📜

നമോ തസ്സ ഭഗവതോ അരഹതോ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ

സംയുത്തനികായേ

സഗാഥാവഗ്ഗടീകാ

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ

൧. സംവണ്ണനാരമ്ഭേ രതനത്തയവന്ദനാ സംവണ്ണേതബ്ബസ്സ ധമ്മസ്സ പഭവനിസ്സയവിസുദ്ധിപടിവേദനത്ഥം, തം പന ധമ്മസംവണ്ണനാസു വിഞ്ഞൂനം ബഹുമാനുപ്പാദനത്ഥം, തം സമ്മദേവ തേസം ഉഗ്ഗഹണധാരണാദിക്കമലദ്ധബ്ബായ സമ്മാപടിപത്തിയാ സബ്ബഹിതസുഖനിപ്ഫാദനത്ഥന്തി. അഥ വാ മങ്ഗലഭാവതോ, സബ്ബകിരിയാസു പുബ്ബകിച്ചഭാവതോ, പണ്ഡിതേഹി സമാചരിതഭാവതോ, ആയതിം പരേസം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനതോ ച സംവണ്ണനായം രതനത്തയപണാമകിരിയാതി. അഥ വാ രതനത്തയപണാമകരണം പൂജനീയപൂജാപുഞ്ഞവിസേസനിബ്ബത്തനത്ഥം, തം അത്തനോ യഥാലദ്ധസമ്പത്തിനിമിത്തകസ്സ കമ്മസ്സ ബലാനുപ്പദാനത്ഥം, അന്തരാ ച തസ്സ അസംകോചാപനത്ഥം, തദുഭയം അനന്തരായേന അട്ഠകഥായ പരിസമാപനത്ഥന്തി ഇദമേവ ച പയോജനം ആചരിയേന ഇധാധിപ്പേതം. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘ഇതി മേ പസന്നമതിനോ…പേ… തസ്സാനുഭാവേനാ’’തി. വത്ഥുത്തയപൂജാ ഹി നിരതിസയപുഞ്ഞക്ഖേത്തസംബുദ്ധിയാ അപരിമേയ്യപഭാവോ പുഞ്ഞാതിസയോതി ബഹുവിധന്തരായേപി ലോകസന്നിവാസേ അന്തരായനിബന്ധനസകലസംകിലേസവിദ്ധംസനായ പഹോതി, ഭയാദിഉപദ്ദവഞ്ച നിവാരേതി. യഥാഹ ‘‘പൂജാരഹേ പൂജയതോ’’തിആദി (ധ. പ. ൧൯൫; അപ. ഥേര ൧.൧൦.൧), തഥാ ‘‘യേ, ഭിക്ഖവേ, ബുദ്ധേ പസന്നാ, അഗ്ഗേ തേ പസന്നാ, അഗ്ഗേ ഖോ പന പസന്നാനം അഗ്ഗോ വിപാകോ ഹോതീ’’തിആദി (ഇതിവു. ൯൦).

‘‘ബുദ്ധോതി കിത്തയന്തസ്സ, കായേ ഭവതി യാ പീതി;

വരമേവ ഹി സാ പീതി, കസിണേനപി ജമ്ബുദീപസ്സ;

ധമ്മോതി…പേ…, സങ്ഘോതി…പേ…, ജമ്ബുദീപസ്സാ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൬);

തഥാ ‘‘യസ്മിം, മഹാനാമ, സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന ദോസ…പേ… ന മോഹപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതീ’’തിആദി (അ. നി. ൬.൧൦; ൧൧.൧൧). ‘‘അരഞ്ഞേ രുക്ഖമൂലേ വാ…പേ… ഭയം വാ ഛമ്ഭിതത്തം വാ ലോമഹംസോ ന ഹേസ്സതീ’’തി (സം. നി. ൧.൨൪൯) ച.

തത്ഥ യസ്സ വത്ഥുത്തയസ്സ വന്ദനം കത്തുകാമോ, തസ്സ ഗുണാതിസയയോഗസന്ദസ്സനത്ഥം ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തിആദിനാ ഗാഥത്തയമാഹ. ഗുണാതിസയയോഗേന ഹി വന്ദനാരഹഭാവോ, വന്ദനാരഹേ ച കതാ വന്ദനാ യഥാധിപ്പേതം പയോജനം സാധേതീതി. തത്ഥ യസ്സാ ദേസനായ സംവണ്ണനം കത്തുകാമോ, സാ ന വിനയദേസനാ വിയ കരുണാപ്പധാനാ, നാപി അഭിധമ്മദേസനാ വിയ പഞ്ഞാപ്പധാനാ, അഥ ഖോ കരുണാപഞ്ഞാപ്പധാനാതി തദുഭയപ്പധാനമേവ താവ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ഥോമനം കാതും തമ്മൂലകത്താ സേസരതനാനം ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ കിരതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖം വിക്ഖിപതി അപനേതീതി അത്ഥോ. അഥ വാ കിണാതീതി കരുണാ, പരദുക്ഖേ സതി കാരുണികം ഹിംസതി വിബാധതീതി അത്ഥോ. പരദുക്ഖേ സതി സാധൂനം കമ്പനം ഹദയഖേദം കരോതീതി വാ കരുണാ. അഥ വാ കമിതി സുഖം, തം രുന്ധതീതി കരുണാ. ഏസാ ഹി പരദുക്ഖാപനയനകാമതാലക്ഖണാ അത്തസുഖനിരപേക്ഖതായ കാരുണികാനം സുഖം രുന്ധതി വിബന്ധതീതി അത്ഥോ. കരുണായ സീതലം കരുണാസീതലം, കരുണാസീതലം ഹദയം അസ്സാതി കരുണാസീതലഹദയോ, തം കരുണാസീതലഹദയം.

തത്ഥ കിഞ്ചാപി പരേസം ഹിതോപസംഹാരസുഖാദിഅപരിഹാനിച്ഛനസഭാവതായ, ബ്യാപാദാരതീനം ഉജുവിപച്ചനീകതായ ച സത്തസന്താനഗതസന്താപവിച്ഛേദനാകാരപവത്തിയാ മേത്താമുദിതാനമ്പി ചിത്തസീതലഭാവകാരണതാ ഉപലബ്ഭതി, തഥാപി പരദുക്ഖാപനയനാകാരപ്പവത്തിയാ പരൂപതാപാസഹനരസാ അവിഹിംസാഭൂതാ കരുണാവ വിസേസേന ഭഗവതോ ചിത്തസ്സ ചിത്തപസ്സദ്ധി വിയ സീതിഭാവനിമിത്തന്തി വുത്തം ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി. കരുണാമുഖേന വാ മേത്താമുദിതാനമ്പി ഹദയസീതലഭാവകാരണതാ വുത്താതി ദട്ഠബ്ബാ.

അഥ വാ ഛഅസാധാരണഞാണവിസേസനിബന്ധനഭൂതാ സാതിസയം നിരവസേസഞ്ച സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം വിയ സവിസയബ്യാപിതായ മഹാകരുണാഭാവമുപഗതാ കരുണാവ ഭഗവതോ അഭിസയേന ഹദയസീതലഭാവഹേതൂതി ആഹ ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി.

അഥ വാ സതിപി മേത്താമുദിതാനം സാതിസയേ ഹദയസീതിഭാവനിബന്ധനത്തേ സകലബുദ്ധഗുണവിസേസകാരണതായ താസമ്പി കാരണന്തി കരുണാവ ഭഗവതോ ‘‘ഹദയസീതലഭാവകാരണ’’ന്തി വുത്താ. കരുണാനിദാനാ ഹി സബ്ബേപി ബുദ്ധഗുണാ, കരുണാനുഭാവനിബ്ബാപിയമാനസംസാരദുക്ഖസന്താപസ്സ ഹി ഭഗവതോ പരദുക്ഖാപനയനകാമതായ അനേകാനിപി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി കപ്പാനം അകിലന്തരൂപസ്സേവ നിരവസേസബുദ്ധകരധമ്മസമ്ഭരണനിയതസ്സ സമധിഗതധമ്മാധിപതേയ്യസ്സ ച സന്നിഹിതേസുപി സത്തസങ്ഘാടസമുപനീതഹദയൂപതാപനിമിത്തേസു ന ഈസകമ്പി ചിത്തസീതിഭാവസ്സ അഞ്ഞഥത്തമഹോസീതി. ഏതസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ തീസുപി അവത്ഥാസു ഭഗവതോ കരുണാ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

പജാനാതീതി പഞ്ഞാ, യഥാസഭാവം പകാരേഹി പടിവിജ്ഝതീതി അത്ഥോ. പഞ്ഞാവ ഞേയ്യാവരണപ്പഹാനതോ പകാരേഹി ധമ്മസഭാവജോതനട്ഠേന പജ്ജോതോതി പഞ്ഞാപജ്ജോതോ. സവാസനപ്പഹാനതോ വിസേസേന ഹതം സമുഗ്ഘാടിതം വിഹതം. പഞ്ഞാപജ്ജോതേന വിഹതം പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതം. മുയ്ഹന്തി തേന, സയം വാ മുയ്ഹതി, മോഹനമത്തമേവ വാ തന്തി മോഹോ, അവിജ്ജാ. സ്വേവ വിസയസഭാവപടിച്ഛാദനകരണതോ അന്ധകാരസരിക്ഖതായ തമോ വിയാതി തമോ. പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതോ മോഹതമോ ഏതസ്സാതി പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമോ, തം പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമം. സബ്ബേസമ്പി ഹി ഖീണാസവാനം സതിപി പഞ്ഞാപജ്ജോതേന അവിജ്ജന്ധകാരസ്സ വിഹതഭാവേ സദ്ധാധിമുത്തേഹി വിയ ദിട്ഠിപ്പത്താനം സാവകേഹി പച്ചേകസമ്ബുദ്ധേഹി ച സവാസനപ്പഹാനേന സമ്മാസമ്ബുദ്ധാനം കിലേസപ്പഹാനസ്സ വിസേസോ വിജ്ജതീതി സാതിസയേന അവിജ്ജാപ്പഹാനേന ഭഗവന്തം ഥോമേന്തോ ആഹ ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി.

അഥ വാ അന്തരേന പരോപദേസം അത്തനോ സന്താനേ അച്ചന്തം അവിജ്ജന്ധകാരവിഗമസ്സ നിബ്ബത്തിതത്താ, തഥാ സബ്ബഞ്ഞുതായ ബലേസു ച വസീഭാവസ്സ സമധിഗതത്താ, പരസന്തതിയഞ്ച ധമ്മദേസനാതിസയാനുഭാവേന സമ്മദേവ തസ്സ പവത്തിതത്താ ഭഗവാവ വിസേസതോ മോഹതമവിഗമേന ഥോമേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി. ഇമസ്മിഞ്ച അത്ഥവികപ്പേ ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതോ’’തി പദേന ഭഗവതോ പടിവേധപഞ്ഞാ വിയ ദേസനാപഞ്ഞാപി സാമഞ്ഞനിദ്ദേസേന, ഏകസേസനയേന വാ സങ്ഗഹിതാതി ദട്ഠബ്ബാ.

അഥ വാ ഭഗവതോ ഞാണസ്സ ഞേയ്യപരിയന്തികത്താ സകലഞേയ്യധമ്മസഭാവാവബോധനസമത്ഥേന അനാവരണഞാണസങ്ഖാതേന പഞ്ഞാപജ്ജോതേന സബ്ബഞേയ്യധമ്മസഭാവച്ഛാദകസ്സ മോഹന്ധകാരസ്സ വിധമിതത്താ അനഞ്ഞസാധാരണോ ഭഗവതോ മോഹതമവിനാസോതി കത്വാ വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി. ഏത്ഥ ച മോഹതമവിധമനന്തേ അധിഗതത്താ അനാവരണഞാണം കാരണൂപചാരേന സസന്താനേ മോഹതമവിധമനന്തി ദട്ഠബ്ബം. അഭിനീഹാരസമ്പത്തിയാ സവാസനപ്പഹാനമേവ ഹി കിലേസാനം ഞേയ്യാവരണപഹാനന്തി, പരസന്താനേ പന മോഹതമവിധമനസ്സ കാരണഭാവതോ ഫലൂപചാരേന അനാവരണഞാണം ‘‘മോഹതമവിധമന’’ന്തി വുച്ചതീതി.

കിം പന കാരണം അവിജ്ജാസമുഗ്ഘാതോയേവേകോ പഹാനസമ്പത്തിവസേന ഭഗവതോ ഥോമനാനിമിത്തം ഗയ്ഹതി, ന പന സാതിസയം നിരവസേസകിലേസപഹാനന്തി? തപ്പഹാനവചനേനേവ തദേകട്ഠതായ സകലസംകിലേസഗണസമുഗ്ഘാതസ്സ ജോതിതഭാവതോ. ന ഹി സോ താദിസോ കിലേസോ അത്ഥി, യോ നിരവസേസഅവിജ്ജാപ്പഹാനേന ന പഹീയതീതി.

അഥ വാ വിജ്ജാ വിയ സകലകുസലധമ്മസമുപ്പത്തിയാ നിരവസേസാകുസലധമ്മനിബ്ബത്തിയാ സംസാരപ്പവത്തിയാ ച അവിജ്ജാ പധാനകാരണന്തി തബ്ബിഘാതവചനേന സകലസംകിലേസഗണസമുഗ്ഘാതോ വുത്തോ ഏവ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി.

നരാ ച അമരാ ച നരാമരാ, സഹ നരാമരേഹീതി സനരാമരോ, സനരാമരോ ച സോ ലോകോ ചാതി സനരാമരലോകോ, തസ്സ ഗരൂതി സനരാമരലോകഗരു, തം സനരാമരലോകഗരും. ഏതേന ദേവമനുസ്സാനം വിയ തദവസിട്ഠസത്താനമ്പി യഥാരഹം ഗുണവിസേസാവഹതായ ഭഗവതോ ഉപകാരതം ദസ്സേതി. ന ചേത്ഥ പധാനാപ്പധാനഭാവോ ചോദേതബ്ബോ. അഞ്ഞോ ഹി സദ്ദക്കമോ, അഞ്ഞോ അത്ഥക്കമോ. ഏദിസേസു ഹി സമാസപദേസു പധാനമ്പി അപ്പധാനം വിയ നിദ്ദിസീയതി യഥാ ‘‘സരാജികായ പരിസായാ’’തി (അപ. അട്ഠ. ൧.൧.൮൨). കാമഞ്ചേത്ഥ സത്തസങ്ഖാരോകാസവസേന തിവിധോ ലോകോ, ഗരുഭാവസ്സ പന അധിപ്പേതത്താ ഗരുകരണസമത്ഥസ്സേവ സത്തലോകസ്സ വസേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. സോ ഹി ലോകീയന്തി ഏത്ഥ പുഞ്ഞപാപാനി തബ്ബിപാകോ ചാതി ‘‘ലോകോ’’തി വുച്ചതി. അമരഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ ഉപപത്തിദേവാ അധിപ്പേതാ.

അഥ വാ സമൂഹത്ഥോ ലോക-സദ്ദോ സമുദായവസേന ലോകീയതി പഞ്ഞാപീയതീതി. സഹ നരേഹീതി സനരാ, സനരാ ച തേ അമരാ ചാതി സനരാമരാ, തേസം ലോകോതി സനരാമരലോകോതി പുരിമനയേനേവ യോജേതബ്ബം. അമര-സദ്ദേന ചേത്ഥ വിസുദ്ധിദേവാപി സങ്ഗയ്ഹന്തി. തേ ഹി മരണാഭാവതോ പരമത്ഥതോ അമരാ, നരാമരാനംയേവ ഗഹണം ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസവസേന യഥാ ‘‘സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി (ദീ. നി. ൧.൧൫൭). തഥാ ഹി സബ്ബാനത്ഥപരിഹരണപുബ്ബങ്ഗമായ നിരവസേസഹിതസുഖവിധാനതപ്പരായ നിരതിസയായ പയോഗസമ്പത്തിയാ സദേവമനുസ്സായ പജായ അച്ചന്തമുപകാരിതായ അപരിമിതനിരുപമപ്പഭാവഗുണവിസേസസമങ്ഗിതായ ച സബ്ബസത്തുത്തമോ ഭഗവാ അപരിമാണാസു ലോകധാതൂസു അപരിമാണാനം സത്താനം ഉത്തമം ഗാരവട്ഠാനം. തേന വുത്തം ‘‘സനരാമരലോകഗരു’’ന്തി.

സോഭനം ഗതം ഗമനം ഏതസ്സാതി സുഗതോ. ഭഗവതോ ഹി വേനേയ്യജനുപസങ്കമനം ഏകന്തേന തേസം ഹിതസുഖനിപ്ഫാദനതോ സോഭനം, തഥാ ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപടിമണ്ഡിതരൂപകായതായ ദുതവിലമ്ബിതഖലിതാനുകഡ്ഢനനിപ്പീളനുക്കുടികകുടിലാകുലതാദി- ദോസരഹിതമവഹസിതരാജഹംസവസഭവാരണമിഗരാജഗമനം കായഗമനം ഞാണഗമനഞ്ച വിപുലനിമ്മലകരുണാസതിവീരിയാദിഗുണവിസേസസഹിതമഭിനീഹാരതോ യാവ മഹാബോധി നിരവജ്ജതായ സോഭനമേവാതി.

അഥ വാ സയമ്ഭൂഞാണേന സകലമപി ലോകം പരിഞ്ഞാഭിസമയവസേന പരിജാനന്തോ ഞാണേന സമ്മാ ഗതോ അവഗതോതി സുഗതോ, തഥാ ലോകസമുദയം പഹാനാഭിസമയവസേന പജഹന്തോ അനുപ്പത്തിധമ്മതം ആപാദേന്തോ സമ്മാ ഗതോ അതീതോതി സുഗതോ, ലോകനിരോധം നിബ്ബാനം സച്ഛികിരിയാഭിസമയവസേന സമ്മാ ഗതോ അധിഗതോതി സുഗതോ, ലോകനിരോധഗാമിനിം പടിപദം ഭാവനാഭിസമയവസേന സമ്മാ ഗതോ പടിപന്നോതി സുഗതോ. ‘‘സോതാപത്തിമഗ്ഗേന യേ കിലേസാ പഹീനാ, തേ കിലേസേ ന പുനേതി ന പച്ചേതി ന പച്ചാഗച്ഛതീതി സുഗതോ’’തിആദിനാ നയേന (മഹാനി. ൩൮) അയമത്ഥോ വിഭാവേതബ്ബോതി.

അഥ വാ സുന്ദരം ഠാനം സമ്മാസമ്ബോധിം, നിബ്ബാനമേവ വാ ഗതോ അധിഗതോതി സുഗതോ. യസ്മാ വാ ഭൂതം തച്ഛം അത്ഥസംഹിതം വേനേയ്യാനം യഥാരഹം കാലയുത്തമേവ ച ധമ്മം ഭാസതി, തസ്മാ സമ്മാ ഗദതി വദതീതി സുഗതോ ദ-കാരസ്സ ത-കാരം കത്വാ. ഇതി സോഭനഗമനതാദീഹി സുഗതോ, തം സുഗതം.

പുഞ്ഞപാപകേഹി ഉപപജ്ജനവസേന ഗന്തബ്ബതോ ഗതിയോ, ഉപപത്തിഭവവിസേസാ. താ പന നിരയാദിവസേന പഞ്ചവിധാ. താ ഹി സകലസ്സപി ഭവഗാമികമ്മസ്സ അരിയമഗ്ഗാധിഗമേന അവിപാകാരഹഭാവകരണേന നിവത്തിതത്താ ഭഗവാ പഞ്ചഹിപി ഗതീഹി സുട്ഠു മുത്തോ വിസംയുത്തോതി ആഹ ‘‘ഗതിവിമുത്ത’’ന്തി. ഏതേന ഭഗവതോ കത്ഥചിപി അപരിയാപന്നതം ദസ്സേതി, യതോ ഭഗവാ ‘‘ദേവാതിദേവോ’’തി വുച്ചതി. തേനാഹ –

‘‘യേന ദേവൂപപത്യസ്സ, ഗന്ധബ്ബോ വാ വിഹങ്ഗമോ;

യക്ഖത്തം യേന ഗച്ഛേയ്യം, മനുസ്സത്തഞ്ച അബ്ബജേ;

തേ മയ്ഹം ആസവാ ഖീണാ, വിദ്ധസ്താ വിനളീകതാ’’തി. (അ. നി. ൪.൩൬);

തംതംഗതിസംവത്തനകാനഞ്ഹി കമ്മകിലേസാനം അഗ്ഗമഗ്ഗേന ബോധിമൂലേയേവ സുപ്പഹീനത്താ നത്ഥി ഭഗവതോ ഗതിപരിയാപന്നതാതി അച്ചന്തമേവ ഭഗവാ സബ്ബഭവയോനിഗതിവിഞ്ഞാണട്ഠിതിസത്താവാസസത്തനികായേഹി സുപരിമുത്തോ. തം ഗതിവിമുത്തം. വന്ദേതി നമാമി, ഥോമേമീതി വാ അത്ഥോ.

അഥ വാ ഗതിവിമുത്തന്തി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനധാതുപ്പത്തിയാ ഭഗവന്തം ഥോമേതി. ഏത്ഥ ഹി ദ്വീഹി ആകാരേഹി ഭഗവതോ ഥോമനാ വേദിതബ്ബാ അത്തഹിതസമ്പത്തിതോ പരഹിതപടിപത്തിതോ ച. തേസു അത്തഹിതസമ്പത്തി അനാവരണഞാണാധിഗമതോ, സവാസനാനം സബ്ബേസം കിലേസാനം അച്ചന്തപഹാനതോ, അനുപാദിസേസനിബ്ബാനപ്പത്തിതോ ച വേദിതബ്ബാ. പരഹിതപടിപത്തി ലാഭസക്കാരാദിനിരപേക്ഖചിത്തസ്സ സബ്ബദുക്ഖനിയ്യാനികധമ്മദേസനതോ, വിരുദ്ധേസുപി നിച്ചം ഹിതജ്ഝാസയവസേന ഞാണപരിപാകകാലാഗമനതോ ച. സാ പനേത്ഥ ആസയതോ പയോഗതോ ച ദുവിധാ പരഹിതപടിപത്തി, തിവിധാ ച അത്തഹിതസമ്പത്തി പകാസിതാ ഹോതി, കഥം? ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി ഏതേന ആസയതോ പരഹിതപടിപത്തി, സമ്മാഗദനത്ഥേന സുഗത-സദ്ദേന പയോഗതോ പരഹിതപടിപത്തി, ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമം ഗതിവിമുത്ത’’ന്തി ഏതേഹി ചതുസച്ചപടിവേധത്ഥേന ച സുഗത-സദ്ദേന തിവിധാപി അത്തഹിതസമ്പത്തി, അവസിട്ഠത്ഥേന തേന ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി ഏതേന ച സബ്ബാപി അത്തഹിതസമ്പത്തി പരഹിതപടിപത്തി പകാസിതാ ഹോതീതി.

അഥ വാ തീഹി ആകാരേഹി ഭഗവതോ ഥോമനാ വേദിതബ്ബാ – ഹേതുതോ ഫലതോ ഉപകാരതോ ച. തത്ഥ ഹേതു മഹാകരുണാ, സാ പഠമപദേന ദസ്സിതാ. ഫലം ചതുബ്ബിധം ഞാണസമ്പദാ പഹാനസമ്പദാ ആനുഭാവസമ്പദാ രൂപകായസമ്പദാ ചാതി. താസു ഞാണപഹാനസമ്പദാ ദുതിയപദേന സച്ചപടിവേധത്ഥേന ച സുഗത-സദ്ദേന പകാസിതാ ഹോന്തി, ആനുഭാവസമ്പദാ പന തതിയപദേന, രൂപകായസമ്പദാ യഥാവുത്തകായഗമനസോഭനത്ഥേന സുഗത-സദ്ദേന ലക്ഖണാനുബ്യഞ്ജനപാരിപൂരിയാ വിനാ തദഭാവതോ. ഉപകാരോ അനന്തരം അബാഹിരം കരിത്വാ തിവിധയാനമുഖേന വിമുത്തിധമ്മദേസനാ. സോ സമ്മാഗദനത്ഥേന സുഗത-സദ്ദേന പകാസിതോ ഹോതീതി വേദിതബ്ബം.

തത്ഥ ‘‘കരുണാസീതലഹദയ’’ന്തി ഏതേന സമ്മാസമ്ബോധിയാ മൂലം ദസ്സേതി. മഹാകരുണായ സഞ്ചോദിതമാനസോ ഹി ഭഗവാ സംസാരപങ്കതോ സത്താനം സമുദ്ധരണത്ഥം കതാഭിനീഹാരോ അനുപുബ്ബേന പാരമിയോ പൂരേത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അധിഗതോതി കരുണാ സമ്മാസമ്ബോധിയാ മൂലം. ‘‘പഞ്ഞാപജ്ജോതവിഹതമോഹതമ’’ന്തി ഏതേന സമ്മാസമ്ബോധിം ദസ്സേതി. അനാവരണഞാണപദട്ഠാനഞ്ഹി മഗ്ഗഞാണം, മഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനഞ്ച അനാവരണഞാണം സമ്മാസമ്ബോധീതി വുച്ചതീതി. സമ്മാഗമനത്ഥേന സുഗത-സദ്ദേന സമ്മാസമ്ബോധിയാ പടിപത്തിം ദസ്സേതി ലീനുദ്ധച്ചപതിട്ഠാനായൂഹനകാമസുഖല്ലികത്തകിലമഥാനുയോഗ-സസ്സതുച്ഛേദാഭിനിവേസാദി-അന്തദ്വയരഹിതായ കരുണാപഞ്ഞാപരിഗ്ഗഹിതായ മജ്ഝിമായ പടിപത്തിയാ പകാസനതോ സുഗത-സദ്ദസ്സ. ഇതരേഹി സമ്മാസമ്ബോധിയാ പധാനാപ്പധാനഭേദം പയോജനം ദസ്സേതി. സംസാരമഹോഘതോ സത്തസന്താരണഞ്ഹേത്ഥ പധാനം പയോജനം, തദഞ്ഞമപ്പധാനം. തേസു പധാനേന പരഹിതപടിപത്തിം ദസ്സേതി, ഇതരേന അത്തഹിതസമ്പത്തിം, തദുഭയേന അത്തഹിതായ പടിപന്നാദീസു ചതൂസു പുഗ്ഗലേസു ഭഗവതോ ചതുത്ഥപുഗ്ഗലഭാവം ദസ്സേതി. തേന ച അനുത്തരദക്ഖിണേയ്യഭാവം, ഉത്തമവന്ദനീയഭാവം, അത്തനോ ച വന്ദനകിരിയായ ഖേത്തങ്ഗതഭാവം ദസ്സേതി.

ഏത്ഥ ച കരുണാഗഹണേന ലോകിയേസു മഹഗ്ഗതഭാവപ്പത്താസാധാരണഗുണദീപനതോ ഭഗവതോ സബ്ബലോകിയഗുണസമ്പത്തി ദസ്സിതാ ഹോതി, പഞ്ഞാഗഹണേന സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണപദട്ഠാനമഗ്ഗഞാണദീപനതോ സബ്ബലോകുത്തരഗുണസമ്പത്തി. തദുഭയഗ്ഗഹണസിദ്ധോ ഹി അത്ഥോ ‘‘സനരാമരലോകഗരു’’ന്തിആദിനാ വിപഞ്ചീയതീതി. കരുണാഗഹണേന ച ഉപഗമനം നിരുപക്കിലേസം ദസ്സേതി, പഞ്ഞാഗഹണേന അപഗമനം. തഥാ കരുണാഗഹണേന ലോകസമഞ്ഞാനുരൂപം ഭഗവതോ പവത്തിം ദസ്സേതി ലോകവോഹാരവിസയത്താ കരുണായ, പഞ്ഞാഗഹണേന സമഞ്ഞായ അനതിധാവനം. സഭാവാനവബോധേന ഹി ധമ്മാനം സമഞ്ഞം അതിധാവിത്വാ സത്താദിപരാമസനം ഹോതീതി. തഥാ കരുണാഗഹണേന മഹാകരുണാസമാപത്തിവിഹാരം ദസ്സേതി, പഞ്ഞാഗഹണേന തീസു കാലേസു അപ്പടിഹതഞാണം ചതുസച്ചഞാണം ചതുപടിസമ്ഭിദാഞാണം ചതുവേസാരജ്ജഞാണം, കരുണാഗഹണേന മഹാകരുണാസമാപത്തിഞാണസ്സ ഗഹിതത്താ സേസാധാരണഞാണാനി ഛ അഭിഞ്ഞാ അട്ഠസു പരിസാസു അകമ്പനഞാണാനി ദസ ബലാനി ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി സോളസ ഞാണചരിയാ അട്ഠാരസ ബുദ്ധധമ്മാ ചതുചത്താലീസ ഞാണവത്ഥൂനി സത്തസത്തതി ഞാണവത്ഥൂനീതി ഏവമാദീനം അനേകേസം പഞ്ഞാപഭേദാനം വസേന ഞാണചാരം ദസ്സേതി. തഥാ കരുണാഗഹണേന ചരണസമ്പത്തിം, പഞ്ഞാഗഹണേന വിജ്ജാസമ്പത്തിം. കരുണാഗഹണേന അത്താധിപതിതാ, പഞ്ഞാഗഹണേന ധമ്മാധിപതിതാ. കരുണാഗഹണേന ലോകനാഥഭാവോ, പഞ്ഞാഗഹണേന അത്തനാഥഭാവോ. തഥാ കരുണാഗഹണേന പുബ്ബകാരിഭാവോ, പഞ്ഞാഗഹണേന കതഞ്ഞുതാ. കരുണാഗഹണേന അപരന്തപതാ, പഞ്ഞാഗഹണേന അനത്തന്തപതാ. കരുണാഗഹണേന വാ ബുദ്ധകരധമ്മസിദ്ധി, പഞ്ഞാഗഹണേന ബുദ്ധഭാവസിദ്ധി. തഥാ കരുണാഗഹണേന പരേസം താരണം, പഞ്ഞാഗഹണേന സയം താരണം. തഥാ കരുണാഗഹണേന സബ്ബസത്തേസു അനുഗ്ഗഹചിത്തതാ, പഞ്ഞാഗഹണേന സബ്ബധമ്മേസു വിരത്തചിത്തതാ ദസ്സിതാ ഹോതി.

സബ്ബേസഞ്ച ബുദ്ധഗുണാനം കരുണാ ആദി തന്നിദാനഭാവതോ, പഞ്ഞാ പരിയോസാനം തതോ ഉത്തരി കരണീയാഭാവതോ. ഇതി ആദിപരിയോസാനദസ്സനേന സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി. തഥാ കരുണാഗഹണേന സീലക്ഖന്ധപുബ്ബങ്ഗമോ സമാധിക്ഖന്ധോ ദസ്സിതോ ഹോതി. കരുണാനിദാനഞ്ഹി സീലം തതോ പാണാതിപാതാദിവിരതിപ്പവത്തിതോ, സാ ച ഝാനത്തയസമ്പയോഗിനീതി. പഞ്ഞാവചനേന പഞ്ഞാക്ഖന്ധോ. സീലഞ്ച സബ്ബബുദ്ധഗുണാനം ആദി, സമാധി മജ്ഝേ, പഞ്ഞാ പരിയോസാനന്തി ഏവമ്പി ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണദസ്സനേന സബ്ബേ ബുദ്ധഗുണാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി നയതോ ദസ്സിതത്താ. ഏസോ ഏവ ഹി നിരവസേസതോ ബുദ്ധഗുണാനം ദസ്സനുപായോ, യദിദം നയഗ്ഗഹണം, അഞ്ഞഥാ കോ നാമ സമത്ഥോ ഭഗവതോ ഗുണേ അനുപദം നിരവസേസതോ ദസ്സേതും. തേനേവാഹ –

‘‘ബുദ്ധോപി ബുദ്ധസ്സ ഭണേയ്യ വണ്ണം,

കപ്പമ്പി ചേ അഞ്ഞമഭാസമാനോ;

ഖീയേഥ കപ്പോ ചിരദീഘമന്തരേ,

വണ്ണോ ന ഖീയേഥ തഥാഗതസ്സാ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൧.൩൦൪; ൩.൧൪൧; മ. നി. അട്ഠ. ൩.൪൨൫; ഉദാ. ൫൩; ബു. വം. അട്ഠ. ൪.൫; ചരിയാ. അട്ഠ. നിദാനകഥാ, പകിണ്ണകകഥാ; അപ. ൨.൭.൨൦) –

തേനേവ ച ആയസ്മതാ സാരിപുത്തത്ഥേരേനപി ബുദ്ദഗുണപരിച്ഛേദനം പതി അനുയുത്തേന ‘‘നോ ഹേതം, ഭന്തേ’’തി പടിക്ഖിപിത്വാ ‘‘അപി ച മേ, ഭന്തേ, ധമ്മന്വയോ വിദിതോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൪൬) വുത്തം.

൨. ഏവം സങ്ഖേപേന സകലസബ്ബഞ്ഞുഗുണേഹി ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവിത്വാ ഇദാനി സദ്ധമ്മം ഥോമേതും ‘‘ബുദ്ധോപീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ബുദ്ധോതി കത്തുനിദ്ദേസോ. ബുദ്ധഭാവന്തി കമ്മനിദ്ദേസോ. ഭാവേത്വാ സച്ഛികത്വാതി ച പുബ്ബകാലകിരിയാനിദ്ദേസോ. യന്തി അനിയമതോ കമ്മനിദ്ദേസോ. ഉപഗതോതി അപരകാലകിരിയാനിദ്ദേസോ. വന്ദേതി കിരിയാനിദ്ദേസോ. തന്തി നിയമനം. ധമ്മന്തി വന്ദനകിരിയായ കമ്മനിദ്ദേസോ. ഗതമലം അനുത്തരന്തി ച തബ്ബിസേസനം.

തത്ഥ ബുദ്ധസദ്ദസ്സ താവ – ‘‘ബുജ്ഝിതാ സച്ചാനീതി ബുദ്ധോ, ബോധേതാ പജായാതി ബുദ്ധോ’’തിആദിനാ നിദ്ദേസനയേന (മഹാനി. ൧൯൨; ചൂളനി. പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൯൭) അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അഥ വാ സവാസനായ അഞ്ഞാണനിദ്ദായ അച്ചന്തവിഗമതോ, ബുദ്ധിയാ വാ വികസിതഭാവതോ ബുദ്ധവാതി ബുദ്ധോ ജാഗരണവികസനത്ഥവസേന. അഥ വാ കസ്സചിപി ഞേയ്യധമ്മസ്സ അനവബുദ്ധസ്സ അഭാവേന ഞേയ്യവിസേസസ്സ കമ്മഭാവേന അഗ്ഗഹണതോ കമ്മവചനിച്ഛായ അഭാവേന അവഗമനത്ഥവസേനേവ കത്തുനിദ്ദേസോ ലബ്ഭതീതി ബുദ്ധവാതി ബുദ്ധോ യഥാ ‘‘ദിക്ഖിതോ ന ദദാതീ’’തി. അത്ഥതോ പന പാരമിതാപരിഭാവിതോ സയമ്ഭൂഞാണേന സഹ വാസനായ വിഹതവിദ്ധസ്തനിരവസേസകിലേസോ മഹാകരുണാ സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദിഅപരിമേയ്യഗുണഗണാധാരോ ഖന്ധസന്താനോ ബുദ്ധോ. യഥാഹ – ‘‘ബുദ്ധോതി യോ സോ ഭഗവാ സയമ്ഭൂ അനാചരിയകോ പുബ്ബേ അനനുസ്സുതേസു ധമ്മേസു സാമം സച്ചാനി അഭിസമ്ബുജ്ഝി. തത്ഥ ച സബ്ബഞ്ഞുതം പത്തോ ബലേസു ച വസീഭാവ’’ന്തി (മഹാനി. ൧൯൨). അപി-സദ്ദോ സമ്ഭാവനേ. തേന ‘‘ഏവം ഗുണവിസേസയുത്തോ സോപി നാമ ഭഗവാ’’തി വക്ഖമാനഗുണേ ധമ്മേ സമ്ഭാവനം ദീപേതി. ബുദ്ധഭാവന്തി സമ്മാസമ്ബോധിം. ഭാവേത്വാതി ഉപ്പാദേത്വാ വഡ്ഢേത്വാ ച. സച്ഛികത്വാതി പച്ചക്ഖം കത്വാ. ഉപഗതോതി പത്തോ, അധിഗതോതി അത്ഥോ. ഏതസ്സ ‘‘ബുദ്ധഭാവ’’ന്തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. ഗതമലന്തി വിഗതമലം, നിദ്ദോസന്തി അത്ഥോ. വന്ദേതി പണമാമി, ഥോമേമി വാ. അനുത്തരന്തി ഉത്തരരഹിതം, ലോകുത്തരന്തി അത്ഥോ. ധമ്മന്തി യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ അപായതോ സംസാരതോ ച അപതമാനേ ധാരേതീതി ധമ്മോ.

അയഞ്ഹേത്ഥ സങ്ഖേപത്ഥോ – ഏവം വിവിധഗുണഗണസമന്നാഗതോ ബുദ്ധോപി ഭഗവാ യം അരിയമഗ്ഗസങ്ഖാതം ധമ്മം ഭാവേത്വാ ഫലനിബ്ബാനസങ്ഖാതം പന ധമ്മം സച്ഛികത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അധിഗതോ, തമേതം ബുദ്ധാനമ്പി ബുദ്ധഭാവഹേതുഭൂതം സബ്ബദോസമലരഹിതം അത്തനോ ഉത്തരിതരാഭാവേന അനുത്തരം പടിവേധസദ്ധമ്മം നമാമീതി. പരിയത്തിസദ്ധമ്മസ്സപി തപ്പകാസനത്താ ഇധ സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. അഥ വാ ‘‘അഭിധമ്മനയസമുദ്ദം അധിഗച്ഛി, തീണി പിടകാനി സമ്മസീ’’തി ച അട്ഠകഥായം വുത്തത്താ പരിയത്തിധമ്മസ്സപി സച്ഛികിരിയസമ്മസനപരിയായോ ലബ്ഭതീതി സോപി ഇധ വുത്തോ ഏവാതി ദട്ഠബ്ബം.

തഥാ ‘‘യം ധമ്മം ഭാവേത്വാ സച്ഛികത്വാ’’തി ച വുത്തത്താ ബുദ്ധകരധമ്മഭൂതാഹി പാരമിതാഹി സഹ പുബ്ബഭാഗേ അധിസീലസിക്ഖാദയോപി ഇധ ധമ്മ-സദ്ദേന സങ്ഗഹിതാതി വേദിതബ്ബം. താപി ഹി മലപടിപക്ഖതായ ഗതമലാ അനഞ്ഞസാധാരണതായ അനുത്തരാ ചാതി. തഥാ ഹി സത്താനം സകലവട്ടദുക്ഖനിസ്സരണത്ഥായ കതമഹാഭിനീഹാരോ മഹാകരുണാധിവാസപേസലജ്ഝാസയോ പഞ്ഞാവിസേസപരിധോതനിമ്മലാനം ദാനദമസഞ്ഞമാദീനം ഉത്തമധമ്മാനം സതസഹസ്സാധികാനി കപ്പാനം ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി സക്കച്ചം നിരന്തരം നിരവസേസാനം ഭാവനാപച്ചക്ഖകരണേഹി കമ്മാദീസു അധിഗതവസിഭാവോ അച്ഛരിയാചിന്തേയ്യമഹാനുഭാവോ അധിസീലാധിചിത്താനം പരമുക്കംസപാരമിപ്പത്തോ ഭഗവാ പച്ചയാകാരേ ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സമുഖേന മഹാവജിരഞാണം പേസേത്വാ അനുത്തരം സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോതി.

ഏത്ഥ ച ‘‘ഭാവേത്വാ’’തി ഏതേന വിജ്ജാസമ്പദായ ധമ്മം ഥോമേതി, ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന വിമുത്തിസമ്പദായ. തഥാ പഠമേന ഝാനസമ്പദായ, ദുതിയേന വിമോക്ഖസമ്പദായ. പഠമേന വാ സമാധിസമ്പദായ, ദുതിയേന സമാപത്തിസമ്പദായ. അഥ വാ പഠമേന ഖയേഞാണഭാവേന, ദുതിയേന അനുപ്പാദേഞാണഭാവേന. പുരിമേന വാ വിജ്ജൂപമതായ, ദുതിയേന വജിരുപമതായ. പുരിമേന വാ വിരാഗസമ്പത്തിയാ, ദുതിയേന നിരോധസമ്പത്തിയാ. തഥാ പഠമേന നിയ്യാനഭാവേന, ദുതിയേന നിസ്സരണഭാവേന. പഠമേന വാ ഹേതുഭാവേന, ദുതിയേന അസങ്ഖതഭാവേന. പഠമേന വാ ദസ്സനഭാവേന, ദുതിയേന വിവേകഭാവേന. പഠമേന വാ അധിപതിഭാവേന, ദുതിയേന അമതഭാവേന ധമ്മം ഥോമേതി. അഥ വാ ‘‘യം ധമ്മം ഭാവേത്വാ ബുദ്ധഭാവം ഉപഗതോ’’തി ഏതേന സ്വാക്ഖാതതായ ധമ്മം ഥോമേതി, ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന സന്ദിട്ഠികതായ. തഥാ പുരിമേന അകാലികതായ, പച്ഛിമേന ഏഹിപസ്സികതായ. പുരിമേന വാ ഓപനേയ്യികതായ, പച്ഛിമേന പച്ചത്തം വേദിതബ്ബതായ ധമ്മം ഥോമേതി. ‘‘ഗതമല’’ന്തി ഇമിനാ സംകിലേസാഭാവദീപനേന ധമ്മസ്സ പരിസുദ്ധതം ദസ്സേതി. ‘‘അനുത്തര’’ന്തി ഏതേന അഞ്ഞസ്സ വിസിട്ഠസ്സ അഭാവദീപനേന വിപുലപരിപുണ്ണതം. പഠമേന വാ പഹാനസമ്പദം ധമ്മസ്സ ദസ്സേതി, ദുതിയേന സഭാവസമ്പദം. ഭാവേതബ്ബതായ വാ ധമ്മസ്സ ഗതമലഭാവോ യോജേതബ്ബോ. ഭാവനാബലേന ഹി സോ ദോസാനം സമുഗ്ഘാതകോ ഹോതീതി. സച്ഛികാതബ്ബഭാവേന അനുത്തരഭാവോ യോജേതബ്ബോ. സച്ഛികിരിയാനിബ്ബത്തിതോ ഹി തതുത്തരികരണീയാഭാവതോ അനഞ്ഞസാധാരണതായ അനുത്തരോതി. തഥാ ‘‘ഭാവേത്വാ’’തി ഏതേന സഹ പുബ്ബഭാഗസീലാദീഹി സേക്ഖാ സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധാ ദസ്സിതാ ഹോന്തി. ‘‘സച്ഛികത്വാ’’തി ഏതേന സഹ അസങ്ഖതായ ധാതുയാ അസേക്ഖാ സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധാ ദസ്സിതാ ഹോന്തീതി.

൩. ഏവം സങ്ഖേപേനേവ സബ്ബധമ്മഗുണേഹി സദ്ധമ്മം അഭിത്ഥവിത്വാ ഇദാനി അരിയസങ്ഘം ഥോമേതും ‘‘സുഗതസ്സാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുഗതസ്സാതി സമ്ബന്ധനിദ്ദേസോ. തസ്സ ‘‘പുത്താന’’ന്തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. ഓരസാനന്തി പുത്തവിസേസനം. മാരസേനമഥനാനന്തി ഓരസപുത്തഭാവേ കാരണനിദ്ദേസോ. തേന കിലേസപഹാനമേവ ഭഗവതോ ഓരസപുത്തഭാവേ കാരണം അനുജാനാതീതി ദസ്സേതി. അട്ഠന്നന്തി ഗണനപരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ. തേന ച സതിപി തേസം സത്തവിസേസഭാവേന അനേകസഹസ്സസങ്ഖാഭാവേ ഇമം ഗണനപരിച്ഛേദം നാതിവത്തന്തീതി ദസ്സേതി മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠഭാവാനതിവത്തനതോ. സമൂഹന്തി സമുദായനിദ്ദേസോ. അരിയസങ്ഘന്തി ഗുണവിസിട്ഠസങ്ഘാതഭാവനിദ്ദേസോ. തേന അസതിപി അരിയപുഗ്ഗലാനം കായസാമഗ്ഗിയം അരിയസങ്ഘഭാവം ദസ്സേതി ദിട്ഠിസീലസാമഞ്ഞേന സംഹതഭാവതോ.

തത്ഥ ഉരസി ഭവാ ജാതാ സംബദ്ധാ ച ഓരസാ. യഥാ ഹി സത്താനം ഓരസപുത്താ അത്തജാതതായ പിതു സന്തകസ്സ ദായജ്ജസ്സ വിസേസേന ഭാഗിനോ ഹോന്തി, ഏവമേതേപി അരിയപുഗ്ഗലാ സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ധമ്മസ്സവനന്തേ അരിയായ ജാതിയാ ജാതതായ ഭഗവതോ സന്തകസ്സ വിമുത്തിസുഖസ്സ അരിയധമ്മരതനസ്സ ച ഏകന്തഭാഗിനോതി ഓരസാ വിയ ഓരസാ. അഥ വാ ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാനുഭാവേനേവ അരിയഭൂമിം ഓക്കമമാനാ ഓക്കന്താ ച അരിയസാവകാ ഭഗവതോ ഉരേന വായാമജനിതാഭിജാതിതായ നിപ്പരിയായേന ഓരസാ പുത്താതി വത്തബ്ബതം അരഹന്തി. സാവകേഹി പവത്തിയമാനാപി ഹി ധമ്മദേസനാ ‘‘ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാ’’ഇച്ചേവ വുച്ചതി തമ്മൂലികത്താ ലക്ഖണാദിവിസേസാഭാവതോ ച.

യദിപി അരിയസാവകാനം അരിയമഗ്ഗാധിഗമസമയേ ഭഗവതോ വിയ തദന്തരായകരണത്ഥം ദേവപുത്തമാരോ, മാരവാഹിനീ വാ ന ഏകന്തേന അപസാദേതി, തേഹി പന അപസാദേതബ്ബതായ കാരണേ വിമഥിതേ തേപി വിമഥിതാ ഏവ നാമ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി. ഇമസ്മിം പനത്ഥേ ‘‘മാരമാരസേനമഥനാന’’ന്തി വത്തബ്ബേ മാരസേനമഥനാനന്തി ഏകദേസസരൂപേകസേസോ കതോതി ദട്ഠബ്ബം. അഥ വാ ഖന്ധാഭിസങ്ഖാരമാരാനം വിയ ദേവപുത്തമാരസ്സപി ഗുണമാരണേ സഹായഭാവൂപഗമനതോ കിലേസബലകായോ ‘‘സേനാ’’തി വുച്ചതി. യഥാഹ ‘‘കാമാ തേ പഠമാ സേനാ’’തിആദി (സു. നി. ൪൩൮). സാ ച തേഹി ദിയഡ്ഢസഹസ്സഭേദാ, അനന്തഭേദാ വാ കിലേസവാഹിനീ സതിധമ്മവിചയവീരിയസമഥാദിഗുണപഹരണേഹി ഓധിസോ വിമഥിതാ വിഹതാ വിദ്ധസ്താ ചാതി മാരസേനമഥനാ, അരിയസാവകാ. ഏതേന തേസം ഭഗവതോ അനുജാതപുത്തതം ദസ്സേതി.

ആരകത്താ കിലേസേഹി, അനയേ ന ഇരിയനതോ, അയേ ച ഇരിയനതോ അരിയാ നിരുത്തിനയേന. അഥ വാ സദേവകേന ലോകേന സരണന്തി അരണീയതോ ഉപഗന്തബ്ബതോ, ഉപഗതാനഞ്ച തദത്ഥസിദ്ധിതോ അരിയാ. അരിയാനം സങ്ഘോതി അരിയസങ്ഘോ. അരിയോ ച സോ സങ്ഘോ ചാതി വാ അരിയസങ്ഘോ. ഭഗവതോ അപരഭാഗേ ബുദ്ധധമ്മരതനാനമ്പി സമധിഗമോ സങ്ഘരതനാധീനോതി അസ്സ അരിയസങ്ഘസ്സ ബഹൂപകാരതം ദസ്സേതും ഇധേവ ‘‘സിരസാ വന്ദേ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം.

ഏത്ഥ ച ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താന’’ന്തി ഏതേന അരിയസങ്ഘസ്സ പഭവസമ്പദം ദസ്സേതി, ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി ഏതേന പഹാനസമ്പദം സകലസംകിലേസപഹാനദീപനതോ, ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി ഏതേന ഞാണസമ്പദം മഗ്ഗട്ഠഫലട്ഠഭാവദീപനതോ. ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി ഏതേന പഭവസമ്പദം ദസ്സേതി സബ്ബസങ്ഘാനം അഗ്ഗഭാവദീപനതോ. അഥ വാ സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താനന്തി അരിയസങ്ഘസ്സ വിസുദ്ധനിസ്സയഭാവദീപനം. മാരസേനമഥനാനന്തി സമ്മാഉജുഞായസാമീചിപ്പടിപന്നഭാവദീപനം. അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹന്തി ആഹുനേയ്യാദിഭാവദീപനം. അരിയസങ്ഘന്തി അനുത്തരപുഞ്ഞഖേത്തഭാവദീപനം. തഥാ ‘‘സുഗതസ്സ ഓരസാനം പുത്താന’’ന്തി ഏതേന അരിയസങ്ഘസ്സ ലോകുത്തരസരണഗമനസഭാവം ദീപേതി. ലോകുത്തരസരണഗമനേന ഹി തേ ഭഗവതോ ഓരസപുത്താ ജാതാ. ‘‘മാരസേനമഥനാന’’ന്തി ഏതേന അഭിനീഹാരസമ്പദായ സിദ്ധം പുബ്ബഭാഗേ സമ്മാപടിപത്തിം ദസ്സേതി. കതാഭിനീഹാരാ ഹി സമ്മാപടിപന്നാ മാരം മാരപരിസം വാ അഭിവിജിനന്തി. ‘‘അട്ഠന്നമ്പി സമൂഹ’’ന്തി ഏതേന പടിവിദ്ധസ്തവിപക്ഖേ സേക്ഖാസേക്ഖധമ്മേ ദസ്സേതി പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന മഗ്ഗഫലധമ്മാനം പകാസിതത്താ. ‘‘അരിയസങ്ഘ’’ന്തി അഗ്ഗദക്ഖിണേയ്യഭാവം ദസ്സേതി. സരണഗമനഞ്ച സാവകാനം സബ്ബഗുണാനം ആദി, സപുബ്ബഭാഗപടിപദാ സേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ മജ്ഝേ, അസേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ പരിയോസാനന്തി ആദിമജ്ഝപരിയോസാനകല്യാണാ സങ്ഖേപതോ സബ്ബേ അരിയസങ്ഘഗുണാ പകാസിതാ ഹോന്തി.

൪. ഏവം ഗാഥാത്തയേന സങ്ഖേപതോ സകലഗുണസംകിത്തനമുഖേന രതനത്തയസ്സ പണാമം കത്വാ ഇദാനി തം നിപച്ചകാരം യഥാധിപ്പേതേ പയോജനേ പരിണാമേന്തോ ‘‘ഇതി മേ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ രതിജനനട്ഠേന രതനം, ബുദ്ധധമ്മസങ്ഘാ. തേസഞ്ഹി ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനാ യഥാഭൂതഗുണേ ആവജ്ജേന്തസ്സ അമതാധിഗമഹേതുഭൂതം അനപ്പകം പീതിപാമോജ്ജം ഉപ്പജ്ജതി. യഥാഹ –

‘‘യസ്മിം, മഹാനാമ, സമയേ അരിയസാവകോ തഥാഗതം അനുസ്സരതി, നേവസ്സ തസ്മിം സമയേ രാഗപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന ദോസപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ന മോഹപരിയുട്ഠിതം ചിത്തം ഹോതി, ഉജുഗതമേവസ്സ തസ്മിം സമയേ ചിത്തം ഹോതി തഥാഗതം ആരബ്ഭ. ഉജുഗതചിത്തോ ഖോ പന, മഹാനാമ, അരിയസാവകോ ലഭതി അത്ഥവേദം, ലഭതി ധമ്മവേദം, ലഭതി ധമ്മൂപസംഹിതം പാമോജ്ജം, പമുദിതസ്സ പീതി ജായതീ’’തിആദി (അ. നി. ൬.൧൦; ൧൧.൧൧).

ചിത്തീകതാദിഭാവോ വാ രതനട്ഠോ. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘ചിത്തീകതം മഹഗ്ഘഞ്ച, അതുലം ദുല്ലഭദസ്സനം;

അനോമസത്തപരിഭോഗം, രതനം തേന വുച്ചതീ’’തി. (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൩; ഖു. പാ. അട്ഠ. ൬.൩; സു. നി. അട്ഠ. ൨൨൬; മഹാനി. അട്ഠ. ൫൦) –

ചിത്തീകതഭാവാദയോ ച അനഞ്ഞസാധാരണാ ബുദ്ധാദീസു ഏവ ലബ്ഭന്തീതി.

വന്ദനാവ വന്ദനാമയം യഥാ ‘‘ദാനമയം സീലമയ’’ന്തി. വന്ദനാ ചേത്ഥ കായവാചാചിത്തേഹി തിണ്ണം രതനാനം ഗുണനിന്നതാ, ഥോമനാ വാ. പുജ്ജഭവഫലനിബ്ബത്തനതോ പുഞ്ഞം, അത്തനോ സന്താനം പുനാതീതി വാ. സുവിഹതന്തരായോതി. സുട്ഠു വിഹതന്തരായോ. ഏതേന അത്തനോ പസാദസമ്പത്തിയാ, രതനത്തയസ്സ ച ഖേത്തഭാവസമ്പത്തിയാ തം പുഞ്ഞം അത്ഥപ്പകാസനസ്സ ഉപഘാതകഉപദ്ദവാനം വിഹനനേ സമത്ഥന്തി ദസ്സേതി. ഹുത്വാതി പുബ്ബകാലകിരിയാ. തസ്സ ‘‘അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി ഏതേന സമ്ബന്ധോ. തസ്സാതി യം രതനത്തയവന്ദനാമയം പുഞ്ഞം, തസ്സ. ആനുഭാവേനാതി ബലേന.

൫. ഏവം രതനത്തയസ്സ നിപച്ചകാരേ പയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി യസ്സാ ധമ്മദേസനായ അത്ഥം സംവണ്ണേതുകാമോ, തസ്സാ താവ ഗുണാഭിത്ഥവനവസേന ഉപഞ്ഞാപനത്ഥം ‘‘സംയുത്തവഗ്ഗപടിമണ്ഡിതസ്സാ’’തിആദി വുത്തം, ദേവതാസംയുത്താദിസംയുത്തേഹി ചേവ നളവഗ്ഗാദിവഗ്ഗേഹി ച വിഭൂസിതസ്സാതി അത്ഥോ. തത്ഥ ‘‘സംയുത്ത’’ന്തി ‘‘സംയോഗോ’’തി ച അത്ഥതോ ഏകം. കേസം സംയുത്തം? സുത്തവഗ്ഗാനം. യഥാ ഹി ബ്യഞ്ജനസമുദായോ പദം, ഏവം അത്ഥേസു ച കതാവധികോ പദസമുദായോ വാക്യം, വാക്യസമുദായോ സുത്തം, സുത്തസമുദായേ വഗ്ഗോതി സമഞ്ഞാ, തഥാ സുത്തവഗ്ഗസമുദായേ സംയുത്തസമഞ്ഞാ. സംയുജ്ജന്തീതി ഏത്ഥ സുത്തവഗ്ഗാതി സംയുത്തം. യദിപി അവയവവിനിമുത്തോ സമുദായോ നാമ പരമത്ഥതോ നത്ഥി, അവയവേ ഏവ തംതംസന്നിവേസവിസിട്ഠേ ഉപാദായ പദാദിസമഞ്ഞാ വിയ സുത്തവഗ്ഗസമഞ്ഞാ സംയുത്തസമഞ്ഞാ ആഗമസമഞ്ഞാ ച, തഥാപി പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനോപി സമുദായോ ബുദ്ധിപരികപ്പിതരൂപേന വിജ്ജമാനോ വിയ ഗയ്ഹമാനോ അവയവാനം അധിട്ഠാനഭാവേന വോഹരീയതി യഥാ ‘‘രുക്ഖേ സാഖാ’’തി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സംയുത്തവഗ്ഗപടിമണ്ഡിതസ്സാ’’തി.

നനു സംയുത്തവഗ്ഗോ ഏവ ആഗമോ, തസ്സ പന കേഹി മണ്ഡനന്തി? ന ചോദേതബ്ബമേതം. ഭവതി ഹി അഭിന്നേപി വത്ഥുസ്മിം യഥാധിപ്പേതവിസേസാവബോധനതോ ഭേദകസമുദാചാരോ യഥാ ‘‘സിലാപുത്തകസ്സ സരീര’’ന്തി. ആഗമിസ്സന്തി ഏത്ഥ, ഏതേന, ഏതസ്മാ വാ അത്തത്ഥപരത്ഥാദയോതി ആഗമോ, ആദികല്യാണാദിഗുണസമ്പത്തിയാ ഉത്തമട്ഠേന തംതംഅഭിപത്ഥിതസമിദ്ധിഹേതുതായ പണ്ഡിതേഹി വരിതബ്ബതോ വരോ, ആഗമോ ച സോ വരോ ചാതി ആഗമവരോ. ആഗമസമ്മതേഹി വാ വരോതി ആഗമവരോ, സംയുത്തോ ച സോ ആഗമവരോ ചാതി സംയുത്താഗമവരോ, തസ്സ. ബുദ്ധാനം അനുബുദ്ധാ ബുദ്ധാനുബുദ്ധാ, ബുദ്ധാനം സച്ചപടിവേധം അനുഗമ്മ പടിവിദ്ധസച്ചാ അഗ്ഗസാവകാദയോ അരിയാ. തേഹി അത്ഥസംവണ്ണനാഗുണസംവണ്ണനാനം വസേന സംവണ്ണിതസ്സ.

അഥ വാ ബുദ്ധാ ച അനുബുദ്ധാ ച ബുദ്ധാനുബുദ്ധാതി യോജേതബ്ബം. സമ്മാസമ്ബുദ്ധേനേവ ഹി വിനയസുത്തഅഭിധമ്മാനം പകിണ്ണകദേസനാദിവസേന യോ പഠമം അത്ഥോ വിഭത്തോ, സോ ഏവ പച്ഛാ തേസം അത്ഥവണ്ണനാവസേന സങ്ഗീതികാരേഹി സങ്ഗഹം ആരോപിതോതി. ഏത്ഥ ച സംയുത്താനം വഗ്ഗാ സമൂഹാതി സംയുത്തവഗ്ഗാ, സഗാഥാവഗ്ഗാദയോ. തപ്പരിയാപന്നതായ സംയുത്തേസു വഗ്ഗാ സംയുത്തവഗ്ഗാ, നളവഗ്ഗാദയോ. സംയുത്താവ വഗ്ഗാ സംയുത്തവഗ്ഗാ. തിവിധേപി തേ ഏകസേസനയേന ഗഹേത്വാ വുത്തം ‘‘സംയുത്തവഗ്ഗപടിമണ്ഡിതസ്സാ’’തി.

തത്ഥ സഗാഥാവഗ്ഗേ താവ ഏകാദസ സംയുത്താനി അട്ഠതിംസ വഗ്ഗാ. നിദാനവഗ്ഗേ നവ സംയുത്താനി ഏകൂനചത്താലീസ വഗ്ഗാ. ഖന്ധവഗ്ഗേ ഏകാദസ സംയുത്താനി ഏകൂനസട്ഠി വഗ്ഗാ. സളായതനവഗ്ഗേ നവ സംയുത്താനി അട്ഠതിംസ വഗ്ഗാ. മഹാവഗ്ഗേ ദ്വാദസ സംയുത്താനി അട്ഠചത്താലീസ വഗ്ഗാ. ഇദമേത്ഥ സംയുത്തന്തരവഗ്ഗാനം പരിമാണം.

ഞാണപ്പഭേദജനനസ്സാതി പടിച്ചസമുപ്പാദഖന്ധായതനാദികഥാബഹുലതായ ഗമ്ഭീരഞാണചരിയാവിഭാവനതോ പഞ്ഞാവിഭാഗസമുപ്പാദകസ്സ. ഇധ പന ‘‘പഞ്ഞാപ്പഭേദജനനസ്സാ’’തി സ്വായമാഗമോ ഥോമിതോ, സംവണ്ണനാസു ചായം ആചരിയസ്സ പകതി, യദിദം തംതംസംവണ്ണനാനം ആദിതോ തസ്സ തസ്സ സംവണ്ണേതബ്ബസ്സ ധമ്മസ്സ വിസേസഗുണകിത്തനേന ഥോമനാ. തഥാ ഹി സുമങ്ഗലവിലാസിനീപപഞ്ചസൂദനീമനോരഥപൂരണീഅട്ഠസാലിനീആദീസു ച യഥാക്കമം ‘‘സദ്ധാവഹഗുണസ്സ, പരവാദമഥനസ്സ, ധമ്മകഥികപുങ്ഗവാനം വിചിത്തപടിഭാനജനനസ്സ, തസ്സ ഗമ്ഭീരഞാണേഹി ഓഗാള്ഹസ്സ അഭിണ്ഹസോ നാനാനയവിചിത്തസ്സ അഭിധമ്മസ്സാ’’തിആദിനാ ഥോമനാ കതാ.

൬. അത്ഥോ കഥീയതി ഏതായാതി അത്ഥകഥാ, അത്ഥകഥാവ അട്ഠകഥാ ത്ഥ-കാരസ്സ ട്ഠ-കാരം കത്വാ യഥാ ‘‘ദുക്ഖസ്സ പീളനട്ഠോ’’തി. ആദിതോതി ആദിമ്ഹി പഠമസങ്ഗീതിയം. ഛളഭിഞ്ഞതായ പരമേന ചിത്തവസിഭാവേന സമന്നാഗതത്താ ഝാനാദീസു പഞ്ചവിധവസിതാസമ്ഭാവതോ ച വസിനോ, ഥേരാ മഹാകസ്സപാദയോ. തേസം സതേഹി പഞ്ചഹി. യാതി യാ അട്ഠകഥാ. സങ്ഗീതാതി അത്ഥം കഥേതും യുത്തട്ഠാനേ ‘‘അയം ഏതസ്സ അത്ഥോ, അയം ഏതസ്സ അത്ഥോ’’തി സങ്ഗഹേത്വാ വുത്താ. അനുസങ്ഗീതാ ച യസത്ഥേരാദീഹി പച്ഛാപി ദുതിയതതിയസങ്ഗീതീസു. ഇമിനാ അത്തനോ സംവണ്ണനായ ആഗമനവിസുദ്ധിം ദസ്സേതി.

൭. സീഹസ്സ ലാനതോ ഗഹണതോ സീഹളോ, സീഹകുമാരോ, തബ്ബംസജാതതായ തമ്ബപണ്ണിദീപേ ഖത്തിയാ, തേസം നിവാസതായ തമ്ബപണ്ണിദീപസ്സ ച സീഹളഭാവോ വേദിതബ്ബോ. ആഭതാതി ജമ്ബുദീപതോ ആനീതാ. അഥാതി പച്ഛാ. അപരഭാഗേ ഹി നികായന്തരലദ്ധീഹി അസങ്കരത്ഥം സീഹളഭാസായ അട്ഠകഥാ ഠപിതാതി. തേന മൂലട്ഠകഥാ സബ്ബസാധാരണാ ന ഹോതീതി ഇദം അത്ഥപ്പകാസനം ഏകന്തേന കരണീയന്തി ദസ്സേതി. തേനേവാഹ ‘‘ദീപവാസീനമത്ഥായാ’’തി. ഏത്ഥ ദീപവാസീനന്തി ജമ്ബുദീപവാസീനം, സീഹളദീപവാസീനം വാ അത്ഥായ സീഹളഭാസായ ഠപിതാതി യോജനാ.

൮. അപനേത്വാതി കഞ്ചുകസദിസം സീഹളഭാസം അപനേത്വാ. തതോതി അട്ഠകഥാതോ. അഹന്തി അത്താനം നിദ്ദിസതി. മനോരമം ഭാസന്തി മാഗധഭാസം. സാ ഹി സഭാവനിരുത്തിഭൂതാ പണ്ഡിതമനം രമയതി. തേനേവാഹ ‘‘തന്തിനയാനുച്ഛവിക’’ന്തി, പാളിഗതിയാ അനുലോമികം പാളിഛായാനുവിധായിനിന്തി അത്ഥോ. വിഗതദോസന്തി അസഭാവനിരുത്തിഭാസന്തരരഹിതം.

൯. സമയം അവിലോമേന്തോതി സിദ്ധന്തം അവിരോധേന്തോ. ഏതേന അത്ഥദോസാഭാവമാഹ. അവിരുദ്ധത്താ ഏവ ഹി ഥേരവാദാപി ഇധ പകാസീയിസ്സന്തി. ഥേരവംസദീപാനന്തി ഥിരേഹി സീലക്ഖന്ധാദീഹി സമന്നാഗതത്താ ഥേരാ, മഹാകസ്സപാദയോ. തേഹി ആഗതാ ആചരിയപരമ്പരാ ഥേരവംസോ, തപ്പരിയാപന്നാ ഹുത്വാ ആഗമാധിഗമസമ്പന്നത്താ പഞ്ഞാപജ്ജോതേന തസ്സ സമുജ്ജലനതോ ഥേരവംസദീപാ, മഹാവിഹാരവാസിനോ, തേസം. വിവിധേഹി ആകാരേഹി നിച്ഛീയതീതി വിനിച്ഛയോ, ഗണ്ഠിട്ഠാനേസു ഖിലമദ്ദനാകാരേന പവത്താ വിമതിച്ഛേദനീ കഥാ. സുട്ഠുനിപുണോ സണ്ഹോ വിനിച്ഛയോ ഏതേസന്തി സുനിപുണവിനിച്ഛയാ. അഥ വാ വിനിച്ഛിനോതീതി വിനിച്ഛയോ വുത്തപ്പകാരവിസയം ഞാണം. സുട്ഠു നിപുണോ ഛേകോ വിനിച്ഛയോ ഏതേസന്തി യോജേതബ്ബം. ഏതേന മഹാകസ്സപാദിഥേരപരമ്പരാഗതോ, തതോ ഏവ ച അവിപരീതോ സണ്ഹോ സുഖുമോ മഹാവിഹാരവാസീനം വിനിച്ഛയോ, തസ്സ പമാണഭൂതതം ദസ്സേതി.

൧൦. സുജനസ്സ ചാതി ച-സദ്ദോ സമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. തേന ‘‘ന കേവലം ജമ്ബുദീപവാസീനമേവ അത്ഥായ, അഥ ഖോ സാധുജനതോസനത്ഥഞ്ചാ’’തി ദസ്സേതി. തേന ച ‘‘തമ്ബപണ്ണിദീപവാസീനമ്പി അത്ഥായാ’’തി അയമത്ഥോ സിദ്ധോ ഹോതി ഉഗ്ഗഹണാദിസുകരതായ തേസമ്പി ബഹുകാരത്താ. ചിരട്ഠിതത്ഥന്തി ചിരട്ഠിതിഅത്ഥം, ചിരകാലപ്പവത്തനായാതി അത്ഥോ. ഇദഞ്ഹി അത്ഥപ്പകാസനം അവിപരീതപദബ്യഞ്ജനസുനിക്ഖേപസ്സ അത്ഥസുനയസ്സ ച ഉപായഭാവതോ സദ്ധമ്മസ്സ ചിരട്ഠിതിയാ പവത്തതി. വുത്തഞ്ഹേതം ഭഗവതാ ‘‘ദ്വേമേ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മാ സദ്ധമ്മസ്സ ഠിതിയാ അസമ്മോസായ അനന്തരധാനായ സംവത്തന്തി. കതമേ ദ്വേ? സുനിക്ഖിത്തഞ്ച പദബ്യഞ്ജനം അത്ഥോ ച സുനീതോ’’തി (അ. നി. ൨.൨൦).

൧൧-൧൨. യം അത്ഥവണ്ണനം കത്തുകാമോ, തസ്സാ മഹത്തം പരിഹരിതും ‘‘സാവത്ഥിപഭൂതീന’’ന്തിആദി വുത്തം. തേനേവാഹ – ‘‘ന ഇധ ഭിയ്യോ വിത്ഥാരകഥം കരിസ്സാമി, ന തം ഇധ വിചാരയിസ്സാമീ’’തി ച. സങ്ഗീതീനം ദ്വിന്നന്തി ദീഘമജ്ഝിമനികായാനം.

൧൩. ‘‘ന ഇധ ഭിയ്യോ വിത്ഥാരകഥം കരിസ്സാമീ’’തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ അവസ്സയം ദസ്സേതും ‘‘സുത്താനം പനാ’’തിആദി വുത്തം.

൧൪. യം അട്ഠകഥം കത്തുകാമോ, തദേകദേസഭാവേന വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ ഗഹേതബ്ബോതി കഥികാനം ഉപദേസം കരോന്തോ തത്ത വിചാരിതധമ്മേ ഉദ്ദേസവസേന ദസ്സേതി ‘‘സീലകഥാ’’തിആദിനാ. തത്ഥ സീലകഥാതി ചാരിത്തവാരിത്താദിവസേന സീലസ്സ വിത്ഥാരകഥാ. ധുതധമ്മാതി പിണ്ഡപാതികങ്ഗാദയോ തേരസ കിലേസധുനനകധമ്മാ. കമ്മട്ഠാനാനി സബ്ബാനീതി പാളിയം ആഗതാനി അട്ഠത്തിംസ, അട്ഠകഥായം ദ്വേതി നിരവസേസാനി യോഗകമ്മസ്സ ഭാവനായ പവത്തിട്ഠാനാനി. ചരിയാവിധാനസഹിതോതി രാഗചരിയാദീനം സഭാഗാദിവിധാനേന സഹിതോ. ഝാനാനി ചത്താരി രൂപാവചരജ്ഝാനാനി, സമാപത്തിയോ ചതസ്സോ അരൂപസമാപത്തിയോ. അട്ഠപി വാ പടിലദ്ധമത്താനി ഝാനാനി, സമാപജ്ജനവസിഭാവപ്പത്തിയാ സമാപത്തിയോ. ഝാനാനി വാ രൂപാരൂപാവചരജ്ഝാനാനി, സമാപത്തിയോ ഫലസമാപത്തിനിരോധസമാപത്തിയോ.

൧൫. ലോകിയലോകുത്തരഭേദാ ഛ അഭിഞ്ഞായോ സബ്ബാ അഭിഞ്ഞായോ. ഞാണവിഭങ്ഗാദീസു ആഗതനയേന ഏകവിധാദിനാ പഞ്ഞായ സങ്കലേത്വാ സമ്പിണ്ഡേത്വാ നിച്ഛയോ പഞ്ഞാസങ്കലനനിച്ഛയോ.

൧൬. പച്ചയധമ്മാനം ഹേതുആദീനം പച്ചയുപ്പന്നധമ്മാനം ഹേതുപച്ചയാദിഭാവോ പച്ചയാകാരോ, തസ്സ ദേസനാ പച്ചയാകാരദേസനാ, പടിച്ചസമുപ്പാദകഥാതി അത്ഥോ. സാ പന നികായന്തരലദ്ധിസങ്കരരഹിതതായ സുട്ഠുപരിസുദ്ധാ, ഘനവിനിബ്ഭോഗസ്സ ച സുദുക്കരതായ നിപുണാ സണ്ഹസുഖുമാ, ഏകത്തനയാദിസഹിതാ ച തത്ഥ വിചാരിതാതി ആഹ ‘‘സുപരിസുദ്ധനിപുണനയാ’’തി. പടിസമ്ഭിദാദീസു ആഗതനയം അവിസജ്ജേത്വാവ വിചാരിതത്താ അവിമുത്തതന്തിമഗ്ഗാ.

൧൭. ഇതി പന സബ്ബന്തി ഇതി-സദ്ദോ പരിസമാപനേ, പന-സദ്ദോ വചനാലങ്കാരേ, ഏതം സബ്ബന്തി അത്ഥോ. ഇധാതി ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ. ന തം വിചാരയിസ്സാമി പുനരുത്തിഭാവതോതി അധിപ്പായോ.

൧൮. ഇദാനി തസ്സേവ അവിചാരണസ്സ ഏകന്തകാരണം നിദ്ധാരേന്തോ ‘‘മജ്ഝേ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ‘‘മജ്ഝേ ഠത്വാ’’തി ഏതേന മജ്ഝട്ഠഭാവദീപനേന വിസേസതോ ചതുന്നം ആഗമാനം സാധാരണട്ഠകഥാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ, ന സുമങ്ഗലവിലാസിനിആദയോ വിയ അസാധാരണട്ഠകഥാതി ദസ്സേതി. ‘‘വിസേസതോ’’തി ച ഇദം വിനയാഭിധമ്മാനമ്പി വിസുദ്ധിമഗ്ഗോ യഥാരഹം അത്ഥവണ്ണനാ ഹോതി ഏവാതി കത്വാ വുത്തം.

൧൯. ഇച്ചേവാതി ഇതി ഏവ. തമ്പീതി വിസുദ്ധിമഗ്ഗമ്പി. ഏതായാതി സാരത്ഥപ്പകാസിനിയാ.

ഏത്ഥ ച ‘‘സീഹളദീപം ആഭതാ’’തിആദിനാ അട്ഠകഥാകരണസ്സ നിമിത്തം ദസ്സേതി, ‘‘ദീപവാസീനമത്ഥായ സുജനസ്സ ച തുട്ഠത്ഥം ചിരട്ഠിതത്ഥഞ്ച ധമ്മസ്സാ’’തി ഏതേഹി പയോജനം, ‘‘സംയുത്താഗമവരസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി ഏതേന പിണ്ഡത്ഥം, ‘‘അപനേത്വാന തതോഹം സീഹളഭാസ’’ന്തിആദിനാ ‘‘സാവത്ഥിപഭൂതീന’’ന്തിആദിനാ ‘‘സീലകഥാ’’തിആദിനാ ച കരണപ്പകാരം. ഹേട്ഠിമനികായേസു വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ ച വിചാരിതാനം അത്ഥാനം അവിചാരണമ്പി ഹി ഇധ കരണപ്പകാരോ ഏവാതി.

ഗന്ഥാരമ്ഭകഥാവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧. ദേവതാസംയുത്തം

൧. നളവഗ്ഗോ

൧. ഓഘതരണസുത്തവണ്ണനാ

വിഭാഗവന്താനം സഭാവവിഭാവനം വിഭാഗദസ്സനവസേനേവ ഹോതീതി പഠമം താവ സംയുത്തവഗ്ഗസുത്താദിവസേന സംയുത്താഗമസ്സ വിഭാഗം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ സംയുത്താഗമോ നാമാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ തത്ഥാതി യം വുത്തം – ‘‘സംയുത്താഗമവരസ്സ അത്ഥം പകാസയിസ്സാമീ’’തി, തസ്മിം വചനേ. തത്ഥാതി വാ ‘‘ഏതായ അട്ഠകഥായ വിജാനാഥ സംയുത്തനിസ്സിതം അത്ഥ’’ന്തി ഏത്ഥ യം സംയുത്തഗ്ഗഹണം കതം, തത്ഥ. പഞ്ച വഗ്ഗാ ഏതസ്സാതി പഞ്ചവഗ്ഗോ. അവയവേന വിഗ്ഗഹോ, സമുദായോ സമാസത്ഥോ.

ഇദാനി തം ആദിതോ പട്ഠായ സംവണ്ണേതുകാമോ അത്തനോ സംവണ്ണനായ തസ്സ പഠമമഹാസങ്ഗീതിയം നിക്ഖിത്താനുക്കമേനേവ പവത്തഭാവം ദസ്സേതും, ‘‘തസ്സ വഗ്ഗേസു സഗാഥാവഗ്ഗോ ആദീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യഥാപച്ചയം തത്ഥ തത്ഥ ദേസിതത്താ പഞ്ഞത്തത്താ ച വിപ്പകിണ്ണാനം ധമ്മവിനയാനം സങ്ഗഹേത്വാ ഗായനം കഥനം സങ്ഗീതി, മഹാവിസയത്താ പൂജനിയത്താ ച മഹതീ സങ്ഗീതി മഹാസങ്ഗീതി. പഠമാ മഹാസങ്ഗീതി പഠമമഹാസങ്ഗീതി, തസ്സാ പവത്തിതകാലോ പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലോ, തസ്മിം പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ.

നിദദാതി ദേസനം ദേസകാലാദിവസേന അവിദിതം വിദിതം കത്വാ നിദസ്സേതീതി നിദാനം. യോ ലോകേ ഗന്ഥസ്സ ഉപോഗ്ഘാതോതി വുച്ചതി, സ്വായമേത്ഥ ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി-ആദികോ ഗന്ഥോ വേദിതബ്ബോ, ന പന ‘‘സനിദാനാഹം, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേമീ’’തിആദീസു (അ. നി. ൩.൧൨൬) വിയ അത്തജ്ഝാസയാദിദേസനുപ്പത്തിഹേതു. തേനേവാഹ – ‘‘ഏവം മേ സുതന്തി-ആദികം ആയസ്മതാ ആനന്ദേന പഠമമഹാസങ്ഗീതികാലേ വുത്തം നിദാനമാദീ’’തി. കാമഞ്ചേത്ഥ യസ്സം പഠമമഹാസങ്ഗീതിയം നിക്ഖിത്താനുക്കമേന സംവണ്ണനം കത്തുകാമോ, സാ വിത്ഥാരതോ വത്തബ്ബാ, സുമങ്ഗലവിലാസിനിയം പന അത്തനാ വിത്ഥാരിതത്താ തത്ഥേവ ഗഹേതബ്ബാതി ഇമിസ്സാ സംവണ്ണനായ മഹത്തം പരിഹരന്തോ ‘‘സാ പനേസാ’’തിആദിമാഹ.

൧. ഏവം ബാഹിരനിദാനേ വത്തബ്ബം അതിദിസിത്വാ ഇദാനി അബ്ഭന്തരനിദാനം ആദിതോ പട്ഠായ സംവണ്ണേതും ‘‘യം പനേത’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യസ്മാ സംവണ്ണനം കരോന്തേന സംവണ്ണേതബ്ബേ ധമ്മേ പദവിഭാഗം പദത്ഥഞ്ച ദസ്സേത്വാ തതോ പരം പിണ്ഡത്ഥാദിദസ്സനവസേന സംവണ്ണനാ കാതബ്ബാ, തസ്മാ പദാനി താവ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവന്തി നിപാതപദ’’ന്തി-ആദിമാഹ. തത്ഥ പദവിഭാഗോതി പദാനം വിസേസോ, ന പദവിഗ്ഗഹോ. അഥ വാ പദാനി ച പദവിഭാഗോ ച പദവിഭാഗോ. പദവിഗ്ഗഹോ ച പദവിഭാഗോ ച പദവിഭാഗോതി വാ ഏകസേസവസേന പദപദവിഗ്ഗഹാ പദവിഭാഗസദ്ദേന വുത്താതി വേദിതബ്ബം. തത്ഥ പദവിഗ്ഗഹോ ‘‘ജേതസ്സ വനം ജേതവന’’ന്തിആദിനാ സമാസപദേസു ദട്ഠബ്ബോ.

അത്ഥതോതി പദത്ഥതോ. തം പന പദത്ഥം അത്ഥുദ്ധാരക്കമേന പഠമം ഏവംസദ്ദസ്സ ദസ്സേന്തോ ‘‘ഏവംസദ്ദോ താവാ’’തിആദിമാഹ. അവധാരണാദീതി ഏത്ഥ ആദി-സദ്ദേന ഇദമത്ഥപുച്ഛാപരിമാണാദിഅത്ഥാനം സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. തഥാ ഹി ‘‘ഏവംഗതാനി പുഥുസിപ്പായതനാനി (ദീ. നി. ൧.൧൬൩, ൧൬൫), ഏവംവിധോ ഏവമാകാരോ’’തി ച ആദീസു ഇദം-സദ്ദസ്സ അത്ഥേ ഏവം-സദ്ദോ. ഗത-സദ്ദോ ഹി പകാരപരിയായോ, തഥാ വിധാകാര-സദ്ദോ ച. തഥാ ഹി ഗതവിധആകാരസദ്ദേ ലോകിയാ പകാരത്ഥേ വദന്തി. ‘‘ഏവം സു തേ സുന്ഹാതാ സുവിലിത്താ കപ്പിതകേസമസ്സൂ ആമുത്തമാലാഭരണാ ഓദാതവത്ഥവസനാ പഞ്ചഹി കാമഗുണേഹി സമപ്പിതാ സമങ്ഗീഭൂതാ പരിചാരേന്തി, സേയ്യഥാപി ത്വം ഏതരഹി സാചരിയകോതി. നോ ഹിദം, ഭോ ഗോതമാ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൮൬) പുച്ഛായം, ‘‘ഏവം ലഹുപരിവത്തം (അ. നി. ൧.൪൮), ഏവമായുപരിയന്തോ’’തി (പാരാ. ൧൨) ച ആദീസു പരിമാണേ.

നനു ച ‘‘ഏവം സു തേ സുന്ഹാതാ സുവിലിത്താ, ഏവമായുപരിയന്തോ’’തി ഏത്ഥ ഏവം-സദ്ദേന പുച്ഛനാകാരപരിമാണാകാരാനം വുത്തത്താ ആകാരത്ഥോ ഏവ ഏവം-സദ്ദോതി? ന, വിസേസസബ്ഭാവതോ. ആകാരമത്തവാചകോ ഹി ഏവം-സദ്ദോ, ആകാരത്ഥോതി അധിപ്പേതോ യഥാ ‘‘ഏവം ബ്യാഖോ’’തിആദീസു, ന പന ആകാരവിസേസവാചകോ. ഏവഞ്ച കത്വാ, ‘‘ഏവം ജാതേന മച്ചേനാ’’തിആദീനി (ധ. പ. ൫൩) ഉപമാദീസു ഉദാഹരണാനി ഉപപന്നാനി ഹോന്തി. തഥാ ഹി ‘‘യഥാപി…പേ… ബഹു’’ന്തി (ധ. പ. ൫൩)? ഏത്ഥ പുപ്ഫരാസിട്ഠാനിയതോ മനുസ്സൂപപത്തിസപ്പുരിസൂപനിസ്സയ-സദ്ധമ്മസ്സവന- യോനിസോമനസികാര-ഭോഗസമ്പത്തിആദിദാനാദിപുഞ്ഞകിരിയഹേതുസമുദായതോ സോഭാസുഗന്ധതാദിഗുണയോഗതോ മാലാഗുളസദിസിയോ പഹൂതാ പുഞ്ഞകിരിയാ മരിതബ്ബസഭാവതായ മച്ചേന സത്തേന കത്തബ്ബാതി ജോതിതത്താ പുപ്ഫരാസിമാലാഗുളാവ ഉപമാ, തേസം ഉപമാകാരോ യഥാ-സദ്ദേന അനിയമതോ വുത്തോതി ‘‘ഏവം-സദ്ദോ ഉപമാകാരനിഗമനത്ഥോ’’തി വത്ഥും യുത്തം, സോ പന ഉപമാകാരോ നിയമിയമാനോ അത്ഥതോ ഉപമാവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഉപമായം ആഗതോ’’തി. തഥാ ‘‘ഏവം ഇമിനാ ആകാരേന അഭിക്കമിതബ്ബ’’ന്തിആദിനാ ഉപദിസിയമാനായ സമണസാരുപ്പായ ആകപ്പസമ്പത്തിയാ യോ തത്ഥ ഉപദിസനാകാരോ, സോ അത്ഥതോ ഉപദേസോ ഏവാതി വുത്തം, ‘‘ഏവം തേ…പേ… ഉപദേസേ’’തി. തഥാ ‘‘ഏവമേതം ഭഗവാ, ഏവമേതം സുഗതാ’’തി ഏത്ഥ ച ഭഗവതാ യഥാവുത്തമത്ഥം അവിപരീതതോ ജാനന്തേഹി കതം തത്ഥ സംവിജ്ജമാനഗുണാനം പകാരേഹി ഹംസനം ഉദഗ്ഗതാകരണം സമ്പഹംസനം. യോ തത്ഥ സമ്പഹംസനാകാരോതി യോജേതബ്ബം.

ഏവമേവം പനായന്തി ഏത്ഥ ഗരഹണാകാരോതി യോജേതബ്ബം, സോ ച ഗരഹണാകാരോ വസലീതി-ആദിഖുംസനസദ്ദസന്നിധാനതോ ഇധ ഏവം-സദ്ദേന പകാസിതോതി വിഞ്ഞായതി. യഥാ ചേത്ഥ, ഏവം ഉപമാകാരാദയോപി ഉപമാദിവസേന വുത്താനം പുപ്ഫരാസിആദിസദ്ദാനം സന്നിധാനതോതി ദട്ഠബ്ബം. ഏവം, ഭന്തേതി പന ധമ്മസ്സ സാധുകം സവനമനസികാരേ സന്നിയോജിതേഹി ഭിക്ഖൂഹി അത്തനോ തത്ഥ ഠിതഭാവസ്സ പടിജാനനവസേന വുത്തത്താ ഏത്ഥ ഏവം-സദ്ദോ ‘‘വചനസമ്പടിച്ഛനത്ഥോ’’തി വുത്തോ. തേന ഏവം, ഭന്തേതി സാധു, ഭന്തേ, സുട്ഠു, ഭന്തേതി വുത്തം ഹോതി. ഏവഞ്ച വദേഹീതി യഥാഹം വദാമി, ഏവം സമണം ആനന്ദം വദേഹീതി യോ ഏവം വദനാകാരോ ഇദാനി വത്തബ്ബോ, സോ ഏവം-സദ്ദേന നിദസ്സീയതീതി ‘‘നിദസ്സനത്ഥോ’’തി വുത്തോതി. ഏവം നോതി ഏത്ഥാപി നേസം യഥാവുത്തധമ്മാനം അഹിതദുക്ഖാവഹഭാവേ സന്നിട്ഠാനജനനത്ഥം അനുമതിഗഹണവസേന ‘‘സംവത്തന്തി വാ നോ വാ, കഥം വോ ഏത്ഥ ഹോതീ’’തി പുച്ഛായ കതായ ‘‘ഏവം നോ ഏത്ഥ ഹോതീ’’തി വുത്തത്താ തദാകാരസന്നിട്ഠാനം ഏവം-സദ്ദേന വിഭാവിതന്തി വിഞ്ഞായതി. സോ പന തേസം ധമ്മാനം അഹിതായ ദുക്ഖായ സംവത്തനാകാരോ നിയമിയമാനോ അവധാരണത്ഥോ ഹോതീതി ആഹ – ‘‘ഏവം നോ ഏത്ഥ ഹോതീതിആദീസു അവധാരണേ’’തി.

നാനാനയനിപുണന്തി ഏകത്തനാനത്തഅബ്യാപാരഏവംധമ്മതാസങ്ഖാതാ, നന്ദിയാവട്ടതിപുക്ഖലസീഹവിക്കീളിതഅങ്കുസദിസാലോചനസങ്ഖാതാ വാ ആധാരാദിഭേദവസേന നാനാവിധാ നയാ നാനാനയാ. നയാ വാ പാളിഗതിയോ താ ച പഞ്ഞത്തിഅനുപഞ്ഞത്തിആദിവസേന സംകിലേസഭാഗിയാദിലോകിയാദിതദുഭയവോമിസ്സകാദിവസേന കുസലാദിവസേന ഖന്ധാദിവസേന സങ്ഗഹാദിവസേന സമയവിമുത്താദിവസേന ഠപനാദിവസേന കുസലമൂലാദിവസേന തികപ്പട്ഠാനാദിവസേന ച നാനപ്പകാരാതി നാനാനയാ, തേഹി നിപുണം സണ്ഹം സുഖുമന്തി നാനാനയനിപുണം. ആസയോവ അജ്ഝാസയോ, തേ ച സസ്സതാദിഭേദേന തത്ഥ ച അപ്പരജക്ഖതാദിഭേദേന അനേകേ, അത്തജ്ഝാസയാദയോ ഏവ വാ സമുട്ഠാനം ഉപ്പത്തിഹേതു ഏതസ്സാതി അനേകജ്ഝാസയസമുട്ഠാനം. അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നന്തി അത്ഥബ്യഞ്ജനപരിപുണ്ണം ഉപനേതബ്ബാഭാവതോ, സങ്കാസനപകാസനവിവരണവിഭജനഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിവസേന ഛഹി അത്ഥപദേഹി അക്ഖരപദബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസവസേന ഛഹി ബ്യഞ്ജനപദേഹി ച സമന്നാഗതന്തി വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

വിവിധപാടിഹാരിയന്തി ഏത്ഥ പാടിഹാരിയപദസ്സ വചനത്ഥം (ഉദാ. അട്ഠ. ൧; ഇതിവു. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ; ധ. സ. മൂലടീ. ൨) ‘‘പടിപക്ഖഹരണതോ രാഗാദികിലേസാപനയനതോ പാടിഹാരിയ’’ന്തി വദന്തി. ഭഗവതോ പന പടിപക്ഖാ രാഗാദയോ ന സന്തി യേ ഹരിതബ്ബാ, പുഥുജ്ജനാനമ്പി വിഗതൂപക്കിലേസേ അട്ഠഗുണസമന്നാഗതേ ചിത്തേ ഹതപടിപക്ഖേ ഇദ്ധിവിധം പവത്തതി, തസ്മാ തത്ഥ പവത്തവോഹാരേന ച ന സക്കാ ഇധ ‘‘പാടിഹാരിയ’’ന്തി വത്തും. സചേ പന മഹാകാരുണികസ്സ ഭഗവതോ വേനേയ്യഗതാ ച കിലേസാ പടിപക്ഖാ, തേസം ഹരണതോ ‘‘പാടിഹാരിയ’’ന്തി വുത്തം, ഏവം സതി യുത്തമേതം. അഥ വാ ഭഗവതോ ച സാസനസ്സ ച പടിപക്ഖാ തിത്ഥിയാ, തേസം ഹരണതോ പാടിഹാരിയം. തേ ഹി ദിട്ഠിഹരണവസേന ദിട്ഠിപ്പകാസനേ അസമത്ഥഭാവേന ച ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനീഹി ഹരിതാ അപനീതാ ഹോന്തീതി. പടീതി വാ അയം സദ്ദോ ‘‘പച്ഛാ’’തി ഏതസ്സ അത്ഥം ബോധേതി ‘‘തസ്മിം പടിപവിട്ഠമ്ഹി, അഞ്ഞോ ആഗഞ്ഛി ബ്രാഹ്മണോ’’തിആദീസു (സു. നി. ൯൮൫; ചൂളനി. വത്ഥുഗാഥാ ൪) വിയ, തസ്മാ സമാഹിതേ ചിത്തേ വിഗതൂപക്കിലേസേ കതകിച്ചേന പച്ഛാഹരിതബ്ബം പവത്തേതബ്ബന്തി പടിഹാരിയം, അത്തനോ വാ ഉപക്കിലേസേസു ചതുത്ഥജ്ഝാനമഗ്ഗേഹി ഹരിതേസു പച്ഛാ ഹരണം പടിഹാരിയം, ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിയോ ച വിഗതൂപക്കിലേസേന കതകിച്ചേന ച സത്തഹിതത്ഥം പുന പവത്തേതബ്ബാ, ഹരിതേസു ച അത്തനോ ഉപത്തിലേസേസു പരസത്താനം ഉപക്കിലേസഹരണാനി ഹോന്തീതി പടിഹാരിയാനി ഭവന്തി, പടിഹാരിയമേവ പാടിഹാരിയം. പടിഹാരിയേ വാ ഇദ്ധിആദേസനാനുസാസനിസമുദായേ ഭവം ഏകേകം പാടിഹാരിയന്തി വുച്ചതി. പടിഹാരിയം വാ ചതുത്ഥജ്ഝാനം മഗ്ഗോ ച പടിപക്ഖഹരണതോ, തത്ഥ ജാതം, തസ്മിം വാ നിമിത്തഭൂതേ, തതോ വാ ആഗതന്തി പാടിഹാരിയം. തസ്സ പന ഇദ്ധിആദിഭേദേന വിസയഭേദേന ച ബഹുവിധസ്സ ഭഗവതോ ദേസനായം ലബ്ഭമാനത്താ ആഹ ‘‘വിവിധപാടിഹാരിയ’’ന്തി.

ന അഞ്ഞഥാതി ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതാകാരതോ ന അഞ്ഞഥാതി അത്ഥോ, ന പന ഭഗവതോ ദേസിതാകാരതോ. അചിന്തേയ്യാനുഭാവാ ഹി ഭഗവതോ ദേസനാ. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘സബ്ബപ്പകാരേന കോ സമത്ഥോ വിഞ്ഞാതു’’ന്തി ഇദം വചനം സമത്ഥിതം ഭവതി, ധാരണബലദസ്സനഞ്ച ന വിരുജ്ഝതി സുതാകാരഅവിരജ്ഝനസ്സ അധിപ്പേതത്താ. ന ഹേത്ഥ അത്ഥന്തരതാപരിഹാരോ ദ്വിന്നമ്പി അത്ഥാനം ഏകവിസയത്താ. ഇതരഥാ ഥേരോ ഭഗവതോ ദേസനായ സബ്ബഥാ പടിഗ്ഗഹണേ സമത്ഥോ അസമത്ഥോ ചാതി ആപജ്ജേയ്യാതി.

‘‘യോ പരോ ന ഹോതി, സോ അത്താ’’തി ഏവം വുത്തായ നിയകജ്ഝത്തസങ്ഖാതായ സസന്തതിയാ വത്തനതോ തിവിധോപി മേ-സദ്ദോ കിഞ്ചാപി ഏകസ്മിം ഏവ അത്ഥേ ദിസ്സതി, കരണസമ്പദാനസാമിനിദ്ദേസവസേന പന വിജ്ജമാനം ഭേദം സന്ധായാഹ, ‘‘മേ-സദ്ദോ തീസു അത്ഥേസു ദിസ്സതീ’’തി.

കിഞ്ചാപി ഉപസഗ്ഗോ കിരിയം വിസേസേതി, ജോതകഭാവതോ പന സതിപി തസ്മിം സുത-സദ്ദോ ഏവ തം തം അത്തം വദതീതി അനുപസഗ്ഗസ്സ സുത-സദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ സഉപസഗ്ഗസ്സ ഗഹണം ന വിരുജ്ഝതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘സഉപസഗ്ഗോ അനുപസഗ്ഗോ ചാ’’തിആദിമാഹ. അസ്സാതി സുത-സദ്ദസ്സ. കമ്മഭാവസാധനാനി ഇധ സുതസദ്ദേ സമ്ഭവന്തീതി വുത്തം ‘‘ഉപധാരിതന്തി വാ ഉപധാരണന്തി വാ അത്ഥോ’’തി. മയാതി അത്ഥേ സതീതി യദാ മേ-സദ്ദസ്സ കത്തുവസേന കരണനിദ്ദേസോ, തദാതി അത്ഥോ. മമാതി അത്ഥേ സതീതി യദാ സമ്ബന്ധവസേന സാമിനിദ്ദേസോ, തദാ.

സുത-സദ്ദസന്നിധാനേ പയുത്തേന ഏവം-സദ്ദേന സവനകിരിയാജോതകേന ഭവിതബ്ബന്തി വുത്തം ‘‘ഏവന്തി സോതവിഞ്ഞാണാദിവിഞ്ഞാണകിച്ചനിദസ്സന’’ന്തി. ആദി-സദ്ദേന സമ്പടിച്ഛനാദീനം പഞ്ചദ്വാരികവിഞ്ഞാണാനം തദഭിനീഹടാനഞ്ച മനോദ്വാരികവിഞ്ഞാണാനം ഗഹണം വേദിതബ്ബം. സബ്ബേസമ്പി വാക്യാനം ഏവകാരത്ഥസഹിതത്താ ‘‘സുത’’ന്തി ഏതസ്സ സുതമേവാതി അയമത്ഥോ ലബ്ഭതീതി ആഹ ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി. ഏതേന അവധാരണേന നിരാസങ്കതം ദസ്സേതി. യഥാ ച സുതം സുതമേവാതി നിയമേതബ്ബം, തം സമ്മാ സുതം ഹോതീതി ആഹ ‘‘അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സന’’ന്തി. അഥ വാ സദ്ദന്തരത്ഥാപോഹനവസേന സദ്ദോ അത്ഥം വദതീതി സുതന്തി അസുതം ന ഹോതീതി അയമേതസ്സ അത്ഥോതി വുത്തം ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി. ഇമിനാ ദിട്ഠാദിവിനിവത്തനം കരോതി.

ഇദം വുത്തം ഹോതി – ന ഇദം മയാ ദിട്ഠം, ന സയമ്ഭൂഞാണേന സച്ഛികതം, അഥ ഖോ സുതം, തഞ്ച ഖോ സമ്മദേവാതി. തേനേവാഹ ‘‘അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സന’’ന്തി. അവധാരണത്ഥേ വാ ഏവം-സദ്ദേ അയമത്ഥയോജനാ കരീയതീതി തദപേക്ഖസ്സ സുത-സദ്ദസ്സ അയമത്ഥോ വുത്തോ ‘‘അസ്സവനഭാവപടിക്ഖേപതോ’’തി. തേനേവാഹ ‘‘അനൂനാനധികാവിപരീതഗ്ഗഹണനിദസ്സന’’ന്തി. സവനസദ്ദോ ചേത്ഥ കമ്മത്ഥോ വേദിതബ്ബോ ‘‘സുയ്യതീ’’തി.

ഏവം സവനഹേതുസവനവിസേസവസേന പദത്തയസ്സ ഏകേന പകാരേന അത്ഥയോജനം ദസ്സേത്വാ ഇദാനി പകാരന്തരേഹി തം ദസ്സേതും ‘‘തഥാ ഏവ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ തസ്സാതി യാ സാ ഭഗവതോ സമ്മുഖാ ധമ്മസ്സവനാകാരേന പവത്താ മനോദ്വാരവിഞ്ഞാണവീഥി, തസ്സാ. സാ ഹി നാനപ്പകാരേന ആരമ്മണേ പവത്തേതും സമത്ഥാ. തഥാ ച വുത്തം ‘‘സോതദ്വാരാനുസാരേനാ’’തി. നാനപ്പകാരേനാതി വക്ഖമാനാനം അനേകവിഹിതാനം ബ്യഞ്ജനത്ഥഗ്ഗഹണാനം നാനാകാരേന. ഏതേന ഇമിസ്സാ യോജനായ ആകാരത്ഥോ ഏവം-സദ്ദോ ഗഹിതോതി ദീപേതി. പവത്തിഭാവപ്പകാസനന്തി പവത്തിയാ അത്ഥിതാപകാസനം. സുതന്തി ധമ്മപ്പകാസനന്തി യസ്മിം ആരമ്മണേ വുത്തപ്പകാരാ വിഞ്ഞാണവീഥി നാനപ്പകാരേന പവത്താ, തസ്സ ധമ്മത്താ വുത്തം, ന സുത-സദ്ദസ്സ ധമ്മത്ഥത്താ. വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ പാകടീകരണം ‘‘അയം ഹേത്ഥാ’’തിആദി. തത്ഥ വിഞ്ഞാണവീഥിയാതി കരണത്ഥേ കരണവചനം, മയാതി കത്തുഅത്ഥേ.

ഏവന്തി നിദ്ദിസിതബ്ബപ്പകാസനന്തി നിദസ്സനത്ഥമേവം സദ്ദം ഗഹേത്വാ വുത്തം നിദസ്സേതബ്ബസ്സ നിദ്ദിസിതബ്ബത്താഭാവാഭാവതോ. തേന ഏവം-സദ്ദേന സകലമ്പി സുത്തം പച്ചാമട്ഠന്തി ദസ്സേതി. സുത-സദ്ദസ്സ കിരിയാസദ്ദത്താ സവനകിരിയായ ച സാധാരണവിഞ്ഞാണപ്പബന്ധപടിബദ്ധത്താ തത്ഥ ച പുഗ്ഗലവോഹാരോതി വുത്തം ‘‘സുതന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചപ്പകാസന’’ന്തി. ന ഹി പുഗ്ഗലവോഹാരരഹിതേ ധമ്മപ്പബന്ധേ സവനകിരിയാ ലബ്ഭതീതി.

യസ്സ ചിത്തസന്താനസ്സാതിആദിപി ആകാരത്ഥമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ പുരിമയോജനായ അഞ്ഞഥാ അത്ഥയോജനം ദസ്സേതും വുത്തം. തത്ഥ ആകാരപഞ്ഞത്തീതി ഉപാദാപഞ്ഞത്തി ഏവ ധമ്മാനം പവത്തിആകാരുപാദാനവസേന തഥാ വുത്താ. സുതന്തി വിസയനിദ്ദേസോതി സോതബ്ബഭൂതോ ധമ്മോ സവനകിരിയാകത്തുപുഗ്ഗലസ്സ സവനകിരിയാവസേന പവത്തിട്ഠാനന്തി കത്വാ വുത്തം. ചിത്തസന്താനവിനിമുത്തസ്സ പരമത്ഥതോ കസ്സചി കത്തു അഭാവേപി സദ്ദവോഹാരേന ബുദ്ധിപരികപ്പിതഭേദവചനിച്ഛായ ചിത്തസന്താനതോ അഞ്ഞം വിയ തംസമങ്ഗിം കത്വാ വുത്തം ‘‘ചിത്തസന്താനേന തംസമങ്ഗീനോ’’തി. സവനകിരിയാവിസയോപി സോതബ്ബധമ്മോ സവനകിരിയാവസേന പവത്തചിത്തസന്താനസ്സ ഇധ പരമത്ഥതോ കത്തുഭാവതോ, സവനവസേന ചിത്തപ്പവത്തിയാ ഏവ വാ സവനകിരിയാഭാവതോ തംകിരിയാകത്തു ച വിസയോ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘തംസമങ്ഗീനോ കത്തുവിസയേ’’തി. സുതാകാരസ്സ ച ഥേരസ്സ സമ്മാനിച്ഛിതഭാവതോ ആഹ ‘‘ഗഹണസന്നിട്ഠാന’’ന്തി. ഏതേന വാ അവധാരണത്ഥം ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ അയമത്ഥയോജനാ കതാതി ദട്ഠബ്ബം.

പുബ്ബേ സുതാനം നാനാവിഹിതാനം സുത്തസങ്ഖാതാനം അത്ഥബ്യഞ്ജനാനം ഉപധാരിതരൂപസ്സ ആകാരസ്സ നിദസ്സനസ്സ, അവധാരണസ്സ വാ പകാസനസഭാവോ ഏവം-സദ്ദോതി തദാകാരാദിഉപധാരണസ്സ പുഗ്ഗലപഞ്ഞത്തിയാ ഉപാദാനഭൂതധമ്മപ്പബന്ധബ്യാപാരതായ വുത്തം ‘‘ഏവന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. സവനകിരിയാ പന പുഗ്ഗലവാദിനോപി വിഞ്ഞാണനിരപേക്ഖാ നത്ഥീതി വിസേസതോ വിഞ്ഞാണബ്യാപാരോതി ആഹ ‘‘സുതന്തി വിഞ്ഞാണകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. മേതി സദ്ദപ്പവത്തിയാ ഏകന്തേനേവ സത്തവിസയത്താ വിഞ്ഞാണകിച്ചസ്സ ച തത്ഥേവ സമോദഹിതബ്ബതോ ‘‘മേതി ഉഭയകിച്ചയുത്തപുഗ്ഗലനിദ്ദേസോ’’തി വുത്തം. അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിസഭാവാ യഥാക്കമം ഏവം-സദ്ദസുത-സദ്ദാനം അത്ഥാതി തേ തഥാരൂപ-പഞ്ഞത്തി-ഉപാദാനഭൂത-ധമ്മപ്പബന്ധബ്യാപാരഭാവേന ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘ഏവന്തി പുഗ്ഗലകിച്ചനിദ്ദേസോ, സുതന്തി വിഞ്ഞാണകിച്ചനിദ്ദേസോ’’തി. ഏത്ഥ ച കരണകിരിയാകത്തുകമ്മ-വിസേസപ്പകാസനവസേന പുഗ്ഗലബ്യാപാരവിസയ-പുഗ്ഗലബ്യാപാരനിദസ്സനവസേന ഗഹണാകാരഗാഹകതബ്ബിസയവിസേസനിദ്ദേസവസേന കത്തുകരണബ്യാപാര-കത്തുനിദ്ദേസവസേന ച ദുതിയാദയോ ചതസ്സോ അത്ഥയോജനാ ദസ്സിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

സബ്ബസ്സപി സദ്ദാധിഗമനീയസ്സ അത്ഥസ്സ പഞ്ഞത്തിമുഖേനേവ പടിപജ്ജിതബ്ബത്താ സബ്ബപഞ്ഞത്തീനഞ്ച വിജ്ജമാനാദിവസേന ഛസു പഞ്ഞത്തിഭേദേസു അന്തോഗധത്താ തേസു ‘‘ഏവ’’ന്തിആദീനം പഞ്ഞത്തീനം സരൂപം നിദ്ധാരേന്തോ ആഹ ‘‘ഏവന്തി ച മേതി ചാ’’തിആദി. തത്ഥ ഏവന്തി ച മേതി ച വുച്ചമാനസ്സ അത്ഥസ്സ ആകാരാദിനോ ധമ്മാനം അസലക്ഖണഭാവതോ അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തിഭാവോതി ആഹ ‘‘സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേന അവിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തീ’’തി. തത്ഥ സച്ചികട്ഠപരമത്ഥവസേനാതി ഭൂതത്ഥഉത്തമത്ഥവസേന. ഇദം വുത്തം ഹോതി – യോ മായാമരീചിആദയോ വിയ അഭൂതത്ഥോ, അനുസ്സവാദീഹി ഗഹേതബ്ബോ വിയ അനുത്തമത്ഥോ ച ന ഹോതി, സോ രൂപസദ്ദാദിസഭാവോ, രുപ്പനാനുഭവനാദിസഭാവോ വാ അത്ഥോ സച്ചികട്ഠോ പരമത്ഥോ ചാതി വുച്ചതി, ന തഥാ ഏവം മേതി പദാനം അത്ഥോതി. ഏതമേവത്ഥം പാകടതരം കാതും ‘‘കിഞ്ഹേത്ഥത’’ന്തിആദി വുത്തം. സുതന്തി പന സദ്ദായതനം സന്ധായാഹ ‘‘വിജ്ജമാനപഞ്ഞത്തീ’’തി. തേനേവ ഹി ‘‘യഞ്ഹി തം ഏത്ഥ സോതേന ഉപലദ്ധ’’ന്തി വുത്തം. സോതദ്വാരാനുസാരേന ഉപലദ്ധന്തി പന വുത്തേ അത്ഥബ്യഞ്ജനാദി സബ്ബം ലബ്ഭതീതി. തം തം ഉപാദായ വത്തബ്ബതോതി സോതപഥമാഗതേ ധമ്മേ ഉപാദായ തേസം ഉപധാരിതാകാരാദിനോ പച്ചാമസനവസേന ഏവന്തി, സസന്തതിപരിയാപന്നേ ഖന്ധേ ഉപാദായ മേതി വത്തബ്ബത്താതി അത്ഥോ. ദിട്ഠാദിസഭാവരഹിതേ സദ്ദായതനേ പവത്തമാനോപി സുതവോഹാരോ ‘‘ദുതിയം തതിയ’’ന്തിആദികോ വിയ പഠമാദീനി ദിട്ഠമുതവിഞ്ഞാതേ അപേക്ഖിത്വാ പവത്തോതി ആഹ ‘‘ദിട്ഠാദീനി ഉപനിധായ വത്തബ്ബതോ’’തി. അസുതം ന ഹോതീതി ഹി സുതന്തി പകാസിതോയമത്ഥോതി.

അത്തനാ പടിവിദ്ധാ സുത്തസ്സ പകാരവിസേസാ ഏവന്തി ഥേരേന പച്ചാമട്ഠാതി ആഹ ‘‘അസമ്മോഹം ദീപേതീ’’തി. നാനപ്പകാരപടിവേധസമത്ഥോ ഹോതീതി ഏതേന വക്ഖമാനസ്സ സുത്തസ്സ നാനപ്പകാരതം ദുപ്പടിവിജ്ഝതഞ്ച ദസ്സേതി. സുതസ്സ അസമ്മോസം ദീപേതീതി സുതാകാരസ്സ യാഥാവതോ ദസ്സിയമാനത്താ വുത്തം. അസമ്മോഹേനാതി സമ്മോഹാഭാവേന, പഞ്ഞായ ഏവ വാ സവനകാലസമ്ഭൂതായ തദുത്തരകാലപഞ്ഞാസിദ്ധി. ഏവം അസമ്മോസേനാതി ഏത്ഥാപി വത്തബ്ബം. ബ്യഞ്ജനാനം പടിവിജ്ഝിതബ്ബോ ആകാരോ നാതിഗമ്ഭീരോ യഥാസുതധാരണമേവ തത്ഥ കരണീയന്തി സതിയാ ബ്യാപാരോ അധികോ, പഞ്ഞാ തത്ഥ ഗുണീഭൂതാതി വുത്തം ‘‘പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമായാ’’തിആദി പഞ്ഞായ പുബ്ബങ്ഗമാതി കത്വാ. പുബ്ബങ്ഗമതാ ചേത്ഥ പധാനതാ ‘‘മനോപുബ്ബങ്ഗമാ’’തിആദീസു വിയ. പുബ്ബങ്ഗമതായ വാ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണാദീസു ആവജ്ജനാദീനം വിയ അപ്പധാനത്തേ പഞ്ഞാ പുബ്ബങ്ഗമാ ഏതിസ്സാതി അയമ്പി അത്ഥോ യുജ്ജതി, ഏവം സതി പുബ്ബങ്ഗമായാതി ഏത്ഥാപി വുത്തവിപരിയായേന യഥാസമ്ഭവം അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അത്ഥബ്യഞ്ജനസമ്പന്നസ്സാതി അത്ഥബ്യഞ്ജനപരിപുണ്ണസ്സ, സങ്കാസന-പകാസന-വിവരണ-വിഭജന-ഉത്താനീകരണപഞ്ഞത്തിവസേന ഛഹി അത്ഥപദേഹി, അക്ഖരപദബ്യഞ്ജനാകാരനിരുത്തിനിദ്ദേസവസേന ഛഹി ബ്യഞ്ജനപദേഹി ച സമന്നാഗതസ്സാതി വാ അത്ഥോ ദട്ഠബ്ബോ.

യോനിസോ മനസികാരം ദീപേതി ഏവം-സദ്ദേന വുച്ചമാനാനം ആകാരനിദസ്സനാവധാരണത്ഥാനം അവിപരീതസദ്ധമ്മവിസയത്താതി അധിപ്പായോ. അവിക്ഖേപം ദീപേതീതി ‘‘ഓഘതരണസുത്തം കത്ഥ ഭാസിത’’ന്തിആദിപുച്ഛാവസേന പകരണപ്പവത്തസ്സ വക്ഖമാനസ്സ സുത്തസ്സ സവനം സമാധാനമന്തരേന ന സമ്ഭവതീതി കത്വാ വുത്തം. വിക്ഖിത്തചിത്തസ്സാതിആദി തസ്സേവത്ഥസ്സ സമത്ഥനവസേന വുത്തം. സബ്ബസമ്പത്തിയാതി അത്ഥബ്യഞ്ജനദേസക-പയോജനാദിസമ്പത്തിയാ. അവിപരീതസദ്ധമ്മവിസയേഹി വിയ ആകാരനിദസ്സനാവധാരണത്ഥേഹി യോനിസോമനസികാരസ്സ, സദ്ധമ്മസ്സവനേന വിയ ച അവിക്ഖേപസ്സ യഥാ യോനിസോമനസികാരേന ഫലഭൂതേന അത്തസമ്മാപണിധിപുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാനം സിദ്ധി വുത്താ തദവിനാഭാവതോ, ഏവം അവിക്ഖേപേനേവ ഫലഭൂതേന കാരണഭൂതാനം സദ്ധമ്മസ്സവനസപ്പുരിസൂപനിസ്സയാനം സിദ്ധി ദസ്സേതബ്ബാ സിയാ അസ്സുതവതോ സപ്പുരിസൂപനിസ്സയരഹിതസ്സ ച തദഭാവതോ. ‘‘ന ഹി വിക്ഖിത്തചിത്തോ’’തിആദിനാ സമത്ഥനവചനേന പന അവിക്ഖേപേന കാരണഭൂതേന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയേന ച ഫലഭൂതസ്സ സദ്ധമ്മസ്സവനസ്സ സിദ്ധി ദസ്സിതാ. അയം പനേത്ഥ അധിപ്പായോ യുത്തോ സിയാ, സദ്ധമ്മസ്സവനസപ്പുരിസൂപനിസ്സയാ ന ഏകന്തേന അവിക്ഖേപസ്സ കാരണം ബാഹിരങ്ഗത്താ. അവിക്ഖേപോ പന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയോ വിയ സദ്ധമ്മസ്സവനസ്സ ഏകന്തകാരണന്തി, ഏവമ്പി അവിക്ഖേപേന സപ്പുരിസൂപനിസ്സയസിദ്ധിജോതനാ ന സമത്ഥിതാവ, നോ ന സമത്ഥിതാ വിക്ഖിത്തചിത്താനം സപ്പുരിസപയിരൂപാസനാഭാവസ്സ അത്ഥസിദ്ധിതോ. ഏത്ഥ ച പുരിമം ഫലേന കാരണസ്സ സിദ്ധിദസ്സനം നദീപൂരേന വിയ ഉപരി വുട്ഠിസബ്ഭാവസ്സ. ദുതിയം കാരണേന ഫലസ്സ സിദ്ധിദസ്സനം ദട്ഠബ്ബം ഏകന്തവസ്സിനാ വിയ മേഘവുട്ഠാനേന വുട്ഠിപ്പവത്തിയാ.

ഭഗവതോ വചനസ്സ അത്ഥബ്യഞ്ജനപഭേദ-പരിച്ഛേദവസേന സകലസാസനസമ്പത്തി-ഓഗാഹനാകാരോ നിരവസേസപരഹിത-പാരിപൂരികാരണന്തി വുത്തം ‘‘ഏവം ഭദ്ദകോ ആകാരോ’’തി. യസ്മാ ന ഹോതീതി സമ്ബന്ധോ. പച്ഛിമചക്കദ്വയസമ്പത്തിന്തി അത്തസമ്മാപണിധി-പുബ്ബേകതപുഞ്ഞതാ-സങ്ഖാതം ഗുണദ്വയം. അപരാപരവുത്തിയാ ചേത്ഥ ചക്കഭാവോ, ചരന്തി ഏതേഹി സത്താ, സമ്പത്തിഭവേസൂതി വാ. യേ സന്ധായ വുത്തം ‘‘ചത്താരിമാനി, ഭിക്ഖവേ, ചക്കാനി, യേഹി സമന്നാഗതാനം ദേവമനുസ്സാനം ചതുചക്കം വത്തതീ’’തിആദി (അ. നി. ൪.൩൧). പുരിമപച്ഛിമഭാവോ ചേത്ഥ ദേസനക്കമവസേന ദട്ഠബ്ബോ. പച്ഛിമചക്കദ്വയസിദ്ധിയാതി പച്ഛിമചക്കദ്വയസ്സ ച അത്ഥിതായ. സമ്മാപണിഹിതത്തോ പുബ്ബേ ച കതപുഞ്ഞോ സുദ്ധാസയോ ഹോതി തദസുദ്ധിഹേതൂനം കിലേസാനം ദൂരീഭാവതോതി ആഹ ‘‘ആസയസുദ്ധി സിദ്ധാ ഹോതീ’’തി. തഥാ ഹി വുത്തം – ‘‘സമ്മാപണിഹിതം ചിത്തം, സേയ്യസോ നം തതോ കരേ’’തി (ധ. പ. ൪൩) ‘‘കതപുഞ്ഞോസി, ത്വം ആനന്ദ, പധാനമനുയുഞ്ജ, ഖിപ്പം ഹോഹിസി അനാസവോ’’തി (ദീ. നി. ൨.൨൦൭) ച. തേനേവാഹ ‘‘ആസയസുദ്ധിയാ അധിഗമബ്യത്തിസിദ്ധീ’’തി. പയോഗസുദ്ധിയാതി യോനിസോമനസികാരപുബ്ബങ്ഗമസ്സ ധമ്മസ്സവനപയോഗസ്സ വിസദഭാവേന. തഥാ ചാഹ ‘‘ആഗമബ്യത്തിസിദ്ധീ’’തി, സബ്ബസ്സ വാ കായവചീപയോഗസ്സ നിദ്ദോസഭാവേന. പരിസുദ്ധകായവചീപയോഗോ ഹി വിപ്പടിസാരാഭാവതോ അവിക്ഖിത്തചിത്തോ പരിയത്തിയം വിസാരദോ ഹോതീതി.

നാനപ്പകാരപടിവേധദീപകേനാതിആദിനാ അത്ഥബ്യഞ്ജനേസു ഥേരസ്സ ഏവം-സദ്ദസുത-സദ്ദാനം അസമ്മോഹാസമ്മോസദീപനതോ ചതുപടിസമ്ഭിദാവസേന അത്ഥയോജനം ദസ്സേതി. തത്ഥ സോതബ്ബഭേദപടിവേധദീപകേനാതി ഏതേന അയം സുത-സദ്ദോ ഏവം-സദ്ദസന്നിധാനതോ, വക്ഖമാനാപേക്ഖായ വാ സാമഞ്ഞേനേവ സോതബ്ബധമ്മവിസേസം ആമസതീതി ദീപേതി. മനോദിട്ഠീഹി പരിയത്തിധമ്മാനം അനുപേക്ഖനസുപ്പടിവേധാ വിസേസതോ മനസികാരപടിബദ്ധാതി തേ വുത്തനയേന യോനിസോമനസികാരദീപകേന ഏവം സദ്ദേന യോജേത്വാ, സവനധാരണവചീപരിചയാ പരിയത്തിധമ്മാനം വിസേസേന സോതാവധാനപടിബദ്ധാതി തേ വുത്തനയേന അവിക്ഖേപദീപകേന സുത-സദ്ദേന യോജേത്വാ ദസ്സേന്തോ സാസനസമ്പത്തിയാ ധമ്മസ്സവനേ ഉസ്സാഹം ജനേതി. തത്ഥ ധമ്മാതി പരിയത്തിധമ്മാ. മനസാ അനുപേക്ഖിതാതി ‘‘ഇധ സീലം കഥിതം, ഇധ സമാധി, ഇധ പഞ്ഞാ, ഏത്തകാ ഏത്ഥ അനുസന്ധിയോ’’തിആദിനാ നയേന മനസാ അനുപേക്ഖിതാ. ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധാതി നിജ്ഝാനക്ഖന്തി ഭൂതായ, ഞാതപരിഞ്ഞാസങ്ഖാതായ വാ ദിട്ഠിയാ തത്ഥ തത്ഥ വുത്തരൂപാരൂപധമ്മേ ‘‘ഇതി രൂപം, ഏത്തകം രൂപ’’ന്തിആദിനാ സുട്ഠു വവത്ഥപേത്വാ പടിവിദ്ധാ.

സകലേന വചനേനാതി പുബ്ബേ തീഹി പദേഹി വിസും വിസും യോജിതത്താ വുത്തം. അത്തനോ അദഹന്തോതി ‘‘മമേദ’’ന്തി അത്തനി അട്ഠപേന്തോ. ഭുമ്മത്ഥേ ചേതം സാമിവചനം. അസപ്പുരിസഭൂമിന്തി അകതഞ്ഞുതം. ‘‘ഇധേകച്ചോ പാപഭിക്ഖു തഥാഗതപ്പവേദിതം ധമ്മവിനയം പരിയാപുണിത്വാ അത്തനോ ദഹതീ’’തി (പാരാ. ൧൯൫) ഏവം വുത്തം അനരിയവോഹാരാവത്ഥം, സാ ഏവ അനരിയവോഹാരാവത്ഥാ അസദ്ധമ്മോ. നനു ച ആനന്ദത്ഥേരസ്സ ‘‘മമേദം വചന’’ന്തി അധിമാനസ്സ, മഹാകസ്സപത്ഥേരാദീനഞ്ച തദാസങ്കായ അഭാവതോ അസപ്പുരിസഭൂമി-സമതിക്കമാദിവചനം നിരത്ഥകന്തി? നയിദമേവം. ‘‘ഏവം മേ സുത’’ന്തി വദന്തേന അയമ്പി അത്ഥോ വിഭാവിതോതി ദസ്സനതോ. കേചി പന ‘‘ദേവതാനം പരിവിതക്കാപേക്ഖം തഥാവചനന്തി ഏദിസീ ചോദനാ അനവകാസാ’’തി വദന്തി. തസ്മിം കിര ഖണേ ഏകച്ചാനം ദേവതാനം ഏവം ചേതസോ പരിവിതക്കോ ഉദപാദി ‘‘ഭഗവാ ച പരിനിബ്ബുതോ, അയഞ്ച ആയസ്മാ ദേസനാകുസലോ ഇദാനി ധമ്മം ദേസേതി, സക്യകുലപ്പസുതോ തഥാഗതസ്സ ഭാതാ ചൂളപിതുപുത്തോ. കിം നു ഖോ സയം സച്ഛികതം ധമ്മം ദേസേതി? ഉദാഹു ഭഗവതോ ഏവ വചനം യഥാസുത’’ന്തി, ഏവം തദാസങ്കിതപ്പകാരതോ അസപ്പുരിസഭൂമിസമോക്കമാദിതോ അതിക്കമാദി വിഭാവിതന്തി. അപ്പേതീതി നിദസ്സേതി. ദിട്ഠധമ്മിക-സമ്പരായിക-പരമത്ഥേസു യഥാരഹം സത്തേ നേതീതി നേത്തി, ധമ്മോ ഏവ നേത്തി ധമ്മനേത്തി.

ദള്ഹതരനിവിട്ഠാ വിചികിച്ഛാ കങ്ഖാ, നാതിസംസപ്പനാ മതിഭേദമത്താ വിമതി. അസ്സദ്ധിയം വിനാസേതീതി ഭഗവതാ ഭാസിതത്താ സമ്മുഖാവസ്സ പടിഗ്ഗഹിതത്താ ഖലിതദുരുത്താദിഗഹണദോസാഭാവതോ ച. ഏത്ഥ ച പഠമാദയോ തിസ്സോ അത്ഥയോജനാ ആകാരാദിഅത്ഥേസു അഗ്ഗഹിതവിസേസമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ ദസ്സിതാ, തതോ പരാ ചതസ്സോ ആകാരത്ഥമേവ ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ വിഭാവിതാ. പച്ഛിമാ പന തിസ്സോ യഥാക്കമം ആകാരത്ഥം നിദസ്സനത്ഥം അവധാരണത്ഥഞ്ച ഏവം-സദ്ദം ഗഹേത്വാ യോജിതാതി ദട്ഠബ്ബം.

ഏക-സദ്ദോ അഞ്ഞസേട്ഠഅസഹായസങ്ഖയാദീസു ദിസ്സതി. തഥാ ഹേസ ‘‘സസ്സതോ അത്താ ച ലോകോ ച, ഇദമേവ സച്ചം മോഘമഞ്ഞന്തി ഇത്ഥേകേ അഭിവദന്തീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൩.൨൭) അഞ്ഞത്ഥേ ദിസ്സതി. ‘‘ചേതസോ ഏകോദിഭാവ’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൨൨൮; പാരാ. ൧൧) സേട്ഠേ, ‘‘ഏകോ വൂപകട്ഠോ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൪൦൫) അസഹായേ, ‘‘ഏകോവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, ഖണോ ച സമയോ ച ബ്രഹ്മചരിയവാസായാ’’തിആദീസു (അ. നി. ൮.൨൯) സങ്ഖയായം. ഇധാപി സങ്ഖയായന്തി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഏകന്തി ഗണനപരിച്ഛേദനിദ്ദേസോ’’തി. കാലഞ്ച സമയഞ്ചാതി യുത്തകാലഞ്ച പച്ചയസാമഗ്ഗിഞ്ച. ഖണോതി ഓകാസോ. തഥാഗതുപ്പാദാദികോ ഹി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ഓകാസോ തപ്പച്ചയസ്സ പടിലാഭഹേതുത്താ. ഖണോ ഏവ ച സമയോ, യോ ഖണോതി ച സമയോതി ച വുച്ചതി, സോ ഏകോ ഏവാതി ഹി അത്ഥോ. മഹാസമയോതി മഹാസമൂഹോ. സമയോപി ഖോതി സിക്ഖാപദപൂരണസ്സ ഹേതുപി. സമയപ്പവാദകേതി ദിട്ഠിപ്പവാദകേ. തത്ഥ ഹി നിസിന്നാ തിത്ഥിയാ അത്തനോ അത്തനോ സമയം പവദന്തി. അത്ഥാഭിസമയാതി ഹിതപടിലാഭാ. അഭിസമേതബ്ബോതി അഭിസമയോ, അഭിസമയോ അത്ഥോ അഭിസമയത്ഥോതി പീളനാദീനി അഭിസമേതബ്ബഭാവേന ഏകീഭാവം ഉപനേത്വാ വുത്താനി. അഭിസമയസ്സ വാ പടിവേധസ്സ വിസയഭൂതോ അത്ഥോ അഭിസമയത്ഥോതി താനേവ തഥാ ഏകത്തേന വുത്താനി. തത്ഥ പീളനം ദുക്ഖസച്ചസ്സ തംസമങ്ഗിനോ ഹിംസനം അവിപ്ഫാരികതാകരണം, സന്താപോ ദുക്ഖദുക്ഖതാദിവസേന സന്താപനം പരിദഹനം.

തത്ഥ സഹകാരികാരണം സന്നിജ്ഝം സമേതി സമവേതീതി സമയോ, സമവായോ. സമേതി സമാഗച്ഛതി ഏത്ഥ മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയം തദാധാരപുഗ്ഗലേഹീതി സമയോ, ഖണോ. സമേതി ഏത്ഥ, ഏതേന വാ സംഗച്ഛതി സത്തോ, സഭാവധമ്മോ വാ സഹജാതാദീഹി, ഉപ്പാദാദീഹി വാതി സമയോ, കാലോ. ധമ്മപ്പവത്തിമത്തതായ അത്ഥതോ അഭൂതോപി ഹി കാലോ ധമ്മപ്പവത്തിയാ അധികരണം കരണം വിയ ച പരികപ്പനാമത്തസിദ്ധേന രൂപേന വോഹരീയതീതി. സമം, സഹ വാ അവയവാനം അയനം പവത്തി അവട്ഠാനന്തി സമയോ, സമൂഹോ യഥാ ‘‘സമുദായോ’’തി. അവയവസഹാവട്ഠാനമേവ ഹി സമൂഹോതി. അവസേസപച്ചയാനം സമാഗമേ ഏതി ഫലം ഏതസ്മാ ഉപ്പജ്ജതി പവത്തതി ചാതി സമയോ, ഹേതു യഥാ ‘‘സമുദയോ’’തി. സമേതി സംയോജനഭാവതോ സമ്ബന്ധോ ഏതി അത്തനോ വിസയേ പവത്തതി, ദള്ഹഗ്ഗഹണഭാവതോ വാ സംയുത്താ അയന്തി പവത്തന്തി സത്താ യഥാഭിനിവേസം ഏതേനാതി സമയോ, ദിട്ഠി. ദിട്ഠിസംയോജനേന ഹി സത്താ അതിവിയ ബജ്ഝന്തീതി. സമിതി സംഗതി സമോധാനന്തി സമയോ, പടിലാഭോ. സമസ്സ നിരോധസ്സ യാനം, സമ്മാ വാ യാനം അപഗമോ അപവത്തി സമയോ, പഹാനം. അഭിമുഖം ഞാണേന സമ്മാ ഏതബ്ബോ അധിഗന്തബ്ബോതി അഭിസമയോ, ധമ്മാനം അവിപരീതോ സഭാവോ. അഭിമുഖഭാവേന സമ്മാ ഏതി ഗച്ഛതി ബുജ്ഝതീതി അഭിസമയോ, ധമ്മാനം അവിപരീതസഭാവാവബോധോ. ഏവം തസ്മിം തസ്മിം അത്ഥേ സമയസദ്ദപ്പവത്തി വേദിതബ്ബാ. സമയസദ്ദസ്സ അത്ഥുദ്ധാരേ അഭിസമയസദ്ദസ്സ ഉദാഹരണം വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. അസ്സാതി സമയസദ്ദസ്സ. കാലോ അത്ഥോ സമവായാദീനം അത്ഥാനം ഇധ അസമ്ഭവതോ ദേസദേസകപരിസാനം വിയ സുത്തസ്സ നിദാനഭാവേന കാലസ്സ അപദിസിതബ്ബതോ ച.

കസ്മാ പനേത്ഥ അനിയമിതവസേനേവ കാലോ നിദ്ദിട്ഠോ? ന ഉതുസംവച്ഛരാദിവസേന നിയമിതോതി ആഹ ‘‘തത്ഥ കിഞ്ചാപീ’’തിആദി. ഉതുസംവച്ഛരാദിവസേന നിയമം അകത്വാ സമയസദ്ദസ്സ വചനേ അയമ്പി ഗുണോ ലദ്ധോ ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യേ വാ ഇമേ’’തിആദിമാഹ. സാമഞ്ഞജോതനാ ഹി വിസേസേ അവതിട്ഠതീതി. തത്ഥ ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ ദേവസികം ഝാനഫലസമാപത്തീഹി വീതിനാമനകാലോ, വിസേസതോ സത്തസത്താഹാനി. സുപ്പകാസാതി ദസസഹസ്സിലോകധാതുപകമ്പന-ഓഭാസപാതുഭാവാദീഹി പാകടാ. യഥാവുത്തപ്പഭേദേസു ഏവ സമയേസു ഏകദേസം പകാരന്തരേഹി സങ്ഗഹേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘യോ ചായ’’ന്തിആദിമാഹ. തഥാ ഹി ഞാണകിച്ചസമയോ, അത്തഹിതപടിപത്തിസമയോ ച അഭിസമ്ബോധിസമയോ, അരിയതുണ്ഹീഭാവസമയോ, ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരസമയോ, കരുണാകിച്ചപരഹിതപടിപത്തിധമ്മീകഥാസമയാ, ദേസനാസമയോ ഏവ.

കരണവചനേന നിദ്ദേസോ കതോതി സമ്ബന്ധോ. തത്ഥാതി അഭിധമ്മതദഞ്ഞസുത്തപദവിനയേസു. തഥാതി ഭുമ്മകരണേഹി. അധികരണത്ഥോ ആധാരത്ഥോ. ഭാവോ നാമ കിരിയാ, തായ കിരിയന്തരലക്ഖണം ഭാവേനഭാവലക്ഖണം. തത്ഥ യഥാ കാലോ സഭാവധമ്മപരിച്ഛിന്നോ സയം പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനോപി ആധാരഭാവേന പഞ്ഞാതോ തങ്ഖണപ്പവത്താനം തതോ പുബ്ബേ പരതോ ച അഭാവതോ ‘‘പുബ്ബണ്ഹേ ജാതോ, സായന്ഹേ ഗച്ഛതീ’’തി ച ആദീസു, സമൂഹോ ച അവയവവിനിമുത്തോ വിസും അവിജ്ജമാനോപി കപ്പനാമത്തസിദ്ധോ അവയവാനം ആധാരഭാവേന പഞ്ഞാപീയതി യഥാ ‘‘രുക്ഖേ സാഖാ, യവരാസിയം സമ്ഭൂതോ’’തിആദീസു, ഏവം ഇധാപീതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അധികരണഞ്ഹി…പേ… ധമ്മാന’’ന്തി. യസ്മിം കാലേ, ധമ്മപുഞ്ജേ വാ കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിം ഏവ കാലേ ധമ്മപുഞ്ജേ ച ഫസ്സാദയോപി ഹോന്തീതി അയം ഹി തത്ഥ അത്ഥോ. യഥാ ച ‘‘ഗാവീസു ദുയ്ഹമാനാസു ഗതോ, ദുദ്ധാസു ആഗതോ’’തി ദോഹനകിരിയായ ഗമനകിരിയാ ലക്ഖീയതി, ഏവം ഇധാപി യസ്മിം സമയേ, തസ്മിം സമയേതി ച വുത്തേ ‘‘സതീ’’തി അയമത്ഥോ വിഞ്ഞായമാനോ ഏവ ഹോതി പദത്ഥസ്സ സത്താവിരഹാഭാവതോതി സമയസ്സ സത്താകിരിയായ ചിത്തസ്സ ഉപ്പാദകിരിയാ ഫസ്സാദിഭവനകിരിയാ ച ലക്ഖീയതി. യസ്മിം സമയേതി യസ്മിം നവമേ ഖണേ, യസ്മിം യോനിസോമനസികാരാദിഹേതുമ്ഹി, പച്ചയസമവായേ വാ സതി കാമാവചരം കുസലം ചിത്തം ഉപ്പന്നം ഹോതി, തസ്മിംയേവ ഖണേ, ഹേതുമ്ഹി, പച്ചയസമവായേ വാ ഫസ്സാദയോപി ഹോന്തീതി ഉഭയത്ഥ സമയസദ്ദേ ഭുമ്മനിദ്ദേസോ കതോ ലക്ഖണഭൂതഭാവയുത്തോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘ഖണ…പേ… ലക്ഖീയതീ’’തി.

ഹേതുഅത്ഥോ കരണത്ഥോ ച സമ്ഭവതി ‘‘അന്നേന വസതി, വിജ്ജായ വസതി, ഫരസുനാ ഛിന്ദതി, കുദാലേന ഖണതീ’’തിആദീസു വിയ. വീതിക്കമഞ്ഹി സുത്വാ ഭിക്ഖുസങ്ഘം സന്നിപാതാപേത്വാ ഓതിണ്ണവത്ഥുകം പുഗ്ഗലം പടിപുച്ഛിത്വാ വിഗരഹിത്വാ ച തം തം വത്ഥുഓതിണ്ണകാലം അനതിക്കമിത്വാ തേനേവ കാലേന സിക്ഖാപദാനി പഞ്ഞപേന്തോ ഭഗവാ വിഹരതി സിക്ഖാപദപഞ്ഞത്തിഹേതുഞ്ച അപേക്ഖമാനോ തതിയപാരാജികാദീസു വിയ.

അച്ചന്തമേവ ആരമ്ഭതോ പട്ഠായ യാവ ദേസനാനിട്ഠാനം. പരഹിതപടിപത്തിസങ്ഖാതേന കരുണാവിഹാരേന. തദത്ഥജോതനത്ഥന്തി അച്ചന്തസംയോഗത്ഥജോതനത്ഥം. ഉപയോഗനിദ്ദേസോ കതോ യഥാ ‘‘മാസം സജ്ഝായതീ’’തി. പോരാണാതി അട്ഠകഥാചരിയാ. അഭിലാപമത്തഭേദോതി വചനമത്തേന വിസേസോ. തേന സുത്തവിനയേസു വിഭത്തിബ്യത്തയോ കതോതി ദസ്സേതി.

സേട്ഠന്തി സേട്ഠവാചകം വചനം ‘‘സേട്ഠ’’ന്തി വുത്തം സേട്ഠഗുണസഹചരണതോ, തഥാ ‘‘ഉത്തമ’’ന്തി ഏത്ഥാപി. ഗാരവയുത്തോതി ഗരുഭാവയുത്തോ ഗരുഗുണയോഗതോ, ഗരുകരണാരഹതായ വാ ഗാരവയുത്തോ. വുത്തോയേവ, ന പന ഇധ വത്തബ്ബോ വിസുദ്ധിമഗ്ഗസ്സ ഇമിസ്സാ അട്ഠകഥായ ഏകദേസഭാവതോതി അധിപ്പായോ.

അപരോ നയോ (ഇതിവു. അട്ഠ. നിദാനവണ്ണനാ; സാരത്ഥ. ടീ. ൧.൧.വേരഞ്ജകണ്ഡവണ്ണനാ; വിസുദ്ധി. മഹാടീ. ൧.൧൪൪) – ഭാഗവാതി ഭഗവാ, ഭതവാതി ഭഗവാ, ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ, ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ, ഭത്തവാതി ഭഗവാ, ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ, ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ.

‘‘ഭാഗവാ ഭതവാ ഭാഗേ, ഭഗേ ച വനി ഭത്തവാ;

ഭഗേ വമി തഥാ ഭാഗേ, വമീതി ഭഗവാ ജിനോ’’.

തത്ഥ കഥം ഭാഗവാതി ഭഗവാ? യേ തേ സീലാദയോ ധമ്മക്ഖന്ധാ ഗുണഭാഗാ ഗുണകോട്ഠാസാ, തേ അനഞ്ഞസാധാരണാ നിരതിസയാ തഥാഗതേ അത്ഥി ഉപലബ്ഭന്തി. തഥാ ഹിസ്സ സീലം സമാധി പഞ്ഞാ വിമുത്തി വിമുത്തിഞാണദസ്സനം, ഹിരീ ഓത്തപ്പം, സദ്ധാ വീരിയം, സതി സമ്പജഞ്ഞം, സീലവിസുദ്ധി ദിട്ഠിവിസുദ്ധി, സമഥോ വിപസ്സനാ, തീണി കുസലമൂലാനി, തീണി സുചരിതാനി, തയോ സമ്മാവിതക്കാ, തിസ്സോ അനവജ്ജസഞ്ഞാ, തിസ്സോ ധാതുയോ, ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ, ചത്താരോ സമ്മപ്പധാനാ, ചത്താരോ ഇദ്ധിപാദാ, ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ, ചത്താരി അരിയഫലാനി, ചതസ്സോ പടിസമ്ഭിദാ, ചതുയോനിപരിച്ഛേദകഞാണാനി, ചത്താരോ അരിയവംസാ, ചത്താരി വേസാരജ്ജഞാണാനി, പഞ്ച പധാനിയങ്ഗാനി, പഞ്ചങ്ഗികോ സമ്മാസമാധി, പഞ്ചഞാണികോ സമ്മാസമാധി, പഞ്ചിന്ദ്രിയാനി, പഞ്ച ബലാനി, പഞ്ച നിസ്സാരണീയാ ധാതുയോ, പഞ്ച വിമുത്തായതനഞാണാനി, പഞ്ച വിമുത്തിപരിപാചനീയാ സഞ്ഞാ, ഛ അനുസ്സതിട്ഠാനാനി, ഛ ഗാരവാ, ഛ നിസ്സാരണീയാ ധാതുയോ, ഛ സതതവിഹാരാ, ഛ അനുത്തരിയാനി, ഛ നിബ്ബേധഭാഗിയാ സഞ്ഞാ, ഛ അഭിഞ്ഞാ, ഛ അസാധാരണഞാണാനി, സത്ത അപരിഹാനിയാ ധമ്മാ, സത്ത അരിയധമ്മാ, സത്ത അരിയധനാനി, സത്ത ബോജ്ഝങ്ഗാ, സത്ത സപ്പുരിസധമ്മാ, സത്ത നിജ്ജരവത്ഥൂനി, സത്ത സഞ്ഞാ, സത്തദക്ഖിണേയ്യപുഗ്ഗലദേസനാ, സത്തഖീണാസവബലദേസനാ, അട്ഠപഞ്ഞാപടിലാഭഹേതുദേസനാ അട്ഠ സമ്മത്താനി, അട്ഠലോകധമ്മാതിക്കമോ, അട്ഠ ആരമ്ഭവത്ഥൂനി, അട്ഠഅക്ഖണദേസനാ, അട്ഠ മഹാപുരിസവിതക്കാ, അട്ഠഅഭിഭായതനദേസനാ, അട്ഠ വിമോക്ഖാ, നവ യോനിസോമനസികാരമൂലകാ ധമ്മാ, നവ പാരിസുദ്ധിപധാനിയങ്ഗാനി, നവസത്താവാസദേസനാ, നവ ആഘാതപടിവിനയാ, നവ സഞ്ഞാ, നവനാനത്താ, നവ അനുപുബ്ബവിഹാരാ, ദസ നാഥകരണാ ധമ്മാ, ദസ കസിണായതനാനി, ദസ കുസലകമ്മപഥാ, ദസ സമ്മത്താനി, ദസ അരിയവാസാ, ദസ അസേക്ഖധമ്മാ, ദസ തഥാഗതബലാനി, ഏകാദസ മേത്താനിസംസാ, ദ്വാദസ ധമ്മാചക്കാകാരാ, തേരസ ധുതഗുണാ, ചുദ്ദസ ബുദ്ധഞാണാനി, പഞ്ചദസ വിമുത്തിപരിപാചനീയാ ധമ്മാ, സോളസവിധാ ആനാപാനസ്സതി, സോളസ അപരന്തപനീയാ ധമ്മാ, അട്ഠാരസ ബുദ്ധധമ്മാ, ഏകൂനവീസതി പച്ചവേക്ഖണഞാണാനി, ചതുചത്താലീസ ഞാണവത്ഥൂനി, പഞ്ഞാസ ഉദയബ്ബയഞാണാനി, പരോപഞ്ഞാസ കുസലാ ധമ്മാ, സത്തസത്തതി ഞാണവത്ഥൂനി, ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖസമാപത്തിസഞ്ചാരിമഹാവജിരഞാണം, അനന്തനയസമന്തപട്ഠാന-പവിചയ-പച്ചവേക്ഖണദേസനാഞാണാനി, തഥാ അനന്താസു ലോകധാതൂസു അനന്താനം സത്താനം ആസയാദിവിഭാവനഞാണാനി ചാതി ഏവമാദയോ അനന്താപരിമാണഭേദാ അനഞ്ഞസാധാരണാ നിരതിസയാ ഗുണഭാഗാ ഗുണകോട്ഠാസാ സംവിജ്ജന്തി ഉപലബ്ഭന്തി, തസ്മാ യഥാവുത്തവിഭാഗാ ഗുണഭാഗാ അസ്സ അത്ഥീതി ‘‘ഭാഗവാ’’തി വത്തബ്ബേ ആകാരസ്സ രസ്സത്തം കത്വാ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തോ. ഏവം താവ ഭാഗവാതി ഭഗവാ.

‘‘യസ്മാ സീലാദയോ സബ്ബേ, ഗുണഭാഗാ അസേസതോ;

വിജ്ജന്തി സുഗതേ തസ്മാ, ഭഗവാതി പവുച്ചതി’’.

കഥം ഭതവാതി ഭഗവാ? യേ തേ സബ്ബലോകഹിതായ ഉസ്സുക്കമാപന്നേഹി മനുസ്സത്താദികേ അട്ഠ ധമ്മേ സമോധാനേത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിയാ കതമഹാഭിനീഹാരേഹി മഹാബോധിസത്തേഹി പരിപൂരിതബ്ബാ ദാനപാരമീ, സീല, നേക്ഖമ്മ, പഞ്ഞാ, വീരിയ, ഖന്തി, സച്ച, അധിട്ഠാന, മേത്താ, ഉപേക്ഖാപാരമീതി ദസ പാരമിയോ, ദസ ഉപപാരമിയോ, ദസ പരമത്ഥപാരമിയോതി സമതിംസ പാരമിയോ, ദാനാദീനി ചത്താരി സങ്ഗഹവത്ഥൂനി, സച്ചാദീനി ചത്താരി അധിട്ഠാനാനി, അങ്ഗപരിച്ചാഗോ, ജീവിത, രജ്ജ, പുത്ത, ദാരപരിച്ചാഗോതി പഞ്ച മഹാപരിച്ചാഗാ, പുബ്ബയോഗോ, പുബ്ബചരിയാ, ധമ്മക്ഖാനം, ഞാതത്ഥചരിയാ, ലോകത്ഥചരിയാ, ബുദ്ധിചരിയാതി ഏവമാദയോ, സങ്ഖേപതോ വാ സബ്ബേ പുഞ്ഞഞാണസമ്ഭാരാ ബുദ്ധകരധമ്മാ, തേ മഹാഭിനീഹാരതോ പട്ഠായ കപ്പാനം സതസഹസ്സാധികാനി ചത്താരി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി യഥാ ഹാനഭാഗിയാ സംകിലേസഭാഗിയാ ഠിതിഭാഗിയാ വാ ന ഹോന്തി, അഥ ഖോ ഉത്തരുത്തരി വിസേസഭാഗിയാവ ഹോന്തി, ഏവം സക്കച്ചം നിരന്തരം അനവസേസതോ ഭതാ സമ്ഭതാ അസ്സ അത്ഥീതി ‘‘ഭതവാ’’തി വത്തബ്ബേ ‘‘ഭഗവാ’’തി വുത്തോ നിരുത്തിനയേന ത-കാരസ്സ ഗ-കാരം കത്വാ. അഥ വാ ഭതവാതി തേയേവ യഥാവുത്തേ ബുദ്ധകരധമ്മേ വുത്തനയേനേവ ഭരി, സമ്ഭരി, പരിപൂരേസീതി അത്ഥോ. ഏവമ്പി ഭതവാതി ഭഗവാ.

‘‘സമ്മാസമ്ബോധിയാ സബ്ബേ, ദാനപാരമിആദികേ;

സമ്ഭാരേ ഭതവാ നാഥോ, തസ്മാപി ഭഗവാ മതോ’’.

കഥം ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ? യേ തേ ചതുവീസതികോടിസതസഹസ്സസങ്ഖാ ദേവസികം വളഞ്ജനകസമാപത്തിഭാഗാ, തേ അനവസേസതോ ലോകഹിതത്ഥം അത്തനോ ച ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരത്ഥം നിച്ചകപ്പം വനി, ഭജി, സേവി, ബഹുലമകാസീതി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ. അഥ വാ അഭിഞ്ഞേയ്യധമ്മേസു കുസലാദീസു ഖന്ധാദീസു ച യേ തേ പരിഞ്ഞേയ്യാദിവസേന സങ്ഖേപതോ വാ ചതുബ്ബിധാ അഭിസമയഭാഗാ, വിത്ഥാരതോ പന ‘‘ചക്ഖു പരിഞ്ഞേയ്യം സോതം…പേ… ജരാമരണം പരിഞ്ഞേയ്യ’’ന്തിആദിനാ (പടി. മ. ൧.൨൧) അനേകേ പരിഞ്ഞേയ്യഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുസ്സ സമുദയോ പഹാതബ്ബോ…പേ… ജരാമരണസ്സ സമുദയോ പഹാതബ്ബോ’’തിആദിനാ പഹാതബ്ബഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുസ്സ നിരോധോ…പേ… ജരാമരണസ്സ നിരോധോ സച്ഛികാതബ്ബോ’’തിആദിനാ സച്ഛികാതബ്ബഭാഗാ, ‘‘ചക്ഖുനിരോധഗാമിനീപടിപദാ’’തിആദിനാ, ‘‘ചത്താരോ സതിപട്ഠാനാ’’തിആദിനാ ച അനേകഭേദാ ഭാവേതബ്ബഭാഗാ ച ധമ്മാ, തേ സബ്ബേ വനി, ഭജി, യഥാരഹം ഗോചരഭാവനാസേവനാനം വസേന സേവി. ഏവമ്പി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ‘‘യേ ഇമേ സീലാദയോ ധമ്മക്ഖന്ധാ സാവകേഹി സാധാരണാ ഗുണകോട്ഠാസാ ഗുണഭാഗാ, കിന്തി നു ഖോ തേ വിനേയ്യസന്താനേസു പതിട്ഠപേയ്യ’’ന്തി മഹാകരുണായ വനി അഭിപത്ഥയി, സാ ചസ്സ അഭിപത്ഥനാ യഥാധിപ്പേതഫലാവഹാ അഹോസി. ഏവമ്പി ഭാഗേ വനീതി ഭഗവാ.

‘‘യസ്മാ ഞേയ്യസമാപത്തി-ഗുണഭാഗേ തഥാഗതോ;

ഭജി പത്ഥയി സത്താനം, ഹിതായ ഭഗവാ തതോ’’.

കഥം ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ? സമാസതോ താവ കതപുഞ്ഞേഹി പയോഗസമ്പന്നേഹി യഥാവിഭവം ഭജീയന്തീതി ഭഗാ, ലോകിയലോകുത്തരസമ്പത്തിയോ. തത്ഥ ലോകിയേ താവ തഥാഗതോ സമ്മാസമ്ബോധിതോ പുബ്ബേ ബോധിസത്തഭൂതോ പരമുക്കംസഗതേ, വനി, ഭജി, സേവി, യത്ഥ പതിട്ഠായ നിരവസേസതോ ബുദ്ധകരധമ്മേ സമന്നാനേന്തോ ബുദ്ധധമ്മേ പരിപാചേസി, ബുദ്ധഭൂതോ പന തേ നിരവജ്ജേസു ഉപസംഹിതേ അനഞ്ഞസാധാരണേ ലോകുത്തരേപി, വനി, ഭജി, സേവി, വിത്ഥാരതോ പന പദേസരജ്ജ-ഇസ്സരിയചക്കവത്തിസമ്പത്തി-ദേവരജ്ജസമ്പത്തിആദിവസേന ഝാന-വിമോക്ഖ-സമാധിസമാപത്തി-ഞാണദസ്സന-മഗ്ഗഭാവനാ-ഫലസച്ഛി-കിരിയാദി-ഉത്തരിമനുസ്സധമ്മവസേന ച അനേകവിഹിതേ അനഞ്ഞസാധാരണേ, ഭഗേ, വനി, ഭജി, സേവി. ഏവമ്പി ഭഗേ വനീതി ഭഗവാ.

‘‘യാ താ സമ്പത്തിയോ ലോകേ, യാ ച ലോകുത്തരാ പുഥു;

സബ്ബാ താ ഭജി സമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാപി ഭഗവാ മതോ’’.

കഥം സത്തവാതി ഭഗവാ? ഭത്താ ദള്ഹഭത്തികാ അസ്സ ബഹൂ അത്ഥീതി ഭത്തവാ. തഥാഗതോ ഹി മഹാകരുണാസബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണാദി-അപരിമിതനിരുപമപ്പഭാവ-ഗുണവിസേസസമങ്ഗിഭാവതോ സബ്ബസത്തുത്തമോ, സബ്ബാനത്ഥപരിഹാരപുബ്ബങ്ഗമായ നിരവസേസഹിതസുഖവിധാനതപ്പരായ നിരതിസയായ പയോഗസമ്പത്തിയാ സദേവമനുസ്സായ പജായ അച്ചന്തുപകാരിതായ ദ്വത്തിംസമഹാപുരിസലക്ഖണഅസീതി അനുബ്യഞ്ജനബ്യാമപ്പഭാദി അനഞ്ഞസാധാരണവിസേസപടിമണ്ഡിതരൂപകായതായ യഥാഭുച്ചഗുണാധിഗതേന ‘‘ഇതിപി സോ ഭഗവാ’’തിആദിനയപ്പവത്തേന ലോകത്തയബ്യാപിനാ സുവിപുലേന സുവിസുദ്ധേന ച ഥുതിഘോസേന സമന്നാഗതത്താ ഉക്കംസപാരമിപ്പത്താസു അപ്പിച്ഛതാസന്തുട്ഠിആദീസു സുപ്പതിട്ഠിതഭാവതോ ദസബലചതുവേസാരജ്ജാദി-നിരതിസയഗുണവിസേസ-സമങ്ഗീഭാവതോ ച രൂപപ്പമാണോ രൂപപ്പസന്നോ, ഘോസപ്പമാണോ ഘോസപ്പസന്നോ, ലൂഖപ്പമാണോ ലൂഖപ്പസന്നോ, ധമ്മപ്പമാണോ ധമ്മപ്പസന്നോതി ഏവം ചതുപ്പമാണികേ ലോകസന്നിവാസേ സബ്ബഥാപി പസാദാവഹഭാവേന സമന്തപാസാദികത്താ അപരിമാണാനം സത്താനം സദേവമനുസ്സാനം ആദരബഹുമാനഗാരവായതനതായ പരമപേമസമ്ഭത്തിട്ഠാനം. യേ തസ്സ ഓവാദേ പതിട്ഠിതാ അവേച്ചപ്പസാദേന സമന്നാഗതാ ഹോന്തി, കേനചി അസംഹാരിയാ തേസം പസാദഭത്തി സമണേന വാ ബ്രാഹ്മണേന വാ ദേവേന വാ മാരേന വാ ബ്രഹ്മുനാ വാ. തഥാ ഹി തേ അത്തനോ ജീവിതപരിച്ചാഗേപി തത്ഥ പസാദം ന പരിച്ചജന്തി, തസ്സ വാ ആണം ദള്ഹഭത്തിഭാവതോ.

തേനേവാഹ –

‘‘യോ വേ കതഞ്ഞൂ കതവേദി ധീരോ;

കല്യാണമിത്തോ ദള്ഹഭത്തി ച ഹോതീ’’തി. (ജാ. ൨.൧൭.൭൮);

‘‘സേയ്യഥാപി, ഭിക്ഖവേ, മഹാസമുദ്ദോ ഠിതധമ്മോ വേലം നാതിവത്തതി, ഏവമേവ ഖോ, ഭിക്ഖവേ, യം മയാ സാവകാനം സിക്ഖാപദം പഞ്ഞത്തം, തം മമ സാവകാ ജീവിതഹേതുപി നാതിക്കമന്തീ’’തി (ഉദാ. ൪൫; ചൂളവ. ൩൮൫) ച. –

ഏവം ഭത്തവാതി ഭഗവാ നിരുത്തിനയേന ഏകസ്സ ത-കാരസ്സ ലോപം കത്വാ ഇതരസ്സ ഗ-കാരം കത്വാ.

‘‘ഗുണാതിസയയുത്തസ്സ, യസ്മാ ലോകഹിതേസിനോ;

സമ്ഭത്താ ബഹവോ സത്ഥു, ഭഗവാ തേന വുച്ചതീ’’തി.

കഥം ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ? യസ്മാ തഥാഗതോ ബോധിസത്തഭൂതോപി അപരിമാണാസു ജാതീസു പാരമിയോ പരിപൂരേന്തോ ഭഗസങ്ഖാതം സിരിം ഇസ്സരിയം യസഞ്ച വമി ഉഗ്ഗിരി, ഖേളപിണ്ഡം വിയ അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡയി, ചരിമത്തഭാവേപി ഹത്ഥഗതം ചക്കവത്തിസിരിം ദേവലോകാധിപച്ചസദിസം ചതുദീപിസ്സരിയം ചക്കവത്തിസമ്പത്തിസന്നിസ്സയം സത്തരതനസമുജ്ജലം യസഞ്ച തിണായപി അമഞ്ഞമാനോ നിരപേക്ഖോ പഹായ അഭിനിക്ഖമിത്വാ സമ്മാസമ്ബോധിം അഭിസമ്ബുദ്ധോ, തസ്മാ ഇമേ സിരീആദികേ ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ഭാനി നാമ നക്ഖത്താനി, തേഹി സമം ഗച്ഛന്തി പവത്തന്തീതി ഭഗാ, സിനേരുയുഗന്ധരഉത്തരകുരുഹിമവന്താദിഭാജനലോകവിസേസസന്നിസ്സയാ സോഭാ കപ്പട്ഠിയഭാവതോ, തേപി ഭഗവാ വമി തന്നിവാസിസത്താവാസസമതിക്കമതോ തപ്പടിബദ്ധഛന്ദരാഗപ്പഹാനേന പജഹീതി. ഏവമ്പി ഭഗേ വമീതി ഭഗവാ.

‘‘ചക്കവത്തിസിരിം യസ്മാ, യസം ഇസ്സരിയം സുഖം;

പഹാസി ലോകചിത്തഞ്ച, സുഗതോ ഭഗവാ തതോ’’.

കഥം ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ? ഭാഗാ നാമ സഭാഗധമ്മകോട്ഠാസാ, തേ ഖന്ധായതനധാതാദിവസേന, തത്ഥാപി രൂപവേദനാദിവസേന പഥവിയാദിവസേന അതീതാദിവസേന ച അനേകവിധാ, തേ ച ഭഗവാ സബ്ബം പപഞ്ചം സബ്ബം യോഗം സബ്ബം ഗന്ഥം സബ്ബം സംയോജനം സമുച്ഛിന്ദിത്വാ അമതധാതും സമധിഗച്ഛന്തോ വമി ഉഗ്ഗിരി, അനപേക്ഖോ ഛഡ്ഡയി ന പച്ചാവമി. തഥാ ഹേസ ‘‘സബ്ബത്ഥകമേവ പഥവിം ആപം തേജം വായം, ചക്ഖും സോതം ഘാനം ജിവ്ഹം കായം മനം, രൂപേ സദ്ദേ ഗന്ധേ രസേ ഫോട്ഠബ്ബേ ധമ്മേ, ചക്ഖുവിഞ്ഞാണം…പേ… മനോവിഞ്ഞാണം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സം…പേ… മനോസമ്ഫസ്സം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം വേദനം…പേ… മനോസമ്ഫസ്സജം വേദനം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം…പേ… മനോസമ്ഫസ്സജം സഞ്ഞം, ചക്ഖുസമ്ഫസ്സജം ചേതനം…പേ… മനോസമ്ഫസ്സജം ചേതനം, രൂപതണ്ഹം…പേ… ധമ്മതണ്ഹം, രൂപവിതക്കം…പേ… ധമ്മവിതക്കം, രൂപവിചാരം…പേ… ധമ്മവിചാര’’ന്തിആദിനാ അനുപദധമ്മവിഭാഗവസേനപി സബ്ബേവ ധമ്മകോട്ഠാസേ അനവസേസതോ വമി ഉഗ്ഗിരി, അനപേക്ഖപരിച്ചാഗേന ഛഡ്ഡയി. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘യം തം, ആനന്ദ, ചത്തം വന്തം മുത്തം പഹീനം പടിനിസ്സട്ഠം, തം തഥാഗതോ പുന പച്ചാവമിസ്സതീതി നേതം ഠാനം വിജ്ജതീ’’തി (ദീ. നി. ൨.൧൮൩). ഏവമ്പി ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ. അഥ വാ ഭാഗേ വമീതി സബ്ബേപി കുസലാകുസലേ സാവജ്ജാനവജ്ജേ ഹീനപണീതേ കണ്ഹസുക്കസപ്പടിഭാഗേ ധമ്മേ അരിയമഗ്ഗഞാണമുഖേന വമി ഉഗ്ഗിരി, അനപേക്ഖോ പരിച്ചജി പജഹി, പരേസഞ്ച തഥത്തായ ധമ്മം ദേസേസി. വുത്തമ്പി ചേതം ‘‘ധമ്മാപി വോ, ഭിക്ഖവേ, പഹാതബ്ബാ, പഗേവ അധമ്മാ (മ. നി. ൧.൨൪൦). കുല്ലൂപമം വോ, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മം ദേസേസ്സാമി നിത്ഥരണത്ഥായ, നോ ഗഹണത്ഥായാ’’തിആദി (മ. നി. ൧.൨൪൦). ഏവമ്പി ഭാഗേ വമീതി ഭഗവാ.

‘‘ഖന്ധായതനധാതാദി-ധമ്മഭാഗാ-മഹേസിനാ;

കണ്ഹസുക്കാ യതോ വന്താ, തതോപി ഭഗവാ മതോ’’.

തേന വുത്തം –

‘‘ഭാഗവാ ഭതവാ ഭാഗേ, ഭഗേ ച വനി ഭത്തവാ;

ഭഗേ വമി തഥാ ഭാഗേ, വമീതി ഭഗവാ ജിനോ’’തി.

ധമ്മസരീരം പച്ചക്ഖം കരോതീതി ‘‘യോ വോ, ആനന്ദ, മയാ ധമ്മോ ച വിനയോ ച ദേസിതോ പഞ്ഞത്തോ, സോ വോ മമച്ചയേന സത്ഥാ’’തി വചനതോ ധമ്മസ്സ സത്ഥുഭാവപരിയായോ വിജ്ജതീതി കത്വാ വുത്തം. വജിരസങ്ഘാതസമാനകായോ പരേഹി അഭേജ്ജസരീരത്താ. ന ഹി ഭഗവതോ രൂപകായേ കേനചി സക്കാ അന്തരായം കാതുന്തി. ദേസനാസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി വക്ഖമാനസ്സ സകലസ്സ സുത്തസ്സ ‘‘ഏവ’’ന്തി നിദസ്സനതോ. സാവകസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി പടിസമ്ഭിദാപ്പത്തേന പഞ്ചസു ഠാനേസു ഭഗവതാ ഏതദഗ്ഗേ ഠപിതേന മയാ മഹാസാവകേന സുതം, തഞ്ച ഖോ മയാവ സുതം, ന അനുസ്സുതം ന പരംപരാഭതന്തി ഇമസ്സത്ഥസ്സ ദീപനതോ. കാലസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി ഭഗവാസദ്ദസന്നിധാനേ പയുത്തസ്സ സമയസദ്ദസ്സ ബുദ്ധുപ്പാദപടിമണ്ഡിതഭാവദീപനതോ. ബുദ്ധുപ്പാദപരമാ ഹി കാലസമ്പദാ. തേനേതം വുച്ചതി –

‘‘കപ്പകസായേ കലിയുഗേ, ബുദ്ധുപ്പാദോ അഹോ മഹച്ഛരിയം;

ഹുതാവഹമജ്ഝേ ജാതം, സമുദിതമകരന്ദമരവിന്ദ’’ന്തി.

ഭഗവാതി ദേസകസമ്പത്തിം നിദ്ദിസതി ഗുണവിസിട്ഠസത്തുത്തമഭാവദീപനതോ ഗരുഗാരവാധിവചനഭാവതോ.

അവിസേസേനാതി ന വിസേസേന, വിഹാരഭാവസാമഞ്ഞേനാതി അത്ഥോ. ഇരിയാപഥ…പേ… വിഹാരേസൂതി ഇരിയാപഥവിഹാരോ, ദിബ്ബവിഹാരോ, ബ്രഹ്മവിഹാരോ, അരിയവിഹാരോതി ഏതേസു ചതൂസു വിഹാരേസു. സമങ്ഗീപരിദീപനന്തി സമങ്ഗീഭാവപരിദീപനം. ഏതന്തി ‘‘വിഹരതീ’’തി ഏതം പദം. തഥാ ഹി തം ‘‘ഇധേകച്ചോ ഗിഹീഹി സംസട്ഠോ വിഹരതി സഹനന്ദീ സഹസോകീ’’തിആദീസു (സം. നി. ൪.൨൪൧) ഇരിയാപഥവിഹാരേ ആഗതം. ‘‘യസ്മിം, ഭിക്ഖവേ, സമയേ ഭിക്ഖു വിവിച്ചേവ കാമേഹി…പേ… പഠമം ഝാനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരതീ’’തി (ധ. സ. ൧൬൦; വിഭ. ൬൨൪) ഏത്ഥ ദിബ്ബവിഹാരേ. ‘‘സോ മേത്താസഹഗതേന ചേതസാ ഏകം ദിസം ഫരിത്വാ വിഹരതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൧.൫൫൬; ൩.൩൦൮; മ. നി. ൧.൭൭; ൨.൩൦൯; ൩.൨൩൦) ബ്രഹ്മവിഹാരേ. ‘‘സോ ഖോ അഹം, അഗ്ഗിവേസ്സന, തസ്സായേവ കഥായ പരിയോസാനേ തസ്മിം ഏവ പുരിമസ്മിം സമാധിനിമിത്തേ അജ്ഝത്തമേവ ചിത്തം സണ്ഠപേമി സന്നിസാദേമി ഏകോദിം കരോമി സമാദഹാമി, യേന സുദം നിച്ചകപ്പം വിഹരാമീ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൩൮൭) അരിയവിഹാരേ.

തത്ഥ ഇരിയനം വത്തനം ഇരിയാ, കായപ്പയോഗോ. തസ്സാ പവത്തനുപായഭാവതോ ഠാനാദി ഇരിയാപഥോ. ഠാനസമങ്ഗീ വാ ഹി കായേന കിഞ്ചി കരേയ്യ ഗമനാദീസു അഞ്ഞതരസമങ്ഗീ വാ. അഥ വാ ഇരിയതി പവത്തതി ഏതേന അത്തഭാവോ കായകിച്ചം വാതി ഇരിയാ, തസ്സാ പവത്തിഉപായഭാവതോ ഇരിയാ ച സോ പഥോ ചാതി ഇരിയാപഥോ, ഠാനാദി ഏവ. സോ ച അത്ഥതോ ഗതിനിവത്തിആദിആകാരേന പവത്തോ ചതുസന്തതിരൂപപബന്ധോ ഏവ. വിഹരണം, വിഹരതി ഏതേനാതി വാ വിഹാരോ, ഇരിയാപഥോ ഏവ വിഹാരോ ഇരിയാപഥവിഹാരോ. ദിവി ഭവോ ദിബ്ബോ, തത്ഥ ബഹുലപ്പവത്തിയാ ബ്രഹ്മപാരിസജ്ജാദിദേവലോകേ ഭവോതി അത്ഥോ. തത്ഥ യോ ദിബ്ബാനുഭാവോ, തദത്ഥായ സംവത്തതീതി വാ ദിബ്ബോ, അഭിഞ്ഞാഭിനീഹാരവസേന മഹാഗതികത്താ വാ ദിബ്ബോ, ദിബ്ബോ ച സോ വിഹാരോ ചാതി ദിബ്ബവിഹാരോ, ചതസ്സോ രൂപാവചരസമാപത്തിയോ. ആരുപ്പസമാപത്തിയോപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹം ഗച്ഛന്തി. ബ്രഹ്മൂനം, ബ്രഹ്മാനോ വാ വിഹാരാ ബ്രഹ്മവിഹാരാ, ചതസ്സോ അപ്പമഞ്ഞായോ. അരിയാനം, അരിയാ വാ വിഹാരാ അരിയവിഹാരാ, ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി. സോ ഹി ഏകം ഇരിയാപഥബാധനന്തിആദി യദിപി ഭഗവാ ഏകേനപി ഇരിയാപഥേന ചിരതരം കാലം അത്തഭാവം പവത്തേതും സക്കോതി, തഥാപി ഉപാദിന്നകസരീരസ്സ നാമ അയം സഭാവോതി ദസ്സേതും വുത്തം. യസ്മാ വാ ഭഗവാ യത്ഥ കത്ഥചി വസന്തോ വിനേയ്യാനം ധമ്മം ദേസേന്തോ, നാനാസമാപത്തീഹി ച കാലം വീതിനാമേന്തോ വസതീതി സത്താനം അത്തനോ ച വിവിധം ഹിതസുഖം ഹരതി ഉപനേതി ഉപ്പാദേതി, തസ്മാ വിവിധം ഹരതീതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

പച്ചത്ഥികേ ജിനാതീതി ജേതോ. ജേത-സദ്ദോ ഹി സോത-സദ്ദോ വിയ കത്തുസാധനോപി അത്ഥീതി. രഞ്ഞോ വാ പച്ചത്ഥികാനം ജിതകാലേ ജാതത്താ ജേതോ. രഞ്ഞോ ഹി അത്തനോ ജയം തത്ഥ ആരോപേത്വാ ജിതവാതി ജേതോതി കുമാരോ വുത്തോ. മങ്ഗലകാമതായ വാ ജേതോതിസ്സ നാമം കതം, തസ്മാ ‘‘ജേയ്യോ’’തി ഏതസ്മിം അത്ഥേ ‘‘ജേതോ’’തി വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. തസ്സ ജേതസ്സ രാജകുമാരസ്സ. വനേതിആദിതോ പട്ഠായേവ തം തസ്സ സന്തകന്തി ദസ്സേതും ‘‘തം ഹീ’’തിആദി വുത്തം. സബ്ബകാമസമിദ്ധിതായ വിഗതമലമച്ഛേരതായ കരുണാദിഗുണസമങ്ഗിതായ ച നിച്ചകാലം ഉപട്ഠപിതോ അനാഥാനം പിണ്ഡോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി അനാഥപിണ്ഡികോ, തസ്സ അനാഥപിണ്ഡികസ്സ. യദി ജേതവനം, കഥം അനാഥപിണ്ഡികസ്സ ആരാമോതി ആഹ ‘‘അനാഥപിണ്ഡികേനാ’’തിആദി. പഞ്ചവിധസേനാസനങ്ഗസമ്പത്തിയാ ആരമന്തി ഏത്ഥ പബ്ബജിതാതി ആരാമോ, തസ്മിം ആരാമേ. യദിപി സോ ഭൂമിഭാഗോ കോടിസന്ഥരേന മഹാസേട്ഠിനാ കീതോ, രുക്ഖാ പന ജേതേന ന വിക്കീതാതി തം ‘‘ജേതവന’’ന്തി വത്തബ്ബതം ലഭതീതി വദന്തി. ഉഭിന്നമ്പി വാ തത്ഥ പരിച്ചാഗവിസേസകിത്തനത്ഥം ഉഭയവചനം, ജേതേനപി ഹി ഭൂമിഭാഗവിക്കയേന ലദ്ധധനം തത്ഥ ദ്വാരകോട്ഠകകരണവസേന വിനിയുത്തം. സാവത്ഥിജേതവനാനം ഭൂമിഭാഗവസേന ഭിന്നത്താ വുത്തം ‘‘ന ഹി സക്കാ ഉഭയത്ഥ ഏകം സമയം വിഹരിതു’’ന്തി.

അപാകടാതി സക്കോ സുയാമോതിആദിനാ അനഭിഞ്ഞാതാ. അഭിഞ്ഞാതാനമ്പി അഞ്ഞതരസദ്ദോ ദിസ്സതേവ ഏകസദിസായത്തത്താതി ദസ്സേതും ‘‘അഭിജാനാതി നോ’’തിആദി വുത്തം. അഹുനാ ഇദാനേവ. സാധാരണവചനം ദിബ്ബതം അന്തോനീതം കത്വാ. ദേവോ ഏവ ദേവതാ പുരിസേപി വത്തനതോ. തേനേവാഹ ‘‘ഇമസ്മിം പനത്ഥേ’’തിആദി. നനു ച രൂപാവചരസത്താനം പുരിസിന്ദ്രിയം നത്ഥി, യേന തേ പുരിസാതി വുച്ചേയ്യും? യദിപി പുരിസിന്ദ്രിയം നത്ഥി, പുരിസസണ്ഠാനസ്സ പന പുരിസവേസസ്സ ച വസേന പുരിസപുഗ്ഗലാത്വേവ വുച്ചന്തി പുരിസപകതിഭാവതോ.

അഭിക്കന്താതി അതിക്കന്താ, വിഗതാതി അത്ഥോതി ആഹ ‘‘ഖയേ ദിസ്സതീ’’തി. തേനേവ ഹി ‘‘നിക്ഖന്തോ പഠമോ യാമോ’’തി ഉപരി വുത്തം. അഭിക്കന്തതരോതി അതിവിയ കന്തതരോ. താദിസോ ച സുന്ദരോ ഭദ്ദകോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സുന്ദരേ ദിസ്സതീ’’തി. കോതി ദേവനാഗയക്ഖഗന്ധബ്ബാദീസു കോ കതമോ? മേതി മമ. പാദാനീതി പാദേ. ഇദ്ധിയാതി ഇമായ ഏവരൂപായ ദേവിദ്ധിയാ. യസസാതി ഇമിനാ ഏദിസേന പരിവാരേന പരിച്ഛദേന ച. ജലന്തി വിജ്ജോതമാനോ. അഭിക്കന്തേനാതി അതിവിയ കന്തേന കമനിയേന അഭിരൂപേന. വണ്ണേനാതി ഛവിവണ്ണേന സരീരവണ്ണനിഭായ. സബ്ബാ ഓഭാസയം ദിസാതി സബ്ബാപി ദിസാ പഭാസേന്തോ ചന്ദോ വിയ സൂരിയോ വിയ ച ഏകോഭാസം ഏകാലോകം കരോന്തോതി ഗാഥായ അത്ഥോ. അഭിരൂപേതി ഉളാരരൂപേ സമ്പന്നരൂപേ.

കഞ്ചനസന്നിഭത്തചതാ സുവണ്ണവണ്ണഗ്ഗഹണേന ഗഹിതാതി അധിപ്പായേനാഹ ‘‘ഛവിയ’’ന്തി. ഛവിഗതാ പന വണ്ണധാതു ഏവ ‘‘സുവണ്ണവണ്ണോ’’തി ഏത്ഥ വണ്ണഗ്ഗഹണേന ഗഹിതാതി അപരേ. വണ്ണനം കിത്തിയാ ഉഗ്ഘോസനന്തി വണ്ണോ, ഥുതി. വണ്ണീയതി അസങ്കരതോ വവത്ഥപീയതീതി വണ്ണോ, കുലവഗ്ഗോ. വണ്ണീയതി ഫലം ഏതേന യഥാസഭാവതോ വിഭാവീയതീതി വണ്ണോ, കാരണം. വണ്ണനം ദീഘരസ്സാദിവസേന സണ്ഠഹനന്തി വണ്ണോ, സണ്ഠാനം. വണ്ണീയതി അണുമഹന്താദിവസേന പമീയതീതി വണ്ണോ, പമാണം. വണ്ണേതി വികാരം ആപജ്ജമാനം ഹദയങ്ഗതഭാവം പകാസേതീതി വണ്ണോ, രൂപായതനം. ഏവം തേന തേന പവത്തിനിമിത്തേന വണ്ണസദ്ദസ്സ തസ്മിം തസ്മിം അത്ഥേ പവത്തി വേദിതബ്ബാ. ഇദ്ധിം മാപേത്വാതി വത്ഥാലങ്കാരകായാദീഹി ഓഭാസമുഞ്ചനാദിവസേന ദിബ്ബം ഇദ്ധാനുഭാവം നിമ്മിനിത്വാ. കാമാവചരാ അനഭിസങ്ഖതേനപി ആഗന്തും സക്കോന്തി ഓളാരികരൂപത്താ. തഥാ ഹി തേ കബളീകാരഭക്ഖാ. രൂപാവചരാ ന സക്കോന്തി തതോ സുഖുമതരരൂപത്താ. തേനാഹ ‘‘തേസം ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ ‘‘അതിസുഖുമോ’’തി മൂലപടിസന്ധിരൂപം സന്ധായ വദതി. ന തേന ഇരിയാപഥകപ്പനം ഹോതീതി ഏതേന ബ്രഹ്മലോകേപി ബ്രഹ്മാനോ യേഭുയ്യേന നിമ്മിതരൂപേനേവ പവത്തന്തീതി ദസ്സേതി. ഇതരഞ്ഹി അതിവിയ സുഖുമം രൂപം കേവലം ചിത്തുപ്പാദസ്സ നിസ്സയാധിട്ഠാനഭൂതം സണ്ഠാനവന്തം ഹുത്വാ തിട്ഠതി.

അനവസേസത്തം സകലതാ. യേഭുയ്യതാ ബഹുലഭാവോ. അബ്യാമിസ്സതാ വിജാതിയേന അസങ്കരോ. സുഖേന ഹി അവോകിണ്ണതാ തത്ഥ അധിപ്പേതാ. അനതിരേകതാ തംപരമതാ വിസേസാഭാവോ. കേവലകപ്പന്തി കേവലം ദള്ഹം കത്വാതി അത്ഥോ. സങ്ഘഭേദായാതി സങ്ഘേ വിവാദായ, വിവാദുപ്പാദായാതി അത്ഥോ. കേവലം വുച്ചതി നിബ്ബാനം സബ്ബസങ്ഖതവിവിത്തത്താ, ഏതസ്സ തം അത്ഥീതി കേവലീ, സച്ഛികതനിരോധോ ഖീണാസവോ. തേനാഹ ‘‘വിസംയോഗോ അത്ഥോ’’തി.

കപ്പസദ്ദോ പനായം സഉപസഗ്ഗോ അനുപസഗ്ഗോ ചാതി അധിപ്പായേന ഓകപ്പനിയപദേ ലബ്ഭമാനം കപ്പസദ്ദമത്തം ദസ്സേതി, അഞ്ഞഥാ കപ്പപദം അനിദസ്സനമേവ സിയാ. സമണകപ്പേഹീതി വിനയസിദ്ധേഹി സമണവോഹാരേഹി. നിച്ചകപ്പന്തി നിച്ചകാലം. പഞ്ഞത്തീതി നാമം. നാമഞ്ഹേതം തസ്സ ആയസ്മതോ, യദിദം കപ്പോതി. കപ്പിതകേസമസ്സൂതി കത്തരികായ ഛേദിതകേസമസ്സു. ദ്വങ്ഗുലകപ്പോതി മജ്ഝന്ഹികവേലായ വീതിക്കന്തായ ദ്വങ്ഗുലതാവികപ്പോ. ലേസോതി അപദേസോ. അനവസേസം ഫരിതും സമത്ഥസ്സപി ഓഭാസസ്സ കേനചിപി കാരണേന ഏകദേസഫരണമ്പി സിയാ, അയം പന സബ്ബസോവ ഫരതീതി ദസ്സേതും സമന്തത്ഥോ കപ്പ-സദ്ദോ ഗഹിതോതി ആഹ ‘‘അനവസേസം സമന്തതോ’’തി. ഈസം അസമത്തം, കേവലം വാ കേവലകപ്പം. ഭഗവതോ ആഭായ അനോഭാസിതമേവ ഹി പദേസം ദേവതാ അത്തനോ പഭായ ഓഭാസേന്തി. ന ഹി ഭഗവതോ പഭാ കായചി പഭായ അഭിഭുയ്യതി, സൂരിയാദീനമ്പി പഭം സാ അഭിഭുയ്യ തിട്ഠതീതി.

യേന വാ കാരണേനാതി ഹേതുമ്ഹി ഇദം കരണവചനം. ഹേതുഅത്ഥോ ഹി കിരിയായ കാരണം, ന കരണം വിയ കിരിയത്ഥോ, തസ്മാ നാനപ്പകാര-ഗുണവിസേസാധിഗമനത്ഥാ ഇധ ഉപസങ്കമനകിരിയാതി ‘‘അന്നേന വസതി, വിജ്ജായ വസതീ’’തിആദീസു വിയ ഹേതുഅത്ഥമേവ തം കരണവചനം യുത്തം ന കരണത്ഥം തസ്സ അയുജ്ജമാനത്താതി വുത്തം ‘‘യേന വാ കാരണേനാ’’തിആദി. ഭഗവതോ സതതപ്പവത്തനിരതിസയ-സാദുവിപുലമതരസ-സദ്ധമ്മഫലതായ സാദുഫലനിച്ചഫലിതമഹാരുക്ഖേന ഭഗവാ ഉപമിതോ. സാദുഫലൂപഭോഗാധിപ്പായഗ്ഗഹണേനേവ ഹി മഹാകാരുണികസ്സ സാദുഫലതാ ഗഹിതാതി. ഉപസങ്കമീതി ഉപസങ്കന്താ. സമ്പത്തകാമതായ ഹി കിഞ്ചി ഠാനം ഗച്ഛന്തോ തംതംപദേസാതിക്കമനേന ഉപസങ്കമി, ഉപസങ്കന്തോതി വത്തബ്ബതം ലഭതി. തേനാഹ ‘‘ഗതാതി വുത്തം ഹോതീ’’തി, ഉപഗതാതി അത്ഥോ. ഉപസങ്കമിത്വാതി പുബ്ബകാലകിരിയാനിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘ഉപസങ്കമനപരിയോസാനദീപന’’ന്തി. തതോതി യം ഠാനം പത്താ ‘‘ഉപസങ്കമീ’’തി വുത്താ, തതോ ഉപഗതട്ഠാനതോ.

ഗതിനിവത്തിഅത്ഥതോ സാമഞ്ഞതോ ആസനമ്പി ഠാനഗ്ഗഹണേന ഗയ്ഹതീതി വുത്തം ‘‘ആസനകുസലതായ ഏകമന്തം തിട്ഠന്തീ’’തി. നിസിന്നാപി ഹി ഗമനതോ നിവത്താ നാമ ഹോന്തി ഠത്വാ നിസീദിതബ്ബത്താ, യഥാവുത്തട്ഠാനാദയോപി ആസനേനേവ സങ്ഗഹിതാതി. അതിദൂരഅച്ചാസന്നപടിക്ഖേപേന നാതിദൂരനച്ചാസന്നം നാമ ഗഹിതം. തം പന അവകംസതോ ഉഭിന്നം പസാരിതഹത്ഥസങ്ഘട്ടനേന ദട്ഠബ്ബം. ഗീവം പസാരേത്വാതി ഗീവം പരിവത്തനവസേന പസാരേത്വാ.

കാമം ‘‘കഥ’’ന്തി അയമാകാരപുച്ഛാ, തരണാകാരോ ഇധ പുച്ഛിതോ. സോ പന തരണാകാരോ അത്ഥതോ കാരണമേവാതി ആഹ ‘‘കഥം നൂതി കാരണപുച്ഛാ’’തി? പാകടോ അഭിസമ്ബോധിയം മഹാപഥവീകമ്പനാദിഅനേകച്ഛരിയപാതുഭാവാദിനാ.

മരിസനട്ഠേന പാപാനം രോഗാദിഅനത്ഥാനം അഭിഭവനട്ഠേന മാരിസോ, ദുക്ഖരഹിതോ. തേനാഹ ‘‘നിദ്ദുക്ഖാതി വുത്തം ഹോതീ’’തി. നിരയപക്ഖേ പിയാലപനവചനവസേന ഉപചാരവചനഞ്ചേതം യഥാ ‘‘ദേവാനം പിയാ’’തി. തേനേവാഹ ‘‘യദി ഏവ’’ന്തിആദി. സങ്കുനാ സങ്കൂതി മത്ഥകതോ സമകോട്ടിതേന യാവ ഹദയപദേസാ നിബ്ബിജ്ഝിത്വാ ഓതിണ്ണേന സങ്കുനാ പാദതലതോ സമകോട്ടിതോ സങ്കു നിബ്ബിജ്ഝിത്വാ ആരോഹന്തോ ഹദയേ ഹദയസ്സ പദേസേ സമാഗച്ഛേയ്യ, അഥ നേസം സങ്കൂനം സമാഗമസമകാലേ നം യഥാതിക്കന്തസങ്കുകരണകാലം ജാനേയ്യാസി. കിഞ്ചി നിമിത്തം ഉപാദായ കിസ്മിഞ്ചി അത്ഥേ പവത്തസ്സ സദ്ദസ്സ തന്നിമിത്തരഹിതേ പവത്തി രുള്ഹീ നാമ ഗമനകിരിയാരഹിതേ സാസനാദിമതി പടിപിണ്ഡേ യഥാ ഗോസദ്ദസ്സ.

ഓഘമതരീതി യേസം ഓഘാനം തരണം പുച്ഛിതം, തേ ഗണനപരിച്ഛേദതോ സരൂപതോ ച ദസ്സേതും ‘‘ചത്താരോ’’തിആദി വുത്തം. കസ്മാ പനേത്ഥ ചത്താരോ ഏവ ഓഘാ വുത്താ, തേ ച കാമാദയോ ഏവാതി? ന ചോദേതബ്ബമേതം, യസ്മാ ധമ്മാനം സഭാവകിച്ചവിസേസഞ്ഞുനാ ഭഗവതാ സബ്ബം ഞേയ്യം യാഥാവതോ അഭിസമ്ബുജ്ഝിത്വാ ഏത്തകാവ ഓഘാ ദേസിതാ, ഇമേ ഏവ ച ദേസിതാതി. വട്ടസ്മിം ഓഹനന്തി ഓസീദാപേന്തീതി ഓഘാ, ഓഹനന്തി ഹേട്ഠാ കത്വാ ഹനന്തി ഗാമേന്തി, തഥാഭൂതാ സത്തേ അധോ ഗാമേന്തി നാമ. അയഞ്ച അത്ഥോ ‘‘സബ്ബോപി ചേസാ’’തിആദിനാ പരതോ അട്ഠകഥായമേവ ആഗമിസ്സതി. കാമനട്ഠേന കാമോ, കാമോ ച സോ യഥാവുത്തേനത്ഥേന ഓഘോ ചാതി, കാമേസു ഓഘോതി വാ കാമോഘോ. ഭവോഘോ നാമ ഭവരാഗോതി ദസ്സേതും ‘‘രൂപാരൂപഭവേസു ഛന്ദരാഗോ ഝാനനികന്തി ചാ’’തി വുത്തം. സുമങ്ഗലവിലാസിനീആദീസു (ദീ. നി. അട്ഠ. ൩.൩൧൨) പന ‘‘സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതരാഗോ ചാ’’തി വുത്തം. തത്ഥ പഠമോ ഉപപത്തിഭവേസു രാഗോ, ദുതിയോ കമ്മഭവേ. ഭവദിട്ഠിവിനിമുത്തസ്സ ദിട്ഠിഗതസ്സ അഭാവതോ. ‘‘ദ്വാസട്ഠിദിട്ഠിയോ ദിട്ഠോഘോ’’തി വുത്തം, ചതുസച്ചന്തോഗധത്താ സബ്ബസ്സ ഞേയ്യസ്സ ‘‘ചതൂസു സച്ചേസു അഞ്ഞാണം അവിജ്ജോഘോ’’തി ആഹ.

ഇദാനി തേസം ഓഘസങ്ഖാതാനം പാപധമ്മാനം ഉപ്പത്തിട്ഠാനം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി വുത്തം, പവത്തിട്ഠാനം പന കാമഗുണാദയോ ദസ്സിതാ ഏവ. ‘‘പഞ്ചസു കാമഗുണേസു ഛന്ദരാഗോ കാമോഘോ’’തി ഏത്ഥ ഭവോഘം ഠപേത്വാ സബ്ബോ ലോഭോ കാമോഘോതി യുത്തം സിയാ. സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ ഭവദിട്ഠിസമ്പയുത്തത്താ ഭവോഘോതി അട്ഠകഥാസു വുത്തോ, ഭവോഘോ പന ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തേസു ഏവ ഉപ്പജ്ജതീതി പാളിയം വുത്തോ. തേനേവാഹ – ‘‘ഭവോഘോ ചതൂസു ദിട്ഠിവിപ്പയുത്തലോഭസഹഗതചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പജ്ജതീ’’തി. തസ്മാ ദിട്ഠിസഹഗതലോഭോപി കാമോഘോതി യുത്തം സിയാ. ദിട്ഠധമ്മികസമ്പരായികദുക്ഖാനഞ്ഹി കാരണഭൂതാ കാമാസവാദയോപി ദ്വിധാ വുത്താ, ആസവാ ഏവ ച ഓഘാ. കാമാസവനിദ്ദേസേ ച കാമേസൂതി കാമരാഗദിട്ഠിരാഗാദീനം ആരമ്മണഭൂതേസു തേഭൂമകേസു വത്ഥുകാമേസൂതി അത്ഥോ സമ്ഭവതി. തത്ഥ ഹി ഉപ്പജ്ജമാനാ സായം തണ്ഹാ സബ്ബാപി ന കാമച്ഛന്ദാദിനാമം ന ലഭതീതി.

യദി പന പഞ്ചകാമഗുണികോ ച രാഗോ കാമോഘോതി വുത്തോതി കത്വാ ബ്രഹ്മാനം വിമാനാദീസു രാഗസ്സ ദിട്ഠിരാഗസ്സ ച കാമോഘഭാവോ പടിസേധിതബ്ബോ സിയാ, ഏവം സതി കാമോഘഭവോഘവിനിമുത്തേന നാമ ലോഭേന ഭവിതബ്ബം. സോ യദാ ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തേസു ഉപ്പജ്ജതി, തദാ തേന സമ്പയുത്തോ അവിജ്ജോഘോ ഓഘവിപ്പയുത്തോതി ദോമനസ്സവിചികിച്ഛുദ്ധച്ചസമ്പയുത്തസ്സ വിയ തസ്സപി ഓഘവിപ്പയുത്തതാ വത്തബ്ബാ സിയാ ‘‘ചതൂസുപി ദിട്ഠിഗതവിപ്പയുത്തലോഭസഹഗതേസു ചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പന്നോ മോഹോ സിയാ ഓഘസമ്പയുത്തോ സിയാ ഓഘവിപ്പയുത്തോ’’തി. ‘‘കാമോഘോ അട്ഠസു ലോഭസഹഗതേസു ചിത്തുപ്പാദേസു ഉപ്പജ്ജതീ’’തി, ‘‘കാമോഘം പടിച്ച ദിട്ഠോഘോ അവിജ്ജോഘോ’’തി ച വചനതോ ദിട്ഠിസഹഗതോ കാമോഘോ ന ഹോതീതി ന സക്കാ വത്തും. തഥാ ഹേത്ഥ ‘‘രൂപാരൂപഭവേസു ഛന്ദരാഗോ ഝാനനികന്തി ച ഭവോഘോ നാമാതി ഏത്തകമേവ വുത്തം, ന വുത്തം സസ്സതദിട്ഠിസഹഗതോ രാഗോ’’തി.

അധോഗമനട്ഠേനാതി ഹേട്ഠാപവത്തനട്ഠേന. ഹേട്ഠാപവത്തനഞ്ചേത്ഥ ന കേവലം അപായഗമനിയഭാവേന, അഥ ഖോ സംസാരതരകാവരോധനേനപീതി ദസ്സേതും ‘‘ഉപരിഭവഞ്ചാ’’തിആദി വുത്തം. കാമം നിബ്ബാനം അരൂപിഭാവാ അദേസം, ന തസ്സ ഠാനവസേന ഉപരിഗഹണം, സബ്ബസങ്ഖതവിനിസ്സടത്താ പന സബ്ബസ്സപി ഭവസ്സ ഉപരീതി വത്തബ്ബതം അരഹതീതി കത്വാ വുത്തം ‘‘ഉപരിഭവം നിബ്ബാന’’ന്തി. ‘‘മഹാഉദകോഘോ’’തിആദീസു രാസട്ഠോ ഓഘ-സദ്ദോതി ‘‘മഹാ ഹേസോ കിലേസരാസീ’’തി വുത്തം സേസേസുപീതി ഭവോഘാദീസുപി.

അപ്പതിട്ഠഹന്തോതി കിലേസാദീനം വസേന അസന്തിട്ഠന്തോ, അസംസീദന്തോതി അത്ഥോ. അനായൂഹന്തോതി അഭിസങ്ഖാരാദിവസേന ന ആയൂഹന്തോ മജ്ഝിമം പടിപദം വിലങ്ഘിത്വാ നിബ്ബുയ്ഹന്തോ. തേനാഹ – ‘‘അവായമന്തോ’’തി, മിച്ഛാവായാമവസേന അവായമന്തോതി അധിപ്പായോ. ഗൂള്ഹന്തി സംവുതം. പടിച്ഛന്നന്തി തസ്സേവ വേവചനം. അത്ഥവസേന വാ സംവുത്തം ഗൂള്ഹം, സദ്ദവസേനപി അപാകടം പടിച്ഛന്നം അന്തരദീപാദികേ ഠാതബ്ബട്ഠാനേ. ആയൂഹന്താതി ഹത്ഥേഹി ച പാദേഹി ച വായമന്താ. ഏതം അത്ഥജാതം, ഏതം വാ വിസ്സജ്ജനം.

ഇദാനി യേനാധിപ്പായേന ഭഗവതാ തഥാഗൂള്ഹം കത്വാ പഞ്ഹോ കഥിതോ, തം ദസ്സേതും ‘‘കിം പനാതിആദി വുത്തം. നിഗ്ഗഹമുഖേനാതി വേനേയ്യാനം വിനയഉപായഭൂതനിഗ്ഗഹവസേന. തേനാഹ യേ പണ്ഡിതമാനിനോ’’തിആദി. പവയ്ഹ പവയ്ഹാതി ഓഫുണിത്വാ ഓഫുണിത്വാ.

സോതി ദേവപുത്തോ നിഹതമാനോ അഹോസി യഥാവിസ്സജ്ജിതസ്സ അത്ഥസ്സ അജാനന്തോ. യഥാതി അനിയമവചനം നിയമനിദ്ദിട്ഠം ഹോതി, തംസമ്ബന്ധഞ്ച കഥന്തി പുച്ഛാവചനന്തി തദുഭയസ്സ അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാഹം ജാനാമി, ഏവം മേ കഥേഹീ’’തി ആഹ.

യദാസ്വാഹന്തി യദാ സു അഹം, സു-കാരോ നിപാതമത്തം ‘‘യദിദം കഥം സൂ’’തിആദീസു വിയ. സബ്ബപദേസൂതി ‘‘തദാസ്സു സംസീദാമീ’’തിആദീസു തീസുപി പദേസു. അതരന്തോതി ഓഘാനം അതിക്കമനത്ഥം തരണപ്പയോഗം അകരോന്തോ. തത്ഥേവാതി ഓഘനിയഓഘേസു ഏവ. ഓസീദാമീതി നിമുജ്ജാമി ഓഘേഹി അജ്ഝോത്ഥടോ ഹോമി. നിബ്ബുയ്ഹാമീതി ഓഘേഹി നിബ്ബൂള്ഹോ ഹോമി. ഠാതും അസക്കോന്തോ അസംസീദന്തോ. അതിവത്താമീതി അനുപയോഗം അതിക്കമാമി, അപനിധാനവസേന സമ്മാപടിപത്തിം വിരാധേമീതി അത്ഥോ. ഠാനേ ച വായാമേ ചാതി വക്ഖമാനവിഭാഗേ പതിട്ഠഹനേ വായാമേ ച ദോസം ദിസ്വാതി പതിട്ഠാനായൂഹനേസു സംസീദനനിബ്ബുയ്ഹനസങ്ഖാതം തരണസ്സ വിബന്ധനഭൂതം ആദീനവം ദിസ്വാന. ഇദം ഭഗവതാ ബോധിമൂലേ അത്തനാ പവത്തിത-പുബ്ബഭാഗ-മനസികാരവസേന വുത്തം. അതിട്ഠന്തോ അവായമന്തോതി പതിട്ഠാനായൂഹനകരണകിലേസാദീനം പരിവജ്ജനേന അസംസീദന്തോ അനിബ്ബുയ്ഹന്തോ. ദേവതായപി പടിവിദ്ധോ തദത്ഥോ ഉപനിസ്സയസമ്പന്നതായ വിമുത്തിപരിപാചനീയധമ്മാനം പരിപക്കത്താ. ന പന പാകടോ വിപഞ്ചിതഞ്ഞൂആദീനം, ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂനം പന യഥാ തസ്സാ ദേവതായ, തഥാ പാകടോ ഏവാതി. സത്ത ദുകാ ഇദാനി വുച്ചമാനരൂപാ ദസ്സിതാ പോരാണട്ഠകഥായം. കിലേസവസേന സന്തിട്ഠന്തോതി ലോഭാദീഹി അഭിഭൂതതായ സംസാരേ പതിട്ഠഹന്തോ സമ്മാ അപ്പടിപജ്ജനേന തത്ഥേവ സംസീദതി നാമ. അഭിസങ്ഖാരവസേനാതി തത്ഥേവാഭിസങ്ഖാരചേതനായ ചേതേന്തോ സമ്മാപടിപത്തിയോഗ്യസ്സ ഖണസ്സ അതിവത്തനേന നിബ്ബുയ്ഹതി നാമ. ഇമിനാ നയേന സേസദുകേസുപി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ.

ഏത്ഥ ച വട്ടമൂലകാ കിലേസാതി തേസം വസേന സംസാരേ അവട്ഠാനം തംതംകമ്മുനാ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ അഭിനിബ്ബത്തി, കിലേസാ പന തേസം പച്ചയമത്തം. തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ അപരാപരം നിബ്ബത്തേന്തോ സംസാരേ നിബ്ബുയ്ഹതി നാമാതി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ ദസ്സനവസേന പഠമദുകോ വുത്തോ. ഇമേ സത്താ സംസാരേ പരിബ്ഭമന്താ ദുവിധാ തണ്ഹാചരിതാ ദിട്ഠിചരിതാ ചാതി തേസം സംസാരനായികഭൂതാനം ധമ്മാനം വസേന സന്തിട്ഠനം, തദഞ്ഞേസം പവത്തിപച്ചയാനം വസേന ആയൂഹനന്തി ഇമസ്സ അത്ഥസ്സ ദസ്സനവസേന ദുതിയദുകോ വുത്തോ. സംയോജനിയേസു ധമ്മേസു അസ്സാദദസ്സനസഭാവായ തണ്ഹായ വസേന വിസേസതോ പതിട്ഠാനം, അമുത്തിമഗ്ഗേ മുത്തിമഗ്ഗപരാമാസതോ തഥാ ആയൂഹനമ്പി ദിട്ഠിയാ വസേന ഹോതീതി ദസ്സേതും തതിയദുകോ വുത്തോ. ചതുത്ഥദുകേ പന അധിപ്പായോ അട്ഠകഥായ ഏവ വിഭാവിതോ. യസ്മാ ‘‘സസ്സതോ അത്താ’’തി അഭിനിവിസന്തോ അരൂപരാഗം, അസഞ്ഞൂപഗം വാ അവിമോക്ഖംയേവ വിമോക്ഖോതി ഗഹേത്വാ സംസാരേ ഏവ ഓലീയതി. തേനാഹ ‘‘ഓലീയനാഭിനിവേസാ ഹി ഭവദിട്ഠീ’’തി. യസ്മാ പന കാമഭവാദീസു യം വാ തം വാ ഭവം പത്വാ അത്താ ഉച്ഛിജ്ജതി വിനസ്സതി, ന ഹോതി പരം മരണാതി അഭിനിവിസന്തോ ഭവവിപ്പമോക്ഖാവഹായ സമ്മാപടിപത്തിയാ അപ്പടിപജ്ജനേന തം അതിവത്തതി. തേന വുത്തം ‘‘അതിധാവനാഭിനിവേസാ വിഭവദിട്ഠീ’’തി.

ലീനവസേന സന്തിട്ഠന്തോതി കോസജ്ജാദിവസേന സംകോചാപജ്ജനേന സമ്മാ അപ്പടിപജ്ജന്തോ. ഉദ്ധച്ചവസേന ആയൂഹന്തോതി സമ്മാസമാധിനോ അഭാവേന വിക്ഖേപവസേന പഞ്ചമോ ദുകോ വുത്തോ. യഥാ കാമസുഖം പവിട്ഠസ്സ സമാധാനം നത്ഥി ചിത്തസ്സ ഉപക്കിലിട്ഠത്താ, ഏവം അത്തപരിതാപനമനുയുത്തസ്സ കായസ്സ ഉപക്കിലിട്ഠത്താ. ഇതി ചിത്തകായപരിക്കിലേസകരാ ദ്വേ അന്താ തണ്ഹാദിട്ഠിനിസ്സയതായ സംസീദനനിബ്ബുയ്ഹനനിമിത്താ വുത്താ ഛട്ഠദുകേ. പുബ്ബേ സപ്പദേസതോവ സംകിലേസധമ്മാ ‘‘സംസീദനനിമിത്ത’’ന്തി ദസ്സിതാതി ഇദാനി നിപ്പദേസതോ ദസ്സനവസേന, പുബ്ബേ ച സാധാരണതോ അഭിസങ്ഖാരധമ്മാ ‘‘നിബ്ബുയ്ഹനനിമിത്ത’’ന്തി ദസ്സിതാതി ഇദാനി പുഞ്ഞാനേഞ്ജാഭിസങ്ഖാരേ ഏവ ‘‘ആയൂഹനനിമിത്ത’’ന്തി ദസ്സനവസേന സത്തമദുകോ വുത്തോ. ഏവഞ്ഹി ദുഗ്ഗതിസുഗതൂപപത്തിവസേന സംസീദനനിബ്ബുയ്ഹനാനി വിഭജ്ജ ദസ്സിതാനി ഹോന്തീതി. തേനേവാഹ ‘‘വുത്തമ്പി ചേത’’ന്തിആദി. അധോഭാഗം ദുഗ്ഗതിം ഗമേന്തീതി അധോഭാഗങ്ഗമനീയാ അനുനാസികലോപം അകത്വാ. തഥാ ഉപരിഭാഗം ഗമേന്തീതി ഉപരിഭാഗങ്ഗമനീയാ.

ഏത്ഥ ച ഓഘതരണം പുച്ഛിതേന ഭഗവതാ ‘‘അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹ’’ന്തി തസ്സ പഹാനങ്ഗമേവ ദസ്സിതം, ന സമ്പയോഗങ്ഗന്തി? ന ഏവം ദട്ഠബ്ബം, യാവതാ യേന പതിട്ഠാനം ഹോതി, യേന ച ആയൂഹനം, തദുഭയപടിക്ഖേപമുഖേന തപ്പടിപക്ഖധമ്മദസ്സനമേതന്തി. ന ഹേസ അ-കാരോ കേവലം പടിസേധേ, അഥ ഖോ പടിപക്ഖേ ‘‘അകുസലാ ധമ്മാ, അഹിതോ, അധമ്മോ’’തിആദീസു വിയ, തസ്മാ അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി പതിട്ഠാനായൂഹനാനം പടിപക്ഖവസേന പവത്തമാനോ തഥാപവത്തിഹേതൂവാതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. ഖോതി ച അവധാരണത്ഥേ നിപാതോ ‘‘അസ്സോസി ഖോ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧) വിയ. തേന അപ്പതിട്ഠാനസ്സ ഏകംസികതം ദസ്സേതി. സോയം ഖോ-സദ്ദോ ‘‘അനായൂഹ’’ന്തി ഏത്ഥാപി ആനേത്വാ വത്തബ്ബോ. അനായൂഹനമ്പി ഹി ഏകംസികമേവാതി തസ്സ പടിപക്ഖോ സഹ വിപസ്സനായ അരിയമഗ്ഗോ. തേന ഹി ഓഘതരണം ഹോതി, ന അഞ്ഞഥാ. ഏവമയം യഥാനുസന്ധിദേസനാ കതാ, ദേവതാ ച സഹവിപസ്സനം മഗ്ഗം പടിവിജ്ഝീതി പഠമഫലേ പതിട്ഠാസി. തേന വുത്തം ‘‘ഇമം പഞ്ഹവിസ്സജ്ജന’’ന്തിആദി.

‘‘ചിരസ്സാ’’തി ഇമിനാ സമാനത്ഥം പദന്തരമേതന്തി ആഹ ‘‘ചിരസ്സ കാലസ്സാ’’തി യഥാ ‘‘മമം വാ, ഭിക്ഖവേ’’തി (ദീ. നി. ൧.൫-൬) ഏത്ഥ ‘‘മമാ’’തി ഇമിനാ സമാനത്ഥം പദന്തരം മമന്തി. ന ദിട്ഠപുബ്ബാതി അദസ്സാവീ. അദസ്സാവിതാ ച ദിസ്വാ കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ അസിദ്ധതായ വേദിതബ്ബാ. അഞ്ഞഥാ കാ നാമ സാ ദേവതാ, യാ ഭഗവന്തം ന ദിട്ഠവതീ? തേനാഹ ‘‘കിം പനിമായാ’’തിആദി. ദസ്സനം ഉപാദായ ഏവം വത്തും വത്തതീതി യദാ കദാചി കഞ്ചി പിയജാതികം ദിസ്വാ തം ദസ്സനം ഉപാദായ ‘‘ചിരേന വത മയം ആയസ്മന്തം പസ്സാമാ’’തി അദിട്ഠപുബ്ബം ദിട്ഠപുബ്ബം വാ ഏവം വത്തും യുജ്ജതി, അയം ലോകേ നിരുള്ഹേ സമുദാചാരോതി ദസ്സേതി. ബ്രഹ്മം വാ വുച്ചതി അരിയമഗ്ഗോ, തസ്സ അണനതോ ജാനനതോ പടിവിജ്ഝനതോ ബ്രാഹ്മണോ. കിലേസനിബ്ബാനേനാതി കിലേസാനം അച്ചന്തസമുച്ഛേദസങ്ഖാതേന നിബ്ബാനേന നിബ്ബുതം സമ്മദേവ വൂപസന്ത-സബ്ബകിലേസദരഥ-പരിളാഹം. ആസത്തവിസത്താദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന വിസതാദിആകാരേ സങ്ഗണ്ഹാതി. വുത്തഞ്ഹേതം –

‘‘വിസതാതി വിസത്തികാ, വിസടാതി വിസത്തികാ, വിസാലാതി വിസത്തികാ, വിസക്കതീതി വിസത്തികാ, വിസംവാദികാതി വിസത്തികാ, വിസം ഹരതീതി വിസത്തികാ, വിസമൂലാതി വിസത്തികാ, വിസഫലാതി വിസത്തികാ, വിസപരിഭോഗോതി വിസത്തികാ, വിസാലാ വാ പന സാ തണ്ഹാ രൂപേ സദ്ദേ ഗന്ധേ രസേ ഫോട്ഠബ്ബേ ധമ്മേ കുലേ ഗണേ വിസതാ വിത്ഥതാതി വിസത്തികാ’’തി (മഹാനി. ൩).

തത്ഥ വിസതാതി വിത്ഥതാ രൂപാദീസു തേഭൂമകധമ്മേസു അഭിബ്യാപനവസേന വിസടാതി പുരിമവചനമേവ ത-കാരസ്സ ട-കാരം കത്വാ വുത്തം. വിസാലാതി വിപുലാ. വിസക്കതീതി പരിസക്കതി, സഹതി വാ. രത്തോ ഹി രാഗവത്ഥുനാ പാദേന താളിയമാനോപി സഹതീതി. ഓസക്കനം വിപ്ഫന്ദനം വാ ‘‘വിസക്കന’’ന്തിപി വദന്തി. അനിച്ചാദിം നിച്ചാദിതോ. ഗണ്ഹാതീതി വിസംവാദികാ ഹോതി. വിസം ഹരതീതി തഥാ തഥാ കാമേസു ആനിസംസം പസ്സന്തീ വിവിധേഹി ആകാരേഹി നേക്ഖമ്മാഭിമുഖപ്പവത്തിതോ ചിത്തം സംഹരതി സംഖിപതി, വിസം വാ ദുക്ഖം, തം ഹരതി, വഹതീതി അത്ഥോ. ദുക്ഖനിബ്ബത്തകകമ്മസ്സ ഹേതുഭാവതോ വിസമൂലാ. വിസം വാ ദുക്ഖാഭിഭൂതാ വേദനാ മൂലം ഏതിസ്സാതി വിസമൂലാ. ദുക്ഖസമുദയത്താ വിസം ഫലം ഏതിസ്സാതി വിസഫലാ. തണ്ഹായ രൂപാദികസ്സ ദുക്ഖസ്സേവ പരിഭോഗോ ഹോതി, ന അമതസ്സാതി വിസപരിഭോഗോതി വുത്താ, സബ്ബത്ഥ നിരുത്തിവസേന പദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. യോ പനേത്ഥ പധാനോ അത്ഥോ, തം ദസ്സേതും പുന ‘‘വിസാലാ വാ പനാ’’തിആദി വുത്തന്തി ഏവമേത്ഥ വിസത്തികാപദസ്സ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തിണ്ണം പഠമദുതിയമഗ്ഗേഹി. നിത്തിണ്ണം തതിയമഗ്ഗേന. ഉത്തിണ്ണം ചതുത്ഥമഗ്ഗേന.

സമനുഞ്ഞോതി സമ്മദേവ കതാനുഞ്ഞോ. തേനാഹ ‘‘ഏകജ്ഝാസയോ അഹോസീ’’തി. അന്തരധായീതി അദസ്സനം അഗമാസി. യഥാ പന അന്തരധായി, തം ദസ്സേതും ‘‘അഭിസങ്ഖതകായ’’ന്തിആദി വുത്തം. മാലേഹീതി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തം, ‘‘മാലാഹീ’’തി കേചി പഠന്തി, ‘‘മല്യേഹീ’’തി വത്തബ്ബേ യ-കാരലോപം കത്വാ നിദ്ദേസോ. അയം താവ അട്ഠകഥായ ലീനത്ഥവണ്ണനാ.

നേത്തിനയവണ്ണനാ

ഇദാനി പകരണനയേന പാളിയാ അത്ഥവണ്ണനം കരിസ്സാമ. സാ പന അത്ഥവണ്ണനാ യസ്മാ ദേസനായ സമുട്ഠാനപ്പയോജനഭാജനേസു പിണ്ഡത്ഥേസു ച നിദ്ധാരിതേസു സുകരാ ഹോതി സുവിഞ്ഞേയ്യാ ച, തസ്മാ സുത്തദേസനായ സമുട്ഠാനാദീനി പഠമം നിദ്ധാരയിസ്സാമ. തത്ഥ സമുട്ഠാനം താവ ദേസനാനിദാനം, തം സാധാരണം അസാധാരണന്തി ദുവിധം. തത്ഥ സാധാരണമ്പി അബ്ഭന്തരബാഹിരഭേദതോ ദുവിധം. തത്ഥ സാധാരണം അബ്ഭന്തരസമുട്ഠാനം നാമ ലോകനാഥസ്സ മഹാകരുണാ. തായ ഹി സമുസ്സാഹിതസ്സ ഭഗവതോ വേനേയ്യാനം ധമ്മദേസനായ ചിത്തം ഉദപാദി, യം സന്ധായ വുത്തം – ‘‘സത്തേസു ച കാരുഞ്ഞതം പടിച്ച ബുദ്ധചക്ഖുനാ ലോകം വോലോകേസീ’’തിആദി (മ. നി. ൧.൨൮൩; സം. നി. ൧.൧൭൨; മഹാവ. ൯). ഏത്ഥ ച ഹേതുഅവത്ഥായപി മഹാകരുണായ സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ യാവദേവ സംസാരമഹോഘതോ സദ്ധമ്മദേസനാഹത്ഥദാനേഹി സത്തസന്താരണത്ഥം തദുപ്പത്തിതോ. യഥാ ച മഹാകരുണാ, ഏവം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം ദസബലഞാണാദീനി ച ദേസനായ അബ്ഭന്തരസമുട്ഠാനഭാവേന വത്തബ്ബാനി. സബ്ബഞ്ഹി ഞേയ്യധമ്മം തേസം ദേസേതബ്ബപ്പകാരം സത്താനഞ്ച ആസയാനുസയാദിം യാഥാവതോ ജാനന്തോ ഭഗവാ ഠാനാട്ഠാനാദീസു കോസല്ലേന വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുരൂപം വിചിത്തനയദേസനം പവത്തേസീതി. ബാഹിരം പന സാധാരണം സമുട്ഠാനം ദസസഹസ്സമഹാബ്രഹ്മപരിവാര-സഹമ്പതിമഹാബ്രഹ്മുനോ അജ്ഝേസനം. തദജ്ഝേസനുത്തരകാലഞ്ഹി ധമ്മഗമ്ഭീരതാപച്ചവേക്ഖണാജനിതം അപ്പോസ്സുക്കതം പടിപ്പസ്സമ്ഭേത്വാ ധമ്മസ്സാമീ ധമ്മദേസനായ ഉസ്സാഹജാതോ അഹോസി. അസാധാരണമ്പി അബ്ഭന്തരബാഹിരഭേദതോ ദുവിധമേവ. തത്ഥ അബ്ഭന്തരം യായ മഹാകരുണായ യേന ച ദേസനാഞാണേന ഇദം സുത്തം പവത്തിതം, തദുഭയം വേദിതബ്ബം ബാഹിരം പന തസ്സാ ദേവതായ പുച്ഛാ, പുച്ഛാവസികോ ഹേസ സുത്തനിക്ഖേപോ. തയിദം പാളിയം ആഗതമേവ.

പയോജനമ്പി സാധാരണാസാധാരണതോ ദുവിധം. തത്ഥ സാധാരണം അനുക്കമേന യാവ അനുപാദാപരിനിബ്ബാനം വിമുത്തിരസത്താ ഭഗവതോ ദേസനായ. തേനേവാഹ ‘‘ഏതദത്ഥാ കഥാ, ഏതദത്ഥാ മന്തനാ’’തിആദി (പരി. ൩൬൬). അസാധാരണം പന തസ്സാ ദേവതായ ദസ്സനമഗ്ഗസമധിഗമോ, ഉഭയമ്പേതം ബാഹിരമേവ. സചേ പന വേനേയ്യസന്താനഗതമ്പി ദേസനാബലസിദ്ധിസങ്ഖാതം പയോജനം അധിപ്പായസമിജ്ഝനഭാവതോ യഥാധിപ്പേതത്ഥസിദ്ധിയാ മഹാകാരുണികസ്സ ഭഗവതോപി പയോജനമേവാതി ഗണ്ഹേയ്യ, ഇമിനാ പരിയായേനസ്സ അബ്ഭന്തരതാപി സിയാ.

അപിച തസ്സാ ദേവതായ ഓഘതരണാകാരസ്സ യാഥാവതോ അനവബോധോ ഇമിസ്സാ ദേസനായ സമുട്ഠാനം, തദവബോധോ പയോജനം. സോ ഹി ഇമായ ദേസനായ ഭഗവന്തം പയോജേതി തന്നിപ്ഫാദനപരായം ദേസനാതി കത്വാ. യഞ്ഹി ദേസനായ സാധേതബ്ബം ഫലം, തം ആകങ്ഖിതബ്ബത്താ ദേസകം ദേസനായ പയോജേതീതി പയോജനന്തി വുച്ചതി. തഥാ ദേവതായ തദഞ്ഞേസഞ്ച വിനേയ്യാനം പതിട്ഠാനായൂഹനവിസ്സജ്ജനഞ്ചേത്ഥ പയോജനം. തഥാ സംസാരചക്കനിവത്തി-സദ്ധമ്മചക്കപ്പവത്തിസസ്സതാദിമിച്ഛാചാര-നിരാകരണം സമ്മാവാദപുരേക്ഖാരോ അകുസലമൂലസമൂഹനനം കുസലമൂലസമാരോപനം അപായദ്വാരപിദഹനം സഗ്ഗമോക്ഖദ്വാരവിവരണം പരിയുട്ഠാനവൂപസമനം അനുസയസമുഗ്ഘാതനം ‘‘മുത്തോ മോചേസ്സാമീ’’തി പുരിമപടിഞ്ഞാഅവിസംവാദനം തപ്പടിപക്ഖമാരമനോരഥവിസംവാദനം തിത്ഥിയസമയനിമ്മഥനം ബുദ്ധധമ്മപതിട്ഠാപനന്തി ഏവമാദീനിപി പയോജനാനി ഇധ വേദിതബ്ബാനി.

യഥാ ദേവതാ ഓഘതരണേ സംസയപക്ഖന്ദാ, താദിസാ അഞ്ഞേ ച സങ്ഖാതധമ്മാനം സമ്മാസമ്ബുദ്ധസ്സ ച പടിപത്തിം അജാനന്താ അസദ്ധമ്മസ്സവന-ധാരണ-പരിചയ-മനസികാരവിപല്ലത്ഥബുദ്ധികാ സദ്ധമ്മസ്സവന-ധാരണ-പരിചയവിമുഖാ ച ഭവവിമോക്ഖേസിനോ വിനേയ്യാ ഇമിസ്സാ ദേസനായ ഭാജനം.

പിണ്ഡത്ഥാ പന ‘‘അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹ’’ന്തി പദദ്വയേ ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനാനുയോഗവസേന യോനിസോമനസികാരബഹുലീകാരോ കുസലമൂലസമായോഗോ ഓലീയനാതിധാവനാവിസ്സജ്ജനം ഉപായവിനിബന്ധവിധമനം മിച്ഛാഭിനിവേസദൂരീഭാവോ തണ്ഹാവിജ്ജാവിസോധനം വട്ടത്തയവിച്ഛേദനുപായോ ആസവോഘ-യോഗ-ഗന്ഥാഗതി-തണ്ഹുപ്പാദുപാദാനവിയോഗോ ചേതോഖിലവിവേചനം അഭിനന്ദനനിവാരണം സംസഗ്ഗാതിക്കമോ വിവാദമൂലപരിച്ചാഗോ അകുസലകമ്മപഥവിദ്ധംസനം മിച്ഛത്താതിവത്തനം അനുസയമൂലച്ഛേദോ. സബ്ബകിലേസ-ദരഥപരിളാഹ-സാരമ്ഭപടിപ്പസ്സമ്ഭനം ദസ്സനസവനനിദ്ദേസോ വിജ്ജൂപമവജിരൂപമധമ്മാപദേസോ അപചയഗാമിധമ്മവിഭാവനാ പഹാനത്തയദീപനാ സിക്ഖത്തയാനുയോഗോ സമഥവിപസ്സനാനുട്ഠാനം ഭാവനാസച്ഛികിരിയാസിദ്ധി സീലക്ഖന്ധാദിപാരിസുദ്ധീതി ഏവമാദയോ വേദിതബ്ബാ.

തത്ഥ യേസം കിലേസാദീനം വസേന പതിട്ഠാതി സംസീദതി, യേസഞ്ച അഭിസങ്ഖാരാദീനം വസേന ആയൂഹതി നിബ്ബുയ്ഹതി, ഉഭയമേതം സമുദയസച്ചം, തപ്പഭാവിതാ തദുഭയനിസ്സിതാ ച ഖന്ധാ ദുക്ഖസച്ചം, തദുഭയമത്ഥോ, ‘‘അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹ’’ന്തി അധിപ്പേതസ്സ അത്ഥസ്സ പടിച്ഛന്നം കത്വാ ദേസനാ ഉപായോ മാനനിഗ്ഗണ്ഹനവസേന തസ്സാ ദേവതായ സച്ചാഭിസമയകാരണഭാവതോ പതിട്ഠാനായൂഹനപടിക്ഖേപോപദേസേന ചതുരോഘനിരത്ഥരണത്ഥികേഹി അന്തദ്വയരഹിതാ മജ്ഝിമാ പടിപത്തി പടിപജ്ജിതബ്ബാതി അയമേത്ഥ ഭഗവതോ ആണത്തീതി അയം ദേസനാഹാരോ.

പരസംസയപക്ഖന്ദനതായ ഞാതുകാമതായ ച കഥം നൂതി പുച്ഛാവസേന വുത്തം? അഭിമുഖഭാവതോ ഏകപുഗ്ഗലഭാവതോ ച ‘‘ത്വ’’ന്തി വുത്തം. പരമുക്കംസഗതസ്സ ഗരുഭാവസ്സ അനഞ്ഞയോഗ്യസ്സ സദ്ധമ്മധുരസ്സ പരിദീപനതോ സാധൂതി മരിസസീലാദിഗുണതായ ‘‘മാരിസാ’’തി വുത്തം. അവഹനനതോ രാസിഭാവതോ ച ‘‘ഓഘ’’ന്തി വുത്തം. ഞാതും ഇച്ഛിതസ്സ അത്ഥസ്സ കതത്താ പരിയോസാപിതത്താ ‘‘ഇതീ’’തി വുത്തം. സംസീദനലക്ഖണസ്സ പതിട്ഠാനസ്സ അകാതബ്ബതോ സബ്ബസോ ച അകതത്താ. ‘‘അപ്പതിട്ഠ’’ന്തി വുത്തം. തയിദം അകരണം ഏകംസികന്തി ഖോതി അവധാരണവസേന വുത്തം. തസ്സ ച അപ്പതിട്ഠാനസ്സ സസന്തതിഗതത്താ ‘‘ത്വ’’ന്തി ച പുച്ഛിതത്താ ‘‘അഹ’’ന്തി വുത്തം. ദേവതായ സമ്ബോധനതോ പിയാലപനതോ ച, ‘‘ആവുസോ’’തി വുത്തം. നിബ്ബുയ്ഹനലക്ഖണസ്സ ആയൂഹനസ്സ അകാതബ്ബതോ സബ്ബസോ ച അകതത്താ അനായൂഹന്തി വുത്തം. തിണ്ണാകാരസ്സ ഓഘാനം അനിച്ഛിതഭാവതോ ഏവ തത്ഥ സംസയസ്സ അനപഗതത്താ ഓഘതരണസ്സ ച അവിസേസത്താ ‘‘യഥാ കഥം പനാ’’തി വുത്തം. തഥാ സംസീദനലക്ഖണം പതിട്ഠാനം സംസാരേ ച സണ്ഠാനന്തി അനത്ഥന്തരത്താ അഭിന്നകാലികം. തഥാ നിബ്ബുയ്ഹനലക്ഖണം ആയൂഹനം സമ്മാപടിപത്തിയാ അതിവത്തനന്തി അനത്ഥന്തരത്താ അഭിന്നകാലികന്തി വുത്തം ‘‘യദാ സ്വാഹം…പേ… തദാസ്സു നിബ്ബുയ്ഹാമീ’’തി. തദുഭയസ്സ പടിപക്ഖഭാവതോ പടിബാഹനതോ ച ഓഘാതിണ്ണാതി വുത്തം ‘‘ഏവം ഖ്വാഹം…പേ… ഓഘമതരി’’ന്തി.

ഏകബുദ്ധന്തരന്തരികത്താ സുദൂരകാലികതായ ‘‘ചിരസ്സ’’ന്തി വുത്തം. അന്തരാ അദിട്ഠപുബ്ബതായ വിമ്ഹയനീയതായ ച ‘‘വതാ’’തി വുത്തം. തദാ ഉപലബ്ഭമാനതായ അത്തപച്ചക്ഖതായ ച ‘‘പസ്സാമീ’’തി വുത്തം. ബാഹിതപാപതോ ബ്രഹ്മസ്സ ച അരിയമഗ്ഗസ്സ അണനതോ പടിവിജ്ഝനതോ ‘‘ബ്രാഹ്മണ’’ന്തി വുത്തം. കിലേസസന്താപവൂപസമനതോ ദുക്ഖസന്താപവൂപസമനതോ ച സബ്ബസോ നിബ്ബുതത്താ ‘‘പരിനിബ്ബുത’’ന്തി വുത്തം. തരണപയോഗസ്സ നിബ്ബത്തിതത്താ ഉപരി തരിതബ്ബാഭാവതോ ച ‘‘തിണ്ണ’’ന്തി വുത്തം. ഞാണചക്ഖുനാ ഓലോകേതബ്ബതോ ലുജ്ജനതോ പലുജ്ജനതോ ച ‘‘ലോകേ’’തി വുത്തം. വിസയേസു സഞ്ജനതോ ജാതഭാവതോ ‘‘വിസത്തിക’’ന്തി വുത്തം. ഞാണസ്സ പച്ചക്ഖഭാവതോ നിഗമനതോ ച ‘‘ഇദ’’ന്തി വുത്തം. ഭാസിതത്താ പരിസമത്തത്താ ച ‘‘അവോചാ’’തി വുത്തം. പഠമം ഗഹിതത്താ പച്ചാമസനതോ ച ‘‘സാ ദേവതാ’’തി വുത്തം. പടിക്ഖേപസ്സ അഭാവതോ അത്ഥസ്സ അനുമോദിതബ്ബതോ ‘‘സമനുഞ്ഞോ’’തി വുത്തം. വിനേയ്യാനം സാസനതോ പരമത്ഥസമ്പത്തിതോ ച ‘‘സത്ഥാ’’തി വുത്തം. ചക്ഖുപഥാതിക്കമേന തിരോഭാവൂപഗമനതോ ‘‘അന്തരധായീ’’തി വുത്തന്തി അയം അനുപദവിചയതോ വിചയഹാരോ.

അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനേഹി ഓഘതരണം യുജ്ജതി കിലേസാഭിസങ്ഖാരവിജഹനേന പാരസമ്പത്തിസമിജ്ഝനതോ. സബ്ബകിലേസ-തണ്ഹാദിട്ഠി-തണ്ഹായതന-സസ്സതാദിവസേന സന്തിട്ഠതോ സംസാരേ സംസീദനം ഹോതീതി യുജ്ജതി കാരണസ്സ സുപ്പതിട്ഠിതഭാവതോ. അഭിസങ്ഖരണകിച്ചേ കിലേസാഭിസങ്ഖാരേ വിജ്ജമാനേ സബ്ബദിട്ഠാഭിനിവേസ-അതിധാവനാഭിനിവേസാദീനം വസേന ആയൂഹന്തസ്സ സംസാരമഹോഘേന നിബ്ബുയ്ഹനം ഹോതീതി യുജ്ജതി സമ്മാപടിപത്തിയാ അതിവത്തനതോ. ബ്രഹ്മസ്സ അരിയമഗ്ഗസ്സ അണനതോ പടിവിജ്ഝനതോ ബ്രാഹ്മണഭാവോ യുജ്ജ്ജതി ബാഹിതപാപത്താ. സമ്മദേവ സന്തധമ്മസമധിഗമതോ പരിനിബ്ബുതഭാവോ യുജ്ജതി സബ്ബസോ സവാസനപഹീനകിലേസത്താ. തഥാ ച വിസത്തികായ തിണ്ണഭാവോ യുജ്ജതി യഥാ യായ ലേസോപി ന ദിസ്സതി, ഏവം അഗ്ഗമഗ്ഗേന തസ്സാ സമുച്ഛിന്നത്താതി അയം യുത്തിഹാരോ.

കിലേസവട്ടവസേന പതിട്ഠാനം വിസേസതോ കമ്മവട്ടസ്സ പദട്ഠാനം. അഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനഞ്ച വിപാകവട്ടസ്സ പദട്ഠാനം. അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനാനി ഓഘതരണസ്സ പദട്ഠാനം, ഓഘതരണം അനുപാദിസേസനിബ്ബാനസ്സ. തണ്ഹാവസേന പതിട്ഠാനസ്സ അസ്സാദാനുപസ്സിതാ പദട്ഠാനം. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘സംയോജനിയേസു, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേസു അസ്സാദാനുപസ്സിനോ തണ്ഹാ പവഡ്ഢതീ’’തി (സം. നി. ൨.൫൨, ൫൬).

ഖന്ധാവിജ്ജാ-ഫസ്സ-സഞ്ഞാ-വിതക്കായോനിസോമനസികാര-പാപമിത്തപരതോഘോസാ ദിട്ഠിവസേന പതിട്ഠാനസ്സ പദട്ഠാനം. യഥാഹ – പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ (പടി. മ. ൧.൧൨൪) ‘‘ഖന്ധാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, അവിജ്ജാപി ദിട്ഠിട്ഠാന’’ന്തിആദി. തണ്ഹാദിട്ഠാഭിനന്ദനഅവസേസകിലേസാഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനസ്സ പദട്ഠാനം. ഇമിനാ നയേന യഥാരഹം തണ്ഹാദിട്ഠാദിവസേന പതിട്ഠാനായൂഹനാനം പദട്ഠാനഭാവോ വത്തബ്ബോ. സേസമേത്ഥ പാളിതോ ഏവ സുനിദ്ധാരിയം. അയം പദട്ഠാനഹാരോ.

അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി പതിട്ഠാനായൂഹനപടിക്ഖേപേന വിസ്സജ്ജേന്തേന നിയ്യാനാവഹാ സമ്മാപടിപത്തി ഗഹിതാ ഏകന്തതോ ഓഘനിത്ഥരണൂപായഭാവതോ. തഗ്ഗഹണേന ച സബ്ബേപി സത്തതിംസ ബോധിപക്ഖിയധമ്മാ ഗഹിതാ ഹോന്തി നിയ്യാനലക്ഖണേന ഏകലക്ഖണത്താതി അയം ലക്ഖണഹാരോ.

നിദാനമസ്സാ ദേവതായ ഓഘതരണാകാരസ്സ യാഥാവതോ അനവബോധോതി വുത്തോവായമത്ഥോ. അഞ്ഞേപി യേ ഇമം ദേസനം നിസ്സായ ഓഘതരണൂപായം പടിവിജ്ഝന്തി, തേപി ഇമിസ്സാ ദേസനായ നിദാനന്തി ദട്ഠബ്ബാ. ‘‘കഥം നു ഖോ ഇമം ദേസനം നിസ്സായ സമ്മദേവ പടിവിജ്ഝന്താ ചതുബ്ബിധമ്പി ഓഘം തരന്താ സകലസംസാരമഹോഘതോ നിത്ഥരേയ്യും, പരേ ച തത്ഥ പതിട്ഠപേയ്യു’’ന്തി അയമേത്ഥ ഭഗവതോ അധിപ്പായോ. പദനിബ്ബചനം നിരുത്തം, തം ‘‘ഏവ’’ന്തിആദിനിദാനപദാനം ‘‘കഥ’’ന്തിആദിപാളിപദാനഞ്ച അട്ഠകഥായ തസ്സാ ലീനത്ഥവണ്ണനായ ച വുത്തനയാനുസാരേന സുകരത്താ അതിവിത്ഥാരഭയേന ന വിത്ഥാരയിമ്ഹ.

പദ-പദത്ഥ-ദേസനാ-നിക്ഖേപ-സുത്തസന്ധി-വസേന പഞ്ചവിധാ സന്ധി. തത്ഥ പദസ്സ പദന്തരേന സമ്ബന്ധോ പദസന്ധി. തഥാ പദത്ഥസ്സ പദത്ഥന്തരേന സമ്ബന്ധോ പദത്ഥസന്ധി, യോ ‘‘കിരിയാകാരകസമ്ബന്ധോ’’തി വുത്തോ. നാനാനുസന്ധികസ്സ തംതംഅനുസന്ധീതി സമ്ബന്ധോ, ഏകാനുസന്ധികസ്സ പന പുബ്ബാപരസമ്ബന്ധോ ദേസനാസന്ധി, യാ അട്ഠകഥായം ‘‘പുച്ഛാനുസന്ധി അജ്ഝാസയാനുസന്ധി യഥാനുസന്ധീ’’തി തിധാ വിഭത്താ. അജ്ഝാസയോ ചേത്ഥ അത്തജ്ഝാസയോ പരജ്ഝാസയോതി ദ്വിധാ വേദിതബ്ബോ. നിക്ഖേപസന്ധി ചതുന്നം സുത്തനിക്ഖേപാനം വസേന വേദിതബ്ബാ. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം പപഞ്ചസൂദനീടീകായം വുത്തനയേന ഗഹേതബ്ബം. സുത്തസന്ധി ഇധ പഠമനിക്ഖേപവസേന വേദിതബ്ബാ.

‘‘കസ്മാ പനേത്ഥ ഓഘതരണസുത്തമേവ പഠമം നിക്ഖിത്ത’’ന്തി നായമനുയോഗോ കത്ഥചി ന പവത്തതി? അപിച ‘‘അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹം ഓഘമതരി’’ന്തി പതിട്ഠാനായൂഹനപടിക്ഖേപവസേന അന്തദ്വയവിവജ്ജനമുഖേന വാ മജ്ഝിമായ പടിപദായ വിഭാവനതോ സബ്ബപഠമമിദം സുത്തം ഇധ നിക്ഖിത്തം. അന്തദ്വയം അനുപഗമ്മ മജ്ഝിമായ പടിപത്തിയാ സങ്കാസനപരഞ്ഹി ബുദ്ധാനം സാസനന്തി. യം പന ഏകിസ്സാ ദേസനായ ദേസനന്തരേന സദ്ധിം സംസന്ദനം, അയമ്പി ദേസനാസന്ധി. സാ ഇധ ഏവം വേദിതബ്ബാ –

‘‘അപ്പതിട്ഠം…പേ… അനായൂഹം ഓഘമതരി’’ന്തി അയം ദേസനാ –

‘‘സബ്ബദാ സീലസമ്പന്നോ, പഞ്ഞവാ സുസമാഹിതോ;

ആരദ്ധവീരിയോ പഹിതത്തോ, ഓഘം തരതി ദുത്തരം.

‘‘വിരതോ കാമസഞ്ഞായ, രൂപസംയോജനാതിഗോ;

നന്ദീരാഗപരിക്ഖീണോ, സോ ഗമ്ഭീരേ ന സീദതി; (സം. നി. ൧.൯൬);

സദ്ധായ തരതി ഓഘം, അപ്പമാദേന അണ്ണവം. (സം. നി. ൧.൨൪൬; സു. നി. ൧൮൬);

‘‘പഞ്ച ഛിന്ദേ പഞ്ച ജഹേ, പഞ്ച ചുത്തരി ഭാവയേ;

പഞ്ചസങ്ഗാതിഗോ ഭിക്ഖു, ഓഘതിണ്ണോതി വുച്ചതി. (സം. നി. ൧.൫; ധ. പ. ൩൭൦);

‘‘തസ്മാ ജന്തു സദാ സതോ, കാമാനി പരിവജ്ജയേ;

തേ പഹായ തരേ ഓഘം, നാവം സിത്വാവ പാരഗൂ. (സു. നി. ൭൭൭; മഹാനി. ൬; നേത്തി. ൫);

‘‘ഏകായനം ജാതിഖയന്തദസ്സീ, മഗ്ഗം പജാനാതി ഹിതാനുകമ്പീ;

ഏതേന മഗ്ഗേന തരിംസു പുബ്ബേ, തരിസ്സന്തി യേ ച തരന്തി ഓഘ’’ന്തി. (സം. നി. ൫.൩൮൪, ൪൦൯; മഹാനി. ൧൯൧; ചൂളനി. പാരായനാനുഗീതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൧൦൭; പഠമവഗ്ഗ ൧൨൧; നേത്തി. ൧൭൦) –

ഏവമാദീഹി ദേസനാഹി സംസന്ദതീതി അയം ചതുബ്യൂഹോ ഹാരോ.

അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി ഏത്ഥ സംകിലേസവസേന പതിട്ഠാനം ആയൂഹനഞ്ച. തേന അയോനിസോമനസികാരോ ദീപിതോ, സന്തകിലേസവസേന അനായൂഹനേന യോനിസോമനസികാരോ. തത്ഥ അയോനിസോമനസികരോതോ തണ്ഹാവിജ്ജാ പവഡ്ഢതി. തേസു തണ്ഹാഗഹണേന ച തണ്ഹാമൂലകാ ധമ്മാ ആവത്തന്തി. അവിജ്ജാഗഹണേന അവിജ്ജാമൂലകം സബ്ബം ഭവചക്കം ആവത്തതി. യോനിസോമനസികാരഗ്ഗഹണേന ച യോനിസോമനസികാരമൂലകാ ധമ്മാ ആവത്തന്തി ചതുബ്ബിധഞ്ച സമ്പത്തിചക്കം. പതിട്ഠാനായൂഹനപടിക്ഖേപേന പന സമ്മാപടിപത്തി ദീപിതാ, സാ ച സങ്ഖേപതോ സീലാദിസങ്ഗഹാ. തത്ഥ സീലഗ്ഗഹണേന ഏകാദസ സീലാനിസംസാ ആവത്തന്തി, സമാധിഗ്ഗഹണേന പഞ്ചങ്ഗികോ സമ്മാസമാധി പഞ്ചഞ്ഞാണികോ സമ്മാസമാധി സമാധിപരിക്ഖാരാ ച ആവത്തന്തി. പഞ്ഞാഗഹണേന പഞ്ഞാ ച സമ്മാദിട്ഠീതി സമ്മാദിട്ഠിസുദസ്സനാ സബ്ബേപി അരിയമഗ്ഗധമ്മാ ആവത്തന്തീതി അയം ആവത്തോ ഹാരോ.

പതിട്ഠാനം കിലേസാദിവസേന സത്തവിധം. ആയൂഹനം അഭിസങ്ഖാരാദിവസേന സത്തവിധം. തഥാ തപ്പടിപക്ഖതോ അപ്പതിട്ഠാനം അനായൂഹനഞ്ച. അയമേത്ഥ ധമ്മവിഭത്തി. പദട്ഠാനഭൂമിവിഭത്തിയോ പന ഹേട്ഠാ വുത്തനയാനുസാരേന വേദിതബ്ബാ. അയം വിഭത്തിഹാരോ.

പുബ്ബഭാഗപ്പടിപദം സമ്മദേവ സമ്പാദേത്വാ സമഥവിപസ്സനം യുഗനദ്ധം കത്വാ ഭാവനം ഉസ്സക്കേന്തോ കിലേസാദീനം ദൂരീകരണതോ തേസം വസേന അസംസീദന്തോ അനിബ്ബുയ്ഹന്തോ അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹം ഓഘം തരതി. കിലേസാദീനം വസേന പന സംസീദന്തോ നിബ്ബുയ്ഹന്തോ സംസാരേ പതിട്ഠാനതോ ആയതിം പുനബ്ഭവാഭിനിബ്ബത്തിയാ ആയൂഹനതോ ഓഘം ന തരതീതി അയം പരിവത്തോ ഹാരോ.

അപ്പതിട്ഠം അസന്തിട്ഠന്തോ അസംസീദന്തോ അനിബ്ബിസം അനവിനിബ്ബിസന്തി പരിയായവചനം, അനായൂഹം അനിബ്ബുയ്ഹന്തോ അചേതേന്തോ അപകപ്പേന്തോതി പരിയായവചനം, ഓഘം കിലേസസമുദ്ദന്തി പരിയായവചനം, അതരി അതിക്കമി അച്ചവായീതി പരിയായവചനം. ഇമിനാ നയേന സേസപദേസുപി പരിയായവചനം വേദിതബ്ബന്തി അയം വേവചനോ ഹാരോ.

അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി ഏത്ഥ പതിട്ഠം ആയൂഹന്തി കിലേസാനം കിച്ചകരണപഞ്ഞത്തി. പരിയുട്ഠാനാനം വിഭാവനപഞ്ഞത്തി. അഭിസങ്ഖാരാനം വിരുഹനപഞ്ഞത്തി. തണ്ഹായ അസ്സാദപഞ്ഞത്തി. ദിട്ഠിയാ പരിനിപ്ഫന്ദനപഞ്ഞത്തി. ഭവദിട്ഠിയാ ഭവാഭിനിവേസപഞ്ഞത്തി. വിഭവദിട്ഠിയാ വിപല്ലാസപഞ്ഞത്തി. കാമസുഖാനുയോഗസ്സ കാമേസു അനുഗിജ്ഝനപഞ്ഞത്തി. അത്തകിലമഥാനുയോഗസ്സ അത്തപരിതാപനപഞ്ഞത്തി. അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി പന അഭിഞ്ഞേയ്യധമ്മാനം അഭിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി. പരിഞ്ഞേയ്യധമ്മാനം പരിഞ്ഞാപഞ്ഞത്തി. ഓഘമതരിന്തി പഹാതബ്ബധമ്മാനം പഹാനപഞ്ഞത്തി. മഗ്ഗസ്സ ഭാവനാപഞ്ഞത്തി. നിരോധസ്സ സച്ഛികിരിയാപഞ്ഞത്തീതി അയം പഞ്ഞത്തിഹാരോ.

അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി ഏത്ഥ പതിട്ഠാനായൂഹനഗ്ഗഹണേന ഓഘഗ്ഗഹണേന ച സമുദയസച്ചം ഗഹിതം. അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹം അതരിന്തി പന പദത്തയേന മഗ്ഗസച്ചം ഗഹിതം, ഹേതുഗഹണേന ച ഹേതുമതോ ഗഹണം സിദ്ധമേവാതി ദുക്ഖനിരോധസച്ചാനി അത്ഥതോ ഗഹിതാനേവാതി അയം സച്ചേഹി ഓതരണാ. തത്ഥ യേ ലോകിയാ പഞ്ചക്ഖന്ധാ, യേസം വസേന പതിട്ഠാനായൂഹനസിദ്ധി. യേ ലോകുത്തരാ ചത്താരോ ഖന്ധാ, യേസം വസേന ഓഘതരണസിദ്ധി. അയം ഖന്ധമുഖേന ഓതരണാ. യേ ഏവ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ദ്വാദസായതനാനി അട്ഠാരസ ധാതുയോ, തേ ചത്താരോ ഖന്ധാ ദ്വായതനാനി ദ്വേ ധാതുയോതി അയം ആയതനമുഖേന ധാതുമുഖേന ച ഓതരണാ. തഥാ അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി ഏത്ഥ പതിട്ഠാനായൂഹനഗ്ഗഹണേന കിലേസാഭിസങ്ഖാരാദീനം ഗഹണം. കിലേസാഭിസങ്ഖാരാദയോ ഓഘാ ച സങ്ഖാരക്ഖന്ധാ ധമ്മായതനം ധമ്മധാതു ച, അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനഗ്ഗഹണേന ഓഘതരണവചനേന ച സഹ വിപസ്സനായ മഗ്ഗോ കഥിതോ. ഏവഞ്ച സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ധമ്മായതനം ധമ്മധാതു ച ഗഹിതാതി ഏവമ്പി ഖന്ധമുഖേന ആയതനമുഖേന ധാതുമുഖേന ഓതരണാ. വിപസ്സനാ ചേ അനിച്ചാനുപസ്സനാ, അനിമിത്തമുഖേന വിമോക്ഖമുഖം, ദുക്ഖാനുപസ്സനാ ചേ, അപ്പണിഹിതവിമോക്ഖമുഖം, അനത്താനുപസ്സനാ ചേ, സുഞ്ഞതവിമോക്ഖമുഖന്തി ഏവം വിമോക്ഖമുഖേന ഓതരണം. മഗ്ഗേ സേക്ഖാ സീലക്ഖന്ധാദയോ ധമ്മായതനധമ്മധാതൂ അനാസവാ ച ഏവമ്പി ഖോ ഖന്ധാദിമുഖേന ഓതരണാതി അയം ഓതരണോ ഹാരോ.

അപ്പതിട്ഠന്തി ആരമ്ഭോ. അനായൂഹന്തി പദസുദ്ധി, നോ ആരമ്ഭസുദ്ധി, തഥാ ഓഘന്തി. അതരിന്തി പന പദസുദ്ധി ചേവ ആരമ്ഭസുദ്ധി ചാതി അയം സോധനോ ഹാരോ.

അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി സാമഞ്ഞതോ അധിട്ഠാനം തണ്ഹാദിട്ഠിആദിവസേന പതിട്ഠാനായൂഹനാനം സാധാരണതോ പടിക്ഖേപചോദനാതി കത്വാ ഓഘമതരിന്തി തം വികപ്പേത്വാ വിസേസവചനം. ഓഘതരണഞ്ഹി ചത്താരോ അരിയമഗ്ഗാ. തത്ഥ പഠമദുതിയമഗ്ഗാ അവിസേസേന ദിട്ഠോഘതരണം, തതിയമഗ്ഗോ കാമോഘതരണം, അഗ്ഗമഗ്ഗോ സേസോഘതരണന്തി അയം അധിട്ഠാനോ ഹാരോ.

കിലേസവസേന പതിട്ഠാനസ്സ അയോനിസോമനസികാരോ ഹേതു. അഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനസ്സ കിലേസാ ഹേതൂ. അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനാനം പന യഥാക്കമം യോനിസോമനസികാരപഹാനാനി ഹേതൂ. സംയോജനിയേസു ധമ്മേസു അസ്സാദാനുപസ്സനാ തണ്ഹാവസേന യഥാരഹം തസ്സ ഹേതൂ. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘സംയോജനിയേസു, ഭിക്ഖവേ, ധമ്മേസു അസ്സാദാനുപസ്സിനോ തണ്ഹാ പവഡ്ഢതീ’’തി. ഖന്ധാവിജ്ജാഫസ്സസഞ്ഞാവിതക്കായോനിസോമനസികാരപാപമിത്തപരതോഘോസാ ദിട്ഠിവസേന പതിട്ഠാനസ്സ ഹേതൂ. തേനാഹ – പടിസമ്ഭിദാമഗ്ഗേ ‘‘ഖന്ധാപി ദിട്ഠിട്ഠാനം, അവിജ്ജാപി ദിട്ഠിട്ഠാന’’ന്തിആദി. തണ്ഹാഭിനന്ദനാ അവസേസകിലേസാഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനസ്സ ഹേതൂ. ഇമിനാ നയേന യഥാരഹം തണ്ഹാദിട്ഠിവസേന പതിട്ഠാനായൂഹനാനം ഹേതുവിഭാഗോ നിദ്ധാരേതബ്ബോ, തബ്ബിപരിയായേന അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനാനം. കിലേസുപ്പാദനേ ഹി സമ്മദേവ ആദീനവദസ്സനം അപ്പതിട്ഠാനസ്സ ഹേതൂ, അഭിസങ്ഖരണേ ആദീനവദസ്സനം അനായൂഹനസ്സ ഹേതൂ, വിപസ്സനായ ഉസ്സുക്കാപനം ഓഘതരണസ്സ ഹേതൂതി അയം പരിക്ഖാരോ ഹാരോ.

യഥാവുത്തവിഭാഗേഹി പതിട്ഠാനായൂഹനേഹി ചതുബ്ബിധസ്സപി ഓഘസ്സ പരിസുദ്ധി. അപ്പതിട്ഠാനാനായൂഹനേഹി പന സോതാനം സംവരോ സബ്ബസോ പിധാനഞ്ചാതി ചതുബ്ബിധസ്സപി ഓഘസ്സ വിസേസതോ പിധാനം അപ്പവത്തികരണം. അരിയമഗ്ഗസ്സ ഭാവനായ ഹി കിലേസവസേന പതിട്ഠാനം അഭിസങ്ഖാരവസേന ആയൂഹനം ഉപച്ഛിന്നം, തസ്സ സബ്ബേപി ഓഘാ തിണ്ണാ സമ്മതിണ്ണാ പഹീനാ ഹോന്തീതി അയം സമാരോപനോ ഹാരോ.

അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹന്തി ഏത്ഥ പതിട്ഠാഗഹണേന തണ്ഹാവിജ്ജാ ഗഹിതാ. താസം ഹി വസേന സത്തോ തത്ഥ തത്ഥ ഭവേ പതിട്ഠാതി. ആയൂഹനഗ്ഗഹണേന തപ്പച്ചയാ അഭിസങ്ഖാരധമ്മാ ഗഹിതാ. തത്ഥ തണ്ഹായ വിസേസതോ രൂപധമ്മാ അധിട്ഠാനം, അവിജ്ജായ അരൂപധമ്മാ. തേസം യഥാക്കമം സമഥോ ച വിപസ്സനാ ച പടിപക്ഖാ, തേ ‘‘അപ്പതിട്ഠം അനായൂഹം ഓഘമതരി’’ന്തി പദേഹി പകാസിതാ ഹോന്തി, തേസു സമഥസ്സ ചേതോവിമുത്തി ഫലം, വിപസ്സനായ പഞ്ഞാവിമുത്തി. തഥാ ഹി സാ ‘‘രാഗവിരാഗാ അവിജ്ജാവിരാഗാ’’തി വിസേസേത്വാ വുച്ചതി. തത്ഥ തണ്ഹാവിജ്ജാ അഭിസങ്ഖാരോ ച സമുദയസച്ചം, തേസം അധിട്ഠാനഭൂതാ രൂപാരൂപധമ്മാ ദുക്ഖസച്ചം, തേസം അപ്പവത്തി നിരോധസച്ചം, നിരോധപജാനനാ പടിപദാ ഓഘതരണപരിയായേന വുത്താ മഗ്ഗസച്ചം. തണ്ഹാഗഹണേന ചേത്ഥ മായാ-സാഠേയ്യമാനാതിമാന-മദപ്പമാദ-പാപിച്ഛതാ-പാപമിത്തതാ-അഹിരികാനോത്തപ്പാദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ. അവിജ്ജാഗഹണേന വിപരീതമനസികാര-കോധൂപനാഹ-മക്ഖപളാസ-ഇസ്സാമച്ഛരിയ-സാരമ്ഭ- ദോവചസ്സതാ-ഭവദിട്ഠിആദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ. വുത്തവിപരിയായേന അമായാഅസാഠേയ്യാദിഅവിപരീതമനസികാരാദിവസേന. തഥാ സമഥപക്ഖിയാനം സദ്ധിന്ദ്രിയാനം വിപസ്സനാപക്ഖിയാനം അനിച്ചസഞ്ഞാദീനഞ്ച വസേന വോദാനപക്ഖോ നേതബ്ബോതി അയം നന്ദിയാവത്തസ്സ നയസ്സ ഭൂമി.

തഥാ വുത്തനയേന ഗഹിതേസു തണ്ഹാവിജ്ജാതപ്പക്ഖിയധമ്മേസു തണ്ഹാ ലോഭോ, അവിജ്ജാ മോഹോ, അവിജ്ജായ സമ്പയുത്തോ ലോഹിതേ സതി പുബ്ബോ വിയ തണ്ഹായ സതി സിജ്ഝമാനോ ആഘാതോ ദോസോ ഇതി തീഹി അകുസലമൂലേഹി ഗഹിതേഹി, തപ്പടിപക്ഖതോ ‘‘അപ്പതിട്ഠ’’ന്തിആദിവചനേഹി ച തീണി അകുസലമൂലാനി തീണി കുസലമൂലാനി ച സിദ്ധാനി ഏവ ഹോന്തി. ഇധാപി ലോഭോ സബ്ബാനി സാസവകുസലമൂലാനി ആയൂഹനധമ്മാ ച സമുദയസച്ചം, തന്നിബ്ബത്താ തേസം അധിട്ഠാനഗോചരഭൂതാ ച ഉപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖസച്ചന്തിആദിനാ സച്ചയോജനാ യോജേതബ്ബാ. ഫലം പനേത്ഥ വിമോക്ഖത്തയവസേന നിദ്ധാരേതബ്ബം, തീഹി അകുസലമൂലേഹി തിവിധദുച്ചരിത-സംകിലേസമലവിസമഅകുസലസഞ്ഞാ-വിതക്കാദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ, തഥാ തീഹി കുസലമൂലേഹി തിവിധസുചരിത-സമകുസലസഞ്ഞാ-വിതക്ക-സമാധി-വിമോക്ഖമുഖാദിവസേന വോദാനപക്ഖോ നേതബ്ബോതി അയം തിപുക്ഖലസ്സ നയസ്സ ഭൂമി.

തഥാ വുത്തനയേന ഗഹിതേസു തണ്ഹാവിജ്ജാതപ്പക്ഖിയധമ്മേസു വിസേസതോ തണ്ഹാദിട്ഠീനം വസേന അസുഭേ ‘‘സുഭ’’ന്തി, ദുക്ഖേ ‘‘സുഖ’’ന്തി ച വിപല്ലാസാ, അവിജ്ജാദിട്ഠീനം വസേന ‘‘അനിച്ചേ നിച്ച’’ന്തി അനത്തനി ‘‘അത്താ’’തി വിപല്ലാസാ വേദിതബ്ബാ. തേസം പടിപക്ഖതോ ‘‘അപ്പതിട്ഠ’’ന്തിആദിവചനേഹി ച ലദ്ധേഹി സതിവീരിയസമാധിപഞ്ഞിന്ദ്രിയേഹി ചത്താരി സതിപട്ഠാനാനി സിദ്ധാനേവ ഹോന്തി.

തത്ഥ ചതൂഹി ഇന്ദ്രിയേഹി ചത്താരോ പുഗ്ഗലാ നിദ്ദിസിതബ്ബാ. കഥം? ദുവിധോ ഹി തണ്ഹാചരിതോ മുദിന്ദ്രിയോ തിക്ഖിന്ദ്രിയോതി, തഥാ ദിട്ഠിചരിതോ. തേസു പഠമോ അസുഭേ ‘‘സുഭ’’ന്തി വിപരിയേസഗ്ഗാഹീ സതിബലേന യഥാഭൂതം കായസഭാവം സല്ലക്ഖേന്തോ ഭാവനാബലേന തം വിപല്ലാസം സമുഗ്ഘാതേത്വാ സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമതി. ദുതിയോ അസുഖേ ‘‘സുഖ’’ന്തി വിപരിയേസഗ്ഗാഹീ ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്കം നാധിവാസേതീ’’തിആദിനാ വുത്തേന വീരിയസംവരഭൂതേന വീരിയബലേന പടിപക്ഖം വിനോദേന്തോ ഭാവനാബലേന തം വിപല്ലാസം വിദ്ധംസേത്വാ സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമതി. തതിയോ അനിച്ചേ ‘‘നിച്ച’’ന്തി അയാഥാവഗ്ഗാഹീ സമഥബലേന സമാഹിതചിത്തോ സങ്ഖാരാനം തങ്ഖണികഭാവം സല്ലക്ഖേന്തോ ഭാവനാബലേന തം വിപല്ലാസം സമുഗ്ഘാതേത്വാ സമ്മത്തനിയാമം ഓക്കമതി. ചതുത്ഥോ സന്തതി-സമൂഹ-കിച്ചാരമ്മണ-ഘനവഞ്ചിതതായ ഫസ്സാദിധമ്മപുഞ്ജമത്തേ അനത്തനി ‘‘അത്താ’’തി മിച്ഛാഭിനിവേസീ ചതുകോടികസുഞ്ഞതാമനസികാരേന തം മിച്ഛാഭിനിവേസം വിദ്ധംസേത്വാ സാമഞ്ഞഫലം സച്ഛികരോതി. സുഭസഞ്ഞാസുഖസഞ്ഞാദീഹി ചതൂഹി വാ വിപല്ലാസേഹി സമുദയസച്ചം, തേസമധിട്ഠാനാരമ്മണഭൂതാ പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖസച്ചന്തിആദിനാ സച്ചയോജനാ വേദിതബ്ബാ. ഫലം പനേത്ഥ ചത്താരി സാമഞ്ഞഫലാനി, ചതൂഹി ചേത്ഥ വിപല്ലാസേഹി ചതുരാസവോഘയോഗ-കായഗന്ഥ-അഗതി-തണ്ഹുപ്പാദുപാദാന-സത്തവിഞ്ഞാണട്ഠിതി-അപരിഞ്ഞാദിവസേന അകുസലപക്ഖോ നേതബ്ബോ, തഥാ ചതൂഹി സതിപട്ഠാനേഹി ചതുബ്ബിധഝാന-വിഹാരാധിട്ഠാന-സുഖഭാഗിയധമ്മ-അപ്പമഞ്ഞാസമ്മപ്പധാനിദ്ധിപാദാദിവസേന വോദാനപക്ഖോ നേതബ്ബോതി അയം സീഹവിക്കീളിതസ്സ നയസ്സ ഭൂമി.

ഇമേസം പന തിണ്ണം അത്ഥനയാനം സിദ്ധിയാ വോഹാരനയദ്വയം സിദ്ധമേവ ഹോതി. തഥാ ഹി അത്ഥനയാനം ദിസാഭൂതധമ്മാലോചനം ദിസാലോചനം, തേസം സമാനയനം അങ്കുസോതി പഞ്ചപി നയാ ഇധ നിയുത്താതി വേദിതബ്ബാ. ഇദഞ്ച സുത്തം സോളസവിധേ സുത്തന്തപട്ഠാനേ നിബ്ബേധസേക്ഖഭാഗിയം ബ്യതിരേകമുഖേന പതിട്ഠാനായൂഹനാനി ഗഹിതാനീതി സംകിലേസനിബ്ബേധസേക്ഖഭാഗിയം ചാതി ദട്ഠബ്ബം. അട്ഠവീസതിവിധേ പന സുത്തന്തപട്ഠാനേ ലോകിയലോകുത്തരം സത്താധിട്ഠാനം ഞാണഞേയ്യം ദസ്സനഭാവനം സകവചനം വിസ്സജ്ജനീയം കുസലം അനുഞ്ഞാതന്തി വേദിതബ്ബം.

ഓഘതരണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. നിമോക്ഖസുത്തവണ്ണനാ

൨. പഠമമാഗതന്തി സംവണ്ണനാവസേന പഠമസുത്താദീസു പഠമം ആഗതപദം. ഉത്താനത്ഥന്തി പാകടത്ഥം. അപുബ്ബംയേവ ഹി ദുവിഞ്ഞേയ്യത്ഥഞ്ച പദം സംവണ്ണേതബ്ബം. നോതി പുച്ഛായം നു-സദ്ദേന സമാനത്ഥോ നിപാതോതി ആഹ ‘‘ജാനാസി നോതി ജാനാസി നൂ’’തി. വട്ടതോ നിമുച്ചന്തി തേന സത്താതി നിമോക്ഖോ, മഗ്ഗോ. സോ ച പമുച്ചന്തി തേനാതി പമോക്ഖോ, പമുച്ചനന്തേ പന അധിഗന്തബ്ബത്താഫലം ‘‘പമോക്ഖോ’’തി വുത്തം, യഥാ അരഹത്തം ‘‘രാഗക്ഖയോ ദോസക്ഖയോ മോഹക്ഖയോ’’തി വുത്തം. തേതി സത്താ. വിവിച്ചതീതി വിസും അസമ്മിസ്സോ ഹോതി, വിഗച്ഛതീതി അത്ഥോ. വിവിച്ചതി ദുക്ഖം ഏതസ്മാതി വിവേകോ. ദുതിയവികപ്പേ പന സകലവട്ടദുക്ഖതോ സത്താ നിമുച്ചന്തി ഏത്ഥ പമുച്ചന്തി വിവിച്ചന്തി ചാതി നിമോക്ഖോ പമോക്ഖോ വിവേകോ, നിബ്ബാനന്തി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ഏത്ഥാതി ച നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മവചനം ദട്ഠബ്ബം. അവധാരണത്ഥോ ഖോ-കാരോ ‘‘അസ്സോസി ഖോ’’തിആദീസു വിയ.

നന്ദീമൂലകോ ഭവോ നന്ദീഭവോ പുരിമപദേ ഉത്തരപദലോപേന ‘‘സാകഭക്ഖോ പത്ഥവോ സാകപത്ഥവോ’’തി യഥാ. പഠമം കമ്മവട്ടപധാനം അത്ഥം വത്വാ പുന കിലേസകമ്മാനം വസേന ഉഭയപ്പധാനം അത്ഥം വദന്തോ ‘‘നന്ദിയാ ചാ’’തിആദിമാഹ. പുരിമനയേതി നന്ദീമൂലകോ കമ്മഭവോ നന്ദീഭവോതി ഏതസ്മിം പക്ഖേ. നന്ദീഭവേനാതി നന്ദീഭവപദേന. തിവിധകമ്മാഭിസങ്ഖാരവസേനാതി പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാദിവസേന കായസങ്ഖാരാദിവസേന ച തിപ്പകാരസ്സ കമ്മാഭിസങ്ഖാരസ്സ വസേന. സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ഗഹിതോ ചേതനാപധാനത്താ സങ്ഖാരക്ഖന്ധസ്സ. സഞ്ഞാവിഞ്ഞാണേഹീതി ‘‘സഞ്ഞാവിഞ്ഞാണസങ്ഖയാ’’തി ഏവം വുത്തസഞ്ഞാവിഞ്ഞാണപദേഹി. തംസമ്പയുത്താ ചാതി തേന യഥാവുത്തസങ്ഖാരക്ഖന്ധേന സമം യുത്താ ഏവ. ദ്വേ ഖന്ധാതി സഞ്ഞാവിഞ്ഞാണക്ഖന്ധാ.

നനു ഏത്ഥ വേദനാക്ഖന്ധോ ന ഗഹിതോതി? നോ ന ഗഹിതോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘തേഹി പനാ’’തിആദിമാഹ. തീഹി ഖന്ധേഹീതി സഞ്ഞാസങ്ഖാരവിഞ്ഞാണക്ഖന്ധേഹി. ഗഹിതാവ അവിനാഭാവതോ. ന ഹി വേദനാരഹിതോ കോചി ചിത്തുപ്പാദോ അത്ഥി. അനുപാദിണ്ണകാനന്തി കുസലാകുസലാനം. ന ഹേത്ഥ കിരിയാഖന്ധാനം അപ്പവത്തി അധിപ്പേതാ. അപ്പവത്തിവസേനാതി അനുപ്പത്തിധമ്മതാപത്തിവസേന. നിബ്ബത്തനവസേന കമ്മകിലേസേഹി ഉപാദീയതീതി ഉപാദി, പഞ്ചക്ഖന്ധാ. ഉപാദിനോ സേസോ ഉപാദിസേസോ, സഹ ഉപാദിസേസേനാതി സഉപാദിസേസം. നിബ്ബാനം കഥിതം സകലകമ്മകിലേസവൂപസമത്ഥസ്സ ജോതിതത്താ. ഹേട്ഠാ ദ്വീഹി പദേഹി അനുപാദിണ്ണകക്ഖന്ധാ ഗഹിതാതി ‘‘വേദനാന’’ന്തി ഏത്ഥ ഉപാദിണ്ണകഗ്ഗഹണം യുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഉപാദിണ്ണകവേദനാന’’ന്തി. നിരോധേനാതി തപ്പടിബദ്ധഛന്ദരാഗനിരോധവസേന നിരുജ്ഝനേന. ഉപസമേനാതി അച്ചന്തൂപസമേന അപ്പവത്തനേന. ഏവഞ്ച കത്വാ ച-സദ്ദഗ്ഗഹണം സമത്ഥിതം ഹോതി. തേസന്തി തസ്സാ വേദനായ തംസമ്പയുത്താനഞ്ച തിണ്ണം ഖന്ധാനം. വത്ഥാരമ്മണവസേനാതി വത്ഥുഭൂതാനം ഛന്നം ആരമ്മണഭൂതാനഞ്ച സബ്ബേസമ്പി ഉപാദിണ്ണകരൂപധമ്മാനം വസേന.

കസ്മാ പന ഹേട്ഠാ ചത്താരോ അരൂപക്ഖന്ധായേവ വുത്താ, രൂപക്ഖന്ധോ ന ഗഹിതോതി? വിസേസഭാവതോ. സഉപാദിസേസനിബ്ബാനപ്പത്തിയഞ്ഹി ഉപാദിണ്ണകരൂപധമ്മാനം വിയ അനുപാദിണ്ണകരൂപധമ്മാനം അപ്പവത്തിയേവ നത്ഥി. ദുതിയനയേതി നന്ദിയാ ച ഭവസ്സ ചാതി ഏതമ്ഹി പക്ഖേ. നന്ദിഗ്ഗഹണേന സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ ഗഹിതോ തംസഹചരണതോ. ഉപപത്തിഭവസങ്ഖാതോ രൂപക്ഖന്ധോതി ഉപാദിണ്ണകരൂപധമ്മമേവ വദതി. തഗ്ഗഹണേനേവ ച തന്നിമിത്തകാനി ഉതുആഹാരജാനി, വിഞ്ഞാണഗ്ഗഹണേന ചിത്തജാനീതി ചതുസന്തതിരൂപസ്സപേത്ഥ ഗഹിതതാ വേദിതബ്ബാ. സഞ്ഞാദീഹീതി സഞ്ഞാവിഞ്ഞാണവേദനാഗഹണേഹി തയോ ഖന്ധാ ഗഹിതാ, തഞ്ച ഖോ ഉപാദിണ്ണാ അനുപാദിണ്ണാതി വിഭാഗം അകത്വാ അവിസേസതോ. അവിസേസേന ഹി പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം അപ്പവത്തി നിബ്ബാനം. തേനാഹ ‘‘ഏവം…പേ… നിബ്ബാനം കഥിതം ഹോതീ’’തി. ‘‘നിബ്ബാന’’ന്തി ഹി ഇധ അമതമഹാനിബ്ബാനം അധിപ്പേതം. ഇമമേവ ച നയന്തി ഇദം യഥാവുത്തം ദുതിയമേവ. ചത്താരോ മഹാനികായേ ധാരേതീതി ചതുനികായികോ. ഭണ്ഡികനാമകോ ഥേരോ ഭണ്ഡികത്ഥേരോ. ഇതീതി വുത്തപ്പകാരപരാമസനം. നിബ്ബാനവസേനേവാതി പഠമനയേ സഉപാദിസേസനിബ്ബാനസ്സ അനുപാദിസേസനിബ്ബാനസ്സ ച, ദുതിയേ പന ‘‘അമതമഹാനിബ്ബാനസ്സാ’’തി സബ്ബഥാപി നിബ്ബാനസ്സേവ വസേന ഭഗവാ ദേസനം നിട്ഠപേസി സമാപേസീതി.

നിമോക്ഖസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ഉപനീയസുത്തവണ്ണനാ

൩. അനേകത്ഥത്താ ധാതുസദ്ദാനം ഉപസഗ്ഗവസേന അത്ഥവിസേസവാചകോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഉപനീയതീതി പരിക്ഖീയതി നിരുജ്ഝതീ’’തി. വിനസ്സതീതി അത്ഥോ. ഉപനീയതീതി വാ സരസേനേവ ജീവിതസ്സ മരണൂപഗമനം വുത്തന്തി ആഹ – ‘‘ഉപഗച്ഛതി വാ, അനുപുബ്ബേന മരണം ഉപേതീതി അത്ഥോ’’തി. കാമഞ്ചേത്ഥ ‘‘ഉപനീയതീ’’തി പദം അപാകടകമ്മവിസേസം വുത്തം. യഥാ പന ‘‘സബ്ബം ആരോഗ്യം ബ്യാധിപരിയോസാനം, സബ്ബം യോബ്ബനം ജരാപരിയോസാനം, സബ്ബം ജീവിതം മരണപരിയോസാന’’ന്തി, ‘‘ഉപനീയതി ജീവിത’’ന്തി വുത്തത്താ ‘‘മരണം ഉപേതീ’’തി വുത്തം. കമ്മകത്തുവസേന ഹേതം വുത്തം.

ഇദാനി കമ്മസാധനവസേന അത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘യഥാ വാ’’തിആദി വുത്തം. ഗോപാലേന ഗോഗണോ നീയതി യഥിച്ഛിതം ഠാനം. ജീവന്തി തേന സത്താ, സഹജാതധമ്മാ വാതി ജീവിതം, തദേവ തേസം അനുപാലനേ ആധിപച്ചസബ്ഭാവതോ ഇന്ദ്രിയന്തി ആഹ ‘‘ജീവിതന്തി ജീവിതിന്ദ്രിയ’’ന്തി പരിത്തന്തി ഇത്തരം. തേനാഹ ‘‘ഥോക’’ന്തി. പബന്ധാനുപച്ഛേദസ്സ പച്ചയഭാവോ ഇധ ജീവിതസ്സ മരണകിച്ചന്തി അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘സരസപരിത്തതായ ചാ’’തിആദി. ആയൂതി ച പരമായു ഇധാധിപ്പേതം, തഞ്ച അജ്ജകാലവസേന വേദിതബ്ബം.

ഇമസ്മിഞ്ഹി ബുദ്ധുപ്പാദേ അയം കഥാതി ജീവിതസ്സ അതിഇത്തരഭാവദീപനപരാ അയം ദേസനാ. ജീവിതിന്ദ്രിയവസേന ജീവിതക്ഖയം നിയമേന്തോ ‘‘ഏകചിത്തപ്പവത്തിമത്തോയേവാ’’തി ആഹ, ഏകസ്സ ചിത്തുപ്പാദസ്സ പവത്തിക്ഖണമത്തോ ഏവാതി അത്ഥോ. ഇദാനി തമത്ഥം ഉപമായ വിഭാവേതും ‘‘യഥാ നാമാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ പവത്തമാനന്തി നേമിരഥീസാ വത്തന്തീ ഏകേനേവ നേമിപ്പദേസേന പവത്തതി ഏകസ്മിം ഖണേതി അധിപ്പായോ. ‘‘ഏകേനേവ തിട്ഠതീ’’തി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഏകചിത്തക്ഖണികന്തി ഏകചിത്തക്ഖണമത്തവന്തം. തസ്മിം ചിത്തേതി തസ്മിം യസ്മിം കിസ്മിഞ്ചി ഏകസ്മിം ചിത്തേ. നിരുദ്ധമത്തേതി നിരുദ്ധഭാവപ്പത്തമത്തേ. നിരുദ്ധോതി വുച്ചതീതി മതോതി വുച്ചതി തംസമങ്ഗീ സത്തോ പരമത്ഥതോ. അവിസേസവിദുനോ പന അവിഞ്ഞായമാനന്തരേന അനുസന്ധാനസ്സ നിരുദ്ധനം നിരോധം സല്ലക്ഖേന്തി. യഥാവുത്തമത്ഥം സുത്തേന വിഭാവേതും ‘‘യഥാഹാ’’തിആദി വുത്തം. തേന തീസുപി കാലേസു സത്താനം പരമത്ഥതോ ജീവനം മരണം ചിത്തക്ഖണവസേനേവാതി ദസ്സേതി.

ജീവിതന്തി ജീവിതിന്ദ്രിയം. അത്തഭാവോതി ജീവിതവേദനാവിഞ്ഞാണാനി ഠപേത്വാ അവസിട്ഠധമ്മാ അധിപ്പേതാ. സുഖദുക്ഖാതി സുഖദുക്ഖാ വേദനാ, ഉപേക്ഖാപി ഇധ സുഖദുക്ഖാസ്വേവ അന്തോഗധാ ഇട്ഠാനിട്ഠഭാവതോ. കേവലാതി അത്തനാ, നിച്ചഭാവേന വാ അവോമിസ്സാ. ഏകചിത്തസമായുത്താതി ഏകകേന ചിത്തേന സഹിതാ. ലഹുസോ വത്തതേ ഖണോതി വുത്തനയേന ഏകചിത്തക്ഖണികതായ ലഹുകോ അതിഇത്തരോ ജീവിതാദീനം ഖണോ വത്തതി.

യേ നിരുദ്ധാ മരന്തസ്സാതി ചവന്തസ്സ സത്തസ്സ ചുതിതോ ഉദ്ധം നിരുദ്ധാതി വത്തബ്ബാ യേ ഖന്ധാ. തിട്ഠമാനസ്സ വാ ഇധാതി യേ വാ ഇധ പവത്തിയം തിട്ഠമാനസ്സ ധരന്തസ്സ ഭങ്ഗപ്പത്തിയാ നിരുദ്ധാ ഖന്ധാ, സബ്ബേപി സദിസാ തേ സബ്ബേപി ഏകസദിസാ ഗതാ അത്ഥങ്ഗതാ അപ്പടിസന്ധിയാ പുന ആഗന്ത്വാ പടിസന്ധാനാഭാവേന വിഗതാ. യഥാ ഹി ചുതിഖന്ധാ ന നിബ്ബത്തന്തി, ഏവം തതോ പുബ്ബേപി ഖന്ധാ. തസ്മാ ഏകചിത്തക്ഖണികം സത്താനം ജീവിതന്തി അധിപ്പായോ.

അനിബ്ബത്തേന ന ജാതോതി അനുപ്പന്നേന ചിത്തേന ജാതോ ന ഹോതി ‘‘അനാഗതേ ചിത്തക്ഖണേ ന ജീവിത്ഥ ന ജീവതി ജീവിസ്സതീ’’തി വത്തബ്ബതോ. പച്ചുപ്പന്നേന വത്തമാനേന ചിത്തേന ജീവതി ജീവമാനോ നാമ ഹോതി, ന ജീവിത്ഥ ന ജീവിസ്സതി. ചിത്തഭങ്ഗാ മതോ ലോകോതി ചുതിചിത്തസ്സ വിയ സബ്ബസ്സപി തസ്സ തസ്സ ചിത്തസ്സ ഭങ്ഗപ്പത്തിയാ അയം ലോകോ പരമത്ഥതോ മതോ നാമ ഹോതി ‘‘അതീതേ ചിത്തക്ഖണേ ജീവിത്ഥ ന ജീവതി ന ജീവിസ്സതീ’’തി വത്തബ്ബതോ, നിരുദ്ധസ്സ അപ്പടിസന്ധികത്താ. ഏവം സന്തേപി പഞ്ഞത്തി പരമത്ഥിയാ, യായം തം തം പവത്തം ചിത്തം ഉപാദായ ‘‘തിസ്സോ ജീവതി, ഫുസ്സോ ജീവതീ’’തി വചനപ്പവത്തിയാ വിസയഭൂതാ സന്താനപഞ്ഞത്തി, സാ ഏത്ഥ പരമത്ഥിയാ പരമത്ഥഭൂതാ. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘നാമഗോത്തം ന ജീരതീ’’തി (സം. നി. ൧.൭൬).

ന സന്തി താണാതി ജരം ഉപഗതസ്സ തതോ തംനിമിത്തം യം വാ പാപകാരിനോ പാപകമ്മാനം ഉപട്ഠാനവസേന പുഞ്ഞകാരിനോ പിയവിപ്പയോഗവസേന ചിത്തദുക്ഖം ഉഭയേസമ്പി ബന്ധനച്ഛേദനാദിവസേന വിതുജ്ജമാനം അനപ്പകം സരീരദുക്ഖം സമ്മോഹപ്പത്തി ച ഹോതി, തതോ തായന്താ ന സന്തി. തേനാഹ – ‘‘താണം ലേണം സരണം ഭവിതും സമത്ഥാ നാമ കേചി നത്ഥീ’’തി. ഭായതി ഏതസ്മാതി ഭയം, ഭയനിമിത്തന്തി ആഹ ‘‘ഭയവത്ഥൂ’’തി. തഗ്ഗഹണേന ച ചിത്തുത്രാസലക്ഖണം ഭയം ഗഹിതമേവ, സതി നിമിത്തേ നേമിത്തം സന്തമേവാതി. പുബ്ബചേതനന്തി ഏകാവജ്ജനവീഥിയം നാനാവജ്ജനവീഥിയം സമ്പവത്തം ഉപചാരജ്ഝാനചേതനം. അപരചേതനന്തി വസീഭാവാപാദനവസേന പരതോ സമാപജ്ജനവസേന ച പവത്തം സമാപത്തിചേതനം. മുഞ്ചചേതനന്തി വിക്ഖമ്ഭനവസേന പവത്തം പഠമപ്പനാചേതനം. കുസലജ്ഝാനസ്സ വിപാകജ്ഝാനേവ ലബ്ഭമാനം സുഖം ഝാനസുഖം. ഇട്ഠപരിയായോ ചേത്ഥ സുഖ-സദ്ദോ. ഝാനേ അപേക്ഖാ ഝാനനികന്തി. ഝാനസ്സ അസ്സാദവസേന പവത്തോ ലോഭോ ഝാനസ്സാദോ. യേന തേ തേ ബ്രഹ്മാനോ ഝാനതോ വുട്ഠായ ‘‘അഹോ സുഖം അഹോ സുഖ’’ന്തി വാചം നിച്ഛാരേസുന്തി. യഥാ ദേവാ സുഖബഹുലാ തിഹേതുപടിസന്ധികാവാതി പടിപജ്ജന്താ ഝാനം അധിഗന്തും ഭബ്ബാ, ന ഇതരേതി ‘‘കാമാവചരദേവേസൂ’’തി വുത്തം. കാമാവചരാ ച ഉപരിദേവാ ച കാമാവചരദേവാതി ഏകദേസസരൂപേകസേസോ ദട്ഠബ്ബോ. തേന മനുസ്സാനമ്പി ഏകച്ചാനം സബ്ബേസമ്പി വാ സങ്ഗഹോ സിദ്ധോ ഹോതി പത്ഥനാപരികപ്പനായ വിസയഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘അഹോ വതിമേ ച…പേ… തിട്ഠേയ്യു’’ന്തി. ഥുല്ലാനി ഫുസിതാനി വിപ്ഫുരാനി ഏത്ഥാതി ഥുല്ലഫുസിതകോ, കാലോ, ദേസോ വാ. തസ്മിം ഥുല്ലഫുസിതകേ.

‘‘പുഞ്ഞാനി കയിരാഥ സുഖാവഹാനീ’’തി വുത്തത്താ ‘‘അനിയ്യാനികം വട്ടകഥം കഥേതീ’’തി വുത്തം. ലുജ്ജനപലുജ്ജനട്ഠേന ലോകോ, കിലേസേഹി ആമസിതബ്ബതോ ആമിസഞ്ചാതി ലോകാമിസം. നിപ്പരിയായാമിസം പന ലോകേ ആമിസന്തിപി ലോകാമിസം. പരിയായേതി സഭാവതോ പരിവത്തേത്വാ ഞാപേതി ഏതേനാതി പരിയായോ, ലേസോ, കാരണം വാതി ആഹ ‘‘നിപ്പരിയായേന ചത്താരോ പച്ചയാ’’തി, വട്ടസ്സ ഏകന്തതോ ബാലലോകേഹേവ ആമസിതബ്ബഭാവതോ പരിയായാമിസതാ വുത്താ. ഇധ പരി..പേ… അധിപ്പേതം വിവട്ടപടിയോഗിനോ ഇച്ഛിതത്താ. ചതുപച്ചയാപേക്ഖഞ്ഹി പഹാനം. ഏകച്ചസ്സ സകലവട്ടാപേക്ഖപ്പഹാനസ്സപി പച്ചയോ ഹോതീതി ‘‘വട്ടതിയേവാ’’തി സാസങ്കം വദതി. വൂപസമതി ഏത്ഥ സകലവട്ടദുക്ഖന്തി സന്തി, അസങ്ഖതധാതൂതി ആഹ ‘‘നിബ്ബാനസങ്ഖാത’’ന്തി.

ഉപനീയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. അച്ചേന്തിസുത്തവണ്ണനാ

൪. കാലയന്തി ഖേപേന്തീതി കാലാ. പുരേഭത്താദയോ ഹി കാലാ ധമ്മപ്പവത്തിമത്തതായ പരമത്ഥതോ അവിജ്ജമാനാപി ലോകസങ്കേതമത്തസിദ്ധാ തസ്സായേവ ധമ്മപ്പവത്തിയാ ഗതഗതായ അനിവത്തനതോ തം തം ധമ്മപ്പവത്തിം ഖേപേന്താ വിനാസയന്താ വിയ സയഞ്ച താഹി സദ്ധിം അച്ചേന്താ വിയ ഹോന്തി. തേനാഹ – ‘‘കാലോ ഘസതി ഭൂതാനി, സബ്ബാനേവ സഹത്തനാ’’തി (ജാ. ൧.൨.൧൯൦). ‘‘തരയന്തി രത്തിയോ’’തി ഏത്ഥാപി വുത്തനയേനേവ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ‘‘ഏതം ഭയം മരണേ പേക്ഖമാനോ’’തി വുച്ചമാനത്താ പുഗ്ഗലം മരണൂപഗമനായ തരയന്തീതി അത്ഥോ വുത്തോ. വയോഗുണാതി ഏത്ഥ കോട്ഠാസാ ഗുണാ. തിത്ഥിയാനം ഹി ചരിമചിത്തേന സകലചിത്തേ വയസമൂഹേ വയസമഞ്ഞാതി ആഹ – ‘‘പഠമമജ്ഝിമപച്ഛിമവയാനം ഗുണാ, രാസയോതി അത്ഥോ’’തി. ആനിസംസട്ഠോ ഗുണട്ഠോ ‘‘വാകചിരം നിവാസേസിം, ദ്വാദസഗുണമുപാഗത’’ന്തിആദീസു (ബു. വം. ൨.൩൦) വിയ. ‘‘തന്ദിഗുണാഹം കരിസ്സാമി, ദിഗുണം ദിഗുണം വദ്ധേയ്യാ’’തി ച ഏവമാദീസു പന തബ്ഭാവവുത്തിഅത്ഥോ ഗുണട്ഠോ.

‘‘അസങ്ഖ്യേയ്യാനി നാമാനി, സഗുണേന മഹേസിനോ;

ഗുണേന നാമമുദ്ധേയ്യം, അപി നാമ സഹസ്സതോ’’തി. (ധ. സ. അട്ഠ. ൧൩൧൩; ഉദാ. ൫൩; പടി. മ. അട്ഠ. ൧.൧.൭൬) –

ആദീസു പസംസട്ഠോ ഗുണട്ഠോ ദട്ഠബ്ബോ. ‘‘വയോഗുണാ അനുപുബ്ബം ജഹന്തീ’’തി ഏത്ഥ അത്ഥോ ‘‘അച്ചേന്തി കാലാ’’തി ഏത്ഥ വുത്തനയോ ഏവ. പഠമമജ്ഝിമവയാതി പഠമഗ്ഗഹണഞ്ചേത്ഥ വയസ്സ ഗതസ്സ അപുനരാവത്തിദസ്സനത്ഥം കതം. തേനേവാഹ – ‘‘മരണക്ഖണേ പന തയോപി വയാ ജഹന്തേവാ’’തി.

ഏത്ഥ ച പാളിയം ‘‘അച്ചേന്തി കാലാ’’തി സാമഞ്ഞതോ കാലസ്സ അപഗമനം ദസ്സിതം, പുന തം വിസേസതോപി ദസ്സേതും ഇതരദ്വയം വുത്തം. അട്ഠകഥായം പന മുദിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ‘‘വയോഗുണാ അനുപുബ്ബം ജഹന്തീ’’തി വുത്തം, മജ്ഝിമിന്ദ്രിയസ്സ വസേന ‘‘തരയന്തി രത്തിയോ’’തി വുത്തന്തി അധിപ്പായേന ‘‘കാലാതി പുരേഭത്താദയോ കാലാ’’തി വുത്തം. തസ്മാ തത്ഥ ആദി-സദ്ദേന പച്ഛാഭത്തപഠമയാമ-മുഹുത്തകാലാദി-കാലകോട്ഠാസോ ഏവ അണുപഭേദോ കാലവിഭാഗോ ഗഹിതോതി വേദിതബ്ബോ. സേസന്തി ഇധ ദ്വീസു ഗാഥാസു പച്ഛിമദ്ധോ. സോ ഹി ഇധ അത്ഥതോ അധിഗതത്താ അനന്തരസുത്തേ ച വുത്തത്താ അതിദിസിതോ.

അച്ചേന്തിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. കതിഛിന്ദസുത്തവണ്ണനാ

൫. ഛിന്ദന്തോതി സമുച്ഛിന്ദന്തോ. കതി ഛിന്ദേയ്യാതി കിത്തകേ പാപധമ്മേ സമുച്ഛിന്ദേയ്യ, അനുപ്പത്തിധമ്മതം പാപേയ്യ. സേസപദേസുപീതി സേസേസുപി ദ്വീസു പദേസു. ജഹന്തോ കതി ജഹേയ്യ, ഭാവേന്തോ കതി ഉത്തരി ഭാവേയ്യാതി ഇമമത്ഥം ‘‘ഏസേവ നയോ’’തി ഇമിനാ അതിദിസതി. ചതുത്ഥപദസ്സ പന അത്ഥോ സരൂപേനേവ ദസ്സിതോ. അത്ഥതോ ഏകന്തി ഭാവത്ഥതോ ഏകം. യദി ഏവം കിമത്ഥം പരിയായന്തരം ഗഹിതന്തി ആഹ ‘‘ഗാഥാബന്ധസ്സ പനാ’’തിആദി. അത്ഥതോ ഏത്ഥ പുനരുത്തി അത്ഥേവാതി ആഹ ‘‘സദ്ദപുനരുത്തിം വജ്ജയന്തീ’’തി. സങ്ഗം അതിക്കമയതീതി സങ്ഗാതിഗോതി ആഹ ‘‘അയമേവത്ഥോ’’തി.

ഓരം വുച്ചതി കാമധാതു, പടിസന്ധിയാ പച്ചയഭാവേന തഞ്ച ഭജന്തീതി ഓരമ്ഭാഗിയാനി. തത്ഥ ച കമ്മം തബ്ബിപാകം സത്തേ ദുക്ഖം, കമ്മുനാ വിപാകം, സത്തേന ദുക്ഖം സംയോജേന്തീതി സംയോജനാനി, സക്കായദിട്ഠി-വിചികിച്ഛാ-സീലബ്ബതപരാമാസ-കാമരാഗ-പടിഘാ. ഉദ്ധം വുച്ചതി ചതസ്സോ അരൂപധാതുയോ, വുത്തനയേന തം ഭജന്തീതി ഉദ്ധമ്ഭാഗിയാനി, സംയോജനാനി രൂപാരൂപരാഗമാനുദ്ധച്ചാവിജ്ജാ. ആരോപിതവചനാനുരൂപേനേവ ഏവമാഹാതി ‘‘പഞ്ച ഛിന്ദേ പഞ്ച ജഹേ’’തി ഏവം കഥേസി തസ്സാ ദേവതായ സുഖഗ്ഗഹണത്ഥം. ന കേവലം തായ ദേവതായ വുത്തവചനാനുരൂപതോ ഏവ, അഥ ഖോ തേസു സംയോജനേസു വത്തബ്ബാകാരതോപീതി ദസ്സേതും ‘‘അഥ വാ’’തിആദി വുത്തം. തേന ഓരമ്ഭാഗിയസംയോജനാനി നാമ ഗരൂനി ദുച്ഛേദാനി ഗാള്ഹബന്ധനഭാവതോ, തസ്മാ താനി സന്ധായ ‘‘പഞ്ച ഛിന്ദേ’’തി വുത്തം.

ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനാനി പന ലഹൂനി സുച്ഛേദാനി ഹേട്ഠാ പവത്തിതാനുക്കമേന ഭാവനാനയേന പഹാതബ്ബതോ, തസ്മാ താനി സന്ധായ ‘‘പഞ്ച ജഹേ’’തി വുത്തം. തേനാഹ ‘‘പാദേസു ബദ്ധപാസസകുണോ വിയാ’’തിആദി. വിസേസന്തി ഭാവനാനം വിസേസം വിപസ്സനാഭാവനം ഭാവേന്തോ ഉപ്പാദേന്തോ വിപച്ചേന്തോ വഡ്ഢേന്തോ ച. സംസാരപങ്കേ സഞ്ജനട്ഠേന രാഗോ ഏവ സങ്ഗോ ‘‘രാഗസങ്ഗോ’’. ഏസ നയോ സേസേസുപി. യസ്മാ ഏത്ഥ രാഗ-മോഹ-ദിട്ഠി-തബ്ഭാഗിയസക്കായദിട്ഠി-സീലബ്ബതപരാമാസ-കാമരാഗാവിജ്ജാ അത്ഥതോ ഓഘാ ഏവ, ഇതരേ തദേകട്ഠാ, തസ്മാ ഭഗവാ സംയോജനപ്പഹാനസങ്ഗാതിക്കമേഹി ഓഘതരണം കഥേസി. ലോകിയലോകുത്തരാനി കഥിതാനി ‘‘ഭാവയേ’’തി പുബ്ബഭാഗായ മഗ്ഗഭാവനായ അധിപ്പേതത്താ.

കതിഛിന്ദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ജാഗരസുത്തവണ്ണനാ

൬. ജാഗരതന്തി അനാദരേ സാമിവചനം. തേനാഹ ‘‘ഇന്ദ്രിയേസു ജാഗരന്തേസൂ’’തി. ‘‘വിസ്സജ്ജനഗാഥായം പനാ’’തി ഇമസ്സ പദസ്സ ‘‘അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. പുച്ഛാഗാഥായ പന അത്ഥോ ഇമിനാവ നയേന വിഞ്ഞായതീതി അധിപ്പായോ. പഞ്ച ജാഗരതം സുത്താതി ഏത്ഥ ‘‘സുത്താ’’തി പദം അപേക്ഖിത്വാ പഞ്ചാതി പച്ചത്തവചനം ‘‘ജാഗരത’’ന്തി പദം അപേക്ഖിത്വാ സാമിവസേന പരിണാമേതബ്ബം ‘‘പഞ്ചന്നം ജാഗരത’’ന്തി. തേനാഹ – ‘‘പഞ്ചസു ഇന്ദ്രിയേസു ജാഗരന്തേസൂ’’തി, ജാഗരന്തേസു ബദ്ധാഭാവേന സകിച്ചപ്പസുതതായ സകിച്ചസമത്ഥതായ ചാതി അത്ഥോ. സോത്തംവ സുത്താ പമാദനിദ്ദാഭാവതോ. തമേവ സുത്തഭാവം പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനായ കഥായ ദസ്സേതും ‘‘കസ്മാ’’തിആദി വുത്തം. പമജ്ജതി, പമാദോ വാ ഏതസ്സ അത്ഥീതി പമാദോ, തസ്സ ഭാവോ പമാദതാ, തായ, പമത്തഭാവേനാതി അത്ഥോ.

ഏവം ഗാഥായ പഠമസ്സ പാദസ്സ അത്ഥം വത്വാ ദുതിയസ്സ വത്തും ‘‘ഏവം സുത്തേസൂ’’തിആദി വുത്തം. തസ്സത്ഥോ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ അപ്പഹീനസുപനകിരിയാവസേന സനീവരണസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ അനുപ്പന്നരാഗരജാദയോ ഉപ്പജ്ജന്തി, ഉപ്പന്നാ പവഡ്ഢന്തി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘നീവരണേഹേവ കിലേസരജം ആദിയതീ’’തി. തേനേവാഹ ‘‘പുരിമാ’’തിആദി. പുരിമാനം പച്ഛിമാനം അപരാപരുപ്പത്തിയാ പച്ചയഭാവോ ഹേത്ഥ ആദിയനം. പഞ്ചഹി ഇന്ദ്രിയേഹി പരിസുജ്ഝതീതി മഗ്ഗപരിയാപന്നേഹി സദ്ധാദീഹി പഞ്ചഹി ഇന്ദ്രിയേഹി സകലസംകിലേസതോ വിസുജ്ഝതി. പഞ്ഞിന്ദ്രിയമേവ ഹി അനഞ്ഞാതഞ്ഞസ്സാമീതിന്ദ്രിയാദീനി, ഇതരാനി ച അന്വയാനീതി.

ജാഗരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. അപ്പടിവിദിതസുത്തവണ്ണനാ

൭. പവത്തിനിവത്തിതദുഭയഹേതുവിഭാഗസ്സ ധമ്മസ്സപി ചതുസച്ചന്തോഗധത്താ ആഹ ‘‘ധമ്മാതി ചതുസച്ചധമ്മാ’’തി. ചത്താരിപി ഹി അരിയസച്ചാനി ചതുസച്ചന്തോഗധാനി. അപ്പടിവിദ്ധാതി പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിവസേന അനഭിസമിതാ. ദിട്ഠിഗതവാദേസൂതി ദിട്ഠിഗതസഞ്ഞിതേസു വാദേസു. ദിട്ഠിഗതേഹി തേ പവത്തിതാ. ഇതോ പരേസന്തി ഇതോ സാസനികേഹി പരേസം അഞ്ഞേസം. ധമ്മതായാതി സഭാവേന, സയമേവാതി അത്ഥോ. ഗച്ഛന്തീതി പവത്തന്തി ദിട്ഠിവാദം പഗ്ഗയ്ഹ തിട്ഠന്തി. പരേനാതി ദിട്ഠിഗതികേന. നീയന്തീതി ദിട്ഠിവാദസങ്ഗണ്ഹനേ ഉയ്യോജീയന്തി. തേനാഹ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദി. പബുജ്ഝിതുന്തി പമാദനിദ്ദായ പടിബുജ്ഝിതും. പടിപദാ യഥാദേസിതസ്സ ധമ്മസ്സ കഥിതതായ, പടിബുജ്ഝിതും യോനിസോ പവത്തിയമാനത്താ ഭദ്ദികാ.

ഹേതുനാതി ഞായേന. കാരണേനാതി ചതുസച്ചാനം സമ്ബോധയുത്തിയാ. ഹത്ഥതലേ ആമലകം വിയ സബ്ബം ഞേയ്യം ജാനാതീതി സബ്ബഞ്ഞൂ, തേനേവ സബ്ബഞ്ഞുതാഭിസമ്ബോധേന ബുദ്ധോതി സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധോ. പച്ചേകം പരേഹി അസാധാരണതായ വിസും സയമ്ഭുഞാണേന സച്ചാനി ബുദ്ധവാതി പച്ചേകബുദ്ധോ. പരോപദേസേന ചതുസച്ചം ബുജ്ഝതീതി ചതുസച്ചബുദ്ധോ. തഥാ ഹി സോ സയമ്ഭുതായ അഭാവതോ കേവലം ചതുസച്ചബുദ്ധോതി വുച്ചതി. സുതേന സുതമയഞാണേന ഖന്ധാദിഭേദം ഞേയ്യം ബുദ്ധവാതി സുതബുദ്ധോ. സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധപച്ചേകബുദ്ധേ ഠപേത്വാ അവസേസാ അഗ്ഗസാവകമഹാസാവകാപി പകതിസാവകാപി വീതരാഗാ അവസേസാ ഖീണാസവാ. തയോപി പുരിമാ വട്ടന്തി സമ്ബുദ്ധാതിആദിവചനതോ. സന്നിവസതി ഏതേനാതി സന്നിവാസോ, ചരിതം. ലോകസ്സ സന്നിവാസോ ലോകസന്നിവാസോ, തസ്മിം. കായദുച്ചരിതാദിഭേദേ വിസമേ. സതിസമ്മോസേന വിസമേ വാ സത്തനികായേ. സോ ഹി വിസമയോഗതോ വിസമോ. രാഗവിസമാദികേ വിസമേ വാ കിലേസജാതേ. തം വിസമം പഹായ തം വിസമം അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ സമം സദിസം യുത്തരൂപം, പുരിമകേഹി വാ സമ്ബുദ്ധേഹി സമം സദിസം ചരന്തി വത്തന്തി.

അപ്പടിവിദിതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. സുസമ്മുട്ഠസുത്തവണ്ണനാ

൮. സുസമ്മുട്ഠാതി സുട്ഠു അതിവിയ സമ്മുട്ഠാ. സത്ത സേക്ഖാ ഹി സുസമ്മുസിതാ വിനട്ഠാ. കഥം പന തേ അനധിഗതാ നട്ഠാ നാമ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി. അധിഗതസ്സാതി അധിഗതോ അസ്സ. സോ വദന്തോതി സമ്ബന്ധോ. സേസന്തി ‘‘ധമ്മാ’’തിആദി. പുരിമസദിസമേവാതി അനന്തരഗാഥായ വുത്തസദിസമേവ.

സുസമ്മുട്ഠസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. മാനകാമസുത്തവണ്ണനാ

൯. സേയ്യാദിഭേദം മാനം അപ്പഹായ തം പഗ്ഗയ്ഹ വിചരന്തോ കാമേന്തോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘മാനം കാമേന്തസ്സ ഇച്ഛന്തസ്സാ’’തി. ദമതി ചിത്തം ഏതേനാതി ദമോ, സതിസമ്ബോജ്ഝങ്ഗാദികോ സമാധിപക്ഖികോ ദമോ. മനച്ഛട്ഠാനി ഇന്ദ്രിയാനി ദമേതീതി ദമോ, ഇന്ദ്രിയസംവരോ. കിലേസേ ദമേതി പജഹതീതി ദമോ, പഞ്ഞാ. ഉപവസനവസേന കായകമ്മാദിം ദമേതീതി ദമോ, ഉപോസഥകമ്മം. കോധൂപനാഹമക്ഖമാനാദികേ ദമേതി വിനേതീതി ദമോ, അധിവാസനഖന്തി. തേനേവാതി ‘‘ദമോ’’തി സമാധിപക്ഖികധമ്മാനം ഏവ അധിപ്പേതത്താ. ‘‘ന മോനം അത്ഥീ’’തി ച പാഠോ. അസമാഹിതസ്സാതി സമാധിപടിക്ഖേപോ ജോതിതോ.

മച്ചുധേയ്യസ്സ പാരതരണസ്സ വുച്ചമാനത്താ ‘‘മോനന്തി ചതുമഗ്ഗഞാണ’’ന്തി വുത്തം. ന ഹി തതോ അഞ്ഞേന തം സമ്ഭവതി. ജാനാതി അസമ്മോഹപടിവേധവസേന പടിവിജ്ഝതീതി അത്ഥോ. മച്ചു ധീയതി ഏത്ഥാതി മച്ചുധേയ്യം, ഖന്ധപഞ്ചകം മരണധമ്മത്താ. തസ്സേവാതി മച്ചുധേയ്യസ്സേവ. പാരം പരതീരഭൂതം നിബ്ബാനം. തരേയ്യാതി ഏത്ഥ തരണം നാമ അരിയമഗ്ഗബ്യാപാരോതി ആഹ ‘‘പടിവിജ്ഝേയ്യ പാപുണേയ്യാ’’തി. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘പടിവേധതരണം നാമ വുത്ത’’ന്തി. ‘‘ന തരേയ്യ ന പടിവിജ്ഝേയ്യ ന പാപുണേയ്യ വാ’’തി അയമേത്ഥ പാഠോ യുത്തോ. അഞ്ഞഥാ ‘‘ഇദം വുത്തം ഹോതീ’’തിആദിവചനം വിരുജ്ഝേയ്യ. ഏകോ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോതി ഏകാകീ ഹുത്വാ അരഞ്ഞേ വിഹരന്തോതി അത്ഥോ.

കാമം ഹേട്ഠിമമഗ്ഗേഹിപി ഏകച്ചസ്സ മാനസ്സ പഹാനം ലബ്ഭതി. അഗ്ഗമഗ്ഗേനേവ പന തസ്സ അനവസേസതോ പഹാനന്തി ആഹ – ‘‘അരഹത്തമഗ്ഗേന നവവിധമാനം പജഹിത്വാ’’തി. ഉപചാരസമാധിപുബ്ബകോ അപ്പനാസമാധീതി വുത്തം ‘‘ഉപചാരപ്പനാസമാധീഹീ’’തി, ന ഉപചാരസമാധിമത്തേന സമാധിമത്തം സന്ധായ പച്ചേകം വാക്യപരിസമാപനസ്സ അയുജ്ജനതോ. ന ഹി അപ്പനം അപ്പത്തം ലോകുത്തരജ്ഝാനം അത്ഥി. ‘‘സുചേതസോ’’തി ചിത്തസ്സ ഞാണസഹിതതായ ലക്ഖണവചനന്തി ആഹ ‘‘ഞാണസമ്പയുത്തതായാ’’തിആദി. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘സുചേതസോതി ഏത്ഥ ചിത്തേന പഞ്ഞാ ദസ്സിതാ’’തി. ‘‘സബ്ബധി വിപ്പമുത്തോ’’തി സബ്ബേസു ഭവാദീസു വിസംസട്ഠചിത്തോ സബ്ബസോ ഖന്ധാദീഹി വിസംയുത്തോ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘സബ്ബേസു ഖന്ധായതനാദീസു വിപ്പമുത്തോ ഹുത്വാ’’തി. പരിഞ്ഞാപടിവേധോ സച്ഛികിരിയപടിവേധേന വിനാ നത്ഥീതി ആഹ ‘‘തേഭൂമക…പേ… വുത്ത’’ന്തി.

മാനം നിസ്സായ ദുച്ചരിതചരണതോ മാനോ നാമായം സീലഭേദനോ. തസ്മാതി മാനസ്സ സീലപടിപക്ഖഭാവതോ. ഇമിനാ പടിപക്ഖപ്പഹാനകിത്തനേന. അധിചിത്തസിക്ഖാ കഥിതാ സരൂപതോ ഏവാതി അധിപ്പായോ. ഏത്ഥ ചിത്തേനാതി സു-സദ്ദേന വിസേസിതചിത്തേന. തസ്മാതി പഞ്ഞായ ദസ്സിതത്താ. ഇമിനാതി ‘‘സുചേതസോ’’തി ഇമിനാ പദേന. അധിസീലസിക്ഖാ അധിചിത്തസിക്ഖാ അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാതി സീലാദീനിപി വിസേസേത്വാ വുത്താനി. സമ്ഭവേ ബ്യഭിചാരേ ച വിസേസനവിസേസിതബ്ബതാതി തം ദസ്സേന്തോ ‘‘അധിസീലഞ്ച നാമ സീലേ സതി ഹോതീ’’തിആദിം വത്വാ തദുഭയം വിഭാഗേന ദസ്സേതും ‘‘തസ്മാ’’തിആദി വുത്തം. പഠമനയോ സങ്കരവസേന പവത്തോതി അസങ്കരവസേന ദസ്സേതും ‘‘അപിചാ’’തിആദിനാ ദുതിയനയോ വുത്തോ. ‘‘സമാപന്നാ’’തി ഏത്ഥാപി ‘‘നിബ്ബാനം പത്ഥയന്തേനാ’’തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ. വിപസ്സനായ പാദകഭാവം അനുപഗതാപി തദത്ഥം നിബ്ബത്തനാദിവസേന സമാപന്നാതി അയമത്ഥോ പുരിമനയതോ വിസേസോ. അധിപഞ്ഞായ പനേത്ഥ പുരിമനയതോ വിസേസോ നത്ഥീതി സാ അനുദ്ധടാ. സമോധാനേത്വാതി പരിയായതോ സരൂപതോ ച സങ്ഗഹേത്വാ. സകലസാസനന്തി തിസ്സന്നം കഥിതത്താ ഏവ സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹം സകലസാസനം കഥിതം ഹോതീതി.

മാനകാമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. അരഞ്ഞസുത്തവണ്ണനാ

൧൦. സന്തകിലേസാനന്തി വൂപസന്തകിലേസപരിളാഹാനം. യസ്മാ സീലാദിഗുണസമ്ഭവം തതോ ഏവ ഭയസന്തഞ്ച ഉപാദായ പണ്ഡിതാ ‘‘സന്തോ’’തി വുച്ചന്തി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പണ്ഡിതാനം വാ’’തി. തേനാഹ ‘‘സന്തോ ഹവേ’’തിആദി. സേട്ഠചാരീനന്തി സേട്ഠചരിയം ചരന്താനം. യസ്മാ പുഥുജ്ജനകല്യാണതോ പട്ഠായ ഭിക്ഖു മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയവാസം വസതി നാമ, തസ്മാ ആഹ ‘‘മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയവാസം വസന്താന’’ന്തി. അരിയാനം പന മുഖവണ്ണസ്സ പസീദനേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. മൂലകമ്മട്ഠാനന്തി പാരിഹാരിയകമ്മട്ഠാനം. വിസഭാഗസന്തതീതി നാനാരമ്മണേസു പവത്തചിത്തസന്തതി. സാ ഹി വിക്ഖേപബ്യാകുലതായ അപ്പസന്നാ സമാഹിതചിത്തസന്തതിയാ വിസഭാഗസന്തതി. ഓക്കമതീതി സമാധിസഭാഗാ ചിത്തസന്തതി സമഥവീഥിം അനുപവിസതി. ചിത്തം പസീദതീതി കമ്മട്ഠാനനിരതം ഭാവനാചിത്തം സന്ധായാഹ, തം പസന്നം ഹുത്വാ പവത്തതി. ലോഹിതം പസീദതീതി ചിത്തകാലുസ്സിയസ്സാഭാവതോ ലോഹിതം അനാവിലം ഹോതി. പരിസുദ്ധാനി ഹോന്തി കാരണസ്സ പരിസുദ്ധഭാവതോ. താലഫലമുഖസ്സ വിയ മുഖസ്സ വണ്ണോ ഹോതീതി മുഖ-സദ്ദസ്സ ആദിമ്ഹി പമുത്തപദേന യോജേതബ്ബോ. ഏവഞ്ഹി ചസ്സ പമുത്തഗ്ഗഹണം സമത്ഥിതം ഹോതി താലഫലമുഖസ്സ വണ്ണസമ്പദാസദിസത്താ. തിഭൂമകോ ഏവ തേഭൂമകോ.

അതീതം നാനുസോചന്തി അതീതം പച്ചയലാഭം ലക്ഖണം കത്വാ ന സോചന്തി ന അനുത്ഥുനന്തി. ജപ്പനതണ്ഹായ വസേന ന പരികപ്പന്തീതി ആഹ ‘‘ന പത്ഥേന്തീ’’തി. യേന കേനചീതി ഇതരീതരേന. തങ്ഖണേ ലദ്ധേനാതി സന്നിധികാരപരിഭോഗാഭാവമാഹ. തിവിധേനപി കാരണേനാതി തിപ്പകാരേന ഹേതുനാ, തിലക്ഖണസന്തോസനിമിത്തന്തി അത്ഥോ.

വിനാസന്തി വിനാസനഹേതും. വിനസ്സന്തി ഏതേഹീതി വിനാസോ, ലോഭദോസാ തദേകട്ഠാ ച പാപധമ്മാ. അരൂപകായസ്സ വിയ രൂപകായസ്സപി വിസേസതോ സുക്ഖഭാവകാരണന്തി ആഹ ‘‘ഏതേന കാരണദ്വയേനാ’’തി. ലുതോതി ലൂനോ.

അരഞ്ഞസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നളവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. നന്ദനവഗ്ഗോ

൧. നന്ദനസുത്തവണ്ണനാ

൧൧. ‘‘തത്ര ഭഗവാ’’തി വുത്തേ ന തഥാ ബ്യഞ്ജനാനം സിലിട്ഠതാ, യഥാ ‘‘തത്ര ഖോ ഭഗവാ’’തി വുത്തേതി ആഹ ‘‘ബ്യഞ്ജനസിലിട്ഠതാവസേനാ’’തി. പരിസജേട്ഠകേതി പരിസായ ജേട്ഠകേ, യേ തസ്സാ ദേസനായ വിസേസതോ ഭാജനഭൂതാ. പരിസജേട്ഠകേ ഭിക്ഖൂതി ചതുപരിസജേട്ഠകേ ഭിക്ഖൂ. ചതുന്നം ഹി പരിസാനം ജേട്ഠാ ഭിക്ഖുപരിസാ പഠമുപ്പന്നത്താ. ആമന്തേസീതി സമ്ബോധേസി, സമ്ബോധനഞ്ച ജാനാപനന്തി ആഹ ‘‘ജാനാപേസീ’’തി. ഭദന്തേതി ഗരുഗാരവസപ്പതിസ്സവവചനമേതം, അത്ഥതോ പന ഭദന്തേതി ഭദ്ദം തവ ഹോതു അത്തനോ നിട്ഠാനപരിയോസാനത്താ പരേസഞ്ച സന്തതാവഹത്താ. ഭഗവതോ പച്ചസ്സോസുന്തി ഏത്ഥ ഭഗവതോതി സാമിവചനം ആമന്തനമേവ സമ്ബന്ധിഅത്ഥപദം അപേക്ഖതീതി അധിപ്പായേനാഹ ‘‘ഭഗവതോ വചനം പതിഅസ്സോസു’’ന്തി. ഭഗവതോതി പന ഇദം പതിസ്സവനസമ്ബന്ധേന സമ്പദാനവചനം യഥാ ‘‘ദേവദത്തസ്സ പടിസ്സുണാതീ’’തി. യം പനേത്ഥ വത്തബ്ബം, തം നിദാനവഗ്ഗസ്സ ആദിസുത്തവണ്ണനായം ആഗമിസ്സതി.

താവതിംസകായോതി താവതിംസസഞ്ഞിതോ ദേവനികായോ. ദുതിയദേവലോകോതി ഛസു കാമലോകേസു ദുതിയോ ദേവലോകോ. തേത്തിംസ ജനാ സഹപുഞ്ഞകാരിനോ തത്ഥ ഉപ്പന്നാ, തംസഹചരിതട്ഠാനം താവതിംസം, തന്നിവാസിനോപി താവതിംസനാമകാ സഹചരണഞായേനാതി ആഹ ‘‘മഘേന മാണവേനാ’’തിആദി. അയം പന കേചിവാദോ ബ്യാപന്നോ ഹോതീതി തം അരോചേന്തേന ‘‘വദന്തീ’’തി വുത്തം. ബ്യാപന്നതം ദസ്സേന്തോ ‘‘യസ്മാ പനാ’’തിആദിമാഹ. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘ഏവം ഹി നിദ്ദോസം പദം ഹോതീ’’തി. നാമപണ്ണത്തിയേവാതി അത്ഥനിരപേക്ഖത്താ നിരുള്ഹസമഞ്ഞാ ഏവ.

തം വനന്തി തം ഉപവനം. പവിട്ഠേ പവിട്ഠേ ദുക്ഖപ്പത്തേപി അത്തനോ സമ്പത്തിയാ നന്ദയതി, പഗേവ അദുക്ഖപ്പത്തേതി ദസ്സേതും ‘‘പഞ്ചസു ഹീ’’തിആദി വുത്തം. പവേസിതാനന്തി പകോട്ഠവാരേന പവേസിതാനമ്പീതി അധിപ്പായോ. ചവനകാലേയേവ ഥോകം ദിസ്സമാനവികാരാ ഹുത്വാ ചവന്തി, തേ സന്ധായ ‘‘ഹിമപിണ്ഡോ വിയ വിലീയന്തീ’’തി വുത്തം. യേ പന അദിസ്സമാനവികാരാ സഹസാ അന്തരധായന്തി, തേ സന്ധായ ‘‘ദീപസിഖാ വിയ വിജ്ഝായന്തീ’’തി വുത്തന്തി വദന്തി. നന്ദയതി പകതിയാ സോമനസ്സിതം ദോമനസ്സിതഞ്ച. നന്ദനേതി ഏവംഅന്വത്ഥനാമകേ ഉയ്യാനേ. പരിവുതാതി ‘‘ദേവതാ’’തി വചനം ഉപാദായ ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന വുത്തം. ദേവപുത്തോ ഹി സോ.

ദിവി ഭവത്താ ദിബ്ബാതി ആഹ ‘‘ദേവലോകേ നിബ്ബത്തേഹീ’’തി. കാമേതബ്ബതായ കാമബന്ധനേഹി, തഥാ അഞ്ഞമഞ്ഞം അസംകിണ്ണസഭാവതായ കാമകോട്ഠാസേഹി. ഉപേതാതി ഉപഗതാ സമന്നാഗതാ. പരിചാരയമാനാതി പരിരമമാനാ. ഇദഞ്ഹി പദം അപേക്ഖിത്വാ ‘‘കാമഗുണേഹീ’’തി കത്തരി കരണവചനം, പുരിമാനി അപേക്ഖിത്വാ സഹയോഗേ. രമമാനാ ചരന്തീതി കത്വാ വുത്തം ‘‘രമമാനാ’’തി. പരിചാരയമാനാതി വാ പരിതോ സമന്തതോ ചാരയമാനാതി അത്ഥോതി ആഹ ‘‘ഇന്ദ്രിയാനി സഞ്ചാരയമാനാ’’തി. പഠമനയേ ഹി അനുഭവനത്ഥോ പരിചരണസദ്ദോ, ദുതിയനയേ പരിവത്തനത്ഥോ. സോ പനാതി ‘‘തായം വേലായ’’ന്തി വുത്തകാലോ. അധുനാതി സമ്പതി. സോ വിചരീതി സമ്ബന്ധോ. കാമഗുണേഹീതി ഹേതുമ്ഹി കരണവചനം. ഓവുതോതി യഥാ തം ന ഞായതി, ഏവം പിഹിതചിത്തോ. നിവുതോ പരിയോനദ്ധോതി തസ്സേവ വേവചനം. തേനാഹ ‘‘ലോകാഭിഭൂതോ’’തി. ആസഭിന്തി സേട്ഠം ‘‘അഗ്ഗോഹമസ്മി ലോകസ്സാ’’തിആദിനാ (ദീ. നി. ൨.൩൧; മ. നി. ൩.൨൦൭) ഭാസന്തോ ബോധിസത്തോ വിയ.

കേവലം ദസ്സനം കിമത്ഥിയന്തി ആഹ – ‘‘യേ…പേ… വസേനാ’’തി, തസ്മിം നന്ദനവനേ അവട്ഠിതകാമഭാഗാനുഭവനവസേനാതി അത്ഥോ. നരദേവാനന്തി പുരിസഭൂതദേവതാനം. തേനാഹ ‘‘ദേവപുരിസാന’’ന്തി. അപ്പകം അധികം ഊനം വാ ഗണനൂപഗം നാമ ന ഹോതീതി ‘‘തിക്ഖത്തും ദസന്ന’’ന്തി വുത്തം. ‘‘തേത്തിംസാന’’ന്തി ഹി വത്തബ്ബേ അയം രുള്ഹീ. പരിവാരസങ്ഖാതേന, ന കിത്തിസങ്ഖാതേനാതി അധിപ്പായോ. സീലാചാരാദിഗുണനേമിത്തികാ ഹി കിത്തി. ‘‘താവതിംസാ ദേവാ ദീഘായുകാ വണ്ണവന്തോ സുഖബഹുലാ’’തി ഏവമാദിവചനേന യസേ ഇച്ഛിതേ അവിസേസേത്വാവ ‘‘യസേന സമ്പന്നാന’’ന്തി സക്കാ വത്തും.

അരിയസാവികാതി സോതാപന്നാ. ‘‘സകദാഗാമിനീ’’തി കേചി. അധിപ്പായം വിവട്ടേത്വാതി യഥാ ത്വം അന്ധബാലേ മഞ്ഞസി, ധമ്മസഭാവോ ഏവം ന ഹോതീതി തസ്സാ ദേവതായ അധിപ്പായം വിപരിവത്തേത്വാ. ഏകന്തതോ സുഖം നാമ നിബ്ബാനമേവ. കാമാ ഹി ദുക്ഖാ വിപരിണാമധമ്മാതി ഇമിനാ അധിപ്പായേന തസ്സാ അധിപ്പായം പടിക്ഖിപിത്വാ. കാമം ചതുത്ഥഭൂമകാപി സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ ഏവ, തേ പന സമ്മസനൂപഗാ ന ഹോന്തീതി തേഭൂമകഗ്ഗഹണം സമ്മസനയോഗ്ഗേന. ഹുത്വാതി പുബ്ബേ അവിജ്ജമാനാ പച്ചയസമവായേന ഭവിത്വാ ഉപ്പജ്ജിത്വാ. ഏതേന നേസം ഭാവഭാഗോ ദസ്സിതോ. അഭാവത്ഥേനാതി സരസനിരോധഭൂതേന വിദ്ധംസനഭാവേന.

അനിച്ചാ അദ്ധുവാ, തതോ ഏവ ‘‘മയ്ഹം ഇമേ സുഖാ’’തി വാ ന ഇച്ചാതി അനിച്ചാ. ഉപ്പാദവയസഭാവാതി ഖണേ ഖണേ ഉപ്പജ്ജനനിരുജ്ഝനസഭാവാ. തേനാഹ ‘‘ഉപ്പ…പേ… വേവചന’’ന്തി. പുരിമസ്സ വാ പച്ഛിമം കാരണവേവചനന്തി ആഹ ‘‘യസ്മാ വാ’’തിആദി. തദനന്തരാതി തേസം ഉപ്പാദവയാനം അന്തരേ. വേമജ്ഝട്ഠാനന്തി ഠിതിക്ഖണം വദതി. യേ പന ‘‘സങ്ഖാരാനം ഠിതി നത്ഥീ’’തി വദന്തി, തേസം തം മിച്ഛാ. യഥാ ഹി തസ്സേവ ധമ്മസ്സ ഉപ്പാദാവത്ഥായ ഭിന്നാ ഭങ്ഗാവത്ഥാ ഇച്ഛിതാ, അഞ്ഞഥാ അഞ്ഞം ഉപ്പജ്ജതി, അഞ്ഞം നിരുജ്ഝതീതി ആപജ്ജതി, ഏവം ഉപ്പന്നസ്സ ഭങ്ഗാഭിമുഖാവത്ഥാ ഇച്ഛിതബ്ബാ, സാവ ഠിതിക്ഖണോ. ന ഹി ഉപ്പജ്ജമാനോ ഭിജ്ജതീതി സക്കാ വിഞ്ഞാതുന്തി. വൂപസമസങ്ഖാതന്തി അച്ചന്തം വൂപസമസങ്ഖാതം നിബ്ബാനമേവ സുഖം, ന തയാ അധിപ്പേതാ കാമാതി അധിപ്പായോ.

നന്ദനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. നന്ദതിസുത്തവണ്ണനാ

൧൨. നന്ദതീതി ഏത്ഥ നന്ദനം സപ്പീതികകാമതണ്ഹാകിച്ചന്തി ആഹ – ‘‘തുസ്സതീ’’തി, തസ്മാ കാമപരിതോസേന ഹട്ഠതുട്ഠോ ഹോതീതി അത്ഥോ. പുത്തിമാതി പുത്തവാ. പഹൂതേ ചായം മാ-സദ്ദോതി ആഹ ‘‘ബഹുപുത്തോ’’തി. ബഹുപുത്തതാഗഹണേന ഇദം പയോജനന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘തസ്സ ഹീ’’തിആദിമാഹ. പൂരേന്തീതി പദം അപേക്ഖിത്വാ ധഞ്ഞസ്സാതി സാമിവചനം. ഇതി ആഹാതി ഇമമത്ഥം സന്ധായാഹ, ഏവംഅധിപ്പായോ ഹുത്വാതി അത്ഥോ. ഗോസാമികോതി ഗോമാ. ഇധാപി പഹൂതേ മാ-സദ്ദോ. ഗോരസസമ്പത്തിന്തി ഗോരസേഹി നിപ്ഫജ്ജനസമ്പത്തിം. ഉപധീതി പച്ചത്തബഹുവചനം. ഹീതി ഹേതുഅത്ഥേ നിപാതോ. നന്ദയന്തി പീതിസോമനസ്സം ജനയന്തീതി നന്ദനാ. കാമം ദുക്ഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ നിപ്പരിയായതോ കാമാ ‘‘ഉപധീ’’തി വത്തബ്ബതം അരഹന്തി, തസ്സാ പന ദേവതായ അധിപ്പായവസേനാഹ ‘‘സുഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ’’തി. കിലേസവത്ഥുഹേതുകത്താ സേസപദദ്വയസ്സ കിഞ്ചാപി സബ്ബം സംസാരദുക്ഖം കിലേസഹേതുകം, വിസേസതോ പന പാപധമ്മാ അപായൂപപത്തിം നിബ്ബത്തേന്തീതി ആഹ – ‘‘കിലേസാപി അപായദുക്ഖസ്സ അധിട്ഠാനഭാവതോ’’തി. ഉപസംഹരമാനാതി ഉപനേന്താ ഉപ്പാദേന്താ. മനുസ്സജാതികോപി ദുല്ലഭഘാസച്ഛാദനതായ ദുക്ഖബഹുലോ പേതോ വിയാതി മനുസ്സപേതോ. മനുസ്സജാതികോപി വുത്തരൂപോ അനത്ഥപാതിതോ പരേഹി ഹിംസിതോ സമാനോ നേരയികോ വിയാതി മനുസ്സനേരയികോ.

ഫലേന രുക്ഖതോ ഫലം പാതേന്തോ വിയ. തഥേവ നവഹാകാരേഹീതി യഥാ തീസു കാലേസു നാസമരണഭേദനവസേന പുത്തിമാ പുത്തനിമിത്തം, തഥേവ ഗോമാ ഗോനിമിത്തം സോചതി നവപ്പകാരേഹി. പഞ്ച കാമഗുണോപധീപി നരം സോചേന്തീതി യോജനാ. തസ്സാതി യോ ഉത്തരി അനുഗിജ്ഝതി തസ്സ. കാമയാനസ്സാതി ജാതകാമച്ഛന്ദസ്സ. ജന്തുനോതി സത്തസ്സ. പരിഹായന്തി ചേ വിനസ്സന്തി ചേ. സല്ലവിദ്ധോവാതി സല്ലേന വിദ്ധോ വിയ. രുപ്പതീതി വികാരം ആപജ്ജതി, സോചതീതി അത്ഥോ. നരസ്സ സോചനാ സോകഘട്ടനപച്ചയോ. ഉപധയോ നത്ഥീതി കാമം കിലേസാഭിസങ്ഖാരൂപധയോ താവ ഖീണാസവസ്സ നത്ഥേവ മഗ്ഗാധിഗമേന നിരോധിതത്താ, ഖന്ധൂപധയോ പന കഥന്തി? തേപി തസ്സ സഉപാദിസേസകാലേപി അട്ഠുപ്പത്തിഹേതുഭൂതാ ന സന്തേവ, അയഞ്ച അനുപാദിസേസകാലേ. തേനാഹ ‘‘സോ നിരുപധി മഹാഖീണാസവോ’’തി.

നന്ദതിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. നത്ഥിപുത്തസമസുത്തവണ്ണനാ

൧൩. പുത്തപേമം പുത്തഗ്ഗഹണേന ഗഹിതം ഉത്തരപദലോപേനാതി ആഹ ‘‘പുത്തപേമസമ’’ന്തി. ഗോസമിതന്തി ഗോഹി സമം കതം. തേനാഹ ‘‘ഗോഹി സമ’’ന്തി. സൂരിയസ്സ സമാതി സൂരിയസമാ. അവയവസമ്ബന്ധേ ചേതം സാമിവചനം. അവയവോ ചേത്ഥ ആഭാ ഏവാതി വിഞ്ഞായതി ‘‘അനന്തരം ആഭാ’’തി വുച്ചമാനത്താതി ആഹ ‘‘സൂരിയാഭായ സമാ’’തിആദി. മഹോഘഭാവേന സരന്തി സവന്തീതി സരാ, മഹന്താ ജലാസയാ. സബ്ബേ തേ സമുദ്ദപരമാ ഓരിമജനേഹി അദിട്ഠപരതീരത്താ തസ്സ.

നത്ഥി അത്തസമം പേമന്തി ഗാഥായ പഠമഗാഥായം വുത്തനയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അത്തപേമേന സമം പേമം നാമ നത്ഥീതി അയമത്ഥോ. അനുദകകന്താരേ ഘമ്മസന്താപം അസഹന്തിയാ അങ്കേ ഠപിതപുത്തകം കന്ദന്തം ഭൂമിയം നിപജ്ജാപേത്വാ തസ്സ ഉപരി ഠത്വാ മതഇത്ഥിവത്ഥുനാ ദീപേതബ്ബം. തേനാഹ – ‘‘മാതാപിതാദയോ ഹി ഛഡ്ഡേത്വാപി പുത്തധീതാദയോ’’തി. തഥാ ചാഹ –

‘‘സബ്ബാ ദിസാ അനുപരിഗമ്മ ചേതസാ,

നേവജ്ഝഗാ പിയതരമത്തനാ ക്വചി;

ഏവം പിയോ പുഥു അത്താ പരേസം,

തസ്മാ ന ഹിംസേ പരമത്തകാമോ’’തി. (സം. നി. ൧.൧൧൯; ഉദാ. ൪൧; നേത്തി. ൧൧൩);

ധഞ്ഞേന സമം ധനം നാമ നത്ഥി, യസ്മാ തപ്പടിബദ്ധാ ആഹാരൂപജീവീനം സത്താനം ജീവിതവുത്തി. തഥാരൂപേ കാലേതി ദുബ്ഭിക്ഖകാലേ. ഏകദേസംയേവ ഓഭാസന്തീതി ഏകസ്മിം ഖണേ ചതൂസു മഹാദീപേസു ഓഭാസം ഫരിതും അസമത്ഥത്താ സൂരിയസ്സപി, പഗേവ ഇതരേസം. ബോധിസത്തസ്സ ഉദയബ്ബയസ്സ ഞാണാനുഭാവേന സകലജാതിഖേത്തം ഏകാലോകം അഹോസീതി ആഹ ‘‘പഞ്ഞാ…പേ… സക്കോതീ’’തി. തമം വിധമതീതി പുബ്ബേനിവാസഞാണാദയോ പഞ്ഞാ യത്ഥ പവത്തന്തി, തമനവസേസം ബ്യാപേത്വാ ഏകപ്പഹാരേന പവത്തനതോ. ‘‘വുട്ഠിയാ പന പവത്തമാനായ യാവ ആഭസ്സരഭവനാ’’തി പചുരവസേന വുത്തം.

നത്ഥിപുത്തസമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ഖത്തിയസുത്തവണ്ണനാ

൧൪. ഖേത്തതോ വിവാദാ സത്തേ തായതീതി ഖത്തിയോ. വദതി ദേവതാ അത്തനോ അജ്ഝാസയവസേന. ദ്വിപദാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന ചതുപ്പദഭരിയപുത്താ ഗഹിതാ. ബുദ്ധാദയോതി ആദി-സദ്ദേന ആജാനീയസുസ്സൂസഭരിയസ്സവപുത്താ. ദ്വിപദാനം സേട്ഠോതി ഏത്ഥ ദ്വിപദാനം ഏവ സേട്ഠോതി നായം നിയമോ ഇച്ഛിതോ, സേട്ഠോ ഏവാതി പന ഇച്ഛിതോ, തസ്മാ സമ്ബുദ്ധോ ദ്വിപദേസു അഞ്ഞേസു തത്ഥ ച ഉപ്പജ്ജനതോ സേട്ഠോ ഏവ സബ്ബേസമ്പി ഉത്തരിതരസ്സ അഭാവതോതി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ഉപ്പജ്ജമാനോ പനേസാ’’തിആദി. കാരണാകാരണം ആജാനാതീതി ആജാനീയോ. ഗണ്ഹാപേഥാതി യഥാ ഉദകോ ന തേമിസ്സതി, ഏവം വാളം ഗണ്ഹാപേഥ. ‘‘അസുസ്സൂസാ’’തി കേചി പഠന്തി. ആസുണമാനോതി സപ്പടിസ്സവോ ഹുത്വാ വചനസമ്പടിച്ഛകോ.

ഖത്തിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. സണമാനസുത്തവണ്ണനാ

൧൫. ഠിതേ മജ്ഝന്ഹികേതി പുബ്ബദ്ധം നിക്ഖമിത്വാ അപരദ്ധം അപ്പത്വാ ഠിതമജ്ഝന്ഹേ. സന്നിസീവേസൂതി പരിസ്സമവിനോദനത്ഥം സബ്ബസോ സന്നിസീദന്തേസു. ദ-കാരസ്സ ഹി വ-കാരം കത്വാ നിദ്ദേസോ. തേനാഹ ‘‘സന്നിസിന്നേസു വിസ്സമമാനേസൂ’’തി. സബ്ബസത്താനന്തി സബ്ബേസഞ്ച ആഹാരൂപജീവിതസത്താനം ഘമ്മതാപനേ സന്തത്തകായാനം ഇരിയാപഥദുബ്ബല്യകാലോതി ഠാനാദിഇരിയാപഥസ്സ അസമത്ഥകാലോ. സണതി വിയാതി സദ്ദം കരോതി വിയ, യഥാ തം അഞ്ഞമ്പി മഹാവനം വക്ഖമാനനയേന. തേനാഹ ‘‘തപ്പടിഭാഗം നാമേത’’ന്തി ഛിദ്ദവേണുപബ്ബാനന്തി രന്ധജാതകീചകമഹാവേളുപബ്ബാനം. ദുതിയകം സഹായം അലഭന്തീ അനഭിരതിപരിതസ്സനായ ഏവമാഹ. അനപ്പകം സുഖന്തി വിപുലം ഉളാരം വിവേകസുഖം.

ഏകവിഹാരതായ സുഞ്ഞാഗാരം പവിട്ഠസ്സ. തേന കായവിവേകം ദസ്സേതി. അനിച്ചാനുപസ്സനാദീഹി നിച്ചസഞ്ഞാദിപ്പഹാനേന സന്തചിത്തസ്സ. തേന ചിത്തവിവേകം ദസ്സേതി. സംസാരേ ഭയം ഇക്ഖനതോ ഭിക്ഖുനോ ഉഭയവിവേകസമ്പന്നസ്സ, തതോ ഏവ ഉത്തരിം മനുസ്സധമ്മതോ രതിം ലാഭിനോ. അമാനുസീ രതീതി ഭാവനാരതി. പുരതോതി പുരിമഭാഗേ. പച്ഛതോതി പച്ഛിമഭാഗേ. അപരോതി അഞ്ഞോ. പുരതോതി വാ അനാഗതേ, അനാഗതം ആരബ്ഭാതി അത്ഥോ. പച്ഛതോതി അതീതേ അതീതം ആരബ്ഭ പടിപത്തിയാ വിബാധനതോ. പരോതി കോധോ ചിത്തപടിദുസ്സനതായ. ന പരോതി അപരോ, ലോഭോ, സോ ചേ ന വിജ്ജതി. ഏതേന അനാഗതപ്പജപ്പനായ അതീതാനുസോചനായ ച അഭാവം ദസ്സേതി. അതീവ ഫാസു ഭവതീതി നീവരണജേട്ഠകസ്സ കാമച്ഛന്ദസ്സ വിഗമേന വിക്ഖമ്ഭിതനീവരണസ്സ ഝാനസ്സ വസേന അതിവിയ ഫാസുവിഹാരോ ഹോതി. ഏകസ്സ വസതോ വനേതി തണ്ഹാദുതിയികാഭാവേന ഏകസ്സ അരഞ്ഞേ വിവേകവാസം വസതോ. സേസം താദിസമേവാതി സേസമേത്ഥ യം വത്തബ്ബം, തം പഠമഗാഥായം വുത്തസദിസമേവ.

സണമാനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. നിദ്ദാതന്ദീസുത്തവണ്ണനാ

൧൬. പച്ഛിമേ മാസേ പച്ഛാഭത്തം പിണ്ഡപാതപ്പടിക്കന്തോ ചതുഗ്ഗുണം സങ്ഘാടിം പഞ്ഞപേത്വാ ദക്ഖിണേന പസ്സേന സതോ സമ്പജാനോതി ഏത്തകം പാഠം സങ്ഖിപിത്വാ ‘‘നിദ്ദം ഓക്കമിതാ’’തി വുത്തം. കിരിയാമയചിത്തേഹി അവോമിസ്സോ ഭവങ്ഗസോതോ അബ്യാകതനിദ്ദാ. സാ ഹി ഖീണാസവാനം ഉപ്പജ്ജനാരഹാ, തസ്സാ പുബ്ബഭാഗാപരഭാഗേസു…പേ… ഉപ്പന്നം ഥിനമിദ്ധം ഇധാധിപ്പേതാ നിദ്ദാ, സാ അഖീണാസവാനം യേഭുയ്യേന അനിയതകാലാ, തബ്ബിധുരനിയതസബ്ഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘അതിച്ഛാത…പേ… ആഗന്തുകം ആലസിയ’’ന്തി ആഹ. കായാലസിയപച്ചയാ വീരിയസ്സ പടിപക്ഖഭൂതാ ചത്താരോ അകുസലക്ഖന്ധാ തന്ദീ നാമ. തന്ദീതി സഭാവനിദ്ദേസോ. തന്ദിയനാതി ആകാരനിംദ്ദേസോ. തന്ദീമനതാതി തന്ദീഭൂതചിത്തതാ. ആലസ്യന്തി അലസഭാവാഹരണം. ആലസ്യായിതത്തന്തി അലസഭാവപ്പത്തി. കായവിജമ്ഭനാതി കായസ്സ വിനാമനാ. അകുസലപക്ഖാ ഉക്കണ്ഠിതതാതി അകുസലപക്ഖിയാ അനഭിരതി. ഭത്തകിലമഥോതി യഥാവുത്തസ്സ ഭത്തവത്ഥുകസ്സ ആഹാരസ്സ വസേന സരീരേ ഉപ്പജ്ജനകഖേദോ. ഉപക്കിലിട്ഠോതി പഞ്ഞായ ദുബ്ബലീകരണേന ഉപക്കിലിട്ഠചിത്തോ. ചിത്തസ്സ അസമാഹിതത്താ നിവാരിതപാതുഭാവോ. അരിയമഗ്ഗസ്സ ജോതനം നാമ ഉപ്പജ്ജനമേവാതി ആഹ ‘‘ന ജോതതി, ന പാതുഭവതീതി അത്ഥോ’’തി. ന ഹി അരിയമഗ്ഗോ ജോതിഅജോതിനാമോ പവത്തതി.

മഗ്ഗസഹജാതവീരിയേനാതി ലോകിയലോകുത്തരമഗ്ഗസഹജാതവീരിയേന. മിസ്സകമഗ്ഗോ ഹി ഇധ അധിപ്പേതോ. നീഹരിത്വാതി നീഹരണഹേതു. ഹേതുഅത്ഥോ ഹി അയം ത്വാ-സദ്ദോ ‘‘പഞ്ഞായ ചസ്സ ദിസ്വാ’’തിആദീസു (മ. നി. ൧.൨൭൧) വിയ. തേന ‘‘മഗ്ഗോ വിസുജ്ഝതീ’’തി വചനം സമത്ഥിതം ഹോതി. ‘‘അരിയമഗ്ഗം വിസുജ്ഝതീ’’തി കേചി പഠന്തി.

നിദ്ദാതന്ദീസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. ദുക്കരസുത്തവണ്ണനാ

൧൭. ദുക്ഖം തിതിക്ഖന്തി ദുത്തിതിക്ഖം. തഞ്ച ദുക്ഖമം ദുസ്സഹനം ആരമ്ഭവസേന ദുക്കരം, അനുയുഞ്ജനവസേന ദുത്തിതിക്ഖന്തി. അബ്യത്തേനാതി സാമഞ്ഞസ്സ ഉപകാരാനുപകാരേ ധമ്മേ ജാനനസമത്ഥായ വേയ്യത്തിയസങ്ഖാതായ പഞ്ഞായ അഭാവതോ ന ബ്യത്തേന. തേനാഹ ‘‘ബാലേനാ’’തി. യസ്മിം ധമ്മേ സതി സമണോതി വുച്ചതി, തം സാമഞ്ഞന്തി ആഹ ‘‘സമണധമ്മോ’’തി. ഇമിനാതി ‘‘ദുക്കരം ദുത്തിതിക്ഖഞ്ച, അബ്യത്തേന ച സാമഞ്ഞ’’ന്തി ഇമിനാ ഗാഥദ്ധേന ഇദം ദസ്സേതീതി ഇദം ഇദാനി വുച്ചമാനം അത്ഥജാതം ദസ്സേതി. അഭിദന്തന്തി അഭിഭവനദന്തം, ഉപരിദന്തന്തി അത്ഥോ. സോ ഹി ഇതരം മുസലം വിയ ഉദുക്ഖലം വിസേസതോ കസ്സചി ഖാദനകാലേ അഭിഭുയ്യ വത്തതി. ആധായാതി നിപ്പീളനവസേനേവ ഠപേത്വാ. താലും ആഹച്ചാതി താലുപദേസമാഹനിത്വാ വിയ. ചേതസാതി കുസലചിത്തേന. ചിത്തന്തി അകുസലചിത്തം. അഭിനിഗ്ഗണ്ഹിത്വാതി യഥാ അതിസമുദാചാരോ ന ഹോതി, ഏവം വിബാധനവസേന നിഗ്ഗഹേത്വാ. ആപാണകോടികന്തി പാണകോടിപരിയോസാനം, പരിജീവന്തി അത്ഥോ. സമ്ബാധേതീതി സമ്ബാധോ, അന്തരായികോ. ബഹൂ പരിസ്സയാതി അയോനിസോ കാമവിതക്കാദിവസേന.

പജ്ജതി ചിത്തമേത്ഥാതി പദം, ആരമ്മണം. ഇരിയാപഥം ഏവ പദം ഇരിയാപഥപദം.

ഗീവാ ചത്താരോ പാദാതി ഗീവപഞ്ചമാനി. സമോദഹന്തി വാ സമോധാനഹേതൂതി അയമേത്ഥ അത്ഥോതി ആഹ – ‘‘സമോദഹിത്വാ വാ’’തി, സമ്മാ ഓധായ അന്തോ പവേസേത്വാതി അത്ഥോ. സകേ ആരമ്മണകപാലേതി ഗോചരജ്ഝത്തം വദതി. സമോദഹന്തി സമോദഹന്തോ. അനിസ്സിതോതി തേഭൂമകധമ്മേസു കഞ്ചിപി ധമ്മം തണ്ഹാദിട്ഠാഭിനിവേസവസേന അനിസ്സിതോ. അവിഹിംസമാനോ വിഹിംസാനിമിത്താനം പജഹനേന. ഉല്ലുമ്പനസഭാവസണ്ഠിതേനാതി സീലബ്യസനതോ ഉദ്ധരണരൂപേ സണ്ഠിതേന, കരുണായുത്തേനാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘കാരുഞ്ഞതം പടിച്ചാ’’തി.

ദുക്കരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. ഹിരീസുത്തവണ്ണനാ

൧൮. നിസേധേതീതി നിവാരേതി പവത്തിതും ന ദേതി. പുച്ഛതി ദേവതാ. അപഹരന്തോതി അപനേന്തോ, യഥാ സബ്ബേന സബ്ബം അക്കോസവത്ഥു ന ഹോതി, ഏവം പരിഹരന്തോതി അത്ഥോ. ബുജ്ഝതി സാരഥിവിധം. അത്തനി നിപാതം ന ദേതി, ആജാനീയോ ഹി യുത്തം പജാനാതി. അഭൂതേന അഭൂതക്കോസേന പരിമുത്തോ നാമ നത്ഥി ബാലാനഞ്ച ജനാനം പരാപവാദേ യുത്തപയുത്തഭാവതോ. തേനാഹ ഭഗവാ –

‘‘നിന്ദന്തി തുണ്ഹിമാസീനം, നിന്ദന്തി ബഹുഭാണിനം;

മിതഭാണിമ്പി നിന്ദന്തി, നത്ഥി ലോകേ അനിന്ദിതോ’’തി. (ധ. പ. ൨൨൭);

തനുയാതി വാ കതിപയാ. തേനാഹ ‘‘അപ്പകാ’’തി. സദാ സതാതി ഹിരിനിസേധഭാവേ കാരണവചനം. പപ്പുയ്യാതി പത്വാ അധിഗന്ത്വാ. വാനതോ നിക്ഖന്തത്താ നിബ്ബാനം, അസങ്ഖതധാതു.

ഹിരീസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. കുടികാസുത്തവണ്ണനാ

൧൯. അന്തോതി കുച്ഛിഅബ്ഭന്തരേ. വസനട്ഠാനട്ഠേനാതി വസനഭാവേന. കുലപവേണിന്തി കുലാചാരം കുലതന്തിം. സന്താനകട്ഠേനാതി കുലസന്തതിയാ ബന്ധനഭാവേന. ഏവം സബ്ബപദേഹി പുച്ഛിതത്ഥസ്സ അനുജാനനവസേന ‘‘ഏകംസവചനേ നിപാതോ’’തി വുത്തം. ആപാദികാ പോസികാ മാതുച്ഛാ മഹാപജാപതി മാതാ ഏവാതി കത്വാ ‘‘പഹായ പബ്ബജിതത്താ’’തി അവിസേസതോ വുത്തം. പഹായ പബ്ബജിതത്താ നത്ഥീതി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ. പുന മാതുകുച്ഛിവാസാദീനം അഭാവവചനേനേവ വട്ടമ്ഹി ബന്ധനസ്സ അഭാവോ ദീപിതോ ഹോതീതി ന ഗഹിതോ. അയം കിര ദേവതാ യഥാ പുഥുജ്ജനാ ബുദ്ധാനം ഗുണേ ന ജാനന്തി, ഏവം ന ജാനാതി, തസ്മാ ‘‘മയാ സന്നാഹം ബന്ധിത്വാ’’തിആദിമാഹ.

കുടികാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. സമിദ്ധിസുത്തവണ്ണനാ

൨൦. തപനഭാവേന തപനോദകത്താ തപോദാതി തസ്സ രഹദസ്സ നാമം. തേനാഹ ‘‘തത്തോദകസ്സ രഹദസ്സാ’’തി. തതോതി നാഗഭവനേ ഉദകരഹദതോ തപോദാ നാമ നദീ സന്ദതി. സാ ഹി നദീ ഭൂമിതലം ആരോഹതി. ‘‘ഏദിസാ ജാതാ’’തി വചനസേസോ. പേതലോകോതി ലോഹകുമ്ഭിനിരയാ ഇധാധിപ്പേതാതി വദന്തി. രഹദസ്സ പന ആദിതോ പബ്ബതപാദവനന്തരേസു ബഹൂ പേതാ വിഹരന്തി, സ്വായമത്ഥോ പേതവത്ഥുപാളിയാ ലക്ഖണസംയുത്തേന ച ദീപേതബ്ബോ. യതായന്തി യതോ രഹദതോ അയം. സാതോദകോതി മധുരോദകോ. സേതോദകോതി പരിസുദ്ധോദകോ, അനാവിലോദകോതി അത്ഥോ. തതോതി തപോദാനദിതോ.

സമിദ്ധോതി അവയവാനം സമ്പുണ്ണതായ സംസിദ്ധിയാവ സമ്മാ ഇദ്ധോ. തേനാഹ ‘‘അഭിരൂപോ’’തിആദി. പധാനേ സമ്മസനധമ്മേ നിയുത്തോ, തം വാ ഏത്ഥ അത്ഥീതി പധാനികോ. സേനാസനം സുട്ഠപിതദ്വാരവാതപാനം, തേസം പിദഹനേന ഉതും ഗാഹാപേത്വാ.

പുബ്ബാപയമാനോതി ന്ഹാനതോ പുബ്ബഭാഗേ വിയ വോദകഭാവം ആപജ്ജമാനോ ഗമേന്തോ. അവത്തം പടിക്ഖിപിത്വാ വത്തം ദസ്സേതും ‘‘തത്ഥ…പേ… ന ഓതരിതബ്ബ’’ന്തി പഠമം വുത്തം. സബ്ബദിസാപലോകനം യഥാ ന്ഹായനട്ഠാനസ്സ മനുസ്സേഹി വിവിത്തഭാവജാനനത്ഥം. ഖാണുആദിവവത്ഥാപനം ചീവരാദീനം ഠപനത്ഥം ഉദകസമീപേതി അധിപ്പായോ. ഉക്കാസനം അമനുസ്സാനം അപഗമനത്ഥം. അവകുജ്ജട്ഠാനം തങ്ഖണേപി ഉപരിമകായസ്സ ഉജുകം അവിവടകരണത്ഥം. ചീവരപിട്ഠേയേവ ഠപേതബ്ബം യത്ഥ വാ തത്ഥ വാ അട്ഠപേത്വാ. ഉദകന്തേതി ഉദകസമീപേ. സിന്നട്ഠാനന്തി സേദഗതപദേസോ. പസാരേതബ്ബം തസ്സ സുക്ഖാപനത്ഥം. സംഹരിത്വാ ഠപനം പുന സുഖേന ഗഹേത്വാ നിവാസനത്ഥം. നാഭിപ്പമാണമത്തം ഓതരണം താവതാ ഉദകപടിച്ഛാദിലക്ഖണപ്പത്തതോ. വീചിം അനുട്ഠാപേന്തേനാതിആദി സംയതകാരിതാദസ്സനം. നിവാസനം പരിക്ഖിപിത്വാതി അന്തരവാസകം കടിപ്പദേസസ്സ യഥാ പരിതോ ഹോതി, ഏവം ഖിപിത്വാ പരിവസിത്വാ.

സരീരവണ്ണോപി വിപ്പസീദി സമ്മദേവ ഭാവനാനുസ്സതിമ്പി വിന്ദന്തസ്സാതി അധിപ്പായോ. സമനം നിഗ്ഗഹേതുന്തി കിലേസവസം ഗതം അത്തനോ ചിത്തം നിഗ്ഗണ്ഹിതും. കാമൂപനീതാതി കാമം ഉപഗതചിത്താ. അഥ വാ കിലേസകാമേന ഥേരേ ഉപനീതചിത്താ.

അപരിഭുഞ്ജിത്വാതി അനനുഭോത്വാ. അനുഭവിതബ്ബന്തി അത്ഥതോ ആപന്നമേവാതി ആഹ ‘‘പഞ്ചകാമഗുണേ’’തി. ഭിക്ഖസീതി യാചസി. തഞ്ച ഭിക്ഖാചരിയവസേനാതി ആഹ ‘‘പിണ്ഡായ ചരസീ’’തി. കാമപരിഭോഗഗരുഗമനകാലോ നാമ വിസേസതോ പഠമയോബ്ബനാവത്ഥാതി ആഹ ‘‘ദഹരയോബ്ബനകാലോ’’തി. ഓഭഗ്ഗേനാതി മജ്ഝേ സംഭഗ്ഗകായേന. ജിണ്ണകാലേ ഹി സത്താനം കടിയം കായോ ഓഭഗ്ഗോ ഹോതി.

വോതി നിപാതമത്തം ‘‘യേ ഹി വോ അരിയാ’’തിആദീസു വിയ. സത്താനന്തി സാമഞ്ഞവചനം, ന മനുസ്സാനം ഏവ. ദേഹനിക്ഖേപനന്തി കളേവരട്ഠപിതട്ഠാനം. നത്ഥി ഏതേസം നിമിത്തന്തി അനിമിത്താ, ‘‘ഏത്തകം അയം ജീവതീ’’തിആദിനാ സഞ്ജാനനനിമിത്തരഹിതാതി അത്ഥോ. ന നായരേതി ന ഞായന്തി. ഇതോ പരന്തി ഏത്ഥ പരന്തി അഞ്ഞം കാലം. തേന ഓരകാലസ്സപി സങ്ഗഹോ സിദ്ധോ ഹോതി. പരമായുനോ ഓരകാലേ ഏവ ചേത്ഥ പരന്തി അധിപ്പേതം തതോ പരം സത്താനം ജീവിതസ്സ അഭാവതോ. വവത്ഥാനാഭാവതോതി കാലവസേന വവത്ഥാനാഭാവതോ. വവത്ഥാനന്തി ചേത്ഥ പരിച്ഛേദോ വേദിതബ്ബോ, ന അസങ്കരതോ വവത്ഥാനം, നിച്ഛയോ വാ. അബ്ബുദപേസീതിആദീസു അബ്ബുദകാലോ പേസികാലോതിആദിനാ കാല-സദ്ദോ പച്ചേകം യോജേതബ്ബോ. കാലോതി ഇധ പുബ്ബണ്ഹാദിവേലാ അധിപ്പേതാ. തേനാഹ പുബ്ബണ്ഹേപി ഹീതിആദി. ഇധേവ ദേഹേന പതിതബ്ബന്തി സമ്ബന്ധോ. അനേകപ്പകാരതോതി നഗരേ ജാതാനം ഗാമേ, ഗാമേ ജാതാനം നഗരേ, വനേ ജാതാനം ജനപദേ, ജനപദേ ജാതാനം വനേതിആദിനാ അനേകപ്പകാരതോ. ഇതോ ചുതേനാതി ഇതോ ഗതിതോ ചുതേന. ഇധ ഇമിസ്സം ഗതിയം. യന്തേ യുത്തഗോണോ വിയാതി യഥാ യന്തേ യുത്തഗോണോ യന്തം നാതിവത്തതി, ഏവം കാലോ ഗതിപഞ്ചകന്തി ഏവം ഉപമാസംസന്ദനം വേദിതബ്ബം.

അയം കാലോതി അയം മരണകാലോ. പച്ഛിമേ കാലേതി പച്ഛിമേ വയേ. തിസ്സോ വയോസീമാതി. പഠമാദികാ തിസ്സോ വയസ്സ സീമാ അതിക്കന്തേന. പുരിമാനം ഹി ദ്വിന്നം വയാനം സബ്ബസോ സീമാ അതിക്കമിത്വാ പച്ഛിമസ്സ ആദിസീമം അതിക്കന്തോ തഥാ വുത്തോ. ‘‘അയഞ്ഹി സമണധമ്മോ…പേ… ന സക്കാ കാതു’’ന്തി വത്വാ തമത്ഥം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘തദാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ഗണ്ഹിതുന്തി പാളിതോ അത്ഥതോ ച ഹദയേ ഠപനവസേന ഗണ്ഹിതും. പരിഭുഞ്ജിതുന്തി വുത്തധമ്മപരിഹരണസുഖം അനുഭവിതും. ഏകസ്സ കഥനതോ പഠമം ഗാഥം സുത്തം വാ ഉസ്സാരേതി, തസ്മിം നിട്ഠിതേ ഇതരോ ധമ്മകഥികോ തംയേവ വിത്ഥാരേന്തോ ധമ്മം കഥേതി, അയം സരഭാണധമ്മകഥാ. സുത്തഗേയ്യാനുസാരേന യാവ പരിയോസാനാ ഉസ്സാരണം സരഭഞ്ഞധമ്മകഥാ. ‘‘മാ മം കാലോ ഉപച്ചഗാ’’തി വദന്തോ ‘‘സമണധമ്മസ്സ കരണസ്സ അയം മേ കാലോ’’തി കഥേതി, തതോ പരോ ‘‘പച്ഛിമവയോ അഞ്ഞോ കാലോ’’തി കഥേതി. ‘‘കാലം വോഹം…പേ… തസ്മാ അഭുത്വാ ഭിക്ഖാമീ’’തി വദന്തോ അത്തനാ കതം പടിപത്തിഞ്ച സഹേതുകം സാനിസംസം കഥേതി.

തം ഗാരവകാരണം സന്ധായ. ഏതന്തി ‘‘അഥ ഖോ സാ ദേവതാ പഥവിയം പതിട്ഠഹിത്വാ’’തി ഏതം വുത്തം. ദഹരോ ത്വന്തിആദിമാഹ ലോഭാഭിഭൂതതായ അധിഗതത്താ. സബ്ബസമ്പത്തിയുത്തോതി ഭോഗസമ്പദാ പരിവാരസമ്പദാതി സബ്ബസമ്പത്തീഹി യുത്തോ. അലങ്കാരപരിഹാരന്തി അലങ്കാരകരണം. അനിക്കീളിതാവീതി അകീളിതപുബ്ബോ. കീളനഞ്ചേത്ഥ കാമാനം പരിഭോഗോതി ആഹ ‘‘അഭുത്താവീ’’തി. അകതകാമകീളോതി അകതകാമാനുഭവനപ്പയോഗോ. സയം അത്തനാ ഏവ ദിസ്സന്തീതി സന്ദിട്ഠാ, സന്ദിട്ഠാ ഏവ സന്ദിട്ഠികാ, അത്തപച്ചക്ഖതോ സന്ദിട്ഠികാ. പകട്ഠോ കാലോ പത്തോ ഏതേസന്തി കാലികാ, തേ കാലികേ.

ചിത്താനന്തരന്തി ഇച്ഛിതചിത്താനന്തരം, ഇച്ഛിതിച്ഛിതാരമ്മണാകാരേതി അത്ഥോ. തേനേവാഹ ‘‘ചിത്താനന്തരം ഇച്ഛിതിച്ഛിതാരമ്മണാനുഭവനം ന സമ്പജ്ജതീ’’തിആദി. ചിത്താനന്തരം ലദ്ധബ്ബതായാതി അനന്തരിതസമാധിചിത്താനന്തരം ലദ്ധബ്ബഫലതായ. സമോഹിതേസുപീതി സമ്ഭതേസുപി. സമ്പന്നകാമസ്സാതി സമിദ്ധകാമസ്സ. ചിത്തകാരാ രൂപലാഭേന, പോത്ഥകാരാ പടിമാകാരകാ, രൂപകാരാ ദന്തരൂപകട്ഠരൂപ-ലോഹരൂപാദികാരകാ. ആദിസദ്ദേന നാനാരൂപവേസധാരീനം നടാദീനം സങ്ഗഹോ. സേസദ്വാരേസൂതി ഏത്ഥ ഗന്ധബ്ബമാലാകാരസൂപകാരാദയോ വത്തബ്ബാ.

സോതി സമിദ്ധിത്ഥേരോ. സമോഹിതസമ്പത്തിനാതി സങ്ഗാഹഭോഗൂപകരണസമ്പത്തിനാ. പത്തബ്ബദുക്ഖസ്സാതി കാമാനം ആപജ്ജനരക്ഖണവസേന ലദ്ധബ്ബസ്സ കായികചേതസികദുക്ഖസ്സ. ഉപായാസസ്സാതി ദള്ഹപരിസ്സമസ്സ വിരതസ്സ. ‘‘വിസ്സാതസ്സാ’’തി കേചി. ‘‘പച്ചവേക്ഖണഞാണേനാ’’തി കേചി പഠന്തി. അസുകസ്മിം നാമ കാലേ ഫലം ഹോതീതി ഏവം ഉദിക്ഖിതബ്ബോ നസ്സ കാലോതി അകാലോ. ഏത്ഥാതി ഏതേസു നവസു ലോകുത്തരധമ്മേസു. ഏഹിപസ്സവിധിന്തി ‘‘ഏഹി പസ്സാ’’തി ഏവം പവത്തവിധിവചനം. ഉപനേതബ്ബോതി വാ ഉപനേയ്യോ, സോ ഏവ ഓപനേയ്യികോ. വിഞ്ഞൂഹീതി വിദൂഹി പടിവിദ്ധസച്ചേഹി. തേ ഏകംസതോ ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂആദയോ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘ഉഗ്ഘടിതഞ്ഞൂആദീഹീ’’തി. ‘‘പച്ചത്ത’’ന്തി ഏതസ്സ പതിഅത്തനീതി ഭുമ്മവസേന അത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘അത്തനി അത്തനീ’’തി.

സബ്ബപദേഹി സമ്ബന്ധോതി ‘‘കഥം ആദീനവോ ഏത്ഥ ഭിയ്യോ, കഥം അകാലികോ’’തിആദിനാ സബ്ബേഹി പച്ചേകം സമ്ബന്ധോ വേദിതബ്ബോ.

നവോതി തരുണോ ന ചിരവസ്സോ. യേ ഭിക്ഖുനോവാദകലക്ഖണപ്പത്താ, തേ സന്ധായ ‘‘വീസതിവസ്സതോ പട്ഠായ ഥേരോ’’തി വുത്തം. ഇധ സാസനം നാമ സിക്ഖത്തയസങ്ഗഹം പിടകത്തയന്തി ആഹ ‘‘ധമ്മേന ഹീ’’തിആദി. തത്ഥ ധമ്മേന വിനയോ ഏത്ഥ വിനാ ദണ്ഡസത്ഥേഹീതി ധമ്മവിനയോ. ധമ്മായ വിനയോ ഏത്ഥ ന ആമിസത്ഥന്തി ധമ്മവിനയോ. ധമ്മതോ വിനയോ ന അധമ്മതോതി ധമ്മവിനയോ. ധമ്മോ വാ ഭഗവാ ധമ്മസ്സാമീ ധമ്മകായത്താ, തസ്സ ധമ്മസഞ്ഞിതസ്സ സത്ഥു വിനയോ, ന തക്കികാനന്തി ധമ്മവിനയോ. ധമ്മേ വിനയോ ന അധമ്മേ വിനയോ. ധമ്മോ ച സോ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജമാനേ സത്തേ അപായേസു അപതമാനേ ധാരേതീതി, സബ്ബേ സംകിലേസതോ വിനേതീതി വിനയോ ചാതി ധമ്മവിനയോ. തേനാഹ ‘‘ഉഭയമ്പേതം സാസനസ്സേവ നാമ’’ന്തി.

ധമ്മവിനയോതി ധമ്മേന യുത്തോ വിനയോതി ധമ്മവിനയോ ആജഞ്ഞരഥോ വിയ. ധമ്മോ ച വിനയോ ചാതി വാ ധമ്മവിനയോ, തം ധമ്മവിനയം. ധമ്മവിനയാനഞ്ഹി സത്ഥുഭാവവചനതോ ധമ്മവിനയത്തസംസിദ്ധി ധമ്മവിനയാനം അഞ്ഞമഞ്ഞം വിസേസനതോ. അഭിധമ്മേപി വിനയവചനന്തി ധമ്മവിനയദ്വയസിദ്ധി, ദേസിതപഞ്ഞത്തവചനതോ ധമ്മവിനയസിദ്ധി. ധമ്മോ ചതുധാ ദേസിതോ സന്ദസ്സന-സമാദാപന-സമുത്തേജന-സമ്പഹംസനവസേന, വിനയോ ചതുധാ പഞ്ഞത്തോ സീലാചാരതോ പരാജിതവസേന. ധമ്മചരിയാ സകവിസയോ, വിനയപഞ്ഞത്തി ബുദ്ധവിസയോ. പരിയായേന ദേസിതോ ധമ്മോ, നിപ്പരിയായേന പഞ്ഞത്തോ വിനയോ. ധമ്മദേസനാ അധിപ്പായത്ഥപ്പധാനാ, വിനയപഞ്ഞത്തി വചനത്ഥപ്പധാനാ. പരമത്ഥസച്ചപ്പധാനോ ധമ്മോ, സമ്മുതിസച്ചപ്പധാനോ വിനയോ. ആസയസുദ്ധിപധാനോ ധമ്മോ, പയോഗസുദ്ധിപധാനോ വിനയോ.

കിരിയദ്വയസിദ്ധിയാ ധമ്മവിനയസിദ്ധി. ധമ്മേന ഹി അനുസാസനസിദ്ധി, വിനയേന ഓവാദസിദ്ധി. ധമ്മേന ധമ്മകഥാസിദ്ധി, വിനയേന അരിയതുണ്ഹീഭാവസിദ്ധി. സാവജ്ജദ്വയപരിവജ്ജനതോ ധമ്മവിനയസിദ്ധി. ധമ്മേന ഹി വിസേസതോ പകതിസാവജ്ജപരിച്ചാഗസിദ്ധി, വിനയേന പഞ്ഞത്തിസാവജ്ജപരിച്ചാഗസിദ്ധി. ഗഹട്ഠപബ്ബജിതാനം സാധാരണാസാധാരണഗുണദ്വയസിദ്ധി. ബഹുസ്സുതസുതപസന്നദ്വയതോ പരിയത്തി-പരിയാപുണന-ധമ്മവിഹാര-വിഭാഗതോ ധമ്മധരവിനയധരവിഭാഗതോ ച ധമ്മവിനയദ്വയസിദ്ധി, സരണദ്വയസിദ്ധിയാ ധമ്മവിനയദ്വയസിദ്ധി. ഇധ സത്താനം ദുവിധം സരണം ധമ്മോ അത്താ ച. തത്ഥ ധമ്മോ സുചിണ്ണോ സരണം. ‘‘ധമ്മോ ഹവേ രക്ഖതി ധമ്മചാരി’’ന്തി (ഥേരഗാ. ൩൦൩; ജാ. ൧.൧൦.൧൦൨; ൧.൧൫.൩൮൫) ഹി വുത്തം. സുദന്തോ അത്താപി സരണം ‘‘അത്താ ഹി അത്തനോ നാഥോ’’തി (ധ. പ. ൧൬൦, ൩൮൦) വചനതോ. തേന വുത്തം ‘‘സരണദ്വയസിദ്ധിയാ ധമ്മവിനയസിദ്ധീ’’തി. തത്ഥ യതസ്സ ധമ്മസിദ്ധി, യതോ ച വിനയസിദ്ധി, തദുഭയം ദസ്സേന്തോ ആഹ – ‘‘ധമ്മേന ഹേത്ഥ ദ്വേ പിടകാനി വുത്താനി, വിനയേന വിനയപിടക’’ന്തി. അധുനാ ആഗതോ ഇദാനേവ ന ചിരസ്സേവ ഉപഗതോ.

മഹന്തേ ഠാനേ ഠപേത്വാതി മഹേസക്ഖതാദസ്സനത്ഥം അത്തനോ പരിവാരേന മഹന്തട്ഠാനേ ഠപിതഭാവം പവേദേത്വാ. മഹതിയാതി ഉപസങ്കമനവന്ദനാദിവചനാപജ്ജനവസേന സമാചിണ്ണായ. സബ്ബേപി കിര നിസീദന്താ തം ഠാനം ഠപേത്വാവ നിസീദന്തി. ഥിരകരണവസേനാതി ദള്ഹീകരണവസേന. അയം കിര ദേവതാ ഞാണസമ്പന്നാ മാനജാതികാ, തസ്മാ നായം മാനം അപ്പഹായ മമ ദേസനം പടിവിജ്ഝിതും സക്കോതീതി മാനനിഗ്ഗണ്ഹനത്ഥം ആദിതോ ദുവിഞ്ഞേയ്യം കഥേന്തോ ഭഗവാ ‘‘അക്ഖേയ്യസഞ്ഞിനോ’’തിആദിനാ തായ ഞാതുമിച്ഛിതകാമാനം കാലികാദിഭാവം, ധമ്മസ്സ ച സന്ദിട്ഠികാദിഭാവം വിഭാവേന്തോ ദ്വേ ഗാഥാ അഭാസി.

അക്ഖേയ്യതോതി ഗിഹിലിങ്ഗപരിയായനാമവിസേസാദിവസേന തഥാ തഥാ അക്ഖാതബ്ബതോ. തേനാഹ ‘‘കഥാനം വത്ഥുഭൂതതോ’’തി. ഏതേസന്തി സത്താനം. പതിട്ഠിതാതി പവത്തിതാ ആസത്താ. പഞ്ചന്നം കാമസങ്ഗാദീനം വസേന ആസത്താ ഹോന്തു, ഇതരേസം പന കഥന്തി? അനിട്ഠങ്ഗതോപി ഹി ‘‘ഇദം നു ഖോ’’തിആദിനാ കങ്ഖതോ തത്ഥ ആസത്തോ ഏവ നാമ അവിജഹനതോ, തഥാ വിക്ഖേപഗതോ വിക്ഖേപവത്ഥുസ്മിം, അനുസയാനം പന ആസത്തഭാവേ വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി. മച്ചുനോ യോഗന്തി, മച്ചുബന്ധനം, മരണധമ്മതന്തി അത്ഥോ. യസ്മാ അപരിഞ്ഞാതവത്ഥുകാ അനതീതമരണത്താ മച്ചുനാ യഥാരുചി പയോജേതബ്ബാ, തത്ഥ തത്ഥ ഉപരൂപരി ച ഖിപിതായ ആണായ അബ്ഭന്തരേ ഏവ ഹോന്തി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘പയോഗം…പേ… ആഗച്ഛന്തീ’’തി. യസ്മാ തേഭൂമകാ ധമ്മാ കമനീയട്ഠേന കാമാ, നേസമ്പി കാലസ്സ ലദ്ധബ്ബതായ കാലികതാ ഇധ അക്ഖേയ്യവചനേന പവേദിതാ. തേനാഹ – ‘‘ഏവമിമായ ഗാഥായ കാലികാ കാമാ കഥിതാ’’തി. സബ്ബേപി തേഭൂമകാ ധമ്മാ കമനീയാ, യസ്മാ ച കാലികാനം കാമാനം തഥാസഭാവതാ കഥിതാ. അയമ്പി ഗാഥാ തദത്ഥമേവ ദീപേതീതി ഇമായ തേ കഥിതാ ഏവ ഹോന്തി. യേ ച സത്താ പഞ്ചസു ഖന്ധേസു ദിട്ഠിതണ്ഹാദിവസേന പതിട്ഠിതാ ‘‘ഇത്ഥീ, പുരിസോ, അഹം, മമാ’’തി ച അഭിനിവിസിയ കാമേ പരിഭുഞ്ജന്തി, തേ മരണം നാതിവത്തന്തി. ഏവമ്പേത്ഥ കാമാനം കാലികത്ഥോ കഥിതോതി ആഹ ‘‘കാലികാ കാമാ കഥിതാ’’തി.

അയം ഞാതപരിഞ്ഞാതി രൂപാരൂപധമ്മേ ലക്ഖണാദിതോ ഞാതേ കത്വാ പരിച്ഛിന്ദനപഞ്ഞാ. തേനാഹ ‘‘ഏവം ഞാതം കത്വാ’’തിആദി. പദട്ഠാനഗ്ഗഹണേനേവ ചേത്ഥ തേസം രൂപാരൂപധമ്മാനം പച്ചയോ ഗഹിതോതി പച്ചയപരിഗ്ഗഹസ്സപി സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. തീരേതി തുലേതി വീമംസതി. ദ്വാചത്താലീസായ ആകാരേഹീതി ഇമിനാ മത്ഥകപ്പത്തം മഹാവിപസ്സനം ദസ്സേതി. തേ പന ആകാരാ വിസുദ്ധിമഗ്ഗസംവണ്ണനായ വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാ. ‘‘അനിച്ചാനുപസ്സനായ നിച്ചസഞ്ഞം പജഹതീ’’തിആദിനാ വിപസ്സനാക്ഖണേപി ഏകദേസേന പഹാനം ലബ്ഭതേവ, അനവസേസതോ പന പഹാനവസേന പഹാനപരിഞ്ഞം ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘അഗ്ഗമഗ്ഗേന …പേ… അയം പഹാനപരിഞ്ഞാ’’തി. തഥാ ച ആഹ ‘‘ഏവം തീഹി പരിഞ്ഞാഹീ’’തിആദി.

അക്ഖാതാരന്തി അക്ഖാതബ്ബം, ന അക്ഖേയ്യകം. തേനാഹ ‘‘കമ്മവസേന കാരക’’ന്തിആദി. കാരകന്തി ച സാധനമാഹ. ന മഞ്ഞതീതി വാ മഞ്ഞനം നപ്പവത്തേതി അക്ഖാതാരന്തി ഖീണാസവം. അഥ വാ തഞ്ഹി തസ്സ ന ഹോതീതി തം കാരണം തസ്സ ഖീണാസവസ്സ ന ഹോതി ന വിജ്ജതി, യേന ദിട്ഠിതണ്ഹാദികാരണേന അക്ഖേയ്യം ഖന്ധപഞ്ചകം ‘‘തിസ്സോ’’തി വാ ‘‘ഫുസ്സോ’’തി വാ ‘‘ഇത്ഥീ’’തി വാ ‘‘പുരിസോ’’തി വാ അഭിനിവിസ്സ വദേയ്യാതി ഏവമേത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. മനുസ്സനാഗാദീഹി പൂജനീയത്താ ‘‘യക്ഖോ’’തി സബ്ബദേവാനം സാധാരണവചനന്തി ദേവധീതാപി ‘‘യക്ഖീ’’തി വുത്താ. അക്ഖേയ്യന്തി പഹാനപരിഞ്ഞായ പഹാനമഗ്ഗോ, തസ്സ ആരമ്മണഭൂതം നിബ്ബാനമ്പി ഗഹിതം. ന മഞ്ഞതീതി ഖീണാസവസ്സ അസ്സ ഫലപ്പത്തീതി ആഹ ‘‘നവവിധോ ലോകുത്തരധമ്മോ കഥിതോ’’തി.

വിസേസീതി വിസേസജാതിആദിവസേന സേയ്യോതി അത്ഥോ. തേസു ഗഹിതേസൂതി തേസു സേയ്യമാനാദീസു തീസു മാനേസു ഗഹിതേസു. തയോ സേയ്യമാനാ, തയോ സദിസമാനാ, തയോ ഹീനമാനാ ഗഹിതാവ ഹോന്തി. സോ പുഗ്ഗലോതി സോ അപ്പഹീനമഞ്ഞനപുഗ്ഗലോ. തേനേവ മാനേന ഹേതുഭൂതേന. ഉപഡ്ഢഗാഥായാതി പുരിമദ്ധേന പന വത്ഥുകാമാ വുത്താതി ആഹ ‘‘കാലികാ കാമാ കഥിതാ’’തി.

വിധീയതി വിസദിസാകാരേന ഠപീയതീതി വിധാ, കോട്ഠാസോ. കഥംവിധന്തി കഥം പതിട്ഠിതം, കേന പകാരേന പവത്തിതന്തി അത്ഥോ. വിദഹനതോ ഹീനാദിവസേന വിവിധേനാകാരേന ദഹനതോ ഉപധാരണതോ വിധാ, മാനോ. മാനേസൂതി നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം, മാനഹേതൂതി അത്ഥോ. ന ചലതീതി ന വേധതി അത്തനോ പരിസുദ്ധപകതിം അവിജഹനതോ.

പഞ്ഞാ ‘‘സങ്ഖാ’’തി ആഗതാ, പഞ്ഞാതി യോനിസോ പടിസങ്ഖാനം. സങ്ഖായകോതി സങ്കലനപദുപ്പാദനാദി-പിണ്ഡഗണനാവസേന ഗണകോ പപഞ്ചസങ്ഖാതി മാനാദിപപഞ്ചഭാഗാ. തേ തേ ധമ്മാ സമ്മാ യാഥാവതോ സങ്ഖായന്തി ഉപതിട്ഠന്തി ഏതായാതി സങ്ഖാ, പഞ്ഞാ. ഏകം ദ്വേതിആദിനാ സങ്ഖാനം ഗണനം പരിച്ഛിന്ദനന്തി സങ്ഖാ, ഗണനാ. സങ്ഖായതി ഭാഗസോ കഥീയതീതി സങ്ഖാ, കോട്ഠാസോ. സങ്ഖാനം സത്തോ പുഗ്ഗലോതിആദിനാ സഞ്ഞാപനന്തി സങ്ഖാ, രത്തോതിആദി പണ്ണത്തി. ഖീണാസവോ ജഹി പജഹി രാഗാദീനം സുപ്പഹീനത്താ. നവഭേദം പഭേദതോ, സങ്ഖേപതോ തിവിധമാനന്തി അത്ഥോ. നവവിധന്തി വാ പാഠേ നവഭേദത്താ അന്തരഭേദവസേന നവവിധന്തി അത്ഥോ. പച്ചയവിസേസേഹി ഇത്ഥിഭാവാദിവിസേസേഹി വിസേസേന മാനീയതി ഗബ്ഭോ ഏത്ഥാതി വിമാനം, ഗബ്ഭാസയോ. ന ഉപഗച്ഛീതി ന ഉപഗമിസ്സതി. തേനാഹ ‘‘അനാഗതത്ഥേ അതീതവചന’’ന്തി. ‘‘നാജ്ഝഗാ’’തി ഹി അതീതം ‘‘ന ഗമിസ്സതീ’’തി ഏതസ്മിം അത്ഥേ. ഛിന്ദി അരിയമഗ്ഗസത്ഥേന. ഓലോകയമാനാ ഉപപത്തീസു. സത്തനിവേസനേസൂതി സത്താനം ഉപപജ്ജട്ഠാനേസു. ലോകുത്തരധമ്മമേവ കഥേസി അരഹത്തസ്സ പവേദിതത്താ.

‘‘ഗാഥായ അത്ഥം കഥേതും വട്ടതീ’’തി അത്ഥ-സദ്ദോ ആഹരിത്വാ വത്തബ്ബോ. അട്ഠങ്ഗികമഗ്ഗവസേനപീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. സതിസമ്പജഞ്ഞം നാമ കുസലധമ്മാനുയോഗേ കാരണന്തി ആഹ ‘‘ദസകുസലകമ്മപഥകാരണ’’ന്തി.

അട്ഠങ്ഗികമഗ്ഗവസേന ച ഗാഥാഅത്ഥവചനേ അയം ഇദാനി വുച്ചമാനോ വിത്ഥാര-നയോ. തസ്മിം കിര ഠാനേതി തസ്മിം കിര ദേവതായ പുച്ഛിതം പഞ്ഹം വിസ്സജ്ജനട്ഠാനേ. ദേവതായ ഞാണപരിപാകം ഓലോകേത്വാ അനുപുബ്ബിയാ കഥായ സദ്ധിം സാമുക്കംസികദേസനാ മഹതീ ധമ്മദേസനാ അഹോസി. ഞാണം പേസേത്വാതി സത്ഥുദേസനായ അനുസ്സരണവസേന പത്തവിസുദ്ധിപടിപാടിപവത്തം ഭാവനാഞാണം ബന്ധിത്വാ. സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായാതി സത്ഥുദേസനാവിലാസേന അത്തനോ ച പരിപക്കഞാണത്താ പഠമം ഫലം പത്വാ. ഏവമാഹാതി ഏവം ‘‘പാപം ന കയിരാ’’തിആദിപ്പകാരേന ഗാഥമാഹ. അങ്ഗം ന ഹോതി, ആജീവോ യഥാ കുപ്പമാനോ വാചാകമ്മന്തവസേന കുപ്പതി, തഥാ സമ്പജ്ജമാനോപീതി. സോ വാചാകമ്മന്തപക്ഖികോ, തസ്മാ തഗ്ഗഹണേന ഗഹിതോവ ഹോതി. വായാമസതിസമാധയോ ഗഹിതാ സമാധിക്ഖന്ധസങ്ഗഹതോ. സമ്മാദിട്ഠിസമ്മാസങ്കപ്പാ ഗഹിതാ പഞ്ഞാക്ഖന്ധസങ്ഗഹതോ. അന്തദ്വയവിവജ്ജനം ഗഹിതം സരൂപേനേവാതി അധിപ്പായോ. ഇതീതിആദി നിഗമനം.

സമിദ്ധിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

നന്ദനവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. സത്തിവഗ്ഗോ

൧.സത്തിസുത്തവണ്ണനാ

൨൧. ദേസനാസീസന്തി ദേസനാപദേസലക്ഖണവചനന്തി അധിപ്പായോ. ഓമട്ഠോതി അധോമുഖം കത്വാ ദിന്നപ്പഹാരോ. ഇമിനാ ഏവ പസങ്ഗേന പഹാരേ വിഭാഗതോ ദസ്സേതും ‘‘ചത്താരോ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ഉപരി ഠത്വാതി ഹത്ഥിആദീനം ഉപരി ഠത്വാ. അധോമുഖം ദിന്നപ്പഹാരോതി ഖഗ്ഗകരവാലാദീനം അധോമുഖം കത്വാ പഹതപഹാരോ. ഉമ്മട്ഠോ വുത്തവിപരിയായേന വേദിതബ്ബോ. വിവിധപ്പഹാരോ വിമട്ഠോ. ‘‘ഓമട്ഠോ ഗഹിതോ’’തി വത്വാ തസ്സേവ ഗഹണേ കാരണം ദസ്സേതും ‘‘സോ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ദുഗ്ഗന്ധകിമിആദീനം വസേന അന്തോദോസോ. മഞ്ചേന സദ്ധിം ബന്ധിത്വാതി യസ്മിം മഞ്ചേ വണികപുഗ്ഗലോ നിപന്നോ, തത്ഥ തം സുബന്ധം കത്വാ പാദട്ഠാനം ഉദ്ധം കരോന്തേഹി സീസട്ഠാനം അധോ കാതബ്ബം. തേനാഹ ‘‘അധോസിരോ കാതബ്ബോ’’തി. പരിബ്ബജേതി പവത്തേയ്യ. സാ പന പവത്തി ഭാവനാവിഹാരേന യുത്താതി ആഹ ‘‘വിഹരേയ്യാ’’തി.

സല്ലസ്സ ഉബ്ബഹനം സല്ലുബ്ബഹനം. അത്ഥം പരിത്തകം ഗഹേത്വാ ഠിതാ ഉപമാകാരസ്സ വിക്ഖമ്ഭനപ്പഹാനസ്സ അധിപ്പേതത്താ. തേനാഹ ‘‘പുനപ്പുന’’ന്തിആദി. അനുബന്ധോവ ഹോതി സതി പച്ചയേ ഉപ്പജ്ജനാരഹതോ ദേവതായ കാമരാഗപ്പഹാനസ്സ ജോതിതത്താ. നനു ഭഗവതാ അനാഗാമിമഗ്ഗേന ദേസനാ നിട്ഠാപേതബ്ബാതി? ന, ഇതരിസ്സാ ഞാണബലാനുരൂപദേസനായ പവത്തേതബ്ബതോ. വേനേയ്യജ്ഝാസയാനുകുലഞ്ഹി ധമ്മം ധമ്മസ്സാമീ ദേസേതീതി.

സത്തിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഫുസതിസുത്തവണ്ണനാ

൨൨. കമ്മം അഫുസന്തന്തി കമ്മഫസ്സം അഫുസന്തം, കമ്മം അകരോന്തന്തി അത്ഥോ. വിപാകോ ന ഫുസതീതി വിപാകഫസ്സോ ന ഫുസതി, വിപാകോ ന ഉപ്പജ്ജതേവ കാരണസ്സ അഭാവതോ. ഏവം ബ്യതിരേകമുഖേന കമ്മവട്ടേന വിപാകവട്ടം സമ്ബന്ധം കത്വാ അത്ഥം വത്വാ ഇദാനി കേവലം കമ്മവട്ടവസേന അത്ഥം വദന്തോ ‘‘കമ്മമേവാ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ നാകരോതോ കരിയതീതി കമ്മം അകുബ്ബതോ ന കയിരതി, അനഭിസന്ധികതകമ്മം നാമ നത്ഥീതി അത്ഥോ. ഇദാനി തമേവത്ഥം അന്വയതോ ദസ്സേതും ‘‘ഫുസന്തഞ്ചാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ തതോതി ഫുസനഹേതു. സേസം വുത്തനയമേവ. വുത്തമേവത്ഥം സകാരണം കത്വാ പരിവേഠിതവസേന വിഭൂതം കത്വാ ദസ്സേതും ‘‘തസ്മാ ഫുസന്ത’’ന്തിആദി വുത്തം. ധമ്മതാതി കാരകസ്സേവ കമ്മവിപാകാനുബന്ധോ, നാകാരകസ്സാതി അയം കമ്മവിപാകാനം സഭാവോ.

പച്ചേതി ഉപഗച്ഛതി അനുബന്ധതി. പാപന്തി പാപകം കമ്മം ഫലഞ്ച. അയഞ്ച അത്ഥോ അരഞ്ഞേ ലുദ്ദകസ്സ ഉയ്യോജനായ സുനഖേഹി പരിവാരിയമാനസ്സ ഭിക്ഖുനോ ഭയേന രുക്ഖം ആരുള്ഹസ്സ ചീവരേ ലുദ്ദസ്സ ഉപരി പതിതേ തസ്സ സുനഖേഹി ഖാദിത്വാ മാരിതവത്ഥുനാ ദീപേതബ്ബോതി.

ഫുസതിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ജടാസുത്തവണ്ണനാ

൨൩. യേന അത്ഥേന തണ്ഹാ ‘‘ജടാ’’തി വുത്താ, തമേവത്ഥം ദസ്സേതും ‘‘ജാലിനിയാ’’തി വുത്തം. സാ ഹി അട്ഠസതതണ്ഹാവിചരിതപഭേദാ അത്തനോ അവയവഭൂതാ ഏവ ജാലാ ഏതിസ്സാ അത്ഥീതി ജാലിനീതി വുച്ചതി. ഇദാനിസ്സാ ജടാകാരേന പവത്തിം ദസ്സേതും ‘‘സാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ രൂപാദീസു ആരമ്മണേസൂതി തസ്സാ പവത്തിട്ഠാനമാഹ രൂപാദിഛളാരമ്മണവിനിമുത്തസ്സ തണ്ഹാവിസയസ്സ അഭാവതോ. ഹേട്ഠുപരിയവസേനാതി കദാചി രൂപാരമ്മണേ കദാചി യാവ ധമ്മാരമ്മണാ, കദാചി ധമ്മാരമ്മണേ കദാചി യാവ രൂപാരമ്മണാതി ഏവം ഹേട്ഠാ ച ഉപരി ച പവത്തിവസേന. ദേസനാക്കമേന ചേത്ഥ ഹേട്ഠുപരിയതാ വേദിതബ്ബാ, കാമരാഗാദിവസേനപി അയമത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. സങ്ഖാരാനം ഖണികഭാവതോ അപരാപരുപ്പത്തി ഏത്ഥ സംസിബ്ബനന്തി ആഹ ‘‘പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനതോ സംസിബ്ബനട്ഠേനാ’’തി. ഇദം യേന സമ്ബന്ധേന ജടാ വിയാതി ജടാതി ജടാതണ്ഹാനം ഉപമൂപമേയ്യതാ, തംദസ്സനം. അയഞ്ഹേത്ഥ അത്ഥോ – യഥാ ജാലിനീ വേളുഗുമ്ബസ്സ സാഖാ, താസം സഞ്ചയാദയോ ച അത്തനോ അവയവേഹി സംസിബ്ബിതാ വിനദ്ധാ ‘‘ജടാ’’തി വുച്ചന്തി, ഏവം തണ്ഹാപി സംസിബ്ബനസഭാവേനാതി.

ഇമേ സത്താ ‘‘മമ ഇദ’’ന്തി പരിഗ്ഗഹിതം അത്തനിബ്ബിസേസം മഞ്ഞമാനാ അബ്ഭന്തരിമം കരോന്തി. അബ്ഭന്തരട്ഠോ ച അന്തോ-സദ്ദോതി സകപരിക്ഖാരേസു ഉപ്പജ്ജനമാനാപി തണ്ഹാ ‘‘അന്തോജടാ’’തി വുത്താ. പബ്ബജിതസ്സ പത്താദി, ഗഹട്ഠസ്സ ഹത്ഥിആദി സകപരിക്ഖാരോ. അത്താതി ഭവതി ഏത്ഥ അഭിമാനോതി അത്തഭാവോ, ഉപാദാനക്ഖന്ധപഞ്ചകം. സരീരന്തി കേചി. ‘‘മമ അത്തഭാവോ സുന്ദരോ, അസുകസ്സ വിയ മമ അത്തഭാവോ ഭവേയ്യാ’’തിആദിനാ സകഅത്തഭാവാദീസു തണ്ഹായ ഉപ്പജ്ജനാകാരോ വേദിതബ്ബോ. അത്തനോ ചക്ഖാദീനി അജ്ഝത്തികായതനാനി, അത്തനോ ച പരേസഞ്ച രൂപാദീനി ബാഹിരായതനാനി, പരേസം സബ്ബാനി വാ. സപരസന്തതിപരിയാപന്നാനി വാ ചക്ഖാദീനി അജ്ഝത്തികായതനാനി, തഥാ രൂപാദീനി ബാഹിരായതനാനി. പരിത്തമഹഗ്ഗതഭവേസു പവത്തിയാപി തണ്ഹായ അന്തോജടാബഹിജടാഭാവോ വേദിതബ്ബോ. കാമഭവോ ഹി കസ്സചിപി കിലേസസ്സ അവിക്ഖമ്ഭിതത്താ കത്ഥചിപി അവിമുത്തോ അജ്ഝത്തഗ്ഗഹണസ്സ വിസേസപച്ചയോതി ‘‘അജ്ഝത്തം അന്തോ’’തി ച വുച്ചതി, തബ്ബിപരിയായതോ രൂപാരൂപഭവോ ‘‘ബഹിദ്ധാ ബഹീ’’തി ച. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘അജ്ഝത്തസംയോജനോ പുഗ്ഗലോ, ബഹിദ്ധാസംയോജനോ പുഗ്ഗലോ’’തി (അ. നി. ൨.൩൭).

വിസയഭേദേന പവത്തിആകാരഭേദേന അനേകഭേദഭിന്നമ്പി തണ്ഹം ജടാഭാവസാമഞ്ഞേന ഏകന്തി ഗഹേത്വാ ‘‘തായ ഏവം ഉപ്പജ്ജമാനായ ജടായാ’’തി വുത്തം. സാ പന പജാതി വുത്തസത്തസന്താനപരിയാപന്നാ ഏവ ഹുത്വാ പുനപ്പുനം തം ജടേന്തീ വിനന്ധന്തീ പവത്തതീതി ആഹ ‘‘ജടായ ജടിതാ പജാ’’തി. തഥാ ഹി പരമത്ഥതോ യദിപി അവയവബ്യതിരേകേന സമുദായോ നത്ഥി, ഏകദേസോ പന സമുദായോ നാമ ന ഹോതീതി അവയവതോ സമുദായം ഭിന്നം കത്വാ ഉപമൂപമേയ്യം ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാ നാമ വേളുജടാദീഹി…പേ… സംസിബ്ബിതാ’’തി ആഹ. ഇമം ജടന്തി സമ്ബന്ധോ. തീസു ധാതൂസു ഏകമ്പി അസേസേത്വാ സംസിബ്ബനേന തേധാതുകം ജടേത്വാ ഠിതം. തേനസ്സാ മഹാവിസയതം വിജടനസ്സ ച സുദുക്കരഭാവമാഹ. വിജടേതും കോ സമത്ഥോതി ഇമിനാ ‘‘വിജടയേ’’തി പദം സത്തിഅത്ഥം, ന വിധിഅത്ഥന്തി ദസ്സേതി.

ഏവം ‘‘അന്തോജടാ’’തിആദിനാ പുട്ഠോ അഥസ്സ ഭഗവാ തമത്ഥം വിസ്സജ്ജേന്തോ ‘‘സീലേ പതിട്ഠായാ’’തിആദിമാഹ. ഏത്ഥ സീലേതി കുസലസീലേ. തം പന പാതിമോക്ഖസംവരാദിഭേദേസു പരിസുദ്ധമേവ ഇച്ഛിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ചതുപാരിസുദ്ധിസീലേ’’തി.

നരതി നേതീതി നരോ, പുരിസോ. കാമം ഇത്ഥീപി തണ്ഹാജടാവിജടനേ സമത്ഥാ അത്ഥി, പധാനമേവ പന സത്തം ദസ്സേന്തോ ‘‘നരോ’’തി ആഹ യഥാ ‘‘സത്ഥാ ദേവമനുസ്സാന’’ന്തി, അട്ഠകഥായം പന അവിഭാഗേന പുഗ്ഗലപരിയായോ അയന്തി ദസ്സേതും ‘‘നരോതി സത്തോ’’തി വുത്തം. വിപാകഭൂതായ സഹ പഞ്ഞായ ഭവതീതി സപഞ്ഞോ. തായ ഹി ആദിതോ പട്ഠായ സന്താനവസേന ബഹുലം പവത്തമാനായ അയം സത്തോ സവിസേസം സപഞ്ഞോതി വത്തബ്ബതം അരഹതി. വിപാകപഞ്ഞാപി ഹി സന്താനവിസേസേന ഭാവനാപഞ്ഞുപ്പത്തിയാ ഉപനിസ്സയപച്ചയോ ഹോതി അഹേതുകദ്വിഹേതുകാനം തദഭാവതോ. കമ്മജതിഹേതുകപടിസന്ധിപഞ്ഞായാതി കമ്മജായ തിഹേതുകപടിസന്ധിയം പഞ്ഞായാതി ഏവം തിഹേതുകസദ്ദോ പടിസന്ധിസദ്ദേന സമ്ബന്ധിതബ്ബോ, ന പഞ്ഞാസദ്ദേന. ന ഹി പഞ്ഞാ തിഹേതുകാ അത്ഥി. പടിസന്ധിതോ പഭുതി പവത്തമാനാ പഞ്ഞാ ‘‘പടിസന്ധിയം പഞ്ഞാ’’തി വുത്താ തംമൂലകത്താ, ന പടിസന്ധിക്ഖണേ പവത്താ ഏവ.

ചിന്തേതി ആരമ്മണം ഉപനിജ്ഝായതീതി ചിത്തം, സമാധി. സോ ഹി സാതിസയം ഉപനിജ്ഝാനകിച്ചോ. ന ഹി വിതക്കാദയോ വിനാ സമാധിനാ തമത്ഥം സാധേന്തി, സമാധി പന തേഹി വിനാപി സാധേതീതി. പഗുണബലവഭാവാപാദനേന പച്ചയേഹി ചിത്തം, അത്തസന്താനം ചിനോതീതിപി ചിത്തം, സമാധി. പഠമജ്ഝാനാദിവസേന ചിത്തവിചിത്തതായ ഇദ്ധിവിധാദിചിത്തകരണേന ച സമാധി ചിത്തന്തി വിനാപി പരോപദേസേനസ്സ ചിത്തപരിയായോ ലബ്ഭതേവ. അട്ഠകഥായം പന ചിത്ത-സദ്ദോ വിഞ്ഞാണേ നിരുള്ഹോതി കത്വാ വുത്തം ‘‘ചിത്തസീസേന ഹേത്ഥ അട്ഠ സമാപത്തിയോ കഥിതാ’’തി. യഥാസഭാവം പകാരേഹി ജാനാതീതി പഞ്ഞാ. സാ യദിപി കുസലാദിഭേദതോ ബഹുവിധാ, ‘‘ഭാവയ’’ന്തി പന വചനതോ ഭാവേതബ്ബാ ഇധാധിപ്പേതാതി തം ദസ്സേന്തോ ‘‘പഞ്ഞാനാമേന വിപസ്സനാ കഥിതാ’’തി. യദിപി കിലേസാനം പഹാനം ആതാപനം, തം സമ്മാദിട്ഠിആദീനമ്പി അത്ഥേവ, ആതപ്പസദ്ദോ വിയ പന ആതാപ-സദ്ദോ വീരിയേ ഏവ നിരുള്ഹോതി ആഹ ‘‘ആതാപീതി വീരിയവാ’’തി. യഥാ കമ്മട്ഠാനം തായ പഞ്ഞായ പരിതോ ഹരീയതി പവത്തീയതി, ഏവം സാപി തദത്ഥം യോഗിനാതി ആഹ ‘‘പാരിഹാരിയപഞ്ഞാ’’തി. അഭിക്കമാദീനി സബ്ബകിച്ചാനി സാത്ഥകസമ്പജഞ്ഞാദിവസേന പരിച്ഛിജ്ജ നേതീതി സബ്ബകിച്ചപരിണായികാ.

യസ്മാ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനേന ഗാഥാ ഭാസിതാ, തസ്മാ പുഗ്ഗലാധിട്ഠാനമേവ ഉപമം ദസ്സേന്തോ ‘‘യഥാ നാമ പുരിസോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സുനിസിതന്തി സുട്ഠു നിസിതം, അതിവിയ തിഖിണന്തി അത്ഥോ. സത്ഥസ്സ നിസിതതരഭാവകരണം നിസാനസിലായം, ബാഹുബലേന ചസ്സ ഉക്ഖിപനന്തി ഉഭയമ്പേതം അത്ഥാപന്നം കത്വാ ഉപമാ വുത്താതി തദുഭയം ഉപമേയ്യം ദസ്സേന്തോ ‘‘സമാധിസിലായം സുനിസിതം…പേ… പഞ്ഞാഹത്ഥേന ഉക്ഖിപിത്വാ’’തി ആഹ. സമാധിഗുണേന ഹി പഞ്ഞായ തിക്ഖഭാവോ. യഥാഹ ‘‘സമാഹിതോ യഥാഭൂതം പജാനാതീ’’തി (സം. നി. ൩.൫; ൪.൯൯; ൫.൧൦൭൧). വീരിയഞ്ചസ്സാ ഉപത്ഥമ്ഭകം പഗ്ഗണ്ഹനതോ. വിജടേയ്യാതി വിജടേതും സക്കുണേയ്യ. വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനായ ഹി വത്തമാനായ യോഗാവചരോ തണ്ഹാജടം വിജടേതും സമത്ഥോ നാമ. വിജടനഞ്ചേത്ഥ സമുച്ഛേദവസേന പഹാനന്തി ആഹ – ‘‘സഞ്ഛിന്ദേയ്യ സമ്പദാലേയ്യാ’’തി.

മഗ്ഗക്ഖണേ പനേസ വിജടേതി നാമ, അഗ്ഗഫലക്ഖണേ സബ്ബസോ വിജടിതജടോ നാമ. തേനാഹ ‘‘ഇദാനീ’’തിആദി. യസ്മാ ജടായ വിജടനം അരിയമഗ്ഗേന, തഞ്ച ഖോ നിബ്ബാനം ആഗമ്മ, തസ്മാ തം സന്ധായാഹ ‘‘ജടായ വിജടനോകാസ’’ന്തി. യത്ഥ പന സാ വിജടീയതി, തം ദസ്സേതും ‘‘യത്ഥ നാമഞ്ചാ’’തിആദി വുത്തം. ‘‘പടിഘം രൂപസഞ്ഞാ ചാ’’തി ഗാഥാസുഖത്ഥം സാനുനാസികം കത്വാ നിദ്ദേസോ, ‘‘പടിഘരൂപസഞ്ഞാ’’തി വുത്തം ഹോതി. പടിഘസഞ്ഞാവസേന കാമഭവോ ഗഹിതോ കാമഭവപരിയാപന്നത്താ തായ. പഥവീകസിണാദിരൂപേ സഞ്ഞാ രൂപസഞ്ഞാ. ഉഭയത്ഥാപി സഞ്ഞാസീസേന ചിത്തുപ്പാദസ്സേവ ഗഹണം. ഭവസങ്ഖേപേനാതി ഭവഭാവേന സങ്ഖിപിതബ്ബതായ, ഭവലക്ഖണേന ഏകലക്ഖണത്താതി അത്ഥോ. രൂപേ വാ വിരജ്ജനവസേന ച വത്തും സക്കുണേയ്യാ ഇധ രൂപസഞ്ഞാതി വുത്താ, ഏവമ്പേത്ഥ അരൂപഭവസ്സ ച ഗഹിതതാ വേദിതബ്ബാ. ‘‘നാമഞ്ച രൂപഞ്ചാ’’തി അനവസേസതോ നാമരൂപം ഗഹിതന്തി അരൂപഭവ-അസഞ്ഞഭവാനമ്പേത്ഥ ഗഹണം സിദ്ധന്തി അപരേ. പരിയാദിയനട്ഠാനേതി പരിയാദിയനകാരണേ സബ്ബസോ ഖേപനനിമിത്തേ നിബ്ബാനേ. തേനാഹ ‘‘നിബ്ബാനം…പേ… ദസ്സിതോ ഹോതീ’’തി.

ജടാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. മനോനിവാരണസുത്തവണ്ണനാ

൨൪. ഏവംലദ്ധികാതി സബ്ബഥാപി ചിത്തുപ്പത്തി സദുക്ഖാ, സബ്ബഥാപി അചിത്തകഭാവോ സേയ്യോ, തസ്മാ യതോ കുതോചി ചിത്തം നിവാരേതബ്ബന്തി ഏവംദിട്ഠികാ. സോതി സത്തോ. അനിയ്യാനികകഥം കഥേതി അയോനിസോ ചിത്തനിവാരണം വദന്തീ. സംയതഭാവം ആഗതന്തി രാഗവിസേവനാദിതോ സമ്മദേവ സംയതഭാവം ഓതരഭാവം. ധമ്മചരിയാവസേന ഹി പവത്തമാനേ ചിത്തേ നത്ഥി ഈസകമ്പി രാഗാദിവിസേവനം, ന തസ്സ സമ്പതി ആയതിഞ്ച കോചി അനത്ഥോ സിയാ, തസ്മാ തം മനോ സബ്ബതോ അനവജ്ജവുത്തിതോ ന നിവാരേതബ്ബം. തേനാഹ ‘‘ദാനം ദസ്സാമീ’’തിആദി. യതോ യതോതി യതോ യതോ സാവജ്ജവുത്തിതോ അയോനിസോമനസികാരതോ. തന്തി മനോ നിവാരേതബ്ബം അനത്ഥാവഹത്താ.

മനോനിവാരണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. അരഹന്തസുത്തവണ്ണനാ

൨൫. കതാവീതി കതവാ, പരിഞ്ഞാദികിച്ചം കത്വാ നിട്ഠപേത്വാ ഠിതോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി കതകിച്ചോ’’തി. സ്വായമത്ഥോ അരഹന്തിആദിസദ്ദസന്നിധാനതോ വിഞ്ഞായതി. ഏവം ‘‘അഹം വദാമീ’’തിആദിആകാരേന പുച്ഛതി.

ഖന്ധാദീസു കുസലോതി ഖന്ധായതനാദീസു സലക്ഖണാദീസു ച സമൂഹാദിവസേന പവത്തിയഞ്ച ഛേകോ യഥാഭൂതവേദീ. ഉപലദ്ധിനിസ്സിതകഥന്തി അത്തുപലദ്ധിനിസ്സിതകഥം ഹിത്വാ. വോഹാരഭേദം അകരോന്തോതി ‘‘അഹം പരമത്ഥം ജാനാമീ’’തി ലോകവോഹാരം ഭിന്ദന്തോ അവിനാസേന്തോ ലോകേ ലോകസമഞ്ഞമേവ നിസ്സായ ‘‘അഹം, മമാ’’തി വദേയ്യ. ഖന്ധാ ഭുഞ്ജന്തീതിആദിനാ വോഹാരഭേദം, തത്ഥ ച ആദീനവം ദസ്സേതി.

മാനോ നാമ ദിട്ഠിയാ സമധുരോ. തഥാ ഹി ദുതിയമഗ്ഗാദീസു സമ്മാദിട്ഠിയാ പഹാനാഭിസമയസ്സ പടിവിപച്ചനീകേ പടിപത്തിസിദ്ധി. തേനാഹ ‘‘യദി ദിട്ഠിയാ വസേന ന വദതി, മാനവസേന നു ഖോ വദതീതി ചിന്തേത്വാ’’തി. വിധൂപിതാതി സന്താപിതാ ഞാണഗ്ഗിനാ ദഡ്ഢാ. തേ പന വിദ്ധംസിതാ നാമ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘വിധമിതാ’’തി. മമങ്കാരാദയോ മയന്തി സത്തസന്താനേ സതി പവത്തന്തി ഏതേനാതി മയോ, മഞ്ഞനാ. മയോ ഏവ മയതാതി ആഹ ‘‘മയതന്തി മഞ്ഞന’’ന്തി.

അരഹന്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. പജ്ജോതസുത്തവണ്ണനാ

൨൬. ദിവാരത്തിന്തി ന ആദിച്ചോ വിയ ദിവാ ഏവ, ന ചന്ദിമാ വിയ രത്തിം ഏവ, അഥ ഖോ ദിവാ ച രത്തിഞ്ച. തത്ഥ തത്ഥാതി യത്ഥ യത്ഥ സമ്പജ്ജലിതോ, തത്ഥ തത്ഥേവ പദേസേ, ന ആദിച്ചോ വിയ ചന്ദിമാ വിയ സകലം മഹാദിസം ദിസന്തരാളഞ്ച. ഞാണാനുഭാവേന ഉപ്പന്നാലോകോ ഞാണാലോകോതി വദന്തി. ‘‘ഇദം ദുക്ഖം അരിയസച്ചന്തി പുബ്ബേ മേ, ഭിക്ഖവേ, അനനുസ്സുതേസു ധമ്മേസു ചക്ഖും ഉദപാദി ഞാണം ഉദപാദി പഞ്ഞാ ഉദപാദി വിജ്ജാ ഉദപാദി ആലോകോ ഉദപാദീ’’തി (സം. നി. ൫.൧൦൮൧; മഹാവ. ൧൫; പടി. മ. ൨.൩൦) പന വചനതോ മഗ്ഗോ ഞാണാലോകോ. ‘‘തമോ വിഹതോ, ആലോകോ ഉപ്പന്നോ’’തി (മ. നി. ൧.൩൮൬; പാരാ. ൧൨) വാ വചനതോ വിജ്ജത്തയാലോകോ ഞാണാലോകോ. പഠമാഭിസമ്ബോധിയം വിയ സഞ്ജാതപീതിവിപ്ഫാരോ, വിസേസതോ രതനഘരേ സമന്തപട്ഠാനവിചിനനേ സഞ്ജാതപീതിവസേന ഉപ്പന്നസരീരോഭാസോ വാ പീതിആലോകോ. തത്ഥേവ ഉപ്പന്നപസാദവസേന സഞ്ജാതആലോകോവ പസാദാലോകോ. ധമ്മചക്കപവത്തനേ ‘‘അഞ്ഞാസി വത, ഭോ, കോണ്ഡഞ്ഞോ’’തി ഉപ്പന്നപസാദാലോകോതി ച വദന്തി. സബ്ബത്ഥേവ സത്ഥു ധമ്മദേസനാ സത്താനം ഹദയതമം വിധമന്തീ ധമ്മകഥാആലോകോ. സബ്ബോപി ബുദ്ധാനം പാതുഭാവാ ഉപ്പന്നോ ആലോകോതി ഇമിനാ സാവകാനം ദേസനായ സഞ്ജാതധമ്മാലോകോപി ബുദ്ധാനുഭാവോതി ദസ്സേതി.

പജ്ജോതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. സരസുത്തവണ്ണനാ

൨൭. സരണതോ അവിച്ഛേദവസേന പവത്തനതോ ഖന്ധാദീനം പടിപാടി സരാ. തേനാഹ ‘‘ഇമേ സംസാരസരാ’’തി. കുതോതി കേന കാരണേന, കിമ്ഹി വാ? തേനാഹ ‘‘കിം ആഗമ്മാ’’തി? ന പതിട്ഠാതി പച്ചയാഭാവതോ. ആപോതിആദിനാ പാളിയം ചതുന്നം മഹാഭൂതാനം അപ്പതിട്ഠാനാപദേസേന തത്ഥ കാമരൂപഭവാനം അഭാവോ ദസ്സിതോ. തദുഭയാഭാവദസ്സനേന ഹേട്ഠാ വുത്തനയേനേവ അരൂപഭവസ്സപി അഭാവോ ദസ്സിതോവ ഹോതി, യഥാരുതവസേന വാ ഏത്ഥ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. യസ്മാ പുരിമാ ദ്വേ ഗഹിതാ, ഗഹിതഞ്ച അത്ഥം പരിഗ്ഗഹേത്വാവ പച്ഛിമത്ഥോ പവത്തോതി.

സരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. മഹദ്ധനസുത്തവണ്ണനാ

൨൮. നിധീയതീതി നിധാനം. നിധാതബ്ബതം ഗതം നിഹിതന്തി അത്ഥോ. മുത്തസാരാദീതി മുത്താമണിവേളുരിയപവാളരജതജാതരൂപാദി. സുവണ്ണരജതഭാജനാദീതി ആദി-സദ്ദേന കഹാപണ-ധഞ്ഞകോട്ഠഭണ്ഡാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. തമ്പി ഹി നിച്ചപരിബ്ബയവസേന ഭുഞ്ജീയതീതി ‘‘ഭോഗോ’’തി വുച്ചതി. അഞ്ഞമഞ്ഞം അഭിഗിജ്ഝന്തീതി അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ സന്തകം അഭിഗിജ്ഝന്തി. തേനാഹ ‘‘പത്ഥേന്തീ’’തി. അനലങ്കതാതി ന അലം പരിയത്തന്തി ഏവം കതചിത്താ, അത്രിച്ഛതാമഹിച്ഛതാഹി അഭിഭൂതാ. തേനാഹ ‘‘അതിത്താ അപരിയത്തജാതാ’’തി. ഉസ്സുക്കജാതേസൂതി തംതംകിച്ചേ സഞ്ജാതഉസ്സുക്കേസു. നാനാകിച്ചജാതേസൂതി നാനാവിധകിച്ചേസു, സഞ്ജാതനാനാകിച്ചേസു വാ. വട്ടഗാമികപസുതേന വട്ടസോതം അനുസരന്തേസു. തണ്ഹാനിവാസതായ ഗേഹന്തിപി അഗാരന്തിപി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘മാതുഗാമേന സദ്ധിം ഗേഹ’’ന്തി. വിരാജിയാതി ഹേതുഅത്ഥദീപകം പദന്തി ആഹ ‘‘വിരാജേത്വാ’’തി, ത്വാ-സദ്ദോപി ചായം ഹേതുഅത്ഥോതി.

മഹദ്ധനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ചതുചക്കസുത്തവണ്ണനാ

൨൯. ഇരിയാ വുച്ചതി കായേന കത്തബ്ബകിരിയാ, തസ്സാ പവത്തിട്ഠാനഭാവതോ ഇരിയാപഥോ, ഗമനാദി. തം അപരാപരപ്പവത്തിയാ ചക്കം. തേനാഹ ‘‘ചതുചക്കന്തി ചതുഇരിയാപഥ’’ന്തി. നവദ്വാരന്തി കരജകായോ അധിപ്പേതോ. സോ ച കേസാദിഅസുചിപരിപൂരോതി ആഹ ‘‘പുണ്ണന്തി അസുചിപൂര’’ന്തി. തണ്ഹായ സംയുത്തന്തി തണ്ഹാസഹിതം. തേന ന കേവലം സഭാവതോ ഏവ, അഥ ഖോ നിസ്സിതധമ്മോ ച അസുചിം ദസ്സേതി. മാതുകുച്ഛിസങ്ഖാതേ അസുചിപങ്കേ ജാതത്താ പങ്കജാതം, കേസാദിഅസുചിപങ്കജാതത്താ ച പങ്കജാതം. യാത്രാതി അപഗമോ. തേന സഭാവതോ നിസ്സിതധമ്മതോ ച അസുചിസഭാവതോ കായതോ കഥം അപഗമോ സിയാതി പുച്ഛതി. തേനാഹ ‘‘ഏതസ്സാ’’തിആദി.

നഹനട്ഠേന ബന്ധനട്ഠേന നദ്ധീതി ഉപനാഹോ ഇധാധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘നദ്ധിന്തി ഉപനാഹ’’ന്തി. സോ പന ഇതോ പുബ്ബകാലേ കോധോതി ആഹ ‘‘പുബ്ബകാലേ’’തിആദി. പാളിനിദ്ദിട്ഠേതി ഉപനാഹഇച്ചാദികേ ഇധ പാളിയം നിദ്ദിട്ഠേ കിലേസേ ഠപേത്വാ അവസേസാ ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാദയോ സത്ത കിലേസാ ദുമ്മോചയതായ വരത്താ വിയാതി വരത്താതി വേദിതബ്ബാ. ആരമ്മണഗ്ഗഹണസഭാവതോ ഏകോ ഏവേസ ധമ്മോ, പവത്തി-ആകാരഭേദേന പന ഇച്ഛനട്ഠേന പത്ഥനട്ഠേന ഇച്ഛാ, ലുബ്ഭനട്ഠേന ഗിജ്ഝനട്ഠേന ലോഭോതി വുത്തോ. പഠമുപ്പത്തികാതി ഏകസ്മിം ആരമ്മണേ, വാരേ വാ പഠമം ഉപ്പന്നാ. അപരാപരുപ്പത്തികോതി പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജമാനകോ. അലദ്ധപത്ഥനാ അപ്പടിലദ്ധവത്ഥുമ്ഹി ആസത്തി ലോഭോ. ഉപ്പാടേത്വാതി സസന്താനതോ ഉദ്ധരിത്വാ.

ചതുചക്കസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ഏണിജങ്ഘസുത്തവണ്ണനാ

൩൦. ഏണിമിഗസ്സ വിയാതി ഏണിമിഗസ്സ ജങ്ഘാ വിയ. അവയവീസമ്ബന്ധേ ഹി ഇദം സാമിവചനം. പിണ്ഡിമംസസ്സ പരിതോ സമസണ്ഠിതത്താ സുവട്ടീതജങ്ഘോ. കിസന്തി ഥൂലഭാവപടിക്ഖേപപരാജോതനാ, ന സുട്ഠു കിസഭാവദീപനപരാതി ആഹ ‘‘അഥൂലം സമസരീര’’ന്തി. ആതപേന മിലാതന്തി തപസാ മിലാതകായം ഇന്ദ്രിയസന്താപനഭാവതോ. തേനേവാഹ – ‘‘തപോ മിലാത’’ന്തിആദി, തഥാ ചാഹ പാളിയം ‘‘അപ്പാഹാരം അലോലുപ’’ന്തി. യഥാ ‘‘വീരസ്സ ഭാവോ വീരിയ’’ന്തി വീരഭാവേന വീരിയം ലക്ഖീയതി, ഏവം വീരിയസമ്ഭവേന വീരഭാവോതി ആഹ ‘‘വീരന്തി വീരിയവന്ത’’ന്തി. ‘‘ചത്താരോ പഞ്ച ആലോപേ, അഭുത്വാ ഉദകം പിവേ’’തി (ഥേരഗാ. ൯൮൩; മി. പ. ൬.൫.൧൦) ധമ്മസേനാപതിവുത്തനിയാമേന പരിമിതഭോജിതായ അപ്പാഹാരതാ ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതാ. ‘‘മിതാഹാര’’ന്തി വത്വാ പുന പരിച്ഛിന്നകാലഭോജിതായപി അപ്പാഹാരതം ദസ്സേന്തോ ‘‘വികാല…പേ… പരിത്താഹാര’’ന്തി ആഹ. ചതൂസു പച്ചയേസു ലോലുപ്പവിരഹിതം ബോധിമൂലേ ഏവ സബ്ബസോ ലോലുപ്പസ്സ പഹീനത്താ. ‘‘ചതൂസു പച്ചയേസൂ’’തി ഹി ഇമിനാവ സബ്ബത്ഥ ലോലുപ്പവിഗമോ ദീപിതോവാതി. രസതണ്ഹാപടിക്ഖേപോ വാ ഏസ ‘‘അപ്പാഹാര’’ന്തി വത്വാ ‘‘അലോലുപ’’ന്തി വുത്തത്താ. ‘‘സീഹം വാ’’തി ഏത്ഥ ഏകചരസദ്ദോ വിയ ഇവ-സദ്ദോ അത്ഥതോ ‘‘നാഗ’’ന്തി ഏത്ഥാപി ആനേത്വാ, സമ്ബന്ധിതബ്ബോതി ആഹ – ‘‘ഏകചരം സീഹം വിയ, ഏകചരം നാഗം വിയാ’’തി. ഏകചരാ അപ്പമത്താ ഏകീകതായ.

പഞ്ചകാമഗുണവസേന രൂപം ഗഹിതം തേസം രൂപസഭാവത്താ. മനേന നാമം ഗഹിതം മനസ്സ നാമസഭാവത്താ. അവിനിഭുത്തധമ്മേതി അവിനാഭാവധമ്മേ ഗഹേത്വാ. ആദി-സദ്ദേന ആയതനധാതുആദയോ ഗഹിതാ. കാമഗുണഗ്ഗഹണേന ഹേത്ഥ രൂപഭാവസാമഞ്ഞേന പഞ്ച വത്ഥൂനി ഗഹിതാനേവ ഹോന്തി, മനോഗഹണേന ധമ്മായതനം, ഏവം ദ്വാദസായതനാനി ഗഹിതാനി ഹോന്തി. ഇമിനാ നയേന ധാതുആദീനമ്പി ഗഹിതതാ യോജേതബ്ബാ. തേനാഹ ‘‘പഞ്ചക്ഖന്ധാദിവസേനപേത്ഥ ഭുമ്മം യോജേതബ്ബ’’ന്തി. ഏത്ഥാതി പാളിയം. കാമവത്ഥു ഭുമ്മം.

ഏണിജങ്ഘസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സത്തിവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. സതുല്ലപകായികവഗ്ഗോ

൧. സബ്ഭിസുത്തവണ്ണനാ

൩൧. സതം സാധൂനം സരണഗമനസീലാദിഭേദസ്സ ധമ്മസ്സ ഉല്ലപനതോ, അത്തനോ വാ പുബ്ബേനിവാസാനുസ്സതിയാ തസ്സ ധമ്മസ്സ ഉല്ലപനതോ കഥനതോ സതുല്ലപാ, ദേവതാ, താസം കായോ സമൂഹോ, തത്ഥ ഭവാതി സതുല്ലപകായികാ. തേനാഹ ‘‘സതം ധമ്മ’’ന്തിആദി. സമാദാനവസേന ഉല്ലപേത്വാ, ന വണ്ണനാകഥനമത്തേന തത്രാതി തസ്മിം താസം ദേവതാനം സതുല്ലപകായികഭാവേ. ഇദം വത്ഥൂതി ഇദം കാരണം. സമുദ്ദവാണിജാതി സംയത്തികാ. ഖിത്തസരവേഗേനാതി ജിയാമുത്തസരസദിസവേഗേന, സീഘഓഘേനാതി അത്ഥോ. ഉപ്പതതീതി ഉപ്പാതോ. ഉപ്പാതേ ഭവം ബ്യസനം ഉപ്പാതികം. പതിട്ഠാതി ഹിതപതിട്ഠാ. പരലോകേ ഹിതസുഖാവഹം അഭയകാരണം. ജങ്ഘസതന്തി മനുസ്സസതം. ജങ്ഘാസീസേന ഹി മനുസ്സേ വദതി സഹചാരിഭാവതോ. അഗ്ഗഹേസി പഞ്ചസീലാനി. ആസന്നാനാസന്നേസു ആസന്നസ്സേവ പഠമം വിപച്ചനതോ ‘‘ആസന്നകാലേ ഗഹിതസീലം നിസ്സായാ’’തി വുത്തം. ഘടാവസേനാതി സമൂഹവസേന.

സബ്ഭീതി സാധൂഹി. തേ ഹി സപരഹിതസാധനതോ പാസംസതായ സന്തഗുണതായ ച സന്തോതി വുച്ചതി. തേ പന യസ്മാ പണ്ഡിതലക്ഖണേഹി സമന്നാഗതാ ഹോന്തി, തസ്മാ ‘‘പണ്ഡിതേഹീ’’തി ആഹ. സമാസേഥാതി സംവസേഥാതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോതി ആഹ ‘‘സബ്ബഇരിയാപഥേ’’തിആദി. മിത്തസന്ഥവന്തി മേത്തിസന്ധാനം. സത്താനം ഹിതേസിതാലക്ഖണാ ഹി മേത്തി, സാ ച ഞാണസഹിതാ ഞാണപുബ്ബങ്ഗമാവാതി മിത്തസന്ഥവോ അസംകിലിട്ഠോ, ഇതരോ സംകിലിട്ഠോതി ആഹ ‘‘ന കേനചി സദ്ധിം കാതബ്ബോ’’തി. സദ്ധമ്മന്തി ദിട്ഠധമ്മികാദിഹിതാവഹം സുന്ദരധമ്മം. സേയ്യോതി ഹിതവഡ്ഢനതാദി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘വഡ്ഢീ’’തി.

സതം സാധൂനം, പണ്ഡിതാനന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോ. തപ്പടിയോഗവിസയത്താ അഞ്ഞ-സദ്ദസ്സ വുത്തം ‘‘അഞ്ഞതോ അന്ധബാലതോ’’തി. സോകനിമിത്തം സോകകാരണം ഉത്തരപദലോപേന ഇധ സോകസദ്ദേന ഗഹിതന്തി ആഹ ‘‘സോകവത്ഥൂന’’ന്തിആദി. സോകവത്ഥൂനി നാമ ചോരാദയോ അച്ഛിന്ദനാദിവസേന പരേസം സോകകരണതോ. സോകാനുഗതാ സോകപ്പത്താ.

ഥേരസ്സാതി സംകിച്ചത്ഥേരസ്സ. അത്തനോ ഭഗിനിയാ ജേട്ഠത്താ ‘‘തുമ്ഹേ’’തി ആഹ. അയം ‘‘ഇധ ചോരാ പടിപജ്ജിംസൂ’’തി അമ്ഹേ തിണായപി ന മഞ്ഞതീതി ചിന്തേത്വാ ഏകച്ചേ ‘‘മാരേമ ന’’ന്തി ആഹംസു. കരുണായ ഏകച്ചേ ‘‘വിസ്സജ്ജേമാ’’തി ആഹംസു. മന്തേത്വാതി ഭാസേത്വാ.

അഹു അഹോസി, ഭൂതപുബ്ബന്തി അത്ഥോ. അരഞ്ഞസ്മിം ബ്രഹാവനേതി താദിസേ ബ്രഹാവനേ, മഹാരഞ്ഞേ നിവാസീതി അത്ഥോ ചേതോതി ബ്യാധോ. കൂടാനീതി വാകുരാദയോ. ഓഡ്ഡേത്വാതി സജ്ജേത്വാ. സസകന്തി പേലകം ഉബ്ബിഗ്ഗാതി ഭീതതസിതാ. ഏകരത്തിന്തി ഏകരത്തേനേവ. ധനജാനീതി പരിബ്ബയവസേന അദ്ധികേഹി ലദ്ധബ്ബധനതോ ഹാനി, ‘‘സമണമ്പി നാമ ഹന്തി, കിം അമ്ഹേസു ലജ്ജിസ്സതീ’’തി അദ്ധികാനം അനാഗമനതോ ഏകദിവസം ലദ്ധബ്ബപരിബ്ബയമ്പി ന ലഭിസ്സന്തീതി അധിപ്പായോ.

ഞാതയോപി മാതാപിതുഭാതുഭഗിനിആദികേ ഞാതകേ. തേ കിര അധിമുത്തസ്സ ഭഗിനിയാ സന്തികം ഉപഗച്ഛന്താ അന്തരാമഗ്ഗേ തേന സമാഗതാ, അധിമുത്തോ സച്ചവാചം അനുരക്ഖന്തോ ചോരഭയം തേസം നാരോചേസി. തേന വുത്തം ‘‘തേസമ്പീ’’തിആദി. തം നിസ്സായ പബ്ബജിതത്താ ‘‘അധിമുത്തസാമണേരസ്സ സന്തികേ’’തി വുത്തം, ന ഉപസമ്പദാചരിയോ ഹുത്വാ. തേനാഹ ‘‘അത്തനോ അന്തേവാസികേ കത്വാ’’തി. സച്ചാനുരക്ഖണേന അനുത്തരഗുണാധിഗമേന ച ഞാതിമജ്ഝേ വിരോചതി.

സാതതന്തി സതതം. സ-സദ്ദസ്സ ഹി ഇധ സാഭാവോ യഥാ ‘‘സാരാഗോ’’തിആദീസു. സാതഭാവോ വാ സാതതന്തി ആഹ ‘‘സുഖം വാ’’തി. കാരണേനാതി തേന തേന കാരണേന. സബ്ബാസം താസം വചനം സുഭാസിതം, ഭഗവതോ പന ഉക്കംസഗതം സുഭാസിതമേവ. സ്വായമത്ഥോ തംതംഗാഥാപദേനേവ വിഞ്ഞായതീതി തം നീഹരിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘ന കേവല’’ന്തിആദി വുത്തം. തേന സപ്പുരിസൂപസംസേവസദ്ധമ്മാഭിയോഗോ യഥാ സത്താനം വഡ്ഢിയാ പഞ്ഞാപടിലാഭസ്സ ഏകന്തികം കാരണം, ഏവം സോകപച്ചയേ സതി വിസോകഭാവസ്സ, ഞാതിമജ്ഝേ സോഭായ, സുഗതിഗമനസ്സ, ചിരം സുഖട്ഠാനസ്സ, വട്ടദുക്ഖമോചനസ്സപി അഞ്ഞാസാധാരണം ഹോതീതി വുത്തമേവാതി ദട്ഠബ്ബം.

സബ്ഭിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. മച്ഛരിസുത്തവണ്ണനാ

൩൨. പമജ്ജനാകാരേന പവത്താ അനുപലദ്ധി പമാദോ. തേന ഏകന്തതോ സതിരഹിതാ ഹോന്തീതി വുത്തം ‘‘സതിവിപ്പവാസലക്ഖണേനാ’’തി. ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാദയോ ചേത്ഥ പമാദേനേവ സങ്ഗഹിതാ. ഇദാനി യഥാ മച്ഛരിയനിമിത്തഞ്ച പമാദനിമിത്തഞ്ച ദാനം ന ദീയതി, തം ദസ്സേതും ‘‘ഏകച്ചോ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. പരിക്ഖയം ഗമിസ്സതീതി ഭോഗപരിഹാനിം ഗമിസ്സതി. ഖിഡ്ഡാദീതി ആദി-സദ്ദേന മണ്ഡനവിഭൂസനഛണനക്ഖത്തകിച്ചബ്യസനാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. യസദായകന്തി കിത്തിയസസ്സ പരിവാരയസസ്സ ച ദായകം. സിരീദായകന്തി സോഭഗ്ഗദായകം. സമ്പത്തിദായകന്തി കുലഭോഗരൂപഭോഗസമ്പദാഹി സമ്പത്തിദായകം. പുഞ്ഞന്തി വാ ഇധ പുഞ്ഞഫലം ദട്ഠബ്ബം ‘‘ഏവമിദം പുഞ്ഞം പവഡ്ഢതീ’’തിആദീസു (ദീ. നി. ൩.൮൦) വിയ. അത്ഥി ദാനസ്സ ഫലന്തി ഏത്ഥ ദേയ്യധമ്മസ്സ അനവട്ഠിതതം ബഹുലസാധാരണതം, തം പഹായ ഗമനീയതം, തബ്ബിസയായ പീതിയാ സാവജ്ജതം, ദാനധമ്മസ്സ അനഞ്ഞസാധാരണതം അനുഗാമികതം, തബ്ബിസയായ പീതിയാ അനവജ്ജതം, ലോഭാദിപാപധമ്മാനം വിനോദനം, സേസപുഞ്ഞാനം ഉപനിസ്സയഞ്ച ജാനന്തേനാതി വത്തബ്ബം.

തംയേവ ബാലന്തി യോ മച്ഛരീ, തമേവ. അദാനസീലാ ബാലാ. ഏകച്ചോ ധനസ്സ പരിഭോഗപരിക്ഖയഭയേന അത്തനാപി ന പരിഭുഞ്ജതി അതിലോഭസേട്ഠി വിയാതി ആഹ ‘‘ഇധലോകപരലോകേസൂ’’തി.

യസ്മാ ഏകച്ചോ അദാനസീലോ പുരിസോ അദ്ധികേ ദിസ്വാ പസ്സന്തോപി ന പസ്സതി, തേസം കഥം സുണന്തോപി ന സുണോതി, സയം കിഞ്ചി ന കഥേതി, അദാതുകമ്യതാഥമ്ഭേ ബദ്ധോ ഹോതി, തസ്മാ തത്ഥ മതലിങ്ഗാനി ഉപലബ്ഭന്തിയേവാതി ആഹ ‘‘അദാനസീലതായ മരണേന മതേസൂ’’തി. അട്ഠകഥായം പന ദാനമത്തമേവ ഗഹേത്വാ മതേനസ്സ സമതം ദസ്സേതും ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ദാനസീലസ്സ പന അമതലിങ്ഗാനി വുത്തവിപരിയായതോ വേദിതബ്ബാനി. വജന്തി പുഥുത്തേ ഏകവചനം, തസ്മാ വചനവിപല്ലാസേന വുത്തന്തി ആഹ ‘‘സഹ വജന്താ’’തി. ദാനസീലാദിധമ്മോ പുരാതനോ, ന അജ്ജതനോതി സനന്തനോ, സോ ഏതേസു അത്ഥീതി സനന്തനാ, പണ്ഡിതാ, തേസം ധമ്മാതി തേസം വസേനപി ധമ്മോ സനന്തനോതി ആഹ ‘‘സനന്തനാനം വാ പണ്ഡിതാനം ഏസ ധമ്മോ’’തി. അപ്പസ്മിമ്പി ദേയ്യധമ്മേ സതി ഏകേ ദാനം ദദന്തി, ഏകേ ന ദദന്തി മച്ഛരിഭാവാ. സഹസ്സദാനസദിസാതി ഏകാപി ദക്ഖിണാ പരിച്ചാഗചേതനായ ഉളാരഭാവതോ സഹസ്സദാനസദിസാ ഹോതി.

ദുരനുഗമനോതി അസമങ്ഗിനാ അനുഗന്തും ദുക്കരോ. അനനുഗമനഞ്ചസ്സ ധമ്മസ്സ അപൂരണമേവാതി ആഹ ‘‘ദുപ്പൂരോ’’തി. ‘‘ധമ്മം ചരേ’’തി അയം ധമ്മചരിയാ ഗഹട്ഠസ്സ വസേന ആരദ്ധാതി ആഹ ‘‘ദസകുസലകമ്മപഥധമ്മം ചരതീ’’തി. തേനാഹ ‘‘ദാരഞ്ച പോസ’’ന്തി. സമുഞ്ജകന്തി കസ്സകേഹി അത്തനാ കാതബ്ബം കത്വാ വിസട്ഠധഞ്ഞകരണതോ ഖലേ ഉഞ്ഛാചരിയവസേന സമുഞ്ജനിആദിനാ ഛഡ്ഡിതധഞ്ഞസംഹരണം. തേനാഹ ‘‘യോ അപി…പേ… സമുഞ്ജകം ചരതീ’’തി. ഏതേനാതി സതസഹസ്സസഹസ്സയാഗിഗ്ഗഹണേന ദസന്നമ്പി ഭിക്ഖുകോടീനം പിണ്ഡപാതോ ദസ്സിതോ ഹോതി. ‘‘ദിന്നോ’’തി പദം ആനേത്വാ യോജനാ. ദസന്നം വാ കഹാപണകോടീനം പിണ്ഡപാതോതി ദസന്നം കഹാപണകോടീനം വിനിയുഞ്ജനവസേന സമ്പാദിതപിണ്ഡപാതോ. തയിദം സതസഹസ്സം സഹസ്സയാഗീനം ദാനം ഏത്തകം ഹോതീതി കത്വാ വുത്തം. സമുഞ്ജകം ചരന്തോപീതി സമുഞ്ജകം ചരിത്വാപി, സമുഞ്ജകചരണഹേതൂതി അത്ഥോ. സേസപദദ്വയേപി ഏസേവ നയോ. ദാരം പോസേന്തോപി ധമ്മം ചരതി, അപ്പകസ്മിം ദദന്തോപി ധമ്മം ചരതീതി യോജനാ. തഥാവിധസ്സാതി താദിസസ്സ തഥാധമ്മചാരിനോ യാ ധമ്മചരിയാ, തസ്സാ കലമ്പി നഗ്ഘന്തി ഏതേ സഹസ്സയാഗിനോ അത്തനോ സഹസ്സയാഗിതായ. യം തേന ദലിദ്ദേനാതിആദി തസ്സേവത്ഥസ്സ വിവരണം. സബ്ബേസമ്പി തേസന്തി ‘‘സതംസഹസ്സാനം സഹസ്സയാഗിന’’ന്തി വുത്താനം തേസം സബ്ബേസമ്പി. ഇതരേസന്തി ‘‘തഥാവിധസ്സാ’’തി വുത്തപുരിസതോ അഞ്ഞേസം. ദസകോടിസഹസ്സദാനന്തി ദസകോടിസങ്ഖാതം തതോ അനേകസഹസ്സഭേദതായ സഹസ്സദാനം.

‘‘കലം നഗ്ഘതീ’’തി ഇദം തേസം ദാനതോ ഇമസ്സ ദാനസ്സ ഉളാരതരഭാവേന വിപുലതരഭാവേന വിപുലതരഫലതായ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘കഥം നു ഖോ ഏതം മഹപ്ഫലതരന്തി ജാനനത്ഥ’’ന്തി. പച്ചയവിസേസേന മഹത്തം ഗതോതി മഹഗ്ഗതോ, ഉളാരോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘വിപുലസ്സേതം വേവചന’’ന്തി. സമേനാതി ഞായേന, ധമ്മേനാതി അത്ഥോ. വിസമേതി ന സമേ മച്ഛരിയലക്ഖണപ്പത്തേ. ഛേത്വാതി പീളേത്വാ. തം പന പീളനം പോഥനന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘പോഥേത്വാ’’തി ആഹ. അസ്സുമുഖാതി തിന്തഅസ്സുമുഖസമ്മിസ്സാ പരം രോദാപേത്വാ. മഹാദാനന്തി യഥാവുത്തം ബഹുദേയ്യധമ്മസ്സ പരിച്ചജനേന മഹന്തദാനം. ഉപ്പത്തിയാ അപരിസുദ്ധതായാതി അജ്ഝാസയസ്സ ദേയ്യധമ്മഗവേസനായ ച സുദ്ധതായ മലീനത്താ. ഇതരം ധമ്മചരിയായ നിബ്ബത്തിതദാനം. പരിത്തദാനന്തി പരിത്തസ്സ ദേയ്യധമ്മസ്സ വസേന പരിത്തദാനം. അത്തനോ ഉപ്പത്തിയാ പരിസുദ്ധതായാതി അജ്ഝാസയസ്സ ദേയ്യധമ്മഗവേസനായ ച വിസുദ്ധതായ. ഏവന്തിആദിമാഹാതി ‘‘ഏവം സഹസ്സാനം സഹസ്സയാഗിന’’ന്തി അവോച. തത്ഥ സഹസ്സാനന്തി സതംസഹസ്സാനം. ഗാഥാബന്ധസുഖത്ഥം സതഗ്ഗഹണം ന കതം. സേസം വുത്തനയമേവ.

മച്ഛരിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. സാധുസുത്തവണ്ണനാ

൩൩. ഉദാനം ഉദാനേസീതി പീതിവേഗേന ഉഗ്ഗിരിതബ്ബതായ ഉദാനം ഉഗ്ഗിരി ഉച്ചാരേസി. തയിദം യസ്മാ പീതിസമുട്ഠാപിതം വചനം, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഉദാഹാരം ഉദാഹരീ’’തി. യഥാ പന തം വചനം ‘‘ഉദാന’’ന്തി വുച്ചതി, തം ദസ്സേതും ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. സദ്ധായാതി ഏത്ഥ യ-കാരോ ഹേതുഅത്ഥോ. പരിച്ചാഗചേതനായ ഹി സദ്ധാ വിസേസപച്ചയോ അസ്സദ്ധസ്സ തദഭാവതോ. പി-സദ്ദോ വുത്തത്ഥസമ്പിണ്ഡനത്ഥോ. ‘‘സാഹൂ’’തി പദം സാധുസദ്ദേന സമാനത്ഥം ദട്ഠബ്ബം. കഥന്തി ദാനയുദ്ധാനം വിപക്ഖസഭാവാതി അധിപ്പായോ. ഏതം ഉഭയന്തി ദാനം യുദ്ധന്തി ഇദം ദ്വയം. ജീവിതഭീരുകോതി ജീവിതവിനാസഭീരുകോ. ഖയഭീരുകോതി ഭോഗക്ഖയസ്സ ഭീരുകോ. വദന്തോതി ജീവിതേ സാലയതം, തതോ ഏവ യുജ്ഝനേ അസമത്ഥതം പവേദേന്തോ. ഛേജ്ജന്തി ഹത്ഥപാദാദിഛേദോ. ഉസ്സഹന്തോതി വീരിയം കരോന്തോ. ഏവം ഭോഗേ രക്ഖിസ്സാമീതി തഥാ ഭോഗേ അപരിക്ഖീണേ കരിസ്സാമീതി. വദന്തോതി ഇധ ഭോഗേസു ലോഭം, തതോ ഏവ ദാതും അസമത്ഥതം പവേദേന്തോ. ഏവന്തി ഏവം ജീവിതഭോഗനിരപേക്ഖതായ ദാനഞ്ച യുദ്ധഞ്ച സമം ഹോതി. സദ്ധാദിസമ്പന്നോതി സദ്ധാധമ്മജീവിതാവീമംസാസീലാദിഗുണസമന്നാഗതോ. സോ ഹി ദേയ്യവത്ഥുനോ പരിത്തകത്താ അപ്പകമ്പി ദദന്തോ അത്തനോ പന ചിത്തസമ്പത്തിയാ ഖേത്തസമ്പത്തിയാ ച ബഹും ഉളാരപുഞ്ഞം പവഡ്ഢേന്തോ ബഹുവിധം ലോഭ-ദോസ-ഇസ്സാ-മച്ഛരിയ-ദിട്ഠിവിചികിച്ഛാദിഭേദം തപ്പടിപക്ഖം അഭിഭവതി, തതോ ഏവ ച തം മഹപ്ഫലം ഹോതി മഹാനിസംസം. അട്ഠകഥായം പന ‘‘മച്ഛേരം മദ്ദതി’’ച്ചേവ വുത്തം, തസ്സ പന ഉജുവിപച്ചനീകഭാവതോ.

പരത്ഥാതി പരലോകേ. ഏകസാടകബ്രാഹ്മണവത്ഥു അന്വയവസേന, അങ്കുരവത്ഥു ബ്യതിരേകവസേന വിത്ഥാരേതബ്ബം.

ധമ്മോ ലദ്ധോ ഏതേനാതി ധമ്മലദ്ധോ, പുഗ്ഗലോ. അഗ്ഗിആഹിതപദസ്സ വിയ സദ്ദസിദ്ധി ദട്ഠബ്ബാ. ‘‘ഉട്ഠാനന്തി കായികം വീരിയം, വീരിയന്തി ചേതസിക’’ന്തി വദന്തി. ഉട്ഠാനന്തി ഭോഗുപ്പാദേ യുത്തപയുത്തതാ. വീരിയന്തി തജ്ജോ ഉസ്സാഹോ. യമസ്സ ആണാപവത്തിട്ഠാനം. വേതരണിമ്പി ഇതരേ നിരയേ ച അതിക്കമ്മ. തേ പന അബ്ബുദാദീനം വസേന അവീചിം ദസധാ കത്വാ അവസേസമഹാനിരയേ സത്തപി ആയുപ്പമാണഭേദേന തയോ തയോ കത്വാ ഏകതിംസാതി വദന്തി. സഞ്ജീവാദിനിരയസംവത്തനസ്സ കമ്മസ്സ തിക്ഖമജ്ഝമുദുഭാവേന തസ്സ ആയുപ്പമാണസ്സ തിവിധതാ വിഭാവേതബ്ബാ. അപരേ പന ‘‘അട്ഠ മഹാനിരയാ സോളസ ഉസ്സദനിരയാ ആദിതോ ചത്താരോ സിതനിരയേ ഏകം കത്വാ സത്ത സിതനിരയാതി ഏവം ഏകതിംസ മഹാനിരയാ’’തി വദന്തി. മഹാനിരയഗ്ഗഹണതോ ആദിതോ ചത്താരോ സിതനിരയാ ഏകോ നിരയോ കതോതി.

തേസന്തി വിചിനിത്വാ ഗഹിതപച്ചയാനം. പഞ്ചനവുതിപാസണ്ഡഭേദാ പപഞ്ചസൂദനിസംവണ്ണനായം വുത്തനയേന വേദിതബ്ബാ. തത്ഥാതി തേസു ദ്വീസു വിചിനനേസു. ദക്ഖിണാവിചിനനം ആഹ, ഉപമാനാനി ഹി നാമ യാവദേവ ഉപമേയ്യത്ഥവിഭാവനത്ഥാനി. ഏതേന സുഖേത്തഗഹണതോപി ദക്ഖിണേയ്യവിചിനനം ദട്ഠബ്ബം.

പാണേസു സംയമോതി ഇമിനാ ദസവിധമ്പി കുസലകമ്മപഥധമ്മം ദസ്സേതി. യഥാ ഹി ‘‘പാണേസു സംയമോ’’തി ഇമിനാ സത്താനം ജീവിതാവോരോപനതോ സംയമോ വുത്തോ, ഏവം തേസം സാപതേയ്യാവഹാരതോ പരദാരാമസനതോ വിസംവാദനതോ അഞ്ഞമഞ്ഞഭേദനതോ ഫരുസവചനേന സങ്ഘട്ടനതോ നിരത്ഥകവിപ്പലപനതോ പരസന്തകാഭിജ്ഝാനതോ ഉച്ഛേദചിന്തനതോ മിച്ഛാഭിനിവേസനതോ ച സംയമോ ഹോതീതി. തേനാഹ ‘‘സീലാനിസംസം കഥേതുമാരദ്ധാ’’തി. ഫരുസവചനസംയമോ പനേത്ഥ സരൂപേനേവ വുത്തോ.

പരസ്സ ഉപവാദഭയേനാതി പാപകിരിയഹേതു പരേന അത്തനോ വത്തബ്ബഉപവാദഭയേന. ഉപവാദഭയാതി ഉപവാദഭയനിമിത്തം. ‘‘കഥം നു ഖോ അമ്ഹേ പരേ ന ഉപവദേയ്യു’’ന്തി ആസീസന്താ പാപം ന കരോന്തി. ധമ്മപദമേവാതി അസങ്ഖതധമ്മകോട്ഠാസോ ഏവ സേയ്യോ സേട്ഠോ. യസ്മാ സബ്ബസങ്ഖതം അനിച്ചം ഖയധമ്മം വയധമ്മം വിരാഗധമ്മം നിരോധധമ്മം, തസ്മാ തദധിഗമായ ഉസ്സാഹോ കരണീയോതി ദസ്സേതി. പുബ്ബസദ്ദോ കാലവിസേസവിസയോതി ആഹ ‘‘പുബ്ബേ ച കസ്സപബുദ്ധാദികാലേപീ’’തിആദി. പുന അകാലവിസേസോ അപാടിയേക്കോ ഭുമ്മത്ഥവിസയോവാതി ആഹ ‘‘സബ്ബേപി വാ’’തിആദി. തത്ഥ സബ്ബേപി വാതി ഏതേ സബ്ബേപി കസ്സപബുദ്ധാദയോ ലോകനാഥാ സന്തോ നാമ വൂപസന്തസബ്ബകിലേസസന്താപാ സന്തസബ്ഭൂതഗുണത്താ.

സാധുസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. നസന്തിസുത്തവണ്ണനാ

൩൪. കമനീയാനീതി കന്താനി. തതോ ഏവ ഏതാനി ഇട്ഠാരമ്മണാനി സുഖാരമ്മണാനി രൂപാദീനി, തേ പന വത്ഥുകാമാ, തദാരമ്മണകിലേസകാമാ വാ. ‘‘ന സന്തി കാമാ മനുജേസൂ’’തി ദേസനാസീസമേതം, നിച്ഛയേന കാമാ അനിച്ചായേവ. മച്ചു ധീയതി ഏത്ഥാതി മച്ചുധേയ്യം. ന പുന ആഗച്ഛതി ഏത്ഥ തം അപുനാഗമനം. അപുനാഗമനസങ്ഖാതം നിബ്ബാനം അനുപഗച്ഛനതോ. നിബ്ബാനം ഹീതിആദി വുത്തസ്സേവത്ഥസ്സ വിവരണം. ബദ്ധോതി പടിബദ്ധചിത്തോ. പമത്തോതി വോസ്സഗ്ഗപമാദം ആപന്നോ.

തണ്ഹാഛന്ദതോ ജാതം തസ്സ വിസേസപച്ചയത്താ. ഇച്ഛിതം ഹനതീതി അഘം, ദുക്ഖം. ഇധ പന അനവസേസപരിയാദാനവസേന പഞ്ചുപാദാനക്ഖന്ധാ ദുക്ഖന്തി. ഛന്ദവിനയാ അഘവിനയോതി ഹേതുനിരോധേന ഹി ഫലനിരോധോ, ഏവം സഉപാദിസേസനിബ്ബാനം വത്വാ അഘവിനയാ ദുക്ഖവിനയോതി അനുപാദിസേസനിബ്ബാനം വദതി.

ചിത്രാനീതി കിലേസകാമാപി വേദനാദിട്ഠിസമ്പയോഗഭേദേന ഹോന്തി, ആകാരഭേദേന ച അത്ഥി സവിഘാതാവിഘാതാതി തതോ വിസേസേതും ‘‘ആരമ്മണചിത്താനീ’’തി വുത്തം. സങ്കപ്പിതരാഗോതി സുഭാദിവസേന സങ്കപ്പിതവത്ഥുമ്ഹി രാഗോ. കിലേസകാമോ കാമോതി വുത്തോ തസ്സേവിധ വിസേസതോ കാമഭാവസിദ്ധിതോ. പസൂരസുത്തേന വിഭാവേതബ്ബോ ‘‘ന തേ കാമാ’’തിആദിനാ തസ്സ വത്ഥുമ്ഹി ആഗതത്താ. ഇദാനി തമത്ഥം സങ്ഖേപേനേവ വിഭാവേന്തോ ‘‘പസൂരപരിബ്ബാജകോ ഹീ’’തിആദിമാഹ. ന തേ കാമാ യാനി ചിത്രാനി ലോകേതി തേ ചേ കാമാ ന ഹോന്തി, യാനി ലോകേ ചിത്രാനി രൂപാദിആരമ്മണാനി. വേദേസീതി കേവലം സങ്കപ്പരാഗഞ്ച കാമം കത്വാ വദേസി ചേ. ഹേഹിന്തീതി ഭവേയ്യുന്തി അത്ഥോ. സുണന്തോ സദ്ദാനി മനോരമാനി, സത്ഥാപി തേ ഹേഹിതി കാമഭോഗീതി പച്ചേകം ഗാഥാ, ഇധ പന സംഖിപിത്വാ ദസ്സിതാ. ധീരാ നാമ ധിതിസമ്പന്നാതി ആഹ ‘‘പണ്ഡിതാ’’തി.

തസ്സാതി യോ പഹീനകോധമാനോ സബ്ബസോ സംയോജനാതിഗോ നാമരൂപസ്മിം അസജ്ജന്തോ രാഗാദികിഞ്ചനരഹിതോ, തസ്സ. മോഘരാജാ നാമ ഥേരോ ബാവരീബ്രാഹ്മണസ്സ പരിചാരകാനം സോളസന്നം അഞ്ഞതരോ. യഥാനുസന്ധിം അപ്പത്തോ സാവസേസ-അത്ഥോ, കിഞ്ചി വത്തബ്ബം അത്ഥീതി അധിപ്പായോ. സബ്ബസോ വിമുത്തത്താവ ദേവമനുസ്സാ നമസ്സന്തി, യേ തം പടിപജ്ജന്തി. തേസം കിം ഹോതി? കിഞ്ചിപി ന സിയാതി അയമേത്ഥ അത്ഥവിസേസോ? ദസബലം സന്ധായേവമാഹ ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസേന. അനുപടിപത്തിയാതി പടിപത്തിം അനുഗന്ത്വാ പടിപജ്ജനേന. നമസ്സന്തി തം പൂജേന്തി.

ചതുസച്ചധമ്മം ജാനിത്വാതി തേന പടിവിദ്ധം ചതുസച്ചധമ്മം പടിവിജ്ഝിത്വാ. തഥാ ച ബുദ്ധസുബുദ്ധതായ നിബ്ബേമതികാ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘വിചികിച്ഛം പഹായാ’’തി. തതോ പരം പന അനുക്കമേന അഗ്ഗമഗ്ഗാധിഗമേന സങ്ഗാതിഗാപി ഹോന്തി. അസേക്ഖധമ്മപാരിപൂരിയാ പസംസിയാ വിഞ്ഞൂനം പസംസാപി ഹോന്തീതി.

നസന്തിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ഉജ്ഝാനസഞ്ഞിസുത്തവണ്ണനാ

൩൫. ഉജ്ഝാനവസേന പവത്താ സഞ്ഞാ ഏതേസം അത്ഥി, ഉജ്ഝാനവസേന വാ സഞ്ജാനന്തീതി ഉജ്ഝാനസഞ്ഞീ. കാരയേതി കതാനം പരിയന്തം കാരയേതി അത്ഥോ. പരിയന്തകാരിതന്തി പരിച്ഛിന്നകാരിതം പരിമിതവചനന്തി അത്ഥോ. പംസുകൂലാദിപടിപക്ഖനയേന പത്തുണ്ണദുകുലാദി വുത്തം. നാമം ഗഹിതന്തി ഏതേന ‘‘ഉജ്ഝാനസഞ്ഞികാ’’തി ഏത്ഥ ക-സദ്ദോ സഞ്ഞായന്തി ദസ്സേതി.

അഞ്ഞേനാകാരേന ഭൂതന്തി അത്തനാ പവേദിയമാനാകാരതോ അഞ്ഞേന അസുദ്ധേന ആകാരേന വിജ്ജമാനം ഉപലബ്ഭമാനം അത്താനം. വഞ്ചേത്വാതി പലമ്ഭേത്വാ. തസ്സ കുഹകസ്സ. തം ചതുന്നം പച്ചയാനം പരിഭുഞ്ജനം. പരിജാനന്തീതി തസ്സ പടിപത്തിം പരിച്ഛിജ്ജ ജാനന്തി. കാരകോതി സമ്മാപടിപത്തിയാ കത്താ, സമ്മാപടിപജ്ജിതാതി അത്ഥോ.

ഇദന്തി ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തം, അയന്തി അത്ഥോ. ധമ്മാനുധമ്മപടിപദാതി നിബ്ബാനധമ്മസ്സ അനുച്ഛവികതായ അനുധമ്മഭൂതാ പടിപദാ. പടിപക്ഖവിധമനേ അസിഥിലതായ ദള്ഹാ. ഭാസിതമത്തേന ച സവനമത്തേന ചാതി ഏത്ഥ ച-സദ്ദോ വിസേസനിവത്തിഅത്ഥോ. തേന ഭാസിതസ്സ സുതസ്സ ച സമ്മാപടിപത്തിവിസേസം നിവത്തേതി. ലോകപരിയായന്തി ലോകസ്സ പരിവിധമനം ഉപ്പാദനിരോധവസേന സങ്ഖാരാനം പരാവുത്തിം. തേനാഹ ‘‘സങ്ഖാരലോകസ്സ ഉദയബ്ബയ’’ന്തി. സ്വായമത്ഥോ സച്ചപടിവേധേനേവ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ചതുസച്ചധമ്മഞ്ച അഞ്ഞായാ’’തി. ഏവം ന കുബ്ബന്തീതി അത്തനി വിജ്ജമാനമ്പി ഗുണം അനാവീകരോന്തോ ‘‘യഥാ തുമ്ഹേ വദഥ, ഏവം ന കുബ്ബന്തീ’’തി അവിജ്ജമാനതം ബ്യാകരോതീതി അത്ഥോ.

അകാരകമേവാതി ദോസം അകാരകമേവ. അച്ചയസ്സ പടിഗ്ഗണ്ഹനം നാമ അധിവാസനം, ഏവം സോ ദേസകേന ദേസിയമാനോ തതോ വിഗതോ നാമ ഹോതി. തേനാഹ ‘‘പടിഗ്ഗണ്ഹാതൂതി ഖമതൂ’’തി.

സഭാവേനാതി സഭാവതോ. ഏകസദിസന്തി പരേസം ചിത്താചാരം ജാനന്തമ്പി അജാനന്തേഹി സഹ ഏകസദിസം കരോന്താ. പരതോതി പച്ഛാ. കഥായ ഉപ്പന്നായാതി ‘‘കസ്സച്ചയാ ന വിജ്ജന്തീ’’തിആദികഥായ പവത്തമാനായ ‘‘തഥാഗതസ്സ ബുദ്ധസ്സാ’’തിആദിനാ ബുദ്ധബലം ബുദ്ധാനുഭാവം ദീപേത്വാ. ഖമിസ്സാമീതി അച്ചയദേസനം പടിഗ്ഗണ്ഹിസ്സാമി. തപ്പടിഗ്ഗഹോ ഹി ഇധ ഖമനന്തി അധിപ്പേതം, സത്ഥാ പന സബ്ബകാലം ഖമോ ഏവ.

കോപോ അന്തരേ ചിത്തേ ഏതസ്സാതി കോപന്തരോ. ദോസോ ഗരു ഗരുകാതബ്ബോ അസ്സാതി ദോസഗരു. ‘‘പടിമുച്ചതീ’’തി വാ പാഠോ, അയമേവ അത്ഥോ. അച്ചായികകമ്മന്തി സഹസാ അനുപധാരേത്വാ കിരിയാ. നോ ചിധാതി നോ ചേ ഇധ. ഇധാതി നിപാതമത്തം. അപഗതം അപനീതം. ദോസോ നോ ചേ സിയാ, തേന പരിയായേന യദി അപരാധോ നാമ ന ഭവേയ്യാതി. ന സമ്മേയ്യും ന വൂപസമേയ്യും. കുസലോതി അനവജ്ജോ.

ധീരോ സതോതി പദദ്വയേന വട്ടഛിന്ദം ആഹ. കോ നിച്ചമേവ പണ്ഡിതോ നാമാതി അത്ഥോതി ‘‘കസ്സച്ചയാ’’തിആദികായ പുച്ഛാഗാഥായ അത്ഥോ. ദീഘമജ്ഝിമസംവണ്ണനാസു തഥാഗത-സദ്ദോ വിത്ഥാരതോ സംവണ്ണിതോതി ആഹ ‘‘ഏവമാദീഹി കാരണേഹി തഥാഗതസ്സാ’’തി. ബുദ്ധത്താദീഹീതി ആദി-സദ്ദേന ‘‘ബോധേതാ പജായാ’’തിആദിനാ (മഹാനി. ൧൯൨; ചൂളനി. പാരായനത്ഥുതിഗാഥാനിദ്ദേസ ൯൭) നിദ്ദേസേ ആഗതകാരണാനി സങ്ഗയ്ഹന്തി. വിമോക്ഖം വുച്ചതി അരിയമഗ്ഗോ, തസ്സ അന്തോ അഗ്ഗഫലം, തത്ഥ ഭവാ പണ്ണത്തി, തസ്സാ വസേന. ഏവം ബുദ്ധബലം ദീപേതി. ഇദാനി ഖിത്തം സങ്ഖേപേന സംഹരാപിതം ഹോതീതി ദസ്സേതി.

ഉജ്ഝാനസഞ്ഞിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. സദ്ധാസുത്തവണ്ണനാ

൩൬. തത്വസ്സാതി ഓ-കാരസ്സ വ-കാരാദേസം അ-കാരസ്സ ച ലോപം കത്വാ നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘തതോ അസ്സാ’’തി. ‘‘തതസ്സാ’’തി വാ പാഠോ, തതോതി ച സദ്ധാഹേതൂതി അത്ഥോ. നാനുപതന്തീതി ന വത്തന്തി. പമാദം കരോന്തീതി പമജ്ജന്തി, മിച്ഛാ പടിപജ്ജന്തീതി അത്ഥോ. ലക്ഖണാനീതി അനിച്ചാദിലക്ഖണാനി. ഉപനിജ്ഝായതീതി ഉപേച്ച ഞാണചക്ഖുനാ പേക്ഖതി, അനുപസ്സതീതി അത്ഥോ. ആഗതകിച്ചന്തി ആഹതകിച്ചം, അയമേവ വാ പാഠോ. സാധേതീതി അസമ്മോഹപടിവേധവസേന നിപ്ഫാദേതി, തഥലക്ഖണം നിരോധസച്ചം ഉപനിജ്ഝായതീതി അയമത്ഥോ മഗ്ഗേപി വത്തബ്ബോ തേന വിനാ അസമ്മോഹപടിവേധസ്സ അസമ്ഭവതോ. കസിണാരമ്മണസ്സാതി ഇദം ലക്ഖണവചനം. അകസിണാരമ്മണസമാപത്തിയോപി ഹി സന്തീതി. യഥാ ച കസിണാരമ്മണാനി അട്ഠന്നം സമാപത്തീനം അവസേസാനഞ്ച തദാരമ്മണാനം പച്ചവേക്ഖണവസേന ചിത്താനം, ഏവം തേന താനി ആരമ്മണാനി ഗഹിതാനീതി ‘‘കസിണാരമ്മണസ്സ’’ഇച്ചേവ വുത്തം. പരമം ഉത്തമം സുഖന്തി വത്തബ്ബതോ പരമസുഖം അരഹത്തം.

സദ്ധാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. സമയസുത്തവണ്ണനാ

൩൭. ഉദാനം പടിച്ചാതി ഉക്കാകരഞ്ഞാ ജാതിസമ്ഭേദപരിഹാരനിമിത്തം അത്തനോ വംസപരിസുദ്ധം നിസ്സായ വുത്തം പീതിഉദാഹാരം പടിച്ച ഗോത്തവസേന ‘‘സക്കാ’’തി ലദ്ധനാമാനം. യദി ഏകോപി ജനപദോ, കഥം ബഹുവചനന്തി ആഹ ‘‘രുള്ഹീസദ്ദേനാ’’തി. അക്ഖരചിന്തികാ ഹി ഈദിസേസു ഠാനേസു യുത്തേ വിയ സലിങ്ഗവചനാനി ഇച്ഛന്തി, അയമേത്ഥ രുള്ഹീ യഥാ ‘‘അവന്തീ കുരൂ’’തി, തബ്ബിസേസനേ പന ജനപദസദ്ദേ ജാതിസദ്ദതായ ഏകവചനമേവ. അരോപിമേതി കേനചി ന രോപിമേ.

ആവരണേനാതി സേതുനാ. ബന്ധാപേത്വാതി പണ്ഡുപലാസപാസാണമത്തികഖണ്ഡാദീഹി ആലിം ഥിരം കാരാപേത്വാ. സസ്സാനി കാരേന്തീതി ജേട്ഠമാസേ കിര ഘമ്മസ്സ ബലവഭാവേന ഹിമവന്തേ ഹിമം വിലീയിത്വാ സന്ദിത്വാ അനുക്കമേന രോഹിണിം നദിം പവിസതി, തം ബന്ധിത്വാ സസ്സാനി കാരേന്തി. ‘‘ജാതിം ഘട്ടേത്വാ കലഹം വഡ്ഢയിംസൂ’’തി സങ്ഖേപേന വുത്തമത്ഥം പാകടതരം കാതും ‘‘കോലിയകമ്മകരാ വദന്തീ’’തി ആഹ. നിയുത്തഅമച്ചാനന്തി തസ്മിം സസ്സപരിപാലനകമ്മേ നിയോജിതമഹാമത്താനം.

തീണി ജാതകാനീതി ‘‘കുഠാരിഹത്ഥോ പുരിസോ’’തിആദിനാ ഫന്ദനജാതകം (ജാ. ൧.൧൩.൧൪ ആദയോ) ‘‘ദുദ്ദുഭായതി ഭദ്ദന്തേ’’തിആദിനാ ദുദ്ദുഭജാതകം, (ജാ. ൧.൪.൮൫ ആദയോ) ‘‘വന്ദാമി തം കുഞ്ജരാ’’തിആദിനാ ലടുകികജാതകന്തി (ജാ. ൧.൫.൩൯ ആദയോ) ഇമാനി തീണി ജാതകാനി. ദ്വേ ജാതകാനീതി –

‘‘സാധു സമ്ബഹുലാ ഞാതീ, അപി രുക്ഖാ അരഞ്ഞജാ;

വാതോ വഹതി ഏകട്ഠം, ബ്രഹന്തമ്പി വനപ്പതി’’ന്തി. –

ആദിനാ രുക്ഖധമ്മജാതകം (ജാ. ൧.൧.൭൪).

‘‘സമ്മോദമാനാ ഗച്ഛന്തി, ജാലമാദായ പക്ഖിനോ;

യദാ തേ വിവദിസ്സന്തി, തദാ ഏഹിന്തി മേ വസ’’ന്തി. (ജാ. ൧.൧.൩൩) –

ആദിനാ സമ്മോദമാനജാതകന്തി ഇമാനി ദ്വേ ജാതകാനി.

‘‘അത്തദണ്ഡാ ഭയം ജാതം, ജനം പസ്സഥ മേധഗം;

സംവേഗം കിത്തയിസ്സാമി, യഥാ സംവിജിതം മയാ’’തി. (സു. നി. ൯൪൧) –

ആദിനാ അത്തദണ്ഡസുത്തം.

തേനാതി ഭഗവതാ. കലഹകരണഭാവോതി കലഹകരണസ്സ അത്ഥിഭാവോ. മഹാപഥവിയാ മഹഗ്ഘേ ഖത്തിയേ കസ്മാ നാസേഥാതി ദസ്സേത്വാ കലഹം വൂപസമേതുകാമോ ഭഗവാ പഥവിം നിദസ്സനഭാവേന ഗണ്ഹീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘പഥവീ നാമ കിം അഗ്ഘതീ’’തിആദിമാഹ. അട്ഠാനേതി അകാരണേ. വേരം കത്വാതി വിരോധം ഉപ്പാദേത്വാ. തംതംപലോഭനകിരിയായ പരക്കമന്തിയോ ‘‘ഉക്കണ്ഠന്തൂ’’തി സാസനം പേസേന്തി. കുണാലദഹേതി കുണാലദഹതീരേ പതിട്ഠായ. പുച്ഛിതം കഥേസി അനുക്കമേന കുണാലസകുണരാജസ്സ പുച്ഛാപസങ്ഗേന കുണാലജാതകം (ജാ. ൨.൨൧.കുണാലജാതക) കഥേസ്സാമീതി. അനഭിരതിം വിനോദേസി ഇത്ഥീനം ദോസദസ്സനമുഖേന കാമാനം ആദീനവോകാരസംകിലേസവിഭാവനവസേന. പുരിസപുരിസേഹീതി കോസജ്ജം വിദ്ധംസേത്വാ പുരിസഥാമബ്രൂഹനേന ഉത്തമപുരിസേഹി നോ ഭവിതും വട്ടതീതി ഉപ്പന്നചിത്താ. അവിസ്സട്ഠസമണകമ്മന്താ അപരിച്ചത്തകമ്മട്ഠാനാഭിയോഗാതി അത്ഥോ. നിസീദിതും വട്ടതീതി ഭഗവാ ചിന്തേസീതി യോജനാ.

പദുമിനിയന്തി പദുമവനേ. വികസിംസു ഗുണഗണവിബോധേന. അയം ഇമസ്സ…പേ… ന കഥേസീതി ഇമിനാ സബ്ബേപി തേ ഭിക്ഖൂ താവദേവ പടിപാടിയാ ആഗതത്താ അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ലജ്ജമാനാ അത്തനാ പടിലദ്ധവിസേസം ഭഗവതോ നാരോചേസുന്തി ദസ്സേതി. ഖീണാസവാനന്തിആദിനാ തത്ഥ കാരണമാഹ.

ഓസടമത്തേതി ഭഗവതോ സന്തികം ഉപഗതമത്തേ. അരിയമണ്ഡലേതി അരിയപുഗ്ഗലസമൂഹേ. പാചീനയുഗന്ധരപരിക്ഖേപതോതി യുഗന്ധരപബ്ബതസ്സ പാചീനപരിക്ഖേപതോ, ന ബാഹിരകേഹി വുച്ചമാനഉദയപബ്ബതതോ. രാമണേയ്യകദസ്സനത്ഥന്തി ബുദ്ധുപ്പാദപടിമണ്ഡിതത്താ വിസേസതോ രമണീയസ്സ ലോകസ്സ രമണീയഭാവദസ്സനത്ഥം. ഉല്ലങ്ഘിത്വാതി ഉട്ഠഹിത്വാ. ഏവരൂപേ ഖണേ ലയേ മുഹുത്തേതി യഥാവുത്തേ ചന്ദമണ്ഡലസ്സ ഉട്ഠിതക്ഖണേ ഉട്ഠിതവേലായം ഉട്ഠിതമുഹുത്തേതി ഉപരൂപരികാലസ്സ വഡ്ഢിതഭാവദസ്സനത്ഥം വുത്തം.

തേസം ഭിക്ഖൂനം ജാതിആദിവസേന ഭഗവതോ അനുരൂപപരിവാരഭാവം ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. മഹാസമ്മതസ്സ വംസേ ഉപ്പന്നോതിആദി കുലവംസസുദ്ധിദസ്സനം. ഖത്തിയഗബ്ഭേ ജാതോതി ഇദം സതിപി ജാതിവിസുദ്ധിയം മാതാപിതൂനം വസേന അവിസുദ്ധതാ സിയാതി തേസമ്പി ‘‘അവിസുദ്ധതാ നത്ഥി ഇമേസ’’ന്തി വിസുദ്ധിദസ്സനത്ഥം വുത്തം. സതിപി ച ഗബ്ഭവിസുദ്ധിയം കതദോസേന മിസ്സകത്താ അരജ്ജാരഹതാപി സിയാതി ‘‘തമ്പി നത്ഥി ഇമേസ’’ന്തി ദസ്സനത്ഥം ‘‘രാജപബ്ബജിതാ’’തിആദി വുത്തം.

സാമന്താതി സമീപേ. ചലിംസൂതി ഉട്ഠഹിംസു. കോസമത്തം ഠാനം സദ്ദന്തരം, ‘‘സദ്ദസവനട്ഠാനമേവ സദ്ദന്തര’’ന്തി അപരേ. തിക്ഖത്തും തേസട്ഠിയാ നഗരസഹസ്സേസൂതി ജമ്ബുദീപേ കിര ആദിതോ മഹന്താനി തേസട്ഠി നഗരസഹസ്സാനി ഉപ്പന്നാനി, തഥാ ദുതിയം, തഥാ തതിയം. തം സന്ധായാഹ ‘‘തിക്ഖത്തും തേസട്ഠിയാ നഗരസഹസ്സേസൂ’’തി. താനി പന സമ്പിണ്ഡേത്വാ സതസഹസ്സതോ പരം നവസഹസ്സാധികാനി അസീതിസഹസ്സാനി. നവനവുതിയാ ദോണമുഖസതസഹസ്സേസൂതി നവസതസഹസ്സാധികേസു നവുതിസതസഹസ്സേസു ദോണമുഖേസു. ദോണമുഖന്തി ച മഹാനഗരസ്സ ആയുപ്പത്തിട്ഠാനഭൂതം പാദനഗരം വുച്ചതി. ഛനവുതിയാ പട്ടനകോടിസതസഹസ്സേസൂതി ഛകോടിസതസഹസ്സഅധികേസു നവുതികോടിസതസഹസ്സപട്ടനേസു. തമ്ബപണ്ണിദീപാദിഛപണ്ണാസായ രതനാകരേസു. ഏവം പന നഗര-ദോണമുഖപട്ടന-രതനാകരാദിഭാവേന കഥനം തംതംഅധിവത്ഥായ വസന്തീനം താസം ദേവതാനം ബഹുഭാവദസ്സനത്ഥം. യദി ദസസഹസ്സചക്കവാളേസു ദേവതാ സന്നിപതിതാ. അഥ കസ്മാ പാളിയം ‘‘ദസഹി ച ലോകധാതൂഹീ’’തി? വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ദസസഹസ്സ…പേ… അധിപ്പേത’’ന്തി. തേന സഹസ്സിലോകധാതു ഇധ ‘‘ഏകാ ലോകധാതൂ’’തി വേദിതബ്ബാ.

ലോഹപാസാദേതി സബ്ബപഠമകതേ ലോഹപാസാദേ. ബ്രഹ്മലോകേതി ഹേട്ഠിമേ ബ്രഹ്മലോകേ. യദി താ ദേവതാ ഏവം നിരന്തരാ ഹുത്വാ സന്നിപതിതാ, പച്ഛാ ആഗതാനം ഓകാസോ ഏവ ന ഭവേയ്യാതി ചോദനം സന്ധായാഹ ‘‘യഥാ ഖോ പനാ’’തിആദി.

സുദ്ധാവാസകായേ ഉപ്പന്നാ സുദ്ധാവാസകായികാ. താസം പന യസ്മാ സുദ്ധാവാസഭൂമി നിവാസട്ഠാനം, തസ്മാ വുത്തം ‘‘സുദ്ധാവാസവാസീന’’ന്തി. ആവാസാതി ആവാസട്ഠാനഭൂതാ. ദേവതാ പന ഓരമ്ഭാഗിയാനം ഇതരേസഞ്ച സംയോജനാനം സമുച്ഛിന്നട്ഠേന സുദ്ധോ ആവാസോ വിഹാരോ ഏതേസന്തി സുദ്ധാവാസാ. മഹാസമാഗമം ഞത്വാതി മഹാസമാഗമം ഗതാതി ഞത്വാ.

പുരത്ഥിമചക്കവാളമുഖവട്ടിയം ഓതരി അഞ്ഞത്ഥ ഓകാസം അലഭമാനോ. ഏവം സേസാപി. മണിവമ്മന്തി ഇന്ദനീലമണിമയം കവചം. ബുദ്ധാനം അഭിമുഖഭാഗോ ബുദ്ധവീഥി, സാ യാവ ചക്കവാളാ ഉത്തരിതും ന സക്കാ. മഹതിയാ ബുദ്ധവീഥിയാവാതി ബുദ്ധാനം സന്തികം ഉപസങ്കമന്തേഹി തേഹി ദേവബ്രഹ്മേഹി വലഞ്ജിതബുദ്ധവീഥിയാവ.

സമിതി സങ്ഗതി സന്നിപാതോ സമയോ, മഹന്തോ സമയോ മഹാസമയോതി ആഹ ‘‘മഹാസമൂഹോ’’തി. പവദ്ധം വനം പവനന്തി ആഹ ‘‘വനസണ്ഡോ’’തി. ദേവഘടാതി ദേവസമൂഹാ. സമാദഹംസൂതി സമാഹിതം ലോകുത്തരസമാധിം സുട്ഠു അപ്പിതം അകംസു. തഥാ സമാഹിതം പന സമാധിനാ നിയോജിതം നാമ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘സമാധിനാ യോജേസു’’ന്തി. സബ്ബേസം ഗോമുത്തവങ്കാദീനം ദൂരസമുസ്സാരിതത്താ അത്തനോ…പേ… അകരിംസു. വിനയതി അസ്സേ ഏതേഹീതി നേത്താനി, യോത്താനി. അവീഥിപടിപന്നാനം അസ്സാനം വീഥിപടിപാദനം രസ്മിഗ്ഗഹണേന ഹോതീതി ‘‘യോത്താനി ഗഹേത്വാ അചോദേന്തോ’’തി വത്വാ തം പന അചോദനം അവാരണമേവാതി ആഹ ‘‘അചോദേന്തോ അവാരേന്തോ’’തി.

യഥാ ഖീലം ഭിത്തിയം, ഭൂമിയം വാ ആകോടിതം ദുന്നീഹരണം, യഥാ ച പലിഘം നഗരപ്പവേസനിവാരണം, യഥാ ച ഇന്ദഖീലം ഗമ്ഭീരനേമി സുനിഖാതം ദുന്നീഹരണം, ഏവം രാഗാദയോ സത്തസന്താനതോ ദുന്നീഹരണാ നിബ്ബാനനഗരപ്പവേസനിവാരണാ ചാതി തേ ‘‘ഖീലം പലിഘം ഇന്ദഖീല’’ന്തി ച വുത്താ. ഊഹച്ചാതി ഉദ്ധരിത്വാ. തണ്ഹാഏജായ അഭാവേന അനേജാ. പരമസന്തുട്ഠഭാവേന ചാതുദ്ദിസത്താ അപ്പടിഹതചാരികം ചരന്തി. ബുദ്ധചക്ഖു-ധമ്മചക്ഖു-ദിബ്ബചക്ഖു-സമന്തചക്ഖു-പകതിചക്ഖൂനം വസേന പഞ്ചഹി ചക്ഖൂഹി. സുദന്താ കുതോതി ആഹ ‘‘ചക്ഖുതോപീ’’തി. ഛന്ദാദീഹീതി ഛന്ദാദീനം വസേന ന ഗച്ഛന്തി ന വത്തന്തി. ന ആഗച്ഛന്തി അനുപ്പാദനതോ. ആഗുന്തി അപരാധം.

സബ്ബസംയോഗാതി വിഭത്തിലോപേന നിദ്ദേസോ, സബ്ബേ സംയോഗേതി അത്ഥോ. വിസജ്ജാതി വിസജ്ജിത്വാ. ഏവമ്പീതി ഇമായപി ഗാഥായ വസേന ‘‘ആഗും ന കരോതീ’’തി പദേ.

ഗതാസേതി ഗതാ ഏവ. ന ഗമിസ്സന്തി പരിനിട്ഠിതസരണഗമനത്താ. ലോകുത്തരസരണഗമനഞ്ഹേത്ഥ അധിപ്പേതം. തേനാഹ ‘‘നിബ്ബേമതികസരണഗമനേന ഗതാ’’തി. തേ ഹി നിയമേന അപായം ന ഗമിസ്സന്തി, ദേവകായഞ്ച പരിപൂരേസ്സന്തി. യേ പന ലോകിയേന സരണഗമനേന ബുദ്ധം സരണം ഗതാ, ന തേ ഗമിസ്സന്തി അപായം, സതി ച പച്ചയന്തരസമവായേ പഹായ മാനുസം ദേഹം ദേവകായം പരിപൂരേസ്സന്തീതി. തേനാഹ സോ ബ്രഹ്മാ ‘‘യേ കേചി ബുദ്ധം…പേ… പരിപൂരേസ്സന്തീ’’തി.

സമയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. സകലികസുത്തവണ്ണനാ

൩൮. തന്തി ഉയ്യാനം സങ്ഖം ഗതന്തി സമ്ബന്ധോ. ധനുനാ സരേന ഗഹന്തി പോഥയന്തി ബാധേന്തീതി ധനുഗ്ഗഹാ. തം സമ്പടിച്ഛീതി തസ്സാ സിലായ ഹേട്ഠാഭാഗേന ഉഗ്ഗന്ത്വാ സമ്പടിച്ഛി. സത്ഥു പുഞ്ഞാനുഭാവേന ഉപഹതത്താ സയമ്പി പരിപതന്തീ വാതം ഉപത്ഥമ്ഭേതി. അഭിഹനി സത്ഥാരാ അനാവജ്ജിതത്താ. തഞ്ച ഖോ കമ്മഫലവസേനാതി ദട്ഠബ്ബം. തതോ ഏവ തതോ പട്ഠായ ഭഗവതോ അഫാസു ജാതന്തി ഏതേനപി ഉപാദിണ്ണകസരീരേ നാമ അനിട്ഠാപി സമ്ഫസ്സകാ പതന്തി ഏവ തഥാരൂപേന കമ്മുനാ കതോകാസേതി ദസ്സേതി. അയം വിഹാരോതി ഗിജ്ഝകൂടവിഹാരോ. ഉജ്ജങ്ഗലോ ന കത്തബ്ബപരോ. വിസമോതി ഭൂമിഭാഗവസേന വിസമോ. സിവികാകാരേന സജ്ജിതോ മഞ്ചോ ഏവ മഞ്ചസിവികാ.

ഭുസാതി ദള്ഹാ. ദുക്ഖാതി ദുക്ഖമാ ദുത്തിതിക്ഖാ. ഖരാതി കക്കസാ. കടുകാതി അനിട്ഠാ. അസാതാതി ന സാതാ അപ്പിയാ. ന അപ്പേതീതി ന ഉപേതി. ന അപ്പായന്തീതി ന ഖമന്തി. വേദനാധിവാസനഖന്തിയാ സതിസമ്പജഞ്ഞയുത്തത്താ സബ്ബസത്തട്ഠിതാഹാരസമുദയവത്ഥുജാതസ്സ ആദീനവനിസ്സരണാനം പഗേവ സുപ്പടിവിദിതത്താ യഥാ സമുദാചാരോ ചിത്തം നാഭിഭവതി, ഏവം സമ്മദേവ ഉപട്ഠാപിതസതിസമ്പജഞ്ഞത്താ വുത്തം ‘‘വേദനാധിവാസന…പേ… ഹുത്വാ’’തി. അപീളിയമാനോതി അബാധിയമാനോ. കാമം അനിട്ഠായ വേദനായ ഫുട്ഠോ തായ അപീളിയമാനോ നാമ നത്ഥി, പരിഞ്ഞാതവത്ഥുകത്താ പന തസ്സാ വസേ അവത്തമാനോ ‘‘അവിഹഞ്ഞമാനോ’’തി വുത്തോ. തേനാഹ ‘‘സമ്പരിവത്തസായിതായ വേദനാനം വസം അഗച്ഛന്തോ’’തി.

സീഹസേയ്യന്തി ഏത്ഥ സയനം സേയ്യാ, സീഹസ്സ വിയ സേയ്യാ സീഹസേയ്യാ, തം സീഹസേയ്യം. അഥ വാ സീഹസേയ്യന്തി സേട്ഠസേയ്യം ഉത്തമസേയ്യം. സ്വായമത്ഥോ അട്ഠകഥായമേവ ആഗമിസ്സതി. ‘‘വാമേന പസ്സേന സേന്തീ’’തി ഏവം വുത്താ കാമഭോഗിസേയ്യാ. ദക്ഖിണപസ്സേന സയാനോ നാമ നത്ഥി ദക്ഖിണഹത്ഥസ്സ സരീരഗ്ഗഹണാദിയോഗക്ഖമതോ. പുരിസവസേന ചേതം വുത്തം. ഏകേന പസ്സേന സയിതും ന സക്കോന്തി ദുക്ഖുപ്പത്തിതോ. അയം സീഹസേയ്യാതി അയം യഥാവുത്താ സീഹസേയ്യാ. തേജുസ്സദത്താതി ഇമിനാ സീഹസ്സ അഭീതഭാവം ദസ്സേതി. ഭീരുകജാതികാ ഹി സേസമിഗാ അത്തനോ ആസയം പവിസിത്വാ ഉത്രാസബഹുലാ സന്താസപുബ്ബകം യഥാ തഥാ സയന്തി, സീഹോ പന അഭിരുകഭാവതോ സതോകാരീ ഭിക്ഖു വിയ സതിം ഉപട്ഠപേത്വാവ സയതി. തേനാഹ ‘‘ദ്വേ പുരിമപാദേ’’തിആദി. പുരിമപാദേതി ദക്ഖിണപുരിമപാദേ വാമസ്സ പുരിമപാദസ്സ ഠപനവസേന ദ്വേ പുരിമപാദേ ഏകസ്മിം ഠാനേ ഠപേത്വാ. പച്ഛിമപാദേതി ദ്വേ പച്ഛിമപാദേ. വുത്തനയേനേവ ഇധാപി ഏകസ്മിം ഠാനേ ഠപനം വേദിതബ്ബം. ഠിതോകാസസല്ലക്ഖണം അഭീരുകഭാവേനേവ. സീസം പന ഉക്ഖിപിത്വാതിആദിനാ വുത്തസീഹകിരിയാ അനുത്രാസപബുജ്ഝനം വിയ അഭീരുകഭാവസിദ്ധാ ധമ്മതാവസേനേവാതി വേദിതബ്ബാ. സീഹവിജമ്ഭിതവിജമ്ഭനം അതിവേലം ഏകാകാരേന ഠപിതാനം സരീരാവയവാനം ഗമനാദികിരിയാസു യോഗ്ഗഭാവാപാദനത്ഥം. തിക്ഖത്തും സീഹനാദനദനം അപ്പേസക്ഖമിഗജാതപരിഹരണത്ഥം.

സേതി അബ്യാവടഭാവേന പവത്തതി ഏത്ഥാതി സേയ്യാ, ചതുത്ഥജ്ഝാനമേവ സേയ്യാ ചതുത്ഥജ്ഝാനസേയ്യാ. കിം പനേത്ഥ തം ചതുത്ഥജ്ഝാനന്തി? ആനാപാനചതുത്ഥജ്ഝാനം. തതോ ഹി വുട്ഠഹിത്വാ വിപസ്സനം വഡ്ഢേത്വാ അനുക്കമേന അഗ്ഗമഗ്ഗം അധിഗന്ത്വാ തഥാഗതോ ജാതോതി. ‘‘തയിദം പദട്ഠാനം നാമ, ന സേയ്യാ, തഥാപി യസ്മാ ‘ചതുത്ഥജ്ഝാനാ വുട്ഠഹിത്വാ സമനന്തരം ഭഗവാ പരിനിബ്ബായീ’തി മഹാപരിനിബ്ബാനേ (ദീ. നി. ൨.൨൧൯) ആഗതം. തസ്മാ ലോകിയചതുത്ഥജ്ഝാനസമാപത്തി ഏവ തഥാഗതസേയ്യാ’’തി കേചി. ഏവം സതി പരിനിബ്ബാനകാലികാവ തഥാഗതസേയ്യാതി ആപജ്ജതി; ന ച തഥാഗതോ ലോകിയചതുത്ഥജ്ഝാനസമാപജ്ജനബഹുലോ വിഹാസി. അഗ്ഗഫലവസേന പവത്തം പനേത്ഥ ചതുത്ഥജ്ഝാനം വേദിതബ്ബം. തത്ഥ യഥാ സത്താനം നിദ്ദുപഗമലക്ഖണാ സേയ്യാ ഭവങ്ഗചിത്തവസേന ഹോതി, സാ ച നേസം പഠമം ജാതിസമന്വയാ യേഭുയ്യവുത്തികാ, ഏവം ഭഗവതോ അരിയജാതിസമന്വയം യേഭുയ്യവുത്തികം അഗ്ഗഫലഭൂതം ചതുത്ഥജ്ഝാനം തഥാഗതസേയ്യാതി വേദിതബ്ബാ. സീഹസേയ്യാ നാമ സേട്ഠസേയ്യാതി ആഹ ‘‘ഉത്തമസേയ്യാ’’തി.

‘‘കാലപരിച്ഛേദം കത്വാ യഥാപരിച്ഛേദം ഉട്ഠഹിസ്സാമീ’’തി ഏവം തദാ മനസികാരസ്സ അകതത്താ പാളിയം ‘‘ഉട്ഠാനസഞ്ഞം മനസികരിത്വാ’’തി ന വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഉട്ഠാനസഞ്ഞന്തി പനേത്ഥ ന വുത്ത’’ന്തി. തത്ഥ കാരണമാഹ ‘‘ഗിലാനസേയ്യാ ഹേസാ’’തി. സാ ഹി ചിരകാലപ്പവത്തികാ ഹോതി.

വിസും വിസും രാസിവസേന അനാഗന്ത്വാ ഏകജ്ഝം പുഞ്ജവസേന ആഗതത്താ വുത്തം ‘‘സബ്ബാപി താ’’തി. തേനാഹ ‘‘സത്തസതാ’’തി. വികാരമത്തമ്പീതി വേദനായ അസഹനവസേന പവത്തനാകാരമത്തമ്പി. സുസമ്മട്ഠകഞ്ചനം വിയാതി സമ്മട്ഠസുസജ്ജിതസുവണ്ണം വിയ.

ധമ്മാലപനന്തി അസങ്ഖാരികസമുപ്പന്നസഭാവാലപനം. സമുല്ലപിതഞ്ഹി ആകാരസമാനവചനമേതം. നാഗോ വിയ വാതി പവത്തതീതി നാഗവോ. തസ്സ ഭാവോ നാഗവതാ. വിഭത്തിലോപേന ഹേസ നിദ്ദേസോ, മഹാനാഗഹത്ഥിസദിസതായാതി അത്ഥോ. ബ്യത്തുപരിചരണട്ഠേനാതി ബ്യത്തം ഉപരൂപരി അത്തനോ കിരിയാചരണേന. ആജാനീയോതി സമ്മാപതിതം ദുക്ഖം സഹന്തോ അത്തനാ കാതബ്ബകിരിയം ധീരോ ഹുത്വാ നിത്ഥാരകോ. കാരണാകാരണജാനനേനാതി നിയ്യാനികാനിയ്യാനികകരണഞാതതായ. തേനേവട്ഠേനാതി അപ്പടിസമട്ഠേനേവ. ‘‘മുത്തോ മോചേയ്യ’’ന്തിആദി ധുരവാഹട്ഠേന. നിബ്ബിസേവനട്ഠേനാതി രാഗാദിവിസവിഗതഭാവേന.

അനിയമിതാണത്തീതി അനുദ്ദേസികം ആണാപനം. സാമഞ്ഞകതോപി സമാധിസദ്ദോ പകരണതോ ഇധ വിസേസത്ഥോതി ആഹ ‘‘സമാധിന്തി അരഹത്തഫലസമാധി’’ന്തി. പടിപ്പസ്സദ്ധിവസേന സബ്ബകിലേസേഹി സുട്ഠു വിമുത്തന്തി സുവിമുത്തം. അഭിനതം നാമ ആരമ്മണേ അഭിമുഖഭാവേന പവത്തിയാ. അപനതം അപഗമനവസേന പവത്തിയാ, വിമുഖതായാതി അത്ഥോ. ലോകിയജ്ഝാനചിത്തം വിയ വിപസ്സനാ വിയ ച സസങ്ഖാരേന സപ്പയോഗേന തദങ്ഗപ്പഹാനവിക്ഖമ്ഭനപഹാനവസേന ച വിക്ഖമ്ഭേത്വാ ന അധിഗതം ന ഠപിതം, കിഞ്ചരഹി കിലേസാനം സബ്ബസോ ഛിന്നതായാതി ആഹ ‘‘ഛിന്നത്താ വതം ഫലസമാധിനാ സമാഹിത’’ന്തി. അതിക്കമിതബ്ബന്തി ആചാരാതിക്കമവസേന ലങ്ഘിതബ്ബം. സാ പന ലങ്ഘനാ ആസാദനാ ഘട്ടനാതി ആഹ ‘‘ഘട്ടേതബ്ബ’’ന്തി.

പഞ്ചവേദാ നാമ – ഇരുവേദോ, യജുവേദോ, സാമവേദോ, ആഥബ്ബണവേദോ, ഇതിഹാസോ ചാതി ഏവം ഇതിഹാസപഞ്ചമാനം വേദാനം. ‘‘ചര’’ന്തി വചനവിപല്ലാസേന വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ചരന്താ’’തി, തപന്താതി അത്ഥോ. ഹീനത്തരൂപാതി ഹീനാധിമുത്തികതായ നിഹീനചിത്തസഭാവാ. വിമുത്തികതായ അഭാവതോ നിബ്ബാനങ്ഗമാ ന ഹോന്തി. അരഹത്താധിഗമകമ്മസ്സ അഭബ്ബതായ പരിഹീനത്ഥാ. അജ്ഝോത്ഥടാതി അഭിഭൂതാ. താദിസേഹേവ സീലേഹീതി ഗോസീലാദീഹി. ബദ്ധാതി സമാദപേത്വാ പവത്തനവസേന അനുബദ്ധാ. ലൂഖം തപന്തി അത്തകിലമഥാനുയോഗം. തം പന ഏകദേസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘പഞ്ചാതപതാപന’’ന്തിആദിമാഹ. ‘‘ഏവം പടിപന്നസ്സ മോക്ഖോ നത്ഥി, ഏവം പടിപന്നസ്സ വട്ടതോ മുത്തി അത്ഥീ’’തി വദന്തീ സാ അത്തതോ സാസനസ്സ നിയ്യാനഭാവോ കഥിതോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘സാസനസ്സ നിയ്യാനികഭാവം കഥേന്തീ’’തി. ആദിന്തി ഗാഥാദ്വയം.

സകലികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. പഠമപജ്ജുന്നധീതുസുത്തവണ്ണനാ

൩൯. ചാതുമഹാരാജികസ്സാതി ചാതുമഹാരാജികകായികസ്സ. ധമ്മോ അനുബുദ്ധോതി ചതുസച്ചധമ്മോ പരിഞ്ഞേയ്യാദിഭാവസ്സ അനുരൂപതോ ബുദ്ധോ. പച്ചക്ഖമേവാതി പരപത്തിയാ അഹുത്വാ അത്തപച്ചക്ഖമേവ കത്വാ ജാനാമി. ധമ്മം ഗരഹന്താ നാമ സദ്ദദോസവസേന വാ അത്ഥദോസവസേന വാ ഗരഹേയ്യുന്തി തം ദസ്സേന്തോ ‘‘ഹീനക്ഖര…പേ… കോതിവാ’’തി ആഹ. സാ പന ‘‘തേസം വിഗരഹാ ദുമ്മേധതായ മഹാനത്ഥാവഹാവാ’’തി ദസ്സേന്തീ ദേവതാ ആഹ ‘‘ദുമ്മേധാ ഉപേന്തി രോരുവ’’ന്തി. വിസും ഹോതീതി അവീചിമഹാനിരയതോ വിസും ഏവ ഹോതി. ഖന്തിയാതി ഞാണഖന്തിയാ. ഉപസമേനാതി രാഗാദീനം സബ്ബസോ വൂപസമേന. തേനാഹ ‘‘രുച്ചിത്വാ’’തിആദി.

പഠമപജ്ജുന്നധീതുസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ദുതിയപജ്ജുന്നധീതുസുത്തവണ്ണനാ

൪൦. ബുദ്ധഞ്ച ധമ്മഞ്ച നമസ്സമാനാതി ബുദ്ധസുബുദ്ധതം ധമ്മസുധമ്മതഞ്ച ഞത്വാ തദുഭയം നമസ്സമാനാ. യസ്മാ ബുദ്ധേ ച ധമ്മേ ച പസന്നോ സങ്ഘേ ച പസന്നോ ഏവ ഹോതി തസ്സ സുപ്പടിപത്തിയാ വിജാനനതോ, തസ്മാ സോ അത്ഥോ ഗാഥായ ച-സദ്ദസങ്ഗഹിതോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ച-സദ്ദേന സങ്ഘഞ്ചാ’’തി ആഹ അത്ഥവതിയോതി ലോകിയലോകുത്തരഅത്ഥസങ്ഗഹിതാ ലോകിയകുസലലോകുത്തരമഗ്ഗസങ്ഗണ്ഹനതോ. യം ധമ്മം സാ അഭാസീതി യം തുമ്ഹാകം ധമ്മം പടിവിജ്ഝിത്വാ ഠിതാ, സാ മഹാകോകനദാ അത്തനോ ബലാനുരൂപം അഭാസി. ബഹുനാതി നാനപ്പകാരേന. പരിയായേനാതി കാരണേന. താദിസോതി തഥാരൂപോ തഥാപടിവിദ്ധസച്ചോ അത്ഥധമ്മാദീസു കുസലോ ഏകേകം പദമ്പി ഉദാഹരണഹേതുനിഗമനാനി നീഹരന്തോ ആചിക്ഖതി ദേസേതി പഞ്ഞപേതി പഠപേതി വിവരതി വിഭജതി ഉത്താനീകരോതി. തേനാഹ ‘‘അയം ഭഗവാ’’തിആദി. ഏതേന അതിവിയ വിത്ഥാരക്ഖമോ സുഗതധമ്മോതി ദസ്സേതി. പരിയാപുടന്തി പരിവത്തിതം. ഏവം വിത്ഥാരക്ഖമം ധമ്മം യസ്മാ ദേവധീതാ ‘‘സംഖിത്തമത്ഥം ലപയിസ്സാമീ’’തി അവോച, തസ്മാ വുത്തം ‘‘തസ്സത്ഥ’’ന്തിആദി.

ദുതിയപജ്ജുന്നധീതുസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സതുല്ലപകായികവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ആദിത്തവഗ്ഗോ

൧. ആദിത്തസുത്തവണ്ണനാ

൪൧. സീസന്തി ദേസനാപദേസോ, ദേസനായ അഞ്ഞേസുപി വത്തബ്ബേസു കസ്സചിദേവ സീസഭാഗേന അപദിസനം. തേനാഹ ‘‘രാഗാദീഹീ’’തിആദി. ദാനേനാതി അത്തനോ സന്തകസ്സ പരേസം പരിച്ചജനേന. തം പന പരിച്ചജനം ചേതനായ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ദാനചേതനായാ’’തി ദാനപുഞ്ഞചേതനാതി ദാനമയാ പുഞ്ഞചേതനാ ദായകസ്സേവ ഹോതി തംസന്തതിപരിയാപന്നത്താ. നീഹതഭണ്ഡകന്തി ആദിത്തഗേഹതോ ബഹി നിക്ഖാമിതം ഭണ്ഡകം. ഏതന്തി ‘‘ദിന്നം ഹോതീ’’തിആദിവചനം. അദിന്നേതി ദാനമുഖേ അനിയുഞ്ജിതേ ഭോഗേ. ‘‘അന്തേനാ’’തി ജീവിതസ്സ അന്തോ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘മരണേനാ’’തി. മമാതി പരിഗ്ഗഹിതത്താ പരിഗ്ഗഹാ, ഭോഗാ. തേപി കേനചി ആകാരേന വിനാസം അനുപഗതാ മരണേന പഹീയന്തി നാമാതി വുത്തം ‘‘ചോരാദീനം വസേന അവിനട്ഠഭോഗേ’’തി. സോഭനാ അഗ്ഗഭൂതാ രൂപാദയോ ഏത്ഥാതി സഗ്ഗോ, തം സഗ്ഗം.

ആദിത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. കിംദദസുത്തവണ്ണനാ

൪൨. ദ്വേ തീണി ഭത്താനി അഭുത്വാതി ദ്വേ തയോ വാരേ ഭത്താനി അഭുഞ്ജിത്വാ. ഉട്ഠാതും ന സക്കോതീതി ഉട്ഠാതുമ്പി ന സക്കോതീ, പഗേവ അഞ്ഞം സരീരേന കാതബ്ബകിച്ചം ദുബ്ബലഭാവതോ. ദുബ്ബലോപി ഹുത്വാതി ഭുഞ്ജനതോ പുബ്ബേ ദുബ്ബലോ ഹുത്വാ ബലസമ്പന്നോ ഹോതി. ഏവം ബ്യതിരേകതോ അന്വയതോ ച ആഹാരസ്സ സരീരേ ബലവതം ആഹ. യസ്മാ അന്നദോ ദായകോ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ ബലദോ ഹോതി, തസ്മാ സോ ആയതിം അത്തനോ സരീരേ ബലദോ അവിനാസവസേന ബലസ്സ രക്ഖകോ ച ഹോതി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘ബലം ഖോ പന ദത്വാ ബലസ്സ ഭാഗീ ഹോതീ’’തി (അ. നി. ൫.൩൭) സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. സുരൂപോപീതി അഭിരൂപോപി. വിരൂപോ ഹോതീതി ബീഭച്ഛരൂപോ കോപീനസ്സ അച്ഛന്നത്താ. ഇദഞ്ച യാനന്തി സാമഞ്ഞതോ വുത്തം. ഉപാഹനാതി സരൂപതോ ദസ്സേതി. അദുക്ഖപ്പത്തോ ഹുത്വാ യാതി വത്തതി ഏതേനാതി യാനന്തി ഛത്താദീനമ്പി യാനഭാവോ വുത്തോ. തേനാഹ ‘‘യാനദോ സുഖദോ ഹോതീ’’തി. ചക്ഖുദോ നാമ ഹോതി ചക്ഖുനാ കാതബ്ബകിച്ചേ സഹകാരീകാരണഭാവതോ ദീപസ്സ.

‘‘സബ്ബേസംയേവ ബലാദീനം ദായകോ ഹോതീ’’തി സങ്ഖേപതോ വുത്തം അത്ഥം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘ദ്വേ തയോ ഗാമേ’’തിആദി വുത്തം. നിസജ്ജാദിവസേന പതിസ്സയിതബ്ബതോ പതിസ്സയോ, വിഹാരോ. പക്ഖിത്തം വിയ ഹോതി പരിസ്സമസ്സ വിനോദിതത്താ. ബഹി വിചരന്തസ്സാതി പതിസ്സയം അലഭിത്വാ ബഹി വിവടങ്ഗണേ വിചരന്തസ്സ. ഝായതീതി ഝായന്തം ഹോതി, കിലമതീതി അത്ഥോ. സീതുണ്ഹാദിവിരോധിപച്ചയവസേന സസന്താനേ വിസഭാഗസന്തതി, തബ്ബിപരിയായതോ സഭാഗസന്തതി വേദിതബ്ബാ. സുഖം നാമ ദുക്ഖപച്ചയപരിഹാരതോ സുഖപച്ചയുപ്പന്നതോ ച ഹോതി, തദുഭയം പതിസ്സയവസേന ലഭതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ബഹി വിചരന്തസ്സ പാദേ’’തിആദിമാഹ. ധമ്മപീതിസുഖന്തി ധമ്മപച്ചവേക്ഖണേന ഉപ്പന്നപീതിസുഖം. ഉപസമസുഖന്തി കിലേസാനം വൂപസമേന പവത്തസുഖം. നിവാതം പിഹിതവാതപാനം പതിസ്സയം പവിസിത്വാ ദ്വാരം പിധായ ഠിതസ്സ അന്ധകാരോ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘കൂപേ ഓതിണ്ണോ വിയ ഹോതീ’’തി. തേനാഹ ‘‘മഞ്ചപീഠാദീനി ന പഞ്ഞായന്തീ’’തി. തയിദം ബഹിസമാപന്നപരിസ്സമദോസേന, ന ച പതിസ്സയദോസേന. തേനാഹ ‘‘മുഹുത്ത’’ന്തിആദി.

ന മരതി ഏതേനാതി അമരണം, നിബ്ബാനാധിഗമാദയോ. തസ്സ ദാനം ധമ്മൂപദേസോ, തം ദേതി. തേനാഹ ‘‘യോ ധമ്മം അനുസാസതീ’’തി. തയിദം ധമ്മാനുസാസനം കഥം ഹോതീതി ആഹ ‘‘അട്ഠകഥ’’ന്തിആദി. അട്ഠകഥം കഥേതീതി അവിവടപാഠസ്സ പാളിയാ അത്ഥസംവണ്ണനം കരോതീതി അത്ഥോ. അനധീതിനോ പന പാളിം വാചേതി. തത്ഥ തത്ഥ ഗതട്ഠാനേ പുച്ഛിതപഞ്ഹം വിസ്സജ്ജേതി, അയം താവ ഗന്ഥധുരോ, പടിപത്തിവാസധുരേ പന കമ്മട്ഠാനം ആചിക്ഖതി, ഉഭയേസമ്പി ധമ്മസ്സവനം കരോതി. സബ്ബദാനന്തി യഥാവുത്തആമിസദാനം അഭയദാനം. ധമ്മദാനന്തി ധമ്മദേസനാ. ധമ്മരതീതി സമഥവിപസ്സനാധമ്മേ അഭിരതി. ധമ്മരസോതി സദ്ധമ്മസന്നിസ്സയം പീതിപാമോജ്ജം.

കിംദദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. അന്നസുത്തവണ്ണനാ

൪൩. പത്ഥേന്തീതി പിഹേന്തി. യത്ഥസ്സ ഉപഗമനം ലോകേ പാകടതരം അഹോസി, തേ ഉദാഹരണവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ചിത്തഗഹപതിസീവലിത്ഥേരാദികേ വിയാ’’തി ആഹ. അന്നന്തി അന്നസഞ്ഞിതോ ചതുബ്ബിധോപി പച്ചയോ. സബ്ബേപി ദായകേ ഏകജ്ഝം ഗഹേത്വാ സാമഞ്ഞതോ ഏകവസേന ‘‘ദായകമേവാ’’തി വുത്തം, യഥാ ചാഹ ‘‘കോ നാമ സോ യക്ഖോ, യം അന്നം നാഭിനന്ദതീ’’തി? തത്ഥ യക്ഖോതി സത്തോ. സാമഞ്ഞജോതനാ ച നാമ യസ്മാ പുഥുഅത്ഥവിസയാ, തസ്മാ ‘‘യേ നം ദദന്തി സദ്ധായ, വിപ്പസന്നേന ചേതസാ. തമേവ അന്നം ഭജതീ’’തി വുത്തം. തത്ഥ മ-കാരോ പദസന്ധികരോ, തേ ഏവാതി അത്ഥോ. ദായകം അപരിച്ചജനമേവ അനുഗച്ഛതി ചക്കം വിയ കുബ്ബരം.

അന്നസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ഏകമൂലസുത്തവണ്ണനാ

൪൪. പതിട്ഠട്ഠേന അവിജ്ജാസങ്ഖാതം ഏകം മൂലം ഏതിസ്സാതി ഏകമൂലാ. തം ഏകമൂലം. യഥാ സംയോജനീയേസു അസ്സാദാനുപസ്സനാവസേന തണ്ഹാസമുപ്പാദോ, ഏവം തണ്ഹാഭിഭവവസേന അനവബോധോതി അവിജ്ജാ തണ്ഹായ മൂലം, തണ്ഹാ ച അവിജ്ജായ മൂലം. അയഞ്ഹി നയോ ഉപനിസ്സയതാവസേന വുത്തോ, സഹജാതവസേന ചായം അഞ്ഞമഞ്ഞം മൂലഭാവോ പാകടോയേവ. ഇധ പന ഇമിസ്സം ഗാഥായം അധിപ്പേതാ ‘‘ഏകമൂല’’ന്തി സാ തണ്ഹാ. തത്ഥ യാ ഭവതണ്ഹാ, സാ സസ്സതദിട്ഠിവസേന ആവട്ടതി പരിവത്തതി, വിഭവതണ്ഹാ ഉച്ഛേദദിട്ഠിവസേന, ഏവം ദ്വിരാവട്ടം. സഹജാതകോടിയാതി സഹജാതകോടിയാപി, പഗേവ സമ്മുയ്ഹം ആപന്നസ്സ പന വത്തമാനായ തണ്ഹായ ബലവഭാവേന മലീനതാ സിയാ. ഉപനിസ്സയകോടിയാതി ഉപനിസ്സയകോടിയാവ സഹജാതകോടിയാ അസമ്ഭവതോ. പത്ഥരണട്ഠാനാതി വിത്ഥതാ ഹുത്വാ പവത്തിട്ഠാനഭൂമി. തേനാഹ ‘‘തേസു സാ പത്ഥരതീ’’തി. സമുദ്ദനട്ഠേന സമുദ്ദോ. ഉത്തരിതും അസക്കുണേയ്യതായ പതായ അലം പരിയത്തോതി പാതാലോ, അയം പന പാതാലോ വിയാതി പാതാലോ. തേനാഹ ‘‘അപ്പതിട്ഠട്ഠേനാ’’തി. അഗാധഗമ്ഭീരതായാതി അത്ഥോ.

ഏകമൂലസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. അനോമസുത്തവണ്ണനാ

൪൫. അനോമനാമന്തി അനൂനനാമം. ഗുണനേമിത്തികാനി ഏവ ഹി ഭഗവതോ നാമാനി. ഗുണാനഞ്ചസ്സ പരിപുണ്ണതായ അനൂനനാമന്തി ആഹ ‘‘സബ്ബഗുണസമന്നാഗതത്താ’’തിആദി. അപിച തഥാ തേവിജ്ജോ, ഛളഭിഞ്ഞോതിആദീനി നാമാനി അനോമനാമാനി ന ഹോന്തി പരിച്ഛിന്നവിസയത്താ, ഭഗവതോ പന സത്ഥാ, സബ്ബഞ്ഞൂ, സമ്മാസമ്ബുദ്ധോതിആദീനി നാമാനി അനോമനാമാനി നാമ മഹാവിസയത്താ അനൂനഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘അവേകല്ലനാമ’’ന്തി. ഖന്ധന്തരാദയോതി ഖന്ധവിസേസാദികേ. ഞാണേന യാഥാവതോ അരണീയട്ഠേന അത്ഥേ. അന്വയപഞ്ഞാധിഗമായാതി ലോകുത്തരപഞ്ഞാപടിലാഭായ. പടിപദന്തി സമഥവിപസ്സനാപടിപദം. കിലേസകാമാനം വസേന അല്ലീയിതബ്ബട്ഠേന കാമാ ഏവ ആലയോ. അതീതകാലേയേവ കമനതം ഗഹേത്വാ വുത്തം ‘‘കമമാന’’ന്തി. ന ഏതരഹി തദഭാവതോതി ആഹ ‘‘അതീതം പന ഉപാദായ ഇദം വുത്ത’’ന്തി. മഹാനുഭാവതാദിനാ മഹന്താനം.

അനോമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. അച്ഛരാസുത്തവണ്ണനാ

൪൬. ‘‘അച്ഛരാഗണസങ്ഘുട്ഠ’’ന്തി ഗാഥാ ദേവപുത്തേന യേനാധിപ്പായേന ഗായിതാ, സോ അനുപുബ്ബികഥായ വിനാ ന പഞ്ഞായതീതി തം ആഗമനതോ പട്ഠായ കഥേന്തോ ‘‘അയം കിര ദേവപുത്തോ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സാസനേതി ഇമസ്സേവ സത്ഥുസാസനേ. കമ്മാകമ്മന്തി കമ്മവിനിച്ഛയം. അത്ഥപുരേക്ഖാരതായ അപ്പകിച്ചതായ ച സല്ലഹുകവുത്തികോ. സയനസ്സ കോട്ഠാസോതി ദിവസം പുരിമയാമഞ്ച ഭാവനാനുയോഗവസേന കിലന്തകായസ്സ സമസ്സാസനത്ഥം സേയ്യായ ഉപഗമനഭാഗോ അനുഞ്ഞാതോ.

അബ്ഭന്തരേതി കുച്ഛിയം ഭത്തസ്സ പരിത്തതായ സത്ഥകവാതാതി തിക്ഖഭാവേന സത്ഥകാ വിയ കന്തനകാ വാതാ. ധുരസ്മിംയേവാതി കിലേസമാരേന യുദ്ധേ ഏവ. വിമുത്തായതനസീസേ ഠത്വാ ധമ്മം ദേസേന്തോ വാ. ഉപനിസ്സയമന്ദതായ അപരിപക്കഞാണതായ ആസവക്ഖയം അപ്പത്തോ കാലം കത്വാതി യോജനാ. ഉപരി ഠിതന്തി പരിക്ഖാരഭാവേന ദിബ്ബദുസ്സൂപരി ഠിതം. തഥേവ അട്ഠാസീതി താഹി തഥാ വുത്തേപി യഥാ തതോ പുബ്ബേ, തഥേവ അട്ഠാസി. സുവണ്ണപട്ടന്തി നിബ്ബുദ്ധേ പടിജിനിത്വാ ലദ്ധബ്ബസുവണ്ണപട്ടം. വീതിക്കമസ്സ അകതത്താ അസമ്ഭിന്നേനേവ സീലേന. യസ്മാ തസ്മിം സത്ഥു സന്തികം ആഗച്ഛന്തേ താപി തേന സദ്ധിം ആഗമംസു തസ്മാ ‘‘അച്ഛരാസങ്ഘപരിവുതോ’’തി വുത്തം.

സങ്ഘോസിതന്തി സങ്ഗമ്മ ഘോസിതം, തത്ഥ തത്ഥ അച്ഛരാനം ഗീതസദ്ദവസേന ഘോസിതം. പിസാചഗണം കത്വാ വദതി അച്ഛന്ദരാഗതായ. നിയാമചിത്തതായാതി സമ്മത്തനിയാമേ നിന്നചിത്തതായ. ഗരുഭാവേനാതി താസം വസേ അവത്തനതോ ഗരുട്ഠാനഭാവേന. യാത്രാതി നിബ്ബാനം പതി യാത്രാ. തം പന വട്ടതോ നിഗ്ഗമനം ഹോതീതി ആഹ ‘‘കഥം നിഗ്ഗമനം ഭവിസ്സതീ’’തി.

അതിസല്ലേഖതേവാതി അതിവിയ കിലേസാനം സല്ലേഖിതവുത്തികോ. അകതാഭിനിവേസസ്സാതി ഭാവനമനനുയുത്തസ്സ അനാരദ്ധവിപസ്സകസ്സ. കാരകസ്സാതി സുഗതോവാദകാരകസ്സ സമ്മാപടിപജ്ജതോ. സുഞ്ഞതാവിപസ്സനന്തി സുഞ്ഞതാദീപനം വിപസ്സനം ദുച്ചരിതതണ്ഹായ ദൂരീകരണേന ഏകവിഹാരിതായ. ഏകോ മഗ്ഗോ അസ്സാതി ലോകുത്തരമഗ്ഗോ ഏവ അസ്സ അനാഗതോ, പുബ്ബഭാഗമഗ്ഗോ പന കതപരിചയോതി അത്ഥോ.

കായവങ്കാദീനന്തി കായദുച്ചരിതാദീനം അഭാവതോ സമുച്ഛിന്ദനേന അനുപലബ്ഭനതോ. നത്ഥി ഏത്ഥ ഭയം, അസ്മിം വാ അധിഗതേ പുഗ്ഗലസ്സ നത്ഥി ഭയന്തി അഭയം നാമ. സംസാരകന്താരം അതിക്കമിത്വാ നിബ്ബാനസങ്ഖാതം ഖേമം അമതട്ഠാനം ഗമനേ സുഗതസാരഥിനാ സുസജ്ജിതയാനഭാവതോ രഥോ അകൂജനോതി അട്ഠങ്ഗികോ മഗ്ഗോവ അധിപ്പേതോ. ധമ്മതോ അനപേതതായ അപരാപരുപ്പത്തിയാ ച ധമ്മചക്കേഹി.

ഓത്തപ്പമ്പി ഗഹിതമേവ അവിനാഭാവാ. അപാലമ്ബോതി അവസ്സയോ. പരിവാരോതി പരിക്ഖാരോ അഭിസങ്ഖരണതോ. മഗ്ഗസ്സ കരണട്ഠാനേ ധമ്മോ തപ്പരിയാപന്നാ സമ്മാദിട്ഠി. അനിച്ചാദിവസേനാതി അനിച്ചാനുപസ്സനാദിവസേന. സോധിതേസു വജ്ഝമാനേസു. ഭൂമിലദ്ധവട്ടന്തി ഭൂമിലദ്ധസങ്ഖാതം വട്ടം. തത്ഥ വിപസ്സനായ പവത്തിട്ഠാനഭാവതോ പഞ്ചക്ഖന്ധാ ഭൂമി നാമ, വട്ടമയകമ്മഭാവതോ തത്ഥ ഉപ്പജ്ജനാരഹം കിലേസജാതം ഭൂമിലദ്ധവട്ടം. പരിജാനമാനാതി പരിച്ഛിന്ദനവസേന സമതിക്കമവസേന ജാനമാനാ പടിവിജ്ഝന്തീ.

കസ്മാ ദേവപുത്തോ സോതാപത്തിഫലേയേവ പതിട്ഠാസി, നനു ച സാ ദേസനാ ഭഗവതാ ചതുമഗ്ഗപ്പധാനഭാവേന പവത്തിതാതി ആഹ ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി.

അച്ഛരാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. വനരോപസുത്തവണ്ണനാ

൪൭. കേസന്തി സാമിവസേന വുത്തകസദ്ദോ ‘‘ധമ്മട്ഠാ സീലസമ്പന്നാ’’തി ഏത്ഥ പച്ചത്തബഹുവചനവസേന പരിണാമേതബ്ബോ. അത്ഥവസേന ഹി വിഭത്തിവിപരിണാമോ. കേ ജനാതി ഏത്ഥ വാ വുത്തകേസദ്ദോ സീഹവിലോകനനയേന ആനേത്വാ യോജേതബ്ബോതി ആഹ ‘‘കേ ധമ്മട്ഠാ, കേ സീലസമ്പന്നാ’’തി? പുച്ഛതീതി ഇമിനാ തത്ഥ കാരണമാഹ. ഫലാദിസമ്പത്തിയാ ആരമന്തി ഏത്ഥ സത്താതി ആരാമോ. ആരാമേ രോപേന്തി നിപ്ഫാദേന്തീതി ആരാമരോപാ. വനീയതി ഛായാസമ്പത്തിയാ ഭജീയതീതി വനം. തത്ഥ യം ഉപവനലക്ഖണം വനം, തം ആരാമഗ്ഗഹണേനേവ ഗഹിതന്തി തപോവനലക്ഖണം, തം ദസ്സേന്തോ ‘‘സീമം പരിക്ഖിപിത്വാ’’തിആദിമാഹ. വിസമേതി ഉദകചിക്ഖല്ലേന വിസമേ പദേസേ. പാനീയം പിവന്തി ഏത്ഥാതി പപാ, തം പപം. ഉദകം പീയതി ഏത്ഥാതി വാ പപാ. തളാകാദീതി ആദി-സദ്ദേന മാതികം സങ്ഗണ്ഹാതി.

ഇമമത്ഥം സന്ധായാതി ഇമിനാ കമ്മപ്പഥപ്പത്തം പടിക്ഖിപതി. അത്തനാ കതഞ്ഹി പുഞ്ഞം അനുസ്സരതോ തം ആരബ്ഭ ബഹും പുഞ്ഞം പസവതി, ന പന യഥാ കതം പുഞ്ഞം സയമേവ പവഡ്ഢതി. തസ്മിം ധമ്മേ ഠിതത്താതി തസ്മിം ആരാമരോപനാദിധമ്മേ പതിട്ഠിതത്താ. തേനപി സീലേന സമ്പന്നത്താതി തേന യഥാവുത്തധമ്മേ കതസീലേ ഠത്വാ ചിണ്ണേന തദഞ്ഞേനപി കായവാചസികസംവരലക്ഖണേന സീലേന സമന്നാഗതത്താ. ദസ കുസലാ ധമ്മാ പൂരേന്തി ദുച്ചരിതപരിവജ്ജനതോ. സേസം വുത്തനയമേവ.

വനരോപസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. ജേതവനസുത്തവണ്ണനാ

൪൮. ഏസിതഗുണത്താ ഏസിയമാനഗുണത്താ ച ഇസീ, അസേക്ഖാ സേക്ഖകല്യാണപുഥുജ്ജനാ ച. ഇസീനം സങ്ഘോ ഇസിസങ്ഘോ. ഇസിസങ്ഘേന നിസേവിതം. തേനാഹ ‘‘ഭിക്ഖുസങ്ഘനിസേവിത’’ന്തി.

തം കാരേന്തസ്സ ഗന്ധകുടിപാസാദകൂടാഗാരാദിവസേന സിനിദ്ധസന്ദച്ഛായരുക്ഖലതാവസേന ഭൂമിഭാഗസമ്പത്തിയാ ച അനഞ്ഞസാധാരണം അതിരമണീയം തം ജേതവനം ചിത്തം തോസേതി, തഥാ അരിയാനം നിവാസഭാവേനപീതി ആഹ ‘‘ഏവം പഠമഗാഥായ ജേതവനസ്സ വണ്ണം കഥേത്വാ’’തി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘യത്ഥ അരഹന്തോ വിഹരന്തി, തം ഭൂമിരാമണേയ്യക’’ന്തി (ധ. പ. ൯൮; ഥേരഗാ. ൯൯൧). അപചയഗാമിചേതനാ സത്താനം വിസുദ്ധിം ആവഹതി കമ്മക്ഖയായ സംവത്തനതോതി ആഹ ‘‘കമ്മന്തി മഗ്ഗചേതനാ’’തി. ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം വിദിതകരണട്ഠേന കിലേസാനം വിജ്ഝനട്ഠേന ച വിജ്ജാ. മഗ്ഗപഞ്ഞാ സമ്മാദിട്ഠീതി ആഹ ‘‘വിജ്ജാതി മഗ്ഗപഞ്ഞാ’’തി. സമാധിപക്ഖികാ ധമ്മാ സമ്മാവായാമസതിസമാധയോ. യഥാ ഹി വിജ്ജാപി വിജ്ജാഭാഗിയാ, ഏവം സമാധിപി സമാധിപക്ഖികോ. സീലം ഏതസ്സ അത്ഥീതി സീലന്തി ആഹ ‘‘സീലേ പതിട്ഠിതസ്സ ജീവിതം ഉത്തമ’’ന്തി. ദിട്ഠിസങ്കപ്പാതി സമ്മാദിട്ഠിസങ്കപ്പാ. തത്ഥ സമ്മാസങ്കപ്പസ്സ സമ്മാദിട്ഠിയാ ഉപകാരഭാവേന വിജ്ജാഭാവോ വുത്തോ. തഥാ ഹി സോ പഞ്ഞാക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതോതി വുച്ചതി. യഥാ ച സമ്മാസങ്കപ്പാദയോ പഞ്ഞാക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതാ, ഏവം വായാമസതിയോ സമാധിക്ഖന്ധസങ്ഗഹിതാതി ആഹ ‘‘വായാമസതിസമാധയോ’’തി. ധമ്മോതി ഹി ഇധ സമാധി അധിപ്പേതോ ‘‘ഏവംധമ്മാ തേ ഭഗവന്തോ അഹേസു’’ന്തിആദീസു (ദീ. നി. ൨.൧൩; മ. നി. ൩.൧൯൭; സം. നി. ൫.൩൭൮) വിയ. വാചാകമ്മന്താജീവാതി സമ്മാവാചാകമ്മന്താജീവാ. മഗ്ഗപരിയാപന്നാ ഏവ ഹേതേ സങ്ഗഹിതാ. തേനാഹ ‘‘ഏതേന അട്ഠങ്ഗികമഗ്ഗേനാ’’തി.

ഉപായേന വിധിനാ അരിയമഗ്ഗോ ഭാവേതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘സമാധിപക്ഖിയധമ്മ’’ന്തി. സമ്മാസമാധിപക്ഖിയം വിപസ്സനാധമ്മഞ്ചേവ മഗ്ഗധമ്മഞ്ച. ‘‘അരിയം വോ, ഭിക്ഖവേ, സമ്മാസമാധിം ദേസേസ്സാമി സഉപനിസം സപരിക്ഖാര’’ന്തി (മ. നി. ൩.൧൩൬) ഹി വചനതോ സമ്മാദിട്ഠിആദയോ മഗ്ഗധമ്മാ സമ്മാസമാധിപരിക്ഖാരാ. വിചിനേയ്യാതി വീമംസേയ്യ, ഭാവേയ്യാതി അത്ഥോ. തത്ഥാതി ഹേതുമ്ഹി ഭുമ്മവചനം. അരിയമഗ്ഗഹേതുകാ ഹി സത്താനം വിസുദ്ധി. തേനാഹ ‘‘തസ്മിം അരിയമഗ്ഗേ വിസുജ്ഝതീ’’തി. പഞ്ചക്ഖന്ധധമ്മം വിചിനേയ്യാതി പച്ചുപ്പന്നേ പഞ്ചക്ഖന്ധേ വിപസ്സേയ്യ. തേസു വിപസ്സിയമാനേസു വിപസ്സനായ ഉക്കംസഗതായ യദഗ്ഗേന ദുക്ഖസച്ചം പരിഞ്ഞാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝീയതി, തദഗ്ഗേന സമുദയസച്ചം പഹാനപടിവേധേന പടിവിജ്ഝീയതി, നിരോധസച്ചം സച്ഛികിരിയാപടിവേധേന, മഗ്ഗസച്ചം ഭാവനാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝീയതീതി ഏവം തേസു ചതൂസു സച്ചേസു വിസുജ്ഝതീതി ഇമസ്മിം പക്ഖേ നിമിത്തത്ഥേ ഏവ ഭുമ്മം, തേസു സച്ചേസു പടിവിജ്ഝിയമാനേസൂതി അത്ഥോ.

അവധാരണവചനന്തി വവത്ഥാപനവചനം, അവധാരണന്തി അത്ഥോ. ‘‘സാരിപുത്തോവാ’’തി ച അവധാരണം സാവകേസു സാരിപുത്തോവ സേയ്യോതി ഇമമത്ഥം ദീപേതി തസ്സേവുക്കംസഭാവതോ. കിലേസഉപസമേനാതി ഇമിനാ മഹാഥേരസ്സ താദിസോ കിലേസവൂപസമോതി ദസ്സേതി. തസ്സ സാവകവിസയേ പഞ്ഞായ പാരമിപ്പത്തി അഹോസി. യദി ഏവം ‘‘യോപി പാരങ്ഗതോ ഭിക്ഖു, ഏതാവപരമോ സിയാ’’തി ഇദം തേസം ബുദ്ധാനം ഞാണവിസയേ പഞ്ഞാപാരമിപ്പത്താനം വസേനേവ വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. അവധാരണമ്പി വിമുത്തിയാ നാനത്താ തീഹി വിമുത്തീഹി പാരങ്ഗതേ സന്ധായേതം വുത്തം. തേനാഹ – ‘‘പാരം ഗതോതി നിബ്ബാനം ഗതോ’’തിആദി. ന ഥേരേന ഉത്തരിതരോ നാമ അത്ഥി ലബ്ഭതി, ലബ്ഭതി ചേ, ഏവമേവ ലബ്ഭേയ്യാതി അധിപ്പായോ.

ജേതവനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. മച്ഛരിസുത്തവണ്ണനാ

൪൯. മച്ഛരിനോതി മച്ഛേരവന്തോ മച്ഛേരസമങ്ഗിനോതി ആഹ ‘‘മച്ഛേരേന സമന്നാഗതാ’’തി. മച്ഛേരം മച്ഛരിയന്തി അത്ഥതോ ഏകം. ന വന്ദതീതി വന്ദനമത്തമ്പി ന കരോതി, കുതോ ദാനന്തി അധിപ്പായോ. ഉപട്ഠാനം കാതുന്തി മധുരപടിസന്ഥാരം കരോതീതി യോജനാ. ഇദം താവ മുദുമച്ഛരിയം ന ഹദയം വിയ അത്താനം ദസ്സേന്തസ്സ മച്ഛരിയന്തി കത്വാ. കിം തുയ്ഹം പാദാ രുജ്ജന്തി നനു തുയ്ഹംയേവ ആഗതഗമനേസു പാദാ രുജ്ജന്തി, കിന്തേ ഇമേ ഛിന്ദന്തീതി അധിപ്പായോ. സാമീചിമ്പി ന കരോതി കുതോ ദാനന്തി അധിപ്പായോ. യഥാകമ്മം തംതംഗതിയോ അരന്തി ഉപഗച്ഛന്തീതി അരിയാ, സത്താ. ഇമേ പന കുച്ഛിതാ അരിയാതി കദരിയാ, ഥദ്ധമച്ഛരിനോ. മച്ഛരിയസദിസഞ്ഹി കുച്ഛിതം സബ്ബഹീനം നത്ഥി സബ്ബഗുണാഭിഭൂതത്താ ഭോഗസമ്പത്തിആദിസബ്ബസമ്പത്തീനം മൂലഭൂതസ്സ ദാനസ്സ നിസേധതോ. ഇതിആദീഹി വചനേഹി. അത്തനോ ഉപഘാതകോതി മച്ഛരിയാനുയോഗേന കുസലധമ്മാനം ഗതിസമ്പത്തിയാ ച വിനാസകോ.

പുഞ്ഞപാപവസേന സമ്പരേതബ്ബതോ ഉപഗന്തബ്ബതോ സമ്പരായോ, പരലോകോ. കാമഗുണരതീതി കാമഗുണസന്നിസ്സയോ അസ്സാദോ. ഖിഡ്ഡാതി കായികഖിഡ്ഡാ വാചസികഖിഡ്ഡാ ചേതസികഖിഡ്ഡാതി ഏവം തിവിധാ. ഏസ വിപാകോതി ചോളാദീനം കിച്ഛലാഭോതി ഏസ ഏവരൂപോ വിപാകോ. യമലോകന്തി പരലോകം. ഉപപജ്ജരേതി ഏത്ഥ ഇതി-സദ്ദോ പകാരത്ഥോ. തേന പാളിയം വുത്തം നിരയം തിരച്ഛാനയോനിഞ്ച സങ്ഗണ്ഹാതി.

യാചന്തി നാമ അരിയയാചനായ. വുത്തഞ്ഹേതം ‘‘ഉദ്ദിസ്സ അരിയാ തിട്ഠന്തി, ഏസാ അരിയാന യാചനാ’’തി (ജാ. ൧.൭.൫൯). യേ സംവിഭജന്തി, തേ വദഞ്ഞൂ നാമ ഞത്വാ കത്തബ്ബകരണതോ. വിമാനപ്പഭായാതി നിദസ്സനമത്തം, ഉയ്യാനകപ്പരുക്ഖപ്പഭാഹി ദേവതാനം വത്ഥാഭരണസരീരപ്പഭാഹിപി സഗ്ഗേ പകാസേന്തിയേവ. പകാസന്തീതി വാ പാകടാ ഹോന്തി, ന അപായലോകേ വിയ അപാകടാതി അത്ഥോ. പരസമ്ഭതേസൂതി സയം സമ്ഭതം അനാപജ്ജിത്വാ പരേഹേവ സമ്ഭരിതേസു സുഖൂപകരണേസു. തേനാഹ പാളിയം ‘‘വസവത്തീവ മോദരേ’’തി, പരനിമ്മിതഭോഗേസു വസവത്തീ ദേവപുത്താ വിയ സുഖസമങ്ഗിതായ മോദന്തീതി അത്ഥോ. ഏവം വുത്തസമ്പരായോതി ഏതേ സഗ്ഗാതി ഏവം ഹേട്ഠാ വുത്തസമ്പരായോ. ഉഭിന്നന്തി ഏതേസം യഥാവുത്താനം ഉഭിന്നം ദുക്കടസുകടകമ്മകാരീനം. തതോ ചവിത്വാ തതോ നിരയസഗ്ഗാദിതോ ചവിത്വാ മനുസ്സേസു നിബ്ബത്തതി. തേസു യോ മച്ഛരീ മനുസ്സേസു നിബ്ബത്തോ, സോ ദലിദ്ദോ ഹുത്വാ പുബ്ബചരിയവസേന മച്ഛരീയേവ ഹോന്തോ ദാരാദിഭരണത്ഥം മച്ഛകച്ഛപാദീനി ഹന്ത്വാ പുനപി നിരയേ നിബ്ബത്തോ. ഇതരോ സുദ്ധാസയോ സമിദ്ധോ ഹുത്വാ പുബ്ബചരിയാവസേന പുനപി പുഞ്ഞാനി കത്വാ സഗ്ഗേ നിബ്ബത്തേയ്യ. തേനാഹ ‘‘പുന സമ്പരായേപി ദുഗ്ഗതിസുഗതിയേവ ഹോതീ’’തി.

മച്ഛരിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ഘടീകാരസുത്തവണ്ണനാ

൫൦. ‘‘ഉപപന്നാസേ’’തി സേ-കാരാഗമം കത്വാ നിദ്ദേസോ, ‘‘ഉപപന്നാ’’ഇച്ചേവ അത്ഥോതി ആഹ ‘‘നിബ്ബത്തിവസേന ഉപഗതാ’’തി. അത്തനോ സമ്പത്തിതോ അവിഹാനതോ അവിഹാ, തേസം ബ്രഹ്മലോകോ അവിഹാബ്രഹ്മലോകോ, തസ്മിം. ഉപപത്തിസമനന്തരമേവാതി പഠമകോട്ഠാസേ ഏവ. അരഹത്തഫലവിമുത്തിയാതി അസേക്ഖവിമുത്തിയാ. സേക്ഖവിമുത്തിയാ പന അവിഹൂപപത്തിതോ പഗേവ വിമുത്താ. മാനുസം ദേഹം സമതിക്കമന്തി ചിത്തുപക്കിലേസപഹാനവസേനാതി ഫലേന ഹേതുദസ്സനമിദന്തി ആഹ ‘‘മാനുസം ദേഹന്തി ഇധ…പേ… വുത്താനീ’’തി. ദിവി ഭവം ദിബ്ബം, ബ്രഹ്മത്തഭാവസഞ്ഞിതം ഖന്ധപഞ്ചകം. തത്ഥ സംയോജനകോതി വുത്തം ‘‘ദിബ്ബം യോഗന്തി പഞ്ച ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനാനീ’’തി. ഇമസ്സാതി ദേവപുത്തസ്സ. ‘‘ഹിത്വാ മാനുസം ദേഹം, ദിബ്ബയോഗം ഉപച്ചഗു’’ന്തി തേസം ത്വം കുസലം സബ്ബാവജ്ജപ്പഹാനേന അനവജ്ജതം ഭാസതീതി കുസലീ വദേസി. അത്ഥേന സദ്ദസ്സ അഭേദോപചാരം കത്വാ ഗമ്ഭീരവചനം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഗമ്ഭീരത്ഥ’’ന്തി അത്ഥസ്സേവ ഗമ്ഭീരതോ, ന സദ്ദസ്സ. സമുച്ഛിന്നകാമരാഗതായ സബ്ബസോ കാമവിസയപ്പഹാനേന നിരാമിസബ്രഹ്മചാരീ നാമ അനാഗാമീ. നിവാസനട്ഠാനഭൂതോ സമാനോ ഏകോ ഗാമോ ഏതസ്സാതി ആഹ ‘‘ഏകഗാമവാസീ’’തി.

ഘടീകാരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ആദിത്തവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ജരാവഗ്ഗോ

൧. ജരാസുത്തവണ്ണനാ

൫൧. ഹിതസ്സ സാധനതോ സാധു, യം കിഞ്ചി അത്ഥജാതം. തം പന അത്ഥകാമേന ലഭിതബ്ബതോ ഉപസേവിതബ്ബതോ ലദ്ധകം, കല്യാണട്ഠേന ഭദ്ദകന്തി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘സാധൂതി ലദ്ധകം ഭദ്ദക’’ന്തി. ‘‘സീലം യാവ ജരാ സാധൂ’’തി വുത്തമത്ഥം ബ്യതിരേകതോ വിഭാവേതും ‘‘ഇമിനാ ഇദം ദസ്സേതീ’’തി വുത്തം. ഇദന്തി ഇദം അത്ഥജാതം.

പതിട്ഠിതാതി ചിത്തസന്താനേ ലദ്ധപതിട്ഠാ, കേനചി അസംഹാരിയാ. തേനാഹ ‘‘മഗ്ഗേന ആഗതാ’’തി. ചിത്തീകതട്ഠാദീഹീതി പൂജനീയഭാവാദീഹി. വുത്തം ഹേതം പോരാണട്ഠകഥായം. ചിത്തീകതന്തി രതനന്തി ഇദം രതനം നാമ ലോകേ ചിത്തീകതം വത്ഥൂനം സഹസ്സഗ്ഘനതാദിവസേന. യേപി ലോകേ ചിത്തീകതാ ഖത്തിയപണ്ഡിത-ചതുമഹാരാജ-സക്ക-സുയാമ-മഹാബ്രഹ്മാദയോ, തേസം ചിത്തീകതോ തേഹി സരണന്തി ഉപഗന്തബ്ബതാദിവസേന. രതികരന്തി പീതിസുഖാവഹം. ഝാനരതിസുഖേനാതി ദുവിധേനപി ഝാനരതിസുഖേന. തുലേതുന്തി പരിച്ഛിന്ദിതും. ഗുണപാരമിന്തി ഗുണാനം ഉക്കംസപാരമിം. ദുല്ലഭോ അനേകാനി അസങ്ഖ്യേയ്യാനി അതിധാവിത്വാപി ലദ്ധും അസക്കുണേയ്യത്താ. അനോമോതി അനൂനോ പരിപുണ്ണോ. തത്ഥ വിസേസതോ അനോമസത്തപരിഭോഗതോ തേഹി ‘‘സമ്മാസമ്ബുദ്ധോ ഭഗവാ’’തി അനുസ്സരിതബ്ബതോതി ആഹ ‘‘ഭഗവാ അനോമോ സീലേനാ’’തിആദി.

അരിയമഗ്ഗപഞ്ഞായേവ ഇധ അധിപ്പേതാതി ‘‘ഇധ പന ദുല്ലഭപാതുഭാവട്ഠേന പഞ്ഞാ ‘രതന’ന്തി വുത്ത’’ന്തി ആഹ. പുജ്ജഫലനിബ്ബത്തനതോ, അത്തനോ സന്താനം പുനാതീതി ച പുഞ്ഞചേതനാ പുഞ്ഞം, സാ പന യസ്സ ഉപ്പന്നാ, തസ്സേവ ആവേണികതായ അനഞ്ഞസാധാരണത്താ കേനചിപി അനാഹടാ, അട്ഠകഥായം പന ‘‘അരൂപത്താ’’തി വുത്തം.

ജരാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. അജരസാസുത്തവണ്ണനാ

൫൨. അജീരണേനാതി ജിണ്ണഭാവാനാപജ്ജനേന. ലക്ഖണവചനഞ്ചേതം അവിനാസപ്പത്തിയാ. തേനാഹ ‘‘അവിപത്തിയാതി അത്ഥോ’’തി. നിദ്ധമിതബ്ബോതി നീഹരിതബ്ബോ.

അജരസാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. മിത്തസുത്തവണ്ണനാ

൫൩. സഹ അത്ഥേന വത്തതീതി സത്ഥോ, ഭണ്ഡമൂലം ഗഹേത്വാ വാണിജ്ജവസേന ദേസന്തരാദീസു വിചരണകജനസമൂഹോ. തേനാഹ ‘‘സദ്ധിംചരോ’’തി, സഹചരണകോതി അത്ഥോ. മിത്തന്തി സിനേഹയോഗേന മിത്തകിച്ചയുത്തം. ഇധാധിപ്പേതപ്പകാരം ദസ്സേതും ‘‘രോഗേ ഉപ്പന്നേ’’തിആദി വുത്തം. തഥാരൂപേതി ജിഗുച്ഛനീയേ, ദുത്തികിച്ഛേ വാ. യഥാ അസണ്ഠിതാനം സണ്ഠാപനവസേന പവസതോ പുരിസസ്സ ഭോഗബ്യസനേ നാഥതാ, ഏവം പുത്തസിനേഹവസേന പുത്തസ്സ മാതുയാ അന്തോഗേഹേ നാഥതാതി വുത്തം ‘‘മാതാ മിത്തം സകേ ഘരേ’’തി. അത്ഥജാതസ്സാതി ഉപട്ഠിതപയോജനസ്സാതി അത്ഥോതി ആഹ ‘‘ഉപ്പന്നകിച്ചസ്സാ’’തി. സമ്പരായഹിതന്തി സമ്പരായേ ഹിതാവഹം.

മിത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. വത്ഥുസുത്തവണ്ണനാ

൫൪. പതിട്ഠാതി അവസ്സയോ. ഗുയ്ഹസ്സാതി ഗുഹിതബ്ബസ്സ രഹസ്സസ്സ. പരമോ സഖാ നാമ അതിപിയട്ഠാനതായ.

വത്ഥുസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. പഠമജനസുത്തവണ്ണനാ

൫൫. വിധാവതീതി വിവിധം രൂപം പധാവതി, യഥാകാമം പവത്തതീതി അത്ഥോ.

പഠമജനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. ദുതിയജനസുത്തവണ്ണനാ

൫൬. വട്ടദുക്ഖതോതി സംസാരദുക്ഖതോ. സംസാരോ ഹി കിലേസകമ്മവിപാകാനം അപരാപരുപ്പത്തിതായ വിധാവതി. തഞ്ച ദുക്ഖം ദുക്ഖമത്തായ നാനാവിധദുക്ഖരാസിഭാവതോ.

ദുതിയജനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. തതിയജനസുത്തവണ്ണനാ

൫൭. നിപ്ഫത്തീതി ഇട്ഠാനിട്ഠവിപാകാനം നിപ്ഫജ്ജനതോ നിപ്ഫത്തി. തതോ ഏവ അവസ്സയോ, നിപ്ഫത്തിതവിപാകസ്സ അവസ്സയോ അധിട്ഠാനം കാരണന്തി അത്ഥോ.

തതിയജനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. ഉപ്പഥസുത്തവണ്ണനാ

൫൮. അമഗ്ഗോതി ന മഗ്ഗോ അനുപായോ. രത്തിന്ദിവക്ഖയോതി തത്ഥ വയക്ഖണസ്സ പാകടഭാവതോ. വുത്തക്ഖണോപി ഹി സയം ഖീയതേവ. സേസം ബാഹിരമലം വത്ഥസരീരാദിഭൂതം. തഥാ ഹി ‘‘ഭസ്മഖാരാദീഹി ധോവിത്വാ സക്കാ സോധേതു’’ന്തി വുത്തം. ദുട്ഠോതി ദൂസിതോ സത്തസന്താനോ ന സക്കാ സുദ്ധോ നാമ കാതും അബ്ഭന്തരമലീനഭാവാപാദനതോ. ഇത്ഥിയന്തി ബ്രഹ്മചരിയസ്സ അന്തരായകരായപി. പജാതി സത്തകായോ സജ്ജതി സങ്ഗം കരോതി യാഥാവതോ ആദീനവം അപസ്സന്തോ. ഇന്ദ്രിയസംവരാദി കിലേസാനം താപനതോ തപോ, തേനാഹ ‘‘സബ്ബാപീ’’തിആദി.

ഉപ്പഥസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ദുതിയസുത്തവണ്ണനാ

൫൯. കിസ്സാതി ഭുമ്മത്ഥേ സാമിവചനന്തി ആഹ ‘‘കിസ്മിം അഭിരതോ’’തി. സദ്ധാ നാമ അനവജ്ജസഭാവാ, തസ്മാ ലോകിയലോകുത്തരഹിതസുഖാവഹാതി ആഹ ‘‘സുഗതിഞ്ചേവ നിബ്ബാനഞ്ച ഗച്ഛന്തസ്സ ദുതിയികാ’’തി. അനുസാസതി ഹിതചരിയായ പരിണായികഭാവതോ.

ദുതിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. കവിസുത്തവണ്ണനാ

൬൦. ഗായത്തിആദികോതി ഛബ്ബീസതിയാ ഛന്ദേസു ഗായത്തിആദികോ ഉക്കതിപരിയോസാനോ ഛന്ദോ ഗാഥാനം നിദാനം സമുട്ഠാനം ‘‘സമുട്ഠഹതി ഏതേനാ’’തി കത്വാ. തേഹി പന അനുട്ഠുഭാദികോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ഛന്ദോ ഗാഥാനം നിദാന’’ന്തി. പുബ്ബപട്ഠാപനഗാഥാതി ധമ്മകഥായ ആദിതോ ആരോചനഭാവജാനനത്ഥം സതിജനനം വിയ പവത്തിതഗാഥാ. അക്ഖരഞ്ഹി പദം ജനേതീതി യസ്മാ അക്ഖരസമുദായോ പദം, പദസമുദായോ ഗാഥാ, സമുദായോ ച സമുദായീഹി ബ്യഞ്ജീയതി തംപവത്തനതോ, തസ്മാ ബ്യഞ്ജനഭാവേ ഠിതം അക്ഖരം, തംസമുദായോ പദം, പദം തം വിയഞ്ജേതാ ജനേതാ വിയ ഹോതീതി ‘‘അക്ഖരഞ്ഹി പദം ജനേതീ’’തി വുത്തം. അക്ഖരം ഹി ഉച്ചാരിതവിദ്ധംസിതായ തംതംഖണമത്താവട്ഠായീപി പരതോ പവത്തിയാ മനോവിഞ്ഞാണവീഥിയാ സങ്കലനവസേന ഏകജ്ഝം കത്വാ പദഭാവേന ഗയ്ഹമാനം യഥാസങ്കേതമത്ഥം ബ്യഞ്ജേതി. പദം ഗാഥം ജനേതീതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ഗാഥാ അത്ഥം പകാസേതീതി ഗാഥാസഞ്ഞിതോ പദസമുദായോ കിരിയാകാരകസമ്ബന്ധവസേന സമ്ബന്ധിതോ കത്തുഅധിപ്പായാനുരൂപം ആലോചിതവിലോചിതം സംഹിതം അത്ഥം വിഭാവേതി. സമുദ്ദാദിപണ്ണത്തിനിസ്സിതാ വോഹാരസന്നിസ്സയേനേവ പവത്തതീതി കത്വാ. തേനാഹ ‘‘ഗാഥാ ആരഭന്തോ’’തിആദി. ആസയോതി അവസ്സയോതി ആഹ ‘‘പതിട്ഠാ’’തി കവിതോതി വിചിത്തകഥീആദിതോ.

കവിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ജരാവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. അദ്ധവഗ്ഗോ

൧. നാമസുത്തവണ്ണനാ

൬൧. നാമന്തി സാമഞ്ഞനാമാദിഭേദം നാമം. സബ്ബന്തി സബ്ബം പഞ്ഞത്തിപഥം സബ്ബം ഞേയ്യപവത്തിപഥം. അദ്ധഭവീതി കാമം പാളിയം അതീതകാലനിദ്ദേസോ കതോ, തം പന ലക്ഖണമത്തം. അഭിഭവതി അനുപതതീതി ഏതേന അഭിഭവോ അനുപതനം പവത്തി ഏവാതി ദസ്സേതി. തം പനസ്സ അഭിഭവനം അപ്പവിസയേ അനാമസിത്വാ മഹാവിസയാനം വസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ഓപപാതികേന വാ’’തിആദിമാഹ. തസ്സ നാമം ഹോതീതി തസ്സ രുക്ഖപാസാണാദികസ്സ അനാമകോഇച്ചേവ സമഞ്ഞാ ഹോതി, തഥാ നം സഞ്ജാനന്തീതി അത്ഥോ.

നാമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ചിത്തസുത്തവണ്ണനാ

൬൨. യേ ചിത്തസ്സ വസം ഗച്ഛന്തീതി യേ അപരിഞ്ഞാതവത്ഥുകാ, തേസംയേവ. അനവസേസപരിയാദാനന്തി അനവസേസഗ്ഗഹണം. ന ഹി പരിഞ്ഞാതക്ഖന്ധാ പഹീനകിലേസാ ചിത്തസ്സ വസം ഗച്ഛന്തി, തം അത്തനോ വസേ വത്തേന്തി.

ചിത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. തണ്ഹാസുത്തവണ്ണനാ

൬൩. തതിയേ ‘‘സബ്ബേവ വസമന്വഗൂ’’തി യേ തണ്ഹായ വസം ഗച്ഛന്തി, തേസം ഏവ അനവസേസപരിയാദാനന്തി ഇമമത്ഥം ‘‘ഏസേവ നയോ’’തി ഇമിനാ അതിദിസ്സതി.

തണ്ഹാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. സംയോജനസുത്തവണ്ണനാ

൬൪. കിം സു സംയോജനോതി സൂതി നിപാതമത്തന്തി ആഹ ‘‘കിം-സംയോജനോ’’തി? വിചരന്തി ഏതേഹീതി വിചാരണാ, പാദാ. ബഹുവചനേ ഹി വത്തബ്ബേ ഏകവചനം കതം. തസ്സാതി ലോകസ്സ.

സംയോജനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ബന്ധനസുത്തവണ്ണനാ

൬൫. ചതുത്ഥേ ആഗതഅത്ഥോ ഏവ അനന്തരേപി വുത്തോ, ബ്യഞ്ജനമേവ നാനന്തി ആഹ ‘‘പഞ്ചമേപി ഏസേവ നയോ’’തി.

ബന്ധനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. അത്തഹതസുത്തവണ്ണനാ

൬൬. ‘‘കേനസ്സുബ്ഭാഹതോ’’തി പാഠോതി അധിപ്പായേന ‘‘സു-കാരോ നിപാതമത്ത’’ന്തി ആഹ, ‘‘കേനസ്സബ്ഭാഹതോ’’തി പന പാഠേ ഉ-കാരലോപേന പദസന്ധി. ഇച്ഛാധൂപായിതോതി അസമ്പത്തവിസയിച്ഛാലക്ഖണായ തണ്ഹായ സന്താപിതോ ദഡ്ഢോ. തേനാഹ ‘‘ഇച്ഛായ ആദിത്തോ’’തി.

അത്തഹതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. ഉഡ്ഡിതസുത്തവണ്ണനാ

൬൭. ഉല്ലങ്ഘിതോതി ഉബ്ബന്ധിത്വാ ലങ്ഘിതോ. സദ്ദാദീസൂതി സദ്ദാദിനാഗദന്തേസു സോതാദീനി ഉഡ്ഡിതാനി തണ്ഹാരജ്ജുനാ ദള്ഹബന്ധനേന ബദ്ധത്താ തദനതിവത്തനതോ. ലോകോതി ആയതനലോകോ. തഥാ അത്ഥയോജനായ കതത്താ ഖന്ധാദിലോകവസേനപി യോജനാ കാതബ്ബാ. ന ദൂരം അനന്തരഭവകത്താ. ചുതിചിത്തഅന്തരിതത്താ ഏകചിത്തന്തരഭവസ്സ കമ്മസ്സ അബുജ്ഝനം, ഏവം സന്തേ കസ്മാ സത്താ ന ബുജ്ഝന്തീതി ആഹ ‘‘ബലവതിയാ’’തിആദി.

ഉഡ്ഡിതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. പിഹിതസുത്തവണ്ണനാ

൬൮. പഞ്ഹോതി ഞാതും ഇച്ഛിതോ അത്ഥോ. പുച്ഛിതോതി സത്തമസുത്തേ ഗാഥായ പുരിമദ്ധം പച്ഛിമദ്ധം, പച്ഛിമം പുരിമം കത്വാ അട്ഠമസുത്തേ ദേവതായ പുച്ഛിതത്താ വുത്തം ‘‘ഹേട്ഠുപരിയായവസേന പുച്ഛിതോ’’തി. പുച്ഛാനുരൂപം വിസ്സജ്ജനന്തി അവുത്തമ്പി സിദ്ധമേതന്തി അനാഹടം.

പിഹിതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ഇച്ഛാസുത്തവണ്ണനാ

൬൯. നവമേ വിനയായാതി വിനയേന. കരണത്ഥേ ഹി ഇദം സമ്പദാനവചനം. കിസ്സസ്സൂതി കിസ്സ, സു-കാരോ നിപാതമത്തം. സബ്ബം ഛിന്ദതി ബന്ധനന്തി സബ്ബം ദസവിധമ്പി സംയോജനം സമുച്ഛിന്ദതി. ന ഹി തം കിഞ്ചി കിലേസബന്ധനം അത്ഥി, യം അസമുച്ഛിന്നം ഹുത്വാ ഠിതം അസ്സാ തണ്ഹായ സമുച്ഛിന്നായ. സ്വായമത്ഥോ സുവിഞ്ഞേയ്യോതി ആഹ ‘‘സബ്ബം ഉത്താനമേവാ’’തി.

ഇച്ഛാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ലോകസുത്തവണ്ണനാ

൭൦. കിസ്മിന്തി കിസ്മിം സതി? തസ്സ പന സന്തഭാവോ ഉപ്പത്തിവസേനേവാതി ആഹ ‘‘കിസ്മിം ഉപ്പന്നേ’’തി? ലോകോ ഉപ്പന്നോതി വുച്ചതി അനുപാദാനത്താ ലോകസമഞ്ഞായ. ഛസൂതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ സന്ഥവന്തി അധികസിനേഹം കരോതി അധികസിനേഹവത്ഥുഭാവതോ അജ്ഝത്തികായതനാനം. ഉപാദായാതി പുബ്ബകാലകിരിയാ അപരകാലകിരിയം അപേക്ഖതീതി വചനസേസവസേന കിരിയാപദം ഗഹിതം ‘‘പവത്തതീ’’തി. കിം പന പവത്തതി? ലോകോ, ലോകസമഞ്ഞാതി അത്ഥോ. ഛസൂതി ഇദം നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം. ഛളായതനനിമിത്തഞ്ഹി സബ്ബദുക്ഖം. അയന്തി സത്തലോകോ. ഉപ്പന്നോ നാമ ഹോതി ഛളായതനം നാമ മൂലം സബ്ബദുക്ഖാനന്തി കത്വാ. ബാഹിരേസു ആയതനേസു സന്ഥവം കരോതി വിസേസതോ രൂപാദീനം തണ്ഹാവത്ഥുകത്താ. യസ്മാ ചക്ഖാദീനം സന്തപ്പനവസേന രൂപാദീനം പരിഗ്ഗഹിതത്താ ലോകസ്സ നിസേവിതായ സംവത്തതി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഛന്നം…പേ… വിഹഞ്ഞതീ’’തി.

ലോകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

അദ്ധവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. ഛേത്വാവഗ്ഗോ

൧. ഛേത്വാസുത്തവണ്ണനാ

൭൧. വധിത്വാതി ഹന്ത്വാ വിനാസേത്വാ. അപരിദയ്ഹമാനത്താതി അപീളിയമാനത്താ. വിനട്ഠദോമനസ്സത്താ ന സോചതി ചേതോദുക്ഖദുക്ഖാഭാവതോ. വിസം നാമ ദുക്ഖം അനിട്ഠഭാവതോ, തസ്സ മൂലകാരണം കോധോ അനിട്ഠഫലത്താതി ആഹ ‘‘വിസമൂലസ്സാതി ദുക്ഖവിപാകസ്സാ’’തി. അക്കുട്ഠസ്സാതി അക്കോസാപരാധസ്സ. അക്കോസപഹാരത്ഥസമ്ബന്ധേന ഹി ‘‘കുദ്ധസ്സാ’’തി ഉപയോഗത്ഥേ സമ്പദാനവചനം. സുഖം ഉപ്പജ്ജതി കോധം നസ്സതി. സുഖുപ്പത്തിം സന്ധായ ഏസ കോധോ ‘‘മധുരഗ്ഗോ’’തി വുത്തോ, സുഖാവസാനോതി അത്ഥോ.

ഛേത്വാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. രഥസുത്തവണ്ണനാ

൭൨. പഞ്ഞാണന്തി ലക്ഖണം സല്ലക്ഖണൂപായോ. ദിസ്വാതി ദസ്സനഹേതു. ‘‘ചോളരഞ്ഞോ രട്ഠം ചോളരട്ഠ’’ന്തി ഏവം രട്ഠം രഞ്ഞാ പഞ്ഞായതി.

രഥസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. വിത്തസുത്തവണ്ണനാ

൭൩. സദ്ധായാതി സദ്ധാഹേതു. കുലസമ്പദാതി ഖത്തിയാദിസമ്പത്തിയോ. സബ്ബലോകിയലോകുത്തരവിത്തപടിലാഭഹേതുതോ സദ്ധാവിത്തമേവ. ഹേട്ഠാ തിണ്ണം ദ്വാരാനം വസേന ഉപ്പന്നകസ്സ സബ്ബസ്സപി അനവജ്ജധമ്മസ്സ സങ്ഗണ്ഹനതോ ‘‘ധമ്മോതി ദസകുസലകമ്മപഥോ’’തി വുത്തം. അസംകിലിട്ഠസുഖന്തി. നിരാമിസം സുഖം. തമേവ സാമിസം ഉപനിധായ സമ്ഭാവേന്തോ ആഹ ‘‘അസംകിലിട്ഠ’’ന്തി. അസേചനകഭാവേന അഭിരുചിജനനതോ പിയാകിച്ഛകരണതോ ബഹും സുചിരമ്പി കാലം ആസേവന്തസ്സ അദോസാവഹതോ സച്ചമേവ മധുരതരം. ന ഹി തം പിവിതബ്ബതോ സാദിതബ്ബതോ അനുഭവിതബ്ബതോ രസോതി വത്തബ്ബതം അരഹതി. ഇദാനി തസ്സ കിച്ചസമ്പത്തിഅത്ഥേഹിപി മഹാരഹതം ദസ്സേതും ‘‘സച്ചസ്മിം ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ നദീനിവത്തനം മഹാകപ്പിനവത്ഥുആദീഹി (ധ. പ. അട്ഠ. ൧.മഹാകപ്പിനത്ഥേരവത്ഥു; അ. നി. അട്ഠ. ൧.൧.൨൩൧; ഥേരഗാ. അട്ഠ. ൨.മഹാകപ്പിനത്ഥേരഗാഥാവണ്ണനാ) ദീപേതബ്ബം, ഇതരാനി കണ്ഹദീപായനജാതക- (ജാ. ൧.൧൦.൬൨ ആദയോ) സുതസോമ- (ജാ. ൨.൨൧.൩൭൧ ആദയോ) മച്ഛജാതകേഹി (ജാ. ൧.൧.൩൪, ൭൫; ൧.൨.൧൩൧ ആദയോ) ദീപേതബ്ബാനി. നിമ്മദ്ദേന്തി അഭിഭവന്തി. മധുരതരന്തി സുന്ദരതരം സേട്ഠേസൂതി അത്ഥോ. പഞ്ഞാജീവീതി പഞ്ഞായ ജീവനസീലോതി പഞ്ഞാജീവീ, പഞ്ഞാപുബ്ബങ്ഗമചരിയോതി അത്ഥോ. പഞ്ഞാജീവീതി ച പഞ്ഞാവസേന ഇരിയതി വത്തതി ജീവിതം പവത്തേതീതി അത്ഥോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യോ പഞ്ഞാജീവീ’’തിആദിമാഹ. ‘‘ജീവത’’ന്തി കേചി പഠന്തി, ജീവന്താനം പഞ്ഞാജീവിം സേട്ഠമാഹൂതി അത്ഥോ.

വിത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. വുട്ഠിസുത്തവണ്ണനാ

൭൪. ഉപ്പതന്താനന്തി പഥവിം ഭിന്ദിത്വാ ഉട്ഠഹന്താനം. ‘‘സേട്ഠ’’ന്തി വുച്ചമാനത്താ ‘‘സത്തവിധ’’ന്തി വുത്തം, ഇതരേസം വാ തദനുലോമതോ. ഖേമോ ഹോതി ദുബ്ഭിക്ഖുപദ്ദവാഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘സുഭിക്ഖോ’’തി. നിപതന്താനന്തി അധോമുഖം പവത്തന്താനം. പവജമാനാനന്തി വജനസീലാനം. തേ പന യസ്മാ ജങ്ഗമാ നാമ ഹോന്തി, ന രുക്ഖാദയോ വിയ ഥാവരാ, തസ്മാ ആഹ ‘‘ജങ്ഗമാന’’ന്തി. ഗാവോതി ധേനുയോ. തേന മഹിംസാദികാനമ്പി സങ്ഗഹോ ദട്ഠബ്ബോ. വദന്താനന്തി ഉപ്പന്നം അത്ഥം വദന്താനം.

അത്തനോ ഖന്തിയാതി അത്തനോ ഖന്തിയാ രുചിയാ ഗഹിതഭാവേന. ഇതരാ ദേവതാ തസ്സാ വിസ്സജ്ജനേ അപരിതുസ്സമാനാ ആഹ. യാവ പധംസീതി ഗുണധംസീ സത്ഥുദേസനായ ലദ്ധബ്ബഗുണനാസനതോ. പഗബ്ബാതി പാഗബ്ബിയേന സമന്നാഗതാ, യഥാ വചീപാഗബ്ബിയേന അഖരാ, തഥാ വാചായ ഭവിതബ്ബം. മുഖരാതി മുഖഖരാ. ദസബലം പുച്ഛി സണ്ഹം സുഖുമം രതനത്തയസംഹിതം അത്ഥം സോതുകാമാ. അസ്സാ ദേവതായ വിസ്സജ്ജേന്തോ അജ്ഝാസയാനുരൂപം. ഉപ്പതമാനാതി ഉപ്പതന്തീ സമുഗ്ഘാടേതി ഓധിസോ. വട്ടമൂലകമഹാഅവിജ്ജാതി തസ്സാ ആദീനവദസ്സനത്ഥം ഭൂതകഥനവിസേസനം. ഓസീദന്താനന്തി പടിപക്ഖവസേന അധോ സീദന്താനം, ഉസ്സാദയമാനാനന്തി അത്ഥോ. പുഞ്ഞക്ഖേത്തഭൂതോതി ഇദം ‘‘പദസാ ചരമാനാന’’ന്തി പദസ്സ അത്ഥവിവരണവസേന ഭൂതകഥനവിസേസനം. യാദിസോ പുത്തോ വാ ഹോതൂതി ഇദം പുരിമപദേ ദേവതായ പുത്തഗഹണസ്സ കതത്താ വുത്തം.

വുട്ഠിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ഭീതാസുത്തവണ്ണനാ

൭൫. കിം സൂധ ഭീതാതി ഏത്ഥ സു-ഇധാതി നിപാതമത്തന്തി ആഹ ‘‘കിം ഭീതാ’’തി? മഗ്ഗോ ച നേകായതനപ്പവുത്തോതി അനേകകാരണം നാനാവിധാധിഗമോകാസം കത്വാ പവുത്തോ കഥിതോ. തേനാഹ ‘‘അട്ഠതിംസാരമ്മണവസേനാ’’തിആദി. ഏവം സന്തേതി ഏവം സബ്ബസാധാരണാനേകായതനേഹി നിബ്ബാനഗാമിമഗ്ഗസ്സ തുമ്ഹേഹി പവേദിതത്താ ലബ്ഭമാനേ ഖേമേ മഗ്ഗേ കിം ഭീതായം ജനതാ ഉപ്പഥഭൂതാ വിപരീതദിട്ഠിതോ ഗണ്ഹീതി അത്ഥോ? ഏവം ദേവതാ യഥിച്ഛായ പുരിമദ്ധേന അത്തനാ യഥാചിന്തിതമത്ഥം സത്ഥു പവേദിതാ, പച്ഛിമദ്ധേന അത്തനോ സംസയം പുച്ഛതി. ബഹുപഞ്ഞാതി പുഥുപഞ്ഞ. ഉസ്സന്നപഞ്ഞാതി അധികപഞ്ഞാ. ഠപേത്വാതി സംയമേത്വാ. സംവിഭാഗീതി ആഹാരപരിഭോഗേ സമ്മദേവ വിഭജനസീലോ. തേനാഹ ‘‘അച്ഛരായാ’’തിആദി. വുത്തത്ഥമേവ ഹേട്ഠാ.

മനേനാതി മനോഗഹണേന. പുബ്ബസുദ്ധിഅങ്ഗന്തി പുബ്ബഭാഗസുദ്ധിഭൂതം അങ്ഗം. ചതൂസൂതി വുത്തഅങ്ഗപരിയാപന്നം. യഞ്ഞഉപക്ഖരോതി ദാനസ്സ സാധനം. ഏതേസു ധമ്മേസൂതി ഏതേസു സദ്ധാദിഗുണേസു. യഥാ ഹി സദ്ധോ പച്ചയം പച്ചുപട്ഠപേത്വാ വത്ഥുപരിച്ചാഗസ്സ വിസേസപച്ചയോ കമ്മഫലസ്സ പരലോകസ്സ ച പച്ചക്ഖതോ വിയ പത്തിയായനതോ, ഏവം മുദുഹദയോ. മുദുഹദയോ ഹി അനുദയം പത്വാ യം കിഞ്ചി അത്തനോ സന്തകം പരേസം ദേതി. യോ ച സംവിഭാഗസീലോ, സോ അപ്പകസ്മിമ്പി അത്തനോ സന്തകേ പരേഹി സാധാരണഭോഗീ ഹോതി. വദഞ്ഞൂ വദാനിയതായ യാഗിനോവ യുത്തം യുത്തകാലം ഞത്വാ അത്ഥികാനം മനോരഥം പൂരേതീതി വുത്തം ‘‘ഇതി…പേ… ചതൂസൂതി ആഹാ’’തി.

വാചന്തിആദീനി തീണി അങ്ഗാനി തിവിധസീലസമ്പത്തിദീപനതോ. സമ്പന്നസീലോ ഹി പരലോകം ന ഭാസേയ്യ. സദ്ധോ ഏകം അങ്ഗം പയോഗാസയസുദ്ധിദീപനതോ. സുദ്ധാസയസ്സ സമ്മാപയോഗേ ഠിതസ്സ കഥം പരലോകതോ ഭയന്തി. ദുകവസേന ചതുരങ്ഗയോജനാ ദുകനയോ. ഏതേസു ചതൂസു ധമ്മേസു ഠിതോതി ഏതേസു യഥാവുത്തദുകസങ്ഗഹേസു ചതൂസു ഗുണേസു പതിട്ഠിതോ.

ഭീതാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. നജീരതിസുത്തവണ്ണനാ

൭൬. നാമഗോത്തന്തി തിസ്സോ കസ്സപോ ഗോതമോതി ഏവരൂപം നാമഞ്ച ഗോത്തഞ്ച. നിദസ്സനമത്തമേതം, തസ്മാ സബ്ബസ്സ പഞ്ഞത്തിയാ ലക്ഖണവചനന്തി ദട്ഠബ്ബം. ന ജീരതീതി അസഭാവധമ്മത്താ ഉപ്പാദവയാഭാവതോ ജരം ന പാപുണാതി. തേനാഹ ‘‘ജീരണസഭാവോ ന ഹോതീ’’തി. യസ്മാ സമഞ്ഞാഭാവതോ കാലന്തരേപി തം സമഞ്ഞായതേവ, തസ്മാ ‘‘അതീതബുദ്ധാനം…പേ… ന ജീരതീതി വുച്ചതീ’’തി ആഹ.

ആലസിയന്തി അലസഭാവോ ദള്ഹകോസജ്ജം. തേനാഹ ‘‘യേനാ’’തിആദി. ഠിതിന്തി ബ്യാപാരം. നിദ്ദാവസേന പമജ്ജനം കത്തബ്ബസ്സ അകരണം. കിലേസവസേന പമജ്ജനം അകത്തബ്ബസ്സ കരണമ്പി. കമ്മസമയേതി കമ്മം കാതും യുത്തകാലേ. കമ്മകരണവീരിയാഭാവോതി തംകമ്മകിരിയസമുട്ഠാപകവീരിയാഭാവോ. സോ പന അത്ഥതോ വീരിയപടിപക്ഖോ അകുസലചിത്തുപ്പാദോ, ന വീരിയസ്സ അഭാവമത്തം. സീലസഞ്ഞമാഭാവോ ദുസ്സീല്യം. വിസ്സട്ഠാചാരതാ നാമ അനാചാരോ. സോപ്പബഹുലതാതി നിദ്ദാലുതാ. യതോ ഗഹണഹത്ഥോപി ന കിലാസുപി പുരിസോ നിദ്ദായ അഭിഭുയ്യതി. തേനാഹ ‘‘തായാ’’തിആദി. അതിച്ഛാതാദീനീതി ആദി-സദ്ദേന അഭിഭുയ്യതാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. ആഗന്തുകാലസിയം ന പുബ്ബേ വുത്തആലസ്യം വിയ പകതിസിദ്ധം. ‘‘തേ ഛിദ്ദേ’’തി പാളിയം ലിങ്ഗവിപല്ലാസേന വുത്തന്തി ആഹ ‘‘താനി ഛ ഛിദ്ദാനീ’’തി. കുസലചിത്തപ്പവത്തിയാ അനോകാസഭാവതോ ഛിദ്ദാനി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘യത്ഥ വിത്തം ന തിട്ഠതീ’’തി. സബ്ബാകാരേന ലേസമത്തം അസേസേത്വാതി അധിപ്പായോ.

നജീരതിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. ഇസ്സരിയസുത്തവണ്ണനാ

൭൭. സത്ഥസ്സ മലന്തി സത്ഥമലം, യേന സത്ഥം മലീനം ഹോതി, സത്ഥമലഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ മലീനം സത്ഥമേവ ഗഹിതന്തി ആഹ ‘‘മലഗ്ഗഹിതസത്ഥ’’ന്തി. ആണാപവത്തനന്തി അപ്പകേ വാ മഹന്തേ വാ യത്ഥ കത്ഥചി അത്തനോ ആണായ പവത്തനവസേന വസനം ഇസ്സരിയത്തമിച്ഛന്തി. മണിരതനമ്പി വിസ്സജ്ജനീയപക്ഖികത്താ ഉത്തമം ഭണ്ഡം നാമ ന ഹോതി, ഇത്ഥീ പന പരിച്ചത്തകുലാചാരിത്ഥികായപി അനിസ്സജ്ജനീയതായ ഉത്തമഭണ്ഡം നാമ. തേനാഹ ‘‘ഇത്ഥീ ഭണ്ഡാനമുത്തമ’’ന്തി. തേസം തേസഞ്ഹി പുരിസാജാനീയാനം ഉപ്പത്തിട്ഠാനതായ ഉത്തമരതനാകരത്താ ഇത്ഥീ ഭണ്ഡാനമുത്തമം. മലഗ്ഗഹിതസത്ഥസദിസോ അവബോധകിച്ചവിബന്ധനതോ. സത്ഥമലം വിയ സത്ഥസ്സ പഞ്ഞാസത്ഥസ്സ ഗുണാഭാവകരണതോ പഞ്ഞാസത്ഥമലം. അബ്ബു വുച്ചതി ഉപദ്ദവം, തം ദേതീതി അബ്ബുദം, വിനാസകാരണം. നനു ഹരണം സമണസ്സ അയുത്തന്തി? യുത്തം. തസ്സ അന്വയതോ ബ്യതിരേകതോ ച യുത്തതം ദസ്സേന്തോ ‘‘സലാകഭത്താദീനീ’’തിആദിമാഹ.

ഇസ്സരിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. കാമസുത്തവണ്ണനാ

൭൮. ‘‘അത്തകാമോ’’തി പാളിയം വുത്തത്താ ആഹ ‘‘ഠപേത്വാ സബ്ബബോധിസത്തേ’’തി. തേ ഹി സബ്ബസോ പരത്ഥായ ഏവ പടിപജ്ജമാനാ മഹാകാരുണികാ പരത്ഥകാമാ, അത്ഥകാമാ നാമ ന ഹോന്തി, യാ ച തേസം അത്തത്ഥാവഹാ പടിപത്തി, സാപി യാവദേവ പരത്ഥാ ഏവാതി. വുത്തം പോരാണട്ഠകഥായം. യസ്മാ ബോധിസത്താ പരഹിതപടിപത്തിയാ പാരമിയോ പൂരേന്താ തഥാരൂപം കാരണം പത്വാ അത്താനം പരേസം പരിച്ചജന്തി പഞ്ഞാപാരമിയാ പരിപൂരണതോ, തസ്മാ ഇധാപി ‘‘സബ്ബബോധിസത്തേ ഠപേത്വായേവാതി വുത്ത’’ന്തി ആഹ. കല്യാണന്തി ഭദ്ദകം. വാചായ അധിപ്പേതത്താ ആഹ ‘‘സണ്ഹം മുദുക’’ന്തി. പാപികന്തി ലാമകം നിഹീനം. തം പന ഫരുസം വാചന്തി സരൂപതോ ദസ്സേതി.

കാമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. പാഥേയ്യസുത്തവണ്ണനാ

൭൯. സദ്ധാ ബന്ധതി പാഥേയ്യന്തി സദ്ധാ നാമ സത്തസ്സ മരണവസേന മഹാപഥം സംവജതോ മഹാകന്താരം പടിപജ്ജതോ മഹാവിദുഗ്ഗം പക്ഖന്ദതോ പാഥേയ്യപുടം ബന്ധതി സമ്ബലം സജ്ജേതി. കഥന്തി ആഹ ‘‘സദ്ധം ഉപ്പാദേത്വാ’’തിആദി. ഏതം വുത്തന്തി ‘‘സദ്ധാ ബന്ധതി പാഥേയ്യ’’ന്തി ഏതം ഗാഥാപദം വുത്തം ഭഗവതാ. സിരീതി കതപുഞ്ഞേഹി സേവീയതി തേഹി പടിലഭീയതീതി സിരീ. ഇസ്സരിയം വിഭവോ. ആസയിതബ്ബതോ ആസയോ, വസനട്ഠാനം നികേതന്തി അത്ഥോ. പരികഡ്ഢതീതി ഇച്ഛാവസികം പുഗ്ഗലം തത്ഥ തത്ഥ ഉപകഡ്ഢതി.

പാഥേയ്യസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. പജ്ജോതസുത്തവണ്ണനാ

൮൦. തം തം സമവിസമം പജ്ജോതതീതി പജ്ജോതോ. പദീപോ അന്ധകാരം വിധമിത്വാ പച്ചക്ഖതോ രൂപഗതം ദസ്സേതി, ഏവം പഞ്ഞാപജ്ജോതോ അവിജ്ജന്ധകാരം വിധമിത്വാ ധമ്മാനം പരമത്ഥഭൂതം രൂപം ദസ്സേതി. ജാഗരബ്രാഹ്മണോ വിയാതി ജാഗരഖീണാസവബ്രാഹ്മണോ വിയ. സോ ഹി സതിപഞ്ഞാവേപുല്ലപ്പത്തിയാ സബ്ബദാപി ജാഗരോ ഹോതി. ഗാവോതി ഗോജാതിയോ. ഇദം ഗുന്നം ഗോണാനഞ്ച സാമഞ്ഞതോ ഗഹണം. കമ്മേതി കരണത്ഥേ ഭുമ്മവചനം. ജീവനം ജീവോ, സഹ ജീവേനാതി സജീവിനോ. തേനാഹ ‘‘കമ്മേന സഹ ജീവന്താന’’ന്തി, കസിവാണിജ്ജാദികമ്മം കത്വാ ജീവന്താനന്തി അത്ഥോ. ഗോമണ്ഡലേഹി സദ്ധിന്തി ഗോഗണേന സഹ. ന തേന വിനാ കസികമ്മാദീനി ഉപ്പജ്ജന്തി, ഗോരസസിദ്ധിയാ ചേവ കസനഭാരവഹനസിദ്ധിയാ ച കസികമ്മഏകച്ചവാണിജ്ജകമ്മാദീനി ഇജ്ഝന്തി. സത്തകായസ്സാതി ആഹാരുപജീവിനോ സത്തകായസ്സ കസിതോ അഞ്ഞഥാ ജീവികം കപ്പേന്തസ്സപി കസിജീവിതവുത്തിയാ മൂലകാരണം ഫലനിപ്ഫത്തിനിമിത്തത്താ തസ്സ. ഇരിയാപഥോ ച ഇരിയനകിരിയാനം പവത്തനുപായോ. ‘‘സീതന്തി നങ്ഗലസീതകമ്മ’’ന്തി വദന്തി.

പജ്ജോതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൧. അരണസുത്തവണ്ണനാ

൮൧. രണന്തി കന്ദന്തി ഏതേഹീതി രണാ, രാഗാദയോ. തേഹി അഭിഭൂതതായ ഹി സത്താ നാനപ്പകാരം കന്ദന്തി പരിദേവന്തി. തേ പന സബ്ബസോ നത്ഥി ഏതേസം രണാതി അരണാ. നിക്കിലേസാ ഖീണാസവാ. വുസിതവാസോതി വുസിതബ്രഹ്മചരിയവാസോ. ഭോജിസ്സിയന്തി ഭുജിസ്സഭാവോ. തേനാഹ ‘‘അദാസഭാവോ’’തി. സമണാതി സമിതപാപസമണാതി ആഹ ‘‘ഖീണാസവസമണാ’’തി. പുഥുജ്ജനകല്യാണകാലേ ലോകിയപരിഞ്ഞായ, സേക്ഖാ പുബ്ബഭാഗേ ലോകിയപരിഞ്ഞായ, പച്ചവേക്ഖണേ ലോകിയലോകുത്തരായ പരിഞ്ഞായ പരിഞ്ഞേയ്യം തേഭൂമകം ഖന്ധപഞ്ചകം പരിജാനന്തി പരിച്ഛിജ്ജന്തി. ഖീണാസവാ പന പരിഞ്ഞാതപരിഞ്ഞേയ്യാ ഹോന്തി. തഥാ ഹി തേ സാമീ ഹുത്വാ പരിഭുഞ്ജന്തി. വന്ദന്തി നം പതിട്ഠിതന്തി വുത്തം, വന്ദനീയഭാവോ ച സീലസമ്പന്നതായാതി ആഹ ‘‘പതിട്ഠിതന്തി സീലേ പതിട്ഠിത’’ന്തി. ഇധാതി ഇമസ്മിം ലോകേ. ഖത്തിയാതി ലക്ഖണവചനന്തി ആഹ ‘‘ന കേവലം ഖത്തിയാവാ’’തിആദി.

അരണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ഛേത്വാവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സാരത്ഥപ്പകാസിനിയാ സംയുത്തനികായ-അട്ഠകഥായ

ദേവതാസംയുത്തവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.

൨. ദേവപുത്തസംയുത്തം

൧. പഠമവഗ്ഗോ

൧. പഠമകസ്സപസുത്തവണ്ണനാ

൮൨. ദേവസ്സ പുത്തോ ദേവപുത്തോ. ദേവാനം ജനകജനേതബ്ബസമ്ബന്ധാഭാവതോ കഥമയം ദേവപുത്തോതി വുച്ചതീതി ആഹ ‘‘ദേവാനം ഹീ’’തിആദി. ‘‘അപാകടോ അഞ്ഞതരോതി വുച്ചതീ’’തി ഇദം യേഭുയ്യവസേന വുത്തം. പാകടോപി ഹി കത്ഥചി ‘‘അഞ്ഞതരോ’’തി വുച്ചതി. ഹേട്ഠാ ദേവതാസംയുത്തേ ‘‘അപാകടാ അഞ്ഞതരാ ദേവതാ’’തി വത്വാ ഇധ ‘‘പാകടോ ദേവപുത്തോ’’തി വുത്തം. തഥാ ഹിസ്സ കസ്സപോതി ഗോത്തനാമം ഗഹിതം, തഞ്ച ഖോ പുരിമജാതിസിദ്ധസമഞ്ഞാവസേന. അനുസാസനം അനുസാസോ, തം അനുസാസം. ഭിക്ഖുനിദ്ദേസന്തി ഭിക്ഖുസദ്ദസ്സ നിദ്ദേസം. ഭിക്ഖുഓവാദന്തി ഭിക്ഖുഭാവാവഹം ഓവാദം. യദി പന ന അസ്സോസി, കഥമയം പഞ്ഹം കഥേസീതി? അഞ്ഞതോ സുതം നിസ്സായ പഞ്ഹം കഥേസി, ന പന ഭഗവതോ സമ്മുഖാ സുതഭാവേന.

തേസന്തി യഥാവുത്താനം തിണ്ണം പുഗ്ഗലാനം. ‘‘കഥേതുകാമോ ചേവാ’’തിആദിനാ ഹി ചതുത്ഥം ഇധ ഉദ്ധടം. തത്ഥ ആദിതോ തിണ്ണം ഭഗവാ പഞ്ഹം ഭാരം ന കരോതി ഏകേകങ്ഗവേകല്ലതോ ചേവ അങ്ഗദ്വയവേകല്ലതോ ച, ചതുത്ഥസ്സ പന ഉഭയങ്ഗപാരിപൂരത്താ ഭാരം കരോതീതി ആഹ ‘‘അയം പനാ’’തിആദി.

ഗാഥായം ‘‘സുഭാസിതസ്സാ’’തി ഉപയോഗത്ഥേ സാമിവചനന്തി ആഹ ‘‘സുഭാസിതം സിക്ഖേയ്യാ’’തി. ചതുസച്ചാദിനിസ്സിതം ബുദ്ധവചനം സിക്ഖന്തോ ചതുബ്ബിധം വചീസുചരിതം സിക്ഖതി നാമാതി ആഹ ‘‘ചതുസച്ചനിസ്സിതം…പേ… സിക്ഖേയ്യാ’’തി. അവധാരണേന തപ്പടിപക്ഖം പടിനിവത്തേതി. ഉപാസിതബ്ബന്തി ആസേവിതബ്ബം ഭാവേതബ്ബം ബഹുലീകാതബ്ബം. അട്ഠതിംസഭേദം കമ്മട്ഠാനന്തി ഇദം തസ്സ വിപസ്സനാപദട്ഠാനതം ഹദയേ ഠപേത്വാ വുത്തം. തഥാ ഹി വുത്തം ‘‘ദുതിയപദേന അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ കഥിതാ’’തി. യേ പന ‘‘ദുതിയപദേന അധിചിത്തസിക്ഖാ ചിത്തവൂപസമേന അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ’’തി പഠന്തി, തേസം പദേന അട്ഠതിംസപ്പഭേദകമ്മട്ഠാനം സുദ്ധസമഥകമ്മട്ഠാനസ്സേവ ഗഹണം ദട്ഠബ്ബം. യദി ഏവം ‘‘അട്ഠസമാപത്തിവസേനാ’’തി ഇദം കഥന്തി? ‘‘തം വിപസ്സനാധിട്ഠാനാനം സമാപത്തീനം വസേന കഥിത’’ന്തി വദന്തി. ഏവഞ്ച കത്വാ ‘‘ദുതിയപദേന അധിപഞ്ഞാസിക്ഖാ’’തി ഇദം വചനം സമത്ഥിതം ഹോതി. സിക്ഖനം നാമ ആസേവനന്തി ആഹ ‘‘ഭാവേയ്യാതി അത്ഥോ’’തി. ഉപാസനന്തി പയിരുപാസനം. തഞ്ച ഖോ അസ്സുതപരിയാപുണനകമ്മട്ഠാനുഗ്ഗഹാദിവസേന ദസ്സേന്തോ ‘‘തമ്പീ’’തിആദിമാഹ. അധിസീലസിക്ഖാ കഥിതാ ലക്ഖണഹാരനയേന. വചീസുചരിതസ്സ ഹി സീലസഭാവത്താ തഗ്ഗഹണേനേവ തദേകലക്ഖണം കായസുചരിതമ്പി ഇതരമ്പി ഗഹിതമേവാതി. ഏത്ഥ ച അധിസീലസിക്ഖായ ചിത്തവിവേകോ, അധിപഞ്ഞാസിക്ഖായ ഉപധിവിവേകോ, അധിചിത്തസിക്ഖായ കായവിവേകോ കഥിതോ, കായവിവേകോ പന സരൂപേനേവ പാളിയം ഗഹിതോതി തിവിധസ്സപി വിവേകസ്സ പകാസിതത്തം ദട്ഠബ്ബം. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

പഠമകസ്സപസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയകസ്സപസുത്തവണ്ണനാ

൮൩. ദ്വീഹി ഝാനേഹീതി ആരമ്മണലക്ഖണൂപനിജ്ഝാനലക്ഖണേഹി ദ്വീഹി ഝാനേഹി. കമ്മട്ഠാനവിമുത്തിയാതി കമ്മട്ഠാനാനുയോഗലദ്ധായ വിമുത്തിയാ. തേന തദങ്ഗവിക്ഖമ്ഭനവിമുത്തിയോ വദതി. സത്ഥുസാസനസ്സ ഹദയത്താ അബ്ഭന്തരത്താ ഹദയസ്സ മാനസസ്സ, അനുപത്തിം പടിലാഭമാനസം. തം പന അത്ഥതോ അഞ്ഞാ ഏവാതി ആഹ ‘‘അരഹത്ത’’ന്തി. തം പത്തുകാമേന ഏകന്തതോ വജ്ജേതബ്ബതണ്ഹാദിട്ഠീനം ഭാവേ തസ്സ അനിജ്ഝനതോ, തദഭാവേ ഇജ്ഝനതോ ച തേ ഉപ്പാദനവസേന യദഗ്ഗേന നിസ്സിതോ, തദഗ്ഗേന പനായമ്പി തേഹി നിസ്സിതോ നാമ ഹോതീതി ആഹ ‘‘അനിസ്സിതോ’’തിആദി. അരഹത്തം ആനിസംസിതബ്ബട്ഠേന ആനിസംസം ഏതസ്സാതി അരഹത്താനിസംസോ. അരഹത്തം പത്തുകാമസ്സ പുബ്ബഭാഗപടിപദാ ഇച്ഛിതബ്ബാ. തത്ഥ ച സബ്ബപഠമോ കമ്മട്ഠാനഅത്താനുയോഗോ, സോ ഇധ ന ഗഹിതോതി ആഹ ‘‘തന്തിധമ്മോ പുബ്ബഭാഗോ’’തി. തത്ഥ തന്തിധമ്മോതി പരിയത്തിധമ്മോ.

ദുതിയകസ്സപസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. മഘസുത്തവണ്ണനാ

൮൪. മഘോതി സക്കസ്സേതം നാമം പുരിമജാതിഅനുഗതം. സ്വേവാതി സക്കോ ഏവ. വതേനാതി മാതാപിതുഉപട്ഠാനാദിചാരിത്തധമ്മേന. അഞ്ഞേതി ഉപധിവേപക്കപാപധമ്മേ അഭിഭവിത്വാ. അസുരന്തി ഇന്ദസത്തുഭൂതം അസുരം.

മഘസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. മാഗധസുത്തവണ്ണനാ

൮൫. ചതുത്ഥസുത്തം വുത്തത്ഥമേവാതി ദേവതാസംയുത്തേ സംവണ്ണിതത്ഥമേവ, തസ്മാ ഇധ ന വത്തബ്ബോ അത്ഥോതി അധിപ്പായോ.

മാഗധസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ

൫. ദാമലിസുത്തവണ്ണനാ

൮൬. തേന കാരണേനാതി തേന പധാനേന കാരണഭൂതേന, പധാനകരണനിമിത്തന്തി അത്ഥോ. യം കിഞ്ചി ഖുദ്ദകമ്പി മഹന്തമ്പി ഹീനമ്പി പണീതമ്പി ഭവം. ആയതപഗ്ഗഹോതി ദീഘരത്തസ്സ വീരിയാരമ്ഭോ. കിച്ചവോസാനന്തി കിച്ചനിട്ഠാനം. തഥേവാതി യഥാ അരഹത്തുപ്പത്തിതോ പുബ്ബേ, തതോ പച്ഛാപി തഥേവ ‘‘ബുദ്ധിപഗ്ഗഹോ’’തി വീരിയം ദള്ഹം കരോതൂതി കുപ്പധമ്മം വിയ മഞ്ഞമാനോ വദതി. ദിട്ഠധമ്മസുഖവിഹാരാദിഅത്ഥം പന വീരിയകരണം ഇച്ഛിതബ്ബമേവ.

അസംകിണ്ണാതി അവോമിസ്സാ ഏവം അഞ്ഞത്ഥ അനാഗതത്താ. തേനാഹ ‘‘ഭഗവതാ ഹീ’’തിആദി. യദി ഏവം ഇധേവ കസ്മാ ഏതം വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഇധ പനാ’’തിആദി. പതിട്ഠന്തി നദീ നാമ അനവട്ഠിതതീരാ, തത്ഥ പതിട്ഠാതബ്ബട്ഠാനം.

ദാമലിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. കാമദസുത്തവണ്ണനാ

൮൭. പുബ്ബയോഗാവചരോതി പുബ്ബേ യോഗാവചരോ പുരിമത്തഭാവേ ഭാവനമനുയുത്തോ. അയം കിര കസ്സപസ്സ ഭഗവതോ സാസനേ പബ്ബജിത്വാവ ബഹൂനി വസ്സസഹസ്സാനി സമണധമ്മം അകാസി, ന പന വിസേസം നിബ്ബത്തേസി. തമത്ഥം കാരണേന സദ്ധിം ദസ്സേതും ‘‘ബഹലകിലേസതായാ’’തിആദി വുത്തം. ഏകന്തപരിസുദ്ധസ്സാതി യഥാ വിസേസാവഹോ ഹോതി, ഏവം ഏകന്തേന പരിസുദ്ധസ്സ സബ്ബസോ അനുപക്കിലിട്ഠസ്സ. സീലേന സമാഹിതാതി യഥാ സീലം ഉപരൂപരി വിസേസാവഹം നിബ്ബേധഭാഗിയഞ്ച ഹോതി, ഏവം സമ്മദേവ ആഹിതചിത്താ സുട്ഠു സമ്പന്നചിത്താ. തഥാഭൂതാ തേന സമന്നാഗതാ ഹോന്തീതി ആഹ ‘‘സമുപേതാ’’തി. പതിട്ഠിതസഭാവാതി സേക്ഖത്താ ഏവ യഥാധിഗതധമ്മേന നിച്ചലഭാവേന അധിട്ഠിതസഭാവാ. മയാ തുട്ഠിയാ ഗഹിതായ ദേവപുത്തോ ‘‘ദുല്ലഭാ തുട്ഠീ’’തി വക്ഖതീതി ഭഗവാ ‘‘തുട്ഠി ഹോതി സുഖാവഹാ’’തി അവോചാതി ആഹ ‘‘ഉപരി പഞ്ഹസമുട്ഠാപനത്ഥ’’ന്തി. പബ്ബജിതോ രുക്ഖമൂലികോ അബ്ഭോകാസികോ വാ അനഗാരിയുപേതോ നാമ ഹോതി, സേനാസനേ പന വസന്തോ കഥന്തി ആഹ ‘‘സത്തഭൂമികേ’’തിആദി. ചതുപച്ചയസന്തോസോതി ഭാവനാഭിയോഗസിദ്ധോ ചതൂസു പച്ചയേസു സന്തോസോ. തേന ചിത്തവൂപസമേന തുട്ഠി ലദ്ധാതി ദസ്സേതി. ചിത്തവൂപസമഭാവനായാതി ചിത്തകിലേസാനം വൂപസമകരഭാവനായ, മനച്ഛട്ഠാനം ഇന്ദ്രിയാനം നിബ്ബിസേവനഭാവകരണേന സവിസേസം ചിത്തസ്സ വൂപസമകരഭാവനായ രതോ മനോതി യോജനാ.

ഏത്ഥ ച ഇന്ദ്രിയൂപസമേന ചിത്തസമാധാനം പരിപുണ്ണം ഹോതി ഇന്ദ്രിയഭാവനായ ചിത്തസമാധാനസ്സ അകാരകാനം ദൂരീകരണതോ. അധിചിത്തസമാധാനേന ചതുപച്ചയസന്തോസോ സവിസേസം പരിസുദ്ധോ പരിപുണ്ണോ ച ഹോതി പച്ചയാനം അലാഭലാഭേസു പരിച്ചാഗസഭാവതോ. വുത്തനയേന പന സന്തുട്ഠസ്സ യഥാസമാദിന്നം സീലം വിസുജ്ഝതി പാരിപൂരിഞ്ച ഉപഗച്ഛതി, തഥാഭൂതോ ചതുസച്ചകമ്മട്ഠാനേ യുത്തോ മഗ്ഗപടിപാടിയാ സബ്ബസോ കിലേസേ സമുച്ഛിന്ദന്തോ നിബ്ബാനദിട്ഠോ ഹോതീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി ‘‘യേ രത്തിന്ദിവ’’ന്തിആദിനാ. കിം ന ഗച്ഛിസ്സന്തി? ഗമിസ്സന്തേവാതി അരിയമഗ്ഗഭാവനം പഹായ സമ്മാപടിപത്തിയാ ദുക്കരഭാവം സന്ധായ സാസങ്കം വദതി. തേനാഹ ‘‘അയം പന ദുഗ്ഗമോ ഭഗവാ വിസമോ മഗ്ഗോ’’തി.

തത്ഥ കേചി ‘‘അയം പനാതി ദേവപുത്തോ. സോ ഹി ഭഗവതോ ‘അരിയാ ഗച്ഛന്തീ’തി വചനം സുത്വാ ‘ദുഗ്ഗമോ ഭഗവാ’തിആദിമാഹാ’’തി വദന്തി, തം ന യുജ്ജതി. യസ്മാ ‘‘സച്ചമേത’’ന്തി ഏവമാദിപി തസ്സേവ വേവചനം കത്വാ ദസ്സിതം, തസ്മാ ‘‘യേന മഗ്ഗേന അരിയാ ഗച്ഛന്തീ’’തി തുമ്ഹേഹി വുത്തം, അയം പന ‘‘ദുഗ്ഗമോ ഭഗവാ വിസമോ മഗ്ഗോ’’തി ആഹ ദേവപുത്തോ. അരിയമഗ്ഗോ കാമം കദാചി അതിദുക്ഖാ പടിപദാതിപി വുച്ചതി, തഞ്ച ഖോ പുബ്ബഭാഗപടിപദാവസേന, അയം പന അതീവ സുഗമോ സബ്ബകിലേസദുഗ്ഗവിവജ്ജനതോ കായദുച്ചരിതാദിവിസമസ്സ രാഗാദിവിസമസ്സ ച ദൂരീകരണതോ ന വിസമോ. തേനാഹ ‘‘പുബ്ബഭാഗപടിപദായാ’’തിആദി. അസ്സാതി അരിയമഗ്ഗസ്സ. അരിയമഗ്ഗസ്സ ഹി അധിസീലസിക്ഖാദീനം പരിബുന്ധിതബ്ബഭാഗേന ബഹൂ പരിസ്സയാ ഹോന്തീതി. ഏവം വുത്തോതി ‘‘ദുഗ്ഗമോ വിസമോ’’തി ച ഏവം വുത്തോ.

അവംസിരാതി അനുട്ഠഹനേന അധോഭൂതഉത്തമങ്ഗാ. കുസലങ്ഗേസു ഹി സമ്മാദിട്ഠി ഉത്തമങ്ഗാ സബ്ബസേട്ഠത്താ, തഞ്ച അനരിയാ പതന്തി ന ഉട്ഠഹന്തി മിച്ഛാപടിപജ്ജനതോ. തേനാഹ ‘‘ഞാണസിരേനാ’’തിആദി. അനരിയമഗ്ഗേതി മിച്ഛാമഗ്ഗേ. തേനാഹ ‘‘വിസമേ മഗ്ഗേ’’തി. തം മഗ്ഗനതോ അനരിയാ അരിയാനം മഗ്ഗതോ അപാപുണനേന പരിച്ചത്താ ഹുത്വാ അപായേ സകലവട്ടദുക്ഖേ ച പതന്തി. സ്വേവാതി സ്വായം അനരിയേഹി കദാചിപി ഗന്തും അസക്കുണേയ്യോ മഗ്ഗോ അരിയാനം വിസുദ്ധസത്താനം സബ്ബസോ സമധിഗമേന സമോ ഹോതി. കായവിസമാദീഹി സമന്നാഗതത്താ വിസമേ സത്തകായേ തേസം സബ്ബസോവ പഹാനേന സബ്ബത്ഥ സമായേവ.

കാമദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. പഞ്ചാലചണ്ഡസുത്തവണ്ണനാ

൮൮. സമ്ബാധേതി സമ്പീളിതതണ്ഹാകിലേസാദിനാ സഉപ്പീളതായ പരമസമ്ബാധേ. അതിവിയ സങ്കാരട്ഠാനഭൂതോ ഹി നീവരണസമ്ബാധോ അധിപ്പേതോ. സോ ഹി ദുഗ്ഗഹനോ തസ്മിം അസതി കാമഗുണസമ്ബാധോ അനവസരോ ഏവ സേയ്യഥാപി മഹാകസ്സപാദീനം. ഓകാസന്തി ഝാനസ്സേതം നാമം നീവരണസമ്ബാധാഭാവതോ. അസമ്ബാധഭാവേന ഹി ഝാനം ഇധ ‘‘ഓകാസോ’’തി വുത്തം, തഞ്ച ഖോ അച്ചന്താസമ്ബാധട്ഠാനതായ വിപസ്സനാപാദകതായ. തഥാ ഹി പാളിയം ‘‘അവിന്ദീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അവിന്ദീതി വിന്ദി പടിലഭി. ഭൂരിമേധസോതി മഹാപഞ്ഞോ, സപഞ്ഞോതി അത്ഥോ. അബുജ്ഝീതി ബുജ്ഝി പടിവിജ്ഝി. പടിലീനോ ഹുത്വാ സേട്ഠോ, പടിലീനാനം വാ സേട്ഠോതി പടിലീനസേട്ഠോ. മാനുസ്സയവസേന ഉന്നതഭാവതോ പടിലീനോ നാമ പഹീനമാനോ. പടിലഭിംസൂതി കാമഗുണസമ്ബാധേപി ‘‘ഇമേ കാമഗുണാ മാദിസാനം കിം കരിസ്സന്തീ’’തി? തേ അഭിഭുയ്യ നിബ്ബാനപ്പത്തിയാ സമ്മാസതിം പടിലഭിംസു. തേന സമ്പയുത്തേന ലോകുത്തരസമാധിനാപി സുട്ഠു സമാഹിതാ.

അയം കിര ദേവപുത്തോ ഇതോ പുരിമവാരേ അത്തഭാവേ പഠമജ്ഝാനലാഭീ ഹുത്വാ തതോ ചവിത്വാ ബ്രഹ്മകായികാസു നിബ്ബത്തിത്വാ തത്ഥ ഝാനസുഖം അനുഭവിത്വാ തതോ ചുതോ ഇദാനി കാമഭവേ നിബ്ബത്തോ, തസ്മാ തം ഝാനം സമ്ഭാവേന്തോ ‘‘താദിസസ്സ നാമ ഝാനസുഖസ്സ ലാഭീ ഭഗവാ’’തി തേന ഗുണേന ഭഗവന്തം അഭിത്ഥവന്തോ ‘‘സമ്ബാധേ വതാ’’തി ഗാഥം അഭാസി. അഥസ്സ ഭഗവാ യഥാ നാമ അട്ഠസട്ഠിയോജനസതസഹസ്സുബ്ബേധസിനേരുപബ്ബതരാജം ഉപാദായ സാസപോ ന കിഞ്ചി ഹോതി, ഏവം അനന്താപരിമേയ്യബുദ്ധഗുണേ ഉപാദായ രൂപാവചരപഠമജ്ഝാനം ന കിഞ്ചി ഹോതീതി ദസ്സേന്തോ ‘‘യേ സതി’’ന്തിആദിനാ അനുത്തരഗുണാധിഗമം പവേദേസി. തത്ഥ സതിന്തി വിപസ്സനാസതിയാ സദ്ധിം അരിയമഗ്ഗസതിം. സുസമാഹിതാതി ലോകിയസമാധിനാ ചേവ ലോകുത്തരസമാധിനാ ച സുട്ഠു സമാഹിതാ. തേ ഹി അച്ചന്തം സുസമാഹിതാ, ന ഝാനമത്തലാഭിനോ അകുപ്പധമ്മത്താ. കേചി ‘‘കമ്മന്തേ സുസമാഹിതാ’’തി പാഠം വത്വാ ‘‘മഗ്ഗസമാഹിതാ’’തി അത്ഥം വദന്തി.

പഞ്ചാലചണ്ഡസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. തായനസുത്തവണ്ണനാ

൮൯. അതീതജാതിയം സയംകാരവസേന തായ ദിട്ഠിയാ ഉപ്പാദിതത്താ പുബ്ബേ തിത്ഥകരോ. തേനാഹ ‘‘ദിട്ഠി ഉപ്പാദേത്വാ’’തി. അപരേ ആഹു ‘‘അയം മേ സത്ഥാതി ഗഹണവസേന തിത്ഥകരോ അസ്സ അത്ഥീതി പുബ്ബേ തിത്ഥകരോ, അതീതത്തഭാവേ തിത്ഥകരസാവകോ’’തി. തേ ‘‘ദിട്ഠിം ഉപ്പാദേത്വാതി തസ്സ സത്ഥുനോ ദിട്ഠിം ആദായ ഗഹേത്വാതി അത്ഥോ’’തി വദന്തി. തിത്ഥം നാമ ദ്വാസട്ഠി ദിട്ഠിയോ തബ്ബിനിമുത്തസ്സ മിച്ഛാവാദസ്സ അഭാവതോ. തിത്ഥേ നിയുത്താതി തിത്ഥികാ, തേ ഏവ തിത്ഥിയാതി വുത്താ ക-കാരസ്സ യ-കാരം കത്വാ. തസ്സാതി യഥാവുത്തസ്സ കല്യാണകമ്മസ്സ. നിസ്സന്ദേനാതി ഫലഭാവേന. വീരിയപ്പടിസംയുത്താതി വീരിയദീപനാതി അത്ഥോ.

അനിയമിതആണത്തീതി അനിയമവിധാനം അനിയമവസേന വിധിവചനം. തണ്ഹാസോതന്തി തണ്ഹാപ്പബന്ധനം. നീഹരാതി സമേഹി പജഹ. ഏകത്തന്തി ഏകഗ്ഗം. തേനാഹ ‘‘ഝാന’’ന്തി. ഉപപജ്ജതീതി ന ഉപ്പജ്ജതി ന പാപുണാതീതി ആഹ ‘‘ന പടിലഭതീ’’തി. ന ഓസക്കേയ്യാതി ന സങ്കോചം ആപജ്ജേയ്യ. ഘരാവാസതോ പരിബ്ബജനം പരിതോ അപഗമോതി പരിബ്ബജോ. പബ്ബജിതവതസമാദാനസ്സ അദള്ഹതായ ച തത്ഥ ച അസക്കച്ചകിരിയായ സിഥിലഗഹിതാ. അതിരേകന്തി പബ്ബജ്ജായ പുരിമകാലതോപി അധികം. ഉപരീതി ഉപരൂപരി. ദുക്കടം അകതമേവ സേയ്യോതി ദുച്ചരിതം നാമ സബ്ബേന സബ്ബം അകതമേവ ഹിതാവഹം.

യം കിഞ്ചീതി യം കിഞ്ചി കമ്മം. സിഥിലം കതന്തി അസക്കച്ചകാരിതായ സിഥിലം കത്വാ പവത്തിതം. ഏവരൂപമേവാതി ഏവരൂപം പരാമട്ഠസാമഞ്ഞസദിസമേവ പച്ഛാനുതാപചരിയാദിപടിഭാഗതോ. സംകിലിട്ഠമേവ തണ്ഹാസംകിലേസഉപക്കിലിട്ഠത്താ. ആസങ്കിതപരിസങ്കിതന്തിആദിതോ സമന്തതോപി പരേഹി സങ്കിതം. ബ്രഹ്മചരിയസ്സ ആദി ആദിബ്രഹ്മചരിയം, തത്ഥ നിയുത്താതി ആദിബ്രഹ്മചരിയികാ, മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ പുബ്ബഭാഗപടിപദാതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയസ്സ ആദിഭൂതാ’’തി. പുബ്ബപധാനഭൂതാതി പഠമാരമ്ഭഭൂതാ.

തായനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ചന്ദിമസുത്തവണ്ണനാ

൯൦. വിമാനേ ഗഹിതേ തംനിവാസീപി ഗഹിതോ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘ചന്ദവിമാനവാസീ ദേവപുത്തോ’’തി. സബ്ബധീതി സബ്ബസ്മാ ദുഗ്ഗട്ഠാനാ വിപ്പമുത്തോസി ഭഗവാ ത്വം, തസ്മാ മയ്ഹമ്പി ഇതോ സമ്ബാധട്ഠാനതോ വിപ്പമോക്ഖം കരോഹീതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘തസ്സ മേ സരണം ഭവാ’’തി. ലോകാനുകമ്പകാതി സബ്ബസ്സ ലോകസ്സ അനുഗ്ഗഹാ, തസ്മാ തുയ്ഹമ്പി ഏതസ്സപി ചന്ദസ്സ. താദിസാ ഏവാതി സമാനാ ഏവ. പമുഞ്ചസീതി പമുഞ്ചിത്ഥ. തേനാഹ ‘‘അതീതത്ഥേ വത്തമാനവചന’’ന്തി.

ചന്ദിമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. സൂരിയസുത്തവണ്ണനാ

൯൧. അന്ധഭാവകരണേതി ലോകസ്സ അന്ധകരണേതിപി അപരേ. തേനാഹ ‘‘തമസീ’’തി. വിരോചതീതി വിജ്ജോതതി. കാമം ദേവപുത്തവസേന പഠമം ദേവതാ ഉദ്ധടാ, രാഹുനോ പന പയോഗോ തസ്സ വിമാനേതി ആഹ ‘‘മണ്ഡലീതി മണ്ഡലസണ്ഠാനോ’’തി. വദതി തദാ മുഖേന ഗഹിതത്താ. മുഖേന ഗഹണഞ്ചേത്ഥ ‘‘ഗിലീ’’തി അധിപ്പേതം, ന ച അജ്ഝോഹരണന്തി ആഹ ‘‘ഗിലീതി വദതീ’’തി. ഇദാനി തസ്സ മുഖേന ഗഹണസമത്ഥതം ദസ്സേതും ‘‘രാഹുസ്സ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. സോതിആദി തസ്സ ചന്ദിമസൂരിയാനം ഗഹണകാരണദസ്സനം. അധിവത്ഥാ ദേവതാതി ചന്ദിമസൂരിയാനം പരിചാരകദേവതാ. വേഗന്തി ജവം. സോ ഹി കേനചി അഭിമുഖം അതിദുന്നിവാരോ കമ്മനിയാമസിദ്ധോ. മത്ഥകന്തി കണ്ഠസ്സ ഉപരിമദേസം. കേചി ‘‘സീസമത്ഥകമേവാ’’തി വദന്തി. നിക്ഖമേയ്യ വേഗസ്സ തിക്ഖസീഘഥാമഭാവതോ. ആകഡ്ഢിത്വാതി അത്തനോ ഗമനദിസാഭിമുഖം ആകഡ്ഢിത്വാ. നന്തി രാഹും. ഉദ്ധം ഉല്ലങ്ഘേതുകാമമ്പി ഓനമേയ്യ. പദദ്വയേനപി സോ മഹാസരീരോ മഹാബലോ, ചന്ദിമസൂരിയാനം പന ഗമനവേഗോ തേന സബ്ബഥാപി ദുന്നിവാരിയോവാതി ദസ്സേതി. വിമാനേനാതി ചന്ദഗ്ഗഹേ ചന്ദവിമാനേന, സൂരിയഗ്ഗഹേ സൂരിയവിമാനേന ഉഭിന്നമ്പി വിമാനേന സഹേവ. അമാവാസിയഞ്ഹി ദ്വേ വിമാനാനി യോജനമത്തന്തരിതാനി ഹുത്വാ സഹേവ പവത്തന്തി. യദി ദ്വേപി ദേവപുത്താ സോതാപത്തിഫലം പത്താ, അഥ കസ്മാ സൂരിയസുത്തേ ഏവ ‘‘പജം മമ’’ന്തി വുത്തം, ന ചന്ദസുത്തേതി? ‘‘സോ ച കിര ന ചിരസ്സേവ തതോ ചവിത്വാ അഞ്ഞത്ഥ നിബ്ബത്തോ, അഞ്ഞാ ഏവ ച ദേവതാ തത്ഥ വസി, യസ്മിം ചന്ദഗ്ഗഹേ ഭഗവാ തം ഗാഥം അഭാസി, ന തഥാ സൂരിയോ, അപരഭാഗേ പന തത്ഥപി കാലേന കാലം രാഹുഗ്ഗഹോ ഹോതീ’’തി വദന്തി.

സൂരിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഠമവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. അനാഥപിണ്ഡികവഗ്ഗോ

൧. ചന്ദിമസസുത്തവണ്ണനാ

൯൨. പബ്ബതതടാ സന്ദമാനോ തഥാരൂപോ നദീനിവത്തനപദേസോപി സമ്ബാധട്ഠാനതായ കച്ഛോ വിയാതി ആഹ ‘‘പബ്ബതകച്ഛേപീ’’തി. പടിപക്ഖദൂരീഭാവേന സേട്ഠട്ഠേന ച ഏകോ ഉദേതീതി ഏകോദി, ഏകഗ്ഗതാ. തസ്മിം യോഗതോ ഏകഗ്ഗചിത്താ ഇധ ഏകോദീ. പടിപക്ഖതോ അത്താനം നിപയന്തി വിസോധേന്തീതി നിപകാ, പഞ്ഞവന്തോ. തേനാഹ ‘‘ഏകഗ്ഗചിത്താ ചേവാ’’തിആദി. കായാദിഭേദം ആരമ്മണം സാതിസയായ സതിയാ സരന്തീതി സതാ. തേനാഹ ‘‘സതിമന്തോ’’തി. സോത്ഥിം ഗമിസ്സന്തീതി യഥാവുത്തപദേസേ മഗാ സോത്ഥിമനുപദ്ദവേന വത്തിസ്സന്തി, ഏവം ഝാനലാഭിനോ സോത്ഥിം കിലേസേഹി അനുപദ്ദുതാ വത്തിസ്സന്തി. അയം കിര ദേവപുത്തോ ബ്രഹ്മലോകേ നിബ്ബാനസഞ്ഞീ, തസ്മാ ഏവമാഹ. ഭഗവാ ‘‘അയം ദേവപുത്തോ അനിബ്ബാനഗാമീ സമാനോ നിബ്ബാനഗാമിസഞ്ഞീ, ഹന്ദസ്സ നിബ്ബാനഗാമിനോ ദസ്സേമീ’’തി ദുതിയം ഗാഥമാഹ. ചതുന്നം ഓഘാനം, സംസാരമഹോഘസ്സേവ വാ പരതീരഭാവതോ പരതീരന്തി നിബ്ബാനം. അമ്ബുനി ജാതോ അമ്ബുജോ, മച്ഛോ. സുത്തജാലം ഛിന്ദിത്വാ മച്ഛാ വിയ കിലേസജാലം ഭിന്ദിത്വാ ഗമിസ്സന്തീതി.

ചന്ദിമസസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. വേണ്ഡുസുത്തവണ്ണനാ

൯൩. പയിരുപാസിയാതി പയിരുപാസഹേതു. സിക്ഖന്തീതി തിസ്സോപി സിക്ഖാ സിക്ഖന്തി. സിട്ഠിപദേതി കിലേസാനം സാസനതോ വട്ടദുക്ഖപരിത്താസനതോ ച സിട്ഠിസഞ്ഞിതേ യഥാനുസിട്ഠം പടിപജ്ജിതബ്ബതോ പദേ, സദ്ധമ്മേതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘അനുസിട്ഠിപദേ’’തി. തത്ഥ അനുസിട്ഠീതി സദ്ധമ്മോ. കാലേതി യുത്തപത്തകാലേ. അപ്പമാദോനാമ സമഥവിപസ്സനാഭാവനാ.

വേണ്ഡുസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ദീഘലട്ഠിസുത്തവണ്ണനാ

൯൪. തഥേവ പഞ്ഞായീതി ദീഘലട്ഠിത്വേവ പഞ്ഞായി, തഥാസമഞ്ഞാ ഏവ അഹോസി.

ദീഘലട്ഠിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. നന്ദനസുത്തവണ്ണനാ

൯൫. നത്ഥി ഏതസ്സ ആവട്ടം ആവരണന്തി അനാവടം. രുക്ഖോ വാ പബ്ബതോ വാതി സത്താനം പകതിചക്ഖുസ്സ ആവരണഭൂതോ രുക്ഖോ വിയ പബ്ബതോ വിയ ച അഭിഭവിതും സമത്ഥോ ഞേയ്യാവരണോ നത്ഥി. കഥംവിധന്തി കഥംസണ്ഠിതം, കഥംപകാരം വാ. ദുക്ഖന്തി വട്ടദുക്ഖം.

നന്ദനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ചന്ദനസുത്തവണ്ണനാ

൯൬. ഹേട്ഠാതി കാമഭവേ. തത്ഥ ഹി പരിബ്ഭമന്തസ്സ പതിട്ഠാ ദുല്ലഭാ യേഭുയ്യേന തത്ഥ സത്താ നിമുഗ്ഗാ ഏവ ഹോന്തി, തസ്മാ ഹേട്ഠാ അപ്പതിട്ഠോ സംസാരോ. ഉപരീതി മഹഗ്ഗതഭവേ. തത്ഥ ഹി നിബ്ബത്തസ്സ നിബ്ബാനം ആരുഹിതും ആലമ്ബനാ ദുല്ലഭാ, ഝാനാഭിരതിയാ തത്ഥേവ നികന്തി തേസം ബലവതീ ഹോതി, തസ്മാ ഉപരി അനാലമ്ബനോ സംസാരോ. പേസിതത്തോതി നിബ്ബാനം പതി പേസിതചിത്തോ. തയോ കമ്മാഭിസങ്ഖാരാതി പുഞ്ഞാഭിസങ്ഖാരാദയോ തയോ അഭിസങ്ഖാരാ. തേന ‘‘നന്ദീപുബ്ബകോ കമ്മഭവോ’’തി വത്വാ ‘‘നന്ദിം ജനേത്വാ’’തി വുത്തോ. കാമസഞ്ഞാസീസേന കാമച്ഛന്ദസ്സ ഗഹണം, കാമച്ഛന്ദപമുഖാനി ച ഓരമ്ഭാഗിയസംയോജനാനി ഗഹിതാനീതി ആഹ ‘‘കാമസഞ്ഞാഗഹണേന പഞ്ചോരമ്ഭാഗിയസംയോജനാനീ’’തി. രൂപഭവോ രൂപം ഭവപദലോപേന. രൂപഭവഗ്ഗഹണേന ചേത്ഥ സേസഭവസ്സപി ഗഹണം. തസ്സ സംയോജനഗ്ഗഹണേന പഞ്ച ഉദ്ധമ്ഭാഗിയസംയോജനാനി ഗഹിതാനി. മഹോഘേതി സംസാരമഹോഘേ. തേസന്തി കാമഭവാദീനം ഗഹണേന ഭവഭാവേന തദേകലക്ഖണതായ. അരൂപഭവോ ഗഹിതോ ലക്ഖണഹാരനയേന. സേസം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ചന്ദനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. വാസുദത്തസുത്തവണ്ണനാ

൯൭. ഛട്ഠം ഹേട്ഠാ ദേവതാസംയുത്തവണ്ണനായം വുത്തത്ഥമേവ.

വാസുദത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. സുബ്രഹ്മസുത്തവണ്ണനാ

൯൮. സുബ്രഹ്മാതി തസ്സ ദേവപുത്തസ്സ നാമം. തസ്സ സത്ഥു സന്തികൂപസങ്കമനസ്സ കാരണം ദസ്സേന്തോ ‘‘സോ കിരാ’’തിആദിമാഹ. തദേവ സോകം തസ്സ ദേവപുത്തസ്സ അട്ഠുപ്പത്തി. അച്ഛരാസങ്ഘപരിവുതോതി സഹസ്സമത്തേന അച്ഛരാസങ്ഘേന പരിവുതോ. നന്ദനകീളികന്തി നന്ദനവനകീളികം. ഹത്ഥം ആഗച്ഛതീതി ഹത്ഥഗയ്ഹുപഗോ ഹോതി. ഗന്ഥേന്തീതി ഏത്ഥ മാലാവേഠനമ്പി ഖിഡ്ഡാപസുതതായാതി ദട്ഠബ്ബം. അഞ്ഞഥാ പുപ്ഫാനിയേവ തായ തായ ചിത്തസ്സ വസേന മാലാഭാവേന ഹത്ഥം ഉപഗച്ഛന്തീതി. ഉപച്ഛേദകകമ്മവസേനാതി തസ്മിം ദേവലോകേ ആയുസേസേ സതി ഏവ തസ്സ പന ഉപഘാതകസ്സ ലദ്ധോകാസസ്സ പാപകമ്മസ്സ വസേന. ‘‘പഹാരോ’’തി ദിവസസ്സ തതിയോ ഭാഗോ വുച്ചതി, തസ്മാ ഏകപ്പഹാരേനേവാതി ഏകവേലായമേവാതി അത്ഥോ.

പിയവത്ഥുകസോകേനാതി പിയവത്ഥുനിമിത്തകേന സോകേന. രുപ്പമാനോതി പീളിയമാനോ. സത്തമേ ദിവസേതി മനുസ്സഗണനായ സത്തമേ ദിവസേ. തത്ഥേവാതി തസ്മിംയേവ നിരയേ നിബ്ബത്തിതബ്ബം ഇമിനാ താഹി ച സഹേവ പുബ്ബേ തസ്സ പാപകമ്മസ്സ കതത്താ. രുപ്പീതി ചിത്തസന്താസം ആപജ്ജി. നിദ്ധമിതുന്തി നീഹരിതും അപനേതും. സത്ഥു സന്തികം ഗന്ത്വാതി താഹി പഞ്ചസതാഹി അച്ഛരാഹി സദ്ധിം ഭഗവതോ സന്തികം ഗന്ത്വാ.

ഇദന്തി അത്തനോ ചിത്തം ദസ്സേതി ആസന്നപച്ചക്ഖഭാവതോ. നിച്ചന്തി സദാ. സ്വായം നിച്ചത്ഥോ അധിപ്പായവസേന ഗഹേതബ്ബോതി തത്ഥ പഹാതബ്ബം ഗഹേതബ്ബഞ്ച ദസ്സേന്തോ ‘‘ദേവലോകേ’’തിആദിമാഹ. ന ഗഹേതബ്ബോ ഹേതുപവത്തിതോ പുബ്ബേ തസ്സ ഉത്രാസസ്സ അഭാവതോ. തേസൂതി ദുക്ഖേസു. താനി ഹി ഹേതുപച്ചയേഹി കത്തബ്ബതോ ഗാഥായം ‘‘കിച്ഛേസൂ’’തി വുത്താനി. കിച്ഛേസൂതി വാ കിച്ഛനിമിത്തം. യാസഞ്ഹി പയോഗവിപത്തീനം വസേനസ്സ താനി ദുക്ഖാനി ഉപ്പജ്ജേയ്യും, തംനിമിത്തന്തി അത്ഥോ. താ ഹി അസ്സ പയോഗവിപത്തിയോ ഗതിവിപത്തിയോ സത്ഥു സന്തികം ഉപഗമനേന ഹായേയ്യും. നിബ്ബത്താനം ദിട്ഠാനീതി നിബ്ബത്താനം വസേന ദിട്ഠാനി ദുക്ഖാനി. തേസു ച ദുക്ഖേസു. സബ്ബത്ഥ നിമിത്തത്ഥേ ഭുമ്മം. ഡയ്ഹമാനോ വിയ ചിത്തസന്താപേന.

ചത്താരിപി സച്ചാനി ബുജ്ഝതി പടിവിജ്ഝതീതി ബോധി, സതിആദിധമ്മസാമഗ്ഗീ, തസ്മാ ബോജ്ഝാ ബോധിതോ. സാ പന ബോധി ഭാവനാകാരേനേവ പവത്തതി, അഞ്ഞത്രസദ്ദയോഗേന ച ‘‘ബോജ്ഝാ’’തി നിസ്സക്കവചനന്തി തദത്ഥം ദസ്സേന്തോ മുഞ്ചിത്വാപദം അപേക്ഖിത്വാ ‘‘ബോജ്ഝങ്ഗഭാവന’’ന്തി ആഹ. തപോഗുണന്തി ധുതധമ്മമാഹ. സോ ഹി തണ്ഹാലോലുപ്പസ്സ തപനതോ തപോ, സയം ഗുണസഭാവത്താ ഗുണസന്നിസ്സയതോ ച ഗുണന്തി. തേനാഹ ‘‘ധുതങ്ഗസങ്ഖാതം തപോഗുണ’’ന്തി. സബ്ബേ സങ്ഖാരഗതാ നിസ്സജ്ജീയന്തി ഏത്ഥാതി സബ്ബനിസ്സഗ്ഗോ, അസങ്ഖതധാതൂതി ആഹ ‘‘സബ്ബനിസ്സഗ്ഗാതി നിബ്ബാനതോ’’തി.

ഇന്ദ്രിയസംവരോവ പഠമം വേദിതബ്ബോ പടിപത്തിക്കമവസേന തസ്സേവ പഠമത്താ. തം പന പടിപത്തിക്കമം ദസ്സേതും ‘‘ഇന്ദ്രിയസംവരേ ഹീ’’തിആദിമാഹ. നിപ്പരിയായതോ മഗ്ഗപരിയാപന്നാ ഏവ ബോജ്ഝങ്ഗാതി ആഹ ‘‘സഹവിപസ്സനായ ബോജ്ഝങ്ഗേ’’തി. തസ്സാതി തഥാഭാവേന തസ്സ യോഗിനോ. യസ്മാ ദേവപുത്തസ്സ സത്ഥാ തം ഗാഥം വത്വാ ഉപരി ച സച്ചാനി പകാസേസി, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ഭഗവാ ചതുസച്ചവസേന ദേസനം വിനിവത്തേസീ’’തി. ദേവപുത്തോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി കാമം തസ്സേവ വിസേസാധിഗമോ ഇധാഗതോ, പഞ്ചസതമത്താഹി പന അച്ഛരാഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹീതി വേദിതബ്ബം. തേനാഹ മഹാസതിപട്ഠാനസുത്തവണ്ണനായം (ദീ. നി. അട്ഠ. ൨.൩൭൩; മ. നി. അട്ഠ. ൧.൧൦൬) ‘‘സോ ദേസനാപരിയോസാനേ പഞ്ചഹി അച്ഛരാസതേഹി സദ്ധിം സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠായ തം സമ്പത്തിം ഥാവരം കത്വാ ദേവലോകമേവ അഗമാസീ’’തി.

സുബ്രഹ്മസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. കകുധസുത്തവണ്ണനാ

൯൯. ‘‘നന്ദാമീ’’തി വുത്തേ നന്ദീ നാമ പബ്ബജിതസ്സ മലന്തി ചോദേതുകാമോ ദേവപുത്തോ ‘‘നന്ദസീ’’തി പുച്ഛി. അഥസ്സ ഭഗവാ തം പടിക്ഖിപന്തോ ‘‘കിം ലദ്ധാ’’തി? ആഹ. തേന ‘‘തയാ മമ അധിപ്പേതനന്ദിയാ ഇധ പച്ചയോ ഏവ നത്ഥി, കുതോ സാ നന്ദീ’’തി ദസ്സേതി. തേനാഹ ‘‘തുട്ഠി നാമാ’’തിആദി. അഥ ദേവപുത്തോ നന്ദിയാ അസതി സോകേന ഭവിതബ്ബം, സോകോ ച പബ്ബജിതസ്സ മലന്തി ചോദേന്തോ ആഹ ‘‘തേന ഹി, സമണ, സോചസീ’’തി. ഭഗവാ തമ്പി പടിക്ഖിപന്തോ ‘‘കിം ജീയിത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. കിം മം ജിനാതീതി അത്ഥോ?

യദി തേ നന്ദിസോകാ ന സന്തി ഹാസവത്ഥുനോ ലാഭസ്സ ജാനിയാ ച അഭാവതോ, ഏകവിഹാരിനോ പന അരതിയാ ഭവിതബ്ബന്തി ആഹ – ‘‘കച്ചി തം ഏകമാസീനം, അരതീ നാഭികീരതീ’’തി. തസ്മിമ്പി ഭഗവതാ പടിക്ഖിത്തേ അഥ നേസമ്പി നന്ദിസോകാരതീനം അഭാവേ കാരണം പുച്ഛന്തോ ‘‘കഥം ത്വ’’ന്തി ഗാഥമാഹ? അഥസ്സ ഭഗവാ തം കാരണം പവേദേന്തോ ‘‘അഘജാതസ്സാ’’തി ഗാഥമാഹ. തത്ഥ അഘജാതസ്സാതി അഘേ ജാതസ്സ. തേനാഹ ‘‘വട്ടദുക്ഖേ ഠിതസ്സാ’’തി. ജാതതണ്ഹസ്സ അപ്പഹീനതണ്ഹസ്സ വട്ടദുക്ഖം ആഗതമേവ കാരണസ്സ അപ്പഹീനത്താ. തസ്സേവ ഹി കാരണസ്സ അപ്പഹീനതം ദസ്സേന്തോ ‘‘ദുക്ഖീ സുഖം പത്ഥയതീതി ഹി വുത്ത’’ന്തി ആഹ. ദുക്ഖപ്പവത്തിയാ സാപി തണ്ഹാപ്പവത്തി തേന ദസ്സിതാ. ഇതീതിആദിനാ വുത്തമേവത്ഥം നിഗമനവസേന ദസ്സേതി.

കകുധസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. ഉത്തരസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൦. നവമന്തി ഉത്തരസുത്തം ഹേട്ഠാ ദേവതാസംയുത്തവണ്ണനായം വുത്തത്ഥമേവ.

ഉത്തരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. അനാഥപിണ്ഡികസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൧. ദസമേ കാമം ദേവതാസംയുത്തേപി ‘‘ഇദം ഹി തം ജേതവന’’ന്തിആദിനാ ഇമാ ഏവ ഗാഥാ ആഗതാ. തത്ഥ ‘‘അഞ്ഞതരാ ദേവതാ’’തി നിദാനം ആരോപിതം. ഹേട്ഠാ ആഗതനയത്താ ഏവ ഹി പോത്ഥകേസു ന ലിഖിതം, ഇധ പന ദേവപുത്തസംയുത്തേ ‘‘അനാഥപിണ്ഡികോ ദേവപുത്തോ’’തി നിദാനേ നിഗമേ ച ആഗതം, തത്ഥ ദേവപുത്തേന സത്ഥു വുത്തപ്പകാരഗുണപവേദനവസേന വുത്തം. സത്ഥാ പന ഭിക്ഖൂനം തമത്ഥം പവേദേന്തോ ‘‘അഞ്ഞതരോ ദേവപുത്തോ’’തി ആഹ. തഥാ പവേദനേ പന കാരണം ദസ്സേന്തോ ‘‘ആനന്ദത്ഥേരസ്സാ’’തിആദിമാഹ. അനുമാനബുദ്ധിയാതി അനുമാനഞാണസ്സ. ആനുഭാവപ്പകാസനത്ഥന്തി ബലദീപനത്ഥം.

അനാഥപിണ്ഡികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദുതിയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. നാനാതിത്ഥിയവഗ്ഗോ

൧. സിവസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൨. തതിയവഗ്ഗസ്സ പഠമന്തി തതിയവഗ്ഗേ പഠമസുത്തം. വുത്തത്ഥമേവ ഹേട്ഠാ സതുല്ലപകായികവഗ്ഗേ പഠമസുത്തേ.

സിവസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഖേമസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൩. പഠമംയേവാതി ജരാമരണാദിഭാവതോ പഗേവ. ബലവചിന്തനം ചിന്തേതീതി യഥാ സാകടികോ അജാനിത്വാ വിസമേ മഗ്ഗേ സകടം പാജേന്തോ അക്ഖേ ഛിന്നേ പതികാതും അവിസഹന്തോ ദുക്ഖീ ദുമ്മനോ ബലവചിന്തനം ചിന്തേതി, മഹന്തം ചിത്തസന്താപം പാപുണാതി, ഏവം അധമ്മവാദീ മച്ചുമുഖം പത്തോ ബലവചിത്തസന്താപം പാപുണാതി, തസ്മാ ധമ്മചരിയായ നപ്പമജ്ജിതബ്ബന്തി.

ഖേമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. സേരീസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൪. യം ദാനം ദേമീതി യം ദേയ്യധമ്മം പരസ്സ ദേമി. തസ്സ പതി ഹുത്വാതി തബ്ബിസയം ലോഭം സുട്ഠു അഭിഭവന്തോ തസ്സ അധിപതി ഹുത്വാ ദേമി തേന അനാകഡ്ഢനീയത്താ. ‘‘ന ദാസോ ന സഹായോ’’തി വത്വാ തദുഭയം അന്വയതോ ബ്യതിരേകതോ ദസ്സേതും ‘‘യോ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ദാസോ ഹുത്വാ ദേതി തണ്ഹായ ദാസബ്യസ്സ ഉപഗതത്താ. സഹായോ ഹുത്വാ ദേതി തസ്സ പിയഭാവാവിസ്സജ്ജനതോ. സാമീ ഹുത്വാ ദേതി തണ്ഹാദാസബ്യതോ അത്താനം മോചേത്വാ അഭിഭുയ്യ പവത്തനതോ. സാമിപരിഭോഗസദിസാ ഹേതസ്സായം പവത്തതീതി.

അഥ വാ യോ ദാനസീലതായ ദായകോ പുഗ്ഗലോ, സോ ദാനേ പവത്തിഭേദേന ദാനദാസോ ദാനസഹായോ ദാനപതീതി തിപ്പകാരോ ഹോതീതി ദസ്സേതി. തദസ്സ തിപ്പകാരതം വിഭജിത്വാ ദസ്സേതും ‘‘യോ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. ദാതബ്ബട്ഠേന ദാനം, അന്നപാനാദി. തത്ഥ യം അത്തനാ പരിഭുഞ്ജതി തണ്ഹാധിപന്നതായ, തസ്സ വസേ വത്തനതോ ദാസോ വിയ ഹോതി. യം പരേസം ദീയതി, തത്ഥപി അന്നപാനസാമഞ്ഞേന ഇദം വുത്തം ‘‘ദാനസങ്ഖാതസ്സ ദേയ്യധമ്മസ്സ ദാസോ ഹുത്വാ ദേതീ’’തി. സഹായോ ഹുത്വാ ദേതി അത്തനാ പരിഭുഞ്ജിതബ്ബസ്സ പരേസം ദാതബ്ബസ്സ ച സമസമട്ഠപനേന. പതി ഹുത്വാ ദേതി സയം ദേയ്യധമ്മസ്സ വസേ അവത്തിത്വാ തസ്സ അത്തനോ വസേ വത്താപനതോ.

അപരോ നയോ – യോ അത്തനാ പണീതം പരിഭുഞ്ജിത്വാ പരേസം നിഹീനം ദേതി, സോ ദാനദാസോ നാമ തന്നിമിത്തനിഹീനഭാവാപത്തിതോ. യോ യാദിസം അത്തനാ പരിഭുഞ്ജതി, താദിസമേവ പരേസം ദേതി, സോ ദാനസഹായോ നാമ തന്നിമിത്തനിഹീനാധികഭാവവിസ്സജ്ജനേന സദിസഭാവാപത്തിതോ. യോ അത്തനാ നിഹീനം പരിഭുഞ്ജിത്വാ പരേസം പണീതം ദേതി, സോ ദാനപതി നാമ തന്നിമിത്തസേട്ഠഭാവപ്പത്തിതോ. കമ്മസരിക്ഖകോ ഹി വിപാകോ, തസ്മാ ദേവപുത്തോ ‘‘ദാനപതീ’’തി വദന്തോ ‘‘അഹം താദിസോ അഹോസി’’ന്തി ദസ്സേതി.

‘‘ചതൂസു ദ്വാരേസു ദാനം ദീയിത്ഥാ’’തി പാളിയം സങ്ഖേപതോ വുത്തമത്ഥം വിത്ഥാരേത്വാ ദസ്സേതും ‘‘തസ്സ കിരാ’’തിആദി വുത്തം. ദാനന്തി യിട്ഠം, തഞ്ച ഖോ സബ്ബസാധാരണവസേന കതന്തി ആഹ ‘‘സമണ …പേ… യാചകാന’’ന്തി. പബ്ബജ്ജൂപഗതാതി യം കിഞ്ചി പബ്ബജ്ജം ഉപഗതാ. ഭോവാദിനോതി ജാതിമത്തബ്രാഹ്മണേ വദതി. നാലത്ഥ ബുദ്ധസുഞ്ഞത്താ തദാ ലോകസ്സ. ദുഗ്ഗതാതി ദുക്ഖജീവികകപ്പകാ കസിരവുത്തികാ. തേനാഹ ‘‘ദലിദ്ദമനുസ്സാ’’തി. കസിവാണിജ്ജാദിജീവികം അനുട്ഠാതും അസമത്ഥാ ഇധ ‘‘കപണാ’’തി അധിപ്പേതാതി ആഹ ‘‘കാണകുണിആദയോ’’തി. പഥാവിനോതി അദ്ധികാ. വനിബ്ബകാതി ദായകാനം ഗുണകിത്തനകമ്മഫലകിത്തനവസേന യാചകാ സേയ്യഥാപി നഗ്ഗാദയോ. തേനാഹ ‘‘ഇട്ഠം ദിന്ന’’ന്തിആദി. പസതമത്തന്തി വീഹിതണ്ഡുലാദിവസേന വുത്തം. സരാവമത്തന്തി യാഗുഭത്താദിവസേന. യഥാ ഗാമലാഭോ ഗാമേ ഉപ്പജ്ജനകോ ആയലാഭോ, ഏവം തത്ഥ ദ്വാരലാഭോതി ആഹ ‘‘തത്ഥ ഉപ്പജ്ജനകസതസഹസ്സേ’’തി. മഹന്തതരം ദാനം അദംസു അഞ്ഞസ്സപി ധനസ്സ വിനിയോഗം ഗതത്താ. തം സന്ധായാതി തം മഹന്തതരം ദാനം കതം സന്ധായ. രഞ്ഞോ ഹി തത്ഥ ദാനം ഇത്ഥാഗാരസ്സ ദാനേന മഹതാ അഭിഭൂതം വിയ പടിനിവത്തം ഹോതീതി ആഹ ‘‘പടിനിവത്തീ’’തി. കോചീതി ഭുമ്മത്ഥേ പച്ചത്തവചനം. തേനാഹ ‘‘കത്ഥചീ’’തി. അനേകവസ്സസഹസ്സായുകകാലേ തസ്സ ഉപ്പന്നത്താ അസീതിവസ്സസഹസ്സാനി സോ രാജാ ദാനമദാസീതി.

സേരീസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ഘടീകാരസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൫. ചതുത്ഥം ഹേട്ഠാ ദേവതാസംയുത്തവണ്ണനായം വുത്തത്ഥമേവ.

ഘടീകാരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ജന്തുസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൬. യേ വിനയേ അപകതഞ്ഞുനോ സംകിലേസികേസു വോദാനിയേസു ധമ്മേസു ന കുസലാ യം കിഞ്ചി ന കാരിനോ വിപ്പടിസാരബഹുലാ. തേസം അനുപ്പന്നഞ്ച ഉദ്ധച്ചം ഉപ്പജ്ജതി, ഉപ്പന്നഞ്ച ഭിയ്യോഭാവം വേപുല്ലം ആപജ്ജതീതി ആഹ ‘‘അകപ്പിയേ കപ്പിയസഞ്ഞിതായ…പേ… ഉദ്ധച്ചപകതികാ’’തി. സാരാഭാവേന തുച്ഛത്താ ച നളോ വിയാതി നളോ, മാനോതി ആഹ ‘‘ഉന്നളാതി ഉഗ്ഗതനളാ’’തി. തേനാഹ ‘‘ഉട്ഠിതതുച്ഛമാനാ’’തി. മാനോ ഹി സേയ്യസ്സ സേയ്യോതി സദിസോതി ച പവത്തിയാ വിസേസതോ തുച്ഛോ. ചാപല്ലേനാതി ചപലഭാവേന, തണ്ഹാലോലുപ്പേനാതി അത്ഥോ. മുഖഖരാതി മുഖേന ഫരുസാ, ഫരുസവാദിനോതി അത്ഥോ. വികിണ്ണവാചാതി വിസടവചനാ, സമ്ഫപ്പലാപതായ അപരിയന്തവചനാ. തേനാഹ ‘‘അസംയതവചനാ’’തിആദി. ചണ്ഡസോതേ ബദ്ധനാവാസദിസാതി ഏതേന അനവട്ഠിതകിരിയതം ദസ്സേതി. യേന സമന്നാഗതാ സത്താ ഏകസ്മിം ഠാനേ ഠാതും വാ നിസീദിതും വാ ന സക്കോന്തി, ഇതോ ചിതോ ച വിചരന്തി. അനവട്ഠിതചിത്താതി ഏകസ്മിം ആരമ്മണേ ന അവട്ഠിതചിത്താ. വിവടഇന്ദ്രിയാതി അസംവുതചക്ഖാദിഇന്ദ്രിയാ.

ഗുണകഥായ സദ്ധിം കഥിയമാനോ നിഗ്ഗുണസ്സ അഗുണോ പാകടോ ഹോതി ജാതിമണിസമീപേ ഠിതസ്സ വിയ കാചമണിനോ ദോസോ. സുഖജീവിനോതി സുഖേ ഠിതാ. യഥാ ദായകാനം സുഭരം ഹോതി, ഏവം സുഖേന അകിച്ഛേന പവത്തജീവികാ. തേനാഹ ‘‘പുബ്ബേ ഭിക്ഖൂ’’തിആദി.

അത്തനോ രുചിവസേന ഗാമകിച്ചം നേതീതി ഗാമണി, തേ പന ഹീളേന്തോ വദതി ‘‘ഗാമണികാ’’തി. വിസ്സജ്ജേത്വാതി സതിവോസ്സഗ്ഗവസേന വിസ്സജ്ജേത്വാ കിലേസമുച്ഛായാതി മഹിച്ഛാസങ്ഖാതായ തണ്ഹാമുച്ഛായ. സീലവന്താനംയേവ ഹി ദുപ്പടിപത്തിം സന്ധായ ദേവപുത്തോ വദതി. വത്തബ്ബയുത്തകേയേവാതി ഓവാദേന മയാ അനുഗ്ഗഹേതബ്ബമേവ. ഛഡ്ഡിതകാതി പരിച്ചത്താ ആചരിയുപജ്ഝായാദീഹി. തതോ ഏവ അനാഥാ അപ്പതിട്ഠാ. പേതാതി വിഗതജീവിതാ മതാ. യഥാ പേതാ, തഥേവ ഹോന്തി അത്തഹിതാസമത്ഥതായ വിഞ്ഞൂനം ജിഗുച്ഛിതബ്ബതായ ച.

ജന്തുസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. രോഹിതസ്സസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൭. ഏകോകാസേതി ചക്കവാളസ്സ പരിയന്തസഞ്ഞിതേ ഏകസ്മിം ഓകാസേ. ഭുമ്മന്തി ‘‘യത്ഥാ’’തി ഇദം ഭുമ്മവചനം, സാമഞ്ഞതോ വുത്തമ്പി ‘‘സോ ലോകസ്സ അന്തോ’’തി വചനതോ വിസിട്ഠവിസയമേവ ഹോതി. ‘‘ന ജായതി ന മീയതീ’’തി വത്വാ പുന ‘‘ന ചവതി ന ഉപപജ്ജതീ’’തി കസ്മാ വുത്തന്തി ആഹ ‘‘ഇദം അപരാപരം…പേ… ഗഹിത’’ന്തി. പദഗമനേനാതി പദസാ ഗമനേന. സങ്ഖാരലോകസ്സ അന്തം സന്ധായ വദതി ഉപരി സച്ചാനി പകാസേതുകാമോ. സങ്ഖാരലോകസ്സ ഹി അന്തോ നിബ്ബാനം.

ദള്ഹം ഥിരം ധനു ഏതസ്സാതി ദള്ഹധന്വാ. സോ ഏവ ദള്ഹധമ്മോതി വുത്തോ. തേനാഹ ‘‘ദള്ഹധനൂ’’തി. ഉത്തമപ്പമാണേനാതി സഹസ്സഥാമപ്പമാണേന. ധനുസിപ്പസിക്ഖിതതായ ധനുഗ്ഗഹോ, ന ധനുഗ്ഗഹമത്തേനാതി ആഹ ‘‘ധനുഗ്ഗഹോതി ധനുആചരിയോ’’തി. ‘‘ധനുഗ്ഗഹോ’’തി വത്വാ ‘‘സിക്ഖിതോ’’തി വുത്തേ ധനുസിക്ഖായ സിക്ഖിതോതി വിഞ്ഞായതി, സിക്ഖാ ച ഏത്തകേ കാലേ സമത്ഥസ്സ ഉക്കംസഗതോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘ദസ ദ്വാദസ വസ്സാനി ധനുസിപ്പം സിക്ഖിതോ’’തി. ഉസഭപ്പമാണേപീതി വീസതിയട്ഠിയോ ഉസഭം, തസ്മിം ഉസഭപ്പമാണേ പദേസേ. വാലഗ്ഗന്തി വാളകോടിം. കതഹത്ഥോതി പരിചിതഹത്ഥോ. കതസരക്ഖേപോതി വിവടസരക്ഖേപപദേസദസ്സനവസേന സരക്ഖേപകതാവീ. തേനാഹ ‘‘ദസ്സിതസിപ്പോ’’തി. ‘‘കതസിപ്പോ’’തി കേചി. അസന്തി ഏതേനാതി അസനം, കണ്ഡോ. താലച്ഛായന്തി താലച്ഛാദിം, സാ പന രതനമത്താ, വിദത്ഥിചതുരങ്ഗുലാ വാ.

പുരത്ഥിമസമുദ്ദാതി ഏകസ്മിം ചക്കവാളേ പുരത്ഥിമസമുദ്ദാ. സമുദ്ദസീസേന പുരത്ഥിമചക്കവാളമുഖവട്ടിം വദതി. പച്ഛിമസമുദ്ദോതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. നിപ്പപഞ്ചതന്തി അദന്ധകാരിതം. സമ്പത്തേതി താദിസേന ജവേന ഗച്ഛന്തേന സമ്പത്തേ. അനോതത്തേതി ഏത്ഥാപി ‘‘സമ്പത്തേ’’തി പദം ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ, തഥാ ‘‘നാഗലതാദന്തകട്ഠം ഖാദിത്വാ’’തി ഏത്ഥാപി. തദാതി യദാ സോ ലോകന്തഗവേസകോ അഹോസി, തദാ. ദീഘായുകകാലോതി അനേകവസ്സസഹസ്സായുകകാലോ. ചക്കവാളലോകസ്സാതി സാമഞ്ഞവസേന ഏകവചനം, ചക്കവാളലോകന്തി അത്ഥോ. ഇമസ്മിംയേവ ചക്കവാളേ നിബ്ബത്തി പുബ്ബപരിചരിയസിദ്ധായ നികന്തിയാ. സസഞ്ഞിമ്ഹി സമനകേതി ന രൂപധമ്മമത്തകേ, അഥ ഖോ പഞ്ചക്ഖന്ധസമുദായേതി ദസ്സേതി. സമിതപാപോതി സമുച്ഛിന്നസംകിലേസധമ്മോ.

രോഹിതസ്സസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭-൮. നന്ദസുത്തനന്ദിവിസാലസുത്തവണ്ണനാ

൧൦൮-൧൦൯. നന്ദസുത്തവിസാലസുത്താനി സത്തമഅട്ഠമാനി ഹേട്ഠാ സംവണ്ണിതരൂപത്താ വുത്തത്ഥാനേവ.

നന്ദസുത്തനന്ദിവിസാലസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. സുസിമസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൦. തുയ്ഹമ്പി നോതി തുയ്ഹമ്പി നു, നു-സദ്ദോ പുച്ഛായം, തസ്മാ വണ്ണം കഥേതുകാമോ പുച്ഛതീതി അധിപ്പായോ. ന വട്ടതീതി ന യുജ്ജതി, കഥിതോതി കഥേതും ആരദ്ധോ, തേനാഹ ‘‘മത്ഥകം ന പാപുണാതീ’’തി. തമേവ മത്ഥകാപാപുണനം ദസ്സേതും ‘‘സോ ഹീ’’തിആദി വുത്തം. സതിസമ്പജഞ്ഞായോഗതോ ഗോരൂപസീലോ, മൂള്ഹോ ഖലിതപഞ്ഞോ, ഗോരൂപസ്സ വിയ സീലം ഏതസ്സാതി ഹി ഗോരൂപസീലോ. സഭാഗോ ഏകരൂപചിത്തതായ. അരിയാനം സഭാഗതാ നാമ ഗുണവന്തവസേനാതി ആഹ ‘‘അഞ്ഞമഞ്ഞസ്സ ഗുണേസു പസീദിത്വാ’’തി. സോളസവിധം പഞ്ഞന്തി മഹാപഞ്ഞാദികാ ഛ, നവ അനുപുബ്ബവിഹാരസമാപത്തിപഞ്ഞാ, ആസവക്ഖയപഞ്ഞാതി ഇമം സോളസവിധം പഞ്ഞം. തേസട്ഠി സാവകസാധാരണഞാണാനിപി ഏത്ഥേവ സങ്ഗഹം സമോസരണം ഗച്ഛന്തി.

ആനന്ദാതി ഥേരം ആഹ. ആചാരോതി ചാരിത്തസീലമാഹ. ഗോചരോതി ഗോചരസമ്പത്തി. വിഹാരോതി സമാപത്തിവിഹാരോ. അഭിക്കമോതിആദിനാ ഇരിയാപഥവിഹാരം. തുയ്ഹമ്പീതി പി-സദ്ദേന ഭഗവതാ അത്താനം ആദിം കത്വാ തദഞ്ഞേസം വിഞ്ഞൂനം സബ്ബേസം ഥേരസ്സ രുച്ചനസഭാവോ ദീപിതോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘മയ്ഹം രുച്ചതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ സതിപി ആനന്ദത്ഥേരസ്സപി അസീതിയാ മഹാഥേരാനം അന്തോഗധഭാവേ ‘‘അസീതിയാ മഹാഥേരാനം രുച്ചതീ’’തി വത്വാ ‘‘തുയ്ഹമ്പി രുച്ചതീ’’തി വചനം തേന ധമ്മസേനാപതിനോ വണ്ണം കഥാപേതുകാമതായാതി ദട്ഠബ്ബം.

സാടകന്തരേതി നിവത്ഥവത്ഥന്തരേ. ലദ്ധോകാസോതി നിബ്ബുദ്ധം കരോന്തോ സാടകന്തരേ ലദ്ധം ഗഹേതും ലദ്ധാവസരോ. ലഭിസ്സാമിനോതി ലഭിസ്സാമി വത. ദീപധജഭൂതന്തി സതയോജനവിത്ഥിണ്ണം ജമ്ബുദീപസ്സ ധജഭൂതം. പുഗ്ഗലപലാപേതി അന്തോസാരാഭാവതോ പലാപഭൂതേ പുഗ്ഗലേ ഹരന്തോ. ബാലതായാതി രുചിഖന്തിആദിഅഭാവതായ. ദോസതായാതി ദുസ്സകഭാവേന. മോഹേനാതി മഹാമൂള്ഹതായ. കേചി പന ‘‘ബാലോ ബാലതായാതി മൂള്ഹതായ പകതിബാലഭാവേന ന ജാനാതി. മൂള്ഹോ മോഹേനാതി സയം അബാലോ സമാനോപി യദാ മോഹേന പരിയുട്ഠിതോ ഹോതി, തദാ മോഹേന ന ജാനാതി, അയം പദദ്വയസ്സ വിസേസോ’’തി വദന്തി. വിപല്ലത്ഥചിത്തോതി യക്ഖുമ്മാദേന പിത്തുമ്മാദേന വാ വിപരീതചിത്തോ.

‘‘ചതൂസു കോസല്ലേസൂ’’തി വുത്തം ചതുബ്ബിധം കോസല്ലം പാളിയാ ഏവ ദസ്സേതും ‘‘വുത്തം ഹേത’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ യോ അട്ഠാരസ ധാതുയോ സമുദയതോ അത്ഥങ്ഗമതോ അസ്സാദതോ ആദീനവതോ നിസ്സരണതോ ച യഥാഭൂതം പജാനാതി, അയം ധാതുകുസലോ. വുത്തനയേന ആയതനേസു കുസലോ ആയതനകുസലോ. അവിജ്ജാദീസു ദ്വാദസപടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗേസു കുസലോ പടിച്ചസമുപ്പാദകുസലോ. ‘‘ഇദം ഇമസ്സ ഫലസ്സ ഠാനം കാരണം, ഇദം അട്ഠാനം അകാരണ’’ന്തി ഏവം ഠാനഞ്ച ഠാനതോ, അട്ഠാനഞ്ച അട്ഠാനതോ യഥാഭൂതം പജാനതോ ഠാനാട്ഠാനകുസലോ. യോ പന ഇമേസു ധാതുആദീസു പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിവസേന നിസ്സങ്ഗഗതിയാ പണ്ഡാതി ലദ്ധനാമേന ഞാണേന ഇതോ ഗതോ പവത്തോ, അയം പണ്ഡിതോ നാമ.

മഹന്താനം അത്ഥാനം പരിഗ്ഗണ്ഹനതോ മഹതീ പഞ്ഞാ ഏതസ്സാതി മഹാപഞ്ഞോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോതി ആഹ ‘‘മഹാപഞ്ഞാദീഹി സമന്നാഗതോതി അത്ഥോ’’തി. നാനത്തന്തി യാഹി മഹാപഞ്ഞാദീഹി സമന്നാഗതത്താ ഥേരോ ‘‘മഹാപഞ്ഞോ’’തിആദിനാ കിത്തിതോ, താസം മഹാപഞ്ഞാദീനം ഇദം നാനത്തം അയം വേമത്തതാ. യസ്സ കസ്സചി വിസേസതോ അരൂപധമ്മസ്സ മഹത്തം നാമ കിച്ചസിദ്ധിയാ വേദിതബ്ബന്തി തദസ്സ കിച്ചസിദ്ധിയാ ദസ്സേന്തോ ‘‘മഹന്തേ സീലക്ഖന്ധേ പരിഗ്ഗണ്ഹാതീ’’തിആദിമാഹ. തത്ഥ ഹേതുമഹന്തതായ പച്ചയമഹന്തതായ നിസ്സയമഹന്തതായ പഭേദമഹന്തതായ കിച്ചമഹന്തതായ ഫലമഹന്തതായ ആനിസംസമഹന്തതായ ച സീലക്ഖന്ധസ്സ മഹന്തഭാവോ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ഹേതൂ അലോഭാദയോ. പച്ചയാ ഹിരോത്തപ്പസദ്ധാസതിവീരിയാദയോ. നിസ്സയാ സാവകബോധിപച്ചേകബോധിസമ്മാസമ്ബോധിനിയതതാ, തംസമങ്ഗിനോ ച പുരിസവിസേസാ. പഭേദോ ചാരിത്താദിവിഭാഗോ. കിച്ചം തദങ്ഗാദിവസേന പടിപക്ഖസ്സ വിധമനം. ഫലം സഗ്ഗസമ്പദാ നിബ്ബാനസമ്പദാ ച. ആനിസംസോ പിയമനാപതാദി. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗേ (വിസുദ്ധി. ൧.൮-൯) ആകങ്ഖേയ്യസുത്താദീസു (മ. നി. ൧.൬൪ ആദയോ) ച ആഗതനയേന വേദിതബ്ബോ. ഇമിനാ നയേന സമാധിക്ഖന്ധാദീനമ്പി മഹന്തതാ യഥാരഹം നിദ്ധാരേത്വാ വേദിതബ്ബാ. ഠാനാട്ഠാനാദീനം പന മഹന്തഭാവോ മഹാവിസയതായ വേദിതബ്ബോ. തത്ഥ ഠാനാട്ഠാനാനം മഹാവിസയതാ ബഹുധാതുകസുത്താദീസു ആഗതനയേന, വിഹാരസമാപത്തീനം സമാധിക്ഖന്ധേ നിദ്ധാരിതനയേന വേദിതബ്ബാ. അരിയസച്ചാനം സകലസാസനസങ്ഗണ്ഹനതോ സച്ചവിഭങ്ഗേ (വിഭ. ൧൮൯ ആദയോ) തംസംവണ്ണനാസു (വിഭ. അട്ഠ. ൧൮൯ ആദയോ) ആഗതനയേന; സതിപട്ഠാനാദീനം സതിപട്ഠാനവിഭങ്ഗാദീസു (വിഭ. ൩൫൫ ആദയോ) തംസംവണ്ണനാദീസു (വിഭ. അട്ഠ. ൩൫൫ ആദയോ) ച ആഗതനയേന; സാമഞ്ഞഫലാനം മഹതോ ഹിതസ്സ മഹതോ സുഖസ്സ മഹതോ അത്ഥസ്സ മഹതോ യോഗക്ഖേമസ്സ നിപ്ഫത്തിഭാവതോ സന്തപണീതനിപുണഅതക്കാവചരപണ്ഡിതവേദനീയഭാവതോ ച; അഭിഞ്ഞാനം മഹാസമ്ഭാരതോ മഹാവിസയതോ മഹാകിച്ചതോ മഹാനുഭാവതോ മഹാനിപ്ഫത്തിതോ ച; നിബ്ബാനസ്സ മദനിമ്മദനാദിമഹത്ഥസിദ്ധിതോ മഹന്തതാ വേദിതബ്ബാ. പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി സഭാവാദിതോ പരിച്ഛിജ്ജ ഗണ്ഹാതി ജാനാതി പടിവിജ്ഝതീതി അത്ഥോ. സാ പനാതി മഹാപഞ്ഞതാ.

പുഥുപഞ്ഞാതി ഏത്ഥ നാനാഖന്ധേസു ഞാണം പവത്തതീതി അയം രൂപക്ഖന്ധോ നാമ…പേ… അയം വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോ നാമാതി ഏവം പഞ്ചന്നം ഖന്ധാനം നാനാകരണം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി. തേസു ഏകവിധേന രൂപക്ഖന്ധോ, ഏകാദസവിധേന രൂപക്ഖന്ധോ, ഏകവിധേന വേദനാക്ഖന്ധോ, ബഹുവിധേന വേദനാക്ഖന്ധോ, ഏകവിധേന സഞ്ഞാക്ഖന്ധോ, സങ്ഖാരക്ഖന്ധോ, വിഞ്ഞാണക്ഖന്ധോതി ഏവം ഏകേകസ്സ ഖന്ധസ്സ ഏകവിധാദിവസേന അതീതാദിവസേനപി നാനാകരണം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി. തഥാ ഇദം ചക്ഖായതനം നാമ…പേ… ഇദം ധമ്മായതനം നാമം. തത്ഥ ദസായതനാ കാമാവചരാ, ദ്വേ ചതുഭൂമകാതി ഏവം ആയതനാനം നാനാകരണം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി. നാനാധാതൂസൂതി അയം ചക്ഖുധാതു നാമ…പേ… അയം മനോവിഞ്ഞാണധാതു നാമ. തത്ഥ സോളസ ധാതുയോ കാമാവചരാ, ദ്വേ ചതുഭൂമകാതി ഏവം ധാതുനാനാകരണം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി, തം ഉപാദിണ്ണധാതുവസേന വുത്തന്തി വേദിതബ്ബം പച്ചേകബുദ്ധാനഞ്ഹി ദ്വിന്നം അഗ്ഗസാവകാനഞ്ച ഉപാദിണ്ണധാതൂസു ഏവ നാനാകരണം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി. തഞ്ച ഖോ ഏകദേസമത്തതോ, ന നിപ്പദേസതോ, അനുപാദിണ്ണകധാതൂനം പന നാനാകരണം ന ജാനന്തി ഏവ. ഇതരസാവകേസു വത്തബ്ബമേവ നത്ഥി, സബ്ബഞ്ഞുബുദ്ധാനംയേവ പന ഇമായ നാമ ധാതുയാ ഉസ്സന്നത്താവ ഇമസ്സ രുക്ഖസ്സ ഖന്ധോ സേതോ ഹോതി, ഇമസ്സ കാളോ, ഇമസ്സ മട്ഠോ, ഇമസ്സ ബഹലത്തചോ, ഇമസ്സ തനുത്തചോ, ഇമസ്സ പത്തം വണ്ണസണ്ഠാനാദിവസേന ഏവരൂപം; ഇമസ്സ പുപ്ഫം നീലം പീതകം ലോഹിതകം ഓദാതം, സുഗന്ധം ദുഗ്ഗന്ധം; ഫലം ഖുദ്ദകം മഹന്തം ദീഘം വട്ടം സുസണ്ഠാനം മട്ഠം ഫരുസം സുഗന്ധം മധുരം തിത്തകം അമ്ബിലം കടുകം കസാവം; കണ്ടകോ തിഖിണോ അതിഖിണോ ഉജുകോ കുടിലോ തമ്ബോ ലോഹിതോ ഓദാതോ ഹോതീതി ധാതുനാനത്തം പടിച്ച ഞാണം പവത്തതി.

അത്ഥേസൂതി രൂപാദീസു ആരമ്മണേസു. നാനാപടിച്ചസമുപ്പാദേസൂതി അജ്ഝത്തബഹിദ്ധാഭേദതോ ച സണ്ഠാനഭേദതോ ച നാനപ്പഭേദേസു പടിച്ചസമുപ്പാദങ്ഗേസു. അവിജ്ജാദിഅങ്ഗാനഞ്ഹി പച്ചേകം പടിച്ചസമുപ്പാദസഞ്ഞിതാതി. തേനാഹ സങ്ഖാരപിടകേ ‘‘ദ്വാദസ പച്ചയാ ദ്വാദസ പടിച്ചസമുപ്പാദാ’’തി. നാനാസുഞ്ഞതമനുപലബ്ഭേസൂതി നാനാസഭാവേസു നിച്ചസാരാദിവിരഹതോ സുഞ്ഞസഭാവേസു, തതോ ഏവ ഇത്ഥിപുരിസഅത്തഅത്തനിയാദിവസേന അനുപലബ്ഭേസു സഭാവേസു. മ-കാരോ ഹേത്ഥ പദസന്ധികരോ. നാനാഅത്ഥേസൂതി അത്ഥപടിസമ്ഭിദാവിസയേസു പച്ചയുപ്പന്നാദിഭേദേസു നാനാവിധേസു അത്ഥേസു. ധമ്മേസൂതി ധമ്മപടിസമ്ഭിദാവിസയേസു പച്ചയാദിനാനാധമ്മേസു. നിരുത്തീസൂതി തേസംയേവ അത്ഥധമ്മാനം നിദ്ധാരണവചനസങ്ഖാതാസു നിരുത്തീസു. പടിഭാനേസൂതി അത്ഥപടിസമ്ഭിദാദീസു വിസയഭൂതേസു ‘‘ഇമാനി ഇദമത്ഥജോതകാനീ’’തി തഥാ തഥാ പടിഭാനതോ പതിട്ഠാനതോ പടിഭാനാനീതി ലദ്ധനാമേസു ഞാണേസു. പുഥു നാനാസീലക്ഖന്ധേസൂതിആദീസു സീലസ്സ പുഥുത്തം നാനത്തഞ്ച വുത്തമേവ. ഇതരേസം പന വുത്തനയാനുസാരേന സുവിഞ്ഞേയ്യത്താ പാകടമേവ. യം പന അഭിന്നം ഏകമേവ നിബ്ബാനം, തത്ഥ ഉപചാരവസേന പുഥുത്തം ഗഹേതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘പുഥു ജനസാധാരണേ ധമ്മേ സമതിക്കമ്മാ’’തി. തേനസ്സ ഇധ മദനിമ്മദനാദിപരിയായേന പുഥുത്തം ദീപിതം ഹോതി.

ഏവം വിസയവസേന പഞ്ഞായ മഹത്തം പുഥുത്തഞ്ച ദസ്സേത്വാ ഇദാനി സമ്പയുത്തധമ്മവസേന ഹാസഭാവം, പവത്തിആകാരവസേന ജവനഭാവം, കിച്ചവസേന തിക്ഖാദിഭാവഞ്ച ദസ്സേതും ‘‘കതമാ ഹാസപഞ്ഞാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഹാസബഹുലോതി പീതിബഹുലോ. സേസപദാനി തസ്സ വേവചനാനി. സീലം പരിപൂരേതീതി ഹട്ഠപഹട്ഠോ ഉദഗ്ഗുദഗ്ഗോ ഹുത്വാ പീതിസഹഗതായ പഞ്ഞായ പാതിമോക്ഖസീലം ഠപേത്വാ ഹാസനീയതരസ്സേവ വിസും ഗഹിതത്താ ഇതരം തിവിധം സീലം പരിപൂരേതി. പീതിസോമനസ്സസഹഗതാ ഹി പഞ്ഞാ അഭിരതിവസേന തദാരമ്മണേ ഫുല്ലിതാ വികസിതാ വിയ വത്തതി, ന ഉപേക്ഖാസഹഗതാ. സീലക്ഖന്ധം സമാധിക്ഖന്ധന്തിആദീസുപി ഏസേവ നയോ. ഥേരോതിആദിനാ അഭിനീഹാരസിദ്ധാ ഥേരസ്സ ഹാസപഞ്ഞതാതി ദസ്സേതി.

സബ്ബം രൂപം അനിച്ചലക്ഖണതോ ഖിപ്പം ജവതീതി രൂപക്ഖന്ധം അനിച്ചന്തി സീഘവേഗേന പവത്തിയാ പടിപക്ഖദൂരീഭാവേന പുബ്ബാഭിസങ്ഖാരസ്സ സാതിസയത്താ ഇന്ദേന വിസട്ഠവജിരം വിയ ലക്ഖണം പടിവിജ്ഝന്തീ അദന്ധായന്തീ രൂപക്ഖന്ധേ അനിച്ചലക്ഖണം വേഗേന പടിവിജ്ഝതി, തസ്മാ സാ ജവനപഞ്ഞാ നാമാതി അത്ഥോ. സേസപദേസുപി ഏസേവ നയോ. ഏവം ലക്ഖണാരമ്മണികവിപസ്സനാവസേന ജവനപഞ്ഞം ദസ്സേത്വാ ബലവവിപസ്സനാവസേന ദസ്സേതും ‘‘രൂപ’’ന്തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഖയട്ഠേനാതി യത്ഥ യത്ഥ ഉപ്പജ്ജതി, തത്ഥ തത്ഥേവ ഖണേനേവ ഭിജ്ജനതോ ഖയസഭാവതോ. ഭയട്ഠേനാതി ഭയാനകതോ. അസാരകട്ഠേനാതി അത്തസാരവിരഹതോ നിച്ചസാരാദിവിരഹതോ ച. തുലയിത്വാതി തുലാഭൂതായ വിപസ്സനായ തുലയിത്വാ. തീരയിത്വാതി തായ ഏവ തീരണഭൂതായ തീരേത്വാ. വിഭാവയിത്വാതി യാഥാവതോ പകാസേത്വാ പഞ്ചക്ഖന്ധം വിഭൂതം കത്വാ പാകടം കത്വാ. രൂപനിരോധേതി രൂപക്ഖന്ധസ്സ നിരോധഭൂതേ നിബ്ബാനേ നിന്നപോണപബ്ഭാരഭാവേന. ഇദാനി സിഖാപ്പത്തവിപസ്സനാവസേന ജവനപഞ്ഞം ദസ്സേതും പുന ‘‘രൂപ’’ന്തിആദി വുത്തം. ‘‘വുട്ഠാനഗാമിനിവിപസ്സനാവസേനാ’’തി കേചി.

ഞാണതിക്ഖഭാവോ നാമ സവിസേസം പടിപക്ഖസമുച്ഛിന്ദനേ വേദിതബ്ബോതി ‘‘ഖിപ്പം കിലേസേ ഛിന്ദതീതി തിക്ഖപഞ്ഞോ’’തി വത്വാ തേ പന കിലേസേ വിഭാഗേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉപ്പന്നം കാമവിതക്ക’’ന്തിആദിമാഹ. തിക്ഖപഞ്ഞോ ഖിപ്പാഭിഞ്ഞോ ഹോതി, പടിപദാ ചസ്സ ന ചലതീതി ആഹ ‘‘ഏകസ്മിം ആസനേ ചത്താരോ ച അരിയമഗ്ഗാ അധിഗതാ ഹോന്തീ’’തിആദി. ഥേരോ ചാതിആദിനാ ധമ്മസേനാപതിനോ തിക്ഖപഞ്ഞതാ സിഖാപ്പത്താതി ദസ്സേതി.

‘‘സബ്ബേ സങ്ഖാരാ അനിച്ചാ ദുക്ഖാ വിപരിണാമധമ്മാ സങ്ഖതാ പടിച്ചസമുപ്പന്നാ ഖയധമ്മാ വയധമ്മാ വിരാഗധമ്മാ നിരോധധമ്മാ’’തി യാഥാവതോ ദസ്സനേന സച്ചസമ്പടിവേധോ ഇജ്ഝതി, ന അഞ്ഞഥാതി കാരണമുഖേന നിബ്ബേധികപഞ്ഞം ദസ്സേതും ‘‘സബ്ബസങ്ഖാരേസു ഉബ്ബേഗബഹുലോ ഹോതീ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ ഉബ്ബേഗബഹുലോതി വുത്തനയേന സബ്ബസങ്ഖാരേസു അഭിണ്ഹപ്പവത്തസംവേഗോ. ഉത്താസബഹുലോതി ഞാണുത്താസവസേന സബ്ബസങ്ഖാരേസു ബഹുസോ ഉത്രസ്തമാനസോ. തേന ആദീനവാനുപസ്സനമാഹ. ഉക്കണ്ഠനബഹുലോതി ഇമിനാ പന നിബ്ബിദാനുപസ്സനമാഹ, അരതിബഹുലോതിആദിനാ തസ്സാ ഏവ അപരാപരുപ്പത്തിം. ബഹിമുഖോ സബ്ബസങ്ഖാരതോ ബഹിഭൂതം നിബ്ബാനം ഉദ്ദിസ്സ പവത്തഞാണമുഖോ, തഥാ വാ പവത്തിതവിമോക്ഖമുഖോ. നിബ്ബിജ്ഝനം നിബ്ബേധോ, സോ ഏതിസ്സാ അത്ഥി, നിബ്ബിജ്ഝതീതി വാ നിബ്ബേധാ, സാ ഏവ പഞ്ഞാ നിബ്ബേധികാ. യം പനേത്ഥ അത്ഥതോ ന വിഭത്തം, തം ഹേട്ഠാ വുത്തനയത്താ സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

അപ്പിച്ഛോതി സന്തഗുണനിഗുഹനതാതി അത്തനി വിജ്ജമാനാനം ബാഹുസച്ചധുതധമ്മസീലാദിഗുണാനഞ്ചേവ പടിവേധഗുണസ്സ ച നിഗുഹനം, പടിഗ്ഗഹണേ ച മത്തഞ്ഞുതാതി ഏതേനേവ പരിയേസനപരിഭോഗമത്തഞ്ഞുതാപി വുത്താ ഹോതി. തീഹി സന്തോസേഹീതി ചതൂസു പച്ചയേസു പച്ചേകം തീഹി സന്തോസേഹി, സബ്ബേ പന ദ്വാദസ. പടിസല്ലീനേന വിവേകട്ഠകായാനം ന സങ്ഗണികാരാമാനം. നേക്ഖമ്മാഭിരതാനന്തി പബ്ബജ്ജം ഉപഗതാനം. പരിസുദ്ധചിത്താനം വിഗതചിത്തസംകിലേസാനം. പരമവോദാനപ്പത്താനം അട്ഠസമാപത്തിസമധിഗമേന അതിവിയ വോദാനം വിസുദ്ധിം പത്താനം. കിലേസുപധിആദീനം അഭാവതോ നിരുപധീനം. ഫലസമാപത്തിവസേന സബ്ബസങ്ഖാരവിനിസ്സടത്താ വിസങ്ഖാരം നിബ്ബാനം. ഉപഗതാനം, ഇമേസം തിണ്ണം വിവേകാനം ലാഭീ പവിവിത്തോ ‘‘പകാരേഹി വിവിത്തോ’’തി കത്വാ. സമാസജ്ജനം പരിസിനേഹുപ്പാദോ സംസഗ്ഗോ, സവനവസേന ഉപ്പജ്ജനകസംസഗ്ഗോ സവനസംസഗ്ഗോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. സമുല്ലപനം ആലാപസല്ലപനം. സംസഗ്ഗവത്ഥുനാ ഇമിനാ തസ്സ പരിഭോഗോ പരിഭോഗസംസഗ്ഗോ.

ആരദ്ധവീരിയോതി ഏത്ഥ വീരിയാരമ്ഭോ നാമ വീരിയസ്സ പഗ്ഗണ്ഹനം പരിപുണ്ണകരണം. തം പന സബ്ബസോ കിലേസാനം നിഗ്ഗണ്ഹനന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദിമാഹ. ഓധുനനവത്താതി കിലേസാനം യസ്സ കസ്സചി സാവജ്ജസ്സ ഓധുനനവസേന വത്താ. തേനാഹ ‘‘ഭിക്ഖൂന’’ന്തിആദി. ഓതിണ്ണം നാമ വജ്ജം അജ്ഝാചരിതന്തി ആരോചിതം. അനോതിണ്ണം അനാരോചിതം. തന്തിവസേനാതി പാളിധമ്മവസേന, യുത്തസദ്ദസ്സ വസേനാതി അത്ഥോ. പാപേ ലാമകേ പുഗ്ഗലേ ധമ്മേ ച ഗരഹതി ജിഗുച്ഛതീതി പാപഗരഹീ. തേനാഹ ‘‘പാപപുഗ്ഗലേ’’തിആദി. ഏകദസ്സീതി ഏകഭവദസ്സീ, ഇധലോകമത്തദസ്സീ ദിട്ഠധമ്മികസുഖമത്താപേക്ഖീ. സമന്താതി സമന്തതോ, പരിതോ മേ കത്ഥചി മാ അഹൂതി യോജനാ.

സോളസഹി പദേഹീതി സോളസഹി കോട്ഠാസേഹി. അകുപ്പന്തി കേനചി അകോപനീയം. അയം ധമ്മസേനാപതിനോ ഗുണകഥാ സത്ഥു വചനാനുസാരേന ദസസഹസ്സചക്കവാളബ്യാപിനീ അഹോസി, തം ദസ്സേതും ‘‘ഏവ’’ന്തിആദി വുത്തം. ചതുബ്ബിധാ വണ്ണനിഭാ പാതുഭവി ഉളാരപീതിസോമനസ്സസമുട്ഠാനത്താ. സുട്ഠു ഓഭാസതീതി സുഭോ. ഓഭാസസമ്പത്തിയാ മണിനോ ഭദ്ദകതാതി ആഹ ‘‘സുഭോതി സുന്ദരോ’’തി. ജാതിമാ പരിസുദ്ധആകരസമുട്ഠിതത്താ. കുരുവിന്ദജാതിആദിജാതിവിസേസോപി മണി ആകരപരിസുദ്ധമൂലകോ ഏവാതി ആഹ ‘‘ജാതിസമ്പന്നോ’’തി. ധോവനാദിപരികമ്മേനാതി ചതൂസു പാസാണേസു ധോവനദോസനീഹരണതാപനസണ്ഹകരണാദിപരികമ്മേന. രത്തകമ്ബലസ്സ വസേന സഭാവവണ്ണസിദ്ധിയാ വേളുരിയമണി അതിവിയ സോഭതീതി ആഹ ‘‘പണ്ഡുകമ്ബലേ നിക്ഖിത്തോ’’തി. നിക്ഖന്തി ഭണ്ഡമാഹ. തഞ്ച അപ്പകേന സുവണ്ണേന കതം ഭണ്ഡം ന സോഭതി സോഭാവിപുലേനാതി ആഹ ‘‘അതിരേകപഞ്ചസുവണ്ണേന കതപിളന്ധന’’ന്തി. സുവണ്ണന്തി പഞ്ചധരണസ്സ സമഞ്ഞാ, തസ്മാ പഞ്ചവീസതിസുവണ്ണസാരിയാ വിചിത്തആഭരണം ഇധ ‘‘നിക്ഖ’’ന്തി അധിപ്പേതം. തഞ്ഹി വിപുലം ന പരിത്തകം. മഹാജമ്ബുസാഖായ പവത്തനദിയന്തി മഹാജമ്ബുസാഖായ ഹേട്ഠാ സഞ്ജാതനദിയം. തം കിര രതനം രത്തം. സുകുസലേന…പേ… സമ്പഹട്ഠന്തി സുട്ഠു കുസലേന സുവണ്ണകാരേന ഉക്കായ താപേത്വാ സമ്മാ പഹട്ഠം മജ്ജനാദിവസേന സുകതപരികമ്മം. ധാതുവിഭങ്ഗേതി ധാതുവിഭങ്ഗസുത്തേ. കതഭണ്ഡന്തി ആഭരണഭാവേന കതം ഭണ്ഡം.

നാതിഉച്ചോ നാതിനീചോ തരുണസൂരിയോ നാമ. സത്ഥാരാ ആഭതവണ്ണോ ഉബ്ഭതഗുണോതി അത്ഥോ. നേവ മരണം അഭിനന്ദതീതി അത്തനോപി മരണം നേവ അഭിനന്ദതി അത്തവിനിപാതസ്സ സാവജ്ജഭാവതോ. ബോധിസത്തോ പന പരേസം അത്ഥായ അത്തനോ അത്തഭാവം പരിച്ചജതി കരുണാവസേന, ഏവം വോസജ്ജനം പരമത്ഥപാരമീപാരിപൂരിം ഗച്ഛതീതി സാവകാ ന തഥാ കാതും സക്കാ സിക്ഖാപദതോ. ന ജീവിതം പത്ഥേതി ജീവിതാസായ സമുച്ഛിന്നത്താ. ദിവസസങ്ഖേപന്തി അജ്ജ ത്വം ഇദം നാമ കമ്മം കരോഹി, ഇദം തേ വേതനന്തി ദിവസഭാഗേന പരിച്ഛിന്നം വേതനം. താദിസോ ഹി ഭതകോ ദിവസക്ഖയമേവ ഉദിക്ഖതി, ന കമ്മനിട്ഠാനം. നിബ്ബിസം ഭതകോ യഥാതി വേതനം ഭതിം ഇച്ഛന്തോ കാലക്ഖയം ഉദിക്ഖന്തോ ഭതകപുരിസോ വിയ.

സുസിമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. നാനാതിത്ഥിയസാവകസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൧. നാനാതിത്ഥിയസാവകാതി പുഥുതിത്ഥിയാനം സാവകാ. ഛിന്ദിതേതി ഹത്ഥച്ഛേദാദിവസേന ഛേദേ. മാരിതേതി മാരണേ. ന പാപം സമനുപസ്സതീതി കിഞ്ചി പാപം അത്ഥീതി ന പസ്സതി, പരേസഞ്ച തഥാ പവേദേതി. വിസ്സാസന്തി വിസ്സത്ഥഭാവം. ‘‘കതകമ്മാനമ്പി വിപാകോ നത്ഥീ’’തി വദന്തോ കതപാപാനം അകതപുഞ്ഞാനഞ്ച വിസ്സത്ഥതം നിരാസങ്കതം ജനേതി.

തപോജിഗുച്ഛായാതി തപസാ അചേലവതാദിനാ പാപതോ ജിഗുച്ഛനേന, ‘‘പാപം വിരാജയാമാ’’തി അചേലവതാദിസമാദാനേനാതി അത്ഥോ. തസ്മിഞ്ഹി സമാദാനേ ഠിതേന സംവരേന സംവുതചിത്തോ സമന്നാഗതോ പിഹിതോ ച നാമ ഹോതീതി ‘‘സുസംവുതത്തോ’’തിആദി വുത്തം. ചത്താരോ യാമാ ഭാഗാ ചതുയാമാ, ചതുയാമാ ഏവ ചാതുയാമാ. ഭാഗത്ഥോ ഹി ഇധ യാമ-സദ്ദോ യഥാ ‘‘രത്തിയം പഠമോ യാമോ’’തി. സോ പനേത്ഥ ഭാഗോ സംവരലക്ഖണോതി ആഹ ‘‘ചാതുയാമേന സുസംവുതോ’’തി, ചതുകോട്ഠാസേന സംവരേന സുട്ഠു സംവുതോതി അത്ഥോ. പടിക്ഖിത്തസബ്ബസീതോദകോതി പടിക്ഖിത്തസബ്ബസീതുദകപരിഭോഗോ. സബ്ബേന പാപവാരണേന യുത്തോതി സബ്ബപ്പകാരേന സംവരലക്ഖണേന പാപവാരണേന സമന്നാഗതോ. ധുതപാപോതി സബ്ബേന നിജ്ജരലക്ഖണേന പാപവാരണേനപി ധുതപാപോ. ഫുട്ഠോതി അട്ഠന്നമ്പി കമ്മാനം ഖേപനേന വിക്ഖേപപ്പത്തിയാ കമ്മക്ഖയലക്ഖണേന സബ്ബേന പാപവാരണേന ഫുട്ഠോ, തം ഫുസിത്വാ ഠിതോ. ന നിഗുഹന്തോതി ന നിഗുഹനഹേതു ദിട്ഠസുതേ തഥേവ കഥേന്തോ.

നാനാതിത്ഥിയാനംയേവ ഉപട്ഠാകോതി പരവാദീനം സബ്ബേസംയേവ തിത്ഥിയാനം ഉപട്ഠാകോ, തേസു സാധാരണവസേന അഭിപ്പസന്നോ. കോടിപ്പത്താതി മോക്ഖാധിഗമേന സമണധമ്മേ പത്തബ്ബമരിയാദപ്പത്താ.

സഹചരിതമത്തേനാതി സീഹനാദേന സഹ വസ്സകരണമത്തേന. സീഹേന സീഹനാദം നദന്തേന സഹേവ സിങ്ഗാലേന അത്തനോ സിങ്ഗാലരവകരണമത്തേന. കോത്ഥുകോതി ഖുദ്ദകകോത്ഥു. ആസങ്കിതസമാചാരോതി അത്തനാ ച പരേഹി ച ആസങ്കിതബ്ബസമാചാരോ. സപ്പുരിസാനന്തി ബുദ്ധാദീനം.

തസ്സാതി വേഗബ്ഭരിസ്സ ദേവപുത്തസ്സ. സരീരേ അനുആവിസീതി സരീരേ അനുപവിസിത്വാ വിയ ആവിസി. അധിമുച്ചീതി യഥാ ഗഹിതസ്സ വസേന ചിത്തം ന വത്തതി, അത്തനോ ഏവ വസേ വത്തതി, ഏവം അധിട്ഠഹി. ആയുത്താതി ദസ്സനേന സംയുത്താ. പവിവേകിയന്തി കപ്പകവത്ഥഭുഞ്ജനസേനാസനേഹി പവിവിത്തഭാവം. തേനാഹ ‘‘തേ കിരാ’’തിആദി. രൂപേ നിവിട്ഠാതി ചക്ഖുരൂപധമ്മേ അഭിനിവിട്ഠാ. തേനാഹ ‘‘തണ്ഹാദിട്ഠീഹി പതിട്ഠിതാ’’തി. ദേവലോകപത്ഥനകാമാതി ദേവലോകസ്സേവ അഭിപത്ഥനകാമാ. മരണധമ്മതായ മാതിയാ. തേനാഹ ‘‘മാതിയാതി മച്ചാ’’തി. പരലോകത്ഥായാതി പരസമ്പത്തിഭാവായ ലോകസ്സ അത്ഥായ.

പഭാസവണ്ണാതി പഭായ സമാനവണ്ണാ. കേസം പഭായാതി ആഹ ‘‘ചന്ദോഭാസാ’’തിആദി. സജ്ഝാരാഗപഭാസവണ്ണാ ഇന്ദധനുപഭാസവണ്ണാതി പച്ചേകം യോജനാ. ആമോ ആമഗന്ധോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി ആമിസം. വധായാതി വിദ്ധംസിതും. രൂപാതി രൂപായതനാദിരൂപിധമ്മാ.

രാജഗഹസമീപപ്പവത്തീനം രാജഗഹിയാനം. ‘‘സേതോ’’തി കേലാസകൂടോ അധിപ്പേതോതി ആഹ ‘‘സേതോതി കേലാസോ’’തി. കേനചി ന ഘട്ടേതീതി അഘം, അന്തലിക്ഖന്തി ആഹ ‘‘അഘഗാമീനന്തി ആകാസഗാമീന’’ന്തി. ഉദകം ധീയതി ഏത്ഥാതി ഉദധി, മഹോദധി. വിപുലോതി വേപുല്ലപബ്ബതോ. ഹിമവന്തപബ്ബതാനന്തി ഹിമവന്തപബ്ബതഭാഗാനം. ബുദ്ധോ സേട്ഠോ സീലസമാധിപഞ്ഞാവിമുത്തിവിമുത്തിഞാണദസ്സനാദീഹി സബ്ബഗുണേഹി.

നാനാതിത്ഥിയസാവകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തതിയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സാരത്ഥപ്പകാസിനിയാ സംയുത്തനികായ-അട്ഠകഥായ

ദേവപുത്തസംയുത്തവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.

൩. കോസലസംയുത്തം

൧. പഠമവഗ്ഗോ

൧. ദഹരസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൨. ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദീതി ഭഗവതോ ഗുണേ അജാനന്തോ കോസലരാജാ അത്തനോ ഖത്തിയമാനേന കേവലം ഭഗവതാ സദ്ധിം സമ്മോദി. പഠമാഗതേ ഹി സത്ഥരി തസ്സ സമ്മോദിതാകാരം ദസ്സേതും ‘‘യഥാ’’തിആദി വുത്തം. യഥാ ഖമനീയാദീനി പുച്ഛന്തോതി യഥാ ഭഗവാ ‘‘കച്ചി തേ, മഹാരാജ, ഖമനീയം, കച്ചി യാപനീയ’’ന്തിആദിനാ തേന രഞ്ഞാ സദ്ധിം പഠമം പവത്തമോദോ അഹോസി പുബ്ബഭാസിതായ, തദനുകരണേന ഏവം സോപി രാജാ ഭഗവതാ സദ്ധിം സമപ്പവത്തമോദോ അഹോസീതി യോജനാ. തം പന സമപ്പവത്തമോദനം ഉപമായ ദസ്സേതും ‘‘സീതോദകം വിയാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ സമ്മോദിതന്തി സംസന്ദിതം ഏകീഭാവന്തി സമ്മോദനകിരിയായ സമാനതം ഏകരൂപതം, ഖമനീയന്തി ‘‘ഇദം ചതുചക്കം നവദ്വാരം സരീരയന്തം ദുക്ഖബഹുലതായ സഭാവതോ ദുസ്സഹം, കച്ചി ഖമിതും സക്കുണേയ്യ’’ന്തി പുച്ഛതി. യാപനീയന്തി പച്ചയായത്തവുത്തികം ചിരപബന്ധസങ്ഖാതായ യാപനായ കച്ചി യാപേതും സക്കുണേയ്യം. സീസരോഗാദിആബാധാഭാവേന കച്ചി അപ്പാബാധം. ദുക്ഖജീവികാഭാവേന കച്ചി അപ്പാതങ്കം. തംതംകിച്ചകരണേ ഉട്ഠാനസുഖതായ കച്ചി ലഹുട്ഠാനം. തദനുരൂപബലയോഗതോ കച്ചി ബലം. സുഖവിഹാരസമ്ഭവേന കച്ചി ഫാസുവിഹാരോ അത്ഥീതി തത്ഥ തത്ഥ കച്ചി-സദ്ദം യോജേത്വാ അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. ബലവപ്പത്താ പീതി പീതിയേവ. തരുണപീതി പാമോജ്ജം. സമ്മോദനം ജനേതി കരോതീതി സമ്മോദനീയം. സമ്മോദിതബ്ബതോ സമ്മോദനീയന്തി ഇമം പന അത്ഥം ദസ്സേന്തോ ‘‘സമ്മോദിതും യുത്തഭാവതോ’’തി ആഹ. സരിതബ്ബഭാവതോതി അനുസ്സരിതബ്ബഭാവതോ. ‘‘സരണീയ’’ന്തി വത്തബ്ബേ ദീഘം കത്വാ ‘‘സാരണീയ’’ന്തി വുത്തം.

സുയ്യമാനസുഖതോതി ആപാഥമധുരതം ആഹ, അനുസ്സരിയമാനസുഖതോതി വിമദ്ദരമണീയതം. ബ്യഞ്ജനപരിസുദ്ധതായാതി സഭാവനിരുത്തിഭാവേന തസ്സാ കഥായ വചനചാതുരിയമാഹ, അത്ഥപരിസുദ്ധതായാതി അത്ഥസ്സ നിരുപക്കിലേസതം. അനേകേഹി പരിയായേഹീതി അനേകേഹി കാരണേഹി. അദിട്ഠത്താതി ഉപസങ്കമനവസേന അദിട്ഠത്താ. ഗുണാഗുണവസേനാതി ഗുണവസേന ഗമ്ഭീരഭാവം വാ അഗുണവസേന ഉത്താനഭാവം വാ. ഓവട്ടികസാരം കത്വാതി ഓവട്ടികായ ഗഹേതബ്ബസാരവത്ഥും കത്വാ. ലോകനിസ്സരണഭവോക്കന്തിപഞ്ഹന്തി ലോകതോ നിസ്സടഭാവപഞ്ഹഞ്ചേവ ആദിതോ ഭവോക്കമനപഞ്ഹഞ്ച. സത്ഥു സമ്മാസമ്ബുദ്ധതം പുച്ഛന്തോ ഹി ‘‘കിം ഭവം ഗോതമോ സബ്ബലോകതോ നിസ്സടോ, സബ്ബസത്തേഹി ച ജേട്ഠോ’’തി? പുച്ഛതി നാമ. യഥാ ഹി സത്ഥു സമ്മാസമ്ബുദ്ധതായ ലോകതോ നിസ്സടതാ വിഞ്ഞായതി, ഏവം സബ്ബസത്തേഹി ജേട്ഠഭാവതോ സേട്ഠഭാവതോ. സ്വായമത്ഥോ അഗ്ഗപസാദസുത്താദീഹി (ഇതിവു. ൯൦; അ. നി. ൪.൩൪) വിഭാവേതബ്ബോ. കഥം പന സമ്ബുദ്ധതാ വിഞ്ഞായതീതി? അവിപരീതധമ്മദേസനതോ. അയമേത്ഥ സങ്ഖേപോ, വിത്ഥാരോ പന വിസുദ്ധിമഗ്ഗസംവണ്ണനാദീസു (വിസുദ്ധി. മഹാടീ. ൧.൧൨൪) വുത്തനയേന വേദിതബ്ബോ.

രാജാ സത്ഥു അവിപരീതധമ്മദേസനം അജാനന്തോ തതോ ഏവസ്സ സമ്മാസമ്ബോധിം അസദ്ദഹന്തോ ‘‘വുഡ്ഢതരേസുപി ചിരപബ്ബജിതേസു സമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവേ അലബ്ഭമാനേ തബ്ബിപരീതേ കഥം ലബ്ഭേയ്യാ’’തി മഞ്ഞമാനോ ‘‘കിം പന ഭവം ഗോതമോ’’തിആദിം വക്ഖതി. രാജാ അത്തനോ ലദ്ധിയാ ന പുച്ഛതി അത്തനോ സമ്മുഖാ തേഹി അസമ്മാസമ്ബുദ്ധഭാവസ്സേവ പടിഞ്ഞാതത്താ. യസ്മാ തേ മുസാവാദിതായ അത്തനോ ഉപട്ഠാകാദീനം ‘‘ബുദ്ധാ മയ’’ന്തി പടിജാനിംസു, തസ്മാ വുത്തം ‘‘ലോകേ മഹാജനേന ഗഹിതപടിഞ്ഞാവസേന പുച്ഛതീ’’തി. സ്വായമത്ഥോ ആഗമിസ്സതി. ബുദ്ധസീഹനാദന്തി ബുദ്ധാനം ഏവ ആവേണികം സീഹനാദം. കാമം മഗ്ഗഞാണപദട്ഠാനം സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, സമ്ബോധിഞാണേ പന ഗഹിതേ തം അത്ഥതോ ഗഹിതമേവ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസങ്ഖാതം സമ്മാസമ്ബോധി’’ന്തി.

പബ്ബജ്ജൂപഗമനേനാതി യായ കായചി പബ്ബജ്ജായ ഉപഗമനമത്തേന സമണാ, ന സമിതപാപതായ. ജാതിവസേനാതി ജാതിമത്തേന ബ്രാഹ്മണാ, ന ബാഹിതപാപതായ. പബ്ബജിതസമൂഹസങ്ഖാതോ സങ്ഘോതി പബ്ബജിതസമൂഹതാമത്തേന സങ്ഘോ, ന നിയ്യാനികദിട്ഠിവിസുദ്ധസീലസാമഞ്ഞവസേന സംഹതത്താതി അധിപ്പായോ. ഏതേസം അത്ഥീതി ഏതേസം സബ്ബഞ്ഞുപടിഞ്ഞാതാനം പരിവാരഭൂതോ അത്ഥി. സ്വേവാതി പബ്ബജിതസമൂഹസങ്ഖാതോ ഏവ. കേചി പന ‘‘പബ്ബജിതസമൂഹവസേന. സങ്ഘിനോ, ഗഹട്ഠസമൂഹവസേന ഗണിനോ’’തി വദന്തി, തം തേസം മതിമത്തം ഗണേ ഏവ ലോകേ സങ്ഘസദ്ദസ്സ നിരുള്ഹത്താ. ആചാരസിക്ഖാപനവസേനാതി അചേലകവതചരിയാദി-ആചാരസിക്ഖാപനവസേന. പാകടാതി സങ്ഘീആദിഭാവേന പകാസിതാ. ‘‘അപ്പിച്ഛാ’’തി വത്വാ തത്ഥ ലബ്ഭമാനം അപ്പിച്ഛതം ദസ്സേതും ‘‘അപിച്ഛതായ വത്ഥമ്പി ന നിവാസേന്തീ’’തി വുത്തം. ന ഹി തേസു സാസനികേസു വിയ സന്തഗുണനിഗുഹനാ അപ്പിച്ഛാ ലബ്ഭതീതി. യസോതി കിത്തിസദ്ദോ. തരന്തി ഏതേന സംസാരോഘന്തി ഏവം സമ്മതത്താ തിത്ഥം വുച്ചതി ലദ്ധീതി ആഹ ‘‘തിത്ഥകരാതി ലദ്ധികരാ’’തി. സാധുസമ്മതാതി ‘‘സാധൂ’’തി സമ്മതാ, ന സാധൂഹി സമ്മതാതി ആഹ ‘‘സന്തോ…പേ… പുഥുജ്ജനസ്സാ’’തി.

കപ്പകോലാഹലന്തി കപ്പതോ കോലാഹലം, ‘‘കപ്പുട്ഠാനം ഭവിസ്സതീ’’തി ദേവപുത്തേഹി ഉഗ്ഘോസിതമഹാസദ്ദോ. ഇമേതി പൂരണാദയോ. ബുദ്ധകോലാഹലന്തി ദേവതാഹി ഘോസിതം ബുദ്ധകോലാഹലം. പയിരുപാസിത്വാതി പുരിസസുതിപരമ്പരായ സുത്വാ. ചിന്താമണിവിജ്ജാ നാമ പരചിത്തജാനാപനവിജ്ജാ. സാ കേവട്ടസുത്തേ ‘‘മണികാ’’തി ആഗതാ, ആദി-സദ്ദേന ഗന്ധാരിസമ്ഭവവിജ്ജാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ ഗന്ധാരിയാ വികുബ്ബനം ദസ്സേതി. അത്തഭാവേതി സരീരേ. രാജുസ്മാതി രാജതേജോ.

സുക്കധമ്മോതി അനവജ്ജധമ്മോ നിക്കിലേസതാ. ഇദം ഗഹേത്വാതി ഇദം പരമ്മുഖാ ‘‘മയം ബുദ്ധാ’’തി വത്വാ അത്തനോ സമ്മുഖാ ‘‘ന മയം ബുദ്ധാ’’തി തേഹി വുത്തവചനം ഗഹേത്വാ. ഏവമാഹാതി ‘‘യേപി തേ, ഭോ ഗോതമ…പേ… നവോ ച പബ്ബജ്ജായാ’’തി ഏവം അവോച. അത്തനോ പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാതി ‘‘ന മയം ബുദ്ധാ’’തി തേസം അത്തനോ പുരതോ പവത്തിതം പടിഞ്ഞം ഗഹേത്വാ. ഈദിസേ ഠാനേ കിം-സദ്ദോ പടിസേധവാചകോ ഹോതീതി വുത്തം ‘‘കിന്തി പടിക്ഖേപവചന’’ന്തി, കസ്മാ പടിജാനാതീതി അത്ഥോ?

ന ഉഞ്ഞാതബ്ബാതി ന ഗരഹിതബ്ബാ. ഗരഹത്ഥോ ഹി അയം ഉ-സദ്ദോ. ‘‘ദഹരോ’’തി അധികതത്താ വക്ഖമാനത്താ ച ‘‘ഖത്തിയോതി രാജകുമാരോ’’തി വുത്തം. ഉരസാ ഗച്ഛതീതി ഉരഗോ, യോ കോചി സപ്പോ, ഇധ പന അധിപ്പേതം ദസ്സേതും ‘‘ആസീവിസോ’’തി ആഹ. സീലവന്തം പബ്ബജിതം ദസ്സേതി സാമഞ്ഞതോ ‘‘ഭിക്ഖൂ’’തി വദന്തോ. ഇധ പന യസ്മാ ‘‘ഭവമ്പി നോ ഗോതമോ’’തിആദിനാ ഭഗവന്തം ഉദ്ദിസ്സ കഥം സമുട്ഠാപേസി, തസ്മാ ഭഗവാ അത്താനം അബ്ഭന്തരം അകാസി. യദിപി വിസേസോ സാമഞ്ഞജോതനായ വിഭാവിതോ ഹോതി, സംസയുപ്പത്തിദീപകം നോതി വുത്തഗ്ഗഹണം പന തം പരിച്ഛിജ്ജതീതി. തേനാഹ ‘‘ദേസനാകുസലതായാ’’തിആദി. ഇദാനി അവഞ്ഞാപരിഭവേ പയോഗതോ വിഭാവേതും ‘‘ഏത്ഥ ചാ’’തിആദി വുത്തം. തത്ഥ അചിത്തീകതാകാരവസേന അവഞ്ഞായ പാകടഭാവോ, വമ്ഭനവസേന പരിഭവസ്സാതി അധിപ്പായേന കായപയോഗവസേന അവഞ്ഞാ ദസ്സിതാ, വചീപയോഗവസേന പരിഭവോ, ഉഭയം പന ഉഭയത്ഥാപി പഭേദതോ ഗഹിതം, അവഞ്ഞപരിഭവാനം ദ്വിന്നമ്പി ഉഭയത്ഥ പരിഗ്ഗഹോ. തം സബ്ബമ്പീതി തം അവഞ്ഞാദി സബ്ബമ്പി. ചതൂസുപി തം ന കാതബ്ബമേവ സമ്പതി ആയതിഞ്ച അനത്ഥാവഹത്താ.

തദത്ഥദീപനാതി തസ്സ ആദിതോ വുത്തസ്സ അത്ഥസ്സ ദീപനാ. വിസേസത്ഥദീപനാതി തതോ വിസിട്ഠത്ഥദീപനാ. ഖേത്താനം അധിപതീതി ഖത്തിയോതി നിരുത്തിനയേന സദ്ദസിദ്ധി വേദിതബ്ബാ. ഖേത്തതോ വിവാദാ സത്തേ തായതീതി ഖത്തിയോതി ലോകിയാ കഥയന്തി. ‘‘മഹാസമ്മതോ, ഖത്തിയോ, രാജാ’’തി ഏവമാഗതേസു ഇമേസു ദുതിയം. അക്ഖരന്തി സമഞ്ഞാ. സാ ഹി ഉദയബ്ബയാഭാവതോ ‘‘ന കദാചി ഖരതീതി അക്ഖര’’ന്തി വുത്താ. തേനാഹ ‘‘നാമഗോത്തം ന ജീരതീ’’തി. ജാതിസമ്പന്നന്തി സമ്പന്നജാതിം അതിവിസുദ്ധജാതിം. തീണി കുലാനീതി ബ്രാഹ്മണവേസ്സസുദ്ദകുലാനി. അതിക്കമിത്വാതി അത്തനോ ജാതിസമ്പത്തിയാ അഭിഭവിത്വാ.

കേവലം നാമപദം വുത്തം ആഖ്യാതപദം അപേക്ഖതേവാതി ആഹ ‘‘ഠാനം ഹീതി കാരണം വിജ്ജതീ’’തി. ഉദ്ധടദണ്ഡേനാതി സമന്തതോ ഉബ്ഭതേന ദണ്ഡേന സാസനേന, ബലവം ഉപക്കമം ഗരുകം രാജാനമ്പി. തം ഖത്തിയം പരിവജ്ജേയ്യാതി ഖത്തിയം അവഞ്ഞാപരിഭവകരണതോ വജ്ജേയ്യ. തേനാഹ ‘‘ന ഘട്ടേയ്യാ’’തി.

ഉരഗസ്സ ച നാനാവിധവണ്ണഗ്ഗഹണേ കാരണം വദതി ‘‘യേന യേന ഹീ’’തിആദിനാ. ബഹുഭക്ഖന്തി മഹാഭക്ഖം സബ്ബഭക്ഖഖാദകം. പാവകം സോധനത്ഥേന അസുദ്ധസ്സപി ദഹനേന. സോതി മഗ്ഗോ. കണ്ഹോ വത്തനീ ഇമസ്സാതി കണ്ഹവത്തനീ. മഹന്തോ അഗ്ഗിക്ഖന്ധോ ഹുത്വാ. യാവബ്രഹ്മലോകപ്പമാണോതി കപ്പവുട്ഠാനകാലേ അരഞ്ഞേ അഗ്ഗിനാ ഗഹിതേ കാലന്തരേ ഏവ കട്ഠതിണരുക്ഖാദിസമ്ഭവോതി ദസ്സേതും ‘‘ജായന്തി തത്ഥ പാരോഹാ’’തി പാളിയം വുത്തന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘തത്ഥാ’’തിആദിമാഹ.

ഡഹിതും ന സക്കോതി പച്ചക്കോസനാദിനാ. വിനസ്സന്തി സമണതേജസാ വിനാസിതത്താ. ‘‘ന തസ്സാ’’തി ഏത്ഥ ന-കാരം ‘‘വിന്ദരേ’’തി ഏത്ഥ ആനേത്വാ സമ്ബന്ധിതബ്ബന്തി ആഹ ‘‘ന വിന്ദന്തീ’’തി. വത്ഥുമത്താവസിട്ഠോതി ഠാനമേവ നേസം അവസിസ്സതി, സയം പന സബ്ബസോ സഹ ധനേന വിനസ്സന്തീതി അത്ഥോ.

‘‘സമ്മദേവ സമാചരേ’’തി ഏത്ഥ യഥാ രാജാദീസു സമ്മാ സമാചരേയ്യ, തം വിഭാഗേന ദസ്സേന്തോ ‘‘ഖത്തിയം താവാ’’തിആദിമാഹ. തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ. തിസ്സോ കുലസമ്പത്തിയോതി ഖത്തിയ-ബ്രാഹ്മണഗഹപതി-മഹാസാലകുലാനി വദതി. പഞ്ച രൂപിബ്രഹ്മലോകേ, ചത്താരോ അരൂപീബ്രഹ്മലോകേതി ഏവം നവ ബ്രഹ്മലോകേ കമ്മഭവവിഭാഗേന, സേസാനം ഗണനാനം ഉപപത്തിഭവവിഭാഗേന.

അഭിക്കന്തന്തി അതിവിയ കമനീയം. സാ പനസ്സാ കന്തതാ അതിവിയ ഇട്ഠതായ മനവഡ്ഢനതായ സോഭനതായാതി ആഹ ‘‘അതിഇട്ഠം അതിമനാപം അതിസുന്ദരന്തി അത്ഥോ’’തി. ‘‘അഭിക്കന്ത’’ന്തി വചനം അപേക്ഖിത്വാ നപുംസകനിദ്ദേസോ, വചനം പന ഭഗവതോ ധമ്മദേസനാതി തഥാ വുത്തം. അത്ഥമത്തദസ്സനം വാ ഏതം, തസ്മാ അത്ഥവസേന ലിങ്ഗവിഭത്തിവിപരിണാമോ വേദിതബ്ബോ. ദുതിയപദേപി ഏസേവ നയോ.

അധോമുഖഠപിതന്തി കേനചി അധോമുഖം ഠപിതം. ഹേട്ഠാമുഖജാതന്തി സഭാവേനേവ ഹേട്ഠാമുഖം ജാതം. ഉഗ്ഘാടേയ്യാതി വിവടം കരേയ്യ. ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാതി ‘‘പുരത്ഥാഭിമുഖോ ഉത്തരാഭിമുഖോ വാ ഗച്ഛാ’’തിആദീനി അവത്വാ ഹത്ഥേ ഗഹേത്വാ നിസ്സന്ദേഹം കത്വാ ‘‘ഏസ മഗ്ഗോ’’തി ഏവം വത്വാ ‘‘ഗച്ഛാ’’തി വദേയ്യ. കാളപക്ഖചാതുദ്ദസീതി കാളപക്ഖേ ചാതുദ്ദസീ. നിക്കുജ്ജിതം ഉക്കുജ്ജേയ്യാതി ആധേയ്യസ്സ അനാധാരഭൂതം ഭാജനം തസ്സ ആധാരഭാവാപാദനവസേന ഉക്കുജ്ജേയ്യ. അഞ്ഞാണസ്സ അഭിമുഖത്താ ഹേട്ഠാമുഖജാതതായ സദ്ധമ്മവിമുഖം, തതോ ഏവ അധോമുഖഭാവേന അസദ്ധമ്മേ പതിതന്തി ഏവം പദദ്വയം യഥാരഹം യോജേതബ്ബം, ന യഥാസങ്ഖയം. കാമം കാമച്ഛന്ദാദയോപി പടിച്ഛാദകാ, മിച്ഛാദിട്ഠി പന സവിസേസം പടിച്ഛാദികാതി ആഹ ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിഗഹനപടിച്ഛന്ന’’ന്തി. തേനാഹ ഭഗവാ – ‘‘മിച്ഛാദിട്ഠിപരമാഹം, ഭിക്ഖവേ, വജ്ജം വദാമീ’’തി (അ. നി. ൧.൩൧൦). സബ്ബാപായഗാമിമഗ്ഗോ കുമ്മഗ്ഗോ ‘‘കുച്ഛിതോ മഗ്ഗോ’’തി കത്വാ. സമ്മാദിട്ഠിആദീനം ഉജുപടിപക്ഖതായ മിച്ഛാദിട്ഠിആദയോ അട്ഠ മിച്ഛത്തധമ്മാ മിച്ഛാമഗ്ഗോ. തേനേവ ഹി തദുഭയപടിപക്ഖതം സന്ധായ ‘‘സഗ്ഗമോക്ഖമഗ്ഗം ആവികരോന്തേനാ’’തി വുത്തം. സപ്പിആദിസന്നിസ്സയോ പദീപോ ന തഥാ ഉജ്ജലോ, യഥാ തേലസന്നിസ്സയോതി തേലപജ്ജോതഗ്ഗഹണം. ഏതേഹി പരിയായേഹീതി ഏതേഹി നിക്കുജ്ജിതുക്കുജ്ജനപടിച്ഛന്നവിവരണാദിഉപമോപമിതബ്ബപ്പകാരേഹി.

പസന്നാകാരന്തി പസന്നേഹി കാതബ്ബം സക്കാരം. സരണന്തി പടിസരണം പരായണം. അജ്ജതാതി അജ്ജാതി പദസ്സ വഡ്ഢനമത്തം ഹേത്ഥ താ-സദ്ദോ യഥാ ‘‘ദേവതാ’’തി. പാണേഹി ഉപേതന്തി പാണേഹി സഹ സരണം ഉപേതം. ‘‘യാവ മേ പാണാ ധരന്തി, താവ സരണം ഗതമേവ മം ധാരേതൂ’’തി ആപാണകോടികം അത്തനോ സരണഗമനം പവേദേതി. തേനാഹ ‘‘യാവ മേ’’തിആദി. യം പനേത്ഥ അത്ഥതോ അവിഭത്തം, തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

ദഹരസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. പുരിസസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൩. പുരിമസുത്തേതി പുരിമസുത്തദേസനായം. തത്ഥ ഹി ഉപസങ്കമന്തവേലായ സത്ഥു ഗുണേ അജാനന്തോ കേവലം സമ്മോദനം കരോതി. ദേസനം സുത്വാ പന സത്ഥു ഗുണേ ഞത്വാ സരണങ്ഗതത്താ ഇധ ഇമസ്മിം സമാഗമേ അഭിവാദേസി പഞ്ചപതിട്ഠിതേന വന്ദി. അത്താനം അധി അജ്ഝത്തം, അവിജഹേന അത്താനം അധികിച്ച ഉദ്ദിസ്സ പവത്തധമ്മാ അജ്ഝത്തം ഏകജ്ഝം ഗഹണവസേന, ഭുമ്മത്ഥേ ചേതം പച്ചത്തവചനം. കാമഞ്ചായം അജ്ഝത്തസദ്ദോ ഗോചരജ്ഝത്തവിസയജ്ഝത്തഅജ്ഝത്തജ്ഝത്തേസു പവത്തതി. തേ പനേത്ഥ ന യുജ്ജന്തീതി വുത്തം ‘‘നിയകജ്ഝത്ത’’ന്തി, നിയകസങ്ഖാതഅജ്ഝത്തധമ്മേസൂതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘അത്തനോ സന്താനേ’’തി. ലുബ്ഭനലക്ഖണോതി ഗിജ്ഝനലക്ഖണോ, ആരമ്മണേ ദള്ഹഗ്ഗഹണസഭാവോതി അത്ഥോ. ദുസ്സനലക്ഖണോതി കുജ്ഝനലക്ഖണോ, ബ്യാപജ്ജനസഭാവോതി അത്ഥോ. മുയ്ഹനലക്ഖണോതി അഞ്ഞാണലക്ഖണോ, ആരമ്മണേ സഭാവസമ്മോഹഭാവോതി അത്ഥോ. വിഹേഠേന്തീതി അത്ഥനാസനഅനത്ഥുപ്പാദനേഹി വിബാധേന്തി. തതോ ഏവ യഥാ സഗ്ഗമഗ്ഗേസു ന ദിസ്സതി, ഏവം കരോന്തീതി ആഹ ‘‘നാസേന്തി വിനാസേന്തീ’’തി. അത്തനി സമ്ഭൂതാതി സന്താനേ നിബ്ബത്താ.

പുരിസസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ജരാമരണസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൪. അഞ്ഞത്ര ജരാമരണാതി ജരാമരണേന വിനാ. ജരാമരണവിരഹിതോ ജാതോ നാമ അത്ഥി നു ഖോതി പുച്ഛതി. പാളിയം ജാതസ്സാതി പച്ചത്തേ സാമിവചനം. മഹാസാലാതി ഇമിനാ ര-കാരസ്സ ല-കാരം കത്വാ ‘‘മഹാസാലാ’’തി വുത്തന്തി ദസ്സേതി യഥാ ‘‘പുരത്ഥിയോതി പുലത്ഥിയോ’’തി. മഹാസാരപ്പത്താതി മഹന്തം വിഭവസാരം പത്താ. കോടിസതം ധനം, അയമേവ വാ പാഠോ. ‘‘കുമ്ഭം നാമ ദസ അമ്ബണാനീ’’തി വദന്തി. ഇസ്സരാതി വിഭവിസ്സരിയേന ഇസ്സരാ. സുവണ്ണരജതഭാജനാദീനന്തി ആദി-സദ്ദേന വത്ഥസേയ്യാവസഥാദിം സങ്ഗണ്ഹാതി. അസാധാരണധനാനം നിധാനഗതത്താ ‘‘അനിധാനഗതസ്സാ’’തി വുത്തം. തുട്ഠികരണസ്സാതി പാസാദസിവികാദിസുഖസാധനസ്സ.

ആരകാ കിലേസേഹീതി നിരുത്തിനയേന സദ്ദസിദ്ധിമാഹ. ആരകാതി ച സബ്ബസോ സമുച്ഛിന്നത്താ തേഹി ദൂരേതി അത്ഥോ. രാഗാദീനം ഹതത്താ, പാപകരണേ രഹാഭാവതോ, അനുത്തരദക്ഖിണേയ്യതാദിപച്ചയാ ച അരഹം. കാമഞ്ചായം സംയുത്തവണ്ണനാ, അഭിധമ്മനയോ ഏവ പന നിപ്പരിയായോതി ആഹ ‘‘ചത്താരോ ആസവാ’’തി ബ്രഹ്മചരിയവാസന്തി മഗ്ഗബ്രഹ്മചരിയവാസം. വുട്ഠാതി വുട്ഠവന്തോ. ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി കരണീയന്തി പച്ചേകം ചതൂഹി മഗ്ഗേഹി കത്തബ്ബം പരിഞ്ഞാപഹാനസച്ഛികിരിയഭാവനാഭിസമയം. ഏവം ഗതം സോളസവിധം ഹോതി. ഓസീദാപനട്ഠേന ഭാരാ വിയാതി ഭാരാ. തേനാഹ ‘‘ഭാരാ ഹവേ പഞ്ചക്ഖന്ധാ’’തിആദി (സം. നി. ൩.൨൨). അത്തപടിബദ്ധതായ അത്തനോ അവിജഹനതോ പരമത്ഥദേസനായ ച പരമത്ഥോ അരഹത്തം. കാമഞ്ചായമത്ഥോ സബ്ബസമിദ്ധിസസന്തതിപരിയാപന്നോ അനവജ്ജധമ്മോ സമ്ഭവതി അകുപ്പസഭാവാ, അപരിഹാനധമ്മേസു പന അഗ്ഗഭൂതേ അരഹത്തേ സാതിസയോ, ന ഇതരേസൂതി ‘‘അരഹത്തസങ്ഖാതോ’’തിആദി വുത്തം. ഓരമ്ഭാഗിയുദ്ധമ്ഭാഗിയവിഭാഗം ദസവിധമ്പി ഭവേസു സംയോജനം കിലേസകമ്മവിപാകവട്ടപച്ചയോ ഹുത്വാ നിസ്സരിതും അപ്പദാനവസേന ബന്ധതീതി ഭവസംയോജനം. സതിപി ഹി അഞ്ഞേസം തപ്പക്ഖിയഭാവേന വിനാ സംയോജനാനി തേസം തപ്പച്ചയഭാവോ അത്ഥി, ഭവനിയാമോ ഓരമ്ഭാഗിയുദ്ധമ്ഭാഗിയസങ്ഗഹിതോതി തംതംഭവനിബ്ബത്തകകമ്മനിയാമോ ച ഹോതി, ന ച ഉപച്ഛിന്നസംയോജനസ്സ കതാനിപി കമ്മാനി ഭവം നിബ്ബത്തേന്തീതി തേസംയേവ സംയോജനട്ഠോ ദട്ഠബ്ബോ. സമ്മാ കാരണേഹി ജാനിത്വാതി ഞായേന ദുക്ഖാദീസു സോ യഥാ ജാനിതബ്ബോ; തഥാ ജാനിത്വാ, പുബ്ബകാലകിരിയാവിമുത്താ ഹി അപരകാലകിരിയാ ച യഥാ സമ്ഭവതി, തം ദസ്സേതും ‘‘മഗ്ഗപഞ്ഞായാ’’തിആദി വുത്തം.

ഭിജ്ജനസഭാവോ ഖണായത്തത്താ. നിക്ഖിപിതബ്ബസഭാവോ മരണധമ്മത്താ. അയം കായോ ഉസ്മായുവിഞ്ഞാണാപഗമോ ഛഡ്ഡനീയധമ്മോ, യസ്മിം യം പതിട്ഠിതം, തം തസ്സ സന്താനഗതവിപ്പയുത്തന്തി കത്വാ വത്തബ്ബതം അരഹതീതി ആഹ ‘‘ഖീണാസവസ്സ ഹി അജീരണധമ്മോപി അത്ഥീ’’തിആദി. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘ഇമസ്മിംയേവ ബ്യാമമത്തേ കളേവരേ സസഞ്ഞിമ്ഹി സമനകേ ലോകഞ്ച പഞ്ഞപേമി ലോകസമുദയഞ്ച ലോകനിരോധഞ്ചാ’’തിആദി (സം. നി. ൧.൧൦൭; അ. നി. ൪.൪൫). അസ്സ ഖീണാസവസ്സ, ‘‘ജീരണധമ്മ’’ന്തി യഥാവുത്തം അജീരണധമ്മം ഠപേത്വാ ജീരണധമ്മം ദസ്സേന്തോ ‘‘തേസംപായം കായോ ഭേദനധമ്മോ’’തി ഏവമാഹ. ജരം പത്തസ്സേവ ഹിസ്സ ഭേദനനിക്ഖിപിതബ്ബതാനിയതേ അത്ഥേ സുത്തദേസനാ പവത്താ. അത്ഥസ്സ ഉപ്പത്തി അട്ഠുപ്പത്തി, സാ ഏതസ്സ അത്ഥീതി അട്ഠുപ്പത്തികോ. കിര-സദ്ദോ അനുസ്സവത്ഥോ, തേന അനുസ്സവാഗതോയമത്ഥോ, ന അട്ഠകഥാഗതോതി ദീപേതി. തേനാഹ ‘‘വദന്തീ’’തി. യേനായം അത്ഥോ ഹേതുനാ അട്ഠുപ്പത്തികോ, തം ദസ്സേതും ‘‘സിവികസാലായം നിസീദിത്വാ കഥിത’’ന്തി വുത്തം. ‘‘വിഹരതി ജേതവനേ’’തി നിദാനവചനേന യഥാ ന വിരുജ്ഝതി, തഥാ വേദിതബ്ബം. നനു ഇമസ്സ സുത്തസ്സ പുച്ഛാവസികോ നിക്ഖേപോതി? സച്ചമേതം, സുത്തേകദേസം പന സന്ധായ അട്ഠുപ്പത്തികതാവചനം. കേചി പന ‘‘യാനം ആരുഹിത്വാ രാജാ ആഗതോ, രഞ്ഞോ ആരോഹനീയരഥം ദസ്സേത്വാ വുത്ത’’ന്തിപി വദന്തി.

സരീരേ ഫേണപിണ്ഡസമേ കിം വത്തബ്ബം? സബ്ഭി സദ്ധിന്തി സാധൂഹി സഹ പവേദയന്തി. ന ഹി കദാചി സാധൂനം സാധൂഹി സഹ കത്തബ്ബാ ഹോന്തി, തസ്മാ സീദനസഭാവാനം കിലേസാനം ഭിജ്ജനപ്പത്തത്താ നിബ്ബാനം സബ്ഭീതി വുച്ചതി. പുരിമപദസ്സാതി ‘‘സതഞ്ച ധമ്മോ ന ജരം ഉപേതീ’’തി പദസ്സ. കാരണം ദസ്സേന്തോ ബ്യതിരേകവസേന. സതം ധമ്മോ നിബ്ബാനം കിലേസേഹി സംസീദനഭിജ്ജനസഭാവോ ന ഹോതി, തസ്മാ തം ആഗമ്മ ജരം ന ഉപേതി. കിലേസാ പന തന്നിമിത്തകാ, ഏവമയം വുത്തകാരണതോ ജരം ന ഉപേതീതി. തേനാഹ ‘‘ഇദ’’ന്തിആദി. സുന്ദരാധിവചനം വാ ഏതം ‘‘സബ്ഭീ’’തി പദം അപാപതാദീപനതോ, സബ്ഭിധമ്മഭൂതന്തി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘വിരാഗോ തേസം അഗ്ഗമക്ഖായതി (ഇതിവു. ൯൦; അ. നി. ൪.൩൪), ന തേന ധമ്മേന സമത്ഥി കിഞ്ചീ’’തി (ഖു. പാ. ൬.൪; സു. നി. ൨൨൭) ച.

ജരാമരണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. പിയസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൫. രഹസി ഗതസ്സാതി ജനസമ്ബാധതോ അപക്കന്തസ്സ. നിലീനസ്സ തേനേവ ജനവിവേകേന ഏകമന്തം നിസജ്ജായ ഏകീഭാവേന പടിസല്ലീനസ്സ വിയ. തേനാഹ ‘‘ഏകീഭൂതസ്സാ’’തി. സബ്ബഞ്ഞുഭാസിതം കരോന്തോ ആഹ തസ്സ വചനം ‘‘ഏവമേത’’ന്തി സമ്പടിച്ഛിത്വാ തസ്സ വചനം തഥാപച്ചനുഭാസന്തോ. അന്തകേനാധിപന്നത്താ ഏവ ഖേത്തവത്ഥുഹിരഞ്ഞസുവണ്ണാദി മാനുസം ഭവം ജഹതോ. അനുഗന്തി അനുഗതം, തമേവ അനുഗാമീതി അത്ഥോ. നിചയന്തി ഉപരൂപരി വഡ്ഢിയാ നിചിതഭൂതം. സമ്പരായികന്തി സമ്പരായ ഹിതം.

പിയസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. അത്തരക്ഖിതസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൬. പീദഹനന്തി സംയമനം. കമ്മപഥഭേദം അപ്പത്തസ്സാതി സുപിനകാലോ വിയ പവത്തിമത്തതായ കമ്മപഥവിസേസം അഗതസ്സ. കമ്മസ്സാതി അകുസലകമ്മസ്സ. സംവരന്തി സംവരഭാവം ദസ്സേതി, ഇതരസ്സ പന സംവരഭാവോ പുരിമേഹി തീഹി പദേഹി ദസ്സിതോവാതി. ഓത്തപ്പമ്പി ഗഹിതമേവ തദവിനാഭാവതോ. ന ഹി പാപജിഗുച്ഛനം പാപഉത്രാസരഹിതം, ഉത്രാസോ വാ പാപജിഗുച്ഛനരഹിതോ അത്ഥീതി.

അത്തരക്ഖിതസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. അപ്പകസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൭. ഉളാരസദ്ദോ സേട്ഠേ ബഹുകേ ച ദിസ്സതീതി ആഹ ‘‘പണീതേ ച ബഹുകേ ചാ’’തി. മാനമജ്ജനേനാതി മാനവസേന മദപ്പത്തിയാ. അതിക്കമന്തി സാധുമരിയാദവീതിക്കമലക്ഖണം ദോസം. കൂടോ പാസോ.

അപ്പകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. അഡ്ഡകരണസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൮. യസ്മാ കാമനിമിത്തം സത്തോ സമ്പജാനമുസാ ഭാസതി, തസ്മാ കാമാ തസ്സ പതിട്ഠാ പച്ചയോ കാരണന്തി ആഹ ‘‘കാമഹേതൂ’’തിആദി. ഭദ്രമുഖസീസേന വിടടുഭം ഭദ്രോപചാരേന ഉപചരതീതി അത്ഥോ, വിനിച്ഛയോ കരീയതി ഏത്ഥാതി അഡ്ഡകരണം, വിനിച്ഛയട്ഠാനം. ഖിപ്പന്തി കൂടം, മച്ഛഖിപ്പന്തിപി വട്ടതി. ഓഡ്ഡിതന്തി ഓഡ്ഡനവസേന ഫലം പാപിതം.

അഡ്ഡകരണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. മല്ലികാസുത്തവണ്ണനാ

൧൧൯. ‘‘കസ്മാ പുച്ഛതീ’’തി? പുച്ഛാകാരണം ചോദേത്വാ സമുദയതോ പട്ഠായ ദസ്സേതും ‘‘അയം കിര മല്ലികാ’’തിആദി വുത്തം. മാലാരാമം ഗന്ത്വാതി അത്തനോ പിതു മാലാരാമം രക്ഖണത്ഥഞ്ചേവ അവസേസപുപ്ഫഗ്ഗഹണത്ഥഞ്ച ഗന്ത്വാ. കാസിഗാമേതി കാസിരട്ഠസ്സ ഗാമേ. സോ കിര ഗാമോ മഹാകോസലരാജേന അത്തനോ ധീതുയാ പതിഘരം ഗച്ഛന്തിയാ പുപ്ഫമൂലത്ഥായ ദിന്നോ, തംനിമിത്തം. ഭാഗിനേയ്യേന അജാതസത്തുനാ. തസ്സാതി രഞ്ഞോ പസേനദിസ്സ. സാതി മല്ലികാ. നിവത്തിതുന്തി തസ്സാ ധമ്മതായ നിവത്തിതും തസ്സാ വചനം പടിക്ഖിപിതും. നേവജ്ഝഗാതി വത്തമാനത്ഥേ അതീതവചനന്തി ആഹ ‘‘നാധിഗച്ഛതീ’’തി. പുഥു അത്താതി തേസം സത്താനം അത്താ.

മല്ലികാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. യഞ്ഞസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൦. ഥൂണന്തി യഞ്ഞൂപത്ഥമ്ഭം. ഉപനീതാനി യഞ്ഞം യജിതും ആരമ്ഭായ. ഏത്താവതാതി ‘‘ഇധ, ഭന്തേ…പേ… രുദമാനാ പരികമ്മാനി കരോന്തീ’’തി ഏത്തകേന പാഠേന. സന്നിട്ഠാനന്തി ‘‘നം ഇത്ഥിം ലഭിസ്സാമി നു ഖോ, ന നു ഖോ ലഭിസ്സാമീ’’തി നിച്ഛയം അവിന്ദന്തോ ന ഞായന്തോ. ഫേണുദ്ദേഹകന്തി യഥാ യത്ഥ കുഥിതേ ഫേണം ഉദ്ദേഹതി ന ഉപധീയതി, ഏവം അനേകവാരം ഫേണം ഉട്ഠാപേത്വാ. തം ദിവസന്തി തസ്മിം രഞ്ഞാ നിദ്ദം അലഭിത്വാ ദുക്ഖസേയ്യദിവസേ. ആലോകം ഓലോകേത്വാതി ലോഹകുമ്ഭിമുഖവട്ടിസീസേ പത്തേ തത്ഥ മഹന്തം ആലോകം ഓലോകേത്വാ. അത്താനോ വചനം രഞ്ഞോ പവത്തിഞാപനത്ഥം. മഹാസദ്ദോ ഉദപാദി ‘‘ഏവരൂപം യഞ്ഞം രാജാ കാരാപേതീ’’തി. വത്തുകാമോ അഹോസി, വത്തുഞ്ച പന അവിസഹന്തോ ‘‘സ’’ ഇതി വത്വാ ലോഹകുമ്ഭിയം നിമുഗ്ഗോ. ഇമം ഗാഥം വത്തുകാമോ അഹോസീതി അയം പനേത്ഥ സമ്ബന്ധോ. ഏസ നയോ സേസപദദ്വയേപി. ധമ്മഭേരിം ചരാപേസും ‘‘കോചി കഞ്ചി പാണം മാ ഹനതൂ’’തി. സോ ഇത്ഥിസാമികോ പുരിസോ സോതാപത്തിഫലേ പതിട്ഠഹി അത്തനോ ഉപനിസ്സയസമ്പത്തിയാ സത്തു ച ദേസനാവിലാസസമ്പത്തിയാ, രാജാ പന മഹാബോധിനിരുജ്ഝനസഭാവത്താ കിഞ്ചി വിസേസം നാധിഗച്ഛി.

സങ്ഗഹവത്ഥൂനീതി ലോകസ്സ സങ്ഗഹകാരണാനി. നിപ്ഫന്നസസ്സതോ നവഭാഗേ കസ്സകസ്സ ദത്വാ രഞ്ഞം ഏകഭാഗഗ്ഗഹണം ദസമഭാഗഗ്ഗഹണം. ഏവം കസ്സകാ ഹട്ഠതുട്ഠാ സസ്സാനി സമ്പാദേന്തീതി ആഹ ‘‘സസ്സസമ്പാദനേ മേധാവിതാതി അത്ഥോ’’തി. തതോ ഓരഭാഗേ കിര ഛഭാഗഗ്ഗഹണം ജാതം. ഛമാസികന്തി ഛന്നം ഛന്നം മാസാനം പഹോനകം. പാസേതീതി പാസഗതേ വിയ കരോതി. വാചായ പിയസ്സ പിയകരസ്സ കമ്മം വാചാപേയ്യം. സബ്ബസോ രട്ഠസ്സ ഇദ്ധാദിഭാവതോ ഖേമം. നിരബ്ബുദം ചോരിയാഭാവതോ. ഇദഞ്ഹി രട്ഠം അചോരിയം നിരഗ്ഗളന്തി വുച്ചതി അപാരുതഘരഭാവതോ.

ഉദ്ധംമൂലകം കത്വാതി ഉമ്മൂലം കത്വാ. ദ്വീഹി പരിയഞ്ഞേഹീതി മഹായഞ്ഞസ്സ പുബ്ബഭാഗേ പച്ഛാ ച പവത്തേതബ്ബേഹി ദ്വീഹി പരിവാരയഞ്ഞേഹി. സത്തവീസതി…പേ… നസ്സാതി സത്തവീസാധികാനം തിണ്ണം പസുസതാനം ദ്വാവീസതിയാ അസ്സാദീഹി ച സട്ഠിഅധികദ്വിസതആരഞ്ഞകപസൂഹി ച സദ്ധിം സമ്പിണ്ഡിതാനം പന നവാധികഛസതപസൂനം മാരണേന ഭേരവസ്സ പാപഭീരുകാനം ഭയാവഹസ്സ. തഥാ ഹി വദന്തി –

‘‘ഛസതാനി നിയുജ്ജന്തി, പസൂനം മജ്ഝിമേ ഹനി,

അസ്സമേധസ്സ യഞ്ഞസ്സ, അധികാനി നവാപി ചാ’’തി.

സമ്മന്തി യുഗച്ഛിദ്ദേ പക്ഖിപിതബ്ബദണ്ഡകം. പാസേന്തീതി ഖിപന്തി. സംഹാരിമേഹീതി സകടേഹി വഹിതബ്ബേഹി യൂപേഹി. പുബ്ബേ കിര ഏകോ രാജാ സമ്മാപാസം യജന്തോ സരസ്സതിനദീതീരേ പഥവിയാ വിവരേ ദിന്നേ നിമുഗ്ഗോയേവ അഹോസി. അന്ധബാലബ്രാഹ്മണാ ഗതാനുഗതിഗതാ ‘‘അയം തസ്സ സഗ്ഗഗമനമഗ്ഗോ’’തി സഞ്ഞായ തത്ഥ സമ്മാപാസയഞ്ഞം പട്ഠപേന്തി. തേന വുത്തം ‘‘നിമുഗ്ഗോകാസതോ പഭുതീ’’തി. അയൂപോ അപ്പകദിവസോ യാഗോ, സയൂപോ ബഹുദിവസം സാധേയ്യോ സത്രയാഗോ. മന്തപദാഭിസങ്ഖതാനം സപ്പിമധൂനം വാജമിതി സമഞ്ഞാ, ഹിരഞ്ഞസുവണ്ണഗോമഹിം സാദിസത്തരസകദക്ഖിണസ്സ. സാരഗബ്ഭകോട്ഠാഗാരാദീസു നത്ഥേത്ഥ അഗ്ഗളന്തി നിരഗ്ഗളോ. തത്ഥ കിര യഞ്ഞേ അത്തനോ സാപതേയ്യം അനവസേസതോ അനിഗൂഹിത്വാ നിയ്യാതീയതി. മഹാരമ്ഭാതി ബഹുപസുഘാതകമ്മാ. അട്ഠകഥായം പന ‘‘വിവിധാ യത്ഥ ഹഞ്ഞരേ’’തി വക്ഖമാനത്താ ‘‘മഹാകിച്ചാ’’തി അത്ഥോ വുത്തോ, ഇധ ‘‘മഹാരമ്ഭാതി പപഞ്ചവസേന അജേളകാ’’തിആദി വുത്തന്തി ‘‘ബഹുപസുഘാതകമ്മാ’’തി അത്ഥോ വുത്തോ. നിരാരമ്ഭാതി ഏത്ഥാപി വുത്തനയേന അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. അനുഗതം കുലന്തി അനുകുലം, കുലാനുഗതന്തി അത്ഥോ വേദിതബ്ബോ. തേനാഹ ‘‘യം നിച്ചഭത്താദി…പേ… അത്ഥോ’’തി.

യഞ്ഞസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ബന്ധനസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൧. ഇദന്തി ‘‘ഇധ, ഭന്തേ’’തിആദികം വചനം. തേ ഭിക്ഖൂ ആരോചേസുന്തി സമ്ബന്ധോ. തേസൂതി തേസു രഞ്ഞാ ബന്ധാപിതമനുസ്സേസു. സുകതകാരണന്തി സുകാരണകിരിയം ആരോചേസും, ന കേവലം തേസം മനുസ്സാനം ബന്ധാപിതഭാവം. ഇദാനി തമത്ഥം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘രഞ്ഞോ കിരാ’’തിആദി വുത്തം. അട്ഠവങ്കോതി അട്ഠംസോ. അന്തോഘരചാരിനോതി അന്തേപുരവാസിനോ.

ഉക്കട്ഠേതി യുദ്ധേ. മന്തീസൂതി ഗുത്തമന്തീസു. അകുതൂഹലന്തി സഞ്ഞതം. പിയന്തി പിയായിതബ്ബം. അന്നപാനമ്ഹി മധുരേ അഭുത്തേ ഉപ്പന്നേ. അത്ഥേതി അത്ഥേ കിച്ചേ ജാതേ ഥിരന്തി ന കഥേന്തി കായബലമത്തേന അപനേതും സക്കുണേയ്യത്താ. സുട്ഠു രത്തരത്താതി അതിവിയ രത്താ ഏവ ഹുത്വാ രത്താ. സാരത്തേനാതി സാരഭാവേന സാരഭാവസഞ്ഞായ. ഓഹാരിനന്തി ഹേട്ഠാ ഹരണസീലന്തി ആഹ ‘‘ചതൂസു അപായേസു ആകഡ്ഢനക’’ന്തി. സിഥിലന്തി സിഥിലാകാരം, ന പന സിഥിലം. തേനാഹ ഭഗവാ ‘‘ദുപ്പമുഞ്ച’’ന്തി.

ബന്ധനസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഠമവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയവഗ്ഗോ

൧. സത്തജടിലസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൨. പുബ്ബാരാമസങ്ഖാതേതി സാവത്ഥിനഗരസ്സ പുബ്ബദിസായ കതത്താ പുബ്ബാരാമേതി സങ്ഖം ഗതേ. തത്രാതി ‘‘മിഗാരമാതുയാ പാസാദേ’’തി തസ്മിം സംഖിത്തവചനേ. അയം ഇദാനി വുച്ചമാനാ അനുപുബ്ബികഥാ ആദിതോ പട്ഠായ അനുക്കമകഥാ. പത്ഥനം അകാസി തസ്സ ഭഗവതോ അഗ്ഗുപട്ഠായികം ഏകം ഉപാസികം ദിസ്വാ തം ഠാനന്തരം ആകങ്ഖന്തീ. മേണ്ഡകപുത്തസ്സാതി മേണ്ഡകസേട്ഠിപുത്തസ്സ. മാതിട്ഠാനേ ഠപേസി തസ്സാ ഉപകാരം ഗരുഭാവഞ്ച ദിസ്വാ. തായ കാരിതേ പാസാദേതി തായ മഹാഉപാസികായ മഹാലതാപസാധനം വിസ്സജ്ജേത്വാ നവഹി കോടീഹി കരീസമത്തേ ഭൂമിഭാഗേ കാരിതേ സഹസ്സഗബ്ഭപടിമണ്ഡിതേ പാസാദേ.

പരൂള്ഹകച്ഛാതി പരൂള്ഹകച്ഛലോമാ. കമണ്ഡലുഘടികാദിം പബ്ബജിതപരിക്ഖാരം. നഗ്ഗഭോഗ്ഗനിസ്സിരികാനന്തി നഗ്ഗാനഞ്ചേവ ഭോഗ്ഗാനഞ്ച നിസ്സിരികാനഞ്ച. തേ ഹി അനിവത്ഥവത്ഥതായ നഗ്ഗാ ചേവ, അചേലകവതാദിനാ ഭോഗ്ഗസരീരതായ ഭോഗ്ഗാ, സോഭാരഹിതതായ നിസ്സിരികാ ച. അത്തനാ ദിട്ഠസുതം പടിച്ഛാദേത്വാ ന കഥേയ്യുന്തി അകാരണമേതം തേസം രഞ്ഞാ പയുത്തചരപുരിസഭാവതോ. ഏവം കതേ പന തേ ‘‘അഞ്ഞേപി പബ്ബജിതാ അത്ഥീതി അയം ജാനാതീ’’തി മഞ്ഞേയ്യുന്തി കോഹഞ്ഞചിത്തോ ഏവം അകാസീതി സക്കാ വിഞ്ഞാതും. തഥാ ഹി തേനത്ഥേന അപരിതോസമാനോ ‘‘അപിചാ’’തിആദിമാഹ.

കാസികചന്ദനന്തി ഉജ്ജലചന്ദനം. തം കിര വണ്ണവസേന സമുജ്ജലം ഹോതി പഭസ്സരം, തദത്ഥമേവ നം സണ്ഹതരം കരോന്തി. തേനാഹ ‘‘കാസികചന്ദനന്തി സണ്ഹചന്ദന’’ന്തി. വണ്ണഗന്ധത്ഥായാതി വണ്ണസോഭത്ഥഞ്ചേവ സുഗന്ധഭാവത്ഥഞ്ച. വണ്ണഗന്ധത്ഥായാതി ഛവിരാഗകരണത്ഥഞ്ചേവ സുഗന്ധത്ഥായ ച. ‘‘ഗിഹിനാ’’തിആദീഹി പദേഹി ഏവം പമാദവിഹാരിനാ തയാ അരഹന്തോ ദുവിഞ്ഞേയ്യാതി ദസ്സേതി.

സംവാസോ നാമ ഇധ കാലേന ഉപസങ്കമനന്തി ദസ്സേന്തോ ‘‘ഉപസങ്കമന്തേനാ’’തി ആഹ. കായവാചാഹി അസംയതേനപി സംയതാകാരോ, അസംവുതിന്ദ്രിയേനപി സംവുതിന്ദ്രിയാകാരോ. പരിഗ്ഗഹേസ്സാമീതി വീമംസിസ്സാമി ‘‘പരിസുദ്ധം നു ഖോ, നോ’’തി. സപ്പഞ്ഞേനാതി സീലപരിഗ്ഗണ്ഹനപഞ്ഞായ സപ്പഞ്ഞേന. ജാനിതും ന സക്കോതി സഭാവസ്സ സതോ സീലസ്സ അനുപധാരണതോ.

കഥനേനാതി അപരാപരം കഥനേന. തഥാ ഹി വക്ഖതി ‘‘ഏകച്ചസ്സ ഹീ’’തിആദി. അരിയവോഹാരോതി ദിട്ഠാദിലക്ഖണേന വോഹരിതോ ‘‘ദിട്ഠം അദിട്ഠ’’ന്തിആദിനാ പവുത്തസദ്ദവോഹാരോ. തസ്സ പന കാരണമേവ ഗണ്ഹന്തോ ‘‘ഏത്ഥ ചേതനാ’’തി ആഹ. ഏസ നയോ അനരിയവോഹാരേപി. പരമത്ഥതോ ഹി സച്ചവാചാദയോ മുസാവാദാദയോ ചേതനാലക്ഖണാതി. പഞ്ഞത്തിവോഹാരോ തഥാ തഥാ വോഹരിതബ്ബതോ ഏവമാഹ ‘‘സംവോഹാരേന ഖോ, മഹാരാജ, സോചേയ്യം വേദിതബ്ബ’’ന്തി.

ഞാണഥാമോതി ഞാണഗുണബലം, യേന ഠാനുപ്പത്തികപടിഭാനാദിനാ അച്ചായികകിച്ചകരണീയാനി നിട്ഠാപേതി. സംകഥായാതി അത്ഥവീമംസനവസേന പവത്തായ സമ്മാകഥായ. ഉപ്പിലവതി ലഹുകഭാവതോ. ഹേട്ഠാചരകാതി അവചരകാ. യേ അനുപവിസിത്വാ പരേസം രഹസ്സവീമംസനവസേന പവത്താ, തേസു ഓചരകവോഹാരോതി വുത്തം ‘‘ചരാ ഹീ’’തിആദി.

വണ്ണസണ്ഠാനേനാതി വണ്ണേന വാ സണ്ഠാനേന വാ വണ്ണപോക്ഖരതായ വാ സണ്ഠാനസമ്പത്തിയാ വാ. സുജാനോ പേസലോ വിസ്സസേതി യോജനാ. ലഹുകദസ്സനേനാതി പരിത്തദസ്സനേന വിജ്ജുകേന വിയ. പരിക്ഖാരഭണ്ഡകേനാതി പബ്ബജിതപരിക്ഖാരഭൂതേന ഭണ്ഡകേന. ലോഹഡ്ഢമാസോതി ലോഹമയോ ഉപഡ്ഢഗ്ഘനകമാസോ.

സത്തജടിലസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. പഞ്ചരാജസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൩. രൂപാതി രൂപസങ്ഖാതാ കാമഗുണാ. തേ പന നീലാദിവസേന അനേകഭേദഭിന്നാപി രൂപായതനത്താ ചക്ഖുവിഞ്ഞേയ്യതം നാതിവത്തന്തീതി ആഹ ‘‘നീലപീതാദിഭേദം രൂപാരമ്മണ’’ന്തി. തോ-സദ്ദോപി ദാ-സദ്ദോ വിയ കാലത്ഥോ ഹോതീതി ആഹ ‘‘യതോതി യദാ’’തി. മനം ആപയതി വഡ്ഢേതീതി മനാപം, മനോരമം. മനാപനിപ്ഫത്തിതന്തി തസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ മനസാ പിയായിതം, തസ്സ അഗ്ഗഭാവേന പരിയന്തം പരമം കോടിം കത്വാ പവത്തിതന്തി അത്ഥോ. പുഗ്ഗലമനാപന്തി ആരമ്മണസഭാവം അചിന്തേത്വാ പുഗ്ഗലസ്സ വസേന മനാപഭാവേനേവ ഇട്ഠതായ ഇട്ഠന്തി. സമ്മുതീതി സമഞ്ഞാ. പുഗ്ഗലമനാപം നാമ സഞ്ഞാവിപല്ലാസവസേന വിപരീതമ്പി ഗണ്ഹാതി ഇതരസഭാവതോതി ആഹ ‘‘യം ഏകസ്സ…പേ… ഇട്ഠം കന്ത’’ന്തി. ഇദാനി തം ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യവസേന യോജേത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘പച്ചന്തവാസീന’’ന്തിആദിമാഹ. ഇദം പുഗ്ഗലമനാപന്തി ഇദം യഥാവുത്തം ജിവ്ഹാവിഞ്ഞേയ്യം വിയ അഞ്ഞമ്പി ഏവംജാതികം തേന തേന പുഗ്ഗലേന മനാപന്തി ഗഹേതബ്ബാരമ്മണം പുഗ്ഗലമനാപം നാമ.

ലോകേ പടിവിഭത്തം നത്ഥി, വിഭജിത്വാ ദസ്സനേന ലോകേന മധുരജാതേനപി പടിവിഭത്തം കത്വാ ഗഹേതും ന സക്കുണേയ്യാതി അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘വിഭജിത്വാ പന ദസ്സേതബ്ബ’’ന്തി. ദിബ്ബകപ്പമ്പീതി ദേവലോകപരിയാപന്നസദിസമ്പി അമനാപം ഉപട്ഠാതി ഉളാരപണീതാരമ്മണപരിചയതോ. മജ്ഝിമാനം പന…പേ… വിഭജിതബ്ബം തേസം മനാപസ്സ മനാപതോ, അമനാപസ്സ അമനാപതോ ഉപട്ഠാനതോ. തത്ഥപി ഇട്ഠാനിട്ഠപരിച്ഛേദോ നിപ്പരിയായതോ ഏവം വേദിതബ്ബോതി ദസ്സേന്തോ ആഹ ‘‘തഞ്ച പനേത’’ന്തിആദി. തഞ്ച പനേതം ഇട്ഠാനിട്ഠഭൂതം ആരമ്മണം കാമാവചരജവനേസു അകുസലസ്സ വസേന യേഭുയ്യേന പവത്തതീതി കത്വാ തത്ഥ ‘‘രജ്ജതി ദുസ്സതീ’’തി അകുസലസ്സേവ പവത്തി ദസ്സിതാ. സേസകാമാവചരസ്സപി വസേന പവത്തി ലബ്ഭതേവ. തഥാ ഹി തം അപ്പടികൂലേപി പടികൂലാകാരതോ, പടികൂലേപി അപ്പടികൂലാകാരതോ പവത്തതീതി. വിപാകചിത്തം ഇട്ഠാനിട്ഠം പരിച്ഛിന്ദതി, ന സക്കാ വിപാകം വഞ്ചേതുന്തി. കുസലകമ്മം ഹി ഏകന്തതോ ഇട്ഠമേവ, അകുസലകമ്മഞ്ച അനിട്ഠമേവ, തസ്മാ തത്ഥ ഉപ്പജ്ജമാനം വിപാകചിത്തം യഥാസഭാവതോ പവത്തതീതി.

യം പന സമ്മോഹവിനോദനിയം ‘‘കുസലകമ്മജം അനിട്ഠം നാമ നത്ഥീ’’തി ഏത്തകമേവ വുത്തം, തം പന നിദസ്സനമത്തം ദട്ഠബ്ബം. തേന സോഭനം അകുസലകമ്മജമ്പി ഏകച്ചാനം സത്താനം ഇട്ഠന്തി അനുഞ്ഞാതം സിയാ. കുസലകമ്മജം പന സബ്ബേസം ഇട്ഠമേവാതി വദന്തി. തിരച്ഛാനഗതാനം കേസഞ്ചി മനുസ്സരൂപം അമനാപം, യതോ തേ ദിസ്വാവ പലായന്തി. മനുസ്സാ ച ദേവതാനം രൂപം ദിസ്വാ ഭായന്തി, തേസമ്പി വിപാകവിഞ്ഞാണം തം രൂപം ആരബ്ഭ കുസലവിപാകമേവ ഉപ്പജ്ജതി, താദിസസ്സ പന പുഞ്ഞസ്സ അഭാവാ ന തേസം തത്ഥ അഭിരതി ഹോതീതി ദട്ഠബ്ബം. കുസലകമ്മജസ്സ പന അനിട്ഠസ്സ അഭാവോ വിയ അകുസലകമ്മജസ്സ സോഭനസ്സ ഇട്ഠസ്സ അഭാവോ വത്തബ്ബോ. ഹത്ഥിആദീനമ്പി ഹി അകുസലകമ്മജം മനുസ്സാനം അകുസലവിപാകസ്സേവ ആരമ്മണം, കുസലകമ്മജം പന പവത്തേ സമുട്ഠിതം കുസലവിപാകസ്സ, ഇട്ഠാരമ്മണേന വോമിസ്സകത്താ അപ്പകം അകുസലകമ്മജം ബഹുലം അകുസലവിപാകുപ്പത്തിയാ കാരണം ന ഭവിസ്സതീതി സക്കാ വത്തും. ഇദാനി തമേവ വിപാകവസേന ഇട്ഠാനിട്ഠാരമ്മണവവത്ഥാനം വിഭാവേതും ‘‘കിഞ്ചാപി ഹീ’’തിആദി വുത്തം. തയിദം സമ്മുതിമനാപസംവിഭാഗത്ഥം വുത്തം, ഇധ പന ന തഥാ വിഭത്തന്തി ആഹ ‘‘ഭഗവാ പനാ’’തിആദി.

സോ ഉപാസകോ ചന്ദനങ്ഗലഗാമേ ജാതത്താ ‘‘ചന്ദനങ്ഗലികോ’’തി പഞ്ഞായതി, ‘‘ചന്ദനവിലാസോ’’തി കേചി. തസ്സ ഉപാസകസ്സ പടിഭാനം ഉദപാദീതി യോജനാ. തേ രാജാനോ ഹതപ്പഭേ ഹതസോഭേ ദിസ്വാതി സമ്ബന്ധോ. ഉദകാഭിസിത്തേതി ഉദകേന അഭിസിഞ്ചിതേ. അങ്ഗാരേ വിയാതി അങ്ഗാരക്ഖണേ വിയ.

കാലസ്സേവാതി പഗേവ. അവിഗതഗന്ധം തങ്ഖണവികസിതതായ. ഈദിസം വചനന്തി ‘‘അച്ഛാദേസീ’’തി ഏവരൂപം വചനന്തി.

പഞ്ചരാജസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. ദോണപാകസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൪. ‘‘ദോണപാകകുര’’ന്തി ഏത്ഥ വിഭത്തിലോപം കത്വാ നിദ്ദേസോതി ആഹ ‘‘ദോണപാകം കുര’’ന്തി. ദോണസ്സാതി ചതുന്നം ആള്ഹകാനം, സോളസനാളീനന്തി അത്ഥോ. തദുപിയന്തി തദനുരൂപം, തസ്സ വുത്തപരിമാണസ്സ അനുച്ഛവികന്തി അത്ഥോ. പുബ്ബേതി തംദിവസതോ പുരിമതരദിവസേസു. ബലവാതി മഹാ. ഭത്തപരിളാഹോതി ഭത്തസമ്മദഹേതുകോ. അസ്സ രഞ്ഞോ ഉഭോസു പസ്സേസു ഗഹിതതാലവണ്ടാ ബീജന്തി യമകതാലവണ്ടേഹി. ഫാസുവിഹാരന്തി ഭോജനേ മത്തഞ്ഞുതായ ലദ്ധബ്ബസുഖവിഹാരം. ഭോജനമത്തഞ്ഞൂ ഹി സുഖവിഹാരോ ഹോതി. തേനാഹ ‘‘തനുകസ്സ ഭവന്തി വേദനാ, സണികം ജീരതി ആയു പാലയ’’ന്തി.

തനുകസ്സാതി തനുകാ അസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ, ഭുത്തപച്ചയാ വിസഭാഗവേദനാ ന ഹോന്തീതി അത്ഥോ. സണികന്തി മന്ദം മുദുകം, അപരിസ്സയമേവാതി അത്ഥോ. ജീരതീതി പരിഭുത്താഹാരോ പച്ചതി. ആയുപാലയന്തി നിരോധോ അവേദനോ ജീവിതം രക്ഖന്തോ. അഥ വാ സണികം ജീരതീതി സോ ഭോജനേ മത്തഞ്ഞൂ പുഗ്ഗലോ പരിമിതാഹാരതായ സണികം ചിരേന ജീരതി ജരം പാപുണാതി ജീവിതം പാലേന്തോ.

പരിയാപുണിത്വാതി ഏത്ഥ യഥാ സബ്ബം സോ പരിയാപുണി, തതോ പരഞ്ച യഥാ പടിപജ്ജി, തം ദസ്സേതും ‘‘രഞ്ഞാ സദ്ധി’’ന്തിആദി വുത്തം. താവതകേ തണ്ഡുലേ ഹാരേയ്യാസി തദുപിയഞ്ച ബ്യഞ്ജനന്തി ആനേത്വാ സമ്ബന്ധോ.

പുരിസഭാഗോ ഏസാതി മജ്ഝിമേന പുരിസേന ഭുഞ്ജിതബ്ബഭാഗോ ഏസോ, യദിദം നാളികോദനമത്തം. സല്ലിഖിതസരീരതാതി ഭമം ആരോപേത്വാ ഉല്ലിഖിതസ്സ വിയ സബ്ബപരിളാഹവൂപസമസ്സ പുഥുലതാപഗതസരീരസ്സ. സീലം സമ്പരായികത്ഥോതി വുത്തം, കുതോ പനേത്ഥ സീലന്തി ആഹ ‘‘ഭോജനേ’’തിആദി. സീലങ്ഗം നാമ ഹോതീതി ചതുപാരിസുദ്ധിസീലസ്സ അവയവോ ഏകോ ഭാഗോ ഹോതി.

ദോണപാകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. പഠമസങ്ഗാമസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൫. വേദേന ഞാണേന ഈഹതി ഇരിയതീതി വേദേഹീ, കോസലരാജഭഗിനീ അജാതസത്തുനോ മാതാ, സാ കിര സമ്പജഞ്ഞജാതികാ. തേനാഹ ‘‘പണ്ഡിതാധിവചന’’ന്തി, ചത്താരി അങ്ഗാനി ഏതിസ്സന്തി ചതുരങ്ഗിനീ. ദ്വിന്നം രജ്ജാനന്തി കാസികരജ്ജമഗധരജ്ജാനം അന്തരേ, സോ പന ഗാമോ കാസികരജ്ജോ.

പാപാതി ലാമകാ നിഹീനാചാരാ. മേജ്ജതി സിനിയ്ഹതീതി മേത്തി, സാ ഏതേസു അത്ഥീതി മിത്താ. സഹ അയന്തി പവത്തന്തീതി സഹായാ. സമ്പവങ്കന്തി സുട്ഠു ഓനതം. ജയകാരണം ദിസ്വാ ആഹ, തഥാ ഹി ‘‘അജ്ജ ഇമം രത്തിം ദുക്ഖം സേതീ’’തി കാലപരിച്ഛേദവസേന വുത്തം. വേരിഘാതോ നാമ വേരിപുഗ്ഗലേ സതീതി ആഹ ‘‘വേരിപുഗ്ഗലം ലഭതീ’’തി.

പഠമസങ്ഗാമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ദുതിയസങ്ഗാമസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൬. സുണാഥാതി ‘‘വത്വാ’’തി വചനസേസോ. ഉപകപ്പതീതി സമ്ഭവതി. സയ്ഹം ഹോതീതി കാതും സക്കാ ഹോതി. ‘‘യദാ ചഞ്ഞേ’’തി ച-കാരോ നിപാതമത്തന്തി ആഹ ‘‘യദാ അഞ്ഞേ’’തി. വിലുമ്പന്തീതി വിനാസം അച്ഛിന്ദനം കരോന്തി. വിലുമ്പീയതീതി വിലുത്തപരസന്തകസ്സ അസകത്താ പുഗ്ഗലോ ദിട്ഠധമ്മികം കമ്മഫലം പടിസംവേദേന്തോ വിയ സയമ്പി പരേന വിലുമ്പീയതി, ധനജാനിം പാപുണാതി. ‘‘കാരണ’’ന്തി ഹി മഞ്ഞതീതി പാപകിരിയം അത്തനോ ഹിതാവഹം കാരണം കത്വാ മഞ്ഞതി. ജയന്തോ പുഗ്ഗലോ ‘‘ഇദം നാമ ജിനാമീ’’തി മഞ്ഞമാനോ സയമ്പി തതോ പരാജയം പാപുണാതി. ഘട്ടേതാരന്തി പാപകമ്മവിപാകം. കമ്മവിവട്ടേനാതി കമ്മസ്സ വിവട്ടനേന, പച്ചയലാഭേന ലദ്ധാവസരേന വിവട്ടേത്വാ വിഗമിതേന കമ്മേനാതി അത്ഥോ.

ദുതിയസങ്ഗാമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. മല്ലികാസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൭. ഏകച്ചാതി പണ്ഡിതാ സപഞ്ഞാ. സേയ്യാതി വരാ. ഗാഥാസുഖത്ഥം സസുരസദ്ദലോപം കത്വാ ‘‘സസ്സുദേവാ’’തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘സസ്സുസസുരദേവതാ’’തി. ദിസാജേട്ഠകാതി ചതൂസുപി ദിസാസു ജേട്ഠകസീസേന ഹി ലോകം വദതി. താദിസായാതി തഥാരൂപായ മേധാവിതാദിഗുണവുത്തിയാ. സുഭരിയായാതി സുഖേത്തഭൂതായ സുന്ദരിത്ഥിയാതി അത്ഥോ.

മല്ലികാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. അപ്പമാദസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൮. സമധിഗ്ഗയ്ഹാതി സമ്മാ അതിവിയ ഗഹേത്വാ, ഞായേന വിസേസതോ ഗണ്ഹിത്വാ. കാരാപകഅപ്പമാദോതി തിണ്ണം പുഞ്ഞകിരിയവത്ഥൂനം പവത്തകഅപ്പമാദോ. സമവധാനന്തി സമവരോധം അന്തോഗധം. ഉപക്ഖേപന്തി ബഹി അഹുത്വാ പക്ഖിപിതബ്ബതം. സേസപദജാതാനി വിയ അവ…പേ… ധമ്മാ സപ്പദേസത്താ. അപ്പമാദേ സമോധാനം ഗച്ഛന്തി തസ്സ നിപ്പദേസത്താ. അഗ്ഗം സേട്ഠം മഹന്തം സേസധമ്മാനം അപ്പമാദോ. പടിലാഭകട്ഠേനാതി അധിഗമഹേതുതായ. ലോകിയോപി സമാനോതി കാമാവചരോപി സമാനോ. മഹഗ്ഗതാനുത്തരാനം പുബ്ബഭാഗേ പവത്തഅപ്പമാദോ ഹി ഇധാധിപ്പേതോ.

പസംസന്തി പണ്ഡിതാതി യോജനാ. അപ്പമാദസ്സ പാസംസഭാവേ ഏകന്തതോ കത്തബ്ബതായ പന ‘‘ഏതാനീ’’തിആദിനാ കാരണം ആഹ. ഇമിസ്സാ യോജനായ ‘‘പുഞ്ഞകിരിയാസൂ’’തി പദസ്സ ‘‘അപ്പമത്തോ’’തി ഇമിനാ സമ്ബന്ധോ. യസ്മാ പണ്ഡിതാ അപ്പമാദം പസംസന്തി, യസ്മാ ച പുഞ്ഞകിരിയാസു അപ്പമത്തോ ഉഭോ അത്ഥേ അധിഗ്ഗണ്ഹാതി, തസ്മാ ആയുആദീനി പത്ഥയന്തേന അപ്പമാദോവ കാതബ്ബോതി. ദുതിയയോജനായ പന പണ്ഡിതാ അപ്പമാദം പസംസന്തി. കത്ഥ? പുഞ്ഞകിരിയാസു. കസ്മാതി ചേ? അപ്പമത്തോതിആദി. തേനാഹ ‘‘യസ്മാ…പേ… അത്ഥോ’’തി. അത്ഥപടിലാഭാതി ദിട്ഠധമ്മികാദിഹിതപടിലാഭാ.

അപ്പമാദസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. കല്യാണമിത്തസുത്തവണ്ണനാ

൧൨൯. സീലാദിഗുണസമന്നാഗതോ കല്യാണോ ഭദ്ദകോ മിത്തോ ഏതസ്സാതി കല്യാണമിത്തോ, തസ്സ ധമ്മോ കല്യാണമിത്തസ്സേവ സ്വാഖാതോ നാമ ഹോതി സുത്വാ കത്തബ്ബകിച്ചസ്സ സാധനതോ. തേനാഹ ‘‘അത്ഥം പൂരേതീ’’തി. ഇതരസ്സാതി പാപമിത്തസ്സ. തേനാതി അത്ഥപൂരണേന. ഏതന്തി ‘‘സോ ച ഖോ കല്യാണമിത്തസ്സാ’’തി ഏതം വചനം. ദേസനാധമ്മോതി പരിയത്തിധമ്മോ. സോ ഹി കല്യാണമിത്തതോ പച്ചക്ഖതോ ലദ്ധബ്ബോ, ഇതരേ തദുപനിസ്സയാ പച്ചത്തപുരിസകാരേഹി, തേന ലദ്ധബ്ബോ കല്യാണമിത്തോതി ഏവമത്ഥോ ഗഹേതബ്ബോ. സാവകബോധിസത്തവസേന ഹേസാ ദേസനാ ആഗതാ. ന ഹി സേസബോധിസത്താനം പരോപദേസേന പയോജനം അത്ഥി.

ഉപഡ്ഢം കല്യാണമിത്തതോതി ബ്രഹ്മചരിയം ചരന്തസ്സ ഉപഡ്ഢഗുണോ കല്യാണമിത്തതോ ലദ്ധബ്ബോ. ഉപഡ്ഢം പച്ചത്തപുരിസകാരതോതി ഇതരം ഉപഡ്ഢം ഞാണം പടിപജ്ജന്തസ്സ അത്തനോ പുരിസകാരതോ. ലോകേപി പാകടോയമത്ഥോ ‘‘ആചരിയതോ ഉപഡ്ഢം, പച്ചത്തപുരിസകാരതോ ഉപഡ്ഢം ലദ്ധബ്ബാ തേവിജ്ജതാ’’തി, തസ്മാ ഥേരോ തഥാ ചിന്തേസി. നിപ്പദേസന്തി അനവസേസതോ. തതോതി കല്യാണമിത്തതോ. ഉപഡ്ഢം ആഗച്ഛതീതി ഉപഡ്ഢഗുണോ പടിപജ്ജന്തം ഉപഗച്ഛതി. ബഹൂഹി പുരിസേഹി. വിനിബ്ഭോഗോ വിവേചനം നത്ഥി ഏകജ്ഝം അത്ഥസ്സ വിവേചേതും അസക്കുണേയ്യത്താ. ഏസാതി പരതോഘോസപച്ചത്തപുരിസകാരതോ ച സിജ്ഝമാനോ അത്ഥോ. ഏത്തകന്തി ഏത്തകോ ഭാഗോ. യദി ന സക്കാ ലദ്ധും, അഥ കസ്മാ ഉപഡ്ഢന്തി വുത്തന്തി ആഹ ‘‘കല്യാണമിത്തതായാ’’തിആദി. സമ്മാദിട്ഠിആദീസു ന സക്കാ ലദ്ധും. അസക്കുണേയ്യേ സകലമ്പി ന സമ്ഭവതി പരതോഘോസമത്തേന തേസം അസിജ്ഝനതോ, പധാനഹേതുഭാവദീപനത്ഥം പന ‘‘സകലമേവാ’’തി വുത്തം. പുബ്ബഭാഗപടിലാഭങ്ഗന്തി പുബ്ബഭാഗേ പടിലദ്ധബ്ബകാരണം കല്യാണമിത്തസ്സ ഉപദേസേന വിനാ തേന ഉത്തരി വിസേസതോ അലദ്ധബ്ബതോ. അത്ഥതോതി പരമത്ഥതോ. ‘‘കല്യാണമിത്തം…പേ… ചത്താരോ ഖന്ധാ’’തി വത്വാ സുത്വാതി അത്ഥോ. തേ പന സീലാദയോ സങ്ഖാരക്ഖന്ധപരിയാപന്നാതി ആഹ ‘‘സങ്ഖാരക്ഖന്ധോതിപി വദന്തിയേവാ’’തി.

മാഹേവന്തി മാ അഹ ഏവന്തി ഛേദോ, അഹാതി നിപാതമത്തം, മാതി പടിസേധേ നിപാതോ. തേനാഹ ‘‘മാ ഏവം അഭണീ’’തി. ‘‘മാഹേവം ആനന്ദാ’’തി വദതോ ഭഗവതോ ഇമസ്മിം ഠാനേ താദിസസ്സ നാമ തേ, ആനന്ദ, കല്യാണമിത്തഗുണേ സേവതോ വത്തും യുത്തം അയാഥാവതോതി ധമ്മഭണ്ഡാഗാരികസ്സ യഥാഭൂതഗുണകിത്തനമുഖേന പടിക്ഖേപോ യുത്തോതി ദസ്സേന്തോ ‘‘ബഹുസ്സുതോ’’തിആദിമാഹ. ഇദന്തി ഇദം വചനം ഭഗവാ ആഹാതി സമ്ബന്ധോ. സകലമേവ ഹീതി ഏത്ഥ ഹി-സദ്ദോ ഹേതുഅത്ഥോ. തേന ‘‘മാഹേവ’’ന്തി തസ്സ പടിക്ഖേപസ്സ കാരണം ജോതിതം, ന സരൂപതോ വുത്തം. ‘‘കല്യാണമിത്തസ്സേത’’ന്തിആദിനാ പന തം സരൂപതോ ദസ്സിതന്തി ആഹ ‘‘ഇദാനി…പേ… ആദിമാഹാ’’തി. പാടികങ്ഖിതബ്ബന്തി ഇച്ഛനട്ഠേന പാടികങ്ഖിതബ്ബം, ന പടികങ്ഖാനിമിത്തേനാതി ആഹ ‘‘അവസ്സംഭാവീതി അത്ഥോ’’തി.

ഇധാതി അന്തോഗധാവധാരണപദം, ഇധേവാതി അത്ഥോ. ഇമസ്മിംയേവ ഹി സാസനേ അരിയമഗ്ഗഭാവനാ, ന അഞ്ഞത്ഥ. ആദിപദാനംയേവാതി തസ്മിം തസ്മിം വാക്യേ ആദിതോ ഏവ വുത്തസമ്മാദിട്ഠിആദിപദാനംയേവ. സമ്മാദസ്സനലക്ഖണാതി ചതുന്നം അരിയസച്ചാനം പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിവസേന സമ്മദേവ ദസ്സനസഭാവാ. സമ്മാഅഭിരോപനലക്ഖണോതി നിബ്ബാനസങ്ഖാതേ ആരമ്മണേ സമ്പയുത്തധമ്മേ സമ്മദേവ ആരോപനസഭാവോ. സമ്മാപരിഗ്ഗഹണലക്ഖണാതി മുസാവാദാദീനം വിസംവാദനാദികിച്ചതായ ലൂഖാനം അപരിഗ്ഗാഹകാനം പടിപക്ഖഭാവതോ പരിഗ്ഗാഹകസഭാവാ സമ്മാവാചാ സിനിദ്ധഭാവേന സമ്പയുത്തധമ്മേ സമ്മാവാചാപച്ചയം സുഭാസിതസോതാരഞ്ച പുഗ്ഗലം പരിഗ്ഗണ്ഹാതീതി സമ്മാപരിഗ്ഗഹണലക്ഖണാ. യഥാ കായികകിരിയാ കിഞ്ചി കത്തബ്ബം സമുട്ഠാപേതി, സയഞ്ച സമുട്ഠഹനം ഘടനം ഹോതി, തഥാ സമ്മാകമ്മന്ത സങ്ഖാതാ വിരതിപീതി സമുട്ഠാപനലക്ഖണാ ദട്ഠബ്ബാ, സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ ഉക്ഖിപനം സമുട്ഠാപനം കായികകിരിയായ ഭാരുക്ഖിപനം വിയ. ജീവമാനസ്സ സത്തസ്സ, സമ്പയുത്തധമ്മാനം വാ, ജീവിതപ്പവത്തിയാ ആജീവസ്സേവ വാ സുദ്ധി വോദാനം. യഥാ ഉപ്പന്നുപ്പന്നാനം വജ്ജാനം ധമ്മേന പഹാനാനുപ്പാദഅത്ഥലാഭാദിപരിവുഡ്ഢി ഹോതി, ഏവം സമ്പയുത്താനം പഗ്ഗഹണസഭാവോതി സമ്മാപഗ്ഗഹലക്ഖണോ സമ്മാവായാമോ. കായവേദനാചിത്തധമ്മേസു സുഭസുഖനിച്ചഅത്തഗാഹാനഞ്ച വിധമനവസേന സമ്മാപതിട്ഠാനസഭാവാതി സമ്മാഉപട്ഠാനലക്ഖണാ സമ്മാസതി. സമ്പയുത്തധമ്മാനം സമ്മാ സമാദഹനം ഏകഗ്ഗതാകരണം സഭാവോ ഏതസ്സാതി സമ്മാസമാധാനലക്ഖണോ സമ്മാസമാധി. തീണി കിച്ചാനി ഹോന്തി പടിപക്ഖധമ്മേസു, ആരമ്മണധമ്മേസു, സമ്പയുത്തധമ്മേസു ച ഏകസ്മിംയേവ ഖണേ പവത്തിവിസേസഭൂതാനി. ഇദാനി താനി സരൂപതോ ദസ്സേതും ‘‘സേയ്യഥിദ’’ന്തിആദി വുത്തം. സദ്ധിന്തി ഇമിനാ ‘‘അഞ്ഞേഹീ’’തി വുത്തകിലേസാ മിച്ഛാദിട്ഠിയാ സഹ ഏകട്ഠാ വാ അനേകട്ഠാ വാതി ദസ്സേതി. പജഹതി പഹായ നം പടിവിജ്ഝതി. നിരോധന്തി നിബ്ബാനം ആരമ്മണം കരോതി സച്ഛികിരിയാപടിവേധേന പടിവിജ്ഝതി.

ന കേവലം മഗ്ഗധമ്മാ വുത്തനയേനേവ, അഥ ഖോ അപരേനപി നയേന വേദിതബ്ബാതി ദസ്സേന്തോ ‘‘അപിചാ’’തിആദിമാഹ. നാനാഖണാ പുനപ്പുനം ഉപ്പജ്ജനതോ. നാനാരമ്മണാ അനിച്ചാനുപസ്സനാദിഭാവതോ. ഏകക്ഖണാ സകിദേവ ഉപ്പജ്ജനതോ. ഏകാരമ്മണാ നിബ്ബാനവിസയത്താ. ചത്താരി നാമാനി ലഭതി പരിഞ്ഞാഭിസമയാദിവസേന പവത്തിയാ. തീണി നാമാനി ലഭതി കാമസങ്കപ്പാദീനം പഹാനവസേന പവത്തിയാ. പടിപക്ഖപഹാനവസേന ഹിസ്സ നാമത്തയലാഭോ. ഏസ നയോ സേസേസുപി. വിരതിയോപി ഹോന്തി ചേതനായോപി പുബ്ബഭാഗേപി വിക്ഖമ്ഭനവസേന പവത്തനതോ. മഗ്ഗക്ഖണേ പന വിരതിയോവ പടിപക്ഖസമുച്ഛിന്ദനസ്സ മഗ്ഗകിച്ചത്താ. ന ഹി ചേതനാ മഗ്ഗസഭാവാ. സമ്മപ്പധാനസതിപട്ഠാനവസേനാതി ചതുബ്ബിധസമ്മപ്പധാനചതുബ്ബിധസതിപട്ഠാനവസേന ചത്താരി നാമാനി ലഭതി അനുപ്പന്നാകുസലാനുപ്പാദനാദീനം കുസലാനഞ്ച വഡ്ഢനതോ. പുബ്ബഭാഗേപി മഗ്ഗക്ഖണേപീതി യഥാ പുബ്ബഭാഗേ പഠമജ്ഝാനാദിവസേന നാനാ. ഏവം മഗ്ഗക്ഖണേപി. ന ഹി ഏകോപി ച മഗ്ഗസമാധി പഠമജ്ഝാനസമാധിആദിനാമാനി ലഭതി സമ്മാദിട്ഠിആദീനം വിയ കിച്ചവസേന ഭേദാഭാവതോ. തേനാഹ ‘‘മഗ്ഗക്ഖണേപി സമ്മാസമാധിയേവാ’’തി.

ഞത്വാ ഞാതബ്ബാതി സമ്ബന്ധോ. വുദ്ധി നാമ വേപുല്ലം ഭിയ്യോഭാവോ പുനപ്പുനം ഉപ്പാദോ ഏവാതി ആഹ ‘‘പുനപ്പുനം ജനേതീ’’തി. അഭിനിബ്ബത്തേതീതി അഭിവഡ്ഢം പാപേന്തോ നിബ്ബത്തേതി. വിവിത്തതാതി വിവിത്തഭാവോ. സോ ഹി വിവേചനീയതോ വിവിച്ചതി, യം വിവിച്ചിത്വാ ഠിതം, തദുഭയമ്പി ഇധ വിവിത്തഭാവസാമഞ്ഞേന ‘‘വിവിത്തതാ’’തി വുത്തം. തേസു പുരിമോ വിവേചനീയതോ വിവിച്ചമാനതായ വിവിച്ചനകിരിയായ സമങ്ഗീ ധമ്മസമൂഹോ തായ ഏവ വിവിച്ചനകിരിയായ വസേന വിവേകോതി ഗഹിതോ. ഇതരോ സബ്ബസോ തതോ വിവിത്തസഭാവതായ. തത്ഥ യസ്മിം ധമ്മപുഞ്ജേ സമ്മാദിട്ഠി പവത്തതി, തം യഥാവുത്തായ വിവിച്ചമാനതായ വിവേകസങ്ഖാതം നിസ്സായേവ പവത്തതി, ഇതരം പന തംനിന്നതാതംആരമ്മണതാഹീതി വുത്തം ‘‘വിവേകം നിസ്സിതം, വിവേകേ വാ നിസ്സിത’’ന്തി.

യഥാ വാ വിവേകവസേന പവത്തം ഝാനം ‘‘വിവേകജ’’ന്തി വുത്തം, ഏവം വിവേകവസേന പവത്താ സമ്മാദിട്ഠി ‘‘വിവേകനിസ്സിതാ’’തി ദട്ഠബ്ബാ. നിസ്സയോ ച വിപസ്സനാമഗ്ഗാനം വസേന മഗ്ഗഫലാനം വേദിതബ്ബോ. അസതിപി താസം പുബ്ബാപരഭാവേ ‘‘പടിച്ചസമുപ്പാദോ’’തി ഏത്ഥ പച്ചയാനം സമുപ്പാദനം വിയ അഭിന്നധമ്മാധാരാ നിസ്സയഭാവനാ സമ്ഭവന്തി. തസ്സ തദങ്ഗ-സമുച്ഛേദനിസ്സരണവിവേകനിസ്സിതതം വത്വാ പടിപ്പസ്സദ്ധിവിവേകനിസ്സിതതായ അവചനം അരിയമഗ്ഗഭാവനായ വുച്ചമാനത്താ. ഭാവിതമഗ്ഗസ്സ ഹി യേ സച്ഛികാതബ്ബാ ധമ്മാ. തേസം കിച്ചം പടിപ്പസ്സദ്ധിവിവേകോ. അജ്ഝാസയതോതി ‘‘നിബ്ബാനം സച്ഛികരിസ്സാമീ’’തി മഹന്തഅജ്ഝാസയതോ. യദിപി ഹി വിപസ്സനാക്ഖണേ സങ്ഖാരാരമ്മണം ചിത്തം, സങ്ഖാരേസു പന ആദീനവം സുട്ഠു, ദിസ്വാ തപ്പടിപക്ഖേ നിബ്ബാനേ നിന്നതായ അജ്ഝാസയതോ നിസ്സരണവിവേകനിസ്സിതോ ഹോതി, ഉണ്ഹാഭിഭൂതസ്സ പുഗ്ഗലസ്സ സീതനിന്നചിത്തതാ വിയ. കേചി പന ‘‘യഥാ സഭാവതോ, യഥാ അജ്ഝാസയതോ നിസ്സരണവിവേകനിസ്സിതതാ, ഏവം പടിപ്പസ്സദ്ധിവിവേകനിസ്സിതതാപി സിയാ’’തി വദന്തി. യദഗ്ഗേന ഹി നിബ്ബാനനിന്നതാ സിയാ, തദഗ്ഗേന ഫലനിന്നതാപി സിയാ ‘‘കുദാസ്സു നാമാഹം തദായതനം ഉപസമ്പജ്ജ വിഹരേയ്യ’’ന്തി അജ്ഝാസയസമ്പത്തിയാ ഭാവതോ. യസ്മാ പഹാനവിനയോ വിയ രാഗനിരോധോപി ഇധാധിപ്പേതവിവേകേന അത്ഥതോ നിബ്ബിസിട്ഠോ, തസ്മാ വുത്തം ഏസ നയോ വിരാഗനിസ്സിതാദീസൂതി. തേനാഹ ‘‘വിവേകത്ഥാ ഏവ ഹി വിരാഗാദയോ’’തി.

വോസ്സഗ്ഗസദ്ദോ പരിച്ചാഗത്ഥോ പക്ഖന്ദനത്ഥോ ചാതി വോസ്സഗ്ഗസ്സ ദുവിധതാ വുത്താ. വോസ്സജ്ജനഞ്ഹി പഹാനം, വിസ്സട്ഠഭാവേന നിരാസങ്കപവത്തി ച, തസ്മാ വിപസ്സനാക്ഖണേ തദങ്ഗവസേന, മഗ്ഗക്ഖണേ സമുച്ഛേദവസേന പടിപക്ഖസ്സ പഹാനം വോസ്സഗ്ഗോ, തഥാ വിപസ്സനാക്ഖണേ തംനിന്നഭാവേന, മഗ്ഗക്ഖണേ ആരമ്മണകരണേന വിസ്സട്ഠസഭാവതാ വോസ്സഗ്ഗോതി വേദിതബ്ബം. തേനേവാഹ ‘‘തത്ഥ പരിച്ചാഗവോസ്സഗ്ഗോ’’തിആദി. അയം സമ്മാദിട്ഠീതി അയം മിസ്സകവസേന വുത്താ സമ്മാദിട്ഠി. യഥാവുത്തേന പകാരേനാതി തദങ്ഗപ്പഹാനസമുച്ഛേദപ്പഹാനപകാരേന തംനിന്നതദാരമ്മണകരണപ്പകാരേന ച.

പുബ്ബേ വോസ്സഗ്ഗവചനസ്സേവ അത്ഥസ്സ വുത്തത്താ ആഹ ‘‘സകലേന വചനേനാ’’തി. പരിണമന്തം വിപസ്സനാക്ഖണേ, പരിണതം മഗ്ഗക്ഖണേ. പരിണാമോ നാമ ഇധ പരിപാകോതി ആഹ ‘‘പരിപച്ചന്തം പരിപക്കഞ്ചാ’’തി. പരിപാകോ ച ആസേവനലാഭേന ലദ്ധസാമത്ഥിയസ്സ കിലേസേ പരിച്ചജിതും നിബ്ബാനം പക്ഖന്ദിതും തിക്ഖവിസദഭാവോ. തേനാഹ ‘‘അയ’’ന്തിആദി. ഏസ നയോതി യ്വായം നയോ ‘‘വിവേകനിസ്സിത’’ന്തിആദിനാ സമ്മാദിട്ഠിയം വുത്തോ, സേസേസു സമ്മാസങ്കപ്പാദീസുപി ഏസേവ നയോ, ഏവം തത്ഥ നേതബ്ബന്തി അത്ഥോ. പടിച്ചാതി നിസ്സായ. ജാതിസഭാവാതി ജായനസഭാവാ. സകലോതി അനവസേസോ, സബ്ബോതി അത്ഥോ. ന കോചി മഗ്ഗോ സാവസേസോ ഹുത്വാ സമ്ഭവതി. ഹേട്ഠിമേ മഗ്ഗേ ഉപ്പന്നേ ഉപരിമോ ഉപ്പന്നോ ഏവ നാമ അനന്തരായേന ഉപ്പജ്ജനതോ. വവസ്സഗ്ഗത്ഥേതി വചസായത്ഥേ. വണ്ണയന്തീതി ഗുണവണ്ണനവസേന വിത്ഥാരേന്തി.

കല്യാണമിത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. പഠമഅപുത്തകസുത്തവണ്ണനാ

൧൩൦. ദിവ-സദ്ദോ ദിവാ-സദ്ദോ വിയ ദിവസപരിയായോ, തസ്മാ വിസേസനഭാവേന വുച്ചമാനോ ദിവസദ്ദോ അത്ഥവിസേസം ദീപേതീതി ആഹ ‘‘ദിവസസ്സ ദിവാ’’തിആദി. സം വുച്ചതി ധനം, തസ്സ പതീതി സമ്പതി, ധനസാമികോ, തസ്സ ഹിതാവഹത്താ സാപതേയ്യന്തി ആഹ ‘‘സാപതേയ്യന്തി ധന’’ന്തി. തസ്സ ഗേഹേ കതാകതഭണ്ഡസ്സ അതിബഹുഭാവതോ വിമ്ഹയപ്പത്തോ രാജാ ‘‘കോ പന വാദോ’’തി ആഹ. കാളലോഹം നാമ അയോഫലം. കച്ഛപാദിരൂപേഹിപി സോവണ്ണാദീനി ഠപേന്തി. സകുണ്ഡകഭത്തന്തി സകുണ്ഡേഹി വാ സഥുസേഹി വാ പക്കഭത്തം. ബിലങ്ഗം വുച്ചതി ധഞ്ഞബിലങ്ഗം, ആരനാലന്തിപി വുച്ചതി, തം ദുതിയം അസ്സാതി ബിലങ്ഗദുതിയം. തഞ്ഹി കഞ്ജിതോ നിബ്ബത്തത്താ കഞ്ജികം നാമ. തീഹി പക്ഖേഹി വത്ഥഖണ്ഡേഹി കതനിവാസനം തിപക്ഖവസനം. തേനാഹ ‘‘തീണി…പേ… നിവാസന’’ന്തി.

അസന്തോ നീചോ പുരിസോതി അസപ്പുരിസോതി ആഹ ‘‘ലാമകപുരിസോ’’തി. കമ്മസ്സ നിബ്ബത്തഭാവേന ഓതരണതായ ഫലം അഗ്ഗം നാമ, ഉപരിഭൂമിഗതത്താ ഉദ്ധം അഗ്ഗം അസ്സാതി ഉദ്ധഗ്ഗികം. ദക്ഖിണന്തി ദാനമാഹ. സഗ്ഗോ നാമ കാമഭവൂപപത്തിഭവോ, തസ്സ നിബ്ബത്തനതോ ‘‘സഗ്ഗസ്സ ഹിതാ’’തി വുത്തം. തത്രുപപത്തിജനനതോതി തത്ര ഉപപത്തിയാ ജനനതോ, ഉപ്പാദനതോതി അത്ഥോ.

സേതം ഉദകം ഏതിസ്സാതി സേതോദകാ. സോ യേന ഭാവേന യത്ഥ പാകടതരോ ഹുത്വാ ദിസ്സതി, തം ദസ്സേതും ‘‘വീചീനം ഭിന്നട്ഠാനേ’’തി ആഹ. സുഖോതരണട്ഠാനതായ കദ്ദമാദിദോസവിരഹതോ ച സുന്ദരതിത്ഥാ. തം അപേയ്യമാനന്തി തം ഉദകം കേനചി അപരിഭുഞ്ജിയമാനം. അത്തനാ കത്തബ്ബകിച്ചകരോതി അത്തനാ കാതബ്ബകമ്മസങ്ഖാതകിച്ചകരോ, പരിഭോഗവസേന ചേവ സങ്ഗഹേതബ്ബസങ്ഗണ്ഹനവസേന ച നിയോജകോതി അത്ഥോ. കുസലകിച്ചകരോതി അത്തനാ കാതബ്ബപുഞ്ഞകരോ.

പഠമഅപുത്തകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ദുതിയഅപുത്തകസുത്തവണ്ണനാ

൧൩൧. പിണ്ഡപാതേനാതി സഹയോഗേ കരണവചനം. പടിപാദനം തേന സഹ യോജനന്തി ആഹ ‘‘പിണ്ഡപാതേന സദ്ധിം സംയോജേസി, പിണ്ഡപാതം അദാസീതി അത്ഥോ’’തി. ‘‘പണീതഭോജനം ഭുഞ്ജിത്വാ’’തി വുത്തം, പാളിയം പന ‘‘കണാജകം ഭുഞ്ജതി ബിലങ്ഗദുതിയ’’ന്തി. തം തം പവത്തിതം യേഭുയ്യവസേന വുത്തന്തി ദട്ഠബ്ബം. ഇദാനി ‘‘ഇമസ്സ സേട്ഠിസ്സ കസ്സചി സമണസ്സ വാ ബ്രാഹ്മണസ്സ വാ ദേഥാ’’തി വചനം ന സുതപുബ്ബം, യസ്മാ പച്ചേകബുദ്ധാ നാമ അത്തനോ ഗുണാനുഭാവേഹി ലോകേ പാകടാ സഞ്ജാതാ ഏവ ഹോന്തി, തസ്മാ സേട്ഠിഭരിയായ ‘‘ന യസ്സ വാ തസ്സ വാ’’തിആദി ചിന്തിതം. തഥാ ഹി തേസം ദേന്താപി സക്കച്ചം യേഭുയ്യേന പണീതമേവ ദേന്തി. നാസാപുടം പഹരി അത്തനോ ആനുഭാവേന. സോ ലുദ്ധതായ ‘‘ബഹു വത ധഞ്ഞം മമസ്സാ’’തി ചിത്തം സംയമേതും സന്ധാരേതും അസക്കോന്തോ.

വിപ്പടിസാരുപ്പന്നാകാരം ദസ്സേതും ‘‘വരമേത’’ന്തിആദി വുത്തം. ‘‘ഇമസ്സ സമണസ്സ പിണ്ഡപാതം ദേഹീ’’തി വദതോ ന ഏകായ ഏവ ജവനവീഥിയാ വസേന അത്ഥസിദ്ധി. അഥ ഖോ തത്ഥ ആദിതോ പവത്തജവനവാരോപി അത്ഥി മജ്ഝേ പവത്തജവനവാരോപി, തം സന്ധായാഹ ‘‘പുബ്ബപച്ഛിമചേതനാവസേനാ’’തി. ഏകാ ചേതനാ ദ്വേ പടിസന്ധിയോ ന ദേതീതി ഏത്ഥ സാകേതപഞ്ഹവസേന നിച്ഛയോ വേദിതബ്ബോ. ചുദ്ദസന്നം ചേതനാനം പുബ്ബേ പുരേതരം കതത്താ പുരാണം.

പരിഗയ്ഹതീതി പരിഗ്ഗഹോതി ആഹ ‘‘പരിഗ്ഗഹിതം വത്ഥു’’ന്തി. അന്വായ ഉപനിസ്സായ ജീവന്തീതി അനുജീവിനോ. സബ്ബമേതന്തി ധനധഞ്ഞാദിസബ്ബം ഏതം യഥാവുത്തപരിഗ്ഗഹവത്ഥും. നിക്ഖിപ്പഗാമിനന്തി നിക്ഖിപിതബ്ബതാഗാമിനം. നിക്ഖിപിതബ്ബസഭാവം ഹോതീതി ആഹ ‘‘നിക്ഖിപ്പസഭാവ’’ന്തി. പഹായ ഗമനീയന്തി അയമേത്ഥ അത്ഥോതി ആഹ ‘‘പരിച്ചജിതബ്ബസഭാവമേവാ’’തി.

ദുതിയഅപുത്തകസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

ദുതിയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. തതിയവഗ്ഗോ

൧. പുഗ്ഗലസുത്തവണ്ണനാ

൧൩൨. ‘‘നീചേ കുലേ പച്ചാജാതോ’’തിആദി അപ്പകാസനഭാവേന തമതീതി തമോ, തേന തമേന യുത്തോതി തമോ പുഗ്ഗലോ വുച്ചതി, തംയോഗതോ പുഗ്ഗലസ്സ തബ്ബോഹാരോ യഥാ ‘‘മച്ഛേരയോഗതോ മച്ഛേരോ’’തി. തസ്മാ തമോതി അപ്പകാസനഭാവേന തമോ തമഭൂതോ അന്ധകാരോ വിയ ജാതോ, അന്ധകാരത്തം വാ പത്തോതി അത്ഥോ. വുത്തലക്ഖണം തമമേവ പരമ്പരതോ അയനം ഗതി നിട്ഠാ ഏതസ്സാതി തമപരായണോ, തമപരായണതം വാ പത്തോതി അത്ഥോ. ഞായേനപി തമഗ്ഗഹണേന ഖന്ധതമോവ കഥിതോ, ന അന്ധകാരതമോ. ഖന്ധതമോതി ച സമ്പത്തിരഹിതാ ഖന്ധപവത്തിയേവ ദട്ഠബ്ബാ. ‘‘ഉച്ചേ കുലേ പച്ചാജാതോ’’തിആദി പകാസനഭാവേന ജോതേതീതി ജോതി, തേന ജോതിനാ യുത്തോതിആദി സബ്ബം തമേ വുത്തനയേനേവ വേദിതബ്ബം. ഇതരേ ദ്വേതി ജോതിതമപരായണോ ജോതിജോതിപരായണോതി ഇതരേ ദ്വേ പുഗ്ഗലേ.

വേണുവേത്താദികേഹി പേളാദികാരകാ വിലീവകാരകാ. മിഗമച്ഛാദീനം നിസാദനതോ നേസാദാ, മാഗവികമച്ഛബന്ധാദയോ. രഥേസു ചമ്മേന ഹനനകരണതോ രഥകാരാ ചമ്മകാരാ വുത്താ. ‘‘പു’’ ഇതി കരീസസ്സ നാമം, തം കുസേന്തി അപനേന്തീതി പുക്കുസാ, പുപ്ഫഛഡ്ഡകാ. ദുബ്ബണ്ണോതി വിരൂപോ. ഓകോടിമകോതി ആരോഹാഭാവേന ഹേട്ഠിമകോടികോ, രസ്സകായോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘ലകുണ്ഡകോ’’തി. ലകു വിയ ഘടികാ വിയ ഡേതി പവത്തതീതി ഹി ലകുണ്ഡകോ, രസ്സോ. കണതി നിമീലതീതി കാണോ. തം പനസ്സ നിമീലനം ഏകേന അക്ഖിനാ ദ്വീഹിപി വാതി ആഹ ‘‘ഏകക്ഖികാണോ വാ ഉഭയക്ഖികാണോ വാ’’തി. കുണനം കുണോ, ഹത്ഥവേകല്ലം, സോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി കുണീ. ഖഞ്ജോ വുച്ചതി പാദവികലോ. ഹേട്ഠിമകായസങ്ഖാതോ സരീരസ്സ പക്ഖോ പദേസോ ഹതോ അസ്സാതി പക്ഖഹതോ. തേനാഹ ‘‘പീഠസമ്പീ’’തി. പദീപേ പദീപനേ ഏതബ്ബം നേതബ്ബന്തി പദീപേയ്യം, തേലകപല്ലാദിഉപകരണം. വുത്തന്തി അട്ഠകഥായം വുത്തം.

ആഗമനവിപത്തീതി ആഗമനട്ഠാനവസേന വിപത്തി ആഗമോ ഏത്ഥാതി കത്വാ. പുബ്ബുപ്പന്നപച്ചയവിപത്തീതി പഠമുപ്പന്നപച്ചയവസേന വിപത്തി. ചണ്ഡാലാദിസഭാവാ ഹിസ്സ മാതാപിതരോ പഠമുപ്പന്നപച്ചയാ, പഠമുപ്പത്തിയാ വാ പച്ചയാ, തേഹേവസ്സ വിപത്തി ഏവ, ന സമ്പത്തി. പവത്തപച്ചയവിപത്തീതി പവത്തേ സുഖപച്ചയവിപത്തി. താദിസേ നിഹീനകുലേ ഉപ്പന്നോപി കോചി വിഭവസമ്പന്നോ സിയാ, അയം പന ദുഗ്ഗതോ ദുരൂപോ ഹോതി. ആജീവുപായവിപത്തീതി ആജീവനുപായവസേന വിപത്തി. സുഖേന ഹി ജീവികം പവത്തേതും ഉപായഭൂതാ ഹത്ഥിസിപ്പാദയോ ഇമസ്സ നത്ഥി, പുപ്ഫഛഡ്ഡകസിലാകോട്ടനാദികമ്മം പന കത്വാ ജീവികം പവത്തേതി. തേനാഹ ‘‘കസിരവുത്തികേ’’തി. അത്തഭാവവിപത്തീതി ഉപധിവിപത്തി. ദുക്ഖകാരണസമായോഗോതി കായികചേതസികദുക്ഖുപ്പത്തിയാ പച്ചയസമോധാനം. സുഖകാരണവിപത്തീതി സുഖപച്ചയപരിഹാനി. ഉപഭോഗവിപത്തീതി ഉപഭോഗസുഖസ്സ വിനാസോ അനുപലദ്ധി. ജോതി ചേവ ജോതിപരായണഭാവോ ച സുക്കപക്ഖോ.

ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹീതി ലക്ഖണവചനം ഏതം യഥാ ‘‘യദി മേ ബ്യാധിതാ ഹോന്തി, ദാതബ്ബമിദമോസധ’’ന്തി, തസ്മാ ദസഹി അക്കോസവത്ഥൂഹി, തത്ഥ വാ യേന കേനചി പരിഭാസതീതി അത്ഥോ. ഏകഗ്ഗചിത്തോതി ദാനം ദാതും അപേക്ഖിതതായ സമാഹിതചിത്തോ.

പുഗ്ഗലസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. അയ്യികാസുത്തവണ്ണനാ

൧൩൩. ജരാജിണ്ണാതി ജരായ ജിണ്ണാ. തേന പാകടജരായ മത്ഥകപ്പത്തിമാഹ. വയോവുഡ്ഢാതി വയസാ വുഡ്ഢാ. തേന പച്ഛിമവയസ്സ ഓസക്കസമ്പവത്തിം വദതി. ജാതിമഹല്ലികാതി ജാതിമഹത്തഗതാ. ചിരകാലം അതിക്കന്താതി ദ്വേ തയോ രാജപരിവട്ടേ വീതിവത്താ. വയോ-സദ്ദോ സാധാരണവചനോപി ജിണ്ണസദ്ദസന്നിധാനതോ ഓസാനവയം ഏവ വദതീതി ആഹ ‘‘പച്ഛിമവയം സമ്പത്താ’’തി. അയ്യികാതി മാതാമഹിം സന്ധായ വദതി. ഹത്ഥീ ഏവ രതനഭൂതോ ഹത്ഥിരതനന്തി ആഹ ‘‘സതസഹസ്സഗ്ഘനകേനാ’’തിആദി. സബ്ബാനി താനീതി കുമ്ഭകാരഭാജനാനി, തേഹി സദ്ധിം സത്തസന്താനസ്സ പമാണം ദസ്സേന്തോ ‘‘തേസു ഹീ’’തിആദിമാഹ, തം സുവിഞ്ഞേയ്യമേവ.

അയ്യികാസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. ഇസ്സത്തസുത്തവണ്ണനാ

൧൩൫. അട്ഠുപ്പത്തികോതി ഏത്ഥ കാ അസ്സ അട്ഠുപ്പത്തി? തിത്ഥിയാനം ഭഗവതോ ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സ ച അലാഭായ അയസായ പരിസക്കനം. തം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘ഭഗവതോ കിരാ’’തിആദി വുത്തം. യഥാ തം സബ്ബദിസാസു യമകമഹാമേഘോ ഉട്ഠഹിത്വാ മഹാഓഘം വിയ സബ്ബാ പാരമിയോ ‘‘ഇമസ്മിംയേവ അത്തഭാവേ വിപാകം ദസ്സാമാ’’തി സമ്പിണ്ഡിതാ വിയ ലാഭസക്കാരമഹോഘം നിബ്ബത്തയിംസു. തതോ തതോ അന്നപാനയാനവത്ഥമാലാഗന്ധവിലേപനാദിഹത്ഥാ ഖത്തിയബ്രാഹ്മണാദയോ ആഗന്ത്വാ – ‘‘കഹം ഭഗവാ, കഹം ദേവദേവോ നരാസഭോ ലോകനാഥോ’’തി ഭഗവന്തം പരിയേസന്തി, സകടസതേഹിപി പച്ചയേ ആഹരിത്വാ ഓകാസം അലഭമാനാ സമന്താ ഗാവുതപ്പമാണമ്പി സകടധുരേന സകടധുരം ആഹച്ച തിട്ഠന്തി ചേവ അനുവത്തന്തി ച അന്ധകവിന്ദബ്രാഹ്മണാദയോ വിയ. സബ്ബം ഖന്ധകേ (മഹാവ. ൨൮൨) തേസു തേസു സുത്തേസു ച ആഗതനയേന വേദിതബ്ബം. യഥാ ച ഭഗവതോ, ഏവം ഭിക്ഖുസങ്ഘസ്സപി. വുത്തമ്പി – ‘‘തേന ഖോ പന സമയേന ഭഗവാ സക്കതോ ഹോതി ഗരുകതോ മാനിതോ പൂജിതോ അപചിതോ ലാഭീ ചീവര…പേ… പരിക്ഖാരാനം, ഭിക്ഖുസങ്ഘോപി ഖോ’’തിആദി (ഉദാ. ൩൮), തഥാ ‘‘യാവതാ ഖോ, ചുന്ദ, ഏതരഹി സങ്ഘോ വാ ഗണോ വാ ലോകേ ഉപ്പന്നോ, നാഹം, ചുന്ദ, അഞ്ഞം ഏകം സങ്ഘമ്പി ഏകം ഗണമ്പി സമനുപസ്സാമി ഏവം ലാഭഗ്ഗയസഗ്ഗപ്പത്തം, യഥരിവായം, ചുന്ദ, ഭിക്ഖുസങ്ഘോ’’തി (ദീ. നി. ൩.൧൭൬). ഏവന്തി ഇദാനി വുച്ചമാനാകാരേന. നിജ്ഝത്തിന്തി സഞ്ഞത്തിം. നന്തി കഥം.

ഏവം പുച്ഛിതും അയുത്തം തിത്ഥിയാനം കഥാ മഹാജനസന്നിപാതേ നിയ്യാതിതാ ഹോതീതി. തസ്മിം ദാതബ്ബം, ചിത്തപ്പസാദമത്തേന ദേന്തേപി ഹി പുഞ്ഞം പവഡ്ഢതി. ആരോചിതം അത്തനോതി അധിപ്പായോ. ഭഗവാതി സത്ഥു ആമന്തനം. ചിത്തം നാമ യഥാപച്ചയം പവത്തമാനം നിഗണ്ഠാ…പേ… പസീദതി പസന്നസ്സാതി അധിപ്പായോ. പുബ്ബേ അവിസേസതോ ദേയ്യധമ്മസ്സ ദാതബ്ബട്ഠാനം നാമ പുച്ഛിതം, ഇദാനി തസ്സ മഹപ്ഫലഭാവകരോ ദക്ഖിണേയ്യവിസേസോതി ആഹ ‘‘അഞ്ഞം തയാ പഠമം പുച്ഛിതം, അഞ്ഞം പച്ഛാ’’തി. സല്ലക്ഖേഹി ഏതം. പച്ഛിമം പുരിമേന സദ്ധിം ആനേഹീതി അധിപ്പായോ. പുച്ഛിതസ്സ നാമ പഞ്ഹസ്സ കഥനം മയ്ഹമേവ ഭാരോ. സമുപബ്യൂള്ഹോതി ഏകതോ സേനായ രാസിവസേന സമ്പിണ്ഡിതോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘രാസിഭൂതോ’’തി. അസിക്ഖിതോതി സത്തട്ഠസംവച്ഛരാനി ധനുസിപ്പേന സിക്ഖിതോ. ധനുസിപ്പം സിക്ഖിത്വാപി കോചി കതഹത്ഥോ ന ഹോതി, അയം പന അസിക്ഖിതോ ന കതഹത്ഥോ, പോങ്ഖാനുപോങ്ഖഭാവോയേവ ബ്യാമമുട്ഠിബന്ധോ. തിണപുഞ്ജമത്തികാപുഞ്ജാദീസൂതി ആദി-സദ്ദേന പംസുപുഞ്ജവാലുകപുഞ്ജസാരഫലകഅയോഘനാദികേ സങ്ഗണ്ഹാതി. അകതപരിചയോതി തേസം സന്തികാ വിജ്ഝനട്ഠേന അകതപരിചയോ. രാജരാജമഹാമത്താദികേ ഉപേച്ച അസനം ഉപാസനം, ന കതം ഉപാസനം ഏതേനാതി അകതൂപാസനോ. അസിക്ഖിതതാദിനാ ഭീരുഭാവേന വാ കായസ്സ ഛമ്ഭനം സങ്കമ്പനം ഉത്താസോ ഏതസ്സ അത്ഥീതി ഛമ്ഭീതി ആഹ ‘‘പവേധിതകായോ’’തി.

ദക്ഖിണേയ്യതായ അധിപ്പേതത്താ ‘‘അരഹത്തമഗ്ഗേന കാമച്ഛന്ദോ പഹീനോ ഹോതീ’’തി ആഹ. അച്ചന്തപ്പഹാനസ്സ ഇച്ഛിതത്താ തതിയേനേവ കുക്കുച്ചം പഹീനം ഹോതി പടിഘസമ്പയോഗം. അസേക്ഖസ്സ അയന്തി അസേക്ഖം, സീലക്ഖന്ധോ. തയിദം ന അഗ്ഗഫലം സീലമേവ അധിപ്പേതം, അഥ ഖോ യം കിഞ്ചി അസേക്ഖസന്താനേ പവത്തം സീലം, ലോകുത്തരോ ഏവ ന അധിപ്പേതോ സിക്ഖായ ജാതത്താ, ഏവം വിമുത്തിക്ഖന്ധോപീതി. സേക്ഖസ്സ ഏസോതി വാ, അപരിയോസിതസിക്ഖത്താ സയമേവ സിക്ഖതീതി വാ സേക്ഖോ, ചതൂസു മഗ്ഗേസു ഹേട്ഠിമേസു ച തീസു ഫലേസു സീലക്ഖന്ധോ. ഉപരി സിക്ഖിതബ്ബാഭാവതോ അസേക്ഖോ. വുഡ്ഢിപ്പത്തോ സേക്ഖോതി അസേക്ഖോ. അഗ്ഗഫലഭൂതോ സീലക്ഖന്ധോ വുച്ചേയ്യ, അട്ഠകഥായം പന വിപസ്സകസ്സ സീലസ്സ അധിപ്പേതത്താ തഥാ അത്ഥോ വുത്തോ. സബ്ബത്ഥാതി ‘‘അസേക്ഖേനാ’’തിആദീസു. ഏത്ഥ ച യഥാ സീലസമാധിപഞ്ഞാക്ഖന്ധാ മിസ്സകാ അധിപ്പേതാ, ഏവം വിമുത്തിക്ഖന്ധാപീതി തദങ്ഗവിമുത്തിആദയോപി വേദിതബ്ബാ, ന പടിപ്പസ്സദ്ധിവിമുത്തി ഏവ.

യേന സിപ്പേന ഇസ്സാസോ ഹോതി, തം ഇസ്സത്തന്തി ആഹ ‘‘ഉസുസിപ്പ’’ന്തി. യസ്സാ വായോധാതുയാ വസേന സരീരം സഞ്ജാതഥാമം ഹോതി, തം ബലപച്ചയം സന്ധായാഹ ‘‘ബലം നാമ വായോധാതൂ’’തി. സമപ്പവത്തിതോ ഹി വിസമപ്പവത്തിനിവാരകധാതു ബലം നാമ, തേന തതോ അഞ്ഞം ബലരൂപം നാമ നത്ഥി.

യസ്മാ അരഹാ ഏവ ഏകന്തതോ സോരതോ, തസ്സ ഭാവോ സോരച്ചന്തി ആഹ ‘‘സോരച്ചന്തി അരഹത്ത’’ന്തി. ഏതേ ദ്വേതി ഖന്തി സോരച്ചന്തി ഏതേ ദ്വേ ധമ്മാ. പാനീയം പിവന്തി ഏത്ഥാതി പപാ, യോ കോചി ജലാസയോ യം കിഞ്ചി പാനീയട്ഠാനന്തി ആഹ ‘‘ചതുരസ്സപോക്ഖരണീആദീനീ’’തി. ഉദകവികൂലാദീസു കമന്തി അതിക്കമന്തി ഏതേഹീതി സങ്കമനാനി, സേതുആദീനി. സേതുകരണയുത്തട്ഠാനേ സേതും, ചങ്കമനകരണയുത്തട്ഠാനേ ചങ്കമനം, മഗ്ഗകരണയുത്തട്ഠാനേ മഗ്ഗം കരേയ്യാതി അയമേത്ഥ അധിപ്പായോ. തേനാഹ ‘‘പണ്ണാസാ’’തിആദി.

ഭിക്ഖാചാരവത്തന്തി അരിയാനം ഹിതം വത്തപടിപത്തിം. ദേന്തോപീതി പി-സദ്ദേന അഖീണാസവസ്സ ദേന്തോപീതി ഇമമത്ഥം ദസ്സേതി യസ്സ കസ്സചിപി ദേന്തേനപി കമ്മഫലം സദ്ദഹിത്വാ വിപ്പസന്നചിത്തേനേവ ദാതബ്ബത്താ. ഥനയന്തി ഇദം തസ്സ മഹാമേഘഭാവദസ്സനം, യോ ഹി മഹാവസ്സം വസ്സതി, സോ ഗജ്ജന്തോ വിജ്ജുമ്മാലം വിസ്സജ്ജേന്തോ പവസ്സതി. അഭിസങ്ഖരിത്വാ സമോധാനേത്വാതി ഖാദനീയസ്സ വിവിധജാതിയാനി സമ്പിണ്ഡേത്വാ. തേനാഹ ‘‘രാസിം കത്വാ’’തി.

പകിരണം നാമ വികിരണമ്പി ഹോതി അനേകത്ഥത്താ ധാതൂനന്തി ആഹ ‘‘വികിരതീ’’തി. പകിരന്തോ വിയ വാ ദാനം ദേതീതി ഇമിനാ ഗുണഖേത്തമേവ അപരിയേസിത്വാ കരുണാഖേത്തേപി മഹാദാനം പവത്തേതീതി ദസ്സേതി. തേന ‘‘പകിരേതീ’’തി വദന്തേന ഭഗവതാ അട്ഠുപ്പത്തിയം ആഗതതിത്ഥിയവാദേന അപ്പടിസേധിതതാപി ദീപിതാ ഹോതി. പുഞ്ഞധാരാതി പുഞ്ഞമയധാരാ പുഞ്ഞാഭിസന്ദാ. സിനേഹയന്തീതി ഥൂലധാരേനപി സിനേഹേന സിനിദ്ധം കരോന്തീ. കിലേദയന്തീതി അല്ലഭാവം പാപയന്തീ. യഥായം പുഞ്ഞധാരാ ദാതാരം അന്തോ സിനേഹേതി പൂരേതി അഭിസന്ദേതി, ഏവം പടിഗ്ഗാഹകാനമ്പി അന്തോ സിനേഹേതി പൂരേതി അഭിസന്ദേതി. തേനേവാഹ ‘‘ദദം പിയോ ഹോതി ഭജന്തി നം ബഹൂ’’തിആദി (അ. നി. ൫.൩൪) ഏവം സന്തേപി ‘‘ദാതാരം അഭിവസ്സതീ’’തി വുത്തത്താ അട്ഠകഥായം ദായകവസേനേവ ‘‘സിനേഹേതീ’’തി വുത്തം, യസ്മാ വാ പടിഗ്ഗാഹകസ്സ സിനേഹുപ്പത്തി ആമിസനിസ്സിതാതി ദായകവസേനേവ വുത്തം.

ഇസ്സത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. പബ്ബതൂപമസുത്തവണ്ണനാ

൧൩൬. ഖത്തിയാതി അഭിസേകപ്പത്താ. ഇസ്സരിയമദോ കാമഗേധോ. പഥവിമണ്ഡലസ്സ മഹന്തതാ തംനിവാസിനം അനുയന്തതാതി സബ്ബമിദം യഥിച്ഛിതസ്സ രാജകിച്ചസ്സ സുഖേന സമിജ്ഝനസ്സ കാരണകിത്തനം. യാദിസേ രാജകിച്ചേ ഉസ്സുക്കം ആപന്നോ, തം വിത്ഥാരതോ ദസ്സേതും ‘‘ഏസ കിരാ’’തിആദി വുത്തം. അന്തരഗമനാനീതി തിണ്ണം നിരന്തരഗമനാനം അന്തരന്തരാ ഗമനാനി. ചോരാ ചിന്തയിംസൂതി ഏകോ അന്തരഭോഗികോ രാജാപരാധികോ പഞ്ചസതമനുസ്സപരിവാരോ ചോരിയം കരോന്തോ വിചരതി, തേ സന്ധായ വുത്തം.

‘‘അയുത്തം തേ കത’’ന്തി സചാഹം വക്ഖാമീതി യോജനാ. ധുരവിഹാരേതി രഥസ്സ ധുരം വിയ നഗരസ്സ ധുരഭൂതേ വിഹാരേ. സന്ഥമ്ഭിതുന്തി വിസ്സാസഭാവേന ഉപട്ഠാതും. സദ്ധായികോതി സദ്ധായ അയിതബ്ബോ, സദ്ധേയ്യോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘സദ്ധാതബ്ബോ’’തി. പച്ചയികോതി പത്തിയായിതബ്ബോ. അബ്ഭസമം പുഥുലഭാവേന. നിപ്പോഥേന്തോതി നിമ്മദ്ദേന്തോ. സണ്ഹകരണീയം അതിസണ്ഹം പിസന്തോ നിസദപോതോ വിയ പിസന്തോ.

ധമ്മചരിയാതിആദിത്തമ്പി സീസം ചേലഞ്ച അജ്ഝുപേക്ഖിത്വാ സമ്മാപടിപത്തി ഏവ കാതബ്ബാ തസ്സാ ഏവ പരലോകേ പതിട്ഠാഭാവതോ. ആചിക്ഖാമീതി കഥേമി, കഥേന്തോ ച യഥാ തമത്ഥം സമ്മദേവ രാജാ ജാനാതി, ഏവം ജാനാപേമീതി. നിപ്ഫത്തി യുദ്ധേന കാതബ്ബഅത്ഥസിദ്ധി. വിസിനോതി ബന്ധതി യഥാധിപ്പേതം ചിത്തം ഏതേനാതി വിസയോ, സമത്ഥഭാവോ. മന്തസമ്പന്നാതി സമ്പന്നരാജമന്താ. മഹാഅമച്ചാതി മഹോസധാദിസദിസാ നീതിസത്ഥഛേകാ അമച്ചപുരിസാ. ഉപലാപേതുന്തി പരേസം അന്തരേ വിരോധത്ഥം സങ്ഗണ്ഹിതും.

ദ്വേയേവ പബ്ബതാതി പബ്ബതസദിസാ ദ്വേയേവ ഗഹിതാ. രാജോവാദേതി രാജോവാദസുത്തേ. ആഗതാവ തത്തന്തിയാ അനുരൂപത്ഥം. വിലുമ്പമാനാതി ഇതി-സദ്ദോ ആദിഅത്ഥോ. വിപത്തീതി ഭോഗപരിഹാനാദിവിനാസോ. ഹത്ഥിയുദ്ധാദീഹി ജരാമരണം ജിനിതും ന സക്കാ സത്തസ്സ അവിസയഭാവതോ. യേന പന ജിനിതും സക്കാ, തം ദസ്സേന്തോ ഭഗവാ ‘‘ബുദ്ധേ…പേ… നിവേസയേ’’തി ആഹ. രതനത്തയേ ഹി സദ്ധാ നിവിട്ഠാ മൂലജാതാ പതിട്ഠിതാ ഏകന്തതോ ജരാമരണവിജയായ ഹോതി. തേനാഹ ‘‘തസ്മാ സദ്ധ’’ന്തി.

പബ്ബതൂപമസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

തതിയവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

സാരത്ഥപ്പകാസിനിയാ സംയുത്തനികായ-അട്ഠകഥായ

കോസലസംയുത്തവണ്ണനായ ലീനത്ഥപ്പകാസനാ സമത്താ.

൪. മാരസംയുത്തം

൧. പഠമവഗ്ഗോ

൧. തപോകമ്മസുത്തവണ്ണനാ

൧൩൭. ഉരുവേലായ സമീപേ ഗാമോ ഉരുവേലഗാമോ, തം ഉരുവേലഗാമം അഭിമുഖഭാവേന സമ്മദേവ സബ്ബധമ്മേ ബുജ്ഝതീതി അഭിസമ്ബോധി, സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണം, തേന സമന്നാഗതത്താ ച ഭഗവാ അഭിസമ്ബുദ്ധോതി വുച്ചതി. തസ്സ പഞ്ചചത്താലീസായ വസ്സേസു ആദിതോ പന്നരസ വസ്സാനി പഠമബോധി, ഇധ പന സത്താഹബ്ഭന്തരമേവ അധിപ്പേതന്തി ആഹ ‘‘അഭിസമ്ബുദ്ധോ ഹുത്വാ അന്തോസത്താഹസ്മിം യേവാ’’തി. അസുഖഭാവേന അഞ്ഞേഹി കാതും അസക്കുണേയ്യത്താ ദുക്കരം കരോതീതി ദുക്കരകാരോ, സോ ഏവ ഇത്ഥിലിങ്ഗവസേന ദുക്കരകാരികാ. തായ മുത്തോ വതമ്ഹീതി ചിന്തേസി. യദി ഏവം കസ്മാ തം ലോകനാഥോ ഛബ്ബസ്സാനി സമനുയുഞ്ജതി? കമ്മപീളിതവസേന. വുത്തഞ്ഹേതം അപദാനേ (അപ. ഥേര ൧.൩൯.൯൨-൯൪) –

‘‘അവചാഹം ജോതിപാലോ, സുഗതം കസ്സപം തദാ;

കുതോ നു ബോധി മുണ്ഡസ്സ, ബോധി പരമദുല്ലഭാ.

‘‘തേന കമ്മവിപാകേന, അചരിം ദുക്കരം ബഹും;

ഛബ്ബസ്സാനുരുവേലായം, തതോ ബോധിമപാപുണിം.

‘‘നാഹം ഏതേന മഗ്ഗേന, പാപുണിം ബോധിമുത്തമം;

കുമ്മഗ്ഗേന ഗവേസിസ്സം, പുബ്ബകമ്മേന വാരിതോ’’തി.

മാരേതീതി വിബാധേതി. വിപത്തിആദിസംയോജനഞ്ഹി സാധൂനം പരമത്ഥതോ മരണം സച്ചപടിവേധമാരണത്താ, പാപതരത്താ പാപതമോതി പാപിമാ. സാ ചസ്സ പാപതമതാ പാപവുത്തിതായാതി ആഹ ‘‘പാപേ നിയുത്തോ’’തി. അധിപതീതി കാമാധിപതി. അപ്പഹീനകാമരാഗേ അത്തനോ വസേ വത്തേതീതി വസവത്തീ. തേസംയേവ കുസലകമ്മാനം അന്തം കരോതീതി അന്തകോ. വട്ടദുക്ഖതോ അപരിമുത്തപച്ചയത്താ നമുചി. മത്താനം പമത്താനം ബന്ധൂതി പമത്തബന്ധു.

തപോകമ്മാതി അത്തകിലമഥാനുയോഗതോ. അപരദ്ധോതി വിരജ്ഝസി. ‘‘അപരാധോ’’തിപി അത്ഥി, സോയേവ അത്ഥോ. കായകിലമഥം അനുയുഞ്ജന്തോ യേഭുയ്യേന അമരത്ഥായ അനുയുഞ്ജതി, സോ ച കമ്മവാദീഹി അനുയുഞ്ജിയമാനോ ദേവത്ഥായ സിയാതി ആഹ ‘‘അമരഭാവത്ഥായാ’’തി. സബ്ബം തപന്തി സബ്ബം അത്തപരിതാപനം. അത്ഥാവഹം ന ഭവതി ബോധിയാ അനുപായത്താ. കിഞ്ചസ്സാതി കിഞ്ചി സിയാതി അത്ഥോ. ഫിയാരിത്തംവ ധമ്മനീതി ധമ്മം വുച്ചതി വണ്ണു, സോ ഇധ ‘‘ധമ്മ’’ന്തി വുത്തോ, ധമ്മനി വണ്ണുപദേസേതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘അരഞ്ഞേ’’തി. ഉഭോസു പസ്സേസു ഫിയാഹി ആകഡ്ഢേയ്യ ചേവ അരിത്തേഹി ഉപ്പീളേയ്യ ച.

സമ്മാവാചാകമ്മന്താജീവാ ഗഹിതാ മഗ്ഗസീലസ്സ അധിപ്പേതത്താ. സമാധിനോ ഹി ഗഹണേന സമ്മാവായാമസതിസമാധയോ ഗഹിതാ ഉപകാരഭാവതോ. പഞ്ഞായാതി ഏത്ഥാപി ഏസേവ നയോ. ബുജ്ഝതി ഏതേനാതി ബോധോ. മഗ്ഗോതി ആഹ ‘‘ബോധായാതി മഗ്ഗത്ഥായാ’’തി. കഥം പന മഗ്ഗം മഗ്ഗത്ഥായ ഭാവേതീതി ആഹ ‘‘യഥാ ഹീ’’തിആദി. തേന യഥാ യാഗുപചനാരമ്ഭോ യാവദേവ യാഗുഅത്ഥോ, ഏവം മഗ്ഗഭാവനാരമ്ഭോ മഗ്ഗാധിഗമത്ഥായാതി ദസ്സേതി. ആരമ്ഭോതി ച അരിയമഗ്ഗഭാവനായ ബന്ധാപനം ദട്ഠബ്ബം. കേചി പന ‘‘മഗ്ഗന്തി അരിയമഗ്ഗം, ബോധായാതി അരഹത്തസമ്ബോധായ, ഏവഞ്ച കത്വാ ‘പത്തോസ്മി പരമസുദ്ധി’ന്തി ഇദമ്പി വചനം സമത്ഥിത’’ന്തി വദന്തി, അപരേ പന ‘‘സബ്ബഞ്ഞുതഞ്ഞാണസമ്ബോധായാതി. സോ ഹി സബ്ബസ്മാപി ബോധിതോ ഉത്തരിതരോ’’തി. നിഹതോ നിബ്ബിസേവനഭാവം പാപിതോ. തേനാഹ ‘‘പരാജിതോ’’തി.

തപോകമ്മസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ഹത്ഥിരാജവണ്ണസുത്തവണ്ണനാ

൧൩൮. അന്ധഭാവകാരകേതി പചുരജനസ്സ ചക്ഖുവിഞ്ഞാണുപ്പത്തിനിവാരണേന അന്ധഭാവകാരകേ. മഹാതമേതി മഹതി തമസി. പാസാണഫലകേ മഹാചീവരം സീസേ ഠപേത്വാതി ഏതേന തം ഫലകം അപസ്സായ നിസിന്നോതി ദസ്സേതി. പധാനന്തി ഭാവനം. പരിഗ്ഗണ്ഹമാനോതി സബ്ബസോ ഗണ്ഹന്തോ അവിസ്സജ്ജേന്തോ, ഭാവനം അനുയുഞ്ജന്തോ അനുപുബ്ബസമാപത്തിയോ ഫലസമാപത്തിഞ്ച മനസികരോന്തോതി അത്ഥോ. തേനാഹ ‘‘നനു ചാ’’തിആദി. അരിട്ഠകോതി അരിട്ഠകവണ്ണോ. തേനാഹ ‘‘കാളകോ’’തി.

ദീഘമദ്ധാനന്തി ചിരതരം കാലം. സംസരന്തി ആസാദനാധിപ്പായേന സഞ്ചരന്തോ, അലം തുയ്ഹം ഏതേന നിപ്പയോജനന്തി അധിപ്പായോ. ന ഹി തേന മാരസ്സ കാചി അത്ഥസിദ്ധീതി.

ഹത്ഥിരാജവണ്ണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. സുഭസുത്തവണ്ണനാ

൧൩൯. സുസംവുതാതി മഗ്ഗസംവരേന സുട്ഠു സംവുതാ. സുപിഹിതാതി സുട്ഠു പിഹിതാ. വസാനുഗാതി കായാദിദ്വാരവസാനുഗാ വസവത്തിനോ ന ഹോന്തി. ബദ്ധചരാതി പടിബദ്ധചരിയാതി.

സുഭസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. പഠമമാരപാസസുത്തവണ്ണനാ

൧൪൦. ഉപായമനസികാരേനാതി അനിച്ചാദീസു അനിച്ചാദിതോ മനസികരണേന. ഉപായവീരിയേനാതി അനുപ്പന്നാകുസലാനം അനുപ്പാദനായ വിധിനാ പവത്തവീരിയേന. കാരണവീരിയേനാതി അനുപ്പന്നാനുപ്പാദനാദിഅത്ഥസ്സ കാരണഭൂതേന വീരിയേന. അനുപ്പന്നപാപകാനുപ്പാദനാദിഅത്ഥാനി ഹി വീരിയാനി യദത്ഥം ഹോന്തി, തം അത്ഥം സാധേന്തിയേവാതി ഏതസ്സ അത്ഥസ്സ ദീപകോ സമ്മാ-സദ്ദോ. യോനിസോസമ്മാസദ്ദേന ഹി ഉപായകാരണത്ഥദീപകതം സന്ധായ ‘‘ഉപായവീരിയേന കാരണവീരിയേനാ’’തി വുത്തം. അരഹത്തഫലവിമുത്തി ഉക്കട്ഠനിദ്ദേസേന. മാരേന ‘‘മയ്ഹം ഖോ, ഭിക്ഖവേ’’തിആദികം ഭഗവതോ വചനം സുത്വാ വുത്തം ‘‘അരഹത്തം പത്വാപി ന തുസ്സതീ’’തിആദി.

കിലേസപാസേനാതി കിലേസമാരസ്സ ഉപായഭൂതേന. കിലേസമാരോ ഹി സത്തേ കാമഗുണപാസേഹി നിബന്ധതി, ന പന സയമേവ. തേനാഹ ‘‘യേ ദിബ്ബാ കാമഗുണസങ്ഖാതാ’’തിആദി. മാരബന്ധനേതി കിലേസമാരസ്സ ബന്ധനട്ഠാനേ, ഭവചാരകേതി അത്ഥോ. ന മേ സമണ മോക്ഖസീതി ഇദം മാരോ ‘‘അനുത്തരാ വിമുത്തി അനുപ്പത്താ, വിമുത്താ സബ്ബപാസേഹീ’’തി ച ഭഗവതോ വചനം അസദ്ദഹന്തോ വദതി സദ്ദഹന്തോപി വാ ‘‘ഏവമയം പരേസം സത്താനം മോക്ഖായ ഉസ്സാഹം ന കരേയ്യാ’’തി അത്തനോ കോഹഞ്ഞേ ഠത്വാ വദതി.

പഠമമാരപാസസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. ദുതിയമാരപാസസുത്തവണ്ണനാ

൧൪൧. അനുപുബ്ബഗമനചാരികന്തി ഗാമനിഗമരാജധാനീസു അനുക്കമേന ഗമനസങ്ഖാതം ചാരികം. ഏവം ഹി ഗതേസൂതി ഏവം തുമ്ഹേസു ബഹൂസു ഏകജ്ഝം ഗതേസു.

ആദിമ്ഹി കല്യാണം ഏതസ്സാതി ആദികല്യാണം, തഥാ സേസേസു. സാസനസ്സ ആദി സീലം മൂലകത്താ. തസ്സ സമഥാദയോ മജ്ഝം സാസനസമ്പത്തിയാ വേമജ്ഝഭാവതോ. ഫലനിബ്ബാനാനി പരിയോസാനം തദധിഗമതോ ഉത്തരി കരണീയാഭാവതോ. സാസനേ സമ്മാപടിപത്തി നാമ പഞ്ഞായ ഹോതി, തസ്സാ ച സീലം സമാധി ച മൂലന്തി ആഹ ‘‘സീലസമാധയോ വാ ആദീ’’തി. യസ്മാ പഞ്ഞാ അനുബോധപടിവേധവസേന ദുവിധാ, തസ്മാ തദുഭയം ഗണ്ഹന്തോ ‘‘വിപസ്സനാമഗ്ഗാ മജ്ഝ’’ന്തി ആഹ. പഞ്ഞാനിപ്ഫത്തി ഫലകിച്ചം, നിബ്ബാനസച്ഛികിരിയാ പന സമ്മാപടിപത്തിയാ പരിയോസാനം തതോ പരം കത്തബ്ബാഭാവതോതി ആഹ ‘‘ഫലനിബ്ബാനാനി പരിയോസാന’’ന്തി. ഫലഗ്ഗഹണേന ഹി സഉപാദിസേസനിബ്ബാനം ഗയ്ഹതി, ഇതരേന ഇതരം, തദുഭയവസേന പടിപത്തിയാ ഓസാനന്തി ആഹ ‘‘ഫലനിബ്ബാനാനി പരിയോസാന’’ന്തി. ‘‘തസ്മാതിഹ ത്വം, ഭിക്ഖു, ആദിമേവ വിസോധേഹി കുസലേസു ധമ്മേസു. കോ ചാദി കുസലാനം ധമ്മാനം? സീലഞ്ച സുവിസുദ്ധം, ദിട്ഠി ച ഉജുകാ’’തി (സം. നി. ൫.൩൬൯) വചനതോ സീലദിട്ഠുജുകതായ മത്ഥകഭൂതാ വിപസ്സനാ, തദധിട്ഠാനാ സീലസമാധീതി ഇമേ തസ്സ സാസനസ്സ മൂലന്തി ആഹ ‘‘സീലസമാധിവിപസ്സനാ വാ ആദീ’’തി. സേസം വുത്തനയമേവ.

കിഞ്ചാപി അവയവവിനിമുത്തോ സമുദായോ നത്ഥി, യേസു പന അവയവേസു സമുദായരൂപേന അപേക്ഖിതേസു ഗാഥാതി സമഞ്ഞാ, തം തതോ ഭിന്നം വിയ കത്വാ ദസ്സേന്തോ ‘‘ചതുപ്പദികഗാഥായ താവ പഠമപാദോ’’തിആദിമാഹ. പഞ്ചപദഛപ്പദാനം ഗാഥാനം ആദിപരിയോസാനഗ്ഗഹണേന ഇതരേ ദുതിയാദയോ തയോ ചത്താരോ വാ മജ്ഝന്തി അവുത്തസിദ്ധമേവാതി ന വുത്തം. ഏകാനുസന്ധികസുത്തസ്സാതി ഇദം ബഹുവിഭാഗം യഥാനുസന്ധിനാ ഏകാനുസന്ധികം സുത്തം സന്ധായ വുത്തം, ഇതരസ്സ പന തേയേവ ദേസേതബ്ബധമ്മവിഭാഗേന ആദിമജ്ഝപരിയോസാനഭാഗാ ലബ്ഭന്തി. നിദാനന്തി കാലദേസകപരിസാദി-അപദിസനലക്ഖണാദികോ അത്ഥോ. ഇദമവോചാതി ഇതി-സദ്ദോ ആദിഅത്ഥോ. തേന തദവസേസനിഗമനപാളിം സങ്ഗണ്ഹാതി. അനേകാനുസന്ധീകസ്സ സഹ നിദാനേന പഠമോ അനുസന്ധി ആദി. സഹ നിഗമനേന പച്ഛിമോ പരിയോസാനം, ഇതരേന മജ്ഝിമന്തിആദിമജ്ഝപരിയോസാനാനി വേദിതബ്ബാനി.

സാത്ഥകന്തി അത്ഥസമ്പത്തിയാ സാത്ഥകം കത്വാ. സബ്യഞ്ജനന്തി ബ്യഞ്ജനസമ്പത്തിയാ സബ്യഞ്ജനം. സമ്പത്തി ച നാമ പരിപുണ്ണബ്യഞ്ജനതാതി ആഹ ‘‘ബ്യഞ്ജനേഹി…പേ… ദേസേതാ’’തി. സകലപരിപുണ്ണന്തി സബ്ബസോ പരിപുണ്ണം സീലാദിപഞ്ചധമ്മക്ഖന്ധപാരിപൂരിയാ. നിരുപക്കിലേസം ദിട്ഠിമാനാദിഉപക്കിലേസാഭാവതോ. അവിസേസതോ തിസ്സോ സിക്ഖാ സകലേ സാസനേ ഭവന്തി. ധമ്മോതി പന ബ്രഹ്മചരിയം വാ സന്ധായ വുത്തം ‘‘കതമേസാനം ഖോ, ഭന്തേ, ബുദ്ധാനം ഭഗവന്താനം ബ്രഹ്മചരിയം ചിരട്ഠിതികം അഹോസീ’’തിആദീസു (പാരാ. ൧൮) വിയ. ദുകൂലസാണിയാ പടിച്ഛന്നാ വിയ, ന തു പാകാരസേലാദിപടിച്ഛന്നാ വിയ. തേന ധമ്മനിരുത്തിയാ സകലകിലേസാനം പഹാനാനുഭാവം വദതി. അലാഭപരിഹാനിയാ, ന ലദ്ധപരിഹാനിയാ. അഡ്ഢുഡ്ഢാനീതി പഞ്ചസതാധികാനി തീണി പാടിഹാരിയസഹസ്സാനി. സാതന്തി സുഖം.

ദുതിയമാരപാസസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. സപ്പസുത്തവണ്ണനാ

൧൪൨. സുരാകാരകാനന്തി പിട്ഠസുരായോജനകാനം. കോസലാനം ഇസ്സരോതി കോസലോ, കോസലരാജസ്സ അയന്തി കോസലികാ. പരിഭോഗപാതീതി ഭത്തപരിഭോജനത്ഥായ പാതി പരിഭോഗപാതി. കമ്മാരുദ്ധനപണാളിയാതി കമ്മാരുദ്ധനപണാളിമുഖേ. ധമമാനായാതി ധമിയമാനായ. തം പന യസ്മാ ഭസ്തവാതേഹി പൂരിതം നാമ ഹോതി, തസ്മാ ‘‘ഭസ്തവാതേന പൂരിയമാനായാ’’തി വുത്തം. നിയാമഭൂമിയന്തി ഭഗവതോ പടിസല്ലാനട്ഠാനേ സഞ്ചരന്തം മാരം മംസചക്ഖുനാവ ദിസ്വാ. തേനാഹ ‘‘വിജ്ജുലതാലോകേനാ’’തി.

സേയ്യത്ഥായാതി സേയ്യാനിസംസായ. തേനാഹ ‘‘ഠസ്സാമീ’’തിആദി. അത്തസഞ്ഞതോതി അത്തഭാവേന സംയതോ. തേനാഹ ‘‘സംയതത്തഭാവോ’’തി. തംസണ്ഠിതസ്സാതി തസ്മിം ഹത്ഥപാദകുക്കുച്ചരഹിതേ ബുദ്ധമുനിസ്മിം അവട്ഠിതസ്സ. വോസ്സജ്ജ ചരേയ്യ തത്ഥ സോതി ഇമിനാ ഭഗവാ തം ബ്യാകരമാനോ വിഭിംസിതാ ബുദ്ധാനം കിം കരിസ്സതി ഭയാഭാവതോ? കേവലം പന അനട്ഠവലികം ഉപ്പീളേന്തോ വിയ ത്വമേവ ആയാസം ആപജ്ജിസ്സസീതി മാരം സന്തജ്ജേതി.

ഭേരവാതി അവീതരാഗാനം ഭയജനകാ. തത്ഥാതി തംനിമിത്തം. ഫലേയ്യാതി ഭിജ്ജേയ്യ. സത്തിസല്ലന്തി സത്തിസങ്ഖാതം പുഥുസല്ലം. ഉരസ്മിം ചാരയേയ്യുന്തി ഫാസും വിജ്ഝിതും ഠപേയ്യും ഉഗ്ഗിരേയ്യും. ഖന്ധുപധീസൂതി ഖന്ധസങ്ഖാതേസു ഉപധീസു. താണം കരോന്തി നാമാതി തതോ ഭയനിമിത്തതോ അത്തനോ താണം കരോന്തി നാമ.

സപ്പസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. സുപതിസുത്തവണ്ണനാ

൧൪൩. ഉതുഗാഹാപനത്ഥം ധോവിത്വാ, ന രജോജല്ലവിക്ഖാലനത്ഥം. തേനാഹ ‘‘ബുദ്ധാനം പനാ’’തിആദി. ധോതപാദകേ ഗേഹേതി ധോതപാദേഹി അക്കമിതബ്ബകേ. വത്തഭേദോ നാമ നത്ഥി ധമ്മസ്സാമിഭാവതോ. വത്തസീസേ ഠത്വാ ധോവന്തി അഞ്ഞേസം ദിട്ഠാനുഗതിആപജ്ജനത്ഥം. സോപ്പപരിഗ്ഗാഹകേനാതി ഏത്ഥ സോപ്പം നാമ നിദ്ദായ അന്തരന്തരാ പവത്തകിരിയമയചിത്തപ്പവത്തിരഹിതാ നിരന്തരഭവങ്ഗസന്തതീതി തം സഭാവതോ പയോജനതോ കാലപരിച്ഛേദതോ പരിഗ്ഗാഹകം ഉപരിനിദ്ദേസസതിസമ്പജഞ്ഞം സന്ധായ വുത്തം ‘‘സോപ്പപരിഗ്ഗാഹകേന സതിസമ്പജഞ്ഞേനാ’’തി. കേചി പന ‘‘നിദ്ദാസോപ്പനാ’’തി വദന്തി, തം ഭഗവതോ സോപ്പം ഹീളേന്തോ വദതി.

കിം നൂതി ഏത്ഥം കിന്തി ഹേതുനിസ്സക്കേ പച്ചത്തവചനന്തി ആഹ ‘‘കസ്മാ നു സുപസീ’’തി? ദുബ്ഭഗോ വുച്ചതി നിസ്സിരികോ ഭിന്നഭഗോ, സോ പന മതസദിസോ വിസഞ്ഞിസദിസോ ച ഹോതീതി ആഹ ‘‘മതോ വിയ വിസഞ്ഞീ വിയ ചാ’’തി.

ആദിനാതി ആദി-സദ്ദേന ‘‘ബാഹിരസ്സ ഉപാദായ അട്ഠാരസാ’’തിആദിനാ (വിഭ. ൮൪൨) ആഗതം തണ്ഹാകോട്ഠാസം സങ്ഗണ്ഹാതി. തത്ഥ തത്ഥ വിസത്തതായാതി തമ്മിം തസ്മിം ആരമ്മണേ വിസേസതോ ആസത്തഭാവേന. വിസസ്സ ദുക്ഖനിബ്ബത്തകകമ്മസ്സ ഹേതുഭാവതോ വിസമൂലതാ വിസം വാ ദുക്ഖദുക്ഖാദിഭൂതവേദനാ മൂലം ഏതസ്സാതി വിസമൂലാ, തണ്ഹാ. തസ്സ രൂപാദികസ്സ ദുക്ഖസ്സ പരിഭോഗോ, ന അമതസ്സാതി വിസപരിഭോഗതാ. കത്ഥചി നേതുന്തി കത്ഥചി ഭവേ സബ്ബഥാ നേതും? പരിക്ഖയാതി സബ്ബസോ ഖീണത്താ. തുയ്ഹം കിം ഏത്ഥാതി സബ്ബുപധിപരിക്ഖയാ സുദ്ധസ്സ മമ പടിപത്തിയം തുയ്ഹം കിം ഉജ്ഝായനം? കേവലം വിഘാതോയേവ തേതി ദസ്സേതി.

സുപതിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൮. നന്ദതിസുത്തവണ്ണനാ

൧൪൪. അട്ഠമം ഉത്താനത്ഥമേവ.

നന്ദതിസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൯. പഠമആയുസുത്തവണ്ണനാ

൧൪൫. പണ്ണാസം വാ വസ്സാനി ജീവതി വസ്സസതതോ ഉപരി സേയ്യഥാപി ഥേരോ അനുരുദ്ധോ. സട്ഠി വാ വസ്സാനി സേയ്യഥാപി ഥേരോ ബാകുലോ. പടിഹരിത്വാ പച്ചനീകഭാവേ സാതം സുഖം ഏതസ്സാതി പച്ചനീകസാതോ, തബ്ഭാവോ പച്ചനീകസാതതാ, തായ. അഭിഭവിത്വാ അഭാസി പടിവചനം ജാനമാനോവ.

ന ഹീളേയ്യ ന ജിഗുച്ഛേയ്യ. ഏവന്തി സോ ദാരകോ വിയ കിഞ്ചി അചിന്തേന്തോ സപ്പുരിസോ ചരേയ്യ, ഏവം ഹിസ്സ ചിത്തദുക്ഖം ന ഹോതീതി അധിപ്പായോ. പജ്ജലിതസീസോ വിയ ചരേയ്യാതി യഥാ പജ്ജലിതസീസോ പുരിസോ അഞ്ഞം കിഞ്ചി അകത്വാ തസ്സേവ വൂപസമായ വായമേയ്യ, ഏവം സപ്പുരിസോ ആയും പരിത്തന്തി ഞത്വാ തേനേവ നയേന സബ്ബസങ്ഖാരഗതം അനിച്ചം, അനിച്ചത്താ ഏവ ദുക്ഖം, അനത്താതി വിപസ്സനമ്പി ഓതരിത്വാ തം ഉസ്സുക്കാപേന്തോപി സങ്ഖാരവിഗമായ ചരേയ്യ പടിപജ്ജേയ്യ.

പഠമആയുസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൧൦. ദുതിയആയുസുത്തവണ്ണനാ

൧൪൬. നേമീവാതി നേമിസീസേന ചക്കം വദതി. കുബ്ബരം അനുപരിയായതീതി കുബ്ബരം അനുപരിവത്തതി. തഥാഭൂതോ പന സോ തം അജഹന്തോവാതി ആഹ ‘‘ന വിജഹതീ’’തി. ആയു അനുപരിയായതീതി മച്ചാനം ആയു ഗതമ്പി പച്ചാഗച്ഛതീതി ഭഗവതോ പടാണി ഹുത്വാ വദതി, ഭഗവാ പന തം അഭിഭവിത്വാ ‘‘അച്ചയന്തി അഹോരത്താ’’തിആദിനാ ആയുനോ അച്ചയഗമനമരണതംയേവ പവേദേസി.

ദുതിയആയുസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

പഠമവഗ്ഗവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. ദുതിയവഗ്ഗോ

൧. പാസാണസുത്തവണ്ണനാ

൧൪൭. പവിജ്ഝീതി പബ്ബതം സബ്ബതോ പവത്തേന്തോ തതോ തതോ നിസ്സജ്ജി. സകലന്തി സബ്ബഭാഗവന്തം, നിസ്സേസന്തി അത്ഥോ.

പാസാണസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൨. കിംനുസീഹസുത്തവണ്ണനാ

൧൪൮. വിചക്ഖുകമ്മായാതി വിചക്ഖുഭാവകാമതായ. യഥാ സാ ഭഗവതോ ദേസിയമാനം ധമ്മം അത്തനോ പഞ്ഞാചക്ഖുനാ ന പസ്സിതും സക്കോതി, ഏവം കാതും കാമതായ. തേനാഹ ‘‘പരിസായാ’’തിആദി. വിനാസേതും ന സക്കോതി ഭേരവാരമ്മണേ ഭായനസ്സേവ അഭാവതോ. ദസബലപ്പത്താതി ദസഹി ബലേഹി സമന്നാഗതാ.

കിംനുസീഹസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൩. സകലികസുത്തവണ്ണനാ

൧൪൯. മന്ദഭാവേനാതി ജളഭാവേന മോമൂഹഭാവേനാതി മഹാമൂള്ഹതായ. കബ്ബകരണേന മത്തോതി കബ്ബകിരിയാപസുതതാദിവസേന മത്തോ കബ്ബം കത്വാ. കിമിദം സോപ്പസേവാതി ഇദം തവ സോപ്പം കിമത്ഥം, പുരിസേന നാമ പുരിസത്തകരേന ഭവിതബ്ബം, ന സോപ്പതിയേവ. അത്ഥം സമാഗന്ത്വാതി പരമത്ഥം നിബ്ബാനം സമ്മാ ആഗന്ത്വാ അധിഗന്ത്വാ. അസങ്ഗ…പേ… നത്ഥി സബ്ബസോ സിദ്ധത്ഥഭാവതോ. ജഗ്ഗന്തോതി ജാഗരന്തോ പുരിസോ വിയ, ന ഭായാമി ഭയഹേതൂനം അഭാവാ. നാനുതപന്തി സബ്ബത്ഥ സബ്ബദാപി വിസ്സട്ഠഭാവതോ, മാമന്തി മമം. ഗാഥാസുഖത്ഥഞ്ഹി ദീഘം കത്വാ വുത്തം. ഠിതത്താതി ഉദ്ദേസപരിപുച്ഛായ പരിച്ഛിജ്ജത്താ. ഹാനിന്തി കസ്സചി ജാനിം.

സകലികസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൪. പതിരൂപസുത്തവണ്ണനാ

൧൫൦. അനുരുജ്ഝതി ഏതേനാതി അനുരോധോ, രാഗോ. വിരുജ്ഝതി ഏതേനാതി വിരോധോ, പടിഘോ. തേസു അനുരോധവിരോധേസു തന്നിമിത്തം സജ്ജതി നാമ സങ്ഗം കരോതി നാമ, അനുരോധവിരോധുപ്പാദനമേവ ചേത്ഥ സജ്ജനം. യദഞ്ഞമനുസാസതീതി യം അഞ്ഞേസം അനുസാസനം, തം തേസം ഹിതേസനം അനുകമ്പനം, തസ്മാ അനുകമ്പകേ ഹിതേസകേ സമ്മാസമ്ബുദ്ധേ അനുരോധവിരോധേ ആരോപേത്വാ വികമ്പനത്ഥം മിച്ഛാ വദസീതി.

പതിരൂപസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൫. മാനസസുത്തവണ്ണനാ

൧൫൧. ആകാസേ ചരന്തേതി പഞ്ചാഭിഞ്ഞേ സന്ധായ വദതി. അന്തലിക്ഖേ ചരന്തേപി കിച്ചസാധനതോ അന്തലിക്ഖചരോ. മനസി ജാതോതി മാനസോ. തം പന മനസന്താനസമ്പയുത്തതായാതി ആഹ ‘‘മനസമ്പയുത്തോ’’തി.

മാനസസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൬. പത്തസുത്തവണ്ണനാ

൧൫൨. പഞ്ചന്നം ഉപാദാനക്ഖന്ധാനം ലക്ഖണാദീനി ചേവ സമുദയഞ്ച അസ്സാദാദീനവനിസ്സരണാനി ച ഗഹേത്വാ സമ്മാ തേസം ലക്ഖണാദീനം ഗഹണം ഹോതീതി ആഹ ‘‘പഞ്ച ഉപാദാനക്ഖന്ധേ ആദിയിത്വാ’’തി. രുപ്പനവേദിയനസഞ്ജാനനഅഭിസങ്ഖരണവിജാനനാനി ഖന്ധാനം സഭാവലക്ഖണാനി. ആദി-സദ്ദേന രസപച്ചുപട്ഠാനപദട്ഠാനാനി ചേവ സമുദയാദീനി ച സങ്ഗണ്ഹാതി. ദസ്സേതീതി പച്ചക്ഖതോ ദസ്സേതി, ഹത്ഥാമലകം വിയ പാകടേ വിഭൂതേ കത്വാ വിഭാവേതി. ഗണ്ഹാപേതീതി തേ ധമ്മേ മനസാ അനുപേക്ഖിതേ ദിട്ഠിയാ സുപ്പടിവിദ്ധേ കരോന്തോ ഉഗ്ഗണ്ഹാപേതി. സമാദാനമ്ഹീതി തത്ഥ അത്ഥസ്സ സമ്മദേവ ആദിയനേ ഖന്ധാനഞ്ച സമ്മസനവസേന അഞ്ഞധമ്മവസേന സമാദിയനേ. പടിവിദ്ധഗുണേനാതി തായ ദേസനായ, തം നിസ്സായ പച്ചത്തപുരിസകാരേന ച തേസം പടിവിദ്ധഗുണേന. ജോതാപേതീതി തേസം ചിത്തസന്താനം അസ്സദ്ധിയാദികിലേസമലവിധമനേന പഭസ്സരം കരോതി. അട്ഠിം കത്വാതി തായ ദേസനായ പാപേതബ്ബം അത്ഥം പയോജനം ദള്ഹം കത്വാ. തേനാഹ ‘‘അയം നോ’’തിആദി. കമ്മകാരകചിത്തം നാമ ഓതരണചിത്തം. ‘‘യോനിസോമനസികാരപുബ്ബകം വിപസ്സനാചിത്ത’’ന്തി കേചി. ഓഹിതസോതാതി അനഞ്ഞവിഹിതതായ ധമ്മസ്സവനായ അപ്പിതസോതാ, തതോ ഏവ തദത്ഥം ഠപിതസോതാ.

ഏതേ രൂപാദയോ ഖന്ധേ യഞ്ച സങ്ഖതം സമിദ്ധപച്ചയേഹി കതം, തഞ്ച ‘‘ഏസോ അഹം ന ഹോമി, ഏതം മയ്ഹം ന ഹോതീ’’തി പസ്സന്തോതി യോജനാ. ഖേമോ അത്താതി ഖേമത്താ, തം ഖേമത്തം. തേനാഹ ‘‘ഖേമിഭൂതം അത്തഭാവ’’ന്തി. പരിയേസമാനാ മാരസേനാ.

പത്തസുത്തവണ്ണനാ നിട്ഠിതാ.

൭. ഛഫസ്സായതനസുത്തവണ്ണനാ

൧൫൩. സഞ്ജായതി ഏതസ്മാതി സഞ്ജാതി, സോ ഏവ സമ്പയുത്തധമ്മോ സമോസരതി ഏത്ഥാതി സമോസരണം, സോ ഏവ അത്ഥോ, തേന സഞ്ജാതിസമോസരണട്ഠേന. ഭയഭേരവം സദ്ദന്തി ഭായതി ഏതസ്മാതി ഭയം, തദേവ