ്മസനുപഗാനം ഇന്ദ്രിയാനം നിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി ¶ ചേവ പഭവപഞ്ഞത്തി ച, തഥാ വിപല്ലാസാനം കിച്ചപഞ്ഞത്തി പരിയുട്ഠാനം ദസ്സനപഞ്ഞത്തി കിലേസാനം ഫലപഞ്ഞത്തി അഭിസങ്ഖാരാനം വിരൂഹനപഞ്ഞത്തി തണ്ഹായ അസ്സാദനപഞ്ഞത്തി ദിട്ഠിയാ വിപ്ഫന്ദനപഞ്ഞത്തി, ‘‘സേക്ഖാ’’തി സദ്ധാനുസാരീസദ്ധാവിമുത്തദിട്ഠിപ്പത്തകായസക്ഖീനം ദസ്സനപഞ്ഞത്തി ചേവ ഭാവനാപഞ്ഞത്തി ച ‘‘അപ്പത്തമാനസോ’’തി സേക്ഖധമ്മാനം ഠിതിപഞ്ഞത്തി, ‘‘അനുത്തരം യോഗക്ഖേമം പത്ഥയമാനോ’’തി പഞ്ഞായ അഭിനിബ്ബിദാപഞ്ഞത്തി, ‘‘അഭിജാനാതീ’’തി അഭിഞ്ഞേയ്യധമ്മാനം അഭിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി, ദുക്ഖസ്സ പരിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി, സമുദയസ്സ പഹാനപഞ്ഞത്തി, നിരോധസ്സ സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞത്തി, മഗ്ഗസ്സ ഭാവനാപഞ്ഞത്തി, ‘‘മാ മഞ്ഞീ’’തി മഞ്ഞനാനം പടിക്ഖേപപഞ്ഞത്തി, സമുദയസ്സ പഹാനപഞ്ഞത്തി. ഇമിനാ നയേന സേസപദേസുപി വിത്ഥാരേതബ്ബം. അയം പഞ്ഞത്തി ഹാരോ.
൧൨. ഓതരണഹാരവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തി ഏത്ഥ സബ്ബധമ്മാ നാമ ലോകിയാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ദ്വാദസായതനാനി അട്ഠാരസ ധാതുയോ ദ്വേ സച്ചാനി ഏകൂനവിസതി ഇന്ദ്രിയാനി ദ്വാദസപദികോ പച്ചയാകാരോതി, അയം സബ്ബധമ്മഗ്ഗഹണേന ഖന്ധാദിമുഖേന ദേസനായ ഓതരണം. ‘‘മൂല’’ന്തി വാ ‘‘മൂലപരിയായ’’ന്തി വാ മഞ്ഞനാ വുത്താ, താ അത്ഥതോ തണ്ഹാ മാനോ ദിട്ഠി ചാതി തേസം സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹോതി അയം ഖന്ധമുഖേന ഓതരണം. തഥാ ‘‘ധമ്മായതനധമ്മധാതൂഹി സങ്ഗഹോ’’തി അയം ആയതനമുഖേന ധാതുമുഖേന ച ഓതരണം. ‘‘അസ്സുതവാ’’തി ഇമിനാ സുതസ്സ ¶ വിബന്ധഭൂതാ അവിജ്ജാദയോ ഗഹിതാ, ‘‘പുഥുജ്ജനോ’’തി ഇമിനാ യേസം കിലേസാഭിസങ്ഖാരാനം ജനനാദിനാ പുഥുജ്ജനോതി വുച്ചതി, തേ കിലേസാഭിസങ്ഖാരാദയോ ഗഹിതാ, ‘‘അരിയാനം അദസ്സാവീ’’തിആദിനാ യേസം കിലേസധമ്മാനം വസേന അരിയാനം അദസ്സാവിആദിഭാവോ ഹോതി, തേ ദിട്ഠിമാനാവിജ്ജാദയോ ഗഹിതാതി സബ്ബേഹി തേഹി സങ്ഖാരക്ഖന്ധസങ്ഗഹോതി പുബ്ബേ വുത്തനയേനേവ ഓതരണം വേദിതബ്ബം. ‘‘സഞ്ജാനാതി മഞ്ഞതി അഭിജാനാതി ന മഞ്ഞതീ’’തി ഏത്ഥാപി സഞ്ജാനനമഞ്ഞനാഅഭിജാനനാനുപസ്സനാനം സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നത്താ വുത്തനയേനേവ ഓതരണം വേദിതബ്ബം. തഥാ സേക്ഖഗ്ഗഹണേന സേക്ഖാ, ‘‘അരഹ’’ന്തിആദിനാ അസേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ ഗഹിതാതി ഏവമ്പി ഖന്ധമുഖേന ഓതരണം, ആയതനധാതാദിമുഖേന ച ഓതരണം വേദിതബ്ബം. തഥാ ‘‘ന മഞ്ഞതീ’’തി തണ്ഹാഗാഹാദിപടിക്ഖേപേന ദുക്ഖാനുപസ്സനാദയോ ഗഹിതാ, തേസം വസേന അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖമുഖാദീഹി ഓതരണം വേദിതബ്ബം. ‘‘പരിഞ്ഞാത’’ന്തി ഇമിനാ പരിജാനനകിച്ചേന പവത്തമാനാ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ ഗയ്ഹന്തീതി സതിപട്ഠാനാദിമുഖേന ഓതരണം വേദിതബ്ബം. നന്ദിഗ്ഗഹണേന ഭവഗ്ഗഹണേന തണ്ഹാഗഹണേന ച സമുദയസച്ചം, ദുക്ഖഗ്ഗഹണേന ജാതിജരാമരണഗ്ഗഹണേന ച ദുക്ഖസച്ചം, ‘‘തണ്ഹാനം ഖയാ’’തിആദിനാ ¶ നിരോധസച്ചം, അഭിസമ്ബോധിയാ ഗഹണേന മഗ്ഗസച്ചം ഗഹിതന്തി അരിയസച്ചേഹി ഓതരണന്തി. അയം ഓതരണോ ഹാരോ.
൧൩. സോധനഹാരവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായം വോ, ഭിക്ഖവേ…പേ… ഇധ, ഭിക്ഖവേ, അസ്സുതവാ…പേ… പഥവിം പഥവിതോ സഞ്ജാനാതീ’’തി ആരമ്ഭോ. ‘‘പഥവിം പഥവിയാ സഞ്ഞത്വാ പഥവിം മഞ്ഞതീ’’തി പദസുദ്ധി, നോ ആരമ്ഭസുദ്ധി. തഥാ ‘‘പഥവിയാ മഞ്ഞതി പഥവിതോ മഞ്ഞതി പഥവിം മേതി മഞ്ഞതി പഥവിം അഭിനന്ദതീ’’തി പദസുദ്ധി, നോ ആരമ്ഭസുദ്ധി. ‘‘തം കിസ്സ ഹേതു അപരിഞ്ഞാതം തസ്സാതി വദാമീ’’തി പദസുദ്ധി ചേവ ആരമ്ഭസുദ്ധി ച. സേസവാരേസുപി ഏസേവ നയോതി. അയം സോധനോ ഹാരോ.
൧൪. അധിട്ഠാനഹാരവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തി ഏത്ഥ സബ്ബധമ്മഗ്ഗഹണം സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം. ‘‘പഥവിം ആപ’’ന്തിആദി പന തം അവികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം. തഥാ ‘‘മൂലപരിയായ’’ന്തി ¶ സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം, തം അവികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം ‘‘പഥവിം മഞ്ഞതി…പേ… അഭിനന്ദതീ’’തി. ‘‘പഥവിം മഞ്ഞതീ’’തി ച സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം തണ്ഹാദിഗ്ഗാഹാനം സാധാരണത്താ മഞ്ഞനായ, തം അവികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം ‘‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’തി, ഏവം സുത്തന്തരപദാനിപി ആനേത്വാ വിസേസവചനം നിദ്ധാരേതബ്ബം. സേസവാരേസുപി ഏസേവ നയോ. ‘‘സേക്ഖോ’’തി സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം, തം അവികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം ‘‘കായസക്ഖീ ദിട്ഠിപ്പത്തോ സദ്ധാവിമുത്തോ സദ്ധാനുസാരീ ധമ്മാനുസാരീ’’തി. തഥാ ‘‘സേക്ഖോ’’തി സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം, തം അവികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം ‘‘ഇധ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖു സേക്ഖായ സമ്മാദിട്ഠിയാ സമന്നാഗതോ ഹോതി…പേ… സേക്ഖേന സമ്മാസമാധിനാ സമന്നാഗതോ ഹോതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൩). ‘‘അരഹ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം, തം അവികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം ‘‘ഉഭതോഭാഗവിമുത്തോ പഞ്ഞാവിമുത്തോ (പു. പ. ൧൩.൨; ൧൫.൧ മാതികാ), തേവിജ്ജോ ഛളഭിഞ്ഞോ’’തി (പു. പ. ൭.൨൬, ൨൭ മാതികാ) ച. ‘‘ഖീണാസവോ’’തി സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം, തം അവികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം ‘‘കാമാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചിത്ഥ, ഭവാസവാപി ചിത്തം വിമുച്ചിത്ഥാ’’തിആദി (പാരാ. ൧൪). സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. ‘‘അഭിജാനാതീ’’തി സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം, തം അവികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം ‘‘മഞ്ഞതീ’’തി. മഞ്ഞനാഭാവോ ഹിസ്സ പഹാനപടിവേധസിദ്ധോ, പഹാനപടിവേധോ ¶ ച പരിഞ്ഞാസച്ഛികിരിയാഭാവനാപടിവേധേഹി ന വിനാതി സബ്ബേപി അഭിഞ്ഞാവിസേസാ മഞ്ഞനാപടിക്ഖേപേന അത്ഥതോ ഗഹിതാവ ഹോന്തീതി. തഥാ ‘‘അരഹ’’ന്തി സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം, തം അവികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം ‘‘വീതരാഗത്താ വീതദോസത്താ വീതമോഹത്താ’’തി. ഇമിനാ നയേന സേസപദേസുപി സാമഞ്ഞവിസേസനിദ്ധാരണാ വേദിതബ്ബാ. അയം അധിട്ഠാനോ ഹാരോ.
൧൪. പരിക്ഖാരഹാരവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തി ഏത്ഥ സബ്ബധമ്മാ നാമ പരിയാപന്നധമ്മാ, തേ കുസലാകുസലാബ്യാകതഭേദേന തിവിധാ. തേസു കുസലാനം യോനിസോമനസികാരോ അലോഭാദയോ ച ഹേതൂ, അകുസലാനം അയോനിസോമനസികാരോ ലോഭാദയോ ച ഹേതൂ, അബ്യാകതേസു വിപാകാനം യഥാസകം കമ്മം, ഇതരേസം ഭവങ്ഗമാവജ്ജനസമന്നാഹാരാദി ച ഹേതൂ. ഏത്ഥ ച സപ്പുരിസൂപനിസ്സയാദികോ പച്ചയോ ഹേതുമ്ഹി ഏവ സമവരുള്ഹോ, സോ തത്ഥ ¶ ആദി-സദ്ദേന സങ്ഗഹിതോതി ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘മൂല’’ന്തി വുത്താനം മഞ്ഞനാനം ഹേതുഭാവോ പാളിയം വുത്തോ ഏവ. മഞ്ഞനാസു പന തണ്ഹാമഞ്ഞനായ അസ്സാദാനുപസ്സനാ ഹേതു. ‘‘സഞ്ഞോജനിയേസു ധമ്മേസു അസ്സാദാനുപസ്സിനോ തണ്ഹാ പവഡ്ഢതീ’’തി (സം. നി. ൨.൫൨) ഹി വുത്തം. മാനമഞ്ഞനായ ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭോ ഹേതു കേവലം സംസഗ്ഗവസേന ‘‘അഹമസ്മീ’’തി പവത്തനതോ. ദിട്ഠിമഞ്ഞനായ ഏകത്തനയാദീനം അയാഥാവഗ്ഗാഹോ ഹേതു, അസ്സുതഭാവോ പുഥുജ്ജനഭാവസ്സ ഹേതു, സോ അരിയാനം അദസ്സനസീലതായ, സാ അരിയധമ്മസ്സ അകോവിദതായ, സാ അരിയധമ്മേ അവിനീതതായ ഹേതു, സബ്ബാ ചായം ഹേതുപരമ്പരാ പഥവീആദീസു ‘‘ഏതം മമ, ഏസോഹമസ്മി, ഏസോ മേ അത്താ’’തി തിസ്സന്നം മഞ്ഞനാനം ഹേതു, സേക്ഖാരഹാദിഭാവാ പന മത്തസോ സബ്ബസോ ച മഞ്ഞനാഭാവസ്സ ഹേതൂതി. അയം പരിക്ഖാരോ ഹാരോ.
൧൬. സമാരോപനഹാരവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തിആദീസു മൂലപരിയായഗ്ഗഹണേന അസ്സുതവാഗഹണേന സഞ്ജാനനമഞ്ഞനാപരിഞ്ഞാഗഹണേഹി ച സംകിലേസധമ്മാ ദസ്സിതാ, തേ ച സങ്ഖേപതോ തിവിധാ തണ്ഹാസംകിലേസോ ദിട്ഠിസംകിലേസോ ദുച്ചരിതസംകിലേസോതി. തത്ഥ തണ്ഹാസംകിലേസോ തണ്ഹാസംകിലേസസ്സ, ദിട്ഠിസംകിലേസസ്സ, ദുച്ചരിതസംകിലേസസ്സ ച പദട്ഠാനം, തഥാ ദിട്ഠിസംകിലേസോ ദിട്ഠിസംകിലേസസ്സ, തണ്ഹാസംകിലേസസ്സ, ദുച്ചരിതസംകിലേസസ്സ ച പദട്ഠാനം, ദുച്ചരിതസംകിലേസോപി ദുച്ചരിതസംകിലേസസ്സ, തണ്ഹാസംകിലേസസ്സ, ദിട്ഠിസംകിലേസസ്സ ച പദട്ഠാനം. തേസു തണ്ഹാസംകിലേസോ അത്ഥതോ ലോഭോവ, യോ ‘‘ലോഭോ ലുബ്ഭനാ ലുബ്ഭിതത്തം സാരാഗോ സാരജ്ജനാ സാരജ്ജിതത്ത’’ന്തിആദിനാ ¶ (ധ. സ. ൩൮൯) അനേകേഹി പരിയായേഹി വിഭത്തോ. തഥാ ദിട്ഠിയേവ ദിട്ഠിസംകിലേസോ, യോ ‘‘ദിട്ഠിഗതം ദിട്ഠിഗഹനം ദിട്ഠികന്താരോ ദിട്ഠിവിസൂകം ദിട്ഠിവിപ്ഫന്ദിത’’ന്തിആദിനാ (ധ. സ. ൧൧൦൫) അനേകേഹി പരിയായേഹി, ‘‘സന്തി, ഭിക്ഖവേ, ഏകേ സമണബ്രാഹ്മണാ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൩൦) ദ്വാസട്ഠിയാ പഭേദേഹി ച വിഭത്തോ. ദുച്ചരിതസംകിലേസോ പന അത്ഥതോ ദുസ്സീല്യചേതനാ ചേവ ചേതനാസമ്പയുത്തധമ്മാ ച, യാ ‘‘കായദുച്ചരിതം വചീദുച്ചരിതം കായവിസമം വചീവിസമ’’ന്തി (വിഭ. ൯൧൩, ൯൨൪), ‘‘പാണാതിപാതോ അദിന്നാദാന’’ന്തി (വിഭ. ൯൧൩) ച ആദിനാ അനേകേഹി പരിയായേഹി, അനേകേഹി പഭേദേഹി ച വിഭത്താ.
തേസു ¶ തണ്ഹാസംകിലേസസ്സ സമഥോ പടിപക്ഖോ, ദിട്ഠിസംകിലേസസ്സ വിപസ്സനാ, ദുച്ചരിതസംകിലേസസ്സ സീലം പടിപക്ഖോ. തേ പന സീലാദയോ ധമ്മാ ഇധ പരിഞ്ഞാഗഹണേന സേക്ഖഗ്ഗഹണേന ‘‘അരഹ’’ന്തിആദിനാ അരിയതാദിഗ്ഗഹണേന ച ഗഹിതാ. തത്ഥ സീലേന ദുച്ചരിതസംകിലേസപ്പഹാനം സിജ്ഝതി, തഥാ തദങ്ഗപ്പഹാനം വീതിക്കമപ്പഹാനഞ്ച, സമഥേന തണ്ഹാസംകിലേസപ്പഹാനം സിജ്ഝതി, തഥാ വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനം പരിയുട്ഠാനപ്പഹാനഞ്ച. വിപസ്സനായ ദിട്ഠിസംകിലേസപ്പഹാനം സിജ്ഝതി, തഥാ സമുച്ഛേദപ്പഹാനം അനുസയപ്പഹാനഞ്ച. തത്ഥ പുബ്ബഭാഗേ സീലേ പതിട്ഠിതസ്സ സമഥോ, സമഥേ പതിട്ഠിതസ്സ വിപസ്സനാ, മഗ്ഗക്ഖണേ പന സമകാലമേവ ഭവന്തി. പുബ്ബേയേവ ഹി സുപരിസുദ്ധകായവചീകമ്മസ്സ സുപരിസുദ്ധാജീവസ്സ ച സമഥവിപസ്സനാ ആരദ്ധാ ഗബ്ഭം ഗണ്ഹന്തിയോ പരിപാകം ഗച്ഛന്തിയോ വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനം പരിബ്രൂഹേന്തി, വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാ ഭാവനാപാരിപൂരിം ഗച്ഛന്തീ മഗ്ഗേന ഘടേന്തി മഗ്ഗക്ഖണേ സമഥവിപസ്സനാ പരിപൂരേതി. അഥ മഗ്ഗക്ഖണേ സമഥവിപസ്സനാഭാവനാപാരിപൂരിയാ അനവസേസസംകിലേസധമ്മം സമുച്ഛിന്ദന്തിയോ നിരോധം നിബ്ബാനം സച്ഛികരോന്തീതി. അയം സമാരോപനോ ഹാരോ.
സോളസഹാരവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പഞ്ചവിധനയവണ്ണനാ
൧. നന്ദിയാവട്ടനയവണ്ണനാ
‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തിആദീസു ¶ സബ്ബധമ്മമൂലഗ്ഗഹണേന മഞ്ഞനാഗഹണേന ച തണ്ഹാമാനദിട്ഠിയോ ഗഹിതാ. മഞ്ഞനാനമ്പി ഹി മഞ്ഞനാ കാരണന്തി ദസ്സിതോയമത്ഥോ. ‘‘അസ്സുതവാ’’തിആദിനാ അവിജ്ജാമാനദിട്ഠിയോ ഗഹിതാ, സബ്ബേപി വാ സംകിലേസധമ്മാ, തഥാ സഞ്ഞാഅപരിഞ്ഞാതഗ്ഗഹണേന. ‘‘ഖീണാസവോ പരിക്ഖീണഭവസഞ്ഞോജനോ’’തി ഏത്ഥ പന ആസവാ സഞ്ഞോജനാനി ച സരൂപതോ ഗഹിതാനി, തഥാ നന്ദിഗ്ഗഹണേന തണ്ഹാഗഹണേന ച തണ്ഹാ, ഏവമ്പേത്ഥ സരൂപതോ പരിയായതോ ച തണ്ഹാ അവിജ്ജാ തപ്പക്ഖിയധമ്മാ ച ഗഹിതാ. തത്ഥ തണ്ഹായ വിസേസതോ രൂപധമ്മാ അധിട്ഠാനം, അവിജ്ജായ അരൂപധമ്മാ, തേ പന സബ്ബധമ്മഗ്ഗഹണേന പഥവീആദിഗ്ഗഹണേന ച ദസ്സിതാ ഏവ. താസം സമഥോ വിപസ്സനാ ച പടിപക്ഖോ, തേസമേത്ഥ ഗഹേതബ്ബാകാരോ ഹേട്ഠാ ദസ്സിതോ ഏവ. സമഥസ്സ ചേതോവിമുത്തി ഫലം ¶ , വിപസ്സനായ പഞ്ഞാവിമുത്തി. തഥാ ഹി താ ‘‘രാഗവിരാഗാ’’തിആദിനാ വിസേസേത്വാ വുച്ചന്തി, ഇമാസമേത്ഥ ഗഹണം സമ്മദഞ്ഞാവിമുത്തവീതരാഗാദിവചനേഹി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ തണ്ഹാവിജ്ജാ സമുദയസച്ചം, തപ്പക്ഖിയധമ്മാ പന തഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബാ. തേസം അധിട്ഠാനഭൂതാ വുത്തപ്പഭേദാ രൂപാരൂപധമ്മാ ദുക്ഖസച്ചം, തേസം അപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം, നിരോധപജാനനാ പടിപദാ മഗ്ഗസച്ചം. തണ്ഹാഗഹണേന ചേത്ഥ മായാ-സാഠേയ്യ-മാനാതിമാന-മദപ്പമാദ-പാപിച്ഛതാ-പാപമിത്തതാ-അഹിരികാനോത്തപ്പാദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ, അവിജ്ജാഗഹണേന വിപരീതമനസികാര-കോധൂപനാഹ-മക്ഖ-പളാസ-ഇസ്സാ-മച്ഛരിയ- സാരമ്ഭദോവചസ്സതാ-ഭവദിട്ഠി-വിഭവദിട്ഠിആദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ, വുത്തവിപരിയായേന അമായാഅസാഠേയ്യാദിഅവിപരീതമനസികാരാദിവസേന, തഥാ സമഥപക്ഖിയാനം സദ്ധിന്ദ്രിയാദീനം വിപസ്സനാപക്ഖിയാനം അനിച്ചസഞ്ഞാദീനഞ്ച വസേന വോദാനപക്ഖോ നേതബ്ബോതി. അയം നന്ദിയാവട്ടസ്സ ന യസ്സ ഭൂമി.
൨. തിപുക്ഖലനയവണ്ണനാ
തഥാ വുത്തനയേന സരൂപതോ പരിയായതോ ച ഗഹിതേസു തണ്ഹാവിജ്ജാതപ്പക്ഖിയധമ്മേസു തണ്ഹാ ലോഭോ, അവിജ്ജാ മോഹോ, അവിജ്ജായ സമ്പയുത്തോ ലോഹിതേ സതി പുബ്ബോ വിയ തണ്ഹായ സതി സിജ്ഝമാനോ ആഘാതോ ദോസോ, ഇതി തീഹി അകുസലമൂലേഹി ഗഹിതേഹി, തപ്പടിപക്ഖതോ മഞ്ഞനാപടിക്ഖേപപരിഞ്ഞാഗഹണാദീഹി ച കുസലമൂലാനി സിദ്ധാനിയേവ ഹോന്തി. ഇധാപി ‘‘ലോഭോ സബ്ബാനി ¶ വാ സാസവകുസലാകുസലമൂലാനി സമുദയസച്ചം, തേഹി നിബ്ബത്താ, തേസം അധിട്ഠാനഗോചരഭൂതാ ച ഉപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖസച്ച’’ന്തിആദിനാ സച്ചയോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഫലം പനേത്ഥ തയോ വിമോക്ഖാ, തീഹി പന അകുസലമൂലേഹി തിവിധദുച്ചരിത-സംകിലേസമല-വിസമഅകുസല-സഞ്ഞാ-വിതക്കാദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ. തഥാ തീഹി കുസലമൂലേഹി തിവിധസുചരിത-സമകുസല-സഞ്ഞാ-വിതക്ക-സദ്ധമ്മ-സമാധി-വിമോക്ഖമുഖ-വിമോക്ഖാ-ദിവസേന കുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോതി. അയം തിപുക്ഖലസ്സ നയസ്സ ഭൂമി.
൩. സീഹവിക്കീളിതനയവണ്ണനാ
തഥാ വുത്തനയേന സരൂപതോ പരിയായതോ ച ഗഹിതേസു തണ്ഹാവിജ്ജാതപ്പക്ഖിയധമ്മേസു വിസേസതോ തണ്ഹാദിട്ഠീനം വസേന അസുഭേ ‘‘സുഭ’’ന്തി ¶ , ദുക്ഖേ ‘‘സുഖ’’ന്തി ച വിപല്ലാസാ, അവിജ്ജാദിട്ഠീനം വസേന അനിച്ചേ ‘‘നിച്ച’’ന്തി, അനത്തനി ‘‘അത്താ’’തി ച വിപല്ലാസാ വേദിതബ്ബാ. തേസം പടിപക്ഖതോ മഞ്ഞനാപടിക്ഖേപപരിഞ്ഞാഗഹണാദിസിദ്ധേഹി സതിവീരിയസമാധിപഞ്ഞിന്ദ്രിയേഹി ചത്താരി സതിപട്ഠാനാനി സിദ്ധാനേവ ഹോന്തി. തത്ഥ ചതൂഹി ഇന്ദ്രിയേഹി ചത്താരോ പുഗ്ഗലാ നിദ്ദിസിതബ്ബാ. കഥം? ദുവിധോ ഹി തണ്ഹാചരിതോ മുദിന്ദ്രിയോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോതി, തഥാ ദിട്ഠിചരിതോ. തേസം പഠമോ അസുഭേ ‘‘സുഭ’’ന്തി വിപരിയാസഗ്ഗാഹീ സതിബലേന യഥാഭൂതം കായസഭാവം സല്ലക്ഖേന്തോ തം വിപല്ലാസം സമുഗ്ഘാടേത്വാ സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമതി. ദുതിയോ അസുഖേ ‘‘സുഖ’’ന്തി വിപരിയാസഗ്ഗാഹീ ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൩.൩൧൦; മ. നി. ൧.൨൬; അ. നി. ൪.൧൪, ൧൧൪; അ. നി. ൬.൫൮) വുത്തേന വീരിയസംവരഭൂതേന വീരിയബലേന തം വിപല്ലാസം വിധമേന്തോ സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമതി. തതിയോ അനിച്ചേ ‘‘നിച്ച’’ന്തി അയാഥാവഗ്ഗാഹീ സമാധിബലേന സമാഹിതചിത്തോ സങ്ഖാരാനം ഖണികഭാവസല്ലക്ഖണേന തം വിപല്ലാസം സമുഗ്ഘാടേന്തോ അരിയഭൂമിം ഓക്കമതി. ചതുത്ഥോ സന്തതിസമൂഹകിച്ചാരമ്മണഘനവഞ്ചിതതായ ഫസ്സാദിധമ്മപുഞ്ജമത്തേ അനത്തനി ‘‘അത്താ’’തി മിച്ഛാഭിനിവേസീ ചതുകോടികസുഞ്ഞതാമനസികാരേന തം മിച്ഛാഭിനിവേസം വിദ്ധംസേന്തോ സാമഞ്ഞഫലം സച്ഛികരോതി.
ഇധാപി സുഭസഞ്ഞാസുഖസഞ്ഞാഹി ചതൂഹിപി വാ വിപല്ലാസേഹി സമുദയസച്ചം, തേസം അധിട്ഠാനാരമ്മണഭൂതാ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖസച്ചന്തിആദിനാ സച്ചയോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഫലം പനേത്ഥ ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി, ചതൂഹി ചിത്തവിപല്ലാസേഹി ചതുരാസവോഘ-യോഗ-കായഗന്ഥ-അഗതി-തണ്ഹുപ്പാദ-സല്ലുപാദാന-വിഞ്ഞാണട്ഠിതി-അപരിഞ്ഞാദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ. തഥാ ചതൂഹി സതിപട്ഠാനേഹി ¶ ചതുബ്ബിധഝാന-വിഹാരാധിട്ഠാന-സുഖഭാഗിയധമ്മ-അപ്പമഞ്ഞാ-സമ്മപ്പധാന-ഇദ്ധിപാദാ- ദിവസേന വോദാനപക്ഖോ നേതബ്ബോതി. അയം സീഹവിക്കീളിതസ്സ നയസ്സ ഭൂമി.
൪-൫. ദിസാലോചന-അങ്കുസനയദ്വയവണ്ണനാ
ഇമേസം പന തിണ്ണം അത്ഥനയാനം സിദ്ധിയാ വോഹാരേന നയദ്വയം സിദ്ധമേവ ഹോതി. തഥാ ഹി അത്ഥനയാനം ദിസാഭൂതധമ്മാനം സമാലോചനം ദിസാലോചനം, തേസം സമാനയനം അങ്കുസോതി പഞ്ചപി നയാ നിയുത്താതി വേദിതബ്ബാ.
പഞ്ചവിധനയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സാസനപട്ഠാനവണ്ണനാ
ഇദഞ്ച ¶ സുത്തം സോളസവിധേ സുത്തന്തപട്ഠാനേ സംകിലേസനിബ്ബേധാസേക്ഖഭാഗിയം, സബ്ബഭാഗിയമേവ വാ ‘‘സബ്ബധമ്മമൂലപരിയായ’’ന്തി ഏത്ഥ സബ്ബധമ്മഗ്ഗഹണേന ലോകിയകുസലാനമ്പി സങ്ഗഹിതത്താ. അട്ഠവീസതിവിധേന പന സുത്തന്തപട്ഠാനേ ലോകിയലോകുത്തരസബ്ബധമ്മാധിട്ഠാനം ഞാണഞേയ്യം ദസ്സനഭാവനം സകവചനം വിസ്സജ്ജനീയം കുസലാകുസലം അനുഞ്ഞാതം പടിക്ഖിത്തം ചാതി വേദിതബ്ബം.
നേത്തിനയവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
മൂലപരിയായസുത്തവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.
൨. സബ്ബാസവസുത്തവണ്ണനാ
൧൪. അപുബ്ബപദവണ്ണനാതി ¶ അത്ഥസംവണ്ണനാവസേന ഹേട്ഠാ അഗ്ഗഹിതതായ അപുബ്ബസ്സ അഭിനവസ്സ പദസ്സ വണ്ണനാ അത്ഥവിഭജനാ. ‘‘ഹിത്വാ പുനപ്പുനാഗതമത്ഥ’’ന്തി ഹി വുത്തം. നിവാസട്ഠാനഭൂതാ ഭൂതപുബ്ബനിവാസട്ഠാനഭൂതാ, നിവാസട്ഠാനേ വാ ഭൂതാ നിബ്ബത്താ നിവാസട്ഠാനഭൂതാ, തത്ഥ മാപിതാതി അത്ഥോ. യഥാ കാകന്ദീ മാകന്ദീ കോസമ്ബീതി യഥാ കാകന്ദസ്സ ഇസിനോ നിവാസട്ഠാനേ മാപിതാ നഗരീ കാകന്ദീ, മാകന്ദസ്സ നിവാസട്ഠാനേ മാപിതാ മാകന്ദീ, കുസമ്ബസ്സനിവാസട്ഠാനേ മാപിതാ കോസമ്ബീതി വുച്ചതി, ഏവം സാവത്ഥീതി ദസ്സേതി. ഉപനേത്വാ സമീപേ കത്വാ ഭുഞ്ജിതബ്ബതോ ഉപഭോഗോ, സവിഞ്ഞാണകവത്ഥു. പരിതോ സബ്ബദാ ഭുഞ്ജിതബ്ബതോ പരിഭോഗോ, നിവാസനപാരുപനാദി അവിഞ്ഞാണകവത്ഥു. സബ്ബമേത്ഥ അത്ഥീതി നിരുത്തിനയേന സാവത്ഥീ-സദ്ദസിദ്ധിമാഹ. സത്ഥസമായോഗേതി സത്ഥസ്സ നഗരിയാ സമാഗമേ, സത്ഥേ തം നഗരം ഉപഗതേതി അത്ഥോ. പുച്ഛിതേ സത്ഥികജനേഹി.
സമോഹിതന്തി സന്നിചിതം. രമ്മന്തി അന്തോ ബഹി ച ഭൂമിഭാഗസമ്പത്തിയാ ചേവ ആരാമുയ്യാനസമ്പത്തിയാ ച രമണീയം. ദസ്സനേയ്യന്തി വിസിഖാസന്നിവേസസമ്പത്തിയാ ചേവ പാസാദകൂടാഗാരാദിസമ്പത്തിയാ ച ദസ്സനീയം പസ്സിതബ്ബയുത്തം. ഉപഭോഗപരിഭോഗവത്ഥുസമ്പത്തിയാ ചേവ നിവാസസുഖതായ ച നിബദ്ധവാസം വസന്താനം ഇതരേസഞ്ച സത്താനം മനം രമേതീതി മനോരമം. ദസഹി സദ്ദേഹീതി ഹത്ഥിസദ്ദോ, അസ്സ-രഥ-ഭേരി-സങ്ഖ-മുദിങ്ഗ-വീണാ-ഗീത സമ്മതാളസദ്ദോ, അസ്നാഥ-പിവഥ-ഖാദഥാതി-സദ്ദോതി ¶ ഇമേഹി ദസഹി സദ്ദേഹി. അവിവിത്തന്തി ന വിവിത്തം, സബ്ബകാലം ഘോസിതന്തി അത്ഥോ.
വുദ്ധിം വേപുല്ലതം പത്തന്തി തന്നിവാസീ സത്തവുദ്ധിയാ വുദ്ധിം, തായ പരിവുദ്ധിതായേവ വിപുലഭാവം പത്തം, ബഹുജനം ആകിണ്ണമനുസ്സന്തി അത്ഥോ. വിത്തൂപകരണസമിദ്ധിയാ ഇദ്ധം. സബ്ബകാലം സുഭിക്ഖഭാവേന ഫീതം. അന്തമസോ വിഘാസാദേ ഉപാദായ സബ്ബേസം കപണദ്ധികവനിബ്ബകയാചകാനമ്പി ഇച്ഛി തത്ഥനിപ്ഫത്തിയാ മനുഞ്ഞം ജാതം, പഗേവ ഇസ്സരിയേ ഠിതാനന്തി ദസ്സനത്ഥം പുന ‘‘മനോരമ’’ന്തി വുത്തം. അളകമന്ദാവാതി ആടാനാടാദീസു ദസസു വേസ്സവണമഹാരാജസ്സ നഗരീസു അളകമന്ദാ നാമ ഏകാ നഗരീ, യാ ലോകേ അളാകാ ഏവ വുച്ചതി ¶ . സാ യഥാ പുഞ്ഞകമ്മീനം ആവാസഭൂതാ ആരാമരാമണേയ്യകാദിനാ സോഭഗ്ഗപ്പത്താ, ഏവം സാവത്ഥീപീതി വുത്തം ‘‘അളകമന്ദാവാ’’തി. ദേവാനന്തി വേസ്സവണപക്ഖിയാനം ചാതുമഹാരാജികദേവാനം.
ജിനാതീതി ഇമിനാ സോത-സദ്ദോ വിയ കത്തുസാധനോ ജേത-സദ്ദോതി ദസ്സേതി. രഞ്ഞാതി പസേനദികോസലരാജേന. രാജഗതം ജയം ആരോപേത്വാ കുമാരോ ജിതവാതി ജേതോതി വുത്തോ. മങ്ഗലകബ്യതായാതിആദിനാ ‘‘ജേയ്യോ’’തി ഏതസ്മിം അത്ഥേ ‘‘ജേതോ’’തി വുത്തന്തി ദസ്സേതി. സബ്ബകാമസമിദ്ധിതായാതി സബ്ബേഹി ഉപഭോഗപരിഭോഗവത്ഥൂഹി ഫീതഭാവേന വിഭവസമ്പന്നതായാതി അത്ഥോ. സമിദ്ധാപി മച്ഛരിനോ കിഞ്ചി ന ദേന്തീതി ആഹ ‘‘വിഗതമലമച്ഛേരതായാ’’തി, രാഗദോസാദിമലാനഞ്ചേവ മച്ഛരിയസ്സ ച അഭാവേനാതി അത്ഥോ. സമിദ്ധാ അമച്ഛരിനോപി ച കരുണാസദ്ധാദിഗുണവിരഹിതാ അത്തനോ സന്തകം പരേസം ന ദദേയ്യുന്തി ആഹ ‘‘കരുണാദിഗുണസമങ്ഗിതായ ചാ’’തി. തേനാതി അനാഥാനം പിണ്ഡദാനേന. സദ്ദത്ഥതോ പന ദാതബ്ബഭാവേന സബ്ബകാലം ഉപട്ഠപിതോ അനാഥാനം പിണ്ഡോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി അനാഥപിണ്ഡികോ. പഞ്ചവിധസേനാസനങ്ഗസമ്പത്തിയാതി ‘‘നാതിദൂരം നച്ചാസന്നം ഗമനാഗമനസമ്പന്ന’’ന്തി ഏകം അങ്ഗം, ‘‘ദിവാ അപ്പാകിണ്ണം രത്തിം അപ്പസദ്ദം അപ്പനിഗ്ഘോസ’’ന്തി ഏകം, ‘‘അപ്പഡംസമകസവാതാതപസരീസപസമ്ഫസ്സ’’ന്തി ഏകം, ‘‘തസ്മിം ഖോ പന സേനാസനേ വിഹരന്തസ്സ അപ്പകസിരേന ഉപ്പജ്ജന്തി ചീവര…പേ… പരിക്ഖാരാ’’തി ഏകം, ‘‘തസ്മിം ഖോ പന സേനാസനേ ഥേരാ ഭിക്ഖൂ വിഹരന്തി ബഹുസ്സുതാ’’തി ഏകം, ഏവമേതേഹി പഞ്ചവിധസേനാസനങ്ഗേഹി സമ്പന്നതായ. യദി ജേതവനം തഥം അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമോതി ആഹ ‘‘സോ ഹീ’’തിആദി.
കീതകാലതോ ¶ പട്ഠായ അനാഥപിണ്ഡികസ്സേവ തം വനം, അഥ കസ്മാ ഉഭിന്നം പരികിത്തനന്തി ആഹ ‘‘ജേതവനേ’’തിആദി. ‘‘യദിപി സോ ഭൂമിഭാഗോ കോടിസന്ഥരേന മഹാസേട്ഠിനാ കീതോ, രുക്ഖാ പന ജേതേന ന വിക്കീതാതി ജേതവനന്തി വത്തബ്ബതം ലഭീ’’തി വദന്തി.
കസ്മാ ഇദം സുത്തമഭാസീതി കഥേതുകമ്യതായ സുത്തനിക്ഖേപം പുച്ഛതി. സാമഞ്ഞതോ ഹി ഭഗവതോ ദേസനാകാരണം പാകടമേവാതി. കോ പനായം സുത്തനിക്ഖേപോതി? അത്തജ്ഝാസയോ. പരേഹി അനജ്ഝിട്ഠോ ഏവ ഹി ഭഗവാ അത്തനോ അജ്ഝാസയേന ഇമം സുത്തം ദേസേതീതി ആചരിയാ. യസ്മാ പനേസ ഭിക്ഖൂനം ഉപക്കിലിട്ഠചിത്തതം വിദിത്വാ ‘‘ഇമേ ഭിക്ഖൂ ഇമായ ദേസനായ ഉപക്കിലേസവിസോധനം കത്വാ ആസവക്ഖയായ പടിപജ്ജിസ്സന്തീ’’തി അയം ദേസനാ ആരദ്ധാ, തസ്മാ പരജ്ഝാസയോതി അപരേ. ഉഭയമ്പി പന യുത്തം. അത്തജ്ഝാസയാദീനഞ്ഹി സംസഗ്ഗഭേദസ്സ സമ്ഭവോ ഹേട്ഠാ ദസ്സിതോവാതി. തേസം ഭിക്ഖൂനന്തി തദാ ധമ്മപടിഗ്ഗാഹതഭിക്ഖൂനം. ഉപക്കിലേസവിസോധനന്തി സമഥവിപസ്സനുപക്കിലേസതോ ¶ ചിത്തസ്സ വിസോധനം. പഠമഞ്ഹി ഭഗവാ അനുപുബ്ബികഥാദിനാ പടിപത്തിയാ സംകിലേസം നീഹരിത്വാ പച്ഛാ സാമുക്കംസികം ദേസനം ദേസേതി ഖേത്തേ ഖാണുകണ്ടകഗുമ്ബാദികേ അവഹരിത്വാ കസനം വിയ, തസ്മാ കമ്മട്ഠാനമേവ അവത്വാ ഇമായ അനുപുബ്ബിയാ ദേസനാ പവത്താതി അധിപ്പായോ.
സംവരഭൂതന്തി സീലസംവരാദിസംവരഭൂതം സംവരണസഭാവം കാരണം, തം പന അത്ഥതോ ദസ്സനാദി ഏവാതി വേദിതബ്ബം. സംവരിതാതി പവത്തിതും അപ്പദാനവസേന സമ്മാ, സബ്ബഥാ വാ വാരിതാ. ഏവംഭൂതാ ച യസ്മാ പവത്തിദ്വാരപിധാനേന പിഹിതാ നാമ ഹോന്തി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘വിദഹിതാ ഹുത്വാ’’തി. ഏവം അച്ചന്തികസ്സ സംവരസ്സ കാരണഭൂതം അനച്ചന്തികം സംവരം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി അച്ചന്തികമേവ സംവരം ദസ്സേന്തോ യസ്മിം ദസ്സനാദിമ്ഹി സതി ഉപ്പജ്ജനാരഹാ ആസവാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, സോ തേസം അനുപ്പാദോ നിരോധോ ഖയോ പഹാനന്തി ച വുച്ചമാനോ അത്ഥതോ അപ്പവത്തിമത്തന്തി തസ്സ ച ദസ്സനാദി കാരണന്തി ആഹ ‘‘യേന കാരണേന അനുപ്പാദനിരോധസങ്ഖാതം ഖയം ഗച്ഛന്തി പഹീയന്തി നപ്പവത്തന്തി, തം കാരണന്തി അത്ഥോ’’തി.
ചക്ഖുതോപി…പേ… മനതോപീതി (ധ. സ. മൂലടീ. ൧൪-൧൯) ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദിവീഥീസു തദനുഗതമനോവിഞ്ഞാണവീഥീസു ച കിഞ്ചാപി കുസലാദീനമ്പി പവത്തി അത്ഥി, കാമാസവാദയോ ¶ ഏവ പന വണതോ യൂസം വിയ പഗ്ഘരണകഅസുചിഭാവേന സന്ദന്തി, തസ്മാ തേ ഏവ ‘‘ആസവാ’’തി വുച്ചന്തി. തത്ഥ ഹി പഗ്ഘരണഅസുചിമ്ഹി നിരുള്ഹോ ആസവ-സദ്ദോതി. ധമ്മതോ യാവ ഗോത്രഭുന്തി തതോ പരം മഗ്ഗഫലേസു അപ്പവത്തനതോ വുത്തം. ഏതേ ഹി ആരമ്മണവസേന ധമ്മേ ഗച്ഛന്താ തതോ പരം ന ഗച്ഛന്തി. നനു തതോ പരം ഭവങ്ഗാദീനിപി ഗച്ഛന്തീതി ചേ? ന, തേസമ്പി പുബ്ബേ ആലമ്ബിതേസു ലോകിയധമ്മേസു സാസവഭാവേന അന്തോഗധത്താ തതോ പരതാഭാവതോ. ഏത്ഥ ച ഗോത്രഭുവചനേന ഗോത്രഭുവോദാനഫലസമാപത്തിപുരേചാരികപരികമ്മാനി വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. പഠമമഗ്ഗപുരേചാരികമേവ വാ ഗോത്രഭു അവധിനിദസ്സനഭാവേന ഗഹിതം, തതോ പരം പന മഗ്ഗഫലസമാനതായ അഞ്ഞേസു മഗ്ഗേസു മഗ്ഗവീഥിയം സമാപത്തിവീഥിയം നിരോധാനന്തരഞ്ച പവത്തമാനേസു ഫലേസു നിബ്ബാനേ ച ആസവാനം പവത്തി നിവാരിതാതി വേദിതബ്ബം. സവന്തീതി ഗച്ഛന്തി, ആരമ്മണകരണവസേന പവത്തന്തീതി അത്ഥോ. അവധിഅത്ഥോ ആ-കാരോ, അവധി ച മരിയാദാഭിവിധിഭേദതോ ദുവിധോ. തത്ഥ മരിയാദം കിരിയം ബഹി കത്വാ പവത്തതി യഥാ ‘‘ആപാടലിപുത്താ വുട്ഠോ ദേവോ’’തി. അഭിവിധി പന കിരിയം ബ്യാപേത്വാ പവത്തതി യഥാ ‘‘ആഭവഗ്ഗാ ഭഗവതോ യസോ പവത്തതീ’’തി. അഭിവിധിഅത്ഥോ ചായം ആ-കാരോ ഇധ ഗഹിതോതി വുത്തം ‘‘അന്തോകരണത്ഥോ’’തി.
മദിരാദയോതി ¶ ആദി-സദ്ദേന സിന്ധവകാദമ്ബരികാപോതികാദീനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. ചിരപാരിവാസിയട്ഠോ വിരപരിവുത്ഥതാ പുരാണഭാവോ. അവിജ്ജാ നാഹോസീതിആദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ‘‘പുരിമാ, ഭിക്ഖവേ, കോടി ന പഞ്ഞായതി ഭവതണ്ഹായാ’’തി (അ. നി. ൧൦.൬൨) ഇദം സുത്തം സങ്ഗഹിതം. അവിജ്ജാസവഭവാസവാനം ചിരപരിവുത്ഥതായ ദസ്സിതായ തബ്ഭാവഭാവിനോ കാമാസവസ്സ ചിരപരിവുത്ഥതാ ദസ്സിതാവ ഹോതി. അഞ്ഞേസു ച യഥാവുത്തേ ധമ്മേ ഓകാസഞ്ച ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തമാനേസു മാനാദീസു വിജ്ജമാനേസു അത്തത്തനിയാദിഗ്ഗാഹവസേന അഭിബ്യാപനം മദകരണവസേന ആസവസദിസതാ ച ഏതേസംയേവ, ന അഞ്ഞേസന്തി ഏതേസ്വേവ ആസവ-സദ്ദോ നിരുള്ഹോതി ദട്ഠബ്ബോ. ന ചേത്ഥ ദിട്ഠാസവോ നാഗതോതി ഗഹേതബ്ബം ഭവതണ്ഹായ വിയ ഭവദിട്ഠിയാപി ഭവാസവഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതത്താ. ആയതം അനാദികാലികത്താ. പസവന്തീതി ഫലന്തി. ന ഹി തം കിഞ്ചി സംസാരദുക്ഖം ¶ അത്ഥി, യം ആസവേഹി വിനാ ഉപ്പജ്ജേയ്യ. പുരിമാനി ചേത്ഥാതി ഏത്ഥ ഏതേസു ചതൂസു അത്ഥവിതപ്പേസു പുരിമാനി തീണി. യത്ഥാതി യേസു സുത്താഭിധമ്മപദേസേസു. തത്ഥ യുജ്ജന്തി കിലേസേസുയേവ യഥാവുത്തസ്സ അത്ഥത്തയസ്സ സമ്ഭവതോ. പച്ഛിമം ‘‘ആയതം വാ സംസാരദുക്ഖം സവന്തീ’’തി വുത്തനിബ്ബചനം. കമ്മേപി യുജ്ജതി ദുക്ഖപ്പസവനസ്സ കിലേസകമ്മസാധാരണത്താ.
ദിട്ഠധമ്മാ വുച്ചന്തി പച്ചക്ഖഭൂതാ ഖന്ധാ, ദിട്ഠധമ്മേ ഭവാ ദിട്ഠധമ്മികാ. വിവാദമൂലഭൂതാതി വിവാദസ്സ മൂലകാരണഭൂതാ കോധൂപനാഹ-മക്ഖ-പളാസ-ഇസ്സാ-മച്ഛരിയ-മായാ-സാഠേയ്യ-ഥമ്ഭ-സാരമ്ഭ-മാനാതിമാനാ.
യേന ദേവൂപപത്യസ്സാതി യേന കമ്മകിലേസപ്പകാരേന ആസവേന ദേവേസു ഉപപത്തി നിബ്ബത്തി അസ്സ മയ്ഹന്തി സമ്ബന്ധോ. ഗന്ധബ്ബോ വാ വിഹങ്ഗമോ ആകാസചാരീ അസ്സന്തി വിഭത്തിം പരിണാമേത്വാ യോജേതബ്ബം. ഏത്ഥ ച യക്ഖഗന്ധബ്ബതായ വിനിമുത്താ സബ്ബാ ദേവഗതി ദേവഗ്ഗഹണേന ഗഹിതാ. അവസേസാ ച അകുസലാ ധമ്മാതി അകുസലകമ്മതോ അവസേസാ അകുസലാ ധമ്മാ ആസവാതി ആഗതാതി സമ്ബന്ധോ.
പടിഘാതായാതി പടിസേധനായ. പരൂപവാ…പേ… ഉപദ്ദവാതി ഇദം യദി ഭഗവാ സിക്ഖാപദം ന പഞ്ഞപേയ്യ, തതോ അസദ്ധമ്മപ്പടിസേവനഅദിന്നാദാനപാണാതിപാതാദിഹേതു യേ ഉപ്പജ്ജേയ്യും പരൂപവാദാദയോ ദിട്ഠധമ്മികാ നാനപ്പകാരാ അനത്ഥാ, യേ ച തന്നിമിത്താ ഏവ നിരയാദീസു നിബ്ബത്തസ്സ പഞ്ചവിധബന്ധനകമ്മകാരണാദിവസേന മഹാദുക്ഖാനുഭവാദിപ്പകാരാ അനത്ഥാ, തേ സന്ധായ വുത്തം. തേ പനേതേതി ഏതേ കാമരാഗാദികിലേസ-തേഭൂമകകമ്മപരൂപവാദാദിഉപദ്ദവപ്പകാരാ ആസവാ. യത്ഥാതി ¶ യസ്മിം വിനയാദിപാളിപദേസേ. യഥാതി യേന ദുവിധാദിപ്പകാരേന അഞ്ഞേസു ച സുത്തന്തേസു ആഗതാതി സമ്ബന്ധോ.
നിരയം ഗമേന്തീതി നിരയഗാമിനിയാ. ഛക്കനിപാതേ ആഹുനേയ്യസുത്തേ. തത്ഥ ഹി ആസവാ ഛധാ ആഗതാ ആസവ-സദ്ദാഭിധേയ്യസ്സ അത്ഥസ്സ പഭേദോപചാരേന ആസവ-പദേ പഭേദോതി വുത്തോ, കോട്ഠാസത്ഥോ വാ പദ-സദ്ദോതി ആസവപദേതി ആസവപ്പകാരേ സദ്ദകോട്ഠാസേ അത്ഥകോട്ഠാസേ വാതി അത്ഥോ.
തഥാ ¶ ഹീതി തസ്മാ സംവരണം പിദഹനം പവത്തിതും അപ്പദാനം, തേനേവ കാരണേനാതി അത്ഥോ. സീലാദിസംവരേ അധിപ്പേതേ പവത്തിതും അപ്പദാനവസേന ഥകനഭാവസാമഞ്ഞതോ ദ്വാരം സംവരിത്വാതി ഗേഹദ്വാരസംവരണമ്പി ഉദാഹടം. സീലസംവരോതിആദി ഹേട്ഠാ മൂലപരിയായവണ്ണനായ വുത്തമ്പി ഇമസ്സ സുത്തസ്സ അത്ഥവണ്ണനം പരിപുണ്ണം കത്വാ വത്തുകാമോ പുന വദതി. യുത്തം താവ സീലസതിഞാണാനം സംവരത്ഥോ പാളിയം തഥാ ആഗതത്താ, ഖന്തിവീരിയാനം പന കഥന്തി ആഹ ‘‘തേസഞ്ചാ’’തിആദി. തസ്സത്ഥോ – യദിപി ‘‘ഖമോ ഹോതി…പേ… സീതസ്സ ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതീ’’തിആദിനിദ്ദേസേ ഖന്തിവീരിയാനം സംവരപരിയായോ നാഗതോ, ഉദ്ദേസേ പന സബ്ബാസവസംവരപരിയായന്തി സംവരപരിയായേന ഗഹിതത്താ അത്ഥേവ തേസം സംവരഭാവോതി.
പുബ്ബേ സീലസതിഞാണാനം പാഠന്തരേന സംവരഭാവോ ദസ്സിതോതി ഇദാനി തം ഇമിനാപി സുത്തേന ഗഹിതഭാവം ദസ്സേതും ‘‘അപിചാ’’തിആദി വുത്തം. ഖന്തിവീരിയസംവരാ വുത്തായേവ ‘‘ഖമോ ഹോതി സീതസ്സാ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൧൪) പാളിയാ ദസ്സനവസേന. ‘‘തഞ്ച അനാസനം, തഞ്ച അഗോചര’’ന്തി അയം പനേത്ഥ സീലസംവരോതി തഞ്ച ‘‘യഥാരൂപേ’’തിആദിനാ വുത്തം അയുത്തം അനിയതവത്ഥുകം രഹോ പടിച്ഛന്നാസനം, തഞ്ച യഥാവുത്തം അയുത്തം വേസിയാദിഗോചരം, ‘‘പടിസങ്ഖായോനിസോ പരിവജ്ജേതീ’’തി ആഗതം യം പരിവജ്ജനം, അയം പന ഏത്ഥ ഏതസ്മിം സുത്തേ ആഗതോ സീലസംവരോതി അത്ഥോ. അനാസനപരിവജ്ജനേന ഹി അനാചാരപരിവജ്ജനം വുത്തം, അനാചാരാഗോചരപരിവജ്ജനം ചാരിത്തസീലതായസീലസംവരോ. തഥാ ഹി ഭഗവതാ ‘‘പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോ വിഹരതീ’’തി (വിഭ. ൫൦൮) സീലസംവരവിഭജനേ ആചാരഗോചരസമ്പത്തിം ദസ്സേന്തേന ‘‘അത്ഥി അനാചാരോ, അത്ഥി അഗോചരോ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൫൧൩, ൫൧൪) അനാചാരാഗോചരാ വിഭജിത്വാ ദസ്സിതാ. ഇദഞ്ച ഏകദേസേന സമുദായനിദസ്സനം ദട്ഠബ്ബം സമുദ്ദപബ്ബതനിദസ്സനം വിയ.
സബ്ബത്ഥ പടിസങ്ഖാ ഞാണസംവരോതി ഏത്ഥ ‘‘യോനിസോമനസികാരോ, പടിസങ്ഖാ ഞാണസംവരോ’’തി വത്തബ്ബം ¶ . ന ഹി ദസ്സനപഹാതബ്ബനിദ്ദേസേ പടിസങ്ഖാഗഹണം അത്ഥി, ‘‘യോനിസോ മനസി കരോതീ’’തി പന വുത്തം. യോനിസോമനസികരണമ്പി അത്ഥതോ പടിസങ്ഖാ ഞാണസംവരമേവാതി ഏവം പന അത്ഥേ ഗയ്ഹമാനേ യുത്തമേതം സിയാ. കേചി പന ‘‘യത്ഥ യത്ഥ ‘ഇധ പടിസങ്ഖാ യോനിസോ’തി ആഗതം ¶ , തം സബ്ബം സന്ധായ ‘സബ്ബത്ഥ പടിസങ്ഖാ ഞാണസംവരോ’തി വുത്ത’’ന്തി വദന്തി. തേസം മതേന ‘‘ഇദം ദുക്ഖന്തി യോനിസോ മനസി കരോതീ’’തിആദികസ്സ ഞാണസംവരേന ച അസങ്ഗഹോ സിയാ, ‘‘ദസ്സനം പടിസേവനാ ഭാവനാ ച ഞാണസംവരോ’’തി ച വചനം വിരുജ്ഝേയ്യ, തസ്മാ വുത്തനയേനേവേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘സബ്ബത്ഥ പടിസങ്ഖാ ഞാണസംവരോ’’തി ഇമിനാ സത്തസുപി ഠാനേസു യം ഞാണം, സോ ഞാണസംവരോതി പരിവജ്ജനാദിവസേന വുത്താ സീലാദയോ സീലസംവരാദയോതി അയമത്ഥോ ദസ്സിതോ. ഏവം സതി സംവരാനം സങ്കരോ വിയ ഹോതീതി തേ അസങ്കരതോ ദസ്സേതും ‘‘അഗ്ഗഹിതഗ്ഗഹണേനാ’’തി വുത്തം പരിവജ്ജനവിസേസസംവരാധിവാസനവിനോദനാനം സീലസംവരാദിഭാവേന ഗഹിതത്താ, തഥാ അഗ്ഗഹിതാനം ഗഹണേനാതി അത്ഥോ. തേ പന അഗ്ഗഹിതേ സരൂപതോ ദസ്സേന്തോ ‘‘ദസ്സനം പടിസേവനാ ഭാവനാ’’തി ആഹ.
ഏതേന സീലസംവരാദിനാ കരണഭൂതേന, കാരണഭൂതേന വാ. ധമ്മാതി കുസലാകുസലധമ്മാ. സീലസംവരാദിനാ ഹി സഹജാതകോടിയാ, ഉപനിസ്സയകോടിയാ വാ പച്ചയഭൂതേന അനുപ്പന്നാ കുസലാ ധമ്മാ ഉപ്പത്തിം ഗച്ഛന്തി ഉപ്പജ്ജന്തി, തഥാ അനിരുദ്ധാ അകുസലാ ധമ്മാ നിരോധം ഗച്ഛന്തി നിരുജ്ഝന്തീതി അത്ഥോ. പാളിയം പന ‘‘അനുപ്പന്നാ ചേവ ആസവാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപ്പന്നാ ച ആസവാ പഹീയന്തീ’’തി അകുസലധമ്മാനം അനുപ്പാദപഹാനാനി ഏവ വുത്താനി, ന കുസലധമ്മാനം ഉപ്പാദാദയോതി? നയിദമേവം ദട്ഠബ്ബം, ‘‘യോനിസോ ച ഖോ, ഭിക്ഖവേ, മനസികരോതോ’’തിആദിനാ കുസലധമ്മാനമ്പി ഉപ്പത്തി പകാസിതാവ ആസവസംവരണസ്സ പധാനഭാവേന ഗഹിതത്താ. തഥാ ഹി പരിയോസാനേപി ‘‘യേ ആസവാ ദസ്സനാ പഹാതബ്ബാ, തേ ദസ്സനാ പഹീനാ ഹോന്തീ’’തിആദിനാ (മ. നി. ൧.൨൮) ആസവപ്പഹാനമേവ പധാനം കത്വാ നിഗമിതം.
൧൫. ജാനതോ പസ്സതോതി ഏത്ഥ ദസ്സനമ്പി പഞ്ഞാചക്ഖുനാവ ദസ്സനം അധിപ്പേതം, ന മംസചക്ഖുനാ ദിബ്ബചക്ഖുനാ വാതി ആഹ ‘‘ദ്വേപി പദാനി ഏകത്ഥാനീ’’തി. ഏവം സന്തേപീതി പദദ്വയസ്സ ഏകത്ഥത്ഥേപി. ഞാണലക്ഖണന്തി ഞാണസ്സ സഭാവം, വിസയസ്സ യഥാസഭാവാവബോധനന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ജാനനലക്ഖണഞ്ഹി ഞാണ’’ന്തി. ഞാണപ്പഭാവന്തി ഞാണാനുഭാവം, ഞാണകിച്ചം വിസയോഭാസനന്തി ¶ അത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘ഞാണേന വിവടേ ധമ്മേ’’തി. ‘‘ജാനതോ പസ്സതോ’’തി ച ജാനനദസ്സനമുഖേന പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനാ ദേസനാ പവത്താതി ആഹ ‘‘ഞാണലക്ഖണം ഞാണപ്പഭാവം ഉപാദായ പുഗ്ഗലം നിദ്ദിസതീ’’തി. ജാനതോ പസ്സതോതി ‘‘യോനിസോ ച മനസികാരം അയോനിസോ ച മനസികാര’’ന്തി ¶ വക്ഖമാനത്താ യോനിസോമനസികാരവിസയജാനനം, അയോനിസോമനസികാരവിസയദസ്സനം. തഞ്ച ഖോ പന നേസം ആസവാനം ഖയൂപായസഭാവസ്സ അധിപ്പേതത്താ ഉപ്പാദനാനുപ്പാദനവസേന ന ആരമ്മണമത്തേനാതി അയമത്ഥോ യുത്തോതി ആഹ ‘‘യോനിസോമനസികാരം…പേ… അയമേത്ഥ സാരോ’’തി.
‘‘ജാനതോ’’തി വത്വാ ജാനനഞ്ച അനുസ്സവാകാരപടിവിതക്കമത്തവസേന ന ഇധാധിപ്പേതം, അഥ ഖോ രൂപാദി വിയ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണേന യോനിസോമനസികാരായോനിസോമനസികാരേ പച്ചക്ഖേ കത്വാ തേസം ഉപ്പാദവസേന ദസ്സനന്തി ഇമമത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘പസ്സതോ’’തി വുത്തന്തി ഏവം വാ ഏത്ഥ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അഞ്ഞത്ഥാപി ഹി ‘‘ഏവം ജാനതോ ഏവം പസ്സതോ (ഇതിവു. ൧൦൨), ജാനം ജാനാതി പസ്സം പസ്സതി (മ. നി. ൧.൨൦൩), ഏവം ജാനന്താ ഏവം പസ്സന്താ (മ. നി. ൧.൪൦൭), അജാനതം അപസ്സത’’ന്തി ച ആദീസു ഞാണകിച്ചസ്സ സാമഞ്ഞവിസേസദീപനവസേനേതം പദദ്വയം ആഗതന്തി. കേചീതി അഭയഗിരിവാസിസാരസമാസാചരിയാ. തേ ഹി ‘‘സമാധിനാ ജാനതോ വിപസ്സനായ പസ്സതോ ജാനം ജാനാതി പസ്സം പസ്സതി, ഏവം ജാനനാ സമഥോ, പസ്സനാ വിപസ്സനാ’’തി ച ആദിനാ പപഞ്ചേന്തി. തേതി പപഞ്ചാ. ഇമസ്മിം അത്ഥേതി ‘‘ജാനതോ’’തിആദിനയപ്പവത്തേ ഇമസ്മിം സുത്തപദഅത്ഥേ നിദ്ധാരിയമാനേ. ന യുജ്ജന്തി ജാനനദസ്സനാനം യോനിസോമനസികാരായോനിസോമനസികാരവിസയഭാവസ്സ പാളിയം വുത്തത്താ.
ആസവപ്പഹാനം ആസവാനം അച്ചന്തപ്പഹാനം. സോ പന നേസം അനുപ്പാദോ സബ്ബേന സബ്ബം ഖീണതാ അഭാവോ ഏവാതി ആഹ ‘‘ആസവാനം അച്ചന്തഖയമസമുപ്പാദം ഖീണാകാരം നത്ഥിഭാവ’’ന്തി. ഉജുമഗ്ഗാനുസാരിനോതി കിലേസവങ്കസ്സ കായവങ്കാദീനഞ്ച പഹാനേന ഉജുഭൂതേ സവിപസ്സനേ ഹേട്ഠിമമഗ്ഗേ അനുസ്സരന്തസ്സ. തദേവ ഹിസ്സ സിക്ഖനം. ഖയസ്മിം പഠമം ഞാണം. തതോ അഞ്ഞാ അനന്തരാതി ഖയസങ്ഖാതേ അഗ്ഗമഗ്ഗേ തപ്പരിയാപന്നമേവ ഞാണം പഠമം ഉപ്പജ്ജതി ¶ , തദനന്തരം പന അഞ്ഞം അരഹത്തന്തി. യദിപി ഗാഥായം ‘‘ഖയസ്മിം’’ഇച്ചേവ വുത്തം, സമുച്ഛേദവസേന പന ആസവേഹി ഖീണോതീതി മഗ്ഗോ ഖയോതി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘മഗ്ഗോ ആസവക്ഖയോതി വുത്തോ’’തി. സമണോതി സമിതപാപോ അധിപ്പേതോ. സോ പന ഖീണാസവോ ഹോതീതി ‘‘ആസവാനം ഖയാ’’തി ഇമസ്സ ഫലപരിയായതാ വുത്താ, നിപ്പരിയായേന പന ആസവക്ഖയോ മഗ്ഗോ, തേന പത്തബ്ബതോ ഫലം. ഏതേനേവ നിബ്ബാനസ്സപി ആസവക്ഖയഭാവോ വുത്തോതി വേദിതബ്ബോ.
‘‘ജാനതോ പസ്സതോ’’തി ജാനതോ ഏവ പസ്സതോ ഏവാതി ഏവമേത്ഥ നിയമോ ഇച്ഛിതോ, ന അഞ്ഞഥാ വിസേസാഭാവതോ അനിട്ഠസാധനതോ ചാതി തസ്സ നിയമസ്സ ഫലം ദസ്സേതും ‘‘നോ അജാനതോ നോ ¶ അപസ്സതോ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘യോ പന ന ജാനാതി ന പസ്സതി, തസ്സ നേവ വദാമീതി അത്ഥോ’’തി. ഇമിനാ ദൂരീകതായോനിസോമനസികാരോ ഇധാധിപ്പേതോ, യോനിസോമനസികാരോ ച ആസവക്ഖയസ്സ ഏകന്തികകാരണന്തി ദസ്സേതി. ഏതേനാതി ‘‘നോ അജാനതോ നോ അപസ്സതോ’’തി വചനേന. തേ പടിക്ഖിത്താതി കേ പന തേതി? ‘‘ബാലേ ച പണ്ഡിതേ ച സന്ധാവിത്വാ സംസരിത്വാ ദുക്ഖസ്സന്തം കരിസ്സന്തി (ദീ. നി. ൧.൧൬൮; മ. നി. ൨.൨൨൮), അഹേതൂ അപച്ചയാ സത്താ വിസുജ്ഝന്തീ’’തി (ദീ. നി. ൧.൧൬൮; മ. നി. ൨.൨൨൭) ഏവമാദിവാദാ. തേസു ഹി കേചി അഭിജാതിസങ്കന്തിമത്തേന ഭവസങ്കന്തിമത്തേന ച സംസാരസുദ്ധിം പടിജാനന്തി, അഞ്ഞേ ഇസ്സരപജാപതികാലാദിവസേന, തയിദം സബ്ബം ‘‘സംസാരാദീഹീ’’തി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹിതന്തി ദട്ഠബ്ബം.
പുരിമേന വാ പദദ്വയേനാതി ‘‘ജാനതോ, പസ്സതോ’’തി ഇമിനാ പദദ്വയേന. ഉപായോ വുത്തോ ‘‘ആസവക്ഖയസ്സാ’’തി അധികാരതോ വിഞ്ഞായതി. ഇമിനാതി ‘‘നോ അജാനതോ, നോ അപസ്സതോ’’തി ഇമിനാ പദദ്വയേന. അനുപായോ ഏവ ഹി ആസവാനം ഖയസ്സ യദിദം യോനിസോ ച അയോനിസോ ച മനസികാരസ്സ അജാനനം അദസ്സനഞ്ച, തേന തഥത്തായ അപ്പടിപത്തിതോ മിച്ഛാപടിപത്തിതോ ച. നനു ‘‘പസ്സതോ’’തി ഇമിനാ അയോനിസോമനസികാരോ യഥാ ന ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം ദസ്സനേ അധിപ്പേതേ പുരിമേനേവ അനുപായപടിസേധോ വുത്തോ ഹോതീതി? ന ഹോതി, അയോനിസോമനസികാരാനുപ്പാദനസ്സപി ഉപായഭാവതോ സതിബലേന സംവുതചക്ഖുന്ദ്രിയാദിതാ വിയ സമ്പജഞ്ഞബലേനേവ നിച്ചാദിവസേന അഭൂതജാനനാഭാവോ ¶ ഹോതീതി. തേനാഹ ‘‘സങ്ഖേപേന…പേ… ഹോതീ’’തി. തത്ഥ സങ്ഖേപേനാതി സമാസേന, അന്വയതോ ബ്യതിരേകതോ ച വിത്ഥാരം അകത്വാതി അത്ഥോ. ഞാണം…പേ… ദസ്സിതം ഹോതി ‘‘ജാനതോ’’തിആദിനാ ഞാണസ്സേവ ഗഹിതത്താ. യദി ഏവം ‘‘സ്വായം സംവരോ’’തിആദി കഥം നീയതീതി? ഞാണസ്സ പധാനഭാവദസ്സനത്ഥം ഏവമയം ദേസനാ കതാതി നായം ദോസോ, തഥാ അഞ്ഞത്ഥാപി ‘‘അരിയം വോ ഭിക്ഖവേ സമ്മാസമാധിം ദേസേസ്സാമി സഉപനിസം സപരിക്ഖാര’’ന്തി (മ. നി. ൩.൧൩൬) വിത്ഥാരോ.
ദബ്ബജാതികോതി ദബ്ബരൂപോ. സോ ഹി ദ്രബ്യോതി വുച്ചതി ‘‘ദ്രബ്യം വിനസ്സതി നാദ്രബ്യ’’ന്തിആദീസു. ദബ്ബജാതികോ വാ സാരസഭാവോ, സാരുപ്പസീലാചാരോതി അത്ഥോ. യഥാഹ ‘‘ന ഖോ ദബ്ബ ദബ്ബാ ഏവം നിബ്ബേഠേന്തീ’’തി (പാരാ. ൩൮൪, ൩൯൧; ചൂളവ. ൧൯൩). വത്തസീസേ ഠത്വാതി വത്തം ഉത്തമങ്ഗം, ധുരം വാ കത്വാ. യോ ഹി പരിസുദ്ധാജീവോ കാതും അജാനന്താനം സബ്രഹ്മചാരീനം, അത്തനോ വാ വാതാതപാദിപടിബാഹനത്ഥം ഛത്താദീനി കരോതി, സോ വത്തസീസേ ഠത്വാ കരോതി നാമ. പദട്ഠാനം ന ഹോതീതി ന വത്തബ്ബാ നാഥകരണധമ്മഭാവേന ഉപനിസ്സയഭാവതോ. വുത്തഞ്ഹി ¶ ‘‘യാനി താനി സബ്രഹ്മചാരീനം ഉച്ചാവചാനി കിച്ചകരണീയാനി, തത്ഥ ദക്ഖോ ഹോതീ’’തിആദി (മ. നി. ൧.൪൯൭).
ഉപായമനസികാരോതി കുസലധമ്മപ്പവത്തിയാ കാരണഭൂതോ മനസികാരോ. പഥമനസികാരോതി തസ്സാ ഏവ മഗ്ഗഭൂതോ മനസികാരോ. അനിച്ചാദീസു അനിച്ചന്തിആദിനാതി അനിച്ചദുക്ഖഅസുഭഅനത്തസഭാവേസു ധമ്മേസു ‘‘അനിച്ചം ദുക്ഖം അസുഭം അനത്താ’’തിആദിനാ ഏവ നയേന, അവിപരീതസഭാവേനാതി അത്ഥോ. സച്ചാനുലോമികേന വാതി സച്ചാഭിസമയസ്സ അനുലോമവസേന. ചിത്തസ്സ ആവട്ടനാതിആദിനാ ആവട്ടനായ പച്ചയഭൂതാ തതോ പുരിമുപ്പന്നാ മനോദ്വാരികാ കുസലജവനപ്പവത്തി ഫലവോഹാരേന തഥാ വുത്താ. തസ്സാ ഹി വസേന സാ കുസലുപ്പത്തിയാ ഉപനിസ്സയോ ഹോതി. ആവജ്ജനാ ഹി ഭവങ്ഗചിത്തം ആവട്ടയതീതി ആവട്ടനാ. അനു അനു ആവട്ടേതീതി അന്വാവട്ടനാ. ഭവങ്ഗാരമ്മണതോ അഞ്ഞം ആഭുജതീതി ആഭോഗോ. സമന്നാഹരതീതി സമന്നാഹാരോ. തദേവാരമ്മണം അത്താനം അനുബന്ധിത്വാ ഉപ്പജ്ജമാനം മനസി കരോതി ഠപേതീതി മനസികാരോ. അയം വുച്ചതീതി അയം ഉപായപഥമനസികാരലക്ഖണോ യോനിസോമനസികാരോ നാമ വുച്ചതി, യസ്സ വസേന പുഗ്ഗലോ ദുക്ഖാദീനി സച്ചാനി ആവജ്ജിതും സക്കോതി ¶ . അയോനിസോമനസികാരേ സച്ചപടികൂലേനാതി സച്ചാഭിസമയസ്സ അനനുലോമവസേന. സേസം യോനിസോമനസികാരേ വുത്തവിപരിയായേന വേദിതബ്ബം.
യുത്തിന്തി ഉപപത്തിസാധനയുത്തിം, ഹേതുന്തി അത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘യസ്മാ’’തിആദി. ഏത്ഥാതി ‘‘അയോനിസോ ഭിക്ഖവേ…പേ… പഹീയന്തീ’’തി ഏതസ്മിം പാഠേ. തത്ഥാതി വാക്യോപഞ്ഞാസനം. കസ്മാ പനേത്ഥ അയമുദ്ദേസനിദ്ദേസോ പരിവത്തോതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘യോനിസോ’’തിആദി. തത്ഥ മനസികാരപദം ദ്വിന്നം സാധാരണന്തി അധിപ്പായേന ‘‘യോനിസോ അയോനിസോതി ഇമേഹി താവ ദ്വീഹി പദേഹീ’’തി വുത്തം. യോനിസോതി ഹി യോനിസോമനസികാരോ, അയോനിസോതി ച അയോനിസോമനസികാരോ തത്ഥ അനുവത്തനതോ വക്ഖമാനത്താ ച. സതിപി അനത്ഥുപ്പത്തിസാമഞ്ഞേ ഭവാദീസു പുഗ്ഗലസ്സ ബഹുലിസാമഞ്ഞം ദസ്സേത്വാ തം പരിവത്തിത്വാ വിസേസദസ്സനത്തം നാവാദി ഉപമാത്തയഗ്ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. ചക്കയന്തം ആഹടഘടീയന്തന്തി വദന്തി.
അനുപ്പന്നാതി അനിബ്ബത്താ. ആരമ്മണവിസേസവസേന തസ്സ അനുപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ, ന രൂപാരമ്മണാദിആരമ്മണസാമഞ്ഞേന, നാപി ആസവവസേന. തേനാഹ ‘‘അനനുഭൂതപുബ്ബം ആരമ്മണം…പേ… അഞ്ഞഥാ ഹി അനമതഗ്ഗേ സംസാരേ അനുപ്പന്നാ നാമ ആസവാ ന സന്തീ’’തി. വത്ഥുന്തി സവിഞ്ഞാണകാവിഞ്ഞാണകപ്പഭേദം ആസവുപ്പത്തികാരണം. ആരമ്മണം ആരമ്മണപച്ചയഭൂതരൂപാദീനി ¶ . ഇദാനി ആസവവസേനപി അനുപ്പന്നപരിയായോ ലബ്ഭതീതി ദസ്സേതും ‘‘അനുഭൂതപുബ്ബേപീ’’തിആദി വുത്തം. പകതിസുദ്ധിയാതി പുബ്ബചരിയതോ കിലേസദൂരീഭാവസിദ്ധായ സുദ്ധിപകതിതായ. പാളിയാ ഉദ്ദിസനം ഉദ്ദേസോ, അത്ഥകഥനം പരിപുച്ഛാ. അജ്ഝയനം പരിയത്തി, ചീവരസിബ്ബാദി നവകമ്മം, സമഥവിപസ്സനാനുയോഗോ യോനിസോമനസികാരോ. താദിസേനാതി യാദിസേന ‘‘മനുഞ്ഞവത്ഥൂ’’തിമനസികാരാദിനാ കാമാസവാദയോ സമ്ഭവേയ്യും, താദിസേന. ആസവാനം വഡ്ഢി നാമ പരിയുട്ഠാനതിബ്ബതായ വേദിതബ്ബാ, സാ ച അഭിണ്ഹുപ്പത്തിയാ ബഹുലീകാരതോതി തേ ലദ്ധാസേവനാ ബഹുലഭാവം പത്താ മദ്ദന്താ ഫരന്താ ഛാദേന്താ അന്ധാകാരം കരോന്താ അപരാപരം ഉപ്പജ്ജമാനാ ഏകസന്താനനയേന ‘‘ഉപ്പന്നാ പവഡ്ഢന്തീ’’തി വുച്ചന്തി. തേന വുത്തം ‘‘പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പന്നാ പവഡ്ഢന്തീതി വുച്ചന്തീ’’തി. ഇതോ അഞ്ഞഥാതി ഇതോ ¶ അപരാപരുപ്പന്നാനം ഏകത്തഗ്ഗഹണതോ അഞ്ഞഥാ വഡ്ഢി നാമ നത്ഥി ഖണികഭാവതോ.
സോ ച ജാനാതീതി ധമ്മുദ്ധച്ചവിഗ്ഗഹാഭാവമാഹ. കാരകസ്സേവാതി യുത്തയോഗസ്സേവ. യസ്സ പനാതിആദിനാ അനുദ്ദേസികം കത്വാ വുത്തമത്ഥം പുരാതനസ്സ പുരിസാതിസയസ്സ പടിപത്തിദസ്സനേന പാകടതരം കാതും ‘‘മണ്ഡലാരാമവാസീമഹാതിസ്സഭൂതത്ഥേരസ്സ വിയാ’’തിആദി വുത്തം. തഞ്ഹി സബ്രഹ്മചാരീനം ആയതിം തഥാപടിപത്തികാരണം ഹോതി, യതോ ഏദിസം വത്ഥു വുച്ചതി. തസ്മിം യേവാതി മണ്ഡലാരാമേയേവ. ആചരിയം ആപുച്ഛിത്വാതി അത്തനോ ഉദ്ദേസാചരിയം കമ്മട്ഠാനഗ്ഗഹണത്ഥം ഗന്തും ആപുച്ഛിത്വാ. ആചരിയം വന്ദിത്വാതി കമ്മട്ഠാനദായകം മഹാരക്ഖിതത്ഥേരം വന്ദിത്വാ. ഉദ്ദേസമഗ്ഗന്തി യഥാആരദ്ധം ഉദ്ദേസപബന്ധം. തദാ കിര മുഖപാഠേനേവ ബഹൂ ഏകജ്ഝം ഉദ്ദിസാപേത്വാ മനോസജ്ഝായവസേന ധമ്മം സജ്ഝായന്തി. തത്ഥായം ഥേരോ പഞ്ഞവന്തതായ ഉദ്ദേസം ഗണ്ഹന്താനം ഭിക്ഖൂനം ധോരയ്ഹോ, സോ ‘‘ഇദാനാഹം അനാഗാമീ, കിം മയ്ഹം ഉദ്ദേസേനാ’’തി സങ്കോചം അനാപജ്ജിത്വാ ദുതിയദിവസേ ഉദ്ദേസകാലേ ആചരിയം ഉപസങ്കമി. ‘‘ഉപ്പന്നാ പഹീയന്തീ’’തി ഏത്ഥ ഉപ്പന്നസദിസാ ‘‘ഉപ്പന്നാ’’തി വുത്താ, ന പച്ചുപ്പന്നാ. ന ഹി പച്ചുപ്പന്നേസു ആസവേസു മഗ്ഗേന പഹാനം സമ്ഭവതീതി ആഹ ‘‘യേ പന…പേ… നത്ഥീ’’തി. വത്തമാനുപ്പന്നാ ഖണത്തയസമങ്ഗിനോ. തേസം പടിപത്തിയാ പഹാനം നത്ഥി ഉപ്പജ്ജനാരഹാനം പച്ചയഘാതേന അനുപ്പാദനമേവ തായ പഹാനന്തി.
൧൬. യദി ഏവം ദുതിയപദം കിമത്ഥിയന്തി? പദദ്വയഗ്ഗഹണം ആസവാനം ഉപ്പന്നാനുപ്പന്നഭാവസമ്ഭവദസ്സനത്ഥഞ്ചേവ പഹായകവിഭാഗേന പഹാതബ്ബവിഭാഗദസ്സനത്ഥഞ്ച. തേനാഹ ‘‘ഇദമേവ പദം ഗഹേത്വാ’’തി. അഞ്ഞമ്പീതി ഞാണതോ അഞ്ഞമ്പി സതിസംവരാദിം. ദസ്സനാതി ഇദം ഹേതുമ്ഹി നിസ്സക്കവചനന്തി ദസ്സനേനാതി ഹേതുമ്ഹി കരണവചനേന തദത്ഥം വിവരതി. ഏസ നയോതി തമേവത്ഥം അതിദിസതി. ദസ്സനേനാതി സോതാപത്തിമഗ്ഗേന. സോ ഹി പഠമം നിബ്ബാനദസ്സനതോ ‘‘ദസ്സന’’ന്തി ¶ വുച്ചതി. യദിപി തം ഗോത്രഭു പഠമതരം പസ്സതി, ദിസ്വാ പന കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ കിലേസപ്പഹാനസ്സ അകരണതോ ന തം ദസ്സനന്തി വുച്ചതി. ആവജ്ജനട്ഠാനിയഞ്ഹി തം ഞാണം മഗ്ഗസ്സ, നിബ്ബാനാരമ്മണത്തസാമഞ്ഞേന ചേതം വുത്തം, ന നിബ്ബാനപടിവിജ്ഝനേന, തസ്മാ ധമ്മചക്ഖു പുനപ്പുനം നിബ്ബത്തനേന ഭാവനം അപ്പത്തം ദസ്സനം നാമ, ധമ്മചക്ഖുഞ്ച പരിഞ്ഞാദികിച്ചകരണവസേന ചതുസച്ചധമ്മദസ്സനം തദഭിസമയോതി നുത്ഥേത്ഥ ഗോത്രഭുസ്സ ദസ്സനഭാവപ്പത്തി ¶ . അയഞ്ച വിചാരോ പരതോ അട്ഠകഥായമേവ (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൨൨) ആഗമിസ്സതി. സബ്ബത്ഥാതി ‘‘സംവരാ പഹാതബ്ബാ’’തിആദീസു. സംവരാതി സംവരേന, ‘‘സംവരോ’’തി ചേത്ഥ സതിസംവരോ വേദിതബ്ബോ. പടിസേവതി ഏതേനാതി പടിസേവനം, പച്ചയേസു ഇദമത്ഥികതാഞാണം. അധിവാസേതി ഖമതി ഏതായാതി അധിവാസനാ, സീതാദീനം ഖമനാകാരേന പവത്തോ അദോസോ, തപ്പധാനാ വാ ചത്താരോ കുസലക്ഖന്ധാ. പരിവജ്ജേതി ഏതേനാതി പരിവജ്ജനം, വാളമിഗാദീനം പരിഹരണവസേന പവത്താ ചേതനാ, തഥാപവത്താ വാ ചത്താരോ കുസലക്ഖന്ധാ. കാമവിതക്കാദികേ വിനോദേതി വിതുദതി ഏതേനാതി വിനോദനം, കുസലവീരിയം. പഠമമഗ്ഗേന ദിട്ഠേ ചതുസച്ചധമ്മേ ഭാവനാവസേന ഉപ്പജ്ജനതോ ഭാവനാ, സേസമഗ്ഗത്തയം. ന ഹി തം അദിട്ഠപുബ്ബം കിഞ്ചി പസ്സതി, ഏവം ദസ്സനാദീനം വചനത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
ദസ്സനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ
൧൭. കുസലാകുസലധമ്മേഹി ആലമ്ബിയമാനാപി ആരമ്മണധമ്മാ ആവജ്ജനമുഖേനേവ തബ്ഭാവം ഗച്ഛന്തീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘മനസികരണീയേ’’തി പദസ്സ ‘‘ആവജ്ജിതബ്ബേ’’തി അത്ഥമാഹ. ഹിതസുഖാവഹഭാവേന മനസികരണം അരഹന്തീതി മനസികരണീയാ, തപ്പടിപക്ഖതോ അമനസികരണീയാതി ആഹ ‘‘അമനസികരണീയേതി തബ്ബിപരീതേ’’തി. സേസപദേസൂതി ‘‘മനസികരണീയേ ധമ്മേ അപ്പജാനന്തോ’’തിആദീസു. യസ്മാ കുസലധമ്മേസുപി സുഭസുഖനിച്ചാദിവസേന മനസികാരോ അസ്സാദനാദിഹേതുതായ സാവജ്ജോ അഹിതദുക്ഖാവഹോ അകുസലധമ്മേസുപി അനിച്ചാദിവസേന മനസികാരോ നിബ്ബിദാദിഹേതുതായ അനവജ്ജോ ഹിതസുഖാവഹോ, തസ്മാ ‘‘ധമ്മതോ നിയമോ നത്ഥീ’’തി വത്വാ ‘‘ആകാരതോ പന അത്ഥീ’’തി ആഹ.
വാ-സദ്ദോ യേഭുയ്യേന ‘‘മമം വാ ഹി ഭിക്ഖവേ (ദീ. നി. ൧.൫, ൬), ദേവോ വാ ഭവിസ്സാമി ദേവഞ്ഞതരോ വാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൧൮൬; മ. നി. ൨.൭൯, ൮൦) വികപ്പത്ഥോ ദിട്ഠോ, ന സമുച്ചയത്ഥോതി തത്ഥ സമുച്ചയത്ഥേ പയോഗം ദസ്സേതും ‘‘യഥാ’’തിആദി വുത്തം. ഏവഞ്ച കത്വാ സമുച്ചയത്ഥദീപകം പനേതം സുത്തപദം സമുദാഹടം.
കാമാസവോതി ¶ പഞ്ചകാമഗുണസങ്ഖാതേ കാമേ ആസവോ കാമാസവോ. തേനാഹ ‘‘പഞ്ചകാമഗുണികോ രാഗോ’’തി. ഭവാസവം പന ഠപേത്വാ സബ്ബോ ¶ ലോഭോ കാമാസവോതി യുത്തം സിയാ. രൂപാരൂപഭവേതി കമ്മുപപത്തിഭേദതോ ദുവിധേപി രൂപാരൂപഭവേ ഛന്ദരാഗോ. ഝാനനികന്തീതി ഝാനസ്സാദോ. ‘‘സുന്ദരമിദം ഠാനം നിച്ചം ധുവ’’ന്തിആദിനാ അസ്സാദേന്തസ്സ ഉപ്പജ്ജമാനോ സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ ഭവേ ആസവോതി ഭവാസവോ. ഏവന്തി സബ്ബദിട്ഠീനം സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠിസങ്ഗഹതോ ഭവാസവേനേവ ദിട്ഠാസവോ ഗഹിതോ തംസഹഗതരാഗതായാതി അധിപ്പായോ. അപരേ പന ‘‘ദിട്ഠാസവോ അവിജ്ജാസവേന ച സങ്ഗഹിതോ’’തി വദന്തി. ഏത്ഥ ച ‘‘ഭവാസവോ ചതൂസു ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തലോഭസഹഗതചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (ധ. സ. ൧൪൬൫) വചനതോ ദിട്ഠിസമ്പയുത്തരാഗസ്സ ഭവാസവഭാവോ വിചാരേതബ്ബോ, അഥ ‘‘കാമസഹഗതാ സഞ്ഞാമനസികാരാ’’തിആദീസു (സം. നി. ൪.൩൩൨) വിയ ആരമ്മണകരണത്ഥോ സഹഗതത്ഥോ, ഏവം സതി ഭവാസവേ ദിട്ഠാസവസ്സ സമോധാനഗമനം കതം ന സിയാ. ന ഹി തമ്പയോഗതബ്ഭാവാദികേ അസതി തംസങ്ഗഹോ യുത്തോ, തസ്മാ യഥാവുത്തപാളിം അനുസാരേന ദിട്ഠിഗതസമ്പയുത്തലോഭോപി കാമാസവോതി യുത്തം സിയാ. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികദുക്ഖാനഞ്ഹി കാരണഭൂതാ കാമാസവാദയോപി ദ്വിധാ വുത്താ.
അഭിധമ്മേ (ധ. സ. ൧൧൦൩) ച കാമാസവനിദ്ദേസേ ‘‘കാമേസൂതി കാമരാഗദിട്ഠിരാഗാദീനം ആരമ്മണഭൂതേസു തേഭൂമകേസു വത്ഥുകാമേസൂ’’തി അത്ഥോ സമ്ഭവതി. തത്ഥ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനാ സാ തണ്ഹാ സബ്ബാപി ന കാമച്ഛന്ദാദിനാമം ന ലഭതീതി. യദി പന ലോഭോ കാമാസവഭവാസവവിനിമുത്തോപി സിയാ, സോ യദാ ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തേസു ചിത്തേസു ഉപ്പജ്ജതി, തദാ തേന സമ്പയുത്തോ അവിജ്ജാസവോ ആസവവിപ്പയുത്തോതി ദോമനസ്സവിചികിച്ഛുദ്ധച്ചസമ്പയുത്തസ്സ വിയ തസ്സപി ആസവവിപ്പയുത്തതാ വത്തബ്ബാ സിയാ ‘‘ചതൂസു ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തലോഭസഹഗതചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പന്നോ മോഹോ സിയാ ആസവസമ്പയുത്തോ, സിയാ ആസവവിപ്പയുത്തോ’’തി. ‘‘കാമാസവോ അട്ഠസു ലോഭസഹഗതചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പജ്ജതീ’തി (ധ. സ. ൧൪൬൫), ‘‘കാമാസവം പടിച്ച ദിട്ഠാസവോ അവിജ്ജാസവോ’’തി (പട്ഠാ. ൩.൩.൧൦൯) ച വചനതോ ദിട്ഠിസഹഗതരാഗോ കാമാസവോ ന ഹോതീതി ന സക്കാ വത്തും. കിഞ്ച അഭിജ്ഝാകാമരാഗാനം വിസേസോ ആസവദ്വയഏകാസവഭാവോ സിയാ, ന അഭിജ്ഝായ ച നോആസവഭാവോതി നോആസവലോഭസ്സ സബ്ഭാവോ വിചാരേതബ്ബോ. ന ഹി അത്ഥി അഭിധമ്മേ ‘‘ആസവോ ച ¶ നോആസവോ ച ധമ്മാ ആസവസ്സ ധമ്മസ്സ ആസവസ്സ ച നോആസവസ്സ ച ധമ്മസ്സ ഹേതുപച്ചയോ’’തി (പട്ഠാ. ൩.൩.൧൬-൧൭) സത്തമോ നവമോ ച പഞ്ഹോ. ഗണനായഞ്ച ‘‘ഹേതുയാ സത്താ’’തി (പട്ഠാ. ൩.൩.൪൦) വുത്തം, നോ ‘‘നവാ’’തി. ദിട്ഠിസമ്പയുത്തേ പന ലോഭേ നോആസവേ വിജ്ജമാനേ സത്തമനവമാപി പഞ്ഹാ വിസ്സജ്ജനം ലഭേയ്യും, ഗണനായ ച ‘‘ഹേതുയാ നവാ’’തി വത്തബ്ബം സിയാ, ന പന വുത്തം. ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തേ ച ലോഭേ നോആസവേ വിജ്ജമാനേ വത്തബ്ബം ¶ വുത്തമേവ. യസ്മാ പന സുത്തന്തദേസനാ നാമ പരിയായകഥാ, ന അഭിധമ്മദേസനാ വിയ നിപ്പരിയായകഥാ, തസ്മാ ബലവകാമരാഗസ്സേവ കാമാസവം ദസ്സേതും ‘‘കാമാസവോതി പഞ്ചകാമഗുണികോ രാഗോ’’തി വുത്തം, തഥാ ഭവാഭിനന്ദനന്തി.
സാമഞ്ഞേന ഭവാസവോ ദിട്ഠാസവം അന്തോഗധം കത്വാ ഇധ തയോ ഏവ ആസവാ വുത്താതി തസ്സ തദന്തോഗധതം ദസ്സേതും ‘‘ഏവം ദിട്ഠാസവോ’’തിആദി വുത്തം. തഥാ ഹി വക്ഖതി ഭവാസവസ്സ അനിമിത്തവിമോക്ഖപടിപക്ഖതം. ചതൂസു സച്ചേസു അഞ്ഞാണന്തി ഇദം സുത്തന്തനയം നിസ്സായ വുത്തം. സുത്തന്തസംവണ്ണനാ ഹേസാതി, തദന്തോഗധത്താ വാ പുബ്ബന്താദീനം. യഥാ അത്ഥതോ കാമാസവാദയോ വവത്ഥാപിതാ, തഥാ നേസം ഉപ്പാദവഡ്ഢിയോ ദസ്സേന്തോ ‘‘കാമഗുണേ’’തിആദിമാഹ. അസ്സാദതോ മനസികരോതോതി ‘‘സുഭസുഖാ’’തിആദിനാ അസ്സാദനവസേന മനസി കരോന്തസ്സ. ചതുവിപല്ലാസപദട്ഠാനഭാവേനാതി സുഭസഞ്ഞാദീനം വത്ഥുഭാവേന. വുത്തനയപച്ചനീകതോതി ‘‘കാമാ നാമേതേ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ വിപരിണാമധമ്മാ’’തിആദിനാ കാമഗുണേസു ആദീനവദസ്സനപുബ്ബകനേക്ഖമ്മപടിപത്തിയാ ഛന്ദരാഗം വിക്ഖമ്ഭയതോ സമുച്ഛിന്ദന്തസ്സ ച അനുപ്പന്നോ ച കാമാസവോ ന ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നോ ച പഹീയതി. തഥാ മഹഗ്ഗതധമ്മേസു ചേവ സകലതേഭൂമകധമ്മേസു ച ആദീനവദസ്സനപുബ്ബകഅനിച്ചാദിമനസികാരവസേന നിസ്സരണപടിപത്തിയാ അനുപ്പന്നാ ച ഭവാസവഅവിജ്ജാസവാ ന ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപ്പന്നാ ച പഹീയന്തീതി ഏവം തണ്ഹാപക്ഖേ വുത്തസ്സ നയസ്സ പടിപക്ഖതോ സുക്കപക്ഖേ വിത്ഥാരോ വേദിതബ്ബോ.
തയോ ഏവാതി അഭിധമ്മേ വിയ ‘‘ചത്താരോ’’തി അവത്വാ കസ്മാ തയോ ഏവ ആസവാ ഇധ ഇമിസ്സം ദസ്സനാപഹാതബ്ബകഥായം വുത്താ? തത്ഥ കാമാസവസ്സ തണ്ഹാപണിധിഭാവതോ അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖപടിപക്ഖതാ വേദിതബ്ബാ. ഭവേസു നിച്ചഗ്ഗാഹാനുസാരതോ യേഭുയ്യതോ ഭവരാഗസമ്പത്തിതോ ഭവാസവസ്സ അനിമിത്തവിമോക്ഖപടിപക്ഖതാ, ഭവദിട്ഠിയാ പന ¶ ഭവാസവഭാവേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി, അനത്തസഞ്ഞായ ഞാണാനുഭാവസിദ്ധിതോ അവിജ്ജാസവസ്സ സുഞ്ഞതവിമോക്ഖപടിപക്ഖതാ. ഏത്ഥാതി ഏതിസ്സം ആസവകഥായം. വണ്ണിതന്തി കഥിതം. അഭേദതോതി സാമഞ്ഞതോ.
൧൮. കാമാസവാദീനന്തി മനുസ്സലോകദേവലോകഗമനീയാനം കാമാസവാദീനം. നിരയാദിഗമനീയാ പന കാമാസവാദയോ ‘‘ദസ്സനാ പഹാതബ്ബേ ആസവേ’’തി ഏത്ഥേവ സമാരുള്ഹാ. അഥ വാ യദഗ്ഗേന സോ പുഗ്ഗലോദസ്സനാപഹാതബ്ബാനം ആസവാനം അധിട്ഠാനം, തദഗ്ഗേന കാമാസവാദീനമ്പി അധിട്ഠാനം. ന ഹി സമഞ്ഞാഭേദേന വത്ഥുഭേദോ അത്ഥീതി ദസ്സേതും ‘‘ഏത്താവതാ’’തിആദി ¶ വുത്തം. തേനേവാഹ ‘‘സാമഞ്ഞതോ വുത്താന’’ന്തി. കസ്മാ പനേത്ഥ ദസ്സനാപഹാതബ്ബേസു ആസവേസു ദസ്സേതബ്ബേസു ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹ’’ന്തിആദിനാ വിചികിച്ഛാ ദസ്സിതാതി ആഹ ‘‘വിചികിച്ഛാസീസേന ചേത്ഥാ’’തിആദി. ഏവന്തി യഥാ സോളസവത്ഥുകാ വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം അയോനിസോമനസികാരോതി.
വിജ്ജമാനതം അവിജ്ജമാനതഞ്ചാതി (സം. നി. ടീ. ൨.൨.൨൦) സസ്സതാസങ്കം നിസ്സായ ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹമതീതമദ്ധാന’’ന്തി അതീതേ അത്തനോ വിജ്ജമാനതം, അധിച്ചസമുപ്പത്തിആസങ്കം നിസ്സായ ‘‘യതോ പഭുതി അഹം, തതോ പുബ്ബേ ന നു ഖോ അഹോസി’’ന്തി അതീതേ അത്തനോ അവിജ്ജമാനതഞ്ച കങ്ഖതി. കസ്മാ? വിചികിച്ഛായ ആകാരദ്വയാവലമ്ബനതോ. തസ്സാ പന അതീതവത്ഥുതായ ഗഹിതത്താ സസ്സതാധിച്ചസമുപ്പത്തിആകാരനിസ്സയതാ ദസ്സിതാ. ഏവം ആസപ്പനപരിസപ്പനാപവത്തികം കത്ഥചിപി അപ്പടിവത്തിഹേതുഭൂതം വിചികിച്ഛം കസ്മാ ഉപ്പാദേതീതി ന ചോദേതബ്ബമേതന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘കിം കാരണന്തി ന വത്തബ്ബ’’ന്തി. സ്വേവ പുഥുജ്ജനഭാവോ ഏവ. യദി ഏവം തസ്സ അയോനിസോമനസികാരേനേവ ഭവിതബ്ബന്തി ആപന്നന്തി ആഹ ‘‘നനു ച പുഥുജ്ജനോപി യോനിസോ മനസി കരോതീ’’തി. തത്ഥാതി യോനിസോമനസികരണേ.
ജാതിലിങ്ഗൂപപത്തിയോതി ഖത്തിയബ്രാഹ്മണാദിജാതിം ഗഹട്ഠപബ്ബജിതാദിലിങ്ഗം ദേവമനുസ്സാദിഉപപത്തിഞ്ച. നിസ്സായാതി ഉപാദായ.
തസ്മിം കാലേ സത്താനം മജ്ഝിമപ്പമാണം, തേന യുത്തോ പമാണികോ, തദഭാവതോ, തതോ അതീതഭാവതോ വാ അപ്പമാണികോ വേദിതബ്ബോ. കേചീതി സാരസമാസാചരിയാ. തേ ഹി ‘‘കഥം നു ഖോതി ഇസ്സരേന ¶ വാ ബ്രഹ്മുനാ വാ പുബ്ബകതേന വാ അഹേതുതോ വാ നിബ്ബത്തോതി ചിന്തേതീ’’തി ആഹു. തേന വുത്തം ‘‘ഹേതുതോ കങ്ഖതീതി വദന്തീ’’തി. അഹേതുതോ നിബ്ബത്തികങ്ഖാപി ഹി ഹേതുപരാമസനമേവാതി.
പരമ്പരന്തി പുബ്ബാപരപ്പവത്തിം. അദ്ധാനന്തി കാലാധിവചനം, തഞ്ച ഭുമ്മത്ഥേ ഉപയോഗവചനം ദട്ഠബ്ബം.
വിജ്ജമാനതം അവിജ്ജമാനതഞ്ചാതി സസ്സതാസങ്കം നിസ്സായ ‘‘ഭവിസ്സാമി നു ഖോ അഹമനാഗതമദ്ധാന’’ന്തി അനാഗതേ അത്തനോ വിജ്ജമാനതം, ഉച്ഛേദാസങ്കം നിസ്സായ ‘‘യസ്മിഞ്ച അത്തഭാവേ അഹം, തതോ പരം ന നു ഖോ ഭവിസ്സാമീ’’തി അനാഗതേ അത്തനോ അവിജ്ജമാനതഞ്ച കങ്ഖതീതി ഹേട്ഠാ വുത്തനയേന യോജേതബ്ബം.
പച്ചുപ്പന്നമദ്ധാനന്തി ¶ അദ്ധാപച്ചുപ്പന്നസ്സ ഇധാധിപ്പേതത്താ ‘‘പടിസന്ധിം ആദിം കത്വാ’’തിആദി വുത്തം. ‘‘ഇദം കഥം ഇദം കഥ’’ന്തി പവത്തനതോ കഥംകഥാ, വിചികിച്ഛാ, സാ അസ്സ അത്ഥീതി കഥംകഥീതി ആഹ ‘‘വിചികിച്ഛോ ഹോതീ’’തി. കാ ഏത്ഥ ചിന്താ, ഉമ്മത്തകോ വിയ ഹി ബാലപുഥുജ്ജനോതി പടികച്ചേവ വുത്തന്തി അധിപ്പായോ. തം മഹാമാതായ പുത്തം. മുണ്ഡേസുന്തി മുണ്ഡേന അനിച്ഛന്തം ജാഗരണകാലേ ന സക്കാതി സുത്തം മുണ്ഡേസും കുലധമ്മതായ യഥാ തം ഏകച്ചേ കുലതാപസാ, രാജഭയേനാതി ച വദന്തി.
സീതിഭൂതന്തി ഇദം മധുരകഭാവപ്പത്തിയാ കാരണവചനം. ‘‘സേതിഭൂത’’ന്തിപി പാഠോ, ഉദകേ ചിരട്ഠാനേന സേതഭാവം പത്തന്തി അത്ഥോ.
അത്തനോ ഖത്തിയഭാവം കങ്ഖതി കണ്ണോ വിയ സൂതപുത്തസഞ്ഞീ. ജാതിയാ വിഭാവിയമാനായ ‘‘അഹ’’ന്തി തസ്സ അത്തനോ പരാമസനം സന്ധായാഹ ‘‘ഏവഞ്ഹി സിയാ കങ്ഖാ’’തി. മനുസ്സാപി ച രാജാനോ വിയാതി മനുസ്സാപി കേചി ഏകച്ചേ രാജാനോ വിയാതി അധിപ്പായോ.
വുത്തനയമേവ ‘‘സണ്ഠാനാകാരം നിസ്സായാ’’തിആദിനാ. ഏത്ഥാതി ‘‘കഥം നു ഖോസ്മീ’’തി പദേ. അബ്ഭന്തരേ ജീവോതി പരപരികപ്പിതം അന്തരത്താനം വദതി. സോളസംസാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന സരീര-പരിമാണ-പരിമണ്ഡല-അങ്ഗുട്ഠയവപരമാണു-പരിമാണതാദികേ സങ്ഗണ്ഹാതി.
‘‘സത്തപഞ്ഞത്തി ¶ ജീവവിസയാ’’തി ദിട്ഠിഗതികാനം മതിമത്തം, പരമത്ഥതോ പന സാ അത്തഭാവവിസയാവാതി ആഹ ‘‘അത്തഭാവസ്സ ആഗതിഗതിട്ഠാന’’ന്തി, യതായം ആഗതോ, യത്ഥ ച ഗമിസ്സതി, തം ഠാനന്തി അത്ഥോ.
൧൯. യഥാ അയം വിചികിച്ഛാ ഉപ്പജ്ജതീതി അയം വുത്തപ്പഭേദാ വിചികിച്ഛാ യഥാ ഉപ്പജ്ജതി, ഏവം അയോനിസോ മനസികരോതോ. ഏതേന വിചികിച്ഛായ അത്താഭിനിവേസസന്നിസ്സയതമാഹ. യഥാ ഹി വിചികിച്ഛാ അത്താഭിനിവേസം നിസ്സായ പവത്തതി, യതോ സാ സസ്സതാധിച്ചസമുപ്പത്തിസസ്സതുച്ഛേദാകാരാവലമ്ബിനീ വുത്താ, ഏവം അത്താഭിനിവേസോപി തം നിസ്സായ പവത്തതി ‘‘അഹോസിം നു ഖോ അഹ’’ന്തിആദിനാ അന്തോഗധാഹംകാരസ്സ കഥംകഥിഭാവസ്സ അത്തഗ്ഗാഹസന്നിസ്സയഭാവതോ. തേനേവാഹ ‘‘സവിചികിച്ഛസ്സ അയോനിസോമനസികാരസ്സ ഥാമഗതത്താ’’തി. വികപ്പത്ഥോതി അനിയമത്ഥോ. ‘‘അഞ്ഞതരാ ദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജതീ’’തി ഹി വുത്തം. സുട്ഠു ദള്ഹഭാവേനാതി അഭിനിവേസസ്സ അതിവിയ ഥാമഗതഭാവേന. തത്ഥ തത്ഥാതി തസ്മിം ഭവേ. പച്ചുപ്പന്നമേവാതി അവധാരണേന ¶ അനാഗതേ അത്ഥിഭാവം നിവത്തേതി, ന അതീതേ തത്ഥപി സതി അത്ഥിതായ ഉച്ഛേദഗ്ഗാഹസ്സ സബ്ഭാവതോ. അതീതേ ഏവ നത്ഥി, ന അനാഗതേപീതി അധിപ്പായോ.
സഞ്ഞാക്ഖന്ധസീസേനാതി സഞ്ഞാക്ഖന്ധപമുഖേന, സഞ്ഞാക്ഖന്ധം പമുഖം കത്വാതി അത്ഥോ. ഖന്ധേതി പഞ്ചപി ഖന്ധേ. അത്താതി ഗഹേത്വാതി ‘‘സഞ്ജാനനസഭാവോ മേ അത്താ’’തി അഭിനിവിസ്സ. പകാസേതബ്ബം വത്ഥും വിയ, അത്താനമ്പി പകാസേന്തോ പദീപോ വിയ, സഞ്ജാനിതബ്ബം നീലാദിആരമ്മണം വിയ അത്താനമ്പി സഞ്ജാനാതീതി ഏവംദിട്ഠിതോപി ദിട്ഠിഗതിതോ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘അത്തനാവ അത്താനം സഞ്ജാനാമീ’’തി. സ്വായമത്ഥോ സഞ്ഞം തദഞ്ഞതരധമ്മേ ച ‘‘അത്താ അനത്താ’’തി ച ഗഹണവസേന ഹോതീതി വുത്തം ‘‘സഞ്ഞാക്ഖന്ധസീസേനാ’’തിആദി. ഏത്ഥ ച ഖന്ധവിനിമുത്തോ അത്താതി ഗണ്ഹതോ സസ്സതദിട്ഠി, ഖന്ധം പന ‘‘അത്താ’’തി ഗണ്ഹതോ ഉച്ഛേദദിട്ഠീതി ആഹ ‘‘സബ്ബാപി സസ്സതുച്ഛേദദിട്ഠിയോവാ’’തി.
അഭിനിവേസാകാരാതി വിപരിയേസാകാരാ. വദതീതി ഇമിനാ കാരകവേദകസത്താനം ഹിതസുഖാവബോധനസമത്ഥതം അത്തനോ ദീപേതി. തേനാഹ ‘‘വചീകമ്മസ്സ കാരകോ’’തി. വേദേതീതി വേദിയോ, വേദിയോവ വേദേയ്യോ. ഈദിസാനഞ്ഹി പദാനം ബഹുലാ കത്തുസാധനതം സദ്ദസത്ഥവിദൂ മഞ്ഞന്തി. ഉപ്പാദവതോ ഏകന്തേനേവ വയോ ഇച്ഛിതബ്ബോ, സതി ച ഉദയബ്ബയത്തേ നേവ ¶ നിച്ചതാതി ‘‘നിച്ചോ’’തി വദന്തസ്സ അധിപ്പായം വിവരന്തോ ആഹ ‘‘ഉപ്പാദവയരഹിതോ’’തി. സാരഭൂതോതി നിച്ചതായ ഏവ സാരഭാവോ. സബ്ബകാലികോതി സബ്ബസ്മിം കാലേ വിജ്ജമാനോ. പകതിഭാവന്തി സഭാവഭൂതം പകതിം, ‘‘വദോ’’തിആദിനാ വാ വുത്തം പകതിസങ്ഖാതം സഭാവം. സസ്സതിസമന്തി സസ്സതിയാ സമം സസ്സതിസമം, ഥാവരം നിച്ചകാലന്തി അത്ഥോ. തഥേവ ഠസ്സതീതി യേനാകാരേന പുബ്ബേ അട്ഠാസി, ഏതരഹി തിട്ഠതി, തഥേവ തേനാകാരേന അനാഗതേപി ഠസ്സതീതി അത്ഥോ.
പച്ചക്ഖനിദസ്സനം ഇദം-സദ്ദസ്സ ആസന്നപച്ചക്ഖഭാവം കത്വാ. ദിട്ഠിയേവ ദിട്ഠിഗതന്തി ഗത-സദ്ദസ്സ പദവഡ്ഢനമത്തതം ആഹ. ദിട്ഠീസുഗതന്തി മിച്ഛാദിട്ഠീസു പരിയാപന്നന്തി അത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിഅന്തോഗധത്താ’’തി. ദിട്ഠിയാ ഗമനമത്തന്തി ദിട്ഠിയാ ഗഹണമത്തം. യഥാ പന പബ്ബതജലവിദുഗ്ഗാനി ദുന്നിഗ്ഗമനാനി, ഏവം ദിട്ഠിഗ്ഗാഹോപീതി ആഹ ‘‘ദുന്നിഗ്ഗമനട്ഠേന ഗഹന’’ന്തി. തം നാമ ഉദകം, തം ഗഹേത്വാ തം അതിക്കമിതബ്ബതോ കന്താരോ, നിരുദകവനം, തം പവനന്തിപി വുച്ചതി. അഞ്ഞോ പന അരഞ്ഞപദേസോ ദുരതിക്കമനട്ഠേന കന്താരോ വിയാതി, ഏവം ദിട്ഠിപീതി ആഹ ‘‘ദുരതിക്കമനട്ഠേനാ’’തിആദി. വിനിവിജ്ഝനം വിതുദനം. വിലോമനം വിപരിണാമഭാവോ. അനവട്ഠിതസഭാവതായ വിചലിതം വിപ്ഫന്ദിതന്തി ആഹ ‘‘കദാചീ’’തിആദി. അന്ദുബന്ധനാദി വിയ നിസ്സരിതും ¶ അപ്പദാനവസേന അസേരിഭാവകരണം ബന്ധനട്ഠോ, കിലേസകമ്മവിപാകവട്ടാനം പച്ചയഭാവേന ദൂരഗതമ്പി ആകഡ്ഢിത്വാ സംയോജനം സംയോജനട്ഠോ, ദിട്ഠിപി തഥാരൂപാതി വുത്തം ‘‘ദിട്ഠിസംയോജന’’ന്തി. ബന്ധനത്ഥം ദസ്സേന്തോ കിച്ചസിദ്ധിയാതി അധിപ്പായോ. തേനേവാഹ ‘‘ദിട്ഠിസംയോജനേന…പേ… മുച്ചതീ’’തി. തത്ഥ ഏതേഹീതി ഇമിനാ ജാതിആദിദുക്ഖസ്സ പച്ചയഭാവമാഹ. ജാതിആദികേ ദുക്ഖധമ്മേ സരൂപതോ ദസ്സേത്വാപി ‘‘ന പരിമുച്ചതി ദുക്ഖസ്മാ’’തി വദന്തേന ഭഗവതാ ദിട്ഠിസംയോജനം നാമ സബ്ബാനത്ഥകരം മഹാസാവജ്ജം സബ്ബസ്സപി ദുക്ഖസ്സ മൂലഭൂതന്തി അയമത്ഥോ വിഭാവിതോതി ദസ്സേതും ‘‘കിം വാ ബഹുനാ, സകലവട്ടദുക്ഖതോപി ന മുച്ചതീ’’തി വുത്തം.
൨൦. നനു ചേത്ഥ ദിട്ഠിസംയോജനദസ്സനേന സീലബ്ബതപരാമാസോപി ദസ്സേതബ്ബോ, ഏവഞ്ഹി ദസ്സനേന പഹാതബ്ബാ ആസവാ അനവസേസതോ ദസ്സിതാ ഹോന്തീതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘യസ്മാ’’തിആദി. സീലബ്ബതപരാമാസോ കാമാസവാദിഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതോ ഹോതി കാമാസവാദിഹേതുകത്താ തസ്സ. അപ്പഹീനകാമരാഗാദികോ ഹി കാമസുഖത്ഥം വാ ഭവസുദ്ധത്ഥം ¶ വാ ഏവം ഭവവിസുദ്ധി ഹോതീതി സീലബ്ബതാനി പരാമസന്തി, ‘‘ഇമിനാഹം സീലേന വാ വതേന വാ തപേന വാ ബ്രഹ്മചരിയേന വാ ദേവോ വാ ഭവിസ്സാമി ദേവഞ്ഞതരോ വാ’’തി (മ. നി. ൧.൧൮൬; മ. നി. ൨.൭൯), ‘‘തത്ഥ നിച്ചോ ധുവോ സസ്സതോ അവിപരിണാമധമ്മോ സസ്സതിസമം തഥേവ ഠസ്സാമീ’’തി (മ. നി. ൧.൧൯), ‘‘സീലേന സുദ്ധി വതേന സുദ്ധി സീലബ്ബതേന സുദ്ധീ’’തി (ധ. സ. ൧൨൨൨) ച സുത്തേവുത്തം സീലബ്ബതം പരാമസന്തി. തത്ഥ ഭവസുഖഭവവിസുദ്ധിഅത്ഥന്തി ഭവസുഖത്ഥഞ്ച ഭവവിസുദ്ധിഅത്ഥഞ്ച. തസ്സ ഗഹിതത്താതി സീലബ്ബതപരാമാസസ്സ ദിട്ഠിഗ്ഗഹണേന ഗഹിതത്താ യഥാ ‘‘ദിട്ഠിഗതാനം പഹാനായാ’’തിആദീസു (ധ. സ. ൨൭൭). തേസന്തി ദസ്സനപഹാതബ്ബാനം. ദസ്സേതും പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ ദേസനായ. തബ്ബിപരീതസ്സാതി യോനിസോമനസികരോതോ കല്യാണപുഥുജ്ജനസ്സ.
തസ്സാതി ‘‘സുതവാ’’തിആദിപാഠസ്സ. താവാതി ‘‘സുതവാ’’തി ഇതോ പട്ഠായ യാവ ‘‘സോ ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തി പദം, താവ ഇമം പദം അവധിം കത്വാതി അത്ഥോ. ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനാതി അരിയസപ്പുരിസ-അരിയധമ്മ-സപ്പുരിസധമ്മ-മനസികരണീയ-അമനസികരണീയപദാനം യഥാക്കമം മൂലപരിയായേ ഇധ ഗഹേത്വാ വുത്തനയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോതി സമ്ബന്ധോ. വുത്തപച്ചനീകതോതി ‘‘സുതവാ അരിയസാവകോ, അരിയാനം ദസ്സാവീ, സപ്പുരിസാനം ദസ്സാവീ’’തി ഏതേസം പദാനം സബ്ബാകാരേന വുത്തവിപരീതതോ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ, കോവിദവിനീതപദാനം പന ന സബ്ബപ്പകാരേന വുത്തവിപരീതതോ. അരഹാ ഹി നിപ്പരിയായേന അരിയധമ്മേ കോവിദോ അരിയധമ്മേ സുവിനീതോ ച നാമ. തേനാഹ ‘‘പച്ചനീകതോ ച സബ്ബാകാരേന…പേ… അരിയസാവകോതി വേദിതബ്ബോ’’തി. സങ്ഖാരുപേക്ഖാഞാണം സിഖാപ്പത്തവിപസ്സനാ. കേചി പന ‘‘ഭങ്ഗഞാണതോ പട്ഠായ സിഖാപത്തവിപസ്സനാ’’തി വദന്തി, തദയുത്തം ¶ . തദനുരൂപേന അത്ഥേനാതി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അനുരൂപേന അരിയട്ഠേന, ന പടിവേധവസേനാതി അധിപ്പായോ. കല്യാണപുഥുജ്ജനോ ഹി അയം. യഥാ ചസ്സ ‘‘യോപി കല്യാണപുഥുജ്ജനോ’’തി ആരഭിത്വാ ‘‘സോപി വുച്ചതി സിക്ഖതീതി സേക്ഖോ’’തി പരിയായേന സേക്ഖസുത്തേ (സം. നി. ൫.൧൩) സേക്ഖഭാവോ വുത്തോ, ഏവം ഇധ അരിയസാവകഭാവോ വുത്തോ. വുട്ഠാനഗാമിനീവിപസ്സനാലക്ഖണേഹി യേ അരിയസപ്പുരിസധമ്മവിനയസങ്ഖാതാ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ തിസ്സോ സിക്ഖാ ഏവ വാ സമ്ഭവന്തി, തേസം വസേന ഇമസ്സ അരിയസാവകാദിഭാവോ വുത്തോ ¶ . തേനാഹ ‘‘തദനുരൂപേന അത്ഥേനാ’’തി. അരിയസ്സ സാവകോതി വാ അരിയസാവകത്ഥേന ഏവ വുത്തോ യഥാ ‘‘അഗമാ രാജഗഹം ബുദ്ധോ’’തി (സു. നി. ൪൧൦). സിഖാപ്പത്തവിപസ്സനാഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ അനിവത്തിപടിപദായം ഠിതസ്സ ഗഹണത്ഥന്തി യഥാവുത്താ അത്ഥസംവണ്ണനാ സുട്ഠുതരം യുജ്ജതേവ.
൨൧. യഥാ ധാതുമുഖേന വിപസ്സനം അഭിനിവിട്ഠോ ധാതുകമ്മട്ഠാനികോ ആയതനാദിമുഖേന അഭിനിവിട്ഠോ ആയതനാദികമ്മട്ഠാനികോ, ഏവം സച്ചമുഖേന അഭിനിവിട്ഠോതി വുത്തം ‘‘ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനികോ’’തി. ചതുരോഘനിത്ഥരണത്ഥികേഹി കാതബ്ബതോ കമ്മം, ഭാവനാ. കമ്മമേവ വിസേസാധിഗമസ്സ ഠാനം കാരണന്തി, കമ്മേ വാ യഥാവുത്തനട്ഠേന ഠാനം അവട്ഠാനം ഭാവനാരമ്ഭോകമ്മട്ഠാനം, തദേവ ചതുസച്ചമുഖേന പവത്തം ഏതസ്സ അത്ഥീതി ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനികോ. ഉഭയം നപ്പവത്തതി ഏത്ഥാതി അപ്പവത്തി. ഉഗ്ഗഹിതചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനോതി ച ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനം പാളിതോ അത്ഥതോ ച ഉഗ്ഗഹേത്വാ മനസികാരയോഗ്ഗം കത്വാ ഠിതോ. വിപസ്സനാമഗ്ഗം സമാരുള്ഹോതി സപ്പച്ചയനാമരൂപദസ്സനേ പതിട്ഠായ തദേവ നാമരൂപം അനിച്ചാദിതോ സമ്മസന്തോ. സമന്നാഹരതീതി വിപസ്സനാവജ്ജനം സന്ധായാഹ, തസ്മാ യഥാ ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തി വിപസ്സനാഞാണം പവത്തതി, ഏവം സമന്നാഹരതി ആവജ്ജതീതി അത്ഥോ. കഥം പനേത്ഥ ‘‘മനസി കരോതീ’’തി ഇമിനാ ‘‘വിപസ്സതീ’’തി അയമത്ഥോ വുത്തോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഏത്ഥ…പേ… വുത്താ’’തി. ഏത്ഥാതി ച ഇമസ്മിം സുത്തേതി അത്ഥോ. വിപസ്സതീതി ച യഥാ ഉപരി വിസേസാധിഗമോ ഹോതി, ഏവം ഞാണചക്ഖുനാ വിപസ്സതി, ഓലോകേതീതി അത്ഥോ. മഗ്ഗോപി വത്തബ്ബോ. പുരിമഞ്ഹി സച്ചദ്വയം ഗമ്ഭീരത്താ ദുദ്ദസം, ഇതരം ദുദ്ദസത്താ ഗമ്ഭീരം.
അഭിനിവേസോതി വിപസ്സനാഭിനിവേസോ വിപസ്സനാപടിപത്തി. തദാരമ്മണേതി തം രൂപക്ഖന്ധം ആരമ്മണം കത്വാ പവത്തേ. യാഥാവസരസലക്ഖണം വവത്ഥപേത്വാതി അവിപരീതം അത്തനോ ആരമ്മണം സഭാവച്ഛേദനാദികിച്ചഞ്ചേവ അഞ്ഞാണാദിലക്ഖണഞ്ച അസങ്കരതോ ഹദയേ ഠപേത്വാ. ഇമിനാ പുബ്ബേ നാമരൂപപരിച്ഛേദേ കതേപി ധമ്മാനം സലക്ഖണവവത്ഥാപനം പച്ചയപരിഗ്ഗഹേന സുവവത്ഥാപിതം നാമ ഹോതീതി ദസ്സേതി യഥാ ‘‘ദ്വിക്ഖത്തും ബദ്ധം സുബദ്ധ’’ന്തി. ഏവഞ്ഹി ഞാതപരിഞ്ഞായ കിച്ചം സിദ്ധം നാമ ¶ ഹോതി. പച്ചയതോ പച്ചയുപ്പന്നതോ ച വവത്ഥാപിതത്താ പാകടഭാവേന സിദ്ധേനപി സിദ്ധഭാവോ പാകടോ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘അഹുത്വാ ഹോന്തീ’’തി. അനിച്ചലക്ഖണം ആരോപേതീതി അസതോ ഹി ¶ ഉപ്പാദേന ഭവിതബ്ബം, ന സതോ, ഉപ്പാദവന്തതോ ച നേസം ഏകന്തേന ഇച്ഛിതബ്ബാ പച്ചയായത്തവുത്തിഭാവതോ, സതി ഉപ്പാദേ അവസ്സംഭാവീ നിരോധോതി നത്ഥേവ നിച്ചതാവകാസോതി. സൂപട്ഠിതാനിച്ചതായ ച ഉദയബ്ബയധമ്മേഹി അഭിണ്ഹപടിപീളനതോ ദുക്ഖമനട്ഠേന ദുക്ഖം. തേനാഹ ‘‘ഉദയബ്ബയപടിപീളിതത്താ ദുക്ഖാതി ദുക്ഖലക്ഖണം ആരോപേതീ’’തി. കത്ഥചിപി സങ്ഖാരഗതേ ‘‘മാ ജീരി മാ ബ്യാധിയീ’’തി അലബ്ഭനതോ നത്ഥി വസവത്തനന്തി ആഹ ‘‘അവസവത്തനതോ അനത്താതി അനത്തലക്ഖണം ആരോപേതീ’’തി. പടിപാടിയാതി ഉദയബ്ബയഞാണാദിപരമ്പരായ.
തസ്മിം ഖണേതി സോതാപത്തിമഗ്ഗക്ഖണേ. ഏകപടിവേധേനേവാതി ഏകഞാണേനേവ പടിവിജ്ഝനേന. പടിവേധോ പടിഘാതാഭാവേന വിസയേ നിസ്സങ്ഗചാരസങ്ഖാതം നിബ്ബിജ്ഝനം. അഭിസമയോ അവിരജ്ഝിത്വാ വിസയസ്സ അധിഗമസങ്ഖാതോ അവബോധോ. ‘‘ഇദം ദുക്ഖം, ഏത്തകം ദുക്ഖം, ന ഇതോ ഭിയ്യോ’’തി പരിച്ഛിന്ദിത്വാ ജാനനമേവ വുത്തനയേന പടിവേധോതി പരിഞ്ഞാപടിവേധോ. അയം യഥാ ഞാണേ പവത്തേ പച്ഛാ ദുക്ഖസ്സ സരൂപാദിപരിച്ഛേദേ സമ്മോഹോ ന ഹോതി, തഥാ പവത്തിം ഗഹേത്വാ വുത്തോ, ന പന മഗ്ഗഞാണസ്സ ‘‘ഇദം ദുക്ഖ’’ന്തിആദിനാപി വത്തനതോ. തേനാഹ ‘‘ന ഹിസ്സ തസ്മിം സമയേ’’തിആദി. പഹീനസ്സ പുന അപ്പഹാതബ്ബതായ പകട്ഠം ഹാനം ചജനം സമുച്ഛിന്ദനം പഹാനം, പഹാനമേവ വുത്തനയേന പടിവേധോതി പഹാനപടിവേധോ. അയമ്പി യേന കിലേസേന അപ്പഹീയമാനേന മഗ്ഗഭാവനായ ന ഭവിതബ്ബം, അസതി ച മഗ്ഗഭാവനായ യോ ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തസ്സ കിലേസസ്സ പദഘാതം കരോന്തസ്സ അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദേന്തസ്സ ഞാണസ്സ തഥാപവത്തിയാ പടിഘാതാഭാവേന നിസ്സങ്ഗചാരം ഉപാദായ ഏവം വുത്തോ. സച്ഛികിരിയാ പച്ചക്ഖകരണം, അനുസ്സവാകാരപരിവിതക്കാദികേ മുഞ്ചിത്വാ സരൂപതോ ആരമ്മണകരണം ഇദം തന്തി യഥാസഭാവതോ ഗഹണം, സാ ഏവ വുത്തനയേന പടിവേധോതി സച്ഛികിരിയാപടിവേധോ. അയം പന യസ്സ ആവരണസ്സ അസമുച്ഛിന്ദനതോ ഞാണം നിരോധം ആലമ്ബിതും ന സക്കോതി, തസ്സ സമുച്ഛിന്ദനതോ തം സരൂപതോ വിഭാവിതമേവ പവത്തതീതി ഏവം വുത്തോ.
ഭാവനാ ഉപ്പാദനാ വഡ്ഢനാ ച, തത്ഥ പഠമമഗ്ഗേ ഉപ്പാദനട്ഠേന, ദുതിയാദീസു വഡ്ഢനട്ഠേന, ഉഭയത്ഥാപി വാ ഉഭയഥാപി വേദിതബ്ബം. പഠമമഗ്ഗോപി ഹി യഥാരഹം വുട്ഠാനഗാമിനിയം പവത്തം പരിജാനനാദിം വഡ്ഢേന്തോ പവത്തോതി തത്ഥാപി വഡ്ഢനട്ഠേന ഭാവനാ ¶ സക്കാ വിഞ്ഞാതും. ദുതിയാദീസുപി അപ്പഹീനകിലേസപ്പഹാനതോ പുഗ്ഗലന്തരസാധനതോ ഉപ്പാദനട്ഠേന ഭാവനാ, സാ ഏവ വുത്തനയേന പടിവേധോതി ഭാവനാ പടിവേധോ. അയമ്പി ഹി യഥാ ഞാണേ പവത്തേ പച്ഛാ മഗ്ഗധമ്മാനം സരൂപപരിച്ഛേദേ ¶ സമ്മോഹോ ന ഹോതി, തഥാ പവത്തിമേവ ഗഹേത്വാ വുത്തോ, തിട്ഠതു താവ യഥാധിഗതമഗ്ഗധമ്മം യഥാപവത്തേസു ഫലധമ്മേസുപി അയം യഥാധിഗതസച്ചധമ്മേസു വിയ വിഗതസമ്മോഹോവ ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘ദിട്ഠധമ്മോ പത്തധമ്മോ വിദിതധമ്മോ പരിയോഗാള്ഹധമ്മോ’’തി (ദീ. നി. ൧.൨൯൯, ൩൫൬; മഹാവ. ൨൭, ൫൭). യതോ ചസ്സ ധമ്മതാസഞ്ചോദിതാ യഥാധിഗതസച്ചധമ്മാവലമ്ബിനിയോ മഗ്ഗവീഥിതോ പരതോ മഗ്ഗഫലപഹീനാവസിട്ഠകിലേസനിബ്ബാനാനം പച്ചവേക്ഖണാ പവത്തന്തി. ദുക്ഖസച്ചധമ്മാ ഹി സക്കായദിട്ഠിആദയോ. അയഞ്ച അത്ഥവണ്ണനാ ‘‘പരിഞ്ഞാഭിസമയേനാ’’തിആദീസുപി വിഭാവേതബ്ബാ. ഏകാഭിസമയേന അഭിസമേതീതി വുത്തമേവത്ഥം വിഭൂതതരം കത്വാ ദസ്സേതും ‘‘നോ ച ഖോ അഞ്ഞമഞ്ഞേന ഞാണേനാ’’തിആദി വുത്തം.
വിതണ്ഡവാദീ പനാഹ ‘‘അരിയമഗ്ഗഞാണം ചതൂസു സച്ചേസു നാനാഭിസമയവസേന കിച്ചകരണം, ന ഏകാഭിസമയവസേന. തഞ്ഹി കാലേന ദുക്ഖം പജാനാതി, കാലേന സമുദയം പജഹതി, കാലേന നിരോധം സച്ഛികരോതി, കാലേന മഗ്ഗം ഭാവേതി, അഞ്ഞഥാ ഏകസ്സ ഞാണസ്സ ഏകസ്മിം ഖണേ ചതുകിച്ചകരണം ന യുജ്ജതി. ന ഹിദം കത്ഥചി ദിട്ഠമ്പി സുത്തം അത്ഥീ’’തി. സോ വത്തബ്ബോ – യദി അരിയമഗ്ഗഞാണം നാനാഭിസമയവസേന സച്ചാനി അഭിസമേതി, ന ഏകാഭിസമയവസേന, ഏവം സന്തേ പച്ചേകമ്പി സച്ചേസു നാനക്ഖണേനേവ പവത്തേയ്യ, ന ഏകക്ഖണേന, തഥാ സതി ദുക്ഖാദീനം ഏകദേസേകദേസമേവ പരിജാനാതി പജഹതീതി ആപജ്ജതീതി നാനാഭിസമയേ പഠമമഗ്ഗാദീഹി പഹാതബ്ബാനം സഞ്ഞോജനത്തയാദീനം ഏകദേസേകദേസപ്പഹാനം സിയാതി ഏകദേസസോതാപത്തിമഗ്ഗട്ഠാദിതാ, തതോ ഏവ ഏകദേസസോതാപന്നാദിതാ ച ആപജ്ജതി അനന്തരഫലത്താ ലോകുത്തരകുസലാനം, ന ച തം യുത്തം. ന ഹി കാലഭേദേന വിനാ സോ ഏവ സോതാപന്നോ ച അസോതാപന്നോ ചാതി സക്കാ വിഞ്ഞാതും.
അപിചായം നാനാഭിസമയവാദീ ഏവം പുച്ഛിതബ്ബോ ‘‘മഗ്ഗഞാണം സച്ചാനി പടിവിജ്ഝന്തം കിം ആരമ്മണതോ പടിവിജ്ഝതി, ഉദാഹു കിച്ചതോ’’തി? ജാനമാനോ ‘‘കിച്ചതോ’’തി വദേയ്യ, ‘‘കിച്ചതോ പടിവിജ്ഝന്തസ്സ കിം നാനാഭിസമയേനാ’’തി വത്വാ പടിപാടിയാനിദസ്സനേന ¶ സഞ്ഞാപേതബ്ബോ. അഥ ‘‘ആരമ്മണതോ’’തി വദേയ്യ, ഏവം സന്തേ തസ്സ ഞാണസ്സ വിപസ്സനാഞാണസ്സ വിയ ദുക്ഖസമുദയാനം അച്ചന്തപരിഞ്ഞാസമുച്ഛേദാ ന യുത്താ അനിസ്സടത്താ. തഥാ മഗ്ഗദസ്സനം. ന ഹി മഗ്ഗോ സയമേവ അത്താനം ആരബ്ഭ പവത്തതീതി യുത്തം, മഗ്ഗന്തരപരികപ്പനായ പന അനവട്ഠാനം ആപജ്ജതി, തസ്മാ തീണി സച്ചാനി കിച്ചതോ, നിരോധം കിച്ചതോ ച ആരമ്മണതോ ച പടിവിജ്ഝതീതി ഏവം അസമ്മോഹതോ പടിവിജ്ഝന്തസ്സ മഗ്ഗഞാണസ്സ നത്ഥേവ നാനാഭിസമയോ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘യോ ഭിക്ഖവേ ദുക്ഖം പസ്സതി, ദുക്ഖസമുദയമ്പി സോ പസ്സതീ’’തിആദി. ന ചേതം കാലന്തരദസ്സനം സന്ധായ വുത്തം ‘‘യോ നു ഖോ, ആവുസോ, ദുക്ഖം പസ്സതി, ദുക്ഖസമുദയമ്പി ¶ …പേ… ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിപടിപദമ്പി സോ പസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൧൦൦) ഏകച്ചദസ്സനസമങ്ഗിനോ അഞ്ഞസച്ചദസ്സനസമങ്ഗിഭാവവിചാരണായം തദത്ഥസാധനത്ഥം ആയസ്മതാ ഗവമ്പതിത്ഥേരേന ആഭതത്താ, പച്ചേകഞ്ച സച്ചത്തയദസ്സനസ്സ യോജിതത്താ, അഞ്ഞഥാ പുരിമദിട്ഠസ്സ പുന അദസ്സനതോ സമുദയാദിദസ്സനമയോജനിയം സിയാ. ന ഹി ലോകുത്തരമഗ്ഗോ ലോകിയമഗ്ഗോ വിയ കതകാരീഭാവേന പവത്തതി സമുച്ഛേദകത്താ, തഥാ യോജനേന ച സബ്ബദസ്സനം ദസ്സനന്തരപരമന്തി ദസ്സനാനുപരമോ സിയാതി ഏവം ആഗമതോ യുത്തിതോ ച നാനാഭിസമയോ ന യുജ്ജതീതി സഞ്ഞാപേതബ്ബോ. ഏവം ചേ സഞ്ഞത്തിം ഗച്ഛതി, ഇച്ചേതം കുസലം. നോ ചേ ഗച്ഛതി, അഭിധമ്മേ (കഥാ. ൨൭൪) ഓധിസോകഥായ സഞ്ഞാപേതബ്ബോതി.
നിരോധം ആരമ്മണതോതി നിരോധമേവ ആരമ്മണതോതി നിയമോ ഗഹേതബ്ബോ, ന ആരമ്മണതോവാതി. തേന നിരോധേ കിച്ചതോപി പടിവേധോ സിദ്ധോ ഹോതി. തസ്മിം സമയേതി സച്ചാനം അഭിസമയേ. വീസതിവത്ഥുകാതിആദി ‘‘തീണി സഞ്ഞോജനാനീ’’തി വുത്താനം സരൂപദസ്സനം. ചതൂസു ആസവേസൂതി ഇദം അഭിധമ്മനയേന വുത്തം, ന സുത്തന്തനയേന. ന ഹി സുത്തേ കത്ഥചി ചത്താരോ ആസവാ ആഗതാ അത്ഥി. യദി വിചികിച്ഛാ ന ആസവോ, അഥ കസ്മാ ‘‘സക്കായദിട്ഠി വിചികിച്ഛാ സീലബ്ബതപരാമാസോ, ഇമേ വുച്ചന്തി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ ദസ്സനാ പഹാതബ്ബാ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ദസ്സനാ പഹാതബ്ബാ’’തിആദി. ഏത്ഥ പരിയാപന്നത്താതി ഏതേന സമ്മാസങ്കപ്പസ്സ വിയ പഞ്ഞാക്ഖന്ധേ കിച്ചസഭാഗതായ ഇധ വിചികിച്ഛായ ആസവസങ്ഗഹോ കതോതി ദസ്സേതി.
സബ്ബോ ¶ അത്തഗ്ഗാഹോ സക്കായദിട്ഠിവിനിമുത്തോ നത്ഥീതി വുത്തം ‘‘ഛന്നം ദിട്ഠീനം…പേ… വിഭത്താ’’തി. സാ ഹി ദിട്ഠി ഏകസ്മിം ചിത്തുപ്പാദേ സന്താനേ ച ഠിതം ഏകട്ഠം, തത്ഥ പഠമം സഹജാതേകട്ഠം, ഇതരം പഹാനേകട്ഠം, തദുഭയമ്പി നിദ്ധാരേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ദിട്ഠാസവേഹീ’’തിആദി വുത്തം. സബ്ബഥാപീതി സബ്ബപ്പകാരേന, സഹജാതേകട്ഠപഹാനേകട്ഠപ്പകാരേഹീതി അത്ഥോ. അവസേസാതി ദിട്ഠാസവതോ അവസിട്ഠാ. തയോപി ആസവാതി കാമാസവഭവാസവഅവിജ്ജാസവാ. തഥാ ഹി പുബ്ബേ ‘‘ചതൂസു ആസവേസൂ’’തി വുത്തം. തസ്മാതി യസ്മാ ബഹൂ ഏവേത്ഥ ആസവാ പഹാതബ്ബാ, തസ്മാ ബഹുവചനനിദ്ദേസോ കതോ ‘‘ഇമേ വുച്ചന്തി, ഭിക്ഖവേ, ആസവാ ദസ്സനാ പഹാതബ്ബാ’’തി. പോരാണാനന്തി അട്ഠകഥാചരിയാനം, ‘‘പുരാതനാനം മജ്ഝിമഭാണകാന’’ന്തി ച വദന്തി.
ദസ്സനാ പഹാതബ്ബാതിആദീസു യം വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ.
ദസ്സനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
സംവരാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ
൨൨. സംവരാദീഹീതി ¶ സംവരപടിസേവനഅധിവാസനപരിവജ്ജനവിനോദനേഹി. സബ്ബേസമ്പീതി ചതുന്നമ്പി അരിയമഗ്ഗാനം. അയന്തി സംവരാപഹാതബ്ബാദികഥാ പുബ്ബഭാഗപടിപദാതി വേദിതബ്ബാ. തഥാ ഹി ഹേട്ഠാ ‘‘ഉപക്കിലേസവിസോധനം ആദിം കത്വാ ആസവക്ഖയപടിപത്തിദസ്സനത്ഥ’’ന്തി സുത്തന്തദേസനായ പയോജനം വുത്തം. ന ഹി സക്കാ ആദിതോ ഏവ അരിയമഗ്ഗം ഭാവേതും, അഥ ഖോ സമാദിന്നസീലോ ഇന്ദ്രിയേസു ഗുത്തദ്വാരോ ‘‘സങ്ഖായേകം പടിസേവതി, സങ്ഖായേകം അധിവാസേതി, സങ്ഖായേകം പരിവജ്ജേതി, സങ്ഖായേകം വിനോദേതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൪൮; മ. നി. ൨.൧൬൮) ഏവം വുത്തം ചതുരാപസ്സേനപടിപത്തിം പടിപജ്ജമാനോ സമ്മസനവിധിം ഓതരിത്വാ അനുക്കമേന വിപസ്സനം ഉസ്സുക്കാപേത്വാ മഗ്ഗപടിപാടിയാ ആസവേ ഖേപേതി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, മഹാസമുദ്ദോ അനുപുബ്ബനിന്നോ അനുപുബ്ബപോണോ അനുപുബ്ബപബ്ഭാരോ, ന ആയതകേനേവ പപാതോ, ഏവം ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഇമസ്മിം ധമ്മവിനയേ അനുപുബ്ബസിക്ഖാ അനുപുബ്ബകിരിയാ അനുപുബ്ബപടിപദാ, ന ആയതകേനേവ അഞ്ഞാപടിവേധോ’’തി (അ. നി. ൮.൨൦; ഉദാ. ൪൫; ചൂളവ. ൩൮൫).
ഇധാതി ¶ അയം ഇധ-സദ്ദോ സബ്ബാകാരതോ ഇന്ദ്രിയസംവരസംവുതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സന്നിസ്സയഭൂതസാസനപരിദീപനോ, അഞ്ഞസാസനസ്സ തഥാഭാവപടിസേധനോ ചാതി വുത്തം ‘‘ഇമസ്മിം സാസനേ’’തി. ആദീനവപടിസങ്ഖാതി ആദീനവപച്ചവേക്ഖണാ. സമ്പലിമട്ഠന്തി (അ. നി. ടീ. ൩.൬.൫൮) ഘംസിതം. അനുബ്യഞ്ജനസോതി ഹത്ഥപാദഹസിതകഥിതവിലോകിതാദിപ്പകാരഭാഗസോ. തഞ്ഹി അയോനിസോ മനസികരോതോ കിലേസാനം അനു അനു ബ്യഞ്ജനതോ ‘‘അനുബ്യഞ്ജന’’ന്തി വുച്ചതി. നിമിത്തഗ്ഗാഹോതി ഇത്ഥിപുരിസനിമിത്താദികസ്സ വാ കിലേസവത്ഥുഭൂതസ്സ വാ നിമിത്തസ്സ ഗാഹോ. ആദിത്തപരിയായനയേനാതി ആദിത്തപരിയായേ (സം. നി. ൪.൨൮; മഹാവ. ൫൪) ആഗതനയേന വേദിതബ്ബാ ആദീനവപടിസങ്ഖാതി യോജനാ. യഥാ ഇത്ഥിയാ ഇന്ദ്രിയന്തി ഇത്ഥിന്ദ്രിയം, ന ഏവമിദം, ഇദം പന ചക്ഖുമേവ ഇന്ദ്രിയന്തി ചക്ഖുന്ദ്രിയന്തി. തിത്ഥകാകോ വിയാതി തിത്ഥേ കാകോ തിത്ഥകാകോ, നദിയാ സമതിക്കമനതിത്ഥേ നിയതട്ഠിതികോ. ആവാടകച്ഛപോതിആദീസുപി ഏസേവ നയോ.
ഏവം തപ്പടിബദ്ധവുത്തിതായ ചക്ഖുന്ദ്രിയേ നിയതട്ഠാനോ സംവരോ ചക്ഖുന്ദ്രിയസംവരോ. മുട്ഠസ്സച്ചം സതിപടിപക്ഖാ അകുസലധമ്മാ. യദിപി അഞ്ഞത്ഥ അസങ്ഖേയ്യമ്പി ഭവങ്ഗചിത്തം നിരന്തരം ഉപ്പജ്ജതി, പസാദഘട്ടനാവജ്ജനുപ്പാദാനം പന അന്തരേ ദ്വേ ഏവ ഭവങ്ഗചിത്താനി ഉപ്പജ്ജന്തീതി അയം ചിത്തനിയാമോതി ആഹ ഭവങ്ഗേ ‘‘ദ്വിക്ഖത്തും ഉപ്പജ്ജിത്വാ നിരുദ്ധേ’’തി.
ജവനക്ഖണേ ¶ പന സചേ ദുസ്സീല്യം വാതിആദി (വിസുദ്ധി. ടീ. ൧.൧൫; ധ. സ. മൂലടീ. ൧൩൫൨) പുന അവചനത്ഥം ഇധേവ സബ്ബം വുത്തന്തി ഛസു ദ്വാരേസു യഥാസമ്ഭവം യോജേതബ്ബം. ന ഹി പഞ്ചദ്വാരേ കായവചീദുച്ചരിതസങ്ഖാതോ ദുസ്സീല്യസംവരോ അത്ഥീതി സോ മനോദ്വാരവസേന, ഇതരോ ഛന്നമ്പി ദ്വാരാനം വസേന യോജേതബ്ബോ. മുട്ഠസ്സച്ചാദീനഞ്ഹി സതിപടിപക്ഖാദിലക്ഖണാനം അകുസലധമ്മാനം സിയാ പഞ്ചദ്വാരേ ഉപ്പത്തി, ന ത്വേവ കായികവാചസികവീതിക്കമഭൂതസ്സ ദുസ്സീല്യസ്സ തത്ഥ ഉപ്പത്തി പഞ്ചദ്വാരികജവനാനം അവിഞ്ഞത്തിജനകത്താതി.
യഥാ കിന്തി യേന പകാരേന ജവനേ ഉപ്പജ്ജമാനോ അസംവരോ ‘‘ചക്ഖുദ്വാരേ അസംവരോ’’തി വുച്ചതി, തം നിദസ്സനം കിന്തി അത്ഥോ. യഥാതിആദിനാ നഗരദ്വാരേ അസംവരേ സതി തംസമ്ബന്ധാനം ഘരാദീനം അസംവുതതാ ¶ വിയ ജവനേ അസംവരേ സതി തംസമ്ബന്ധാനം ദ്വാരാദീനം അസംവുതതാതി അഞ്ഞാസംവരേ അഞ്ഞാസംവുതതാസാമഞ്ഞമേവ നിദസ്സേതി, ന പുബ്ബാപരസാമഞ്ഞം, അന്തോബഹിസാമഞ്ഞം വാ. സമ്ബന്ധോ ച ജവനേന ദ്വാരാദീനം ഏകസന്തതിപരിയാപന്നതായ ഏവ ദട്ഠബ്ബോ. പച്ചയഭാവേന പുരിമനിപ്ഫന്നം ജവനകാലേ അസന്തമ്പി ഭവങ്ഗാദി ഫലനിപ്ഫത്തിയാ ചക്ഖാദി വിയ സന്തംയേവ നാമ. ന ഹി ധരമാനംയേവ ‘‘സന്ത’’ന്തി വുച്ചതി, തസ്മാ സതി ദ്വാരഭവങ്ഗാദികേ പച്ഛാ ഉപ്പജ്ജമാനം ജവനം ബാഹിരം വിയ കത്വാ നഗരദ്വാരസമാനം വുത്തം. ഇതരഞ്ച അന്തോനഗരഘരാദിസമാനം. ജവനസ്സ ഹി പരമത്ഥതോ അസതിപി ബാഹിരഭാവേ ഇതരസ്സ ച അബ്ഭന്തരഭാവേ ‘‘പഭസ്സരമിദം, ഭിക്ഖവേ, ചിത്തം, തഞ്ച ഖോ ആഗന്തുകേഹി ഉപക്കിലേസേഹി ഉപക്കിലിട്ഠ’’ന്തി (അ. നി. ൧.൪൯) ആദിവചനതോ ആഗന്തുകഭൂതസ്സ കദാചി കദാചി ഉപ്പജ്ജമാനസ്സ ജവനസ്സ ബാഹിരഭാവോ, തബ്ബിധുരസഭാവസ്സ ഇതരസ്സ അബ്ഭന്തരഭാവോ ച പരിയായതോ വേദിതബ്ബോ. ജവനേ വാ അസംവരേ ഉപ്പന്നേ തതോ പരം ദ്വാരഭവങ്ഗാദീനം അസംവരഹേതുഭാവാപത്തിതോ നഗരദ്വാരസദിസേന ജവനേന പവിസിത്വാ ദുസ്സീല്യാദിചോരാനം ദ്വാരഭവങ്ഗാദീസു മുസനം കുസലഭണ്ഡവിനാസനം ദട്ഠബ്ബം. ഉപ്പന്നേ ഹി അസംവരേ ദ്വാരാദീനം തസ്സ ഹേതുഭാവോ പഞ്ഞായതി, സോ ച ഉപ്പജ്ജമാനോയേവ ദ്വാരാദീനം സംവരൂപനിസ്സയഭാവം പടിബാഹേന്തോയേവ പവത്തതീതി അയഞ്ഹേത്ഥ അസംവരാദീനം പവത്തിനയോ. പഞ്ചദ്വാരേ രൂപാദിആരമ്മണേ ആപാഥഗതേ യഥാപച്ചയം അകുസലജവനേ ഉപ്പജ്ജിത്വാ ഭവങ്ഗം ഓതിണ്ണേ മനോദ്വാരികജവനം തംയേവ ആരമ്മണം കത്വാ ഭവങ്ഗം ഓതരതി, പുന തസ്മിംയേവ ദ്വാരേ ‘‘ഇത്ഥീ പുരിസോ’’തിആദിനാ വിസയം വവത്ഥപേത്വാ ജവനം ഭവങ്ഗം ഓതരതി, പുന വാരേ രജ്ജനാദിവസേന ജവനം ജവതി, പുനപി യദി താദിസം ആരമ്മണം ആപാഥമാഗച്ഛതി, തംസദിസമേവ പഞ്ചദ്വാരേ രൂപാദീസു ജവനം ഉപ്പജ്ജതി. തം സന്ധായ വുത്തം ‘‘ഏവമേവ ജവനേ ദുസ്സീല്യാദീസു ഉപ്പന്നേസു തസ്മിം അസംവരേ സതി ദ്വാരമ്പി അഗുത്ത’’ന്തിആദി. അയം താവ അസംവരപക്ഖേ അത്ഥവണ്ണനാ.
സംവരപക്ഖേപി ¶ ഇമിനാവ നയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സംവരേന സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ സംവുതോതി വുത്തോതി ആഹ ‘‘ഉപേതോതി വുത്തം ഹോതീ’’തി. ഏകജ്ഝം കത്വാതി ‘‘പാതിമോക്ഖസംവരസംവുതോ’’തി പദഞ്ച അത്ഥതോ അഭിന്നം സമാനം കത്വാ. അയമേവ ചേത്ഥ അത്ഥോ സുന്ദരതരോ ¶ ഉപരിപാളിയാ സംസന്ദനതോ. തേനാഹ ‘‘തഥാഹീ’’തിആദി. യന്തി ആദേസോതി ഇമിനാ ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന സദ്ധിം വചനവിപല്ലാസോ കതോതി ദസ്സേതി, നിപാതപദം വാ ഏതം പച്ചത്തപുഥുവചനത്ഥം. വിഘാതകരാതി ചിത്തവിഘാതകരണാ ചിത്തദുക്ഖനിബ്ബത്തകാ ച. യഥാവുത്തകിലേസഹേതുകാ ദാഹാനുബന്ധാ വിപാകാ ഏവ വിപാകപരിളാഹാ. യഥാ പനേത്ഥ ആസവാ അഞ്ഞേ ച വിഘാതകരാ കിലേസവിപാകപരിളാഹാ സമ്ഭവന്തി, തം ദസ്സേതും ‘‘ചക്ഖുദ്വാരേഹീ’’തിആദി വുത്തം, തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. ഏത്ഥ ച സംവരണൂപായോ, സംവരിതബ്ബം, സംവരോ, യതോ സോ സംവരോ, യത്ഥ സംവരോ, യഞ്ച സംവരഫലന്തി അയം വിഭാഗോ വേദിതബ്ബോ. കഥം? പടിസങ്ഖാ യോനിസോതി ഹി സംവരണൂപായോ. ചക്ഖുന്ദ്രിയം സംവരിതബ്ബം. സംവരഗ്ഗഹണേന ഗഹിതാ സതി സംവരോ. അസംവുതസ്സാതി സംവരണാവധി. അസംവരതോ ഹി സംവരണം. സംവരിതബ്ബഗ്ഗഹണേന സിദ്ധോ ഇധ സംവരവിസയോ. ചക്ഖുന്ദ്രിയഞ്ഹി സംവരഞാണം രൂപാരമ്മണേ സംവരീയതീതി അവുത്തസിദ്ധോയമത്ഥോ. ആസവതന്നിമിത്തകിലേസാദിപരിളാഹാഭാവോ ഫലം. ഏവം സോതദ്വാരാദീസുപി യോജേതബ്ബം. സബ്ബത്ഥേവാതി മനോദ്വാരേ പഞ്ചദ്വാരേ ചാതി സബ്ബസ്മിം ദ്വാരേ.
സംവരാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പടിസേവനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ
൨൩. പടിസങ്ഖാ യോനിസോ ചീവരന്തിആദീസു ‘‘സീതസ്സ പടിഘാതായാ’’തിആദിനാ വുത്തം പച്ചവേക്ഖണമേവ യോനിസോ പടിസങ്ഖാ. ഈദിസന്തി ഏവരൂപം ഇട്ഠാരമ്മണം. ഭവപത്ഥനായ അസ്സാദയതോതി ഭവപത്ഥനാമുഖേന ഭാവിതം ആരമ്മണം അസ്സാദേന്തസ്സ. ചീവരന്തി നിവാസനാദി യം കിഞ്ചി ചീവരം. പടിസേവതീതി നിവാസനാദിവസേന പരിഭുഞ്ജതി. യാവദേവാതി പയോജനപരിമാണനിയമനം. സീതപടിഘാതാദിയേവ ഹി യോഗിനോ ചീവരപടിസേവനേ പയോജനം. സീതസ്സാതി ധാതുക്ഖോഭതോ വാ ഉതുപരിണാമതോ വാ ഉപ്പന്നസീതസ്സ. പടിഘാതായാതി പടിബാഹനത്ഥം തപ്പച്ചയസ്സ വികാരസ്സ വിനോദനത്ഥം. ഉണ്ഹസ്സാതി അഗ്ഗിസന്താപതോ ഉപ്പന്നസ്സ ഉണ്ഹസ്സ. ഡംസാദയോ പാകടായേവ. പുന യാവദേവാതി നിയതപയോജനപരിമാണനിയമനം. നിയതഞ്ഹി പയോജനം ചീവരപടിസേവനസ്സ ഹിരികോപീനപടിച്ഛാദനം, ഇതരം കദാചി കദാചി ¶ . ഹിരികോപീനന്തി സമ്ബാധട്ഠാനം ¶ . യസ്മിഞ്ഹി അങ്ഗേ വിവടേ ഹിരീകുപ്പതി വിനസ്സതി, തം ഹിരിയാ കോപനതോ ഹിരികോപീനം, തസ്സ പടിച്ഛാദനത്ഥം ചീവരം പടിസേവതി.
പിണ്ഡപാതന്തി യം കിഞ്ചി ആഹാരം. സോ ഹി പിണ്ഡോല്യേന ഭിക്ഖനായ പത്തേ പതനതോ തത്ഥ തത്ഥ ലദ്ധഭിക്ഖാപിണ്ഡാനം പാതോ സന്നിപാതോതി ‘‘പിണ്ഡപാതോ’’തി വുച്ചതി. നേവ ദവായാതി ന കീളനായ. ന മദായാതി ന ബലമദമാനമദപുരിസമദത്ഥം. ന മണ്ഡനായാതി ന അങ്ഗപച്ചങ്ഗാനം പീണനഭാവത്ഥം. ന വിഭൂസനായാതി ന തേസംയേവ സോഭനത്ഥം, ഛവിസമ്പതിഅത്ഥന്തി അത്ഥോ. ഇമാനി ച പദാനി യഥാക്കമം മോഹ-ദോസ-സണ്ഠാന-വണ്ണ-രാഗൂപനിസ്സയ-പഹാനത്ഥാനി വേദിതബ്ബാനി. പുരിമം വാ ദ്വയം അത്തനോ അത്തനോ സംകിലേസുപ്പത്തിനിസേധനത്ഥം, ഇതരം പരസ്സപി. ചത്താരിപി കാമസുഖല്ലികാനുയോഗസ്സ പഹാനത്ഥം വുത്താനീതി വേദിതബ്ബാനി. കായസ്സാതി രൂപകായസ്സ. ഠിതിയാ യാപനായാതി പബന്ധട്ഠിതത്ഥഞ്ചേവ പവത്തിയാ അവിച്ഛേദനത്ഥഞ്ച ചിരകാലട്ഠിതത്ഥം ജീവിതിന്ദ്രിയസ്സ പവത്താപനത്ഥം. വിഹിംസൂപരതിയാതി ജിഘച്ഛാദുക്ഖസ്സ ഉപരമണത്ഥം. ബ്രഹ്മചരിയാനുഗ്ഗഹായാതി സാസനമഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയാനം അനുഗ്ഗഹത്ഥം. ഇതീതി ഏവം ഇമിനാ ഉപായേന. പുരാണഞ്ച വേദനം പടിഹങ്ഖാമീതി പുരാണം അഭുത്തപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജനകവേദനം പടിഹനിസ്സാമി. നവഞ്ച വേദനം ന ഉപ്പാദേസ്സാമീതി നവം ഭുത്തപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജനകവേദനം ന ഉപ്പാദേസ്സാമീതി. തസ്സാ ഹി അനുപ്പന്നായ അനുപ്പജ്ജനത്ഥമേവ ആഹാരം പരിഭുഞ്ജതി. ഏത്ഥ ച അഭുത്തപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജനകവേദനാ നാമ യഥാപവത്താ ജിഘച്ഛാനിമിത്താ വേദനാ. സാ ഹി അഭുഞ്ജന്തസ്സ ഭിയ്യോ ഭിയ്യോ പവഡ്ഢനവസേന ഉപ്പജ്ജതി, ഭുത്തപച്ചയാ ഉപ്പജ്ജനകവേദനാപി ഖുദാനിമിത്താവ അങ്ഗദാഹസൂലാദിവേദനാ അപ്പവത്താ. സാ ഹി ഭുത്തപച്ചയാ അനുപ്പന്നാവ ന ഉപ്പജ്ജിസ്സതീതി. വിഹിംസാനിമിത്തതാ ചേതാസം വിഹിംസായ വിസേസോ.
യാത്രാ ച മേ ഭവിസ്സതീതി യാപനാ ച മേ ചതുന്നം ഇരിയാപഥാനം ഭവിസ്സതി. യാപനായാതി ഇമിനാ ജീവിതിന്ദ്രിയയാപനാ വുത്താ, ഇധ ചതുന്നം ഇരിയാപഥാനം അവിച്ഛേദസങ്ഖാതാ യാപനാതി അയമേതാസം വിസേസോ. അനവജ്ജതാ ച ഫാസുവിഹാരോ ചാതി അയുത്തപരിയേസനപടിഗ്ഗഹണപരിഭോഗപരിവജ്ജനേന അനവജ്ജതാ, പരിമിതപരിഭോഗേന ഫാസുവിഹാരോ. അസപ്പായാപരിമിതഭോജനപച്ചയാ അരതിതന്ദീവിജമ്ഭിതാവിഞ്ഞുഗരഹാദിദോസാഭാവേന വാ അനവജ്ജതാ, സപ്പായപരിമിതഭോജനപച്ചയാ കായബലസമ്ഭവേന ¶ ഫാസുവിഹാരോ. യാവദത്ഥഉദരാവദേഹകഭോജനപരിവജ്ജനേന സേയ്യസുഖപസ്സസുഖമിദ്ധസുഖാദീനം അഭാവതോ അനവജ്ജതാ, ചതുപഞ്ചാലോപമത്തഞ്ഞീനഭോജനേന ചതുഇരിയാപഥയോഗ്യതാപാദനതോ ഫാസുവിഹാരോ. വുത്തഞ്ഹേതം –
‘‘ചത്താരോ ¶ പഞ്ച ആലോപേ, അഭുത്വാ ഉദകം പിവേ;
അലം ഫാസുവിഹാരായ, പഹിതത്തസ്സ ഭിക്ഖുനോ’’തി. (ഥേരഗാ. ൯൮൩);
ഏത്താവതാ പയോജനപരിഗ്ഗഹോ, മജ്ഝിമാ ച പടിപദാ ദീപിതാ ഹോതി.
സേനാസനന്തി സയനഞ്ച ആസനഞ്ച. യത്ഥ ഹി വിഹാരാദികേ സേതി നിപജ്ജതി, ആസതി നിസീദതി, തം സേനാസനം. ഉതുപരിസ്സയവിനോദനപടിസല്ലാനാരാമത്ഥന്തി ഉതുയേവ പരിസഹനട്ഠേന പരിസ്സയോ, സരീരാബാധചിത്തവിക്ഖേപകരോ, അഥ വാ യഥാവുത്തോ ഉതു ച സീഹബ്യഗ്ഘാദിപാകടപരിസ്സയോ ച രാഗദോസാദിപടിച്ഛന്നപരിസ്സയോ ച ഉതുപരിസ്സയോ, തസ്സ വിനോദനത്ഥഞ്ചേവ ഏകീഭാവസുഖത്ഥഞ്ച. ഇദഞ്ച ചീവരപടിസേവനേ ഹിരികോപീനപടിച്ഛാദനം വിയ തസ്സ നിയതപയോജനന്തി പുന ‘‘യാവദേവാ’’തി വുത്തം.
ഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരന്തി രോഗസ്സ പച്ചനീകപ്പവത്തിയാ ഗിലാനപച്ചയോ, തതോ ഏവ ഭിസക്കസ്സ അനുഞ്ഞാതവത്ഥുതായ ഭേസജ്ജം, ജീവിതസ്സ പരിവാരസമ്ഭാരഭാവേഹി പരിക്ഖാരോ ചാതി ഗിലാനപച്ചയഭേസജ്ജപരിക്ഖാരോ, തം. ഉപ്പന്നാനന്തി ജാതാനം നിബ്ബത്താനം. വേയ്യാബാധികാനന്തി ബ്യാബാധതോ ധാതുക്ഖോഭതോ ച തന്നിബ്ബത്തരോഗതോ ച ജാതാനം. വേദനാനന്തി ദുക്ഖവേദനാനം. അബ്യാബജ്ഝപരമതായാതി നിദ്ദുക്ഖപരമഭാവായ പടിസേവാമീതി യോജനാ. ഏവമേത്ഥ സങ്ഖേപേനേവ പാളിവണ്ണനാ വേദിതബ്ബാ. നവവേദനുപ്പാദനതോപീതി ന കേവലം ആയതിം ഏവ വിപാകപരിളാഹാ, അഥ ഖോ അതിഭോജനപച്ചയാ അലംസാടകാദീനം വിയ നവവേദനുപ്പാദനതോപി വേദിതബ്ബാതി അത്ഥോ.
പടിസേവനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
അധിവാസനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ
൨൪. ഖമോതി ¶ ഖമനകോ. കമ്മട്ഠാനികസ്സ ചലനം നാമ കമ്മട്ഠാനപരിച്ചാഗോതി ആഹ ‘‘ചലതി കമ്പതി കമ്മട്ഠാനം വിജഹതീ’’തി. അധിമത്തമ്പി ഉണ്ഹം സഹതി, സഹന്തോ ച ന നഗ്ഗസമണാദയോ വിയ സഹതി, അഥ ഖോ കമ്മട്ഠാനാവിജഹനേനാതി ആഹ ‘‘സ്വേവ ഥേരോ വിയാ’’തി. ബഹിചങ്കമേതി ലേണതോ ബഹി ചങ്കമേ. ഉണ്ഹഭയേനേവാതി നരകഗ്ഗിഉണ്ഹഭയേനേവ. തേനാഹ ‘‘അവീചിമഹാനിരയം പച്ചവേക്ഖിത്വാ’’തി, തമ്പി ‘‘മയാ അനേകക്ഖത്തും അനുഭൂതം, ഇദം പന തതോ മുദുതര’’ന്തി ¶ ഏവം പച്ചവേക്ഖിത്വാ. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം ഠാനേ. അഗ്ഗിസന്താപോവ വേദിതബ്ബോ സൂരിയസന്താപസ്സ പരതോ വുച്ചമാനത്താ.
പരിസുദ്ധസീലോഹമസ്മീതി സബ്ബഥാപി ‘‘വിസുദ്ധസീലോഹമസ്മീ’’തി മരണം അഗ്ഗഹേത്വാ അവിപ്പടിസാരമൂലികം പീതിം ഉപ്പാദേസി. സഹ പീതുപ്പാദാതി ഫരണപീതിയാ ഉപ്പാദേന സഹേവ. വിസം നിവത്തിത്വാതി പീതിവേഗേന അജ്ഝോത്ഥതം ദട്ഠമുഖേനേവ ഭസ്സിത്വാ. തത്ഥേവാതി സപ്പേന ദട്ഠട്ഠാനേയേവ. ചിത്തേകഗ്ഗതം ലഭിത്വാതി ‘‘പീതിമനസ്സ കായോ പസ്സമ്ഭതീ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൧.൪൬൬; ൩.൩൫൯; സം. നി. ൫.൩൭൬; അ. നി. ൩.൯൬; ൧൧.൧൨) നയേന സമാധാനം പാപുണിത്വാ.
പച്ചയേസു സന്തോസോ ഭാവനായ ച ആരമിതബ്ബട്ഠാനതായ ആരാമോ അസ്സാതി പച്ചയസന്തോസഭാവനാരാമോ, തസ്സ ഭാവോ പച്ചയ…പേ… രാമതാ, തായ. മഹാഥേരോതി വുഡ്ഢതരോ ഥേരോ. വചനമേവ തദത്ഥം ഞാപേതുകാമാനം പഥോതി വചനപഥോ.
അസുഖട്ഠേന വാ തിബ്ബാ. യഞ്ഹി ന സുഖം, തം അനിട്ഠം ‘‘തിബ്ബ’’ന്തി വുച്ചതി. ഏവംസഭാവോതി ‘‘അധിവാസനജാതിയോ’’തി പദസ്സ അത്ഥമാഹ. മുഹുത്തേന ഖണേവ വാതേ ഹദയം ഫാലേതും ആരദ്ധേയേവ. അനാഗാമീ ഹുത്വാ പരിനിബ്ബായീതി അരഹത്തം പത്വാ പരിനിബ്ബായി.
ഏവം സബ്ബത്ഥാതി ‘‘ഉണ്ഹേന ഫുട്ഠസ്സ സീതം പത്ഥയതോ’’തിആദിനാ സബ്ബത്ഥ ഉണ്ഹാദിനിമിത്തം കാമാസവുപ്പത്തി വേദിതബ്ബാ, സീതം വാ ഉണ്ഹം വാ അനിട്ഠന്തി അധിപ്പായോ. അത്തഗ്ഗാഹേ സതി അത്തനിയഗ്ഗാഹോതി ആഹ ‘‘മയ്ഹം സീതം ഉണ്ഹന്തി ഗാഹോ ദിട്ഠാസവോ’’തി. സീതാദികേ ഉപഗതേ സഹന്തീ ഖമന്തീ തേ അത്തനോ ഉപരി വാസേന്തീ വിയ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘ആരോപേത്വാ വാസേതിയേവാ’’തി ¶ . ന നിരസ്സതീതി ന വിധുനതി. യോ ഹി സീതാദികേ ന സഹതി, സോ തേ നിരസ്സന്തോ വിധുനന്തോ വിയ ഹോതീതി.
അധിവാസനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
പരിവജ്ജനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ
൨൫. അഹം ¶ സമണോതി (അ. നി. ടീ. ൩.൬.൫൮) ‘‘അഹം സമണോ, കിം മമ ജീവിതേന വാ മരണേന വാ’’തി ഏവം അചിന്തേത്വാതി അധിപ്പായോ. പച്ചവേക്ഖിത്വാതി ഗാമപ്പദേസം പയോജനാദിഞ്ച പച്ചവേക്ഖിത്വാ. പടിക്കമതീതി ഹത്ഥിആദീനം സമീപഗമനതോ അപക്കമതി. കണ്ടകാ യത്ഥ തിട്ഠന്തി, തം കണ്ടകട്ഠാനം. അമനുസ്സദുട്ഠാനീതി അമനുസ്സസഞ്ചാരേന ദൂസിതാനി, സപരിസ്സയാനീതി അത്ഥോ. സമാനന്തി സമം, അവിസമന്തി അത്ഥോ. അകാസി വാ താദിസം അനാചാരം.
സീലസംവരസങ്ഖാതേനാതി ‘‘കഥം പരിവജ്ജനം സീല’’ന്തി യദേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തമേവ. അപിച ‘‘ചണ്ഡം ഹത്ഥിം പരിവജ്ജേതീ’’തി വചനതോ ഹത്ഥിആദിപരിവജ്ജനമ്പി ഭഗവതോ വചനാനുട്ഠാനന്തി കത്വാ ആചാരസീലമേവാതി വേദിതബ്ബം.
പരിവജ്ജനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
വിനോദനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ
൨൬. ഇതിപീതി ഇമിനാ കാരണേന, അയോനിസോമനസികാരസമുട്ഠിതത്താപി ലോഭാദിസഹഗതത്താപി കുസലപടിപക്ഖതോപീതിആദീഹി കാരണേഹി അയം വിതക്കോ അകുസലോതി അത്ഥോ. ഇമിനാ നയേന സാവജ്ജോതിആദീസുപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥ ച അകുസലോതിആദിനാ ദിട്ഠധമ്മികം കാമവിതക്കസ്സ ആദീനവം ദസ്സേതി, ദുക്ഖവിപാകോതി ഇമിനാ സമ്പരായികം. അത്തബ്യാബാധായ സംവത്തതീതിആദീസുപി ഇമിനാവ നയേന ആദീനവവിഭാവനാ വേദിതബ്ബാ. ഉപ്പന്നസ്സ കാമവിതക്കസ്സ അനധിവാസനം നാമ പുന താദിസസ്സ അനുപ്പാദനം, തം പനസ്സ പഹാനം വിനോദനം ബ്യന്തികരണം അനഭാവഗമനന്തി ¶ ച വത്തും വട്ടതീതി പാളിയം ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതീ’’തി വത്വാ ‘‘പജഹതീ’’തിആദി വുത്തന്തി തമത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘അനധിവാസേന്തോ കിം കരോതീതി പജഹതീ’’തിആദിമാഹ. പഹാനഞ്ചേത്ഥ വിക്ഖമ്ഭനമേവ, ന സമുച്ഛേദോതി ദസ്സേതും ‘‘വിനോദേതീ’’തിആദി വുത്തന്തി വിക്ഖമ്ഭനവസേനേവ അത്ഥോ ദസ്സിതോ.
കാമവിതക്കോതി സമ്പയോഗതോ ആരമ്മണതോ ച കാമസഹഗതോ വിതക്കോ. തേനാഹ ‘‘കാമപടിസംയുത്തോ ¶ തക്കോ’’തിആദി. കാമപടിസംയുത്തോതി ഹി കാമരാഗസങ്ഖാതേന കാമേന സമ്പയുത്തോ വത്ഥുകാമസങ്ഖാതേന പടിബദ്ധോ ച. ഉപ്പന്നുപ്പന്നേതി തേസം പാപവിതക്കാനം ഉപ്പാദാവത്ഥാഗഹണം വാ കതം സിയാ അനവസേസഗ്ഗഹണം വാ. തേസു പഠമം സന്ധായാഹ ‘‘ഉപന്നമത്തേ’’തി, സമ്പതിജാതേതി അത്ഥോ. അനവസേസഗ്ഗഹണം ബ്യാപനിച്ഛായ ഹോതീതി ദസ്സേതും ‘‘സതക്ഖത്തുമ്പി ഉപ്പന്നേ’’തി വുത്തം. ഞാതിവിതക്കോതി ‘‘അമ്ഹാകം ഞാതയോ സുഖജീവിനോ സമ്പത്തിയുത്താ’’തിആദിനാ ഗേഹസ്സിതപേമവസേന ഞാതകേ ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നവിതക്കോ. ജനപദവിതക്കോതി ‘‘അമ്ഹാകം ജനപദോ സുഭിക്ഖോ സമ്പന്നസസ്സോ രമണീയോ’’തിആദിനാ ഗേഹസ്സിതപേമവസേനേവ ജനപദം ആരബ്ഭ ഉപ്പന്നവിതക്കോ. ഉക്കുടികപ്പധാനാദീഹി ദുക്ഖേ നിജ്ജിണ്ണേ സമ്പരായേ അത്താ സുഖീ ഹോതി അമരോതി ദുക്കരകാരികായ പടിസംയുത്തോ അമരത്ഥായ വിതക്കോ, തം വാ ആരബ്ഭ അമരാവിക്ഖേപദിട്ഠിസഹഗതോ അമരോ ച സോ വിതക്കോ ചാതി അമരവിതക്കോ. പരാനുദ്ദയതാപടിസംയുത്തോതി പരേസു ഉപട്ഠാകാദീസു സഹനന്ദികാദിവസേന പവത്തോ അനുദ്ദയതാപതിരൂപകോ ഗേഹസ്സിതപേമേന പടിസംയുത്തോ വിതക്കോ. ലാഭസക്കാരസിലോകപടിസംയുത്തോതി ചീവരാദിലാഭേന ചേവ സക്കാരേന ച കിത്തിസദ്ദേന ച ആരമ്മണകരണവസേന പടിസംയുത്തോ. അനവഞ്ഞത്തിപടിസംയുത്തോതി ‘‘അഹോ വത മം പരേ ന അവജാനേയ്യും, ന ഹേട്ഠാ കത്വാ മഞ്ഞേയ്യും, പാസാണച്ഛത്തം വിയ ഗരും കരേയ്യു’’ന്തി ഉപ്പന്നവിതക്കോ.
കാമവിതക്കോ കാമസങ്കപ്പനസഭാവത്താ കാമസങ്കപ്പപവത്തിയാ സാതിസയത്താ ച കാമനാകാരോതി ആഹ ‘‘കാമവിതക്കോ പനേത്ഥ കാമാസവോ’’തി. തബ്ബിസേസോതി കാമാസവവിസേസോ, രാഗസഹവുത്തീതി അധിപ്പായോ. കാമവിതക്കാദികേ വിനോദേതി അത്തനോ സന്താനതോ ¶ നീഹരതി ഏതേനാതി വിനോദനം, വീരിയന്തി ആഹ ‘‘വീരിയസംവരസങ്ഖാതേന വിനോദനേനാ’’തി.
വിനോദനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
ഭാവനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ
൨൭. ‘‘സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ ഭാവിതാ ബഹുലീകതാ വിജ്ജാവിമുത്തിയോ പരിപൂരേന്തീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൮൭) വചനതോ വിജ്ജാവിമുത്തീനം അനധിഗമോ തതോ ച സകലവട്ടദുക്ഖാനതിവത്തി അഭാവനായ ആദീനവോ, വുത്തവിപരിയായേന ഭഗവതോ ഓരസപുത്തഭാവാദിവസേന ച ഭാവനായ ആനിസംസോ വേദിതബ്ബോ. ഉപരിമഗ്ഗത്തയസമയസമ്ഭൂതാതി ദുതിയാദിമഗ്ഗക്ഖണേ ജാതാ, ഭാവനാധികാരതോ ദുതിയമഗ്ഗാദിപരിയാപന്നാതി അത്ഥോ. നനു ച തേ ലോകുത്തരാ ഏവ, കസ്മാ വിസേസനം ¶ കതന്തി? നയിദം വിസേസനം, വിസേസിതബ്ബം പനേതം, ലോകുത്തരബോജ്ഝങ്ഗാ ഏവ അധിപ്പേതാ, തേ ച ഖോ ഉപരിമഗ്ഗത്തയസമയസമ്ഭൂതാതി. ബോജ്ഝങ്ഗേസു അസമ്മോഹത്ഥന്തി വിപസ്സനാഝാനമഗ്ഗഫലബോജ്ഝങ്ഗേസു സമ്മോഹാഭാവത്ഥം. മിസ്സകനയേന ഹി ബോജ്ഝങ്ഗേസു വുച്ചമാനേസു തദങ്ഗാദിവിവേകദസ്സനവസേന വിപസ്സനാബോജ്ഝങ്ഗാദയോ വിഭജിത്വാ വുച്ചന്തി, ന നിബ്ബത്തിതലോകുത്തരബോജ്ഝങ്ഗാ ഏവാതി ബോജ്ഝങ്ഗേസു സമ്മോഹോ ന ഹോതി ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനാപടിപത്തിയാ ച സമ്മദേവ പകാസിതത്താ. ഇധ പനാതി ഇമസ്മിം സുത്തേ, ഇമസ്മിം വാ അധികാരേ. ലോകുത്തരനയോ ഏവ ഗഹേതബ്ബോ ഭാവനാമഗ്ഗസ്സ അധികതത്താ.
ആദിപദാനന്തി (അ. നി. ടീ. ൧.൧.൪൧൮) ‘‘സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗ’’ന്തി ഏവമാദീനം തസ്മിം തസ്മിം വാക്യേ ആദിഭൂതാനം പദാനം. അത്ഥതോതി വിസേസവസേന സാമഞ്ഞവസേന ച പദത്ഥതോ. ലക്ഖണാദീഹീതി ലക്ഖണരസപച്ചുപട്ഠാനതോ. കമതോതി അനുപുബ്ബിതോ. അനൂനാധികതോതി താവത്തകതോ. വിഭാവിനാതി വിഞ്ഞുനാ.
സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗേതി സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗപദേ. സരണട്ഠേനാതി അനുസ്സരണട്ഠേന. ചിരകതാദിഭേദം ആരമ്മണം ഉപഗന്ത്വാ ഠാനം, അനിസ്സജ്ജനം വാ ഉപട്ഠാനം. ഉദകേ അലാബു വിയ പിലവിത്വാ ഗന്തും അദത്വാ പാസാണസ്സ വിയ നിച്ചലസ്സ ആരമ്മണസ്സ ഠപനം സാരണം അസമ്മുട്ഠതാകരണം അപിലാപനം. വുത്തമ്പി ¶ ഹേതം മിലിന്ദപഞ്ഹേ. ഭണ്ഡാഗാരികോതി ഭണ്ഡഗോപകോ. അപിലാപേ കരോതി അപിലാപേതി. ഥേരേനാതി നാഗസേനത്ഥേരേന. സമ്മോസപച്ചനീകം കിച്ചം അസമ്മോസോ, ന സമ്മോസാഭാവമത്തം. ഗോചരാഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനാതി കായാദിആരമ്മണാഭിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ.
ബോധിയാ ധമ്മസാമഗ്ഗിയാ, അങ്ഗോ അവയവോ, ബോധിസ്സ വാ അരിയസാവകസ്സ അങ്ഗോ കാരണം. പതിട്ഠാനായൂഹനാ ഓഘതരണസുത്തവണ്ണനായം (സം. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൧) –
‘‘കിലേസവസേന പതിട്ഠാനം, അഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനാ. തണ്ഹാദിട്ഠീഹി പതിട്ഠാനം, അവസേസകിലേസാഭിസങ്ഖാരേഹി ആയൂഹനാ. തണ്ഹാവസേന പതിട്ഠാനം, ദിട്ഠിവസേന ആയൂഹനാ. സസ്സതദിട്ഠിയാ പതിട്ഠാനം, ഉച്ഛേദദിട്ഠിയാ ആയൂഹനാ. ലീനവസേന പതിട്ഠാനം, ഉദ്ധച്ചവസേന ആയൂഹനാ. കാമസുഖാനുയോഗവസേന പതിട്ഠാനം, അത്തകിലമഥാനുയോഗവസേന ആയൂഹനാ. സബ്ബാകുസലാഭിസങ്ഖാരവസേന പതിട്ഠാനം, സബ്ബലോകിയകുസലാഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനാ’’തി –
വുത്തേസു പകാരേസു ഇധ അവുത്താനം വസേന വേദിതബ്ബാ. യാ ഹി അയം ബോധീതി വുച്ചതീതി യോജേതബ്ബം ¶ . ‘‘ബുജ്ഝതീ’’തി പദസ്സ പടിബുജ്ഝതീതി അത്ഥോതി ആഹ ‘‘കിലേസസന്താനനിദ്ദായ ഉട്ഠഹതീ’’തി. തം പന പടിബുജ്ഝനം അത്ഥതോ ചതുന്നം സച്ചാനം പടിവേധോ, നിബ്ബാനസ്സേവ വാ സച്ഛികിരിയാതി ആഹ ‘‘ചത്താരീ’’തിആദി. ഝാനങ്ഗമഗ്ഗങ്ഗാദയോ വിയാതി യഥാ അങ്ഗാനി ഏവ ഝാനമഗ്ഗാ, ന അങ്ഗവിനിമുത്താ, ഏവമിധാപീതി അത്ഥോ. സേനങ്ഗരഥങ്ഗാദയോ വിയാതി ഏതേന പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിയാ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിഭാവം ദസ്സേതി.
ബോധായ സംവത്തന്തീതി ബോജ്ഝങ്ഗാതി ഇദം കാരണത്ഥോ അങ്ഗ-സദ്ദോതി കത്വാ വുത്തം. ബുജ്ഝന്തീതി ബോധിയോ, ബോധിയോ ഏവ അങ്ഗാതി ബോജ്ഝങ്ഗാതി വുത്തം ‘‘ബുജ്ഝന്തീതി ബോജ്ഝങ്ഗാ’’തി. അനുബുജ്ഝന്തീതി വിപസ്സനാദീനം കാരണാനം ബുജ്ഝിതബ്ബാനഞ്ച സച്ചാനം അനുരൂപം ബുജ്ഝന്തി. പടിബുജ്ഝന്തീതി കിലേസനിദ്ദായ ഉട്ഠഹനതോ പച്ചക്ഖഭാവേന വാ പടിമുഖം ബുജ്ഝന്തി. സമ്ബുജ്ഝന്തീതി അവിപരീതഭാവേന സമ്മാ ച ബുജ്ഝന്തി. ഏവം ഉപസഗ്ഗാനം അത്ഥവിസേസദീപനതാ ദട്ഠബ്ബാ. ബോധി-സദ്ദോ ഹി സബ്ബവിസേസയുത്തം ബുജ്ഝനം സാമഞ്ഞേന ഗഹേത്വാ ഠിതോ.
വിചിനാതീതി ¶ ‘‘തയിദം ദുക്ഖ’’ന്തിആദിനാ വീമംസതി. ഓഭാസനം ധമ്മാനം യഥാഭൂതസഭാവപടിച്ഛാദകസ്സ സമ്മോഹസ്സ വിദ്ധംസനം യഥാ ആലോകോ അന്ധകാരസ്സ. യസ്മിം ധമ്മേ സതി വീരോ നാമ ഹോതി, സോ ധമ്മോ വീരഭാവോ. ഈരയിതബ്ബതോതി പവത്തേതബ്ബതോ. കോസജ്ജപക്ഖതോ പതിതും അപ്പദാനവസേന സമ്പയുത്താനം പഗ്ഗണ്ഹനം പഗ്ഗഹോ. ഉപത്ഥമ്ഭനം അനുബലപ്പദാനം. ഓസീദനം ലയാപത്തി, തപ്പടിപക്ഖതോ അനോസീദനം ദട്ഠബ്ബം. പീണയതീതി തപ്പേതി വഡ്ഢേതി വാ. ഫരണം പണീതരൂപേഹി കായസ്സ ബ്യാപനം. തുട്ഠി നാമ പീതി. ഉദഗ്ഗഭാവോ ഓദഗ്യം, കായചിത്താനം ഉക്ഖിപനന്തി അത്ഥോ. കായചിത്തദരഥപസ്സമ്ഭനതോതി കായദരഥസ്സ ചിത്തദരഥസ്സ ച പസ്സമ്ഭനതോ വൂപസമനതോ. കായോതി ചേത്ഥ വേദനാദയോ തയോ ഖന്ധാ. ദരഥോ സാരമ്ഭോ, ദുക്ഖദോമനസ്സപച്ചയാനം ഉദ്ധച്ചാദികിലേസാനം, തപ്പധാനാനം വാ ചതുന്നം ഖന്ധാനം അധിവചനം. ഉദ്ധച്ചാദികിലേസപടിപക്ഖഭാവോ ദട്ഠബ്ബോ, ഏവഞ്ചേത്ഥ പസ്സദ്ധിയാ അപരിപ്ഫന്ദനസീതിഭാവോ ദട്ഠബ്ബോ അസാരദ്ധഭാവതോ. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘പസ്സദ്ധോ കായോ അസാരദ്ധോ’’തി (മ. നി. ൧.൫൨).
സമാധാനതോതി സമ്മാ ചിത്തസ്സ ആധാനതോ ഠപനതോ. അവിക്ഖേപോ സമ്പയുത്താനം അവിക്ഖിത്തതാ, യേന സസമ്പയുത്താ ധമ്മാ അവിക്ഖിത്താ ഹോന്തി, സോ ധമ്മോ അവിക്ഖേപോതി. അവിസാരോ അത്തനോ ഏവ അവിസരണസഭാവോ. സമ്പിണ്ഡനം സമ്പയുത്താനം അവിപ്പകിണ്ണഭാവാപാദനം ന്ഹാനീയചുണ്ണാനം ഉദകം വിയ. ചിത്തട്ഠിതിപച്ചുപട്ഠാനോതി ‘‘ചിത്തസ്സ ഠിതീ’’തി (ധ. സ. ൧൧) വചനതോ ചിത്തസ്സ പബന്ധഠിതിപച്ചുപട്ഠാനോ. അജ്ഝുപേക്ഖനതോതി ഉദാസീനഭാവതോ. സാതി ബോജ്ഝങ്ഗഉപേക്ഖാ ¶ . സമപ്പവത്തേ ധമ്മേ പടിസഞ്ചിക്ഖതി ഉപപത്തിതോ ഇക്ഖതി തദാകാരാ ഹുത്വാ പവത്തതീതി പടിസങ്ഖാനലക്ഖണാ, ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘പടിസങ്ഖാ സന്തിട്ഠനാ ഗഹണേ മജ്ഝത്തതാ’’തി ഉപേക്ഖാകിച്ചാധിമത്തതായ സങ്ഖാരുപേക്ഖാ വുത്താ. സമ്പയുത്തധമ്മാനം യഥാസകകിച്ചകരണവസേന സമം പവത്തനപച്ചയതാ സമവാഹിതാ. അലീനാനുദ്ധതപ്പവത്തിപച്ചയതാ ഊനാധികതാനിവാരണം. സമ്പയുത്താനം അസമപ്പവത്തിഹേതുകപക്ഖപാതം ഉപച്ഛിന്ദന്തീ വിയ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘പക്ഖപാതുപച്ഛേദരസാ’’തി. അജ്ഝുപേക്ഖനമേവ മജ്ഝത്തഭാവോ.
സബ്ബസ്മിം ലീനപക്ഖേ ഉദ്ധച്ചപക്ഖേ ച അത്ഥികാ പത്ഥനീയാ ഇച്ഛിതബ്ബാതി സബ്ബത്ഥികാ, തം സബ്ബത്ഥികം. സമാനക്ഖണപവത്തീസു സത്തസുപി സമ്ബോജ്ഝങ്ഗേസു വാചായ ¶ കമപ്പവത്തിതോ പടിപാടിയാ വത്തബ്ബേസു യം കിഞ്ചി പഠമം അവത്വാ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സേവ പഠമം വചനസ്സ കാരണം സബ്ബേസം ഉപകാരകത്തന്തി വുത്തം ‘‘സബ്ബേസ’’ന്തിആദി. സബ്ബേസന്തി ച ലീനുദ്ധച്ചപക്ഖികാനം, അഞ്ഞഥാ സബ്ബേപി സബ്ബേസം പച്ചയാതി.
‘‘കസ്മാ സത്തേവ ബോജ്ഝങ്ഗാ വുത്താ’’തി ചോദകോ സദ്ധാലോഭാദീനമ്പി ബോജ്ഝങ്ഗഭാവം ആസങ്കതി, ഇതരോ സതിആദീനംയേവ ഭാവനായ ഉപകാരതം ദസ്സേന്തോ ‘‘ലീനുദ്ധച്ചപടിപക്ഖതോ സബ്ബത്ഥികതോ ചാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ലീനസ്സാതി അതിസിഥിലവീരിയതാദീഹി ഭാവനാവീഥിം അനോതരിത്വാ സംകുടിതസ്സ ചിത്തസ്സ. തദാ ഹി പസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ ന ഭാവേതബ്ബാ. തഞ്ഹി ഏതേഹി അല്ലതിണാദീഹി വിയ പരിത്തോ അഗ്ഗി ദുസ്സമുട്ഠാപിയം ഹോതീതി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ പരിത്തം അഗ്ഗിം ഉജ്ജാലേതുകാമോ അസ്സ, സോ തത്ഥ അല്ലാനി ചേവ തിണാനി പക്ഖിപേയ്യാ’’തിആദി (സം. നി. ൫.൨൩൪). ധമ്മവിചയവീരിയപീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ പന ഭാവേതബ്ബാ, സുക്ഖതിണാദീഹി വിയ പരിത്തോ അഗ്ഗി ലീനം ചിത്തം ഏതേഹി സുസമുട്ഠാപിയം ഹോതീതി. തേന വുത്തം ‘‘യസ്മിഞ്ച ഖോ’’തിആദി. തത്ഥ യഥാസകം ആഹാരവസേന ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീനം ഭാവനാ വേദിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, കുസലാകുസലാ ധമ്മാ…പേ… പീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭിയ്യോഭാവായ…പേ… സംവത്തതീ’’തി (സം. നി. ൫.൨൩൨). തത്ഥ സഭാവസാമഞ്ഞലക്ഖണപടിവേധവസേന പവത്തമനസികാരോ…പേ… ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദയോ ഭാവേതി നാമ.
ഉദ്ധച്ചസ്സാതി ചിത്തസ്സ അച്ചാരദ്ധവീരിയതാദീഹി സീതിഭാവപതിട്ഠിതഭാവം അനോതിണ്ണതായ, തദാ ധമ്മവിചയവീരിയപീതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ ന ഭാവേതബ്ബാ. തഞ്ഹി ഏതേഹി സുക്ഖതിണാദീഹി വിയ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ദുവൂപസമയം ഹോതി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, പുരിസോ മഹന്തം അഗ്ഗിക്ഖന്ധം ¶ നിബ്ബാപേതുകാമോ അസ്സ, സോ തത്ഥ സുക്ഖാനി ചേവ തിണാനി പക്ഖിപേയ്യാ’’തിആദി (സം. നി. ൫.൨൩൪). പസ്സദ്ധിസമാധിഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാ പന ഭാവേതബ്ബാ, അല്ലതിണാദീഹി വിയ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ഉദ്ധതം ചിത്തം ഏതേഹി സുവൂപസമയം ഹോതി. തേന വുത്തം ‘‘യസ്മിഞ്ച ഖോ’’തിആദി. ഏത്ഥാപി യഥാസകം ആഹാരവസേന പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീനം ഭാവനാ വേദിതബ്ബാ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘അത്ഥി, ഭിക്ഖവേ, കായപസ്സദ്ധി ¶ ചിത്തപസ്സദ്ധി…പേ… ഉപേക്ഖാസമ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഭിയ്യോഭാവായ സംവത്തതീ’’തി (സം. നി. ൫.൨൩൨). തത്ഥ യഥാസ്സ പസ്സദ്ധിആദയോ ഉപ്പന്നപുബ്ബാ, തം ആകാരം സല്ലക്ഖേത്വാ തേസം ഉപ്പാദനവസേന തഥാ മനസികരോന്തോവ പസ്സദ്ധിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദയോ ഭാവേതി നാമ. സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ പന സബ്ബത്ഥ ബഹൂപകാരോ. സോ ഹി ചിത്തം ലീനപക്ഖികാനം പസ്സദ്ധിആദീനം വസേന ലയാപത്തിതോ, ഉദ്ധച്ചപക്ഖികാനഞ്ച ധമ്മവിചയാദീനം വസേന ഉദ്ധച്ചപാതതോ രക്ഖതി, തസ്മാ സോ ലോണധൂപനം വിയ സബ്ബബ്യഞ്ജനേസു സബ്ബകമ്മികഅമച്ചോ വിയ ച രാജകിച്ചേസു സബ്ബത്ഥ ഇച്ഛിതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘സതിഞ്ച ഖ്വാഹം, ഭിക്ഖവേ, സബ്ബത്ഥികം വദാമീ’’തി (സം. നി. ൫.൨൩൪).
ഞത്വാ ഞാതബ്ബാതി (സം. നി. ടീ. ൧.൧.൧൨൯) സമ്ബന്ധോ. വഡ്ഢി നാമ വേപുല്ലം ഭിയ്യോഭാവോ പുനപ്പുനം ഉപ്പാദോ ഏവാതി ആഹ ‘‘പുനപ്പുനം ജനേതീ’’തി. അഭിവുദ്ധിം പാപേന്തോ നിബ്ബത്തേതി. വിവിത്തതാതി വിവിത്തഭാവോ. യോ ഹി വിവേചനീയതോ വിവിച്ചതി, യം വിവിച്ചിത്വാ ഠിതം, തദുഭയം ഇധ വിവിത്തഭാവസാമഞ്ഞേന ‘‘വിവിത്തതാ’’തി വുത്തം. തേസു പുരിമോ വിവേചനീയതോ വിവിച്ചമാനതായ വിവേകസങ്ഖാതായ വിവിച്ചനകിരിയായ സമങ്ഗീ ധമ്മസമൂഹോ തായ ഏവ വിവിച്ചനകിരിയായ വസേന വിവേകോതി ഗഹിതോ. ഇതരോ സബ്ബസോ തതോ തതോ വിവിത്തസഭാവതായ. തത്ഥ യസ്മിം ധമ്മപുഞ്ജേ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗോ വിവിച്ചനകിരിയായ പവത്തതി, തം യഥാവുത്തായ വിവിച്ചമാനതായ വിവേകസങ്ഖാതം നിസ്സായേവ പവത്തതി, ഇതരം പന തന്നിന്നതാതദാരമ്മണതാഹീതി വുത്തം ‘‘വിവേകേ നിസ്സിത’’ന്തി. യഥാ വാ വിവേകവസേന പവത്തം ഝാനം ‘‘വിവേകജ’’ന്തി വുത്തം, ഏവം വിവേകവസേന പവത്തോ ബോജ്ഝങ്ഗോ ‘‘വിവേകനിസ്സിതോ’’തി ദട്ഠബ്ബോ. നിസ്സയട്ഠോ ച വിപസ്സനാമഗ്ഗാനം വസേന മഗ്ഗഫലാനം വേദിതബ്ബോ. അസതിപി പുബ്ബാപരഭാവേ ‘‘പടിച്ചസമുപ്പാദാ’’തി ഏത്ഥ പച്ചയാനം സമുപ്പാദനം വിയ അഭിന്നധമ്മാധാരാ നിസ്സയനഭാവനാ സമ്ഭവന്തീതി. അയമേവാതി വിവേകോ ഏവ. വിവേകോ ഹി പഹാനവിനയവിരാഗനിരോധാ ച സമാനത്ഥാ.
തദങ്ഗസമുച്ഛേദനിസ്സരണവിവേകനിസ്സിതതം വത്വാ പടിപസ്സദ്ധിവിവേകനിസ്സിതതായ അവചനം ‘‘സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം ഭാവേതീ’’തിആദിനാ ഭാവേതബ്ബാനം ബോജ്ഝങ്ഗാനം ഇധ വുത്തത്താ. ഭാവിതബ്ബോജ്ഝങ്ഗസ്സ ഹി യേ സച്ഛികാതബ്ബാ ഫലബോജ്ഝങ്ഗാ, തേസം കിച്ചം പടിപസ്സദ്ധിവിവേകോ. അജ്ഝാസയതോതി ¶ ‘‘നിബ്ബാനം സച്ഛികരിസ്സാമീ’’തി മഹന്തഅജ്ഝാസയതോ. യദിപി വിപസ്സനാക്ഖണേ സങ്ഖാരാരമ്മണം ¶ ചിത്തം, സങ്ഖാരേസു പന ആദീനവം സുട്ഠു ദിസ്വാ തപ്പടിപക്ഖേ നിബ്ബാനേ അധിമുത്തതായ അജ്ഝാസയതോ നിസ്സരണവിവേകനിസ്സിതതാ ദാഹാഭിഭൂതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സീതനിന്നചിതത്താ വിയ. ന പടിസിദ്ധാ വിപസ്സനാപാദകേസു കസിണാരമ്മണാദിഝാനേസു സതിആദീനം നിബ്ബേധഭാഗിയത്താ. അനുദ്ധരന്താ പന വിപസ്സനാ വിയ ബോധിയാ മഗ്ഗസ്സ ആസന്നകാരണം ഝാനം ന ഹോതി, നാപി തഥാ ഏകന്തികം കാരണം, ന ച വിപസ്സനാകിച്ചസ്സ വിയ ഝാനകിച്ചസ്സ നിട്ഠാനം മഗ്ഗോതി കത്വാ ന ഉദ്ധരന്തി. ഏത്ഥ ച കസിണഗ്ഗഹണേന തദായത്താനി ആരുപ്പാനിപി ഗഹിതാനീതി ദട്ഠബ്ബാനി. താനിപി ഹി വിപസ്സനാപാദകാനി നിബ്ബേധഭാഗിയാനി ച ഹോന്തീതി വത്തും വട്ടതി തന്നിന്നഭാവസബ്ഭാവതോ. യദഗ്ഗേന ഹി നിബ്ബാനനിന്നതാ, തദഗ്ഗേന ഫലനിന്നതാപി സിയാ. ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹം തദായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൪൬൫) ആദിവചനമ്പേതസ്സ അത്ഥസ്സ സാധകം.
വോസ്സഗ്ഗ-സദ്ദോ പരിച്ചാഗത്ഥോ പക്ഖന്ദനത്ഥോ ചാതി വോസ്സഗ്ഗസ്സ ദുവിധതാ വുത്താ. വോസ്സജ്ജനഞ്ഹി പഹാനം, വിസ്സട്ഠഭാവേന നിരാസങ്കപവതി ച, തസ്മാ വിപസ്സനാക്ഖണേ തദങ്ഗവസേന, മഗ്ഗക്ഖണേ സമുച്ഛേദവസേന പടിപക്ഖസ്സ പഹാനം വോസ്സഗ്ഗോ, തഥാ വിപസ്സനാക്ഖണേ തന്നിന്നഭാവേന, മഗ്ഗക്ഖണേ ആരമ്മണകരണേന വിസ്സട്ഠസഭാവതോ വോസ്സഗ്ഗോതി വേദിതബ്ബം. യഥാവുത്തേന പകാരേനാതി തദങ്ഗസമുച്ഛേദപകാരേന തന്നിന്നതദാരമ്മണകരണപകാരേന ച. പുബ്ബേ വോസ്സഗ്ഗ-പദസ്സേവ അത്ഥസ്സ വുത്തത്താ ആഹ ‘‘സകലേന വചനേനാ’’തി. പരിണമന്തം വിപസ്സനാക്ഖണേ, പരിണതം മഗ്ഗക്ഖണേ. പരിണാമോ നാമ പരിപാകോതി ആഹ ‘‘പരിപച്ചന്തം പരിപക്കഞ്ചാ’’തി. പരിപാകോ ച ആസേവനലാഭേന ആഹിതസാമത്ഥിയസ്സ കിലേസസ്സ പരിച്ചജിതും നിബ്ബാനഞ്ച പക്ഖന്ദിതും തിക്ഖവിസദസഭാവോ. തേനാഹ ‘‘അയഞ്ഹീ’’തിആദി. ഏസ നയോതി യ്വായം ‘‘തദങ്ഗവിവേകനിസ്സിത’’ന്തിആദിനാ സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗേ വുത്തോ, സേസേസു ധമ്മവിചയസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദീസുപി ഏസ നയോതി ഏവം തത്ഥ നേതബ്ബന്തി അത്ഥോ.
ഏവം ആദികമ്മികാനം ബോജ്ഝങ്ഗേസു അസമ്മോഹത്ഥം മിസ്സകനയം വത്വാ ഇദാനി നിബ്ബത്തിതലോകുത്തരബോജ്ഝങ്ഗവസേന അത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘ഇധ പനാ’’തിആദി വുത്തം. ഇധ പനാതി ഇമസ്മിം സബ്ബാസവസുത്തന്തേ. മഗ്ഗോ ഏവ വോസ്സഗ്ഗവിപരിണാമീ ഭാവനാമഗ്ഗസ്സ ഇധ അധിപ്പേതത്താ. തഞ്ച ഖോതി സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗം. സമുച്ഛേദതോതി സമുച്ഛിന്ദനതോ.
ദിട്ഠാസവസ്സ ¶ പഠമമഗ്ഗവജ്ഝത്താ ‘‘തയോ ആസവാ’’തി വുത്തം. തേപി അനപായഗമനീയാ ഏവ വേദിതബ്ബാ ¶ അപായഗമനീയാനം ദസ്സനേനേവ പഹീനത്താ. സതിപി സമ്ബോജ്ഝങ്ഗാനം യേഭുയ്യേന മഗ്ഗഭാവേ തത്ഥ തത്ഥ സമ്ബോജ്ഝങ്ഗസഭാവാനം മഗ്ഗധമ്മാനം വസേന വുത്തമഗ്ഗത്തയസമ്പയുത്താ ബോജ്ഝങ്ഗാതി പച്ചേകബോജ്ഝങ്ഗേ ‘‘ബോജ്ഝങ്ഗഭാവനായാ’’തി ഇമിനാ ഗണ്ഹന്തോ ‘‘മഗ്ഗത്തയസമ്പയുത്തായാ’’തി ആഹ.
ഭാവനാപഹാതബ്ബആസവവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.
൨൮. ഥോമേന്തോതി ആസവപ്പഹാനസ്സ സുദുക്കരത്താ തായ ഏവ ദുക്കരകിരിയായ തം അഭിത്ഥവന്തോ. അസ്സാതി പഹീനാസവഭിക്ഖുനോ. ആനിസംസന്തി തണ്ഹാച്ഛേദാദിദുക്ഖക്ഖയപരിയോസാനം ഉദ്രയം. ഏതേഹി പഹാനാദിസംകിത്തനേഹി. ഉസ്സുക്കം ജനേന്തോതി ഏവം ധമ്മസ്സാമിനാപി അഭിത്ഥവനീയം മഹാനിസംസഞ്ച ആസവപ്പഹാനന്തി തത്ഥ ആദരസഹിതം ഉസ്സാഹം ഉപ്പാദേന്തോ. ദസ്സനേനേവ പഹീനാതി ദസ്സനേന പഹീനാ ഏവ. തേന വുത്തം ‘‘ന അപ്പഹീനേസുയേവ പഹീനസഞ്ഞീ’’തി.
സബ്ബ-സദ്ദേന ആസവാനം, ആസവസംവരാനഞ്ച സമ്ബന്ധവസേന ദുതിയപഠമവികപ്പാനം ഭേദോ ദട്ഠബ്ബോ. ദസ്സനാഭിസമയാതി പരിഞ്ഞാഭിസമയാ പരിഞ്ഞാകിച്ചസിദ്ധിയാ. തേനാഹ ‘‘കിച്ചവസേനാ’’തി, അസമ്മോഹപടിവേധേനാതി അത്ഥോ. സമുസ്സയോ കായോ, അത്തഭാവോ വാ.
അനവജ്ജപീതിസോമനസ്സസഹിതം ചിത്തം ‘‘അത്തനോ’’തി വത്തബ്ബതം അരഹതി അത്ഥാവഹത്താ, ന തബ്ബിപരീതം അനത്ഥാവഹത്താതി പീതിസമ്പയുത്തചിത്തതം സന്ധായാഹ ‘‘അത്തമനാതി സകമനാ’’തി. തേനാഹ ‘‘തുട്ഠമനാ’’തി. അത്തമനാതി വാ പീതിസോമനസ്സേഹി ഗഹിതമനാ. യസ്മാ പന തേഹി ഗഹിതതാ സമ്പയുത്തതാവ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പീതിസോമനസ്സേഹി വാ സമ്പയുത്തമനാ’’തി. യദേത്ഥ അത്ഥതോ ന വിഭത്തം, തം വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ ചാതി വേദിതബ്ബം.
സബ്ബാസവസുത്തവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.
൩. ധമ്മദായാദസുത്തവണ്ണനാ
൨൯. തസ്മാ ¶ ¶ തം ദസ്സേത്വാതി യസ്മാ സുത്തന്തവണ്ണനാ സുത്തനിക്ഖേപം ദസ്സേത്വാ വുച്ചമാനാ പാകടാ ഹോതി, യസ്മാ ചസ്സ ധമ്മദായാദസുത്തസ്സ അട്ഠുപ്പത്തികോ നിക്ഖേപോ, തസ്മാ തം നിക്ഖേപം ദസ്സേത്വാ, കഥേത്വാതി അത്ഥോ. ലാഭസക്കാരേതി (സം. നി. ടീ. ൨.൨.൬൩) ലാഭസക്കാരസങ്ഖാതായ അട്ഠുപ്പത്തിയാതി കേചി, ലാഭസക്കാരേ വാ അട്ഠുപ്പത്തിയാതി അപരേ. യാ ഹി ലാഭസക്കാരനിമിത്തം തദാ ഭിക്ഖൂസു പച്ചയബാഹുല്ലികതാ ജാതാ, തം അട്ഠുപ്പത്തിം കത്വാ ഭഗവാ ഇമം ദേസേസീതി. യമകമഹാമേഘോതി ഹേട്ഠാഓലമ്ബനഉപരിഉഗ്ഗമനവസേന സതപടലോ സഹസ്സപടലോ യുഗളമഹാമേഘോ. തിട്ഠന്തി ചേവ ഭഗവതി കത്ഥചി നിബദ്ധവാസം വസന്തേ, ചാരികം പന ഗച്ഛന്തേ അനുബന്ധന്തി ച. ഭിക്ഖൂനമ്പി യേഭുയ്യേന കപ്പസതസഹസ്സം തതോ ഭിയ്യോപി പൂരിതദാനപാരമിസഞ്ചയത്താ തദാ മഹാലാഭസക്കാരോ ഉപ്പജ്ജീതി വുത്തം ‘‘ഏവം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സപീ’’തി.
സക്കതോതി സക്കാരപ്പതോ. ഗരുകതോതി ഗരുകാരപ്പത്തോ. മാനിതോതി ബഹുമതോ മനസാ പിയായിതോ ച. പൂജിതോതി മാലാദിപൂജായ ചേവ ചതുപച്ചയാഭിപൂജായ ച പൂജിതോ. അപചിതോതി അപചായനപ്പത്തോ. യസ്സ ഹി ചത്താരോ പച്ചയേ സക്കത്വാപി അഭിസങ്ഖതേ പണീതപണീതേ ഉപനേന്തി, സോ സക്കതോ. യസ്മിം ഗരുഭാവം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ തേ ദേന്തി, സോ ഗരുകതോ. യം മനസാ പിയായന്തി ബഹുമഞ്ഞന്തി ച, സോ ബഹുമതോ. യസ്സ സബ്ബമേതം പൂജാവസേന കരോന്തി, സോ പൂജിതോ. യസ്സ അഭിവാദനപച്ചുട്ഠാനഞ്ജലികമ്മാദിവസേന പരമനിപച്ചകാരം കരോന്തി, സോ അപചിതോ. ഭഗവതി ഭിക്ഖുസങ്ഘേ ച ലോകോ ഏവം പടിപന്നോ. തേന വുത്തം ‘‘തേന ഖോ പന…പേ… പരിക്ഖാരാന’’ന്തി. ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപത്തന്തി ലാഭസ്സ ച യസസ്സ ച അഗ്ഗം ഉക്കംസം പത്തം.
പച്ചയാ ചീവരാദയോ ഗരുകാതബ്ബാ ഏതേസന്തി പച്ചയഗരുകാ, ആമിസചക്ഖുകാതി അത്ഥോ. പച്ചയേസു ഗിദ്ധാ ഗധിതാ പച്ചയാനം ബഹുലഭാവായ പടിപന്നാതി പച്ചയബാഹുലികാ. ഭഗവതോപി പാകടാ അഹോസി പകതിചാരിത്തവസേനാതി അധിപ്പായോ അഞ്ഞഥാ അപാകടസ്സേവ അഭാവതോ. ധമ്മസഭാവചിന്താവസേന പവത്തം സഹോത്തപ്പഞാണം ധമ്മസംവേഗോ, ഇധ ¶ പന സോ ഭിക്ഖൂനം ലാഭഗരുതാധമ്മവസേന ¶ വേദിതബ്ബോ. സമണധമ്മവുത്തീതി സമണധമ്മകരണം. സാതി ധമ്മദായാദദേസനാ. പടിബിമ്ബദസ്സനവസേന സബ്ബകായസ്സ ദസ്സനയോഗ്ഗോ ആദാസോതി സബ്ബകായികആദാസോ.
പിതു-ദായം, തേന ദാതബ്ബം, തതോ ലദ്ധബ്ബം അരഹഭാവേന ആദിയന്തീതി ദായാദാ, പുത്താ. തഞ്ച ലോകേ ആമിസമേവ, സാസനേ പന ധമ്മോപീതി തത്ഥ യം സാവജ്ജം അനിയ്യാനികഞ്ച, തം പടിക്ഖിപിത്വാ, യം നിയ്യാനികം അനവജ്ജഞ്ച, തത്ഥ ഭിക്ഖൂ നിയോജേന്തോ ഭഗവാ അവോച ‘‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ’’തി. ധമ്മസ്സ മേ ദായാദാതി മമ ധമ്മസ്സ ഓഗാഹിനോ, ധമ്മഭാഗഭാഗിനോതി അത്ഥോ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘ധമ്മകോട്ഠാസസ്സേവ സാമിനോ’’തി (മ. നി. അട്ഠ.൧.൨൯). നിബ്ബത്തിതധമ്മോതി അസംകിലേസികാനുത്തരാദിഭാവേന ധമ്മസാമഞ്ഞതോ നിദ്ധാരിതധമ്മോ. പരിയായേതി സഭാവതോ പരിവത്തേത്വാ ഞാപേതി ഏതേനാതി പരിയായോ, ലേസോ, ലേസകാരണം വാ. തദഭാവതോ നിപ്പരിയായധമ്മോ മഗ്ഗപ്പത്തിയാ അപായപതനാദിതോ അച്ചന്തമേവ വാരണതോ. ഇതരോ വുത്തവിപരിയായതോ പരിയായധമ്മോ അച്ചന്തം അപായദുക്ഖവട്ടദുക്ഖപാതനതോ പരമ്പരായ വാരണതോ. യഥാ ഹി ലോകിയം കുസലം ദാനസീലാദി വിവട്ടം ഉദ്ദിസ്സ നിബ്ബത്തിതം, അയം തം അസമ്പാദേന്തമ്പി തം സമ്പാപകസ്സ ധമ്മസ്സ നിബ്ബത്തകാരണഭാവപരിയായേന പരിയായധമ്മോ നാമ ഹോതി, ഏവം തം വട്ടം ഉദ്ദിസ്സ നിബ്ബത്തിതം, യം തണ്ഹാദീഹി സവിസേസം ആമസിതബ്ബതോ ആമിസന്തി ലോകേ പാകടം അച്ഛാദനഭോജനാദി, തസ്സ, തംസദിസസ്സ ച ഫലവിസേസസ്സ നിമിത്തഭാവപരിയായേന പരിയായാമിസന്തി വുച്ചതീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘യം പനിദം…പേ… ഇദം പരിയായാമിസം നാമാ’’തി.
‘‘സകലമേവ ഹിദം, ആനന്ദ, ബ്രഹ്മചരിയസ്സ യദിദം കല്യാണമിത്തതാ’’തി (സം. നി. ൫.൨, ൩) ആദിവചനതോ സാവകേഹി അധിഗതോപി ലോകുത്തരധമ്മോ സത്ഥുയേവാതി വത്തബ്ബതം അരഹതീതി വുത്തം ‘‘നിപ്പരിയായധമ്മോപി ഭഗവതോയേവ സന്തകോ’’തി. സാവകാനഞ്ഹി ധമ്മദിട്ഠിപച്ചയസ്സപി യോനിസോമനസികാരസ്സ വിസേസപച്ചയോ പരതോഘോസോ ച തഥാഗതാധീനോതി തേഹി പടിവിദ്ധോപി ധമ്മോ ധമ്മസ്സാമിനോയേവാതി വത്തും യുത്തം. തേനാഹ ‘‘ഭഗവതാ ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ അനുപ്പന്നസ്സ മഗ്ഗസ്സാതി കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനന്തരധാനതോ പഭുതി യാവ ഇമസ്മാ ബുദ്ധുപ്പാദാ അസമ്ബോധവസേന ന ഉപ്പന്നസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ. ഉപ്പാദേതാതി നിബ്ബത്തേതാ. തം പനേതം മഗ്ഗസ്സ ¶ ഭഗവതോ നിബ്ബത്തനം, ന പച്ചേകബുദ്ധാനം വിയ സസന്താനേയേവ, അഥ ഖോ പരസന്താനേപീതി ദസ്സേതും ‘‘അസഞ്ജാതസ്സ മഗ്ഗസ്സ സഞ്ജനേതാ, അനക്ഖാതസ്സ മഗ്ഗസ്സ അക്ഖാതാ’’തി വുത്തം. തയിദം മഗ്ഗസ്സ ഉപ്പാദനം സഞ്ജാനനഞ്ച അത്ഥതോ ജാനനഞ്ഞേവ അസമ്മോഹപടിവേധഭാവതോതി വുത്തം ‘‘മഗ്ഗഞ്ഞൂ മഗ്ഗവിദൂ’’തി. അക്ഖാനം പനസ്സ സുകുസലഭാവേനാതി വുത്തം ‘‘മഗ്ഗകോവിദോ’’തി. സത്ഥാരാ ¶ യഥാഗതം മഗ്ഗം അനുഗച്ഛന്തീതി മഗ്ഗാനുഗാ ഭഗവതോ ഏവ തം മഗ്ഗം സുട്ഠു അധിഗമനതോ. പച്ഛാ പരതോ സമ്മാ അനു അനു ആഗതാ പടിപന്നാതി പച്ഛാ സമന്നാഗതാ.
ജാനം ജാനാതീതി ജാനിതബ്ബമേവ അഭിഞ്ഞേയ്യാദിഭേദം ജാനാതി ഏകന്തഹിതപടിപത്തിതോ. പസ്സം പസ്സതീതി തഥാ പസ്സിതബ്ബമേവ പസ്സതി. അഥ വാ ജാനം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണേന ജാനിതബ്ബം ജാനാതിയേവ. ന ഹി പദേസഞാണേന ജാനിതബ്ബം സബ്ബം ഏകന്തതോ ജാനാതി. പസ്സം പസ്സതീതി ദിബ്ബചക്ഖു പഞ്ഞാചക്ഖു ധമ്മചക്ഖു ബുദ്ധചക്ഖു സമന്തചക്ഖുസങ്ഖാതേഹി പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി പസ്സിതബ്ബം പസ്സതിയേവ. അഥ വാ ജാനം ജാനാതീതി യഥാ അഞ്ഞേ സവിപല്ലാസാ കാമരൂപപരിഞ്ഞാവാദിനോ ജാനന്താപി വിപല്ലാസവസേന ജാനന്തി, ന ഏവം ഭഗവാ. ഭഗവാ പന പഹീനവിപല്ലാസത്താ ജാനന്തോ ജാനാതിയേവ, ദിട്ഠിദസ്സനസ്സ ച അഭാവാ പസ്സന്തോ പസ്സതിയേവാതി അത്ഥോ. ചക്ഖുഭൂതോതി പഞ്ഞാചക്ഖുമയത്താ തസ്സ ച പത്തത്താ സത്തേസു ച തദുപ്പാദനതോ ദസ്സനപരിണായകട്ഠേന ലോകസ്സ ചക്ഖു വിയ ഭൂതോ. ഞാണഭൂതോതി ഏതസ്സ ച ഏവമേവ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. ധമ്മാ ബോധിപക്ഖിയാ, ബ്രഹ്മാ മഗ്ഗോ, തേഹി ഉപ്പന്നത്താ, തേസംവാ പത്തത്താ അധിഗതത്താ, ലോകസ്സ ച തദുപ്പാദനതോ ‘‘ധമ്മഭൂതോ, ബ്രഹ്മഭൂതോ’’തി ച വേദിതബ്ബോ. വത്താതി ചതുസച്ചധമ്മം വദതീതി വത്താ. ചിരം സച്ചപ്പടിവേധം പവത്തേന്തോ വദതീതി പവത്താ. അത്ഥസ്സ നിന്നേതാതി ധമ്മതാസങ്ഖാതം പരമത്ഥം നിബ്ബാനഞ്ച നിദ്ധാരേത്വാ ദസ്സേതാ, പാപയിതാ വാ. അമതസ്സ ദാതാതി അമതം സച്ഛികിരിയം സത്തേസു ഉപ്പാദേന്തോ അമതം ദദാതീതി അമതസ്സ ദാതാ. ബോധിപക്ഖിയധമ്മാനം തദായത്തഭാവതോ ധമ്മസ്സാമീ.
‘‘യാ ച നിബ്ബാനസമ്പത്തി, സബ്ബമേതേന ലബ്ഭതി;
സുഖോ വിപാകോ പുഞ്ഞാനം, അധിപ്പായോ സമിജ്ഝതി. (പേടകോ. ൨൩);
നിബ്ബാനപടിസംയുത്തോ, സബ്ബസമ്പത്തിദായകോ’’തി –
ഏവമാദിം ¶ ഭഗവതോ വചനം സുത്വാ ഏവ ഭിക്ഖൂ ദാനാദിപുഞ്ഞാനം വിവട്ടസന്നിസ്സയതം ജാനന്തി, ന അഞ്ഞഥാതി വുത്തം ‘‘പരിയായധമ്മോപി…പേ… പടിലഭതീ’’തി. ‘‘ഏദിസം പരിഭുഞ്ചിതബ്ബ’’ന്തി കപ്പിയസ്സ ച ചീവരാദിപച്ചയസ്സ ഭഗവതോ വചനേന വിനാ പടിഗ്ഗഹോപി ഭിക്ഖൂനം ന സമ്ഭവതി, കുതോ പരിഭോഗോതി ആഹ ‘‘നിപ്പരിയായാമിസമ്പീ’’തിആദി.
പരിയായാമിസസ്സ ഭഗവതോ സന്തകഭാവോ പരിയായധമ്മസ്സ തബ്ഭാവേനേവ ദീപിതോ. തദേവ സാമിഭാവം ¶ ദസ്സേന്തോതി സമ്ബന്ധോ. തസ്മാതി അത്താധീനപടിലാഭപടിഗ്ഗഹതായ അത്തനോ സന്തകത്താ ച. തത്ഥാതി തസ്മിം ധമ്മാമിസേ.
പച്ചയാ ചീവരാദയോ പരമാ പാപുണിതബ്ബഭാവേന ഉത്തമമരിയാദാ ഏതസ്സ ന ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മാ അപ്പിച്ഛതാദയോ ചാതി പച്ചയപരമോ, ലാഭഗരൂതി അത്ഥോ. തണ്ഹുപ്പാദേസൂതി ‘‘ചീവരഹേതു വാ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതി, പിണ്ഡപാതസേനാസനഇതിഭവാഭവഹേതു വാ, ഭിക്ഖവേ, ഭിക്ഖുനോ തണ്ഹാ ഉപ്പജ്ജമാനാ ഉപ്പജ്ജതീ’’തി (ദീ. നി. ൩.൩൧൧; അ. നി. ൪.൯; ഇതിവു. ൧൦൫) ഏവം വുത്തേസു ചതൂസു തണ്ഹുപ്പത്തികോട്ഠാസേസു. അപ്പിച്ഛതാസന്തുട്ഠിസല്ലേഖപവിവേകാദയോ അപ്പിച്ഛതാദയോ.
തത്ഥാതി തസ്മിം ഓവാദേ, തേസു വാ ധമ്മപടിഗ്ഗാഹകേസു ഭിക്ഖൂസു. ഭവിസ്സതി വാ യേസം തത്ഥാതി യോജനാ. ഇമസ്മിം പക്ഖേ തത്ഥാതി തസ്മിം ഓവാദേ ഇച്ചേവ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ. അധിപ്പായോ ആമിസദായാദതായ ഉപ്പജ്ജനകഅനത്ഥാനുപ്പാദസ്സ ധമ്മദായാദതായ ഉപ്പജ്ജനകഅട്ഠുപ്പത്തിയാ ച ആകങ്ഖാ. തേനാഹ ‘‘പസ്സതീ’’തിആദി. തത്ഥ ആമിസേ ഉപക്ഖലിതാനന്തി ആമിസഹേതു വിപ്പടിപന്നാനം. അതീതകാലേതി കസ്സപസമ്മാസമ്ബുദ്ധകാലേ. കപിലസ്സ ഭിക്ഖുനോ വത്ഥു കപിലസുത്തേന, ‘‘സങ്ഘാടിപിആദിത്താ ഹോതീ’’തിആദിനാ ലക്ഖണസുത്തേന (സം. നി. ൨.൨൧൮) ച വിഭാവേതബ്ബം. ആമിസഗരുകോ അപ്പഗ്ഘഭാവേന കൂടകഹാപണോ വിയ നിത്തേജോ സമണതേജേന അനുജ്ജലതോ നിബ്ബുതങ്ഗാരോ വിയ നിപ്പഭോ ച ഹോതീതി യോജനാ. തതോതി പച്ചയഗരുകഭാവതോ. വിവത്തിതചിത്തോതി വിനിവത്തിതമാനസോ, സല്ലേഖവുത്തീതി അത്ഥോ.
ധമ്മദായാദാതി ¶ ഏത്താവതാ അന്തോഗധാവധാരണം വചനന്തി തേന അവധാരണേന നിവത്തിതമത്ഥം വിഭാവേതും ‘‘മാ ആമിസദായാദാ’’തി പടിക്ഖേപോ ദസ്സിതോ. തഥേവ ച വിഭാവേതും അധിപ്പായാനിസംസവിഭാവനേസുപി ദസ്സിതോ, തഥാ ആദീനവവിഭാവനേന ധമ്മദായാദതാപടിക്ഖേപോ. അപദിസിതബ്ബാതി ഹേട്ഠാ കത്വാ വത്തബ്ബാതി. ആദിയാതി ഏത്ഥ യസ്മാ ആ-കാരോ മരിയാദത്ഥോ, തസ്മാ ധമ്മദായാദതാവിധുരേന ആമിസദായാദഭാവേന ഹേതുഭൂതേന, കരണഭൂതേന വാ ആദിയം വിവേചനം വിഞ്ഞൂഹി വിസും കരണം വവത്ഥാനസ്സ ഹോതീതി ആഹ ‘‘വിസും കാതബ്ബാ’’തി. തേനാഹ ‘‘വിഞ്ഞൂഹി ഗാരയ്ഹാ ഭവേയ്യാഥാതി വുത്തം ഹോതീ’’തി.
‘‘അത്ഥി മേ തുമ്ഹേസു അനുകമ്പാ…പേ… നോ ആമിസദായാദാ’’തി ഭിക്ഖൂസു അത്തനോ കരുണായനാകിത്തനം ¶ തേസം മുദുകരണം, ‘‘അഹമ്പി തേനാ’’തിആദി പന തതോപി സവിസേസം മുദുകരണന്തി ആഹ ‘‘അതീവ മുദുകരണത്ഥ’’ന്തി.
നാളകപടിപദാദയോ നാളകസുത്താദീസു (സു. നി. ൬൮൪-൭൨൮) ആഗതപടിപത്തിയോ. താ പന യസ്മാ നാളകത്ഥേരാദീഹി പടിപന്നാ പരമസല്ലേഖവുത്തിഭൂതാ അതിഉക്കട്ഠപടിപത്തിയോ, തസ്മാ ഇധ ധമ്മദായാദപടിപദായ ഉദാഹരണഭാവേന ഉദ്ധടാ. സക്ഖിഭൂതാതി തായ പടിപത്തിയാ വുച്ചമാനായ ‘‘കിം മേ വിനാ പടിപജ്ജനകോ അത്ഥീ’’തി അസദ്ദഹന്താനം പച്ചക്ഖകരണേന സക്ഖിഭൂതാ. ഇമസ്മിന്തി ‘‘തുമ്ഹേ ച മേ ഭിക്ഖവേ ധമ്മദായാദാ’’തിആദികേ വാക്യേ. സേസന്തി ‘‘തുമ്ഹേ ച മേ’’തിആദികം സുക്കപക്ഖേ ആഗതം പാളിപദം. വുത്തനയപച്ചനീകേനാതി ‘‘തേന ധമ്മദായാദഭാവേന നോ ആമിസദായാദഭാവേനാ’’തി ഏവം കണ്ഹപക്ഖേ വുത്തനയസ്സ പടിപക്ഖേന.
൩൦. ഥോമനം സുത്വാതി പടിപജ്ജനകസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ പസംസനം സുത്വാ യഥാ തം സപരിസസ്സ ആയസ്മതോ ഉപസേനസ്സ പടിപത്തിയാ സീലഥോമനം സുത്വാ. നിപാതപദന്തി ഇമിനാ ഇധ-സദ്ദസ്സ അനത്ഥകതമാഹ. പവാരിതോതി പടിക്ഖേപിതോ. യോ ഹി ഭുഞ്ജന്തോ ഭോജനേന തിത്തോ പരിവേസകേന ഉപനീതഭോജനം പടിക്ഖിപതി, സോ തേന പവാരിതേന പടിക്ഖേപിതോ നാമ ഹോതി. തേനാഹ ‘‘പവാരിതോതി…പേ… വുത്തം ഹോതീ’’തി. പകാരേഹി ദിട്ഠാദീഹി വാരേതി സങ്ഘാദികേ യാചാപേതി ഭത്തേ ¶ കരോതി ഏതായാതി പവാരണാ, ആപത്തിവിസോധനായ അത്തവോസ്സഗ്ഗോ ഓകാസദാനം. സാ പന യസ്മാ യേഭുയ്യേന വസ്സംവുത്ഥേഹി കാതബ്ബാ വുത്താ, തസ്മാ ‘‘വസ്സംവുത്ഥപവാരണാ’’തി വുത്തം. പവാരേതി പച്ചയേ ഇച്ഛാപേതി ഏതായാതി പവാരണാ, ചീവരാദീഹി ഉപനിമന്തനാ. പകാരയുത്താ വാരണാതി പവാരണാ, വിപ്പകതഭോജനതാദിചതുരങ്ഗസഹിതോ ഭോജനപടിക്ഖേപോ. സാ പന യസ്മാ അനതിരിത്തഭോജനനിമിത്തായ ആപത്തിയാ കാരണം ഹോതി, തസ്മാ ‘‘അനതിരിത്തപവാരണാ’’തി വുത്താ. യാവദത്ഥഭോജനസ്സ പവാരണാ യാവദത്ഥപവാരണാ, പരിയോസിതഭോജനസ്സ ഉപനീതാഹാരപടിക്ഖേപോതി അത്ഥോ.
‘‘ഭുത്താവീ’’തി വചനതോ ഭോജനപാരിപൂരിതാ ഇധാധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘പരിപുണ്ണോതി ഭോജനേന പരിപുണ്ണോ’’തി. പരിയോസിതോതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ ‘‘ഭോജനേന ഭോജനകിരിയായ പരിയോസിതോ’’തി. അട്ഠകഥായം പന അധിപ്പേതത്ഥം പാകടം കത്വാ ദസ്സേതും ഭോജന-സദ്ദസ്സ ലോപോ വുത്തോ. ധാതോതി തിത്തോ. സാധകാനീതി ഞാപകാനി. പരിയോസിതഭോജനം സുഹിതയാവദത്ഥതാഗഹണേഹി ഭുത്താവിതാദയോ, ഭുത്താവിതാദിഗ്ഗഹണേഹി വാ ഇതരേ ബോധിതാ ഹോന്തീതി അഞ്ഞമഞ്ഞം നേസം ഞാപകഞാപേതബ്ബതം ദസ്സേതും ‘‘യോ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ഏവം ഛഹിപി പദേഹി ഉദരാവദേഹകം ഭോജനം ദസ്സിതം ¶ , തഞ്ച ഖോ പരികപ്പനാവസേന. ന ഹി ഭഗവാ ഏവം ഭുഞ്ജതി. തേനാഹ ‘‘സബ്ബഞ്ചേതം പരികപ്പേത്വാ വുത്ത’’ന്തി.
‘‘സിയാ ഏവ, നാപി സിയാ’’തി ച ഇദം അത്ഥദ്വയമ്പി ഇധ സമ്ഭവതീതി വുത്തം ‘‘ഇധ ഉഭയമ്പി വട്ടതീ’’തി. അഥാതി അനന്തരം, മമ ഭോജനസമനന്തരമേവാതി അത്ഥോ. തം പന യസ്മാ യഥാവുത്തകാലപച്ചാമസനം ഹോതി, തസ്മാ ‘‘തമ്ഹി കാലേ’’തി വുത്തം. അപ്പരുള്ഹഹരിതേതി രുഹമാനതിണാദിഹരിതരഹിതേ. അഭാവത്ഥോ ച അയം അപ്പ-സദ്ദോ ‘‘അപ്പിച്ഛോ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൫൨, ൩൩൬; സം. നി. ൨.൧൪൮) വിയ.
കഥിതേപീതി പി-സദ്ദോ അവുത്തസമുച്ചയത്ഥോ. തേന വാപസമീകരണാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. തഥാ ഹേസ വുത്ത-സദ്ദോ ‘‘നോ ച ഖോ പടിവുത്ത’’ന്തിആദീസു (പാരാ. ൨൮൯) വാപസമീകരണേ ദിസ്സതി, ‘‘പന്നലോമോ പരദത്തവുത്തോ’’തിആദീസു (ചൂളവ. ൩൩൨) ജീവിതവുത്തിയം, ‘‘പണ്ഡുപലാസോ ബന്ധനാ പവുത്തോ’’തിആദീസു (പാരാ. ൯൨; പാചി. ൬൬൬; മഹാവ. ൧൨൯; മ. നി. ൩.൫൯) അപഗമേ, ‘‘ഗീതം പവുത്തം ¶ സമിഹിത’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൮൫) പാവചനഭാവേന പവത്തിതേ, ലോകേ പന ‘‘വുത്തം പരായണ’’ന്തിആദീസു (മഹാഭാസ ൭.൨.൨൬) അജ്ഝേനേ ദിസ്സതീതി.
ന ഏത്ഥ പിണ്ഡപാതഭോജനേന ധമ്മദായാദതാ നിവാരിതാ, പിണ്ഡപാതഭോജനം പന അനാദരിത്വാ ധമ്മാനുധമ്മപടിപത്തീതി ഏത്ഥ കാരണം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘പിണ്ഡപാതം…പേ… വീതിനാമേയ്യാ’’തി. തത്ഥ വീതിനാമേയ്യാതി കമ്മട്ഠാനാനുയോഗേന ഖേപേയ്യ. തേനാഹ ‘‘ആദിത്തസീസൂപമം പച്ചവേക്ഖിത്വാ’’തി. ആദിത്തസീസൂപമന്തിആദിത്തസീസൂപമസുത്തം.
കിഞ്ചാപീതി അയം ‘‘യദിപീ’’തി ഇമിനാ സമാനത്ഥോ നിപാതോ. നിപാതോ ച നാമ യത്ഥ യത്ഥ വാക്യേ പയുജ്ജതി, തേന തേന വത്തബ്ബത്ഥജോതകോ ഹോതീതി ഇധ ‘‘പിണ്ഡപാത’’ന്തിആദിനാ അനുഞ്ഞാപസംസാവസേന വുച്ചമാനസ്സ അത്ഥസ്സ ജോതകോതി അധിപ്പായേന ‘‘അനുജാനനപസംസനത്ഥേ നിപാതോ’’തി വുത്തം, അനുഞ്ഞാപസംസാരമ്ഭേ പന ‘‘അസമ്ഭാവനത്ഥേ’’തി വുത്തം സിയാ പുരിമേയേവ സമ്ഭാവനാവിഭാവനതോ അധികത്താനുലോമതോ ച.
ഏകവാരം പവത്തം പിണ്ഡപാതപടിക്ഖിപനം കഥം ദീഘരത്തം അപ്പിച്ഛതാദീനം കാരണം ഹോതീതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘തസ്സ ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ അത്രിച്ഛതാതി അത്ര ഇച്ഛതീതി അത്രിച്ഛോ, തസ്സ ഭാവോ അത്രിച്ഛതാ, അത്ഥതോ പരലാഭപത്ഥനാ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘പുരിമേയേവ സകലാഭേന അസന്തുട്ഠി, പരലാഭേ ¶ ച പത്ഥനാ, ഏതം അത്രിച്ഛതാലക്ഖണ’’ന്തി (വിഭ. അട്ഠ. ൮൪൯). പാപിച്ഛതാതി അസന്തഗുണസമ്ഭാവനാധിപ്പായതാ. പാപാ ഇച്ഛാ ഏതസ്സാതി പാപിച്ഛോ, തസ്സ ഭാവോ പാപിച്ഛതാ. യഥാഹ ‘‘അസന്തഗുണസമ്ഭാവനതാ പടിഗ്ഗഹണേ ച അമത്തഞ്ഞുതാ, ഏതം പാപിച്ഛലക്ഖണ’’ന്തി (വിഭ. അട്ഠ. ൮൫൧). മഹന്താനി വത്ഥൂനി ഇച്ഛതി, മഹതീ വാ തസ്സ ഇച്ഛാതി മഹിച്ഛോ, തസ്സ ഭാവോ മഹിച്ഛതാ. യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘സന്തഗുണസമ്ഭാവനതാ പടിഗ്ഗഹണേ ച അമത്തഞ്ഞുതാ, ഏതം മഹിച്ഛലക്ഖണ’’ന്തി. പച്ചവേക്ഖമാനോ നിവാരേസ്സതീതി യോജനാ. അസ്സ ഭിക്ഖുനോ സംവത്തിസ്സതി പിണ്ഡപാതപടിക്ഖേപോ.
മഹിച്ഛോ പുഗ്ഗലോ യഥാ പച്ചയദാനവസേന പച്ചയദായകേഹി ഭരിതും അസക്കുണേയ്യോ, ഏവം പച്ചയപരിയേസനവസേന അത്തനാപീതി വുത്തം ‘‘അത്തനോപി ¶ ഉപട്ഠാകാനമ്പി ദുബ്ഭരോ ഹോതീ’’തി. സദ്ധാദേയ്യസ്സ വിനിപാതവസേന പവത്തിയാ അഞ്ഞസ്സ ഘരേ ഛഡ്ഡേന്തോ. രിത്തപത്തോവാതി യേസു കുലേസു പടിപിണ്ഡവസേന പവത്തതി, തേസം സബ്ബപച്ഛിമം അത്തനോ യഥാലദ്ധം ദത്വാ തത്ഥ കിഞ്ചി അലദ്ധാ രിത്തപത്തോ വിഹാരം പവിസിത്വാ നിപജ്ജതി ജിഘച്ഛാദുബ്ബല്യേനാതി അധിപ്പായോ. യഥാലദ്ധപച്ചയപരിഭോഗേന, പുന പരിയേസനാനാപജ്ജനേന അത്തനോ സുഭരതാ, യഥാലദ്ധപച്ചയേന അവഞ്ഞം അകത്വാ സന്തോസാപത്തിയാ ഉപട്ഠാകാനം സുഭരതാ വേദിതബ്ബാ.
കഥാവത്ഥൂനീതി അപ്പിച്ഛതാദിപടിസംയുത്താനം കഥാനം വത്ഥൂനീതി കഥാവത്ഥൂനി, അപ്പിച്ഛതാദയോ ഏവ. തീണീതി തീണി കഥാവത്ഥൂനി. അഭിസല്ലേഖികാതി അതിവിയ കിലേസേ സല്ലിഖതീതി അഭിസല്ലേഖോ, അപ്പിച്ഛ താദിഗുണസമുദായോ, സോ ഏതിസ്സാ അത്ഥീതി അഭിസല്ലേഖികാ, മഹിച്ഛതാദീനം തനുഭാവായ യുത്തരൂപാ അപ്പിച്ഛതാദിപടിസംയുത്തതാ. ചേതോവിനീവരണസപ്പായാതി കുസലചിത്തുപ്പത്തിയാ നിവാരകാനം നീവരണാനം ദൂരീഭാവകരണേന ചേതോവിനീവരണസങ്ഖാതാനം സമഥവിപസ്സനാനം സപ്പായാ. സമഥവിപസ്സനാചിത്തസ്സേവ വാ വിഭൂതിഭാവകരണായ സപ്പായാ ഉപകാരികാതി ചേതോവിനീവരണസപ്പായാ. ഏകന്തനിബ്ബിദായാതിആദി യേന നിബ്ബിദാദിആനിസംസേന അയം കഥാ അഭിസല്ലേഖികാ ചേതോവിനീവരണസപ്പായാ ച നാമ ഹോതി, തം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ ഏകന്തനിബ്ബിദായാതി ഏകംസേന വട്ടദുക്ഖതോ നിബ്ബിന്ദനത്ഥായ. വിരാഗായ നിരോധായാതി തസ്സേവ വിരജ്ജനത്ഥഞ്ച നിരുജ്ഝനത്ഥഞ്ച. ഉപസമായാതി സബ്ബകിലേസവൂപസമായ. അഭിഞ്ഞായാതി സബ്ബസ്സപി അഭിഞ്ഞേയ്യസ്സ അഭിജാനനായ. സമ്ബോധായാതി ചതുമഗ്ഗസമ്ബോധായ. നിബ്ബാനായാതി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനായ. ഏതേസു ഹി ആദിതോ തീഹി വിപസ്സനാ വുത്താ, പുന തീഹി മഗ്ഗോ, ഇതരേന നിബ്ബാനം. തേന സമഥവിപസ്സനാ ആദിം കത്വാ നിബ്ബാനപരിയോസാനോ അയം സബ്ബോ ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മോ ദസകഥാവത്ഥുലാഭിനോ സമ്ഭവതീതി ദസ്സേതി. പരിപൂരേസ്സന്തീതി തംസഭാവതോ ഉപകാരതോ ¶ ച സംവത്തിസ്സന്തി. അപ്പിച്ഛതാദയോ ഹി ഏകവാരഉപ്പന്നാ ഉപരി തദത്ഥായ സംവത്തിസ്സന്തി. കഥാവത്ഥുപരിപൂരണം സിക്ഖാപരിപൂരണഞ്ച വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം.
അമതം നിബ്ബാനന്തി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതും. ഇതരാ പന സേക്ഖാസേക്ഖധമ്മപാരിപൂരിയാ പരിപുണ്ണാ. നിബ്ബാനപാരിപൂരി ചേത്ഥ തദാവഹധമ്മപാരിപൂരിവസേന പരിയായതോ ¶ വുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഇദാനി യായം അപ്പിച്ഛതാദീനം അനുക്കമപരിവുദ്ധിയാ ഗുണപാരിപൂരിതാ, തം ഉപമായ സാധേന്തോ ‘‘സേയ്യഥാപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ പാവുസ്സകോതി വസ്സാനമാസേ ഉട്ഠിതോ. സോ ഹി ചിരാനുപ്പവത്തി ഹോതി. പബ്ബതകന്ദരാ പബ്ബതേസു ഉപച്ചകാധിച്ചകാപഭവനിജ്ഝരാദിനദിയോ. സരസാഖാതി യത്ഥ ഉപരിഉന്നതപദേസതോ ഉദകം ആഗന്ത്വാ തിട്ഠതി ചേവ സന്ദതി ച, തേ. കുസോബ്ഭാ ഖുദ്ദകതളാകാ. കുന്നദിയോതി പബ്ബതപാദതോ നിക്ഖന്താ ഖുദ്ദകനദിയോ. താ ഹി മഹാനദിയോ ഓതരന്തിയോ പരിപൂരേന്തി. പരമധമ്മദായാദന്തി പരമം ഉത്തമം ധമ്മദായാദഭാവം, പരമം ധമ്മദായജ്ജം വാ. തേ ഭിക്ഖൂതി തേ ധമ്മപടിഗ്ഗാഹകേ ഭിക്ഖൂ. സന്നിയോജേന്തോതി മൂലഗുണേഹി അപ്പിച്ഛതാദീഹി യോജേന്തോ.
ഉഗ്ഗഹേത്വാതി അത്ഥതോ ബ്യഞ്ജനതോ ച ഉപധാരണവസേന ഗഹേത്വാ അവിപരീതം ഗഹേത്വാ. സംസന്ദേത്വാതി മമ ദേസനാനുസാരേന മമജ്ഝാസയം അവിരജ്ഝിത്വാ. യഥാ ഇധേവ ചിന്തേസീതി യഥാ ഇമിസ്സാ ധമ്മദായാദദേസനായ ചിന്തേസി, ഏവം അഞ്ഞത്ഥാപി ധമ്മഥോമനത്ഥം ഗന്ധകുടിം പവിസന്തോ ചിന്തേസി. ഏകജ്ഝാസയായാതി സമാനാധിപ്പായായ. മതിയാതി പഞ്ഞായ. അയം ദേസനാ അഗ്ഗാതിആദി ഭഗവാ ധമ്മസേനാപതിം ഗുണതോ ഏവ പഗ്ഗണ്ഹാതീതി കത്വാ വുത്തം.
ചിത്തഗതിയാതി ചിത്തവസേന കായസ്സ പരിണാമനേന ‘‘അയം കായോ ഇദം ചിത്തം വിയ ഹോതൂ’’തി കായസ്സ ചിത്തേന സമാനഗതികതാധിട്ഠാനേന. കഥം പന കായോ ദന്ധപ്പവത്തികോ ലഹുപരിവത്തനചിത്തേന സമാനഗതികോ ഹോതീതി? ന സബ്ബഥാ സമാനഗതികോ. യഥേവ ഹി കായവസേന ചിത്തപരിണാമനേ ചിത്തം സബ്ബഥാ കായേന സമാനഗതികം ന ഹോതി. ന ഹി തദാ ചിത്തം സഭാവസിദ്ധേന അത്തനോ ഖണേന അവത്തിത്വാ ദന്ധവുത്തികസ്സ രൂപധമ്മസ്സ ഖണേന വത്തിതും സക്കോതി, ‘‘ഇദം ചിത്തം അയം കായോ വിയ ഹോതൂ’’തി പന അധിട്ഠാനേന ദന്ധഗതികസ്സ കായസ്സ അനുവത്തനതോ യാവ ഇച്ഛിതട്ഠാനപ്പത്തി, താവ കായഗതിം അനുലോമേന്തമേവ ഹുത്വാ സന്താനവസേന പവത്തമാനം ചിത്തം കായഗതികം കത്വാ പരിണാമിതം നാമ ഹോതി, ഏവം ‘‘അയം കായോ ഇദം ചിത്തം വിയ ഹോതൂ’’തി അധിട്ഠാനേന പഗേവ ലഹുസഞ്ഞായ സുഖുമസഞ്ഞായ ച സമ്പാദിതത്താ അഭാവിതിദ്ധിപാദാനം വിയ ദന്ധം അവത്തിത്വാ യഥാ ലഹും കതിപയചിത്തവാരേഹേവ ഇച്ഛിതട്ഠാനപ്പത്തി ഹോതി ¶ , ഏവം പവത്തമാനോ കായോ ചിത്തഗതികഭാവേനേവ പരിണാമിതോ നാമ ഹോതി, ന ഏകചിത്തക്ഖണേനേവ പവത്തിയാ. ഏവഞ്ച കത്വാ ¶ ബാഹുസമിഞ്ജനപ്പസാരണൂപമാപി ഉപചാരേന വിനാ സുട്ഠുതരം യുത്താ ഹോതി, അഞ്ഞഥാ ധമ്മതാവിലോമിതാ സിയാ. ന ഹി ധമ്മാനം ലക്ഖണഞ്ഞഥത്തം ഇദ്ധിബലേന കാതും സക്കാ, ഭാവഞ്ഞഥത്തമേവ പന സക്കാതി.
൩൧. ഭഗവതോ അധിപ്പായാനുരൂപം ഭിക്ഖൂനഞ്ച അജ്ഝാസയം ഞത്വാതി വചനസേസോ. ദേസകാലേ വിയ ഭാജനമ്പി ഓലോകേത്വാ ഏവ മഹാഥേരോ ധമ്മം കഥേതി. പക്കന്തസ്സാതി ഇദം അനാദരേ സാമിവചനന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘പക്കന്തസ്സ സതോ’’തിആദിമാഹ. കിത്തകേനാതി കേന പരിമാണേന. തം പന പരിമാണം യസ്മാ പരിമേയ്യസ്സ അത്ഥസ്സ പരിച്ഛിന്ദനം ഹോതി, തസ്മാ ‘‘കിത്താവതാതി പരിച്ഛേദവചന’’ന്തി ആഹ. നുകാരോ പുച്ഛായന്തി അയം നു-സദ്ദോ ഇധേവ പുച്ഛായം ആഗതോതി കത്വാ വുത്തം. നു-സദ്ദേന ഹേത്ഥ ജോതിയമാനോ അത്ഥോ കിം-സദ്ദേന പരിമാണോ അത്ഥോ പരിമേയ്യത്ഥോ ച. ഏത്ഥ സംകിലേസപക്ഖോ വിവേകസ്സ അനനുസിക്ഖനം ആമിസദായാദതാ, വോദാനപക്ഖോ തസ്സ അനുസിക്ഖനം ധമ്മദായാദതാതി. തീഹി വിവേകേഹീതി വിവേകത്തയഗ്ഗഹണം തദന്തോഗധത്താ വിവേകപഞ്ചകസ്സ. വിവേകപഞ്ചകഗ്ഗഹണേ പനസ്സ സരൂപേന കായവിവേകോ ഗഹിതോ ന സിയാ, തദായത്തത്താ വാ സത്ഥാരാ തദാ പയുജ്ജമാനവിവേകദസ്സനവസേന ‘‘തീഹി വിവേകേഹീ’’തിആദി വുത്തം. അഞ്ഞതരമ്പീതി കസ്മാ വുത്തം. ന ഹി കായവിവേകമത്തേന ധമ്മദായാദഭാവോ സിജ്ഝതീതി? ന, വിവേകദ്വയസന്നിസ്സയസ്സേവ കായവിവേകസ്സ ഇധാധിപ്പേതത്താ. ഏവഞ്ച കത്വാ ചിത്തവിവേകഗ്ഗഹണമ്പി സമത്ഥിതം ഹോതി. ന ഹി ലോകിയജ്ഝാനാധിഗമമത്തേന നിപ്പരിയായതോ സത്ഥുധമ്മദായാദഭാവോ ഇച്ഛിതോ, നിബ്ബാനാധിഗമേന പന സോ ഇച്ഛിതോ, തസ്മാ സബ്ബാപി സാസനേ വിവേകാനുസിക്ഖനാ നിബ്ബാനപോണാ നിബ്ബാനപബ്ഭാരാ നിബ്ബാനോഗധാ ചാതി വുത്തം ‘‘തിണ്ണം വിവേകാനം അഞ്ഞതരമ്പീ’’തി. അസതി ആലോകേ അന്ധകാരോ വിയ അസതി ധമ്മദായാദതായ ഏകംസിയാ ആമിസദായാദതാതി ആഹ ‘‘ആമിസദായാദാവ ഹോന്തീ’’തി. ഏസ നയോ സുക്കപക്ഖേപീതി കണ്ഹപക്ഖതോ സാധാരണവസേന ലബ്ഭമാനം അത്ഥസാമഞ്ഞം അതിദിസതി, ന അത്ഥവിസേസം തസ്സ വിസദിസത്താ, അത്ഥവിസേസമേവ വാ അതിദിസതി വിസദിസൂദാഹരണൂപായഞായേന. ‘‘തിണ്ണം വിവേകാനം അഞ്ഞതര’’ന്തി ഇദം ഇധ ന ലബ്ഭതി. തയോപി ¶ ഹി വിവേകാ, തേസു ഏകോ വാ ഇതരദ്വയസന്നിസ്സയോ ഇധ ലബ്ഭതി.
ദൂരതോപീതി ദൂരട്ഠാനതോപി. തേനാഹ ‘‘തിരോരട്ഠതോപീ’’തിആദി. കാമം ‘‘പടിഭാതൂ’’തി ഏത്ഥ പടി-സദ്ദാപേക്ഖായ ‘‘സാരിപുത്ത’’ന്തി ഉപയോഗവചനം, അത്ഥോ പന സാമിവചനവസേനേവ വേദിതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ആയസ്മതോയേവ സാരിപുത്തസ്സാ’’തി. ഭാഗോ ഹോതൂതി ഇമിനാഭാഗത്ഥോ പടി-സദ്ദോതി ദസ്സേതി ലക്ഖണാദിഅത്ഥാനം ഇധ അയുജ്ജനതോ. തേനാഹ ‘‘ഏവം സദ്ദലക്ഖണേന സമേതീ’’തി. ദിസ്സതൂതി ഞാണേന ദിസ്സതു, പസ്സതൂതി വാ അത്ഥോ. ഉപട്ഠാതൂതി ഞാണസ്സ പച്ചുപതിട്ഠതു. ഉഗ്ഗഹേസ്സന്തീതി ¶ വാചുഗ്ഗതം കരിസ്സന്തി. വാചുഗ്ഗതകരണഞ്ഹി ഉഗ്ഗഹോ. പരിയാപുണിസ്സന്തീതി തസ്സേവ വേവചനം. പുരിപുച്ഛനാദിനാ വാ അത്ഥസ്സ ചിത്തേ ആപാദനം പട്ഠപനം പരിയാപുണനം. കാരണവചനന്തി യഥാവുത്തസ്സ കാരണഭാവേന വചനം ‘‘ഹേതുമ്ഹി കരണവചന’’ന്തി കത്വാ. വുത്തത്ഥപച്ചാമസനം തം-സദ്ദേന കരീയതീതി. തേനാഹ ‘‘യസ്മാ’’തിആദി.
ഏകേനേവാകാരേനാതി ആമിസദായാദതാസിദ്ധേന ആദിയതാസങ്ഖാതേന ഏകേനേവ പകാരേന. തമേവ ഹി ആകാരം സന്ധായാഹ ‘‘ഭഗവതാ വുത്തമത്ഥ’’ന്തി. അഞ്ഞഥാ ‘‘സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ സാവകാ വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തീ’തി ഏകേനേവ ആകാരേന സോ അത്ഥോ ഥേരേനപി വുത്തോ. തീഹി ആകാരേഹീതി ആമിസദായാദപടിപദാഭൂതേഹി തിണ്ണം വിവേകാനം അനനുസിക്ഖനാകാരേഹി. ഏത്താവതാതി ‘‘ഇധാവുസോ…പേ… നാനുസിക്ഖന്തീ’’തി ഏത്തകേന കണ്ഹപക്ഖേ ഉദ്ദേസപാഠേന.
വിത്ഥാരതോ സുവിഭത്തോ ഹോതി അനവസേസതോ സമ്മദേവ നിദ്ദിട്ഠത്താ. നനു ച ഉദ്ദേസേ സത്ഥുനോപി ആദിയതാ ഭഗവതാ ഗഹിതാ, സാ ന നിദ്ദിട്ഠാതി അനുയോഗം സന്ധായാഹ ‘‘സോ ച ഖോ’’തിആദി. സാവകേ അനുഗ്ഗണ്ഹന്തസ്സാതി ‘‘ആമിസദായാദാ സത്ഥു സാവകാ’’തി സത്ഥു പരപ്പവാദപരിഹരണത്ഥമ്പി ‘‘തുമ്ഹേഹി ധമ്മദായാദേഹി ഭവിതബ്ബ’’ന്തി ഏവം സാവകേ അനുകമ്പമാനസ്സ. സാവകാനം തം ന യുത്തം സാമീചിഅഭാവതോതി യോജനാ. ഏസ നയോതി യദിദം ‘‘ഏത്താവതായം ഭഗവാ’’തിആദിനാ കണ്ഹപക്ഖേ ഉദ്ദേസസ്സ അത്ഥവിഭാഗദസ്സനമുഖേന സമ്ബന്ധദസ്സനം, ഏസ നയോ സുക്കപക്ഖേപി സമ്ബന്ധദസ്സനേതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘അയം താവേത്ഥ അനുസന്ധിക്കമയോജനാ’’തി, സത്ഥാരാ ദേസിതായ ഉദ്ദേസദേസനായ മഹാഥേരേന ¶ ദേസിതായ ച അനുസന്ധിക്കമേന സമ്ബന്ധോതി അത്ഥോ. യഥാനുസന്ധി ഏവ ചേത്ഥ അനുസന്ധി വേദിതബ്ബോ.
അച്ചന്തപവിവിത്തസ്സാതി ഏകന്തഉപധിവിവേകോ വിയ ഇതരേപി വിവേകോ സത്ഥു ഏകന്തികാവാതി. അനുസിക്ഖനം നാമ അനു അനു പൂരണന്തി തപ്പടിക്ഖേപേന ആഹ ‘‘ന പരിപൂരേന്തീ’’തി, ന പരിബ്രൂഹേന്തീതി അത്ഥോ, ന പരിപൂരേന്തീതി വാ ന പരിപാലേന്തീതി അത്ഥോ. യദഗ്ഗേന ഹി വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തി, തദഗ്ഗേന ന പരിബ്രൂഹേന്തി, ന പരിപാലേന്തീതി വാ വത്തബ്ബതം ലഭന്തീതി. കസ്മാ പനേത്ഥ ‘‘വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തീ’’തി ഉദ്ദേസേ വിയ അവിസേസവചനേ കായവിവേകസ്സേവ ഗഹണം കതന്തി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘യദി പനാ’’തിആദി. പുച്ഛായാതി പുച്ഛാതോ അവിസേസോ സിയാ വിഭാഗസ്സ അലബ്ഭമാനത്താ വിസ്സജ്ജനസ്സ. നനു ച ‘‘വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തീ’’തി അവിസേസവചനതോ പാളിയം വിഭാഗോ ന ലബ്ഭതേവാതി? ന, പദന്തരേന വിഭാവിതത്താ. തേനാഹ ‘‘യേസഞ്ച ധമ്മാന’’ന്തിആദി. ബ്യാകരണപക്ഖോതി വിസ്സജ്ജനപക്ഖോ. വിസ്സജ്ജനഞ്ച ന പുച്ഛാ വിയ അവിസേസജോതനാ ¶ , അഥ ഖോ യഥാധിപ്പേതത്ഥവിഭജനന്തി അധിപ്പായോ. ഇമിനാ പദേനാതി ‘‘വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തീ’’തി ഇമിനാ പദേന കായവിവേകം അപരിപൂരിയമാനം ദസ്സേതീതി അധിപ്പായോ. ചിത്തവിവേകം ഉപധിവിവേകന്തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ.
ഏത്ഥ ച നപ്പജഹന്തീതി പഹാതബ്ബധമ്മാനം പഹാനാഭാവവചനം പഹാനലക്ഖണവിവേകാഭാവദീപനം, തം വത്വാ പുന ‘‘വിവേകേ നിക്ഖിത്തധുരാ’’തി വചനം തതോ സാതിസയവിവേകാഭാവദീപനന്തി തദുഭയവിവേകാഭാവദസ്സനേന ‘‘യേസഞ്ച ധമ്മാന’’ന്തിആദിനാവ പാരിസേസഞായേന ‘‘വിവേകം നാനുസിക്ഖന്തീ’’തി ഇമിനാ വിവേകദ്വയമൂലഭൂതകായവിവേകാഭാവദസ്സനം കതന്തി ദട്ഠബ്ബം. അവിഗതതണ്ഹതായ തം തം പരിക്ഖാരജാതം ബഹും ലന്തി ആദിയന്തീതി ബഹുലാ, ബഹുലാ ഏവ ബാഹുലികാ യഥാ ‘‘വേനയികോ’’തി (മ. നി. ൧.൨൪൬; അ. നി. ൮.൧൧; പാരാ. ൮). തേ പന യസ്മാ പച്ചയബഹുലഭാവായ യുത്തപ്പയുത്താ നാമ ഹോന്തി, തസ്മാ ആഹ ‘‘ചീവരാദിബാഹുല്ലായ പടിപന്നാ’’തി. സിക്ഖായ ആദരഭാവാഭാവതോ സിഥിലം അദള്ഹം ഗണ്ഹന്തീതി ‘‘സാഥലികാ’’തി വുത്തം. സിഥിലന്തി ഭാവനപുംസകനിദ്ദേസോ, സിഥില-സദ്ദേന വാ സമാനത്ഥസ്സ സാഥല-സദ്ദസ്സ വസേന ‘‘സാഥലികാ’’തി പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. അവഗമനട്ഠേനാതി അധോഗമനട്ഠേന ¶ , ഓരമ്ഭാഗിയഭാവേനാതി അത്ഥോ. ഉപധിവിവേകേതി സബ്ബൂപധിപടിനിസ്സഗ്ഗതായ ഉപധീഹി വിവിത്തേ. ഓരോപിതധുരാതി ഉജ്ഝിതുസ്സാഹാ.
അനിയമേനേവാതി കിഞ്ചി വിസേസം അനാമസിത്വാ ‘‘സാവകാ’’തി അവിസേസേനേവ. നിയമേന്തോ‘‘ഥേരാ’’തിആദിനാ. ദസവസ്സേ ഉപാദായാതി ദസവസ്സതോ പട്ഠായ. ഇസ്സരിയേതി ‘‘സേട്ഠിട്ഠാനം സേനാപതിട്ഠാന’’ന്തിആദീസു വിയ. അചിരക്ഖണോഭാസേന ലക്ഖവേധകോ അക്ഖണവേധി. ഠിതിയന്തി അവട്ഠാനേ. ഠാനസോതി തങ്ഖണേയേവ. തിട്ഠതീതി ആധാരാധേയ്യഭാവേനാതി ആഹ ‘‘തദായത്തവുത്തിഭാവേനാ’’തി. ഉപേക്ഖാനുബ്രൂഹനാ സത്തസങ്ഖാരേസു ഉദാസീനതാപി അസങ്ഖതാധിഗമസ്സ ഉപായോതി തബ്ബിപരിയായതോ ചീവരാദിമണ്ഡനാ ന ഉപധിവിവേകപാരിപൂരിയാ സംവത്തതീതി ആഹ ‘‘ചീവരപത്ത…പേ… അപൂരയമാനാ’’തി. തത്ഥാതി ഥേരവാരേ. ഇധാതി മജ്ഝിമനവകവാരേസു. തഥാ ഹി ‘‘മജ്ഝിമഥേരകാലേ’’തിആദി വുത്തം.
൩൨. ഇമസ്മിഞ്ച കണ്ഹപക്ഖേതി ഇമസ്മിഞ്ച നിദ്ദേസവാരേ കണ്ഹപക്ഖേ, ന ഉദ്ദേസവാരേ കണ്ഹപക്ഖേ. ഉദ്ദേസവാരേ പന കണ്ഹപക്ഖേ വുത്തവിപരിയായേന ഗഹേതബ്ബത്ഥോ ‘‘ഏസ നയോ സുക്കപക്ഖേപീ’’തി അതിദേസേന ദസ്സിതോ. വുത്തപച്ചനീകനയേനാതി ‘‘കായവിവേകം നാനുസിക്ഖന്തി ന പരിപൂരേന്തീ’’തിആദിനാ വുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ പച്ചനീകനയേന, ‘‘കായവിവേകം അനുസിക്ഖന്തി പരിപൂരേന്തീ’’തിആദിനാ ¶ നയേന. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം സുക്കപക്ഖേ. സങ്ഖേപോതി അത്ഥസങ്ഖേപോ. യോജനപരമ്പരായാതി ഗാമന്തതോ ദൂരഭാവേന ഏകം ദ്വേ തീണീതി ഏവം യോജനാനം പടിപാടിയാ. അരഞ്ഞവനപത്ഥാനീതി അരഞ്ഞേസു വനസണ്ഡഭൂതാനി. പന്താനീതി പരിയന്താനി. ഉപഗന്തും യുത്തകാലോ ജരാജിണ്ണകാലോ ഗോചരഗാമേ ദൂരേ ഗമനാഗമനസമത്ഥതാഭാവതോ. ‘‘ഏവം ഗുണവന്തേസു ദിന്നം അഹോ സുദിന്ന’’ന്തി പച്ചയദായകാനം പസാദം ജനേന്തി. പാസംസാതി പസംസിതബ്ബാ. അയമ്പി മഹാഥേരോതിആദി ഏകം അപ്പമാദവിഹാരിനം വുദ്ധതരം നിദ്ദിസിത്വാ വദന്താനം വസേന വുത്തം. പവിട്ഠോ വിവേകട്ഠാനം. സായം നിക്ഖമതി യോനിസോമനസികാരം ഉപബ്രൂഹേത്വാതി അധിപ്പായോ. കസിണപരികമ്മം കരോതി, ന യം കിഞ്ചി കിച്ചന്തരം. സമാപത്തിയോ നിബ്ബത്തേതി, ന മോഘമനസികാരം. സബ്ബഥാതിആദിതോ താവ തദങ്ഗവസേന കിലേസേഹി ചിത്തം വിവേചേന്തോ തതോ വിക്ഖമ്ഭനവസേന സമുച്ഛേദവസേന പടിപസ്സദ്ധിവസേനാതി സബ്ബപ്പകാരേന ചിത്തവിവേകം പൂരേതി. പംസുകൂലാനി ധാരേതീതി ഇമിനാ ബാഹുലികതാഭാവം ദസ്സേതി, അസിഥിലം സാസനം ¶ ഗഹേത്വാതി ഇമിനാ സാഥലികതാഭാവം, വിഗതനീവരണോതി ഇമിനാ ഓക്കമനേ നിക്ഖിത്തധുരതം, ഫലസമാപത്തിന്തിആദിനാ പവിവേകപുബ്ബങ്ഗമതം ദസ്സേതി.
൩൩. തത്രാവുസോതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ ആദിഅത്ഥോ. തേന ‘‘ലോഭോ ച പാപകോ’’തിആദിനയപ്പവത്തം ഉപരിദേസനം അനവസേസതോ പരിയാദിയതി. കോ അനുസന്ധീതി യാ സാ ഭഗവതാ സംകിലേസപക്ഖേന സഹ ധമ്മദായാദപടിപത്തിഭാവിനീ ‘‘ധമ്മദായാദാ മേ, ഭിക്ഖവേ, ഭവഥ, മാ ആമിസദായാദാ’’തിആദിനാ ദേസനാ ഉദ്ദിട്ഠാ, തം ‘‘സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ വിഹരതോ’’തിആദിനാ ആരഭിത്വാ അട്ഠാരസവാരപടിമണ്ഡിതായ നിദ്ദേസദേസനായ വിഭജിത്വാ തതോ പരം ‘‘തത്രാവുസോ ലോഭോ ച പാപകോ’’തിആദിനയായ ഉപരിദേസനായ സമ്ബന്ധം പുച്ഛതി. ഏവന്തി സംകിലേസപക്ഖേ ‘‘നപ്പജഹന്തീ’’തി പഹാനാഭാവദസ്സനവസേന, വോദാനപക്ഖേ ‘‘പജഹന്തീ’’തി പഹാനസബ്ഭാവദസ്സനവസേനാതി ഏവം. അനിദ്ധാരിതസരൂപാ യം-തം-സദ്ദേഹി ധമ്മ-സദ്ദേന സാമഞ്ഞതോ യേ പഹാതബ്ബധമ്മാ വുത്താ, തേ സരൂപതോ ദസ്സേതുന്തി യോജനാ. ഇമേ തേതി ഏത്ഥ കസ്മാ ലോഭാദയോ ഏവ പഹാതബ്ബധമ്മാ വുത്താ, നനു ഇതോ അഞ്ഞേപി മോഹദിട്ഠിവിചികിച്ഛാദയോ പഹാതബ്ബധമ്മാ സന്തീതി? സച്ചം സന്തി, തേ പന ലോഭാദീഹി തദേകട്ഠതാ ഗഹിതാ ഏവ ഹോന്തീതി വുത്താ. അഥ വാ ഇമേസംയേവേത്ഥ ഗഹണേ കാരണം പരതോ ആവി ഭവിസ്സതി.
ഇദാനി ഉപചയേന അനുസന്ധിം ദസ്സേതും ‘‘അപിചാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സാവകാനം യസ്സ ധമ്മസ്സ ദായാദഭാവോ സത്ഥു അഭിരുചിതോ, സോ ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനേ ഭാവേതീ’’തിആദിനാ അകത്ഥേത്വാ ‘‘വിവേകം അനുസിക്ഖന്തി, തേ ച ധമ്മേ പജഹന്തി, ന ച ബാഹുലികാ’’തിആദിനാ കഥിതത്താ ¶ ഹേട്ഠാ പരിയായേനേവ ധമ്മോ കഥിതോതി വുത്തം. ‘‘തേ ച ധമ്മേ നപ്പജഹന്തി, ഓക്കമനേ പുബ്ബങ്ഗമാ’’തിആദിനാ ആമിസം പരിയായേനപി കഥിതം. ‘‘സിയാ ച മേ പിണ്ഡപാതോ’’തിആദിനാ, ‘‘ബാഹുലികാ ച ഹോന്തീ’’തിആദിനാ ച ആമിസം നിപ്പരിയായേനപി കഥിതം. അഥ വാ യായം ഭഗവതാ ആമിസദായാദപടിക്ഖേപനാ ധമ്മദായാദതാ വുത്താ, യഞ്ച തദത്ഥം വിഭജന്തേന മഹാഥേരേന അത്തനാ വിവേകാനുസിക്ഖനാദി വുത്തം, തദുഭയം ഹേതുവസേന വിഭാവേതും ‘‘തത്രാവുസോ, ലോഭോ ചാ’’തിആദി വുത്തം ¶ . ഹേതുനിരോധേന ഹി സംകിലേസപക്ഖസ്സ, നിരോധഹേതുസമ്പാദനേന ച വോദാനപക്ഖസ്സ തപ്പാപകതാ.
അതീതദേസനാനിദസ്സനന്തി അതീതായ ഥേരേന യഥാദേസിതായ ദേസനായ ച പച്ചാമസനം. തേനേവാഹ ‘‘സത്ഥു പവിവിത്തസ്സ…പേ… ദേസനായന്തി വുത്തം ഹോതീ’’തി. തത്ഥാതി യം വുത്തം വിസേസതോ ‘‘യേസം ധമ്മാനം സത്ഥാ പഹാനമാഹാ’’തി, ഏതസ്മിം പദേ. തത്ഥ ഹി പഹാതബ്ബധമ്മാ ലോഭാദയോ സാമഞ്ഞതോ വുത്താ. ലാമകാതി നിഹീനാ. ലോഭദോസാ ഹി ഹേതുതോ പച്ചയതോ സഭാവതോ ഫലതോ നിസ്സന്ദതോ സംകിലിട്ഠപകതികാ, ആയതിം ദുക്ഖസ്സ പാപനട്ഠേന വാ പാപകാ. ലുബ്ഭനലക്ഖണോതി ആരമ്മണസ്സ അഭിഗിജ്ഝനലക്ഖണോ. തഥാ ഹി സോ ലുബ്ഭന്തി തേന, സയം വാ ലുബ്ഭതി, ലുബ്ഭനമത്തമേവ വാ തന്തി ‘‘ലോഭോ’’തി വുച്ചതി. രസാദീസു അഭിസങ്ഗരസോ, അപരിച്ചാഗപച്ചുപട്ഠാനോ, സംയോജനിയേസു ധമ്മേസു അസ്സാദദസ്സനപദട്ഠാനോ. ദുസ്സനലക്ഖണോതി ആരമ്മണേ ബ്യാപജ്ജനലക്ഖണോ. തഥാ ഹി സോ ദുസ്സന്തി തേന, സയം വാ ദുസ്സതി, ദുസ്സനമത്തമേവ വാ തന്തി ‘‘ദോസോ’’തി വുച്ചതി. രസാദീസു വിസപ്പനരസോ, സനിസ്സയദഹനരസോ വാ, ദുസ്സനപച്ചുപട്ഠാനോ, ആഘാതവത്ഥുപദട്ഠാനോ.
തേസൂതിആദിനാ ദസ്സനേന ലോഭദോസാനം ഏകന്തതോ പഹാതബ്ബതാദസ്സനം. ആമിസദായാദസ്സ പച്ചയാനം ലാഭേ ഹോതീതി ഇദം ലോഭസ്സ ആരമ്മണഗ്ഗഹണസഭാവതം സന്ധായ വുത്തം, തണ്ഹായ വസേന പന അനുഗിജ്ഝനം സന്ധായ ‘‘അലദ്ധം പത്ഥേതീ’’തി ആഹ. അലാഭേ പച്ചയാനം ആമിസദായാദസ്സ ഹോതീതി ആനേത്വാ യോജനാ. അലഭന്തോതി ഏത്ഥ ‘‘പച്ചയേ’’തി വിഭത്തിം പരിണാമേത്വാ യോജേതബ്ബം. വിഘാതവാതി ‘‘യമ്പിച്ഛം ന ലഭതി, തമ്പി ദുക്ഖ’’ന്തി (മ. നി. ൧.൧൨൦; വിഭ. ൧൯൦) വചനതോ ഇച്ഛാവിഘാതവാ. ലോഭോ ച ദേയ്യധമ്മേ ഹോതി ആമിസദായാദസ്സാതി സമ്ബന്ധോ. ഏസ നയോ അനന്തരപദേപി. ദേയ്യധമ്മേതി ച ഇദം നിദസ്സനമത്തം സത്തകേലായനാദിവസേനപി തസ്സ ലോഭുപ്പത്തിസബ്ഭാവതോ. ‘‘തണ്ഹം പടിച്ച പരിയേസനാ, പരിയേസനം പടിച്ച ലാഭോ’’തി ഏവമാദയോ നവ തണ്ഹാമൂലകാ. പരിപൂരേതി ആമിസദായാദോതി വിഭത്തിവിപരിണാമോ വേദിതബ്ബോ. ആവാസമച്ഛരിയാദീനി പഞ്ച മച്ഛരിയാനി.
മഗ്ഗന്തി ¶ ¶ അരിയമഗ്ഗം. സോ ഹി കിലേസേ മാരേന്തോ ഗച്ഛതി, നിബ്ബാനത്ഥികേഹി ച മഗ്ഗീയതി, സയം വാ സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന നിബ്ബാനം മഗ്ഗതീതി നിപ്പരിയായേന ‘‘മഗ്ഗോ’’തി വുച്ചതി. ഏകോ അന്തോതി ഇതരേന അസമ്മിസ്സോ ഏകോ കോട്ഠാസോ, ഹീനതായ വാ ലാമകട്ഠേന ഏകോ അന്തോ. കാമം അഞ്ഞേപി കുസലധമ്മാ ഏതേ അന്തേ അസമ്പയോഗതോ ന ഉപേന്തി, തേഹി വിമുത്താ ഏവ, അയം പന അച്ചന്തവിമുത്തിയാ ന ഉപേതീതി ആഹ ‘‘വിമുത്തോ ഏതേഹി അന്തേഹീ’’തി. തസ്മാതി അന്തദ്വയവിമുത്തത്താ. ഏതേസം മജ്ഝേ ഭവത്താതി ഇദം മഗ്ഗസ്സ ഉഭയന്തവിമുത്തതായ ഏവ വുത്തം, ന തപ്പരിയാപന്നതായ, വട്ടദുക്ഖനിസ്സരണത്ഥികേഹി പടിപജ്ജിതബ്ബതോ ച. തഥാതി യഥാ ഇതരേന അസമ്മിസ്സട്ഠേന ലാമകട്ഠേന ച ലോഭോ ഏകോ അന്തോ, തഥാ കാമസുഖല്ലികാനുയോഗോതി അത്ഥോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. മഗ്ഗസ്സ അനുപഗമനഞ്ച നേസം അന്താനം സബ്ബസോ അപ്പവത്തികരണേനേവ ദട്ഠബ്ബം. പുരിമനയേനാതി ‘‘ഏതേ ദ്വേ അന്തേ ന ഉപേതീ’’തിആദിനാ പുബ്ബേ വുത്തനയേന.
സച്ചാനന്തി ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം. ദസ്സനപരിണായകട്ഠേനാതി ദസ്സനസ്സ പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിഭേദസ്സ പരിതോ സബ്ബഥാ നയനട്ഠേന പവത്തനട്ഠേന. ചക്ഖുകരണീതി ധമ്മചക്ഖുസ്സ കരണീ നിപ്ഫാദികാ. തയിദം സതിപി പടിപദായ ധമ്മചക്ഖുതോ അനഞ്ഞത്തേ അവയവവസേന സിജ്ഝമാനോ അത്ഥോ സമുദായേന കതോ നാമ ഹോതീതി ഉപചാരവസേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘മഗ്ഗോയേവ ഹി മഗ്ഗത്ഥായ സംവത്തതി മഗ്ഗേന കാതബ്ബകിച്ചകരണതോ’’തി. ഞാണായാതി യാഥാവതോ ജാനനായ. തേനാഹ ‘‘വിദിതകരണട്ഠേനാ’’തി. വിസേസഞാതഭാവാപാദനഞ്ഹി വിദിതകരണം. വൂപസമനതോതി സമുച്ഛിന്ദനവസേന വൂപസമനതോ. ദുക്ഖാദീനം പരിഞ്ഞേയ്യാദിഭാവോ വിയ അഭിഞ്ഞേയ്യഭാവോപി മഗ്ഗവസേനേവ പാകടോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ചതുന്നമ്പി സച്ചാനം അഭിഞ്ഞേയ്യഭാവദസ്സനതോ’’തി, വിഭാവനതോതി അത്ഥോ. സമ്ബോധോതി മഗ്ഗോ ‘‘സമ്ബുജ്ഝതി ഏതേനാ’’തി കത്വാ. തസ്സത്ഥായാതി മഗ്ഗകിച്ചത്ഥായ. ന ഹി മഗ്ഗതോ അഞ്ഞോ മഗ്ഗകിച്ചകരോ അത്ഥി. തേനാഹ ‘‘മഗ്ഗോയേവ ഹീ’’തിആദി. അഥ വാ സമ്മാദിട്ഠി ഉപ്പജ്ജമാനാ സഹജാതാദിപച്ചയഭാവേന ഇതരേ ഉപ്പാദേതി, ഏവം സേസമഗ്ഗധമ്മാപീതി ഏവമ്പി മഗ്ഗത്ഥായ സംവത്തനം വേദിതബ്ബം. സച്ഛികിരിയായ പച്ചക്ഖകമ്മായാതി സച്ഛികരണസങ്ഖാതപച്ചക്ഖകമ്മായ. നിബ്ബാനായാതി വാ അനുപാദിസേസനിബ്ബാനായ. ഉപസമായാതി ¶ ഇമിനാ സഉപാദിസേസനിബ്ബാനം ഗഹിതന്തി. അയന്തി ‘‘സാ ഹി സച്ചാന’’ന്തിആദിനാ യഥാവുത്തോ അത്ഥനയോ. ഏത്ഥാതി ‘‘ചക്ഖുകരണീ’’തിആദീസു പദേസു. സാരോ സുന്ദരോ അനപനീതോ. ഇതോ അഞ്ഞഥാതി ‘‘ദുക്ഖസ്സ പരിഞ്ഞായ ദിട്ഠിവിസുദ്ധിം കരോതീതി ചക്ഖുകരണീ’’തിആദിനാ അത്ഥവണ്ണനാപപഞ്ചോ കേവലം വിത്ഥാരത്ഥായ.
അയമേവാതി ഏത്ഥ അയന്തി ഇമിനാ അത്തനോ അഞ്ഞേസഞ്ച തസ്സം പരിസായം അരിയാനം മഗ്ഗസ്സ ¶ പച്ചക്ഖഭാവം ദസ്സേതി. ആസന്നപച്ചക്ഖവാചീ ഹി അയം-സദ്ദോ. അഞ്ഞമഗ്ഗപടിസേധനത്ഥന്തി അഞ്ഞസ്സ നിബ്ബാനഗാമിമഗ്ഗസ്സ അത്ഥിഭാവപടിസേധനത്ഥം. സത്താപടിക്ഖേപോ ഹി ഇധ പടിസേധനം അലബ്ഭമാനത്താ അഞ്ഞസ്സ മഗ്ഗസ്സ. ബുദ്ധാദീനം സാധാരണഭാവോ അനഞ്ഞതാ. തേനാഹ ബ്രഹ്മാ സഹമ്പതി –
‘‘ഏകായനം ജാതിഖയന്തദസ്സീ,
മഗ്ഗം പജാനാതി ഹിതാനുകമ്പീ;
ഏതേന മഗ്ഗേന തരിംസു പുബ്ബേ,
തരിസ്സന്തി യേ ച തരന്തി ഓഘ’’ന്തി. (സം. നി. ൫.൩൮൪, ൪൦൯; മഹാനി. ൧൯൧; ചൂളനി. ൧൦൭, ൧൨൧; നേത്തി. ൧൭൦);
ആരകത്താതി ഇമിനാ നിരുത്തിനയേന അരിയ-സദ്ദസിദ്ധിമാഹ. അരിപഹാനായാതി അത്ഥവചനമത്തം. അരയോ പാപധമ്മാ യന്തി അപഗമന്തി ഏതേനാതി അരിയോ. അരിയേന ദേസിതോതി ഏത്ഥ അരിയസ്സ ഭഗവതോ അയന്തി അരിയോ. അരിയഭാവപ്പടിലാഭായാതി ഏത്ഥ അരിയകരോ അരിയോതി ഉത്തരപദലോപേന അരിയ-സദ്ദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. യസ്മാ മഗ്ഗങ്ഗസമുദായേ മഗ്ഗവോഹാരോ ഹോതി, സമുദായോ ച സമുദായീഹി സമന്നാഗതോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘അട്ഠഹി അങ്ഗേഹി ഉപേതത്താ’’തി, തസ്മാ അത്തനോ അവയവഭൂതാനി അട്ഠ അങ്ഗാനി ഏതസ്സ സന്തീതി അട്ഠങ്ഗികോ. യസ്മാ പന പരമത്ഥതോ അങ്ഗാനിയേവ മഗ്ഗോ, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ന ച അങ്ഗവിനിമുത്തോ’’തി യഥാ ‘‘ഛളങ്ഗോ വേദോ’’തി. സദിസൂദാഹരണം പന ദസ്സേന്തോ ‘‘പഞ്ചങ്ഗികതൂരിയാദീനി വിയാ’’തി ആഹ. ആദി-സദ്ദേന ചതുരങ്ഗിനീ സേനാതി ഏവമാദീനം സങ്ഗഹോ. മാരേന്തോ ഗച്ഛതീതി നിരുത്തിനയേന സദ്ദസിദ്ധിമാഹ. മഗ്ഗതീതി ഗവേസതി. അരിയമഗ്ഗോ ഹി നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോന്തോ തം ഗവേസന്തോ വിയ ഹോതീതി. മഗ്ഗീയതി നിബ്ബാനത്ഥികേഹി വിവട്ടൂപനിസ്സയപുഞ്ഞകരണതോ ¶ പട്ഠായ തദത്ഥം പടിപത്തിതോ. ഗമ്മതീതി ഏതേന ആദിഅന്തവിപരിയായേന സദ്ദസിദ്ധിമാഹ യഥാ ‘‘കകൂ’’തി. ‘‘സേയ്യഥിദന്തി നിപാതോ’’തി വത്വാ തസ്സ സബ്ബലിങ്ഗവിഭത്തിവചനസാധാരണതായ ‘‘കതമാനി താനി അട്ഠങ്ഗാനീ’’തി വുത്തം. നനു ച അങ്ഗാനി സമുദിതാനി മഗ്ഗോ അന്തമസോ സത്തങ്ഗവികലസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ അഭാവതോതി? സച്ചമേതം സച്ചപടിവേധേന, മഗ്ഗപച്ചയതായ പന യഥാസകം കിച്ചകരണേന പച്ചേകമ്പി താനി മഗ്ഗോയേവാതി ആഹ ‘‘ഏകമേകഞ്ഹി അങ്ഗം മഗ്ഗോയേവാ’’തി, അഞ്ഞഥാ സമുദിതാനമ്പി നേസം മഗ്ഗകിച്ചം ന സമ്ഭവേയ്യാതി. ഇദാനി തമേവത്ഥം പാളിയാ സമത്ഥേതും ‘‘സമ്മാദിട്ഠിമഗ്ഗോ ചേവ ഹേതു ചാ’’തി വുത്തം.
സമ്മാ അവിപരീതം പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിവസേന ചതുന്നം സച്ചാനം ദസ്സനം പടിവിജ്ഝനം ലക്ഖണം ¶ ഏതിസ്സാതി സമ്മാദസ്സനലക്ഖണാ. സമ്മാ അവിപരീതം സമ്പയുത്തധമ്മേ നിബ്ബാനാരമ്മണേ അഭിനിരോപനം അപ്പനാലക്ഖണം ഏതസ്സാതി സമ്മാഅഭിനിരോപനലക്ഖണോ മുസാവാദാദീനം വിസംവാദനാദികിച്ചതായ ലൂഖാനം അപരിഗ്ഗാഹകാനം പടിപക്ഖഭാവതോ സിനിദ്ധസഭാവത്താ സമ്പയുത്തധമ്മേ, സമ്മാവാചപ്പച്ചയസുഭാസിതസോതാരഞ്ച ജനം സമ്മദേവ പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി സമ്മാവാചാ സമ്മാപരിഗ്ഗഹോ ലക്ഖണം ഏതിസ്സാതി സമ്മാപരിഗ്ഗഹലക്ഖണാ. യഥാ കായികാ കിരിയാ കിഞ്ചി കത്തബ്ബം സമുട്ഠാപേതി, സയഞ്ച സമുട്ഠഹനം ഘടനം ഹോതി, തഥാ സമ്മാകമ്മന്തസങ്ഖാതാ വിരതിപീതി സമ്മാസമുട്ഠാനലക്ഖണോ സമ്മാകമ്മന്തോ. സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ ഉക്ഖിപനം സമുട്ഠാനം കായികകിരിയായ ഭാരുക്ഖിപനം വിയ. ജീവമാനസ്സ സത്തസ്സ, സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ സുദ്ധി വോദാനം, ആജീവസ്സേവ വാ ജീവിതപ്പവത്തിയാ സുദ്ധി വോദാനം ഏതേനാതി സമ്മാവോദാനലക്ഖണോ സമ്മാആജീവോ. കോസജ്ജപക്ഖേ പതിതും അദത്വാ സമ്പയുത്തധമ്മാനം പഗ്ഗണ്ഹനം അനുബലപ്പദാനം പഗ്ഗഹോ. ആരമ്മണം ഉപഗന്ത്വാ ഠാനം, തസ്സ വാ അനിസ്സജ്ജനം ഉപട്ഠാനം. ആരമ്മണേ സമ്പയുത്തധമ്മാനം സമ്മാ, സമം വാ ആധാനം സമാധാനം. സമ്മാ സങ്കപ്പേതി സമ്പയുത്തധമ്മേ ആരമ്മണേ അഭിനിരോപേതീതി സമ്മാസങ്കപ്പോ. സമ്മാ വദതി ഏതായാതി സമ്മാവാചാ. സമ്മാ കരോതി ഏതേനാതി സമ്മാകമ്മം, തദേവ സമ്മാകമ്മന്തോ. സമ്മാ ആജീവതി ഏതേനാതി സമ്മാആജീവോ. സമ്മാ വായമതി ഉസ്സഹതി ഏതേനാതി സമ്മാവായാമോ. സമ്മാ സരതി അനുസ്സരതീതി സമ്മാസതി ¶ . സമ്മാ സമാധിയതി ചിത്തം ഏതേനാതി സമ്മാസമാധീതി ഏവം സമ്മാസങ്കപ്പാദീനം നിബ്ബചനം വേദിതബ്ബം.
മിച്ഛാദിട്ഠിന്തി സബ്ബമ്പി മിച്ഛാദസ്സനം. തപ്പച്ചനീയകിലേസേതി ഏത്ഥ തം-സദ്ദേന സമ്മാദിട്ഠി. ന ഹി മിച്ഛാദിട്ഠിയാ കിലേസാ പച്ചനീയാ, അഥ ഖോ സമ്മാദിട്ഠിയാ. അവിജ്ജഞ്ചാതി അവിജ്ജാഗ്ഗഹണം തസ്സാ സംകിലേസധമ്മാനം പമുഖഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘അവിജ്ജാ, ഭിക്ഖവേ, പുബ്ബങ്ഗമാ അകുസലാനം ധമ്മാനം സമാപത്തിയാ’’തി (സം. നി. ൫.൧). ദസ്സനനിവാരകസ്സ സമ്മോഹസ്സ സമുഗ്ഘാതേന അസമ്മോഹതോ. ഏത്ഥ ച മിച്ഛാദിട്ഠിം…പേ… പജഹതീതി ഏതേന പഹാനാഭിസമയം, നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതീതി ഏതേന സച്ഛികിരിയാഭിസമയം, സമ്പയുത്തധമ്മേതിആദിനാ ഭാവനാഭിസമയം സമ്മാദിട്ഠികിച്ചം ദസ്സേതി. പരിഞ്ഞാഭിസമയോ പന നാനന്തരിയതായ അത്ഥതോ വുത്തോ ഏവ ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബോ.
കഥം പന ഏകമേവ ഞാണം ഏകസ്മിം ഖണേ ചത്താരി കിച്ചാനി സാധേന്തം പവത്തതി. ന ഹി താദിസം ലോകേ ദിട്ഠം, ന ആഗമോ വാ താദിസോ അത്ഥീതി ന വത്തബ്ബം. യഥാ ഹി പദീപോ ഏകസ്മിംയേവ ഖണേ വട്ടിം ദഹതി, സ്നേഹം പരിയാദിയതി, അന്ധകാരം വിധമതി, ആലോകഞ്ച വിദംസേതി, ഏവമേതം ഞാണന്തി ദട്ഠബ്ബം. മഗ്ഗസമങ്ഗിസ്സ ഞാണം ദുക്ഖേപേതം ഞാണം, ദുക്ഖസമുദയേപേതം ഞാണം ¶ , ദുക്ഖനിരോധേപേതം ഞാണം, ദുക്ഖനിരോധഗാമിനിയാ പടിപദായപേതം ഞാണന്തി സുത്തപദം (വിഭ. ൭൫൪) ഏത്ഥ ഉദാഹരിതബ്ബം. യഥാ ച സമ്മാദിട്ഠി പുബ്ബഭാഗേ ദുക്ഖാദീസു വിസും വിസും പവത്തിത്വാ മഗ്ഗക്ഖണേ ഏകാവ ചതുന്നം ഞാണാനം കിച്ചം സാധേന്തീ പവത്തതി, ഏവം സമ്മാസങ്കപ്പാദയോ പുബ്ബഭാഗേ നേക്ഖമ്മസങ്കപ്പാദിനാമകാ ഹുത്വാ കാമസങ്കപ്പാദീനം പജഹനവസേന വിസും വിസും പവത്തിത്വാ മഗ്ഗക്ഖണേ തിണ്ണം ചതുന്നഞ്ച കിച്ചം സാധേന്താ പവത്തന്തി. സമ്മാസമാധി പന പുബ്ബഭാഗേപി മഗ്ഗക്ഖണേപി നാനായേവ ഹുത്വാ പവത്തതീതി കാമഞ്ചേത്ഥ സമ്മാദിട്ഠിയാ സബ്ബേപി പാപധമ്മാ പടിപക്ഖാ, ഉജുവിപച്ചനീകതാദസ്സനവസേന പന സമ്മാദിട്ഠിയാ കിച്ചനിദ്ദേസേ മിച്ഛാദിട്ഠിഗ്ഗഹണം കതം. തേനേവ ച ‘‘തപ്പച്ചനീയകിലേസേ ചാ’’തി വുത്തം.
യേസം കിലേസാനം അനുപച്ഛിന്ദനേ സമ്മാദിട്ഠി ന ഉപ്പജ്ജേയ്യ, തേ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ സഹജേകട്ഠതായ തദേകട്ഠാവ തപ്പച്ചനീയകിലേസാ ദട്ഠബ്ബാ. സമ്മാസങ്കപ്പാദീനം കിച്ചനിദ്ദേസേപി ഏസേവ നയോ. സോതാപത്തിമഗ്ഗാദിവസേന ചത്താരോ ലോകുത്തരമഗ്ഗഭാവസാമഞ്ഞേന ഏകതോ കത്വാ. ലോഭദോസാ സമുദയസച്ചം, യസ്സ പന സോ സമുദയോ തം ദുക്ഖസച്ചം, പഹാനഭാവോ മഗ്ഗസച്ചം, യത്ഥ തം ¶ പഹാനം, തം നിരോധസച്ചന്തി ഇമാനി ചത്താരി സച്ചാനി. കസ്മാ പനേത്ഥ ലോഭദോസാനം വിസും ആദിതോ ച ഗഹണം? വിസും ഗഹണം താവ തഥാബുജ്ഝനകാനം പുഗ്ഗലാനം അജ്ഝാസയവസേന, ഇമേഹി ലോഭദോസേഹി ആമിസദായാദതാ, തപ്പഹാനേന ച ധമ്മദായാദതാതി ദസ്സനത്ഥം, തദനുസാരേന ചതുസച്ചയോജനായ ഏവം ഏകേകസ്സ നിയ്യാനമുഖം ഹോതീതി ദസ്സനത്ഥഞ്ച. സേസവാരേസുപി ഏസേവ നയോ. ആദിതോ ഗഹണം പന അതിവിയ ഓളാരികതായ സുപാകടഭാവതോ വക്ഖമാനാനം അഞ്ഞേസഞ്ച പാപധമ്മാനം മൂലഭാവതോ തദേകട്ഠതായ ച വേദിതബ്ബം.
കുജ്ഝനലക്ഖണോതി കുപ്പനസഭാവോ, ചിത്തസ്സ ബ്യാപജ്ജനാതി അത്ഥോ. ചണ്ഡിക്കം ലുദ്ദതാ, കുരുരഭാവോതി അത്ഥോ. ആഘാതകരണരസോതി ‘‘അനത്ഥം മേ അചരീ’’തിആദിനാ ചിത്തേ ആഘാതസ്സ കരണരസോ. ദുസ്സനപച്ചുപട്ഠാനോതി സപരസന്താനസ്സ വിനാസനപച്ചുപട്ഠാനോ ലദ്ധോകാസോ വിയ സപത്തോ. ഉപനന്ധനം നാനപ്പകാരസ്സ ഉപരൂപരി നന്ധനം വിയ ഹോതീതി കത്വാ. തഥാ ഹേസ ‘‘വേരഅപ്പടിനിസ്സജ്ജനരസോ, കോധാനുപബന്ധഭാവപച്ചുപട്ഠാനോ’’തി ച വുത്തോ. അപരകാലേ ഉപനാഹോതിആദീതി ആദി-സദ്ദേന ‘‘ഉപനയ്ഹനാ ഉപനയ്ഹിതത്തം ആഠപനാ ഠപനാ സണ്ഠപനാ അനുസംസന്ദനാ അനുപ്പബന്ധനാ ദള്ഹീകമ്മ’’ന്തിആദീനം (വിഭ. ൮൯൧) നിദ്ദേസപദാനം അത്ഥവണ്ണനം സങ്ഗയ്ഹതി. ഉപനാഹസമങ്ഗീ ഹി പുഗ്ഗലോ വേരസ്സ അനിസ്സജ്ജനതോ ആദിത്തപൂതിഅലാതം വിയ ജലതി ഏവ, ചിത്തഞ്ചസ്സ ധോവിയമാനം അച്ഛചമ്മം വിയ, മസിമക്ഖിതപിലോതികാ വിയ ച ന സുജ്ഝതേവ.
പരഗുണമക്ഖനലക്ഖണോതി ¶ ഉദകപുഞ്ഛനിയാ ഉദകം വിയ പരേസം ഗുണാനം മക്ഖനസഭാവോ. തഥാഭൂതോ ചായം അത്തനോ കാരകം ഗൂഥേന പഹരന്തം ഗൂഥോ വിയ പഠമതരം മക്ഖേതി ഏവാതി ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ഹേസ്സ സപരസന്താനേസു ഗുണം മക്ഖേതീതി മക്ഖോതി വുച്ചതി. യുഗഗ്ഗാഹോ സമധുരഗ്ഗഹണം അസമാനസ്സപി അഭൂതസ്സ സമാരോപനം. സമഭാവകരണം സമീകരണം. പരേസം ഗുണപ്പമാണേന അത്തനോ ഗുണാനം ഉപട്ഠാനം പച്ചുപട്ഠപേതീതി ആഹ ‘‘പരേസം ഗുണപ്പമാണേന ഉപട്ഠാനപച്ചുപട്ഠാനോ’’തി. തഥാ ഹേസ പരേസം ഗുണേ ഡംസിത്വാ വിയ അത്തനോ ഗുണേഹി സമേ കരോതീതി പളാസോതി വുച്ചതി.
പരസമ്പത്തിഖീയനം ¶ പരസമ്പത്തിയാ ഉസൂയനം. ഇസ്സതി പരസമ്പത്തിം ന സഹതീതി ഇസ്സാ. തഥാ ഹേസാ ‘‘പരസമ്പത്തിയാ അക്ഖമനലക്ഖണാ’’തി വുച്ചതി. തത്ഥാതി പരസമ്പത്തിയം. അനഭിരതിരസാ അഭിരതിപടിപക്ഖകിച്ചാ. വിമുഖഭാവപച്ചുപട്ഠാനാ പരസമ്പത്തിം പസ്സിതുമ്പി അപ്പദാനതോ. നിഗൂഹനലക്ഖണം അത്തനോ സമ്പത്തിയാ പരേഹി സാധാരണഭാവാസഹനതോ. അസുഖായനം ന സുഖനം ദുക്ഖനം, അരോചനന്തി അധിപ്പായോ.
കതസ്സ കായദുച്ചരിതാദിപാപസ്സ പടിച്ഛാദനം കതപാപപടിച്ഛാദനം. തസ്സ പാപസ്സ ആവരണഭാവേന പച്ചുപതിട്ഠതീതി തദാവരണപച്ചുപട്ഠാനാ, മായാ, യായ സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ഭസ്മഛന്നോ വിയ അങ്ഗാരോ, ഉദകഛന്നോ വിയ ഖാണു, പിലോതികപടിച്ഛാദിതം വിയ ച സത്ഥം ഹോതി. അവിജ്ജമാനഗുണപ്പകാസനം അത്തനി അവിജ്ജമാനസീലാദിഗുണവിഭാവനം, യേന സാഠേയ്യേന സമന്നാഗതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അസന്തഗുണസമ്ഭാവനേന ചിത്താനുരൂപകിരിയാവിഹരതോ ‘‘ഏവംചിത്തോ, ഏവംകിരിയോ’’തി ദുബ്ബിഞ്ഞേയ്യത്താ കുച്ഛിം വാ പിട്ഠിം വാ ജാനിതും ന സക്കാ. യതോ –
‘‘വാമേന സൂകരോ ഹോതി, ദക്ഖിണേന അജാമിഗോ;
സരേന നേലകോ ഹോതി, വിസാണേന ജരഗ്ഗവോ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൨൯൬; വിഭ. അട്ഠ. ൮൯൪; മഹാനി. അട്ഠ. ൧൬൬) –
ഏവം വുത്തയക്കസൂകരസദിസോ ഹോതി.
ചിത്തസ്സ ഉദ്ധുമാതഭാവോ ഥദ്ധലൂഖഭാവോ. അപ്പതിസ്സയവുത്തീതി അനിവാതവുത്തി. അമദ്ദവാകാരേന പച്ചുപതിട്ഠതി, അമദ്ദവതം വാ പച്ചുപട്ഠപേതീതി അമദ്ദവതാപച്ചുപട്ഠാനോ, ഥമ്ഭോ, യേന സമന്നാഗതോ പുഗ്ഗലോ ഗിലിതനങ്ഗലസീസോ വിയ അജഗരോ, വാതഭരിതഭസ്താ വിയ ച ഥദ്ധോ ഹുത്വാ ഗരുട്ഠാനിയേ ച ¶ ദിസ്വാ ഓനമിതുമ്പി ന ഇച്ഛതി, പരിയന്തേനേവ ചരതി. കരണസ്സ ഉത്തരകിരിയാ കരണുത്തരിയം. വിസേസതോ പച്ചനീകഭാവോ വിപച്ചനീകതാ. പരേന ഹി കിസ്മിഞ്ചി കതേ തദ്ദിഗുണം കരണവസേന സാരമ്ഭോ പവത്തതി.
സേയ്യാദിആകാരേഹി ഉന്നമനം ഉന്നതി. ഓമാനോപി ഹി ഏവം കരണമുഖേന സമ്പഗ്ഗഹവസേനേവ പവത്തതി. ‘‘അഹമസ്മി സേയ്യോ’’തിആദിനാ അഹംകരണം സമ്പഗ്ഗഹോ അഹങ്കാരോ. പരേ അഭിഭവിത്വാ അധികം ഉന്നമനം അബ്ഭുന്നതി ¶ . യം സന്ധായ വുത്തം ‘‘പുബ്ബകാലേ അത്താനം ഹീനതോ ദഹതി അപരകാലേ സേയ്യതോ’’തി (വിഭ. ൮൭൭).
മത്തഭാവോ ജാതിആദിം പടിച്ച ചിത്തസ്സ മജ്ജനാകാരോ, യസ്സ വാ ധമ്മസ്സ വസേന പുഗ്ഗലോ മത്തോ നാമ ഹോതി, സോ ധമ്മോ മത്തഭാവോ. മദഗ്ഗാഹണരസോ മദസ്സ ഗാഹണകിച്ചോ. മദോ ഹി അത്തനോ മജ്ജനാകാരം സമ്പയുത്തധമ്മേ ഗാഹേന്തോ വിയ പവത്തമാനോ തംസമങ്ഗിം പുഗ്ഗലമ്പി തഥാ കരോന്തോ വിയ ഹോതി. അഹങ്കാരവസേന പുഗ്ഗലം അനിട്ഠം കരോന്തോ ചിത്തസ്സ ഉമ്മാദഭാവോ വിയ ഹോതീതി ഉമ്മാദപച്ചുപട്ഠാനോ. സതിയാ അനിഗ്ഗണ്ഹിത്വാ ചിത്തസ്സ വോസ്സജ്ജനം ചിത്തവോസ്സഗ്ഗോ, സതിവിരഹിതോതി അത്ഥോ. യഥാവുത്തസ്സ വോസ്സഗ്ഗസ്സ അനുപ്പദാനം പുനപ്പുനം വിസ്സജ്ജനം വോസ്സഗ്ഗാനുപ്പദാനം. ഇമേസം കോധാദീനം ലോഭാദീനമ്പി വാ. ലക്ഖണാദീനീതി ലക്ഖണരസപച്ചുപട്ഠാനാനി. പദട്ഠാനം പന ധമ്മന്തരതായ ന ഗഹിതം. നിബ്ബചനം ‘‘കുജ്ഝതീതി കോധോ, ഉപനയ്ഹതീതി ഉപനാഹോ’’തിആദിനാ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവാതി ന വുത്തം, അത്ഥതോ പന കോധോ ദോസോ ഏവ, തഥാ ഉപനാഹോ. പവത്തിആകാരമത്തതോ ഹി കതോ നേസം ഭേദോ, മക്ഖപളാസസാരമ്ഭാ തദാകാരപ്പവത്താ പടിഘസഹഗതചിത്തുപ്പാദധമ്മാ, മായാസാഠേയ്യഥമ്ഭമദപ്പമാദാ തദാകാരപ്പവത്താ ലോഭസഹഗതചിത്തുപ്പാദധമ്മാ. ഥമ്ഭോ വാ മാനവിസേസോ ചിത്തസ്സ ഥദ്ധഭാവേന ഗഹേതബ്ബതോ, തഥാ മദോ. തഥാ ഹി സോ ‘‘മാനോ മഞ്ഞനാ’’തിആദിനാ വിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൮൭൮) നിദ്ദിട്ഠോ. ഇധ പന മാനാതിമാനാനം വിസും ഗഹിതത്താ മജ്ജനാകാരേന പവത്തധമ്മാ ഏവ ‘‘മദോ’’തി ഗഹേതബ്ബാ. സേസാനം ധമ്മന്തരഭാവോ പാകടോ ഏവ.
കസ്മാ പനേത്ഥ ഏതേ ഏവ അട്ഠ ദുകാ ഗഹിതാ, കിമിതോ അഞ്ഞേപി കിലേസധമ്മാ നത്ഥീതി? നോ നത്ഥി, ഇമേ പന ആമിസദായാദസ്സ സവിസേസം കിലേസായ സംവത്തന്തീതി തം വിസേസം വിഭാവേന്തേന ആമിസദായാദസ്സ ലോഭാദീനം പവത്തനാകാരം ദസ്സേതും ‘‘വിസേസതോ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ ഏത്ഥാതി ഏതേസു ലോഭാദീസു. അലഭന്തോ ആമിസന്തി അധിപ്പായോ. തതുത്തരി ഉപ്പന്നോ കോധോതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബം. സന്തേപീതി വിജ്ജമാനേപി. ഇസ്സതീതി ഇസ്സം ജനേതി. പദുസ്സതീതി തസ്സേവ വേവചനം. തഥാ ഹി സാ ‘‘ഇസ്സതി ദുസ്സതി പദുസ്സതീ’’തിആദിനാ നിദ്ദിട്ഠാ. യസ്മാ വാ ഇസ്സം ¶ ¶ ജനേന്തോ ഏകംസതോ പദുട്ഠചിത്തോ ഏവ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘പദുസ്സതീ’’തി വുത്തം. അസ്സാതി ആമിസദായാദസ്സ. ഏവം പടിപന്നോതി ഏവം അസന്തഗുണപ്പകാസനം പടിപദം പടിപന്നോ. ഓവദിതും അസക്കുണേയ്യോതി ഏതേന ഥമ്ഭോ നാമ ദോവചസ്സകരണോ ധമ്മോതി ദസ്സേതി. കിഞ്ചി വദതി ഓവാദദാനവസേന. ഥമ്ഭേന…പേ… മഞ്ഞന്തോതി ഇമിനാ ച ഥമ്ഭസ്സ മാനവിസേസഭാവം ദസ്സേതി, ഥമ്ഭേന വാ ഹേതുനാതി അത്ഥോ. മത്തോ സമാനോതി മത്തോ ഹോന്തോ. കാമ…പേ… പമജ്ജതീതി ഏതേന മദവസേന ഏകംസതോ പമാദമാപജ്ജതീതി ദസ്സേതി.
ഏവന്തി ഇമിനാ ആമിസദായാദസ്സ ലോഭാദീനം ഉപ്പത്തിക്കമദസ്സനേനേവ ഇധ പാളിയം നേസം ദേസനാക്കമോപി ദസ്സിതോതി ദട്ഠബ്ബോ. ന കേവലം ഇമേഹേവ, അഥ ഖോ അഞ്ഞേഹി ച ഏവരൂപേഹി പാപകേഹി ധമ്മേഹി അപരിമുത്തോ ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. കേ പന തേതി? അത്രിച്ഛതാമഹിച്ഛതാദയോതി. ഏവം മഹാദീനവാ ആമിസദായാദതാതി തതോ ബലവതരോ സംവേഗോ ജനേതബ്ബോതി അയമേത്ഥ ഓവാദോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥാതി ഏതസ്മിം സുത്തേ. സബ്ബത്ഥാതി സബ്ബേസു വാരേസു. നിബ്ബിസേസോയേവാതി ഏതേനേവ പഠമതരം ഇധ ദസ്സിതസച്ചയോജനാനയേന സബ്ബവാരേസു യോജേതബ്ബോതി വേദിതബ്ബോ.
ഞാണപരിചയപാടവത്ഥന്തി മഗ്ഗസ്സ അട്ഠങ്ഗസത്തങ്ഗതാദിവിസേസവിഭാവനായ ഞാണസ്സ ആസേവനട്ഠേന പരിചയോ ഞാണപരിചയോ, തസ്സ പടുഭാവത്ഥം കോസല്ലത്ഥം. ഏത്ഥാതി അരിയമഗ്ഗേ. ഭേദോതി വിസേസോ. കമോതി അങ്ഗാനം ദേസനാനുപുബ്ബീ. ഭാവനാനയോതി ഭാവനാവിധി. ‘‘കദാചി അട്ഠങ്ഗികോ, കദാചി സത്തങ്ഗികോ’’തി സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം വിവരന്തോ പുന ‘‘അയം ഹീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ലോകുത്തരപഠമജ്ഝാനവസേനാതി ലോകുത്തരസ്സ പഠമജ്ഝാനസ്സ വസേന. ഏത്ഥ ച കേചി ഝാനധമ്മാ മഗ്ഗസഭാവാതി ഏകന്തതോ ഝാനം മഗ്ഗതോ വിസും കത്വാ വത്തും ന സക്കാതി ‘‘ലോകുത്തരപഠമജ്ഝാനസഹിതോ’’തി അവത്വാ ‘‘ലോകുത്തരപഠമജ്ഝാനവസേന’’ഇച്ചേവ വുത്തം. അഥ വാ ലോകുത്തരപഠമജ്ഝാനവസേനാതി ലോകുത്തരാ ഹുത്വാ പഠമജ്ഝാനസ്സ വസേനാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അരിയമഗ്ഗോ ഹി വിപസ്സനായ പാദകഭൂതസ്സ, സമ്മസിതസ്സ വാ പഠമജ്ഝാനസ്സ വസേന അട്ഠങ്ഗികോ ഹോതി. അഥ വാ അഝാനലാഭിനോ സുക്ഖവിപസ്സകസ്സ, ഝാനലാഭിനോ വാ പാദകമകത്വാ പഠമജ്ഝാനസ്സ, പകിണ്ണകസങ്ഖാരാനം വാ സമ്മസനേ ¶ ഉപ്പന്നോ അരിയമഗ്ഗോ അട്ഠങ്ഗികോ ഹോതി, സ്വാസ്സ അട്ഠങ്ഗികഭാവോ പഠമജ്ഝാനികഭാവേനാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘പഠമജ്ഝാനവസേനാ’’തി ആഹ. ഏവം ‘‘അവസേസജ്ഝാനവസേനാ’’തി ഏത്ഥാതി യഥാരഹം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.
യദി അരിയമഗ്ഗോ സത്തങ്ഗികോപി ഹോതി, അഥ കസ്മാ പാളിയം ‘‘അട്ഠങ്ഗികോ’’ഇച്ചേവ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസതോ’’തിആദി. യഥാ ചേത്ഥ പടിപദായ മഗ്ഗവസേന അട്ഠങ്ഗികസത്തങ്ഗികഭേദോ ¶ , ഏവം ബോജ്ഝങ്ഗവസേന സത്തങ്ഗികഛളങ്ഗികഭേദോ വേദിതബ്ബോ അപ്പീതികജ്ഝാനവസേന ഛളങ്ഗികത്താ, മഗ്ഗവസേന പന ദേസനാ ആഗതാതി സ്വായം ഭേദോ അട്ഠകഥായം ന ഉദ്ധടോ. ഇതോ പരന്തി ഇതോ അട്ഠങ്ഗതോ പരം ഉക്കംസതോ, അവകംസതോ പന സത്തങ്ഗതോ പരം മഗ്ഗങ്ഗം നാമ നത്ഥീതി. നനു മഗ്ഗവിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൪൯൩-൫൦൨) പഞ്ചങ്ഗികവാരേ പഞ്ചേവ മഗ്ഗങ്ഗാനി ഉദ്ധടാനി, മഹാസളായതനേ (മ. നി. ൩.൪൩൧) ച ‘‘യാ തഥാഭൂതസ്സ ദിട്ഠി, യോ തഥാഭൂതസ്സ സങ്കപ്പോ, യോ തഥാഭൂതസ്സ വായാമോ, യാ തഥാഭൂതസ്സ സതി, യോ തഥാഭൂതസ്സ സമാധി, സ്വാസ്സ ഹോതി സമ്മാസമാധീ’’തി വത്വാ പുബ്ബഭാഗവസേന പന ‘‘പുബ്ബേവ ഖോ പനസ്സ കായകമ്മം വചീകമ്മം ആജീവോ സുപരിസുദ്ധോ ഹോതീ’’തി സമ്മാവാചാദയോ ആഗതാതി? സച്ചമേതം, തം പന സമ്മാദിട്ഠിആദീനം പഞ്ചന്നം കാരാപകങ്ഗാനം അതിരേകകിച്ചദസ്സനവസേന വുത്തം, തസ്മാ ന അരിയമഗ്ഗോ സമ്മാവാചാദിവിരഹിതോ അത്ഥീതി ‘‘ഇതോ പരഞ്ഹി മഗ്ഗങ്ഗം നത്ഥീ’’തി സുവുത്തമേതന്തി ദട്ഠബ്ബം.
സബ്ബകുസലാനന്തി സബ്ബേസം കുസലധമ്മാനം. നിദ്ധാരണേ ചേതം സാമിവചനം. കാമാവചരാദിവസേന തംതംകുസലധമ്മേസു സാ സമ്മാദിട്ഠി സേട്ഠാ. തസ്സാ സേട്ഠഭാവേന ഹി ‘‘പഞ്ഞാജീവിം ജീവിതമാഹു സേട്ഠ’’ന്തി (സം. നി. ൧.൨൪൬; സു. നി. ൧൮൪) വുത്തം, മഗ്ഗസമ്മാദിട്ഠിയാ പന സബ്ബസേട്ഠഭാവേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. കുസലവാരേതി കുസലുപ്പത്തിസമയേ. പുബ്ബങ്ഗമാ കുസലാദിധമ്മാനം യാഥാവസഭാവബോധേന സമ്പയുത്തധമ്മാനം പരിണായകഭാവതോ. തേനേവാഹ ‘‘സമ്മാദിട്ഠിം സമ്മാദിട്ഠീതി പജാനാതീ’’തിആദി. സാ സമ്മാദിട്ഠി പഭവോ ഏതസ്സാതി തപ്പഭവോ, സമ്മാസങ്കപ്പോ. സമ്മാദസ്സനവസേന ഹി സമ്മാസങ്കപ്പോ ഹോതി. തതോ അഭിനിബ്ബത്താനീതി തപ്പഭവാഭിനിബ്ബത്താനി. തപ്പഭവാഭിനിബ്ബത്താനിപി ‘‘തദഭിനിബ്ബത്താനീ’’തി വുച്ചന്തി കാരണകാരണേപി കാരണൂപചാരതോതി ആഹ ‘‘തപ്പഭവാഭിനിബ്ബത്താനി സേസങ്ഗാനീ’’തി. തേനാഹ ‘‘സമ്മാദിട്ഠിസ്സാ’’തിആദി. യഥാ ഹി സമ്മാദസ്സനം ¶ സമ്മാവിതക്കനസ്സ വിസേസപച്ചയോ, ഏവം സമ്മാവിതക്കനം സമ്മാപരിഗ്ഗഹസ്സ സമ്മാപരിഗ്ഗഹോ സമ്മാസമുട്ഠാനസ്സ, സമ്മാസമുട്ഠാനം സമ്മാവോദാനസ്സ, സമ്മാവോദാനം സമ്മാവായാമസ്സ, സമ്മാവായാമോ സമ്മാഉപട്ഠാനസ്സ, സമ്മാഉപട്ഠാനം സമ്മാധാനസ്സ വിസേസപച്ചയോ, തസ്മാ ‘‘പുരിമം പുരിമം പച്ഛിമസ്സ പച്ഛിമസ്സ വിസേസപച്ചയോ ഹോതീ’’തി ഇമിനാ വിസേസപച്ചയഭാവദസ്സനത്ഥേന കമേന ഏതാനി സമ്മാദിട്ഠിആദീനി അങ്ഗാനി വുത്താനീതി ദസ്സിതാനി.
ഭാവനാനയോതി സമഥവിപസ്സനാനം യുഗനദ്ധഭാവേന പവത്തോ ഭാവനാവിധി. അയഞ്ഹി അരിയമഗ്ഗക്ഖണേ ഭാവനാവിധി. തസ്സ പന പുബ്ബഭാഗേ ഭാവനാനയോ കസ്സചി സമഥപുബ്ബങ്ഗമോ ഹോതി ¶ , കസ്സചി വിപസ്സനാപുബ്ബങ്ഗമോതി. തം വിധിം ദസ്സേതും ‘‘കോചീ’’തിആദി ആരദ്ധം. തത്ഥ പഠമോ സമഥയാനികസ്സ വസേന വുത്തോ, ദുതിയോ വിപസ്സനായാനികസ്സ. തേനാഹ ‘‘ഇധേകച്ചോ’’തിആദി. തന്തി സമഥം സമാധിം, ഝാനധമ്മേതി വാ അത്ഥോ. തംസമ്പയുത്തേതി സമാധിസമ്പയുത്തേ, ഝാനസമ്പയുത്തേ വാ ധമ്മേ. അയഞ്ച നയോ യേഭുയ്യേന സമഥയാനികാ അരൂപമുഖേന, തത്ഥാപി ഝാനമുഖേന വിപസ്സനാഭിനിവേസം കരോന്തീതി കത്വാ വുത്തോ. വിപസ്സനം ഭാവയതോതി പടിപദാഞാണദസ്സനവിസുദ്ധിം ആരഭിത്വാ യഥാധിഗതം തരുണവിപസ്സനം വഡ്ഢേന്തസ്സ. മഗ്ഗോ സഞ്ജായതീതി പുബ്ബഭാഗിയോ ലോകിയമഗ്ഗോ ഉപ്പജ്ജതി. ആസേവതി നിബ്ബിദാനുപസ്സനാവസേന. ഭാവേതി മുഞ്ചിതുകമ്യതാവസേന. ബഹുലീകരോതി പടിസങ്ഖാനുപസ്സനാവസേന. ആസേവതി വാ ഭയതൂപട്ഠാനഞാണവസേന. ബഹുലീകരോതി വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാവസേന. സംയോജനാനി പഹീയന്തി, അനുസയാ ബ്യന്തീ ഹോന്തി മഗ്ഗപടിപാടിയാ.
സമഥം അനുപ്പാദേത്വാവാതി അവധാരണേന ഉപചാരസമാധിം നിവത്തേതി, ന ഖണികസമാധിം. ന ഹി ഖണികസമാധിം വിനാ വിപസ്സനാ സമ്ഭവതി. വിപസ്സനാപാരിപൂരിയാതി വിപസ്സനായ പരിപുണ്ണതായ വുട്ഠാനഗാമിനിഭാവപ്പത്തിയാ. തത്ഥജാതാനന്തി തസ്മിം അരിയമഗ്ഗക്ഖണേ ഉപ്പന്നാനം സമ്മാദിട്ഠിആദീനം ധമ്മാനം. നിദ്ധാരണേ ചേതം സാമിവചനം. വവസ്സഗ്ഗാരമ്മണതോതി വവസ്സഗ്ഗസ്സ ആരമ്മണതായ. വവസ്സഗ്ഗോ വോസ്സഗ്ഗോ പടിനിസ്സഗ്ഗോതി ച അപവഗ്ഗോതി ച അത്ഥതോ ഏകം, നിബ്ബാനന്തി വുത്തം ഹോതി, തസ്മാ നിബ്ബാനസ്സ ആരമ്മണകരണേനാതി അത്ഥോ. ചിത്തസ്സ ഏകഗ്ഗതാതി മഗ്ഗസമ്മാസമാധിമാഹ. അരിയമഗ്ഗോ ഹി ഏകന്ത സമാഹിതോ അസമാധാനഹേതൂനം കിലേസാനം സമുച്ഛേദനതോ. സേസം വുത്തനയമേവ.
യുഗനദ്ധാവ ¶ ഹോന്തി തദാ സമാധിപഞ്ഞാനം സമരസതായ ഇച്ഛിതബ്ബതോ. മഗ്ഗക്ഖണേ ഹി ന സമഥഭാവനായം വിയ സമാധി, വിപസ്സനാഭാവനായം വിയ ച പഞ്ഞാ കിച്ചതോ അധികാ ഇച്ഛിതബ്ബാ, സമരസതായ പന അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ അനതിവത്തനട്ഠേന ദ്വേപി യുഗനദ്ധാ വിയ പവത്തന്തി. തേന വുത്തം ‘‘സമഥവിപസ്സനാ യുഗനദ്ധാവ ഹോന്തീ’’തി.
ധമ്മദായാദസുത്തവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.
൪. ഭയഭേരവസുത്തവണ്ണനാ
൩൪. ഏവം ¶ മേ സുതന്തി ഭയഭേരവസുത്തം. കോ നിക്ഖേപോ? കേചി താവ ഏവമാഹു ‘‘പുച്ഛാവസികോ നിക്ഖേപോ’’തി. ദുവിധാ ഹി പുച്ഛാ പാകടാപാകടഭേദതോ. തത്ഥ യസ്സാ ദേസനായ നിമിത്തഭൂതോ ഞാതും ഇച്ഛിതോ അത്ഥോ കിം-സദ്ദപുബ്ബകേന പകാസീയതി, സാ പാകടാ പുച്ഛാ യഥാ ‘‘കിംസൂധ വിത്തം പുരിസസ്സ സേട്ഠ’’ന്തി ഏവമാദി (സം. നി. ൧.൨൪൬; സു. നി. ൧൮൩). യസ്സാ പന ദേസനായ നിമിത്തഭൂതോ ഞാതും ഇച്ഛിതോ അത്ഥോ കിം-സദ്ദരഹിതേന കേവലേനേവ സദ്ദപയോഗേന പകാസീയതി, സാ അപാകടാ പുച്ഛാ. ഞാതും ഇച്ഛിതോ ഹി അത്ഥോ ‘‘പഞ്ഹാ, പുച്ഛാ’’തി വുച്ചതി, തസ്മായേവ ഇധ ‘‘യേ മേ ഭോ ഗോതമാ’’തിആദികാ അപാകടാതി ‘‘പുച്ഛാവസികോ നിക്ഖേപോ’’തി. തയിദം അകാരണം, യസ്മാ സോ ബ്രാഹ്മണോ ‘‘യേമേ ഭോ ഗോതമാ’’തിആദീനി വദന്തോ ന തത്ഥ കങ്ഖീ വിചികിച്ഛീ സംസയമാപന്നോ അവോച, അഥ ഖോ അത്തനാ യഥാനിച്ഛിതമത്ഥം ഭഗവതി പസാദഭാവബഹുമാനം പവേദേന്തോ കഥേസി. തേനാഹ ‘‘ഭഗവതി പസാദം അലത്ഥാ’’തിആദി (മ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൪). വിഹാരേതി വിഹാരകേ നിവാസേ. അവിച്ഛിന്നേയേവാതി പവത്തമാനേയേവ. പദദ്വയസ്സപ